ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಜಿಘ್ರತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ರಸಯತೇ ತದಿತರ ಇತರಮಭಿವದತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಶೃಣೋತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಮನುತೇ ತದಿತರ ಇತರಂ ಸ್ಪೃಶತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಜಿಘ್ರೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ರಸಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಮಭಿವದೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಶೃಣುಯಾತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಮನ್ವೀತ ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಸ್ಪೃಶೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾದ್ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಗೃಹ್ಯೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇಽಶೀರ್ಯೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇಽಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇಽಸಿತೋ ನ ವ್ಯಥತೇ ನ ರಿಷ್ಯತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾನುಶಾಸನಾಸಿ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯೇತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಹೋಕ್ತ್ವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ವಿಜಹಾರ ॥ ೧೫ ॥
ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮನ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾವಸಾನ ಏವ ವೇದಾರ್ಥಃ ; ‘ತಂ ಯಜ್ಞಪಾತ್ರೈರ್ದಹಂತಿ’ ( ? ) ಇತ್ಯಂತ್ಯಕರ್ಮಶ್ರವಣಾತ್ ; ಜರಾಮರ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ; ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ‘ಭಸ್ಮಾಂತಂ ಶರೀರಮ್’ (ಈ. ಉ. ೧೭) ಇತಿ ; ನ ಹಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಪಕ್ಷೇ ಭಸ್ಮಾಂತತಾ ಶರೀರಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ — ‘ನಿಷೇಕಾದಿಶ್ಮಶಾನಾಂತೋ ಮಂತ್ರೈರ್ಯಸ್ಯೋದಿತೋ ವಿಧಿಃ । ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಧಿಕಾರೋಽಸ್ಮಿಂಜ್ಞೇಯೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್’ (ಮನು. ೨ । ೧೬) ಇತಿ ; ಸ ಮಂತ್ರಕಂ ಹಿ ಯತ್ಕರ್ಮ ವೇದೇನ ಇಹ ವಿಧೀಯತೇ, ತಸ್ಯ ಶ್ಮಶಾನಾಂತತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ; ಅಧಿಕಾರಾಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾಚ್ಚ — ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯಧಿಕಾರಾಭಾವಃ ಅಕರ್ಮಿಣೋ ಗಮ್ಯತೇ । ಅಗ್ನ್ಯುದ್ವಾಸನಾಪವಾದಾಚ್ಚ, ‘ವೀರಹಾ ವಾ ಏಷ ದೇವಾನಾಂ ಯೋಽಗ್ನಿಮುದ್ವಾಸಯತೇ’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೨ । ೧) ಇತಿ । ನನು ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದಿವಿಧಾನಾತ್ ವೈಕಲ್ಪಿಕಂ ಕ್ರಿಯಾವಸಾನತ್ವಂ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ — ನ, ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮ್ ; ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ( ? ) ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ’ ( ? ) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಜೀವನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಯದಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಅನ್ಯಾರ್ಥತಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ತದಾ ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತವಿಷಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ ; ‘ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜಿಜೀವಿಷೇಚ್ಛತಂ ಸಮಾಃ’ (ಈ. ಉ. ೨) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ , ಜರಯಾ ವಾ ಹ್ಯೇವಾಸ್ಮಾನ್ಮುಚ್ಯತೇ ಮೃತ್ಯುನಾ ವಾ — ಇತಿ ಚ ಜರಾಮೃತ್ಯುಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮವಿಯೋಗಚ್ಛಿದ್ರಾಸಂಭವಾತ್ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಶ್ಮಶಾನಾಂತತ್ವಂ ನ ವೈಕಲ್ಪಿಕಮ್ ; ಕಾಣಕುಬ್ಜಾದಯೋಽಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕೃತಾ ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರವಿಧಾನಂ ನಾನುಪಪನ್ನಮ್ । ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಕ್ರಮವಿಧಾನಸ್ಯ ಅನವಕಾಶತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ವಿಶ್ವಜಿತ್ಸರ್ವಮೇಧಯೋಃ ಯಾವಜ್ಜೀವವಿಧ್ಯಪವಾದತ್ವಾತ್ ; ಯಾವಜ್ಜೀವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧೇಃ ವಿಶ್ವಜಿತ್ಸರ್ವಮೇಧಯೋರೇವ ಅಪವಾದಃ, ತತ್ರ ಚ ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವಃ — ‘ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಮಾಪ್ಯ ಗೃಹೀ ಭವೇದ್ಗೃಹಾದ್ವನೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ (ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ । ವಿರೋಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ಏವಂವಿಷಯತ್ವೇ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಕ್ರಮವಿಧಾನವಾಕ್ಯಸ್ಯ, ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ; ಅನ್ಯವಿಷಯಪರಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತು ಯಾವಜ್ಜೀವವಿಧಾನಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಾತ್ಸಂಕೋಚಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತು ವಿಶ್ವಜಿತ್ಸರ್ವಮೇಧವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ಬಾಧಃ ॥

ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಯಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವಾದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಐಕಾಶ್ರಮ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ತಮಿತಿ ।

ಏತದ್ವೈ ಜರಾಮರ್ಯಂ ಸತ್ರಂ ಯದಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಜರೇತಿ ।

ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ।

ತಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಸಮಂತ್ರಕಂ ಹೀತಿ।

ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಿತ್ಯತ್ರ ಸೂಚಿತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಅಧಿಕಾರೇತಿ ।

ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಅಗ್ನೀತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಉಭಯವಿಧಿದರ್ಶನೇ ಷೋಡಶೀಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವದಧಿಕಾರಿಭೇದೇನ ವಿಕಲ್ಪೋ ಯುಕ್ತೋ ನ ತು ಕ್ರಿಯಾವಸಾನ ಏವ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ಪಕ್ಷಪಾತೇ ನಿಬಂಧನಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತುಲ್ಯವಿಧಿದ್ವಯದರ್ಶನೇ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವತ್ಯತ್ರ ತು ಸಾವಕಾಶಾನವಕಾಶತ್ವೇನಾತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —

ನಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಯಾವಜ್ಜೀವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ವೈಕಲ್ಪಿಕಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಕ್ರಿಯಾವಸಾನತ್ವಂ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಾಣ್ಯಾಹ —

ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ವೈಕಲ್ಪಿಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವವದನ್ವಯಃ ।

ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಥಮನಧಿಕೃತವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಾಣೇತಿ ।

ಅನಧಿಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ತೇಷಾಮಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಮಾಪ್ಯೇತ್ಯಾದಾವಧಿಕೃತವಿಷಯೇ ಕ್ರಮದರ್ಶನಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇತಿ ।

ಗತ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —

ನ ವಿಶ್ವಜಿದಿತಿ ।

ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ತಸ್ಯಾಪವಾದೋ ವಿಶ್ವಜಿತ್ಸರ್ವಮೇಧೌ ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಸರ್ವಸ್ವದಾನಾದೇವ ಸಾಧನಸಂಪದ್ವಿರಹಾತ್ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾದತಸ್ತದ್ವಿಷಯಂ ಕ್ರಮವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಯಾವಜ್ಜೀವೇತಿ ।

ಕಥಂ ಕ್ರಮವಿಧೇರೇವಂವಿಷಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿರೋಧಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತಿ ಕಿಮಿತಿ ಕ್ರಮವಿಷಯೋ ನೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯವಿಷಯೇತಿ ।

ಕ್ರಮವಿಧೇರಪಿ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತ್ವಿತಿ ।