నను చ గ్రన్థకరణాదికార్యారమ్భే కార్యానురూపం ఇష్టదేవతాపూజానమస్కారేణ బుద్ధిసన్నిధాపితాథవృద్ధ్యాదిశబ్దైః దధ్యాదిదర్శనేన వా కృతమఙ్గలాః శిష్టాః ప్రవర్తన్తే । శిష్టాచారశ్చ నః ప్రమాణమ్ । ప్రసిద్ధం చ మఙ్గలాచరణస్య విఘ్నోపశమనం ప్రయోజనమ్ । మహతి చ నిఃశ్రేయసప్రయోజనే గ్రన్థమారభమాణస్య విఘ్నబాహుల్యం సమ్భావ్యతే । ప్రసిద్ధం చ `శ్రేయాంసి బహువిఘ్నాని' ఇతి । విజ్ఞాయతే చ-'తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః' ఇతి, యేషాం చ యన్న ప్రియం తే తద్విఘ్నన్తీతి ప్రసిద్ధం లోకే । తత్ కథముల్లఙ్ఘ్య శిష్టాచారం అకృతమఙ్గల ఎవ విస్రబ్ధం భాష్యకారః ప్రవవృతే? అత్రోచ్యతే —'యుష్మదస్మద్' ఇత్యాది `తద్ధర్మాణామపి సుతరామితరేతరభావానుపపత్తిః' ఇత్యన్తమేవ భాష్యమ్ । అస్య చ అయమర్థః—సర్వోపప్లవరహితో విజ్ఞానఘనః ప్రత్యగర్థః ఇతి । తత్ కథఞ్చన పరమార్థతః ఎవమ్భూతే వస్తుని రూపాన్తరవదవభాసో మిథ్యేతి కథయితుమ్ తదన్యపరాదేవ భాష్యవాక్యాత్ నిరస్తసమస్తోపప్లవం చైతన్యైకతానమాత్మానం ప్రతిపద్యమానస్య కుతో విఘ్నోపప్లవసమ్భవః? తస్మాత్ అగ్రణీః శిష్టాచారపరిపాలనే భగవాన్ భాష్యకారః ।
విషయవిషయిణోః తమఃప్రకాశవత్ విరుద్ధస్వభావయోరితరేతరభావానుపపత్తౌ సిద్ధాయామ్ ఇతి ।
కోఽయం విరోధః? కీదృశో వా ఇతరేతరభావః అభిప్రేతః? యస్య అనుపపత్తేః—'తమఃప్రకాశవత్' ఇతి నిదర్శనమ్ । యది తావత్ సహానవస్థానలక్షణో విరోధః, తతః ప్రకాశభావే తమసో భావానుపపత్తిః, తదసత్ ; దృశ్యతే హి మన్దప్రదీపే వేశ్మని అస్పష్టం రూపదర్శనం, ఇతరత్ర చ స్పష్టమ్ । తేన జ్ఞాయతే మన్దప్రదీపే వేశ్మని తమసోఽపి ఈషదనువృత్తిరితి ; తథా ఛాయాయామపి ఔష్ణ్యం తారతమ్యేన ఉపలభ్యమానం ఆతపస్యాపి తత్ర అవస్థానం సూచయతి । ఎతేన శీతోష్ణయోరపి యుగపదుపలబ్ధేః సహావస్థానముక్తం వేదితవ్యమ్ । ఉచ్యతే పరస్పరానాత్మతాలక్షణో విరోధః, న జాతివ్యక్త్యోరివ పరమార్థతః పరస్పరసమ్భేదః సమ్భవతీత్యర్థః ; తేన ఇతరేతరభావస్య-ఇతరేతరసమ్భేదాత్మకత్వస్య అనుపపత్తిః । కథమ్? స్వతస్తావత్ విషయిణః చిదేకరసత్వాత్ న యుష్మదంశసమ్భవః । అపరిణామిత్వాత్ నిరఞ్జనత్వాచ్చ న పరతః । విషయస్యాపి న స్వతః చిత్సమ్భవః, సమత్వాత్ విషయత్వహానేః ; న పరతః ; చితేః అప్రతిసఙ్క్రమత్వాత్ ।
తద్ధర్మాణామపి సుతరామ్ ఇతి ।
ఎవం స్థితే స్వాశ్రయమతిరిచ్య ధర్మాణామ్ అన్యత్ర భావానుపపత్తిః సుప్రసిద్ధా ఇతి దర్శయతి । ఇతి శబ్దో హేత్వర్థః । యస్మాత్ ఎవమ్ ఉక్తేన న్యాయేన ఇతరేతరభావాసమ్భవః,
అతః అస్మత్ప్రత్యయగోచరే విషయిణి చిదాత్మకే ఇతి ॥
అస్మత్ప్రత్యయే యః అనిదమంశః చిదేకరసః తస్మిన్ తద్బలనిర్భాసితతయా లక్షణతో యుష్మదర్థస్య మనుష్యాభిమానస్య సమ్భేద ఇవ అవభాసః స ఎవ అధ్యాసః ।
తద్ధర్మాణాం చ ఇతి ॥
యద్యపి విషయాధ్యాసే తద్ధర్మాణామప్యర్థసిద్ధః అధ్యాసః ; తథాపి వినాపి విషయాధ్యాసేన తద్ధర్మాధ్యాసో బాధిర్యాదిషు శ్రోత్రాదిధర్మేషు విద్యతే ఇతి పృథక్ ధర్మగ్రహణమ్ ।
తద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ ఇతి ॥
చైతన్యస్య తద్ధర్మాణాం చ ఇత్యర్థః । నను విషయిణః చిదేకరసస్య కుతో ధర్మాః ? యే విషయే అధ్యస్యేరన్ , ఉచ్యతే ; ఆనన్దో విషయానుభవో నిత్యత్వమితి సన్తి ధర్మాః, అపృథక్త్వేఽపి చైతన్యాత్ పృథగివ అవభాసన్తే ఇతి న దోషః । అధ్యాసో నామ అతద్రూపే తద్రూపావభాసః ।
సః మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ ఇతి ।
మిథ్యాశబ్దో ద్వ్యర్థః అపహ్నవవచనోఽనిర్వచనీయతావచనశ్చ । అత్ర అయమపహ్నవవచనః । మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ అభావ ఎవాధ్యాసస్య యుక్తః ఇత్యర్థః । యద్యప్యేవం ;
తథాపి నైసర్గికః
