அபர ஆஹ — ஆத்மேச்சா²நுவிதா⁴யித்வம் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்யாத்மநா ஸம்ப³ந்த⁴:, தஸ்யாபி தஸ்ய யதே²ஷ்டவிநியோஜகத்வம் தேந ஸம்ப³ந்த⁴:, தத ஆத்மந: ப்ரமாத்ராதி³க: ஸர்வ: க்ரியாகாரகப²லவ்யவஹார: । ததா² ச உத்திஷ்டா²மீதி இச்ச²யோத்திஷ்ட²த்யுபவிஶதி ச । ந ச ப்⁴ருத்யாதி³ஷு தத³ஸ்தி । தேந தத்ர ப்ரமாத்ராதி³வ்யவஹாராபா⁴வோ ந மித்²யாமுக்²யாபி⁴மாநாபா⁴வாதி³தி । நைதத் ஸம்விதி³ ப³ஹுமாநவதோ யுக்தம் । ததா²ஹி — ‘மநுஷ்யோ(அ)ஹமி’தி ஸ்வஸாக்ஷிகா ஸம்வித் , ‘ந மே மநுஷ்ய:’ இதி கௌ³ணீதி சேத் , ப⁴வாநேவாத்ர ப்ரமாணம் । அபி ச இச்சா²பி பரிணாமவிஶேஷ:, ஸ கத²மபரிணாமிந ஆத்மந: ஸ்யாத் பரிணாம்யந்த:கரணஸம்வலிதாஹங்கர்த்ருத்வமந்தரேண । ததா² சாநுப⁴வ: ‘அஹமுத்திஷ்டா²மீ’தி ; இச்ச²யோத்திஷ்ட²த்யுபவிஶதி ச । தஸ்மாத் யத்கிஞ்சிதே³தத் । அத: ஸ்வயமஸங்க³ஸ்யாவிகாரிணோ(அ)வித்³யாத்⁴யாஸமந்தரேண ந ப்ரமாத்ருத்வமுபபத்³யதே । தேந யத்³யபி ப்ரமாத்ருத்வஶக்திஸந்மாத்ரம் ப்ரமாணப்ரவ்ருத்தௌ நிமித்தம் , ததே³வ து அவித்³யாத்⁴யாஸவிலஸிதமித்யவித்³யாவத்³விஷயதா ப்ரமாணாநாமுச்யதே । ததா² நிரபேக்ஷாணாம் ஸ்வஸாமர்த்²யேநார்த²ஸித்³தி⁴ம் வித³த⁴தாம் பா³தா⁴நுபலப்³தே⁴: ப்ராமாண்யம் அவித்³யாவத்³விஷயத்வம் ச விதி⁴முகோ²பத³ர்ஶிதம் ‘ந நே’தி ஶக்யமபஹ்நோதும் । தோ³ஷஸ்து ஆக³ந்துக ஏவ மித்²யாத்வே ஹேது:, ந நைஸர்கி³க: ; ததோ²பலப்³தே⁴: । ந ச ஸர்வஸாதா⁴ரணே நைஸர்கி³கே தோ³ஷபு³த்³தி⁴: । ததா²ஹி — க்ஷுத்பிபாஸோபஜநிதே ஸந்தாபே ஶஶ்வத³நுவர்தமாநே ஜாட²ராக்³நிக்ருதவிகாரே அந்நபாநநிஷ்யந்தே³ வா ந ரோக³பு³த்³தி⁴ர்ஜநஸ்ய, முஹூர்தமாத்ரபரிவர்திநி மந்தே³ ஜ்வரே ப்ரதிஶ்யாயே வா அல்பகப²ப்ரஸூதாவபி ரோக³பு³த்³தி⁴: ; அநைஸர்கி³கத்வாத் । அநைஸர்கி³கம் ச தோ³ஷமபி⁴ப்ரேத்யோக்தம் ‘யஸ்ய ச து³ஷ்டம் கரணம் யத்ர ச மித்²யேதி ப்ரத்யய: ஸ ஏவாஸமீசீந: ப்ரத்யயோ நாந்ய:’ இதி ॥
