ನನು ಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಮೋಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾ ಚ ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾ ಆಹುಃ — ‘ಅನುಭೂತವಿಷಯಾಸಂಪ್ರಮೋಷಾ ಸ್ಮೃತಿಃ’ ಇತಿ । ಕಾ ತರ್ಹಿ ಗತಿಃ ಶುಕ್ತಿಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ರಜತಾವಭಾಸಸ್ಯ ? ಉಚ್ಯತೇ — ನ ಇಂದ್ರಿಯಜಜ್ಞಾನಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಜಂ ಸ್ಮರಣಂ ಪೃಥಗೇವ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಂ ಸಮುತ್ಪನ್ನಂ, ಕಿಂತು ಏಕಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ । ಕಥಮೇತತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಕಾರಣದೋಷಃ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಂ ನಿರುಂಧನ್ನೇವ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಮಪಿ ಉದ್ಬೋಧಯತಿ ; ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರಣದೋಷಶಕ್ತೇಃ । ಅತಃ ಸಂಸ್ಕಾರದುಷ್ಟಕಾರಣಸಂವಲಿತಾ ಏಕಾ ಸಾಮಗ್ರೀ । ಸಾ ಚ ಏಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ ಏಕಫಲಂ ಜನಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ದೋಷೋತ್ಥಾಪಿತಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಸಹಿತಸಾಮಗ್ರೀಸಮುತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಚಿತಮೇವ ಶುಕ್ತಿಗತಮಿಥ್ಯಾರಜತಮಾಲಂಬನಮವಭಾಸತೇ । ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಸ್ವತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಸ್ತಿ, ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಜ್ಞಾನಹೇತುಸಾಮಗ್ರ್ಯೋಃ ಕಥಮೇಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಯೋಃ ಸಂಭೂಯ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಂ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಂಚ ಅಕ್ಷಸಂಸ್ಕಾರಯೋಃ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮೇಕಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮ್ ; ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧೇ ತದಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಲಿಂಗದರ್ಶನಮೇವ ಸಂಬಂಧಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಮುದ್ಬೋಧ್ಯ ತತ್ಸಹಿತಂ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಯಮೇವ ಚ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ । ನ ಪುನಃ ಜ್ಞಾನದ್ವಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಜ್ಞಾನಹೇತುಭ್ಯೋ ನೀಲಾದಿಭ್ಯ ಏಕಂ ಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಂ ನಿದರ್ಶನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಲೈಂಗಿಕಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಮದುಷ್ಟಕಾರಣಾರಬ್ಧತ್ವಾದ್ ಯಥಾರ್ಥಮೇವಾವಭಾಸಃ, ಇಹ ತು ಕಾರಣದೋಷಾದತಥಾಭೂತಾರ್ಥಾವಭಾಸಃ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಏವಂಚ ಸತಿ ನಾನುಭವವಿರೋಧಃ ; ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯೈವಾವಲಂಬನತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ಮಾಯಾಮಯಂ ರಜತಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವೈರೇವ ಗೃಹ್ಯೇತ ; ಯತೋ ನ ಹಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರಜತಂ ಕಾರಣದೋಷಂ ಸ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಪೇಕ್ಷತೇ । ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ, ತದಾ ತದಭಾವೇ ನ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ; ಆಲೋಕಾಭಾವೇ ಇವ ರೂಪೇ । ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವೇ ತು ಮಂತ್ರಾದ್ಯುಪಹತಚಕ್ಷುಷ ಇವ ದೋಷೋಪಹತಜ್ಞಾನಕರಣಾ ಏವ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ನೇದಂ ರಜತಮ್ ಇತಿ ಬಾಧೋಽಪಿ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಮೇವ ಸೂಚಯತಿ । ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಹಿ ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಖ್ಯತಾಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ‘ನೇದಂ ರಜತಂ ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾಸಿಷ್ಟ’ ಇತಿ । ನ ಚ ತತ್ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣ ರೂಪವತ್ತ್ವೇಽವಕಲ್ಪತೇ ; ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಶುಕ್ತಿವತ್ ನಿರಸ್ಯಮಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನವಚ್ಚ ॥ ನನು ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿದಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಸ್ವಪ್ನಶೋಕಾದಾವಸಂಭವಾತ್ , ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಶೋಕಾದೌ ಕೇನಚಿತ್ ಸಂಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ವಾಸನಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರೇವ, ನ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತಾ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ನ ತಾವತ್ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಾವಭಾಸನಾತ್ । ನನು ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ ; ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ; ಉಕ್ತಮೇತತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ । ತದಿಹ ನಿದ್ರಾದಿದೋಷೋಪಪ್ಲುತಂ ಮನಃ ಅದೃಷ್ಟಾದಿಸಮುದ್ಬೋಧಿತಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಸಹಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಂ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯಸ್ಥಾವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿರಾಲಂಬನತಯಾ ವಿವರ್ತತೇ । ನನು ಏವಂ ಸತಿ ಅಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಕೋ ವಾ ಬ್ರೂತೇ ನಾಂತರಿತಿ ? ನನು ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶೋಽನುಭೂಯತೇ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಜಾಗರಣ ಇವ, ನ ತದಂತರನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ನನು ದೇಶೋಽಪಿ ತಾದೃಶ ಏವ, ಕುತಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ ವಿಚ್ಛೇದೋಽವಭಾಸತೇ ? ಅಯಮಪಿ ತರ್ಹ್ಯಪರೋ ದೋಷಃ, ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಜಾಗರಣೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದಂತರಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾತ್ ನ ವಿಷಯಸ್ಥಾ ಅಪರೋಕ್ಷತಾ ಭಿದ್ಯತೇ ; ಏಕರೂಪಪ್ರಕಾಶನಾತ್ । ಅತೋಽಂತರಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾವಗುಂಠಿತ ಏವ ಜಾಗರಣೇಽಪ್ಯರ್ಥೋಽನುಭೂಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಜಡಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ತಮಸಾಽವಗುಂಠಿತೋ ಘಟಃ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವಗುಂಠನಮಂತರೇಣ ನ ಪ್ರಕಾಶೀಭವತಿ, ಏವಮ್ । ಯಃ ಪುನರ್ವಿಚ್ಛೇದಾವಭಾಸಃ, ಸ ಜಾಗರೇಽಪಿ ಮಾಯಾವಿಜೃಂಭಿತಃ ; ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ನಿರಂಶಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಪಂಚಭೇದೇನೈವ ಹಿ ತತ್ ಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದಂ ಸದವಚ್ಛಿನ್ನಮಿವ ಬಹಿರಿವ ಅಂತರಿವ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಅಥವಾ ದಿಗಾಕಾಶೌ ಮನೋಮಾತ್ರಗೋಚರೌ ಸರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಧಾರೌ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ನ ಪರತ್ರೇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥
ದೂಷಣಮಪ್ಯುಕ್ತಮನುಸ್ಮಾರಯತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದೀ -
ನನು ಸ್ಮೃತೇಪಂ. ಪಾದಿಕಾಯಾಂ ನನು ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯೇವಾಸ್ತಿರಪೀತಿ ।
ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾ ಪುನರ್ಗತಿರಿತಿ ವದತಾ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಖ್ಯಾತಿರೇವ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯೇತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಉತ ಸರ್ವತೋ ನಿರುದ್ಧಃ ಸದ್ಗತಿಮೇವ ಪೃಚ್ಛಸೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾಇತ್ಯಾಹೇದಿತ ಇತಿಸಮುತ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯಂತೇನ ।
ಪ್ರಶ್ನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಗಮನಂ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇಕಂ ಕಿಂ ವಾ ದ್ವಯಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ । ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ । ಗಮ್ಯತ ಅನಯೇತಿ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಗ್ರೀಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ದೋಷಃ ಸಾಮಗ್ರೀ ಉತ ಸಂಪ್ರಯೋಗಃ ಯದಿ ವಾ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ಕಿಂತ್ವೇಕಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಸಂಹಿತಾತ್ ಇತಿಸಹಿತಾದಿಂದ್ರಿಯಾದಿತಿ ।
ಏಕಮೇವೇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯೈಕ್ಯೇ ಹೇತುತ್ವೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವೇ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಯಜನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಸ್ಮೃತಿವದ್ಗ್ರಹಣವತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವತ್ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಂ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮೇತದಿತಿ ।
ದೋಷೋಪೇತೇಂದ್ರಿಯಸಂಸ್ಕಾರಜಾತತ್ವಾತ್ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ, ಕಾರಣದೋಷ ಇತಿ ।
ದೋಷಸದ್ಭಾವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶುಕ್ತಿತ್ವಾದಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಜನಕ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಲ್ಪಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇ ಶಕ್ತಿಂ ನಿರುಂಧನ್ನೇವೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷೋದ್ಬೋಧಶ್ಚ ಸ್ವಹೇತುತ್ವೇನ ದೋಷಕಲ್ಪಕ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಮಪ್ಯುದ್ಬೋಧಯತೀತಿ ।
ದೋಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂವಲಿತೇತಿ ।
ಸಂವಲನರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಏಕತ್ವಾನೇಕತ್ವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಏಕತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಏಕಫಲಮಿತಿ ।
ಏಕಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾನೇಕತ್ವಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಘಟಪಟಾವಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವವತ್ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೇಽಪ್ಯರ್ಥಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮರ್ಥೈಕ್ಯಂ ಪೃಥಗುಚ್ಯತೇ ಅಥವಾ ಅರ್ಥೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂತು ರಜತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಂ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಜನ್ಯತ್ವಾದ್ರಜತಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮ್, ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮ್, ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದಿತ್ರಯಸನ್ಘಾತೇನ ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕಾಗತಮಿಥ್ಯಾರಜತಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಯವತ್ಶುಕ್ತಿಕಾಗತಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮ್ ।
ಅವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಾಮಗ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನಮಿತಿ ।
ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಚಿತಾಲಂಬನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ನೇದಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ, ಗ್ರಹಣಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಕಥಂ ಸಂಭೂಯೈಕಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯವಾದೀ -
ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೇತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಸಂಸ್ಕಾರಸಂಪ್ರಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಸಾಪೇಕ್ಷದೋಷಸ್ಯ ಏಕಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಂಸ್ಕಾರಸಂಪ್ರಯೋಗಯೋಃ ಸಂಭೂಯೈಕಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಇತಿವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸಾಪೇಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರೋವ್ಯಾಪ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಾ ಇತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಃ, ತದುಭಯಂ ಸಂಭೂಯ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಭೇದಾತ್ ಜ್ಞಾನಭೇದ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಉಭಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಃಸ್ಮೃತಿಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ವ್ಯಕ್ತಿರೂಪಂ ಗರ್ಭೋ ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮ್, ಸ್ಮೃತಿಃಸ್ಮೃತಿಸ್ಮರಣಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಂ ಗರ್ಭೋ ಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮೇಕಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚಾನುಮಾನೇ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸ್ಮೃತೇರ್ಗರ್ಭಂ ಯತ್ತಂ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮಿತಿ ನಿರ್ವಚನಮ್ । ಪೂರ್ವಕಾಲೋಪಲಕ್ಷಿತತಯಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತಯಾ ಅಯಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ಗರ್ಭರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೋದಯಕಾಲೇ ಅಸ್ತಿ । ಪಶ್ಚಾದಯಮೇವ ಸ ಇತಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷೋಽಯಮಿತ್ಯಾಕಾರಮಾತ್ರತ್ವವಿಧಾನಾದೈಕ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯುದಯನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯವಿರೋಧಾದೇವ ಅಪಗತತ್ವಾತ್ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಹೇತುಸ್ಮೃತೇರಪ್ಯಪಗತತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಜ್ಞಾನಂ ಕೇವಲಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಲಿಂಗೇನ ಸಹ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿಃ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಕಾರಣಮ್ । ನನು ಇತಿನ ತು ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧೇ ತದಭಾವಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೇ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇರಭಾವಾತ್ ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತದಾ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಚ್ಚೋದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ನ ಸ್ಮೃತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ತದಭಾವಾದಿತಿ ತಯೋರ್ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಯುಗಪತ್ ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಯುಗಪದಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸಂಪ್ರಯೋಗಃ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಕಾರಣಮ್ । ಜ್ಞಾನದ್ವಯಯೌಗಪದ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಯಮೇವ ಚ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವಾತ್ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಚ್ಚೋದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರೇಣೈವ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರತ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ಸಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನದ್ವಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ, ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರೇ ಸತಿ ಅನಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮಧ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಮೃತಿಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಭವತು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಸಮಾಹಾರಃ । ಅಭಿಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತು ರಜತಜ್ಞಾನೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಧರ್ಮಿ, ಬಹೂನಾಂ ಸಂಭೂಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಅವಿನಾಭೂತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಜ್ಞಾನಕಾರಣಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸಂಭೂಯ ವಿಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಕಾರಣೀಭೂತನೀಲಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕರ್ಮತ್ವವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತಂ ದ್ರಷ್ಯವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಪ್ರಮಾಣಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಲೈಂಗಿಕಜ್ಞಾನಾದಿವದಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ಲೈಂಗಿಕೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಪ್ರಮಾಣಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವೇಽಪ್ಯದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜಕೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಮುದಾಹೃತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಶುಕ್ತಿಗತಮಿಥ್ಯಾರಜತೇ ಸತಿ ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾವನಂಗೀತಿ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಬಾಹ್ಯಶುಕ್ತೀದಮಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನರಜತಸ್ಯಾಂತರ್ಬುದ್ಧಿಗತತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತರಪಕ್ಷ ಇವ ನಾನುಭವವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋ ಮಾಯಾಮಯಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ವೇ ಸತ್ವೇ ವಾ ಅನುಪಪನ್ನಮತೋ ಮಯಾಮಯಮಿತಿಮಾಯಾಮಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ರಜತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸತ್ತಾಸಂಸರ್ಗಃ, ಶುಕ್ತಿಕಾಸತ್ತಾಸಂಸರ್ಗೋ ನ ಸ್ವೀಯತ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿಸ್ವೀಯಸತ್ತಾಸಂಸರ್ಗಃ, ಇದಂತಾಸಂಸರ್ಗವತ್ । ತಥಾಪ್ಯೇತದಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸದಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾನುಸಾರೇಣ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಶುಕ್ತಿತ್ವತಿರೋಧಾನಸಮರ್ಥಕಾರಣದೋಷವತಾ ಪುರುಷೇಣ ರಜತಂ ದೃಶ್ಯಮ್ , ನ ತು ಸರ್ವೈರಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ನಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿರಜತಂ ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಭಾವೇ ನ ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್(ಹಟ್ಟಾದಿಸ್ಥ ? ) ಪಟ್ಟಣಾದಿಸ್ಥಸರ್ವಪರಮಾರ್ಥರಜತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಯಾತ್ಮಕರಜತಂ ಶುಕ್ತೀದಮಾತ್ಮನಾ ಅಪರೋಕ್ಷಮವಭಾಸತ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸರ್ವೈದೃಶ್ಯೇತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಬಿಂಬೇದಮಂಶಸ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ತದ್ಗತಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿವತ್ ಸರ್ವೈರ್ಗೃಹ್ಯೇತ, ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಇದಮಾಕಾರಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಗ್ರೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇದಮಿ ರಜತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧೇರನ್ಯವೇದ್ಯಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿ ಬಿಂಬಿತೇದಮಂಶಗತರಜತಸ್ಯಾನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಬಾಧೋಽಪೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸ್ವವಿಷಯರಜತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ । ಕಿಂತು ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಂ ಬಾಧೋ ಬೋಧಯತಿ ನ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿಇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ (ನ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ? ) ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಿದಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನರಜತಸ್ಯೇದಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಪಾದನಪಾದೇನ ಇತಿಪೂರ್ವಕಮಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಚ ರಜತಮ್ , ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನಾಮ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಅಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾವಭಾಸನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನ ಹಿ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಖ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾಚ್ಚ ಬಾಧವಿಷಯೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ।
