ಉತ್ತರಗ್ರಂಥೇಽಪ್ಯವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದೇರವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ತತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವಮೇವೇತಿ ।

ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪೇಣ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್‌ - ‘ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ಸಹ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಸ್ತರತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಸ್ಯಾಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಮಾನಾರ್ಥತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ಕೇನಾಂಶೇನ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಚ ವಿವರಣವಿವರಣಿಭಾವೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತದ್ದರ್ಶಯಿತುಮನುವದತಿ –

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ತತ್ರೇತಿ ।

ತತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋಕ್ತಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮೇತದ್ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಿಪರೇ ಗ್ರಂಥೇ ಸತ್ತ್ವಮೇವೋಚ್ಯತೇ ನ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ಸತ್ಯಶಬ್ದಯೋಃ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –

ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।

ಹಿ-ಶಬ್ದಸ್ತಯೋಃ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ; ತಥಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಸತ್ಯತ್ವಯೋರೇಕತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏವಮರ್ಥತೇತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಸಾಧನಪರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಬ್ದಾನುಗಮಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಅನೇನೈವೇತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣೇನೈವಾರ್ಥೇನ, ನ ತು ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಥಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪವರ್ಣ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರುತ್ತರಗ್ರಂಥವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುದ್ಭಾವಯತಿ ।

ತತ್ರಾಸದೇವೇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಂಶಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ, ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮವಲಂಬ್ಯ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ತನ್ನೇತಿ ।

ತನ್ನೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ನ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯನಂತರಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –

ಆಕಾಶಾದಿ ಹೀತಿ ।

ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಮಾಕಾಶಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾಜ್ಜಾತತ್ವೇನ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಕಾಶಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।

ಇದಾನೀಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಚ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ನಸ್ತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ಕಿಂಚಿದ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ತದಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಭಾವಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸದುಪಾದಾನಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।

ನಿಗಮಯತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅತ್ರ ವಿಮತಂ ಜಗತ್ಸದುಪಾದಾನಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತಾನುಮಾನನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ತಚ್ಚ ಜಗದುಪಾದಾನಭೂತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಂ ಮಾಸ್ತು ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಶಂಕಾಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚಾಸತ ಇತಿ ।

ನನು ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾರ್ಯಮಸದುಪಾದಾನಕಮೇವಾಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅಸತಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯನಂತರಂ ಜಾಯೇತೇತಿ ಶೇಷಃ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯುಪಾದಾನಮಾತ್ಮಾ ಸತ್ತಾಪ್ರದಮಿತಿ ಯಾವತ್ ; ತಥಾ ಚ ಅಸತ ಉಪಾದಾನತ್ವೇ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸತ್ತಾಹೀನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಜಗನ್ನೋಪಲಭ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಕಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ –

ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।

'ಸನ್ಘಟಃ’ ‘ಸನ್ಪಟಃ’ ಇತ್ಯೇವಂ ಸತ್ತ್ವೇನೈವ ಜಗದುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ಪುನಸ್ತದಸ್ತಿತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –

ಅಸತಶ್ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸತ ಉಪಾದಾನಭೂತಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಜಗಜ್ಜಾಯೇತ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಯಥಾ ಜಾಯಮಾನಂ ಜಗದಸದನ್ವಿತಂ ಜಾಯತೇ ತಥಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಪ್ಯಸದನ್ವಿತತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯೇತಾಸಜ್ಜಗದಿತಿ, ಯಥಾ ಮೃದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಮೃದನ್ವಿತತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ ; ನ ಚೈವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಜಗತ್ , ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗತಿ ಸದುಪಾದಾನಕತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ್ಯಾಯತ ಇತಿ ।

ಅಸದನ್ವಯಾದರ್ಶನಾದಿಯುಕ್ತಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸತ್ಯತ್ವವಿವರಣವನ್ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಚೇತನತ್ವವಿವಕರಣಮಪ್ಯತ್ರ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ತದ್ವಚನಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ –

ತದ್ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ।

ನನು ಕಾಮಸ್ಯಾಚೇತನಧರ್ಮತಾಯಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಕಾಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಚೇತನತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೌಕಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲೇನೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ವಾ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಕಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ತದ್ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ - ‘ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ’ ಇತಿ । ಅನುಮಾನಶಬ್ದಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ - ‘ ಇತಿ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ ತದರ್ಥಃ ।

ಮಂತ್ರೇಽಪಿ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।

ಅವೋಚಾಮೇತಿ ।

ಮಂತ್ರಗತಜ್ಞಾನಪದವಿವೇಚನಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ವಾ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಶರೀರಾದ್ಯಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯನುಕೂಲಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।

'ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಮಾಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಕರಣಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಶ್ರವಣಾನ್ನೋಕ್ತಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅತ ಇತಿ ।

ಚೇತನತ್ವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕತೇ –

ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವೇ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಂ ನ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ಆಪ್ತಕಾಮಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಪರಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾದೌ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ; ಕಿಂ ತು ಕಾಮವಶ್ಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತೇರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ; ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಸ್ಮದಾದಿಕಾಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ಯಥಾನ್ಯಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಕಾಮಾ ದೋಷರೂಪಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರವರ್ತಕಾಶ್ಚ ನ ಭವಂತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತೇ ಕಥಂಭೂತಾ ಯತಸ್ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –

ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ವಿಶುದ್ಧಾ ಇತ್ಯುತ್ತರಮ್ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾ ಇತಿ ।

'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಲಕ್ಷಣಂ ದೋಷರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ।

ತೇಷಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಭೂತಾ ಯಾ ಮಾಯಾ ತತ್ತ್ವಾತ್ ತತ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮಭೂತತ್ವಂ ಚ ಮಾಯಾಯಾಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನತ್ವಮುಪಾಧಿತ್ವಂ ವಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಮಾಯಾಯಾ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ಪರಿಣಾಮರೂಪಾಣಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಂ ಮಾಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಶ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಮಾನಾಮಪಿ ತದ್ವಶ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾಃ ಪುಣ್ಯಕಾರಿಣಾಮಪ್ಯನಿಷ್ಟಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಕೂಲಾಃ ಸ್ಯುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ತು-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾನಾಂ ಸ್ವಕಾಮಾನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ನ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಯಾ, ಯಥಾ ಸೇವಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ರಾಜಾ ಸ್ವಕಾಮಾನಾಂ ಸೇವಕಫಲಪ್ರದಾನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಕಾಮೇಷು ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಥಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ, ಲೋಕೇ ಸೇವಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ರಾಜ್ಞಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ‘ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧನಾಂತರೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಕಾಮೇಷು ಸ್ವಕೀಯಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನಾಪ್ತಕಾಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೋದಾಹರಣೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ಕಿಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನಾತ್ಮಭೂತಾ ಇತಿ ।

ಅಸ್ವಾಧೀನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ದೋಷರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನೋದ್ಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಸ್ಯೈವ ವಿವರಣಮ್ –

ಧರ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿ ।

ಕಾಮಾನಾಂ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಹಿ ಸಾಧನವಿಲಂಬಾತ್ಕಾಮಿತಾರ್ಥಾಲಾಭಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ತು ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮ್ , ಕಾರಣಂ ಲಿಂಗಶರೀರಮ್ , ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನ್ಯೇವ ಸ್ವಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಧನಾಂತರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಕಾಮಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಭವಂತಿ ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ತೇಷಾಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಮಾಹ –

ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇತದಿತಿ ।

ತದ್ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತಮೇತತ್ಸ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಚ ನಿರೂಪಿತಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಮಾಹ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ ಇತಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ಧೇಶೋ ನ ಸಂನಿಹಿತಬ್ರಹ್ಮಪದಾಪೇಕ್ಷಃ, ಕಿಂ ತು ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯವಹಿತಾತ್ಮಪದಾಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –

ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಕಾಮನಾಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏಕಸ್ಯ ಬಹುಭವನಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಕಥಮೇಕಸ್ಯೇತಿ ।

ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದ್ವಸ್ತುನೋ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಬಹುಭವನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅರ್ಥಾಂತರಾನನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶಾಭಾವೇ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಬಹುತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನ ಬಹುಭವನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಅರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶೇನೈವ ಬಹುತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಉತ್ಪದ್ಯೇಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಾಕಾಶಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶೇನೈವೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಅತಃ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತ್ಯೇತದರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಬಹುಭವನಸ್ಯೋಪಪಾದಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಪಿತುರರ್ಥಾಂತರಭೂತೈಃ ಪುತ್ರಾದಿಭಿರ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಬಹುಭವನಂ ತಥಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತೈರಾಕಾಶಾದಿವಿಕಾರೈರ್ಬಹುಭವನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಅರ್ಥಾಂತರಪದಂ ಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕವಸ್ತುಪರಮ್ , ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬಹುಭವನಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ಗ್ರಹಣೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಸಂಗಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾದಿವಿಕಾರತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾದಾಯಾಪಿ ಬಹುಭವನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶಂಕತೇ –

ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ವಸ್ತುತಸ್ತದಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾದಾಯ ತದುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –

ಆತ್ಮಸ್ಥೇತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತೇ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ತಯೋಃ ಸರ್ಗಾದಾವಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಥೂಲೀಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ನಾಮರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬಹುಭವನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಯದೇತಿ ।

ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವೇತಿ ।

ಕಾರಣಭೂತಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ, ನ ತತೋ ಭೇದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮೇವಾಪರಿತ್ಯಾಗಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರವಿಭಕ್ತೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಪ್ರವಿಭಕ್ತೌ ಪ್ರವಿಭಾಗರಹಿತೌ ದೇಶಕಾಲೌ ಯಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತನ್ಮಾತ್ರಾವಸ್ಥಾ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾವಸ್ಥಾ ಅಂಡಾವಸ್ಥಾ ತದಂತರ್ವರ್ತಿವಿಕಾರಾವಸ್ಥಾ ಚೇತ್ಯೇತಾಃ ಕಾರ್ಯಗತಾ ಅವಸ್ಥಾಃ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ ।

ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾ ವಿವಿಧಪರಿಣಾಮಿವಿಕಾರತಯಾ ಬಹುತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –

ನಿರವಯವಸ್ಯೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಸಾವಯವಸ್ಯೈವ ಮೃದಾದೇಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಲ್ಪತ್ವಂ ವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮ್ ।

ಏವಂ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಬಹುತ್ವಾದಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕೃತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ವಸ್ತ್ವಂತರಕೃತಮಿತಿ ।

ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾಜೀವಭಾವೇನ ಬಹುಭವನೇ ಉದಾಹರಣಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಜಗದಾತ್ಮನಾ ಬಹುಭವನೇ ತು ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸರ್ವದಂಡಧಾರಾದಿಭಾವೇನ ಬಹುಭವನಮುದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ ।

ಅತಸ್ತದ್ದ್ವಾರೇಣೈವೇತಿ ।

ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಬಹುತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತನಾಮರೂಪದ್ವಾರೇಣೈವಾತ್ಮಾ ಬಹುತ್ವಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾಮರೂಪಯೋರಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಅನ್ಯದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮನಾತ್ಮಭೂತಮಿತಿ । ಯತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಭೂತವರ್ತಮಾನಭವಿಷ್ಯದಾದಿರೂಪಂ ವಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಜ್ಜಗದ್ವಸ್ತು ತತ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ನ ಹಿ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಜಗತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಶೂನ್ಯತಯಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನಾಮರೂಪಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –

ಅತ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾತ್ಮವತೀ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಯೈವ ಸತ್ತಾವತೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾವತೀ ಇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ ।

ವೈಪರೀತ್ಯಂ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೇ ಜಗತ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತಯಾ ಸತ್ತಾವತ್ತ್ವೇ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಸತಿ ಜಗದಾಂಧ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಜಗತಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾವಾದಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಜಡತ್ವನಿಯಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ; ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಸತ್ತಯಾ ಸತ್ತಾವನ್ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾತ್ಮವತೀ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಹೇತುಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ತೇ ತದಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ, ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಂ ವಿನೇತಿ ಯಾವತ್ , ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ನ ಸ್ತ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತೇ ತದಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕೇ ಉಚ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕಬಹುಭವನಂ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ತಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।

ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಯಂ ವಿಭಾಗಃ – ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತೃವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ , ವಿಷಯೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ , ನಾಮೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ , ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜಡೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಭಾಗಿತಿ । ಆದಿಪದಂ ಕರ್ಮಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಭಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಮಯಟ್ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಇತರಸ್ಯ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಾದಿರೂಪಸ್ಯ ತಮಸಃ ಸಂಭವ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –

ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆಲೋಚನಮಿತ್ಯನೇನ ‘ತಪ ಆಲೋಚನೇ’ ಇತಿ ವೈಯಾಕರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತಪೋ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುರಿತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ ।

ಸೃಜ್ಯಮಾನಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸೂಚಯತಿ –

ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾದೀತಿ ।

ಉಪಾಸನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ರುತಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ, ‘ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।

ಆನುರೂಪ್ಯಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –

ದೇಶತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸರ್ವಾವಸ್ಥೈರಿತಿ ।

ದೇವತ್ವಮನಷ್ಯತ್ವತಿರ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಕಿಂ ಚೇದಮವಶಿಷ್ಟಂ ಜಗತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸೃಷ್ಟವಾನಿತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ , ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ ಇತ್ಯೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ತಚ್ಛಬ್ದಾ ಜಗತ್ಪರಾಃ ॥