ప్రత్యక్చైతన్యసత్తాత్రామానుబన్ధీ ।
అయం
యుష్మదస్మదోః ఇతరేతరాధ్యాసాత్మకః ।
అహమిదం మమేదమితిలోకవ్యవహారః ।
తేన యథా అస్మదర్థస్య సద్భావో న ఉపాలమ్భమర్హతి, ఎవమధ్యాసస్యాపి ఇత్యభిప్రాయః । లోక ఇతి మనుష్యోఽహమిత్యభిమన్యమానః ప్రాణినికాయః ఉచ్యతే । వ్యవహరణం వ్యవహారః ; లోక ఇతి వ్యవహారో లోకవ్యవహారః ; మనుష్యోఽహమిత్యభిమానః ఇత్యర్థః ।
సత్యానృతే మిథునీకృత్య ఇతి ।
సత్యమ్ అనిదం, చైతన్యమ్ । అనృతం యుష్మదర్థః ; స్వరూపతోఽపి అధ్యస్తస్వరూపత్వాత్ । ‘అధ్యస్య’ ‘మిథునీకృత్య’ ఇతి చ క్త్వాప్రత్యయః, న పూర్వకాలత్వమన్యత్వం చ లోకవ్యవహారాదఙ్గీకృత్య ప్రయుక్తః ; భుక్త్వా వ్రజతీతివత్ క్రియాన్తరానుపాదానాత్ । ‘అధ్యస్య నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః’ ఇతి స్వరూపమాత్రపర్యవసానాత్ । ఉపసంహారే చ ‘ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాసః’ ఇతి తావన్మాత్రోపసంహారాత్ ॥
భాష్యమనాప్తప్రణీతతయాభాష్యమానాప్తేతి వ్యాఖ్యేయం న భవతీతి ప్రసజ్యత ఇత్యభిప్రేత్య చోదయతి -
నను చ గ్రన్థకరణాదికార్యారమ్భే ఇతి ।
కృతమఙ్గలాః శిష్టాః ప్రవర్తన్త ఇతి గ్రన్థాద్బహిరేవ భేరీఘోషాదిసహితదేవబ్రాహ్మణపూజాదిలక్షణం మఙ్గలాచరణం కృతమేవేత్యాశఙ్క్య చికీర్షితవాచికకార్యస్య అనుకూలమఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమిత్యాహ –
కార్యానురూపమితి ।
కార్యవ్యక్తీనామానన్త్యాదిదం ప్రతీదం మఙ్గలాచరణమిదం ప్రతీదమితి జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ కార్యానురూపమఙ్గలాచరణం కేనాపి కర్తుం న శక్యత ఇత్యాశఙ్క్య కార్యవ్యక్తీనాం కాయికం వాచికం మానసమితి చ త్రిరాశీకర్తుం శక్యత్వాత్ ।
కాయికకార్యారమ్భే కాయికం నమస్కారాదిలక్షణం మఙ్గలాచరణం వాచికకార్యారమ్భేకార్యారమ్రే ఇతి వాచికమ్ అథవృద్ధ్యాదిశబ్దప్రయోగలక్షణమ్, మానసకార్యారమ్భే మానసం దధ్యాదిదర్శనరూపం మఙ్గలాచరణమితి జ్ఞాతుం శక్యత్వాదత్ర చికీర్షితకార్యస్య వాచికత్వాత్ వాచికం మఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమేవేత్యాహ –
ఇష్టదేవతేత్యాదినా ।
అథవృద్ధ్యాదిశబ్దేషు నియమం వారయతి -
బుద్ధిసన్నిధాపితేతి ।
శిష్టాచారశ్చ నః ప్రమాణమితి ।
అస్యాయమర్థః - ఆచారో ధర్మ ఇతి బుద్ధ్యా అనుష్ఠీయమానం కర్మకర్మ న న ఇతి నః ప్రమాణమ్, ప్రమీయత ఇతి ప్రమాణమ్, తచ్చ ప్రమీయమాణం కర్తవ్యమిత్యేవ ప్రమీయతే । అతశ్శిష్టాచారోఽస్మాభిః కర్తవ్యతయా ప్రమీయత ఇతి ।
ప్రయోజనాభావాత్ కిం మఙ్గలాచరణేనేతి, నేత్యాహ -
ప్రసిద్ధం చేతి ।
అల్పారమ్భత్వాద్విఘ్నో నాస్తీతి, నేత్యాహ -
మహతి చేతి ।
ఆరమ్భస్యాల్పత్వేఽపి ఫలతో మహత్వాత్ పద్యబన్ధనస్యేవ విఘ్నబాహుల్యం సమ్భవతీతి భావః ।
సమ్భావనామాత్రాన్న ప్రవృత్తిర్విఘ్నోపశాన్తయ ఇతి తత్రాహ -
ప్రసిద్ధం చేతి ।
వటయక్షప్రసిద్ధివత్ ప్రసిద్ధిర్నిర్మూలేతి, తత్రాహ -
విజ్ఞాయతే చేతి ।
తత్కథమితి ।
అత్ర శిష్టానామగ్రణీర్భాష్యకారః కథం శిష్టాచారముల్లఙ్ఘ్య ప్రవవృతే । అకృతమఙ్గలో విఘ్నైరుపహన్యమానో విస్రబ్ధం కథం ప్రవవృత ఇతి యోజనా ।
భాష్యకారేణ మఙ్గలాచరణమాత్రం కర్తవ్యమిత్యుచ్యత ఉత వాచికకార్యస్య వాచికమఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమిత్యుచ్యత ఇతి వికల్ప్య విశుద్ధబ్రహ్మతత్త్వానుస్మరణం నామ సాధారణం మఙ్గలాచరణం గ్రన్థకరణకార్యానుకూలవాచికం మఙ్గలాచరణం చోభయమపి నాచోభయమపి కృతమిత్యాహ -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
కథమిహ ఉభయం కృతమితి తత్రాహ - యుష్మదిత్యన్తమేవయుష్మదితి ఇత్యన్తమితి భాష్యం వాచికమఙ్గలాచరణం సాధారణమఙ్గలాచరణే ప్రమాణం చేత్యధ్యాహృత్యయోజనా -
