ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಪುರುಷಃ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ — ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಕರಣಾನಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ । ದೇಹಸ್ಯಾರಂಭಕಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ವಿಕಾರಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಃ ಇಹ ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಗುಣಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ ಕರಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಕರಣಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಉತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಯತ್ ತತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಮ್ ಆರಂಭಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಾಠೇ, ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ತತ್ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಕಾರಃ ವಿಕಾರಿ ಕಾರಣಂ ತಯೋಃ ವಿಕಾರವಿಕಾರಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತಿ । ಅಥವಾ, ಷೋಡಶ ವಿಕಾರಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಕಾರಣಮ್ ತಾನ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ, ಆರಂಭಕತ್ವೇನೈವ । ಪುರುಷಶ್ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ — ಪುರುಷಃ ಜೀವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ, ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಪುರುಷಃ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ — ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಕರಣಾನಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ । ದೇಹಸ್ಯಾರಂಭಕಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ವಿಕಾರಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಃ ಇಹ ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಗುಣಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ ಕರಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಕರಣಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಉತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಯತ್ ತತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಮ್ ಆರಂಭಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಾಠೇ, ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ತತ್ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಕಾರಃ ವಿಕಾರಿ ಕಾರಣಂ ತಯೋಃ ವಿಕಾರವಿಕಾರಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತಿ । ಅಥವಾ, ಷೋಡಶ ವಿಕಾರಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಕಾರಣಮ್ ತಾನ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ, ಆರಂಭಕತ್ವೇನೈವ । ಪುರುಷಶ್ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ — ಪುರುಷಃ ಜೀವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ, ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥

ಪುರುಷಸ್ಯ ಅನಾದಿತ್ವಕೃತಂ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಮಾಹ -

ಪುರುಷ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ - ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಮ್ ,  ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಮ್ , ಮನಃ, ಬುದ್ಧಿಃ, ಅಹಂಕಾರಶ್ಚ ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶ ಕರಣಾನಿ । ತಥಾಪಿ, ಭೂತಾನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಕಾರ್ಯತಾ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ದೇಹೇತಿ ।

ತಥಾಪಿ, ಗುಣಾನಾಂ ಇಹಾಗ್ರಹಣಾತ್ ನ ಪ್ರಕೃತಿಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -

ಗುಣಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಮರ್ಥಮಾಹ -

ಏವಮಿತಿ ।

ಪಾಠಾಂತರಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಅರ್ಥಾಭೇದಮಾಹ -

ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -

ಅಥವೇತಿ ।

ಏಕಾದಶ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಪಂಚವಿಷಯಾ ಇತಿ ಷೋಡಶಸಂಖ್ಯಾಕವಿಕಾರಃ ಅತ್ರ ಕಾರ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಮಹಾನ್ , ಅಹಂಕಾರಃ, ಭೂತತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ, ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -

ಪುರುಷಶ್ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -

ಜೀವ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಧಾರಣನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ತದರ್ಥಂ ಚೇತನತ್ವಮಾಹ -

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಅನೌಪಾಧಿಕತ್ವಂ ವಾರಯತಿ - -

ಭೋಕ್ತೇತಿ ।