आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
యదవిద్యావశాద్విశ్వం దృశ్యతే రశనాహివత్ ।
యద్విద్యయా చ తద్ధానిస్తం వన్దే పురుషోత్తమమ్ ॥౧॥
నమస్త్రయ్యన్తసన్దోహసరసీరుహభానవే ।
గురవే పరపక్షౌఘధ్వాన్తధ్వంసపటీయసే ॥౨॥
భగవత్పాదాబ్జద్వన్ద్వం ద్వన్ద్వనిబర్హణమ్ ।
సురేశ్చరాదిసద్భృఙ్గైరవలమ్బితమాభజే ॥౩॥
బృహదారణ్యకే భాష్యే శిష్యోపకృతిసిద్ధయే ।
సురేశ్వరోక్తిమాశ్రిత్య క్రియతే న్యాయనిర్ణయః ॥౪॥
కాణ్వోపనిషద్వివరణవ్యాజేనాశేషామేవోపనిషదం శోధయితుకామో భగవాన్భాష్యకారో విఘ్నోపశమాదిసమర్థం శిష్టాచారప్రమాణకం పరాపరగురునమస్కారరూపం మఙ్గలమాచరతి —
ఓం నమో బ్రహ్మాదిభ్య ఇతి ।
వేదో హిరణ్యగర్భో వా బ్రహ్మ తన్నమస్కారేణ సర్వా దేవతా నమస్కృతా భవన్తి తదర్థత్వాత్తదాత్మకత్వాచ్చ ‘ఎష ఉ హ్యేవ సర్వే దేవాః’(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౯) ఇతి శ్రుతేః । ఆదిపదేన పరమేష్ఠిప్రభృతయో గృహ్యన్తే । యద్యపి తేషాముక్తో బ్రహ్మాన్తర్భావస్తథాఽపి తేష్వనాదరనిరాసార్థం పృథగ్గ్రహణమ్ । చతుర్థీ నమో యోగే । నమఃశబ్దస్త్రివిధప్రహ్వీభావవిషయః ।
నను బ్రహ్మవిద్యాం వక్తుకామేన కిమిత్యేతే నమస్క్రియన్తే సైవ హి వక్తవ్యేత్యత ఆహ —
బ్రహ్మవిద్యేతి ।
ఎతేషాం తత్సంప్రదాయకర్తృత్వే వంశబ్రాహ్మణం ప్రమాణయతి —
వంశఋషిభ్య ఇతి ।
యద్యపి తత్ర పౌతిమాష్యాదయో బ్రహ్మాన్తాః సంప్రదాయకర్తారః శ్రూయన్తే తథాఽపి గురుశిష్యక్రమేణ బ్రహ్మణః ప్రాథమ్యమితి తదాదిత్వమితి భావః ।
సంప్రత్యపరగురూన్నమస్కరోతి —
నమో గురుభ్య ఇతి ।
యద్యపి బ్రహ్మవిద్యాసంప్రదాయకర్త్రన్తర్భావాదేతే ప్రాగేవ నమస్కృతాస్తథాఽపి శిష్యాణాం గురువిషయాదరాతిరేకకార్యార్థం పృథగ్గురునమస్కరణం ‘యస్య దేవే పరా భక్తిః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతేరితి ।
యదుద్దిశ్య మఙ్గలమాచరితం తత్ప్రతిజ్ఞాతుం ప్రతీకమాదత్తే —
ఉషా వా ఇతి ।
ఎతేన చికీర్షితాయా వృత్తేర్భర్తృప్రపఞ్చభాష్యేణాగతార్థత్వముక్తమ్ । తద్ధి ‘ద్వయా హే’(బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) త్యాదిమాధ్యన్దినశ్రుతిమధికృత్య ప్రవృత్తమ్ । ఇయం పునః ‘ఉషా వా అశ్వస్య’ (బృ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యాదికాణ్వశ్రుతిమాశ్రిత్యేతి ।
అథోద్దేశ్యం నిర్దిశతి —
తస్యా ఇతి ।
భర్తృప్రపఞ్చభాష్యాద్విశేషాన్తరమాహ —
అల్పగ్రన్థేతి ।
అస్యా గ్రన్థతోఽల్పత్వేఽపి నార్థతస్తథాత్వమితి గ్రన్థస్య గ్రహణమ్ । వృత్తిశబ్దో భాష్యవిషయః । సూత్రానుకారిభిర్వాక్యైః సూత్రార్థస్య స్వపదానాం చోపవర్ణనస్య భాష్యలక్షణస్యాత్ర భావాదితి ।
నను కర్మకాణ్డాధికారిణో విలక్షణోఽధికారీ న జ్ఞానకాణ్డే సంభవతి అర్థిత్వాదేః సాధారణత్వాద్వైరాగ్యాదేశ్చ దుర్వచనత్వాత్ । న చ నిరధికారం శాస్త్రమారమ్భమర్హతీత్యత ఆహ —
సంసారేతి ।
కర్మకాణ్డే హి స్వర్గాదికామః సంసారపరవశో నరపశురధికారీ । ఇహ తు సంసారాద్వ్యావృత్తిమిచ్ఛవో విరక్తాః । న చ వైరాగ్యం దుర్వచం శుద్ధబుద్ధేర్వివేకినో బ్రహ్మలోకాన్తే సంసారే తత్సంభవాత్ । ఉక్తం హి –
“శోధ్యమానం తు తచ్చిత్తమీశ్వరార్పితకర్మభిః ।
వైరాగ్యం బ్రహ్మలోకాదౌ వ్యనక్త్యాశు సునిర్మలమ్ ॥“ ఇతి ।
అతో యథోక్తవిశిష్టాధికారిభ్యో వృత్తేరారమ్భః సంభవతీత్యర్థః ।
తథాఽపి విషయప్రయోజనసంబన్ధానామభావే కథం వృత్తిరారభ్యతే తత్రాఽహ —
సంసారహేత్వితి ।
ప్రమాతృతాప్రముఖః కర్తృత్వాదిరనర్థః సంసారస్తస్య హేతురాత్మావిద్యా తన్నివృత్తేః సాధనం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యా తస్యాః ప్రతిపత్తిరప్రతిబద్ధాయాః ప్రాప్తిస్తదర్థం వృత్తిరారభ్యత ఇతి యోజనా । ఎతదుక్తం భవతి – సనిదానానర్థనివృత్తిః శాస్త్రస్య ప్రయోజనమ్ । బ్రహ్మాత్మైక్యవిద్యా తదుపాయః । తదైక్యం విషయః । సంబన్ధో జ్ఞానఫలయోరుపాయోపేయత్వమ్ । శాస్త్రతద్విషయయోర్విషయవిషయిత్వం తదారభ్యం శాస్త్రమితి ।
ప్రయోజనాదిషు ప్రవృత్త్యఙ్గతయోక్తేష్వపి సర్వవ్యాపారాణాం ప్రయోజనార్థత్వాత్తస్య ప్రాధాన్యమ్ । ఉక్తం హి –
“సర్వస్యైవ హి శాస్త్రస్య కర్మణో వాఽపి కస్యచిత్ ।
యావత్ప్రయోజనం నోక్తం తావత్తత్కేన గృహ్యతే ॥“ఇతి ।
తథా చ శాస్త్రారమ్భౌపయికం ప్రయోజనమేవ నామవ్యుత్పాదనద్వారా వ్యుత్పాదయతి —
సేయమితి ।
అధ్యాత్మశాస్త్రేషు ప్రసిద్ధా సన్నిహితా చాత్ర బ్రహ్మాత్మైక్యవిద్యా తన్నిష్ఠానాం సర్వకర్మసంన్యాసినాం సనిదానస్య సంసారస్యాత్యన్తనాశకత్వాద్భవత్యుపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యా । ‘ఉపనిషదం భో బ్రూహి’ (కే. ఉ. ౪ । ౭) ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః । తస్మాదుపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యత్వప్రసిద్ధేర్విద్యాయాస్తతో యథోక్తఫలసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కథం తస్యాస్తచ్ఛబ్దవాచ్యత్వేఽప్యేతావానర్థో లభ్యతే తత్రాఽహ —
ఉపనిపూర్వస్యేతి ।
అస్యార్థః – “షద్లృవిశరణగత్యవసాదనేషు” ఇతి స్మర్యతే । సదేర్ధాతోరుపనిపూర్వస్య క్విబన్తస్య సహేతుసంసారనివర్తకబ్రహ్మవిద్యార్థత్వాదుపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యా సా భవత్యుక్తఫలవతీ । ఉపశబ్దో హి సామీప్యమాహ । తచ్చాసతి సంకోచకే ప్రతీచి పర్యస్యతి । నిశబ్దశ్చ నిశ్చయార్థస్తస్మాదైకాత్మ్యం నిశ్చితం తద్విద్యా సహేతుం సంసారం సాదయతీత్యుపనిషదుచ్యతే ఉక్తం హి – ‘అవసాదనార్థస్య చావసాదాత్’ ఇతి ।
బ్రహ్మవిద్యైవ చేదుపనిషదిష్యతే కథం తర్హి గ్రన్థే వృద్ధాస్తచ్ఛబ్దం ప్రయుఞ్జతే న ఖల్వేకస్య శబ్దస్యానేకార్థత్వం న్యాయ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాదర్థ్యాదితి ।
గ్రన్థస్య బ్రహ్మవిద్యాజనకత్వాదుపచారాత్తత్రోపనిషత్పదమిత్యర్థః ।
యథోక్తవిద్యాజనకత్వే గ్రన్థస్య కిమితి తదధ్యేతౄణాం సర్వేషాం విద్యా న భవతీత్యాశఙ్క్యశ్రవణాదిపరాణామేవారణ్యానువచనాదినియమాధీతాక్షరేభ్యస్తజ్జన్మేతి బృహదారణ్యకనామనిర్వచనపూర్వకమాహ —
సేయమితి ।
అథారణ్యానువచనాదినియమాధీతవేదాన్తానామపి కేషాఞ్చిద్విద్యానుపలమ్భాత్కుతో యథోక్తాక్షరేభ్యస్తదుత్పత్తిరిత్యత ఆహ —
బృహత్త్వాదితి ।
ఉపనిషదన్తరేభ్యో గ్రన్థపరిమాణాతిరేకాదస్య బృహత్త్వం ప్రసిద్ధమర్థతోఽపి తస్య తదస్తి బ్రహ్మణోఽఖణ్డైకరసస్యాత్ర ప్రతిపాద్యత్వాత్తజ్జ్ఞానహేతూనాం చాన్తరఙ్గాణాం భూయసామిహ ప్రతిపాదనాత్ । అతో బృహత్త్వాదారణ్యకత్వాచ్చ బృహదారణ్యకమ్ । నచైతదశుద్ధబుద్ధేరధీతమపి విద్యామాదధాతి । “కషాయే కర్మభిః పక్వే తతో జ్ఞానమ్”(భా.శాన్తి.౨౭౦।౩౮) ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః । జ్ఞానకాణ్డస్య విశిష్టాధికార్యాదివైశిష్ట్యేఽపి కర్మకాణ్డేన నియతపూర్వాపరభావానుపపత్తిలభ్యః సంబన్ధో వక్తవ్యః । స చ పరీక్షకవిప్రతిపత్తేరశక్యో విశేషతో జ్ఞాతుమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ తస్యేతి ।
ప్రతిజ్ఞాతం సంబన్ధం ప్రకటయితుమసిద్ధప్రమాణభావానాం వేదాన్తానాం సంబన్ధాభిధానావసరాభావాత్తత్ప్రామాణ్యం ప్రతిపాద్య పశ్చాత్తేషాం కర్మకాణ్డేన సంబన్ధవిశేషవచనముచితమితి మన్వానస్తత్ప్రామాణ్యం సాధయతి —
సర్వోఽపీతి ।
ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామిత్యాగమాతిరిక్తప్రమాణోపలక్షణార్థమ్ । ఎషోఽర్థోఽధ్యయనవిధ్యుపాత్తః సర్వోఽపి కాణ్డద్వయాత్మకో వేదో మానాన్తరానధిగతం యదిష్టోపాయాది తజ్జ్ఞాపనపరస్తథా చాజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వావిశేషాత్తుల్యం ప్రామాణ్యం కాణ్డయోరితి । అథవా వేదనం వేదోఽనుభవః । స చ శబ్దేతరమానాయోగ్యో రూపాదిహీనత్వాత్ । ‘ఎతదప్రమయమ్’ ఇతి హి శ్రుతిః । స చేష్టానిష్టప్రాప్తిపరిహారోపాయస్తస్యైవ తత్తదాత్మనాఽవస్థానాత్ । ‘సచ్చ త్యచ్చాభవత్’(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । స చ ప్రకాశనః సర్వప్రకాశకత్వాత్ । ‘తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౫) ఇతి శ్రుతేః । స చ పరోఽవిద్యాతత్కార్యాతీతత్వాత్ । ‘విరజః పర ఆకాశాత్’(శ.బ్రా.౧౪.౭.౨.౨౩ ) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఎవంరూపో వేదపదవేదనీయశ్చిదేకరసః ప్రత్యగ్ధాతురైవ సర్వోఽపి కార్యకారణాత్మకః ప్రపఞ్చః । ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । తథా చ యథోక్తం వస్తు ప్రకాశయన్తో వేదాన్తా విధివాక్యవత్ప్రమాణమితి । అథవా ప్రత్యక్షాదినాఽనవగతో యోఽసావిష్టప్రాప్త్యాద్యుపాయో బ్రహ్మాత్మా తస్య ప్రకాశనపరః సర్వోఽప్యయం వేదః । తస్యైవాజ్ఞాతత్వాత్తత్ర కర్మకాణ్డం కర్మానుష్ఠానప్రయుక్తబుద్ధిశుద్ధిద్వారా బ్రహ్మాధిగతావారాదుపకారకమ్ । ‘వివిదిషన్తి యజ్ఞేన’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి శ్రుతేః । జ్ఞానకాణ్డం తు సాక్షాదేవ తత్రోపయుక్తమ్ । పరమపురుషస్యౌపనిషదత్వశ్రవణాత్ । ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇతి చ శ్రుతేః । తద్యుక్తం కర్మకాణ్డవజ్జ్ఞానకాణ్డస్యాపి ప్రామాణ్యమితి ।
అధికారిసౌలభ్యప్రతిపాదనద్వారా జ్ఞానకాణ్డప్రామాణ్యమేవ స్ఫుటయతి —
సర్వపురుషాణామితి ।
అయమర్థః – సుఖం మే స్యాద్దుఃఖం మా భూదితి స్వభావతః శాస్త్రం వినా సర్వేషాం పురుషాణామనవచ్ఛిన్నసుఖాదిమాత్రేఽభిలాషోపలమ్భాత్తన్మాత్రస్య చ మోక్షత్వాత్తకామినో జ్ఞానకాణ్డాధికారిణః సులభత్వాత్తస్మిన్ప్రమాం స్వార్థవిషయామాదధత్కథం తదప్రమాణమితి ।
నను వేదస్య కార్యపరతయా ప్రామాణ్యాత్కర్మకాణ్డవత్కాణ్డాన్తరస్యాపి కార్యపరతయా ప్రామాణ్యమేష్టవ్యమితి నేత్యాహ —
దృష్టవిషయ ఇతి ।
క్రియాకారకఫలేతికర్తవ్యతానామన్యతమస్మిన్కార్యే సమీహితప్రాప్త్యాద్యుపాయభూతే వ్యుత్పత్తికాలే ప్రత్యక్షాదిసిద్ధే తథావిధకార్యధియోఽన్యథాలబ్ధత్వాత్తత్ర నాఽఽగమోఽనుసన్ధేయః । న హి లోకవేదయోస్తద్భిద్యతే అలౌకికే తస్మిన్నవ్యుత్పత్తిప్రసంగాత్ । నచావ్యుత్పన్నాని పదాని బోధకాన్యతిప్రసంగాత్ । న చ బ్రహ్మణ్యపి తుల్యా వ్యుత్పత్త్యనుపపత్తిః । తస్మిన్బ్రహ్మత్వేనాఽఽత్మత్వేన చ ప్రసిద్ధేః । తత్తత్సామాన్యోపాధౌ విజ్ఞానాదిపదానాం వ్యుత్పత్తేః సుకరత్వాత్ । తాని చాలౌకికమఖణ్డం ప్రత్యగ్బ్రహ్మ నిర్లుణ్ఠితసామాన్యవిశేషం లక్షణయా బోధయన్తి । తస్మాద్బ్రహ్మైవ వేదప్రమాణకం న కార్యమితి భావః ।
కిం చ తిష్ఠతు వేదాన్తప్రామాణ్యం కర్మకాణ్డేఽపి వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వాదౌ సిద్ధేఽర్థే ప్రామాణ్యమావశ్యకమ్ । తదభావే తత్ప్రామాణ్యాయోగాత్ । న హి భవిష్యద్దేహసంబన్ధ్యాత్మసద్భావానధిగమే పారలౌకికప్రవృత్తివిశ్రమ్భః । తస్మాత్కర్మకాణ్డప్రామాణ్యమిచ్ఛతా సిద్ధేఽర్థే భవిష్యద్దేహసంబన్ధిన్యాత్మని స్వర్గాదౌ చ తత్ప్రామాణ్యస్యాభ్యుపేయత్వాత్కార్యే వేదప్రామాణ్యానియమాద్వేదాన్తానామపి స్వార్థే మానత్వం సిద్ధ్యతీత్యాహ —
న చేతి ।
నను దేహాన్తరసంబన్ధ్యాత్మజ్ఞానం వినాఽపి విధివశాదదృష్టార్థక్రియాసు ప్రవృత్తిః స్యాదితి నేత్యాహ —
స్వభావేతి ।
యదాఽఽత్మా దేహాన్తరసంబన్ధీ శాస్త్రాన్మానాన్తరాచ్చ న ప్రమితస్తదా భోక్తురనవగమాన్న ప్రేక్షాపూర్వకారీ యాగాద్యనుతిష్ఠేత్ । లోకాయతస్య వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వమజానతో జన్మాన్తరేష్టానిష్టప్రాప్తిహానీచ్ఛయా వైదికక్రియాస్వప్రవృత్తేర్దర్శనాత్ । అతో నాతిరిక్తాత్మజ్ఞానం వినా సామ్పరాయికే ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
నను విధయః సాధనవిశేషం బోధయన్తో నాతిరిక్తాత్మాస్తిత్త్వవాదౌ మానం వాక్యభేదప్రసంగాదిత్యత ఆహ —
తస్మాదితి ।
అతిరిక్తాత్మధియం వినా పారలౌకికప్రవృత్త్యనుత్పత్త్యా కర్మకాణ్డప్రామాణ్యాయోగాదితి యావత్ । విధీనాం శ్రుత్యర్థాభ్యాముభయార్థత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
న కేవలం విధిభిరేవార్థాదాక్షిప్తమతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం కిన్తు శ్రుత్యాఽపి స్వముఖేనోక్తమిత్యాహ —
యేయమితి ।
నిర్ణయదర్శనాద్వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వమితి సంబన్ధః ।
తత్రైవ ప్రకృతోపయోగిత్వేనోపక్రమోపసంహారాన్తరే దర్శయతి —
యథా చేతి ।
పూర్వవదేవ సంబన్ధద్యోతనార్థం చకారః ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాత్కఠవల్లీనామతిరిక్తాత్మాస్తిత్వే తాత్పర్యముక్త్వా బృహదారణ్యకవాక్యస్యాపి తత్ర తాత్పర్యమాహ —
స్వయమితి ।
న హి ప్రసిద్ధజడత్వస్య దేహాదేః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమితి జ్యోతిర్బ్రాహ్మణగతోపక్రమస్తద్విషయో దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మానమధికరోతి । తం ప్రేతం విద్యాకర్మణీ పూర్వోపార్జితే ఫలదానాయానుగచ్ఛతః । స చ గత్వా జ్ఞానకర్మానుగుణం ఫలమనుభవతీతి శారీరకబ్రాహ్మణగతోపసంహారోఽపి జన్మాన్తరసంబన్ధవిషయః । న చాత్రైవ భస్మీభవతో దేహాదేర్జన్మాన్తరసంబన్ధో యుక్తః । తేనాఽఽత్మా దేహాదివ్యతిరిక్తో జన్మాన్తరసంబన్ధీ సిద్ధో బ్రాహ్మణాభ్యామిత్యర్థః ।
అజాతశత్రుబ్రాహ్మణే చ వ్యేవ త్వా జ్ఞపయిష్యామీత్యుపక్రమో వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వవిషయః । న హి ప్రత్యక్షే దేహాదౌ జిజ్ఞాసాఽస్తి । తత్రైవోపసంహారే ‘య ఎష విజ్ఞానమయః పురుషః’(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇతి విజ్ఞానమయవిశేషణాదతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం దర్శితం న హి దేహాదేర్విజ్ఞానమయత్వమస్తి తస్మాత్తదప్యుపక్రమోపసమ్హారాభ్యాం వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం గమయతీత్యాహ —
జ్ఞపయిష్యామీత్యుపక్రమ్యేతి ।
నచోదాహృతానాం వాక్యానామప్రామాణ్యమ్ । తత్ప్రామాణ్యస్యౌత్పత్తికసూత్రహేత్వవిశేషాదభ్యుపేయత్వాదితి భావః ।
యథోక్తాత్మన్యహమ్ప్రత్యయో మానం తత్ర దేహాకారాస్ఫురణాదతిరిక్తాత్మాస్తిత్వస్య తేనైవ స్ఫూర్త్యుపపత్తేరతో న తత్ర శ్రుతిప్రామాణ్యమితి శఙ్కతే —
తత్ప్రత్యక్షేతి ।
ప్రత్యక్షస్య విషయోఽవకాశో యస్మిన్నిత్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వముచ్యతే ।
యద్యపి వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం త్వదభిప్రాయేణాహన్ధీగోచర తథాఽపి న సా వ్యతిరేకమాత్మనో గోచరయతి యుక్త్యాగమవివేకశూన్యానామహమ్ప్రత్యయభాజాం వ్యతిరేకప్రత్యయప్రాప్తౌ విపశ్చితాం విప్రతిపత్త్యభావప్రసంగాదితి పరిహరతి —
న వాదీతి ।
వేదప్రతికూలా వాదినో నాస్తికా నైవ వివాదం ముఞ్చన్తీత్యాహ —
న హీతి ।
తేషు ప్రాతికూల్యసంభావనార్థం విశేషణం నేత్యాది । ఇతి వదన్తః సన్తో నోఽస్మాకం ప్రతికూలా న హి స్యురేవం వేదనస్యైవాసంభవాదధ్యక్షవిరోధాదితి యోజనా ।
ప్రత్యక్షే విషయే విప్రతిపత్త్యభావే దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
తత్ర వ్యభిచారం శఙ్కతే —
స్థాణ్వాదావితి ।
ప్రత్యక్షే ధర్మిణి స్థాణుర్వాపురుషో వేతి విప్రతిపత్తేరుపలమ్భాన్న ప్రత్యక్షే విప్రతిపత్త్యభావో వ్యభిచారాదితి శఙ్కార్థః । ఆదిపదేన పాషాణాదౌ గజాదివిప్రతిపత్తిః సంగృహ్యతే ।
కిం ప్రత్యక్షమాత్రే విప్రతిపత్తిః కిం వా తేన వివిక్తే ప్రతిపన్నే । నాఽఽద్యోఽఙ్గీకారాత్ । నచైవమాత్మని ప్రత్యక్షే విప్రతిపత్తావపి నాఽఽగమాన్వేషణా । తేనైవ తన్నిరాసేన తన్నిర్ణయాదితి । మన్వానో ద్వితీయం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రత్యక్షతో వివిక్తేఽర్థే విప్రతిపత్త్యభావం ప్రపఞ్చయతి —
న హీతి ।
ఆత్మనః స్థూలదేహవ్యతిరిక్తత్వం న ప్రత్యక్షమితి ప్రతిపాద్య సూక్ష్మదేహవ్యతిరిక్తత్వమపి నాహమ్ప్రత్యయగ్రాహ్యమిత్యాహ —
వైనాశికాస్త్వితి ।
తే ఖల్వహమితి ధియమనుభవన్తి । తథాఽపి దేహాన్తరం స్థూలదేహాతిరిక్తం సూక్ష్మం తత్ర ప్రధానభూతాయా బుద్ధేరతిరిక్తస్యాఽత్మనో నాస్తిత్వమేవ పశ్యన్తి । తన్నాహన్ధయా సూక్ష్మదేహాతిరిక్తాత్మసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిం చ ప్రత్యక్షస్య విషయో రూపాదిస్తద్రాహిత్యం తద్వైలక్షణ్యం తదాత్మనోఽస్తి । ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమ్’(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతేః న హి రూపాది తదాధారం వినా ప్రత్యక్షం క్రమతే । అతో న దేహాద్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వస్య ప్రత్యక్షాత్ప్రసిద్ధిరిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రత్యక్షతో వివిక్తే విప్రతిపత్త్యయోగాత్ । ప్రకృతే చ తద్దర్శనాదితి యావత్ ।
అథేచ్ఛాదయః క్వచిదాశ్రితా గుణత్వాద్రూపవదిత్యనుమానాదతిరిక్తాత్మసిద్ధిరితి నేత్యాహ —
తథేతి ।
నాఽఽత్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిరితి సంబన్ధార్థస్తథాశబ్దః । అయం భావః – ఇచ్ఛాదీనాం స్వాతన్త్ర్యే స్వరూపాసిద్ధిః పారతన్త్ర్యే పరస్పరాశ్రయత్వమాధారస్యేదానీమేవ సాధ్యమానత్వాత్ । క్వచిచ్ఛబ్దేన చాఽశ్రయమాత్రవచనే సిద్ధసాధనత్వం మనస్తదాశ్రయస్య సిద్ధత్వాదాత్మోక్తౌ చ దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతేతి ।
’యః ప్రాణేన ప్రాణితి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ప్రాణనాదివ్యాపారాఖ్యస్య లిఙ్గస్యాఽఽత్మాస్తిత్వే ప్రదర్శితత్వాత్తస్య చ వ్యాప్తిసాపేక్షస్య ప్రత్యక్షాదిసిద్ధాత్మవిషయత్వాన్న తస్య శబ్దైకగమ్యతేతి శఙ్కతే —
శ్రుత్యేతి ।
ఆత్మనః స్వాతన్త్ర్యేణ లిఙ్గగమ్యత్వాభిప్రాయేణ శ్రుత్యా లిఙ్గం నోపన్యస్తమితి పరిహరతి —
నేతి ।
యోఽచేతనవ్యాపారః స చేతనాధిష్ఠానపూర్వకో యథా రథాదివ్యాపారః । ప్రాణనాదివ్యాపారస్యాప్యచేతనవ్యాపారత్వాచ్చేతనాధిష్ఠానపూర్వకత్వమితి సంభావనామాత్రేణ లిఙ్గోపన్యాసః ।
న హి నిశ్చాయకత్వేన తదుపన్యస్యతే । ఆత్మనో జన్మాన్తరసంబన్ధస్య ప్రమాణాన్తరేణాగ్రహణాత్తద్వ్యాప్తలిఙ్గాయోగాదిత్యాహ —
జన్మాన్తరేతి ।
నను వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వమాగమైకగమ్యం చేత్కథం తత్ప్రత్యక్షమనుమేయం చేతి వాదినో వదన్తీతి తత్రాఽఽహ —
ఆగమేన త్వితి ।
’యేయం ప్రేతే విచికిత్సే’త్యాద్యాగమేన ‘కో హ్యేవాన్యాత్’(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదివేదోక్తైశ్చ ప్రాణనాదిభిర్లౌకికైర్లిఙ్గవిశేషైరాత్మాస్తిత్వే సిద్ధే యథోక్తాత్మసిద్ధిమనుసరన్తో వాదినో వైదికమేవాహమ్ప్రత్యయం ప్రతిలభమానా వైదికాన్యేవ చ లిఙ్గాని పశ్యన్తః స్వోత్ప్రేక్షానిర్మితాని తానీతి కల్పయన్తో ద్విధాఽఽత్మానం వదన్తి । వస్తుతస్త్వాత్మా యథోక్తశ్రుత్యైకసమధిగమ్య ఇత్యర్థః ।
తస్యాస్యేత్యాదినా కాణ్డయోః సంబన్ధం ప్రతిజ్ఞాయ తాదర్థ్యేన సిద్ధేఽర్థే వేదాన్తప్రామాణ్యం సర్వోఽపీత్యాదినా ప్రసాధ్యాధునా కర్మభిః శుద్ధబుద్ధేర్వైరాగ్యాదిద్వారా జ్ఞానోత్పత్తిరితి తయోః సంబన్ధం కథయతి —
సర్వథాఽపీతి ।
ఆగమాత్మానాన్తరాద్వా వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వప్రతిపత్తావపీత్యర్థః ।
పురుషార్థోపాయవిశేషార్థినస్తజ్జ్ఞాపనార్థం కర్మకాణ్డమారబ్ధం చేత్తర్హి తత్రోక్తకర్మభిరేవ వివక్షితపుమర్థసిద్ధేర్వేదాన్తారమ్భవైయర్థ్యాన్న సంబన్ధోక్తిః సావకాశేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నత్వితి ।
ఆత్మాజ్ఞానం ఖల్వనర్థకారణమన్వయవ్యతిరేకశాస్త్రగమ్యం మిథ్యాజ్ఞానకార్యలిఙ్గకం చ । తచ్చాకర్తృభోక్తృబ్రహ్మాత్మజ్ఞానాదపనేయమ్ । న హి తత్కర్మకాణ్డోక్తైరేవ కర్మభిః శక్యమపనేతుం విరోధాభావాత్ । తస్మాత్తద్ధానార్థం జ్ఞానసిద్ధయే వేదాన్తారమ్భభావాదుక్తసంబన్ధసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యది కర్మభిరజ్ఞానం న నివర్తతే । మా నివర్తిష్ట । సత్యేవ తస్మిన్కర్మవశాన్మోక్షః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యావద్ధీతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానమేవ సాక్షాన్మోక్షహేతుర్న కర్మ । తత్తు ప్రణాడ్యా తదుపయోగి । న హి సత్యేవాజ్ఞానే ముక్తిః । తస్మిన్సతి సంసారస్య దుర్వారత్వాత్ । తస్మాత్కర్మకాణ్డస్య వైరాగ్యద్వారా ప్రవేశో ముక్తావితి భావః । అయమిత్యజ్ఞో నిర్దిశ్యతే । రాగద్వేషాదీత్యాదిశబ్దేనావిద్యాస్మితాభినివేశాదయో గృహ్యన్తే । దోషాణాం స్వాభావికత్వం శాస్త్రానపేక్షత్వమ్ । అపికారః సంభావనార్థః । దృష్టత్వమన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వమ్ । అదృష్టత్వం శాస్త్రమాత్రగమ్యత్వమ్ ।
అధర్మోపచయప్రాచుర్యే హేతుమాహ —
స్వాభావికేతి ।
అథ వైరాగ్యార్థం కర్మఫలం ప్రపఞ్చయన్నధర్మఫలమాహ —
తత ఇతి ।
ఉక్తం హి – “శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః”(మను ౧౨.౯) ఇతి ।
తత్కిం పుణ్యోపచయాభావాదనవకాశం స్వర్గాదిఫలమితి నేత్యాహ —
కదాచిదితి ।
శాస్త్రీయసంస్కారస్య బలీయస్త్వే ఫలితమాహ —
తత ఇతి ।
ఆదిశబ్దో వాగ్దేహవిషయః ।
ఫలవిభాగం వక్తుం కర్మ భినత్తి —
తద్ద్వివిధమితి ।
తస్య ముక్తిఫలత్వం నిరసితుం ఫలం విభజతే —
తత్రేతి ।
కేవలమిష్టాదికర్మేతి శేషః । ‘కర్మణా పితృలోకః” ఇతి హి వక్ష్యతి । తస్మిన్ఫలే నానాత్వమభిప్రేత్యాఽఽదిశబ్దః ।
’విద్యయా దేవలోకః’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
జ్ఞానేతి ।
దేవలోకో యస్యాఽఽదిర్బ్రహ్మలోకో యస్యాన్తస్తస్యార్థస్య ప్రాప్తిరేవ ఫలమస్యేతి విగ్రహః ।
ఉక్తేఽర్థే శతపథీం శ్రుతిం ప్రమాణయతి —
తథా చేతి ।
సర్వత్ర పరమాత్మభావనాపురఃసరం నిత్యం కర్మానుతిష్ఠన్నాత్మయాజీ, కామనాపురఃసరం దేవాన్యజమానో దేవయాజీ । తయోర్మధ్యే కతరః శ్రేయానితి విచారే సత్యాత్మయాజీ శ్రేయానితి నిర్ణయః కృతః । అతో జ్ఞానపూర్వకం కర్మ దేవలోకస్య కామనాపూర్వం తు పితృలోకస్య ప్రాపకమిత్యర్థః ।
’ప్రవృత్తం చ నివృత్తం చ ద్వివిధం కర్మ వైదికమ్ ।
ఇహ వాఽముత్ర వా కామ్యం కర్మ కీర్త్యతే ॥
నిష్కామం జ్ఞానపూర్వం తు నివృత్తమభిధీయతే ।’
ఇత్యాది మనుస్మృతిం చాత్రైవోదాహరతి —
స్మృతిశ్చేతి ।
ధర్మాధర్మయోరేకైకస్య ఫలముక్త్వా మిశ్రయోః ఫలమాహ —
సామ్యే చేతి ।
ఉక్తం హి – ‘ఉభాభ్యాం పుణ్యపాపాభ్యాం మానుష్యం లభతేఽవశః’(నై.సి.౧.౪౧) ఇతి ।
త్రివిధమపి కర్మఫలం వైరాగ్యార్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —
ఎవమితి ।
సా చావిద్యాకృతత్వాదనర్థరూపేత్యాహ —
స్వాభావికేతి ।
విచిత్రకర్మజన్యతయా తస్యా వైచిత్ర్యమాహ —
ధర్మాధర్మేతి ।
తర్హి ధర్మాధర్మాభ్యామేవ తన్నిర్మాణసంభవాత్కృతమవిద్యయేత్యత ఆహ —
నామేతి ।
తేషాం సూక్ష్మావస్థాఽవిద్యా తదాలమ్బనేతి యావత్ ధర్మాదేరవిద్యాయాశ్చ నిమిత్తత్వోపాదానత్వాభ్యాముపయోగ ఇతి భావః ।
నను సంసారగతేరావిద్యత్వమయుక్తం ప్రత్యక్షాదిప్రతిపన్నత్వాత్తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియతేతి శ్రుతౌ చ నామరూపాత్మనో జగతోఽభివ్యక్తిశ్రవణాన్న చ ప్రామాణికస్యావిద్యాకృతత్వమత ఆహ —
తదేవేదమితి ।
జగతః స్వరూపమాత్మా తత్రాధ్యస్తత్వాత్తస్మాదాత్మతత్త్వేఽనభివ్యక్తే ప్రత్యక్షాదినా శ్రుత్యా చాభివ్యక్తమివ దృశ్యమానమపి జగదనభివ్యక్తమేవేతి న తస్యావిద్యాకృతత్వక్షతిరితి భావః ।
అవిద్యాకృతాం సంసారగతిమనుభాషతే —
స ఎష ఇతి ।
నన్వవిద్యాకృతత్వే కథమనాదిత్వమిత్యాశఙ్క్య తస్య ప్రవాహరూపేణేత్యాహ —
బీజాఙ్కురాదివదితి ।
చైతన్యవదాత్మని తస్యావిద్యాకృతత్వానుపపత్తిమాశఙ్క్య నానారూపత్వేన తతో విలక్షణత్వాదేకరూపే యుక్తం తస్య కల్పితత్వమిత్యాహ —
క్రియేతి ।
తర్హి కాదాచిత్కతయా సాధనాపేక్షామన్తరేణ నాశో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనాదిరితి ।
అనాదేరపి సంసారస్య ప్రాగభావవన్నివృత్తిః స్యాదితి చేత్తథాఽపి బ్రహ్మవిద్యామన్తరేణ నాశో నాస్తీత్యాహ —
అనన్త ఇతి ।
ప్రయత్నతో హేయత్వం ద్యోతయితుమనర్థ ఇతి విశేషణమ్ । నైసర్గిక ఇతి పాఠే తు కారణరూపేణ తత్త్వమున్నేయమ్ ।
యస్మాత్కర్మ సంసారఫలం న మోక్షం ఫలయతి తస్మాత్సనిదానసంసారనివర్తకాత్మజ్ఞానార్థత్వేన సాధనచతుష్టయసంపన్నమధికారిణమధికృత్య వేదాన్తారమ్భః సంభవతీత్యుపసంహరతి —
ఇత్యేతస్మాదితి ।
యథోక్తజ్ఞానార్థత్వేనోపనిషదారమ్భే ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యారబ్ధవ్యం తస్మాదారభ్య జ్ఞానోపదేశాత్ ‘ఉషా వా అశ్వస్య’ (బృ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యారమ్భస్తు న యుక్తః సాక్షాదత్ర తదనుక్తేరిత్యాశఙ్క్యాస్మాదారభ్యోపనిషదారమ్భేఽభీష్టం ఫలమభిధిత్సమానః ప్రథమమశ్వమేధోపాసనఫలమాహ —
అస్య త్వితి ।
రాజయజ్ఞత్వాదశ్వమేధస్య తదనధికారిణామపి బ్రహ్మణాదీనాం తత్ఫలార్థినామస్మాదేవోపాసనాత్తదాప్తిరితి మత్వా శ్రుతౌ తదుపాసనోక్తీత్యర్థః ।
కిమత్ర నియామకమిత్యాశఙ్క్య వికల్పశ్రవణం కేవలస్యాపి జ్ఞానస్య సాధనత్వం సూచయతీత్యర్థతో వికల్పశ్రుతిముదాహరతి —
విద్యయేతి ।
తత్ఫలప్రాప్తిరితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ —
తద్ధేతి ।
తదేతత్ప్రాణదర్శనం లోకప్రాప్తిసాధనం ప్రసిద్ధమితి యావత్ । ఆదిశబ్దేన కేవలోపాస్త్యా బ్రహ్మలోకాప్తివాదిన్యః శ్రుతయో గృహ్యన్తే ।
అశ్వమేధే యదుపాసనం తస్యాప్యశ్వాదివత్తచ్ఛేషత్వేన ఫలవత్త్వాన్న స్వాతన్త్ర్యేణ తద్వత్త్వమఙ్గేషు స్వతన్త్రఫలాభావాదితి శఙ్కతే —
కర్మవిషయత్వమితి ।
జ్ఞానస్య క్రత్వర్థత్వం దూషయతి —
నేతి ।
పూర్వత్రార్థతో దర్శితాం వికల్పశ్రుతిమత్ర హేతుతయా స్వరూపతోఽనుక్రామతి —
యోఽశ్వమేధేనేతి ।
“సర్వం పాప్మానం తరతి తరతి బ్రహ్మహత్యా”మితి సంబన్ధః । జ్ఞానకర్మణోస్తుల్యఫలత్వస్య న్యాయ్యత్వాదితి శేషః ।
ఉపాస్తిఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వమాశఙ్క్యాశ్వమేధవదుపాస్తేరపి కర్మత్వాద్విహితత్వాత్కర్మప్రకరణాద్వ్యుత్థితత్వాచ్చ మైవమిత్యాహ —
విద్యేతి ।
ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
కర్మాన్తరే చేతి ।
అశ్వమేధాతిరిక్తే కర్మణి ‘అయం వావ లోకోఽగ్నిరి’త్యాదౌ చిత్యాగ్న్యాదావేతల్లోకాదిసంపాదనస్య స్వతన్త్రఫలోపాసనస్య దర్శనాన్న ఫలశ్రుతేరర్థవాదతేత్యర్థః ।
అశ్వమేధోపాసనం న క్రత్వర్థం కిన్తు పురుషార్థం తత్ర చాధికారోఽశ్వమేధక్రత్వనధికారిణామపీత్యేతావదేవేష్టం చేదుపాసనే కర్మప్రకరణస్థేఽపి తల్లాభాద్విద్యాప్రకరణే నాస్యాధ్యయమర్థవదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేషాం చేతి ।
పరత్వే హేతుః —
సమష్టీతి ।
అనువృత్తవ్యావృత్తరూపహిరణ్యగర్భప్రాప్తిహేత్త్వాత్తస్య శ్రేష్ఠతేత్యర్థః ।
తస్య పుణ్యశ్రేష్ఠత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
తస్య చేతి ।
యదా క్రతుప్రధానస్యాశ్వమేధస్యోపాస్తిసహితస్యాపి సంసారఫలత్వం తదాఽల్పీయసామగ్నిహోత్రాదీనాం సంసారఫలత్వం కింవాచ్యమిత్యస్మిన్కర్మరాశౌ బన్ధహేతౌ విరక్తాః సాధనచతుష్టయవిశిష్టా జ్ఞానమపేక్షమాణాస్తదుపాయే శ్రవణాదావేవ సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకే కథం ప్రవర్తేరన్నిత్యాశయవతీ శ్రుతిరుపాసనాం విద్యారమ్భేఽభిదధాతి । తేనోషా వా అశ్వస్యేత్యాద్యుపనిషదారమ్భో యుక్తోఽస్య విశిష్టాధికారిసమర్పకత్వాదిత్యర్థః ।
ఉపాసనఫలస్య సంసారగోచరత్వమేవ కుతః సిద్ధమత ఆహ —
తథా చేతి ।
‘అశనాయా హి మృత్యుః’(బృ. ఉ. ౧ । ౨ । ౧) ‘స వై నైవ రేమే’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౩) ‘సోఽబిభే’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౨)దితి భయారత్యాదిశ్రవణాదుపాస్తియుక్తక్రతుఫలస్య సూత్రస్య బన్ధమధ్యపాతిత్వాద్విశిష్టోఽపి క్రతుర్న ముక్తయే పర్యాప్నోతీత్యర్థః ।
ఉక్తే సర్వకర్మణాం బన్ధఫలత్వే నిత్యనైమిత్తికానాం న తత్ఫలత్వం తేషాం విధ్యుద్దేశే ఫలాశ్రుతేర్నష్టాశ్వదగ్ధరథన్యాయేన ముక్తిఫలత్వలాభాదితి శఙ్కతే —
న నిత్యానామితి ।
’ఎతావాన్వై కామ’ ఇతి సర్వకర్మణామవిశేషేణ ఫలసంబన్ధశ్రవణాత్పశ్వాదేశ్చ కామ్యఫలత్వస్య తద్విధ్యుద్దేశవశాత్సిద్ధత్వాత్ ‘కర్మణాపితృలోక’(బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇతి వాక్యస్య నిత్యాదికర్మఫలవిషయత్వాన్న మోక్షఫలత్వాశఙ్కేతి పరిహరతి —
నేతి ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —
సర్వం హీతి ।
పత్నీసంబన్ధే మానమాహ —
జాయేతి ।
తథాఽపి కథం కర్మణః సర్వస్య కామోపాయత్వం తత్రాఽఽహ —
ఎతావాన్వై కామ ఇతి ।
కథం తర్హి తేషాం ఫలభేదో లభ్యతే తత్రాఽఽహ —
పుత్రేతి ।
అథైవం ఫలవిభాగే కథం సమష్టివ్యష్టిప్రాప్తిఫలత్వమశ్వమేధస్యోక్తమత ఆహ —
త్ర్యన్నాత్మకతాం చేతి ।
అస్యాధ్యాయస్యావసానే కర్మఫలస్య హిరణ్యగర్భరూపతాం త్రయమిత్యాద్యా శ్రుతిరుపసంహరిష్యతీత్యర్థః ।
ఉపసంహారశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
సర్వకర్మణామితి ।
కర్మఫలం సంసారశ్చేత్ప్రాక్తదనుష్ఠానాత్తదభావాన్ముక్తానాం పునర్బన్ధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇదమేవేతి ।
తర్హి తస్యామవస్థాయామితి యావత్ ।
తస్య పునర్వ్యాకరణే కారణమాహ —
తదేవేతి ।
వ్యాకృతావ్యాకృతాత్మనః సంసారస్య ప్రామాణికత్వేన సత్యత్వమాశఙ్క్యావిద్యాకృతత్వేన తన్మిథ్యాత్వముక్తం స్మారయతి —
సోఽయమితి ।
స ఎవ హి భ్రాన్తివిషయో న ప్రామాణికస్తత్కుతోఽస్య సత్యతేత్యర్థః ।
కథమస్యాఽఽత్మన్యద్వయే కూటస్థే ప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రియేతి ।
సమారోపే మూలకారణమాహ —
అవిద్యయేతి ।
ఆత్మన్యవిద్యారోపితం ద్వైతమిత్యత్ర ‘ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చే’(బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) త్యాదివాక్యం ప్రమాణయతి —
మూర్తేతి ।
నన్వాత్మన్యారోపో నోపపద్యతే తస్య నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య ద్వైతవిలక్షణత్వాదసతి సాదృశ్యేఽధ్యాసాసిద్ధేరత ఆహ —
అత ఇతి ।
సంసారాద్వైలక్షణ్యమేవ ప్రకటయతి —
అనామేతి ।
ఆదిపదేనాన్యేఽపి విపర్యయభేదాః సంగృహ్యన్తే ।
ఆరోపే ప్రమిణోమి కరోమి భుఞ్జే చేత్యనుభవం ప్రమాణయతి —
అవభాసత ఇతి ।
ఆత్మన్యధ్యాసః సాదృశ్యాద్యభావేఽపి నభసి మలినత్వాదివద్యతోఽనుభూయతేఽతః సవిలాసావిద్యానివర్తకబ్రహ్మవిద్యార్థత్వేనోపనిషదారమ్భః సంభవతీత్యుపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ఎతావదిత్యనర్థాత్మత్వోక్తిః ।
తత్త్వజ్ఞానాదజ్ఞాననివృత్తౌ దృష్టాన్తమాహ —
రజ్జ్వామివేతి ।
ఎవముపనిషదారమ్భే స్థితే ప్రాథమికబ్రాహ్మణయోరవాన్తరతాత్పర్యమాహ —
తత్ర తావదితి ।
ఆద్యస్య పునరవాన్తరతాత్పర్యం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
నన్వశ్వమేధస్యాఙ్గబాహుల్యే కస్మాదశ్వాఖ్యాఙ్గవిషయమేవోపాసనముచ్యతే తత్రాఽఽహ —
ప్రాధాన్యాదితి ।
తదేవ కథమితి తదాహ —
ప్రాధాన్యం చేతి ।
ప్రజాపతిదేవతాకత్వాచ్చాశ్వస్య ప్రాధాన్యమిత్యాహ —
ప్రాజాపత్యత్వాచ్చేతి ।
ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
ఉషా ఇత్యాదినా ।
స్మారణార్థత్వమేవ నిపాతస్య స్ఫుటయతి —
ప్రసిద్ధమితి ।
శాస్త్రీయే లౌకికే చ వ్యవహారే ప్రసిద్ధో బ్రాహ్మో ముహూర్తస్తం కాలమితి యావత్ ।
ఉషసి శిరఃశబ్దప్రయోగే దినావయవేషు తస్య ప్రాధాన్యం హేతుమాహ —
ప్రాధాన్యాదితి ।
తథాపి కథం తత్ర తచ్ఛబ్దప్రయోగస్తత్రాఽఽహ —
శిరశ్చేతి ।
ఆశ్వమేధికాశ్వశిరస్యుషసో దృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ —
అశ్వస్యేతి ।
కాలాదిదృష్టిరశ్వాఙ్గేషు కిమితి క్షిప్యతేఽశ్వాఙ్గదృష్టిరేవ తేషు కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మాఙ్గస్యేతి ।
అఙ్గేష్వనఙ్గమతిక్షేపే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రాజాపత్యత్వం చేతి ।
అశ్వస్య సేత్స్యతీతి శేషః, తత్ర హేతుః —
ప్రజాపతీతి ।
నను కాలాదిదృష్ట్యోఽశ్వావయవేష్వారోప్యన్తే న తస్య ప్రజాపతిత్వం క్రియతే తత్రాఽఽహ —
కాలేతి ।
కాలాద్యాత్మకో హి ప్రజాపతిః । తయా చ యథా ప్రతిమాయాం విష్ణుత్వకరణం తద్దృష్టిస్తథా కాలాదిదృష్టిరశ్వావయవేషు తస్య ప్రజాపతిత్వకరణమ్ । అశ్వమేధాధికారీ హి సత్యశ్వే కర్మణో వీర్యవత్తరత్వార్థం కాలాదిదృష్టీరశ్వావయవేషు కుర్యాత్ । తదనధికారీ త్వశ్వాభావే స్వాత్మానమశ్వం కల్పయిత్వా స్వశిరఃప్రభృతిషు కాలాదిదృష్టికరణేన ప్రజాపతిత్వం సంపాద్య ప్రజాపతిరస్మీతి జ్ఞానాత్తద్భావం ప్రతిపద్యేతేతి భావః ।
చక్షుషి సూర్యదృష్టౌ హేతుమాహ —
శిరస ఇతి ।
ఉషసోఽనన్తరత్వం సూర్యే దృష్టం చక్షుషి చ శిరసోఽనన్తరత్వం దృశ్యతే తస్మాత్తత్ర తద్దృష్టిర్యుక్తేత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
సూర్యేతి ।
“ఆదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వాఽక్షిణీ ప్రావిశత్” ఇతి శ్రుతేశ్చక్షుషి సూర్యోఽధిష్ఠాత్రీ దేవతా తేన సామీప్యాత్తత్ర తద్దృష్టిరిత్యర్థః । అశ్వప్రాణే వాయుదృష్టౌ చలనస్వాభావ్యం హేతుః ।
అశ్వస్య విదారితే ముఖే భవత్వగ్నిదృష్టిస్తథాఽపి పర్యాయోపాదానం వ్యర్థమిత్యాశఙ్క్య క్రవ్యాదాదివ్యావృత్త్యర్థం విశేషణమిత్యాహ —
వైశ్వానర ఇత్యగ్నేరితి ।
“అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశత్” ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్య ముఖే తద్దృష్టౌ హేతుమాహ —
ముఖస్యేతి ।
అధికమాసమనుసృత్య త్రయోదశమాసో వేత్యుక్తమ్ ।
శరీరే సంవత్సరదృష్టిరిత్యత్రాఽఽత్మత్వం హేతుమాహ —
కాలేతి ।
ఆత్మా హస్తాదీనామఙ్గానామితి శేషః ।
కాలావయవానాం సంవత్సరస్యాఽఽత్మత్వవదఙ్గానాం శరీరస్యాఽఽత్మత్వే ప్రమాణమాహ —
మధ్యం హీతి ।
పునరుక్తేరర్థవత్త్వమాహ —
అశ్వస్యేతి ।
పృష్టే ద్యులోకదృష్టౌ హేతుమాహ —
ఊర్ధ్వత్వేతి ।
ఉదరేఽన్తరిక్షదృష్టౌ నిమిత్తమాహ —
సుషిరత్వేతి ।
పాదా అస్యన్తే యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్య వివక్షితమాహ —
పాదేతి ।
అశ్వస్య హి ఖురే పాదాసనత్వసామాన్యాత్పృథివీదృష్టిరిత్యర్థః ।
పార్శ్వయోర్దిక్చతుష్టయదృష్టౌ హేతుమాహ —
పార్శ్వేనేతి ।
ద్వే పార్శ్వే చతస్రశ్చ దిశస్తత్ర కథం తయోస్తదారోపణం ద్వాభ్యామేవ ద్వయోః సంబన్ధాదితి శఙ్కతే —
పార్శ్వయోరితి ।
యద్యపి ద్వే దిశౌ ద్వాభ్యాం పార్శ్వాభ్యాం సంబధ్యేతే తథాఽప్యశ్వస్య ప్రాఙ్ముఖత్వే ప్రత్యఙ్ముఖత్వే చ దక్షిణోత్తరయోస్తన్ముఖత్వే చ ప్రాక్ప్రతీచ్యోర్దిశోస్తాభ్యాం సంబన్ధసంభవాత్తత్ర తద్దృష్టిరవిరుద్ధేతి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తదుపపత్తౌ చాశ్వస్య చరిష్ణుత్వం హేతూకర్తవ్యమ్ । పార్శ్వాస్థిష్వవాన్తరదిశామారోపే పార్శ్వదిక్సంబన్ధో హేతుః ।
ఋతవః సంవత్సరస్యాఙ్గాని హస్తాదీని చ దేహస్యావయవాస్తస్మాదృతుదృష్టిరఙ్గేషు కర్తవ్యేత్యాహ —
ఋతవ ఇతి ।
అస్తి మాసాదీనాం సంవత్సరసన్ధిత్వమస్తి చ శరీరసన్ధిత్వం పర్వణామతస్తేషు మాసాదిదృష్టిరిత్యాహ —
సన్ధీతి ।
యుగసహస్రాభ్యాం ప్రాజాపత్యమేకమహోరాత్రమ్ । అయనాభ్యాం దైవమ్ । పక్షాభ్యాం పిత్ర్యమ్ । షష్టిఘటికాభిర్మానుషమితి భేదః ।
ప్రతిష్ఠాశబ్దస్య పాదవిషయత్వం వ్యుత్పాదయతి —
ప్రతితిష్ఠతీతి ।
పాదేష్వహోరాత్రదృష్టిసిద్ధ్యర్థం యుక్తిముపపాదయతి —
అహోరాత్రైరితి ।
అస్థిషు నక్షత్రదృష్టౌ హేతుమాహ —
శుక్లత్వేతి ।
నభఃశబ్దేనాన్తరిక్షం కిమితి న గృహ్యతే ముఖ్యే సత్యుపచారాయోగాదిత్యాశఙ్క్య పునరుక్తిం పరిహర్తుమిత్యాహ —
అన్తరిక్షస్యేతి ।
ఉదకం సిఞ్చన్తి మేధా మాంసాని రుధిరమతః సేకకర్తృత్వసామాన్యాన్మాంసేషు మేధదృష్టిరిత్యాహ —
ఉదకేతి ।
అశ్వజఠరవిపరివర్తిన్యర్ధజీర్ణే సికతాదృష్టౌ హేతుమాహ —
విశ్లిష్టేతి ।
కిమితి గుదశబ్దేన పాయురేవ న గృహ్యతే శిరాగ్రహణే హి ముఖ్యార్థాతిక్రమః స్యాత్తత్రాహ —
బహువచనాచ్చేతి ।
చకారోఽవధారణార్థః । యద్యపి బహూక్త్యా శిరాభ్యోఽర్థాన్తరమపి గుదశబ్దమర్హతి తథాఽపి స్యన్దనసాదృశ్యాత్తాస్వేవ సిన్ధుదృష్టిరితి తాసామిహ గ్రహణమితి భావః ।
కుతో మాంసఖణ్డయోర్ద్విత్వమేకత్ర బహువచనాద్బహుత్వప్రతీతేరిత్యాశఙ్క్య దారా ఇతివద్బహూక్తేర్గతిమాహ —
క్లోమాన ఇతి ।
తయోః పర్వతదృష్టౌ హేతుద్వయమాహ —
కాఠిన్యాదిత్యాదినా ।
క్షుద్రత్వసాధర్మ్యాదోషధిదృష్టిర్లోమసు మహత్త్వసామాన్యాద్వనస్పతిదృష్టిశ్చాశ్వకేశేషు కర్తవ్యేత్యాహ —
యథాసంభవమితి ।
పూర్వత్వసామాన్యాన్మధ్యాహ్నాత్ప్రాగవస్థాదిత్యదృష్టిరశ్వస్య నాభేరూర్ధ్వభాగే కర్తవ్యేత్యాహ —
ఉద్యన్నిత్యాదినా ।
అపరత్వసాదృశ్యాదశ్వస్య నాభేరపరార్ధే మధ్యాహ్నాదనన్తరభావ్యాదిత్యదృష్టిఃకార్యేత్యాహ —
నిమ్లోచన్నిత్యాదినా ।
విజృమ్భత ఇత్యాదౌ ప్రత్యయార్థో న వివక్షితః ।
విజృమ్భణం ముఖవిదారణం విద్యోతనం పునర్మేఘగతమతో విద్యోతనదృష్టిర్జృమ్భణే కర్తవ్యేత్యాహ —
ముఖేతి ।
స్తనయతీతి స్తనితముచ్యతే తద్దృష్టిర్గాత్రకమ్పే కర్తవ్యేత్యత్ర హేతుమాహ —
గర్జనేతి ।
మూత్రకరణ వర్షణదృష్టౌ కారణమాహ —
సేచనేతి ।
అశ్వస్య హేషితశబ్దే నాస్త్యారోపణమిత్యతో న సాదృశ్యం వక్తవ్యమిత్యాహ —
నాత్రేతి ॥౧॥
అశ్వావయవేషు కాలాదిదృష్టీర్విధాయాశ్వం ప్రజాపతిరూపం వివక్షిత్వా కణ్డికాన్తరం గృహీత్వా తాత్పర్యమాహ —
అహరిత్యాదినా ।
గ్రహౌ హవనీయద్రవ్యాధారౌ పాత్రవిశేషావగ్రతః పృష్ఠతశ్చేతి సంజ్ఞపనాత్ప్రాగూర్ధ్వం చేతి యావత్ ।
ప్రసిద్ధాతావదహని దీప్తిః సౌవర్ణే చ గ్రహే సాఽస్త్యతస్తస్మిన్నహర్దృష్టిరితి దర్శనం విభజతే —
అహరితి ।
అశ్వసంజ్ఞపనాత్పూర్వం యో మహిమాఖ్యో గ్రహః స్థాప్యతే స చేదహర్దృష్ట్యోపాస్యతే కథం సోఽశ్వమన్వజాయతేతి పశ్చాదశ్వస్య తజ్జన్మవాచోయుక్తిరితి శఙ్కతే —
అహరశ్వమితి ।
నాయం పశ్చాదర్థోఽనుశబ్దః కిన్తు లక్షణార్థః ।
తథా చాశ్వస్య ప్రజాపతిరూపత్వాత్తం లక్షయిత్వా గ్రహస్య యథోక్తస్య ప్రవృత్తేరుపదేశాదశ్వమన్వజాయతేత్యవిరుద్ధమితి పరిహరతి —
అశ్వస్యేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ప్రజాపతిరితి ।
కాలలోకదేవతాత్మా ప్రజాపతిరశ్వాత్మనా దృశ్యమానోఽత్రాహర్దృష్ట్యా దృష్టేన గ్రహేణ లక్ష్యతే । తథా చాశ్వమన్వజాయతేతి శ్రుతిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
అనుశబ్దో న పశ్చాద్వాచీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
వృక్షమితి ।
యదా వృక్షం లక్షయిత్వా తస్యాగ్రే విద్యుద్విద్యోతతే తదా వృక్షమను విద్యోతతే సేతి ప్రయుజ్యతే । తథాఽత్రాప్యనుశబ్దో న పశ్చాదర్థ ఇత్యర్థః ।
యత్ర చ స్థానే గ్రహః స్థాప్యతే తత్పూర్వసముద్రదృష్ట్యా ధ్యేయమిత్యాహ —
తస్యేతి ।
పూర్వత్రమత్ర సాదృశ్యమ్ ।
కథం సప్తమీ ప్రథమార్థే యోజ్యతే ఛన్దస్యర్థానుసారేణ వ్యత్యయసంభవాదిత్యాహ —
విభక్తీతి ।
యథా సౌవర్ణే గ్రహేఽర్దృష్టిరుపదిష్టా తథా రాజతే గ్రహే రాత్రిదృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ —
తథేతి ।
అస్తి హి చన్ద్రాతపవత్త్వాద్రాత్రేః శౌక్ల్యమస్తి చ రాజతస్య గ్రహస్య తద్యుక్తం తత్ర రాత్రిదర్శనమిత్యాహ —
వర్ణేతి ।
రజతం సువర్ణాజ్జఘన్యమహ్నశ్చ రాత్రిరతో వా సాదృశ్యాత్తత్ర రాత్రిదృష్టిరిత్యాహ —
జఘన్యేతి ।
ప్రజాపతిరూపం ప్రకృతమశ్వం లక్షయిత్వా తత్సంజ్ఞపనాత్పశ్చాదస్య ప్రవృత్తిం దర్శయతి —
ఎనమితి ।
తదాసాదనస్థానే పశ్చిమసముద్రదృష్టిర్విధేయేత్యహ —
తస్యేతి ।
కథమేతౌ గ్రహౌ మహిమాఖ్యావుక్తౌ మహత్త్వోపేర్తత్వాదిత్యాహ —
మహిమేతి ।
అథాశ్వవిషయం దర్శనమాదిశ్య గ్రహవిషయం తదాదిశతో వాక్యభేదః స్యాన్నేత్యాహ —
అశ్వస్యేతి ।
కిమత్ర నియామకమిత్యాశఙ్క్య పునరుక్తిరితి మత్వాఽఽహ —
తావిత్యాదినా ।
వైశబ్దార్థకథనమ్ —
ఎవేతి ।
వాక్యశేషోఽప్యత్రానుగుణీభవతీత్యాహ —
తథా చేతి ।
హయశబ్దనిష్పత్తిపురఃసరం తదర్థమాహ —
హయ ఇతి ।
వాజ్యాదిశబ్దానాం జాతివిశేషవాచిత్వాదత్రాపి తదేవ గ్రాహ్యమితి పక్షాన్తరమాహ —
జాతీతి ।
దేవాయనాం దేవత్వప్రాపకత్వం కథమస్త్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రజాపతిత్వాదితి ।
అశ్వం స్తోతుమారభ్య కల్పాన్తరోక్త్యా తన్నిన్దావచనమనుచితమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఉపక్రమవిరోధో నాస్తీతి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
సముత్పద్య భూతాని ద్రవన్త్యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా పరమగమ్భీరస్యేశ్వరస్య సముద్రశబ్దతామాహ —
పరమాత్మేతి ।
తత్ర యోనిత్వముత్పాదకత్వం బన్ధుత్వం స్థాపకత్వం సముద్రత్వం విలాపకత్వమితి భేదః ।
అథ పరమాత్మయోనిత్వాదివచనముపాస్యాశ్వస్య క్వోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఎవమితి ।
శ్రుత్యన్తరానురోధేన సముద్రో యోనిరిత్యత్ర సముద్రశబ్దస్య రూఢిమనుజానాతి —
అప్సుయోనిరితి ॥౨॥
అశ్వాదిదర్శనోక్త్యనన్తరమగ్నిదర్శనం వక్తుం బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయతి —
అథేతి ।
నైవేహేత్యాదౌ తద్దృష్టిర్నాస్తీతి చేత్సత్యం తత్రాగ్నేర్జన్మ వక్తుం భూమికా క్రియత ఇత్యాహ —
అగ్నేరితి ।
వాయోరగ్నిరిత్యాదౌ ప్రసిద్ధం తజ్జన్మేతి చేత్సత్యం తద్విశేషస్యాత్ర జన్మోక్తిరిత్యాహ —
అశ్వమేధేతి ।
దర్శనే విధిత్సితే కిం జన్మోక్త్యేతి చేత్తత్రాఽఽహ —
తద్విషయేతి ।
అగ్నిదర్శనస్య విధాతుమిష్టస్య సిద్ధ్యర్థముపాస్యాగ్నిస్తుతిఫలా తదుత్పత్తిరిష్టా శుద్ధజన్మత్వాదుత్కృష్టత్వేనాయముపాస్యో రాజాదివదిత్యర్థః ।
తాత్పర్యముక్త్వా వాక్యమాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
నైవేత్యాదినా ।
నామరూపాభ్యాం విభక్తో విశేషో యస్మిన్నితి బహువ్రీహిః ।
అత్ర శూన్యవాదీ లబ్ధావకాశోఽవిమృశ్య పరేష్టశ్రుత్యవష్టమ్భేన స్వపక్షమాహ —
కిమిత్యాదినా ।
కార్యస్య ప్రాగసత్త్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఉత్పత్తేశ్చేతి ।
విమతం ప్రాగసదుత్పద్యమానత్వాద్యన్నైవం న తదేవం యథా పరేష్టం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
హేత్వసిద్ధిం శఙ్క్తిత్వోత్తరమాహ —
ఉత్పద్యతే హీతి ।
ఘటగ్రహణం కార్యమాత్రస్యోపలక్షణార్థమ్ ।
ఉక్తమనుమానం నిగమయతి —
అత ఇతి ।
తత్ర తార్కికో బ్రూతే —
నన్వితి ।
యదుక్తం న కార్యం కారణం వాఽఽసీదితి తత్ర భాగే బాధో భాగే చానుమతిరిత్యర్థః ।
కార్యస్యాపి కథం ప్రాగసత్త్వోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యన్నేతి ।
ఎతేనానుమానస్య సిద్ధసాధ్యతోక్తా ।
కార్యవత్కారణప్స్యాపి ప్రాగసత్త్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యోక్తహేత్వభావున్మైవమిత్యాహ —
నన్వితి ।
శూన్యవాద్యాహ —
న ప్రాగుత్పత్తేరితి ।
విమతం ప్రాగసద్యోగ్యత్వే సతి తదాఽనుపలబ్ధత్వాత్సంమతవత్ । న చాసిద్ధో హేతుః శ్రుతేరనతిశఙ్క్యత్వాత్ । తద్విరోధే సత్యుపలబ్ధేరాభాసత్వాదిత్యర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
అనుపలబ్ధిశ్చేదితి ।
కార్యవత్కారణస్యాపి ప్రాగసత్త్వే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి —
నేత్యాదినా ।
నైవేత్యాదిశ్రుతిరవ్యక్తనామరూపాదివిషయా న ప్రాగసత్త్వం కార్యకారణయోరాహ । అన్యథా వాక్యశేషవిరోధాదిత్యర్థః ।
శ్రుతిం వివృణోతి —
యది హీతి ।
ద్వయోరసత్త్వే కా వాచోయుక్తేరినుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
మా తర్హి వాక్యమేవ భూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రవీతి చేతి ।
మృత్యునేత్యాదివాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
శ్రుతేః ప్రామాణ్యాదితి । తత్ప్రామాణ్యస్య ప్రమాణలక్షణే స్థితత్వాదితి యావత్ ।
పరకీయేఽనుమానే శ్రుతివిరోధమభిధాయానుమనవిరోధమాహ —
అనుమేయత్వాచ్చేతి ।
కార్యకారణయోః సత్త్వస్యానుమేయతయా తదసత్త్వమనుమాతుమశక్యమ్ । ఉపజీవ్యవిషయతయా సత్త్వానుమానస్య బలీయస్త్వాదిత్యర్థః ।
కార్యకారణవయోః సత్త్వానుమానం ప్రతిజ్ఞాయ ప్రథమం కారణసత్త్వమనుమినోతి —
అనుమీయతే చేత్యాదినా ।
కార్యస్య సత్త్వేఽనుమానమాహ —
కార్యస్య హీతి ।
విమతం పూర్వం సత్ కార్యత్వాత్కుమ్భవదిత్యర్థః ।
నానుపమృద్య ప్రాదుర్భావాదితి న్యాయేన దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం చోదయతి —
ఘటాదీతి ।
న తావదసిద్ధో ఘటః స్వకారణముపమృద్నాత్యసతోఽకారకత్వాత్సిద్ధస్య తూపమర్దకత్వేనాసత్పూర్వకత్వమితి కుతః సాధ్యవికలతేత్యాహ —
నేతి ।
కిఞ్చాన్వయిద్రవ్యమేవ సర్వత్ర కారణం న పిణ్డాకారవిశేషోఽనన్వయాదనవస్థానాచ్చేతి కుతః సాధ్యవైకల్యమిత్యాహ —
మృదాదేరితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
మృత్సువర్ణాదీతి ।
తత్రేతి దృష్టాన్తోక్తిః ।
కిఞ్చాన్వయవ్యతిక్రేకాభ్యాం కారణమవధేయమ్ । న చ పిణ్డాభావే ఘటో న భవతీతి వ్యతిరేకోఽస్తి । పిణ్డాభావేఽపి శకలాదిభ్యోఽపి ఘటాద్యుద్భావోపలమ్భాదిత్యాహ —
తదభావ ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అసత్యపీతి ।
త్వన్మతేఽపి వ్యతిరేకరాహిత్యం తుల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసతీతి ।
మృదాద్యేవ ఘటాదికారణం చేత్కిమితి పిణ్డాదౌ సత్యేవ తతో ఘటాద్యనుత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వమితి ।
బ్రహ్మణి త్వవిద్యావశాదుత్పత్తిరితి భావః ।
అన్వయిద్రవ్యం పూర్వోత్పన్నస్వకార్యతిరోధానేన కార్యాన్తరం జనయతి చేత్కార్యతాదాత్మ్యేన స్వయమపి నశ్యేత్తత్రోత్తరకార్యోత్పత్తిహేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
కార్యాన్తరేఽప్యనువృత్తిదర్శనాత్కార్యాన్తరాత్మనా భావాచ్చేత్యర్థః ।
అన్వయిద్రవ్యస్యైవ కారణత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అన్వయినో మృదాదేర్మానాభావేనాభావాన్న కారణతేతి శఙ్కతే —
పిణ్డాదీతి ।
తదేవ చోద్యం వివృణోతి —
పిణ్డాదీత్యాదినా ।
మృద్ఘటః సువర్ణం కుణ్డలమిత్యాదితాదాత్మ్యప్రత్యయస్య పిణ్డాద్యతిరిక్తమృదాద్యాభావేఽనుపపత్తేరనుగతం మృదాద్యుపేయమితి పరిహరతి —
నేతి ।
కిఞ్చ యా పిణ్డాత్మనా పూర్వేద్యుర్మృదాసీత్సైవ ఘటాద్యభూదితి ప్రత్యభిజ్ఞయా మృదోఽన్వయిన్యాః సిద్ధేస్తత్కారణత్వం దురపహ్నవమిత్యాహ —
మృదాదీతి ।
యత్సత్తత్క్షణికం యథా దీపః సన్తశ్చేమే భావా ఇత్యనుమానాత్సర్వార్థానాం క్షణికత్వసిద్ధేరన్వయదృష్టిః సాదృశ్యాద్భ్రాన్తిరితి శఙ్కతే —
సాదృశ్యాదితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాసిద్ధస్థాయ్యర్థవిరుద్ధం క్షణికార్థబోధిలిఙ్గమనుష్ణతానుమానవన్న మానమితి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
సాదృశ్యాదీత్యాదిశబ్దేన ప్రత్యభిజ్ఞాభ్రాన్తిత్వాది గృహ్యతే ।
ప్రత్యక్షాత్కారణైక్యం గమ్యతే । అనుమానాత్తద్భేదః । అతో ద్వయోర్విరుద్ధత్వస్యావ్యభిచారిత్వాన్నాధ్యక్షేణానుమానబాధో వైపరీత్యసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నచేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాముపజీవ్యక్షణికత్వానుమానాప్రవృత్తావప్యుజీవ్యతీయత్వాత్తత్ప్రాబల్యాదుపజీవకజాతీయకముక్తానుమానం దుర్బలం తద్బాధ్యమిత్యర్థః ।
ప్రత్యభిజ్ఞా స్వార్థే స్వతో న మానం బుద్ధ్యన్తరసంవాదాదేవ బుద్ధీనాం మానత్వస్య బౌద్ధైరిష్టత్వాత్ । న చ బుద్ధ్యన్తరం స్థాయయిత్వసాధకమస్తీతి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్యాపి క్షణికత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్రేతి ।
ప్రసంగమేవ ప్రకటయతి —
యది చేతి ।
క్షణికత్వాదిబుద్ధేరపి స్వార్థే స్వతో మానత్వాభావాత్తాదృగ్బుద్ధ్యన్తరాపేక్షాయాం తస్యాపి తథాత్వేనానవస్థానాద్బుద్ధేః స్వతఃప్రామాణ్యముపేయమ్ । తథా చ ప్రత్యభిజ్ఞానం సర్వం తథైవాబాధాదిత్యర్థః ।
కిం చ ప్రత్యభిజ్ఞాయా భ్రాన్తిత్వం వదతా స్వరూపానపహ్నవాత్తదిదమ్బుద్ధ్యోః సామానాధికరణ్యేన సంబన్ధో వాచ్యః, స చ వక్తుం న శక్యతే క్షణద్వయసంబన్ధినో ద్రష్టురభావాదిత్యాహ —
తదిదమితి ।
అసతి సంబన్ధే బుద్ధ్యోః సాదృశ్యాత్తద్బుద్ధిరితి శఙ్క్యతే —
సాదృశ్యాదితి ।
తయోః స్వసంవేద్యత్వాద్గ్రాహకాన్తరస్య చాభావాన్న సాదృశ్యసిద్ధిరితి దూషయతి —
న తదిదమ్బుద్ధ్యోరితి ।
తథాఽపి కిమితి సాదృస్యాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసతి చేతి ।
సాదృశ్యాసిద్ధిమభ్యుపేత్య శఙ్కతే —
అసత్యేవేతి ।
యత్ర సత్యేవార్థే ధీస్తత్రైవ సాధకపేక్షా నాన్యత్రేతి భావః ।
తత్ర బాహ్యార్థవాదినం ప్రత్యాహ —
న తదిదమ్బుద్ధ్యోరితి ।
విజ్ఞానవాద్యాహ —
అసదితి ।
తథా సత్యనాలమ్బనం క్షణికవిజ్ఞానమిత్యస్యాపి జ్ఞానస్యాతద్విషయతయా విజ్ఞానవాదాసిద్ధిరిత్యాహ —
నేతి ।
శూన్యవాద్యాహ —
తదపీతి ।
సర్వా ధీరసద్విషయేత్యేషా ధీరసద్విషయా స్యాత్తతశ్చ సర్వబుద్ధేరసద్విషయత్వాసిద్ధిరితి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
పరపక్షాసంభవాత్తత్ప్రత్యభిజ్ఞాయాః స్థాయిహేతుసిద్ధౌ దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం పరిహృత్యావాన్తరప్రకృతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సంప్రతి కారణసత్త్వానుమానం నిగమయతి —
అత ఇతి ।
కార్యకారణయోర్ద్వయోరపి ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వమనుమేయమితి ప్రతిజ్ఞాయ కారణాస్తిత్వం ప్రపఞ్చితమిదానీం కార్యాస్తిత్వానుమానం దర్శయతి —
కార్యస్య చేతి ।
ప్రాగుత్పత్తేః సద్భావః ప్రసిద్ధ ఇతి చకారార్థః ।
ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే —
కార్యస్యేతి ।
హేతుభాగమాక్షిపతి —
కథమితి ।
అభివ్యక్తిర్లిఙ్గమస్యేతి వ్యుత్పత్త్యా కథమభివ్యక్తిలిఙ్గత్వాదితి కార్యసత్త్వే హేతురుచ్యతే సిద్ధే హి సత్త్వేఽభివ్యక్తిర్లిఙ్గమస్యేతి సిద్ధ్యతి తద్బలాచ్చ సత్త్వసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయాదిత్యర్థః ।
సంప్రతిపన్నయాఽభివ్యక్త్యా విప్రతిపన్నం సత్త్వం సాధ్యతే తన్నాన్యోన్యాశ్రయత్వమితి పరిహరతి —
అభివ్యక్తిరితి ।
కథం తర్హీహానుమానం ప్రయోక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమం వ్యాప్తిమాహ —
యద్ధీతి ।
యదభివ్యజ్యమానం తత్ప్రాగభివ్యక్తేరస్తి యథా తమోన్తఃస్థం ఘటాదీత్యర్థః ।
సంప్రత్యనుమినోతి —
తథేతి ।
విమతం ప్రాగభివ్యక్తేః సత్ అభివ్యక్తివిషయత్వాత్ యద్ధ్యభివ్యజ్యతే తత్ప్రాక్సత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
నను తమోన్తఃస్థో ఘటోఽభివ్యఞ్జకసామీప్యాదభివ్యజ్యతే న తత్ర ప్రాక్కాలికం సత్త్వం ప్రయోజకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఉక్తేఽనుమానే కార్యస్య సదోపలబ్ధిప్రసంగం విపక్షే బాధకమాశఙ్కతే —
నేత్యాదినా ।
ఉక్తానుమాననిషేధో నఞర్థః । అవిద్యమానత్వాభావాదితి చ్ఛేదః ।
అనుమానే బాధకోపన్యాసం వివృణోతి —
న హీతి ।
వర్తమానవదతీతమాగామి చ ఘటాది సదేవ చేదుపలబ్ధిసామగ్ర్యాం సత్యాం తద్వత్ప్రాగ్జనేర్నాశాచ్చోర్ధ్వముపలభ్యేత న చైవముపలభ్యతే తస్మాదయుక్తం కార్యస్య సదా సత్త్వమిత్యర్థః । మృత్పిణ్డగ్రహణం విరోధికార్యాన్తరోపలక్షణార్థమ్ । అసన్నిహితే సతీతి చ్ఛేదః ।
న తావద్విద్యమానత్వమాత్రం కార్యస్య సదోపలమ్భాపాదకం సతోఽపి ఘటాదేరభివ్యక్త్యనభివ్యక్త్యోరుపలబ్ధత్వాదితి సమాధత్తే —
నేతి ।
అభివ్యక్తిసామగ్రీసత్త్వం త్వభివ్యక్తిసాధకం న తు సతస్తత్సామగ్రీనియమోఽస్తీత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ద్వివిధత్వాదితి ।
ఉత్పన్నస్య కుడ్యాద్యావరణమనుత్పన్నస్య విశిష్టం కారణమితి ద్వైవిధ్యమేవ ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం సాధయతి —
ఘటాదీతి ।
యదోపలభ్యమానకారణావయవానాం కార్యాన్తరాకారేణ స్థితిస్తదా నేదం కార్యముపలభ్యతే తత్రాన్యథా చోపలభ్యత ఇత్యన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం కారణస్య కార్యాన్తరరూపేణ స్థితస్య కార్యావరకత్వమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
విశిష్టస్య కారణస్యాఽఽవరకత్వసిద్ధౌ సిద్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాక్కార్యాస్తిత్వే సిద్ధే సదా తదుపలబ్ధిప్రసంగబాధకం నిరాకృత్య నష్టో ఘటో నాస్తీత్యాదిప్రయోగప్రత్యయభేదానుపపత్తిం బాధకాన్తరమాశఙ్క్యాఽఽహ —
నష్టేతి ।
కపాలాదినా తిరోభావే నష్టవ్యవహారః పిణ్డాద్యావరణభఙ్గేనాభివ్యక్తావుత్పన్నవ్యవహారో దీపాదినా తమోనిరాసేనాభివ్యక్తౌ భావవ్యవహారః పిణ్డాదినా తిరోభావేఽభావవ్యవహారః । తదేవం కార్యస్య సదా సత్త్వేఽపి ప్రయోగప్రత్యయభేదసిద్ధిరిత్యర్థః ॥
పిణ్డాది న ఘటాద్యావరణం తేన సమానదేశత్వాత్ । యద్యస్యాఽఽవరణం న తత్తేన సమానదేశం యథా కుడ్యాదీతి శఙ్కతే —
పిణ్డేతి ।
వ్యతిరేక్యనుమానం వివృణోతి —
తమ ఇత్యాదినా ।
అనుమానఫలం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
కిమిదం సమానదేశత్వం కిమేకాశ్రయత్వం కింవైకకారణత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం విరుద్ధత్వేన దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
క్షీరేణ సంకీర్ణస్యోదకాదేరావ్రియమాణస్యేతి యావత్ ।
ద్వితీయముత్థాపయతి —
ఘటాదీతి ।
యస్యేదం కార్యం తస్మిన్మృదాత్మని తేషామవస్థానాత్తద్వత్తేషామనావరణత్వమిత్యర్థః ఘటావస్థమృన్మాత్రవృత్తికపాలాదేర్ఘటానావరణత్వమిష్టమేవేతి సిద్ధసాధ్యతా ।
అవ్యక్తఘటావస్థమృద్వృత్తికపాలాదేరనావరణత్వసాధనే హేత్వసిద్ధిర్ఘటస్య కపాలాదేశ్చాఽఽశ్రయమృదవయవభేదాదితి దూషయతి —
న, విభక్తానామితి ।
విద్యమానస్యైవాఽఽవృతత్వాదనుపలబ్ధిశ్చేదావరణతిరస్కారే యత్నః స్యాన్న ఘటాదేరుత్పత్తావతోఽనుభవవిరోధః సత్కార్యవాదినః స్యాదితి శఙ్కతే —
ఆవరణేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
పిణ్డేతి ।
యత్రాఽవృతం వస్తు వ్యజ్యతే తత్రాఽఽవరణభఙ్గ ఎవ యత్న ఇతి వ్యాప్త్యభావాన్నానుభవవిరోధోఽస్తీతి దూషయతి —
నానియన్మాదితి ।
అనియమం సాధయతి —
న హీతి ।
తమసాఽవృతే ఘటాదౌ దీపోత్పత్తౌ యత్నోఽస్తీత్యత్ర చోదయతి —
సోఽపీతి ।
అనుభవవిరోధమాశఙ్క్యోక్తమేవ వ్యనక్తి —
దీపాదీతి ।
దీపస్తమస్తిరయతి చేత్కథం కుమ్భోపలబ్ధిరత ఆహ —
తస్మిన్నితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
న హీతి ।
అనుభవమనుసృత్య పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
కిమిదానీమావరణభఙ్గే ప్రయత్నో నేత్యేవ నియమోఽస్తు నేత్యాహ —
క్వచిదితి ।
అనియమం నిగమయన్ననుభవవిరోధాభావముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కిఞ్చాభివ్యఞ్జకవ్యాపారే సతి నియమేన ఘటో వ్యజ్యతే తదభావే నేత్యన్వయవ్యతిరేకావధారితో ఘటార్థః ।
కులాలాదివ్యాపారస్తస్యార్థవత్త్వార్థమభివ్యక్త్యర్థ ఎవ ప్రయత్నో వక్తవ్యః ఆవరణభఙ్గస్త్వార్థిక ఇత్యాహ —
నియమేతి ।
ఉక్తం స్మారయన్నేతదేవ వివృణోతి —
కారణ ఇత్యాదినా ।
ఆవృత్తిభఙ్గార్థే యత్నే యతో ఘటానుపలబ్ధిరతస్తదుపలబ్ధ్యర్థత్వేన నియతః సన్యత్నః సఫలః స్యాదితి ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రకృతమభివ్యక్తిలిఙ్గకమనుమానం నిర్దోషత్వాదాదేయం మన్వానస్తత్ఫలముపసంహరతి —
తస్మాత్ప్రాగితి ।
కార్యస్య సత్త్వే యుక్త్యన్తరమాహ —
అతీతేతి ।
విమతం సదర్థం ప్రమాణత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
తదేవానుమానం విశదయతి —
అతీత ఇతి ।
అత్రైవోపపత్త్యన్తరమాహ —
అనాగతేతి ।
ఆగామిని ఘటే తదర్థిత్వేన లోకే ప్రవృత్తిర్దృష్టా న చాత్యన్తాసతి సా యుక్తా తేన తస్యాసద్విలక్షణతేత్యర్థః ।
కిఞ్చ యోగినామీశస్య చాతీతాదివిషయం ప్రత్యక్షజ్ఞానమిష్టం తచ్చ విద్యమానోపలమ్భనమతో ఘటస్య సదా సత్త్వమిత్యాహ —
యోగినాం చేతి ।
ఈశ్వరసముచ్చయార్థశ్చకారః । భవిష్యద్గ్రహణమతీతోపలక్షణార్థమ్ । ఐశ్వరం యౌగికం చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రసంగస్యేష్టత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
అధికబలం హి బాధకం న చానతిశయాదైశాదిజ్ఞానాదధికబలం జ్ఞానం దృష్టమతో బాధకాభావాన్న తన్మిథ్యేత్యర్థః ।
తస్య సమ్యక్త్వేఽపి పూర్వోత్తరకాలయోరసద్ఘటవిషయత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఘటేతి ।
పూర్వోత్తరకాలయోరితి శేషః ।
ఘటస్య ప్రాగసత్త్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
విప్రతిషేధాదితి ।
స హి కారకవ్యాపారదశాయామసన్నితి కోఽర్థః కిం తస్య భవిష్యత్త్వాది తదా నాస్తి కిం వాఽర్థక్రియాసామర్థ్యమ్ ? ఆద్యే వ్యాహతిం సాధయతి —
యదీతి ।
ఘటార్థం కులాలాదిషు వ్యాప్రియమాణేషు సత్సు ఘటో భవిష్యతీతి ప్రమాణేన నిశ్చితం చేత్కథం తద్విరుద్ధం ప్రాగసత్త్వముచ్యతే । కారకవ్యాపారావచ్ఛిన్నేన హి కాలేన ఘటస్య భవిష్యత్త్వేనాతీతత్వేన వా భవిష్యత్యభూదితి వా సంబన్ధో వివక్ష్యతే । తథా చ తస్మిన్నేవ కాలే ఘటస్య తథావిధసత్త్వనిషేధే వ్యాహతిరతివ్యక్తేత్యర్థః ।
తామేవాభినయతి —
భవిష్యన్నితి ।
యో హి కారకవ్యాపారదశాయాం భవిష్యత్త్వాదిరూపేణాస్తి స తదా నాస్తీత్యుక్తే తస్య తస్యామవస్థాయాం తేనాఽఽకారేణాసత్త్వమర్థో భవతి । తథా చ ఘటో యదా యేనాఽఽకారేణాస్తి స తదా తేనాఽఽకారేణ నాస్తీతి వ్యాహతిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయముత్థాపయతి —
అథేతి ।
ప్రాగుత్పత్తేర్ఘటార్థం కులాలాదిషు ప్రవృత్తేషు సోఽసన్నిత్యసచ్ఛబ్దార్థం స్వయమేవ వివేచయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
తత్ర సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —
న విరుధ్యత ఇతి ।
కథం పునః సత్కార్యవాదినస్తదసత్త్వమవిరుద్ధమిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
ప్రాగుత్పత్తేస్తుచ్ఛవ్యావృత్తిరూపం సత్త్వం ఘటస్య సిషాధయిషితం తచ్చేద్భవానపి తస్య సదాతనమనర్థక్రియాసామర్థ్యం నిషేధన్ననుమన్యతే నాఽఽవయోర్విప్రతిపత్తిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
స్వేన హీతి ।
నను త్వన్మతే సర్వస్య మృన్మాత్రత్వావిశేషాత్పిణ్డాదేర్వర్తమానతా ఘటస్య స్యాత్తస్య చాతీతతా భవిష్యత్తా చ పిణ్డకపాలయోః స్యాదితి సాఙ్కర్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
వ్యవహారదశాయాం యథాప్రతిభాసమనిర్వాచ్యసంస్థానభేదాశ్రయణాదిత్యర్థః ।
ప్రాగవస్థాయాం ఘటస్యార్థక్రియాసామర్థ్యలక్షణసత్త్వనిషేధే విరోధాభావముపపాదితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి యదీత్యాదినా । యదా కారకాణి వ్యాప్రియన్తే తదా ఘటోఽసన్నితి తస్య భవిష్యత్త్వాదిరూపం తత్కాలే నిషిధ్యతే చేదుక్తవిధయా వ్యాఘాతః స్యాత్ । న చ తస్య తస్మిన్కాలే భవిష్యత్త్వాదిరూపం తత్త్వం నిషిధ్యతే । అర్థక్రియాసామర్థ్యస్యైవ నిషేధాత్తన్న తద్ విరోధావకాశోఽస్తీత్యర్థః ।
న హి పిణ్డస్యేత్యాదినా సాఙ్కర్యసమాధిరుక్తస్తమిదానీం సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తతయా స్ఫుటయతి —
న చేతి ।
భవిష్యత్త్వమతీతత్వం చేతి శేషః ।
కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేర్నాశాచ్చోర్ధ్వమసత్త్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
తదేవానుమానతయా స్పష్టయితుం దృష్టాన్తం సాధయతి —
చతుర్విధానామితి ।
షష్ఠీ నిర్ధారణే ।
ఘటాన్యోన్యాభావస్య ఘటాదన్యత్వే తత్రాప్యన్యోన్యాభావాన్తరాఙ్గీకారాదనవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృష్ట ఇతి ।
న యౌక్తికమన్యత్వం కిన్తు ఘటో న భవతి పట ఇతి ప్రాతీతికం తథా చ ఘటాభావః పటాదిరేవేతి పటాదేస్తతోఽన్యత్వాద్ఘటాన్యోన్యాభావస్యాపి ఘటాదన్యత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను ఘటాభావః పటాదిరిత్యయుక్తం విశేషణత్వేన ఘటస్యాపి పటాదావన్తర్భావప్రసంగాదితి చేన్మైవం దృష్టపదేన నిరాకృతత్వాత్ । ఘటాభావస్య పటాదిత్వాభావేఽపి న స్వాతన్త్ర్యమభావత్వవిరోధాత్ । నాపి తదన్యోన్యాభావః పటాదేర్ధర్మః సంసర్గాభావాన్తర్భావాపాతాత్ । న చ స ఘటస్యైవ ధర్మః స్వరూపం వా ఘటో ఘటో న భవతీతి ప్రతీత్యభావాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
న ఘటస్వరూపమేవేతి ।
యది ప్రతీతిమాశ్రిత్య ఘటాన్యోన్యాభావః పటాదిరిష్యతే తదా పటాదేర్భావస్యాభావత్వవిధానాద్వ్యాఘాత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
స్వరూపపరరూపాభ్యాం సర్వం సదసదాత్మకమితి హి వృద్ధాః । తథా చ పటాదేః స్వేనాఽత్మనా భావత్వం ఘటతాదాత్మ్యాభావాత్తదభావత్వం చేత్యవ్యాహతిరిత్యర్థః ।
సిద్ధే ప్రతీత్యనుసారిణి దృష్టాన్తే వివక్షితమనుమానమాహ —
ఎవమితి ।
కిం చ తేషామభావానాం ఘటాద్భిన్నత్వాత్పటవదేవ సత్త్వమేష్టవ్యమిత్యనుమానాన్తరమాహ —
తథేతి ।
అనుమానఫలం కథయతి —
ఎవం చేతి ।
తేషాం ఘటాదన్యత్వే తస్యానాద్యనన్తత్వమద్వయత్వం సర్వాత్మత్వం చ ప్రాప్నోతి । సత్త్వే చ తేషామభావాభావాన్న భావాభావయోర్మిథః సంగతిరిత్యర్థః ।
నను ప్రసిద్ధోఽభావో భావవదశక్యోఽపహ్నోతుమితి చేత్స తర్హి ఘటస్య స్వరూపమర్థాన్తరం వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమనూద్య దూషయతే —
అథేత్యాదినా ।
ప్రాగభావాదేర్ఘటత్వేఽపి సంబన్ధం కల్పయిత్వా ఘటస్యేత్యుక్తిరితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
సంబన్ధస్య కల్పితత్వే సంబన్ధినోఽప్యభావస్య తథాత్వం స్యాదితి దూషయతి —
తథాఽపీతి ।
యత్ర సంబన్ధం కల్పయిత్వా వ్యపదేశస్తత్ర న వాస్తవో భేదో యథా రాహుశిరసోస్తథాఽత్రాపి కల్పితే సంబన్ధే భేదస్య తథాత్వాద్వాస్తవత్త్వం సంబన్ధినోరన్యతరస్య స్యాత్ । న చాభావస్తథా సాపేక్షత్వాదతో ఘటస్తథేత్యర్థః ।
కల్పాన్తరమనువదతి —
అథేతి ।
అనుమానఫలం వదద్భిర్ఘటస్య కారణాత్మనా ధ్రువత్వవచనేన సమాహితమేతదిత్యాహ —
ఉక్తోత్తరమితి ।
అసత్కార్యవాదే దోషాన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
స్వహేతుసంబన్ధః సత్తాసంబన్ధో వా జన్మేతి తార్కికాః । న చ ప్రాగుత్పత్తేరసతః సంబన్ధస్తస్య సతోర్వృత్తేరిత్యర్థః ।
యుతసిద్ధయో రజ్జుఘటయోర్మిథఃసంయోగే పృథక్సిద్ధిరపేక్ష్యతేఽయుతసిద్ధానాం పరస్పరపరిహారేణ ప్రతీత్యనర్హాణాం కార్యకారణాదీనాం మిథోయోగే పృథక్సిద్ధ్యభావో న దోషమావహతీతి శఙ్కతే —
అయుతేతి ।
పరిహరతి —
నేతి ।
ఉక్తమేవ స్ఫోరయతి —
భావేతి ।
వ్యవహారదృష్ట్యా కార్యకారణయోః సాధితాం తుచ్ఛవ్యావృత్తిముపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
నైవేహేత్యత్ర సర్వస్య ప్రాగుత్పత్తేరసత్త్వశఙ్కా మృత్యునేత్యాదివాక్యవ్యాఖ్యానేన నిరస్తా ।
సంప్రతి మృత్యుశబ్దస్య అర్థాన్తరే రూఢత్వాన్న తేనాఽవరణం జగతః సంభవతీత్యాక్షిపతి —
కింలక్షణేనేతి ।
అనభివ్యక్తనామరూపమధ్యక్షాద్యయోగ్యమపఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతావస్థాతిరిక్తం మాయారూపం సాభాసం మృత్యురిత్యుచ్యతే ।
న హి సర్వం కార్యమవాన్తరకారణాదుత్పత్తుమర్హతీత్యభిప్రేత్యాహ —
అత ఆహేతి ।
కథం యథోక్తో మృత్యురశనాయయా లక్ష్యతే । న హి మూలకారణస్యాశనాయాదిమత్త్వమ్ । అశనాయాపిపాసే ప్రాణస్యేతి స్థితేరితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
మూలకారణస్యైవ సూత్రత్వం ప్రాప్తస్య సర్వసంహర్తృత్వాన్మృత్యుత్వే సతి వాక్యశేషోపపత్తిరితి పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రసిద్ధమేవ ప్రకటయతి —
యో హీతి ।
తథాపి ప్రసిద్ధం మృత్యుం హిత్వా కథం హిరణ్యగర్భోపాదానమత ఆహ —
బుద్ధ్యాత్మనా ఇతి ।
ఉక్తం హేతుం కృత్వా ఫలితమాహ —
ఇతి స ఇతి ।
నను న తేన జగదావ్రియతే మూలకారణేనైవ తదావరణాత్తత్కథం వాక్యోపక్రమోపపత్తిరత ఆహ —
తేనేతి ।
నను హిరణ్యగర్భే ప్రకృతే కథం స్రష్టరి నపుంసకప్రయోగస్తత్రాఽఽహ —
తదితి మనస ఇతి ।
వాక్యార్థమధునా కథయతి —
స ప్రకృత ఇతి ।
భూతసృష్ట్యతిరేకేణ భౌతికస్య మనసః సృష్టిరయుక్తేతి మత్వా పృచ్ఛతి —
కేనేతి ।
అపఞ్చీకృతానాం భూతానాం హిరణ్యగర్భదేహభూతానాం ప్రాగేవాలబ్ధాత్మకత్వాత్తేభ్యో మనోవ్యక్తిరవిరుద్ధేతి మన్వానో బ్రూతే —
ఉచ్యత ఇతి ।
స్వాత్మవత్త్వస్య స్వాభావికత్వాన్న తదాశంసనీయమిత్యాశఙ్క్య వాక్యార్థమాహ —
అహమితి ।
మనసో వ్యక్తస్యోపయోగమాహ —
స ప్రజాపతిరితి ।
నను తైత్తిరీయకాణామాకాశాదిసృష్టిరుచ్యతే తత్కథమిహాపామాదౌ సృష్టివచనం తత్రాఽఽహ —
అత్రేతి ।
సప్తమ్యా హిరణ్యగర్భకర్తృకసర్గోక్తిః । త్రయాణాం పఞ్చీకృతానామితి యావత్ ।
నన్వాకాశాద్యా తైత్తిరీయే సృష్టిరిహ త్వబాద్యేత్యుదితానుదితహోమవద్వికల్పో భవిష్యతి । నేత్యాహ —
వికల్పేతి ।
పురుషతన్త్రత్వాత్క్రియాయా యుక్తో వికల్పః సిద్ధేర్థే తు పురుషానధీనే నాసౌ సంభవత్యతః సృష్టిర్వివక్షితా చేదాకాశాద్యేవ సా యుక్తా విద్యాప్రధానత్వాత్తు నాఽఽదరః సృష్టావితి భావః ।
అపామాదౌ సృష్టివచనమనుపయుక్తం న స్రష్టుస్తాభిరేవ పూజా సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽశ్వమేధికాగ్నేరర్కనామసిద్ధ్యర్థం తదుపయోగముపన్యస్యతి —
అర్చత ఇతి ।
కోఽసౌ హేతురిత్యపేక్షాయామర్చతిపదావయవస్యార్కశబ్దేన సంగతిరితి మన్వానః సన్నాహ —
అర్కత్వమితి ।
ఎవం మృత్యోరర్కత్వేఽపి కథమగ్నేరర్కత్వమిత్యాశఙ్క్య మృత్యుసంబన్ధాదిత్యాహ —
అగ్నేరితి ।
కిమర్థమగ్నేరర్కనామనిర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాపూర్వసంజ్ఞాయోగస్య ఫలాన్తరాభావాదుపాసనార్థమిత్యాహ —
అగ్నేరితి ।
నిర్వచనమేవ స్ఫోరయతి —
అర్చనాదితి ।
ఫలవత్త్వాచ్చ యథోక్తనామవతోఽగ్నేరుపాస్తిరత్ర వివక్షితేత్యాహ —
య ఎవమితి ॥౧॥
అపామర్కత్వశ్రవణాన్నాగ్నేరర్కత్వమితి శఙ్కతే —
కః పునరితి ।
ప్రకరణమాశ్రిత్య తాసామర్కత్వమౌపచారికమిత్యుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
తాస్వన్తర్హిరణ్మయమణ్డం సంబభూవేతి శ్రుతిమనుసరన్నుపచారే హేత్వన్తరమాహ —
అప్సు చేతి ।
ముఖ్యమర్కత్వమపాం వారయతి —
న పునరితి ।
నను ‘శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యానాం సమవాయే పారదౌర్బల్యమర్థవిప్రకర్షాత్’ (జై. సూ. ౩ । ౩ । ౧౪) ఇతిన్యాయాత్ప్రకరణాదాపో వా అర్క ఇతి వాక్యం బలవదిత్యాశఙ్క్య వాక్యసహకృతం ప్రకరణమేవ కేవలవాక్యాద్బలవదిత్యాశయవానాహ —
వక్ష్యతి చేతి ।
భూతాన్తరసహితాస్వప్సు కారణభూతాసు పృథివీద్వారా పార్థివోఽగ్నిః ప్రతిష్ఠిత ఇత్యుక్తమిదానీం పృథివీసర్గం తాభ్యో దర్శయతి —
తదిత్యాదినా ।
అప్సు భూతాన్తరసహితాసూత్పన్నాసు సతీష్వితి సప్తమ్యర్థః ।
శర ఇవ శర ఇత్యుక్తమేవ వ్యాచష్టే —
దధ్న ఇవేతి ।
సంఘాతే సహకారికారణమాహ —
తేజసేతి ।
యత్తదితి పదే నపుంసకత్వేన శ్రుతే కథం తయోః శరశబ్దేన కారణస్యోచ్ఛూనత్వవాచినా పుంల్లిఙ్గేనాన్వయస్తత్రాఽఽహ —
లిఙ్గవ్యత్యయేనేతి ।
ఉక్తానుపపత్తిద్యోతనార్థో వాశబ్దః ।
వ్యత్యయేనాన్వయమేవాభినయతి —
యోఽపామితి ।
వాక్యతాత్పర్యమాహ —
తాభ్య ఇతి ।
స్థూలప్రపఞ్చాత్మకవిరాజః సూక్ష్మప్రపఞ్చాత్మకసూత్రాదుత్పత్తిం వక్తుం పాతనికామాహ —
తస్యామితి ।
ఉక్తేఽర్థే లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి —
సర్వో హీతి ।
ఇదానీం విరాడుత్పత్తిముపదిశతి —
కిం తస్యేత్యాదినా ।
అగ్నిశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
సోఽణ్డస్యేతి ।
తస్య ప్రథమశరీరిత్వే మానమాహ —
స వా ఇతి ॥౨॥
విరాజో ధ్యానార్థమవచ్ఛేదభేదమాహ —
స చేతి ।
కోఽస్య త్రేధాభావస్య కర్తేతి వీక్షాయామాహ —
స్వయమేవేతి ।
కథమేకస్య త్రిధాత్వమన్యథా వా కథమేకత్వమిత్యాహ —
కథమితి ।
మృదో ఘటశరావాద్యనేకరూపత్వవద్విరాజో బహురూపత్వం సాధయతి —
ఆహేత్యాదినా ।
కథమగ్నిం తృతీయమిత్యశ్రుతం కల్ప్యతే తత్రాఽఽహ —
సామర్థ్యస్యేతి ।
వాయ్వాదిత్యయోరివాగ్నేరపి సంఖ్యాపూరణత్వశక్తేరవిశిష్టత్వాదగ్నిం తృతీయమకురుతేత్యుపసంఖ్యాయతే స త్రేధాఽఽత్మానమితి చోపక్రమాదిత్యర్థః ।
నను కిమయం త్రేధాభావో విరాట్స్వరూపోపమర్దేన క్రియతే ? న హి స తస్మిన్సత్యేవ యుక్తో విరోధాదిత్యాహ —
స ఎష ఇతి ।
యథా తన్త్వవస్థానుపమర్దనేన మూలకారణాత్పటో జాయతే తథా సర్వేషాం భూతానాం ప్రాణతయా సాధారణోఽప్యయం స్వేనైవ స్వతన్త్రేణానుగతేన మృత్యురూపేణ త్రేధావిభాగస్య కర్తా । న చైకస్య బహురూపత్వవిరోధో మాయావివదుపపత్తేరిత్యర్థః ।
తస్య ప్రాచీత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
తస్యేతి ।
ఉక్తాని విశేషణాని ప్రకరణావిచ్ఛేదార్థమనూద్యన్తే ।
అగ్నివిషయం దర్శనమిదానీముచ్యతే చేన్నైవేహేత్యాది పూర్వోక్తమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వా హీతి ।
స్తుతిమేవాభినయతి —
ఇత్థమితి ।
కర్మాఙ్గస్యాగ్నేః సంస్కర్తవ్యత్వాచ్చిత్యాగ్నిశిరసి ప్రాచీదృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ —
తస్యేతి ।
ఆరోపే సాదృశ్యమాహ —
విశిష్టత్వేతి ।
శిరసోఽనన్తరభావిత్వాత్తద్బాహ్వోరైశాన్యాదిదృష్టిమాహ —
అసౌ చేతి ।
కథమీర్మశబ్దో బాహువాచీత్యాశఙ్క్య తదుత్పత్తిమాహ —
ఈరయతేరితి ।
గత్యర్థయోగాదీర్మశబ్దో బాహుమధికరోతీత్యర్థః ।
తత్పుచ్ఛాదిషు ప్రతీచ్యాదిదృష్టీరధ్యస్యతి —
అథేత్యాదినా ।
చిత్యస్యాగ్నేః శిరసి బాహ్వోః ప్రాచ్యాదిదృష్టికరణానన్తరమిత్యర్థః । సక్థిపదం పృష్ఠనిష్ఠోన్నతాస్థిద్వయవిషయమ్ । ఉభయశబ్దేన ప్రాచీప్రతీచీద్వయం గృహ్యతే ।
ఉరసి పృథివీదృష్టిమాహ —
ఇయమితి ।
ఉపాస్యమగ్నిముక్తమనువదతి —
స ఎష ఇతి ।
తస్యోపాసనార్థమేవాప్సు ప్రతిష్ఠితత్వం గుణముపదిశతి —
అగ్నిరితి ।
భూతాన్తరసహితానామపాం సర్వలోకకారణత్వాదశేషలోకాత్మకోఽగ్నిస్తత్ర ప్రతిష్ఠితః సంభవతీత్యత్ర శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
ఎవమితి ।
యథైతేషు లోకేషు సర్వం కార్యం ప్రతిష్ఠితం తథేతి యావత్ । లోకశబ్దేన స్థూలానాం భూతానాం సన్నివేశవిశేషా గృహ్యన్తే । అప్సు భూతాన్తరసహితాసు కారణభూతాస్వితి యావత్ ।
ఫలశ్రుతిం వ్యాచష్టే —
యత్రేతి ।
అథోపాస్తిఫలమపపునర్మృత్యుం జయతీత్యాదినా వక్ష్యతే ।
కిమిదమస్థానే ఫలసంకీర్తనమత ఆహ —
గుణేతి ॥౩॥
ఉత్తరగ్రన్థమవతార్య తస్య పూర్వగ్రన్థేన సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
సోఽకామయతేత్యాదినా ।
అవాన్తరవ్యాపారమన్తరేణ కర్తృత్వానుపపత్తిరితి మత్వా పృచ్ఛతి —
స కిం వ్యాపార ఇతి ।
కామనాదిరూపమవాన్తరవ్యాపారముత్తరవాక్యావష్టమ్భేన దర్శయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
కామనాకార్యం మనఃసంయోగముపన్యస్యతి —
స ఎవమితి ।
కోఽయం మనసా సహ వాచో ద్వన్ద్వభావస్తత్రాఽఽహ —
మనసేతి ।
వాక్యార్థమేవ స్ఫుటయతి —
త్రయీవిహితమితి ।
వేదోక్తసృష్టిక్రమాలోచనం ప్రజాపతేర్నేదం ప్రథమం సంసారస్యానాదిత్వాదితి వక్తుమనుశబ్దః ।
“సోఽకామయత” ఇత్యాదౌ సర్వనామ్నోఽవ్యవహితవిరాడ్విషయత్వమాశఙ్క్య పరిహరతి —
కోఽసావిత్యాదినా ।
కథం తయా మృత్యుర్లక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
అశనాయేతి ।
కిమితి తర్హి పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తమేవేతి ।
అన్యత్రానన్తరప్రకృతే విరాడాత్మనీతి యావత్ ।
అవాన్తరవ్యాపారాన్తరమాహ —
తదిత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధం రేతో వ్యావర్తయతి —
జ్ఞానేతి ।
నను ప్రజాపతేర్న జ్ఞానం కర్మ వా సంభవతి । తత్రానధికారాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽసీదిత్యస్యార్థమాహ —
జన్మాన్తరేతి ।
వాక్యస్యాపేక్షితం పూరయిత్వా వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాకరోతి —
తద్భావేత్యాదినా ।
నను సంవత్సరస్య ప్రాగేవ సిద్ధత్వాన్న ప్రజాపతేస్తన్నిర్మాణేన తదాత్మత్వమిత్యాశఙ్క్యోత్తరం వాక్యముపాదత్తే —
న హ పురేతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
పూర్వమితి ।
ప్రజాపతేరాదిత్యాత్మకత్వాత్తదధీనత్వాచ్చ సంవత్సరవ్యవహారస్యాఽఽదిత్యాత్పూర్వం తద్వ్యవహారో నాఽఽసీదేవేత్యర్థః ।
కియన్తం కాలమణ్డరూపేణ గర్భో బభూవేత్యపేక్షాయామాహ —
తమిత్యాదినా ।
అవాన్తరవ్యాపారమనేకవిధమభిధాయ విరాడుత్పత్తిమాకాఙ్క్షాద్వారోపసంహరతి —
యావానిత్యాదినా ।
కేయం పూర్వమేవ గర్భతయా విద్యమానస్య విరాజః సృష్టిస్తత్రాఽఽహ —
అణ్డమితి ।
విరాడుత్పత్తిముక్త్వా శబ్దమాత్రస్య సృష్టిం వివక్షుర్భూమికాం కరోతి —
తమేవమితి ।
అయోగ్యేఽపి పుత్రభక్షణే ప్రవర్తకం దర్శయతి —
అశనాయావత్త్వాదితి ।
విరాజో భయకారణమాహ —
స్వాభావిక్యేతి ।
ఇన్ద్రియం దేవతాం చ వ్యావర్తయతి —
వాక్శబ్ద ఇతి ॥౪॥
ఇదానీమృగాదిసృష్టిముపదేష్టుం పాతనికాం కరోతి —
స ఇత్యాదినా ।
ఈక్షణప్రతిబన్ధకసద్భావం దర్శయతి —
అశనాయావానపీతి ।
అభిపూర్వో మన్యతిరితి ।
రుద్రోఽస్య పశూనభిమన్యేత నాస్య రుద్రః పశూనభిమన్యత ఇత్యాది శాస్త్రమత్ర ప్రమాణయితవ్యమ్ ।
అన్నస్య కనీయస్త్వే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బహు హీతి ।
తథాఽపి విరాజో భక్షణే కా క్షతిస్తత్రాఽహ —
తద్భక్షణే హీతి ।
తస్యాన్నాత్మకత్వాత్తదుత్పాదకత్వాచ్చేతి శేషః ।
కారణనివృత్తౌ కార్యనివృత్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
బీజేతి ।
యథోక్తేక్షణానన్తరం మిథునభావద్వారా త్రయీసృష్టిం ప్రస్తౌతి —
స ఎవమితి ।
నను విరాజః సృష్ట్యా స్థావరజఙ్గమాత్మనో జగతః సృష్టేరుక్తత్వాత్కిం పునరుక్త్యేత్యాశయేన పృష్ట్వా పరిహరతి —
కిం తదితి ।
గాయత్ర్యాదీనీత్యాదిపదేనోష్ణిగనుష్టుబ్బృహతీపఙ్క్తిత్రిష్టుబ్జగతీఛన్దాంస్యుక్తాని ।
కేవలానాం ఛన్దసాం సర్గాసంభవాత్తదారూఢానామృగ్యజుఃసామాత్మనాం మన్త్రాణాం సృష్టిరత్ర వివక్షితేత్యాహ —
స్తోత్రేతి ।
ఉద్గాత్రాదినా గీయమానమృగ్జాతం స్తోత్రం తదేవ హోత్రాదినా శస్యమానం శస్త్రమ్ । స్తుతమనుశంసతీతి హి శ్రుతిః । యన్న గీయతే న చ శస్యతేఽధ్వర్యుప్రభృతిభిశ్చ ప్రయుజ్యతే తదప్యత్ర గ్రాహ్యమిత్యభిప్రేత్యాఽదిపదమ్ (యజూంషి) । అత ఎవ త్రివిధానిత్యుక్తమ్ । అజాదయో గ్రామ్యాః పశవో గవయాదయస్త్వారణ్యా ఇతి భేదః । కర్మసాధనభూతానసృజతేతి సంబన్ధః ।
స మనసా వాచం మిథునం సమభవదిత్యుక్తత్వాత్ప్రాగేవ త్రయ్యాః సిద్ధత్వాన్న తస్యాః సృష్టిః శ్లిష్టేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
వ్యక్తావ్యక్తవిభాగేన పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
ఇతి మిథునీభావసర్గయోరుపపత్తిరితి శేషః ।
అత్తృసర్గశ్చాన్నసర్గశ్చేతి ద్వయముక్తమ్ । ఇదానీముపాస్యస్య ప్రజాపతేర్గుణాన్తరం నిర్దిశతి —
స ప్రజాపతిరిత్యాదినా ।
కథం మృత్యోరదితినామత్వం సిద్ధవదుచ్యతే తత్రాహ —
తథా చేతి ।
అదితేః సర్వాత్మత్వం వదతా మన్త్రేణ సర్వకారణస్య మృత్యోరదితినామత్వం సూచితమితి భావః ।
మృత్యోరదితిత్వవిజ్ఞానవతోఽవాన్తరఫలమాహ —
సర్వస్యేతి ।
సర్వాత్మనేతి కుతో విశిష్యతే తత్రాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
సర్వరూపేణావస్థానాభావే సర్వాన్నభక్షణస్యాశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
విరోధమేవ సాధయతి —
న హీతి ।
ఫలస్యోపాసనాధీనత్వాత్ప్రజాపతిమదితినామానమాత్మత్వేన ధ్యాయన్ధ్యేయాత్మా భూత్వా తత్తద్రూపత్వమాపన్నః సర్వస్యాన్నస్యాత్తా స్యాదిత్యర్థః ।
అన్నమన్నమేవాస్య సదా న కదాచిత్తదస్యాత్తృ భవతీతి వక్తుమనన్తరవాక్యమాదత్తే —
సర్వమితి ।
అత ఎవేత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి —
సర్వాత్మనో హీతి ॥౫॥
ఉపాస్తివిధౌ సఫలే సతి సమాప్తిరేవ బ్రాహ్మణస్యోచితా కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య ప్రతీకమాదాయ తాత్పర్యమాహ —
సోఽకామయతేత్యాదినా ।
తదేవాశ్వమేధస్యాశ్వమేధత్వమిత్యేతదన్తం వాక్యమిదమా నిర్దిశ్యతే । భూయోదక్షిణాకత్వాదశ్వమేధస్య భూయస్త్వమ్ । ఇతిశబ్దోఽకామయతేత్యనేన సంబధ్యతే ।
కథం పునస్తేన యక్ష్యమాణస్య ప్రజాపతేర్భూయఃశబ్దోక్తిః । న హి స పూర్వమశ్వమేధమన్వతిష్ఠత్కర్మానధికారిత్వాత్తత్రాఽఽహ —
జన్మాన్తరేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
స ప్రజాపతిరితి ।
అథాతీతే జన్మని యజమానోఽశ్వమేధస్య కర్తాఽభూత్ । అధునా హిరణ్యగర్భో భూయో యజేయేత్యాహ । తథా చ కర్తృభేదాద్భూయఃశబ్దసామఞ్జస్యమత ఆహ —
స తద్భావేతి ।
స ప్రజాపతిరశ్వమేధవాసనావిశిష్టో జ్ఞానకర్మఫలత్వేన కల్పాదౌ నిర్వృత్తో భూయో యజేయేత్యాహ కర్తృభోక్త్రోరైక్యేన సాధకఫలావస్థయోర్యజమానసూత్రయోర్భేదాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రజాపతిరీశ్వరో న తస్య దుఃఖాత్మకక్రత్వనుష్ఠానేచ్ఛా యుక్తేత్యాశఙ్క్య ప్రకృతివశాత్తదుపపత్తిమభిప్రేత్యాఽఽహ —
సోఽశ్వమేధేతి ।
కథమేతావతా వివక్షితాస్తుతిః సిద్ధేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
శ్రమకార్యమాహ —
స తప ఇతి ।
చక్షురాదీనాం యశస్త్వే హేతుమాహ —
యశోహేతుత్వాదితి ।
తదేవ సాధయతి —
తేషు హీతి ।
ప్రాణా ఎవేతి తథాశబ్దార్థః । సత్సు హి తేషు శరీరే బలం భవతీతి పూర్వవదేవ హేతురున్నేయః ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి —
న హీతి ।
ప్రాణానాం యశస్త్వం వీర్యత్వం చోపసంహృత్య వాక్యార్థం నిగమయతి —
తదేవమితి ।
తత్ప్రాణేష్విత్యాది వ్యాచష్టే —
తదేవమిత్యాదినా ।
శరీరాన్నిర్గతస్య ప్రజాపతేర్ముక్తత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్యేతి ॥౬॥
సమ్యగ్జ్ఞానాభావాదాసంగే సత్యపి న పునస్తస్మిన్ప్రవేశో యుక్తః పరిత్యక్తపరిగ్రహాయోగాదితి శఙ్కతే —
స తస్మిన్నితి ।
అజ్ఞానవశాత్పరిత్యక్తపరిగ్రహోఽపి సంభవతీత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
వీతదేహస్య కామనాఽయుక్తేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
సామర్థ్యాతిశయాదశరీరస్యాపి ప్రజాపతేస్తదుపపత్తిరితి మన్వానో బ్రూతే —
మేధ్యమితి ।
కామనాఫలమాహ —
ఇతి ప్రవివేశేతి ।
తథాపి కథం ప్రకృతనిరుక్తిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
యచ్ఛబ్దో యస్మాదితి వ్యాఖ్యాతః ।
దేహస్యాశ్వత్వేఽపి కథం ప్రజాపతేస్తథాత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్తాదాత్మ్యాదిత్యాహ —
తత ఇతి ।
అశ్వస్య ప్రజాపతిత్వేన స్తుతత్వాత్తస్యోపాస్యత్వం ఫలతీతి భావః ।
తథాపి కథమశ్వమేధనామనిర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాచ్చేతి ।
క్రతోస్తదాత్మకస్య ప్రజాపతేరితి యావత్ । దేహో హి ప్రాణవియోగాదశ్వయత్పునస్తత్ప్రవేశాచ్చ మేధార్హోఽభూదతః సోఽశ్వమేధస్తత్తాదాత్మ్యాత్ప్రజాపతిరపి తథేత్యర్థః ।
నను ప్రజాపతిత్వేనాశ్వమేధస్య స్తుతిర్నోపయోగినీ, అగ్నేరుపాస్యత్వేన ప్రస్తుతత్వాత్క్రతూపాసనాభావాదత ఆహ —
క్రియేతి ।
నను క్రత్వఙ్గస్యాశ్వస్యాశ్వమేధక్రత్వాత్మనశ్చాగ్నేరుక్తరీత్యా స్తుతత్వాత్తదుపాస్తేశ్చ ప్రాగేవోక్తత్వాదేష హ వా అశ్వమేధమిత్యాదివాక్యం నోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
క్రతునిర్వర్తకస్యేతి ।
ఉక్తం చ చిత్యస్యాగ్నేస్తస్య ప్రాచీ దిగిత్యాదినా ప్రజాపతిత్వమితి శేషః ।
అశ్వోపాసనమగ్న్యుపాసనం చైకమేవేతి వక్తుముత్తరం వాక్యమిత్యాహ —
తస్యైవేతి ।
య ఎవమేతదదితేరదితిత్వం వేదేత్యాదౌ ప్రాగేవ విహితముపాసనం కిం పునరారమ్భేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పూర్వత్రేతి ।
యద్యపి విధిరదితిత్వం వేదేతి శ్రుతస్తథాఽపి స గుణోపాస్తివిధిర్న ప్రధానవిధిః । అత్ర తు ప్రధానవిధిరుపాస్తిప్రకరణత్వాదపేక్ష్యతే । అతోఽశ్వమేధం వేదేతి ప్రధానవిధిరితి భావః ।
తాత్పర్యముక్త్వా వాక్యమాదాయాక్షరాణి వ్యాకరోతి —
ఎష ఇతి ।
యథోక్తమిత్యుత్తరత్ర ప్రజాపతిత్వమనుకృష్యతే । తమనవరుధ్యేత్యాది ప్రదర్శ్యమానవిశేషణమ్ ।
విధిరత్ర స్పష్టో న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
అశ్వమేధో విశేష్యత్వేన సంబధ్యతే ।
ఎవంశబ్దాత్ప్రసిద్ధార్థత్వం భాతి కుతో విధిరిత్యాహ —
కథమితి ।
ఎష హ వా అశ్వమేధం వేదేత్యాదౌ వివక్షితస్య విధేర్భూమికాం కరోతి —
తత్రేత్యాదినా ।
ఉపాస్తివిధిప్రస్తావః సప్తమ్యర్థః ।
కథం ను పశువిషయం దర్శనం తద్దర్శయతి —
తత్రేతి ।
ఎవమనన్తరవాక్యే ప్రవృత్తే సతీతి యావత్ ।
అథ వివక్షితవిధిమభిదధాతి —
యస్మాచ్చేతి ।
ప్రజాపతిరిత్థం ఫలావస్థాయామమన్యతేత్యత్ర కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య సంప్రతి తత్కార్యభూతాసు ప్రజాసు తథావిధచేష్టాదృష్టిరిత్యాహ —
అత ఎవేతి ।
ప్రోక్షితం మన్త్రసంస్కృతం పశుమితి యావత్ । ఫలావస్థప్రజాపతివదిత్యేవంశబ్దార్థః ।
ఉపాసనవిధిరుక్తః సంప్రతి ప్రతీకమాదాయ తాత్పర్యమాహ —
ఎష ఇతి ।
ద్వివిధో హి క్రతుః కల్పితపశుహేతుకో బాహ్యతద్ధేతుకశ్చ । స చ ద్విప్రకారోఽపి ఫలరూపేణ స్థితః సవితైవేత్యుపాస్తిఫలం వక్తుమేతద్వాక్యమిత్యర్థః ।
విశేషోక్తిం వినా నాస్తి బుభుత్సోపశాన్తిరిత్యాహ —
కోఽసావితి ।
క్రతుఫలాత్మకః సవితా మణ్దలం దేవతా వేతి సన్దేహే ద్వితీయం గృహీత్వా తస్యేత్యాది వ్యాచష్టే —
తస్యాస్యేతి ।
ఆదిత్యోదయాస్తమయాభ్యామహోరాత్రద్వారా సమ్వత్సరవ్యవస్థానాత్తన్నిర్మాతుస్తస్య యుక్తం తత్తాదాత్మ్యమిత్యర్థః ।
క్రతోరాదిత్యత్వముక్త్వా తదఙ్గస్యాగ్నేస్తద్వక్తుమయమగ్నిరర్క ఇతి వాక్యం తస్యార్థమాహ —
తస్యైవేతి ।
నను పూర్వోక్తస్యైవాగ్నేరాదిత్యత్వం కుతో నియమ్యతేఽన్యశ్చిత్యోఽగ్నిరన్యశ్చాగ్నిరాదిత్యః కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
తథాఽపి కథం తస్యైవాఽఽదిత్యత్వం తత్రాఽఽహ —
తథా చేతి ।
తస్య ప్రాచీత్యాదినా లోకాత్మకత్వం చిత్యాగ్నేరుక్తం తదిహాప్యుచ్యతే తస్మాత్తస్యైవాత్రాఽఽదిత్యత్వమిష్టమిత్యర్థః ।
అగ్న్యాదిత్యభేదస్య లోకవేదసిద్ధత్వాన్న తయోరేకేన క్రతునా తాదాత్మ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తావితి ।
యథావిశేషితత్వమాదిత్యరూపత్వమ్ ।
కుతస్తస్య చార్కస్య క్రతురూపత్వం సాధనత్వేన భేదాదిత్యాశఙ్క్యోపచారాదిత్యాహ —
క్రియాత్మక ఇతి ।
తథాఽపి కథమాదిత్యస్య క్రతుతాదాత్మ్యోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రతుసాధ్యత్వాదితి ।
నన్వాదిత్యస్య క్రతుఫలత్వేన క్రతుత్వే తద్ధేతోరగ్నేస్తాదాత్మ్యాయోగాదుక్తమగ్నేరాదిత్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రతుసాధ్యత్వాదితి ।
నన్వాదిత్యస్య క్రతుఫలత్వేన క్రతుత్వే తద్ధేతోరగ్నేస్తాదాత్మ్యాయోగాదయుక్తమగ్నేరాదిత్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తావితి ।
క్రతుఫలత్వాత్తదాత్మా సవితా తద్ధేతుశ్చిత్యోఽగ్నిస్తావుక్తవిభాగాద్వ్యుత్పాదితోపాసనాదివ్యాపారౌ సన్తావేకైవ ప్రాణాఖ్యా దేవతేతి తయోరైక్యోక్తిరిత్యర్థః ।
ఎకైవేత్యుక్తే ప్రకృతయోరగ్న్యాదిత్యయోరన్యతరపరిశేషం శఙ్కతే —
కా సేతి ।
కథం ద్వయోరేకత్వమేకత్వే వా కథం ద్విత్వం తత్రాఽఽహ —
పూర్వమపీతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యోపక్రమమనుకూలయతి —
తథా చేతి ।
పునరిత్యాదేరర్థం నిగమయతి —
సా పునరితి ।
నను ఫలకథనార్థముపక్రమ్య ప్రాణాత్మనాఽగ్న్యాదిత్యయోరేకత్వం వదతా ప్రక్రాన్తం విస్మృతమితి నేత్యాహ —
యః పునరితి ।
ఎకత్వమభిన్నత్వమ్ ॥౭॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య తస్య పూర్వేణ సంబన్ధాప్రతీతేర్న సోఽస్తీత్యాక్షిపతి —
ద్వయా హేత్యాద్యస్యేతి ।
వివక్షితం సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
కర్మణామితి ।
‘సా కాష్ఠా సా పరా గతి’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) రితి శ్రుతేరుక్తా పరా గతిర్ముక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మృత్య్వాత్మభావ ఇతి ।
అశ్వమేధోపాసనస్య సాశ్వమేధస్య కేవలస్య వా ఫలముక్తం నోపాస్త్యన్తరాణాం కర్మాన్తరాణాం చేత్యాశఙ్క్యాశ్వమేధఫలోక్త్యోపాస్త్యన్తరాణాం కేవలానాం సముచ్చితానాం చ ఫలముపలక్షితమిత్యాహ —
అశ్వమేధేతి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరబ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
జ్ఞానయుక్తానాం కర్మణాం సంసారఫలత్వప్రదర్శనానన్తరమితి యావత్ ।
జ్ఞానకర్మణోరుద్భావకస్య ప్రాణస్య స్వరూపం నిరూపయితుం బ్రాహ్మణమిత్యుత్థాప్యోత్థాపకత్వం సంబన్ధముక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
మృత్యుమతిక్రాన్తో దీప్యత ఇతి మృత్యోరతిక్రమస్య వక్ష్యమాణజ్ఞానకర్మఫలత్వాత్పూర్వత్ర చ తద్భావస్య తత్ఫలస్యోక్తత్వాదుభయస్యాపి ఫలస్య భేదాత్పూర్వోత్తరయోర్జ్ఞానకర్మణోర్విషయశబ్దితోద్దేశ్యభేదాన్న పూర్వోక్తయోస్తయోరుద్భవకారణప్రకాశనార్థం బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
పూర్వోత్తరజ్ఞానకర్మఫలభేదాభావాదేకవిషయత్వాత్తదుద్భావకప్రకాశనార్థం బ్రాహ్మణం యుక్తమితి పరిహరతి —
నాయమితి ।
వాక్యశేషవిరోధం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
నన్విత్యాదినా ।
స్వాభావికః శాస్త్రానాధేయో యోఽయం పాప్మా విషయాసంగరూపః స మృత్యుస్తస్యాతిక్రమణం వాక్యశేషే కథ్యతే న హి హిరణ్యగర్భాఖ్యమృత్యోరతః పూర్వోక్తజ్ఞానకర్మభ్యాం తుల్యవిషయత్వమేవోత్తరజ్ఞానకర్మణోరిత్యర్థః ।
జ్ఞానకర్మణోరుద్భావకత్వం వక్తుం బ్రాహ్మణమారభ్యతామాఖ్యాయికా తు కిమర్థేత్యాశఙ్క్య తస్యాస్తాత్పర్యమాహ —
కోఽసావితి ।
కథం యథోక్తో బ్రాహ్మణాఖ్యాయికయోరర్థః శక్యో జ్ఞాతుమిత్యాకాఙ్క్షాం నిక్షిప్యాక్షరాణి వ్యాకరోతి —
కథమిత్యాదినా ।
నిపాతార్థమేవ స్ఫుటయతి —
వర్తమానేతి ।
ప్రజాపతిశబ్దో భవిష్యద్వృత్త్యా యజమానం గోచరయతీత్యాహ —
వృత్తేతి ।
ఇన్ద్రాదయో దేవా విరోచనాదయశ్చాసురా ఇత్యాశఙ్కాం వారయతి —
తస్యైవేతి ।
యజమానేషు ప్రాణేషు దేవత్వమసురత్వం చ విరుద్ధం న సిద్ధ్యతీతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
తేషు తదుభయమౌపాధికం సాధయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
శాస్త్రానపేక్షయోర్జ్ఞానకర్మణోరుత్పాదకమాహ —
ప్రత్యక్షేతి ।
సన్నిధానాసంన్నిధానాభ్యాం ప్రమాణద్వయోక్తిః । స్వేష్వేవాసుషు రమణం నామాఽఽత్మమ్భరిత్వమ్ ।
తత ఇత్యాదివాక్యద్వయం వ్యాచష్టే —
యస్మాచ్చేతి ।
దేవానామల్పత్వం ప్రపఞ్చయతి —
స్వాభావికీ హీతి ।
మహత్తరత్వే హేతుర్దృష్టప్రయోజనత్వాదితి ।
అసురాణాం బహుత్వం ప్రపఞ్చయతి —
శాస్త్రజనితేతి ।
అసురాణాం బాహుల్యమితి శేషః ।
తదేవ సాధయతి —
అత్యన్తేతి ।
ఉభయేషాం దేవాసురాణాం మిథః సంఘర్షం దర్శయతి —
దేవాశ్చేతి ।
కథం బ్రహ్మాదీనాం స్థావరాన్తానాం భోగస్థానానాం స్పర్ధానిమిత్తత్వమిత్యాశఙ్క్య తేషాం శాస్త్రీయేతరజ్ఞానకర్మసాధ్యత్వాత్తయోశ్చ దేవాసురజయాధీనత్వాత్తస్య చ స్పర్ధాపూర్వకత్వాత్పరమ్పరయా లోకానాం తన్నిమిత్తత్వమిత్యభిప్రేత్య విశినష్టి —
స్వాభావికేతి ।
కా పునరేషాం స్పర్ధా నామేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవానాం చేతి ।
తామేవ సఫలాం వివృణోతి —
కదాచిదిత్యాదినా ।
అధికృతైరసురపరాజయే దేవజయే చ ప్రయతితవ్యమిత్యనుగ్రహబుద్ధ్యా జయఫలమాహ —
ఎవమితి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమనన్తరవాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
త ఎవమిత్యాదినా ।
యోఽయముద్గీథో నామ కర్మాఙ్గభూతః పదార్థస్తత్కర్తుః ప్రాణస్య స్వరూపాశ్రయణమేవ కథం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉద్గీథేతి ।
కిం తత్కర్మ కిం వా జ్ఞానం తదాహ —
కర్మేతి ।
తదేతాన్యసతో మా సద్గమయేత్యాదీని యజూంషి జపేదితి విధిత్స్యమానమితి యోజనా ।
ద్వయా హేత్యాది న జ్ఞాననిరూపణపరం జపవిధిశేషత్వేనార్థవాదత్వాత్తత్కుతోఽత్ర జ్ఞానస్య నిరూప్యమాణత్వమిత్యాక్షిపతి —
నన్వితి ।
ఆభిముఖ్యేనాఽఽరోహతి దేవభావమనేనేత్యభ్యారోహో మన్త్రజపస్తద్విధిశేషోఽర్థవాదో ద్వయా హేత్యాదివాక్యమిత్యర్థః ।
ఉపాస్తివిధిశ్రవణాత్తత్పరం వాక్యం న జపవిధిశేష ఇతి దూషయతి —
నేతి ।
మా భూజ్జపవిధిశేషస్తథాఽప్యుద్గాయేత్యౌద్గాత్రస్య కర్మణః సన్నిధానే పురాతనకల్పనాప్రకారస్య ద్వయా హేత్యాదినా శ్రవణాత్తద్విధిశేషోఽర్థవాదోఽయమితి శఙ్కతే —
ఉద్గీథేతి ।
నేదం వాక్యం జ్ఞానం చోద్గీథవిధిశేషస్తత్ప్రకరణస్థత్వాభావేన సన్నిధ్యభావాదితి దూషయతి —
నాప్రకరణాదితి ।
ఉద్గీథస్తర్హి క్వ విధీయతే న ఖల్వవిహితమఙ్గం భవతి తత్రాఽఽహ —
ఉద్గీథస్య చేతి ।
అన్యత్రేతి కర్మకాణ్డోక్తిః ।
అథోద్గాయేత్యుద్గీథవిధిరపీహ ప్రతీయతే తత్కథం సన్నిధిరపోద్యతే తత్రాఽఽహ —
విద్యేతి ।
ఉద్గీథవిధిరిహ ప్రతీయమానః ప్రాణస్యోద్గాతృదృష్ట్యోపాసనవిధిరన్యథా ప్రకరణవిరోధాదిత్యర్థః ।
జపవిధిశేషత్వముద్గీథవిధిశేషత్వం వా జ్ఞానస్య నాస్తీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం జపవిధిశేషత్వాభావే యుక్త్యన్తరమాహ —
అభ్యారోహేతి ।
అనిత్యత్వం సాధయతి —
ఎవమితి ।
ప్రాణవిజ్ఞానవతాఽనుష్ఠేయో జపో న తద్విజ్ఞానాత్ప్రాగస్తి । తేనాసౌ పశ్చాద్భావీ ప్రాగేవ సిద్ధం విజ్ఞానం ప్రయోజయతీత్యర్థః ।
తస్యాపి ప్రాచీనత్వం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విజ్ఞానస్య చేతి ।
’య ఎవం విద్వాన్పౌర్ణమాసీం యజత’ ఇతివద్య ఎవం వేదేతి విజ్ఞానం శ్రుతమ్ । న హి ప్రయాజాది పౌర్ణమాసీప్రయోజకమ్ । తస్యా ఎవ తత్ప్రయోజకత్వాత్ । తథా ప్రాణవిత్ప్రయోజ్యో జపో న విజ్ఞానప్రయోజకః తస్య స్వప్రయోజకత్వేన ప్రాగేవ సిద్ధేరావశ్యకత్వాదిత్యర్థః ।
ఫలవత్త్వాచ్చ ప్రాణవిజ్ఞానం స్వతన్త్రం విధిత్సితమిత్యాహ —
తద్ధేతి ।
ప్రాణోపాస్తేర్వివక్షితత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రాణస్యేతి ।
’యద్ధి స్తూయతే తద్విధీయతే’ ఇతి న్యాయమాశ్రిత్యోక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
న హీతి ।
ఇతశ్చ ప్రాణోపాస్తిరత్ర విధిత్సితేత్యాహ —
మృత్యుమితి ।
ఫలవచనం ప్రాణస్యానుపాస్యత్వే నోపపద్యత ఇతి సంబన్ధః ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
ప్రాణేతి ।
మృత్యుమోక్షణానన్తరం వాగాదీనాం యదగ్న్యాదిత్వం ఫలం తదధ్యాత్మపరిచ్ఛేదం హిత్వోపాసితురాధిదైవికప్రాణస్వరూపాపత్తేరుపపద్యతే । తస్మాద్విధిత్సితైవాత్ర ప్రాణోపాస్తిరిత్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయేన ప్రాణోపాస్తిముపేత్య ప్రాణదేవతాం శుద్ధ్యాదిగుణవతీమాక్షిపతి —
భవత్వితి ।
యథా ప్రాణస్యోపాస్తిః శాస్త్రదృష్టత్వాదిష్టా తథాఽస్య గుణసంబన్ధః శ్రుతత్వాదేష్టవ్య ఉపాస్తావుపాస్యే చ గుణవతి ప్రాణే ప్రామాణికత్వప్రాప్తేరవిశేషాదితి సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —
నన్వితి ।
ప్రాణస్యోపాస్యత్వేఽపి విశుద్ధ్యాదిగుణవాదస్య స్తుత్యర్థత్వేనార్థవాదత్వసంభవాన్న యథోక్తా దేవతా స్యాదితి పూర్వవాద్యాహ —
న స్యాదితి।
విశుద్ధ్యాదిగుణవాదస్యార్థవాదత్వేఽపి నాభూతార్థవాదత్వమితి పరిహరతి —
నేతి ।
విశుద్ధ్యాదిగుణవిశిష్టప్రాణదృష్టేరత్ర ఫలప్రాప్తిః శ్రుతా న సా జ్ఞానస్య మిథ్యార్థత్వే యుక్తా సమ్యగ్జ్ఞానాదేవ పుమర్థప్రాప్తేః సంభవాదతః స్తుతిరపి యథార్థైవేత్యర్థః ।
లోకదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే —
యో హీతి ।
ఇహేతి వేదాఖ్యదార్ష్టాన్తికోక్తిః ।
నను విశుద్ధ్యాదిగుణవతీం దేవతాం వదన్తి వాక్యాన్యుపాసనావిధ్యర్థత్వాన్న స్వార్థే ప్రామాణ్యం ప్రతిపద్యన్తే తత్రాఽహ —
న చేతి ।
అన్యపరాణామపి వాక్యానాం మానాన్తరసమ్వాదవిసమ్వాదయోరసతోః స్వార్థే ప్రామాణ్యమనుభవానుసారిభిరేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
నను ప్రాణస్య విశుద్ధ్యాదివాదో న స్వార్థే మానమన్యపరత్వాదాదిత్యయూపాదివాక్యవదతా ఆహ —
న చేతి ।
ఆదిత్యయూపాదివాక్యార్థజ్ఞానస్య ప్రత్యక్షాదినాఽపవాదవద్విశుద్ధ్యాదిగుణవిజ్ఞానస్య నాపవాదః శ్రుతస్తస్మాద్విశుద్ధ్యాదివాదస్య స్వార్థే మానత్వమప్రత్యూహమిత్యర్థః ।
విశుద్ధ్యాదిగుణకప్రాణవిజ్ఞానాత్ఫలశ్రవణాత్తద్వాదస్య యథార్థత్వమేవేత్యుపసంహరతి —
తత ఇతి ।
లోకవద్వేదేఽపి సమ్యగ్జ్ఞానాదిష్టప్రాప్తిరనిష్టపరిహారశ్చేత్యన్వయముఖేనోక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేనాపి సమర్థయతే —
విపర్యయే చేత్యాదినా ।
శాస్త్రస్యానర్థార్థత్వమిష్టమితి శఙ్కాం నిరాచష్టే —
న చేతి ।
అపౌరుషేయస్యాసంభావితసర్వదోషస్యాశేషపురుషార్థహేతోః శాస్త్రస్యానర్థార్థత్వమేష్టుమశక్యమిత్యర్థః ।
శాస్త్రస్య యథాభూతార్థత్వం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ఉపాసనార్థం జ్ఞానార్థం చేతి శేషః ।
శాస్త్రాద్యథార్థప్రతిపత్తేః శ్రేయఃప్రాప్తిరిత్యత్ర వ్యభిచారం చోదయతి —
నామాదావితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
స్ఫుటమితి ।
అబ్రహ్మణి బ్రహ్మదృష్టిరతస్మింస్తద్బుద్ధిత్వాన్మిథ్యా ధీః సా చ యావన్నామ్నో గతమిత్యాదిశ్రుత్యా ఫలవతీ తతః శాస్త్రాద్యథార్థప్రతిపత్తేరేవ ఫలమిత్యయుక్తమిత్యర్థః ।
భేదాగ్రహపూర్వకోఽన్యస్యాన్యాత్మతావభాసో మిథ్యాజ్ఞానమత్ర తు భేదే భాసమానేఽన్యత్రాన్యదృష్టిర్విధీయతే । యథా విష్ణోర్భేదే ప్రతిమాయాం గృహ్యమాణే తత్ర విష్ణుదృష్టిః క్రియతే తన్నేదం మిథ్యాజ్ఞానమిత్యాహ —
నేతి ।
నఞర్థం స్పష్టయతి —
నామాదావితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుం వ్యాచష్టే —
కస్మాదితి ।
ప్రతిమాయాం విష్ణుదృష్టిం ప్రత్యాలమ్బనత్వమేవ న విష్ణుతాదాత్మ్యం నామాదేస్తు బ్రహ్మతాదాత్మ్యం శ్రుతమితి వైషమ్యమాశఙ్క్యఽఽహ —
ఆలమ్బనత్వేనేతి ।
ఉక్తమర్థం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
కర్మమీమాంసకో బ్రహ్మవిద్వేషం ప్రకటయన్ప్రత్యవతిష్ఠతే —
బ్రహ్మేతి ।
కేవలా తద్దృష్టిరేవ నామ్ని చోద్యతే చోదనావశాచ్చ ఫలం సేత్స్యతి బ్రహ్మ తు నాస్తి మానాభావాదిత్యర్థః ।
అథ యథా దేవానాం ప్రతిమాదిషూపాస్యమానానామన్యత్ర సత్త్వం యథా చ వస్వాద్యాత్మనాం పితృణాం బ్రాహ్మణాదిదేహే తర్ప్యమాణానామన్యత్ర సత్త్వం తథా బ్రహ్మణోఽపి నామాదావుపాస్యత్వాదన్యత్ర సత్త్వం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతేనేతి ।
నామాదౌ బ్రహ్మదర్శనేనేతి యావత్ । దృష్టాన్తాసిద్ధేర్న క్వాపి బ్రహ్మాస్తీతి భావః ।
సత్యజ్ఞానాదిలక్షణం బ్రహ్మ నాస్తీత్యయుక్తమ్ ‘సదేవ సోమ్యేదమ్’(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేరిత్యాహ —
నేతి ।
కిం చ బ్రహ్మదృష్టిః సత్యార్థా శాస్త్రీయదృష్టిత్వాదియమేవర్గగ్నిః సామేతిదృష్టివదిత్యాహ —
ఋగాదిష్వితి ।
తదేవం స్పష్టయతి —
విద్యమానేతి ।
తాభిర్దృష్టిభిః సామాన్యం దృష్టిత్వం తస్మాదితి యావత్ ।
యత్తు దృష్టాన్తాసిద్ధిరితి తత్రాఽఽహ —
ఎతేనేతి ।
బ్రహ్మదృష్టేః సత్యార్థత్వవచనేనేతి యావత్ ।
బ్రహ్మాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ముఖ్యాపేక్షత్వాదితి ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి —
పఞ్చేతి ।
పఞ్చాగ్నయో ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషితః । ఆదిపదం వాగ్ధేన్వాదిగ్రహార్థమ్ ।
నను వేదాన్తవేద్యం బ్రహ్మేష్యతే న చ తేభ్యస్తద్ధీః సిద్ధ్యతి తేషాం విధివైధుర్యేణాప్రామాణ్యాత్తత్కుతో బ్రహ్మసిద్ధిరత ఆహ —
క్రియార్థైశ్చేతి ।
విమతం స్వార్థే ప్రమాణమజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వాత్సమ్మతవత్ । అతో వేదాన్తశాస్త్రాదేవ బ్రహ్మసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సిద్ధసాధ్యర్థభేదేన వైషమ్యాదవిశిష్టత్వమనిష్టమిత్యాశఙ్క్యోక్తం వివృణోతి —
యథా చేతి ।
విశిష్టత్వం స్వరూపోపకారిత్వం ఫలోపకారిత్వం చ । పఞ్చమోక్తం ప్రకారం పరామ్రష్టుమేవమిత్యాదిష్టమ్ ।
అలౌకికత్వం సాధయతి —
ప్రత్యక్షాదీతి ।
కిఞ్చ వేదాన్తానామప్రామాణ్యం బుద్ధ్యనుత్పత్తేర్వా సంశయాద్యుత్పత్తేర్వా ? నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న చేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
న చానిశ్చితేతి ।
కోటిద్వయాస్పర్శిత్వాదబాధాచ్చేత్యర్థః ।
క్రియార్థైర్వాక్యైర్విద్యార్థానాం వాక్యానాం సాధర్మ్యముక్తమాక్షిపతి —
అనుష్ఠేయేతి ।
సాధర్మ్యస్యాయుక్తత్వమేవ వ్యనక్తి —
క్రియార్థైరితి ।
వాక్యోత్థబుద్ధేర్యథార్థత్వాద్విధ్యభావేఽపి వాక్యప్రామాణ్యమజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వేనావిరుద్ధమితి పరిహరతి —
న జ్ఞానస్యేతి ।
అనుష్ఠేయనిష్ఠత్వమన్తరేణ కుతో వస్తుని ప్రయోగప్రత్యయయోస్తథార్థత్వమిత్యాశఙ్క్య తయోర్విషయతయా తథార్థత్వం తదపేక్షస్వప్రామాణ్యార్థత్వం వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
న హీతి ।
తదుభయవిషయస్య కర్తవ్యార్థస్య తథాత్వం న కర్తవ్యత్వాపేక్షం కిన్తు మానగమ్యత్వాదన్యథా విప్రలమ్భకవిధివాక్యేఽపి తథాత్వాపత్తేరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
బుద్ధిగ్రహణం ప్రయోగోపలక్షణార్థమ్ । కర్తవ్యతార్థవిషయప్రయోగాదేర్నానుష్ఠేయవిషయత్వాన్మానత్వం కిన్తు ప్రమాకరణత్వాత్తజ్జన్యత్వాచ్చాన్యథోక్తాతిప్రసక్తితాదవస్థ్యాదతోఽనుష్ఠేయనిష్ఠత్వం మానత్వేఽనుపయుక్తమిత్యర్థః ।
కుతస్తర్హి కార్యాకార్యధియావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వేదేతి ।
వైదికస్యార్థస్యాబాధేన తథార్థత్వే సిద్ధే సమీహితసాధనత్వవిశిష్టం చేద్వస్తు తదా కర్తవ్యమితి ధియాఽనుతిష్ఠతి । తచ్చేదనిష్టసాధనత్వవిశిష్టం తదా న కార్యమితి ధియా నానుతిష్ఠతి । అతో మానాత్తస్యానుష్ఠానాననుష్ఠానహేతూ కార్యాకార్యధియావిత్యర్థః ।
తథాఽపి బ్రహ్మణో వాక్యార్థత్వం పదార్థత్వం వా ? నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
అననుష్ఠేయయత్వ ఇతి ।
తస్యాకార్యత్వేఽపి వాక్యార్థత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న హీతి ।
ఉభయత్రాసతీతిచ్ఛేదః ।
ద్వితీయం దూషయతి —
పదార్థత్వే చేతి ।
బ్రహ్మణః శాస్త్రార్థత్వమేతదిత్యుచ్యతే కార్యాస్పృష్టేఽర్థే వాక్యప్రామాణ్యం దృష్టాన్తేన సాధయతి —
నేత్యాదినా ।
శుక్లకృష్ణలోహితమిశ్రలక్షణం వర్ణచతుష్టయం తద్విశిష్టో మేరురస్తీత్యాదిప్రయోగే మేర్వాదావకార్యేఽపి సమ్యగ్ధీదర్శనాత్తత్త్వమసివాక్యాదపి కార్యాస్పృష్టే బ్రహ్మణి సమ్యగ్జ్ఞానసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తేఽపి కార్యధీరేవ వాక్యాదుదేతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
నను తత్ర క్రియాపదాధీనా పదసంహతిర్యుక్తా వేదాన్తేషు పునస్తదభావాత్పదసంహత్యయోగాత్కుతో వాక్యప్రమాణత్వం బ్రహ్మణః సంభవతి తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
విమతమఫలం సిద్ధార్థజ్ఞానత్వాత్సమ్మతవదిత్యనుమానాత్తత్త్వమాదేః సిద్ధార్థస్యాయుక్తం మానత్వమితి శఙ్కతే —
మేర్వాదీతి ।
శ్రుతివిరోధేనానుమానం ధునీతే —
నేత్యాదినా ।
విద్వదనుభవవిరోధాచ్చ నైవమిత్యాహ —
సంసారేతి ।
ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వేనామానత్వాదనుమానబాధకతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనన్యేతి ।
పర్ణమయీత్వాధికరణన్యాయేన జుహ్వాః ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వం యుక్తమ్ । బ్రహ్మధియోఽన్యశేషత్వప్రాపకాభావాత్తత్ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వాసిద్ధిరితి । అన్యథా శారీరకానారమ్భః స్యాదిత్యర్థః ।
శ్రుత్యనుభవాభ్యాం వాక్యోత్థజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వదృష్టేర్యుక్తా కార్యాస్పృష్టే స్వార్థే తత్త్వమస్యాదేర్మానతేత్యుక్తం సంప్రతి శాస్త్రస్య కార్యపరత్వానియమే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రతిషిద్ధేతి ।
యద్యపి కలఞ్జభక్షణాదేరధఃపాతస్య చ సంబన్ధో న కలఞ్జం భక్షయేదిత్యాదివాక్యాత్ప్రతీయతే తథాఽపి తస్యానుష్ఠేయత్వాద్వాక్యస్యానుష్ఠేయనిష్ఠత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
సంబన్ధస్యాభావార్థత్వాన్నానుష్ఠేయతేత్యర్థః ।
అభక్షణాది కార్యమితి విధిపరత్వమేవ నిషేధవాక్యస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తస్యాపి కార్యార్థత్వే విధినిషేధభేదభఙ్గాన్నఞశ్చ స్వసంబన్ధ్యభావబోధనే ముఖ్యస్యార్థాన్తరే వృత్తౌ లక్షణాపాతాన్నిషిద్ధవిషయే రాగాదినా ప్రవృత్తక్రియావతో నిషేధశాస్త్రార్థధీసంస్కృతస్య నిషేధశ్రుతేరకరణాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యుపలక్షితాదౌదాసీన్యాదన్యదనుష్ఠేయం న ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
భావవిషయం కర్తవ్యత్వం విధీనామర్థోఽభావవిషయం తు నిషేధానామితి విశేషమాశఙ్క్యాఽహ —
అకర్తవ్యతేతి ।
అభావస్య భావార్థత్వాభావాత్కర్తవ్యతావిషయత్వాసిద్ధిరితి హిశబ్దార్థః ।
ప్రతిషేధజ్ఞానవతోఽపి కలఞ్జభక్షణాదిజ్ఞానదర్శనాత్తన్నివృత్తేర్నియోగాధీనత్వాత్తన్నిష్ఠమేవ వాక్యమేష్టవ్యమితి చేన్నేత్యాహ —
క్షుధార్తస్యేతి ।
విషలిప్తబాణహతస్య పశోర్మాంసం కలఞ్జం బ్రహ్మవధాద్యభిశాపయుక్తస్యాన్నపానాద్యభోజ్యం తస్మిన్నభక్ష్యేఽభోజ్యే చ ప్రాప్తే యద్భ్రమజ్ఞానం క్షుత్క్షామస్యోత్పన్నం తన్నిషేధధీసంస్కృతస్య తద్ధీస్మృత్యా బాధ్యమిత్యత్ర లౌకికదృష్టాన్తమాహ —
మృగతృష్ణికాయామితి ।
తథాఽపి ప్రవృత్త్యభావసిద్ధయే విధిరర్థ్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
తస్మిన్నితి ।
తదభావః ప్రవృత్త్యభావో న విధిజన్యప్రయత్నసాధ్యో నిమిత్తాభావేనైవ సిద్ధేరిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
న కేవలం తత్త్వమస్యాదివాక్యానాం సిద్ధవస్తుమాత్రపర్యవసానతా కిన్తు సర్వకర్మనివర్తకత్వమపి సిద్ధ్యతీత్యాహ —
తథేతి ।
అకర్త్రభోక్తృబ్రహ్మాహమితిజ్ఞానసంస్కృతస్య ప్రవృత్తీనామభావః స్యాదితి సంబన్ధః । అస్మాద్బ్రహ్మభావాద్విపరీతోఽర్థో యస్య కర్తృత్వాదిజ్ఞానస్య తన్నిమిత్తానామనర్థార్థత్వేన జ్ఞాయమానత్వాదితి హేతుః ।
కదా పునస్తాసామభావః స్యాదత ఆహ —
పరమాత్మాదీతి ।
భ్రాన్తిప్రాప్తభక్షణాదినిరాసేన నివృత్తినిష్ఠతయా నిషేధవాక్యస్య మానత్వవత్తత్త్వమాదేరపి ప్రత్యగజ్ఞానోత్థకర్తృత్వాదినివర్తకత్వేన మానత్వోపపత్తిరితి సముదాయార్థః ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్వైషమ్యమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
తస్య నిషిద్ధత్వాదనర్థార్థత్వమేవ యద్వస్తుయాథాత్మ్యం తజ్జ్ఞానేన నిషేధే కృతే తత్సంస్కరద్వారా సంపాదితస్మృత్యా శాస్త్రీయజ్ఞానేన విపరీతజ్ఞానే బాధితే తత్కార్యప్రవృత్త్యభావో నిమిత్తాభావే నైమిత్తికాభావన్యాయేన యుక్తో న తథాఽగ్నిహోత్రాదిప్రవృత్త్యభావో యుక్తః । బ్రహ్మవిదాఽగ్నిహోత్రాది న కర్తవ్యమితి నిషేధానుపలమ్భాదిత్యర్థః ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యేనార్థాన్నిషిద్ధమగ్నిహోత్రాదీతి మన్వానః సామ్యమాహ —
నేత్యాదినా ।
శాస్త్రీయప్రవృత్తీనాం గర్భవాసాదిహేతుత్వాదనర్థార్థత్వమహం కర్తేత్యాద్యభిమానకృతత్వేన విపరీతజ్ఞాననిమిత్తత్వమ్ ।
ఎతదేవ దృష్టాన్తావష్టమ్భేన స్పష్టయతి —
కలఞ్జేతి ।
కామ్యానామజ్ఞానహేతుత్వానర్థార్థత్వాభ్యాం విదుషస్తేషు ప్రవృత్త్యభావో యుక్తో నిత్యానాం తు శాస్త్రమాత్రప్రయుక్తానుష్ఠానత్వాన్నాజ్ఞానకృతత్వం ప్రత్యవాయాఖ్యానర్థధ్వంసిత్వాచ్చ నానర్థకరత్వమతస్తేషు ప్రవృత్త్యభావో యుక్తో న భవతీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
నిత్యానాం శాస్త్రమాత్రకృతానుష్ఠానత్వమసిద్ధమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యథేతి ।
అవిద్యాదీత్యాదిశబ్దేనాస్మితాదిక్లేశచతుష్టయోక్తిః । తైరవిద్యాదిభిర్జనితేష్టప్రాప్తౌ తాదృగనిష్టప్రాప్తౌ చ క్రమేణ రాగద్వేషవతః పురుషస్యేష్టప్రాప్తిమనిష్టపరిహారం చ వాఞ్ఛతస్తాభ్యామేవ రాగద్వేషాభ్యామిష్టం మే భూయాదనిష్టం మా భూదిత్యవిశేషకామనాభిః ప్రేరితావిశేషప్రవృత్తియుక్తస్య నిత్యాని విధీయన్తే । స్వర్గకామః పశుకామ ఇతి విశేషార్థినః కామ్యాని । తుల్యం తూభయేషాం కేవలశాస్త్రనిమిత్తత్వమిత్యర్థః ।
కిం చ కామ్యానాం దుష్టత్వం బ్రువతా నిత్యానామపి తదిష్టముత్పత్తివినియోగప్రయోగాధికారవిధిరూపే విశేషాభావాదిత్యాహ —
న చేతి ।
కథం తర్హి కామ్యనిత్యవిభాగస్తత్రాఽఽహ —
కర్తృగతేనేతి ।
స్వర్గకామః పశుకామ ఇతి విశేషార్థినః కామ్యవిధిరిష్టం మే స్యాదనిష్టం మా భూదిత్యవిశేషకామప్రేరితావిశేషితప్రవృత్తిమతో నిత్యవిధిరిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
నన్వవిద్యాదిదోషవతో నిత్యాని కర్మాణీత్యయుక్తం పరమాత్మజ్ఞానవతోఽపి యావజ్జీవశ్రుతేస్తేషామనుష్ఠేయత్వాదిత్యాశఙ్క్య శ్రుతేరవిరక్తవిషయత్వాన్మైవమిత్యాహ —
న పరమాత్మేతి ।
“యోగారూఢస్య తస్యైవ శమః కారణముచ్యతే” ఇతి స్మృతేర్జ్ఞానపరిపాకే కారణం కర్మోపశమ ఎవ ప్రతీయతే న తథా కర్మవిధిరిత్యర్థః ।
న కేవలం విహితం నోపలభ్యతే న సంభవతి చేత్యాహ —
కర్మనిమిత్తేతి ।
యదా నాసి త్వం సంసారీ కిన్త్వకర్త్రభోక్తృ బ్రహ్మాసీతి శ్రుత్యా జ్ఞాప్యతే తదా దేవతాయాః సంప్రదానత్వం కరణత్వం వ్రీహ్యాదేరిత్యేతత్ సర్వముపమృదితం భవతి । తత్కథమకర్త్రాదిజ్ఞానవతః సంభవతి కర్మవిధిరిత్యర్థః ।
ఉపమృదితమపి వాసనావశాదుద్భవిష్యతి । తతశ్చ విదుషోఽపి కర్మవిధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
వాసనావశాదుద్భూతస్యాఽఽభాసత్వాదాత్మస్మృత్యా పునః పునర్బాధాచ్చ విదుషో న కర్మప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చానవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మాస్మీతి స్మరతస్తదాత్మకస్య దేశాదిసాపేక్షం కర్మ నిరవకాశమిత్యాహ —
నహీతి ।
విదుషో భిక్షాటనాదివత్కర్మావసరః స్యాదితి శఙ్కతే —
భోజనాదీతి ।
అపరోక్షజ్ఞానవతో వా పరోక్షజ్ఞానవతో వా భోజనాదిప్రవృత్తిః ? నాఽఽద్యః । అనభ్యుపగమాత్తత్ప్రవృత్తేర్బాధితానువృత్తిమాత్రత్వాదగ్నిహోత్రాదేరబాధితాభిమాననిమిత్తస్య తథాత్వానుపపత్తేరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
నేతి ।
న ద్వితీయః । పరోక్షజ్ఞానినః శాస్త్రానపేక్షక్షుత్పిపాసాదిదోషకృతత్వాత్తత్ప్రవృత్తేరిష్టత్వాదిత్యాహ —
అవిద్యాదీతి ।
అగ్నిహోత్రాద్యపి తథా స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
న త్వితి ।
భోజనాదిప్రవృత్తేరావశ్యకత్వానుపపత్తిం వివృణోతి —
కేవలేతి ।
న తు తథేత్యాది ప్రపఞ్చయతి —
శాస్త్రనిమిత్తేతి ।
తర్హి శాస్త్రవిహితకాలాద్యపేక్షత్వాన్నిత్యానామదోషప్రభవత్వం భవేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దోషేతి ।
ఎవం దోషకృతత్వేఽపి నిత్యానాం శాస్త్రసాపేక్షత్వాత్కాలాద్యపేక్షత్వమవిరుద్ధమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
భోజనాదేర్దోషకృతత్వేఽపి ‘చాతుర్వర్ణ్యం చరేద్భైక్షం’ ‘యతీనాం తు చతుర్గుణమ్’ (మను ౫.౧౩౭) ఇత్యాదినియమవద్విదుషోఽగ్నిహోత్రాదినియమోఽపి స్యాదితి శఙ్కతే —
తద్భోజనాదీతి ।
విదుషో నాస్తి భోజనాదినియమోఽతిక్రాన్తవిధిత్వాత్ । న చైతావతా యథేష్టచేష్టాపత్తిః అధర్మాధీనాఽవివేకకృతా హి సా । న చ తౌ విదుషో విద్యేతే అతోఽవిద్యావస్థాయామప్యసతీః యథేష్టచేష్టా విద్యాదశాయాం కుతః స్యాత్ । సంస్కారస్యాప్యభావాత్ ।
బాధితానువృత్తేశ్చ । అగ్నిహోత్రాదేస్త్వనాభాసత్వాన్న బాధితానువృత్తిరిత్యాహ —
నేతి ।
కిఞ్చావిదుషాం వివిదిషూణామేవ నియమః । తేషాం విధినిషేధగోచరత్వాత్ । న చ తేషామప్యేష జ్ఞానోదయపరిపన్థీ । తస్యాన్యనివృత్తిరూపస్య స్వయఙ్క్రియాత్వాభావాత్ ।
నాపి స క్రియామాక్షిపన్బ్రహ్మవిద్యాం ప్రతిక్షిపతి । అన్యనివృత్త్యాత్మనస్తదాక్షేపకత్వాసిద్ధేరిత్యాహ —
నియమస్యేతి ।
కర్మసు రాగాదిమతోఽధికారాద్విరక్తస్య జ్ఞానాధికారాజ్ఞానినో హేత్వభావాదేవ కర్మాభావాత్తస్య భోజనాద్యతుల్యాత్వాత్తత్త్వమాదేః సర్వవ్యాపారోపరమాత్మకజ్ఞానహేతోర్నివర్తకత్వేన ప్రామాణ్యం ప్రతిపాదితముపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
తస్య విధిరుత్పాదకం వాక్యమ్ । తస్య నిషేధవాక్యవత్తత్త్వజ్ఞానహేతోస్తద్విరోధిమిథ్యాజ్ఞానధ్వంసిత్వాదశేషవ్యాపారనివర్తకత్వేన కూటస్థవస్తునిష్ఠస్య యుక్తం ప్రామాణ్యమ్ । మిథ్యాజ్ఞానధ్వంసే హేత్వభావే ఫలాభావన్యాయేన సర్వకర్మనివృత్తేరిత్యర్థః ।
తత్పదోపాత్తం హేతుమేవ స్పష్టయతి —
కర్మప్రవృత్తీతి ।
యథా ప్రతిషేధ్యే భక్షణాదౌ ప్రతిషేధశాస్త్రవశాత్ప్రవృత్త్యభావస్తథా తత్త్వమస్యాదివాక్యసామర్థ్యాత్కర్మస్వపి ప్రవృత్త్యభావస్య తుల్యత్వాత్ప్రామాణ్యమపి తుల్యమిత్యర్థః ।
ప్రతిషేధశాస్త్రసామ్యే తత్త్వమస్యాదిశాస్త్రస్యోచ్యమానే తథైవ నివృత్తినిష్ఠత్వం స్యాన్న వస్తుప్రతిపాదకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ప్రతిషేధో హి ప్రసక్తక్రియాం నివర్తయంస్తదుపలక్షితౌదాసీన్యాత్మకే వస్తుని పర్యవస్యతి । తథా తత్త్వమస్యాదివాక్యస్యాపి వస్తుప్రతిపాదకత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః । వేదాన్తానాం సిద్ధే ప్రామాణ్యవదర్థవాదాదీనామన్యపరాణామపి సంవాదవిసంవాదయోరభావే స్వార్థే మానత్వసిద్ధౌ సిద్ధా విశుద్ధ్యాదిగుణవతీ ప్రాణదేవతేతి చకారార్థః ॥౧॥
జ్ఞానమిహ పరీక్ష్యమాణమిత్యేతత్ప్రసంగాగతం విచారం పరిసమాప్య తే హ వాచమిత్యాది వ్యాచష్టే —
తే దేవా ఇతి ।
అచేతనాయా వాచో నియోజ్యత్వం వారయతి —
వాగభిమానినీమితి ।
నియోక్తౄణాం దేవానామభిప్రాయమాహ —
వాగ్దేవతేతి ।
నన్వౌద్గాత్రం కర్మ జపమన్త్రప్రకాశ్యా దేవతా నిర్వర్తయిష్యతి న తు వాగ్దేవతేతి తత్రాఽఽహ —
తామేవేతి ।
అసతో మా సద్గమయేతి జపమన్త్రాభిధేయాం దృష్టవన్త ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః —
వాగాద్యాశ్రయం కర్తృత్వాది దర్శయతోఽర్థవాదస్య ప్రాసంగికం తాత్పర్యమాహ —
అత్ర చేతి ।
ఆత్మాశ్రయే కర్తృత్వాదావవభాసమానే తస్య వాగాద్యాశ్రయత్వమయుక్తమిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
పరస్య జీవస్య వా కర్తృత్వాది వివక్షితమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
యస్మాదితి ।
విచారదశాయాం వాగాదిసంఘాతస్య క్రియాదిశక్తిమత్త్వాత్కర్తృత్వాదిస్తదాశ్రయో యస్మాత్ప్రతీతస్తస్మాత్పరస్యాఽఽత్మనః స్వతస్తచ్ఛక్తిశూన్యస్య న తదాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।
కిఞ్చావిద్యాశ్రయః సర్వో వ్యవహారో న తద్ధీనే పరస్మిన్నవతరతీత్యాహ —
తద్విషయ ఇతి ।
“కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్” ఇతి న్యాయేన కర్తృత్వమాత్మనోఽఙ్గీకర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ‘యథా చ తక్షోభయథా’(బ్ర. సూ. ౨.౩.౪౦) ఇతి న్యాయాదౌపాధికం తస్మిన్కర్తృత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
వక్ష్యతి హీతి ।
యదుక్తమవిద్యావిషయః సర్వో వ్యవహార ఇతి తత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి —
ఇహాపీతి ।
ఇతశ్చ పరస్మిన్నాత్మని కర్తృత్వాదివ్యవహారో నాస్తీత్యాహ —
అవ్యాకృతాత్త్వితి ।
అనామరూపకర్మాత్మకమిత్యస్మాదుపరిష్టాత్తత్పదమధ్యాహర్తవ్యం పృథగవిద్యావిషయాత్క్రియాకారకఫలజాతాదితి శేషః ।
మా భూత్పరమాత్మా కర్తృత్వాద్యాశ్రయో జీవస్తు స్యాదితి ద్వితీయమాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్త్వితి ।
జీవశబ్దవాచ్యస్య విశిష్టస్య కల్పితత్వాన్న తాత్త్వికం కర్తృత్వాదికం కిన్తు తద్ద్వారా స్వరూపే సమారోపితమితి భావః ।
ఆత్మని తాత్త్వికకర్తృత్వాద్యభావే ఫలితమర్థవాదతాత్పర్యముపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
తాత్పర్యమర్థవాదస్యోక్త్వా నియుక్తయా వాగ్దేవతయా యత్కృతం తదుపన్యస్యతి —
తథేత్యాదినా ।
ఉద్గాతృత్వం జపమన్త్రప్రకాశ్యత్వం చాఽఽత్మనోఽఙ్గీకృత్య వాగుద్గానే ప్రవృత్తా చేత్తయా కశ్చిదుపకారో దేవానాముద్గానేన నిర్వర్తనీయః స చ నాస్తీతి శఙ్కతే —
కః పునరితి ।
వదనాదివ్యాపారే సతి యః సుఖవిశేషసంఘాత్స నిష్పద్యతే స ఎవ కార్యవిశేష ఇత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
యో వాచీతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాఖ్యాయతే కథం పునర్వాచో వచనం చక్షుషో దర్శనమిత్యాదినా నిష్పన్నం ఫలం సర్వసాధారణమిత్యాశఙ్క్యానుభవమనుసృత్యాఽఽహ —
సర్వేషామితి ।
కిఞ్చ దేవార్థముద్గాయన్త్యా వాచః స్వార్థమపి కిఞ్చిదుద్గానమస్తి । తథా చ జ్యోతిష్టోమే ద్వాదశ స్తోత్రాణి తత్ర త్రిషు పవమానాఖ్యేషు స్తోత్రేషు యాజమానం ఫలముద్గానేన కృత్వా శిష్టేషు నవసు స్తోత్రేషు యత్కల్యాణవదనసామర్థ్యం తదాత్మనే స్వార్థమేవాఽఽగాయదిత్యాహ —
తం భోగమితి ।
ఋత్విజాం క్రీతత్వాన్న ఫలసంబన్ధః సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాచనికమితి ।
’అథాఽఽత్మనేఽన్నాద్యమాగాయత్’ ఇతి శ్రుతమిత్యర్థః ।
కల్యాణవదనసామర్థ్యస్య స్వార్థత్వం సమర్థయతే —
తద్ధీతి ।
కల్యాణవదనం వాచోఽసాధారణం చేత్కస్తర్హి యో వాచీత్యాదేర్విషయస్తత్రాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
వాగ్దేవతాయామసురాణామవకాశం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
స్వార్థే పరార్థే చోద్గానే సతీతి యావత్ । కల్యాణవదనస్యాఽఽత్మనా వాచైవ సంబన్ధే యోఽయమాసంగోఽభినివేశః స ఎవావసరో దేవతాయాస్తమవసరం ప్రాప్యేత్యర్థః ।
అవసరమేవ వ్యాకరోతి —
రన్ధ్రమితి ।
అస్మానతీత్యేతి సంబన్ధః ।
కోఽసావసురాత్యయస్తం వ్యాచష్టే —
స్వాభావికమితి ।
తత్రోపాయముపన్యస్యతి —
శాస్త్రేతి ।
అసురానభిభూయ కేనాత్మనా దేవాః స్థాస్యన్తీతి వివక్షాయామాహ —
జ్యోతిషేతి ।
ప్రజాపతేర్వాచి పాప్మా క్షిప్తోఽసురైరితి కుతోఽవగమ్యతే తత్రాఽఽహ —
స యః స పాప్మేతి ।
ప్రతిషిద్ధవదనమేవ పాప్మేత్యయుక్తమదృష్టస్య క్రియాతిరిక్తత్వాఙ్గీకారాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేనేతి ।
అసభ్యం సభానర్హం స్త్రీవర్ణనాది । బీభత్సం భయానకం ప్రేతాదివర్ణనమ్ । అనృతమయథాదృష్టవచనమ్ । ఆదిశబ్దాత్పిశునత్వం గృహ్యతే ।
కిమత్ర ప్రజాపతేర్వాచి పాప్మసత్త్వే మానముక్తం భవతీత్యాశఙ్క్య స ఎవ స పాప్మేతి వ్యాకరోతి —
అనేనేతి ।
ప్రాజాపత్యాసు ప్రజాసు ప్రతిపన్నేనాసత్యవదనాదినా లిఙ్గేన తద్వాచి పాప్మాఽనుమీయతే । విమతం కారణపూర్వకం కార్యత్వాద్ఘటవత్ । న చ ప్రజాగతం దురితం ప్రాజాపత్యం తద్వినా హేత్వన్తరాదేవ స్యాత్కారణానువిధాయిత్వాత్కార్యస్య । న చ తత్కారణేఽపి పరస్మిన్ప్రసంగః ‘అపాపవిద్ధమ్’(ఈ. ఉ. ౮) ఇతి శ్రుతేః । న చ ‘న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి’(బృ.ఉ.౧।౫।౨౦) ఇతి శ్రుతేర్న సూత్రేఽపి పాపవేధస్తస్య ఫలావస్థస్యాపాపత్వేఽపి యజమానావస్థస్య తద్భావాదిత్యర్థః । ఆద్యసకారాభ్యాం కారణస్థం పాప్మానమనూద్య తస్యైవ కార్యస్థత్వముచ్యతే । ఉత్తరాభ్యాం తు కార్యస్థం పాప్మానమనూద్య తస్యైవ కారణస్థత్వమితి విభాగమ్ ॥౨॥
వాగ్దేవతాయా జపమన్త్రప్రకాశ్యత్వముపాస్యత్వఞ్చ నేతి నిర్ధార్యావశిష్టపర్యాయచతుష్టయస్య తాత్పర్యమాహ —
తథైవేతి ।
పరీక్షాఫలనిర్ణయమాహ —
దేవానాఞ్చేతి ।
అనుపాస్యత్వే హీత్వన్తరమాహ —
ఇతరేతి ।
ఇతరః కార్యకరణసంఘాతస్తస్మిన్నవ్యాపకత్వం పరిచ్ఛిన్నత్వమతశ్చానుపాస్యత్వం జపమన్త్రాప్రకాశ్యత్వఞ్చేత్యర్థః ।
ఉక్తైరిన్ద్రియైరనుక్తేన్ద్రియాణ్యుపలక్షణీయానీతి వివక్షిత్వోపసమ్హరతి —
ఎవమితి ।
వాగాదివత్త్వగాదిషు కల్పకాభావాన్న పాప్మవేధోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కల్యాణేతి ।
పాప్మభిరుపాసృజన్పాప్మనాఽవిధ్యన్నిత్యనయోరస్తి పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్య వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావాన్నైవమిత్యాహ —
ఇతి యదుక్తమితి ॥౩ –౪ –౫ –౬॥
సంప్రతి ముఖ్యప్రాణస్య మన్త్రప్రకాశ్యత్వముపాస్యత్వం చ వక్తుముత్తరవాక్యముపాదాయ వ్యాకరోతి —
వాగాదీతి ।
క్రమేణోపాసీనా ఇతి సంబన్ధః వాగాదిషు నైరాశ్యానాన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
వివక్షితార్థజ్ఞాపకోఽసాధారణో దేహతదవయవవ్యాపారోఽభినయః । దోషాసంసర్గిణం దోషేణ సంసృష్టం కర్తృమిచ్ఛా కుతో జాతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వేనేతి ।
తదభ్యాసానువృత్త్యా తస్య పాప్మసంసర్గకరణస్యాభ్యాసవశాదితి యావత్ ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
కథమిత్యాదినా ।
అసురనాశేనాఽఽసంగజనితపాప్మవియోగే హేతుమాహ —
అసంసర్గేతి ।
వక్ష్యమాణం సోఽగ్నిరభవదిత్యాదినేతి శేషః ।
వాగాదీనాం స్థితానాం నష్టానాం చ కుతోఽగ్న్యాదిరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పూర్వమపీతి ।
న తర్హి తేషాం పరిచ్ఛేదాభిమానః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వాభావికేనేతి ।
పరిచ్ఛేదాభిమానాదగ్న్యాద్యాత్మాభిమానస్య బలవత్త్వం సూచయతి —
శాస్త్రేతి ।
న కేవలమత్రోక్తానామేవాసురాణామసంసర్గధర్మిప్రాణాశ్రయాద్వినాశః కిన్తు తత్తుల్యజాతీయానామపీత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
కిఞ్చేతి ।
వాగాదీనామగ్న్యాదిభావాపత్తివచనేన తత్సంహతస్య యజమానస్య దేవతాప్రాప్తిరాసురపాప్మధ్వంసశ్చ ఫలమిత్యుక్తం తత్ర పూర్వకల్పీయయజమానస్యాతిశయశాలిత్వాద్యథోక్తఫలవత్త్వేఽపి నేదానీన్తనస్యైవమిత్యాశఙ్క్య భవతీత్యాదిశ్రుతిమవతారయతి —
యథేతి ।
పూర్వకల్పనాప్రకారేణ పూర్వజన్మస్థో యజమానః శాస్త్రప్రకాశితం వర్తమానప్రజాపతిత్వం ప్రతిపన్నో యథేతి సంబన్ధః । పూర్వయజమాన ఇత్యస్య వ్యాఖ్యా అతిక్రాన్తకాలిక ఇతి ।
పురాకల్పమేవ దర్శయతి —
ఎతామితి ।
తేనేతి శ్రుత్యుక్తేనేత్యేతత్ । తేనైవ విధినా శ్రుతిప్రకాశితేన క్రమేణ ముఖ్యం ప్రాణమాత్మత్వేనోపగమ్యేతి శేషః ।
సపత్నో భ్రాతృవ్యస్తస్య ద్విషన్నితి కుతో విశేషణమర్థసిద్ధత్వాద్ద్వేషస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత ఇతి ।
తస్య ద్వేష్టృత్వనియమే హేతుమాహ —
పారమార్థికేతి ।
అపరిఛిన్నదేవతాత్వమత్ర పారమార్థికమాత్మస్వరూపం వివక్షితం తత్తిరస్కరణకారణత్వాదుక్తపాప్మనో విశేషణమర్థవదితి శేషః ।
‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాల’ ఇతివద్ ‘య ఎవం వేదే’తి ప్రసిద్ధార్థోపబన్ధేఽపి విధిపరం వాక్యమతశ్చైవం విద్యాదితి వివక్షితమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
యథోక్తమితి ॥౭॥
ఫలవత్ప్రధానోపాస్తేరుక్తత్వాత్తే హోచురిత్యాద్యుత్తరవాక్యం గుణోపాస్తిపరమిత్యాహ —
ఫలమితి ।
ఫలవన్తం ప్రధానవిధిముక్త్వా సంప్రత్యాఖ్యాయికామేవాఽఽశ్రిత్య గుణవిశిష్టం ప్రాణోపాసనమాహానన్తరశ్రుతిరిత్యర్థః ।
శఙ్కోత్తరత్వేన చోత్తరగ్రన్థమవతారయతి —
కస్మాచ్చేతి ।
విశుద్ధత్వస్యోక్తత్వాద్ధేత్వన్తరం జిజ్ఞాస్యమితి ద్యోతయితుం చశబ్దః । కరణానాం కార్యస్య తదవయవానాం చ ప్రాణో యస్మాదాత్మా వ్యాపకస్తస్మాత్స ఎవాశ్రయితవ్య ఇత్యుపపత్తినిరూపణార్థం తస్య వ్యాపకత్వమిత్యేతమర్థమాఖ్యాయికయా దర్శయన్తీ శ్రుతిర్హేత్వన్తరమాహేతి యోజనా । తచ్ఛబ్దస్తస్మాదర్థే ।
ప్రాణస్యాఽఽత్మత్వాది వ్యక్తీకర్తుమాఖ్యాయికాశ్రుతిం విభజతే —
తే ప్రజాపతీతి ।
వాగాదయశ్చేత్ప్రాణమాశ్రిత్య ఫలావస్థాస్తర్హి కిమతి ప్రాణం స్మరన్తి ప్రాప్తఫలత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్మరన్తి హీతి ।
విచారఫలముపలబ్ధిం కథయతి —
లోకవదితి ।
తామేవోపలబ్ధిమాకాఙ్క్షాద్వారేణ వివృణోతి —
కథమితి ।
దృష్టాన్తం స్పష్టయతి —
సర్వో హీతి ।
తథా దేవా విచార్య ప్రాణమాస్యాన్తరాకాశస్థం నిర్ధారితవన్త ఇత్యాహ —
తథేతి ।
కిమనయా కథయా సిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
ఉపలబ్ధిసిద్ధేఽర్థే యుక్తిం సముచ్చినోతి —
విశేషేతి ।
సర్వానేవ వాగాదీనవిశేషేణాగ్న్యాదిభావేన ప్రాణః సంజితవాన్ । న చామధ్యస్థః సాధారణం కార్యం నిర్వర్తయతి । అతో యుక్తితోఽప్యయమాస్యాన్తరాకాశే వర్తమానః సిద్ధ ఇత్యర్థః ।
అయాస్యత్వవదాఙ్గిరసత్వం గుణాన్తరం దర్శయతి —
అత ఎవేతి ।
సర్వసాధారణత్వాదేవేతి యావత్ ।
తథాఽపి కుతోఽస్యాఙ్గిరసత్వం సాధారణేఽపి నభసి తదనుపలబ్ధేరిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —
కథమిత్యాదినా ।
అఙ్గేషు చరమధాతోః సారత్వప్రసిద్ధేర్న ప్రాణస్య తథాత్వమితి శఙ్కిత్వా సమాధత్తే —
కథం పునరిత్యాదినా ।
కస్మాచ్చ హేతోరిత్యాదిచోద్యపరిహారముపసమ్హరతి —
యస్మాచ్చేతి ।
వాక్యార్థం ప్రపఞ్చయతి —
ఆత్మా హీతి ॥౮॥
ప్రాణస్య శుద్ధత్వాద్వ్యాపకత్వాచ్చోపాస్యత్వముక్తం తస్య శుద్ధత్వం వాగాదివదసిద్ధమిత్యాశఙ్కతే —
స్యాన్మతమితి ।
శఙ్కామాక్షిప్య సమాధత్తే —
నన్విత్యాదినా ।
శవేన స్పృష్టిర్యస్యాస్తి తేన స్పృష్టేఽపరస్తస్యాశుద్ధవాగాదిసంబన్ధాదశుద్ధత్వాశఙ్కా ప్రాణస్యోన్మిషతీత్యర్థః ।
తాత్పర్యం దర్శయన్నుత్తరవాక్యముత్తరత్వేనావతారయతి —
ఆహేతి ।
నన్వత్ర ప్రాణో వోచ్యతే స్త్రీలిఙ్గేనార్థాన్తరోక్తిప్రతీతేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యం ప్రాణమితి ।
తస్యామూర్తస్య పరోక్షత్వాదపరోక్షవాచీ చ కథమేతచ్ఛబ్దో యుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
సైవేతి ।
కథం ప్రాణే దేవతాశబ్దో న హి తస్య తచ్ఛబ్దత్వం ప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవతా చేతి ।
యాగే హి దేవతా కారకత్వేన గుణభూతా ప్రసిద్ధా । తథా ప్రాణోఽపి ద్రవ్యాద్యన్యత్వే సతి విహితక్రియాగుణత్వాద్దేవతేత్యర్థః ।
ప్రాణోపాస్తేర్ద్వివిధం ఫలం పాపహానిర్దేవతాభావశ్చ తత్ర పాపహానేరేవ ప్రధానఫలస్యాత్ర శ్రవణాద్దుర్గుణవిశిష్టప్రాణోపాస్తిరిహ వివక్షితేతి వాక్యార్థమాహ —
యస్మాదితి ।
న తావత్ప్రాణదేవతాయా దూర్నామత్వం నిరూఢం తత్ర తచ్ఛబ్దప్రసిద్ధేరదర్శనాన్నాపి యౌగికం ప్రాణస్య ప్రత్యగ్వృత్తేర్దూరత్వాభావాదిత్యాక్షిపతి —
కుతః పునరితి ।
పరిహరతి —
ఆహేతి ।
కథం పాప్మసన్నిధౌ వర్తమానస్య తతో దూరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసంశ్లేషేతి ।
ఉపాస్తే సదా భావయతీతి యావత్ ।
బ్రహ్మజ్ఞానాదివ ప్రాణతత్త్వజ్ఞానాత్ఫలసిద్ధిసంభవే కిం సదా తద్భావనయేత్యాశఙ్క్య భావనాపర్యాయోపాసనశబ్దార్థమాహ —
ఉపాసనం నామేతి ।
దీర్ఘకాలాదరనైరన్తర్యరూపవిశేషణత్రయం వివక్షిత్వాఽఽహ —
లౌకికేతి ।
తస్య మర్యాదాం దర్శయతి —
యావదితి ।
మనుష్యోఽహమితివద్దేవోఽహమితి యస్య జీవత ఎవాభిమానాభివ్యక్తిస్తస్యైవ దేహపాతాదూర్ధ్వం తద్భావః ఫలతీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
దేవో భూత్వేతి ।
కా దేవతా రూపం తవేతి కిన్దేవతోఽసీతి తద్భావో భాతీత్యర్థః ॥౯॥
కణ్డికాన్తరమవతార్య వృత్తం కీర్తయతి —
సా వా ఇతి ।
నిత్యానుష్ఠానాత్పాపహానిర్ధర్మాత్పాపక్షయశ్రుతేః ।
న చేదముపాసనం నిత్యం నైమిత్తికం వా దేవతాత్మత్వకామినో విధానాత్తత్కథం పాపమేవంవిదో దూరే భవతీత్యాక్షిపతి —
కథం పునరితి ।
విరోధిసన్నిపాతే పూర్వధ్వంసమావశ్యకం మన్వానః సమాధత్తే ఉచ్యత ఇతి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
ఇన్ద్రియేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేషు సంసర్గే యోఽభినివేశస్తేన జనితః పాప్మా పరిచ్ఛేదాభిమానోఽపరిచ్ఛిన్నే ప్రాణాత్మన్యాత్మాభిమానవతో విరుధ్యతే పరిచ్ఛేదాపరిచ్ఛేదయోర్విరోధస్య ప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
విరోధం సాధయతి —
వాగాదీతి ।
పాప్మనో వాగాదివిశేషవత్యాత్మని విశిష్టేఽభిమానహేతుత్వాదాధిదైవికాపరిచ్ఛిన్నాభిమానే ధ్వంసో యుజ్యతే । దృశ్యతే హి చాణ్డాలభాణ్డావలమ్బినో జలస్య గఙ్గాద్యవిశేషభావాపత్తావపేయత్వనివృత్తిః ।
’అశుచ్యపి పయః ప్రాప్య గఙ్గాం యాతి పవిత్రతామ్’
ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
యన్నైసర్గికాజ్ఞానజన్యం తదాగన్తుకప్రమాణజ్ఞానేన నివర్తతే యథా రజ్జుసర్పాదిజ్ఞానం నైసర్గికాజ్ఞానజన్యశ్చ పాప్మా తేన ప్రామాణికప్రాణవిజ్ఞానేన తద్ధ్వస్తిరిత్యాహ —
స్వాభావికేతి ।
నన్వభిమానయోర్విరోధావిశేషాద్బాధ్యబాధకత్వవ్యవస్థాయోగాద్ద్వయోరపి మిథో బాధః స్యాత్తత్రాఽఽహ —
శాస్త్రజనితో హీతి ।
ఉక్తమేవ పాపధ్వంసరూపం విద్యాఫలం ప్రపఞ్చయితుముత్తరవాక్యమిత్యాహ —
తదేతదితి ।
మృత్యుమపహత్య యత్రాఽఽసాం దిశామన్తస్తద్గమయాఞ్చకారేతి సంబన్ధః ।
కథం పాప్మా మృత్యురుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
స్వాభావికేతి ।
అపహత్యేత్యత్ర పూర్వవదన్వయః ।
ప్రాణదేవతా చేత్పాప్మనాం హన్తి సదైవ కిం న హన్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణాత్మేతి ।
భవతు ప్రాణో వాగాదీనాం పాప్మనోఽపహన్తా విదుషస్తు కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విరోధాదేవేతి ।
అనన్తాకాశదేశత్వాద్దిశామన్తాభావాద్యత్రాఽఽసామిత్యాద్యయుక్తమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
శాస్త్రీయజ్ఞానకర్మసంస్కృతో జనో మధ్యదేశః ప్రసిద్ధస్యాపి తదధిష్ఠితత్వేన మధ్యదేశత్వాత్తత్రాప్యన్త్యజాధిష్ఠితదేశస్య పాపీయస్త్వస్వీకారాదతస్తం జనం తదధిష్ఠితం చ దేశమవధిం కృత్వా తేనైవ నిమిత్తేన దిశాం కల్పితత్వాదానన్త్యాభావాత్పూర్వోక్తజనాతిరిక్తజనస్య తదధిష్ఠితదేశస్య చాన్తత్వోక్తేర్మధ్యదేశాదన్యో దేశో దిశామన్త ఇత్యుక్తే న కాచిదనుపపత్తిరితి పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
కిమిత్యన్త్యజనేష్విత్యధికావాపః క్రియతే తత్రాఽఽహ —
ఇతి సామర్థ్యాదితి ।
దేశమాత్రే పాప్మావస్థానానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
తామేవానుపపత్తిం సాధయతి —
ఇన్ద్రియేతి ।
భవతు యథోక్తో దిశామన్తస్తథా చ పాప్మసంసర్గోఽస్తు తథాఽపి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్య తస్య శిష్టైస్త్యాజ్యత్వమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
నిషేధద్వయస్య తాత్పర్యమాహ —
జనశూన్యమపీతి ।
ప్రాణోపాస్తిప్రకరణే నిషేధశ్రుతేస్తదుపాసకేనైవాయం నిషేధోఽనుష్ఠేయో న సర్వైరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నేదిత్యాదినా ।
ఇత్థం శ్రుత్యుక్తం నిషేధం న చేదహం కుర్యాం తతః పాప్మానమనుగచ్ఛేయం నిషేధాతిక్రమాదితి సర్వస్య భయం జాయతే న ప్రాణోపాసకస్యైవ । అతః సర్వోఽపి పాపాద్భీతో నోభయం గచ్ఛేద్వాక్యం హి ప్రకరణాద్బలవదిత్యర్థః ॥౧౦॥
ద్వివిధముపాస్తిఫలం పాపహానిర్దేవతాభావశ్చ । తత్ర పాపహానిముపదిశతా ప్రాసంగికః, సాధారణో నిషేధో దర్శితః । సంప్రతి దేవతాభావం వక్తుముత్తరవాక్యమితి ప్రతీకోపాదానపూర్వకమాహ —
సా వా ఎషేతి ।
అథశబ్దావద్యోతితమర్థం కథయతి —
యస్మాదితి ।
పాప్మాపహన్తృత్వమనూద్యావశిష్టం భాగం వ్యాచష్టే —
తస్మాత్స ఎవేతి ॥౧౧॥
సామాన్యోక్తమర్థం విశేషేణ ప్రపఞ్చయతి —
స వై వాచమిత్యాదినా ।
కథం వాచః ప్రాథమ్యం తదాహ —
ఉద్గీథేతి ।
వాచో మృత్యుమతిక్రాన్తాయా రూపం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రదర్శయతి —
తస్యా ఇతి ।
అనగ్నేరగ్నిత్వవిరోధం ధునీతే —
సా వాగితి ।
పూర్వమపి వాచోఽగ్నిత్వే నోపాసనాలభ్యం తదగ్నిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతావానితి ।
ఉక్తం విశేషం విశదయతి —
ప్రాగితి ॥౧౨ –౧౩– ౧౪– ౧౫ ॥
వాగాదీనామగ్న్యాదిదేవతాత్వప్రాప్తావుపాసకస్య కిమాయాతం న హి తదేవ తస్య ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
దేవతాత్వప్రతిబన్ధకాన్పాప్మనః సర్వానపోహ్యోక్తవర్త్మనా వాగాదీనాముపాసకోపాధిభూతానామగ్న్యాదిదేవతాప్త్యైవ సోఽపి సదా ప్రాణమాత్మత్వేన ధ్యాయన్భావనాబలాద్వైరాజం పదం పూర్వయజమానవదాప్నోతీతి భావః ।
కస్యేదం ఫలమిత్యాకాఙ్క్షాయాముపాసకం విశినష్టి —
యో వాగాదీతి ।
ఉక్తోపాసనస్య ప్రాగుక్తం ఫలమనుగుణమిత్యత్ర మానమాహ —
తం యథేతి ॥౧౬॥
ఉపాస్యస్య ప్రాణస్య కార్యకరణసంగాతస్య విధారకత్వం నామ గుణాన్తరం వక్తుముత్తరవాక్యమ్ , తదాదాయ వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
కథముద్గాతుర్విక్రీతస్య ఫలసంబన్ధస్తత్రాఽఽహ —
కర్తురితి ।
అన్నాగానమార్త్విజ్యమిత్యత్ర ప్రశ్నపూర్వకం వాక్యశేషమనుకూలయతి —
కథమిత్యాదినా ।
తమేవ హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
ప్రాణేనైవ తదద్యత ఇతి సంబన్ధః । యస్మాదిత్యస్య తస్మాదిత్యాదిభాష్యేణాన్వయః ।
అనితేర్ధాతోరనశబ్దశ్చేత్ప్రాణపర్యాయస్తర్హి కథం శకటే తచ్ఛబ్దప్రయోగస్తత్రాఽఽహ —
అనఃశబ్ద ఇతి ।
ఇతశ్చ ప్రాణస్య స్వార్థమన్నాగానం యుక్తమిత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణేన వాగాదివదాత్మార్థమన్నమాగీతం చేత్తర్హి తస్యాపి పాప్మవేధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదపీతి ।
ఇహాన్నే దేహాకారపరిణతే ప్రాణస్తిష్ఠతి తదనుసారిణశ్చ వాగాదయః స్థితిభాజోఽతః స్థిత్యర్థం ప్రాణస్యాన్నమితి న పాప్మవేధస్తస్మిన్నస్తీత్యర్థః ॥౧౭॥
భర్తా శ్రేష్ఠః పురో గన్తేత్యాదిగుణవిధానార్థం వాక్యాన్తరమాదత్తే —
తే దేవా ఇతి ।
తస్య వివక్షితమర్థం వక్తుమాదావాక్షిపతి —
నన్వితి ।
అయుక్తత్వే హేతుమాహ —
వాగాదీనామితి ।
అవధారణానుపపత్తిం దూషయతి —
నైష దోష ఇతి ।
యథా ప్రాణస్యోపకారోఽన్నకృతో న వాగాదిద్వారకస్తథా తేషామపి నాసౌ ప్రాణద్వారకో విశేషాభావాదితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
వాక్యేన పరిహరతి —
ఎతమర్థమితి ।
ఆహ విశేషమితి శేషః ।
తేషాం దేవత్వం సాధయతి —
స్వవిషయేతి ।
తత్ర ప్రసిద్ధం ప్రమాణయితుం వైశబ్ద ఇత్యాహ —
వా ఇతి ।
స్మరణార్థ ఇతి । తత్ప్రసిద్ధస్యార్థస్యేతి శేషః ।
వాక్యార్థమాహ —
ఇదం తదితి ।
ఎతావత్త్వమేవ వ్యాచష్టే —
తత్సర్వమితి ।
కిమిదం ప్రాణార్థమన్నాగానం నామ తదాహ —
ఆగానేనేతి ।
కా పునరేతావతా భవతాం క్షతిస్తత్రాఽఽహ —
వయఞ్చేతి ।
అన్నమన్తరేణ మమాపి స్థాతుమశక్తేర్మదదర్థం తదాగీతమితి చేత్తత్రాహ —
అత ఇతి ।
ఆభజస్వేతి శ్రూయమాణే కథమన్యథా వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ —
ణిచ ఇతి ।
తవైవాన్నస్వామిత్వమస్మాకమపి తత్ర ప్రవేశమాత్రం స్థిత్యర్థమపేక్షితమితి వాక్యార్థమాహ —
అస్మాంఞ్చేతి ।
వైశబ్దో యద్యర్థే ప్రయుక్తః ।
ప్రాణం పరివేష్ట్య తదనుజ్ఞయా వాగాదీనామన్నార్థినామవస్థానం చేత్తేషామపి ప్రాణవదన్నసంబన్ధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథేతి ।
త్యక్తప్రాణస్యాన్నబలాద్వాగాదిస్థిత్యనుపలబ్ధేరిత్యర్థః ।
వాగాదీనామన్నజన్యోపకారస్య ప్రాణద్వారత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తేషామన్నకృతోపకారస్య ప్రాణద్వారకత్వే వాక్యశేషం సంవాదయతి —
తదేవేతి ।
విద్యాఫలం దర్శయన్గుణజాతముపదిశతి —
వాగాదీతి ।
వేదనమేవ వ్యాచష్టే —
వాగాదయశ్చేతి ।
స చ ప్రాణోఽహమస్మీతి వేదేతి చకారార్థః । అనామయావీ వ్యాధిరహితో దీప్తాగ్నిరితి యావత్ ।
సంప్రతి ప్రాణవిద్యాం స్తోతుం తద్విద్యావద్విద్వేషిణో దోషమాహ —
కిఞ్చేతి ।
ఇదానీం ప్రాణవిదం ప్రత్యనురాగే లాభం దర్శయతి —
అథేత్యాదినా ।
తే దేవా అబ్రువన్నిత్యాదౌ గుణవిధిర్వివక్షితో న విశిష్టవిధిర్గుణఫలస్యైవాత్ర శ్రవణాదిత్యాహ —
సర్వమేతదితి ।
ఉత్తరగ్రన్థస్య వ్యవహితేన సంబన్ధం వక్తుం వ్యవహితమనువదతి —
కార్యకారణానామితి ।
అనన్తరగ్రన్థమవతారయతి —
అస్మాదితి ।
కిమిత్యఙ్గిరసత్వసాధకో హేతుః సాధనీయస్తత్రాఽఽహ —
తద్ధేత్వితి ॥౧౮॥
సంప్రత్యవ్యవహితం సంబన్ధం దర్శయతి —
అనన్తరం చేతి ।
ప్రకారాన్తరం బుభుత్స్యమానమితి సూచయితుం చశబ్దః ।
తర్హి యదుపపాదనీయం తదుచ్యతాం కిమిత్యుక్తస్య పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉత్తరార్థమితి ।
ప్రతిజ్ఞానువాదో వక్ష్యమాణహేతోరుపయోగీత్యర్థః ।
యథోపన్యస్తమేవేత్యాది ప్రపఞ్చయతి —
ప్రాణో వా ఇతి ।
ఉక్తార్థనిర్ణయహేతుం పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
తత్ర ప్రసిద్ధిం హేతుం కుర్వన్పరిహరతి —
ప్రాణో హీతి ।
ప్రసిద్ధిమేవ ప్రకటయతి —
ప్రసిద్ధిమితి ।
స్మారణం ప్రసిద్ధస్యాఽఽఙ్గిరసత్వస్యేతి శేషః ।
ప్రసిద్ధిరసిద్ధేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
తామన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయతి —
అత ఆహేతి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
యస్మాత్కస్మాదితి ।
ఉక్తేన వ్యతిరేకేణానుక్తమన్వయం సముచ్చేతుం చశబ్దః ।
తస్మాచ్ఛబ్దస్యోపరిభావేన సంబన్ధముక్తం స్ఫుటయతి —
తస్మాదితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామఙ్గరసత్వే ప్రాణస్య సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఉక్తన్యాయాదఙ్గరసత్వే సిద్ధేఽపి కథమాత్మత్వం సిధ్యేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మేతి ।
అస్తు ప్రాణః సంఘాతస్యాఽఽత్మా తథాఽపి కిం స్యాత్తదాహ —
తస్మాదితి ।
భవతు ప్రాణాధీనం సంఘాతస్య జీవనం తథాఽపి కథం తస్యైవోపాస్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదపాస్యేతి ॥౧౯॥
బృహస్పత్యాదిధర్మకం ప్రాణోపాసనం వక్తుం వాక్యాన్తరమవతారయతి —
ఎష ఇతి ।
తస్య విధాన్తరేణ తాత్పర్యామాహ —
న కేవలమితి ।
కార్యం స్థూలశరీరం ప్రత్యక్షతో నిరూప్యమాణం రూపాత్మకం కరణం చ జ్ఞానక్రియాశక్తిమత్కర్మభూతం తయోరాత్మా ప్రాణ ఇత్యుక్త్వా నామరాశేరపి తథేతి వక్తుం కణ్డికాచతుష్టయమిత్యర్థః ।
కిమితి ప్రాణస్యాఽఽత్మత్వేన సర్వాత్మత్వోక్త్యా స్తుతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపాస్యత్వాయేతి ।
ఉశబ్దోఽప్యర్థో బృహస్పతిశబ్దాదుపరి సంబధ్యతే ।
‘బృహస్పతిర్దేవానాం పురోహిత ఆసీత్’(జైమినీయబ్రా.౦౧-౧౨౫) ఇతి శ్రుతేర్దేవపురోహితో బృహస్పతిరుచ్యతే తత్కథం ప్రాణస్య బృహస్పతిత్వమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
దేవపురోహితం వ్యావర్తయితుముత్తరవాక్యేనోత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రసిద్ధవచనం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బృహతీఛన్ద ఇతి ।
సప్త హి గాయత్ర్యాదీని ప్రధానాని చ్ఛన్దాంసి తేషాం మధ్యమం ఛన్దో బృహతీత్యుచ్యతే । సా చ బృహతీ షట్త్రింశదక్షరా ప్రసిద్ధేత్యర్థః ।
భవతు యథోక్తా బృహతీ తథాఽపి కథమ్ ‘వాగ్వై బృహతీ’(శ.బ్రా.౧౪.౪.౧.౨౨) ఇత్యుక్తం తత్రాఽఽహ —
అనుష్టుప్ చేతి ।
ద్వాత్రింశదక్షరా తావదనుష్టుబిష్టా, సా చాష్టాక్షరైశ్చతుర్భిః పాదైః షట్త్రింశదక్షరాయాం బృహత్యామన్తర్భవత్యవాన్తరసంఖ్యాయా మహాసంఖ్యాయామన్తర్భావాదిత్యాహ —
సా చేతి ।
వాగనుష్టుభోరనుష్టుబ్బృహత్యోశ్చోక్తమైక్యముపజీవ్య ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
భవతు వాగాత్మికా బృహతీ తథాఽపి తత్పతిత్వేన ప్రాణస్య కథమృక్పతిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బృహత్యాం చేతి ।
సర్వాత్మకప్రాణరూపేణ బృహత్యాః స్తుతత్వాత్తత్ర సర్వాసామృచామన్తర్భావః సంభవతి, తస్మాత్ప్రాణస్య బృహస్పతిత్వే సిద్ధమృక్పతిత్వమిత్యర్థః ।
