ಪ್ರಕೃತೈತಾವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ತತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭೂಯಃ ॥೨೨॥ ನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ತಾಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷೇದ್ಧೃತ್ವಮಿಹಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತೇ ॥ ಅಥವಾ - ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ತದ್ವಿಶೇಷಾನಪೇಕ್ಷತೇ । ನಿಷೇಧೇಷು ನಿಷೇದ್ಧೇಷು ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶಂಕ್ಯತೇ ॥

ಶ್ರುತಿಗತವಾವಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ದ್ವೇ ಏವೇತಿ ।

ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸತ್ಯೇವಕಾರೋ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತನ್ಮಾತ್ರಾವಧಾರಣಸ್ಯ ತದಿತರಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಚ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಮುಚ್ಚೀಯಮಾನಾವಧಾರಣಮಿತಿ ।

ಸರ್ವದಾ ದ್ವೇ ಅಪಿ ರೂಪೇ ಮಿಲಿತೇ ಏವೇತ್ಯರ್ಥ ಏವಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷಾ ಅತ್ರ ಶ್ರುತಿಃ - ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚ ತದೇತನ್ಮೂರ್ತಂ ಯದನ್ಯದ್ವಾಯೋಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಾಚ್ಚೈತನ್ಮರ್ತ್ಯಮೇತತ್ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ಸತ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸತ ಏಷ ರಸೋ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ಸತೋ ಹ್ಯೇಷಃ ರಸಃ , ಅಥಾಮೂರ್ತಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚೈತದಮೃತಮೇತದ್ಯದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಯತ ಏತಸ್ಯ ತ್ಯಸ್ಯೈಷ ರಸೋ ಯ ಏವ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ತದೇತನ್ಮೂರ್ತಂ ಯದನ್ಯದ್ವಾಯೋಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಾಚ್ಚೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜಾಂಸೀತಿ ।

ಮೂರ್ಚ್ಛನಂ ಸ್ಥೂಲೀಭಾವಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ –

ಇತರೇತರಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಯವಮಿತಿ ।

ಪಟಾದೇರ್ಹಿ ತಂತ್ವಾದ್ಯವಯವಾ ಇತರೇತರಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ , ತತಶ್ಚ ತಂತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥಾತಃ ಸ್ಥೂಲಾಶ್ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಯೋರಪೀದಂ ತುಲ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುಗ್ರಹಣಾದನಾದರಃ ಶ್ರುತೇಃ , ಯದಿತಿ ಗಚ್ಛದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚೈಕತ್ರೈವ ಚ ನ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ವ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದಃ ಸರ್ವನಾಮತಚ್ಛಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥಃ । ತ್ಯದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತ್ಯಮಿತಿ ಛಾಂದಸಮ್ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪಂಚಭೂತಕಾರ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ; ತಥಾಪ್ಯಮೂರ್ತಭೂತದ್ವಯಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಚ ರಸರಸಿಭಾವೇ ಸಾಮಾನ್ಯಹೇತುಃ ಶ್ರುತಿಗತಹಿಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷತೇತಿ ।

ರಸತ್ವಮತ್ರ ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ ।

ಏವಮಧಿದೈವತಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮಧಿಕೃತ್ಯ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಮುಕ್ತ್ವಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಿಷಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಿದಮೇವ ಮೂರ್ತಂ ಯದನ್ಯತ್ಪ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಯಶ್ಚಾಯಮಂತರಾತ್ಮನ್ನಾಕಾಶ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಮುದಾಹರತಿ –

ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಶ್ಚಾಯಮಂತರಾತ್ಮನ್ನಂತಃಶರೀರೇ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಯದನ್ಯತ್ತನ್ಮೂರ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ –

ಯದನ್ಯತ್ ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾಹ –

ಶರೀರಾರಂಭಕಮಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುರಿತಿ ಗೋಲಕಮಾತ್ರಮ್ ।

ನನು ಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಂ ಲಿಂಗಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರೇ ಸರ್ವತ್ರ ವರ್ತತೇ , ತತ್ರ ಕಥಂ ದಕ್ಷಿಣಮಕ್ಷ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಮತ ಆಹ –

ಲಿಂಗಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ಲಿಂಗ್ಯತೇಽನುಮೀಯತೇ ಇತಿ ಲಿಂಗಮ್ ।

ಅನುಮಾನಪ್ರಕಾರಮಾಹ –

ಕರಣಾತ್ಮಕಸ್ಯೇತಿ ।

ರೂಪಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಭಿಃ ಕ್ರಿಯಾಭಿಃ ಕರಣತ್ವೇನಾನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಚಕ್ಷುರಾದೇರಾಧಿದೈವಿಕಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಷ್ಟಿತ್ವಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥವಾ - ಅನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಪ್ಯವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾನಮದೃಷ್ಟಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಔಪಾಧಿಕಯೋರಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿರಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರ ಭವತ ಇತ್ಯೌಪಾಧಿಕೇ ತಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಭಾವೇನೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯ ಶರೀರಂ , ಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯಮ್ ।

ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಯೋರಿತಿ ।

ಸದಿತಿ ತ್ಯಮಿತಿ ಚ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯೇ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವಾಸನಾಮಯಂ ರೂಪಂ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅಥೇದಾನೀಮಿತಿ ।

ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತವಿಷಯಾನುಭವಜನಿತವಾಸನಾಜನ್ಯವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಹೈತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ರೂಪಂ ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸೋ ಯಥಾ ಪಾಂಡವಾವಿಕಮಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರುಪಮಾಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾರಜನಂ ಹರಿದ್ರಾ ತಯಾ ರಕ್ತಂ ಮಾಹಾರಜನಮ್ ।

ನನ್ವನುದ್ಭೂತರೂಪಂ ಲಿಂಗಶರೀರಂ , ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಹಾರಿದ್ರಾದಿರೂಪತುಲ್ಯರೂಪಸಂಭವಃ ? ಅತ ಆಹ –

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ।

ವಾಸನಾಜನ್ಯಭ್ರಾಂತಿವಶಾದ್ರೂಪಾಧ್ಯಾಸಯೋಗ್ಯಃ ಕೋಽಪ್ಯಾಕಾರೋ ಲಿಂಗಶರೀರೈಕ್ಯೇನಾರೋಪ್ಯತೇ , ತನ್ನಿಷ್ಠಾಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ರೂಪಭೇದಾಃ ಪ್ರಕಾಶಂತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಂ ರೂಪಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾವಧಿಭೂತಂ ರೂಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ತದೇವಮಿತಿ ।

ಸತ್ಯರೂಪಮಿತಿ ।

ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥಾತ ಆದೇಶ ಇತ್ಯತ್ರಾಂತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ – ಯತ ಇತಿ ತದುಕ್ತಿಹೇತುಕಮಿತ್ಯಂತೇನ ।

ಮಧ್ಯೇ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ತಸ್ಯಾನಂತರಮಿತಿ ।

ಸತ್ಯಸತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಯಃ ಸತ್ಯ ಆತ್ಮಾ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಪರಮಸ್ತೀತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನನು ಕಿಮೇತಾವದೇವೇತಿ ।

ಇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಷ್ಟಾದೇತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ಪರಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ನ ಹ್ಯಸ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥ ಏವಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಏವಮರ್ಥಸ್ತೇನ । ಇತಿನಾ ಇತಿಶಬ್ದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನೇತಿ ।

ಕಸ್ಯ ರೂಪದ್ವಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪೇಣ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಸವಾಸನಂ ರೂಪದ್ವಯಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾನುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸದ್ಬೋಧರೂಪಮಿತಿ ।

ಬೋಧತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಶೇಷಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತಂ , ಸದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ।ತಚ್ಚ ಸವಾಸನಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತೀಕೃತಮ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಯತ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ಭವೇದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಉಪಾಸನಾವಿಧಾನವದಿತಿ ।

ಯಥಾ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಾವಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾಸನಾ ವಿಧೀಯತೇ , ಏವಮಸತ್ಯೇವಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ , ಇತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅಸ್ತಿತ್ವದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ ಅಸದ್ದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇದಿತ್ಯಸದ್ಭಾವಜ್ಞಾನನಿಂದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತೇ ಸಂಬದ್ಧೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ಕಂಚಿದ್ಧರ್ಮಿಣಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –

ಅಥವೇತಿ ।

ನನು ಷಷ್ಠ್ಯಂತಶಬ್ದಾದುಪಸರ್ಜನತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಥಂ ನಿಷೇಧೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –

ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಪ್ರಮಿತತ್ವಮೇವ ನಿಷೇಧಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ।

ನನು ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ನಿಷೇಧೇ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಯೋಗಾಚ್ಛೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಗತೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಉಪಾಧಯ ಇತಿ ।

ಶೋಣೋ ಲೋಹಿತಃ । ಕರ್ಕ ಈಷಲ್ಲೋಹಿತಃ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ಭವೇದಿತ್ಯುಕ್ತಂ , ತತ್ರ ನಿಷೇಧೇನ ನಿಷೇಧ್ಯಸತ್ತಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ , ಸಾ ಕಿಮರ್ಥಸ್ವಭಾವಭೂತಾ ಉತ ಪ್ರಮಾಣಸಂಬಂಧಾತ್ಮಿಕಾ ।

ದ್ವಾವಪಿ ಪಕ್ಷೌ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅಭಾವೋಽಪ್ರತೀತಿರ್ವೇತಿ ।

ಶಶವಿಷಾಣಾಯಮಾನತಾ ಶಶವಿಷಾಣತುಲ್ಯತಾ ।

ನನು ನ ವಯಂ ವಿಶೇಷಾತ್ಮಜಗನ್ನಿಷೇಧೇನಾರ್ಥಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷೇಧಂ ಬ್ರೂಮಃ , ಕಿಂತು ರೂಪದ್ವಯವತ್ ಸನ್ನಿಧಾನಾವಿಶೇಷಾದ್ದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನೋಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ಸಾಕ್ಷಾದುಭಯನಿಷೇಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚೇತೀತಿ ।

ಭಾವಮನಾಶ್ರಿತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾನುಪಾದಾಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ , ಪ್ರತಿಷೇಧಸತ್ತಾಯಾ ಆಶ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನೋಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮುಖೇನಾಪ್ಯಾಹ –

ಕಿಂಚಿದ್ಧೀತಿ ।

ಪ್ರತೀತಾವಪ್ಯಭಾವಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಾಮಾಹ –

ನ ಹ್ಯನಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।

ವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕತಾಯಾಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಉಕ್ತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಹೇತುನಾ ಶಂಕಿತಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೀನಾ ಸಿದ್ಧವದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧವಾರಕತ್ವಾಯೋಗಂ ಮತ್ವಾ ಭಾಷ್ಯೇಽರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನೈಸರ್ಗಿಕಾವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಯತ್ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಭ್ರಮಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ , ಉತ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಮ್ , ಆಹೋ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।

ಸದ್ರೂಪತ್ವೇನ ನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ತೃತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಿತೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಪ್ರಮಾಣವಾನ್ ಭವೇದ್ , ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋಸ್ತುಲ್ಯಬಲತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಪರ್ಯುದಾಸೇತಿ ।

ಪರ್ಯುದಾಸಾಧಿಕರಣಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ‘ಹಾನೌ ತೂಪಾಯನಶಬ್ದಶೇಷತ್ವಾ ‘ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ ೨೬) ದಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಯಮೇವಾನುಕ್ರಮಿಷ್ಯತಿ , ತತ್ರೈವ ತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ತತ್ರ ಯಥಾ ವಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಯಾಗೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಾನೂಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ವಾರಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ ಅನುಯಾಜೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹವಿಕಲ್ಪಃ , ಏವಮತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರ್ನ ವಿಕಲ್ಪಃ , ವಸ್ತುನಿ ತದಯೋಗಾತ್ । ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಪ್ರಾಗೇವ ತಸ್ಯೈಕರೂಪತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಚ್ಚ ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತನ್ನ ; ತಥಾ ಸತಿ ಯೋಗ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಸತ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಯಂ ಹಿ ನಿಷೇಧಃ ಸನ್ನಿಹಿತಪ್ರಪಂಚವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷೋ ನ ದೂರಸ್ಥೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸನ್ನಿಧಾನಮವಿಶಿಷ್ಟಂ , ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಏತನ್ನಿಷೇಧಂ ಪ್ರತಿ ; ತಥಾಪಿ ಷಷ್ಠ್ಯಂತತ್ವೇನೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ।