ತದ್ರಜತಂ ಬುದ್ಧಿರ್ವೇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಂ ವಿನಾ ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಖ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವೇ ನಾವಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತದಿತಿ ।
ಬೌದ್ಧವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಹೀನತ್ವಹೀನ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಶುಕ್ತಿಕಾವದಿತಿ ।
ಬೌದ್ಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ -
ನಿರಸ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದೋಕ್ತಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಚಾವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ।
ಶೋಕ ಇತಿ ।
ಶೋಕಾದಿನಿಮಿತ್ತನಷ್ಟಪುತ್ರಾದಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾಖ್ಯಕಾರಣಾಂಶಸ್ಯ ಚಾಭಾವಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ದೋಷಾಶ್ರಯಭೂತಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ದೋಷಾಖ್ಯಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಮೇತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ನಾಮ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಂ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಅವಭಾಸಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಯಂ ತ್ವಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿತ್ವಾನ್ನ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಮೃತಿತ್ವಂ ಮಾಭೂತ್ , ಕಥಂ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಪ್ಯಭ್ರಮನಿವರ್ತಕ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಚಕ್ಷುಸ್ತದ್ಗತದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ನಿವರ್ತ್ಯರೂಪ್ಯಭ್ರಮಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಾವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಗ್ರಾಹಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಮನಸ್ತದ್ಗತನಿದ್ರಾದಿದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚೇತ್ಯೇತತ್ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ಮತಿರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತದಿಹೇತಿ ।
ತದಿತಿ ನಿವರ್ತಜ್ಞಾನಸಾಧನಭೂತಂ ಮನೋ ನಿರ್ದಿಶತಿ ।
ನಿದ್ರಾದಿದೋಷಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷೇಣಾಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ಅದೃಷ್ಟಾದೇರುದ್ಬೋಧಕತ್ವಮಾಹ –
ಅದೃಷ್ಟಾದಿಸಮುದ್ಬೋಧಿತೇತಿ ।
ದೋಷಂ ವಿನಾ ಅದೃಷ್ಟಾದಿನೋದ್ಬುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಜನಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪಿ ದೋಷಸಹಕಾರಿಬಲಾನ್ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಹಕಾರ್ಯನುರೂಪಮಿತಿ ।
ಭವತು ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತಯಾ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ , ಕಥಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ತೇನ ಮನಸಾ ಸಂಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ನ ತು ಸಂಪ್ರಯೋಗತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಕರ್ಮತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಪರೋಕ್ಷೇತಿಅಪರೋಕ್ಷಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ –
ಅಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಅತಃ ಸತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾ ವಿವರ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಭೇದಾವಭಾಸರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸೋ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಸರ್ವಸಮಾನಾಧಿಕೃತಸ್ಫುರಣಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಸರ್ವಾತ್ಮಕಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮನಾದೃತ್ಯಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಹಂಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಾದಾಯ ಆತ್ಮೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಂಆತ್ಮೈವಾಧಿನಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಚೇದಿದಂ ರಜತಮಿತಿವದಹಂ ನೀಲಮಿತ್ಯೇವ ಸ್ವಪ್ನ ಪ್ರಪಂಚೋ ಪ್ರಪಂಚೋರ್ಭಯಾದಿತಿಭಾಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸರ್ವಾತ್ಮಕಚೈತನ್ಯಮ್ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪಾದಾಯ ಚೈತ್ಸ್ನ್ಯಸ್ಯೇತಿಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಭಾಸಂ ಸರ್ವತ್ರಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಕೋ ವಾ ಬ್ರೂತ ಇತಿ ।
