ಉಪನಿಷದಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ನಿಯತಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸೂಚಿತಂ ಸಂಬಂಧಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಖ್ಯಾಪಯಿತುಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥೇ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ನಿತ್ಯಾನೀತಿ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಚಿತದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾಧಿಗತಾನಿ ; ತೈಶ್ಚ ನಿತ್ಯೈರಿಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇಷು ವಾನುಷ್ಠಿತೈಃ ಕ್ಷೀಣಪಾಪಸ್ಯ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯೋಜಕಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಪರಿಹಾರದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಯೇ ಇದಾನೀಮ್ ಉಪನಿಷದಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೋಪನಿಷದೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಚೇತ್ಪಾಪಕ್ಷಯದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗಃ, ತರ್ಹಿ ಪಶುಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನಭೂತಾನಾಂ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ರೋಕ್ತಿರಸಂಗತಾ ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕಾಮ್ಯಾನಿ ಚೇತಿ ।

ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಫಲಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಂ ವಿನಾ ಕೃತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ, ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇನ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಧ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ‘ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಪಿ ತಥೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ; ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಿಧಾನಮಪಿ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗ್ಯೇವೇತಿ ।

ಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುಪರಿಹಾರಾಯೇತ್ಯತ್ರ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ ಕ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ —

ಕರ್ಮಹೇತುರಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಯದ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುಃ, ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ‘ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾದಿಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುನಿವೃತ್ತೌ’ ಇತಿ, ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾಮದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಾತ್ಕಾಮೋ ಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಾಮಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಭಗವತಾ ವ್ಯಾಸೇನಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್ - ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ ಇತಿ ।

ಕಾಮಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೇಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಕಾಮೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಪ್ತಕಾಮಾನಾಂ ಹೀತಿ ।

ಅನುಪಪತ್ತಿಪದಮಭಾವಪರಮ್ । ತತಶ್ಚ ಆಪ್ತಕಾಮಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವರೂಪಾನಂದಾನಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೇಽವಸ್ಥಾನಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾಮಾಭಾವೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಾದ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾಪ್ತಕಾಮತ್ವೇ ಕೋ ಹೇತುಃ ? ತತ್ರಾಹ —

ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮೈವ ಕಾಮ ಆನಂದೋ ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಃ ಸ ಆತ್ಮಕಾಮಃ, ತಸ್ಯ ಭಾವ ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಾಪ್ತಕಾಮತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವಾಪ್ತಕಾಮತಾಹೇತುಃ ನಾತ್ಮಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ತ್ವಮ್ ; ತತ್ರಾಹ —

ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಆತ್ಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮಾನಮಾಹ —

ತದ್ವಿದೋ ಹೀತಿ ।

ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ತಕಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿರನುಪಪನ್ನಾ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತದಾವರಣನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂದೇ ಯದಭೇದೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ತದತ್ರ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ; ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಾವೇವಾನ್ಯದಪಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಪಠತಿ —

ಅಭಯಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಯಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ಯದಾ ವಿಂದತೇ ತದೈವಾಭಯಂ ಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆನಂದಮಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋದಾಹೃತಮ್ , ಸ್ವಮತೇ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಾದಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ॥

ನನು ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರೇಽವಸ್ಥಾನಂ ಬಂಧಹೇತುಃ, ‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಆತ್ಯಂತಿಕೇನ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವೇನ ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವಸ್ವರೂಪೇಽವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಃ, ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಸ ಚಾತ್ಯಂತಿಕಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಕರ್ಮಭಿರೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಿದ್ಯಯೇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಃ ಶಂಕತೇ —

ಕಾಮ್ಯೇತಿ ।

ಕಾಮ್ಯಂ ಕರ್ಮ ದೇವಾದಿಶರೀರಹೇತುಃ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ತಿರ್ಯಗಾದಿಶರೀರಹೇತುಃ, ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ನಾರಕ್ಯಾದಿಜನ್ಮಹೇತುಃ । ತಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾತ್ಸಮ್ಯಙ್ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪಾದಾಚ್ಚ ನ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಆರಬ್ಧಫಲಯೋಶ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರುಪಭೋಗೇನೈವ ನಾಶಾನ್ನ ತತೋಽಪಿ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶಂಕಾ ; ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಪಾದನಯತ್ನಂ ವಿನಾ ಮುಮುಕ್ಷೋರೇವಂ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವಶಬ್ದಿತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಾತ್ ‘ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಪಾಯಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಮೀಮಾಂಸಕ ಏವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮಾಹ —

