ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಯೋ ವೈ ತದ್ಭಗವನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಪ್ರಾಯಣಾಂತಮೋಂಕಾರಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಕತಮಮ್ ವಾವ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತೀತಿ । ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೧)ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಚನೇನ, ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನಂತಿತಪಾಂಸಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಯದ್ವದಂತಿಯದಿಚ್ಛಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ತತ್ತೇ ಪದಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಬ್ರವೀಮ್ಯೋಮಿತ್ಯೇತತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ವಚನೈಃ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಚಕರೂಪೇಣ, ಪ್ರತಿಮಾವತ್ ಪ್ರತೀಕರೂಪೇಣ ವಾ, ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ಮಂದಮಧ್ಯಮಬುದ್ಧೀನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಮುಕ್ತಿಫಲಮ್ ಉಕ್ತಂ ಯತ್ , ತದೇವ ಇಹಾಪಿ ಕವಿಂ ಪುರಾಣಮನುಶಾಸಿತಾರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೯) ಯದಕ್ಷರಂ ವೇದವಿದೋ ವದಂತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೧೧) ಇತಿ ಉಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಮುಕ್ತಿಫಲಮ್ ಉಪಾಸನಂ ಯೋಗಧಾರಣಾಸಹಿತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ , ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಉತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ
ಯೋ ವೈ ತದ್ಭಗವನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಪ್ರಾಯಣಾಂತಮೋಂಕಾರಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಕತಮಮ್ ವಾವ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತೀತಿ । ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೧)ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಚನೇನ, ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನಂತಿತಪಾಂಸಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಯದ್ವದಂತಿಯದಿಚ್ಛಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ತತ್ತೇ ಪದಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಬ್ರವೀಮ್ಯೋಮಿತ್ಯೇತತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ವಚನೈಃ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಚಕರೂಪೇಣ, ಪ್ರತಿಮಾವತ್ ಪ್ರತೀಕರೂಪೇಣ ವಾ, ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ಮಂದಮಧ್ಯಮಬುದ್ಧೀನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಮುಕ್ತಿಫಲಮ್ ಉಕ್ತಂ ಯತ್ , ತದೇವ ಇಹಾಪಿ ಕವಿಂ ಪುರಾಣಮನುಶಾಸಿತಾರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೯) ಯದಕ್ಷರಂ ವೇದವಿದೋ ವದಂತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೧೧) ಇತಿ ಉಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಮುಕ್ತಿಫಲಮ್ ಉಪಾಸನಂ ಯೋಗಧಾರಣಾಸಹಿತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ , ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಉತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ

‘ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಉಪಾಯೇನ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ ಓಂಕಾರದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ -

ಸಯೋ ಹೇತಿ ।

ಸತ್ಯಕಾಮೇನ ಅಭಿಧ್ಯಾನಫಲಂ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ಭಗವನ್ನಿತಿ ಪಿಪ್ಪಲಾದಃ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಅಭಿಮುಖೀಕ್ರಿಯತೇ ।ನಿಪಾತೌ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಮೇವ ದ್ಯೋತಯಂತೌ ಅಭಿಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ಆವೇದಯತಃ । ಮನುಷ್ಯೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಸಃ, ಯೋ ಅಧಿಕೃತಃ ಮನುಷ್ಯಃ, ತತ್ - ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅಭಿಧ್ಯಾನಂ ಯಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತಥಾ ಸರ್ವವೇದಸಾರಭೂತಮ್ ಓಂಕಾರಮ್ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಧ್ಯಾಯೀತ । ತಚ್ಚ ಅಭಿಧ್ಯಾನಮ್‘ಆಪ್ರಾಯಣಾ ‘ದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಮರಣಾಂತಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ । ಸ ಚೈವಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ಪ್ರಕೃತೇನ ಅಭಿಧ್ಯಾನೇನ ಲೋಕಾನಾಂ ಜೇತವ್ಯಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ , ಕತಮಂ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಸತ್ಯಕಾಮಾಯ ಪಿಪ್ಪಲಾದನಾಮಾ ಕಿಲ ಆಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರೋವಾಚ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮ್ ಅಭಿಧ್ಯೇಯಮ್ ಓಂಕಾರಂ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಮಹೀಕರೋತಿ -

ಏತದ್ವಾ ಇತಿ ।

ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣ - ಅಕಾರೋಕಾರಮಕಾರಾತ್ಮಕೇನ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯೋಽಭಿಧ್ಯಾಯೀತ, ತಮೇವ ಯಥಾಭಿಧ್ಯಾತಂ ಪುರುಷಮ್ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯಾದಿವಚನೇನ ಉಪಾಸನಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಶ್ನಶ್ನುತಿವತ್ ಕಠವಲ್ಲೀ ಚ ತತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ಉಪನಿಷದಾಮ್ , ವ್ಯವಧಾನೇನ ಚ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ-

ಸರ್ವ ಇತಿ ।

ತಪಸಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ತಪಾಂಸೀತಿ ।

ತಸ್ಯೈವ ಚ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮ್ ಅಷ್ಟಾಂಗಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಹಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದಿಚ್ಛಂತ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪದನೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಕಥನಮ್ ಓಂಕಾರದ್ವಾರಕಮ್ , ಇತಿ ಕಥಯತಿ -

ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಉದಾಹೃತವಚನಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ-

ಪರಸ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ವಾಚಕರೂಪೇಣ ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀಕರೂಪೇಣ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ಯಥೋಕ್ತೈಃ ವಚನೈಃ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ನನು - ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಕಿಮಿತಿ ಉಪಾಸನಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -

ಪರೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣೋ ವಿನೈವ ಉಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಮಂದಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಚ ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವೇನ ಓಂಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಚ್ಚ ಉಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -

ಕಾಲಾಂತರೇತಿ ।

ಭವತ್ವೇವಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತಾವತಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಉಕ್ತಂ ಯದಿತಿ ।

ತದೇವ ಇಹಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಉಪಾಸನಮೇವ ಉಪಾಸ್ಯೋಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -

ಕವಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪೇಣೇತಿ - ಅಭಿಧಾನತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಚ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಅನೂದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸೋಪಸ್ಕರತ್ವಂ ಸಂಗಿರತೇ -

ಯೋಗೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಕಥಮ್ - ‘ಅನನ್ಯಚೇತಾಃ ಸತತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರ ಆಹ -

ಪ್ರಸಕ್ತೇತಿ ।

ಓಂಕಾರೋಪಸನಂ ಪ್ರಸಕ್ತಮ್ , ತದನಂತರಂ ತತ್ಫಲಮ್ ಅನುಪ್ರಸಕ್ತಮ್ , ತದ್ - ದ್ವಾರಾ ಚ ಅಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿ ವಕ್ತವ್ಯಕೋಟಿನಿವಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥ ಇತಿ ।