आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭಸ್ಯಾವಸರಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ಪರಿಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಕಥಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಫಲೋಪಸಂಹಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸೈಷೇತಿ ।
ಪರಾ ಗತಿಃ ಪರಂ ಗಂತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಮೇವ ವಾಕ್ಯೋದಾಹರಣೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಹ ಸರ್ವೇಣ ಭೋಜ್ಯೇನ ಸಂಯುಕ್ತೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸತ್ಯೈಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಮನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಸಂಹೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಪ್ರಾಣ ಏಕ ಏವೇತ್ಯುತ್ಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಾಗಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ದೇವಾಃ ಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ “ತಸ್ಯ ವಾಕ್ತಂತಿರಥಾತೋ ವಿಭೂತಯೋಽಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ವಿಭೂತಯೋ ವಿಸ್ತಾರಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಏವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ಮಸಹಿತಾತ್ಸರ್ವದೇವತಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ “ಪ್ರಜ್ಞಾಮಯೋ ದೇವತಾಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಸಂಭೂಯ ದೇವತಾ ಅಪ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ” ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಸಂಹೃತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸಹಿತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಕೇವಲಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭಸ್ಯೇದಾನೀಮವಸರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರಾಂತರೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಸೂತ್ರಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದರ್ಥಂ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕೇಷಾಂಚಿನಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಏತಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಾದಿಮತಃ ಸುಖರೂಪತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷತ್ವಂ ನ ನಿರ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಕೇವಲಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಅಯಮಪಿ ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಕೇವಲಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸಾಧ್ಯತೇ ತದಾ ತದಾರಂಭೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸವಿಶೇಷೇಣೈವ ಸಾಧನೇನ ಸಿದ್ಧಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಭಾವಾದಪಿ ನ ತಸ್ಯಾ ಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಾತಃ ಪರಮಿತಿ ।
ತನ್ಮತಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತಾನಿತಿ ।
ಕೇವಲಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಕರ್ಮಾನಂಗತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಚ ಕೈವಲ್ಯಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ ಕಥಂ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿಷಯಂ “ಸ ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ” ಇತಿ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತೀತೇಃ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸವಿಶೇಷಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ಪುರಾಣೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ತಾಭ್ಯೋ ಗಾಮಾನಯದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಲೋಕೇ ಸವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ “ಅಥಾತೋ ರೇತಸಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ” “ಪ್ರಜಾಪತೇ ರೇತೋ ದೇವಾಃ”ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೌಚಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾತ್ಮಗೃಹೀತಿರಿತ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೇನ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್
ಅಕರ್ಮಸಂಬಂಧೀತಿ ।
“ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್” ಇತ್ಯದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮೋಪಕ್ರಮಾತ್ । “ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮೈಷ ಇಂದ್ರಃ” ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯ “ಸರ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್”ಇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಶಬ್ದಿತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಿತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ “ಸ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಪಶ್ಯತ್” ಇತಿ ಮಧ್ಯೇ ಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವೇನಾಪೂರ್ವತ್ವಾದಮುಷ್ಮಿನ್ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನಾಪ್ತ್ವಾಽಮೃತಃ ಸಮಭವದಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಿತನಿರತಿಶಯಸುಖಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಣೈಕ್ಯೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತದಂಶಭೂತವೈಷಯಿಕಸರ್ವಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಫಲೋಕ್ತೇಃ । ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾತ್ । “ಸ ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಂ ವಿದಾರ್ಯೈತಯಾ ದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ” ಇತಿ ಪ್ರವೇಶೋಕ್ತೇಃ । “ ತಸ್ಯ ತ್ರಯ ಆವಸಥಾಸ್ತ್ರಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾಃ” ಇತಿ ಜಾಗ್ರದಾದ್ಯವಸ್ಥಾತ್ರಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮಪರತ್ವಾವಗಮನೇನ ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಶಂಕಾನವಕಾಶಾಲ್ಲೋಕಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ಯರ್ಥಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವೇಹಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹ್ಯತ ಇತರವತ್ । ಯಥೇತರೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರವಣೇಷು “ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ” ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಗ್ರಹಣಂ ಯಥಾ ವೇತರಸ್ಮಿಁಲ್ಲೌಕಿಕ ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಥೇಹಾಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾತ್ ।
ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿರಿತರವದುತ್ತರಾದಿತ್ಯಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನ ಕೇವಲಾತ್ಮಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾನ್ನ ಸವಿಶೇಷಪರತ್ವಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ಯಚ್ಚೈಷ ಏವ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ತಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಂ ರೂಪಂ ವೈರಾಜಂ ಪಿಂಡಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯೋಜಿತವಾನೀಶ್ವರ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶನಾಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನಿರತಿಶಯಸುಖವತ್ತ್ವೇನ ದೇವತಾಭಾವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಶನಾಯಾದೀತಿ ।
ಅಶನಾಯಾದೇರ್ದುಃಖನಿಯತತ್ವಾನ್ನಿರತಿಶಯಸುಖವತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಚ್ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾದಿರಹಿತತ್ವೇನ ನ ಮೋಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ತದಸತ್ । ತಸ್ಯ ಯೋಽಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಶೋಕಂ ಮೋಹಂ ಜರಾಂ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತೀತ್ಯಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯಶ್ರುತೇಸ್ತನ್ನಿಯತದುಃಖಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ಸ್ವತಶ್ಚ “ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಮುಷ್ಮಿನ್ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕ ಇತೀಹಾಪ್ಯಾನಂದರೂಪತಾವಗಮಾತ್ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವಾತ್ । “ಅನಂತೇ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ” “ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಿತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮುಕ್ತಾಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ।
ತಸ್ಯ ವಿಷಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಅಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವನಿಯಮರೂಪಂ ಕೈವಲ್ಯಮ್ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವದನ್ಸಂನ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಮೇವ ಸ್ಫೋಟಯತಿ –
ಅಕರ್ಮಿಣ ಇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಸಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಂ ಕಿಂತು ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಕರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರತೀತೇಃ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವನಿಯಮಶ್ರವಣಂ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮೀ ಸನ್ನಿಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಿತಿ । ತತೋ ನ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗರೂಪಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಕೇವಲಾಂ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧಿನೀಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಅಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವನಿಯಮೋ ನಿರಾಕೃತಃ ।
ಇದಾನೀಮಂಗೀಕಾರಂ ಪರಿತ್ಯಜತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತೇರೇಷ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾಽತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತೇನೈವ ಲಿಂಗೇನಾಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಾನುಮಾನಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ।
ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿನ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ “ಏಷ ಹೀಮಂ ಲೋಕಮಭ್ಯಾರ್ಚತ್” “ಪುರುಷರೂಪೇಣ ಏಷ ತಪತಿ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೂರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ “ತಸ್ಮಾಚ್ಛತರ್ಚಿನ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಏತಮೇವ ಸಂತಮ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾ “ಪ್ರಾಣ ಋಚ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯಂತೇನ “ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಚ” ಇತ್ಯನೇನ ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಗತೋ ಜಂಗಮಸ್ಯ ತಸ್ಥುಷಃ ಸ್ಥಾವರಸ್ಯ ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮಿತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಿತಬ್ರಹ್ಮನೇತೃಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವದನ್ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧ್ಯಾತ್ಮನಿಯತತ್ವಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದಿ ಚೇತಿ ಚಕಾರಾನ್ವಯಃ । ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಬೃಹತೀಸಹಸ್ರಾಖ್ಯೇ ಶಸ್ತ್ರ ಏತಂ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ಮಾನಮೃಗ್ವೇದಿನೋ ವಿಚಾರಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ “ಯೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೋಲ್ಬಣಂ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾದಿ” ವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಪ್ರತೀತೇರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಾವಗಮಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಂಕಾಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಂಕಾವಾದ್ಯೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಶಂಕಾಮಾಶಂಕತೇ –
ಪುನರುಕ್ತೀತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏವಾಽಽಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟೀತಿ ।
“ಸ ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಏತಂ ಪರಿಹಾರಂ ವಾಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವದನ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ತದಂಗೋಕ್ಥ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕರ್ಮಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ।
ಅವಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚ್ಛೇದ ಉತ್ತರತ್ರ ಹೇತುಃ । ನ ಚೈವಂ ಸ್ವೋಕ್ತಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವನಿಯಮತ್ಯಾಗಾಪತ್ತಿಃ । ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಾಽತ್ಯಾಗಾದಂಗೀಕಾರವಾದೇನಾಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯೋಕ್ತೇರ್ವಾಽಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ನಿಯತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರೈವ ಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಾಂತರಮಾಹ –
ಭೇದೇತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟೀತಿ ।
ಇದಂತಯೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದೇನೇತಿ ।
।ಅಹಂತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮಿತ್ಯಾದಿಷಟ್ಕಸ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷೇಽರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ ।
ನನು “ಕುರ್ವನ್ನೇವೇತಿ”ಮಂತ್ರೇ ವರ್ಷಶತಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಯತತ್ವೋಕ್ತಾವಪಿ ತದನಂತರಂ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
“ಶತಾಯುರ್ವೈ ಪುರುಷಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹಾಪಿ ಬೃಹತೀಸಹಸ್ತ್ರಾಖ್ಯಸ್ಯ ಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತಮಕ್ಷರಾಣಾಂ ಸಹಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಾವಂತಿ ಪುರುಷಾಯುಷೋಽಹ್ನಾಂ ಸಹಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವತ್ಸರಶತಮೇವಾಽಽಯುರಿತ್ಯಾಹ –
ದರ್ಶಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಭವಂತೀತ್ಯನಂತರಮಿತಿಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಪುರುಷಾಯುಷಸ್ಯಾಹ್ನಾಮಿತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧು । ಪುರುಷಾಯುಷೋಽಹ್ನಾಮಿತಿ ತು ಸಮಾಸಾಂತವಿಧೇರನಿತ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಃ ।
ಪುರುಷಾಯುಷ ಚೇದ್ವರ್ಷಶತಾಧಿಕಂ ನಾಸ್ತಿ ತರ್ಹಿ ತನ್ಮಧ್ಯ ಏವ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ವರ್ಷಶತಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ –
ದರ್ಶಿತಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಪುರಾಣೇಷು ಶತಾಧಿಕಸ್ಯಾಽಽಯುಷೋ ದಶರಥಾದೇಃ ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಛತವರ್ಷಾನಂತರಂ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶತಾಯು ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ತಥಾಽಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಜೀವನಕಾಲಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಯಾವಜ್ಜೀವಮಿತಿ ।
“ಜೀರ್ಣೋ ವಾ ವಿರಮೇದಿ” ತಿ ವಚನಾಜ್ಜರಾನಂತರಂ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಜ್ಞಪಾತ್ರೈರ್ದಹನವಿಧಾನಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಂ ಯಜ್ಞಪಾತ್ರೈರಿತಿ ।
ನನು ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಪಿ ತದ್ವಿಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ತತಶ್ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಋಣೇತಿ ।
“ಜಾಯಮಾನೋ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಭಿರೃಣವಾ ಜಾಯತೇ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । “ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯ ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚ ತದಪಾಕರಣಾರ್ಥಂ ತೇನಾಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ನ ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
“ಯದಹರೇವ ವಿರಜೇತ್ತದಹರೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್” “ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ” “ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವ್ರಜೇದ್ಗೃಹಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ತುತೀತಿ ।
ಸರ್ವಸಂನ್ಯಾಸೇನಾಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ತತ್ಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾಂಧಪಂಗ್ವಾದಿವಿಷಯತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅನಧಿಕೃತೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಾಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠಾ ವಿದ್ಯಾ ಕಿಂತು ಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠಾ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನೀ ಚೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ತದೇತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠಾ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಿತಯಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಕಾಮ್ಯ ಇವ ನಿಯೋಗಬಲಾದ್ವಾ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತ ಇವ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾಣಿ ।
ತತ್ರ ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಿಷೇಧ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಪೂರ್ವಕಂ ನಞರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗೋಕ್ಥ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂಶಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪರಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮನರ್ಥನಿವೃತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಕರ್ಮ ಸ್ಯಾನ್ನೋಭಯಮಪೀತಿ ವಕ್ತುಂ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮ್ । ದೋಷಪದೇನ ರಾಗದ್ವೇಷಾಭಾವೇನಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ । ಪ್ರಾಗನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಣಾಽಪ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಕರ್ತವ್ಯೇನ ದೂರಾಪಸ್ತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಕೃತೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ –
ಫಲಾದರ್ಶನೇಽಪೀತಿ ।
ಮಮೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಬೋದ್ಧಾ ಹಿ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ನಿಯೋಜ್ಯಃ । ಕಾರ್ಯೇ ಸ್ವಕೀಯತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚ ತಜ್ಜನ್ಯಫಲಾರ್ಥಿನೋ ನ ಚಾಽಽತ್ಮನೋಽಸಂಗಿತ್ವಜ್ಞಾನಿನೋ ಮಮೇದಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ ।
ಅತೋ ನ ತಸ್ಯ ನಿಯುಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ನಿಯೋಗೇತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಇಷ್ಟೇತಿ ।
ಮಮೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಬೋಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಚೇನ್ನಿಯುಜ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ರಾಜಸೂಯಾದಿಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿನಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕಂ ಚ ಸರ್ವದಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇತಿ ।
ನ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ನಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ನಞ್ದ್ವಯೇನ ಸರ್ವೋಽಪಿ ನಿಯುಕ್ತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ನಿಯೋಕ್ತಾಽಪ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ಯಃ ಕಶ್ಚನ ಪುರುಷೋ ವೇದೋ ವಾ ?
ಆದ್ಯೇ ವಿದುಷ ಈಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಸ್ವನಿಯೋಜ್ಯೇನಾನ್ಯೇನಾಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನ್ಯಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಮ್ನಾಯೇನ ವಿದ್ವಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಽಽಮ್ನಾಯಸ್ಯೇಶ್ವರತಾಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸ್ವವಚನೇನ ಸ್ವಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮೇಕತ್ರ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ವ್ಯಾಕರಣಾದೇಸ್ತತ್ಕರ್ತೃಪಾಣಿನ್ಯಾದಿಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ವೇದಸ್ಯಾಪೀಶ್ವರಜನ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶವಿಷಯತ್ವೇನಾಲ್ಪಜ್ಞತ್ವಾದಪ್ಯಧಿಕಜ್ಞೇಶ್ವರನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಪಿ ಬಹುವಿದಿತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನೇತ್ಯಲ್ಪಜ್ಞೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಚೇತನತ್ವಾದ್ವಾ ತಸ್ಯಾವಿವೇಕಿತ್ವಮ್ । ಭೃತ್ಯೇನ ನ ನಿಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ನನು ವೇದಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾನುಷಂಗೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯ ಚೇತನಧರ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತಿ ।
ನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ದೋಷಮಾಹ –
ಉಕ್ತದೋಷಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತ್ಕರ್ತವ್ಯಂ ವಿದುಷಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಂ ಶಿಷ್ಟಂ ವಿಹಿತಂ ಸರ್ವೇಣಾಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಸಂಕೋಚೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಗಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಕೃತತ್ವಾದುಭಯೋರಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ಕದಾಚಿದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕದಾಚಿತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ತದಪೀತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಬೋಧೇನ ಸಕೃದುತ್ಪನ್ನೇನೈವ ಕರ್ತೃತಾಬೋಧಬಾಧನಾನ್ನ ಪುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಬೋಧಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಕೃತಾಕೃತೇತ್ಯತ್ರ ಕೃತಮಿದಾನೀಮಕೃತಮಿತಃ ಪರಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಯತ್ತದುಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ತಾವನ್ನಿಯೋಗಾವಿಷಯಾಕರ್ತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿತ್ವಾದ್ವಿದುಷಃ ಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ವಿದುಷೋ ನ ಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ವತ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಂಯೋಗವಿಯೋಗರೂಪಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಿತಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿದುಷಃ “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇ” ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈವ ಸಾಽಪ್ಯಾಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಭಾವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಿತಾನುವಾದನೇ ತದುಪಾಯಮಾತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬೋಧ್ಯತೇ ನ ತು ಸಾಽಪ್ಯಾಧೀಯತೇ ।
ಅನ್ಯಥಾಽಽಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ತದರ್ಥಿತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇಷ್ಟೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಿಕೀರ್ಷಾಶಬ್ದೇನ ಫಲೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ ನ ತು ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಾ ಫಲೇ ತದಯೋಗಾದಿತಿ ।
ನನು ಕೃತಾಕೃತಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಬೋಧಯತಿ ಚೇಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ತರ್ಹಿ ಕೃತಾಕೃತಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಮೇವ ಮಾ ಬೋಧೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾವಶ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಬೋಧ್ಯತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಚೇದಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥೇ ।
ಕೃತೇತಿ ।
ಇದಂ ಕೃತಮಿದಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧ್ಯಭಾವೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ತಾದೃಗಾತ್ಮಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಧೇರಿಹಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥಂ ವಿಧಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸ್ವರೂಪಬೋಧಕಸ್ಯ ತತ್ಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನ ಬೋಧಯತ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಸಂಹಾರಾದಿತ್ಯನೇನ ತತ್ಸಹಚರಿತಮಾತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಾದಿತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಂ ಸೂಚಯತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುವಾದಿಕಾಣ್ವಶ್ರುತಿಬಲಾದಪ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶಂಕಾ ನ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತದಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ತದಿತಿ ಜೀವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಬಲಾದಪ್ಯೇವಮೇವೇತಿ ವದನ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ಅನೇನ ತದ್ಧಾಸ್ಯ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಬೋಧಕಕರ್ಮಕಾಂಡವಿರೋಧಾದುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಾಂತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಾನುವಾದೇನೋಪಾಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಾನ್ನ ವಸ್ತುಪರವೇದಾಂತಜನ್ಯಜ್ಞಾನಬಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ನಾನುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನಂತರಮಕರ್ತಾಽಽತ್ಮಾಽಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಭಾವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾಹಮಕರ್ತೇತಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ನೋಭಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾನ್ನ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ತ್ಯಾಗೇಽಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾಽರ್ಥೋ ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತೇನ ಕರ್ಮಾಭಾವೇನಾಪೀಹ ಲೋಕೇ ನಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ಗೀತಾಸು ಸ್ಮರಣಾತ್ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಶಂಕಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯ ಆಹುರಿತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮಕತ್ವೇ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಕಿಂತು ಕ್ರಿಯಾಭಾವಮಾತ್ರಮೌದಾಸೀನ್ಯರೂಪಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಕ್ಲೃಪ್ತವ್ಯಾಪಾರಹೇತುಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಮನ್ಯತ್ರ ಕ್ಲೃಪ್ತವ್ಯಾಪಾರಹೇತುಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ವಾ ವಿದುಷಃ ಕಥಂ ಯತ್ನಂ ವಿನಾ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮೌದಾಸೀನ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಭಾವ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ತದ್ಧೇತುಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಭಾವ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ತೃಷ್ಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾ ವಸ್ತುಧರ್ಮತ್ವೇ ವಿದುಷೋಽಪಿ ತೃಷ್ಣಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತನ್ನಿಷೇಧತಿ –
ನ ವಸ್ತುಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ನ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುಧರ್ಮತ್ವೇ ಹಿ ವಿದುಷಾಮವಿದುಷಾಂಚ ಸುಪ್ತಮೂರ್ಚ್ಛಿತಾದೀನಾಂ ಸಾ ಸ್ಯಾನ್ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ರ್ವೇತಿ ।
ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪಾಠೇ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಗೋಪಾಲಾದೀನಾಮಪಿ ತೃಷ್ಣಾದರ್ಶನಾನ್ನ ವಸ್ತುಧರ್ಮ ಇತಿ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ತೃಷ್ಣಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಜನ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಾರಹೇತುತ್ವಮಾಹ –
ಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।
ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾಮದೋಷನಿಮಿತ್ತಾಯಾ ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ನ ಕೇವಲಂ ದರ್ಶನಮೇವ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸೋಽಕಾಮಯತೇತಿ ।
ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಾದಿನಾ “ಉಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವೇ” ತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಪುತ್ರವಿತ್ತಾದಿ ಕಾಮ್ಯಮೇವೇತಿ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽವಧಾರಣಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪಾಂಕ್ತಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಜಾಯಾಪುತ್ರದೈವಮಾನುಷವಿತ್ತದ್ವಯಕರ್ಮಭಿಃ ಪಂಚಭಿರ್ಯೋಗಾತ್ಪಾಂಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭೇ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೇತಿ ।
ಏವಂ ಕ್ರಿಯಾಹೇತುಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತದಭಾವಾದೇವ ವಿದುಷಃ ಕ್ರಿಯಾಭಾವೋಽಯತ್ನಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕಾಮೇತಿ ।
ಪಾಂಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಇತಿ ।
ಜಾಯಾಪುತ್ರದೈವವಿತ್ತಮಾನುಷವಿತ್ತಕರ್ಮಭಿಃ ಪಂಚಭಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ವೈದಿಕೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪಾಙ್ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗೇನ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪಂಕ್ತಿಚ್ಛಂದಃಸಂಬಂಧೋಪಚಾರಾತ್ । “ಪಂಚಾಕ್ಷರಾ ಪಂಕ್ತಿಃ । ಪಂಕ್ತೋ ಯಜ್ಞ”ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಂಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಇತ್ಯನಂತರಮನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ವ್ಯುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯನಂತರಮಯತ್ನಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾಭಾವಸ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ವಭಾವತ್ವೇನಾಯತ್ನಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಸತಿ ನ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಾವಯತ್ನತ ಏವ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯ ಪುಂವ್ಯಾಪಾರಾಧೀನತ್ವಾಭಾವೇ ವಿಧೇರನವಕಾಶಾದ್ವಿದುಷೋ ನಿಯಮೇನ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ಗಮನಮಿತಿ ।
ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ವೀಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಶಬ್ದೇನ ಗೃಹಸ್ಥೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಪುರಃಸರಂ ಪುತ್ರವಿತ್ತಾದ್ಯಭಿಮಾನ ಉಚ್ಯತ ಉತ ಗೃಹಸ್ಥಲಿಂಗಧಾರಣಮ್ । ನಾಽಽದ್ಯಃ ।
