నను నాయం విషయానుభవనిమిత్తోఽహముల్లేఖః, కిం తు అన్య ఎవ ఆత్మమాత్రవిషయః ‘అహమి’తి ప్రత్యయః । తస్మింశ్చ ద్రవ్యరూపత్వేనాత్మనః ప్రమేయత్వం, జ్ఞాతృత్వేన ప్రమాతృత్వమితి, ప్రమాతృప్రమేయనిర్భాసరూపత్వాదహంప్రత్యయస్య గ్రాహ్యగ్రాహకరూప ఆత్మా । తస్మాదిదమనిదంరూపః ; ప్రమేయాంశస్యేదంరూపత్వాత్ , అనిదంరూపత్వాత్ ప్రమాత్రంశస్య న చైతద్యుక్తమ్ ; అనంశత్వాత్ , అపరిణామిత్వాచ్చాత్మనః, ప్రమేయస్య చేదంరూపతయా పరాగ్రూపత్వాదనాత్మత్వాత్ । తస్మాన్నీలాదిజ్ఞానఫలమనుభవః స్వయమ్ప్రకాశమానో గ్రాహ్యమిదన్తయా, గ్రాహకం చానిదన్తయాఽవభాసయతి, గ్రహణం చానుమాపయతీతి యుక్తమ్ , అతో నేదమంశోఽహఙ్కారో యుజ్యతే, ఉచ్యతే — తత్రేదం భవాన్ ప్రష్టవ్యః, కిమాత్మా చైతన్యప్రకాశోఽనుభవో జడప్రకాశః ? ఉత సోఽపి చైతన్యప్రకాశః ? అథవా స ఎవ చైతన్యప్రకాశః, ఆత్మా జడస్వరూపః ? ఇతి । తత్ర న తావత్ప్రథమః కల్పః ; జడస్వరూపే ప్రమాణఫలే విశ్వస్యానవభాసప్రసఙ్గాత్ , మైవమ్ ; ప్రమాతా చేతనస్తద్బలేన ప్రదీపేనేవ విషయమిదన్తయా, ఆత్మానం చానిదన్తయా చేతయతే, ఇతి న విశ్వస్యానవభాసప్రసఙ్గః, తన్న ; స్వయఞ్చైతన్యస్వభావోఽపి సన్ విషయప్రమాణేనాచేతనేనానుగృహీతః ప్రకాశత ఇతి, నైతత్ సాధు లక్ష్యతే । కిం చ ప్రమాణఫలేన చేత్ ప్రదీపేనేవ విషయమాత్మానం చ చేతయతే, తదా చేతయతి క్రియానవస్థాప్రసఙ్గః ॥
ఆత్మా కర్మత్వేనావభాసతే అవభాసమానత్వాదనాత్మవదితి భాట్టశ్చోదయతి -
నను నాయమితి ।
అహముల్లేఖః, అహమవభాసః । ఆత్మావభాస ఇత్యర్థః ।
ఎకస్యానాత్మనః ఎకస్యాం క్రియాయాం కర్తృత్వేన గుణభావః, కర్మత్వేన ప్రాధాన్యం చ అనుక్తమితి తత్రాహ –
తస్మింశ్చేతి ।
జ్ఞాతృత్వేన ప్రమాతృత్వమితి ।
జ్ఞానక్రియాశక్తిమదితి విశేషరూపేణ ప్రమాతృత్వమిత్యర్థః ।
కర్మతయా ఆత్మావభాసకత్వాత్ ఆత్మవిషయజ్ఞానమపి ఘటజ్ఞానవదిదం ప్రత్యయః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రథమం జడాకారమవలమ్బ్య తదవచ్ఛిన్నసద్రూపాత్మని పర్యవసానాత్ ఘటాదిజ్ఞానస్యైవ ఇదంప్రత్యయత్వమ్ , అహమితి ప్రత్యయస్య తు ఆత్మా సాధారణం జ్ఞాత్రాకారం విషయీకృత్య పశ్చాద్ఘటాదిసాధారణద్రవ్యాకారే పర్యవసానాదహంప్రత్యయత్వమిత్యాహ –
ప్రమాతృప్రమేయనిర్భాసరూపత్వాదహంప్రత్యయస్యేతి ।
అనంశత్వాదితి ।
