నను ఫలనైయమికనైమిత్తికప్రాయశ్చిత్తచోదనా వర్తమానశరీరపాతాదూర్ధ్వకాలస్థాయినం భోక్తారమన్తరేణాపి ప్రమాణతామశ్నువత ఎవ । యథా చైతదేవం, తథా — ‘ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్’ (బ్ర. సూ. ౩-౩-౫౩) ఇత్యధికరణారమ్భే దర్శయిష్యామః, సత్యమేవమ్ ; తథాపి సకలశాస్త్రపర్యాలోచనాపరినిష్పన్నం ప్రామాణికమర్థమఙ్గీకృత్యాహ భాష్యకారః । తథా చ విధివృత్తమీమాంసాభాష్యకారోఽప్యుత్సూత్రమేవాత్మసిద్ధౌ పరాక్రాన్తవాన్ । తత్ కస్య హేతోః ? ‘ధర్మజిజ్ఞాసే’తి కార్యార్థవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ తదవగమస్య ప్రామాణ్యే అనపేక్షత్వం కారణమనుసరతా సూత్రకారేణ విశేషాభావాత్ స్వరూపనిష్ఠానామపి వాక్యానాం ప్రామాణ్యమనుసృతం మన్యతే, తథా ‘చోదనా హి భూతం భవన్తం భవిష్యన్తం సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టమిత్యేవంజాతీయకమర్థం శక్నోత్యవగమయితుమ్’ ఇతి వదన్ చోదనాశేషత్వేనాపి స్వరూపావగమేఽనపేక్షత్వమవిశిష్టమవగచ్ఛతీత్యవగమ్యతే । స చ స్వరూపావగమః కస్మిన్ కథం వేతి ధర్మమాత్రవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ, తత్రైవ ప్రయతమానేన భగవతా జైమినినా న మీమాంసితమ్ ; ఉపయోగాభావాత్ , భగవాంస్తు పునర్బాదరాయణః పృథక్ విచారం ప్రతిజ్ఞాయ వ్యచీచరత్ సమన్వయలక్షణేన । తత్ర చ దేహాన్తరోపభోగ్యః స్వర్గః స్థాస్యతి । తచ్చ సర్వం కార్యకరణసఙ్ఘాతాదన్యేన భోక్త్రా వినా న సిధ్యతి । తత్సిద్ధిశ్చ న ఆగమమాత్రాయత్తా ; ప్రమాణాన్తరగోచరస్య తదభావే తద్విరోధే వా శిలాప్లవనవాక్యవదప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । అతస్తత్సిద్ధౌ పరాక్రాన్తవాన్ । తేన సత్యం వినాపి తేన సిధ్యేత్ ప్రామాణ్యమ్ , అస్తి తు తత్ । తస్మిన్ విద్యమానే న తేన వినా ప్రమాణ్యం సిధ్యతి ఫలాదిచోదనానామ్ ఇతి మత్వా ఆహ —
శాస్త్రీయే తు వ్యవహారే యద్యపి విద్యమానే బుద్ధిపూర్వకారీ నావిదిత్వాత్మనః పరలోకసమ్బన్ధమధిక్రియతే ఇతి ॥
శాస్త్రీయే త్వితి భాష్యేణాదృష్టార్థప్రవృత్తాప్రవృత్తదావాత్మన ఇతివాత్మనో దేహాద్వ్యతిరిక్తత్వజ్ఞానమభ్యనుజానాతి । అభ్యనుజ్ఞామాక్షిపతి -
నను ఫలనైయమికేతి ।
తత్ర
ఫలచోదనేతి ।
పశుకామో యజేత, స్వర్గకామో యజేతేత్యాదిచోదనేత్యర్థః ।
నైయమికచోదనేతి ।
యావజ్జీవం జుహోతీత్యాదిచోదనేత్యర్థః ।
నైమిత్తికచోదనేతి ।
గృహదాహవాన్ యజేతేత్యాది చోదనేత్యర్థః । స్వర్గశబ్దార్థస్య సుఖత్వాత్ అస్మిన్ జన్మని లబ్ధుం శక్యత్వాదితిభావః ।
యథా చ ఎతదేవమితి ।
వ్యతిరిక్తాత్మా నాస్తీత్యేతద్ ‘ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్బ్ర౦సూ౦ ౩ - ౩ - ౫౩’ ఇతి పూర్వపక్షసూత్రే ప్రదర్శయిష్యామ ఇత్యర్థః ।