ವಿದ್ಯಯಾಽವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಾಭಿಮಾನನಿವೃತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಕಾಮೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಲಿಂಗೇಽಪ್ಯಭಿಮಾನರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಲಿಂಗೇಽಪ್ಯಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸರ್ವತೋಽಪ್ಯಭಿಮಾನರಾಹಿತ್ಯೇನ ಸರ್ವಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಂ ಹಿ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನ ಲಿಂಗಧಾರಣಮ್ । “ನ ಲಿಂಗಂ ಧರ್ಮಕಾರಣಮ್” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ತತಶ್ಚ ಲಿಂಗೇಽಪ್ಯಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಾಮನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಭಿಮಾನಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾದಾವಪ್ಯಭಿಮಾನೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ನನು ಯಥಾ ಪುತ್ರಾದಿಸಂಬಂಧನಿಯಮರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ದೇಹಧಾರಣಾರ್ಥಿನೋ ಭಿಕ್ಷೋಃ ಪರಿಗ್ರಹವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥೋ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿರೇವೇತಿ ನಿಯಮೋಽಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತಥಾ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯೈವ ಸತೋ ದೇಹಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಗೃಹ ಏವಾಸ್ತ್ವಾಸನಂ ನ ಭಿಕ್ಷುಕತ್ವಮವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದ್ಗೃಹಸ್ಥಾ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ನ ನ್ಯಾಯೋ ಮೂಲಂ ಕಿಂತು ದೃಷ್ಟಭಯಾದಿಕಮೇವ ಮೂಲಮಿತ್ಯುಪಹಸನ್ನಾಹ –
ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿತಿ ।
ಪರಿಭವಃ ಪಾಮರೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ತಿರಸ್ಕಾರಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮೇತಿ ।
ಕಾಕ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಥೂಲದೃಷ್ಟಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಣೀತಮಯಾಚಿತಮಿತ್ಯಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ದೇಹಧಾರಣಮಾತ್ರಾರ್ಥಿನೋ ಭಿಕ್ಷೋರಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತಸ್ಯೈವಂಭೂತಸ್ಯ ಸ್ತ್ರೀಪರಿಗ್ರಹೋಽಸ್ತಿ ವಾ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯೇ ದೂಷಣಮಾಹ –
ನ ಸ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವಗೃಹವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನ ಸ್ತ್ರೀವಿಶೇಷೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ತ್ರೀಪರಿಗ್ರಹವತ ಏವ ದ್ರವ್ಯಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕಾರಾತ್ತದಭಾವೇಽರ್ಥಾದ್ದ್ರವ್ಯಪರಿಗ್ರಹನಿವೃತ್ತೇಸ್ತದಭಾವೇ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಜೀವನಸಿದ್ಧೇರರ್ಥಾದ್ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿನಿಯಮ ಏವ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಗೃಹೇತಿ ।
ನ ಚ ಪುತ್ರಾದಿಪರಿಗೃಹೀತೇನ ಜೀವನಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ತೈರಪಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ತದೀಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಕೀಯದ್ರವ್ಯತುಲ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ಭಿಕ್ಷುತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯೇ ತು ಭಿಕ್ಷೋರಪಿ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದೌ ಸಪ್ತಾಗಾರಾನಸಂಕ್ಲೃಪ್ತಾನಿತ್ಯಾದಿನಿಯಮಃ ಶೌಚಾದೌ ಚ ಚಾತುರ್ಗುಣ್ಯಾದಿನಿಯಮಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಯಥೇಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಿ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹುಸ್ತದನುವದತಿ –
ಶರೀರಧಾರಣಾರ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।
ಅಕುರ್ವತ ಏವ ಗೃಹೇಽವಸ್ಥಾನಂ ಪೂರ್ವಮತೇ ಶಂಕಿತಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ । ತಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪರಿಗ್ರಹವ್ಯಾವೃತ್ಯರ್ಥೋ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿವಿಷಯೋ ದೃಷ್ಟಶರೀರಧಾರಣಪ್ರಯೋಜನೋ ನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಕ್ತಃ । ಇಹ ತು ಸ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಗತಸಪ್ತಾಗಾರತ್ವಾದಿವಿಷಯೋಽದೃಷ್ಟಾರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ದೂಷಯತಿ –
ಏತದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ನ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಶಕ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಚ್ಛ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿನಿಯಮವಿಧೇರಪಿ ತತ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶಂಕತೇ –
ಯಾವಜ್ಜೀವೇತೇ ।
ಅವಿದುಷಿ ನಿಯೋಜ್ಯೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಘಟತ ಇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಪ್ರತಿಬಂದೀಂ ಪರಿಹರ್ತುಮನುವದತಿ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ –
ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ಆಚಮನವಿಧಿನಾಽಽಚಮನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಽಽರ್ಥಿಕೋ ಯಃ ಪಿಪಾಸಾಪಗಮಸ್ತಸ್ಯ ಯಥಾ ನಾನ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಸ್ತದರ್ಥತ್ವಂ ನಾಽಽಚಮನಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ । ತದ್ವಜ್ಜೀವನಾರ್ಥಂ ಭಿಕ್ಷಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಯಸ್ತತ್ರ ನಿಯಮಃ ಸ ನ ಭಿಕ್ಷಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನಿಯಮವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಾಶಂಕತೇ । ತನ್ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ । ನಿಯೋಜ್ಯೋ ಹಿ ನಿಯೋಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ನಿಯೋಗಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇದನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಾ ಕಿಂ ನಿಯೋಗೇನ । ಅತ ಏವ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸನಿಯೋಗಾದೇವಾವಹನನೇ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ತತ್ರ ನ ಪೃಥಙ್ನಿಯೋಗೋಽಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ತದಭಾವೇ ಚ ನ ನಿಯೋಜ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ನಿಯಮವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತ್ವನ್ಯತೋಽಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದ್ವಿಧಿತ ಏವ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ರ ನಿಯೋಗೇ ವಾಚ್ಯೇ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ನಿಯೋಜ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ನ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇತಿ ।
ನಿಯಮವಿಧೌ ನಿಯೋಜ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಾ ವಾಚ್ಯಾ ।
ತದಭಾವಾನ್ನ ನಿಯಮಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
ತನ್ನಿಯಮಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವವಾಸನಾವಶಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ನ ನಿಯಮವಿಧೇರವಕಾಶೋ ಯೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ತದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನಿಯತೇನ ವಾಽನಿಯತೇನ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿನಾ ಜೀವನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ತಥಾಽಪಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿಯಮಸ್ಯಾನುಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ತದ್ವಾಸನಾಪ್ರಾಬಲ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮಪಿ ನಿಯಮ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನಾನಿಯಮೇ । ತದ್ವಾಸನಾನಾಂ ನಿಯಮವಾಸನಾಭಿರತ್ಯಂತಮಭಿಭೂತತ್ವೇನ ಪುನಸ್ತದುದ್ಬೋಧನಸ್ಯ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತತಸ್ತತ್ರ ನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ನಿಯಮೋಽಪ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವಮಪಿ ನಿಯಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಂ ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯ ವಿಧಿಂ ವಿನಾ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸತಿ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಧಿಮಪಿ ವಿದಿತ್ವಾ ವ್ಯುತ್ಥಾಯೇತ್ಯಾದಿಕಮನುಮೋದತೇ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿತಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೋಽಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರೈಷೋಚ್ಚಾರಣಾಭಯದಾನಾದಿವೈಧಮುಖ್ಯಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಧೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಪಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ವಿದುಷಿ ಪರಮಹಂಸೇ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ತು ಸಂಗ್ರಹಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಸ್ತಮೈತ್ರೀಕರುಣಾದಿವಾಸನಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದೇಶಾದಾವಿವ ಪ್ರಯೋಜನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೇನಾವಿಚಾರಿತಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿಜನಿತಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತಾಭ್ರಾಂತೌ ತನ್ನಿವರ್ತನೇನ ವಾ ವಿದುಷೋ ವ್ಯುತ್ಥಾನವಿಧೇರರ್ಥವತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ವಿದುಷೋ ವ್ಯುತ್ಥಾನಸಾಧನೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮ್ । ತೇನೈವ ಚ ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಾಧಿತಃ ।
ಇದಾನೀಂ ವಿವಿದಿಷೋರಪಿ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಪ್ರಸಾಧಯನ್ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಚ ದೂರಾಪಾಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅವಿದುಷಾಽಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ಶ್ರುತಿಶೇಷಃ ತತ್ರೋಪರತಶಬ್ದೇನ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ವಿಹಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಮಾದಿಸಾಧನಾನಾಂ ಪೌಷ್ಕಲ್ಯೇನಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಗೃಹಸ್ಥಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾತ್ತದ್ವಿಧಿನಾಽಪ್ಯರ್ಥಾದಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ –
ಶಮದಮಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದ ಉಪರಮಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ನೇದಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಾಧನವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ವಿವಿದಿಷುವಿಷಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಾತ್ಮದರ್ಶನಸಾಧನಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನ್ಹಂಸಾಂತಾನಾಶ್ರಮಧರ್ಮವತ ಆಶ್ರಮಾನತಿಕ್ರಮ್ಯ ವರ್ತತೇ ಪರಮಹಂಸ ಇತಿ ಸೋಽತ್ಯಾಶ್ರಮಿಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ವಿಧಿರತ್ರ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಋಷಿಸಂಘಜುಷ್ಟಂ ಮಂತ್ರಸಮೂಹೈರ್ಜ್ಞಾನಿಸಮೂಹೈರ್ವಾ ಸೇವಿತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರೋವಾಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೇನಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಂತದತ್ಯತ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಞಾನಂ ತ್ಯಾಗೇನಾಽಽನಶುಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತ ಇತ್ಯಭಿಮಾನೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇನ ತ್ಯಾಗೋಽತ್ರ ವಿಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಆಪಾತತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗರೂಪಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮಾಚರೇದಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನೀಭೂತ ಆಶ್ರಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಮಃ । ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ “ಏಕಾಕೀ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ” ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ “ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ ಸ್ಥಿತಃ ಮನಃ ಸಂಯಮ್ಯ ಮಚ್ಚಿತ್ತೋ ಯುಕ್ತ ಆಸೀತ ಮತ್ಪರಃ” ಇತ್ಯಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನವಿಧಿಬಲಾದಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತಿ ।
ನನು ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯೃತುಕಾಲಮಾತ್ರಗಮನಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಕದಾಚಿದ್ಧ್ಯಾನಕಾಲ ಏಕಾಕಿತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪುಷ್ಕಲಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತೋ ಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇರ್ಧ್ಯಾನಕಾಲೇ ಪತ್ನೀಸಂಬಂಧಾಪ್ರಸಕ್ತೇಸ್ತದ್ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅತೋ ನ ಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಚಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಕರ್ಮ ಚ ಬೃಹತೀಸಹಸ್ರಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸಾರಫಲಕಮನ್ಯದೇವ । ತಚ್ಚೋಪಸಂಹೃತಮಿತಿ ನ ತತ್ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಫಲಕತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದಿ ಕರ್ಮಿಣ ಏವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವೇನೋಕ್ತಜ್ಞಾನಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಂಗಭೂತಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸಾರಫಲಂ ನಾಂಗಿನಃ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ನ ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವವಿರೋಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅಂಗೇತಿ ।
ಪರಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂಗಸಂಬಂಧಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಸರ್ವಾವಿಶೇಷರಹಿತನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಂಗಾದಿಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಯೇನ ತದಂಗವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಫಲಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ತದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ನಿರಾಕೃತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರುಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗೈರಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಚ ಪರಮಾತ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಸಂಬಂಧಶೂನ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಽವಿದುಷಃ ಸಂಸಾರಫಲೋಕ್ತೇಶ್ಚೇಹ ಸಂಸಾರಫಲಕಸ್ಯಾತೀತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥೇಹಾಪೀತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಫಲಪದದ್ವಯಪಾಠ ಏಕಂ ಪದಂ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾರ್ಥಕಂ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾದಪಿ ಸಂಸಾರವಿಷಯಂ ಸಂಸಾರಾಂತರ್ಗತಮಿತಿ ವಕ್ತುಮ್ । ಏವಂ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಯತ್ಪೂರ್ವವಾದಿನೋಕ್ತಂ ತತ್ರ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೇರವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಋಣಶ್ರುತೇರಿದಾನೀಂ ಗತಿಮಾಹ ಋಣೇತಿ । ಋಣಸ್ಯಾನಪಾಕೃತಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾದಿಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಿನೋಽವಿದುಷ ಏವರ್ಣಾಪಾಕರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ । ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ತಸ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೃಣಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮಸ್ತು ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ।
“ಅನಪಾಕೃತ್ಯ ಮೋಕ್ಷಂ ತು ಸೇವಮಾನೋ ವ್ರಜತ್ಯಧಃ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
“ಸೋಽಯಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ ಪುತ್ರೇಣೈವ ಜಯ್ಯೋ ನಾನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ, ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕೋ ವಿದ್ಯಯಾ ದೇವಲೋಕಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾದಿಹೇತುತ್ವಾವಗಮಾತ್ಪುತ್ರಾದಿಭಿರಪಾಕರ್ತವ್ಯಾನಾಂ ಪುತ್ರಾದ್ಯಾಭಾವರೂಪಾಣಾಮೃಣಾನಾಂ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಋಣಾನಪಾಕರಣೇ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧನಾಭಾವೇನ ಸಾಧ್ಯಲೋಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ, ತಸ್ಯಾಸ್ತದಭಾವರೂಪಪುತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ರಾಗಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಸಂನ್ಯಾಸನಿಂದಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮುಕ್ತನ್ಯಾಯತೋ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿತೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ವಿದುಷಶ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿತ್ರಯೇಣ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಜಾಧ್ಯಯನಕರ್ಮಣಾಮನನುಷ್ಠಿತಾನಾಮಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಕಾವಷೇಯಾ ಇತ್ಯನಂತರಂ ಕಿಮರ್ಥಾ ವಯಮಧ್ಯೇಷ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಶಂಕತೇ –
ಅವಿದುಷಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯವಿದುಷೋಽಪಿ ಲೋಕತ್ರಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾನ್ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಭಾವಾದೃಣಸ್ಯಾನಪಾಕರಣೀಯತ್ವಾನ್ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸಂಭವಾದಾಶಂಕಾ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಽಪಿ ವಿದ್ವಾಂಸ ಆಹುರಿತ್ಯುಕ್ತಿಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣೇಯಂ ಶಂಕಾ । ಯದ್ವಾ ಪರಿಹಾರಾಂತರಂ ವಕ್ತುಮಿಯಂ ಶಂಕಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವರ್ಣಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಧಿಕಾರಾತ್ ।
ತತಶ್ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ ಏವ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯುಪನಯನಾನಂತರಮೇವರ್ಷ್ಯೃಣನಿವರ್ತನೇಽಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಗ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ತಥಾಽಪಿ ವಿವಿದಿಷಾಸಂನ್ಯಾಸೇಽಧೀತವೇದಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಧೀತವೇದಸ್ಯೈವ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು “ ಜಾಯಮಾನೋ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ರಿಭಿರ್ಋಣವಾನ್ ಜಾಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣರ್ಷಿಭ್ಯೋ ಯಜ್ಞೇನ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಿತೃಭ್ಯಃ” ಇತಿ ಜಾಯಮಾನಮಾತ್ರಸ್ಯರ್ಣವತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯರ್ಣಿತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾಜ್ಞಾಪನಮ್ । ನ ಚಾಧಿಕಾರಾನಾರೂಢಸ್ತತ್ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ಜಾಯಮಾನಮಾತ್ರಸ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದೇರ್ಋಣಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿಜಾತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇಽಧಿಕಾರ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಅತೋ ಜಾಯಮಾನಪದಮಧಿಕಾರಂ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ಜಾಯಮಾನೋಽಧಿಕಾರೀ ಸಂಪದ್ಯಮಾನ ಇತಿ ತದರ್ಥಃ ।
ತತಶ್ಚ ತತಃ ಪ್ರಾಙ್ನರ್ಣಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಧಿಕಾರೇತಿ ।
ಅನಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಪ್ಯೃಣಿತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ ಏವ ಮೃತಸ್ಯ ನೈಷ್ಠಿಕಸ್ಯ ಚ ಲೋಕಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । “ಅಷ್ಟಾಶೀತಿಸಹಸ್ರಾಣೀ” ತ್ಯಾರಭ್ಯ ತದೇವ “ಗುರುವಾಸಿನಾಮಿ” ತ್ಯಾದಿಪುರಾಣೇ ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂತು ವಿಧಿಬಲಾದ್ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮದರ್ಶನೇತಿ ।
ಆತ್ಮದರ್ಶನೇ ಯ ಉಪಾಯಾಃ ಶ್ರವಣಾದಯಸ್ತತ್ಸಾಧನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರವ್ರಜ್ಯಾವಿಧೇರ್ವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಯಾ ಅವದಾನಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತದವದಾನೈರೇವಾವದಯತೇ ತದವದಾನಾನಾಮವದಾನತ್ವಮಿತ್ಯವದಾನಮಾತ್ರನಿರಸ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಪಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸಂನ್ಯಾಸಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಾವಜ್ಜೀವೇತಿ ।
ವಿರಕ್ತಮುಮುಕ್ಷುಮಾತ್ರವಿಷಯಿಣ್ಯಾ ಸಂನ್ಯಾಸಶ್ರುತ್ಯಾ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೇರಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯೇ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಷಯಕಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೇರ್ನಾನಯೈವ ಸಂಕೋಚಃ ಕಿಂಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣೈವ ದ್ವಾದಶರಾತ್ರಾನಂತರಮಗ್ನಿಹೋತ್ರತ್ಯಾಗವಿಧಾಯಿನಾಂ ಸಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ಸಂಕೋಚಿತೇತಿ ನ ತಾಂ ವಿರೋದ್ಧುಂ ಶಕ್ನೋತೀತ್ಯಾಹ –
ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಕೇಷಾಂಚಿಚ್ಛಾಖಿನಾಂ “ತ್ರಯೋದಶರಾತ್ರಮಹತವಾಸಾ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾದಥಾಪ್ರವಸನ್ ತತ್ರೈವ ಸೋಮೇನ ಪಶುನಾ ವೇಷ್ಟ್ವಾಽಗ್ನೀನುತ್ಸೃಜತಿ” ಇತಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಶ್ರುತಿರಪ್ಯನಧಿಕೃತವಿಷಯೇ ಸಂಕೋಚಿತೇತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಚನಾಂತರೇಣೈವ ತೇಷಾಂ ತದ್ವಿಧೇರ್ನಾಸ್ಯಾ ಅನಧಿಕಾರೀ ವಿಷಯಃ ಕಿಂತ್ವಧಿಕಾರ್ಯೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ಉತ್ಸನ್ನಾಗ್ನಿರ್ನಷ್ಟಾಗ್ನಿಃ ನಿರಗ್ನಿರಪರಿಗೃಹೀತಾಗ್ನಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯುಪಬೃಂಹಿತತ್ವಾದಪಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಸ್ಮೃತಿಷು ಚೇತಿ ।
ಅತ ಏವ “ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾನ್ಪ್ರವ್ರಜತಿ” “ಬುಧ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಮಿಚ್ಛೇತ್ತಮಾವಸೇತ್”, “ವ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಗೃಹಸ್ಥೋ ವಾ ವಾನಪ್ರಸ್ಥೋಽಥ ಭಿಕ್ಷುಕಃ । ಯ ಇಚ್ಛೇತ್ಪರಮಂ ಸ್ಥಾನಮುತ್ತಮಾಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಯೇತ್ ॥” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । “ಅಧೀತ್ಯ ವಿಧಿವದ್ವೇದಾನ್ಪುತ್ರಾನುತ್ಪಾದ್ಯ ಧರ್ಮತಃ । ಇಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಶಕ್ತಿತೋ ಯಜ್ಞೈರ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ ॥” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ಚ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಿವಿದಿಷಾಸಂನ್ಯಾಸಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಪುರ್ವಪ್ರಸಾಧಿತವಿದ್ವತ್ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಶಂಕಾಮನುವದತಿ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಗೃಹ ಏವಾಸ್ತ್ವಾಸನಮಿತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಇಹ ತು ಗೃಹೇ ವಾ ವನೇ ವಾಽಸ್ತ್ವಾಸನಮಿತ್ಯನಿಯಮಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸಾ ಪುನರನೂದ್ಯತೇ । ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಮಧಿಕಾಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯರ್ಥಪ್ತಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುನರ್ವಚನಾದಿತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ವದ್ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮೇವ ತಥಾಽಪ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ –
ತದಸದಿತಿ ।
ಯದಿ ವ್ಯುತ್ಥಾನವದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಪ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ಸ್ಯಾದೇವಮನಿಯಮೋ ನ ತ್ವೇತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನ್ಯತ್ರಾವಸ್ಥಾನವದ್ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಮಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದಭಾವೇತಿ ।
ಕಾಮಾದ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಮೇವ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ನಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನಿಯಮಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಯಥಾಕಾಮಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಚೇಷ್ಟಾಮಾತ್ರಮೇವ ಕಾಮಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ನಿಷಿದ್ಧಚೇಷ್ಟಾ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾತ್ಯಂತಮೂಢವಿಷಯಾ । ತದುಭಯಂ ಚ ವಿದುಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇಷ್ಟಾಮಾತ್ರಮೇವಾಪ್ರಸಕ್ತಂ ನಿಷಿದ್ಧಚೇಷ್ಟಾ ತು ದೂರಾಪಾಸ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾ ಹೀತ್ಯರ್ಥೇ ತಥಾಶಬ್ದಃ । ಗುರುಭಾರತಯಾಽತಿಕ್ಲೇಶತಯಾ ಯತೋಽವಗಮ್ಯತೇಽತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅವಿವೇಕಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಪಗಮೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಪಗಮ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಉನ್ಮಾದದೃಷ್ಟ್ಯುಪಲಬ್ಧಂ ಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿತಿಮಿರದೃಷ್ಟ್ಯುಪಲಬ್ಧಂ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದೀತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನ ಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಯಾಽವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಹಭಾವಶ್ರವಣಾದ್ವಿದುಷೋಽಪಿ ತನ್ಮೂಲಕಾಮಾದಿಕಂ ಸ್ಯಾದೇವೇತಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ತು ವಿದ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ವಚನಂ ತಸ್ಯ ನಾಯಮರ್ಥ ಇತಿ ತಸ್ಯೇತಿಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಾಲಭೇದೇನ ಸ್ಥಿತಯೋರಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ತದರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿದಂ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ನ ಸ್ವರಸಂ ಕಿಂತ್ವೇಕಕಾಲೇ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ಸ್ವರಸಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಹಿತ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭಾವೋಕ್ತೇರುಕ್ತಮೇವ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ದೂರಮೇತೇ ಇತಿ ।
ವಿಷೂಚೀ ವಿಷ್ವಗ್ಗಮನೇ ವಿರುದ್ಧೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಮಂತ್ರೇ “ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವೇ” ತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಽವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾವಗಮಾತ್ತಯೋಃ ಕಾಲಭೇದೇನೈವ ಸಹತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಪಸೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ವಾ ಗುರೂಪಾಸನತಪಸೀ ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ತಯೋಶ್ಚ ಶ್ರವಣಕಾಲೇಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲ ಏಕಸ್ಮಿಂಸ್ತಯೋಃ ಸಾಹಿತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ತಪಸೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಮಂತ್ರಶೇಷೋಽಪ್ಯನುಗುಣ ಇತ್ಯಾಹ –
ತೇನ ವಿದ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೃತ್ಯುತ್ವೇನ ಮೃತ್ಯುತರಣಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ತಪ ಆದಿಕಮೇವೋಚ್ಯತೇ । ವಿದ್ಯಾವ್ಯವಧಾನಂ ಚಾರ್ಥಾತ್ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಜಿಜೀವಿಷೇದಿತಿ ।
ಜೀವಿತೇಚ್ಛಾರೂಪಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇಣ ತಸ್ಯಾಃ ಸೂಚನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ।
ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹೃತಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ತೃತೀಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಪಾದೇ ನಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ವಿರೋಧೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ಸಹಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾಹೃತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ವಾ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕೋಪಮರ್ದಕತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದುಪಮರ್ದಂ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಕರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಕರ್ಮಭಿರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಚ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾತ ಏವ ಕೇವಲಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಽಽರಭ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವಪ್ರತೀತೇಸ್ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ಕಥಂ ಕೈವಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ಮಾಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನ ವಾಸ್ತವನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವವಿರೋಧ ಇತಿ ತದರ್ಥಂ ಮಾಯಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಂ ವಕ್ತುಂ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾತ್ಮಾ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರಾಽಽತ್ಮಶಾಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ಪದೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿರೂಪ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅದ್ವಯ ಇತ್ಯನಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಕಥಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದ್ರೂಢ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಆಪ್ನೋತೇರಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥ ಆದಾನಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ “ಯಚ್ಚಾಽಽಪ್ನೋತಿ ಯದಾದತ್ತೇ ಯಚ್ಚಾತ್ತಿ ವಿಷಯಾನಿಹ । ಯಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸಂತತೋ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೇತಿ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ “ ॥ ಇತಿ । ಅತ್ರಾಽಽಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ । ಸತ್ತಾಸ್ಫುರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚೋಚ್ಯತೇ । ಸತ್ತಾಪ್ರದನೇನೋಪಾದಾನತ್ವಸೂಚನಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಮತ್ತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮತತೀತ್ಯನೇನ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಅಶನಾಯಾದಿವರ್ಜಿತತ್ವಾದಿತಿ ವಿಷಯಾದಾನೇನ ರೂಢ್ಯಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಭೇದಶ್ಚೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತರೂಪ ಆತ್ಮಪದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರಾವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವೈಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಾ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತಪ್ರಜಾಪತಿರೂಪತ್ವೇನ ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದುತೇತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ । ತತ್ರೋತೇತಿ ಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ ।
ನನ್ವಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಾಸೀದಿತಿ ಭೂತತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಪೂರ್ವಮೇವಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರಮಿದಾನೀಂ ತ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಂ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ತತಃ ಪೃಥಕ್ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ನಾದ್ವಿತೀಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ನೇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಜಡಸ್ಯ ಮಾಯಿಕಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯೇದಾನೀಮಪಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಭೂತತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಾಸೀದಿತಿ ।
ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮಗ್ರ ಇತ್ಯಪಿ ಕಥಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಜಗತಃ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವೋ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಽಪಿ ತಥಾ ಬೋಧನೇ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಶಂಕಯೋಕ್ತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧೌ ನಾಽಽರೋಹೇತ್ ।
ಅತಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾಸೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಮನುಸೃತ್ಯ ತದಪಿ ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ನ ತ್ವಿದಾನೀಮಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತೋ ನಾಮರೂಪಭೇದೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮೈಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಾಗ್ಬುದ್ಧ್ಯೋರಭಾವೇನ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಾವಪಿ ನ ಸ್ತಸ್ತಥಾಪೀದಾನೀಂ ತದಾನೀಂತನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸುಪ್ತಾದುತ್ಥಿತಃ ಸುಪ್ತಿಕಾಲೀನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದಾನೀಮಾತ್ಮೈಕ ಏವಾಽಽಸೀದಿತಿ ವದತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಚೇತಿ । ತಥೋಕ್ತೇಶ್ಚರಸ್ಯ ವಾಽಽಕತ್ಮಾಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅನೇಕಶಬ್ದೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಂ ಘಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಸಚ್ಛಬ್ದಗೋಚರಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋಚರಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರಧಾನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಗೋಚರತ್ವಂ ಯಸ್ಯೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ನಪುಂಸಕತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆತ್ಮೈಕಶಬ್ದೇತಿ ।
ವಿವೇಕಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಶದಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿಶಬ್ದೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತರೂಪೋಽಖಂಡೈಕರಸ ಆತ್ಮೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಃ । ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಮೇಕಾದಿಪದಾನಿ । ತತ್ರೈಕ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾಂತರಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವೇತ್ಯನೇನ ವೃಕ್ಷಾದಾವೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಖಾದಿಭಿರ್ನಾನಾತ್ಮತ್ವವದೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಾನಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವ ಜಾತೀಯಭೇದಸ್ವಗತಭೇದನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪದದ್ವಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಜಾತೀಯಭೇದನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಾನ್ಯದಿತಿ ।
ನನು ಜಡಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾರಣೀಭೂತಾ ಜಡಾ ಮಾಯಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಕಥಂ ವಿಜಾತೀಯಭೇದನಿಷೇಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಮಿಷದಿತಿ ।
ಮಾಯಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದಾನೀಂ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪಾರವತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಾಯಾ ಅಪಿ ತಸ್ಯಾ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಃ ಸತ್ತ್ವ ಆತ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತರದ್ವೇತಿ ।
ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಮಾಯಾ ತಥಾವಿಧಾಽಸ್ತೀತಿ ಪುನಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಷದಿತ್ಯನೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾಕಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ಚ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಪಕ್ಷಪಾತೀತಿ ।
ಆತ್ಮಶಕ್ತಿತಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇವಾಂತರ್ಭೂತಮಾತ್ಮಪಕ್ಷಪಾತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಕ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಣಾಮಿವ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಶಕ್ತಿಭೂತಂ ಸ್ವತಃಸತ್ತಾಕಮಸ್ತಿ, ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಚ ತಥಾವಿಧಾ ಅಣವಃ ಸಂತಿ, ತಥಾವಿಧಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಮಿಷದಿತ್ಯನೇನಾನೂದ್ಯ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಮಾಯಾ ತು ನ ತಥಾಭೂತೇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತು ಧಾತೂನಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ಮಿಷದಿತಿ ಧಾತೋರಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನಾಽಽಸೀದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಉಕ್ತಃ ।
ತದಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ –
ಇದಂ ಜಗದಗ್ರೇ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದರಹಿತಾತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತಿ ।
ಅನೇನಾಽಽತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಜಗತಸ್ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಮಾತ್ರತಯಾ ಮೃಷಾತ್ವಂ ಚ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅನೇನಾಗ್ರೇ ಜಗತ ಆತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ಮೈಕ ಏವಾಽಽಸೀನ್ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತ್ಯೇತಾವತೈವಾಖಂಡತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಜಗನ್ಮೃಷಾತ್ವಸೂಚನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮರ್ಥಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಖಂಡತ್ವಸಂಭಾವಾನಾರ್ಥಮೇವ ಜಗದನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸ್ಯೇದಂ ; ಜಗದಖಂಡಾತ್ಮೈವೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಶೇಷೇಣೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಚಾರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧೇಃ “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ” ತ್ಯತ್ರೇವೇತಿ । ಅತ್ರಾರ್ಥದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಚಿತತ್ವಾದೇವಾಂತೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತ್ರಯ ಅವಸ್ಥಾಸ್ತ್ರಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾ ಇತಿ ಜಾಗ್ರದಾದೇಃ ಸ್ವಪ್ನತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತಮಪಶ್ಯದಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ತತ್ತಮತ್ವಂ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಲಕ್ಷಣಮಖಂಡತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನ ಚೇದಮಾತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ಜಗದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ತು ಜಗತೋ ಮೃಷಾತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮೈಕ ಏವೇತಿ ಪದೈರುಕ್ತೇಽಖಂಡೈಕರಸೇ ತದ್ವಿಪರೀತಜಗತ್ಪ್ರತೀತೇರತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರೂಪತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಜಗದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಘಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಮೃಷಾತ್ವಮೇವ ತದರ್ಥಃ । ಮಿಷದಿತ್ಯನೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯನಿಷೇಧೇನ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾನಿಷೇಧಾದಪಿ ಮೃಷಾತ್ವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾವತ್ತ್ವೇ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇದಾನೀಮಪಿ ಮೃಷಾತ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾಖಂಡತ್ವಸ್ಯ ಚ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇದಾನೀಮಾತ್ಮಭಿನ್ನತಯಾ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಹಸಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇ ವಿರೋಧಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯನಾರೋಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಾನ್ಯಾಯೇನಾಽಽದೌ ಪೃಥಙ್ನಾಮರೂಪಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ಬೋಧಿತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ತನ್ನ್ಯಾಯೇನೇದಾನೀಮಪಿ ಸ್ವಯಮೇವಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ಜ್ಞಾಸ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತೇಃ ।ಯದ್ವಾ ವಾಜಸನೇಯಕೇ – “ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್” ಇತಿ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾವಸ್ಥಬೀಜಭೂತಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮತೋಚ್ಯತೇ, ಇಹ ತು ಆತ್ಮಮಾತ್ರತಾ ।ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯೋಪಸಂಹಾರೇ ಕರ್ತವ್ಯ ಇಹಾವ್ಯಾಕೃತಪದಮುಪಸಮ್ಹ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಚಾಽಽತ್ಮಪದಮಿತೀದಮಗ್ರೇಽವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತಚ್ಚ ಸದಾಽಽತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತತ್ರಾವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದೇನ “ತಮಆಸೀತ್ತಮಸಾ ಗೂಢಮಗ್ರೇ” “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಜಗದ್ಬೀಜಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತಮ ಆದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಮೋರೂಪಾ ಮಾಯೋಚ್ಯತೇ, ತೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಗ್ರೇಽನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಽಽತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಮತವತ್ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವನಿರಾಸೇನ ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭವಾದ್ಯಭಾವೇನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ತತಶ್ಚಾಽತ್ಮನೋಽಖಡತ್ವಂ ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಂ ಚಾಽಽತ್ಮನಃ ಪರಿಣಮಮಾನಾವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಚ ಸೂಚಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮೃಷಾತ್ವಾರ್ಥಮೇವಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಮಾಯಾತ್ವೇನ ಚ ಮೃಷಾತ್ವಾದಿದಾನೀಂ ತು ನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಬೀಜಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಪ್ಯರ್ಥವತ್ । ತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಭೇದಾತ್ಮಭೂತಮಾತ್ಮೈಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಂ ಜಗದಿದಾನೀಂ ತು ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಭೇದವತ್ತ್ವಾದನೇಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಮಾತ್ಮೈಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಂ ಚೇತಿ ವಿಶೇಷ ಇತೀದಾನೀಂತನಾಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಬೀಜಾತ್ಮತ್ವಮೇವಾಗ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಿದಾನೀಮೇವ ಮಾಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಮುಚ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇನ ತಥಾ ಬೋಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಮಭಾವೇನೇದಾನೀಮೇವ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾದಪಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವನ್ಮೃಷಾತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಪಿ ಪ್ರಾಗವ್ಯಾಕೃತತ್ವೋಕ್ತಿರರ್ಥವತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಜಗದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸದ್ರೂಪಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಿದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಸಂಭಾವಿತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಖಂಡಾತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನೇನಾಸತಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಿವ ಸದ್ರೂಪೇಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಸದಾತ್ಮಿಕಾ ಕಾಚಿತ್ಸಂಭಾವಿತಾ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಚೇತನತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ವತೋಽಪ್ರವೃತ್ತೇರತಿರಿಕ್ತಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾಂಗೀಕಾರೇ ಚ ಗೌರವಾತ್ । ಉಪಾದಾನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಽಽತ್ಮನಿ ಘಟಸಂಯೋಗಾದಾವಿವ ಸಂಭವಾಚ್ಚ ಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯನೇನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸಂಭಾವಿತೇ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಭಿನ್ನೌಪಾದಾನಕಾರಣ ಆತ್ಮನ್ಯಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮೇಕ ಏವ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತಿ ಪದಾನಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಚೇದಮಗ್ರ ಆತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಂಶೇನ ಸಂಭಾವಿತಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ರೂಪಮನೂದ್ಯ ಯದಾತ್ಮಕಮಿದಮಾಸೀತ್ಸ ಏಕ ಏವ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತ್ಯಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ವಿಧೀಯತ ತಿ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪಕಾರಣಸಂಭಾವನಾರ್ಥತ್ವಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಿತ್ಯಾದಿನಾಽಸತ್ಕಾರಣವಾದೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಅನ್ಯಥಾಽಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸತೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದೇವ ಚ ತದನ್ಯಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವೇ ತನ್ನಿರೂಪಿತಂ ಕಾರಣತ್ವಮಪಿ ತಥೇತಿ ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ । ದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತ್ವಿದಮಾತ್ಮೈವಾಽಸೀದಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಬಾಧಾಯಾಂ ಯಶ್ಚೋರಃ ಸ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿವದಿದಾನೀಂ ಜಗದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸೇನ ತತ್ರ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಗ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲ ಉಪಾದೀಯತೇ । ಸೃಷ್ಟಪ್ರಪಂಚಬಾಧಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಖಂಡೈಕರಸತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮೇಕಾದಿಶಬ್ದಾ ಇತಿ ನ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಗ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಯೋಜನಮಾರೋಪ್ಯ ಪ್ರತೀತಿದಶಾಯಾಮೇವ ಯಶ್ಚೋರಃ ಸ ಸ್ಥಾಣುರಿತ್ಯಾದೌ ಬಾಧದರ್ಶನೇನೇಹಾಪಿ ಜಗತ್ಪ್ರತೀತಿದಶಾಯಾಮೇವ ತದ್ಬಾಧನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂಚ ಕಾಲತ್ರಯನಿಷೇಧೋ ಹಿ ಬಾಧಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲ ಏವ ನಿಷೇಧೇ ಬಾಧ ಏವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಪಾಕರಕ್ತೇ ಘಟೇ ಪೂರ್ವಂ ನ ರಕ್ತೋ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಬಾಧಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಭೇದಾತ್ಮಭೂತಂ ಜಗದಾಸೀದಿತಿ ಜಗತಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತೈವೋಕ್ತಾ ನ ತು ಬಾಧ ಇತಿ । ನ ಚ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಾಭಾವೇನಾಗ್ರ ಇತಿ ಕಥಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಘಟಶರಾವಾದಿಕಂ ಮೃದೇವಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಕಾಲಸಂಬಂಧೇನೈವ ಬೋಧನಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನೇಹಾಪಿ ತಥೈವ ಬೋಧಯಿತುಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧಾರೋಪೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಾವವಯವಾವಯವಿಭೇದೇನ ಬೋಧನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಮ್ । ಯಥಾ ವಾ ಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಪಿ ಕಾಲ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದೌ ಕಾಲಾಂತರಸಂಬಂಧಾರೋಪಣಂ ತದ್ವತ್ । ದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತು ಪರರೀತ್ಯಾ ಪರೋ ಬೋಧನೀಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪರಮತೇ ಕಾಲಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ರೀತ್ಯಾ ಕಾಲಸಂಬಂಧ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ವಾ ಆಸೀದಿತಿ ಸತ್ತಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೇವ ಪ್ರತೀಯತ ಕರ್ತುಃ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತೃವಾಚಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಾಧುತ್ವಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸವಿತುಃ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವದಾತ್ಮನ ಏವ ಸದ್ರೂಪತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಅತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಜಾತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ಅನ್ಯಥಾ ಸತ್ತಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಾದಾವಗತೇರಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸುಸ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಸೂತ್ರಿತಮಾತ್ಮನೋಽಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತುಮುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಂ ತದಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮಧ್ಯಾಯಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಾರ್ಥಂ ಸ ಜಾತೋ ಭೂತಾನೀತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಸ್ತದಾದಿರಪವಾದಾರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ವಾಚಾಽಽರಂಭಣನ್ಯಾಯೇನಾಽಽತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಸ್ತ್ರಷ್ಟುರಾತ್ಮನಃ ಸಂಭಾವಿತಂ ಚೇತನತ್ವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮೀಕ್ಷಣಮಾಹ –
ಸ ಸರ್ವಜ್ಞೇತಿ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಖಂಡಸ್ಯ ಕಥಮೀಕ್ಷಣಂ ಸಾಧನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ತಸ್ಯ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈಕಃ ಸನ್ನಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದೀಕ್ಷತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಽಽಡಾಗಮಾಭಾವಶ್ಛಾಂದಸಃ ।
ಇಮಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕರಣಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ತದ್ರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಪಾದೋ ಜವನೋಽಪಾಣಿರ್ಗ್ರಹೀತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ । ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ ತಮಾಹುರಗ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮಿತಿ ಮಂತ್ರಶೇಷಃ । ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚೇತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನನು ಸ್ವಾಭಾವಿಕನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇನ ಕಥಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇಕ್ಷಣಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಭಿರೇಕಾ ಸೃಜ್ಯಾಕಾರಾಽವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತೇ ತದೇವೇಕ್ಷಣಂ ತಚ್ಚಾಽಽದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕಮಿತಿ ನ ತತ್ರಾಪೀಕ್ಷಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಸರ್ವೈರಪಿ ಪ್ರಥಮಕಾರ್ಯೇಽನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾಯೈವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅಪರೇ ತು ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮವಶಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯುನ್ಮುಖೀಭೂತಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸತ್ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಮೇವೌನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಕಾದಾಚಿತ್ಕಮೀಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅನ್ಯೇ ತ್ವೀಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯಾಚೈತನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದೀಕ್ಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತತ್ರ ಭೂಯಾನಾಗ್ರಹಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।
ನು ಶಬ್ದೋ ವಿತರ್ಕಾರ್ಥ ಇತಿ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾಽಽಹ –
ನ್ವಿತಿ ।
ಲೋಡರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಾದೇಃಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವಾಲ್ಲೋಟೋ ಲಡರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ಸೃಜ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತೀತ್ಯಸ್ಯೇಕ್ಷತೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ॥೧॥
ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನತ್ವಂ ವದನ್ಸೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೇಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಸೃಷ್ಟ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ರಷ್ಟುಶ್ಚೇತನತ್ವಸಿದ್ಧಿರೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ತಕ್ಷ್ಣಶ್ಚೇತನತ್ವಮುದಾಹರತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ನನ್ವೀಕ್ಷಿತುಸ್ತಕ್ಷಾದೇರ್ದಾರ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಕಾರಣಸಹಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಸಾದಾದಿಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇಹ ತ್ವಾತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಕಾರಣಾಂತರಾಭಾವಾತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ಚ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ತದಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಽಽತ್ಮನ ಏವೋಪಾದಾನತ್ವಾನ್ನೋಪಾದಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಯದಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇನ ಘಟಾದಿವತ್ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ತಥಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವೇನಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ವಿಯದಾದೇಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾವಸ್ಥಂ ಬೀಜಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತಮ ಆಸೀತ್, ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಭೂತ ಇತ್ಯನೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಶಬ್ದಿತಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಪರಿಣಮಮಾನವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂತಯೋರಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಚ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ನಾಮರೂಪೇ ಇತಿ ತದಾಶ್ರಯಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಾನೀಂ ಘಟಾದಿಷ್ವಪಿ ವಿವರ್ತತೈವ ಪರಿಣಾಮೋ ನಾಮ ವಿವರ್ತಾದನ್ಯೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ವಿವರ್ತ ಇತಿ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚ ಪರ್ಯಾಯ ಇತ್ಯಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ವಿವರ್ತತಯಾ ಸಿದ್ಧೇ ವಿಕಾರೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ರ ಚ ಸತ ಏವೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ ।
ಮಾಯಾ ತು ಸಹಾಯಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹೀತಿ ಸೂತ್ರಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನವಾನಿತಿ ।
ಆಕಾಶೇನ ಗಚ್ಛಂತಮಿವ ಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾಂತರಂ ಸ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ವಿವರ್ತೇಽದರ್ಶಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತುಲ್ಯತ್ವೇನ ತದುಭಯಮ್ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ತನ್ನಿರಾಸಶ್ಚ ಮಾಯಾವಿನಿರ್ಮಿತೇ ವಿವರ್ತೇ ತದುಭಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ನಿರುಪಾದಾನ ಇತಿ ।
ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮಹಾಮಾಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾಂತರತ್ವೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತತರಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರುಪ ಈಯತೇ ಮಾಯಯಾ ಹ್ಯನ್ಯದಿವ ಭವತಿ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋಽಪಾಗಾದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಬಹುಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಸತ ಏವಾಽಽತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಾಂಗೀಕಾರಾನ್ನಿರ್ಹೇತುಕಮೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯದೃಚ್ಛಾವಾದಿನಾಮ್, ಅಸದೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾನಾಮ್ । ಉಭಯಮಪ್ಯಸದಿತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಂ ಪಕ್ಷಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸದೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದೀನಾಂ ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ । ಅತ್ರ ಪಕ್ಷಶಬ್ದೇನ ತತ್ತತ್ಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾಸತ್ಕಾರಣಪಕ್ಷೇ ದಧ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಿನಾಂ ದುಗ್ಧಾದ್ಯನ್ವೇಷಣಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಃ । ಅಸತ್ಕಾರ್ಯಪಕ್ಷೇ ತ್ವಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ದೋಷಃ । ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ಚ ತಸ್ಯ ಪುರ್ವಮೇವ ಕಾರಣೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕುಲಾಲಾದಿಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾಂತರಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮಸತ್ತ್ವೇ ತತೋ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ದೋಷಃ । ಉಭಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಚೋಭಯಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾಸ್ತೇ ವಿವರ್ತವಾದೇ ನ ಪ್ರಸಜ್ಜಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾಽಸ್ಮಾಭಿರ್ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ಪರಿಣಾಮಾದಿಪಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರೇ ಪರಪಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರಲಕ್ಷಣೋ ದೋಷೋ ಭವೇದಿತಿ ಯಚ್ಛಂಕ್ಯತೇ ತನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಸುನಿರಾಕೃತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯೈವ ಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರೇಷು ದೋಷಸೂಚನಾದದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಪ್ರಪಂಚಾಕಾರತಾಭಿಧಾಯಿನ್ಯಾ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯೈವ ಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತೇ ನಿರಾಕೃತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾನಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವಾದಂಡಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿತತ್ಪಂಚೀಕರಣಾಂಡಾಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ತತ್ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಆಕಾಶಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಲೋಕೇಷ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ಪರಸ್ತಾದ್ಯೇ ಮಹರಾದಯೋ ಲೋಕಾ ಯಶ್ಚ ತಸ್ಯಾಂಭಸೋ ಲೋಕಸ್ಯಾಽಽಶ್ರುಯೋ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ತೇ ಸರ್ವೇಽಂಭಃಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ ।
ವೃಷ್ಟ್ಯಂಭಸಸ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮರೀಚಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ದ್ಯುಲೋಕಾದಿತಿ ।
ಮರೀಚಿಶಬ್ದೇನ ಸೂರ್ಯಕಿರಣಸಂಬಂಧಾದಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರದೇಶಭೇದಾದ್ಬಹುವಚನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಬಹೂನಾಂ ಮರೀಚೀನಾಂ ಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತಂ ಬಾಹುಲ್ಯಮ್ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಕಗತಸ್ತ್ರೀತ್ವಮಿವೇತ್ಯಾಹ –
ಮರೀಚಿಭಿರ್ವೇತಿ ।
ನ ತು ಮರೀಚಿಶಬ್ದೇನಾಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಸ್ವೀಕಾರೇ ಮರೀಚಿಸಂಬಂಧೋ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ । ಏತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಕವಾಶಬ್ದಾಯೋಗಾತ್ ।
ಆಪ ಉಚ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಅಧೋಲೋಕವಾಸಿಭಿರ್ಜೀವೈರಾಪ್ಯಮಾನತ್ವಾದಾಪ್ನೋತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಯೋಗಾತ್ತೇ ಲೋಕಾ ಆಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನೂಕ್ತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಪಂಚಭೂತಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷಾದ್ಭೂತಾಂತರೇಣ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನೋಪರಿತನಲೋಕಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತಾಮಂತರಿಕ್ಷಸ್ಯ ಮರೀಚಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಾರ್ಥಾಂತರೇಣ ಮೇಘಾದಿನಾಽಪಿ ಸಂಬಂಧಾತ್ತೇನ ಸ ಲೋಕಃ ಪೃಥವ್ಯಾಸ್ತತೋಽಧೋಲೋಕಾನಾಂ ಚ ಮರಣಾಪ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರೇಣಾಪಿ ಯೋಗಾತ್ಕ್ರಿಯಾಂತರೇಣ ತೇ ಲಕ್ಷ್ಯಂತಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಭೂತಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಮೇಘಾದಿಪದಾರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅಂಭಆದೀನಾಮೇವ ತೇಷು ಲೋಕೇಷು ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ತೈರೇವ ತೇ ಲೋಕಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಾಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ವ್ಯಪದೇಶಾ ಭವಂತೀತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಬಾಹುಲ್ಯಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಬ್ನಾಮಭಿರಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮರೀಚ್ಯಾದಿನಾಮಭಿರಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಶ್ರುತೇಽಬಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಂಭಆದಿಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಾನುಕ್ತೇರ್ಲೋಕಾನಾಂ ಶಂಕಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಬ್ನಾಮತ್ವಾಭಾವಾದಪ್ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪ್ತಿಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತೇಽಬ್ನಾಮತ್ವಾಭಾವೇನಾಬ್ನಾಮಭಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ । ಉಪರಿತನಲೋಕಾದ್ವೃಷ್ಟಿದ್ವಾರೇಣಾಽಽಗತಮಂಭ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಲಭ್ಯತೇ ನ ತು ಭೂತಾಂತರಮಿತ್ಯಸ್ಮದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಮುಪರಿತನಲೋಕಾನಾಮೂರ್ಧ್ವಲೋಕಗಾಮಿಪ್ರಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಧೋಲೋಕಗಾಮಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪುರಾಣೇಷು ಬಾಹುಲ್ಯೋಕ್ತೇರ್ಬಹುಭಿರಾಪ್ಯಂತೇಽಧೋಲೋಕಾ ಇತ್ಯಧೋಲೋಕೇಷು ತತ್ಕರ್ತೃಕಾಪ್ತೇರಪಿ ಬಾಹುಲ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮತಿಶೀಘ್ರಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಮರಣಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಬಾಹುಲ್ಯಮಂತರಿಕ್ಷಸ್ಯ ತು ಮರೀಚಿಬಾಹುಲ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಅಂಭೋ ಮರೀಚೀರ್ಮರಮಾಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಏತೈರ್ನಾಮಭಿರುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ್ರಾತ್ಮಾ ವಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಸಾರೀ ಮೋಚಯಿತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅಸಂಸಾರಿಣೋ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥೨॥