యుష్మదితి ।
విషయ ఇతి చ అహఙ్కారాదిమాత్మనో నిష్కృష్య అనుసన్ధాయ అస్మదితి విషయీతి చ అనవచ్ఛిన్నసాక్షిస్వభావత్వేన ప్రత్యగాత్మానం యుష్మదో విభజ్య అనుసన్ధాయ ఉభయస్మిన్ యుష్మదస్మద్విషయవిషయిణోరితి శబ్దం విరచయతా కృతమేవోభయమపి మఙ్గలాచరణమిత్యర్థః । తర్హి యుష్మదిత్యాదివిషయవిషయిణోరిత్యన్తస్యైవ తత్త్వవాచకతయా వాచికమఙ్గలాచరణత్వాత్ వక్తుస్తత్వానుస్మృతికల్పకం తవ అసాధారణమఙ్గలాచరణే ప్రమాణత్వాచ్చోత్తరభాష్యఖణ్డస్య ఉపాదానమయుక్తమ్ । తన్న, యుష్మదేవాస్మత్ , అస్మదేవ యుష్మదిత్యైక్యం కిమనుసన్ధత్తే, కిం వా ప్రత్యగాత్మానం యుష్మదో వివినక్తీతి సంశయే పూర్వమైక్యానుసన్ధానే ఉత్తరత్రేతరేతరభావోపపత్తిరితి వక్తవ్యమ్ , ఇతరేతరభావానుపపత్తేరుక్తత్వాత్ , పూర్వమపి వివేక ఎవ కృత ఇతి నిర్ణయార్థముత్తరఖణ్డస్య ఉపాదానమిత్యవిరోధాత్ ।
యుష్మదిత్యాదిభాష్యస్యాధ్యాసాభావవిషయత్వాత్ , అధ్యాసాభావానుస్మృతిపూర్వకత్వం స్వస్య కల్పయతి కేవలమ్, న తు భాష్యకారస్య తత్త్వానుస్మృతిసద్భావే ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య యుష్మదిత్యాదిపదద్వయస్య తత్త్వమర్థ ఇతి ప్రదర్శయతి -
అస్య చేత్యాదినా ।
అస్య భాష్యస్య అధ్యాసాభావవ్యతిరేకేణాయం చార్థ ఇత్యన్వయః । నను భాష్యటీకయోః వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావ ఎవ నోపపద్యతే, కథం టీకాకారః షట్‍పదాని వ్యాఖ్యేయత్వేనోపాదాయ సర్వోపప్లవరహితఇత్యాదిపదత్రయేణ వ్యాఖ్యాం చకార ? తత్రానేన పదత్రయేణ వ్యాఖ్యేయత్వే నోపాత్తషట్‍పదస్యపదషట్కస్య ఇతి స్యాత్ తాత్పర్యార్థం కథయతి, కిం వా ప్రతిపదమభిధేయార్థమ్ ? యది తాత్పర్యార్థకథనం తదా పరత్ర యుష్మదస్మదిత్యారభ్య అభిధేయార్థో వక్తవ్యః, న తు విరుద్ధస్వభావయోరిత్యారభ్య । అథ వ్యాఖ్యేయపదానామభిధేయార్థం కథయతి తదపి న, వ్యాఖ్యానస్య పదత్రయత్వాత్ తేన వ్యాఖ్యేయసర్వపదానామర్థకథనాయోగాత్ । పదత్రయే వ్యాఖ్యేయషట్‍పదానాంపదషట్కస్య మధ్యే పదత్రయం వ్యాఖ్యాతమ్ । పశ్చాదితరపదాని వ్యాఖ్యాస్యన్త ఇతి వక్తుం న శక్యతే । పరత్ర విషయవిషయిణోరితి ద్వితీయపదమారభ్య వ్యాఖ్యేయత్వేనోపాదానాత్ ।
నను వివరణకారః పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమిత్యవాదీదతః పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమ్ , సర్వోపప్లవ - ఇత్యాదినా, పశ్చాదుత్తరం వ్యాఖ్యాస్యత ఇతి స్వీక్రియతామితి చేన్న, తస్యాప్యసఙ్గతత్వాత్ । కథమ్, వివరణకారః ‘సుప్తిఙన్తం పదమ్’ ఇతి పదలక్షణమఙ్గీకృత్య పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమిత్యవాదీత్ , అథవా పద్యతే అనేనేతి పదమితి వ్యుత్పత్త్యా బోధకమాత్రస్య పదత్వమఙ్గీకృత్య, ఉభయథాప్యసఙ్గతిరేవ, కథమ్ ? ప్రథమపక్షే విషయవిషయిణోరితిద్వితీయేత్యాధికం దృశ్యతే పదస్య వ్యాఖ్యేయత్వేనోపాదానం న సఙ్గచ్ఛతే, ద్వితీయపక్షే కేవలం యుష్మదస్మదితి పదద్వయం ముక్త్వా ప్రత్యయగోచరయోరిత్యేతదారభ్య వ్యాఖ్యాయేత, న తథా క్రియత ఇతి నిశ్చితమసఙ్గతమితి చేత్ - తన్న, ‘సుప్తిఙన్తం పదమ్’ ఇతి పదలక్షణేన లక్షితం పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమితి వివరణకారస్యోక్తిరితి నిశ్చయాత్ । కథం తర్హి టీకాకారేణ విషయవిషయిణోరితి ద్వితీయపదస్య వ్యాఖ్యేయత్వేన ఉత్తరత్రోపాదానమ్ ? నైష దోషః, తమఃప్రకాశవద్విరుద్ధస్వభావయోరిత్యత్ర విరోధశబ్దార్థః సహానవస్థానలక్షణః కిం వా ఐక్యాయోగ్యతాలక్షణ ఇతి విశయే చిజ్జడయోః విషయివిషయత్వాదేకకాలే అవస్థానాత్ , సహానవస్థానలక్షణో విరోధో నాస్తి । కిన్త్వైక్యాయోగ్యతాలక్షణో విరోధ ఇతి నిర్ణయార్థం విషయవిషయిణోరితి పదస్యోపాదానమ్ ; న తు వ్యాఖ్యేయత్వేనేత్యవిరోధాత్ । తర్హి వ్యాఖ్యేయత్వాభావే వ్యాఖ్యేయపదార్థనిర్ణాయకత్వాభావేననిర్ణాయకత్వభావేనేతివ్యాఖ్యేయతృతీయపదేన సహ చతుర్థమితరేతరభావానుపపత్తిరితి పదం కిమితి పరత్ర ఉపాదత్త ఇతి చేత్ విరోధశబ్దేనైక్యాభావ ఉచ్యతే, కిం వైక్యయోగ్యతాభావ ఉచ్యత ఇతి సన్దేహే ఐక్యాభావస్య చతుర్థపదేన ఉచ్యమానత్వాత్ , పారిశేష్యాత్ ఐక్యయోగ్యతాభావ ఎవ విరోధశబ్దేనోచ్యత ఇతి నిర్ణయార్థం చతుర్థపదోపాదానం కృతమ్ । అతో వ్యాఖ్యానత్వం వ్యాఖ్యేయత్వం చ సమ్భవతీతి పదద్వయం ప్రతి త్రయాణాం పదానాం వ్యాఖ్యానత్వేన కథమనుప్రవేశ ఇతి చేత్ సర్వోపప్లవరహితః ప్రత్యగర్థః ఇతి పదద్వయమ్ । ప్రథమపదస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
విజ్ఞానఘన ఇతి ।
ద్వితీయపదస్య వ్యాఖ్యానప్రకారో ద్వివిధః, వ్యాఖ్యేయపదేన ఫలితార్థప్రదర్శనమప్రసిద్ధార్థవ్యాఖ్యేయస్య ప్రసిద్ధార్థపర్యాయశబ్దేనార్థకథనం చ । తత్ర యుష్మదిత్యంశేన ఫలితమర్థమాహ -
సర్వోపప్లవరహిత ఇతి ।
యుష్మదిత్యహఙ్కారాఖ్యధర్మిణో వివేకాత్ కర్తృత్వాదితద్ధర్మేభ్యో వివేకాచ్చ ఆత్మా సర్వోపప్లవరహితః సంవృత్త ఇత్యర్థః ।
అస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యంశం వ్యాకరోతి -
ప్రత్యగర్థ ఇతి ।
తత్రాప్యస్మదితి పదస్య పర్యాయపదేన అర్థమాహ –
ప్రత్యగితి ।
ప్రత్యయశబ్దేన ప్రతీతిత్వాత్ ప్రత్యయ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా వ్యాప్తచిద్రూపత్వేన ఫలితం సత్యత్వమాహ -
అర్థ ఇతి ।
విషయవిషయిణోరితి ద్వితీయపదం వ్యాచష్టే -
విజ్ఞానఘన ఇతి ।
విషయిశబ్దేన ఘటాదివిషయేభ్యో వ్యావృత్తమ్ ఆశ్రయభూతజడేనావిరుద్ధం విజ్ఞానముచ్యత ఇతి శఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
ఘన ఇతి ।
ఆశ్రయజడహీనమిత్యర్థః । ద్వితీయపదస్య యుష్మదస్మద్వ్యాఖ్యానయోర్మధ్యే వ్యాఖ్యానం కిమితి చేత్ అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇత్యస్యార్థభూతప్రత్యగర్థత్వం ప్రతి విషయవిషయిణోరితి పదోక్తవిజ్ఞానఘనత్వం హేతురితి ప్రకటనాయేతి న విరోధః । విజ్ఞానఘనత్వాత్ ప్రత్యక్త్వమ్ అర్థత్వం సత్యత్వం చేత్యర్థః । విషయవిషయిణోరితి శబ్దార్థస్య విజ్ఞానఘనత్వస్య సాక్షిరూపత్వాద్యుష్మచ్ఛబ్దార్థభూతసాక్ష్యస్య అస్మత్ప్రత్యయశబ్దార్థభూతప్రత్యక్సాక్షిణో వ్యావృత్తిరస్తీతి దర్శయితుం వా మధ్యే వ్యాచష్టే ।
భాష్యకారేణాధ్యాసాభావ ఎవానుస్మర్యతే । నాత్మతత్త్వమధ్యాసభావవిషయత్వాద్భాష్యస్యేతి న । అధ్యాసాభావకథనాయ తత్వమప్యనుస్మర్యత ఇత్యాహ –
తత్కథంఞ్చనేతి ।
పరమార్థత ఎవంభూతే వస్తుని రూపాన్తరవదవభాసశ్చ రూపాన్తరం చ కథం న మిథ్యేతి కథయితుమిత్యేకోఽన్వయః ।
ఎవంభూతే వస్తుని కథఞ్చన అతీతవద్వర్తమానోతీతభీతవద్వర్గమానో ఇతి రూపాన్తరవదవభాసః, అథ అత్రేదం న స్పష్టమ్అతో మిథ్యైవేతి కథయితుమితి వా । ఎవంభూతే వస్తుని రూపాన్తరవత్తదవభాసః కథఞ్చన కథమపి కేనాపి ప్రకారేణ స్వరూపేణ సంసృష్టరూపేణ చ మిథ్యేతి కథయితుమితి వా -
తదన్యపరాదితి ।
తస్మాదాత్మతత్త్వాదన్యాధ్యాసాభావపరాదిత్యర్థః ।
కరిష్యమాణభాష్యవాక్యాదర్థప్రతిపత్త్యయోగాత్ సాధ్యతయా ప్రతిపన్నవాక్యం స్వనిష్పత్త్యర్థం వక్తుః స్వార్థప్రతిపత్తిహేతురిత్యభిప్రేత్యాహ –
భాష్యవాక్యాదితి ।
అగ్రణీరితి ।
అగ్రం నయతీత్యగ్రణీస్తస్మాత్తత్కృతం భాష్యం వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
అప్రసిద్ధార్థమనేకార్థాభిధాయి వా పదం వ్యాఖ్యేయం భవతి । ఇహ తు విరోధశబ్దస్య నిమిత్తభూతజాతిద్వయాభావాత్ ప్రసిద్ధార్థత్వాచ్చ వ్యాఖ్యేయత్వాభావేఽపి విరోధశబ్దస్య మధ్యమజాతినిమిత్తత్వాత్ తద్వ్యాఖ్యావాన్తరజాతిద్వయలక్షణవ్యక్తిద్వయలక్షణసమ్భవాత్ అత్రేదృగ్వ్యక్తిర్వివక్షితేతి నిర్ణేతుం పృచ్ఛతి -