ಅಥವೇತಿ ।

ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ , ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಸುಖಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೋಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಯನ್ನ ದುಃಖೇನ ಸಂಭಿನ್ನಂ ನ ಚ ಗ್ರಸ್ತಮನಂತರಮ್ । ಅಭಿಲಾಷೋಪನೀತಂ ಚ ತತ್ಸುಖಂ ಸ್ವಃಪದಾಸ್ಪದಮ್’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತೇಃ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ತ್ರಿವಿಷ್ಟಪಾದಿಜನಿತಸುಖೇ ದುಃಖಾಸಂಭಿನ್ನತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿರೂಪಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಪಾದನಯತ್ನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಮತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನ ; ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಕರ್ಮಣಾಮನೇಕತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅನೇಕಾನಿ ಹೀತಿ ।

ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ಯಾನ್ಯನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ತೇಷಾಮುಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾಸಂಭವಾತ್ತಾನಿ ಶೇಷಕರ್ಮಾಣಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶರೀರಾರಂಭ ಏವಂವೃತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವನೇಕಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಭೂಯ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಸಂಭವಾದನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಸಂತ್ಯೇವ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ವಿರುದ್ಧಫಲಾನೀತಿ ।

ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿರೂಪವಿರುದ್ಧಫಲವತಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಭೂಯೈಕಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವೇನೈಕಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯುಪಭೋಗೇನ ತೇಷಾಂ ಕ್ಷಯಾಸಂಭವಾತ್ಸಂತ್ಯೇವ ಶೇಷಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂಚಿತಕರ್ಮಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ —

ಕರ್ಮಶೇಷಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।

ತತ್ತತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಇಹಾಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಃ ತೇ ರಮಣೀಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಯೋನಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರೇತ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲಮನುಭೂಯ ತತಃ ಶೇಷೇಣ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಾಂ ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಂಚಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಕ್ಷಯಾನ್ನ ತೈರ್ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಸಂಚಿತಕರ್ಮಕ್ಷಯಫಲಕತ್ವಂ ಮೀಮಾಂಸಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —

ನೇತಿ ।

ಅಸುಖರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।

ಸುಖಸಾಧನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆಗಾಮಿನ ಇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾಕರಣಾನಂತರಮೇವ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ನಾಭಿಮತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾನ್ಯನಾರಬ್ಧಫಲಕರ್ಮಕ್ಷಯಾರ್ಥಾನಿ ಸಂತು ನಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಧರ್ಮೇಣ ಪಾಪಮಪನುದತಿ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಛುದ್ಧ್ಯಶುದ್ಧಿರೂಪಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರೇವ ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನಿತ್ಯಾನಿ ಪಾಪಮೇವ ನಾಶಯೇಯುಃ, ನ ಸಂಚಿತಪುಣ್ಯಮಪಿ ; ಅತಸ್ತತ್ಪುಣ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಭಾವಿಜನ್ಮ ಮುಮುಕ್ಷೋರವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿರೋಧಾಭಾವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ —

ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾದಿತಿ, ತತ್ರ ಜನ್ಮಾರಭ್ಯ ಪ್ರಾಯಣಪರ್ಯಂತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವರ್ಜನಂ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ ಅತಿನಿಪುಣಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಪರಾಧದರ್ಶನಾತ್ , ಕಾಮ್ಯವರ್ಜನಮಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಕಾಮಾನಾಮಶೇಷತೋ ನಿವರ್ತಕಮ್ , ‘ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ; ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಚ ಸತಿ ಕಾಮಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಪಿ ಕದಾಚಿನ್ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಪ್ರಸಜ್ಜತೇ, ತದ್ವಶಾಚ್ಚ ಜನ್ಮಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಪಪತ್ತಿರ್ನ ಚೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನನು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಕಾಮಾನಾಂ ನಿವರ್ತಕಮ್ ಆತ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಕಾಮದರ್ಶನಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅನಾತ್ಮವಿದೋ ಹೀತಿ ।

ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮವಿದಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾನಂದರೂಪೇ ತಸ್ಯ ಕಾಮೋಽಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವಾತ್ಮವಿದಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವರೂಪಾನಂದಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾಮೋಽಸ್ತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ವದತಾ ತ್ವಯಾ ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾಕರಣಜನ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತದಾ ತದಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ —

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ‘ಅಕುರ್ವನ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ನಿಂದಿತಂ ಚ ಸಮಾಚರನ್ । ಪ್ರಸಜ್ಜಂಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನರಃ ಪತನಮೃಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ವಚನಗತಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಾದಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಹೇತುತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ ; ಅಕರಣಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಗಮೇ ಚ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾ ಅಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಹೇತಾವಿವ ಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ಶತುರ್ವಿಧಾನಾದತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥ ಏವ ಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಕರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕ್ರಿಯಾ ಕಥಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ - ಯದಿ ಯಥಾವನ್ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಭವಿಷ್ಯತ್ತದಾ ಸಂಚಿತದುರಿತಕ್ಷಯೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ನ ಚಾಯಂ ನಿತ್ಯಮಕಾರ್ಷೀತ್ ; ತತಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೀ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇವಂ ನಿತ್ಯಾಕರಣೇನ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಸು ಸಂಚಿತೇಭ್ಯೋ ದುರಿತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಾ ದುಃಖರೂಪಾ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕ್ರಿಯಾ ಶಿಷ್ಟೈರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ।

