బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి తదితర ఇతరం జిఘ్రతి తదితర ఇతరం రసయతే తదితర ఇతరమభివదతి తదితర ఇతరం శృణోతి తదితర ఇతరం మనుతే తదితర ఇతరం స్పృశతి తదితర ఇతరం విజానాతి యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్తత్కేన కం జిఘ్రేత్తత్కేన కం రసయేత్తత్కేన కమభివదేత్తత్కేన కం శృణుయాత్తత్కేన కం మన్వీత తత్కేన కం స్పృశేత్తత్కేన కం విజానీయాద్యేనేదం సర్వం విజానాతి తం కేన విజానీయాత్స ఎష నేతి నేత్యాత్మాగృహ్యో న గృహ్యతేఽశీర్యో న హి శీర్యతేఽసఙ్గో న హి సజ్యతేఽసితో న వ్యథతే న రిష్యతి విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాదిత్యుక్తానుశాసనాసి మైత్రేయ్యేతావదరే ఖల్వమృతత్వమితి హోక్త్వా యాజ్ఞవల్క్యో విజహార ॥ ౧౫ ॥
చతుర్ష్వపి ప్రపాఠకేషు ఎక ఆత్మా తుల్యో నిర్ధారితః పరం బ్రహ్మ ; ఉపాయవిశేషస్తు తస్యాధిగమే అన్యశ్చాన్యశ్చ ; ఉపేయస్తు స ఎవ ఆత్మా, యః చతుర్థే — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి నిర్దిష్టః ; స ఎవ పఞ్చమే ప్రాణపణోపన్యాసేన శాకల్యయాజ్ఞవల్క్యసంవాదే నిర్ధారితః, పునః పఞ్చమసమాప్తౌ, పునర్జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదే, పునః ఇహ ఉపనిషత్సమాప్తౌ । చతుర్ణామపి ప్రపాఠకానామ్ ఎతదాత్మనిష్ఠతా, నాన్యోఽన్తరాలే కశ్చిదపి వివక్షితోఽర్థః — ఇత్యేతత్ప్రదర్శనాయ అన్తే ఉపసంహారః — స ఎష నేతి నేత్యాదిః । యస్మాత్ ప్రకారశతేనాపి నిరూప్యమాణే తత్త్వే, నేతి నేత్యాత్మైవ నిష్ఠా, న అన్యా ఉపలభ్యతే తర్కేణ వా ఆగమేన వా ; తస్మాత్ ఎతదేవామృతత్వసాధనమ్ , యదేతత్ నేతి నేత్యాత్మపరిజ్ఞానం సర్వసన్న్యాసశ్చ ఇత్యేతమర్థముపసఞ్జిహీర్షన్నాహ — ఎతావత్ ఎతావన్మాత్రమ్ యదేతత్ నేతి నేత్యద్వైతాత్మదర్శనమ్ ; ఇదం చ అన్యసహకారికారణనిరపేక్షమేవ అరే మైత్రేయి అమృతత్వసాధనమ్ । యత్పృష్టవత్యసి — యదేవ భగవాన్వేద తదేవ మే బ్రూహ్యమృతత్వసాధనమితి, తత్ ఎతావదేవేతి విజ్ఞేయం త్వయా — ఇతి హ ఎవం కిల అమృతత్వసాధనమాత్మజ్ఞానం ప్రియాయై భార్యాయై ఉక్త్వా యాజ్ఞవల్క్యః — కిం కృతవాన్ ? యత్పూర్వం ప్రతిజ్ఞాతమ్ ‘ప్రవ్రజిష్యన్నస్మి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౨) ఇతి, తచ్చకార, విజహార ప్రవ్రజితవానిత్యర్థః । పరిసమాప్తా బ్రహ్మవిద్యా సన్న్యాసపర్యవసానా । ఎతావాన్ ఉపదేశః, ఎతత్ వేదానుశాసనమ్ , ఎషా పరమనిష్ఠా, ఎష పురుషార్థకర్తవ్యతాన్త ఇతి ॥

ప్రత్యధ్యాయమన్యథాఽన్యథా ప్రతిపాదనాదాత్మనః సవిశేషత్వమాశఙ్క్య స ఎష ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —

చతుర్ష్వపీతి ।

కేన ప్రకారేణ తస్య తుల్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

పరం బ్రహ్మేతి ।

అధ్యాయభేదస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఉపాయేతి ।

ఉపాయభేదవదుపేయభేదోఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఉపేయస్త్వితి ।

చాతుర్థికాదర్థాత్పాఞ్చమికస్యార్థస్య భేదం వ్యావర్తయతి —

స ఎవేతి ।

ప్రాణపణోపన్యాసేన మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధపాతోపన్యాసాత్ప్రాణాః పణత్వేన గృహీతా ఇతి గమ్యతే । తేన శాకల్యబ్రాహ్మణేన నిర్విశేషః ప్రత్యగాత్మా నిర్ధారిత ఇత్యర్థః ।

విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మేత్యాదావుక్తం స్మారయతి —

పునరితి ।

పఞ్చమసమాప్తౌ పునర్విజ్ఞానమిత్యాదినా స ఎవ నిర్ధారిత ఇతి యోజనా ।

కూర్చబ్రాహ్మణాదావపి స ఎవోక్త ఇత్యాహ —

పునర్జనకేతి ।

అస్మిన్నపి బ్రాహ్మణే స ఎవోక్త ఇత్యాహ —

పునరిహేతి ।

కిమితి పూర్వత్ర తత్ర తత్రోక్తస్య నిర్విశేషస్యాఽఽత్మనోఽవసానే వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

చతుర్ణామపీతి ।

పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనాయాముపనిషదర్థో నిర్విశేషమాత్మతత్త్వమిత్యుపపాద్య వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —

యస్మాదిత్యాదినా ।

ఇతి హోక్త్వేత్యాదివాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —

యత్పృష్టవత్యసీత్యాదినా ।

బ్రాహ్మణార్థముపసంహరతి —

పరిసమాప్తేతి ।

తథాఽప్యుపదేశాన్తరం కర్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఎతావానితి ।

కిమత్ర ప్రమాణమితి తదాహ —

ఎతదితి ।

తథాఽపి పరమా నిష్ఠా సంన్యాసినో వక్తవ్యేతి చేన్నేత్యాహ —

ఎషేతి ।

ఆత్మజ్ఞానే ససంన్యాసే సత్యపి పురుషార్థాన్తరం కర్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —

ఎష ఇతి ।

ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసమాప్త్యర్థః ।