ಭಾಷ್ಯಮನಾಪ್ತಪ್ರಣೀತತಯಾಭಾಷ್ಯಮಾನಾಪ್ತೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚೋದಯತಿ -

ನನು ಚ ಗ್ರಂಥಕರಣಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಇತಿ ।

ಕೃತಮಂಗಲಾಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ ಗ್ರಂಥಾದ್ಬಹಿರೇವ ಭೇರೀಘೋಷಾದಿಸಹಿತದೇವಬ್ರಾಹ್ಮಣಪೂಜಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕೃತಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷಿತವಾಚಿಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅನುಕೂಲಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯಾದಿದಂ ಪ್ರತೀದಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಿದಂ ಪ್ರತೀದಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕೇನಾಪಿ ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಕಾಯಿಕಂ ವಾಚಿಕಂ ಮಾನಸಮಿತಿ ಚ ತ್ರಿರಾಶೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ಕಾಯಿಕಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಕಾಯಿಕಂ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ವಾಚಿಕಕಾರ್ಯಾರಂಭೇಕಾರ್ಯಾರಮ್ರೇ ಇತಿ ವಾಚಿಕಮ್ ಅಥವೃದ್ಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಲಕ್ಷಣಮ್, ಮಾನಸಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಮಾನಸಂ ದಧ್ಯಾದಿದರ್ಶನರೂಪಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದತ್ರ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಿಕತ್ವಾತ್ ವಾಚಿಕಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ –

ಇಷ್ಟದೇವತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಥವೃದ್ಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ನಿಯಮಂ ವಾರಯತಿ -

ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತೇತಿ ।

ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಶ್ಚ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಆಚಾರೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಕರ್ಮಕರ್ಮ ನ ನ ಇತಿ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ಪ್ರಮೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ತಚ್ಚ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರಮೀಯತೇ । ಅತಶ್ಶಿಷ್ಟಾಚಾರೋಽಸ್ಮಾಭಿಃ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರಮೀಯತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಕಿಂ ಮಂಗಲಾಚರಣೇನೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।

ಅಲ್ಪಾರಂಭತ್ವಾದ್ವಿಘ್ನೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -

ಮಹತಿ ಚೇತಿ ।

ಆರಂಭಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವೇಽಪಿ ಫಲತೋ ಮಹತ್ವಾತ್ ಪದ್ಯಬಂಧನಸ್ಯೇವ ವಿಘ್ನಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಾನ್ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿಘ್ನೋಪಶಾಂತಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।

ವಟಯಕ್ಷಪ್ರಸಿದ್ಧಿವತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನಿರ್ಮೂಲೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -

ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಚೇತಿ ।

ತತ್ಕಥಮಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಶಿಷ್ಟಾನಾಮಗ್ರಣೀರ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಕಥಂ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಪ್ರವವೃತೇ । ಅಕೃತಮಂಗಲೋ ವಿಘ್ನೈರುಪಹನ್ಯಮಾನೋ ವಿಸ್ರಬ್ಧಂ ಕಥಂ ಪ್ರವವೃತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಾತ್ರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಉತ ವಾಚಿಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಿಕಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಂ ನಾಮ ಸಾಧಾರಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಗ್ರಂಥಕರಣಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲವಾಚಿಕಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಚೋಭಯಮಪಿ ನಾಚೋಭಯಮಪಿ ಕೃತಮಿತ್ಯಾಹ -

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಕಥಮಿಹ ಉಭಯಂ ಕೃತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ - ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಂತಮೇವಯುಷ್ಮದಿತಿ ಇತ್ಯಂತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವಾಚಿಕಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಸಾಧಾರಣಮಂಗಲಾಚರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚೇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯಯೋಜನಾ -

ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।

ವಿಷಯ ಇತಿ ಚ ಅಹಂಕಾರಾದಿಮಾತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಅನುಸಂಧಾಯ ಅಸ್ಮದಿತಿ ವಿಷಯೀತಿ ಚ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಕ್ಷಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಯುಷ್ಮದೋ ವಿಭಜ್ಯ ಅನುಸಂಧಾಯ ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಶಬ್ದಂ ವಿರಚಯತಾ ಕೃತಮೇವೋಭಯಮಪಿ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತ್ಯಂತಸ್ಯೈವ ತತ್ತ್ವವಾಚಕತಯಾ ವಾಚಿಕಮಂಗಲಾಚರಣತ್ವಾತ್ ವಕ್ತುಸ್ತತ್ವಾನುಸ್ಮೃತಿಕಲ್ಪಕಂ ತವ ಅಸಾಧಾರಣಮಂಗಲಾಚರಣೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಖಂಡಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಮಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ, ಯುಷ್ಮದೇವಾಸ್ಮತ್ , ಅಸ್ಮದೇವ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯೈಕ್ಯಂ ಕಿಮನುಸಂಧತ್ತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಯುಷ್ಮದೋ ವಿವಿನಕ್ತೀತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಮೈಕ್ಯಾನುಸಂಧಾನೇ ಉತ್ತರತ್ರೇತರೇತರಭಾವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಮಪಿ ವಿವೇಕ ಏವ ಕೃತ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮುತ್ತರಖಂಡಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಮಿತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ।

ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾನುಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯತಿ ಕೇವಲಮ್, ನ ತು ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮೃತಿಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಪದದ್ವಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ -

ಅಸ್ಯ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಯಂ ಚಾರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನನು ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವ ಏವ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಕಥಂ ಟೀಕಾಕಾರಃ ಷಟ್‍ಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಾದಾಯ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಇತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಚಕಾರ ? ತತ್ರಾನೇನ ಪದತ್ರಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇ ನೋಪಾತ್ತಷಟ್‍ಪದಸ್ಯಪದಷಟ್ಕಸ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥಮ್ ? ಯದಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಕಥನಂ ತದಾ ಪರತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಭಿಧೇಯಾರ್ಥೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ನ ತು ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತ್ಯಾರಭ್ಯ । ಅಥ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದಾನಾಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ ತದಪಿ ನ, ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಪದತ್ರಯತ್ವಾತ್ ತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸರ್ವಪದಾನಾಮರ್ಥಕಥನಾಯೋಗಾತ್ । ಪದತ್ರಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಷಟ್‍ಪದಾನಾಂಪದಷಟ್ಕಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಪದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪಶ್ಚಾದಿತರಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಂತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಪರತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪದಮಾರಭ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ ।

ನನು ವಿವರಣಕಾರಃ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯವಾದೀದತಃ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವ - ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ಪಶ್ಚಾದುತ್ತರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಗತತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್, ವಿವರಣಕಾರಃ ‘ಸುಪ್ತಿಙಂತಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಪದಲಕ್ಷಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯವಾದೀತ್ , ಅಥವಾ ಪದ್ಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ಪದಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಬೋಧಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪದತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಉಭಯಥಾಪ್ಯಸಂಗತಿರೇವ, ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯಾಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ, ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಕೇವಲಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತ್ಯೇತದಾರಭ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ, ನ ತಥಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮಸಂಗತಮಿತಿ ಚೇತ್ - ತನ್ನ, ‘ಸುಪ್ತಿಙಂತಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಪದಲಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷಿತಂ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ವಿವರಣಕಾರಸ್ಯೋಕ್ತಿರಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಟೀಕಾಕಾರೇಣ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಉತ್ತರತ್ರೋಪಾದಾನಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತ್ಯತ್ರ ವಿರೋಧಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಃ ಕಿಂ ವಾ ಐಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವಿಶಯೇ ಚಿಜ್ಜಡಯೋಃ ವಿಷಯಿವಿಷಯತ್ವಾದೇಕಕಾಲೇ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತಿ । ಕಿಂತ್ವೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಪದಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ ; ನ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೇತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾಭಾವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾಭಾವೇನನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಭಾವೇನೇತಿವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತೃತೀಯಪದೇನ ಸಹ ಚತುರ್ಥಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪದಂ ಕಿಮಿತಿ ಪರತ್ರ ಉಪಾದತ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ ವಿರೋಧಶಬ್ದೇನೈಕ್ಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಐಕ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಪದೇನ ಉಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಐಕ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಭಾವ ಏವ ವಿರೋಧಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ಥಪದೋಪಾದಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಅತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪದಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವೇನ ಕಥಮನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಃ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಮ್ । ಪ್ರಥಮಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -

ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಕಾರೋ ದ್ವಿವಿಧಃ, ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದೇನ ಫಲಿತಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದೇನಾರ್ಥಕಥನಂ ಚ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಂಶೇನ ಫಲಿತಮರ್ಥಮಾಹ -

ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತ ಇತಿ ।

ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಹಂಕಾರಾಖ್ಯಧರ್ಮಿಣೋ ವಿವೇಕಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತದ್ಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ವಿವೇಕಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಃ ಸಂವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಂಶಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -

ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥ ಇತಿ ।

ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ಮದಿತಿ ಪದಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಪದೇನ ಅರ್ಥಮಾಹ –

ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತೀತಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಚಿದ್ರೂಪತ್ವೇನ ಫಲಿತಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಾಹ -

ಅರ್ಥ ಇತಿ ।

ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತಿ ।

ವಿಷಯಿಶಬ್ದೇನ ಘಟಾದಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಮ್ ಆಶ್ರಯಭೂತಜಡೇನಾವಿರುದ್ಧಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಘನ ಇತಿ ।

ಆಶ್ರಯಜಡಹೀನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಚೇತ್ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಭೂತಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಪದೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಕಟನಾಯೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ ಅರ್ಥತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪತ್ವಾದ್ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಸಾಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಪ್ರತ್ಯಕ್ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಾ ಮಧ್ಯೇ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವ ಏವಾನುಸ್ಮರ್ಯತೇ । ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಧ್ಯಾಸಭಾವವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ । ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಕಥನಾಯ ತತ್ವಮಪ್ಯನುಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ಕಥಂಂಚನೇತಿ ।

ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ರೂಪಾಂತರವದವಭಾಸಶ್ಚ ರೂಪಾಂತರಂ ಚ ಕಥಂ ನ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತ್ಯೇಕೋಽನ್ವಯಃ ।

ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ಕಥಂಚನ ಅತೀತವದ್ವರ್ತಮಾನೋತೀತಭೀತವದ್ವರ್ಗಮಾನೋ ಇತಿ ರೂಪಾಂತರವದವಭಾಸಃ, ಅಥ ಅತ್ರೇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ಅತೋ ಮಿಥ್ಯೈವೇತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತಿ ವಾ । ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ರೂಪಾಂತರವತ್ತದವಭಾಸಃ ಕಥಂಚನ ಕಥಮಪಿ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತಿ ವಾ -

ತದನ್ಯಪರಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾದನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಪರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರಿಷ್ಯಮಾಣಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಕ್ತುಃ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಗ್ರಣೀರಿತಿ ।

ಅಗ್ರಂ ನಯತೀತ್ಯಗ್ರಣೀಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಕೃತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮನೇಕಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿ ವಾ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಭವತಿ । ಇಹ ತು ವಿರೋಧಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಜಾತಿದ್ವಯಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿರೋಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಜಾತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾವಾಂತರಜಾತಿದ್ವಯಲಕ್ಷಣವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಯಲಕ್ಷಣಸಂಭವಾತ್ ಅತ್ರೇದೃಗ್ವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -

ಕೋಽಯಂ ವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಪದಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ಸೋಽತ್ರ ವಿರೋಧಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಇತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಕಿಮತ್ರ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರಪದಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥೋ ನ ನಿರ್ಣೀತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಸೌ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಕೀದೃಶೋ ವೇತಿ ।