కోఽయం విరోధ ఇతి ।
ఇతరేతరభావానుపపత్తిరిత్యుత్తరపదార్థం ప్రతి యస్య విరోధస్య హేతుత్వం సమ్భవతి సోఽత్ర విరోధశబ్దార్థం ఇతి జ్ఞాతుం శక్యతే కిమత్ర పృచ్ఛ్యతే ఇత్యాశఙ్క్యోత్తరపదస్యాప్యర్థో న నిర్ణీత ఇతి కృత్వాసౌ వివేక్తవ్య ఇత్యాహ –
కీదృశో వేతి ।
ఇతరస్మిన్ ఇతరస్య భావానుపపత్తిరితి తాదాత్మ్యాభావ ఉచ్యతే, ఇతరస్య ఇతరభావానుపపత్తిరిత్యైక్యాభావ ఉచ్యతే । ఇతరస్మిన్ సతీతరభావానుపపత్తిరితి సహావస్థానాభావ ఉచ్యత ఇతి సన్దిగ్ధ ఇత్యర్థః । తాదాత్మ్యాయోగ్యత్వం వా సహావస్థానాయోగ్యత్వమైక్యాయోగ్యత్వం వా విరోధోఽస్తు । సర్వథాఽపి విరుద్ధస్వభావత్వేన సాధ్యాధ్యాసమిథ్యాత్వం సిద్ధ్యతి । అతో న ప్రష్టవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్య యథా ఇతరేతరాయోగ్యతాయా విరోధశబ్దార్థత్వే తమఃప్రకాశదృష్టాన్తగతవిరోధేన సామ్యం భవతి తథేతరేతరభావానుపపత్తిపదం నిర్ణేతవ్యమితి మత్వాహ –
యస్యానుపపత్తేరితి ।
యస్య ఇతరేతరభావస్యానుపపత్తేరిత్యర్థః । సహానవస్థానలక్షణో విరోధ ఇత్యత్ర సహానవస్థానం లక్షణం గమకం యస్య సహావస్థానాయోగ్యత్వస్య తత్ సహానవస్థానలక్షణమితి యోజనా ।
తత ఇతి ।
సహావస్థానాయోగ్యత్వలక్షణాత్ కారణాదిత్యర్థః ।
భవతు సహావస్థానానుపపత్తిరితి తత్రాహ –
తదసదితి ।
భాష్యే విరుద్ధస్వభావత్వాదధ్యాసో మిథ్యేత్యంశేనాత్మానాత్మానావధ్యాసహీనౌ క్వాప్యభేదా అభేదయోగ్యద్వాదితియోగ్యత్వాత్ తమఃప్రకాశవదితి అనుమితే అసిద్ధిశఙ్కానిరాసాయాయోగ్యతాకార్యతయా తద్గమకాభేదాభావమితరేతరభావానుపపత్తిరితి పదేనాహ భాష్యకారః । తత్సాధూక్తమితి ద్యోతయతి । తతః ప్రకాశస్యాభావ ఇత్యయోగ్యతాయాః కారణత్వకథనేన ఇతరేతరభావానుపపత్తేరధ్యాసో మిథ్యేత్యనేనాత్మానాత్మానావధ్యాసహీనౌ క్వాప్యభేదహీనత్వాత్ తమఃప్రకాశవదిత్యనుమితే అభేదాయోగ్యత్వం ప్రయోజకమితి శఙ్కాయాం తన్నిరాసాయ అభేదాయోగ్యత్వం సాధనవ్యాపకత్వాత్ అనుపాధిరిత్యభిప్రేత్య విరుద్ధస్వభావయోరితి పదం వదతి భాష్యకారః । తదపి సాధూక్తమితి ద్యోతయతి । సహావస్థానాయోగ్యతాయాగమ్యత్వకథనేన ద్రష్టవ్యమ్ । రూపదర్శనాస్పాష్ట్యం స్వరూపమతో రూపదర్శనాస్పాష్ట్యేన తమసోఽనువృత్తిర్వక్తుం న శక్యత ఇత్యాశఙ్క్య తథా సతి సర్వత్రాప్యస్పాష్ట్యం స్యాన్న తథా దృశ్యత ఇత్యాహ -
ఇతరత్ర చ స్పష్టమితి ।
సహావస్థానాసహావస్థానయోగ్యత్వాదితియోగ్యత్వాత్ తమఃప్రకాశయోర్దృష్టాన్తత్వం మా భూత్ , తమఃప్రకాశశబ్దాభ్యాం తమోలేశభూతఛాయాం ప్రకాశైకదేశాత్ పథో ఇతి తథోపలక్ష్య తయోః సహావస్థానాయోగ్యత్వాత్ దృష్టాన్తత్వముచ్యతే భాష్యకారేణేత్యాశఙ్క్య తత్రాపిత - వపి ఇతి సహావస్థానయోగ్యత్వమస్తీత్యాహ -
తథా ఛాయాయామపీతి ।
ఛాయాయామౌష్ణ్యముపలభ్యమానం స్వధర్మిత్వేన ఆతపస్యాపి తత్రావస్థానం సూచయతి ఇతి, ఎతావదుక్తౌ ఛాయాయా ఔష్ణ్యం స్వరూపమత ఔష్ణ్యసద్భావేనాతపసద్భావకల్పనా న యుక్తేత్యాశఙ్క్య తథా సతి మధ్యాహ్నేఽపరాహ్ణే ఛాయానుగతౌఅనుగతైష్ణ్య ఇతిష్ణ్యస్యైకరూప్యం స్యాన్న తథా దృశ్యతే ఇత్యాహ –
తారతమ్యేనేతి ।
తర్హి తమఃప్రకాశశబ్దాభ్యాం ఛాయాతపావుపలక్ష్య పశ్చాచ్ఛాయానుగతశైత్యమాతపానుగతౌష్ణ్యం చ లక్షితలక్షణయోపాదాయ తయోః సహావస్థానాయోగ్యత్వాత్ దృష్టాన్తత్వముచ్యతే భాష్యకారేణేత్యాశఙ్క్య తయోరపి సహావస్థానయోగ్యత్వమస్తీత్యాహ -
ఎతేన శీతోష్ణయోరపీతి ।
పక్షాన్తరం నిరాకృత్య స్వాభిమతపక్షాన్తరముపాదత్తే సిద్ధాన్తీ
ఉచ్యతే పరస్పరేత్యాదినా ।
సర్వసాధారణత్వాత్ ప్రమేయత్వశబ్దవాచ్యత్వవత్ పరస్పరాత్మత్వాయోగ్యత్వస్య విరోధత్వం న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య జాతివ్యక్త్యాదౌ వృత్త్యభావమితరేతరభావాయోగ్యత్వస్య దర్శయతి -