ஸுஷுப்தே(அ)பி ஸ்வஸ்வாபி⁴பா⁴வஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய பா⁴வாதி³த்யப்⁴யுச்சய: । ஸுஷுப்தே வ்யவஹாரப்ரஸங்க³பரிஹாராய இச்சா²மாத்ரேண விநியோஜ்யவிநியோஜகத்வாக்²யஸம்ப³ந்தா⁴ந்தரம் கஶ்சிதா³ஹ –
ஆத்மேச்சா²நுவிதா⁴யித்வமிதி ।
யதி³ தே³ஹாதே³ராத்மநா ஸம்ப³ந்த⁴ ஆத்மேச்சா²நுவிதா⁴யித்வம் தர்ஹி ஆத்மநோ(அ)பி தே³ஹாதீ³ச்சா²நுவிதா⁴யித்வமிதி ப்ராப்தமித்யாஶங்க்யாஹ –
தஸ்யாபீதி ।
தஸ்யாப்யாத்மநோ(அ)பி தஸ்ய ஸ்வதே³ஹம் ப்ரதி யதே²ஷ்டவிநியோஜகத்வம் தேந தே³ஹாதி³நா ஸம்ப³ந்த⁴ இத்யர்த²: ।
தத இதி ।
தஸ்மாத் ஸம்ப³ந்தா⁴தி³த்யர்த²: ।
ஏதத்ஸம்ப³ந்த⁴மூலோ வ்யவஹார இத்யத்ர ப்ரமாணமாஹ -
ததா² சோத்திஷ்டா²மீதி ।
ப்⁴ருத்யாத³யோ(அ)பி ஸ்வாமீச்சா²நுவிதா⁴யிந:, அதோ ப்⁴ருத்யாதி³ஶரீரேணாபி வ்யவஹார: ஸ்யாதி³தி தத்ராஹ -
ந ச ப்⁴ருத்யாதி³ஷு தத³ஸ்தீதி ।
அவ்யவதா⁴நேநேச்சா²நுவிதா⁴யித்வம் ஸம்ப³ந்த⁴: । ப்⁴ருத்யதே³ஹஸ்ய து ஸ்வாமீச்சா²பூர்வகப்ரேரணாநிமித்தப்⁴ருத்யேச்சா²நுவிதா⁴யித்வமேவேதி நாவ்யவதா⁴நேநேச்சா²நுவிதா⁴யித்வமித்யர்த²: ।
ந மித்²யா, முக்²யாபி⁴மாநாபா⁴வாதி³தி ।
முக்²யதே³ஹாதௌ³ அஹம்மமாபி⁴மாநாக்²யாத்⁴யாஸாபா⁴வாத் ந வ்யவஹாராபா⁴வ இத்யர்த²: ।
அஹம் மநுஷ்ய இதி ஜ்ஞாநஸ்ய கௌ³ணத்வே கௌ³ணாத்மபுத்ரதே³ஹக³ததா³ஹச்சே²தா³தி³நிமித்தவ்யதா²நுஸந்தா⁴நாபா⁴வவத் ஸ்வதே³ஹக³ததா³ஹச்சே²தா³தி³நிமித்தவேத³நாநுஸந்தா⁴நம் ந ஸ்யாத் । அநுஸந்தா⁴நஸத்³பா⁴வாதே³வாஹமித்யநுப⁴வோ முக்²யதே³ஹைக்யவிஷய இத்யாஹ -
பா⁴வாநேவேதிப⁴வாநேவாத்ர ப்ரமாணமிதி ।
இச்சா²ப்யத்⁴யாஸமூலைவேத்யாஹ -
அபி ச இச்சா²பீதி ।
தவாப்யபரிணாமிந ஆத்மந: கத²மிச்சா²ரூபபரிணாம இத்யாஶங்க்ய பரிணாம்யந்த:கரணைக்யாத்⁴யாஸாத் மமோபபந்நஸ்தவ து ந ஸ்யாதி³த்யாஹ –
பரிணாம்யந்த:கரணஸம்வலிதேதி ।
அந்த:கரணாத்⁴யாஸமூலைவ இச்சே²தி ப்ரத்யக்ஷமாஹ -
ததா² சாநுப⁴வ இதி ।
ப்ரமாணப்ரஶ்நோத்தரம் பரிஸமாப்ய ப்ரமாத்ருத்வஶக்திமதா³ஶ்ரயத்வாத் நாத்⁴யஸ்தாஹங்காராதி³ஸம்பிண்டி³தாத்மாஶ்ரயத்வம் வ்யவஹாரஸ்யேத்யாக்ஷேபம் பரிஹரதி -