ప్రాణరూపేణ స్తుతా బృహతీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
ప్రాణో బృహతీతి ।
తథాఽపి ప్రాణస్య వివక్షితమృగాత్మత్వం కథం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణ ఇతి ।
తస్య తదాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ —
వాగాత్మత్వాదితి ।
తాసాం తదాత్మత్వేఽపి కథం ప్రాణేఽన్తర్భావో న హి ఘటో మృదాత్మా పటేఽన్తర్భవతీతి శఙ్కతే —
తత్కథమితి ।
ప్రాణస్య వాఙ్నిష్పాదకత్వాత్తద్భూతానామృచాం కారణే ప్రాణే యుక్తోఽన్తర్భావ ఇత్యాహ —
ఆహేత్యాదినా ।
ప్రాణస్య తన్నిర్వర్తకత్వేఽపి న తస్మిన్వాచోఽన్తర్భావో న హి ఘటస్య కులాలేఽన్తర్భావో న హి ఘటో మృదాత్మా పటోఽన్తర్భవతీతి శఙ్కతే —
తత్కథమితి ।
ప్రాణస్య వాఙ్నిష్పాదకత్వాత్తద్భూతానామృచాం కారణే ప్రాణే యుక్తోఽన్తర్భావ ఇత్యాహ —
ఆహేత్యాదినా ।
ప్రాణస్య తన్నిర్వర్తకత్వేఽపి న తస్మిన్వాచోఽన్తర్భావో న హి ఘటస్య కులాలేఽన్తర్భావ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కౌష్ఠ్యేతి ।
కోష్ఠనిష్ఠేనాగ్నినా ప్రేరితస్తద్గతో వాయురూర్ధ్వం గచ్ఛన్కణ్ఠాదిభిరభిహన్యమానో వర్ణతయా వ్యజ్యతే తదాత్మికా చ వాఙ్నిర్ణీతా దేవతాధికరణ ఋక్చ వాగాత్మికోక్తా తద్యుక్తం తస్యాః ప్రాణేఽన్తర్భూతత్వమిత్యర్థః ।
ఋగాత్మత్వం ప్రాణస్య ప్రకారాన్తరేణ సాధయతి —
పాలనాద్వేతి ।
సత్తాప్రదత్వే సతి స్థాపకత్వం తాదాత్మ్యవ్యాప్తమిత్యభిప్రేత్యోపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥౨౦॥
యజుషామాత్మేతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
నియతపాదాక్షరాణామృచాం ప్రాణత్వే కుతస్తద్విపరీతానాం యజుషాం తత్త్వమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కథమితి ।
తథాఽపి కథం ప్రాణో యజుషామాత్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వగ్వై బ్రహ్మేతి ।
నిర్వర్తకత్వం పాలయితృత్వం చాత్రాపి తుల్యమిత్యాహ —
పూర్వవదితి ।
రూఢిమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
కథం పునరితి ।
వాక్యశేషవిరోధాన్నాత్ర రూఢిః సంభవతీతి పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
వాగ్వై సామేత్యన్తే వాచః సామసామానాధికరణ్యేన నిర్దేశాద్వేదాధికారోఽయమితి యోజనా ।
తథాఽపి కథమృక్త్వం యజుష్ట్వం వా బృహతీబ్రహ్మణోరితి తత్రాఽఽహ —
తథా చేతి ।
పరిశేషమేవ దర్శయతి —
సామ్నీతి ।
ఇతశ్చ వాక్సమానాధికృతయోర్బృహతీబ్రహ్మణోరృగ్యజుష్ట్వమేష్టవ్యమిత్యాహ —
వాగ్విశేషత్వాచ్చేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
అవిశేషేతి ।
ప్రసంగమేవ వ్యతిరేకముఖేన వివృణోతి —
సామేతి ।
ద్వితీయశ్చకారోఽవధారణార్థః ।
కిఞ్చ వాగ్వై బృహతీ వాగ్వై బ్రహ్మేతి వాక్యాభ్యాం బృహతీబ్రహ్మణోర్వాగాత్మత్వం సిద్ధం ; న చ తయోర్వాఙ్మాత్రత్వం వాక్యద్వయేఽపి వాగ్వై వాగితి పౌనరుక్త్యప్రసంగాత్తస్మాద్బృహతీబ్రహ్మణోరేష్టవ్యమృగ్యజుష్ట్వమిత్యాహ —
వాఙ్మాత్రత్వే చేతి ।
తత్రైవ స్థానమాశ్రిత్య హేత్వన్తరమాహ —
ఋగితి ॥౨౧॥
ఋగ్యజుష్ట్వం ప్రాణస్య ప్రతిపాద్య తస్యైవ సామత్వం సాధయతి —
ఎష ఇత్యాదినా ।
తదేవ స్పష్టయతి —
సర్వేతి ।
సాశబ్దో హి సర్వనామ । తథా చ యః స్త్రీలిఙ్గః సర్వశబ్దస్తేనాభిధేయం వస్తు వాగిత్యర్థః ।
అమః ప్రాణ ఇత్యుక్తముపపాదయతి —
సర్వపుంశబ్దేతి ।
పుంలిఙ్గేన సర్వేణ శబ్దేనాభిధేయం వస్తు ప్రాణ ఇత్యర్థః ।
తత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి —
కేనేతి ।
ఆచార్యస్య శిష్యం ప్రత్యేతద్వాక్యమ్ ।
పౌంస్నాని పుంసో వాచకాని । తథాఽపి కస్య సామశబ్దవాచ్యత్వమిత్యాశఙ్క్య ఫలితమాహ —
వాగితి ।
వాగుపసర్జనః ప్రాణః సామశబ్దాభిధేయ ఎకవచననిర్దేశాదిత్యర్థః ।
నను ‘గీతిషు సామాఖ్యే’తి న్యాయాద్విశిష్టా కాచిద్గీతిః సామేత్యుచ్యతే తత్కుతో వాగుపసర్జనస్య ప్రాణస్య సామత్వమత ఆహ —
తథేతి ।
ప్రాణస్య సామత్వే సతీతి యావత్ ।
ప్రగీతే మన్త్రవాక్యే సామశబ్దస్య వృద్ధైరిష్టత్వాదస్తి ప్రాణాదివ్యతిరేకేణ సామేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వరేతి ।
ఆదిపదేన పదవాక్యాదిగ్రహః । వాగుపసర్జనే ప్రాణే ముఖ్యః సామశబ్దస్తత్సంబన్ధాదితరత్ర గౌణౌ మఞ్చాదిశబ్దవదిత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే తత్సామ్నః సామత్వమితి వాక్యం యోజయతి —
యస్మాదితి ।
ఇదం సామేదం సామేతి యద్వ్యవహ్రియతే తద్వాక్ప్రాణాత్మకమేవోచ్యతే సా చామశ్చేతి వ్యుత్పత్తేర్యస్మాదేవం తస్మాత్ప్రసిద్ధస్య సామ్నో యత్సామత్వం తన్ముఖ్యసామనిర్వర్త్యత్వాద్గౌణమేవ సదధ్యేతృవ్యవహారే ప్రసిద్ధమితి యోజనా ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రాణస్య సామత్వముపాసనార్థముపన్యస్యతి —
యదిత్యాదినా ।
ప్రకారాన్తరద్యోతీ వాశబ్దోఽత్ర న శ్రూయత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాశబ్ద ఇతి ।
నిమిత్తాన్తరమేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కేనేత్యాదినా ।
నను ప్రాణస్య తత్తచ్ఛరీరపరిమాణత్వే పరిచ్ఛిన్నత్వాదానన్త్యానుపపత్తిస్తత్కథమస్య విరుద్ధేషు శరీరేషు సమత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పుత్తికాదీతి ।
సమశబ్దస్య యథాశ్రుతార్థత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న పునరితి ।
ఆధిదైవికేన రూపేణామూర్తత్వం సర్వగతత్వం చ ద్రష్టవ్యమ్ ।
నను ప్రదీపో ఘటే సంకుచతి ప్రాసాదే చ వికసతి తథా ప్రాణోఽపి మశకాదిశరీరేషు సంకోచమిభాదిదేహేషు వికాసం చాఽఽపద్యతామితి సమత్వాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ప్రాణస్య సర్వగతత్వే సమత్వశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వగతస్యేతి ।
ఖణ్డాదిషు గోత్వవచ్ఛరీరేషు సర్వత్ర స్థితస్య ప్రాణస్య తత్తచ్ఛరీరపరిమాణాయా వృత్తేర్లాభః । సంభవతి సర్వగతస్యైవ నభసస్తత్ర తత్ర కూపకుమ్భాద్యవచ్ఛేదోపలమ్భాదిత్యర్థః ।
ఫలశ్రుతిమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
ఫలవికల్పే హేతుమాహ —
భావనేతి ।
వేదనం వ్యాకరోతి —
ఆ ప్రాణేతి ।
ఇదఞ్చ ఫలం మధ్యప్రదీపన్యాయేనోభయతః సంబన్ధమవధేయమ్ ॥౨౨॥
ప్రస్తావాదిశబ్దవదుద్గీథశబ్దస్యాపి భక్తివిశేషే రూఢత్వాద్దుగీథేనాత్యయామేత్యత్ర చౌద్గాత్రే కర్మణి ప్రయుక్తత్వాత్కథముద్గీథః ప్రాణ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉద్గీథో నామేతి ।
నఞ్పదస్యోభయతః సంబన్ధః ।
సామశబ్దితస్య ప్రాణస్య ప్రకృతత్వాదితి హేతుమాహ —
సామాధికారాదితి ।
న తావదుద్గీథశబ్దస్య ప్రాణే రూఢిస్తస్య తస్మిన్వృద్ధప్రయోగాదర్శనాన్నాపి యోగోఽవయవవృత్తేరదృష్టేరితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
యోగవృత్తిముపేత్య పరిహరతి —
ప్రాణ ఇతి ।
ఉచ్ఛబ్దో నాస్యార్థస్య వాచకో నిపాతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉత్తబ్ధేతి ।
తథాఽపి కథం ప్రాణో వా ఉదిత్యుక్తం తత్రాఽహ —
ప్రాణేతి ।
’వాయుర్వై గౌతమ తత్సూత్రమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతేరిత్యర్థః ।
ఉద్గీథభక్తేః శబ్దవిశేషత్వేఽపి గీథా వాగితి కథముచ్యతే తత్రాఽఽహ —
గాయతేరితి ।
అథావధారణం సాధయతి —
న హీతి ।
తథాఽతి కథం ప్రాణస్యోద్గీథత్వమిత్యాశఙ్క్య వాగుపసర్జనస్య తస్య తథాత్వం కథయతి —
ఉచ్చేతి ॥౨౩॥
తద్ధాపీత్యాదివాక్యస్య ప్రకృతానుపయోగమాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉక్తార్థేతి ।
ఉద్గీథదేవతా ప్రాణో న వాగాదిరిత్యుక్తార్థః । ‘జీవతి తు వంశే యువా’(పా.సూ. ౪.౧.౧౬౩) ఇతి స్మరణాత్పిత్రాదౌ వంశ్యే జీవతి పౌత్రప్రభృతేర్యదపత్యం తద్యువసంజ్ఞకమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
క్రియాపదనిష్పత్తిప్రకారం సూచయతి —
తోరితి ।
తుప్రత్యయస్యాయమాశిషి విషయే తాతఙాదేశః ‘తుహ్యోస్తాతఙాశిష్యన్యతరస్యామ్’(పా.సూ. ౭।౧।౩౫.) ఇతి స్మరణాదిత్యర్థః ।
మూర్ధపాతప్రాపకం దర్శయతి —
యదీతి ।
అనృతవాదిత్వస్య ప్రాపకాభావాదప్రాప్తిరితి శఙ్కతే —
కథం పునరితి ।
ఉద్గానస్య బుద్ధ్యాదిసన్నిధానాత్తద్దేవతా ప్రజాపత్యాదిలక్షణా కిం తస్మిన్దేవతా కింవా వర్ణస్వరాదిసన్నిధానాత్తద్దేవతైవ తత్ర దేవతేతి విప్రతిపత్తేరనృతవాదిత్వే శఙ్కితే బ్రహ్మదత్తః శపథేన నిర్ణయం చకారేత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రాణాద్వాక్సంయుక్తాదన్యేనాయాస్యో యద్యుదగాయదితి సంబన్ధః ।
నన్వయాస్యాఙ్గిరసశబ్దవాచ్యో ముఖ్యప్రాణో దేవతాత్వాన్నోద్గాతా భవితుముత్సహతే తత్రాఽఽహ —
ముఖ్యేతి ।
ఉక్తార్థదార్ఢ్యాయేత్యుక్తముపసమ్హరతి —
ఇతి విజ్ఞాన ఇతి ।
ఉక్తరీత్యా శపథక్రియయా ప్రాణ ఎవోద్గీథదేవతేత్యస్మిన్విజ్ఞానే ప్రత్యయో విశ్వాసస్తస్య యద్దార్ఢ్యం తస్య కర్తవ్యత్వమాఖ్యాయికయా దర్శయతి శ్రుతిరితి యావత్ ।
ఆఖ్యాయికార్థస్యైవ వాచేత్యాదినోక్తేః పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తమిమమితి ।
శపథస్య స్వాతన్త్ర్యేణాప్రామాణ్యేఽపి శ్రుతిమూలతయా ప్రామాణ్యం సిద్ధ్యతీతి భావః ॥౨౪॥
ఉద్గీథదేవతా ప్రాణ ఎవేతి నిర్ధార్య స్వసువర్ణప్రతిష్ఠాగుణవిధానార్థముత్తరకణ్డికాత్రయమవతారయతి —
తస్యేత్యాదినా ।
కిమిత్యాదౌ ఫలమభిలప్యతే తత్రాఽఽహ —
ఫలేనేతి ।
సౌస్వర్యం స్మ్ భూషణమిత్యత్రానుభవమనుకూలయతి —
తేన హీతి ।
కథం తర్హి కణ్ఠగతం మాధుర్యం సంపాదనీయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
ప్రాణోఽహం మమైవ గీతిభావమాపన్నస్య సౌస్వర్యం ధనమితి ప్రకృతే ప్రాణవిజ్ఞానే గునవిధిర్వివక్షితశ్చేత్కిమిత్యుద్గాతురన్యత్కర్తవ్యముపదిశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య దృష్టఫలతయేత్యాహ —
ఇదం త్వితి ।
అథేచ్ఛాయాం కర్తవ్యత్వేన విహితాయాం తావన్మాత్రే సిద్ధేఽపి కథం సౌస్వర్యం సిధ్యేన్నహి స్వర్గకామనామాత్రేణ స్వర్గః సిధ్యత్యత ఆహ —
సామ్న ఇతి ।
తస్య సుస్వరత్వేన తచ్ఛబ్దితస్య ప్రాణస్యోపాసకాత్మకస్య స్వరవత్త్వప్రత్యయే కార్యే సతి విహితేచ్ఛామాత్రేణ సామ్నః న సౌస్వర్యం భవతీత్యస్మాత్సామర్థ్యాద్దన్తధావనాది కర్తవ్యమిత్యేతదత్ర విధిత్సితమితి యోజనా ।
సౌస్వర్యస్య సామభూషణత్వే గమకమాహ —
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తమనన్తరవాక్యావష్టమ్భేన స్పష్టయతి —
ప్రసిద్ధం హీతి ।
భవతి హాస్య స్వమితి ప్రాగేవోక్తత్వాదనర్థికా పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సిద్ధస్యేతి ॥౨౫॥
సామ్నో గుణాన్తరమవతారయతి —
అథేతి ।
తర్హి పునరుక్తిః స్యాత్తత్రాఽఽహ —
ఎతావానితి ।
లాక్షణికం కణ్ఠ్యోఽయం వర్ణో దన్త్యోఽయమితి లక్షణజ్ఞానపూర్వకం సుష్ఠు వర్ణోచ్చారణం మమైవ సామశబ్దితప్రాణభూతస్య ధనమితి యావత్ ।
లాక్షణికసౌస్వర్యగుణవత్ప్రాణవిజ్ఞానవతో యథోక్తఫలలాభే హేతుమాహ —
సువర్ణశబ్దేతి ।
వాక్యార్థమాహ —
లౌకికమేవేతి ।
ఫలేన ప్రలోభ్యాభిముఖీకృత్య కిం తత్సువర్ణమితి శుశ్రూషవే బ్రూతే —
తస్యేతి ।
గుణవిజ్ఞానఫలముపసమ్హరతి —
భవతీతి ।
సామ్నస్తచ్ఛబ్దవాచ్యస్య ప్రాణస్య స్వరూపభూతస్యేతి యావత్ ॥౨౬॥
ఉపాస్యస్య ప్రతిష్ఠాగుణత్వేఽపి కథముపాసకస్య తద్గుణత్వం తత్రాఽఽహ —
తం యథేతి ।
ఆదిపదాదురఃశిరఃకణ్ఠదన్తౌష్ఠనాసికాతాలూని గృహ్యన్తే ।
కిమిత్యష్టౌ స్థానాని వాగిత్యుచ్యన్తే తత్రాఽఽహ —
వాచి హీతి ।
పక్షాన్తరమాహ —
అన్న ఇతి ।
అన్నశబ్దేన తత్పరిణామో దేహో గృహ్యతే ।
ఎకీయపక్షే యుక్తిమాహ —
ఇహేతి ।
కథం తర్హి ప్రతిష్ఠాగుణస్య ప్రాణస్య విజ్ఞానం కర్తవ్యమత ఆహ —
అనిన్దితత్వాదితి ॥౨౭॥
అథాతః పవమానానామిత్యాదివాక్యమవతారయతి —
ఎవమితి ।
తత్రాథశబ్దం వ్యాచష్టే —
యద్విజ్ఞానవత ఇతి ।
అతఃశబ్దార్థమాహ —
యస్మాచ్చేతి ।
ఇహేతి ప్రాణవిదుక్తిః ।
కదా తర్హి జపకర్మ కర్తవ్యం తత్రాఽఽహ —
తస్యేతి ।
ఉద్గీథేనాత్యయామ త్వం న ఉద్గాయేతి చ ప్రకరణాదుద్గీథేన సంబన్ధాజ్జపస్య సర్వత్రోద్గానకాలే ప్రాప్తౌ పవమానానామేవేతి వచనాత్కాలనియమసిద్ధిరిత్యర్థః ।
స వై ఖల్విత్యాదివాక్యతాత్పర్యమాహ —
పవమానేష్వితి ।
నను కర్తవ్యత్వేనాభ్యారోహః శ్రూయతే జపకర్మ విధిత్సితమితి చోచ్యతే కిం కేన సంగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్య చేతి ।
అభ్యారోహశబ్దస్య న తత్ర రూఢిర్వృద్ధప్రయోగాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆభిముఖ్యేనేతి ।
యజుర్మన్త్రాణామనియతపాదాక్షరత్వాదసతో మా సద్గమయేత్యారభ్యైకో వా ద్వౌ వా మన్త్రావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతానీతి ।
యద్యమీ యాజుషా మన్త్రాస్తర్హి మాన్త్రేణ స్వరేణ వైభాషికగ్రన్థోక్తేన భావ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్వితీయేతి ।
యత్ర స్వరో వివక్షితస్తత్ర తృతీయానిర్దేశో దృశ్యతే । ‘ఉచ్చైరృచా క్రియత ఉచ్చైః సామ్నోపాంశు యజుషా’(మై.సం.౩.౬.) ఇతి । ప్రకృతే తు ద్వితీయానిర్దేశాజ్జపకర్మమాత్రం ప్రతీయతే మాన్త్రస్తు స్వరో న ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
కేన తర్హి స్వరేణ ప్రయోగో మన్త్రాణామితి చేత్తత్రాఽఽహ —
బ్రాహ్మణేతి ।
భవతు శాతపథేన స్వరేణ మన్త్రాణాం ప్రయోగస్తథాఽపి కిమార్త్విజ్యం కింవా యాజమానం జపకర్మేతి వీక్షాయామాహ —
యాజమానమితి ।
వ్యాచిఖ్యాసితయజుషాం స్వరూపం దర్శయతి —
ఎతానీతి ।
మన్త్రార్థశబ్దేన పదార్థో వాక్యార్థస్తత్ఫలం చేతి త్రయముచ్యతే ।
లౌకికం తమో వ్యావర్తయతి —
సర్వం హీతి ।
పూర్వోక్తపదేన వ్యాఖ్యాతం తమో గృహ్యతే ।
వైపరీత్యే హేతుమాహ —
ప్రకాశాత్మకత్వాదితి ।
జ్ఞానం తేన సాధ్యమితి యావత్ । పదార్థోక్తిసమాప్తావితిశబ్దః ।
ఉత్తరవాక్యాభ్యాం వాక్యార్థస్తత్ఫలం చేతి ద్వయం క్రమేణోచ్యత ఇత్యాహ —
పూర్వవదితి ।
ఫలవాక్యమాదాయ పూర్వస్మాద్విశేషం దర్శయతి —
అమృతమితి ।
ప్రథమద్వితీయమన్త్రయోరర్థభేదాప్రతీతేః పునరుక్తిమాశఙ్క్యావాన్తరభేదమాహ —
పూర్వో మన్త్ర ఇతి ।
తథాఽపి తృతీయే మన్త్రే పునరుక్తిస్తదవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పూర్వయోరితి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
యాజమానమితి ।
యథా ప్రాణస్త్రిషు పవమానేషు సాధారణమాగానం కృత్వా శిష్టేషు స్తోత్రేషు స్వార్థమాగానమకరోత్తథేత్యాహ —
ప్రాణవిదితి ।
తద్విదోఽపి తద్వదాగానే యోగ్యతామాహ —
ప్రాణభూత ఇతి ।
హేతువాక్యమాదౌ యోజయతి —
యస్మాదితి ।
ప్రతిజ్ఞావాక్యం వ్యాచష్టే —
తస్మాదితి ।
కిమితి వ్యత్యాసేన వాక్యద్వయవ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యార్థాచ్చేతి న్యాయేన పాఠక్రమమనాదృత్యేతి పరిహరతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
స ఎష ఎవంవిదుద్గాతాఽఽత్మనే యజమానాయ వా యం కామం కామయతే తమాగానేన సాధయతి యస్మాదితి హేతుగ్రన్థస్తస్మాదితి ప్రతిజ్ఞాగ్రన్థాత్ప్రాగేవ సంబధ్యత ఇతి యోజనా ।
వృత్తం కీర్తయతి —
ఎవం తావదితి ।
తత్ర కర్మసముచ్చితే జ్ఞానే దేవతాప్తౌ శఙ్కాసంభవో నాస్తి మిథః సహకృతయోర్జ్ఞానకర్మణోస్తదాప్తిహేతుత్వాదిత్యాహ —
తత్రేతి ।
సమనన్తరం వాక్యమవతారయతి —
అత ఇతి ।
సముచ్చయాత్ఫలాప్తేర్దృష్టత్వాదితి యావత్ ।
న హేత్యాదినా పదాని ఛిన్దన్వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
అలోకార్హత్వాయేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
దృశ్యమానమాశంసనం తర్హి కస్మిన్విషయే స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసన్నికృష్టేతి ।
ప్రాణాత్మనా వ్యవస్థితస్య విదుషస్తదాత్మభావం కదాచిదహం న ప్రపద్యేయమిత్యాశంసనం నాస్తీతి నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
కర్మసముచ్చితాదుపాసనాత్కేవలాచ్చ ప్రాణాత్మత్వం ఫలముక్తం తత్ర సముచ్చితాదుద్గాతుర్యజమానస్య వా ఫలం కేవలాచ్చోపాసనాత్తయోరన్యతరస్యాన్యస్య వా కస్యచిదితి జిజ్ఞాసమానః శఙ్కతే —
కస్యేతి ।
జ్ఞానకర్మణోరుభయత్ర సమభావాదుభయోరపి వచనాత్ఫలసిద్ధిః ।
ఆశ్రమాన్తరవిషయం తు కేవలజ్ఞానస్య లోకజయహేతుత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
య ఎవమితి ।
ఎవంశబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వాత్పూర్వోక్తం సర్వం వేద్యస్వరూపం సంక్షిపతి —
అహమస్మీత్యాదినా ।
తస్య వాగాదిభ్యో విశేషం దర్శయతి —
ఇన్ద్రియేతి ।
కిమిదానీం ప్రాణస్యైవోపాస్యతయా వాగాదిపఞ్చకముపేక్షితమితి నేత్యాహ —
వాగాదీతి ।
తస్య ప్రాణాశ్రయత్వేఽపి కుతో దేవతాత్వమాసంగపాప్మవిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వాభావికేతి ।
అన్నకృతోపకారం ప్రాణద్వారా వాగాదౌ స్మారయతి —
సర్వేతి ।
రూపకర్మాత్మకే జగతి ప్రాణస్య స్వరూపమనుసన్ధత్తే —
ఆత్మా చేతి ।
నామాత్మకే జగతి ప్రాణస్యాఽఽత్మత్వముక్తం స్మారయతి —
ఋగితి ।
సతి సామత్వే గీతిభావావస్థాయాం ప్రాణస్యోక్తం బాహ్యమాన్తరం చ సౌస్వర్యం సౌవర్ణ్యమితి గుణద్వయమనువదతి —
మమేతి ।
తస్యైవ వైకల్పికీం ప్రతిష్ఠాముక్తామనుస్మారయతి —
గీతీతి ।
య ఎవమిత్యాదినోక్తం పరామృశతి —
ఎవఙ్గుణోఽహమితి ।
ఇత్యేవమభిమానాభివ్యక్తిపర్యన్తం యో ధ్యాయతి తస్యేదం ఫలమిత్యుపసమ్హరతి —
ఇతీతి ॥౨౮॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య పూర్వేణ సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
ఆత్మైవేత్యాదినా ।
కేవలప్రాణదర్శనేన చ ప్రజాపతిత్వప్రాప్తిర్వ్యాఖ్యాతేతి సంబన్ధః ।
ఇదానీమాత్మేత్యాదేస్తద్ధేదమిత్యతః ప్రాక్తనగ్రన్థస్యాఽఽపాతతస్తాత్పర్యమాహ —
ప్రజాపతేరితి ।
ఆదిపదేన సర్వాత్మత్వాది గృహ్యతే ।
ఫలోత్కర్షోపవర్ణనం కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
తేన చేతి ।
కర్మకాణ్డపదేన పూర్వగ్రన్థోఽపి సంగృహీతః ।
ఫలాతిశయో హేత్వతిశయాపేక్షోఽన్యథాఽఽకస్మికత్వాపాతాదతో జ్ఞానకర్మఫలభూతసూత్రవిభూతిరుచ్యమానా జ్ఞానకర్మణోర్మహత్త్వం దర్శయతీత్యాహ —
సామర్థ్యాదితి ।
ఆపాతికం తాత్పర్యముక్త్వా పరమతాత్పర్యమాహ —
వివక్షితం త్వితి ।
కిఞ్చ విమతం సంసారాన్తర్భూతం కార్యకరణాత్మత్వాదస్మదాదికార్యకరణవదిత్యాహ —
కార్యేతి ।
ప్రాజాపత్యపదస్య సంసారాన్తర్భూతత్వే హేత్వన్తరమాహ —
స్థూలేతి ।
స్థూలత్వం సాధయతి —
వ్యక్తేతి ।
అనిత్యత్వాద్దృశ్యత్వాచ్చ ప్రజాపతిత్వం సంసారాన్తర్గతమిత్యాహ —
అనిత్యేతి ।
ఇతిశబ్దో వివక్షితార్థసమాప్త్యర్థః ।
కిమిత్యేతద్వివక్షితముపవర్ణ్యతే తత్రాఽఽహ —
బ్రహ్మవిద్యాయా ఇతి ।
తచ్చేదం వివక్షితార్థవచనమేకాకిన్యా విద్యాయా వక్ష్యమాణాయా ముక్తిహేతుత్వమిత్యుత్తరార్థమితి ద్రష్టవ్యమ్ । యదా హి కర్మజ్ఞానఫలం ప్రజాపతిత్వం సంసార ఇత్యుచ్యతే తదా తత్పర్యన్తాత్సర్వస్మాత్తస్మాద్విరక్తస్య వక్ష్యమాణవిద్యాయామధికారః సేత్స్యతీత్యర్థః ।
అథ యస్య కస్యచిదర్థితామాత్రేణ తత్రాధికారసంభవాద్వైరాగ్యం న మృగ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఉభయత్రాపి విషయశబ్దః పూర్వేణ సమానాధికరణః ।
వివక్షితమర్థముపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
వైరాగ్యమన్తరేణ జ్ఞానానధికారాజ్జ్ఞానాదిఫలస్య ప్రజాపతిత్వస్యోత్కర్షవతః సంసారత్వవచనం తతో విరక్తస్య వక్ష్యమాణవిద్యాయామధికారార్థమ్ ।
విరక్తస్య విద్యాధికారే మోక్షాదపి వైరాగ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథా చేతి ।
నను మోక్షార్థం విద్యాయాం ప్రవర్తితవ్యం మోక్షశ్చాపురుషార్థత్వాన్న ప్రేక్షావతా ప్రార్థ్యతే తత్రాఽఽహ —
తదేతదితి ।
ఆపాతికమనాపాతికఞ్చ తాత్పర్యముక్త్వా ప్రతీకమాదాయాక్షరాణి వ్యాకరోతి —
ఆత్మైవేతి ।
తస్యాశ్వమేధాధికారే ప్రకృతత్వం సూచయతి —
అణ్డజ ఇతి ।
పూర్వస్మిన్నపి బ్రాహ్మణే తస్య ప్రస్తుతత్వమస్తీత్యాహ —
వైదికేతి ।
స ఎవాఽఽసీదితి సంబన్ధః ।
స్థిత్యవస్థాయామపి ప్రజాపతిరేవ సమష్టిదేహస్తత్తద్వ్యష్ట్యాత్మనా తిష్ఠతీతి విశేషాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేనేతి ।
ఆత్మశబ్దేన పరస్యాపి గ్రహసంభవే కిమితి విరాడేవోపాదీయత ఇత్యాశఙ్క్య వాక్యశేషాదిత్యాహ —
స చేతి ।
వక్ష్యమాణమన్వాలోచనాది విరాడాత్మకర్తృకమేవేత్యాహ —
స ఎవేతి ।
స్వరూపధర్మవిషయౌ ద్వౌ విమర్శౌ ।
నాన్యదితి వాక్యమాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
వస్త్వన్తరమితి ।
దర్శనశక్త్యభావాదేవ వస్త్వన్తరం ప్రజాపతిర్న దృష్ట్వానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కేవలం త్వితి ।
సోఽహమిత్యాది వ్యాచష్టే —
తథేతి ।
యథా సర్వాత్మా ప్రజాపతిరహమితి పూర్వస్మిఞ్జన్మని శ్రౌతేన విజ్ఞానేన సంస్కృతో విరాడాత్మా తథేదానీమపి ఫలావస్థః సోఽహం ప్రజాపతిరస్మీతి ప్రథమం వ్యాహృతవానితి యోజనా ।
వ్యాహరణఫలమాహ —
తత ఇతి ।
కిమితి ప్రజాపతేరహమితి నామోచ్యతే సాధారణం హీదం సర్వేషామిత్యాశఙ్క్యోపాసనార్థమిత్యాహ —
తస్యేతి ।
ఆధ్యాత్మికస్య చాక్షుషస్య పురుషస్యాహమితి రహస్యం నామేతి యతో వక్ష్యత్యతః శ్రుతిసిద్ధమేవైతన్నామాస్య ధ్యానార్థమిహోక్తమిత్యర్థః ।
ప్రజాపతేరహంనామత్వే లోకప్రసిద్ధిం ప్రమాణయితుముత్తరం వాక్యమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఉపాసనార్థం ప్రజాపతేరహంనామోక్త్వా పురుషనామనిర్వచనం కరోతి —
స చేత్యాదినా ।
పూర్వస్మిఞ్జన్మని సాధకావస్థాయాం కర్మాద్యనుష్ఠానైరహమహమికయా ప్రజాపతిత్వప్రేప్సూనాం మధ్యే పూర్వో యః సమ్యక్కర్మాద్యనుష్ఠానైః సర్వం ప్రతిబన్ధకం యస్మాదదహత్తస్మాత్స ప్రజాపతిః పురుషః ఇతి యోజనా ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —
ప్రథమః సన్నితి ।
సర్వస్మాదస్మాత్ప్రజాపతిత్వప్రతిపిత్సుసముదాయాత్ప్రథమః సన్నౌషదితి సంబన్ధః ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం దాహ్యం దర్శయతి —
కిమిత్యాదినా ।
పూర్వం ప్రజాపతిత్వప్రతిబన్ధకప్రధ్వంసిత్వే సిద్ధమర్థమాహ —
యస్మాదితి ।
పురుషగుణోపాసకస్య ఫలమాహ —
యథేతి ।
అయం ప్రజాపతిరితి భవిష్యద్వృత్త్యా సాధకోక్తిః , పురుషః ప్రజాపతిరితి ఫలావస్థః స కథ్యతే ।
కోఽసావోషతీత్యపేక్షాయామాహ —
తం దర్శయతీతి ।
పురుషగుణః ప్రజాపతిరహమస్మీతి యో విద్యాత్సోన్యానోషతీత్యర్థః ।
విద్యాసామ్యే కథమేషా వ్యవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సామర్థ్యాదితి ।
హేతుసామ్యే దాహకత్వానుపపత్తేస్తత్ప్రకర్షవానితరాన్దహతీత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధం దాహమాదాయ చోదయతి —
నన్వితి ।
తథా చ తత్ప్రేప్సాయోగాత్తదుపాస్త్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
వివక్షితం దాహం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
నైష దోష ఇతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
ఉత్కృష్టేతి ।
ప్రాప్నువన్భవతీతి శేషః ।
ఔపచారికం దాహం దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేతి ।
ఆజిర్మర్యాదా తాం సరన్తి ధావన్తీత్యాజిసృతస్తేషామితి యావత్ ॥౧॥
జ్ఞానకర్మఫలం సౌత్రం పదముత్కృష్టత్వాన్ముక్తిస్తదన్యముక్త్యభావాత్తద్ధేతుసమ్యగ్ధీసిద్ధయే ప్రవృత్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్య సోఽబిభేదిత్యస్య తాత్పర్యమాహ —
యదిదమితి ।
తుష్టూషితం స్తోతుమభిప్రేతమితి యావత్ । ఆహ వివక్షితార్థసిద్ధ్యర్థం హేతుం భయభాక్త్వమితి శేషః । జ్ఞానకర్మఫలం త్రైలోక్యాత్మకసూత్రత్వముత్కృష్టమపి సంసారాన్తర్భూతమేవ న కైవల్యమితి వక్తుముత్తరం వాక్యమిత్యర్థః ।
అహమేకాకీ కోఽపి మాం హనిష్యతీత్యాత్మనాశవిషయవిపరీతజ్ఞానవత్త్వాత్ప్రజాపతిర్భీతవానిత్యత్ర కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య కార్యగతేన భయలిఙ్గేన కారణే ప్రజాపతౌ తదనుమేయమిత్యాహ —
యస్మాదితి ।
తత్సామాన్యాదేకాకిత్వావిశేషాదితి యావత్ ।
ప్రజాపతేః సంసారాన్తర్భూతత్వే హేత్వన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
యథాఽస్మదాదిభీ రజ్జుస్థాణ్వాదౌ సర్పపురుషాదిభ్రమజనితభయనివృత్తయే విచారేణ తత్త్వజ్ఞానం సంపాద్యతే తథా ప్రజాపతిరపి భయస్య తద్ధేతోశ్చ విపరీతధియో ధ్వస్తిహేతుం తత్త్వజ్ఞానం విచార్య సంపాదితవానిత్యర్థః ।
పరమార్థదర్శనమేవ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
తస్మిన్నిత్యత్ర తస్మాదిత్యాది పఠితవ్యమ్ ।
మచ్ఛబ్దోపలక్షితం ప్రత్యక్చైతన్యమద్వితీయబ్రహ్మరూపేణ జ్ఞాత్వా సహేతుం భీతిం ప్రజాపతిరక్షిపదిత్యుక్తమిదానీం తత్త్వజ్ఞానఫలమాహ —
తత ఇతి ।
కస్మాద్ధీత్యాదేరుత్తరస్య పూర్వేణ పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్య విదుషో హేత్వభావాన్న భయమిత్యుక్తసమర్థనార్థత్వాదుత్తరస్య నైవమిత్యాహ —
తస్యేత్యాదినా ।
అనుపపత్తౌ హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
పరమార్థదర్శనేఽపి వస్త్వన్తరాత్కిమితి భయం న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్వితీయఞ్చేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ద్వైతస్యావిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వేఽపి కుతస్తదుత్థద్వైతదర్శనం భయకారణం న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
తత్త్వజ్ఞానే సత్యాయోగాత్తదుత్థం ద్వైతం తద్దర్శనం చాయుక్తమిత్యతో హేత్వభావాద్భయానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
అద్వైతజ్ఞానే భయనివృత్తిరిత్యత్ర మన్త్రం సంవాదయతి —
తత్రేతి ।
విరాడైక్యదర్శనేనైవ ప్రజాపతేర్భయమపనీతం నాద్వైతదర్శనేనేత్యస్మిన్నర్థేఽపి యన్మదన్యన్నాస్తీత్యాది శక్యం వ్యాఖ్యాతుమిత్యాశఙ్క్యాఙ్గీకుర్వన్నాహ —
యచ్చేతి ।
తదేవ ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రథమవ్యాఖ్యానానుసారేణ చోద్యముత్థాపయతి —
అత్రేతి ।
ప్రజాపతేర్బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానాద్భీతిధ్వస్తిరుక్తా న చ తస్య తజ్జ్ఞానం యుక్తం హేత్వభావాదిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
యస్మాదస్మాకమైక్యధీస్తస్మాదేవ తస్యాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కో వేతి ।
న హి తస్య శాస్త్రశ్రవణమాచార్యాభావాన్నాపి సంన్యాసస్తస్య త్రైవర్ణికవిషయత్త్వాన్నాపి శమాది ఐశ్వర్యాసక్తత్వాదతోఽస్మాసు ప్రసిద్ధశ్రవణాదివిద్యాహేత్వభావాన్న ప్రజాపతేరైక్యధీర్యుక్తేత్యర్థః ।
ఉపదేశానపేక్షమేవ ప్రజాపతేరైక్యజ్ఞానం ప్రాదుర్భూతమితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
అతిప్రసక్త్యా ప్రత్యాహ —
అస్మదాదేరితి ।
ప్రజాపతేర్యజమానావస్థాయామాచార్యస్య సత్త్వాచ్ఛ్రవణాద్యావృత్తేరైక్యజ్ఞానోదయాత్తత్సంస్కారోత్థం తథావిధమేవ తజ్జ్ఞానం ఫలావస్థాయామపి స్యాదితి చోదయతి —
అథేతి ।
దూషయతి —
ఎకత్వేతి ।
అజ్ఞానధ్వంసిత్వేనార్థవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
తత్ర గమకమాహ —
యత ఇతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ —
ఎవమితి ।
నన్వస్మిన్నేవ జన్మని ప్రజాపతేరైక్యధీరనపేక్షా జాయతే ‘జ్ఞానమప్రతిఘం యస్య’ ఇతి స్మృతేః । న చ తదుత్పత్త్యనన్తరమేవ సహేతుం బన్ధనం నిరుణద్ధి భయారత్యాదిఫలేన ప్రారబ్ధకర్మణా ప్రతిబన్ధాదతో మరణకాలికం తదజ్ఞానధ్వంసీతి శఙ్కతే —
అన్త్యమేవేతి ।
ప్రవృత్తఫలస్య కర్మణః స్వోపపాదకాజ్ఞానలేశాద్విజ్ఞానశక్తిప్రతిబన్ధకత్వేఽపి, జన్మాన్తరసర్వసంసారహేత్వజ్ఞానధ్వంసిజ్ఞానసామర్థ్యప్రతిబన్ధకత్వే మానాభావాన్మధ్యే జాతం జ్ఞానమనివర్తకమిత్యశక్యం వక్తుమ్ । అన్త్యస్య చ జ్ఞానస్య నివర్తకత్వే నాన్త్యత్వం హేతుః । యజమానాన్తరస్యాన్త్యే జ్ఞానే తద్ధ్వంసిత్వాదృష్టేరన్త్యత్వస్యాజ్ఞానధ్వంసిత్వేనానియమాత్ । న చ యజమానాన్తరే ప్రజాపతౌ చాన్త్యం జ్ఞానం జ్ఞానత్వాదజ్ఞానధ్వంసి, పూర్వజ్ఞానేషు బన్ధహేత్వజ్ఞానధ్వంసిత్వాదృష్టేర్జ్ఞానత్వహేతోరనైకాన్త్యాత్ । న చాన్త్యమైక్యజ్ఞానమైక్యజ్ఞానత్వాదజ్ఞానధ్వంసీతి యుక్తమ్ । ఉపాన్త్యతాదృగ్జ్ఞానవదన్త్యేఽపి తదయోగాత్ ।
ఉపాన్త్యే హేతోరనైకాన్త్యాదిత్యభిప్రేత్య దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
క్లృప్తకారణాభావాత్తదన్తరేణ చోత్పత్తావతిప్రసంగాత్సంస్కారాధీనత్వేఽపి విశేషాభావాదన్త్యస్య చ జ్ఞానస్యాజ్ఞానధ్వంసిత్వాసిద్ధేరయుక్తం ప్రజాపతేరేకత్వదర్శనమిత్యుపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రజాపతేః సుప్తప్రతిబుద్ధవత్ప్రకృష్టాదృష్టోత్థకార్యకరణవత్త్వాత్పూర్వకల్పీయపదపదార్థవాక్యస్మరణవతః స్మృతివిపరివర్తినో వాక్యాద్విచార్యమాణాదదృష్టసహకృతాత్తత్త్వజ్ఞానం స్యాల్లోకే విశిష్టాదృష్టోత్థకార్యకరణానాం ప్రజ్ఞాద్యతిశయదర్శనాత్తేన చ జ్ఞానేన జన్మాన్తరహేత్వవిద్యాక్షయేఽప్యారబ్ధం కర్మ తజ్జం భయారత్యాద్యవిద్యాలేశతో భవిష్యతీతి పరిహరతి —
నైష దోష ఇతి ।
సంగృహీతమర్థం సమర్థయతే —
యథేత్యాదినా ।
ధర్మాదిచతుష్టయాద్విపరీతమధర్మాదిచతుష్టయం తత్ర హేతోః సర్వస్య పాప్మనో జ్ఞానాద్యతిశయేన నాశాదితి యావత్ । ఉత్కృష్టత్వం ప్రకృష్టజ్ఞానాదిశాలిత్వమ్ ।
ఉక్తజన్మఫలమాహ —
తదుద్భవఞ్చేతి ।
తస్య జ్ఞానాదివైశారద్యే పౌరాణికీం స్మృతిముదాహరతి —
తథా చేతి ।
అప్రతిఘమప్రతిబద్ధం నిరఙ్కుశమిత్యేతత్ప్రత్యేకం సంబధ్యతే యస్యైతచ్చతుష్టయం సహసిద్ధం స నిరవర్తతేతి సంబన్ధః ।
సహసిద్ధత్వస్మృతేః ‘సోఽబిభేత్’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౨) ఇతిశ్రుతివిరుద్ధత్వాదప్రామాణ్యమితి విరోధాధికరణన్యాయేన శఙ్కతే —
సహసిద్ధత్వ ఇతి ।
సత్యేవ సహజే జ్ఞానే స్వహేతోర్భయమపి స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
న హీతి ।
అన్యేనాఽఽచార్యేణానుపదిష్టమేవ ప్రజాపతేర్జ్ఞానముదేతీత్యేవమర్థపరత్వాత్సహసిద్ధవాక్యస్య । తజ్జ్ఞానాత్ప్రాక్తస్య భయమవిరుద్ధమూర్ధ్వం చాజ్ఞానలేశాదతో న విరోధః శ్రుతిస్మృత్యోరితి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
జ్ఞానోత్పత్తేరాచార్యాద్యనపేక్షత్వే శ్రద్ధాదివిధానానర్థక్యాదనేకశ్రుతిస్మృతివిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —
శ్రద్ధేతి ।
ఆదిపదేన శమాదిగ్రహః ।
అస్మదాదిషు తేషాం హేతుత్వమితి చేన్నేత్యాహ —
ప్రజాపతేరివేతి ।
చోదితం విరోధం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
నిమిత్తానాం వికల్పః సముచ్చయో గుణవత్త్వమగుణత్త్వమిత్యనేన ప్రకారేణ కార్యోత్పత్తౌ విశేషసంభవాన్న శ్రద్ధాదివిధ్యానర్థక్యమిత్యర్థః ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —
లోకే హీతి ।
తద్ధి సర్వం వికల్పాది యథా జ్ఞాతుం శక్యం తథైకస్మిన్నేవ నైమిత్తికే రూపజ్ఞానాఖ్యకార్యే దర్శయామీత్యాహ —
తద్యథేతి ।
తత్ర వికల్పముదాహరతి —
తమసీత్యాదినా ।
సముచ్చయం దర్శయతి —
అస్మాకం త్వితి ।
వికల్పితానాం సముచ్చితానాం చ నిమిత్తానాం గుణవదగుణవత్త్వప్రయుక్తం భేదం కథయతి —
తథేతి ।
ఆలోకవిశేషస్య గుణవత్త్వం బహులత్వమగుణవత్త్వం మన్దప్రభత్వం చక్షురాదేర్గుణవత్త్వం నిర్మలత్వాది తిమిరోపహతత్వాది చాగుణవత్త్వమితి భేదః ।
దృష్టాన్తం ప్రతిపాద్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
ఎవమితి ।
తథాఽన్యస్యాపి ప్రజాపతితుల్యస్య వామదేవాదేర్జన్మాన్తరీయసాధనవశాదీశ్వరానుగ్రహాదస్మిఞ్జన్మని స్మృతవాక్యాదైక్యజ్ఞానముదేతీతి శేషః । భృగుస్తత్తుల్యో వాఽధికారీ క్వచిదిత్యుచ్యతే । తపోఽన్వయవ్యతిరేకాఖ్యమాలోచనమ్ ।
శ్వేతకేతుప్రభృతిషు జ్ఞాననిమిత్తానాం సముచ్చయం దర్శయతి —
క్వచిదిత్యాదినా ।
ఎకాన్తం నియతమావశ్యకం జ్ఞానోదయలాభే నిమిత్తత్వమితి యావత్ ।
అథ ప్రణిపాతాదివ్యతిరేకేణ న ప్రజాపతేరపి జ్ఞానం సంభవతి సామగ్ర్యభావాదత ఆహ —
అధర్మాదీతి ।
ప్రణిపాతాదేర్జ్ఞానోదయప్రతిబన్ధకనివర్తకత్వాత్ప్రజాపతేశ్చ తన్నివృత్తేర్జన్మాన్తరీయసాధనాయత్తత్వాదాధునికప్రణిపాతాదినా వినా స్మృతవాక్యాదేవైక్యధీః సంభవతీత్యర్థః ।
తర్హి శ్రవణాదివ్యతిరేకేణాపి ప్రజాపతేర్జ్ఞానం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వేదాన్తేతి ।
న తైర్వినా జ్ఞానం కస్యచిదపి స్యాత్ప్రజాపతేస్తు జన్మాన్తరీయశ్రవణవశాదిదానీమనుస్మృతవాక్యాత్తదుత్పత్తిరితి శేషః ।
తర్హి శ్రద్ధాదికమపి ప్రతిబన్ధకనివర్తకత్వేన ప్రజాపతేరాదరణీయం తన్నివృత్తిమన్తరేణ జ్ఞానోత్పత్త్యనుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పాపాదీతి ।
ఆత్మమనసోర్మిథః సంయుక్తయోః సంబన్ధి యత్పాపం యత్కార్యం చ రాగాది తేన జ్ఞానోత్పత్తౌ ప్రతిబన్ధస్య పూర్వోక్తేన న్యాయేన క్షయే సతి ప్రజాపతేరీశ్వరానుగ్రహాత్స్మృతవాక్యస్య పరమార్థజ్ఞానోత్పత్తౌ కేవలస్య నిమిత్తత్వాత్తస్యాఽఽధునికశ్రద్ధాద్యతిరేకేణ జ్ఞానోదయేఽపి న తద్విధివైయర్థ్యమ్ । అస్మాకం తద్వశాదేవ తదుత్పత్తేర్వాక్యతాత్పర్యాదిజ్ఞానం సర్వేషామేవ జ్ఞానసాధనమాచార్యాదిషు పునర్వికల్పసముచ్చయావిత్యర్థః ।
అధికారిభేదేన జ్ఞానహేతుషు వికల్పేఽపి తేషామస్మాసు సముచ్చయాన్న శ్రుతిస్మృతివిరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥౨॥
ప్రజాపతేర్భయావిష్టాత్వేన సంసారాన్తర్భూతత్వముక్తమిదానీం తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
అరత్యావిష్టత్వే ప్రజాపతేరేకాకిత్వం హేతూకరోతి —
యత ఇతి ।
కార్యస్థారతిః కారణస్థారతేర్లిఙ్గమిత్యనుమానం సూచయతి —
ఇదానీమపీతి ।
ఆదిపదేన భయావిష్టత్వాదిగ్రహః అరతిం ప్రతియోగినిరుక్తిద్వారా నిర్వక్తి —
రతిర్నామేతి ।
కథం తర్హి యథోక్తారతినిరసనమిత్యాశఙ్క్య స ద్వితీయమైచ్ఛదిత్యేతద్వ్యాచష్టే —
స తస్యా ఇతి ।
స హేత్యస్య వాక్యస్య పాతనికాఙ్కరోతి —
తస్యేతి ।
తేన భావేనేతి యావత్ ।
కథమభిమానమాత్రేణ యథోక్తపరిమాణత్వం తత్రాఽఽహ —
సత్యేతి ।
నిపాతోఽవధారణే । తస్యైవ పునరనువాదోఽన్వయార్థః ।
పరిమాణమేవ ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి —
కిమిత్యాదినా ।
సంప్రతి స్త్రీపుంసయోరుత్పత్తిమాహ —
స తథేతి ।
నను ద్వేధాభావో విరాజో వా సంసక్తస్త్రీపుమ్పిణ్డస్య వా ? నాఽఽద్యః । సశబ్దేన విరాడ్గ్రహయోగాత్తస్య కర్మత్వాద్ద్వితీయే త్వాత్మశబ్దానుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
ఇమమితి ।
తథా చ సశబ్దేన కర్తృతయా విరాడ్గ్రహణమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
నేత్యాదినా ।
కస్య తర్హి ద్విధాకరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిం తర్హీతి ।
తచ్చ ద్విధాకరణకర్మేతి శేషః ।
కథం తర్హి తత్రాఽఽత్మశబ్దః సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఎవ చేతి ।
తథాభూతః సంసక్తజాయాపుమ్పరిమాణోఽభూదితి యావత్ ।
న కేవలం మనుః శతరూపేత్యనయోరేవ దమ్పత్యోరిదం నిర్వచనం కిన్తు లోకప్రసిద్ధయోః సర్వయోరేవ తయోరేతద్ద్రష్టవ్యం సర్వత్రాస్య సంభవాదిత్యాహ —
లౌకికయోరితి ।
ఉక్తే నిర్వచనే లోకానుభవమనుకూలయతి —
తస్మాదితి ।
ప్రాగితి సహధర్మచారిణీసంబన్ధాత్పూర్వమిత్యర్థః ।
ఆకాఙ్క్షాద్వారా షష్ఠీమాదాయానుభవమవలమ్బ్య వ్యాచష్టే —
కస్యేత్యాదినా ।
బృగలశబ్దో వికారార్థః ।
అనుభవసిద్ధేఽర్థే ప్రామాణికసమ్మతిమాహ —
ఎవమితి ।
ద్వేధాపాతనే సత్యేకో భాగః పురుషోఽపరస్తు స్త్రీత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
యస్మాదితి ।
ఉద్వహనాత్ప్రాగవస్థాయామాకాశః పురుషార్ధః స్త్ర్యర్ధశూన్యో యస్మాదసంపూర్ణో వర్తతే తస్మాదుద్వహనేన ప్రాప్తస్త్ర్యర్ధేన పునరితరో భాగః పూర్యతే యథా విదలార్ధోఽసంపూర్ణః సంపుటీకరణేన పునః సంపూర్ణః క్రియతే తద్వదితి యోజనా । పూర్వమపి స్వాభావికయోగ్యతావశేన సంసర్గోఽభూదనాదిత్వాత్సంసారస్యేతి సూచయితుం పునరిత్యుక్తమ్ ।
పురుషార్ధస్యేతరార్ధస్య చ మిథః సంబన్ధాన్మనుష్యాదిసృష్టిరిత్యాహ —
తామిత్యాదినా ॥౩॥
స్మార్తం ప్రతిషేధమితి । ‘న సగోత్రాం సమానప్రవరాం భార్యాం విన్దేతే’త్యాదికమితి యావత్ ।
’అకృత్యం హీదం యద్దుహితృగమనం మాతృతశ్చాఽఽపఞ్చమాత్పురుషాత్పితృతశ్చాఽఽసప్తమాది’తి స్మృతేరితి మత్వాఽఽహ —
కథమితి ।
తయోర్జాత్యన్తరగమనం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
శతరూపాయాం గోభావమాపన్నాయామృషభాదిభావో మనోర్భవతు తావతా యథోక్తదోషపరిహారస్తయోర్వడవాదిభావే తు న కారణమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉత్పాద్యేతి ।
తతస్తయా గోభావాదనన్తరమితి యావత్ । గవాం జన్మార్థం మిథః సంభవనం తతఃశబ్దార్థః । తత్ర తేషాముత్పత్తౌ సత్యామితి యావత్ ।
వాక్యద్వయే వీప్సా వివక్షితేత్యాహ —
తామితి ।
తామేవాభినయతి —
తామజామితి ।
తాం వడవాం తాం గర్దభీం చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । తతో మిథః సంభవనాద్యథోక్తాదితి యావత్ ।
విశేషాణామానన్త్యాత్ప్రత్యేకముపదేశాసంభవం మన్వానః సంక్షిప్యోపసమ్హరన్తి —
ఎవమేవేతి ।
తద్విభజతే —
ఇదం మిథునమితి ।
పశుకర్మప్రయోగో న్యాయః ॥౪॥
యద్యపి మన్వాదిసృష్టిరేవోక్తా తథాపి సర్వా సృష్టిరుక్తైవేతి సిద్ధవత్కృత్యాఽఽహ —
స ప్రజాపతిరితి ।
అవగతిం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
కథం సృష్టిరస్మీత్యవధార్యతే కర్తృక్రియయోరేకత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సృజ్యత ఇతీతి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
యన్మయేతి ।
జగచ్ఛబ్దాదుపరి తచ్ఛబ్దమధ్యాహృత్యాహమేవ తదస్మీతి సంబన్ధః ।
తత్ర హేతుమాహ —
మదభేదత్వాదితి ।
ఎవకారార్థమాహ —
నేతి ।
మదభేదత్వాదిత్యుక్తమాక్షిప్య సమాధత్తే —
కుత ఇత్యాదినా ।
న హి సృష్టం స్రష్టురర్థాన్తరం తస్యైవ తేన తేన మాయావివదవస్థానాదిత్యర్థః ।
తతః సృష్టిరిత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
కిమర్థం స్రష్టురేషా విభూతిరుపదిష్టేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సృష్ట్యామితి ।
జగతి భవతీతి సంబన్ధః ।
వాక్యార్థమాహ —
ప్రజాపతివదితి ॥౫॥
నను సర్వా సృష్టిరుక్తోక్తఞ్చ ప్రజాపతేర్విభూతిసంకీర్తనఫలం కిమవశిష్యతే యదర్థముత్తరం వాక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
ఆదావభ్యమన్థదితి సంబన్ధః ।
అభినయప్రదర్శనమేవ విశదయతి —
అనేనేతి ।
ముఖాదేరగ్నిం ప్రతి యోనిత్వే గమకమాహ —
యస్మాదితి ।
ప్రత్యక్షవిరోధం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
కిమిత్యాదినా ।
హస్తయోర్ముఖే చ యోనిశబ్దప్రయోగే నిమిత్తమాహ —
అస్తి హీతి ।
ప్రజాపతేర్ముఖాదిత్థమగ్నిః సృష్టోఽపి కథం బ్రాహ్మణమనుగృహ్ణాతి తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిస్మృతిసంవాదం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
’అగ్నేయో వై బ్రాహ్మణః’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిస్తదనుసారిణీ చ స్మృతిర్ద్రష్టవ్యా ।
’అగ్నిమసృజత’ ఇత్యేతదుపలక్షణార్థమిత్యభిప్రేత్య సృష్ట్యన్తరమాహ —
తథేతి ।
బలభిదిన్ద్రః । ఆదిశబ్దేన వరుణాదిర్గృహ్యతే । క్షత్త్రియం చాసృజతేత్యనువర్తతే ।
ఉక్తమర్థం ప్రమాణేన ద్రఢయతి —
తస్మాదితి ।
’ఐన్ద్రో రాజన్యః’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిస్తదనుసారిణీ చ స్మృతిరవధేయా । విశం చాసృజతేతి పూర్వవత్ । ఈహాశ్రయాదూరుతో జాతత్వం వస్వాదేర్జ్యేష్ఠత్వం చ తచ్ఛబ్దార్థః । ‘పద్భ్యాం శూద్రో అజాయత’(ఋ.౧౦.౯౦.౧౩) ఇత్యాద్యా శ్రుతిస్తథావిధా చ స్మృతిరనుసర్తవ్యా ।
అగ్నిసర్గస్య వక్ష్యమాణేన్ద్రాదిసర్గోపలక్షణత్వే సతి సృష్టిసాకల్యాదేష ఉ ఎవ సర్వే దేవా ఇత్యుపసంహారసిద్ధిరితి ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తేన వక్ష్యమాణోపలక్షణం సర్వశబ్దః సూచయతీతి భావః ।
కిఞ్చ సృష్టిరత్ర న వివక్షితా కిన్తు యేన ప్రకారేణ సృష్టిశ్రుతిః స్థితా తేన ప్రకారేణ దేవతాది సర్వం ప్రజాపతిరేవేతి వివక్షితమిత్యాహ —
యథేతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
స్రష్టురితి ।
తథాఽపి కథం దేవతాది సర్వం ప్రజాపతిమాత్రమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజాపతినేతి ।
తద్యదిదమిత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
స్రష్టా ప్రజాపతిరేవ సృష్టం సర్వం కార్యమితి ప్రకరణార్థే పూర్వోక్తప్రకారేణ వ్యవస్థితే సత్యనన్తరం తస్యైవ స్తుతివివక్షయా తద్యదిదమిత్యాద్యవిద్వన్మతాన్తరస్య నిన్దార్థం వచనమిత్యర్థః ।
మతాన్తరే నిన్దితేఽతి కథం ప్రకరణార్థః స్తుతో భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యేతి ।
ఎకైకం దేవమిత్యస్య తాత్పర్యమాహ —
నామేతి ।
కాఠకం కాలాపకమితివన్నామభేదాత్క్రతుషు తత్తద్దేవతాస్తుతిభేదాద్ఘటశకటాదివదర్థక్రియాభేదాచ్చ ప్రత్యేకం దేవానాం భిన్నత్వాత్కర్మిణామేతద్వచనమిత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన రూపాదిభేదాత్తద్భిన్నత్వం సంగృహ్ణాతి ।
నన్వత్ర కర్మిణాం నిన్దా న ప్రతిభాతి తన్మతోపన్యాసస్యైవ ప్రతీతేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తన్నేతి ।
ఎకస్యైవ ప్రాణస్యానేకవిధో దేవతాప్రభేదః శాకల్యబ్రాహ్మణే వక్ష్యత ఇతి వివక్షిత్వా విశినష్టి —
ప్రాణ ఇతి ।
అగ్న్యాదయో దేవాః సర్వం ప్రజాపతిరేవేత్యుక్తం సంప్రతి తత్స్వరూపనిర్దిధారయిషయా తత్ర విప్రతిపత్తిం దర్శయతి —
అత్రేతి ।
హిరణ్యగర్భస్య పరత్వమాద్యే ద్వితీయే కల్పే సంసారిత్వం విధేయమితి విభాగః ।
తత్ర పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
పర ఎవ త్వితి ।
నన్వేకస్యానేకాత్మకత్వం మన్త్రవర్ణాదవగమ్యతే న తు పరమాత్మత్వం ప్రజాపతేరిత్యాశఙ్క్య బ్రాహ్మణవాక్యముదాహరతి —
ఎష ఇతి ।
బ్రహ్మప్రజాపతీ సూత్రవిరాజౌ । ఎషశబ్దః పరాత్మవిషయః । స్మృతేశ్చ పర ఎవ హిరణ్యగర్భ ఇతి సంబన్ధః ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరం పఠతి —
యోఽసావితి ।
కర్మేన్ద్రియావిషయత్వమతీన్ద్రియత్వమ్ । అగ్రాహ్యత్వం జ్ఞానేన్ద్రియావిషయత్వమ్ ।
తత్ర హేతుమాహ —
సుక్ష్మోఽవ్యక్త ఇతి ।
న చ తస్యాసత్త్వం ప్రమాత్రాదిభావాభావసాక్షిత్వేన సదా సత్త్వాదిత్యాహ —
సనాతన ఇతి ।
ఇతశ్చ తస్య నాసత్త్వం సర్వేషామాత్మత్వాదిత్యాహ —
సర్వేతి ।
అన్తఃకరణావిషయత్వమాహ —
అచిన్త్య ఇతి ।
యోఽసౌ పరమాత్మా యథోక్తవిశేషణః స ఎవ స్వయం విరాడాత్మనా భూతవానిత్యాహ —
స ఎవేతి ।
మన్త్రబ్రాహ్మణస్మృతిషు పరస్య సర్వదేవతాత్మత్వదృష్టేరత్ర చ సూత్రస్య తత్ప్రతీతేస్తస్య పరత్వమిత్యుక్తమిదానీం పూర్వపక్షాన్తరమాహ —
సంసార్యేవేతి ।
సర్వపాప్మదాహశ్రవణమాత్రేణ కథం ప్రజాపతేః సంసారిత్వం తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
’అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాది’త్యత్ర పరస్యాపి సర్వపాప్మోదయాఙ్గీకారాన్నేదం సంసారిత్వే లిఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
భయేతి ।
అసృజతేతి చ శ్రవణాదితి సంబన్ధః ।
న కేవలం మర్త్యత్వశ్రుతేరేవ సంసారిత్వం కిన్తు జన్మశ్రుతేశ్చేత్యాహ —
హిరణ్యగర్భమితి ।
యథోక్తహేతూనాం సంసార్యేవ స్యాదితి ప్రతిజ్ఞయాఽన్వయః ।
కర్మఫలదర్శనాధికారే బ్రహ్మేత్యాద్యాయాః స్మృతేశ్చ తత్ఫలభూతస్య ప్రజాపతేః సంసారిత్వమేవేత్యాహ —
స్మృతేశ్చేతి ।
విరాడ్బ్రహ్మేత్యుచ్యతే । విశ్వసృజో మన్వాదయః । ధర్మస్తదభిమానినీ దేవతా యమః । మహాన్ప్రకృతేరాద్యో వికారః సూత్రమ్ । అవ్యక్తం ప్రకృతిరితి భేదః ।
అస్తు తర్హి ద్వివిధవాక్యవశాత్ప్రజాపతేః సంసారిత్వమసంసారిత్వం చేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అథేతి ।
తద్ద్వివిధవాక్యశ్రవణానన్తర్యమథశబ్దార్థః । ఎవంశబ్దః సంసారిత్వాసంసారిత్వప్రకారపరామర్శార్థః ।
విరోధకృతమప్రామాణ్యం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
స్వతోఽసంసారిత్వం కల్పనయా చ సంసారిత్వమితి కల్పనాన్తరసంభవాద్ద్వివిధశ్రుతీనామవిరోధాత్ప్రామాణ్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కల్పనయా సంసారిత్వమిత్యేతద్విశదయతి —
ఉపాధీతి ।
ఔపాధికీ పరస్య విశేషకల్పనేత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
ఆసీత ఇతి ।
స్వారస్యేన కూటస్థోఽప్యాత్మా మనసః శీఘ్రం దూరగమనదర్శనాత్తదుపాధికో దూరం వ్రజతి । యథా స్వప్నే శయానోఽపి మనసో గతిభ్రాన్త్యా సర్వత్ర యాతీవ భాతి తథా జాగరేఽపీత్యర్థః ।
కల్పితేన హర్షాదివికారేణ స్వాభావికేన తదభావేన చ యుక్తమాత్మానం న కశ్చిదపి నిశ్చేతుం శక్నోతీత్యాహ —
కస్తమితి ।
ఆదిపదేన ‘ధ్యాయతీ’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) వేత్యాదిశ్రుతయో గృహ్యన్తే ।
ఉదాహృతశ్రుతీనాం తాత్పర్యమాహ —
ఉపాధీతి ।
కిం తర్హి పారమార్థికం తదాహ —
స్వత ఇతి ।
పూర్వేణ సంబన్ధః ।
హిరణ్యగర్భస్య వాస్తవమవాస్తవం చ రూపం నిరూపితముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
తస్యాప్యస్మదాదివన్న స్వతో బ్రహ్మత్వం కిన్తు సంసారిత్వమేవ స్వాభావికమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతామాహ —
తథేతి ।
సర్వజీవానామేకత్వం నానాత్వఞ్చేతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
తేషాం స్వతో బ్రహ్మత్వే ప్రమాణమాహ —
తత్త్వమితి ।
కస్తర్హి హిరణ్యగర్భే విశేషో యేనాసావస్మదాదిభిరుపాస్యతే తత్రాఽఽహ —
హిరణ్యగర్భస్త్వితి ।
నను శ్రుతిస్మృతివాదేషు క్వచిత్తస్య సంసారిత్వమపి ప్రదర్శ్యతే సత్యం తత్తు కల్పితమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
సంసారిత్వం త్వితి ।
అస్మదాదిషు తుల్యమేతదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జీవానాం త్వితి ।
కథం తర్హి ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’(భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతివాదాః సంగచ్ఛన్తే తత్రాఽఽహ —
వ్యావృత్తేతి ।
స్వమతే తత్త్వనిశ్చయముక్త్వా, పరమతే తదభావమాహ —
తార్కికైస్త్వితి ।
నన్వేకజీవవాదేఽపి సర్వవ్యవస్థానుపపత్తేస్తత్త్వనిశ్చయదౌర్లభ్యం తుల్యమితి చేన్నేత్యాహ —
యే త్వితి ।
స్వప్నవత్ప్రబోధాత్ప్రాగశేషవ్యవస్థాసంభవాదూర్ధ్వం చ తదభావస్యేష్టత్వాదేకమేవ బ్రహ్మానాద్యవిద్యావశాదశేషవ్యవహారాస్పదమితి పక్షే న కాచన దోషకలేతి భావః ।
సర్వదేవతాత్మకస్య ప్రజాపతేః స్వతోఽసంసారిత్వం కల్పనయా వైపరీత్యమితి స్థితే సత్యథేత్యాద్యుత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి ।
వివక్షిత ఇత్యుత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరితి శేషః ।
తస్య విషయం పరిశినష్టి —
తత్రాగ్నిరితి ।
అత్రాద్యయోర్నిర్ధారణార్థా సప్తమీ ।
సంప్రతి ప్రతీకమాదాయాక్షరాణి వ్యాకరోతి —
అథేతి ।
అత్తుః సర్గాన్తన్తర్యమథశబ్దార్థః రేతసః సకాశాదపాం సర్గేఽపి సోమశబ్దే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్రవాత్మకశ్చేతి ।
శ్రద్ధాఖ్యాహుతేః సోమోత్పత్తిశ్రవణాత్తత్ర శైత్యోపలబ్ధేశ్చేతి భావః ।
సోమస్య ద్రవాత్మకత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అగ్నీషోమయోరన్నాన్నాదయోః సృష్టావపి జగతి స్రష్టవ్యాన్తరమవశిష్టమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతావదితి ।
ఆప్యాయకః సోమో ద్రవాత్మకత్వాదన్నం చాఽఽప్యాయకం ప్రసిద్ధం తస్మాదుపపన్నం యథోక్తం వాక్యం సప్తమ్యర్థః ।
యథాశ్రుతమవధారణమవధీర్య కుతో విధాన్తరేణ తద్వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అర్థ బలాద్ధీతి ।
అన్నాదస్య సంహర్తృత్వాదగ్నిత్వమన్నస్య చ సంహరణీయతయా సోమత్వమవధారయితుం యుక్తమిత్యర్థః ।
నన్వన్నస్య సోమత్వేన న నియమోఽగ్నేరపి జలాదినా సమ్హారాన్న చాత్తురగ్నిత్వేన నియమః సోమస్యాపి కదాచిదిజ్యమానత్వేనాత్తృత్వాత్తత్కుతోఽర్థబలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అగ్నిరపీతి ।
సోఽపి సంహార్యశ్చేత్సోమ ఎవ స చ సంహర్తా చేదగ్నిరేవేత్యవధారణసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రజాపతేః సర్వాత్మత్వముపక్రమ్య జగతో ద్వేధావిభక్తత్వాభిధానం కుత్రోపయుక్తమిత్యాశఙ్క్య తస్య సూత్రే పర్యవసానాత్తస్మిన్నాత్మబుద్ధ్యోపాసకస్య సర్వదోషరాహిత్యం ఫలమత్ర వివక్షితమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
అనుగ్రాహకదేవసృష్టిముక్త్వా తదుపాసకస్య ఫలోక్త్యర్థమాదౌ దేవసృష్టిం స్తౌతి —
సైషేతి ।
’అగ్నిర్మూర్ధా’ ఇత్యాదిశ్రుతేరగ్న్యాదయోఽస్యావయవాస్తత్కథం తత్సృష్టిస్తతోఽతిశయవతీత్యాశఙ్కతే —
కథమితి ।
ప్రజాపతేర్యజమానావస్థాపేక్షయా దేవసృష్టేరుత్కృష్టత్వవచనమవిరుద్ధమితి పరిహరతి —
అత ఆహేతి ।
దేవసృష్టేరతిసృష్టిత్వాభావశఙ్కానువాదార్థోఽథశబ్దః । జ్ఞానస్యేత్యుపలక్షణం కర్మణోఽపీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అతిసృష్ట్యామిత్యాది వ్యాచష్టే —
తస్మాదితి ।
దేవాదిస్రష్టా తదాత్మా ప్రజాపతిరహమేవేత్యుపాసితుస్తద్భావాపత్త్యా తత్స్రష్టృత్వం ఫలతీత్యర్థః ॥౬॥
పూర్వోత్తరగ్రన్థయోః సంబన్ధం వక్తుం ప్రతీకమాదాయ వృత్తం కీర్తయతి —
తద్ధేత్యాదినా ।
తస్యాఽఽదేయత్వార్థం వైదికమిత్యుక్తమ్ ।
సాధనమిత్యుక్తే ముక్తిసాధనం పురఃస్ఫురతి తన్నిరస్యతి —
జ్ఞానేతి ।
ఎకరూపస్య మోక్షస్యానేకరూపం న సాధనం భవతీతి భావః ।
ముక్తిసాధనం మానవస్తుతన్త్రం తత్త్వజ్ఞానమిదం తు కారకసాధ్యమతోఽపి న తద్ధేతురిత్యాహ —
కర్త్రాదీతి ।
కిఞ్చేదం ప్రజాపతిత్వఫలావసానమ్ । ‘మృత్యురస్యాఽఽత్మా భవతి’(బృ.ఉ.౧।౧।౭) ఇతి శ్రుతేః ।
న చ తదేవ కైవల్యం భయారత్యాదిశ్రవణాదతోఽపి నేదం ముక్త్యర్థమిత్యాహ —
ప్రజాపతిత్వేతి ।
కిఞ్చ నిత్యసిద్ధా ముక్తిరిదం తు సాధ్యఫలమతోఽపి న ముక్తిహేతురిత్యాహ —
సాధ్యమితి ।
కిఞ్చ ముక్తిర్వ్యాకృతాదర్థాన్తర’మన్యదేవ తద్విదితాది’త్యాదిశ్రుతేః ।
ఇదం తు నామరూపం వ్యాకృతమతోఽపి న తద్ధేతురిత్యాహ —
ఎతావదేవేతి ।
సంప్రత్యవ్యాకృతకణ్డికామవతారయన్ప్రవేశవాక్యాత్ప్రాక్తనస్య తద్ధేదమిత్యాదేర్వాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
జ్ఞానకర్మఫలోక్త్యాన్తర్యమథశబ్దార్థః । బీజావస్థా సాభాసప్రత్యగవిద్యా తస్యా నిర్దేష్టుమిష్టత్వమేవ న సాక్షాన్నిర్దేశ్యత్వమనిర్వాచ్యత్వాదితి వక్తుం నిర్దిదిక్షతీత్యుక్తమ్ । వృక్షస్య బీజావస్థాం లోకో నిర్దిశతీతి సంబన్ధః ।
యజ్జ్ఞానే పుమర్థాప్తిస్తదేవ వాచ్యం కిమితి ప్రత్యగవిద్యోచ్యతే తత్రాఽఽహ —
కర్మేతి ।
ఉద్ధర్తవ్య ఇతి తన్మూలనిరూపణమర్థవదితి శేషః ।
అథ పురుషార్థమర్థయమానస్య తదుద్ధారోఽపి క్వోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
తదుద్ధరణే హీతి ।
నను సంసారస్య మూలమేవ నాస్తి స్వభావవాదాత్ప్రధానాద్యేవ వా తన్మూలం నాజ్ఞాతం బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్య శ్రుతిస్మృతిభ్యాం పరిహరతి —
తథా చేతి ।
ఊర్ధ్వముత్కృష్టం కారణం కార్యాపేక్షయా పరమవ్యాకృతం మూలమస్యేత్యూర్ధ్వమూలో హిరణ్యగర్భాదయో మూలాపేక్షయాఽవాచ్యః శాఖా ఇత్యవాక్శాఖః । ఎవమ్ ‘ఊర్ధ్వమూలమధఃశాఖమ్’(భ. గీ. ౧౫ । ౧) ఇత్యాదిగీతాపి నేతవ్యా । అస్తి హి సంసారస్య మూలమ్ । ‘నేదమమూలం భవిష్యతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౩) ఇతి శ్రుతేస్తచ్చాజ్ఞాతం బ్రహ్మైవేతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధమితి భావః ॥౬॥
సంప్రతి ప్రతీకమాదాయ పదాని వ్యాచష్టే —
తద్ధేత్యాదినా ।
అప్రత్యక్షాభిధానేన తదితి సర్వనామ్నా బీజావస్థం జగదభిధీయతే । పరోక్షత్వాదితి సంబన్ధః ।
కథం జగతో బీజావస్థత్వమిత్యాశఙ్క్య తర్హీత్యస్యార్థమాహ —
ప్రాగితి ।
కథం తస్య పరోక్షత్వం తత్రాఽఽహ —
భూతేతి ।
నిపాతార్థమాహ —
సుఖేతి ।
హశబ్దార్థమభినయతి —
కిలేతి ।
యథావర్ణితమిత్యనర్థత్వేన సంసారేఽసారత్వోక్తిః ।
పదద్వయసామానాధికరణ్యలబ్ధమర్థమాహ —
తదిదమితి ।
ఎకత్వభినయేనోదాహరతి —
తదేవేతి ।
ఎకత్వావగతిఫలం కథయతి —
అథేతి ।
సామానాధికరణ్యవశాదేకత్వే నిశ్చితే సత్యనన్తరమ్ – ‘నాసతో విద్యతో భావో నాభావో విద్యతే సతః’(భ. గీ. ౨। ౧౬) ఇతి స్మృతిరనుసృతా భవతీతి భావః ।
అజ్ఞాతం బ్రహ్మ జగతో మూలమిత్యుక్త్వా తద్వివర్తో జగదితి నిరూపయతి —
తదేవమ్భూతమితి ।
తృతీయామిత్థమ్భావార్థత్వేన వ్యాచష్టే —
నామ్నేతి ।
క్రియాపదప్రయోగాభిప్రాయం తదనువాదపూర్వకమాహ —
వ్యాక్రియతేతి ।
తత్ర పదచ్ఛేదపూర్వకం తద్వాచ్యమర్థమాహ —
వ్యాక్రియతేత్యాదినా ।
స్వయమేవేతి కుతో విశేష్యతే కారణమన్తరేణ కార్యోత్పత్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సామర్థ్యాదితి ।
నిర్హేతుకార్యసిద్ధ్యనుపపత్త్యాఽఽక్షిప్తో నియన్తా జనయితా కర్తా చోత్పత్తౌ సాధనక్రియాకరణవ్యాపారస్తన్నిమిత్తం తదపేక్ష్య వ్యక్తిభావమాపద్యతేతి యోజనా ।
నామసామాన్యం దేవదత్తాదినా విశేషనామ్నా సంయోజ్య సామాన్యవిశేషవానర్థో నామవ్యాకరణవాక్యే వివక్షిత ఇత్యాహ —
అసావిత్యాదినా ।
అసౌశబ్దః శ్రౌతోఽవ్యయత్వేన నేయః ।
రూపసామాన్యం శుక్లకృష్ణాదినా [విశేషేణ] సంయోజ్యోచ్యతే రూపవ్యాకరణవాక్యేనేత్యాహ —
తథేత్యాదినా ।
అవ్యాకృతమేవ వ్యాకృతాత్మనా వ్యక్తమిత్యేతత్సుప్తప్రబుద్ధదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
తదిదమితి ।
తద్ధేత్యత్ర మూలకారణముక్త్వా తన్నామరూపాభ్యామిత్యాదినా తత్కార్యముక్తమిదానీం ప్రవేశవాక్యస్థసశబ్దాపేక్షితమర్థమాహ —
యదర్థ ఇతి ।
కాణ్డద్వయాత్మనో వేదస్యాఽఽరమ్భో యస్య పరస్య ప్రతిపత్త్యర్థో విజ్ఞాయతే ; కర్మకాణ్డం హి స్వార్థానుష్ఠానాహితచిత్తశుద్ధిద్వారా తత్త్వజ్ఞానోపయోగీష్యతే జ్ఞానకాణ్డం తు సాక్షాదేవ తత్రోపయుజ్యతే ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి’(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇతి చ శ్రూయతే స పరోఽత్ర ప్రవిష్టో దేహాదావితి యోజనా ।
సర్వస్యాఽఽమ్నాయస్య బ్రహ్మాత్మని సమన్వయముక్త్వా తత్ర విరోధసమాధానార్థమాహ —
యస్మిన్నితి ।
అధ్యాసస్య చతుర్విధఖ్యాతీనామన్యతమత్వం వారయతి —
అవిద్యయేతి ।
తస్యా మిథ్యాజ్ఞానత్వేన సాదిత్వాదనాద్యధ్యాసహేతుత్వాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వాభావిక్యేతి ।
విద్యాప్రాగభావత్వమవిద్యాయా వ్యావర్తయతి —
కర్త్రితి ।
న హి తదుపాదానత్వమభావత్వే సంభవతి న చోపాదానాన్తరమస్తీతి భావః । అన్వయస్తు సర్వత్ర యచ్ఛబ్దస్య పూర్వవద్ ద్రష్టవ్యః ।
ఆత్మని కర్తృత్వాధ్యాసస్యావిద్యాకృతత్వోక్త్యా సమన్వయే విరోధః సమాహితః । సంప్రత్యధ్యాసకారణస్యోక్తత్వేఽపి నిమిత్తోపాదానభేదం సాఙ్ఖ్యవాదమాశఙ్క్యోక్తమేవ కారణం తద్భేదనిరాకరణార్థం కథయతి —
యః కారణమితి ।
శ్రుతిస్మృతివాదేషు పరస్య తత్కారణత్వం ప్రసిద్ధమితి భావః ।
నామరూపాత్మకస్య ద్వైతస్యావిద్యావిద్యమానదేహత్వాద్విద్యాపనోద్యత్వం సిధ్యతీత్యాహ —
యదాత్మకే ఇతి ।
వ్యాకర్తురాత్మనః స్వభావతః శుద్ధత్వే దృష్టాన్తమాహ —
సలిలాదితి ।
వ్యాక్రియమాణయోర్నామరూపయోః స్వతోఽశుద్ధత్వే దృష్టాన్తమాహ —
మలమివేతి ।
యథా ఫేనాది జలోత్థం తన్మాత్రమేవ తథాఽజ్ఞాతబ్రహ్మోత్థం జగద్బ్రహ్మమాత్రం తజ్జ్ఞానబాధ్యఞ్చేతి భావః ।
నిత్యశుద్ధత్వాదిలక్షణమపి వస్తు న స్వతోఽజ్ఞాననివర్తకం కేవలస్య తత్సాధకత్వాద్వాక్యోత్థబుద్ధివృత్త్యారూఢం తు తథేతి మన్వానో బ్రూతే —
యశ్చేతి ।
’ఆకాశో హ వై నామ నామరూపయోర్నివహితా తే తదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
తాభ్యామితి ।
నామరూపాత్మకద్వైతాసంస్పర్శిత్వాదేవ నిత్యశుద్ధత్వమశుద్ధేర్ద్వైతసంబన్ధాధీనత్వాత్తత్రావిద్యా ప్రయోజికేత్యభిప్రేత్య తత్సంబన్ధం నిషేధతి —
బుద్ధేతి ।
తస్మాదేవ దుఃఖాద్యనర్థాసంస్పర్శిత్వమాహ —
ముక్తేతి ।
విద్యాదశాయాం శుద్ధ్యాదిసద్భావేఽపి బన్ధావస్థాయాం నైవమితి చేన్నేత్యాహ —
స్వభావ ఇతి ।
అవ్యాకృతవాక్యోక్తమజ్ఞాతం పరమాత్మానం పరామృశతి —
స ఇతి ।
తమేవ కార్యస్థం ప్రత్యఞ్చం నిర్దిశతి —
ఎష ఇతి ।
ఆత్మా హి స్వతో నిత్యశుద్ధత్వాదిరూపోఽపి స్వావిద్యావష్టమ్భాన్నామరూపే వ్యాకరోతీతి తత్సర్జనస్యావిద్యామయత్వం వివక్షిత్వాఽఽహ —
అవ్యాకృతే ఇతి ।
తయోరాత్మనా వ్యాకృతత్వే తదతిరేకేణాభావః ఫలతీతి మత్వా విశినష్టి —
ఆత్మేతి ।
జనిమన్మాత్రమిహశబ్దార్థం కథయతి —
బ్రహ్మాదీతి ।
తత్రైవ దుఃఖాదిసంబన్ధో నాఽఽత్మనీతి మన్వానో విశినష్టి —
కర్మేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యే పదద్వయసామానాధికరణ్యాధిగతే హేతుమాహ —
ప్రవిష్ట ఇతి ।
పరమాత్మా స్రష్టా సృష్టే ప్రవిష్టో జగతీత్యాదిష్టమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
పూర్వాపరవిరోధం సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
వ్యాక్రియతేతి కర్మకర్తృప్రయోగాజ్జగత్కర్తురవివక్షితత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆక్షిప్తేతి ।
ముచ్యతే వత్సః స్వయమేవేతివత్కర్మకర్తరి లకారో వ్యాకరణసౌకర్యాపేక్షయా సత్యేవ కర్తరి నిర్వహతీతి భావః ।
అవ్యాకృతశబ్దస్య నియన్త్రాదియుక్తజగద్వాచిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఇదంశబ్దేతి ।
కథముక్తసామానాధికరణ్యమాత్రాదవ్యాకృతస్య జగతో నియన్త్రాదియుక్తత్వం తత్రాఽఽహ —
యథేతి ।
నియన్త్రాదీత్యాదిశబ్దేన కర్తృకరణాదిగ్రహణమ్ । నిమిత్తాదీత్యాదిపదేనోపాదానముచ్యతే । విమతం నియన్త్రాదిసాపేక్షం కార్యత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
కస్తర్హి ప్రాగవస్థే సంప్రతితనే చ జగతి విశేషస్తత్రాఽఽహ —
వ్యాకృతేతి ।
కథం పునరవ్యాకృతశబ్దేన జగద్వాచినా పరో గృహ్యత ఎకస్య శబ్దస్యానేకార్థత్వాయోగాదత ఆహ —
దృష్టశ్చేతి ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —
కదాచిదితి ।
ఉభయవివక్షయా గ్రామశబ్దప్రయోగస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తద్వదితి ।
ఇహేత్యవ్యాకృతవాక్యోక్తిః ।
నివాసమాత్రవివక్షయా గ్రామశబ్దప్రయోగస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
నివాసిజనవివక్షయా తత్ప్రయోగస్యాపి దార్ష్టాన్తికం కథయతి —
తథా మహానితి ।
అవ్యాకృతవాక్యే పరస్య ప్రకృతత్వాత్తస్య ప్రవేశవాక్యే సశబ్దేన పరామృష్టస్య సృష్టే కార్యే ప్రవేశ ఉక్తస్తచ్చ ప్రకారాన్తరేణాఽఽక్షిపతి —
నన్వితి ।
కథమితి సూచితామనుపపత్తిమేవ స్పష్టయతి —
అప్రవిష్టో హీతి ।
దృష్టాన్తావష్టమ్భేన ప్రవేశవాదీ శఙ్కతే —
పాషాణేతి ।
తదేవ వివృణోతి —
అథాపీత్యాదినా ।
పరస్య పరిపూర్ణస్య క్వచిత్ప్రవేశాభావేఽపీతి యావత్ । తచ్ఛబ్దః దృష్టకార్యవిషయః । ధర్మాన్తరం జీవాఖ్యమ్ ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే —
యథేతి ।
పాషాణాద్బాహ్యః సర్పాదిస్తత్ర ప్రవిష్ట ఇతి శఙ్కాపోహార్థం సహజవిశేషణమ్ । సర్పాదేరశ్మాదిరూపేణ స్థితభూతపఞ్చకపరిణామత్వాత్తత్ర సహజత్వం పాషాణాదౌ యాని భూతాని స్థితాని తేషాం పరిణామః సర్పాదిస్తద్రూపేణ తత్ర భూతానామనుప్రవేశవదపరిచ్ఛిన్నస్యాపి పరస్య జీవాకారేణ బుద్ధ్యాదౌ ప్రవేశసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆక్షేప్తా బ్రూతే —
నేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
యః స్రష్టేతి ।
నను తక్ష్ణా నిర్మితే వేశ్మని తతోఽన్యస్యాపి ప్రవేశో దృశ్యతే తథా పరేణ సృష్టే జగత్యన్యస్య ప్రవేశో భవిష్యతి నేత్యాహ —
యథేతి ।
పాషాణసర్పన్యాయేన కార్యస్థస్యైవ పరస్య జీవాఖ్యే పరిణామే తత్సృష్ట్వేత్యాదిశ్రవణమనుపపన్నమితి వ్యతిరేకం దర్శయతి —
నత్వితి ।
అస్తు తర్హి పరస్య మార్జారాదివత్పూర్వావస్థానత్యాగేనావస్థానాన్తరసంయోగాత్మా ప్రవేశో నేత్యాహ —
న చేతి ।
నిరవయవోఽపరిచ్ఛిన్నశ్చాఽఽత్మా తస్య స్థానాన్తరేణ వియోగం ప్రాప్య స్థానాన్తరేణ సహ సంయోగలక్షణో యః ప్రవేశః స సావయవే పరిచ్ఛిన్నే చ మార్జారాదౌ దృష్టప్రవేశసదృశో న భవతీతి యోజనా । వియుజ్యేతి పాఠే తు స్ఫుటైవ యోజనా ।
ప్రవేశశ్రుత్యా నిరవయవత్వాసిద్ధిం శఙ్కతే —
సావయవ ఇతి ।
ప్రవేశశ్రుతేరన్యథోపపత్తేర్వక్ష్యమాణత్వాన్నైవమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
అమూర్తత్వం నిరవయత్వమ్ । పురుషత్వం పూర్ణత్వమ్ ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రవేశోపపత్తిం శఙ్కతే —
ప్రతిబిమ్బేతి ।
ఆదిత్యాదౌ జలాదినా సన్నికర్షాదిసంభవాత్ప్రతిబిమ్బాఖ్యప్రవేశోపపత్తిః । ఆత్మని తు పరస్మిన్నసంగేఽనవచ్ఛిన్నే కేనచిదపి తదభావాన్న యథోక్తప్రవేశసిద్ధిరిత్యాహ —
న వస్త్వన్తరేణేతి ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రవేశం చోదయతి —
ద్రవ్య ఇతి ।
పరస్యాపి కార్యే ప్రవేశ ఇతి శేషః ।
గుణాపేక్షయా పరస్య దర్శయన్పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
స్వాతన్త్ర్యశ్రవణమేష సర్వేశ్వర ఇత్యాది ।
పనసాదిఫలే బీజస్య ప్రవేశవత్కార్యే పరస్య ప్రవేశః స్యాదితి శఙ్కిత్వా దూషయతి —
ఫల ఇత్యాదినా ।
వినాశాదీత్యాదిశబ్దేనానాత్మత్వానీశ్వరత్వాది గృహ్యతే ।
ప్రసంగస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య నిరాచష్టే —
న చేతి ।
జన్మాదీనాం ధర్మాణాం ధర్మిణో భిన్నత్వాభిన్నత్వాసంభవాదిన్యాయః । బీజఫలయోరవయవావయవిత్వం పాషాణసర్పయోరాధారాధేయతేత్యపునరుక్తిః ।
పరస్య సర్వప్రకారప్రవేశాసంభవే ప్రవేశశ్రుతేరాలమ్బనం వాచ్యమిత్యాశఙ్క్య పూర్వపక్షముపసంహరతి —
అన్య ఎవేతి ।
జగతో హి పరః స్రష్టేతి వేదాన్తమర్యాదా స్రష్టైవ చ ప్రవేష్టా ప్రవిశ్య వ్యాకరవాణీతి ప్రవేశవ్యాకరణయోరేకకర్తృత్వశ్రుతేస్తస్మాత్పరస్మాదన్యస్య ప్రవేశో న యుక్తిమానితి సిద్ధాన్తయతి —
నేత్యాదినా ।
తత్రైవ తైత్తిరీయశ్రుతిం సంవాదయతి —
తథేతి ।
ఐతరేయశ్రుతిరపి యథోక్తమర్థముపోద్బలయతీత్యాహ —
స ఎతమేవేతి ।
శ్రీనారాయణాఖ్యమన్త్రమప్యత్రానుకూలయతి —
సర్వాణీతి ।
వాక్యాన్తరముదాహరతి —
త్వం కుమార ఇతి ।
అత్రైవ వాక్యశేషస్యాఽనుగుణ్యం దర్శయతి —
పుర ఇతి ।
ఉదాహృతశ్రుతీనాం తాత్పర్యమాహ —
న పరాదితి ।
పరస్య ప్రవేశే ప్రవిష్టానాం మిథో భేదాత్తదభిన్నస్య తస్యాపి నానాత్వప్రసక్తిరితి శఙ్కతే —
ప్రవిష్టానామితి ।
న పరస్యానేకత్వమేకత్వశ్రుతివిరోధాదితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
విచార విచచారేతి యావత్ ।
పరస్య ప్రవేశే నానాత్వప్రసంగం ప్రత్యాఖ్యాయ దోషాన్తరం చోదయతి —
ప్రవేశ ఇతి ।
తేషాం సంసారిత్వేఽపి పరస్య కిమాయాతం తదాహ —
తదనన్యత్వాదితి ।
శ్రుత్యవష్టమ్భేన దూషయతి —
నేతి ।
అనుభవమనుసృత్య శఙ్కతే —
సుఖిత్వేతి ।
నాసంసారిత్వమితి శేషః ।
గూఢాభిసన్ధిరుత్తరమాహ —
నేతి ।
ఆగమో హి పరస్యాసంసారిత్వే మానం త్వయోచ్యతే స చాధ్యక్షవిరుద్ధో న స్వార్థే మానం న చ వైపరీత్యం జ్యేష్ఠత్వేన బలవత్త్వాదితి శఙ్కతే —
ప్రత్యక్షాదీతి ।
శఙ్కితే పూర్వవాదిని స్వాశయమావిష్కృతవతి సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిమాహ —
నోపాధీతి ।
ఉపాధిరన్తఃకరణం తదాశ్రయత్వేన జనితో విశేషశ్చిదాభాసస్తద్గతదుఃఖాదివిషయత్వాత్ప్రత్యక్షాదేరాభాసత్వాత్తేనాఽత్మన్యసంసారిత్వాగమస్య న విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
కిఞ్చ ప్రత్యక్షాదీనామనాత్మవిషయత్వాదాత్మవిషయత్వాచ్చాఽఽగమస్య భిన్నవిషయతయా నానయోర్మిథో విరోధోఽస్తీత్యభిప్రేత్యాఽఽత్మనోఽధ్యక్షాద్యవిషయత్వే శ్రుతీరుదాహరతి —
న దృష్టేరితి ।
సుఖ్యహమిత్యాదిప్రతిభాసస్య తర్హి కా గతిరిత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తమేవ స్మారయతి —
కిం తర్హీతి ।
బుద్ధ్యాదిరుపాధిస్తత్రాఽఽత్మప్రతిచ్ఛాయా తత్ప్రతిబిమ్బస్తద్విషయమేవ సుఖ్యహమిత్యాదివిజ్ఞానమితి యోజనా ।
ఆత్మనో దుఃఖిత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అయమితి ।
అయం దేహోఽహమితి దృశ్యేన ద్రష్టుస్తాదాత్మ్యాధ్యాసదర్శనాద్దృశ్యవిశిష్టస్యైవ ప్రత్యక్షవిషయత్వాన్న కేవలస్యాఽఽత్మనో దుఃఖాదిసంసారోఽస్తీత్యర్థః ।
కిఞ్చాస్థూలాదివిశేషణమక్షరం ప్రక్రమ్య తస్యైవ ప్రత్యగాత్మత్వం దర్శయన్తీ శ్రుతిరాత్మనః సంసారిత్వం వారయతీత్యాహ —
నాన్యదితి ।
కిఞ్చ పాదయోర్దుఃఖం శిరసి దుఃఖమితి దేహావయవావచ్ఛిన్నత్వేన తత్ప్రతీతేస్తద్ధర్మత్వనిశ్చయాన్నాఽఽత్మని సంసారిత్వం ప్రాణాణికమిత్యాహ —
దేహేతి ।
శ్రుతివశాదాత్మనః సంసారిత్వం శఙ్కతే —
ఆత్మనస్త్వితి ।
సుఖం తావదాత్మాశ్రయ’మాత్మనస్తు కామాయే’తి సుఖసాధనస్యాఽఽత్మార్థత్వశ్రుతేరతస్తదవినాభూతం దుఃఖమపి తత్రేత్యాత్మన్యసంసారిత్వమయుక్తమిత్యర్థః ।
ఆవిద్యకసంసారిత్వానువాదేనాఽఽత్మనోతిశయానన్దత్వప్రతిపాదకమాత్మనస్తు కామాయేత్యాదివాక్యమితి మత్వాఽఽహ —
నేతి ।
తదావిద్యకసంసారానువాదీత్యత్ర గమకమాహ —
యత్రేతి ।
అనేన హి వాక్యేనావిద్యావస్థాయామేవాఽఽత్మార్థత్వం సుఖాదేరభ్యుపగమ్యతే । అతో న తస్యాఽఽత్మధర్మత్వమిత్యర్థః ।
ఆత్మని సంసారిత్వస్యాప్రతిపాద్యత్వేఽపి గమకమాహ —
తత్కేనేతి ।
ఆత్మనోఽసంసారిత్వే విద్వదనుభవమనుకూలయితుం చశబ్దః ।
తర్కశాస్త్రప్రామాణ్యాదాత్మనః సంసారిత్వమితి శఙ్కతే —
తార్కికేతి ।
బుద్ధ్యాదిచతుర్దశగుణవానాత్మేతి తార్కికసమయస్తేన విరోధాత్తస్యాసంసారిత్వమయుక్తం తర్కావిరుద్ధో హి సిద్ధాన్తో భవతీత్యర్థః ।
సర్వతర్కావిరోధీ వా కతిపయతర్కావిరోధీ వా సిద్ధాన్తః ? నాఽఽద్యః । తార్కికాదిసిద్ధాన్తస్యాపి మిథో వైదికతర్కైశ్చ విరోధాదసిద్ధిప్రసంగాత్ । ద్వితీయే తు శ్రౌతతర్కావిరోధాదాత్మాసంసారిత్వసిద్ధాన్తోఽపి సిద్ధ్యేదిత్యభిసన్ధాయాఽఽహ —
న యుక్త్యాఽపీతి ।
కిఞ్చ దుఃఖాదిరాత్మధర్మో న భవతి వేద్యత్వాద్రూపాదివదిత్యాహ —
న హీతి ।
ప్రత్యక్షావిషయత్వోక్త్యా ప్రతీచస్తద్విషయదుఃఖావిశేష్యత్వముక్తమయుక్తం ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షయోః శబ్దాకాశయోరివ దుఃఖాత్మనోరపి గుణగుణిత్వసంభవాదితి శఙ్కతే —
ఆకాశస్యేతి ।
యత్ర ధర్మధర్మిభావస్తత్రైకజ్ఞానగమ్యత్వం దృష్టం యథా శుక్లో ఘట ఇతి తద్వ్యాపకం వ్యావర్తమానం దుఃఖాత్మనోర్ధర్మధర్మిత్వం వ్యావర్తయతి శబ్దాకాశయోరపి గుణగుణిభావో నాస్మాకం సమ్మతః శబ్దతన్మాత్రమాకాశమితి స్థితేరిత్యాశయేనాఽఽహ —
నైకేతి ।
కథం తదనుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
నిత్యానుమేయస్యేతి జరత్తార్కికమతానుసారేణ సాఙ్ఖ్యసమయానుసారేణ చోక్తమ్ ।
ఆధునికం తార్కికం ప్రత్యాహ —
తస్య చేతి ।
సుఖాదివదాత్మనోఽపి ప్రత్యక్షేణ విషయీకరణే సత్యేకస్మిన్దేహే తదైక్యసమ్మతేరాత్మాన్తరస్య తత్రాయోగాదేకత్ర భోక్తృద్వయానిష్టేః పురుషాన్తరస్యాన్యం ప్రత్యప్రత్యక్షత్వాద్ద్రష్ట్రభావాదాత్మదృశ్యత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దీపస్య స్వవ్యవహారహేతుత్వేన విషయవిషయిత్వవదేకస్యైవాఽఽత్మనో ద్రష్టృదృశ్యత్వసిద్ధేర్ద్రష్ట్రభావో నాస్తీతి శఙ్కతే —
ఎకస్యైవేతి ।
ఆత్మనో విషయవిషయిత్వం కార్త్స్న్యేనాంశాభ్యాం వా । ఆద్యేఽపి యుగపత్క్రమేణ వా । నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న యుగపదితి ।
క్రియాయాం గుణత్వం కర్తృత్వం తత్ర ప్రాధాన్యం కర్మత్వమతో యుగపదేకక్రియాం ప్రత్యేకస్య సాకల్యేన గుణప్రధానత్వాయోగాన్నైవమిత్యర్థః ।
న ద్వితీయః । ఎకభావేఽన్యాభావాదితి మత్వా కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
ఆత్మనీతి ।
ఎతేన ప్రదీపదృష్టాన్తోఽపి ప్రతినీతస్తస్యాంశాభ్యాం తద్భావే ప్రకృతాననుకూలత్వాత్ ।
నను విజ్ఞానవాదినో యుగపదేకస్య విజ్ఞానస్య సాకల్యేన గ్రాహ్యగ్రాహకత్వముపయన్తి తథా త్వదాత్మనోఽపి స్యాత్తత్రాఽఽహ —
ఎతేనేతి ।
ఎకస్యోభయత్వనిరాసేనేత్యర్థః ।
మా భూత్ప్రత్యక్షమాగమికం పారిభాషికం వాఽఽత్మనః సంసారిత్వమ్ । ఆనుమానికం తు భవిష్యతి దుఃఖాది క్వచిదాశ్రితం గుణత్వాద్రూపాదివదిత్యాశ్రయే సిద్ధే పరిశేషాదాత్మనస్తదాశ్రయత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రత్యక్షేతి ।
న హి మిథో విరుద్ధయోర్గుణగుణిత్వమనుమేయం దుఃఖాదేశ్చ సాభాసబుద్ధిస్థత్వాత్పారిశేష్యాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సాభాసాన్తఃకరణనిష్ఠదుఃఖాదీత్యత్ర ప్రమాణాభావాత్కథం సిద్ధసాధనత్వమిత్యాశఙ్క్య దుఃఖ్యహమిత్యాదిప్రత్యక్షస్య తత్ర ప్రమాణత్వాదుక్తానుమానస్య సిద్ధసాధ్యతయా పరిశేషాసిద్ధిరిత్యాహ —
దుఃఖస్యేతి ।
యత్ర రూపాదిమతి దేహే దాహచ్ఛేదాది దృష్టం తత్రైవ తత్కృతదుఃఖాద్యుపలమ్భాన్నాఽఽత్మనస్తద్వత్త్వమితి హేత్వన్తరమాహ —
రూపాదితి ।
యత్త్వాత్మమనఃసంయోగాదాత్మని బుద్ధ్యాదయో నవ వైశేషికా గుణా భవన్తీతి తద్దూషయతి —
మనఃసంయోగజత్వేఽపీతి ।
దుఃఖస్యాఽఽత్మని మనఃసంయోగజత్వేఽభ్యుపగతేఽపి మనోవదాత్మనః సంయోగిత్వాత్సావయవత్వాదిప్రసంగాదాత్మత్వమేవ న స్యాదిత్యర్థః ।
తత్ర సంయోగిత్వేన సక్రియత్వం సాధయతి —
నహీతి ।
సంప్రతి సక్రియత్వేన సావయవత్వం ప్రతిపాదయతి —
న చేతి ।
యద్వా దుఃఖాద్యాత్మనో విక్రియేతి కైశ్చిదిష్టత్వాత్తస్య సక్రియత్వమవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆత్మా న పరిణామీ నిరవయవత్వాన్నభోవదితి భావః ।
కిఞ్చాఽఽత్మా న గుణీ నిత్యత్వాత్సామాన్యవదిత్యాహ —
అనిత్యేతి ।
నిత్యం పశ్యామ ఇతి శేషః । వాశబ్దో నఞనుకర్షణార్థః ।
ఆకాశే వ్యభిచారమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆకాశస్య నిత్యత్వం చేత్ ‘ఆత్మన ఆకాశః సంభూతః’(తై. ఉ. ౨ । ౧। ౧) ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధః స్యాదితి సూచయితుమాగమవాదిభిరిత్యుక్తమ్ ।
పరమాణ్వాదౌ వ్యభిచారమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చాన్య ఇతి ।
న తావదణవః సన్తి త్ర్యణుకేతరసత్త్వే మానాభావాద్దిశశ్చాఽఽకాశేఽన్తర్భవన్తి కాలస్తు ‘సర్వే నిమేషా జజ్ఞిర’ ఇత్యాదిశ్రుతేరుత్పత్తిమాన్మనోఽప్యన్నమయం శ్రుతిప్రసిద్ధమతో న క్వచిద్వ్యభిచార ఇతి భావః ।
యస్మిన్విక్రియమాణే తదేవేదమితి బుద్ధిర్న విహన్యతే తదపి నిత్యమితి న్యాయేన పరిణామవాదీ శఙ్కతే —
విక్రియమాణమితి ।
తత్ప్రత్యయస్తదేవేదమితి ప్రత్యయః ।
విక్రియాం వదతా ద్రవ్యస్యావయవాన్యథాత్వం వాచ్యం తదేవ తస్యానిత్యత్వమత్యన్తాభావస్య ప్రామాణికత్వే దుర్వచత్వాదితి పరిహరతి —
న ద్రవ్యస్యేతి ।
ఆత్మనః సక్రియత్వం సావయవత్వం వాఽఽస్తు తథాఽపి నానిత్యత్వమితి స్యాద్వాదీ శఙ్కతే —
సావయవత్వేఽపీతి ।
యత్సావయత్వం తదవయవసంయోగకృతం యథా పటాది తథా సతి సంయోగస్య విభాగావసానత్వాదవయవవిభాగే ద్రవ్యనాశోఽవశ్యమ్భావీతి దూషయతి —
న సావయవస్యేతి ।
యత్సావయవం తదవయవసంయోగపూర్వకమితి న వ్యాప్తిః ।
సావయవేష్వేవ వజ్రాదిష్వవయవసంయోగపూర్వకత్వే ప్రమాణాభావాదితి శఙ్కతే —
వజ్రాదిష్వితి ।
విమతమవయవసంయోగపూర్వకం సావవయత్వాత్పటవదిత్యనుమానేన పరిహరతి —
నానుమేయత్వాదితి ।
ఆత్మనో మనఃసంయోగజన్యదుఃఖాదిగుణత్వే సావయవత్వసక్రియత్వానిత్యత్వాదిప్రసంగం ప్రతిపాద్య ప్రకృతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆత్మనోఽనర్థధ్వంసార్థశాస్త్రారమ్భాన్యథానుపపత్త్యా సంసారితేత్యర్థాపత్త్యా శఙ్కతే —
పరస్యేతి ।
అవిద్యావిద్యమానమాత్మస్థమనర్థభ్రమం నిరాకర్తుం తదారమ్భః సంభవతీత్యన్యథోపపత్త్యా సమాధత్తే —
నావిద్యేతి ।
పరస్యైవావిద్యాకృతసంసారిత్వభ్రాన్తిధ్వంసార్థం శాస్త్రమిత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
ఆత్మనీతి ।
యత్తు పరస్యాదుఃఖిత్వమన్యస్య చ దుఃఖినోఽసత్త్వం తత్రాఽఽహ —
కల్పితేతి ।
న తావత్పరస్మాదన్యో దుఃఖీ ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః । స పునరనాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానసంబన్ధాత్తజ్జన్యైర్బుద్ధ్యాదిభిరైక్యాధ్యాసమాపన్నః సంసరతి । తథా చ కల్పితాకారద్వారా దుఃఖినః పరస్యాఽఽత్మనోఙ్గీకారాన్నార్థాపత్తేరుత్థానమిత్యర్థః ।
పరస్య ప్రవేశే ప్రాప్తాం దోషపరమ్పరాం పరాకృత్య తత్ప్రవేశస్వరూపం నిరూపయతి —
జలేతి ।
యథా జలే సూర్యాదేః ప్రతిబిమ్బలక్షణః ప్రవేశో దృశ్యతే తథాఽఽత్మనోఽపి సృష్టే కార్యే కాల్పనికః ప్రవేశ ఇత్యర్థః ।
అనవచ్ఛిన్నాద్వయచిద్ధాతోర్వస్త్వన్తరేణ సన్నికర్షాసంభవాన్న ప్రతిబిమ్బాఖ్యప్రవేశః సంభవతీత్యాశఙ్క్య వస్త్వన్తరకల్పనయా కల్పితసన్నికర్షాద్యాదాయ ప్రతిబిమ్బపక్షం సాధయతి —
ఆత్మేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
ప్రాగుత్పత్తేరిత్యాదినా ।
స్వాభిప్రేతం ప్రవేశం ప్రతిపాద్య పరేష్టం పరాచష్టే —
న త్వితి ।
కుతశ్చిద్దిశో దేశాత్కాలాచ్చాపక్రమణేన దిగన్తరే దేశాన్తరే కాలాన్తరే చ ప్రాప్తిలక్షణ ఇతి యావత్ ।
యత్తు పరస్మాదన్యస్య ప్రవేష్టృత్వమితి తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
అథేదం ప్రవేశాది వస్తుతో విద్యమానమస్తు కిమిత్యావిద్యం కల్ప్యతే తత్రాఽఽహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
ఆత్మజ్ఞానార్థత్వేన ప్రవేశాదీనాం కల్పితత్వాత్తద్వాక్యానాం న స్వార్థే పర్యవసానమిత్యర్థః ।
ఫలవత్సన్నిధావఫలం తదఙ్గమితి న్యాయమాశ్రిత్యోక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
ఉపలబ్ధేరిత్యాదినా ।
తతఃశబ్దో భక్తియోగపరామర్శీ । తదిత్యాత్మజ్ఞానముచ్యతే ।
తస్యాగ్ర్యత్వం సాధయతి —
ప్రాప్యతే హీతి ।
సృష్ట్యాదివాక్యానామైక్యజ్ఞానార్థత్వే హేత్వన్తరమాహ —
భేదేతి ।
కల్పితం ప్రవేశం ప్రతిపాదితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కా పునరస్య ప్రవేశస్య మర్యాదేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆ నఖాగ్రేభ్య ఇతి ।
సంభవతి మర్యాదాన్తరే కిమితి ప్రవేశస్యేయమేవ మర్యాదేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నఖాగ్రేతి ।
దృష్టాన్తద్వయమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి —
తత్రేతి ।
ప్రవేశాధారో దేహాదిః సప్తమ్యర్థః ।
ప్రథమోదాహరణప్రతీకోపాదానమ్ —
యథేతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
లోక ఇతి ।
తత్ర ప్రవేశితత్వం క్షురస్య కథం సిద్ధమత ఆహ —
అన్తఃస్థ ఉపలభ్యత ఇతి ।
విశ్వమ్భరశబ్దస్యాగ్నివిషయత్వం వ్యుత్పాదయతి —
విశ్వస్యేతి ।
తస్య తద్భర్తృత్వం మహాభూతత్వాజ్జాఠరత్వాద్వా ద్రష్టవ్యమ్ ।
కాష్ఠాదావగ్నేరవహితత్వే యుక్తిమాహ —
తత్రేతి ।
దృష్టాన్తద్వయే వివక్షితమంశమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
యథేత్యాదినా ।
ఆత్మనో జాగ్రత్స్వప్నయోర్దేహే ద్వయీ వృత్తిః స్వాపే తు సామాన్యవృత్తిరేవేత్యవాన్తరవిభాగమాహ —
తత్ర హీతి ।
అవస్థాద్వయం సప్తమ్యర్థ; న కేవలం విశేషవృత్తిరేవ తదోపలబ్ధా కిన్తు సామాన్యవృత్తిశ్చేతి చకారార్థః । అవస్థాన్తరే సైవేత్యపి తస్యైవార్థః ।
వాక్యాన్తరమవతారయితుం భూమికామాహ —
తస్మాదితి ।
యస్మాదుభయీ వృత్తిరాత్మనః శరీరే దృశ్యతే తస్మాత్తత్రైవ జలసూర్యవదవిద్యయా ప్రవిష్టోఽయమితి యోజనా ।
వ్యాకృతాజ్జగతః సకాశాదాత్మానం పృథక్కర్తుం తం న పశ్యన్తీతి వాక్యం తద్వ్యాచష్టే —
తమాత్మానమితి ।
విశిష్టం పశ్యన్తోఽపి కేవలమాత్మానం న పశ్యన్తీతి యావత్ ।
చాక్షుషత్వనిషేధస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే —
నోపలభన్త ఇతి ।
ఉక్తనిషేధమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
ప్రతిషేధ్యస్య ప్రాప్తిం దర్శయన్పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
’తన్నామరూపాభ్యాం’ ।
స ఎష ఇత్యాదివాక్యానాం జ్ఞానార్థత్వే మానమాహ —
రూపమితి ।
విశిష్టస్య దర్శనేఽపి పూర్ణస్యాదర్శనే హేతూక్తిరనన్తరవాక్యమిత్యాహ —
తత్రేతి ।
ప్రతిజ్ఞావాక్యార్థే స్థితే సతీతి యావత్ । తస్మాత్తద్దర్శనేఽపి పూర్ణస్యాదర్శనమితి శేషః ।
విశిష్టస్యాపి పూర్ణత్వమాత్మత్వాదన్యథా ప్రాణనాదికర్తృత్వాయోగాదితి శఙ్కతే —
కుత ఇతి ।
ప్రాణనాదిక్రియాకర్తా ప్రాణాదిభిః సంహతత్వాత్పూర్ణో న భవతీత్యుత్తరవాక్యైరుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
ఆత్మని ప్రాణశబ్దప్రవృత్తిముపపాదయతి —
ప్రాణనక్రియాకర్తృత్వాదితి ।
తత్కర్తృత్వాదాత్మా ప్రాణ ఉచ్యతే ప్రాణితీతి వ్యుత్పత్తేరితి యోజనా ।
సదృష్టాన్తమేవకారార్థమాహ —
నాన్యామితి ।
ఎవకారార్థమనూద్య హేత్వర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
స్వాపావస్థాయాం సమస్తకరణోపసంహారేఽపి ప్రాణస్య వ్యాపారదర్శనాత్ప్రాధాన్యావగమాత్ప్రాణన్నిత్యాదివాక్యమాదౌ వ్యాఖ్యాయ క్రియాశక్తిత్వేన ప్రాణసాదృశ్యాద్వాచో వదన్నిత్యేతత్పూర్వకముత్తరవాక్యాని వ్యాచష్టే —
తథేత్యాదినా ।
ప్రాణనవదనాభ్యామనుక్తకర్మేన్ద్రియవ్యాపారముపలక్ష్య వాక్యద్వయతాత్పర్యమాహ —
ప్రాణన్నేవేతి ।
ప్రాణవాగాద్యుపాధిద్వారేణాఽఽత్మనీతి శేషః ।
దృష్టిశ్రుతిభ్యామనుక్తజ్ఞానేన్ద్రియవ్యాపారోపలక్షణం కృత్వాఽనన్తరవాక్యయోస్తాత్పర్యమాహ —
పశ్యన్నితి ।
చక్షురాద్యుపాధిద్వారాఽత్మనీతి పూర్వవత్ ।
ఉక్తబుద్ధీన్ద్రియవ్యాపారాభ్యామనుక్తం తద్వ్యాపారముపలక్ష్యాఽఽత్మనః స్రష్టృత్వాదిపరిచ్ఛేదో న సిద్ధ్యతి సంబన్ధం వినోపలక్షణాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నామరూపేత్యాదినా ।
ప్రకాశ్యప్రకాశకాతిరిక్తజ్ఞేయాభావాత్తదుపలమ్భే చ చక్షుఃశ్రోత్రయోరివ త్వగాదేరపి కరణత్వాదేకార్థత్వరూపసంబన్ధాదుపలక్షణసంభవాదాత్మనః స్రష్టృత్వాదిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తథాప్యుక్తకర్మేన్ద్రియవ్యాపారేణానుక్తతద్వ్యాపారోపలక్షణాదాత్మనో న గన్తృత్వాదిపరిచ్ఛేదః సంగచ్ఛతే వినా సంబన్ధముపలక్షణాసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రియా చేత్యాదినా ।
సర్వా క్రియా నామరూపవ్యఙ్యా ప్రాణాశ్రయా చ తత్ర ప్రాణాశ్రయనామవిషయోచ్చారణక్రియావ్యఞ్జకత్వం వాచో హస్తాదీనాం తదాశ్రయాదానాదివ్యఞ్జకతా తస్మాదేకాశ్రయక్రియావ్యఞ్జకత్వయోగాదుపలక్షణసంభావాదాత్మనో గన్తృత్వాదిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
శక్తిద్వయోద్భవోక్త్యా సమస్తసంసారస్య ప్రతీచ్యధ్యాసోఽత్ర వివక్షిత ఇత్యాహ —
ఎతదేవేతి ।
ఉద్భూతం శక్తిద్వయమేతచ్ఛబ్దార్థః, ఉక్తేఽర్థే వాక్యశేషమనుకూలయతి —
త్రయమితి ।
ఆత్మా మన్వానః సన్మన ఇత్యుచ్యతే మనుత ఇతి వ్యుత్పత్తేరితి వాక్యాన్తరం వ్యాచష్టే —
మన్వాన ఇతి ।
కరణే ప్రసిద్ధస్య మనఃశబ్దస్య కథమాత్మని వృత్తిరిత్యాశఙ్క్య వ్యుత్పత్తిభేదమాహ —
జ్ఞానశక్తీత్యాదినా ।
ఆత్మాదిశబ్దేభ్యో విశేషమాహ —
తానీతి ।
కృత్స్నాత్మవస్త్వవద్యోతకాని న భవన్తీత్యేతదేవ స్ఫుటయతి —
ఎవం హీతి ।
ప్రాణాదీనాం కర్మనామత్వే సతీతి యావత్ । అవద్యోత్యమానోఽపి న కృత్స్నో దృష్టః స్యాదితి శేషః ।
అకృత్స్నదర్శినోఽప్యాత్మదర్శిత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
స య ఇతి ।
ఆత్మోపాసితురాత్మదర్శనాసత్త్వమయుక్తమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
తస్మాద్విశిష్టాత్మదర్శీ న బ్రహ్మాత్మత్వదర్శీతి శేషః ।
ఉపాస్తిర్జ్ఞానముపాస్త ఇతి న జానాతి స్వభావాదుపాసనమిత్యుక్తత్వాత్ । తథా చ జానన్న జానాతీతి వ్యాహతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యావదితి ।
ఎవం వేదేత్యేతదేవ వివ్రియతే —
పశ్యామీత్యాదినా ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం విద్యాసూత్రమవతారయతి —
కథమితి ।
తత్ర వ్యాఖ్యేయం పదమాదత్తే —
ఆత్మేతీతి ।
తద్వ్యాచష్టే ప్రాణాదీనీతి ।
తస్మిన్దృష్టే పూర్వోక్తదోషపరాహిత్యం దర్శయతి —
స తథేతి ।
తత్తద్విశేషణవ్యాప్తిద్వారేణేతి యావత్ ।
కథం తత్తద్విశేషోపసంహారీ తేన తేనాఽత్మనా తిష్ఠన్కృత్స్నః స్యాత్తత్రాహ —
వస్తుమాత్రేతి ।
స్వతోఽస్య ప్రాణనాదిసంబన్ధే సంభవతి కిమిత్యుపాధిసంబన్ధేనేత్యాసంక్యాఽఽహ —
తథా చేతి ।
ఆత్మని సర్వోపసంహారవతి దృష్టే పూర్వోక్తదోషాభావాత్తం పశ్యన్నేవాఽఽత్మదర్శీత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యథోక్తాత్మోపాసనే పూర్వోక్తదోషాభావే ప్రాగుక్తమేవ హేతుం స్మారయతి —
ఎవమితి ।
తస్యార్థం స్ఫోరయతి —
స్వేనేతి ।
వాఙ్మనసాతీతేనాకార్యకరణేన ప్రత్యగ్భూతేనేతి యావత్ ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
తస్మాద్యథోక్తమాత్మానమేవోపాసీతేతి శేషః । అస్యైవ ద్యోతకో ద్వితీయో హిశబ్దః ।
విద్యాసూత్రం విధిస్పర్శం వినా వివక్షితేఽర్థే వ్యాఖ్యాయాపూర్వవిధిరయమితి పక్షం ప్రత్యాహ —
ఆత్మేత్యేవేతి ।
అత్యన్తాప్రాప్తార్థో హ్యపూర్వవిధిర్యథా స్వర్గకామోఽగ్నిహోత్రం జుహుయాదితి । నాయం తథా పక్షే ప్రాప్తత్వాదాత్మోపాసనస్య । తస్య తత్ప్రాప్తిశ్చ పురుషవిశేషాపేక్షయా విచారావసానే స్పష్టీభవిష్యతీత్యర్థః ।
ఇదానీమాత్మజ్ఞానస్యావిధేయత్వఖ్యాపనార్థం వస్తుస్వభావాలోచనయా నిత్యప్రాప్తిమాహ —
యత్సాక్షాదితి ।
ఉత్పాద్యతాముక్తశ్రుతిభిరాత్మవిజ్ఞానం కిం తావతేత్యత ఆహ —
తత్రేతి ।
కారకాదీత్యాదిపదం తదవాన్తరభేదవిషయమ్ ।
నన్వవిద్యాయామపనీతాయామపి రాగద్వేషాదిసద్భావాద్వైధీ ప్రవృత్తిః స్యాన్నహి విద్వదవిదుషోర్వ్యవహారే కశ్చిద్విశేషః ‘పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాది’తి న్యాయాదత ఆహ —
తస్యామితి ।
బాధితానువృత్తిమాత్రాన్న వైధీ ప్రవృత్తిరబాధితాభిమానమన్తరేణ తదయోగాదితి భావః ।
విదుషః సుషుప్తతుల్యత్వం వ్యావర్తయతి —
పారిశేష్యాదితి ।
శ్రౌతజ్ఞానాత్పూర్వమపి సర్వాసాం చిత్తవృత్తీనాం జన్మనైవాఽఽత్మచైతన్యవ్యఞ్జకత్వాత్ప్రాప్తమాత్మజ్ఞానం శ్రౌతే తు జ్ఞానే నాస్త్యనాత్మేతి స్ఫురణమాత్మజ్ఞానమేవేతి నిత్యప్రాప్తిమభిప్రేత్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
అస్మిన్పక్ష ఇతి నిత్యప్రాప్తత్వపక్షోక్తిః ।
అపూర్వవిధివాదీ శఙ్కతే —
తిష్ఠతు తావదితి ।
సర్వేషాం స్వభావతో విషయప్రవణానీన్ద్రియాణి నాఽఽత్మజ్ఞానవార్తామపి మృష్యన్తే తదత్యన్తాప్రాప్తత్వాదాత్మజ్ఞానే భవత్యపూర్వవిధిరితి భావః ।
విశిష్టస్యాధికారిణః శాబ్దజ్ఞానం శబ్దాదేవ సిద్ధమితి కథమప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జ్ఞానేతి ।
న ఖల్వత్ర శాబ్దజ్ఞానం వివక్షితం కిన్తూపాసనమ్ । ఉపాసనం నామ మానసం కర్మ తదేవ జ్ఞానావృత్తిరూపత్వాజ్జ్ఞానమిత్యేకత్వే సత్యప్రాప్తత్వాద్విధేయమిత్యర్థః ।
తయోరేకత్వం వివృణోతి —
నేత్యాదినా ।
అనేన హీత్యాదౌ వేదశబ్దస్యార్థాన్తరవిషయత్వవన్న స వేదేత్యత్రాపి కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యఽఽహ —
అనేనేతి ।
ఉక్తశ్రుతిభ్యో యద్విజ్ఞానం శ్రుతం తదుపాసనమేవేతి యోజనా । ‘స యోఽత ఎకైకముపాస్తే’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యుపక్రమాత్ ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ ఇత్యుపసంహారాచ్చ న స వేదేత్యత్ర తావద్వేదశబ్దస్యోపాసనార్థత్వమేష్టవ్యమన్యథోపక్రమోపసంహారవిరోధాత్ । తథా చార్ధవైశసాసంభవాదుపాసనమేవ సర్వత్ర వేదనం న తచ్చ సర్వథైవాప్రాప్తమితి తస్మిన్నపూర్వవిధిః స్యాదితి భావః ।
ఇతశ్చ తస్మిన్నేష్టవ్యో విధిరిత్యాహ —
న చేతి ।
అతః ప్రవర్తకో విధిరుపేయ ఇతి శేషః ।
స చాత్యన్తాప్రాప్తవిషయత్వాన్నియమాదిరూపో న భవతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మోపాస్తిర్విధేయేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
కర్మవిధీతి ।
కర్మాత్మజ్ఞానవిధ్యోః శబ్దానుసారేణావిశేషమభిదధాతి —
యథేత్యాదినా ।
సంప్రత్యర్థతోఽప్యవిశేషమాహ —
మానసేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
యది క్రియా విధీయతే కథం జ్ఞానాత్మికేతి విశేష్యతే తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
ఇతశ్చాఽత్మోపాసనే విధిరస్తీత్యాహ —
భావనేతి ।
వేదాన్తేషు భావనోపేక్షితాంశత్రయోపపత్తిం విశదయితుం దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
భావనాయా విధీయమానత్వే సతీతి శేషః । ప్రేరణాధర్మకః శబ్దవ్యాపారః స్వజ్ఞానకరణకః స్తుత్యాదిజ్ఞానేతికర్తవ్యతాకః పురుషప్రయత్నభావ్యనిష్ఠః శబ్దభావనోచ్యతే ।
స్వర్గం యాగేన ప్రయాజాదిభిరుపకృత్య సాధయేదితి పురుషప్రవృత్తిరర్థభావనేతి విభాగః దృష్టాన్తస్థమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
తథేత్యాదినా ।
త్యాగో నిషిద్ధకామ్యవర్జనమ్ । ఉపరమో నిత్యనైమిత్తికత్యాగః । తితిక్షాదీత్యాదిపదం సమాధానాదిసంగ్రహార్థమిత్యంశత్రయమితి సంబన్ధః । శాస్త్రం ‘శాన్తో దాన్త’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇత్యాది । ఉక్తప్రకారమంశత్రయమన్యదపి సులభమితి వక్తుమాదిపదమ్ ।
విధియుక్తానాం వేదాన్తానాం కార్యపరత్వేఽపి తద్ధీనానాం తేషాం వస్తుపరతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా చేతి ।
విధ్యుద్దేశత్వేన తచ్ఛేషత్వేనేతి యావత్ ।
అస్థూలాదివాక్యానామారోపితద్వైతనిషేధేనాద్వయం వస్తు సమర్పయతాం కథముపాస్తివిధిశేషత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నేత్యాదినా ।
’బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇత్యాదీనాం ఫలార్పకత్వేనోపాస్తివిధ్యుపయోగమభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఫలఞ్చేతి ।
మోక్షో బ్రహ్మప్రాప్తిః ।
ఆత్మోపాసనం విధేయమితి పక్షముక్త్వా పక్షాన్తరమాహ —
అపర ఇతి ।
తస్యానుపయోగమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేనేతి ।
శాబ్దస్య జ్ఞానస్యాసంస్పృష్టాపరోక్షాత్మవిషయత్వాభావమితిశబ్దేన హేతూకరోతి ।
జ్ఞానాన్తరం వేదాన్తేషు విధేయమిత్యత్ర మానమాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
పక్షద్వయే ప్రాప్తే ప్రథమపక్షం ప్రత్యాహ —
నార్థాన్తరాభావాదితి ।
తత్ర నఞర్థమేవ స్వయం వ్యాచష్టే —
న చేతి ।
శాబ్దజ్ఞానవతో విషయాభావాన్న విధిః సంభవత్యవిద్యాతత్కార్యనివృత్తౌ స్వయం ఫలావస్థత్వాచ్చేత్యర్థః ।
హేతుభాగం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
ఆత్మోపదేశేనానాత్మనిషేధద్వారా వాక్యోత్థజ్ఞానాతిరేకేణేతి యావత్ ।
కర్తవ్యాన్తరాభావేఽపి వాక్యజన్యవిజ్ఞానమేవ విధేయం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్ర హీతి ।
దృష్టాన్తేఽపి వాక్యోత్థజ్ఞానాతిరేకేణ పురుషప్రవృత్తిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
తదనుష్ఠానం తర్హి వాక్యార్థజ్ఞానాధీనమితి వ్యర్థో విధిస్తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
అధికారో విధిపురుషసంబన్ధస్తత్కృతజ్ఞానాపేక్షమనుష్ఠానమిత్యర్థవాన్విధిరిత్యర్థః ।
తర్హి ప్రకృతేఽపి వాక్యోత్థజ్ఞానవ్యతిరేకేణ పురుషవ్యాపారసంభవాద్విధిసాఫల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నత్వితి ।
అథ విమతం ప్రవర్తకం వైదికజ్ఞానత్వాద్విధివాక్యోత్థజ్ఞానవదిత్యాశఙ్క్య ప్రవర్తకవిషయత్వముపాధిరిత్యాహ —
నహీతి ।
మిథ్యాజ్ఞానానివర్తకత్వముపాధ్యన్తరమాహ —
అబ్రహ్మేతి ।
వాక్యోత్థజ్ఞానస్య తన్నివర్తకత్వేఽపి ప్రవర్తకత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ద్వితీయోపాధేః సాధనవ్యాప్తిం శఙ్కతే —
వాక్యేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యధీపరవాక్యోత్థవిజ్ఞానస్యాజ్ఞానతత్కార్యధ్వంసిత్వధ్రౌవ్యాన్న సాధనవ్యాప్తిరిత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
తద్వాదిత్వాద్వస్తుపరత్వాదితి యావత్ ।
ఉక్తానాం వాక్యానాం విధ్యపేక్షితార్థసమర్పకత్వేన తచ్ఛేషత్వం శఙ్క్తితమనుభాషతే —
ద్రష్టవ్యేతి ।
సిద్ధాన్తోపక్రమేణ సమాహితమేతదిత్యాహ —
నేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
ఆత్మేతి ।
పరోక్తముద్భావయతి —
ఆత్మస్వరూపేతి ।
కుత్ర తర్హి విధిరాత్మజ్ఞానే వా వాక్యశ్రవణే వా తదర్థజ్ఞానస్మృతిసన్తానే వా చిత్తవృత్తినిరోధే వా ? నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
నాఽఽత్మవాదీతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే —
తచ్ఛ్రవణేఽపీతి ।
అనిష్టార్థవాదివాక్యస్యాసత్యాదిలక్షణస్య విధిం వినా శ్రవణాత్తత్త్వమాదేరపి తస్మాదృతే శ్రవణమవిరుద్ధమిత్యభిసన్ధాయ దోషాన్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
తత్త్వమాదిశ్రవణప్రయోజకో విధిరాత్మనోఽపి ప్రయుఙ్క్తే శ్రవణమితి చేన్నైవం స ఖల్వధ్యయనవిధిరన్యో వా ? ఆద్యే తదపేక్షయా శ్రుతస్య తత్త్వమస్యాదేః స్వార్థబోధిత్వం కర్మవాక్యవదితి స్వార్థనిష్ఠత్వావిశేషః, ద్వితీయే తస్యాప్రమాణత్వాత్తదీయస్వపరనిర్వాహకత్వం దూరోత్సారితమిత్యభిప్రేత్యానవస్థాం వివృణోతి —
యథేత్యాదినా ।
తృతీయమాశఙ్కతే —
వాక్యజనితేతి ।
తతః సా విధేయేతి శేషః ।
తస్యా విధేయత్వం దూషయతి —
నేతి ।
అర్థప్రాప్తిం వివృణోతి —
యదైవేతి ।
అనాత్మస్మృతిహేత్వజ్ఞాననివృత్తౌ తత్కార్యస్మృత్యనుపపత్తేః స్వభావబలప్రాప్తైవాఽఽత్మస్మృతిరిత్యుక్తమిదానీమనాత్మస్మృతేరనర్థత్వస్యాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వాచ్చాఽఽత్మస్మృతిః స్వభావప్రాప్తేత్యాహ —
అనర్థత్వేతి ।
అనాత్మనోఽనర్థత్వనిశ్చయాచ్చ తదీయస్మృత్యనుపపత్తావితరస్మృతిరర్థప్రాప్తేత్యాహ —
ఆత్మావగతావితి ।
ఆత్మనశ్చ పరమేష్టత్వావగమాదర్థప్రాప్తా తదీయస్మృతిరిత్యాహ —
ఆత్మవస్తునశ్చేతి ।
అర్థప్రాప్త్యా విధేయత్వాభావముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అనాత్మస్మృతిహేత్వజ్ఞానాభావాదిస్తచ్ఛబ్దార్థః । అర్థతః చిదేకరసాత్మస్వభావబలాదితి యావత్ ।
దృష్టఫలత్వాచ్చాఽత్మస్మృతిర్న విధేయేత్యాహ —
శోకేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానమేవ సా నివర్తయతి న శోకాదీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విపరీతేతి ।
ఆత్మస్మృతేః శోకాదినివర్తకత్వే మానమాహ —
తథా చేతి ।
చతుర్థముత్థాపయతి —
నిరోధస్తర్హీతి ।
యది వాక్యోత్థజ్ఞానాదేరవిధేయత్వం తర్హి చిత్తవృత్తినిరోధో ముక్తిసాధనత్వేన విధీయతాం తస్యోక్తజ్ఞానాదేరర్థాన్తరత్వాదిత్యర్థః ।
చోద్యమేవ వివృణోతి —
అథాపీతి ।
అర్థాన్తరత్వాత్తస్య విధేయతేతి శేషః ।
తస్య ముక్తిహేతుత్వేన విధేయత్వే యోగశాస్త్రం సంవాదయతి —
తన్త్రాన్తరేష్వితి ।
’అథ యోగానుశాసనమి’తి నిఃశ్రేయసహేతుః సమాధిః సూత్రితస్తస్య చ లక్షణముక్తం ‘యోగశ్చిత్తవృత్తినిరోధ’(యో.సూ.౧-౨) ఇతి । తన్నిరోధావస్థాయాం చాఽఽత్మనః స్వరూపప్రతిష్ఠత్వం కైవల్యమాఖ్యాతం తదా ద్రష్టుః స్వరూపేఽవస్థానమిత్యేవం యోగశాస్త్రే ముక్తిహేతుత్వేనేష్టో నిరోధవిధిరిత్యర్థః ।
యోగశాస్త్రాదపి బలవతీం శ్రుతిమాశ్రిత్యోత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
చిత్తవృత్తినిరోధస్య ముక్తిహేతుత్వేఽపి న విధేయత్వం విధిం వినా తత్సిద్ధేరిత్యాహ —
అనన్యేతి ।
న తావద్యథాకథఞ్చిన్నిరోధో విధేయః సర్వస్యాపి తత్సంభవాద్విధివైయర్థ్యాన్నాపి సర్వాత్మనా తన్నిరోధో విధేయో జ్ఞానాదేవ తత్సిద్ధేర్విధ్యానర్థక్యాదిత్యర్థః ।
’నాన్యః పన్థా విద్యతే’ ‘జ్ఞానాదేవ తు కైవల్యమి’త్యాదిశాస్త్రమనుసరన్నుపేత్యవాదం త్యజతి —
అభ్యుపగమ్యేతి ।
నిరోధస్య ముక్తిహేతుత్వమిదమా పరామృష్టమ్ । యోగశాస్త్రమపి శ్రుతిస్మృతివిరోధే న ప్రమాణమ్ । ‘ఎతేన యోగః ప్రయుక్త’(బ్ర. సూ. ౨.౧.౩) ఇతి న్యాయాదితి భావః ।
వేదాన్తేషు విధేయాభావోక్త్యా విధిర్నిరస్తః సంప్రత్యంశత్రయవతీ భావనా తేష్వస్తీత్యుక్తం దూషయతి —
ఆకాఙ్క్షేతి ।
తదేవ స్ఫుటయితుముక్తమనువదతి —
యదుక్తమితి ।
ఆగమావష్టమ్భేన నిరాచష్టే —
తదసదితి ।
విధిమన్తరేణ వాక్యార్థజ్ఞానే ప్రవృత్త్యయోగాద్వైధమేవ జ్ఞానం సర్వాకాఙ్క్షానివర్తకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
యథా కర్మకాణ్డే స్వాధ్యాయవిధేరర్థావబోధపర్యన్తత్వేన జ్యోతిష్టోమాదివిధ్యర్థజ్ఞానే విధ్యన్తరం నాపేక్షతే తథా జ్ఞానకాణ్డేఽపి స్యాదిత్యర్థః ।
తత్రాపి వేదః కృత్స్నోఽధిగన్తవ్య ఇతి విధ్యన్తరప్రయుక్తమేవ వాక్యార్థజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విధ్యన్తరేతి ।
శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసంగాచ్చ న విధిశేషత్వం వేదాన్తానామిత్యాహ —
న చేతి ।
వేదాన్తః స్వార్థే న మానం సిద్ధార్థవాక్యత్వాత్సోఽరోదీదిత్యాదివదిత్యనుమానాత్తేషాం విధిశేషత్వం ప్రామాణ్యార్థమేష్టవ్యమితి శఙ్కతే —
వస్తుస్వరూపేతి ।
తదేవానుమానం ప్రపఞ్చయతి —
అథాపీతి ।
విధేరశ్రుతత్వేఽపీతి యావత్ ।
ఫలవన్నిశ్చితజ్ఞానాజనకత్వముపాధిరితి మన్వానః సమాధత్తే —
న విశేషాదితి ।
నఞర్థం స్పష్టయతి —
న వాక్యస్యేతి ।
విశేషం వ్యాచష్టే —
కిం తర్హీతి ।
తస్య ప్రామాణ్యప్రయోజకత్వమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం దర్శయతి —
తద్యత్రేతి ।
సామాన్యన్యాయం ప్రకృతే యోజయన్పృచ్ఛతి —
కిఞ్చేతి ।
కిం తేషు తాదృగ్జ్ఞానముత్పద్యతే న వేతి ప్రశ్నార్థః ।
ద్వితీయేఽనుభవవిరోధః స్యాదితి మత్వా పక్షాన్తరమనూద్య ప్రత్యాహ —
ఉత్పద్యతే చేదితి ।
ప్రామాణ్యే హేతుసద్భావాన్నాప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
నిశ్చితజ్ఞానజనకత్వేఽపి ఫలవత్త్వవిశేషణమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కింవేతి ।
విద్వదనుభవఫలశ్రుతిసిద్ధం విశేషణమితి భావః ।
దృష్టాన్తం విఘటయితుం ప్రశ్నాన్తరం ప్రస్తౌతి —
ఎవమితి ।
వేదాన్తేష్వివేతి యావత్ । కిం వా నేతి శేషః ।
ఆద్యే సాధ్యవైకల్యం మత్వా ద్వితీయం దూషయతి —
న చేదితి ।
తర్హి తద్దృష్టాన్తేన తత్త్వమస్యాదేరపి స్యాదప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదప్రామాణ్య ఇతి ।
విమతం స్వార్థే మానం యథోక్తజ్ఞానజనకత్వాద్దర్శాదివాక్యవదితి భావః ।
విపక్షే దోషమాహ —
తదప్రామాణ్యే చేతి ।
ప్రవర్తకజ్ఞానజనకత్వముపాధిరితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సాధనవ్యాప్తిం ధునీతే —
ఆత్మేతి ।
ప్రవర్తకధీజనకత్వం ధర్మిణి నాస్తీత్యఙ్గీకరోతి —
సత్యమితి ।
తర్హి యథోక్తోపాధిసద్భావాదనుమానానుత్థానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నైష దోష ఇతి ।
న హి ప్రవర్తకధీజనకత్వం ప్రామాణ్యే కారణం నిషేధవాక్యేష్వప్రామాణ్యప్రసంగాత్ । న చ నివర్తకధీజనకత్వమపి తథా; విధావప్రామాణ్యప్రసంగాత్ । నోభయం ప్రత్యేకముభయకారణత్వాభావేనాప్రామాణ్యాదితి భావః ।
వేదాన్తేషు ప్రవర్తకధీజనకత్వాభావో న కేవలమదోషః కిన్తు గుణ ఇత్యాహ —
అలఙ్కారశ్చేతి ।
’ఆత్మానం చేది’త్యాదిశ్రుతే’రేతద్బుధ్వే’త్యాదిస్మృతేశ్చాఽఽత్మజ్ఞానం కృతకృత్యతానిదానమ్ । న చ జ్ఞానస్య ప్రవర్తకత్వే తద్యుక్తం ప్రవృత్తీనాం క్లేశాక్షేపకత్వాదతో యథోక్తజ్ఞానజనకత్వం వాక్యానాం భూషణమేవేత్యర్థః ।
శబ్దోత్థం జ్ఞానం విధేయమితి ప్రతిక్షిప్య పూర్వోక్తపక్షాన్తరమనువదతి —
యత్తూక్తమితి ।
ఉపాసనార్థత్వమిత్యాత్మోపాసనేన తత్సాక్షాత్కారం భావయేదిత్యేవమర్థత్వమిత్యర్థః ।
అభ్యుపగమవాదేన పరిహరతి —
సత్యమితి ।
యథోక్తేషు వాక్యేష్వాత్మోపాసనం తత్సాక్షాత్కారముద్దిశ్య విధీయతే చేత్ప్రకృతేఽపి వాక్యే తత్సంభవాన్నాపూర్వవిధిరితి ప్రక్రమో భజ్యేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి ।
కథం తర్హి విధ్యఙ్గీకారవాచోయుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పక్ష ఇతి ।
యథా పక్షే ప్రాప్తస్యావఘాతస్య వ్రీహీనవహన్తీతి నియమరూపో విధిరఙ్గీకృతస్తథాఽఽత్మోపాసనస్యాపి పక్షే ప్రాప్తస్య తదేవ కర్తవ్యం నానాత్మోపాసనమితి యో నియమస్తదర్థతా ప్రకృతవాక్యస్యేతి న ప్రక్రమవిరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
పాక్షికీం ప్రాప్తిముక్తామాక్షిపతి —
కథమితి ।
కా పునరత్రానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యావతేతి ।
ఆత్మని వాక్యోత్థే విజ్ఞానే సత్యనాత్మస్మృతిహేతూనాం మిథ్యాజ్ఞానాదీనామపనీతత్వాద్ధేత్వభావే ఫలాభావ ఇతి న్యాయేన తాసామసంభవాదాత్మస్మృతిసన్తతిరేవ పునః సదా స్యాత్ప్రకారాన్తరాయోగాదితి సిద్ధాన్తినోక్తత్వాన్నాఽఽత్మోపాసనస్య పక్షే ప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
తస్య నిత్యప్రాప్తిముక్తామఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
తర్హి నియమవిధివాచోయుక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
ఆత్మని నిత్యాపరోక్షసంవిదేకతానే స్మరణం విస్మరణం వా యద్యపి నోపపద్యతే తథాఽపి తయోస్తస్మిన్ననుభవసిద్ధత్వాన్నియమవిధేః సావకాశత్వమిత్యాశయేనాఽఽహ —
శరీరేతి ।
అథాఽఽరబ్ధఫలస్యాపి కర్మణః సమ్యగ్జ్ఞానాన్నివృత్తేర్న విదుషో వాగాదీనాం ప్రవృత్తిరత ఆహ —
లబ్ధేతి ।
యథా ముక్తస్యేషుపాషాణాదేరప్రతిబన్ధాద్యావద్వేగం ప్రవృత్తిరవశ్యమ్భావినీ తథా ప్రవృత్తఫలస్య కర్మణో జ్ఞానేనోపజీవ్యతయా తతో బలవత్త్వాత్తద్వశాద్విదుషోఽపి యావద్భోగం వాగాదిప్రవృత్తిధ్రౌవ్యమిత్యర్థః ।
ఆరబ్ధకర్మప్రాబల్యే ఫలితమాహ —
తేనేతి ।
ఆరబ్ధస్య కర్మణో యథోక్తేన న్యాయేన ప్రాబల్యే తద్వశాత్క్షుధాదిదోషో యదోద్భవతి తదాఽఽత్మని విస్మరణాదిసంభవాత్తజ్జ్ఞానప్రాప్తేః పాక్షికత్వాదవశ్యమ్భావికర్మాపేక్షయా తద్దౌర్బల్యం స్యాదిత్యర్థః ।
తథాఽపి నియమవిధ్యఙ్గీకారస్య కిమాయాతం తదాహ —
తస్మాదితి ।
జ్ఞానస్య పక్షే ప్రాప్తత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । ఆదిపదం బ్రహ్మచర్యశమదమాదిసంగ్రహార్థమ్ ।
విజ్ఞాయేత్యాదివాక్యానాం నియమవిధ్యర్థత్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆదిపదేన ప్రకృతమపి వాక్యం సంగృహ్యతే ।
తచ్ఛబ్దార్థమేవ స్పష్టయతి —
అన్యార్థేతి ।
శాబ్దజ్ఞానాదేవ పుమర్థసిద్ధేస్తస్య తదావృత్తేస్తృతీయజ్ఞానస్య వా విధేయత్వాభావాద్వేదాన్తాః శుద్ధే సిద్ధేఽర్థే మానమిత్యుక్తమిదానీమితిశబ్దప్రయుక్తం చోద్యముత్థాపయతి —
అనాత్మేతి ।
ఆత్మశబ్దాదూర్ధ్వమితిశబ్దప్రయోగాదాత్మశబ్దార్థస్యోపాస్యత్వేనావివక్షితత్వాదాత్మగుణకస్యానాత్మనోఽవ్యాకృతశబ్దితస్య ప్రధానస్యోపాసనమస్మిన్వాక్యే వివక్షితమిత్యర్థః ।
ఉక్తమేవార్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
అనాత్మోపాసనమేవాత్ర విధిత్సితమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
ఆత్మేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
పరేణేతి ।
తతో వైలక్షణ్యం దర్శయతి —
ఇహ త్వితి ।
వైలక్షణ్యాన్తరమాహ —
ఇతిపరశ్చేతి ।
వైలక్షణ్యఫలమాహ —
అత ఇతి ।
నాత్రానాత్మోపాసనం వివక్షితమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
హేత్వర్థం స్ఫుటయతి —
అస్యైవేతి ।
ఆత్మనశ్చేదుపాస్యత్వం తదా ప్రక్రమవిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —
ప్రవిష్టస్యేతి ।
ఆత్మనో దర్శనప్రతిషేధం ప్రకటయతి —
యస్యేతి ।
తస్యైవేతి నియమే హేతుమాహ —
ప్రకృతేతి ।
తచ్ఛబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వాత్ప్రవిష్టస్య చ ప్రకృతత్వాత్తస్య తేనోపాదానాదితి హేత్వర్థః ।
పూర్వపక్షం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ప్రాణనాదివిశిష్టస్య పరిచ్ఛిన్నత్వాత్తస్య దృష్టత్వేఽపి పూర్ణస్య న దృష్టతేతి నిషేధశ్రుతిపర్యవసానాన్నోపక్రమవిరోధోఽస్తీతి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ విశదయతి —
దర్శనేతి ।
కథమయమభిప్రాయభేద శ్రుతేరవగమ్యతే తత్రాఽఽహ —
ప్రాణనాదీతి ।
ప్రాణన్నేవేత్యాదినా క్రియావిశేషవిశిష్టత్వేనాఽఽత్మనో విశేషణాత్తస్య దృష్టత్వేఽపి నాసౌ పరిపూర్ణో దృష్టః స్యాదితి శ్రుతేరాశయో లక్ష్యతే కేవలస్య తు తస్యోపాస్యత్వమభిసంహితమకృత్స్నత్వదోషాభావాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన సాధయతి —
ఆత్మనశ్చేదితి ।
తస్యానుపాస్యత్వార్థం తద్వచనమర్థవదిత్యాశఙ్క్య తదుపాస్యత్వనిషేధస్యాఽఽత్మోపాస్యత్వే పర్యవసానమభిప్రేత్యాఽఽహ —
అతోఽనేకైకేతి ।
ఉపక్రమోపసంహారాభ్యాముపాస్యత్వమాత్మనో దర్శితమిదానీమితిశబ్దప్రయోగాదనాత్మోపాసనమిదమిత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
యస్త్వితి ।
ప్రయోగశబ్దాదుపరిష్టాత్సశబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
ఇతిశబ్దస్య యథోక్తార్థత్వాభావే దోషమాహ —
అన్యథేతి ।
న చాఽఽత్మనః స్వాతన్త్ర్యేణానుపాస్యత్వార్థమితిశబ్దోఽర్థవాన్పూర్వాపరవాక్యవిరోధాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఇతిశబ్దమన్తరేణ వాక్యప్రయోగే దోషమాహ —
తథేతి ।
తస్య శబ్దప్రత్యయవిషయత్వమిష్టమేవేతి చేత్తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
ఆత్మోపాస్యత్వవాక్యవైలక్షణ్యాదనాత్మోపాసనమేతదిత్యుక్తం తద్దూషయతి —
యత్త్వితి ।
ఆత్మైవ జ్ఞాతవ్యో నానాత్మేతి ప్రతిజ్ఞాయామత్ర హీత్యాదినా హేతురుక్తః సంప్రతి తదేతత్పదనీయమిత్యాదివాక్యాపోహ్యం చోద్యముత్థాపయతి —
అనిర్జ్ఞాతత్వేతి ।
ఉత్తరమాహ —
అత్రేతి ।
నిర్ధారణమేవ స్ఫోరయతి —
అస్మిన్నితి ।
నాన్యదిత్యుక్తత్వాదనాత్మనో విజ్ఞాతవ్యత్వాభావశ్చేదనేన హీత్యాదిశేషవిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —
కిం నేతి ।
తస్యాజ్ఞేయత్వం నిషేధతి —
నేతి ।
తస్యాపి జ్ఞాతవ్యత్వే నాన్యదితి వచనమనవకాశమిత్యాహ —
కిం తర్హీతి ।
తస్య సావకాశత్వం దర్శయతి —
జ్ఞాతవ్యత్వేఽపీతి ।
ఆత్మనః సకాశాదనాత్మనోఽర్థాన్తరత్వాత్తస్యాఽఽత్మజ్ఞానాజ్జ్ఞాతవ్యత్వాయోగాజ్జ్ఞాతవ్యత్వే జ్ఞానాన్తరమపేక్షితవ్యమేవేతి శఙ్కతే —
కస్మదితి ।
ఉత్తరవాక్యేనోత్తరమాహ —
అనేనేతి ।
ఆత్మన్యానాత్మజాతస్య కల్పితత్వాత్తస్య తదతిరిక్తస్వరూపాభావాత్తజ్జ్ఞానేనైవ జ్ఞాతత్వసిద్ధేర్నాస్తి జ్ఞానాన్తరాపేక్షేత్యర్థః ।
లోకదృష్టిమాశ్రిత్యానేనేత్యాదివాక్యార్థమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
ఆత్మకార్యత్వాదనాత్మనస్తస్మిన్నన్తర్భావాత్తజ్జ్ఞానేన జ్ఞానముచితమితి పరిహరతి —
అస్యేతి ।
సత్యోపాయాభావాదాత్మతత్త్వస్య పదనీయత్వాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
అసత్యస్యాపి శ్రుత్యాచార్యాదేరర్థక్రియాకారిత్వసంభవాదాత్మతత్త్వస్య పదనీయత్వోపపత్తిరిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
వివిత్సితం లబ్ధుమిష్టమ్ । అన్వేషణోపాయత్వం దర్శయితుం పదేనేతి పునరుక్తిః ।
అనేనేత్యత్ర వేదేతి జ్ఞానేనోపక్రమ్యానువిన్దేదితి లాభముక్త్వా కీర్తిమిత్యాదిశ్రుతౌ పునర్జ్ఞానార్థేన విదినోపసంహారాదనువిన్దేదితి శ్రుతేరుపక్రమోపసంహారవిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
శఙ్కితం విరోధం నిరాకరోతి —
నేతి ।
కథం తయోరైకార్థ్యం గ్రామాదౌ తదేకత్వాప్రసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మన ఇతి ।
గ్రామాదావప్రాప్తే ప్రాప్తిరేవ లాభో న జ్ఞానమాత్రం తథాఽత్రాపి కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నేత్యాదినా ।
జ్ఞానలాభశబ్దయోరర్థభేదస్తర్హి కుత్రేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్ర హీతి ।
అనాత్మని లబ్ధృలబ్ధవ్యయోర్జ్ఞాతృజ్ఞేయయోశ్చ భేదే క్రియాభేదాత్ఫలభేదసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నన్వాత్మలాభోఽపి జ్ఞానాద్భిద్యతే లాభత్వాదనాత్మలాభవదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానహేతుమాత్రానధీనత్వముపాధిరిత్యాహ —
స చేతి ।
అప్రాప్తత్వం వ్యక్తీకరోతి —
ఉత్పాద్యేతి ।
తద్వ్యవధానమేవ సాధయతి —
కారకేతి ।
కిఞ్చానాత్మలాభోఽవిద్యాకల్పితః కాదాచిత్కత్వాత్సమ్మతవదిత్యాహ —
స త్వితి ।
కిఞ్చాసావవిద్యాకల్పితోఽప్రామాణికత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యాహ —
మిథ్యేతి ।
ప్రకృతే విశేషం దర్శయతి —
అయం త్వితి ।
వైపరీత్యమేవ స్ఫోరయతి —
ఆత్మత్వాదితి ।
ఆత్మనస్తర్హి నిత్యలబ్ధత్వాన్న తత్రాలబ్ధత్వబుద్ధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిత్యేతి ।
ఆత్మన్యలాభోఽజ్ఞానం లాభస్తు జ్ఞానమిత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
శుక్తికాయాః స్వరూపేణ గృహ్యమాణాయా అపీతి యోజనా ।
ఆత్మలాభోఽవిద్యానివృత్తిరేవేత్యత్రోక్తం వక్ష్యమాణం చ గమకం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
అవిరోధముపసంహరతి —
తస్మాదిత్యాదినా ।
తయోరేకార్థత్వేఽపి కథమనువిన్దేతి మధ్యే ప్రయుజ్యతే —
తత్రాఽఽహ –
విన్దతేరితి ।
ఆదిమధ్యావసానానామవిరోధముక్త్వా కీర్తిమిత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
గుణేత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దాదుపరిష్టాద్యథేత్యస్య సంబన్ధః । జ్ఞానస్తుతిశ్చాత్ర వివక్షితా జ్ఞానినామీదృక్ఫలస్యానభిలషితత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౭॥
ఆత్మనః పదనీయత్వే తస్యైవాజ్ఞాతత్వసంభవో హేతురుక్తోఽధునా తత్రైవ హేత్వన్తరత్వేనోత్తరవాక్యమవతారయతి —
కుతశ్చేతి ।
అన్యదనాత్మేతి యావత్ ।
విరక్తస్య పుత్రే ప్రీత్యభావాత్కథమాత్మనస్తత్ప్రియతరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పుత్రో హీతి ।
ప్రియతరమాత్మతత్త్వమితి శేషః ।
లోకదృష్టిమేవావష్టభ్యాఽఽహ —
తథేతి ।
విత్తపదేన మానుషవిత్తవద్దైవం విత్తమపి గృహ్యతే ।
విశేషాణామానన్త్యాత్ప్రత్యేకం ప్రదర్శనమశక్యమిత్యాశయేనాఽఽహ —
తథాఽన్యస్మాదితి ।
పుత్రాదౌ ప్రీతివ్యభిచారేఽపి ప్రాణాదౌ తదవ్యభిచారాదాత్మనో న ప్రియతమత్వమితి శఙ్కతే —
తత్కస్మాదితి ।
పదాన్తరమాదాయ వ్యాకుర్వన్పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
అన్తరతరత్వే ప్రియతమత్వసాధనే హేతురాత్మత్వమిత్యభిప్రేత్య విశేష్యం వ్యపదిశతి —
యదయమితి ।
ఆత్మనో నిరతిశయప్రేమాస్పదత్వేఽపి కుతస్తస్యైవ పదనీయత్వమిత్యాశఙ్క్య వాక్యార్థమాహ —
యో హీత్యాదినా ।
పుత్రాదిలాభే దారాదీనాం కర్తవ్యత్వేన ప్రాప్తప్రయత్నవిరోధాదాత్మలాభే ప్రయత్నః సుకరో న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్తవ్యతేతి ।
ఆత్మనో నిరతిశయప్రేమాస్పదత్వే యుక్తిం పృచ్ఛతి —
కస్మాదితి ।
ఆత్మప్రియస్యోపాదానమనుసన్ధానమితరస్యానాత్మప్రియస్య హానమననుసన్ధానమ్ । విపర్యయోఽనాత్మని పుత్రాదావభినివేశేనాఽఽత్మప్రియస్యాననుసన్ధానమితి విభాగః ।
యుక్తిలేశం దర్శయితుమనన్తరవాక్యమవతారయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
యః కశ్చిదాత్మప్రియవాదీ స తస్మాదన్యం ప్రియం బ్రువాణం ప్రతి బ్రూయాదితి సంబన్ధః ।
వక్తవ్యం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కిమిత్యాదినా ।
ఆత్మప్రియవాదిన్యేవం వదత్యపి పుత్రాదినాశస్తద్వాక్యార్థో నియతో న సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —
స కస్మాదిత్యాదినా ।
హశబ్దోఽవధారణార్థః సమర్థపదాదుపరి సంబధ్యతే । తస్మాదేవం వక్తీతి శేషః ।
ఉక్తం సామర్థ్యమనూద్య ఫలితమాహ —
యస్మాదితి ।
అథాఽత్మప్రియవాదినా యథోక్తం సామర్థ్యమేవ కథం లబ్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
’అతోఽన్యదార్తమి’త్యనాత్మనో వినాశిత్వాద్వినాశినశ్చ దుఃఖాత్మకత్వాత్తత్ప్రియత్వస్య భ్రాన్తిమాత్రత్వాదాత్మనస్తద్వైపరీత్యాన్ముఖ్యా ప్రీతిస్తత్రైవానాత్మన్యముఖ్యేతి భావః ।
పక్షాన్తరమనూద్య వృద్ధప్రయోగాభావేన దూషయతి —
ఈశ్వరశబ్ద ఇతి ।
అనాత్మన్యముఖ్యా ప్రీతిరితి స్థితే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఉపాస్తిమనూద్య తత్ఫలం కథయతి —
స య ఇతి ।
అనువాదద్యోతకో హశబ్దః ప్రియమాత్మసుఖం తస్యాపి లౌకికసుఖవన్నాశః సుఖత్వాదిత్యాశఙ్కితే తన్నిరాసార్థమనువాదమాత్రమత్ర వివక్షితమిత్యాహ —
నిత్యేతి ।
ఫలశ్రుతేర్గత్యన్తరమాహ —
ఆత్మప్రియేతి ।
మహద్ధీదమాత్మప్రియగ్రహణం యత్తన్నిష్ఠస్య ప్రియం న ప్రణశ్యతి తస్మాత్తదనుసన్ధానం కర్తవ్యమితి స్తుత్యర్థం ఫలకీర్తనమిత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమాహ —
ప్రియగుణేతి ।
యో మన్దః సన్నాత్మదర్శీ తస్య ప్రియగుణవిశిష్టాత్మోపాసనే ప్రియం ప్రాణాది న నశ్యతీతి ఫలం విధాతుం ఫలవచనమిత్యర్థః ।
నన్వాత్మానం ప్రియముపాసీనస్య ప్రియం ప్రాణాది విద్యాసామర్థ్యాన్న నశ్యతి తథా చ మన్దవిశేషణం మన్దమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాచ్ఛీల్యేతి ।
తాచ్ఛీల్యేఽర్థే విహితస్యోకఞ్ప్రత్యయస్య శ్రుత్యోపాదానాత్స్వభావహానాయోగాచ్చ ప్రమరణశీలత్వాభావేఽపి ప్రాణాదేరాత్యన్తికమప్రమరణమవివక్షితమిత్యర్థః ॥౮॥
తదాహురిత్యాదేర్గతేన గ్రన్థేన సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
సూత్రితేతి ।
తస్యాం ప్రమాణమాహ —
యదర్థేతి ।
తర్హి సూత్రవ్యాఖ్యానేనైవ సర్వోపనిషదర్థసిద్ధేస్తదాహురిత్యాది వృథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్యేతి ।
విద్యాసూత్రం వ్యాఖ్యాతుమిచ్ఛన్తీ శ్రుతిః సూత్రితవిద్యావివక్షితప్రయోజనాభిధానాయోపోద్ఘాతం చికీర్షతి । ప్రతిపాద్యమర్థం బుద్ధౌ సంగృహ్య తాదర్థ్యేనార్థాన్తరోపవర్ణనస్య తథాత్వాచ్చిన్తాం ప్రకృతసిద్ధ్యర్థాముపోద్ఘాతం ప్రచక్షత ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
యద్బ్రహ్మవిద్యయేత్యాదివాక్యప్రకాశ్యం చోద్యం తచ్ఛబ్దేనోచ్యతే ప్రకృతసంబన్ధాసంభవాదిత్యాహ —
తదితీతి ।
బ్రాహ్మణమాత్రస్య చోద్యకర్తృత్వం వ్యావర్తయతి —
బ్రహ్మేతి ।
ఉత్ప్రేక్షయా బ్రహ్మవేదనేచ్ఛావత్త్వం వ్యావర్తయితుం తదేవ విశేషణం విభజతే —
జన్మేతి ।
జన్మ చ జరా చ మరణఞ్చ తేషాం ప్రబన్ధే ప్రవాహే చక్రవదనవరతం భ్రమణేన కృతం యదాయాసాత్మకం దుఃఖం తదేవోదకం యస్మిన్నపారే సంసారాఖ్యే మహోదధౌ తత్ర ప్లవభూతం తరణసాధనమితి యావత్ । తత్తీరం తస్య సంసారసముద్రస్య తీరం పరం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తేషాం వివిదిషాయాః సాఫల్యార్థం తత్ప్రత్యనీకే సంసారే వైరాగ్యం దర్శయతి —
ధర్మేతి ।
నిర్వేదస్య నిరఙ్కుశత్వం వారయతి —
తద్విలక్షణేతి ।
ఉత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
కిమిత్యాదినా ।
అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యత ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ —
యద్యయేతి ।
మనుష్యా యన్మన్యన్తే తత్ర విరుద్ధం వస్తు భాతీతి శేషః ।
మనుష్యగ్రహణస్య కృత్యమాహ —
మనుష్యేతి ।
నను దేవాదీనామపి విద్యాధికారో దేవతాధికరణన్యాయేన వక్ష్యతే తత్కుతో మనుష్యాణామేవాధికారజ్ఞాపనమిత్యత ఆహ —
మనుష్యా ఇతి ।
విశేషతః సర్వావిసంవాదేనేతి యావత్ ।
తథాఽపి కిమితి తే జ్ఞానాన్ముక్తిం సిద్ధవద్బ్రువన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
ఉభయత్ర కర్మబ్రహ్మణోరితి యావత్ ।
ఉత్తరవాక్యముపాదత్తే —
తత్రేతి ।
మనుష్యాణాం మతం తచ్ఛబ్దార్థః । వస్తుశబ్దేన జ్ఞానాత్ఫలముచ్యతే । ఆక్షేపగర్భస్య చోద్యస్య ప్రవృత్తౌ విరోధప్రతిభాసో హేతురిత్యతః శబ్దార్థః ।
తద్బ్రహ్మ పరిచ్ఛిన్నమపరిచ్ఛిన్నం వేతి కుతో బ్రహ్మణి చోద్యతే తత్రాఽహ —
యస్యేతి ।
ప్రశ్నాన్తరం కరోతి —
తత్కిమితి ।
బ్రహ్మ స్వాత్మానమజ్ఞాసీదతిరిక్తం వేతిప్రశ్నస్య ప్రసంగం దర్శయతి —
యస్మాదితి ।
సర్వస్య వ్యతిరిక్తవిషయే జ్ఞానం ప్రసిద్ధం తత్కిం విచారేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మ చేతి ।
సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మేత్యాదౌ బ్రహ్మణః సర్వాత్మత్వశ్రవణాదతిరిక్తవిషయాభావాదాత్మానమేవావేదితి పక్షస్య సావకాశతేత్యర్థః ।
కింశబ్దస్య ప్రశ్నార్థత్వముక్త్వాఽఽక్షేపార్థమాహ —
తద్యదీతి ।
బ్రహ్మ హి కిఞ్చిదజ్ఞాత్వా సర్వమభవజ్జ్ఞాత్వా వా ? నాఽఽద్యో బ్రహ్మవిద్యానర్థక్యాదిత్యుక్త్వా ద్వితీయమనువదతి —
అథేతి ।
స్వరూపమన్యద్వా జ్ఞాత్వా బ్రహ్మణః సర్వాపత్తిరితి వికల్ప్యోభయత్ర సాధారణం దూషణమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
ద్వితీయే దోషాన్తరమాహ —
అనవస్థేతి ।
బహిరేవాఽఽక్షేపం పరిహరతి —
న తావదితి ।
అజ్ఞాత్వైవ బ్రహ్మణః సర్వభావోఽస్మదాదేస్తు జ్ఞానాదితి శాస్త్రార్థే వైరూప్యమ్ । న చాస్మదాదేరపి తదన్తరేణ తద్భావః శాస్త్రానర్థక్యాత్ ।
జ్ఞానాద్బ్రహ్మణః సర్వభావాపక్షే స్వోక్తం దోషమాక్షేప్తా స్మారయతి —
ఫలేతి ।
స్వతోఽపరిచ్ఛిన్నం బ్రహ్మావిద్యాతత్కార్యసంబన్ధాత్పరిచ్ఛిన్నవద్భాతి తన్నివృత్త్యౌపాధికం సర్వభావస్య సాధ్యత్వం న చానవస్థా జ్ఞేయాన్తరానఙ్గీకారాన్నాపి[స్వ]క్రియావిరోధో విషయత్వమన్తరేణ వాక్యీయబుద్ధివృత్తౌ స్ఫురణాదితి పరిహరతి —
నైకోఽపీతి ।
ఎతేన విద్యావైయర్థ్యమపి పరిహృతమిత్యాహ —
అర్థేతి ।
యద్యపి బ్రహ్మాపరిచ్ఛిన్నం నిత్యసిద్ధం తథాఽపి తత్రావిద్యాతత్కార్యధ్వంసరూపస్యార్థవిశేషస్య జ్ఞానాదుపపత్తేర్న తద్వైయర్థ్యమిత్యర్థః ॥౯॥
ఇదానీం ప్రశ్నమనూద్య తదుత్తరత్వేన బ్రహ్మేత్యాదిశ్రుతిమవతారయతి —
యదీత్యాదినా ।
అత్ర వృత్తికృతాం మతానుసారేణ బ్రహ్మశబ్దార్థమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వాజ్ఞానేన సర్వభావస్య సాధ్యత్వసంభవాదితి హేతుమాహ —
సర్వభావస్యేతి ।
సిద్ధాన్తే యథోక్తహేత్వనుపపత్తిం దోషమాహ —
న హీతి ।
సా తర్హి విజ్ఞానసాధ్యా మా భూదిత్యత ఆహ —
విజ్ఞానేతి ।
హిరణ్యగర్భస్య నోపదేశజన్యజ్ఞానాద్బ్రహ్మభావః ‘సహసిద్ధం చతుష్ట్యమ్’ ఇతి స్మృతేః । స్వాభావికజ్ఞానవత్త్వాత్తస్మాత్తత్సర్వమభవదితి చోపదేశాధీనధీసాధ్యోఽసౌ శ్రుతౌ । న చాఽఽసీదిత్యతీతకాలావచ్ఛేదస్త్రికాలే తస్మిన్యుజ్యతే । సమవర్తతేతి చ జన్మమాత్రం శ్రూయతే । కాలాత్మకే తత్సంబన్ధస్య స్వాశ్రయపరాహతత్వాన్మనుష్యాణాం ప్రకృతత్వాచ్చ నాపరం బ్రహ్మేహ బ్రహ్మశబ్దమిత్యపరితోషాద్వృత్తికారమతం హిత్వా బ్రహ్మేతి బ్రహ్మభావీ పురుషో నిర్దిశ్యత ఇతి భర్తృప్రపఞ్చోక్తిమాశ్రిత్య తన్మతమాహ —
మనుష్యేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
సర్వమిత్యాదినా ।
ద్వైతకత్వం సర్వజగదాత్మకమపరం హిరణ్యగర్భాఖ్యం బ్రహ్మ తస్మిన్విద్యా హిరణ్యగర్భోఽహమిత్యహఙ్గ్రహోపాస్తిస్తస్యా సముచ్చితయా తద్భావమిహైవోపగతో హిరణ్యగర్భపదే యద్భోజ్యం తతోఽపి దోషదర్శనాద్విరక్తః సర్వకర్మఫలప్రాప్త్యా నివృత్తికామాదినిగడః సాధ్యాన్తరాభావాద్విద్యామేవార్థయమానస్తద్వశాద్బ్రహ్మభావీ జీవోఽస్మిన్వాక్యే బ్రహ్మశబ్దార్థ ఇతి ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
కథం బ్రహ్మభావిని జీవే బ్రహ్మశబ్దస్య ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృష్టశ్చేతి ।
ఆదిశబ్దేన “గృహస్థః సదృశీం భార్యాం విన్దేతే”(గౌ.ధ.సూ.౧.౪.౩)త్యాది గృహ్యతే । ఇహేతి ప్రకృతవాక్యకథనమ్ ।
భర్తృప్రపఞ్చవ్యాఖ్యానం దూషయతి —
తన్నేతి ।
బ్రహ్మశబ్దేన పరస్మాదర్థాన్తరస్య గ్రహే తస్య సర్వభావాపత్తేః సాధ్యత్వాదనిత్యత్వాపత్తేర్న తన్మతముచితమిత్యర్థః ।
సాధ్యస్యాపి మోక్షస్య నిత్యత్వమాశఙ్క్య యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయమాశ్రిత్యాఽఽహ —
న హీతి ।
సామాన్యన్యాయం ప్రకృతే యోజయతి —
తథేతి ।
భవతు సర్వభావాపత్తేరనిత్యత్వం కా హానిస్తత్రాఽఽహ —
అనిత్యత్వే చేతి ।
కిఞ్చ జీవస్యాబ్రహ్మత్వం తవావిద్యాకృతం పారమార్థికం వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమనూద్య దూషయతి —
అవిద్యాకృతేతి ।
తత్రానువాదభాగం విభజతే —
ప్రాగిత్యాదినా ।
బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనా వ్యర్థేత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి —
తదేతి ।
తస్మిన్పక్షే యద్బ్రహ్మజ్ఞానాత్పూర్వమపి పరమార్థతః పరం బ్రహ్మాఽఽసీత్తదేవ ప్రకృతే వాక్యే బ్రహ్మశబ్దేనోచ్యత ఇతి యుక్తం వక్తుం తద్ధి బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యమాలమ్బనమితి యోజనా ।
గౌర్బాహీక ఇతివదముఖ్యార్థోఽపి బ్రహ్మశబ్దో నిర్వహతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
నిరతిశయమహత్త్వసంపన్నం వస్తు బ్రహ్మశబ్దేన శ్రుతమశ్రుతస్తు బ్రహ్మభావీ పురుషః శ్రుతహాన్యా చాశ్రుతకల్పనా న న్యాయవతీ తస్మాత్తత్కల్పనా న యుక్తేతివ్యావర్త్యమాహ —
నత్వితి ।
అగ్నిరధీతేఽనువాకమిత్యాదౌ శ్రుతహాన్యాఽశ్రుతోపాదానం దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మహత్తర ఇతి ।
తత్రాగ్నిశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వే సత్యన్వితాభిధానానుపపత్త్యా వాక్యార్థాసిద్ధేస్తజ్జ్ఞానే ప్రయోజనే శ్రుతమపి హిత్వాఽశ్రుతం గృహ్యతే ప్రకృతే త్వసతి ప్రయోజనవిశేషే శ్రుతహాన్యాదిర్న యుక్తిమతీత్యర్థః । మనుష్యాధికారం నిర్వోఢుం బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనేత్యాశఙ్క్య మహత్తరవిశేషణమ్ । యద్బ్రహ్మవిద్యయేతి పరస్యాపి తుల్యమధికృతత్వం తస్య చావిద్యాద్వారాఽధికారిత్వమవిరుద్ధమిత్యగ్రే స్ఫుటీభవిష్యతీతి భావః ।
ద్వితీయం కల్పముత్థాపయతి —
అవిద్యేతి ।
బ్రహ్మవిద్యావైయర్థ్యప్రసంగాన్మైవమితి దూషయతి —
న తస్యేతి ।
అనుపపత్తిమేవ సాధయతి —
న హీతి ।
సాక్షాదారోపమన్తరేణేతి యావత్ । వస్తుధర్మస్య పరమార్థభూతస్య పదార్థస్యేత్యర్థః ।
విద్యాయాస్తర్హి కథమర్థవత్త్వం సాధయతి —
న హీతి ।
సాక్షాదారోపమన్తరేణేతి యావత్ । వస్తుధర్మస్య పరమార్థభూతస్య పదార్థస్యేత్యర్థః ।
విద్యాయాస్తర్హి కథమర్థవత్త్వం తత్రాఽఽహ —
అవిద్యాయాస్త్వితి ।
సర్వత్ర శుక్త్యాదావితి యావత్ ।
విమతమవిద్యాత్మకం విద్యానివర్త్యత్వాద్రజతాదివదిత్యభిప్రేత్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
విమతం న కారకం విద్యాత్వాచ్ఛుక్తివిద్యావదిత్యాశయేనాఽఽహ —
న త్వితి ।
అబ్రహ్మత్వాదేర్వాస్తవత్వాయోగాదయుక్తా బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మణ్యవిద్యానివృత్తిర్విద్యాఫలమిత్యత్ర చోదయతి —
బ్రహ్మణీతి ।
న హి సర్వజ్ఞే ప్రకాశైకరసే బ్రహ్మణ్యజ్ఞానమాదిత్యే తమోవదుపపన్నమితి భావః ।
తస్యాజ్ఞాతత్వమజ్ఞత్వం వాఽఽక్షిప్యతే ? నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న బ్రాహ్మణీతి ।
నహి తత్త్వమసీతి విద్యావిధానం విజ్ఞాతే బ్రహ్మణి యుక్తం పిష్టపిష్టిప్రసంగాత్ । అతస్తదజ్ఞాతమేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానం శాస్త్రేణ జ్ఞాప్యతే తద్విషయం చ శ్రవణాది విధీయతే తేన తస్మిన్నజ్ఞాతత్వమేష్టవ్యమిత్యుక్తమర్థం దృష్టాన్తేన సాధయతి —
న హీతి ।
మిథ్యాజ్ఞానస్యాజ్ఞానావ్యతిరేకాద్బ్రహ్మణ్యవిద్యాధ్యారోపణాయాం శుక్తౌ రూప్యారోపణం దృష్టాన్తితమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
కల్పాన్తరమాలమ్బతే —
న బ్రూమ ఇతి ।
బ్రహ్మావిద్యాకర్తృ న భవతీత్యస్య యథాశ్రుతో వాఽర్థస్తదన్యస్తదాశ్రయోఽస్తీతి వా ? తత్రాఽద్యమఙ్గీకరోతి —
భవత్వితి ।
అనాదిత్వాదవిద్యాయాః కర్త్రపేక్షాభావాత్ వినా చ ద్వారం బ్రహ్మణి భ్రాన్త్యనభ్యుపగమాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
కిం త్వితి ।
బ్రహ్మణోఽన్యశ్చేతనో నాస్తీత్యత్ర శ్రుతిస్మృతీరుదాహరతి —
నాన్యోఽతోఽస్తీత్యాదినా ।
బ్రహ్మణోఽన్యోఽచేతనోఽపి నాస్తీత్యత్ర మన్త్రద్వయం పఠతి —
యస్త్వితి ।
బ్రహ్మణోఽన్యస్యాజ్ఞస్యాభావే దోషమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
కిమిదమానర్థక్యమవగతేఽనవగతే వా చోద్యతే తత్రాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
ద్వితీయే నోపదేశానర్థక్యమవగమార్థత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఉపదేశవదవగమస్యాపి స్వప్రకాశే వస్తుని నోపయోగోఽస్తీతి శఙ్కతే —
అవగమేతి ।
అనుభవమనుసృత్య పరిహరతి —
న । అనవగమేతి ।
సా వస్తునో భిన్నా చేదద్వైతహానిరభిన్నా చేజ్జ్ఞానాధీనత్వాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
తన్నివృత్తేరితి ।
అనవగమనివృత్తేర్దృశ్యమానతయా స్వరూపాపలాపాయోగాత్ప్రకారాన్తరాసంభవాచ్చ పఞ్చమప్రకారత్వమేష్టవ్యమితి మత్వాఽఽహ —
న దృష్టేతి ।
దృష్టమపి యుక్తివిరోధే త్యాజ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృశ్యమానమితి ।
దృష్టవిరుద్ధమపి కుతో నేష్యతే తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
అనుపపన్నత్వమఙ్గీకృత్యోక్తమ్ , తదేవ నాస్తీత్యాహ —
న చేతి ।
యుక్తివిరోధే దృష్టిరాభాసీభావతీతి శఙ్కతే —
దర్శనేతి ।
దృష్టివిరోధే యుక్తేరేవాఽభాసత్వం స్యాదితి పరిహరతి —
తత్రాపీతి ।
అనుపపన్నత్వం హి సర్వస్య దృష్టిబలాదిష్టం దృష్టస్య త్వనుపపన్నత్వే న కిఞ్చిన్నిమిత్తమస్తీత్యర్థః ।
బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనాం నిరాకృత్య స్వపక్షే శాస్త్రస్యార్థవత్త్వముక్తం సంప్రతి ప్రకారాన్తరేణ పూర్వపక్షయతి —
పుణ్య ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన ‘యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాద్యా శ్రుతిర్గృహ్యతే । ‘కురు కర్మైవ తస్మాత్త్వమ్’ (భ. గీ. ౪ । ౧౫) ఇత్యాద్యా స్మృతిః । న్యాయో మిథో విరుద్ధయోరేకత్వాయోగః । విలక్షణత్వమన్యత్వే హేతుః ।
జీవస్య పరస్మాదన్యత్వేఽపి న తస్య తతోఽన్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్విలక్షణశ్చేతి ।
పరస్య తద్విలక్షణత్వం శ్రుతితో దర్శయిత్వా తత్రైవోపపత్తిమాహ —
కణాదేతి ।
క్షిత్యాదికముపలద్భిమత్కర్తృకం కార్యత్వాద్ఘటవదిత్యాద్యోపపత్తిః ।
తయోర్మిథో భేదే హేత్వన్తరమాహ —
సంసారేతి ।
జీవస్య స్వగతదుఃఖధ్వంసే దుఃఖం మే మా భూదిత్యర్థిత్వేన ప్రవృత్తిర్దృష్టా నేశస్య సాఽస్తి దుఃఖాభావాదతో భేదస్తయోరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చేశ్వరస్య న ప్రవృత్తిర్హేతుఫలయోరభావాదిత్యాహ —
అవాకీతి ।
మిథో భేదే శ్రౌతం లిఙ్గాన్తరమాహ —
సోఽన్వేష్టవ్య ఇతి ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
ముముక్షోశ్చేతి ।
గతిర్దేవయానాఖ్యా తస్యా మార్గవిశేషోఽర్చిరాదిర్దేశో గన్తవ్యం బ్రహ్మ తేషాముపదేశా”స్తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీ”త్యాదయస్తథాఽపి కథం భేదసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
అసతీతి ।
మా భూద్గతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదభావే చేతి ।
కథం తర్హి గత్యాదికముపపద్యతే తత్రాఽఽహ —
భిన్నస్యేతి ।
జీవేశ్వరయోర్మిథో భేదే హేత్వన్తరమాహ —
కర్మేతి ।
భేదే సత్యుపపన్నా భవన్తీతి శేషః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
భిన్నశ్చేదితి ।
తద్భేదే ప్రామాణికేఽపి కథం బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనేత్యాశఙ్క్యోపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మభావినో జీవస్య బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వే బ్రహ్మోపదేశ్యాఽనర్థక్యప్రసంగాన్నైవమితి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రసంగమేవ ప్రకటయతి —
సంసారీ చేదితి ।
విధిశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశోఽర్థవానితి చేత్తత్ర కిం కర్మవిధిశేషత్వేనోపాస్తివిధిశేషత్వేన వా తదర్థవత్త్వమితి వికల్యాఽఽద్యం దూషయతి —
తద్విజ్ఞానస్యేతి ।
అవినియోగాద్వినియోజకశ్రుత్యాద్యభావాదితి శేషః ।
కల్పాన్తరమాదత్తే —
సంసారిణ ఇతి ।
ఉపదేశస్య జ్ఞానార్థత్వాత్తదనపేక్షత్వాచ్చ సంపత్తేస్తస్య కథం తాదర్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనిర్జ్ఞాతే హీతి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాచష్టే —
నిర్జ్ఞాతేతి ।
పదయోః సామానాధికరణ్యేన జీవబ్రహ్మణోరభేదావగమాన్న సంపత్పక్షః సంభవతీతి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
కథమేకత్వే గమ్యమానేఽపి సంపదోఽనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యస్య హీతి ।
ఎకత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఇదమితి ।
ఎకత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ సంపత్తిపక్షే తదాపత్తిః ఫలమన్యద్వేతి వికల్ప్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
ఆద్యం దూషయతి —
సంపత్తిశ్చేదితి ।
’తం యథా యథే’త్యాదివాక్యమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
వచనాదితి ।
సంపత్తేరమానత్వాన్న తద్బలాదన్యస్యాన్యత్వమిత్యాహ – శ్రుతిశ్చ న పూర్వసిద్ధసూత్రాదిభావాభిధాయినీ తత్సాదృశ్యాప్త్యా తద్భావోపచారాదతో బ్రహ్మభావః స్వతః సిద్ధో న సామ్పాదిక ఇత్యాహ —
విజ్ఞానస్యేతి ।
అథాన్యస్యాన్యభావే యథోక్తం వచనమేవ శక్త్యాధ్యాయకమిత్యాశఙ్క్యాఽహ —
న చేతి ।
బ్రహ్మోపదేశానర్థక్యప్రసంగాన్న బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనేత్యుక్త్వా తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
స ఎష ఇతి ।
బ్రహ్మోపదేశస్య సంపచ్ఛేషత్వే దోషాన్తరమాహ —
ఇష్టార్థేతి ।
తదేవ వివృణ్వన్నిష్టమర్థమాచష్టే —
సైన్ధవేతి ।
యథోక్తం వస్తు తాత్పర్యగమ్యమస్యాముపనిషదీత్యత్ర హేతుమాహ —
కాణ్డద్వయేఽపీతి ।
మధుకాణ్డావసానగతమవధారణం దర్శయతి —
ఇత్యనుశాసనమితి ।
మునికాణ్డాన్తే వ్యవస్థితముదాహరతి —
ఎతావదితి ।
న కేవలముపదేశస్య సంపచ్ఛేషత్వే బృహదారణ్యకవిరోధః కిన్తు సర్వోపనిషద్విరోధోఽస్తీత్యాహ —
తథేతి ।
ఇష్టమర్థమిత్థముక్త్వా తద్బాధనం నిగమయతి —
తత్రేతి ।
నను బృహదారణ్యకే బ్రహ్మకణ్డికాయాం జీవపరయోర్భేదోఽభిప్రేత ఉపసంహారే త్వభేద ఇతి వ్యవస్థాయాం తద్విరోధః శక్యః సమాధాతుమిత్యత ఆహ —
తథా చేతి ।
బ్రహ్మభావిపురుషకల్పనాయాముపదేశానర్థక్యమిష్టార్థబాధశ్చేత్యుక్తమిదానీం బ్రహ్మేత్యాదివాక్యే బ్రహ్మశబ్దేన పరస్యాగ్రహణే తద్విద్యాయా బ్రహ్మవిద్యేతి సంజ్ఞానుపపత్తిం దోషాన్తరమాహ —
వ్యపదేశానుపపత్తేశ్చేతి ।
అత్రోక్తబ్రహ్మశబ్దార్థాద్వేదితుర్జీవాదన్యస్తదాత్మానమిత్యత్రాఽఽత్మశబ్దేన పరో గృహ్యతే తద్విద్యా చ బ్రహ్మవిద్యేతి సంజ్ఞాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
ఆత్మేతీతి ।
వాక్యశేషవిరోధాన్నైవమిత్యాహ —
నాహమితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
అన్యశ్చేతి ।
యథోక్తావగమే ఫలితమాహ —
తథా చ సతీతి ।
అత్యన్తభేదే వ్యపదేశానుపపత్తిం విశదయతి —
సంసారీతి ।
జీవబ్రహ్మణోర్భేదాభేదోపగమాదభేదేన బ్రహ్మవిద్యేతి వ్యపదేశః సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
స్యాతాం వా బ్రహ్మాత్మనోర్భేదాభేదౌ తథాఽపి భిన్నాభిన్నవిద్యాయాం బ్రహ్మవిద్యేతి నియతో వ్యపదేశో న స్యాదిత్యాహ —
న చేతి ।
నిమిత్తం విషయః ।
భిన్నాభిన్నవిషయా విద్యా బ్రహ్మవిషయాపి భవత్యేవేతి వ్యపదేశసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదేతి ।
ఉభయాత్మకత్వాద్వస్తునస్తద్విద్యాఽపి తథేతి వికల్పోపపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
అస్తు తర్హి వస్తు బ్రహ్మ వాఽబ్రహ్మ వా వైకల్పికమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శ్రోతురితి ।
సంశయితమపి జ్ఞానం వాక్యాదుత్పద్యతే చేత్తావతైవ పురుషార్థః శ్రోతుః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిశ్చితఞ్చేతి ।
శ్రోతుర్నిశ్చితజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వేఽపి వక్తుః సంశయితమర్థం వదతో న కాచన హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
నిశ్చితస్యైవ జ్ఞానస్య పుమర్థసాధనత్వం న సంశయితస్యేత్యతఃశబ్దార్థః ।
జీవపరయోరత్యన్తభేదస్య భేదాభేదయోశ్చాయోగాత్పరమేవ బ్రహ్మ బ్రహ్మశబ్దవాచ్యం న జీవస్తద్భావీత్యుక్తం సంప్రత్యత్యన్తాభేదపక్షే దోషమాశఙ్కతే —
బ్రహ్మణీతి ।
తదాత్మానమేవావేదితి జ్ఞాతృత్వం బ్రహ్మణ్యుచ్యతే తదయుక్తం తస్య జ్ఞానమూర్తిత్వాదత ఎవ న తత్కర్మత్వమపి । న చ స్వకర్తృకర్మజ్ఞానాన్ముక్తిః పరస్య క్రియాకారకఫలవిలక్షణత్వాదతో న పరం బ్రహ్మ బ్రహ్మశబ్దితమిత్యర్థః ।
శాస్త్రం బ్రహ్మణి సాధకత్వాది దర్శయతి తచ్చాపౌరుషేయమదోషాన్నోపాలమ్భార్హం తథా చ తస్మిన్నవిద్యం సాధకత్వాద్యవిరుద్ధమితి సమాధత్తే —
న శాస్త్రేతి ।
స చాయుక్తస్తస్యాపౌరుషేయత్వేనాసంభావితదోషత్వాదితి శేషః ।
నను బ్రహ్మణో నిత్యముక్తత్వపరిరక్షణార్థం శాస్త్రమప్యుపాలభ్యతే । నేత్యాహ —
న చేతి ।
శాస్త్రాద్ధి బ్రహ్మణో నిత్యముక్తత్వం గమ్యతే సాధకత్వాదితి చ తస్య తేనైవోచ్యతే న చార్ధజరతీయముచితం తథా చ వాస్తవం నిత్యముక్తత్వం కల్పితమితరదిత్యాస్థేయమ్ । యది తస్య నిత్యముక్తత్వార్థం సర్వథైవ సాధకత్వాది నేష్యతే తదా స్వార్థపరిత్యాగః స్యాత్సాధకత్వాదినా వినాఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసయోరసంభవాత్ । న చ బ్రహ్మణోఽన్యశ్చేతనోఽచేతనో వాఽస్తి ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతేస్తస్మాద్యథోకా వ్యవస్థాఽఽస్థేయేత్యర్థః ।
కిఞ్చ సర్వస్యాపి సంసారస్య బ్రహ్మణ్యవిద్యయాఽధ్యాసాత్తదన్తర్భూతం సాధకత్వాద్యపి తత్రాధ్యస్తమిత్యభ్యుపగమే కాఽనుపపత్తిరిత్యాహ —
న చేతి ।
తస్య తస్మిన్కల్పితత్వం కుతోఽవగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎకధేతి ।
ఉక్తశ్రుతితాత్పర్యం సంకలయతి —
సర్వో హీతి ।
సర్వస్య ద్వైతవ్యవహారస్య బ్రహ్మణి కల్పితత్వే ప్రకృతచోద్యస్యాఽఽభాసత్వం ఫలతీత్యాహ —
అత్యల్పమితి ।
పరపక్షం నిరాకృత్య స్వపక్షం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
తద్వ్యతిరేకేణ జగన్నాస్తీతి సూచయతి —
వైశబ్ద ఇతి ।
తత్పదార్థముక్త్వా త్వమ్పదార్థం కథయతి —
ఇదమితి ।
తయోర్వస్తుతో భేదం శఙ్కిత్వా పదాన్తరం వ్యాచష్టే —
ప్రాగితి ।
తస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వమాహ —
సర్వం చేతి ।
కథం తర్హి విపరీతధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి ।
యథాప్రతిభాసం కర్తృత్వాదేర్వాస్తవత్వమాశఙ్క్య శాస్త్రవిరోధాన్మైవమిత్యాహ —
పరమార్థతస్త్వితి ।
తద్విలక్షణమధ్యస్తసమస్తసంసారరహితమితి యావత్ ।
కిము తద్బ్రహ్మేతి చోద్యం పరిహృత్య కిం తదవేదితి చోద్యన్తరం ప్రత్యాహ —
తత్కథఞ్చిదితి ।
పూర్వవాక్యోక్తమవిద్యావిశిష్టమధికారిత్వేన వ్యవస్థితం బ్రహ్మ నాసి సంసారీత్యాచార్యేణ దయావతా కథఞ్చిద్బోధితమాత్మానమేవావేదితి సంబన్ధః ।
ఆత్మైవ ప్రమేయస్తజ్ఞానమేవ ప్రమాణమిత్యేవమర్థత్వమేవకారస్య వివక్షన్నాహ —
అవిద్యేతి ।
ప్రకృతమాత్మశబ్దార్థం వివిచ్య వక్తుం పృచ్ఛతి —
బ్రూహీతి ।
స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట ఇత్యత్రాఽఽత్మనో దర్శితత్వాత్ప్రాణనాదిలిఙ్గస్య తస్య త్వయైవానుసన్ధాతుం సత్యత్వాన్నాస్తి వక్తవ్యమిత్యాహ —
నన్వితి ।
ఆత్మానం ప్రత్యక్షయితుం పృచ్ఛతస్తత్పరోక్షవచనమనుత్తరమితి శఙ్కతే —
నన్వసావితి ।
ఆత్మానఞ్చేత్ప్రత్యక్షయితుమిచ్ఛసి తర్హి ప్రత్యక్షమేవ తం దర్శయామీత్యాహ —
ఎవం తర్హీతి ।
నేదం ప్రతిజ్ఞానురూపం ప్రతివచనమితి చోదయతి —
నన్వత్రేతి ।
ప్రత్యక్షత్వాద్దర్శనాదిక్రియాయాస్తత్కర్తుః స్వరూపమపి తథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
యది దర్శనాదిక్రియాకర్తృస్వరూపోక్తిమాత్రేణ జిజ్ఞాసా నోపశామ్యతి తర్హి దృష్ట్యాదిసాక్షిత్వేనాఽఽత్మోక్త్యా తుష్యతు భవానిత్యాహ —
ఎవం తర్హి దృష్టేరితి ।
పూర్వస్మాత్ప్రతివచనాదస్మిన్ప్రతివచనే ద్రష్టృవిషయో విశేషో నాస్తీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
విశేషాభావం విశదయతి —
యదీత్యాదినా ।
ఘటస్య ద్రష్టా దృష్టేర్ద్రష్టేతి విశేషే ప్రతీయమానే తదభావోక్తిర్వ్యాహతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్రష్టవ్య ఎవేతి ।
తథా ద్రష్టర్యపి విశేషో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్రష్టా త్వితి ।
వృత్తిమదన్తఃకరణావచ్ఛిన్నః సవికారో ఘటద్రష్టా కూటస్థచిన్మాత్రస్వభావః సన్నిధిసత్తామాత్రేణ బుద్ధితద్వృత్తీనాం ద్రష్టా దృష్టేర్ద్రష్టేతి విశేషమఙ్గీకృత్య పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
ఎతదేవ స్ఫుటయతి —
అస్తీతి ।
సప్తమీ ద్రష్టారమధికరోతి ।
దృష్టేద్రష్టుస్తావదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విశేషం విశదయతి —
యో దృష్టేరితి ।
భవతు దృష్టిసద్భావే ద్రష్టుః సదా తద్ద్రష్టృత్వం తథాఽపి కథం కూటస్థదృష్టిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
నిత్యత్వముపపాదయతి —
అనిత్యా చేదితి ।
ఉక్తపక్షపరామర్శార్థా సప్తమీ ।
కాదాచిత్కే ద్రష్టృదృశ్యత్వే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
ఘటాదివద్దృష్టిరపి కదాచిదేవ ద్రష్ట్రా దృశ్యతే న సర్వదేత్యనిష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
వికార్ణశ్చిత్తస్యాద్రష్టృత్వం క్రమద్రష్టృత్వమన్యథాద్రష్టృత్వం చ దృష్టం తత్సాక్షిణో వ్యావర్తమానం తస్య నిర్వికారత్వం గమయతీతి భావః ।
దృష్టిద్వయం ప్రమాణాభావాదశ్లిష్టమితి శఙ్కతే —
కిమితి ।
తదుభయమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
తత్రానిత్యాన్ దృష్టిమనుభవేన సాధయతి —
ప్రసిద్ధేతి ।
ఉక్తమర్థం యుక్త్యా వ్యక్తీకరోతి —
నిత్యైవేతి ।
సంప్రతి నిత్యాం దృష్టిం శ్రుత్యా సమర్థయతే —
ద్రష్టురితి ।
తత్రైవోపపత్తిమాహ —
అనుమానాచ్చేతి ।
తదేవ వివృణోతి —
అన్ధస్యాపీతి ।
జాగరితే చక్షురాదిహీనస్యాపి పుంసః స్వప్నే వాసనామయఘటాదివిషయా దృష్టిరుపలబ్ధా యా చ సా తస్మిన్కాలే చక్షురాదిజనితదృష్ట్యభావేఽపి స్వయమవినశ్యన్త్యనుభూయతే సా ద్రష్టుః స్వభావభూతా దృష్టిర్నిత్యైష్టవ్యా । విమతం నిత్యమవ్యభిచారిత్వాత్పరేష్టాత్మవదితి ప్రయోగోపపత్తిరిత్యర్థః ।
నన్వాత్మా దృష్టిస్తదభావశ్చేత్కథం దృష్టేర్ద్రష్టేత్యుక్తమతమాహ —
తథేతి ।
నిత్యత్వే హేతుః —
అవిపరిలుప్తయేతి ।
నిత్యద్వయం పరిహర్తుం స్వరూపభూతయేత్యుక్తమ్ । తస్యా దృష్ట్యన్తరాపేక్షాం వారయతి —
స్వయమితి ।
ఉక్తమవిపరిలుప్తత్వం వ్యనక్తి —
ఇతరామితి ।
ఆత్మా దృష్టేర్ద్రష్టేతి స్థితే ఫలితమాహ —
ఎవఞ్చేతి ।
అన్యశ్చేతనోఽచేతనో వేతి శేషః ।
నిత్యదృష్టిస్వభావమాత్మపదార్థం పరిశోధ్య శ్రుత్యక్షరాణి యోజయతి —
తద్బ్రహ్మేతి ।
వాక్యశేషవిరోధం చోదయతి —
నన్వితి ।
కిం కర్మత్వేనాఽఽత్మనో జ్ఞానం విరుద్ధ్యతే కిం వా సాక్షిత్వేనేతి వాచ్యం నాఽఽద్యోఽనభ్యుపగామదిత్యాహ —
నేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
ఎవమితి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
ఎవం దృష్టేరితి ।
తర్హి తద్విషయం జ్ఞానాన్తరమపేక్షితవ్యమితి కుతో విరోధో న ప్రసరతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యజ్ఞానేతి ।
న విప్రతిషేధ ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః సంగృహీతమర్థం వివృణోతి —
నచేతి ।
