ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಭೂಮಿರಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌರಿತ್ಯಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರಂ ಹ ವಾ ಏಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಪದಮೇತದು ಹೈವಾಸ್ಯಾ ಏತತ್ಸ ಯಾವದೇಷು ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ತಾವದ್ಧಜಯತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ ; ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ಸರ್ವಚ್ಛಂದಸಾಂ ಹಿ ಗಾಯತ್ರೀಛಂದಃ ಪ್ರಧಾನಭೂತಮ್ ; ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಗಯತ್ರಾಣಾತ್ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ; ನ ಚ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಛಂದಸಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಪ್ರಾಣತ್ರಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭೂತಾ ಚ ಸಾ ; ಸರ್ವಚ್ಛಂದಸಾಂ ಚ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಃ ; ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಕ್ಷತತ್ರಾಣಾತ್ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಗಾಯತ್ರೀ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತದುಪಾಸನಮೇವ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯತೇ ; ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಜನ್ಮಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ — ‘ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಸೃಜತ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ರಾಜನ್ಯಂ ಜಗತ್ಯಾ ವೈಶ್ಯಮ್’ ( ? ) ಇತಿ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮ ಗಾಯತ್ರೀನಿಮಿತ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಧಾನಾ ಗಾಯತ್ರೀ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವ್ಯುತ್ಥಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದಂತಿ, ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿಪಾಪೋ ವಿರಜೋಽವಿಚಿಕಿತ್ಸೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧), (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮), (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೦), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ ; ತಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಂ ಗಾಯತ್ರೀಜನ್ಮಮೂಲಮ್ ; ಅತೋ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸತತ್ತ್ವಮ್ । ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಹಿ ಯಃ ಸೃಷ್ಟೋ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಃ ನಿರಂಕುಶ ಏವ ಉತ್ತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನೇ ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ; ಅತಃ ತನ್ಮೂಲಃ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದುಪಾಸನವಿಧಾನಾಯ ಆಹ — ಭೂಮಿರಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌರಿತ್ಯೇತಾನಿ ಅಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣಿ ; ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರಮ್ ಅಷ್ಠಾವಕ್ಷರಾಣಿ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಇದಮಷ್ಟಾಕ್ಷರಮ್ ; ಹ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಕೌ ; ಏಕಂ ಪ್ರಥಮಮ್ , ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ, ಪದಮ್ ; ಯಕಾರೇಣೈವ ಅಷ್ಟತ್ವಪೂರಣಮ್ । ಏತತ್ ಉ ಹ ಏವ ಏತದೇವ ಅಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪದಂ ಪಾದಃ ಪ್ರಥಮಃ ಭೂಮ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಾ, ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಏವಮ್ ಏತತ್ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪದಂ ಯೋ ವೇದ, ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ — ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಏಷು ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಜೇತವ್ಯಮ್ , ತಾವತ್ಸರ್ವಂ ಹ ಜಯತಿ, ಯಃ ಅಸ್ಯೈ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥

ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಗಾಯತ್ರೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಛಂದೋಂತರೇಷ್ವಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನೇಷು ಕಿಮಿತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಚ್ಛಂದಸಾಮಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತ್ರಿತಿ ।

ತುಲ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಪ್ರಾಣತ್ರಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಛಂದೋಽಂತರಾಣಾಮಪೀತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭಾವೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಛಂದಸಾಂ ನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಚ್ಛಂದೋವ್ಯಾಪಕಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಾಣಾತ್ಮೇತಿ ।

ತದಾತ್ಮಭೂತಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ಪ್ರಾಣಶ್ಚೇತಿ ।

ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಗಯತ್ರಾಣಾದ್ಧಿ ಗಾಯತ್ರೀ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ವಾಗಾದೀನಾಂ ತ್ರಾತಾ । ತತಶ್ಚೈಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಣಗಾಯತ್ರ್ಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ದ್ವಿಜೋತ್ತಮೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಗಾಯತ್ರ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಇತಿ ।

ಕಥಮೇತಾವತಾ ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಅತೋ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರಾತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಹೀತಿ ।

ಅಧಿಕಾರಿತ್ವಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಗಾಯತ್ರೀವಿಷಯಃ ।

ಗಾಯತ್ರೀವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಸಪ್ತಾಕ್ಷರತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ತ್ವಷ್ಟಾಕ್ಷರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಕಾರೇಣೇತಿ ।

ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯನಾಮ್ನಶ್ಚ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಮಾಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಥಮಪಾದೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾರೋಪಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಪ್ರಥಮಪಾದಜ್ಞಾನೇ ವಿರಾಡಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಫಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