ಪುನರಪ್ಯಹಂಕಾರವಿಶಷ್ಟಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾದಾಯ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶ ಇತಿ ।
ಇದಮಿತಿ ಭಿನ್ನದೇಶಸ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಖಃಸ್ಥಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಜಲಸ್ಥತಾಪ್ರತಿಭಾಸವದಂತಃಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಬಹಿಷ್ಠತಯಾ ಭಾನಂ ನ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಖಃಸ್ಥತಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ । ಇಹಾಂತಃಸ್ಥತಾಯಾ ಅಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ ಬಹಿಷ್ಠ ಏವೇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಜಾಗರಣ ಇವೇತಿ ।
ದೇಶಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ದೇಶೋಽಪ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥತಯಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ನನು ದೇಶೋಽಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ನನುಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ವರ್ತತೇ ।
ಪುನರಪ್ಯಹಂಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮಾದಾಯ ದೇಶಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥತ್ವೇ ಅಹಂ ದೇಶ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಪಿ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಯುಕ್ತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚೋಽಪ್ಯೇಕಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ವದಿತುಂ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕುರ್ವನ್ ಚೈತನ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನ ದೋಷನೈಷ ದೋಷಃ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಸಿಕ ಇತಿಭೇದಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣತೋ ನ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯೈಕರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಿತೈಕಚೈತನ್ಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಅತೋಽಂತರಅತೋೇಽಂತರಿತಿ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸಹಮವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿಅಹಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾತ್ ವಿಷಯಗತಚೈತನ್ಯಾನಿ ಭಿನ್ನಾನಿ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ವಿಷಯೇಷ್ವಾತ್ಮಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಸ್ವಯಂ ಚೈತನ್ಯಹೀನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಭವಾವಗುಂಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಅವಾಕುಂಠಿತತ್ವೇೇಽಪಿ ಇತಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಾನುಭವಪ್ರಕಾಶ್ಯತಾ ಆಲೋಕಸಂಸರ್ಗೇಽಪಿ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವವತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾನತಮೋವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ತಮಸೇತಿ ।
ವಾಯ್ವಾದೀನಾಂ ರೂಪಹೀನತ್ವಾತ್ ತಮೋವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಗತತ್ವೇ ಘಟಾದೀನಾಮಿದಮಿತ್ಯನಾತ್ಮತಯಾವಭಾಸೋ ದೇಹಾದೀನಾಮಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತಯಾವಭಾಸಶ್ಚ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಕಾತ್ಮಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿದಾತ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇಽಪ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಯೋಗ್ಯಪೂರ್ವಪೂರ್ವದೇಹಾದಿವಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಮಾಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಉತ್ತರೋತ್ತರದೇಹಾದೇರಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ಇದಮಿತ್ಯನಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತೀತಿಯೋಗ್ಯಪೂರ್ವಪೂರ್ವಘಟಾದಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಮಾಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ತದುತ್ತರೋತ್ತರಘಟಾದೇರಿದಮಿತ್ಯನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಭವೇದಿತ್ಯೇವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಜಾಗರಣೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಕಿಮು ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವಪ್ರತಿಭಾಸೋ ಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸಶ್ಚೌಪಾಧಿಕೋ ನ ಸ್ವತಃ, ನಿರಂಶತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಮನೋಮಾತ್ರಗೋಚರಾವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯೇ ಕೇವಲಮನಸಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ಮನೋಗೋಚರತ್ವಂ ವಾದ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಶೋಕಾದಿಭ್ರಮೇಷು ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।