నిత్యైవ స్వరూపభూతేతి శేషః । విజ్ఞాతత్వం వాక్యీయబుద్ధివృత్తివ్యాప్యత్వమ్ । అన్యాం దృష్టిం స్ఫురణలక్షణామ్ ।
ఆత్మవిషయస్ఫురణాకాఙ్క్షాభావం ప్రతిపాదయతి —
నివర్తతే హీతి ।
ఆత్మని స్ఫురణరూపే స్ఫురణస్యాన్యస్యాసంభవేఽపి కుతస్తదాకాఙ్క్షోపశాన్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
కిఞ్చ ద్రష్టరి దృశ్యాఽదృశ్యా వా దృష్టిరపేక్ష్యతే నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
నచేతి ।
ఆదిత్యప్రకాశ్యస్య రూపాదేస్తత్ప్రకాశకత్వాభావాదితి భావః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
నచేతి ।
ఆత్మనో వృత్తివ్యాప్యత్వేఽపి స్ఫురణవ్యాప్యత్వాఙ్గీకరణాన్న వాక్యశేషవిరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
వాక్యాన్తరమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదత్తే —
తత్కథమితి ।
తదక్షరాణి వ్యాచష్టే —
దృష్టేరితి ।
ఇతిపదమవేదిత్యనేన సంబధ్యతే ।
బ్రహ్మశబ్దం వ్యాచష్టే —
బ్రహ్మేతీతి ।
బ్రహ్మాహమ్పదార్థయోర్మిథో విశేషణవిశేష్యభావమభిప్రేత్య వాక్యార్థమాహ —
తదేవేతి ।
ఆచార్యోపదిష్టేఽర్థే స్వస్య నిశ్చయం దర్శయతి —
యథేతి ।
ఇతిశబ్దో వాక్యార్థజ్ఞానసమాప్త్యర్థః ।
ఇదానీం ఫలవాక్యం వ్యాచష్టే —
తస్మాదితి ।
సర్వభావమేవ వ్యాకరోతి —
అబ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మైవావిద్యయా సంసరతి విద్యయాం చ ముచ్యత ఇతి పక్షస్య నిర్దోషత్వముపసమ్హరతి —
తస్మాద్యుక్తమితి ।
వృత్తం కీర్తయతి —
యత్పృష్టమితి ।
యథాఽగ్నిహోత్రాది మనుష్యత్వాదిజాతిమన్తమర్థిత్వాదివిశేషణవన్తం చాధికారిణమపేక్షతే న తథా జ్ఞానమితి వక్తుం తద్యో యో దేవానామిత్యాదివాక్యం తదక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తత్తత్రేతి ।
యథోక్తేన విధినాఽన్వయాదికృతపదార్థపరిశోధనాదినేత్యర్థః । జ్ఞానాదేవ ముక్తిర్న సాధనాన్తరాదిత్యేవకారార్థః ।
వివక్షితమధికార్యనియమం ప్రకటయతి —
తథేత్యాదినా ।
యో యః ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవదితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
బ్రహ్మైవావిద్యయా సంసరతి ముచ్యతే చ విద్యయేత్యుక్తత్వాద్దేవాదీనాం విద్యావిద్యాభ్యాం బన్ధమోక్షోక్తిస్తద్విరుద్ధేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవానామిత్యాదీతి ।
తత్త్వదృష్ట్యైవ భేదవచనే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పుర ఇతి ।
ఆవిద్యకం భేదమనూద్య తత్తదాత్మనా స్థితబ్రహ్మచైతన్యస్యైవ విద్యావిద్యాభ్యాం బన్ధమోక్షోక్తేర్న పూర్వాపరవిరోధోఽస్తీతి ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
అవిద్యాదృష్టిమనూద్య తత్త్వదృష్టిమన్వాచష్టే —
పరమార్థతస్త్వితి ।
ప్రబోధాత్ప్రాగపి తత్ర తత్ర దేవాదిశరీరేషు పరమార్థతో బ్రహ్మైవాఽఽసీచ్చేదౌపదేశికం జ్ఞానమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యథైవేతి ।
నానాజీవవాదస్య తు నావకాశః ప్రక్రమవిరోధాదిత్యాశయేనాఽఽహ —
తదితి ।
తథైవేత్యుత్పన్నజ్ఞానానుసారిత్వపరామర్శః ।
తద్ధైతదిత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
అస్యా ఇతి ।
మన్త్రోదాహరణశ్రుతిమేవ ప్రశ్నద్వారా వ్యాచష్టే —
కథమిత్యాదినా ।
జ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యస్యార్థవాదోఽయమితి ద్యోతయితుం కిలేత్యుక్తమ్ । ఆదిపదం సమస్తవామదేవసూక్తగ్రహణార్థమ్ ।
తత్రావాన్తరవిభాగమాహ —
తదేతదితి ।
శతృప్రత్యయప్రయోగప్రాప్తమర్థం కథయతి —
పశ్యన్నితి ।
“లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః” ఇతి హేతౌ శతృప్రత్యయవిధానాన్నైరన్తర్యే చ సతి హేతుత్వసంభవాత్ప్రకృతే చ ప్రత్యయబలాద్బ్రహ్మవిద్యామోక్షయోర్నైరన్తర్యప్రతీతేస్తయా సాధనాన్తరానపేక్షయా లభ్యం మోక్షం దర్శయతి శ్రుతిరిత్యర్థః ।
అత్రోదాహరణమాహ —
భుఞ్జాన ఇతి ।
భుజిక్రియామాత్రసాధ్యా హి తృప్తిరత్ర ప్రతీయతే తథా పశ్యన్నిత్యాదావపి బ్రహ్మవిద్యామాత్రసాధ్యా ముక్తిర్భాతీత్యర్థః ।
తద్ధైతదిత్యాది వ్యాఖ్యాయ తదిదమిత్యద్యవతారయితుం శఙ్కతే —
సేయమితి ।
ఐదంయుగీనానాం కలికాలవర్తినామితి యావత్ ।
ఉత్తరవాక్యముత్తరత్వేనావతార్య వ్యాకరోతి —
తద్వ్యుత్థాపనాయేతి ।
తస్య తాటస్థ్యం వారయతి —
యత్సర్వభూతేతి ।
ప్రవిష్టే ప్రమాణముక్తం స్మారయతి —
దృష్టీతి ।
వ్యావృత్తం బాహ్యేషు విషయేషూత్సుకం సాభిలాషం మనో యస్య స తథోక్తః । ఎవంశబ్దార్థమేవాఽఽహ అహమితి ।
తదేవం జ్ఞానం వివృణోతి —
అపోహ్యేతి ।
యద్వా మనుష్యోఽహమిత్యాదిజ్ఞానే పరిపన్థిని కథం బ్రహ్మాహమితి జ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాఽహ —
అపోహ్యేతి ।
అహమిత్యాత్మజ్ఞానం సదా సిద్ధమితి న తదర్థం ప్రయతితవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సంసారేతి ।
కేవలమిత్యద్వితీయత్వముచ్యతే ।
జ్ఞానముక్త్వా తత్ఫలమాహ —
సోఽవిద్యేతి ।
యత్తు దేవాదీనాం మహావీర్యత్వాద్బ్రహ్మవిద్యయా ముక్తిః సిద్ధ్యతి నాస్మదాదీనామల్పవీర్యత్వాదితి తత్రాఽఽహ —
నహీతి ।
శ్రేయాంసి బహువిఘ్నానీతి ప్రసిద్ధిమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
వార్తమానికేష్వితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేనోత్తరవాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
అత ఆహేత్యాదినా ।
యథోక్తేనాన్వయాదినా ప్రకారేణ బ్రహ్మవిజ్ఞాతురితి సంబన్ధః ।
అపిశబ్దార్థం కథయతి —
కిముతేతి ।
అల్పవీర్యాస్తత్ర విఘ్నకరణే పర్యాప్తా నేతి కిముత వాచ్యమితి యోజనా ।
ఆప్రాప్తప్రతిషేధాయోగమభిప్రేత్య చోదయతి —
బ్రహ్మవిద్యేతి ।
శఙ్కానిమిత్తం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
అధమర్ణానివోత్తమర్ణా దేవాదయో మర్త్యాన్ప్రతి విఘ్నం కుర్వన్తీతి శేషః ।
కథం దేవాదీన్ప్రతి మర్త్యానామృణిత్వం తత్రాఽఽహ —
బ్రహ్మచర్యేణేతి ।
యథా పశురేవం స దేవానామితి మనుష్యాణాం పశుసాదృశ్యశ్రవణాచ్చ తేషాం పారతన్త్ర్యాద్దేవాదయస్తాన్ప్రతి విఘ్నం కుర్వన్తీత్యాహ —
పశ్వితి ।
’అథో అయం వా ఆత్మా సర్వేషాం లోకః’ ఇతి చ సర్వప్రాణిభోగ్యత్వశ్రుతేశ్చ సర్వే తద్విఘ్నకరా భవన్తీత్యాహ —
అథో ఇతి ।
లోకశ్రుత్యభిప్రేతమర్థం ప్రకటయతి —
ఆత్మన ఇతి ।
యథాఽధమర్ణాన్ప్రత్యుత్తమర్ణా విఘ్నమాచరన్తి తథా దేవాదయః స్వాస్థితిపరిరక్షణార్థం పరతన్త్రాన్కర్మిణః ప్రత్యమతత్వప్రాప్తిముద్దిశ్య విఘ్నం కుర్వన్తీతి తేషాం తాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వశఙ్కా సావకాశైవేత్యర్థః ।
పశునిదర్శనేన వివక్షితమర్థం వివృణోతి —
స్వపశూనితి ।
పశుస్థానీయానాం మనుష్యాణాం దేవాదిభీ రక్ష్యత్వే హేతుమాహ —
మహత్తరామితి ।
ఇతశ్చ దేవాదీనాం మనుష్యాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వమమృతత్వప్రాప్తౌ సంభావితమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
తతశ్చ తేషాం తాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వం భాతీత్యాహ —
యథేతి ।
స్వలోకో దేహః । ఎవంవిత్త్వం సర్వభూతభోజ్యోఽహమితి కల్పనావత్త్వమ్ । క్రియాపదానుషఙ్గార్థశ్చకారః ।
బ్రహ్మవిత్త్వేఽపి మనుష్యాణాం దేవాదిపారతన్త్ర్యావిఘాతాత్కిమితి తే విఘ్నమాచరన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మవిత్త్వ ఇతి ।
దేవాదీనాం మనుష్యాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వే శఙ్కాముపపాదితాముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
న కేవలముక్తహేతుబలాదేవ కిన్తు సామర్థ్యాచ్చేత్యాహ —
ప్రభావవన్తశ్చేతి ।
సామర్థ్యాచ్చేద్విద్యాఫలప్రాప్తౌ తేషాం విఘ్నకరణం తర్హి కర్మఫలప్రాప్తావపి స్యాదిత్యతిప్రసంగం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
భవతు తేషాం సర్వత్ర విఘ్నాచరణమిత్యత ఆహ —
హన్తేతి ।
అవిస్రమ్భో విశ్వాసాభావః ।
సామర్థ్యాద్విఘ్నకర్తృత్వేఽతిప్రసక్త్యన్తరమాహ —
తథేతి ।
అతిప్రసంగాన్తరమాహ —
తథా కాలేతి ।
విఘ్నకరణే ప్రభుత్వమితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
ఈశ్వరాదీనాం యథోక్తకార్యకరత్వే ప్రమాణమాహ —
ఎషాం హీతి ।
“ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి” । “కర్మ హైవ తదూచతురి”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) త్యాదివాక్యం శాస్త్రశబ్దార్థః ।
దేవాదీనాం విఘ్నకర్తృత్వవదీశ్వరాదీనామపి తత్సంభవాద్వేదార్థానుష్ఠానే విశ్వాసాభావాత్తదప్రమాణ్యం ప్రాప్తమితి ఫలితమాహ —
అతోఽపీతి ।
కిమిదమవైదికస్య చోద్యం కిం వా వైదికస్యేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
దధ్యాద్యుత్పిపాదయిషయా దుగ్ధాద్యాదానదర్శనాత్ప్రాణినాం సుఖదుఃఖాదితారతమ్యదృష్టేః స్వభావవాదే చ నియతనిమిత్తాదానవైచిత్ర్యదర్శనయోరనుపపత్తేస్తదయోగాత్కర్మఫలం జగదేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
సుఖేతి ।
’కర్మ హైవ’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । ‘కర్మణా బద్ధ్యతే జన్తుః’ ఇత్యాద్యా స్మృతిః । జగద్వైచిత్ర్యానుపపత్తిశ్చ న్యాయః ।
కథమేతావతా దేవాదీనాం కర్మఫలే విఘ్నకర్తృత్వాభావస్తత్రాఽఽహ —
కర్మణామితి ।
కథం హేతుసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కర్మణః స్వోత్పత్తౌ దేవాద్యపేక్షాం వ్యతిరేకముఖేన దర్శయతి —
కర్మ హీతి ।
స్వఫలేఽపి తస్య తత్సాపేక్షత్వమస్తీత్యాహ —
లబ్ధేతి ।
నిష్పన్నమితి కర్మ పూర్వోక్తం కారకమనపేక్ష్య స్వఫలదానే శక్తం న భవతీత్యర్థః ।
కర్మణః స్వోత్పత్తౌ స్వఫలే చ కారకసాపేక్షత్వే హేతుమాహ —
క్రియాయా హీతి ।
కారకాదీనామనేకేషాం నిమిత్తానాముపాదానేన స్వభావో నిష్పద్యతే యస్యాః సా తథోక్తా తస్యా భావః కారకాద్యనేకనిమిత్తోపాదానస్వాభావ్యం తస్మాదుభయత్ర పరతన్త్రం కర్మేత్యర్థః ।
దేవాదీనాం కర్మాపేక్షితకారకత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతోఽపి కర్మఫలే నావిస్రమ్భోఽస్తీత్యాహ —
కర్మణామితి ।
ఎషాం దేవాదీనాం క్వచిద్విఘ్నలక్షణే కార్యే కర్మణాం వశవర్తిత్వమ్ ఎష్టవ్యం ప్రాణికర్మాపేక్షామన్తరేణ విఘ్నకరణేఽతిప్రసంగాదతోన్యత్రాపి సర్వత్ర తేషాం తదపేక్షా వాచ్యేత్యర్థః ।
తత్ర తేషాం కర్మవశవర్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
స్వసామర్థ్యస్యేతి ।
విఘ్నలక్షణం హి కార్యం దుఃఖముత్పాదయతి । న చ దుఃఖమృతే పాపాదుపపద్యతే। దుఃఖవిషయే పాపసామర్థ్యస్య శాత్రాధిగతస్యాప్రత్యాఖ్యేయత్వాత్తస్మాత్ప్రాణినామదృష్టవశాదేవ దేవాదయో విఘ్నకరణమిత్యర్థః ।
దేవాదీనాం కర్మపారతన్త్ర్యే కర్మ తత్పరతన్త్రం న స్యాత్ప్రధానగుణభావవైపరీత్యాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మేతి ।
ఇతశ్చ నామీషాం నియతో గుణప్రధానభావోఽస్తీత్యాహ —
దుర్విజ్ఞేయశ్చేతి ।
ఇతిశబ్దో హేత్వర్థః । యథో గుణప్రధానకృతో మతివిభ్రమో లోకస్యోపలభ్యతే తస్మాదసౌ దుర్విజ్ఞేయో న నియతోఽస్తీతి యోజనా ।
మతివిభ్రమే వాదవిప్రతిపత్తిం హేతుమాహ —
కర్మైవేత్యాదినా ।
కథం తర్హి నిశ్చయస్తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
వేదవాదానుదాహరతి —
పుణ్యో వా ఇతి ।
ఆదిపదేన ‘ధర్మరజ్జ్వా వ్రజేదూర్ధ్వమ్’ ఇత్యాదయః స్మృతివాదా గృహ్యన్తే ।
సూర్యోదయదాహసేచనాదౌ కాలజ్వలనసలిలాదేః ప్రాధాన్యప్రసిద్ధేర్న కర్మైవ ప్రధానమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యద్యపీతి ।
అనైకాన్తికత్వమప్రధానత్వమ్ ।
తత్ర హేతుమాహ —
శాస్త్రేతి ।
శ్రుతిస్మృతిలక్షణం శాస్త్రముదాహృతమ్ । జగద్వైచిత్ర్యానుపపత్తిర్న్యాయః ।
కర్మఫలే దేవాదీనాం విఘ్నకర్తృత్వం ప్రసంగాగతం నిరాకృత్య విద్యాఫలే తేషాం తదాశఙ్కితం నిరాకరోతి నావిద్యేతి । తత్ర నఞర్థముక్త్వానువాదపూర్వకం విశదయతి —
యదుక్తమితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వోక్తం హేతుం స్ఫుటయతి —
కస్మాదితి ।
ఆత్మనో బ్రహ్మత్వప్రాప్తిరూపాయా ముక్తేరజ్ఞానధ్వస్తిమాత్రత్వాత్తస్యాశ్చ జ్ఞానేన తుల్యకాలత్వాత్తస్మిన్సతి తస్య ఫలస్యాఽఽవశ్యకత్వాద్దేవాదీనాం విఘ్నాచరణే నావకాశోఽస్తీత్యర్థః ।
ఉక్తమేవార్థమాకాఙ్క్షాపూర్వకం దృష్టాన్తేన సమర్థయతే —
కథమిత్యాదినా ।
బ్రహ్మవిద్యాతత్ఫలయోః సమానకాలత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
దేవాదీనాం బ్రహ్మవిద్యాఫలే విఘ్నకర్తృత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
యత్రేతి ।
యస్యాం విద్యాయాం సత్యాం బ్రహ్మవిదో దేవాదీనామాత్మత్వమేవ తస్యాం సత్యాం కథం తే తస్య విఘ్నమాచరేయుః । స్వవిషయే తేషాం ప్రాతికూల్యాచరణానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే సమనన్తరవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
తదేతదాహేతి ।
కథం బ్రహ్మవిద్యాసమకాలమేవ బ్రహ్మవిద్దేవాదీనామాత్మా భవతి తత్రాఽఽహ —
అవిద్యామాత్రేతి ।
యథేదం రజతమితి రజతాకారాయాః శుక్తికాయాః శుక్తికాత్వమవిద్యామాత్రవ్యవహితం తథా బ్రహ్మవిదోఽపి సర్వాత్మత్వే తన్మాత్రవ్యవధానాత్తస్యాశ్చ విద్యోదయే నాన్తరీయకత్వేన నివృత్తేర్యుక్తం విద్యాతత్ఫలయోః స్మానకాలత్వమ్ । ఉక్తం చైతత్ప్రతివచనదశాయామిత్యర్థః ।
ఉక్తస్య హేతోరపేక్షితం వదన్బ్రహ్మవిదో దేవాద్యాత్మత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
కైవల్యే తేషాం విఘ్నాకర్తృత్వే కుత్ర తత్కర్తృతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్య హీతి ।
తేషాం నిరఙ్కుశప్రసరత్వం వారయతి —
నత్వితి ।
సఫలః ప్రయత్న ఇతి పూర్వేణసంబన్ధః ।
తస్య నిరవకాశత్వాదితి హేతుమాహ —
అవసరేతి ।
జ్ఞానస్యానన్తరఫలత్వాత్తత్ఫలే దేవాదీనాం న విఘ్నకర్తృతేత్యుక్తముపేత్య స్వయూథ్యః శఙ్కతే —
ఎవం తర్హీతి ।
జ్ఞానస్యాన్తరఫలత్వే న తదజ్ఞానం నివర్తయేదజ్ఞానమివ తత్త్వజ్ఞానమపి బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానసన్తత్యభావాత్ । న చాఽఽద్యమేవ జ్ఞానమజ్ఞానధ్వంసి ప్రాగివోర్ధ్వమపి రాగాదేస్తత్కార్యస్య చ దృష్టత్వాత్ । అతో దేహపాతకాలీనం జ్ఞానమజ్ఞానం నివర్తయతీతి కుతో జీవన్ముక్తిరిత్యర్థః ।
అన్త్యజ్ఞానస్యాజ్ఞాననివర్తకత్వం తత్సన్తతేర్వా ప్రథమే తస్యాన్త్యత్వాదాత్మవిషయత్వాద్వా తద్ధ్వంసితేతి వికల్ప్యోభయత్ర దృష్టాన్తభావం మత్వా ద్వితీయే దోషాన్తరమాహ —
న ప్రథమేనేతి ।
తదేవానుమానేన స్ఫోరయతి —
యది హీతి ।
కల్పాన్తరం శఙ్కయతి —
ఎవం తర్హీతి ।
అవిచ్ఛిన్నా జ్ఞానసన్తతిరజ్ఞానం నివర్తయతీత్యేదద్దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
జీవనాదిహేతుకః ప్రత్యయో బుభుక్షితోఽహం భోక్ష్యేఽహమిత్యాదిలక్షణః । తస్య బుభుక్షాద్యుపప్లుతస్య బ్రహ్మాస్మీత్యవిచ్ఛిన్నప్రత్యయసన్తతేశ్చ విరుద్ధతయా యౌగపద్యాయోగే హేతుమాహ —
విరోధాదితి ।
ప్రత్యయసన్తతిముపపాదయన్నాశఙ్కతే —
అథేతి ।
ఉక్తరీత్యా ప్రత్యయసన్తతిముపేత్య దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
తమేవ దోషం విశదయతి —
ఇయతామితి ।
శాస్త్రార్థో జ్ఞానసన్తతిరజ్ఞానం నివర్తయతీత్యేవమాత్మకః ।
ఆత్మేత్యేవోపాసీతేతి శ్రుతేరాత్మజ్ఞానసన్తతిమాత్రసద్భావే తతో విద్యాద్వారాఽవిద్యాధ్వస్తిరితి శాస్త్రార్థనిశ్చయసిద్ధిరిత్యాహ —
సన్తతీతి ।
ఆత్మధీసన్తతేః సత్త్వేఽపి న సాఽఽత్మవిషయత్వాద్విద్యాద్వారాఽవిద్యాం నివర్తయతి । ఆద్య ద్విత్రిక్షణస్థాత్మధీసన్తతౌ వ్యభిచారాదితి పరిహరతి —
నాద్యన్తయోరితి ।
పూర్వస్మిన్ప్రత్యయే నావిద్యానివర్తకత్వమన్త్యే తు తథేత్యుక్తే తస్యాన్త్యత్వాత్తథాత్వం చేద్దృష్టాన్తాభావః । ఆత్మవిషయత్వాత్తథాత్వే ప్రథమప్రత్యయే వ్యభిచారః స్యాదిత్యుక్తౌ దోషౌ । ఆద్యా సన్తతిర్నావిద్యాధ్వంసినీ । అన్త్యా తు తథేత్యఙ్గీకారేఽపి విశేషాభావాదన్త్యత్వాత్తస్యా నివర్తకత్వే దృష్టాన్తాభావః ।
ఆత్మవిషయత్వాత్తద్భావే త్వనైకాన్తికత్వమిత్యేతావేవ దోషౌ స్యాతామిత్యుక్తం వివృణోతి —
ప్రథమేతి ।
అన్త్యప్రత్యయస్య తత్సన్తతేశ్చావిద్యానివర్తకత్వాఽసంభవే ప్రథమస్యాపి రాగాద్యనువృత్త్యా తదయోగాజ్జ్ఞానమజ్ఞానానివర్తకమేవేతి చోదయతి —
ఎవం తర్హీతి ।
శ్రుతివిరోధేన పరిహరతి —
న తస్మాదితి ।
తాసామర్థవాదత్వేనావివక్షితత్వం శఙ్కతే —
అర్థవాద ఇతి చేదితి ।
అతిప్రసంగేన దూషయతి —
న సర్వేతి ।
యథోక్తశ్రుతీనామర్థవాదత్వేఽపి కథం సర్వశాఖోపనిషదాం తత్త్వప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతావదితి ।
ఎతావన్మాత్రార్థత్వమాత్మజ్ఞానాత్తదజ్ఞాననివృత్తిరిత్యేతావన్మాత్రస్యార్థస్య సద్భావః ।
అహన్ధీగమ్యే ప్రతీచి తాసాం ప్రవృత్తేః సంవాదవిసంవాదాభ్యాం మానత్వాయోగాదస్త్యేవార్థవాదతేతి ప్రసంగస్యేష్టత్వం శఙ్కతే —
ప్రత్యక్షేతి ।
ప్రమాతురహన్ధీగమ్యతా నాఽఽత్మనస్తత్సాక్షిణస్తస్య వేదాన్తా బ్రహ్మత్వం బోధయన్తీతి న సంవాదాదిశఙ్కేత్యాహ —
నోక్తేతి ।
విద్వదనుభవమాశ్రిత్యాపి ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వం సమాహితమిత్యాహ —
అవిద్యేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య తదజ్ఞాననివర్తకత్వే స్థితే పరమతస్య నిరవకాశత్వం ఫలతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
చోద్యస్యానవకాశత్వమేవ విశదయతి —
అవిద్యాదీతి ।
జ్ఞానసన్తతేరన్త్యజ్ఞానస్య వాఽజ్ఞానధ్వంసిత్వాసిద్ధేరాద్యమేవ జ్ఞానం తథేత్యుక్తం సంప్రతి పరోక్తమనువదతి —
యత్తూక్తమితి ।
దర్శనాన్నాఽఽద్యం జ్ఞానమజ్ఞానధ్వంసీతిఇ శేషః ।
ప్రారబ్ధకర్మశేషస్య విద్వద్దేహస్థితిహేతుత్వాద్విదుషాఽపి యావదారబ్ధక్షయం రాగాద్యాభాసావిరోధాత్తత్క్షయే చ దేహాభాసజగదాభాసయోరభావాన్నాఽఽద్యజ్ఞానస్యాజ్ఞాననివర్తకత్వానుపపత్తిరిత్యుత్తరమాహ —
న తచ్ఛేషేతి ।
తదేవ పేరపఞ్చయతి —
యేనేత్యాదినా ।
యచ్ఛబ్దస్యాఽఽక్షిపతీత్యనేన సంబన్ధః ।
ఆక్షేపకత్వనియమం సాధయతి —
విపరీతేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానేన రాగాదిదోషేణ చ నిమిత్తేన ప్రవృత్తత్వాదితి యావత్ । తథాభూతస్యేత్యస్య వివరణం విపరీతప్రత్యయేత్యాది । కర్మైవ షష్ఠ్యా విశేష్యతే । తావన్మాత్రం ప్రతిభాసమాత్రశరీరమ్ ।
ప్రారబ్ధకర్మణోఽప్యజ్ఞానజన్యత్వేన జ్ఞాననివర్త్యత్వాన్న జ్ఞానినస్తతో దేహాభాసాది సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ముక్తేషువదితి ।
యథా ప్రవృత్తవేగస్యేష్వాదేర్వేగక్షయాదేవాప్రతిబద్ధస్య క్షయస్తథా భోగాదేవాఽఽరబ్ధక్షయో ‘భోగేన త్వితరే క్షపయిత్వా సంపద్యత’ ఇతి న్యాయాన్న జ్ఞానాదిత్యర్థః । తద్ధేతుకస్య విపరీతప్రత్యయాదిప్రతిభాసకార్యజనకస్యేతి యావత్ ।
నను జ్ఞానమనారబ్ధకర్మవదారబ్ధమపి కర్మ కర్మత్వావిశేషాన్నివర్తయిష్యతి నేత్యాహ —
తేనేతి ।
అవిద్యాలేశేన సహాఽఽరబ్ధస్య కర్మణో విద్యా నివర్తికా న భవతీత్యత్ర హేతుమాహ —
అవిరోధాదితి ।
న హి జ్ఞానాదారబ్ధం కర్మ క్షీయతే తదవిరోధిత్వాదవిద్యాలేశాచ్చ తదవస్థితేరన్యథా జీవన్ముక్తిశాస్త్రవిరోధాదితి భావః ।
ఆరబ్ధస్య కర్మణో జ్ఞానానివర్త్యత్వే జ్ఞానం కర్మనివర్తకమితి కథం ప్రసిద్ధిరిత్యాహ —
కిం తర్హీతి ।
ప్రసిద్ధివిషయమాహ —
స్వాశ్రయాదితి ।
జ్ఞానావిరోధియదజ్ఞానకార్యమనారబ్ధం కర్మ జ్ఞానాశ్రయప్రమాత్రాద్యాశ్రయాదజ్ఞానాత్ఫలాత్మనా జన్మాభిముఖం తన్నివర్తకం జ్ఞానమితి ప్రసిద్ధిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
విమతం న జ్ఞాననివర్త్య కర్మత్వాదారబ్ధకర్మవదిత్యనుమానాదనారబ్ధమపి కర్మ న జ్ఞాననిరస్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనాగతత్వాదితి ।
అనారబ్ధం కర్మ ఫలరూపేణాప్రవృత్తత్వాత్ప్రవృత్తేన జ్ఞానేన నివర్త్యమ్ । ఆరబ్ధం తు కర్మ ఫలరూపేణ జాతత్వాత్తద్భోగాదృతే న నివృత్తిమర్హతి । అనుమానం త్వాగమాపబాధితమప్రమాణమిత్యర్థః ।
నన్వనారబ్ధకర్మనివృత్తావపి విదుషశ్చేదారబ్ధకర్మ న నివర్తతే తథా చ యథాపూర్వం విపరీతప్రత్యయాదిప్రవృత్తేర్విద్వదవిద్వద్విశేషో న స్యాదత ఆహ —
కిఞ్చేతి ।
హేతుసిద్ధ్యర్థం విపరీతప్రత్యయవిషయం విశదయతి —
అనవధృతేతి ।
సంప్రతి విద్వద్విషయే విషయాభావాద్విపరీతప్రత్యయస్యానుత్పత్తిముపన్యస్యతి —
స చేతి ।
ఆశయస్యాగృహీతవిశేషస్య సామాన్యమాత్రస్యాలమ్బనస్యేతి యావత్ । ఆశ్రయస్యేతి పాఠేఽప్యయమేవార్థః ।
విదుషో విపరీతప్రత్యయాదిప్రతిభాసేఽపి న యథాపూర్వం తత్సత్త్వం యస్య తు యథాపూర్వం సంసారిత్వమిత్యాదిన్యాయవిరోధాదితి మత్వోక్తమ్ —
న పూర్వవదితి ।
తత్రానుభవం ప్రమాణయతి —
శుక్తికాదావితి ।
యథాఽజ్ఞానవతో విపరీతప్రత్యయభావోఽనుభూయతే తథా తద్వతోఽపి క్వచిద్విపరీతప్రత్యాయో దృశ్యతే । తథా చ కథం తవానుభవవిరోధో న ప్రసరేదిత్యాశఙ్క్య పరోక్షజ్ఞానవతి విపరీతప్రత్యయసత్త్వేఽపి నాపరోక్షజ్ఞానవతి తద్దార్ఢ్యమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
క్వచిత్త్వితి ।
పరోక్షజ్ఞానాధారః సప్తమ్యర్థః । పఞ్చమీ త్వపరోక్షజ్ఞానార్థా । అకస్మాదిత్యజ్ఞానాతిరిక్తక్లృప్తసామగ్ర్యభావోక్తిః ।
విదుషో మిథ్యాజ్ఞానాభావముక్త్వా విపక్షే దోషమాహ —
సమ్యగితి ।
తత్పూర్వకమనుష్ఠానమాదిశబ్దార్థః ।
సమ్యగ్జ్ఞానావిస్రమ్భే దోషాన్తరమాహ —
సర్వఞ్చేతి ।
జ్ఞానాదజ్ఞానధ్వంసే తదుత్థమిథ్యాజ్ఞానస్య సవిషయస్య బాధితత్వాన్న విదుషో రాగాదిరిత్యుపపాద్య జ్ఞానాన్మోక్షే తజ్జన్మమాత్రేణ శరీరం స్థితిహేత్వభావాత్పతేదితి సద్యోముక్తిపక్షం ప్రత్యాహ —
ఎతేనేతి ।
ప్రవృత్తఫలస్య కర్మణో భోగాదృతే క్షయో నాస్తీత్యుక్తేన న్యాయేనేతి యావత్ ।
ఆరబ్ధకర్మణా దేహస్థితిముక్త్వేతరేషాం జ్ఞాననివర్త్యత్వముపసమ్హరతి —
జ్ఞానోత్పత్తేరితి ।
తస్య హ న దేవాశ్చ నేతి విదుషో విద్యఫలప్రాప్తౌ విఘ్ననిషేధశ్రుత్యనుపపత్త్యా యథోక్తోఽర్థోభాతీత్యర్థః ।
న కేవలం శ్రుతార్థాపత్త్యా యథోక్తార్థసిద్ధిః కిన్తు శ్రుతిస్మృతిభ్యామపీత్యాహ —
క్షీయన్తే చేత్యాదినా ।
జీవన్ముక్తిం సాధయతా జ్ఞానఫలే ప్రతిబన్ధాభావ ఉక్త ఇదానీం పూర్వోక్తం శఙ్కాబీజమనువదతి —
యత్త్వితి ।
ఋణిత్వం హి విదుషోఽవిదుషో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయన్ద్వితీయమఙ్గీకరోతి —
తన్నేత్యాదినా ।
ఋణిత్వస్యేతి శేషః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అవిద్యావానితి ।
అవిదుషోఽస్తి కర్తృత్వాదీత్యత్ర మానమాహ —
యత్రేతి ।
వక్ష్యమాణవాక్యార్థం ప్రకృతోపయోగిత్వేన కథయతి —
అనన్యదితి ।
ఋణిత్వం విదుషో నేత్యుక్తం వ్యక్తీకర్తుం తస్య నాస్తి కర్తృత్వాదీత్యత్రాపి ప్రమాణమాహ —
యత్ర పునరితి ।
విద్యాయాం సత్యామవిద్యాయాస్తత్కృతానేకత్వభ్రమస్య చ ప్రహాణం యత్ర సంపద్యతే తత్ర తస్మాదేవ కారణాత్తత్కేనేత్యాదినా కర్మాదేరసంభవం దర్శయతీతి యోజనా ।
ప్రమాణసిద్ధమర్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
అవిద్యావిషయమృణిత్వమిత్యేతత్ప్రపఞ్చయన్నవిద్యాసూత్రమవతారయతి —
ఎతచ్చేతి ।
తదణిత్వమవిద్యావిషయం యథా స్ఫుటం భవతి తథాఽథ యోఽన్యామిత్యాదావనన్తరగ్రన్థ ఎవ కథతే ప్రథమమిత్యర్థః ।
తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
విద్యాసూత్రానన్తర్యమవిద్యాసూత్రస్యాథశబ్దార్థః । యాగో గన్ధపుష్పాదినా పూజా । బల్యుపహారో నైవేద్యసమర్పణమ్ । ప్రణిధానమైకాగ్ర్యమ్ । ధ్యానం తత్రైవానన్తరితప్రత్యయప్రవాహకరణమ్ । ఆదిపదం ప్రదక్షిణాదిగ్రహణార్థమ్ ।
భేదదర్శనమత్రోపాసనం న శాస్త్రీయమిత్యభిప్రేత్యైతదేవ వివృణోతి —
అన్యోఽసావితి ।
తస్య ప్రదక్షిణాదిగ్రహణార్థమ్ ।
భేదదర్శనమత్రోపాసనం న శాస్త్రీయమిత్యభిప్రేత్యైతదేవ వివృణోతి —
అన్యోఽసావితి ।
తస్య మూలమాహ —
న స ఇతి ।
వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాచష్టే —
న స కేవలమితి ।
సోఽవిద్వానేవముక్తదృష్టాన్తవశాత్పశురివ దేవానాం భవతి తేషాం మధ్యే తస్యైకైకేన బహుభిరుపకారైర్భోగ్యత్వాదితి యోజనా ।
పశుసామ్యే సిద్ధమర్థం కథయతి —
అత ఇతి ।
అథానేనావిద్యాసూత్రేణ కిం కృతం భవతీత్యపేక్షాయామవిద్యాయాః సంసారహేతుత్వం సూచితమితి వక్తుమవిద్యాకార్య కర్మఫలం సంక్షిపతి —
ఎతస్యేత్యాదినా ।
కర్మసహాయభూతా విద్యా దేవతాధ్యానాత్మికా । శాస్త్రీయవత్స్వాభావికకర్మణోఽపి ద్వైవిధ్యం సూచయితుం చశబ్దః । తత్ర తు సహకారిణీవిద్యా నగ్నస్త్రీదర్శనాదిరూపేతి భేదః ।
కథం యథోక్తం కర్మఫలమవిద్యావతః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా చేతి ।
సూత్రద్వైవిధ్యసిద్ధ్యర్థం విద్యాసూత్రార్థమనుక్రామతి —
విద్యాయాశ్చేతి ।
సూత్రాన్తరాశఙ్కాం వారయతి —
సర్వా హీతి ।
కథమేతదవగమ్యతే తత్రాఽఽహ —
యథేతి ।
మనుష్యాణామవిద్యావతాం దేవపశుత్వే స్థితే ఫలితమాహ —
యస్మాదితి ।
తత్ర ప్రమాణత్వేనోత్తరం వాక్యముత్థాపయతి —
ఎతదితి ।
కిమిదమవిద్యావతో దేవాదిపాలనమిత్యాశఙ్క్య వాక్యతాత్పర్యమాహ —
ఇమ ఇన్ద్రాదయ ఇతి ।
అభిసన్ధిరవిద్యావతః పురుషస్యేతి శేషః ।
ఎకస్మిన్నేవేత్యాదివాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
తత్రేతి ।
మనుష్యాణాం పశుభావాద్వ్యుత్థానమప్రియం దేవానామితి స్థితే తదుపాయమపి తత్త్వజ్ఞానం తేషాం దేవా విద్విషన్తీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
తత్త్వవిద్యయా దౌలభ్యం కథఞ్చనేత్యుక్తమ్ ।
మనుష్యాణాముత్కర్షం దేవా న మృష్యన్తీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
తథా చేతి ।
తేషాం బ్రహ్మవిద్యయా కైవల్యప్రాప్తిః సుతరామనిష్టేతి భావః ।
దేవాదీనాం మనుష్యేషు బ్రహ్మజ్ఞానస్యాప్రియత్వేఽపి కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
తేషాం విఘ్నమారచయతామభిప్రాయమాహ —
అస్మదితి ।
తర్హి దేవాదిభిరుపహతానాం మనుష్యాణాం ముముక్షైవ న సంపద్యేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యం త్వితి ।
ఉక్తం హి –
“న దేవా దణ్డమాదాయ రక్షన్తి పశుపాలవత్ ।
యం హి రక్షితుమిచ్ఛన్తి బుద్ధ్యా సంయోజయన్తి తమ్ ॥”(విదురనీతి ౩-౪౦) ఇతి ।
తర్హి కిమితి సర్వానేవ దేవా నానుగృహ్ణన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విపరీతమితి ।
దేవతాపరాఙ్ముఖమముమోచయిషితమితి యావత్ ।
సంప్రతి దేవాప్రియవాక్యేన ధ్వనితమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
అవిద్వత్సు మనుష్యేషు దేవాదీనాం స్వాతన్త్ర్యం తచ్ఛబ్దార్థః శ్రద్ధాదిప్రధానస్తదారాధనపరః సన్దేవాదీనాం ప్రియః స్యాత్తద్విపక్షస్య ముముక్షావైఫల్యాదిత్యర్థః ।
తత్ప్రీత్విషయశ్చ తత్ప్రసాదాసాదితవైఆగ్యః సర్వాణి కర్మాణి సంన్యస్య విద్యాప్రాపకశ్రవణాదికం ప్రత్యేకాగ్రమనాః స్యాదిత్యాహ —
అప్రమాదీతి ।
శ్రవణాదికమనుతిష్ఠన్నపి వర్ణాశ్రమాచారపరో భవేదన్యథా విద్యాలక్షణే ఫలే ప్రతిబన్ధసంభవాదిత్యాశయేనాఽఽహ —
విద్యాం ప్రతీతి ।
భయాదినిమిత్తా ధ్వనేర్వికృతిః కాకురుచ్యతే । యథాఽఽహ –
’కాకుః స్త్రియాం వికారో యః శోకభీత్యాదిభిధ్వనేః’ ఇతి ।
తయా కాక్వా కాణ్వశ్రుతేః స్వరకమ్పేన భయముపలక్ష్య దేవాదిభజనే కల్ప్యతే తాత్పర్యమిత్యాహ —
కాక్వేతి ॥౧౦॥
బ్రహ్మకణ్డికామిత్థం వ్యాఖ్యాయ బ్రహ్మ వా ఇదమిత్యాదివాక్యస్యాతీతేన సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
సూత్రిత ఇతి ।
శాస్త్రార్థశబ్దో బ్రహ్మవిద్యావిషయః ।
తదాహురిత్యాదినోక్తమనువదతి —
తస్య చేతి ।
అర్థవాదస్తద్యో యో దేవానామిత్యదిః । సంబన్ధో జ్ఞానస్య సర్వాపత్తిఫలేన సాధ్యసాధనత్వమధికారిణాఽఽశ్రయాశ్రయిత్వమైక్యేన విషయవిషయిత్వమితి విభాగః ।
అవిద్యాసూత్రే వృత్తం కథయతి —
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
సంసారస్యాధికారః ప్రవృత్తిరుత్పత్తిరితి యావత్ ।
యథా పశురిత్యాదినోక్తమనుభాషతే —
తత్రేతి ।
అవిద్యాధికారః సప్తమ్యర్థః ।
తత్రావిద్యాకార్యం ప్రపఞ్చయితుమధ్యాయశేషప్రవృత్తిరితి మన్వానోఽవిద్యావివర్తచాతుర్వర్ణ్యసృష్టిప్రకటనార్థం తదేతద్బ్రహ్మేత్యస్మాత్ప్రాక్తనం వాక్యమిత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —
కిం పునరితి ।
బ్రహ్మ వా ఇదమిత్యాదివాక్యమిదమా పరామృశ్యతే ।
వర్ణానేవ విశినష్టి —
యన్నిమిత్తేతి ।
యైర్నిమిత్తైర్బ్రాహ్మణ్యాదిభిః సంబద్ధేషు కర్మస్వయమవిద్వానధికృతః పశురివ సంసరతీతి పశునిదర్శనశ్రుతౌ ప్రసిద్ధం తాని నిమిత్తాని దర్శయితుముత్తరం వాక్యం ప్రవృత్తమిత్యర్థః ।
అథేత్యభ్యమన్థదిత్యత్రానుగ్రాహకదేవతాసర్గం ప్రక్రమ్యాగ్నేరేవ సృష్టిరుక్తా నేన్ద్రాదీనామత్ర త్వవిద్యాం ప్రస్తుత్య తేషాం సోచ్యతే తత్ర కః శ్రుతేరభిప్రాయస్తత్రాఽఽహ —
ఎతస్యేతి ।
పూర్వమగ్నిసర్గానన్తరమిన్ద్రాదిసర్గో వాచ్యోఽపి నోక్తః ఫలాభావాత్ । ఇహ త్వవిదుషస్తత్కార్యవర్ణాద్యభిమానినః కర్మాధికృతిరిత్యేతస్యార్థస్య ప్రదర్శనార్థం తదావిద్యత్వవివక్షయా స వ్యుత్పాద్యత ఇత్యర్థః ।
అగ్నిసర్గోఽపి తర్హి తద్వదత్రైవ వాచ్యో విశేషాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అగ్నేస్త్వితి ।
ప్రజాపతేః సృష్టిపూర్తయే చేదగ్నిసృష్టిస్తత్రోక్తా హతేన్ద్రాదిసర్గోఽపి తత్రైవ వాచ్యోఽన్యథా తదపూర్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయఞ్చేతి ।
తర్హి తత్రోక్తస్య కస్మాదత్రోక్తిః పునరుక్తేరిత్యాశఙ్క్యైతస్యైవార్థస్యేత్యత్రోక్తం స్మారయతి —
ఇహ త్వితి ।
సంగతిముక్త్వా వాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
బ్రహ్మేతి ।
అగ్రే క్షాత్రాదిసర్గాత్పూర్వమితి యావత్ ।
వైశబ్దస్యావధారణార్థత్వం వదన్వాక్యార్థోక్తిపూర్వకమేకమిత్యస్యార్థమాహ —
ఇదమితి ।
ద్వితీయమేవకారం వ్యాచష్టే —
నాఽఽసీదితి ।
కథం తర్హి తస్య కర్మానుష్ఠానసామర్థ్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య సమనన్తరవాక్యం వ్యాచష్టే —
తత ఇతి ।
తదేవసృష్టమాకాఙ్క్షాద్వారా స్పష్టయతి —
కిం పునరితి ।
ఎకా చేత్క్షత్రజాతిః సృష్టా కథం తర్హి యాన్యేతానీతి బహూక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తద్వ్యక్తిభేదేనేతి ।
క్షత్రజాతేరేకత్వాత్కథం క్షత్రాణీతి బహువచనమిత్యాశఙ్క్య ‘జాత్యాఖ్యాయామేకస్మిన్బహువచనమన్యతరస్యామ్’(ప.సూ౧-౨-౫౮) ఇతి స్మృతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
జాతీతి ।
బహూక్తేగత్యన్తరమాహ —
వ్యక్తీతి ।
తాసాం బహుత్వాజ్జాతేశ్చ తదభేదాత్తత్రాపి భేదముపచర్య బహూక్తిరిత్యర్థః । క్షత్రాణీతి బహువచనమితి యావత్ ।
తేషాం విశేషతో గ్రహణం క్షత్రస్యోత్తమత్వం ఖ్యాపయితుమితి మన్వానః సన్నాహ —
కాని పునరిత్యాదినా ।
నను కిమితి దేవేషు క్షత్త్రసృష్టిరుచ్యతే బ్రాహ్మణస్య కర్మానుష్ఠానసామర్థ్యసిద్ధ్యర్థం మనుష్యేష్వేవ తత్సృష్టిరుపదేష్టవ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదన్వితి ।
తథాఽపి వివక్షితా సృష్టిర్ముఖతో వక్తవ్యేత్యాశఙ్క్యోపోద్ఘాతోఽయమిత్యాహ —
తదర్థ ఇతి ।
తస్మాదిత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
క్షత్రస్య నియన్తృత్వవదుత్కర్షే హేత్వన్తరమాహ —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మేతి ప్రసిద్ధం బ్రాహ్మణ్యాఖ్యమితి యావత్ ।
ఉక్తమ్మేవ ప్రపఞ్చయతి —
రాజసూయేతి ।
ఆసన్ద్యాం మఞ్చికాయామ్ ।
క్షత్రే స్వకీయం యశః సమర్పయతో బ్రాహ్మణస్య నిష్కర్షమాశఙ్క్యాఽఽహ —
సైషేతి ।
తయోర్బ్రాహ్మణత్వస్య తుల్యత్వాత్కుతోఽవాన్తరభేదః క్షత్త్రమపి క్రతుకాలే బ్రాహ్మణ్యం ప్రాప్నోతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
క్షత్త్రస్య బ్రహ్మాభిభవే దోషశ్రవణాచ్చ తస్య తదపేక్షయా తద్గుణత్వమిత్యాహ —
యస్త్వితి ।
ప్రమాదాదపీతి వక్తుముశబ్దః । య ఉ ఎనం హినస్తీతి ప్రతీకగ్రహణం యస్తు పునరిత్యాదివ్యాఖ్యానమితి భేదః ।
ఈయసునస్తరబర్థస్య ప్రయోగే హేతుమాహ —
పూర్వమపీతి ।
బ్రాహ్మణాభిభవే పాపీయస్త్వమిత్యేతదుదాహరణేన బుద్ధావారోపయతి —
యథేతి ॥౧౧॥
కర్తృబ్రాహ్మణస్య నియన్తుశ్చ క్షత్రియస్య సృష్టత్వాత్కిముత్తరేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్షత్ర ఇతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
కర్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మ బ్రాహ్మణోఽస్మీత్యభిమానీ పురుషః । తథా క్షత్త్రసర్గాత్పూర్వమివేతి యావత్ ।
కథం తర్హి లౌకికసామర్థ్యసంపాదనద్వారా కర్మానుష్ఠానమత ఆహ —
స విశమితి ।
దేవజాతానీత్యత్ర తకారో నిష్ఠా ।
గణం గణం కృత్వా కిమిత్యాఖ్యానం విశామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
గణేతి ।
విశాం సముదాయప్రధానత్వమద్యాపి ప్రత్యక్షమిత్యాహ —
ప్రాయేణేతి ॥౧౨॥
కర్తృపాలయితృధనార్జయితౄణాం సృష్టత్వాత్కృతం వర్ణాన్తరసృష్ట్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స పరిచారకేతి ।
శౌద్రం వర్ణమసృజతేత్యత్రౌకారో వృద్ధిః ।
పుష్యతీతి పుషేత్యుక్తత్వాత్ప్రశ్నస్యానవకాశత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
విశేషత ఇతి ।
పూషశబ్దస్యార్థాన్తరే ప్రసిద్ధత్వాత్కథం పృథివ్యాం వృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వయమేవేతి ॥౧౩॥
నను చాతుర్వర్ణ్యే సృష్టే తావతైవ కర్మానుష్ఠానసిద్ధేరలం ధర్మసృష్ట్యేత్యత ఆహ —
స చతుర ఇతి ।
అనియతాశఙ్క్యా నియామకాభావే తస్యానియతత్వసంభావనయేతి యావత్ । తచ్ఛబ్దః స్రష్టృబ్రహ్మవిషయః ।
కుతో ధర్మస్య సర్వనియన్తృత్వం క్షత్త్రస్యైవ తత్ప్రసిద్ధేరిత్యాహ —
తత్కథమితి ।
అనుభవమనుసృత్య పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
తదేవోదాహరతి —
యథేతి ।
రాజ్ఞా స్పర్ధమాన ఇతి శేషః ।
ధర్మస్యోత్కృష్టత్వేన నియన్తృత్వే సత్యాదభిన్నత్వం హేత్వన్తరమాహ —
యో వా ఇతి ।
కథం ధర్మస్య సత్యత్వం స హి పురుషధర్మో వచనధర్మః సత్యత్వమిత్యవాన్తరభేదాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఎవేతి ।
యథోక్తే వివేకే లోకప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి —
యస్మాదితి ।
ఉభయశబ్దో ధర్మసత్యవిషయయోః ధర్మం వదతీత్యేతదేవ విభజతే —
ప్రసిద్ధమితి ।
యథా శాస్త్రానుసారేణ వదన్తం ధర్మం వదతీతి వదన్తి తథా పూర్వోక్తవదనవైపరీత్యేన ధర్మం వదన్తం సత్యం వదతీత్యాహురితి యోజనా ।
ధర్మమేవ వ్యాచష్టే —
లౌకికమితి ।
సత్యం వదతీత్యేతదేవ స్ఫుటయతి —
శాస్త్రాదితి ।
కార్యకారణభావేనానయోరేకత్వముపసమ్హరతి —
ఎతదితి ।
శాస్త్రార్థసంశయే శిష్టవ్యవహారాన్నిశ్చయో యథా యావవరాహాదిశబ్దేషు, ధర్మసంశయే తు శాస్త్రార్థవశాన్నిర్ణయో యథా చైత్యవన్దనాదివ్యుదాసేనాగ్నిహోత్రాదౌ । అతో హేతుహేతుమద్భావాదుభయోరైక్యమితి భావః ।
ధర్మస్య సత్యాదభేదే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తస్య సర్వనియన్తృత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
తస్మాత్స ఇతి ।
తర్హి యథోక్తధర్మవశాదేవ కర్మానుష్ఠానసిద్ధేర్వర్ణాశ్రమాభిమానస్యాకిఞ్చిత్కరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
ధార్మికత్వాద్యభిమానో బ్రాహ్మణ్యాద్యభిమానం పురోధాయానుష్ఠాపకశ్చేత్తదభిమానోఽపి తథైవాభిమానాన్తరం పురస్కృత్యానుష్ఠాపయేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాని చేతి ।
న ఖల్వవిదుషో ధార్మికస్య బ్రాహ్మణ్యాదిషు నిమిత్తేషు సత్సు కర్మప్రవృత్తౌ నిమిత్తాన్తరమపేక్ష్యతే ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః ॥౧౪॥
పునరుక్తివైయర్థ్యమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ఉత్తరార్థ ఇతి ।
పూర్వత్ర దేవేషు దర్శితస్య వర్ణవిభాగస్య మనుష్యేషూత్తరగ్రన్థేన యోజనార్థ ఇతి యావత్ ।
సృష్టవర్ణచతుష్టయనివిష్టమవాన్తరవిభాగమభిధాతుమారభతే —
యత్తదితి ।
నాన్యేన దేవాన్తరరూపేణ క్షత్త్రాదివికారమన్తరేణేతి యావత్ । వికారాన్తరమగ్నిబ్రాహ్మణలక్షణమ్ ।
క్షత్త్రియేణేత్యత్ర వివక్షితమర్థమాహ —
ఇన్ద్రాదిదేవతాధిష్ఠిత ఇతి ।
వైశ్యేనేతి వస్వాద్యధిష్ఠితత్వముచ్యతే । శూద్రేణేతి పూషాధిష్ఠితత్వమ్ ।
అగ్న్యాదిభావమాపన్నస్య క్షత్త్రాదిభావో న తు క్షత్త్రాదిభావమాపన్నస్యాగ్న్యాదిభావ ఇత్యేతావన్మాత్రేణ బ్రహ్మణోవికృతత్వావికృతత్వమగ్నిబ్రాహ్మణస్తుత్యర్థముక్తమిత్యభిప్రేత్య తస్మాదిత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
యథోక్తప్రార్థనాయా న్యాయ్యత్వం సాధయతి —
తదర్థమేవేతి ।
కర్మఫలదానార్థమితి యావత్ ।
మనుష్యాణాం మధ్యే కమపి మనుష్యమవలమ్బ్య కర్మఫలభోగాపేక్షాయామధికరణసంప్రదానభావేనావస్థితాగ్నీన్ద్రాదినిమిత్తక్రియాపేక్షా నాస్తి కిన్తు బ్రాహ్మణజాతిప్రాప్తిమాత్రేణ తత్సంబద్ధం జప్యాదికర్మావశ్యమ్భావీతి । తన్మాత్రేణ పురుషార్థః సిధ్యతీతి ప్రతీకగ్రహణపూర్వకమాహ —
మనుష్యాణామితి ।
కుత్ర తర్హి యథోక్తక్రియాపేక్షేతి తత్రాఽఽహ —
యత్ర త్వితి ।
దేవానాం మధ్యేఽగ్నిసంబద్ధమేవ కర్మ కృత్వా పురుషార్థలాభో మనుష్యాణాం మధ్యే తు బ్రాహ్మణ్యప్రయుక్తజప్యాదిమాత్రేణ తత్ప్రాప్తిరిత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
స్మృతేశ్చేతి ।
జప్యగ్రహణం జాతిమాత్రప్రయుక్తకర్మోపలక్షణార్థమ్ । అన్యదగ్నిసంబద్ధం కర్మ ।
కోఽయం బ్రాహ్మణో నామ తత్రాఽఽహ —
మైత్ర ఇతి ।
సర్వేషు భూతేష్వభయప్రదో విశిష్టజాతిమానితి యావత్ ।
నను యథోక్తస్మృతేర్బ్రాహ్మణ్యప్రతిలమ్భమాత్రాదభ్యుదయలాభేఽపి కుతస్తతో నిఃశ్రేయససిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
పారివ్రాజ్యేతి ।
’బ్రాహ్మణా వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యఞ్చరన్తీ’తి బ్రాహ్మణస్య పారివ్రాజ్యం శ్రూయతే । తచ్చ ‘సంన్యాసాద్బ్రహ్మణః స్థాన’మితి బ్రహ్మలోకసాధనం మన్యతే । అతశ్చ బ్రాహ్మణజాతినిమిత్తం లోకమిచ్ఛన్తీతి యుక్తమిత్యర్థః ।
బ్రాహ్మణే మనుష్యేష్విత్యస్యార్థముపసమ్హరతి —
తస్మాదితి ।
హేతువాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
హిశబ్దార్థో యస్మాదిత్యుక్తః యత్స్రష్టృ బ్రహ్మ తదేతాభ్యాం యస్మత్సాక్షాదభవత్తస్మాదగ్నావేవేత్యాది యుక్తమితి యోజనా ।
అగ్నౌ హుత్వా బ్రాహ్మణే చ దత్త్వా పరమాత్మలక్షణం లోకమాప్తుమిచ్ఛన్తీతి భర్తృప్రపఞ్చవ్యాఖ్యానమనువదతి —
అత్రేతి ।
సప్తమీ తస్మాదిత్యాదివాక్యవిషయా ।
ప్రక్రమాలోచనాయాం కర్మఫలమిహ లోకశబ్దార్థో న పరమాత్మా ప్రక్రమభఙ్గప్రసంగాదితి దూషయతి —
తదసదితి ।
కర్మాధికారార్థం కర్మసు ప్రవృత్తిసిద్ధ్యర్థమితి యావత్ ।
వాక్యశేషగతవిశేషణవశాదపి కర్మఫలస్యైవాత్ర లోకశబ్దవాచ్యత్వమిత్యాహ —
పరేణ చేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యది హీతి ।
పరపక్షే స్వమితి విశేషణం వ్యావర్త్యాభావాన్న ఘటతే చేత్త్వత్పక్షేఽపి కథం తదుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వలోకేతి ।
పరశబ్దోఽనాత్మవిషయః ।
నను ప్రకృతే వాక్యే లోకశబ్దేన పరమాత్మా నోచ్యతే చేదుత్తరవాక్యేఽపి తేన నాసావుచ్యేత విశేషాభావాదిత్యాశఙ్క్య విశేషణసామర్థ్యాన్నైవమిత్యాహ —
స్వత్వేన చేతి ।
కర్మఫలవిషయత్వేనాపి విశేషణస్య నేతుం శక్యత్వాన్న విశేషసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
తేషాం స్వరూపవ్యభిచారే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —
బ్రవీతి చేతి ।
ఉత్తరవాక్యవ్యావర్త్యం పూర్వపక్షమాహ —
బ్రహ్మణేతి ।
అత్పునరచేతనమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
సర్వైరేవ వణైః స్వస్య కర్తవ్యతయా తాన్ప్రతి నియన్తృ భూత్వేతి యోజనా ।
తస్య పుమర్థోపాయత్వప్రసిద్ధిమాదాయ ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అవిదితోఽపీతి చ్ఛేదః ।
దేవతాగుణవత్కర్మ ముక్తిహేతురితి పక్షం ప్రతిక్షేప్తుముత్తరం వాక్యముత్థాపయతి —
అత ఆహేతి ।
ఝానాదేవ ముక్తిర్న కర్మణేత్యాగమప్రసిద్ధమితి నిపాతయోరర్థః ।
తత్ర నిమిత్తముపాదానఞ్చేతి ద్వయం సంక్షిపతి —
అవిద్యేతి ।
నిమిత్తం నివృణోతి —
అగ్న్యధీనేతి ।
ఆత్మాఖ్యస్య లోకస్య సత్త్వే హేతుమాహ —
ఆత్మత్వేనేతి ।
అహం బ్రహ్మాస్మీత్యదృష్ట్వేతి సంబన్ధః । యః పరమాత్మానమవిదిత్వేవ మ్రియతే తమేనం పరమాత్మా న పాలయతీతి యోజనా ।
పరమాత్మనః స్వరూపత్వాదవిదితస్యాపి పాలయితృత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స యద్యపీతి ।
లోకశబ్దాదుపరిష్టాత్తథాఽపీతి ద్రష్టవ్యమ్ । అవిదిత ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానమవిద్యయేత్యాది ।
పరమాత్మాఖ్యో లోకో నాజ్ఞాతో భునక్తీత్యత్ర కర్మఫలభూతం లోకం వైధర్మ్యదృష్టాన్తతయా దర్శయతి —
అస్వ ఇవేతి ।
అజ్ఞాతస్యాపాలయితృత్వే సాధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ —
సంక్యేతి ।
యథా లౌకికో దశమో దశమోఽస్మీత్యజ్ఞాతో న శోకాదినివర్తనేనాఽఽత్మానం భునక్తి తథా పరమాత్మాఽపీత్యర్థః ।
తత్రైవ శ్రుత్యుక్తం దృష్టాన్తద్వయం వ్యాచష్టే —
యథా చేత్యాదినా ।
అవిద్యాదీత్యాదిశబ్దేన తదుత్థం సర్వం సంగృహ్యతే ।
యదిహేత్యాదివాక్యాపోహ్యం చోద్యముత్థాపయతి —
నన్వితి ।
నన్వనిష్టఫలనిమిత్తస్యాపి కర్మణః ఫలప్రాప్తిధ్రౌవ్యాత్కథం కర్మణా మోక్షః సేత్స్యతి తత్రాఽఽహ —
ఇష్టేతి ।
బాహుల్యమశ్వమేధాదికర్మణో మహత్తరత్వం తద్ధి దురితమభిభూయ మోక్షమేవ సంపాదయిష్యతీత్యర్థః ।
యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయమాశ్రిత్య పరిహరతి —
తన్నేత్యాదినా ।
సప్తమ్యర్థః సంసారః ఇహేతినిపాతార్థం సూచయతి —
అద్భుతవదితి ।
అనేవంవిత్త్వం వ్యాకరోతి —
స్వం లోకమితి ।
యథోక్తో విధిరన్వయవ్యతిరేకాదిః పుణ్యకర్మచ్ఛిద్రేషు దురితప్రసక్తిం నివారయతి —
నైరన్తర్యేణేతి ।
తథా పుణ్యం సంచిన్వతోఽభిప్రాయమాహ —
అనేనేతి ।
ప్రక్రాన్తయచ్ఛబ్దాపేక్షితం కథయతి —
తత్కర్మేతి ।
ప్రాగుక్తన్యాయద్యోతీ హేతి నిపాతః ।
కారణరూపేణ కార్యస్య ద్రువత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్కారణయోరితి ।
ముక్తేరనిత్యత్వదోషసమాధిస్తర్హి కేన ప్రకారేణ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
ఆత్మశబ్దార్థమాహ —
స్వం లోకమితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ఆత్మానమితీతి ।
ఆత్మశబ్దస్య ప్రకృతస్వలోకవిషయత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఇహ చేతి ।
ప్రయోగే తు పునరుక్తిభయాదర్థాన్తరవిషయత్వమపి స్యాదిత్యర్థః ।
విద్యాఫలమాకాఙ్క్షాద్వారా నిక్షిపతి —
స య ఇతి ।
కర్మఫలస్య క్షయిత్వముక్త్వా కర్మణోఽక్షయత్వం వదతో వ్యాహతిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మేతి ।
వాక్యస్య వివక్షితమర్థం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన వ్యాచష్టే —
యథేతి ।
అవిదుష ఇతి చ్ఛేదః ।
కర్మక్షయేఽపి వా విదుషో దుఃఖాభావే దృష్టాన్తమాహ —
మిథిలాయామితి ।
ఆత్మానమిత్యాది కేవలజ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యేవమ్పరతయా వ్యాఖ్యాతం సంప్రతి తత్ర భర్తృప్రపఞ్చవ్యాఖ్యాముత్థాపయతి —
స్వాత్మేతి ।
ఆత్మలోకోపాసకస్య కర్మాభావే కథం తదక్షయవాచోయుక్తిరిత్యాశఙ్క్య కర్మాభావస్యాసిద్ధిమభిసన్ధాయ కర్మసాధ్యం లోకం వ్యాకృతావ్యాకృతరూపేణ భినత్తి —
లోకశబ్దార్థఞ్చేతి ।
ఔత్ప్రేక్షికీ కల్పనా న తు శ్రౌతీతి వక్తుం కిలేత్యుక్తమ్ । తత్రాఽఽద్యం లోకశబ్దార్థమనూద్య తదుపాసకస్య దోషమాహ —
ఎక ఇతి ।
పరిచ్ఛిన్నః కర్మాత్మా తత్సాధ్యో వ్యాకృతావస్థో లోకస్తస్మిన్నహఙ్గ్రహోపాసకస్యేతి యావత్ । కిలశబ్దస్తు పూర్వవత్ ।
ద్వితీయం లోకశబ్దార్థమనూద్య తదుపాసకస్య లాభం దర్శయతి —
తమేవేతి ।
యథా కుణ్డలాదేరన్తర్బహిరన్వేషణే సువర్ణాతిరిక్తరూపానుపలమ్భాత్తద్రూపేణాస్య నిత్యత్వం తథా కర్మసాధ్యం హిరణ్యమర్గాదిలోకం కార్యత్వాదవ్యాకృతం కారణమేవేత్యఙ్గీకృత్య యస్తస్మిన్నహమ్బుద్ధ్యోపాస్యే తస్యాపరిచ్ఛిన్నకర్మసాధ్యలోకాత్మోపాసకత్వాద్బ్రహ్మవిత్త్వం కర్మిత్వం చ ఘటతే తస్య ఖల్వాత్మైవ కర్మ తేన తస్య తన్న క్షీయతే । యః పునరద్వైతావస్థాముపాస్తే తస్యాఽఽత్మైవ కర్మ భవతీతి హి భర్తృప్రపఞ్చైరుక్తమిత్యర్థః ।
ఆత్మానమిత్యాదిసముచ్చయపరమితి ప్రాప్తం పక్షం ప్రత్యాహ —
భవతీతి ।
శ్రౌతత్వాభావే హేతుమాహ —
స్వలోకేతి ।
స్వం లోకమదృష్ట్వేత్యత్ర స్వలోకశబ్దేన పరస్య ప్రకృతస్యాఽత్మానమేవేత్యత్ర ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాపరిహారార్థముక్తత్వాన్నాత్ర లోకద్వైవిద్యకల్పనా యుక్తేత్యర్థః ।
లోకశబ్దేనాత్ర పరమాత్మపరిగ్రహే హేత్వన్తరమాహ —
స్వం లోకమితీతి ।
యథా లోకస్య స్వశబ్దార్థో విశేషణం తథాఽఽత్మానమిత్యత్ర స్వశబ్దపర్యాయాత్మశబ్దార్థస్తస్య విశేషణం దృశ్యతే న చ కర్మఫలస్య ముక్త్యమాత్మత్వమతో లోకశబ్దోఽత్ర పరమాత్మైవేత్యర్థః ।
ప్రకరణాద్విశేషణాచ్చ సిద్ధమర్థం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
పరస్యైవ లోకశబ్దార్థత్వే హేత్వన్తరమాహ —
పరేణేతి ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
పుత్రేతి ।
అథ పరేషు వాక్యేషు పరమాత్మా లోకశబ్దార్థః ప్రకృతే తు కర్మఫలమితి వ్యవస్థేతి చేన్నైవమేకవాక్యత్వసంభవే తద్భేదస్యాన్యాయ్యత్వాదిత్యాహ —
తైరితి ।
ఎకవాక్యత్వసంభావనామేవ దర్శయతి —
ఇహాపీతి ।
యథోత్తరత్రాఽఽత్మాదిశబ్దేన లోకో విశేషిస్తథాఽఽత్మానమిత్యత్రాప్యాత్మశబ్దేన విశేష్యతే । పూర్వవాక్యే చ స్వం లోకమదృష్ట్వేతి స్వశబ్దేనాఽఽత్మవాచినా తస్య విశేషణం దృశ్యతే । తథా చ పూర్వాపరాలోచనాయామేకవాక్యత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రకరణేన తస్య లోకశబ్దార్థత్వమయుక్తం లిఙ్గవిరోధాదితి చోదయతి —
అస్మాదితి ।
తదేవ వివృణోతి —
ఇహేత్యాదినా ।
అర్థవాదస్థం లిఙ్గం న ప్రకరణాద్బలవదితి మత్వా సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
స్తుతిమేవ స్పష్టయతి —
స్వస్మాదేవేతి ।
లోకాజ్జ్ఞాతాదితి శేషః ।
యథా ఛాన్దోగ్యే స్తుత్యర్థమాత్మనః స్రష్టృత్వముచ్యతే తథాఽత్రాప్యాత్మలోకం స్తోతుమేతత్ఫలవచనమిత్యాహ —
ఆత్మత ఇతి ।
భవతు వా మా భూదస్మాద్ధ్యేవేత్యాదిరర్థవాదస్తథాఽపి తస్య సర్వాత్మత్వప్రదర్శనార్థత్వాద్యుక్తమత్ర లోకశబ్దేన పరమాత్మగ్రహణమిత్యాహ —
సర్వాత్మేతి ।
తస్మాత్తత్సర్వమభవదితి వాక్యం దృష్టాన్తయతి —
పూర్వవదితి ।
కిఞ్చాఽఽత్మశబ్దస్య త్రిధాపరిచ్ఛేదశూన్యార్థవాచితాయా యచ్చాఽఽప్నోతీత్యాదిన్యాయేన సిద్ధత్వాత్తత్సమానాధికరణలోకశబ్దస్యాపి తదర్థత్వాత్పరస్యైవాత్ర లోకత్వమిత్యాహ —
యది హీతి ।
కిఞ్చ యది లోకశబ్దేన పరం హిత్వాఽర్థాన్తరముచ్యతే తదా సవిశేషణం వాక్యం స్యాదన్యథా స్వం లోకమితి ప్రకృతపరమాత్మలోకస్య త్వత్పక్షేఽన్తరోక్తబ్రహ్మలోకస్య చ వ్యావృత్త్యయోగాత్ । న చాత్ర సవిశేషణం వాక్యం దృష్టమతః స్వం లోకమితి ప్రకృతః పరమాత్మైవాత్రాపి లోక ఇత్యాహ —
అన్యథేతి ।
విశేషణం వినైవాస్మాదిత్యత్ర పరాపరాభ్యామర్థాన్తరం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
స్వం లోకమితి ప్రకృతే పరమాత్మన్యాత్మానమేవేతి విశేషితే చావ్యాకృతాఖ్యా పరాపరాభ్యామన్తరాలావస్థా న ప్రతిపత్తుం శక్యతే తస్యాః శ్రుతత్వాభావాదిత్యర్థః ॥౧౫॥
కణ్డికాన్తరమవతార్య వృత్తమనూద్యాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం తాత్పర్యమాహ —
అథో ఇత్యాదినా ।
అత్రేత్యవిద్యావస్థా పూర్వగ్రన్థో వా దృశ్యతే ।
అపిపర్యాయస్యాథోశబ్దస్యాసంగతిమాశఙ్క్య వ్యాకరోతి —
అథో ఇతీతి ।
పరస్యాపి ప్రకృతత్వాత్తతో విశినష్టి —
గృహీతి ।
గృహిత్వే హేతురవిద్వానిత్యాది ।
ఇతరపర్యుదాసార్థం కర్మాధికృత ఇత్యుక్తమ్ । కథముక్తస్యాఽఽత్మనః సర్వభోగ్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేషామితి ।
తదేవ ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి —
కైః పునరితి ।
యజతిజుహోత్యోస్త్యాగర్థత్వేనావిశేషాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్య యజతిచోదనాద్రవ్యదేవతాక్రియాసముదాయే కృతార్థత్వాదితి న్యాయేనాఽఽహ —
యాగ ఇతి ।
ఆసేచనం ప్రక్షేపః । ఉక్తఞ్చ – జుహోతిరాసేచనావధికః స్యాదితి జై౦ సూ౦ ౪–౨–౨౮ ।
యథోక్తసోమాదిభిర్దేవాదీన్ప్రత్యుపకుర్వతో గృహిణౌ విద్యయా ప్రతిబన్ధసంభవాత్తదుపకారిత్వవ్యావృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
పూర్వేషామథశబ్దానామభిప్రేతమర్థమనూద్య సమనన్తరవాక్యమనూద్య తదర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
దేవాదీనాం కర్మాధికారిణి కర్తృత్వాదిపరిపాలనమేవ పరిరక్షణమితి వివక్షిత్వా పూర్వోక్తం స్మారయతి —
తస్మాదితి ।
యథోక్తం కర్మ కుర్వన్యద్యపి దేవాదీన్ప్రత్యుపకరోతి తథాఽపి న తత్కర్తృత్వమావశ్యకం మానాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్వా ఇతి ।
భూతయజ్ఞో మనుష్యయజ్ఞః పితృయజ్ఞో దేవయజ్ఞో బ్రహ్మయజ్ఞశ్చేత్యేవం పఞ్చమహాయజ్ఞాః ।
నను శ్రుతమపి విచారం వినా నానుష్ఠేయం న హి రుద్రరోదనాది శ్రుతమిత్యేవానుష్ఠీయతే తత్రాఽఽహ —
మీమాంసితమితి ।
’తదేతదవదయతే తద్యజతే స యదగ్నౌ జుహోతీ’త్యాద్యవధానప్రకరణమ్ । ‘ఋణం హ వావ జాయతే జాయమానో యోఽస్తీ’త్యాదినాఽర్థవాదేనేతి శేషః ।
వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాఖ్యాతుం పాతనికాఙ్కరోతి —
ఆత్మైవేత్యాదినా ।
కర్మైవ బన్ధనం తత్రాధికారోఽనుష్ఠానం తస్మిన్నితి యావత్ । విద్యాధికారస్తదుపాయై శ్రవణాదౌ ప్రవృత్తిస్తత్రేత్యర్థః ।
యథోక్తాధికారిణో దేవాదిభీ రక్షణం ప్రవృత్తిమార్గే నియమేన ప్రవర్తకమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఉక్తమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
తర్హి ప్రవర్తకాన్తరం న వక్తవ్యం తత్రాఽఽహ —
కర్మాధికారేతి ।
కర్మస్వధికారేణ స్వగోచరత్వం ప్రాప్తానేవ దేవాదయోఽపి రక్షన్తి న సర్వాశ్రమసాధారణం బ్రహ్మచారిణమతోఽస్య కర్మమార్గే ప్రవృత్తౌ దేవాదిరక్షణస్యాహేతుత్వాద్బ్రహ్మచారిణో నివృత్తిం త్యక్త్వా ప్రవృత్తిపక్షపాతే కారణం వాచ్యమిత్యర్థః ।
మనుష్యమాత్రం కర్మణ్యేవ బలాత్ప్రవర్తయన్తి తేషామచిన్త్యశక్తిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
స్వగోచరారూఢానేవేత్యేవకారస్య వ్యావర్త్యం కీర్తయతి —
న త్వితి ।
విశిష్టాధికారో గృహస్థానుష్ఠేయకర్మసు గృహస్థత్వేన స్వామిత్వం తేన దేవగోచరతామప్రాప్తమిత్యర్థః ।
దేవాదిరక్షణస్యాకారణత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రత్యగవిద్యా యథోక్తాధికారిణో నియమేన ప్రవృత్త్యనురాగే హేతురితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అవిద్వానితి ।
తస్యాః స్వరూపేణ ప్రవర్తకత్వం దూషయతి —
సాఽపీతి ।
అవిద్యాయస్తర్హి ప్రవృత్త్యన్వయవ్యతిరేకౌ కథమిత్యాశఙ్క్య కారణకారణత్వేనేత్యాహ —
ప్రవర్తకేతి ।
సత్యన్యస్మిన్కారణేఽకారణమేవావిద్యా ప్రవృత్తేరితి చేత్తత్రాఽఽహ —
ఎవం తర్హీతి ।
ఉత్తరవాక్యముత్తరత్వేనావతార్య తస్మిన్వివక్షితం ప్రవర్తకం సంక్షిపతి —
తదిహాభిధీయత ఇతి ।
తత్రార్థతః శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
స్వాభావిక్యామితి ।
తత్రైవ భగవతః సమ్మతిమాహ —
స్మృతౌ చేతి ।
’అథ కేన ప్రయుక్తోఽయమ్’ ఇత్యాదిప్రశ్నస్యోత్తరమ్ –
‘కామ ఎష క్రోధ ఎష రజోగుణసముద్భవః’(భ. గీ. ౩ । ౩౭) ఇత్యాది ।
’అకామతః క్రియా కాచిద్దృశ్యతే నేహ కస్యచిత్ ।
యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’ ॥
ఇతి వాక్యమాశ్రిత్యాఽఽహ —
మానవే చేతి ।
దర్శితమితి శేషః ।
ఉక్తేఽర్థే తృతీయాధ్యాయశేషమపి ప్రమాణయతి —
స ఎషోఽర్థ ఇతి ॥౧౬॥
ఎవం తాత్పర్యముక్త్వా ప్రతీకమాదయ పదాని వ్యాకరోతి —
ఆత్మైవేత్యాదినా ।
వర్ణీ ద్విజత్వద్యోతకో బ్రహ్మచారీతి యావత్ ।
కథం తర్హి హేత్వభావే తస్య కామిత్వమపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాయాదీతి ।
సశబ్దం వ్యాకుర్వన్నుత్తరవాక్యమాదయావశిష్టం వ్యాచష్టే —
స్వాభావిక్యేతి ।
కామనాప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కథమితి ।
కర్మాధికారహేతుత్వం తస్యాః సాధయతి —
తయేతి ।
ప్రజాం ప్రతి జాయాయా హేతుత్వద్యోతకోఽథశబ్దః । ప్రజాయా మానుషవిత్తాన్తర్భావమభ్యుపేత్య ద్వితీయోఽథశబ్దః । తృతీయస్తు విత్తస్య కర్మానుష్ఠానహేతుత్వవివక్షయేతి విభాగః ।
కర్మానుష్ఠానఫలమాహ —
యేనేతి ।
తత్కిం నిత్యనైమిత్తికకర్మణామేవానుష్ఠానం నేత్యాహ —
కామ్యాని చేతి ।
క్రియాపదమనుక్రష్టుం చశబ్దః కామశబ్దస్య యథాశ్రుతమర్థం గృహీత్వైతావానిత్యాదివాక్యస్యాభిప్రాయమాహ —
సాధనలక్షణేతి ।
అస్యాః సాధనైషణాయాః ఫలభూతా ఇతి సంబన్ధః ।
ద్వయోరేషణాత్వముక్త్వా లోకైషణాం పరిశినష్టి —
తదర్థా హీతి ।
కథం తర్హి సాధనైషణోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సైకేతి ।
ఎతేన వాక్యశేషోఽప్యనుగుణీ భవతీత్యాహ —
అత ఇతి ।
సాధనవత్ఫలమపి కామమాత్రం చేత్కథం తర్హి శ్రుత్యా సాధనమాత్రమభిధాయైతావానవధ్రియతే తత్రాహ —
ఫలార్థత్వాదితి ।
ఉక్తే సాధనే సాధ్యమార్థికమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
భోజన ఇతి ।
సాధనోక్తౌ సాధ్యస్యార్థాదుక్తేరేతావానితి ద్వయోరనువాదేఽపి కథమేషణార్థే కామశబ్దస్తత్ర ప్రయుజ్యతే, న హి తౌ పర్యాయౌ, న చ తదవాచ్యత్వే తయోరనర్థకతేత్యాశఙ్క్య పర్యాయత్వమేషణాకామశబ్దయోరుపేత్యాహ —
తే ఎతే ఇతి ।
చేష్టనమేవ స్పష్టయతి —
కర్మమార్గ ఇతి ।
అగ్నిముగ్ధోఽగ్నిరేవ హోమాదిద్వారేణ మమ శ్రేయఃసాధనం నాఽఽత్మజ్ఞానమిత్యభిమానవాన్ధూమతాన్తో ధూమేన గ్లానిమాపన్నో ధూమతా వా మమాన్తే దేహావసానే భవతీతి మన్యమానః ‘తే ధూమమభసంభవన్తీ’తి శ్రుతేః । స్వం లోకమాత్మానమ్ ।
వాక్యాన్తరమత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కథమిత్యాదినా ।
తస్మాదేతావత్త్వమవధార్యతే తేషామితి శేషః ।
ఉక్తమేవార్థం లోకదృష్టిమవష్టభ్య స్పష్టయతి —
న హీతి ।
లబ్ధవ్యాన్తరాభావేఽపి కామయితవ్యాన్తరం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
లబ్ధవ్యేతి ।
ఎతద్వ్యతిరేకేణ సాధ్యసాధనాతిరేకేణేతి యావత్ ।
తయోర్ద్వయోరపి కామత్వవిధాయిశ్రుతేరభిప్రాయమాహ —
ఎతదుక్తమితి ।
కామస్యానర్థత్వాత్సాధ్యసాధనయోశ్చ తావన్మాత్రత్వాత్సర్గాదౌ పుమర్థతావిశ్వాసం త్యక్త్వా స్వప్నలాభతుల్యాభ్యస్త్రిసృభ్యోఽప్యేషణాభ్యో వ్యుత్థానం సంన్యాసాత్మకం కృత్వా కాఙ్క్షితమోక్షహేతుం జ్ఞానముద్ధిశ్య శ్రవణాద్యావర్తయేదిత్యర్థః ।
తస్మాదపీత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
ప్రాకృతస్థితిరేషా న బుద్ధిపూర్వకారిణామిదం వృత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజాపతేశ్చేతి ।
తత్ర హేతుత్వేన పూర్వోక్తం స్మారయతి —
సోఽబిభేదిత్యాదినా ।
తత్రైవ కార్యలిఙ్గకానుమానం సూచయతి —
తస్మాదితి ।
స యావదిత్యాదివాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
స ఎవమితి ।
పూర్వః సశబ్దో వాక్యప్రదర్శనార్థః । ద్వితీయస్తు వ్యాఖ్యానమధ్యపాతీత్యవిరోధః ।
అర్థసిద్ధమర్థమాహ —
పారశేష్యాదితి ।
తస్య కృత్స్నతేత్యేతదవతార్య వ్యాకరోతి —
యదేత్యాదినా ।
అకృత్స్నత్వాభిమానినో విరద్ధం కృత్స్నత్వమిత్యాహ —
కథమితి ।
విరోధమన్తరేణ కార్త్స్న్యార్థం విభాగం దర్శయతి —
అయమితి ।
విభాగే ప్రస్తుతే మనసో యజమానత్వకల్పనాయాం నిమిత్తమాహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
యథేతి ।
తథా మనసో యజమానత్వకల్పనావదిత్యర్థః ।
వాచి జాయాత్వకల్పనాయాం నిమిత్తమాహ —
మన ఇతి ।
వాచో మనోఽనువృత్తిత్వం స్వరూపకథనపురఃసరం స్పోరయతి —
వాగితీతి ।
ప్రాణస్య ప్రజాత్వకల్పనాం సాధయతి —
తాభ్యాఞ్చేతి ।
కథం పునశ్చక్షుర్మానుషం విత్తమిత్యుచ్యతే పశుహిరణ్యాది తథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
ఆత్మాదిత్రయే సిద్ధే సతీతి యావత్ । ఆదిపదేన కాయచేష్టా గృహ్యతే ।
మానుషమితి విశేషణస్యార్థవత్త్వం సమర్థయతే —
తద్వివిధమితి ।
సంప్రతి చక్షుశో మానుషవిత్తత్వం ప్రపఞ్చయతి —
గవాదీతి ।
తత్పదపరామృష్టమేవార్థం వ్యాచష్టే —
తేన సంబన్ధాదితి ।
తత్స్థానీయం మానుషవిత్తస్థానీయం తేన మానుషేణ విత్తేనేత్యేతత్ ।
సంబన్ధమేవ సాధయతి —
చక్షుషా హీతి ।
తస్మాచ్చక్షుర్మానుషం విత్తమితి శేషః ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యముపాదత్తే —
కిం పునరితి ।
తద్వ్యాచష్టే —
దేవేతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యజమానాదినిర్వర్త్యం కర్మ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కిం పునరిత్యాదినా ।
ఇహేతి సంపత్తిపక్షోక్తిః ।
శరీరస్య కర్మత్వప్రసిద్ధమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కథం పునరితి ।
అస్యేతి యజమానోక్తిః । హిశబ్దార్థో యత ఇత్యనూద్యతే ।
తస్య కృత్స్నతేత్యుక్తముపసంహరతి —
తస్యేతి ।
ఉక్తరీత్యా కృత్స్నత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అస్యేతి దర్శనోక్తిః । పశోః పురుషస్య చ పాఙ్కత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
పురుషస్య పశుత్వావిశేషాత్పృథగ్గ్రహణమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పశుత్వేఽపీతి ।
న కేవలం పశుపురుషయోరేవ పాఙ్కత్వం కిన్తు సర్వస్యేత్యాహ —
కిం బహునేతి ।
తస్మాదాధ్యాత్మికస్య దర్శనస్య యజ్ఞత్వం పఞ్చత్వయోగాదవిరుద్ధమితి శేషః ।
సంపత్తిఫలం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
వ్యాఖ్యాతార్థవాక్యమనువదన్బ్రాహ్మణముపసంహరతి —
య ఎవం వేదేతి ।
సాధ్యం సాధనం చ పాఙ్కం సూత్రాత్మనా జ్ఞాత్వా తచ్చాఽఽత్మత్వేనానుసన్ధానస్య తదాప్తిరేవ ఫలం తత్క్రతున్యాయాదిత్యర్థః ॥౧౭॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య సంగతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
యత్సప్తాన్నానీత్యాదినా ।
తత్రేత్యతిక్రాన్తబ్రాహ్మణోక్తిః । ఉపాస్తిశబ్దితం భేదదర్శనమవిద్యాకార్యమనేనానూద్య న స వేదేతి తద్ధేతురవిద్యా పూర్వత్ర ప్రస్తుతేతి యోజనా ।
అథో అయమిత్యత్రోక్తమనువదతి —
సవర్ణాశ్రమాభిమాన ఇతి ।
ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీదిత్యాదావుక్తం స్మారయతి —
కామప్రయుక్త ఇతి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరగ్రన్థమవతారయితుమపేక్షితం పూరయతి —
యథా చేతి ।
గృహిణో జగతశ్చ పరస్పరం స్వకర్మోపార్జితత్వమేష్టవ్యమన్యథాఽన్యోన్యముపకారకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
నను సూత్రస్యైవ జగత్కర్తృత్వం జ్ఞానక్రియాతిశయవత్త్వాన్నేతరేషాం తదభావాదత ఆహ —
ఎవమితి ।
పూర్వకల్పీయవిహితప్రతిషిద్ధజ్ఞానకర్మానుష్ఠాతా సర్వో జన్తురుత్తరసర్గస్య పితృత్వేనాత్ర వివక్షితో న తు ప్రజాపతిరేవేత్యుక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ —
సర్వస్యేతి ।
సర్వస్య మిథో హేతుహేతుమత్త్వే ప్రమాణమాహ —
ఎతదేవేతి ।
సర్వస్యాన్యోన్యకార్యకారణత్వోక్త్యా కల్పితత్వవచనం కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఆత్మైకత్వేతి ।
ఎవం భూమికాం కృత్వోత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
యదసావితి ।
ఉచ్యన్తే ధ్యానార్థమితి శేషః ।
అన్యత్వే హేతుః —
భోజ్యత్వాదితి ।
తేన జ్ఞానకర్మభ్యాం జనకత్వేనేతి యావత్ ।
బ్రాహ్మణమవతార్య మన్త్రమవతారయతి —
ఎతేషామితి ॥౧॥
తత్రాఽఽద్యమన్త్రభాగమాదాయ వ్యాచష్టే —
యత్సప్తాన్నానీతి ।
అజనయదితి క్రియాయా విశేషణం యదితి పదమ్ । తథా చ తద్యుక్తం పితృత్వాదితి శేషః । గ్రన్థార్థధారణశక్తిర్మేధా । కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాది తపః ।
తే కస్మాదత్ర న గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —
జ్ఞానకర్మణీ ఇతి ।
తయోః ప్రకృతత్వం ప్రకటయతి —
పాఙ్క్తం హీతి ।
ఇతరయోరప్రకృతత్వం హేతూకృతమనూద్య ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
జ్ఞానకర్మణోః ప్రకృతత్వముక్తం హేతుమాదాయ వాక్యం పూరయతి —
అత ఇతి ।
యత్సప్తాన్నానీత్యాదిమన్త్రభాగం వ్యాఖ్యాయ బ్రాహ్మణవాక్యసముదాయతాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి ।
మన్త్రబ్రాహ్మణాత్మకో గ్రన్థః సప్తమ్యర్థః ।
మేధయా హీత్యాదిబ్రాహ్మణమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి —
తత్ర యదితి ।
ప్రకృతమన్త్రసముదాయః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే ।
వ్యాఖ్యానమేవ సంగృహ్ణాతి —
ప్రసిద్ధో హీతి ।
న కేవలం హిశబ్దాన్మన్త్రస్య ప్రసిద్ధార్థత్వం కిన్తు మన్త్రస్వరూపాలోచనాయామపి తత్సిధ్యతీత్యాహ —
యదితి ।
మన్త్రార్థస్య ప్రసిద్ధత్వే మన్త్రస్యానుగుణత్వం హేతూకృత్య ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
తత్ప్రసిద్ధిముపపాదయితుం పృచ్ఛతి —
నన్వితి ।
సాధ్యసాధనాత్మకే జగతి యత్పితృత్వమవిద్యావతో భావి తత్ప్రత్యక్షత్వాత్ప్రసిద్ధమ్ అనుభూయతే హి జాయాది సంపాదయన్నవిద్వానిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
శ్రుత్యా చ ప్రాగుక్తత్వాత్ప్రసిద్ధమేతదిత్యాహ —
అభిహితఞ్చేతి ।
యచ్చ మేధాతపోభ్యాం స్రష్టృత్వం మన్త్రబ్రాహ్మణయోరుక్తం తదపి ప్రసిద్ధమేవ విద్యాకర్మపుత్రాణామభావే లోకత్రయోత్పత్త్యనుపపత్తేరిత్యాహ —
తత్ర చేతి ।
పూర్వోత్తరగ్రన్థః సప్తమ్యర్థః ।
పుత్రేణైవాయం లోకో జయ్య ఇత్యాదౌ వక్ష్యమాణత్వాచ్చాస్యార్థాస్య ప్రసిద్ధతేత్యాహ —
వక్ష్యమాణఞ్చేతి ।
మన్త్రార్థస్య ప్రసిద్ధత్వే మన్త్రస్య ప్రసిద్ధార్థవిషయం బ్రాహ్మణముపపన్నమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రకారాన్తరేణ మన్త్రార్థస్య ప్రసిద్ధత్వమాహ —
ఎషణా హీతి ।
ఫలవిషయత్వం తస్యాః స్వానుభవసిద్ధమితి వక్తుం హిశబ్దః ।
తస్యా లోకప్రసిద్ధత్వేఽపి కథం మన్త్రార్థస్య ప్రసిద్ధత్వమత ఆహ —
ఎషణా చేతి ।
జాయాద్యాత్మకస్య కామస్య సంసారారమ్భకత్వవన్మోక్షేఽపి కామః సంసారమారభేత కామత్వావిశేషాదిత్యతిప్రసంగమాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మవిద్యేతి ।
తస్యా విషయో మోక్షః । తస్మిన్నద్వితీయత్వాద్రాగాదిపరిపన్థిని కామాపరపర్యాయో రాగో నావకల్పతే । న హి మిథ్యాజ్ఞాననిదానో రాగః సమ్యగ్జ్ఞానాధిగమ్యే మోక్షే సంభవతి । శ్రద్ధా తు తత్ర భవతి తత్త్వబోధాధీనతయా సంసారవిరోధిని తన్న సంసారానుషక్తిర్ముక్తావిత్యర్థః ।
శాస్త్రీయస్య జాయాదేః సంసారహేతుత్వే కర్మాదేరశాస్త్రీయస్య కథం తద్ధేతుత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతేనేతి ।
అవిద్యోత్థస్య కామస్య సంసారహేతుత్వోపదర్శనేనేతి యావత్ । స్వాభావికాభ్యామవిద్యాధీనకామప్రయుక్తాభ్యామిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ తయోర్జగత్సృష్టిప్రయోజకత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ —
స్థావరాన్తస్యేతి ।
యత్సప్తాన్నానీత్యాదిమన్త్రస్య మేధయా హీత్యాదిబ్రాహ్మణస్య చాక్షరోత్థమర్థముక్త్వా తాత్పర్యమాహ —
వివక్షితస్త్వితి ।
శాస్త్రపరవశస్య శాస్త్రవశాదేవ సాధ్యసాధనభావాదశాస్త్రీయాద్వైతముఖ్యసంభవాన్న తస్యాత్ర వివక్షితమిత్యర్థః ।
శాస్త్రీయస్య సాధ్యసాధనభావస్య వివక్షితత్వే హేతుమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
సర్వో హీతి ।
దుఃఖయతీతి దుఃఖస్తద్ధేతురితి యావత్ । ప్రకృతమన్త్రబ్రాహ్మణవ్యాఖ్యాసమాప్తావితిశబ్దో వివక్షితార్థప్రదర్శనసమాప్తో వా ।
మన్త్రబ్రాహ్మణయోః శ్రుత్యర్థాభ్యామర్థముక్త్వా సమనన్తరగ్రన్థమవతారయతి —
తత్రేతి ।
సప్తవిధేఽన్నే సృష్టే సతీతి యావత్ ।
వ్యాఖ్యానమేవ వివృణోతి —
అస్యేత్యాదినా ।
సాధారణమన్నమసాధారణీకుర్వతో దోషం దర్శతి —
స య ఇతి ।
తత్పరో భవతీత్యుక్తం వివృణోతి —
ఉపాసనం హీతి ।
బ్రాహ్మణోక్తేఽర్థే మన్త్రం ప్రమాణతి —
తథా చేతి ।
మోఘం విఫలం దేవాద్యనుపభోగ్యమన్నం యది జ్ఞానదుర్బలో లభతే తదా స వధ ఎవ తస్యేతి సాధారణమన్నస్యాసాధారణీకరణం నిన్దితమిత్యర్థః తత్రైవ స్మృతీరుదాహరతి —
స్మృతిరపీతి ।
‘న వృథా ఘాతయేత్పశుమ్ । న చైకః స్వయమశ్నీయాద్విధివర్జం న నిర్వపేత్’ ఇతి పాదత్రయం ద్రష్టవ్యమ్ । ‘ఇష్టాన్భోగాన్హి వో దేవా దాస్యన్తే యజ్ఞభావితాః । తైర్దత్తాన్’(భ. గీ. ౩ । ౧౨) ఇతి శేషః । ‘అన్నేన అభిశంసతి । స్తేనః ప్రముక్తో రాజని యావన్నానృతసంకరః’(ఆ.ధ.సూ.) ఇత్యుత్తరం పాదత్రయమ్ । తత్రాఽఽద్యపాదస్యార్థో భ్రూణహా శ్రేష్ఠబ్రాహ్మణఘాతకః । యథాఽఽహుః –
‘వరిష్ఠబ్రహ్మహా చైవ భ్రూణహేత్యభిధీయతే’ ఇతి ।
స్వస్యాన్నభక్షకే స్వపాపం మార్ష్టి శోధయతీత్యన్నదాతుః పాపక్షయోక్తేరితరస్యాసాధారణీకృత్య భుఞ్జానస్య పాపితేతి ।
“అదత్త్వా తు య ఎతేభ్యః పూర్వం భుఙ్క్తేఽవిచక్షణః । స భుఞ్జానో న జానాతి శ్వగృర్ధ్రైర్జగ్ధిమాత్మనః ॥”(మ.స్మృ. ౩ । ౧౧౫) ఇత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం హేతుమవతార్య వ్యాకరోతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
సర్వభోజ్యత్వం సాధయతి —
యో ముఖ ఇతి ।
పరస్య శ్వామార్జారాదేరితి యావత్ ।
పీడాకరత్వే హేతుమాహ —
మమేదమితి ।
ప్రాగుక్తదృష్టిఫలమాచష్టే —
తస్మాదితి ।
సాధారణమన్నసాధారణీకుర్వాణస్య పాపానిర్వృత్తిరిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
దుష్కృతం హీతి ।
యదా హి మనుష్యాణాం దుష్కృతమన్నమాశ్రిత్య తిష్ఠతి తదా తదాసాధారణీకుర్వతో మహత్తరం పాపం భవతీత్యర్థః ।
ఎకమస్యేత్యాదిమన్త్రబ్రాహ్మణయోః స్వపక్షార్థముక్త్వా భర్తృప్రపఞ్చపక్షమాహ —
గృహిణేతి ।
యదన్నం గృహిణా ప్రత్యహమగ్నౌ వైశ్వదేవాఖ్యం నివర్త్యతే తత్సాధారణమితి భర్తృప్రపఞ్చైరుక్తమిత్యర్థః ।
సాధారణపదానుపపత్తేర్న యుక్తమిదం వ్యాఖ్యానమితి దూషయతి —
తన్నేతి ।
వైశ్వదేవస్య సాధారణత్వమప్రామాణికమిత్యుక్తమిదానీం తస్యాప్రత్యక్షత్వాదిదమా పరామర్శశ్చ న యుక్తిమానిత్యాహ —
నాపీతి ।
ఇతశ్చ సాధారణశబ్దేన సర్వప్రాణ్యన్నం గ్రాహ్యమిత్యాహ —
సర్వేతి ।
వైశ్వదేవగ్రహేఽపీతరగ్రహః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
వైశ్వదేవేతి ।
యత్తు పరపక్షే యదిదమద్యత ఇతి వచో నానుకూలమితి తన్నాస్మత్పక్షేఽస్తీత్యాహ —
తత్రేతి ।
ప్రత్యక్షం సాధారణాన్నం సప్తమ్యర్థః ।
విపక్షే దోషమాహ —
యది హీతి ।
ప్రసంగస్యేష్టత్వం నిరాచష్టే —
ఇష్యతే హీతి ।
పరపక్షే వాక్యశేషవిరోధం దోషాన్తరమాహ —
న చేతి ।
శ్యేనాదితుల్యత్వం తస్య వ్యావర్తయతి —
న చ తస్యేతి ।
అనిషిద్ధస్యాపి తస్య స్వభావజుగుప్సితత్వాత్తదనుష్ఠానుయాయినః పాపానివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
‘అవశ్యం యాతి తిర్యక్త్వం జగ్ధ్వా చైవాహుతం హవిః ।’
ఇత్యకరణే వైశ్వదేవస్య ప్రత్యవాయశ్రవణాచ్చ తదనుష్ఠానుయినో న పాప్మలేశోఽస్తీత్యాహ —
అకరణే చేతి ।
సర్వసాధాణాన్నగ్రహే తు తత్పరస్య నిన్దావచనముపపద్యతే తేన తదేవ గ్రాహ్యమిత్యాహ —
ఇతరత్రేతి ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
అహమితి ।
అర్థిభ్యోఽవిభజ్యాన్నమదత్త్వా స్వయమేవ భుఞ్జానం నరమహమన్నమేవ భక్షయామి తమనర్థభాజం కరోమీత్యర్థః ।
మన్త్రాన్తరమాదాయాఽఽకాఙ్క్షాద్వారా బ్రాహ్మణముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
ద్వే దేవానిత్యాదినా ।
హుతప్రహుతయోర్దేవాన్నత్వే సంప్రతితనమనుష్ఠానమనుకూలయతి —
యస్మాదితి ।
పక్షాన్తరముపన్యస్య వ్యాకరోతి —
అథో ఇతి ।
యది దర్శపూర్ణమాసౌ దేవాన్నే కథం తర్హి హుతప్రహుతే ఇతి పక్షస్య ప్రాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
ద్విత్వేతి ।
తర్హి ద్వే దేవానితి శ్రుతద్విత్వస్య హుతప్రహుతయోరపి సంభవాన్న ప్రథమపక్షస్య పూర్వపక్షత్వమత ఆహ —
యద్యపీతి ।
ప్రసిద్ధతరత్వే హేతుమాహ —
మన్త్రేతి ।
‘అగ్నయే జుష్టం నిర్వపామి’ ‘అగ్నిరిదం హవిరజుషత’ ఇత్యాదిమన్త్రేషు దర్శపూర్ణమాసయోర్దేవాన్నత్వస్య ప్రతిపన్నత్వాదితి యావత్ ।
ఇతశ్చ దర్శపూర్ణమాసయోరేవ దేవాన్నత్వమితి వక్తుం సామాన్యన్యాయమాహ —
గుణేతి ।
గుణప్రధానయోరేకత్ర సాధారణశబ్దాత్ప్రాప్తౌ సత్యాం ప్రథమతరా ప్రధానే భవత్యవగతిర్గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే కార్యసంప్రత్యయ ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
అస్త్వేవం ప్రస్తుతే కిం జాతం తదాహ —
దర్శపూర్ణమాసయోశ్చేతి ।
తయోర్నిరపేక్షశ్రుతిదృష్టతయా సాపేక్షస్మృతిసిద్ధహుతాద్యపేక్షయా ప్రాధాన్యం సిద్ధం తథా చ ప్రదానయోస్తయోరితరయోశ్చ గుణయోరేకత్ర ప్రాప్తౌ ప్రధానయోరేవ ద్వే దేవానితి మన్త్రేణ గ్రహో యుక్తిమానిత్యర్థః ।
దర్శపూర్ణమాసయోర్దేవాన్నత్వే సమనన్తరనిషేధవాక్యమనుకూలయతి —
యస్మాదితి ।
ఇష్టియజనశీలో న స్యాదితి సంబన్ధః ।
నను తద్యజనశీలత్వాభావే కుతో దర్శపూర్ణమాసయోర్దేవార్థత్వం న హి తావన్నిష్పన్నౌ తదర్థావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇష్టిశబ్దేనేతి ।
కిం పునరస్మిన్వాక్యే కామ్యేష్టివిషయత్వమిష్టిశబ్దస్యేత్యత్ర నియామకం తత్ర కిలశబ్దసూచితాం పాఠకప్రసిద్ధిమాహ —
శాతపథీతి ।
కామ్యేష్టీనామనుష్ఠాననిషేధే స్వర్గకామవాక్యవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాచ్ఛీల్యేతి ।
తత్ర విహితస్యోకఞ్ప్రత్యయస్యాత్ర ప్రయోగాత్కామ్యేష్టియజనప్రధానత్వమిహ నిషిధ్యతే తచ్చ దేవప్రధానయోర్దర్శపూర్ణమాసయోరవశ్యానుష్ఠేయత్వసిద్ధ్యర్థం న తు తాః స్వతో నిషిధ్యన్తే తన్న స్వర్గకామవాక్యవిరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
పశ్వన్నవిషయం మన్త్రపదమాదాయ ప్రశ్నపూర్వకం తదర్థం కథయతి —
పశుభ్య ఇతి ।
పశూనాం పయోఽన్నమిత్యేతదుపపాదయితుం పృచ్ఛతి —
కథం పునరితి ।
పయో హీతి ప్రతీకముపాదాయ వ్యాకరోతి —
అగ్ర ఇతి ।
‘పశవో ద్విపాదశ్చతుష్పాదశ్చ’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్య మనుష్యాశ్చేత్యుక్తమ్ । ఉచితం హీత్యత్ర హిశబ్దస్తస్మాదర్థే యస్మాదిత్యుపక్రమాత్ ।
ఔచిత్యం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి —
అన్యథేతి ।
నియమేన ప్రథమం పశూనాం తదుపజీవనమసంప్రతిపన్నమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
మనుష్యవిషయే వా ప్రశ్నస్తదితరపశువిషయే వేతి పృచ్ఛతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్రాఽఽద్యమనుభావావష్టమ్భేన ప్రత్యాచష్టే —
మనుష్యాశ్చేతి ।
చకారో మనుష్యమాత్రసంగ్రహార్థః । తేనైవ పయసైవేతి యావత్ । ఘృతం వేతి వాశబ్దో వక్ష్యమాణవికల్పద్యోతకః ।
జాతరూపం హేమ త్రైవర్ణికేభ్యోఽన్యేషాం జాతకర్మాభావాద్యోగ్యతామనతిక్రమ్య స్తనమేవ జాతం కుమారం ప్రథమం పాయయన్తీత్యాహ —
యథాసంభవమితి ।
యద్వా తేషాం జాతకర్మానధికృతానాం జాతం కుమారం ఘృతం వా స్తనం వా ప్రథమం పాయయన్తీతి యావత్ ।
పశువిషయం ప్రశ్నం పశవశ్చేతిసూచితసమాధానం ప్రత్యాహ —
స్తనమేవేతి ।
పశూనాం జాతం వత్సమితి సంబన్ధః ।
పశూనాం పయోఽన్నమిత్యత్ర లోకప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి —
అథేతి ।
ద్విపాత్పశ్వధికారవిచ్ఛేదార్థోఽథశబ్దః ।
ప్రతివచనం వ్యాచష్టే —
నాద్యాపీతి ।
నను యేషామగ్రే ఘృతోపజీవిత్వముపలభ్యతే పయస్తే నోపజీవన్తి ఘృతపయసోర్భేదాదతః పశ్వన్నత్వం పయసో భాగాసిద్ధమత ఆహ —
యచ్చేతి ।
నను ఘృతముపజీవన్తోఽపి పయ ఎవోపజీవన్తీత్యయుక్తం తద్భేదస్యోక్తత్వాత్తత్రాఽఽహ —
ఘృతస్యాపీతి ।
మన్త్రపాఠక్రమమతిక్రమ్య పశ్వన్నే వ్యాఖ్యాతే ప్రత్యవతిష్ఠతే —
కస్మాదితి ।
ద్వే దేవానభాజయదితి వ్యాఖ్యాతే సాధనే సాధనత్వావిశేషాత్పయోఽపి బుద్ధిస్థమిత్యర్థక్రమమాశ్రిత్య పరిహరతి —
కర్మేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
కర్మ హీతి ।
యద్యపి పయోరూపం సాధనమాశ్రిత్య కర్మ ప్రవృత్తం తథాఽపి దర్శపూర్ణమాసానన్తర్యం కథం పయసః సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
విత్తేన పయసా సాధ్యం కర్మాన్నత్రయస్య సాధనమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
పూర్వోక్తౌ దర్శపూర్ణమాసౌ ద్వే దేవాన్నే వక్ష్యమాణస్యాన్నత్రయస్య యథా సాధనం తథా పయసోఽప్యగ్నిహోత్రాదిద్వారా తత్సాధనత్వాత్కర్మకోటినివిష్టత్వాత్తద్వ్యాఖ్యానానన్తర్యం పయోవ్యాఖ్యానస్య యుక్తమిత్యర్థః ।
పాఠక్రమస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యార్థక్రమేణ తద్బాధమభిప్రేత్యాహ —
సాధనత్వేతి ।
ఆనన్తర్యం పాఠక్రమః । అకారణత్వమవివక్షితత్వమ్ ।
పాఠక్రమాదర్థక్రమస్య బలీయస్త్వాత్తేనేతరస్య బాధ్యత్వమిత్యేత్ప్రథమే తన్త్రే స్థితమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఇతి చేతి ।
పశ్వన్నస్య చతుర్థత్వేన వ్యాఖ్యానే హేత్వన్తరమాహ —
వ్యాఖ్యాన ఇతి ।
వ్యాఖ్యానసౌకర్యం సాధయతి —
సుఖం హీతి ।
ప్రతిపత్తిసౌకర్యం ప్రకటయతి —
వ్యాఖ్యాతానీతి ।
చత్వారి సాధనాని త్రీణి సాధనానీతి విభజ్యోక్తౌ వక్తృశ్రోత్రోః సౌకర్యేణ ధీర్భవతి తతశ్చ పాఠక్రమాతిక్రమః శ్రేయానిత్యర్థః ।
పశ్వన్నస్య సర్వాధిష్ఠానవిషయే మన్త్రమవతార్య ప్రశ్నపూర్వకం తదీయం బ్రాహ్మణం వ్యాచష్టే —
తస్మిన్నిత్యాదినా ।
మన్త్రాద్భేదో బ్రాహ్మణే న ప్రతిభాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
పయసి హీతి ।
బ్రాహ్మణే హిశబ్దస్య ప్రసిద్ధావద్యోతకత్వమస్తి । తేన చ హేతునా హిశబ్దేన తస్మిన్నిత్యాదికం మన్త్రపదం వ్యాఖ్యాతమితి యోజనా ।
మన్త్రార్థస్య లోకప్రసిద్ధ్యభావాన్న ప్రసిద్ధావద్యోతినా హిశబ్దేన వ్యాఖ్యానం యుక్తమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
కార్యం కారణే ప్రతిష్ఠితమితి న్యాయేన వైదికీం ప్రసిద్ధిమాదాయ సమాధత్తే —
కారణత్వనేతి ।
పయసో ద్రవద్రవ్యమాత్రస్య కుతః సర్వజగత్కారణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కారణత్వఞ్చేతి ।
తత్సమవాయిత్వేఽపి కుతో జగతః కారణతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతస్తే అన్తరిక్షమావిశతః’ ఇత్యాదయః శ్రుతివాదా ద్యుపర్జన్యవ్రీహ్యాదిక్రమేణాగ్నిహోత్రాహుత్యోర్గర్భాకారప్రాప్తిం దర్శయన్తి ।
“అగ్నౌ ప్రాస్తాఽఽహుతిః సమ్యగాదిత్యముపతిష్ఠతే । ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టిర్వృష్టేరన్నం తతః ప్రజాః ॥”
ఇత్యాదయః స్మృతివాదాః ।
పయసి హీత్యాది బ్రాహ్మణముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
పయసః సర్వజగదాధారత్వస్య శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధత్వాదితి యావత్ ।
సర్వం పయసి ప్రతిష్ఠితమితి విధిత్సితదర్శనస్తుతయే శాఖాన్తరీయమతం నిన్దితుముద్భావయతి —
యత్తదితి ।
న కేవలేన కర్మణా మృత్యుజయః కిన్తు దర్శనసహితేనేతి దర్శయితుమగ్నిహోత్రాహుతిషు సంఖ్యాం కథయతి —
సంవత్సరేణేతి ।
ఉక్తాహుతిసంఖ్యాయాం సంవత్సరావచ్ఛిన్నాయామగ్నిహోత్రవిదాం సంప్రతిపత్త్యర్థం కిలేత్యుక్తమ్ ।
నను ప్రత్యహం సాయం ప్రాతశ్చేత్యాహుతీ ద్వే విద్యేతే తత్కథమాహుతీనాం షష్ట్యధికాని త్రీణి శతాని సంవత్సరేణ భవన్తి తత్రాఽఽహ —
సప్త చేతి ।
ప్రత్యేకమహోరాత్రావచ్ఛిన్నాహుతిప్రయోగాణామేకస్మిన్సంవత్సరే పూర్వోక్తా సంఖ్యా తత్రైవ ప్రయోగార్ధానాం వింశత్యధికా సప్తశతరూపా సంఖ్యేతి సిద్ధమిత్యర్థః ।
ఆహుతీనాం సంఖ్యాముక్త్వా తాసు యాజుష్మతీనామిష్టకానాం దృష్టిమాహ —
యాజుష్మతీరితి ।
తాసామపి షష్ట్యధికాని త్రీణి శతాని సంఖ్యయా భవన్తి । తథా చ ప్రత్యహమాహుతీరభినిష్పద్యమానాః సంఖ్యాసామాన్యేన యాజుష్మతీరిష్టకాశ్చిన్తయేదిత్యర్థః ।
ఆహుతిమయీనామిష్టకానాం సంవత్సరావయవాహోరాత్రేషు సంఖ్యాసామాన్యేనైవ దృష్టిమన్వాచష్టే —
సంవత్సరస్యేతి ।
తాన్యపి షష్ట్యధికాని త్రీణి శతాని ప్రసిద్ధాని । తథా చ తేషు యథోక్తేష్విష్టకాదృష్టిః శ్లిష్టేత్యర్థః ।
చిత్యేఽగ్నౌ సంవత్సరాత్మప్రజాపతిదృష్టిమాహ —
సంవత్సరమితి ।
యః సంవత్సరః ప్రజాపతిస్తం చిత్యమగ్నిం విద్వాంసః సంపాదయన్తి । అహోరాత్రేష్టకాద్వారా తయోః సంఖ్యాసామాన్యాదిత్యర్థః ।
దృష్టిమనూద్య ఫలం దర్శయతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తసంఖ్యాసామాన్యేనాగ్నిహోత్రాహుతీరగ్న్యవయవభూతయాజుష్మతీసంజ్ఞకేష్టకాః సంపాద్య తద్రూపేణాఽఽహుతీర్ధ్యాయన్నాహుతీమయీశ్చేష్టకాః సంవత్సరావయవాహోరాత్రాణి తేనైవ సంపాద్య పురుషనాడీస్థసంఖ్యాసామాన్యేన తన్నాడీస్తాన్యేవాహోరాత్రాణ్యాపాద్య తద్రూపేణాఽఽహుతీరిష్టకా నాడీశ్చానుసన్దధానో నాడ్యహోరాత్రయాజుష్మతీద్వారా పురుషసంవత్సరచిత్యానాం సమత్వమాపాద్యాహమగ్నిః సంవత్సరాత్మా ప్రజాపతిరేవేతి ధ్యాయన్నగ్నిహోత్రం పయసా సంవత్సరం జుహ్వద్విద్యయా సహితహోమవశాత్ప్రజాపతిం సంవత్సరాత్మకం ప్రాప్య మృత్యుమపజయతీత్యర్థః ।
ఎకీయమతముపసంహృత్య తన్నిన్దాపూర్వకం మతాన్తరమాహ —
ఇత్యేవమిత్యాదినా ।
ఎవం విద్వానిత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి —
యదుక్తమితి ।
తత్తథైవ విద్వానేకాహోరాత్రావచ్ఛిన్నాహుతిమాత్రేణ జగద్రూపం ప్రజాపతిం ప్రాప్య మృత్యుముపజయతీత్యాహ —
తదేకేనేతి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదుచ్యత ఇతి ।
సర్వం హీత్యాదిహేతువాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
కః పునరిత్యాదినా ।
యథోక్తదర్శనవశాదేకయైవాఽఽహుత్యా మృత్యుమపజయతీత్యత్ర బ్రాహ్మణాన్తరం సంవాదయతి —
అథేతి ।
యథా సంవత్సరమిత్యాద్యుక్తం తథా ‘యదహరేవే’త్యాద్యపి బ్రాహ్మణాన్తరే సూచితమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భభావీ జీవః స్వయమ్భు పరస్యైవ తదాత్మనాఽవస్థానాత్తపోఽతప్యత కర్మాన్వతిష్ఠత్ । యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయేన కర్మనిన్దాప్రకారమాహ —
తదైక్షతేతి ।
కర్మసహాయభూతాముపాసనాముపదిశతి —
హన్తేతి ।
ఉపాసనామనూద్య సముచ్చయఫలం కథయతి —
తత్సర్వేష్వితి ।
శ్రేష్ఠత్వేఽపి రాజకుమారవదస్వాతన్త్ర్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వారాజ్యమితి ।
అధిష్ఠాయ పాలయితృత్వమాధిపత్యమ్ ।
పశ్వన్నే వ్యాఖ్యాతే ప్రశ్నరూపం మన్త్రపదమాదత్తే —
కస్మాదితి ।
నను చత్వార్యన్నాని వ్యాఖ్యాతాని త్రీణి వ్యాచిఖ్యాసితాని తేష్వవ్యాఖ్యాతేషు కస్మాదిత్యాదిప్రశ్నః కస్మాదిత్యాశఙ్క్య సాధనేషూక్తేషు సాధ్యానామపి తేషామర్థాదుక్తత్వమస్తీత్యభిప్రేత్య ప్రశ్నప్రవృత్తిం మన్వానో వ్యాచష్టే —
యదేతి ।
సర్వదేత్యస్య వ్యాఖ్యా నైరన్తర్యేణేతి ।
అన్నానాం సదా భోక్తృభిరవిద్యమానత్వే హేతుమాహ —
తన్నిమిత్తత్వాదితి ।
భోక్తౄణాం స్థితేరన్ననిమిత్తత్వాత్తైః సదాఽద్యమానాని తాని యవపూర్ణకుసూలవద్భవన్తి క్షీణానీత్యర్థః ।
కిఞ్చ జ్ఞానకర్మఫలత్వాదన్నానాం యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయేన క్షయః సంభవతీత్యాహ —
కృతేతి ।
అస్తు తర్హి తేషాం క్షయో నేత్యాహ —
న చేతి ।
భవతు తర్హి స్వభావాదేవ సప్తాన్నాత్మకస్య జగతోఽక్షీణత్వం నేత్యాహ —
భవితవ్యఞ్చేతి ।
స్వభావవాదస్యాతిప్రసంగిత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రశ్నం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ప్రతివచనమాదాయ వ్యాచష్టే —
తస్యేత్యాదినా ।
తేషాం పితృత్వే హేతుమాహ —
మేధయేతి ।
భోగకాలేఽపి విహితప్రతిషిద్ధజ్ఞానకర్మసంభవాత్ప్రవాహరూపేణాన్నక్షయః సంభవతీత్యర్థః ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాభాగముపాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తదేతదితి ।
హేతుభాగముత్థాప్య విభజతే —
కథమిత్యాదినా ।
తస్మాత్తదక్షయః సంభవతి ప్రవాహాత్మనేతి శేషః ।
ఉక్తహేతుం వ్యతిరేకద్వారోపపాదయితుం యద్ధైతదిత్యాదివాక్యం తద్వ్యాచష్టే —
యదితి ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం హేతుం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
తథా యథాప్రజ్ఞమితి పఠితవ్యమ్ ।
సాధ్యం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
అక్షయహేతౌ సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాద్భుజ్యమానానీతి ।
ధియా ధియేత్యాదిశ్రుతేః స హీదమిత్యత్రోక్తం పరిహారం ప్రపఞ్చయన్త్యాః సప్తవిధాన్నస్య కార్యత్వాత్ప్రతిక్షణధ్వంసిత్వేఽపి పునః పునః క్రియమాణత్వాత్ప్రవాహాత్మనా తదచలం మన్దాః పశ్యన్తీత్యస్మిన్నర్థే తాత్పర్యమాహ —
అత ఇతి ।
ప్రజ్ఞాక్రియాభ్యాం హేతుభ్యాం లక్ష్యతే వ్యావర్త్యతే నిష్పాద్యతే యః ప్రబన్ధః సముదాయస్తదారూఢస్తదాత్మకః సర్వో లోకశ్చేతనాచేతనాత్మకో ద్వైతప్రపఞ్చః సాధ్యత్వేన సాధనత్వేన చ వర్తమానో జ్ఞానకర్మఫలభూతః క్షణికోఽపి నిత్య ఇవ లక్ష్యతే । తత్ర హేతుః —
సంహతేతి ।
సంహతానాం మిథః సహాయత్వేన స్థితానామనేకేషాం ప్రాణినామనన్తాని కర్మాణి వాసనాశ్చ తత్సన్తానేనావష్టబ్ధత్వాద్దృఢీకృతత్వాదితి యావత్ ।
ప్రాతీతికమేవ సంసారస్య స్థైర్యం న తాత్త్వికమితి వక్తుం విశినష్టి —
నదీతి ।
అసారోఽపి సారవద్భాతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
కదలీతి ।
అశుద్ధోఽపి శుద్ధవద్భాతీత్యత్రోదాహరణమాహ —
మాయేత్యాదినా ।
అనేకోదాహరణం సంసారస్యానేకరూపత్వద్యోతనార్థమ్ ।
కేషాం పునరేష సంసారోఽన్యథా భాతీత్యపేక్షాయాం “సంసారాయ పరాగ్దృశామి”తి న్యాయేనాఽఽహ —
తదాత్మేతి ।
కిమితి ప్రతిక్షణప్రధ్వంసి జగదితి శ్రుత్యోచ్యతే తత్రాఽఽహ —
తదేతదితి ।
వైరాగ్యమపి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
విరక్తానాం హీతి ।
ఇతి వైరాగ్యమర్థవదితి శేషః ।
పురుషోఽన్నానామక్షయహేతురిత్యుపపాద్య తజ్జ్ఞానమనూద్య తత్ఫలమాహ —
యో వైతామిత్యాదినా ।
యథోక్తమనువదతి —
పురుష ఇతి ।
ఫలవిషయం మన్త్రపదముపాదాయ తదీయం బ్రాహ్మణమవతార్య వ్యాకరోతి —
సోఽన్నమిత్యాదినా ।
యథోక్తోపాసనావతో యథోక్తం ఫలమ్ । ప్రాధాన్యేనైవ సోఽన్నమత్తీతి సంబన్ధః ।
విదుషోఽన్నం ప్రతి గుణత్వాభావే హేతుమాహ —
అన్నానామితి ।
ఉక్తమర్థం సంగృహ్ణాతి —
భోక్తైవేతి ।
ప్రశస్తిసిద్ధయే ప్రపఞ్చయతి —
స దేవానిత్యాదినా ॥౨॥
సాధనాత్మకమన్నచతుష్టయమన్నాక్షయకారణామ్, అక్షిత్వగుణప్రక్షేపేణ పురుషోఽపాసనమస్య ఫలం చోక్తమిదానీమాబ్రాహ్మణసమాప్తేరుత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ —
పాఙ్క్తస్యేత్యాదినా ।
బ్రాహ్మణశేషస్య తాత్పర్యముక్త్వా మన్త్రభేదమనూద్యాఽఽకాఙ్క్షాద్వారా బ్రాహ్మణముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
త్రీణీత్యాదినా ।
జ్ఞానకర్మభ్యాం సప్తాన్నాని సృష్ట్వా చత్వారి భోక్తృభ్యో విభజ్య త్రీణ్యాత్మార్థం కల్పాదౌ పితా కల్పితవానిత్యర్థః ।
అన్యత్రేత్యాది వాక్యముపాదత్తే —
తేషామితి ।
షష్ఠీ నిర్ధారణార్థా ।
తత్ర మనసోఽస్తిత్వమాదౌ సాధయతి —
అస్తి తావదితి ।
ఆత్మేన్ద్రియార్థసాన్నిధ్యే సత్యపి కదాచిదేవార్థధీర్జాయమానా హేత్వన్తరమాక్షిపతి । న చాదృష్టాది సదితి యుక్తం తస్య దృష్టసంపాదత్వాత్తస్మాదర్థాదిసాన్నిధ్యే జ్ఞానకాదాచిత్కత్వానుపపత్తిర్మనఃసాధికేత్యర్థః ।
లోకప్రసిద్ధిరపి తత్ర ప్రమాణమిత్యాహ —
యత ఇతి ।
అతోఽస్తి బాహ్యకారణాదతిరిక్తం విషయగ్రాహి కారణమితి శేషః ।
తామేవ ప్రసిద్ధిముదాహరణనిష్ఠతయోదాహరతి —
కిం దృష్టవానిత్యాదినా ।
తత్రైవాన్వయవ్యతిరేకావుపన్యస్యతి —
తస్మాదితి ।
యథోక్తార్థాపత్తిలోకప్రసిద్ధివశాదితి యావత్ । విమతమాత్మాద్యతిరిక్తాపేక్షం తస్మిన్సత్యపి కాదాచిత్వాద్ఘటవదిత్యనుమానం (చ) తచ్ఛబ్దార్థః । తస్మాదనుమానాదన్యదస్తి మనో నామేతి సంబన్ధః రూపాదిగ్రహణసమర్థస్యాపి సత ఇతి ప్రమాతోచ్యతే ।
అన్తఃకరణస్య చక్షురాదిభ్యో వైలక్షణ్యమాహ —
సర్వేతి ।
సమనన్తరవాక్యం ఫలితార్థవిషయత్వేనాఽఽదత్తే —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దేనోక్తం హేతుం స్పష్టయతి —
తద్వ్యగ్రత్వ ఇతి ।
కామాదివాక్యమవతార్య వ్యాకుర్వన్మనసః స్వరూపం ప్రతి సంశయం నిరస్యతి —
అస్తిత్వ ఇతి ।
అశ్రద్ధాదివదకామాదిరపి వివక్షితోఽత్రేతి మత్వా మనోబుద్ధ్యోరేకత్వముపేత్యోపసంహరతి —
ఇత్యేతదితి ।
ద్వైతప్రవృత్త్యున్ముఖం మనో భోక్తృకర్మవశాన్నార్థాకారేణ వివర్తత ఇత్యభిప్రేత్యానన్తరవాక్యమవతారయతి —
మనోస్తిత్వమితి ।
తదేవాన్యత్కారణం స్ఫోరయతి —
యస్మాదితి ।
తస్మాదస్తి వివేకకారణమన్తఃకరణమితి సంబన్ధః ।
చక్షురసంప్రయోగాత్తేన స్పర్శవిశేషాదర్శనేఽపి సంప్రయుక్తయా త్వచా వినాఽపి మనో విశేషదర్శనం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదీతి ।
త్వఙ్మాత్రస్య స్పర్శమాత్రగ్రాహిత్వేన వివేకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
వివేచకే కారణాన్తరే సత్యపి కుతో మనఃసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
యత్తదితి ।
వృత్తం కీర్తయతి —
అస్తి తావదితి ।
ఉత్తరగ్రన్థమవతారయితుం భూమికాం కరోతి —
త్రీణీతి ।
ఎవం భూమికామారచయ్యాఽఽధ్యాత్మికవాగ్వ్యాఖ్యానార్థం యః కశ్చేత్యాది వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
శబ్దపర్యాయో ధ్వనిర్ద్వివిధో వర్ణాత్మకోఽవర్ణాత్మకశ్చ । తత్రాఽఽద్యో వ్యవహర్తృభిస్తాల్వాదిస్థానవ్యఙ్గ్యో ద్వితీయో మేఘాదికృతః । స సర్వోఽపి వాగేవేత్యర్థః ।
ప్రకాశమాత్రం వాగిత్యుక్త్వా తత్ర ప్రమాణమాహ —
ఇదం తావదితి ।
తస్మాదభిదేయనిర్ణాయకత్వాన్నాసావపలాపార్హేతి శేషః ।
వాచోఽపి ప్రకాశ్యత్వాత్కథం ప్రకాశకమన్త్రవాగిత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎషేతి ।
దృష్టాన్తం సమర్థయతే —
న హీతి ।
ప్రకారాన్తరేణ సజాతీయేనేతి శేషః । ప్రకాశికాఽపి వాక్ప్రకాశ్యా చేత్తత్రాపి ప్రకాశకాన్తరమేష్టవ్యమిత్యనవస్థా స్యాత్తన్నిరాసార్థమేషా హి నేతి శ్రుతిః ప్రకాశకమాత్రం వాగిత్యాహ । స్వపరనిర్వాహకస్తుశబ్దః ।
తస్మాత్ప్రకాశకత్వం కార్యం యత్ర దృశ్యతే తత్ర వాచః స్వరూపమనుగతమేవేత్యాహ —
తద్వదిత్యాదినా ।
ఆధ్యాత్మికప్రాణవిషయం వాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
అథేతి ।
ముఖాదౌ సంచార్యా సంచరణార్హా హృదయసంబన్ధినీ యా వాయువృత్తిః, తత్ర ప్రాణశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ —
ప్రణయనాదితి ।
పురతో నిఃసరణాదితి యావత్ । హృదయాదధో దేశే వృత్తిరస్యేత్యధోవృత్తిరానాభిస్థానో హృదయాదారభ్య నాభిపర్యన్తం వర్తమాన ఇతి యావత్ । వ్యాయమనం ప్రాణాపానయోర్నియమనం కర్మాస్యేతి తథోక్తః । వీర్యవత్కర్మారణ్యామగ్న్యుత్పాదనాది । ఉత్కర్షో దేహే పుష్టిః । ఆదిపదేనోత్క్రాన్తిరుక్తా ।
ప్రాణశబ్దేనానశబ్దస్య పునరుక్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన ఇత్యేషామితి ।
తథాఽపి తృతీయస్య ప్రాణశబ్దస్య తాభ్యాం పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణ ఇతీతి ।
సాధారణాసాధారణవృత్తిమాన్ప్రాణ ఇత్యపౌనరుక్త్యమిత్యర్థః ।
మనసో దర్శనాదివద్వాచోఽభిధేయప్రకాశనవచ్చ ప్రాణస్యాపి కార్యం వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మ చేతి ।
ఎతన్మయ ఇత్యత్ర మయటో వికారార్థత్వం వృత్తసంకీర్తనపూర్వకం కథయతి —
వ్యాఖ్యాతానీతి ।
ఆధ్యాత్మికానాం వాగాదీనామనారమ్భకత్వం వారయతి —
ప్రాజాపత్యైరితి ।
ఆరబ్ధస్వరూపం ప్రశ్నపూర్వకమనన్తరవాక్యేన నిర్ధారయతి —
కోఽసావితి ।
కార్యకరణసంఘాతే కథమాత్మశబ్దప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మస్వరూపత్వేనేతి ।
వాఙ్మయ ఇత్యాదివాక్యస్య పూర్వేణ పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిశేషేణేతి ॥౩॥
వాగాదీనామాధ్యాత్మికవిభూతిప్రదర్శనానన్తరమాధిభౌతికవిభూతిప్రదర్శనార్థముత్తరగ్రన్థమవతారయతి —
తేషామేవేతి ।
తత్రేత్యుక్తం సామాన్యం పరామృశతి ॥౪॥
త్రిలోకీవాక్యవదుత్తరం వాక్యం విజ్ఞాతాదివాక్యాత్ప్రాక్తనం నేతవ్యమిత్యాహ —
తథేతి ॥౫–౬–౭॥
విజ్ఞాతాదివాక్యమాదాయ తద్గతం విశేషం దర్శయతి —
విజ్ఞాతమితి ।
విజ్ఞాతం సర్వం వాచో రూపమితి ప్రతిజ్ఞాతోఽర్థః సప్తమ్యర్థః ।
ప్రకాశకత్వేఽపి కథం వాచో విజ్ఞాతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కథమితి ।
ప్రకాశాత్మకత్వమేవ కుతో వాచః సిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాచేతి ।
వాగ్విశేషస్తద్విభూతిః ॥౮॥ సన్దిహ్యమానాకారత్వాత్సంకల్పవికల్పాత్మకత్వాదితి యావత్ । తస్మాత్సర్వం విజిజ్ఞాస్యం మనోరూపమితి సంబన్ధః । పూర్వవద్వాగ్విభూతివిదో యథా ఫలముక్తం తద్వదితి యావత్ ॥౯॥
అనిరుక్తశ్రుతేరవిజ్ఞాతరూపో యస్మాత్ప్రాణస్తస్మాదవిజ్ఞాతం సర్వం ప్రాణస్య రూపమితి యోజనా । విజ్ఞాతాదిరూపాతిరేకేణ లోకవేదాద్యభావాద్విజ్ఞాతాదిరూపాభిధానేనైవ వాగాదీనాం లోకాద్యాత్మత్వే సిద్ధే కిమర్థం త్రయో లోకా ఇత్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్య తథైవ ధ్యానార్థమిత్యాహ —
విజ్ఞాతేతి ।
భూరాదిష్వేకైకత్ర విజ్ఞాతాదిదృష్టేర్వాగాదేశ్చ వ్యవస్థితత్వాత్కుతో విజ్ఞాతాదేర్వాగాద్యాత్మకత్వం నియన్తుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్రేతి ।
ప్రాణవిభూతివిదః సంపతి ఫలం కథయతి —
ప్రాణ ఇతి ।
లోకే విజ్ఞాతస్యైవ భోజ్యత్వోపలమ్భాదవిజ్ఞాతాదిరూపేణ ప్రాణాదేర్న భోజ్యత్వోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శిష్యేతి ।
శిష్యైరవివేకిభిః సన్దిహ్యమానోపకారా అపి గురవస్తేషాం భోజ్యతామపద్యామానా దృశ్యన్తే పుత్రాదిభిశ్చాతిబాలైరవిజ్ఞాతోపకారాః పిత్రాదయస్తేషాం భోజ్యత్వమాపద్యన్తే తథా ప్రకృతేఽపి సంభవతీత్యర్థః ॥౧౦॥
వృత్తమనూద్య తస్యై వాచః పృథివీత్యాద్యవతారయతి —
వ్యాఖ్యాత ఇతి ।
ఆధిదైవికార్థస్తద్విభూతిప్రదర్శనార్థ ఇతి యావత్ ।
సమనన్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యముక్త్వా వాక్యాక్షరాణి యోజయతి —
తస్యా ఇతి ।
కథమాధారాధేయభావో వాచో నిర్దిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
ద్విరూపా హీతి ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్య నిగమయతి —
తదుభయమితి ।
అధ్యాత్మమధిభూతం చ యా వాక్పరిచ్ఛిన్నా తస్యాస్తుల్యపరిణామిత్వమాధిదైవికవాగంశత్వాదంశాంశినోశ్చ తాదాత్మ్యాత్తయా సహ దర్శయతి —
తత్తత్రేతి ।
తావానయమగ్నిరితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి —
ఆధేయ ఇతి ।
సమానముత్తరమిత్యస్యాయమర్థః అధ్యాత్మమధిభూతం చ మనఃప్రాణయోరాధిదైవికమనఃప్రాణాంశత్వాత్తాదాత్మ్యాభిప్రాయేణ తుల్యపరిమాణత్వముచ్యతే తథా చ వాచా సమానం ప్రాణాదావుత్తరవాక్యే కథ్యమానం సమానపరిమాణత్వమితి ॥౧౧॥
ఆధిదైవికవాగ్విభూతివ్యాఖ్యానానన్తర్యమథశబ్దార్థః । మనసో ద్వైరూప్యముక్త్వా వ్యాప్తిమభిధత్తే —
తత్తత్రేతి ।
మన ఎవాస్యాఽఽత్మా వాగ్జాయా ప్రాణః ప్రజేత్యధ్యాత్మం మన ఎవ పితా వాఙ్మాతా ప్రాణః ప్రజేత్యధిభూతం చ వాఙ్మనసయోః ప్రాణస్య ప్రజాత్వముక్తం తథాఽధిదైవేఽపి తస్య తత్ప్రజాత్వం వాచ్యమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తావితి ।
కథమాదిత్యస్య మనసః ప్రాణం ప్రతి పితృత్వం వాచో వాఽగ్నేర్మాతృత్వం తత్రాఽఽహ —
మనసేతి ।
సావిత్రం పాకమాగ్నేయం చ ప్రకాశమృతే కార్యసిద్ధ్యదర్శనాత్తయోః సిద్ధం జనకత్వమిత్యర్థః ।
కర్మశబ్దేన కార్యముచ్యతే తత్కరిష్యామీతి ప్రత్యేకమభిసన్ధిపూర్వకమాదిత్యాగ్న్యోర్ద్యావాపృథివ్యోరన్తరాలే సంగతిరాసీదిత్యాహ —
కర్మేతి ।
సంగతికార్యమభిప్రాయానుసారి దర్శయతి —
తత ఇతి ।
వాయోరిన్ద్రత్వాసపత్నత్వగుణవిశిష్టస్యోపాసనమభిప్రేత్యాఽఽహ —
యో జాత ఇతి ।
ద్వితీయస్య సపత్నత్వే వాగాదేరపి తథాత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రతిపక్షత్వేనేతి ।
యథోక్తసపత్నవ్యాఖ్యానఫలమాహ —
తేనేతి ।
అసపత్నగుణకప్రాణోపాసనే ఫలవాక్యం ప్రమాణయతి —
తత్రేతి ।
ప్రాణస్యాసపత్నత్వే సిద్ధే సతీతి యావత్ । ప్రాసంగికత్వం ప్రజోత్పత్తిప్రఙ్గాదాగతత్వమ్ ॥౧౨॥
ఆధిదైవికయోర్వాఙ్మనసయోర్విభూతినిర్దేశానన్తర్యమథేత్యుక్తమ్ । నన్వేతస్యేత్యేతచ్ఛబ్దేన ప్రజాత్వేనోక్తస్య ప్రాణస్య కిమితి న గ్రహణం తత్రాఽఽహ —
న ప్రజేతి ।
అన్నత్రయస్య సమప్రధానత్వేన ప్రకృతత్వాదేతచ్ఛబ్దేన ప్రధానపరామర్శోపపత్తౌ నాప్రధానం పరామృశ్యత ఇత్యర్థః । పూర్వవద్వాచో మనసశ్చ పృథివీ ద్యౌశ్చ శరీరం యథా తథేత్యర్థః ।
ద్వైరూప్యే ప్రాణస్యోక్తే వ్యాప్తిమవిశిష్టాం వ్యాచష్టే —
తత్రేతి ।
తావానిత్యాది ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
చన్ద్ర ఇతి ।
వాఙ్మనఃప్రాణానామాధిదైవికరూపేణోపాసనం విధాతుం వృత్తం కీర్తయతి —
తానీతి ।
ఎతేభ్యోఽతిరిక్తమధిష్ఠానమస్తీత్యాశఙ్క్య విశినష్టి —
కార్యాత్మకమితి ।
ప్రజాపతిరేతేభ్యోఽతిరిక్తోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సమస్తానీతి ।
సోపస్కరం వృత్తమనూద్య వాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
త ఎత ఇతి ।
తుల్యాం వ్యాప్తిమేవ వ్యనక్తి —
యావదితి ।
తావదశేషం జగద్వ్యాప్యేతి యోజనా ।
తుల్యవ్యాప్తిమత్త్వముపజీవ్యాఽఽహ —
అత ఎవేతి ।
తేషాం యావత్సంసారభావిత్వమభివ్యనక్తి —
న హీతి ।
కార్యకరణయోర్యావత్సంసారభావిత్వేఽపి ప్రాణానాం కిమాయాతమత ఆహ —
కార్యేతి ।
తేషు పరిచ్ఛిన్నత్వేన ధ్యానే దోషమాహ —
స య ఇతి ।
ఎవం పాతనికాం కృత్వా వివక్షితముపాసనాముపదిశతి —
అథేతి ॥౧౩॥
అన్నత్రయే ఫలవద్ధ్యానవిషయే వ్యాఖ్యాతే వక్తవ్యాభావాత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య వృత్తం కీర్తయతి —
పితేతి ।
తేషాం తత్ఫలత్వే ప్రమాణాభావమాదాయ శఙ్కతే —
తత్రేతి ।
ప్రకృతం వ్యాఖ్యానం సప్తమ్యర్థః ।
కార్యలిఙ్గకమనుమానం ప్రమాణయన్నుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
అనుమానమేవ స్ఫుటయితుమన్నేషు పాఙ్క్తత్వావగతిం దర్శయతి —
యస్మాదితి ।
తస్మాత్తత్కారణమపి తాదృశమితి శేషః ।
కథం పునస్తస్య పాఙ్క్తత్వధీరిత్యాశఙ్ఖ్యాఽఽహ —
విత్తేతి ।
ఆత్మా జాయా ప్రజేతి త్రయం సంగ్రహీతుమపిశబ్దః ।
ఉక్తం హేతుం వ్యక్తీకుర్వన్నుక్తం స్మారయతి —
తత్రేతి ।
అన్నత్రయం సప్తమ్యర్థః ।
తథాఽపి కథం పాఙ్క్తత్వమిత్యాశఙ్క్యానన్తరగ్రన్థమవతారయతి —
తత్ర విత్తేతి ।
సప్తమీ పూర్వవత్ ।
అవతారితం గ్రన్థం వ్యాచష్టే —
యోఽయమిత్యాదినా ।
కథం ప్రజాపతేస్తిథిభిరాపూర్యమాణత్వమపక్షీయమాణత్వం చ తత్రాఽఽహ —
ప్రతిపదాద్యాభిరితి ।
వృద్ధేర్మర్యాదాం దర్శయతి —
యావదితి ।
అపక్షయస్య మర్యాదామాహ —
యావద్ధ్రువేతి ।
అవశిష్టమమావాస్యాయాం నివిష్టాం కలాం ప్రపఞ్చయన్ద్వితీయకలోత్పత్తిం శుక్లప్రతిపది దర్శయతి —
స ప్రజాపతిరితి ।
ప్రాణిజాతమేవ విశినష్టి —
యదప ఇతి ।
స్థావరం జఙ్గమం చేత్యర్థః । ఓషధ్యాత్మనేత్యుపలక్షణం జలాత్మనేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఫలభూతే ప్రజాపతౌ పాఙ్క్తత్వం వక్తుముపక్రాన్తం తదద్యాపి నోక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
తదేవ పాఙ్క్తత్వం వ్యనక్తి —
దివేతి ।
కలానాం విత్తవద్విత్తత్వే హేతుమాహ —
ఉపచయేతి ।
పాఙ్క్తత్వనిర్దేశేన లబ్ధమర్థమాహ —
ఎవమేష ఇతి ।
సంప్రతి కృత్స్నస్య ప్రజాపతేరుపక్రమానుసారిత్వం దర్శయతి —
జాయేతి ।
భవతు ప్రజాపతేరుక్తరీత్యా పాఙ్క్తత్వం తథాఽపి కథం పాఙ్క్తకర్మఫలత్వం తత్రాఽఽహ —
కారణేతి ।
పాఙ్క్తకర్మఫలత్వం ప్రజాపతేరుక్త్వా ప్రాసంగికమర్థమాహ —
యస్మాదితి ।
అపి కృకలాసస్యేతి కుతో విశేషోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కృకలాసో హీతి ।
కుతస్తస్య పాపాత్మత్వం తత్రాఽఽహ —
దృష్టోఽపీతి ।
విశేషనిషేధస్య శేషానుజ్ఞాపరత్వాద్విరోధః సామాన్యశాస్త్రేణ స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తీర్థశబ్దః శాస్త్రవిహితప్రదేశవిషయః । సాధారణ్యేన సర్వత్ర నిషిద్ధాఽపి హింసా విశేషతోఽమావాస్యాయాం నిషిధ్యమానా సోమదేవతాపూజార్థా ।
తతః శేషానుజ్ఞాభావాన్న సామాన్యోక్తివిరోధోఽస్తీతి పరిహరతి —
బాఢమితి ॥౧౪॥
యత్పూర్వమాధిదైవికత్ర్యన్నాత్మకప్రజాపత్యుపాసనముక్తం తదహమస్మి ప్రజాపతిరిత్యహఙ్గ్రహేణ కర్తవ్యమిత్యాహ —
యో వా ఇతి ।
ప్రత్యక్షముపలభ్యమానం ప్రజాపతిం ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి —
కోఽసావితి ।
తస్య ప్రజాపతిత్వమప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —
కేనేత్యాదినా ।
కలానాం జగద్విపరిణామహేతుత్వం కర్మేత్యుక్తం విత్తేఽపి కర్మహేతుత్వమస్తి తేన తత్ర కలాశబ్దప్రవృత్తిరుచితేత్యాహ —
విత్తేతి ।
యథా చన్ద్రమాః కలాభిః శుక్లకృష్ణపక్షయోరాపూర్యతేఽపక్షీయతే చ తథా స విద్వాన్విత్తేనైవోపచీయమానేనాఽఽపూర్యతేఽపచీయమానేన చాపక్షీయతే । ఎతచ్చ లోకప్రసిద్ధత్వాన్న ప్రతిపాదనసాపేక్షమిత్యాహ —
స చన్ద్రవదితి ।
ఆత్మైవ ధ్రువా కలేత్యుక్తం తదేవ రథచక్రదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
తదేతదితి ।
నాభిః చక్రపిణ్డికా తత్స్థానీయం వా నభ్యం తదేవ ప్రశ్నద్వారా స్ఫోరయతి —
కిం తదితి ।
శరీరస్య చక్రపిణ్డికాస్థానీయత్వమయుక్తం పరివారాదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రధిరితి ।
శరీరస్య రథచక్రపిణ్డికాస్థానీయత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
జీవంశ్చేదితి ॥౧౫॥
అన్నత్రయాత్మని ప్రజాపతావహఙ్గ్రహోపాసనస్య సఫలస్యోక్తత్వాద్వక్తవ్యాభావాదుత్తరగ్రన్థవైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్య తద్విషయం వక్తుం వృత్తమనువదతి —
ఎవమితి ।
సాధనోక్త్యైవ ఫలముక్తం తయోర్మిథోబద్ధత్వాత్ప్రాజాపత్యం చ ఫలం ప్రాగేవ దర్శితం తత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య సామాన్యేన తత్ప్రతీతావపీదమస్యేతి విశేషో నోక్తస్తదుక్త్యర్థముత్తరా శ్రుతిరిత్యాహ —
తత్రేతి ।
పూర్వగ్రన్థః సప్తమ్యర్థః । నియమో నావగత ఇతి సంబన్ధః । ఉపన్యాసః ప్రారమ్భః ।
వావశబ్దస్యావధారణరూపమర్థం వివృణోతి —
త్రయ ఎవేతి ।
తదేవ లోకత్రయం ప్రశ్నద్వారా స్ఫోరయతి —
కే త ఇత్యాదినా ।
జయో నామ పుత్రేణ మనుష్యలోకస్యాతిక్రమ ఇతి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
సాధ్య ఇతి ।
పుత్రేణాస్య సాధ్యత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా చేతి ।
ద్వివిధో హి మనుష్యలోకజయః కర్తవ్యశేషానుష్ఠానం భోగశ్చ । తత్రాఽఽద్యమాశ్రిత్యాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదమేవకారార్థం దర్శయతి —
నాన్యేనేతి ।
ద్వితీయే త్వయోగవ్యవచ్ఛేదస్తదర్థో జ్యోతిషేమం లోకం జయతీతి సాధనాన్తరేణాపి మనుష్యలోకజయశ్రుతేరితి భావః ।
పూర్వవాక్యస్థమేవకారముత్తరవాక్యయోరనుషక్తముపేత్య వాక్యద్వయం వ్యాచష్టే —
కర్మణేత్యాదినా ।
సాధనద్వయాపేక్షయా ఫలద్వారకముత్కర్షం విద్యాయాం దర్శయతి —
దేవలోక ఇతి ॥౧౬॥
వృత్తమనువదతి —
ఎవమితి ।
పుత్రాదివజ్జాయావిత్తయోరపి ప్రకృతత్వాత్ఫలవిశేషే వినియోగో వక్తవ్య ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాయా త్వితి ।
న పృథక్పుత్రకర్మభ్యామితి శేషః । న పృథక్సాధనం కర్మణః సకాశాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
భవత్వేవం సాధనత్రయనియమస్తథాఽపి విద్యాకర్మణీ హిత్వా సమనన్తరగ్రన్థే కిమితి పుత్రనిరూపణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విద్యాకర్మణోరితి ।
యథోక్తే చోద్యే పుత్రస్య లోకహేతుత్వజ్ఞానార్థం సంప్రత్తివాక్యమిత్యాహ —
అత ఇతి ।
అథాత ఇతి పదద్వయం వ్యాఖ్యాయ సంప్రత్తిపదం వ్యాచష్టే —
సంప్రత్తిరితి ।
కిమిదం సంప్రదానం నామ తదాహ —
సంప్రత్తిరితి ।
తదేవ కర్మ విశదయతి —
పుత్రే హీతి ।
అనేన ప్రకారేణేతి వక్ష్యమాణప్రకారోక్తిః । అరిష్టాదీత్యాదిపదేన దుఃస్వప్నాదిసంగ్రహః । ప్రత్యాహ వాక్యత్రయమితి సంబన్ధః ।
పుత్రస్యాహం బ్రహ్మేత్యాదిప్రతివచనే హేతుమాహ —
స త్వితి ।
మయా కార్యం యదధ్యయనాది తదేవావశిష్టం త్వయా కార్యమితి పుత్రస్య ప్రాగనుశిష్టభావే ప్రతివచనానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
యద్వై కిఞ్చేత్యాదివాక్యానాం పుత్రానుమన్త్రణవాక్యైరర్థభేదాభావాత్పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతస్యేతి ।
యద్వై కిఞ్చేత్యాదివాక్యే వాక్యార్థమాహ —
యోఽధ్యయనేతి ।
త్వం బ్రహ్మేతివాక్యవత్త్వం యజ్ఞ ఇతి వాక్యమపి శక్యం వ్యాఖ్యాతుమిత్యాహ —
తథేతి ।
బ్రాహ్మణార్థం సంగృహ్ణాతి —
మత్కర్తృకా ఇతి ।
త్వం లోక ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానం యే వై కే చేత్యాది ।
తత్ర పదార్థానుక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
ఇత ఇతి ।
కిమితి త్వత్కర్తృకమధ్యయనాది మయి సమర్ప్యతే త్వయైవ కిం నానుష్ఠీయతే తత్రాఽఽహ —
ఇత ఊర్ధ్వమితి ।
కర్తవ్యతైవ బన్ధనం తద్విషయః క్రతుః సంకల్పస్తస్మాదితి యావత్ ।
స పుత్ర ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
స చేతి ।
తత్రేతి యథోక్తానుశాసనోక్తిః ।
ఎతన్మా సర్వమిత్యాది ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
సర్వం హీతి ।
అనద్యతనే భూతేఽర్థే విహితస్య లఙో భవిష్యదర్థం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఛన్దసీతి ।
పుత్రానుశాసనస్య ఫలవత్త్వమాహ —
యస్మాదిత్యాదినా ।
కృతసంప్రత్తికః సన్పితా కిం కరోతీత్యపేక్షాయామాహ —
స పితేతి ।
కోఽయం ప్రవేశో న హి విశిష్టస్య కేవలస్య వా బిలే సర్పవత్ప్రవేశః సంభవత్యత ఆహ —
అధ్యాత్మేతి ।
హేతుర్మిథ్యాజ్ఞానాదిః ।
వాగాదిష్వావిష్టేష్వపి కుతోఽర్థాన్తరస్య పితురావేశధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాగితి ।
తద్భావిత్వమేవ స్ఫోరయతి —
అహమితి ।
భావనాఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
పుత్రవిశేషణాత్పరిచ్ఛిన్నత్వం పితుస్తదవస్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేషాం హీతి ।
మృతస్య పితురితో లోకాద్వ్యావృత్తస్య కథం యథోక్తరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతదుక్తమితి ।
పుత్రరూపేణాత్ర స్థితమేవ విభజతే —
నైవేతి ।
మృతోఽపి పితాఽనుశిష్టపుత్రాత్మనాఽత్ర వర్తతే నాస్మాదత్యన్తం వ్యావృత్తః ఫలరూపేణ చ పరత్రేతి భావః ।
ఉక్తేఽర్థ ఐతరేయశ్రుతిం సంవాదయతి —
తథా చేతి ।
షష్ఠీప్రథమాభ్యాం పితాపుత్రావుచ్యేతే ।
స యదీత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
అకృతమకృతాదితి చ చ్ఛేదః ।
తస్మాదితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి —
పూరణేనేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
ఇదం తదితి ।
పుత్రవైశిష్ట్యం నిగమయతి —
స పితేతి ।
పుత్రేణైతల్లోకజయముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
యథోక్తాత్పుత్రాద్విద్యాకర్మణోర్విశేషమాహ —
న తథేతి ।
కథం తర్హి తాభ్యాం పితా తౌ జయతి తత్రాఽఽహ —
స్వరూపేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
అనుశిష్టపుత్రేణైతల్లోకజయినం పితరమధికృత్యాథైనమిత్యాది వాక్యం తద్వ్యాకరోతి —
అథేతి ।
పుత్రప్రకరణవిచ్ఛేదార్థోఽథశబ్దః ॥౧౭॥
ఆవేశప్రకారబుభుత్సాయాముత్తరవాక్యప్రవృత్తిం ప్రతిజానీతే —
కథమిత్యదినా ।
పృథివ్యై చేత్యాదివాక్యస్య వ్యావర్త్యం పక్షం వృత్తానువాదపూర్వకముత్థాపయతి —
ఎవమితి ।
అత్రేతి వైదికం పక్షం నిర్ధారయితుం సప్తమీ ।
బహువదనశీలత్వే హేతుః —
శ్రుత్యుక్తేతి ।
మోక్షార్థతామృణాపాకరణశ్రుతిస్మృతిభ్యాం వదన్తీతి శేషః ।
మీమాంసకపక్షం ప్రకృతశ్రుతివిరోధేన దూషయతి —
తేషామితి ।
కథమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతేరాదిమధ్యావసానాలోచనయా పుత్రాదేః సంసారఫలత్వావగమాన్న ముక్తిఫలతేత్యాహ —
జాయేత్యాదినా ।
పుత్రాదీనాఞ్చేతి చకారాదేతావాన్వై కామ ఇతి మధ్యసంగ్రహః ।
యదుక్తమృణాపాకరణశ్రుతిస్మృతిభ్యాం పుత్రాదేర్ముక్తిఫలతేతి తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
పుత్రాదేః శ్రుతం సంసారఫలత్వం పరామ్రష్టుం తచ్ఛబ్దః । శ్రుతిశబ్దః స్మృతేరుపలక్షణార్థః ।
శ్రుతిస్మృత్యోరవిరక్తవిషయత్వే వాక్యశేషమనుకూలయతి —
వక్ష్యతి చేతి ।
మీమాంసకపక్షం నిరాకృత్య భర్తృప్రపఞ్చపక్షముత్థాపయతి —
కేచిత్త్వితి ।
మనుష్యలోకజయస్తతో వ్యావృత్తిర్యథేత్యపేరర్థః ।
పుత్రాదిసాధనాధీనతయా లోకత్రయవ్యావృత్తావపి కథం మోక్షః సంపద్యతే న హి పుత్రాదీన్యేవ ముక్తిసాధనాని విరక్తత్వవిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
పృథివ్యై చేత్యాద్యోత్తరా శ్రుతిరేవ మీమాంసకమతవద్భర్తృప్రపఞ్చమతమపి నిరాకరోతీతి దూషయతి —
తేషామితి ।
కథం సా తన్మతం నిరాకరోతీత్యాశఙ్క్య శ్రుతిం విశినష్టి —
కృతేతి ।
త్ర్యన్నాత్మోపాసితుస్తదాప్తివచనవిరుద్ధం పరమతమిత్యుక్తం తదాప్తేరేవ ముక్తిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తథాఽపి కథం యథోక్తం ఫలం మోక్షో న భవతి తత్రాఽఽహ —
మేధేతి ।
త్ర్యన్నాత్మనో జ్ఞానకర్మజన్యత్వే హేతుమాహ —
పునః పునరితి ।
సూత్రాప్తేరముక్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
యద్ధేతి ।
కార్యకరణవత్త్వశ్రుతేరపి సూత్రభావో న ముక్తిరిత్యాహ —
శరీరమితి ।
అవిద్యాతదుత్థద్వైతస్య త్ర్యాత్మకత్వేనోపసంహారాత్తదాత్మసూత్రభావో బన్ధాన్తర్భూతో న ముక్తిరితి యుక్త్యన్తరమాహ —
త్రయమితి ।
నన్వవిరక్తస్యాజ్ఞస్య సూత్రాప్తిఫలమపి కర్మాదివిరక్తస్య విదుషో ముక్తిఫలమితి వ్యవస్థితిర్నేత్యాహ —
న చేదమితి ।
న హి పృథివ్యై చేత్యాదివాక్యస్యైకస్య సకృచ్ఛ్రుతస్యానేకార్థత్వమ్ । భిద్యతే హి తథా వాక్యమితి న్యాయాదిత్యర్థః ।
పృథివ్యై చేత్యాదివాక్యావష్టమ్భేన పక్షద్వయం ప్రతిక్షిప్య తదక్షరాణి వ్యచష్టే —
పృథివ్యా ఇతి ।
ఎనమిత్యుక్తమనూద్య వ్యాకరోతి —
ఎనమితి ।
కథం పునః సూత్రాత్మభూతా వాగుపాసకమావిశతి తత్రాహ —
సర్వేషాం హీతి ।
తర్హి తయోరభేదాదవిదుషోఽపి వ్యాప్తైవ వాగితి విదుషి విశేషో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సా హీతి ।
దైవ్యాం వాచి దోషవిగమముత్తరవాక్యేన సాధయతి —
సా చేతి ।
విద్వద్వాచః స్వరూపం సంక్షిపతి —
అమోఘేతి ॥౧౮॥
వాచి దర్శితన్యాయం మనస్యతిదిశతి —
తథేతి ।
యన్మనః స్వభావనిర్మలత్వేన దైవమిత్యుక్తం తదేవ విశినష్టి —
యేనేతి ।
అసావితి విద్వదుక్తిః । యేన మనసా విద్వాన్న శోచత్యపి తద్ధేత్వభావాత్తద్దైవమితి పూర్వేణ సంబన్ధః ॥౧౯॥
మనస్యుక్తం న్యాయం ప్రాణేఽతిదిశతి —
తథేతి ।
తమేవ దైవం ప్రాణం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
స వా ఇతి ।
స ఎవంవిదిత్యాది వ్యాచష్టే —
స య ఇతి ।
విదిరత్ర లాభార్థః ।
న కేవలం యథోక్తమేవ విద్యాఫలం కిన్తు ఫలాన్తరమప్యస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
సర్వభూతాత్మత్వే తద్దోషయోగాత్ప్రాజాపత్యం పదమనాదేయమిత్యుత్తరవాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —
అథేతి ।
సర్వప్రాణిసుఖదుఃఖైరిత్యస్మాదూర్ధ్వం సశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
సర్వాత్మకే విదుష్యేకైకభూతనిష్ఠదుఃఖయోగో నాస్తీత్యుత్తరమాహ —
తన్నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
పరిచ్ఛిన్నేతి ।
పరిచ్ఛిన్నధీత్వేఽపి సూత్రాత్మకే విదుషి సర్వభూతాన్తర్భావాత్తద్దుఃఖాదియోగః స్యాదేవేత్యాశఙ్క్య జఠరకుహరవిపరివర్తిక్రిమిదోషైరస్మాకమసంసర్గవత్ప్రకృతేఽపి సంభవాన్మైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
మరణేతి ।
నోపపద్యతే విదుషో దుఃఖమితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దృష్టాన్తం వివృణోతి —
యథేతి ।
మైత్రస్య స్వహస్తాద్యభిమానవతస్తద్దుఃఖాదియోగవద్విదుషః సూత్రాత్మనః స్వాంశభూతసర్వభూతాభిమానినస్తద్దుఃఖాదిసంసర్గః స్యాదిత్యాశఙ్క్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
మమతవతాదీత్యాదిపదేనాహన్తాగ్రహణం తదేవ దుఃఖనిమిత్తం మిథ్యాజ్ఞానమ్ । ఆదిశబ్దేన రాగాదిరుక్తః ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదేతదితి ।
శుభమేవ గచ్ఛతీతి సంబన్ధః ।
ఫలరూపేణ వర్తమానస్య కథం కర్మసంబన్ధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఫలమితి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
నిరతిశయం హీతి ॥౨౦॥
అథేత్యాదివాక్యస్య వక్తవ్యశేషాభావాదానర్థక్యమాశఙ్క్య వ్యవహితోపాసనానువాదేన తదఙ్గవ్రతవిధానార్థముత్తరం వాక్యమిత్యానర్థక్యం పరిహరతి —
త ఎత ఇత్యాదినా ।
వ్రతమిత్యవశ్యానుష్ఠేయం కర్మోచ్యతే । జిజ్ఞాసాయాః సత్త్వమతః శబ్దార్థః ।
ఉపాసనోక్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థం కథయతి —
అనన్తరమితి ।
విచారణామేవ స్ఫోరయతి —
ఎషామితి ।
ప్రవృత్తాయాం మీమాంసాయాం ప్రాణవ్రతమభగ్నత్వేన ధారణీయమితి నిర్ధారణార్థమాఖ్యాయికాం ప్రణయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
కథం వాగాదిషు కరణేషు కర్మశబ్దప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మార్థానీతి ।
తదీయసృష్టేరుపయోగముపదర్శయితుం భూమికాఙ్కరోతి —
తానీతి ।
స్పర్ధాప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కథమిత్యాదినా ।
యథాకర్మ స్వీయం స్వీయం వ్యాపారమనుసృత్య వ్రతం దధ్రిరే వాగాదీని కరణానీత్యర్థః ।
ప్రజాపతేర్వాగాదిషు శ్రమద్వారా స్వకర్మప్రచ్యుతిరాసీదిత్యత్ర కార్యలిఙ్గకమనుమానం ప్రమాణయతి —
తస్మాదితి ।
వాగాదీనాం భగ్నవ్రతత్వనిర్ధారణానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
ప్రాజాపత్యే ప్రాణే మృత్యుగ్రస్తస్వాభావే కార్యలిఙ్గకమనుమానం సూచయతి —
తేనేతి ।
ప్రవర్తతే ప్రాణ ఇతి సంబన్ధః ।
తథాఽపి కథం ప్రాణస్య వ్రతం ధార్యమిత్యపేక్షాయామాహ —
తానీతి ।
జ్ఞానార్థమనుసన్ధానప్రకారమేవ దర్శయతి —
అయమితి ।
తస్య శ్రేష్ఠత్వే ఫలితమాహ —
హన్తేతి ।
ఇతిశబ్దం వ్యాకరోతి —
ఎవం వినిశ్చిత్యేతి ।
అస్మాకం వాగాదీనాం వ్రతాని మృత్యోర్వారణాయ న పర్యాప్తానీతి వినిశ్చిత్య దధ్రిరే ప్రాణవ్రతమేవేతి సంబన్ధః ।
ప్రాణరూపత్వముక్త్వా కరణానాం తన్నామత్వమాహ —
యస్మాదితి ।
యస్మాదిత్యస్య తస్మాదితి వ్యవహితేన సంబన్ధః ।
ప్రాణరూపం చలనాత్మత్వమితి కుతో నిశ్చీయతే తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
తర్హి కరణేషు ప్రకాశాత్మకత్వమేవ న చలనాత్మత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
చలనేతి ।
సంప్రతి విద్యాఫలమాహ —
య ఎవమితి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
యస్మిన్నితి ।
తపతీ సూర్యసుతా తస్యా వంశస్తాపత్యః ।
కస్యేదం ఫలమిత్యుక్తే పూర్వోక్తమేవ స్ఫుటయతి —
య ఎవమిత్యాదినా ।
న కేవలం విద్యాయా యథోక్తమేవ ఫలం కిన్తు ఫలాన్తరమప్యస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణవిదా సహ స్పర్ధా న కర్తవ్యేతి భావః ।
ఇత్యధ్యాత్మమిత్యస్యాఽఽనర్థక్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇత్యేవమితి ॥౨౧॥
అధ్యాత్మదర్శనముక్త్వాఽధిదైవతదర్శనం వక్తుమనన్తరవాక్యమవతారయతి —
అథేతి ।
తర్హి జ్వలిష్యామిత్యాది కిమర్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కస్యేతి ।
వదిష్యామీత్యాదావుక్తం వ్యాఖ్యానమిహాపి ద్రష్టవ్యమిత్యాహ —
అధ్యాత్మవదితి ।
యథాదైవతం స్వం స్వం దేవతావ్యాపారమనతిక్రమ్యాన్యా దైవతా విద్యుదాద్యా దధ్రిరే వ్రతమిత్యర్థః ।
స యథేత్యాది వ్యాచష్టే —
సోఽధ్యాత్మమితి ।
వాయురపి మృత్యునాఽనాప్తః స్వకర్మణో న ప్రచ్యావితః స్వేన వాయువ్రతేనాభగ్నవ్రత ఇతి శేషః ।
తదేవ సాధయతి —
మ్లోచన్తీతి ।
బ్రాహ్మణోక్తమర్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ॥౨౨॥
బ్రాహ్మణార్థదార్ఢ్యార్థం మన్త్రమవతార్య వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
సూర్యోఽధిదైవముదయకాలే వాయోరుద్గచ్ఛతి । తత్ర చాపరసన్ధ్యాసమయేఽస్తం గచ్ఛతి । స ఎవ చాధ్యాత్మం ప్రబోధసమయే చక్షురాత్మనా ప్రాణాదుదేతి పురుషస్య స్వాపసమయే చ తస్మిన్నేవాస్తం గచ్ఛతీతి యతశ్చేత్యాదౌ విభాగః ।
శ్లోకస్యోత్తరార్ధం ప్రాణాదిత్యాదిబ్రాహ్మణవ్యవహితం శ్లోకే పూర్ణతాజ్ఞాపనార్థం ప్రథమం వ్యాచష్టే —
తం దేవా ఇతి ।
ధారణస్య ప్రకృతత్వాత్సామాన్యేన చ విశేషం లక్షయిత్వాఽఽహ —
ధృతవన్త ఇతి ।
స ఎవేతి ధర్మపరామర్శః । తత్రేతి సప్తమీ సంపూర్ణమన్త్రమధికరోతి । ఇమం మన్త్రమితి పూర్వార్ధోక్తిః ।
ఉత్తరార్ధస్య బ్రాహ్మణమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
తమిత్యాదినా ।
తైరభగ్నం దేవైరభగ్నత్వేన మీమాంసితం తేఽనుగచ్ఛన్తీత్యర్థః ।
విశేషణస్యార్థవత్త్వం సాధయతి —
యత్త్వితి ।
ఉక్తం హేతుమగ్నిరహస్యమాశ్రిత్య విశదయతి —
అథేతి ।
యథాఽత్రేత్యుపమార్థోఽథశబ్దః । అనుగచ్ఛతి శామ్యతీత్యేతత్ । వాయుమను తదధీన ఎవ తస్మిన్కాల ఉద్వాత్యస్తమేతి । ఉదవాసీదస్తం గత ఇత్యర్థః । ఇతిశబ్దోఽగ్నిరహస్యవాక్యసమాప్త్యర్థః।
అధ్యాత్మం ప్రాణవ్రతమధిదైవఞ్చ వాయువ్రతమిత్యేకమేవ వ్రతం ధార్యమితి మన్త్రబ్రాహ్మణాభ్యాం ప్రతిపాద్య తస్మాదితి వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
న హి వాగాదయోఽగ్న్యాదయో వా పరిస్పన్దవిరహిణః స్థాతుమర్హన్తి తేన ప్రాణాదివ్రతం తైరనువర్త్యత ఎవేత్యర్థః ।
ఎకమేవేతి నియమే ప్రాణవ్యాపారస్యాభగ్నత్వం హేతుమాహ —
న హీతి ।
తదనుపరమే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
నను ప్రాణనాద్యభావే జీవనాసంభవాత్తస్యాఽఽర్థికత్వాత్తదనుష్ఠానమవిధేయమిత్యాశఙ్క్యైవకారలభ్యం నియమం దర్శయతి —
హిత్వేతి ।
నేదిత్యాదివాక్యస్యాక్షరార్థముక్త్వా తాత్పర్యార్థమాహ —
యద్యహమితి ।
ప్రాణవ్రతస్య సకృదనుష్ఠానమాశఙ్క్య సర్వేన్ద్రియవ్యాపారనివృత్తివరూపం సంన్యాసమామరణమనువర్తయేదిత్యాహ —
యదీతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
యది హీతి ।
ప్రాణాదిపరిభవపరిహారార్థం నియమం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
విద్యాఫలం వక్తుం భూమికాఙ్కరోతి —
తేనేతి ।
వ్రతమేవ విశినష్టి —
ప్రాణేతి ।
ప్రతిపత్తిమేవ ప్రకటయతి —
సర్వభూతేష్వితి ।
సంప్రతి విద్యాఫలం కథయతి —
ఎవమితి ।
కథమేకస్మిన్నేవ విజ్ఞానే ఫలవికల్పః స్యాదిత్యాశఙ్క్య విజ్ఞానప్రకర్షాపేక్షం సాయుజ్యం తన్నికర్షాపేక్షం చ సాలోక్యమిత్యాహ —
విజ్ఞానేతి ॥౨౩॥
ప్రపఞ్చితస్యావిద్యాకార్యస్య సంక్షేపేణోపసంహారార్థం బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయతి —
తదేతదితి ।
ఫలమపి జ్ఞానకర్మణోరుక్తవిశేషణవద్యదేతత్ప్రస్తుతమితి సంబన్ధః ।
అవ్యాకృతప్రక్రియాయాముక్తం స్మారయతి —
యా చేతి ।
వ్యాకృతావ్యాకృతస్య జగతః సంగృహీతం రూపమాహ —
సర్వమితి ।
వాఙ్మనఃప్రాణాఖ్యం త్రయమితి శఙ్కాం ప్రత్యాహ —
కిం తదిత్యాదినా ।
కిమర్థః పునరయముపసంహార ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనాత్మైవేతి ।
ఆత్మశబ్దార్థమాహ —
యత్సాక్షాదితి ।
అనాత్మత్వేన జగతో హేయత్వం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే ।
వైరాగ్యమపి కిమర్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
అవిరక్తోఽపి కుతూహలితయా తత్రాధికారీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బాహ్యేతి ।
అనాత్మప్రవణమప్యాత్మానం ప్రత్యాయయిష్యత్యాత్మనః సర్వాత్మత్వాత్కుతో విరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
కథం తర్హి ప్రత్యగాత్మధీస్తత్రాఽఽహ —
కశ్చిదితి ।
ఉపసంహారస్యేత్థం సఫలత్వేఽపి సర్వస్య జగతో నామాదిమాత్రత్వం ప్రమాణాభావాదయుక్తమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
అనుమానైః సంభావనాం దర్శయతి —
అత్రేతి ।
తత్ర తత్కార్యత్వహేతుకమనుమానమాహ —
తేషామితి ।
వాగిత్యేదుక్థమితి సంబన్ధః ।
ఇన్ద్రియవ్యావృత్త్యర్థం వాక్పదార్థమాహ —
శబ్దేతి ।
సంగృహీతమర్థం వివృణోతి —
యః కశ్చేత్యాదినా ।
ఉక్థత్వముపపాదయితుముత్తరం వాక్యమిత్యాహ —
తదాహేతి ।
కార్యకారణభావేఽపి కిమాయాతమత ఆహ —
కార్యఞ్చేతి ।
సర్వే నామవిశేషాస్తన్మాత్రత్వాత్తత్త్వతో న భిద్యన్తే తత్కార్యత్వాద్యద్యత్కార్యం తత్తతో న భిద్యతే యథా మృదో ఘట ఇత్యర్థః ।
సర్వే నామవిశేషాస్తత్సామాన్యే కల్పితాః ప్రత్యేకం తదనువిద్ధత్వాద్రజ్జ్విదమంశానువిద్ధసర్పాదివదిత్యనుమానాన్తరమాహ —
తథేతి ।
కార్యాణాం కారణేఽన్తర్భావవదితి యావత్ ।
ఉక్తమేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రపఞ్చయతి —
కథమిత్యాదినా ।
సామత్వం సాధయతి —
ఎతద్ధీతి ।
ఇతశ్చ నామవిశేషా నామమాత్రేఽన్తర్భవన్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
నామవిశేషాణాం నామమాత్రాదాత్మలాభాత్తస్మాదవిశేషాత్తత్రైవాన్తర్భావ ఇత్యక్షరార్థః ।
సర్వే నామవిశేషాస్తత్సామాన్యాన్న పృథగ్వస్తుతః సన్తి తేనాఽఽత్మవత్త్వాద్యే యేనాఽఽత్మవన్తస్తే తతోఽన్యే వస్తుతో న సన్తి యథా మృదాఽఽత్మవన్తో ఘటాదయో వస్తుతస్తతోఽన్యే న సన్తీత్యుక్తేఽనుమానే వ్యాప్తిం సాధయతి —
యస్య చేతి ।
హేతుసమర్థనార్థముత్తరం వాక్యముత్థాపయతి —
కథమిత్యాదినా ।
అతః శబ్దమాత్రాత్తద్విశేషాణామాత్మలాభో భవతీతి శేషః ।
తత్రైవ యుక్తిమాహ —
తతో హీతి ।
తత్రైవ వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదిత్యాదినా ।
తస్మాత్తన్మాత్రాత్తద్విశేషాణామాత్మలాభ ఇతి వాక్యశేషః ।
ప్రథమకణ్డికయా సిద్ధమర్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
ఉపపత్తిత్రయముత్తరవాక్యద్వయేఽపి తుల్యమిత్యాదిశతి —
ఎవముత్తరయోరితి ॥౧॥
తత్ర వ్యాఖ్యానసాపేక్షాణి పదాని వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
నామవ్యాఖ్యానానన్తర్యమథశబ్దార్థః । చక్షురుక్థమితి సంబన్ధః । చక్షురితి చక్షుఃశబ్దాభిధేయం చక్షువిషయసామాన్యమభిధీయతే తచ్చ రూపసామాన్యం తదపి ప్రకాశ్యమాత్రమితి యోజనా ॥౨॥
రూపప్రకరణానన్తర్యమథేత్యుచ్యతే । క్రియావిశేషాణాం క్రియామాత్రేఽన్తర్భావం ప్రశ్నద్వారా స్ఫోరయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఆత్మశబ్దేనాత్ర శరీరనిర్వర్త్యకర్మగ్రహణే పురుషవిధబ్రాహ్మణశేషమనుకూలయతి —
ఆత్మనా హీతి ।
తత్రైవోపపత్తిమాహ —
శరీరే చేతి ।
తథాఽపి కథమాత్మశబ్దః శరీరనిర్వర్త్యం కర్మ బ్రూయాదిత్యాశఙ్క్య లక్షణయేత్యాహ —
అత ఇతి ।
సంక్షేపస్యాపి సంక్షేపాన్తరమాహ —
తదేతదితి ।
తదేతత్త్రయం త్రిదణ్డవిష్టమ్భవత్సంహతం సదేకమితి సంబన్ధః ।
కథం సంహతత్వమత ఆహ —
ఇతరేతరాశ్రయమితి ।
రూపం విషయమాశ్రిత్య నామకర్మణీ సిధ్యతః స్వాతన్త్ర్యేణ నిర్విషయయోస్తయోః సిద్ధ్యదర్శనాన్నామకర్మణీ చాఽఽశ్రిత్య రూపం సిధ్యతి । న హి తే హిత్వా కిఞ్చిదుత్పద్యత ఇత్యర్థః ।
వాచకేన వాచ్యస్య ఇతరేతరస్య తాభ్యాఞ్చ క్రియాయాస్తయా తయోరపేక్షాదర్శనాదన్యోన్యమభివ్యఞ్జకత్వమాహ —
ఇతరేతరేతి ।
సతి నామ్ని రూపసంహారదర్శనాద్రూపే చ సతి నామసంహారదృష్టేః సతోశ్చ తయోః కర్మణస్తస్మింశ్చ సతి తయోరుపసంహారోపలమ్భాదితరేతరప్రలయమిత్యాహ —
ఇతరేతరప్రలయమితి ।
త్రయాణామేకత్వం విరుద్ధమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కేనేత్యాదినా ।
కథం కార్యకరణసంఘాతాత్మనా త్రయాణామేకత్వం తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
నామరూపకర్మణాం కార్యకరణసంఘాతమాత్రత్వేఽపి తతో వ్యతిరిక్తం సంఘాతాదన్యత్స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతావదితి ।
నామాదిత్రయస్య సంఘాతమాత్రత్వే కథం వ్యవహారాసాఙ్కర్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మేతి ।
సంఘాతోఽయమాత్మశబ్దితః స్వయమేకోఽపి సన్నధ్యాత్మాదిభేదేన స్థితం త్రయమేవ భవతీతి వ్యవహారాసాఙ్కర్యమిత్యర్థః ।
ఎకస్మిన్నపి సంఘాతే కారణరూపేణావాన్తరవిభాగమాహ —
తదేతదితి ।
ఆత్మభూతస్తస్యోపాధిత్వేన స్థిత ఇతి యావత్ । అవినాశీ స్థూలదేహే గచ్ఛత్యపి యావన్మోక్షం న గచ్ఛతీత్యర్థః ।
సచ్చ త్యచ్చ సత్యం భూతపఞ్చకం తదాత్మకే నామరూపే ఇత్యాహ —
నామేతి ।
కారణయాథాత్మ్యం కథయతి —
క్రియాత్మకస్త్వితి ।
పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతాత్మకం తత్కార్యం సర్వం సచ్చ త్యచ్చేతి వ్యుత్పత్తేః సత్యం వైరాజం శరీరం కార్యమపఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మకకరణరూపసప్తదశకలిఙ్గస్య సూత్రాఖ్యస్యాఽఽయతనం తస్యైవాఽఽచ్ఛాదకం తత్ఖల్వనాత్మాఽపి స్థూలదేహచ్ఛన్నత్వాద్దుర్విజ్ఞానం తేనాపి చ్ఛన్నం ప్రత్యగ్వస్తు సుతరామితి తజ్జ్ఞానేఽవహితైర్భావ్యమితి భావః ।
ఇదానీమవిద్యాకార్యప్రపఞ్చముపసంహరతి —
ఎతదితి ।
అవిద్యావిషయవివరణస్య వక్ష్యమాణోపయోగముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ప్రపఞ్చితే సత్యవిద్యావిషయే తతో విరక్తస్యాఽఽత్మానం వివిదిషోస్తజ్జ్ఞాపనార్థం చతుర్థప్రముఖః సన్దర్భో భవిష్యతి । తస్మాదవిద్యావిషయవివరణముపయోగీతి భావః ॥౩॥
తృతీయేఽధ్యాయే సూత్రితవిద్యావిద్యయోరవిద్యా ప్రపఞ్చితా, సంప్రతి విద్యాం ప్రపఞ్చయితుం చతుర్థమధ్యాయమారభమాణో వృత్తం కీర్తయతి —
ఆత్మేతి ।
కిమిత్యర్థాన్తరేషు సత్స్వాత్మతత్త్వమేవానుసన్ధాతవ్యం తత్రాఽఽహ —
తదన్వేషణే చేతి ।
తస్యైవాన్వేష్టవ్యత్వే పరప్రేమాస్పదత్వేన పరమానన్దత్వం హేత్వన్తరమాహ —
తదేవేతి ।
ఆత్మతత్త్వజ్ఞానస్య సర్వాపత్తిఫలత్వాచ్చ తదేవాన్వేష్టవ్యమిత్యాహ —
ఆత్మానమితి ।
ఉక్తయా పరిపాట్యా సిద్ధమర్థం సంగృహ్ణాతి —
ఆత్మతత్త్వమితి ।
ఉక్తమర్థాన్తరమనువదతి —
యస్త్వితి ।
సోఽవిద్యావిషయ ఇతి సంబన్ధః ।
కథం భేదదృష్టివిషయస్యావిద్యావిషయత్వం తత్రాఽఽహ —
అన్యోఽసావితి ।
యో భేదదృష్టిపరః స న వేదేత్యవిద్యా తద్దృష్టిమూలం సూత్రితా తేన తద్విషయో భేదదృష్టివిషయ ఇత్యర్థః ।
కథం యథోక్తౌ విద్యావిద్యావిషయావసంకీర్ణావవసాతుం శక్యేతే తత్రాఽఽహ —
ఎకధేతి ।
సప్తాన్నబ్రాహ్మణే వృత్తమర్థం కథయతి —
తత్ర చేతి ।
విద్యావిద్యావిషయయోరితి యావత్ । ఆదిపదం సాధ్యసాధనావాన్తరభేదసంగ్రహార్థమ్ । యథోక్తో భేద ఎవ విశేషః । తస్మిన్వినియోగో వ్యవస్థాపనం తేనేత్యర్థః ।
ఉపసంహారబ్రాహ్మణాన్తే వృత్తమనుభాషతే —
స చేతి ।
అథవోక్తౌ విద్యావిద్యావిషయౌ కథమసంకీర్ణౌ మన్తవ్యావిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎకధేతి ।
తత్రోత్తరగ్రన్థస్య విషయపరిశేషార్థం పురుషవిధబ్రాహ్మణశేషమారభ్యోక్తం దర్శయతి —
తత్ర చేతి ।
తర్హి సమాప్తత్వాదవిద్యావిషయస్య కథమవిదుషో గార్గ్యస్య ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య తదర్థమవాన్తరవిభాగమనువదతి —
స చేతి ।
తావేవ ప్రకారౌ దర్శయన్నాదౌ సూక్ష్మం శరీరముపన్యస్యతి —
అన్తరితి ।
తస్య బాహ్యకరణద్వారా స్థూలేషు విషయేషు ప్రకాశకత్వమమృతత్వం చ వ్యుత్పాదితమ్ ।
ద్వితీయం ప్రకారమాచక్షాణః స్థూలం శరీరం దర్శయతి —
బాహ్యశ్చేతి ।
తస్య కయాపి విధయా సూక్ష్మదేహం ప్రత్యప్రకాశకత్వాదప్రకాశకత్వమ్ ఆగమాపాయిత్వేనావహేయత్వం సూచయతి —
ఉపజనేతి ।
యథా గృహస్య తృణాది బహిరఙ్గం తథా సూక్ష్మస్య దేహస్య స్థూలో దేహస్తథాఽపి తృణాది వినా గృహస్య వ్యవహారయోగ్యత్వవత్తస్యాపి స్థూలదేహం వినా న తద్యోగ్యత్వమితి మత్వాఽఽహ —
తృణేతి ।
తస్య పూర్వప్రకరణాన్తే నామరూపే సత్యమిత్యత్ర ప్రస్తుతత్వమస్తీత్యాహ —
సత్యేతి ।
సర్వథా బాధవైధుర్యం సత్యత్వమితి శఙ్కాం నిరస్తుం విశినష్టి —
మర్త్య ఇతి ।
తస్య కార్యం దర్శయతి —
తేనేతి ।
వృత్తమనూద్యాజాతశత్రుబ్రాహ్మణమవతారయతి —
స ఎవేతి ।
ఆదిత్యచన్ద్రాదయో బాహ్యాధారభేదాః । అనేకధాత్వమతిష్ఠామూర్ధేత్యాదివక్ష్యమాణగుణవశాద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
కథం తర్హి తస్యైకత్వం తత్రాఽఽహ —
ప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణస్య నానాత్వమేకత్వం చోక్తం తత్రైకత్వం వివృణోతి —
తస్యైవేతి ।
ప్రాణస్యైవ స్వభావభూతోఽనాత్మలక్షణః పిణ్డః సమష్టిరూపో హిరణ్యగర్భాదిశబ్దైరుపాధివిషయైస్తత్ర తత్ర శ్రుతిస్మృత్యోరుచ్యతే । స చ “అగ్నిర్మూర్ధా చక్షుషీ చన్ద్రసూర్యౌ”(ము.ఉ. ౨-౧-౪) ఇత్యాదిశ్రుతేః సూర్యాదిభిః ప్రవిభక్తైః కరణైరుపేతో భవతీత్యర్థః ।
యద్బ్రహ్మ సమస్తం వ్యస్తం చ తదిదం హిరణ్యగర్భమాత్రమేవ న తస్మాదధికమస్తీతి హిరణ్యగర్భం స్తౌతి —
ఎకఞ్చేతి ।
ఎకత్వం విశదీకృత్య ప్రాణస్య నానాత్వం విశదయతి —
ప్రత్యేకఞ్చేతి ।
గోత్వాదిసామాన్యతుల్యత్వం వ్యావర్తయతి —
చేతనావదితి ।
కేవలభోక్తృత్వపక్షం వారయతి —
కర్త్రితి ।
వక్తా పూర్వపక్షవాదీతి యావత్ । తస్మాదముఖ్యాద్బ్రహ్మణో విపరీతం ముఖ్యం బ్రహ్మ తస్మిన్నాత్మదృష్టీ రాజా శ్రోతా సిద్ధాన్తవాదీత్యర్థః ।
కిమితి వక్తృశ్రోతృరూపాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ —
ఎవం హీతి ।
ఎవంశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి —
పూర్వపక్షేతి ।
అతో భవితవ్యమాఖ్యాయికయేతి శేషః ।
ఆఖ్యాయికానఙ్గీకారే దోషమాహ —
విపర్యయే హీతి ।
యథా తర్కశాస్త్రేణ సమర్ప్యమాణోఽర్థో జ్ఞాతుం న శక్యత ఔత్ప్రేక్షికతర్కాణాం నిరఙ్కుశత్వాత్తథా కేవలమర్థోఽనుగమ్యతే ప్రశ్నప్రతివచనభావరహితైర్యైర్వాక్యైస్తైః సమర్ప్యమాణోఽపి దుర్విజ్ఞేయోఽర్థః స్యాద్యద్యాఖ్యాయికా నానుశ్రీయతే తేన సా సుఖప్రతిపత్త్యర్థమనుసర్తవ్యేత్యర్థః ।
కుతో దుర్విజ్ఞేయత్వం తత్రాఽఽహ —
అత్యన్తేతి ।
యథోక్తస్య వస్తునో దుర్విజ్ఞేయత్వే శ్రుతిస్మృతిసంవాదం దర్శయతి —
తథా చేతి ।
సుసంస్కృతా పరిశుద్ధా దేవబుద్ధిః సాత్త్వికీ బుద్ధిః । సామాన్యమాత్రబుద్ధిస్తామసీ రాజసీ చ బుద్ధిః । అతిగహ్వరత్వమత్యన్తగమ్భీరత్వమ్ । సంరమ్భస్తాత్పర్యమ్ ।
బ్రహ్మణో దుర్విజ్ఞేయత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆఖ్యాయికాయాః సుఖప్రతిపత్త్యర్థత్వముక్త్వాఽర్థాన్తరమాహ —
ఆచారేతి ।
ఉత్తమాదధమేన ప్రణిపాతోపసదనాదిద్వారా విద్యా గ్రాహ్యా । అధమాత్తూత్తమేన తద్వ్యతిరేకేణ శ్రద్ధాదిమాత్రేణ సా లభ్యేత్యాచారప్రకారజ్ఞాపనార్థశ్చాయమారమ్భ ఇత్యర్థః ।
ఆఖ్యాయికాయా యథోక్తేఽర్థేఽన్వితత్వం కథయతి —
ఎవమితి ।
వక్తృశ్రోత్రోర్మధ్యే యథోక్తాచారవతా శ్రోత్రా విద్యా లబ్ధవ్యా । వక్త్రా చ తాదృశేన సోపదేష్టవ్యేత్యేషోఽర్థోఽస్యామాఖ్యాయికాయామనుగతో గమ్యతే । తస్మాదాచారవిశేషం దర్శయితుమేషాఽఽఖ్యాయికా యుక్తేత్యర్థః । ఆగమానుసారిగురుసంప్రదాయాదేవ తత్త్వధీర్లభ్యతే ।
యస్తు కేవలస్తర్కస్తద్వశాన్నైషా బుద్ధిః సిద్ధ్యతి । తథా చ కేవలతర్కప్రయుక్తా తత్త్వబుద్ధిరితి సంభావనానిషాధార్థాఽఖ్యాయికేతి పక్షాన్తరమాహ —
కేవలేతి ।
కేవలేన తర్కేణ తత్త్వబుద్ధిర్న సిద్ధ్యతీత్యత్ర శ్రుతిస్మృతీ దర్శయతి —
నైషేతి ।
మతిం దద్యాదితి శేషః ।
ప్రకారాన్తరేణాఽఽఖ్యాయికామవతార్య తత్రాఽఽఖ్యాయికానుగుణ్యం దర్శయతి —
తథా హీతి ।
శ్రద్ధా బ్రహ్మజ్ఞానే పరమం సాధనమిత్యత్ర భగవతోఽపి సమ్మతిమాహ —
శ్రద్ధావానితి ।
ఆఖ్యాయికార్థే బహుధా స్థితే తదక్షరాణి వ్యాచష్టే —
అత్రేత్యాదినా ।
పూర్వపక్షవాదిత్వే హేతుమాహ —
అవిద్యావిషయేతి ।
గర్వితత్వే హేతుమాహ —
అసమ్యగితి ।
ఇయమేవ ను వాఙ్నిమిత్తమిత్యత్రాపి కస్మాదిత్యనుషజ్యతే । అతో బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి వాగేవ సహస్రదానే నిమిత్తమితి శేషః ।
శ్రుతిం వ్యాచష్టే —
జనక ఇతి ।
ప్రసిద్ధం జనకస్య దాతృత్వాది తదవద్యోతకో వైనిపాత ఇతి యావత్ ।
వాక్యార్థమాహ —
జనకో దిత్సురిత్యాదినా ।
సంభావితవానసీతి ప్రాగుక్తం వాఙ్మాత్రం సహస్రదానే నిమిత్తమితి శేషః । తస్మాన్ముగ్ధప్రసిద్ధ్యతిక్రమణాదితి యావత్ । తత్సర్వం దాతృత్వాదికమిత్యర్థః । ఇతిశబ్దోఽభిప్రాయసమాప్త్యర్థః ॥౧॥
హృది ప్రవిష్టో భోక్తాఽహమిత్యాది ప్రత్యక్షం ప్రమాణయతి —
అహమితి ।
దృష్టిఫలం నైరన్తర్యాభ్యాసం దర్శయతి —
ఉపాస ఇతి ।
తావతా మమ కిమాయాతం తదాహ —
తస్మాదితి ।
మా మేతి ప్రతీకమాదాయాభ్యాసస్యార్థమాహ —
మా మేతీతి ।
వినివారయన్ప్రత్యువాచేతి సంబన్ధః ।
ఎకస్య మాఙో నివారకత్వమపరస్య సంవాదేన సంగతిరితి విభాగే సంభవతి కుతో ద్విర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మా మేత్యాబాధనార్థమితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ఎవమితి ।
త్వదుక్తేన ప్రకారేణ యో విజ్ఞానవిషయోఽర్థస్తస్మిన్నావయోర్విజ్ఞానసామ్యాదేవ సమానేఽపి విజ్ఞానవత్త్వే సత్యస్మానవిజ్ఞానవత ఇవ స్వీకృత్య తమేవార్థమస్మాన్ప్రత్యుపదేశేన జ్ఞాపయతా భవతా వయం బాధితాః స్యామ ఇతి యోజనా ।
తథాఽపి గార్గ్యస్య కథమీషద్బాధనం తత్రాఽఽహ —
అత ఇతి ।
అతిష్ఠాః సర్వేషామిత్యాదివాక్యం శఙ్కాద్వారాఽవతార్య వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
ఎతం పురుషమితి శేషః । ఇతిశబ్దో గుణోపాస్తిసమాప్త్యర్థః ।
పూర్వోక్తరీత్యా త్రిభిర్గుణైర్విశిష్టం బ్రహ్మ తదుపాసకస్య ఫలమపి జానామీత్యుక్త్వా ఫలవాక్యముపాదత్తే —
స య ఇతి ।
కిమితి యథోక్తం ఫలముచ్యతే తత్రాఽఽహ —
యథేతి ।
మనసి చేతి చకారాద్బుద్ధౌ చేత్యర్థః ॥౨॥
య ఎకః పురుషస్తమేవాహం బ్రహ్మోపాసే త్వం చేత్థముపాస్స్వేత్యుక్తే, మా మేత్యాదినా ప్రత్యువాచేత్యాహ —
ఇతి పూర్వవదితి ।
భానుమణ్డలతో ద్విగుణం చన్ద్రమణ్డలమితి ప్రసిద్ధిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
మహానితి ।
కథం పాణ్డరం వాసశ్చన్ద్రాభిమానినః ప్రాణస్య సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అప్శరీరత్వాదితి ।
పురుషో హి శరీరేణ వాససేవ వేష్టితో భవతి పాణ్డరత్వం చాపాం ప్రసిద్ధమాపో వాసః ప్రాణస్యేతి చ శ్రుతిరతో యుక్తం ప్రాణస్య పాణ్డరవాసస్త్వమిత్యర్థః ।
న కేవలం సోమశబ్దేన చన్ద్రమా గృహ్యతే కిన్తు లతాఽఽపి సమాననామధర్మత్వాదిత్యాహ —
యశ్చేతి ।
తం చన్ద్రమసం లతాత్మకం బుద్ధినిష్ఠం పురుషమేకీకృత్యాహఙ్గ్రహేణోపాస్తిరిత్యర్థః ।
సంప్రత్యుపాస్తిఫలమాహ —
యథోక్తేతి ।
యజ్ఞశబ్దేన ప్రకృతిరుక్తా । వికారశబ్దేన వికృతయో గృహ్యన్తే । యథోక్తోపాసకస్య ప్రకృతివికృత్యనుష్ఠానసామర్థ్యం లీలయా లభ్యమిత్యర్థః ।
అన్నాక్షయస్యోపాసనానుసారిత్వాదుపపన్నత్వమభిప్రేత్యోపాసకం విశినష్టి —
అన్నాత్మకేతి ॥౩॥
సంవాదదోషేణ చన్ద్రే బ్రహ్మణ్యపి ప్రత్యాఖ్యాతే బ్రహ్మాన్తరమాహ —
తథేతి ।
కథమేకముపాసనమనేకఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విద్యుతామితి ॥౪॥
అప్రవర్తిత్వమప్రవర్తకత్వమక్రియావత్త్వం వా ॥౫॥
కథమేకస్మిన్వాయావపరాజితా సేనేతి గుణః సంభవతి తత్రాఽఽహ —
మరుతామితి ।
విశేషణత్రయస్య ఫలత్రయం క్రమేణ వ్యుత్పాదయతి —
జిష్ణురిత్యాదినా ।
అన్యతస్త్యానాదన్యతో మాతృతో జాతానామ్ ॥౬॥
యద్ధవిర్విష్యతే క్షిప్యతే తత్సర్వం భస్మీకరణేన సహతే తేనాగ్నిర్విషాసహిః । యథా పూర్వం విద్యుతాం బాహుల్యాదాత్మని ప్రజాయాం చ ఫలబాహుల్యముక్తం తథాఽత్రాప్యగ్నీనాం బహులత్వాదుపాసకస్యాఽఽత్మని ప్రజాయాం చ దీప్తాగ్నిత్వం సిద్ధ్యతీత్యాహ —
అగ్నీతి ॥౭॥
ప్రతిరూపత్వం ప్రతికూలత్వమిత్యేద్వ్యావర్తయతి —
అనురూప ఇతి ।
అన్యచ్చ ఫలమితి సంబన్ధః । అస్మాదుపాసితురిత్యర్థః । తథావిధః శ్రుతిస్మృత్యనుకూల ఇతి యావత్ ॥౮॥
హార్దే చేత్యేతదేవ స్పష్టయతి —
తత్త్వేతి ।
సర్వత్రైకేతి విశేషణస్య దేవతేతి విశేష్యతయా సంబధ్యతే । తదేవ రోచిష్ణురిత్యర్థః ॥౯॥
ఆహైతమేవాహమిత్యాదీతి శేషః । తస్య గుణవదుపాసనస్యేత్యర్థః సర్వమాయురిత్యేద్వ్యాచష్టే —
యథోపాత్తమితి ॥౧౦॥
కా పునరసావేకా దేవతా తత్రాఽఽహ —
ఆశ్వినావితి ।
తస్య దేవస్యేతి యావత్ ।
యథోక్తం గుణద్వయముపపాదయతి —
దిశామితి ।
ద్వితీయవత్త్వం సాధుభృత్యాదిపరివృతత్వమ్ ॥౧౧॥
శబ్దబ్రహ్మోపసకస్యేవ తమోబ్రహ్మోపాసకస్యాపి ఫలమిత్యాహ —
ఫలమితి ।
ఫలభేదాభావే కథముపాసనభేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మృత్యోరితి ॥౧౨॥
వ్యస్తాని బ్రహ్మాణ్యుపన్యస్య సమస్తం బ్రహ్మోపదిశతి —
ప్రజాపతావితి ।
ఆత్మవత్త్వం వశ్యాత్మకత్వమ్ ।
ఫలస్యాఽఽత్మగామిత్వాన్న ప్రజాయాం తదభిధానముచితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బుద్ధీతి ॥౧౩॥
విచారార్థా ప్లుతిరితి కథయతి —
కిమేతావదితి ।
వాక్యార్థం చోద్యసమాధిభ్యాం స్ఫుటయతి —
కిమిత్యాదినా ।
ఆదిత్యాదేరవిదితత్వనిషేధం ప్రతిజ్ఞాయ హేతుమాహ —
న ఫలవదితి ।
నైతాని వాక్యాని ఫలవద్విజ్ఞానపరాణ్యర్థవాదత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఫలవత్త్వాచ్చాపూర్వవిధిపరాణ్యేతాని వాక్యానీత్యాహ —
తదనురూపాణీతి ।
అర్థవాదత్వేఽపి తేషామపూర్వార్థత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అర్థవాదత్వ ఇతి ।
వాక్యానాం ఫలవద్విజ్ఞానపరత్వముపేత్య నిషేధవాక్యస్య గతిం పృచ్ఛతి —
కథం తర్హీతి ।
తస్యాఽఽనర్థక్యం పరిహరతి —
నైష దోష ఇతి ।
అధికృతాపేక్షత్వాద్వేదనప్రతిషేధస్యేత్యుక్తం స్ఫుటయతి —
బ్రహ్మేతి ।
నైతావతేత్యవిశేషేణాముఖ్యబ్రహ్మజ్ఞానమపి నిషిద్ధమితి చేన్నేత్యాహ —
యదీతి ।
కిఞ్చ నిష్కామేన చేదేతాన్యుపాసనాన్యనుష్ఠీయన్తే తదైతేషాం బ్రహ్మజ్ఞానార్థత్వాదముఖ్యబ్రహ్మజ్ఞాననిషేధమన్తరేణ న నిషేధోపపత్తిరిత్యాహ —
ఎతావద్విజ్ఞానేతి ।
ఆదిత్యాదికమేవ ముఖ్యం బ్రహ్మేతి నిషేధానర్థక్యం తదవస్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
ఆదిత్యాదేర్ముఖ్యబ్రహ్మత్వాసంభవాన్నిషేధస్యోపపన్నత్వాత్తత్సామర్థ్యసిద్ధమర్థముపన్యస్యతి —
తస్మాదితి ।
ఉపగమనవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
తచ్చేతి ॥౧౪॥
“అబ్రాహ్మణాదధ్యయనమాపత్కాలే విధీయతే । అనువ్రజ్యా చ శుశ్రూషా యావదధ్యయనం గురోః ॥ నాబ్రాహ్మణే గురౌ శిష్యో వాసమాత్యన్తికం వసేత్ ॥” ఇత్యాదీన్యాచారవిధిశాస్త్రాణి । ఆదిత్యాదిబ్రహ్మభ్యో విశేషమాహ —
యస్మిన్నితి ।
ప్రాణస్య వ్యాప్రియమాణస్యైవ సంబోధనార్థం ప్రయుక్తానామాశ్రవణాదాపేషణాచ్చోత్థానాత్తస్యాభోక్తృత్వం సిధ్యతీతి ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తౌ హ సుప్తమిత్యాదిసుప్తపురుషగత్యుక్తిమాక్షిపతి —
కథమితి ।
గార్గ్యకాశ్యాభిమతయోరుభయోరపి జాగరితే కరణేషు సన్నిధానావిశేషాత్తత్రైవ కిమితి వివేకో న దర్శిత ఇత్యర్థః ।
జాగరితే కరణేషు ద్వయోః సన్నిధానేఽపి సాఙ్కర్యాద్దుష్కరం వివేచనమితి పరిహరతి —
జాగరితేతి ।
బ్రహ్మశబ్దాదూర్ధ్వం సశబ్దమధ్యాహృత్య యోజనా ।
తర్హి స్వామిభృత్యన్యాయేన తయోర్వివేకోఽపి సుకరః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి ।
కిం తద్వివేకావధారణకారణం తదాహ —
యద్ద్రష్టృత్వమితి ।
కథం తదనవధారితవిశేషమితి తదాహ —
తచ్చేతి ।
ఇహేతి జాగరితోక్తిః ।
యద్యపి జాగరితం హిత్వా సుప్తే పురుషే వివేకార్థం తయోరుపగతిస్తత్ర చ భోక్తైవ సంబోధితః స్వనామభిస్తచ్ఛబ్దం శ్రోష్యతి నాచేతనస్తథాపి నేష్టవివేకసిద్ధిర్గార్గ్యకాశ్యాభీష్టాత్మనోరుత్థితసంశయాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సంశయం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
