యద్యేవమితి ।

సూత్రితవిషయప్రయోజనప్రతిపాదకత్వాత్ యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యం భవతి చేదిత్యర్థః ।

ఎతావచ్ఛబ్దేన ప్రథమభాష్యస్యోపాదానం మా భూదితి దర్శయతి -

అస్యానర్థేతి ।

విషయప్రయోజనయోరనేనాపి కణ్ఠోక్తతాభావాత్ అభాష్యత్వేన త్యాజ్యత్వపరిహారార్థం చతుర్థ్యా కణ్ఠోక్తం ప్రయోజనమితి నిర్దిశతి -

తత్ర అనర్థహేతోః ప్రహాణాయేతిరితి ।

చతుర్థ్యా స్వయం ప్రతిపన్నత్వాత్ తన్నిర్దిశ్యత ఇత్యాఅత్రాపూర్ణమేవ దృశ్యతే (ఇత్యుక్తిః ? ) వ్యర్థేతి చేత్ తదుత్తరవాక్యస్థచతుర్థీవత్ ప్రయోజనానభిధాయిత్వశఙ్కానిరాసాయోక్తేరర్థవత్వాత్ । ఉత్తరచతుర్థ్యాశ్చ ప్రయోజనవాచిత్వం ప్రకరణాత్ ప్రాప్తం వ్యావర్త్య, వేదాన్తారమ్భమ్అత్ర న స్పష్టమ్, ప్రత్యవాన్తరప్రయోజనజ్ఞానస్య నిర్దేశేఽపి తాత్పర్యేణ విషయపరత్వం దర్శయతి -

విషయప్రదర్శనమితి ।

అభిధాయకత్వం విహాయ తాత్పర్యేణ విషయప్రతిపాదకమపి భాష్యం చేత్ ప్రథమభాష్యస్యాపి విషయప్రయోజనే తాత్పర్యవత్వేన భాష్యత్వమస్తీత్యాశఙ్క్య శక్తితాత్పర్యయోరన్యతరేణాపి తద్విషయప్రయోజనస్పర్శి న భవతీత్యాహ –

కిమనేనేత్యాదినా ।

దేహే అహమిత్యభిమానరూపమిన్ద్రియాదిషు మమాభిమానరూపం చాధ్యాసమభిధేయార్థత్వేన దర్శయతిదర్శనే ఇతి

దేహేన్ద్రియాదిష్విత్యాదిలోకవ్యవహారస్యేత్యన్తేనహారస్యేనాన్తేన ఇతి,

దేహోఽహమిత్యభిమానాభావాత్ జాత్యాదివిశిష్టదేహే అహమభిమాన ఇతి దర్శయతి -

అహం మనుష్య ఇతి ।

అధ్యాసమాక్షిప్య లోకవ్యవహారః సమాధీయత ఇత్యసఙ్గతత్వేన నిరర్థకత్వాదర్థవత్వసిద్ధవత్కారేణ విషయాదిభ్యో నార్థాన్తరపరత్వం ప్రదర్శనీయమిత్యాశఙ్క్యాధ్యాసలోకవ్యవహారయోః సామానాధికరణ్యేనైక్యం దర్శయతి -

ఇత్యభిమానస్యేతి ।

తాత్పర్యవిషయమాహ –

అవిద్యానిర్మితత్వేతి ।

అధ్యాసో వాదిభిరఙ్గీకృతావివేకాదిరూపో న భవతి, కిన్త్వనిర్వచనీయావిద్యానిర్మిత ఇత్యస్మిన్నర్థే తాత్పర్యమిత్యర్థః ।

విషయప్రయోజనయోరనిర్దిష్టత్వేన స్వనిర్దేశకగ్రన్థేన కేనచిద్భవితవ్యమిత్యపేక్షా ఉత నిర్దిష్టత్వాన్నిర్దేశకాపేక్షాభావాత్తయోః ప్రసక్త్యసిద్ధశఙ్కాయాం సాధకాపేక్షా, యది నిర్దేశకాపేక్షా తదా అస్యానర్థహేతోరిత్యేతావతైవాలమ్ , తస్య నిర్దేశకత్వాత్ । న తు నిర్దేశకాపేక్షా । వేదాన్తవాక్యవిచారః కర్తవ్యః విషయప్రయోజనవత్వాత్ కృష్యాదివత్ ఇతి సూచయతా సూత్రకారేణ శాస్త్రారమ్భే హేతుతయా విషయప్రయోజనయోః నిర్దిష్టత్వాత్ । కిన్తు విచారరూపశాస్త్రస్య విషయప్రయోజనవత్వంవిషయప్రయోజనత్వమితి యత్సూత్రకారేణోక్తం తదసిద్ధమిత్యసిద్ధిశఙ్కాయాం సాధకాపేక్షైవ విద్యతే । అతః సాధకాపేక్షవిషయప్రయోజనసిద్ధిహేతుభూతాధ్యాసాభిధాయిత్వాత్అధ్యాసాధ్యాసేతి యుష్మదస్మదిత్యాదేఃయుష్మదస్మదాదిత్యాదేః ఇతి సుతరాం భాష్యత్వమస్తీత్యభిప్రేత్యాహ -

ఉచ్యత ఇతి ।

విషయప్రయోజనయోస్సూత్రేణానిర్దిష్టత్వాత్ష్టత్వాభాష్యేణేతి భాష్యేణ సాధ్యతయా ప్రాప్తత్వం తయోతేర్నభవతీత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మజ్ఞానమనర్థం తద్ధేతునివృత్తిప్రయోజనం సూత్రితం హీత్యాహ -

అనర్థహేతునిబర్హణం హీతి ।

కథం విశేషితస్యవిశేషతస్య ఇతి సూత్రితత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -

బ్రహ్మజ్ఞానం హీతి ।

కిమితి భాష్యకారేణ బన్ధస్య మిథ్యాత్వోపాయేన విషయప్రయోజనే సాధ్యే ఇత్యాశఙ్క్యానర్థతద్ధేత్వోః జ్ఞాననివర్త్యత్వస్య సూత్రకారేణ సూత్రితత్వాత్ । జ్ఞాననివర్త్యత్వాయ మిథ్యాత్వంమిథ్యాత్వప్రసాధ్యేతి ప్రసాధ్య తేన హేతునా విషయప్రయోజనేవిషయప్రయోజన ఇతి సాధనీయే ఇత్యాహ -

జ్ఞానం హీతి ।

తర్హి నరకపాతాద్యనర్థస్య మిథ్యాత్వం ప్రసాధ్యతామితి తత్రాహ –

అనర్థశ్చేతి ।

అత్ర భోక్తృత్వమనర్థః, తద్ధేతుత్వాత్ కర్తృత్వప్రమాతృత్వయోరప్యనర్థతేతి యోజనా । త్రయాణామనర్థత్వాభావాత్ । నరకపాతకూపపాతాదీనామేవానర్థత్వే ఎకప్రయోజకస్యావక్తవ్యత్వాత్ । భోక్తృత్వాదీనాం తద్ధేతుకోశపఞ్చకస్యైవ అధ్యాసాత్మకత్వం వర్ణనీయమిత్యభిప్రాయో ద్రష్టవ్యః ।

వస్తురూపమేవ ప్రమాతృత్వాదిజ్ఞానేన నివర్తతామితి తత్రాహ -

తద్యది వస్తుకృతమితి ।

అత్ర వస్తునా కృతం వస్తుత్వేన కృతమితి చ యోజనా ।

అజ్ఞానస్యైవ నివర్తకం చేదహఙ్కారాదేరనివర్తకం జ్ఞానమిత్యాపతతీతి తత్రాహ -

తద్యది కర్తృత్వమితి ।

అజ్ఞానకార్యత్వేనాజ్ఞానాత్మకత్వాన్నివర్త్యత్వమస్తీత్యర్థః ।

తత్ప్రదర్శనద్వారేణేతి ।

అవిద్యాత్మకత్వ ప్రదర్శనద్వారేణ సూత్రార్థోపపత్త్యుపయోగితయాఽధ్యాసోఉపభోగితయేతి వర్ణనీయ ఇత్యధ్యాహృత్యాన్వయఃఇత్యర్థః ఆహృత్యేతి । తత్ర అర్థశబ్దేన విచారకర్తవ్యతోచ్యతే, ఉపపద్యతేపపద్యతే ఇతి విచారకర్తవ్యతా యాభ్యామితి వ్యుత్పత్త్యా విషయప్రయోజనే ఉచ్యేతే । ఉపయోగితయేతి విషయప్రయోజనసిద్ధిహేతుతయేత్యర్థః ।

సూత్రేణ ముఖతః సూత్రితమర్థం విహాయ ఆర్థికమధ్యాసం భాష్యకారః ప్రథమం కిమితి వర్ణయతీతి తత్రాహ -

సకలతన్త్రోపోద్ఘాతఃమన్త్రోపోద్ఘాత ఇతి ప్రయోజనమస్య భాష్యస్యేతి ।

అత్రానేన భాష్యేణ నిర్ణీతో యోఽధ్యాసః స సకలతన్త్రార్థస్యోపోద్ఘాతో హేతురిత్యేకా యోజనా, ఇదం భాష్యం సకలతన్త్రస్య శాస్త్రస్యోపోద్ఘాత ఇత్యపరా ।