న జాతివ్యక్త్యోరితి ।
పరమార్థతః ।
పరమార్థస్థల ఇత్యర్థః ।
తేనేతి -
పరస్పరాత్మత్వాయోగ్యత్వహేతునేత్యర్థః ।
ఇతరస్మిన్ సతి ఇతరభావానుపపత్తిరితి । సహావస్థానాభావ ఉచ్యత ఇతి శఙ్కాం వ్యావర్త్య ఐక్యతాదాత్మ్యయోరభావోఽర్థ ఇత్యాహ –
ఇతరేతరసమ్భేదాత్మకత్వస్యేతి ।
భ్రమస్థలే ఐక్యతాదాత్మ్యాభావోఽధ్యాసాభావభావే హేతుక ఇతిహేతుక ఇతి మత్వా సోఽధ్యాసాధ్యాసభావ ఇతిభావ ఎవ హేతురితి చోదయతి -
కథమితి ।
ప్రమాణస్థలే ఐక్యతాదాత్మ్యయోరభావోఽధ్యాసధ్యాసభావే ఇతిభావే హేతుత్వేన మయోక్త ఇతి స్పష్టీకుర్వన్ ప్రమాణస్థలేఽపి ద్వయోరైక్యభావః స్పష్ట ఇతి కృత్వా అంశాంశిభావేన తాదాత్మ్యాభావముపపాదయతి -
స్వతస్తావదిత్యాదినా ।
అస్యాయమర్థః, ప్రపఞ్చస్థలే తాదాత్మ్యం సమ్భవతి తత్ర చిజ్జడయోరుభయోర్ద్రవ్యత్వాదేవ జాతివ్యక్తి గుణగుణిభావాసమ్భవాచ్చైతన్యస్యానాదిత్వాదపరిణామిత్వాచ్చ కార్యకారణత్వాసమ్భవాదేవ కార్యకారణభావాసమ్భవాత్ , చైతన్యస్యాసఙ్గత్వాదేవ విశిష్టస్వరూపత్వాసమ్భవాదేభిరాకారైస్తాదాత్మ్యాసమ్భవః ప్రసిద్ధ ఇత్యఙ్గీకృత్య ప్రమాణస్థలే అంశాంశిభావేన అతాదాత్మ్యం దర్శయతీతి । స్వతః స్వాభావిక ఇత్యర్థః ।
ఆగన్తుకత్వేఽపి క్షీరస్య దధిభావవత్ న నిర్హేతుకో యుష్మదంశ ఇత్యాహ –
అపరిణామిత్వాదితి ।
చన్దనస్య జలసంసర్గాత్ దౌర్గన్ధ్యవద్ధేతుతోఽపి న యుష్మదంశ ఇత్యాహ –
నిరఞ్జనత్వాదితి ।
అసఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।
న పరతః ।
నాగన్తుక ఇత్యర్థః ।
విషయస్యాపీతి ।
అనాత్మనోఽపీత్యర్థః ।
సమత్వాత్ ।
ఆత్మనా చేతనత్వేన సమత్వాదిత్యర్థః ।
విషయత్వహానేః
- ప్రత్యక్షగోచరగోచత్వ ఇతిత్వహానేరిత్యర్థః । ।
న పరతశ్చితేరితి ।
అనాత్మానం ప్రత్యాగన్తుకాంశత్వే జడత్వం స్యాత్ , చిత్వాదేవ నాంశ ఇత్యర్థః ।
కషాయద్రవ్యగతలోహిత్యం యథా పటః స్వీకరోతి తథా ఆత్మగతమేవ చైతన్యచైతన్యమానాత్మేతిమనాత్మా స్వాఙ్గత్వేన స్వీకుర్యాదితి తత్రాహ –
చితేరప్రతిసఙ్క్రమత్వాదితి ।
సర్వగతనిరవయవస్యాత్మనః సఙ్క్రమాయోగాదితి భావః ।
ఎవం స్థిత ఇతి ।
ఆత్మానాత్మనోరభేదాభావే సతీత్యర్థః ।
ఇతిశబ్దస్య పరిసమాప్తిద్యోతకత్వం వ్యావర్తయతి -
ఇతిశబ్దో హేత్వర్థ ఇతి ।
ఇతరేతర భావానుపపత్తేరధ్యాసాభావం ప్రతి సత్తాహేతుత్వం దర్శయతి ।
యస్మాదేవమితి ।
అస్మత్ప్రత్యయే యోఽనిదమంశమంశత్యత్రేతి ఇతి ।
అస్మత్ప్రత్యయే అహమితి ప్రతీయమానే అహంప్రత్యయవిషయ ఇత్యర్థః ।
అహంప్రత్యయవిషయ ఇత్యుక్తే అహఙ్కారచేతనౌ ప్రతీయేతే । తత్రాహఙ్కారం వ్యావర్తయతి -
అనిదమంశ ఇతి ।
ఎవముక్తే ప్రాభాకరాభిమతాత్మనోఽపి కర్మత్వాభావాదేవ అనిదమంశత్వమస్తీతి తం వ్యావర్తయతి -
చిదితి ।
ఎతావదుక్తౌ ఆశ్రయభూతజడసహత్వం ప్రతీయతే తద్వ్యావర్తయతి -
ఎకరస ఇతి ।
చిదేకరసత్వేఽపి సాఙ్ఖ్యాభిమతాత్మనోఽనుమేయత్వమస్తీతి తద్వ్యావర్తయతి -
అనిదమంశ ఇతి ।
వ్యాఖ్యేయపదత్రయగతసప్తమ్యాః అర్థమాహ –
తస్మిన్నితి ।
అహఙ్కారాదిశరీరాన్తస్య అహమితి ప్రతీయమానత్వాత్ కథం యుష్మత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రయోక్తారం ప్రతీదమితి గ్రాహ్యత్వం స్వరూపేణ అహమితి గ్రాహ్యత్వమపరోక్షత్వం చ యస్య భవతి తస్య యుష్మత్వం స్యాత్ । తల్లక్షణం దేహాదేరప్యస్తీత్యాహ -
తద్బలేతి ।
తస్యాత్మచైతన్యస్య బలేన ప్రతిబిమ్బేన నిర్భాస్యత్వాదపరోక్షతయా వేద్యత్వాత్ ప్రయోక్తుర్భాష్యకారాఖ్యాత్మనః వివేకావస్థాయామాహమితిమహమితి గ్రాహ్యత్వాచ్చ లక్షణతో యుష్మదర్థత్వం దేహాదేరిత్యర్థః ।
మనుష్యాభిమానస్య ।
మనుష్యాద్యభిమానస్య అభిమన్యమానస్య దేహాదేరిత్యర్థః ।