విశేషావధారణమేవ విశదయతి —
యో హీత్యాదినా ।
స్వవ్యాపారస్తుములశబ్దాదిః । యథానిర్జ్ఞాతో యథోక్తైర్విశేషణైరుపలబ్ధం రూపమనతిక్రమ్య వర్తమానః । ప్రాణస్యోక్తవిశేషణవతః ।
స్వాపేఽవస్థానేఽపి తస్య తదా భోగాభావస్తత్ర భోక్త్రన్తరాభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తస్యైవ భోక్తృత్వే ఫలితామాహ —
తస్మాదితి ।
అస్తు తస్య ప్రాప్తశబ్దశ్రవణం తత్రాఽహ —
న చేతి ।
పరిశేషసిద్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్యాభోక్తృత్వం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి —
భోక్తృస్వభావశ్చేదితి ।
న చ భుఙ్క్తే తస్మాదభోక్తేతి శేషః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీత్యాదినా ।
ఉలపం బాలతృణమ్ ।
విపక్షే దోషమాహ —
న చేదితి ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యాహ —
యథేత్యాదినా ।
ప్రాణస్యాభోక్తృత్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యద్యపి ప్రాణః స్వాపే శబ్దాదీన్న ప్రతిబుధ్యతే తథాఽపి భోక్తృస్వభావో భవిష్యతి నేత్యాహ —
న హీతి ।
సంబోధనశబ్దాశ్రవణమతఃశబ్దార్థః ।
తస్య స్వనామాగ్రహణం సంబన్ధాగ్రహణకృతం నానాత్మత్వకృతమితి శఙ్కతే —
సంబోధనార్థేతి ।
శఙ్కామేవ విశదయతి —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
దేవతాయాః సంబన్ధాగ్రహణమయుక్తం సర్వజ్ఞత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
న దేవతేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యస్య హీత్యాదినా ।
తయేతి గ్రహణకర్తృనిర్దేశః ।
అవశ్యమితి సూచితామనుపపత్తిమాహ —
అన్యథేతి ।
ఆదిపదేన యాగస్తుతినమస్కారాది గృహ్యతే సంవ్యవహారోఽభిజ్ఞాభోగప్రసాదాదిః ।
సంబోధననామాగ్రహస్తత్కృతానాత్మత్వదోషశ్చ త్వదిష్టాత్మనోఽపి తుల్య ఇతి శఙ్కతే —
వ్యతిరిక్తేతి ।
సంగృహీతం చోద్యం వివృణోతి —
యస్య చేతి ।
తదా సుషుప్తిదశాయాం ప్రతిపత్తిర్యుక్తేతి సంబన్ధః । తద్విషయత్వాదిత్యతిరిక్తాత్మవిషయత్వాదితి యావత్ ।
అస్త్యేవాతిరిక్తస్యాఽఽత్మనః సంబోధనశబ్దశ్రవణాదీతి చేన్నేత్యాహ —
న చ కదాచిదితి ।
త్వదిష్టాత్మనః సంబోధనశబ్దాప్రతిపత్తావపి భోక్తృత్వాఙ్గీకారస్తచ్ఛబ్దార్థః । అభోక్తృత్వే ప్రాణస్యేతి శేషః ।
యథా హస్తః పాదోఽఙ్గులిరిత్యాదినామోక్తౌ మైత్రో నోత్తిష్ఠతి సర్వదేహాభిమానిత్వేన తన్మాత్రానభిమానిత్వాదేవం కాశ్యేష్టాత్మనః సర్వకార్యకరణాభిమానిత్వాదఙ్గులిస్థానీయప్రాణమాత్రే తదభావాత్తన్నామాగ్రహణం న త్వచేతనత్వాదితి పరిహరతి —
న తద్వత ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యస్యేతి ।
ప్రాణమాత్రే ప్రాణాదికరణవతోఽభిమానాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
చన్ద్రస్యాపి ప్రాణైకదేశత్వాత్తన్నామభిః సంబోధనే కృత్స్నాభిమానీ స నోత్తిష్ఠతి ।
అత్రాప్యఙ్గుల్యాదిదృష్టాన్తోపపతత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
గోత్వవత్తస్య సర్వవస్తుషు సమాప్తేరహమితి సర్వత్రాభిమానసంభవాచ్చన్ద్రనామోక్తావపి నాప్రతిపత్తిర్యుక్తేత్యర్థః ।
ప్రాణవచ్చిదాత్మనోఽపి పూర్ణతయా సర్వాత్మాభిమానసిద్ధేర్బోధాబోధౌ తుల్యావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవతేతి ।
విశిష్టస్యాత్మనో దేవతాయామాత్మతత్త్వాభిమానాభావాదితరస్య చ కూటస్థజ్ఞప్తిమాత్రత్వేన తదయోగాన్న తుల్యతేత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రాణస్యాభోక్తృత్వం వారయన్నాశఙ్కతే —
స్వనామేతి ।
అయుక్తం ప్రాణేతరస్య భోక్తృత్వమితి శేషః ।
తదేవ వివృణోతి —
సుషుప్తస్యేతి ।
విశేషం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
నాఽఽత్మేతి ।
కాశ్యాభీష్టాత్మనః సుప్తత్వవిశేషప్రయుక్తం ఫలమాహ —
సుషుప్తత్వాదితి ।
ప్రాణస్యాపి సంహృతకరణత్వాత్స్వనామగ్రహణమిత్యాశఙ్క్య తస్యాసుప్తత్వకృతం కార్యం కథయతి —
న త్వితి ।
న హి కరణస్వామిని వ్యాప్రియమాణే కరణోపరమః సంభవతి తస్య చానుపరతకరణస్య స్వనామాగ్రహణమయుక్తమిత్యర్థః ।
ప్రాణనామత్వేనాప్రసిద్ధనామభిః సంబోధనాత్తదనుత్థానం నానాత్మత్వాదితి శఙ్కతే —
అప్రసిద్ధేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
సన్తి హీతి ।
ప్రసిద్ధమనూద్యాప్రసిద్ధం విధేయమితి లౌకికో న్యాయః ।
అప్రసిద్ధసంజ్ఞాభిః సంబోధనస్యాయుక్తత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
చన్ద్రదేవతాఽస్మిన్దేహే కర్త్రీ భోక్త్రీ చాఽఽత్మేతి గార్గ్యాభిప్రాయనిషేధే దేవతానామగ్రహస్య తాత్పర్యాత్తద్గ్రహోఽర్థవానితి పరిహరతి —
న దేవతేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
కేవలేతి ।
ప్రాణాదినామభిః సంబోధనేఽపి తన్నిరాకరణం కర్తుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
లౌకికనామ్నో దేవతావిషయత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రాణస్యాభోక్తృత్వేఽపీన్ద్రియాణాం భోక్తృత్వమితి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
ప్రాణేతి ।
ప్రాణకరణచన్ద్రదేవతానామభోక్తృత్వేఽపి దేవతాన్తరమత్ర భోక్తృ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవతాన్తరభావాచ్చేతి ।
భోక్తృత్వాశఙ్కానుపపత్తిరితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
తత్రోపక్రమవిరోధం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
దర్శితత్వాద్దేవతాన్తరాభావో నాస్తీతి శేషః ।
స్వతన్త్రో దేవతాన్తరభేదో నాస్తీతి సమాధత్తే —
న తస్యేతి ।
ప్రాణే దేవతాభేదస్యైక్యే యుక్తిమాహ —
అరనాభీతి ।
న దేవతాన్తరస్య భోక్తృత్వం గార్గ్యస్య స్వపక్షవిరోధాదితి శేషః ।
సర్వశ్రుతిష్విత్యుక్తం తాః సంక్షేపతో దర్శయతి —
ఎష ఇతి ।
కతి దేవా యాజ్ఞవల్క్యేత్యాదినా సంక్షేపవిస్తారాభ్యాం సర్వేషాం దేవనాం ప్రాణాత్మన్యేవైకత్వముపపాద్యతే । అతో న దేవతాభేదోఽస్తీత్యాహ —
సర్వదేవానామితి ।
ప్రాణాత్ పృథగ్భూతస్య దేవస్యాఽఽత్మాతిరేకే సత్యసత్త్వాపత్తేశ్చ ప్రాణాన్తర్భావః సర్వదేవతాభేదస్యేతి వక్తుం చశబ్దః ।
కరణానామభోక్తృత్వే హేత్వన్తరమాహ —
తథేతి ।
దేవతాభేదేష్వివేతి యావత్ । అనాశఙ్కా భోక్తృత్వస్యేతి శేషః ।
తత్రోదాహరణాన్తరమాహ —
దేహభేదేష్వివేతి ।
న హి హస్తాదిషు ప్రత్యేకం భోక్తృత్వం శఙ్క్యతే । తథా శ్రోత్రలేత్రాదిష్వపి న భోక్తృత్వాశఙ్కా యుక్తా । తేషు స్మృతిరూపజ్ఞానస్యేచ్ఛాయా యోఽహం రూపమద్రాక్షం స శబ్దం శ్రృణోమీత్యాదిప్రతిసన్ధానస్య చాయోగాదిత్యర్థః ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
క్షణికవిజ్ఞానస్య నిరాశ్రయస్య భోక్తృత్వాశఙ్కాఽపి ప్రతిసన్ధానాసంభవాదేవ ప్రత్యుక్తేత్యాహ —
విజ్ఞానేతి ।
ప్రాణాదీనామనాత్మత్వముక్త్వా స్థూలదేహస్య తద్వక్తుం పూర్వపక్షయతి —
నన్వితి ।
సంఘాతో భూతచతుష్టయసమాహారః స్థూలో దేహ ఇతి యావత్ । గౌరోఽహం పశ్యామీత్యాదిప్రత్యక్షేణ తస్యాఽఽత్మత్వదృష్టేరితి భావః ।
ప్రమాణాభావాదతిరిక్తకల్పనా న యుక్తేత్యాహ —
కిం వ్యతిరిక్తేతి ।
సంఘాతస్యాఽఽత్మత్వం దూషయతి —
నాఽఽపేషణ ఇతి ।
విశేషదర్శనం వ్యతిరేకద్వారా విశదయతి —
యది హీతి ।
ప్రాణేన సహితం స్థూలశరీరమేవ సంఘాతస్తన్మాత్రో యది భోక్తా స్యాదితి యోజనా ।
త్వత్పక్షేఽపి కథం పేషణాపేషణయోరుత్థానే విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సంఘాతేతి ।
తస్య సంఘాతేన సంబన్ధవిశేషాః స్వకర్మారభ్యత్వాత్మీయత్వస్వప్రాణపరిపాల్యత్వాదయస్తేషామనేకత్వాత్పేషణాపేషణయోరిన్ద్రియోద్భవాభిభవకృతవేదనాయాః స్ఫుటత్వాస్ఫుటత్వాత్మకో విశేషో యుక్తః సుఖదుఃఖమోహానాముత్తమమధ్యమాధమకర్మఫలానాం కర్మోద్భవాభిభవకృతవిశేషసంభవాచ్చ యథోక్తో విశేషః సంభవతీత్యర్థః ।
పరపక్షేఽపి తథైవ విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నత్వితి ।
న హి తత్ర స్వకర్మారభ్యత్వాదయః సంబన్ధవిశేషాః కర్మఫలభేదో వా యుజ్యతే । సంఘాతవాదినాఽతీన్ద్రియకర్మానఙ్గీకారాత్ । అతః సంఘాతమాత్రే భోక్తరి ప్రతిబోధే విశేషాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
శబ్దస్పర్శాదీనాం పటుత్వమతిపటుత్వం మాన్ద్యమతిమాన్ద్యమిత్యేవమాదినా కృతో విశేషో బోధే దృశ్యతే సోఽపి సంఘాతవాదే న సిధ్యతీత్యాహ —
తథేతి ।
అయుక్త ఇతి యావత్ । చకారో విశేషానుకర్షణార్థః ।
మా తర్హి ప్రతిబోధే విశేషో భూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి ।
విశేషదర్శనఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆదిశబ్దేన గుణాది గృహ్యతే అన్యః సంఘాతాదితి శేషః ।
దేహాదేరనాత్మత్వముక్త్వా ప్రాణస్యానాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ —
సంహతత్వాచ్చేతి ।
హేతుం సాధయతి —
గృహస్యేతి ।
యథా నేమిరరాశ్చ మిథః సంహన్యన్తే తథైవ ప్రాణస్య సంహతిరిత్యాహ —
అరనేమివచ్చేతి ।
కిఞ్చ ప్రాణే నాభిస్థానీయే సర్వం సమర్పితమితి శ్రూయతే తద్యుక్తం తస్య సంహతత్వమిత్యాహ —
నాభీతి ।
సంహతత్వఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్య గృహాదివత్పారార్థ్యేఽపి సంహతశేషిత్వమేషితవ్యం గృహాదేస్తథా దర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్తమ్భేతి ।
స్వాత్మనా స్తమ్భాదీనాం జన్మ చోపచయశ్చాపచయశ్చ వినాశశ్చ నామ చాఽఽకృతిశ్చ కార్యం చేత్యేతే ధర్మాస్తన్నిరపేక్షతయా లబ్ధా సత్తా స్ఫురణం చ యేన స చ తేషు స్తమ్భాదిషు విషయేషు ద్రష్టా చ శ్రోతా చ మన్తా చ విజ్ఞాతా చ తదర్థత్వం తేషాం తత్సంఘాతస్య చ దృష్ట్వా ప్రాణాదీనామపి తథాత్వం భవితుమర్హతీతి మన్యామహ ఇతి సంబన్ధః । ప్రాణాదిః స్వాతిరిక్తద్రష్టృశేషః సంహతత్వాద్గృహాదివదిత్యనుమానాత్సత్తాయాం తత్ప్రతీతౌ చ ప్రాణాదివిక్రియానపేక్షతయా సిద్ధో ద్రష్టా నిర్వికారో యుక్తస్తస్య వికారవత్త్వే హేత్వభావాదితి భావః ।
ప్రాణదేవతాపారార్థ్యానుమానం వ్యాప్త్యన్తరవిరుద్ధమితి శఙ్కతే —
దేవతేతి ।
ప్రాణదేవతాయాశ్చేతనత్వమేవ కథమభ్యుపగతం తత్రాఽఽహ —
ప్రాణస్యేతి ।
తథాఽపి ప్రకృతేఽనుమానే కథం వ్యాప్త్యన్తరవిరోధస్తత్రాఽఽహ —
చేతనావత్త్వే చేతి ।
యో యేన సమః స తచ్ఛేషో న భవతి । యథా దీపో దీపాన్తరేణ తుల్యో న తచ్ఛేష ఇతి వ్యాప్తివిరోధః స్యాదిత్యర్థః ।
నాయం విరోధః సమాధాతవ్యః శేషశేషిభావస్యాత్రాప్రతిపాద్యత్వాదితి పరిహరతి —
న నిరుపాధికస్యేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
క్రియేత్యాదినా ।
ఉపనిషదారమ్భో నిరుపాధికం స్వరూపం జ్ఞాపయితుమిత్యత్ర గమకమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చేత్యాదిదర్శనాదస్యాముపనిషది సోపాధికమపి బ్రహ్మ వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ద్విత్వవాదస్య కల్పితవిషయవత్త్వాన్నేతి నేతీతి నిర్విశేషవస్తుసమర్పణాదతోఽన్యదార్తమితి చోక్తేరత్ర నిరుపాధికమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యమితి భావః ।
శేషశేషిభావస్యాప్రతిపాద్యత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
కిమర్థం తర్హి శేషశేషిభావస్తత్ర తత్రోక్తస్తత్రాఽఽహ —
విశేషవతో హీతి ।
సోపాధికస్య శేషశేషిభావో వివక్షితస్తత్ర చ స్వామిభృత్యన్యాయేన విశేషసంభవాదసిద్ధం సమత్వమిత్యర్థః ।
న విపరీతస్య నిరుపాధికస్య శేషశేషిత్వమస్తీత్యత్ర హేతుమాహ —
నిరుపాఖ్యో హీతి ।
శేషశేషిత్వాద్యశేషవిశేషశూన్య ఇత్యర్థః ।
పాణిపేషవాక్యవిచారార్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —
ఆదిత్యాదితి ॥౧౫॥
వృత్తమనూద్యాన్తరగ్రన్థమవతార్య వ్యాచష్టే —
స ఎవమిత్యాదినా ।
ఎతత్స్వపనం యథా భవతి తథేతి యావత్ ।
యత్రేత్యుక్తం కాలం విశినష్టి —
ప్రాగితి ।
తదా క్వాభూదితి సంబన్ధః ।
విజ్ఞానమయ ఇత్యత్ర విజ్ఞానం పరం బ్రహ్మ తద్వికారో జీవస్తేన వికారార్థే మయడితి కేచిత్తన్నిరాకరోతి —
విజ్ఞానమితి ।
అన్తఃకరణప్రాయత్వమాత్మనో న ప్రకల్ప్యతే తస్యాసంగస్య తేనాసంబన్ధాదిత్యాక్షిపతి —
కిం పునరితి ।
అసంగస్యాప్యావిద్యం బుద్ధ్యాదిసంబన్ధముపేత్య పరిహరతి —
తస్మిన్నితి ।
తత్సాక్షిత్వాచ్చ తత్ప్రాయత్వమిత్యాహ —
ఉపలబ్ధృత్వం చేతి ।
నియామకాభావం శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఎకస్మిన్నేవ వాక్యే పృథివీమయ ఇత్యాదౌ ప్రాయార్థత్వోపలమ్భాద్విజ్ఞానమయ ఇత్యత్రాపి తదర్థత్వమేవ మయటో నిశ్చితమిత్యుక్తమిదానీం జీవస్య పరమాత్మరూపవిజ్ఞానవికారత్వస్య శ్రుతిస్మృత్యోరప్రసిద్ధత్వాచ్చ ప్రాయార్థత్వమేవేత్యాహ —
పరేతి ।
అప్రసిద్ధమపి విజ్ఞానవికారత్వం శ్రుతివశాదిష్యతామిత్యాఙ్క్యాఽఽహ —
య ఎష ఇతి ।
య ఎష విజ్ఞానమయ ఇత్యత్ర విజ్ఞానమయస్యైష ఇతి ప్రసిద్ధవదనువాదాదప్రసిద్ధవిజ్ఞానవికారత్వం సర్వనామశ్రుతివిరుద్ధమిత్యర్థః ।
జీవో బ్రహ్మావయవస్తత్సదృశో వా తదర్థో మయడిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవయవేతి ।
బ్రహ్మణో నిరవయవత్వశ్రుతేస్తస్యైవ జీవరూపేణ ప్రవేశశ్రవణాచ్చ ప్రకృతే వాక్యే మయటోఽవయవాద్యర్థాయోగాన్నిర్విషయత్వాసంభవాచ్చ పారిశేష్యాత్పూర్వోక్తా ప్రాయార్థతైవ తస్య ప్రత్యేతవ్యేత్యర్థః ।
విజ్ఞానమయపదార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యత్రేత్యాది వ్యాఖ్యాయ వాక్యశేషమవతార్య తాత్పర్యమాహ —
క్వైష ఇతి ।
స్వరూపజ్ఞాపనార్థం ప్రశ్నప్రవృత్తిరిత్యేతత్ప్రకటయతి —
ప్రాగితి ।
కార్యాభావేనేత్యుక్తం వ్యనక్తి —
న హీతి ।
తస్మాదిత్యస్యార్థమాహ —
అకర్మప్రయుక్తత్వాదితి ।
కిం తథాస్వాభావ్యమితి తదాహ —
యస్మిన్నితి ।
ద్వితీయప్రశ్నార్థం సంక్షిపతి —
యతశ్చేతి ।
ఉక్తేఽర్థే ప్రశ్నద్వయముత్థాపయతి —
ఎతదితి ।
తథాస్వాభావ్యమేవేతి సంబన్ధః । ఎతదిత్యధికరణమపాదానం చ గృహ్యతే ।
కిమితి తం ప్రత్యుభయం పృచ్ఛ్యతే స్వకీయాం ప్రతిజ్ఞాం నిర్వోఢుమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
బుద్ధీతి ।
నను శిష్యత్వాద్గార్గ్యేణైవ ప్రష్టవ్యం స చేదజ్ఞత్వాన్న పృచ్ఛతి తర్హి రాజ్ఞస్తస్మిన్నౌదాసీన్యమేవ యుక్తం తత్రాఽఽహ —
ఇత్యేతదుభయమితి ।
తదు హేత్యాది వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
ఎతదాగమనం యథా భవతి తథేతి యావత్ । తత్ర క్రియాపదయోర్యథాక్రమం వక్తుం ప్రష్టుం వేత్యాభ్యాం సంబన్ధః ॥౧౬॥
కూటస్థచిదేకరసోఽయమాత్మా । తత్ర క్రియాకారకఫలవ్యవహారో వస్తుతో నాస్తీతి వివక్షితోఽర్థస్తస్య ప్రకటీకరణార్థం ప్రస్తుతం ప్రశ్నద్వయమనువదతి —
యత్రేతి ।
ఉపాధిరన్తఃకరణం తస్య స్వభావస్తదుపాదానమజ్ఞానం తేన జనితమన్తఃకరణగతమభివ్యక్తం విశేషవిజ్ఞానం చైతన్యాభాసలక్షణం తేన కరణేనేత్యర్థః । వాగాదీనాం స్వస్వవిషయగతం ప్రతినియతం ప్రకాశనసామర్థ్యం విజ్ఞానమిత్యర్థః ।
య ఎషోఽన్తరితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
మధ్య ఇతి ।
ఆకాశశబ్దస్య భూతాకాశవిషయత్వమాశఙ్క్యాఽఽకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాదితి న్యాయేనాఽఽహ —
ఆకాశశబ్దేనేతి ।
సద్రూపే బ్రహ్మణ్యేవ సుషుప్తస్య శయనం భూతాకాశే తు న భవతీత్యత్ర చ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతిసమ్మతిమాహ —
శ్రుత్యన్తరేతి ।
కీదృగత్ర శయనం వివశక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
లిఙ్గేతి ।
స్వాపాధికారే స్వాభావికత్వమవిద్యామాత్రసమ్మిశ్రితత్వం ‘సతి సంపద్య న విదుః’ ఇత్యాదిశ్రుతేరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తాని యదేత్యాదివాక్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదత్తే —
యదేత్యాదినా ।
విజ్ఞానాని తత్సాధనానీత్యేతత్ ।
పురుష ఇతి ప్రథమా షష్ట్యర్థేఽతో వక్ష్యతి —
అస్య పురుషస్యేతి ।
అశ్వకర్ణాదినామ్నో విశేషమాహ —
గౌణమేవేతి ।
గౌణత్వం వ్యుత్పాదయతి —
స్వమేవేతి ।
నామ్నోఽర్థవ్యభిచారస్యాపి దృష్టత్వాన్న తద్వశాత్స్వాపే స్వరూపావస్థానమితి శఙ్కామనూద్య తద్గృహీత ఎవేత్యాది వాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
సత్యమిత్యాదినా ।
కా పునరాత్మనః స్వాపావస్థాయామసంసారిత్వరూపేఽవస్థానమిత్యత్ర యుక్తిరిహోక్తా భవతి తత్రాఽఽహ —
వాగాదీతి ।
తదా సుషుప్త్యవస్థాయాం తేనాఽఽత్మనా చైతన్యాభాసేన హేతునేత్యర్థః ।
స్వాపే కరణోపసంహారం వివృణోతి —
కథమిత్యదినా ।
తదుపసంహారఫలం కథయతి —
తస్మాదితి ॥౧౭॥
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వాగాద్యుపాధికమాత్మనః సంసారిత్వముక్తం తత్ర వ్యతిరేకాసిద్ధిమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
వ్యతిరేకాసిద్ధౌ ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
స్వప్నస్య రజ్జుసర్పవన్మిథ్యాత్వేన వస్తుధర్మత్వాభావాన్నాఽఽత్మనః సంసారిత్వమిత్యుత్తరమాహ —
న మృషాత్వాదితి ।
తదుపపాదయన్నాదౌ స యత్రేత్యాదీన్యక్షరాణి యోజయతి —
స ప్రకృత ఇత్యాదినా ।
అథాత్ర స్వప్నస్వభావో నిర్దిశ్యతే న తస్య మిథ్యాత్వం కథ్యతే తత్రాఽఽహ —
మృషైవేతి ।
స్వప్నే దృష్టానాం మహారాజత్వాదీనాం జాగ్రత్యనువృత్తిరాహిత్యం వ్యభిచారదర్శనమ్ ।
స్వప్నస్య మిథ్యాత్వే సిద్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
విమతా లోకా న మిథ్యా తత్కాలావ్యభిచారిత్వాజ్జాగ్రల్లోకవదితి శఙ్కతే —
నను చ యథేతి ।
సాధ్యవైకల్యం వక్తుం సిద్ధాన్తీ పాణిపేషవాక్యోక్తం స్మారయతి —
నను చేతి ।
జాగ్రల్లోకస్య మిథ్యాత్వే ఫలితమాహ —
తత్కథమితి ।
ప్రాదుర్భావే జాగ్రల్లోకస్య కర్తృత్వం ప్రాకరణికమేష్టవ్యమ్ ।
తత్ర పూర్వవాదీ దృష్టాన్తం సాధయతి —
సత్యమిత్యాదినా ।
అన్వయవ్యతిరేకాఖ్యో న్యాయః ।
దేహద్వయస్యాఽఽత్మనశ్చ వివేకమాత్రం ప్రాగుక్తం న తు ప్రాధాన్యేనాఽఽత్మనః శుద్ధిరుక్తేతి విభాగమఙ్గీకృత్య వస్తుతోఽసన్తమపి దృష్టాన్తం సన్తం కృత్వా తేన స్వప్నసత్యత్వమాశఙ్క్య తన్నిరాసేనాత్యన్తికీ శుద్ధిరాత్మనః స్వప్నవాక్యేనోచ్యతే తథా చ జాగ్రతోఽపి తథా మిథ్యాత్వాదాత్మైకరసః శుద్ధః స్యాదిత్యాశయవానాహ —
ఇత్యసన్నపీతి ।
పాణిపేషవాక్యే జాగ్రన్మిథ్యాత్వోక్త్యాఽర్థాదుక్తా శుద్ధిరత్రాపి సైవోచ్యతే చేత్పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వో హీతి ।
యత్కిఞ్చిత్సామాన్యాత్పౌనరుక్త్యం సర్వత్ర తుల్యమ్ । అవాన్తరభేదాదపౌనరుక్త్యం ప్రకృతేఽపి సమం పూర్వత్ర శుద్ధిద్వారస్యాఽఽర్థికత్వాదిహ వాచనికత్వాదితి భావః ।
జాగ్రద్దృష్టాన్తేన స్వప్నసత్యత్వచోద్యసంభవాద్వాచ్యస్తస్య సమాధిరితి పూర్వవాదిముఖేనోక్త్వా సమాధిమధునా కథయతి —
న తావదితి ।
విమతా న ద్రష్టురాత్మనో ధర్మా వా తద్దృశ్యత్వాద్ఘటవదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ స్వప్నదృష్టానాం జాగ్రద్దృష్టాదర్థాన్తరత్వేన దృష్టేర్మిథ్యాత్వమిత్యాహ —
మహారాజ ఇతి ।
తేషాం జాగ్రద్దృష్టాదర్థాన్తరత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
ప్రామాణసామగ్ర్యభావాచ్చ స్వప్నస్య మిథ్యాత్వమిత్యాహ —
న చేతి ।
యోగ్యదేశాభావాచ్చ తన్మిథ్యాత్వమిత్యాహ —
న చేతి ।
దేహాద్బహిరేవ స్వప్నదృష్ట్యఙ్గీకారాద్యోగ్యదేశసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేహస్థస్యేతి ।
ఎతదేవ సాధయితుం శఙ్కయతి —
నన్వితి ।
తత్ర స యథేత్యాదివాక్యముత్తరత్వేనావతార్య వ్యాచష్టే —
న బహిరిత్యాదినా ।
యథాకామం తం తం కామమనతిక్రమ్యేత్యర్థః । ఎతదితి క్రియాయా గ్రహణస్య విశేషణమేతద్గ్రహణం యథా భవతి తథేత్యర్థః ।
పరివర్తనమేవ వివృణోతి —
కామేతి ।
యోగ్యదేశాభావే సిద్ధే సిద్ధమర్థం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
స్వప్నస్య మిథ్యాత్వే తద్దృష్టాన్తత్వేన జడత్వాదిహేతునా జాగరితస్యాపి తథాత్వం శక్యం నిశ్చేతుమిత్యాహ —
తథేతి ।
ద్వయోర్మిథ్యాత్వే ప్రతీచో విశుద్ధిః సిద్ధేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అక్రియాకారకఫలాత్మక ఇతి విశేషణం సమర్థయతే —
యస్మాదితి ।
జాగరితం దృష్టాన్తీకృత్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
ద్రష్టృదృశ్యభావే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అన్యత్వఫలం కథయతి —
విశుద్ధ ఇతి ॥౧౮॥
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరశ్రుతినిరస్యామాశఙ్కామాహ —
దర్శనవృత్తావిత్యాదినా ।
తత్రేతి స్వప్నోక్తిః । కామాదిసంబన్ధశ్చకారార్థః ।
నివర్త్యశఙ్కాసద్భావాన్నివర్తకానన్తరశ్రుతిప్రవృత్తిం ప్రతిజానీతే —
అత ఇతి ।
స్వప్నేఽపి శుద్ధిరుక్తా కిం సుషుప్తిగ్రహేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదేతి ।
గతో భవతి తదా సుతరామస్య శుద్ధిః సిధ్యతీతి శేషః ।
తమేవ సుప్తికాలం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కదేతి ।
వికల్పం వ్యావర్తయతి —
పూర్వం త్వితి ।
వృత్తమనూద్య ప్రశ్నపూర్వకం సుషుప్తిగతిప్రకారం దర్శయతి —
ఎవం తావదితి ।
హితఫలప్రాప్తినిమిత్తత్వాన్నాడ్యో హితా ఉచ్యతే ।
తాసాం దేహసంబన్ధానామన్వయవ్యతిరేకాభ్యామన్నరసవికారత్వమాహ —
అన్నేతి ।
తాసామేవ మధ్యమసంఖ్యాం కథయతి —
తాశ్చేతి ।
తాసాం చ హృదయసంబన్ధినీనాం తతో నిర్గత్య దేహవ్యాప్త్యా బహిర్ముఖత్వమాహ —
హృదయాదితి ।
తాభిరిత్యాది వ్యాకర్తుం భూమికాఙ్కరోతి —
తత్రేతి ।
శరీరం సప్తమ్యర్థః ।
శరీరే కరణానాం బుద్ధితన్త్రత్వే కిం స్యాత్తదాహ —
తేనేతి ।
తథాఽపి జీవస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాం విజ్ఞానమయ ఇతి ।
భోగశబ్దో జాగరవిషయః ।
బుద్ధివికాసమనుభవన్నాత్మా జాగర్తీత్యుచ్యతే, తత్సంకోచం చానుభవన్స్వపితీత్యత్ర హేతుమాహ —
బుద్ధీతి ।
బుద్ధ్యనువిధాయిత్వం పరామృశ్య తాభిరిత్యాది వ్యాచష్టే —
తస్మాదితి ।
ప్రత్యవసర్పణం వ్యావర్తనమ్ ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
తప్తమివేతి ।
కర్మత్వే దేహస్య కర్తృత్వే చాఽఽత్మనో దృష్టాన్తద్వయమ్ ।
హృదయాకాశే బ్రహ్మణి శేతే విజ్ఞానాత్మేత్యుక్త్వా పురీతతి శయనమాచక్షాణస్య పూర్వాపరవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వాభావిక ఇతి ।
ఔపచారికమిదం వచనమిత్యత్ర హేతుమాహ —
న హీతి ।
ఇయమవస్థేతి ప్రకృతా సుషుప్తిరుచ్యతే ।
ఉక్తేషు దృష్టాన్తేషు వివక్షితమంశం దర్శయతి —
ఎషాఞ్చేతి ।
దుఃఖమపి తేషాం ప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విక్రియమాణానాం హీతి ।
కుమారాదిస్వాపస్యైవ దృష్టాన్తత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న తేషామితి ।
తత్స్వాపస్య దృష్టాన్తత్వమస్మత్స్వాపస్య దార్ష్టాన్తికమితి విభాగమాశఙ్క్యాఽఽహ —
విశేషాభావాదితి ।
క్వైష తదాఽభూదితి ప్రశ్నస్యోత్తరముపపాదితముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
స యథేత్యాదేః సంగతిం వక్తుం వృత్తం సంకీర్తయతి —
క్వైష ఇతి ।
కిం పునరాద్యప్రశ్ననిర్ణయేన ఫలతి త్వమ్పదార్థశుద్ధిరిత్యాహ —
అనేనేతి ।
శుద్ధిద్వారా బ్రహ్మత్వం చ తస్యోక్తమిత్యాహ —
అసంసారిత్వఞ్చేతి ।
ఉత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ —
కుత ఇతి ।
పూర్వేణోత్తరస్య గతార్థత్వం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
స్థిత్యవధేరేవ నిర్ధారితత్వాదాగత్యవధేర్నిర్దిధారయిషయా ప్రశ్నే ప్రతివచనం సావకాశమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథా సతీతి ।
అపౌరుషేయీ శ్రుతిరశేషదోషశూన్యత్వాదనతిశఙ్కనీయేతి సిద్ధాన్తీ గూఢాభిసన్ధిరాహ —
కిం శ్రుతిరితి ।
న శ్రుతిరాక్షిప్యతే నిర్దోషత్వాదితి పూర్వవాద్యాహ —
నేతి ।
శ్రుతేరనాక్షేపత్వే త్వదీయం చోద్యం నిరవకాశమిత్యాహ —
కిం తర్హీతి ।
తస్య సావకాశత్వం పూర్వవాదీ సాధయతి —
ద్వితీయస్యేతి ।
పూర్వవాదిన్యపాదానాదర్థాన్తరే పఞ్చమ్యాః శుశ్రూషమాణే సత్యేకదేశీ బ్రవీతి —
ఎవం తర్హీతి ।
కథమన్యార్థత్వం తదాహ —
అస్త్వితి ।
తర్హి తస్యామపాదానార్థత్వేన పునరుక్తత్వామవస్థాయామిత్యర్థః ।
ఎకదేశినం పూర్వవాదీ దూషయతి —
నేతి ।
అపాదానార్థతావదిత్యపేరర్థః ।
తదేవ సఫుటయతి —
ఆత్మనశ్చేతి ।
జగతః సర్వస్య చేతనస్యాచేతనస్య చేతి వక్తుం చశబ్దః ।
తర్హి భవత్వపాదానార్థా పఞ్చమీత్యాశఙ్క్య పూర్వవాదీ పూర్వోక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
సర్వావిద్యాతజ్జనిర్ముక్తం ప్రత్యగద్వయం బ్రహ్మ ప్రశ్నద్వయవ్యాజేన ప్రతిపిపాదయిషితమితి న పునరుక్తిరితి సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిముద్ఘాటయతి —
నైష దేష ఇతి ।
యథోక్తం వస్తు ప్రశ్నాభ్యాం వివక్షితమితి కుతో జ్ఞాతమిత్యాశఙ్క్య తద్వక్తుం తార్తీయమర్థమనువదతి —
ఇహ హీతి ।
విద్యావిషయనిర్ణయస్య కర్తవ్యత్వమత్ర న ప్రతిభాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తన్నిర్ణయాయ చేతి ।
అన్యథా ప్రక్రమభఙ్గః స్యాదితి భావః ।
కిం తద్యాథాత్మ్యం తదాహ —
తస్య చేతి ।
కథం యథోక్తయాథాత్మ్యవ్యాఖ్యానోపయోగిత్వం ప్రశ్నయోరిత్యాశఙ్క్య తయోః శ్రౌతమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
ప్రశ్నప్రవృత్తిముక్త్వా ప్రతివచనప్రవృత్తిమాహ —
సేతి ।
నివర్తయితవ్యేతి తత్ప్రవృత్తిరితి శేషః ।
సంప్రతి ప్రతివచనయోస్తాత్పర్యమాహ —
నాయమితి ।
స్వాత్మన్యేవాభూదిత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
స్వాత్మానమితి ।
సుషుప్తౌ స్వాత్మన్యేవ స్థితిరతఃశబ్దార్థః ।
ప్రబోధదశాయామాత్మన ఎవాఽఽగమనాపాదానత్వమిత్యత్ర మానత్వేనాన్తరశ్రుతిముత్థాపయతి —
తచ్ఛ్రుత్యైవేతి ।
స్థిత్యాగత్యోరాత్మన ఎవావధిత్వమిత్యత్రోపపత్తిమాహ —
ఆత్మేతి ।
వస్త్వన్తరాభావస్యాసిద్ధిం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
నన్విత్యాదినా ॥౧౯॥
క్రియావతో మృదాదేర్ఘటాద్యుత్పత్తిదర్శనాద్బ్రహ్మణోఽక్రియాత్వాత్తతో న ప్రాణాద్యుత్పత్తిరితి శఙ్కతే —
తత్కథమితి ।
సృష్టేర్మాయామయత్వమాశ్రిత్య శ్రుత్యా పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
స్వాత్మాప్రవిభక్తేనేత్యుక్తమన్వయం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి —
న చేతి ।
అసహాయస్య కారణత్వే దృష్టాన్తముక్త్వా కూటస్థస్య తద్భావే దృష్టాన్తమాహ —
యథాచేతి ।
మాధ్యన్దినశ్రుతిమాశ్రిత్యాహ —
సర్వ ఎత ఇతి ।
తస్యేత్యాద్యవతార్య వ్యాచష్టే —
యస్మాదిత్యాదినా ।
నను ప్రత్యగ్భూతస్య బ్రహ్మణో వాచకేషు శబ్దాన్తరేష్వపి సత్సు కిమిత్యేతచ్ఛబ్దవిషయమాదరణం క్రియత తత్రాఽఽహ —
శాస్త్రేతి ।
బ్రాహ్మణవాక్యార్థోఽపి కథం నిశ్చీయతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతస్యేతి ।
ఉక్తమఙ్గీకృత్య విశేషదృష్ట్యా సంశయానో విచారం ప్రస్తౌతి —
భవత్వితి ।
సన్దిగ్ధం సప్రయోజనం చ విచార్యమితి న్యాయేన సన్దేహముక్త్వా విచారప్రయోజకం ప్రయోజనం పృచ్ఛతి —
కిఞ్చాత ఇతి ।
కస్మిన్పక్షే కిం ఫలతీతి పృష్టే ప్రథమపక్షమనూద్య తస్మిన్ఫలమాహ —
యదీతి ।
యద్విజ్ఞానాన్ముక్తిస్తస్యైవ జ్ఞేయతా న జీవస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్విజ్ఞానాదితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానాదేవ సా న సంసారిజ్ఞానాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఎవేతి ।
తద్విద్యా బ్రహ్మవిద్యా తదేవ బ్రహ్మ న సంసారీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్విద్యైవేతి ।
ఆద్యకల్పీయఫలసమాప్తావితిశబ్దః ।
పక్షాన్తరమనూద్య తస్మిన్ఫలమాహ —
అథేత్యాదినా ।
కిమత్ర నియామకమిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మ వా ఇదమిత్యాది శాస్త్రమిత్యాహ —
సర్వమేతదితి ।
బ్రహ్మోపనిషత్పక్షే శాస్త్రప్రామాణ్యాత్సర్వం సమఞ్జసం చేత్తథైవాస్తు కిం విచారేణేత్యాశఙ్క్య జీవబ్రహ్మణోర్భేదోఽభోదో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యే దోషమాహ —
కిన్త్వితి ।
అభేదపక్షం దూషయతి —
సంసారిణశ్చేతి ।
ఉపేదేశానర్థక్యాదభేదపక్షానుపపత్తిరితి శేషః ।
విశేషానుపలమ్భస్య సంశయహేతుత్వమనువదతి —
యత ఇతి ।
పక్షద్వయే ఫలప్రతీతిం పరామృశతి —
ఎవమితి ।
అన్వయవ్యతిరేకకౌశలం పాణ్డిత్యమ్ । ఎతదిత్యైకాత్మ్యోక్తిః । మహత్త్వం మోహస్య విచారోత్థనిర్ణయం వినాఽనుచ్ఛిన్నత్వమ్ । తస్య స్థానమాలమ్బనం కేనాపి నోక్తం ప్రతివచనం యస్య కిం తదైకాత్మ్యమితి ప్రశ్నస్య తస్య విషయభూతమితి యావత్ । న హి యేన కేనచిదైకాత్మ్యం ప్రష్టుం ప్రతివక్తుం వా శక్యతే । ‘శ్రవణాయాపి బహుభిర్యో న లభ్యః’(క.ఉ. ౧-౨-౭) ఇత్యాదిశ్రుతేరిత్యర్థః ।
విచారప్రయోజకముక్త్వా తత్కార్యం విచారముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
సంశయాదినా విచారకార్యతామవతార్య పూర్వపక్షయతి —
న తావదితి ।
జగత్కర్తా హీశ్వరో వివక్ష్యతే ప్రకృతే చ సుషుప్తివిశిష్టాజ్జీవాజ్జగజ్జన్మోచ్యతే తస్మాదీశ్వరో జీవాదతిరిక్తో నాస్తీత్యర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రకృతేఽపి జీవే జగత్కారణత్వమీశ్వరస్యైవాత్ర శ్రుతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తత్ర ప్రకరణవిరోధం హేతుమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
శ్రుత్యన్తరవశాదపి జీవ ఎవాత్ర జగత్కర్తేత్యాహ —
సమానప్రకరణే చేతి ।
శ్రుత్యన్తరస్య చ జీవవిషయత్వం జగద్వాచిత్వాధికరణపూర్వపక్షన్యాయేన ద్రష్టవ్యమ్ ।
వాక్యశేషవశాదపి జీవస్యైవ వేదితవ్యత్వం వాక్యాన్వయాధికరణపూర్వపక్షన్యాయేన దర్శయతి —
తథా చేతి ।
జీవాతిరిక్తస్య పరస్య వేదితవ్యస్యాభావే పూర్వోత్తరవాక్యానామానుకూల్యం హేత్వన్తరమాహ —
తథా చేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ జీవస్యైవ వేద్యతేత్యాహ —
సర్వేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
తథేతి ।
స వై వేదితవ్య ఇత్యత్ర న స్పష్టం జీవస్య వేదితవ్యత్వమిహ తు స్పష్టమితి భేదః ।
స్వాపావస్థాజ్జీవాజ్జగజ్జన్మశ్రుతేస్తస్యైవ వేద్యత్వదృష్టేశ్చ జగద్ధేతురీశ్వరో వేదాన్తవేద్యో నాస్తీత్యుక్తే సేశ్వరవాదీ చోదయతి —
అవస్థాన్తరేతి ।
చోద్యమేవ వివృణోతి —
అథాపీతి ।
ఉక్తోపపత్తిసత్త్వేఽపీతి యావత్ ।
నావస్థాభేదాద్వస్తుభేదస్తథాఽననుభవాదపరాద్ధాన్తాచ్చేతి పరిహరతి —
నాదృష్టత్వాదితి ।
అవస్థాభేదాద్వస్తుభేదాభావం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
నహీతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
న్యాయాచ్చేతి ।
జాగరాదివిశిష్టస్యైవ స్వాపవైశిష్ట్యాత్తస్య సంసారిత్వాన్నేశ్వరోఽన్యోఽస్తీత్యుక్త్వా తదభావే వాదిసంమతిమాహ —
తథా చేతి ।
ఆదిశబ్దో లోకాయతాదిసమస్తనిరీశ్వరవాదిసంగ్రహార్థః —
యుక్తిశతైరితి ।
తస్య దేహిత్వేఽస్మదాదితుల్యత్వాత్తదభావే ముక్తవజ్జగత్కర్తృత్వాయోగాజ్జీవానామేవాదృష్టద్వరా తత్కర్తృత్వసంభవాత్తస్యాకిఞ్చిత్కరత్వమిత్యాదిభిరిత్యర్థః ।
జీవో జగజ్జన్మాదిహేతుర్న భవతి తత్రాసమర్థత్వాపాషాణవత్తచ్చ సంసారిత్వాదితి శఙ్కతే —
సంసారిణోఽపీతి ।
ఈశ్వరస్యేవేత్యపేరర్థః । అయుక్తం ప్రాణాదికర్తృత్వమితి శేషః ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —
యన్మహతేత్యాదినా ।
కాలాత్యయాపదేశేన దూషయతి —
న శాస్త్రాదితి ।
నిరీశ్వరవాదముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సేశ్వరవాదముత్థాపయతి —
యః సర్వజ్ఞ ఇత్యాదినా ।
తాన్పృథివ్యాద్యభిమానినః పురుషాన్నిరుహ్యోత్పాద్య యోఽతిక్రాన్తవాన్స ఎష సర్వవిశేషశూన్య ఇతి యావత్ । ఉదాహృతాః శ్రుతయః స్మృతయశ్చ । న్యాయస్తు విచిత్రం కార్యం విశిష్టజ్ఞానపూర్వకం ప్రాసాదాదౌ తథోపలమ్భాదిత్యాదిః ।
ప్రకరణమనుసృత్య జీవస్య ప్రాణాదికారణత్వముక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
నేదం జీవస్య ప్రకరణమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రతివచనస్థాకాశశబ్దస్య పరవిషయత్వమసిద్ధమిత్యాఙ్క్యాఽఽహ —
క్వైష ఇతి ।
ఇతశ్చాకాశశబ్దస్య పరమాత్మవిషయతేత్యాహ —
దహరోఽస్మిన్నితి ।
య ఆత్మాఽపహతపాప్మేత్యాత్మశబ్దప్రయోగః ।
ప్రతివచనే పరస్యాఽఽకాశశబ్దవాచ్యత్వే ఫలితమాహ —
ప్రకృత ఎవేతి ।
తస్య ప్రకృతత్వే లబ్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతశ్చ పరస్మాదేవ ప్రాణాదిసృష్టిరిత్యాహ —
సంసారిణ ఇతి ।
యన్మహతా ప్రపఞ్చేనేత్యాదావితి శేషః ।
అస్తీశ్వరో జగత్కారణం బ్రహ్మ తదేవ జీవస్య స్వరూపం తస్యేయముపనిషదితి సిద్ధాన్తమాశఙ్క్య దూషయతి —
అత్ర చేతి ।
తృతీయోఽధ్యాయః సప్తమ్యర్థః ।
కా పునః సా బ్రహ్మవిద్యేతి తత్రాఽఽహ —
బ్రహ్మవిషయఞ్చేతి ।
ఇతి బ్రహ్మవిద్యాం ప్రసిద్ధమితి శేషః ।
చతుర్థే బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తుతేత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
సత్యమస్తి ప్రస్తుతా బ్రహ్మవిద్యా సా జీవవిద్యాఽపి భవతి జీవబ్రహ్మణోరభేదాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
బ్రహ్మవిద్యాయాం ప్రస్తుతాయామితి యావత్ । ఇదానీం న గృహ్ణీయాదితి సంబన్ధః । మిథో విరుద్ధత్వప్రతీత్యవస్థాయామిత్యేతత్ । అన్యోన్యవిరుద్ధత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
విపక్షే దోషమాహ —
పరమితి ।
కథం తర్హీశ్వరే మతిం కుర్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వామిత్వేనేత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఆదిపదం ప్రదక్షిణాదిసంగ్రహార్థమ్ ।
ఐకాత్మ్యశాస్త్రాదాత్మమతిరేవ బ్రహ్మణి కర్తవ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న పునరితి ।
కా తర్హి శాస్త్రగతిస్తాఽఽహ —
బ్రహ్మేతి ।
ముఖ్యార్థత్వసంభవే కిమిత్యర్థవాదతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేతి ।
సంసారిత్వాసంసారిత్వాదినా మిథో విరుద్ధయోర్జీవేశ్వరయోః శీతోష్ణవదైక్యానుపపత్తిర్న్యాయః ।
విజ్ఞానాత్మవిషయత్వం తటస్థేశ్వరవిషయత్వం చోపనిషదో నివారయన్పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
పరస్యైవ ప్రవేశాదిమన్త్రబ్రాహ్మణవాదానుదాహరతి —
పుర ఇత్యాదినా ।
యత్త్వహం బ్రహ్మేతి న గృహ్ణీయాదితి తత్రాఽఽహ —
సర్వశ్రుతిషు చేతి ।
శాస్త్రీయమప్యేకత్వమనిష్టప్రసంగాన్న స్వీకర్తవ్యమితి శఙ్కతే —
యదేతి ।
పరస్య సంసారిత్వే తదసంసారిత్వశాస్త్రానర్థక్యం ఫలితమాహ —
తథా చేతి ।
సంసారిణోఽనన్యస్యాపి పరస్యాసంసారిత్వే సంసారిత్వాభిమతోఽప్యసంసారీత్యుపదేశానర్థక్యం తం వినైవ ముక్తిసిద్ధిరితి దోషాన్తరమాహ —
అసంసారిత్వే చేతి ।
తత్రాఽఽద్యం దోషం వివృణోతి —
యది తావదితి ।
‘న లిప్యతే లోకదుఃఖేన బాహ్య’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః । ‘యస్య నాహఙ్కృతో భావో బుద్ధిర్యస్య న లిప్యతే’(భ.గీ.౧౮-౧౭) ఇత్యాద్యాః స్మృతయః । కూటస్థాసంగత్వాదయో న్యాయాః ।
ద్వితీయం దోషప్రసంగమాపాద్య ప్రకటయతి —
అథేత్యాదినా ।
దోషద్వయే స్వయూథ్యసమాధిముత్థాపయతి —
అత్రేతి ।
కథం తర్హి తస్య కార్యే ప్రవిష్టస్య జీవత్వం తత్రాఽఽహ —
కిం తర్హీతి ।
జీవస్య బ్రహ్మవికారత్వేఽపి తతో భేదాన్నాహం బ్రహ్మేతి ధీః అభేదే బ్రహ్మణోఽపి సంసారితేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స చేతి ।
తథాఽపి కథం శఙ్కితదోషాభావస్తత్రాఽఽహ —
యేనేతి ।
ఎవమితి భిన్నాభిన్నత్వపరామర్శః । సర్వమిత్యుపదేశాదినిర్దేశః ।
ఎకదేశిమతం నిరాకర్తుం వికల్పయతి —
తత్రేతి ।
ఎతా గతయ ఇత్యేతే పక్షా వక్ష్యమాణాః సంభవన్తి న గత్యన్తరమిత్యర్థః ।
యథా పృథివీశబ్దితం ద్రవ్యమనేకావయవసముదాయస్తథా భూతభౌతికాత్మకానేకద్రవ్యసముదాయః సావయవః పరమాత్మా తస్యైకదేశశ్చైతన్యలక్షణస్తద్వికారో జీవః పృథివ్యేకదేశమృద్వికారఘటశరావాదివదిత్యేకః కల్పః । యథా భూమేరూషరాదిదేశో నఖకేశాదిర్వా పురుషస్య వికారస్తథాఽవయవినః పరస్యైకదేశవికారో జీవ ఇతి ద్వితీయః కల్పః । యథా క్షీరం స్వర్ణం వా సర్వాత్మనా దధిరుచకాదిరూపేణ పరిణమతే తథా కృత్స్న ఎవ పరో జీవభావేన పరిణమేదితి కల్పాన్తరమ్ । తత్రాఽఽద్యమనూద్య దూషయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
నానాద్రవ్యాణాం సమాహారో వా తాని వాఽన్యోన్యాపేక్షాణి పరశ్చేన్న తస్యైక్యం స్యాన్నహి బహూనాం ముఖ్యమైక్యం సమాహారస్య చ సముదాయాపరపర్యాయస్య సముదాయిభ్యో భేదాభేదాభ్యాం దుర్భణత్వేన కల్పితత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి బ్రహ్మణో ముఖ్యమైక్యం మా భూత్తత్రాఽఽహ —
తథా చేతి ।
న హి తన్నానాత్వం కస్యాపి సమ్మతమితి భావః ।
ద్వితీయమనూద్య నిరాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
సర్వదైవ పృథగవస్థితేష్వవయవేషు జీవేష్వనుస్యూతశ్చేతనోఽవయవీ పరశ్చేత్తర్హి యథా ప్రత్యవయవం మలసంసర్గే దేహస్య మలినత్వం తథా పరస్య జీవగతైర్దుఃఖైర్మహద్దుఃఖం స్యాదితి ప్రథమకల్పనాద్ద్వితీయాఽపి కల్పనా న యుక్తేత్యర్థః ।
తృతీయం ప్రత్యాహ —
క్షీరవదితి ।
‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః । ‘న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిత్’ (భ. గీ. ౨ । ౨౦) ఇత్యాద్యాః స్మృతయః ।
శ్రుత్యాదికోపస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య వైదికం ప్రత్యాహ —
స చేతి ।
శ్రుతిస్మృతీ వివేచయన్పక్షత్రయసాధారణం దూషణమాహ —
నిష్కలమిత్యాదినా ।
కూటస్థస్య నిరవయవస్య కార్త్స్నైకదేశాభ్యాం పరిణామాసంభవో న్యాయః ।
జీవస్య పరమాత్మైకదేశత్వే దోషాన్తరమాహ —
అచలస్యేతి ।
ఎకదేశస్యైకదేశివ్యతిరేకేణాభావాజ్జీవస్య స్వర్గాదిషు గత్యనుపపత్తిరిత్యుక్తమన్యథా పరస్యాపి గతిః స్యాన్నహి పటావయవేషు చలత్సు పటో న చలతీత్యాహ —
పరస్య వేతి ।
ఉక్తం యది తావత్పరమాత్మేత్యాదావితి శేషః ।
జీవస్య సంసారిత్వేఽపి పరస్య తన్నాస్తీతి శఙ్కతే —
పరస్యేతి ।
పరస్య నిరవయవత్వశ్రుతేరవయవస్ఫుటనానుపపత్తిం మన్వానో దూషయతి —
తథాఽపీతి ।
యత్ర పరస్యావయవః స్ఫుటయతి తత్ర తస్య క్షత్తం ప్రాప్నోతి తదీయావయవసంసరణే చ పరమాత్మనః ప్రదేశాన్తరేఽవయవానాం వ్యూహే సత్యుపచయః స్యాత్తథా చ పరస్యావయవా యతో నిర్గచ్ఛన్తి తత్ర చ్ఛిద్రతాప్రాప్తిర్యత్ర చ తే గచ్ఛన్తి తత్రోపచయః స్యాదిత్యకాయమవ్రణమస్థూలమనణ్వహ్రస్వమిత్యాదివాక్యవిరోధో భవేదిత్యర్థః ।
పరస్యైకదేశో విజ్ఞానమాత్మేతి పక్షే దుఃఖిత్వమపి తస్య దుర్వారమాపతేదితి దోషాన్తరమాహ —
ఆత్మావయవేతి ।
మృల్లోహవిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రుతివశాత్పరస్యావయవా జీవాః సిధ్యన్తీత్యతో జీవానాం పరైకదేశత్వే నోక్తో దోషోఽవతరతి యుక్త్యపేక్షయా శ్రుతేర్బలవత్త్వాదితి శఙ్కతే —
అగ్నివిస్ఫులిఙ్గాదీతి ।
శాస్త్రార్థో యుక్తివిరుద్ధో న సిధ్యతీతి దూషయతి —
న శ్రుతేరితి ।
నఞర్థం వివృణోతి —
న శాస్త్రమితి ।
హేతుభాగమాకాఙ్క్షాపూర్వకం విభజతే —
కిం తర్హీతి ।
స్మృత్యాదివ్యావృత్త్యర్థమజ్ఞాతానామిత్యుక్తమ్ ।
అస్తు శాస్త్రమజ్ఞాతార్థజ్ఞాపకం తథాఽపి పరస్య నాస్తి సావయవత్వమిత్యత్ర కిమాయాతమితి పృచ్ఛతి —
కిఞ్చాత ఇతి ।
శాస్త్రస్య యథోక్తస్వభావత్వే యత్పరస్య నిరవయవత్వం ఫలతి తదుచ్యమానం సమాహితేన శ్రోతవ్యమిత్యాహ —
శృణ్వితి ।
తత్ర ప్రథమం లోకావిరోధేన శాస్త్రప్రవృత్తిం దర్శయతి —
యథేతి ।
ఆదిపదేన భావాభావాది గృహ్యతే । పదార్థేష్వేవ భోక్తృపారతన్త్ర్యాద్ధర్మశబ్దః తేషాం లోకప్రసిద్ధపదార్థానాం దృష్టాన్తానాముపన్యాసేనేతి యావత్ । తదవిరోధి లోకప్రసిద్ధపదార్థావిరోధీత్యర్థః । వస్త్వన్తరం నిరవయవాది దార్ష్టాన్తికమ్ ।
తదవిరోధ్యేవేత్యేవకారస్య వ్యావర్త్యమాహ —
న లౌకికేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
ఉపాదీయమానోఽపీతి ।
సామాన్యేనోక్తమర్థం దృష్టాన్తవిశేషనివిష్టతయా స్పష్టయతి —
న హీతి ।
అగ్నేరుష్ణత్వమాదిత్యస్య తాపకత్వమన్యథేత్యుచ్యతే ।
నను లౌకికం ప్రమాణం లౌకికపదార్థావిరుద్ధమేవ స్వార్థం సమర్పయతి వైదికం పునరపౌరుషేయం తద్విరుద్ధమపి స్వార్థం ప్రమాపయేదలౌకికవిషయత్వాదత ఆహ —
న చేతి ।
నను శ్రుతేరజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వే లోకానపేక్షత్వాత్తద్విరోధేఽపి కా హినిస్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
లోకావగతసామర్థ్యః శబ్దో వేదేఽపి బోధక ఇతి న్యాయాత్తదనపేక్షా శ్రుతిర్నాజ్ఞాతం జ్ఞపయితుమలమిత్యర్థః ।
శాస్త్రస్య లోకానుసారిత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రసిద్ధో న్యాయో లౌకికో దృష్టాన్తః । న హి నిత్యస్యాఽఽకాశాదేః సావయవత్వం పరశ్చ నిత్యోఽభ్యుపగతస్తన్న తస్య సావయవత్వేనాంశాంశిత్వకల్పనా వస్తుతః సంభవతి లోకవిరోధాదిత్యర్థః ।
జీవస్య పరాంశత్వానఙ్గీకారే శ్రుతిస్మృత్యోర్గతిర్వక్తవ్యేతి శఙ్కతే —
క్షుద్రా ఇతి ।
తయోర్గతిమాహ —
నేత్యాదినా ।
విస్ఫులిఙ్గే దర్శితం న్యాయం సర్వత్రాంశమాత్రేఽతిదిశతి —
తథా చేతి ।
దృష్టాన్తే యథోక్తనీత్యా స్థితే దార్ష్టాన్తికమాహ —
తత్రేతి ।
పరమాత్మనా సహ జీవస్యైకత్వవిషయం ప్రత్యయమాధాతుమిచ్ఛన్తీతి తథోక్తాః ।
తేషామేకత్వప్రత్యయావతారహేతుత్వే హేత్వన్తరం సంగృహ్ణాతి —
ఉపక్రమేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
సర్వాసు హీతి ।
ఉక్తమర్థముదాహరణనిష్ఠతయా విభజతే —
తద్యథేతి ।
ఇహేతి ప్రకృతోపనిషదుక్తిః । ఆదిశబ్దేనాంశాంశిత్వాది గృహ్యతే ।
వివృతం సంగ్రహవాక్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తేషాం స్వార్థనిష్ఠత్వే దోషం వదన్నేకత్వప్రత్యయార్థత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అన్యథేతి ।
‘సంభవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదశ్చ నేష్యేతే’ ఇతి న్యాయేనోక్తం ప్రపఞ్చయతి —
సర్వోపనిషత్స్వితి ।
కిఞ్చ తేషాం స్వార్థనిష్ఠత్వే శ్రుతఫలాభావాత్ఫలాన్తరం కల్పనీయమ్ । న చైకత్వప్రత్యయవిషయతయా తత్ఫలే నిరాకాఙ్క్షేషు తేషు తత్కల్పనా యుక్తా ।
దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనానవకాశాదిత్యాహ —
ఫలాన్తరఞ్చేతి ।
ఉత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థనిష్ఠత్వాసంభవే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యమైక్యపరం తచ్ఛేషః సృష్ట్యాదివాక్యమిత్యుక్తేఽర్థే ద్రవిడాచార్యసమ్మతిమాహ —
అత్ర చేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తరూపామాఖ్యాయికాం ప్రమాణయతి —
కశ్చిదితి ।
జాతమాత్రే ప్రాగవస్థాయామేవ రాజాఽసీత్యభిమానాభివ్యక్తేరిత్యర్థః । తాభ్యాం తత్పరిత్యాగే నిమిత్తవిశేషస్యానిశ్చితత్వద్యోతనార్థం కిలేత్యుక్తమ్ । వ్యాధిజాతి ప్రత్యయః తత్ప్రయుక్తో వ్యాధోఽస్మీత్యభిమానో యస్య స తథా వ్యాధజాతకర్మాణి తత్ప్రయుక్తాని మాంసవిక్రయణాదీని । రాజాఽస్మీత్యభిమానపూర్వకం తజ్జాతిప్రయుక్తాని పరిపాలనాదీని కర్మాణి ।
అజ్ఞానం తత్కార్యం చోక్త్వా జ్ఞానం తత్ఫలం చ దర్శయతి —
యదేత్యాదినా ।
బోధనప్రకారమభినయతి —
న త్వమితి ।
కథం తర్హి శబరవేశ్మప్రవేశస్తత్రాఽఽహ —
కథఞ్చిదితి ।
రాజాఽహమస్మీత్యభిమానపూర్వకమాత్మనః పితృపైతామహీం పదవీమనువర్తత ఇతి సంబన్ధః ।
దార్ష్టాన్తికరూపామాఖ్యాయికామాచష్టే —
తథేతి ।
జీవస్య పరస్మాద్విభాగే నిమిత్తమజ్ఞానం తత్కార్యఞ్చ ప్రసిద్ధమితి ద్యోతయితుం కిలేత్యుక్తమ్ ।
సంసారధర్మానువర్తనే హేతుమాహ —
పరమాత్మతామితి ।
ఉక్తావిద్యాతత్కార్యవిరోధినీం బ్రహ్మాత్మవిద్యాం లమ్భయతి —
న త్వమితి ।
రాజపుత్రస్య రాజాఽస్మీతి ప్రత్యయవద్వాక్యాదేవాధికారిణి బ్రహ్మాస్మీతి ప్రత్యయశ్చేత్కృతం విస్ఫులిఙ్గాదిదృష్టాన్తశ్రుత్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత్రేతి ।
తథాఽపి కథం బ్రహ్మప్రత్యయదార్ఢ్యం తత్రాఽఽహ —
విస్ఫులిఙ్గస్యేతి ।
దృష్టాన్తేష్వేకత్వదర్శనం తస్మాదితి పరామృష్టమ్ ।
ఉత్పత్త్యాదిభేదే నాస్తి శాస్త్రతాత్పర్యమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
సైన్ధవేతి ।
చకారోఽవధారణాదితి పదమనుకర్షతి ।
సంగృహీతమర్థం వివృణోతి —
యది చేత్యాదినా ।
నిన్దావచనం చ న ప్రాయోక్ష్యతేతి సంబన్ధః ।
ఎకత్వస్యావధారణఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ఎకత్వస్య భేదసహత్వం వారయితుమేకరూపవిశేషణమ్ । ఆదిశబ్దేన ప్రవేశనియమనే గృహ్యేతే । న తత్ప్రత్యయకరణాయేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేనోత్పత్త్యాదిభేదో వివక్షితః ।
కిఞ్చ పరస్యైకదేశో విజ్ఞానాత్మేత్యత్ర తదేకదేశః స్వాభావికో వా స్యాదౌపాధికో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
న చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
అదేశస్యేతి ।
ద్వితీయముత్థపయతి —
అథేతి ।
ఎకదేశస్యౌపాధికత్వపక్షే పరస్మిన్వివేకవతాం తదఖణ్డత్వబుద్ధిభాజాం తదేకదేశో వస్తుతః పృథగ్భూత్వా వ్యవహారాలమ్బనమితి నైవ బుద్ధిర్జాయత ఔపాధికస్య స్ఫటికలౌహిత్యవన్మిథ్యాత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
న తదేతి ।
నను జీవే కర్తాఽహం భోక్తాఽహమితి పరిచ్ఛిన్నధీః సర్వేషాముపలభ్యతే । సా చ తస్య వస్తుతోఽపరిచ్ఛిన్నబ్రహ్మమాత్రత్వాన్మఞ్చక్రోశనధీవదుపచరితా । తస్మాదుభయేషాముక్తాత్మబుద్ధిదర్శనాత్మపరమాత్మైకదేశత్వం జీవస్య దుర్వారమితి చోదయతి —
అవివేకినామితి ।
తత్రావివేకినాం యథోక్తా బుద్ధిరుపచరితా న భవత్యతస్మింస్తద్బుద్ధిత్వేనావిద్యాత్వాదితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తథాఽపి వివేకినామీదృశధీరుపచరితేతి చేత్తత్రాఽఽహ —
వివేకినాఞ్చేతి ।
తేషాం సంవ్యవహారోఽభిజ్ఞాభివదనాత్మకస్తావన్మాత్రస్యాఽఽలమ్బనమాభాసభూతోఽర్థస్తద్విషయత్వాత్తద్బుద్ధేరపి మిథ్యాబుద్ధిత్వాదుపచరితత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
వివేకినామవివేకినాఞ్చాఽఽత్మని పరిచ్ఛిన్నధీరుపలబ్ధేత్యేతావతా న తస్య వస్తుతో బ్రహ్మాంశత్వాది సిధ్యతీత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేతి ।
అవివేకినామివేత్యపేరర్థః ।
బ్రహ్మణి వస్తుతోంఽశాదికల్పనా న కర్తవ్యేతి దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
అంశాంశినోర్విశదీకరణమేకదేశైకదేశీతి ।
అతఃశబ్దోపాత్తమేవ హేతుం స్ఫుటయతి —
సర్వకల్పనేతి ।
సర్వాసాం కల్పనానామపనయనమేవార్థః సారత్వేనాభీష్టస్తత్పరత్వాదుపనిషదాం తదేకసమాధిగమ్యే బ్రహ్మణి న కదాచిదపి కల్పనాఽస్తీత్యర్థః ।
ఉపనిషదాం నిర్వికల్పకవస్తుపరత్వే ఫలితమాహ —
అతో హిత్వేతి ।
బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వేఽప్యాత్మనస్తదేకదేశస్య సవిశేషత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాఽఽత్మానమితి ।
ఆత్మా నిర్విశేషశ్చేత్కథం తస్మిన్వ్యవహారత్రయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మని సర్వో వ్యవహారో నామరూపోపాధిప్రయుక్త ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
రూపం రూపమితి ।
అసంసారధర్మిణీత్యుక్తం విశేషణం విశదయతి —
న స్వత ఇతి ।
భ్రాన్త్యా సంసారిత్వమాత్మనీత్ర మానమాహ —
ధ్యాయతీతి ।
కూటస్థత్వాసంగత్వాదిర్న్యాయః । పరమాత్మనః సాంశత్వపక్షో నిరాకృతః ।
నను తస్య నిరంశత్వేఽపి కుతో జీవస్య తన్మాత్రత్వం తదేకదేశత్వాదిసంభవాదత ఆహ —
ఎకదేశ ఇతి ।
కథం తర్హి ‘పాదోఽస్య విశ్వా భూతాని’(ఋ. ౧౦ । ౮ । ౯౦ । ౩) ‘మమైవాంశో జీవలోకే’(భ. గీ. ౧౫ । ౭) ‘అంశో నానావ్యపదేశాత్’(బ్ర. సూ. ౨-౩-౪౨.) ‘ సర్వ ఎత ఆత్మనో వ్యుచ్చరన్తి’ ఇతి శ్రుతిస్మృతివాదాస్తత్రాఽఽహ —
అంశాదీతి ।
న్యాయాగమాభ్యాం జీవేశ్వరయోరంశాంశిత్వాదికల్పనాం నిరాకృత్య వేదాన్తానామైక్యపరత్వే స్థితే సతి ద్వైతాసిద్ధిః ఫలతీత్యాహ —
సర్వోపనిషదామితి ।
ఎకత్వజ్ఞానస్య సనిదానద్వైతధ్వంసిత్వమథశబ్దార్థః । ప్రకృతం జ్ఞానం తత్పదేన పరామృశ్యతే । ఇత్యద్వైతమేవ తత్త్వమితి శేషః ।
కిమర్థమితి ప్రశ్నం మన్వానో ద్వైతినాం మతముత్థాపయతి —
కర్మకాణ్డేతి ।
వేదాన్తానామైక్యపరత్వేఽపి కథం తత్ప్రామాణ్యవిరోధప్రసంగస్తత్రాఽఽహ —
కర్మేతి ।
తథాఽపి కథం విరోధావకాశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విజ్ఞానాత్మేతి ।
కేవలాద్వైతపక్షే కర్మకాణ్డవిరోధముక్త్వా తత్రైవ జ్ఞానకాణ్డవిరోధమాహ —
కస్య వేతి ।
పరస్య నిత్యముక్తత్వాదన్యస్య స్వతః పరతో వా బద్ధస్యాభావాచ్ఛిష్యాభావస్తథా చాధికార్యభావాదుపనిషదారమ్భాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కర్మకాణ్డాస్య కాణ్డాన్తరస్య చ ప్రామాణ్యానుపపత్తిర్విజ్ఞానాత్మాభేదం కల్పయతీత్యర్థాపత్తిద్వయముక్తం తత్ర ద్వితీయామర్థాపత్తిం ప్రపఞ్చయతి —
అపి చేతి ।
కా పునరుపదేశస్యానుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
బద్ధస్యేతి ।
తదభావ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దో బద్ధమధికరోతి । నిర్విషయం నిరధికారమ్ । కిఞ్చ యద్యర్థాపత్తిద్వయముక్త్వా విధయోత్తిష్ఠతి తర్హి భేదస్య దుర్నిరూపత్వాత్కథం కర్మకాణ్డం ప్రమాణమితి యద్బ్రహ్మవాదినా కర్మవాదీ చోద్యతే తద్బ్రహ్మవాదస్య కర్మవాదేన తుల్యమ్ । బ్రహ్మవాదేఽపి శిష్యశాసిత్రాదిభేదాభావే కథముపనిషత్ప్రామాణ్యమిత్యాక్షేప్తుం సుకరత్వాద్యశ్చోపనిషదాం ప్రతీయమానం శిష్యశాసిత్రాదిభేదమాశ్రిత్య ప్రామాణ్యమితి పరిహారః స కర్మకాణ్డస్యాపి సమానః ।
తత్రాపి ప్రాతీతికభేదమాదాయ ప్రామాణ్యస్య సుప్రతిపన్నత్వాత్ న చ భేదప్రతీతిర్భ్రాన్తిర్బాధాభావాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఎవం తర్హీతి ।
చోద్యసామ్యం వివృణోతి —
యేనేతి ।
ఇతి చోద్యసామ్యాత్పరిహారస్యాపి సామ్యమితి శేషః ।
నను కర్మకాణ్డం భేదపరం బ్రహ్మకాణ్డమభేదపరం ప్రతిభాతి న చ వస్తుని వికల్పః సంభవత్యతోఽన్యతరస్యాఽప్రామాణ్యమత ఆహ —
ఎవం తర్హీతి ।
తుల్యముపనిషదామపి స్వార్థావిఘాతకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపనిషదామితి ।
స్వార్థః శబ్దశక్తివశాత్ప్రతీయమానః సృష్ట్యాదిభేదః ।
యత్తూచ్యతే కర్మకాణ్డస్య వ్యావహారికం ప్రామాణ్యం న తాత్త్వికమ్ , తాత్త్వికం తు కాణ్డాన్తరస్యేతి తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
యద్ధి ప్రామాణ్యస్య వ్యావహారికత్వం తదేవ తస్య తాత్త్వికత్వం న హి ప్రమాణం తత్త్వం చ నాఽఽవేదయతి వ్యాఘాతాదిత్యభిప్రేత్య దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
స్వార్థవిఘాతాత్కర్మకాణ్డవిరోధాచ్చోపనిషదామప్రామాణ్యమిత్యుక్తముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
ఉపనిషదప్రామాణ్యే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రత్యక్షాదీతి ।
ప్రత్యక్షాదీని నిశ్చితాని భేదప్రతిపత్త్యర్థాని ప్రమాణాని తైరితి విగ్రహః ।
అధ్యయనవిధ్యుపాదాపితానాం కుతస్తాసామప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యార్థతా వేతి ।
సిద్ధాన్తయతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ స్ఫుటయితుం సామాన్యన్యాయమాహ —
ప్రమాణస్యేతి ।
స్వార్థే ప్రమోత్పాదకత్వాభావేఽపి ప్రామాణ్యమిచ్ఛన్తం ప్రత్యాహ —
అన్యథేతి ।
యథోక్తప్రయోజకప్రయుక్తం ప్రామాణ్యమప్రామాణ్యం వేత్యేతస్మిన్పక్షే కిం ఫలతీతి పృచ్ఛతి —
కిఞ్చేతి ।
తత్ర కిముపనిషదః స్వార్థం బోధయన్తి న వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమనూద్య దూషయతి —
యది తావదితి ।
ద్వితీయముత్థాప్య నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
అగ్నిర్యథా శీతం న కరోతి తథోపనిషదోఽపి బ్రహ్మైకత్వే ప్రమాం న కుర్వన్తీతి వదన్తం ప్రతి ప్రతిబన్దిగ్రహో న యుక్తోఽనుభవవిరోధాదిత్యశఙ్క్యాఽఽహ —
యదీతి ।
తర్హి స్వార్థే ప్రమితిజనకత్వాద్వాక్యస్య ప్రామాణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రతిషేధేతి ।
ఉపనిషదప్రామాణ్యే భవద్వాక్యాప్రామాణ్యం తత్ప్రామాణ్యే తూపనిషత్ప్రామాణ్యం దుర్వారమితి సామ్యే ప్రాప్తే వ్యవస్థాపకః సమాధిర్వక్తవ్య ఇత్యాహ —
అత్రేతి ।
ఉక్తమేవార్థం చోద్యసమాధిభ్యాం విశదయతి —
నన్విత్యాదినా ।
ప్రతిషేధమఙ్గీకృత్యోక్తా ।
యథోక్తోపనిషదుపలమ్భే సతి తస్య నిరవకాశత్వాత్ప్రద్వేషానుపపత్తిరిత్యాహ —
ప్రతిషేధేతి ।
ఉపనిషదుత్థాయా ధియో వైఫల్యాత్తాసామమానతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శోకేతి ।
ఎకత్వప్రతిపత్తిస్తావదాపాతేన జాయతే । సా చ విచారం ప్రయుజ్య మననాదిద్వారా దృఢీభవతి । సా పునరశేషం శోకాదికమపనయతీతి పారమ్పర్యజనితం ఫలమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
స్వార్థే ప్రమాజనకత్వాదుపనిషదాం ప్రామాణ్యమిత్యుక్తముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రామాణ్యహేతుసద్భావాదుపనిషదాం ప్రామాణ్యం ప్రతిపాద్య తదప్రామాణ్యం పరోక్తమనువదతి —
యచ్చోక్తమితి ।
కథం హి తాసాం స్వార్థవిఘాతకత్వం కిం తాభ్యో బ్రహ్మైకమేవాద్వితీయం నైవ చేతి ప్రతిపత్తిరుత్పద్యతే కిం వా కాశ్చిద్బ్రహ్మైకత్వప్రతిపత్తిమన్యాశ్చోపనిషదస్తత్ప్రతిషేధం కుర్వన్తీతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
తదపి నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
న హీతి ।
ఎకస్య వాక్యస్యానేకార్థత్వమఙ్గీకృత్య వైధర్మ్యోదాహరణముక్తమాహ —
అభ్యుపగమ్యేతి ।
తస్యాఙ్గీకారవాదత్వే హేతుమాహ —
న త్వితి ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి —
సతి చేతి ।
భవత్వేకస్య వాక్యస్యానేకార్థత్వం నేత్యాహ —
న త్వతి ।
కస్తర్హి తేషాం సమయస్తత్రాఽఽహ —
అర్థైకత్వాదితి ।
తదుక్తం ప్రథమే తన్త్రే – అర్థైకత్వాదేకం వాక్యం సాకాఙ్క్షం చేద్వివిభాగే స్యాదితి ।
ద్వితీయం దూషయతి —
న చేతి ।
ఎకస్య వాక్యస్యానేకార్థత్వం లోకే దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
తదేకదేశస్యేత్యాదివాక్యం వివృణోతి —
అగ్నిరితి ।
అనువాదకబోధకభాగయోరేకవాక్యత్వాభావం ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
హేత్వర్థముక్తమేవ స్ఫుటయతి —
ప్రమాణాన్తరేతి ।
శీతః శైశిరోఽగ్నిరిత్యేద్బోధకమేవ చేద్వాక్యం కథం తర్హి తత్ర బోధకస్య విరుద్ధార్థధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
స్వార్థవిఘాతకత్వాదప్రామాణ్యముపనిషదామిత్యేతన్నిరాకృత్య చోద్యన్తరమనూద్య నిరాకరోతి —
యచ్చేత్యాదినా ।
తస్మిన్నితీష్టార్థప్రాపకసాధనోక్తిః ।
ననూపనిషద్వాక్యం బ్రహ్మాత్మైకత్వం సాక్షాత్ప్రతిపాదయదర్థాత్కర్మకాణ్డప్రామాణ్యవిఘాతకమితి చేత్తత్ర తదప్రామాణ్యమనుపపత్తిలక్షణం విపర్యాసలక్షణం వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమనూద్య దూషయతి —
న చేతి ।
విదితపదతదర్థసంగతేర్వాక్యార్థన్యాయవిదస్తదర్థేషు ప్రమోత్పత్తిదర్శనాదిత్యర్థః ।
స్వార్థే ప్రమాముత్పాదయతి వాక్యం మానాన్తరవిరోధాదప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసాధారణే చేదితి ।
స్వగోచరశూరత్వాత్ప్రమాణానామిత్యర్థః ।
విమతం న ప్రమోత్పాదకం ప్రమాణాహృతవిషయత్వాదనుష్ణాగ్నివాక్యవదితి శఙ్కతే —
బ్రహ్మేతి ।
ప్రత్యక్షవిరోధాదనుమానమనవకాశమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ కర్మకాణ్డస్య నాప్రామాణ్యమితి వదన్ ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
అపి చేతి ।
యథాప్రాప్తస్యేత్యస్యైవ వ్యాఖ్యానమవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితస్యేతి । సాధ్యసాధనసంబన్ధబోధకస్య కర్మకాణ్డస్య న విపర్యాసో మిథ్యార్థత్వేఽపి తస్యార్థక్రియాకారిత్వసామర్థ్యానపహారాత్ప్రామాణ్యోపపత్తేరితి భావః ।
నను కర్మకాణ్డస్య మిథ్యార్థత్వే మిథ్యాజ్ఞానప్రభవత్వాదనర్థనిష్ఠత్వేనాప్రవర్తకత్వాదప్రామాణ్యమిత్యత ఆహ —
యథేతి ।
విమతమప్రమాణం మిథ్యార్థత్వాద్విప్రలమ్భకవాక్యవదిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ —
యథాకామ్యేష్వితి ।
అగ్నిహోత్రాదిషు కామ్యేషు కర్మసు మిథ్యాజ్ఞానజనితం మిథ్యాభూతం కామముపాదాయ శాస్త్రప్రవృత్తివన్నిత్యేష్వపి తేషు సాధనమసదేవాఽఽదాయ శాస్త్రం ప్రవర్తతాం తథాపి బుద్ధిమన్తో న ప్రవర్తిష్యన్తే వేదాన్తేభ్యస్తన్మిథ్యాత్వావగమాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
అవిద్యావతాం కర్మసు ప్రవృత్తిమాక్షిపతి —
విద్యావతామేవేతి ।
ద్రవ్యదేవతాదిజ్ఞానం వా కర్మసు ప్రవర్తకమితి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
కర్మకాణ్డప్రామాణ్యానుపపత్తిరిత్యాద్యామర్థాపత్తిం నిరాకృత్య ద్వితీయామర్థాపత్తిమతిదేశేన నిరాకరోతి —
ఎతేనేతి ।
కర్మకాణ్డస్యాజ్ఞం ప్రతి సార్థకత్వోపపాదనేనేతి యావత్ ।
నను కర్మకాణ్డం సాధ్యసాధనసంబన్ధం బోధయత్ప్రవృత్త్యాదిపరమతో రాగాదివశాత్తదయోగాచ్ఛాస్త్రీయప్రవృత్త్యాదివిషయస్య ద్వైతస్య సత్యత్వమన్యథా తద్విషయత్వానుపపత్తిరిత్యర్థాపత్త్యన్తరమాయాతమితి తత్రాఽఽహ —
పురుషేచ్ఛేతి ।
న ప్రవృత్తినివృత్తీ శాస్త్రవశాదితి శేషః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అనేకా హీతి ।
శాస్త్రస్యాకారకత్వాత్ప్రవర్తకత్వాద్యభావముక్త్వా తత్రైవ యుక్త్యన్తరమాహ —
దృశ్యన్తే హీతి ।
తర్హి శాస్త్రస్య కిం కృత్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
తత్ర సంబన్ధవిశేషోపదేశే సతీతి యావత్ ।
యథారుచి పురుషాణామ్ప్రవృత్తిశ్చేత్పరమపురుషార్థం కైవల్యముద్దిశ్య సమ్యగ్జ్ఞానసిద్ధయే తదుపాయశ్రవణాదిషు సంన్యాసపూర్వికా ప్రవృత్తిర్బుద్ధిపూర్వకారిణాముచితేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథేతి ।
రాగాదివైచిత్ర్యానుసారేణేతి యావత్ । ఉక్తం హి –
“అపి వృన్దావనే శూన్యే శృగాలత్వం స ఇచ్ఛతి ।
న తు నిర్విషయం మోక్షం గన్తుమర్హతి గౌతమ ॥” ఇత్యాది ।
తర్హి కథం పురుషార్థవివేకసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
యస్యేతి ।
పురుషార్థదర్శనకార్యమాహ —
తదనురూపాణీతి ।
స్వాభిప్రాయానుసారేణ పురుషాణామ్పురుశార్థప్రతిపత్తిరిత్యత్ర గమకమాహ —
తథాచేతి ।
యథా దకారత్రయే ప్రజాపతినోక్తదేవాదయః స్వాభిప్రాయేణ దమాద్యర్థత్రయం జగృహుస్తథా స్వాభిప్రాయవశాదేవ పురుషాణాం పురుషార్థప్రతిపత్తిరిత్యర్థవాదతోఽవగతమిత్యర్థః ।
పూర్వోక్తకాణ్డయోరవిరోధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఎకస్య వాక్యస్య ద్వ్యర్థత్వాయోగాదితి యావత్ ।
అర్థాద్బాధకత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఎతావతా వేదాన్తానాం బ్రహ్మైకత్వజ్ఞాపకత్వమాత్రేణేత్యర్థః ।
వేదాన్తానామబాధకత్వేఽపి కర్మకాణ్డస్య తత్ప్రామాణ్యనివర్తకత్వమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాపీతి ।
స్వపక్షే సర్వవిరోధనిరాసద్వారా స్వార్థే వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యముక్తం సంప్రతి తార్కికపక్షముత్థాపయతి —
తత్రేతి ।
ఐక్యే శాస్త్రగమ్యే స్వీకృతే సతీతి యావత్ । సర్వం ప్రమాణమిత్యాగమవాక్యం ప్రత్యక్షాది చేత్యర్థః ।
కథమైక్యావేదకమాగమవాక్యం ప్రత్యక్షాదినా విరుధ్యతే తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
యథా బ్రహ్మైకత్వే ప్రవృత్తస్య శాస్త్రస్య ప్రత్యక్షాదివిరోధం మన్యన్తే తథా తమస్మాన్ప్రతి చోదయన్త్యపీతి యోజనా ।
తత్ర ప్రత్యక్షవిరోధం ప్రకటయతి —
శబ్దాదయ ఇతి ।
సంప్రత్యనుమానవిరోధమాహ —
తథేతి ।
స్వదేహసమవేతచేష్టాతుల్యచేష్టా దేహాన్తరే దృష్టా సా చ ప్రయత్నపూర్వికా విశిష్టచేష్టాత్వాత్సమ్మతవదిత్యనుమానవిరుద్ధమద్వైతశాస్త్రమిత్యర్థః ।
తత్రైవ ప్రమాణాన్తరవిరోధమాహ —
తథా చేతి ।
మానత్రయవిరోధాన్న బ్రహ్మైకత్వమితి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ —
తే తు కుతర్కేతి ।
ఇతి దూష్యతా తేషామితి శేషః ।
ద్వైతగ్రాహిప్రమాణవిరుద్ధమద్వైతమితి వదతాం కథం శోచ్యతేతి పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
త్ర బ్రహ్మైకత్వే ప్రత్యక్షవిరోధం పరిహరతి —
శ్రోత్రాదీతి ।
తథాత్వే తదేకత్వాభ్యుపగమవిరోధః స్యాదితి శేషః ।
యథా సర్వభూతస్థమేకమాకాశమిత్యత్ర న శబ్దాదిభేదగ్రాహిప్రత్యక్షవిరోధస్తథైకం బ్రహ్మేత్యత్రాపి న తద్విరోధోఽస్తీత్యాహ —
అథేతి ।
తస్య కల్పితభేదవిషయత్వాదితి భావః ।
అనుమానవిరోధం పరోక్తమనువదతి —
యచ్చేతి ।
యా చేష్టా సా ప్రయత్నపూర్వికేత్యేతావతా నాఽఽత్మభేదః స్వప్రయత్నపూర్వకత్వస్యాపి సంభవాదనుపలబ్ధివిరోధే త్వనుమానస్యైవానుత్థానాత్స్వదేహచేష్టాయాః స్వప్రయత్నపూర్వకత్వవత్పరదేహచేష్టాయాస్తద్యత్నపూర్వకత్వే చాఽఽదావేవ స్వపరభేదః సిధ్యేత్స చ నాధ్యక్షాత్పరస్యానధ్యక్షత్వాన్నానుమానాదన్యోన్యాశ్రయాదిత్యాశయవానాహ —
భిన్నా ఇతి ।
దోషాన్తరాభిధిత్సయా శఙ్కయతి —
అథేతి ।
అస్మదర్థం పృచ్ఛతి —
కే యూయమితి ।
స హి స్థూలదేహో వా కరణజాతం దేహద్వయాదన్యో వా । నాఽఽద్యః । తయోరచేతనత్వాదనుమాతృత్వాయోగాత్ । న తృతీయస్తస్యావికారిత్వాదితి భావః ।
కింశబ్దస్య ప్రశ్నార్థతాం మత్వా పూర్వవాద్యాహ —
శరీరేతి ।
ఆత్మా దేహాదిబహుసాధనవిశిష్టోఽనుమాతా క్రియాణామనేకకారకసాధ్యత్వాదేవం విశిష్టాత్మకర్తృకానుమానాత్ప్రతిదేహమాత్మభేదధీరిత్యర్థః ।
విశిష్టస్యాఽఽత్మనోఽనుమానకర్తృకత్వే క్రియాణామనేకకారకసాధ్యత్వాదితి హేతుశ్చేత్తదా తవ దేహాదేశ్చైకైకస్యాప్యనేకత్వం స్యాదిత్యుత్తరమాహ —
ఎవం తర్హీతి ।
తదేవ వివృణోతి —
అనేకేతి ।
ఆత్మనో దేహాదీనాం చానుమానకారకాణాం ప్రత్యేకమవాన్తరక్రియాఽస్తి వహ్న్యాదిషు తథా దర్శనాత్తథా చాఽఽత్మనోఽవాన్తరక్రియా కిమనేకకారకసాధ్యా కింవా న ? ఆద్యేప్యాత్మాతిరిక్తానేకకారకసాధ్యా కింవా తదనతిరిక్తతత్సాధ్యా వా ? నాఽఽద్యోఽనవస్థానాత్ । ద్వితీయే త్వాత్మనోఽనేకత్వాపత్తేర్నైరాత్మ్యం స్యాన్న చావాన్తరక్రియా నానేకకారకసాధ్యా ప్రధానక్రియాయామపి తథాత్వప్రసంగాత్ । ఎతేన దేహాదిష్వపి కారకత్వం ప్రత్యుక్తమితి భావః ।
యత్త్వాత్మాఽఽత్మప్రతియోగికభేదవాన్వస్తు వాద్ఘటవదితి, తత్రాఽఽత్మా ప్రతిపన్నోఽప్రతిపన్నో వేతి వికల్ప్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
యో హీతి ।
ప్రతిపన్నత్వపక్షేఽపి భేదేనాభేదేన వా తత్ప్రతిపత్తిరుభయథాఽపి నానుమానప్రవృత్తిరిత్యాహ —
తత్రేతి ।
ఇతశ్చాఽఽత్మభేదానుమానానుత్థానమిత్యాహ —
కేనేతి ।
కింశబ్దస్యాఽఽక్షేపార్థత్వం స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
జన్మాదీనాం ప్రతినియమాదిలిఙ్గవశాదాత్మభేదః సేత్స్యతి చేన్నేత్యాహ —
యానీతి ।
ఆత్మనః సజాతీయభేదే లిఙ్గాభావం దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యదేతి ।
కిఞ్చౌపాధికో వా స్వాభావికో వాఽత్మభేదః సాధ్యతే ? నాఽఽద్యః సిద్ధసాధ్యత్వాదిత్యభిప్రాత్యాహ —
నహీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
స్వతస్త్వితి ।
ఆత్మా ద్రవ్యత్వాతిరిక్తాపరజాతీయోఽశ్రావణవిశేషగుణవత్త్వాద్ఘటవదిత్యనుమానాన్తరమాశఙ్క్యాన్యతరాసిద్ధిం దర్శయతి —
యద్యదితి ।
తాభ్యామాత్మనోఽన్యత్వాభ్యుపగమే మానముపన్యస్యతి —
ఆకాశ ఇతి ।
తత్రైవోపపత్తిమాహ —
ఉత్పత్తీతి ।
అనుమానావిరోధముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ఆగమవిరోధముక్తన్యాయాతిదేశేన నిరాకరోతి —
ఎతేనేతి ।
ఔపాధికభేదాశ్రయత్వేన వ్యవహారస్యోపపన్నత్వోపదర్శనేనేతి యావత్ ।
ప్రత్యక్షానుమానాగమైరద్వైతస్యావిరోధేఽపి స్యాద్విరోధోఽర్థాపత్త్యేతి చేదత ఆహ —
యదుక్తమితి ।
ఉపదేశో యస్మై క్రియతే యస్య చోపదేశగ్రహణప్రయుక్తం ఫలం తయోర్బ్రహ్మైకత్వే సత్యుపదేశానర్థక్యమిత్యనువాదార్థః ।
కిం క్రియాణామనేకకారకసాధ్యత్వాదేవం చోద్యతే కింవా బ్రహ్మణో నిత్యముక్తత్వాదితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
తదపీతి ।
తాసామనేకకారకసాధ్యత్వస్య ప్రత్యు (పర్యు)దస్తత్వాదితి భావః ।
యది బ్రహ్మణో నిత్యముక్తత్వాభిప్రాయేణోపదేశానర్థక్యం చోద్యతే తత్ర నిత్యముక్తే బ్రహ్మణి జ్ఞాతేఽజ్ఞాతే వా తదానర్థక్యం చోద్యత ఇతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి —
ఎకస్మిన్నితి ।
ద్వతీయముత్థాపయతి —
అథేతి ।
ఉపదేశస్తావదనేకేషాం కారకాణాం సాధ్యతయా విషయస్తదానర్థక్యమజ్ఞాతే నిత్యముక్తే బ్రహ్మణి చోద్యతే చేదిత్యర్థః ।
సర్వైరాత్మవాదిభిరుపదేశస్య జ్ఞానార్థమిష్టత్వాత్తద్విరోధాదజ్ఞాతే బ్రహ్మణి తదానర్థక్యచోద్యమనుపపన్నమిత్యాహ —
న స్వత ఇతి ।
అద్వైతే విరోధాన్తరాభావేఽపి తార్కికసమయవిరోధోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ప్రమాణవిరోధాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । ఆర్యమర్యాదాం భిన్దానాశ్చాటా వివక్ష్యన్తే । భటాస్తు సేవకా మిథ్యాభాషిణస్తేషాం సర్వేషాం రాజానస్తార్కికాస్తైరప్రవేశ్యమానాక్రమణీయమిదం బ్రహ్మాత్మైకత్వమితి యావత్ ।
శాస్త్రాదిప్రసాదశూన్యైరాగమ్యత్వే ప్రమాణమాహ —
కస్తమితి ।
దేవతాదేర్వరప్రసాదేన లభ్యమిత్యత్ర శ్రుతిస్మృతివాదాః సన్తి తేభ్యశ్చ శాస్త్రాదిప్రసాదహీనైరలభ్యం తత్త్వమితి నిశ్చితమిత్యర్థః ।
శాస్త్రాదిప్రసాదవతామేవ తత్త్వం సుగమమిత్యత్ర శ్రౌతం స్మార్తఞ్చ లిఙ్గాన్తరం దర్శయతి —
తదేజతీతి ।
బ్రహ్మణోఽద్వితీయత్వే సర్వప్రకారవిరోధాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
సంసారిణో బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరత్వాభావే శ్రుతీనామానుకూల్యం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
అద్వైతే శ్రుతిసిద్ధే విచారనిష్పన్నమర్థముపసంహరతి —
తస్మాత్పరస్యేతి ॥౨౦॥
వృత్తవర్తిష్యమాణయోః సంగతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి ప్రక్రమ్య వ్యేవ త్వా జ్ఞాపయిష్యామీతి ప్రతిజ్ఞాయ జగతో జన్మాదయో యతస్తదద్వితీయం బ్రహ్మేతి వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః ।
జన్మాదివిషయస్య జగతః స్వరూపం పృచ్ఛతి —
కిమాత్మకమితి ।
విప్రతిపత్తినిరాసార్థం తత్స్వరూపమాహ —
పఞ్చేతి ।
కథం తర్హి నామరూపకర్మాత్మకం జగదిత్యుక్తం తత్రాఽఽహ —
భూతానితి ।
తత్ర గమకమాహ —
నామరూపే ఇతి ।
భూతానాం సత్యత్వే కథం బ్రహ్మణః సత్యత్వవాచోయుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్యేతి ।
తత్సత్యమిత్యవధారణాద్బాధ్యేషు భూతేషు సత్యత్వాసిద్ధిరితి శఙ్కయిత్వా సమాధత్తే —
కథమిత్యాదినా ।
సచ్చ త్యచ్చ సత్యమితి వ్యుత్పత్త్యా భూతాని సత్యశబ్దవాచ్యాని వివక్ష్యన్తే చేత్కథం తర్హి కార్యకారణసంఘాతస్య ప్రాణానాం చ సత్యత్వముక్తం తత్రాఽఽహ —
మూర్తేతి ।
యథోక్తభూతస్వరూపత్వాత్కార్యకరణానాం తదాత్మకాని భూతాని సత్యానీత్యఙ్గీకారాత్కార్యకరణానాం సత్యత్వం ప్రాణా అపి తదాత్మకాః సత్యశబ్దవాచ్యా భవన్తీతి ప్రాణా వై సత్యమిత్యవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ఎవం పాతనికాం కృత్వోత్తరబ్రాహ్మణద్వయస్య విషయమాహ —
తేషామితి ।
ఉపనిషద్వ్యాఖ్యానాయ బ్రాహ్మణద్వయమిత్యుక్తివిరుద్ధమేతదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సైవేతి ।
కార్యకరణాత్మకానాం భూతానాం స్వరూపనిర్ధారణైవోపనిషద్వ్యాఖ్యేత్యత్ర హేతుమాహ —
కార్యేతి ।
బ్రాహ్మణద్వయమేవమవతార్య శిశుబ్రాహ్మణస్యావాన్తరసంగతిమాహ —
అత్రేత్యాదినా ।
ఉపనిషదః కాః, కియత్యో వేత్యుపసంఖ్యాతవ్యమిత్యాకాఙ్క్షాయామితి శేషః ।
బ్రహ్మ చేదవధారయితుమిష్టం తర్హి తదేవావధార్యతాం కిమితి మధ్యే కరణస్వరూపమవధార్యతే తత్రాఽఽహ —
పథీతి ।
బ్రాహ్మణతాత్పర్యముక్త్వా తదక్షరాణి యోజయతి —
యో హేత్యాదినా ।
విశేషణస్యార్థవత్త్వార్థం భ్రాతృవ్యాన్భినత్తి —
భ్రాతృవ్యా హీతి ।
కే పునరత్ర భ్రాతృవ్యా వివక్ష్యన్తే తత్రాఽఽహ —
సప్తేతి ।
కథం శ్రోత్రాదీనాం సప్తత్వం ద్వారభేదాదిత్యాహ —
విషయేతి ।
కథం తేషాం భ్రాతృవ్యత్వమిత్యాశ్ఙ్క్య విషయాభిలాషద్వారేణేత్యాహ —
తత్ప్రభావా ఇతి ।
తథాఽపి కథం తేషాం ద్వేష్టృత్వమత ఆహ —
తే హీతి ।
అథేన్ద్రియాణి విషయవిషయాం దృష్టిం కుర్వన్త్యేవాఽఽత్మవిషయామపి తాం కరిష్యన్తి తన్న యథోక్తభ్రాతృవ్యత్వం తేషామితి తత్రాఽఽహ —
ప్రత్యగితి ।
ఇన్ద్రియాణి విషయప్రవణాని తత్రైవ దృష్టిహేతవో న ప్రత్యగాత్మనీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
కాఠకే చేతి ।
ఫలోక్తిముపసంహరతి —
తత్రేతి ।
ఉక్తవిశేషణేషు భ్రాతృవ్యేషు సిద్ధేష్వితి యావత్ ।
ప్రాణే వాగాదీనాం విషక్తత్వే హేతుమాహ —
పడ్వీశేతి ।
యథా జాత్యో హయశ్చతురోఽపి పాదబన్ధనకీలాన్పర్యాయేణోత్పాట్యోత్క్రామతి తథా ప్రాణో వాగాదీనీతి నిదర్శనవశాత్ప్రాణే విషక్తాని వాగాదీని సిద్ధానీత్యర్థః శరీరస్య ప్రాణం ప్రత్యాధానత్వం సాధయతి —
తస్య హీతి ।
శరీరస్యాధిష్ఠానత్వం స్ఫుటయతి —
అస్మిన్హీతి ।
ప్రాణమాత్రే విషక్తాని కరణాని నోపలబ్ధిద్వారాణీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
తథా హీతి ।
దేహాధిష్ఠానే ప్రాణే విషక్తాని తాన్యుపలబ్ధిద్వారాణీత్యత్రానుభవమనుకూలయతి —
శరీరేతి ।
తత్రైవాజాతశత్రుబ్రాహ్మణసంవాదం దర్శయతి —
తచ్చేతి ।
శరీరాశ్రితే ప్రాణే వాగాదిషు విషక్తేషూపలబ్ధిరుపలభ్యమానత్వమితి యావత్ ।
ప్రత్యాధానత్వం శిరసో వ్యుత్పాదయతి —
ప్రదేశేతి ।
బలపర్యాయస్య ప్రాణస్య స్థూణాత్వం సమర్థయతే —
బలేతి ।
అయం ముమూర్షురాత్మా యస్మిన్కాలే దేహమబలభావం నీత్వా సమ్మోహమివ ప్రతిపద్యతే తదోత్క్రామతీతి షష్ఠే దర్శనాదితి యావత్ ।
బలావష్టమ్భోఽస్మిన్దేహే ప్రాణ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
భర్తృప్రపఞ్చపక్షం దర్శయతి —
శరీరేతి ।
ఉక్తం హి ప్రాణ ఇత్యుచ్ఛ్వాసనిఃశ్వాసకర్మా వాయుః శారీరః శరీరపక్షపాతీ గృహ్యతే । ఎతస్యాం స్థూణాయాం శిశుః ప్రాణః కరణదేవతా లిఙ్గపక్షపాతీ గృహ్యతే । స దేవః ప్రాణ ఎతస్మిన్బాహ్యే ప్రాణే బద్ధ ఇతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుం భూమికాం కరోతి —
అన్నం హీతి ।
త్వగసృఙ్మాంసమేదోమజ్జాస్థిశుక్రేభ్యః సప్తభ్యో ధాతుభ్యో జాతం సాప్తధాతుకమ్ ।
తథాఽపి కథమన్నస్య దామత్వం తదాహ —
తేనేతి ॥౧॥
యో హి శిశుమిత్యాదౌ సూత్రితశిశ్వాదిపదార్థాన్వ్యాఖ్యాయానన్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యం దర్శయన్నుత్తరవాక్యముపాదాయ వ్యాకరోతి —
ఇదానీమిత్యాదినా ।
తను యత్ర మన్త్రేణోపస్థానం క్రియతే తత్రైవోపపూర్వస్య తిష్ఠతేరాత్మనేపదం భవతి । ఉక్తం హి – ‘ఉపాన్మన్త్రకరణే’ (పా.సూ.౧।౩।౨౫) ఇతి । దృశ్యతే చాఽఽదిత్యం గాయత్ర్యోపతిష్ఠత ఇతి ।
న చాత్ర మన్త్రేణ కిఞ్చిత్క్రియతే కిన్త్వన్నాక్షయహేతుత్వాత్ప్రాణస్య సప్తాక్షితయ ఇత్యుపనిషదో వివక్ష్యన్తే తత్రాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
మన్త్రేణ కస్యచిదనుష్ఠానస్య కరణే వివక్షితే తిష్ఠతిరుపపూర్వో యద్యప్యాత్మనేపదీ భవతి తథాఽఽప్యత్ర సప్త రుద్రాదిదేవతానామాని మన్త్రవదవస్థితాని తైశ్చ కరణాన్యుపాసనానుష్ఠానాన్యత్ర క్రియన్తే । అతస్తిష్ఠతేరుపపూర్వస్యాఽఽత్మనేపదవిరుద్ధమితి యోజనా । లోహితరేఖాభీ రుద్రస్య ప్రాణం ప్రత్యనుగతేరనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః ।
పర్జన్యస్యాన్నద్వారా ప్రాణాక్షయహేతుత్వే ప్రమాణమాహ —
పర్జన్య ఇతి ।
కథం పునరేతేషాం ప్రాణం ప్రత్యక్షితవ్యం సర్వేషాం సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
ఎతా ఇతి ।
సంప్రత్యుపాస్తిఫలమాహ —
ఇత్యేవమితి ॥౨॥
రుద్రాదిశబ్దానాం దేవతావిషయత్వాన్మన్త్రస్యాపి తద్విషయతేత్యాశఙ్క్య చక్షుషి రుద్రాదిగణస్యోక్తత్వాదిన్ద్రియసంబన్ధాత్తస్య కరణగ్రామత్వప్రతీతేస్తద్విషయః శ్లోకో న ప్రసిద్ధదేవతావిషయ ఇత్యభిప్రేత్యాహ —
తత్తత్రేతి ।
మన్త్రస్య వ్యాఖ్యానసాపేక్షత్వం తత్రోచ్యుతే ।
శిరశ్చమసాకారత్వమస్పష్టమిత్యాశఙ్క్య సమాధత్తే —
కథమిత్యాదినా ।
వాగష్టమీత్యుక్తం తస్యాః సప్తమత్వేనోక్తత్వాన్న చైకస్యా ద్విత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మణేతి ।
శబ్దరాశిర్బ్రహ్మ తేన సంవాదః సంసర్గస్తం గచ్ఛన్తీ శబ్దరీశిముచ్చారయన్తీ వాగష్టమీ స్యాదితి యావత్ ।
తథాఽపి సప్తమత్వం విహాయ కథమష్టమత్వం తత్రాఽఽహ —
తద్ధేతుమితి ।
వక్తృత్వాత్తృత్వభేదేన ద్విధా వాగిష్టా । తత్ర వక్తృత్వేనాష్టమీ సప్తమీ చాత్తృత్వేనేత్యవిరోధః రసనా తూపలబ్ధిహేతురితి భావః ॥౩॥
విపర్యయేణ వేత్యేతత్పూర్వవదిత్యుచ్యతే । అత్రిః సప్తమ ఇతి సంబన్ధః । అత్రిత్వే హేతురదనక్రియాయోగాదితి । హేతుం సాధయతి —
వాచా హీతి ।
సాధ్యమర్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
తర్హి కథమత్రిరితి వ్యపదేశ్యతేఽత ఆహ —
అత్తిరేవేతి ।
ప్రాణస్య యదన్నజాతమేతస్య సర్వస్యాత్తా భవత్యత్రినిర్వచనవిజ్ఞానాదితి సంబన్ధః ।
సర్వమస్యేత్యాదివాక్యమర్థోక్తిపూర్వకం ప్రకటయతి —
అత్తైవేతి ।
న కేవలమత్రినిర్వచనవిజ్ఞానకృతమేతత్ఫలం కిన్తు ప్రాణయాథాత్మ్యవేదనప్రయుక్తమిత్యాహ —
య ఎవమితి ॥౪॥
సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
తత్రేతి ।
అజాతశత్రుబ్రాహ్మణావసానం సప్తమ్యర్థః । ఉపనిషదో రుద్యాద్యభిదానాని । చకారాదుక్తమిత్యనుషఙ్గః ।
ఉత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
తే కిమాత్మకా ఇతి ।
బ్రహ్మణో నిర్ధారణీయత్వాత్కిమితి భూతానాం సతత్త్వం నిర్ధార్యతే తత్రాఽఽహ —
యదుపాధీతి ।
తేషాముపాధిభూతానాం స్వరూపావధారణార్థం బ్రాహ్మణమితి సంబన్ధః । సత్యస్య సత్యమిత్యత్ర షష్ట్యన్తసత్యశబ్దితం హేయం ప్రథమాన్తసత్యశబ్దితముపాదేయం తయోరాద్యస్వరూపోక్త్యర్థమథేత్యతః ప్రాక్తనం వాక్యం తదూర్ధ్వమాబ్రాహ్మణసమాప్తేరాదేయనిరూపణార్థమితి సముదాయార్థః ।
సవిశేషమేవ బ్రహ్మ న నిర్విశేషమితి కేచిత్తాన్నిరాకర్తుం విభజతే —
తత్రేతి ।
బ్రాహ్మణార్థే పూర్వోక్తరీత్యా స్థితే సతీతి యావత్ ।
‘ద్వే వావ’ ఇత్యాదిశ్రుతేః సోపాధికం బ్రహ్మరూపం వివృణోతి —
పఞ్చభూతేతి ।
శబ్దప్రత్యయవిషయత్వం సోపాఖ్యత్వమ్ ।
నిరుపాధికం బ్రహ్మరూపం దర్శయతి —
తదేవేతి ।
ఎవం భూమికామారచయ్యాక్షరాణి వ్యాకరోతి —
తత్రేత్యాదినా ।
ద్వైరూప్యే సతీతి యావత్ । అమూర్తం చేత్యత్ర చకారాదేవకారానుషక్తిః ।
వివక్షితబ్రహ్మణో రూపద్వయమవధారితం చేన్మర్త్యత్వాదీని వక్ష్యమాణవిశేషణాన్యవధారణవిరోధాదయుక్తానీత్యాశఙ్కాఽఽహ —
అన్తర్ణీతేతి ।
మూర్తామూర్తయోరన్తర్భావితాని స్వాత్మని యాని విశేషణాని తాన్యాకాఙ్క్షాద్వారా దర్శయతి —
కాని పునరిత్యాదినా ।
యద్గతిపూర్వకం స్థాస్ను తత్పరిచ్ఛిషం స్థితమితి యోజనా । విశేష్యమాణత్వం ప్రత్యక్షేణోపలభ్యమానత్వమ్ ॥౧॥
తత్రేతి నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । తత్ర ప్రత్యేకం మూర్తామూర్తచతుష్టయవిశేషణత్వే సతీతి యావత్ । కథం స్థితత్వే మర్త్యత్వం తత్రాఽఽహ —
పరిచ్ఛిన్నం హీతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
అతో మర్త్యత్వాన్మూర్తత్వమితి శేషః । మూర్తత్వమర్త్యత్వయోరన్యోన్యహేతుహేతుమద్భావం ద్యోతయితుం వాశబ్దః ।
కథం పునశ్చతుర్షు ధర్మేషు విశేషణవిశేష్యభావో హేతుహేతుమద్భావశ్చ నిశ్చేతవ్యస్తత్రాఽఽహ —
అన్యోన్యేతి ।
రూపరూపిభావస్యాపి వ్యవస్థాభావమాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వథాఽపీతి ।
తస్యైతస్యైష రస ఇత్యేవ వక్తవ్యే కిమితి మూర్తస్యేత్యాదినా విశేషణచతుష్టయమనూద్యతే తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
సారత్వం సాధయతి —
త్రయాణాం హీతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞామనూద్య హేతుమాహ —
ఎతదితి ।
ఎతేన సవితృమణ్డలేన కృతాని విభజ్యమానాన్యసంకీర్ణాని శుక్లం కృష్ణం లోహితమిత్యేతాని రూపాణి విశేషణాని యేషాం పృథివ్యప్తేజసాం తాని తథా తతో భూతత్రయకార్యమధ్యే సవితృమణ్డలస్య ప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
య ఎష తపతీత్యస్యార్థమాహ —
ఆధిదైవికస్యేతి ।
హేతువాక్యమాదాయ తస్య తాత్పర్యమాహ —
సత ఇతి ।
మణ్డలమేవైతచ్ఛబ్దార్థః ।
మణ్డలపరిగ్రహే హేతుమాహ —
మూర్తో హీతి ।
మూర్తగ్రహణస్యోపలక్షణత్వాచ్చతుర్ణామన్వయో హేత్వర్థః ।
అతశ్చ మణ్డలాత్మా సవితా భూతత్రయకార్యమధ్యే భవతి ప్రధానం కార్యకారణయోరైకరూప్యస్యౌత్సర్గికత్వాదిత్యాహ —
సారిష్ఠశ్చేతి ।
మణ్డలం చేదాధిదైవికం కార్యం కిం పునస్తథావిధం కరణమితి తదాహ —
యత్త్వితి ॥౨॥
ఆధిదైవికం మూర్తమభిధాయ తాదృగేవామూర్తం ప్రతీకోపాదానపూర్వకం స్ఫుటయతి —
అథేత్యాదినా ।
అమూర్తముభయత్ర హేతుత్వేన సంబధ్యతే । అపరిచ్ఛిన్నత్వమవిరోధే హేతుః ।
అమూర్తత్వాదీనాం మిథో విశేషణవిశేష్యభావో హేతుహేతుమద్భావశ్చ యథేష్టం ద్రష్టవ్య ఇత్యాఽఽహ —
పూర్వవదితి ।
పునరుక్తిరపి పూర్వవత్ । య ఎష ఇత్యాది ప్రతీకగ్రహణం తస్య వ్యాఖ్యానం కరణాత్మక ఇత్యాది ।
యథా భూతత్రయస్య మణ్డలం సారిష్ఠముక్తం తద్వదిత్యాహ —
పూర్వవదితి ।
సారిష్ఠత్వమనూద్య హేతుమాహ —
ఎతదితి ।
తాదర్థ్యాద్భూతద్వయస్య భూతత్రయోపసర్జనస్య స్వయమ్ప్రధానస్య హిరణ్యగర్భారమ్భార్థత్వాదితి యావత్ । భూతద్వయం భూతత్రయోపసర్జనమితి శేషః ।
హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే —
త్యస్య హీతి ।
పురుషశబ్దాదుపరిష్టాత్సశబ్దో ద్రష్టవ్యః । అమూర్తత్వాదివిశేషణచతుష్టయవైశిష్ట్యం సాధర్మ్యమ్ ।
తత్ఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
స్వమతముక్త్వా భర్తృప్రపఞ్చమతమాహ —
రస ఇతి ।
త్యస్య హీత్యాదీ రసశబ్దేన భూతద్వయకారణముక్తం న చ తచ్చేతనాదన్యత్ । న చ జీవః, తథాఽసామర్థ్యాత్ । నాపి పరః, కౌటస్థ్యాత్ । తస్మాచ్చేతనః సూత్రక్షేత్రజ్ఞస్తథేత్యర్థః ।
సోఽపి కథం భూతద్వయకారణమత ఆహ —
తత్రేతి ।
పరకీయపక్షః సప్తమ్యర్థః । తత్కర్మణస్తత్రాసాధారాణ్యమసంప్రతిపన్నమిత్యభిప్రేత్య కిలేత్యుక్తమ్ । యథాఽఽహుః – యో హ్యేతస్మిన్మణ్డలే విజ్ఞానాత్మైష ఖల్వవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞాపరిష్కృతో విజ్ఞానాత్మత్వమాపద్యతే తదేతత్కర్మరూపం విజ్ఞానాత్మనస్తద్వాయ్వన్తరిక్షప్రయోక్తృ భవతీతి ।
నను హిరణ్యగర్భదేహస్య పఞ్చభూతాత్మకత్వాద్భూతద్వయోత్పత్తావపీతరభూతోత్పత్తిం వినా కుతోఽస్య భోగః సిధ్యతీత్యత ఆహ —
తత్కర్మేతి ।
వాయ్వన్తరిక్షాధారం తద్రూపపరిణతమితి యావత్ । వాయ్వన్తరిక్షయోర్భూతత్రయోపసర్జనయోరితి శేషః । ప్రయోక్తా హిరణ్యగర్భవిజ్ఞానాత్మా ।
నిరాకరోతి —
తన్నేతి ।
కథం మూర్తరసేన సహ యథోక్తామూర్తరసస్యాతుల్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మూర్తస్యేతి ।
అమూర్తశ్చాసౌ రసశ్చేత్యమూర్తరసస్తేనేతి యావత్ । అమూర్తరసస్య చేతనత్వే తు రసయోర్వైజాత్యం స్యాదితి భావః ।
అస్తు తయోర్వైజాత్యం నేత్యాహ —
యథాహీతి ।
మూర్తం మర్త్యం స్థితం సదితి మూర్తస్య ధర్మచతుష్టయమమూర్తమమృతం వ్యాపి త్యదిత్యమూర్తస్య విభజనమసంకీర్ణత్వేన ప్రదర్శనం యథా రసవతోర్మూర్తామూర్తయోస్తుల్యత్వముక్తం తథా రసయోరపి తయోస్తుల్యేనైవ ప్రకారేణ ప్రదర్శనముచితం నత్వమూర్తరసశ్చేతనో మూర్తరసస్త్వచేతన ఇతి యుక్తో విభాగోఽర్ధజరతీయస్యాప్రామాణికత్వాదిత్యాహ —
తథేతి ।
అర్ధవైశసం పరిహర్తుం శఙ్కతే —
మూర్తరసేఽపీతి ।
అమూర్తరసవన్మూర్తరసశబ్దేనాపి చేతనస్యైవ బ్రహ్మణో మణ్డలాపన్నస్య గ్రహణమిత్యేతద్దూషయతి —
అత్యల్పమితి ।
మణ్డలస్య చేతనకార్యతయా చేతనత్వే సర్వస్య తత్కార్యతయా తన్మాత్రత్వాద్రసయోశ్చేతనతేతి విశేషణానర్థక్యమిత్యర్థః ।
మణ్డలాధారస్య చేతనత్వం పురుషశబ్దశ్రుతివశాదేష్టవ్యమితి శఙ్కతే —
పురుషశబ్ద ఇతి ।
అనుపపత్తిం పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ వ్యాకరోతి —
న వా ఇతి ।
ఇత్థం విభక్తాః సన్తో నైవ శక్ష్యామో వ్యవహారం ప్రజనయితుమిత్యాలోచ్య త్వక్చక్షుఃశ్రోత్రజిహ్వాఘ్రాణవాఙ్మనోరూపానిమాన్సప్త పురుషానేకం పురుషం సంహతం లిఙ్గం కరవామేతి చ నిశ్చిత్యామీ ప్రాణాః సప్త పురుషానుక్తానేకం పురుషం లిఙ్గాత్మానం కృతవన్త ఇత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన లౌకికమపి దర్శనం సంగృహ్యతే । శ్రుత్యన్తరం తైత్తిరీయకమ్ । పురుషశబ్దప్రయోగః స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయ ఇత్యాదిః ।
పరకీయం వ్యాఖ్యానం ప్రత్యాఖ్యాయ ప్రకృతం శ్రుతివ్యాఖ్యానమనువర్తయతి —
ఇత్యధిదైవతమితి ॥౩॥
చక్షుషో రసత్వం ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం ప్రకటయతి —
ఆధ్యాత్మికస్యేత్యాదినా ।
చక్షుషః సారత్వే శరీరావయవేషు ప్రాథమ్యం హేత్వన్తరమాహ —
ప్రాథమ్యాచ్చేతి ।
తత్ర ప్రమాణమాహ —
చక్షుషీ ఎవేతి ।
సంభవతో జాయమానస్య జన్తోశ్చక్షుషీ ఎవ ప్రథమే ప్రధానే సంభవతో జాయేతే । “శశ్వద్ధ వై రేతసః సిక్తస్య చక్షుషీ ఎవ ప్రథమే సంభవత” ఇతి హి బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
చక్షుషః సారత్వే హేత్వన్తరమాహ —
తేజ ఇతి ।
శరీరమాత్రస్యావిశేషేణ నిష్పాదకం తత్ర సర్వత్ర సన్నిహితమపి తేజో విశేషతశ్చక్షుషి స్థితమ్ । “ఆదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వాఽక్షిణీ ప్రావిశత్”(ఐ.ఉ.౧-౨-౪) ఇతి శ్రుతేః । అతస్తేజఃశబ్దపర్యాయరసశబ్దస్య చక్షుషి ప్రవృత్తిరవిరుద్ధేతి భావః ।
ఇతశ్చ తేజఃశబ్దపర్యాయో రసశబ్దశ్చక్షుషి సంభవతీత్యాహ —
తైజసం హీతి ।
ప్రతిజ్ఞార్థముపసంహరతి —
ఎతత్సారమితి ।
హేతుమవతార్య తస్యార్థమాహ —
సతో హీతి ।
చక్షుషో మూర్తత్వాన్మూర్తభూతత్రయకార్యత్వం యుక్తం సాధర్మ్యాద్దేహావయవేషు ప్రాధాన్యాచ్చ తస్యాఽఽధ్యాత్మికభూతత్రయసారత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ॥౪॥
కుతో విశేషోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దక్షిణ ఇతి ।
శాస్త్రస్య తేన వా దక్షిణేఽక్షిణి విశేషస్య ప్రత్యక్షత్వాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయవ్యాఖ్యానమాశ్రిత్య హేత్వర్థం స్ఫుటయతి —
లిఙ్గస్యేతి ।
హేతుమనూద్య తదర్థం కథయతి —
త్యస్యేతి ।
యథా పూర్వత్ర చక్షుషి మూర్తాదిచతుష్టయదృష్ట్యా తాదృగ్భూతత్రయసారతోక్తా తథాఽత్రాపి లిఙ్గాత్మన్యమూర్తత్వాదిచతుష్టయస్య విశేషేణాగ్రహణాదమూర్తత్వాదినా సాధర్మ్యాత్తథావిధభూతద్వయసారత్వం తస్య శరీరే ప్రాధాన్యాచ్చ తత్సారత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ॥౫॥
తస్య హేత్యాదేర్వృత్తానువాదపూర్వకం సంబన్ధమాహ —
బ్రహ్మణ ఇతి ।
విభాగో విశేషః । తస్యాధిదైవం ప్రకృతస్యైతస్యాధ్యాత్మం సన్నిహితస్యామూర్తరసభూతాన్తఃకరణస్యైవ రాగాదివాసనేతి వక్తుం తస్యేత్యాది వాక్యమిత్యర్థః ।
కథమిదం రూపం లిఙ్గస్య ప్రాప్తమితి తదాహ —
మూర్తేతి ।
మూర్తామూర్తవాసనాభిర్విజ్ఞానమయసంయోగేన చ జనితం బుద్ధే రూపమితి యావత్ ।
నేదమాత్మనో రూపం తస్యైకరసస్యానేకరూపత్వానుపపత్తేరితి విశినష్టి —
విచిత్రమితి ।
వాస్తవత్వశఙ్కాం వారయతి —
మాయేతి ।
వైచిత్ర్యమనుసృత్యానేకోదాహరణమ్ ।
అన్తఃకరణస్యైవ రాగాదివాసనాశ్చేత్కథం పురుషస్తన్మయో దృశ్యతే తత్రాఽఽహ —
సర్వేతి ।
తదేవ వ్యాకుర్వన్విజ్ఞానవాదినాం భ్రాన్తిమాహ —
ఎతావన్మాత్రమితి ।
బుద్ధిమాత్రమేవాహంవృత్తివిశిష్టం స్వరసభఙ్గురం రాగాదికలుషితమాత్మా న్యాయః స్థాయీ క్షణికో వేతి యత్ర తే భ్రాన్తాస్తస్య రూపం వక్ష్యామ ఇతి సంబన్ధః ।
తార్కికాణామపి బౌద్ధవద్భ్రాన్తిముద్భావయతి —
ఎతదేవేతి ।
అన్తఃకరణమేవాహన్ధీగ్రాహ్యం రాగాదిధర్మకమాత్మా తస్య వాసనామయం రూపం పటస్య శౌక్ల్యవద్గుణః స చ సంసార ఇతి యత్ర తార్కికా భ్రాన్తాస్తస్య రూపం వక్ష్యామ ఇతి పూర్వవత్ ।
సాఙ్ఖ్యానాం భ్రాన్తిమాహ —
ఇదమతి ।
కథమస్య త్రిగుణత్వాదికం సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
ప్రధానాశ్రయమితి ।
కేన ప్రకారేణాన్తఃకరణమాత్మార్థమిష్యతే తత్రాఽఽహ —
పురుషార్థేనేతి ।
నాన్తఃకరణమేవాఽఽత్మా కిన్త్వన్యః సర్వగతః సర్వవిక్రియాశూన్యః స్వప్రకాశస్తస్య భోగాపవర్గానుగుణ్యేన ప్రధానాత్మకమన్తఃకరణం తత్సధర్మకం ప్రవర్తత ఇతి యత్ర కాపిలా భ్రామ్యన్తి తస్య రూపం వక్ష్యామ ఇతి సంబన్ధః ।
యత్ర విచిత్రా విపశ్చితాం భ్రాన్తిస్తదన్తఃకరణం తస్య హేత్యత్రోచ్యతే నాఽఽత్మేతి స్వపక్షముక్త్వా భర్తృప్రపఞ్చపక్షముత్థాపయతి —
ఔపనిషదంమన్యా ఇతి ।
కీదృశీ ప్రక్రియేత్యుక్తే రాశిత్రయకల్పనాం వదన్నాదావధమం రాశిం దర్శయతి —
మూర్తేతి ।
ఉత్కృష్టరాశిమాచష్టే —
పరమాత్మేతి ।
రాశ్యన్తరమాహ —
తాభ్యామితి ।
తాన్యేతాని త్రీణి వస్తూని మూర్తామూర్తమాహారజనాదిరూపమాత్మతత్త్వమితి పరోక్తిమాశ్రిత్య రాశిత్రయకల్పనాముక్త్వా మధ్యమాధమరాశేర్విశేషమాహ —
ప్రయోక్తేతి ।
ఉత్పాదకత్వం ప్రయోక్తృత్వమ్ । కర్మగ్రహణం విద్యాపూర్వప్రజ్ఞయోరుపలక్షణమ్ ।
సాధనం జ్ఞానకర్మకారణం కార్యకరణజాతం తదపి ప్రయోజ్యమిత్యాహ —
సాధనఞ్చేతి ।
ఇతిశబ్దో రాత్రిత్రయకల్పనాసమాప్త్యర్థః ।
పరకీయకల్పనాన్తరమాహ —
తత్రేతి ।
రాత్రిత్రయే కల్పితే సతీతి యావత్ ।
సన్ధికరణమేవ స్ఫోరయతి —
లిఙ్గాశ్రయశ్చేతి ।
తత ఇత్యుక్తిపరామర్శః । సాఙ్ఖ్యత్వభయాత్త్రస్యన్తో వైశేషికచిత్తమప్యనుసరన్తీతి సంబన్ధః ।
కథం తచ్చిత్తానుసరణం తదుపపాదయతి —
కర్మరాశిరితి ।
కథం నిర్గుణమాత్మానం కర్మరాశిరాశ్రయతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సపరమాత్మైకదేశ ఇతి ।
అన్యత ఇతి కార్యకరణాత్మకాద్భూతరాశేరితి యావత్ ।
యదా భూతరాశినిష్ఠం కర్మాది తద్ద్వారాఽఽత్మన్యాగచ్ఛతి తదా స కర్తృత్వాదిసంసారమనుభవతీత్యాహ —
స కర్తేతి ।
స్వతస్తస్య కర్మాదిసంబన్ధత్వేన సంసారిత్వం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
స చేతి ।
నిర్గుణ ఎవ విజ్ఞానాత్మేతి శేషః ।
సాఙ్ఖ్యచిత్తానుసారార్థమేవ పరేషాం ప్రక్రియాన్తరమాహ —
స్వత ఇతి ।
నైసర్గిక్యప్యవిద్యా పరస్మాదేవాభివ్యక్తా సతీ తదేకదేశం వికృత్య తస్మిన్నేవాన్తఃకరణాఖ్యే తిష్ఠతీతి వదన్తోఽనాత్మధర్మోఽవిద్యేత్యుక్త్యా సాఙ్ఖ్యచిత్తమప్యనుసరన్తీత్యర్థః ।
అవిద్యా పరస్మాదుత్పన్నా చేత్తమేవాఽఽశ్రయేన్న తదేకదేశమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఊషరవదితి ।
యథా పృథివ్యా జాతోఽప్యూషరదేశస్తదేకదేశమాశ్రయత్యేవమవిద్యా పరస్మాజ్జాతాఽపి తదేకదేశమాశ్రయిష్యతీత్యర్థః ।
తదేతద్దూషయితుముపక్రమతే —
సర్వమేతదితి ।
తార్కికైః సహ సన్ధికరణాదికమేతత్సర్వమధికృత్య సామఞ్జస్యేన పూర్వోక్తానాం కల్పనానామాపాతేన రమణీయత్వమనుభవన్తీతి యావత్ ।
యథోక్తకల్పనానాం శ్రుతిన్యాయానుసారిత్వాభావాత్త్యాజ్యత్వం సూచయతి —
నేత్యాదినా ।
కర్మద్వయం ప్రత్యేకం క్రియాపదేన సంబధ్యతే । నఞశ్చోభయత్రాన్వయః ।
కథం యథోక్తకల్పనానామాపాతరమణీయత్వేన శ్రుతిన్యాయబాహ్యత్వమితి పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
యదుక్తం పరస్యైకదేశో విజ్ఞానాత్మేతి తత్ర తదేకదేశత్వం వాస్తవమవాస్తవం వా ప్రథమే స పరస్మాదభిన్నో భిన్నో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
ఉక్తా ఎవేతి ।
ఆదిశబ్దేన శ్రుతిస్మృతివిరోధో గృహ్యతే ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
నిత్యభేదే చేతి ।
భేదాభేదయోర్విరుద్ధత్వాదనుపపత్తిశ్చకారార్థః ।
లిఙ్గోపాధిరాత్మా పరస్యాంశ ఇతి కల్పాన్తరం శఙ్కతే —
లిఙ్గభేద ఇతి ।
ఉపచరితత్వం కల్పితత్వమ్ ।
లిఙ్గోపాధినా కల్పితః పరాంశో జీవాత్మేత్యుక్తే స్వాపాదౌ లిఙ్గధ్వంసే నాఽఽత్మేతి స్యాల్లిఙ్గాభావే తదధీనజీవాభాత్తతశ్చ తద్వియోగేఽపి లిఙ్గస్థా వాసనా జీవే తిష్ఠతీతి ప్రక్రియాఽనుపపన్నేతి దూషయతి —
తథేతి ।
యత్తు పరస్మాదవిద్యాయాః సముత్థానమితి తన్నిరాకరోతి —
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
ఆదిపదేనానాత్మధర్మత్వమవిద్యాయా గృహ్యతే । పరస్మాదవిద్యోత్పత్తౌ తస్యైవ సంసారః స్యాత్, తయోరైకాధికరణ్యాత్ । అతశ్చావిద్యాయాం సత్యాం న ముక్తిర్న చ తస్యాం నష్టాయాం తత్సిద్ధిః కారణే స్థితే కార్యస్యాత్యన్తనాశాయోగాత్ । కార్యావిద్యానాశే తత్కారణపరాభావస్తథా చ మోక్షిణోఽభావాన్మోక్షాసిద్ధిః । న చానాత్మధర్మోఽవిద్యా, విద్యాయా అపి తద్ధర్మత్వప్రసంగాత్తయోరేకాశ్రయత్వాదితి భావః ।
యత్తు లిఙ్గోపరమే తద్గతా వాసనాఽఽత్మన్యస్తీతి తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
పుటకాదౌ తు పుష్పాద్యవయవానామేవానువృత్తిరితి భావః ।
ఇతశ్చ వాసనాయా జీవాశ్రయత్వమసంగతమిత్యాఽఽహ —
న చేతి ।
నను జీవే సమవాయికారణే మనఃసంయోగాదసమవాయికారణాత్కామాద్యుత్పత్తిరిత్యుదాహృతశ్రుతిషు వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
న చాఽఽసామితి ।
దృశ్యమానసంసారమౌపాధికమభిధాయ జీవస్య బ్రహ్మత్వోపపాదనే తాత్పర్యం శ్రుతీనాముపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదిభ్యో గమ్యతే తన్నార్థాన్తరకల్పనేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ యథోక్తశ్రుతీనాం నార్థాన్తరకల్పనేత్యాహ —
ఎతావన్మాత్రేతి ।
సర్వాసాముపనిషదామేకరసేఽర్థే పర్యవసానం ఫలవత్త్వాదిలిఙ్గేభ్యో గమ్యతే తత్కథముక్తశ్రుతీనామర్థాన్తరకల్పనేత్యర్థః ।
ననూపనిషదామైక్యాదర్థాన్తరమపి ప్రతిపాద్యం వ్యాఖ్యాతారో వర్ణయన్తి తత్కథమర్థాన్తరకల్పనానుపపత్తిరత ఆహ —
తస్మాదితి ।
సర్వోపనిషదాత్మైక్యపరత్వప్రతిభాసస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
నను పరైరుచ్యమానోఽపి వేదార్థో భవత్యేవ కిమిత్యసౌ ద్వేషాదేవ త్యజ్యతే తత్రాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
న చార్థాన్తరస్య వేదార్థత్వం తత్ర తాత్పర్యలిఙ్గాభావాదితి భావః ।
లిఙ్గవియోగేఽపి పుంసి వాసనాఽస్తీత్యేతన్నిరాకృత్య రాశిత్రయకల్పనాం నిరాకరోతి —
న చేతి ।
కథం సిద్ధాన్తేఽపి వావశబ్దాదిసామఞ్జస్యం తత్రాఽఽహ —
యదేతి ।
రాశిత్రయపక్షే జీవస్య రూపమధ్యేఽన్తర్భావే నిషేధ్యకోటినివేశః స్యాద్రూపిమధ్యేఽన్తర్భావే శ్రుతిః శిక్షణీయేత్యాహ —
అన్యథేతి ।
భవత్వేవం శ్రుతేః శిక్షేతి తత్రాఽఽహ —
తదేతి ।
రూపిమధ్యే జీవాన్తర్భావకల్పనాయామితి యావత్ ।
విషయభేదేనోపక్రమావిరోధం చోదయచతి —
అథేతి ।
ఇత్థం వ్యవస్థాయాం జీవద్వారా విక్రియమాణస్య పరస్య రూపే మూర్తామూర్తే ఇత్యుక్తిరయుక్తా వాసనాకర్మాదేరపి తద్ద్వారా తత్సంబన్ధావిశేషాదితి దూషయతి —
తదేతి ।
విజ్ఞానాత్మద్వారా పరస్య విక్రియమాణత్వమఙ్గీకృత్యోక్తం తదేవ నాస్తీత్యాహ —
న చేతి ।
తథాభూతస్యాన్యథాభూతస్య చ విక్రియాయా దురుపపాదత్వాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ జీవస్య బ్రహ్మణో వస్త్వన్తరత్వమాత్యన్తికమనాత్యన్తికం వా నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న చేతి ।
న ద్వితీయో భేదాభేదనిరాసాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పరపక్షదూషణముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఎవమాదికల్పనా రాశిత్రయం జీవస్య కామాద్యాశ్రయత్వమిత్యాద్యాః ।
అక్షరబాహ్యత్వే ఫలితమాహ —
న హీతి ।
వేదార్థోపకారిత్వాభావే సిద్ధమర్థం కథయతి —
తస్మాదితి ।
తస్య హేత్యత్ర పరకీయప్రక్రియాం ప్రత్యాఖ్యాయ స్వమతే తచ్ఛబ్దార్థమాహ —
యోఽయమితి ।
ప్రకృతత్వాల్లిఙ్గాత్మగ్రహే జీవస్యాపి పాణిపేషవాక్యే తద్భావాత్తస్యైవాత్ర తచ్ఛబ్దేన గ్రహః స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ప్రకృతత్వేఽపి తస్య నిర్విశేషబ్రహ్మత్వేన జ్ఞాపయితుమిష్టత్వాన్న వాసనామయం సంసారరూపం తత్త్వతో యుక్తమితి పరిహరతి —
నైవమితి ।
ఇతశ్చ జీవస్య న వాసనారూపితా కిన్తు చిత్తస్యేత్యాహ —
యది హీతి ।
నిషేధ్యకోటిప్రవేశాదితి భావః ।
నాయం జీవస్యాఽఽదేశః కిన్తు బ్రహ్మణస్తటస్థస్యేతి శఙ్కయిత్వా దూషయతి —
నన్విత్యాదినా ।
షష్ఠావసానే విజ్ఞాతారమరే కేనేత్యాత్మానముపక్రమ్య స ఎష నేతి నేత్యాత్మశబ్దాత్తస్యైవాఽఽదేశోపసంహారాదిహాపి తస్యైవాఽఽదేశో న తటస్థస్యేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ ప్రత్యగర్థస్యైవాయమాదేశ ఇత్యాహ —
విజ్ఞాపయిష్యామీతి ।
తదేవ సమర్థయతే —
యదీతి ।
కథమేతావతా ప్రతిజ్ఞార్థవత్త్వం తదాహ —
యేనేతి ।
జ్ఞనఫలం కథయతి —
శాస్త్రేతి ।
అన్వయముఖేనోక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన సాధయతి —
అథేత్యాదినా ।
విపర్యయే గృహీతే బ్రహ్మకణ్డికావిరోధం దర్శయతి —
నాఽఽత్మానమితి ।
తచ్ఛబ్దేన జీవపరామర్శసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
నను లిఙ్గస్య చేదేతాని రూపాణి కిమిత్యుపన్యస్యన్తే పరమాత్మరూపస్యైవ వక్తవ్యత్వాదత ఆహ —
సత్యస్య చేతి ।
ఇన్ద్రగోపోపమానేన కౌసుమ్భస్య గతత్వాన్మహారజనం హరిద్రేతి వ్యాఖ్యాతమ్ ।
తత్ర లోకప్రసిద్ధిం దర్శయతి —
యేనేతి ।
ఊర్ణాదీత్యాదిపదం కమ్బలాదిగ్రహార్థమ్ ।
మనసి వాసనావైచిత్ర్యే కిఙ్కారణమితి తదాహ —
క్వచిదితి ।
చిత్తవృత్తిశబ్దేన సత్త్వాదిగుణపరిణామో వివక్షితః ।
పరిమితదృష్టాన్తోక్త్యా వాసనానామపి పరిమితత్వం దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సామ్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నైషామితి ।
తత్ర వాక్యశేషం సంవాదయతి —
తథా చేతి ।
వాసనానన్త్యాత్తదీయపరిమితిప్రదర్శనే పరిమితదృష్టాన్తపరిగ్రహస్యాతాత్పర్యే కుత్ర తాత్పర్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ప్రకారప్రదర్శనమేవాభినయతి —
ఎవమ్ప్రకారాణీతి ।
అన్త్యవాసనాదివిశిష్టసూత్రోపాస్తిం ఫలవతీం తత్ప్రకర్షాభిధానపూర్వకమిభదధాతి —
యత్త్విత్యాదినా ।
వ్యక్తిః సర్వస్య వస్తుజాతస్యేతి శేషః ।
తదీయమిత్యస్య వ్యక్తీకరణం హిరణ్యగర్భస్యేతి తదేవ స్ఫుటయతి —
యథేత్యాదినా ।
వృత్తమనూద్యానన్తరగ్రన్థమవతారయతి —
ఎవమిత్యాదినా ।
తస్యైవ బ్రహ్మణ ఇతి సంబన్ధః ।
కస్మాదనన్తరమిత్యుక్తే తద్దర్శయన్నన్తఃశబ్దం చాపేక్షితం పూరయన్వ్యాకరోతి —
సత్యస్యేతి ।
యథోక్తాదేశస్యాభావపర్యవసాయిత్వం మన్వానః శఙ్కతే —
నన్వితి ।
నిరవధికనిషేధాసిద్ధేస్తదవధిత్వేన సత్యస్య సత్యం బ్రహ్మ నిర్దేష్టుమిష్టమితి పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
బ్రహ్మణో విధిముఖేన నిర్దేశే సంభావ్యమానే కిమితి నిషేధముఖేన తన్నిర్దిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
యస్మిన్నితి ।
తద్విధిముఖేన నిర్దేష్టుమశక్యమితి శేషః ।
నామరూపాద్యభావేఽపి బ్రహ్మణి శబ్దప్రవృత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్ద్వారేణేతి ।
జాత్యాదీనాన్యతమస్య బ్రహ్మణ్యపి సంభవత్తద్ద్వారా తత్ర శబ్దప్రవృత్తిః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
ఉక్తమర్థం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
గౌరితి ।
తథా జాత్యాద్యభావాన్న బ్రహ్మణి శబ్దప్రవృత్తిరితి శేషః ।
కథం తర్హి క్వచిద్విధిముఖేన బ్రహ్మోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
అధ్యారోపితేతి ।
విజ్ఞానానన్దాదివాక్యేషు శబలే గృహీతశక్తిభిః శబ్దైర్లక్ష్యతే బ్రహ్మేత్యర్థః ।
నను లక్షణాముపేక్ష్య సాక్షాదేవ బ్రహ్మ కిమితి న వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
యదా పునరితి ।
నిర్దేష్టుం లక్షణాముపేక్ష్య సాక్షాదేవ వక్తుమితి యావత్ । తత్ర శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తానాం జాత్యాదీనామభావస్యోక్తత్వాదిత్యర్థః ।
విధిముఖేన నిర్దేశాసంభవే ఫలితమాహ —
తదేతి ।
ప్రాప్తో నిర్దేశో యస్య విశేషస్య తత్ప్రతిషేధముఖేనేతి యావత్ ।
ఎవం బ్రహ్మ నిర్దిదిక్షితం చేదేకేనైవ నఞాఽలం కృతం ద్వితీయేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇదఞ్చేతి ।
వీప్సాయా వ్యాప్తిః సర్వవిషయసంగ్రహస్తదర్థం నకారద్వయమిత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి —
యద్యదితి ।
విషయత్వేన ప్రాప్తం సర్వం న బ్రహ్మేత్యుక్తే సత్యవిషయః ప్రత్యగాత్మా బ్రహ్మేత్యేకత్వే శాస్త్రపర్యవసానాన్నైరాకాఙ్క్ష్యం శ్రోతుః సిధ్యతీత్యాహ —
తథా చేతి ।
ఇతిశబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వాత్ప్రకృతమూర్తామూర్తాదేరన్యత్వే బ్రహ్మణో నకారపర్యవసానం కిమితి నేష్యతే తత్రాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
ఆశఙ్కానివృత్త్యభావే దోషమాహ —
తథా చేతి ।
అనర్థకశ్చేతి చకారేణ సముచ్చితం దోషాన్తరమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
ఉక్తమర్థమన్వయముఖేన సమర్థయతే —
యదా త్వితి ।
సర్వోపాధినిరాసేన తత్ర తత్ర విషయవేదనేచ్ఛా యదా నివర్తితా తదా యథోక్తం ప్రత్యగ్బ్రహ్మాహమితి నిశ్చిత్యాఽఽకాఙ్క్షా సర్వతో వ్యావర్తతే । తేన నిర్దేశస్య సార్థకత్వం యదా చోక్తరీత్యా బ్రహ్మాఽఽత్మేత్యేవ ప్రజ్ఞాఽఽవస్థితా భవతి తదా ప్రతిజ్ఞావాక్యమపి పరిసమాప్తార్థం స్యాదితి యోజనా ।
వీప్సాపక్షముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆదేశస్య ప్రక్రమాననుగుణత్వమాశఙ్క్యానన్తరవాక్యేన పరిహరతి —
నన్విత్యాదినా ।
న హీతి ప్రతీకోపాదానమ్ । యస్మాదిత్యస్య హిశబ్దార్థస్య తస్మాదిత్యనేన సంబన్ధః । వ్యాప్తవ్యాః సంగ్రాహ్యా విషయీకర్తవ్యా యే ప్రకారాస్తే నకారద్వయస్య విషయాః సన్తో నిర్దిశ్యన్త ఇతి నేతి నేత్యస్మాదిత్యనేన భాగేనేతి యోజనా ।
ఇతిశబ్దాభ్యాం వ్యాప్తవ్యసర్వప్రకారసంగ్రహే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
గ్రామో గ్రామో రమణీయ ఇత్యుక్తే రాజ్యనివిష్టరమణీయసర్వగ్రామసంగ్రహవత్ప్రకృతేఽపీతిశబ్దాభ్యాం విషయభూతసర్వప్రకారసంగ్రహే నకారాభ్యాం తన్నిషేధసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యథోక్తాన్నిషేధరూపాన్నిర్దేశాదన్యనిర్దేశనం యస్మాద్బ్రహ్మణో న పరమస్తి తస్మాదిత్యుపసంహారః అథేత్యాదివాక్యం ప్రకృతోపసంహారత్వేన వ్యాచష్టే —
యదుక్తమిత్యాదినా ॥౬॥
సంబన్ధాభిధిత్సయా వృత్తం కీర్తయతి —
ఆత్మేత్యేవేతి ।
కిమిత్యాత్మతత్త్వమేవ జ్ఞాతవ్యం తత్రాఽఽహ —
తదేవేతి ।
ఇత్థం సూత్రితస్య విద్యావిషయస్య వాక్యస్య వ్యాఖ్యానమేవ విషయస్తత్ర విద్యా సాధనం సాధ్యా ముక్తిరితి సంబన్ధో ముక్తిశ్చ ఫలమిత్యేతే తదాత్మానమిత్యాదినా దర్శితే ఇత్యాహ —
ఇత్యుపన్యస్తస్యేతి ।
విద్యావిషయముక్తం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తమర్థాన్తరం స్మారయతి —
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
అన్యోఽసావిత్యాద్యారభ్యావిద్యాయా విషయశ్చ సంసార ఉపసంహృతస్త్రయమిత్యాదినేతి సంబన్ధః సంసారమేవ విశినష్టి —
చాతుర్వర్ణ్యేతి ।
చాతుర్వర్ణ్యం చాతురాశ్రమ్యమితి ప్రవిభాగాదినిమిత్తం యస్య పాఙ్క్తస్య కర్మణస్తస్య సాధ్యసాధనమిత్యేవమాత్మక ఇతి యావత్ ।
తస్యానాదిత్వం దర్శయతి —
బీజాఙ్కురవదితి ।
తమేవ త్రిధా సంక్షిపతి —
నామేతి ।
స చోత్కర్షాపకర్షాభ్యాం ద్విధా భిద్యతే తత్రాఽఽద్యముదాహరతి —
శాస్త్రీయ ఇతి ।
ఉత్కృష్టో హి సంసారస్త్ర్యన్నాత్మభావః శాస్త్రీయజ్ఞానకర్మలభ్య ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయం కథయతి —
అధోభావశ్చేతి ।
నికృష్టః సంసారః స్వాభావికజ్ఞానకర్మసాధ్య ఇత్యర్థః ।
కిమిత్యవిద్యావిషయో వ్యాఖ్యాతో న హి స పురుషస్యోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఎతస్మాదితి ।
ప్రత్యగాత్మైవ విషయస్తస్మిన్యా బ్రహ్మేతి విద్యా తస్యామితి యావత్ ।
తార్తీయమనూద్య చాతుర్థికమర్థం కథయతి —
చతుర్థే త్వితి ।
ఎవం వృత్తమనూద్యోత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
అస్యా ఇతి ।
కిమితి సంన్యాసో విధిత్స్యతే కర్మణైవ విద్యాలాభాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాయేతి ।
అవిద్యాయా విషయ ఎవ విషయో యస్యేతి విగ్రహః । తస్మాత్సంన్యాసో విధిత్సిత ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
నను ప్రకృతం కర్మావిద్యావిషయమపి కిమిత్యాత్మజ్ఞానం తాదర్థ్యేనానుష్ఠీయమానం నోపనయతి తత్రాఽఽహ —
అన్యేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీతి ।
పాఙ్క్తస్య కర్మణోఽన్యసాధనత్వమేవ కథమధిగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మనుష్యేతి ।
సోఽయం మనుష్యలోకః పుత్రేణైవ జయ్యః కర్మణా పితృలోకో విద్యయా దేవలోక ఇతి విశేషితత్వమ్ । శ్రుతత్వమేవ విశేషితత్వోక్తిద్వారా స్ఫుటీకృతమితి చకారేణ ద్యోత్యతే ।
నను బ్రహ్మవిద్యా స్వఫలే విహితం కర్మాపేక్షతే శ్రౌతసాధనత్వాద్దర్శాదివత్తథా చ సముచ్చయాన్న కర్మసంన్యాససిద్ధిరత ఆహ —
న చేతి ।
కర్మణాం కామ్యత్వేఽపి బ్రహ్మవిదస్తాని కిం న స్యురిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మవిదశ్చేతి ।
ఇతశ్చ తస్య పుత్రాదిసాధనానుపపత్తిరిత్యాహ —
యేషామితి ।
సముచ్చయపక్షమనుభాష్య శ్రుతివిరోధేన దూషయతి —
కేచిత్త్వితి ।
శ్రుతివిరోధమేవ స్ఫోరయతి —
పుత్రాదీతి ।
అవిద్వద్విషయత్వం శ్రుతం తత్ప్రకారేణ తేషాముపదేశాదితి శేషః । కిం ప్రజయా కరిష్యామ ఇత్యత ఆరభ్య యేషాం నోఽయమాత్మాఽయం లోక ఇతి చ విద్యావిషయే శ్రుతిరితి యోజనా । ఎష విభాగః శ్రుత్యా కృతస్తైః సముచ్చయవాదిభిర్న శ్రుత ఇతి సంబన్ధః ।
న కేవలం శ్రుతివిరోధాదేవ సముచ్చయాసిద్ధిః కిన్తు యుక్తివిరోధాచ్చేత్యాహ —
సర్వేతి ।
ద్వితీయశ్చకారోఽవధారణార్థో నఞా సంబధ్యతే ।
స్మృతివిరోధాచ్చ సముచ్చయాసిద్ధిరిత్యాహ —
వ్యాసేతి ।
తత్ర ప్రథమం పూర్వోక్తం యుక్తివిరోధం స్ఫుటయతి —
కర్మేతి ।
ప్రతికూలవర్తనం నివర్త్యనివర్తకభావః ।
సంప్రతి స్మృతివిరోధం స్ఫోరయతి —
యదిదమితి ।
ప్రసిద్ధం వేదవచనం కురు కర్మేత్యజ్ఞం ప్రతి యదిదముపలభ్యతే వివేకినం ప్రతి చ త్యజేతి తత్ర కాం గతిమిత్యాదిః శిష్యస్య వ్యాసం ప్రతి ప్రశ్నస్తస్య బీజమాహ —
ఎతావితి ।
విద్యాకర్మాఖ్యావుపాయౌ పరస్పరవిరుద్ధత్వే వర్తేతే సాభిమానత్వనిరభిమానత్వాదిపురస్కారేణ ప్రాతికూల్యాత్సముచ్చయానుపపత్తేర్యథోక్తస్య ప్రశ్నస్య సావకాశత్వమిత్యర్థః । ఇత్యేవం పృష్ఠస్య భగవతో వ్యాసస్యేతి శేషః । విరోధో జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయస్యేతి వక్తవ్యమ్ ।
సముచ్చయానుపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి బ్రహ్మవిద్యా పురుషార్థసాధనమితి తత్రాఽఽహ —
సర్వవిరోధాదితి ।
సర్వస్య క్రియాకారకఫలభేదాత్మకస్య ద్వైతేన్ద్రజాలస్య బ్రహ్మవిద్యయా విరోధాదితి యావత్ ।
ఎకాకినీ బ్రహ్మవిద్యా ముక్తిహేతురితి స్థితే ఫలితమాహ —
ఇతి పారివ్రాజ్యమితి ।
న కేవలం సంన్యాసస్య శ్రవణాదిపౌష్కల్యదృష్టద్వారేణ విద్యాపరిపారాకాఙ్గత్వం శ్రుత్యాదివశాదవగమ్యతే కిన్తు లిఙ్గాదపీత్యాహ —
ఎతావదేవేతి ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
షష్ఠసమాప్తవితి ।
ఎతచ్చోభయతః సంబధ్యతే । యది కర్మసహితం జ్ఞానం ముక్తిహేతుస్తదా కిమితి కర్మణః సతో యాజ్ఞవల్క్యస్య పారివ్రాజ్యముచ్యతే తస్మాత్తత్త్యాగస్తదఙ్గత్వేన విధిత్సత ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
మైత్రేయ్యై చేతి ।
న హి మైత్రేయీ భర్తరి త్యక్తకర్మణి స్వయం కర్మాధికర్తుమర్హతి పతిద్వారమన్తరేణ భార్యాయాస్తదనధికారాత్ । యథా చ తస్యై కర్మశూన్యాయై ముక్తేః సాధనత్వేన విద్యోపదేశాత్కర్మత్యాగస్తదఙ్గత్వేన ధ్వనిత ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
విత్తేతి ।
కిమహం తేన కుర్యామితి విత్తం నిన్ద్యతే । అతశ్చ తత్సాధ్యం కర్మ జ్ఞానసహాయత్వేన ముక్తౌ నోపకరోతీత్యర్థః ।
తదేవ వివృణోతి —
యది హీతి ।
తన్నిన్దావచనమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన విత్తముచ్యతే ।
త్వత్పక్షే వా కథం నిన్దావచనమితి తత్రాఽఽహ —
యది త్వితి ।
కిఞ్చ బ్రాహ్మణోఽహం క్షత్రియోఽహమిత్యాద్యభిమానస్య కర్మానుష్ఠాననిమిత్తస్య నిన్దయా సర్వమిదమాత్మైవేతి ప్రత్యయే శ్రుతేస్తాత్పర్యదర్శనాద్విద్యాలిఙ్గత్వేన సంన్యాసో విధిత్సత ఇత్యాహ —
కర్మాధికారేతి ।
నను జాగ్రతి విధౌ కర్మానుష్ఠానమశక్యమపహారయితుమత ఆహ —
న హీతి ।
నను వర్ణాశ్రమాభిమానవతః సంన్యాసోఽపీష్యతే స కథం తదభావే తత్రాఽఽహ —
యస్యైవేతి ।
అర్థప్రాప్తశ్చేత్యవధారణార్థశ్చకారః । ప్రయోజకజ్ఞానవతో వైధసంన్యాసాభ్యుపగమాదవిరోధ ఇతి భావః ।
ఆత్మజ్ఞానాఙ్గత్వం సంన్యాసస్య శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధం చేత్కిమర్థమియమాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
విధ్యపేక్షితార్థవాదసిద్ధ్యర్థమాఖ్యాయికేతి భావః ।
భార్యామామన్త్ర్య కిం కృతవానితి తదాహ —
ఉద్యాసన్నితి ।
వైశబ్దోఽవధారణార్థః । ఆశ్రమాన్తరం యాస్యన్నేవాహమస్మీతి సంబన్ధః ।
యథోక్తేచ్ఛానన్తరం భార్యాయాః కర్తవ్యం దర్శయతి —
అత ఇతి ।
సతి భార్యాదౌ సంన్యాసస్య తదనుజ్ఞాపూర్వకత్వనియమాదితి భావః ।
కర్తవ్యాన్తరం కథయతి —
కిఞ్చేతి ।
ఆవయోర్విచ్ఛేదః స్వాభావికోఽస్తి కిం తత్ర కర్తవ్యామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పతిద్వారేణేతి ।
త్వయి ప్రవ్రజితే స్వయమేవాఽఽవయోర్విచ్ఛేదో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్రవ్యేతి ।
విత్తే తు న స్త్రీస్వాతన్త్ర్యమితి భావః ॥౧॥
మైత్రేయీ మోక్షమేవాపేక్షమాణా భర్తారం ప్రత్యానుకూల్యమాత్మనో దర్శయతి —
సైవమితి ।
కర్మసాధ్యస్య గృహప్రాసాదాదివన్నిత్యత్వానుపపత్తిరాక్షేపనిదానమ్ ।
కథంశబ్దస్య ప్రశ్నార్థపక్షే వాక్యం యోజయతి —
తేనేతి ।
కథం తేనేత్యత్ర కథంశబ్దస్య కిమహం తేనేత్యత్రత్యం కింశబ్దముపాదాయ వాక్యం యోజనీయమ్ । విత్తసాధ్యస్య కర్మణోఽమృతత్వసాధనత్వమాత్రాసిద్ధౌ తత్ప్రకారప్రశ్నస్య నిరవకాశత్వాదిత్యర్థః ।
మునిరపి భార్యాహృదయాభిజ్ఞః సన్తుష్టః సన్నాపేక్షం ప్రశ్నం చ ప్రతివదతీత్యాహ —
ప్రత్యువాచేతి ।
విత్తేన మమామృతత్వాభావే తదకిఞ్చిత్కరమవసేయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిం తర్హీతి ॥౨॥
విత్తస్యామృతత్వసాధనాభావమధిగమ్య తస్మిన్నాస్థాం త్యక్త్వా ముక్తిసాధనమేవాఽఽత్మజ్ఞానమాత్మార్థం దాతుం పతిం నియుఞ్జానా బ్రూతే —
సా హీతి ॥౩॥
భార్యాపేక్షితం మోక్షోపాయం వివక్షుస్తామాదౌ స్తౌతి —
స హేత్యాదినా ।
విత్తేన సాధ్యం కర్మ తస్మిన్నమృతత్వసాధనే శఙ్కితే కిమహం తేన కుర్యామితి భార్యాయాఽపి ప్రత్యాఖ్యాతే సతీతి యావత్ । స్వాభిప్రాయో న కర్మ ముక్తిహేతురితి తస్య భార్యాద్వారాఽపి సంపత్తౌ సత్యామిత్యర్థః ॥౪॥
అమృతత్వసాధనమాత్మజ్ఞానం వివక్షితం చేదాత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య ఇత్యాది వక్తవ్యం కిమితి న వా అరే పత్యురిత్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాయేతి ।
ఉవాచ జాయాదీనాత్మార్థత్వేన ప్రియత్వమాత్మనశ్చానౌపాధికప్రియత్వేన పరమానన్దత్వమితి శేషః ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
న వా ఇతి ।
కిం తన్నిపాతేన స్మార్యతే తదాహ —
ప్రసిద్ధమితి ।
యథోక్తే క్రమే నియామకమాహ —
పూర్వం పూర్వమితి ।
యద్యదాసన్నం ప్రీతిసాధనం తత్తదనతిక్రమ్య తస్మిన్విషయే పూర్వం పూర్వం వచనమితి యోజనా ।
తత్ర హేతుమాహ —
తత్రేతి ।
న వా అరే సర్వస్యేత్యయుక్తం పత్యాదీనాముక్తత్వాదంశేన పునరుక్తిప్రసంగాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వగ్రహణమితి ।
ఉక్తవదనుక్తానామపి గ్రహణం కర్తవ్యం న చ సర్వే విశేషతో గ్రహీతుం శక్యన్తే తేన సామాన్యార్థం సర్వపదమిత్యర్థః ।
సర్వపర్యాయేషు సిద్ధమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
నను తృతీయే ప్రియత్వమాత్మన ఆఖ్యాతం తదేవాత్రాపి కథ్యతే చేత్పునరుక్తిః స్యాత్తత్రాఽఽహ —
తదేతదితి ।
అథోపన్యాసవివరణాభ్యాం ప్రీతిరాత్మన్యేవేత్యయుక్తం పుత్రాదావపి తద్దర్శనాదత ఆహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మనో నిరతిశయప్రీత్యాస్పదత్వేన పరమానన్దత్వమభిధాయోత్తరవాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
తస్మాదిత్యాదినా ।
కథం పునరిదం దర్శనముత్పద్యతే తత్రాఽఽహ —
శ్రోతవ్య ఇతి ।
శ్రవణాదీనామన్యతమేనాఽఽత్మజ్ఞానలాభాత్కిమితి సర్వేషామధ్యయనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవం హీతి ।
విధ్యనుసారిత్వమేవంశబ్దార్థః ।
శ్రుతత్వావిశేషాద్వికల్పహేత్వభావాచ్చ సర్వైరేవాఽఽత్మజ్ఞానం జాయతే చేత్తేషాం సమప్రధానత్వమాగ్నేయాదివదాపతేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదేతి ।
శ్రవణస్య ప్రమాణవిచారత్వేన ప్రధానత్వాదఙ్గిత్వం మనననిదిధ్యాసనయోస్తు తత్కార్యప్రతిబన్ధప్రధ్వంసిత్వాదఙ్గత్వమిత్యఙ్గాఙ్గిభావేన యదా శ్రవణాదీన్యసకృదనుష్ఠానేన సముచ్చితాని తదా సామగ్రీపౌష్కల్యాత్తత్త్వజ్ఞానం ఫలశిరస్కం సిధ్యతి । మననాద్యభావే శ్రవణమాత్రేణ నైవ తదుత్పద్యతే । మననాదినా ప్రతిబన్ధాప్రధ్వంసే వాక్యస్య ఫలవజ్జ్ఞానజనకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
పరామర్శవాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
యదేత్యాదినా ।
కర్మనిమిత్తం బ్రహ్మక్షత్రాది తదేవ వర్ణాశ్రమావస్థాదిరూపమాత్మన్యవిద్యయాఽధ్యారోపితస్య ప్రత్యయో మిథ్యాజ్ఞానం తస్య విషయతయా స్థితం క్రియాద్యాత్మకం తదుపమర్దనార్థమాహేతి సంబన్ధః ।
అవిద్యాధ్యారోపితప్రత్యయవిషయమిత్యేతదేవ వ్యాకరోతి —
అవిద్యేతి ।
అవిద్యాజనితప్రత్యయవిషయత్వే దృష్టాన్తమాహ —
రజ్జ్వామితి ॥౫॥
ఆత్మని విదితే సర్వం విదితమివ్యుక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
దృష్టివిరోధం నిరాచష్టే —
నైష దోష ఇతి ।
ఆత్మని జ్ఞాతే జ్ఞాతమేవ సర్వం తతోఽర్థాన్తరస్యాభావాదిత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి —
యదీత్యాదినా ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యముదాహృత్య వ్యాచష్టే —
కథమిత్యదినా ।
పురుషం విశేషతో జ్ఞాతుం ప్రశ్నముపన్యస్య ప్రతీకం గృహీత్వా వ్యాకరోతి —
కమిత్యాదినా ।
పరాకరణే పురుషస్యాపరాధిత్వం దర్శయతి —
అనాత్మేతి ।
పరమాత్మాతిరేకేణ దృశ్యమానామపి బ్రాహ్మణజాతిం స్వస్వరూపేణ పశ్యన్కథమపరాధీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమాత్మేతి ।
ఇదం బ్రహ్మేత్యుత్తరవాక్యానువాదస్తస్య వ్యాఖ్యానం యాన్యనుక్రాన్తానీత్యాది ।
ఆత్మైవ సర్వమిత్యేతత్ప్రతిపాదయతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
స్థితికాలే తిష్ఠతి తస్మాదాత్మేవ సర్వం తద్వ్యతిరేకేణాగ్రహణాదితి యోజనా ॥౬॥
స్థిత్యవస్థాయాం సర్వస్యాఽఽత్మమాత్రత్వం జ్ఞాతుమశక్యం జ్ఞాపకాభావాదిత్యాక్షిపతి —
కథం పునరితి ।
ఘటః స్ఫురతీత్యాదిప్రత్యయమాశ్రిత్య పరిహరతి —
చిన్మాత్రేతి ।
స యథా దున్దుభేరిత్యాది వాక్యమవతారయతి —
తత్రేతి ।
సర్వత్ర చిదతిరేకేణాసత్త్వం సప్తమ్యర్థః ।
దృష్టాన్తే వివక్షితం సంక్షిపతి —
యత్స్వరూపేతి ।
దున్దుభిదృష్టాన్తమాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
స యథేత్యాదినా ।
శబ్దవిశేషానేవ విశదయతి —
దున్దుభీతి ।
కథం తర్హి దున్దుభిశబ్దవిశేషాణాం గ్రహణం తదాహ —
దున్దుభేస్త్వితి ।
దున్దుభిశబ్దసామాన్యస్యేతి యావత్ ।
ఉక్తేఽర్థే దున్దుభ్యాఘాతస్యేత్యాదివాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
దున్దుభ్యాఘాతస్యేతి ।
వాశబ్దార్థమాహ —
తద్గతా విశేషా ఇతి ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
న త్వతి ।
వివక్షితం దార్ష్టాన్తికమాచష్టే —
తథేతి ।
తత్రైవ వస్తువిశేషగ్రహణసంభావనామభిప్రేత్య స్వప్నజాగరితయోరిత్యుక్తమ్ ॥౭॥
తథా దున్దుభిదృష్టాన్తవదితి యావత్ । శఙ్ఖస్య తు గ్రహణేనేత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః । దున్దుభేస్తు గ్రహణేనేత్యాదివాక్యం దృష్టాన్తయతి —
పూర్వవదితి ॥౮॥
తథేతి దృష్టాన్తద్వయపరామర్శః ।
ఎకేనైవ దృష్టాన్తేన వివక్షితార్థసిద్ధౌ కిమిత్యనేకదృష్టోన్తోపాదానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనేకేతి ।
ఇహేతి జగదుచ్యతే శ్రుతిర్వా ।
సామాన్యబహుత్వమేవ స్ఫుటయతి —
అనేక ఇతి ।
తేషాం స్వస్వసామాన్యేఽన్తర్భావేఽపి కుతో బ్రహ్మణి పర్యవసానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేషామితి ।
కథమిత్యస్మాత్పూర్వం తథేత్యధ్యాహారః । ఇతి మన్యతే శ్రుతిరితి శేషః ।
విమతం నాఽఽత్మాతిరేకి తదతిరేకేణాగృహ్యమాణత్వాద్యద్యదతిరేకేణాగృహ్యమాణం తత్తదతిరేకి న భవతి యథా దున్దుభ్యాదిశబ్దాస్తత్సామాన్యాతిరేకేణాగృహ్యమాణాస్తదతిరేకేణ న సన్తీత్యనుమానం వివక్షన్నాహ —
దున్దుభీతి ।
శబ్దత్వేఽన్తర్భావస్తథా ప్రజ్ఞానఘనే సర్వం జగదన్తర్భవతీతి శేషః ।
దృష్టాన్తత్రయమవష్టభ్య నిష్టఙ్కితమర్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ॥౯॥
స యథాఽఽద్రైధాగ్నేరిత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
ఎవమిత్యాదినా ।
స్థితికాలవదిత్యేవంశబ్దార్థః తత్ర వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
ఇత్యేతదితి ।
మహతోఽనవచ్ఛిన్నస్య భూతస్య పరమార్థస్యేతి యావత్ ।
నిఃశ్వసితమివేత్యుక్తం వ్యనక్తి —
యథేతి ।
అరే మైత్రేయి తతో జాతమితి శేషః ।
తదేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం విశదయతి —
కిం తదిత్యాదినా ।
ఇతిహాస ఇతి బ్రాహ్మణమేవేతి సంబన్ధః । సంవాదాదిరిత్యాదిపదేన ప్రాణసంవాదాదిగ్రహణమ్ । అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీదిత్యాదీత్యత్రాఽఽదిశబ్దేనాసదేవేదమగ్ర ఆసీదితి గృహ్యతే । దేవజనవిద్యా నృత్యగీతాదిశాస్త్రమ్ । వేదః సోఽయం వేదాద్బహిర్న భవతీత్యర్థః । ఇత్యాద్యా విద్యేతి సంబన్ధః । ఆదిశబ్దః శిల్పశాస్త్రసంగ్రహార్థః । ప్రియమిత్యేనదుపాసీతేత్యాద్యా ఇత్యత్రాఽఽదిశబ్దః సత్యస్య సత్యమిత్యుపనిషత్సంగ్రహార్థః । తదేతే శ్లోకా ఇత్యాదయ ఇత్యత్రాఽఽదిశబ్దేన తదప్యేష శ్లోకో భవతి । అసన్నేవ స భవతీత్యాది గృహ్యతే । ఇత్యాదీనీత్యాదిపదమథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తే బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యాది గ్రహీతుమ్ ।
అర్థవాదేషు వ్యాఖ్యానపదప్రవృత్తౌ హేత్వభావం శఙ్కిత్వా పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
ఇతిహాసాదిశబ్దవ్యాఖ్యానముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
బ్రాహ్మణమితిహాసాదిపదవేదనీయమితి శేషః ।
ఋగాదిశబ్దానామితిహాసాదిశబ్దానాం చ ప్రసిద్ధార్థత్యాగే కో హేతురిత్యాశఙ్క్య నిఃశ్వసితశ్రుతిరితిహాసాదిశబ్దానాం ప్రసిద్ధార్థత్యాగే హేతుః పరిశేషస్త్వన్యత్రేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఎవం మన్త్రేతి ।
నను ప్రథమే కాణ్డే వేదస్య నిత్యత్వేన ప్రామాణ్యం స్థాపితం తదనిత్యత్వే తద్ధానిరిత్యత ఆహ —
నియతేతి ।
నియతేత్యాదౌ వేదో విశేష్యతే । కల్పాన్తేఽన్తర్హితాన్వేదానిత్యాదివాక్యాన్నియతరచనావత్త్వం వేదస్య గమ్యతే । ‘అనాదినిధనా’ఇత్యాదేశ్చ సదాతనత్వం తస్య నిశ్చీయతే । న చ కృతకత్వాదప్రామాణ్యం ప్రత్యక్షాదౌ వ్యభిచారాత్ । న చ పౌరుషేయత్వాదనపేక్షత్వహేత్వభావాదప్రామాణ్యమ్ । బుద్ధిపూర్వప్రణీతత్వాభావేన తత్సిద్ధేః । న చోన్మత్తవాక్యసాదృశ్యమబాధితార్థత్వాదితి భావః ।
సిద్ధే వేదస్య ప్రామాణ్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
నామప్రపఞ్చసృష్టిరేవాత్రోపదిష్టా న రూపప్రపఞ్చసృష్టిః సా చోపదేష్టవ్యా సృష్టిపరిపూర్తేరన్యథాఽనుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నామేతి ।
యద్యపి నామతన్త్రా రూపసృష్టిరితి నామసృష్టివచనేన రూపసృష్టిరర్థాదుక్తా తథాఽపి సర్వసంసారసృష్టిర్నోక్తా నామరూపయోరేవ సంసారత్వే ప్రాక్తత్సృష్టేః సంసారో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నామరూపయోరితి ।
సర్వావస్థయోర్వ్యక్తావ్యక్తావస్థయోరితి యావత్ ।
నామప్రపఞ్చస్యైవాత్ర సర్గోక్తిముపపాదితాముపసంహరతి —
ఇతీతి ।
అతఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
తద్వచనేనేతి ।
నిఃశ్వసితశ్రుతిం విధాన్తరేణావతారయతి —
అథవేత్యాదినా ।
మిథ్యాత్వేఽపి ప్రతిబిమ్బవత్ప్రామాణ్యసంభవాదున్మత్తాదివాక్యానాం చ మిథ్యాజ్ఞానాధీనప్రయత్నజన్యత్వేనామానత్వాద్వేదస్య తదభావాద్విషయావ్యభిచారాచ్చ నాప్రామాణ్యమిత్యాహ —
తదాశఙ్కేతి ।
అన్యో గ్రన్థో బుద్ధాదిప్రణీతః ‘స్వర్గకామశ్చైత్యం వన్దేతే’త్యాదిః ॥౧౦॥
స యథా సర్వాసామపామిత్యాదిసమనన్తరగ్రన్థముత్థాపయతి —
కిఞ్చాన్యదితి ।
తదేవ వ్యాకరోతి —
న కేవలమితి ।
ప్రలయకాలే చ ప్రజ్ఞానవ్యతిరేకేణాభావాజ్జగతో బ్రహ్మత్వమితి సంబన్ధః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతే —
జలేతి ।
తథాఽపి ప్రజ్ఞానమేవైకమేవ స్యాన్న బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
సత్యజ్ఞానాదివాక్యాద్బ్రహ్మణస్తన్మాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
యథోక్తం బ్రహ్మ చేత్ప్రతిపత్తవ్యం కిమితి తర్హి స యథేత్యాది వాక్యమిత్యాశఙ్క్య తచ్ఛేషత్వేన ప్రలయం దర్శయితుం దృష్టాన్తవచనమేతదిత్యాహ —
అత ఆహేతి ।
ప్రలీయతేఽస్మిన్నితి ప్రలయ ఎకశ్చాసౌ ప్రలయశ్చేత్యేకప్రలయః తడాగాదిగతానామపాం కుతః సముద్రే లయో న హి తాసాం తేన సంగతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిభాగేతి ।
అత్ర హి సముద్రశబ్దేన జలసామాన్యముచ్యతే । తద్వ్యతిరేకేణ చ జలవిశేషాణామభావో వివక్షితస్తేషాం తత్సంస్థానమాత్రత్వాదతశ్చాఽఽసామస్మిన్నవిభాగస్య ప్రాప్తిరితి సముద్రేఽవిభాగప్రాప్తిరిత్యర్థః । పిచ్ఛిలాదీనామిత్యాదిశబ్దేనానుక్తస్పర్శంవిశేషాః సర్వే గృహ్యన్తే ।
విషయాణామిన్ద్రియకార్యత్వాభావాత్కుతః స్పర్శానాం త్వచి విలయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
త్వగితీతి ।
స్పర్శవిశేషాణాం స్పర్శసామాన్యేఽన్తర్భావం ప్రపఞ్చయతి —
తస్మిన్నితి ।
తథాఽపి సమస్తస్య జగతో బ్రహ్మవ్యతిరేకేణాభావాద్బ్రహ్మత్వమిత్యేతత్కథం ప్రతిజ్ఞాతమిత్యాశఙ్క్య పరమ్పరయా బ్రహ్మణి సర్వప్రవిలయం దర్శయితుం క్రమమనుక్రామతి —
తథేతి ।
మనసి సతి విషయవిషయిభావస్య దర్శనాదసతి చాదర్శనాన్మనఃస్పన్దితమాత్రం విషయజాతమితి తస్య తద్విషయమాత్రే ప్రవిష్టస్య తదతిరేకేణాసత్త్వమిత్యర్థః ।
సంకల్పవికల్పాత్మకమనఃస్పన్దితద్వైతస్య సంకల్పాత్మకే మనస్యన్తర్భావాత్తస్య చ సంకల్పస్యాధ్యవసాయపారతన్త్ర్యదర్శనాదధ్యవసాయాత్మికాయాం చ బుద్ధౌ తద్విషయస్య పూర్వవదనుప్రవేశాన్మనోవిషయసామాన్యస్య బుద్ధివిషయసామాన్యే ప్రవిష్టస్య తద్వ్యతిరేకేణాసత్త్వమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
సర్వం జగదుక్తేన న్యాయేన బుద్ధిమాత్రం భూత్వా తద్యచ్ఛేచ్ఛాన్త ఆత్మనీతి శ్రుత్యా బ్రహ్మణి పర్యవస్యతీత్యాహ —
విజ్ఞానమాత్రమితి ।
నను జగదిదం విలీయమానం శక్తిశేషమేవ విలీయతే । తత్త్వజ్ఞానాదృతే తస్య నిఃశేషనాశానాశ్రయణాత్ । తథా చ కుతో బ్రహ్మైకరసస్య ప్రతిపత్తిరత ఆహ —
ఎవమితి ।
శక్తిశేషలయేఽపి తస్యా దుర్నిరూపత్వాద్వస్త్వేకరసస్య ధీరవిరుద్ధేతి భావః ।
ఎకాయనప్రక్రియాతాత్పర్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఘ్రాణవిషయసామాన్యమిత్యాదావేకాయనమితి సర్వత్ర సంబన్ధః ।
కథం పునరత్ర ప్రతిపర్యాయం బ్రహ్మణి పర్యవసానం తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
యథా సర్వేషు పర్యాయేషు బ్రహ్మణి పర్యవసానం తథోచ్యత ఇతి యావత్ । పూర్వవదితి త్వగ్విషయసామాన్యవదిత్యర్థః । సంకల్పే లయ ఇతి శేషః । విజ్ఞానమాత్ర ఇత్యత్రాపి తథైవ ।
ఎవం సర్వేషాం కర్మణామిత్యాదేరర్థమాహ —
తథా కర్మేన్ద్రియాణామితి ।
క్రియాసామాన్యానాం సూత్రాత్మసంస్థానభేదత్వమభ్యుపేత్యాఽఽహ —
తాని చేతి ।
క్రియాజ్ఞానశక్త్యోశ్చిదుపాధిభూతయోశ్చిదభేదాభేదమభిప్రేత్య ప్రాణశ్చేత్యాది భాష్యమ్ । తత్ర తయోరన్యోన్యాభేదే మానమాహ —
యో వా ఇతి ।
శ్రుతిముఖాత్కరణలయో న ప్రతిభాతి స్వయం చ వ్యాఖ్యాయతే తత్ర కో హేతురితి పృచ్ఛతి —
నన్వితి ।
శ్రుత్యా కరణలయస్యానుక్తత్వమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
పృష్టమభిప్రాయం ప్రకటయతి —
కిన్త్వితి ।
కరణస్య విషయసాజాత్యం వివృణోతి —
విషయస్యైవేతి ।
కిమత్ర ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యానుమానమతి సూచయతి —
ప్రదీపవదితి ।
చక్షుషస్తేజసం రూపాదిషు మధ్యే రూపస్యైవ వ్యఞ్జకద్రవ్యత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యాదీన్యనుమానాని శాస్త్రప్రకాశికాయామధిగన్తవ్యాని ।
కరణానాం విషయసాజాత్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పృథగ్విషయప్రలయాదితి శేషః । ఎకాయనప్రక్రియాసమాప్తావితిశబ్దః ॥౧౧॥
స యథా సైన్ధవఖిల్య ఇత్యాదేః సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
పూర్వః సన్దర్భస్తత్రేత్యుచ్యతే ।
ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థే పూర్వోక్తం హేతుమనూద్య సాధ్యసిద్ధిం ఫలం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
ఉక్తహేతోర్యథోక్తం బ్రహ్మైవ సర్వమిదం జగదితి యత్ప్రతిజ్ఞాతమిదం సర్వం యదయమాత్మేతి తత్పూర్వోక్తదృష్టాన్తప్రబన్ధరూపతర్కవశాత్సాధితమితి యోజనా ।
ఉత్తరవాక్యస్య విషయపరిశేషార్థముక్తప్రలయే పౌరాణికసమ్మతిమాహ —
స్వాభావిక ఇతి ।
కార్యాణాం ప్రకృతావాశ్రితత్వం స్వాభావికత్వమ్ ।
ప్రలయాన్తరేఽపి తేషాం సమ్మతిం సంగిరతే —
యస్త్వితి ।
ద్వితీయప్రలయమధికృత్యానన్తరగ్రన్థమవతారయతి —
అవిద్యేతి ।
తత్రేత్యాత్యన్తికప్రలయోక్తిః ।
ఉదకం విలీయమానమిత్యయుక్తం కాఠిన్యవిలయేఽపి తల్లయాదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్తదితి ।
న హేతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
నైవేతి ।
అన్వయప్రదర్శనార్థం నైవేతి పునరుక్తమ్ । మహద్భూతమేకద్వైతమిత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః । అస్యార్థస్య సర్వోపనిషత్ప్రసిద్ధత్వప్రదర్శనార్థో వైశబ్దః ।
ఇదం మహద్భూతమిత్యత్రేదంశబ్దార్థం విశదయతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
తదిదం పరమాత్మాఖ్యం మహద్భూతమితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
ఖిల్యాభావాపత్తికార్యం కథయతి —
మర్త్యేత్యాదినా ।
కోఽసౌ ఖిల్యభావోఽభిప్రేతస్తత్రాఽఽహ —
నామరూపేతి ।
కార్యకారణసంఘాతే తాదాత్మ్యాభిమానద్వారా జాత్యాద్యభిమానోఽత్ర ఖిల్యభావ ఇత్యర్థః । ఇతిశబ్దేనాభిమతో లక్ష్యతే ।
యథోక్తే ఖిల్యభావే సతి కుతో భూతస్య మహత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఖిల్యభావ ఇతి ।
ఖిల్యభావః స్వశబ్దార్థః । పరస్య పరిశుద్ధత్వార్థమజరాదివిశేషణాని ।
కేన రూపేణైకరస్యం తదాహ —
ప్రజ్ఞానేతి ।
తస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వమాహ —
అనన్త ఇతి ।
తస్య సాపేక్షత్వం వారయతి —
అపార ఇతి ।
ప్రతిభాసమానే భేదే కథం యథోక్తం తత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
భవతు యథోక్తే తత్త్వే ఖిల్యభావస్య ప్రవేశస్తథాఽపి కిం స్యాదిత్యత ఆహ —
తస్మిన్నితి ।
మహత్త్వం సాధయతి —
సర్వేతి ।
భూతత్వముపపాదయతి —
త్రిష్వపీతి ।
మహదిత్యుక్తే పారమార్థికం చేతి విశేషణం కిమర్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
లౌకికమితి ।
జాగ్రత్కాలీనం పరిదృశ్యమానం హిమవదాది మహద్యద్యపి భవతి తథాఽపి స్వప్నమాయాదిసమత్వాన్న తత్పరమార్థవస్తు । న హి దృశ్యం జడమిన్ద్రజాలాదేర్విశిష్యతేఽతో లౌకికాన్మహతో బ్రహ్మ వ్యావర్తయితుం విశేషణమిత్యర్థః । ఆపేక్షికం స్యాదానన్త్యమితి శేషః ।
అవధారణరూపమర్థమేవ స్ఫోరయతి —
నాన్యదితి ।
ఎతేభ్యో భూతేభ్యః సముత్థాయేత్యాదిసమనన్తరవాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —
యదీదమితి ।
వస్తుతః శుద్ధత్వే కిం సిధ్యతి తదాహ —
సంసారేతి ।
తర్హి తస్మిన్నిమిత్తాభావాన్న తస్య ఖిల్యత్వమితి మత్వాఽఽహ —
కింనిమిత్త ఇతి ।
ఖిల్యభావమేవ విశినష్టి —
జాత ఇతి ।
అనేకః సంసారరూపో ధర్మోఽశనాయాపిపాసాదిస్తేనోపద్రుతో దూషిత ఇతి యావత్ ।
ఖిల్యభావే నిమిత్తం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థం వ్యాకరోతి —
యానీతి ।
స్వచ్ఛస్య పరమాత్మనః కార్యకారణవిషయాకరపరిణతానీతి సంబన్ధః ।
తాని వ్యవహారసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి —
నామరూపాత్మకానీతి ।
తేషామతిదుర్బలత్వం సూచయతి —
సలిలేతి ।
స్వచ్ఛత్వే దృష్టాన్తమాహ —
సలిలోపమస్యేతి ।
తేషాం ప్రత్యక్షత్వేఽపి ప్రకృతత్వాభావే కథమేతచ్ఛబ్దేన పరామర్శః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేషామితి ।
ఉక్తమేకాయనప్రక్రియాయామితి శేషః బ్రహ్మణి ప్రజ్ఞానఘనే భూతానాం ప్రలయే దృష్టాన్తమాహ —
నదీతి ।
హేతౌ పఞ్చమీతి దర్శయతి —
హేతుభూతేభ్య ఇతి ।
పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే షష్ఠ్యన్తసత్యశబ్దవాచ్యతయా తేషాం ప్రకృతత్వమాహ —
సత్యేతి ।
యథా సైన్ధవః సన్ఖిల్యః సిన్ధోస్తేజః సంబన్ధమపేక్ష్యోద్గచ్ఛతి తథా భూతేభ్యః ఖిల్యభావో భవతీత్యాహ —
సైన్ధవేతి ।
సముత్థానమేవ వివృణోతి —
యథేత్యాదినా ।
తాన్యేవేత్యాది వ్యచష్టే —
యేభ్య ఇతి ।
ఖిల్యహేతుభూతాని తత్ర హేతుత్వోపేతానీతి యావత్ ।
బ్రహ్మవిద్యోత్పత్తౌ హేతుమాహ —
శాస్త్రేతి ।
తత్ఫలం సదృష్టాన్తమాచష్టే —
నదీతి ।
యథా సలిలే ఫేనాదయో వినశ్యన్తి తథా తేషు భూతేషు వినశ్యత్సు సత్స్వను పశ్చాత్ఖిల్యభావో నశ్యతీత్యాహ —
సలిలేతి ।
కిం పునర్భూతానాం ఖిల్యభావస్య చ వినాశే సత్యవశిష్యతే తత్రాఽఽహ —
యథేతి ।
తత్రేతి కైవల్యోక్తిః ఉక్తమేవ వాక్యార్థం స్ఫుటయతి —
నాస్తీతి ।
బ్రహ్మవిదోఽశరీరస్య విశేషసంజ్ఞాభావం కైముతికన్యాయేన కథయతి —
శరీరావస్థితస్యేతి ।
సుషుప్తస్యేతి యావత్ । సర్వతః కార్యకారణవిముక్తస్యేతి సంబన్ధః ॥౧౨॥
ఉక్తం పరమార్థదర్శనమేవ వ్యక్తీకర్తుం చోదయతి —
ఎవమితి ।
తేన యాజ్ఞవల్క్యేనేతి యావత్ । ఇతి వదతా విరుద్ధధర్మవత్త్వముక్తమితి శేషః ।
ఎవం వదనేఽపి కుతో విరుద్ధధర్మవత్త్వోక్తిస్తత్రాఽఽహ —
కథమితి ।
ఎకస్యైవ విజ్ఞానఘనత్వే సంజ్ఞారాహిత్యే చ కుతో విరోధధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
విరోధబుద్ధిఫలమాహ —
అత ఇతి ।
అత్రేత్యుక్తవిషయపరామర్శః ।
న వా ఇతి ప్రతీకం గృహీత్వా వ్యాకరోతి —
అర ఇతి ।
మోహనం వాక్యం బ్రవీత్యేవ భవానితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సమాధత్తే —
న మయేతి ।
కథం తర్హి మమైకస్మిన్నేవ వస్తుని విరుద్ధధర్మవత్త్వబుద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
త్వయైవేతి ।
త్వయా తర్హి కిముక్తమితి తత్రాఽఽహ —
మయా త్వితి ।
ఖిల్యభావస్య వినాశే ప్రత్యగాత్మస్వరూపమేవ వినశ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న పునరితి ।
బ్రహ్మస్వరూపస్యానాశే విజ్ఞానఘనస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదితి ।
విజ్ఞానఘనస్య ప్రత్యక్త్వం దర్శయతి —
ఆత్మేతి ।
కథం తర్హి తాన్యేవానువినశ్యతీతి తత్రాఽఽహ —
భూతనాశేతి ।
ఖిల్యభావస్యావిద్యాకృతత్వే ప్రమాణమాహ —
వాచాఽఽరమ్భణమితి ।
ఖిల్యభావవత్ప్రత్యగాత్మనోఽపి వినాశిత్వం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
అయం త్వితి ।
పారమార్థికత్వే ప్రమాణమాహ —
అవినాశీతి ।
అవినాశిత్వఫలమాహ —
అత ఇతి ।
పర్యాప్తం విజ్ఞాతుమితి సంబన్ధః ।
ఇదమిత్యాదిపదానాం గతార్థత్వాదవ్యాఖ్యేయత్వం సూచయతి —
యథేతి ।
విజ్ఞానఘన ఎవేత్యత్ర వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —
నహీతి ॥౧౩॥
ఆత్మనో విజ్ఞానఘనత్వం ప్రామాణికం చేత్తర్హి నిషేధవాక్యమయుక్తమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
అవిద్యాకృతవిశేషవిజ్ఞానాభావాభిప్రాయేణ నిషేధవాక్యోపపత్తిరిత్యుత్తరమాహ —
శృణ్వితి ।
యస్మిన్నుక్తలక్షణే ఖిల్యభావే సతి యస్మాద్యథోక్తే బ్రహ్మణి ద్వైతమివ ద్వైతముపలక్ష్యతే తస్మాత్తస్మిన్సతీతర ఇతరం జిఘ్రతీతి సంబన్ధః ।
ద్వైతమివేత్యుక్తమనూద్య వ్యాచష్టే —
భిన్నమివేతి ।
ఇవశబ్దస్యోపమార్థత్వముపేత్య శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ద్వైతేన ద్వైతస్యోపమీయమానత్వాద్దృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికస్య చ తస్య వస్తుత్వం స్యాదుపమానోపమోయయోశ్చన్ద్రముఖయోర్వస్తుత్వోపలమ్భాదిత్యర్థః ।
ద్వైతప్రపుఞ్చస్య మిథ్యాత్వవాదిశ్రుతివిరోధాన్న తస్య సత్యతేతి పరిహరతి —
న వాచాఽఽరమ్భణమితి ।
తత్ర తస్మిన్ఖిల్యభావే సతీతి యావత్ । స్వప్నాదిద్వైతమివ జాగరితేఽపి ద్వైతం యస్మాదాలక్ష్యతే తస్మాత్పరమాత్మనః సకాశాదితరోఽసావాత్మా ఖిల్యభూతోఽపరమార్థః సన్నితరం జిఘ్రతీతి యోజనా ।
పరస్మాదితరస్మిన్నాత్మన్యపరమార్థే ఖిల్యభూతే దృష్టాన్తమాహ —
చన్ద్రాదేరితి ।
ఇతరశబ్దమనూద్య తస్యార్థమాహ —
ఇతరో ఘ్రాతీతి ।
అవిద్యాదశాయాం సర్వాణ్యపి కారకాణి సన్తి కర్తృకర్మనిర్దేశస్య సర్వకారకోపలక్షణత్వాదిత్యాహ —
ఇతర ఇతి ।
క్రియాఫలయోరేకశబ్దత్వే దృష్టాన్తం వివృణోతి —
యథేతి ।
దృష్టాన్తేఽపి విప్రతిపత్తిమాశఙ్క్యానన్తరోక్తం హేతుమేవ స్పష్టయతి —
క్రియేతి ।
అతశ్చ జిఘ్రతీత్యత్రాపి క్రియాఫలయోరేకశబ్దత్వమవిరుద్ధమితి శేషః ।
ఉక్తం వాక్యార్థమనూద్య వాక్యాన్తరేష్వతిదిశతి —
ఇతర ఇతి ।
తథేతరో ద్రష్టేతరేణ చక్షుషేతరం ద్రష్టవ్యం పశ్యతీత్యది ద్రష్టవ్యమితి శేషః ।
ఉత్తరేష్వపి వాక్యేషు పూర్వవాక్యవత్కర్తృకర్మనిర్దేశస్య సర్వకారకోపలక్షణత్వం క్రియాపదస్య చ క్రియాతత్ఫలాభిధాయిత్వం తుల్యమిత్యాహ —
సర్వమితి ।
యత్ర హీత్యాదివాక్యార్థముపసంహరతి —
ఇయమితి ।
యత్ర వా అస్యేత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
యత్ర త్వితి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
యత్రేతి ।
తమేవార్థం సంక్షిపతి —
యత్రైవమితి ।
సర్వం కర్తృకరణాదీతి శేషః ।
తత్కేనేత్యాది వ్యాకరోతి —
తత్తత్రేతి ।
కింశబ్దస్యాఽఽక్షేపార్థం కథయతి —
సర్వత్ర హీతి ।
బ్రహ్మవిదోఽపి కారకద్వారా క్రియాది స్వీక్రియతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మత్వాదితి ।
సర్వస్యాఽఽత్మత్వాసిద్ధిమాశఙ్క్య సర్వమాత్మైవాభూదితి శ్రుత్యా సమాధత్తే —
న చేతి ।
కథం తర్హి సర్వమాత్మవ్యతిరేకేణ భాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
భేదభానస్యావిద్యాకృతత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాత్పరమార్థేతి ।
తద్ధేతోరజ్ఞానస్యాపనీయత్వాదితి శేషః ।
ఎకత్వప్రత్యయాదజ్ఞాననివృత్తిద్వారా క్రియాదిప్రత్యయే నివృత్తేఽపి క్రియాది స్యాన్నేత్యాహ —
అత ఇతి ।
కరణప్రమాణయోరభావే కార్యస్య విరుద్ధత్వాదితి యావత్ ।
నను కింశబ్దే ప్రశ్నార్థే ప్రతీయమానే కథం క్రియాతత్సాధనయోరత్యన్తనివృత్తిర్విదుషో వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
కేనేతి ।
కింశబ్దస్య ప్రాగేవ క్షేపార్థత్వముక్తం తచ్చ క్షేపార్థం వచో విదుషః సర్వప్రకారక్రియాకారకాద్యసంభవప్రదర్శనార్థమిత్యత్యన్తమేవ క్రియాదినివృత్తిర్విదుషో యుక్తేత్యర్థః ।
సర్వప్రకారానుపపత్తిమేవాభినయతి —
కేనచిదితి ।
కైవల్యావస్థామాస్థాయ సంజ్ఞాభావవచనమిత్యుక్త్వా తత్రైవ కిమ్పునర్న్యాయం వక్తుమవిద్యావస్థాయామపి సాక్షిణో జ్ఞానావిషయత్వమాహ —
యత్రాపీతి ।
యేన కూటస్థబోధేన వ్యాప్తో లోకః సర్వం జానాతి తం సాక్షిణం కేన కరణేన కో వా జ్ఞాతా జానీయాదిత్యత్ర హేతుమాహ —
యేనేతి ।
యేన చక్షురాదినా లోకో జానాతి తస్య విషయగ్రహణేనైవోపక్షీణత్వాన్న సాక్షిణి ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽసన్దిగ్ధభావత్వాచ్చ ప్రమేయత్వాసిద్ధిరిత్యాహ —
జ్ఞతుశ్చేతి ।
కిఞ్చాఽఽత్మా స్వేనైవ జ్ఞాయతే జ్ఞాత్రన్తరేణ వా । నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న చేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
న చావిషయ ఇతి ।
జ్ఞాత్రన్తరస్యాభావాత్తస్యావిషయోఽయమాత్మా కుతస్తేన జ్ఞాతుం శక్యతే । న హి జ్ఞాత్రన్తరమస్తి నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టేత్యాదిశ్రుతేరిత్యర్థః ।
ఆత్మని ప్రమాతృప్రమాణయోరభావే జ్ఞానావిషయత్వం ఫలతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
విజ్ఞాతారమిత్యాదివాక్యస్యార్థం ప్రపఞ్చయతి —
యదా త్వితి ।
తదేవం స్వరూపాపేక్షం విజ్ఞానఘనత్వం విశేషవిజ్ఞానాపేక్షం తు సంజ్ఞాభావవచనమిత్యవిరోధ ఇతి ॥౧౪॥
పూర్వోత్తరబ్రాహ్మణయోః సంగతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
యత్కేవలమితి ।
కైవల్యం వ్యాచష్టే —
కర్మనిరపేక్షమితి ।
తచ్చాఽఽత్మజ్ఞానముక్తమితి సంబన్ధః । తతో నిరాకాఙ్క్షత్వం సిద్ధమితి చకారార్థః ।
ఆత్మజ్ఞానం సంన్యాసినామేవేతి నియన్తుం విశినష్టి —
సర్వేతి ।
నను కుతస్తతో నైరాకాఙ్క్ష్యం సత్యపి తస్మిన్విజ్ఞేయాన్తరసంభవాదత ఆహ —
ఆత్మని చేతి ।
న వా అరే పత్యురిత్యాదావుక్తం స్మారయతి —
ఆత్మా చేతి ।
తస్య నిరతిశయప్రేమాస్పదత్వేన పరమానన్దత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
స చేద్దర్శనార్హస్తర్హి తద్దర్శనే కాని సాధనానీత్యాసంక్యాఽఽహ —
స చేతి ।
దర్శనప్రకారా దర్శనస్యోపాయప్రభేదాః ।
శ్రవణమననయోః స్వరూపవిశేషం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
కోఽసౌ తర్కో యేనాఽఽత్మా మన్తవ్యో భవతి తత్రాఽఽహ —
తత్ర చేతి ।
దున్దుభ్యాదిగ్రన్థః సప్తమ్యర్థః ।
ఉక్తమేవ తర్కం సంగృహ్ణాతి —
ఆత్మైవేతి ।
ప్రధానాదివాదమాదాయ హేత్వసిద్ధిశఙ్కాయాం తన్నిరాకరణార్థమిదం బ్రాహ్మణమితి సంగతిం సంగిరన్తే —
తత్రాయమితి ।
కథం హేత్వసిద్ధిశఙ్కోద్ధ్రియతే తత్రాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
తస్మాత్తథాభూతం భవితుమర్హతీత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
అన్యోన్యోపకార్యోపకారకభూతం జగదేకచైతన్యానువిద్ధమేకప్రకృతికం చేత్యత్ర వ్యాప్తిమాహ —
యచ్చేతి ।
దృష్టం స్వప్నాదీతి శేషః ।
దృష్టాన్తే సిద్ధమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
పరస్పరేతి ।
తథాభూతమిత్యేకకారణపూర్వకాది గృహ్యతే । విమతమేకకారణం పరస్పరోపకార్యోపకారకభూతత్వాత్స్వప్నవదిత్యయుక్తం హేత్వసిద్ధేః ।
న హి సర్వం జగత్పరస్పరోపకార్యోపరారకభూతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎష హీతి ।
హేత్వసిద్ధిశఙ్కాం పరిహర్తుం బ్రాహ్మణమితి సంగతిముక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ తామాహ —
అథవేతి ।
ప్రతిజ్ఞాహేతూ క్రమేణోక్త్వా హేతుసహితస్య ప్రతిజ్ఞార్థస్య పునర్వచనం నిగమనమిత్యత్ర తార్కికసమ్మతిమాహ —
తథా హీతి ।
భర్తృప్రపఞ్చానాం బ్రాహ్మణారమ్భప్రకారమనువదతి —
అన్యైరితి ।