సత్యమ్ , మన్త్రార్థవాదాదీనాం ప్రామాణ్యమనఙ్గీకుర్వతాం మీమాంసకానాం న విధిప్రామాణ్యార్థం దేహవ్యతిరిక్తాత్మాపేక్షా । భాష్యకారస్తు మన్త్రార్థవాదాదీనాం ప్రమాణాన్తరేణాసిద్ధేఽవిరుద్ధే చార్థే ప్రామాణ్యమఙ్గీకృత్య తద్బలేన ప్రాప్తస్య దేశాన్తరే కాలాన్తరే దేహాన్తరేణోపభోగ్యస్య స్వర్గాఖ్యఫలస్య సాధనయాగవిధీనాం ప్రామాణ్యార్థం దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మాపేక్ష్యత ఇతి తమభ్యనుజానాతీత్యాహ -
సత్యమేవమ్ , తథాపీతి ।
విధినిర్ణయార్థం ప్రవృత్తః శాబరభాష్యకారః వ్యతిరిక్తాత్మానం సాధయతి । అతః విధిప్రామాణ్యాయ వ్యతిరిక్తాత్మాపేక్షా ఇత్యాశఙ్క్య తథా సతి సూత్రేణాపి భవితవ్యమ్ , తదభావాత్ న విధిప్రామాణ్యాత్ తస్మిన్ ప్రమాణాపేక్షయా వ్యతిరిక్తత్వాసాధనమిత్యాహ -
తథా చ విధివృత్తేతి ।
విధౌ ప్రవృత్తా మీమాంసా, విధివృత్తవిషయా మీమాంసా, విధివృత్తమీమాంసేతి వా నిర్వాహః ।
విధిప్రామాణ్యానపేక్షితస్యాసూత్రితస్య చ భాష్యకారేణ ప్రతిపాదనమయుక్తమిత్యాక్షిపతి -
తత్కస్య హేతోరితి ।
కస్య హేతోః కస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః ।
ధర్మవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ తస్మిన్ ప్రమాణాపేక్షాయాం చోదనాం ప్రమాణత్వేనోచోపన్యస్యేతిపన్యస్య కథం చోదనాయాః ప్రామాణ్యమిత్యపేక్షాయాం తద్విధివాక్యం ప్రమాణం బాదరాయణస్య అనపేక్షత్వాదితి మన్త్రాదీనామపి సాధారణహేతుప్రయోగాత్ , సూత్రకారేణ మన్త్రాదీనామపి ప్రామణ్యమనుసృతం మన్వానో భాష్యకారస్తత్ ప్రామాణ్యనిమిత్తస్వర్గాదిఫలభోక్తృత్వేన దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మాపి సూత్రకారేణానుమత ఇతి కృత్వా వ్యతిరిక్తాత్మానం సాధయతి ఇత్యతో న నిర్మూలం వ్యతిరిక్తాత్మసాధనమిత్యాహ -
ధర్మజిజ్ఞాసేతి కార్యార్థవిచారమితి ।
విశేషాభావాదితి ।
అపౌరుషేయత్వేన వక్తృజ్ఞానాద్యనపేక్షత్వే కృత్స్నవేదవాక్యార్థానాం విశేషాభావాదిత్యర్థః ।
స్వరూపనిష్ఠానామితి ।
సిద్ధార్థనిష్ఠానామిత్యర్థః ।
సూత్రేణ మన్త్రాదిప్రామాణ్యస్య సూత్రితత్వాత్ తద్బలప్రాప్తస్వర్గాదిభోక్త్రాత్మానం సాధయతి, న విధిప్రామాణ్యాయ అపేక్షితత్వాదాత్మానం సాధయతీతి కథం నిర్ణయ ఇత్యాశఙ్క్య భాష్యకారేణాపి మన్త్రాదిప్రామాణ్యస్యేష్టత్వాత్ నిర్ణయ ఇత్యాహ -
తథా ‘చోదనా హీ’తి ।
చోదనాశేషత్వేనాపి ఇతి ।
చోదనాసన్నిధిపఠితార్థవాదాదీనాం చోదనాశేషత్వాత్ శేషగతభూతాద్యర్థప్రతిపాదకత్వం శేషిణ్యుపచరతి భాష్యకార ఇతి భావః ।
అవగచ్ఛతి ఇతి ।
గమ్యత ఇతి ।
భాష్యకారోఽవగచ్ఛతీత్యస్మాభిర్గమ్యత ఇత్యర్థః ।
