ಅಪರ ಆಹ — ಆತ್ಮೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಯಥೇಷ್ಟವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಂ ತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ತತ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಕಃ ಸರ್ವಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವ್ಯವಹಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಉತ್ತಿಷ್ಠಾಮೀತಿ ಇಚ್ಛಯೋತ್ತಿಷ್ಠತ್ಯುಪವಿಶತಿ ಚ । ನ ಚ ಭೃತ್ಯಾದಿಷು ತದಸ್ತಿ । ತೇನ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾಮುಖ್ಯಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ । ನೈತತ್ ಸಂವಿದಿ ಬಹುಮಾನವತೋ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಹಿ — ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿ’ತಿ ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿಕಾ ಸಂವಿತ್ , ‘ನ ಮೇ ಮನುಷ್ಯಃ’ ಇತಿ ಗೌಣೀತಿ ಚೇತ್ , ಭವಾನೇವಾತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಇಚ್ಛಾಪಿ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಃ, ಸ ಕಥಮಪರಿಣಾಮಿನ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾತ್ ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣಸಮ್ವಲಿತಾಹಂಕರ್ತೃತ್ವಮಂತರೇಣ । ತಥಾ ಚಾನುಭವಃ ‘ಅಹಮುತ್ತಿಷ್ಠಾಮೀ’ತಿ ; ಇಚ್ಛಯೋತ್ತಿಷ್ಠತ್ಯುಪವಿಶತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತತ್ । ಅತಃ ಸ್ವಯಮಸಂಗಸ್ಯಾವಿಕಾರಿಣೋಽವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣ ನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ತದೇವ ತು ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿಲಸಿತಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತಾ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಂ ವಿದಧತಾಂ ಬಾಧಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ವಿಧಿಮುಖೋಪದರ್ಶಿತಂ ‘ನ ನೇ’ತಿ ಶಕ್ಯಮಪಹ್ನೋತುಮ್ । ದೋಷಸ್ತು ಆಗಂತುಕ ಏವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಹೇತುಃ, ನ ನೈಸರ್ಗಿಕಃ ; ತಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇ ನೈಸರ್ಗಿಕೇ ದೋಷಬುದ್ಧಿಃ । ತಥಾಹಿ — ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸೋಪಜನಿತೇ ಸಂತಾಪೇ ಶಶ್ವದನುವರ್ತಮಾನೇ ಜಾಠರಾಗ್ನಿಕೃತವಿಕಾರೇ ಅನ್ನಪಾನನಿಷ್ಯಂದೇ ವಾ ನ ರೋಗಬುದ್ಧಿರ್ಜನಸ್ಯ, ಮುಹೂರ್ತಮಾತ್ರಪರಿವರ್ತಿನಿ ಮಂದೇ ಜ್ವರೇ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯೇ ವಾ ಅಲ್ಪಕಫಪ್ರಸೂತಾವಪಿ ರೋಗಬುದ್ಧಿಃ ; ಅನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ । ಅನೈಸರ್ಗಿಕಂ ಚ ದೋಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ‘ಯಸ್ಯ ಚ ದುಷ್ಟಂ ಕರಣಂ ಯತ್ರ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಏವಾಸಮೀಚೀನಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾನ್ಯಃ’ ಇತಿ ॥
ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವಾಭಿಭಾವಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಾವಾದಿತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ । ಸುಷುಪ್ತೇ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಾಯ ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿನಿಯೋಜ್ಯವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಾಖ್ಯಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ಕಶ್ಚಿದಾಹ –
ಆತ್ಮೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಯದಿ ದೇಹಾದೇರಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧ ಆತ್ಮೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ದೇಹಾದೀಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವದೇಹಂ ಪ್ರತಿ ಯಥೇಷ್ಟವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಂ ತೇನ ದೇಹಾದಿನಾ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತತ್ಸಂಬಂಧಮೂಲೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೋತ್ತಿಷ್ಠಾಮೀತಿ ।
ಭೃತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಸ್ವಾಮೀಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿನಃ, ಅತೋ ಭೃತ್ಯಾದಿಶರೀರೇಣಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಭೃತ್ಯಾದಿಷು ತದಸ್ತೀತಿ ।
ಅವ್ಯವಧಾನೇನೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಃ । ಭೃತ್ಯದೇಹಸ್ಯ ತು ಸ್ವಾಮೀಚ್ಛಾಪೂರ್ವಕಪ್ರೇರಣಾನಿಮಿತ್ತಭೃತ್ಯೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮೇವೇತಿ ನಾವ್ಯವಧಾನೇನೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಮಿಥ್ಯಾ, ಮುಖ್ಯಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯದೇಹಾದೌ ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ ನ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ಗೌಣಾತ್ಮಪುತ್ರದೇಹಗತದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿನಿಮಿತ್ತವ್ಯಥಾನುಸಂಧಾನಾಭಾವವತ್ ಸ್ವದೇಹಗತದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿನಿಮಿತ್ತವೇದನಾನುಸಂಧಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಸಂಧಾನಸದ್ಭಾವಾದೇವಾಹಮಿತ್ಯನುಭವೋ ಮುಖ್ಯದೇಹೈಕ್ಯವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಭಾವಾನೇವೇತಿಭವಾನೇವಾತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಮೂಲೈವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಇಚ್ಛಾಪೀತಿ ।
ತವಾಪ್ಯಪರಿಣಾಮಿನ ಆತ್ಮನಃ ಕಥಮಿಚ್ಛಾರೂಪಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಮಮೋಪಪನ್ನಸ್ತವ ತು ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣಸಂವಲಿತೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸಮೂಲೈವ ಇಚ್ಛೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾಹ -
ತಥಾ ಚಾನುಭವ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ನಾಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಾದಿಸಂಪಿಂಡಿತಾತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಶಕ್ತಿಸನ್ಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ತು ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮಾತ್ರಮಪ್ಯಮಪ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರೇಪಿಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಸಂಪಿಂಡಿತಾತ್ಮನಿ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾಹಂಕಾರಾತ್ಮಸಂಪಿಂಡಿತೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಕಾರಣದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಮಿತಿ ।
ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯಾನುತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಿಂ ವಿದಧತಾಮಿತಿ ।
ನ ವಿಪರ್ಯಯರೂಪಮಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಬಾಧಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥರೂಪಸ್ಯ ಬಾಧಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಮುಖೋಪದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸಮರ್ಥವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಲಕ್ಷಣಬೋಧಕತ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಿಧಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತನ್ಮುಖಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ದೋಷರೂಪತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಹಂಕಾರಾತ್ಮಸಂಬಂಧತದ್ರೂಪೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣತ್ವಾತ್ ದೋಷತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ । ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣೇ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವಃ ಕಾಚಾದೇರ್ದೋಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ದೋಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಅದೋಷತ್ವಾತ್ಅದೋಷತ್ವಾಕಾರಣೇತಿ ಕಾರಣಗತಸ್ಯೈವ ದೋಷತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಮನಾದೃತ್ಯ ಆಗಂತುಕಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಂ ನ ನೈಸರ್ಗಿಕಸ್ಯೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನ ಚ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಪಾನನಿಷ್ಯಂದ ಇತಿ ।
ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾತ್ಮನಾ ನಿಷ್ಯಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಬರಭಾಷ್ಯವಿರೋಧೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅನೈಸರ್ಗಿಕಂ ಚ ದೋಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಏತದತ್ರ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।