ద్రష్టవ్యాదివాక్యాదారాభ్యాఽఽదున్దుభిదృష్టాన్తాదాగమవచనం శ్రోతవ్య ఇత్యుక్తశ్రవణనిరూపణార్థమ్ । దున్దుభిదృష్టాన్తాదారభ్య మధుబ్రాహ్మణాత్ప్రాగుపపత్తిప్రదర్శనేన మన్తవ్య ఇత్యుక్తమనననిరూపణార్థమాగమవచనమ్ । నిదిధ్యాసనం వ్యాఖ్యాతుం పునరేతద్బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
ఎతద్దూషయతి —
సర్వథాఽపీతి ।
శ్రవణాదేర్విధేయత్వేఽవిధేయత్వేఽపీతి యావత్ । అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం శ్రవణే ప్రవృత్తస్య తత్పౌష్కల్యే సత్యర్థలబ్ధం మననం న విధిమపేక్షతే । యథా తర్కతో మతం తత్త్వం తథా తస్య తర్కాగమాభ్యాం నిశ్చితస్యోభయసామర్థ్యాదేవ నిదిధ్యాసనసిద్ధౌ తదపి విధ్యనపేక్షమేవేత్యర్థః ।
త్రయాణాం విధ్యనపేక్షత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతి పరకీయవ్యాఖ్యానమయుక్తమితి శేషః ।
సిద్ధాన్తేఽపి శ్రవణాదివిధ్యభ్యుపగమాత్కథం పరకీయం ప్రస్థానం ప్రత్యాఖ్యాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వథాపి త్వితి ।
తద్విధ్యభ్యుపగమేఽపీతి యావత్ ।
ఎవం సంగతిం బ్రాహ్మణస్యోక్త్వా తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
ఇయమిత్యాదినా ।
యదుక్తం మధ్వివ మధ్వితి తద్వివృణోతి —
యథేతి ।
న కేవలముక్తం మధుద్వయమేవ కిన్తు మధ్వన్తరం చాస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
పురుషశబ్దస్య క్షేత్రవిషయత్వం వారయతి —
స చేతి ।
తస్య పృథివీవన్మధుత్వమాహ —
స చ సర్వేషామితి ।
సర్వేషాం చ భూతానాం తం ప్రతి మధుత్వం దర్శయతి —
సర్వాణి చేతి ।
నన్వాద్యమేవ మధుద్వయం శ్రుతమశ్రుతం తు మధుద్వయమశక్యం కల్పయితుం కల్పకాభావాదత ఆహ —
చశబ్దేతి ।
ప్రథమపర్యాయార్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
పృథివీ సర్వాణి భూతాని పార్థివః పురుషః శరీరశ్చేతి చతుష్టయమేకం మధ్వితి శేషః ।
మధుశబ్దార్థమాహ —
సర్వేతి ।
అస్యేతి పృథివ్యాదేరితి యావత్ ।
పరస్పరోపకార్యోపకారకభావే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
అస్యేతి సర్వం జగదుచ్యతే । ఉక్తం చ యస్మాత్పరస్పరోపకార్యోపకారకభూతమిత్యాది ।
భవత్వనేన న్యాయేన మధుపర్యాయేషు సర్వేషు కారణోపదేశో బ్రహ్మోపదేశస్తు కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
స ప్రకృత ఆత్మైవాయం చతుర్ధోక్తో భేద ఇతి యోజనా । ఇదమితి చతుష్టయకల్పనాధిష్ఠానవిషయం జ్ఞానం పరామృశతి । ఇదం బ్రహ్మేత్యత్ర చతుష్టయాధిష్ఠానమిదంశబ్దార్థః ।
తృతీయే చ తస్య ప్రకృతత్వం దర్శయతి —
యద్విషయేతి ।
ఇదం సర్వమిత్యత్ర బ్రహ్మజ్ఞానమిదమిత్యుక్తమ్ । సర్వం సర్వాప్తిసాధనమితి యావత్ ।
తదేవ స్పష్టయతి —
యస్మాదితి ॥౧॥
యథా పృథివీ మధుత్వేన వ్యాఖ్యాతా తథాఽఽపోఽపి వ్యాఖ్యేయా ఇత్యాహ —
తథేతి ।
రైతస ఇతి విశేషణస్యార్థమాహ —
అధ్యాత్మమితి ।
‘ఆపో రేతో భూత్వా శిశ్నం ప్రావిశన్’ ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ ॥౨॥
పృథివ్యామప్సు చోక్తం న్యాయమగ్నావతిదిశతి —
తథేతి ।
వాఙ్మయ ఇత్యస్యార్థమాహ —
వాచీతి ।
అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశదితి హి శ్రూయతే ॥౩॥
అగ్నావుక్తం న్యాయం వాయౌ యోజయతి —
తథేతి ।
‘వాయుః ప్రాణో భూత్వా నాసికే ప్రావిశత్’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ —
అధ్యాత్మమితి ।
పృథివ్యాదీనాం తదన్తర్వర్తినాం చ పురుషాణామేకవాక్యోపాత్తానామేకరూపం మధుత్వమితి శఙ్కాం పరిహరన్నవాన్తరవిభాగమాహ —
భూతానామితి ।
పృథివ్యాదీనాం కార్యత్వం తేజోమయాదీనాం కరణత్వమిత్యత్ర సప్తాన్నాధికారసంమతిమాహ —
తథా చోక్తమితి ॥౪॥
యద్యప్యాదిత్యస్తృతీయే భూతేఽన్తర్భవతి తథాపి దేవతాభేదమాశ్రిత్యాగ్నావుక్తం న్యాయం తస్మిన్నతిదిశతి —
తథేతి ।
‘ఆదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వా అక్షిణి ప్రావిశత్’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
చాక్షుష ఇతి ॥౫॥
ఆదిత్యగతం న్యాయం దిక్షు సంపాదయతి —
తథేతి ।
‘దిశః శ్రోత్రం భూత్వా కర్ణౌ ప్రావిశన్’(ఐ.ఉ.౧-౨-౪) ఇతి శ్రుతేః శ్రోత్రమేవ దిశామధ్యాత్మం తథా చాధ్యాత్మం శ్రౌత్ర ఇత్యేవ వక్తవ్యే కథం ప్రాతిశ్రుత్క ఇతి విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దిశామితి ।
తథాఽపీత్యస్మిన్నర్థే తుశబ్దః ॥౬॥
దిక్షు వ్యవస్థితం న్యాయం చన్ద్రే దర్శయతి —
తథేతి ।
‘చన్ద్రమా మనో భూత్వా హృదయం ప్రావిశత్’ ఇతి శ్రుతిమనుసృత్యాఽఽహ —
అధ్యాత్మమితి ॥౭॥
చన్ద్రవద్విద్యుతోఽపి మధుత్వమాహ —
తథేతి ।
అధ్యాత్మం తైజస ఇత్యస్యార్థమాహ —
త్వగితి ॥౮॥
పర్జన్యోఽపి విద్యుదాదివత్సర్వేషాం భూతానాం మధు భవతీత్యాహ —
తథేతి ।
అధ్యాత్మం శాబ్దః సౌవర ఇత్యస్యార్థమాహ —
శబ్దే భవ ఇతి ।
యద్యప్యధ్యాత్మం శబ్దే భవ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా శాబ్దః పురుషస్తథాఽపి స్వరే విశేషతో భవతీత్యధ్యాత్మం సౌవరః పురుష ఇతి యోజనా ॥౯॥
స్తనయిత్నావుక్తం న్యాయమాకాశేఽతిదిశతి —
తథేతి ॥౧౦॥
పర్యాయాన్తరం వృత్తమనూద్యోత్థాపయతి —
ఆకాశాన్తా ఇతి ।
ప్రతిశరీరిణం సర్వేషాం శరీరిణాం ప్రత్యేకమితి యావత్ ।
ధర్మస్య శాస్త్రైకగమ్యత్వేన పరోక్షత్వాదయమితి నిర్దేశానర్హత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయమితీతి ।
యద్యపి ధర్మోఽప్రత్యక్షోఽయమితి నిర్దేశానర్హస్తథాఽపి పృథివ్యాదిధర్మకార్యస్య ప్రత్యక్షత్వాత్తేన కారణస్యాభేదమౌపచారికమాదాయ ప్రత్యక్షఘటాదివదయం ధర్మ ఇతి వ్యపదేశోపపత్తిరిత్యర్థః ।
కోఽసౌ ధర్మో యస్య ప్రత్యక్షత్వేన వ్యపదేశస్తత్రాఽఽహ —
ధర్మశ్చేతి ।
వ్యాఖ్యాతస్తచ్ఛ్రేయోరూపమత్యసృజత ధర్మమిత్యాదావితి శేషః ।
తర్హి తస్య ప్రత్యక్షత్వాన్న చోదనాలక్షణత్వమిత్యాశఙ్క్య గౌణత్వముఖ్యత్వాభ్యామవిరోధమభిప్రేత్యాఽఽహ —
శ్రుతీతి ।
తస్మిన్నేవ కార్యలిఙ్గకమనుమానం సూచయతి —
క్షత్త్రాదీనామితి ।
తత్రైవానుమానాన్తరం వివక్షిత్వోక్తమ్ —
జగత ఇతి ।
జగద్వైచిత్ర్యకారిత్వే హేతుమాహ —
పృథివ్యాదీనామితి ।
ధర్మస్య ప్రత్యక్షేణ వ్యపదేశే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రాణిభిరితి ।
తేనానుష్ఠీయమానాచారేణ ప్రత్యక్షేణ ధర్మస్య లక్ష్యమాణత్వేనేతి యావత్ ।
నను తృతీయేఽధ్యాయే ‘యో వై స ధర్మః సత్యం వై తది’(బృ.ఉ.౧-౪-౧౪)తి సత్యధర్మయోరభేదవచనాత్తయోర్భేదేనాత్ర పర్యాయద్వయోపాదానమనుపపన్నమత ఆహ —
సత్యేతి ।
కథమేకత్వే సతి భేదేనోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృష్టేతి ।
అదృష్టేన రూపేణ కార్యారమ్భకత్వం ప్రకటయతి —
యస్త్వితి ।
సామాన్యాత్మనాఽఽరమ్భకత్వముదాహరతి —
సామాన్యరూపేణేతి ।
విశేషాత్మనా కార్యారమ్భకత్వం వ్యనక్తి —
విశేషేతి ।
ధర్మస్య ద్వౌ భేదావుక్తౌ తయోర్మధ్యే ప్రథమమధికృత్య యశ్చేత్యాది వాక్యమిత్యాహ —
తత్రేతి ।
ద్వితీయం విషయీకృత్య యశ్చాయమధ్యాత్మమిత్యాది ప్రవృత్తమిత్యాహ —
తథేతి ॥౧౧॥
ఇదం సత్యమిత్యస్మిన్పర్యాయే సత్యశబ్దార్థమాహ —
తథా దృష్టేనేతి ।
సోఽపీత్యపిశబ్దో ధర్మోదాహరణార్థః ।
ద్వయోరపి ప్రకారయోర్వినియోగం విభజతే —
సామాన్యరూప ఇతి ।
ఉభయత్ర సమవేతశబ్దస్తత్ర తత్ర కారణత్వేనానుగత్యర్థః ।
యశ్చాయమస్మిన్నిత్యాదివాక్యస్య విషయమాహ —
తత్రేతి ।
సత్యే యశ్చేత్యాది వాక్యమితి శేషః ।
యశ్చాయమధ్యాత్మమిత్యాదివాక్యస్య విషయమాహ —
తథాఽధ్యాత్మమితి ।
సత్యస్య పృథివ్యాదౌ కార్యకారణసంఘాతే చ కారణత్వే ప్రమాణమాహ —
సత్యేనేతి ॥౧౨॥
ఇదం మానుషమిత్యత్ర మానుషగ్రహణం సర్వజాత్యుపలక్షణమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ధర్మసత్యాభ్యామితి ।
కథం పునరేషా జాతిః సర్వేషాం భూతానాం మధు భవతి తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
భోగభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
యశ్చాయమస్మిన్నిత్యాదివాక్యద్వయస్య విషయభేదం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
వ్యవహారభూమావితి యావత్ । ధర్మాదివదిత్యపేరర్థః । నిర్దేష్టుః స్వశరీరనిష్ఠా జాతిరాధ్యాత్మికీ శరీరాన్తరాశ్రితా తు బాహ్యేతి భేదః । వస్తుతస్తు తత్ర నోభయథాత్వమిత్యభిప్రేత్య నిర్దేశభాగిత్యుక్తమ్ ॥౧౩॥
అన్తిమపర్యాయమవతారయతి —
యస్త్వితి ।
ఆత్మనః శారీరేణ గతత్వాత్పునరుక్తిరనుపయుక్తేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అవయవావయవివిషయత్వేన పర్యాయద్వయమపునరుక్తమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
పరమాత్మానం వ్యావర్తయతి —
సర్వభూతేతి ।
చేతనం వ్యవచ్ఛినత్తి —
కార్యేతి ।
యశ్చాయమస్మిన్నిత్యాదివాక్యస్య విషయమాహ —
తస్మిన్నితి ।
యశ్చాయమధ్యాత్మమితి కిమితి నోక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎకదేశేనేతి ।
అత్రేత్యన్తపర్యాయోక్తిః ।
యశ్చాయమాత్మేత్యస్యార్థమాహ —
యస్త్వితి ॥౧౪॥
స వా అయమాత్మేత్యస్యార్థమాహ —
యస్మిన్నితి ।
పరిశిష్టః పూర్వపర్యాయేష్వనుపదిష్టోఽన్త్యే చ పర్యాయే యశ్చాయమాత్మేత్యుక్తో నిజ్ఞానమయో యస్మిన్నాత్మని ఖిల్యదృష్టాన్తవచసా ప్రవేశితస్తేన పరేణాఽఽత్మనా తాదాత్మ్యం గతో విద్వానత్రాఽఽత్మశబ్దార్థః ।
ఉక్తమాత్మశబ్దార్థమనూద్య సర్వేషామిత్యాది వ్యాచష్టే —
తస్మిన్నితి ।
అవిద్యయా కృతః కార్యకరణసంఘాతః ఎవోపాధిస్తేన విశిష్టే జీవే తస్మిన్పరమార్థాత్మని బ్రహ్మణి బ్రహ్మవిద్యయా ప్రవేశితే స ఎవాయమాత్మా యథోక్తవిశేషణః సర్వైరుపాస్యః సర్వేషాం భూతానామధిపతిరితి సంబన్ధః ।
వ్యాఖ్యేయం పదమాదాయ తస్య వాచ్యమర్థమాహ —
సర్వేషామితి ।
తస్యైవ వివక్షితోఽర్థః సర్వైరుపాస్య ఇత్యుక్తః ।
స్వాతన్త్ర్యం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి —
నేత్యాదినా ।
సర్వేషాం భూతానాం రాజేత్యేతావతైవ యథోక్తార్థసిద్ధౌ కిమిత్యధిపతిరితి విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
రాజత్వేతి ।
రాజత్వజాత్యనాక్రాన్తోఽపి కశ్చిత్తదుచితపరిపాలనాదివ్యవహారవానిత్యుపలబ్ధిం న పునస్తస్య స్వాతన్త్ర్యం రాజపరతన్త్రత్వాత్తస్మాత్తతో వ్యవచ్ఛేదార్థమధిపతిరితి విశేషణమిత్యర్థః ।
రాజాఽధిపతిరిత్యుభయోరపి మిథో విశేషణవిశేష్యత్వమభిప్రేత్య వాక్యార్థం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తస్య విద్యాఫలస్య తృతీయేనైకవాక్యత్వమాహ —
యదుక్తమితి ।
తదేవ వ్యాఖ్యాతం స్ఫోరయతి —
ఎవమితి ।
మైత్రేయీబ్రాహ్మణోక్తక్రమేణేతి యావత్ ।
ఎవమిత్యస్యార్థం కథయతి —
యథేతి ।
మధుబ్రాహ్మణే పూర్వబ్రాహ్మణే చోక్తక్రమేణాఽఽత్మని శ్రవణాదిత్రయం సంపాద్య విద్వాన్బ్రహ్మాభవదితి సంబన్ధః ।
నను మోక్షావస్థాయామేవ విదుషో బ్రహ్మత్వాపరిచ్ఛిన్నత్వం న ప్రాచ్యామవిద్యాదశాయామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
సమానాధికరణం పఞ్చమీత్రయమ్ । ఎవంలక్షణాదహం బ్రహ్మాస్మీతి శ్రవణాదికృతాత్తత్త్వసాక్షాత్కారాదితి యావత్ ।
అబ్రహ్మత్వాదిధీధ్వస్తిస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాం త్వితి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరగ్రన్థమవతారయతి —
పరిసమాప్త ఇతి ।
యస్య శాస్త్రస్యార్థో విషయప్రయోజనాఖ్యో బ్రహ్మకణ్డికాయాం చతుర్థాదౌ చ ప్రస్తుతస్తస్యార్థో యథోక్తన్యాయేన నిర్ధారిత ఇత్యనువాదార్థః । సర్వాత్మభూతత్వం సర్పాదివత్కల్పితానాం సర్వేషామాత్మభావేన స్థితత్వమ్ । సర్వం బ్రహ్మ తద్రూపత్వం సర్వాత్మకమ్ ।
సర్వ ఎత ఆత్మాన కుతో భేదోక్తిరాత్మైక్యస్య శాస్త్రీయత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జలచన్ద్రవదితి ।
దార్ష్టాన్తికభాగస్య సంపిణ్డితమర్థమాహ —
సర్వమితి ।
ఉక్తస్య సర్వాత్మభావస్య తృతీయేనైకవాక్యత్వం నిర్దిశతి —
యదుక్తమితి ।
సర్వాత్మభావే విదుషః సప్రపఞ్చత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఎష ఇతి ।
సర్వేణ కల్పితేన ద్వైతేన సహితమధిష్ఠానభూతం బ్రహ్మ ప్రత్యగ్భావేన పశ్యన్విద్వాన్సర్వోపాధిస్తత్తద్రూపేణ స్థితః సర్వో భవతి ।
తదేవం కల్పితం సప్రపఞ్చత్వమవిద్వద్దృష్ట్యా విదుషోఽభీష్టమిత్యర్థః విద్వద్దృష్ట్యా తస్య నిష్ప్రపఞ్చత్వం దర్శయతి —
నిరుపాధిరితి ।
నిరుపాఖ్యత్వం శబ్దప్రత్యయగోచరత్వం బ్రహ్మణః సప్రపఞ్చత్వమవిద్యాకృతం నిష్ప్రపఞ్చత్వం తాత్త్వికమిత్యాగమార్థావిరోధ ఉక్తః ।
కథం తర్హి తార్కికా మీమాంసకాశ్చ శాస్త్రార్థం విరుద్ధం పశ్యన్తో బ్రహ్మాస్తి నాస్తీత్యాది వికల్పయన్తో మోముహ్యన్తే తత్రాఽఽహ —
తమేతమితి ।
వాదివ్యామోహస్యాజ్ఞానం మూలముక్త్వా ప్రకృతే బ్రహ్మణో ద్వైరూప్యే ప్రమాణమాహ —
తమిత్యాదినా ।
తైత్తిరీయశ్రుతావాదిశబ్దేనాహమన్నమన్నమదన్తమద్మీత్యాది గృహ్యతే । ఛాన్దోగ్యశ్రుతావాదిశబ్దేన సత్యకామః సత్యకఙ్కల్పో విజరో విమృత్యురిత్యాది గృహీతమ్ ।
శ్రుతిసిద్ధే ద్వైరూప్యే స్మృతిమపి సంవాదయతి —
తథేతి ।
పూర్వోక్తప్రకారేణాఽఽగమార్థవిరోధసమాధానే విద్యమానేఽపి తదజ్ఞానాద్వాదివిభ్రాన్తిరిత్యుపసంహరతి —
ఇత్యేవమాదీతి ।
వికల్పమేవ స్ఫుటయతి —
అస్తీతి ।
సర్వత్ర శ్రుతిస్మృతిష్వాత్మనీతి యావత్ ।
కే తర్హి పారమవిద్యాయాః సమధిగచ్ఛన్తి తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానఫలమాహ —
స ఎవేతి ॥౧౫॥
తద్యథేత్యాదివాక్యార్థం విస్తరేణోక్త్వా వృత్తం కీర్తయతి —
పరిసమాప్తేతి ।
బ్రహ్మవిద్యా పరిసమాప్తా చేత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతస్యా ఇతి ।
ఇయమితి ప్రవర్గ్యప్రకరణస్థామాఖ్యాయికాం పరామృశతి —
ఆనీతేదం వై తన్మధ్విత్యాదినా బ్రాహ్మణేనేతి శేషః ।
తదేతదృషిరిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
తస్యా ఇతి ।
తద్వాం నరేత్యాదిరేకో మన్త్రః । ఆథర్వణాయేత్యాదిపరః ।
మన్త్రబ్రాహ్మణాభ్యాం వక్ష్యమాణరీత్యా బ్రహ్మవిద్యాయాః స్తుతత్వే కిం సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవం హీతి ।
తస్యా ముక్తిసాధనత్వం దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి —
యథేతి ।
కేన ప్రకారేణ బ్రహ్మవిద్యాయాః స్తుతత్వం తదాహ —
అపి చేతి ।
అపిశబ్దః స్తావకబ్రాహ్మణసంభావనార్థః । మన్త్రద్వయసముచ్చయార్థశ్చశబ్దః ।
ఎవం శబ్దసూచితం స్తుతిప్రకారమేవ ప్రకటయతి —
యేన్ద్రతి ।
తస్యా దుష్ప్రాప్యత్వే హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
మహాన్తమాయాసం స్ఫుటయతి —
బ్రాహ్మణస్యేతి ।
కృతార్థేనాపీన్ద్రియేణ రక్షితత్వే విద్యాయా దౌర్లభ్యే చ ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
న కేవలముక్తేన ప్రకారేణ విద్యా స్తూయతే కిన్తు ప్రకారాన్తరేణాపీత్యాహ —
అపి చేతి ।
తదేవ ప్రకారాన్తరం ప్రకటయతి —
సర్వేతి ।
కేవలయేత్యస్య వ్యాఖ్యానం కర్మనిరపేక్షయేతి । తత్ర హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
కిమితి కర్మప్రకరణే ప్రాప్తాఽపి ప్రకరణాన్తరే కథ్యతే తత్రాఽఽహ —
కర్మణేతి ।
ప్రసిద్ధం పుమర్థోపాయం కర్మ త్యక్త్వా విద్యాయామేవాఽఽదరే తదధికతా సమధిగతేతి ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రకరాన్తరేణ బ్రహ్మవిద్యాయాః స్తుతిం దర్శయతి —
అపి చేతి ।
అనాత్మరతిం త్యక్త్వాఽఽత్మన్యేవ రతిహేతుత్వాన్మహతీయం విద్యేత్యర్థః ।
విధాన్తరేణ తస్యాః స్తుతిమాహ —
అపి చైవమితి ।
కథం బ్రహ్మవిద్యా భార్యాయై ప్రీత్యర్థమేవోక్తేతి గమ్యతే తత్రాఽఽహ —
ప్రియమితి ।
ఆఖ్యాయికాయాః స్తుత్యర్థత్వం ప్రతిపాద్య వృత్తమనూద్యాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం తామవతార్య వ్యాకరోతి —
తత్రేత్యాదినా ।
బ్రహ్మవిద్యా సప్తమ్యర్థః ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
యదితి ।
దధ్యఙ్ఙిత్యాది వ్యాకుర్వన్నాకాఙ్క్షాపూర్వకం ప్రవర్గ్యప్రకరణస్థామాఖ్యాయికామనుకీర్తయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఆభ్యామశ్విభ్యామితి యావత్ ।
కేన కారణేనోవాచేత్యపేక్షాయామాహ —
తదేనయోరితి ।
ఎనయోరశ్వినోస్తన్మధు ప్రీత్యాస్పదమాసీత్తద్వశాత్తాభ్యాం ప్రార్థితో బ్రాహ్మణస్తదువాచేత్యర్థః ।
యదశ్విభ్యాం మధు ప్రార్థితం తదేతేన వక్ష్యమాణేన ప్రకారేణ ప్రయచ్ఛన్నేవైనయోరశ్వినోరాచార్యత్వేన బ్రాహ్మణః సమీపగమనం కృతవానిత్యాహ —
తదేవేతి ।
ఆచార్యత్వానన్తరం బ్రాహ్మణస్య వచనం దర్శయతి —
స హోవాచేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దో మధ్వనుభవవిషయః । యద్యర్థో యచ్ఛబ్దః । తచ్ఛబ్దస్తర్హీత్యర్థః । వాం యువాముపనేష్యే శిష్యత్వేన స్వీకరిష్యామీతి యావత్ । తౌ దేవభిషజావశ్వినౌ శిరశ్ఛేదనిమిత్తం మరణం పఞ్చమ్యర్థః । నావావాముపనేష్యే శిష్యత్వేన స్వీకరిష్యసి యదేతి యావత్ । అథశబ్దస్తదేత్యర్థః । బ్రాహ్మణస్యానుజ్ఞానన్తర్యమథేత్యుక్తమ్ । మధుప్రవచనాన్తర్యం తృతీయస్యాథశబ్దస్యార్థః । యదశ్వస్య శిరో బ్రాహ్మణే నిబద్ధం తస్య చ్ఛేదనానన్తర్యం చతుర్థస్యాథశబ్దస్యార్థః ।
తర్హి సమస్తమపి మధు ప్రవర్గ్యప్రకరణే ప్రదర్శితమేవేతి కృతమనేన బ్రాహ్మణేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యావత్త్వితి ।
ప్రవర్గ్యప్రకరణే స్థితాఽఽఖ్యాయికా కిమర్థమత్రాఽఽనీతేత్యాశఙ్క్య తస్యా బ్రహ్మవిద్యాయాః స్తుత్యర్థేయమాఖ్యాయికేత్యత్రోక్తముపసంహరతి —
తత్రేతి ।
బ్రాహ్మణభాగవ్యాఖ్యాం నిగమయతి —
ఇదమితి ।
తద్వామిత్యాదిమన్త్రముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
తదేతదితి ।
కథం లాభాయాపి క్రూరకర్మానుష్ఠానమత ఆహ —
లాభేతి ।
నను ప్రతిషేధే ముఖ్యో నకారః కథమివార్థే వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ —
నకారస్త్వితి ।
వేదే పదాదుపరిష్టాద్యో నకారః శ్రుతః స ఖలూపచారః సన్నుపమార్థోఽపి సంభవతి న నిషేధార్థ ఎవేత్యర్థః ।
తత్రోదాహరణమాహ —
యథేతి ।
“అశ్వం న గూఢమశ్వినే”త్యత్ర నకారో యథోపమార్థీయస్తథా ప్రకృతేఽపీత్యర్థః ।
తదేవ స్పష్టయతి —
అశ్వమివేతి ।
యద్వదితి ।
ఉపమార్థీయే నకారే సతి వాక్యస్వరూపమనూద్య తదర్థం కథయతి —
తన్యతురిత్యాదినా ।
విద్యాస్తుతిద్వారా తద్వన్తావశ్వినావత్ర న స్తూయతే కిన్తు క్రూరకర్మకారిత్వేన నిన్ద్యేతే తదా చాఽఽఖ్యాయికా విద్యాస్తుత్యర్థేత్యయుక్తమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఆఖ్యాయికాయా విద్యాస్తుత్యర్థత్వమవిరుద్ధమితి పరిహరతి —
నైష ఇతి ।
లోమమాత్రమపి న మీయత ఇతి యస్మాత్తస్మాద్విద్యాస్తుత్యా తద్వతోః స్తుతిరేవాత్ర వివక్షితమితి యోజనా ।
యద్యపి క్రూరకర్మకారిణోరశ్వినోర్న దృష్టహానిస్తథాఽప్యదృష్టహానిః స్యాదేవేత్యాశఙ్క్య కైముతికన్యాయేనాఽఽహ —
న చేతి ।
కథం పునర్నిన్దాయాం దృశ్యమానాయాం స్తుతిరిష్యతే తత్రాఽఽహ —
నిన్దామితి ।
న హి నిన్దా నిన్ద్యం నిన్దితుమపి తు విధేయం స్తోతుమితి న్యాయాదిత్యర్థః ।
యథా నిన్దా న నిన్ద్యం నిన్దితుమేవ తథా స్తుతిరపి స్తుత్యం స్తోతుమేవ న భవతి కిన్తు నిన్దితుమపి । తథా చ నానయోర్వ్యవస్థితత్వమిత్యాహ —
తథేతి ।
తద్వామిత్యాదిమన్త్రస్య పూర్వార్ధం వ్యాఖ్యాయాఽఽఖ్యాయికాయాః స్తుత్యర్థత్వవిరోధం చోద్ధృత్యోత్తరార్ధం వ్యచష్టే —
దధ్యఙ్నామేతి ।
యత్కక్ష్యం జ్ఞానాఖ్యం మధు తదాథర్వణో యువాభ్యామశ్వస్య శిరసా ప్రోవాచ । యచ్చాసౌ మధు యువాభ్యాముక్తవాంస్తదహమావిష్కృణోమీతి సంబన్ధః ॥౧౬॥
సమానార్థత్వే కిమితి పునరుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
మన్త్రాన్తరేతి ।
తుల్యార్థస్య బ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యమాహ —
తథేతి ।
విశేషణకృత్యం దర్శయన్వ్యాకరోతి —
దధ్యఙ్నామేతి ।
ప్రథమమశ్వ్యమిత్యాది పదార్థవచనమవశ్వస్యేత్యాదౌ ఛిత్త్వేత్యస్య కర్మోక్తిరవశ్వ్యం శిర ఇత్యత్ర త్వన్యార్థముక్తమితి విభాగః ।
ప్రేక్షాపూర్వకారిణామీదృశీ ప్రవృత్తిరయుక్తేతి శఙ్కిత్వా సమాధత్తే —
స కిమర్థమితి ।
ఋతాయన్నిత్యత్రార్థసిద్ధమర్థం కథయతి —
జీవితాదపీతి ।
“యజ్ఞస్య శిరోఽచ్ఛిద్యత తే దేవా అశ్వినావబ్రువన్భిషజౌ వై స్థ ఇదం యజ్ఞస్య శిరః ప్రతిధత్తమ్ ।” ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ —
యజ్ఞస్యేత్యాదినా ।
ప్రవర్గ్యకర్మణ్యేవం ప్రవృత్తేఽపి ప్రకృతే విజ్ఞానే కిమాయాతం తదాహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తమేవ సంగృహ్ణాతి —
యజ్ఞస్యేతి ।
యద్యథోక్తం దర్శనం తత్వాష్ట్రం మధు యచ్చ తన్మధు తత్ప్రవోచదితి సంబన్ధః అధ్యాయద్వయప్రకాశితం తృతీయచతుర్థాభ్యామధ్యాయాభ్యాం ప్రకటమితి యావత్ ॥౧౭॥
ఉక్తమన్త్రాభ్యాం వక్ష్యమాణమన్త్రయోరపునరుక్తత్వాదర్థవత్త్వం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
ఉక్తావితి ।
ఆఖ్యాయికావిశేషణప్రాప్తం సంకోచం పరిహరతి —
ద్వయోరితి ।
ఉత్తరమన్త్రద్వయప్రవృత్తిం ప్రతిజానీతే —
బ్రహ్మేతి ।
సంప్రత్యవాన్తరసంగతిమాహ —
యత్కక్ష్యం చేతి ।
హిరణ్యగర్భకర్తృకం శరీరనిర్మాణమత్ర నోచ్యతే కిన్తు ప్రకరణబలాదీశ్వరకర్తృకమిత్యాహ —
యత ఇతి ।
శరీరసృష్ట్యపేక్షయా లోకసృష్టిప్రాథమ్యం పురస్తాద్దేహసృష్ట్యనన్తరం ప్రవేశాత్పూర్వమితి యావత్ ।
స హి సర్వేషు శరీరేషు వర్తమానః పురి శేతే ఇతి వ్యుత్పత్త్యా పురిశయః సన్పురుషో భవతీత్యుక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ పురుషత్వం వ్యుత్పాదయతి —
నేత్యాదినా ।
వాక్యద్వయస్యైకార్థత్వమాశఙ్క్య సర్వం జగదోతప్రోతత్వేనాఽఽత్మవ్యాప్తమిత్యర్థవిశేషమాశ్రిత్యాఽఽహ —
బాహ్యభూతేనేతి ।
పూర్ణత్వే సత్యాత్మనః ‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్య ఫలితమాహ —
ఎవమితి ।
మన్త్రబ్రాహ్మణయోరర్థవైమత్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
పుర ఇతి ॥౧౮॥
ప్రాచీనమేవ బ్రాహ్మణమనూద్య మన్త్రాన్తరమవతారయతి —
ఇదమితి ।
ప్రతిశబ్దస్తన్త్రేణోచ్చారితః । రూపం రూపముపాధిభేదం ప్రతి ప్రతిరూపో రూపాన్తరం ప్రతిబిమ్బం బభూవేత్యేతత్ప్రతిరూపో బభూవేత్యత్ర వివక్షితమితి యోజనా ।
అనురూపో వేత్యుక్తం వివృణోతి —
యాదృగిత్యాదినా ।
ఉక్తమర్థమనుభవారూఢం కరోతి —
నహీతి ।
రూపాన్తరభవనే కర్త్రన్తరం వారయతి —
స ఎవ హీతి ।
ప్రతిఖ్యాపనాయ శాస్త్రాచార్యాదిభేదేన తత్త్వప్రకాశనాయేత్యర్థః ।
తదేవ వ్యతిరేకేణాన్వయేన చ స్ఫుటయతి —
యది హీత్యాదినా ।
మాయాభిః ప్రజ్ఞాభిరితి పరపక్షముక్త్వా స్వపక్షమాహ —
మాయాభిరితి ।
మిథ్యాధీహేతుభూతానాద్యనిర్వాచ్యదణ్డాయమాన జ్ఞానవశాదేష బహురూపో భాతి ।
ప్రకారభేదాత్తు బహూక్తిరితి వాక్యార్థమాహ —
ఎకరూప ఎవేతి ।
అవిద్యాప్రజ్ఞాభిర్బహురూపో గమ్యత ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
పరస్య బహురూపత్వే నిమిత్తం ప్రశ్నపూర్వకం నివేదయతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యథా రథే యుక్తా వాజినో రథినం స్వగోచరం దేశం ప్రాపయితుం ప్రవర్తన్తే తథాఽస్య ప్రతీచో రథస్థానీయో శరీరే యుక్తా హరయః స్వవిషయప్రకాశనాయ యస్మాత్ప్రవర్తన్తే తస్మాదిన్ద్రియాణాం తద్విషయాణాం చ బహులత్వాత్తత్తద్ద్రూపైరేష బహురూపో భాతీతి యోజనా ।
హరిశబ్దస్యేన్ద్రియేషు ప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ —
హరణాదితి ।
ప్రతీచో విషయాన్ప్రతీతి శేషః ।
ఇన్ద్రియబాహుల్యే హేతుమాహ —
ప్రాణేతి ।
ఇన్ద్రియవిషయబాహుల్యాత్ ప్రత్యగాత్మా బహురూప ఇతి శేషః ।
నన్వాత్మానం ప్రకాశయితుమిన్ద్రియాణి ప్రవృత్తాని న తు రూపాదికమేవ తత్కథం తద్విషవశాదాత్మనోఽన్యథా ప్రథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్ప్రకాశనాయేతి ।
తస్మాదిన్ద్రియవిషయబాహుల్యాదిత్యత్రోక్తముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యద్వా యథోక్తశ్రుతివశేన లబ్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
యస్మాదిన్ద్రియాణి పరాగ్విషయే ప్రవృత్తాని తస్మాత్తైరిన్ద్రియైర్విషయస్వరూపైరేవాయం ప్రత్యగాత్మా గమ్యతే న తు స్వాసాధారణేన రూపేణేత్యర్థః ।
యుక్తా హీతి సంబన్ధమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
ఎవం తర్హీతి ।
అయమిత్యాదివాక్యేన పరిహరతి —
అయమితి ।
తత్తదిన్ద్రియాదిరూపేణాఽఽత్మన ఎవావిద్యయా భానాత్సంబన్ధస్య చ కల్పితత్వాన్నాద్వైతహానిరిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియానన్త్యే హేతుమాహ —
ప్రాణిభేదస్యేతి ।
వాక్యార్థవ్యాఖ్యానార్థమిత్థం గతేన సన్దర్భేణ భూమికామారచయ్య తత్పరం వాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
కిం బహునేత్యాదినా ।
న కేవలమధ్యాయద్వయస్యైవార్థోఽత్ర సంక్షిప్యోపసంహృతః కిన్తు సర్వవేదాన్తానామిత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
తస్యోభయవిధపురుషార్థరూపత్వమాహ —
ఎతదితి ।
వక్తవ్యాన్తరపరిశేషశఙ్కాం పరిహరతి —
పరిసమాప్తశ్చేతి ॥౧౯॥
బ్రహ్మవిద్యాం సంక్షేపవిస్తరాభ్యాం ప్రతిపాద్య వంశబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
మహాజనపరిగృహీతా హి బ్రహ్మవిద్యా తేన సా మహాభాగధేయేతి స్తుతిః ।
బ్రాహ్మణస్యార్థాన్తరమాహ —
మన్త్రశ్చేతి ।
స్వాధ్యాయః స్వాధీనోచ్చారణక్షమత్వే సత్యధ్యాపనం జపస్తు ప్రత్యహమావృత్తిరితి భేదః ।
యథోక్తనీత్యా బ్రాహ్మణారమ్భే స్థితే వంశశబ్దార్థమాహ —
తత్రేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యథేతి ।
శిష్యావసానోపలక్షిణీభూతాత్పౌతిమాష్యాదారభ్య తదాదిర్వేదాఖ్యబ్రహ్మమూలపర్యన్తోఽయం వంశః పర్వణః పర్వణో భిద్యత ఇతి సంబన్ధః ।
వంశశబ్దేన నిష్పన్నమర్థమాహ —
అధ్యాయచతుష్టయస్యేతి ।
అథాత్ర శిష్యాచార్యవాచకశబ్దాభావే కుతో వ్యవస్థేతి తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
పరమేష్ఠిబ్రహ్మశబ్దయోరేకార్థత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమేష్ఠీతి ।
కుతస్తర్హి బ్రహ్మణో విద్యాప్రాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
తత ఇతి ।
స్వయమ్ప్రతిభాతవేదో హిరణ్యగర్భో నాఽఽచార్యాన్తరమపేక్షతే । ఈస్వరానుగృహీతస్య తస్య, బుద్ధావావిర్భూతాద్వేదాదేవ విద్యాలాభసంభవాదిత్యర్థః ।
కుతస్తర్హి వేదో జాయతే తత్రాఽఽహ —
యత్పునరితి ।
పరస్యైవ బ్రహ్మణో వేదరూపేణావస్థానాత్తస్య నిత్యత్వాన్న హేత్వపేక్షేత్యర్థః ।
ఆదావన్తే చ కృతమఙ్గలా గ్రన్థాః ప్రచారిణో భవన్తీతి ద్యోతయితుమన్తే బ్రహ్మణే నమ ఇత్యుక్తమ్ । తద్వ్యాచష్టే —
తస్మా ఇతి ॥౧–౨–౩॥
మధుకాణ్డే త్వాష్ట్రం కక్ష్యం చేతి మధుద్వయం వ్యాఖ్యాతం సంప్రతి కాణ్డాన్తరారభ్యం ప్రతిజానీతే —
జనక ఇతి ।
నను పూర్వస్మిన్నధ్యాయద్వయే వ్యాఖ్యాతమేవ తత్త్వముత్తరత్రాపి వక్ష్యతే తథా చ పునరుక్తేరలం మునికాణ్డేనేతి తత్రాఽఽహ —
ఉపపత్తీతి ।
తుల్యముపపత్తిప్రధానత్వం మధుకాణ్డస్యాపీతి చేన్నేత్యాహ —
మధుకాణ్డం హీతి ।
నను ప్రమాణాదాగమాదేవ తత్త్వజ్ఞానముత్పత్స్యతే కిముపపత్త్యా తత్ప్రధానేన కాణ్డేన చేతి తత్రాఽఽహ —
ఆగమేతి ।
కరణత్వేనాఽఽగమః తత్త్వజ్ఞానహేతురుపపత్తిరుపకరణతయా పదార్థపరిశోధనద్వారా తద్ధేతురిత్యత్ర గమకమాహ —
శ్రోతవ్య ఇతి ।
కరణోపకరణయోరాగమోపపత్త్యోస్తత్త్వజ్ఞానహేతుత్వే సిద్ధే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యథోక్తరీత్యా కాణ్డారమ్భేఽపి కిమిత్యాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ —
ఆఖ్యాయికా త్వితి ।
విజ్ఞానవతాం పూజాఽత్ర ప్రయుజ్యమానా దృశ్యతే । తథా చ విజ్ఞానం మహాభాగధేయమితి స్తుతిరత్ర వివక్షితేత్యర్థః ।
విద్యాగ్రహణే దానాఖ్యోపాయప్రకారజ్ఞాపనపరా వాఽఽఖ్యాయికేత్యర్థాన్తరమాహ —
ఉపాయేతి ।
కథం పునర్దానస్య విద్యాగ్రహణోపాయత్వం తత్రాఽఽహ —
ప్రసిద్ధో హీతి ।
‘గురుశుశ్రూషయా విద్యా పుష్కలేన ధనేన వా’ ఇత్యాదౌ దానాఖ్యో విద్యాగ్రహణోపాయో యస్మాత్ప్రసిద్ధస్తస్మాత్తస్య తదుపాయత్వే నాస్తి వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
‘దానే సర్వం ప్రతిష్ఠితమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు విద్వద్భిరేష విద్యాగ్రహణోపాయో దృష్టస్తామాన్న తస్యోపాయత్వే వివదితవ్యమిత్యాహ —
విద్వద్భిరితి ।
ఉపపన్నం చ దానస్య విద్యాగ్రహణోపాయత్వమిత్యాహ —
దానేనేతి ।
భవతు దానం విద్యాగ్రహణోపాయస్తథాఽపీయమాఖ్యాయికా కథం తత్ప్రదర్శనపరేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రభూతమితి ।
నను సముదితేషు బ్రాహ్మణేషు బ్రహ్మిష్ఠతమం నిర్ధారయితుం రాజా ప్రవృత్తస్తత్కథమన్యపరేణ గ్రన్థేన విద్యాగ్రహణోపాయవిధానాయాఽఽఖ్యాయికాఽఽరభ్యతే తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ఉపలమ్భో యథోక్తస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
ఇతశ్చాఽఽఖ్యాయికా విద్యాప్రాప్త్యుపాయప్రదర్శనపరేత్యాహ —
అపి చేతి ।
తస్మిన్వేద్యేఽర్థే విద్యా యేషాం తే తద్విద్యాస్తైః సహ సంబన్ధశ్చ తైరేవ ప్రశ్నప్రతివచనద్వారా వాదకరణం చ విద్యాప్రాప్తావుపాయ ఇత్యత్ర గమకమాహ —
న్యాయవిద్యాయామితి ।
తత్త్వనిర్ణయఫలాం హి వీతరాగకథామిచ్ఛన్తి ।
తద్విద్యసంయోగాదేర్విద్యాప్రాప్త్యుపాయత్వేఽపి కథం ప్రకృతే తత్ప్రదర్శనపరత్వమత ఆహ —
తచ్చేతి ।
తద్విద్యసంయోగాదీతి యావత్ ।
న కేవలం తర్కశాస్త్రవశాదేవ తద్విద్యసంయోగే ప్రజ్ఞావృద్ధిః కిన్తు స్వానుభవవశాదపీత్యాహ —
ప్రత్యక్షా చేతి ।
ఆఖ్యాయికాతాత్పర్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
రాజసూయాభిషిక్తః సార్వభౌమో రాజా సమ్రాడిత్యుచ్యతే । బహుదక్షిణేన యజ్ఞేనాయజదితి సంబన్ధః । అశ్వమేధే దక్షిణాబాహుల్యమశ్వమేధప్రకరణే స్థితమ్ । బ్రాహ్మణా అభిసంగతా బభూవురితి సంబన్ధః ।
కురుపఞ్చాలానామితి కుతో విశేషణం తత్రాఽఽహ —
తేషు హీతి ।
తత్ర యజ్ఞశాలాయామితి యావత్ ।
విజిజ్ఞాసామేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వికాం వ్యుత్పాదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
అనూచానత్వమనువచనసమర్థత్వమ్ । ఎషాం మధ్యేఽతిశయేనానూచానోఽనూచానతమః స కః స్యాదితి యోజనా ।
ఎకస్య పలస్య చత్వారో భాగాస్తేషామేకో భాగః పాద ఇత్యుచ్యతే । ప్రత్యేకం శృఙ్గయోర్దశ దశ పాదాః సంబధ్యేరన్నితి శఙ్కాం నిరాకర్తుం విభజతే —
పఞ్చేతి ।
ఎకైకస్మిఞ్శృఙ్గ ఆబద్ధా బభూవురితి పూర్వేణ సంబన్ధః ॥౧॥
బ్రాహ్మణా వేదాధ్యయనసంపన్నాస్తదర్థనిష్ఠా ఇతి యావత్ । ఉత్కాలయతూద్గమయతు । యతో యాజ్ఞవల్క్యాద్యజుర్వేదవిదః సకాశాద్బ్రహ్మచారీ సామవిధిం శృణోతి ఋక్షు చాధ్యారూఢం సామ గీయతే త్రిష్వేవ చ వేదేష్వన్తర్భూతోఽథర్వవేదస్తస్మాదర్థాద్యజుర్వేదినో మునేః శిష్యస్య సామవేదాధ్యయనానుపపత్తేర్వేదచతుష్టయవిశిష్టో మునిరిత్యాహ —
అత ఇతి ।
నిమిత్తనివేదనపూర్వకం బ్రాహ్మణానాం సభ్యానాం క్రోధప్రాప్తిం దర్శయతి —
యాజ్ఞవల్క్యేనేతి ।
క్రోధానన్తర్యమథశబ్దార్థం కథయతి —
క్రుద్ధేష్వితి ।
అశ్వలప్రశ్నస్య ప్రాథమ్యే హేతుః —
రాజేతి ।
యాజ్ఞవల్క్యమిత్యనువాదోఽన్వయప్రదర్శనార్థః ।
ప్రశ్నమేవ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
అనౌద్ధత్యం బ్రహ్మవిదో లిఙ్గమితి సూచయతి —
స హేతి ।
కిమితి తర్హి స్వగృహం ప్రతి గావో బ్రహ్మిష్ఠపణభూతా నీతాస్తత్రాఽఽహ —
ఇదానీమితి ।
న తస్య తాదృశీ ప్రతిజ్ఞా ప్రతిభాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత ఎవేతి ॥౨॥
తత్ర ప్రథమం మునేరాభిముఖ్యమాపాదయితుం సంబోధయతి —
యాజ్ఞవల్క్యేతి ।
ఉక్తరీత్యాఽఽశ్వలప్రశ్నే ప్రస్తుతే తస్యోద్గీథాధికారేణ సంగతిమాహ —
తత్రేతి ।
మధుకాణ్డే పూర్వత్ర వ్యాఖ్యాతే యదుద్గీథప్రకరణం తస్మినాసంగపాప్మనో మృత్యోరపత్యయః సముచ్చితేన కర్మణా సంక్షేపతో వ్యాఖ్యాత ఇతి సంబన్ధః । తస్యైవోద్గీథదర్శనస్యేతి యావత్ । పరీక్షావిషయో విచారభూమిరియం ప్రశ్నప్రతివచనరూపో గ్రన్థ ఇత్యర్థః । తచ్ఛబ్దః సమనన్తరనిర్దిష్టగ్రన్థవిషయః । దర్శనముద్గీథోపాసనం తస్య విశేషో వాగాదేరగ్న్యాద్యాత్మత్వవిజ్ఞానం తత్సిద్ధ్యర్థోఽయం ప్రక్రమః ।
ఎవమవాన్తరసంగతిముక్త్వా ప్రశ్నాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
యదిదమితి ।
మృత్యునాఽఽప్తమిత్యనేన మృత్యునాఽభిపన్నమిత్యస్య గతార్థత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న కేవలమితి ।
కర్మణో మృత్యుత్వాత్తేన మృత్యోరత్యయాయోగాత్తదత్యయసాధనం కిఞ్చిద్దర్శనమేవ వాచ్యమిత్యాశయేన పృచ్ఛతి —
కేనేతి ।
దర్శనవిషయం ప్రశ్నమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
యేన ముఖ్యప్రాణాత్మదర్శనేనాతిముచ్యతే తదుద్గీథప్రక్రియాయామేవోక్తం తథాచ మృత్యోరత్యయోపాయస్య విజ్ఞానస్య నిర్జ్ఞాతత్వాత్కేనేతిప్రశ్నానుపపత్తిరితి యోజనా ।
తస్యైవ పరీక్షావిషయోఽయమిత్యాదావుక్తమాదాయ పరిహరతి —
బాఢమితి ।
ఉద్గీథప్రకరణే వాగాదేరగ్న్యాద్యాత్మత్వదర్శనరూపో యో విశేషో వక్తవ్యోఽపి నోక్తస్తదుక్త్యర్థోఽయం ప్రశ్నప్రతివచనరూపో గ్రన్థ ఇతి కృత్వా కేనేత్యాదిప్రశోపపత్తిరిత్యర్థః ।
కీదృక్పునర్దర్శనం మృత్యుజయసాధనం హోత్రేత్యాదావుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతస్యేతి ।
వ్యాచష్టే వాగ్వై యజ్ఞస్యేతాదినేతి శేషః ।
వ్యాఖ్యానమేవ విశదయితుం పృచ్ఛతి —
కః పునరితి ।
దర్శనవిషయం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
యజ్ఞశబ్దస్య యజమానే వృద్ధప్రయోగో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యజ్ఞ ఇతి ।
యజమానస్య యా వాగధ్యాత్మం సైవాధియజ్ఞే హోతాఽస్తు తథాఽపి కథం తయోర్దేవతాత్మనా దర్శనమిత్యాహ —
కథమితి ।
తయోరగ్న్యాత్మనా దర్శనముత్తరవాక్యావష్టమ్భేన వ్యాచష్టే —
తత్తత్రేతి ।
కథం పునర్వాగగ్న్యోరేకత్వం తదాహ —
తదేతదితి ।
తయోరేకత్వేఽపి కుతో హేతుస్తదైక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స చేతి ।
స ముక్తిరిత్యేతదవతారయితుం భూమికాం కరోతి —
యదేతదితి ।
న కేవలమేతదుభయం మృత్యునా సంస్పృష్టమేవ కిన్తు తేన వశీకృతం చేత్యాహ —
స్వాభావికేతి ।
మృత్యునాఽఽప్తం మృత్యునాఽభిపన్నమిత్యనయోరర్థమనూద్య హోత్రేత్యాదేరర్థమనువదతి —
తదనేనేతి ।
సాధనద్వయం తచ్ఛబ్దార్థః । యజమానగ్రహణం హోతురుపలక్షణమ్ ।
ఉక్తేఽర్థే సమనన్తరవాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
తదేతదాహేతి ।
ముక్తిశబ్దస్తత్సాధనవిషయః ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
అగ్నిస్వరూపేతి ।
వాచో హోతుశ్చాగ్నిస్వరూపేణ దర్శనమేవ ముక్తిహేతురితి యావత్ ।
ఉక్తమర్థం ప్రపఞ్చయతి —
యదైవేతి ।
స ముక్తిరిత్యస్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
వాక్యాన్తరం సముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
సాఽతిముక్తిరితి ।
ముక్త్యతిముక్త్యోరసంకీర్ణత్వం దర్శయతి —
సాధనద్వయస్యేతి ।
ప్రాప్తిరతిముక్తిరితి సంబన్ధః ।
తామేవ సంగృహ్ణాతి —
యా ఫలభూతేతి ।
ఫలభూతాయామగ్న్యాదిదేవతాప్రాప్తౌ కథమతిముక్తిశబ్దోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్యా ఇతి ।
నను వాగాదీనామగ్న్యాదిభావోఽత్ర శ్రూయతే యజమానస్య తు న కిఞ్చిదుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
యజమానస్యేతి ।
తర్హి తేనైవ గతార్థత్వాదనర్థకమిదం బ్రాహ్మణమిత్యాశఙ్క్య బాఢమిత్యాదినోక్తం స్మారయతి —
తత్రేతి ।
దర్శనవత్ఫలేఽపి విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మృత్యుప్రాప్తీతి ॥౩॥
ప్రశ్నాన్తరమవతార్య తాత్పర్యమాహ —
యాజ్ఞవల్క్యేతి ।
ఆశ్రయభూతాని కాని తానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దర్శపూర్ణమాసాదీతి ।
ప్రతిక్షణమన్యథాత్వం విపరిణామః । అగ్న్యాదిసాధనాన్యాశ్రిత్య కామ్యం కర్మ మృత్యుశబ్దితముత్పద్యతే తేషాం సాధనానాం విపరిణామహేతుత్వాత్కాలో మృత్యుస్తతోఽతిముక్తిర్వక్తవ్యేత్యుత్తరగ్రన్థారమ్భ ఇత్యర్థః ।
కర్మణో ముక్తిరుక్తా చేత్కాలాదపి సోక్తైవ తస్య కర్మాన్తర్భావేన మృత్యుత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పృథగితి ।
కర్మనిరపేక్షతయా కాలస్య మృత్యుత్వం వ్యుత్పాదయతి —
క్రియేతి ।
కాలస్య పృథఙ్మృత్యుత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఉత్తరగ్రన్థస్థప్రశ్నయోర్విషయం భేత్తుం కాలం భినత్తి —
స చేతి ।
ఆదిత్యశ్చన్ద్రశ్చేతి కర్తృభేదాద్వైవిధ్యమున్నేయమ్ ।
కాలస్య దైరూప్యే సత్యాద్యకణ్డికావిషయమాహ —
తత్రేతి ।
అహోరాత్రయోర్మృత్యుత్వే సిద్ధే తాభ్యామతిముక్తిర్వక్తవ్యా తదేవ కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అహోరాత్రాభ్యామితి ।
యజ్ఞసాధనం చ తథా తాభ్యాం జాయతే వర్ధతే నశ్యతి చేతి సంబన్ధః ।
ప్రతివచనవ్యాఖ్యానే యజ్ఞశబ్దార్థమాహ —
యజమానస్యేతి ।
స ముక్తిరిత్యస్య తత్పర్యార్థమాహ —
యజమానస్యేత్యాదినా ।
తస్యైవాక్షరార్థం కథయతి —
సోఽధ్వర్యురితి ।
యథోక్తరీత్యాఽఽదిత్యాత్మత్వేఽపి కథమహోరాత్రలక్షణాన్మృత్యోరతిరిముక్తిరత ఆహ —
ఆదిత్యేతి ।
’నోదేతా నాస్తమేతా’ ఇత్యాదిశ్రుతేరాదిత్యే వస్తుతో నాహోరాత్రే స్తః । తథా చ తదాత్మని విదుష్యపి న తే సంభవత ఇత్యర్థః ॥౪॥
కణ్డికాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ —
ఇదానీమితి ।
నన్వహోరాత్రాదిలక్షణే కాలే తిథ్యాదిలక్షణస్య కాలస్యాన్తర్భావాత్తతోఽతిముక్తావుక్తాయాం తిథ్యాదిలక్షణాదపి కాలాదసావుక్తైవేతి కృతం పృథగారమ్భేణేతి తత్రాఽఽహ —
అహోరాత్రయోరితి ।
అవిశిష్టయోర్వృద్ధిక్షయశూన్యయోరితి యావత్ ।
కథం తర్హి తిథ్యాదిక్షణాత్కాలాదతిముక్తిరత ఆహ —
అతస్తదాపత్త్యేతి ।
చన్ద్రాప్రాప్త్యా తిథ్యాద్యత్యయో మాధ్యన్దినశ్రుత్యోచ్యతే కాణ్వశ్రుత్యా తు వాయుభావాపత్త్యా తదత్యయ ఉక్తః ।
తథా చ శ్రుత్యేర్విరోధే కః సమాధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
కాణ్వశ్రుతావితి యావత్ ।
ఉద్గాతురపి ప్రాణాత్మకవాయురూపత్వం శ్రుతిద్వయానుసారేణ దర్శయతి —
స ఎవేతి ।
న కేవలముద్గాతుః ప్రాణత్వం ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ ప్రతిపన్నం కిన్తు విచార్య నిర్ధారితం చేత్యాహ —
వాచేతి ।
ప్రాణచన్ద్రమసోశ్చైకత్వం సప్తాన్నాధికారే నిర్ధారితమిత్యాహ —
అథేతి ।
ఉక్తయా రీత్యా ప్రాణాదీనామేకత్వే శ్రుత్యేరవిరోధం ఫలితమాహ —
ప్రాణేతి ।
మనోబ్రహ్మణోశ్చన్ద్రమసా ప్రాణోద్గాత్రోశ్చ వాయునోపాస్యత్వేనోపసంగ్రహే మృత్యుతరణే విశేషో నాస్తీతి శ్రుత్యోర్వికల్పేనోపపత్తిరిత్యర్థః । ఉపసంహరతి ప్రాణముద్గాతారం చ తద్రూపేణోపాస్యతయా సంగృహ్ణాతి కాణ్వ శ్రుతిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ కాణ్వశ్రుతిరుపపన్నేత్యాహ —
అపి చేతి ।
వాయుః సూత్రాత్మా తన్నిమిత్తౌ స్వావయవస్య చన్ద్రమసో వృద్ధిహ్రాసౌ । సూత్రాధీనా హి చన్ద్రాదేర్జగతశ్చేష్టేత్యర్థః ।
వృద్ధ్యాదిహేతుత్వే ఫలితమాహ —
తేనేతి ।
కర్తుశ్చన్ద్రస్యేత్యర్థః ।
వాయోశ్చన్ద్రమసి కారయితృత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
అత ఇతి ।
ఉదితానుదితహోమవద్వికల్పముపేత్యావిరోధముపసంహరతి —
తేనేతి ।
శ్రుత్యన్తరం మాధ్యన్దినశ్రుతిః । సాధనద్వయస్యేత్యుభయత్ర సంబధ్యతే । తత్రాఽఽదౌ మనసో బ్రహ్మణశ్చేత్యర్థః । ఉత్తరత్ర ప్రాణస్యోద్గాతుశ్చేత్యర్థః । తచ్ఛబ్దశ్చన్ద్రవిషయః ॥౫॥
యదిదమన్తరిక్షమిత్యాది ప్రశ్నాన్తరం వృత్తానువాదపూర్వకముపాదత్తే —
మృత్యోరితి ।
వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావేన క్రియాపదే నేతవ్యే । ఇత్యేతత్ప్రశ్నరూపముచ్యతే సమనన్తరవాక్యేనేతి యావత్ ।
తద్వ్యాచష్టే —
యదిదమితి ।
కేనేతిప్రశ్నస్య విషయామాహ —
యత్త్వితి ।
ప్రశ్నవిషయం ప్రపఞ్చయతి —
అన్యథేతి ।
ఆలమ్బనమన్తరేణేతి యావత్ ।
ప్రశ్నార్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —
కేనేతి ।
అక్షరన్యాసోఽక్షరాణామర్థేషు వృత్తిరితి యావత్ ।
మనో వై యజ్ఞస్యేత్యాదేరర్థమాహ —
తత్రేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
వాక్యార్థమాహ —
తేనేతి ।
తృతీయా తృతీయాభ్యాం సంబధ్యతే ।
దర్శనఫలమాహ —
తేనేతి ।
వాగాదీనామగ్న్యాదిభావేన దర్శనముక్తం త్వగాదీనాం తు వాయ్వాదిభావేన దర్శనం వక్తవ్యం తత్కథం వక్తవ్యశేషే సత్యుపసంహారోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వాణీతి ।
వాగాదావుక్తన్యాయస్య త్వగాదావతిదేశోఽత్ర వివక్షిత ఇత్యాహ —
ఎవం ప్రకారా ఇతి ।
అథశబ్దో దర్శనప్రభేదకథనానన్తర్యార్థః ।
కేయం సంపన్నామేతి పృచ్ఛతి —
సంపన్నామేతి ।
ఉత్తరమాహ —
కేనచిదితి ।
మహతాం ఫలవతామశ్వమేధాదికర్మణాం కర్మత్వాదినా సామాన్యేనాల్పీయస్సు కర్మసు వివక్షితఫలసిద్ధ్యర్థం సంపత్తిస్సంపదుచ్యతే । యథాశక్త్యగ్నిహోత్రాదినిర్వర్తనేనాశ్వమేధాది మయా నిర్వర్త్యత ఇతి ధ్యానం సంపదిత్యర్థః ।
యద్వా ఫలస్యైవ దేవలోకాదేరుజ్జ్వలత్వాదిసామాన్యేనాఽఽజ్యాద్యాహుతిషు సంపాదనం సంపదిత్యాహ —
ఫలస్యేతి ।
సంపదనుష్ఠానావసరమాదర్శయతి —
సర్వోత్సాహేనేతి ।
అసంభవోఽనుష్ఠానస్య యదేతి శేషః । కర్మిణామేవ సంపదనుష్ఠానేఽవికార ఇతి దర్శయితుమాహితాగ్నిః సన్నిత్యుక్తమ్ । అగ్నిహోత్రాదీనామితి నిర్ధారణే షష్ఠీ । యథాసంభవం వర్ణాశ్రమానురూపమితి యావత్ । ఆదాయేత్యస్య వ్యాఖ్యానమాలమ్బనీకృత్యేతి ।
న కేవలం కర్మిత్వమేవ సంపదనుష్ఠాతురపేక్ష్యతే కిన్తు తత్ఫలవిద్యావత్త్వమపీత్యాహ —
కర్మేతి ।
తదేవ కర్మఫలమేవేత్యర్థః ।
కర్మాణ్యేవ ఫలవన్తి న సంపదస్తత్కథం తాసాం కార్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
విహితాధ్యయనస్యార్థజ్ఞానానుష్ఠానాదిపరమ్పరయా ఫలవత్త్వమిష్టమ్ । న చాశ్వమేధాదిషు సర్వేషామనుష్ఠానసంభవః కర్మస్వధికృతానామపి త్రైవర్ణికానాం కేషాఞ్చిదనుష్ఠానాసంభవాదతస్తేషాం తదధ్యయనార్థవత్త్వానుపపత్త్యా సంపదామపి ఫలవత్త్వమేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
మహతోఽశ్వమేధాదిఫలస్య కథమల్పీయస్యా సంపదా ప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్య శాస్త్రప్రామాణ్యాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
యదీతి ।
తదా తత్పాఠః స్వాధ్యాయార్థ ఎవేతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
అధ్యయనస్య ఫలవత్త్వే వక్తవ్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తేషాం రాజసూయాదీనామితి యావత్ ।
బ్రాహ్మణాదీనాం రాజసూయాద్యధ్యయనసామర్థ్యాత్తేషాం సంపదైవ తత్ఫలప్రాప్తావపి కిం సిధ్యతి తదాహ —
తస్మాత్సంపదామితి ।
కర్మణామివేతి దృష్టాన్తార్థోఽపిశబ్దః ।
తాసాం ఫలవత్త్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ॥౬॥
సంపదామారమ్భముపపాద్య ప్రశ్నవాక్యముత్థాపయతి —
యాజ్ఞవల్క్యేతీతి ।
ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
కతిభిరిత్యాదినా ।
కతిభిః కతమా ఇతి ప్రశ్నయోర్విషయభేదం దర్శయతి —
సంఖ్యేయేతి ।
స్తోత్రియా నామాన్యాఽపి కాచిదృగ్జాతిరస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వాస్త్వితి ।
అన్యా వేతి శస్త్రజాతిగ్రహః । విధేయభేదాత్సర్వశబ్దాపునరుక్తిః । అతశ్చ సంపత్తికరణాదిత్యర్థః । సంఖ్యాసామాన్యాత్త్రిత్వావిశేషాదితి యావత్ । ప్రాణభృజ్జాతం లోకత్రయం వివక్షితమ్ ॥౭॥
ప్రథమః సంఖ్యావిషయో ద్వితీయస్తు సంఖ్యేయవిషయః ప్రశ్న ఇతి విభాగం లక్షయతి —
పూర్వవదితి ।
తేన సామాన్యేనోజ్జ్వలత్వేనేతి యావత్ ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ —
దేవలోకాఖ్యమితి ।
కథం మాంసాద్యాహుతీనాం పితృలోకేన సహ యథోక్తం సామాన్యమత ఆహ —
పితృలోకేతి ।
అధోగమనమపేక్ష్యేతి ।
అస్తి హి సోమాద్యాహుతీనామధస్తాద్గమనమస్తి చ మనుష్యలోకస్య పాపప్రచురస్య తాదృగ్గమనం తదపేక్ష్యేత్యర్థః । అతః సామాన్యాదితి యావత్ ॥౮॥
దక్షిణత ఆహవనీయస్యేతి శేషః । ప్రాసంగికం బహువచనమిత్యుక్తం ప్రకటయతి —
ఎకయాహీతి ।
జల్పకథా ప్రస్తుతేతి హృది నిధాయ బహూక్తేర్గత్యన్తరమాహ —
అథవేతి ।
మనసో దేవతాత్వం సాధయతి —
మనసేతి ।
వర్తనీ వర్త్మనీ తయోర్వాఙ్మనసయోర్వర్త్మనోరన్యతరాం వాచం మనసా మౌనేన బ్రహ్మా సంస్కరోతి వాగ్విసర్గే ప్రాయశ్చిత్తవిధానాదితి శ్రుత్యన్తరస్యార్థః ।
తథాఽపి కథం సంపదః సిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
దేవాః సర్వే యస్మిన్మనస్యేకం భవన్త్యభిన్నత్వం ప్రతిపద్యన్తే తస్మిన్విశ్వదేవదృష్ట్యా భవత్యనన్తలోకప్రాప్తిరితి శ్రుత్యన్తరస్యార్థః ।
అనన్తమేవేత్యాది వ్యాచష్టే —
తేనేతి ।
ఉక్తేన ప్రకారేణేతి యావత్ । తేన మనసి విశ్వదేవదృష్ట్యధ్యాసేనేత్యర్థః । స ఇత్యుపాసకోక్తిః ॥౯॥
పూర్వవదిత్యభిముఖీకరణాయేత్యర్థః । ప్రతివచనముపాదత్తే —
స్తోత్రియా వేతి ।
ప్రగీతమృగ్జాతం స్తోత్రమప్రగీతం శస్త్రమ్ ।
కతమాస్తాస్తిస్ర ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
తాశ్చేతి ।
ప్రశ్నాన్తరం వృత్తమనూద్యోపాదత్తే —
తత్రేతి ।
యజ్ఞాధికారః సప్తమ్యర్థః ।
పురోనువాక్యాదినా లోకత్రయజయలక్షణం ఫలం కేన సామాన్యేనేత్యపేక్షాయాం సంఖ్యావిశేషేణేత్యుక్తం స్మారయతి —
తదితి ।
అధియజ్ఞే త్రయముక్తం స్మారయిత్వాఽధ్యాత్మవిశేషం దర్శయితుముత్తరో గ్రన్థ ఇత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రాణాదౌ పురోనువాక్యాదౌ చ పృథివ్యాదిలోకదృష్టిరితి ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కతమా ఇతి ।
అపానే యాజ్యాదృష్టౌ హేత్వన్తరమాహ —
అపానేన హీతి ।
హస్తాద్యాదానవ్యాపారేణేతి యావత్ ।
ప్రాణాపానవ్యాపారవ్యతిరేకేణ శస్త్రప్రయోగస్య శ్రుత్యన్తరే సిద్ధత్వాద్వ్యానే శస్యాదృష్టిరిత్యాహ —
అప్రాణన్నితి ।
తత్ర పురోనువాక్యాదిషు చేతి యావత్ । ఇహేత్యనన్తరవాక్యోక్తిః । సర్వమన్యదితి సంఖ్యాసామాన్యోక్తిః ।
కిం తద్విశేషసంబన్ధసామాన్యం తదాహ —
లోకేతి ।
పృథివీలక్షణేన లోకేన సహ ప్రథమత్వేన సంబన్ధసామాన్యం పురోనువాక్యాయామస్తి తేన తయా పృథివీలోకమేవ ప్రాప్నోతీత్యర్థః । అశ్వలస్య తూష్ణీభావం భజతోఽభిప్రాయమాహ । నాయమితి ॥౧౦॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయన్నాఖ్యాయికా కిమర్థేతి శఙ్కమానం ప్రత్యాహ —
ఆఖ్యాయికేతి ।
యాజ్ఞవల్క్యో హి విద్యాప్రకర్షవశాదత్ర పూజాభాగీ లక్ష్యతే నాఽఽర్తభాగస్తథా విద్యామాన్ద్యాదతో విద్యాస్తుత్యర్థేయమాఖ్యాయికేత్యర్థః ।
ఇదానీం బ్రాహ్మణార్థం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
మృత్యోరితి ।
మృత్యుస్వరూపం పృచ్ఛతి —
కః పునరసావితి ।
తత్స్వరూపనిరూపణార్థం బ్రాహ్మణముత్థాపయతి —
స చేతి ।
మృత్యురితి సంబన్ధః । స్వాభావికం నైసర్గికమనాదిసిద్ధమజ్ఞానం తస్మాదాసంగః స ఆస్పదమివాఽఽస్పదం యస్య స తథేతి విగ్రహః ।
తస్య విషయముక్త్వా వ్యప్తిమాహ —
అధ్యాత్మేతి ।
తస్య స్వరూపమాహ —
గ్రహేతి ।
యథోక్తమృత్యువ్యాప్తిమగ్న్యాదీనాం కథయతి —
తస్మాదితి ।
తాన్యపి గ్రహాతిగ్రహగృహీతాన్యేవార్థోన్ద్రియసంసర్గిత్వాదిత్యర్థః । తద్గతో విశేషోఽగ్న్యాదిగతో దృష్టిభేద ఇతి యావత్ । కశ్చిద్వ్యాఖ్యాత ఇతి సంబన్ధః ।
సూత్రస్యాపి మృత్యుగ్రస్తత్వమభిప్రేత్యాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
అగ్న్యాదిత్యాద్యాత్మకం సౌత్రం పదమితి యావత్ । ఫలం యథోక్తమృత్యుగ్రస్తమితి శేషః ।
కిమితి మృత్యోర్బన్ధనరూపస్య స్వరూపముచ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఎతస్మాదితి ।
నను మోక్షే కర్తవ్యే బన్ధరూపోపవర్ణనమనుపయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బద్ధస్య హీతి ।
అగ్న్యాదీనాం యథోక్తమృత్యువ్యాప్తిముక్తాం వ్యక్తీకరోతి —
యదపీతి ।
అవినిర్ముక్త ఎవాతిముక్తోఽపీతి శేషః ।
తథాఽపి కథం సూత్రస్య యథోక్తమృత్యువ్యాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
తథా చేతి ।
తథాఽపి కథమగ్న్యాదీనాం మృత్యువ్యాప్తిర్న హి తత్ర ప్రమాణమస్తి తత్రాఽఽహ —
ఎక ఇతి ।
బహవా ఇతి చ్ఛాన్దసమ్ ।
తథాఽపి విదుషో మృత్యోరతిముక్తస్య న తదాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదాత్మేతి ।
సౌత్రే పదే మృత్యువ్యాప్తిం ప్రకారాన్తరేణ ప్రకటయతి —
న చేతి ।
మనసి కార్యకరణరూపేణ దివశ్చాఽఽదిత్యస్య చైక్యమస్తు తథాఽపి కథం గ్రహాతిగ్రహగృహీతత్వం సూత్రస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మనశ్చేతి ।
వాగాదేర్వక్తవ్యాదేశ్చ గ్రహత్వేఽతిగ్రహత్వే చ హిరణ్యగర్భే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథేతి ।
కర్మఫలస్య సంసారత్వాచ్చ తత్ఫలం సౌత్రం పదం మృత్యుగ్రస్తమేవేత్యాహ —
సువిచారితం చేతి ।
యదేవ కర్మబన్ధప్రవృత్తిప్రయోజకం తదేవ బన్ధనివృత్తేర్న కారణమతః కర్మఫలం హైరణ్యగర్భం పదం బన్ధనమేవేత్యర్థః ।
స్వమతముక్త్వా మతాన్తరమాహ —
కేచిత్త్వితి ।
సర్వమేవ కర్మేతి శేషః । స్వర్గకామవాక్యే దేహాత్మత్వనివృత్తిర్గోదోహనవాక్యే స్వతన్త్రాధికారనివృత్తిర్నిత్యనైమిత్తికవిధిష్వర్థాన్తరోపదేశేన స్వాభావికప్రవృత్తినిరోధో నిషేధేషు సాక్షాదేవ నైసర్గికప్రవృత్తయో నిరుధ్యన్తే తదేవం సర్వమేవ కర్మకాణ్డం నివృత్తిద్వారేణ మోక్షపరమిత్యర్థః ।
నను శాస్త్రీయాత్కర్మణో హేతోరుత్తరముత్తరం కార్యకరణసంఘాతమతిశయవన్తమాఽగ్రజాత్ప్రతిపద్యమానః సంఘాతాత్పూర్వస్మాన్ముచ్యతే తత్కుతో నివృత్తిపరత్వం కర్మకాణ్డస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అతః కారణాదితి ।
యద్ధీదముత్తరముత్తరం సాతిశయం ఫలం ప్రాజాపత్యం పదం తదపి ప్రాసాదారోహణక్రమేణ వ్యావృత్తిద్వారా మోక్షమవతారయితుం న తు తత్రైవ ప్రాజాపత్యే పదే శ్రుతేస్తాత్పర్యం తస్యాపి నిరతిశయఫలత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ఫలితమాహ —
ఇత్యత ఇతి ।
యస్మాత్పూర్వం పూర్వం పరిత్యజ్యోత్తరముత్తరం ప్రతిపద్యమానస్తత్తన్నివృత్తిద్వారా ముక్త్యర్థమేవ తత్తత్ప్రతిపద్యతే న తు తత్తత్పదప్రాప్త్యర్థమేవ వాక్యం పర్యవసితం తస్యాన్తవత్త్వేనాఫలత్వాత్ । తస్మాద్ద్వైతక్షయపర్యన్తం సర్వోఽపి ఫలవిశేషో మృత్యుగ్రస్తత్వాత్ప్రాసాదారోహణన్యాయేన మోక్షార్థోఽవతిష్ఠతే హిరణ్యగర్భపదప్రాప్త్యా ద్వైతక్షయే తు వస్తుతో మృత్యోరాప్తిమతీత్య పరమాత్మరూపేణ స్థితో ముక్తో భవతి । తథా చ మనుష్యభావాదూర్ధ్వమర్వాక్చ పరమాత్మభావాన్మధ్యే యా తత్తత్పదప్రాప్తిః సా ఖల్వాపేక్షికీ సతీ గౌణీ ముక్తిర్ముఖ్యా తు పూర్వోక్తైవేత్యర్థః ।
సర్వమేతదుత్ప్రేక్షామత్రేణాఽఽరచితం న తు బృహదారణ్యకస్య శ్రుత్యన్తరస్య వాఽర్థ ఇతి దూషయతి —
సర్వమేతదితి ।
సర్వైకత్వలక్షణో మోక్షో బృహదారణ్యకార్థ ఎవాస్మాభిరుచ్యతే తత్కథమస్మదుక్తమబార్హదారణ్యకమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
అఙ్గీకృతమంశం విశదయతి —
భవతీతి ।
ఎతత్సర్వైకత్వమారణ్యకార్థో భవత్యపీతి యోజనా ।
కథం తర్హి సర్వమేతదబార్హదారణ్యకమిత్యుక్తం తత్రాఽఽహ ।
న త్వితి ।
త్వదుక్తయా రీత్యా కర్మశ్రుతీనాం యథోక్తమోక్షార్థత్వం న ఘటతే తేన సర్వమేతదౌత్ప్రేక్షికం న శ్రౌతమిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
కర్మశ్రుతీనాం మోక్షార్థత్వాభావం సమర్థయతే —
యది హీతి ।
తస్మాత్తాసాం న మోక్షార్థతేతి శేషః ।
కిఞ్చ సంసారస్తావద్ధర్మాధర్మహేతుకస్తౌ చ విధినిషేధాధీనౌ తయోశ్చేత్త్వదుక్తరీత్యా మోక్షార్థత్వం తదా హేత్వభావాత్సంసార ఎవ న స్యాదిత్యాహ ।
యది చేతి ।
విధినిషేధయోర్నివృత్తిద్వారా ముక్త్యర్థత్వేఽపి విధ్యాదిజ్ఞానాదనునిష్పాదితో యః కర్మపదార్థస్తస్యాయం స్వభావో యదుత కర్తారమనర్థేన సంయునక్తీతి చోదయతి —
అథేతి ।
మోక్షార్థమపి కర్మకాణ్డం సంసారార్థం భవతీతి సదృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
ప్రమాణాభావేన పరిహరతి —
నేతి ।
తదేవ వ్యనక్తి —
అద్వైతార్థత్వ ఇతి ।
అన్యస్య బన్ధస్యేతి యావత్ ।
అనుపపత్తిం స్ఫోరయతి —
న ప్రత్యక్షమితి ।
కర్మశ్రుతివాక్యస్యావాన్తరతాత్పర్యం యథాశ్రుతేఽర్థే గృహ్యతే నివృత్తిద్వారా ముక్తౌ తు మహాతాత్పర్యమిత్యఙ్గీకృత్య శఙ్కతే —
ఉభయమితి ।
కృత్రిమాః క్షుద్రాః సరితః కుల్యాస్తాసాం ప్రణయనం శాల్యర్థం పానీయార్థమాచమనీయాద్యర్థం చ ప్రదీపశ్చ ప్రాసాదశోభార్థం కృతో గమనాదిహేతురపి భవతి వృక్షమూలే చ సేచనమనేకార్థం తథా కర్మకాణ్డమనేకార్థమిత్యుపపాదయతి —
కుల్యేతి ।
ఎకస్య వాక్యస్య యథాశ్రుతేనార్థేనార్థవత్వే సంభవతి నాన్యత్ర తాత్పర్యం కల్ప్యం కల్పకాభావాన్న చ త్వదుక్తయా రీత్యాఽనేకార్థత్వలక్షణో ధర్మో వాక్యస్యైకస్యోపపద్యతేఽర్థైకత్వాదేకం వాక్యమితి న్యాయాదితి పరిహరతి —
తన్నైవమితి ।
వాక్యస్యానేకార్థత్వాభావేఽపి తదర్థస్య కర్మణో బన్ధమోక్షాఖ్యానేకార్థత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి —
కుల్యేతి ।
విద్యాం చావిద్యాం చేత్యాదయో మన్త్రాః సముచ్చయపరా దృష్టాః సముచ్చయశ్చ కర్మకాణ్డస్య నివృత్తిద్వారా మోక్షార్థత్వమిత్యస్మిన్నర్థే సిద్ధ్యతీతి శఙ్కతే —
యదపీతి ।
కర్మకాణ్డస్యోక్తరీత్యా మోక్షార్థత్వే నాస్తి ప్రమాణమితి పరిహరతి —
అయమేవేతి ।
మన్త్రాణాం సముచ్చయపరత్వాత్తస్య చ యథోక్తార్థాక్షేపకత్వాత్కుతోఽస్యార్థస్య ప్రమాణాగమ్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మన్త్రాః పునరితి ।
తేషాం న సముచ్చయపరతేత్యగ్రే వ్యక్తీభవిష్యతీత్యర్థః ।
పరమతాసంభవే స్వమతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బన్ధననిరూపణమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాన్మోక్ష ఇతి ।
యత్తు కర్మకాణ్డం బన్ధాయ ముక్తయే వా న భవతి కిన్త్వన్తరావస్థానకారణమితి తద్దూషయతి —
న చేతి ।
యథా న జాగర్తి న స్వపితీతి విషయగ్రహణచ్ఛిద్రేఽన్తరాలేఽవస్థానం దుర్ఘటం యథా చార్ధం కుకుట్యాః పాకార్థమర్ధఞ్చ ప్రసవాయేతి కౌశలం నోపలభ్యతే తథా కర్మకాణ్డం న బన్ధాయ నాపి సాక్షాన్మోక్షాయేతి వ్యాఖ్యానం కర్తుం న జానీమ ఇత్యర్థః ।
యత్తు శ్రుతిరేవోత్తరోత్తరపదప్రాప్త్యభిధానవ్యాజేన మోక్షో పురుషమవతారయతీతి తత్రాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
మృత్యోరాప్తిమతీత్య ముచ్యత ఇత్యుక్త్వా యదేతద్గ్రహాతిగ్రహవచనం తదయం సర్వః సాధ్యసాధనలక్షణో బన్ధ ఇత్యనేనాభిప్రాయేణోచ్యతే తస్యార్థేన మృర్త్యుపదార్థేనాన్వయదర్శనాదత యోజనా ।
అర్థసంబన్ధాదిత్యుక్తం స్ఫుటయతి —
గ్రహాతిగ్రహావినిర్మోకాదితి ।
ఎషా హి శ్రుతిర్బన్ధమేవ ప్రతిపాదయతి న తు మోక్షే పురుషమవతారయతీతి భావః ।
నను పురుషస్యాపేక్షితో మోక్షః ప్రతిపాద్యతాం కిమిత్యనర్థాత్మా బన్ధః ప్రతిపాద్యతే తత్రాఽఽహ —
నిగడే హీతి ।
బన్ధజ్ఞానం వినా తతో విశ్లేషాయోగాన్ముముక్షోః సప్రయోజకబన్ధజ్ఞానార్థత్వేనాన్తరబ్రాహ్మణప్రవృత్తిరిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కతి గ్రహా ఇత్యాదిః ప్రథమః సంఖ్యావిషయః ప్రశ్నః కతమే త ఇతి ద్వితీయః సంఖ్యేయవిషయ ఇత్యాహ —
పూర్వవాదతి ।
సంప్రతి ప్రశ్నమాక్షిపతి —
తత్రేత్యాదినా ।
ఆద్యం ప్రశ్నమాక్షిప్య ద్వితీయమాక్షిపతి —
అపి చేతి ।
విశేషతశ్చాజ్ఞాతేష్వతి చశబ్దార్థః ।
ముక్త్యతిముక్తిపదార్థద్వయప్రతియోగినౌ బన్ధనాఖ్యౌ గ్రహాతిగ్రహౌ సామాన్యేన ప్రాప్తౌ ప్రశ్నస్తు విశేషబుభుత్సాయామితి ప్రష్టా చోదయతి —
నను చేతి ।
తథాఽపి ప్రశ్నద్వయమనుపపన్నమిత్యాక్షేప్తా బ్రూతే —
నను తత్రేతి ।
వాగ్వై యజ్ఞస్య హోతేత్యాదావితి యావత్ । నిర్జ్ఞాతత్వాద్విశేషస్యేతి శేషః ।
అతిమోక్షోపదేశేన త్వగాదేరపి సూచితత్వాత్తేషు చతుష్ట్వస్యానిర్ధారణాదవిశేషేణ ప్రతిపన్నేషు వాగాదిషు విశేషబుభుత్సాయాం సంఖ్యాదివిషయత్వే ప్రశ్నస్యోపపన్నార్థత్వాన్నాఽఽక్షేపోపపత్తిరితి సమాధత్తే —
నానవధారణార్థత్వాదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
న హీతి ।
తత్ర పూర్వబ్రాహ్మణే వాగాదిష్వితి యావత్ ।
ఫలితాం ప్రథమప్రశ్నోపపత్తిం కథతి —
ఇహ త్వితి ।
నను గ్రహాణామేవ పూర్వత్రోపదేశాతిదేశాభ్యాం ప్రతిపన్నత్వాత్తేషు విశేషబుభుత్సాయాం కతి గ్రహా ఇతి ప్రశ్నేఽప్యతిగ్రహాణామప్రతిపన్నత్వాత్కథం కత్యతిగ్రహా ఇతి ప్రశ్నః స్యాదత ఆహ —
తస్మాదితి ।
పూర్వస్మాద్బ్రాహ్మణాదితి యావత్ ।
వాగాదయో వక్తవ్యాదయశ్చ చత్వారో గ్రహాశ్చాతిగ్రహాశ్చ యద్యపి విశేషతో నిర్జ్ఞాతాస్తథాఽప్యతిదేశప్రాప్తాశ్చత్వారో విశేషతో న జ్ఞాయన్తే । తేన తేషు విశేషతో జ్ఞానసిద్ధయే ప్రశ్న ఇత్యభిప్రేత్య విశినష్టి —
నియమేనేతి ॥౧॥
ద్వితీయే ప్రశ్నే పరిహారముత్థాపయతి —
తత్రాహేతి ।
ఘ్రాణశబ్దస్య ఘ్రాణవిషయత్వే పూర్వోత్తరగ్రన్థయోర్వాగాదీనాం ప్రకృతత్వం హేతుమాహ —
ప్రకరణాదితి ।
తస్య గన్ధేన గృహీతత్వసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి —
వాయుసహిత ఇతి ।
అపానశబ్దస్య గన్ధవిషయత్వే గన్ధస్యాపానేనావినాభావం హేతుమాహ —
అపానేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
అపానోపహృతం హీతి ।
అపశ్వాసోఽత్రాపానశబ్దార్థః ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి —
తదేతదితి ॥ ౨ ॥
వాచో గ్రహత్వముపపాదయతి —
వాచా హీతి ।
ఆసంగస్య విషయః శబ్దాదిరేవాఽఽస్పదం యస్యా వాచస్తయేతి విగ్రహః । తత్సిద్ధ్యర్థమధ్యాత్మపరిచ్ఛిన్నయేతి విశేషణమ్ । అసత్యం పరపీడాకరం మిథ్యావచనం తదేవ స్వదృష్టమాత్రవిరోధ్యనృతం విపరీతం వా । ఆదిపదేనేష్టానిష్టోక్తిగ్రహః ।
వాచి ప్రకృతాయాం స నామ్నేతి కథముచ్యతే తత్రాఽఽహ —
స వాగాఖ్య ఇతి ।
వక్తవ్యేన వాచో వశీకృతత్వం సాధయతి —
వక్తవ్యార్థేతి ।
తాదర్థ్యేన వచనకరణత్వేనేతి యావత్ ।
వచనార్థే వాచో వక్తవ్యేన వశీకృతత్వే ఫలితమాహ —
తేనేతి ।
తత్కార్యం వచనం మోక్షశ్చాసాధారణే దేవతాత్మని పర్యవాసనమ్ ।
వక్తవ్యార్థోక్తిం వినా వాచోఽపర్యవసానే సిద్ధమర్థమాహ —
అత ఇతి ।
వాచోఽతిగ్రహగృహీతత్వమనుభవేన సాధయతి —
వక్తవ్యేతి ।
వాచా హీత్యాదేరపానేన హీత్యాదినా తుల్యార్థత్వాదవ్యాఖ్యేయత్వమాహ —
సమానమితి ।
ఘ్రాణం వాగ్జిహ్వా చక్షుః శ్రోత్రం మనో హస్తౌ త్వగిత్యుక్తాన్గ్రహాన్నిగమయతి —
ఇత్యేత ఇతి ।
గన్ధో నామ రసో రూపం శబ్దః కామః కర్మ స్పర్శ ఇత్యతిగ్రహానపి నిగమయతి —
స్పర్శపర్యన్తాశ్చేతి ॥ ౩॥ ౪॥ ౫॥ ౬॥ ౭॥ ౮ ॥ ౯ ॥
ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
యదిదమితి ।
యదిదం వ్యాకృతం జగత్సర్వం మృత్యోరన్నమితి యోజనా ।
తస్య తదన్నత్వం సాధయతి —
సర్వమితి ।
మృత్యోరన్నత్వసంభావనాయాం శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
సర్వమితి ।
మృత్యోర్మృత్యుమధికృత్య ప్రశ్నస్య కరటదన్తనిరూపణవదప్రయోజనత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయమితి ।
సత్యేవ గ్రహాతిగ్రహలక్షణే మృత్యౌ మోక్షో భవిఽష్యతీతి చేన్నేత్యాహ —
గ్రహేతి ।
అస్తు తర్హి గ్రహాతిగ్రహనాశే ముక్తిరిత్యత ఆహ —
స యదీతి ।
న చ మృత్యోర్మృత్యురస్త్యనవస్థానాదిత్యుక్తమితి భావః । పక్షేఽనవస్థానాత్పక్షే చాముక్తేరిత్యతః శబ్దార్థః ।
అస్తిపక్షం పరిగృహ్ణాతి —
అస్తి తావదితి ।
మృత్యోర్మృత్యుర్బ్రహ్మాత్మసాక్షాత్కారో వివక్షితస్తస్యాప్యన్యో మృత్యురస్తి చేదనవస్థా నాస్తి చేత్తద్ధేత్వజ్ఞానస్యాపి స్థితేరముక్తిరితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తత్రాస్తిపక్షం పరిగృహ్య పరిహరతి —
నానవస్థేతి ।
యథోక్తస్య మృత్యోః స్వపరవిరోధిత్వాన్న కిఞ్చిదవద్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తం పక్షం ప్రశ్నద్వారా ప్రమాణారూఢం కరోతి —
కథమితి ।
దృష్టత్వం స్పష్టయతి —
అగ్నిస్తావదితి ।
దృష్టత్వఫలమాచష్టే —
గృహాణేతి ।
తస్య కార్యం కథయతి —
తేనేతి ।
అప పునర్మృత్యుం జయతీత్యస్య పాతనికాం కరోతి —
తస్మిన్నితి ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకరోతి —
బన్ధనం హీతి ।
ప్రసాధితం మృత్యోరపి మృత్యురస్తీతి ప్రదర్శనేనేతి శేషః ।
మోక్షోపపత్తౌ ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
పురుషప్రయాసః శమాదిపూర్వకశ్రవణాదిః ।
తత్ఫలస్య జ్ఞానస్య ఫలం దర్శయన్వాక్యం యోజయతి —
అత ఇతి ।
జ్ఞానం పఞ్చమ్యర్థః ॥౧౦ ॥
సమ్యగ్జ్ఞానస్యాప పునర్మృత్యుం జయతీత్యుక్త్యం ఫలం విశదీకర్తుం ప్రశ్నాన్తరముత్థాపయతి —
పరేణేతి ।
పరేణ మృత్యునా పరమాత్మదర్శనేనేతి సంబన్ధః । గ్రహాతిగ్రహలక్షణో బన్ధః సప్తమ్యర్థః । గ్రహశబ్దేన ప్రయోజ్యరాశిర్గృహీతః ।
నామాదీనాం స్థూలానాం బహిష్ఠత్వేన స్వరసతస్త్యక్తత్వాత్కథం తదుత్క్రాన్తిః పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —
వాసనారూపా ఇతి ।
తేషామనుత్క్రాన్తౌ ముక్త్యసంభవం సూచయతి —
ప్రయోజకా ఇతి ।
ఉత్క్రాన్తిపక్షే ధ్రువం జన్మ మృతస్య చేతి న్యాయాత్పునరుత్పత్తిః స్యాదనుత్క్రాన్తిపక్షే మరణప్రసిద్ధిర్విరుధ్యేతేతి భావః ।
ద్వితీయం పక్షం పరిహరతి —
నేతి హోవాచేత్యాదినా ।
కార్యాణి కరణాని చ సర్వాణి పరేణాఽఽత్మనా సహావిభాగం గచ్ఛన్తి సన్త్యస్మిన్నేవ విదుషి సమవనీయన్త ఇతి సంబన్ధః ।
తేషాం విదుషి విలయే హేతుమాహ —
స్వయోనావితి ।
విద్వానేవ హి పూర్వమవిద్యయా తేషాం యోనిరాసీత్తస్మిన్విద్యాదశాయాం తద్బలాదవిద్యాయామపనీతాయాం పరిపూర్ణే తత్త్వే తేషాం పర్యవసానం సంభవతీత్యర్థః ।
కారణే కార్యాణాం ప్రవిలయే దృష్టాన్తమాహ —
ఊర్మయ ఇతి ।
ప్రాణాదీనాం కారణసంసర్గాఖ్యో లయశ్చేత్పునరుత్పత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానే సత్యజ్ఞానధ్వంసాన్నైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తథా చేతి ।
సవిషయాణ్యేకాదశేన్ద్రియాణి వాయవశ్చ పఞ్చేతి షోడశ కలాస్తాసాం స్వాతన్త్ర్యమాశ్రయాన్తరం చ వారయతి —
పురుషాయణా ఇతి ।
తాసాం నివృత్తిశ్చ పురుషవ్యతిరేకేణ నాస్తీతి సూచయతి —
పురుషం ప్రాప్యేతి ।
ప్రాణాశ్చేన్నోత్క్రామన్తి తర్హి మృతో న భవతీతి ప్రతీతివిరోధం శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
న తర్హీత్యాదినా ।
దృతిశబ్దో భస్త్రావిషయః ।
ప్రకృతం వాక్యం ప్రత్యక్షసిద్ధదేహమరణానువదకమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
బన్ధనేతి ॥౧౧॥
ప్రాణా నోత్క్రామన్తీతి విశేషణమాశ్రిత్య ప్రశ్నాన్తరమాదత్తే —
ముక్తస్యేతి ।
పక్షద్వయేఽపి ప్రయోజనం కథయతి —
అథేత్యాదినా ।
యత్పుత్రక్షేత్రాద్యభూత్తదధునా నామమాత్రావశేషమిత్యుక్తే నావశిష్టం కిఞ్చిదితి యథాఽవగమ్యతే తథాఽత్రాపి నామమాత్రం మ్రియమాణాం విద్వాంసం న జహాతీత్యుక్తే న కిఞ్చిదవశిష్టమితి దృష్టిః స్యాదితి ప్రత్యుక్తితాత్పర్యమాహ —
సర్వమితి ।
యథాశ్రుతమర్థమాశ్రిత్య ప్రత్యుక్తిం వ్యాచష్టే —
నామమాత్రం త్వితి ।
విదుషో నామనిత్యత్వే హేత్వన్తరముత్తరవాక్యావష్టమ్భేన దర్శయతి —
నిత్యం హీతి ।
అనన్తశబ్దాన్నామ్నో వ్యక్తిప్రాచుర్యే ప్రతిభాతి కుతో నిత్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిత్యత్వమేవేతి ।
వ్యక్తిభేదస్య ప్రసిద్ధత్వాన్న తద్వక్తవ్యం బ్రహ్మవిదః స్వదృష్ట్యా నామాపి న శిష్యతే పరదృష్ట్యా తదవశేషోక్తిః శుకో ముక్త ఇత్యాదివ్యపదేశదర్శనాదతో నామనిత్యత్వం వ్యావహారికమితి భావః ।
బ్రహ్మాస్మీతి దర్శనేన విశ్వాన్దేవానాత్మత్వేనోపగమ్యానన్తం లోకం జయతీతి సిద్ధానువాదో బ్రహ్మవిద్యాం స్తోతుమిత్యభిప్రేత్యానన్తరవాక్యమాదత్తే —
తదానన్త్యేతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
తన్నామానన్త్యేతి ॥ ౧౨ ॥
యత్రాస్యేత్యాదేస్తాత్పర్యం వృత్తానువాదపూర్వకం కథయతి —
గ్రహాతిగ్రహరూపమిత్యాదినా ।
కిమేనమిత్యాదివాక్యస్య స్వవ్యాఖ్యాముక్త్వా యత్రేత్యాదేస్తాత్పర్యం చోక్తమ్ । ఇదానీం భర్తృప్రపఞ్చప్రస్థానముత్థాపయతి —
అత్రేతి ।
కిమేనమిత్యాదావితి యావత్ ।
సముచ్చయానుష్ఠానాద్దేహయోః సప్రయోజకయోర్నాశేఽపి పుంసో ముక్తిర్న చేత్తర్హి తస్య బద్ధత్వాయోగాత్కామసౌ దశామవలమ్బతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నామావశిష్ట ఇతి ।
క్షితేరూషరవదవస్థితాత్మావిద్యయా పరస్మాత్పరిచ్ఛిన్నశ్చేదాత్మా తర్హి బన్ధపక్షస్యైవ స్యాన్నతు భోజ్యాజ్జగతో వ్యావృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉచ్ఛిన్నేతి ।
సర్వస్య కర్మాదిఫలస్య సూత్రాత్మనః సముచ్చయాసాదితస్య భోగాదప్రాప్తార్థాభావాత్కామాసిద్ధ్యా కర్మాభావాత్ప్రయోజకరాశేరుచ్ఛిత్తిరిత్యర్థః ।
కిమేనమిత్యాదావన్తరాలావస్థస్య విద్యాధికారిణో నిర్ధారణాత్తదపేక్షితవిద్యాశేషత్వేనోషస్తప్రశ్నాదేరారమ్భం సంభావయతి —
తస్యేతి ।
ఇతిశబ్దో వర్ణయన్తీత్యనేన సంబధ్యతే ।
తర్హి యత్రోషస్తప్రశ్నాదౌ బ్రహ్మవిద్యోచ్యతే తస్యైవాఽఽరమ్భో యుక్తో యత్రాస్యేత్యాదిస్తు వృథేత్యాశఙ్క్య ఫలవద్విద్యాప్రాప్తిశేషత్వేన నివర్త్యమృత్యుప్రయోజకనిర్ధారణార్థో యత్రేత్యాదిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
హిరణ్యగర్భాదన్యోఽనన్యో వా విద్యాధికారీ ప్రథమేఽపి మృతస్య జీవతో వా విద్యాధికారో వివక్షితస్త్వయేతి పృచ్ఛతి —
తత్రేతి ।
తత్రఽఽద్యమాక్షిపతి —
విశీర్ణేష్వితి ।
ఆక్షేపం స్ఫుటయితుం తదీయాముక్తిమనువదతి —
సమవనీతేతి ।
నామమాత్రావశిష్టస్యాధికారో విద్యాయామితి శేషః ।
సమవనీతప్రాణస్యేత్యత్ర శ్రుతిం సంవాదయతి —
మృత ఇతి ।
కథమేతావతా యథోక్తాక్షేపసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
న మనోరథేనేతి ।
ఉపసంహృతప్రాణస్య శ్రవణాద్యధికారిత్వమేతచ్ఛబ్దార్థః ।
ద్వితీయం శఙ్కతే —
అథేతి ।
అపావృతో విద్యాధికారీతి శేషః ।
జీవతో భోజ్యాద్వ్యావర్తనం సమ్యగ్ధియం వినా దుఃశకమితి మత్వా పృచ్ఛతి —
తత్త్వితి ।
అప్రాప్తే కామో భవతి ప్రాప్తే నివర్తత ఇతి ప్రసిద్ధేరపరవిద్యయా కర్మసముచ్చితయా హైరణ్యగర్భపదప్రాప్తిరేవ తన్నివృత్తికారణమితి శఙ్కతే —
సమస్తేతి ।
అపరవిద్యాసముచ్చితం కర్మ హైరణ్యగర్భభోగప్రాపకం న భోగ్యాన్నివృత్తిసాధనమితి తృతీయే వ్యుత్పాదితమితి పరిహరతి —
తత్పూర్వమేవేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకుర్వన్విభజతే —
కర్మసహితేనేతి ।
అథైకమేవ సముచ్చితం కర్మోభయార్థం కిం న స్యాదత ఆహ —
నచేతి ।
ఉభయార్థత్వాభావం సమర్థయతే —
హిరణ్యగర్భేత్యాదినా ।
సముచ్చితం కర్మ నోభయార్థమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
హిరణ్యగర్భో విద్యాధికారీతి పక్షం నిక్షిపతి —
అథేతి ।
దూషయతి —
తత ఇతి ।
నను మహానుభావానామస్మద్విశిష్టానామేవ బ్రహ్మవిద్యోపదిశ్యమానా మోక్షం ఫలయతి నాస్మాకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేషామితి ।
న చ త్వన్మతేఽపి యద్ద్వారా శ్రవణాది కృత్వా విద్యోదయస్తద్ద్వారైవ చిదాత్మనో ముక్తిసిద్ధౌ కృతమితరత్ర శ్రవణాదినేతి వాచ్యమ్ । ద్వారభేదస్యానుష్ఠాతృవిభాగాధీనప్రవృత్తిప్రయుక్తప్రయోజనవద్విద్యోదయస్య చ కాల్పనికత్వేన యథాప్రతీతి వ్యవస్థోపపత్తేః । వస్తుతో నిర్విశేషే చిన్మాత్రే నావిద్యావిద్యే బన్ధముక్తీ చేత్యభిప్రేత్య పరపక్షనిరాకరణముపసంహృత్య శ్రుతివ్యాఖ్యానం ప్రస్తౌతి —
తస్మాదితి ।
కర్తవ్యే శ్రుతివ్యాఖ్యానే యత్రేత్యాద్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమవతారయతి —
తత్రేతి ।
తత్ర పురుషశబ్దేన విద్వానుక్తోఽనన్తరవాక్యే తత్సంనిధేరిత్యాశఙ్క్య వక్ష్యమాణకర్మాశ్రయత్వలిఙ్గేన బాధ్యః సంనిధిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
అసమ్యగ్దర్శిన ఇతి ।
సంనిధిబాధే లిఙ్గాన్తరమాహ —
నిధీయత ఇతి ।
తస్య హి పునరాదానయోగ్యద్రవ్యనిధానే ప్రయోగదర్శనాదిహాపి పునరాదానం లోహితాదేరాభాత్యతః ప్రసిద్ధః సంసారిగోచర ఎవాయం ప్రశ్న ఇత్యర్థః ।
అవిదుషో వాగాదిలయాభావాద్వాఙ్మనసి దర్శనాదితి న్యాయాత్తస్య చాత్ర శ్రుతేర్విద్వానేవ పురుషస్తదీయకలావిలయస్య శ్రుతిప్రసిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్ర హీతి ।
అగ్న్యాద్యంశానాం వాగాదిశబ్దితానామపక్రమణేఽపి కరణానాం తదభావే తదధిష్ఠానస్య దేహస్యాపి భావేన భోగసంభవాన్న ప్రశ్నావకాశోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
దేవతాంశేషూపసంహృతేష్వితి యావత్ ।
తేషాం తాభిరనధిష్ఠితత్వే సత్యర్థక్రియాక్షమత్వం ఫలతీత్యాహ —
న్యస్తేతి ।
కరణానామధిష్ఠాతృహీనానాం భోగహేతుత్వాభావేఽపి కథమాశ్రయప్రశ్నో భోక్తుః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విదేహశ్చేతి ।
ప్రశ్నం వివృణోతి —
యమాశ్రయమితి ।
ఆహరేత్యాదిపరిహారమవతారయతి —
అత్రేతి ।
మీమాంసకా లోకాయతా జ్యోతిర్విదో వైదికా దేవతాకాణ్డీయా విజ్ఞానవాదినో మాధ్యమికాశ్చేత్యనేకే విప్రతిపత్తారః । జల్పన్యాయేన పరస్పరప్రచలితమాత్రపర్యన్తేన విచారేణేతి యావత్ । అత్రేతి ప్రశ్నోక్తిః ।
నను ప్రష్టాఽఽర్తభాగో యాజ్ఞవల్క్యశ్చ ప్రతివక్తేతి ద్వావిహోపలభ్యేతే । తథా చ తౌ హేత్యాదివచనమయుక్తం తృతీయస్యాత్రాభావాదత ఆహ —
తౌ హేత్యాదీతి ।
తత్రేత్యేకాన్తే స్థిత్వా విచారావస్థాయామితి యావత్ ।
న కేవలం కర్మ కారణమూచతుః కిన్తు తదేవ కాలాదిషు హేతుష్వభ్యుపగతేషు సత్సు ప్రశశంసతుః । అతః ప్రశంసావచనాత్కర్మణః ప్రాధాన్యం గమ్యతే న తు కాలాదీనామహేతుత్వం తేషాం కర్మస్వరూపనిష్పత్తౌ కారకతయా గుణభావదర్శనాత్ఫలకాలేఽపి తత్ప్రాధాన్యేనైవ తద్ధేతుత్వసంభవాదిత్యాహ —
న కేవలమితి ।
పుణ్యో వై పుణ్యేనేత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదత్యాదినా ॥౧౩॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య వృత్తం కీర్తయతి —
అథేత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ తస్య మృత్యుత్వం వ్యక్తీకరోతి —
యస్మాదితి ।
అగ్నిర్వై మృత్యురిత్యాదావుక్తం స్మారయతి —
తస్మాదితి ।
యత్రాయమిత్యాదావుక్తమనుద్రవతి —
ముక్తస్య చేతి ।
యత్రాస్యేత్యాదౌ నిర్ణీతమనుభాషతే —
తత్రేతి ।
పూర్వబ్రాహ్మణస్థో గ్రన్థః సప్తమ్యర్థః । తస్య చావధారితమిత్యనేన సంబన్ధః । సంసరతాం ముచ్యమానానాం చ యాని కార్యకరణాని తేషామితి వైయధికరణ్యమ్ । అనుపాదానముపాదానమిత్యుభయత్ర కార్యకరణానామితి సంబన్ధః ।
కర్మణో భావాభావాభ్యాం బన్ధమోక్షావుక్తౌ తత్రాభావద్వారా కర్మణో మోక్షహేతుత్వం స్ఫుటయతి —
తత్క్షయే చేతి ।
తస్య భావద్వారా బన్ధహేతుత్వం ప్రకటయతి —
తచ్చేతి ।
పుణ్యపాపయోరుభయోరపి సంసారఫలత్వావిశేషాత్పుణ్యఫలవత్పాపఫలమప్యత్ర వక్తవ్యమన్యథా తతో విరాగాయోగాదిత్యాశఙ్క్య వర్తిష్యమాణస్య తాత్పర్యం వక్తుం భూమికాం కరోతి —
తత్రేతి ।
పుణ్యేష్వపుణ్యేషు చ నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । స్వభావదుఃఖబహులేష్విత్యుభయతః సంబధ్యతే । తర్హి పుణ్యఫలమపి సర్వలోకప్రసిద్ధత్వాన్నాత్ర వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్త్వితి ।
శాస్త్రీయం సుఖానుభవమితి శేషః ।
ఇహేతి బ్రాహ్మణోక్తిః శాస్త్రీయం కర్మ సర్వమపి సంసారఫలమేవేతి వక్తుం బ్రాహ్మణమిత్యుక్త్వా శఙ్కోత్తరత్వేనాపి తదవతారయతి —
పుణ్యమేవేత్యాదినా ।
మోక్షస్య పుణ్యసాధ్యత్వం విధాన్తరేణ సాధయతి —
యావద్యావదితి ।
కథం తస్యా నివర్తనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జ్ఞానసహితస్యేతి ।
సముచ్చితమపి కర్మ సంసారఫలమేవేత్యత్ర హేతుమాహ —
వ్యాకృతేతి ।
మోక్షేఽపి స్వర్గాదావివ పురుషార్థత్వావిశేషాత్కర్మణో వ్యాపారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
అకార్యత్వముత్పత్తిహీనత్వమ్ । నిత్యత్వం నాశశూన్యత్వమ్ । అవ్యాకృతధర్మిత్వం వ్యాకృతనామరూపరాహిత్యమ్ ।
’అశబ్దమస్పర్శమ్’ ఇత్యాది శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
అనామేతి ।
’నిష్కలం నిష్క్రియమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
క్రియేతి ।
చతుర్విధక్రియాఫలవిలక్షణే మోక్షే కర్మణో వ్యాపారో న సంభవతీతి భావః ।
నన్వా స్థాణోరా చ ప్రజాపతేః సర్వత్ర కర్మవ్యాపారాత్కథం మోక్షే ప్రజాపతిభావలక్షణే తద్వ్యాపారో నాస్తి తత్రాఽఽహ —
యత్ర చేతి ।
కర్మఫలస్య సర్వస్య సంసారత్వమేవేతి కుతః సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
ఇత్యస్యేతి ।
విద్యాసహితమపి కర్మ సంసారఫలం విద్యైవ మోక్షార్థేతిస్వపక్షశుద్ధ్యర్థం విచారన్పూర్వపక్షయతి —
యత్త్వితి ।
యథా కేవలం విషదధ్యాది మరణజ్వరాదికరమపి మన్త్రశర్కరాదియుక్తం జీవనపుష్ట్యాద్యారభతే తథా స్వతో బన్ధఫలమపి కర్మ ఫలాభిలాషమన్తరేణానుష్ఠితం విద్యాసముచ్చితం మోక్షాయ క్షమమిత్యర్థః ।
ముక్తేః సాధ్యత్వాఙ్గీకారే సముచ్చితకర్మసాధ్యత్వం స్యాన్న తు తస్యాః సాధ్యత్వం ధీమాత్రాయత్తత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
తన్నేతి ।
హేతుమేవ సాధయతి —
బన్ధనేతి ।
కిం తద్బన్ధనం తదాహ —
బన్ధనం చేతి ।
అవిద్యానాశోఽపి కర్మారభ్యో భవిష్యతీతి చేన్నేత్యాహ —
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
మోక్షో న కర్మసాధ్యోఽవిద్యాస్తమయత్వాద్రాజ్జ్వవిద్యాస్తమయవదిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
దృష్టవిషయత్వచ్చేతి ।
న కర్మసాధ్యా ముక్తిరితి శేషః ।
తదేవ స్పష్టయతి —
ఉత్పత్తీతి ।
ఉక్తమేవ కర్మసామర్థ్యవిషయమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయతి —
ఉత్పాదయితుమితి ।
అపసిద్ధ్వత్వాదితి చ్ఛేదః ।
ఉత్పత్త్యాదీనామన్యతమత్వాన్మోక్షస్యాపి కర్మసామర్థ్యవిషయతా స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
నిత్యత్వాదాత్మత్వాత్కూటస్థత్వాన్నిత్యశుద్ధత్వాన్నిర్గుణత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఆత్మభూతో యథోక్తో మోక్షస్తర్హి కిమితి సర్వేషాం న ప్రథత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
ఉక్తం కర్మసామర్థ్యం పూర్వవాద్యఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
అఙ్గీకారమేవ స్ఫోరయతి —
భవత్వితి ।
ఎవంస్వభావతోత్పాదనాదౌ సమర్థతా ।
కా తర్హి విప్రతిపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
విద్యాసంయుక్తస్యేతి ।
అన్యథా స్వభావశ్చతుర్విధక్రియాఫలవిలక్షణేఽపి మోక్షో సమర్థతేతి యావత్ ।
ఉత్పత్త్యాదౌ సమర్థస్య కర్మణో విద్యాసంయుక్తస్య తద్విలక్షణేఽపి మోక్షే సామర్థ్యమస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
దృష్టం హీతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తవశాత్కర్మణోఽపి కేవలస్య సంసారఫలస్య విద్యాసంయోగాన్ముక్తిఫలత్వమపి స్యాదిత్యాహ —
తథేతి ।
సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
అతీన్ద్రియత్వాత్కర్మణో ముక్తిసాధనత్వే ప్రత్యక్షాద్యసంభవేఽప్యర్థాపత్తిరస్తీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
నిత్యేషు కర్మసు మోక్షాతిరిక్తస్య ఫలస్య శ్రుతస్యాభావే సతి తదుపలభ్యమానచోదనాయా మోక్షఫలత్వం వినాఽనుపపత్తిస్తేషాం తత్సాధనత్వే మానమిత్యర్థః ।
నను ‘విశ్వజితా యజేతే' త్యత్ర యాగకర్తవ్యతారూపో నియోగోఽవగమ్యతే తస్య నియోజ్యసాపేక్షత్వాత్ ‘స స్వర్గః స్యాత్సర్వాన్ప్రత్యవిశిష్టత్వాది’ తి న్యాయేన స్వర్గకామో నియోజ్యోఽఙ్గీకృతస్తథా నిత్యేష్వపి కర్మసు భవిష్యతి స్వర్గో నియోజ్యవిశేషణమత ఆహ —
న హీతి ।
జీవఞ్జుహుయాదితి జీవనవిశిష్టస్య నియోజ్యస్య లాభాన్న నిత్యేషు స్వర్గో నియోజ్యవిశషణమిత్యర్థః ।
నను జీవనవిశిష్టోఽపి ఫలాభావే న నియోజ్యః స్యాత్తథా చ కర్మణా పితృలోక ఇతి శ్రుతం ఫలం తేషు కల్పయిష్యతే నేత్యాహ —
నాపీతి ।
నిత్యవిధిప్రకరణే పితృలోకవాక్యస్యాశ్రవణాదిత్యర్థః ।
తర్హి ఫలాభావాచ్చోదనైవ మా భూదితి చేన్నేత్యాహ —
చోద్యన్తే చేతి ।
తథాఽపి ఫలాన్తరం కల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్య కల్పకాభావాన్మైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
పారిశేష్యాదితి ।
ముక్తేర్యత్కల్పకం తదేవ ఫలాన్తరస్యాపి కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య తస్య నిరతిశయఫలవిషయత్వాన్ముక్తికల్పకత్వమేవేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
అనుపపత్త్యా చేన్నియోజ్యలాభాయ నిత్యేషు ఫలం కల్ప్యతే కథం తర్హి విశ్వజిన్న్యాయో న ప్రాప్నోతీతి సిద్ధాన్తీ ప్రత్యాహ —
నన్వితి ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి —
మోక్షే వేతి ।
అకల్పితే సతీతి చ్ఛేదః । శ్రుతార్థాపత్త్యా విధేః శ్రుతస్య ప్రవర్తకత్వానుపపత్త్యేతి యావత్ ।
విశ్వజితీవ నిత్యేషు మోక్షే ఫలే కల్ప్యమానే సతి ఫలితమాహ —
నన్వేవమితి ।
కథమిత్యుక్తామనుపపత్తిమేవ స్ఫుటయతి —
ఫలం చేతి ।
ఫలకల్పనాయాం విశ్వజిన్న్యాయోఽవతరతి మోక్షస్తు స్వరూపస్థితిత్వేనానుత్పాద్యత్వాత్ఫలమేవ న భవతీతి శఙ్కతే —
మోక్ష ఇతి ।
నిగ్రహముద్భావయన్నుత్తరమాహ —
నేతి ।
ప్రతిజ్ఞాహానిం ప్రకటయతి —
కర్మేత్యాదినా ।
కర్మకార్యత్వం ముక్తేరుపేత్యోక్తం తదేవాయుక్తమిత్యాహ —
కర్మకార్యత్వే చేతి ।
ఫలత్వేఽపి కర్మకార్యత్వం న ముక్తేరస్తీత్యుక్తం దోషం పరిహర్తుం చోదయతి —
అథేతి ।
ప్రతిజ్ఞావిరోధేన ప్రతివిధత్తే —
నిత్యానామితి ।
ఫలత్వమఙ్గీకృత్య కార్యత్వేఽనఙ్గీకృతే కథం వ్యాఘాత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
విశేషోఽర్థగత ఇతి శేషః ।
ఫలత్వమఙ్గీకృత్య కార్యత్వానఙ్గీకారే వ్యాఘాతముక్త్వా వైపరీత్యేఽపి తం వ్యుత్పాదయతి —
అఫలం చేతి ।
ఆద్యం వ్యాఘాతం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
నిత్యానామితి ।
దృష్టాన్తేన వ్యాఘాతం పరిహరన్నాశఙ్కతే —
జ్ఞానవదితి చేదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యథేతి ।
దృష్టాన్తం విఘటయతి —
నేతి ।
జ్ఞానస్య మోక్షవ్యవధిభూతాజ్ఞాననివర్తకత్వాన్మోక్షస్తేనాక్రియమాణోఽపి తత్కార్యమితి వ్యపదేశభాగ్భవతీత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అజ్ఞానేతి ।
దార్ష్టాన్తికం నిరాచష్టే —
న త్వితి ।
యత్కర్మణా నివర్త్యేత తన్మోక్షస్య వ్యవధానాన్తరం కల్పయితుం న తు శక్యమితి సంబన్ధః ।
వ్యవధానధ్వంసే కర్మణోఽప్రవేశేఽపి ముక్తావేవ తత్ప్రవేశః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
నిత్యత్వాదితి ।
నిత్యకర్మనివర్త్యం వ్యవధానాన్తరం మా భూదజ్ఞానమేవ తన్నివర్త్యం భవిష్యతి తథా చ మోక్షస్య కర్మకార్యత్వం శక్యముపచరితుమితి శఙ్కతే —
అజ్ఞానమేవేతి ।
కర్మణో జ్ఞానాద్విలక్షణత్వాన్నాజ్ఞాననివర్తకత్వమిత్యుత్తరమాహ —
న విలక్షణత్వాదితి ।
వైలక్షణ్యమేవ ప్రకటయతి —
అనభివ్యక్తిరితి ।
ఇతశ్చ జ్ఞాననివర్త్యమేవాజ్ఞానమిత్యాహ —
యదీతి ।
అన్యతమేన నిత్యాదినా వ్యస్తేన వా శ్రౌతేన స్మార్తేన వేత్యర్థః । కర్మాజ్ఞానయోరవిరోధో హేత్వర్థః ।
అజ్ఞాననివర్తకత్వం కర్మణో నాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం కిన్త్వదృష్టమేవ కల్ప్యమితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనా న న్యాయ్యేతి పరిహరతి —
న జ్ఞానేనేతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన బుద్ధావారోపయతి —
యథేత్యాదినా ।
అదృష్టేతి చ్ఛేదః ।
అస్తు జ్ఞానాదజ్ఞానధ్వస్తిః కిన్తు కర్మసముచ్చితాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జ్ఞానేనేతి ।
నను కర్మభిరవిరుద్ధమపి హిరణ్యగర్భాదివిజ్ఞానమస్తి తథా చ సముచ్చితం జ్ఞానమజ్ఞానధ్వంసి భవిష్యతి నేత్యాహ —
యదవిరుద్ధమితి ।
నిత్యానాం కర్మణాం సముచ్చితానామసముచ్చితానాం చ స్వరూపస్థితౌ మోక్షే తత్ప్రతిబన్ధకాజ్ఞానధ్వస్తౌ వా నాదృష్టం సామర్థ్యం కల్ప్యమిత్యుక్తమిదానీం తత్కల్పనామఙ్గీకృత్యాపి దూషయతి —
కిఞ్చేతి ।
కర్మణాం నాస్తి మోక్షే సామర్థ్యమిత్యేతదుక్తాదేవ కారణాన్న భవతి । కిన్త్వన్యచ్చ కారణం తత్రాస్తీత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయితుం విచారయతి —
కల్ప్యే చేతి ।
విరోధమభినయతి —
ద్రవ్యేతి ।
కార్యత్వాభావం సమర్థయతే —
యస్మిన్నితి ।
పక్షాన్తరమాహ —
కింవేతి ।
సామర్థ్యవిషయం విశదయతి —
యచ్చేతి ।
కథమిహ నిర్ణయస్తత్రాఽఽహ —
పురుషేతి ।
కల్పయితవ్యం ఫలమితి సంబన్ధః । ఉత్పత్త్యాదీనామన్యతమో హి కర్మభిరవిరుద్ధో విషయః । తత్రైవ నిత్యకర్మచోదనానుపపత్తేరుపశాన్తత్వాన్నిత్యకర్మఫలత్వేన మోక్షస్తద్వ్యవధానాజ్ఞాననివృత్తిర్వా న శక్యతే కల్పయితుమ్ । కర్మాజ్ఞానయోర్విరోధాభావాదృష్టం సామర్థ్యం యస్మిన్నుత్పత్త్యాదౌ తద్విషయత్వాచ్చ కర్మణస్తద్విలక్షణే మోక్షే న వ్యాపారః । తథా చ నిత్యకర్మవిధివశాత్పురుషప్రవృత్తిసంపాదనాయ ఫలం చేత్కల్పయితవ్యం తర్హి తదుత్పత్త్యాదీనామన్యతమమేవ తదవిరుద్ధం కల్ప్యమిత్యర్థః । ఇతిశబ్దః శ్రుతార్థాపత్తిపరిహారసమాప్త్యర్థః ।
మోక్ష ఎవ నిత్యానాం కర్మణాం ఫలత్వేన కల్పయితవ్యః పారిశష్యన్యాయాదితి శఙ్కతే —
పారిశేష్యేతి ।
పారిశేష్యన్యాయమేవ విశదయతి —
సర్వేషామితి ।
సర్వం స్వర్గపశుపుత్రాదీతి యావత్ ।
తథాఽపి మోక్షాదన్యదేవ నిత్యకర్మఫలం కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
మోక్షస్యాపీతరకర్మఫలనివేశమాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరిశిష్టశ్చేతి ।
తస్య ఫలత్వమేవ కథం సిద్ధం తత్రాఽఽహ —
స చేతి ।
పరిశషాయాతమర్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
పారిశేష్యాసిద్ధ్యా దూషయతి —
నేతి ।
కర్మఫలవ్యక్త్యానన్త్యముక్తం వ్యనక్తి —
న హీతి ।
ఫలవత్ఫలసాధనానాం ఫలవిషయేచ్ఛానాం చాఽఽనన్త్యం కథయతి —
తత్సాధనానామితి ।
తదానన్త్యే హేతుమాహ —
అనియతేతి ।
ఇచ్ఛాద్యానన్త్యే హేత్వన్తరమాహ —
పురుషేతి ।
ఎతావత్వం నామ నాస్తీత్యుభయత్ర సంబన్ధః । పురుషస్యేష్టం ఫలం శోభనాధ్యాసవిషయభూతం తత్ర విషయిణాం శోభనాధ్యాసేన ప్రయుక్తత్వాదితి హేత్వర్థః ।
ఇచ్ఛాద్యానన్త్యం ప్రాణిభేదేషు దర్శయిత్వా తదానన్త్యమేకైకస్మిన్నపి ప్రాణిని దర్శయతి —
ప్రతిప్రాణి చేతి ।
ఇచ్ఛాద్యానన్త్యే ఫలితమాహ —
తదానన్త్యాచ్చేతి ।
సాధనాదిష్వేతావత్త్వాజ్ఞానేఽపి కిం స్యాత్తదాహ —
అజ్ఞాతే చేతి ।
ఇతిశబ్దః పారిశేష్యానుపపత్తిసమాప్త్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ పారిశేష్యం శఙ్కతే —
కర్మేతి ।
తామేవ శఙ్కాం విశదయతి —
సత్యపీతి ।
తథాఽపి కథం మోక్షస్య పరిశిష్టత్వం తదాహ —
మోక్షస్త్వితి ।
పరిశేషఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
శఙ్కితం పరిశేషం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
అర్థాపత్తిపరిశేషౌ పరాకృత్యార్థాపత్తిపరాకరణం ప్రపఞ్చయితుం ప్రస్తౌతి —
తస్మాదితి ।
అన్యథాఽప్యుపపత్తిం ప్రకటయతి —
ఉత్పత్తీతి ।
నిత్యానాముత్పత్త్యాదిఫలత్వేఽపి మోక్షస్య తత్ఫలత్వం సిధ్యతీతి శఙ్కతే —
చతుర్ణామితి ।
తత్ర మోక్షస్యోత్పాద్యత్వం దూషయతి —
న తావదితి ।
ఉభయత్రాతఃశబ్దో నిత్యత్వపరామర్శీ ।
అసంస్కార్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అసాధనేతి ।
తదేవ వ్యక్తిరేకముఖేన వివృణోతి —
సాధనాత్మకం హీతి ।
ఇతశ్చ మోక్షస్యాసంస్క్రియమాణత్వమిత్యాహ —
న చేతి ।
యథా యూపస్తక్షణాష్టాశ్రీకరణాభ్యఞ్జనాదినా సంస్క్రియతే యథా చాఽఽహవనీయః సంస్కారేణ నిష్పాద్యతే న తథా మోక్షో నిత్యశుద్ధత్వాన్నిర్గుణత్వాచ్చేత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమనుభాష్య దషయతి —
పారిశేష్యాదిత్యాదినా ।
ఎకత్వం పూర్ణత్వమ్ ।
సాధనవైలక్షణ్యం ఫలవైలక్షణ్యం కల్పయతీతి శఙ్కతే —
ఇతరైరితి ।
హేతువైలక్షణ్యాసిద్ధౌ కల్పకాభావాత్ఫలవైలక్షణ్యాసిద్ధిరితి దూషయతి —
న కర్మత్వేతి ।
నిమిత్తకృతహేతువైలక్షణ్యవశాత్ఫలవైలక్షణ్యసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
నిమిత్తేతి ।
నిమిత్తవైలక్షణ్యం ఫలవైలక్షణ్యస్యానిమిత్తమితి పరిహరతి —
న క్షామవత్యాదిభిరితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యథా హీతి ।
యస్యాఽఽహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్దహేదగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేదిత్యత్ర దహేదితి విధివిభక్త్యా ప్రసిద్ధార్థయచ్ఛబ్దోపహితయా గృహదాహాఖ్యనిమిత్తపరామర్శేనాగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమిత్యాదినా క్షామవతీ విధీయతే । యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్స ఐన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదిత్యత్ర చాఽఽర్చ్ఛేదితి విధివిభక్త్యా నిర్వపేదితి విధాస్యమాననిర్వాపనిమిత్తం హవిరార్తిమనూద్య నిర్వాపో విధీయతే । భిన్నే జుహోతి స్కన్నే జుహోత్యథ యస్య పురోడాశౌ క్షీయతస్తం యజ్ఞం వరుణో గృహ్ణాతి యదా తద్ధవిస్సన్తిష్ఠేతాథ తదేవ హవిర్నిర్వపేద్యజ్ఞో హి యజ్ఞస్య ప్రాయశ్చిత్తమితి చ భేదనాదినిమిత్తం ప్రాయశ్చిత్తముక్తం న చ తన్ముక్తిఫలం తథా నిమిత్తభేదేఽపి న నిత్యం కర్మ ముక్తిఫలమిత్యర్థః ।
క్షామవత్యాదితుల్యత్వం నిత్యకర్మణాం కుతో లబ్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తైశ్చేతి ।
క్షామవత్యాదిభిరితి యావత్ । అవిశేషే హేతుర్నైమిత్తికత్వేనేతి ।
తదేవ కథమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
జీవనాదీతి ।
దార్ష్టాన్తికం స్పష్టయతి —
తథేతి ।
నిత్యం కర్మ కర్మాన్తరాద్విలక్షణమపి న మోక్షఫలమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
ఆలోకస్యేతి ।
చక్షురన్తరైరులూకాదిచక్షుషో వైలక్షణ్యేఽపి న రసాదివిషయత్వమిత్యత్ర హేతుమాహ —
రసాదీతి ।
వైలక్షణ్యం తర్హి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
సుదూరమపీతి ।
మనుష్యాన్విహాయోలూకాదౌ గత్వాఽపీతి యావత్ । యద్విషయే రూపాదావిత్యర్థః । విశేషో దూరసూక్ష్మాదిరతిశయః ।
దార్ష్టాన్తికం పూర్వవాదానువాదపూర్వకమాచష్టే —
యత్పునరిత్యాదినా ।
తత్తత్రేతి యావత్ । తదేవ వృణోతి —
నిరభిసన్ధేరితి ।
విద్యాసంయుక్తం కర్మ విశష్టకార్యకరమిత్యత్ర శతపథశ్రుతిం ప్రమాణయతి —
దేవయాజీతి ।
తదాహురిత్యుపక్రమ్య దేవయాజినః శ్రేయానిత్యాదౌ కామ్యకర్తుర్దేవయాజినః సకాశాదాత్మశుద్ధ్యర్థం కర్మ కుర్వన్నాత్మయాజీ శ్రేయానిత్యాత్మయాజినో విశేషశ్రవణాత్సర్వక్రతుయాజినామాత్మయాజీ విశిష్యత ఇతి స్మృతేశ్చ విశిష్టస్య కర్మణో విశిష్టకార్యారమ్భకత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ఛాన్దోగ్యేఽపి విద్యాసంయుక్తస్య కర్మణో విశిష్టకార్యారమ్భకత్వం దృష్టమిత్యాహ —
యదేవేతి ।
నన్వాత్మయాజిశబ్దో నిత్యకర్మానుష్ఠాయివిషయో న భవతి ।
’సర్వభూతేషు చాఽఽత్మానం సర్వభూతాని చాఽఽత్మని ।
సంపశ్యన్నాత్మయాజీ వై స్వారాజ్యమధిగచ్ఛతి’
ఇత్యత్ర పరమాత్మదర్శనవిషయే తస్య ప్రయుక్తత్వాదత ఆహ —
యస్త్వితి ।
యది సమమ్పశ్యన్భవేత్తదా పరేణాఽఽత్మనైకీభూతః స్వరాడ్భవతీత్యాత్మజ్ఞానస్తుతిరత్ర వివక్షితా । మహతీ హీయం బ్రహ్మవిద్యా యద్బ్రహ్మవిదేవాఽఽత్మయాజీ భవతి । నహి తస్య తదనుష్ఠానం పృథగపేక్షతే । బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృదితి చ వక్ష్యతీత్యర్థః ।
పరదర్శనవత్యాత్మయాజిశబ్దస్య గత్యన్తరమాహ —
అథ వేతి ।
భూతా యా పూర్వస్థితిస్తామపేక్ష్యాఽఽత్మయాజిశబ్దో విదుషీత్యర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
ఆత్మేతి ।
తేషాం తత్సంస్కారార్థత్వే ప్రమాణమాహ —
ఇదమితి ।
తత్రైవ స్మృతిం ప్రమాణయతి —
తథేతి ।
గర్భసంబన్ధిభిర్హోమైర్మౌఞ్జీనిబన్ధనాదిభిశ్చ బైజికమేవైనః శమయతీత్యస్మిన్ప్రకరణే నిత్యకర్మణాం సంస్కారార్థత్వం నిశ్చితమిత్యర్థః ।
సంస్కారోఽపి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
సంస్కృతశ్చేతి ।
యో హి నిత్యకర్మానుష్ఠాయీ స తదనుష్ఠానజనితాపూర్వవశాత్పరిశుద్ధబుద్ధిః సమ్యగ్ధీయోగ్యో భవతి । ‘మహాయజ్ఞైశ్చ యజ్ఞైశ్చ బ్రాహ్మీయం క్రియతే తనుః’(మ.స్మృ. ౨। ౨౮) ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ।
కదా పునరేషా సమ్యగ్ధీరుత్పద్యతే తత్రాఽఽహ —
తస్యేతి ।
ఉత్పన్నస్య సమ్యగ్జ్ఞానస్య ఫలమాహ ।
సమమితి ।
కథం పునః సమ్యగ్జ్ఞానవత్యాత్మయాజిశబ్ద ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తం స్మారయతి —
ఆత్మేతి ।
కిమితీహ భూతపూర్వగతిరాశ్రితేతి తత్రాఽఽహ —
జ్ఞానయుక్తానామితి ।
ఐహికైరాముష్మికైర్వా కర్మభిః శుద్ధబుద్ధేః శ్రవణాదివశాదైక్యజ్ఞానం ముక్తిఫలముదేతి । కర్మ తు విద్యాసంయుక్తమపి సంసారఫలమేవేతి భావః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
విద్యాయుక్తమపి కర్మ బన్ధాయైవేత్యత్ర న కేవలముక్తమేవ కారణం కిన్త్వన్యచ్చ తదుపపాదకమస్తీత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయతి —
బ్రహ్మేతి ।
సాత్త్వికీం సత్త్వగుణప్రసూతజ్ఞానసముచ్చితకర్మఫలభూతమితి యావత్ । అత్ర హి విద్యాయుక్తమపి కర్మ సంసారఫలమేవేతి సూచ్యతే ।
‘ఎష సర్వః సముద్దిష్టస్త్రిప్రకారస్య కర్మణః ।
త్రివిధస్త్రివిధః కర్మసంసారః సార్వభౌతికః’(మ.స్మృ. ౧౨। ౫౧)
ఇత్యుపసంహారాదితి చకారార్థః ।
కిఞ్చ ।
‘ప్రవృత్తం కర్మ సంసేవ్య దేవానామేతి సార్ష్టితామ్’(మ.స్మృ. ౧౨। ౯౦)
ఇతి కర్మఫలభూతదేవతాసదృశైశ్వర్యప్రాప్తిముక్త్వా తదతిరేకేణ
‘నివృత్తం సేవమానస్తు భూతాన్యత్యేతి పఞ్చ వై’(మ.స్మృ. ౧౨। ౯౦)
ఇతి భూతేష్వప్యయవచనాన్న సముచ్చయస్య ముక్తిఫలతేత్యాహ —
దేవసార్ష్టీతి ।
‘నివృత్తం సేవమానస్తు భూతాన్యప్యేతి పఞ్చ వై’ ఇతి పాఠాన్ముక్తిరేవ సముచ్చయానుష్ఠానాద్వివక్షితేతి చేన్నేత్యాహ —
భూతానీతి ।
జ్ఞానమేవ ముక్తిహేతురితి ప్రతిపాదకోపనిషద్విరోధాన్నాయం పాఠః సాధీయానిత్యర్థః ।
నను విగ్రహవతీ దేవతైవ నాస్తి మన్త్రమయీ హి సా దేవతాశబ్దప్రత్యయాలమ్బనమతో బ్రహ్మా విశ్వసృజ ఇత్యాదేరర్థవాదత్వాన్న తద్బలేన నిత్యకర్మణాం ముక్తిసాధనత్వం నిరాకర్తుం శక్యమత ఆహ —
న చేతి ।
జ్ఞానార్థస్య సంపశ్యన్నాత్మయాజీత్యాదేరితి శేషః ।
కిఞ్చ “అకుర్వన్విహితం కర్మ నిన్దితం చ సమాచరన్ ।
ప్రసజ్జంశ్చేన్ద్రియార్థేషు నరః పతనమృచ్ఛతి ।(యా.స్మృ.౩-౨౧౯)
శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః ।
వాచికైః పక్షిమృగతాం మానసైరన్త్యజాతితామ్ ।
శ్వసూకరఖరోష్ట్రాణాం గోజావిమృగపక్షిణామ్ ।
చణ్డాలపుల్కసానాం చ బ్రహ్మహా యోనిమృచ్ఛతి” ఇత్యాదివాక్యైః ప్రతిపాదితఫలానాం ప్రత్యక్షేణాపి దర్శనాద్యథా తత్ర నాభూతార్థవాదత్వం తథా యథోక్తాధ్యాయస్యాపి నాభూతార్థవాదతేత్యాహ —
విహితేతి ।
కిఞ్చ వఙ్గాదిదేశే ఛర్దితాశ్యాదిప్రేతానాం ప్రత్యక్షత్వాదధ్యయనరహితానామపి స్త్రీశూద్రాదీనాం వేదోచ్చారణదర్శనేన బ్రహ్మగ్రహసద్భావావగమాచ్చ న బ్రహ్మాదివాక్యస్యార్థవాదతేత్యాహ —
వాన్తేతి ।
నను స్థావరాదీనాం శ్రౌతస్మార్తకర్మఫలత్వాభావాన్న తద్దర్శనేన వచనానాం భూతార్థత్వం శక్యం కల్పయితుమత ఆహ —
న చేతి ।
సేవాదిదృష్టకారణసామ్యేఽపి ఫలవైషమ్యోపలమ్భాదవశ్యమతీన్ద్రియం కారణం వాచ్యమ్ । న చ తత్ర శ్రుతిస్మృతీ విహాయాన్యన్మానమస్తి । తథా చ శ్రౌతస్మార్తకర్మకృతాన్యేవ స్థావరాదీని ఫలానీత్యర్థః ।
సంనిహితాసంనిహితేషు స్థావరాదిషు ప్రత్యక్షానుమానయోర్థయాయోగం ప్రవృత్తిరున్నేయా । స్థావరాణాం జీవశూన్యత్వాదకర్మఫలత్వమితి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
న చైషామితి ।
అస్మదాదివదేవ వృక్షాదీనాం వృద్ధ్యాదిదర్శనాత్సజీవత్వప్రసిద్ధేస్తస్మాత్పశ్యన్తి పాదపా ఇత్యాదిప్రయోగాచ్చ తేషాం కర్మఫలత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
స్థావరాదీనాం కర్మఫలత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మాదీనాం పుణ్యకర్మఫలత్వేఽపి ప్రకృతే కిం స్యాత్తదాహ —
తస్మాదితి ।
కర్మవిపాకప్రకరణస్యాభూతార్థవాదత్వాభావే దృష్టాన్తేఽపి తన్న స్యాదితి శఙ్కతే —
తత్రాపీతి ।
అఙ్గీకరోతి —
భవత్వితి ।
కథం తర్హి వైధర్మ్యదృష్టాన్తసిద్ధిరత ఆహ —
న చేతి ।
వైధర్మ్యదృష్టాన్తాభావమాత్రేణ కర్మవిపాకాధ్యాయస్య నాభూతార్థవాదతేత్యస్య న్యాయస్య నైవ బాధః సాధర్మ్యదృష్టాన్తాదపి తత్సిద్ధేరిత్యర్థః ।
నను ‘ప్రజాపతిరాత్మనో వపాముదఖిదత్’ ఇత్యాదీనామభూతార్థవాదత్వాభావే కథమర్థవాదాధికరణం ఘటిష్యతే తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
తదఘటనాయామపి నాస్మాత్పక్షక్షతిస్తవైవ తదభూతార్థవాదత్వం త్యజతస్తద్విరోధాదిత్యర్థః ।
నను కర్మవిపాకప్రకరణస్యార్థవాదత్వాభావేఽపి బ్రహ్మాదీనాం కామ్యకర్మఫలత్వాన్న జ్ఞానసంయుక్తనిత్యకర్మఫలత్వం తతో మోక్ష ఎవ తత్ఫలమిత్యత ఆహ —
న చేతి ।
తేషాం కామ్యానాం కర్మణామితి యావత్ । దేవసార్ష్టితాయా దేవైరిన్ద్రాదిభిస్సమానైశ్వర్యప్రాప్తేరిత్యర్థః । ఉక్తత్వాత్ ‘ప్రవృత్తం కర్మ సంసేవ్య దేవానామేతి సార్ష్టితామ్’ ఇత్యత్రేతి శేషః ।
నను విద్యాసంయుక్తానాం నిత్యానాం కర్మాణాం ఫలం బ్రహ్మాదిభావశ్చేత్కథం తాని జ్ఞానోత్పత్త్యర్థాన్యాస్థీయన్తే తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
కర్మణాం ముక్తిఫలత్వాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । సాభిసన్ధీనాం దేవతాభావే ఫలేఽనురాగవతామితి యావత్ । నిత్యాని కర్మాణి శ్రౌతాని స్మార్తాని చాగ్నిహోత్రసన్ధ్యోపాసనప్రభృతీని నిరభిసన్ధీని ఫలాభిలాషవికలాని పరమేశ్వరార్పణబుద్ధ్యా క్రియమాణాని । ఆత్మశబ్దో మనోవిషయః ।
కర్మణాం చిత్తశుద్ధిద్వారా జ్ఞానోత్పత్త్యర్థత్వే ప్రమాణమాహ —
బ్రాహ్మీతి ।
కథం తర్హి కర్మణాం మోక్షసాధనత్వం కేచిదాచక్షతే తత్రాఽఽహ —
తేషామితి ।
సంస్కృతబుద్ధీనామితి యావత్ ।
కర్మణాం పరమ్పరయా మోక్షసాధనత్వం కథం సిద్ధవదుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
యథా చేతి ।
అయమర్థస్తథేతి శేషః ।
నిరస్తమప్యధికవివక్షయా పునరనువదతి —
యత్త్వితి ।
విషాదేర్మన్త్రాదిసహితస్య జీవనాదిహేతుత్వం ప్రత్యక్షాదిసిద్ధమతో దృష్టాన్తే కార్యారమ్భకత్వే విరోధో నాస్తీత్యాహ —
తత్రేతి ।
కర్మణో విద్యాసంయుక్తస్య కార్యాన్తరారమ్భకత్వలక్షణోఽర్థః శబ్దేనైవ గమ్యతే ।
న చ తత్ర మానాన్తరమస్తి । న చ సముచ్చితస్య కర్మణో మోక్షారమ్భకత్వప్రతిపాదకం వాక్యముపలభ్యతే తదభావే కర్మణి విద్యాయుక్తేఽపి విషదధ్యాదిసాధర్మ్యం కల్పయితుం న శక్యమిత్యాహ —
యస్త్వితి ।
కర్మసాధ్యత్వే చ మోక్షస్యానిత్యతా స్యాదితి భావః ।
‘అపామ సోమమమృతా అభూమ’ ఇత్యాదిశ్రుతేర్మోక్షస్య కర్మసాధ్యస్యాపి నిత్యత్వమితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
యత్కృతం తదనిత్యమిత్యనుమానానుగృహీతం తద్యథేహేత్యాదివాక్యం తద్విరోధేనార్థవాదశ్రుతేః స్వార్థేఽప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధేఽర్థే ప్రామాణ్యం శ్రుతేర్నోచ్యతే చేదద్వైతశ్రుతేరపి కథం ప్రత్యక్షాదివిరుద్ధే స్వార్థే ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శ్రుతే త్వితి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యస్య షడ్విధతాత్పర్యలిఙ్గైస్సదద్వైతపరత్వే నిర్ధారితే సద్భేదవిషయస్య ప్రత్యక్షాదేరాభాసత్వం భవతీత్యర్థః ।
తదేవ దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేత్యాదినా ।
యదవివేకినాం యథోక్తం ప్రత్యక్షం తద్యద్యపి ప్రథమభావిత్వేన ప్రబలం నిశ్చితార్థం చ తథాఽపి తస్మిన్నేవాఽఽకాశాదౌ విషయే ప్రవృత్తస్యాఽఽప్తవాక్యాదేర్మానాన్తరస్య యథార్థత్వే సతి తద్విరుద్ధం పూర్వోక్తమవివేకిప్రత్యక్షమప్యాభాసీభవతి । తథేదం ద్వైతవిషయం ప్రత్యక్షాద్యద్వైతాగమవిరోధే భవత్యాభాస ఇత్యర్థః ।
నను తాత్పర్యం నామ పురుషస్య మనోధర్మస్తద్వశాచ్చేదద్వైతశ్రుతేర్యథార్థత్వం తర్హి ప్రతిపురుషమన్యథైవ తాత్పర్యదర్శనాత్తద్వశాదన్యథైవ శ్రుత్యర్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్య దార్ష్టాన్తికం నిగమయన్నుత్తరమాహ —
తస్మాదిత్యాదినా ।
తాదర్థ్యమర్థపరత్వం తథాత్వం యాథార్థ్యం శబ్దధర్మస్తాత్పర్యం తచ్చ షడ్విధలిఙ్గగమ్యం తథా చ శబ్దస్య పురుషాభిప్రాయవశాన్నాన్యథార్థత్వమిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీతి ।
విచారార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విద్యాసంయుక్తస్యాపి కర్మణో మోక్షారమ్భకత్వాసంభవస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
మా భూత్కర్మణాం మోక్షార్థత్వం కిం తావతేత్యాశఙ్క్య బ్రాహ్మణారమ్భం నిగమయతి —
అత ఇతి ।
బ్రహ్మణారమ్భమేవం ప్రతిపాద్య తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
అథేతి ।
యాజ్ఞవల్క్యమభిముఖీకృత్య భుజ్యుః స్వస్య పూర్వనిర్వృత్తాం కథాం కథయంస్తామవతారయితుమశ్వేమధస్వరూపం తత్ఫలం చ విభజ్య దర్శయతి —
ఆదావితి ।
ఋతురుక్త ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
క్రతోర్ద్వైవిధ్యమాహ —
జ్ఞానేతి ।
అశ్వమేధస్య ద్విధా విభక్తస్య సర్వకర్మోత్కర్షముద్గిరతి —
సర్వకర్మణామితి ।
తస్య పుణ్యశ్రేష్ఠత్వే మానమాహ —
భ్రూణహత్యేతి ।
సమష్టివ్యష్టిఫలశ్చేత్యుక్తం స్పష్టయతి —
తేనేతి ।
అశ్వమేధేన సహకరికామనాభేదేన సమష్టిం సమనుగతరూపాం వ్యష్టీశ్చ వ్యావృత్తరూపా దేవతాః ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
కాః పునర్వ్యష్టయో వివక్ష్యన్తే తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
అగ్నిరాదిత్యో వాయురిత్యాద్యా వ్యష్టయో దేవతాః సోఽగ్నిరభవదిత్యాదావణ్డాన్తర్వర్తిన్యోఽశ్వమేధఫలభూతా దర్శితా ఇత్యర్థః ।
కా తర్హి సమష్టిర్దేవతేత్యుక్తే తత్రైవోక్తం స్మారయతి —
మృత్యురితి ।
తామేవ సమష్టిరూపాం దేవతాం ప్రపఞ్చయితుమిదం బ్రాహ్మణమితి వక్తుం పాతనికాం కరోతి —
మృత్యుశ్చేతి ।
ప్రాణాత్మకబుద్ధిధర్మోఽశనాయా కథం మృత్యోర్లక్షణం తత్రాఽఽహ —
బుద్ధ్యాత్మేతి ।
తర్హి బుద్ధేర్వ్యష్టిత్వాన్మృత్యురపి తథా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సమష్టిరితి ।
ప్రాగేవ వ్యష్ట్యుత్పత్తేరుత్పన్నత్వేన సమష్టిత్వం సాధయతి —
ప్రథమజ ఇతి ।
సర్వాశ్రయత్వం దర్శయతి —
సూత్రమితి ।
తత్ర వాయుర్వై గౌతమేత్యాది వాక్యం ప్రమాణమితి సూచయతి —
వాయురితి ।
తథాఽపి కథం ప్రథమజత్వం భూతానాం ప్రథమముత్పత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సత్యమితి ।
హిరణ్యగర్భస్యోక్తలక్షణత్వేఽపి కిమాయాతాం మృత్యోరిత్యాశఙ్గ్యాఽఽహ —
హిరణ్యగర్భ ఇతి ।
జగదేవ సమష్టివ్యష్టిరూపం న సూత్రమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదాత్మకమితి ।
ద్వైతం వ్యష్టిరూపమేకత్వం సమష్టిరూపం తత్సర్వం యదాత్మకం తస్యేతి సంబన్ధః ।
తస్యోక్తప్రమాణత్వం ప్రకటయతి —
యః సర్వేతి ।
విజ్ఞానాత్మానం వ్యావర్తయతి —
లిఙ్గమితి ।
‘త్యస్య హ్యేష రసః’ ఇతి శ్రుతిమనుసృత్యాఽఽహ —
అమూర్తేతి ।
తస్య సాధనాశ్రయత్వం దర్శయతి —
యదాశ్రితానీతి ।
తస్యైవ ఫలాశ్రయత్వమాహ —
యః కర్మణామితి ।
పరా గతిరిత్యస్యైవ వ్యాఖ్యానం పరం ఫలమితి ।
ఎవం భూమికామారచయ్యానన్తరబ్రాహ్మణమవతారయతి —
తస్యేతి ।
ప్రశ్నమేవ ప్రకటయతి —
కియతీతి ।
సర్వతః పరితో మణ్డలభావమాసాద్య స్థితేతి యావత్ ।
నను కిమితి సా వక్తవ్యా తస్యాముక్తాయామపి వక్తవ్యసంసారావశేషాదాకాఙ్క్షావిశ్రాన్త్యభావాదత ఆహ —
తస్యామితి ।
ఇయాన్బన్ధో నాధికో న్యూనో వేత్యన్యవ్యవచ్ఛేదేన బన్ధపరిమాణపరిచ్ఛేదార్థం కర్మఫలవ్యాప్తిరత్రోచ్యతే తత్పరిచ్ఛేదశ్చ వైరాగ్యద్వారా ముక్తిహేతురితి భావః ।
బ్రాహ్మణస్యైవం ప్రవృత్తావపి కిమితి భుజ్యుః స్వస్య పూర్వనిర్వృత్తాం కథామాహేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
సమష్టివ్యష్ట్యాత్మదర్శనస్యాలౌకికత్వప్రదర్శనేన వా కిం స్యాత్తదాహ —
తేన చేతి ।
ఇతి మన్యతే భుజ్యురితి శేషః । జల్పే పరపరాజయేనాఽఽత్మజయస్యేష్టత్వాదిత్యర్థః । ధిష్ణ్యత్వమగ్నేరుపాస్యత్వమ్ ।
‘అగ్నిర్వై దేవానాం హోతా’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
ఋత్విగితి ।
యథోక్తగన్ధర్వశబ్దార్థసంగ్రహే లిఙ్గమాహ —
విశిష్టేతి ।
తస్యాన్యథాసిద్ధిం దూషయతి —
న హీతి ।
అథైనమిత్యాదేరర్థం వివృణోతి —
భువనేతి ।
భవత్వేవం గన్ధర్వం ప్రతి భవతః ప్రశ్నస్తథాఽపి కిమాయాతం తదాహ —
స చేతి ।
తేన గన్ధర్వవచనేనేతి యావత్ । దివ్యేభ్యో గన్ధర్వేభ్యః సకాశాదిత్యేతత్ ।
ఎతజ్జ్ఞానాభావే త్వజ్ఞానమప్రతిభా బ్రహ్మిష్ఠత్వప్రతిజ్ఞాహానిశ్చేత్యాహ —
అత ఇతి ।
ప్రష్టురభిప్రాయముక్త్వా ప్రశ్నాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
సోఽహమితి ।
ప్రథమా తావత్క్వ పారిక్షితా అభవన్నిత్యుక్తిర్గన్ధర్వప్రశ్నార్థా । ద్వితీయా తదనురూపప్రతివచనార్థా । యో హి క్వ పారిక్షితా అభవన్నితి ప్రశ్నో గన్ధర్వం ప్రతి కృతస్తస్య ప్రత్యుక్తిం సర్వాం సోఽస్మభ్యమబ్రవీదితి తత్ర వివక్ష్యతే । తృతీయా తు మునిం ప్రతి ప్రశ్నార్థేతి విభాగః ॥౧॥
అజ్ఞానాదినిగ్రహం పరిహరన్నుత్తరమాహ —
స హోవాచేతి ।
స్మరణార్థో గన్ధర్వాల్లబ్ధస్య జ్ఞానస్యేతి శేషః ।
కిమువాచేత్యపేక్షాయామాహ —
అగచ్ఛన్నితి ।
అహోరాత్రమాదిత్యరథగత్యా యావాన్పన్థా మితస్తావాన్దేశో ద్వాత్రింశద్గుణితస్తత్కిరణవ్యాప్తః ।
స చ చన్ద్రరశ్మివ్యాప్తేన దేశేన సాకం పృథివీత్యుచ్యతే । ‘రవిచన్ద్రమసోర్యావన్మయూఖైరవభాస్యతే । ససముద్రసరిచ్ఛైలా తావతీ పృథివీ స్మృతా’(బ్రహ్మపురాణమ్ ౨౩-౩)ఇతి స్మృతేరిత్యాహ —
ద్వాత్రింశతమిత్యాదినా ।
అయం లోక ఇత్యస్యార్థమాహ —
తావదితి ।
తత్ర లోకభాగం విభజతే —
యత్రేతి ।
ఉక్తం లోకమనూద్యావశిష్టస్యాలోకత్వమాహ —
ఎతావానితి ।
తమితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
లోకమిత్యాదినా ।
అన్వయం దర్శయితుం తం లోకమితి పునరుక్తిః ।
తత్ర పౌరాణికసంమతిమాహ —
యం ఘనోదమితి ।
ఉక్తం హి -
‘అణ్డస్యాస్య సమన్తాత్తు సంనివిష్టోఽమృతోదధిః ।
సమన్తాద్ఘనతోయేన ధార్యమాణః స తిష్ఠతి ॥’ ఇతి ।
తద్యావతీత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి ।
లోకాదిపరిమాణే యథోక్తరీత్యా స్థితే సతీతి యావత్ ।
కపాలవివరస్యానుపయుక్తత్వాత్కిం తత్పరిమాణచిన్తయేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేనేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
పరమాత్మానం వ్యావర్తయతి —
యోఽశ్వమేధ ఇతి ।
సుపర్ణశబ్దస్య శ్యేనసాదృశ్యమాశ్రిత్య చిత్యేఽగ్నౌ ప్రవృత్తిం దర్శయతి —
యద్విషయమితి ।
ఉక్తార్థం పదమనువదతి —
సుపర్ణ ఇతి ।
భూత్వేత్యస్యార్థమాహ —
పక్షేతి ।
నను చిత్యోఽగ్నిరణ్డాద్బహిరశ్వమేధయాజినో గృహీత్వా స్వయమేవ గచ్ఛతు కిమితి తాన్వాయవే ప్రయచ్ఛతి తత్రాఽఽహ —
మూర్తత్వాదితి ।
ఆత్మనశ్చిత్యస్యాగ్నేరితి యావత్ । తత్రేత్యణ్డాద్బాహ్యదేశోక్తిః । ఇతి యుక్తం వాయవే ప్రదానమితి శేషః । ఆఖ్యాయికాసమాప్తావితిశబ్దః । పరితో దురితం క్షీయతే యేన స పరిక్షిదశ్వమేధస్తద్యాజినః పారిక్షితాస్తేషాం గతిం వాయుమితి సంబన్ధః ।
మునివచనే వర్తమానే కథామాఖ్యాయికాసమాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
సమాప్తేతి ।
వాయుప్రశంసాయాం హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
కిమ్పునర్యథోక్తవాయుతత్త్వవిజ్ఞానఫలం తదాహ —
ఎవమితి ॥౨॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయతి —
అథేతి ।
తస్యాపునరుక్తమర్థం వక్తుమార్తభాగప్రశ్నే వృత్తం కీర్తయతి —
పుణ్యేతి ।
భుజ్యుప్రశ్నాన్తే సిద్ధమర్థమనుద్రవతి —
పుణ్యస్య చేతి ।
నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతం జగద్ధిరణ్యగర్భాత్మకం తద్విషయముత్కర్షం విశినష్టి ।
సమష్టీతి ।
కథం యథోక్తోత్కర్షస్య పుణ్యకర్మఫలత్వం తత్రాఽఽహ —
ద్వైతేతి ।
సంప్రత్యనన్తరబ్రాహ్మణస్య విషయం దర్శయతి —
యస్త్వితి ।
మాధ్యమికానామన్యేషాం చాఽఽద్యో వివాదః కింలక్షణో దేహాదీనామన్యతమస్తేభ్యో విలక్షణో వేతి యావత్ ।
ఇత్యేవం విమృశ్యాఽఽత్మనో దేహాదిభ్యో వివేకేనాధిగమాయేదం బ్రాహ్మణమిత్యాహ —
ఇత్యాత్మన ఇతి ।
వివేకాధిగమస్య భేదజ్ఞానత్వేనానర్థకరత్వమాశఙ్క్య కహోలప్రశ్నతాత్పర్యం సంగృహ్ణాతి —
తస్య చేతి ।
బ్రాహ్మణసంబన్ధముక్త్వాఽఽఖ్యాయికాసంబన్ధమాహ —
ఆఖ్యాయికేతి ।
విద్యాస్తుత్యర్థా సుఖావబోధార్థా చాఽఽఖ్యాయికేత్యర్థః । భుజ్యుప్రశ్ననిర్ణయానన్తర్యమథశబ్దార్థః । సంబోధనమభిముఖీకరణార్థమ్ । ద్రష్టురవ్యవహితమిత్యుక్తే ఘటాదివదవ్యవధానం గౌణమితి శఙ్క్యేత తన్నిరాకర్తుమపరోక్షాదిత్యుక్తమ్ । ముఖ్యమేవ ద్రష్టురవ్యవహితం స్వరూపం బ్రహ్మ । తథా చ ద్రష్ట్రధీనసిద్ధత్వాభావాత్స్వతోఽపరోక్షమిత్యర్థః ।
శ్రోత్రం బ్రహ్మ మనో బ్రహ్మేత్యాది యథా గౌణం న తథా గౌణం ద్రష్టురవ్యవహితం బ్రహ్మాద్వితీత్వాదిత్యాహ —
న శ్రోత్రేతి ।
ఉక్తమవ్యవధానమాకాఙ్క్షాద్వారాఽనన్తరవాక్యేన సాధయతి —
కిం తదిత్యాదినా ।
తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వశఙ్కాం వారయతి —
సర్వస్యేతి ।
సర్వనామభ్యాం ప్రత్యగ్బ్రహ్మ విశేష్యం సమర్ప్యత ఇతరైస్తు శబ్దైర్విశేషణానీతి విభాగమభిప్రేత్యాఽఽహ —
యద్యః శబ్దాభ్యామితి ।
ఇతిరుచ్యత ఇత్యనేన సంబధ్యతే । ఇతిశబ్దో ద్వితీయః ప్రశ్నసమాప్త్యర్థః ।
తమేవ ప్రశ్నం వివృణోతి —
విస్పష్టమితి ।
త్వమర్థే వాక్యార్థాన్వయయోగ్యే పృష్టే తత్ప్రదర్శనార్థం ప్రత్యుక్తిమవతారయతి —
ఎవముక్త ఇతి ।
సర్వాన్తర ఇతి విశేషోక్త్యా ప్రశ్నస్య విశేషణాన్తరాణామనాస్థామాశఙ్క్యఽఽహ —
సర్వవిశేషణేతి ।
ఎష సర్వాన్తర ఇతి భాగస్యార్థం వివృణోతి —
యత్సాక్షాదితి ।
ఎషశబ్దార్థం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కోఽసావితి ।
ఆత్మశబ్దార్థం వివృణోతి —
యోఽయమితి ।
యేనేత్యత్ర సశబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
షష్ఠ్యర్థం స్పష్టయతి —
తవేతి ।
ప్రశ్నాన్తరముత్థాప్య ప్రతివక్తి —
తత్రేత్యాదినా ।
సర్వాన్తరస్తవాఽఽత్మేత్యుక్తే సతీతి యావత్ । తృతీయో మాతృసాక్షీ ప్రణీయతే ప్రాణనవిశిష్టః క్రియత ఇతి యావత్ ।
కథమేతావతా సన్దేహోఽపాకృత ఇత్యాశఙ్క్య వివక్షితమనుమానం వక్తుం వ్యాప్తిమాహ —
సర్వా ఇతి ।
యా ఖల్వచేతనప్రవృత్తిః సా చేతనాధిష్ఠానపూర్వికా యథా రథాదిప్రవృత్తిరిత్యర్థః । యేన క్రియన్తే సోఽస్తీతి సంబన్ధః ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం పరిహరతి —
న హీతి ।
సంప్రత్యనుమానమారచయతి —
తస్మాదితి ।
విమతా చేష్టా చేతనాధిష్ఠానపూర్వికాఽచేతనప్రవృత్తిత్వాద్రథాదిచేష్టావదిత్యర్థః । ప్రతిపద్యతే ప్రాణాదీతిశేషః ।
అనుమానఫలమాహ —
తస్మాత్సోఽస్తీతి ।
చేష్టయతి కార్యకరణసంఘాతమితి శేషః ॥౧॥
ప్రశ్నప్రతివచనయోరననురూపత్వమాశఙ్కతే —
స హోవాచేతి ।
దృష్టాన్తమేవ స్పష్టయతి —
అసావిత్యాదినా ।
ప్రత్యక్షం గామశ్వం వా దర్శయామీతి పూర్వం ప్రతిజ్ఞాయ పశ్చాద్యశ్చలత్యసౌ గౌర్యో వా ధావతి సోఽశ్వ ఇతి చలనాదిలిఙ్గైర్యథా గవాది వ్యపదిశత్యేవమేవ బ్రహ్మ ప్రత్యక్షం దర్శయామీతి మత్ప్రశ్నానుసారేణ ప్రతిజ్ఞాయ ప్రాణనాదిలిఙ్గైస్తద్వ్యపదిశతస్తే ప్రతిజ్ఞాహానిరనవధేయవచనతా చ స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రతిజ్ఞాప్రశ్నావనుసర్తవ్యౌ బుద్ధిపూర్వకారిణేతి ఫలితమాహ —
కిం బహునేతి ।
ప్రత్యుక్తితాత్పర్యమాహ —
యథేతి ।
ప్రతిజ్ఞానువర్తనమేవాభినయతి —
తత్తథేతి ।
కతమో యాజ్ఞవల్క్యేత్యాదిప్రశ్నస్య తాత్పర్యమాహ —
యత్పునరితి ।
న దృష్టేరిత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యం వదన్నుత్తరమాహ —
తదశక్యత్వాదితి ।
ఆత్మనో వస్తుత్వాద్ఘటాదివద్విషయీకరణం నాశక్యమితి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
వస్తుస్వరూపమనుసృత్య పరిహరతి —
ఆహేతి ।
ఘటాదేరపి తర్హి వస్తుస్వాభావ్యాన్మా భూద్విషయీకరణమితి మన్వానః శఙ్కతే —
కిం పునరితి ।
దృష్ట్యాదిసాక్షిత్వం వస్తుస్వాభావ్యం తతశ్చావిషయత్వం న చైవం వస్తుస్వాభావ్యం ఘటాదేరస్తీత్యుత్తరమాహ —
దృష్ట్యాదీతి ।
దృట్యాదిసాక్షిణోఽపి దృష్టివిషయత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృష్టేరితి ।
యథా ప్రదీపో లౌకికజ్ఞానేన ప్రకాశ్యో న స్వప్రకాశకం జ్ఞానం ప్రకాశయతి తథా దృష్టిసాక్షీ దృష్ట్యా న ప్రకాశ్యత ఇత్యర్థః ।
దృష్టేర్ద్రష్టైవ నాస్తీతి సౌగతాస్తాన్ప్రత్యాహ —
దృష్టిరితీతి ।
లౌకికీం వ్యాచష్టే —
తత్రేతి ।
పారమార్థికీం దృష్టిం వ్యాకరోతి —
యా త్వితి ।
నన్వాత్మా నిత్యదృష్టిస్వభావశ్చేత్కథం ద్రష్టేత్యాదివ్యపదేశః సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
సా క్రియమాణయేతి ।
సాక్ష్యబుద్ధితద్వృత్తిగతం కర్తృత్వం క్రియాత్వం చాఽఽధ్యాసికం నిత్యదృగ్రూపే వ్యవహ్రియత ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనో నిత్యదృష్టిస్వభావత్వే కథం ‘పశ్యతి న పశ్యతి చే’తి కాదాచిత్కో వ్యవహార ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యాఽసావితి ।
యా బహువిశేషణా లౌకికీ దృష్టిరసౌ తత్ప్రతిచ్ఛాయేతి సంబన్ధః । తథా చ యా తత్ప్రతిచ్ఛాయా తయా వ్యాప్తైవేతి యావత్ ।
కిమిత్యౌపచారికో వ్యపదేశో ముఖ్యస్తు కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
దృష్టేర్వస్తుతో న విక్రియావత్వమిత్యత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి —
తథా చేతి ।
ఉక్తేఽర్థే న దృష్టేరిత్యాదిశ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —
తమిమమిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
యాఽసావితి ।
న దృష్టేరిత్యాదివాక్యార్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ఉక్తన్యాయముత్తరవాక్యేష్వతిదిశతి —
తథేతి ।
ఉక్తం వస్తుస్వాభావ్యముపసంహృత్య ఫలితమాహ —
ఎష ఇతి ।
న దృష్టేరిత్యత్ర స్వపక్షముక్త్వా భర్తృప్రపఞ్చపక్షమాహ —
న దృష్టేరితి ।
కథమక్షరాణామన్యథా వ్యాఖ్యేత్యాశఙ్క్య తదిష్టమక్షరార్థమాహ —
దృష్టేరితి ।
ఇతి శబ్దో వ్యాచక్షత ఇత్యనేన సంబధ్యతే ।
ఎవం వ్యాకుర్వతామభిప్రాయమాహ —
దృష్టేరితీతి ।
కర్మణి షష్ఠీమేవ స్ఫుటయతి —
సా దృష్టిరితి ।
షష్ఠీం వ్యాఖ్యాయ ద్వితీయాం వ్యాచష్టే —
ద్రష్టారమితీతి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
తేనేతి ।
ఉక్తాం పరకీయవ్యాఖ్యాం దూషయతి ।
తత్రేతి ।
దృష్టికర్తృత్వవివక్షాయాం తృజన్తేనైవ తత్సిద్ధేః షష్ఠీ నిరర్థికేత్యర్థః ।
కథం పునర్వ్యాఖ్యాతారో యథోక్తం దోషం న పశ్యన్తి తత్రాఽఽహ —
పశ్యతాం వేతి ।
షష్ఠీనైరర్థక్యం ప్రాగుక్తమాకాఙ్క్షాద్వారా సమర్థయతే —
కథమిత్యాదినా ।
కియత్తర్హీహార్థవదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదేతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
క్రియా ధాత్వర్థః । కర్తా ప్రత్యయార్థః । తథా చైకేనైవ పదేనోభయలాభాత్పృథక్క్రియాగ్రహణమనర్థకమిత్యర్థః ।
దృష్టేరిత్యస్యానర్థకత్వం దృష్టాన్తేన సాధయతి —
గన్తారమిత్యాదినా ।
అర్థవాదత్వేన తర్హీదముపాత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
విధిశేషత్వాభావాదస్మదుక్తగత్యా చార్థవత్త్వసంభవాదిత్యర్థః ।
అథ పరపక్షే నిరర్థకమేవేదం పదం ప్రమాదాత్పఠితమితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
సర్వేషాం కాణ్వమాధ్యన్దినానామితి యావత్ ।
కథం తర్హీదం పదమనర్థకమితి పరేషాం ప్రతీతిస్తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
కథం పునర్భవతామపి దృశేర్ద్విరుపాదానముపపద్యతే తత్రాఽఽహ —
యథా త్వితి ।
ప్రదర్శయితవ్యపదాదుపరిష్టాదితిశబ్దో ద్రష్టవ్యః । కర్తృకర్మవిశేషణత్వేన సాక్షిసాక్ష్యసమర్పకత్వేనేతి యావత్ ।
తత్సమర్పణమితి కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఆత్మేతి ।
దృష్ట్యాదిసాక్ష్యాత్మా న తద్విషయ ఇతి తత్స్వరూపనిశ్చయార్థం సాక్ష్యాదిసమర్పణామిత్యర్థః ।
ఆత్మా నిత్యదృష్టిస్వభావో న దృశ్యాయా దృష్టేర్విషయ ఇత్యేష చేన్న దృష్టేరిత్యాదివాక్యస్యార్థస్తదా నహీత్యాదినాఽస్యైకవాక్యత్వం సిధ్యతి । తస్మాద్యథోక్తార్థత్వమేవ న దృష్టేరిత్యాదివాక్యస్యేత్యాహ —
న హీతి ।
ఆత్మా కూటస్థదృష్టిరిత్యత్ర తలవకారశ్రుతిం సంవాదయతి —
తథా చేతి ।
తస్య కూటస్థదృష్టిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
న్యాయాచ్చేతి ।
తమేవ న్యాయం విశదయతి —
ఎవమేవేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
విక్రియావచ్చేతి ।
ఇతశ్చాఽఽత్మనో నాస్తి విక్రియావత్త్వమిత్యాహ —
ధ్యాయతీవేతి ।
అన్యథా విక్రియావత్త్వే సతీతి యావత్ ।
అవిక్రియత్వేఽపి శ్రుత్యక్షరాణ్యనుపపన్నానీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
న తేషాం విరోధో దృష్టం దృష్ట్యాదికర్తృత్వమనుసృత్య ప్రవృత్తే లౌకికే వాక్యే తదర్థానువాదిత్వాదుక్తశ్రుత్యక్షరాణాం స్వార్థే ప్రామాణ్యాభావాదితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
న దృష్టేరిత్యాదీన్యపి తర్హి శ్రుత్యక్షరాణి న స్వార్థే ప్రమాణానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ ।
న దృష్టేరితి ।
అన్యోఽర్థో దృష్ట్యాదికర్తా । యథోక్తోఽర్థో దృష్ట్యాదిసాక్షీ ।
ద్రష్టృపదస్య సాక్షివిషయత్వే సిద్ధే దృష్టేరితి సాక్ష్యసమర్పణాత్తదర్థవత్త్వోపపత్తిరిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పక్షాన్తరం నిరాకృత్య స్వపక్షముపపాద్యానన్తరం వాక్యం విభజతే —
ఎష ఇతి ।
అన్యదార్తమితివిశేషణసామర్థ్యసిద్ధమర్థమాహ —
ఎతదేవేతి ॥౨॥
బ్రాహ్మణత్రయార్థం సంగతిం వక్తుమనువదతి —
బన్ధనమితి ।
చతుర్థబ్రాహ్మణార్థం సంక్షిపతి —
యశ్చేతి ।
ఉత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
తస్యేతి ।
ఉషస్తప్రశ్నానన్తర్యమథశబ్దార్థః । పూర్వవదిత్యభిముఖీకరణార్థం సంబోధితవానిత్యర్థః ।
బన్ధధ్వంసిజ్ఞానప్రశ్నో నాత్ర ప్రతిభాతి కిన్త్వనువాదమాత్రమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యం విదిత్వేతి ।
తం వ్యాచక్ష్వేతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
ప్రశ్నయోరవాన్తరవిశేషప్రదర్శనార్థం పరామృశతి —
కిముషస్తేతి ।
తత్ర పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
భిన్నావితీతి ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి —
యది హీత్యాదినా ।
అథైకం వాక్యం వస్తుపరం తస్యార్థవాదో ద్వితీయం వాక్యం నేత్యాహ —
న చేతి ।
ద్వయోర్వాక్యయోస్తుల్యలక్షణత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తత్రాఽఽద్యం వాక్యం క్షేత్రజ్ఞమధికరోతి ద్వితీయం పరమాత్మనమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
క్షేత్రజ్ఞేతి ।
బ్రాహ్మణద్వయేనార్థద్వయం వివక్షిమితి భర్తృప్రపఞ్చప్రస్థానం ప్రత్యాహ —
తన్నేతి ।
ప్రశ్నప్రతివచనయోరేకరూపత్వాన్నార్థభేదోఽస్తీత్యుక్తముపపాదయతి —
ఎష త ఇతి ।
తథాఽప్యర్థభేదే కాఽనుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
తదేవోపపాదయతి —
ఎకో హీతి ।
కార్యకరణసంఘాతభేదాదాత్మభేదమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
జాతితః స్వభావతోఽహమహమిత్యేకాకారస్ఫురణాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ న తత్త్వభేద ఇత్యాహ —
ద్వయోరితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యదీతి ।
ద్వయోర్మధ్యే యద్యేకం బ్రహ్మాగౌణం తదేతరేణ గౌణేనావశ్యం భవితవ్యం తథాఽఽత్మత్వాది యద్యేకస్యేష్టం తదేతరస్యానాత్మత్వాదీతి కుతః స్యాదితి చేత్తత్రాఽఽహ —
విరుద్ధత్వాదితి ।
ఉక్తోపపాదనపూర్వకం ద్విఃశ్రవణస్యాభిప్రాయమాహ —
యదీత్యాదినా ।
అనేకముఖ్యత్వాసంభవాద్వస్తుతః పరిచ్ఛిన్నస్య ఘటవదబ్రహ్మత్వాదనాత్మత్వాచ్చైకమేవ ముఖ్యం ప్రత్యగ్భూతం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
యది జీవశ్వరభేదాభావాత్ప్రశ్నయోర్నార్థభేదస్తర్హి పునరుక్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
తర్హి స ఎవ విశేషో దర్శయితవ్యో యేన పునరుక్తిరర్థవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
అనుక్తవిశేషకథనార్థముక్తపరిమాణం నిర్ణేతుముక్తానువాదశ్చేదనుక్తో విశేషస్తర్హి ప్రదర్శ్యతామితి పృచ్ఛతి —
కః పునరితి ।
బుభుత్సితం విశేషం దర్శయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
ఇతి శబ్దః క్రియాపదేన సంబధ్యతే ।
కిమిత్యేష విశేషో నిర్దిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
యద్విశేషేతి ।
అర్థభేదాసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
యోఽశనాయేత్యాదినా తు వివక్షితవిశేషోక్తిరితి శేషః ।
ఎకమేవాఽఽత్మతత్త్వమధికృత్య ప్రశ్నావిత్యత్ర చోదయతి —
నన్వితి ।
విరుద్ధధర్మవత్త్వాన్మిథో భిన్నౌ ప్రశ్నార్థావిత్యేతద్దూషయతి —
నేతి ।
పరిహృతత్వమేవ ప్రకటయతి —
నామరూపేతి ।
తయోర్వికారః కార్యకరణలక్షణః సంఘాతః స ఎవోపాధిభేదస్తేన సంపర్కస్తస్మిన్నహంమమాధ్యాసస్తేన జనితా భ్రాన్తిరహం కర్తేత్యాద్యా తావన్మాత్రం సంసారిత్వమిత్యనేకశో వ్యుత్పాదితం తస్మాన్నాస్తి వస్తుతో విరుద్ధధర్మవత్త్వమిత్యర్థః ।
కిం చ సవిశేషత్వనిర్విశేషత్వశ్రుత్యోర్విషయవిభాగోక్తిప్రసంగేన సంసారిత్వస్య మిథ్యాత్వం మధుబ్రాహ్మణాన్తేఽవోచామేత్యాహ —
విరుద్ధేతి ।
కథం తర్హి విరుద్ధధర్మవత్వప్రతీతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
పరేణపురుషేణాజ్ఞానేన వాఽధ్యారోపితైః సర్పత్వాదిభిర్ధర్మైర్విశిష్టా ఇతి యావత్ । స్వతశ్చాధ్యారోపేణ వినేత్యర్థః ।
ప్రతిభాసతో విరుద్ధధర్మవత్త్వేఽపి క్షేత్రజ్ఞేశ్వరయోర్భిన్నత్వాద్భిన్నార్థావేవ ప్రశ్నావితి చేన్నేత్యాహ —
న చైవమితి ।
నిరుపాధికరూపేణాసంసారిత్వం సోపాధికరూపేణ సంసారిత్వమిత్యవిరోధ ఉక్తః । ఇదానీముపాధ్యభ్యుపగమే సద్వయత్వం సతశ్చైవ ఘటాదేరుపాధిత్వదృష్టేరితి శఙ్కతే —
నామేతి ।
సలిలాతిరోకేణ న సన్తి ఫేనాదయో వికారా నాపి మృదాద్యతిరేకేణ తద్వికారః శరావాదయః సన్తీతి దృష్టాన్తాఖ్యయుక్తిబలాదావిద్యనామరూపరచితకార్యకరణసంఘాతస్యావిద్యామాత్రత్వత్తస్యాశ్చ విద్యయా నిరాసాన్నైవమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
కార్యసత్త్వమభ్యుపగమ్యోక్తమిదానీం తదపి నిరూప్యమాణే నాస్తీత్యాహ —
యదా త్వితి ।
నేహ నానాఽస్తి కిఞ్చనేత్యాదిశ్రుత్యనుసారిభిర్వస్తుదృష్ట్యా నిరూప్యమాణే నామరూపే పరమాత్మతత్త్వాదన్యత్వేనానన్యత్వేన వా నిరూప్యమాణే తత్త్వతో వస్త్వన్తరే యదా తు న స్త ఇతి సంబన్ధః ।
మృదాదివికారవదిత్యుక్తం ప్రకటయతి —
సలిలేతి ।
తదా తత్పరమాత్మతత్త్వమపేక్ష్యేతి యోజనీయమ్ ।
కదా తర్హి లౌకికో వ్యవహారస్తత్రాఽఽహ —
యదా త్వితి ।
అవిద్యయా స్వాభావిక్యా బ్రహ్మ యదోపాధిభ్యో వివేకేన నావధార్యతే సదా లౌకికో వ్యవహారశ్చేత్తార్హి వివేకినాం నాసౌ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి ।
భేదభానప్రయుక్తో వ్యవహారో వివేకినామవివేకినాం చ తుల్య ఎవాయం వస్త్వన్తరాస్తిత్వాభినివేశస్తు వివేకినాం నాస్తీతి విశేషః ।
నను యథాప్రతిభాసం వస్త్వన్తరం పారమార్థికమేవ కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ —
పరమార్థేతి ।
కిం ద్వితీయం వస్తు తత్త్వతోఽస్తి కిం వా నాస్తీతి వస్తుని నిరూప్యమాణే సతి శ్రుత్యనుసారేణ తత్త్వదర్శిభిరేకమేవాద్వితీయం బ్రహ్మావ్యవహార్యమితి నిర్ధార్యతే తేన వ్యవహారదృష్ట్యాశ్రయణేన భేదకృతో మిథ్యావ్యవహారస్తత్త్వదృష్ట్యాశ్రయణేన చ తదభావవిషయః శాస్త్రీయో వ్యవహార ఇత్యుభయవిధవ్యవహారసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తత్ర శాస్త్రీయవ్యవహారోపపత్తిం ప్రపఞ్చయతి —
న హీతి ।
తథా చ విద్యావస్థాయాం శాస్త్రీయోఽభేదవ్యవహారస్తదితరవ్యవహారస్త్వాభాసమాత్రమితి శేషః ।
అవిద్యావస్థాయాం లౌకికవ్యవహారోపపత్తింవివృణోతి —
న చ నామేతి ।
ఉభయవిధవ్యవహారోపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఉక్తరీత్యా వ్యవహారద్వయోపపత్తౌ ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ప్రత్యక్షాదిషు వేదాన్తేషు చేతి శేషః ।
జ్ఞానాజ్ఞానే పురస్కృత్య వ్యవహారః శాస్త్రీయో లౌకికశ్చేతి నాస్మాభిరేవోచ్యతే కిన్తు సర్వేషామపి పరీక్షకాణామేతత్సంమతం సంసారదశాయాం క్రియాకారకవ్యవహారస్య మోక్షావస్థాయాం చ తదభావస్యేష్టత్వాదిత్యాహ —
సర్వవాదినామితి ।
నిరుపాధికే పరస్మిన్నాత్మని చిద్ధాతావనాద్యవిద్యాకల్పితోపాధికృతమశనాయాదిమత్త్వం వస్తుతస్తు తద్రాహిత్యమిత్యుపపాద్యానన్తరప్రశ్నముత్థాప్య ప్రతివక్తి —
తత్రేత్యాదినా ।
కల్పితాకల్పితయోరాత్మరూపయోర్నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । యోఽత్యేతి స సర్వాన్తరత్వాదివిశేషణస్తవాఽఽత్మేతి శేషః ।
నను పరో నాశనాయాదిమానప్రసిద్ధేర్నాపి జీవస్తథా తస్య పరస్మాదవ్యతిరేకాదత ఆహ —
అవివేకిభిరితి ।
పరమార్థత ఇత్యుభయతః సంబధ్యతే । బ్రహ్మైవాఖణ్డం సచ్చిదానన్దమనాద్యవిద్యాతత్కార్యబుద్ధ్యాదిసంబద్ధమాభాసద్వారా స్వానుభవాదశనాయాదిమద్గమ్యతే తత్త్వం వస్తుతోఽవిద్యాసంబన్ధాదశనాయాద్యతీతం నిత్యముక్తం తిష్ఠతీత్యర్థః । అశనాయాపిపాసాదిమద్బ్రహ్మ । గమ్యమానమితి వదన్నాచార్యో నానాజీవవాదస్యానిష్టత్వం సూచయతి ।
పరమార్థతో బ్రహ్మణ్యశనాయాద్యసంబన్ధే మానమాహ —
న లిప్యత ఇతి ।
బాహ్యత్వమసంగత్వమ్ ।
లోకదుఃఖేనేత్యయుక్తం లోకస్యానాత్మనో దుఃఖసంబన్ధానభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్వదితి
అశనాయాపిపాసయోః సమస్యోపాదానే హేతుమాహ —
ప్రాణేతి ।
అరతివాచీ శోకశబ్దో న కామవిషయ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇష్టమితి ।
కామబీజత్వమరతేరనుభవేనాభివ్యనక్తి —
తేన హతి ।
కామస్య శోకో బీజమితి స కామతయా వ్యాఖ్యాతః ।
అనిత్యాశుచిదుఃఖానాత్మసు నిత్యశుచిసుఖాత్మఖ్యాతిర్విపరీతప్రత్యయస్తస్మాన్మనసి ప్రభవతి కర్తవ్యాకర్తవ్యావివేకః స లౌకికః సమ్యగ్జ్ఞానవిరోధాద్భ్రమోఽవిద్యేత్యుచ్యతే । తస్యాః సర్వానర్థోత్పత్తౌ నిమిత్తత్వం మూలావిద్యాయాస్తూపాదానత్వం తదేతదాహ —
మోహస్త్వితి ।
కామస్య శోకో మోహో దుఃఖస్య హేతురితి భిన్నకార్యత్వం తద్విచ్ఛేద ఇత్యత్ర కార్యకరణసంఘాతస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
సంసారాద్విరక్తస్య పారివ్రాజ్యం వక్తుముత్తరం వాక్యమిత్యభిప్రేత్య సంక్షేపతః సంసారస్వరూపమాహ —
యే త ఇత్యాదినా ।
తేషామాత్మధర్మత్వం వ్యావర్తయితుం విశినాష్టి —
ప్రాణేతి ।
తేషాం స్వరసతో విచ్ఛేదశఙ్కాం వారయతి —
ప్రాణిష్వితి ।
ప్రవాహరూపేణ నైరన్తర్యే దృష్టాన్తమాహ —
అహోరాత్రాదివదితి ।
తేషామతిచపలత్వే దృష్టాన్తః —
సముద్రోర్మివదితి ।
తేషాం హేయత్వం ద్యోతయతి —
ప్రాణిష్వితి ।
యే యథోక్తాః ప్రాణిష్వశనాయాదయస్తే తేషు సంసార ఇత్యుచ్యత ఇతి యోజనా ।
ఎతం వై తమిత్యత్రైతచ్ఛబ్దార్థముషస్తప్రశ్నోక్తం త్వమ్పదార్థం కథయతి —
యోఽసావితి ।
తచ్ఛబ్దార్థం కహోలప్రశ్నోక్తం తత్పదార్థం దర్శయతి —
అశనాయేతి ।
తయోరైక్యం సామానాధికరణ్యేన సూచితమిత్యాహ —
తమేతమితి ।
జ్ఞానమేవ విశదయతి —
అయమిత్యాదినా ।
జ్ఞాత్వా బ్రాహ్మణా వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యం చరన్తీతి సంబన్ధః ।
సంన్యాసవిధాయకే వాక్యే కిమిత్యధికారిణి బ్రాహ్మణపదం తత్రాఽఽహ —
బ్రాహ్మణానామితి ।
పుత్రార్థామేషణామేవ వివృణోతి —
పుత్రేణేతి ।
తతో వ్యుత్థానం సంగృహ్ణాతి —
దారసంగ్రహమితి ।
విత్తైషణాయాశ్చ వ్యుత్థానం కర్తవ్యమిత్యాహ —
విత్తేతి ।
విత్తం ద్వివిధం మానుషం దైవం చ । మానుషం గవాది తస్య కర్మసాధనస్యోపాదానముపార్జనం తేన కర్మ కృత్వా కేవలేన కర్మణా పితృలోకం జేష్యామి । దైవం విత్తం విద్యా తత్సంయుక్తేన కర్మణా దేవలోకం కేవలయా చ విద్యయా తమేవ జేష్యామీతీచ్ఛా విత్తైషణా తతశ్చ వ్యుత్థానం కర్తవ్యమితి వ్యాచష్టే —
కర్మసాధనస్యేతి ।
ఎతేన లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థానముక్తం వేదితవ్యమ్ ।
దైవాద్విత్తాద్వ్యుత్థానమాక్షిపతి —
దైవాదితి ।
తస్యాపి కామత్వాత్తతో వ్యుత్థాతవ్యమితి పరిహరతి —
తదసదితి ।
తర్హి బ్రహ్మవిద్యాయాః సకాశాదపి వ్యుత్థానాత్తన్మూలధ్వంసే తద్వ్యాఘాతః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
హిరణ్యగర్భాదీతి ।
దేవతోపాసనాయా విత్తశబ్దితవిద్యాత్వే హేతుమాహ —
దేవలోకేతి ।
తత్ప్రాప్తిహేతుత్వం బ్రహ్మవిద్యాయామపి తుల్యమితి చేన్నేత్యాహ —
న హీతి ।
తత్ర ఫలాన్తరశ్రవణం హేతూకరోతి —
తస్మాదితి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మవిద్యా దైవాద్విత్తాద్బహిరేవేత్యాహ —
తద్బలేనేతి ।
ప్రాగేవ వేదనం సిద్ధం చేత్కిం పునర్వ్యుత్థానేనేత్యాశఙ్క్య ప్రయోజకజ్ఞానం తత్ప్రయోజకముద్దేశ్యం తు తత్త్వసాక్షాత్కరణమితి వివక్షిత్వాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ప్రయోజకజ్ఞానం పఞ్చమ్యర్థః । వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యం చరన్తీతి సంబన్ధః ।
వ్యుత్థానస్వరూపప్రదర్శనార్థమేషణాస్వరూపమాహ —
ఎషణేతి ।
కిమేతావతేత్యాశఙ్క్య వ్యుత్థానస్వరూపమాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
సంబన్ధస్తు పూర్వవత్ ।
యా హ్యేవేత్యాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
సర్వా హీతి ।
ఫలం నేచ్ఛాతి సాధనం చ చికీర్షతీతి వ్యాఘాతాత్ఫలేచ్ఛాన్తర్భూతైవ సాధనేచ్ఛా తద్యుక్తమేషణైక్యమిత్యర్థః ।
శ్రుతేస్తదైక్యవ్యుత్పాదకత్వం ప్రశ్నపూర్వకం వ్యుత్పాదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఫలైషణాన్తర్భావం సాధనైషణాయాః సమర్థయతే —
సర్వ ఇతి ।
ఉభే హీత్యాదిశ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే —
యా లోకైషణేతి ।
ప్రయోజకజ్ఞానవతః సాధ్యసాధనరూపాత్సంసారాద్విరక్తస్య కర్మతత్సాధనయోరసంభవే సాక్షాత్కారముద్దిశ్య ఫలితం సంన్యాసం దర్శయతి —
అత ఇతి ।
అతిక్రాన్తా బ్రాహ్మణాః కిం ప్రజయేత్యాదిప్రకాశితాస్తేషాం కర్మ కర్మసాధనం చ యజ్ఞోపవీతాది నాస్తీతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దేవపితృమానుషనిమిత్తమితి విశేషణం విశదయతి —
తేన హీతి ।
ప్రాచీనావీతం పితౄణాముపవీతం దేవానామిత్యాదిశబ్దార్థః ।
యస్మాత్పూర్వే విచారప్రయోజకజ్ఞానవన్తో బ్రాహ్మణా విరక్తాః సంన్యస్య తత్ప్రయుక్తం ధర్మమన్వతిష్ఠంస్తస్మాదధునాతనోఽపి ప్రయోజకజ్ఞానీ విరక్తో బ్రాహ్మణస్తథా కుర్యాదిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
‘త్రిదణ్డేన యతిశ్చైవ’ ఇత్యాదిస్మృతేర్న పరమహంసపారివ్రాజ్యమత్ర వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
త్యక్త్వేతి ।
తస్య దృష్టార్థత్వాన్ముముక్షుభిస్త్యాజ్యత్వం సూచయతి —
కేవలమితి ।
అముఖ్యత్వాచ్చ తస్య త్యాజ్యతేత్యాహ —
పరివ్రాజ్యేతి ।
తథాఽపి త్వదిష్టః సంన్యాసో న స్మృతికారైర్నిబద్ధ ఇతి చేన్నేత్యాహ —
విద్వానితి ।
ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధాచ్చ స్మార్తసంన్యాసో ముఖ్యో న భవతీత్యాహ —
అథేతి ।
ఎతం వై తమిత్యాదివాక్యస్య విధాయకత్వముపేత్య సర్వకర్మతత్సాధనపరిత్యాగపరత్వముక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
ఇతశ్చ యజ్ఞోపవీతమపరిత్యాజ్యమిత్యాహ —
యజ్ఞోపవీత్యేవేతి ।
యాజనాదిసమభివ్యాహారాదసంన్యాసివిషయమేతదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పారివ్రాజ్యే తావదితి ।
వేదత్యాగే దోషశ్రుతేస్తదత్యాగేఽపి కథం పారివ్రాజ్యే యజ్ఞోపవీతిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపాసన ఇతి ।
ఇత్యనేన వాక్యేన గుర్వాద్యుపాసనాఙ్గత్వేన యజ్ఞోపవీతస్య విహితత్వాత్పరివ్రాజకధర్మేషు గురూపాసనాదీనాం కర్తవ్యతయా శ్రుతిస్మృతిషు చోదితత్వాద్యజ్ఞోపవీతపరిత్యాగోఽవగన్తుం నైవ శక్యత ఇత్యన్వయః ।
సంప్రతి ప్రౌఢిమారూఢో వ్యుత్థానే విధిమఙ్గీకృత్యాపి దూషయతి —
యద్యపీత్యాదినా
ఎషణాభ్యో వ్యుత్థానే సత్యేషణాత్వావిశేషాత్కర్మణస్తత్సాధనాచ్చ వ్యుత్థానం సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్య యజ్ఞోపవీతాదేరేషణాత్వమసిద్ధమిత్యాశయేనాఽఽహ —
సర్వేతి ।
అశ్రుతకరణే శ్రుతత్యాగే చ ‘అకుర్వన్విహితం కర్మ’(యా.స్మృ.౩-౨౧౯) ఇత్యాదిస్మృతిమాశ్రిత్య దూషణమాహ —
తథా చేతి ।
నను దృశ్యతే యజ్ఞోపవీతాదిలిఙ్గత్యాగః స కస్మాన్నిరాక్రియతే తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
నేయమన్ధపరమ్పరేతి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేదిత్యాదివిధ్యుపలమ్భేఽతి ప్రౌఢవాదేనాఽఽత్మజ్ఞానవిధిబలాదేవ సంన్యాసం సాధయితుమాత్మజ్ఞానపరత్వం తావదుపనిషదాముపన్యస్యతి —
అపి చేతి ।
ఇతశ్చాస్తి సంన్యాసే విధిరితి యావత్ । తద్ద్విధిబలాదేవ సంన్యాససిద్ధిరితి శేషః ।
కథం సర్వోపనిషదాత్మజ్ఞానపరేష్యతే కర్తృస్తుతిద్వారా కర్మవిధిశేషత్వేనార్థవాదత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మేత్యాదినా ।
అస్తు యథోక్తం వస్తు విజ్ఞేయం తథాఽపి ప్రస్తుతే కిం జాతం తదాహ —
సర్వా హీతి ।
నను తస్య కర్తవ్యత్వేఽపి కథం కర్మతత్సాధనత్యాగసిద్ధిరత ఆహ —
ఆత్మా చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
అత ఇతి ।
సాధనఫలాన్తర్భూతత్వేనాఽఽత్మనో జ్ఞానమవిద్యేత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
అన్యోఽసావిత్యాదినా ।
క్రియాకారకఫలవిలక్షణస్యాఽఽత్మనో జ్ఞానం కర్తవ్యం తత్సామర్థ్యాత్సాధ్యసాధనత్యాగః సిధ్యతీత్యుక్తం సంప్రత్యవిద్యావిషయత్వాచ్చ సాధ్యసాధనయోర్విద్యావతాం త్యాజ్యతేత్యాహ —
క్రియేతి ।
తస్యావిద్యావిషయత్వే శ్రుతీరుదాహరతి —
యత్రేతి ।
అవిద్యావిషయత్వేఽపి సాధనాది విద్యావత ఎవ భవిష్యతి విద్యావిద్యయోరస్మదాదిషు సాహిత్యోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
విద్యావిద్యయోః సాహిత్యాసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతశ్చ ప్రయోజకజ్ఞానవతా సాధ్యసాధనభేదో న ద్రష్టవ్యో వివక్షితతత్త్వసాక్షాత్కారవిరోధిత్వాదిత్యాహ —
సర్వేతి ।
భవత్వవిద్యావిషయాణాం విద్యావతస్త్యాగస్తథాఽపి కుతో యజ్ఞోపవీతాదీనాం త్యాగస్తత్రాఽఽహ —
యజ్ఞోపవీతాదీతి ।
తద్విషయత్వాదిత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽవిద్యావిషయః ।
ఎషణాత్వాచ్చ యజ్ఞోపవీతాదీనాం త్యాజ్యతేత్యాహ —
తస్మాదితి ।
జ్ఞేయత్వేన ప్రస్తుతాదితి యావత్ ।
సాధ్యసాధనవిషయా తదాత్మికైషణా త్యాజ్యేత్యత్ర హేతుమాహ —
విలక్షణేతి ।
పురుషార్థరూపాద్విపరీతా సా హేయేత్యర్థః ।
సాధ్యసాధనయోరేషణాత్వం సాధయతి ।
ఉభే హీతి ।
తథాఽపి యజ్ఞోపవీతాదీనాం కర్మాణాం చ కథమేషణాత్వమిత్యాశఙ్క్య సాధనాన్తర్భావాదిత్యాహ —
యజ్ఞోపవీతాదేరితి ।
తయోరేషణాత్వం కథం ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉభే హీతి ।
తయోరేషణాత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
యజ్ఞోపవీతాదీతి ।
ఆత్మజ్ఞానవిధిరేవ సంన్యాసవిధిరిత్యుక్తత్వాద్వ్యుత్థాయేత్యస్య నాస్తి విధిత్వమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
వ్యుత్థాయ విదిత్వేతి పాఠక్రమమతిక్రమ్య వ్యాఖ్యానే భవత్యేవాయం వివిదిషోర్విధిరితి పరిహరతి —
న విధిత్సితేతి ।
పాఠక్రమేఽపి ప్రయోజకజ్ఞానవతో విరక్తస్య భవత్యేవాయం విధిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఉక్తమేవాన్వయముఖేనోదాహరణద్వారా వివృణోతి —
కర్తవ్యానామితి ।
అభిషుత్య సోమస్య కణ్డనం కృత్వా రసమాదాయేత్యర్థః ।
పాఠక్రమమేవాఽఽశ్రిత్య శఙ్కతే —
అవిద్యేతి ।
ప్రయోజకజ్ఞానవతో విరక్తస్యాఽఽత్మజ్ఞానవిధిసామర్థ్యలబ్ధస్య యజ్ఞోపవీతాదిత్యాగస్య కర్తవ్యాత్మజ్ఞానేన సమానకర్తృకత్వశ్రవణాదతిశయేనాఽఽవశ్యకత్వసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ —
న సుతరామితి ।
వ్యుత్థానే దర్శితం న్యాయం భిక్షాచర్యేఽప్యతిదిశతి —
తథేతి ।
భిక్షాచర్యస్య చాఽఽత్మజ్ఞానవిధినైకవాక్యస్య తథైవ దార్ఢ్యోపపత్తిరితి సంబన్ధః ।
వ్యుత్థానాదివాక్యస్యార్థవాదత్వముక్తమనూద్య దూషయతి —
యత్పునరిత్యాదినా ।
ఔదుమ్బరో యూపో భవతీత్యాదౌ లేట్పరిగ్రహేణ విధిస్వీకారవదత్రాపి పఞ్చమలకారేణ విధిసిద్ధేర్నార్థవాదత్వశఙ్కేత్యర్థః ।
సంప్రతి ప్రకృతే వాక్యే పారివ్రాజ్యవిధిమఙ్గీకృత్య స్వయూథ్యః శఙ్కతే —
వ్యుత్థాయేతి ।
కా తర్హి విప్రతిపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
పారివ్రాజ్యేతి ।
లిఙ్గం త్రిదణ్డత్వాది । ‘పురాణే యజ్ఞోపవీతే విసృజ్య నవముపాదాయాఽఽశ్రమం ప్రవిశేత్’ ‘త్రిదణ్డీ కమణ్డలుమాన్’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః స్మృతయశ్చ ।
ఎషణాత్వాద్యజ్ఞోపవీతాదీనామపి త్యాజ్యత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతిస్మృతివశాద్వ్యుత్థానే సంకోచమభిప్రేత్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
ఉదాహృతశ్రుతిస్మృతీనాం విషయాన్తరం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
తదేవ వివృణోతి —
యద్ధీత్యాదినా ।
తస్యాఽఽత్మజ్ఞానాఙ్గత్వే హేతుమాహ —
ఆత్మజ్ఞానేతి ।
ఎషణాయాస్తద్విరోధిత్వమేవ కుతస్సిద్ధం తత్రాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
తర్హి యథోక్తానాం శ్రుతిస్మృతీనాం కిమాలమ్బనం తదాహ —
తద్వ్యతిరేకేణేతి ।
ఆశ్రమత్వేన రూప్యతే వస్తుతస్తు నాఽఽశ్రమస్తదాభాస ఇతి యావత్ ।
తస్యాఽఽత్మజ్ఞానాఙ్గత్వం వారయతి —
బ్రహ్మేతి ।
అథ వ్యుత్థానవాక్యోక్తముఖ్యపారివ్రాజ్యవిషయత్వమేవ లిఙ్గాదివిధానస్య కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
ఎషణారూపాణి సాధనాని యజ్ఞోపవీతాదీని తేషాముపాదానమనుష్ఠానం తస్యాఽఽశ్రమధర్మమాత్రేణోక్తస్య యథోక్తే సంన్యాసాభాసే విషయే సతి ప్రధానబాధేన ముఖ్యపారివ్రాజ్యవిషయత్వమయుక్తమిత్యర్థః ।
కథం పునర్ముఖ్యపారివ్రాజ్యవిషయత్వే యజ్ఞోపవీతాదేరిష్టే ప్రధానబాధనం తదాహ —
యజ్ఞోపవీతాదీతి ।
సాధ్యసాధనయోరాసంగే తద్విలక్షణస్యాఽఽత్మనో జ్ఞానం బాధ్యతే చేత్కా నో హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
భిక్షాచర్యం తావద్విహితం విహితానుష్ఠానం చ యజ్ఞోపవీతాది వినా న సంభవతీతి శ్రుత్యైవాఽఽత్మజ్ఞానం యజ్ఞోపవీతాదివిరోధి బాధితమితి శఙ్కతే —
భిక్షాచర్యమితి ।
శఙ్కామేవ విశదయతి —
అథాపీత్యాదినా ।
యథా హుతశేషస్య భక్షణం విహితమపి న ద్రవ్యాక్షేపకం పరిశిష్టద్రవ్యోపాదానేన ప్రవృత్తేస్తథా సర్వస్వత్యాగే విహితే పరిశిష్టభిక్షోపాదానేన విహితమపి భిక్షాచరణముపవీతాద్యనాక్షేపకమిత్యుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తమేవ స్పష్టయతి —
శేషేతి ।
తద్భక్షణమితి సంబన్ధః । అప్రయోజకం ద్రవ్యవిశేషస్యానాక్షేపకమితి యావత్।
యద్వా దార్ష్టాన్తికమేవ స్ఫుటయతి —
శేషేతి ।
