ஶ்ரீமத்³ப⁴க³வத்³கீ³தாபா⁴ஷ்யம்
த்ரயோத³ஶோ(அ)த்⁴யாய:
பூர்வப்ருஷ்ட²ம்      உத்தரப்ருஷ்ட²ம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (கீ³தாபா⁴ஷ்ய)
 
கார்யகரணகர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதிருச்யதே ।
புருஷ: ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்த்ருத்வே ஹேதுருச்யதே ॥ 20 ॥
கார்யகரணகர்த்ருத்வே — கார்யம் ஶரீரம் கரணாநி தத்ஸ்தா²நி த்ரயோத³ஶ । தே³ஹஸ்யாரம்ப⁴காணி பூ⁴தாநி பஞ்ச விஷயாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: விகாரா: பூர்வோக்தா: இஹ கார்யக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । கு³ணாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகா: கரணாஶ்ரயத்வாத் கரணக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । தேஷாம் கார்யகரணாநாம் கர்த்ருத்வம் உத்பாத³கத்வம் யத் தத் கார்யகரணகர்த்ருத்வம் தஸ்மிந் கார்யகரணகர்த்ருத்வே ஹேது: காரணம் ஆரம்ப⁴கத்வேந ப்ரக்ருதி: உச்யதே । ஏவம் கார்யகரணகர்த்ருத்வேந ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் ப்ரக்ருதி: । கார்யகாரணகர்த்ருத்வே இத்யஸ்மிந்நபி பாடே², கார்யம் யத் யஸ்ய பரிணாம: தத் தஸ்ய கார்யம் விகார: விகாரி காரணம் தயோ: விகாரவிகாரிணோ: கார்யகாரணயோ: கர்த்ருத்வே இதி । அத²வா, ஷோட³ஶ விகாரா: கார்யம் ஸப்த ப்ரக்ருதிவிக்ருதய: காரணம் தாந்யேவ கார்யகாரணாந்யுச்யந்தே தேஷாம் கர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதி: உச்யதே, ஆரம்ப⁴கத்வேநைவ । புருஷஶ்ச ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் யதா² ஸ்யாத் தத் உச்யதே — புருஷ: ஜீவ: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: போ⁴க்தா இதி பர்யாய:, ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்³யாநாம் போ⁴க்த்ருத்வே உபலப்³த்⁴ருத்வே ஹேது: உச்யதே ॥
கார்யகரணகர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதிருச்யதே ।
புருஷ: ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்த்ருத்வே ஹேதுருச்யதே ॥ 20 ॥
கார்யகரணகர்த்ருத்வே — கார்யம் ஶரீரம் கரணாநி தத்ஸ்தா²நி த்ரயோத³ஶ । தே³ஹஸ்யாரம்ப⁴காணி பூ⁴தாநி பஞ்ச விஷயாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: விகாரா: பூர்வோக்தா: இஹ கார்யக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । கு³ணாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகா: கரணாஶ்ரயத்வாத் கரணக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । தேஷாம் கார்யகரணாநாம் கர்த்ருத்வம் உத்பாத³கத்வம் யத் தத் கார்யகரணகர்த்ருத்வம் தஸ்மிந் கார்யகரணகர்த்ருத்வே ஹேது: காரணம் ஆரம்ப⁴கத்வேந ப்ரக்ருதி: உச்யதே । ஏவம் கார்யகரணகர்த்ருத்வேந ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் ப்ரக்ருதி: । கார்யகாரணகர்த்ருத்வே இத்யஸ்மிந்நபி பாடே², கார்யம் யத் யஸ்ய பரிணாம: தத் தஸ்ய கார்யம் விகார: விகாரி காரணம் தயோ: விகாரவிகாரிணோ: கார்யகாரணயோ: கர்த்ருத்வே இதி । அத²வா, ஷோட³ஶ விகாரா: கார்யம் ஸப்த ப்ரக்ருதிவிக்ருதய: காரணம் தாந்யேவ கார்யகாரணாந்யுச்யந்தே தேஷாம் கர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதி: உச்யதே, ஆரம்ப⁴கத்வேநைவ । புருஷஶ்ச ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் யதா² ஸ்யாத் தத் உச்யதே — புருஷ: ஜீவ: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: போ⁴க்தா இதி பர்யாய:, ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்³யாநாம் போ⁴க்த்ருத்வே உபலப்³த்⁴ருத்வே ஹேது: உச்யதே ॥

புருஷஸ்ய அநாதி³த்வக்ருதம் ப³ந்த⁴ஹேதுத்வமாஹ -

புருஷ இதி ।

பூர்வார்த⁴ம் வ்யாசஷ்டே - கார்யமித்யாதி³நா । ஜ்ஞாநேந்த்³ரியபஞ்சகம் ,  கர்மேந்த்³ரியபஞ்சகம் , மந:, பு³த்³தி⁴:, அஹங்காரஶ்ச இதி த்ரயோத³ஶ கரணாநி । ததா²பி, பூ⁴தாநாம் விஷயாணாம் ச க்³ரஹணாத் கத²ம் தேஷாம் ப்ரக்ருதிகார்யதா? இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

தே³ஹேதி ।

ததா²பி, கு³ணாநாம் இஹாக்³ரஹணாத் ந ப்ரக்ருதிகார்யத்வம் , தத்ராஹ -

கு³ணாஶ்சேதி ।

உக்தரீத்யா நிஷ்பந்நமர்த²மாஹ -

ஏவமிதி ।

பாடா²ந்தரமநூத்³ய வ்யாக்²யாபூர்வகம் அர்தா²பே⁴த³மாஹ -

கார்யேத்யாதி³நா ।

வ்யாக்²யாந்தரமாஹ -

அத²வேதி ।

ஏகாத³ஶ இந்த்³ரியாணி, பஞ்சவிஷயா இதி ஷோட³ஶஸங்க்²யாகவிகார: அத்ர கார்யஶப்³தா³ர்த²:, மஹாந் , அஹங்கார:, பூ⁴ததந்மாத்ராணி, மூலப்ரக்ருதி: இத்யர்த²: ।

உத்தரார்த⁴ஸ்ய தாத்பர்யம் ஆஹ -

புருஷஶ்சேதி ।

தஸ்ய பரமாத்மத்வம் வ்யவச்சி²நத்தி -

ஜீவ இதி ।

தஸ்ய ப்ராணதா⁴ரணநிமித்தஸ்ய தத³ர்த²ம் சேதநத்வமாஹ -

க்ஷேத்ரஜ்ஞ இதி ।

தஸ்ய அநௌபாதி⁴கத்வம் வாரயதி - -

போ⁴க்தேதி ।