అధ్యాసశబ్దస్య అధిహాస ఇతి ఆసః అధ్యాసః ఇతి నిర్వచనేన ప్రాప్తాధారాధేయభావాభిధాయిత్వం వ్యావర్త్యాభిమతమర్థమాహ -
సమ్భేద ఇవావభాస ఇతి ।
ఇవశబ్ద ఆభాసార్థః ।
అహమిత్యభిమన్యమానస్యేత్యుక్త్యా అధ్యస్తత్వముక్తమ్ । పునరప్యభిమన్యమానస్య సమ్భేద ఇవేతి చాధ్యస్తత్వముక్తమ్ । అతోఽధ్యస్తస్యాధ్యస్తత్వమసఙ్గతమిత్యాశఙ్క్య తద్విధాభిమాన ఎవ సమ్భేద ఇవావభాసస్యాధ్యాస ఇత్యాహ -
స ఎవేతి ।
విషయాధ్యాస ఇతి -
ధర్మ్యధ్యాస ఇత్యర్థః ।
వినా విషయాధ్యాసేనేతి ।
శ్రోత్రమహం చక్షురహమితి శ్రోత్రాదిధర్మ్యధ్యాసేనేత్యర్థః ।
అకర్మతయా సిద్ధం ప్రాభాకరాభిమతజడరూపాత్మాఖ్యవిషయిణం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యస్య తద్ధర్మాణాం చేత్యర్థ ఇతి ।
నను విషయిణ ఇత్యత్ర విషయీత్యుక్తే ప్రాభాకరాభిమతజడరూపవిషయిణం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యేతి ।
పరిణామిబ్రహ్మవాదినాఙ్గీకృతచిజ్జడాత్మత్వం వ్యావర్తయతి -
ఎకరసస్యేతి ।
నిత్యత్వమితి
సత్యత్వమిత్యర్థః । ।
పృథగివేతి ।
అన్తఃకరణవృత్త్యుపాధినిమిత్తతయా నానేవావభాసన్త ఇత్యర్థః ।
అధ్యాసశబ్దస్య పూర్వమేవార్థోఽభిహితః । కిమిదానీమర్థోక్తిరిత్యాశఙ్క్య మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇత్యత్ర మిథ్యాశబ్దస్యానిర్వచనీయత్వనిశ్చయాదత్రాపి మిథ్యాశబ్దేన అనిర్వచనీయత్వస్యాభిధానాదధ్యాస ఇతి చ తస్యైవాభిధానాత్ అధ్యాసో మిథ్యేతి పునరుక్తిస్స్యాత్ । అతఃఅతాః ఇతి పునరుక్తతయా అధ్యాసశబ్దస్య స్వార్థప్రచ్యుతౌ ప్రాప్తాయాం పూర్వోక్త ఎవార్థ ఇత్యాహ -
అధ్యాసో నామేతి ।
అధ్యాసో భవితుం యుక్తమ్ , మిథ్యాత్వాదిత్యన్వయం వ్యావర్త్య అధ్యాసో మిథ్యేత్యన్వయమాహ -
స మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమితి ।
తం తథా సోఽధ్యాస ఇతి విధిః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్య మిథ్యాశబ్దస్య అర్థాన్తరమస్తీత్యాహ -
మిథ్యాశబ్దో ద్వ్యర్థ ఇతి ।
అధ్యాఅధ్యాముద్దిశ్య ఇతిసముద్దిశ్య మిథ్యాత్వం విధేయమితి దర్శయితుందేశయితుమితి పూర్వం మిథ్యాశబ్దస్యోపాదానం కృతమ్ । ఇదానీం భవితుంశబ్దస్య అన్వయం వక్తుం మిథ్యాశబ్దమాదత్తే -
మిథ్యేతి ।
భవితుం యుక్తమితి ।
మిథ్యేతి కృత్వా అధ్యాసో భవితుం యుక్తమితి వ్యాహతోక్తిం వ్యావర్తయతి -
అభావ ఎవేతి ।
అధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమితి భాష్యేణాధ్యాసాపహ్నవః క్రియతే, కిం వా అధ్యాససద్భావమఙ్గీకృత్య తస్య లోకసిద్ధకాదాచిత్కశుక్తిరజతాద్యధ్యాసే దృష్టసాదృశ్యాదికారణాభావాదసమ్భవ ఉచ్యత ఇతి వికల్ప్య కారణాభావాదసమ్భవం ప్రాప్తమఙ్గీకరోతి -
యద్యప్యేవమితి ।
తర్హి అసమ్భవ ఎవ స్యాదితి ఆశఙ్క్య ఆత్మని అహఙ్కారాద్యధ్యాసస్య ప్రవాహరూపేణానాదిత్వాత్ ఇదం ప్రథమరజతాద్యధ్యాసకారణాభావేనాసమ్భవో నాస్తి । ప్రవాహరూపేణోత్పద్యమానమధ్యవర్తిజ్వాలాయాం ప్రథమజ్వాలాకారణాభావేన అసమ్భవాభావవదిత్యభిప్రేత్యాహ -
తథాపి నైసర్గిక ఇతి ।
నైసర్గిక ఇత్యనపనోద్యత్వముచ్యత ఇతి శఙ్కాం నిరస్య అనాదిత్వం తస్యార్థ ఇత్యాహ -
ప్రత్యగనుబన్ధీతి ।
ఆత్మా తావదనాదిః, తస్మిన్ కార్యరూపేణ సంస్కారరూపేణ వా అధ్యాసస్య ప్రవాహవ్యభిచారాభావాదధ్యాసోఽనాదిరిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్సమ్బన్ధీత్యుక్తే ప్రాభాకరాభిమతప్రత్యగ్రూపేణ చ సమ్బన్ధం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యేతి ।
చైతన్యమధ్యాససాక్షిత్వేన అన్యథాసిద్ధం న త్వధ్యాససమ్బన్ధిత్వేనాధిష్ఠానమితి తదపనుదతి -
సత్తేతి ।