ద్రవ్యరూపస్య ఆత్మానాత్మసాధారణ్యాత్ ఆత్మత్వాయోగాత్ , ఆత్మాసాధారణస్య అసాధారజ్ఞాత్ ఇతిజ్ఞానరూపస్య నిరంశత్వాత్ తత్ర న కర్తృకర్మవ్యవస్థేత్యర్థః ।
అపరిణామిత్వాదితి ।
జ్ఞానరూపస్యమాతృకాయాం న స్పష్టమ్ నిరవయవస్య యుగపత్ జ్ఞానద్వయపరిణామాయోగాదిత్యర్థః ।
ప్రమేయస్య చేతి ।
గ్రాహకరూపస్య సంవిదాశ్రయత్వేన స్వయమ్ప్రకాశత్వేన చ సిద్ధ్యనభ్యుపగమాదసిద్ధత్వాయోగాచ్చ కర్మతయా సిద్ధిర్వక్తవ్యా, తథా సత్యనాత్మత్వమిత్యర్థః । నీలాదిజ్ఞానఫలమిత్యత్ర జ్ఞానశబ్దేన జ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా చతుష్టయసన్నికర్షాఖ్యసామగ్ర్యభిధానమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అహఙ్కారస్య అనాత్మత్వం సాధయితుమాత్మనః స్వయమ్ప్రకాశత్వసాధనాయ వికల్పయతి -
అత్రేదమితి ।
ఉభయస్యపి స్వయమ్ప్రకాశత్వే కల్పనాగౌరవం ప్రసజ్యేత, తత్పరిహారార్థం ఎకః స్వయమ్ప్రకాశ ఇతి పక్షమాహ -
కిమాత్మా చైతన్యప్రకాశ ఇతి ।
అనుభవస్య జడత్వే జగతః ఆన్ధ్యప్రసఙ్గపరహారార్థం పక్షాన్తరమాహ -
ఉత సోఽపి ఇతి ।
పఞ్చపాదికాయాం న దృశ్యతేపునరితి ।
కల్పనాగౌరవం ప్రాప్తం పరిహర్తుం అన్యం పక్షమాహ -
అథవా స ఎవ చైతన్యప్రకాశ ఇతి ।
జ్ఞాపనవ్యవధానేన విషయే ప్రకాశాదివ్యవహారనిమిత్తచక్షుషో జడత్వమస్తు, అవ్యవధానేన విషయే ప్రకాశాదివ్యవహారనిమిత్తత్వాత్ ప్రమాణఫలస్య స్వయం ప్రకాశత్వం వక్తవ్యమన్యథా విశ్వస్యానవభాసః స్యాదిత్యాహ -
జడస్వరూపే ఇతి ప౦పా౦జడరూపే ప్రమాణఫల ఇతి ।
తద్బలేనేతి ।
జడానుభవబలేనేత్యర్థః ।
చిత్స్వభావస్యాత్మనో జడరూపానుభవాపేక్షయా చేతయితృత్వే దృష్టాన్తమాహ –
ప్రదీపేనేవేతి ।
తన్న, స్వయం చైతన్యేత్యాదేరయమర్థః, చిత్స్వభావస్యాన్యాధీనతయా ప్రకాశమానత్వం న సమ్భవతి । విషయప్రమా(లక్షణాయ)ప్రవణేనాత్మనఃన స్పష్టమ్ ప్రకాశమానత్వం చ న సమ్భవతి । చైతన్యస్యాచేతనేన ప్రకాశమానత్వమపి న సమ్భవతి । చిద్రూపాత్మనో జడానుభవనిమిత్తతయా విషయోపరాగే సతి ఆత్మచైతన్యేన విషయస్యావభాసమానత్వం వినా జడానుభవాదేవ అవభాసమానత్వం చ న సమ్భవతి ఇతి ప్రమాణఫలస్య ప్రదీపవజ్జడత్వాఙ్గీకారాత్ , తస్యావ్యవధానేన విషయే ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారహేతుత్వాభావాత్ , తేన చేతయత ఇతి జన్యానుభవాన్తరం వక్తవ్యమ్ । తస్యాపి జడత్వాత్ తేన చేతయత ఇత్యనుభవాన్తరమిత్యనవస్థేత్యాహ -
కిఞ్చ ప్రమాణఫలేన చేదితి ।