సర్వస్వత్యాగే విహితే శేషస్య కాలస్య శరీరపాతాన్తస్య ప్రతిపత్తికర్మమాత్రం భిక్షాచర్యమతో న తదుపవీతాదిప్రాపకమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ భిక్షాచర్యస్య శరీరస్థిత్యైవాఽఽక్షిప్తత్వాన్న తత్రాఽపి విధిర్దూరే తద్వశాదుపవీతాదిసిద్ధిరిత్యాహ —
అసంస్కారకత్వాచ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుట్యతే —
భక్షణమితి ।
‘ఎకకాలం చరేద్భైక్షమ్’(మ.స్మృ. ౬। ౫౫) ఇత్యాదినియమవశాదదృష్టం సిధ్యదుపవీతాదికమప్యాక్షిపతీతి చేన్నేత్యాహ —
నియమేతి ।
వివిదిషోస్తదిష్టమపి నోపవీతాద్యాక్షేపకం జ్ఞానోత్పాదకశ్రవణాద్యుపయోగిదేహస్థిత్యర్థత్వేనైవ చరితార్థత్వాదితి భావః ।
తర్హి యథాకథఞ్చిదుపనతేనాన్నేన శరీరస్థితిసంభవాద్భిక్షాచర్యం చరన్తీతి వాక్యం వ్యర్థమితి శఙ్కతే —
నియమాదృష్టస్యేతి ।
భిక్షాచర్యానువాదేన ప్రతిగ్రహాదినివృత్త్యర్థత్వాద్వాకస్య నాఽఽనర్థక్యమిత్యుత్తరమాహ —
నాన్యేతి ।
నివృత్త్యుపదేశేన వాక్యస్యార్థవత్త్వేఽపి తదుపదేశస్య నార్థవత్త్వం కూటస్థాత్మజ్ఞానేనైవ సర్వనివృత్తేః సిద్ధేరితి శఙ్కతే —
తథాఽపీతి ।
యది నిష్క్రియాత్మజ్ఞానాదశేషనివృత్తిః స్యాత్తర్హి తదస్మాభిరపి స్వీక్రియతే సత్యమిత్యఙ్గీకరోతి —
యదీతి ।
యది తు క్షుదాదిదోషప్రాబల్యాదాత్మానం నిష్క్రియమపి విస్మృత్య ప్రార్థనాదిపరో భవతి తదా నివృత్త్యుపదేశోఽపి భవత్యర్థవానితి భావః ।
ప్రాగుక్తవాక్యవిరోధాన్నివృత్త్యుపదేశోఽశక్య ఇతి చేత్తత్రాఽఽహ —
యానీతి ।
ముఖ్యపరివ్రాడ్విషయత్వే దోషం స్మారయతి —
ఇతరథేతి ।
నివృత్త్యుపదేశానుగ్రాహకత్వేన స్మృతీరుదాహరతి —
నిరాశిషమిత్యాదినా ।
అముఖ్యసంన్యాసివిషయత్వాసంభవాన్ముఖ్యపరివ్రాడ్విషయం వ్యుత్థానవాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఇతి శబ్దో వ్యుత్థానవాక్యవ్యాఖ్యానసమాప్త్యర్థః ।
తస్మాదిత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
యస్మాదిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ వ్యుత్థానం స్పష్టయతి —
దృష్టేతి ।
వివేకవైరాగ్యాభ్యామేషణాభ్యో వ్యుత్థాయ శ్రుత్యాచార్యాభ్యాం కర్తవ్యం జ్ఞానం నిఃశేషం కృత్వా బాల్యేన తిష్ఠాసేదితి వ్యవహితేన సంబన్ధః ।
పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేత్యనేనైవ వ్యుత్థానం విహితమిత్యాహ —
ఎషణేతి ।
తద్ధి పాణ్డిత్యమేషణాభ్యో వ్యుత్థానస్యావసానే సంభవతి తదత్ర వ్యుత్థానవిధిరిత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ఎషణేత్యాదినా ।
తాసాం తిరస్కారేణ పాణ్డిత్యముద్భవతి తస్యైషణాభ్యో విరుద్ధత్వాత్తథా చ పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేత్యత్ర తాభ్యో వ్యుత్థానవిధానముచితమిత్యర్థః ।
వినాఽపి వ్యుత్థానం పాణ్డిత్యముద్భవిష్యతీతి చేన్నేత్యాహ —
న హీతి ।
పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేత్యత్ర వ్యుత్థానవిధిముక్తముపసంహరతి —
ఇత్యాత్మజ్ఞానేనేతి ।
తర్హి కిమితి విదిత్వా వ్యుత్థాయేత్యత్ర వ్యుత్థానే విధిరభ్యుపగతస్తత్రాఽఽహ —
ఆత్మజ్ఞానేతి ।
తేన వ్యుత్థానస్య సమానకర్తృకత్వే క్త్వాప్రత్యయస్యోపాదానమేవ లిఙ్గభూతా శ్రుతిస్తయా దృఢీకృతం నియమేన ప్రాపితం వ్యుత్థానమిత్యర్థః ।
బాల్యేనేత్యాది వాక్యముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
తస్మాదితి ।
వివేకాదివశాదేషణాభ్యో వ్యుత్థాయ పాణ్డిత్యం సంపాద్య తస్మాత్పాణ్డిత్యాజ్జ్ఞానబలభావేన స్థాతుమిచ్ఛేదితి యోజనా ।
కేయం జ్ఞానబలభావేన స్థితిరిత్యాశఙ్క్య తాం వ్యుత్పాదయతి —
సాధనేత్యాదినా ।
విద్వానితి వివేకిత్వోక్తిః ।
యథోక్తబలభావావష్టమ్భే కరణానాం విషయపారవశ్యనివృత్త్యా పురుషస్యాపి తత్పారవశ్యనివృత్తిః ఫలతీత్యాహ —
తదాశ్రయణే హీతి ।
ఉక్తమేవార్థం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
జ్ఞానబలేతి ।
నన్వద్యాపి జ్ఞానస్య బలం కీదృగితి న జ్ఞాయతే తత్రాఽఽహ —
బలం నామేతి ।
బాల్యవాక్యార్థముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
యథా జ్ఞానబలేన విషయాభిముఖీ తద్వ్యాపకే దృష్టిస్తిరస్క్రియతే తథేతి యావత్ । ఆత్మనా తద్విజ్ఞానాతిశయేనేత్యర్థః । వీర్యం విషయదృష్టితిరస్కరణసామర్థ్యమిత్యేతత్ । బలహీనేన విషయదృష్టితిరస్కరణసామర్థ్యరహితేనాయమాత్మా న లభ్యో న శక్యః సాక్షాత్కర్తుమిత్యర్థః ।
బాల్యం చేత్యాది వాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
బాల్యం చేతి ।
పూర్వోక్తయోరుత్తరత్ర హేతుత్వద్యోతనార్థోఽథశబ్దః ।
తదేవోపపాదయతి —
ఎతావద్ధీతి ।
వాక్యాన్తరముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
అమౌనం చేత్యాదినా ।
మౌనామౌనయోర్బ్రాహ్మణ్యం ప్రతి సామగ్రీత్వద్యోతకోఽథశబ్దః ।
బ్రాహ్మణ్యముపపాదయతి —
బ్రహ్మైవేతి ।
ఆచార్యపరిచర్యాపూర్వకం వేదాన్తానాం తాత్పర్యావధారణం పాణ్డిత్యమ్ । యుక్తితోఽనాత్మదృష్టితిరస్కారో బాల్యమ్ । ‘అహమాత్మా పరం బ్రహ్మ న మత్తోఽన్యదస్తి కిఞ్చన’ ఇతి మనసైవానుసన్ధానం మౌనమ్ । మహావాక్యార్థావగతిర్బ్రాహ్మణ్యమితి విభాగః ।
ప్రాగపి ప్రసిద్ధం బ్రాహ్మణ్యమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
నిరుపచరితమితి ।
బ్రహ్మవిదః సమాచారం పృచ్ఛతి —
స ఇతి ।
అనియతం తస్య చరణమిత్యుత్తరమాహ —
యేనేతి ।
ఉక్తలక్షణత్వం కృతకృత్యత్వమ్ ।
అవ్యవస్థితం చరణమిచ్ఛతో బ్రహ్మవిదో యథేష్టచేష్టాఽభీష్టా స్యాత్తథా చ ‘యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠః’ (భ. గీ. ౩-౨౧) ఇతి స్మృతేరితరేషామప్యాచారేఽనాదరః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేన కేనచిదితి ।
విహితమాచరతో నిషిద్ధం చ త్యజతః శుద్ధబుద్ధేః శ్రుతాద్వాక్యాత్సమ్యగ్ధీరుత్పద్యతే తస్య చ వాసనావసాద్వ్యవస్థితైవ చేష్టా నావ్యవస్థితేతి న యథేష్టాచరణప్రయుక్తో దోష ఇత్యర్థః ।
అతోఽన్యదిత్యాది వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
స్వప్నేత్యాది బహుదృష్టాన్తోపాదానం దార్ష్టాన్తికస్య బహురూపత్వద్యోతనార్థమ్ ।
అతోఽన్యదితి కుతో విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మైవేతి ॥౧॥
పూర్వబ్రాహ్మణయోరాత్మనః సర్వాన్తరత్వముక్తం తన్నిర్ణయార్థముత్తరం బ్రాహ్మణత్రయమితి సంగతిమాహ —
యత్సాక్షాదితి ।
ఉక్తమేవ సంబన్ధం వివృణోతి —
పృథివ్యాదీనీతి ।
అన్తర్బహిర్భావేన సూక్ష్మస్థూలతారతమ్యక్రమేణేత్యర్థః । బాహ్యం బాహ్యమితి వీప్సోపరిష్టాత్తచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యో యత్తదోర్నిత్యసంబన్ధాత్ । నిరాకుర్వన్యథా ముముక్షుః సర్వాన్తరమాత్మానం ప్రతిపద్యతే తథా స యథోక్తవిశేషణో దర్శయితవ్య ఇత్యుత్తరగ్రన్థారమ్భ ఇతి యోజనా । కహోలప్రశ్ననిర్ణయానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యత్పార్థివం ధాతుజాతం తదిదం సర్వమప్స్విత్యాది యోజనీయమ్ ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
అద్భిరితి ।
పార్థివస్య ధాతుజాతస్యాద్భిర్వ్యాప్త్యభావే దోషమాహ —
అన్యథేతి ।
కిమత్ర గార్గ్యా వివక్షితమితి తదాహ —
ఇదం తావదితి ।
తదేవ దర్శయితుం వ్యాప్తిమాహ —
యత్కార్యమితి ।
కారణేన వ్యాపకేనేతి శేషః । యత్కార్యం తత్కారణేన వ్యాప్తం యత్పరిచ్ఛిన్నం తద్వ్యాపకేన వ్యాప్తం యచ్చ స్థలం తత్సూక్ష్మేణ వ్యాప్తమితి త్రిప్రకారా వ్యాప్తిః । ఇతి శబ్దస్తత్సమాప్త్యర్థః ।
వ్యాప్తిభూమిమాహ —
యథేతి ।
సంప్రత్యనుమానమాహ —
తథేతి ।
పూర్వం పూర్వమిత్యబాదేర్ధర్మిణో నిర్దేశః । ఉత్తరేణోత్తరేణ వాయ్వాదికారణేనాపరిచ్ఛిన్నేన సూక్ష్మేణ వ్యాప్తమితి శేషః। విమతం కారణేన వ్యాపకేన సూక్ష్మేణ వ్యాప్తం కార్యత్వాత్పరిచ్ఛిన్నత్వాత్స్థూలత్వాచ్చ పృథివీవదిత్యర్థః ।
సర్వాన్తరాదాత్మనోఽర్వాగుక్తన్యాయం సర్వత్ర సంచారయతి —
ఇత్యేష ఇతి ।
నను తథాఽపి భూతపఞ్చకవ్యతిరిక్తానాం గన్ధర్వలోకాదీనామప్యాన్తరత్వేనోపదేశాత్కథం భూతపఞ్చకవ్యుదాసేన సర్వాన్తరప్రతిపత్తిర్వివక్షితేతి తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తనీత్యా ప్రశ్నార్థే స్థితే సతీతి యావత్ । భూతాత్మస్థితినిర్ధారణే వా సప్తమీ ।
అథ పరమాత్మానం భూతాని చ హిత్వా పృథగేవ గన్ధర్వలోకాదీని వస్త్వన్తరాణి భవిష్యన్తి నేత్యాహ —
న చేతి ।
గన్ధర్వలోకాదీన్యపి భూతానామేవావస్థావిశేషాస్తతః సత్యం భూతపఞ్చకం తస్య సత్యం పరం బ్రహ్మ నాన్యదన్తరాలే ప్రతిపత్తవ్యమిత్యన్యప్రతిషేధార్థో చ శబ్దౌ ।
తాత్పర్యముక్త్వా ప్రశ్నముత్థాప్య తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
కస్మిన్నిత్యాదినా ।
కస్మిన్ను ఖలు వాయురిత్యాదావుక్తన్యాయమతిదిశతి —
ఎవమితి ।
వాయావిత్యయుక్తా ప్రత్యుక్తిరపామగ్నికార్యత్వాదగ్నావితి వక్తవ్యత్వాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అగ్నేరుదకవ్యాపకత్వేఽపి కాష్ఠవిద్యుదాదిపారతన్త్ర్యాత్స్వతన్త్రేణ కేనచిదపాం వ్యాప్తిర్వక్తవ్యేత్యగ్నిం హిత్వా తత్కరణే వాయావిత్యుక్తం వాయోశ్చ స్వకారణతన్త్రత్వేఽపి నోదకతన్త్రతేతి తద్వ్యాపకత్వసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ —
నైష దోష ఇత్యాదినా ।
అన్తరిక్షలోకశబ్దార్థమాహ —
తాన్యేవేతి ।
ప్రజాపతిలోకశబ్దార్థం కథయతి —
విరాడితి ।
అన్తరిక్షలోకాదీనాం ప్రత్యేకమేకత్వాత్కుతో బహువచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్ర హీతి ।
పూర్వవదనుమానేన సూత్రం పృచ్ఛన్తీం గార్గీం ప్రతిషేధతి —
స హోవాచేత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ స్పష్టయన్వాక్యార్థమాహ —
ఆగమేనేతి ।
ప్రతిషేధాతిక్రమే దోషమాహ —
పృచ్ఛన్త్యాశ్చేతి ।
మూర్ధపాతప్రసంగం ప్రకటయన్ప్రతిషేధముపసంహరతి —
దేవతాయా ఇత్యాదినా ॥౧॥
పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే సూత్రాదర్వాక్తనం వ్యాపకముక్తమిదానీం సూత్రం తదన్తర్గతమన్తర్యామిణం చ నిర్వక్తుముత్తరబ్రాహ్మణమితి సంగతిమాహ —
ఇదానీమితి ।
బ్రాహ్మణతాత్పర్యముక్త్వాఽఽఖ్యాయికాతాత్పర్యమాహ —
తచ్చాఽఽగమేనైవేతి ।
ఆచార్యోపదేశోఽత్రాఽఽగమశబ్దార్థః । గార్గ్యా మూర్ధపాతభయాదుపరతేరనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః ।
సోఽబ్రవీదితి ప్రతీకోపాదానం తస్య తాత్పర్యమాహ —
సూత్రేతి ।
ఇతిశబ్దార్థమాహ —
ఎవమితి ।
యేనాయం చేత్యాదిరుక్తః ప్రకారః స సర్వలోకాంశ్చ వేత్తీతి సంబన్ధః ।
విశేషణోక్తిపూర్వకం తానేవ లోకాననువదతి —
భూరాదీనితి ।
స బ్రహ్మవిదిత్యాదినోక్తం సంక్షిపతి —
సర్వం చతి ।
తథాభూతం సూత్రేణ విధృతమన్తర్యామిణా చ నియమ్యమానమితి యావత్ ।
ప్రస్తుతస్తుతిప్రయోజనమాహ —
ఇత్యేవమితి ।
భవత్వేవం తవ సూత్రాదిజ్ఞానం మమ కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తచ్చేదితి ।
కిం తేనేత్యత్ర తస్యేత్యధ్యాహారః ।
కార్యేణ దర్శయేత్యుక్తం వివృణోతి —
యథేతి ॥౧॥
యాజ్ఞవల్క్యోక్తేస్తాత్పర్యమాహ —
బ్రహ్మలోకా ఇతి ।
ఇత్యభీష్టమాగమవిదామిత్యధ్యాహృత్యాఽఽద్యస్యేతిశబ్దస్య యోజనా । ప్రశ్నాన్తరం సూత్రవిషయం గౌతమవాక్యమ్ ।
వైశబ్దార్థమాహ —
నాన్యదితి ।
సూక్ష్మత్వే దృష్టాన్తమాహ —
అకాశవదితి ।
వాయుమేవ విశినాష్టి —
యదాత్మకమితి ।
పఞ్చ భూతాని దశ బాహ్యానీన్దియాణి పఞ్చవృత్తిః ప్రాణశ్చతుర్విధమన్తఃకరణమితి సప్తదశవిధత్వమ్ ।
కర్మణాం వాసనానాం చోత్తరసృష్టిహేతూనాం ప్రాణిభిరర్జితానామాశ్రయత్వాదపేక్షితమేవ లిఙ్గమిత్యాహ —
కర్మేతి ।
తస్యైవ సామాన్యవిశేషాత్మనా బహురూపత్వమాహ —
యత్తదితి ।
తస్యైవ లోకపరీక్షకప్రసిద్ధత్వమాహ —
యస్యేతి ।
తస్య సూత్రత్వం సాధయతి —
వాయునేతి ।
ప్రసిద్ధమేతత్సూత్రవిదామితి శేషః ।
లౌకికీం ప్రసిద్ధిమేవ ప్రశ్నపూర్వకమనన్తరశ్రుత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ దృష్టాన్తేన వ్యనక్తి —
సూత్రేత్యాదినా ।
వాయోః సూత్రత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ॥౨॥
నియన్తురీశ్వరస్య లౌకికనియన్తృవత్కార్యకరణవత్త్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్య చేతి ।
పృథివ్యాః శరీరత్వమేవ న తు శరీరవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పృథివీతి ।
పృథివ్యా యత్కరణం తదేవ తస్య కరణం చేతి యోజనా ।
కథం పృథివ్యాః శరీరేన్ద్రియవత్త్వం తదాహ —
స్వకర్మేతి ।
అన్తర్యామిణోఽపి తథా కిం నస్యాత్తత్రాఽఽహ —
తదస్యేతి ।
అస్యాన్తర్యామిణస్తదేవ కార్యం కరణం చ నాన్యదిత్యత్ర హేతుమాహ —
స్వకర్మేతి ।
తదేవ హేత్వన్తరేణ స్ఫోరయతి —
పరార్థేతి ।
యః పృథివీమిత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
దేవతేతి ।
తత్ర వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
య ఈదృగితి ।
నియమ్యపృథివీదేవతాకార్యకరణాభ్యామేవ కార్యకరణవత్త్వమీదృశత్వమ్ ॥౩॥౪॥౫॥౬॥౭॥౮॥౯॥౧౦॥౧౧॥౧౨॥౧౩॥
పృథివీపర్యాయే దర్శితం న్యాయం పర్యాయాన్తరేష్వతిదిశతి —
సమానమితి ॥౧౪॥
సర్వత్ర ప్రాణాదౌ తిష్ఠన్నన్తర్యామీ తవాఽఽత్మేతి సంబన్ధః । వాక్యాన్తరం ప్రశ్నపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యథా మనసి తథా బుద్ధావపి సంనిధానాజ్జ్ఞాతృతేతి యావత్ । తత్రేతి పూర్వసన్దర్భోక్తిః । అన్వయముపలక్షయితుమతో నాన్య ఇత్యుక్తమ్ ।
పదార్థాన్వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
అన్యో ద్రష్టా నాస్తీతి సంబన్ధః ।
ఎష త ఇత్యాదివాక్యస్యార్థమాహ —
యస్మాదిత్యాదినా ॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥౨౧॥౨౨॥౨౩॥
పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే సూత్రాన్తర్యామిణౌ ప్రశ్నప్రత్యుక్తిభ్యాం నిర్ధారితౌ సంప్రత్యుత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
అతః పరమితి ।
సోపాధికవస్తునిర్ధారణానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
నను యస్మాద్భయాద్గార్గీ పూర్వముపరతా తస్య తదవస్థత్వాత్కథం పునః సా ప్రష్టుం ప్రవర్తతే తత్రాఽఽహ —
పూర్వమితి ।
హన్తేత్యస్యార్థమాహ —
యదీతి ।
న వై జాత్వితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
కదాచిదిత్యాదినా ।
అన్వయం దర్శయితుం కశ్చిదితి పునరుక్తిః ॥౧॥
సన్ధీయతే స ఉచ్యత ఇతి శేషః । ప్రశ్నయోరవశ్యప్రత్యుత్తరణీయత్వే బ్రహ్మిష్ఠత్వాఙ్గీకారో హేతురిత్యాహ —
బ్రహ్మవిచ్చేదితి ॥౨॥
సూత్రస్యాఽఽధారే ప్రష్టవ్యే కిమితి సర్వం జగదనూద్యతే తత్రాఽఽహ —
తత్సర్వమితి ।
పూర్వోక్తం సర్వజగదాత్మకమితి యావత్ ॥౩॥
యథాప్రశ్నమనూద్య ప్రత్యుక్తిమాదత్తే —
స హోవాచేతి ।
తాం వ్యాచష్టే —
యదేతదితి ।
యజ్జగద్వ్యాకృతం సూత్రాత్మకమేతదవ్యాకృతాకాశే వర్తత , ఇతి సంబన్ధః ।
త్రిష్వపి కాలేష్వితి యదుక్తం తద్వ్యనక్తి —
ఉత్పత్తావితి ॥౪॥౫॥
వక్ష్యమాణం వాక్యమన్యదిత్యుచ్యతే । తదేవ ప్రశ్నప్రతివచనరూపమనువదతి —
సా హేతి ।
పునరుక్తేరకిఞ్చిత్కరత్వం వ్యావర్తయతి —
ఉక్తస్యైవేతి ॥౬॥
ప్రతివచనానువాదతాత్పర్యమాహ —
గార్గ్యేతి ।
ప్రశ్నాభిప్రాయం ప్రకటయతి —
ఆకాశమేవేతి ॥౭॥
అప్రతిపత్తిర్విప్రతిపత్తిశ్చేతి దోషద్వయం సామాన్యేనోక్తం విశేషతో జ్ఞాతుం పృచ్ఛతి —
కిం తదితి ।
అస్థూలాదివాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఎవమిత్యాదినా ।
‘యదగ్నే రోహితం రూపమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
ఆగ్నేయ ఇతి ।
అవాయువిశేషణేనాప్రాణావిశేషణస్య పునరుక్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆధ్యాత్మిక ఇతి ।
అమాత్రమితి మానమేయాన్వయో నిరాక్రియతే । తస్యేత్యాత్మోక్తిః ।
సంపిణ్డితమర్థమాహ —
సర్వేతి ।
తదుపపాదయతి —
ఎకమితి ॥౮॥
అథ యథోక్తయా నీత్యా శ్రుత్యైవాక్షరాస్తిత్వే జ్ఞాపితే వక్తవ్యాభావాత్కిముత్తరేణ గ్రన్థేనేతి తత్రాఽఽహ —
అనేకేతి ।
యదస్తి తత్సవిశేషణమేవేతి లౌకికీ బుద్ధిః । ఆశఙ్క్యతే నాస్త్యక్షరం నిర్విశేషణమితి శేషః । అన్తర్యామిణి జగత్కారణే పరస్మిన్ననుమానసిద్ధే వివక్షితం నిరుపాధ్యక్షరం సేత్స్యతి జగత్కారణత్వస్యోపలక్షణతయా జన్మాదిసూత్రే స్థితత్వాదుపలక్షణద్వారా బ్రహ్మణి స్వరూపలక్షణప్రవృత్తేరన్తర్యామిణ్యనుమా ప్రకృతోపయుక్తేతి భావః ।
అనుమానశ్రుత్యక్షరాణి వ్యాకరోతి —
యదేతదితి ।
ప్రశాసనే సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ స్యాతామితి సంబన్ధః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్ఫోరయతి —
యథేతి ।
అత్రాపి పూర్వవదన్వయః । జగద్వ్యవస్థా ప్రశాసితృపూర్వికా వ్యవస్థాత్వాద్రాజ్యవ్యవస్థావదిత్యర్థః ।
సూర్యాచన్ద్రమసావిత్యాదౌ వివక్షితమనుమానమాహ —
సూర్యశ్చేత్యాదినా ।
తాదర్థ్యేన లోకప్రకాశార్థత్వేన । ప్రశాసిత్రా నిర్మితావితి సంబన్ధః ।
నిర్మాతుర్విశిష్టవిజ్ఞానవత్త్వమాచష్టే —
తాభ్యాం నిర్వర్త్యమానేతి ।
సూర్యచన్ద్రమసౌ తచ్ఛబ్దవాచ్యౌ । విమతౌ విశిష్టవిజ్ఞానవతా నిర్మితౌ ప్రకాశత్వాత్ప్రదీపవదిత్యర్థః ।
విమతౌ నియన్తృపూర్వకౌ విశిష్టచేష్టావత్త్వాద్భృత్యాదివదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
విధృతావితి ।
ప్రకాశోపకారకత్వం తజ్జనకత్వం నిర్మాతుర్విశిష్టవిజ్ఞానసంభావనార్థం సాధారణేతి విశేషణం సాధారణః సర్వేషాం ప్రాణినాం యః ప్రకాశస్తస్య జనకత్వాదితి యావత్ । దృష్టాన్తే లౌకికవిశేషణం ప్రాసాదాదివిశిష్టదేశనివిష్టత్వసిద్ధ్యర్థమ్ ।
అనుమానఫలముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విశిష్టచేష్టావత్త్వాదిత్యుపదిష్టం హేతుం స్పష్టయతి —
నియతేతి ।
నియతౌ దేశకాలౌ నియతం చ నిమిత్తం ప్రాణ్యదృష్టం తద్వన్తౌ సూర్యాచన్ద్రమసావుద్యన్తావస్తం యన్తౌ చ యేన విధృతావుదయాస్తమయాభ్యాం వృద్ధిక్షయాభ్యాం చ వర్తేతే । ఉదయశ్చాస్తమయశ్చోదయాస్తమయం వృద్ధిశ్చ క్షయశ్చ వృద్ధిక్షయమితి ద్వన్ద్వం గృహీత్వా ద్వివచనమ్ । ఎవం కర్తృత్వేన విధారయితృత్వేన చేత్యర్థః ।
విమతే ప్రయత్నవతా విధృతే సావయవత్వేఽప్యస్ఫుటితత్వాద్గురుత్వేఽప్యపతితత్వాత్సంయుక్తత్వేఽప్యవియుక్తత్వాచ్చేతనావత్త్వేఽప్యస్వతన్త్రత్వాచ్చ హస్తన్యస్తపాషాణాదివదితి ద్వితీయపర్యాయస్య తాత్పర్యమాహ —
సావయవత్త్వాదిత్యాదినా ।
కిమిత్యేతస్య ప్రశాసనే ద్యావాపృథివ్యౌ వర్తేతే తత్రాఽఽహ —
ఎతద్ధీతి ।
పృథివ్యాదివ్యవస్థా నియన్తారం వినాఽనుపపన్నా తత్కల్పికేత్యర్థః ।
తథాఽపి కిమిత్యేతేన విధృతే ద్యావాపృథివ్యావితి తత్రాఽఽహ —
సర్వమర్యాదేతి ।
‘ఎష సేతుర్విధరణః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్య ఫలితమాహ —
అతోనాస్యేతి ।
ద్వితీయపర్యాయార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దోపాత్తమర్థం స్ఫోరయతి —
అవ్యభిచారీతి ।
అవ్యభిచారిత్వం ప్రకటయతి —
చేతనావన్తమితి ।
పృథివ్యాదేర్నియతత్వమేతచ్ఛబ్దార్థః ।
నియన్తృసిద్ధావపి కథమీశ్వరసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేనేతి ।
ఉగ్రత్వం పృథివ్యాదేశ్చేతనావదభిమానిదేవతావత్త్వేన స్వాతన్త్ర్యమ్ । ‘యేన స్వస్తభితం యేన నాకో యో అన్తరిక్షే రజసో విమానః కస్మై దేవాయ హవిషా విధేమ’ ఇత్యత్ర హిరణ్యగర్భాధిష్ఠాతేశ్వరః పృథివ్యాదేర్నియన్తోచ్యతే । న హి హిరణ్యగర్భమాత్రస్యాస్మిన్ప్రకరణే పూర్వాపరగ్రన్థయోరుచ్యమానం నిరఙ్కుశం సర్వనియన్తృత్వం సంభవతీతి భావః । ఎతే కాలావయవా విధృతాస్తిష్ఠన్తీతి సంబన్ధః ।
తత్రానుమానం వక్తుం హేతుమాహ —
సర్వస్యేతి ।
యః కలయితా స నియన్తృపూర్వక ఇతి వ్యాప్తిభూమిమాహ —
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం దర్శయన్ననుమానమాహ —
తథేతి ।
నిమేషాదయో నియన్తృపూర్వకాః కలయితృత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
కాస్తా నద్య ఇత్యపేక్షాయామాహ —
గఙ్గాద్యా ఇతి ।
అన్యథా ప్రవర్తితుముత్సహమానత్వం తత్తద్దేవతానాం చేతనత్వేన స్వాతన్త్ర్యమ్ । విమతా నియన్తృపూర్వికా నియతప్రవృత్తిత్వాద్ధృత్యాదిప్రవృత్తివదితి చతుర్థపర్యాయార్థః । నియతప్రవృత్తిమత్త్వం తదేతదిత్యుచ్యతే । తచ్చేత్యవ్యభిచారితోక్తిః ।
విమతం విశిష్టజ్ఞానవద్దాతృకం కర్మఫలత్వాత్సేవాఫలవదిత్యభిప్రేత్య పఞ్చమం పర్యాయముత్థాపయతి —
కిం చేతి ।
దాతా ప్రతిగ్రహీతా దానం దేయం వా ఫలం దాస్యతి కిమీశ్వరేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
దాత్రాదీనామిహైవ ప్రత్యక్షో నాశో దృశ్యతే తేన తత్ప్రయుక్తో దృష్టః । పురుషార్థో న కశ్చిదస్తీత్యర్థః ।
అదృష్టం పురుషార్థం ప్రత్యాహ —
అదృష్టస్త్వితి ।
సమాగమః ఫలప్రతిలాభః స ఖల్వైహికో న భవతి కిన్తు పారలౌకికస్తథా చ నాసావిహైవ నష్టదాత్రాదిప్రయుక్తః సంభవతీత్యర్థః ।
తర్హి ఫలదాతురభావాత్స్వార్థభ్రంశో హి మూర్ఖతేతి న్యాయాద్దాతృప్రశంసైవ మా భూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
ఫలసంయోగదృష్టౌ హేతుమాహ —
ప్రమాణజ్ఞతయేతి ।
‘హిరణ్యదా అమృతత్వం భజన్తే’ ఇత్యాది ప్రమాణమ్ ।
తథాఽపి కథమీశ్వరసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
కర్తురితి ।
తద్ధి దాతృప్రశంసనం విశిష్టే నియన్తర్యసత్యనుపపన్నం తత్కల్పకమిత్యర్థః ।
దానక్రియావశాదేవ తత్ఫలసిద్ధౌ కృతం నియన్త్రేతి చేన్నేత్యాహ —
దానేతి ।
కర్మణః క్షణికత్వాత్ఫలస్య చ కాలాన్తరభావిత్వాన్న సాధనత్వోపపత్తిరిత్యర్థః ।
అనుమానార్థాపత్తిభ్యాం సిద్ధమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అపూర్వస్యైవ ఫలదాతృత్వాత్కృతమీశ్వరేణేతి శఙ్కతే —
అపూర్వమితి చేదితి ।
స్వయమచేతనం చేతనానధిష్ఠితం చాపూర్వం ఫలదాతృ న కల్ప్యమప్రామాణికత్వాదితి పరిహరతి —
నేతి ।
ఈశ్వరద్వేషీ శఙ్కతే —
ప్రశాస్తురితి ।
సద్భావే ప్రమాణానుపపత్తిరితి శేషః ।
పరిహరతి —
నాఽఽగమేతి ।
కథం కార్యపరస్యాఽఽగమస్య వస్తుపరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవోచామేతి ।
కర్మవిధిర్హి ఫలదాత్రతిరేకేణ నోపపద్యతే న చ కర్మాఽఽశుతరవినాశి కాలాన్తరభావిఫలానుకూలం తదర్థాపత్తిసిద్ధేఽపూర్వే కథం మానాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిఞ్చేతి ।
న కేవలం సద్భావే ప్రమాణాసత్త్వమేవాపూర్వే దూషణం కిన్త్వన్యచ్చ కిఞ్చిదస్తీతి యావత్ ।
తదేవ ప్రకటయతి —
అపూర్వేతి ।
అపూర్వస్య కల్పనాయాం యాఽర్థాపత్తిః శఙ్క్యతే తస్యాః కల్పితమపూర్వమన్తరేణాప్యుపపత్తేః క్షయః స్యాదితి యోజనా ।
అన్యథాఽప్యుపపత్తిం వివృణోతి —
సేవేతి ।
యాగాదిఫలమపీశ్వరాత్సంభవతీతి శేషః ।
కథమీశ్వరాధీనా యాగాదిఫలప్రాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
సేవాయాశ్చేతి ।
ఆదిపదేనేన్ద్రాదిదేవతా గృహ్యన్తే । విమతా విశిష్టజ్ఞానవతా దీయమానఫలవతీ విశిష్టక్రియాత్వాత్సంప్రతిపన్నవదితి భావః ।
ఇతశ్చాపూర్వకల్పనా న యుక్తేత్యాహ —
దృష్టేతి ।
దృష్టం సేవాయా ధర్మత్వేన సామర్థ్యం సేవ్యాత్ఫలప్రాపకత్వం తదనుసృత్య దానాదౌ ఫలప్రాప్తిసంభవే తన్నిరాసేనాపూర్వాత్తత్కల్పనా న న్యాయ్యా దృష్టానుసారిణ్యాం కల్పనాయాం తద్విరోధికల్పనాయోగాదిత్యర్థః ।
అపూర్వస్య ఫలహేతుత్వే దోషాన్తరమాహ —
కల్పనేతి ।
తదాధిక్యం వక్తుం పరామృశతి —
ఈశ్వర ఇతి ।
నాపూర్వం కల్ప్యం క్లృప్తత్వాత్తన్న కల్పనాధిక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
భూమికాం కృత్వా కల్పనాధిక్యం స్ఫుటయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
అపూర్వస్యాదృష్టత్వే సతీతి యావత్ । ఇతి కల్పనాధిక్యమితి శేషః ।
త్వన్మతేఽపి తుల్యా కల్పనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ।
స్వపక్షే ధర్మిమాత్రం కల్ప్యం పరపక్షే ధర్మీ ధర్మశ్చేత్యాధిక్యం తస్మాత్ఫలమత ఉపపత్తేరితి న్యాయేన పరస్యైవ ఫలదాతృతేతి భావః ।
ధర్మిణోఽపి ప్రామాణికత్వం న కల్ప్యత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
అనుమానం చేతి ।
ఈశ్వరాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
తథా చేతి ।
దేవా యజమానమన్వాయత్తా ఇతి సంబన్ధః । జీవనార్థే జీవనం నిమిత్తీకృత్యేతి యావత్ । దేవానామీశ్వరాణామపి హవ్యర్థిత్వేన మనుష్యాధీనత్వాఖ్యహీనవృత్తిభాక్త్వం నియన్తృకల్పకమిత్యర్థః । యో న కస్యచిత్ప్రకృతిత్వేన వికృతిత్వేన వా వర్తతే స దర్వీహోమః ॥౯॥
ఈశ్వరాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
మోక్షహేతుజ్ఞానవిషయత్వేనాపి తదస్తీత్యాహ —
భవితవ్యమితి ।
‘యదజ్ఞానాత్ప్రవృత్తిర్యా తజ్జ్ఞానాత్సా నివర్తతే’ ఇతి న్యాయః ।
కర్మవశాదేవ మోక్షసిద్ధేస్తద్ధేతుజ్ఞానవిషయత్వేనాక్షరం నాభ్యుపేయమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఉత్తరవాక్యేనోత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
యస్యాజ్ఞానాదసకృదనుష్ఠితాని విశిష్టఫలాన్యపి సర్వాణి కర్మాణి సంసారమేవ ఫలయన్తి తదజ్ఞాతమక్షరం నాస్తీత్యయుక్తం సంసారాభావప్రసంగాదితి భావః ।
అక్షరాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
పూర్వవాక్యం జీవదవస్థపురుషవిషయమిదం తు పరలోకవిషయమితి విశేషం మత్వోత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదేతదిత్యాదినా ॥౧౦॥
ప్రధానవాదినః శఙ్కామనూద్యోత్తరవాక్యేన నిరాకరోతి —
అగ్నేరిత్యాదినా ।
ఇతశ్చాక్షరస్య నాచేతనత్వమిత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
నాస్తీత్యన్వయప్రదర్శనమ్ ।
అతోఽన్యదితి విశేషణసిద్ధమర్థమాహ —
ఎతదితి ।
అన్యద్వా పూర్వోక్తమవ్యాకృతాదిపృథివ్యన్తం నిగమనవాక్యముదాహృత్య తస్య తాత్పర్యమాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
పరా కాష్ఠా పరం పర్యవసానం నాస్మాదుపరిష్టాదధిష్ఠానం కిఞ్చిదస్తీత్యర్థః ।
తస్యైవ పరమపురుషార్థత్వమాహ —
ఎషేతి ।
‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ ।
బ్రహ్మాస్మాదక్షరాదన్యదస్తీతి చేన్నేత్యాహ —
ఎతదితి ।
నను చతుర్థే సత్యస్య సత్యం బ్రహ్మ వ్యాఖ్యాతమక్షరం తు నైవమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
ఎతత్పృథివ్యాదేరితి ॥౧౧॥
కిం తద్వచనం తదాహ —
తదేవేతి ।
బహుమానవిషయభూతం వస్తు పృచ్ఛతి —
కిం తదితి ।
యదాదౌ మదీయం వచనం తదేవ బహుమానయోగ్యమిత్యాహ —
యదితి ।
తద్వ్యాకరోతి —
అస్మా ఇతి ।
నమస్కారం కృత్వాఽస్మాదనుజ్ఞాం ప్రాప్యేతి శేషః । తదేవేతి ప్రాథమికవచనోక్తిః ।
కిమితి త్వదీయం పూర్వం వచో బహు మన్యామహే జేతుం పునరిమమాశాస్మహే నేత్యాహ —
జయస్త్వితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వోక్తమేవ బహుమానవిషయభూతం వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
కస్మాదిత్యాదినా ।
పరాజితాయా గార్గ్యా వచో నోపాదేయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రశ్నౌ చేదితి ।
తతశ్చ ప్రశ్ననిర్ణయాద్యాజ్ఞవల్క్యస్యాప్రకమ్ప్యత్వం ప్రతిపాద్య బ్రాహ్మణాన్ప్రతి హితం చోక్త్వేత్యర్థః ।
అన్తర్యామీ క్షేత్రజ్ఞోఽక్షరమిత్యేతేషామవాన్తరవిశేషప్రదర్శనార్థం ప్రకృతత్వం దర్శయతి —
అత్రాన్తర్యామీతి ।
తత్రాన్తర్యామిణః ప్రకృతత్వం ప్రకటయతి —
యమితి ।
క్షేత్రజ్ఞస్య ప్రకృతత్వం స్ఫుటయతి —
యే చేతి ।
అక్షరస్య ప్రస్తుతత్వం ప్రత్యాయయతి —
యచ్చేతి ।
సర్వేషాం విషయాణాం దర్శనశ్రవణాదిక్రియాకర్తృత్వేన చేతనాధాతురితి యత్తదక్షరముక్తమిత్యన్వయః ।
తేషు విచారమవతారయతి —
కస్త్వితి ।
తస్మిన్విచారే స్వయూథ్యమతముత్థాపయతి —
తత్రేతి ।
క్షేత్రజ్ఞస్యాప్రస్తుతత్వశఙ్కాం వారయతి —
యస్తమితి ।
యథా పరస్యాఽఽత్మనోఽన్తర్యామీ జీవశ్చేత్యవస్థే ద్వే కల్ప్యేతే తథా తస్యైవాన్యాః పఞ్చావస్థాః పిణ్డో జాతిర్విరాట్ సూత్రం దైవమిత్యేవంలక్షణా మహాభూతసంస్థానభేదేన కల్పయన్తీత్యాహ —
తథేతి ।
ఉక్తరీత్యా కల్పనాయాం పిణ్డో జాతిర్విరాట్ సూత్రం దైవమవ్యాకృతం సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞశ్చేత్యష్టావస్థా బ్రహ్మణో భవన్తీతి వదన్తః పరికల్పయన్తీతి సంబన్ధః ।
అవస్థాపక్షముక్త్వా శక్తిపక్షమాహ —
అన్య ఇతి ।
తుశబ్దేనావయవపక్షం దర్శయన్వికారపక్షం నిక్షిపతి —
అన్యే త్వితి ।
తత్ర పక్షద్వయం ప్రత్యాహ —
అవస్థేతి ।
అన్తర్యామిప్రభృతీనామితి శేషః ।
తస్య సాంసారికధర్మాతీతత్వశ్రుతావపి కథమవస్థావత్త్వం శక్తిమత్త్వం వా న సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
అవశిష్టపక్షద్వయనిరాకరణం ప్రాగేవ ప్రవృత్తం స్మారయతి —
వికారేతి ।
పరపక్షనిరాకరణముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పరకీయకల్పనాసంభవే పృచ్ఛతి —
కస్తర్హీతి ।
ఉత్తరమాహ —
ఉపాధీతి ।
ఆత్మని స్వతో విశేషాభావే హేతుమాహ —
సైన్ధవేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
అపూర్వమితి ।
బాహ్యం కార్యమాభ్యన్తరం కారణం తాభ్యాం కల్పితాభ్యాం సహాధిష్ఠానత్వేన సత్తాస్ఫూర్తిప్రదతయా వర్తతే బ్రహ్మ స్వభావతస్తు జన్మాదిసర్వవిక్రియాశూన్యం కూటస్థం తదిత్యాథర్వణశ్రుతేరర్థః ।
ఆత్మాని స్వతో విశేషానవగమే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
నిరుపాఖ్యత్వం వాచాం మనసాం చాగోచరత్వమ్ । తత్ర నిర్విశేషత్వమేకత్వం చ హేతుః । నిరుపాధికస్యేతి నిర్విశేషత్వం సాధయితుముక్తమ్ । తత్ర చ వీప్సావాక్యం ప్రమాణం కృతమ్ ।
కథం పునరేవంవిధస్య వస్తునః సంసారిత్వం తదాహ —
అవిద్యేతి ।
తైర్విశిష్టం యత్కార్యకరణం తేనోపాధినోపహితః పరమాత్మా జీవస్సంసారీతి చ వ్యపదేశభాగ్భవతీత్యర్థః ।
తథాఽపి కథం తస్యాన్తర్యామిత్వం తదాహ —
నిత్యేతి ।
నిత్యం నిరతిశయం సర్వత్రాప్రతిబద్ధం జ్ఞానం తస్మిన్సత్త్వపరిణామే సత్త్వప్రధానా మాయాశక్తిరుపాధిస్తేన విశిష్టః సన్నాత్మేశ్వరోఽన్తర్యామీతి చోచ్యత ఇత్యర్థః ।
కథం తర్హి తస్మిన్నక్షరశబ్దప్రవృత్తిస్తత్రాఽఽహ —
స ఎవేతి ।
నిరుపాధిత్వం శుద్ధత్వే హేతుః । కేవలత్వమద్వితీయత్వమ్ ।
తథాఽపి కథం తత్ర హిరణ్యగర్భాదిశబ్దప్రత్యయావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథేతి ।
యథైకస్మిన్నేవ పరస్మిన్నాత్మని కల్పితోపాధిప్రయుక్తం నానాత్వం తథా తదేజతి తన్నైజతీత్యాది వాక్యమాశ్రిత్య ప్రాగేవోక్తమిత్యాహ —
తథేతి ।
కల్పనయా పరస్య నానాత్వం వస్తుతస్త్వైకరస్యమిత్యత్ర శ్రుతీరుదాహరతి —
తథేత్యాదినా ।
అవస్థాశక్తివికారావయవపక్షేష్వపి యథోక్తశ్రుతీనాముపపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
కల్పనాన్తరేష్వితి ।
ఔపాధికోఽన్తర్యామ్యాదిభేదో న స్వాభావిక ఇత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
స్వతో వస్తుని నాస్తి భేదః కిన్త్వైకరస్యమేవేత్యత్ర హేతుమాహ —
ఎకమితి ॥౧౨॥
బ్రాహ్మణాన్తరముత్థాపయతి —
అథేతి ।
గార్గిప్రశ్నే నిర్ణీతే తయా బ్రహ్మవదనం ప్రత్యేతత్తుల్యో నాస్తీతి సర్వాన్ప్రతి కథనానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
సంగతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
పృథివ్యాదీనామితి ।
యత్సాక్షాదిత్యాది ప్రస్తుత్య సర్వాన్తరత్వనిరూపణద్వారా సాక్షిత్వాదికమార్థికం బ్రాహ్మణత్రయే నిర్ధారితమిత్యర్థః ।
అన్తర్యామిబ్రాహ్మణే ముఖతో నిర్దిష్టమర్థమనుద్రవతి —
తస్య చేతి ।
నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతో విషయో ద్వైతప్రపఞ్చస్తత్ర సూత్రస్య భేదా యే పృథివ్యాదయస్తేషు నియమ్యేషు నియన్తృత్వం తస్యోక్తమితి యోజనా ।
కిమితి వ్యాకృతవిషయే నియన్తృత్వముక్తమితి తత్రాఽఽహ —
వ్యాకృతేతి ।
తత్ర హి పరతన్త్రస్య పృథివ్యాదేర్గ్రహణం నియమ్యత్వే స్పష్టతరం లిఙ్గమితి తత్రైవ నియన్తృత్వముక్తమిత్యర్థః ।
వృత్తమనూద్యోత్తరస్య బ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యమాహ —
తస్యైవేతి ।
నియన్తవ్యానాం దేవతాభేదానాం ప్రాణాన్తః సంకోచో వికాసశ్చాఽఽనన్త్యపర్యన్తస్తద్ద్వారా ప్రకృతస్యైవ బ్రహ్మణః సాక్షాత్పరోక్షత్వే స ఎష నేతి నేత్యాత్మేత్యాదినాఽధిగన్తవ్యే ఇతి కృత్వా ప్రథమం దేవతాసంకోచవికాసోక్తిరనన్తరం వస్తునిర్దేశ ఇత్యేతదర్థమేతద్బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
బ్రాహ్మణారమ్భమేవముక్త్వా తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
నివిదిశ్రూయన్తే తావన్తో దేవా ఇత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
కేయం నివిదితి పృచ్ఛతి —
నివిన్నామేతి ।
ఉత్తరమాహ —
దేవతేతి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థం కథయతి —
తస్యామితి ।
యద్యపి భాష్యే నివిద్వ్యాఖ్యాతా తథాపి ప్రశ్నద్వారా శ్రుత్యా తాం వ్యాఖ్యాతి —
కా పునరిత్యాదినా ।
అనుజ్ఞావాక్యం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
మధ్యమా సంఖ్యా షడధికత్రిశతాధికత్రిసహస్రలక్షణా ।
కత్యేవేత్యాదిప్రశ్నానాం పూర్వప్రశ్నేన పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య పరిహరతి —
పునరిత్యాదినా ।
కతమే తే త్రయశ్చేత్యాదిప్రశ్నస్య విషయభేదం దర్శయతి —
దేవతేతి ॥౧॥
కతి తర్హి దేవా నివిది భవన్తి తత్రాఽఽహ —
పరమార్థతస్త్వితి ।
త్రయస్త్రింశతో దేవానాం స్వరూపం ప్రశ్నద్వారా నిర్ధారయతి —
కతమే త ఇతి ॥౨॥
ఉత్తరప్రశ్నప్రపఞ్చప్రతీకం గృహీత్వా తస్య తాత్పర్యమాహ —
కతమ ఇతి ।
తేషాం వస్వాదీనాం ప్రత్యేకం వస్వాదిత్రయే ప్రతిగణమిన్ద్రే ప్రజాపతౌ చైకైకస్యేత్యర్థః ।
తేషాం వసుత్వమేతేషు హీత్యాదివాక్యావష్టమ్భేన స్పష్టయతి —
ప్రాణినామితి ।
తేషాం కర్మణస్తత్ఫలస్య చాఽఽశ్రయత్వేన తేషామేవ నివాసత్వేన చ శరీరేన్ద్రియసముదాయాకారేణ విపరిణమన్తోఽగ్న్యాదయో జగదేతద్వాసయన్తి స్వయం చ తత్ర వసన్తి తస్మాద్యుక్తం తేషాం వసుత్వమిత్యర్థః ।
వసుత్వం నిగమయతి —
తే యస్మాదితి ॥౩॥
ప్రాణశబ్దార్థమాహ —
కర్మేతి ।
తే యదాఽస్మాదిత్యాది వాక్యమనుసృత్య తేషాం రుద్రత్వముపపాదయతి —
త ఎతే ప్రాణా ఇతి ।
మరణకాలః సప్తమ్యర్థః ॥౪॥
తేషామాదిత్యత్వమప్రసిద్ధమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
ఎతే హీత్యాదివాక్యేనోత్తరమాహ —
ఎతే హీతి ॥౫॥
ప్రసిద్ధం వజ్రం వ్యావర్తయతి —
వీర్యమితి ।
తదేవ సంఘాతనిష్ఠత్వేన స్ఫుటయతి —
బలమితి ।
కిం తద్బలమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
యత్ప్రాణిన ఇతి ।
ప్రమాపణం హింసనమ్ ।
కథం తస్యేన్ద్రత్వముపచారాదిత్యాహ —
ఇన్ద్రస్య హీతి ।
పశూనాం యజ్ఞత్వమప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యజ్ఞస్య హీతి ।
కారణే కార్యోపచారం సాధయతి —
యజ్ఞస్యేతి ।
అమూర్తత్వాత్సాధనవ్యతిరిక్తరూపాభావాద్యజ్ఞస్య పశ్వాశ్రయత్వాచ్చ పశవో యజ్ఞ ఇత్యుచ్యత ఇత్యర్థః ॥౬॥
ఎతే హీతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
త్రయస్త్రింశదాద్యుక్తం తత్సర్వమేత ఎవ యస్మాత్తస్మాదేతే షడ్భవన్తీతి యోజనా ।
అక్షరార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
సర్వో హీతి ॥౭॥
ప్రతిజ్ఞాసమాప్తావితిశబ్దః ।
తత్ర హేతుః —
ఎషు హీతి ।
దేవలక్షణకృతాం కేషాఞ్చిదేష పక్షో దర్శితోఽన్యేషాం తు త్రయో లోకా ఇత్యస్య యథాశ్రుతోఽర్థ ఇత్యాహ —
ఇత్యేష ఇతి ॥౮॥
ఎకస్యాధ్యర్ధత్వమాక్షిపతి —
తత్తత్రేతి ।
ఇవశబ్దస్తు కథమిత్యత్ర సంబధ్యతే ।
పరిహరతి —
యదస్మిన్నితి ।
ప్రాణస్య బ్రహ్మత్వం సాధయతి —
సర్వేతి ।
తేన మహత్త్వేనేతి యావత్ ।
తస్య పరోక్షత్వప్రతిపత్తౌ ప్రయత్నగౌరవార్థం కథయతి —
త్యదితీతి ।
ఉక్తమర్థం ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం సంగృహ్ణాతి —
దేవానామితి ।
ఎకత్వం ప్రాణే పర్యవసానమ్ । నానాత్వమానన్త్యమ్ ।
షడధికత్రిశతాధికత్రిసహస్రసంఖ్యాకానామేవ దేవానామత్రోక్తత్వాత్కథం తదానన్త్యమిత్యాశఙ్క్యశతసహస్రశబ్దాభ్యామనన్తతాఽప్యుక్తైవేత్యాశయేనాఽఽహ —
అనన్తానామితి ।
ఎకస్మిన్ప్రాణే పర్యవసానం యావద్భవతి తావత్పర్యన్తముత్తరోత్తరేషు త్రయస్త్రింశదాదిషుతేషామప్యన్తర్భావ ఇత్యాహ —
తేషామపీతి ।
ప్రాణస్య కస్మిన్నన్తర్భావస్తత్రాఽఽహ —
ప్రాణస్యైవేతి ।
సంగృహీతమర్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
ఎకస్యానేకధాభావే కిం నిమిత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తరీత్యా ప్రాణస్వరూపే స్థితే సతీతి యావత్ । దేవస్యైకస్య ప్రకృతస్య ప్రాణస్యైవేత్యర్థః । ప్రాణినాం జ్ఞానే కర్మణి చాధికారస్య స్వామిత్వస్య భేదోఽధికారభేదస్తన్నిమిత్తత్వేన దేవస్యానేకసంస్థానపరిణామసిద్ధిః । ప్రాణినో హి జ్ఞానం కర్మ చానుష్ఠాయ సూత్రాంశమగ్న్యాదిరూపమాపద్యన్తే తద్యుక్తో యథోక్తో భేద ఇత్యర్థః ॥౯॥
సంకోచవికాసాభ్యాం ప్రాణస్వరూపోక్త్యనన్తరమవసరప్రాప్తిరిదానీమిత్యుచ్యతే । ఉపదిశ్యతే ధ్యానార్థమితి శేషః । అవయవశో వాక్యం యోజయతి —
పృథివీతి ।
సంపిణ్డితం వాక్యత్రయార్థం కథయతి —
పృథివీత్యాదినా ।
వైశబ్దోఽవధారణార్థః । తం పరాయణం య ఎవ విజానీయాత్స ఎవ వేదితా స్యాదితి సంబన్ధః ।
అథ కేన రూపేణ పృథివీదేవస్య కార్యకరణసంఘాతం ప్రత్యాశ్రయత్వం తదాహ —
మాతృజేనేతి ।
పృథివ్యా మాతృశబ్దవాచ్యత్వాద్య ఎవ దేవోఽహం పృథివ్యస్మీతి మన్యసే స ఎవ శరీరారమ్భకమాతృజకోశత్రయాభిమానితయా వర్తతే । తథా చ తస్య తేన రూపేణ పితృజత్రితయం కార్యం లిఙ్గం చ కరణం ప్రత్యాశ్రయత్వం సంభవతీత్యర్థః ।
పృథివీదేవస్య పరాయణత్వముపపాద్యానన్తరవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
స వై వేదితేతి ।
తథాఽపి మమ కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యాజ్ఞవల్క్యేతి ।
స పురుషో యేన విశేషణేన విశిష్టస్తద్విశేషణముచ్యమానం శృణ్విత్యుక్త్వా తదేవాఽఽహ —
య ఎవేతి ।
శరీరం హి పఞ్చభూతాత్మకం తత్ర పార్థివాంశే జనకత్వేన స్థితః శారీర ఇతి యావత్ ।
తస్య జీవత్వం వారయతి —
మాతృజేతి ।
పృథివీదేవస్య నిర్ణీతత్వశఙ్కాం వారయతి —
కిన్త్వితి ।
యాజ్ఞవల్క్యో వక్తా సన్ప్రష్టారం శాకల్యం ప్రతి కథం వదైవేతి కథయతి తత్రాఽఽహ —
పృచ్ఛేతి ।
క్షోభితస్యామర్షవశగత్వే దృష్టాన్తః —
తోత్రేతి ।
ప్రాకరణికం దేవతాశబ్దార్థమాహ —
యస్మాదితి ।
పురుషో నిష్పత్తికర్తా షష్ఠ్యోచ్యతే ।
లోహితనిష్పత్తిహేతుత్వమన్నరసస్యానుభవేన సాధయతి —
తస్మాద్ధీతి ।
తస్య కార్యమాహ —
తతశ్చేతి ।
లోహితాదద్వితీయపదార్థనిష్ఠాత్తత్కార్యం త్వఙ్మాంసరుధిరరూపం బీజస్యాస్థిమజ్జాశుక్రాత్మకస్యాఽఽశ్రయభూతం భవతీత్యర్థః ।
పర్యాయసప్తకమాద్యపర్యాయేణ తుల్యార్థత్వాన్న పృథగ్వ్యాఖ్యానాపేక్షమిత్యాహ —
సమానమితి ॥౧౦॥
ఉత్తరపర్యాయేషు యేషాం పదానామర్థభేదస్తేషాం తత్కథనార్థం ప్రతీకం గృహ్ణాతి —
కామ ఇతి ।
వాక్యార్థమాహ —
కామశరీర ఇత్యర్థ ఇతి ।
స చ హృదయదర్శనో మనసా సంకల్పయితేతి పూర్వవత్ ।
తస్య విశేషణం దర్శయతి —
య ఎవేతి ।
ఆధ్యాత్మికస్య కామమయస్య పురుషస్య కారణం పృచ్ఛతి —
తస్యేతి ।
తస్యాస్తత్కారణత్వమనుభవేన వ్యనక్తి —
స్త్రీతో హీతి ॥౧౧॥
రూపశరీరస్య చక్షుర్దర్శనస్య మనసా సంకల్పయితుర్దేవస్య కథమాదిత్యే పురుషో విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేషాం హీతి ।
రూపమాత్రాభిమానినో దేవస్యాఽఽదిత్యే పురుషో విశేషావచ్ఛేదః । స చ సర్వరూపప్రకాశకత్వాత్సర్వై రూపైః స్వప్రకాశనాయాఽఽరబ్ధః । తస్మాద్యుక్తం యథోక్తం విశేషణమిత్యర్థః ।
కథం చక్షుషః సకాశాదాదిత్యస్యోత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్య ‘చక్షోః సూర్యో అజాయత’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
చక్షుషో హీతి ॥౧౨॥
తత్రాపీతి శ్రౌత్రోక్తిః । ప్రతిశ్రవణం సంవాదః ప్రతివిషయం శ్రవణం వా సర్వాణి శ్రవణాని వా తద్దశాయామితి యావత్ ।
దిశస్తత్రాధిదైవతమితి శ్రుతిమశ్రిత్యాఽఽహ —
దిగ్భ్యో హీతి ॥౧౩॥
అధిదైవతం మృత్యురీశ్వరో మృత్యునైవేదమావృతమాసీదితి శ్రుతేః । స చ తస్యాజ్ఞానమయస్యాఽఽధ్యాత్మికస్య పురుషస్యోత్పత్తికారణమవివేకిప్రవృత్తేరీశ్వరాధీనత్వాదీశ్వరప్రేరితో గచ్ఛేత్స్వర్గం వా శ్వభ్రమేవ వేతి హి పఠన్తి తదాహ —
మృత్యురితి ॥౧౪॥
పునరుక్తిం ప్రత్యాహ —
పూర్వమితి ।
ఆధారశబ్దో భావప్రధానస్తథా చ ప్రతిబిమ్బస్యాఽఽధారత్వం యత్ర తదిత్యుక్తం భవతి । ఆదిశబ్దేన స్వచ్ఛస్వభావం ఖఙ్గాది గృహ్యతే ।
ప్రాణేన హి నిఘృష్యమాణే దర్పణాదౌ ప్రతిబిమ్బాభివ్యక్తియోగ్యే రూపవిశేషో నిష్పద్యతే । తతో యుక్తం ప్రాణస్య ప్రతిబిమ్బకారణత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తస్యేతి ॥౧౫॥
ఆప ఎవ యస్యాఽఽయతనం య ఎవాయమప్సు పురుష ఇత్యుభయత్ర సామాన్యవిశేషభావో న ప్రతిభాతీతి శఙ్కమానం ప్రత్యాహ —
సాధరణా ఇతి ।
కథం పునర్వాపీకూపాదివిశేషాయతనస్య వరుణో దేవతా న హి దేవతాత్మనో వరుణస్య తదధిష్ఠాతుస్తత్కారణత్వం తత్రాఽఽహ —
వరుణాదితి ।
ఆపో వాపీకూపాద్యాః పీతాః సత్యోఽధ్యాత్మం శరీరే మూత్రాదిసంఘాతం కుర్వన్తి । తాశ్చ వరుణాద్భవన్తి । వరుణశబ్దేనాఽఽప ఎవ రశిమద్వారా భూమిం పతన్త్యోఽభిధీయన్తే । తథా చ తా ఎవ వరుణాత్మికా వాప్యాద్యపాం పీయమానానాముత్పత్తికారణమితి యుక్తం వరుణస్య వాపీతడాగాద్యాయతనం పురుషం ప్రతి కారణత్వమిత్యర్థః ॥౧౬॥
వాక్యద్వయం గృహీత్వా తాత్పర్యమాహ —
విశేషేతి ।
పుత్రమయశబ్దార్థం వ్యాచష్టే —
పుత్రమయ ఇతి ॥౧౭॥
శాకల్యేతి హోవాచేత్యాదిగ్రన్థస్య తాత్పర్యం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
అష్టధేతి ।
లోకః సామాన్యాకారః పురుషో విశేషావచ్ఛేదో దేవస్తత్కారణమనేన ప్రకారేణ త్రిధా త్రిధాఽఽత్మానం ప్రవిభజ్య స్థితో య ఎకైకో దేవ ఉక్తః స ప్రాణ ఎవ సూత్రాత్మా తద్భేదత్వాత్పూర్వోక్తస్య సర్వస్య స చోపాసనార్థమష్టధోపదిష్టోఽధస్తాదిత్యర్థః ।
ఉత్తరస్య తాత్పర్యం దర్శయతి —
అధునేతి ।
ప్రవిభక్తస్య జగతః సర్వస్యేతి శేషః । ఆత్మశబ్దో హ్రదయవిషయః ।
యాజ్ఞవల్క్యవాక్యస్య శాకల్యే ప్రష్టర్యబుద్ధిపూర్వకారిత్వాపాదకత్వం దర్శయతి —
గ్రహేణేతి ॥౧౮॥
సర్వేషామేవ బ్రాహ్మణానాం ప్రాయేణ హన్తవ్యత్వేన సంమతో భవానితి మునేరభిసంహితం శాకల్యస్తు కాలచోదితత్వాత్తదనురోధినీమన్యథాప్రతిపత్తిమేవాఽఽదాయ చోదయతీత్యాహ —
యదిదమితి ।
దిగ్విషయం విజ్ఞానం జానే తన్మమాస్తీత్యర్థః ।
తచ్చ విజ్ఞానం కేవలం దిఙ్మాత్రస్య న భవతి కిన్తు దేవైః ప్రతిష్ఠాభిశ్చ సహితా దిశో వేదేత్యాహ —
తచ్చేతి ।
అవతారితస్య వాక్యస్యార్థం సంక్షిపతి —
సఫలమితి ॥౧౯॥
ప్రాచ్యాం దిశి కా దేవతేతి వక్తవ్యే కథమన్యథా పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —
అసౌ హీతి
ఆత్మానమాత్మీయమితి యావత్ । యథోక్తం హ్రదయమాత్మత్వేనోపగమ్యేతి సంబన్ధః ।
తథాఽపి ప్రథమం ప్రాచీం దిశమధికృత్య ప్రశ్నే కో హేతురితి చేత్తత్రాఽఽహ —
పూర్వాభిముఖ ఇతి ।
యద్యపి దిగాత్మాఽహమస్మీతి స్థితస్తథాఽపి కథం సర్వం జగదాత్మత్వేనోపగమ్య తిష్ఠతీత్యవగమ్యతే తత్రాఽఽహ —
సప్రతిష్ఠేతి ।
సప్రతిష్ఠా దిశో వేదేతి వచనాత్సర్వమపి హృదయద్వారా జగదాత్మత్వేనోపగమ్య స్థితో మునిరితి ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
ప్రతిజ్ఞానుసారిత్వాచ్చాయం ప్రశ్నో యుక్తిమానిత్యాహ —
యథేతి ।
అహమస్మి దిగాత్మేతి ప్రతిజ్ఞానుసారిణ్యపి ప్రశ్నే దేహపాతోత్తరభావీ దేవతాభావః పృచ్ఛ్యతే సతి దేహే ధ్యాతుస్తద్భావాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్ర హీతి ।
ఇతి న భావిదేవతాభావః ప్రశ్నగోచర ఇతి శేషః ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యశేషమనుకూలయతి —
తథా చేతి ।
ప్రశ్నార్థముపసంహరతి —
అస్యామితి ।
ఆదిత్యస్య చక్షుషి ప్రతిష్ఠితత్వం ప్రకటయితుం కార్యకారణభావం తయోరాదర్శయతి —
అధ్యాత్మతశ్చక్షుష ఇతి ।
‘చక్షోః సూర్యో అజాయత’ ఇత్యాదయో మన్త్రవాదాస్తదనుసారిణశ్చ బ్రాహ్మణవాదాః ।
భవతు కార్యకారణభావస్తథాఽపి కథం చక్షుష్యాదిత్యస్య ప్రతిష్ఠితత్వం తత్రాఽఽహ —
కార్యం హీతి ।
కథం చక్షుషో రూపేషు ప్రతిష్ఠితత్వం తత్రాఽఽహ —
రూపగ్రహణాయేతి ।
తథాఽపి కథం యథోక్తమాధారాధేయత్వమత ఆహ —
యైర్హీతి ।
చక్షుషో రూపాధారత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఉపసంహృతమర్థం సంగృహ్ణాతి —
చక్షుషేతి ।
హృదయారబ్ధత్వం రూపాణాం స్ఫుటయతి —
రూపాకారేణేతి ।
హృదయే రూపాణాం ప్రతిష్ఠితత్వే హేత్వన్తరమాహ —
యస్మాదితి ।
హృదయశబ్దస్య మాంసఖణ్డవిషయత్వం వ్యావర్తయతి —
హృదయమితి ।
కథం పునర్బహిర్ముఖాని రూపాణ్యన్తర్హృదయే స్థాతుం పారయన్తి తత్రాఽఽహ —
హృదయేన హీతి ।
తథాఽపి కథం తేషాం హృదయప్రతిష్ఠితత్వం తత్రాఽఽహ —
వాసనాత్మనామితి ॥౨౦॥
పూర్వవదిత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి —
దక్షిణాయామితి ।
యమస్య యజ్ఞకార్యత్వమప్రసిద్ధమితి శఙ్కిత్వా వ్యుత్థాపయతి —
కథమిత్యాదినా ।
తస్య యజ్ఞకార్యత్వే ఫలితమాహ —
తేనేతి ।
యజ్ఞస్య దక్షిణాయాం ప్రతిష్ఠితత్వం సాధయతి —
దక్షిణయేతి ।
కార్యం చ కారణే ప్రతిష్ఠితమితి శేషః ।
దక్షిణాయాః శ్రద్ధాయాం ప్రతిష్ఠితత్వం ప్రకటయతి —
యస్మాదితి ।
హృదయే సా ప్రతిష్ఠితేత్యత్ర హేతుమాహ —
హృదయస్యేతి ।
హృదయవ్యాప్యత్వాచ్చ శ్రద్ధాయాస్తత్ప్రతిష్ఠితత్వమిత్యాహ —
హృదయేన హీతి ।
హృదయస్య శ్రద్ధా వృత్తిరస్తు తథాఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
వృత్తిశ్చేతి ॥౨౧॥
రేతసో హృదయకార్యత్వం సాధయతి —
కామ ఇతి ।
తథాఽపి కథం రేతో హృదయస్య కార్యం తదాహ —
కామినో హీతి ।
తత్రైవ లోకప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి —
తస్మాదితి ।
అపిశబ్దః సంభావనార్థోఽవధారణార్థో వా ॥౨౨॥
దీక్షాయాం సోమస్య ప్రతిష్ఠితత్వం సాధయతి —
దీక్షితో హీత్యాదినా ।
దీక్షాయాం సోమస్య ప్రతిష్ఠితత్వం సాధయతి —
దీక్షితో హీత్యాదినా ।
దీక్షాయాః సత్యే ప్రతిష్ఠితత్వమప్రసిద్ధమితి శఙ్కిత్వా సమాదత్తే —
కథమిత్యాదినా ।
అపిశబ్దోఽవధారణార్థః ।
సత్యం వదేతి వదతామభిప్రాయమాహ —
కారణేతి ।
భ్రేషో భ్రంశో నాశః । ఇతి తేషామభిప్రాయ ఇతి శేషః ।
ప్రకృతోపసంహారః —
సత్యే హీతి ॥౨౩॥
కథం పునరూర్ధ్వా దిగవస్థితా ధ్రువేత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
మేరోరితి ।
తత్రాగ్నేర్దేవతాత్వం ప్రకటయతి —
ఊర్ధ్వాయాం హీతి ।
‘దిశో వేద’(బృ.ఉ.౩-౯-౧౯) ఇత్యాదిశ్రుత్యా జగతో విభాగేన పఞ్చధాత్వం ధ్యానార్థముక్తమిదానీం విభాగవాదిన్యాః శ్రుతేరభిప్రాయమాహ —
తత్రేతి ।
యథోక్తే విభాగే సతీతి యావత్ ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిపతి —
సదేవా ఇతి ।
తత్రావాన్తరవిభాగమాహ —
యద్రూపమితి ।
ఆద్యే పర్యాయే హృదయే రూపప్రపఞ్చోపసంహారో దర్శితః । ‘హృదయే హ్యేవ రూపాణి’(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౦) ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః ।
దక్షిణాయామిత్యాదిపర్యాయత్రయేణ తత్రైవ కర్మోపసంహార ఉక్త ఇత్యాహ —
యత్కేవలమితి ।
యద్ధి కేవలం కర్మ తత్ఫలాదిభిః సహ దక్షిణాదిగాత్మకం హృద్యుపసంహ్రియతే యజ్ఞస్య దక్షిణాదిద్వారా హృదయే ప్రతిష్ఠితత్వోక్తేర్దక్షిణస్యా దిశస్తత్ఫలత్వాత్పుత్రజన్మాఖ్యం చ కర్మ ప్రతీచ్యాత్మకం తత్రైవోపసంహృతమ్ । ‘హృదయే హ్యేవ రేతః ప్రతిష్ఠితమ్’(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౨ ) ఇతి శ్రుతేః । పుత్రజన్మనశ్చ తత్కార్యత్వాజ్జ్ఞానసహితమపి కర్మ ఫలప్రతిష్ఠాదేవతాభిః సహోదీచ్యాత్మకం తత్రైవోపసంహృతం సోమదేవతాయా దీక్షాదిద్వారా తత్ప్రతిష్ఠితత్వశ్రుతేరేవం దిక్త్రయే సర్వం కర్మ హృది సంహృతమిత్యర్థః ।
పఞ్చమపర్యాయస్య తాత్పర్యమాహ —
ధ్రువయేతి ।
నామరూపకర్మసూపసంహృతేష్వపి కిఞ్చిదుపసంహర్తవ్యాన్తరమవశిష్టమస్తీత్యాశఙ్క్య నిరాకరోతి —
ఎతావద్ధీతి ।
ప్రశ్నాన్తరముత్థాపయతి —
తత్సర్వాత్మకమితి ॥౨౪॥
హృదయపదేన నామాద్యాధారవదహల్లికశబ్దేనాపి హృదయాధికరణం వివక్ష్యతే వాక్యచ్ఛాయాసామ్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నామాన్తరేణేతి ।
అహని లీయత ఇతి విగృహ్య ప్రేతవాచినేతి శేషః ।
దేహే హృదయం ప్రతిష్ఠితమితి వ్యుత్పాదయతి —
యత్రేత్యాదినా ।
తస్మిన్ కాలే శరీరం మృతం స్యాదితి శేషః ।
శరీరస్య హృదయాశ్రయత్వం విశదయతి —
యద్ధీత్యాదినా ।
దేహాదన్యత్ర హృదయస్యావస్థానే యథోక్తం దోషమితిశబ్దేన పరామృశ్య ఫలితమాహ —
ఇతీత్యాదినా ।
దేహస్తర్హి కుత్ర ప్రతిష్ఠిత ఇత్యత్ర ఆహ —
శరీరస్యేతి ॥౨౫॥
వృత్తమనూద్య ప్రశ్నాన్తరముపాదత్తే —
హృదయేతి ।
ప్రాణశబ్దస్య సూత్రవిషయత్వం వ్యవచ్ఛేత్తుం వృత్తివిశేషణమ్ ।
ప్రాణస్యాపానే ప్రతిష్ఠితత్వం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి —
సాఽపీతి ।
ప్రాణాపానయోరుభయోరపి వ్యానాధీనత్వం సాధయతి —
సాఽప్యపానేతి ।
తిసృణాం వృత్తీనాముక్తానాముదానే నిబద్ధత్వం దర్శయతి —
సర్వా ఇతి ।
విష్వఙ్ఙితి నానాగతిత్వోక్తిః ।
కస్మిన్ను హృదయమిత్యాదేః సమానాన్తస్య తాత్పర్యమాహ —
ఎతదితి ।
తేషాం ప్రవర్తకం దర్శయతి —
విజ్ఞానమయేతి ।
స ఎష ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
సర్వమితి ।
యస్య కూటస్థదృష్టిమాత్రస్యాన్తర్యామిత్వకల్పనాధిష్ఠానస్యాజ్ఞానవశాత్ప్రశాసనే ద్యావాపృథివ్యాది స్థితం స పరమాత్మైష ప్రత్యగాత్మైవేతి పదయోరర్థం వివక్షిత్వాఽఽహ —
స ఎష ఇతి ।
నిషేధద్వయం మూర్తామూర్తబ్రాహ్మణే వ్యాఖ్యాతమిత్యాహ —
స యో నేతి ।
యో మధుకాణ్డే చతుర్థే నేతి నేతీతి నిషేధముఖేన నిర్దిష్టః స ఎష కూర్చబ్రాహ్మణే తన్ముఖేనైవ వక్ష్యత ఇతి యోజనా ।
నిషేధద్వారా నిర్దిష్టమేవ స్పష్టయతి —
సోఽయమితి ।
కార్యధర్మాః శబ్దాదయోఽశనాయాదయశ్చ ।
శ్రుత్యుక్తం హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే —
కుత ఇత్యాదినా ।
తద్విపరీతత్వం కరణాగోచరత్వం న చక్షుషేత్యాదిశ్రుతేః । తద్విపరీతత్వాదమూర్తత్వాదితి యావత్ । పూర్వత్రాప్యుభయత్ర తద్వైపరీత్యమేతదేవ ।
అతః శబ్దార్థం స్ఫుటయన్నుక్తముపపాదయతి —
గ్రహణేతి ।
కార్యధర్మాః శబ్దాదయోఽశనాయాదయశ్చ ప్రాగుక్తాః ।
నను శాకల్యయాజ్ఞవల్క్యయోః సంవాదాత్మికేయమాఖ్యాయికా తత్ర కథం శాకల్యేనాపృష్టమాత్మానం యాజ్ఞవల్క్యో వ్యాచష్టే తత్రాఽఽహ —
క్రమమితి ।
విజ్ఞానాదివాక్యే వక్ష్యమాణత్వాత్కిమిత్యత్ర నిర్దేశ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
త్వరయేతి ।
ఎతాన్యష్టావిత్యాదివాక్యస్య పూర్వేణాసంగతిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తతః పునరితి ।
నిశ్చయేన గమయిత్వేత్యేతదేవ స్పష్టయతి —
అష్టేతి ।
ప్రత్యుహ్యోపసంహృత్యేతి యావత్ ।
ఔపనిషదత్వం పురుషస్య వ్యుత్పాదయతి —
ఉపనిషత్స్వేవేతి ।
తం హేత్యాది యాజ్ఞవల్క్యస్య వా మధ్యస్థస్య వా వాక్యమితి శఙ్కాం వారయతి —
సమాప్తేతి ।
బ్రహ్మవిద్విద్వేషే పరలోకవిరోధోఽపి స్యాదిత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధ్ని పతితే శాపేన కిమిత్యగ్నిహోత్రాగ్నిసంస్కారమపి శాకల్యో న ప్రాప్తవానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పూర్వవృత్తేతి ।
తామేవాఽఽఖ్యాయికామనుక్రామతి —
అష్టాధ్యాయ్యామితి ।
అష్టాధ్యాయీ బృహదారణ్యకాత్ప్రాచీనా కర్మవిషయా । పురే పుణ్యక్షేత్రాతిరిక్తే దేశే । అతిథ్యే పుణ్యతిథిశూన్యే కాలే । అస్థీని చనేత్యత్ర చనశబ్దోఽప్యర్థః । ఉపవాదీ పరిభవకర్తా ।
తచ్ఛబ్దార్థమాహ —
ఉత ఇతి ।
కిమితీయమాఖ్యాయికాఽత్ర విద్యాప్రకరణే సూచితేత్యశఙ్క్యాఽఽహ —
సైషేతి ।
బ్రహ్మవిది వినీతేన భవితవ్యమిత్యాచారః । మహతీ హీయం బ్రహ్మవిద్యా యత్తన్నిష్ఠావజ్ఞాయామైహికాముష్మికవిరోధః స్యాదితి విద్యాస్తుతిః ॥౨౬॥
అథ హేత్యాద్యుత్తరగ్రన్థమవతారయతి —
యస్యేత్యాదినా ।
జగతో మూలం చ వక్తవ్యమిత్యాఖ్యాయికామేవాఽఽశ్రిత్యాఽఽహేతి సంబన్ధః ।
ఆఖ్యాయికా కిమర్థేత్యత ఆహ —
ఆఖ్యాయికేతి ।
ఇతిశబ్దః సంబన్ధసమాప్త్యర్థః ।
నను బ్రాహ్మణేషు తూష్ణీమ్భూతేషు ప్రతిషేద్ధురభావాద్గోధనం హర్తవ్యం కిమితి తాన్ప్రతి యాజ్ఞవల్క్యో వదతీత్యత ఆహ —
న్యాయం మత్త్వేతి ।
బ్రహ్మస్వం హి బ్రాహ్మణానుమతిమనాపాద్య నీయమానమనర్థాయ స్యాదితి న్యాయః । సంబోధ్యోవాచేతి సంబన్ధః ।
యో వ ఇతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
యుష్మాకమితి ।
వ్యాఖ్యాతం భాగమనూద్య వ్యాఖ్యేయమాదాయ వ్యాకరోతి —
యో వ ఇత్యాదినా ।
యథోక్తప్రశ్నానన్తరం బ్రాహ్మణానామప్రతిభాం దర్శయతి —
తే హేతి ॥౨౭॥
స్వకీయజ్ఞానప్రకర్షప్రకటనార్థమేవ ప్రశ్నాన్తరమవతారయతి —
తేష్వితి ।
వృక్షో వనస్పతిరితి పర్యాయత్వాత్పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వృక్షస్యేతి ।
తచ్చ తస్య మహత్త్వమాహేత్యపునరుక్తిః । పురుషస్య వృక్షసాధర్మ్యమేతదిత్యుచ్యతే ।
సాధర్మ్యమేవ స్పష్టయతి —
తస్యేత్యాదినా ।
నీరసా త్వగుత్పాటికేత్యుచ్యతే ॥౧॥ ఉత్పటో వృక్షనిర్యాసః ॥౨॥
విశేషాభావమేవాభినయతి —
యథేతి ॥౩॥
సాధర్మ్యే సతి వైధర్మ్యం వక్తుమశక్యమిత్యాశయేనాఽఽహ —
యద్యదీతి ।
ఇదమపి సాధర్మ్యమేవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదేతస్మాదితి ।
ఎతస్మాద్విశేషణాత్ప్రాగ్యద్విశేషణముక్తం తత్సర్వముభయోః సామాన్యమవగతమితి సంబన్ధః । వృక్ణస్యాఙ్గస్యేతి శేషః । మాభూత్తస్య ప్రరోహణమితి చేన్నేత్యాహ —
భవితవ్యం చేతి ।
‘ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ’ (భ. గీ. ౨। ౨౭)ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ॥౪॥
జీవతో హి రేతో జాయతే స ఎవ కుతో భవతీతి విచార్యతే న చాసిద్ధేనాసిద్ధస్య సాధనం న చ పురుషాన్తరాదితి వాచ్యమేకాసిద్ధావన్యతరప్రయోగానుపపత్తేరితి మన్వానో హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
వైధర్మ్యాన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
కాణ్డరుహోఽపీత్యపేరర్థః ।
వైశబ్దః ప్రసిద్ధిద్యోతక ఇత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
వై వృక్ష ఇతి ।
అఞ్జసేత్యాదేరర్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
ధానాతోఽపీతి ॥౫॥
తథాఽపి కథం వైధర్మ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యద్యదీతి ।
పురుషస్యాపి పునరుత్పత్తిర్మాభూదిత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తం నిగమయతి —
తస్మాదితి ॥౬॥
స్వభావవాదముత్థాపయతి —
జాత ఇతి ।
ఇతిశబ్దశ్చోద్యసమాప్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
జనిష్యమాణస్య హీతి ।
న జాయత ఇతి భాగేనోత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
స్వభావవాదే దోషమాహ —
అన్యథేతి ।
స్వభావాసంభవే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —
జగత ఇతి ।
బ్రహ్మవిదాం శ్రేష్ఠత్వే యాజ్ఞవల్క్యస్య సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
సమాప్తాఽఽఖ్యాయికేతి ।
బ్రాహ్మణాశ్చ సర్వే యథాయథం జగ్మురిత్యర్థః ।
విజ్ఞానాదివాక్యముత్థాపయతి —
యజ్జగత ఇతాదినా ।
విజ్ఞానశబ్దస్య కరణాదివిషయత్వం వారయతి —
విజ్ఞప్తిరితి ।
ఆనన్దవిశేషణస్య కృత్యం దర్శయతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రసన్నం దుఃఖహేతునా కామక్రోధాదినా సంబన్ధరహితమ్ । శివం కామాదికారణేనాజ్ఞానేనాపి సంబన్ధశూన్యమ్ ।
సాతిశయత్వప్రయుక్తదుఃఖరాహిత్యమాహ —
అతులమితి ।
సాధనసాధ్యత్వాదీనదుఃఖవైధుర్యమాహ —
అనాయాసమితి ।
దుఃఖనివృత్తిమాత్రం సుఖమితి పక్షం ప్రతిక్షిపతి —
నిత్యతృప్తమితి ।
ఆనన్దోజ్ఞానమితి బ్రహ్మణ్యాకారభేదమాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎకరసమితి ।
ఫలమత ఉపపత్తేరితి న్యాయేన బ్రహ్మణో జగన్మూలత్వమాహ —
రాతిరిత్యాదినా ।
‘బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్య తస్యైవ ముక్తోపసృప్యత్వముపదిశతి —
కిఞ్చేతి ।
అక్షరవ్యాఖ్యానసమాప్తావితిశబ్దః ।
సచ్చిదాన్దాత్మకం బ్రహ్మ విద్యావిద్యాభ్యాం బన్ధమోక్షాస్పదమిత్యుక్తమిదానీం బ్రహ్మానన్దే విచారమవతారయన్నవిగీతమర్థమాహ —
అత్రేతి ।
తథాఽపి ప్రకృతే వాక్యే కిమాయాతమితి తదాహ —
అత్ర చేతి ।
న చ కేవలమత్రైవాఽఽనన్దశబ్దో బ్రహ్మవిశేషణార్థకత్వేన శ్రుతః కిన్తు తైత్తిరీయకాదావపీత్యాహ —
శ్రుత్యన్తరే చేతి ।
బ్రహ్మణో విశేషణత్వేనాఽఽనన్దశబ్దః శ్రూయత ఇతి సంబన్ధః ।
అన్యాః శ్రూతీరేవోదాహరతి —
ఆనన్ద ఇత్యాదినా ।
ఎవమాద్యాః శ్రుతయ ఇతి శేషః ।
తథాఽపి కథం విచారసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
సంవేద్య ఇతి ।
లోకప్రసిద్ధేరద్వైతశ్రుతేశ్చ బ్రహ్మణ్యానన్దః సంవేద్యోఽసంవేద్యో వేతి విచారః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ।
ఉభయత్ర ఫలం దర్శయతి —
బ్రహ్మాఽఽనన్దశ్చేతి ।
అన్యథా లోకవేదయోః శబ్దార్థభేదాదవిశిష్టస్తు వాక్యార్థ ఇతి న్యాయవిరోధోఽసంవేద్యత్వే పునరద్వైతశ్రుతిరవిరుద్ధేతి భావః ।
విచారమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
విరుద్ధశ్రుత్యర్థనిర్ణయార్థం విచారకర్తవ్యతాం దర్శయతి —
నేతి ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —
సత్యమిత్యాదినా ।
ఎకత్వే సతి విజ్ఞానప్రతిషేధశ్రుతిమేవోదాహరతి —
యత్రేత్యాదినా ।
ఇత్యాదిశ్రవణమితి శేషః ।
ఫలితమాహ —
విరుద్ధశ్రుతీతి ।
శ్రుతివిప్రతిపత్తేర్విచారకర్తవ్యతాముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
మోక్షేతి ।
తామేవ విప్రతిపత్తిం వివృణోతి —
సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।
విమర్శపూర్వకం పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
కిం తావదిత్యాదినా ।
ఆనన్దాదిశ్రవణాద్విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మేతి శ్రుతేర్మోక్షే సుఖం సంవేద్యమితి యుక్తమితి సంబన్ధః ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరాణ్యుదాహరతి —
జక్షదిత్యాదినా ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
మోక్షే చేదిష్యతే సుఖజ్ఞానం తర్హి తదనేకకారకసాధ్యం వాచ్యం క్రియాత్వాత్పాకాదివత్సర్వైకత్వే చ మోక్షే కారకవిభాగాభావాన్న సుఖసంవేదనం సంభవతీత్యర్థః ।
జన్యస్య కారకాపేక్షాయామపి సుఖజ్ఞానస్యాజన్యత్వాన్న తదపేక్షేత్యాఽఽశఙ్క్యాహ —
క్రియాయాశ్చేతి ।
యా క్రియా సాఽనేకకారకసాధ్యేతి వ్యాప్తేర్గమనాదావవగతత్వాజ్జ్ఞానస్యాపి ధాత్వర్థత్వేన క్రియాత్వాదనేకకారకసాధ్యతా సిద్ధైవేత్యర్థః ।
శ్రుతిప్రామాణ్యమాశ్రిత్య పూర్వవాదీ పరిహరతి —
నైష దోష ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
విజ్ఞానమితి ।
అద్వయే బ్రహ్మణి శ్రుతిప్రామాణ్యాదానన్దజ్ఞానముక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
అద్వైతశ్రుతివిరోధాద్బ్రహ్మణి విజ్ఞానక్రియాకారకవిభాగాపేక్షా నోపపద్యతే । న హి ‘విజ్ఞానమానన్దమి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) త్యాదివచనాని మానాన్తరవిరోధేన విజ్ఞానక్రియాం బ్రహ్మణ్యుత్పాదయన్తి తేషాం జ్ఞాపకత్వాజ్జ్ఞాపకస్య చ అవిరోధాపేక్షత్వాదన్యథాఽతిప్రసంగాదిత్యర్థః ।
లౌకికజ్ఞానస్య క్రియాత్వేఽపి మోక్షసుఖజ్ఞానం క్రియైవ న భవతి । తన్న । విజ్ఞానాదివాక్యస్యాద్వైతశ్రుతివిరోధోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
పయః పావకయోస్సర్వత్రైకరూప్యవద్విజ్ఞానస్యాపి లోకవేదయోరేకరూపత్వమేవేతి భావః ।
మానాన్తరవిరోధాదాత్మన్యానన్దజ్ఞానస్య సత్త్వమేవ వా నిషిధ్యతే తస్య క్రియాత్వం వా నిరాక్రియతే ? తత్రాఽఽద్యం దూషయతి ।
నేత్యాదినా ।
తదేవ స్పష్టయతి —
న విజ్ఞానమితి ।
సుఖజ్ఞానస్య గుణత్వాఙ్గీకారాత్క్రియాత్వనిరాకరణమిష్టమేవేతి మత్వాఽఽహ —
అనుభూయతేత్వితి ।
అనుభవమేవాభినయతి —
సుఖ్యహమితి ।
తథాఽపి శ్రుతివిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షానుసరేణ సాఽపి నేతవ్యేత్యాశయేనాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మన్యానన్దజ్ఞానస్య క్రియాత్వానఙ్గీకారాత్కారకభేదాపేక్షాభావాదిత్యర్థః । గుణత్వపక్షే చ ప్రత్యక్షస్యానుగుణత్వాదాగమస్య విరోధినస్తదనుసారేణ నేత్యత్వాదవిరుద్ధాగమస్య భూయస్త్వాదిత్యతిశయః । అవిరుద్ధార్థతా విజ్ఞానాదిశ్రుతేరితి శేషః ।
గుణగుణిభావేఽపి నాద్వైతశ్రుతిః శక్యా నేతుమిత్యాశఙ్క్య స్వవేద్యత్వపక్షమాశ్రిత్యాఽఽహ —
తస్మాదానన్దమితి ।
యథాకథఞ్చిద్బ్రహ్మణ్యానన్దస్య వేద్యత్వే శ్రుతీనామానుగుణ్యమస్తీత్యాహ —
తథేతి ।
ఆనన్దో వేద్యో బ్రహ్మణీతి చోదితే సిద్ధాన్తమాహ —
నేతి ।
ఆగన్తుకమనాగన్తుకం వా జ్ఞానం ముక్తావానన్దం గోచరయతి ? నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
కార్యేతి ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫోరయతి —
శరీరేతి ।
కార్యకరణయోరభావేఽపి మోక్షే బ్రహ్మానన్దజ్ఞానం జనిష్యతే సంసారే హి హేత్వపేక్షేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేహాదీతి ।
ద్వితీయం దూషయతి —
ఎకత్వేతి ।
న హి బ్రహ్మస్వరూపజ్ఞానేనైవ వేద్యానన్దరూపం భవితుముత్సహతే విషయవిషయిణోరేకత్వవిరోధాత్తతశ్చానాగన్తుకమపి జ్ఞానం ముక్తౌ నాఽఽనన్దమధికరోతీత్యర్థః ।
కిఞ్చ బ్రహ్మ వా ముక్తో వా సంసారీ వా బ్రహ్మానన్దం గోచరయేత్తత్రాఽఽద్యమనువదతి —
పరం చేదితి ।
తస్మిన్పక్షే న బ్రహ్మ స్వరూపానన్దం వేత్తి తేనైక్యాదేకత్ర విషయవిషయిత్వానుపపత్తేరుక్తత్వాదితి దూషయతి —
తన్నేతి ।
నాపి సంసారీ బ్రహ్మానన్దం గోచరయతి స ఖల్వనివృత్తే సంసారే సంసారిణమాత్మానమభిమన్యమానో న బ్రహ్మానన్దమాకలయితుమలం సంసారే నివృత్తే తు తతో వినిర్ముక్తో బ్రహ్మస్వాభావ్యం ప్రతిపద్యమానస్తదానన్దం తద్వదేవ విషయీకర్తుం నార్హతీతి తృతీయం ప్రత్యాహ —
సంసార్యపీతి ।
ముక్తోఽపి బ్రహ్మణోఽభిన్నో భిన్నో వేతి వికల్ప్యాభేదపక్షమనుభాషతే —
జలేతి ।
బ్రహ్మాభిన్నస్య ముక్తస్య తదానన్దవిషయీకరణముక్తన్యాయేన నిరస్యతి —
తదేతి ।
భేదపక్షమనువదతి —
అథేతి ।
బ్రహ్మానన్దం ప్రత్యగాత్మానమితి సంబన్ధః ।
వేదనప్రకారమభినయతి —
అహమితి ।
తత్త్వమస్యాదిశ్రుతివిరోధేన నిరాకరోతి —
తదేతి ।
ముక్తో బ్రహ్మణః సకాశాద్భిన్నోఽభిన్నో వా మా భూద్భిన్నాభిన్నస్తు స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తృతీయేతి ।
సర్వత్ర భేదాభేదవాదస్య దూషితత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః స్వానన్దస్యావేద్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
కిఞ్చాన్యదితి ।
తదేవోపపాదయతి —
నిరన్తరం చేదితి ।
ఆఖ్యాతప్రయోగస్య తర్హి కుత్రార్థవత్త్వం తత్రాఽఽహ —
అతద్విజ్ఞానేతి ।
దేవదత్తో హి బుద్ధిపూర్వకారిత్వావస్థాయాం స్వాత్మానమన్యం వివిచ్య జానాతి నాన్యదేత్యుభయథాత్వదర్శనాత్తత్రాఽఽఖ్యాతప్రయోగో యుజ్యతే । నైవం బ్రహ్మణ్యజ్ఞానప్రసంగోఽస్తి । నిత్యజ్ఞానస్వభావత్వాత్తథా చ తత్రాఽఽఖ్యాతప్రయోగే నార్థవానిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ్యాఖ్యాతప్రయోగానర్థక్యం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీతి ।
ప్రత్యగాత్మని నిత్యజ్ఞానత్వాసిద్ధిం శఙ్కయతి —
అథేతి ।
విచ్ఛిన్నమితి క్రియావిశేషణమ్ ।
పరిహరతి —
విజ్ఞానస్యేతి ।
ఆత్మనో విజ్ఞానస్య చ్ఛిద్రమన్తరాలమసత్త్వావస్థా తదాఽపి విజ్ఞానమస్తి చేత్తస్యాన్యవిషయత్వప్రసంగస్తథా చ ‘యత్రాన్యత్పశ్యతి’(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేరాత్మనో మర్త్యత్వాపత్తిర్న చేత్తదా విజ్ఞానం తదా పాషాణవదచేతనత్వం విజ్ఞప్తిరూపత్వానఙ్గీకారాదిత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽనిత్యజ్ఞానవత్త్వే దోషాన్తరమాహ —
ఆత్మనశ్చేతి ।
ఆనన్దజ్ఞానే బ్రహ్మణి విషయవిషయిత్వాయోగశ్చేత్కథం విజ్ఞానాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్యోపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మణ్యానన్దస్యావేద్యత్వే శ్రుతివిరోధముక్తం స్మారయతి —
జక్షదితి ।
సర్వత్రాఽఽత్మనో ముక్తస్యైక్యే సతి యోగ్యాదిషు యథా జక్షణాది ప్రాప్తం తథైవ తదనువాదిత్వాదస్యాః శ్రుతేర్న విరోధోఽస్తీతి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
ముక్తస్యేతి ।
కిమనువాదే ఫలమితి చేత్తదాహ —
తత్తస్యేతి ।
ముక్తస్య యోగ్యాదిషు సర్వత్రాఽఽత్మభావాదేవ తత్ర ప్రాప్తం జక్షణాద్యత్ర ముక్తిస్తుతయేఽనూద్యతే తన్నానువాదవైయర్థ్యమిత్యర్థః ।
విదుషస్సార్వాత్మ్యేన యోగ్యాదిషు ప్రాప్తజక్షణాద్యనువాదే స్యాదతిప్రసక్తిరితి శఙ్కతే —
యథాప్రాప్తేతి ।
అతిప్రసంగమేవ ప్రకటయతి —
యోగ్యాదిష్వితి ।
అవిద్యాత్మకనామరూపవిరచితోపాధిద్వయసంబన్ధనిబన్ధనమిథ్యాజ్ఞానాధీనత్వాదాత్మని దుఃఖిత్వాదిప్రతీతేర్న తత్ర వస్తుతో దుఃఖిత్వం న చ జక్షణాద్యపి వాస్తవమావిద్యస్యైవ ముక్తిస్తుతయేఽనువాదాద్దుఃఖిత్వస్య హి నానువాదోఽతిహీనత్వప్రాప్తేరితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
యత్తు విరుద్ధశ్రుతిదృష్టేర్నాఽఽగమార్థో నిర్ణీతో భవతీతి తత్రాఽఽహ —
విరుద్ధేతి ।
వేద్యత్వావేద్యత్వాదిశ్రుతీనాం సోపాధికనిరుపాధికవిషయత్వేన మధుకాణ్డే వ్యవస్థోక్తేత్యర్థః ।
బ్రాహ్మణార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మణ్యానన్దస్య వేద్యతాయా దుర్నిరూపత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । యథైషోఽస్యేత్యత్ర భేదో న వివక్షితః సర్వాత్మభావస్య ప్రకృతత్వాత్తథా విజ్ఞానాదివాక్యేష్వానన్దస్య వేద్యతా న వివక్షితా । ఉక్తరీత్యా తద్వేద్యతాయా దుష్ప్రతిపాదత్వాత్తస్మాదనతిశయానన్దం చిదేకతానం వస్తు సిద్ధమిత్యర్థః ॥౭॥౨౮॥
పూర్వస్మిన్నధ్యాయే జల్పన్యాయేన సచ్చిదానన్దం బ్రహ్మ నిర్ధారితమ్ । ఇదానీం వాదన్యాయేన తదేవ నిర్ధారితుమధ్యాయాన్తరమవతారయతి —
జనక ఇతి ।
తత్ర బ్రాహ్మణద్వయస్యావాన్తరసంబన్ధం ప్రతిజానీతే —
అస్యేతి।
తమేవ వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
శారీరాద్యానితి।
నిరుహ్య ప్రత్యుహ్యేతి విస్తార్య వ్యవహారమాపాద్యేత్యర్థః । ప్రత్యుహ్య హృదయే పునరుపసంహృత్యేతి యావత్ । జగదాత్మనీత్యవ్యాకృతోక్తిః । సూత్రశబ్దేన తత్కారణం గృహ్యతే । అతిక్రమణం తద్గుణదోషాసంస్పృష్టత్వమ్ ।
అనన్తరబ్రాహ్మణద్వయతాత్పర్యమాహ —
తస్యైవేతి ।
వాగాద్యధిష్ఠాత్రీష్వగ్న్యాదిదేవతాసు బ్రహ్మదృష్టిద్వారేత్యర్థః । పూర్వోక్తాన్వయవ్యతిరేకాదిసాధనాపేక్షయాఽన్తరశబ్దః । ఆచార్యవతా శ్రద్ధాదిసంపన్నేన విద్యా లబ్ధవ్యేత్యాచారః । అప్రాప్తప్రాప్తిర్యోగః ప్రాప్తస్య రక్షణం క్షేమ ఇతి విభాగః । భారతస్య వర్షస్య హిమవత్సేతుపర్యన్తస్య దేశస్యేతి యావత్ ॥౧॥
యత్ర రాజానం ప్రతి ప్రశ్నముత్థాపయతి —
కిన్త్వితి ।
కశ్చిదితి విశేషణస్య తాత్పర్యమాహ —
అనేకేతి।
ప్రామాణ్యమాప్తత్వమ్ ।
యథోక్తార్థానుమోదనే యుక్తిమాహ —
న హీతి ।
యథోక్తబ్రహ్మవిద్యయా కృతకృత్యత్వం మన్వానం రాజానం ప్రత్యాహ —
కిన్త్వితి ।
ఆయతనప్రతిష్ఠయోరేకత్వాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్య విభజతే —
ఆయతనం నామేతి।
ఎకపాదత్వేఽపి బ్రహ్మణస్తదుపాసనాదిష్టసిద్ధిరితి చేన్నేత్యాహ —
త్రిభిరితి ।
బ్రూహి ప్రతిష్ఠామాయతనం చేతి శేషః ।
ప్రశ్నేమేవ వివృణోతి —
కిం స్వయమేవేతి ।
ప్రజ్ఞానిమిత్తం యస్యా వాచః సా తథా ।
ద్వితీయపక్షం విశదయతి —
యథేతి ।
వ్యతిరేకపక్షం నిషేధతి —
నేతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం పక్షాన్తరం గృహ్ణాతి —
కథం తర్హీతి ।
బలిదానముపహారసమర్పణమ్ । ఆదిశబ్దేన స్రక్చన్దనవస్త్రాలఙ్కారాదిగ్రహః । విద్యానిష్క్రయార్థమువాచేతి సంబన్ధః ।
పితురేతన్మతమస్తు తవ కిమాయాతం తదాహ —
మమాపీతి ॥౨॥
యథా వాగగ్నిర్దేవతా తద్వదిత్యాహ —
పూర్వవదితి ।
ప్రాణ ఎవాఽఽయతనమిత్యత్ర ప్రాణశబ్దః కరణవిషయః । పతితాదికమిత్యాదిపదమకులీనగ్రహార్థమ్ । ఉగ్రో జాతివిశేషః । ఆదిశబ్దేన మ్లేచ్ఛగణో గృహ్యతే ॥౩॥
చక్షుర్బ్రహ్మణః సత్యత్వం సాధయతి —
యస్మాదితి ।
ఉక్తమేవోపపాదయతి -
యస్త్వితి ॥౪॥
దిశామానన్త్యేఽపి శ్రోత్రస్య కిమాయాతం తదాహ —
దిశో వా ఇతి ॥౫॥
తథఽపి కథమానన్దత్వం మనసః సంభవతి తత్రాఽఽహ —
స యేనేతి ॥౬॥
కథం హృదయస్య సర్వభూతాయతనత్వం తత్ప్రతిష్ఠాత్వం న తదాహ —
నామరూపేతి ।
తస్మాదితి శాకల్యన్యాయపరామర్శః ।
భూతానాం హృదయప్రతిష్ఠత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాద్ధృదయమితి ॥౭॥
పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే కానిచిదుపాసనాని జ్ఞానసాధనాన్యుక్తాని । ఇదానీం బ్రహ్మణస్తైర్జ్ఞేయస్య జాగరాదిద్వారా జ్ఞానార్థం బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయతి —
జనకో హేతి ।
రాజ్ఞో జ్ఞానిత్వాభిమానే శిష్యత్వవిరోధిన్యపనీతే మునిం ప్రతి తస్య శిష్యత్వేనోపసతిం దర్శయతి —
యస్మాదితి ।
నమస్కారోక్తేరుద్దేశ్యముపన్యస్యతి —
అను మేతి ।
అభీష్టమనుశాసనం కర్తుం ప్రాచీనజ్ఞానస్య ఫలాభాసహేతుత్వోక్తిద్వారా పరమఫలహేతురాత్మజ్ఞానమేవేతి వివక్షిత్వా తత్ర రాజ్ఞో జిజ్ఞాసామాపాదయతి —
స హేత్యాదినా ।
యథోక్తగుణసంపన్నశ్చేదహం తర్హి కృతార్థత్వాన్న మే కర్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
యాజ్ఞవల్క్యో రాజ్ఞో జిజ్ఞాసామాపాద్య పృచ్ఛతి —
ఇత ఇతి ।
పరవస్తువిషయే గతేరయోగాత్ప్రశ్నవిషయం వివక్షితం సంక్షిపతి —
కిం వస్త్వితి ।
రాజ్ఞా స్వకీయమజ్ఞత్వముపేత్య శిష్యత్వే స్వీకృతే ప్రత్యుక్తిమవతారయతి —
అథేతి ।
తత్రాపేక్షితమథశబ్దసూచితం పూరయతి —
యద్యేవమితి ।
ఆజ్ఞాపనమనుచితమితి శఙ్కాం వారయతి —
యదీతి ॥౧॥
ప్రసాదాభిముఖ్యమాత్మనః సూచయతి —
శృణ్వితి ।
విశ్వతైజసప్రాజ్ఞానువాదేన తురీయం బ్రహ్మ దర్శయితుమాదౌ విశ్వమనువదతి —
ఇన్ధ ఇతి ।
కోఽసావిన్ధనామేతి చేత్తమాహ —
యశ్చక్షురితి ।
అధిదైవతం పురుషముక్త్వాఽధ్యాత్మం తం దర్శయతి —
యోఽయమితి ।
తస్య పూర్వస్మిన్నపి బ్రాహ్మణే ప్రస్తుతత్వమాహ —
స చేతి ।
ప్రకృతే పురుషే విదుషాం సమ్మతిమాహ —
తం వా ఎతమితి ।
ఇన్ధత్వం సాధయతి —
దీప్తీతి ।
ప్రత్యక్షస్య పరోక్షేణాఽఽఖ్యానే హేతుమాహ —
యస్మాదితి ॥౨॥
ఎకస్యైవ వైశ్వానరస్యోపాసనార్థం ప్రాసంగికమిన్ద్రశ్చేన్ద్రాణీ చేతి మిథునం కల్పయతి —
అథేత్యాదినా ।
ప్రాసంగికధ్యానాధికారార్థోఽథశబ్దః ।
యాదేతన్మిథునం జాగరితే విశ్వశబ్దితం తదేవైకం స్వప్నే తైజసశబ్దవాచ్యమిత్యాహ —
తదేతదితి ।
తచ్ఛబ్దితం తైజసమవికృత్య పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
కిం తస్య స్థానం పృచ్ఛ్యతేఽన్నం వా ప్రావరణం వా మార్గో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం ప్రత్యాహ —
తయోరితి ।
సంస్తవం సంగతిమితి యావత్ ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
అథేతి ।
అన్నాతిరేకేణ స్థితేరసంభవాత్తస్య వక్తవ్యత్వాదిత్యథశబ్దార్థః ।
లోహితపిణ్డం సూక్ష్మాన్నరసం వ్యాఖ్యాతుం భక్షితస్యాన్నస్య తావద్విభాగమాహ —
అన్నమితి।
యదన్యత్పునరితి యోజనీయమ్ । తత్రేత్యధ్యాహృత్య యో మధ్యమ ఇత్యాదిగ్రన్థో యోజ్యః ।
ఉపాధ్యుపహితయోరేకత్వమాశ్రిత్యాఽఽహ —
యం తైజసమితి ।
తస్యాన్నత్వముపపాదయతి —
స తయోరితి ।
వ్యాఖ్యాతేఽర్థే వాక్యస్యాన్వితావయవత్వమాహ —
తదేతదితి ।
యది ప్రావరణం పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —
కిఞ్చాన్యదితి।
భోగస్వాపానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
ప్రావరణప్రదర్శనస్య ప్రయోజనమాహ —
భుక్తవతోరితి ।
ఇహేతి భోక్తృభోగ్యయోరిన్ద్రేన్ద్రాణ్యోరుక్తిః । హృదయజాలకయోరాధారాధేయత్వమవివక్షితం తస్యైవ తద్భావాత్ ।
మార్గశ్చేత్పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —
అథేతి ।
నాడీభిః శరీరం వ్యాప్తస్యాన్నస్య ప్రయోజనమాహ —
తదేతదితి ।
తస్మాదిత్యాదివాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
తథాఽపి ప్రవివిక్తాహార ఇత్యేవ వక్తవ్యే ప్రవివిక్తాహారతర ఇతి కస్మాదుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
పిణ్డేతి ।
యస్మాదిత్యస్యాపేక్షితం కథయతి —
అత ఇతి ।
శారీరాదితి శ్రూయతే కథం శరీరాదిత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
శరీరమేవేతి।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —
ఆత్మన ఇతి ॥౩॥
తస్య ప్రాచీ దిగిత్యాద్యవతారయితుం భూమికాం కరోతి —
స ఎష ఇతి ।
ప్రాణశబ్దేనాజ్ఞాతః ప్రత్యగాత్మా ప్రాజ్ఞో గృహ్యతే ।
ఎవం భూమికాం కృత్వా వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
తస్యేత్యాదినా ।
తైజసం ప్రాప్తస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానం హృదయాత్మానమాపన్నస్యేతి ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ —
ఎవం విద్వానితి ।
విశ్వస్య జాగరితాభిమానినస్తైజసే తస్య చ స్వప్నాభిమానినః సుషుప్త్యభిమానిని ప్రాజ్ఞే క్రమేణాన్తర్భావం జానన్నిత్యర్థః ।
స ఎష నేతి నేత్యాత్మేత్యాదేర్భూమికాం కరోతి —
తం సర్వాత్మానమితి ।
తత్ర వాక్యమవతార్య పూర్వోక్తం వ్యాఖ్యానం స్మారయతి —
యమేష ఇతి ।
తురీయాదపి ప్రాప్తవ్యమన్యదభయమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అభయమితి ।
గన్తవ్యం వక్ష్యామీత్యుపక్రమ్యావస్థాత్రయాతీతం తురీయముపదిశన్నామ్రాన్పృష్టః కోవిదారానాచష్ట ఇతి న్యాయవిషయతాం నాతివర్తేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదేతదితి ।
విద్యాయా దక్షిణాన్తరాభావమభిప్రేత్యాఽఽహ —
స హోవాచేతి ।
కథం పునరన్యస్య స్థితస్య నష్టస్య వాఽన్యప్రాపణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపాధీతి ।
పశ్వాదికం దక్షిణాన్తరం సంభవతీత్యాశఙ్క్య తస్యోక్తవిద్యానురూపత్వం నాస్తీత్యాహ —
కిమన్యదితి ।
వస్తుతో దక్షిణాన్తరాభావముక్త్వా ప్రతీతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
అక్షరార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
యథేష్టమితి ॥౪॥
పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే జాగరాదిద్వారా తత్త్వం నిర్ధారితం సంప్రతి బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య తస్య పూర్వేణ సంబన్ధం ప్రతిజానీతే —
జనకమితి ।
తమేవ వక్తుం తృతీయే వృత్తం కీర్తయతి —
విజ్ఞానమయ ఇతి ।
యద్బ్రహ్మ సాక్షాదపరోక్షాత్సర్వాన్తర ఆత్మా స పర ఎవ విజ్ఞానమయ ఆత్మేత్యత్ర హేతుమాహ —
నాన్య ఇతి ।
విజ్ఞానమయః పర ఎవేత్యత్ర వాక్యాన్తరం పఠతి —
స ఎష ఇతి ।
వదన్వాగిత్యాదావుక్తమనువదతి —
వదనాదీతి ।
తార్తీయమర్థమనూద్య చాతుర్థికమర్థమనువదతి —
అస్తీతి ।
యది మధుకాణ్డే గార్గ్యకాశ్యసంవాదే ప్రాణాదీనాం కర్తృత్వాదినిరాకరణేన తేభ్యో వ్యతిరిక్తోఽస్తి విజ్ఞానాత్మేతి సోఽధిగతస్తర్హి కిమితి పఞ్చమే తత్సద్భావో వ్యుత్పాద్యతే తత్రాఽఽహ —
పునరితి ।
యద్యపి విజ్ఞానమయసద్భావశ్చతుర్థే స్థితస్తథాఽపి పునరౌషస్త్యే ప్రశ్నే యః ప్రాణేన ప్రాణితీత్యాదినా ప్రాణనాదిలిఙ్గముపన్యస్య తల్లిఙ్గగమ్యః సామాన్యేనాధిగతః స దృష్టేర్ద్రష్టేత్యాదినా కూటస్థదృష్టిస్వభావో విశేషతో నిశ్చితస్తథా చ పఞ్చమేఽపి తద్వ్యుత్పాదనముచితమిత్యర్థః ।
ఆత్మా కూటస్థదృష్టిస్వభావశ్చేత్కథం తస్య సంసారస్తత్రాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
అజ్ఞానం తత్కార్యం చాన్తఃకరణాది పరోపాధిశబ్దార్థః ।
సంసారస్యాఽఽత్మన్యౌపాధికత్వే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి।
దార్ష్టాన్తికస్యానేకరూపత్వాదనేకదృష్టాన్తోపాదానమిత్యభిప్రేత్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి।
యథోక్తదృష్టాన్తానుసారేణాఽఽత్మన్యపి పరోపాధిః సంసార ఇతి యావత్ ।
సోపాధికస్యాఽఽత్మనః సంసారిత్వముక్త్వా నిరుపాధికస్య నిత్యముక్తత్వమాహ —
నిరుపాధిక ఇతి ।
నిరుపాఖ్యత్వం వాచాం మనసాం చాగోచరత్వమ్ । కథం తర్హి తత్రాఽఽగమప్రామాణ్యం తత్రాఽఽహ —
నేతి నేతీతి వ్యపదేశ్య ఇతి ।
కహోలప్రశ్నోక్తమనుద్రవతి —
సాక్షాదితి।
అక్షరబ్రాహ్మణోక్తం స్మారయతి —
అక్షరమితి ।
అన్తర్యామిబ్రాహ్మణోక్తం స్మారయతి —
అన్తర్యామీతి।
శాకల్యబ్రాహ్మణోక్తమనుసన్దధాతి —
ఔపనిషద ఇతి ।
పాఞ్చమికమర్థమిత్థమనూద్యాతీతే బ్రాహ్మణద్వయే వృత్తమనుభాషతే —
తదేవేతి।
యత్సాక్షాదపరోక్షాత్సర్వాన్తరం బ్రహ్మ తదేవాధిగమనోపాయవిశేషోపదర్శనపురఃసరం పునరధిగతమితి సంబన్ధః ।
షడాచార్యబ్రాహ్మణార్థం సంక్షిప్య కూర్చబ్రాహ్మణార్థం సంక్షిపతి —
ఇన్ధ ఇత్యాదినా ।
ఇన్ధస్య విశేషణం ప్రవివిక్తాహార ఇతి । హృదయేఽన్తర్యో లిఙ్గాత్మా స తతో వైశ్వానరాదిన్ధాత్ప్రవివిక్తాహారతర ఇతి యోజనా ।
విశ్వతైజసావుక్తౌ ప్రాజ్ఞతురీయే ప్రదర్శయతి —
తతః పరేణేతి ।
తతస్తస్మాద్విశ్వాత్తైజసాచ్చ పరేణవ్యవస్థితో యో జగదాత్మా ప్రాణోపాధిరవ్యాకృతాఖ్యః ప్రాజ్ఞస్తతోఽపి తమప్యుపాధిభూతం జగదాత్మానం కేవలే ప్రతీచి విద్యయా ప్రవిలాప్య స ఎష నేతి నేతీతి యత్తురీయం బ్రహ్మ తదధిగతమితి సంబన్ధః ।
విద్యయోపాధివిలాపనే దృష్టాన్తమాహ —
రజ్జ్వాదావితి ।
అభయం వై జనకేత్యాదావుక్తమనువదతి —
ఎవమితి ।
కూర్చబ్రాహ్మణోక్తమర్థమనుభాషితం సంక్షిప్యాఽఽహ —
అత్ర చేతి ।
అన్యప్రసంగేనోపాసనానాం క్రమముక్తిఫలత్వప్రదర్శనప్రసంగేనేతి యావత్ ।
తేషాముపన్యాసమేవాభినయతి —
ఇన్ధ ఇత్యాదినా ।
వృత్తమనూద్యోత్తరబ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యమాహ —
ఇదానీమితి ।
ఆదిశబ్దః సుషుప్తితురీయసంగ్రహార్థః । తర్కస్య మహత్త్వం చతుర్విధదోషరాహిత్యేనాబాధితత్వమ్ । అధిగమస్తస్యైవ ప్రస్తుతస్య బ్రాహ్మణ ఇతి శేషః । కర్తవ్య ఇతీదమిదానీమారభ్యత ఇతి సంబన్ధః ।
కిమిదం బ్రహ్మణోఽధిగమస్య కర్తవ్యత్వం నామ తదాహ —
అభయమితి ।
అధిగన్తవ్యమర్థాన్తరమాహ —
సద్భావశ్చేతి ।
ప్రాగపి సద్భావస్తస్యాధిగతస్తత్కిమర్థం పునస్తాదర్థ్యేన ప్రయత్యతే తత్రాఽహ —
విప్రతిపత్తీతి ।
బాహ్యానాం విప్రతిపత్త్యా నాస్తిత్వశఙ్కాయాం తన్నిరాసద్వారాఽఽత్మనః సద్భావోఽధిగన్తవ్య ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽస్తిత్వేఽపి కేచిద్దేహాదౌ తదన్తర్భావమభ్యుపయన్తి తాన్ప్రత్యాహ —
వ్యతిరిక్తత్వమితి ।
దేహాదివ్యతిరిక్తోఽప్యాత్మా కర్తా భోక్తా చేత్యేకే భోక్తైవ కేవలమిత్యపరే తాన్ప్రత్యుక్తమ్ —
శుద్ధత్వమితి ।
తస్య జడత్వపక్షం ప్రత్యాచష్టే —
స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమితి।
తత్ర కూటస్థదృష్టిస్వభావత్వం హేతుమాహ —
అలుప్తేతి ।
ఎతేన విజ్ఞానస్య గుణత్వపక్షోఽపి ప్రత్యుక్తో వేదితవ్యః ।
యే త్వానన్దమాత్మగుణమాహుస్తాన్ప్రత్యాహ —
నిరతిశయేతి ।
ఆత్మనః సప్రపఞ్చత్వపక్షం ప్రత్యాదిశతి —
అద్వైతత్వం చేతి ।
బ్రాహ్మణతాత్పర్యమభిధాయాఽఽఖ్యాయికాతాత్పర్యమాహ —
ఆఖ్యాయికా త్వితి ।
విద్యాయాః సంప్రదానం శిష్యస్తస్య గ్రహణవిధిః శ్రద్ధాదిప్రకారస్తస్య ప్రకాశనార్థేయమాఖ్యాయికేతి యావత్ ।
ప్రయోజనాన్తరం తస్యా దర్శయతి —
విద్యేతి ।
కథం కర్మభ్యో విశేషతో విద్యాయాః స్తుతిరత్ర లక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
వరేతి ।
కామప్రశ్నాఖ్యస్య వరస్య యాజ్ఞవల్క్యేన రాజ్ఞే దత్తత్వాత్తేన చావసరే బ్రహ్మజ్ఞానస్యైవ పృష్టత్వాదనేన విధినా విద్యాస్తుతేః సూచనాత్సాఽప్యత్ర వివిక్షితేత్యర్థః ।
తాత్పర్యమేవముక్త్వా వ్యాఖ్యామక్షరాణామారభతే —
జనకమిత్యాదినా ।
సంవాదం న కరోమీతి వ్రతం చేత్కిమితి గచ్ఛతీత్యాశఙ్కతే —
గమనేతి ।
ఉత్తరమాహ —
యోగేతి ।
అథ హేత్యాద్యవతారయతి —
నేత్యాదినా ।
అత్రోత్తరత్వేనేతి శేషః । పూర్వత్రేతి కర్మకాణ్డోక్తిః ।
నన్వగ్నిహోత్రప్రకరణే కామప్రశ్నో వరో దత్తశ్చేత్కిమితి తత్రైవాఽఽత్మయాథాత్మ్యప్రశ్నప్రతివచనే నాసూచిషాతాం తత్రాఽఽహ —
తత్రైవేతి ।
కర్మనిరపేక్షాయా బ్రహ్మవిద్యాయా మోక్షహేతుత్వాదపి కర్మప్రకరణే తదనుక్తిరిత్యాహ —
విద్యాయాశ్చేతి ।
సర్వాపేక్షాధికరణన్యాయాన్న తస్యాః స్వాతన్త్ర్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వతన్త్రా హీతి ।
సా హి స్వోత్పత్తౌ స్వఫలే వా కర్మాణ్యపేక్షతే । నాఽఽద్యోఽభ్యుపగమాత్ । న ద్వితీయః । అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షేతి న్యాయావిరోధాదిత్యభిప్రేయాఽఽహ —
సహకారీతి।
ఇత్యస్మాచ్చ హేతోస్తత్రైవానుక్తిరితి సంబన్ధః ॥౧॥
యాజ్ఞవల్క్యవ్రతభాఙ్గే హేతుముక్త్వా జనకస్య ప్రశ్నముత్థాపయతి —
హే యాజ్ఞవల్క్యేతి ।
అక్షరార్థముక్త్వా ప్రశ్నవాక్యే వివక్షితమర్థమాహ —
కిమయమిత్యాదినా।
స్వశబ్దో యథోక్తపురుషవిషయః । జ్యోతిష్కార్యమిత్యాసనాదివ్యవహారోక్తిః ।
ఇత్యేతదితి కల్పద్వయం పరామృశ్యతే । ఫలం పక్షద్వయేఽపి పృచ్ఛతి —
కిఞ్చేతి।
సప్తమ్యర్థే తసిః ।
ఉత్తరమాహ —
శృణ్వితి ।
తత్రేతి పక్షద్వయోక్తిః । కారణం ఫలమితి యావత్ ।
ప్రథమపక్షమనూద్య స్వపక్షసిద్ధిఫలమాహ —
యదీత్యాదినా ।
షష్టీ పురుషమధికరోతి । యత్ర కారణభూతం జ్యోతిర్న దృశ్యతే తత్కార్యం త్వాసనాద్యుపలభ్యతే తత్రాపి విషయే స్వప్నాదావితి యావత్ ।
అనుమానమేవాభినయతి —
వ్యతిరిక్తేతి ।
విమతమతిరిక్తజ్యోతిరధీనం వ్యవహారత్వాత్సంమతవదిత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమనూద్య లోకాయతపక్షసిద్ధిఫలమాహ —
అథేత్యాదినా ।
అప్రత్యక్షేఽపీత్యవ్యతిరిక్తమితి చ్ఛేదః ।
కల్పాన్తరమాహ —
అథేతి ।
అనియమం వ్యాకరోతి —
వ్యతిరిక్తమితి ।
తస్మిన్పక్షే వ్యవహారహేతౌ జ్యోతిష్యనిశ్చయాత్తద్వికారో వ్యవహారోఽపి న స్థైర్యమాలమ్బేతేత్యాహ —
తత ఇతి ।
వ్యాఖ్యాతం ప్రశ్నముపసంహరతి —
ఇత్యేవమితి ।
ప్రశ్నమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
వ్యతిరిక్తజ్యోతిర్బుభుత్సయా ప్రశ్నో భవిష్యతీతి చేత్తత్రాఽఽహ —
స్వయమేవేతి ।
రాజ్ఞోఽనుమానకౌశలమఙ్గీకరోతి —
సత్యమితి ।
కిమితి తర్హి పృచ్ఛతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
వ్యాప్యవ్యాపకయోస్తత్సంబన్ధస్య చాతిసూక్ష్మత్వాదేకేన దుర్జ్ఞానత్వాత్తజ్జ్ఞానే యాజ్ఞవల్క్యోఽప్యపేక్షిత ఇత్యర్థః ।
కథం తేషామ్ అతిసూక్ష్మత్వం తత్రాఽఽహ —
బహూనామపీతి ।
లిఙ్గాదిష్వనేకేషామపి వివేకినాం దుర్బోధతాఽస్తి కిముత్యైకస్య తేషు దుర్బోధతా వాచ్యేత్యర్థః ।
తేషామత్యన్తసౌక్ష్మ్యే మానవీం స్మృతిం ప్రమాణయతి —
అత ఎవేతి ।
కుశలస్యాపి సూక్ష్మార్థనిర్ణయే పురుషాన్తరాపేక్షాయాః సత్త్వాదేవేతి యావత్ ।
పురుషవిశేషో వేదవిదధ్యాత్మవిదిత్యాదిః । తత్ర స్మృత్యర్థం సంక్షిపతి —
దశేతి ।
ఉక్తం హి –
’ధర్మేణావిగతో యైస్తు వేదః సపరిబృంహణః ।
తే శిష్టా బ్రాహ్మణా జ్ఞేయాః శ్రుతిప్రత్యక్షహేతవః ॥
దశావరా వా పరిషద్యం ధర్మ పరిచక్షతే ।
త్ర్యవరా వాఽపి వృత్తస్థాస్తం ధర్మ న విచారయేత్ ॥
త్రైవిద్యో హైతుకస్తర్కీ నైరుక్తో ధర్మపాఠకః ।
త్రయశ్చాఽఽశ్రమిణః పూర్వే పర్షదేషా దశావరా ॥
ఋగ్వేదవిద్యజుర్విచ్చ సామవేదవిదేవ చ ।
త్ర్యవరా పరిషజ్జ్ఞేయా ధర్మసంశయనిర్ణయే’ ఇతి ॥
ఎకో వేత్యధ్యాత్మవిదుచ్యతే ।
కుశలస్యాపి రాజ్ఞో యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి ప్రశ్నోపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సూక్ష్మార్థనిర్ణయే పురుషాన్తరాపేక్షాయా వృద్ధసంమతత్వాదితి యావత్ ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
రాజ్ఞో యాజ్ఞవల్క్యాపేక్షాముపపాద్య పక్షాన్తరమాహ —
అథ వేతి ।
తథా చాత్ర రాజ్ఞో మునేర్వా వివక్షితత్వాభావాత్కిమితి రాజా మునిమనుసరతీతి చోద్యం నిరవకాశమితి శేషః ।
ప్రశ్నోపపత్తౌ ప్రతివచనముపపన్నమేవేతి మన్వానస్తదుత్థాపయతి —
యాజ్ఞవల్క్యోఽపీతి ।
అతిరిక్తే జ్యోతిషి ప్రష్టూ రాజ్ఞోఽభిప్రాయస్తదభిప్రాయస్తదభిజ్ఞతయా తథావిధం జ్యోతీ రాజానం బోధయిష్యన్యథాఽతిరిక్తజ్యోతిరావేదేకం వక్ష్యమాణం లిఙ్గం గృహీతవ్యాప్తికం ప్రసిద్ధం భవతి తథా తద్వ్యాప్తిగ్రహణస్థలమాదిత్యజ్యోతిరిత్యాదినా మునిరపి ప్రతిపన్నవానిత్యర్థః ।
వ్యాప్తిం బుభుత్సమానః పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
యో వ్యవహారః సోఽతిరిక్తజ్యోతిరధీనో యథా సవిత్రధీనో జాగ్రద్వ్యవహార ఇతి వ్యాప్తిం వ్యాకరోతి —
ఆదిత్యేనేతి ।
ఎవకారం వ్యాచష్టే —
స్వావయవేతి।
ఆదిత్యాపేక్షామన్తరేణ చక్షుర్వశాదేవాయం వ్యవహారః సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
చక్షుష ఇతి ।
ఆసనాద్యన్యతమవ్యాపారవ్యపదేశో వ్యాప్తిసిద్ధేర్వృథా విశేషణబహుత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత్యన్తేతి ।
ఆసనాదీనామేకైకవ్యభిచారే దేహస్యాన్యథాభావేఽపి నానుగ్రాహకం జ్యోతిరన్యథా భవతి । అతస్తదనుగ్రాహ్యాదత్యన్తవిలక్షణమితి వివక్షిత్వా వ్యాపారచతుష్టయముపదిష్టమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కిమర్థమాదిత్యాద్యనేకపర్యాయోపాదానమేకేనైవ వ్యాప్తిగ్రహసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బాహ్యేతి ।
దేహేన్ద్రియమనోవ్యాపారరూపం కర్మ లిఙ్గం తస్య వ్యతిరిక్తజ్యోతిరవ్యభిచారసాధనార్థమనేకపర్యాయోపన్యాసో బహవో హి దృష్టాన్తా వ్యాప్తిం ద్రఢయన్తీత్యర్థః ॥౨॥౩॥౪॥
ఇన్ద్రియం వ్యావర్తయతి —
వాగితీతి ।
శబ్దస్య జ్యోతిష్ట్వం స్పష్టయితుం పాతనికాం కరోతి —
శబ్దేనేతి ।
తద్దీపనకార్యమాహ —
శ్రోత్రేతి ।
మనసి విషయాకారపరిణామే సతి కిం స్యాత్తదాహ —
తేనేతి ।
తత్ర ప్రమాణమాహ —
మనసా హీతి ।
ఎవం పాతనికాం కృత్వా వాచో జ్యోతిష్ట్వసాధనార్థం పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
కా పునరత్రానుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
వాచ ఇతి ।
తత్రాన్తరవాక్యముత్తరత్వేనోత్థాప్య వ్యాకరోతి —
అత ఆహేత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధమేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం స్ఫుటయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఉపైవేత్యాది వ్యాచష్టే —
తేన శబ్దేనేతి ।
జ్యోతిష్కార్యత్వం తజ్జన్యవ్యవహారరూపకార్యవత్త్వమితి యావత్ । తత్ర వాగ్జ్యోతిష ఇత్యత్ర చతుర్థపర్యాయః సప్తమ్యర్థః ।
కిమితి గన్ధాదయః శబ్దేనోపలక్ష్యన్తే తత్రాఽఽహ —
గన్ధాదిభిరితి ।
ప్రశ్నాన్తరముత్థాపయతి —
ఎవమేవేతి ।
తథాఽపి స్వప్నాదౌ తస్య ప్రవృత్తిదర్శనాత్తత్కారణీభూతం జ్యోతిర్వక్తవ్యమితి శేషః ॥౫॥
కథం పునరత్ర పృచ్ఛ్యతే జ్యోతిరన్తరమిత్యాశఙ్క్య ప్రష్టురభిప్రాయమాహ —
ఎతదుక్తం భవతీతి ।
యో వ్యవహారః సోఽతిరిక్తజ్యోతిర్నిమిత్తో యథాఽఽదిత్యాదినిమిత్తో జాగ్రద్వ్యవహార ఇతి వ్యాప్తిముక్తాం నిగమయతి —
ఎవం తావదితి ।
వ్యాప్తిజ్ఞానకార్యమనుమానమాహ —
తస్మాదితి ।
తాదృగవస్థాయాం సర్వజ్యోతిఃప్రత్యస్తమయదశాయామితి యావత్ । విమతో వ్యవహారోఽతిరిక్తజ్యోతిరధీనో వ్యవహారత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యధస్తాదేవానుమానమావేదితమితి భావః ।
హేతోరాశ్రయాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి —
దృశ్యతే చేతి।
ఆదిశబ్దేన దేశాన్తరాదౌ కర్మకరణం గృహ్యతే ।
ఆశ్రయైకదేశాసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
సుషుప్తాచ్చేతి।
ధ్యానదశాయామిష్టదేవతాదర్శనం చకారార్థః ।
అనుమానఫలం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
యథోక్తానుమానాజ్జ్యోతిః సిద్ధం చేత్కిం ప్రశ్నేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిం పునరితి ।
సర్వజ్యోతిరుపశమే దృశ్యమానస్య వ్యవహారస్య కారణతయాఽనుమానతో జ్యోతిర్మాత్రసిద్ధావపి తద్విశేషబుభుత్సాయాం ప్రశ్నోపపత్తిరిత్యర్థః ।
ప్రతివచనమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
అవభాసకత్వే దృష్టాన్తమాహ —
ఆదిత్యాదితి ।
తత్ర వ్యతిరిక్తత్వం సాధయతి —
కార్యేతి ।
అనుగ్రాహకత్వాదాదిత్యాదివదితి శేషః ।
తచ్చాన్తఃస్థం పారిశేష్యాదిత్యుక్తముపపాదయతి —
యచ్చేతి ।
ఉపరతేష్వాత్మజ్యోతిరితి శేషః ।
తదేవ తర్హి మా భూదితి చేన్నేత్యాహ —
కార్యం త్వితి।
స్వప్నాదౌ దృశ్యమానం వ్యవహారం హేతూకృత్య ఫలితమాహ —
యస్మాదిత్యాదినా ।
విమతమన్తఃస్థమతీన్ద్రియత్వాదాదిత్యవదితి వ్యతిరేకీత్యర్థః ।
వ్యతిరేకాన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
సంప్రతి లోకాయతశ్చోదయతి —
నేత్యాదినా ।
తత్ర నఞర్థం వ్యాచష్టే —
యదితి ।
ఉక్తం హేతుం ప్రశ్నపూర్వకం విభజతే —
కస్మాదిత్యాదినా।
యద్యపి దేహాదేరుపకార్యాదుపకారకమాదిత్యాదిసజాతీయం దృష్టం తథాఽపి నాఽఽత్మజ్యోతిరుపకార్యసజాతీయమనుమేయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథాదృష్టం చేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
యది నామేతి ।
విమతమన్తఃస్థమతిరిక్తం చాతీన్ద్రియత్వాదాదిత్యవదితి పరోక్తం వ్యతిరేక్యనుమానమనూద్య దూషయతి —
యత్పునరిత్యాదినా।
అనైకాన్తికత్వం వ్యనక్తి —
యత ఇతి ।
అన్తఃస్థాన్యవ్యతిరిక్తాని చ సంఘాతాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
వ్యభిచారఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
విలక్షణమన్తఃస్థం చేతి మన్తవ్యమ్ ।
కిఞ్చ చైతన్యం శరీరధర్మస్తద్భావభావిత్వాద్రూపాదివదిత్యాహ —
కార్యకరణేతి ।
విమతం సంఘాతాద్భిన్నం తద్భాసకత్వాదాదిత్యవదిత్యవదిత్యనుమానాన్న సంఘాతధర్మత్వం చైతన్యస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సామాన్యతో దృష్టస్యేతి।
లోకాయతస్థం హి దేహావభాసకమపి చక్షుస్తతో న భిద్యతే తథా చ వ్యభిచారాన్న త్వదనుమానప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
మనుష్యోఽహం జానామీతి ప్రత్యక్షవిరోధాచ్చ త్వదనుమానమమానమిత్యాహ —
సామాన్యతో దృష్టేతి ।
నను తేన ప్రత్యక్షముత్సార్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
ఇతశ్చ దేహస్యైవ చైతన్యమిత్యాహ —
అయమేవేతి ।
జ్యోతిషో దేహవ్యతిరేకమఙ్గీకృత్యాపి దూషయతి —
యది నామేతి ।
విమతం జ్యోతిరనాత్మా దేహోపకారకత్వాదాదిత్యవదిత్యర్థః ।
ఆత్మత్వం తర్హి కస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
య ఎవ త్వితి ।
అనుమానాదాత్మనో దేహవ్యతిరిక్తత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రత్యక్షేతి ।
నాన్య ఆత్మేతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దేహస్యాఽఽత్మత్వే కాదాచిత్కం ద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వాద్యయుక్తమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
స్వభావవాదీ పరిహరతి —
నైష దోష ఇతి।
కాదాచిత్కే దర్శనాదర్శనే సంభవతో దేహస్వాభావ్యాదిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
విమతం కారణాన్తరపూర్వకం కాదాచిత్కత్వాద్ఘటవదిత్యనుమానం దృష్టాన్తే భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాగ్నిరుష్ణ ఇతివదుష్ణముదకమిత్యపి ద్రవ్యత్వాదినాఽనుమీయేతేత్యతిప్రసంగమాహ —
అనుమేయత్వే చేతి ।
నను యద్భవతి తత్సనిమిత్తమేవ న స్వభావాద్భవేత్కిఞ్చిదస్మాకం ప్రసిద్ధం తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
అగ్నేరౌష్ణ్యముదకస్య శైత్యమిత్యాద్యపి న నిర్నిమిత్తం కిన్తు ప్రాణ్యదృష్టాపేక్షమితి శఙ్కతే —
ప్రాణీతి ।
ఆదిశబ్దేనేశ్వరాది గృహ్యతే ।
గూఢాభిసన్ధిః స్వభావవాద్యాహ —
ధర్మేతి ।
ప్రసంగస్యేష్టత్వం శఙ్కిత్వా స్వాభిప్రాయమాహ —
అస్త్విత్యాదినా ।
సిద్ధాన్తీ స్వప్నాదిసిద్ధ్యనుపపత్త్యా దేహాతిరిక్తమాత్మానమభ్యుపగమయన్నుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
తత్ర నఞర్థం విభజతే —
యదుక్తమితి ।
స్వప్నే దృష్టస్యైవ దర్శనాదితి హేతుభాగం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి —
యది హీతి ।
జాగ్రద్దేహస్య ద్రష్టుః స్వప్నే నష్టత్వాదతీన్ద్రియస్య చ సంస్కారస్య చానిష్టత్వాదన్యదృష్టే చాన్యస్య స్వప్నాయోగాన్న స్వప్నే దృష్టస్యైవ దర్శనం దేహాత్మవాదే సంభవతీత్యర్థః ।
మా భూద్దృష్టస్యైవ స్వప్నే దృష్టిరన్ధస్యాపి స్వప్నదృష్టేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్ధ ఇతి।
అపిశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
పూర్వదృష్టస్యైవ స్వప్నే దృష్టత్వేఽపి కుతో దేహవ్యతిరిక్తో ద్రష్టా సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తతశ్చేతి ।
అథోభయత్ర దేహస్యైవ ద్రష్టృత్వే కా హానిరితి చేదత ఆహ —
దేహశ్చేదితి।
తత్ర సహకారిచక్షురభావాచ్చక్షురన్తరస్య చోత్పత్తౌ దేహాన్తరస్యాపి సముత్పత్తిసంభవాదన్యదృష్టేఽన్యస్య న స్వప్నః స్యాదిత్యర్థః ।
మా భూత్పూర్వదృష్టే స్వప్నో హేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి।
కథం తే జాత్యన్ధానామీదృగ్దర్శనమితి చేజ్జన్మాన్తరానుభవవశాదితి బ్రూమః ।
అన్ధస్య దేహస్యాద్రష్టృత్వేఽపి చక్షుష్మతస్తస్య స్యాదేవ ద్రష్టృత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
స్వప్నే దృష్టస్యైవ దర్శనాదితి హేతుం వ్యాఖ్యాయ స్మృతౌ దృష్టస్యైవ దర్శనాదితి హేతుం వ్యాచష్టే —
తథేతి ।
ద్రష్టృస్మర్త్రోరేకత్వేఽపి కుతో దేహాతిరిక్తో ద్రష్ట్రేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదా చేతి ।
దేహాతిరిక్తస్య స్మర్తృత్వేఽపి కుతో ద్రష్టృత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ద్రష్టృస్మర్త్రోరేకత్వస్యోక్తత్వాద్దేహాతిరిక్తః స్మర్తా చేద్ద్రష్టాఽపి తథా సిధ్యతీతి భావః ।
దేహస్యాద్రష్టృత్వే హేత్వన్తరమాహ —
మృతే చేతి ।
న తస్య ద్రష్టృతేతి శేషః ।
తదేవోపపాదయతి —
దేహస్యైవేతి ।
దేహవ్యతిరిక్తమాత్మానముపపాదితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
చైతన్యం యత్తదోరర్థః ।
మా భూద్దేహస్యాఽఽత్మత్వమిన్ద్రియాణాం తు స్యాదితి శఙ్కతే —
చక్షురాదీనీతి ।
అన్యదృష్టస్యేతరేణాప్రత్యభిజ్ఞానాదితి న్యాయేన పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
ఆత్మప్రతిపత్తిహేతూనాం మనసి సంభవాదితి న్యాయేన శఙ్కతే —
మన ఇతి ।
జ్ఞాతుర్జ్ఞానసాధనోపపత్తేః సంజ్ఞాభేదమాత్రమితి న్యాయేన పరిహరతి —
న మనసోఽపీతి ।
దేహాదేరనాత్మత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మజ్యోతిః సంఘాతాదితి శేషః ।
పరోక్తమనువదతి —
యదుక్తమితి ।
అనుగ్రాహ్యాసజాతీయమనుగ్రాహకమిత్యత్ర హేతుమాహ —
ఆదిత్యాదిభిరితి।
ఉపకార్యోపకారకత్వసాజాత్యనియమం దూషయతి —
తదసదితి ।
అనియమదర్శనమాకాఙ్క్షాపూర్వకముదాహరతి —
కథం పార్థివైరితి ।
ఉలపం బాలతృణమ్ ।
పార్థివస్యాగ్నిం ప్రత్యుపకారకత్వనియమం వారయతి —
న చేతి ।
తావతా పార్థివేనాగ్నేరుపక్రియమాణత్వదర్శనేనేతి యావత్ ।
తత్సమానజాతీయైరితి తచ్ఛబ్దః పార్థివత్వవిషయః । తత్ర హేతుమాహ —
యేనేతి ।
దర్శనఫలం నిగమయతి —
తస్మాదితి।
ఉపకార్యోపకారకభావే సాజాత్యానియమవదపకార్యాపకారకభావేఽపి వైజాత్యనియమో నాస్తీత్యర్థః ।
తత్రోపకార్యోపకారకత్వే సాజాత్యనియమాభావముదాహరణాన్తరేణ దర్శయతి —
కదాచిదితి ।
అమ్భసాఽగ్నినా వాఽగ్నేరుపశాన్త్యుపలమ్భాదపకార్యాకారకత్వే వైజాత్యనియమోఽపి నాస్తీతి మత్వోపసంహరతి —
తస్మాదితి।
ఉక్తానియమదర్శనం తచ్ఛబ్దార్థః । అహేతురాత్మజ్యోతిషః సంఘాతేన సమానజాతీయతామితి శేషః ।
అనుగ్రాహకమనుగ్రాహ్యసజాతీయమనుగ్రాహకత్వాదాదిత్యవదిత్యపాస్తమ్ । సంప్రత్యతీన్ద్రియత్వహేతోరనైకాన్త్యం పరోక్తమనుభాష్య దూషయతి —
యత్పునరిత్యాదినా ।
విమతం జ్యోతిః సంఘాతధర్మస్తద్భావభావిత్వాద్రూపాదివదిత్యుక్తమనూద్య నిరాకరోతి —
కార్యేతి ।
అనుమానవిరోధమేవ సాధయతి —
ఆదిత్యాదితి ।
కాలాత్యయాపదేశముక్త్వా హేత్వసిద్ధిం దోషాన్తరమాహ —
తద్భావేతి ।
అదర్శనాదితి చ్ఛేదః ।
యత్పునర్విశేషేఽనుగమాభావః సామాన్యే సిద్ధసాధ్యతేత్యనుమానదూషణమభిప్రేత్య సామాన్యతో దృష్టస్య చేత్యాద్యుక్తం తద్దూషయతి —
సామాన్యతో దృష్టస్యేతి ।
విశేషతోఽదృష్టస్యేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
కిమిత్యనుమానాప్రామాణ్యే సర్వవ్యవహారహానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పానేతి ।
తత్సామాన్యాత్పానత్వభోజనత్వాదిసాదృశ్యాదితి యావత్ ।
పానభోజనాద్యుపాదానం దృశ్యమానమిత్యుక్తం విశదయతి —
దృశ్యన్తే హీతి ।
తాదర్థ్యేన క్షుత్పిపాసాదినివృత్యుపాయభోజనపానాద్యర్థత్వేనేతి యావత్ ।
దేహస్యైవ ద్రష్టృత్వమిత్యుక్తమనూద్య పూర్వోక్తం పరిహారం స్మారయతి —
యదుక్తమిత్యాదినా ।
జ్యోతిరన్తరమాదిత్యాదివదనాత్మేత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
అనేనేతి ।
సంఘాతాదేర్ద్రష్టృత్వనిరాకరణేనేతి యావత్ ।
దేహస్య కాదాచిత్కం దర్శనాదిమత్త్వం స్వాభావికమిత్యత్ర పరోక్తం దృష్టాన్తమనుభాష్య నిరాచష్టే —
యత్పునరిత్యాదినా ।
సిద్ధాన్తినాఽపి స్వభావవాదస్య క్వచిదేష్టవ్యత్వముపదిష్టమనూద్య దూషయతి —
యత్పునరితి ।
ధర్మాదేర్యది హేత్వన్తరాధీనం ఫలదాతృత్వం తదా హేత్వన్తరస్యాపి హేత్వన్తరాధీనం ఫలదాతృత్వమిత్యనవస్థేత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
ఎతేనేతి।
సిద్ధాన్తవిరోధప్రసంజనేనేతి యావత్ ।
లోకాయతమతాసంభవే స్వపక్షముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥౬॥
నన్వాత్మజ్యోతిః సంఘాతాద్వ్యతిరిక్తమన్తఃస్థం చేతి సాధితం తథా చ కథం కతమ ఆత్మేతి పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
అనుగ్రాహ్యేణ దేహాదినా సమానజాతీయస్యాఽఽదిత్యాదేరనుగ్రాహకత్వదర్శనాన్నిమిత్తాదనుగ్రాహకత్వావిశేషాదాత్మజ్యోతిరపి సమానజాతీయం దేహాదినేతి భ్రాన్తిర్భవతి తయేతి యావత్ । అవివేకినో నిష్కృష్టదృష్ట్యభావాదిత్యర్థః ।
వ్యతిరేకసాధకస్య న్యాయస్య దర్శితత్వాత్కుతో భ్రాన్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న్యాయేతి ।
భాన్తినిమిత్తావివేకకృతం ప్రశ్నముక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ ప్రశ్నముత్థాపయతి —
అథవేతి ।
ప్రశ్నాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
కతమోఽసావితి ।
నను జ్యోతిర్నిమిత్తో వ్యవహారో మయోక్తో న త్వాత్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యేనేతి ।
ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషేత్యుక్తత్వాదాసనాదినిమిత్తం జ్యోతిరాత్మేత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రశ్నం వ్యాకరోతి —
అథవేతి ।
సప్తమ్యర్థం కథయతి —
సర్వ ఇతి ।
యోఽయం త్వయాఽభిప్రేతో విజ్ఞానమయః స ప్రాణేషు మధ్యే కతమః స్యాత్తేఽపి హి విజ్ఞానమయా ఇవ భాన్తీతి యోజనా ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన బుద్ధావారోపయతి —
యథేతి ।
వ్యాఖ్యానయోరవాన్తరవిభాగమాహ —
పూర్వస్మిన్నిత్యాదినా ।
హృదీత్యాది ప్రతివచనమితి శేషః ।
పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
సర్వస్య ప్రశ్నత్వే వాక్యం యోజయతి —
విజ్ఞానేతి ।
స సమానః సన్నిత్యాదినా ప్రతివచనమితి శేషః ।
ద్వితీయతృతీయపక్షయోరరుచిం సూచయన్నాద్యం పక్షమఙ్గీకరోతి —
యోఽయమితి ।
యస్త్వయా పృష్టః సోఽయమిత్యాత్మనశ్చిద్రూపత్వేన ప్రత్యక్షత్వాదయమితి నిర్దేశ ఇతి పదద్వయస్యార్థః ।
దేహవ్యవచ్ఛేదార్థం విశినష్టి —
విజ్ఞానమయ ఇతి ।
విజ్ఞానశబ్దార్థమాచక్షాణస్తత్ప్రాయత్వం ప్రకటయతి —
బుద్ధీతి ।
బుద్ధిరేవ విజ్ఞానం విజ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్తేస్తేనోపాధినా సంపర్క ఎవావివేకస్తస్మాదితి యావత్ ।
తత్సంపర్కే ప్రమాణమాహ —
బుద్ధివిజ్ఞానేతి।
తస్మాద్విజ్ఞానమయ ఇతి శేషః ।
నను చక్షుర్మయః శ్రోత్రమయ ఇత్యాది హిత్వా విజ్ఞానమయ ఇత్యేవం కస్మాదుపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
బుద్ధిర్హీతి ।
తస్యాః సాధారణకరణత్వే ప్రమాణామాహ —
మనసా హీతి ।
మనసః సర్వార్థత్వం సమర్థయతే —
బుద్ధీతి ।
కిమర్థాని తర్హి చక్షురాదీని కరణానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్వారమాత్రాణీతి।
బుద్ధేః సతి ప్రాధాన్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
విజ్ఞానం పరం బ్రహ్మ తత్ప్రకృతికో జీవో విజ్ఞానమయ ఇతి భర్తృప్రపఞ్చైరుక్తమనువదతి —
యేషామితి ।
విజ్ఞానమయాదిగ్రన్థే మయటో న వికారార్థతేతి తైరేవోచ్యతే తత్ర మనఃసమభివ్యాహారాద్విజ్ఞానం బుద్ధిర్న చాఽఽత్మా తద్వికారస్తస్మాదస్మిన్ప్రయోగే మయటో వికారార్థత్వం వదతాం స్వోక్తివిరోధః స్యాదితి దూషయతి —
తేషామితి ।
కథం విజ్ఞానమయపదార్థనిర్ణయార్థం ప్రయోగాన్తరమనుశ్రీయతే తత్రాఽఽహ —
సన్దిగ్ధశ్చేతి ।
యథా పురోడాశం చతుర్ధా కృత్వా బర్హిషదం కరోతీతి పురోడాశమాత్రచతుర్ధాకరణవాక్యమేకార్థసంబన్ధినా శాకాన్తరీయేణాఽఽగ్నేయం చతుర్ధా కరోతీత్యనేన విశేషవిషయతయా నిశ్చితార్థేనాఽఽగ్నేయ ఎవ పురోడాశే వ్యవస్థాప్యతే యథా చాక్తాః శర్కరా ఉపదధాతీత్యత్ర కేనాక్తతేత్యపేక్షాయాం తేజో వై ఘృతమితి వాక్యశేషాన్నిర్ణయస్తథేహాపీత్యర్థః ।
ఆత్మవికారత్వే మోక్షానుపపత్త్యా హ్యబాధితన్యాయాద్వా విజ్ఞానమయపదార్థనిశ్చయ ఇత్యాహ —
నిశ్చితేతి ।
యదుక్తం నిర్ణయో వాక్యశేషాదితి తదేవ వ్యనక్తి —
సధీరితి చేతి ।
ఆధారాద్యర్థా సప్తమీ దృష్టా సా కథం వ్యతిరేకప్రదర్శనార్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి।
భవత్వత్రాపి సామీప్యలక్షణా సప్తమీ తథాఽపి కథం వ్యతిరేకప్రదర్శనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణేషు ఇతి ।
ఫలితం సప్తమ్యర్థమభినయతి —
ప్రాణేష్వితి ।
తేషు సమీపస్థోఽపి కథం తేభ్యో వ్యతిరిచ్యతే తత్రాఽఽహ —
యో హీతి ।
విశేషణాన్తరమాదాయ వ్యావర్త్యాం శఙ్కాముక్త్వా పునరవతార్య వ్యాకరోతి —
హృదీత్యాదినా।
విశేషణాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ —
అన్తరితీతి ।
జ్యోతిఃశబ్దార్థమాహ —
జ్యోతిరితి।
తస్య జ్యోతిష్ట్వం స్పష్టయతి —
తేనేతి ।
ఆత్మజ్యోతిషా వ్యాప్తస్య కార్యకరణసంఘాతస్య వ్యవహారక్షమత్వే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
చేతనావానివేత్యుక్తం దృష్టాన్తేనోపపాదయతి —
యథా వేతి ।
హృదయం బుద్ధిస్తతోఽపి సూక్ష్మత్వాదాత్మజ్యోతిస్తదన్తఃస్థమపి హృదయాదికం సంఘాతం చ సర్వమేకీకృత్య స్వచ్ఛాయం కరోతీతి కృత్వా యథోక్తమణిసాదృశ్యముచితమితి దార్ష్టాన్తికే యోజనా ।
కథమిదమాత్మజ్యోతిః సర్వమాత్మచ్ఛాయం కరోతి తత్రాఽఽహ —
పారమ్పర్యేణేతి।
విషయాదిషు ప్రత్యగాత్మాన్తేషూత్తరోత్తరం సూక్ష్మతాతారతమ్యాత్తేష్వేవాఽఽత్మాదివిషయాన్తేషు స్థూలతాతారతమ్యాచ్చ ప్రతీచః సర్వస్మాదన్తరతమత్వాత్తత్ర తత్ర స్వాకారహేతుత్వమస్తీత్యర్థః ।
బుద్ధేరాత్మచ్ఛాయత్వం సమర్థయతే —
బుద్ధిస్తావదితి ।
లౌకికపరీక్షకాణాం బుద్ధావాత్మాభిమానభ్రాన్తిముక్తేఽర్థే ప్రమాణయతి —
తేన హీతి ।
బుద్ధేః పశ్చాన్మనస్యపి చిచ్ఛాయతేత్యత్ర హేతుమాహ —
బుద్ధీతి ।
ఆత్మనః సర్వావభాసకత్వముక్తముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
ఆత్మనః సర్వావభాసకత్వే కిమితి కస్యచిత్క్వచిదేవాఽఽత్మధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేన హీతి ।
బుద్ధ్యాదేరుక్తక్రమేణాఽఽత్మచ్ఛాయత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
ఆత్మజ్యోతిషః సర్వావభాసకత్వే లోకప్రసిద్ధిరేవ న ప్రమాణం కిన్తు భగవద్వాక్యమపీత్యాహ —
తథా చేతి ।
నాశినామయమనాశీ చేతనాశ్చేతయితారో బ్రహ్మాదయస్తేషామయమేవ చేతనో యథోదకాదీనామనగ్నీనామగ్నినిమిత్తం దాహకత్వం తథాఽఽత్మచైతన్యనిమిత్తమేవ చేతయితృత్వమన్యేషామిత్యాహ —
నిత్య ఇతి ।
అనుగమనవదనుభానం స్వగతయా భాసా స్యాదితి శఙ్కాం ప్రత్యాహ —
తస్యేతి ।
యేనేతి ।
తత్ర నావేదవిన్మనుతే తం బృహన్తమిత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
జ్యోతిఃశబ్దవ్యాఖ్యానముపసంహరతి —
తేనేతి ।
హృద్యన్తఃస్థితోఽయమాత్మా సర్వావభాసకత్వేన జ్యోతిర్భవతీతి యోజనా ।
పదాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
పురుష ఇతి।
ఆదిత్యాదిజ్యోతిషః సకాశాదాత్మజ్యోతిషి విశేషమాహ —
నిరతిశయం చేతి ।
ప్రతివచనవాక్యార్థముపసంహరతి —
స ఎష ఇతి ।
స సమానః సన్నిత్యాద్యవతారయితుం వృత్తం కీర్తయతి —
బాహ్యానామితి।
తర్హి బాహ్యజ్యోతిఃసద్భావావస్థాయామకిఞ్చికరమాత్మజ్యోతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదాఽపీతి।
వ్యతిరేకముఖేనోక్తమర్థమన్వయముఖేన కథయతి —
ఆత్మజ్యోతిరితి ।
ఆత్మజ్యోతిషః సర్వానుగ్రాహకత్వే ప్రమాణమాహ —
యదేతదితి ।
సర్వమన్తఃకరణాది ప్రజ్ఞానేత్రమిత్యైతరేయకే శ్రవణాద్యుక్తమాత్మజ్యోతిషః సర్వానుగ్రాహకత్వమిత్యర్థః ।
కిఞ్చాచేతనానాం కార్యకరణానాం చేతనత్వప్రసిద్ధ్యనుపపత్త్యా సదా చిదాత్మవ్యాప్తిరేష్టవ్యేత్యాహ —
సాభిమానో హీతి ।
కథమసంగస్య ప్రతీచః సర్వత్ర బుద్ధ్యాదావహంమాన ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అభిమానేతి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరవాక్యమవతారయతి —
యద్యపీతి ।
యథోక్తమపి ప్రత్యగ్జ్యోతిర్జాగరితే దర్శయితుమశక్యమితి శ్రుతిః స్వప్నం ప్రస్తౌతీత్యర్థః ।
అశక్యత్వే హేతుద్వయమాహ —
సర్వేతి ।
స్వప్నే నిష్కృష్టం జ్యోతిరితి శేషః । సదృశః సన్ననుసంచరతీతి సంవన్ధః ।
సాదృశ్యస్య ప్రతియోగిసాపేక్షత్వమపేక్ష్య పృచ్ఛతి —
కేనేతి ।
ఉత్తరమ్ —
ప్రకృతత్వాదితి ।
ప్రాణానామపి తుల్యం తదితి చేత్తత్రాఽఽహ —
సంనిహితత్వాచ్చేతి।
హేతుద్వయం సాధయతి —
హృదీత్యాదినా ।
ప్రకృతత్వాదిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
సామాన్యం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కిం పునరిత్యాదినా ।
వివేకతోఽనుపలబ్ధిం వ్యక్తీకృతం బుద్ధిజ్యోతిషోః స్వరూపమాహ —
అవభాస్యేతి ।
అవభాసకత్వే దృష్టాన్తమాహ —
ఆలోకవదితి ।
తథాపి కథం వివేకతోఽనుపలబ్ధిస్తత్రాఽఽహ —
అవభాస్యేతి ।
ప్రసిద్ధిమేవ ప్రకటయతి —
విశుద్ధత్వాద్ధీతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన బుద్ధావారోపయతి —
యథేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తగతనమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
తథేతి ।
పునరుక్తిం పరిహరతి —
ఇత్యుక్తమితి ।
సర్వావభాసకత్వే కథం బుద్ధ్యైవ సామ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేనేతి।
సర్వావభాసకత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
కిమర్థం తర్హి బుద్ధ్యా సామాన్యముక్తమిత్యాశఙ్క్య ద్వారత్వేనేత్యాహ —
బుద్ధీతి ।
ఆత్మనః సర్వేణ సమానత్వ వాక్యశేషమనుకూలయతి —
సర్వమయ ఇతి చేతి ।
వాక్యశేషసిద్ధేఽర్థే లోకభ్రాన్తర్గమకత్వమాహ —
తేనేతి ।
సర్వమయత్వేనేతి యావత్ ।
ఆత్మానాత్మనోర్వివేకదర్శనస్యాశక్యత్వే పరస్పరాధ్యాసస్తద్ధర్మాధ్యాసశ్చ స్యాత్తతశ్చ లోకానాం మోహో భవేదిత్యాహ —
ఇతి సర్వేతి ।
ధర్మివిషయం మోహమభినయతి —
అయమితి ।
ధర్మవిషయం మోహం దర్శయతి —
ఎవన్ధర్మేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
కర్తేత్యాదినా।
వికల్పైః సర్వో లోకో మోముహ్యత ఇతి సంబన్ధః ।
స సమానః సన్నిత్యస్యార్థముక్త్వాఽవశిష్టం భాగం వ్యాకరోతి —
అత ఇత్యాదినా ।
ఆత్మనః స్వాభావికముభయలోకసంచరణమిత్యాశఙ్క్యానన్తరవాక్యమాదత్తే —
తత్రేతి ।
ఆత్మా సప్తమ్యర్థః । యతఃశబ్దో వక్ష్యమాణాతఃశబ్దేన సంబధ్యతే ।
అక్షరోత్థమర్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
ధ్యానేతి ।
ధ్యానవతీం బుద్ధిం వ్యాప్తశ్చిదాత్మా ధ్యాయతీవేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
ఆలోకవదితి ।
యథా ఖాల్వాలోకో నీలం పీతం వా విషయం వ్యశ్నువానస్తదాకారో దృశ్యతే తథాఽయమపి ధ్యానవతీం బుద్ధిం భాసయన్ధ్యానవానివ భవతీత్యర్థః ।
యథోక్తబుద్ధ్యవభాసకత్వముక్తం హేతుమనూద్య ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఇవ శబ్దార్థం కథయతి —
న త్వితి ।
బుద్ధిధర్మాణామాత్మన్యౌపాధికత్వేన మిథ్యాత్వముక్త్వా ప్రాణధర్మాణామపి తత్ర తథాత్వం కథయతి —
తథేతి ।
ఆత్మని చలనస్యౌపాధికత్వం సాధయతి —
తేష్వితి ।
ఇవశబ్దసామర్థ్యసిద్ధమర్థమాహ —
న త్వితి ।
స హీత్యాద్యనన్తరవాక్యమాకాఙ్క్షాద్వారోత్థాపయతి —
కథమిత్యాదినా ।
తచ్ఛబ్దో బుద్ధివిషయః । సంచరణాదీత్యాదిశబ్దో ధ్యనాదివ్యాపారసంగ్రహార్థః । స్వప్నో భూత్వా లోకమతిక్రామతీతి సంబన్ధః ।
కథమాత్మా స్వప్నో భవతి తత్రాఽఽహ —
స యయేతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
అత ఆహేతి ।
ఉక్తం హేతుమనూద్య ఫలితమాహ —
యస్మాదిత్యాదినా ।
కార్యకరణాతీతత్వాత్ప్రత్యగాత్మనో న స్వతః సంచారిత్వమిత్యాహ —
మృత్యోరితి ।
రూపాణ్యతిక్రామతీతి పూర్వేణ సంబన్ధః । క్రియాస్తత్ఫలాని చాఽఽశ్రయో యేషాం యాని వా క్రియాణాం తత్ఫలానాం చాఽఽశ్రయస్తానీతి యావత్ ।
బుద్ధ్యవభాసకం జ్యోతిరాత్మేత్యుక్తం శ్రుత్వా శాక్యః శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ప్రమాణాదతిరిక్తత్మోపలబ్ధిరిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షమనుమానం చేతి ప్రమాణద్వైవిధ్యనియమమభిప్రేత్య తాభ్యామతిరిక్తాత్మానుపలమ్భాన్నాసావస్తీత్యాహ —
ధీవ్యతిరేకేణేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
ఘటాదిరాలోకశ్చేత్యుభయోర్మిథః సంసృష్టయోర్వివేకేనానుపలమ్భవదవభాస్యావభాసకయోర్బుద్ధ్యాత్మనోర్భేదేఽపి పృథగనుపలమ్భాదైక్యమవభాసతే వస్తుతస్తు తయోరన్యత్వమేవేతి శఙ్కామనువదతి —
యస్త్వితి ।
వైషమ్యప్రదర్శనేనోత్తరమాహ —
తత్రేతి ।
దృష్టాన్తః సప్తమ్యర్థః । ఘటాదేరన్యత్వేనేతి సంబన్ధః ।
జ్యోతిరన్తరం నాస్తి చేత్కుతో గ్రాహ్యగ్రాహకసంవిత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ధీరేవేతి ।
బాహ్యార్థవాదినోః సౌత్రాన్తికవైభాషికయోరభిప్రాయముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ।
ఇదానీం విజ్ఞానవాదీ బాహ్యార్థవాదిభ్యామభ్యుపగతం దృష్టాన్తమనువదతి —
యదపీతి ।
బాహ్యార్థవాదప్రక్రియా న సుగతాభిప్రేతేతి దూషయతి —
తత్రేతి ।
ఉభయత్ర దృష్టాన్తస్వరూపం సప్తమ్యర్థః నను ఘటాదేరవభాస్యాదాలోకోఽవభాసకో భిన్నో లక్ష్యతే నేత్యాహ —
పరమార్థతస్త్వితి ।
తస్య స్థాయిత్వం వ్యావర్తయతి —
అన్యోఽన్య ఇతి ।
ప్రతీతం విషయప్రాధాన్యం వ్యావర్తయన్నుక్తమేవ వ్యనక్తి —
విజ్ఞానమాత్రమితి।
విజ్ఞానవాదే యథోక్తదృష్టాన్తరాహిత్యం ఫలతీత్యాహ —
యదేతి ।
శిష్యబుద్ధ్యనుసారేణ త్రివిధం బుద్ధాభిప్రాయముపసంహరతి —
ఎవమిత్యాదినా।
పరికల్ప్యేత్యన్తేన బాహ్యార్థవాదముపసంహృత్య తస్యైవేత్యాదినా విజ్ఞానవాదముపసంజహార ।
తత్ర విజ్ఞానవాదోపసంహారం వివృణోతి —
తద్బాహ్యేతి ।
శూన్యవాదిమతమాహ —
తస్యాపీతి।
తదేవ స్ఫుటయతి —
తదపీతి ।
పక్షత్రయేఽపి దోషం సంభావయతి —
సర్వా ఇతి ।
కథమమూషాం కల్పనానాం దూషణమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమం బాహ్యార్థవాదినం ప్రత్యాహ —
తత్రేతి ।
నిర్ధారణే సప్తమీ ।
యత్తు ధీరేవావభాసకత్వేన స్వాకారేతి తత్రాఽఽహ —
నేతి ।
యదవభాస్యం తత్స్వాతిరిక్తావభాస్యమవభాస్యత్వాద్యథా ఘటాది । అవభాస్యా చేయం బుద్ధిరిత్యనుమానాద్బుద్ధివ్యతిరిక్తః సాక్షీ సిధ్యతీత్యర్థః ।
దృష్టాన్తం సాధయతి —
తమసీతి।
తస్యావభాసకాపేక్షాం దర్శయితుం విశేషణమ్ —
సాలోకో ఘట ఇతి ।
సంశ్లేషావగమాన్నాస్తి ఘటస్య వ్యతిరిక్తావభాస్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సంశ్లిష్టయోరపీతి ।
భవత్వన్యత్వం కిం తావతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యత్వే చేతి ।
వ్యతిరిక్తావభాసకత్వం తాదృశావభాసకసాహిత్యమితి యావత్ । అవభాసయతి ఘటాదిరితి శేషః ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వే పరిహృతే వ్యభిచారమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేనాఽఽహ —
న హీతి ।
అనైకాన్తికత్వం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ప్రదీపస్య పక్షతుల్యత్వాన్న వ్యభిచారోఽస్తీతి పరిహరతి —
నావభాస్యత్వేతి ।
అథాన్యావభాసకత్వాత్తస్య నాన్యావభాస్యత్వమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
అవభాస్యత్వహేతోరవ్యభిచారే ఫలితమాహ —
యదా చేతి।
వ్యతిరిక్తావభాస్యత్వం బుద్ధేరితి శేషః ।
అవభాస్యత్వే సత్యపి ప్రదీపే స్వాతిరిక్తేనైవావభాస్యత్వమితి నియమాసిద్ధేర్వ్యభిచారతాదవస్థ్యమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
యది ప్రదీపస్య స్వాభాసనాత్పూర్వమసన్విశేషః సమనన్తరకాలే స్యాత్తదా స్వాత్మానం భాసయతీతి వక్తుం యుక్తం న చ సోఽస్తీతి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ వివృణోతి —
యథేతి ।
అవభాస్యత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
ప్రదీపే పరోక్తం విశేషమనుభాష్య దూషయతి —
యస్త్విత్యాదినా।
యదా దీపో న స్వాత్మానం భాసయతి తదాఽనవభాసమానః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి।
విశేషాభావేఽపి దీపస్య స్వేనైవావభాస్యత్వం కిం న స్యాదితి చేత్తత్రాఽఽహ —
స హీతి ।
దీపస్య విశేషాన్తరాభావేఽపి స్వాత్మసంనిధ్యసంనిధీ విశేషావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
దీపస్య స్వేనాన్యేన వా స్వస్మిన్విశేషాభావే ఫలితమాహ —
అసతీతి।
వ్యభిచారనిరాసపూర్వకం భాస్యత్వానుమానముపపాద్యానుమానాన్తరమాహ —
చైతన్యేతి ।
యద్వ్యఞ్జకం తత్స్వవిజాతీయవ్యఙ్గ్యం యథా సూర్యాది వ్యఞ్జకం చ విజ్ఞానం తస్మాద్విజ్ఞానవ్యతిరిక్తశ్చిదాత్మా సిధ్యతీత్యర్థః ।
ప్రదీపస్య న స్వావభాస్యత్వం కిన్తు విజాతీయచైతన్యావభాస్యత్వమితి స్థితే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
యద్గ్రాహ్యం తద్గ్రాహకాన్తరగ్రాహ్యం యథా దీపో గ్రాహ్యం చేదం విజ్ఞానమిత్యనుమానాన్తరమాహ —
చైతన్యేతి ।
తథాఽపి కథం త్వదిష్టగ్రాహకసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య విమృశతి —
చైతన్యగ్రాహ్యత్వే చేతి ।
కథం తర్హి నిర్ణయస్తత్రాఽఽహ —
ఇతి తత్ర సన్దిహ్యమాన ఇతి ।
అస్తు లోకానుసారీ నిశ్చయో లోకస్తు కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథా చేతి ।
తథాఽపి కుతో వివక్షితాత్మజ్యోతిస్తత్రాఽఽహ —
యశ్చేతి ।
విజ్ఞానస్య గ్రాహకాన్తరగ్రాహ్యత్వే తస్యాపి గ్రాహకాన్తరాపేక్షాయామనవస్థాప్రసక్తిరితి శఙ్కతే —
తదాఽనవస్థేతి చేదితి ।
కూటస్థబోధస్య విజ్ఞానసాక్షిణోఽవిషయత్వాన్నానవస్థేతి పరిహరతి —
నేతి ।
యద్గ్రాహ్యం తత్స్వాతిరిక్తగ్రాహ్యం యథా ఘటాదీతి గ్రాహ్యత్వమాత్రం బుద్ధిగ్రాహకస్య తతో వస్త్వన్తరత్వే ప్రదీపస్య స్వానవభాసస్యత్వన్యాయేన లిఙ్గముక్తం న చ బుద్ధిసాక్షిణో గ్రాహ్యత్వమస్తి కూటస్థదృష్టిస్వాభావ్యాత్తత్కుతోఽనవస్థేత్యుపపాదయతి —
గ్రాహ్యత్వమాత్రం హీతి ।
సాక్షీ స్వాతిరిక్తగ్రాహ్యో గ్రాహకత్వాద్బుద్ధివదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
గ్రాహకత్వం హి గ్రహణకర్తృత్వం వా తత్సాక్షిత్వం వా । ఆద్యే బుద్ధిసాక్షిణో ముఖ్యవృత్త్యా గ్రహణకర్తృత్వే న కిఞ్చిల్లిఙ్గం సంభవతి । ద్వితీయే తస్య గ్రాహకాన్తరాస్తిత్వే న కదాచిదపి ప్రమాణమస్తి తత్కుతోఽనవస్థేత్యర్థః ।
గ్రాహకానవస్థాం పరిహృత్య కరణానవస్థామాశఙ్కతే —
విజ్ఞానస్యేతి ।
తస్య హి గ్రాహ్యత్వే చక్షురాదిస్థానీయేన కరణేన భవితవ్యం తస్యాపి గ్రాహ్యత్వేఽన్యత్కరణమిత్యనవస్థాం దూషయతి —
న నియమాభావాదితి ।
నియమాభావం సాధయతి —
న హీత్యాదినా ।
వైచిత్ర్యదర్శనమాకాఙ్క్షాపూర్వకం స్ఫుటయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ఉభయవ్యతిరేకం విశదయతి —
న హీతి ।
తథాఽపి కథం వైచిత్ర్యం తత్రాఽఽహ —
ఘటవదితి ।
నియమాభావముపసంహరతి —
తస్మాదితి।
అనవస్థాద్వయనిరాకరణం నిగమయతి —
తస్మాద్విజ్ఞానస్యేతి ।
బాహ్యార్థవాదిమతనిరాకరణముపసంహరతి —
తస్మాత్సిద్ధమితి।
బాహ్యార్థవాదినీ ధ్వస్తే విజ్ఞానవాదీ చోదయతి —
నన్వితి ।
బాహ్యార్థో విజ్ఞానాతిరిక్తో నాస్తీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
యద్ధీతి ।
నోపలభ్యతే చ జాగ్రద్వస్తు జాగ్రద్విజ్ఞానవ్యతిరేకేణేతి శేషః ।
దృష్టాన్తం సమర్థయతే —
స్వప్నేతి ।
దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి —
తథేతి ।
ఉక్తమనుమానముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సర్వం విజ్ఞానమాత్రమితి స్థితే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
కిమితి తస్య మిథ్యాత్వం తత్రాఽఽహ —
సర్వస్యేతి ।
బాహ్యార్థాపలాపవాదినం దూషయతి —
నేత్యదినా ।
హేతుం విశదయతి —
నన్వితి।
విజ్ఞానమాత్రవాదిత్వాదేకాన్తేన బాహ్యార్థానభ్యుపగతిరితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
బాహ్యార్థం హఠాదఙ్గీకారయతి —
నేత్యాదినా ।
అన్వయముఖేనోక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
విజ్ఞానాదితి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోరైక్యే దోషాన్తరమాహ —
తథేతి ।
అనర్థకం శాస్త్రముపదిశతో బుద్ధస్య సర్వజ్ఞత్వం న స్యాదిత్యాహ —
తత్కర్తురితి ।
వాశబ్దశ్చార్థః ।
ఇతశ్చ సర్వస్య నాస్తి విజ్ఞానమాత్రత్వమిత్యాహ —
కిఞ్చాన్యదితి ।
న కేవలం పూర్వోక్తోపపత్తివశాదేవ బాహ్యార్థోఽభ్యుపేయః కిన్తు తత్రైవాన్యదపి కారణముచ్యత ఇతి యావత్ ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
విజ్ఞానేతి ।
యద్గ్రాహ్యం తత్స్వవ్యతిరిక్తగ్రాహ్యం యథా ప్రతివాద్యాది జాగ్రద్వస్తు చేదం గ్రాహ్యమిత్యనుమానాన్న బాహ్యార్థాపలాపసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తే విప్రతిపత్తిం ప్రత్యాహ —
న హీతి ।
నిరాకర్తవ్యత్వేఽపి తేషాం జ్ఞానమాత్రత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽత్మీయజ్ఞానత్వమాత్మజ్ఞానత్వం వా తేషామితి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయతి —
న హీత్యాదినా ।
స్వకీయనిషేధే స్వనిషేధే చానిష్టాపత్తిమాచష్టే —
తథా చేతి ।
తదఙ్గీకారాలోచనాయామపి ప్రతివాద్యాదీనాం విజ్ఞానాతిరేకః సేత్స్యతీత్యాహ —
న చేతి ।
అన్యథా వివాదాభావాపాతాదితి భావః ।
కథం తర్హి తేషామఙ్గీకారస్తత్రాఽఽహ —
వ్యతిరిక్తేతి ।
సిద్ధే దృష్టాన్తే ఫలితమనుమానం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ చైత్రసన్తానేన మైత్రసన్తానో వ్యవహారాదనుమీయతే సర్వజ్ఞానేన చాసర్వజ్ఞజ్ఞానాని జ్ఞాయన్తే తత్ర భేదస్య తేఽపి సిద్ధేస్తద్దృష్టాన్తాన్నీలాదేస్తద్ధియశ్చ భేదః శక్యోఽనుమాతుమిత్యాహ —
సన్తత్యన్తరవదితి ।
ఇతి న బాహ్యార్థాపలాపసిద్ధిరితి శేషః ।
తదపలాపాసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
విజ్ఞానాదర్థభేదోక్త్యా ప్రత్యగాత్మా విజ్ఞానాతిరిక్త ఉక్తః । సంప్రతి విమతం న జ్ఞానభిన్నం గ్రాహ్యత్వాత్స్వప్నగ్రాహ్యవదిత్యుక్తమనువదతి —
స్వప్న ఇతి ।
అయుక్తం విజ్ఞానాతిరిక్తత్వమర్థస్యేతి శేషః ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతామభిప్రేత్య పరిహరతి —
నాభావాదపీతి ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —
భవతైవేతి ।
బాహ్యార్థవాదిభ్యో విశేషమాహ —
తదభ్యుపగమ్యేతి ।
తథాఽపి కథం దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఇతి ।
ఘటాదివిజ్ఞానస్య భావభూతస్యాభ్యుపగతస్య ఘటాదేర్భావాదభావాద్వా విషయాదర్థాన్తరత్వాద్యస్య కస్యచిద్బాహ్యార్థస్యోపగమాద్దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతా సుప్రసిద్ధేత్యర్థః ।
మాధ్యమికమతమతిదేశేన నిరాకరోతి —
ఎతేనేతి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోర్నిరాకర్తుమశక్యత్వవచనేనేతి యావత్ ।
ఆత్మనో గ్రాహ్యస్యాహమితి ప్రత్యగాత్మనైవ గ్రాహ్యతేతి మీమాంసకమతమపి ప్రత్యుక్తమేకస్యైవ గ్రాహ్యగ్రాహకతయా నిరస్తత్వాదిత్యాహ —
ప్రత్యగాత్మేతి ।
క్షణభఙ్గవాదోక్తమనూద్య ప్రత్యభిజ్ఞావిరోధేన నిరాకరోతి —
యత్తూక్తమిత్యాదినా ।
స్వపక్షేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞోపపత్తిం శాక్యః శఙ్కతే —
సాదృశ్యాదితి ।
దృష్టాన్తం విఘటయన్నుత్తరమాహ —
న తత్రాపీతి ।
తథాఽపి కథం తత్ర ప్రత్యభిజ్ఞేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాతీతి ।
తన్నిమిత్తా తేషు ప్రత్యభిజ్ఞేతి శేషః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
కృత్తేష్వితి ।
అభ్రాన్త ఇతి చ్ఛేదః ।
కిమితి జాతినిమిత్తైషా ధీర్వ్యక్తినిమిత్తా కిం న స్యాదత ఆహ —
న హీతి ।
నను సాదృశ్యవశాద్వ్యక్తిమేవ విషయీకృత్య ప్రత్యభిజ్ఞానం కేశాదిషు కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ —
కస్యచిదితి ।
అభ్రాన్తస్యేతి యావత్ ।
దార్ష్టాన్తికే వైషమ్యమాహ —
ఘటాదిష్వితి ।
వైషమ్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యత్సత్తత్క్షణికం యథా ప్రదీపాది సన్తశ్చామీ భావా ఇత్యనుమానవిరోధాద్భ్రాన్తం ప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రత్యక్షేణ ఇతి ।
అనుష్ణతానుమానవత్ప్రత్యక్షవిరోధే క్షణికత్వానుమాణం నోదేత్యబాధితవిషయత్వస్యాప్యనుమిత్యఙ్గత్వాదితి భావః ।
ఇతశ్చ ప్రత్యభిజ్ఞానం సాదృశ్యనిబన్ధనో భ్రమో న భవతీత్యాహ —
సాదృశ్యేతి ।
తదనుపపత్తౌ హేతుమాహ —
జ్ఞానస్యేతి ।
తస్య క్షణికత్వేఽపి కిమితి సాదృశ్యప్రత్యయో న సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎకస్యేతి ।
అస్తు తర్హి వస్తుద్వయదర్శిత్వమేకస్యేతి చేన్నేత్యాహ —
న త్వితి ।
ఉక్తమేవార్థం ప్రపఞ్చయతి —
తేనేత్యాదినా ।
భవతు కిం తావతేతి తత్రాఽఽహ —
తేనేతి దృష్టమితి ।
అవతిష్ఠేత యదీతి శేషః ।
క్షణికత్వహానిపరిహారం శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
అథేత్యాదినా ।
తత్ర హేతుమాహ —
అనేకేతి ।
పరపక్షే దోషాన్తరమాహ —
వ్యపదేశేతి ।
తదేవ వివృణోతి —
ఇదమితి ।
వ్యపదేశక్షణేఽనవస్థానాసిద్ధిం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
అథేత్యాదినా ।
అన్యో దృష్టాఽన్యశ్చ వ్యపదేష్టేత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —
అథేత్యాదినా ।
శాస్త్రప్రణయనాదీత్యాదిశబ్దేన శాస్త్రీయం సాధ్యసాధనాది గృహ్యతే ।
క్షణికత్వపక్షే దూషణాన్తరమాహ —
అకృతేతి ।
వ్యపదేశానుపపత్తిముక్తాం సమాదధానః శఙ్కతే —
దృష్టేతి ।
సాదృశ్యప్రత్యయశ్చ శృఙ్ఖలాస్థానీయేన ప్రత్యయేనైవ సేత్స్యతీత్యాహ —
తేనేదమితి ।
అపసిద్ధాన్తప్రసక్త్యా ప్రత్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
తావేవోభౌ యౌ ప్రత్యయౌ విశేషౌ తదవగాహీ చేన్మధ్యవతీం శృఙ్ఖలావయవస్థానీయః ప్రత్యయ ఇతి యావత్ ।
క్షణానాం మిథః సంబన్ధస్తర్హి మా భూదితి చేత్తత్రాఽఽహ —
మమేతి।
వ్యపదేశసాదృశ్యప్రత్యయానుపపత్తిస్తు స్థితైవేతి చకారార్థః ।
యత్తు విజ్ఞానస్య దుఃఖాద్యుపప్లుతత్త్వం తద్దూషయతి —
సర్వస్య చేతి ।
శుద్ధత్వాత్తత్సంసర్గద్రష్ట్రభావాచ్చ న జ్ఞానస్య దుఃఖాదిసంప్లవః స్వసంవేద్యత్వాఙ్గీకారాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య శుద్ధబోధైకస్వాభావ్యమసిద్ధం దాడిమాదివన్నానావిధదుఃఖాద్యంశవత్వాశ్రయణాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
అనిత్యేతి ।
తేషాం తద్ధర్మత్వే సత్యనుభూయమానత్వాత్తతోఽతిరిక్తత్వం స్యాద్ధర్మాణాం ధర్మిమాత్రత్వాభావాన్మేయానాం చ మానాదర్థాన్తరత్వాదతో యన్మేయం న తజ్జ్ఞానాంశో యథా ఘటాది మేయం చ దుఃఖాదీత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య దుఃఖాదిధర్మో న భవతి కిన్తు స్వరూపమేవేతి శఙ్కామనుభాష్య దోషమాహ —
అథేత్యాదినా ।
అనుపపత్తిమేవ ప్రకటయతి —
సంయోగీత్యాదినా ।
స్వాభావికస్యాపి వియోగోఽస్తి పుష్పరక్తత్వాదీనాం తథోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదపీతి ।
ద్రవ్యాన్తరశబ్దేన పుష్పసంబన్ధినోఽవయవాస్తద్గతరక్తత్వాద్యారమ్భకా వివక్షితాః । విమతం సంయోగపూర్వకం విభాగవత్త్వాన్మేషాదివదిత్యనుమానాన్న స్వాభావికస్య సతి వస్తుని నాశోఽస్తీత్యర్థః ।
అనుమానానుగుణం ప్రత్యక్షం దర్శయతి —
బీజేతి ।
కార్పాసాదిబీజే ద్రవ్యవిశేషసంపర్కాద్రక్తత్వాదివాసనయా తత్పుష్పాదీనాం రక్తాదిగుణోదయోపలమ్భాత్తత్సంయోగిద్రవ్యాపగమాదేవ తత్పుష్పాదిషు రక్తత్వాద్యపగతిరిత్యర్థః ।
విశుద్ధ్యనుపపత్తిముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
కల్పనాన్తరమనూద్య దూషయతి —
విషయవిషయీతి ।
కథం పునర్జ్ఞానస్యాన్యేన సంసర్గాభావస్తస్య విషయేణ సంసర్గాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
అథాన్యసంసర్గమన్తరేణాపి జ్ఞానస్య విషయవిషయ్యాభాసత్వమలం స్యాదితి చేత్తత్రాఽఽహ —
అసతి చేతి ।
కల్పనాద్వయమప్రామాణికమనాదేయమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కల్పనాన్తరముత్థాపయతి —
యదపీతి ।
ఉపశాన్తినిర్వాణశబ్దార్థః ।
దూషయతి —
తత్రాపీతి ।
ఫల్యభావేఽపి ఫలం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
కణ్టకేతి ।
దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి —
యస్య హీతి ।
నను త్వన్మతేఽపి వస్తునోఽద్వయత్వాత్తస్యాసంగస్య కేనచిదపి సంయోగవియోగయోరయోగాత్ఫలిత్వాసంభవే మోక్షాసంభవాది తుల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్య పునరితి ।
యద్యపి పూర్ణం వస్తు వస్తుతోఽసంగమఙ్గీక్రియతే తథాఽపి క్రియాకారకఫలభేదస్యావిద్యామాత్రకృతత్వాదస్మన్మతే సర్వవ్యవహారసంభవాన్న సామ్యమితి భావః ।
నను బాహ్యార్థవాదో విజ్ఞానవాదశ్చ నిరాకృతౌ శూన్యవాదో నిరాకర్తవ్యోఽపి కస్మాన్న నిరాక్రియతే తత్రాఽఽహ —
శూన్యత్వాదీతి ।
సమస్తస్య వస్తునః సత్త్వేన భానాన్మానానాం చ సర్వేషాం సద్విషయత్వాచ్ఛూన్యస్య చావిషయతయా ప్రాప్త్యభావేన నిరాకరణానర్హత్వాత్తద్విషయత్వే చ శూన్యవాదినైవ విషయనిరాకరణోక్త్యా శూన్యస్యాపహ్నవాత్తస్య చ స్ఫురణాస్ఫురణయోః సర్వశూన్యత్వాయోగాత్తద్వాదినశ్చ సత్త్వాసత్త్వయోస్తదనుపపత్తేః సంవృతేశ్చాఽఽశ్రయాభావాదసంభవాత్తదాశ్రయత్వే చ శూన్యస్య స్వరూపహానాన్నిరాశ్రయత్వే చాసంవృతిత్వాన్నాస్మాభిస్తద్వాదనిరాసాయాఽఽదరః క్రియతే తత్సిద్ధం బుద్ధ్యాష్వతిరిక్తం నిత్యసిద్ధమత్యన్తశుద్ధం కూటస్థమద్వయమాత్మజ్యోతిరితి భావః ॥ ౭ ॥
ప్రసంగాదాగతం పరపక్షం నిరాకృత్య శ్రుతివ్యాఖ్యానమేవానువర్తయన్నుత్తరవాక్యతాత్పర్యమాహ —
యథేతి ।
ఎవమాత్మా దేహభేదేఽపి వర్తమానం జన్మ త్యజఞ్జన్మాన్తరం చోపాదదానః కార్యకరణాన్యతిక్రామతీతి శేషః । అతః స్వప్రజాగరితసంచారాద్దేహాద్యతిరేకవదిహలోకపరలోకసంచారోక్త్యాఽపి తదతిరేకస్తస్యోచ్యతేఽనన్తరవాక్యేనేత్యర్థః ।
సంప్రత్యుత్తరం వాక్యం గృహీత్వా వ్యాకరోతి —
స వా ఇత్యాదినా ।
పాప్మశబ్దస్య లక్షణయా తత్కార్యవిషయత్వం దర్శయతి —
పాప్మసమవాయిభిరితి ।
పాప్మశబ్దస్య పాపవాచిత్వేఽపి కార్యసామ్యాద్ధర్మేఽపి వృత్తిం సూచయతి —
ధర్మాధర్మేతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తత్వేనానువదతి —
యథేతి ।
అవస్థాద్వయసంచారస్య లోకద్వయసంచారం దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
ఇహలోకపరలోకానవరతం సంచరతీతి సంబన్ధః ।
సంచరణప్రకారం ప్రకటయతి —
జన్మేతి ।
జన్మనా కార్యకరణయోరుపాదనం మరణేన చ తయోస్త్యాగమవిచ్ఛేదేన లభమానో మోక్షాదర్వాగనవరతం సంచరన్దుఃఖీ భవతీత్యర్థః ।
స వా ఇత్యాదివాక్యతాత్పర్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి —
సంయోగేతి ।
కథమేతావతా తేభ్యోఽన్యత్వం తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
స్వాభావికస్య హి ధర్మస్య సతి స్వభావే కుతః సంయోగవియోగౌ వహ్న్యౌష్ణ్యాదిష్వదర్శనాత్కార్యకరణయోశ్చ సంయోగవిభాగవశాదస్వాభావికత్వే సిద్ధమాత్మనస్తదన్యత్వమిత్యర్థః ॥ ౮ ॥
తస్యేత్యాదివాక్యస్య వ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ —
నన్వితి।
అవస్థాద్వయవల్లోకద్వయసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వప్నేతి।
కథం తర్హి లోకద్వయప్రసిద్ధిరత ఆహ —
తస్మాదితి।
తత్రోత్తరత్వేనోత్తరం వాక్యముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
ఉచ్యత ఇతి।
స్థానద్వయప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో వైశబ్దః ।
అవధారణం వివృణోతి —
నేతి।
వేదనా సుఖదుఃఖాదిలక్షణా ।
ఆగమస్య పరలోకసాధకత్వమభిప్రేత్యాఽఽహ —
తచ్చేతి।
అవధారణమాక్షిపతి —
నన్వితి।
తస్య స్థానాన్తరత్వం దూషయతి —
నేతి।
స్వప్నస్య లోకద్వయాతిరిక్తస్థానత్వాభావే కథం తృతీయత్వప్రసిద్ధిరిత్యాహ —
కథమితి।
తస్య సన్ధ్యత్వాన్న స్థానాన్తరత్వమిత్యుత్తరమాహ —
సన్ధ్యం తదితి।
సన్ధ్యత్వం వ్యుత్పాదయతి —
ఇహేతి।
యత్స్వప్నస్థానం తృతీయం మన్యసే తదిహలోకపరలోకయోః సన్ధ్యమితి సంబన్ధః ।
అస్య సన్ధ్యత్వం ఫలితమాహ —
తేనేతి।
పూరణప్రత్యయశ్రుత్యా స్థానాన్తరత్వమేవ స్వప్నస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రథమశ్రుతసన్ధ్యశబ్దవిరోధాన్మైవమిత్యాహ —
న హీతి।
పరలోకాస్తిత్వే ప్రమాణాన్తరజిజ్ఞాసయా పృచ్ఛతి —
కథమితి।
ప్రత్యక్షం ప్రమాణయన్నుత్తరమాహ —
యత ఇత్యాదినా।
స్వప్నప్రత్యక్షం పరలోకాస్తిత్వే ప్రమాణమిత్యుక్తం తదేవోత్తరవాక్యేన స్ఫుటయితుం పృచ్ఛతి —
కథమితి।
కథంశబ్దార్థమేవ ప్రకటయతి —
కిమిత్యాదినా।
ఉత్తరవాక్యముత్తరత్వేనోత్థాపయతి —
ఉచ్యత ఇతి।
తత్రాథశబ్దముక్తప్రశ్నార్థతయా వ్యాకరోతి —
అథేతి।
ఉత్తరభాగముత్తరత్వేన వ్యాచష్టే —
శృణ్వితి।
యదుక్తం కిమాశ్రయ ఇతి తత్రాఽఽహ —
యథాక్రమ ఇతి।
యదుక్తం కేన విధినేతి తత్రాఽఽహ —
తమాక్రమమితి।
పాప్మశబ్దస్య యథాశ్రుతార్థత్వే సంభవతి కిమితి ఫలవిషయత్వం తత్రాఽఽహ —
నత్వితి ।
సాక్షాదాగమాదృతే ప్రత్యక్షేణేతి యావత్ । పాప్మనామేవ సాక్షాద్దర్శనాసంభవస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
కథం పునరాద్యే వయసి పాప్మనామానన్దానాం చ స్వప్నే దర్శనం తత్రాఽఽహ —
జన్మాన్తరేతి।
యద్యపి మధ్యమే వయసి కరణపాటవాదైహికవాసనయా స్వప్నో దృశ్యతే తథాఽపి కథమన్తిమే వయసి స్వప్నదర్శనం తదాహ —
యాని చేతి।
ఫలానాం క్షుద్రత్వమత్ర లేశతో భుక్తత్వమ్ ।యానీత్యుపక్రమాత్తానీత్యుపసంఖ్యాతవ్యమ్ ।
ఐహికవాసనావశాదైహికానామేవ పాప్మనామానన్దానాం చ స్వప్నే దర్శనసంభవాన్న స్వప్నప్రత్యక్షం పరలోకసాధకమితి శఙ్కతే —
తత్కథమితి ।
పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
యద్యపి స్వప్నే మనుష్యాణామిన్ద్రాదిభావోఽననుభూతోఽపి భాతి తథాఽపి తదపూర్వమేవ దర్శనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
స్వప్నధియా భావిజన్మభావినోఽపి స్వప్నే దర్శనాత్ప్రాయేణేత్యుక్తమ్ । న చ తదపూర్వదర్శనమపి సమ్యగ్జ్ఞానముత్థానప్రత్యయబాధాత్ । న చైవం స్వప్నధియా భావిజన్మాసిద్ధిర్యథాజ్ఞానమర్థాఙ్గీకారాదితి భావః ।
ప్రమాణఫలముపసంహరతి —
తేనేతి ।
స యత్రేత్యాదివాక్యస్య వ్యవహితేన సంబన్ధం వక్తుం వృత్తమనూద్యాఽఽక్షిపతి —
యదిత్యాదినా ।
బాహ్యజ్యోతిరభావే సత్యయం పురుషః కార్యకరణసంఘాతో యేన సంఘాతాతిరిక్తేనాఽఽత్మజ్యోతిషా గమనాగమనాది నిర్వర్తయతి తదాత్మజ్యోతిరస్తీతి యదుక్తమిత్యనువాదార్థః ।
విశిష్టస్థానాభావం వక్తుం విశేషణాభావం తావద్దర్శయతి —
తదేవేతి ।
ఆదిత్యాదిజ్యోతిరభావవిశిష్టస్థానం యత్రేత్యుక్తం తదేవ స్థానం నాస్తి విశేషణాభావాదితి శేషః ।
యథోక్తస్థానాభావే హేతుమాహ —
యేనేతి ।
సంసృష్టో బాహ్యైర్జ్యోతిర్భిరితి శేషః ।
వ్యవహారభూమౌ బాహ్యజ్యోతిరభావాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఉత్తరగ్రన్థముత్తరత్వేనావతారయతి —
అథేత్యాదినా ।
యథోక్తం సర్వవ్యతిరిక్తత్వం స్వయం జ్యోతిష్ట్వమిత్యాది । ఆహ స్వప్నం ప్రస్తౌతీతి యావత్ । ఉపాదానశబ్దః పరిగ్రహవిషయః ।
కథమస్య సర్వావత్త్వం తదాహ —
సర్వావత్త్వమితి ।
సంసర్గకారణభూతాః సహాధ్యాత్మాదిభాగేనేతి శేషః ।
కిముపాదాన ఇత్యస్యోత్తరముక్త్వా కేన విధానేత్యస్యోత్తరమాహ —
స్వయమిత్యాదినా ।
ఆపాద్య ప్రస్వపితీత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
కథం పునరాత్మనో దేహవిహన్తృత్వం జాగ్రద్ధేతుకర్మఫలోపభోగోపరమణాద్ధి స విహన్యతే తత్రాఽఽహ —
జాగరితే హీత్యాదినా ।
నిర్మాణవిషయం దర్శయతి —
వాసనామయమితి ।
యథా మాయావీ మాయామయం దేహం నిర్మిమీతే తద్వదిత్యాహ —
మాయామయమివేతి ।
కథం పునరాత్మనో యథోక్తదేహనిర్మాణకర్తృత్వం కర్మకృతత్వాత్తన్నిర్మాణస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిర్మాణమపీతి ।
స్వేన భాసేత్యత్రేత్థమ్భావే తృతీయా । కరణే తృతీయాం వ్యావర్తయతి —
సా హీతి ।
తత్రేతి స్వప్నోక్తిః యథోక్తాన్తఃకరణవృత్తేర్విషయత్వేన ప్రకాశమానత్వేఽపి స్వభాసే భవతు కరణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సా తత్రేతి ।
స్వేన జ్యోతిషేతి కర్తరి తృతీయా । స్వశబ్దోఽత్రాఽఽత్మవిషయః ।
కోఽయం ప్రస్వాపో నామ తత్రాఽఽహ —
యదేవమితి ।
వివిక్తవిశేషణం వివృణోతి —
బాహ్యేతి ।
స్వప్నే స్వయఞ్జ్యోతిరాత్మేత్యుక్తమాక్షిపతి —
నన్వస్యేతి ।
వాసనాపరిగ్రహస్య మనోవృత్తిరూపస్య విషయతయా విషయిత్వాభావాదవిరుద్ధమాత్మనః స్వప్నే స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమితి సమాధత్తే —
నైష దోష ఇతి ।
కుతో వాసనోపాదానస్య విషయత్వమిత్యాశఙ్క్య స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వశ్రుతిసామర్థ్యాదిత్యాహ —
తేనేతి ।
మాత్రాదానస్య విషయత్వేనేతి యావత్ ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేనాఽఽహ —
నత్వితి ।
యథా సుషుప్తికాలే వ్యక్తస్య విషయస్యాభావే స్వయం జ్యోతిరాత్మా దర్శయితుం న శక్యతే తథా స్వప్నేఽపి తస్మాత్తత్ర స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వశ్రుత్యా మాత్రాదానస్య విషయత్వం ప్రకాశితమిత్యర్థః ।
భవతు స్వప్నే వాసనాదానస్య విషయత్వం తథాపి కథం స్వయఞ్జ్యోతిరాత్మా శక్యతే వివిచ్య దర్శయితుమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదా పునరితి ।
అవభాసయదవభాస్యం వాసనాత్మకమన్తఃకరణమితి శేషః ।
స్వప్నావస్థాయామాత్మనోఽవభాసకాన్తరాభావే ఫలితమాహ —
తేనేతి ॥ ౯ ॥
యదుక్తం స్వప్నే స్వయం జ్యోతిరాత్మేతి తత్ప్రకారాన్తరేణాఽఽక్షిపతి —
నన్వితి ।
అవస్థాద్వయే విశేషాభావకృతం చోద్యం దూషయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
వైలక్షణ్యం స్ఫుటయతి —
జాగరితే హీతి ।
మనస్తు స్వప్నే సదపి విషయత్వాన్న స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వవిఘాతీతి భావః ।
ఉక్తం వైలక్షణ్యం ప్రతీతిమాశ్రిత్యాఽఽక్షిపతి —
నన్వితి ।
న తత్రేత్యాదివాక్యం వ్యాకుర్వన్నుత్తరమాహ —
శృణ్వితి ।
ప్రతీతిం ఘటయతి —
అథేతి ।
రథాదిసృష్టిమాక్షిపతి —
కథం పునరితి ।
వాసనామయీ సృష్టిః శ్లిష్టేత్యుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
తదుపలబ్ధినిమిత్తేనేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన వాసనాత్మికా మనోవృత్తిరేవోక్తా ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