ಸಂಸಾರಶ್ಚ ಸಂಸರಣಾಧಿಕರಣಲೋಕಾಂಸ್ತದುಪಾಧಿಭೂತಂ ಲಿಂಗಶರೀರಂ ತದಭಿಮಾನಿನೋ ದೇವಾಂಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಂ ಸಂಸಾರರೂಪಾಶನಾಯಾದೀಸ್ತದಭಿಮಾನಿನಂ ತದ್ಭೋಕ್ತಾರಮಂತರೇಣ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಮಯಮಾವಸಥ ಇತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಕ್ರಮೇಣ ವಕ್ಷ್ಯನ್ಸಂಸರಣಾಧಿಷ್ಠಾನಲೋಕಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಪಾಲಯಿತೃದೇವತಾಸೃಷ್ಟ್ಯುಕ್ತಿವ್ಯಾಜೇನ ಸಮಷ್ಟಿಸ್ಥೂಲಶರೀರಸ್ಯ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಶರೀರಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿನಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ –
ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಪ್ರಾಣೀತಿ ।
ಫಲಸ್ಯ ತದುಪಾದಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧನಸ್ಯ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯಯಾನಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನುಶಬ್ದಸ್ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಲೋಕಾನಾಮಾಹೇತ್ಯಾಹ –
ಇಮೇ ನ್ವಿತಿ ।
ಅಹಮಿತೀತ್ಯಸ್ಯೇಕ್ಷತೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಶರೀರಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿನಾಂ ವಿರಾಡವಯವಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಂ ವಿರಾಟ್ಸೃಷ್ಟಿಮಾಹ –
ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಮೇವಾಂಡೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಾಽಂಡಮುತ್ಪಾದ್ಯಾಂಭಃಪ್ರಭೃತೀಂಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ತಥಾಽಪಿ ಸೈವೋತ್ಪತ್ತಿರಿಹಾನೂದ್ಯತೇ । ಲೋಕಪಾಲಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅದ್ಭ್ಯ ಏವೇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಕುಲಾಲಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸಕಾಶಾನ್ಮೃತ್ಪಿಂಡಮಿವೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸ್ವಾವಯವೇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾವಯವಸಂಯೋಜನಮತಿಶ್ಲಿಷ್ಟಸಂಯೋಗಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ವಿರಾಡುತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತದವಯವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಪಾಲೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಹ –
ತಂ ಪಿಂಡಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಪಃಶಬ್ದೇನಾಭಿಧ್ಯಾನಶಬ್ದಿತಂ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ನ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ತಪೋ ಜ್ಞಾನಮೇವ ನ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋ ವಾಚೋ ಲೋಕಪಾಲೋಽಗ್ನಿರ್ವಾಗಧಿಷ್ಠಾತಾ ನಿರವರ್ತತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಗಾದಿಕರಣಜಾತಮಪಂಚೀಕೃತಭೂತಕಾರ್ಯಂ ನ ಮುಖಾದಿಗೋಲಕಕಾರ್ಯಂ ತಥಾಽಪಿ ಮುಖಾದ್ಯಾಶ್ರಯೇ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತೇರ್ಮುಖಾದ್ವಾಗಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಸಹಿತಂ ಘ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ।
ಗೋಲಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ವಗ್ಗೋಲಕಮ್ । ಲೋಮೇತಿ ಲೋಮಸಹಚರಿತಂ ಸ್ಪರ್ಶನೇಂದ್ರಿಯಮುಚ್ಯತೇ । ಓಷಧಿವನಸ್ಪತಯ ಇತ್ಯೋಷಧ್ಯಾದ್ಯಧಿದೇವತಾ ವಾಯುರುಚ್ಯತೇ ।
ಚಿತ್ತಂ ತು ಚೇತೋ ಹೃದಯಂ ಹೃದಯಜ್ಞಂ ಚಾಹೃದಯಜ್ಞಂ ಚೇತ್ಯಾದೌ ಹೃದಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾನ್ಮನಃಶಬ್ದೇನಾಪಿ ತಸ್ಯೈವಾಭಿಧಾನೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಹೃದಯಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹೃದಯಕಮಲಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಬಂಧನಸ್ಥಾನಮಿತಿ ।
ಗುದಮೂಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಾನಶವ್ದೇನ ಪಾಯ್ವಿಂದ್ರಿಯಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಅಪಾನೇತಿ ।
ನನು ಶಿಶ್ನಂ ನಿರಭಿದ್ಯತೇತಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ಶಿಶ್ನರೇತಸೋರುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಿಧಾನೇ ಸ್ತ್ರೀಯೋನ್ಯಾದೇರುತ್ಪತ್ತಿರನುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಿಶ್ನಶಬ್ದೇನೋಪಸ್ಥೇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ರೇತ ಇತಿ ತದ್ವಿಸರ್ಗಾರ್ಥತ್ವೇನ ತತ್ಸಹಿತಮುಪಸ್ಥೇಂದ್ರಿಯಮಪ್ಯಶವ್ದೇನ ತಲ್ಲಕ್ಷಿತಪಂಚಭೂತೋಪಾಧಿಕಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾಽನ್ಯತ್ರ ಪರ್ಯಾಯಾಂತರೇ ಸ್ಥಾನಂ ಕರಣಂ ದೇವತಾ ಚೇತಿ ತ್ರಯಮುಕ್ತಮೇವಮಿಹಾಪಿ ಶಿಶ್ನಾದಿಶಬ್ದೈಸ್ತ್ರಯಮಪ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೇತ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಸಹ ರೇತಸೇತಿ ।
ರೇತಸಾ ಸಹಿತಂ ತತ್ಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಮುಪಪಾದಯತಿ –
ರೇತೋವಿಸರ್ಗಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ॥೪॥
ಏವಂ ಸಮಷ್ಟೀನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾನಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾಽಥ ತಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಗಯೋಗ್ಯಾಲ್ಪವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹಸೃಷ್ಟಿಂ ತೇಷು ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ಪ್ರವೇಶಂ ಚ ವಿವಕ್ಷುಸ್ತದುಪೋದ್ಘಾತತ್ವೇನ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಯೋಃ ಸೃಷ್ಟಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಾ ಏತಾ ಇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಗ್ನ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಲೋಕಪಾಲತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅಶನಾಯಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವೇನೈತಾಸಾಂ ಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಸಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡರೂಪೇ ಪತಿತತ್ವಮಾಸಕ್ತತ್ವಂ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾಭಿಮಾನೇನ ಯದ್ಬದ್ಧತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅರ್ಣವಸಾದೃಶ್ಯಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರಭವಂ ದುಃಖಮೇವ ದುಷ್ಪ್ರವೇಶನಗುಣೇನೋದಕಮಿವೋದಕಂ ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತೀವ್ರರೋಗಾದಯ ಏವ ಭಯಂಕರತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹಾ ನಕ್ರಾದಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ವಿನಾಶಾಭಾವಾದನಂತೇಽಜ್ಞಾನಾಮುತ್ತರಾವಧ್ಯಭಾವೇನಾಪಾರೇ ವಿಶ್ರಾಮಸ್ಥಾನಾಭಾವೇನ ನಿರಾಲಂಬೇ ।
ಸಮೀಚೀನವಿಶ್ರಮಸ್ಥಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಾಭಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಜನಿತಸುಖಲೇಶರೂಪೇ ವಿಶ್ರಾಮೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಶಬ್ದಾದಿಷು ಯಾ ತೃಟ್ ತೃಷ್ಣಾ ಸೈವ ಮಾರುತಸ್ತತ್ಕೃತೋ ಯೋ ವಿಕ್ಷೋಭಸ್ತನೋತ್ಥಿತಾನ್ಯನರ್ಥಶತಾನಿ ವಿಷಯಸಂಪಾದನಾದಿನಾ ಕ್ಲೇಶಾಸ್ತ ಏವೋರ್ಮಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಮಹಾರೌರವಾದಯ ಏವಾನೇಕೇ ನಿರಯಾ ನರಕವಿಶೇಷಾಸ್ತದ್ಗತಾನಾಂ ಗರ್ಭವಾಸತನ್ನಿಷ್ಕ್ರಮಣಬಾಲ್ಯಾದಯೋ ಮರಣಾಂತಾ ಯೇಽನೇಕೇ ನಿರಯಾ ದುಃಖಜನಕತ್ವಾತ್ತದ್ಗತಾನಾಂ ಚ ಯಾನಿ ಹಾ ಹೇತ್ಯಾದೀನಿ ಕೂಜಿತಾನಿ ಸ್ವಲ್ಪಧ್ವನಯ ಆಕ್ರೋಶನಾನಿ ಮಹಾಧ್ವನಯಸ್ತದುದ್ಭೂತೋ ಮಹಾರವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ । ಮಹಾಪಾತಕಾದ್ಯನೇಕನಿರಯೇತಿ ಪಾಠೇ ಮಹಾಪಾತಕಜನ್ಯಾ ನಿರಯಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಸಾರಾರ್ಣವಸ್ಯೈವಂಭೂತತ್ವೇ ತಸ್ಯ ತರಣಾಸಂಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಿವೇಕಿನಾಂ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ವಿವೇಕಿನಾಂ ತತ್ತರಣೋಪಾಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಾದಯೋ ಯ ಆತ್ಮಗುಣಾಸ್ತ ಏವ ಪಾಥೇಯಂ ಪಥ್ಯಶನಂ ತೇನ ಪೂರ್ಣಜ್ಞಾನಮೇವೋಡುಪಂ ಪ್ಲವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ । ಸತ್ಸಂಗೋ ಗುರುಸಂಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವತ್ಯಾಗಃ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ತಾವೇವ ಮಾರ್ಗೋ ಜ್ಞಾನೋಡುಪಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮೋಕ್ಷೇ ಸತಿ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಾರ್ಣವಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಾತ್ಸ ಏವ ತೀರವತ್ತೀರಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇಽರ್ಣವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಪತನಂ ನಾಮಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಸಾರೇಽಹಮಭಿಮಾನೇನ ಸಕ್ತತ್ವಮ್ । ನನು ಸಂಸಾರಾರ್ಣವಪತಿತತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಶನಾಯಾದಿಯೋಗ ಇತ್ಯಾದಿಸರ್ವೋಽಪಿ ಬಂಧಸ್ತದಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯೋ ನ ದೇವತಾನಾಮ್ । ನ ಚ ತಾಸಾಮಪಿ ತತ್ರಾಭಿಮಾನೋಽಸ್ತೀತಿ ತದುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯತೋಽಭಿಮಾನಿನಂ ಜೀವಂ ವಿಹಾಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯತೋಽಭಿಮಾನಿನೀಷು ತದುಕ್ತೇರಭಿಪ್ರಾಯೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರಾರ್ಣವಪತಿತತ್ವಂ ತಾಸಾಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾರೌರವಾದ್ಯನೇಕನಿರಯಗತಿರಿವೇತಿ ಪಾಠ ಉಕ್ತನಿರಯಗತಿರ್ಯಥಾ ದುಃಖೋಪಶಮಾಯ ನಾಲಂ ತಥಾ ಸಾಽಪಿ ನಾಲಮಿತಿ ಪೂರ್ಣೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಯತ ಏವಮಿತಿ ।
ಏವಂ ವಿದಿತ್ವೇತಿ ।
ನಾಲಮಿತಿ ವಿದಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಯ ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಹೇತುತ್ವೇನ ಯಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಸ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಿತವ್ಯಂ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನ್ವೇಷ ಪಂಥಾ ಏತತ್ಕರ್ಮೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಕ್ಥಮುಕ್ಥಮಿತಿ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ನೋಕ್ತಕೇವಲಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಷ ಪಂಥಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮೇವೋಕ್ತಂ ನ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯೋಕ್ತವಾಕ್ಯೇನ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವಾವಗಮೇನ ಸತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದೇಷ ಪಂಥಾ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಸಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಫಲತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದೇಷ ಪಂಥಾ ಇತ್ಯನೇನ ಯದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ತದೇವೋಕ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
“ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ” ಇತ್ಯನೇನಾಪಿ ಕೇವಲಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪಥನಿಷೇಧಾದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಪಂಥಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಏಷ ಪಂಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಯಾ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯೇ ಸತಿ ತತ್ಫಲಾಚ್ಚ ವೈರಾಗ್ಯೇ ಸತ್ಯೇಷ ಪಂಥಾ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಂ ಮುಖ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗೇಽಪಿ ಪಥಿಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ತಥಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗೋಪಾಯತ್ವೇನ ಸ ಉಕ್ತೋ ನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪಿಂಡಸ್ಯಾಶನಾಯಾದಿಯೋಗೇ ದೇವತಾನಾಂ ಕಥಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ಯೇನ ತಾಸಾಮನ್ನಾದನಾರ್ಥಮಾಯತನಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾದ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತ್ಯನೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಿತಾಮಹಮಿತಿ ।
ಸ್ವಜನಕಪಿಂಡಜನಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ।
ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿರಾಡ್ದೇಹ ಏವಾಽಽಯತನಂ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾತಿಪ್ರೌಢತ್ವಾತ್ತಮಾಪೂರ್ಯಂ ತತ್ರ ಸ್ಥಾತುಂ ವಯಮಸಮರ್ಥಾ ಅನ್ನಂಚ ತದ್ದೇಹಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಸಮರ್ಥಾ ಅತೋಽಸ್ಮದ್ಯೋಗ್ಯಂ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹಂ ಸೃಜಸ್ವೇತ್ಯುಕ್ತವತ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮದಾದಿವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹಂ ವಿನಾಽಪಿ ಚರುಪುರೋಡಾಶಾದಿಹವಿರದನಮಸ್ತಿ ತಥಾಽಪಿ ತದಪಿ ಹವಿರದನಂ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇವತಾದೇಹಮಂತರಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೧॥
ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹಸೃಷ್ಟಿಮಾಹ –
ತಾಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಮೂರ್ಛಯಿತ್ವೇತಿ ।
ನಿಬಿಡತಯಾ ಪರಸ್ಪರಾವಯವಸಂಯೋಜನೇನ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಗೋಶರೀರಸ್ಯೋಪರಿದಂತಾನಾಮಭಾವೇನ ದೂರ್ವಾದಿಮೂಲಸ್ಯೋತ್ಖಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶ್ವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೋಭಯತೋದಂತತ್ವೇನೋಕ್ತದೋಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ವೈ ನೋಽಯಮಲಮಿತಿ ।
ಅಶ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಗವಾಶ್ವಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸರ್ವತಿರ್ಯಗ್ದೇಹೋಪಲಕ್ಷಕತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವಯೋನಿಭೂತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಯೋನಿಭೂತವಿರಾಟ್ಪುರುಷದೇಹಸಜಾತೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಕೀಯಪರಿತೋಷದ್ಯೋತಕೇನ ಸುಕೃತಂ ಬತೇತ್ಯನೇನ ಶಬ್ದೇನ ಪುರುಷದೇಹಮುಕ್ತವತ್ಯಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯೇದಾನೀಮಪಿ ಸುಕೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂ ವೇತಿ ।
ಈಶ್ವರೇಣ ಸ್ವೇನೈವ ಕೃತಂ ಭೃತ್ಯಾದಿಕೃತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸುಕೃತಂ ಸುಷ್ಠು ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೃಷೋದರಾದಿತ್ವಾತ್ಸ್ವಯಮಿತಿಸ್ಥಾನೇ ಸುಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರ ಕರಣಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಚ ವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ಪ್ರವೇಶಮಾಹ –
ತಾ ದೇವತಾ ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸರ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ಆಯತನಮಿತಿ ।
ಗೋಲಕರೂಪಂ ಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ರಾಜ್ಞೋಽನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಬಲಾಧಿಕೃತಾದಯಃ ಸೇನಾಪತ್ಯಾದಯೋ ನಗರ್ಯಾಂ ಯಥಾ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ತದ್ವದೀಶ್ವರಸ್ಯಾನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯಾಗ್ನಿಃ ಪ್ರಾವಿಶದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ॥೩॥
ಯದ್ಯಪಿ ವಾಗಭಿಮಾನ್ಯಗ್ನಿರ್ನ ತು ವಾಗೇವ ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ವಾಚಂ ವಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಪಲಬ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ದೇವತಾಂ ವಿನಾ ಸ್ವವಿಷಯಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಯೋರೇಕಲೋಲೀಭಾವೇನಾಭೇದೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ವಾಗೇವೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೇವತಾನಾಮೇವೇಶ್ವರೇಣ ಪ್ರವೇಶಶ್ಚೋದಿತಸ್ತಥಾಽಪಿ ಕರಣೈರ್ವಿನಾ ತಾಸಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದದನಾದಿಭೋಗಾಸಂಭವಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರವೇಶೋಽರ್ಥಾಚ್ಚೋದಿತ ಏವೇತಿ ತೇಷಾಮಪಿ ಸ ಉಕ್ತಃ ॥೪॥
ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಯೋರಪಿ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹೇಽಪಿ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ತಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಮವತಾರಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸತ್ಯಾವಿತಿ ಕಾರಣೀಭೂತೇ ವಿರಾಡ್ದೇಹೇಽಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷೋ ಯದಿ ಸ್ಯಾದಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಯೋರಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಮುಖಾದಯ ಇವ ತದಾ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹೇಽಪಿ ತದೇವ ಸ್ಯಾತ್ತಯೋರಧಿಷ್ಠಾನಂ ತೇಷಾಮಿವ ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಅತೋ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೇ ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧತ್ಸ್ವೇತ್ಯನಂತರಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಅನ್ನಮದಾವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಸ್ತಾವದ್ಯುವಯೋಃ ಕಾರಣೇ ಸಮಷ್ಟಿದೇಹೇಽಭಾವಾದಿಹಾಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಕಾರಣಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯೇಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾದನಂ ತು ಯುವಯೋರ್ಧರ್ಮರೂಪತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಿಣಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತನಾವದ್ಧರ್ಮೀಭೂತದೇವತಾಗತಮೇವಾನ್ನಾದನಂ ಯುವಯೋರಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಭಾವರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮಿಣೋಽಪ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತನಾವದ್ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮದೇವತಾ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹಗತದೇವತಾ ಅಧಿದೇವತಾಃ ಸಮಷ್ಟಿವಿರಾಡ್ದೇಹಗತಾ ಹವಿರ್ಭುಜೋಽಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ತಾಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ಭೋಗೈಕದೇಶದಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ ।
ಏತಾಸು ಭಾಗಿನ್ಯಾವಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೇವತಾಸು ಭಾಗವತ್ವಾಯೋಗಾದ್ದೇವತಾಭಾಗೇನ ಭಾಗವತ್ವಮಂಶವತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದ್ದೇವತ್ಯ ಇತಿ ।
ಯದ್ದೇವತ್ಯೋ ಯದ್ದೇವತಾಸಂಬಂಧೀ ಯೋ ಭಾಗಃ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸಂಬಂಧಿನಾ ತೇನೈವ ಭಾಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹವಿರಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯವಿಷಯೋಽಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕರೋಮೀತ್ಯನಂತರಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮಿದಾನೀಂತನವ್ಯವಹಾರೇಣ ದೃಢೀಕರ್ತುಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಾವೇವಂ ವ್ಯದಧಾತ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹವಿರ್ಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಮಧಿದೈವತಂ ಹವಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇಽಧ್ಯಾತ್ಮದೇವತಾಯೈ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯೋ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಭಾಗಿನ್ಯಾವೇವೇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯೇಣ ಹವಿಷಾ ಚಾಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾತೃಪ್ತೌ ತಯೋರ್ನಾಶ ಏವ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ತು ತದ್ಭಾಗೇನ ಭಾಗಿತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ತಯೋಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಾಶೇ ಪುನಃ ಕಾಲಾಂತರೇ ತೇ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಅತಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತಯೋರೇವ ತಯೋಃ ಕದಾಚಿದಿಂದ್ರಿಯದೇವತಾನಾಂ ವಿಷಯೋನ್ಮುಖತಯಾ ಪ್ರೇರಕತ್ವರೂಪಂ ಕಾರ್ಯೌನ್ಮುಖ್ಯಂ ಕದಾಚಿತ್ತದಭಾವರೂಪೋಪಶಾಂತಿರಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಹವಿಷಾ ದೇವತಾತೃಪ್ತಾವಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಯೋರಪಿ ತೃಪ್ತಿರುಪಶಾಂತಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ಭಾಗೇನ ಭಾಗವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ರೂಪಾದಿಗ್ರಹಣದಶಾಯಾಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಯೋರ್ನಶಾಂತಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ನ ಸರ್ವತ್ರ ಭಾಗವತ್ತ್ವಂ ತಯೋರಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾರ್ತಸ್ಯಾನ್ನಪಾನದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿನಾಽನ್ನಪಾನಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಪರಿತೋಷೇಣ ಮನಸಿ ತೃಷ್ಣಾ ಶಾಂತೇವ ಭಾತಿ । ನ ತು ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಬಾಧತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷ್ವಪಿ ತಯೋರ್ಭಾಗವತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಾಯಣೀಯದೀಪಿಕಾಯಾಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಶಬ್ದೇನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಗೋಚರೌ ತೃಷ್ಣಾಕಾಮಾವುಚ್ಯೇತೇ । ಅನ್ನಮದಾಮೇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯನ್ನಾದನಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಗ್ರಹಣಮೇವ ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯದೇವತಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಾದನಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಗ್ರಹಣೇನ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಗೋಚರಯೋಸ್ತಯೋಃ ಶಾಂತಿರಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೇಷ್ವಪಿ ತಯೋರ್ಭಾಗವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ । ನ ಚೇಂದ್ರಿಯದೇವತಾತೃಪ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ತಯೋಃ ಪೃಥಕ್ತೃಪ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯದೇವತಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯೋನ್ಮುಖತಯಾ ಪ್ರೇರಕತ್ವರೂಪಕಾರ್ಯೌನ್ಮುಖ್ಯನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಶಾಂತಿರೇವ ಪೃಥಕ್ತಯೋಸ್ತೃಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯರ್ಣವಪ್ರವೇಶನಮಶನಾಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮನ್ನಾದನಮಿತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪಂಜರಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರೇವ ನೇಂದ್ರಿಯದೇವತಾನಾಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾದಿ ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಭೋಕ್ತೃಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾದಿಂದ್ರಿಯದೇವತಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮೇವ ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ತೇಷ್ವೇವ ತಮಾರೋಪ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ದೋಷಃ ॥೫॥
ಏವಂ ಭೋಗಸಾಧನಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೋಗ್ಯಸೃಷ್ಟಿಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ನುಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ವಿತರ್ಕಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ –
ಲೋಕಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವಲ್ಲೋಕಪಾಲಪ್ರಾರ್ಥನಾಂ ವಿನಾ ಸ್ವಯಮೇವಾನ್ನಂ ಸ್ರಷ್ಟುಂ ವಿತರ್ಕಿತವಾನಿತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಮೀಶ್ವರತ್ವಜ್ಞಾಪನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಅಪ ಇತಿ । ಪಂಚ ಭೂತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಅಭ್ಯತಪದಿತಿ ।
ಏತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಮನ್ನಭೂತಾ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಯೋ ಜಾಯಂತಾಂ ಮಾರ್ಜಾರಾದೀನಾಮನ್ನಭೂತಾನಿ ಮೂಷಕಾದೀನಿ ಜಾಯಂತಾಮಿತಿ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೂರ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಕರಚರಣಾದಿಮತೋಽಭಿಧಾನೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇರಗ್ರಹಣಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಘನರೂಪಮಿತಿ ।
ಕಠಿನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಮೂರ್ತಾನಾಮಪಿ ವಾಯುಚಂದ್ರಕಿರಣಾದೀನಾಂ ಸರ್ಪಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯನ್ನತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾಹ –
ಧಾರಣಸಮರ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
ಶರೀರಧಾರಣಸಮರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚರೇತಿ ।
ಚರಂ ಮೂಷಕಾದ್ಯಚರಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ವೈ ಸಾ ಮೂರ್ತಿರಜಾಯತಾನ್ನಂ ವೈ ತದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಮೂರ್ತಿರೂಪಮಿತಿ ॥೨॥
ಶಬ್ದಾದಿಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯದೇವತೋಪಾಧಿಕಂ ನ ಸ್ವತ ಆತ್ಮನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾದಿಭೋಗಮುಕ್ತ್ವೇದಾನೀಮನ್ನಪಾನಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯಪಾನವೃತ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಕಂ ನ ಸ್ವತ ಆತ್ಮನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತಸ್ಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪರಿಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮಾಹ –
ತದೇನದಿತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಂ ತತ್ಪರಾಙ್ಸದತ್ಯಜಿಘಾಂಸದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪರಾಙ್ಪದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಪರಾಗಂಚತೀತಿ ।
ಮತ್ವೇತ್ಯನಂತರಂ ಪರಾಗಂಚತಿ ತದ್ವದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅತಿಗಂತುಮೈಚ್ಛದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯಚೇತನಾನ್ನಸ್ಯ ನೈವಮಿಚ್ಛಾ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃಶರೀರಾಂತರ್ನ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಕಿಂತು ಬಹಿರೇವ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಲಕ್ಷಣಃ ಪಿಂಡಸ್ತದನ್ನಂ ವಾಚಾಽಜಿಘೃಕ್ಷದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನ್ವಿದಾನೀಮಿವ ಪ್ರಥಮಮೇವಾಪಾನೇನೈವಾನ್ನಜಿಘೃಕ್ಷಾ ತಸ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ನಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯೇದಾನೀಂತನಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಾತ್ತದಾನೀಂ ಚಾಪಾನೇನಾನ್ನಾದತ್ವಸ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ತಸ್ಯ ವಾಗಾದಿನಾಽನ್ನಜಿಘೃಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಥಮಜತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಅನ್ನಮದಾಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ವ್ಯಷ್ಟಿಶರೀರಸ್ಯ ಸಮಷ್ಟಿಪಿಂಡಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಾಭಾವಾದಪಶ್ಯನ್ನಜಾನನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವದನಕ್ರಿಯಯಾ ಪ್ರಥಮಜಸ್ಯ ಪಿಂಡಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯಾನ್ನಗ್ರಹಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಗತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ದ್ರಢಯತಿ –
ಸ ಪ್ರಥಮಜ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಥಮಮನ್ನಪದಂ ಗೃಹೀತವಾನ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ತತ್ಕಾರ್ಯಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದನಂತರಭೂತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಾನೀಂತನಶರೀರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನವ್ಯಷ್ಟಿಶರೀರಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಾಹೃತ್ಯೇತಿ ।
ವಾಚಕಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಜೋಽಪೀತ್ಯಸ್ಯನಾಶಕ್ನೋದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಪ್ರಾಣೇನ ಘ್ರಾಣೇನಾಭಿಪ್ರಾಣ್ಯಾಽಽಘ್ರಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಾನೇನೇತಿ ।
ಮುಖಚ್ಛಿದ್ರೇಣಾಂತರ್ಗಚ್ಛತಾ ವಾಯುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಾತ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಶ್ವಸನವೃತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ನಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ವತ ಇತ್ಯೇತತ್ತದೇನತ್ಸೃಷ್ಟಂ ಪರಾಙಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತೇನ ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಯೇನ ಕಾರಣೇನಾಪಾನೇನಾನ್ನಮಶಿತವಾಂಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಾನವೃತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಗ್ರಾಹಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೃಢೀಕರ್ತುಮನ್ನಾಯುರಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅನ್ನಾಯುರಿತಿ ।
ಅನ್ನಮದಾಮೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥೪॥೫॥೬॥೭॥೮॥೯॥೧೦॥
ಏವಂ ಭೋಗಾದಿಕರಣಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಭೋಗಾಯತನಸ್ಯ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಶರೀರಸ್ಯ ಭೋಗೋಪಕರಣಾನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸಮಷ್ಟಿಶರೀರೇ ಲೋಕಪಾಲತ್ವೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿಶರೀರೇ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಗೇ ಪ್ರೇರಕಯೋರಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಯೋಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರಣನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭೋಗಸ್ಯಾಪಾನವೃತ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಠಸ್ಯಾನ್ನಪಾನಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಭೋಗಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಭಿಧಾಯೇದಾನೀಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸ್ರಷ್ಟುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಚಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಪುರಸ್ಯ ಪೌರಾಣಾಂ ಪುರವಾಸಿನಾಂ ತತ್ಪಾಲಯಿತೄಣಾಂ ರಾಜನಿಯುಕ್ತಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿಸಮಾಂ ತತ್ತುಲ್ಯಾಮನ್ನನಿಮಿತ್ತಾಮನ್ನಾಧೀನಾಂ ಸಂಘಾತಸ್ಥಿತಿಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪದಾರ್ಥಾನುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ವಾಚಾಽಭಿವ್ಯಾಹೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಭಿವ್ಯಾಹರಣಾದಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುರ್ಗರ್ಭಿತಮಿದಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಪರಾರ್ಥಂ ಸದಿತಿ ।
ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪರಮರ್ಥಿನಂ ಮಾಮೃತೇ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಕೇವಲಂ ಭೋಕ್ತೃರಹಿತವ್ಯವಹರಣಾದಿ ತಯತ್ತನ್ನ ಕಥಂಚನ ಭವೇತ್ಕಥಂಚಿದಪಿ ನ ಭವೇದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ನಿರರ್ಥಕಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಚಾದ್ಯಜರ್ಥಯಿತಾ ಪುರುಷಸ್ತದ್ರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಯಿತಾ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಾಗಾದಿಕಂ ಪ್ರೇರಯತಿ । ತದಭಾವೇ ಪ್ರೇರಕಾಭಾವಾದ್ವಾಗ್ವ್ಯವಹಾರಾದಿಕಂ ನ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾಽರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಮರ್ಥಿನೋಽಭಾವೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸತ್ತನ್ನ ಭವೇತ್ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ –
ಬಲಿಸ್ತುತ್ಯಾದಿವದಿತಿ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪೌರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯಥಾಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯಥಾ ಪೌರಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಬಲಿಸ್ತುತ್ಯಾದಿಕಂ ಸ್ವಾಮಿನಮಂತರೇಣ ನ ಭವೇತ್ತದ್ವದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸ್ವಾಮಿನಮಂತರೇಣೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸತ್ಯೇವೇತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರೇಣಾರ್ಥಾದನ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮಿನಾಽರ್ಥಿನಾ ವಾಗಾದಿವ್ಯವಹಾರಕೃತೋಪಕಾರಭಾಜಾಽಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾ ವಾಗಾದಿಪ್ರೇರಕೇಣ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ಚಾಯಸ್ಕಾಂತವಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ನ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕೃತೇತಿ ।
ಕೃತಾಕೃತತೋಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ಭೋಕ್ತ್ರೇತಿ ।
ರಾಜ್ಞೇತ್ಯಸ್ಯೇತಿಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣೇಕ್ಷತೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಏವಂ ವಾಗ್ವ್ಯವಹರಣಾದಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮಯಾ ಪ್ರವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪಬೋಧಾರ್ಥಂ ಚ ಮಯಾ ಪ್ರವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸ ಈಕ್ಷತ ಯದಿ ವಾಚಾಽಭಿವ್ಯಾಹೃತಮಿತ್ಯಾದ್ಯಥ ಕೋಽಹಮಿತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರವೇಶಪ್ರಯೋಜನಕಥನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಥಮ್ ನ್ವಿದಮಿತಿವಾಕ್ಯತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಸ ಈಕ್ಷತ ಕತರೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಿತಮಪೀಹೈವಾಽಽಕೃಷ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಸಂಹತಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರೋಪಕಾರರೂಪಾಭಿವ್ಯಾಹರಣಾದಿಕಾರಿತ್ವಂ ಪರಾರ್ಥಿನಮುಪಕಾರಭಾಜಮಂತರೇಣ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಯದಿ ವಾಚೈವ ಕೇವಲಯಾಽಭಿವ್ಯಾಹೃತಂ ಭವೇದಿತ್ಯೇವಕಾರಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಿತಮ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಯದಿ ಪ್ರಾಣೇನೈವಾಭಿಪ್ರಾಣಿತಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಭಿಪ್ರಾಣಿತಮಾಘ್ರಾತಮಭ್ಯಪಾನಿತಮಂತರ್ಗತಂ ಭಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ ಯದ್ಯಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಯಂ ಸನ್ನಿತಿ । ಅಯಮಾತ್ಮಾಽಸ್ತಿ ಸ ಚೈವಂರೂಪಶ್ಚೇತಿ ನಾಧಿಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರವೇಶೇ ಸ್ವಸ್ಯಾಧಿಗಮೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರವೇಶೇ ತು ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರವೇಶಫಲಮಾಹ –
ವಿಪರ್ಯಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರವಿಶ್ಯಾಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದ್ಯುಪಲಂಭೇ ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದನರೂಪಃ ಸಂಚೇತ್ಯಧಿಗಂತವ್ಯೋಽಹಂ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವೇದನರೂಪತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಯೋಽಯಂ ವಾಗಾದ್ಯಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದಿ ವೇದ ಸ ವೇದನರೂಪ ಇತ್ಯಧಿಗಂತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ನ ಚ ವೇದಿತುಃ ಕಥಂ ವೇದನರೂಪತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೇದಿತುರವೇದನರೂಪತ್ವೇ ತಸ್ಯ ವೇದನಾಂತರಕರ್ಮತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ವೇದನೇ ವೇದಿತೈವ ಕರ್ತಾ ಚೈದೇಕಸ್ಮಿನ್ವೇದಿತರಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅನ್ಯೋ ವೇದಿತಾ ಕರ್ತಾ ಚೇತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ವೇದಿತೇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವೇದಿತುರ್ವೇದನರೂಪತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಘ್ರಾತೃಘ್ರೇಯಘ್ರಾಣವೇದನಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯ ವೇದನರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಮುಕ್ತ್ವಾಽಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯದರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸಂಹತಾನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದಿ ಯದರ್ಥಂ ಸೋಽನ್ಯೋ ವಾಗಾದಿಭಿರಸಂಹತಃ ಸಂಶ್ಚೇತ್ಯಧಿಗಂತವ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಸಂಹತಾನಾಮಸಂಹತಪರಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ ಯಥೇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ವಾಗಾದ್ಯಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದಿ ಸ್ವಾಸಂಹತಪರಾರ್ಥಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಸಂಹತತ್ವಾತ್ಕುಡ್ಯಾದಿವತ್ಪ್ರಾಸಾದಾದಿವಚ್ಚೇತಿ । ತದ್ವದಿತ್ಯನಂತರಂ ಶ್ರುತಿಗತಂ ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ಪದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ತು ಸ್ಪಷ್ಟತಯಾ ತ್ಯಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯವಶಾತ್ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯಾವಸರ ಇತೀದಾನೀಂ ಸ ಈಕ್ಷತ ಕತರೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವೇತಿ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತಃ ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ವಾಗಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರ್ಮತ್ಸ್ವರೂಪಬೋಧಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತರಿತಿ ಪಾಠೇ ಶರೀರಸ್ಯಾಂತಃ ಪ್ರಪದ್ಯಾ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕತರೇಣೇತಿ ಪದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಪದಂ ಚೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಗೃಹೀತಂ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಅನಯೋಃ ಕತರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಪದ್ಯಾ ಇತ್ಯನಂತರಂ ಶ್ರೌತಂ ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ಪದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೧೧॥
ಅನಂತರಂ ಸ ಈಕ್ಷತ ಯದಿ ವಾಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ತದುತ್ತರಂ ಸ ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ತದಪೇಕ್ಷಿತಮಾಹ –
ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವೇತಿ ।
ಪರ್ಯಾಲೋಚ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೃತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಮಾರ್ಗೇಣ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಪ್ರವೇಶೋಽನುಚಿತ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಮಾರ್ಗೇಣ ಪ್ರವೇಶಂ ನಿಶ್ಚಿತವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಿಂಡಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಪದ್ಯೇಯಮಿತ್ಯನಂತರಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಮಪೇಕ್ಷಿತಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾ ಏತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇತಿ ಲೋಕ ಇವೇತಿ ।
ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಮೂರ್ಧಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಪ್ರಪದ್ಯೇಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯೇಮಂ ಸಂಘಾತಂ ಪ್ರಾಪದ್ಯತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನನು ನವ ವೈ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ದ್ವಾವವಾಂಚೌ ।
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀತ್ಯಾದಿಷು ದ್ವಾರನವಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ತು ಮೂರ್ಧನಿ ದ್ವಾರಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಸ್ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಶ್ರುತಿತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ದ್ವಾರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನೈವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸೈಷೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಸೈಷೇತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮೂರ್ಧ್ನೀತಿ ।
ಮೂರ್ಧನಿ ಚಿರಂ ವಿಷವೃಕ್ಷತೈಲಾದಿವಾರಣಕಾಲೇ ತಿಕ್ತಾದಿತದ್ರಸಸಂವೇದನಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಾ ದ್ವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ದ್ವಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂತು ತಸ್ಯಾ ವಿದೃತಿರಿತಿ ನಾಮ್ನಾಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ವಿದೃತಿರಿತಿ ।
ಅನೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸ್ವಪ್ರವೇಶಾರ್ಥಮಸಾಧಾರಣತಯಾ ವಿದಾರಿತತ್ವಾನ್ನ ಭೃತ್ಯಸ್ಥಾನೀಯಚಕ್ಷುರಾದಿಪ್ರವೇಶದ್ವಾರೈಃ ಸಹ ನವ ವೈ ಪುರುಷ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಷು ಪರಿಗಣಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಶ್ರೌತಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ವಕ್ತುಂ ತದೇತನ್ನಾಂದನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರೈತದೇವ ನಾಂದನಂ ನಾನ್ಯಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇತರಾಣಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಮೃದ್ಧೀನೀತಿ ।
ಸಮ್ಯಗೃದ್ಧಿರಾನಂದೋ ಯೇಷು ತಾನೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಹೇತುಶಬ್ದಂ ಭಾವಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯಾಽಽನಂದಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಂ ಯೇಷಾಮಿತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಹೇತೂನೀತಿ ನಪುಂಸಕತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಂದತ್ಯನೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಗತ್ವೇತಿ ಅನೇನ ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಶ್ರುತೌ ಪಸಿದ್ಧಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವಂ ಪ್ರವೇಶಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಕಂ ಸಂಸಾರಮಾಹ ತಸ್ಯೇತಿ । ಏವಂ ಪುರಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಜೀವೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯ ರಾಜ್ಞ ಇವ ತ್ರಯ ಆವಸಥಾಃ ಕ್ರೀಡಾಸ್ಥಾನಾನೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತಾನ್ಯೇವಾಽಽಹ –
ಜಾಗರಿತೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಲಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನ ಇತಿ । ಮನಸೋಽಧಿಕರಣಂ ಕಂಠಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಂಠೇ ಸ್ವಪ್ನಂ ಸಮಾದಿಶೇದಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಹೃದಯಾಕಾಶ ಇತಿ । ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಭೂತಾಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವೋ ವರ್ತತೇ ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಹೃದಯಾವಕಾಶೇಽವಸ್ಥಾನಾತ್ತತ್ಸಂಪನ್ನೋಽಪಿ ತತ್ರೈವ ವರ್ತತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹೃದಯಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೈವ ದಹರಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನೇ ತಸ್ಯ ತ್ರಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ವಪ್ನತುಲ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಏವ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ವೇತಿ ।
ತಾನೇವಾಽಽಹ –
ಪಿತೃಶರೀರಮಿತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವೇತ್ಯದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಕಥಮಾವಸಥಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽವಸ್ಥಾನಂ ಮೃಷಾತ್ವಾನ್ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ತ್ರಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತ್ರಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನತುಲ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಾಗ್ರದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಪಿತ್ರಾದಿಶರೀರತ್ರಯಂ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತೇಷಾಂ ಸ್ವಪ್ನತುಲ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಶರಿರತ್ರಯಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ತತ್ಪ್ರಬೋಧಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಬೋಧತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ತಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವಿವೇಕಿನಾಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಜ್ಞತ್ವಾತ್ತಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ವಸ್ತುತತ್ತ್ವತಿರೋಧಾನೇನಾಸದ್ವಸ್ತುಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಜಾಗರಿತಮಪಿ ತಥಾಭೂತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನಾದವಿದ್ಯಮಾನಜಗತ್ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತರಂ ಯನ್ಮನಸ್ತದ್ದ್ವಿತೀಯ ಆವಸಥ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅಯಮಾವಸಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽರ್ಥಾಂತರಂ ನೋಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಸಾದಭೂಮಿಕಾವದುಪರ್ಯಧೋಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಾ ಏವ ಚಕ್ಷುರಾದಯೋಽಂಗುಲ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಂತೇ ಬಾಹ್ಯಾವಸಥಭ್ರಾಂತಿವಾರಣಾಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅಯಮಾವಸಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಾನುಕೀರ್ತನಮೇವೇತಿ ।
ನನ್ವಾವಸಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೃಹವಿಶೇಷವಾಚಿನಃ ಕಥಮಕ್ಷ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽವಸಥಸ್ಥಸ್ಯೇವೈಷು ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ದೀರ್ಘನಿದ್ರಾದರ್ಶನಾತ್ತೇಷು ಸುಖಂ ಸುಪ್ತಸ್ಯೇವ ಶೀಘ್ರಪ್ರಬೋಧಾದರ್ಶನಾದ್ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾಽಽವಸಥತ್ವಮಾಹ –
ತೇಷು ಹ್ಯಯಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಾಽವಿದ್ಯಯೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅನುಭವೈರಿತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯೇತ ಆವಸಥಾ ಉಚ್ಯಂತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ನನು ಜಾಗರಿತಾದಿಕಂ ಭೂತಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ನ ತ್ವಾತ್ಮನಃ ॥೧೨॥
ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಿನಾತ್ತದ್ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸ ಜಾತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಜಾತ ಇತಿ ।
ಭೂತಾನ್ಯೇವಾಽಽಭಿಮುಖ್ಯೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವ್ಯಾಕರೋದ್ವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತವಾನುಕ್ತವಾಂಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಕಾಣೋಽಹಂ ಸುಖ್ಯಹಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ – “ಅನ್ನ ಜೀವೇನಾಽಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” ಇತಿ ।
ನನು ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಕಥಮುಕ್ತತಾದಾತ್ಮ್ಯಭ್ರಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ ಶ್ರುತಿಃ –
ಕಿಮಿಹಾನ್ಯಮಿತಿ ।
ಇಹಾಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇಽನ್ಯಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಾವದಿಷತ್ಕಿಮಿತಿ ಕಾಕ್ವಾ ನೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಜ್ಞಾತವಾನಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥೇ ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾದಭಿವ್ಯೈಖ್ಯದಿತ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋ ವಾ । ಇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷಿತಂ ಲೇಖಕದೋಷಾತ್ಪತಿತಂ ವಾ ।
ಏವಮಧ್ಯಾರೋಪಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತಸ್ಯಾಪವಾದಾರ್ಥಂ ಸ ಏತಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಕದಾಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ವಾ ಸ ಜಾತ ಇತ್ಯಾದಿರಪವಾದಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಏವಂ ಯೋಜನಾ । ಭೂತಾನಿ ವ್ಯಾಕರೋದ್ವಿವಿಚ್ಯಾಕರೋತ್ । ಕಿಮೇಷಾಂ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾಽಸ್ತಿ ನೇತಿ ವಿಚಾರಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಾರ್ಯ ಚ ಕಿಮನ್ಯಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವತಃಸತ್ತಾಕಂ ವಾವದಿಷದ್ವದಿಷ್ಯಾಮಿ ನ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ನೋಮೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪದಾರ್ಥಶೋಧನವತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾಹ –
ಸ ಇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ಪುರುಷೋ ವೇದೇತಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತೇನ ವಿನಾ ಸ್ವತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಮೇತಿ ।
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಉಪನಿಷತ್ಕಾಂಡಸ್ಯ ಭೇರೀಸ್ಥಾನತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಬೋಧಜನಕಶಬ್ದತ್ವಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಪುರಿ ಶಯಾನಮಿತಿ ।
ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ದ್ವಾರಾ ಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಲುಪ್ತೇನೇತಿ ।
ತೇನ ಸಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತಾಪ್ರಖ್ಯಾಪಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಾಹ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಇತೀ೩ ಇತಿ ಪ್ಲುತೇರರ್ಥಮಾಹ –
ಅಹೋ ಇತಿ ।
ವಿಚಾರಣಾರ್ಥಾ ಪ್ಲುತಿಃ । ಪೂರ್ವಮಿತಿ ವಿಚಾರಣಾರ್ಥೇ ಪ್ಲುತೇರ್ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ಪ್ಲುತ್ಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಂ ನ ವೇತಿ ವಿಚಾರ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾತಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾಹೋ ಇತಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೩॥
ತಸ್ಯೇದಂದ್ರನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ತಸ್ಮಾದಿದಂದ್ರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇದಂ ನಿತ್ಯಮೇವಾಪರೋಕ್ಷೇಣ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತ್ಯೇವಮಪಶ್ಯದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಥಮಿದಂದ್ರನಾಮತ್ವಮತ ಆಹ –
ಇದಂದ್ರೋ ಹ ವಾ ಇತಿ ।
ನನ್ವಿಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿರಿತ್ಯಾದಾವಿಂದ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನತ್ವಿದಂದ್ರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಮೇವಮಿತಿ ।
ಇದಂದ್ರಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾರ್ಥಮಕ್ಷರಲೋಪೇನೇಂದ್ರ ಇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ಷೋಕ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಪೂಜ್ಯೇತಿ ।
ಪೂಜ್ಯಾನಾಂ ಪರೋಕ್ಷತಯೈವ ನಾಮ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಪೂಜ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವಾಽಽಚಾರ್ಯಾ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಾಮೇವ ಪ್ರೀತಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಲೋಕೇ ನ ತು ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಾದಿನಾಮಗ್ರಹಣ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನಾಮ್ನಃ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ನಾಮ ಯಥಾರ್ಥನಾಮ್ನೋ ರೂಪಾಂತರಕರಣೇನ ಸ್ವರೂಪಾಚ್ಛಾದನಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ॥೧೪॥
ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಲೋಕಲೋಕಪಾಲಸೃಷ್ಟ್ಯಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಸಂಯೋಜನಾದೀನಾಂ ಬಹೂನಾಮರ್ಥಾನಾಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಶಂಕಾವಾರಣಾಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಶರೀರೇಷ್ವೇಕ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಸ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಽರ್ಥ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ । ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಮಯಮೇವಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭಪರ್ಯಾಲೋಚನಯೇತ್ಯಾಹ –
ಜಗದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾಽನ್ನಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತೀ ಏವೋಕ್ತೇ ತಥಾಽಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಾತ್ಪ್ರಲಯೋಽಪ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯ ಇತಿ ಪ್ರಲಯಕೃದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಲೋಕಪಾಲಾದೀನಾಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾಽಸಂಸಾರೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸರ್ವಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ವಿಶೇಷತಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣಾಪಿ ಸರ್ವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಸರ್ವವಿತ್ ।
ಸೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯಂತೇನ ಜಗತಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತದಭೇದಮಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರವೇಶೋಕ್ತ್ಯೈವ ತದಭೇದಃ ಕಿಂತು ತದಭೇದಜ್ಞಾನೋಕ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೇಶ ಉಕ್ತಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಯಾ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಸ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರ ಏವ ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯೇಷ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಸಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಗತವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪ್ಯೇತಮೇವಾರ್ಥಮಾಹೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯೋಪೀತಿ ।
ಸಮ ಇತಿ । ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವೇಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಈಕ್ಷತೇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭಾದಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಮಿದಾನೀಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯೇಷ ಏವಾರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇತಿ ।
ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮಿತ್ಯಾದೌ ಚಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯೈವಾಸಂಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಶರೀರತ್ವಾದ್ವಿದಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಪ್ರವೇಶಶ್ಚ ನ ಸಂಗಚ್ಛತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥೇಽಸಂಗತತ್ವಮುತ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥೇ । ಆದ್ಯೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಗತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ಚ ವೇದಸ್ಯ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣೈರೀಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮೃದಾದ್ಯುಪಾದಾನವತ ಏವ ಸ್ತ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಮುದ್ಧರಣಸಮ್ಮೂರ್ಛನೇ ಇತ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ತದಸಂಗತಮ್ । ಶಸ್ತ್ರಾದಿನಾ ಮೂರ್ತೇನ ವಿದಾರಣಂ ನ ತ್ವಮೂರ್ತಾಧ್ಯಾನಾನ್ಮುಖಾದಿಭ್ಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಅಸ್ಯ ದಾಹಾದಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಮೂರ್ತಸ್ಯೈವಾನ್ಯೇನ ಸಂಯೋಜನಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನಾಶನಾಯಾದೇರಮೂರ್ತಸ್ಯ । ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಶರೀರಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಯಾ ಅಯೋಗಸ್ತದಾ ಗವಾದಿಶರೀರಾಭಾವಾತ್ । ಸ್ವಯಂ ಚಾಶರೀರತ್ವಾದಾನಯನಾಯೋಗಃ । ತೇಷಾಮಶರೀರತ್ವಾದಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರವೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅನ್ನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಪಲಾಯನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ವಾಗಾದೀನಾಂ ಹಸ್ತಾದಿವದ್ವಸ್ತ್ವಾದಾನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತೈರ್ಜಿಘೃಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸರ್ವಮಸಂಗತಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಮಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಂಕತೇ –
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವ ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರಾತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಖಿದದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥೇ ಚ ನಾಸಂಗತಿರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಸ್ವಯಮೇವ ದ್ವಾರಂಕೃತ್ವಾಽನೇಕೇಷು ಗೃಹೇಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯೈಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ತದ್ವದಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವಮಿತಿ ಬೋಧಯಿತುಂ ವಿದಾರಣಪ್ರವೇಶನೇ ಉಚ್ಯೇತೇ । ನ ತು ಸೋಽರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ವಿವಕ್ಷಿತಾತ್ಮೈಕತ್ವಬೋಧದ್ವಾರತಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಾರ್ಥದ್ವಾರತಯೋಕ್ತವಪೋತ್ಖನನಾದಿವದರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತ ಏವ ಪ್ರವೇಶಾದೇರಿಹೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯ ಗುಣಾರ್ಥವಾದತ್ವಂವಪೋತ್ಖನನಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿತ್ಯಾದಿವದ್ಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಽಹ –
ಮಾಯಾವೀತಿ ।
ಮಾಯಯಾಽಘಟಿತಮಪಿ ಸರ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇಽಘಟಿತಘಟಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರಘಟಿತಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿವನ್ಮೃಷಾತ್ವಮೇವೇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಮಘಟಿತಮಪೋ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾವಬೋಧಶ್ಚೇದ್ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತರ್ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸ ಉಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮನೇನ ವೃಥಾ ಪ್ರಪಂಚನೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಸುಖೇತಿ ।
ಅವಬೋಧನಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ಸುಖೇನ ವಕ್ತುಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಸುಖೇನ ಶ್ರೋತುಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಲೋಕಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರ್ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವೇನಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಮೇವಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾ ಅಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಪೂರ್ವತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಫಲಾಲಾಭಾತ್ಫಲವತ್ಯಜ್ಞಾತೇ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಯಮಾತ್ ।
ಅನ್ಯಥಾ ರುದ್ರರೋದನಾದೇರಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಪತ್ತೇರ್ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತು ಫಲದರ್ಶನಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಐಕಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಏತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಂ ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ವಿದ್ವಾನಮೃತಃ ಸಮಭವದಿತ್ಯಾದಿಷು ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷ್ವಿತ್ಯನೇನೈಕಾತ್ಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ನ ಹಿನಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾಽಽತ್ಮಾನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ಮೃತಿಷು ಚೇತಿ ।
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಽಮೃತಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । “ಸೋಽಹಂ ಸ ಚ ತ್ವಂ ಸ ಚ ಸರ್ವಮೇತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತ್ಯಜ ಭೇದಮೋಹಮ್ । ಇತೀರಿತಸ್ತೇನ ಸ ರಾಜವರ್ಯಸ್ತತ್ಯಾಜ ಭೇದಂ ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿಃ” ॥ ಇತ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ “ಸ ಚಾಪಿ ಜಾತಿಸ್ಮರಣಾಪ್ತಬೋಧಸ್ತತ್ರೈವ ಜನ್ಮನ್ಯಪವರ್ಗಮಾಪ” ಇತ್ಯಾದಿವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಮಾದ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮೈಕ್ಯಮೇವಾಸ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೈತದೇವ ಸ್ಥಿರೀಕರ್ತುಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜೀವ ಈಶ್ವರೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ತ್ರಯ ಆತ್ಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಜೀವೋಽಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಲೋಕ ಏಷ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ಪ್ರಷ್ಟಾ ಯಜೇತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಏಕ ಇತಿ ।
ತ್ರಯಾಣಾಂ ಮಧ್ಯ ಏಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋ ಲೋಕದೇಹನಿರ್ಮಾಣೇನ ಲಿಂಗೇನಾವಗಮ್ಯತೇ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರಃ ಸ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷಾಂ ವಿಚಿತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಯಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಾಣಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ತದುಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಾನಿ ಯಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಾಣ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾನಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಸ್ತದ್ವಂತೋ ಲೋಕಾ ದೇಹಾಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ನಿರ್ಮಾಣೇನ ಲಿಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತೇನೇತಿ । ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತೇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತಲಿಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅನುಮಾನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪುರೇತಿ ।
ಅಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿಚಿತ್ರಜಗದಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ನ ತು ಸರ್ವಜ್ಞೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ, ತನ್ನಿರಾಸಾಯಾಽಽಹ –
ಚೇತನ ಇತಿ ।
ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾದವಶ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞಶ್ಚೇತನೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ರೂಪಭೇದೇನ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದ್ದಹನತುಹಿನವದ್ಭಿನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಯತ್ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇನ ತದ್ಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಅತೋ ನ ಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ತತ್ರ ಜೀವ ಏವೇತಿ ।
ಕಥಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತಯಾಽಪಿ ಸ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಜ್ಞಾತಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರಕಾರಂ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆದೇಷ್ಟಾ ವರ್ಣಾತ್ಮಕಶಬ್ದವಕ್ತಾ । ಆಘೋಷ್ಟಾ ಧ್ವನ್ಯಾತ್ಮಕಶಬ್ದವಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಸ ಏಷೋಽಶ್ರುತೋಮತೋಽವಿಜ್ಞಾತ ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಯಃ ಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಸ ಏವಾಮತೋಽವಿಜ್ಞಾತಶ್ಚೇತ್ಯೇತದ್ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ನ ಮತೇರಿತಿ ।