మన్త్రాదిప్రామాణ్యసూచనద్వారేణ వ్యతిరిక్తాత్మాపి అనుమతశ్చేత్ తత్ప్రతిపాదకసమన్వయవిచారోఽపి సూచనీయ ఇతి, నేత్యాహ -
స చ స్వరూపావగమ ఇతి ।
ఆత్మప్రతిపాదకవాక్యమిత్యర్థః ।
కస్మిన్నితి ।
వేదాన్తానాం చోదనాశేషభూతాత్మని ప్రామాణ్యం స్వతన్త్రాత్మని వేత్యర్థః ।
కథం వేతి ।
ఎకరసార్థప్రతిపాదకత్వం సంసృష్టార్థప్రతిపాదకత్వం వేత్యర్థః ।
ఉపయోగాభావాదితి ।
ధర్మస్య వ్యతిరిక్తాత్మని అపేక్షాభావాత్ ఫలస్యైవ తదపేక్షత్వాత్ । ఫలే చ జైమినేఃజయిమినినః ఇతి ప్రయత్నాభావాత్ వ్యతిరిక్తాత్మా న మీమాంసిత ఇత్యర్థః ।
ఫలమపి వ్యతిరిక్తాత్మానమపేక్షతే చేత్ తత్రాపి ప్రయత్నో యుక్తో జైమినేరితి, నాన్యథాసిద్ధత్వాదిత్యాహ -
భగవాన్స్తు పునరితి ।
మోక్షఫలరూపం బ్రహ్మ తద్భోక్తారమ్ అసంసార్యాత్మానం చ ప్రతిపాదయత్యాచార్యః । న స్వర్గఫలం తదపేక్షితసంసార్యాత్మానం చ ప్రతిపాదయప్రతిపాదయత్యాశఙ్క్య ఇతితీత్యాశఙ్క్య విధిరహితవాక్యానాం సిద్ధార్థే ప్రామాణ్యే సాధితే విధిరహితమన్త్రాదీనామపి ప్రామాణ్యం తదర్థస్వర్గాదివత్సిద్ధం స్యాదిత్యాహ -
తత్ర చ దేహాన్తరోపభోగయోగ్యః స్వర్గః స్థాస్యతీతి ।
స్థీయతాం నామ స్వర్గః, స్వర్గాఖ్యలోక విశేషప్రాప్తయే దేహవిలక్షణ ఆత్మాపేక్షాదేహవిలక్షాత్మన్యపేక్షా ఇతి నాస్తి, వర్తమానశరీరేణైవార్జునాదీనాం స్వర్గప్రాప్తేః శ్రుతత్వాదిత్యాశఙ్క్య, యద్యపి లోకవిశేషప్రాప్తయే నాపేక్షా తథాపి తత్స్థస్యాన్యస్య దేహాన్తరప్రాప్తేరపి శ్రుతత్వాత్ వర్తమానదేహేన సహ దేహాన్తరప్రాప్తేరసమ్భవాత్ తదుపపత్త్యర్థం దేహవిలక్షణ ఆత్మా స్వీకర్తవ్య ఇత్యాహ -
తచ్చ సర్వమితి ।
సమన్వయసామర్థ్యాత్ దేహవ్యతిరిక్తాత్మసిద్ధేర్బాదరాయణస్యాధ్యాత్మవిచారః పిష్టపేషణమితి, నేత్యాహ –
తత్సిద్ధిశ్చేతి ।
వ్యతిరిక్తాత్మనః సిద్ధవస్తుత్వాదేవ ప్రమాణాన్తరయోగ్యస్య ప్రమాణాన్తరవిషయత్వాభావే మనుష్యోఽహమితి దేహస్యాత్మవిషయప్రమాణాన్తరవిరోధే చాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ న కేవలమాగమేన వ్యతిరిక్తాత్మనః సిద్ధిరిత్యర్థః ।
తర్హ్యాగమస్య వ్యతిరిక్తాత్మన్యప్రామాణ్యమేవేతి నాత్మసిద్ధిరితి నేత్యాహ –
అతస్తత్సిద్ధావితి ।
తేనేతి ।
విరోధపరిహారఫలేన విచారేణేత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షేపతో దర్శయతి -
సత్యమిత్యాదినా ।
వినాపి తేనేతి ।
మన్త్రాదిప్రామాణ్యస్వర్గాస్వర్గావనభ్యుపగచ్ఛతామితిద్యనభ్యుపగచ్ఛతాం వ్యతిరిక్తాత్మనా వినాపి విధిప్రామాణ్యసిద్ధేరిత్యర్థః ।
అస్తి తు తత్ ఇతిఅస్తి తు తద్భూతయ ఇతి ।
మన్త్రాదిప్రామాణ్యం స్వర్గాదిర్వేత్యర్థః ।
న తేన వినేతి ।
వ్యతిరిక్తాత్మనా వినేత్యర్థః ।