ಇತರಸ್ಮಿನ್ ಇತರಸ್ಯ ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ, ಇತರಸ್ಯ ಇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯೈಕ್ಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಇತರಸ್ಮಿನ್ ಸತೀತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂದಿಗ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತು । ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತೋ ನ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಥಾ ಇತರೇತರಾಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ವಿರೋಧಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ತಮಃಪ್ರಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತಗತವಿರೋಧೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ಭವತಿ ತಥೇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಪದಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ –

ಯಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಯಸ್ಯ ಇತರೇತರಭಾವಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಗಮಕಂ ಯಸ್ಯ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತತ್ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತತ ಇತಿ ।

ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾತ್ ಕಾರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವತು ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತತ್ರಾಹ –

ತದಸದಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಂಶೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನಾವಧ್ಯಾಸಹೀನೌ ಕ್ವಾಪ್ಯಭೇದಾ ಅಭೇದಯೋಗ್ಯದ್ವಾದಿತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ಅನುಮಿತೇ ಅಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯಾಯೋಗ್ಯತಾಕಾರ್ಯತಯಾ ತದ್ಗಮಕಾಭೇದಾಭಾವಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪದೇನಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತತ್ಸಾಧೂಕ್ತಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ । ತತಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಕಾರಣತ್ವಕಥನೇನ ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯನೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನಾವಧ್ಯಾಸಹೀನೌ ಕ್ವಾಪ್ಯಭೇದಹೀನತ್ವಾತ್ ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತ್ಯನುಮಿತೇ ಅಭೇದಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಅಭೇದಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ಅನುಪಾಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತಿ ಪದಂ ವದತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತದಪಿ ಸಾಧೂಕ್ತಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತಾಯಾಗಮ್ಯತ್ವಕಥನೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ರೂಪದರ್ಶನಾಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮತೋ ರೂಪದರ್ಶನಾಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯೇನ ತಮಸೋಽನುವೃತ್ತಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತಥಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -

ಇತರತ್ರ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಹಾವಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಂ ಮಾ ಭೂತ್ , ತಮಃಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಮೋಲೇಶಭೂತಛಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶೈಕದೇಶಾತ್ ಪಥೋ ಇತಿ ತಥೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿತ - ವಪಿ ಇತಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -

ತಥಾ ಛಾಯಾಯಾಮಪೀತಿ ।

ಛಾಯಾಯಾಮೌಷ್ಣ್ಯಮುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಧರ್ಮಿತ್ವೇನ ಆತಪಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾವಸ್ಥಾನಂ ಸೂಚಯತಿ ಇತಿ, ಏತಾವದುಕ್ತೌ ಛಾಯಾಯಾ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮತ ಔಷ್ಣ್ಯಸದ್ಭಾವೇನಾತಪಸದ್ಭಾವಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಮಧ್ಯಾಹ್ನೇಽಪರಾಹ್ಣೇ ಛಾಯಾನುಗತೌಅನುಗತೈಷ್ಣ್ಯ ಇತಿಷ್ಣ್ಯಸ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತಥಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಾರತಮ್ಯೇನೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಛಾಯಾತಪಾವುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛಾಯಾನುಗತಶೈತ್ಯಮಾತಪಾನುಗತೌಷ್ಣ್ಯಂ ಚ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಯೋಪಾದಾಯ ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಯೋರಪಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -

ಏತೇನ ಶೀತೋಷ್ಣಯೋರಪೀತಿ ।

ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಪಕ್ಷಾಂತರಮುಪಾದತ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ

ಉಚ್ಯತೇ ಪರಸ್ಪರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸರ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವವತ್ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿರೋಧತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದೌ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಿತರೇತರಭಾವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -

ನ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿತಿ ।

ಪರಮಾರ್ಥತಃ ।

ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಥಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇನೇತಿ -

ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಹೇತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತರಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಐಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋರಭಾವೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ಇತರೇತರಸಂಭೇದಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಐಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವೋಽಧ್ಯಾಸಾಭಾವಭಾವೇ ಹೇತುಕ ಇತಿಹೇತುಕ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸೋಽಧ್ಯಾಸಾಧ್ಯಾಸಭಾವ ಇತಿಭಾವ ಏವ ಹೇತುರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -

ಕಥಮಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಸ್ಥಲೇ ಐಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋರಭಾವೋಽಧ್ಯಾಸಧ್ಯಾಸಭಾವೇ ಇತಿಭಾವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಮಯೋಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕುರ್ವನ್ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಥಲೇಽಪಿ ದ್ವಯೋರೈಕ್ಯಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವಮುಪಪಾದಯತಿ -

ಸ್ವತಸ್ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ, ಪ್ರಪಂಚಸ್ಥಲೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರ ಚಿಜ್ಜಡಯೋರುಭಯೋರ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇವ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಗುಣಗುಣಿಭಾವಾಸಂಭವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾದೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಾದೇವ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾಸಂಭವಾದೇಭಿರಾಕಾರೈಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಸಂಭವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಥಲೇ ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವೇನ ಅತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ । ಸ್ವತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಗಂತುಕತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ದಧಿಭಾವವತ್ ನ ನಿರ್ಹೇತುಕೋ ಯುಷ್ಮದಂಶ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತಿ ।

ಚಂದನಸ್ಯ ಜಲಸಂಸರ್ಗಾತ್ ದೌರ್ಗಂಧ್ಯವದ್ಧೇತುತೋಽಪಿ ನ ಯುಷ್ಮದಂಶ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಿರಂಜನತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಸಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಪರತಃ ।

ನಾಗಂತುಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಅನಾತ್ಮನೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮತ್ವಾತ್ ।

ಆತ್ಮನಾ ಚೇತನತ್ವೇನ ಸಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯತ್ವಹಾನೇಃ

- ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಗೋಚತ್ವ ಇತಿತ್ವಹಾನೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।

ನ ಪರತಶ್ಚಿತೇರಿತಿ ।

ಅನಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಂತುಕಾಂಶತ್ವೇ ಜಡತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಚಿತ್ವಾದೇವ ನಾಂಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಷಾಯದ್ರವ್ಯಗತಲೋಹಿತ್ಯಂ ಯಥಾ ಪಟಃ ಸ್ವೀಕರೋತಿ ತಥಾ ಆತ್ಮಗತಮೇವ ಚೈತನ್ಯಚೈತನ್ಯಮಾನಾತ್ಮೇತಿಮನಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಂಗತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕುರ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ –

ಚಿತೇರಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸರ್ವಗತನಿರವಯವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಕ್ರಮಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಏವಂ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಭೇದಾಭಾವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿದ್ಯೋತಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ।

ಇತರೇತರ ಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಧ್ಯಾಸಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ತಾಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।

ಯಸ್ಮಾದೇವಮಿತಿ ।

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಯೋಽನಿದಮಂಶಮಂಶತ್ಯತ್ರೇತಿ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಹಂಕಾರಚೇತನೌ ಪ್ರತೀಯೇತೇ । ತತ್ರಾಹಂಕಾರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಅನಿದಮಂಶ ಇತಿ ।

ಏವಮುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಅನಿದಮಂಶತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಚಿದಿತಿ ।

ಏತಾವದುಕ್ತೌ ಆಶ್ರಯಭೂತಜಡಸಹತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಏಕರಸ ಇತಿ ।

ಚಿದೇಕರಸತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾತ್ಮನೋಽನುಮೇಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಅನಿದಮಂಶ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದತ್ರಯಗತಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಅರ್ಥಮಾಹ –

ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಅಹಂಕಾರಾದಿಶರೀರಾಂತಸ್ಯ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಯುಷ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತೀದಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಯುಷ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ದೇಹಾದೇರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -

ತದ್ಬಲೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಬಲೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ನಿರ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಾದಪರೋಕ್ಷತಯಾ ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಯೋಕ್ತುರ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಖ್ಯಾತ್ಮನಃ ವಿವೇಕಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾಹಮಿತಿಮಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣತೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥತ್ವಂ ದೇಹಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ।

ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ ಅಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದೇಹಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಧಿಹಾಸ ಇತಿ ಆಸಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಇತಿ ನಿರ್ವಚನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಭಿಮತಮರ್ಥಮಾಹ -

ಸಂಭೇದ ಇವಾವಭಾಸ ಇತಿ ।

ಇವಶಬ್ದ ಆಭಾಸಾರ್ಥಃ ।

ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪುನರಪ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸಂಭೇದ ಇವೇತಿ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅತೋಽಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವಿಧಾಭಿಮಾನ ಏವ ಸಂಭೇದ ಇವಾವಭಾಸಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -

ಸ ಏವೇತಿ ।

ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ -

ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿನಾ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸೇನೇತಿ ।

ಶ್ರೋತ್ರಮಹಂ ಚಕ್ಷುರಹಮಿತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಕರ್ಮತಯಾ ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಜಡರೂಪಾತ್ಮಾಖ್ಯವಿಷಯಿಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನು ವಿಷಯಿಣ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಷಯೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಜಡರೂಪವಿಷಯಿಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।

ಪರಿಣಾಮಿಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಂಗೀಕೃತಚಿಜ್ಜಡಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಏಕರಸಸ್ಯೇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ

ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।

ಪೃಥಗಿವೇತಿ ।

ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತತಯಾ ನಾನೇವಾವಭಾಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮೇವಾರ್ಥೋಽಭಿಹಿತಃ । ಕಿಮಿದಾನೀಮರ್ಥೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದತ್ರಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃಅತಾಃ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತತಯಾ ಅಧ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಚ್ಯುತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -

ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯನ್ವಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯನ್ವಯಮಾಹ -

ಸ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ತಂ ತಥಾ ಸೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಧಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -

ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋ ದ್ವ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಅಧ್ಯಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಇತಿಸಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂದೇಶಯಿತುಮಿತಿ ಪೂರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಭವಿತುಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಅನ್ವಯಂ ವಕ್ತುಂ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಮಾದತ್ತೇ -

ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।

ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವ್ಯಾಹತೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಅಭಾವ ಏವೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಧ್ಯಾಸಾಪಹ್ನವಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧಕಾದಾಚಿತ್ಕಶುಕ್ತಿರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಕಾರಣಾಭಾವಾದಸಂಭವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಸಂಭವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ -

ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಮಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಅಸಂಭವ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ಇದಂ ಪ್ರಥಮರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಕಾರಣಾಭಾವೇನಾಸಂಭವೋ ನಾಸ್ತಿ । ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಮಧ್ಯವರ್ತಿಜ್ವಾಲಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಜ್ವಾಲಾಕಾರಣಾಭಾವೇನ ಅಸಂಭವಾಭಾವವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -

ತಥಾಪಿ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।

ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತ್ಯನಪನೋದ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯ ಅನಾದಿತ್ವಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -

ಪ್ರತ್ಯಗನುಬಂಧೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ತಾವದನಾದಿಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪೇಣ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಧ್ಯಾಸೋಽನಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸಂಬಂಧೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇಣ ಚ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಮಧ್ಯಾಸಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ನ ತ್ವಧ್ಯಾಸಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ತದಪನುದತಿ -

ಸತ್ತೇತಿ ।

ಸತ್ತಾಯಾ ಜಡವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಜಡಾದ್ವಿಭಜತೇ -

ಮಾತ್ರೇತಿ ।

ಸತ್ತಾಮನುಸೃತ್ಯಾತ್ಯಂತತಿರೋಧಾನಮಕೃತ್ವಾ ಬಧ್ನಾತಿ । ಚಿದಾನಂದಾಚ್ಛಾದಕತ್ವೇನ ಚಿದಾನಂದಾವಾಚ್ಛಾದಕತ್ವೇನ ಇತಿ ಬಧ್ನಾತೀತ್ಯಾಹ -

ಅನುಬಂಧೀತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಾಪಹ್ನವಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಪಹ್ನವೋ ನ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -

ಅಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಮೇಯಾಪಹ್ನವಂ ಕುರ್ವತಾ ಮಯಾ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಪಹ್ನವಃ ಕ್ರಿಯತ ಏವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣಾಕಾರವತ್ತಯಾ ವಿಲಕ್ಷಣಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -

ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಃ, ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಸಮಾಧೀಯತ ಇತಿ ಅಸಂಗತೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -

ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।

ತೇನೇತ್ಯಾದೇರಯಮರ್ಥಃ, ಕಾದಾಚಿತ್ಕಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಸಿದ್ಧಕಾರಣಾಭಾವೇನಾನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ನೋಪಾಲಂಭಮರ್ಹತಿ । ಆಗಂತುಕಘಟಾದಿಕಾರಣಾಭಾವೇನ ಅನಾದ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪಲಂಭಾಭಾವವದಿತಿ ।

ಲೋಕತ ಇತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ದೇಹಾದಿರೂಪಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಲೋಕಶಬ್ದೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ -

ಲೋಕ ಇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತೀತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾಸವಾಚಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ವ್ಯವಹರಣಂ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।

ಲೋಕಶ್ಚಾಸೌ ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ಇತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಲೋಕವಿಷಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಾಹ -

ಲೋಕ ಇತೀತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಭಿಜ್ಞಾಭಿವದನೋಪಾದಾನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸವಾಚಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇಹಾಭಿಜ್ಞಾಭಿವದನಾಖ್ಯಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸವಾಚಿತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -

ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಅಭಿಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವೇ ದ್ವ್ಯಾಕಾರತಯಾ ಅವಭಾಸೇತ । ದ್ವ್ಯಾಕಾರತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ ಇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನೇತಿ ಪದಮುಪಾದೇಯಮ್ । ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಾವಿತರೇತರಾವಿವೇಕಃ ಕುತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಪದಮುಪಾದೇಯಮ್ । ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಕ್ರಮಮನಾದೃತ್ಯೋಪಾದತ್ತೇ -

ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ಯೇ ಸಂಸರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಅನೃತೇ ಚ ಯಥಾ ವ್ಯವಹಾರಃಯಥಾಚ್ಹರತಃ ಇತಿ ತಥಾ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ವಾ, ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಂ ಚ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ವಾ ನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಂ ಚೇತಿ ನಿರ್ವಾಹ ಇತ್ಯಾಹ -

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಪದಚ್ಛೇದೇನ ।

ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯವಾಕ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಮಪನುದತಿ -

ಅನಿದಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।

ತಾವತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾನುಮೇಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -

ಅನಿದಮಿತಿ ।

ಅನೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಅನೃತವಾಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -

ಯುಷ್ಮದರ್ಥಮ್ ಇತಿ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಆತ್ಮನೋಽಪ್ಯನೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -

ಸ್ವರೂಪತೋಽಪೀತಿ ।

ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ಸಂಸರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮ್, ನ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಜಡಸ್ಯ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದನೃತತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾದೇವ ಭೇದಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪ್ರತೀತೇರಧ್ಯಾಸಮಿಥುನೀಕರಣಲೋಕವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಾನಾಂವ್ಯವಹಾರಲೋಕಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -

ಅಧ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಂತರಾನುಪಾದಾನಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಲಕ್ಷಣ ಕ್ರಿಯಾಂತರೋಪಾದಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭುಕ್ತ್ತ್ವಾ ವ್ರಜತೀತಿವತ್ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾಂತರಾನುಪಾದಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -

`ಭುಕ್ತ್ತ್ವಾ ವ್ರಜತೀತಿವದ್’ ಇತಿ ।

`ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ ಕಿಂ ಭವತೀತಿ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾಂತರಲಾಭಾಯ ‘ಅನೇನ ಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಂ’ ನಾಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -

ಅಧ್ಯಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಮಿತಿ ।

ತಾವನ್ಮಾತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾದಿತಿ ।

ಸ್ವರೂಪಕಥನಮಾತ್ರೇಣೋಪಸಂಹಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।