ಮತೇರ್ಮನೋವೃತ್ತೇರ್ಮಂತಾರಂ ಸಾಕ್ಷಿಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದೇನಾಮತೋ ಮಂತಾಽವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತೇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ । ಶ್ರುತ್ಯೋ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಲಿಂಗೇನ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಚೋಚ್ಯತೇ ।
ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ ಪೂರ್ವವಾದೀ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನದ್ವಯಾಯೋಗಾಚ್ಛ್ರವಣಾದಿಕಾಲೇ ಮನನವಿಜ್ಞಾನಯೋರಸಂಭವಾಚ್ಛ್ರವಣಾದಿನಾ ಮನನವಿಜ್ಞಾನರೂಪಾತ್ಮವಿಷಯಕಮನ್ಯವಿಷಯಕಂ ವಾಽನುಮಿತಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ನನು ಶ್ರವಣಾದೀತಿ ।
ಶ್ರವಣಕ್ರಿಯಯೈವ ಸಹ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಕ್ರಿಯಾಧಾರತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ವಿಷಯೇ ಪರವಿಷಯೇ ವಾ ತಸ್ಯ ಮನನವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ನ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಕರಣೇ ಮನನವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮನುಮಿತಿರುಚ್ಯತ ಆತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವೇಹ ಶಂಕಾವಾದಿನೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ತರ್ಹಿ ಶ್ರವಣಮನನಯೋರ್ಯುಗಪದಸಂಭವೇಽನ್ಯವಿಷಯಮನನಕ್ರಿಯಯಾಽಽತ್ಮಾ ಮಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಜಾತೀಯಕ್ರಿಯಾದ್ವಯವತ್ಸಜಾತೀಯಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಮಪಿ ಯುಗಪನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಮನನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸ್ವಿತಿ ।
ಮನನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರಮಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ। ನನು ಮನನಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ಲಿಂಗಮ್ । ನ ಚ ಲಿಂಗಂ ಕರಣಮತೀತಲಿಂಗೇನಾಪ್ಯನುಮಿತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂತು ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಮ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನುಮಿತಿಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವನಿಯಮಃ । ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ತಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಲಿಂಗವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ವಿಶೇಷಾಭಾವೇನ ಶ್ರವಣಾದಿರೂಪಿತತ್ವವಶೇನೈವ ತಸ್ಯಾನುಮಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತಾಯಾ ಅಪಿ ತತ್ಕಾಲೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತರ್ಹಿ ಬಾಹ್ಯಗೋಚರಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಿಯಯಾ ಮಂತುರನುಮಾನಂ ಮಾ ಭೂತ್ ।
ಕಿಂತು ಬಾಹ್ಯಗೋಚರಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಿಯೈವಾಽಽತ್ಮಾನಮಪಿ ವಿಷಯೀಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಿಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವವಿಷಯಗೋಚರಾ ಏವ ನ ತು ಸ್ವಾಶ್ರಯಗೋಚರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನ ಮತೇರ್ಮಂತಾರಂ ಮನ್ವೀಥಾ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮಂತವ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಾನ್ಮಂತರ್ಯಾತ್ಮನಿ ನ ಮನನಕ್ರಿಯಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುಠಾರಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ದಾರುಣೋಽನ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮನಸೋ ವಶೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ಬಭೂವೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮನೋವಿಷಯತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಮಂತವ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನು ಮನಸೇತಿ ।
ಏವಮಪಿ ಮನಸಃ ಕರಣತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಕರ್ತಾರಮಂತರಾಽನುಪಪತ್ತೇರ್ಮಂತಾಽವಶ್ಯಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವದನ್ನಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ನ ಮನ್ವೀಥಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಂತವ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಾದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಸೂಚಯತ್ಯಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಅಸ್ತು ಮಂತುರಾವಶ್ಯಕತ್ವಂ ತಾವತಾ ತವ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಸತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮಂತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಕುತ ಏತದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಮಾತ್ಮನೋ ಮನನೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಮಂತೋತಾನ್ಯೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕತ್ರ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವಸ್ಯ ವಿರೋಧಾನ್ಮಂತುರ್ಮಂತವ್ಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ ಮಂತಾಽಽನಾತ್ಮಾಽಽತ್ಮಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯನಂತರಮನಾತ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅನಾತ್ಮನೋಽಚೇತನಸ್ಯ ಮಂತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುವದತಿ –
ಯದೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಏಕಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರ ಆತ್ಮದ್ವಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದೌ ಪರಸ್ಪರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೌ । ಯೇನ ಚಾಽಽತ್ಮನಾಽಽತ್ಮಾ ಮಂತವ್ಯೋ ಯಶ್ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಮಂತವ್ಯ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ತೃತೀಯಾಂತಪ್ರಥಮಾಂತಯಚ್ಛಾಬ್ದಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತೌ ದ್ವಾವಾತ್ಮಾನೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯೈಕಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮನ ಏಕಾಂಶೇನ ಮಂತೃತ್ವಮಂಶಾಂತರೇಣ ಮಂತವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೌ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಏಕ ಏವೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷ ಇಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮಭೇದೇ ತಯೋರೈಕಮತ್ಯಾಯೋಗಾದ್ವಿರುದ್ಧದಿಕ್ಕ್ರಿಯತಯಾ ಶರೀರಮುನ್ಮಥ್ಯೇತ ।
ಸಾವಯವತ್ವೇಽನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಕೃತಹಾನಾದಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಮಾಹ –
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಭಿನ್ನಯೋರಪಿ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಯೋರ್ದೀಪಯೋಃ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವಾದರ್ಶನಾದಾತ್ಮಭೇದಪಕ್ಷ ಆತ್ಮಶಕಲಭೇದಪಕ್ಷೇ ವಾ ತಯೋಃ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಭಿನ್ನಪಕ್ಷ ಇವ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ “ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್ “ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರಣಾನಾಂ ಬಹಿರ್ವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಸ್ಯಾಽಽತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಚೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ।
ಮನಸೋ ಬಹಿರ್ವಿಷಯೇ ಮಂತವ್ಯ ಏವ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಽಽತ್ಮನೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಮಂತುರಿತಿ ।
ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಧೀರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷನ್ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮನಸೋ ಬಹಿರ್ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವೇನೈಕಾಗ್ರ್ಯೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಾಮತೋಽವಿಜ್ಞಾತತ ಇತ್ಯಾದಿಬಹುಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಾತ್ಮನಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನಸಾ ಮಂತವ್ಯತ್ವಪಕ್ಷ ಏಕಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರ ಆತ್ಮಭೇದಸ್ತಸ್ಯ ಶಕಲೀಭಾವೋ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತದೋಷಮನುಮಿತಿವಿಷಯತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಾಹ –
ಯದಾಪೀತಿ ।
ಏವಮಮತೋಽವಿಜ್ಞಾತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಶಂಕತೇ –
ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತೇಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತಾವಿತರನಿಷೇಧೇ ಸತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ವತಃ ಸ್ಫುರಣಮೇವೋಚ್ಯತೇ ನ ತು ಕರ್ಮತಯಾ ವೇದ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಶ್ರುತೌ ಪರಿಹಾರಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕಿಂ ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಕಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ವಾ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ನಾಽಽದ್ಯಃ । ನಿತ್ಯಮೇವಧರ್ಮಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೀತಿ ।
ನ ಶ್ರೋತಾ ನ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯಮೇವಾಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೇರಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನ್ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೀತಿ ।
ಉಭಯೋರವಿರೋಧಂ ಚೋತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಚ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ನ ಶ್ರೋತಾ ನ ಮಂತೇತಿ ಚೋಭಯಶ್ರವಣೇ ಸತಿ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನೇವೇತ್ಯನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹವೈಷಮ್ಯಂ ತವ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಮತ್ರೇತಿ ।
ನನ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಶ್ರುತೇರನ್ಯಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲಭೇದೇನೋಭಯೋರಪಿ ದರ್ಶನಾದನ್ಯತಸ್ಯಾನ್ಯಪರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಛ್ರೋತೈವೈತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ವೈಷಮ್ಯಂ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮನಾತ್ಮನ ಇತಿ ಪಾಠೇ ನನ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಶಂಕಾಂತರ್ಗತಮೇವ । ಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮಾ ನನು ತತ್ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ನ ಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೋಕೇಽಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನೈವಮಿತಿ ಸ ಏವಾಽಽಹ –
ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೀತಿ ।
ಉಭಯೋರಪ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಶ್ರವಣೇ ಸಮಾನೇಽನ್ಯತರಸ್ಯಾನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ದೂಷಯತಿ –
ಕಿಮತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಾದನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಾನ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೇರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರವಿಶೇಷಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೋಭಯೋರಪ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಇತರತ್ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ।
ತ್ವಯಾ ಹಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಜ್ಞಾನೇನ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಕಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದಾಽಸಾವಿತಿ ।
ನ ಮಂತೇತ್ಯನಂತರಂ ನ ತು ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ತಥಾಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ । ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಾದಾವಪ್ಯೇವಮೇವ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೇಃ ಪಾಕ್ಷಿಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ –
ಯದೇತಿ ।
ತದಾಽಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಯದೈವಮಿತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಯದೈವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ತದಾಽಸ್ಯ ಪಕ್ಷ ಏವ ಗಂತೃತ್ವಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ತದ್ವದಿತಿ । ತಥೈವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ನ ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾಂತರೇಽವಿದಿತಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಕಾಣಾದಾದಯ ಉಭಯಮಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಮೇವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೋದಯಂತೀತ್ಯಾಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪಿ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾಶ್ರೋತೃತ್ವಯೋರಂಗೀಕಾರಾದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ಕಥಂ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮತೇ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಿಣೋ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವೇನ ತದಭಾವೇನ ಚ ನಿತ್ಯಮೇವಾಶ್ರೋತೃತ್ವಮ್ ।
ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಕಾದಾಚಿತ್ಕಜ್ಞಾನೇನೈವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಕಮಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಸಂಯೋಗಜತ್ವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೇಽಯೌಗಪದ್ಯೇ ಚ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ದರ್ಶಯಂತಿ ಚೇತಿ ।
ಯುಗಪದಿತಿ ।
ಯದಿ ಮನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಯುಗಪದೇವ ರೂಪಾದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧೇ ಯುಗಪದೇವ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಸರ್ವವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾಽಸ್ತಿ । ಅತಃ ಕ್ರಮೇಣ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗ್ಯಣುಪರಿಮಾಣಂ ಮನೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೈರ್ಮನಃಸಂಯೋಗಾಭಾವಾತ್ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತೋ ಯುಗಪದ್ರೂಪಾದಿಸರ್ವವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಮನೋಽಸ್ತೀತಿ ವದಂತೋ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಮಮರ್ಥಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಕಾಣಾದಾದಿಮತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ಸತಿ ತರ್ಹಿ ಕಾಣಾದಾದಿರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತಿದ್ವಯೋಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮನಿ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ತಥೈವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ತಟಸ್ಥೋ ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಂ ಪ್ರತಿ ಶಂಕತೇ ಭವತ್ವಿತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಸ್ಯಾದೇವಮೇವ ಭವತು ಕಿಂ ತವ ನಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಜ್ಞಾನೇನ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನಭಿಮತತ್ವಾನ್ನ ತನ್ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತಂ ಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ –
ಅಸ್ತ್ವೇವಮಿತಿ ।
ನನು ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇಂತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದ್ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದನಭಿಮತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ನೇತಿ ।
ನ ಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾಽವಿಶೇಷತಃ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮರಾಹಿತ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ತದ್ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮನಭಿಮತಮೇವೇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನ, ನ ಶ್ರೋತೇತಿ ।
ಯದಾಸೌ ಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೇಃ ಪಾಕ್ಷಿತ್ವಕಸ್ಯ ತ್ವಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಾಣಾದಪಕ್ಷಪ್ರದರ್ಶನವೇಲಾಯಾಂ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ತದುಪಪಾದನಾತ್ಪಾಕ್ಷಿಕಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿ ತದಭಾವವಿಷಯತಯಾ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಪಾಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ಶ್ರೋತೃತ್ವತದಭಾವಯೋಃ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರಸತಃ ಪ್ರತೀತೇಃ ಪಾಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಕೋಚೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ನ ನಿತ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತೇರನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ತದ್ಘಟಿತಂ ಶ್ರೋತೃತ್ವಮಪ್ಯನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕೋಚ ಆವಶ್ಯಕೋಽತ ಆಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತೃತ್ವಸ್ಯ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವವಚನಂ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿಮತ್ಯಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ಕದಾಚಿದಪಿ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಿತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ ।
ಅತೋ ನ ಹಿ ಶ್ರೋತುಃ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರನ್ಯಪರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೋಭಯೇತಿ ।
ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಜ್ಞಾನಾಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯದೋಷಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಥಮುಭಯದೋಷಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಸಾಕ್ಷಿರೂಪಶ್ರುತ್ಯಾದೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿರೂಪಕಾದಾಚಿತ್ಕಶ್ರುತ್ಯಾದೇರಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದುಕ್ತದೋಷಾಭಾವ ಇತಿ ಪರಿಹರನ್ನಿತ್ಯಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಯಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೋತೃಜನ್ಯವೃತ್ತಿಸಾಕ್ಷಿರೂಪಂ ತದ್ವಶಾದ್ಯಚ್ಛ್ರೋತೃತ್ವಾದಿತದ್ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಿತ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾದಿಕಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಅನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಮನಿತ್ಯತ್ವಮಾಹ –
ಮೂರ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ವಲನಮಿತ್ಯನಂತರಮನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ನನು ಯದ್ಯನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ತದೇವಾಽಽತ್ಮನೋಽಪಿ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತು ಕಿಂ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಮೂರ್ತತ್ವಮಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗಾದಿಧರ್ಮರಹಿತತ್ತ್ವಂ ತತಃ ಸಂಯೋಗಜದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಸಂಭವ ಇತ್ಯತ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿತೋಽಪಿ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಗೌರವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ದ್ವೈವಿಧ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಗೌರವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಹ್ಯೇವೇತಿ ।
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಚೋಽವಧಾರಣೇ । ತಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟೇತಿ । ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯಕದೃಷ್ಟಿಮಾನಿತಿ ತದರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸ್ಯೈಕಭಿನ್ನಸಂಭವಾದ್ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಿದ್ವೈವಿಧ್ಯೇ ಸತ್ಯೇವೇಯಂ ಶ್ರುತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಿಮಿರರೋಗಸ್ಯಾಽಽಗಮೇ ನಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟಿರಪಾಯೇ ಚ ಜಾತಾ ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಪ್ರತೀತೇರ್ಜನ್ಮನಾಶಯೋಗಿನ್ಯನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿರೇಕಾ ತದೀಯಜನ್ಮನಾಶಸಾಕ್ಷಿಭೂತಾ ದ್ವಿತೀಯಾ ದೃಷ್ಟಿರಸ್ತೀತಿ ಲೋಕೇಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಚಕ್ಷುರ್ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತಿಮತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ । ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಕ್ಷುಷೋಽಭಾವೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸಾ ಚಕ್ಷುರ್ಜನ್ಯೇತಿ ನಿತ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕ್ಷುಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪ್ಯನುಪರತಮಿತಿ ಯದಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ –
ಉದ್ಧೃತಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃಸತ್ತ್ವಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಗತೇತಿ । ಅವಗತಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಬಾಧಿರ್ಯಂ ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟ್ಯಾದೇಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಜನ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ರೂಪಾದಿವಿಷಯಕಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಬಾಧಕೋಕ್ತ್ಯಾ ದ್ರಢಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ನ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ।
ದರ್ಶನಹೇತೋಶ್ಚಕ್ಷುಷೋಽಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೇದಂ ದರ್ಶನಂ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತದಂಶೇ ಭ್ರಮ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಮನನುಭೂತಭ್ರಾತ್ರಾದಿದರ್ಶನಂ ನ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಹೇತುಭೂತಃ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೀನಾನುಭವೋಽಪಿ ನಿತ್ಯೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ।
ತದಾನೀಂ ಸರ್ವಕರಣಾನಾಮಭಾವೇನಾನಿತ್ಯಾನುಭವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯನುಪಪನ್ನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಶ್ರೋತುಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿರಾದ್ಯಾ ಚೇತ್ಯನೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಚ್ಚಕ್ಷುರಿತಿ । ಚಷ್ಟ ಇತಿ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಸಾಕ್ಷೀ ಪುರುಷ ಆತ್ಮನಿ ಶರೀರೇ ವಾ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪಶ್ಯತಿ ತಚ್ಚಕ್ಷುಃ ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚಾನುಪಪನ್ನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಜಾಗರಿತಾಂತಂ ಚೋಭೌ ಯೇನಾನುಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನನ್ವಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ತತ್ರಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ಕಥಂ ವಾಽಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯಾನಿತ್ಯೈವ ಸರ್ವಾಽಪಿ ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಗತಮನಿತ್ಯತ್ವಾದಿ ಸರ್ವಂ ಗ್ರಾಹಿಕಾಯಾಂ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟೌ ಭಾಸತೇ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಯಃ ಪಿಂಡಗತವರ್ತುಲತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಗ್ರಾಹಕಾಗ್ನ್ಯಾದೌ ಭಾನದರ್ಶಾನಾದತೋ ಲೋಕಸ್ಯ ತಥಾ ಪ್ರತೀತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಿತ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವದವಭಾಸತ್ವಮಿತಿ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯವದವಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕೇ ಭಾನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥಾ ಭ್ರಮಣಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಗಮನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯೇನ ಧಾವತ್ಪಕ್ಷ್ಯಾದಿ । ಧ್ಯಾಯತೀವೇತಿ । ಗ್ರಾಹ್ಯಬುದ್ಧಿಗತಂ ಧ್ಯಾನಾದಿಕಂ ಗ್ರಾಹಕೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಭಾಸತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚ ಯತ್ಪೂರ್ವವಾದಿನಾ ಯುಗಪದೇಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಪರಿಹೃತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।
ಅನೇಕನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾದ್ಯೌಗಪದ್ಯಸ್ಯ ತದಭಾವರೂಪತ್ವಾದಯೌಗಪದ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟೌ ತದುಭಯಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಪರೀಕ್ಷಾಕುಶಲಾನಾಂ ನೈಯಾಯಿಕಾನಾಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ “ನ ನರೇಣಾವರೇಣ ಪ್ರೋಕ್ತ ಏಷ ಸುವಿಜ್ಞೇಯೋ ಬಹುಧಾ ಚಿಂತ್ಯಮಾನಃ ।
ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾಽನ್ಯೇನೈವ ಸುಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರೇಷ್ಠ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ಸಂಪ್ರದಾಯಪರಂಪರಯೈವ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಾವಗಮಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ತದ್ರಹಿತತ್ವಾದ್ಭ್ರಮೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಬಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಭೇದಕಲ್ಪನೈವ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಮಃ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಾಽಪ್ಯೇತನ್ಮೂಲೋ ಭ್ರಮ ಏವೇತ್ಯಾಹ –
ಜೀವೇಶ್ವರೇತಿ ।
ಏತನ್ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನಿತ್ಯತ್ವತದ್ಭೇದಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತೈವ, ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವತೋರ್ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ವಿಚಿತ್ರಜ್ಞಾನವತಾಂ ಚ ಜೀವಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚೈಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸೇನ ತೈರ್ಭೇದಕಲ್ಪನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚಾಽತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಽಽಸ್ತೇ ।
ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಧನ ಏವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಆತ್ಮನ ಏವ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾನಾಂ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವೋಕ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಾಯಾ ಅಪಿ ದೃಷ್ಟೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಮಸ್ತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಕಲ್ಪನಾ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಏವೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಽಸ್ತೀತಿ ।
ಯಾವಂತೋ ವಾಗ್ಭೇದಾ ನಾಮವಿಶೇಷಾ ಮನಸೋ ಭೇದಾ ರೂಪವಿಶೇಷಾ ಯತ್ರಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇಕಂ ಭವಂತಿ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತಿ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಯಾಸ್ತತ್ಸ್ವರೂಪಾಯಾ ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಾಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಯಾ ದೃಷ್ಟೇರಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಾಽಽಸ್ತಿಕಾನಾಮ್ । ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಲ್ಪನಾ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಮ್ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಲ್ಪನಾ ದಿಗಂಬರಾಣಾಮ್ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಯಥಾಯಥಂ ಸಾವಯವತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ । ಸಾ ಸರ್ವಾಽಪಿ ತಥಾ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತೈವೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ನನು ತೇ ತೇ ತಾರ್ಕಿಕಾ ಆತ್ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವಾದೀಂಸ್ತರ್ಕೇಣ ಸಾಧಯಂತಿ ।
ಅತೋ ನ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಸಂಗ ಆತ್ಮನ್ಯನುಪಪತ್ತೇಸ್ತೇಷಾಂ ಕಲ್ಪನಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಕಲ್ಪನಾ ನ ಪ್ರಮಾಣಪಥಮಾರೋಹತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ನ ಜಾನಾತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಜಾನಾತೀತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾ ವೈಶೇಷಿಕಾದೀನಾಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾ । ಇಹೈವ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಶರೀರಾಂತರಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯನ್ಯೇಷಾಮ್ । ದೇಹಾತ್ಮವಾದೇ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ವಾಽಫಲಂ ಪರಲೋಕಸ್ಥಾಯಿನೋಽಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಫಲವತ್ । ದೇಹಾತ್ಮಕ್ಷಣಿಕವಾದಿಪಕ್ಷ ಏವ ಕರ್ಮತದ್ವಾಸನಾನಾಮಾಶ್ರಯಾಭಾವಾತ್ಪರಲೋಕೇ ನಿರ್ಬೀಜಂ ನಿತ್ಯಾತ್ಮವಾದಿನಾಂ ಸಬೀಜಂ, ದುಃಖಮಸುಖರೂಪಂ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿವಾದೇ । ಯದ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ಸೋಪಪ್ಲವಚಿತ್ತಸಂತತಿರೂಪಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಹೇಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದ್ದುಃಖರೂಪತ್ವಮಾತ್ಮನಃ । ಶರೀರಮಧ್ಯ ಏವ ವರ್ತತ ಇತಿ ದಿಗಂಬರಾಣಾಂ ಮತೇ ಮಧ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇಷಾಮ್ ತು ತದ್ಬಹಿರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಮಧ್ಯಮ್ । ಪರೋಽಹಮಿತಿ ಮತ್ತಃ ಪರೋಽಯಮಹಂ ತತೋಽನ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಗ್ಭೇದಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಪರೋಽಯಮಹಮನ್ಯ ಇತ್ಯಂತಾಃ ಕಲ್ಪನಾ ವಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರೇ ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರೇ ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಯಿತುಮಿಚ್ಛತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಆರೋಢುಮಿತ್ಯತ್ರ ಖಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಜಲೇ ಮೀನಾನಾಂ ಖೇ ವಯಸಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವಾಙ್ಮನಸಭೇದಾ ಆತ್ಮನಿ ನ ಸಂತಿ ತದಗೋಚರಶ್ಚಾಽಽತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಕ್ರಮೇಣ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಮಾಹ –
ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ।
ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಕೋ ಅದ್ಧೇತಿ ।
ಅದ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೋ ವೇದೇತಿ ಮನೋಗೋಚರತ್ವಂ ಕ ಇಹ ಪ್ರಾವೋಚದಿತಿ ವಾಗ್ಗೋಚರತ್ವಂ ಚ ನಿಷೇಧತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರತ್ವೇ ಶ್ರವಣಮನನಯೋರಸಂಭವಾದಾತ್ಮನೋ ವೇದನಂ ನ ಸಂಭವತಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಮಾಽಸ್ತ್ವಾತ್ಮವೇದನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತೇರನತಿಶಂಕ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವೇದನನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ತತ್ರೋಪಾಯಂ ಪೃಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾಹ ಬ್ರೂಹೀತಿ । ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾಂ ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುದಾಹರಣೇನೈವೇತರನಿಷೇಧೇನೈವ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಬೋಧ ಇತಿ ವೇದನಪ್ರಕಾರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಸಂಭವಾದನೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣಾವಿಷಯತಯಾ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸೋಪಹಾಸಮುತ್ತರಮಾಹ –