ಸನ್ನಿಹಿತಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಮಾಣಾವಿರೋಧಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ದೂರಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಂಕ್ಷತೀತುಆಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಚ್ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಾವಿರೋಧಃ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।

ಅನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಿತನಿಷೇಧೇ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುನ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧಸ್ತಾದಿತಿ ।

ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ತೇನೈವ ಬಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಮಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಇದಾನೀಂ ತ್ವಿತಿ ।

ತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಿತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ , ಅನೇನ ತು ನಿಷೇದ್ಧುಮಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಲಿಂಗಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧೀತಿ ನ್ಯಾಯೋದಾಹರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –

ಉಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।

ವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರತ್ವೇ ನಿಷಿದ್ಧೇ ತಥೈವ ಮನಸಿ ಸ್ಥಿರೀಕೃತೇ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ಸ್ಫುರತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮತ್ವಮ್ । ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಕೃತಂ ಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಕರ್ಷಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕೃತ್ತಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಸೂತ್ರೇ ತತಃಶಬ್ದಾದುಪರ್ಯನ್ಯದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹರತಿ –

ತತೋಽನ್ಯದಿತಿ ।

ಇತರಥಾ ಹಿ ಬ್ರವೀತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಿಂ ಬ್ರವೀತೀತಿ ನ ಜ್ಞಾಯೇತೇತಿ ।

ತತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಭಾವಾದನ್ಯದ್ಭಾವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರವೀತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಷೇಧಾದನ್ಯದ್ವಸ್ತು ಬ್ರುವಾಣಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ –

ನಿರ್ವಚನಂ ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತೀತಿ ।

ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧನಿಬಂಧನರೂಪಂ ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥದ್ವೈವಿಧ್ಯಮುಪಾದಾಯಾಭಾವಾದನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತಾಮುಕ್ತಾಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಅಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಇತಿ ನೇತಿ ।

ಇತ್ಯಾದಿಷ್ಟಾದಿತಿ ।

ನೇತಿ ನೇತ್ಯೇವಂರೂಪೇಣಾದಿಷ್ಟಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯನ್ನಾಸ್ತಿ , ಪರಮ್ ಅಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾಮೇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಲಿಂಗಶರೀರಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಮಾಹಾರಜನಾದೀತಿ ।

ಮಹಾರಜನಾದೀನಿರೂಪಾಣ್ಯುಪಹಿತಾನಿ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾನಿ ಯಸ್ಮಿಸ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಉಪಮಿತಮಿತಿ ಪಾಠೋ ಯದ್ಯಸ್ತಿ ತದಾ ಸುಗಮಮ್ ।

ಇತರಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಿತಿ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ॥೨೩॥೨೪॥೨೫॥೨೬॥

ಅಹಿಕುಂಡಲಸೂತ್ರಸ್ಯ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨೭) ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯವದ್ವೇತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨೮) ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾಭೇದವಿಷಯತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ವಿಷಯಭೇದಾದಿತಿ ।

ಅಹಿರೇಕಃ ಕುಂಡಲಭೋಗಾದಯಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ಭೇದಾಭೇದೌ ಭಿನ್ನವಿಷಯೌ , ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಕುಂಡಲಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ । ಸವಿತರಿ ತು ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಾಽಭೇದೌ ನ ಚ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಪೇಕ್ಷಯೇತ್ಯೇಕವಿಷಯತ್ವಮ್ ।

ಏಕವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಸರ್ವದೇತಿ ।

ವಿರೋಧೇ ಹಿ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸದಾಽನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೭॥೨೮॥

