ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ದರ್ಶಿತೇ, ಮೀಮಾಂಸಕಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಂನ್ಯಾಸಕಾರಣೀಭೂತಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ವಿಷಯಾಭಾವಾದ್ವಾ ? ಮಾನಾಭಾವಾದ್ವಾ ? ‘ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತಾವದವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಾಭಾವಃ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ರಸ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಮಣಸ್ಯಾಂತರೇಣ ಕಾರಣಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಲೌಕಿಕಕರ್ಮವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುದಾಹರತಿ -
ಕರ್ತುಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಾದಜ್ಞಾತೇ ಧರ್ಮಾದೌ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವತ್ , ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಾದಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ, ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮನಃಸಂಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನೋಗೋಚರತ್ವನಿರಾಸಾತ್ , ನ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಾಧನಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನ, ಮನಸೇತಿ ।
‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೮-೭) ಆದಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥಮನೋವೃತ್ತ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುಸೃತ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತು ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸವಿಕಲ್ಪಕವ್ಯವಹಾರಾಲಂಬನಂ ಭವತೀತಿ ಮನೋಗೋಚರತ್ವೋಪಚಾರಾದಸಿದ್ಧಂ ಕರಣಾಗೋಚರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋ ಮನೋವಿಷಯತ್ವನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಸಂಸ್ಕೃತಮನೋವೃತ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವವಿಷಯಾ ಸೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೌ, ತದನುಗ್ರಾಹಕಾಭಾವಾತ್ ನಾಸ್ಮಾಕಮವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಮುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಧಿಗತ್ಯರ್ಥಂ, ‘ವಿಮತೋ ವಿಕಾರಃ, ನಾತ್ಮಧರ್ಮಃ, ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ , ಉಭಯಾಭಿಮತವಿಕಾರವತ್’ ಇತ್ಯನುಮಾನೇ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿರೂಪಾಗಮೇ ಚ ಸತ್ಯೇವ, ತಸ್ಮಿನ್ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತಿ ವಚಃ ಸಾಹಸಮಾತ್ರಂ, ಸತ್ಯೇವ ಮಾನೇ ಮೇಯಂ ನ ಭಾತೀತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಹಾನಾಯ ಉಪಾದಾನಾಯ ವಾ ನ ಭವತೀತಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ತಮೋನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನುಪಪತ್ತಿವತ್ , ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಮಂತರೇಣ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವತ್ತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ , ನತು ತನ್ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ಭಗವತಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
‘ವಿಮತಂ, ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ನ ಭವತಿ, ಉಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿವತ್’ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು - ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಜ್ಞಾನಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ನ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ । ನಿತ್ಯಮ್ , ಅಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾನಿತ್ಯಮಪಿ ನಿರುಪಾದಾನಮ್ , ಭಾವಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚ ಅನಾತ್ಮಾ ತದುಪಾದಾನಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾನಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮೈವ ತದುಪಾದಾನಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ತದಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕ್ರಿಯಾವಾನಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಭಾನಸ್ಯ ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಮ್ , ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಕರ್ತೃತ್ವಕಾರಯಿತೃತ್ವಯೋರವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಭಗವತೋಽನುಮತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಯದಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾಭಾವೋ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಃ, ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರ ತಸ್ಯ ಜೀವತೋಽಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕ್ವ ಪುನರಿತಿ ।
‘ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ತದಂಗಭೂತೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ಚ ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।