ಅತ್ರಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಿತಿ ।
ಮುಗ್ಧ ಇತಿ ।
ಮೂಢ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಥಾವರಾದೀತಿ । ನ ತ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಾದಿರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಿತರನಿಷೇಧೇನ ತದ್ಭೇದಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತ್ವಮೇವಂಭೂತ ಇತ್ಯನಭಿಧಾನೇಽಹಮೇವಂಭೂತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ತದರ್ಥಂ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಬೋಧನಂ ಕಾರ್ಯಮತ ಆಹ ನಾಸೀತಿ । ಅಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಗೃಹೀತೇ ವಿಪರ್ಯಯನಿರಾಸಮಾತ್ರೇ ಯತ್ನಃ ಕಾರ್ಯೋ ನ ತು ಸ್ವರೂಪಬೋಧೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತೀತೇಃ । ತಥಾಽಪಿ ಚೇನ್ನ ಬೋದ್ಧುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ತರ್ಹ್ಯತಿಮೂಢತ್ವಾದುಪದೇಶಾನರ್ಹ ಏವ ಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಃ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಽರೋಪಿತರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀತೇಸ್ತಸ್ಯ ನೇತಿ ನೇತಿ ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತ ಇತೀತರನಿಷೇಧೇ ಕೃತೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತೀತಿಸಂಭವಾದಯಮೇವೋಪದೇಶಪ್ರಕಾರೋ ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿನಾಽಪ್ಯನ್ಯತೋ ವಿಧಿಮುಖೇನಾಽಽತ್ಮಾವಬೋಧೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಹ್ಯಗ್ನೇರಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ನ ಹೇತ್ವಂತರೇಣ ಬೋಧಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಽಪ್ಯವಬೋಧಪ್ರಕಾರೋಽಯಮೇವ ನಾನ್ಯ ಇತೀತರನಿಷೇಧಮಾತ್ರೇಣೋಪರಮಾನ್ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಇತ್ಯನುಶಾಸನಮಿತಿಪದೇನಾರ್ಥಾದನುಶಾಸನಾಂತರನಿಷೇಧಾದಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಽನಂತರಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಿಷೇಧೇನೈವ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವನಿಷೇಧಾದಪ್ಯವೇದ್ಯತಯೈವಾಽಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮಾದ್ಯಪೀತಿ ।
ವೇದ್ಯತ್ವಂ ನಿಷೇಧತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಪ್ರತ್ತೀತೇರಜ್ಞಾನಮೂಲತ್ವೇನ ಭ್ರಮತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದನೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾದ್ಭೇದೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ನ ತ್ರಯ ಆತ್ಮಾನಃ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮೈಕ ಏವಾಖಂಡೈಕರಸ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಂಭೂತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸಂಸಾರಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನತ ಔಪಾಧಿಕತ್ವಮುತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾಽಽಹ –
ಯಾವದಯಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಬಾಹ್ಯಾಮಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಂ ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರಭೇದಾದಂತಃಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನಿರೂಪ್ಯೋಕ್ತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಹೇತುರಿತಿ ತದರ್ಥಂ ಜೀವಾವಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನರ್ಥಾತ್ತಸ್ಯ ತ್ರಯ ಆವಸಥಾ ಇತ್ಯುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಶರೀರತ್ರಯಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಂ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಮವತಾರಯನ್ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಯಾವದಯಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಭೂಮಿಕಾ ।
ಇದಾನೀಮಧ್ಯಾಯಮವತಾರಯತಿ ಸ ಏವಮಿತಿ । –
ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮವಸ್ಥಾರೂಪಮರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋರಿತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವಾವಸ್ಥಾರೂಪಸ್ಯ ಜನ್ಮತ್ರಯಸ್ಯಾತ್ಯಂತಬೀಭತ್ಸಾರೂಪತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಚಾರೇ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುರುಷೇ ಹ ವಾ ಅಯಮಿತ್ಯತ್ರೇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋ ಮೂರ್ಧಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸ್ಥಿತಃ ಸೋಽಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜ್ಞಾದೀತಿ ।
ಅಥ ಯ ಇಮೇ ಗ್ರಾಮ ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ ದತ್ತಮಿತ್ಯುಪಾಸತೇ ತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ।
ಅನ್ನಭೂತ ಇತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯನ್ನಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹುತಃ ಪುರುಷೇಣ ಭಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯೇನ ಪುರುಷೇಣ ಭಕ್ಷಿತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷೇ ಹ ವಾ ಅಯಂ ಸಂಸಾರ್ಯಾದಿತಃ ಪ್ರಥಮತಃ ಸ್ತ್ರೀಗರ್ಭಪ್ರವೇಶಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಗರ್ಭೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಥಮಮಮನ್ವಯಃ । ಪುರುಷೇ ಸ್ತ್ರಿಯಾಮಿವ ಗರ್ಭೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಕ್ಷಿತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ರಸಾದಿಕ್ರಮೇಣ ರೇತೋರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮೇ ಸತಿ ತತ್ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ತಥೈವ ರೇತಃಸಂಶ್ಲೇಷೇಣ ರೇತೋಭಾವೇ ಸತಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಪುರುಷಸ್ಯ ಶರೀರೇ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ಸ ಗರ್ಭ ಇತ್ಯಾಹ –
ರಸಾದೀತಿ ।
ರಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಶೋಣಿತಮಾಂಸಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ರಸಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಯದೇತತ್ಪುರುಷೇ ರೇತಸ್ತೇನರೂಪೇಣ ಗರ್ಭೋ ಭವತೀತ್ಯೇತದಾಹೇತಿ ಪಶ್ಚಾದನ್ವಯಃ ಕಾರ್ಯಃ । ‘ನನು ತಸ್ಯ ಗರ್ಭತ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ತ್ರಿಯೇವ ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇಣ ಭೃತತ್ವಾದ್ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ಯಾ ಗರ್ಭತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ತದೇತದಿತ್ಯಾದಿ ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಚ್ಚೈತದಿತಿ ।
ರಸಾದಿಲಕ್ಷಣೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ರಸಾದಿಧಾತುಸಮುದಾಯರೂಪತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಯ ತೇಷಾಂ ತದವಯವತ್ವಂ ಚರಮಧಾತುತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಯ ಸಾರರೂಪತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನವಿಷಯಶರೀರಭೂತತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಂ ಗರ್ಭೀಭೂತಂ ಬಿಭರ್ತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುಷಂಗೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಣೀಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ –
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಅತ ಆತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ನ ಪುನರುಕ್ತಿದೋಷಃ ।
ಏವಂ ಪಿತೃಶರೀರರೂಪಮಾವಸಥಂ ತತ್ರ ರೇತೋರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಮಾತೃದೇಹರೂಪಾವಸಥಂ ತತ್ರ ಗರ್ಭರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾಂ ಚ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪಿತೃಶರೀರಾನ್ನಿರ್ಗಮನರೂಪಂ ಜನ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದ್ರೇತ ಇತಿ ।
ಯದೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಕಾಲಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಭಾರ್ಯೇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿನಾಽಯಮರ್ಥೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಯೋಷಾಗ್ನಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । –
ಉಪಗಚ್ಛನ್ನಿತಿ ।
ಭಾರ್ಯಾಂ ಸಂಗಚ್ಛನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ರೇತೋರೂಪೇಣ ಸ್ಥಾನಾನ್ನಿರ್ಗಮನಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ರೇತೋ ಭಾರ್ಯಾಯಾಂ ಸಿಂಚತೀತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಅಸಾವಾತ್ಮಾ ಪುರುಷೋಽಮುಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವೀಯಂ ರೇತೋರೂಪಮಾತ್ಮಾನಮಸ್ಮಾ ಆತ್ಮನೇ ಭಾರ್ಯಾರೂಪಾಯ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ನನು ಸ್ತ್ರೀಶರೀರೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ರೇತಃ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಉಪದ್ರವಕಾರಿ ಸ್ಯಾಚ್ಛಾರೀರಲಗ್ನಬಾಣವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ತತ್ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಇತ್ಯಾದಿ ತದೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದ್ರೇತೋ ಯಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪಿಟಕಾ ವ್ರಣರೂಪಗ್ರಂಥಿವಿಶೇಷಾಸ್ತದ್ವನ್ನ ಹಿನಸ್ತೀತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಸಾವಧಾನೇನ ಗರ್ಭರಕ್ಷಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಿಧತ್ತೇ –
ಸೇತಿ ।
ಭಾವಯತಿ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾಲನೋಪಾಯಮಾಹ –
ಗರ್ಭವಿರುದ್ಧೇತಿ ॥೨॥
ತಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರ್ವರ್ತಿರಕ್ಷಣಂ ವಿಧತ್ತೇ –
ಸಾ ಭಾವಯಿತ್ರೀತಿ ।
ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೇತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಾಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾ ಭಾವಯಿತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷಯೋಃ ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಯೋಃ ಪುತ್ರಸಾಧ್ಯವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪುಣ್ಯಕರ್ಮಪ್ರತಿನಿಧಿರೂಪಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಕತ್ವಮಾಹ –
ತಮಿತಿ ।
ಅಗ್ರ ಇತ್ಯತ್ರೈಕೋಽಗ್ರಶಬ್ದೋ ಜನ್ಮನಃ ಪೂರ್ವಕಾಲಂ ವದತಿ । ದ್ವಿತೀಯೋ ಜನನಕಾಲಮ್ ।
ಅಧಿಶಬ್ದೋಽನಂತರಕಾಲಂ ವದತೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ–
ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗ್ಜನ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಮೇವೇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಂ ಜಾತಮಾತ್ರಮಿತಿ । ಜಾಯಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಾತಕರ್ಮಾದಿನೇತಿ ।
ಜನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಕ್ಸೀಮಂತಾದಿನಾ ಜನನಕಾಲೇ ಸುಖನಿಷ್ಕ್ರಮಣಾರ್ಥಮಂತ್ರಜಲಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿನಾಽನಂತರಂ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಿತ್ರಾ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿಕಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ತತ್ಸ್ತೌತಿ –
ಸ ಪಿತೇತಿ ।
ಪ್ರವಿಶತೀತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಗರ್ಭೋ ಭೂತ್ವಾ ಸ ಮಾತರಮ್ । ತಸ್ಯಾಂ ಪುನರ್ನವೋ ಭೂತ್ವಾ ದಶಮೇ ಮಾಸಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ಮಂತ್ರಶೇಷಃ ।
ಮೋಕ್ಷಪ್ರಕರಣೇ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನಸ್ಯ ವಿಧಾನಾತ್ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಕರಣೇ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನೋಕ್ತಿರ್ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಲೋಕಸಾಧನೀಭೂತಾಃ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಸಂತತ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನೇನೈವೋಕ್ತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಂ ಸಂತತತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಕ್ತುಮೇವಂ ಸಂತತಾ ಹೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ವೇನ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನೇ ವಿಧಿತಃ ಕೃತೇ ಸತಿ ಸ್ವಪುತ್ರೋಽಪಿ ತಥಾ ತತ್ಪುತ್ರೋಽಪಿ ತಥೇತ್ಯೇವಂ ಲೋಕಸಂತತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನಸ್ಯ ಲೋಕಸಂತತಿರೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ವದಂತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಮೋಕ್ಷಾಯೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಸಂಗಾದ್ಗರ್ಭಧಾರಣಾದಿವಿಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಂ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದಸ್ಯೇತಿ ॥೩॥
ಏವಂ ಪಿತೃಶರೀರೇಽತ್ಯಂತಾಶುಚಾವತ್ಯಂತಾಶುಚಿರೇತೋರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ತತೋಽಪಿ ನಿರ್ಗಮನಂ ತತೋ ಮಾತುರುದರೇ ಮಲಮೂತ್ರಾಕ್ರಾಂತೇ ವಿಷ್ಠಾಕೃಮಿವದವಸ್ಥಾನಂ ತತೋ ಯೋನಿದ್ವಾರಂ ನಿರ್ಗಮನಂ ಚೇತ್ಯಾದ್ಯತ್ಯಂತಕಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಜನ್ಮಾನಂತರಮಪಿ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕಿಂತು ಪಿತೃನಿಯೋಗಾತ್ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸರ್ವದಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತವ್ಯಮಿತಿ ವದನ್ಪುತ್ರೇಣ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪಿತುರುಪಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಸೋಽಸ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಿತುರ್ದ್ವಾವಾತ್ಮಾನೌ ದೇಹೌ ಸ್ವದೇಹಃ ಪುತ್ರದೇಹಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪುತ್ರಸ್ಯೋಪಯೋಗಮಾಹ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಧಿತ್ವಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ತಿಃ ಸಂಪ್ರದಾನಂ ಸ್ವಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಪುತ್ರೇ ಸ್ಥಾಪನಂ ಯತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಸಾ ಸಂಪ್ರತ್ತಿವಿದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ತು ಪ್ರೈಷ್ಯನ್ಮನ್ಯತೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಪರಲೋಕಗಮನಂ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ, ಅಥ ಪುತ್ರಮಾಹ –
ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ಯಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಮಯಾಽಧ್ಯೇತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಸ್ತ್ವಂ ತ್ವಯಾಽಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್, ಮಯಾ ಕರ್ತವ್ಯೋಽಯಂ ಯಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ತ್ವಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಮಯಾ ಸಂಪಾದ್ಯೋ ಲೋಕಸ್ತ್ವಂ ತ್ವಯಾ ಸಂಪಾದ್ಯಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ಪಿತ್ರಾಽನುಶಿಷ್ಟಃ ಸನ್ಪುತ್ರೋಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಹಂ ಯಜ್ಞೋಽಹಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯೇಷ್ಯೇ ಯಜ್ಞಾನ್ಕರಿಷ್ಯೇ ಲೋಕಂ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಸ್ವೀಕರೋತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಸ್ವಶರೀರತೃತೀಯಾವಸ್ಥೋಕ್ತಾ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತಿನಿದಧಾತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಕರೋತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ಮರಣಾತ್ಕರ್ತುಮಶಕ್ತೇರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಮಥಾಸ್ಯಾಯಮಿತಿ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥೇ ಮಧ್ಯೇ ವಿಲಂಬಾಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೃಣಜಲೂಕೇತಿ ।
ತೃಣಜಲೂಕಾ ತೃಣಸ್ಯಾಂತಂ ಗತ್ವಾ ತೃಣಾಂತರಮಾಕ್ರಮ್ಯಾಽಽತ್ಮಾನಂ ದೇಹಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ತೃಣಾದುಪಸಂಹರತಿ ಪೂರ್ವತೃಣಂ ಮುಂಚತಿ । ಏವಮೇವಾಯಮಾತ್ಮಾ ದೇಹಾಂತರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಪೂರ್ವದೇಹಂ ಮುಂಚತೀತಿ ಮಧ್ಯೇ ವಿಲಂಬಭಾವಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಚಿತಂ ದೇಹಾಂತರಮುಪಾದದಾನಃ ಪುನರ್ಜಾಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣಮಾರ್ಗಾಭ್ಯಾಂ ಗಚ್ಛತಾಂ ಲೋಕಾಂತರ ಏವ ಶರೀರಗ್ರಹಣಮುಕ್ತಮುಭಯವ್ಯಾಮೋಹಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಸೂತ್ರೇ । ಆಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಮೇಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ತು ಪೂರ್ವದೇಹತ್ಯಾಗಕಾಲ ಏವ । ತಥಾಽಪಿ ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತಿ ಸವಿಜ್ಞಾನಮೇವಾನ್ವವಕ್ರಾಮತೀತಿ ಶ್ರುತೌ ವಾಸನಾಮಯಂ ಭಾವಿಶರೀರಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲ ಏವ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತದಭಿಪ್ರಾಯಂ ತೃಣಜಲೂಕಾನಿದರ್ಶನಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತದಸ್ಯೇತಿ ।
ಯನ್ಮೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ತದಸ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮದ್ವಯಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಔಚಿತ್ಯಾತ್ ।
ಅನ್ಯಥಾಽಸ್ಯ ಪಿತುಃ ಪೂರ್ವಜನ್ಮದ್ವಯಸ್ಯಾನುಕ್ತತ್ವೇನೇದಮಸ್ಯ ಪಿತುಸ್ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮೇತ್ಯನನ್ವಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರೇತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಕುಮಾರಂ ಭಾವಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮೇವ ತದ್ಭಾವಯತಿ ಸೋಽಸ್ಯಾಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಚ ಪಿತಾಪುತ್ರಯೋರಭೇದಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತಂ ಜನ್ಮದ್ವಯಂ ಪಿತುರೇವ ತಸ್ಯೈವ ಚ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮೋಚ್ಯತೇ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ ತೃತೀಯತ್ವವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಪಿತುರ್ಮರಣಾನಂತರಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪುತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪಿತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸೋಽಪಿ ಪುತ್ರ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪಿತೇತ್ಯನಂತರಂ ತತಶ್ಚ ಪುತ್ರಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮೋಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಂ ಚ ತದಸ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯೇತಿ ಪುತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಪುತ್ರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕಂ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪರ್ಯಾಯದ್ವಯೋಕ್ತಂ ಜನ್ಮ ಯಥಾಪುತ್ರಗತಮೇವೈವಂ ತೃತೀಯಪರ್ಯಾಯೋಕ್ತಮಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪುತ್ರಗತಮೇವೋಚ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ತಯೋರೇಕಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯೇತ್ಯಾದ್ಯಪರಿಹಾರೇ ದೋಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತದನ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅಯಂ ಭಾವಃ – ಪುತ್ರಸ್ಯ ಪಿತರಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರತಿನಿಧಿತ್ವ ಉಕ್ತೇ ಪಿತಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಕರ್ಮ ಕರೋತು ಕಿಂ ಪ್ರತಿನಿಧಿನೇತ್ಯಾಶಂಕತೇ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪಿತುರ್ಮರಣಾಭಿಘಾನಂ ಪ್ರಸಕ್ತಮಿತಿ ಮರಣಾನಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮ ಲಾಘವಾರ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೋಕ್ತಮಿದಂ ಜನ್ಮತ್ರಯಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಚ ಪುತ್ರೇ ವಕ್ತವ್ಯಮಪಿ ತೃತೀಯಂ ಜನ್ಮ ಪಿತುರ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ । ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯೇಽಧ್ಯಾರೋಪಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಮಾವಸಥತ್ರಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಮಿಹ ಪ್ರಪಂಚ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಧ್ಯಾಯೇ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ತದಪವಾದಾರ್ಥಂ ಯತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಂ ಸ ಏತಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಸಫಲಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಂ ತದುಕ್ತಮೃಷಿಣೇಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ॥೪॥
ತತ್ರ ತಚ್ಛಾಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಸಮುದ್ರೇ ಪತನಂ ತತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದ್ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭಾವನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಭಾವನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಗ್ಗನ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾನಿ ಜನ್ಮಾನಿ ಶರೀರಗ್ರಹಣರೂಪಾಣಿ ತದುಪಲಕ್ಷತಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಸಂಸಾರೋ ವಾಗಾದಿಕರಣತದಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಲಿಂಗಶರೀರಸ್ಯೈವ ನ ತ್ವಸಂಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿನೋ ಮಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದೇವೈಷಾಂ ಜನ್ಮಾನೀತ್ಯನ್ವವೇದಮ್ । ಏತಜ್ಜನ್ಮಹೇತುಭೂತಂ ಮೂಲಕಾರಣಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಗರ್ಭೇ ಶ್ರವಣಾದಿಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಽಪಿ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಕೃತಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮಗ್ರೀವಶಾದೇವ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಗರ್ಭೇಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಃ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಂ ಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಶತಮಿತಿ ।
ಅಭೇದ್ಯಾನೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರಾ ತತ್ಪ್ರವಾಹಾವಿಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧೋಽಧ ಇತಿ । ಅಧೋ ಲೋಕೇಷ್ವೇವ ನಿಕೃಷ್ಟಲೋಕೇಷ್ವೇವಾರಕ್ಷನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾಽಧ ಇತಿ ಶ್ರೌತಂ ಪದಮಥೇತ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಧೋಽಥೇತಿ ।
ಅಥಾನಂತರಮಿದಾನೀಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರದ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ಅಹೋ ಇತಿ ।
ಇದಮಾಶ್ಚರ್ಯಂ ಮಮ ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಮಂತ್ರಮುಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರದ್ರಷ್ಟುರ್ನಾಮನಿರ್ದೇಶಪೂರ್ವಕಂ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಗರ್ಭ ಏವೈತದಿತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಗರ್ಭ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತತ್ಪೂರ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಮರ್ಥಜಾತಮೇವಂ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೋವಾಚೇತ್ಯನ್ವಯಃ ॥೫॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚರಿತಫಲತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯ ವಾಮದೇವೇನ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ವಾಮದೇವ ಇತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾವಿದ್ಯಾದಿನಾಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾತ್ಮಭೂತಃ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವಶಬ್ದಸ್ಯೋಪರಿತನವಾಚಿತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮವಸ್ತುನ ಏವ ಕದಾಚಿದಪ್ಯಧೋಭಾವರೂಪನಿಕರ್ಷಾಭಾವೇನ ನಿರಂಕುಶೋಪರಿತನಭಾವಾದೂರ್ಧ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ವಾರಯತಿ –
ಅಮುಷ್ಮಿನ್ಯಥೋಕ್ತ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಗೋಚರತ್ವೇನಾಮುಷ್ಮಿನ್ನಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಸುಖಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವ ತಥಾವಿಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗತ್ವಮ್ । ವೈಷಯಿಕಸ್ಯ ತು ಸ್ವರ್ಗತ್ವಮಾಪೋಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ಸ್ವೇ ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ।
ಅಮುಷ್ಮಿನ್ಸ್ವರ್ಗೇ ಮರ್ತ್ಯದೇಹಾದಿಭಾವಂ ವಿಹಾಯ ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವೇನೈವ ಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಮೃತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ಸರ್ವಕಾಮಾವಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭ್ರಮಂ ವಾರಯತಿ –
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಾಪ್ತಕಾಮತಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋದಾಹರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಉದಾಹರಣಂ ವಾಮದೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಜನ್ಮತ್ರಯನಿರೂಪಣೇನ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಿರೂಪಿತಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ನ ಚ ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಂ ವಿನಾ ವೈರಾಗ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಪೂರ್ವಕಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯಿತುಂ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪದಾರ್ಥಶೋಧನೇಽಧಿಕಾರಿಣಂ ದರ್ಶಯನ್ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಾಮದೇವಾದ್ಯಾಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವದಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಾ ದೇವಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅಧುನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವೈರಾಗ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಜೀವಭಾವಾದಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಹೇತುಭೂತಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯೇಷ್ವಾತ್ಮಭಾವಸಹಿತಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಿತುಂ ಸಂಸಾರಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮಿಚ್ಛಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಚಾರಪ್ರಕಾರಮೇವ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯೇನ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ನನ್ವಯಮಾತ್ಮೇತಿ ವಿಶೇಷತೋ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸ ಕ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ತದ್ವಿಚಾರೇಣ ವಾ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮಾನಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಮಹ ಉಪಾಸಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಮದೇವೋ ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ಯಾಮೃತೋಽಭವದ್ವಯಮಪಿ ತಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಸ ಕ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮೋಪ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನೈಕ್ಯೇನ ತಸ್ಯೈವ ನಿರುಪಚರಿತಸಾಮೀಪ್ಯತ್ವಾದೈಕ್ಯೇನಾಪರೋಕ್ಷೀಕೃತ್ಯಾಽಽಸನಂ ತದ್ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ಯತ್ತದುಚ್ಯತೇ । ಯದ್ವಾಽಹಂ ಸುಖೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೇಷು ತಮೇವ ವಯಮಪ್ಯುಪಾಸ್ಮಹೇ ತಮೇವಾಽಽತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಸ್ಥಿತಾಃ । ಅನಾತ್ಮನೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಸ ಆತ್ಮಾ ಕ ಇತಿ ವಿಚಾರಾರ್ಥಃ । ನ ಚಾಯಮಾತ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ವಿಚಾರಾಯೋಗಃ । ತಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಕೀರ್ಣತ್ವೇನ ವಿಚಾರೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ನನು ಭೂತಾನಾಂ ವ್ಯಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಯಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಸ ಏವಾಽಽತ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಸಂಭವಾದ್ವಿಚಾರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈವಮಪಿ ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾನ್ನ ನಿರ್ಧಾರಣಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತೇತಿ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತೌ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತೌ ಯೌ ವಿಶೇಷೌ ದೇಹೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಾನೌ ತದ್ವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಜನ್ಯಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಜನಿತಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಮೇವ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಂ ಪ್ರಪದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಮಿಮಂ ಪುರುಷಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪಾದಾಗ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಸ ಏತಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಲಬ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –
ಏತಮೇವೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯೇತಿ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮಿತರೇತರಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯೇನೇತರೇತರಾಭಿಮುಖತಯೈತಮೇವ ಪುರುಷಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟೇ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಜಾಯತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನ ತ್ವೇತಮೇವೇತ್ಯನೇನೈತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಮಪಶ್ಯದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಇತ್ಯನೇನ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಚ ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವೇಶೇ ಮಾನತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ । ಆದ್ಯವಾಕ್ಯೇ ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವೇಶಾಪ್ರತೀತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಚ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭಿಧಾನೇನ ತಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವೇಶೇ ಮಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ತಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವಶಂಕೇತ್ಯತ ಆಹ –
ತೇ ಚೇತಿ ।
ತಯೋರನ್ಯತರೇಣ ವಿನಾ ಶರೀರಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಾತ್ತಯೋರಾತ್ಮತ್ವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಿತಮಾತ್ಮದ್ವಯಸ್ಮೃತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಚಾರಮಾಹ –
ತಯೋರನ್ಯತರ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವೇತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಕ್ರಮಾನ್ನ ದ್ವಯೋರುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಃ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಯ ಉಪಾಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಕ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪಪ್ರಚ್ಛುರಿತಿ ।
ಕತರಃ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ವಿಚಾರೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽತಿಪರಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಪನ್ನೇ ಕರಣತ್ವೇನಾನಾತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ಮೂರ್ಧ್ನಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಶ್ಚಾಭೂದಿತ್ಯಾಹ –
ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ವಿಚಾರಣಾಸ್ಪದಪ್ರಾಣಾತ್ಮದ್ವಯವಿಷಯೈಕಸ್ಮಿನ್ಕರಣತ್ವೇನಾಪರಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಶೇಷರೂಪಾ ಮತಿರಜಾಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದ್ವಯೋಃ ಸತ್ತ್ವ ಇಯಂ ವಿಶೇಷಮತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರತೀತೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ದ್ವೇ ಇತಿ ।
