ನೈತತ್ — ದ್ವಯೋರಪಿ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಯೋಃ ಕುತೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ? ಕಥಂ ಪುನಃ ‘ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀ’ತಿ ತಯೋರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತಾವಭಾಸಃ ? ನಾಯಂ ತದವಭಾಸಃ, ಕಿಂತು ‘ಅಹಮಿ’ತಿ ‘ಇದಮಿ’ತಿ ‘ಜಾನಾಮೀ’ತಿ ಚ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ವಿಕಲ್ಪಾ ಏತೇ । ಕಥಂ ಪುನಃ ತೇಷು ಕಟಾಕ್ಷೇಣಾಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಮನೀಕ್ಷಮಾಣೇಷ್ವಯಂ ಸಂಬಂಧಾವಗಮಃ ? ತದ್ವಾಸನಾಸಮೇತಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸಮುತ್ಥಂ ಸಂಕಲನಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಮೇತತ್ ; ನೇಹ ಸಂಬಂಧಾವಗಮಃ ? ಕಿಂ ಪುನಃ ಏವಮನುಭವಾನಾರೂಢಾಮೇವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ವಿರಚಯತಿ ಭವಾನ್ ! ಕ್ಷಣವಿಧ್ವಂಸಿನಃ ಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಹಿ ಸತ್ಯಹಮುಲ್ಲೇಖ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿನೈವ ನೀಲಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಬಂಧಃ, ತತಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತೈವ ನೀಲಾದೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ, ’ಅಹಮಿ’ತಿ ಸಂವಿದಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಭೇದೇನ ಭಾವ್ಯಂ, ಸ ಕಿಂ ವಿದ್ಯತೇ ? ನ ವೇತಿ ? ಸ್ವಸಂವಿದಮಗೂಹಮಾನೈರೇವಾಭಿಧೀಯತಾಮ್ ! ಅಥ ಅತ್ಯಂತಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ನ ಭೇದೋಽವಭಾಸತೇ ಇತಿ, ಸಂವಿದೋಽಪಿ ಚೇತ್ ಸ್ವರೂಪಂ ನಾವಭಾಸತೇ, ಆಯಾತಮಾಂಧ್ಯಮಶೇಷಸ್ಯ ಜಗತಃ ! ಅಪಿ ಚ ತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಾ, ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಿಕಾ ಚ ! ತದ್ರೂಪಪ್ರತೀತೇಃ ವ್ಯಾಮೋಹತ್ವಾತ್ ನ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧತಾ, ನಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಾ ; ನಿರ್ಬೀಜಭ್ರಾಂತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಾಮೋಹೇ ಸಾದೃಶ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ; ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಮಾಣಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ, ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ವ್ಯಾಮೋಹಸಿದ್ಧಿಃ ॥
ಸಂವಿದಾ ನೀಲಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಂವಿನ್ನೀಲಯೋರಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಚೋದಯತಿ -
ನೈತದ್ವಯೋರಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಯೋನಿಷ್ಠಯೋರಿತಿನಿಷ್ಠಯೋರಿತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಯಃ ಶಲಾಕಾಕಲ್ಪಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯರೂಪೇಣ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸಾತ್ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸಾಮ್ ಇತಿ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಕಥಂ ಪುನರಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತಾವಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಭಾಸತ ಇತಿಭಾಸ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದನ್ಯೋನ್ಯಂ ಚ ಕಥಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಇತಿರೂಪಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಿತ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಚ ನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತತಯಾ ಜ್ಞಾನಸಂಸರ್ಗವದವಭಾಸಿತ್ವಮ್ । ಕಿಂತು ತಾವಪ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟೌ ಕ್ರಮಭಾವಿಜ್ಞಾನರೂಪಾವಿತ್ಯಾಹ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ -
ನಾಯಂ ತದವತದವಭಾಸೀ ಇತಿಭಾಸ ಇತಿ ।
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಕ್ರಮವರ್ತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಇದಮಿತ್ಯಾದಿತ್ರಯೇಷು ಕಥಂ ಯುಗಪತ್ ಸಂಬಂಧಾವಭಾಸಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಕಥಂ ಪುನಸ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯರೂಪೇಣ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾವಭಾಸಿ ನ ಭವತಿ, ಇದಮಿತಿ, ಅಹಮಿತಿ, ಜಾನಾಮೀತಿ ಚ ಜ್ಞಾನತ್ರಯಜನ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮೇಕಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ -
ತದ್ವಾಸನೇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಹಂಕಲ್ಪನಾಯುಕ್ತಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ ಇದಮಿತಿ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪನಾಯುಕ್ತಂ ಚ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ, ತೇ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನೇ ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಅಹಮಿದಮಿತಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಸ್ಯ ವಾಸನಾಸಹಿತಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಲ್ಪನಾಯುಕ್ತಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲನಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನತ್ರಯಾಕಾರೈರ್ಲಬ್ಧಾಕಾರಾಶ್ರಯಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸಂಬಂಧಾವಗಮ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತೇದಮಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಯೋಃ ಯಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಾವಗಮೋಽಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಕಿಂ ಪುನರೇವಮಿತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನತ್ರಯೇ ಜಾತೇ ತದನಂತರಮಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಥಮತ ಏವಾಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಣಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸದರ್ಶನಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದತಿರಿಕ್ತಂ ನೀಲವಸ್ತು ಅಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಬುಭುತ್ಸಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕಾರಕಸಂವೇದನಂ ಕೃತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರೇಣ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲಾಭೇದೇನಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾವಿಜ್ಞಾನೇ ನೀಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಆಹ -
ಕ್ಷಣವಿಧ್ವಂಸಿನ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇನ್ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಹಮಿತಿ ಸಂವಿದಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಕ್ಷಣಭೇದೋಪಾಧಿಕಭೇದವಿಷಯೋ ಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸಃ, ಸೈವೇಯಂ ಸಂವಿದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಿರೂಪಾಧಿಕೈಕ್ಯವಿಷಯೇತಿ ನಿರೂಪ್ಯ ಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಕಿಂ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಭೇದೋಽವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಭೇದೋ ನ ಸ್ಪಷ್ಟೋಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂವಿದೋಽಪಿ ಚೇತ್ ಸ್ವರೂಪಂ ನಾವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಾತಿಸ್ವಾತಿಕತೇತಿರಿಕ್ತ ಭೇದಾಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಽಪಿ ಭೇದೋ ನಾವಭಾಸತೇ ಚೇತ್ ಸಂವಿದೋಽಪ್ಯನವಭಾಸಾತ್ ಆಂಧ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಭಾಸ ಇತಿ ।
ಐಕ್ಯಾರ್ಥಕಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಿಕಾ ಚೇತಿ ।
ಭಿನ್ನಯೋರೈಕ್ಯಭ್ರಮಃ, ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪಕಃ । ತದಧೀನಾ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರೂಪಪ್ರತೀತೇಃ ವ್ಯಾಮೋಹತ್ವಾದಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಸಾಧಕಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐಕ್ಯಭ್ರಮಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯಾಖ್ಯಕಾರಣಾಭಾವೇಽಸಂಭವಾತ್ , ಸ್ವಹೇತುಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪಕತ್ವಾತ್ ನಾಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ಬೀಜಭ್ರಾಂತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಾಮೋಹ ಇತಿ ।
ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಐಕ್ಯಭ್ರಮಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಮೋಹಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ಯೈಕ್ಯೇತಿಅತ್ರೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯವತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।