నత్విత్యాదినా ।
తదుపలబ్ధివాసనోపలబ్ధిస్తత్ర యత్కర్మనిమిత్తం తేన చోదితా యోద్భూతాన్తఃకరణవృత్తిర్గ్రాహకావస్థా తదాశ్రయం తదాత్మకం తద్వాసనారూపం దృశ్యత ఇతి యోజనా ।
తథాఽపి కథమాత్మజ్యోతిః స్వప్నే కేవలం సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
తద్యస్యేతి ।
యథా కోషాదసిర్వివిక్తో భవతి తథా దృశ్యాయా బుద్ధేర్వివిక్తమాత్మజ్యోతిరితి కైవల్యం సాధయతి —
అసిరివేతి ।
తథా రథాద్యభావవదితి యావత్ । సుఖాన్యేవ విశిష్యన్త ఇతి విశేషాః సుఖసామాన్యానీత్యర్థః । తథేత్యానన్దాద్యభావో దృష్టాన్తితః । అల్పీయాంసి సరాంసి పల్వలశబ్దేనోచ్యన్తే । స హి కర్తేత్యత్ర హి శబ్దార్థో యస్మాదిత్యుక్తస్తస్మాత్సృజతీతి శేషః ।
కుతోఽస్య కర్తృత్వం సహకార్యభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్వాసనేతి ।
తచ్ఛబ్దేన వేశాన్తాదిగ్రహణమ్ । తదీయవాసనాధారశ్చిత్తపరిణామస్తేనోద్భవతి యత్కర్మ తస్య సృజ్యమాననిదానత్వేనేతి యావత్ ।
ముఖ్యం కర్తృత్వం వారయతి —
నత్వితి ।
తత్రేతి స్వప్నోక్తిః ।
సాధనాభావేఽపి స్వప్నే క్రియా కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
తర్హి స్వప్నే కారకాణ్యపి భవిష్యన్తి నేత్యాహ —
న చేతి ।
తర్హి పూర్వోక్తమపి కర్తృత్వం కథమితి చేత్తత్రాఽఽహ —
యత్ర త్వితి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యోపక్రమమనుకూలయతి —
తదుక్తమితి ।
ఉపక్రమే ముఖ్యం కర్తృత్వమిహ త్వౌపచారికమితి విశేషమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రాపీతి ।
పరమార్థతశ్చైతన్యజ్యోతిషో వ్యాపారవదుపాధ్యవభాసకత్వవ్యతిరేకేణ స్వతో న కర్తృత్వం వాక్యోపక్రమేఽపి వివక్షితమిత్యర్థః ।
ఆత్మనో వాక్యోపక్రమే కర్తృత్వమౌపచారికమిత్యుపసంహరతి —
యదితి ।
న హి కర్తేత్యౌపచారికం కర్తృత్వమిత్యుచ్యతే చేత్తస్య ధ్యాయతీవేత్యాదినోక్తత్వాత్పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదుక్తమితి ।
అనువాదే ప్రయోజనమాహ —
హేత్వర్థమితి ।
స్వప్నే రథాదిసృష్టావితి శేషః ॥ ౧౦ ॥
తదేతే శ్లోకా భవన్తీత్యేతత్ప్రతీకం గృహీత్వా వ్యాచష్టే —
తదేత ఇతి ।
ఉక్తోఽర్థః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాదిః । శారీరమితి స్వార్థే వృద్ధిః ।
స్వయమసుప్తత్వే హేతుమాహ —
అలుప్తేతి ।
వ్యాఖేయం పదమాదాయ వ్యాచష్టే —
సుప్తానిత్యాదినా ।
ఉక్తమనూద్య పదాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
సుప్తానభిచాకశీతీతి ॥ ౧౧ ॥
తథాశబ్దః స్వప్నగతవిశేషసముచ్చయార్థః । కిమితి స్వప్నే ప్రాణేన శరీరమాత్మా పాలయతి తత్రాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
బహిశ్చరిత్వేత్యయుక్తం శరీరస్థస్య స్వప్నోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
తత్సంబన్ధాభావాద్బహిశ్చరిత్వేత్యుచ్యత ఇతి సంబన్ధః ।
దేహస్థస్యైవ తదసంబన్ధే దృష్టాన్తమాహ —
తత్స్థ ఇతి ॥ ౧౨ ॥
స్వప్నస్థం విశేషాన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
ఉచ్చావచం విషయీకృత్య తేన తేనాఽఽత్మనా స్వేనైవ స్వయం గమ్యమాన ఇతి యావత్ ॥ ౧౩ ॥
ఆరామం వివృణోతి —
గ్రామమిత్యాదినా ।
న తమిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
కష్టమితి ।
దృష్టిగోచరాపన్నమపి న పశ్యతీతి సంబన్ధః ।
కష్టమిత్యాదినోక్తం ప్రపఞ్చయతి —
అహో ఇతి ।
శ్లోకానాం తాత్పర్యముపసంహరతి —
అత్యన్తేతి ।
వాక్యాన్తరమాదాయ తాత్పర్యముక్త్వాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకమక్షరాణి వ్యాకరోతి —
తం నేత్యాదినా ।
తేషామభిప్రాయమాహ —
నూనమితి ।
ఇన్ద్రియాణ్యేవ ద్వారాణ్యస్యేతీన్ద్రియద్వారో జాగ్రద్దేహస్తస్మాదితి యావత్ ।
తథాఽపి సహసాఽసౌ బోధ్యతాం కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
సహసా బోధ్యమానత్వం సప్తమ్యర్థః ।
కిమత్ర ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యానన్తరవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదేతదాహేత్యాదినా ।
పునరప్రతిపత్తౌ దోషప్రసంగం దర్శయతి —
కదాచిదితి ।
వ్యత్యాసప్రవేశస్య కార్యం దర్శయన్దుర్భిషజ్యమిత్యాది వ్యాచష్టే —
తత ఇతి ।
ఉక్తాం ప్రసిద్ధిముపసంహరతి —
తస్మాదితి।
వృత్తమనూద్య మతాన్తరముత్థపయతి —
స్వప్నో భూత్వేత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దో యస్మాదర్థే ।
తదేవ మతాన్తరం స్ఫోరయతి —
నేత్యాదినా ।
ఉక్తమఙ్గీకృత్య ఫలం పృచ్ఛతి —
యద్యేవమితి ।
స్వప్నో జాగరితదేశ ఇత్యేవం యదీష్టమతశ్చ కిం స్యాదితి ప్రశ్నార్థః ।
ఫలం ప్రతిజ్ఞాయ ప్రకటయతి —
శృణ్వితి ।
మతాన్తరోపన్యాసస్య స్వమతవిరోధిత్వమాహ —
ఇత్యత ఇతి ।
స్వప్నస్య జాగ్రద్దేశత్వం దూషయతి —
తదసదితి ।
తస్య జాగ్రద్దేశత్వాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
స్వప్నే బాహ్యజ్యోతిషః సంభవో నాస్తీత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
తదుక్తమితి ।
బాహ్యజ్యోతిరభావేఽపి స్వప్నే వ్యవహారదర్శనాత్తత్ర స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమాక్షేప్తృమశక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కథం పునర్విద్యాయామనుక్తాయాం సహస్రదానవచనమిత్యాశఙ్క్య వృత్తం కీర్తయతి —
స్వయం జ్యోతిరితి ।
మృత్యో రూపాణ్యతిక్రామతీత్యత్ర చ కార్యకరణవ్యతిరిక్తత్వమాత్మనో దర్శితమిత్యాహ —
అతిక్రామతీతి ।
లోకద్వయసంచారవశాదుక్తమర్థమనుద్రవతి —
క్రమేణేతి ।
ఆదిశబ్దస్తత్తద్దేహాదివిషయః ।
స్థానద్వయసంచారవశాదుక్తమనుభాషతే —
తథేతి ।
ఇహలోకపరలోకాభ్యామివేతి యావత్ ।
లోకద్వయే స్థానద్వయే చ క్రమసంచారప్రయుక్తమర్థాన్తరమాహ —
తత్ర చేతి ।
ఆత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిషో దేహాదివ్యతిరిక్తస్య నిత్యస్య జ్ఞాపితత్వాదిత్యతఃశబ్దార్థః ।
కామప్రశ్నస్య నిర్ణీతత్వాన్నిరాకాఙ్క్షత్వమితి శఙ్కాం వారయతి —
విమోక్షశ్చేతి ।
సమ్యగ్బోధస్తద్ధేతురితి యావత్ ।
నను స ఎవ ప్రాగుక్తో నాసౌ వక్తవ్యోఽస్తి తత్రాఽఽహ —
తదుపయోగీతి ।
అయమిత్యుక్తాత్మప్రత్యయోక్తిః । తాదర్థ్యాత్పదార్థజ్ఞానస్య వాక్యార్థజ్ఞానశేషత్వాదితి యావత్ ।
పదార్థస్య వాక్యార్థబహిర్భావం దూషయతి —
తదేకదేశ ఎవేతి ।
కామప్రశ్నో నాద్యాపి నిర్ణీత ఇత్యత్రోత్తరవాక్యం గమకమిత్యాహ —
అత ఇతి ।
కామప్రశ్నస్యానిర్ణీతత్వాదితి యావత్ । తేనాపేక్షితేన హేతునేత్యర్థః ।
విమోక్షశబ్దస్య సమ్యగ్జ్ఞానవిషయత్వం సూచయతి —
యేనేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానప్రాప్తౌ గురుప్రసాదాదస్య ప్రాధాన్యం దర్శయతి —
త్వత్ప్రసాదాదితి ।
నను విమోక్షపదార్థో నిర్ణీతోఽన్యథా సహస్రదానస్యాఽఽకస్మికత్వప్రసంగాదత ఆహ —
విమోక్షేతి ॥ ౧౪ ॥
ఉత్తరకణ్డికామవతారయితుం వృత్తం కీర్తయతి —
యత్ప్రస్తుతమితి ।
ఆత్మనైవేత్యాదినా యదాత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం బ్రాహ్మణాదౌ ప్రస్తుతం తదత్రాయమిత్యాదినా ప్రత్యక్షతః స్వప్నే ప్రతిపాదితమితి సంబన్ధః ।
వృత్తమర్థాన్తరమనూద్య చోద్యముత్థాపయతి —
యత్తూక్తమితి ।
మృత్యుం నాతిక్రామతీత్యత్ర హేతుమాహ —
ప్రత్యక్షం హీతి ।
ఇచ్ఛాద్వేషాదిరాదిశబ్దార్థః ।
తథాఽపి కుతో మృత్యుం నాతిక్రమతి తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
కార్యస్య కారణాదన్యత్ర ప్రవృత్త్యయోగాదితి యావత్ ।
ఉక్తముపపాదయతి —
కర్మణో హీతి ।
అతః స్వప్నం గతో మృత్యుం కర్మాఖ్యం నాతిక్రామతీతి శేషః ।
మా తర్హి మృత్యోరతిక్రమోఽభూత్కో దోషస్తత్రాఽఽహ —
యది చేతి ।
స్వభావాదపి మృత్యోర్విముక్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఉక్తం హి - ‘ న హి స్వభావో భావనాం వ్యావర్తేతౌష్ణ్యద్రవేః’ ఇతి ॥
కథం తర్హి మోక్షోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అథేతి ।
ఎషా చ శఙ్కా ప్రాగేవ రాజ్ఞా కృతేతి దర్శయన్నుత్తరముత్థాపయతి —
యథేత్యాదినా ।
తద్దిదర్శయిషయేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన మృత్యోరతిక్రమణం గృహ్యతే ।
వైశబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థత్వముపేత్య సశబ్దార్థమాహ —
ప్రకృత ఇతి ।
ఎషశబ్దమనూద్య వ్యాకరోతి —
ఎష ఇతి ।
సంప్రదానే స్థిత్వా మృత్యుమతిక్రామతీతి శేషః ।
సుషుప్తస్య సంప్రసాదత్వం సాధయతి —
జాగరిత ఇత్యాదినా ।
తత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి —
తీర్ణో హీతి ।
అస్తు సంప్రసాదః సుషుప్తం స్థానం తథాఽపి కిమాయాతమిత్యత ఆహ —
స వా ఇతి ।
పూర్వోక్తేన క్రమేణ సంప్రసాదే సుషుప్తే స్థిత్వా సంప్రసన్నః సన్మృత్యుమతిక్రామతీత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థముపపాదయితుమాకాఙ్క్షామాహ —
కథమితి ।
రత్వేత్యాది వ్యాకుర్వన్పరిహరతి —
స్వప్నాదితి ।
పుణ్యపాపశబ్దయోర్యథార్థత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
అవోచామోభయాన్పాప్మన ఆనన్దాంశ్చ పశ్యతీత్యత్రేతి శేషః ।
పుణ్యపాపయోర్దశనమేవ న కరణమిత్యత్ర ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తద్ద్రష్టురపి తదనుబన్ధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాతిప్రసంగాన్మైవమిత్యాహ —
యో హీత్యాదినా ।
పుణ్యపాపాభ్యామాత్మనోఽసంస్పర్శే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
మృత్యోరతిక్రమణే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అతో నేతి ।
మృత్యోరస్వభావత్వముపపాదయతి —
మృత్యుశ్చేదితి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
అనన్వాగతవాక్యాదసంగవాక్యశ్చేత్యర్థః ।
మోక్షశాస్త్రప్రామాణ్యాదపి మృత్యోరస్వభావత్వమిత్యాహ —
స్వభావశ్చేదితి ।
ఇతశ్చ మృత్యుః స్వభావో న భవతీత్యాహ —
న త్వితి ।
అభావాదితి చ్ఛేదః ।
తస్యాః స్వభావత్వే లబ్ధమర్థం కథయతి —
అత ఇతి ।
మృత్యుమేవ వ్యాచష్టే —
పుణ్యపాపాభ్యామితి ।
స్వప్నే మృత్యోః స్వభావత్వాభావేఽపి జాగ్రదవస్థాయాం కర్తృత్వమాత్మనః స్వభావస్తథా చ నియమేన తస్య మృత్యోరతిక్రమో న సిధ్యతీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఔపాధికత్వాత్కర్తృత్వస్య స్వాభావికత్వాభావాదాత్మనో మృత్యోరతిక్రమః సంభవతీతి పరిహరతి —
నేతి ।
కథమౌపాధికత్వం కర్తృత్వస్య సిద్ధవదుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
ధ్యాయతీవేత్యాదౌ సాదృశ్యవాచకాదివశబ్దాదౌపాధికత్వం కర్తృత్వస్య ప్రాగేవ దర్శితమిత్యర్థః ।
జాగరితేఽపి కర్తృత్వస్య స్వాభావికత్వాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
మృత్యోః స్వాభావికత్వాశఙ్కాభావకృతం ఫలమాహ —
అనిర్మోక్షతా వేతి ।
వాశబ్దో నఞనుకర్షణార్థః ।
పుణ్యం చ పాపం చేత్యేతదన్తం వాక్యం వ్యాఖ్యాయ పునరిత్యాది వ్యాచష్టే —
తత్రేతి ।
స్వప్నాద్వ్యుత్థాయ సుషుప్తిమనుభూయోత్తరకాలమితి యావత్ । స్థానాత్స్థానాన్తరప్రాప్తావభ్యాసం వక్తుం పునఃశబ్దః ।
ప్రతిన్యాయమిత్యస్యావయవార్థముక్త్వా వివక్షితమర్థమాహ —
పునరితి ।
సంప్రసాదాదూర్ధ్వమితి యావత్ ।
జాగరితాత్స్వప్నం తతః సుషుప్తం గచ్ఛతీతి పూర్వగమనం తతో వైపరీత్యేన సుషుప్తాత్స్వప్నం జాగరితం వా గచ్ఛతీతి యదాగమనం స ప్రతిన్యాయః । తమేవ సంక్షిపతి —
యథేతి ।
యథాస్థానమాద్రవతీత్యేతద్వివృణోతి —
స్వప్నస్థానాదితి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి —
ప్రతియోనీతి ।
కిమర్థం యథాస్థానమాగమనం తదాహ —
స్వప్నాయేతి ।
స యదిత్యాదివాక్యస్య వ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —
నన్వితి ।
తత్ర వాక్యముత్తరత్వేనావతార్య వ్యాకరోతి —
అత ఆహేతి ।
అననుబద్ధ ఇత్యస్యార్థం స్ఫుటయతి —
నైవేతి ।
స యదిత్యాదివాక్యస్యాక్షరార్థముక్త్వా తాత్పర్యమాహ —
యది హీతి ।
తేనాఽఽత్మనేతి యావత్ । స్వప్నే కృతం కర్మ పునస్తేనేత్యుక్తమ్ ।
అనుబన్ధే దోషమాహ —
స్వప్నాదితి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
స్వప్నకృతేన కర్మణా జాగ్రదవస్థస్య పురుషస్యాన్వాగతత్వప్రసిద్ధిరితి యదుచ్యతే తన్న వ్యవహారభూమౌ సంప్రతిపన్నమిత్యర్థః ।
స్వప్నదృష్టేన జాగ్రద్గతస్య న సంగతిరిత్యత్ర స్వానుభవం దర్శయతి —
న హీతి ।
యథోక్తేఽనుభవే లోకస్యాపి సంమతిం దర్శయతి —
న చేతి ।
తత్ర ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
కథం తర్హి స్వప్నే కర్తృత్వప్రతీతిస్తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
స్వప్నస్యాఽఽభాసత్వాచ్చ న తత్ర వస్తుతోఽస్తి క్రియేత్యాహ —
ఉతేవేతి ।
తదాభాసత్వే లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి —
ఆఖ్యాతారశ్చేతి ।
స్వప్నస్యాఽఽభాసత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
అనన్వాగతవాక్యం ప్రతిజ్ఞారూపం వ్యాఖ్యాయాసంగవాక్యం హేతురూపమవతారయితుమాకాఙ్క్షామాహ —
కథమితి ।
మూర్తస్య మూర్తాన్తరేణ సంయోగే క్రియోపలమ్భాదమూర్తస్య తదభావాదాత్మనశ్చామూర్తత్వేనాసంయోగాత్క్రియాయోగాదకర్తృత్వసిద్ధిరిత్యుత్తరం హేతువాక్యార్థకథనపూర్వకం కథయతి —
కార్యకరణైరిత్యాదినా ।
ఆత్మనోఽసంగత్వేనాకర్తృత్వముక్తం సమర్థయతే —
అత ఎవేతి ।
అతఃశబ్దార్థం విశదయతి —
కార్యేతి ।
క్రియావత్త్వాభావే జన్మమరణదిరాహిత్యం కౌటస్థ్యం ఫలతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
కర్మప్రవివేకముక్తమఙ్గీకరోతి —
ఎవమితి ।
తత్ప్రవివిక్తాత్మజ్ఞానే దార్ఢ్యం సూచయతి —
సోఽహమితి ।
నైరాకాఙ్క్ష్యం వ్యావర్తయతి —
అత ఇతి ।
కథం తర్హి సహస్రదానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మోక్షేతి।
కామప్రవివేకవిషయనియోగమభిప్రేత్య పునరనుక్రామతి —
అత ఊర్ధ్వమితి॥౧౫॥
ఉత్తరకణ్డికావ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ —
తత్రేతి।
పూర్వకణ్డికా సప్తమ్యర్థః ।
భవత్వకర్తృత్వహేతురసంగత్వం కిం తావతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ -
ఉక్తం చేతి।
పూర్వం శ్లోకోపన్యాసదశాయామితి యావత్ । కర్మవశాత్స్వప్నహేతుకర్మసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
ఆత్మనః స్వప్నే కామకర్మసంబన్ధేఽపి కిమితి నాసంగత్వం తత్రాఽఽహ —
కామశ్చేతి।
హేత్వసిద్ధిం పరిహరతి —
న త్వితి।
న చేద్ధేతోరసిద్ధత్వం తర్హి కథం తత్సిద్ధిరితి పృచ్ఛతి —
కథమితి।
హేతుసమర్థనార్థముత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి —
అసంగ ఇతి।
ప్రతియోన్యాద్రవతీత్యేతదన్తం సర్వమిత్యుక్తమ్ ।
స్వప్నే కర్తృత్వాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః ఉక్తమసంగత్వం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
యదీతి।
సంగవానిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ —
కామీతి।
తత్సంగజైస్తత్ర స్వప్నే విషయవిశేషేషు కామాఖ్యసంగవశాదుత్పన్నైరపరాధైరితి యావత్ । న తు లిప్యతే ప్రాయశ్చిత్తవిధానస్యాపి స్వప్నసూచితాశుభాశఙ్కానిబర్హణార్థత్వాద్వస్తువృత్తానుసారిత్వాభావాదితి శేషః ॥౧౬॥
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తీకృత్య జాగరితేఽపి నిర్లేపత్వమాత్మనో దర్శయతి —
యథేత్యదినా ।
తత్ర ప్రమాణమాహ —
తదేతదితి ।
జాగ్రదవస్థాయాముక్తమకర్తృత్వమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
తత్ర కల్పితం కర్తృత్వమిత్యుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
తదేవ వివృణోతి —
ఆత్మనైవేతి ।
స్వతోఽకర్తృత్వే వాక్యోపక్రమం సంవాదయతి —
తథాచేతి ।
వాక్యార్థం సంగృహ్ణాలి —
బుద్ధ్యాదీతి ।
కర్తృత్వమితి శేషః ।
నన్వౌపాధికం కర్తృత్వం పూర్వముక్తమిదానీం తన్నిరాకరణే పూర్వాపరవిరోధః స్యాదిత్యత్రాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ।
ఉపాధినిరపేక్షః కర్తృత్వాభావ ఇతి శేషః ।
తేనేత్యుక్తం హేతుం స్ఫుటయతి —
యస్మాదితి ।
ఆత్మనో లేపాభావే భగవద్వాక్యమపి ప్రమాణమిత్యాహ —
తథా చేతి ।
అవస్థాత్రయేఽప్యసంగత్వమనన్వాగతత్వం చాఽఽత్మనః సిద్ధం చేద్విమోక్షపదార్థస్య నిర్ణీతత్వాజ్జనకస్య నైరాకాఙ్క్ష్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథేతి ।
యథా మోక్షైకదేశస్య కర్మవివేకస్య దర్శితత్వాత్పూర్వత్ర సహస్రదానముక్తం తథాఽఽత్రాపి తదేకదేశస్య కామవివేకస్య దర్శితత్వాత్తద్దానం న తు కామప్రశ్నస్య నిర్ణీతత్వాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయతృతీయకణ్డికయోస్తాత్పర్యం సంగృహ్ణాతి —
తథేత్యదినా ।
యథా ప్రథమకణ్డికయా కర్మవివేకః ప్రతిపాదితస్తథేతి యావత్ ।
కణ్డికాత్రితయార్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —
యస్మాదితి ।
అవస్థాత్రయేఽప్యసంగత్వే కిం సిధ్యతి తదాహ —
అత ఇతి ।
ప్రతీకమాదాయ స్వప్నాన్తశబ్దార్థమాహ —
ప్రతియోనీతి ।
కథం పునస్తస్య సుషుప్తవిషయత్వమత ఆహ —
దర్శనవృత్తేరితి ।
దర్శనం వాసనామయం తస్య వృత్తిర్యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా స్వప్నో దర్శనవృత్తిస్తస్య స్వప్నశబ్దేనైవ సిద్ధత్వాదన్తశబ్దవైయ్యర్థ్యాత్తస్యాన్తో లయో యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా స్వప్నాన్తశబ్దేన సుషుప్తగ్రహే సత్యన్తశబ్దేన స్వప్నస్య వ్యావృత్త్యుపపత్తేరత్ర సుషుప్తస్థానమేవ స్వప్నాన్తశబ్దితమిత్యర్థః ।
తత్రైవ వాక్యశేషానుగుణ్యమాహ —
ఎతస్మా ఇతి ।
స్వప్నాన్తశబ్దస్య స్వప్నే ప్రయోగదర్శనాదిహాపి తస్యైవ తేన గ్రహణమితి పక్షాన్తరముత్థాప్యాఙ్గీకరోతి —
యదీత్యాదినా ।
సిషాధయిషితార్థసిద్ధౌ హేతుమాహ —
యస్మాదితి ॥ ౧౭ ॥
కణ్డికాత్రయేణ సిద్ధమర్థమనువదతి —
ఎవమితి ।
ఆత్మనః స్థానత్రయసంచారాదసిద్ధోఽసంగత్వహేతురితి శఙ్కతే —
తత్రేతి ।
ప్రతిజ్ఞాహేత్వోర్హేతునిర్ధారణం సప్తమ్యర్థః । సప్రయోజకాద్దేహద్వయాద్వైలక్షణ్యం తు దూరనిరస్తమిత్యేవశబ్దార్థః ।
ఎవం చోదితే హేతుసమర్థనార్థం మహామత్స్యవాక్యమితి సంగతిమభిప్రేత్య సంగత్యన్తరమాహ —
పూర్వమపీతి ।
యథాప్రదర్శితోఽర్థోఽసంగత్వం కార్యకరణవినిర్ముక్తత్వం చ అహార్యత్వమప్రకమ్ప్యత్వమ్ ।
స్వచ్ఛన్దచారిత్వం ప్రకటయతి —
సంచరన్నపీతి ।
కిం పునర్దృష్టాన్తేన దార్ష్టాన్తికే లభ్యతే తదాహ —
దృష్టాన్తేతి ॥ ౧౮ ॥
శ్యేనవాక్యమవతారయితుం వృత్తం కీర్తయతి —
అత్ర చేతి ।
పూర్వసన్దర్భః సప్తమ్యర్థః ।
దేహద్వయేన సప్రయోజకేన వస్తుతోఽసంబన్ధే ఫలితమాహ —
స్వత ఇతి ।
కథం తర్హి తత్ర సంసారిత్వధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపాధీతి ।
ఔపాధికస్యాపి వస్తుత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరగ్రన్థమవతారయన్భూమికామాహ —
తత్రేతి ।
స్థానత్రయసంబన్ధిత్వేన విప్రకీర్ణే విశ్లిష్టం రూపమస్యేత్యాత్మా తథా । పఞ్చీకృత్య వివక్షితం సర్వం విశేషణమాదాయేతి యావత్ ।
ఎకత్రేతి వాక్యోక్తిః । తత్ర హేతుం వదఞ్జాగ్రద్వాక్యేన వివక్షితాత్మోక్తిరిత్యాహ —
యస్మాదితి ।
ససంగత్వాదేర్దృశ్యమానరూపస్య మిథ్యాత్వం సూచయతి —
అవిద్యయేతి ।
స్వప్నవాక్యే వివక్షితాత్మసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వప్నే త్వితి ।
తర్హి సుషుప్తవాక్యే తత్సిద్ధిర్నేత్యాహ —
సుషుప్తే పునరితి ।
తత్రాప్యవిద్యానిర్మోకో న ప్రతిభాతీతి భావః ।
ఎవం పాతనికాం కృత్వా శ్యేనవాక్యమాదత్తే —
ఎకవాక్యతయేతి ।
పూర్వవాక్యానామితి శేషః ।
కుత్ర తర్హి యథోక్తమాత్మరూపం పఞ్చీకృత్య ప్రదర్శ్యతే తత్రాఽఽహ —
సుషుప్తే హీతి ।
తత్రాభయమిత్యవిద్యారాహిత్యముచ్యతే సా చ సుషుప్తే స్వరూపేణ సత్యపి నాభివ్యక్తా భాతీతి ద్రష్టవ్యమ్ । యస్మాత్సుషుప్తే యథోక్తమాత్మరూపం వక్ష్యతే తస్మాదితి యావత్ ।
ఎవంరూపమిత్యేతదేవ ప్రకటయతి —
విలక్షణమితి ।
కర్యకరణవినిర్ముక్తం కామకర్మావిద్యారహితమిత్యర్థః ।
స్థానద్వయం హిత్వా కథం సుషుప్తం ప్రవేష్టుమిచ్ఛతీతి పృచ్ఛతి —
తత్కథమితి ।
స్వప్నాదౌ దుఃఖానుభవాత్తత్త్యాగేన సుషుప్తం ప్రాప్నోతీత్యాహ —
ఆహేతి ।
అథోత్తరా శ్రుతిః స్థానాన్తరప్రాప్తిమభిధత్తాం తథాఽపి కిం దృష్టాన్తవచనేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృష్టాన్తేనేతి ।
అస్యార్థస్య సుషుప్తిరూపస్యేత్యేతత్ । స ఎవార్థస్తత్రేతి సప్తమ్యర్థః । పరమాత్మాకాశం వ్యావర్తయితుం భౌతికవిశేషణమ్ । మహాకాయో మన్దవేగః శ్యేనః సుపర్ణస్తు వేగవానల్పవిగ్రహ ఇతి భేదః । ధారణే సౌకర్యం వక్తుం స్వయమేవేత్యుక్తమ్ । స్వప్నజాగరితయోరవసానమన్తమజ్ఞాతం బ్రహ్మ । తథా న కఞ్చన స్వప్నమితి స్వప్నజాగరితయోరవిశేషేణ సర్వం దర్శనం నిషిధ్యత ఇతి శేషః ।
స్వప్నవిశేషణాత్స్వప్నదర్శననిషేధేఽపి కుతో జాగ్రద్దర్శనం నిషిధ్యతే తత్రాఽహ —
జాగరితేఽపీతి ।
కథమయమభిప్రాయః శ్రుతేరవగత ఇత్యాశఙ్క్య విశేషణసామర్థ్యాదిత్యాహ —
అత ఆహేతి ।
జాగరితస్యాపి స్వప్నత్వే శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
తథా చేతి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్వివక్షితమంశం దర్శయతి —
యథేత్యాదినా ।
సంయుజ్యమానస్య క్షేత్రజ్ఞస్యేతి శేషః ।
సర్వసంసారధర్మావిలక్షణమితి విశేషణం వ్యాచష్టే —
సర్వేతి ॥ ౧౯ ॥
శ్యేనవాక్యేనాఽఽత్మనః సౌషుప్తం రూపముక్తమిదానీం నాడీఖణ్డస్య సంబన్ధం వక్తుం చోదయతి —
యద్యస్యేతి ।
పరః సన్నుపాధిర్బుద్ధ్యాదిః ।
అసంగత్వతః స్వతో బుద్ధ్యాదిసంబన్ధాసంభవముపేత్యాఽఽహ —
యన్నిమిత్తం చేతి ।
సిద్ధాన్తాభిప్రాయమనూద్య పూర్వవాదీ వికల్పయతి —
తస్యా ఇతి ।
ఆగన్తుకత్వమస్వాభావికత్వమ్ ।
ఆద్యే మోక్షానుపపత్తిం వివక్షిత్వాఽఽహ —
యది చేతి ।
అస్తు తర్హి ద్వితీయో మోక్షోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్యాశ్చేతి ।
మా భూదవిద్యాఽఽత్మస్వభావస్తద్ధర్మస్తు స్యాద్ధర్మ్యన్తరాభావాదిత్యాహ —
కథం వేతి ।
తత్రోత్తరత్వేనోత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి —
సర్వానర్థేతి ।
తాసాం పరమసూక్ష్మత్వం దృష్టాన్తేన దర్శయతి —
యథేతి ।
కథమన్నరసస్య వర్ణవిశేషప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాతేతి ।
భుక్తస్యాన్నస్య పరిణామవిశేషో వాతబాహుల్యే నీలో భవతి పిత్తాధిక్యే పిఙ్గలో జాయతే శ్లేశ్మాతిశయే శుక్లో భవతి పిత్తాల్పత్వే హరితః సామ్యే చ ధాతూనాం లోహిత ఇతి తేషాం మిథః సంయోగవైషమ్యాత్తత్సామ్యాచ్చ విచిత్రా బహవశ్చాన్నరసా భవన్తి తద్వ్యాప్తానాం నాడీనామపి తాదృశో వర్ణో జాయతే ।
‘ అరుణాః శిరా వాతవహా నీలాః పిత్తవహాః శిరాః ।
అసృగ్వహాస్తు రోహిణ్యో గౌర్యః శ్లేష్మవహాః శిరాః ॥’
ఇతి సౌశ్రుతే దర్శనాదిత్యర్థః ।
నాడీస్వరూపం నిరూప్య యత్ర జాగరితే లిఙ్గశరీరస్య వృత్తిం దర్శయతి —
తాస్త్వితి ।
ఎవంవిధాస్విత్యస్యైవ వివరణం సూక్ష్మాస్విత్యాది । పఞ్చభూతాని దశేన్ద్రియాణి ప్రాణోఽన్తఃకరణమితి సప్తదశకమ్ ।
జాగరితే లిఙ్గశరీరస్య స్థితిముక్త్వా స్వాప్నీం తత్స్థితిమాహ —
తల్లిఙ్గమితి ।
వివక్షితాం స్వప్నస్థితిముక్త్వా శ్రుత్యక్షరాణి యోజయతి —
అథేత్యాదినా ।
స్వప్నే ధర్మాదినిమిత్తవశాన్మిథ్యైవ లిఙ్గం నానాకారమవభాసతే తన్మిథ్యాజ్ఞానం లిఙ్గానుగతమూలావిద్యాకార్యత్వాదవిద్యేతి స్థితే సతీత్యథశబ్దార్థమాహ —
ఎవం సతీతి ।
తస్మిన్కాలే స్వప్నదర్శనే విజ్ఞేయమితి శేషః ।
ఇవశబ్దర్థమాహ —
నేత్యాదినా ।
ఉక్తోదాహరణేన సముచ్చిత్యోదహరణాన్తరమాహ —
తథేతి ।
గర్తాదిపతనప్రతీతౌ హేతుమాహ —
తాదృశీ హీతి ।
తాదృశత్వం విశదయతి —
అత్యన్తేతి ।
యథోక్తవాసనాప్రభవత్వం కథం గర్తపతనాదేరవగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దుఃఖేతి ।
యదేవేత్యాదిశ్రుతేరర్థమాహ —
కిం బహునేతి ।
భయమిత్యస్య భయరూపమితి వ్యాఖ్యానమ్ । భయం రూప్యతే యేన తత్కారణం తథా ।
హస్త్యది నాస్తి చేత్కథం స్వప్నే భాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అవిద్యేతి ।
అథ యత్ర దేవ ఇవేత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
తత్ర తస్యాః ఫలముచ్యత ఇతి శేషః ।
తాత్పర్యోక్త్యాఽథశబ్దార్థముక్త్వా విద్యయా విషయస్వరూపే ప్రశ్నపూర్వకం వదన్యత్రేత్యాదేరర్థమాహ —
కిం విషయేతి ।
ఇవశబ్దప్రయోగాత్స్వప్న ఎవోక్త ఇతి శఙ్కాం వారయతి —
దేవతేతి ।
విద్యేత్యుపాస్తిరుక్తా । అభిషిక్తో రాజ్యస్థో జగ్రదవస్థాయామితి శేషః ।
అహమేవేదమిత్యాద్యవతారయతి —
ఎవమితి ।
యథాఽవిద్యాయామపకృష్యమాణాయాం కార్యముక్తం తద్వదిత్యర్థః । యదేతి జాగరితోక్తిః । ఇదం చైతన్యమహమేవ చిన్మాత్రం న తు మదతిరేకేణాస్తి తస్మాదహం సర్వః పూర్ణోఽస్మీతి జానాతీత్యర్థః ।
సర్వాత్మభావస్య పరమత్వముపపాదయతి —
యత్త్విత్యాదినా ।
తత్ర తేనాఽఽకారేణావిద్యాఽవస్థితేత్యాహ —
తదవస్థేతి ।
తస్యాః కార్యమాహ —
తయేతి ।
సమస్తత్వం పూర్ణత్వమ్ । అనన్తరత్వమేకరసత్వమ్ । అబాహ్యత్వం ప్రత్యక్త్వమ్ । యోఽయం యథోక్తో లోకః సోఽస్యాఽఽత్మనో లోకాన్పూర్వోక్తానపేక్ష్య పరమ ఇతి సంబన్ధః ।
వాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
మోక్షో విద్యాఫలమిత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
తస్య ప్రత్యక్షత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
విద్యాఫలవదవిద్యాఫలమపి స్వప్నే ప్రత్యక్షమిత్యుక్తమనువదతి —
తథేతి ।
విద్యాఫలమవిద్యాఫలం చేత్యుక్తముపసంహరతి —
తే ఎతే ఇతి ।
ఉక్తం ఫలద్వయం విభజతే —
విద్యయేతి ।
అసర్వో భవతీత్యేతత్ప్రకటయతి —
అన్యత ఇతి ।
ప్రవిభాగఫలమాహ —
యత ఇతి ।
విరోధఫలం కథయతి —
విరుద్ధత్వాదితి ।
అవిద్యాకార్యం నిగమయతి —
అసర్వేతి ।
అవిద్యాయాశ్చేత్పరిచ్ఛిన్నఫలత్వం తదా తస్య భిన్నత్వాదేవ యథోక్తం విరోధాది దుర్వారమిత్యర్థః ।
విద్యాఫలం నిగమయతి —
సమస్తస్త్వితి ।
నన్వవిద్యాయాః సతత్త్వం నిరూపయితుమారబ్ధం న చ తదద్యాపి దర్శితం తథా చ కిం కృతం స్యాదత ఆహ —
అత ఇతి ।
కార్యవశాదితి యావత్ ।
ఇదంశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి —
సర్వాత్మనామితి ।
గ్రాహకత్వమేవ వ్యనక్తి —
ఆత్మన ఇతి ।
వస్త్వన్తరోపస్థితిఫలమాహ —
తత ఇతి ।
కామస్య కార్యమాహ —
యత ఇతి ।
క్రియాతః ఫలం లభతే తద్భోగకాలే చ రాగాదినా క్రియామాదధాతీత్యవిచ్ఛిన్నః సంసారస్తద్యావన్న సమ్యగ్జ్ఞానం తావన్మిథ్యాజ్ఞాననిదానమవిద్యా దుర్వారేత్యాహ —
తత ఇతి ।
భేదదర్శననిదానమవిద్యేత్యవిద్యాసూత్రే వృత్తమిత్యాహ —
తదేతదితి ।
తత్రైవ వాక్యశేషమనుకూలయతి —
వక్ష్యమాణం చేతి ।
అవిద్యాఽఽత్మనః స్వభావో న వేతి విచారే కిం నిర్ణీతం భవతీత్యాశఙ్క్య వృత్తం కీర్తయతి —
ఇదమితి ।
అవిద్యాయాః పరిచ్ఛిన్నఫలత్వమస్తి తతో వైపరీత్యేన విద్యయాః కార్యముక్తం స చ సర్వాత్మభావో దర్శిత ఇతి యోజనా ।
సంప్రతి నిర్ణీతమర్థం దర్శయతి —
సా చేతి ।
జ్ఞానే సత్యవిద్యానివృత్తిరిత్యత్ర వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —
తచ్చేతి ।
అవిద్యా నాఽఽత్మనః స్వభావో నివర్త్యత్వాద్రజ్జుసర్పవదిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
నివర్త్యత్వేఽప్యాత్మస్వభావత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్యాఽఽహ —
న హీతి ।
అవిద్యాయాః స్వాభావికత్వాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౨౦ ॥
తద్వా అస్యైతదిత్యనన్తరవాక్యతాత్పర్యమాహ —
ఇదానీమితి ।
విద్యావిద్యయోస్తఫలయోశ్చ ప్రదర్శనానన్తరమితి యావత్ ।
మోక్షమేవ విశినష్టి —
యత్రేతి ।
పదద్వయస్యాన్వయం దర్శయన్వివక్షితమర్థమాహ —
తదేతదితి ।
యత్రేత్యన్తశబ్దితం బ్రహ్మోచ్యతే ।
వ్యాఖ్యాతం పదద్వయమనూద్య వైశబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థత్వం మన్వానో రూపశబ్దేన షష్ఠ్యాః సంబన్ధం దర్శయతి —
తదితి ।
అతిచ్ఛన్దమితి ప్రయోగే హేతుమాహ —
రూపపరత్వాదితి ।
కథమతిచ్ఛన్దమిత్యాత్మరూపం వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
ఛన్ద ఇతి ।
ఛన్దఃశబ్దస్య గాయత్ర్యాదిచ్ఛన్దోవిషయస్య కథం కామవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యోఽసావితి ।
గాయత్ర్యాదివిషయత్వం త్యక్త్వా ఛన్దఃశబ్దస్య కామవిషయత్వమతఃశబ్దార్థః ।
యద్యాత్మరూపం కామవర్జితమిత్యేతదత్ర వివక్షితం కిమితి తర్హి దైర్ఘ్యం ప్రయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
తథాఽపీతి ।
స్వాధ్యాయధర్మత్వం ఛాన్దసత్వమ్ ।
వృద్ధవ్యవహామన్తరేణ కామవాచిత్వం ఛన్దఃశబ్దస్య కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి ।
తస్య కామవచనత్వే సతి సిద్ధం యద్రూపమనూద్య తస్యార్థముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
తథా కామవర్జితత్వవదిత్యేతత్ ।
నన్వత్రాధర్మవర్జితత్వమేవ ప్రతీయతే న ధర్మవర్జితత్వం పాప్మశబ్దస్యాధర్మమాత్రవచనత్వాదత ఆహ —
పాప్మశబ్దేనేతి ।
ఉపక్రమానుసారేణ పాప్మశబ్దస్యోభయవిషయత్వే విశేషణమనూద్య వివక్షితమర్థం కథయతి —
అపహతేతి ।
తర్హి కార్యమేవావిద్యాయా నిషిధ్యతే నేత్యాహ —
తత్కార్యేతి ।
తస్మాదర్థే తచ్ఛబ్దః ।
వాక్యార్థముపసంహరతి —
యదేతదితి ।
కూర్చబ్రాహ్మణాన్తేఽపీదం రూపముక్తమిత్యాహ —
ఇదం చేతి ।
ఆగమవశాత్తత్రోక్తం చేత్కిమిత్యత్ర పునరుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ।
సవిశేషత్వం చేదాత్మత్వానుపపత్తిరిత్యాదిస్తర్కః ।
ఆగమసిద్ధే కిం తర్కోపన్యాసేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దర్శితేతి ।
స్త్రీవాక్యస్య సంగతిం వక్తుం వృత్తమనుద్రవతి —
అయమితి ।
అనన్వాగతవాక్యే చాఽఽత్మనశ్చేతనత్వముక్తమిత్యాహ —
స యదితి ।
ఆత్మనః సదా చైతన్యజ్యోతిష్ట్వం స్వరూపం న కేవలముక్తాదాగమాదేవ సిద్ధం కిన్తు పూర్వోక్తాదనుమానాచ్చ స్థితమిత్యాహ —
స్థితం చేతి ।
వృత్తమనూద్య సంమ్బన్ధం వక్తుకామశ్చోదయతి —
స యదీతి ।
అత్రేతి సుషుప్తిరుక్తా ।
చైతన్యస్వభావస్యైవ సుషుప్తే విశేషజ్ఞానాభావం సాధయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
సుషుప్తిః సప్తమ్యర్థః । అజ్ఞానం విశేషజ్ఞానాభావః ।
కోఽసావజ్ఞానహేతుస్తమాహ —
ఎకత్వమితి ।
జీవస్య పరేణాఽఽత్మనా యదేకత్వం తత్కథం సుషుప్తే విశేషజ్ఞానాభావే కారణం తస్మిన్సత్యపి చైతన్యస్వభావానివృత్తేరితి శఙ్కతే —
తత్కథమితి ।
తత్ర స్త్రీవాక్యముత్తరత్వేనోత్థాపయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర దృష్టాన్తభాగమాచష్టే —
దృష్టాన్తేనేతి ।
ఎకత్వకృతో విశేషజ్ఞానాభావో వివక్షితోఽర్థః పరిష్వఙ్గప్రయుక్తసుఖాభినివేశాదజ్ఞానం కిమితి కల్ప్యతే స్వాభావికమేవ తత్కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అపరిష్వక్తస్త్వితి ।
తర్హి పరిష్వఙ్గవతోఽపి స్వభావవిపరిలోపాసంభవాద్విశేషవిజ్ఞానం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
పరిష్వఙ్గేతి ।
స్త్రీపుంసలక్షణయోర్వ్యామిశ్రత్వం పరిష్వఙ్గస్తదుత్తరకాలం సంభోగఫలప్రాప్తిరేకత్వాపత్తిస్తద్వశాద్విశేషాజ్ఞానమిత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికం వ్యాకరోతి —
ఎవమేవేతి ।
భూతమాత్రాః శరీరేన్ద్రియలక్షణాస్తాభిశ్చిదాత్మనస్తాదాత్మ్యాధ్యాసాత్తత్ప్రతిబిమ్బో జాతస్తతో విభక్తవద్భాతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
సైన్ధవేతి ।
తస్య దేహాదౌ ప్రవేశం దృష్టాన్తేన దర్శయతి —
జలాదావితి ।
ఉపసర్గబలలబ్ధమర్థం కథయతి —
ఎకీభూత ఇతి ।
తాదాత్మ్యం వ్యావర్తయితుం నిరన్తర ఇత్యుక్తమ్ ।
పరమాత్మాభేదప్రయుక్తమనవచ్ఛిన్నత్వమాహ —
సర్వాత్మేతి ।
ఎవం స్త్రీవాక్యాక్షరాణి వ్యాఖ్యాయ చోద్యపరిహారం ప్రకటయతి —
తత్రేతి ।
ప్రత్యగాత్మనీతి యావత్ । ఇహేతి సుషుప్తిరుచ్యతే । యథా పరిష్వక్తయోః స్త్రీపుంసయోరేకత్వం పుంసో విశేషవిజ్ఞానాభావే కారణం తథా పరేణాఽఽత్మనా సుషుప్తే జీవస్యైకత్వం విశేషవిజ్ఞానాభావే తస్య తత్ర కారణముక్తమిత్యర్థః ।
స్త్రీవాక్యే శ్రౌతమర్థమభిధాయాఽఽర్థికమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
కిం పునర్నానాత్వే కారణమితి తదాహ —
నానాత్వే చేతి ।
ఉక్తమథ యోఽన్యామిత్యాదావిత్యర్థః ।
కిమేతావతా సుషుప్తే విశేషవిజ్ఞానాభావస్యాఽఽయాతం తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
విశేషవిజ్ఞానే నానాత్వం తత్ర చావిద్యా కారణమితి స్థితే సతీతి యావత్ । యదా తదేతి సుషుప్తిర్వివక్షితా । ప్రవివిక్తత్వం కార్యకారణావిద్యావిరహితత్వమ్ । సర్వేణ పూర్ణేన పరమాత్మనా సహేత్యర్థః । విజ్ఞానాత్మా షష్ఠ్యోచ్యతే ।
ఎకత్వఫలమాహ —
తతశ్చేతి ।
ఉక్తముపజీవ్యాఽఽప్తకామవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
ఆప్తకామత్వం సమర్థయతే —
యస్మాత్సమస్తమితి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
యస్య హీత్యాదినా ।
విశేషణాన్తరమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —
కిమన్యస్మాదిత్యాదినా ।
సుషుప్తేరన్యత్రాఽఽత్మనః సకాశాదన్యత్వేన ప్రవిభక్తా ఇవ కామ్యమానాః సుషుప్తావాత్మైవ కామాస్తస్మాదాత్మకామమాత్మరూపమిత్యేతద్దృష్టాన్తేనాఽఽహ —
యథేతి ।
అవస్థాద్వయే ఖల్వాత్మనః సకాశాదన్యత్వేన ప్రవిభక్తా ఇవ కామాః కామ్యన్త ఇతి కామాః । న చైవం సుషుప్త్యవస్థాయామాత్మనస్తే భిద్యన్తే కిన్తు సుషుప్తస్యాఽఽత్మైవ కామా ఇత్యాత్మకామస్తద్రూపమిత్యర్థః ।
తస్యాఽఽత్మైవేత్యత్ర హేతుమాహ —
అన్యత్వేతి ।
యద్యపి సుషుప్తేఽవిద్యా విద్యతే తథాఽపి న సాఽభివ్యక్తాఽస్తీత్యనర్థపరిహారోపపత్తిరిత్యర్థః । కామానామాత్మాశ్రయత్వపక్షం ప్రతిక్షేప్తుం తృతీయం విశేషణమ్ । శోకమధ్యం శోకస్యాన్తరం ప్రత్యగ్భూతమితి యావత్ ।
తర్హి శోకవత్త్వం ప్రాప్తం నేత్యాహ —
సర్వథేతి ।
పక్షద్వయేఽపి శోకశూన్యమాత్మరూపమ్ । న హి శోకో యేనాఽఽత్మవాంస్తస్య శోకవత్త్వం శోకస్యాఽఽత్మాధీనసత్తాస్ఫుర్తేరాత్మాతిరేకేణాభావాదిత్యర్థః ॥ ౨౧ ॥
అత్ర పితేత్యాదివాక్యమవతారయితుం వృత్తమనుద్రవతి —
ప్రకృత ఇతి ।
అవిద్యాదినిర్మోకే హేతుద్వయమాహ —
అసంగత్వాదితి ।
యద్యపి నాఽఽగన్తుకత్వమవిద్యాయా యుక్తం తథాఽప్యభివ్యక్తా సాఽనర్థహేతురాగన్తుకీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
స్త్రీవాక్యనిరస్యాం శఙ్కామనువదతి —
తత్రేతి ।
కామాదివిమోకే దర్శితే సతీతి యావత్ ।
స్వభావస్యాపాయో న సంభవతీత్యభిప్రేత్య హేతుమాహ
యస్మాదితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన స్త్రీవాక్యమవతార్య తాత్పర్యం పూర్వోక్తమనుకీర్తయతి —
స్వయమితి ।
వృత్తమనూద్యోత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి —
ఇత్యేతదితి ।
స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వస్య స్వాభావికత్వమేతచ్ఛబ్దార్థః । ప్రాసంగికం కామాదేరాగన్తుకత్వోక్తిప్రసంగాదాగతమితి యావత్ ।
ప్రకృతమేవ దర్శయతి —
అత్ర చేతి ।
అతిచ్ఛన్దాదివాక్యం సప్తమ్యర్థః । ప్రత్యక్షతః స్వరూపచైతన్యవశాద్యథోక్తాత్మరూపస్య సుషుప్తే గృహ్యమాణత్వముత్థితస్య పరామర్శాదవధేయమ్ ।
కామాదిసంబన్ధవదాత్మనస్తద్రహితమపి రూపం కల్పితమేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేదేతదితి ।
ప్రకృతమర్థముక్త్వోత్తరవాక్యస్థసప్తమ్యర్థమాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
జనకోఽప్యత్రాపితా భవతీతి సంబన్ధః ।
పితాఽప్యత్రాపితా భవతీత్యుపపాదయతి —
తస్య చేత్యాదినా ।
యథాఽస్మిన్కాలే పితా పుత్రస్యాపితా భవతి తద్వదిత్యాహ —
తథేతి ।
నాస్యార్థస్య ప్రతిపాదకః శబ్దోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సామర్థ్యాదితి ।
తదేవ సామర్థ్యం దర్శయతి —
ఉభయోరితి ।
సుషుప్తే కర్మాతిక్రమే ప్రమాణమాహ —
అపహతేతి ।
పునర్లోకదేవశబ్దావనువాదార్థౌ ।
వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
తథేత్యాదినా ।
సాధ్యసాధనసంబన్ధాభిధాయకా బ్రాహ్మణలక్షణా ఇతి శేషః । అభిధాయకత్వేన ప్రమాణత్వేన ప్రమేయత్వేన చేత్యర్థః ।
అత్ర స్తేనోఽస్తేనో భవతీత్యాద
“బ్రాహ్మణ్యాం క్షత్రియాత్సూతో వైశ్యాద్వైదేహకస్తథా ।
శూద్రాజ్జాతస్తు చాణ్డాలః సర్వధర్మబహిష్కృతః” (యా.స్మృ.౧-౯౩)
ఇతి స్మృతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
చాణ్డాలో నామేతి ।
’జాతో నిషాదాచ్ఛూద్రాయాం జాత్యా భవతి పుల్కసః’ । ఇతి స్మృతేః శూద్రాయాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో నిషాదః స చ జాత్యా శూద్రస్తస్మాత్క్షత్రియాయాం జాతః పుల్కసో భవతీతి వ్యాఖ్యానముపేత్యాఽఽహ —
శూద్రేణైవేతి ।
శ్రమణాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
తథేతి ।
తథా చాణ్డాలవదితి యావత్ ।
పరివ్రాట్తాపసయోరేవ గ్రహణాత్తత్కర్మాయోగేఽపి సౌషుప్తస్య వర్ణాశ్రమాన్తరకర్మయోగం శఙ్కిత్వాఽఽహ —
సర్వేషామితి ।
అదిశబ్దేన వయోవస్థాది గృహ్యతే ।
సౌషుప్తే పురుషే ప్రకృతే కథమనన్వాగతమితి నపుంసకప్రయోగస్తత్రాఽఽహ —
రూపపరత్వాదితి ।
తత్పరత్వే హేతుమనుషఙ్గం దర్శయతి —
అభయమితి ।
హేతువాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కిం పునరిత్యాదినా ।
యస్మాదతిచ్ఛన్దాదివాక్యోక్తస్వభావోఽయమాత్మా సుషుప్తికాలే హృదయనిష్ఠాన్సర్వాఞ్ఛోకానతిక్రామతి తస్మాదేతదాత్మరూపం పుణ్యపాపాభ్యామనన్వాగతం యుక్తమిత్యర్థః ।
శోకశబ్దస్య కామవిషయత్వం సాధయతి —
ఇష్టేతి ।
కథం తస్యాః శోకత్వాపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇష్టం హీతి ।
తేషాం పర్యాయత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
యస్మాదితి ।
అత్రేతి సుషుప్తిరుచ్యతే । అతః సర్వకామాతితీర్ణత్వాదిత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
న కేవలం శోకశబ్దస్య కామవిషయత్వముపపన్నమేవ కిన్తు సంనిధేరపి సిద్ధమిత్యాహ —
న కఞ్చనేతి ।
శోకశబ్దస్య కామవిషయత్వేఽపి తదత్యయమాత్రాత్కథం కర్మాత్యయః స్యదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కామశ్చేతి ।
తత్ర వాక్యశేషం ప్రమాణయతి —
వక్ష్యతి హీతి ।
కామస్య కర్మహేతుత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
హృదయస్య శోకానతిక్రామతీత్యత్ర హృదయశబ్దార్థమాహ —
హృదయమితీతి ।
మాంసపిణ్డవిశేషవిషయం హృదయపదం కథం బుద్ధిమాహేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాత్స్థ్యాదితి ।
తథా మఞ్చాః క్రోశన్తీతి మఞ్చక్రోశనముచ్యమానం మఞ్చస్థాన్పురుషానుపచారాదాహ తథా హృదయస్థత్వాద్బుద్ధేరుపచారబుద్ధిం హృదయశబ్దో దర్శయతీత్యర్థః ।
హృదయశబ్దార్థముక్త్వా తస్య సంబన్ధం దర్శయతి —
హృదయస్యేతి ।
తానతిక్రాన్తో భవతీతి శేషః ।
ఆత్మాశ్రయాస్తే న బుద్ధిమాశ్రయన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బుద్ధీతి ।
కథం తర్హి కేచిదాత్మాశ్రయత్వం తేషాం వదన్తీత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తివశాదిత్యాహ —
ఆత్మేతి ।
భవతు కామానాం హృదయాశ్రితత్వం తథాఽపి తత్సంబన్ధద్వారా తదాశ్రయత్వసంభవాత్కథమాత్మా సుషుప్తే కామానతివర్తతే తత్రాఽఽహ —
హృదయేతి ।
తత్సంబన్ధాతీతత్వే శ్రుతిసిద్ధే ఫలితమాహ —
హృదయకరణేతి ।
భర్తృప్రపఞ్చప్రస్థానముత్థాపయతి —
యే త్వితి ।
సత్యేవ హృదయే తన్నిష్ఠానాం కామాదీనామాత్మన్యుపశ్లేషో న తన్నివృత్తావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
హృదయవియోగేఽపీతి ।
తన్మతే శ్రుతివిరోధమాహ —
తేషామితి ।
హృదయేన కరణేనోత్పాద్యత్వాదాత్మవికారాణామపి కామాదీనాం హృదయసంబన్ధసంభావాన్నాఽఽనర్థక్యం శ్రుతీనామితి శఙ్కతే —
హృదయేతి ।
న కామాదిసంబన్ధమాత్రం హృదయస్య శ్రుత్యర్థః కిన్త్వాశ్రయాశ్రయిత్వం తచ్చ కరణత్వే న స్యాత్ । న హి చక్షురాద్యాశ్రయం రూపాదిజ్ఞానం దృష్టమితి పరిహరతి —
న హృదీతి ।
చకారాద్వచనం న సమఞ్జసమితి సంబధ్యతే ।
ప్రదీపాయత్తం ఘటజ్ఞానమితి వదన్తః కరణాయత్తమాత్మాశ్రితం కామాదితి తస్య తదాశ్రయత్వవచనమౌపచారికమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మవిశుద్ధేశ్చేతి ।
ఇతశ్చేదం యథార్థమేవేత్యాహ —
ధ్యాయతీవేతి ।
అన్యార్థాసంభవాద్బుధ్యాశ్రయణవచనస్యేతి శేషః ।
దక్షిణేనాక్ష్ణా పశ్యతీత్యుక్తే వామేన న పశ్యతీతివత్ప్రముచ్యన్తే హృది శ్రితా ఇతి విశేషణమాశ్రిత్యాఽఽశఙ్కతే —
కామా య తి ।
ప్రకారాన్తరేణ విశేషణస్యార్థవత్త్వం దర్శయతి —
నేత్యాదినా ।
అత్రేతి ప్రకృతశ్రుత్యుక్తిః । ఆశ్రయాన్తరం బుద్ధ్యతిరిక్తమాత్మాఖ్యమ్ ।
బుద్ధ్యనాశ్రితాః కామా ఎవ న సన్తి యదపేక్షయా హృదయాశ్రయత్వవిశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యే త్వితి ।
ప్రతిపక్షతో విషయదోషదర్శనాదితి యావత్ ।
కామానాం వర్తమానత్వనియమాభావాద్భూతభవిష్యతామపి సంభవే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
హృదయానాశ్రితభూతభవిష్యత్కామసంభవేఽపి సర్వకామనివృత్తేర్వివక్షితత్వాద్వర్తమానవిశేషణమనర్థకమితి శఙ్కతే —
తథాఽపీతి ।
అతీతానాగతకామాభావః సంభవతి స్వతః సిద్ధో న తన్నివృత్తౌ యత్నోఽపేక్ష్యతే శుద్ధాత్మదిదృక్షుణా తు ముముక్షుణా వర్తమానకామనిరాసే యత్నాధిక్యమాధేయమితి జ్ఞాపయితుం వర్తమానగ్రహణమితి పరిహరతి —
న తేష్వితి ।
యది యథోక్తం వ్యాఖ్యానమనాదృత్యాఽఽత్మాశ్రయత్వమేవ కామానామాశ్రీయతే తదాఽశ్రుతం మోక్షాసంభవేనానిష్టం చ కల్పితం స్యాదిత్యాహ —
ఇతరథేతి ।
అశ్రుతత్వమసిద్ధమితి శఙ్కతే —
న కఞ్చనేతి ।
అర్థాదాశ్రయత్వం శ్రుతమేవ కామానామిత్యేతద్దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
నిషేధో హి ప్రాప్తిమపేక్షతే న వాస్తవం కామానామాత్మధర్మత్వం ప్రాప్తిస్తు భ్రాన్త్యాఽపి సంభవతి । తస్మాదాత్మనో వస్తుతో న కామాద్యాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।
ఇతశ్చాఽఽత్మనో న కామాద్యాశ్రయత్వమిత్యాహ —
ప్రసంగేతి ।
నన్వసంగవచనమాత్మనః సంగాభావం సాధయత్తస్య కామిత్వే న విరుధ్యతే తత్రాఽఽహ —
సంగశ్చేతి ।
కామశ్చ సంగస్తతోఽసిద్ధో హేతురత్రేతి శేషః ।
వాక్యాన్తరమాశ్రిత్యాఽఽత్మని కామాశ్రయత్వం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
ఆత్మేత్యాదినా ।
ఇచ్ఛాదయః క్వచిదాశ్రితా గుణత్వాద్రూపాదివదిత్యనుమానాత్పరిశేషాత్కామాద్యాశ్రయత్వమాత్మనః సేత్స్యతీతి శఙ్కతే —
వైశేషికాదీతి ।
శ్రుత్యవష్టమ్భేన నిరాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వబాధనాచ్చ నాఽఽత్మాశ్రయత్వం కామాదీనామితి శేషః ।
తదేవ వివృణోతి —
కామాదీనామితి ।
స్థితం చానుమానాదితి శేషః । యద్యత్ర సమవేతం తత్తేన న దృశ్యతే । యథా చక్షుర్గతం కార్ష్ణ్యం తేనైవ చక్షుషా న దృశ్యతే తథా కామాదీనామాత్మసమవాయిత్వే దృశ్యత్వం న స్యాద్దృశ్యత్వబలేనైవ స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం సాధితం తథా చ తద్బాధే పూర్వోక్తమనుమానమపి బాధ్యేతేత్యర్థః ।
కథం కామాదీనామాత్మదృశ్యత్వమాశ్రిత్య స్వప్నే స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వస్యోపదిష్టత్వం తత్రాఽఽఽహ —
ద్రష్టురితి ।
తథాఽపి తేషామాత్మాశ్రయత్వే కాఽనుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
తద్బాధితమితి ।
యత్తు పరమాత్మైకదేశం జీవమాశ్రిత్య తదాశ్రితం కామాదితి తత్రాఽఽహ —
సర్వశాస్త్రేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
పరస్యేతి ।
శాస్త్రార్థజాతం నిరవయవత్వప్రత్యగేకత్వాది తస్య కథం కోపః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతచ్చేతి ।
చతుర్థే చేద్భర్తృప్రపఞ్చమతం నిరస్తం తర్హి పునర్నిరాకరణమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మహతేతి ।
పరేణ సహ ప్రత్యగాత్మనో యదేకత్వం తస్య శాస్త్రార్థస్య సిద్ధ్యర్థమితి యావత్ ।
అంశత్వాదికల్పనాయామపి శాస్త్రార్థసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్కల్పనాయామితి ।
భర్తృప్రపఞ్చకల్పనాయా హేయత్వముపసంహరతి —
యథేత్యాదినా ॥ ౨౨ ॥
యద్వై తన్న పశ్యతీత్యాదేః సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
స్త్రీపుంసయోరితి ।
చకారాదుక్తం స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమితి సంబధ్యతే ।
కిమిదం స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమితి తదాహ —
స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం నామేతి ।
ఎవం వృత్తమనూద్యోత్తరవాక్యవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ —
యదీత్యాదినా ।
స్వభావత్యాగమేవాభినయతి —
న జానీయాదితి ।
తత్త్యాగాభావే సుషుప్తే విశేషవిజ్ఞానరాహిత్యమయుక్తమిత్యాహ —
అథేత్యాదినా ।
ఆత్మా చిద్రూపోఽపి సుషుప్తే విశేషం న జానాతి చేత్కిం దుష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విప్రతిషిద్ధమితి ।
పరిహరతి —
నేతి ।
ఉభయం చైతన్యస్వభావత్వం విశేషవిజ్ఞానరాహిత్యం చేత్యర్థః ।
ఉభయస్వీకారే శఙ్కితం విప్రషేధమాకాఙ్క్షాపూర్వకం శ్రుత్యా నిరాకరోతి —
కథమిత్యాదినా ।
యద్వై తదిత్యాదివాక్యం చోదితార్థానువాదస్తత్పరిహారస్తు పశ్యన్నిత్యాదివాక్యమితి విభజతే —
యత్తత్రేతి ।
న హీత్యాదివాక్యనిరస్యామాశఙ్కామాహ —
నన్వితి ।
చక్షురాదివ్యాపారాభావేఽపి సుషుప్తే దర్శనాది కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వ్యాపృతేష్వితి ।
అస్తు తర్హి తత్రాపి కరణవ్యాపారో నేత్యాహ —
న చేతి ।
అయమితి సుషుప్తపురుషోక్తిః ।
న పశ్యత్యేవేతి నియమం నిషేధతి —
న హీతి ।
తత్ర హేతుం వక్తుం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రతిజ్ఞాం ప్రస్తౌతి —
కిం తర్హీతి ।
తత్రాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం హేతువాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కథమిత్యాదినా ।
అవినాశిత్వాదిత్యేతద్వ్యాకుర్వన్దృష్టేర్వినాశాభావం స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
ద్రష్టుర్దృష్టిర్న నశ్యతీత్యత్ర విరోధం చోదయతి —
నన్వితి ।
విప్రతిషేధమేవ సాధయతి —
దృష్టిశ్చేతి ।
కార్యస్యాపి వచనాదవినాశః స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తస్యాకారకత్వాన్నైవమితి పరిహరతి —
న వచనస్యేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
యత్కృతకం తదనిత్యమితి వ్యాప్త్యనుగృహీతానుమానవిరోధాద్వచో న కార్యనిత్యత్వబోధకమిత్యర్థః ।
కూటస్థదృష్టిరేవాత్ర ద్రష్టృశబ్దార్థో న దృష్టికర్తా తన్న విప్రషేధోఽస్తీతి సిద్ధాన్తయతి —
నైష దోష ఇతి ।
ఆదిత్యాదిప్రకాశకత్వవదిత్యుక్తం దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే —
యథేతి ।
దృష్టాన్తేఽపి విప్రతిపన్నం ప్రత్యాఽఽహ —
న హీతి ।
దర్శనోపపత్తేరిత్యుక్తం దార్ష్టాన్తికం విభజతే —
తథేతి ।
ఆత్మనో నిత్యదృష్టిత్వే దోషమాశఙ్కతే —
గౌణమితి ।
గౌణస్య ముఖ్యాపేక్షత్వాన్ముఖ్యస్య చాన్యస్య ద్రష్టృత్వస్యాభావాన్మైవమిత్యుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
తామేవోపపత్తిముపదర్శయతి —
యది హీత్యాదినా ।
అన్యథా కూటస్థదృష్టిత్వమన్తరేణేతి యావత్ । దర్శనప్రకారస్యాన్యత్వం క్రియాత్మత్వమ్ । తస్య నిష్క్రియత్వశ్రుతిస్మృతివిరోధాదితి శేషః ।
ద్రష్టృత్వాన్తరానుపపత్తౌ ఫలితమాహ —
తదేవమేవేతి ।
నిత్యదృష్టిత్వేనైవేత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే దృష్టాన్తమాహ —
యథేత్యాదినా ।
తథాఽఽత్మనోఽపి ద్రష్టృత్వం నిత్యేనైవ స్వాభావికేన చైతన్యజ్యోతిషా సిధ్యతి తదేవ చ ద్రష్టృత్వం ముఖ్యం ద్రష్టృత్వాన్తరానుపపత్తేరితి శేషః ।
ఆత్మనో నిత్యదృష్టిస్వభావత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తృజన్తం దృష్టృశబ్దమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అత్రాప్యనిత్యక్రియాకర్తృవిషయస్తృజన్తశబ్దప్రయోగ ఇతి శేషః ।
తృజన్తశబ్దప్రయోగస్యానిత్యక్రియాకర్తృవిషయత్వం వ్యభిచరయన్నుత్తరమాహ —
నేతి ।
వైషమ్యాశఙ్కతే —
భవత్వితి ।
ఆదిత్యాదిషు స్వాభావికప్రకాశేన ప్రకాశయితృత్వమస్తు కాదాచిత్కప్రకాశేన ప్రకాశయితృత్వస్య తేష్వసంభవాన్న త్వాత్మని నిత్యా దృష్టిరస్తి తన్మానాభావాత్ । తథా చ కాదాచిత్కదృష్ట్యైవ తస్య ద్రష్టృతేత్యర్థః ।
ప్రతీచశ్చిద్రూపత్వస్య శ్రౌతత్వాత్కర్తృత్వం వినా ప్రకాశయితృత్వమవిశిష్టమిత్యుత్తరమాహ —
న దృష్టీతి ।
కూటస్థదృష్టిరాత్మేత్యుక్తే ప్రత్యక్షవిరోధం శఙ్కతే —
పశ్యామీతి ।
ద్వివిధోఽనుభవస్తస్య కూటస్థదృష్టిత్వమనుగృహ్ణాతి చక్షురాదివ్యాపారభావాపేక్షయా పశ్యామి న పశ్యామీతి ధియోరాత్మసాక్షికత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
న కరణేతి ।
ఆత్మదృష్టేర్నిత్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఉద్ధృతేతి ।
ఆత్మదృష్టేర్నిత్యత్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తన్నిత్యత్వోక్తిఫలమాహ —
అత ఇతి ।
వాక్యాన్తరమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కథమిత్యాదినా ।
ద్వితీయాదిపదానాం పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యార్థభేదం దర్శయతి —
యద్ధీత్యాదినా ।
సాభాసమన్తఃకరణం యత్పశ్యేదితి విశేషదర్శనకరణం ప్రమాతృ ద్వితీయం తస్మాదన్యచ్చక్షురాది ప్రమాణం రూపాది చ ప్రమేయం విభక్తం తత్సర్వం జాగ్రత్స్వప్నయోరవిద్యాప్రతిపన్నం సుషుప్తికాలే కారణమాత్రతాం గతమభివ్యక్తం నాస్తీత్యర్థః ।
సుషుప్తే ద్వితీయం ప్రమాతృరూపం నాస్తీత్యేతదుపపాదయతి —
ఆత్మన ఇతి ।
ప్రమాతృరూపం పృథఙ్నాస్తీతి శేషః ।
తథాఽపి కరణవ్యాపారకృతం విషయదర్శనమాత్మనః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ద్రష్టురితి ।
సుషుప్తస్యాపి పరిచ్ఛిన్నత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయం త్వితి ।
తస్య పరేణైకీభావఫలమాహ —
తేనేతి ।
విషయేన్ద్రియాభావకృతం ఫలమాహ —
తదభావాదితి ।
కిమితి విషయాద్యభావాద్విశేషదర్శనం నిషిధ్యతే సత్త్వమేవ తస్యాఽఽత్మసత్త్వాధీనం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కరణాదితి ।
నన్వవస్థాద్వయే విశేషదర్శనమాత్మకృతం ప్రతిభాతి తస్య ప్రధానత్వాదత ఆహ —
ఆత్మకృతమివేతి ।
నన్విత్యాదేస్తాత్పర్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రమాతృకరణవిషయకృతత్వాద్విశేషదృష్టేస్తేషాం చ సుషుప్తాభావాత్తత్కార్యాయా విశేషదృష్టేరపి తత్రాభావాదితి యావత్ । తత్కృతా జాగరాదావాత్మకృతత్వేన భ్రాన్తిప్రతిపన్నవిశేషదర్శనాభావప్రయుక్తేత్యర్థః ॥ ౨౩ ॥
యద్వై తన్న పశ్యతీత్యాదావుక్తన్యాయముత్తరవాక్యేష్వతిదిశతి —
సమానమన్యదితి ।
మనోబుద్ధ్యోః సాధారణకరణత్వాత్పృథగ్వ్యాపారాభావే కథం పృథఙ్నిర్దేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మననేతి ।
వాక్యాని వ్యాఖ్యాయ స్వసిద్ధాన్తస్ఫుటీకరణార్థం విచారయతి —
కిం పునరితి ।
ధర్మభేదో ధర్మాణాం సతాం మిథో ధర్మిణశ్చ భేదోఽస్తీతి యావత్ । ధర్మస్య దృష్ట్యాదిపదార్థస్యేత్యర్థః । పరోపాధినిమిత్తం చక్షురద్యుపాధికృతమిత్యేతత్ । ధర్మాన్యత్వం ధర్మత్వం ధర్మిణో మిథోఽన్యత్వం చేత్యర్థః ।
భర్తృప్రపఞ్చమతేన పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
అత్రేతి ।
గవాదీనాం సావయవత్వాద్రూపభేదసంభవాదేకేన రూపేణాభిన్నత్వం రూపాన్తరేణ భిన్నత్వమిత్యుభయథాత్వేఽపి నిరవయవేష్వాత్మాదిషు కథమనేకరసత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా స్థూలేష్వితి ।
ఎకరూపత్వే వస్తునో దృష్టాన్తాదృష్టేర్నానారూపత్వే గవాదిదృష్టాన్తదర్శనాత్తదేవానుమేయమ్ । విమతం భిన్నాభిన్నం వస్తుత్వాద్గవాదివదిత్యర్థః ।
యద్యపి గగనాదిషు భిన్నాభిన్నత్వమనుమీయతే తథాఽపి కథమాత్మని తదనుమానమిత్యాశఙ్క్య వస్తుత్వస్య నానారూపత్వేనావ్యభిచారాదాత్మన్యపి యథోక్తమనుమానం నిరఙ్కుశప్రసరమిత్యాహ —
సర్వత్రేతి ।
యథోక్తానుమానానుగ్రహాద్యద్వై తదిత్యాదేర్భిన్నాభిన్నే వస్తుని తాత్పర్యమితి భావః ।
భర్తృప్రపఞ్చోక్తం వాక్యతాత్పర్యం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
చైతన్యావినాశే వాక్యతాత్పర్యం చేత్కథం తర్హి దృష్ట్యాదిభేదవచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదస్యేతి ।
తద్ధి సుషుప్త్యవస్థాయాముపాధేరన్తఃకరణస్య చక్షురాదిభేదాధీనపరిణామవ్యాపారనివృత్తౌ సత్యాముపాధిభేదస్యానుద్భాస్యమానత్వాత్తేన భిన్నమివానుపలక్ష్యమాణస్వభావం యద్యపి తథాఽపి చక్షుర్ద్వారేణ జాయమానాయాం బుద్ధివృత్తౌ వ్యక్తం చైతన్యం దృష్టిఘ్రాణద్వారేణ జాతాయాం తస్యాం వ్యక్తం ఘ్రాతిరిత్యుపాధిభేదాత్ప్రాప్తభేదానువాదేన చైతన్యస్యావినాశిత్వే వాక్యతాత్పర్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తే వాక్యతాత్పర్యే స్థితే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
ఇతశ్చ దృష్ట్యాదిభేదకల్పనా న శ్లిష్టేత్యాహ —
సైన్ధవేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
విజ్ఞానమితి ।
న దృష్ట్యాదిభేదకల్పనేతి శేషః ।
యథా ఘటాకాశో మహాకాశ ఇత్యేకశబ్దవిషయత్వాదుపాధిభేదేఽప్యాకాశస్యైకత్వమిష్టం తథైకశబ్దప్రవృత్తేరేకత్వం చిత్తోఽపి స్వీకర్తవ్యం తత్కుతో దృష్ట్యాదిభేదసిద్ధిరిత్యాహ —
శబ్దప్రవృత్తేశ్చేతి ।
తామేవ వివృణోతి —
లౌకికీ చేతి ।
యత్తు సిద్ధాన్తే దృష్టాన్తో నాస్తీతి తత్రాఽఽహ —
దృష్టాన్తేతి ।
కిమేకరూపత్వే వస్తునో దృష్టాన్తో నాస్తి కిం వా మిథ్యాత్వే తన్నానారూపత్వస్యేతి వక్తవ్యమ్ । నాఽఽద్యః । నానారూపవస్తువాదిభిరప్యైకస్యారూపస్యానవస్థాపరిహారార్థమనానారూపత్వాఙ్గీకారాదస్మాకం దృష్టాన్తసిద్ధేర్వస్తుత్వహేతోశ్చ తత్రైవానైకాన్తికత్వాత్తస్మాదేకరూపమేవ వస్తు స్వీకర్తవ్యమితి భావః ।
ద్వితీయం దూషయతి —
యథా హీతి ।
తన్నిమిత్తమేవేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన స్వచ్ఛస్వాభావ్యం పరామృశ్యతే ।
స్ఫటికే హరితాదిధర్మాణాం స్వాభావికత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తస్య హి స్వచ్ఛస్వాభావ్యం తద్వశేన హరితాద్యుపాధిభేదసంబన్ధవ్యతిరేకేణేతి యావత్ ।
ఎకస్య నానారూపత్వం మిథ్యేత్యత్ర దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
ఆత్మా మిథ్యానానానిర్భాస ఉపహితత్వాత్స్ఫటికవదిత్యర్థః ।
కిఞ్చాఽఽత్మా మిథ్యానానాత్వాధారః స్వచ్ఛత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యాహ —
ప్రజ్ఞానేతి ।
కిఞ్చాఽఽత్మా కల్పిత నానాత్వాధారో జ్యోతిష్ట్వాదాదిత్యాదిజ్యోతిర్వదిత్యాహ —
స్వయమితి ।
ఆదిత్యాదావకల్పితోఽపి భేదోఽస్తీత్యాశఙ్క్య వివక్షితం సామ్యమాహ —
యథా చేత్యాదినా ।
అవిభాగ్యం వస్తుతో విభాగాయోగ్యమితి యావత్ । చక్షురాదీని చావభాసయదితి సంబన్ధః ।
ఆత్మనః సర్వావభాసకత్వే వాక్యోపక్రమం ప్రమాణయతి —
తథా చేతి ।
యత్తు నిరవయవేష్వపి నానారూపత్వమనుమేయమితి తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆకాశాదీనాం దృష్టాన్తత్వమాశఙ్క్య నిరాచష్టే —
యదపీత్యాదినా ।
కథమాకాశస్యానేకధర్మవత్వమౌపాధికమిత్యాశఙ్క్య తస్య సర్వగతత్వం తావదౌపాధికమితి సాధయతి —
ఆకాశస్యేతి ।
కథం తర్హి సర్వగతత్వవ్యవహారస్తత్రాఽఽహ —
సర్వోపాధీతి ।
నన్వాకాశస్య సర్వత్ర గమనమపేక్ష్య సర్వగతత్వం కిమితి న వ్యవహ్రియతే తత్రాఽఽహ —
న త్వితి ।
ఆకాశే గమనాయోగం వక్తుం తత్స్వరూపమాహ —
గమనం హీతి ।
నను కుతశ్చిద్విభాగే సంయోగే చ కేనచిద్దేశేన తత్కారణీభూతా క్రియాఽపి శ్యేనాదావివాఽఽకాశే భవిష్యతి నేత్యాహ —
సా చేతి ।
సావయవే హి శ్యేనాదౌ క్రియా దృశ్యత ఆకాశం త్వవిశేషం నిరవయవం కుతస్తత్ర క్రియేత్యర్థః ।
తథాపి ధర్మాన్తరాణ్యాకాశే భవిష్యన్తీత్యాశఙ్క్య తేషామపి క్రియాపూర్వకాణాముక్తన్యాయకవలీకృతత్వమాహ —
ఎవమితి ।
భేదాభేదాభ్యాం దుర్వచత్వాచ్చ తత్ర ధర్మధర్మిభావో న సంభవతీతి భావః ।
ఆకాశే దర్శితన్యాయమన్యత్రాపి సంచారయతి —
తథేతి ।
పార్థివత్వం పరమాణోరేకం రూపం గన్ధవత్త్వం చాపరమిత్యనేకరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమాణుర్నామేతి ।
న హి పార్థివత్త్వాతిరేకి గన్ధవత్త్వం ప్రమాణికమితి భావః ।
వైశేషికపరిభాషామాశ్రిత్య శఙ్కయతి —
అథేతి ।
పార్థివే పరమాణౌ రసాదిమత్త్వమనౌపాధికం న భవతి జలాదిసంసర్గకృతత్వాత్తథా చ నిరుపాధికభేదేనేదముదాహరణమితి పరిహరతి —
న తత్రాపీతి ।
ఉక్తన్యాయస్య దిగాదావపి సమత్వం మత్వోపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సన్తి పరస్మిన్నాత్మని దృగాదిశక్తిభేదాస్తేషాం మధ్యే దృక్శక్తిశ్చక్షురాత్మనా రూపాత్మనా చ పృథగేవ పరిణమతే ఘ్రాతిశక్తిశ్చ ఘ్రాణాత్మనా గన్ధాత్మనా చేత్యనేన క్రమేణ పరస్మిన్పరిణామకల్పనా భర్తృప్రపఞ్చైర్యా కృతా సాఽపి పరస్యైకరూపత్వోపపాదనేన నిరస్తేత్యాహ —
ఎతేనేతి ॥ ౨౪ ॥ ౨౫ ॥ ౨౬ ॥ ౨౭ ॥ ౨౮ ॥ ౨౯ ॥ ౩౦ ॥
ఔపాధికో దృష్ట్యాదిభేదో న వాస్తవోఽస్తీత్యుపపాద్య వృత్తమనుద్రవతి —
జాగ్రదితి ।
యత్రేత్యుత్తరవాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కాం దర్శయతి —
నన్వితి ।
కిమస్య విశేషవిజ్ఞానరాహిత్యం స్వరూపం కిం వా విశేషవిజ్ఞానవత్వమ్ । ఆద్యే జాగ్రత్స్వప్నయోరనుపపత్తిః । ద్వితీయే సుషుప్తేరసిద్ధిరితి భావః ।
ప్రతీచశ్చిన్మాత్రజ్యోతిషో విశేషవిజ్ఞానరాహిత్యమేవ స్వరూపం తథాఽపి స్వావిద్యాకల్పితవిశేషవిజ్ఞానవత్త్వమాశ్రిత్యావస్థాద్వయం సిధ్యతీత్యుత్తరవాక్యమవలమ్బ్యోత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
తచ్చేత్యావిద్యం దర్శనమిత్యర్థః ॥ ౩౧ ॥
పూర్వోక్తవస్తూపసంహారార్థం సలిలవాక్యముత్థాపయతి —
యత్రేత్యాదినా ।
తేనావిద్యాయాః శాన్తత్వేనేతి యావత్ । వస్తునోఽభావాత్తత్రేతి శేషః ।
సుషుప్తే విశేషవిజ్ఞానాభావప్రయుక్తం ఫలమాహ —
అత ఇతి ।
పూర్వమేవాస్యార్థస్యోక్తత్వం ద్యోతయితుం హి శబ్దః । సంపరిష్వఙ్గఫలం సమస్తత్వమపరిచ్ఛిన్నత్వం తత్ఫలం సంప్రసన్నత్వమ్ । అసంప్రసాదో హి పరిచ్ఛేదాభిమానకృతః ।
సంప్రసన్నత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఆప్తకామ ఇతి ।
తదేవ సంప్రసన్నత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
సలిలవదితి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యాక్షరాణి యోజయతి —
సలిల ఇవేతి ।
ద్వితీయస్యాభావం సుషుప్తే వ్యక్తీకరోతి —
అవిద్యయేతి ।
అద్రష్టా ద్రష్టేతి వా ఛేదః ।
ఎకోఽద్వైత ఇత్యభ్యాసస్తాత్పర్యలిఙ్గం తస్య పరమపురుషార్థత్వం దర్శయన్కూటస్థత్వమాహ —
ఎతదితి ।
కిమితి షష్ఠీసమాసముపేక్ష్య కర్మధారయో గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —
పర ఎవేతి ।
అస్మిన్కాలే సుషుప్త్యవస్థాయామిత్యేతత్ ।
పరమత్వం సాధయతి —
యాస్త్వితి ।
ప్రస్తుతం సమస్తాత్మభావం విశేషవిజ్ఞానరాహిత్యేన విశినష్టి —
యత్రేతి ।
సర్వాత్మభావాఖ్యస్య లోకస్య పరమత్వముపపాదయతి —
యేఽన్య ఇతి ।
మీయతే పరిచ్ఛిద్యతే సాధ్యత ఇతి యావత్ ।
సౌషుప్తస్య సర్వాత్మభావస్య పరమానన్దత్వం విశదయతి —
యానీతి ।
ఆత్మనోఽనవచ్ఛిన్నానన్దత్వే ఛాన్దోగ్యశ్రుతిం సంవాదయతి —
యో వై భూమేతి ।
నను వైషయికమేకం సుఖామాత్మరూపం చాపరమితి సుఖభేదాఙ్గీకారాదపసిద్ధాన్తః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ముఖ్యాముఖ్యభేదేన తదుపపత్తేర్మైవమిత్యాహ —
యత్రేత్యదినా ।
కిఞ్చ వస్తుతో నాస్త్యేవాఽఽత్మసుఖాతిరిక్తం వైషయికం సుఖమిత్యాహ —
ఎతస్యేతి ।
బ్రహ్మాతిరిక్తచేతనాభావే కాన్యుపజీవికాని స్యురిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —
కానీత్యాదినా ।
విభావ్యమానామానన్దస్య మాత్రామితి పూర్వేణ సంబన్ధః ॥ ౩౨ ॥
స యో మనుష్యాణామిత్యదివాక్యతాత్పర్యమాహ —
యస్యేతి ।
యథా సైన్ధవావయవైః సైన్ధవాచలం లోకో బోధయతి తథా తస్యాఽఽనన్దస్య మాత్రా నామావయవాస్తత్ప్రదర్శనద్వారేణావయవినం పరమానన్దమధిగమయితుమిచ్ఛన్ననన్తరో గ్రన్థః ప్రవృత్త ఇత్యర్థః ।
తాత్పర్యముక్త్వాఽక్షరాణి వ్యాచష్టే —
స యః కశ్చిదిత్యాదినా ।
రాద్ధత్వమవికలత్వం చేత్సమృద్ధత్వేన పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సమగ్రేతి ।
తదేవ సమృద్ధత్వమపీత్యాశఙ్క్య వ్యాకరోతి —
ఉపభోగేతి ।
అన్తర్బహిఃసంపత్తిభేదాదపునరుక్తిరితి భావః ।
న కేవలముక్తమేవ తస్య విశేషణం కిన్తు విశేషణాన్తరం చాస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
విశేషణతాత్పర్యమాహ —
దివ్యేతి ।
తదనివర్తనే త్వస్య వక్ష్యమాణగన్ధర్వాదిష్వన్తర్భావః స్యాదితి భావః । అతిశయేన సంపన్న ఇతి శేషః ।
అభేదనిర్దేశస్యాభిప్రాయమాహ —
తత్రేతి ।
ప్రకృతం వాక్యం సప్తమ్యర్థః । ఆత్మనః సకాశాదానన్దస్యేతి శేషః ।
ఔపచారికత్వమభేదనిర్దేశస్య భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమానన్దస్యేతి ।
తస్యైవ విషయత్వం విషయిత్వమితి స్థితే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
యథోక్తో మనుష్యో న దృష్టిపథమవతరతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యుధిష్ఠిరాదీతి ।
అథ యే శతం మనుష్యాణామిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
దృష్టమితి ।
శతగుణేనోత్తరత్రాఽఽనన్దస్యోత్కర్షప్రదర్శనక్రమేణ పరమానన్దమున్నీయ తమధిగమయత్యుత్తరేణ గ్రన్థేనేతి సంబన్ధః ।
పరమానన్దమేవ విశినష్టి —
యత్రేతి ।
భేదః సంఖ్యావ్యవహారః ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
యత్రేత్యాదినా ।
పరమానన్దే వివృద్ధికాష్ఠాయాం హేతుమాహ —
అన్యేతి ।
యద్యపి యస్యేత్యాదినోక్తమేతత్తథాఽపీహాక్షరవ్యాఖ్యానావసరే తదేవ వివృతమిత్యవిరోధః । తత్తదానన్దప్రదర్శనానన్తర్యం తత్ర తత్రాథశబ్దార్థః । తత్తద్వాక్యోపక్రమో వా । ఎవమ్ప్రకారత్వం సమృద్ధత్వాది । పితృణామానన్ద ఇతి సంబన్ధః । శ్రాద్ధాదికర్మభిరిత్యాదిశబ్దేన పిణ్డపితృయజ్ఞాది గృహ్యతే ।
కే తే కర్మదేవా నామ తత్రాఽఽహ —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
యథా గన్ధర్వానన్దః శతగుణీకృతః కర్మదేవానామేక ఆనన్దస్తథా కర్మదేవానన్దః శతగుణీకృతః సన్నాజానదేవానామేక ఆనన్దో భవతీత్యాహ —
తథైవేతి ।
కుత్ర వీతతృష్ణత్వం తత్రాఽఽహ —
ఆజానదేవేభ్య ఇతి ।
శ్రోత్రియాదివాక్యస్య ప్రకృతాసంగతిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
ఎవమ్భూతస్య విశేషణత్రయవిశిష్టస్యేతి యావత్ ।
ప్రజాపతిలోకశబ్దస్య బ్రహ్మలోకాశబ్దాదర్థభేదమాహ —
విరాడితి ।
యథా విరాడాత్మన్యాజానదేవానన్దః శతగుణీకృతః సన్నేక ఆనన్దో భవతి తథా విరాడాత్మోపాసితా శ్రోత్రియత్వాదివిశేషణో విరాజా తుల్యానన్దః స్యాదిత్యాహ —
తథేతి ।
తచ్ఛతగుణీకృతేతి తచ్ఛబ్దో విరాడానన్దవిషయః ।
శ్రోత్రియత్వాదివిశేషణవానపి హిరణ్యగర్భోపాసకస్తేన తుల్యానన్దో భవతీత్యాహ —
యశ్చేతి ।
హిరణ్యగర్భానన్దాదుపరిష్టాదపి బ్రహ్మానన్దే గణితభేదే ప్రాకరణికే ప్రాప్తే ప్రత్యాహ —
అతః పరమితి ।
ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్ద ఇత్యుపక్రమ్య కిమిత్యానన్దాన్తరముపదర్శితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎష ఇతి ।
తథాఽపి సౌషుప్తం సర్వాత్మత్వముపేక్షితమితి చేన్నేత్యాహ —
యస్య చేతి ।
ప్రకృతస్య బ్రహ్మానన్దస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వమాహ —
తత్ర హీతి ।
అనవచ్ఛిన్నత్వఫలమాహ —
భూమత్వాదితి।
బ్రహ్మానన్దాదితరే పరిచ్ఛిన్నా మర్త్యాశ్చేత్యాహ —
ఇతర ఇతి ।
అథ యత్రాన్యత్పశ్యతీత్యాదిశ్రుతేరితి భావః ।
శ్రోత్రియాదిపదాని వ్యాఖ్యాయ తాత్పర్యం దర్శయతి —
అత్ర చేతి ।
మధ్యే విశేషణేషు త్రిష్వితి యావత్ । తుల్యే సర్వపర్యాయేష్వితి శేషః ।
విశేషణాన్తరే విశేషమాహ —
అకామహతత్వేతి ।
యథోక్తం విభాగముపపాదయితుం సిద్ధమర్థమాహ —
అత్రైతానీతి ।
యశ్చేత్యాదివాక్యం సప్తమ్యర్థః । తస్య తస్యాఽఽనన్దస్యేతి దైవప్రాజాపత్యాదినిర్దేశః ।
అర్థాదభిహితత్వే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి।
యే కర్మణా దేవత్వమిత్యాదిశ్రుతిసామర్థ్యాద్దేవానన్దాప్తౌ యథా కర్మాణి సాధనాన్యుక్తాని తథా యశ్చేత్యాదిశ్రుతిసామర్థ్యాదేతాన్యపి శ్రోత్రియత్వాదీని తత్తదానన్దప్రాప్తౌ సాధనాని వివక్షితానీత్యర్థః ।
నను త్రయాణామవిశేషశ్రుతౌ కథం శ్రోత్రియత్వావృజినత్వయోః సర్వత్ర తుల్యత్వం న హి తే పూర్వభూమిషు శ్రుతే తథా చాకామహతత్వవదానన్దోత్కర్షే తయోరపి హేతుతేతి తత్రాఽఽహ —
తత్ర చేతి ।
నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । న హి శ్రోత్రియత్వాదిశూన్యః సార్వభౌమాదిదిసుఖమనుభవితుముత్సహతే । తథా చ సర్వత్ర శ్రోత్రిన్ద్రియత్వాదేస్తుల్యత్వాన్న తదానన్దాతిరేకప్రాప్తావసాధారణం సాధనమిత్యర్థః ।
యదుక్తమానన్దశతగుణవృద్ధిహేతురకామహతత్వకృతో విశేష ఇతి తదుపపాదయతి —
అకామహతత్వం త్వితి ।
పూర్వపూర్వభూమిషు వైరాగ్యముత్తరోత్తరభూమ్యానన్దప్రాప్తిసాధనం వైరాగ్యస్య తరతమభావేన పరమకాష్ఠోపపత్తేర్నిరతిశయస్య తస్య పరమానన్దప్రాప్తిసాధనత్వసంభవాదిత్యర్థః ।
యశ్చేత్యాదివాక్యస్యేత్థం తాత్పర్యముక్త్వా ప్రకృతే పరమానన్దే విద్వదనుభవం ప్రమాణయతి —
స ఎష ఇతి ।
నిరతిశయమకామహతత్వం పరమానన్దప్రాప్తిహేతురిత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
తథా చేతి ।
ప్రకృతం ప్రత్యగ్భూతం పరమానన్దమేష ఇతి పరామృశతి ।
శ్రుతిర్మేధావీత్యాద్యా తాం వ్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
తథాఽపి కిం తద్భయకారణం తదాహ —
యద్యదితి ।
మేధావిత్వాత్ప్రజ్ఞాతిశయశాలిత్వాదితి యావత్ ।
తదేవ భయకారణం ప్రకటయతి —
సర్వమితి ॥ ౩౩ ॥
స వా ఎష ఎతస్మిన్నిత్యాద్యుత్తరగ్రన్థస్య సంబన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
అత్రేతి ।
అత్రాయం పురుషః సయం జ్యోతిర్భవతీతి వాక్యం సప్తమ్యర్థః ।
వృత్తమర్థాన్తరమనుద్రవతి —
స్వప్నాన్తేతి ।
కార్యకరణవ్యతిరిక్తత్వం ప్రదర్శితమితి సంబన్ధః ।
ఉక్తమర్థాన్తరమాహ —
కామేతి ।
అథ యత్రైనం ఘ్నన్తీవేత్యాదావుక్తమనుభాషతే —
పునశ్చేతి ।
కిం తత్ర కార్యప్రదర్శనసామర్థ్యాన్నిర్ధారితమవిద్యాయాః సతత్త్వం తదాహ —
అతద్ధర్మేతి ।
అనాత్మధర్మత్వమాత్మని చైతన్యవదస్వాభావికత్వమ్ ।
అవిద్యాకార్యవద్విద్యాకార్యం చ స్వప్నే సర్వాత్మభావలక్షణం ప్రత్యక్షత ఎవ ప్రదర్శితమిత్యాహ —
తథేతి ।
సుషుప్తేఽపి స్వప్నవదేతద్దర్శితమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
సాక్షాత్స్వరూపచైతన్యవశాదిత్యేతత్ । అన్యథోత్థితస్య సుఖపరామర్శో న స్యాదితి భావః ।
ఉక్తం విద్యాకార్యం నిగమయతి —
ఎష ఇతి ।
తమేవ విద్యావిషయం విశదయతి —
స ఎష ఇతి ।
వృత్తానువాదముపసంహరతి —
ఇత్యేతదితి ।
ఎవమన్తేన గ్రన్థేన బ్రహ్మలోకాన్తవాక్యేనేతి యావత్ ।
సోఽహమిత్యాదేస్తాత్పర్యమనువదతి —
తచ్చేతి ।
యతో రాజేత్థం మన్యతేఽతస్తస్య సహస్రదానే యుక్తా ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
అత ఊర్ధ్వమిత్యాదేరభిప్రాయమనుద్రవతి —
తే చేతి ।
యద్యపి యథోక్తలక్షణే మోక్షబన్ధనే ప్రాగేవోపదిష్టే తథాఽపి పూర్వోక్తం సర్వం దృష్టాన్తభూతమేవ తయోరితి యతో రాజా భ్రామ్యత్యతో మోక్షబన్ధనే దార్ష్టాన్తికభూతే వక్తవ్యే యాజ్ఞవల్క్యేనేతి మన్యమానస్తం ప్రేరయతీత్యర్థః ।
బన్ధమోక్షయోర్వక్తవ్యత్వేన ప్రాప్తయోరపి ప్రథమం బన్ధో వర్ణ్యత ఇతి వక్తుం దృష్టాన్తం స్మారయతి —
తత్రేతి ।
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికస్య బన్ధస్య సూత్రితత్వం దర్శయతి —
యథా చేత్యాదినా ।
ఉభౌ లోకావిత్యత్ర ప్రథమమేవంశబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
వృత్తమనూద్యానన్తరప్రకరణముత్థాపయతి —
తదిహేతి ।
అజ్ఞః సంసారీ సప్తమ్యర్థః । సనిమిత్తం కామాదినా నిమిత్తేన సహితమిత్యేతత్ ।
ప్రకరణారమ్భముక్త్వా సమనన్తరవాక్యస్య వ్యవహితేన సంబన్ధమాహ —
తత్ర చేతి ।
స వా ఎష ఎతస్మిన్బుద్ధాన్తే రత్వేత్యుపక్రమ్య స్వప్నాన్తాయైవేతి వాక్యం సప్తమ్యా పరామృశ్యతే ।
స్వప్నాన్తశబ్దస్య స్వప్నవిషయవ్యావృత్యర్థం విశినష్టి —
సంప్రసాదేతి ।
కథం పునః సంప్రసన్నస్య సంసారోపవర్ణనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత ఇతి ।
ప్రాగుక్తః సప్తమ్యర్థో వ్యవహితో గ్రన్థస్తేనేతి పరామృశ్యతే । సమనన్తరగ్రన్థః షష్ఠ్యోచ్యతే ।
వాక్యస్య వ్యవహితేన సంబన్ధముక్త్వా తదక్షరాణి యోజయతి —
స వై బుద్ధాన్తాదితి ।
స్వప్నాన్తే రత్వా చరిత్వేత్యాది బుద్ధాన్తాయైవాఽఽద్రవతీత్యేతదన్తం పూర్వవదితి యోజనా ॥ ౩౪ ॥
తద్యథేత్యాదేరితి ను కామయమాన ఇత్యన్తస్య సన్దర్భస్య తాత్పర్యం తదిహేత్యత్రోక్తమనువదతి —
ఇత ఆరభ్యేతి ।
తద్యథేత్యస్మాద్వాక్యాదిత్యేతత్ ।
దృష్టాన్తవాక్యముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
యథేత్యాదినా ।
ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహేతి యోజనా । భాణ్డోపస్కరణేన భాణ్డప్రముఖేన గృహోపస్కరణేనేతి యావత్ ।
తదేవోపస్కరణం విశినష్టి —
ఉలూఖలేతి ।
పిఠరం పాకార్థం స్థూలం భాణ్డమ్ । అన్వయం దర్శయితుం యథాశబ్దోఽనూద్యతే ।
లిఙ్గవిశిష్టమాత్మానం విశినష్టి —
యః స్వప్నేతి ।
జన్మమరణే విశదయతి —
పాప్మేతి ।
కార్యకరణాని పాప్మశబ్దేనోచ్యన్తే ।
శరీరస్య ప్రాధాన్యం ద్యోతయతి —
యస్యేతి ।
ఉత్సర్జన్యాతి చేత్తదాఽఙ్గీకృతమాత్మనో గమనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
లిఙ్గోపాధేరాత్మనో గమనప్రతీతిరిత్యత్రాఽఽథర్వణశ్రుతిం ప్రమాణయతి —
తథా చేతి ।
ఉత్సర్జన్యాతీతి శ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వార్థమాత్మనో వస్తుతో గమనం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ధ్యాయతీవేతి చేతి ।
ఔపాధికమాత్మనో గమనమిత్యత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ —
అత ఎవేతి ।
కథమేతావతా నిరుపాధేరాత్మనో గమనం నేష్యతే తత్రాఽఽహ —
అన్యథేతి ।
ప్రమాణఫలం నిగమయతి —
తేనేతి ।
తత్కస్మిన్నిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేనాఽఽర్తస్య శబ్దవిశేషకరణపూర్వకం గమనం గృహ్యతే ।
ఎతదూర్ధ్వోచ్ఛ్వాసిత్వమస్య యథా స్యాత్తథాఽవస్థా యస్మిన్కాలే భవతి తస్మిన్కాలే తద్భమనమిత్యుపపాదయతి —
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
కిమితి ప్రత్యక్షమర్థం శ్రుతిరనువదతి తత్రాఽఽహ —
దృశ్యమానస్యేతి ।
కథం సంసారస్వరూపానువాదమాత్రేణ వైరాగ్యసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
ఈదృశ ఇతి ।
ఈదృశత్వమేవ విశదయతి —
యేనేత్యాదినా ।
అనువాదశ్రుతేరభిప్రాయముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౩౫ ॥
ప్రశ్నచతుష్టయమనూద్య తదుత్తరత్వేన స యత్రేత్యాది వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
తదస్యేత్యాదినా ।
ప్రశ్నపూర్వకం కార్శ్యనిమిత్తం స్వాభావికమాగన్తుకం చేతి దర్శయతి —
కింన్నిమిత్తమిత్యాదినా ।
కథం జ్వరాదినా కార్శ్యప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపతప్యమానో హీతి ।
యథోక్తనిమిత్తద్వయవశాత్కార్శ్యప్రాప్తిం నిగమయతి —
అణిమానమితి ।
కస్మిన్కాలే తదూర్ధ్వోచ్ఛ్వాసిత్వమస్యేతి ప్రశ్నస్యోత్తరముక్తయా విధయా సిద్ధమిత్యాహ —
యదేతి ।
అవశిష్టప్రశ్నత్రయస్యోత్తరమాహ —
యదోర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీతి ।
తత్ర హి కార్శ్యనిమిత్తం సంభృతశకటవన్నానాశబ్దకరణం స్వరూపం శరీరవిమోక్షణం ప్రయోజనమిత్యర్థః ।
స యత్రేత్యాదివాక్యాదర్థసిద్ధమర్థమాహ —
జరేతి ।
తద్యథేత్యాదివాక్యం ప్రశ్నపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —
యదేత్యాదినా ।
కథం బన్ధనాత్ప్రముచ్యత ఇతి సంబన్ధః ।
కిమితి విషమనేకదృష్టాన్తోపాదానమేకేనాపి వివక్షితసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విషమేతి ।
కథం మరణస్యానియతాన్యనేకాని నిమిత్తాని సంభవన్తీత్యాశఙ్క్యానుభవమనుసృత్యాఽఽహ —
అనియతానీతి ।
అథ మరణస్యానేకానియతనిమిత్తవత్త్వసంకీర్తనం కుత్రోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఎతదపీతి ।
తదర్థవత్వమేవ సమర్థయతే —
యస్మాదితి ।
ఇత్యప్రమత్తైర్భవితవ్యమితి శేషః ।
వృత్తేన సహ ఫలం యేన రసేన సంబధ్యతే స రసో బన్ధనకారణభూతో బన్ధనం వృన్తమేవ వా బన్ధనం యస్మిన్ఫలం బధ్యతే రసేనేతి వ్యుత్పత్తేస్తస్మాద్బన్ధనాదనేకానిమిత్తవశాత్పూర్వోక్తస్య ఫలస్య భవతి ప్రమోక్షణమిత్యాహ —
బన్ధనాదిత్యాదినా ।
లిఙ్గమాత్మోపాధిరస్యేతి తద్విశిష్టః శారీరస్తథోచ్యతే । సంప్రముచ్యాఽఽద్రవతీతి సంబన్ధః ।
సమిత్యుపసర్గస్య తాత్పర్యమాహ —
నేత్యాదినా ।
యది స్వప్నావస్థాయామివ మరణావస్థాయాం ప్రాణేన దేహం రక్షన్నాద్రవతీతి నాఽఽద్రియతే కేన ప్రకారేణ తర్హి తదా దేహాన్తరం ప్రతి గమనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిం తర్హీతి ।
వాయునా ప్రాణేన సహ కరణజాతముపసంహృత్యాఽఽద్రవతీతి పూర్వవత్సంబన్ధః ।
పునః ప్రతిన్యాయమితి ప్రతీకమాదాయ పునఃశబ్దస్య తాత్పర్యమాహ —
పునరిత్యాదినా ।
తథా పునరాద్రవతీతి సంబన్ధః ।
యథా పూర్వమిమం దేహం ప్రాప్తవాన్పునరపి తథైవ దేహాన్తరం గచ్ఛతీత్యాహ —
ప్రతిన్యాయమితి ।
దేహాన్తరగమనే కారణమాహ —
కర్మేతి ।
ఆదిశబ్దేన పూర్వప్రజ్ఞా గృహ్యతే । ప్రాణవ్యూహాయ ప్రాణానాం విశేషాభివ్యక్తిలాభాయేతి యావత్ ।
ప్రాణాయేతి శ్రుతిః కిమర్థమిత్థం వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ —
సప్రాణ ఇతి ।
ఎతచ్చ తదనన్తరప్రతిపత్త్యధికరణే నిర్ధారితమ్ ।
ప్రాణాయేతి విశేషణస్యాఽఽనర్థక్యాద్యుక్తం ప్రాణవ్యూహాయేతి విశేషణమిత్యాహ —
ప్రాణేతి।
నన్వస్య ప్రాణః సహ వర్తతే చేత్తావతైవ భోగసిద్ధేరలం ప్రాణవ్యూహేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేన హీతి ।
అన్యథా సుషుప్తిమూర్ఛయోరపి భోగప్రసక్తేరిత్యర్థః । తాదర్థ్యాయ ప్రాణస్య భోగశేషత్వసిధ్యర్థమితి యావత్ ॥ ౩౬ ॥
తద్యథా రాజానమిత్యాదివాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —
తత్రేతి ।
ముమూర్షావస్థా సప్తమ్యర్థః ।
అథాస్య స్వయమసామర్థ్యేఽపి శరీరాన్తరకర్తారోఽన్యే భవిష్యన్తి యథా రాజ్ఞో భృత్యా గృహనిర్మాతారస్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
స్వయమసామర్థ్యమన్యేషాం చాసత్త్వమితి స్థితే ఫలితమాహ —
అథేతి ।
తద్యథేత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
భవత్వజ్ఞస్య స్వకర్మఫలోపభోగే సాధనత్వసిద్ధ్యర్థం సర్వం జగదుపాత్తం తథాఽపి దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సమానస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వకర్మేతి ।
స్వకర్మణేత్యత్ర స్వశబ్దస్తత్కర్మఫలోపభోగయోగ్యమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దశ్చ ప్రకృతభోక్తృవిషయౌ । తత్ర ప్రమాణమాహ —
కృతమితి ।
పురుషో హి త్యక్తవర్తమానదేహో భూతపఞ్చకాదినా నిర్మితమేవ దేహాన్తరమభివ్యాప్య జాయత ఇతి శ్రుతేరర్థః ।
ఉక్తమేవార్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
స్వప్నస్థానాజ్జాగరితస్థానం ప్రతిపత్తుమిచ్ఛతః శరీరం పూర్వమేవ కృతం నాపూర్వం క్రియతే తథా దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సమానస్య పఞ్చభూతాదినా కృతమేవ దేహాన్తరమిత్యర్థః ।
సర్వేషాం భూతానాం దేహాన్తరం కృత్వా సంసారిణి పరలోకాయ ప్రస్థితే ప్రతీక్షణం కేన ప్రకారేణేతి ప్రశ్నపూర్వకం దృష్టాన్తవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
తత్తత్రేత్యాదినా ।
తత్ర పాపకర్మణి నియుక్తత్వమేవ వ్యనక్తి —
తస్కరాదీతి ।
ఆదిపదేనాన్యేఽపి నిగ్రాహ్యా గృహ్యన్తే । దణ్డనాదావిత్యాదిశబ్దో హింసాప్రభేదసంగ్రహార్థః ।
’బ్రాహ్మణ్యాం క్షత్రియాత్సూతః’ ఇతి స్మృతిమాశ్రిత్య సూతశబ్దార్థమాహ —
వర్ణసంకరేతి ।
భోజ్యభక్ష్యాదిప్రకారైరిత్యాదిశబ్దేన లేహ్యచోష్యయోః సంగ్రహః । మదిరాదిభిరిత్యాదిపదేన క్షీరాది గృహ్యతే । ప్రాసాదాదిభిరిత్యాదిశబ్దో గోపురతోరణాదిగ్రహార్థః ।
విద్వన్మాత్రే ప్రతీయమానే కిమితి కర్మఫలస్య వేదితారమితి విశేషోపాదానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మఫలం హీతి ।
తత్కర్మప్రయుక్తానీత్యత్ర తచ్ఛబ్దః సంసారివిషయః । సంసారిణో వస్తుతో బ్రహ్మాభిన్నత్వాత్తస్మిన్బ్రహ్మశబ్దః । అభ్యాసస్తూభయత్రాఽఽదరార్థః ॥ ౩౭ ॥
తద్యథా రాజానం ప్రయియాసన్తమిత్యాదివాక్యవ్యావర్త్యం చోద్యముత్థాపయతి —
తమేవమితి ।
వాగాదయస్తమనుగచ్ఛన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యే వేతి ।
తత్క్రియాప్రణున్నాస్తస్య గన్తుర్వాగాదివ్యాపారేణ ప్రేరితాః సమాహూతా ఇతి యావత్ ।
యాని చ భూతాని పరలోకశబ్దితం శరీరం కుర్వన్తి యాని వా కరణానుగ్రహీతౄణ్యాదిత్యాదీని తేష్వితి యథోక్తప్రశ్నప్రవృత్తిం దర్శయతి —
పరలోకేతి ।
నాఽద్యః పరలోకార్థం ప్రస్థితస్య వాగాదివ్యాపారాభావాదాహ్వానానుపపత్తేః । న ద్వితీయో భోక్తృకర్మణాఽపి వాగాదిష్వచేతనేషు స్వయమ్ప్రవృత్తేరనుపపత్తేరితి చోదయితురభిమానః ।
ఉత్తరవాక్యేనోత్తరమాహ —
అత్రేత్యాదినా ।
మరణకాలమేవ విశినష్టి —
యత్రేతి ।
అచేతనానామపి రథాదీనాం చేతనప్రేరితానాం ప్రవృత్తిదర్శనాద్వాగాదీనామపి భోక్తృకర్మవశాత్తదాహూతత్వమన్తరేణ ప్రవృత్తిః సంభవతీతి భావః ॥ ౩౮ ॥
బ్రాహ్మణాన్తరముత్థాపయతి —
స యత్రేతి ।
తస్య సంబన్ధం వక్తుముక్తం కీర్తయతి —
సంసారేతి ।
వక్ష్యమాణోపయోగిత్వేనోక్తమర్థాన్తరమనుద్రవతి —
తత్రేతి ।
సంసారప్రకరణం సప్తమ్యర్థః ।
సంప్రత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరబ్రాహ్మణమాదత్తే —
తత్సంప్రమోక్షణమితి ।
ఎవం బ్రాహ్మణమవతార్య తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
సోఽయమిత్యాదినా ।
గత్వా సంమోహమివ నేతీత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
కథమాత్మనో దౌర్బల్యం తదాహ —
యద్దేహస్యేతి ।
కిమిత్యుపచారో ముఖ్యమేవాఽఽత్మనో దౌర్బల్యం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
యథాఽయమబలభావం నిగచ్ఛతి తథా సంమోహం సంమూఢతామివ ప్రతిపద్యతే । వివేకాభావో హి సంమోహః । తథా చ సంమూఢతామివ నిగచ్ఛతీతి యుక్తమిత్యాహ —
తథేతి ।
ఇవశబ్దార్థమాహ —
న చేతి ।
కథం పునరాత్మనః సమారోపితో అపి సంమోహః స్యాన్నిత్యచైతన్యజ్యోతిష్ట్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉత్క్రాన్తీతి ।
వ్యాకులీభావో లిఙ్గస్యేతి శేషః ।
తత్ర లౌకికీం వార్తామనుకూలయతి —
తథేతి ।
యథాశ్రుతమివశబ్దం గృహీత్వా వాక్యం వ్యాఖ్యాయ పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
ఇవశబ్దప్రయోగస్యోభయత్ర యోజనామేవాభినయతి —
అబల్యమితి ।
ఉభయత్ర తద్యోజనే హేతుమాహ —
ఉభయస్యేతి ।
తుల్యప్రత్యయేనాబల్యసంమోహయోరేకకర్తృకత్వనిర్దేశాదప్యుభయత్రేవకారో ద్రష్టవ్య ఇత్యాహ —
సమానేతి ।
అథేత్యాది వాక్యమవతార్య వ్యాకుర్వన్కస్మిన్కాలే తత్సంప్రమోక్షణమిత్యస్యోత్తరమాహ —
అథేత్యాదినా ।
కథం వేత్యుక్తం ప్రశ్నమనూద్య ప్రశ్నాన్తరం ప్రస్తౌతి —
కథమితి ।
అత్రోత్తరత్వేనోత్తరం వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
రూపాదిప్రకాశనశక్తిమత్సత్త్వప్రధానభూతకార్యత్వాత్తేజోమాత్రాశ్చక్షురాదీనీత్యుక్తం సంప్రతి సమభ్యాదదాన ఇత్యస్యార్థమాహ —
తా ఎతా ఇతి ।
సంహరమాణో హృదయమన్వవక్రామతీత్యన్వయః । తత్సమితి విశేషణం స్వప్నాపేక్షయేతి సంబన్ధః ।
కథం స్వప్నాపేక్షయా విశేషణం తదాహ —
న త్వితి ।
ఆదానమాత్రమపి స్వప్నే నాస్తీతి కుతస్తద్వ్యావృత్త్యర్థం విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తీతి ।
స ఎతాస్తేజోమాత్రాః సమభ్యాదదాన ఇత్యేతద్వ్యాఖ్యాయ హృదయమేవేత్యాది వ్యాచష్టే —
హృదయమిత్యాదినా ।
సవిజ్ఞానో భవతీతి వాక్యవిశేషమాశ్రిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
హృదయ ఇతి ।
కథమాత్మనో నిష్క్రియస్య తేజోమాత్రాదానకర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బుద్ధ్యాదీతి ।
తేషాం తద్విక్షేపస్య చోపసంహారే సత్యాత్మనస్తదాదానకర్తృత్వమౌపచారికమిత్యర్థః ।
తర్హి తద్విక్షేపోపసంహర్తృత్వవత్తదాదానకర్తృత్వమపి ముఖ్యమేవ భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి।
ఆదిశబ్దేన క్రియావిశేషః సర్వో గృహ్యతే ।
కథం తర్హి ప్రతీచి కర్తృత్వాదిప్రథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బుద్ధ్యాదీతి ।
స యత్రేత్యాది వాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకమవతార్య వ్యాకరోతి —
కదా పునరిత్యాదినా ।
తస్య పురుషశబ్దాద్భోక్తృత్వే ప్రాప్తే విశినష్టి —
ఆదిత్యాంశ ఇతి ।
తస్య చాక్షుషత్వం సాధయతి —
భోక్తురిత్యాదినా ।
యావద్దేహధారణమితి కుతో విశేషణం తత్రాఽఽహ —
మరణకాలే త్వితి ।
ఆదిత్యాంశస్య చక్షురనుగ్రహమకుర్వతః స్వాతన్త్ర్యం వారయతి —
స్వమితి ।
మరణావస్థాయాం చక్షురాద్యనుగ్రాహకదేవతాంశానామధిదేవతాత్మనోపసంహారే శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
తదేతదితి ।
తర్హి దేహాన్తరే వాగాదిరాహిత్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పునరితి ।
సంశ్రయిష్యన్తి వాగాదయస్తత్తదేవతాధిష్ఠితా యథాస్థానమితి శేషః ।
ముమూర్షోరివ స్వప్స్యతః సర్వాణి కరణాని లిఙ్గాత్మనోపసంహ్రియన్తే ప్రబుధ్యమానస్య చోత్పిత్సోరివ తాని యథాస్థానం ప్రాదుర్భవన్తీత్యాహ —
తథేతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి —
తదేతదాహేతి ।
పరాఙ్ పర్యావర్తత ఇతి రూపవైముఖ్యం చాక్షుషస్య వివక్షితమితి శేషః ॥ ౧ ॥
తర్హి భోక్త్రోపసంహృతం చక్షురత్యన్తాభావీభూతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎకీతి ।
ఉక్తేఽర్థే లోకప్రసిద్ధిం దర్శయతి —
తదేతి ।
చక్షుషి దర్శితం న్యాయం ఘ్రాణేఽతిదిశతి —
తథేతి ।
యథా చక్షుర్దేవతాయా నివృత్తౌ లిఙ్గాత్మనా చక్షురేకీభవతి యథా ఘ్రాణదేవతాంశస్య ఘ్రాణానుగ్రహనివృత్తిద్వారేణాంశిదేవతయైక్యే లిఙ్గాత్మనా ఘ్రాణమేకీభవతీత్యర్థః । తన్నివృత్యపేక్షయా వరుణాది దేవతాయా జిహ్వాయామనుగ్రహనివృత్తౌ జిహ్వాయా లిఙ్గాత్మనైక్యవ్యపేక్షయేత్యర్థః ।
తత్తదనుగ్రాహకదేవతాంశస్య తత్ర తత్రానుగ్రహనివృత్త్యా తత్తదంశిదేవతాప్రాప్తౌ తత్తత్కరణస్య లిఙ్గాత్మనైక్యం భవతీత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తథేతి ।
మరణదశాయాం రూపాదిదర్శనరాహిత్యమర్థద్వయసాధకమిత్యాహ —
తదేతి ।
తస్య హైతస్యేత్యాది వాక్యముపాదత్తే —
తత్రేతి ।
ముమూర్షావస్థా సప్తమ్యర్థః ।
కేనాయం ప్రద్యోతో భవతీత్యపేక్షాయామాహ —
స్వప్నేతి ।
యథా స్వప్నకాలే స్వేన భాసా స్వేన జ్యోతిషా ప్రస్వపితీతి వ్యాఖ్యాతం తథాఽత్రాపి తేజోమాత్రాణాం యదాదానం తత్కృతేన వాసనరూపేణ ప్రాప్యఫలవిషయబుద్ధివృత్తిరూపేణ స్వేన భాసా స్వేన చాఽఽత్మనా చైతన్యజ్యోతిషా హృదయాగ్రప్రద్యోతనమిత్యర్థః ।
తస్యార్థక్రియాం దర్శయతి —
తేనేతి ।
కిమితి లిఙ్గద్వారాఽఽత్మనో నిర్గమనం ప్రతిజ్ఞాయతే తత్రాఽఽహ —
తథేతి ।
యది మరణకాలే తోజోమాత్రాదానం న తర్హి సదా లిఙ్గోపాధిరాత్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్ర చేతి ।
సప్తమ్యా లిఙ్గముచ్యతే । సర్వదేతి లిఙ్గసత్తాదశోక్తిః ।
ఆత్మోపాధిభూతే లిఙ్గే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽత్మని కూటస్థే సంవ్యవహారదర్శనమిత్యాహ —
తదుపాధీతి ।
చక్షురాదిప్రసిద్ధిరపి ప్రమాణమిత్యాహ —
తదాత్మకం హీతి ।
ఎకాదశవిధం కరణమిత్యభ్యుపగమాత్కుతో ద్వాదశవిధత్వమిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి —
బుద్ధ్యాదీతి ।
’వాయుర్వై గౌతమ తత్సూత్రమ్’ ఇత్యాది శ్రుతిరపి యథోక్తే లిఙ్గే ప్రమాణమిత్యాహ —
తత్సూత్రమితి ।
జగతో జీవనమపి తత్ర మానమిత్యాహ —
తజ్జీవనమితి ।
’ఎష సర్వభూతాన్తరాత్మా’ ఇతి శ్రుతిరపి యథోక్తం లిఙ్గం సాధయతీత్యాహ —
సోఽన్తరాత్మేతి ।
లిఙ్గోపాధేరాత్మనో యథోక్తప్రకాశేన మరణకాలే హృదయాన్నిష్క్రమణే మార్గం ప్రశ్నపూర్వకముత్తరవాక్యేనోపదిశతి —
తేనేత్యాదినా ।
చక్షుష్టో వేతి వికల్పే నిమిత్తం సూచయతి —
ఆదిత్యేతి ।
మూర్ధ్నో వేతి వికల్పే హేతుమాహ —
బ్రహ్మలోకేతి ।
తత్ప్రాప్తినిమిత్తం చేజ్జ్ఞానం కర్మం వా స్యాదితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దేహావయవాన్తరేభ్యో నిష్క్రమణే నియామకమాహ —
యథేతి ।
కథం పరలోకాయ ప్రస్థితమిత్యుచ్యతే ప్రాణగమనాధీనత్వాద్విజ్ఞానాత్మగమనస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరలోకాయేతి ।
నను జీవస్య ప్రాణాదితాదాత్మ్యే సతి కథమనుశబ్దేన క్రమో వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
యథాప్రధానేతి ।
ప్రధానమనతిక్రమ్య హీయమన్వాఖ్యానేచ్ఛా । తథా చ జీవాదేః ప్రాధాన్యాభిప్రాయేణానుశబ్దప్రయోగో న క్రమాభిప్రాయేణ దేశకాలభేదాభావాదిత్యర్థః । సార్థే సమూహే వ్యక్తిషు క్రమేణ గమనం దృశ్యతే న తథా ప్రాణాదిష్వితి వ్యతిరేకః ।
యదుక్తం హృదయాగ్రప్రద్యోతనం తత్సవిజ్ఞానశ్రుత్యా ప్రకటయతి —
తదేతి ।
కర్మవశాదితి విశేషణం సాధయతి —
నేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
స్వాతన్త్ర్యేణేతి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
నైవేతి ।
ముమూర్షోరస్వాతన్త్ర్యే మానమాహ —
అత ఎవేతి ।
కర్మవశాదుక్తం సవిజ్ఞానత్వముపసంహరతి —
కర్మణేతి ।
అన్తఃకరణస్య వృత్తివిశేషో భావిదేహవిషయస్తదాశ్రితం తద్రూపం యద్వాసనాత్మకం విశేషవిజ్ఞానం తేనేతి యావత్ ।
మ్రియమాణస్య సవిజ్ఞానత్వే సత్యర్థసిద్ధమర్థమాహ —
సవిజ్ఞానమేవేతి ।
గన్తవ్యస్య సవిజ్ఞానత్వం విజ్ఞానాశ్రయత్వమిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి —
విశేషేతి ।
ప్రగేవోత్క్రాన్తేః సవిజ్ఞానత్వవాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
తస్మాదితి ।
పురుషస్య కర్మానుసారిత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । యోగశ్చిత్తవృత్తినిరోధః । తస్య ధర్మా యమనియమప్రభృతయః । తేషామనుసేవనం పునః పునరావర్తనమ్ । పరిసంఖ్యానాభ్యాసో యోగానుష్ఠానమ్ । కర్తవ్య ఇతి ప్రకృతశ్రుతేర్విధేయోఽర్థ ఇతి శేషః ।
కిఞ్చ పుణ్యోపచయకర్తవ్యతారూపేఽర్థే సర్వమేవ విధికాణ్డం పర్యవసితమిత్యాహ —
సర్వశాస్త్రాణామితి ।
సర్వస్మాదాగామిదుశ్చరితాదుపరమణం కర్తవ్యమిత్యస్మిన్నర్థే నిషేధశాస్త్రమపి పర్యవసితమిత్యాహ —
దుశ్చరితాచ్చేతి ।
నను పూర్వం యథేష్టచేష్టాం కృత్వా మరణకాలే సర్వమేతత్సంపాదయిష్యతే నేత్యాహ —
న హీతి ।
కర్మణా నీయమానత్వే మానమాహ —
పుణ్య ఇతి ।
తర్హి పుణ్యోపచయాదేవ యథోక్తానర్థనివృత్తేర్వ్యర్థం తత్త్వజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతస్యేతి ।
ఉపశమోపాయస్తత్వజ్ఞానం తస్య విధానం ప్రకాశనం తదర్థమితి యావత్ ।
దేవతాధ్యానాదనర్థో నివర్తిష్యతే కిం తత్త్వజ్ఞానేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
తద్విహితేతి తచ్ఛబ్దేన ప్రకృతాః సర్వశాఖోపనిషదో గృహ్యన్తే ।
విధాన్తరేణానర్థధ్వంసాసిద్ధౌ ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
జ్ఞాపితః సవిజ్ఞానవాక్యేనేతి శేషః ।
వృత్తమనూద్య ప్రశ్నపూర్వకముత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
శకటవదిత్యాదినా ।
విహితా విద్యా ధ్యానాత్మికా । ప్రతిషిద్ధా నగ్నస్త్రీదర్శనాదిరూపా । అవిహితా ఘటాదివిషయా । అప్రతిషిద్ధా పథి పతితతృణాదివిషయా । విహితం కర్మ యాగాది । ప్రతిషిద్ధం బ్రహ్మహననాది । అవిహితం గమనాది । అప్రతిషిద్ధం నేత్రపక్ష్మవిక్షేపాది ।
విద్యాకర్మణోరుపభోగసాధనత్వప్రసిద్ధేరన్వారమ్భేఽపి కిమిత్యన్వారభతే వాసనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సా చేతి ।
అపూర్వకర్మారమ్భాదావఙ్గం పూర్వవాసనేత్యత్ర హేతుమాహ —
న హీతి ।
ఉక్తమేవ హేతుముపపాదయతి —
న హీత్యాదినా ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేషు కౌశలమనుష్ఠానే ప్రయోజకం తచ్చ ఫలోపభోగే హేతుః । న చాన్తరేణాభ్యాసమిన్ద్రియాణాం విషయేషు కౌశలం సంభవతి తస్మాదనుష్ఠానాద్యభ్యాసాధీనమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కథం పూర్వవాసనా కర్మానుష్ఠానాదావఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పూర్వానుభవేతి ।
తత్ర లోకానుభవం ప్రమాణయతి —
దృశ్యతే చేతి ।
చిత్రకర్మాదీత్యాదిశబ్దేన ప్రాసాదనిర్మాణాది గృహ్యతే ।
పూర్వవాసనోద్భవకృతం కార్యముక్త్వా తదభావకృతం కార్యమాహ —
కాసుచిదితి ।
రజ్జునిర్మాణాదిష్వితి యావత్ ।
తత్రైవోదాహరణసౌలభ్యమాహ —
తథేతి ।
తత్ర హేత్వన్తరమాశఙ్క్య పరిహరతి —
తచ్చేతి ।
కర్మానుష్ఠానాదౌ పూర్వప్రజ్ఞాయా హేతుత్వముపసంహరతి —
తేనేతి ।
సమన్వారమ్భవచనార్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
తస్యైవ తాత్పర్యార్థమాహ —
యస్మాదితి ॥ ౨ ॥
తృణజలాయుకావాక్యమవతారయితుం వృత్తమనూద్య వాదివివాదాన్దర్శయన్నాదౌ దిగమ్బరమతమాహ —
ఎవమిత్యాదినా ।
దేవతావాదిమతమాహ —
అథవేతి ।
దేవతా యేన శరీరేణ విశిష్టం జీవం పరలోకం నయతి తదాతివాహికం శరీరాన్తరం తేనేతి యావత్ ।
సాఙ్ఖ్యాదిమతమాహ —
కిఞ్చేతి ।
సిద్ధాన్తం సూచయతి —
ఆహోస్విదితి ।
వైశేషికాదిపక్షమాహ —
కిఞ్చేతి ।
న్యూనత్వనివృత్త్యర్థమాహ —
కింవా కల్పాన్తరమితి ।
తత్ర సిద్ధాన్తస్య ప్రామాణికత్వేనోపాదేయత్వం వదన్కల్పనాన్తరాణామప్రామాణికత్వేన త్యాజ్యత్వమభిప్రేత్యాఽఽహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
తేషాం సర్వాత్మకత్వే హేత్వన్తరమాహ —
సర్వాత్మకేతి ।
కథం తర్హి కరణానాం పరిచ్ఛిన్నత్వధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేషామితి ।
ఆధిదైవికేన రూపేణాపరిచ్ఛిన్నానామపి కరణానామాధ్యాత్మికాదిరూపేణ పరిచ్ఛిన్నతేతి స్థితే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
తద్వశాదుదాహృతశ్రుతివశాదిత్యేతత్ । స్వభావతో దేవతాస్వరూపానుసారేణేతి యావత్ । కర్మజ్ఞానవాసనానురూపేణేత్యత్ర భోక్తురితి శేషః । ఉభయత్ర సంబన్ధార్థం ప్రాణానామితి ద్విరుక్తమ్ ।
తేషాం వృత్తిసంకోచాదౌ ప్రమాణమాహ —
తథా చేతి ।
పరిచ్ఛిన్నాపరిచ్ఛిన్నప్రాణోపాసనే గుణదోషసంకీర్తనమపి ప్రాణసంకోచవికాసయోః సూచకమిత్యాహ —
తథా చేదమితి ।
ఆధిదైవికేన రూపేణ సర్వగతానామపి కరణానామాధ్యాత్మికాధిభౌతికరూపేణ పరిచ్ఛిన్నత్వాత్తత్పరివృతస్య గమనం సిద్ధ్యతీతి సిద్ధాన్తో దర్శితః ।
ఇదానీం తృణజలాయుకాదృష్టాన్తాద్దేహాన్తరం గృహీత్వా పూర్వదేహం ముఞ్చత్యాత్మేతి స్థూలదేహవిశిష్టసైవ పరలోకగమనమితి పౌరాణికప్రక్రియాం ప్రత్యాఖ్యాతుం దృష్టాన్తవాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
తత్రేత్యాదినా ।
దేహనిర్గమనాత్ప్రాగవస్థా సప్తమ్యర్థః । తదైవ యథోక్తా వాసనా హృదయస్థా విద్యాకర్మనిమిత్తం భావిదేహం స్పృశతి జీవోఽపి తత్రాభిమానం కరోతి పునశ్చ పూర్వదేహం త్యజతి యథా స్వప్నే దేవోఽహమిత్యభిమన్యమానో దేహాన్తరస్థ ఎవ భవతి తథోత్క్రాన్తావపి । తస్మాన్న పూర్వదేహవిశిష్టస్యైవ పరలోకగమనమిత్యర్థః । స్వాత్మోపసంహారో దేహే పూర్వస్మిన్నాత్మాభిమానత్యాగః । ప్రసారితయా వాసనయా శరీరాన్తరం గృహీత్వేతి సంబన్ధః ।
ఉపసంహారస్య స్వరూపమాహ —
తత్రేతి ।
సప్తమ్యర్థం వివృణోతి —
ఆరభ్యమాణ ఇతి ।
ఆరబ్ధే దేహాన్తరే సూక్ష్మదేహస్యాభివ్యక్తిమాహ —
తత్ర చేతి ।
కర్మగ్రహణం విద్యాపూర్వప్రజ్ఞయోరుపలక్షణమ్ ।
నను లిఙ్గదేహబలాదేవార్థక్రియాసిద్ధౌ కృతం స్థూలశరీరేణేత్యాశఙ్క్య తద్వ్యతిరేకేణేతరస్యార్థక్రియాకారిత్వం నాస్తీతి మత్వాఽఽహ —
బాహ్యం చేతి ।
ఆరబ్ధే దేహద్వయే కరణేషు దేవతానామనుగ్రాహకత్వేనావస్థానం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
స్థూలో దేహః సప్తమ్యర్థః । కరణవ్యూహస్తేషామభివ్యక్తిః ॥ ౩ ॥
పేశస్కారివాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —
తత్రేతి ।
సంసారిణో హి ప్రకృతే దేహాన్తరారమ్భే కిముపాదానమస్తి కిం వా నాస్తి ? నాస్తి చేన్న భావరూపం కార్యం సిధ్యేత । అస్తి చేత్తత్కిం భూతపఞ్చకముతాన్యత్ । ఆద్యేఽపి తన్నిత్యోపాత్తమేవ పూర్వపూర్వదేహోపమర్దేనాన్యమన్యం దేహమారభతే కింవాఽన్యద్దూతపఞ్చకమన్యమన్యం దేహం జనయతి । నాఽద్యః । భూతపఞ్చకస్య తత్తదేహోపాదానత్వే మాయాయాః సర్వకరణత్వస్వీకారవిరోధాత్ । న ద్వితీయః । భూతపాఞ్చకోత్పత్తావపి కారణాన్తరస్య మృగ్యత్వాత్తస్యైవ దేహాన్తరకారణత్వసంభవాన్నేతరో దేహస్య పాఞ్చభౌతికత్వప్రసిద్ధివిరోధాదితి భావః ।
ఉత్తరం వాక్యముత్తరత్వేనాఽఽదత్తే —
అత్రేతి ।
తచ్ఛబ్దార్థమపేక్షితం పూరయన్నాహ —
దృష్టాన్త ఇతి ।
అవశిష్టం భాగమాదాయ వ్యాచష్టే —
యథేత్యాదినా ।
కిం పునరుపాదానమేతావతా దేహాన్తరారమ్భేఽభ్యుపగతం భవతి తత్రాఽఽహ —
నిత్యోపాత్తానీతి ।
శరీరద్వయారమ్భకాణీతి శేషః ।
తేషాముభయారమ్భకత్వేన మూర్తామూర్తబ్రాహ్మణే ప్రస్తుతత్వం దర్శయతి —
యానీతి ।
దేహవికల్పే నియామకమాహ —
యథాకర్మేతి ॥ ౪ ॥
శరీరారమ్భే మాయాత్మకభూతపఞ్చకముపాదానమితి వదతా భూతావయవానామపి సహైవ గమనమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం స వా అయమాత్మేత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
యేఽస్యేతి ।
తానేవోపాధిభూతాన్పదార్థాన్విశినష్టి —
యైరితి ।
నను పూర్వమప్యేతే పదార్థా దర్శితాః కిం పునస్తత్ప్రదర్శనేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పఞ్చీకృత్యేతి ।
స వా అయమాత్మా బ్రహ్మేతి భాగం వ్యాకుర్వన్నాత్మనో బ్రహ్మైక్యం వాస్తవం వృత్తం దర్శయతి —
స వా ఇతి ।
యస్యైవావాస్తవం రూపముపన్యస్యతి —
విజ్ఞానమయ ఇత్యాదినా ।
జ్యోతిర్బ్రాహ్మణేఽపి వ్యాఖ్యాతం విజ్ఞానమయత్వమిత్యాహ —
కతమ ఇతి ।
కస్మిన్నర్థే మయట్ ప్రయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
విజ్ఞానేతి ।
ఉక్తే మయడర్థే హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
బుద్ధ్యైక్యాధ్యాసాత్తద్ధర్మస్య కర్తృత్వాదేరాత్మని ప్రతీతిరిత్యత్ర మానమాహ —
ధ్యాయతీవేతి ।
మనఃసంనికర్షాత్తేన ద్రష్టవ్యతయా సంబన్ధాదితి యావత్ ।
చక్షుర్మయత్వాదేరుపలక్షణత్వమఙ్గీకృత్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
ఉక్తమనూద్య సామాన్యేన భూతమయత్వమాహ —
ఎవం బుద్ధీతి ।
భూతమయత్వే సత్యవాన్తరవిశేషమాహ —
తత్రేత్యాదినా ।
న చాఽఽకాశపరమాణ్వభావాదాకాశస్య శరీరానారమ్భకత్వం శ్రుతివిరుద్ధారమ్భప్రక్రియానభ్యుపగమాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తథాఽఽకాశేతి ।
కథం పునర్ధర్మాదిమయత్వే కామాదిమయత్వముపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
కథం ధర్మాదిమయత్వం సర్వమయత్వే కారణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సమస్తమితి ।
తద్యదేతదిత్యాదేరర్థమాహ —
కిం బహునేతి ।
విషయః శబ్దాదిస్తతోఽన్యదపి ప్రత్యక్షతో అవగతిప్రకారమభినయతి —
ఇదమస్యేతి ।
ఇదంమయత్వమదోమయత్వం చోపసంహరతి —
తేనేత్యాదినా ।
పరోక్షత్వం వ్యాకరోతి —
అన్తఃస్థ ఇతి ।
వ్యవహితవిషయవ్యవహారవానితి యావత్ । ఇదానీమిత్యస్మాదుపరిష్టాదపి తేనేతి సంబధ్యతే । పరోక్షత్వావస్థేదానీమిత్యుక్తా । తృతీయయా చ ప్రకృతో వ్యవహారే నిర్దిశ్యతే । ఇతిశబ్దః సర్వమయత్వోపసంహారార్థః ।
విజ్ఞానమయాదివాక్యార్థం సంక్షిపతి —
సంక్షేపతస్త్వితి ।
కరణచరణయోరైక్యేన పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
కరణం నామేతి ।
ఆదిశబ్దః శిష్టాచారసంగ్రహార్థః ।
వాక్యాన్తరం శఙ్కోత్తరత్వేనోత్థాప్య వ్యాచష్టే —
తాచ్ఛీల్యేత్యాదినా ।
కుత్ర తర్హి తాచ్ఛీల్యముపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
తాచ్ఛీల్యే త్వితి ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి —
తత్రేత్యాదినా ।
కర్మణః సంసారకారణత్వముపసంహరతి —
ఎతత్ప్రయుక్తో హీతి ।
సంసారప్రయోజకే కర్మణి ప్రమాణమాహ —
ఎతద్విషయౌ హీతి ।
కథం యథోక్తకర్మవిషయత్వం విధినిషేధయోరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత్రేతి ।
ఇతిశబ్దః పూర్వపక్షసమాప్త్యర్థః ।
సిద్ధాన్తమవతారయతి —
అథో ఇతి ।
సంసారకారణస్యాజ్ఞానస్య ప్రాధాన్యేన కామః సహకారీతి స్వసిద్ధాన్తం సమర్థయతే —
సత్యమిత్యాదినా ।
కామాభావేఽపి కర్మణః సత్త్వం దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽహ —
కామప్రహాణే త్వితి ।
నను కామాభావేఽపి నిత్యాద్యనుష్ఠానాత్పుణ్యాపుణ్యే సంచీయేతే తత్రాఽఽహ —
ఉపచితే ఇతి ।
యో హి పశుపుత్రస్వర్గాదీననతిశయపురుషార్థాన్మన్యమానస్తానేవ కామయతే స తత్తద్భోగభూమౌ తత్తత్కామసంయుక్తో భవతీత్యాథర్వణశ్రుతేరర్థః ।
శ్రుతియుక్తిసిద్ధమర్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ధర్మాదిమయత్వస్యాపి సత్త్వాదవధారణానుపపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదితి ।
స యథాకామో భవతీత్యాది వ్యాచష్టే —
యస్మాదిత్యాదినా ।
యస్మాదిత్యస్య తస్మాదితి వ్యవహితేన సంబన్ధః । ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసమాప్త్యర్థః ॥ ౫ ॥
తత్రేతి గన్తవ్యఫలపరామర్శః । తదేవ గన్తవ్యం ఫలం విశేషతో జ్ఞాతుం పృచ్ఛతి —
కిం తదితి ।
ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
లిఙ్గమితి ।
యోఽవగచ్ఛతి స ప్రమాత్రాదిసాక్షీ యేన సాక్ష్యేణ మనసాఽవగమ్యతే తన్మనో లిఙ్గమితి పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
యస్మిన్నిశ్చయేన సంసారిణో మనః సక్తం తత్ఫలప్రాప్తిస్తస్యేతి సంబన్ధః ।
తదేవోపపాదయతి —
తదభిలాషో హీతి ।
పూర్వార్ధార్థముపసంహరతి —
తేనేతి ।
కామస్య సంసారమూలత్వే సత్యర్థసిద్ధమర్థమాహ —
అత ఇతి ।
వన్ధ్యప్రసవత్వం నిష్ఫలత్వమ్ । పర్యాప్తకామస్య ప్రాప్తపరమపురుషార్థస్యేతి యావత్ । కృతాత్మనః శుద్ధబుద్ధేర్విదితసతత్త్వస్యేత్యర్థః । ఇహేతి జీవదవస్థోక్తిః ।
కామప్రధానః సంసరతి చేత్కర్మఫలభోగానన్తరం కామాభావాన్ముక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిఞ్చేతి ।
ఇతశ్చ సంసారస్య కామప్రధానత్వమాస్థేయమిత్యర్థః । యావదవసానం తావదుక్త్వేతి సంబన్ధః ।
ఉక్తమేవ సంక్షిపతి —
కర్మణ ఇతి ।
ఇత్యేవం పారమ్పర్యేణ సంసరణాదృశే జ్ఞానాన్న ముక్తిరితి శేషః ।
సంసారప్రకరణముపసంహరతి —
ఇతి న్వితి ।
అవస్థాద్వయస్య దార్ష్టాన్తికం బన్ధం ప్రబన్ధేన దర్శయిత్వా సుషుప్తస్య దార్ష్టాన్తికం మోక్షం వక్తుమేవేత్యాది వాక్యం తత్రాథశబ్దార్థమాహ —
యస్మాదితి ।
కామరహితస్య సంసారాభావం సాధయతి —
ఫలాసక్తస్యేతి ।
విదుషో నిష్కామస్య క్రియారాహిత్యే నైష్కర్మ్యమయత్నసిద్ధమితి భావః ।
అకామయమానత్వే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ —
కథమిత్యాదినా ।
బాహ్యేషు శబ్దాదిషు విషయేష్వాసంగరాహిత్యాదకామయమానతేత్యర్థః ।
అకామత్వే హేతుమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —
కథమితి ।
వాసనారూపకామాభావాదకామతేత్యర్థః ।
నిష్కామత్వే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
కథమితి ।
ప్రాప్తపరమానన్దత్వాన్నిష్కామతేత్యర్థః ।
ఆప్తకామత్వే హేతుమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —
కథమిత్యాదినా ।
హేతుమేవ సాధయతి —
యస్యేతి ।
తస్య యుక్తమాప్తకామత్వమితి శేషః ।
ఉక్తమర్థం ప్రమాణప్రదర్శనార్థం ప్రపఞ్చయతి —
ఆత్మైవేతి ।
కామయితవ్యాభావం బ్రహ్మవిదః శ్రుత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి —
యస్యేతి ।
ఇతి విద్యావస్థా యస్య విదుషోఽస్తి సోఽన్యమవిజానన్న కఞ్చిదపి కామయతేతి యోజనా ।
పదార్థోఽన్యత్వేనావిజ్ఞాతోఽపి కామయితవ్యః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
జ్ఞాయమానో హీతి ।
అనుభూతే స్మరణవిపరివర్తిని కామనియమాదిత్యర్థః ।
అన్యత్వేన జ్ఞాయమానస్తర్హి పదార్థో విదుషోఽపి కామయితవ్యః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆప్తకామస్య బ్రహ్మవిదో దర్శితరీత్యా కామయితవ్యాభావే ముక్తిః సిద్ధేత్యుపసంహరతి —
య ఎవేతి ।
కథం కామయితవ్యాభావోఽనాత్మనస్తథాత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
సర్వాత్మత్వమనాత్మకామయితృత్వం చ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనాత్మ చేతి ।
అథేత్యాదివాక్యే శ్రౌతమర్థముక్త్వాఽర్థసిద్ధమర్థం కథయతి —
సర్వాత్మదర్శిన ఇతి ।
కర్మజడానాం మతముత్థాప్య శ్రుతివిరోధేన ప్రత్యాచష్టే —
యే త్వితి ।
బ్రహ్మవిది ప్రత్యవాయప్రాప్తిమఙ్గీకృత్యోక్తమిదానీం తత్ప్రాప్తిరేవ తస్మిన్నాస్తీత్యాహ —
యేన చేతి ।
యథోక్తస్యాపి బ్రహ్మవిదో విహితత్వాదేవ నిత్యాదనుష్ఠానం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
నిత్యమేవేతి ।
యో హి సదైవాసంసారిణమాత్మానమనుభవతి న చ హేయమాదేయం వాఽఽత్మనోఽన్యత్పశ్యతి । యస్మాదేవం తస్మాత్తస్య కర్మ సంస్ప్రష్టుమయోగ్యమ్ । యథోక్తబ్రహ్మవిద్యయా కర్మాధికారహేతూనాముపమృదితత్వాదిత్యర్థః ।
కర్మసంబన్ధస్తర్హి కస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్త్వితి ।
న విరోధో విధికాణ్డస్యేతి శేషః ।
శ్రుత్యర్థాభ్యాం సిద్ధమర్థముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
విద్యావశాదిత్యేతత్ । కామాభావాత్కర్మాభావాచ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్ । అకామయమానోఽకుర్వాణశ్చేతి శేషః ।
దేశాన్తరప్రాప్త్యాయత్తా ముక్తిరిత్యేతన్నిరాకర్తుం న తస్యేత్యాది వ్యాచష్టే —
తస్యేత్యాదినా ।
బ్రహ్మైవ సన్నిత్యేతదవతారయతి —
స చేతి ।
కథం వర్తమానే దేహే తిష్ఠన్నేవ బ్రహ్మభూతో భవతి తత్రాఽఽహ —
సర్వాత్మనో హీతి ।
దృష్టాన్తాలోచనయా దార్ష్టాన్తికేఽపి సదా బ్రహ్మత్వం భాతీతి భావః ।
సదా బ్రహ్మీభూతస్య ముక్తిర్నామ నాస్తీతి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
స కథమితి ।
పరిహారమేవ స్ఫోరయితుం న తస్యేత్యాదివాక్యార్థమనుద్రవతి —
తస్యైవేతి ।
బ్రహ్మైవ సన్నిత్యస్యార్థమనువదతి —
కిన్త్వితి ।
విద్వానిహైవ బ్రహ్మ చేత్కథం తస్య బ్రహ్మప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మైవేతి ।
యదుక్తం బ్రహ్మైవ సన్నిత్యాది తదుపపాదయతి —
యస్మాదితి ।
ప్రాగపి బ్రహ్మభూతస్యైవ పునర్దేహపాతే బ్రహ్మప్రాప్తిరిత్యయుక్తం విదుషాం మృతస్య భావాన్తరాపత్తిస్వీకారాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
కథం తర్హి బ్రహ్మాప్యేతీత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
దేహాన్తరేతి ।
విదుషో భావాన్తరాపత్తిర్ముక్తిరితి పక్షేఽపి కిం దూషణమితి చేత్తదాహ —
భావాన్తరాపత్తౌ హీతి ।
తథా చోపనిషదామప్రామాణ్యం వినా హేతునా స్యాదితి భావః ।
భావాన్తరాపత్తిర్ముక్తిరిత్యత్ర దోషాన్తరమాహ —
కర్మేతి ।
ఇతిపదాదుపరిష్టాత్క్రియాపదస్య సంబన్ధః ।
అస్తు కర్మనిమిత్తో మోక్షో జ్ఞాననిమిత్తస్తు మా భూత్తత్రాఽఽహ —
స చేతి ।
ప్రసంగః సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే । ప్రతిషేధశాస్త్రవిరోధాదితి భావః ।
మోక్షస్య కర్మసాధ్యత్వే దోషాన్తరమాహ —
అనిత్యత్వం చేతి ।
తత్రోపయుక్తాం వ్యాప్తిమాహ —
న హీతి ।
అస్తు తర్హి ప్రాసాదాదివత్క్రియాసాధ్యస్య మోక్షస్యాప్యనిత్యత్వం నేత్యాహ —
నిత్యశ్చేతి ।
కృతకోఽపి బ్రహ్మభావో ధ్వంసవన్నిత్యః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
కృత్రిమస్వభావవ్యావృత్త్యర్థం స్వాభావికపదమ్ । ‘అతోఽన్యదార్తమ్ ’(బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి హి శ్రుతిః । ధ్వంసస్య తు వికల్పమాత్రత్వాన్నిత్యత్వమసంమతమితి భావః ।
మోక్షోఽకృత్రిమస్వభావోఽపి కర్మోత్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వాభావికశ్చేదితి ।
అగ్నేరౌష్ణ్యవదాత్మనో మోక్షశ్చ స్వాభావికస్వభావశ్చేన్న స క్రియాసాధ్యో వ్యాఘాతాదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తం సమర్థయతే —
న హీతి ।
అరణిగతస్యాగ్నేరౌష్ణ్యప్రకాశౌ నోపలభ్యతే సతి చ జ్వలనే దృశ్యతే తేన స్వాభావికావపి తావాగన్తుకౌ కాదాచిత్కోపలబ్ధిమత్త్వాదితి శఙ్కతే —
జ్వలనేతి ।
న హి సతోఽగ్నేరౌష్ణ్యాది కాదాచిత్కం యుక్తం తద్దృష్టేర్వ్యవధానస్య దార్వాదేర్ధ్వంసే మథనజ్వలనాదినా వహ్న్యభివ్యక్తిమపేక్ష్య తత్స్వభావస్యౌష్ణ్యాదేర్వ్యక్త్యభ్యుపగమాదితి పరిహరతి —
నాన్యేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
జ్వలనాదీతి ।
మథనాదివ్యాపారవశాత్ప్రకాశాదినా వ్యజ్యతేఽగ్నిరితి యదుచ్యతే తదగ్నౌ సత్యేవ తద్గతవ్యాపారాపేక్షయా తదౌష్ణ్యాద్యభివ్యక్తివశాన్న భవతి కిన్తు దేవదత్తదృష్టేరగ్నిధర్మౌ వ్యవహితౌ న తు తౌ కస్యచిద్దృష్ట్యా సంబధ్యతే జ్వలనాదివ్యాపారాత్తు దృష్టేర్వ్యవధానభఙ్గే తయోరభివ్యక్తిరిత్యర్థః ।
కథం తర్హి జ్వలనాదివ్యాపారాదగ్నేరౌష్ణ్యప్రకాశౌ జాతావితి బుద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
తదపేక్షయేతి ।
జ్వలనాదివ్యాపారాద్దృష్టివ్యవధానభఙ్గే వహ్నేరౌష్ణ్యప్రకాశాభివ్యక్త్యపేక్షయేతి యావత్ ।
యథా వహ్నేరౌష్ణ్యాది స్వాభావికం న క్రియాసాధ్యం తథాఽఽత్మనో ముక్తిః స్వాభావికీ న క్రియాసాధ్యేత్యుక్తమిదానీమగ్నేరౌష్ణ్యాది న స్వాభావికమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదీతి ।
ఉదాహరిష్యామో మోక్షస్యాఽఽత్మస్వభావస్యాకర్మసాధ్యత్వాయేతి శేషః ।
అథాగ్నేః స్వాభావికో న కశ్చిద్ధర్మోఽస్తి యో మోక్షస్య దృష్టాన్తః స్యాదత ఆహ —
న చేతి ।
లబ్ధాత్మకం హి వస్తు వస్త్వన్తరేణ సంబధ్యతే । అస్తి చ నిమ్బాదౌ తిక్తత్వాదిధీరిత్యర్థః ।
భావాన్తరాపత్తిపక్షం ప్రతిక్షిప్య పక్షాన్తరం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
న హి బన్ధనస్య యథాభూతస్య నివృత్తిర్విరోధాన్నాప్యన్యథాభూతస్యానవస్థానాత్ । న చ ప్రసిద్ధివిరోధో దుర్నిరూపధ్వస్తివిషయత్వాదితి భావః ।
కిఞ్చ పరస్మాదన్యస్య బన్ధనివృత్తిస్తస్యైవ వా నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న చేతి ।
తత్ర హేతుత్వేన పరమాత్మైకత్వాభ్యుపగమాదిత్యాదిభాష్యం వ్యాఖ్యేయమ్ । న ద్వితీయస్తస్య నిత్యముక్తస్య త్వయాఽపి బద్ధత్వానభ్యుపగమాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
కథం పరస్మాదన్యో బద్ధో నాస్తీత్యాశఙ్క్య ప్రవేశవిచారాదావుక్తం స్మారయతి —
పరమాత్మేతి ।
న చేదన్యో బద్ధోఽస్తి కథం మోక్షవ్యవహారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
అన్యస్య బద్ధస్యాభావాత్పరస్య చ నిత్యముక్తత్వాదితి యావత్ । యథా రజ్జ్వాదావధిష్ఠానే సర్పాదిహేతో రజ్జ్వజ్ఞానస్య నివృత్తౌ సత్యాం సర్పాదేరపి నివృత్తిస్తథాఽవిద్యాయా బన్ధహేతోర్నివృత్తిమాత్రేణ తత్కార్యస్య బన్ధనస్యాపి నివృత్తివ్యవహారో భవతీతి చావాదిష్మేతి యోజనా ।
మతాన్తరముద్భావయతి —
యేఽప్యాచక్షత ఇతి ।
వైషయికజ్ఞానానన్దాపేక్షయాఽన్తరశబ్దః ।
కేయమభివ్యక్తిరుత్పత్తిర్వా ప్రకాశో వా । నాఽఽద్యో మోక్షే సుఖాద్యుత్పత్తౌ తదనిత్యత్వాపత్తేరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తైరితి ।
ద్వితీయమాలమ్బతే —
యదీతి ।
తత్ర దోషం వక్తుం వికల్పయతి —
తత ఇతి ।
ద్వితీయే ఖరవిషాణవదపరోక్షాభివ్యక్తిర్న స్యాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽద్యమనుభాష్య దూషయతి —
విద్యమానం చేదితి ।
ఉపలబ్ధిస్వభావస్తావదాత్మా తస్య విద్యమానం సుఖాది వ్యజ్యతే చేజ్జ్ఞానానన్దయోర్దేశాదివ్యవధానాభావాదానన్దః సదైవ వ్యజ్యత ఇతి ముక్తివిశేషణమనర్థకమిత్యర్థః ।
చక్షుర్ఘటయోర్విషయవిషయిత్వప్రతిబన్ధకకుడ్యాదివదధర్మాదిప్రతిబన్ధాదానన్దో జ్ఞానం చ సంసారదశాయాం న వ్యజ్యతే మోక్షే తు వ్యజ్యతే తదభావాదితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
ఉపలబ్ధిదేశాద్భిన్నదేశస్యైవ ఘటాదేరుపలబ్ధిప్రతిబన్ధదర్శనాదనాత్మభూతం సుఖం న స్వభావభూతయోపలబ్ధ్యా ప్రకాశేత కిన్తు విషయేన్ద్రియసంపర్కాదిత్యుత్తరమాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
అన్యతోఽభివ్యక్తౌ కిం స్యాదితి చేత్తదాహ —
తథా చేతి ।
తత్సాధనాని చేన్ముక్తౌ స్యుః సంసారాదవిశేషః స్యాదితి భావః ।
ఉపలబ్ధివ్యవధానమానన్దస్యాఙ్గికృత్యోక్తమిదానీం తదేవ నాస్తీత్యాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
కదాచిదభివ్యక్తిరనభివ్యక్తిశ్చ కదాచిదిత్యేవం కాలభేదేనోభయం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
అనన్దజ్ఞానయోర్విషయవిషయిత్వమభ్యుపేత్య కాదాచిత్కీం తావదభివ్యక్తిర్నిరస్తా సంప్రతి తదపి న సంభవతీత్యాహ —
న చేతి ।
ఆత్మభూతత్వం స్వాభావికత్వమ్ । విమతం న సమానాశ్రయవిషయం ధర్మత్వాత్ప్రదీపప్రకాశవదితి భావః ।
ముక్తావానన్దజ్ఞానాభివ్యక్తిపక్షే దోషాన్తరం వక్తుం భూమికాం కరోతి —
విజ్ఞానసుఖయోశ్చేతి ।
తద్భేదాపాదననిష్ఠమేవేత్యాశఙ్క్య వివక్షితం దోషమాహ —
పరమాత్మేతి ।
పరమతే నిరాకృతే సిద్ధాన్తేఽపి దోషద్వయమాశఙ్కతే —
మోక్షస్యేతి ।
మోక్షార్థోఽధికో యత్నః శమదమాదిః । శాస్త్రం మోక్షవిషయమ్ ।
మోక్షస్య నిర్విశేషత్వేఽపి ప్రత్యగవిద్యాతదుత్థానర్థధ్వంసిత్వేనోభయమర్థవదితి పరిహరతి —
నావిద్యేతి ।
తత్ర నఞర్థం వివృణోతి —
నహీతి ।
కథం తర్హి శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి ।
తత్ర శాస్త్రస్యార్థవత్వం సమర్థయతే —
తద్విషయేతి ।
ప్రస్తుతాత్మవిషయస్తచ్ఛబ్దః ।
సంప్రతి ప్రయత్నస్యార్థవత్వం ప్రకటయతి
ప్రాగితి।
ప్రథమస్తచ్ఛబ్దః శాస్త్రవిషయః । ద్వితీయో మోక్షవిషయః ।
ఆత్మనః సదైకరూపత్వం ప్రాగుక్తమాక్షిపతి —
అవిద్యేతి ।
ఆవిద్యః సోఽపీతి సమాధత్తే —
నేతి ।
యథా రజ్జ్వాద్యవిద్యోత్థసర్పాదేస్తద్విద్యయా ధ్వంసాద్వంసయో రజ్జ్వాదేర్న వాస్తవో విశేషస్తథాఽఽత్మనోఽపి స్వావిద్యామాత్రోత్థవిశేషవత్త్వేఽపి తద్ధ్వంసాధ్వంసయోర్న వాస్తవో విశేషోఽస్తీత్యర్థః । అదోషః సవిశేషత్వదోషరాహిత్యమ్ ।
ప్రకారాన్తరేణ సవిశేషత్వం శఙ్కతే —
తిమిరేతి ।
కిమిదమవిద్యాకర్తృత్వం కిం తజ్జనకత్వం కిం వా తదాశ్రయత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
న ధ్యాయతీవేతి ।
ఆత్మనః స్వతోఽవిద్యాకర్తృత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అనేకేతి ।
విషయవిషయ్యాకారోఽన్తఃకరణస్య తత్ర చిదాభాసోదయశ్చాఽఽత్మనో వ్యాపారస్తథా చానేకవ్యాపారసంనిపాతే సత్యహం సంసారీత్యవిద్యాత్మకో భ్రమో జాయతే తస్మాన్న తస్యాఽఽత్మకార్యతేత్యర్థః ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
విషయత్వేతి ।
అవిద్యాదేరాత్మదృశ్యత్వాన్న తదాశ్రయత్వం న హి తద్గతస్య తద్గ్రాహ్యత్వమంశతః స్వగ్రహాపత్తేరిత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫోరయతి —
యస్య చేతి ।
అనుభవమనుసృత్య శఙ్కతే —
అహం నేత్యాదినా ।
సాక్షిసాక్ష్యభావేన భేదాభ్యుపగమాన్నాఽఽత్మనోఽవిద్యాశ్రయత్వమిత్యుత్తరమాహ —
న తస్యాపీతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
న హీతి ।
అవిద్యాదేర్వివేకేన గ్రహీతర్యపి తద్విషయే భ్రాన్తత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
అజ్ఞానం ముగ్ధత్వం చాఽఽత్మనో న విశేషణమితి విధాన్తరేణ దర్శయితుం చోద్యవాక్యమనువదతి —
న జాన ఇతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
తద్దర్శినశ్చేతి ।
అజ్ఞానాదిస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
దృశ్యమానత్వమేవ విశదయతి —
కర్మతామితి ।
ఇతి బ్రవీషీతి సంబన్ధః ।
ఎవం పరకీయం వాక్యం వ్యాఖ్యాయ ఫలితమాహ —
తత్కథమితి ।
తత్ర చోద్యవాక్యార్థే దర్శితరీత్యా స్థితే సతి కర్తృవిశేషణం నాజ్ఞానముగ్ధతే స్యాతాం తయోః ప్రత్యేకం కర్మభూతత్వాదిత్యర్థః ।
విపక్షే దోషమాహ —
అథేతి ।
కథం కర్మ స్యాతామిత్యేతదేవ వ్యాచష్టే —
దృశినేతి ।
తత్రాపి కథంశబ్దః సంబధ్యతే । ఎతదేవ స్ఫుటయతి —
కర్మ హీతి ।
ఎవం సతి వ్యాప్యవ్యాపకభావస్య భేదనిష్ఠత్వే సతీత్యేతత్ ।
కిఞ్చాజ్ఞానముపలబ్ధృధర్మో న భవత్యుపలభ్యమానత్వాద్దేహగతకార్శ్యాదివదిత్యాహ —
న చేతి ।
అజ్ఞానతత్తత్కార్యమపి నాఽఽత్మధర్మః స్యాదిత్యతిదిశతి —
తథేతి ।
అజ్ఞానోత్థస్యేచ్ఛాదేరాత్మధర్మత్వనిరాకరణే ప్రతీతివిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —
సుఖేతి ।
తేషాం గ్రాహ్యత్వమఙ్గీకృత్య పరిహరతి —
తథాఽపీతి ।
ఆత్మనిష్ఠత్వే సుఖాదీనాం చైతన్యవదాత్మగ్రాహ్యత్వాయోగాత్తద్గ్రాహ్యాణాం తేషాం న తద్ధర్మతేతి భావః ।
ప్రకారాన్తరేణ నిరాకర్తుం నిరాకృతమేవ చోద్యమనుద్రవతి —
న జాన ఇతి ।
కిం ప్రమాతురజ్ఞానాద్యాశ్రయత్వమనుభవాదభిదధాసి తత్సాక్షిణో వా । తత్రాఽఽద్యం ప్రత్యాహ —
భవత్వితి ।
కల్పాన్తరం నిరాకరోతి —
యస్త్వితి ।
న హి యో యత్ర సాక్షీ స తత్రాజ్ఞో మూఢో వేతి । తథా చ సర్వసాక్షీ నాజ్ఞానాదిమాన్భవతీత్యర్థః ।
ఆత్మనో మోహాదిరాహిత్యే భగవద్వాక్యం ప్రమాణయతి —
తథేతి ।
తస్య సర్వవిశేషశూన్యత్వే వాక్యాన్తరముదాహరతి —
సమమితి ।
ఆదిపదేన సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర । జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిరిత్యాది గృహ్యతే ।
ఆత్మనో నిర్విశేషత్వే ప్రామాణికే స్వమతముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ।
పక్షాన్తరమనుభాషతే —
యే త్వితి ।
అతో నిర్విశేషస్వాభావ్యాదితి యావత్ । అజ్ఞానాద్బన్ధో జ్ఞానాన్ముక్తిరితి శాస్రమర్థవాదః । ఆదిశబ్దేన రుద్రరోదనాద్యర్థవాదం దృష్టాన్తం సూచయతి ।
సోపహాసం దూషయతి —
త ఉత్సహన్త ఇతి ।
న హి సవిశేషత్వం శక్యమాత్మనః ప్రతిపత్తుం నిర్విశేషత్వప్రత్యాయకాగమవిరోధాదితి భావః ।
కథం తర్హి భవద్భిరాత్మతత్త్వమభ్యుపగమ్యతే తత్రాఽఽహ —
వయం త్వితి ।
ప్రమాణవిరుద్ధార్థదర్శనం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే ।
సత్త్వాదీనామివ సామ్యం దూషయతి —
సర్వదేతి ।
భేదాభేదమపవదతి —
ఎకరసమితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
అద్వైతమితి ।
ద్వైతాభావోపలక్షితత్వాదిత్యర్థః ।
ఐకరస్యే కౌటస్థ్యం హేత్వన్తరమాహ —
అవిక్రియామితి ।
తదుపపాదయతి —
అజమిత్యాదినా ।
అమరం మరణాయోగ్యమ్ ।
తత్ర సర్వత్రావిద్యాసంబన్ధరాహిత్యం హేతుమాహ —
అభయమితి ।
నను బ్రహ్మైవంవిధం న త్వాత్మతత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మైవేతి ।
యథోక్తం ప్రత్యగ్భూతం బ్రహ్మేత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
ఇత్యేష ఇతి ।
తత్రైవ విద్వదనుభవం ప్రమాణయతి —
ఇత్యేవమితి ।
పరపక్షనిరాసేన ప్రకృతం వాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఉపచారనిమిత్తమాహ —
విపరీతేతి ।
ఆత్మా తత్త్వతః సంసారీతివిపరీతగ్రహవతీ యా దేహసన్తతిస్తస్యా విచ్ఛేదమాత్రం జ్ఞానఫలమపేక్ష్యోపచారమాత్రమిత్యర్థః ॥ ౬ ॥
బ్రాహ్మణోక్తేఽర్థే మన్త్రమవతారయితుం బ్రాహ్మణార్తమనువదతి —
స్వప్నేత్యాదినా ।
అయమర్థః సంసారస్తద్ధేతుశ్చ । మన్త్రస్తదేవ సక్తః సహ కర్మణేత్యాదిః ।
ఆత్మజ్ఞానస్య తర్హి మోక్షకారణత్వమపేక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
అతో బ్రహ్మజ్ఞానం మోక్షకారణమిత్యుక్తత్వాదితి యావత్ । మూలం బన్ధస్యేతి శేషః ।
అత్రేతి మోక్షప్రకరణోక్తిః । బన్ధప్రకరణం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః । ఉక్తేఽర్థే తదేష ఇత్యాద్యక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తత్తస్మిన్నేవేతి ।
యస్మిన్కాలే విద్యాపరిపాకావస్థాయామిత్యర్థః ।
సుషుప్తివ్యావృత్త్యర్థం సర్వవిశేషణమితి మత్వాఽఽహ —
సమస్తా ఇతి ।
కామశబ్దస్యార్థాన్తరవిషయత్వం వ్యావర్తయతి —
తృష్ణేతి ।
క్రియాపదం సోపసర్గం వ్యాకరోతి —
ఆత్మకామస్యేతి ।
తానేవ విశినష్టి —
యే ప్రసిద్ధా ఇతి ।
కామానామాత్మాశ్రయత్వం నిరాకరోతి —
హృదీతి ।
సమూలతః కామవియోగాదితి సంబన్ధః ।
కామవియోగాదమృతో భవతీతినిర్దేశసామర్థ్యసిద్ధమర్థమాహ —
అర్థాదితి ।
తేషాం మృత్యుత్వే కిం స్యాత్తదాహ —
అత ఇతి ।
అత్రేత్యాదినా వివక్షితమర్థమాహ —
అతో మోక్ష ఇతి ।
ఆదిపదముత్క్రాన్త్యాదిసంగ్రహార్థమ్ ।
ముక్తేస్తదపేక్షాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తర్హి మరణాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతిరాహిత్యం యథావస్థితత్వమ్ ।
ఎతచ్చ పఞ్చమే ప్రతిపాదితమిత్యాహ —
నామమాత్రమితి ।
తద్యథేత్యాదివాక్యనిరస్యాం శఙ్కామాహ —
కథం పునరితి ।
విదుషో విద్యయాఽఽత్మమాత్రత్వేన ప్రాణాదిషు బాధితేష్వపి దేహే చేదసౌ వర్తతే తతోఽస్య పూర్వవద్దేహిత్వాద్విద్యావైయర్థ్యమిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తేన పరిహరతి —
అత్రేత్యాదినా ।
దేహే వర్తమానస్యాపి విదుషస్తత్రాభిమానరాహిత్యం తత్రేత్యుచ్యతే । యస్యాం త్వచి సర్పో నితరాం లీయతే సా నిర్లయనీ సర్పత్వగుచ్యతే ।
సర్పనిర్మోకదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
ఎవమేవేతి ।
సర్పదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికం దర్శయతి —
అథేతి ।
అజ్ఞానేన సహ దేహస్య నష్టత్వమశరీరత్వాదౌ హేతురథశబ్దార్థః ।
అథశబ్దావద్యోతితహేత్వవష్టమ్భేనాశరీరత్వం విశదయతి —
కామేతి ।
పూర్వమిత్యవిద్యావస్థోక్తిః । ఇదానీమితి విద్యావస్థోచ్యతే ।
వ్యుత్పత్త్యనుసారిణం రూఢం చ ముఖ్యం ప్రాణం వ్యావర్తయతి —
ప్రాణస్యేతి ।
శ్లోకే పర ఎవాఽఽత్మా యథా ప్రాణశబ్దస్తథాఽత్రాపీత్యర్థః ।
యథా చ శ్రుత్యన్తరే ప్రాణశబ్దః పర ఎవాఽఽత్మా తథాఽఽత్రాపీత్యాహ —
ప్రాణేతి ।
కిఞ్చ పరవిషయమిదం ప్రకరణమథాకామయమాన ఇతి ప్రాజ్ఞస్య ప్రకాన్తత్వాదథాయమిత్యాది వాక్యం చ తద్విషయమన్యథా బ్రహ్మాదిశబ్దానుపపత్తేః । తస్మాదుభయసామర్థ్యాదత్ర పర ఎవాఽఽత్మా ప్రాణశబ్దిత ఇత్యాహ —
ప్రకరణేతి ।
విశేష్యం దర్శయిత్వా విశేషణం దర్శయతి —
బ్రహ్మైవేతి।
బ్రహ్మశబ్దస్య కమలాసనాదివిషయత్వం వారయతి —
కిం పునరితి ।
తేజఃశబ్దస్య కార్యజ్యోతిర్విషయత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
విజ్ఞానేతి ।
తత్ర ప్రమాణమాహ —
యేనేతి ।
ప్రజ్ఞా ప్రకృష్టా జ్ఞప్తిః స్వరూపచైతన్యం నేత్రమివ నేత్రం ప్రకాశకమస్యేతి తథోక్తమ్ ।
సోఽహమిత్యాదేస్తాత్పర్యం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
యః కామప్రశ్న ఇతి ।
నిర్ణయప్రకారం సంక్షిపతి —
సంసారేతి ।
సోఽహమిత్యాదివాక్యాన్తరముత్థాపయతి —
ఇదానీమితి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం వాక్యమాదాయ విభజతే —
కథమితి ।
సహస్రదానమాక్షిపతి —
అత్రేతి ।
సర్వస్వదానప్రాప్తావపి సహస్రదానే హేతుమేకదేశీయం దర్శయతి —
అత్రేత్యాదినా ।
కదా తర్హి గురవే సర్వస్వం రాజా నివేదయిష్యతి తత్రాఽఽహ —
శ్రుత్వేతి ।
నను పునః శుశ్రూషురపి రాజా కిమితి సంప్రత్యేవ గురవే న ప్రయచ్ఛతి ప్రభూతా హి దక్షిణా గురుం ప్రీణయన్తీ స్వీయాం శుశ్రూషా ఫలయతి తత్రాఽఽహ —
యది చేతి ।
అనాప్తోక్తౌ హృదయేఽన్యన్నిధాయ వాచాఽన్యనిష్పాదనాత్మకం వ్యాజోత్తరం యుక్తం శ్రుతౌ త్వపౌరుషేయ్యామపాస్తాశేషదోషశఙ్కాయాం న వ్యాజోక్తిర్యుక్తా తదీయస్వారసికప్రామాణ్యభఙ్గప్రసంగాదితి దూషయతి —
సర్వమపీతి ।
ఎకదేశీయపరిహారసంభవే హేత్వన్తరమాహ —
అర్థేతి ।
తదుపపత్తిమేవోపపాదయతి —
విమోక్షేతి ।
తస్యాపి పూర్వమసకృదుక్తేస్తదీయశుశ్రూషాధీనం సహస్రదానమనుచితమిత్యాశఙ్క్య శమాదేర్జ్ఞానసాధనత్వేన ప్రాగనుక్తేస్తేన సహ భూయోఽపి సంన్యాసస్య వక్తవ్యత్వయోగాత్తదపేక్షయా యుక్తం సహస్రదానమిత్యాహ —
అగతికా హీతి ।
నను సంన్యాసాది విద్యాస్తుత్యర్థముచ్యతే మహాభాగా హీయం యత్తదర్థీ దుష్కరమపి కరోత్యతో నార్థశేషసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
న తావత్సంన్యాసో విద్యాస్తుతిర్విదిత్వా వ్యుత్థాయేతి సమానకర్తృత్వనిర్దేశాదితి పఞ్చమే స్థితం నాపి శమాదిర్విద్యాస్తుతిస్తత్రాపి విధేర్వక్ష్యమాణత్వాదిత్యర్థః ।
అర్థశేషశుశ్రూషయా సహస్రదానమిత్యత్ర జనకస్యాకౌశలం చోదయతి —
నన్వితి ।
రాజ్ఞః శఙ్కితమకౌశలం దూషయతి —
నైష ఇతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
ఆత్మజ్ఞానవదితి ।
యథాఽఽత్మజ్ఞానం మోక్షే ప్రయోజకం న తథా సంన్యాసో న చాస్మిన్పక్షే తస్యాకర్తవ్యత్వం ప్రతిపత్తికర్మవదనుష్ఠానసంభవాదితి రాజా యతో మన్యతే తతః సంన్యాసస్య న జ్ఞానతుల్యత్వమతో నాత ఊర్ధ్వం విమోక్షాయైవ బ్రూహీతి పృచ్ఛతీత్యర్థః ।
సంన్యాసస్య ప్రతిపత్తికర్మవత్కర్తవ్యత్వే ప్రమాణమాహ —
సంన్యాసేనేతి ।
నను వివిదిషాసంన్యాసమఙ్గీకుర్వతా న తస్య ప్రతిపత్తికర్మవదనుష్ఠేయత్వమిష్యతే తత్రాఽఽహ —
సాధనత్వేతి।
’త్యజతైవ హి తజ్జ్ఞేయం త్యక్తుః ప్రత్యక్పరం పదమ్’ ఇత్యుక్తత్వాదిత్యర్థః ॥ ౭ ॥
రాజ్ఞోఽకౌశలం పరిహృత్య మన్త్రానవతారయతి —
ఆత్మకామస్యేతి ।
యదేత్యాద్యతీతశ్లోకేనాఽఽగామిశ్లోకానామర్థాపౌనరుక్త్యం సూచయతి —
విస్తరేతి ।
జ్ఞానమార్గస్య సూక్ష్మత్వే హేతుమాహ —
దుర్విజ్ఞేయత్వాదితి ।
విస్తీర్ణత్వం పూర్ణవస్తువిషయత్వాదవధేయమ్ ।
మాధ్యన్దినశ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
విస్పష్టేతి ।
ప్రయత్నసాధ్యత్వం తస్య పఞ్చమ్యా వివక్ష్యతే ।
కథం పునరధునాతనో వైదికో జ్ఞానమార్గశ్చిరన్తనో నిరుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
నిత్యేతి ।
విశేషణప్రకాశితమర్థముక్త్వా తస్య వ్యవచ్ఛేద్యమాహ —
న తార్కికేతి ।
మన్త్రదృశా లబ్ధత్వేఽపి కుతో జ్ఞానమార్గస్య తత్సంస్పర్శిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యో హీతి ।
అనువేదనలాభయోర్విశేషాభావాత్పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనువేదనమితి ।
పూర్వశబ్దేన పాఠక్రమానుసారేణ లాభో గృహ్యతే । ఎవకారమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
కిమసావితి ।
తథా చ తద్యో యో దేవానామిత్యాద్యవిశేషశ్రుతిర్విరుధ్యేతేతి శేషః ।
అవధారణశ్రుతేరన్యపరత్వేనాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకాభావమభిప్రేత్య పరిహరతి —
నైష దోష ఇతి ।
స్తుతిపరత్వమేవ ప్రకటయతి —
ఎవం హీతి ।
కృతార్థోఽస్మీత్యాత్మన్యభిమానకరం స్వానుభవసిద్ధమాత్మజ్ఞానం నాస్మాదన్యదుత్కృష్టం కిఞ్చిదిత్యేవం విద్యామవధారణశ్రుతిః స్తౌతీత్యర్థః ।
యథాశ్రుతార్థత్వే కో దోషః స్యాదితి చేత్తత్రాఽఽహ —
నన్వితి ।
ఇత్యవధారణశ్రుత్యా వివక్షితమితి శేషః ।
తత్ర హేతుః —
తద్యో య ఇతి ।
సర్వార్థశ్రుతేర్బ్రహ్మవిద్యా సర్వార్థా సర్వసాధారణీతి శ్రవణాదితి యావత్ ।
బ్రహ్మవిద్యాయాః సర్వార్థత్వే వాక్యశేషం ప్రమాణత్వేనావతార్య వ్యాచష్టే —
తదేవేతి ।
నను మోక్షే స్వర్గశబ్దో న యుజ్యతే తస్యార్థాన్తరే రూఢత్వాదత ఆహ —
స్వర్గేతి ।
యథా జ్యోతిష్టోమప్రకరణే శ్రుతో జ్యోతిఃశబ్దో జ్యోతిష్టోమవిషయస్తథా మోక్షప్రకరణే శ్రుతః స్వర్గశబ్దో మోక్షమధికరోతి । రూఢ్యఙ్గీకారే బ్రహ్మవిద్యాయా నికర్షప్రసంగాదితి భావః । జీవన్త ఎవ ముక్తాః సన్తః శరీరపాతాదూర్ధ్వం మోక్షమపియన్తీతి సంబన్ధః ॥ ౮ ॥
తస్మిన్నిత్యాదిపూర్వపక్షముత్థాపయతి —
తస్మిన్నితి ।
విప్రతిపత్తిమేవ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
పిఙ్గలం వహ్నిజ్వాలాతుల్యమ్ । లోహితం జపాకుసుమసంనిభమ్ ।
సప్రపఞ్చం శబ్దస్పర్శరూపరసాదిమద్బ్రహ్మ తదుపాసనమనుసృత్య తత్ప్రాప్తిమార్గే వివాదో ముముక్షూణామిత్యాహ —
యథాదర్శనమితి।
తథాఽపి కథం బ్రహ్మప్రాప్తిమార్గే శుక్లాదిరూపసిద్ధిః ।
న హి జ్ఞానస్య రూపాదిమత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాడ్యస్త్వితి ।
తాసామపి కథం యథోక్తరూపవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శ్లేష్మాదీతి ।
తథాఽపి కథం శుక్లాదిరూపవత్త్వమిత్యాశఙ్క్య నాడీఖణ్డోక్తం స్మారయతి —
శుక్లస్యేతి ।
నాడీపరిగ్రహే నియామకాభావమాశఙ్క్య పక్షాన్తరమాహ —
ఆదిత్యం వేతి ।
ఎవంవిధం శుక్లాదినానావర్ణమిత్యర్థః ।
తస్య తథాత్వే ప్రమాణమాహ —
ఎష ఇతి ।
ప్రకృతే జ్ఞానమార్గే కిమితి మార్గాన్తరం కల్ప్యతే తత్రాఽఽహ —
దర్శనేతి ।
తర్హి నాడీపక్షో వాఽఽదిత్యపక్షో వా కతరో వివక్షితస్తత్రాఽఽహ —
సర్వథాఽపీతి ।
శుక్లమార్గస్య జ్ఞానమార్గాదన్యత్వమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
శుక్లశబ్దస్య నాద్వైతమార్గవిషయత్వం నీలాదిశబ్దసమభివ్యాహారవిరోధాదితి పరిహరతి —
న నీలేతి ।
సైద్ధాన్తికమన్త్రభాగం వ్యాఖ్యాతుం పూర్వపక్షం దూషయతి —
యాఞ్ఛుక్లాదీనితి ।
న కేవలం దేహదేశనిఃసరణసంబన్ధాదేవ నాడీభేదానాం సంసారవిషయత్వం కిన్తు బ్రహ్మలోకాదిసంబన్ధాదపీత్యాహ —
బ్రహ్మాదీతి ।
ఆదిత్యోఽపి దేవయానమధ్యపాతీ బ్రహ్మలోకప్రాపకః సంసారహేతురేవేతి మన్వానో మోక్షమార్గముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆప్తకామతయా జ్ఞానమార్గ ఇతి సంబన్ధః । ఎవం భూమికాం కృత్వైష ఇత్యస్యార్థమాహ —
సర్వకామేతి ।
తథా తైలాదివిలయే ప్రదీపస్య జ్వలనానుపపత్తౌ తేజోమాత్రే నిర్వాణమిష్యతే తథా స్థూలస్య సూక్ష్మస్య చ సర్వస్యైవ కామస్య జ్ఞానాత్క్షయే సతి గత్యనుపపత్తావత్రైవ ప్రత్యగాత్మని కార్యకరణానామేకీభావేనావసానమిత్యయమేషశబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
పన్థా ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే —
జ్ఞానమార్గ ఇతి ।
ఇత్థమ్భావే తృతీయామాశ్రిత్యాఽఽహ —
పరమాత్మేతి ।
అనువేదనకర్తృర్బ్రాహ్మణస్య సంన్యాసిత్వం దర్శయతి —
త్యక్తేతి ।
విప్రతిపత్తిం నిరాకృత్య మోక్షమార్గం నిర్ధార్య తేన ధీరా అపియన్తీత్యత్రోక్తం నిగమయతి —
తేనేతి ।
అన్యోఽపి మన్త్రదృశః సకాశాదితి శేషః । ఇహేతి జీవదవస్థోక్తిః ।
సముచ్చయకారిణోఽత్ర బ్రహ్మప్రాప్తిర్వివక్ష్యతేతి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
న పునరితి ।
విరోధాజ్జ్ఞానకర్మణోరితి శేషః ।
కిఞ్చ క్రమసముచ్చయః సమసముచ్చయో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకృత్య ద్వీతీయం దృషయతి —
అపుణ్యేతి ।
జ్ఞానస్య కర్మాసముచ్చయేఽపి వివేకజ్ఞానేన సముచ్చయోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
త్యజేతి ।
బ్రహ్మవిదోఽపి స్తుత్యాదిదృష్టేస్తేన సముచ్చయో జ్ఞానస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిరాశిషమితి ।
కామ్యాననుష్ఠానమనారమ్భః । అక్షీణత్వం నిషిద్ధానాచరణమ్ । క్షీణకర్మత్వం నిత్యాదికర్మరాహిత్యమ్ ।
అసముచ్చయే వాక్యాన్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
ఎకతా నిరపేక్షతా సర్వోదాసీనతేతి యావత్ । సమతా మిత్రోదాసీనశత్రుబుద్ధివ్యతిరేకేణ సర్వత్ర స్వస్మిన్నివ దృష్టిః । దణ్డనిధానమహింసాపరత్వమ్ ।
“అర్థస్య మూలం నికృతిః క్షమా చ కామస్య చిత్తం చ వపుర్వయశ్చ ।
ధర్మస్య యాగాది దయా దమశ్చ మోక్షస్య సర్వోపరమః క్రియాభ్యః”॥
ఇత్యాదిచతుర్విధే పురుషార్థే సాధనభేదోపదేశి వాక్యమాదిశబ్దార్థః । ఇత్యాదిస్మృతిభ్యశ్చ న పుణ్యాదిసముచ్చయకారిణో గ్రహణమితి సంబన్ధః ।
తథాఽపి ప్రకృతే మన్త్రే సముచ్చయో భాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపదేక్ష్యతీతి ।
వాక్యశేషాదిపర్యాలోచనాసిద్ధమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పూర్వం పుణ్యకృద్భూత్వా పునస్త్యక్తపుత్రాద్యేషణో బ్రహ్మవిత్తేనైతీతి క్రమో న యుజ్యతేఽశ్రుతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అథవేతి ।
స్తుతిమేవోపపాదయతి —
పుణ్యకృతీతి ।
తేజాంసి కరణాన్యుపసంహృత్య స్థితస్తైజసో దహరాద్యుపాసీనో యోగీ తస్మిన్నణిమాద్యైశ్వర్యాన్మహానుభావత్వప్రసిద్ధిః । తాభ్యాం పుణ్యకృత్తైజసాభ్యామిత్యర్థః ।
అతఃశబ్దపరామృష్టం స్పష్టయతి —
ప్రఖ్యాతేతి ।
పుణ్యకృత్తైజసయోరితి శేషః ॥ ౯ ॥
ప్రస్తుతజ్ఞానమార్గస్తుత్యర్థం మార్గాన్తరం నిన్దతి —
అన్ధమిత్యాదినా ।
విద్యాయామితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి —
అవిద్యేతి ।
కథం పునస్త్రయ్యామభిరతానామధఃపతనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విధీతి ॥ ౧౦ ॥
మన్త్రాన్తరమాకాఙ్క్షాద్వారోత్థాప్య వ్యాచష్టే —
యదీత్యాదినా ।
అబుధ ఇత్యస్య నిష్పత్తిం సూచయన్వివక్షితమర్థమాహ —
బుధేరితి ॥ ౧౧ ॥
ఉక్తాత్మజ్ఞానస్తుత్యర్థమేవ తన్నిష్ఠస్య కాయక్లేశరాహిత్యం దర్శయతి —
ఆత్మానమిత్యాదినా ।
విజ్ఞానాత్మనో వైలక్షణ్యార్థం విశినష్టి —
సర్వేతి ।
తాటస్థ్యం వ్యావర్తయతి —
హృత్స్థమితి ।
బుద్ధిసంబన్ధప్రాప్తం సంసారిత్వం వారయతి —
అశనాయాదీతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం జ్ఞానప్రకారం ప్రకటయతి —
కథమిత్యాదినా ।
సర్వభూతసంబన్ధప్రయుక్తం దోషం వారయితుం విశినష్టి —
నిత్యేతి ।
ఇతి విజానీయాదితి సంబన్ధః । ప్రయోజనాయ శరీరమనుసంజ్వరేదితి సంబన్ధః ।
కిమిచ్ఛన్నిత్యాక్షేపం సమర్థయతే —
న హీతి ।
కస్య వా కామాయేత్యాక్షేపముపపాదయతి —
న చేతి ।
ఆక్షేపద్వయం నిగమయతి —
అత ఇతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
శరీరేతి ।
విదుషస్తాపాభావం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
అనాత్మేతి ।
వస్త్వన్తరేప్సోస్తాపసంభవ ఇతి శేషః । స చేత్యధ్యాహృత్య మమేదమిత్యాది యోజ్యమ్ । ఇత్యేతదాహ కిమిచ్ఛన్నిత్యాద్యా శ్రుతిరితి శేషః ॥ ౧౨ ॥
న కేవలమాత్మవిద్యారసికస్య కాయక్లేశరాహిత్యం కిన్తు కృతకృత్యతా చాస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
సన్దేహే పృథివ్యాదిభిర్భూతైరుపచితే శరీరే ।
సన్దేహత్వం సాధయతి —
అనేకేతి ।
విషమత్వం విశదయతి —
అనేకశతేతి ।
న నామమాత్రమిత్యత్ర పురస్తాన్నఞస్తస్మాదితి పఠితవ్యం యస్మాదిత్యుపక్రమాద్విశ్వకృత్త్వమితి శేషః । పరశబ్దో విద్యావిషయః । విశ్వకృత్కృతకృత్య ఇత్యేతత్ ।
లోకలోకివిభాగేన భేదం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
కిమిత్యాదినా ।
యస్యేత్యాదిమన్త్రస్య తాత్పర్యార్థం సంగృహ్ణాతి —
య ఎష ఇతి ।
అస్త్వేవం కిం తావతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎక ఎవేతి ।
యో హి పరః సర్వప్రకారభేదరాహిత్యాత్పూర్ణతయా వర్తతే స ఎవాస్మీత్యాత్మాఽనుసన్ధాతవ్య ఇతి యోజనా ॥ ౧౩ ॥
బ్రహ్మవిదో విద్యయా కృతకృత్యత్వే శ్రుతిసంప్రతిపత్తిరేవ కేవలం న భవతి కిన్తు స్వానుభవసప్రతిపత్తిరస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
అథేత్యస్య కథఞ్చిదివేతి వ్యాఖ్యానమ్ ।
తదిత్యస్య బ్రహ్మతత్వమిత్యుక్తార్థం స్ఫుటయతి —
తదేతదితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానే కృతార్థత్వం శ్రుత్యనుభవాభ్యాముక్త్వా తదభావే దోషమాహ —
యదేతదితి ।
తర్హి మహతీ వినష్టిరితి సంబన్ధః ।
బహుత్వం న వివక్షితం జ్ఞానాన్మోక్షోఽత్ర వివక్షిత ఇత్యభిప్రేత్య వేదిరిత్యస్యార్థమాహ —
వేదనమిత్యాదినా ।
న చేద్బ్రహ్మ విదితవన్తో వయం తతోఽహమవేదిః స్యామితి యోజనా ।
విద్యాభావే దోషముక్త్వా విద్వదనుభవసిద్ధమర్థం నిగమయతి —
అహో వయమితి ।
ఇహైవేత్యాదినా పూర్వార్ధేనోక్తమేవార్థముత్తరార్ధేన ప్రపఞ్చయతి —
యథా చేత్యాదినా ।
దుఃఖాదవిదుషాం వినిర్మోకాభావే హేతుమాహ —
దుఃఖమేవేతి ॥ ౧౪ ॥
కిఞ్చ విదుషో విహితాకరణాదిప్రయుక్తం భయం నాస్తీతి విద్యాం స్తోతుమేవ మన్త్రాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
యదా పునరిత్యాదినా ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —
సర్వో హీతి ।
జుగుప్సాయా నిన్దాత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్కథమవయవార్థమాదాయ వ్యాఖ్యాయతే రూఢిర్యోగమపహరతీతి న్యాయాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదేతి ।
తదేవోపపాదయతి —
సర్వమితి ॥ ౧౫ ॥
అథేశ్వరస్యాపి కాలాన్యత్వే సతి వస్తుత్వాద్ఘటవత్కాలావచ్ఛిన్నత్వాన్న కాలత్రయం ప్రతి యుక్తమీశ్వరత్వమత ఆహ —
కిఞ్చేతి ।
యస్మాదీశానాదర్వాక్సంవత్సరో వర్తతే తముపాసతే దేవా ఇతి సంబన్ధః ।
నను కథం సంవత్సరోఽర్వాగిత్యుచ్యతే కాలస్య కాలాన్తరాభావేన పూర్వకాలసంబన్ధాభావాదత ఆహ —
యస్మాదితి ।
అన్వయస్తు పూర్వవత్ ।
ఆత్మజ్జ్యోతిషో గుణమాయౌష్ట్వలక్షణం స్పష్టయన్నుపాసకస్య ఫలమాహ —
సర్వస్యేతి ।
యథోక్తోపాసనే దేవానామేవాధికారో విశేషవచనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
జ్యోతిషాం జ్యోతిరమృతమిత్యుక్తం తస్యామృతత్వం సర్వాధిష్ఠానత్వేన సాధయతి —
కిఞ్చేతి ।
ఎవకారార్థమాహ —
న చేతి ।
యద్యాత్మానం బ్రహ్మ జానాసి తర్హి కిం తే తద్విద్యాఫలమితి ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కిం తర్హీతి ।
కథం తర్హి తే మర్త్యత్వప్రతీతిస్తత్రాఽఽహ —
అజ్ఞానమాత్రేణేతి ॥ ౧౭ ॥
ప్రకృతాః పఞ్చజనాః పఞ్చ జ్యోతిషా సహ ప్రాణాదయో వా స్యురిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
కిఞ్చేతి ।
కథం చక్షురాదిషు చక్షురాదిత్వం బ్రహ్మణః సిధ్యతి తత్రాఽఽహ —
బ్రహ్మశక్తీతి ।
విమతాని కేనచిదధిష్ఠితాని ప్రవర్తన్తే కరణత్వాద్వాస్యాదివదితి చక్షురాదివ్యాపారేణానుమితాస్తిత్వం ప్రత్యగాత్మనం యే విదురితి యోజనా ।
విదిక్రియావిషయత్వం వ్యావర్తయతి —
నేతి ।
ప్రత్యగాత్మవిదాం కథం బ్రహ్మవిత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదితి ॥ ౧౮ ॥
మనసో బ్రహ్మదర్శనసాధనత్వే కథం బ్రహ్మణో వాఙ్మనసాతీతత్వశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమార్థేతి ।
కేవలం మనో బ్రహ్మావిషయీకుర్వదపి శ్రవణాదిసంస్కృతం తదాకారం జాయతే తేన ద్రష్టవ్యం తదుచ్యతేఽత ఎవ వృత్తివ్యాప్యం బ్రహ్మేత్యుపగచ్ఛతీతి భావః ।
అనుశబ్దార్థమాహ —
ఆచార్యేతి ।
ద్రష్టృద్రష్టవ్యాదిభావేన భేదమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్ర చేతి ।
ఎవకారార్థమాహ —
నేహేతి ।
కథమాత్మని వస్తుతో భేదరహితేఽపి భేదో భాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసతీతి ।
నేహేత్యాదేః సంపిణ్డితమర్థం కథయతి —
అవిద్యేతి ॥ ౧౯ ॥
ద్వైతాభావే కథమనుద్రష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
తమేవైకం ప్రకారం ప్రకటయతి —
విజ్ఞానేతి ।
పరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి —
ఆకాశవదితి ।
ఎకరసత్వం హేతూకృత్యాప్రమేయత్వం ప్రతిజానీతే —
యస్మాదితి ।
ఎతద్బ్రహ్మ యస్మాదేకరసం తస్మాదప్రమేయమితి యోజనా ।
హేత్వర్థం స్ఫుటయతి —
సర్వైకత్వాదితి ।
తథాఽపి కథమప్రమేయత్వం తదాహ —
అన్యేనేతి ।
మిథో విరోధమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
విరోధమేవ స్ఫోరయతి —
జ్ఞాయత ఇతీతి ।
చోదితం విరోధం నిరాకరోతి —