సత్తాయా జడవిశిష్టత్వాన్నాధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానత్వమితి శఙ్కావ్యావృత్త్యర్థం జడాద్విభజతే -
మాత్రేతి ।
సత్తామనుసృత్యాత్యన్తతిరోధానమకృత్వా బధ్నాతి । చిదానన్దాచ్ఛాదకత్వేన చిదానన్దావాచ్ఛాదకత్వేన ఇతి బధ్నాతీత్యాహ -
అనుబన్ధీతి ।
అధ్యాసాపహ్నవపరం భాష్యమితి పక్షేఽపి అపహ్నవో న శక్య ఇత్యాహ -
అయమితి ।
ప్రత్యక్షమ్ ఇత్యర్థః ।
ప్రమేయాపహ్నవం కుర్వతా మయా ప్రమాణస్యాపహ్నవః క్రియత ఎవ ఇత్యాశఙ్క్య విలక్షణాకారవత్తయా విలక్షణశబ్దోల్లిఖితత్వేన చ ప్రమాణం ప్రసిద్ధమిత్యాహ -
అహమిదం మమేదమితి ।
అధ్యాస ఆక్షిప్తః, లోకవ్యవహారస్సమాధీయత ఇతి అసఙ్గతోక్తిః ప్రాప్తేతి, నేత్యాహ -
యుష్మదస్మదోరితరేతరాధ్యాసాత్మకో లోకవ్యవహార ఇతి ।
తేనేత్యాదేరయమర్థః, కాదాచిత్కశుక్తిరజతాదౌ సిద్ధకారణాభావేనానాద్యధ్యాసో నోపాలమ్భమర్హతి । ఆగన్తుకఘటాదికారణాభావేన అనాద్యాత్మన ఉపలమ్భాభావవదితి ।
లోకత ఇతి కర్మవ్యుత్పత్త్యా దేహాదిరూపార్థాధ్యాసే లోకశబ్దో వర్తత ఇత్యాహ -
లోక ఇతి ।
మనుష్యోఽహమితీతి ।
వ్యవహారశబ్దస్య భావవ్యుత్పత్త్యాఽజ్ఞానసాధ్యాసవాచిత్వం దర్శయతి -
వ్యవహరణం వ్యవహార ఇతి ।
లోకశ్చాసౌ వ్యవహారశ్చ ఇతి లోకవ్యవహార ఇతి కర్మధారయం వ్యావర్త్య లోకవిషయో వ్యవహారో లోకవ్యవహార ఇత్యాహ -
లోక ఇతీతి ।
వ్యవహారశబ్దస్య అభిజ్ఞాభివదనోపాదానార్థక్రియాభిధాయిత్వాత్ కథం జ్ఞానాధ్యాసవాచిత్వమిత్యాశఙ్క్య ఇహాభిజ్ఞాభివదనాఖ్యశబ్దోల్లిఖితజ్ఞానమాత్రాభిధాయిత్వాత్ జ్ఞానాధ్యాసవాచిత్వం యుక్తమిత్యాహ -
మనుష్యోఽహమితి అభిమాన ఇత్యర్థ ఇతి ।
అహమితి ప్రతిభాసస్యాధ్యాసత్వే ద్వ్యాకారతయా అవభాసేత । ద్వ్యాకారత్వాభావాన్నాధ్యాసత్వమిత్యాశఙ్కావ్యావర్తకత్వేన ఇతరేతరావివేకేనేతి పదముపాదేయమ్ । భిన్నపదార్థప్రతీతావితరేతరావివేకః కుత ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం సత్యానృతే మిథునీకృత్యేతి పదముపాదేయమ్ । తదాకాఙ్క్షాక్రమమనాదృత్యోపాదత్తే -
సత్యానృతే మిథునీకృత్యేతి ।
స్వరూపేణ సత్యే సంసర్గవిశిష్టతయా అనృతే చ యథా వ్యవహారఃయథాచ్హరతః ఇతి తథా మిథునీకృత్యేతి వా, సత్యమసత్యం చ మిథునీకృత్య ఇతి వా నిర్వాహ ఇతి సన్దేహే సత్యమసత్యం చేతి నిర్వాహ ఇత్యాహ -
సత్యమితి ।
పదచ్ఛేదేన ।
సత్యమితి సత్యవాక్యముచ్యత ఇతి శఙ్కామపనుదతి -
అనిదమితి ।
ప్రాభాకరాభిమతాత్మానం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యమితి ।
తావత్యుక్తే సాఙ్ఖ్యాభిమతానుమేయాత్మనః ప్రాప్తిం వ్యుదస్యతి -
అనిదమితి ।
అనృతమిత్యుక్తే అనృతవాక్యప్రాప్తిం వ్యుదస్యతి -
యుష్మదర్థమ్ ఇతి ।
అధ్యస్తస్వరూపత్వాదిత్యుక్తే ఆత్మనోఽప్యనృతత్వం ప్రాప్తం వ్యుదస్యతి -
స్వరూపతోఽపీతి ।
సంసర్గస్యాధ్యస్తత్వాత్సంసర్గవిశిష్టరూపేణాత్మనోఽధ్యస్తత్వమ్, న తు స్వరూపేణ । జడస్య తు స్వరూపేణ సంసృష్టరూపేణ చాధ్యస్తత్వాదనృతత్వమితి భావః ।
క్త్వాప్రత్యయాదేవ భేదపౌర్వాపర్యప్రతీతేరధ్యాసమిథునీకరణలోకవ్యవహారశబ్దానాంవ్యవహారలోకార్థత్వమితి ఎకార్థత్వమయుక్తమితి తత్రాహ -
అధ్యస్య మిథునీకృత్యేతి ।
క్రియాన్తరానుపాదానాదిత్యుక్తే లోకవ్యవహార ఇతి వ్యవహారలక్షణ క్రియాన్తరోపాదానమస్తీత్యాశఙ్క్య భుక్త్త్వా వ్రజతీతివత్ సమానకర్తృకక్రియాన్తరానుపాదానాదిత్యాహ -
`భుక్త్త్వా వ్రజతీతివద్’ ఇతి ।
`లోకవ్యవహార’ ఇత్యుక్తే స కిం భవతీతి సాకాఙ్క్షత్వాత్ వ్యవహారస్య సమానకర్తృకక్రియాన్తరలాభాయ ‘అనేన క్రియత’ ఇత్యధ్యాహర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ‘నైసర్గికపదేనాకాఙ్క్షాపూరణం’ నాధ్యాహర్తవ్యమిత్యాహ -
అధ్యస్య నైసర్గికోఽయమితి ।
తావన్మాత్రోపసంహారాదితి ।
స్వరూపకథనమాత్రేణోపసంహారాదిత్యర్థః ।