தேந யத்³யபி ப்ரமாத்ருஶக்திஸந்மாத்ரமிதி ।
யத்³யபி ப்ரமாத்ருத்வஶக்திமதா³ஶ்ரயத்வம் ப்ரமாணாநாமித்யர்த²: ।
ததே³வ து இதி ।
ப்ரமாத்ருத்வஶக்திமாத்ரமப்யமப்யஸ்தாஹங்காரேபித்⁴யஸ்தாஹங்காரஸம்பிண்டி³தாத்மநி நிஷ்பத்³யத இத்யவித்³யாவதா³ஶ்ரயத்வம் ப்ரமாணாநாமுச்யத இத்யர்த²: ।
அத்⁴யாஸபரிநிஷ்பந்நாஹங்காராத்மஸம்பிண்டி³தோபாதா³நத்வே காரணதோ³ஷாத³ப்ராமாண்யம் ப்ரமாணாநாமித்யுக்தமாக்ஷேபம் பரிஹரதி -
ததா² நிரபேக்ஷாணாமிதி ।
ந ஸாபேக்ஷத்வலக்ஷணாப்ராமாண்யமித்யர்த²: ।
ஶக்திப்ரதிப³ந்த⁴நிமித்தமப்ராமாண்யமித்யாஹ –
ந ஸ்வஸாமர்த்²யேநேதி ।
நிஶ்சயாநுத்பத்திநிமித்தாப்ராமாண்யமபி நாஸ்தீத்யாஹ -
அர்த²ஸித்³தி⁴ம் வித³த⁴தாமிதி ।
ந விபர்யயரூபமப்யப்ராமாண்யமித்யாஹ –
பா³தா⁴நுபலப்³தே⁴ரிதி ।
ப்ரத்யக்ஷாதி³ஸித்³தா⁴ர்த²ஸ்ய ஸ்வப்ரயுக்தார்த²க்ரியாஸமர்த²ரூபஸ்ய பா³தா⁴நுபலப்³தே⁴ரித்யர்த²: ।
விதி⁴முகோ²பத³ர்ஶிதமிதி ।
ப்ரத்யக்ஷாதீ³நாம் வ்யவஹாரஸமர்த²வஸ்துபோ³த⁴கத்வலக்ஷணபோ³த⁴கத்வப்ராமாண்யமிதிப்ராமாண்யம் விதி⁴நா ப்ரத்யக்ஷேண த³ர்ஶிதம் । அவித்³யாவிஷயத்வம் ப்ரத்யக்ஷதந்முகா²நுமாநார்தா²பத்த்யாதி³பி⁴: ப்ரத³ர்ஶிதமித்யர்த²: ।
அஹங்காரோபாதா³நாவித்³யாயா அபி தோ³ஷரூபத்வாத் அப்ராமாண்யஹேதுத்வமித்யாஶங்க்ய அஹங்காராத்மஸம்ப³ந்த⁴தத்³ரூபோத்பாத³நத்³வாரேண ப்ரமாணகாரணத்வாத் தோ³ஷத்வம் நாஸ்தி । ப்ரமாணகாரணே பஶ்சாத்³ப⁴வ: காசாதே³ர்தோ³ஷத்வாதி³த்யாஹ -
தோ³ஷஸ்த்விதி ।
காரணஸ்ய அதோ³ஷத்வாத்அதோ³ஷத்வாகாரணேதி காரணக³தஸ்யைவ தோ³ஷத்வமித்யுக்தம் விஶேஷமநாத்³ருத்ய ஆக³ந்துகஸ்ய தோ³ஷத்வம் ந நைஸர்கி³கஸ்யேத்யேதாவந்மாத்ரே த்³ருஷ்டாந்தமாஹ -
ந ச ஸர்வஸாதா⁴ரண இதி ।
அந்நபாநநிஷ்யந்த³ இதி ।
மூத்ரபுரீஷாத்மநா நிஷ்யந்த³ இத்யர்த²: ।
ஶாப³ரபா⁴ஷ்யவிரோதோ⁴(அ)பி நாஸ்தீத்யாஹ -
அநைஸர்கி³கம் ச தோ³ஷமபி⁴ப்ரேத்ய இதி ।
மித்²யேதி ப்ரத்யய இதி ।
ஏதத³த்ர நாஸ்தீதி ப்ரத்யய இத்யர்த²: ।