ప్రయోజనమితియోజనేతి శేషః ।

భాష్యజన్యప్రమితిఫలవిశిష్టతయా భాష్యస్య ప్రయోజనమధ్యాస ఇత్యధ్యాస ఉచ్యతే । తన్త్రశబ్దేన లక్షణయా తన్త్రార్థరూపబ్రహ్మాత్మైకత్వముచ్యతేఅత్రార్థేతి, తన్త్ర్యత ఇతి తన్త్రమితి యోగవృత్త్యా వా తదేవోచ్యత ఇతి

అనర్థనివృత్తిరూపప్రయోజనస్య జన్యత్వాత్ అధ్యాసస్య తద్ధేతుత్వేఽపి బ్రహ్మాత్మతావిషయరూపం ప్రతి హేతుత్వమయుక్తమ్ । తస్యాజన్యత్వాదిత్యాశఙ్క్య సత్తాసిద్ధిహేతుత్వాభావేఽపి ప్రతీతిసిద్ధిహేతుత్వమస్తీతి వదితుం తన్త్రార్థతాత్పర్యవిషయం దర్శయతి -

తథా చాస్య శాస్త్రస్యేతి ।

ఐదమ్పర్యంఎన్దమ్పర్యమితి ప్రతిపాదితమిత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః ।

ఐదమ్పర్యమిత్యత్రేదంశబ్దోక్తవిషయంఎన్దమ్పర్యమితి ప్రథమశ్లోకోక్తప్రకారేణ దర్శయతి -

సుఖైకతానేత్యాదినా స్వరూపమిత్యన్తేన ।

తత్ర అనాద్యానన్దేతి పదోక్తార్థమాహ –

సుఖైకతానేతి ।

కూటస్థజ్ఞానేతి పదోక్తమర్థమాహ –

కూటస్థచైతన్యేతి ।

అనన్తసదితి పదోక్తార్థమాహ –

సదాత్మేతి ।

ఆప్నోతీత్యాత్మేతి నిర్వచనాదాత్మశబ్దేన అనన్తసత్యత్వానన్తపదోక్తార్థః ఉచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।

అనన్తసదాత్మన ఇత్యత్ర ఆత్మశబ్దార్థమాహ –

ఎకరసతేతి ।

సంసారిణ ఆత్మనో రూపమిత్యుక్తే విరుద్ధస్వభావత్వాద్ బ్రహ్మణోఽసంసారిణో రూపమితి స్యాత్ , తద్వ్యావృత్త్యర్థమాహ –

సంసారిత్వేనాభిమతస్యేతి । సంసారిత్వాభిమతస్యేతి పఞ్చపాదికాయామ్

తర్హి సంసారిత్వేన అభిమతస్యాభిమన్యమానసంసారిత్వమేవ రూపం భవేదిత్యాశఙ్క్య, సత్యమ్ , కూటస్థచైతన్యైకరసతాక.............న్యైకరసతేతితు పారమార్థికీపారమానర్థకీతి ఇత్యాహ –

పారమార్థికమితి ।

ఐదమ్పర్యమిత్యత్ర పరశబ్దార్థమాహ -

వేదాన్తాః పర్యవస్యన్తీతి ।

ప్రతిపాదితం -

సూత్రభాష్యాభ్యాం ప్రతిపాదితమిత్యర్థః ।

సత్యత్వేన ప్రతిపన్నకర్తృత్వాది........త్పత్తింఅపూర్ణం దృశ్యతే ప్రతిబధ్నాతి స ఎవ అధ్యాసాత్మకత్వేన నిర్ణీతో న ప్రతిబధ్నాతీత్యేవమధ్యాసస్య విషయప్రతీతిసిద్ధిహేతుత్వాత్ అధ్యాసః ప్రథమం వర్ణనీయ ఇతి దర్శయతి -

తచ్చేత్యాదినా ।

తత్ర సుఖైకతానేత్యాదిత్రయేణ విరుద్ధాకారత్రయప్రతిభాసనమాత్మన్యస్తీతి దర్శయతి -

అహం కర్తేత్యాదినా ।

తత్రాపి బ్రహ్మగతానన్తసత్వాకారవిరుద్ధం పరిచ్ఛిన్నత్వమాహ –

అహమితి ।

కూటస్థచిత్వవిరుద్ధాకారమాహ –

కర్తేతి ।

కర్తృత్వాదేవకర్తాత్వాదేవేతికర్తృత్వే ప్రయోజకం పరిణామిజడత్వం కార్యత్వం కల్ప్యమస్తీత్యర్థః ।