ಭೇದಾಭೇದೌ ಭಿನ್ನವಿಷಯಾಪಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ –

ಯಸ್ಯ ಮತಮಿತಿ ।

ನ ತಾವದೇವಂ ಭೇದಾಭೇದೌ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೌ ; ಕುಂಡಲಾದಯೋ ಭಿನ್ನಾ ಅಹಿಶ್ಚಾನುಯಾಯೀ ಏಕ ಇತಿ ಅತ್ಯಂತಭೇದವಾದಿಭಿರಪಿ ತಥೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ದ್ವಾಬ್ಯಾಮಾಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಾಭೇದೌ ಇತಿ ನಿರೂವಣೀಯಮ್ । ತತ್ರಾಹಿತ್ವಮನುವೃತ್ತಾಕಾರಃ ಕುಂಡಲತ್ವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಃ । ತದಾತ್ಮನಾ ಚೇತ್ತದುಭಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಭೇದಾಭೇದಾವಿಷ್ಯೇತೇ , ತದಾ ತಾವಕಾರೌ ವಸ್ತುನೋ ಭಿನ್ನೋ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯಹಿತ್ವಕುಂಡಲತ್ವೇ ಪರಸ್ಪರಮ್ ಭಿನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಮವೇತೇ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ನ ತು ವಸ್ತುನಸ್ತದಾತ್ಮನಾ ಭೇದಾಽಭೇದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಿತ್ವೇನೇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ತೃತೀಯಾ ಇತ್ಥಂಭಾವಾರ್ಥಾಃ ।

ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯವದ್ಭೇದಾಭೇದೌ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಭಾವಾಭಾವಯೋರ್ಹಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ವಿರೋಧಸ್ತದನುಷಂಗಾದನ್ಯತ್ರೇತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ ।

ತತ್ರ ಭೇದತದಭಾವಯೋರ್ಯದ್ಯವಿರೋಧಃ , ತದಾ ಕ್ವಾಪಿ ವಿರೋಧೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಯೋರಿತಿ ।

ನನು ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶಗತಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಸಹಾನುಭವಾದವಿರೋಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ – ನ ಚೇತಿ ॥೨೯॥೩೦॥ ಆತ್ಮಾ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣದ್ವಾರೇಣಾಭಿಧೀಯತೇ । ನಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈರಿಂದ್ರಿಯೈರ್ಗೃಹ್ಯತೇ ತಪಸಾ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದಿನಾ ಕರ್ಮಣಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಾ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ , ಇತಿ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಯ ಆತ್ಮಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ , ಸ ಏಷೋಽಗೃಹ್ಯೋಽಗ್ರಾಹ್ಯಃ , ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ಗ್ರಹಣಾಯೋಗ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಯಂಭೂರಿಶ್ವರಃ । ಖಾನಿ ಖಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಾಕಾಶಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ತದುಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ , ಪರಾಂಚಿ ಬಹಿರ್ವಿಷಯಾಣಿ ಯಥಾ ಭವಂತಿ ತಥಾ , ವ್ಯತೃಣದ್ಧಿಂಸಿತವಾನ್ ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ ಪರಾಡೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ , ನಾಂತರಾತ್ಮನ್ ಅಂತರಾತ್ಮನಿ ವಿಷಯೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ । ಕಶ್ಚಿತ್ತು ಧೀಮಾನ್ ವಿವೇಕೀ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತ್ ಈಕ್ಷಿತವಾನ್ , ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುರುಪರತೇಂದ್ರಿಯಃ । ಕಿಮರ್ಥಮ್ - ಅಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್ । ಜ್ಞಾಯತೇಽರ್ಥೋಽನೇನೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಂತಃಕರಣಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದೋ ರಾಗಾದಿರಾಹಿತ್ಯಂ ತೇನವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪ್ರವಣಾಂತಃಕರಣಸ್ತತಸ್ತು ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾದ್ಧೇತೋಃ , ತಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಪಶ್ಯತಿ ।ಸ್ಮೃತೌ ಯೋಗಾತ್ಮನ ಇತಿ ಯೋಗಗಮ್ಯಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಪರಂ ದಿವ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಯಃ ಸರ್ವಾಂತರಃ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಃ , ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಮ್ ॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ಪ್ರಕೃತೈತಾವತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