ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಜಿಘ್ರತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ರಸಯತೇ ತದಿತರ ಇತರಮಭಿವದತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಶೃಣೋತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಮನುತೇ ತದಿತರ ಇತರಂ ಸ್ಪೃಶತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಜಿಘ್ರೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ರಸಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಮಭಿವದೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಶೃಣುಯಾತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಮನ್ವೀತ ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಸ್ಪೃಶೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾದ್ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಗೃಹ್ಯೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇಽಶೀರ್ಯೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇಽಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇಽಸಿತೋ ನ ವ್ಯಥತೇ ನ ರಿಷ್ಯತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾನುಶಾಸನಾಸಿ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯೇತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಹೋಕ್ತ್ವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ವಿಜಹಾರ ॥ ೧೫ ॥
ಚತುರ್ಷ್ವಪಿ ಪ್ರಪಾಠಕೇಷು ಏಕ ಆತ್ಮಾ ತುಲ್ಯೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಉಪಾಯವಿಶೇಷಸ್ತು ತಸ್ಯಾಧಿಗಮೇ ಅನ್ಯಶ್ಚಾನ್ಯಶ್ಚ ; ಉಪೇಯಸ್ತು ಸ ಏವ ಆತ್ಮಾ, ಯಃ ಚತುರ್ಥೇ — ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ; ಸ ಏವ ಪಂಚಮೇ ಪ್ರಾಣಪಣೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಶಾಕಲ್ಯಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ, ಪುನಃ ಪಂಚಮಸಮಾಪ್ತೌ, ಪುನರ್ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇ, ಪುನಃ ಇಹ ಉಪನಿಷತ್ಸಮಾಪ್ತೌ । ಚತುರ್ಣಾಮಪಿ ಪ್ರಪಾಠಕಾನಾಮ್ ಏತದಾತ್ಮನಿಷ್ಠತಾ, ನಾನ್ಯೋಽಂತರಾಲೇ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽರ್ಥಃ — ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಅಂತೇ ಉಪಸಂಹಾರಃ — ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕಾರಶತೇನಾಪಿ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ತತ್ತ್ವೇ, ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮೈವ ನಿಷ್ಠಾ, ನ ಅನ್ಯಾ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತರ್ಕೇಣ ವಾ ಆಗಮೇನ ವಾ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಏತದೇವಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ , ಯದೇತತ್ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಸನ್ನ್ಯಾಸಶ್ಚ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಮುಪಸಂಜಿಹೀರ್ಷನ್ನಾಹ — ಏತಾವತ್ ಏತಾವನ್ಮಾತ್ರಮ್ ಯದೇತತ್ ನೇತಿ ನೇತ್ಯದ್ವೈತಾತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ; ಇದಂ ಚ ಅನ್ಯಸಹಕಾರಿಕಾರಣನಿರಪೇಕ್ಷಮೇವ ಅರೇ ಮೈತ್ರೇಯಿ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ । ಯತ್ಪೃಷ್ಟವತ್ಯಸಿ — ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹ್ಯಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ, ತತ್ ಏತಾವದೇವೇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತ್ವಯಾ — ಇತಿ ಹ ಏವಂ ಕಿಲ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಿಯಾಯೈ ಭಾರ್ಯಾಯೈ ಉಕ್ತ್ವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ — ಕಿಂ ಕೃತವಾನ್ ? ಯತ್ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ‘ಪ್ರವ್ರಜಿಷ್ಯನ್ನಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೨) ಇತಿ, ತಚ್ಚಕಾರ, ವಿಜಹಾರ ಪ್ರವ್ರಜಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಸಮಾಪ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸಪರ್ಯವಸಾನಾ । ಏತಾವಾನ್ ಉಪದೇಶಃ, ಏತತ್ ವೇದಾನುಶಾಸನಮ್ , ಏಷಾ ಪರಮನಿಷ್ಠಾ, ಏಷ ಪುರುಷಾರ್ಥಕರ್ತವ್ಯತಾಂತ ಇತಿ ॥

ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಯಮನ್ಯಥಾಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಾತ್ಮನಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸ ಏಷ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಚತುರ್ಷ್ವಪೀತಿ ।

ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಯಭೇದಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪಾಯೇತಿ ।

ಉಪಾಯಭೇದವದುಪೇಯಭೇದೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪೇಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಚಾತುರ್ಥಿಕಾದರ್ಥಾತ್ಪಾಂಚಮಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಭೇದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಪಣೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಮೂರ್ಧಪಾತೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರಾಣಾಃ ಪಣತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಾ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತೇನ ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನಿರ್ಧಾರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಪುನರಿತಿ ।

ಪಂಚಮಸಮಾಪ್ತೌ ಪುನರ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸ ಏವ ನಿರ್ಧಾರಿತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಕೂರ್ಚಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಾವಪಿ ಸ ಏವೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪುನರ್ಜನಕೇತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಸ ಏವೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪುನರಿಹೇತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽವಸಾನೇ ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಚತುರ್ಣಾಮಪೀತಿ ।

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮುಪನಿಷದರ್ಥೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇತಿ ಹೋಕ್ತ್ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯತ್ಪೃಷ್ಟವತ್ಯಸೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇತಿ ।

ತಥಾಽಪ್ಯುಪದೇಶಾಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತಾವಾನಿತಿ ।

ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ತದಾಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಪರಮಾ ನಿಷ್ಠಾ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಏಷೇತಿ ।

ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಸಂನ್ಯಾಸೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏಷ ಇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।