సుఖత్వవిపరీతమాహ –

సుఖీతి ।

ఎకతానత్వవిపరీతకాదాచిత్కత్వం సుఖస్య సూచయతి -

దుఃఖీతి ।

దుఃఖోత్పత్తివ్యవధానోఽహఙ్కర్తా సుఖీ దుఃఖీత్యాదిభాసేన విరుద్ధ్యత ఇత్యుక్తే శ్రుతిజన్యజ్ఞానేన బాధ్యత్వాత్ । తత్ప్రతి విరోధకత్వాభావ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –

ప్రత్యక్షేతి ।

తర్హి ప్రత్యక్షత్వాత్ శ్రౌతజ్ఞానం ప్రతి విరోధకత్వంనిరోకత్వమితివిహాయ బాధకత్వమేవ ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –

అభిమతేనేతి ।

ప్రత్యక్షాభిమతస్య రూప్యజ్ఞానస్యేవ బాధ్యత్వాత్ అవిరోధకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –

అబాధితేతి ।

తర్హి బాధకత్వమితి నేత్యాహ –

కల్పేనేతి ।

వ్యవహారావస్థాయామబాధితత్వాత్ । ప్రత్యక్షత్వాచ్చ అబాధితమేవాపతతిఅబాధితత్వమ్ ? ఇతి శఙ్కాం వ్యుదస్యతి -

అవభాసేనేతి ।

అవమతఃఅవమతో భాస ? భాసోఽవభాసః, వర్ణహ్రస్వాదివత్ హ్రస్వత్వాదివత్ ? ఔపాధికకర్తృత్వవిషయః కిం వా స్వాభావికకర్తృత్వవిషయ ఇతి సన్దిహ్యమానత్వం తస్యావమతత్వం నామ । అహం కర్తేత్యాదిప్రత్యక్షమౌపాధికత్వేన సన్దిగ్ధార్థవిషయతయా సత్యార్థవిషయత్వేన ప్రతిపన్నతయా చ తత్త్వజ్ఞానోదయప్రతిబన్ధకం భవతి । తదేవ న్యాయతో మిథ్యాత్వేన నిర్ణీతకర్తృత్వాదివిషయం తత్త్వజ్ఞానేనతత్వజ్ఞానే ఇతి బాధ్యం స్యాత్ । అతోఽప్రతిబన్ధకతయా బాధ్యత్వాయ మిథ్యాత్వనిర్ణాయకన్యాయైరధ్యాసో వర్ణనీయ ఇత్యభిప్రాయః । అతస్తద్విరోధపరిహారార్థం బ్రహ్మస్వరూపవిపరీతరూపమవిద్యానిర్మితమితి ప్రదర్శ్యత ఇతి ప్రథమమన్వయః । పశ్చాద్యావన్న ప్రదర్శ్యత ఇతి చాన్వయో ద్రష్టవ్యః । జరద్గవః పాదుకకమ్బలాభ్యాం ద్వారి స్థితో గాయతి మద్రకాణి । తం బ్రాహ్మణీ పృచ్ఛతి పుత్రకామా రాజన్ రుమాయాం లశునస్య కోఽర్ఘః ॥ ఇతి వాక్యమిహోదాహృతమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।

శాస్త్రార్థసిద్ధిహేతుశ్చేత్ అధ్యాసః సూత్రకారేణ ముఖతో వర్ణనీయ ఇతి తత్రాహ -

వక్ష్యతి చైతదితి ।

అత్ర వక్ష్యతి చైతత్సూత్రకార ఇతి ప్రథమమన్వయః ।

సూత్రకారేణ అధ్యాసాత్మకత్వస్యాత్రైవ కిమిత్యనుక్తిరిత్యాశఙ్క్య సమన్వయాధ్యాయేన వేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైక్యే సమన్వయే ప్రతిపాదితే పశ్చాదాత్మనో బ్రహ్మత్వప్రతిపాదక శ్రుతీనామాత్మగతాదికర్తృత్వాదిసాధకప్రమాణవిరోధ ఉద్భావితే కర్తృత్వాదీనామధ్యాసాత్మకత్వేనాభాసత్వాత్ తద్విషయప్రతిభాసస్య ప్రమాణత్వం నాస్తి, కిన్తు ప్రమాణాభాసత్వమేవ, అతస్తద్విరోధో నాస్తీత్యవిరోధోక్త్యుపయోగాదధ్యాసోఽవిరోధాధ్యాయే వక్తవ్య ఇతి మత్వా ఆహ -

అవిరోధలక్షణ ఇతి ।

తత్రాపి జీవగతధర్మాణాం మిథ్యాత్వవర్ణనేన జీవస్వరూపప్రతిపాదకజీవపాదే అధ్యాసవర్ణనస్య సఙ్గతిరిత్యాహ -

జీవప్రక్రియాయామితి ।