ಯೇನೋಪಲಭತೇ ಯಶ್ಚೋಪಲಭತೇ ತೇ ದ್ವೇ ಉಪಲಬ್ಧಿಕರ್ತೃಕರಣೇ ವಸ್ತುನೀ ಉಪಲಭ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತತ್ರ ಕಿಂ ಕರಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯನೇಕಭೇದಭಿನ್ನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಯದನೇಕಾತ್ಮಕಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಸಂಹತತ್ವಾತ್ಪರಾರ್ಥಮಿತಿ ಪರಶೇಷತ್ವೇನ ಕರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಲಬ್ಧರಿ ತ್ವನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಪರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಶೇಷತ್ವಮ್ । ಕಿಂತು ಶೇಷಿತ್ವಮೇವೇತಿ ವಕ್ತುಮೇಕ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನೇನ ಕರಣಸ್ಯ ಪರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರಂ ಶೇಷಿಣಮಂತರಾಽನುಪಪನ್ನಂ ಸತ್ಪರಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮುಪಲಬ್ಧಾರಂ ಗಮಯತೀತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಕರಣಾನಾಮೇವೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಲಬ್ಧಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಂತಂ ನಾಸ್ತಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಹ –
ಕರಣಾಂತರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಚಕ್ಷುಷಾ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಶ್ಚಾದುದ್ಧೃತಚಕ್ಷುಃ ಸ್ಮರತಿ ರೂಪಮದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ । ತಥಾ ಯೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವೇದಾನೀಂ ಸ್ಪೃಶಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾತಿ । ತದುಭಯಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಲಬ್ಧುರಭಾವೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಾನುಭೂತೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಂಧಾನಯೋರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ ಏವ ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ನ ತಾವದಿತಿ ।
ತಯೋರ್ಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಹತೀತ್ಯನಂತರಂ ಕಿಂತು ಪರಿಶೇಷಾದುಪಲಬ್ಧಾಽಽತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನ್ವಯೇನ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಣೀಯಮ್ ।
ಏವಮರ್ಥಮುಪವರ್ಣ್ಯ ತಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾರೂಢಂ ಕರ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕೇನ ಪುನರಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ ।
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯೇನೇತಿ ।
ತೃತೀಯಯಾ ಕರಣತ್ವಂ ಚಕ್ಷುರಾದೇರುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಕರಣೇತಿ ।
ವಾಗ್ರೂಪಕರಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಚಮಿತಿ ಕರಣಂ ನೋಚ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಯೇನೇತ್ಯನೇನೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಿಂತು ವಕ್ತವ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಾಮಾತ್ಮಿಕಾಮಿತಿ ।
ಸಾಧ್ವಿತಿ ।
ಗೌರಿತೀದಂ ನಾಮ ಸಾಧುಗಾವೀತಿ ನಾಮಾಸಾಧ್ವಿತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ ವ್ಯಾಕರಣೇನ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತೀತಿ ಚಾರ್ಥಃ ॥೧॥
ನನು ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಕರಣತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ತಾವದ್ಧೃದಯಮನಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭೇದಭಿನ್ನತ್ವಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದೇತದ್ಧೃದಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಯಚ್ಛಾಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ರೇತ ಇತಿ ।
ಸಾರಭೂತಂ ವೀರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಜಾನಾಂ ರೇತೋ ಹೃದಯಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಮನಸಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಇತ್ಯಂತಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ಯದುಕ್ತಂ ಹೃದಯಂ ಮನಶ್ಚೇತಿ ತದೇವೈತತ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಂ ಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವೈಕಮೇವ ಸಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭೇದೇನಾನೇಕಧಾಭೂತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಗತದ್ವಿತೀಯೈತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏಕಮೇತದನೇಕಧೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯೇನ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂ ಕರೋತಿ ಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಃ ಪುರುಷಃ, ತಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ರೇತೋ ಹೃದಯಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಮನಸಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಇತ್ಯಂತಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ಯದುಕ್ತಂ ಹೃದಯಂ ಮನಶ್ಚೇತಿ ಕರಣಂ ತದೇತತ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಮೇತದೇವೈಕಂ ಸದನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಂ ಚೇತಿ ಶ್ರುತಿಗತಯೇನೇತಿತೃತೀಯಾಂತಯದಿತಿಪ್ರಥಮಾಂತಯಚ್ಛಬ್ದದ್ವಯಸ್ಯೈತದಿತಿಪ್ರಥಮಾಂತೈತಚ್ಛಬ್ದದ್ವಯಸ್ಯ ಚಾನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಏಕಸ್ಯೈವಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಏತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಕರಣೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಸ್ಯೇತಿವಿಗ್ರಹಃ ।
ಕರಣಾನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ಹೃದಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪಾರಕತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಚಿದಾಭಾಸಯುಕ್ತಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಾಚಂ ಕರಣಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ಬುದ್ಧೇರ್ವಾಗಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ಸತಿ ತದ್ಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಸ್ವಯಮಪ್ಯಾತ್ಮಾ ವಾಗಭಿಮಾನೀ ಭೂತ್ವಾಽನಂತರಂ ವಾಚೋಽಪಿ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪಾರರೂಪಾಯಾ ನಾಮಾತ್ಮನಾ ವಕ್ತವ್ಯಶಬ್ದರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮೇ ಸತಿ ವಾಚಾ ವಾಗ್ದ್ವಾರೇ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತತ್ಸ್ಫುರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಯಮಪಿವರ್ತತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯರ್ಥೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅತ್ರ ಬುದ್ಧೇರ್ವಾಗಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೋ ವಾಗಾದೇಶ್ಚ ನಾಮಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತೀ”ತ್ಯತ್ರ ಮನಸಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಾದಿಕರಣತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿಕರಣತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಹೃದಯೇನ ಹೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ರೂಪಾಣಾಂ ಹೃದಯಶಬ್ದಿತಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಹೃದಯಸ್ಯ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವೇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮತ್ವಮಾಹ –
ತದಾತ್ಮಕಶ್ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ಹೃದಯಮತೋದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತದಾಹ –
ಕರಣಸಂಹತೀತಿ ।
ತವ ವಯಂ ಸ್ಮೋ ನ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮಸ್ತ್ವದೃತೇ ಜೀವಿತುಮ್ । ಇತರೇ ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯೇವಾಽಖ್ಯಾಯಂತ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಣಸಂವಾದಸ್ಥವಚನಬಲಾತ್ಕರಣಸಮ್ಹತಿರೂಪತ್ವಂ ಕರಣಸಮೂಹರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾದಿಗತಂ “ಪ್ರಾಣಮೇವ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ ಸ ಯದಾ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ”ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ।
ಕರಣಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಸ್ತಥಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಇತಿ ।
ಸಂಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇನ ವಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಿ ಮನಶ್ಚೈತದಿತ್ಯಂತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇನಾನಾತ್ಮತ್ವಾರ್ಥಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ವಶ ಇತ್ಯಂತಮಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮುಪಲಬ್ಧಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹ –
ತದಂತಃಕರಣೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಥಂ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮನ್ಯಥಾ ಕಥಂ ತದುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತಾ ತಾಸಾಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಬಾಹ್ಯಾಂತರ್ವರ್ತಿವಿಷಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಾಸಾಮನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ತತೋ ಬಾಹ್ಯಾಂತವಿಷಯಪ್ರತೀತಿರೇವ ಸ್ಯಾನ್ನಾಽಽತ್ಮನ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇನಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಚೈತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಿಂತಯಾ ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಸಂಜ್ಞಾನಾದ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸಾಕ್ಷಿತಯಾಽವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಷಯತ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾ ಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯಂ ತಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವ್ಯಾಹತಿರತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾರ್ಥಮ್ । ಸವಿಶೇಷತ್ವೇ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸಂಗಸ್ಯ ಕಥಮಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸಂಗಸ್ಯಾಪ್ಯಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬದ್ವಾರಾ ತದ್ವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೇತನಭಾವ ಇತಿ ।
ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೇತನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಜಂತುಃ ಸಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಶರೀರವ್ಯಾಪಿನೀ ಸಂಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಲಾದಿಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಚತುಃಷಷ್ಠಿಕಲಾದಿಜನ್ಯಂ ಲೌಕಿಕಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞತೇತಿ ।
ತಾತ್ಕಾಲಿಕಪ್ರತಿಭೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಯೋತ್ತಂಭನಂ ಭವತಿ ಸಾ ವೃತ್ತಿರ್ಧೃತಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಶರೀರಾದ್ಯುತ್ತಂಭಕಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಧೃತಿತ್ವೇ ಲೌಕಿಕಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ಮಾನಮಾಹ –
ಧೃತ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ।
ಮನಸ ಈಷಾ ಮನೀಷೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರುಜಾದಿದುಃಖಿತ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ರೋಗಾದಿಜನ್ಯದುಃಖಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲ್ಪನಮಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ರೂಪಾದೀನಾಂ ಶುಕ್ಲಾದಿರೂಪೇಣ ಸಮ್ಯಕ್ಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವನಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಜೀವನಪ್ರಯತ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತ್ರೀವ್ಯತಿಕರೇತಿ ।
ಸ್ತ್ರೀಸಂಪರ್ಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಏವಮಾದ್ಯಾ ವೃತ್ತಯಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯುತ್ತರೇಣಾನ್ವಯಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವವತ್ಪ್ರಜ್ಞತಾ ವೃತ್ತಿರೂಪಾ ನೋಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿನಾಮವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಕಿಂತು ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ನನ್ವಂತಃಕರಣವೃತ್ತೀನಾಂ ಶಬ್ದರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನನಾಮಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಮಧೇಯಸ್ಯ ನಾಮಾರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನೋಪಲಬ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ತೇನ ಗುಣೇನ ತನ್ನಾಮಧೇಯತ್ವಮುಪಚಾರಾದುಚ್ಯತೇ ನ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಉಪಲಬ್ಧುರುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧುರುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವಾ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಾಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಯತ ಉಪಾಧಿಭೂತಾ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ಅತೋ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಶ್ರುತೌ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನ ವೃತ್ತಯ ಉಚ್ಯಂತೇ ಕಿಂತು ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದಾ ಏವ ಲಕ್ಷಣಯಾಽಭಿಧೀಯಂತೇ ಗಾಮುಚ್ಚಾರಯತೀತ್ಯತ್ರೇವ ।
ತಥಾ ಚ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಸಂತಿ, ತದ್ದ್ವಾರಾ ಶುದ್ಧಸ್ಯೈವ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ನಾಮಧೇಯಾನೀತ್ಯಾಹ –
ತದುಪಾಧಿಜನಿತೇತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಜನಿತೋ ಗುಣೋ ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತರೂಪಂ ತನ್ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಸಂತಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವೈತಾನಿ ಸಂಜ್ಞಾನಾದೀನಿ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಾಣನ್ನೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣನಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ವನ್ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತೀತ್ಯನೇನ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣನಾಮವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿನಾಮ್ನಾಂ ತತ್ರ ನೋಪಾಧಿಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾಽಪಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯೈತೇಷಾಮಪ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಮುಕ್ತಪ್ರಾಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕವಸ್ತುವಾಚಿನಃ । ನ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಂತಃಕರಣವೃತ್ತೀನಾಂ ಜಡಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕವಸ್ತುನ್ಯಧ್ಯಾಸಾದೇವ ತಾಸಾಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ಕಲ್ಪಯಂತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಮತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶಂ ಗಮಯಂತಃ ಪರ್ಯವಸಾನಗತ್ಯಾ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಾಮಧೇಯಾನೀತಿ । ಅತ್ರ ಸಂಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಜಡಾನಾಂ ವೃತ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕವಸ್ತುವಾಚಕಸಂಜ್ಞಾನಾದಿನಾಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಾರೂಪೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರೇವ ಪ್ರಜ್ಞತಾರೂಪಾ ವೃತ್ತಿರ್ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಜ್ಞಾದಿವಾಚ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಸಂಜ್ಞಾನಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇಕಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಮಾನೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ಸರ್ವವೃತ್ತ್ಯನುಗತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದನೇಕತ್ವೇ ತದ್ವೃತ್ತಿಗತಾನಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತತ್ತನ್ನಾಮಕತ್ವೇನ ಸರ್ವನಾಮಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯೇಕವಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತೋ ಯೇನ ವಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯಂತೇನ ಸರ್ವಕರಣತದ್ವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವವೃತ್ತ್ಯನುಗತ ಏಕ ಆತ್ಮಾ ಶೋಧಿತಃ ॥೨॥
ಏವಂ ಶೋಧಿತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ನಾನಾತ್ವಂ ವಾರಯಿತುಮೇಷ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಷ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾನರೂಪ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮತಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿಹ ಮೂರ್ಧದ್ವಾರಾಽನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಶರೀರಾಭಿಮಾನೀ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದೈಸ್ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಪರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಶಾರೀರೇತ್ಯನೇನ ಸಮಷ್ಟಿಸ್ಥೂಲಶರೀರಮುಚ್ಯತೇ । ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಷ್ವಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಶರೀರಮುಕ್ತಮ್ । ಆದ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಾಭ್ಯಾಂ ತು ತತ್ರ ತತ್ರ ತಥಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ನನೂಕ್ತಪ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ಮೈವಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಕ್ತುಮೇಷ ಇಂದ್ರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಗುಣಾದಿತಿ ।
ಇದಮದರ್ಶಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಗುಣಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯೇಂದ್ರತ್ವಾಭಿಧಾನಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರತ್ವೋಕ್ತೌ ಪ್ರವಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರವೇಷ್ಟುರೇವ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸರ್ವರೂಪತ್ವಾದಭೇದಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ನ ತು ಪಾರಮೈಶ್ವರ್ಯಗುಣಯೋಗಾತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇಂದ್ರಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವಗುಣವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯಾತ್ಮವನ್ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟಪರಮೇಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಮನೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಗುಣಾದಿತಿಹೇತ್ವನನ್ವಯಾದೇಷ ಬ್ರಹ್ಮೈಷ ಇಂದ್ರ ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಿವ ಗುಣಯೋಗಾಭಾವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಕ್ಲಿಷ್ಟತ್ವಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ದೇವರಾಜೋ ವೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಭೇದಮಾಹ –
ಯಃ ಪ್ರಥಮಜ ಇತಿ ।
ಸ ಲಿಂಗಶರೀರಾಭಿಮಾನ್ಯಯಂ ತು ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಭಿಮಾನೀತಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾದ್ಭ್ಯ ಏವ ಪುರುಷಂ ಸಮುದ್ಧೃತ್ಯಾಮೂರ್ಛಯನ್ಮುಖಂ ನಿರಭಿದ್ಯತೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ದೇವಗ್ರಹಣಂ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಜೀವಾತ್ಮಾನ ಏಷ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮೇಷ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವೈಕ್ಯೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ ಏಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಜಾತೀಯಭೇದಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ತದುಪಾಧೀನಾಂ ಭೂತಭೌತಿಕಾನಾಮಪಿ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಂ ತಸ್ಯ ವಿಜಾತೀಯಭೇದನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ವಕ್ತುಮಿಮಾನಿ ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇಮಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಏತಾನ್ಯನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಾನೀತಿ ವಕ್ತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ನ ಕೇವಲಂ ಕ್ಷುದ್ರಮಿಶ್ರತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸರ್ಪಾಂತರಾದೀನ್ಪ್ರತಿ ಬೀಜತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಕಾರಣಾನಿ ಚೇತಿ ।
ದ್ವೈರಾಶ್ಯೇನೇತಿ ।
ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಭೇದೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೇದಜಾ(ಂತಾ)ನಿ ಜಂಗಮಾನ್ಯುದ್ಭಿಜ್ಜಾನಿ ಸ್ಥಾವರಾಣೀತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಜಂಗಮಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಯಚ್ಚಲತೀತಿ ।
ಸ್ಥಾವರಾಣಾಮಪಿ ವಾಯ್ವಾದಿನಾ ಚಲನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪದ್ಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಾವರಮಚಲಮಿತ್ಯನಂತರಂ ಸರ್ವಂ ತದೇಷ ಏವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ಸರ್ವಮೇಷ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ವಕ್ತುಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೀಯತೇಽನೇನೇತಿ ।
ಅನೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇನ ಸತ್ತಾಂ ನೀಯತೇ ಸತ್ತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಸತ್ತಾವತ್ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ವಾ । ನನ್ವೇಂಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯುಪನಿಷತ್ಸು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ತು ಪ್ರಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ । ಯದ್ವಾ ಕೋಽಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾರಭ್ಯೈತೇ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಇತ್ಯಂತಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧನಾರ್ಥಮಿಮಾನಿ ಚೇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯಂತಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಾರ್ಥಮ್ । ತತ್ರ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಮಿತಿ ತತ್ಪದಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಚ್ಯತೇ । ಪಂಚಭೂತಾದಿ ಸ್ಥಾವರಾಂತಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮನೇತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾಸತ್ತಯೈವ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತಾವತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಸತ್ತಯೈವ ಸತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಿಂತು ಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ತದಧೀನೈವೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ನೀಯತೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ನೇತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವಂ ನೇತ್ರಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತಾವ್ಯಾಪಾರಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಹೇತುರಪ್ಯಯಮೇವೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾ ಚಕ್ಷುರ್ವೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗತ ಇವ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಫುರಣಪ್ರತಿಷ್ಠಯೋರನ್ಯಾಧೀನತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನಾಽಽಶ್ರಯಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಚಾಽಽರಂಭಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಮೇವ ಸರ್ಪಾದೇ ರಜ್ಜ್ವಾದಿರಿವ ಪರ್ಯವಸಾನಭೂಮಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಧ್ರುವಂ ಪರ್ಯವಸಾನಭೂಮಿಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಕಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಕಮೇವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಕಮೇವಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಯೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ಬೃಂಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾದಿತಿ ಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಮನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯಾತ್ಮಾದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೈವೋಪಕ್ರಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥಾನುಪಕ್ರಮಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚಾಽಽತ್ಮೈವ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸರತಿ ಸ್ವವಿದ್ಯಯಾ ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಯಂ ಪಕ್ಷೋಽತ್ರ ಸ್ಫುಟೀಕೃತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದಾ ತ್ವಿಮಾನಿ ಚ ಪಂಚ ಮಹಾಭೂತಾನೀತ್ಯಾರಭ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತದಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಾನಂತರಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಕಥನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪಕ್ಷೇಽತ್ರತ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯಾನೀತ್ಯತ್ರತ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಚೈತನ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಚೋಭಯೋರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಪದೇಶೇ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಕಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಕಥನಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತೇತಿ । ಅನ್ಯತ್ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । –
ಉಪಾಧಿವಿಶೇಷಮಿತಿ ।
ಉಪಾಧಿಕೃತಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ ಶಾಂತಮಿತಿ । ಪರಿತೃಪ್ತಂ ಪರಮಾನಂದರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಭಾನಮಾಹ –
ನೇತೀತಿ ।
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಾನಂದತ್ವೇ ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಂಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿಸ್ತಂಬಾಂತನಾನಾವಿಧಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾನಾವಿಧೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದತ್ಯಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶುದ್ಧೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಜಾಪತೀನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾದ್ಭೇದಮಾಹ –
ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತೇ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣಸಮಷ್ಟಿಬುದ್ಧಾವಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಮಾನ ಏವ ಲಕ್ಷಣಮುಪಾಧಿರ್ಯಸ್ಯ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತರಂಡೇತಿ ।
ಅಂಡೋಪಾಧಿಕಂ ವಿರಾಟ್ ತದಂತರ್ಭೂತಪ್ರಥಮಶರೀರೋಪಾಧಿಕಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುದ್ಭೂತೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಂಡಾದುದ್ಭೂತಾ ಇಮೇಽಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮುಪಾಧಯಃ ಸಮಷ್ಟಿವಾಗಾದಯಸ್ತದುಪಾಧಿಮತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಸಂಜ್ಞಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿವಾಗಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇಽಸುರಾದಯಶ್ಚ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿಮನುಷ್ಯಾದಿಶರೀರೋಪಾಧಿಷು ಮನುಷ್ಯಾದಿಸಂಜ್ಞಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅಪೀತ್ಯನಂತರಂ ತತ್ತತ್ಸಂಜ್ಞಂ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಾದೀತಿ ।
ಅತ್ರೈವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬೇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ನನು ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಭಿರ್ಜೀವಾನಾಮೇವ ನಾನಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯೈಶ್ಚ ಜೀವೇಶ್ವರನಾನಾತ್ವಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಚಾನ್ಯಥಾಽನ್ಯಥಾಽಪ್ಯಾಹುಸ್ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾರೂಪತ್ವಮತ ಆಹ –
ತದೇವೈಕಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಏತಮೇಕ ಇತಿ ।
ಏವಂ ತಾವತ್ಕೋಽಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಂತೇನ ವಿಚಾರಪುರಃಸರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸಂಜ್ಞಾನಾದಿಸರ್ವಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ತದನುಗತಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತೋಽದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವ ಇತಿ । ಇದಾನೀಮೇವಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದಃ ಫಲಂ ವಕ್ತುಂ ಸ ಏತೇನೇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಮ್ ॥೩॥
ತತ್ರೈತಚ್ಛಬ್ದೇನೈಕವಚನಾಂತೇನ ಪ್ರಕೃತಾನಾಮಪಿ ಕೋಽಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ವಿಚಾರಯತಾಂ ಬಹೂನಾಂ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿದಾನೀಂತನಸ್ಯ ವಿದುಷಶ್ಚ ಸ ಇತಿ ಭೂತವಾಚಿನಾ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತೋ ವಾಮದೇವಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸ ವಾಮದೇವ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಫಲಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದ್ವಾಮದೇವಾದಿಪುರುಷವಿಶೇಷೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದ್ಯಃ ಕಶ್ಚನ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯೋ ವೇತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಕೋಽಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೈತಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇನೈವೇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಯೇನೈವೇತಿ ।
ಯೇನೈವ ಪ್ರಜ್ಞೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಪೂರ್ವೇಽಮೃತಾ ಅಭೂವಂಸ್ತೇನೈತೇನೈವ ಪ್ರಜ್ಞೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ವಾಮದೇವೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಸೋಽಮೃತೋಽಭವತ್ । ತಥಾಽಯಮಪೀದಾನೀಂತನೋಽಪಿ ವಿದ್ವಾನೇತೇನೈವ ಪ್ರಜ್ಞೇನಾಽಽತ್ಮನಾಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದುತ್ಕ್ರಮ್ಯಾಮೃತಃ ಸಮಭವದಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ್ರೋತ್ಕ್ರಮಣಂ ಪಕ್ಷಿಣೋ ನೀಡಾದಿವೋರ್ಧ್ವಗಮನಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಿಂತು ದೇಹಾತ್ಮಭಾವತ್ಯಾಗೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವ ಏವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೈತ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋತ್ಕ್ರಮ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ವಾಽಽನ್ವಯಃ । ಉಕ್ತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಂಗೀಕಾರವಾಚಿನೋಂಕಾರೇಣ ನ ಸ್ವಾನುಭವಪ್ರಕಟನೇನ ದೃಢೀಕುರ್ವನ್ “ಓಂಕಾರಶ್ಚಾಥಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಾವೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಾ । ಕಂಠಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ವಿನಿರ್ಯಾತೌ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂಗಲಿಕಾವುಭೌ ॥” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರೋಂಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನುಸಂಧಾನಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಂ ಕರ್ತುಮೋಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ॥೪॥