ನನು ಲಕ್ಷಣೇ ಹೇತೌ ಚ ಸಾಧಾರಣಾಚ್ಛತೃಪ್ರತ್ಯಯಾದಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಂ ಹೇತುತ್ವಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಪೇಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಅಕರಣಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಸತ್ಯಭಾವಾದ್ಭಾವ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಜೇತ ಅಕರಣಸ್ಯಾಭಾವರೂಪತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮ್ , ಅಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವರೂಪಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ವೀಕಾರೇ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಮಕರಣಸ್ಯ ಕಥಂ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಂ ಕಥಂ ವಾನುಪಲಬ್ಧೇರಭಾವಜ್ಞಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಕರಣಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯೋರ್ಜ್ಞಾತಯೋರೇವ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಸ್ವರೂಪತಸ್ತಯೋರ್ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।

ಮೀಮಾಂಸಕಸ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಕಾರನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।

ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಯಥಾವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮೋಕ್ಷಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮಪ್ಯನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಂ ಕೇವಲಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ತನ್ನೇತಿ ।

ನನು ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಲೋಕೇ ಯನ್ನಿತ್ಯಮಾತ್ಮಾದಿ ತತ್ಕಿಂಚಿದಪಿ ನಾರಭ್ಯತೇ, ಯದ್ಧಿ ಘಟಾದ್ಯಾರಬ್ಧಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಮಿತಿ ।

ವಿದ್ಯಾರೂಪಸಹಕಾರಿಮಹಿಮ್ನಾ ಕರ್ಮಾರಭ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಕಾಭಿಮಾನಃ ।

ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।

ವಿದ್ಯಾರೂಪಸಹಕಾರಿಮಹಿಮ್ನಾ ತಾವತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ’ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ಚಾತಿಶಯೋ ನ ನಿತ್ಯತ್ವರೂಪಃ, ‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ; ಕಿಂ ತು ತದತಿರಿಕ್ತ ಉತ್ಕರ್ಷರೂಪ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂ ಚ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತೇರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾರಭ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ನ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ಕೇವಲಾನಾಂ ವಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ತತ್ರ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿವಾಚಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗ್ಯತಾನುಸಾರೇಣ ವಿಷಯಜನಿತಸುಖವಿಶೇಷೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತಚ್ಚ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ , ತತ್ರೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಶಂಕತೇ —

ಯದ್ವಿನಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಯದ್‍ಘಟಾದಿ ವಿನಷ್ಟಂ ತತ್ಪುನರ್ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ ಘಟಾದಿವಿನಾಶರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ತಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ತು ವಿನಷ್ಟಸ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಾನಧಿಕರಣಕಾಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಲತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —

ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವವದಿತಿ ।

ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಯದ್ಭಾವಕಾರ್ಯಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ; ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿರೂಪಾ ಚ ಮುಕ್ತಿರ್ಭಾವರೂಪೈವ ತವಾಪಿ ಸಂಮತಾ, ಅತೋ ನ ಮುಕ್ತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ದೂಷಯತಿ —

ನೇತಿ ।

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಪ್ರಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೋಽಪೀತಿ ।

ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೋಽಪ್ಯಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ನ ಸಂಭಾವತಿ, ನೈರುಕ್ತೈರ್ಜನೇರ್ಭಾವಪದಾರ್ಥಧರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನವಿರೋಧೇನಾಭಾವಸ್ಯ ಭಾವರೂಪಜನ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗೇನ ಚ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೇ ಜನ್ಮರೂಪವಿಶೇಷಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೇ ಜನ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮೇತದಿತ್ಯಾಹ —

ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಮೇತದಿತಿ ।

ನನು ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋರಿವ ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —

ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ ಹ್ಯಭಾವ ಇತಿ ।

ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ಘಟಾಭಾವಃ ಪಟಾಭಾವ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾಭಾವೇ ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ರ ಜನಿರೂಪವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ನ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯೇತತ್ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಸರ್ವಾನುಗತಂ ಸದ್ರೂಪಂ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಾನ್ಯತ್ ; ತದ್ಯಥಾ ಏಕಮಪಿ ಘಟಸತ್ತ್ವಂ ಪಟಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ಭಿನ್ನಮಿವ ಘಟಾದಿಭಿರ್ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ಘಟೋ ನಾಸ್ತಿ ಪಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಭಾವೋಽಪ್ಯೇಕ ಏವ, ಸಮವಾಯಸತ್ತಾಜಾತ್ಯಾದಿವತ್ ಲಾಘವಾತ್ ; ಸ ಚಾಭಾವಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತೋಽಪಿ ಭಾವೇಷು ಘಟಾದಿಷು ಮುದ್ಗರಾಭಿಘಾತಾದಿಜನಿತಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾದ್ಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಜಾತತ್ವೇನ ಚ ವಾದಿಭಿರ್ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ದ್ವಾವಭಾವಾವಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ ಸಂಖ್ಯಾಗುಣಯೋಗಮಭಾವಸ್ಯ ಮತ್ವಾ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇನಾಭಾವಃ ಕೇನಚಿತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ಹ್ಯಭಾವಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಮಾಶಂಕಮಾನಸ್ಯಾಭಾವೇ ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತಿಃ, ತಥಾ ವಾದಿನಾಮಪಿ ತತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಜನ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿರಸ್ತೀತಿ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ।

ಅಭಾವಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮಾದಿರೂಪಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಬಾಧಕಮಾಹ —

ನ ಹ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಭಾವತ್ವನಿಯಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।

ವಿಶೇಷಣಸಹಭಾವೀತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ದ್ವೈತಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಂ ದೋಷಃ ; ಭಾವಾದ್ವೈತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಅಯಮಭಾವೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರವಾಹನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ —

ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಕರ್ತುರಿತಿ ।

ಕರ್ತುರಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ಸಂತತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಕುರ್ವನ್ನೇವಾಸ್ತೇ ; ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಸಾಧನಸಂತಾನಜನಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ಸಂತತೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಪ್ರವಾಹನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಗಂಗೇತಿ ।

ನೇತಿ ।

ಮುಕ್ತಿಕಾಲೇಽಪಿ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾತೃತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯುಪಗಮೇ ಮುಕ್ತ್ಯುಚ್ಛೇದಃ, ತಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ಏತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ತದಾ ತದುಪರಮೋಪಗಮೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ವಿಚ್ಛೇದಾದನಿತ್ಯತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮ ಆದಿಪದಾರ್ಥಃ । ಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತೋರವಿದ್ಯಾದೇರ್ನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ಸ್ವಯಂ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವವಿದ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾ ಅಸ್ತು, ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಭಿರೇವ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —

ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ಕರ್ಮಣಾಮವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಇತಿ-ಶಬ್ದೋ ವಿಚಾರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಆದೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವೋಪಸಂಹರತಿ —

ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಯೇನೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಉಪನಿಷದಿತೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಸಾಮೀಪ್ಯವಾಚಿನಾ ಉಪೋಪಸರ್ಗೇಣ ಪ್ರತೀಚೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ತಯೋರಭೇದರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನಿ-ಶಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಉಪಸರ್ಗದ್ವಯೇನ ತಯೋರಭೇದನಿಶ್ಚಯರೂಪಾ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ವಿಶರಣಾವಸಾದನಗತಯೋ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಃ । ಕ್ವಿಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾತ್ರ ಕರ್ತರಿ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಗೋಚರಾ ವಿದ್ಯಾ ವಿದುಷಾಮನರ್ಥಂ ಶಾತಯತಿ ಅವಸಾದಯತಿ ವಾ ತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತಿ ವಾ ಉಪನಿಷತ್ಪದೇನ ಸಫಲಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ತಚ್ಛೀಲಿನಾಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸಶೀಲವತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾತನಂ ಶಿಥಿಲೀಕರಣಮ್ , ತೇಷಾಂ ಗರ್ಭಾದೀನಾಮವಸಾದನಂ ನಾಶನಮ್ । ಉಪನಿಗಮಯಿತೃತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಪ್ರಾಪಯಿತೃತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಮುಪನಿಷತ್ಪದಸ್ಯ ‘ಷದೢ ವಿಶರಣಗತ್ಯವಸಾದನೇಷು’ ಇತಿ ವೈಯಾಕರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಸೃತ್ಯಾರ್ಥತ್ರಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ವಯಮರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —

ಉಪ ನಿಷಣ್ಣಂ ವೇತಿ ।

ಉಪ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ವಿಷಯತಯಾ ಅಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ ನಿತರಾಮಬಾಧಿತತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪನಿಷತ್ಪದಸ್ಯ ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಘಟಯತಿ —

ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದ್ಗ್ರಂಥೋಽಪ್ಯುಪನಿಷತ್ಪದೇನ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾನಧಿಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯಃ ತದ್ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತತ್ಕಾಮೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ ॥