అవిక్రియాత్మజ్ఞానాత్ కర్మసంన్యాసే దర్శితే, మీమాంసకమతముత్థాపయతి -
తత్రేతి ।
ఆత్మనో జ్ఞానక్రియాశక్త్యాధారత్వేన అవిక్రియత్వాభావాత్ అవిక్రియాత్మజ్ఞానం సంన్యాసకారణీభూతం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
‘యథోక్తజ్ఞానాభావో విషయాభావాద్వా ? మానాభావాద్వా ? ‘ ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
న తావదవిక్రియాత్మాభావః ‘న జాయతే మ్రియతే’ (భ. గీ. ౨-౨౦) ఇత్యాదిశాస్రస్యాప్తవాక్యతయా ప్రమణస్యాన్తరేణ కారణమానర్థక్యాయోగాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
యథా చేతి ।
పారలౌకికకర్మవిధిసామర్థ్యసిద్ధం విజ్ఞానముదాహరతి -
కర్తుశ్చేతి ।
కర్మకాణ్డాదజ్ఞాతే ధర్మాదౌ విజ్ఞానోత్పత్తివత్ , జ్ఞానకాణ్డాదజ్ఞాతే బ్రహ్మాత్మని విజ్ఞానోత్పత్తిరవిరుద్ధా, ప్రమాణత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య మనఃసంయోగజన్యత్వాత్ , ఆత్మనశ్చ శ్రుత్యా మనోగోచరత్వనిరాసాత్ , న ఆత్మజ్ఞానే సాధనమస్తీతి శఙ్కతే -
కరణేతి ।
శ్రుతిమాశ్రిత్య పరిహరతి -
న, మనసేతి ।
‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬-౮-౭) ఆదివాక్యోత్థమనోవృత్త్యైవ శాస్త్రాచార్యోపదేశమనుసృత్య ద్రష్టవ్యం తత్త్వమితి శ్రూయతే । స్వరూపేణ స్వప్రకాశమపి బ్రహ్మాత్మవస్తు వాక్యోత్థబుద్ధివృత్త్యభివ్యక్తం సవికల్పకవ్యవహారాలమ్బనం భవతీతి మనోగోచరత్వోపచారాదసిద్ధం కరణాగోచరత్వమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి బ్రహ్మాత్మనో మనోవిషయత్వనిషేధశ్రుతిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, అసంస్కృతమనోవృత్త్యవిషయత్వవిషయా సేతి మన్వానః సన్నాహ -
శాస్త్రేతి ।
సత్యపి శ్రుత్యాదౌ, తదనుగ్రాహకాభావాత్ నాస్మాకమవిక్రియాత్మకజ్ఞానముత్పత్తుమర్హతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
తస్య అవిక్రియస్య ఆత్మనోఽధిగత్యర్థం, ‘విమతో వికారః, నాత్మధర్మః, వికారత్వాత్ , ఉభయాభిమతవికారవత్’ ఇత్యనుమానే, పూర్వోక్తశ్రుతిస్మృతిరూపాగమే చ సత్యేవ, తస్మిన్నోత్పద్యతే జ్ఞానమ్ , ఇతి వచః సాహసమాత్రం, సత్యేవ మానే మేయం న భాతీతివదిత్యర్థః ।
నను - యథోక్తం జ్ఞానముత్పన్నమపి హానాయ ఉపాదానాయ వా న భవతీతి కుతోఽస్య ఫలవత్త్వమ్ ? తత్రాహ -
జ్ఞానం చేతి ।
అవశ్యమితి ।
ప్రకాశప్రవృత్తేః తమోనివృత్తివ్యతిరేకేణ అనుపపత్తివత్ , ఆత్మజ్ఞాననివృత్తమన్తరేణ ఆత్మజ్ఞానోత్పత్తేరనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
నను - అజ్ఞానస్య జ్ఞానప్రాగభావత్త్వాత్ తన్నివృత్తిరేవ జ్ఞానమ్ , నతు తన్నివర్తకమితి, తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
కథం పునర్భగవతాపి జ్ఞానాభావాతిరిక్తమజ్ఞానం దర్శితమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అత్ర చేతి ।
‘విమతం, జ్ఞానాభావో న భవతి, ఉపాదానత్వాత్ , మృదాదివత్’ ఇతి భావః ।
నను - హననక్రియాయాః ‘న హింస్యాత్’ ఇతి నిషిద్ధత్వాత్ , తత్కర్తృత్వాదేరజ్ఞానకృతత్వేఽపి విహితక్రియాకర్తృత్వాదేర్న తథాత్వమితి, నేత్యాహ -
తచ్చేతి ।
న తావదాత్మని కర్తృత్వాది । నిత్యమ్ , అముక్తిప్రసఙ్గాత్ । న చానిత్యమపి నిరుపాదానమ్ , భావకార్యస్యోపాదాననియమాత్ । న చ అనాత్మా తదుపాదానమ్ , ఆత్మని తత్ప్రతిభానాత్ । న చాత్మైవ తదుపాదానమ్ , కూటస్థస్య తస్యావిద్యాం వినా తదయోగాత్ ఇత్యాహ -
అవిక్రియత్వాదితి ।
కర్తృత్వాభావేఽపి కారయితృత్వం స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విక్రియావానితి ।
ఆత్మని కర్తృత్వాదిప్రతిభానస్య అనాద్యనిర్వాచ్యమజ్ఞానముపాదానమ్ , తన్నివృత్తిశ్చ తత్త్వజ్ఞానాదిత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం కర్తృత్వకారయితృత్వయోరవిద్యాకృతత్వే భగవతోఽనుమతిం దర్శయతి -
తదేతదితి ।
విదుషో యది కర్మాధికారాభావో భగవతోఽభిమతః, తర్హి కుత్ర తస్య జీవతోఽధికారః స్యాత్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
క్వ పునరితి ।
‘జ్ఞాననిష్ఠాయామ్’ ఇత్యుక్తం స్మారయతి -
ఉక్తమితి ।
తదఙ్గభూతే సర్వకర్మసంన్యాసే చ తస్యాధికారోఽస్తీత్యాహ -
తథేతి ।