ಅಪರೇ ತು ‘ಯಜ್ಞಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೋ ದ್ರವ್ಯಂ ದೇವತಾ ತ್ಯಾಗಃ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ? ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರವಾಚಿನೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಭಿಧಾನಂ ನಾಂತರೀಯಕಂ ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ವಿಹಾಯ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಸ್ಯಾಪ್ಯಯಮೇವ ಪ್ರಕಾರಃ, ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬಾಧಸ್ಯ । ತದೇವಮಶಾಬ್ದಮವಿದ್ಯಾವಿಲಯಂ ಮನ್ವಾನಃ ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯಕೋವಿದೋ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಿಷಯಾತ್ ಪೃಥಕ್ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯೇತಿ ॥
ಚತುರ್ಥೀಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ನ ತದರ್ಥಮುಪಾದಾನಮ್ । ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚ ಪುರುಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಏವಾಸ್ತು । ನ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಗವಾದಿವತ್ ತಟಸ್ಥಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಯೇನಾಪ್ತಿಃ ಪೃಥಗುಪಾದೀಯೇತ । ಸಾ ಹಿ ವೇದಿತ್ರಾಶ್ರಯಾ ವೇದ್ಯಂ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶಯಂತ್ಯೇವೋದೇತಿ । ಸತ್ಯಮೇವಮನ್ಯತ್ರ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಪುನರ್ವಿಷಯೇ ವಿದ್ಯಾ ಉದಿತಾಽಪಿ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲಭತೇ ; ಅಸಂಭಾವನಾಭಿಭೂತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚೇದಂ ವಸ್ತು ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ದೃಢಭಾವಿತಂ, ಯದಿ ತತ್ ಕಥಂ ಚಿತ್ ದೈವವಶಾದುಪಲಭ್ಯೇತ, ತದಾ ಸ್ವಯಮೀಕ್ಷಮಾಣೋಽಪಿ ತಾವನ್ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಯಾವತ್ ತತ್ಸಂಭವಂ ನಾನುಸರತಿ । ತೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯೇಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮನವಾಪ್ತಮಿವ ಭವತಿ । ತೇನ ತತ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ತರ್ಕಂ ಸಹಾಯೀಕರೋತಿ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮನುಗ್ರಾಹಕಸ್ತರ್ಕಃ ಇತಿ ತರ್ಕವಿದಃ ॥
ಕ್ರಿಯಾವಾಚಿಪದಂ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಮಭಿದಧಾತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ನ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಅಯಮೇವ ಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ।
ನಿರಾಸವಿಶಿಷ್ಟಶುಕ್ತಿವಿಷಯತಯಾ ನ ನಿರಾಸಬೋಧಕತ್ವಮ್ , ಶುಕ್ತಿಬೋಧನನಾಂತರೀಯಕತಯೈವ ನಿರಾಸಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ವದತಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತಿಯೋಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಾವಸ್ಯೇತಿಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತಯಾ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರೂಪ್ಯನಿರಾಸಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನರ್ಥಹೇತುಪ್ರಹಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಾತ್ ವೇದಾಂತಾರಂಭಫಲತ್ವೇನ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಕಥಂ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಫಲತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಚತುರ್ಥೀಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ಚತುರ್ಥೀಪ್ರಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ಉಪಾದಾನಂ ವೇದಾಂತಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನರ್ಥಹೇತುನಿರಾಸಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾತಿಶಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭವತು ನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯೈವ ವ್ಯವಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾರಂಭಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಾಚಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನ ಹಿ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಭಿನ್ನದೇಶೇ ಸತ್ವಂ ನ ಲಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ಅಥ, ಫಲಶಿರಸ್ಕವೇಷೇಣ ಚ ಜ್ಞಾತುರುತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ತೈವೇತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಅಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ ಸ್ಥೂಲಘಟಾದಾವುತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ಭವತಿ, ಸೂಕ್ಷ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ತು ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವಿದ್ಯೇತಿ ವಿಚಾರಿತಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಹಿತಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಶಬ್ದಾದಿತಿ ಶಬ್ದಾತ್ ಉತ್ಪನ್ನೋಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿತಿ ।
ವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಅಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಭಾವನೇತಿ ।
ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪರಿಭಾವನಾಪ್ರಚಯನಿಮಿತ್ತತದೇಕಾಗ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತೋಚ್ಯತೇ ।
ವಿಪರೀತಭಾವನೇತಿ ।
ಶರೀರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಶಬ್ದಾದಿತಿಪ್ರಚಯಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಕಾರಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಅಸಂಭಾವನಾದಿಚಿತ್ತದೋಷಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಇದಂ ವಸ್ತು ಇತ್ಯಾದಿಮರೀಚಫಲಾದಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ನೌಯಾನಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೈವವಶಾದಿತಿ ।
ನದೀವೇಗಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ।
ಅಸಂಭಾವಿಮರೀಚಫಲತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಾಂಶಂ ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಸ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇಣ ಸಹಾಪರೋಕ್ಷಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಶಕ್ತಿವಿಷಯತದಿತ್ಯತ್ರ ತದಿತಿ ತತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಾಣಾದಿತತ್ತ್ವೇ ಸಂಭವಾಸಂಭವಪ್ರತ್ಯಯಃ ತರ್ಕೋ ನ ನಿಯಾಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।