నైష దోష ఇతి ।
సంగృహీతే సమాధానం విశదయతి —
యథేత్యాదినా ।
తస్య మానాన్తరవిషయీకర్తుమశక్యత్వే హేతుమాహ —
సర్వస్యేతి ।
ఇతి సర్వద్వైతోపశాన్తిశ్రుతేరితి శేషః ।
ఆగమోఽపి తర్హి కథమాత్మానమావేదయేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రమాత్రితి ।
ఆత్మనః స్వర్గాదివద్విషయత్వేనాఽఽగమప్రతిపాద్యత్వాభావే హేతుమాహ —
ప్రతిపాదయిత్రితి ।
తథాఽపి కిమితి విషయత్వేనాప్రతిపాద్యత్వం తత్రాఽఽహ —
ప్రతిపాదయితురితి ।
తదితి ప్రతిపాద్యత్వముక్తమ్ ।
కథం తర్హి తస్మిన్నాగమికం జ్ఞానం తత్రాఽఽహ —
జ్ఞానం చేతి ।
పరస్మిన్దేహాదావాత్మభావస్యాఽఽరోపితస్య నివృత్తిరేవ వాక్యేన క్రియతే । తథా చాఽఽత్మని పరిశిష్టే స్వాభావికమేవ స్ఫురణం ప్రతిబన్ధవిగమాత్ప్రకటీభవతీతి భావః ।
నను బ్రహ్మణ్యాత్మభావః శ్రుత్యా కర్తవ్యో వివక్ష్యతే న తు దేహాదావాత్మత్త్వవ్యావృత్తిరత ఆహ —
న తస్మిన్నితి ।
బ్రహ్మణశ్చేదాత్మభావః సదా మన్యతే కథమన్యథా ప్రథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నిత్యో హీతి ।
సర్వస్య పూర్ణస్య బ్రహ్మణ ఇత్యేతత్ । అతద్విషయో బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవిషయ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ్యాత్మభావస్య సదా విద్యమానత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అతద్విషయాభాసో దేహాదావాత్మప్రతిభాసః । తస్మిన్బ్రహ్మణీత్యర్థః ।
అన్యస్మిన్నాత్మభావనివృత్తిరేవాఽఽగమేన క్రియతే చేత్తర్హి కథమాత్మా తేన గమ్యత ఇత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
అన్యేతి ।
యద్యాగమికవృత్తివ్యాప్యత్వేనాఽఽత్మజో మేయత్వమిష్యతే కథం తర్హి తస్యామేయత్వవాచో యుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వతశ్చేతి ।
వృత్తివ్యాప్యత్వేన మేయత్వం స్ఫురణావ్యాప్యత్వేన చామేయత్వమిత్యుపసంహరతి —
ఇత్యుభయమితి ।
యదుక్తం ధ్రువత్వం తదుపస్కారపూర్వకముపపాదయతి —
విరజ ఇత్యాదినా ।
కథం జన్మనిషేధాదితరే వికారా నిషిధ్యన్తే తత్రాఽఽహ —
సర్వేషామితి ॥ ౨౦ ॥
యథోక్తం వస్తునిదర్శనం నిగమయతి —
తమీదృశమితి ।
నిత్యశుద్ధత్వాదిలక్షణమితి యావత్ ।
ఉక్తరీత్యా ప్రజ్ఞాకరణే కాని సాధనాని చేత్తాని దర్శయతి —
ఎవమితి ।
కర్మనిషిద్ధత్యాగః సంన్యాస ఉపరమో నిత్యనైమిత్తికత్యాగ ఇతి భేదః ।
బహూనితి విశేషణవశాదాయాతమర్థం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
చిన్తనీయేషు శబ్దేష్వితి యావత్ ।
తత్ర శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి —
ఓమిత్యేవమితి ।
నానుధ్యాయాదిత్యత్ర హేతుమాహ —
వాచ ఇతి ।
తస్మాద్బహూఞ్ఛబ్దాన్నానుచిన్తయేదితి పూర్వేణ సంబన్ధః । ఇతిశబ్దః శ్లోకవ్యాఖ్యానసమాప్త్యర్థః ॥ ౨౧ ॥
కాణ్డికాన్తరమవతారయితుం వృత్తం కీర్తయతి —
సహేతుకావితి ।
ఉత్తరకణ్డికాతాత్పర్యమాహ —
ఎవమితి ।
విరజః పర ఇత్యాదినోక్తక్రమేణావస్థితే బ్రహ్మణీతి యావత్ । తదిత్యుపయుక్తోక్తిః । తదర్థా బ్రహ్మాత్మని సర్వస్య వేదస్య వినియోగప్రదర్శనార్థేతి యావత్ ।
నను వివిదిషావాక్యేన బ్రహ్మాత్మని సర్వస్య వేదస్య వినియోగో వక్ష్యతే తథా చ తస్మాత్ప్రాక్తనవాక్యం కిమర్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
యథాఽస్మిన్నధ్యాయే సఫలమాత్మజ్ఞానముక్తం తథైవ తదనూద్యేతి యోజనా ।
కథం యథోక్తే జ్ఞానే సర్వో వేదో వినియోక్తుం శక్యతే స్వర్గకామాదివాక్యస్య స్వర్గాదావేవ పర్యవసానాదిత్యాశఙ్క్య సంయోగపృథక్త్వన్యాయమనాదృత్య విశినష్టి —
కామ్యరాశీతి ।
ఉక్తస్య సఫలస్యాఽఽత్మజ్ఞానస్యానువాద ఇతి యావత్ ।
ఉక్తానాం భూయస్త్వే విశేషం జ్ఞాతుం పృచ్ఛతి —
కోఽసావితి ।
విశేషణానర్థక్యమాశఙ్క్య పరిహరతి —
అతీతేతి ।
తద్ధి విరజః పర ఇత్యాది తేనోక్తో యో మహత్త్వాదివిశేషణః పరమాత్మా తత్ర సశబ్దాత్ప్రతీతిర్మా భూదితి కృత్వా తేన జ్యోతిర్బ్రాహ్మణస్థం జీవం పరామృశ్య తమేవ వైశబ్దేన స్మారయిత్వా తస్య సంన్నిహితేన పరేణాఽఽత్మనైక్యమేషశబ్దేన నిర్దిశతీత్యర్థః ।
విశేషణవాక్యస్థమేషశబ్దం ప్రశ్నపూర్వకం వ్యాచష్టే —
కతమ ఇతి ।
కథం జీవో విజ్ఞానమయః కథం వా ప్రాణేష్వితి సప్తమీ ప్రయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఉక్తేతి ।
తదనువాదస్య సశబ్దార్థసన్దేహాపోహం ఫలమాహ —
సంశయేతి ।
ఉక్తవాక్యోల్లిఙ్గనమిత్యుక్తం వివృణోతి —
ఉక్తం హీతి ।
యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు ప్రాగుక్తః స ఎష మహానజ ఆత్మేతి జీవానువాదేన పరమాత్మభవో విహిత ఇతి వాక్యార్థమాహ —
ఎతదితి।
పరమాత్మభావాపాదనప్రకారమనువదతి —
సాక్షాదితి ।
విశేషణవాక్యస్య వ్యాఖ్యేయత్వప్రాప్తావుక్తవాక్యోల్లిఙ్గనమిత్యత్రోక్తం స్మారయతి —
యోఽయమితి ।
వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాచష్టే —
య ఎష ఇతి ।
కథం పునరాకాశశబ్దస్య పరమాత్మవిషయత్వముపేత్య ద్వితీయం వ్యాఖ్యానం తాస్యార్థాన్తరే రూఢత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
చతుర్థ ఇతి ।
ఇత్థముక్తం జ్ఞానమనూద్య తత్ఫలమనువదతి —
స చేత్యాదినా ।
కథం పునర్నిరుపాధికస్యేశ్వరస్య వశిత్వం కథం చ తదభావే తదాత్మనో విదుషస్తదుపపద్యతే తత్రాఽహ —
ఉక్తం వేతి ।
విశేషణత్రయస్య హేతుహేతుమద్రూపత్వమేవ విశదయతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
తత్ర ప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి —
యో హీతి ।
న కేవలముక్తమేవ విద్యాఫలం కిన్త్వన్యచ్చాస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
ఎవమ్భూతత్వం జ్ఞాతపరమాత్మాభిన్నత్వమ్ ।
పరిశుద్ధత్వమర్థమనువదతి —
హృదీతి ।
బ్రహ్మీభూతస్య విదుషః స్వాతన్త్ర్యాదివద్ధర్మాధర్మాస్పర్శిత్వమపి ఫలమిత్యర్థః ।
అధిష్ఠానాదికర్తృత్వాద్విదుషోఽపి లౌకికవద్ధర్మాదిసంబన్ధిత్వం స్యాదితి శఙ్కతే —
సర్వో హీతి ।
పరతన్త్రత్వముపాధిరితి పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వాధిపత్యరాహిత్యం చోపాధిరిత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
సర్వపాలకత్వరాహిత్యం చోపాధిరిత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
సర్వానాధారత్వం చోపాధిరిత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
కథం విధారయితృత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదాహేఽతి ।
తదేవ సాధయతి —
పరమేశ్వరేణేతి ।
సర్వస్య వశీత్యాదినోక్తముపసంహరతి —
ఎవంవిదితి ।
సఫలం జ్ఞానమనూద్య వివిదిషావాక్యమవతారయతి —
కిఞ్జ్యోతిరితి ।
ఎవమ్ఫలాయాం సర్వస్య వశీత్యాదినోక్తఫలోపేతాయామితి యావత్ । తాదర్థ్యేన పరమ్పరయా జ్ఞానోత్పత్తిశేషత్వేనేత్యర్థః ।
వినియోజకం వాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —
తత్కథమిత్యాదినా ।
ఎవమ్భూతం శ్లోకోక్తవిశేషణమిత్యర్థః ।
బ్రాహ్మణశబ్దస్య క్షత్రియాద్యుపలక్షణత్వే హేతుమాహ —
అవశిష్ఠో హీతి ।
సంభావితం పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
తేన వివిదిషాప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి —
కథమిత్యాదినా ।
భూతప్రపఞ్చప్రస్థానముత్థాప్య ప్రత్యాచష్టే —
యే పునరిత్యాదినా ।
తత్ర హేతుమాహ —
న హీతి ।
భవతూపనిషన్మాత్రగ్రహణమిత్యాశఙ్క్య వేదో వాఽనూచ్యతే గురూచ్చారణానన్తరం పఠ్యత ఇతి వ్యుత్పత్తేర్వేదానువచనశబ్దేన సర్వవేదగ్రహే సంభవతి తదేకదేశత్యాగో న యుక్త ఇత్యాహ —
వేదేతి ।
దోషసామ్యమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
సిద్ధాన్తేఽప్యుపనిషదం వర్జయిత్వా వేదానువచనశబ్దేన కర్మకాణ్డం గృహీతమితి కృత్వా తస్య వేదైకదేశవిషయత్వం స్యాత్తతశ్చ --
“యత్రోభయోః సమో దోషః పరిహారోఽపి వా సమః ।
నైకః పర్యనుయోక్తవ్యస్తాదృగర్థవిచారణే” ॥
ఇతి న్యాయవిరోధ ఇత్యర్థః ।
నిత్యస్వాధ్యాయో వేదానువచనమితి పక్షమాదాయ పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
వేదైకదేశపరిగ్రహపరిత్యాగాత్మకవిరోధాభావం సాధయతి —
యదేతి ।
తర్హి వ్యాఖ్యానాన్తరముపేక్షితమిత్యాశఙ్క్య తదపి వాక్యశేషవశాదపేక్షితమేవేత్యాహ —
యజ్ఞాదీతి।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —
యజ్ఞాదీని కర్మాణీతి ।
తర్హి ప్రథమవ్యాఖ్యానే కథం వాక్యశేషోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మ హీతి ।
వేదానువచనాదీనామాత్మవివిదిషాసాధనత్వమాక్షిపతి —
కథమితి ।
ఉపనిషద్భిరివాఽఽత్మా తైరపి జ్ఞాయతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నైవేతి।
కర్మణామప్రమాణత్వేఽపి పరమ్పరయా జ్ఞానహేతుత్వాద్వివిదిషాశ్రుతివిరుద్ధేతి సమాధత్తే —
నైష దోష ఇతి।
తదేవ స్ఫుటయతి —
కర్మభిరితి।
తత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి —
తథా హీతి।
తతో నిత్యాద్యనుష్ఠానాద్విశుద్ధధీరాత్మానం సదా చిన్తయన్నుపనిషద్భిస్తం పశ్యతీత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన “కషాయపక్తిరి” త్యాదిస్మృతిసంగ్రహః ।
నిత్యకర్మణాం సంస్కారార్థత్వే ప్రమాణం పృచ్ఛతి —
కథమితి।
యద్యపి శ్రుతిస్మృతిభ్యాం కర్మభిః సంస్కృతస్యోపనిషద్భిరాత్మా జ్ఞాతుం శక్యతే తథాఽపి తేషాం సంస్కారార్థత్వే కిం ప్రమాణమితి ప్రశ్నే శ్రుతిస్మృతీ ప్రమాణయతి —
స హ వా ఇత్యాదినా ।
కిం పునః స్మృతిశాస్త్రం తదాహ —
అష్టాచత్వారింశదితి ।
అష్టావనాయాసాదయో గుణాశ్చత్వారింశద్గర్భాధానాదయః సంస్కారా ఇతి విభాగాః ।
బహువచనోపాత్తం స్మృత్యన్తరమాహ —
గీతాసు చేతి।
పదాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
యజ్ఞేనేతీతి।
తేషాం సంస్కారార్థత్వేఽపి కథం జ్ఞానసాధనత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సంస్కృతస్యేతి।
దానేన వివిదిషన్తీతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
కథం పునః స్వతన్త్రం దానం వివిదిషాకారణమత ఆహ —
దానమపీతి।
వివిదిషాహేతురితి శేషః । తపసేత్యత్రాపి పూర్వవదన్వయః । కామానశనం రాగద్వేషరహితైరిన్ద్రియైర్విషయసేవనం యదృచ్ఛాలాభసన్తుష్టత్వమితి యావత్ ।
యథాశ్రుతార్థత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి।
భవతూపాత్తానాం వేదానువచనాదీనామిష్యమాణే జ్ఞానే వినియోగస్తథాఽపి కథం సర్వం నిత్యం కర్మ తత్ర వినియుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వేదానువచనేతి।
ఉపలక్షణఫలమాహ —
ఎవమితి।
ప్రణాడ్యా కర్మణో ముక్తిహేతుత్వే కాణ్డద్వయస్యైకవాక్యత్వమపి సిధ్యతీత్యాహ —
ఎవం కర్మేతి।
వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఎవమితి।
తస్యైవార్థమాహ —
యథోక్తేనేతి।
యజ్ఞాద్యనుష్ఠానాద్విశుద్ధిద్వారా వివిదిషోత్పత్తౌ గురుపాదోపసర్పణం శ్రవణాది చేత్యనేన క్రమేణేత్యర్థః । యథాప్రకాశితం మోక్షప్రకరణే మన్త్రబ్రాహ్మణాభ్యాముక్తలక్షణమిత్యర్థః । యోగిశబ్దో జీవన్ముక్తవిషయః ।
ఎవకారం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి।
అవధారణమాక్షిప్య సమాధత్తే —
నన్విత్యాదినా।
ఎవకారస్తర్హి త్యజతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి।
ఆత్మవేదనేఽపి కర్మిత్వం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
ఎవం త్వితి।
కథమాత్మవిదోఽపి మునిత్వమసాధారణం తదాహ —
ఎతస్మిన్నితి।
ఇతశ్చాత్మవిదో న కర్మిత్వమిత్యాహ —
కిఞ్చేతి।
ఆత్మలోకమిచ్ఛతాం ముముక్షూణామపి కర్మత్యాగశ్రవణాదాత్మవిదాం న కర్మితేతి కిం వక్తవ్యమిత్యర్థః । తాచ్ఛీల్యం వైరాగ్యాతిశయశాలిత్వమ్ ।
అవధారణసామర్థ్యసిద్ధమర్థమాహ —
ఎతమేవేతి।
పారివ్రాజ్యే లోకత్రయార్థినామనధికారే దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి।
లోకత్రయార్థినశ్చేత్ పారివ్రాజ్యే నాధిక్రియన్తే కుత్ర తర్హి తేషామధికారస్తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి।
స్వర్గకామస్య స్వర్గసాధనే యాగేఽధికారవల్లోకత్రయార్థినామపి తత్సాధనే పుత్రాదావధికార ఇత్యర్థః ।
పుత్రాదీనాం బాహ్యలోకసాధనత్వే ప్రమాణమాహ —
పుత్రేణేతి।
పుత్రాదీనాం లోకత్రయసాధనత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి।
అతత్సాధనత్వం లోకత్రయం ప్రత్యనుపాయత్వమ్ ।
అవధారణార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి।
లోకత్రయార్థినాం పారివ్రాజ్యేఽనధికారాదితి యావత్ ।
ఆత్మలోకస్య స్వరూపత్వేన సదాఽఽప్తత్వాత్కథం తత్రేచ్ఛేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మేతి।
తస్యాఽఽత్మత్వేన నిత్యప్రాప్తత్వేఽప్యవిద్యయా వ్యవహితత్వాత్ప్రేప్యా సంభవతీతి భావః ।
భవత్వాత్మలోకప్రేప్సా తథాఽపి కిం తత్ప్రాప్తిసాధనం తదాహ —
తస్మాదితి।
అవిద్యావశాత్తదీప్సాసంభవాదిత్యర్థః । తదిచ్ఛాయా దౌర్లభ్యం ద్యోతయితుం చేచ్ఛబ్దః । ముఖ్యత్వం శ్రుత్యక్షరప్రతిపన్నత్వమ్ ।
ప్రనాడికాసాధనేభ్యో వేదానువచనాదిభ్యో విశేషమాహ —
అన్తరఙ్గమితి।
పారివ్రాజ్యమేవాత్మలోకస్యాన్తరఙ్గసాధనమితి దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి।
తథా పారివ్రాజ్యమేవాత్మలోకస్య సాధనమితి శేషః ।
పారివ్రాజ్యమేవేతి నియమే హేతుమాహ —
పుత్రాదీతి।
తస్యాన్యత్ర వినియుక్తత్వాదితి శేషః ।
యద్యపి కేవలం పుత్రాదికం నాఽఽత్మలోకప్రాపకం తథాఽపి పారివ్రాజ్యసముచ్చితం తథా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసంభవేనేతి।
న హి పరివ్రాజకస్య పుత్రాది తద్వతో వా పారివ్రాజ్యం సంభవతి । ఉక్తం చ సముచ్చయం నిరాకుర్వద్భిః సపరికరస్య జ్ఞానస్య కర్మాదినా విరుద్ధత్వం తేన కుతః సముచ్చితం పుత్రాద్యాత్మలోకప్రాపకమిత్యర్థః ।
సాధనాన్తరాసంభవే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదాత్మానమితి।
ప్రవ్రజన్తీతి వర్తమానాపదేశాన్నాత్ర విధిరస్తీత్యాశఙ్క్యాగ్నిహోత్రం జుహోతీతివద్విధిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
యథా చేతి।
పారివ్రాజ్యవిధిముక్త్వా తదపేక్షితమర్థవాదమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి —
కుతః పునరితి।
ఉత్థాపితస్యార్థవాదస్య తాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి।
ఆత్మలోకార్థినాం పారివ్రాజ్యనియమః సప్తమ్యర్థః ।
అర్థవాస్థాన్యక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తదేతదితి।
క్రియాపదేన స్మేతి సంబధ్యతే ।
నిపాతద్వయస్యార్థమాహ —
కిలేతి।
ప్రజాం న కామయన్త ఇత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
ప్రజామాత్రే శ్రుతే కథం కర్మాది గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —
ప్రజేతి।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమన్వయమన్వాచష్టే —
ప్రజాం కిమితి।
అకామయమానత్వస్య పర్యవసానం దర్శయతి —
పుత్రాదీతి।
పూర్వే విద్వాంసః సాధనత్రయం నానుతిష్ఠన్తీత్యుక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి।
ఎషణాభ్యో వ్యుత్తిష్ఠతాం కిం తదనుష్ఠానేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్బలాద్ధీతి।
ఆత్మవిదామపరవిద్యానుష్ఠానం దూషయతి —
నాపవాదాదితి।
అథాత్ర సర్వస్యాఽఽనాత్మనో దర్శనమేవాపోద్యతే న త్వపరస్య బ్రహ్మణో దర్శనమత ఆహ —
అపరబ్రహ్మణోఽపీతి।
తదపవాదే శ్రుత్యన్తరమాహ —
యత్రేతి।
యస్మిన్భూమ్ని స్థితశ్చక్షురాదిభిరన్యత్ర పశ్యతి న శృణోతీత్యాదినా చ దర్శనాదివ్యవహారస్య వారితత్వాదాత్మవిదో న యుక్తమపరబ్రహ్మదర్శనమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
పూర్వేతి।
ప్రతిషేధప్రకారమభినయతి —
అపూర్వమితి।
ఇతశ్చాత్మవిదాం నాపరబ్రహ్మదర్శనమిత్యాహ —
తత్కేనేతి।
అపరబ్రహ్మదర్శనాసంభవే కిం తేషామేషణాభ్యో వ్యుత్థానే కారణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి।
సాధనత్రయమననుతిష్ఠతామభిప్రాయం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కః పునరిత్యాదినా।
కైవల్యమేవ తత్సాధ్యం ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజా హీతి।
నిర్జ్ఞాతా సోఽయమిత్యాదిశ్రుతావితి శేషః ।
స ఎవ తర్హి ప్రజయా సాధ్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
స చేతి।
ఆత్మవ్యతిరిక్తో నాస్తీత్యుక్తముపపాదయతి —
సర్వం హీతి ।
ఆత్మవ్యతిరిక్తస్యైవ లోకస్య ప్రజాదిసాధ్యత్వమిష్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
ఆత్మా చేతి ।
ఆత్మయాజినః సంస్కారార్థం కర్మేత్యఙ్గీకారాదాత్మనోఽస్తి సంస్కార్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదపీతి ।
అథాఙ్గాఙ్గిత్వం చ సంస్కార్యత్వం చ ముఖ్యాత్మదర్శనవిషయమేవ కిం నేష్యతే తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
ఆత్మవిదాం ప్రజాదిసాధ్యాభావముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి।
కేషాం తర్హి ప్రజాదిభిః సాధ్యం ఫలం తదాహ —
అవిదుషాం హీతి ।
కేషాఞ్చిత్పుత్రాదిషు ప్రవృత్తిశ్చేత్తేనైవ న్యాయేన విదుషామపి తేషు ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి।
ఆత్మవిదాం ప్రజాదిసాధ్యాభావముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి।
కేషాం తర్హి ప్రజాదిభిః సాధ్యం ఫలం తదాహ —
అవిదుషాం హీతి।
కేషాఞ్చిత్పుత్రాదిషు ప్రవృత్తిశ్చేత్తేనైవ న్యాయేన విదుషామపి తేషు ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి।
తత్ర ప్రవృత్తిరితి సంబన్ధః । అవిద్వద్దర్శనవిషయ ఇతి చ్ఛేదః ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదేతదితి।
ఆత్మా చేత్తదభిప్రేతం ఫలం తర్హి తత్ర సాధనేన భవితవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి।
క్వ తర్హి సాధనమేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సాధ్యస్యేతి।
విపక్షే దోషమాహ —
అసాధ్యస్యేతి।
యేషామిత్యాదివాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రాహ్మణానాం బ్రహ్మవిదాం ప్రజాదిభిః సాధ్యాభావాదితి యావత్ ।
వాక్యాన్తరం ప్రశ్నద్వారేణావతార్య పాఞ్చమికం వ్యాఖ్యానం తస్య స్మారయతి —
త ఎవమిత్యాదినా ।
యదర్థోఽయమర్థవాదస్తం విధిం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
మహానుభావోఽయమాత్మలోకో యత్తదర్థినో దుష్కరమపి పారివ్రాజ్యం కుర్వన్తీతి స్తుతిరత్ర వివక్షితా న విధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
ప్రవ్రజన్తీత్యస్యేతి ।
తథాఽపి ప్రవ్రజన్తీతివాక్యస్యార్థవాదత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అర్థవాదశ్చేదితి ।
అపేక్షాప్రకారమేవ ప్రకటయన్నస్య స్తుత్యభిముఖత్వాభావాద్విధిత్వమేవేత్యాహ —
యస్మాదితి ।
కిఞ్చ విదిత్వా వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్య చరన్తీత్యత్ర విజ్ఞానేన సమానకర్తృకత్వం వ్యుత్థానాదేరుపదిశ్యతే విజ్ఞానం చ సర్వాసూపనిషత్సు విధీయతేఽతో వ్యుత్థానమపి విధిమర్హతీత్యుక్తం తథా చాత్రాపి వ్యుత్థానాపరపర్యాయం పరివ్రాజ్యం విధేయమిత్యాహ —
విజ్ఞానేతి ।
ఇతశ్చ పారివ్రాజ్యవాక్యమర్థవాదో న భవతీత్యాహ —
వేదేతి ।
తదేవ సాధయతి —
యథేత్యాదినా ।
పారివ్రాజ్యస్య విధేయత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఫలేతి ।
పుత్రాదిఫలాపేక్షయా పారివ్రాజ్యఫలం విభాగేనోపదిశ్యతే । తథా చ ఫలవత్త్వాత్పుత్రాదివత్పారివ్రాజ్యస్య విధేయత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తదేవ వివృణోతి —
ఎతమేవేతి।
ప్రకృతమాత్మానం స్వం లోకమాపాతతో విదిత్వా తమేవ సాక్షాత్కర్తుమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తీతి వచనాత్పుత్రాదిసాధ్యాన్మనుష్యాదిలోకాదాత్మాఖ్యం లోకం పారివ్రాజ్యస్య ఫలాన్తరత్వేన యతః శ్రుతిర్విభజ్యాభిదధాతి । అతస్తస్య విధేయత్వమప్రత్యూహమిత్యర్థః ।
ఫలవిభాగోపదేశే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
తథా పారివ్రాజ్యేఽపి ఫలవిభాగోక్తేర్విధేయతేతి దార్ష్టాన్తికమితిశబ్దార్థః ।
పారివ్రాజ్యస్య స్తుతిపరత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
న చేతి ।
యథా వాయుర్వై క్షేపిష్ఠేత్యాదిరర్థవాదః ప్రాప్తార్థో దేవతాదిస్తుత్యర్థః స్థితో న తథేదం స్తుతిపరం తదవద్యోతిశబ్దాభావాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ ప్రధానస్య దర్శపూర్ణమాసాదేరర్థవాదాపేక్షావత్పారివ్రాజ్యమపి తదపేక్షముపలభ్యతే తేన తస్య దర్శాదివద్విధేయత్వం దుర్వారమిత్యాహ —
ప్రధానవచ్చేతి ।
కిఞ్చ పారివ్రాజ్యం సకృదేవ శ్రుతం చేదవివక్షితమన్యస్తుతిపరం స్యాన్న చేదం సకృదేవ శ్రూయతే “పరివ్రజన్తీ”త్యుపక్రమ్య “ప్రజాం న కామయన్తే” “వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తీ”(బృ. ఉ. ౪ । ౪। ౨౨)త్యభ్యాసాదతోఽపి న స్తుతిమాత్రమేతదిత్యాహ —
సకృదితి ।
న చేత్తర్రాపి సంబధ్యతే కథం తర్హి పారివ్రాజ్యస్య స్తుతిపరత్వప్రతీతిస్తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
అస్తు తర్హి విధేయమపి పారివ్రాజ్యం స్తావకమపీతి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
యదీతి ।
అథ పారివ్రాజ్యం యజ్ఞాదివదన్యత్ర విధీయతామిహ తు స్తుతిరేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చాన్యత్రేతి ।
ఆత్మజ్ఞానాధికారాదన్యత్ర పారివ్రాజ్యవిధ్యనుపలమ్భాదిత్యర్థః ।
అన్యత్ర విధ్యనుపలమ్భం సమర్థయతే —
యదీత్యాదినా ।
అన్యత్ర ప్రక్రియాయామితి యావత్ । కర్మాధికారే తత్త్యాగవిధేర్విరుద్ధత్వాదితి భావః ।
భవత్విహ పారివ్రాజ్యే విధిస్తథాఽపి సర్వకర్మానధికృతవిషయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదపీతి ।
తత్ర కర్మానధికృతే పుంసీత్యేతత్ ।
తత్ర హేతుమాహ —
కర్తవ్యత్వేనేతి ।
కర్మానధికృతేన కర్తవ్యతయా జ్ఞాతత్వం వృక్షారోహణాదావివ పారివ్రాజ్యేఽపి నాస్తి తథా చానధికృతవిషయే పారివ్రాజ్యం కల్ప్యతే చేత్తస్మిన్విషయే వృక్షారోహణాద్యపి కల్ప్యేతావిశేషాదిత్యర్థః ।
పారివ్రాజ్యస్యాధికృతవిషయత్వే విధేయత్వే చ సిద్ధే ఫలతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
సార్థవాదం పారివ్రాజ్యం వ్యాఖ్యాయ స ఎష ఇత్యాది వ్యాకర్తుం శఙ్కయతి —
యదీతి ।
పరిహరతి —
అత్రేతి ।
తదర్థినో నాఽఽరభన్తే కర్మాణీతి శేషః ।
కర్మభిరసంబన్ధమాత్మలోకస్య సాధయతి —
యమాత్మానమితి ।
తస్య కర్మాసంబన్ధే నిష్ప్రపఞ్చత్వం ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మనో నిష్ప్రపఞ్చత్వేఽపి కథం తదర్థినాం పారివ్రాజ్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
నిర్విశేషస్తత్ర తత్ర వాక్యే దర్శితస్వరూపోఽయమాత్మేత్యేతదాగమోపపత్తిభ్యాం యథా పూర్వత్ర స్థాపితం తథైవాత్రాపి బ్రాహ్మణద్వయే విశేషతో యస్మాన్నిర్ధారితం తస్మాదస్మిన్నాత్మన్యాపాతతో జ్ఞాతే కర్మానుష్ఠానప్రయత్నాసిద్ధిరితి యోజనా ।
ఉక్తాత్మవిషయవివేకవిజ్ఞానవతో న కర్మానుష్ఠానమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానఫలే సర్వకర్మఫలాన్తర్భావాచ్చ తదర్థినో ముముక్షోర్న కర్తవ్యం కర్మేత్యాహ —
కృత్స్నస్యేతి ।
తథాఽపి విచిత్రఫలాని కర్మాణీతి వివేకీ కుతూహలవశాదనుష్ఠాస్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తత్ర లౌకికం న్యాయం దర్శయతి —
అఙ్కే చేదితి ।
పురోదేశే మధు లభేత చేదితి యావత్ ।
జ్ఞానఫలే కర్మఫలాన్తర్భావే మానమాహ —
సర్వమితి ।
అఖిలం సమగ్రాఙ్గోపేతమిత్యర్థః ।
తత్రైవ శ్రుతిం సంవాదయతి —
ఇహాపీతి ।
నిషేధవాక్యతాత్పర్యముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ఎతమిత్యాది వాక్యం యోజయతి —
యస్మాదితి ।
ఉ హేతి నిపాతాభ్యాం సూచితోఽర్థో యస్మాదిత్యనుభాషితః ।
ఇతిశబ్దస్యాపేక్షితం పూరయతి —
యుక్తమితి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —
కే తే ఇత్యాదినా ।
యథోక్తాత్మవిదస్తాపహర్షాసంస్పర్శే హేతుమాహ —
ఉభే హీతి ।
పుణ్యపాపే తరతీత్యుక్తే పృథగవస్థానం తయోః శఙ్క్యేత తన్నిరస్యతి —
ఎవమితి ।
నిషేధవాక్యోక్తక్రమేణేతి యావత్ ।
ఇతశ్చాఽఽత్మవిదో ధర్మాదిసంబన్ధో నాస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
తదేవానన్తరవాక్యవ్యాఖ్యానేన స్ఫోరయతి —
నైనమితి ।
తయోస్తర్హి కుత్ర తాపకత్వం తదాహ —
అనాత్మజ్ఞం హీతి ।
పురుషత్వాద్బ్రహ్మవిదుష్యపి కృతాకృతయోస్తాపకత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయం త్వితి ।
అత్ర భగవద్వాక్యం ప్రమాణయతి —
యథేతి ।
యద్యపి పూర్వోత్తాయోర్ధర్మాధర్మయోరనారబ్ధయోరాత్మవిద్యావశాద్వినాశాశ్లేషౌ తథాఽపి ప్రారబ్ధయోరస్తి తయోస్తాపకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శరీరేతి ।
ప్రకృతం విద్యాఫలముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
కర్మకార్యాసంబన్ధాదితి యావత్ ॥ ౨౨ ॥
ఉక్తే విద్యాఫలే మన్త్రం సంవాదయతి —
తదేతదితి ।
ఎష నిత్యో మహిమేత్యత్ర నిత్యత్వముపపాదయతి —
అన్యే త్వితి ।
తద్విలక్షణత్వమకర్మకృతత్వమ్ ।
అకర్మకృతో మహిమాస్వాభావికత్వాన్నిత్య ఇత్యత్రాకర్మకర్తృత్వేన స్వాభావికత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కుతోఽస్యేతి ।
వృద్ధిరపక్షయశ్చేతి విక్రియాద్వయాభావేఽపి విక్రియాన్తరాణి భవిష్యన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపచయేతి ।
ఎతాభ్యాం నిషేధాభ్యామితి యావత్ ।
ఆత్మనః సర్వవిక్రియారాహిత్యే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
తస్య నిత్యత్వేఽపి కిం తదాహ —
తస్మాదితి ।
అధర్మలక్షణేనేతి వక్తవ్యే కిమిదం ధర్మాధర్మలక్షణేనేత్యుక్తమత ఆహ —
ఉభయమపీతి ।
సంసారహేతుత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
తస్మాదిత్యాదివాక్యం వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
ఎవంవిదాత్మా కర్మతత్ఫలసంబన్ధశూన్య ఇత్యాపాతతో జానన్నిత్యర్థః । విశేషణాభ్యాముత్సర్గతో విహితస్యోభయవిధకరణవ్యాపారోపరమస్య యావజ్జీవాదిశ్రుతివిహితం కర్మాపవాదస్తస్మాద్విరక్తస్యాపి న నిత్యాదిత్యాగః ।
ఉత్సర్గస్యాపవాదేన బాధః కస్య న సంమత ఇత్యాదిన్యాయాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపరత ఇతి ।
జీవనవిచ్ఛేదవ్యతిరిక్తశీతాదిసహిష్ణుత్వం తితిక్షుత్వమ్ । యత్ర కర్తుః స్వాతన్త్ర్యం తేషాం కర్మణాం నివృత్తిః శమాదిపదైరుక్తా । యత్ర తు సమ్యగ్ధీవిరోధినీ నిద్రాలస్యాదౌ పుంసో న స్వాతన్త్ర్యం తన్నివృత్తిః సమాధానమ్ । సమాహితో భూత్వా పశ్యతీతి సంబన్ధః ।
పశ్యతీతి వర్తమానాపదేశాత్కథం విశేషణేషు సంక్రామితో విధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదేతదితి ।
యథోక్తైః సాధనైరుదితాయాం విద్యాయాం కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
తస్య పుణ్యపాపాసంస్పర్శే హేతుమాహ —
అయం త్వితి ।
ఇతశ్చ విదుషో న కర్మసంబన్ధోఽస్తీత్యాహ —
నైనమితి ।
కిమితి పాప్మా బ్రహ్మవిదం న తపతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వమితి ।
కథం బ్రాహ్మణో భవతీత్యపూర్వవదుచ్యతే ప్రాగపి బ్రాహ్మణ్యస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయం త్వితి ।
ముఖ్యత్వమబాధితత్వం సఫలాం విద్యాం మన్త్రబ్రాహ్మణాభ్యాముపదిశ్యోపసంహరతి —
ఎష ఇతి ।
తత్ర కర్మధారయసమాసం సూచయతి —
బ్రహ్మైవేతి ।
తథావిధసమాసపరిగ్రహే ప్రకరణమనుగ్రాహకమభిప్రేత్యాఽఽహ —
ముఖ్య ఇతి ।
తథాఽపి కిం మమ సిద్ధమితి తదాహ —
ఎనమితి ।
ఆత్మీయం విద్యాలాభం ద్యోతయితుం రాజ్ఞో వచనమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
సతి వక్తవ్యశేషే కథమిత్థం రాజ్ఞో వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరిసమాపితేతి ।
తథాఽపి పరమపురుషార్థస్య వక్తవ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరిసమాప్త ఇతి।
కర్తవ్యాన్తరం వక్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతావదితి ।
తథాఽపి యత్ర నిష్ఠా కర్తవ్యా తద్వాచ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎషేతి ।
తథాఽపి పరమా నిష్ఠాఽన్యాఽస్తీతి చేన్నేత్యాహ —
ఎషేతి ।
నిశ్చితం శ్రేయోఽన్యదస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతదితి ।
తథాఽపి కృతకృత్యతయా ముఖ్యబ్రాహ్మణ్యసిద్ధ్యర్థం వక్తవ్యాన్తరమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతత్ప్రాప్యేతి ।
కిమస్యాం ప్రతిజ్ఞాపరమ్పరాయాం నియామకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతదితి ।
నిరుపాధికబ్రహ్మజ్ఞానాత్కైవల్యమితి గమయితుమితిశబ్దః ॥ ౨౩ ॥
సంప్రతి సోపాధికబ్రహ్మధ్యానాదభ్యుదయం దర్శయతి —
యోఽయమిత్యాదినా ।
ఈశ్వరశ్చేత్ప్రాణిభ్యః కర్మఫలం దదాతి తర్హి తస్య వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే స్యాతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణినామితి ।
ఉపాస్యస్వరూపం దర్శయిత్వా తదుపాసనం సఫలం దర్శయతి —
తమేతమితి ।
సర్వాత్మత్వఫలముపాసనముక్త్వా పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
దృష్టం ఫలమన్నాత్తృత్వం ధనలాభశ్చ ।
ఉక్తగుణకమీశ్వరం ధ్యాయతః ఫలమాహ —
తేనేతి ।
తదేవ ఫలం స్పష్టయతి —
దృష్టేనేతి ।
అన్నాత్తృత్వం దీప్తాగ్నిత్వమ్ ॥ ౨౪ ॥
నిరుపాధికబ్రహ్మజ్ఞానాన్ముక్తిరుక్తా సోపాధికబ్రహ్మధ్యానాచ్చాభ్యుదయ ఉక్తస్తథా చ కిముత్తరకణ్డికయేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇదానీమితి ।
అజత్వాచ్చావినాశీతి వక్తుం చశబ్దః ।
కథం జన్మజరాభావయోరమరత్వావినాశిత్వసాధకత్వం తదాహ —
యో హీతి ।
అయం త్వజత్వాదవినాశ్యజరత్వాచ్చామరోఽమరత్వాచ్చావినాశీతి యోజనా ।
మరణాయోగ్యత్వముపజీవ్య మరణకార్యాభావం దర్శయతి —
అత ఎవేతి ।
జన్మాపక్షయవినాశానామేవ భావవికారాణామిహ ముఖతో నిషేధాద్వివృద్ధ్యాదీని వికారాన్తరాణ్యాత్మని భవిష్యన్నితి విశేషనిషేధస్య శేషాభ్యనుజ్ఞాపరత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
ఇతరే సత్త్వవివృద్ధివిపరిణామాః ।
అత ఎవాభయ ఇత్యుక్తం వివృణోతి —
యస్మాచ్చేతి ।
కిం తద్భయం తదాహ —
భయం చేతి ।
అవిద్యానిషేధివిషేశణాభావాదాత్మానం సా సదా స్పృశతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్కార్యేతి ।
విశేషణాన్తరం ప్రశ్నపూర్వకముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
అభయ ఇతి ।
కథం పునరభయగుణవిశిష్టస్యాఽత్మనో బ్రహ్మత్వం తదాహ —
అభయమితి ।
వైశబ్దార్థమాహ —
ప్రసిద్ధమితి ।
లోకశబ్దః శాస్త్రస్యాప్యుపలక్షణమ్ ।
వేద్యస్వరూపముక్త్వా విద్యాఫలం కథయతి —
య ఎవమితి ।
కణ్డికార్థముపసంహరతి —
ఎష ఇతి ।
సృష్ట్యాదేరపి తదర్థత్వాత్కిమిత్యసావిహ నోపసంహ్రియతే —
ఎతస్యేతి ।
సృష్ట్యాదేరారోపితత్వే గమకమాహ —
తదపోహేనేతి ।
తచ్ఛబ్దః సృష్ట్యాదిప్రపఞ్చవిషయః ।
తదపోహేనేతి యదుక్తం తదేవ స్ఫుటయతి —
నేతీతి ।
అధ్యారోపాపవాదన్యాయేన తత్త్వస్యాఽఽవేదితత్త్వాదారోపితం భవత్యేవ సృష్ట్యాదిద్వైతమిత్యర్థః ।
అధ్యారోపాపవాదన్యాయస్య పఙ్కప్రక్షాలనన్యాయవిరుద్ధత్వాత్తత్త్వం వివక్షితం చేత్తదేవోచ్యతాం కృతం సృష్ట్యాదిద్వైతారోపేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథేతి ।
ఉదాహరణాన్తరమాహ —
యథా చేతి ।
దృష్టాన్తద్వయమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాచష్టే —
తథా చేతి ।
ఇహేతి మోక్షశాస్త్రోక్తిః । తథాఽపి కల్పితప్రపఞ్చసంబన్ధప్రయుక్తం సవిశేషత్వం బ్రహ్మణః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పునరితి ।
తస్మిన్నాత్మని కల్పితః సృష్ట్యాదిరుపాయస్తేన జనితో విశేషస్తస్మిన్కారణత్వాదిస్తస్య నిరాసార్థమితి యావత్ ।
తర్హి ద్వైతాభావవిశిష్టం తత్త్వమితి చేన్నేత్యాహ —
తదుపసంహృతమితి ।
పరిశుద్ధం భావవదభావేనాపి న సంస్పృష్టమిత్యర్థః । కేవలమిత్యద్వితీయోక్తిః ।
సృష్ట్యాదివచనస్య గతిముక్త్వా ప్రకృతముపసంహరతి —
సఫలమితి ।
ఇతిశబ్దః సంగ్రహసమాప్త్యర్థో బ్రాహ్మణసమాప్త్యర్థో వా ॥ ౨౫ ॥
సమాప్తే శారీరకబ్రాహ్మణే వంశబ్రాహ్మణం వ్యాఖ్యాతవ్యం కృతం గతార్థేన మైత్రేయీబ్రాహ్మణేనేత్యాశఙ్క్య మధుకాణ్డార్థమనుద్రవతి —
ఆగమేతి ।
పాఞ్చమికమర్థమనుభాషతే —
పునరితి ।
తస్యైవ బ్రహ్మణస్తత్త్వమితి శేషః । విగృహ్యవాదో జయపరాజయప్రధానో జల్పన్యాయః ।
షష్ఠ ప్రతిష్ఠాపితమనువదతి —
శిష్యేతి ।
ప్రశ్నప్రతివచనన్యాయస్తత్త్వనిర్ణయప్రధానో వాదః । ఉపసంహృతం తదేవ తత్త్వమితి శేషః ।
సంప్రత్యుత్తరబ్రాహ్మణస్యాగతార్థత్వమాహ —
అథేతి ।
ఆగమోపపత్తిభ్యాం నిశ్చితే తత్త్వే నిగమనమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయం చేతి ।
ప్రకారాన్తరేణ సంగతిమాహ —
అథవేతి ।
కథమిహ తర్కేణాధిగతిస్తత్రాఽఽహ —
తర్కేతి ।
మునికాణ్డస్య తర్కప్రధానత్వే కిం స్యాత్తదాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతి ఫలతీతి శేషః ।
శాస్త్రాదినా యథోక్తస్య జ్ఞానస్య నిశ్చితత్త్వేఽపి కిం సిధ్యతి తదాహ —
తస్మాచ్ఛాస్త్రశ్రద్ధావద్భిరితి ।
ఎతచ్ఛబ్దో యథోక్తజ్ఞానపరామర్శార్థః । ఇతి సిధ్యతీతి శేషః ।
తత్ర హేతుమాహ —
ఆగమేతి ।
అవ్యభిచారాన్మానయుక్తిగమ్యస్యార్థస్య తథైవ సత్త్వాదితి యావత్ । ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసంగతిసమాప్త్యర్థః ।
తాత్పర్యార్థే వ్యాఖ్యాతే సత్యక్షరవ్యాఖ్యానప్రసక్తావాహ —
అక్షరాణాం త్వితి ।
తర్హి బ్రాహ్మణేఽస్మిన్వక్తవ్యాభావాత్పరిసమాప్తిరేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యానీతి ।
నను వాక్యాని పూర్వత్ర వ్యాఖ్యాతాని న హేతురుపదిష్టస్తత్కథం తదుపదేశానన్తర్యం ససంన్యాసస్యామృతత్వహేతోరాత్మజ్ఞానస్యాథశబ్దేన ద్యోత్యతే తత్రాఽఽహ —
హేతుప్రధానానీతి ।
తదేవ వృత్తం వ్యనక్తి —
యాజ్ఞవల్క్యస్యేతి ।
అథేత్యస్యార్థమాహ —
ఎవం సతీతి ।
భార్యాద్వయే దర్శితరీత్యా స్థితే స్వస్య చ వైరాగ్యాతిరేకే సతీతి యావత్ ॥ ౧ ॥ తస్యా బ్రహ్మవాదిత్వం తదామన్త్రణద్వారేణ తాం ప్రత్యేవ సంవాదే హేతూకర్తవ్యమ్ । తస్యా బ్రహ్మవాదిత్వం ద్యోతయితుమిచ్ఛసి యదీత్యుక్తమ్ ॥ ౨ ॥
మైత్రేయీ త్వమృతత్వమాత్రార్థితామాత్మనో దర్శయతి —
సైవమితి ॥ ౩ ॥ ౪ ॥
గురుప్రాసాదాధీనా విద్యావాప్తిరితి ద్యోతనార్థమాహ —
స హోవాచేతి ।
జ్ఞానేచ్ఛాదుర్లభతాద్యోతనాయ చేదిత్యుక్తమ్ ॥ ౫ ॥
వ్యాఖ్యానప్రకారమేవాఽఽహ —
ఆత్మనీతి ।
దృష్టే సర్వమిదం విదితం భవతీత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
కేనోపాయేనాఽఽత్మని దృష్టే సర్వం దృష్టం భవతీత్యుపాయం పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
ఆత్మదర్శనోపాయం శ్రవణాదికం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
ఉక్తోపాయఫలం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కిమిత్యాదినా ।
ఇదం సర్వమిత్యనూద్య తస్యార్థమాహ —
యదాత్మనోఽన్యదితి ।
తదాత్మని దృష్టే దృష్టం స్యాదితి శేషః ।
కథమన్యస్మిన్దృష్టే సత్యన్యద్దృష్టం భవతి తత్రాఽఽహ —
ఆత్మవ్యతిరేకేణేతి ॥ ౬ ॥౭॥౮॥౯॥౧౦॥
స యథాఽఽద్రైధాగ్నేరిత్యాదావిష్టం హుతమిత్యాద్యధికం దృష్టం తస్యార్థమాహ —
చతుర్థ ఇతి ।
సామర్థ్యాదర్థశూన్యస్య శబ్దస్యానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
నన్వత్రాపి సామర్థ్యావిశేషాత్పృథగుక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ॥ ౧౧ ॥ ౧౨ ॥
స యథా సైన్ధవఘన ఇత్యాదివాక్యతాత్పర్యమాహ —
సర్వకార్యేతి ।
ఎతేభ్యో భూతేభ్య ఇత్యాదేరర్థమాహ —
పూర్వం త్వితి ।
జ్ఞానోదయాత్ప్రాగవస్థాయామిత్యర్థః । లబ్ధవిశేషవిజ్ఞానః సన్వ్యవహరతీతి శేషః । ప్రవిలాపితం తస్యేత్యధ్యాహారః ॥ ౧౩ ॥
పూర్వోత్తరవిరోధం శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
సా హోవాచేత్యాదినా ।
అవినాశిత్వం పూర్వత్ర హేతురిత్యాహ —
యత ఇతి ॥ ౧౪ ॥
ప్రత్యధ్యాయమన్యథాఽన్యథా ప్రతిపాదనాదాత్మనః సవిశేషత్వమాశఙ్క్య స ఎష ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
చతుర్ష్వపీతి ।
కేన ప్రకారేణ తస్య తుల్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరం బ్రహ్మేతి ।
అధ్యాయభేదస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపాయేతి ।
ఉపాయభేదవదుపేయభేదోఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపేయస్త్వితి ।
చాతుర్థికాదర్థాత్పాఞ్చమికస్యార్థస్య భేదం వ్యావర్తయతి —
స ఎవేతి ।
ప్రాణపణోపన్యాసేన మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి మూర్ధపాతోపన్యాసాత్ప్రాణాః పణత్వేన గృహీతా ఇతి గమ్యతే । తేన శాకల్యబ్రాహ్మణేన నిర్విశేషః ప్రత్యగాత్మా నిర్ధారిత ఇత్యర్థః ।
విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మేత్యాదావుక్తం స్మారయతి —
పునరితి ।
పఞ్చమసమాప్తౌ పునర్విజ్ఞానమిత్యాదినా స ఎవ నిర్ధారిత ఇతి యోజనా ।
కూర్చబ్రాహ్మణాదావపి స ఎవోక్త ఇత్యాహ —
పునర్జనకేతి ।
అస్మిన్నపి బ్రాహ్మణే స ఎవోక్త ఇత్యాహ —
పునరిహేతి ।
కిమితి పూర్వత్ర తత్ర తత్రోక్తస్య నిర్విశేషస్యాఽఽత్మనోఽవసానే వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
చతుర్ణామపీతి ।
పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనాయాముపనిషదర్థో నిర్విశేషమాత్మతత్త్వమిత్యుపపాద్య వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
ఇతి హోక్త్వేత్యాదివాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —
యత్పృష్టవత్యసీత్యాదినా ।
బ్రాహ్మణార్థముపసంహరతి —
పరిసమాప్తేతి ।
తథాఽప్యుపదేశాన్తరం కర్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎతావానితి ।
కిమత్ర ప్రమాణమితి తదాహ —
ఎతదితి ।
తథాఽపి పరమా నిష్ఠా సంన్యాసినో వక్తవ్యేతి చేన్నేత్యాహ —
ఎషేతి ।
ఆత్మజ్ఞానే ససంన్యాసే సత్యపి పురుషార్థాన్తరం కర్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎష ఇతి ।
ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసమాప్త్యర్థః ।
ససంన్యాసమాత్మజ్ఞానమమృతత్వసాధనమిత్యుపపాద్య సంన్యాసమధికృత్య విచారమవతారయతి —
ఇదానీమితి ।
తత్ర తత్ర ప్రాగేవ విచారితత్వాత్కిం పునర్విచారేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శాస్త్రార్థేతి ।
విరక్తస్య సంన్యాసో జ్ఞానస్యాన్తరఙ్గసాధనం జ్ఞానం తు కేవలమమృతత్వస్యేతి శాస్త్రార్థే వివేకరూపా ప్రతిపత్తిరపి ప్రాగేవ సిద్ధేతి కిం తదర్థేన విచారారమ్భేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత ఇతి ।
అతో విచారః కర్తవ్యో నాన్యథా శాస్త్రార్థవివేకః స్యాదిత్యుపసంహారార్థో హిశబ్దః ।
వాక్యానామాకులత్వమేవ దర్శయతి —
యావదితి ।
యదగ్నిహోత్రమిత్యాదీనీత్యాదిశబ్దాదైకాశ్రమ్యం త్వాచార్యాః ప్రత్యక్షవిధానాద్గార్హస్థ్యస్యేత్యాదిస్మృతివాక్యం గృహ్యతే ।
కథమేతావతా వాక్యాని వ్యాకులానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యాని చేతి ।
విదిత్వా వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యం చరన్తీతి వాక్యం పాఠక్రమేణ విద్వత్సంన్యాసపరమర్థక్రమేణ తు వివిదిషాసంన్యాసపరమాత్మానమేవ లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తీతి తు వివిదిషాసంన్యాసపరమేవేతి విభాగః ।
క్రమసంన్యాసపరాం శ్రుతిముదాహరతి —
బ్రహ్మచర్యమితి ।
అక్రమసంన్యాసవిషయం వాక్యం పఠతి —
యది వేతి ।
కర్మసంన్యాసయోః కర్మసంన్యాసస్యాఽఽధిక్యప్రదర్శనపరాం శ్రుతిం దర్శయతి —
ద్వావేవేతి ।
అనునిష్క్రాన్తతరౌ శాస్త్రే క్రమేణాభ్యుదయనిఃశ్రేయసోపాయత్వేన పునఃపునరుక్తావిత్యర్థః ।
జ్ఞానద్వారా సంన్యాసస్య మోక్షోపాయత్వే శ్రుత్యన్తరమాహ —
న కర్మణేతి ।
’తాని వా ఎతాన్యవరాణి తపాంసి న్యాస ఎవాత్యరేచయత్’ ఇత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
యథా శ్రుతయస్తథా స్మృతయోఽప్యాకులా దృశ్యన్త ఇత్యాహ —
తథేతి ।
తత్రాక్రమసంన్యాసే స్మృతిమాదావుదాహరతి —
బ్రహ్మచర్యవానితి ।
యథేష్టాశ్రమప్రతిపత్తౌ ప్రమాణభూతాం స్మృతిం దర్శయతి —
అవిశీర్ణేతి ।
ఆశ్రమవికల్పవిషయాం స్మృతిం పఠతి —
తస్యేతి ।
బ్రహ్మచారీ షష్ఠ్యర్థః ।
క్రమసంన్యాసే ప్రమాణమాహ —
తథేతి ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరం పఠతి —
ప్రాజాపాత్యమితి ।
సర్వవేదసం సర్వస్వం దక్షిణా యస్యాం తాం నిర్వర్త్యేత్యర్థః । ఆదిపదేన ముణ్డా నిస్తన్తవశ్చేత్యాదివాక్యం గృహ్యతే । ఇత్యాద్యాః స్మృతయశ్చేతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
వ్యాకులాని వాక్యాని దర్శితాన్యుపసంహరతి —
ఎవమితి ।
ఇతశ్చ కర్తవ్యో విచార ఇత్యాహ —
ఆచారశ్చేతి ।
శ్రుతిస్మృతివిదామాచారః సవిరుద్ధో లక్ష్యతే । కేచిద్బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజన్తి । అపరే తు తత్పరిసమాప్య గార్హస్థ్యమేవాఽఽచరన్తి । అన్యే తు చతురోఽప్యాశ్రమాన్క్రమేణాఽఽశ్రయన్తే । తథా చ వినా విచారం నిర్ణయాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చాస్తి విచారస్య కార్యతేత్యాహ —
విప్రతిపత్తిశ్చేతి ।
యద్యపి బహువిదః శాస్త్రార్థప్రతిపత్తారో జైమినిప్రభృతయస్తథాఽపి తేషాం విప్రతిపత్తిరుపలభ్యతే కేచిదూర్ధ్వరేతస ఆశ్రమాః సన్తీత్యాహుర్న సన్తీత్యపరే । తత్కుతో విచారాదృతే నిశ్చయసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అథ కేషాఞ్చిదన్తరేణాపి విచారం శాస్త్రార్థో వివేకేన ప్రతిభాస్యతి తత్రాఽఽహ —
అత ఇతి ।
శ్రుతిస్మృత్యాచారవిప్రతిపత్తేరితి యావత్ ।
కైస్తర్హి శాస్త్రార్థో వివేకేన జ్ఞాతుం శక్యతే తత్రాఽఽహ —
పరినిష్ఠితేతి ।
నానాశ్రుతిదర్శనాదివశాదుపపాదితం విచారారమ్భముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విచారకర్తవ్యతాముక్త్వా పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
యావదిత్యాదినా ।
శ్రుత్యాదీత్యాదిశబ్దేన కుర్వన్నిత్యాదిమన్త్రవాదో గృహ్యతే ।
ఐకాశ్రమ్యే హేత్వన్తరమాహ —
తమితి ।
ఎతద్వై జరామర్యం సత్రం యదగ్నిహోత్రమితి శ్రుతేశ్చ పారివ్రాజ్యాసిద్ధిరిత్యాహ —
జరేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
లిఙ్గాచ్చేతి ।
పారివ్రాజ్యపక్షేఽపి తదుపపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఇతశ్చ నాస్తి పారివ్రాజ్యమిత్యాహ —
స్మృతిశ్చేతి।
తస్యాస్తాత్పర్యమాహ —
సమన్త్రకం హీతి।
న్యాయస్య కస్యచిదిత్యత్ర సూచితమర్థం కథయతి —
అధికారేతి ।
గృహస్థస్య పారివ్రాజ్యాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అగ్నీతి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
ఉభయవిధిదర్శనే షోడశీగ్రహణాగ్రహణవదధికారిభేదేన వికల్పో యుక్తో న తు క్రియావసాన ఎవ వేదార్థ ఇతి పక్షపాతే నిబన్ధనమస్తీత్యర్థః ।
తుల్యవిధిద్వయదర్శనే హి వికల్పో భవత్యత్ర తు సావకాశానవకాశత్వేనాతుల్యత్వాన్నైవమిత్యాహ —
నాన్యార్థత్వాదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యావజ్జీవమిత్యాదినా ।
కర్మానధికృతవిషయత్వాన్న వైకల్పికమితి సంబన్ధః । క్రియావసానత్వం వేదార్థస్యేతి శేషః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరాణ్యాహ —
కుర్వన్నిత్యాదినా ।
న వైకల్పికమిత్యత్ర పూర్వవదన్వయః ।
వ్యుత్థానాదివాక్యానాం కథమనధికృతవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కాణేతి ।
అనధికృతవిషయత్వం తేషామశక్యం వక్తుం బ్రహ్మచర్యం సమాప్యేత్యాదావధికృతవిషయే క్రమదర్శనాదితి శఙ్కతే —
పారివ్రాజ్యేతి ।
గత్యన్తరం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
న విశ్వజిదితి ।
యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యుత్సర్గస్తస్యాపవాదో విశ్వజిత్సర్వమేధౌ తదనుష్ఠానే సర్వస్వదానాదేవ సాధనసంపద్విరహాత్పారివ్రాజ్యస్యావశ్యమ్భావిత్వాదతస్తద్విషయం క్రమవిధానమిత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యావజ్జీవేతి ।
కథం క్రమవిధేరేవంవిషయత్వం కల్పకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
విరోధానుపపత్తేరితి ।
గృహస్థస్యాపి విరక్తస్య పారివ్రాజ్యమితి కిమితి క్రమవిషయో నేష్యతే తత్రాఽఽహ —
అన్యవిషయేతి ।
క్రమవిధేరపి త్వత్పక్షే సంకోచః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రమప్రతిపత్తేస్త్వితి ।
సతి జ్ఞానే కర్మత్యాగో నిషిధ్యతే సత్యాం వా జిజ్ఞాసాయామితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి సిద్ధాన్తీ —
నాఽఽత్మజ్ఞానస్యేతి ।
విద్వత్సంన్యాసస్యావశ్యమ్భావిత్వాన్న కర్మావసాన ఎవ వేదార్థ ఇతి సంగృహీతం వస్తు వివృణోతి —
యత్తావదితి ।
విద్యాసూత్రాదారభ్య నిషేధవాక్యాన్తేన గ్రన్థేన యదాత్మజ్ఞానముపసంహృతం తత్తావన్ముక్తిసాధనమితి భవతాఽపి యస్మాదభ్యుపగతం పరాఙ్గం చాఽఽత్మవిజ్ఞానాదన్యత్రేత్యవధారణాదితి న్యాయాత్తస్మాజ్జ్ఞానే సతి కర్మానుష్ఠానం నిరవకాశమిత్యర్థః ।
అథాఽఽత్మజ్ఞానం కర్మసహితమమృతత్వసాధనమిష్యతే న కేవలం తథా చ జ్ఞానోత్తరకాలమపి న కర్మత్యాగసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
తత్రేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్యామృతత్వసాధనత్వే సత్యపీతి యావత్ ।
కర్మనిరపేక్షత్వం చేదాత్మజ్ఞానస్య భవాన్న సహతే కిమితి తర్హి జ్ఞానమేవోపగతమితి సిద్ధాన్తీ పృచ్ఛతి —
తత్రేతి।
తస్య కర్మానపేక్షత్వానఙ్గీకారే సతీత్యర్థః ।
తత్ర పూర్వవాదీ శాస్త్రీయత్వాదాత్మజ్ఞానమమృతత్వసాధనమభ్యుపగతమితి శఙ్కతే —
శృణ్వితి ।
జ్ఞాపయతి వేద ఇతి శేషః ।
శాస్త్రానుసారేణాఽఽత్మజ్ఞానాఙ్గీకారే కర్మనిరపేక్షమేవాఽఽత్మజ్ఞానం మోక్షసాధనం సేత్స్యతీతి పరిహరతి —
ఎవం తర్హీతి ।
ఉభయత్ర జ్ఞానే కర్మణి చేత్యర్థః । యద్వా జ్ఞానస్యామృతత్వసాధనత్వే తస్య కర్మనిరపేక్షత్వే చేత్యర్థః । తుల్యప్రామాణ్యాత్ప్రామాణ్యస్య తుల్యత్వాద్వేదస్యేతి శేషః ।
యథాశాస్త్రం జ్ఞానాభ్యుపగమేఽపి కథం తత్కేవలం కైవల్యకారణమితి పృచ్ఛతి —
యద్యేవమితి ।
శాస్త్రానుసారేణ జ్ఞానమభ్యుపగచ్ఛన్తం ప్రత్యాహ —
సర్వకర్మేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య తదుపమర్దకత్వం దర్శయితుం కర్మహేతుం తావద్దర్శయతి —
దారాగ్నీతి ।
అగ్నిహోత్రాదీనాం సంప్రదానకారకసాధ్యత్వం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి —
అన్యేతి ।
తథాఽపి కథమాత్మజ్ఞానస్య కర్మహేతూపమర్దకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యయా హీతి ।
ఇహేతి విద్యాదశోక్తిః ।
విద్యాయాః శ్రుతిజన్యత్వేన బలవత్త్వం దర్శయతి —
అన్యోఽసావిత్యాదినా ।
నను శుచౌ దేశే దివసాదౌ కాలే శాస్త్రాచార్యాదివశాదుత్పన్నం జ్ఞానం పుమర్థసాధనమ్ ‘శుచౌ దేశే ప్రతిష్ఠాప్య’ (భ. గీ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిస్మృతేస్తథాచ కథం తస్య భేదబుద్ధ్యుపమర్దకత్వమత ఆహ —
న చేతి ।
యత్రైకాగ్రతా తత్రావిశేషాదితి న్యాయాజ్జ్ఞానసాధనస్య సమాధేరపి న దేశాద్యపేక్షా దూరతస్తు కూటస్థవస్తుతన్త్రస్య జ్ఞానస్యేతి భావః ।
విమతం దేశాద్యపేక్షం శాస్త్రార్థత్వాద్ధర్మవదిత్యాశఙ్క్య పురుషతన్త్రత్వముపాధిరిత్యాహ —
క్రియాయాస్త్వితి ।
సాధనవ్యాప్తిం దూషయతి —
జ్ఞానం త్వితి ।
విమతం న దేశాద్యపేక్షం ప్రమాణత్వాదుష్ణాగ్నిజ్ఞానవదితి ప్రత్యనుమానమాహ —
యథేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య సర్వకర్మహేతూపమర్దకత్వే దోషమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
కర్మకాణ్డేన కాణ్డాన్తరస్యాపి నిరోధసంభవాదిత్యర్థః ।
సాక్షదాత్మజ్ఞానం కర్మవిధినిరోధ్యర్థాద్వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
న హి విధ్యన్తరేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే —
తథాఽఽపీతి ।
యథా న కామీ స్యాదితి నిషేధాత్కస్యచిత్కామప్రవృత్తిర్న భవతీత్యేతావతా న సర్వాన్ప్రతి కామ్యవిధిర్నిరుధ్యతే తథా కస్యచిదాత్మజ్ఞానాత్కర్మవిధినిరోధేఽపి న సర్వాన్ప్రత్యసౌ నిరుద్ధో భవిష్యతీతి పరిహరతి —
న కామేతి ।
దృష్టాన్తమేవ స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
ప్రతిషేధశాస్త్రార్థానభిజ్ఞం ప్రతి తదుపపత్తేరితి భావః ।
అభిప్రాయమవిద్వానాశఙ్కతే —
కామప్రతిషేధవిధినేతి ।
అనర్థకత్వజ్ఞానాత్కామస్యేతి శేషః । ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః కామ్యేషు కర్మస్వితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
నిరుద్ధః స్యాత్కామ్యవిధిరిత్యధ్యాహర్తవ్యమ్। గూఢాభిసన్ధిం సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —
భవత్వితి ।
పునరభిప్రాయమప్రతిపద్యమానశ్చోదయతి —
యథేతి ।
ఎవమితి జ్ఞానే న కర్మవిధినిరోధే సతీతి యావత్ । తత్ప్రామాణ్యానుపపత్తిరితి శేషః ।
తదేవ చోద్యం విశదయతి —
అననుష్ఠేయత్వ ఇతి ।
తేషామనుష్ఠేయానామగ్నిహోత్రాదీనాం కర్మణాం యే విధయస్తేషామితి యావత్ ।
సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిముద్ఘాటయన్నుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
ఉపపత్తిమేవోపదర్శయతి —
స్వాభావికస్యేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
అజ్ఞానావస్థాయామేవ కర్మవిధిప్రవృత్తిరిత్యత్రానిష్టమాశఙ్కతే —
తథా సతీతి ।
కర్మవిధిరపి పురుషాభిప్రాయవశాత్పురుషార్థోపయోగిత్వసిద్ధేర్నానిష్టాపత్తిరిత్యుత్తరమాహ —
నార్థేతి ।
అర్థస్య పురుషాభిప్రాయతన్త్రత్వే మోక్షస్యాపి వాస్తవం పురుషార్థత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మోక్షమితి ।
అర్థానర్థయోరభిప్రాయతన్త్రత్వం సాధయతి —
పురుషేతి ।
మరణం మహాప్రస్థానమిత్యాది కామ్యం కృత్వా జీవదవస్థాయామేవ మహాభారతాదావిష్టినిధానం దృష్టమతోఽర్థానర్థావభిప్రాయతన్త్రకావేవేత్యర్థః ।
కర్మవిధీనామాత్మజ్ఞానాత్ప్రాచీనత్వం ప్రతిపాదితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తథాఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
తస్మాన్నేతి ।
తత్ర ప్రమాణమాహ —
ఇత్యత ఇతి ।
అతఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
కర్మేతి ।
జ్ఞానస్య కర్మవిరోధత్వే తన్నిరపేక్షత్వే చ సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్యామృతత్వహేతుత్వాభ్యుపగమాదిత్యాదేరుక్తన్యాయాదాత్మసాక్షాత్కారస్య కేవలస్య కైవల్యకారణత్వసిద్ధేః సతి తస్మిఞ్జీవన్ముక్తస్య కర్మానుష్ఠానానవకాశాత్తదుద్దేశేన ప్రవృత్తస్యాధీతవేదస్య విదితపదపదార్థస్య పరోక్షజ్ఞానవతస్తన్మాత్రేణ ప్రమాణాపేక్షామన్తరేణ సిద్ధం సర్వకర్మత్యాగలక్షణం పారివ్రాజ్యమేష ఎవ విద్వత్సన్యాసో న త్వపరోక్షజ్ఞానవతః ప్రారబ్ధఫలప్రాప్తిమన్తరేణానుష్ఠేయం కిఞ్చిదస్తీతి భావః ।
విధ్యవిషయత్వాజ్జాతసాక్షాత్కారస్య కథం పారివ్రాజ్యం తత్రాఽఽహ —
వచనమితి ।
ఉక్తన్యాయః శాన్తాదివాక్యసూచితః । విధిం వినాఽపి ఫలభూతం పారివ్రాజ్యమిత్యర్థః ।
సత్యాం జిజ్ఞాసాయాం కర్మత్యాగో న శక్యతే నిషేద్ధుమితి వదన్వివిదిషాసంన్యాసం సాధయతి —
తథా చేత్యాదినా ।
ఎతత్పారివ్రాజ్యమితి సంబన్ధః । విదుషామాత్మసాక్షాత్కారార్థినాం తత్పరోక్షనిశ్చయవతామితి యావత్ । ఆత్మలోకస్యావబోధోఽపి వ్యుత్థానహేతుః పరోక్షనిశ్చయ ఎవ । సతీతరస్మిన్ఫలావస్థస్య వ్యుథానాద్యనుష్ఠానాయోగాత్తదనన్తరేణ తత్ప్రాప్త్యభావాచ్చ ।
ఉక్తం హి శమాదివదుపరతరేపి తత్త్వసాక్షాత్కారే నియతం సాధనత్వం తదాహ —
తథా చేతి ।
వివిదిషుర్నామాధీతవేదో విచారప్రయోజకాపాతికజ్ఞానవాన్ముముక్షుర్మోక్షసాధనం తత్త్వసాక్షాత్కారమపేక్షమాణస్తస్మిన్పరోక్షనిశ్చయేనాపి శూన్యో వివక్షితస్తస్య కథం పారివాజ్యమత ఆహ —
ఎతమేవాఽఽత్మానమితి ।
ఇతశ్చ వివిదిషాసంన్యాసోఽస్తీత్యాహ —
కర్మణాం చేతి ।
తథా చావిద్యావిరుద్ధాం విద్యామిచ్ఛన్నశేషాణి కర్మాణి శరీరధారణమాత్రకారణేతరాణి త్యజేదితి శేషః ।
వివిదిషాసంన్యాసే హేత్వన్తరమాహ —
అవిద్యావిషయే చేతి ।
చతుర్విధఫలాని కర్మాణ్యవిద్యావిషయే పరం సంభవన్తి న త్వసాధ్యే వస్తునీత్యతో వస్తుజిజ్ఞాసాయాం త్యాజ్యాని తానీత్యర్థః —
కథం తర్హి ।
కర్మణాముత్తమఫలాన్వయస్తత్రాఽఽహ —
ఆత్మేతి ।
బుద్ధిశుద్ధిద్వారాజ్ఞానహేతుత్వాత్కర్మణామస్తి ప్రణాడ్యా పరమపురుషార్థాన్వయ ఇత్యర్థః ।
’సంన్యాసః కర్మయోగశ్చ నిఃశ్రేయసకరావుభౌ’ ఇతి స్మృతేర్వివిదిషూణాం ముముక్షూణాం కథం పారివ్రాజ్యస్యైవ కర్తవ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అథేతి ।
యథా విద్వత్సంన్యాసస్తథా వివిదిషాసంన్యాసేఽపి యథోక్తనీత్యా సంభావితే సతీతి యావత్ । ఆత్మజ్ఞానోత్పాదనం ప్రత్యాశ్రమధర్మాణాం బలాబలవిచారణా నామాన్తరఙ్గత్వబహిరఙ్గత్వచిన్తా తస్యాం సత్యామిత్యర్థః । అహింసాస్తేయబ్రహ్మచర్యాదయో యమాః । వైరాగ్యాదీనామిత్యాదిశబ్దేన శమాదయో గృహ్యన్తే । ఇతరే నియమప్రధానా ఆశ్రమధర్మా బహునా క్లిష్టేన పాపేన కర్మణా సంకీర్ణా హింసాదిప్రాచుర్యాత్-
’యమాన్పతత్యకుర్వాణో నియమాన్కేవలాన్భజన్’ ఇతి స్మృతేస్తస్మాత్పూర్వేషామన్తరఙ్గత్వముత్తరేషాం బహిరఙ్గత్వమిత్యాశయేనాఽఽహ —
హింసేతి ।
కర్మయోగాపేక్షయా తత్త్యాగస్యాధికారివిశేషం ప్రతి ప్రశస్తత్వముపసంహరతి —
ఇత్యత ఇతి ।
తత్ప్రశంసాప్రకారమేవాభినయతి —
త్యాగ ఎవేతి ।
ఉక్తానామాశ్రమైరనుష్ఠేయత్వేనేతి శేషః ।
తత్త్యాగే హేతుమాహ —
వైరాగ్యమితి ।
మోక్షస్య కర్మపరిత్యాగస్యేత్యర్థః ।
ఉత్తమపుమార్థార్థినః సంన్యాసద్వారా శ్రవణాది కర్తవ్యమిత్యత్ర వాక్యాన్తరముదాహరతి —
కిం తే ధనేనేతి ।
అథ పిత్రాదిభిర్గతం పన్థానమన్వేషయామి నాఽఽత్మానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పితామహా ఇతి ।
వివిదిషాసంన్యాసే సాఙ్ఖ్యాదిసంమతిమాహ —
ఎవమితి ।
యథాఽఽహుః సంఖ్యాః –
’జ్ఞానేన చాపవర్గో విపర్యయాదిష్యతే బన్ధః’ ఇతి ।
’వివేకఖ్యాతిపర్యన్తమజ్ఞానోచ్చితచేష్టితమ్’ ఇతి చ ।
’అవిపర్యయాద్విశుద్ధం కేవలముత్పద్యతే జ్ఞానమ్’ ఇతి చ ।
యోగశాస్త్రవిదశ్చాఽఽహుః ‘అభ్యాసవైరాగ్యాభ్యాం తన్నిరోధః’(యో.సూ.౧.౧౨) ఇతి । తత్ర వైరాగ్యేణ విషయస్రోతః పరిఖిలీక్రియతే । వివేకదర్శనాభ్యాసేన కల్యాణస్రోత ఉత్పాద్యత ఇతి చ । ‘దృష్టానుశ్రవికవిషయవితృష్ణస్య వశీకారసంజ్ఞా వైరాగ్యమ్’(యో.సూ.౧.౧౫) ఇతి చ ।
ఇతశ్చ సంన్యాసో జ్ఞానం ప్రతి ప్రత్యాసన్న ఇత్యాహ —
కామేతి ।
సంన్యాసినః కామప్రవృత్త్యభావేఽపి కథం సంన్యాసస్య జ్ఞానం ప్రతి ప్రత్యాసన్నత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కామప్రవృత్తేరితి ।
‘ఇతి ను కామయమానః’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ।
“కామ ఎష క్రోధ ఎష రజోగుణసముద్భవః ।
మహాశనో మహాపాప్మా విద్ధ్యేనమిహ వైరిణమ్” (భ. గీ. ౩ । ౩౭)
ఇత్యాదీని శాస్త్రాణి ।
వివిదిశాసంన్యాసముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యథోక్తస్యాధికారిణో దర్శితయా విధయా జ్ఞానేన వినాఽపి సంన్యాసస్య ప్రాప్తత్వాద్బ్రహ్మచర్యాదేవేత్యాది విధివాక్యముపపన్నమితి యోజనా ।
అథ పారివ్రాజ్యవిధానమనధికృతవిషయముచితం తథా సతి సావకాశత్వాన్న త్వధికృతవిషయం యావజ్జీవశ్రుతివిరోధాత్తస్యా నిరవకాశత్వాత్సావకాశనిరవకాశయోశ్చ నిరవకాశస్యైవ బలవత్త్వాదిత్యుక్తం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
యావజ్జీవశ్రుతేర్నిరవకాశత్వం దూషయతి —
నైష దోష ఇతి ।
కథమతిశయేన సావకాశత్వం తత్రాఽఽహ —
అవిద్వదితి ।
జీవనమాత్రం నిమిత్తీకృత్య చోదితం కర్మ కథం కామినా కర్తవ్యం తత్రాఽఽహ —
న త్వితి ।
ప్రత్యవాయపరిహారాదేరిష్టత్వాదిత్యర్థః ।
అనుష్ఠాతృస్వరూపనిరూపణాయామపి న జీవనమాత్రం నిమిత్తీకృత్య కర్మ కర్తవ్యమిత్యాహ —
ప్రాయేణేతి ।
తథాఽపి నిత్యేషు కర్మసు న కామనిమిత్తా ప్రవృత్తిస్తత్ర కామ్యమానఫలాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కామశ్చేతి ।
ప్రత్యవాయపరిహారాదేరపి కామితత్త్వం యుక్తమితి భావః ।
తథాఽపి నిత్యే కర్మణి కామ్యమానం ఫలం విధ్యుద్దేశే కిఞ్చ్చిన్న శ్రుతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనేకేతి ।
కర్మభిరనేకైః సాధనైర్యద్దురితనిబర్హణాది సాధ్యం తదేవాస్యాశ్రుతమపి విధ్యుద్దేశే సాధ్యం భవతి – ‘యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’(మ.స్మృ. ౨।౪) ఇతి స్మృతేస్తద్వ్యతిరేకేణ ప్రవృత్త్యనుపపత్తేరతో నిత్యేఽపి కామితం ఫలమస్తీత్యర్థః ।
నను వైదికానాం కర్మణాం నియతఫలత్వాత్కామోఽపి నియతఫలో యుక్తస్తథా చ నిత్యేషు తదభావాన్న కామితం ఫలం సేత్స్యతి తత్రాఽఽహ —
అనేకఫలేతి ।
అథ తాని పురుషమాత్రకర్తవ్యానీతి కుతో వివక్షితసంన్యాససిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
దారేతి ।
నన్వవిరక్తేనాపి గృహిణా సకృదేవ తాననుష్ఠేయాని తావతా విధేశ్చరితార్థత్వాత్తథా చ కథం ఫలబాహుల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పునః పునశ్చేతి ।
యావజ్జీవోపబన్ధాదావృత్తిసిద్ధిరితి భావః ।
తర్హి యావజ్జీవశ్రుతివశాదశేషాశ్రమానుష్ఠేయాన్యనవరతమగ్నిహోత్రాదీనీతి కుతో యథోక్తసంన్యాసోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వర్షశతేతి ।
అవిరక్తగృహివిషయత్వం శ్రుతిమన్త్రయోరిత్యుపసంహరతి —
అత ఇతి ।
యత్తు యావజ్జీవశ్రుతేరపవాదో విశ్వజిత్సర్వమేధయోరితి తదపి కామిగృహివిషయత్వాన్న బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేదితి విధ్యపవాదకమిత్యాహ —
తస్మింశ్చేతి ।
పరోక్తం లిఙ్గమపి తద్విషయత్వాన్న సర్వస్య వేదస్య కర్మావసానత్వం ద్యోతయతీత్యాహ —
యస్మింశ్చేతి ।
యావజ్జీవశ్రుతేర్గత్యన్తరమాహ —
ఇతరేతి ।
కథం సా క్షత్రియవైశ్యవిషయత్వేన ప్రవృత్తా త్రైవర్ణికానామపి పారివ్రాజ్యపరిగ్రహాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
యావజ్జీవశ్రుతివదైకాశ్రమ్యప్రతిపాదకస్మృతీనామపి క్షత్రియాదివిషయత్వమాహ —
తథేతి ।
శ్రుతిస్మృతీనాం కర్మతత్సంన్యాసార్థానాం భిన్నవిషయత్వే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యత్తు కాణకుబ్జాదయోఽపి కర్మణ్యనధికృతా అనుగ్రాహ్యా ఎవ శ్రుత్యేతి తత్రాఽఽహ —
అనధికృతానాం చేతి ।
సత్యామేవ భార్యాయాం త్యక్తాగ్నిరుత్సన్నాగ్నిస్తస్యామసత్యాం పరిత్యక్తాగ్నిరనగ్నిక ఇతి భేదః ।
ఆశ్రమాన్తరవిషయశ్రుతిస్మృతీనామనధికృతవిషయత్వాభావే సిద్ధమర్థం నిగమయతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥
తదేవ విచారద్వారా శ్రుతిస్మృతీనామాపాతతో విరుద్ధానామవిరోధం ప్రతిపద్యాథ వంశమ్ ఇత్యస్యార్థమాహ —
అథేతి ।
సాఙ్గోపాఙ్గస్య సఫలస్యాఽఽత్మవిజ్ఞానస్య ప్రవచనానన్తర్యమథశబ్దార్థమాహ —
అనన్తరమితి ।
యథా ప్రథమాన్తః శిష్యో గురుస్తు పఞ్చమ్యన్త ఇతి చతుర్థాన్తే వ్యాఖ్యాతం తథాఽత్రాపీత్యాహ —
వ్యాఖ్యానం త్వితి ।
ఇత్యాగమోపపత్తిభ్యాం ససంన్యాసం సేతికర్తవ్యతాకమాత్మజ్ఞానమమృతత్వసాధనం సిద్ధమిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పరిసమాప్తౌ మఙ్గలమాచరతి —
బ్రహ్మేతి ॥ ౧ ॥ ౨ ॥ ౩ ॥
పూర్వస్మిన్నధ్యాయే బ్రహ్మాత్మజ్ఞానం సఫలం సాఙ్గోపాఙ్గం వాదన్యాయేనోక్తమిదానీం కాణ్డాన్తరమవతారయతి —
పూర్ణమితి ।
పూర్వాధ్యాయేష్వేవ సర్వస్య వక్తవ్యస్య సమాప్తత్వాదలం ఖిలకాణ్డారమ్భేణేత్యాశఙ్క్య పూర్వత్రానుక్తం పరిశిష్టం వస్తు ఖిలశబ్దవాచ్యమస్తీత్యాహ —
అధ్యాయచతుష్టయేనేతి ।
సర్వాన్తర ఇత్యుక్త ఇతి శేషః । అమృతత్వసాధనం నిర్ధారితమితి పూర్వేణ సంబన్ధః । శబ్దార్థాదీత్యాదిశబ్దేన మానమేయాదిగ్రహః । దయాం శిక్షేదిత్యుక్తానీతి శేషః ।
ఓఙ్కారాది యత్ర సాధనత్వేన విధిత్సితం తత్పూర్వోక్తమైక్యజ్ఞానమనువదతి —
పూర్ణమితి ।
అవయవార్థముక్త్వా సముదాయార్థమాహ —
తత్సంపూర్ణమితి ।
అదః పూర్ణమిత్యనేన లక్ష్యం తత్పదార్థం దర్శయిత్వా త్వమ్పదార్థం దర్శయతి —
తదేవేతి ।
కథం సోపాధికస్య పూర్ణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్వేనేతి ।
వ్యావర్త్యమాహ —
నోపాధీతి ।
న వయముపహితేన విశిష్టేన రూపేణ పూర్ణతాం వర్ణయామః కిన్తు కేవలేన స్వరూపేణేత్యర్థః ।
లక్ష్యౌ తత్త్వమ్పదార్థముక్త్వా తావేవ వాచ్యౌ కథయతి —
తదిదమితి ।
కథం కార్యాత్మనోద్రిచ్యమానస్య పూర్ణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
లక్ష్యపదార్థైక్యజ్ఞానఫలముపన్యస్యతి —
పూర్ణస్యేతి ।
ఉపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యమైక్యే శ్రుతితాత్పర్యలిఙ్గం సంగిరతే —
యదుక్తమితి ।
కథం పూర్ణకణ్డికాయా బ్రహ్మకణ్డికయా సహైకార్థత్వేనైకవాక్యత్వమిత్యాశఙ్క్య తద్వ్యుత్పాదయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
ఉపక్రమోపసంహారసిద్ధే బ్రహ్మాత్మైక్యే కఠశ్రుతిం సంవాదయతి —
తథా చేతి ।
బ్రహ్మాత్మనోరైక్యముక్తముపజీవ్య వాక్యార్థమాహ —
అత ఇతి ।
పూర్ణం యద్బ్రహ్మేతి యచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
తస్మాదేవేతి ।
సంసారావస్థాం దర్శయిత్వా మోక్షావస్థాం దర్శయతి —
యద్యదాత్మానమితి ।
ఉక్తే విద్యాఫలే వాక్యోపక్రమమనుకూలయతి —
తథా చోక్తమితి ।
న కేవలం బ్రహ్మకణ్డికయైవాస్య మన్త్రస్యైకవాక్యత్వం కిం తు సర్వాభిరుపనిషద్భిరిత్యాహ —
యః సర్వోపనిషదర్థ ఇతి ।
అనువాదఫలమాహ —
ఉత్తరేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
బ్రహ్మవిద్యేతి ।
తస్మాద్యుక్తో బ్రహ్మణోఽనువాద ఇతి శేషః ।
కథం తర్హి సర్వోపాసనశేషత్వేన విధిత్సితత్వమోఙ్కారాదీనాముక్తమత ఆహ —
ఖిలేతి ।
అద్వితీయం బ్రహ్మేత్యుత్సర్గప్రవృత్తం శాస్త్రం ప్రలయావస్థబ్రహ్మవిషయం సృష్టిశాస్త్రం తు విశేషప్రవృత్తం తస్యాపవాదస్తతో ద్వైతాద్వైతరూపం బ్రహ్మ సర్వోపనిషదర్థస్తదేవ బ్రహ్మానేన మన్త్రేణ సంక్షిప్యత ఇతి భర్తృప్రపఞ్చపక్షముత్థాపయతి —
అత్రేత్యాదినా ।
కార్యకారణయోరుత్పత్తికాలే పూర్ణత్వముక్త్వా స్థితికాలేఽపి తదాహ —
ఉద్రిక్తమితి ।
ప్రలయకాలేఽపి తయోః పూర్ణత్వం దర్శయతి —
పునరితి ।
కాలభేదేన కార్యకారణయోరుక్తాం పూర్ణతాం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
కార్యకారణే ద్వే పూర్ణే చేత్తర్హి కథమద్వైతసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సా చేతి ।
కథం తర్హి ద్వయోరుక్తం పూర్ణత్వం తదాహ —
కార్యకారణయోరితి ।
ఎకా పూర్ణతా వ్యపదిశ్యతే చ ద్వయోరితి స్థితే లబ్ధమర్థమాహ —
ఎవం చేతి ।
ఎకం హ్యనేకాత్మకమితి విప్రతిషేధమాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన నిరాచష్టే —
యథా కిలేతి ।
ఎవమేకం బ్రహ్మానేకాత్మకమితి శేషః ।
బ్రహ్మణో ద్వైతాద్వైతాత్మకత్వేఽపి సత్యమద్వైతమసత్యమితరదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా చేత్యాదినా ।
ద్వైతస్య పరమార్థసత్యత్వే కర్మకాణ్డశ్రుతిమనుకూలయతి —
ఎవం చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
యదా పునరితి ।
అస్తు కర్మకాణ్డప్రామాణ్యం నేత్యాహ —
తథా చేతి ।
విరోధోఽధ్యయనవిధేరితి శేషః ।
తమేవ విరోధం సాధయతి —
వేదేతి ।
కథం తర్హి విరోధసమాధిస్తత్రాహ —
తద్విరోధేతి ।
ప్రాప్తం భర్తృప్రపఞ్చప్రస్థానం ప్రత్యాచష్టే —
తదసదితి ।
విశిష్టమద్వితీయం బ్రహ్మ తద్విషయోత్సర్గాపవాదయోర్వికల్పసముచ్చయయోశ్చాసంభవం వక్తుం ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే —
న హీతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుం వివృణోతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యథేత్యాదిగ్రన్థస్య న చ తథేత్యాదినా సంబన్ధః ।
క్రియాయాముత్సర్గాపవాదసంభావనాముదాహరతి —
యథేత్యాదినా ।
తథాఽన్యత్రాపి క్రియాయాముత్సర్గాపవాదౌ ద్రష్టవ్యావితి శేషః ।
వైధర్మ్యదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
న చేతి ।
విషయభేదే సత్యుత్సర్గాపవాదౌ దృష్టౌ న తావదద్వితీయే బ్రహ్మణి సంభవతః । న హి బ్రహ్మాద్వయమేవ జాయతే లీయతే చేతి సంభావనాస్పదమితి భావః ।
ఉత్సర్గాపవాదానుపపత్తివద్బ్రహ్మణి వికల్పానుపపత్తేశ్చ తదేకరసమేషితవ్యమిత్యాహ —
తథేతి ।
వికల్పానుపపత్తిముపపాదయతి —
యథేత్యాదినా ।
సంప్రతి సముచ్చయాసంభవమభిదధాతి —
విరోధాచ్చేతి ।
ఉత్సర్గాపవాదవికల్పసముచ్చయానామసంభవాన్న యుక్తా బ్రహ్మణో నానారసత్వకల్పనేతి ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పరకీయకల్పనానుపపత్తౌ హేత్వన్తరం ప్రతిజ్ఞాయ శ్రుతివిరోధం ప్రకటీకృత్య న్యాయవిరోధం ప్రకటయతి —
తథేతి ।
బ్రహ్మణోఽనేకరసత్వే స్యాదితి శేషః । నిత్యత్వానుపపత్తేరాత్మనో నిత్యత్వాఙ్గీకారవిరోధః స్యాదిత్యధ్యాహారః ।
నను తస్య నిత్యత్వం నాఙ్గీక్రియతే మానాభావాదితి ప్రాసంగికీమాశఙ్కాం ప్రత్యాహ —
నిత్యత్వం చేతి ।
స్మృత్యాదిదర్శనాదిత్యాదిశబ్దేన స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్య ఇత్యధికరణోక్తా హేతవో గృహ్యన్తే । అనుమీయతే కల్ప్యతే స్వీక్రియత ఇతి యావత్ । తద్విరోధశ్చ స్మృత్యాదిదర్శనకృతాత్మనిత్యత్వానుమానవిరోధశ్చేత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽనిత్యత్వే దోషాన్తరమాహ —
భవదితి ।
కర్మకాణ్డస్య సత్యార్థత్వం పరేణ కల్ప్యతే తదానర్థక్యమాత్మానిత్యత్వే స్పష్టమాపతేదిత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి —
స్ఫుటమేవేతి ।
బ్రహ్మణో నానారసత్త్వే విరోధముక్తమసహమానః స్వోక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
సముద్రాదీనాం కార్యత్వసావయవత్వాభ్యామనేకాత్మకత్వవిరుద్ధం బ్రహ్మణస్తు నిత్యత్వాన్నిరవయవత్వాచ్చ నానేకాత్మకత్వం యుక్తమితి వైషమ్యమాదర్శయన్నుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో నానారసత్వకల్పనానుపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
’అజో నిత్యః శాశ్వతోఽయం పురాణః’ ఇత్యాద్యాః స్మృతయః ।
నను ప్రత్యక్షాద్యవిరోధేనోపనిషదాం విషయసిద్ధ్యర్థమేషా కల్పనా క్రియతే తథా చ కథం సాఽనుపపన్నేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్యా ఇతి ।
విరుద్ధార్థత్వే కల్పితేఽపి తత్ప్రామాణ్యానుపపత్తేరవిశేషాదితి భావః ।
కిఞ్చ బ్రహ్మణో నానారసత్వం లౌకికం వైదికం వా । నాఽఽద్యః । తస్యాలౌకికత్వాత్తన్నానారసత్వే లోకస్య తటస్థత్వాత్ । న ద్వితీయః । తన్నానారసత్వస్య ధ్యేయత్వేన జ్ఞేయత్వేన వా శాస్త్రేణానుపదేశాదిత్యాహ —
అధ్యేయత్వాచ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
ఇతశ్చ నానారసం బ్రహ్మ న యథాశాస్త్రప్రకాశ్యమిత్యాహ —
ప్రజ్ఞానేతి ।
చకారాదుపదిశతీత్యాకృష్యతే । అనేకధాదర్శనాపవాదాచ్చ నానారసం బ్రహ్మ శాస్త్రార్థో న భవతీతి శేషః ।
భేదదర్శనస్య నిన్దితత్వే లబ్ధమర్థమాహ —
యచ్చేతి ।
అకర్తవ్యత్వే ప్రాప్తమర్థం కథయతి —
యచ్చ నేతి ।
సామాన్యన్యాయం ప్రకృతే యోజయతి —
బ్రహ్మణ ఇతి ।
కస్తర్హి శాస్త్రార్థస్తత్రాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
బ్రహ్మైకరస్యే ప్రాగుక్తం దోషమనుభాషతే —
యత్తూక్తమితి ।
కర్మకాణ్డస్య కర్మవిషయే న ప్రామాణ్యమసద్ద్వైతవిషయత్వాద్బ్రహ్మకాణ్డస్య త్వద్వైతే ప్రామాణ్యం పరమార్థాద్వైతవస్తుప్రతిపాదకత్వాత్తథా చ విరోధోఽధ్యయనవిధేరిత్యనువాదార్థః ।
కర్మకాణ్డాప్రామాణ్యం ప్రత్యాచష్టే —
తన్నేతి ।
ప్రసిద్ధం భేదమాదాయ తత్రైవ విధినిషేధోపదేశస్య ప్రవృత్తినివృత్తిద్వారాఽర్థవత్త్వాన్న కర్మకాణ్డానర్థక్యమిత్యర్థః ।
నను శాస్త్రమేవాఽఽదౌ భేదం బోధయిత్వా పశ్చాదభ్యుదయసాధనం కర్మోపదిశతి । తథా చ నాస్తి భేదస్యాత్యన్తః ప్రాప్తిరత ఆహ —
న హీతి ।
యథా హి శాస్త్రం జాతమాత్రం పురుషం ప్రత్యద్వైతం వస్తు జ్ఞాపయిత్వా పశ్చాద్బ్రహ్మవిద్యాముపదిశతీతి నేష్యతే తథా ప్రథమమేవ పురుషం ప్రతి ద్వైతం బోధయిత్వా కర్మ పునర్బోధయతీత్యపి నాభ్యుపేయం ప్రథమతో భేదావేదనావస్థాయామస్య శాస్త్రానధికారిత్వాదిత్యర్థః ।
ద్వైతస్యోపదేశార్హత్వమఙ్గీకృత్యోక్తం తదేవ నాస్తీత్యాహ —
న చేతి ।
నను ద్వైతస్య సత్యబుద్ధ్యభావే శ్రుత్యుక్తానుష్ఠానాయ పుంసాం ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః స్వప్రామాణ్యసిద్ధ్యర్థమేవ ద్వైతసత్యత్వం శ్రుతిర్బోధయిష్యతి నేత్యాహ —
న చ ద్వైతస్యేతి ।
ద్వైతానృతత్వవాదిషు కర్మజడానాం ప్రద్వేషప్రతీతేర్న ప్రథమతో ద్వైతానృతత్వబుద్ధిర్న చ ద్వైతసత్యత్వం శ్రుత్యర్థస్తత్పరిచయహీనానామపి ద్వైతసత్యత్వాభినివేశాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ న ద్వైతవైతథ్యం శాస్త్రప్రామాణ్యవిఘాతకం యతో బౌద్ధాదిభిః శ్రేయసే ప్రస్థాపితాః స్వశిష్యా ద్వైతమిథ్యాత్వావగమేఽపి స్వర్గకామశ్చైత్యం వన్దేతేత్యాదిశాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం గృహ్ణన్తి । తథాఽగ్నిహోత్రాదిశాస్త్రస్యాపి ప్రామాణ్యం భవిష్యతి సాధనత్వశక్త్యనపహారాదిత్యాహ —
నాపీతి ।
కాణ్డద్వయస్య ప్రామాణ్యోపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధో యోఽయం క్రియాదిరూపే ద్వైతే దోషః సాతిశయత్వాదిస్తద్దర్శనం వివేకస్తద్వతే తస్మాద్ద్వైతాద్విపరీతమౌదాసీన్యోపలక్షితం స్వరూపం తస్మిన్నవస్థానం కైవల్యం తదర్థినే ముముక్షవే సాధనచతుష్టయసంపన్నాయేత్యర్థః ।
కిఞ్చ తత్త్వజ్ఞానాదూర్ధ్వం పూర్వం వా కాణ్డయోర్విరోధః శఙ్క్యతే । నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
అథేతి ।
అవస్థాభేదాదేకస్మిన్నపి పురుషే కాణ్డద్వయస్య ప్రామాణ్యమవిరుద్ధమిత్యేవం స్థితే సత్యుపనిషద్భ్యస్తత్త్వజ్ఞానోత్పత్త్యనన్తరం నాన్తరీయకత్వేన ప్రాప్తే కైవల్యే పురుషస్య నైరాకాఙ్క్ష్యం జాయతే న చ నిరాకాఙ్క్షం పురుషం ప్రతి శాస్త్రస్య శాస్త్రత్వమస్తి ।
’ప్రవృత్తిర్వా నివృత్తిర్వా నిత్యేన కృతకేన వా । పుంసాం యేనోపదిశ్యేత తచ్ఛాస్త్రమభిధీయతే’ ॥
ఇతి న్యాయాత్కృతకృత్యం ప్రతి ప్రవర్తకత్వాదివిరహిణః శాస్త్రత్వాయోగాదతో జ్ఞానాదూర్ధ్వం ధర్మ్యభావాద్విరోధాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఎకస్మిన్పురుషే దర్శితన్యాయం సర్వత్రాతిదిశతి —
తథేతి ।
జ్ఞానాదూర్ధ్వం విరోధాభావముపసంహరతి —
ఇతి నేతి ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
అద్వైతేతి ।
తత్త్వజ్ఞానాత్పూర్వం భేదస్యావస్థితత్వాత్తమావిద్యమాదాయాధికారిభేదాదవస్థాభేదాద్వా కాణ్డయోరవిరోధసిద్ధిరిత్యర్థః ।
భేదమేవోపపాదయతి —
అన్యతమేతి ।
శిష్యాదీనామన్యతమస్యైవావస్థానం చేదవస్థితస్యేతరస్మింశ్చ సాపేక్షత్వాన్న సోఽప్యవతిష్ఠేత । న చ జ్ఞానాత్ప్రాగన్యతమస్యైవావస్థానం సర్వేషామేవ తేషాం యథాప్రతిభాసమవస్థానాదతో న పూర్వం విరోధశఙ్కేత్యర్థః ।
ఊర్ధ్వం విరోధశఙ్కాభావమధికవివక్షయాఽనువదతి —
సర్వేతి ।
కథం కైవల్యం విరోధాభావస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాపీతి ।
అద్వైతత్వాదేవాభావస్యాపి తత్త్వనిమజ్జనాదిత్యాహ —
అత ఎవేతి ।
అద్వితీయమేవ బ్రహ్మ న ద్వైతాద్వైతాత్మకమిత్యుపపాదితమిదానీం బ్రహ్మణో ద్వైతాద్వైతాత్మకత్వాభ్యుపగమేఽపి విరోధో న శక్యతే పరిహర్తుమిత్యాహ —
అథాపీతి ।
తుల్యత్వాత్తదభ్యుపగమో వృథేతి శేషః ।
ఉక్తమేవోపపాదయతి —
యదాఽపీతి ।
ద్వైతాద్వైతాత్మకం బ్రహ్మేతి పక్షే కథం విరోధో న సమాధీయతే ద్వైతమద్వైతం చాధికృత్య కాణ్డద్వయప్రామాణ్యసంభవాదిత్యాక్షిపతి —
కథమితి ।
కిం బ్రహ్మవిషయః శాస్త్రోపదేశః కిం వాఽబ్రహ్మవిషయః । ప్రథమే ద్వైతాద్వైతరూపస్యైకస్యైవ బ్రహ్మణోఽభ్యుపగమాత్తస్య చ నిత్యముక్తత్వాన్నోపదేశః సంభవతీత్యాహ —
ఎకం హీతి ।
తస్యోపదేశాభావే హేత్వన్తరమాహ —
న చేతి ।
ఉపదేష్టా హి బ్రహ్మణోఽన్యోఽనన్యో వా । నాఽఽద్యోఽభ్యుపగమవిరోధాత్ । న ద్వితీయో భేదమన్తరేణోపదేశ్యోపదేశకభావాసంభవాదితి భావః ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి —
అథేతి ।
ప్రతిజ్ఞావిరోధేన నిరాకరోతి —
తదేతి ।
కిఞ్చ సర్వస్య బ్రహ్మరూపత్వే యః సముద్రదృష్టాన్తః స న స్యాత్పరస్పరోపదేశస్యాబ్రహ్మవిషయత్వాదిత్యాహ —
యస్మిన్నితి ।
అథ యథా ఫేనాదివికారాణాం భిన్నత్వేఽపి సముద్రోదకాత్మత్వం తథా జీవాదీనాం భిన్నత్వేఽపి బ్రహ్మస్వభావవిజ్ఞానైక్యాద్బ్రహ్మ సర్వమితి న విరుధ్యతే తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
సర్వస్య బ్రహ్మత్వమఙ్గీకృతం చేద్బ్రహ్మవిషయ ఎవోపదేశః స్యాద్భేదస్యావిచారితరమణీయత్వాదిత్యర్థః ।
నను నానారూపవస్తుసముదాయో బ్రహ్మ తత్ర ప్రదేశభేదాదుపదేశ్యోపదేశకభావో బ్రహ్మ తు నోపదేశ్యముపదేశకం చేతి తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
సముద్రేతి ।
యథా సముద్రస్యోదకాత్మనా ఫేనాదిష్వేకత్వం తథా దేవదత్తక్షేత్రజ్ఞస్య వాగాద్యవయవేష్వేకత్వేన విజ్ఞానవత్త్వాన్న వ్యవస్థాసంభవస్తథా బ్రహ్మణ్యపి ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః ।
మతాన్తరనిరాకరణముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆత్మైకరస్యప్రతిపాదికా శ్రుతిర్న్యాయశ్చ సావయవస్యానేకాత్మకస్యేత్యాదావుక్తః । అభిప్రేతార్థాసిద్ధిర్భవత్కల్పనానర్థక్యం చేత్యాదినా దర్శితా । ఎవఙ్కల్పనాయామేకానేకాత్మకం బ్రహ్మేత్యభ్యుపగతావిత్యర్థః ।
పరకీయవ్యాఖ్యానాసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ధ్యానశేషత్వేనోపనిషదర్థం బ్రహ్మానూద్య తద్విధానార్థం తస్మిన్వినియుక్తం మన్త్రముత్థాపయతి —
ఓం ఖమితి ।
ఇషే త్వేత్యాదివత్తస్య కర్మాన్తరే వినియుక్తత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అయం చేతి ।
వినియోజకాభావాదితి భావః ।
తర్హి ధ్యానేఽపి నాయం వినియుక్తో వినియోజకాభావావిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇహేతి ।
ఖం పురాణమిత్యాది బ్రాహ్మణం తస్య చ వినియోజకత్వం ధ్యానసమవేతార్థప్రకాశనసామర్థ్యాత్ । యద్యపి మన్త్రనిష్ఠం సామర్థ్యం వినియోజకం తథాఽపి మన్త్రబ్రాహ్మణయోరేకార్థత్వాద్బ్రాహ్మణస్య సామర్థ్యద్వారా వినియోజకత్వమవిరుద్ధమితి భావః । అత్రేతి మన్త్రోక్తిః ।
విశేషణవిశేష్యత్వే యథోక్తసామానాధికరణ్యం హేతూకరోతి —
విశేషణేతి ।
బ్రహ్మేత్యుక్తే సత్యాకాఙ్క్షాభావాత్కిం విశేషణేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మశబ్ద ఇతి ।
నిరుపాధికస్య సోపాధికస్య వా బ్రహ్మణో విశేషణత్వేఽపి కథం తస్మిన్నోంశబ్దప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్తదితి ।
కిమితి యథోక్తే బ్రహ్మణ్యోంశబ్దో మన్త్రే ప్రయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఇహ చేతి ।
ఓంశబ్దో బ్రహ్మోపాసనే సాధనమిత్యత్ర మానమాహ —
తథా చేతి ।
సాపేక్షం శ్రైష్ఠ్యం వారయతి —
పరమితి ।
ఆదిశబ్దేన ప్రణవో ధనురిత్యాది గృహ్యతే ।
ఓం బ్రహ్మేతి సామానాధికరణ్యోపదేశస్య బ్రహ్మోపాసనే సాధనత్వమోఙ్కారస్యేత్యస్మాదర్థాన్తరాసంభవాచ్చ తస్య తత్సాధానత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ —
అన్యార్థేతి ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యథేత్యాదినా ।
అన్యత్రేతి । తైత్తిరీయశ్రుతిగ్రహణమ్ । అపవర్గః స్వాధ్యాయావసానమ్ ।
అర్థాన్తరావగతేరభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
నను శబ్దాన్తరేష్వపి బ్రహ్మవాచకేషు సత్సు కిమిత్యోంశబ్ద ఎవ ధ్యానసాధనత్వేనోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
యద్యపీతి ।
నేదిష్ఠం నికటతమం సంప్రియతమమిత్యర్థః ।
ప్రియతమత్వప్రయుక్తం ఫలమాహ —
అత ఎవేతి ।
సాధనత్వేఽవాన్తరవిశేషం దర్శయతి —
తచ్చేతి ।
ప్రతీకత్వేన కథం సాధనత్వమితి పృచ్ఛతి —
ప్రతీకత్వేనేతి ।
కథమిత్యధ్యాహారః ।
పరిహరతి —
యథేతి ।
ఓఙ్కారో బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తౌ కిం స్యాత్తదాహ —
తథా హీతి ।
మన్త్రమేవం వ్యాఖ్యాయ బ్రాహ్మణమవతార్య వ్యాచష్టే —
తత్రేత్యాదినా ।
మన్త్రః సప్తమ్యర్థః ।
నను యథోక్తం తత్త్వం స్వేనైవ రూపేణ ప్రతిపత్తుం శక్యతే కిం ప్రతీకోపదేశేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్తదితి ।
భావవిశేషో బుద్ధేర్విషయపారవశ్యం పరిహృత్య ప్రత్యగ్బ్రహ్మజ్ఞానాభిముఖ్యమ్ ।
ఓఙ్కారే బ్రహ్మావేశనముదాహరణేన ద్రఢయతి —
యథేతి ।
కల్పాన్తరమాహ —
వాయురమిత్యాదినా ।
కిమితి సూత్రాధికరణమవ్యాకృతమాకాశమత్ర గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —
వాయురే హీతి ।
తదేవ భూతాకాశాత్మనా విపరిణతమితి భావః ।
తర్హి పక్షద్వయే సంప్లవమానే కః సిద్ధాన్తః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాధికారిభేదమాశ్రిత్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
శ్రుత్యన్తరస్యాన్యథాసిద్ధిసంభవాదోఙ్కారస్య ప్రతీకత్వేఽపి విప్రతిపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
కేవలమితి ।
ఇతరత్ర విప్రతిపత్తిద్యోతకాభావాదితి భావః ।
ప్రతీకపక్షముపపాద్యాభిధానపక్షముపపాదయతి —
వేదోఽయమితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
తేనేతి ।
వేదేత్యత్రాఽఽదౌ తచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
బ్రాహ్మణా విదురితి విశేషనిర్దేశస్య తాత్పర్యమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రతీకపక్షేఽపి వేదోఽయమిత్యాదిగ్రన్థో నిర్వహతీత్యాహ —
అథవేతి ।
విధ్యభావే కథమర్థవాదః సంభవతీత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —
కథమిత్యాదినా ।
వేదత్వేన స్తుతిమోఙ్కారస్య సంగ్రహవివరణాభ్యాం దర్శయతి —
సర్వో హీతి ।
ఓఙ్కారే సర్వస్య నామజాతస్యాన్తర్భావే ప్రమాణమాహ —
తద్యథేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
వేదితవ్యం పరమపరం వా బ్రహ్మ । ‘ద్వే బ్రహ్మణో వేదితవ్యే’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ।
తద్వేదనసాధనత్వేఽపి కథమోఙ్కారస్య వేదత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇతరస్యాపీతి ।
అత ఎవ వేదితవ్యవేదనహేతుత్వాదేవేత్యర్థః ।
ప్రతీకపక్షే వాక్యయోజనాం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
అభిధానపక్షే ప్రతీకపక్షే చైకం వాక్యమేకైకత్ర యోజయిత్వా పక్షద్వయేఽపి సాధారణ్యేన యోజయతి —
అథవేతి ।
తస్య పూర్వోక్తనీత్యా వేదత్వే లాభం దర్శయతి —
తస్మిన్నితి ।
ఓఙ్కారస్య బ్రహ్మోపాస్తిసాధనత్వమిత్థం సిద్ధమిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
బ్రాహ్మణాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ —
అధునేతి ।
తద్విధానం సర్వోపాస్తిశేషత్వేనేతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆఖ్యాయికాప్రవృత్తిరారమ్భః । పితరి బ్రహ్మచర్యమూషురితి సంబన్ధః ।
ప్రజాపతిసమీపే బ్రహ్మచర్యవాసమాత్రేణ కిమిత్యసౌ దేవాదిభ్యో హితం బ్రూయాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శిష్యత్వేతి ।
శిష్యభావేన వృత్తేః సంబన్ధినో యే ధర్మాస్తేషాం మధ్యే బ్రహ్మచర్యస్యేత్యాది యోజ్యమ్ । తేషామితి నిర్ధారణే షష్ఠీ । ఊహాపోహశక్తానామేవ శిష్యత్వమితి ద్యోతనార్థో హశబ్దః ।
విచారార్థా ప్లుతిరిత్యఙ్గీకృత్య ప్రశ్నమేవ వ్యాచష్టే —
మయేతి ।
ఓమిత్యనుజ్ఞామేవ విభజతే —
సమ్యగితి ॥౧॥
సమానత్వేనోత్తరస్య సర్వస్యైవార్థవాదస్యావ్యాఖ్యేయత్వే ప్రాప్తే దత్తేత్యత్ర తాత్పర్యమాహ —
స్వభావత ఇతి ।
దానమేవ లోభత్యాగరూపముపదిష్టమితి కుతో నిర్దిష్టం కిన్త్వన్యదేవ హితం కిఞ్చిదాదిష్టం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిమన్యదితి ॥౨॥
యథా దేవాం మనుష్యాశ్చ స్వాభిప్రాయానుసారేణ దకారశ్రవణే సత్యర్థం జగృహుస్తథేతి యావత్ ।
దయధ్వమిత్యత్ర తాత్పర్యమీరయతి —
క్రూరా ఇతి ।
హింసాదీత్యాదిశబ్దేన పరస్వాపహారాది గృహ్యతే ।
ప్రజాపతేరనుశాసనం ప్రాగాసీదిత్యత్ర లిఙ్గమాహ —
తదేతదితి ।
అనుశాసనస్యానువృత్తిమేవం వ్యాకరోతి —
యః పూర్వమితి ।
ద ఇతి విసన్ధికరణం సర్వత్ర వర్ణాన్తరభ్రమాపోహార్థమ్ । యథా దకారత్రయమత్ర వివక్షితం తథా స్తనయిత్నుశబ్దేఽపి త్రిత్వం వివక్షితం చేత్ప్రసిద్ధివిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనుకృతిరితి ।
దశబ్దానుకారమాత్రమత్ర వివక్షితం న తు స్తనయిత్నుశబ్దే త్రిత్వం ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రకృతస్యార్థవాదస్య విధిపర్యవసాయిత్వం ఫలితమాహ —
యస్మాదితి ।
ఉపాదానప్రకారమేవాభినయతి —
ప్రజాపతేరితి ।
శ్రుతిసిద్ధవిధ్యనుసారేణ భగవద్వాక్యప్రవృత్తిం దర్శయతి —
తథా చేతి ।
తదేతత్త్రయం శిక్షేదిత్యేష విధిశ్చేత్కృతం త్రయాః ప్రాజాపత్యా ఇత్యాదినా గ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య యస్మాదిత్యాదినా సూచితమాహ —
అస్యేతి ।
సర్వైరేవ త్రయమనుష్ఠేయం చేత్తర్హి దేవాదీనుద్దిశ్య దకారత్రయోచ్చారణమనుపపన్నమితి శఙ్కతే —
తథేతి ।
దమాదిత్రయస్య సర్వైరనుష్ఠేయత్వే సతీతి యావత్ ।
కిఞ్చ పృథక్పృథగనుశాసనార్థినో దేవాదయస్తేభ్యో దకారమాత్రోచ్చారణేనాపేక్షితమనుశాసనం సిద్ధ్యతీత్యాహ —
పృథగితి ।
కిమర్థమిత్యాదినా పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దకారమాత్రముచ్చారయతోఽపి ప్రజాపతేర్విభాగేనానుశాసనమభిసంహితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తే వేతి ।
త్రయం సర్వైరనుష్ఠేయమితి పరస్య సిద్ధాన్తినోఽభిప్రాయస్తదభిజ్ఞాః సన్తో యథోక్తనీత్యా వికల్పయన్తీతి యోజనా । పరాభిప్రాయజ్ఞా ఇత్యుపహాసో వా పరస్య ప్రజాపతేర్మనుష్యాదీనాం చాభిప్రాయజ్ఞా ఇతి । నఞుల్లేఖీ వా పాఠః ।
ఎకీయం పరిహారముత్థాపయతి —
అత్రేతి ।
అస్తు తేషామేషా శఙ్కా తథాఽపి దకారమాత్రాత్కీదృశీ ప్రతిపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేషాం చేతి ।
తదర్థో దకారార్థో దమాదిస్తస్య ప్రతిపత్తిస్తద్ద్వారేణాదాన్తత్వాదినివృత్తిరాసీదిత్యర్థః ।
కిమితి ప్రజాపతిర్దోషజ్ఞాపనద్వారేణ తతో దేవాదీననుశాస్యాన్దోషాన్నివర్తయిష్యతి తత్రాఽఽహ —
లోకేఽపీతి ।
దకారోచ్చారణస్య ప్రయోజనే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
యత్తూక్తం తే వా కథమిత్యాది తత్రాఽఽహ —
దమాదీతి ।
ప్రతిపత్తుం చ యుక్తం దమాదీతి శేషః । ఇతిశబ్దః స్వయూథ్యమతసమాప్త్యర్థః ।
పరోక్తం పరిహారమఙ్గీకృత్యాఽఖ్యాయికాతాత్పర్యం సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —
ఫలం త్వితి ।
నిర్జ్ఞాతదోషా దేవాదయో యథా దకారమాత్రేణ తతో నివర్త్యన్త ఇతి శేషః । ఇతిశబ్దో దార్ష్టాన్తికప్రదర్శనార్థః ।
విశిష్టాన్ప్రత్యనుశాసనస్య ప్రవృత్తత్వాదస్మాకం తదభావాదనుపాదేయం దమాదీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కిఞ్చ దేవాదిభిరపి ప్రాతిస్వికానుశాసనవశాదేకైకమేవ దమాద్యనుష్ఠేయం న తత్త్రయమిత్యాహ —
దేవాదిభిరితి ।
యథా పూర్వస్మిన్కాలే దేవాదిభిరేకైకమేవోపాదేయమిత్యుక్తం తథా వర్తమానేఽపి కాలే మనుష్యైరేకైకమేవ కర్తవ్యం పూర్వాచారానుసారాన్న తు త్రయం శిక్షితవ్యం తథా చ కస్యాయం విధిరిత్యాహ —
అద్యత్వేఽపీతి ।
ఆచారప్రామాణ్యమాశ్రిత్య పరిహరతి —
అత్రేతి ।
ఇత్యేకైకమేవ నోపాదేయమితి శేషః ।
దయాలుత్వస్యానుష్ఠేయత్వమాక్షిపతి —
తత్రేతి ।
మధ్యే దమాదీనామితి యావత్ ।
అసురైరనుష్ఠితత్వేఽపి దయాలుత్వమనుష్ఠేయం హితసాధనత్వాద్దానాదివదితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
దేవాదిషు ప్రజాపతేరవిశేషాత్తేభ్యస్తదుపదిష్టమద్యత్వేఽపి సర్వమనుష్ఠేయమిత్యర్థః ।
హితస్యైవోపదేష్టవ్యత్వేఽపి తదజ్ఞానాత్ప్రజాపతిరన్యథోపదిశతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజాపతిశ్చేతి ।
హితజ్ఞస్య పితురహితోపదేశిత్వాభావస్తస్మాదిత్యుక్తః ।
విశిష్టైరనుష్ఠితస్యాస్మదాదిభిరనుష్ఠేయత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ప్రాజాపత్యా దేవాదయో విగ్రహవన్తః సన్తీత్యర్థవాదస్య యథాశ్రుతేఽర్థే ప్రామాణ్యమభ్యుపగమ్య దకారత్రయస్య తాత్పర్యం సిద్ధమితి । వక్తుమితిశబ్దః ।
సంప్రతి కర్మమీమాంసకమతమనుసృత్యాఽఽహ —
అథవేతి ।
కథం మనుష్యేష్వేవ దేవాసురత్వం తత్రాఽఽహ —
మనుష్యాణామితి ।
అన్యే గుణా జ్ఞానాదయః ।
కిం పునర్మనుష్యేషు దేవాదిశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తం తదాహ —
అదాన్తత్వాదీతి ।
దేవాదిశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తాన్తరమాహ —
ఇతరాంశ్చేతి ।
మనుష్యేష్వేవ దేవాదిశబ్దప్రవృత్తౌ ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఇతిశబ్దో విధ్యుపపత్తిప్రదర్శనార్థః ।
మనుష్యైరేవ త్రయం శిక్షితవ్యమిత్యత్ర హేతుమాహ —
తదపేక్షయేతి ।
మనుష్యాణామేవ దేవాదిభావే ప్రమాణమాహ —
తథా హీతి ।
త్రయం శిక్షితవ్యమిత్యత్ర స్మృతిముదాహరతి —
తథా చేతి ।
ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసమాప్త్యర్థః ॥౩॥
సార్థవాదేన విధినా సిద్ధమర్థమనువదతి —
దమాదీతి ।
కథం తస్య సర్వోపాసనశేషత్వం తదాహ —
దాన్త ఇతి ।
అలుబ్ధ ఇతి చ్ఛేదః సంప్రత్యుత్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యం వక్తుం భూమికాం కరోతి —
తత్రేతి ।
కాణ్డద్వయం సప్తమ్యర్థః ।
అనన్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
పాపక్షయాదిరభ్యుదయస్తత్ఫలాన్యుపాసనానీతి శేషః ।
అనన్తరబ్రాహ్మణమాదాయ తస్య సంగతిమాహ —
ఎష ఇత్యాదినా ।
ఉక్తస్య హృదయశబ్దార్థస్య పాఞ్చమికత్వం దర్శయన్ప్రజాపతిత్వం సాధయతి —
యస్మిన్నితి ।
కథం హృదయస్య సర్వత్వం తదాహ —
ఉక్తమితి ।
సర్వత్వసంకీర్తనఫలమాహ —
తత్సర్వమితి ।
తత్ర హృదయస్యోపాస్యత్వే సిద్ధే సతీత్యేతత్ ।
ఫలోక్తిముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
అభిహరన్తీతి ।
యో వేదాస్మై విదుషేఽభిహన్తీతి సంబన్ధః ।
వేదనమేవ విశదయతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
స్వం కార్యం రూపదర్శనాది । హృదయస్య తు కార్యమ్ । సుఖాది । అసంబద్ధా జ్ఞాతివ్యతిరిక్తాః ।
ఔచిత్యముక్తే ఫలే కథయతి —
విజ్ఞానేతి ।
అత్రాపీతి దకారాక్షరోపాసనేఽపి ఫలముచ్యత ఇతి శేషః ।
తామేవ ఫలోక్తిం వ్యనక్తి —
హృదయాయేతి ।
అస్మై విదుషే స్వాశ్చాన్యే చ దదతి । బలిమితి శేషః ।
నామాక్షరోపాసనాని త్రీణి హృదయస్వరూపోపాసనమేకమితి చత్వార్యుపాసానాన్యత్ర వివక్షితానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరముత్థాప్యాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తస్యేత్యాదినా ।
సత్యశబ్దార్థం సత్యజ్ఞానాదివాక్యోపాత్తం వ్యావర్తయతి —
సచ్చేతి ।
సర్వాత్మత్వస్య చతుర్థే ప్రస్తుత్వం సూచయతి —
మూర్తం చేతి ।
వేదనమనూద్య ఫలోక్తిమవతారయతి —
స య ఇతి ।
ప్రథమజత్వం ప్రకటయతి —
సర్వస్మాదితి ।
స యః కశ్చిద్వేదేతి సంబన్ధః ।
కైముతికసిద్ధం ఫలాన్తరమాహ —
కిఞ్చేతి ।
వశీకృతస్య శత్రోః స్వరూపేణ సత్త్వం వారయతి —
అసచ్చేతి ।
స యో హైతమిత్యాదినా య ఎవమేతదిత్యాదేరేకార్థం వాత్పురుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కస్యైతదితి ।
కథమస్య విజ్ఞానస్యేదం ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
పఞ్చమీపరామృష్టం స్పష్టయతి —
సత్యం హీతి ॥౧॥
ఇదమా బ్రాహ్మణం గృహ్యతే । తస్యావాన్తరసంగతిమాహ —
మహదితి ।
ఆహుతీనామేవ కర్మసమవాయిత్వం న త్వపామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
యద్యప్యాపః సోమాద్యా హూయమానాః కర్మసమవాయిన్యస్తథాఽప్యుత్తరకాలే కథం తాసాం తథాత్వం కర్మణోఽస్థాయిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తాశ్చేతి ।
కర్మసమవాయిత్వమపరిత్యజన్త్యస్తత్సంబన్ధిత్వేనాఽఽపః ప్రథమం ప్రవృత్తాస్తన్నాశోత్తరకాలం సూక్ష్మేణాదృష్టేనాఽఽత్మనాఽతీన్ద్రియేణాఽఽత్మనా తిష్ఠన్తీతి యోజనా ।
ఆప ఇతి విశేషణం భూతాన్తరవ్యాసేధార్థమితి మతిం వారయతి —
ఇతరేతి ।
కథం తర్హి తాసామేవ శ్రుతావుపాదానం తదాహ —
కర్మేతి ।
ఇతి తాసామేవాత్ర గ్రహణమితి శేషః ।
వివక్షితపదార్థం నిగమయతి —
సర్వాణ్యేవేతి ।
పదార్థముక్తమనూద్య వాక్యార్థమాహ —
తా ఇతి ।
యాస్తా యథోక్తా ఆపస్తా ఎవేతి యచ్ఛబ్దానుబన్ధేన యోజనా ।
సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మేతి శ్రుతం భూతాన్తరసహితాభ్యోఽద్భ్యో జాయతే తత్రాఽఽహ —
తదేతదితి ।
తస్య బ్రహ్మత్వం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
తత్సత్యమితి ।
సత్యస్య బ్రహ్మణో మహత్త్వం ప్రశ్నద్వారా సాధయతి —
కథమిత్యాదినా ।
తస్య సర్వస్రష్టృత్వం ప్రశ్నద్వారేణ స్పష్టయతి —
కథమితి ।
మహత్త్వముపసంహరతి —
యస్మాదితి ।
విశేషణత్రయే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తస్యాపీత్యపిశబ్దో హృదయబ్రహ్మదృష్టాన్తార్థః ।
బుద్ధిపూర్వకమనృతం విదుషోఽపి బాధకమిత్యభిప్రేత్య విశినష్టి —
ప్రమాదోక్తమితి ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
అస్యేత్యాదినా ।
తత్రాఽఽధిదైవికం స్థానవిశేషముపన్యస్యతి —
తదిత్యాదినా ।
సంప్రత్యాధ్యాత్మికం స్థానవిశేషం దర్శయతి —
యశ్చేతి ।
ప్రదేశభేదవర్తినోః స్థానభేదేన భేదం శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
తావేతావితి ।
అన్యోన్యముపకార్యోపకారకత్వేనాన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితత్వం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కథమిత్యాదినా ।
ప్రాణైశ్చక్షురాదిభిరిన్ద్రియైరితి యావత్ । అనుగృహ్ణన్నాదిత్యమణ్డలాత్మానం ప్రకాశయన్నిత్యర్థః । ప్రాసంగికముపాసనాప్రసంగాగతమిత్యర్థః ।
తత్ప్రదర్శనస్య కిం ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కథమితి ।
పురుషద్వయస్యాన్యోన్యముపకార్యోపకారకత్వముక్తం నిగమయతి —
నేత్యాదినా ।
పునఃశబ్దేన మృతేరుత్తరకాలో గృహ్యతే । రశ్మీనామచేతనత్వాదిశబ్దః । పునర్నకారోచ్చారణమన్వయప్రదర్శనార్థమ్ ॥౨॥
తత్ర స్థానద్వయసంబన్ధినః సత్యస్య బ్రహ్మణో ధ్యానే ప్రస్తుతే సతీత్యర్థః । తత్రేతి ప్రథమవ్యాహృతౌ శిరోదృష్ట్యారోపే వివక్షితే । తస్యోపనిషదిత్యాది వ్యాచష్టే —
తస్యేత్యాదినా ।
యథా లోకే గవాదిః స్వేనాభిధానేనాభిధీయమానః సంముఖీభవతి తద్వదిత్యాహ —
లోకవదితి ।
నామోపాస్తిఫలమాహ —
అహరితి చేతి ॥౩॥
యథా మణ్డలపురుషస్య వ్యాహృత్యవయవస్య సోపనిషత్కస్యాధిదైవతముపాసనముక్తం తథాఽధ్యాత్మం చాక్షుషపురుషస్యోక్తవిశేషణస్యోపాసనముచ్యతే ఇత్యాహ —
ఎవమితి ।
చాక్షుషస్య పురుషస్య కథమహమిత్యుపనిషదిష్యతే తత్రాఽఽహ —
ప్రత్యగితి ।
హన్తేర్జహాతేశ్చాహమిత్యేతద్రూపమితి యో వేద స హన్తి పాప్మానం జహాతి చేతి పూర్వవత్ఫలవాక్యం యోజ్యమిత్యాహ —
పూర్వవదితి ॥౪॥
బ్రాహ్మణాన్తరముత్థాపయతి —
ఉపాధీనామితి ।
అనేకవిశేషణత్వాచ్చ ప్రత్యేకం తేషామితి శేషః ।
తత్ప్రాయత్వే హేతుమాహ —
మనసీతి ।
ప్రకారాన్తరేణ తత్ప్రాయత్వమాహ —
మనసా చేతి ।
తస్య భాస్వరరూపత్వం సాధయతి —
మనస ఇతి ।
తస్య ధ్యానార్థం స్థానం దర్శయతి —
తస్మిన్నితి ।
ఔపాధికమిదం పరిమాణం స్వాభావికం త్వానన్త్యమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
స ఎష ఇతి ।
యదుక్తం సర్వస్యేశాన ఇతి తన్నిగమయతి —
సర్వమితి ।
యథాఽన్యత్ర తథాఽత్రాఫలమిదముపాసనమకార్యమితి చేన్నేత్యాహ —
ఎవమితి ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరముద్భావ్య విభజతే —
తథైవేత్యాదినా ।
తమసో విదానాద్విద్యుదితి సంబన్ధః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
మేఘేతి ।
ఉక్తమేవ ఫలం ప్రకటయతి —
ఎనమితి ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయతి —
పునరితి ।
తాం ధేనుముపాసీతేతి సంబన్ధః ।
వాచో ధేన్వాశ్చ సాదృశ్యం విశదయతి —
యథేత్యాదినా ।
స్తనచతుష్టయం భోక్తృత్రయం చ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —
కే పునరిత్యాదినా ।
కథం దేవా యథోక్తౌ స్తనావుపజీవన్తి తత్రాఽఽహ —
ఆభ్యాం హీతి ।
హన్త యద్యపేక్షితమిత్యర్థః స్వధామన్నమ్ । ప్రస్రావ్యతే ప్రస్రుతా క్షరణోద్యతా క్రియతే ।
మనసా హీత్యాదినోక్తం వివృణోతి —
మనసేతి ।
ఫలాశ్రవణాదేతదుపాసనమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
తాద్భావ్యం యథోక్తవాగుపాధికబ్రహ్మరూపత్వమిత్యర్థః ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరమనూద్య తస్య తాత్పర్యమాహ —
అయమితి ।
అన్నపానస్య పక్తా ।
తత్సద్భావే మానమాహ —
తస్యేతి ।
క్రియాయాః శ్రవణస్య తదితి విశేషణం తద్యథా భవతి తథేత్యర్థః ।
కౌక్షేయాగ్న్యుపాధికస్య పరస్యోపాసనే ప్రస్తుతే సతీత్యాహ —
తత్రేతి ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ —
సర్వేషామితి ।
ఫలం చాశ్రుతఫలానామితి శేషః ।
కిమితి విద్వాన్వాయుమాగచ్ఛతి తముపేక్ష్యైవ బ్రహ్మలోకం కుతో న గచ్ఛతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్తరిక్ష ఇతి ।
ఆదిత్యం ప్రత్యాగమనే హేతుమాహ —
ఆదిత్య ఇతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి —
తస్మా ఇతి ।
బహూన్కల్పానిత్యవాన్తరకల్పోక్తిః ॥౧॥
బ్రహ్మోపాసనప్రసంగేన ఫలవదబ్రహ్మోపాసనముపన్యస్యతి —
ఎతదితి ।
యద్వ్యాహిత ఇతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
జ్వరాదీతి ।
కర్మక్షయహేతురిత్యత్ర కర్మశబ్దేన పాపముచ్యతే । పరమం హైవ లోకమిత్యత్ర తపసోఽనుకూలం ఫలం లోకశబ్దార్థః ।
అస్తు గ్రామాదరణ్యగమనం తథాఽపి కథం తపస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
గ్రామాదితి ॥౧॥
బ్రాహ్మణాన్తరం గృహీత్వా తాత్పర్యమాహ —
అన్నమితి ।
యథా పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే ఫలవదబ్రహ్మోపాసనముక్తం తద్వదిత్యాహ —
తథేతి ।
ఎతదితి బ్రహ్మవిషయోక్తిః ।
ఉపాస్యం బ్రహ్మ నిర్ధారయితుం విచారయతి —
అన్నమిత్యాదినా ।
అన్నస్య వినాశిత్వేఽపి బ్రహ్మత్వం కిం న స్యాదత ఆహ —
బ్రహ్మ హీతి ।
కథమన్నం వినా ప్రాణస్య శోషప్రాప్తిస్తత్రాఽఽహ —
అత్తా హీతి ।
ప్రత్యేకం నాశిత్వమతఃశబ్దార్థః ।
కింస్విదిత్యాదివాక్యస్యార్థం వివృణోతి —
అన్నప్రాణావితి ।
కస్త్వితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి —
ఎనయోరితి ।
యద్యేవముక్తరీత్యా పరమత్వం యది నాస్తీత్యర్థః ।
ఉక్తమసంకీర్ణం గుణద్వయం సంక్షిప్యాఽఽహ —
సర్వభూతేతి ।
అన్నగుణం వినా ప్రాణగుణాదేతద్వ్యానం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ప్రాణగుణస్యాప్యన్నగుణత్వసంభవాదలం ప్రాణేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాపీతి ।
గుణద్వయస్య పరస్పరాపేక్షామనుభవానుసారేణ స్ఫోరయతి —
యదా త్వితి ।
ఆయతనవతో బలవతశ్చ కృతార్థతేత్యత్ర తైత్తిరీయశ్రుతిం సంవాదయతి —
యువా స్యాదితి ।
ఆశిష్ఠో దృఢిష్ఠో బలిష్ఠస్తస్యేయం పృథివీ సర్వా విత్తస్య పూర్ణా స్యాదిత్యేతదాదిశబ్దేన గృహ్యతే ॥౧॥
అన్నప్రాణయోర్గుణద్వయవిశిష్టయోర్మిలితయోరుపాసనముక్తమిదానీం బ్రాహ్మణాన్తరమాదాయ తాత్పర్యమాహ —
ఉక్థమితి ।
సత్సు శస్త్రాన్తరేషు కిమిత్యుక్థముపాస్యత్వేనోపన్యస్యతే తత్రాఽఽహ —
తద్ధీతి ।
కస్మిన్కిమారోప్య కస్యోపాస్యత్వమితి ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి —
కిం పునరితి ।
తస్మిన్నుక్థదృష్టౌ హేతుమాహ —
ప్రాణశ్చేతి ।
తస్మిన్నుక్థశబ్దస్య సమవేతార్థత్వం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కథమిత్యాదినా ।
ఉత్థానస్య స్వతోఽపి సంభవాన్న ప్రాణకృతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఉక్థస్య ప్రాణస్యైతద్విజ్ఞానతారతమ్యమపేక్ష్య సాయుజ్యం సాలోక్యం చ వ్యాఖ్యేయమ్ ॥౧॥
యజుఃశబ్దస్యాన్యత్ర రూఢత్వాదయుక్తం ప్రాణవిషయత్వమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కథమిత్యాదినా ।
అసత్యపి ప్రాణే యోగః సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ప్రకరణానుగృహీతప్రాణశబ్దశ్రుత్యా యజుఃశబ్దస్య రూఢిం త్యక్త్వా యోగోఽఙ్గీక్రియత ఇత్యాహ —
అత ఇతి ॥౨॥
సంగమనాదిత్యేతదేవ వ్యాచష్టే —
సామ్యేతి ॥౩॥
శాఖాన్తరశబ్దేన మాధ్యన్దినశాఖోచ్యతే ॥౪॥
వృత్తమనూద్య గాయత్రీబ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యమాహ —
బ్రహ్మణ ఇత్యాదినా ।
ఛన్దోన్తరేష్వపి విద్యమానేషు కిమితి గాయత్ర్యుపాధికమేవ బ్రహ్మోపాస్యమిష్యతే తత్రాఽఽహ —
సర్వచ్ఛన్దసామితి ।
తత్ప్రాధాన్యే హేతుమాహ —
తత్ప్రయోక్త్రితి ।
తుల్యం ప్రయోక్తృప్రాణత్రాణసామర్థ్యం ఛన్దోఽన్తరాణామపీతి చేన్నేత్యాహ —
న చేతి ।
ప్రమాణాభావాదితి భావః ।
కిఞ్చ ప్రాణాత్మభావో గాయత్ర్యా వివక్ష్యతే ప్రాణశ్చ సర్వేషాం ఛన్దసాం నిర్వర్తకత్వాదాత్మా తథా చ సర్వచ్ఛన్దోవ్యాపకగాయత్ర్యుపాధికబ్రహ్మోపాసనమేవాత్ర వివక్షితమిత్యాహ —
ప్రాణాత్మేతి ।
తదాత్మభూతా గాయత్రీత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి —
ప్రాణశ్చేతి ।
తత్ప్రయోక్తృగయత్రాణాద్ధి గాయత్రీ । ప్రాణశ్చ వాగాదీనాం త్రాతా । తతశ్చైకలక్షణత్వాత్తయోస్తాదాత్మ్యమిత్యర్థః ।
ప్రాణగాయత్ర్యోస్తాదాత్మ్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
గాయత్రీప్రాధాన్యే హేత్వన్తరమాహ —
ద్విజోత్తమేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
గాయత్ర్యేతి ।
తత్ప్రాధాన్యే హేత్వన్తరమాహ —
బ్రాహ్మణా ఇతి ।
కథమేతావతా గాయత్రీప్రాధాన్యం తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
అతో వక్తవ్యమిత్యత్రాతః శబ్దార్థమాహ —
గాయత్ర్యా హీతి ।
అధికారిత్వకృతం కార్యమాహ —
అత ఇతి ।
తచ్ఛబ్దో గాయత్రీవిషయః ।
గాయత్రీవైశిష్ట్యం పరామృశ్య ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
గాయత్రీప్రథమపాదస్య సప్తాక్షరత్వం ప్రతీయతే న త్వష్టాక్షరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యకారేణేతి ।
గాయత్రీప్రథమపాదస్య త్రైలోక్యనామ్నశ్చ సంఖ్యాసామాన్యప్రయుక్తం కార్యమాహ —
ఎతదితి ।
గాయత్రీప్రథమపాదే త్రైలోక్యదృష్ట్యారోపస్య ప్రయోజనం దర్శయతి —
ఎవమితి ।
ప్రథమపాదజ్ఞానే విరాడాత్మకత్వం ఫలతీత్యర్థః ॥౧॥
ప్రథమే పాదే త్రైలోక్యదృష్టివద్ద్వితీయే పాదే కర్తవ్యా త్రైవిద్యదృష్టిరిత్యాహ —
తథేతి ।
దృష్టివిధ్యుపయోగిత్వేన సంఖ్యాసామాన్యం కథయతి —
ఋచ ఇతి ।
సంఖ్యాసామాన్యఫలమాహ —
ఎతదితి ।
విద్యాఫలం దర్శయతి —
స యావతీతి ॥౨॥
ప్రథమద్వితీయపాదయోస్త్రైలోక్యవిద్యదృష్టివత్తృతీయే పాదే ప్రాణాదిదృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ —
తథేతి ।
నను త్రిపదా గాయత్రీ వ్యాఖ్యాతా చేత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అథేతి ।
శబ్దాత్మకగాయత్రీప్రకరణవిచ్ఛేదార్థోఽథశబ్దః ।
యద్వై చతుర్థమిత్యాదిగ్రన్థస్య పూర్వేణ పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తురీయమితి ।
ఇహేతి ప్రకృతవాక్యోక్తిః ।
యోగిభిర్దృశ్యత ఇవేతి లక్ష్యతే న తు ముఖ్యమీశ్వరస్య దృశ్యత్వమతీన్ద్రియత్వాదిత్యాహ —
దృశ్యత ఇవేతి ।
’లోకా రజాంస్యుచ్యన్తే’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ —
సమస్తమితి ।
ఆధిపత్యభావేనేతి కథం వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపర్యుపరీతి ।
వీప్సామాక్షిపతి —
నన్వితి ।
సర్వం రజస్తపతీత్యేతావతైవ సర్వాధిపత్యస్య సిద్ధత్వాద్ధ్యర్థా వీప్సేతి చోద్యం దూషయతి —
నైష దోష ఇతి ।
యేషాం లోకానామితి యావత్ ।
మణ్డలపురుషస్య నిరఙ్కుశమాధిపత్యమిత్యత్ర చ్ఛన్దోగ్యశ్రుతిమనుకూలయతి —
యే చేతి ।
వీప్సార్థవత్త్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
చతుర్థపాదజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వం కథయతి —
యథేతి ॥౩॥
అభిధానాభిధేయాత్మికాం గాయత్రీం వ్యాఖ్యాయాభిధానస్యాభిధేయతన్త్రత్వమాహ —
సైషేతి ।
ఆదిత్యే ప్రతిష్ఠితా మూర్తామూర్తాత్మికా గాయత్రీత్యత్ర హేతుమాహ —
మూర్తేతి ।
భవతు మూర్తామూర్తబ్రాహ్మణానుసారేణాఽఽదిత్యస్య తత్సారత్వం తథాఽపి కథం గాయత్ర్యాస్తత్ప్రతిష్ఠితత్వం పృథగేవ సా మూర్తాద్యాత్మికా స్థాస్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
రసేతి ।
తద్వదాదిత్యసంబన్ధాభావే మూర్తాద్యాత్మికా గాయత్రీ స్యాదప్రతిష్ఠితేతి శేషః ।
సారాదృతే స్వాతన్త్ర్యేణ మూర్తాదేర్న స్థితిరితి స్థితే ఫలితమాహ —
తథేతి ।
ఆదిత్యస్య స్వాతన్త్ర్యం వారయతి —
తద్వా ఇతి ।
సత్యశబ్దస్యానృతవిపరీతవాగ్విషయత్వం శఙ్కాద్వారా వారయతి —
కిం పునరిత్యాదినా ।
చక్షుషః సత్యత్వే ప్రమాణాభావం శఙ్కిత్వా దూషయతి —
కథమిత్యాదినా ।
శ్రోతరి శ్రద్ధాభావే హేతుమాహ —
శ్రోతురితి ।
ద్రష్టురపి మృషాదర్శనం సంభవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
క్వచిత్కథఞ్చిత్సంభవేఽపి శ్రోత్రపేక్షయా ద్రష్టరి విశ్వాసో దృష్టో లోకస్యేత్యాహ —
తస్మాన్నేతి ।
విశ్వాసాతిశయఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆదిత్యస్య చక్షుషి ప్రతిష్ఠితత్వం పఞ్చమేఽపి ప్రతిపాదితమిత్యాహ —
ఉక్తం చేతి ।
సత్యస్య స్వాతన్త్ర్యం ప్రత్యాహ —
తద్వా ఇతి ।
సత్యస్య ప్రాణప్రతిష్ఠితత్వం చ పాఞ్చమికమిత్యాహ —
తథా చేతి ।
సూత్రం ప్రాణో వాయుః । తచ్ఛబ్దేన సత్యశబ్దితసర్వభూతగ్రహణమ్ ।
సత్యం బలే ప్రతిష్ఠితమిత్యత్ర లోకప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి —
తస్మాదితి ।
తదేవోపపాదయతి —
లోకేఽపీతి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేనాఽఽహ —
న హీతి ।
ఎతేన గాయత్ర్యాః సూత్రాత్మత్వం సిద్ధమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
తస్మిన్నర్థే వాక్యం యోజయతి —
సైషేతి ।
గాయత్ర్యాః ప్రాణత్వే కిం సిద్ధ్యతి తదాహ —
అత ఇతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
యస్మిన్నిత్యాదినా ।
గాయత్రీనామనిర్వచనేన తస్యా జగజ్జీవనహేతుత్వమాహ —
సా హైషేతి ।
ప్రయోక్తృశరీరం సప్తమ్యర్థః । గాయన్తీతి గయా వాగుపలక్షితాశ్చక్షురాదయః ।
బ్రాహ్మణ్యమూలత్వేన స్తుత్యర్థం గాయత్ర్యా ఎవ సావిత్రీత్వమాహ —
స ఆచార్య ఇతి ।
పచ్ఛః పాదశః ।
సావిత్ర్యా గాయత్రీత్వం సాధయతి —
స ఇతి ।
అతః సావిత్రీ గాయత్రీతి శేషః ॥౪॥
మతాన్తరముద్భావయతి —
తామేతామితి ।
’తత్సవితుర్వృణీమహే వయం దేవస్య భోజనమ్ । శ్రేష్ఠం సర్వధాతమం తురం భాగస్య ధీమహి’ ఇత్యనుష్టుభం సావిత్రీమాహుః । సవితృదేవతాకత్వాదిత్యర్థః । ఉపనీతస్య మాణవకస్య ప్రథమతః సరస్వత్యాం వర్ణాత్మికాయాం సాపేక్షత్వం ద్యోతయితుం హి శబ్దః ।
దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
నన్వపేక్షితవాగాత్మకసరస్వతీసమర్పణం వినా గాయత్రీసమర్పణముక్తమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యది హేత్యాదేరుత్తరస్య గ్రన్థస్యావ్యవహితపూర్వగ్రన్థాసంగతిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిఞ్చేదమితి ।
సావిత్ర్యా గాయత్రీత్వమితి యావత్ ।
ఇవశబ్దార్థం దర్శయతి —
న హీతి ।
యద్యపి బహు ప్రతిగృహ్ణాతి విద్వానితి పూర్వేణ సంబన్ధః । తథాఽపి న తేన ప్రతిగ్రహజాతేనైకస్యాపి గాయత్రీపదస్య విజ్ఞానఫలం భుక్తం స్యాత్ । దూరతస్తు దోషాధాయకత్వం తస్యేత్యర్థః ॥౫॥
గాయత్రీవిదః ప్రతిగృహ్ణతో దోషాభావం సామాన్యేనోక్త్వా విశేషస్తదభావమాహ —
స య ఇతి ।
యథా త్రైలోక్యావచ్ఛిన్నస్య త్రైవిద్యావచ్ఛిన్నస్య చార్థస్య ప్రతిగ్రహేణ పాదద్వయవిజ్ఞానఫలమేవ భుక్తం నాధికం దూషణం తథేతి యావత్ ।
ప్రతిగ్రహీతా దాతా వా నైవంవిధః సంభావ్యతే కిన్తు స్తుత్యర్థం శ్రుత్యైతత్కల్పితమిత్యాహ —
కల్పయిత్వేతి ।
ఉక్తమేవ సంగృహ్ణాతి —
పాదత్రయేతి ।
కల్పయిత్వేదముచ్యత ఇతి కిమితి కల్ప్యతే ముఖ్యమేవైతత్కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
కల్పనాఽపి తర్హి కిమర్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
గాయత్రీతి ।
అఙ్గీకృత్యోత్తరవాక్యముత్థాపయతి —
దాతేతి ।
తదేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —
కస్మాదితి ।
వాగాత్మకపదత్రయవిజ్ఞానఫలభోగోక్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । నైవ ప్రాప్యం ప్రతిగ్రహేణ కేనచిదపి నైవ ముక్తం స్యాదిత్యర్థః ।
తత్రైవ వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
తాని ప్రతిగ్రహేణ యథాఽఽప్యాని న తథైతదాప్యమిత్యర్థః ।
కుత ఇత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —
ఎతాన్యపీతి ।
గాయత్రీవిదః స్తుతిరుక్తా తత్ఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ఎవమ్ప్రకారా పాదచతుష్టయరూపా సర్వాత్మికేత్యర్థః ॥౬॥
ప్రకృతముపాసనమేవ మన్త్రేణ సంగృహ్ణాతి —
తస్యా ఇత్యాదినా ।
ధ్యేయం రూపముక్త్వా జ్ఞేయం గాయత్ర్యా రూపముపన్యస్యతి —
అతఃపరమితి ।
చతుర్థస్య పాదస్య పాదత్రయాపేక్షయా ప్రాధాన్యమభిప్రేత్యాఽఽహ —
అత ఇతి ।
యథోక్తనమస్కారస్య ప్రయోజనమాహ —
అసావితి ।
ద్వివిధముపస్థానమాభిచారికమాభ్యుదయికం చ తత్రాఽఽద్యం ద్వేధా వ్యుత్పాదయతి —
యం ద్విష్యాదితి ।
నామగృహ్ణీయాత్తదీయం నామ గృహీత్వా చ తదభిప్రేతం మా ప్రాపదిత్యనేనోపాస్థానమితి సంబన్ధః ।
ఆభ్యుదయికముపస్థానం దర్శయతి —
అహమితి ।
కీదృగుపస్థానమత్ర మన్త్రపదేన కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య యథారుచి వికల్పం దర్శయతి —
అసావితి ॥౭॥
కిం తద్గాయత్రీవిజ్ఞానప్రతికూలముపలభ్యతే తదాహ —
అథేతి ।
పూర్వాపరవిరోధావద్యోతకోఽథశబ్దః ।
తథాఽపి గాయత్రీవిజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వే సతి ప్రతికూలమిదం హస్తీభూతస్య తవ మాం ప్రతి వహనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ
ఎకాఙ్గేతి ।
రాజా బ్రూతే
శ్రుణ్వితి ।
ముఖవిజ్ఞానస్య దృష్టాన్తావష్టమ్భేన ఫలమాచష్టే —
యదీత్యాదినా ।
ఇవశబ్దోఽవధారణార్థః । పాపసంస్పర్శరాహిత్యం శుద్ధిస్తత్ఫలాసంస్పర్శస్తు పూతతేతి భేదః ।
గాయత్రీజ్ఞానస్య క్రమముక్తిఫలత్వం దర్శయతి —
గాయత్ర్యాత్మేతి ॥౮॥
బ్రాహ్మణాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ —
యో జ్ఞానకర్మేతి ।
ఆదిత్యస్యాప్రస్తుతత్వాత్కథం తత్ప్రార్థనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి ।
తథాఽపి కథమాదిత్యస్య ప్రసంగస్తత్రాఽఽహ —
తదుపస్థానమితి ।
నమస్తే తురీయాయేతి హి దర్శితమిత్యర్థః ।
ఆదిత్యస్య ప్రసంగే సతి ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
సమాహితచేతసాం ప్రయతతాం దృశ్యత్వాన్నాపిహితమేవ కిన్తు పిహితమివేత్యత్ర హేతుమాహ —
అసమాహితేతి ।
జగతః పోషణాద్ఘర్మహిమవృష్ట్యాదిదానేనేతి శేషః ।
అపావరణకరణమేవ వివృణోతి —
దర్శనేతి ।
సత్యం పరమార్థస్వరూపం బ్రహ్మ ధర్మస్వభావ ఇతి యావత్ ।
నను దర్శనార్థం తత్ప్రతిబన్ధకనివృత్తౌ పూషణి నియుక్తే కిమిత్యన్యే సంబోధ్య నియుజ్యన్తే తత్రాఽఽహ —
పూషన్నిత్యాదీనీతి ।
దర్శనాదృషిరిత్యుక్తం విశదయతి —
స హీతి ।
’సూర్య ఆత్మా జగతస్తస్థుషశ్చ’ ఇతి మన్త్రవర్ణమాశ్రిత్యోక్తమ్ —
జగత ఆత్మేతి ।
’చక్షుర్మిత్రస్య వరుణస్యాగ్నేః’ ఇత్యేతదాశ్రిత్యాఽఽహ —
చక్షుశ్చేతి ।
స్వాభావికా రశ్మయో న నిగమయితుం శక్యా ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సమూహేతి ।
మదీయతేజః సంక్షేపం వినాఽపి తే మత్స్వరూపదర్శనం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేజసా హీతి ।
విద్యోతనం విద్యుత్ప్రకాశస్తస్మిన్సతి రూపాణాం స్వరూపమఞ్జసా చక్షుషా న శక్యం ద్రష్టుం తస్య చక్షుర్మోషిత్వాత్తథేత్యాహ —
విద్యోతన ఇవేతి ।
తేజఃసంక్షేపస్య ప్రయోజనమాహ —
యదితి ।
కిఞ్చ నాహం త్వాం భృత్యవద్యాచేఽభేదేన ధ్యాతత్వాదిత్యాహ —
యోఽసావితి ।
వ్యాహృతిశరీరే కథమహమితి ప్రయోగోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అహరితి ।
తదేవేదమిత్యహంరూపముచ్యతే ।
నను తవ శరీరపాతేఽపి నామృతత్వమాధ్యాత్మికవాయ్వాదిప్రతిబన్ధాదత ఆహ —
మమేతి ।
వాయుగ్రహణస్యోపలక్షణత్వం వివక్షిత్వాఽఽహ —
తథేతి ।
దేహస్థదేవతానామప్రతిబన్ధకత్వేఽపి దేహస్యైవ సూక్ష్మతాం గతస్య ప్రతిబన్ధకత్వాన్న తవామృతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అథేతి ।
మన్త్రాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
అథేదానీమిత్యాదినా ।
అవతీత్యోమీశ్వరః సర్వస్య రక్షకస్తస్య జాఠరాగ్నిప్రతీకత్వేన ధ్యాతత్వాదగ్నిశబ్దేన నిర్దేశః ।
ఎవమగ్నిదేవతాం సంబోధ్య నియుఙ్క్తే —
స్మరేతి ।
ఇష్టాం గతిం జిగమిషతా కిమితి స్మరణే దేవతా నియుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
స్మరణేతి ।
ప్రార్థనాన్తరం సముచ్చినోతి —
కిఞ్చేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
నేత్యాదినా ।
అస్మాన్నయేతి పూర్వేణ సంబన్ధః । ప్రజ్ఞానగ్రహణం కర్మాదీనాముపలక్షణమ్ ।
ప్రార్థనాన్తరం దర్శయతి —
కిఞ్చేతి ।
పాపవియోజనఫలమాహ —
తేనేతి ।
భవద్భిరారాధితో భవతాం యథోక్తం ఫలం సాధయిష్యామీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిం త్వితి ।
బహుతమత్వం భక్తిశ్రద్ధాతిరేకయుక్తత్వమ్ ।
యాగాదినాఽపి పరిచరణం క్రియతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యదితి ।
సన్తతనమస్కారోక్త్యా పరిచరేమేతి పూర్వేణ సంబన్ధః । అశక్తిశ్చ ముమూర్షావశాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । ఇతిశబ్దోఽధ్యాయసమాప్త్యర్థః ॥౧॥
ఓఙ్కారో దమాదిత్రయం బ్రహ్మాబ్రహ్మోపాసనాని తత్ఫలం తదర్థా గతిరాదిత్యాద్యుపస్థానమిత్యేషోఽర్థః సప్తమే నివృత్తః । సంప్రతి ప్రాధాన్యేనాబ్రహ్మోపాసనం సఫలం శ్రీమన్థాదికర్మ చ వక్తవ్యమిత్యష్టమమధ్యాయమారభమాణో బ్రాహ్మణసంగతిమాహ —
ప్రాణ ఇతి ।
తస్మాత్ప్రాణో గాయత్రీతి యుక్తముక్తమితి శేషః ।
ప్రాణస్య జ్యేష్ఠత్వాది నాద్యాపి నిర్ధారితమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి —
కథమిత్యాదినా ।
ప్రకారాన్తరేణ పూర్వోత్తరగ్రన్థసంగతిమాహ —
అథవేతి ।
ఆదిశబ్దాదన్నవైశిష్ట్యాదినిర్దేశః । తత్రేతి ప్రాణస్యైవ విశిష్టగుణకస్యోపాస్యత్వోక్తిః । హేతుర్జ్యేష్ఠత్వాదిస్తన్మాత్రమిహానన్తరగ్రన్థే కథ్యత ఇతి శేషః ।
తదేవం పూర్వగ్రన్థస్య హేతుమత్త్వాదుత్తరస్య చ హేతుత్వాదానన్తర్యేణ పౌర్వాపర్యేణ పూర్వగ్రన్థేన సహోత్తరగ్రన్థజాతం సంబధ్యత ఇతి ఫలితమాహ —
ఆనన్తర్యేణేతి ।
వక్ష్యమాణప్రాణోపాసనస్య పూర్వోక్తోక్థాద్యుపాస్తిశేషత్వమాశఙ్క్య గుణభేదాత్ఫలభేదాచ్చ నైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
న పునరితి ।
కిమితి ప్రాణోపాసనమిహ స్వతన్త్రముపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఖిలత్వాదితి ।
ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణారమ్భోపసంహారార్థః ।
ఎవం బ్రాహ్మణారమ్భం ప్రతిపాద్యాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
యః కశ్చిదిత్యాదినా ।
యచ్ఛబ్దస్య పునరుపాదానమన్వయార్థమ్ ।
నిపాతయోరర్థమవధారణమేవ ప్రాగుక్తం ప్రకటయతి —
భవత్యేవేతి ।
ప్రశ్నాయ కోఽసౌ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చేతి ప్రశ్నస్తదర్థమితి యావత్ ।
ప్రాణస్య జ్యేష్ఠత్వాదికమాక్షిపతి —
కథమితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
యస్మాదితి ।
తస్మాజ్జ్యేష్ఠత్వాదికం తుల్యమేవేతి శేషః ।
సంబన్ధావిశేషమఙ్గీకృత్య జ్యేష్ఠత్వం ప్రాణస్య సాధయతి —
తథాఽపీతి ।
ఉక్తమేవ సమర్థయతే —
నిషేకకాలాదితి ।
తత్రాపి విప్రతిపన్నం ప్రత్యాహ —
ప్రాణే హీతి ।
జ్యేష్ఠత్వేనైవ శ్రేష్ఠత్వే సిద్ధే కిమితి పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
భవతి త్వితి ।
జ్యేష్ఠత్వే సత్యపి శ్రేష్ఠత్వాభావముక్త్వా తస్మిన్సత్యపి జ్యేష్ఠత్వాభావమాహ —
మధ్యమ ఇతి ।
ఇహేతి ప్రాణోక్తిః ।
ప్రాణశ్రేష్ఠత్వే ప్రమాణాభావమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ —
కథమిత్యాదినా ।
పూర్వోక్తముపాస్తిఫలముపసంహరతి —
సర్వథాఽపీతి ।
ఆరోపేణానారోపేణ వేత్యర్థః ।
జ్యేష్ఠస్య విద్యాఫలత్త్వమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
తస్య విద్యాఫలత్వం సాధయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
ఇచ్ఛాతో జ్యైష్ఠ్యం దుఃసాధ్యమితి దోషస్యాసత్త్వమాహ —
నేతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
ప్రాణవదితి ।
యథా ప్రాణకృతాశనాదిప్రయుక్తశ్చక్షురాదీనాం వృత్తిలాభస్తథా ప్రాణోపాసకాధీనం జీవనమన్యేషాం స్వానాం చ భవతీతి ప్రాణదర్శినో జ్యేష్ఠత్వం న వయోనిబన్ధనమిత్యర్థః ॥౧॥
వసిష్ఠత్వమపి ప్రాణస్యైవేతి వక్తుముత్తరవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
యో హేత్యాదినా ।
ఫలేన ప్రలోభితం శిష్యం ప్రశ్నాభిముఖం ప్రత్యాహ —
ఉచ్యతామిత్యాదినా ।
వాచో వసిష్ఠత్వం ద్విధా ప్రతిజానీతే —
వాసయతీతి ।
వాసయత్యతిశయేనేత్యుక్తం విశదయతి —
వాగ్గ్మినో హీతి ।
వాసయన్తి చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
వస్తే వేత్యుక్తం స్ఫుటయతి —
ఆచ్ఛాదనార్థస్య వేతి ।
ఆచ్ఛాదనార్థత్వమనుభవేన సాధయతి —
అభిభవన్తీతి ।
ఉక్తముపాస్తిఫలం నిగమయతి —
తేనేతి ॥౨॥
గుణాన్తరం వక్తుం వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
యో హ వా ఇతి ।
సమే ప్రతిష్ఠా విద్యాం వినాఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథేతి ।
విషమే చ ప్రతితిష్ఠతీతి సంబన్ధః ।
విషమశవ్దస్యార్థమాహ —
దుర్గమనే చేతి ।
ఇదానీం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రతిష్ఠాం దర్శయతి —
యద్యేవమితి ।
ప్రతిష్ఠాత్వం చక్షుషో వ్యుత్పాదయతి —
కథమిత్యాదినా ।
విద్యాఫలం నిగమయతి —
అత ఇతి ।౩॥
వాక్యాన్తరమాదాయ విభజతే —
యో హ వై సంపదమితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం సంపదుత్పత్తివాక్యముపాదత్తే —
కిం పునరితి ।
శ్రోత్రస్య సంపద్గుణత్వం వ్యుత్పాదయతి —
కథమితి ।
అధ్యేయత్వమధ్యయనార్హత్వమ్ ।
తథాఽపి కథం శ్రోత్రం సంపద్గుణకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వేదేతి ।
పూర్వోక్తం ఫలముపసంహరతి —
అత ఇతి ॥౪॥
వాక్యాన్తరమాదాయ విభజతే —
యో హ వా ఆయతనమితి ।
సామాన్యేనోక్తమాయతనం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —
కిం పునరితి ।
మనసో విషయాశ్రయత్వం విశదయతి —
మన ఇతి ।
ఇన్ద్రియాశ్రయత్వం తస్య స్పష్టయతి —
మనఃసంకల్పేతి ।
పూర్వవత్ఫలం నిగమయతి —
అత ఇతి ॥౫॥
గుణాన్తరం వక్తుం వాక్యాన్తరం గృహీత్వా తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
యో హేత్యాదినా ।
వాగాదీన్ద్రియాణి తత్తద్గుణవిశిష్టాని శిష్ట్వా రేతో విశిష్టగుణమాచక్షాణస్య ప్రకరణవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
రేతసేతి ।
విద్యాఫలముపసంహరతి —
తద్విజ్ఞానేతి ॥౬॥
ఉక్తా వసిష్ఠత్వాదిగుణా న వాగాదిగామినః కిన్తు ముఖ్యప్రాణగతా ఎవేతి దర్శయితుమాఖ్యాయికాం కరోతి —
తే హేత్యాదినా ।
ఈయసున్ప్రయోగస్య తాత్పర్యమాహ —
శరీరం హీతి ।
కిమితి శరీరస్య పాపీయస్త్వముచ్యతే తదాహ —
వైరాగ్యార్థమితి ।
శరీరే వైరాగ్యోత్పాదనద్వారా తస్మిన్నహంమమాభిమానపరిహారార్థమిత్యర్థః । వసిష్ఠో భవతీత్యుక్తవానితి సంబన్ధః ।
కిమితి సాక్షాదేవ ముఖ్యం ప్రాణం వసిష్ఠత్వాదిగుణం నోక్తవాన్ప్రజాపతిః స హి సర్వజ్ఞ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
జానన్నపీతి ॥౭॥
వాగ్ఘోచ్చక్రామేత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
త ఎవమితి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుత్యక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తత్రేత్యాదినా ।
కార్యాకార్యాదివిషయమిత్యాదిశబ్దేనోపేక్షణీయసంగ్రహః ।
చక్షురాదిభిర్దత్తోత్తరా పునర్వాక్కిమకరోదితి తత్రాఽఽహ —
ఆత్మన ఇతి ॥౮–౧౨॥
వాగాదిప్రకరణవిచ్ఛేదార్థోఽథశబ్దః । ఉత్క్రమణం కరిష్యన్యదా భవతీతి శేషః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయన్నుత్తరవాక్యమవతారయతి —
కిమివేత్యాదినా ।
ప్రాణస్య శ్రేష్ఠత్వం వాగాదిభిర్నిర్ధారితమిత్యాహ —
తే వాగాదయ ఇతి ।
తర్హి తత్ఫలేన భవితవ్యమిత్యాహ —
యద్యేవమితి ।
యథోక్తస్య ప్రాణసంవాదస్య కాల్పనికత్వం దర్శయతి —
అయం చేతి ।
కల్పనాఫలం సూచయతి —
విదుష ఇతి ।
తదేవ స్పష్టయతి అనేన హీతి ।
ఉపాస్యపరీక్షణప్రకారో వివక్షితశ్చేత్కిం సంవాదేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స ఎష ఇతి ।
సంవాదస్య ముఖ్యార్థత్వాదకల్పితత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
సంవాదస్య కల్పితత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఎవం ప్రాణసంవాదస్య తాత్పర్యముక్త్వా ప్రకృతామక్షరవ్యాఖ్యామేవానువర్తయతి —
బలిమితి ॥౧౩॥
సా హ వాగితి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
ప్రథమమితి ।
తేన వసిష్ఠగుణేన త్వమేవ వసిష్ఠోఽసి తథా చ తద్వసిష్ఠత్వం తవైవేతి యోజనా ।
బలిదానమఙ్గీకృత్యాన్నవాససీ పృచ్ఛసి —
యద్యేవమిత్యాదినా ।
ఎవఙ్గుణవిశిష్టస్య జ్యేష్ఠత్వశ్రేష్ఠత్వవసిష్ఠత్వాదిసంబద్ధస్యేత్యర్థః ।
యదిదమిత్యాది వాక్యం వ్యాచష్టే —
యదిదమితి ।
ప్రకృతేన శునామన్నేన కీటాదీనాం చాన్నేన సహయత్కిఞ్చిత్కృమ్యన్నం దృశ్యతే తత్సర్వమేవ తవాన్నమితి యోజనా ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యత్కిఞ్చిదితి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థం కథయతి —
సర్వమితి ।
అస్మిన్నేవ వాక్యే పక్షాన్తరముత్థాపయతి —
కేచిత్త్వితి ।
న హ వా అస్యేత్యాద్యర్థవాదదర్శనాదిత్యర్థః ।
తద్దూషయతి —
తదసదితి ।
శాస్త్రాన్తరేణ ‘క్రిమయో భవన్త్యభక్ష్యభక్షిణ’ ఇత్యాదినేత్యర్థః ।
ప్రాణవిదతిరిక్తవిషయం శాస్త్రాన్తరం సర్వభక్షణం తు ప్రాణదర్శినో వివక్షితమతో వ్యవస్థితవిషయత్వాత్ప్రతిషేధేన సర్వభక్షణస్యోదితానుదితహోమవద్వికల్పః స్యాదితి శఙ్కతే —
తేనేతి ।
కిం తర్హి సర్వాన్నభక్షణం విహితం న వా ? న చేన్న తస్య నిషిద్ధస్యానుష్ఠానం ప్రాణవిది తత్ప్రాపకాభావాద్విహితం చేత్తత్కిం యదిదమిత్యాదినా న హేత్యాదినా వా విహితం నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
నావిధాయకత్వాదితి ।
యదిదమిత్యాదినా హి సర్వం ప్రాణస్యాన్నమితి జ్ఞానమేవ విధీయతే న తు ప్రాణా[న్న]విదః సర్వాన్నభక్షణం తదవద్యోతిపదాభావాన్న వికల్పోపపత్తిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి —
న హ వా ఇతి ।
అస్యేతి విద్వత్పరామర్శాన్నిపాతయోరర్థవాదత్వావద్యోతినోర్దర్శనాదేకవాక్యత్వసంభవే వాక్యభేదస్యాన్యాయ్యత్వాచ్చేతి హేతుమాహ —
తేనేతి ।
అర్థవాదస్యాపి స్వార్థే ప్రామాణ్యం దేవతాధికరణన్యాయేన భవిష్యతీత్యాశఙ్క్య ‘న కలఞ్జం భక్షయేది’త్యాదివిహితస్య భక్షణాభావస్య తస్య బాధేన న హేత్యాదేర్న సామర్థ్యం దృష్టిపరత్వాదస్య మానాన్తరవిరోధే స్వార్థే మానత్వాయోగాదిత్యాహ —
న త్వితి ।
న హేత్యాదేరన్యపరత్వం ప్రపఞ్చయతి —
ప్రాణమాత్రస్యేతి ।
తత్ర దోషాభావజ్ఞాపనాత్తదేవ విధిత్సితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
అర్థవాదస్య మానాన్తరవిరోధే స్వార్థే మానత్వాయోగస్యోక్తత్వాదితి భావః ।
ప్రమాణాభావస్యాసిద్ధిమాశఙ్కతే —
విదుష ఇతి ।
సామర్థ్యాత్ప్రాణస్వరూపబలాదితి యావత్ । అదోషః సర్వాన్నభక్షణే తస్యేతి శేషః ।
అర్థాపత్తిం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
అనుపపత్తిమేవ వివృణోతి —
సత్యమితి ।
యేనేత్యస్మాత్ప్రాక్తథాఽపీతి వక్తవ్యమ్ । యద్యపీత్యుపక్రమాత్ ।
ప్రాణస్వరూపసామర్థ్యాదనుపపత్తిరపి శామ్యతీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కిం ఫలాత్మనా విదుషః సర్వాన్నభక్షణం సాధ్యతే కింవా సాధకత్వరూపేణేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
ప్రాణరూపేణ సర్వభక్షణం తచ్ఛబ్దార్థః ।
తత్ర ప్రతిషేధాభావే సదృష్టాన్తం ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తథా స్వారసికం ప్రాణస్య సర్వభక్షణం తత్ర చాప్రతిషేధాద్దోషరాహిత్యమితి శేషః ।
తద్రాహిత్యే కిం స్యాదితి చేత్తదాహ —
అత ఇతి ।
పఞ్చమ్యర్థమేవ స్ఫోరయతి —
అప్రాప్తత్వాదితి ।
ప్రాణవిదః సాధకత్వాకారేణ సాధ్యతే సర్వాన్నభక్షణమితి పక్షం ప్రత్యాహ —
యేన త్వితి ।
ఇహేతి ప్రాణవిదుచ్యతే । నిమిత్తాన్తరాదత్యన్తాప్రాప్తవిషయో విధిః ప్రతిప్రసవో యథా జ్వరితస్యాశనప్రతిషేధేఽప్యౌషధం పిబేదితి తథా శాస్త్రాధికారిణః సర్వాభక్ష్యభక్షణనిషేధేఽపి ప్రాణవిదో విశేషవిధిర్నోపలభ్యతే । తథా చ తస్య భక్షణం దుఃసాధ్యమిత్యర్థః ।
ప్రతిప్రసవాభావే లబ్ధం దర్శయతి —
తస్మాదితి ।
అర్థవాదస్య తర్హి కా గతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అన్యవిషయత్వాదితి ।
తస్య స్తుతిమాత్రార్థత్వాన్న తద్వశాన్నిషేధాతిక్రమ ఇత్యర్థః ।
నను విశిష్టస్య ప్రాణస్య సర్వాన్నత్వదర్శనమత్ర విధీయతే తథా చ విదుషోఽపి తదాత్మనః సర్వాన్నభక్షణే న దోషో యథాదర్శనం ఫలాభ్యుపగమాదత ఆహ —
న చేతి ।
ఇతోఽపి సర్వం ప్రాణస్యాన్నమిత్యేతదవష్టమ్భేన ప్రాణవిదః సర్వభక్షణం న విధేయమిత్యాహ —
యథా చేతి ।
ప్రాణస్య యథోక్తస్య స్వీకారేఽపి కస్యచిత్కిఞ్చిదన్నం జీవనహేతురిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
తథా సర్వప్రాణిషు వ్యవస్థయాఽన్నసంబన్ధే దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
ప్రాణవిదోఽపి కార్యకరణవతో నిషేధాతిక్రమాయోగే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాకరోతి —
ఆప ఇతి ।
స్మార్తాదాచమనాదన్యదేవ శ్రౌతమాచమనమన్యతోఽప్రాప్తం విధేయం తదర్థమిదం వాక్యమితి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
అత్ర చేతి ।
వాసఃకార్యం పరిధానమ్ ।
తత్ర సాక్షాదపాం వినియోగాయోగే ప్రాప్తమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
యదిదం కిఞ్చేత్యాదావుక్తం దృష్టివిధేరర్థవాదమాదాయ వ్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
పునర్నఞనుకర్షణమన్వయాయ ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
యద్యపీతి ।
అభక్ష్యభక్షణం తర్హి స్వీకృతమితి చేన్నేత్యాహ —
ఇత్యేతదితి ।
యథా ప్రాణవిదో నానన్నం భుక్తం భవతి తథేత్యేతత్ ।
అనుమతస్తర్హి ప్రాణవిదో దుష్ప్రతిగ్రహోఽపీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రాపీతి ।
అసత్ప్రతిగ్రహే ప్రాప్తేఽపీత్యర్థః ।
కిమిత్యయం స్తుత్యర్థవాదః ఫలవాద ఎవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఫలం త్వితి ।
ఇతిశబ్దః సర్వం ప్రాణస్యాన్నమితి దృష్టివిధేః సార్థవాదస్యోపసంహారార్థః ।
ఉక్తమేవార్థం చోద్యసమాధిభ్యాం సమర్థయతే —
నన్విత్యాదినా ।
యథాప్రాప్తం ప్రకృతవాక్యవశాత్ప్రతిపన్నం రూపమనతిక్రమ్యేతి యావత్ ।
వాక్యస్య విద్యాస్తుతిత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
యదుక్తమాపో వాస ఇతి తస్య శేషభూతముత్తరగ్రన్థముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
తత్రేత్యశనాత్ప్రాగూర్ధ్వకాలోక్తిః ।
ఉక్తేఽభిప్రాయే లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి —
అస్తి చేతి ।
తత్రైవ వాక్యోపక్రమస్యాఽఽనుకూల్యం దర్శయతి —
ప్రాణస్యేతి ।
కిమర్థమిదం సోపక్రమం వాక్యమిత్యపేక్షాయామత్ర చేత్యాదావుక్తం స్మారయతి —
యదప ఇతి ।
దృష్టివిధానమసహమానః శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అస్తు ప్రాయత్యార్థమాచమనం ప్రాణపరిధానార్థం చేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
కుల్యాప్రణయనన్యాయేన ద్వికార్యత్వావిరోధమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తత్ర ప్రత్యక్షత్వాత్కార్యభేదస్యావిరోధేఽపి ప్రకృతే ప్రమాణాభావాద్ద్వికార్యత్వానుపపత్తిరిత్యభిప్రేత్యోక్తముపపాదయతి —
యదీతి ।
నను స్మార్తాచమనస్య ప్రాయత్యార్థత్వం తథైవానగ్నతార్థత్వం ప్రకృతవాక్యాధిగతం తథా చ కథం ద్వికార్యత్వమప్రామాణికమిత్యాశఙ్క్య వాక్యస్య విషయాన్తరం దర్శయతి —
యస్మాదితి ।
ద్వికార్యత్వదోషముక్తం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
తచ్చాఽఽచమనం దర్శననిరపేక్షమిత్యాహ —
క్రియామాత్రమేవేతి ।
నన్వాచమనే ఫలభూతం ప్రాయత్యం దర్శనసాపేక్షమితి చేన్నేత్యాహ —
నత్వితి ।
క్రియాయా ఎవ తదాధానసామర్థ్యాదిత్యర్థః । తత్రేత్యాచమనే శుద్ధ్యర్థే క్రియాన్తరే సతీత్యర్థః ।
ప్రాణవిజ్ఞానప్రకరణే వాసోవిజ్ఞానం చోద్యతే చేద్వాక్యభేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణస్యేతి ।
సర్వాన్నవిజ్ఞానవదితి చకారార్థః ।
ఆచమనీయాస్వప్సు వాసోవిజ్ఞానం క్రియతే చేత్కథమాచమనస్య ప్రాయత్యార్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
ద్వికార్యత్వదోషాభావే ఫలితం దర్శనవిధిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అప్రాప్తత్వాద్వాసోదృష్టేర్విధివ్యతిరేకేణ ప్రాప్త్యభావాద్దృష్టేశ్చాత్ర ప్రకృతత్వాత్కార్యాఖ్యానాదపూర్వమితి చ న్యాయాదిత్యర్థః ॥౧౪॥
బ్రాహ్మణాన్తరమాదాయ తస్య పూర్వేణ సంబన్ధం ప్రతిజానీతే —
శ్వేతకేతురితి ।
కోఽసౌ సంబన్ధస్తమాహ —
ఖిలేతి ।
తత్ర కర్మకాణ్డే జ్ఞానకాణ్డే వా యద్వస్తు ప్రాధాన్యేన నోక్తం తదస్మిన్కాణ్డే వక్తవ్యమస్య ఖిలాధికారత్వాత్తథా చ పూర్వమనుక్తం వక్తుమిదం బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
వక్తవ్యశేషం దర్శయితుం వృత్తం కీర్తయతి —
సప్తమేతి ।
సముచ్చయకారిణో ముమూర్షోరగ్నిప్రార్థనేఽపి కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
అధ్యాయావసానం సప్తమ్యర్థః ।
సామర్థ్యమేవ దర్శయతి —
సుపథేతీతి ।
విశేషణవశాద్బహవో మార్గా భాన్తు కిం పునస్తేషాం స్వరూపం తదాహ —
పన్థానశ్చేతి ।
తత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి —
వక్ష్యతి చేతి ।
సంప్రత్యాకాఙ్క్షాద్వారా సమనన్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి ।
ఉపసంహ్రియమాణాం సంసారగతిమేవ పరిచ్ఛినత్తి —
ఎతావతీ హీతి ।
దక్షిణోదగధోగత్యాత్మికేతి యావత్ ।
కర్మవిపాకస్తర్హి కుత్రోపసంహ్రియతే తత్రాఽఽహ —
ఎతావానితి ।
ఇతిశబ్దో యథోక్తసంసారగత్యతిరిక్తకర్మవిపాకాభావాత్తదుపసంహారార్థ ఎవాయమారమ్భ ఇత్యుపసంహారార్థః ।
అథోద్గీథాధికారే సర్వోఽపి కర్మవిపాకోఽనర్థ ఎవేత్యుక్తత్వాత్పరిశిష్టసంసారగత్యభావాత్కథం ఖిలకాణ్డే తన్నిర్దేశసిద్ధిరత ఆహ —
యద్యపీతి ।
కస్తర్హి విపాకస్తత్రోక్తస్తత్రాఽఽహ —
శాస్త్రీయస్యేతి ।
తత్ర సుకృతవిపాకస్యైవోపన్యాసే హేతుమాహ —
బ్రహ్మవిద్యేతి ।
అనిష్టవిపాకాత్తు వైరాగ్యం సుకృతాభిముఖ్యాదేవ సిద్ధమితి న తత్ర తద్వివక్షా । ఇహ పునః శాస్త్రసమాప్తౌ ఖిలాధికారే తద్విపాకోఽప్యుపసంహ్రియత ఇతి భావః ।
ప్రకారాన్తరేణ సంగతిం వక్తుముక్తం స్మారయతి —
తత్రాపీతి ।
శాస్త్రీయవిపాకవిషయేఽపీత్యర్థః ।
ఉత్తరగ్రన్థస్య విషయపరిశేషార్థం పాతనికామాహ —
తత్రేతి ।
లోకద్వయం సప్తమ్యర్థః ।
ప్రాగనుక్తమపి దేవయానాద్యత్ర వక్తవ్యమితి కుతో నియమసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
వక్తవ్యశేషస్య సత్త్వే ఫలితమాహ —
ఇత్యత ఇతి ।
యత్తర్హి ప్రాగనుక్తం తద్దేవయానాది వక్తవ్యం ప్రాగేవోక్తం తు బ్రహ్మలోకాది కస్మాదుచ్యతే తత్రాఽఽహ —
అన్తే చేతి ।
శాస్త్రస్యాన్తే చేతి సంబన్ధః ।
ఇతశ్చేదం బ్రాహ్మణమగతార్థత్వాదారభ్యమిత్యాహ —
అపి చేతి ।
ఎతావదిత్యాత్మజ్ఞానోక్తిః । అమృతత్వం తత్సాధనమితి యావత్ । చకారాదుక్తమిత్యనుషఙ్గః । జ్ఞానమేవామృతత్వే హేతురిత్యుక్తోఽర్థస్తత్రేతి సప్తమ్యర్థః తదర్థో హేత్వపదేశార్థః ।
కథం పునర్వక్ష్యమాణా కర్మగతిర్జ్ఞానమేవామృతత్వసాధనమిత్యత్ర హేతుత్వం ప్రతిపద్యతే తత్రాఽఽహ —
యస్మాదితి ।
వ్యాపారోఽస్తి కర్మణ ఇతి శేషః । సామర్థ్యాజ్జ్ఞానాతిరిక్తస్యోపాయస్య సంసారహేతుత్వనియమాదిత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ బ్రాహ్మణతాత్పర్యం వక్తుమగ్నిహోత్రవిషయే జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదసిద్ధమర్థమనువదతి —
అపి చేత్యాదినా ।
ఎతయోరగ్నిహోత్రాహుత్యోః సాయం ప్రాతశ్చానుష్ఠితయోరితి యావత్ । లోకం ప్రత్యుత్థాయినం యజమానం పరివేష్ట్యేమం లోకం ప్రత్యావృత్తయోస్తయోరనుష్ఠానోపచితయోః పరలోకం ప్రతి స్వాశ్రయోత్థానహేతుం పరిణామమిత్యేతదితి ప్రశ్నషట్కమగ్నిహోత్రవిషయే జనకేన యాజ్ఞవల్క్యం ప్రత్యుక్తమితి సంబన్ధః । తత్రేత్యాక్షేపగతప్రశ్నషట్కోక్తిః ।
నను ఫలవతోఽశ్రవణాత్కస్యేదమాహుతిఫలం న హి తత్స్వతన్త్రం సంభవతి తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
కర్తృవాచిపదాభావాదాహుత్యపూర్వస్యైవోత్క్రాన్త్యాదికర్యారమ్భకత్వాన్న తత్ర కర్తృగామికఫలముక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
కిఞ్చ కారకాశ్రయవత్త్వాత్కర్మణో యుక్తం తత్ఫలస్య కర్తృగామిత్వమిత్యాహ —
సాధనేతి ।
స్వాతన్త్ర్యాసంభవాదాహుత్యోః స్వకర్తృకయోరేవమిత్యాది వివక్షితం చేత్తర్హి కథం తత్ర కేవలాహుత్యోర్గత్యాది గమ్యతే తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
అగ్నిహోత్రప్రకరణం సప్తమ్యర్థః । అగ్నిహోత్రస్తుత్యర్థత్వాత్ప్రశ్నప్రతివచనరూపస్య సన్దర్భస్యేతి శేషః ।
భవత్వేవమగ్నిహోత్రప్రకరణస్థితిః ప్రకృతే తు కిమాయాతం తత్రాఽఽహ —
ఇహ త్వితి ।
కిమితి విద్యాప్రకరణే కర్మఫలవిజ్ఞానం వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ —
తద్ద్వారేణేతి ।
బ్రాహ్మణారమ్భముపపాదితముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
సంసారగత్యుపసంహారేణ కర్మవిపాకస్య సర్వస్యైవోపసంహారః సిద్ధో భవతి తదతిరిక్తతద్విపాకాభావాదిత్యాహ —
కర్మకాణ్డస్యేతి ।
యథోక్తం వస్తు దర్శయితుం బ్రాహ్మణమారభతే చేత్తత్ర కిమిత్యాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ —
ఇత్యేతద్ద్వయమితి ।
సర్వమేవ పూర్వోక్తం వస్తు దర్శయితుమిచ్ఛన్వేదః సుఖావబోధార్థమాఖ్యాయికాం కరోతీత్యర్థః ।
యదా కదాచిదతిక్రాన్తే కాలే వృత్తార్థద్యోతిత్వం నిపాతస్య దర్శయతి —
హశబ్ద ఇతి ।
యశఃప్రథనం విద్వత్సు స్వకీయవిద్యాసామర్థ్యఖ్యాపనం ప్రసిద్ధవిద్వజ్జనవిశిష్టత్వేనేతి శేషః । క్వచిజ్జయస్య ప్రాప్తత్వం గర్వే హేతుః ।
కిమితి రాజా శ్వేతకేతుమాగతమాత్రం తదీయాభిప్రాయమప్రతిపద్య తిరస్కుర్వన్నివ సంబోధితవానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స రాజేతి ।
సంబోధ్య భర్త్సనం కృతవానితి శేషః ।
తదవద్యోతి పదమిహ నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
భర్త్సనార్థేతి ।
భో ౩ ఇతి ప్రతివచనమాచార్యం ప్రత్యుచితం న క్షత్త్రియం ప్రతి తస్య హీనత్వాదిత్యాహ —
భో ౩ ఇతీతి ।
అప్రతిరూపవచనే క్రోధం హేతూకరోతి —
క్రుద్ధః సన్నితి ।
పితుః సకాశాత్తవ లబ్ధానుశాసనత్వే లిఙ్గం నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పృచ్ఛేతి ॥౧॥
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —
సమానేనేతి ।
నాడీరూపేణ సాధారణేన మార్గేణాభ్యుదయం గచ్ఛతాం యత్ర మార్గవిప్రతిపత్తిస్తత్కిం జానాసీతి ప్రశ్నార్థః ।
విప్రతిపత్తిమేవ విశదయతి —
తత్రేతి ।
అధికృతప్రజానిర్ధారణార్థా సప్తమీ ।
ప్రథమప్రశ్నం నిగమయతి —
యథేతి ।
ప్రశ్నాన్తరమాదత్తే —
తర్హీతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
యథేతి ।
పరలోకగతాః ప్రజాః పునరిమం లోకం యథాఽఽగచ్ఛన్తి తథా కిం వేత్థేతి యోజనా ।
ప్రశ్నాన్తరప్రతీకముపాదత్తే —
వేత్థేతి ।
తద్వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
ప్రసిద్ధో న్యాయో జరాజ్వరాదిమరణహేతుః ప్రశ్నాన్తరముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
వేత్థేత్యాదినా ।
పురుషశబ్దవాచ్యా భూత్వా సముత్థాయ వదన్తీతి సంబన్ధః ।
కథమపాం పురుషశబ్దవాచ్యత్వం తదాహ —
యదేతి ।
ప్రశ్నాన్తరమవతారయతి —
యద్యేవం వేత్థేతి ।
పితృయాణస్య వా ప్రతిపదం వేత్థేతి సంబన్ధః । యత్కృత్వా ప్రతిపద్యన్తే పన్థానం తత్కర్మ ప్రతిపదితి యోజనా ।
వాక్యార్థమాహ —
దేవయానమితి ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ —
దేవలోకేతి ।
మార్గద్వయేన నాస్తి త్వయా తూత్ప్రేక్షామాత్రేణ పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽహ —
అపీతి ।
అత్రేతి కర్మవిపాకప్రక్రియోక్తిః । అస్యార్థస్య మార్గద్వయస్యేత్యేతత్ ।
తేషామేవ మార్గద్వయేఽధికృతత్వమితి వక్తుం హీత్యుక్తం తదేవ స్ఫుటయతి —
తాభ్యామితి ।
విశ్వం సాధ్యసాధనాత్మకం సంగచ్ఛతే గన్తవ్యత్వేన గన్తృత్వేన చేతి శేషః । ప్రకృతమన్త్రవ్యాఖ్యానగ్రన్థో బ్రాహ్మణశబ్దార్థః ।
యదన్తరేత్యాదౌ వివక్షితమర్థమాహ —
అణ్డకపాలయోరితి ॥౨॥
శ్వేతకేతోరభిమాననివృత్తిద్యోతనార్థం బహువచనమ్ ।
రాజన్యదత్తవసత్యనాదరే హేతుమాహ —
కుమార ఇతి ।
ఎవం కిలేతి రాజపరాభవలిఙ్గకం పితృవచసో మృషాత్వం ద్యోత్యతే ।
అజ్ఞానాధీనం దుఃఖం తవాసంభావితమితి సూచయతి —
సుమేధ ఇతి ॥౩॥
సత్యం కిఞ్చిదుక్తం కిఞ్చిత్తు విజ్ఞానమన్యస్మై ప్రియతమాయ దాతుం రక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కోఽన్య ఇతి ।
రాజ్ఞా యత్పృష్టం తన్మయా న విజ్ఞాతం తథా చ తస్మిన్విషయే త్వయా వఞ్చితోఽస్మీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అహమపీతి ।
తర్హి తజ్జ్ఞానం కథం సాధ్యతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ॥౪॥
వివక్షితవిద్యాగౌరవం వివక్షిత్వాఽఽహ —
అస్యామితి ।
తదితి సామాన్యోక్త్యా వరో నిర్దిశ్యతే ॥౫–౬॥
మమాస్తి స ఇతి యదుక్తం తదుపపాదయతి —
యస్మాదిత్యాదినా ।
న చ యన్మమేత్యత్ర తస్మాదితి పఠితవ్యమ్ ।
కిం తర్హి మయా కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రతిజ్ఞాతశ్చేతి ।
యత్తవాభిప్రేతం తదహం న కరోమీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మమేతి ।
మా భూదిత్యన్వయం దర్శయన్ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే —
నోఽస్మానితి ।
వదన్త్యో దానశీలో విభవే సత్యదాతా కదర్య ఇతి భేదః ।
పరిశిష్టం భాగం వ్యాకుర్వన్వాక్యార్థమాహ —
బహోరిత్యాదినా ।
మాం ప్రత్యేవేతి నియమస్య కృత్యం దర్శయతి —
న చేతి ।
కోఽసౌ న్యాయస్తత్రాఽఽహ —
శాస్త్రేతి ।
ఉపసదనవాక్యం శాస్త్రమిత్యుచ్యతే ।
గౌతమో రాజానం ప్రతి శిష్యత్వవృత్తిం కుర్వాణః శాస్త్రార్థవిరోధమాచరతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వాచా హేతి ।
ఆపది సమాదధికాద్వా విద్యాప్రాప్త్యసంభవావస్థాయామిత్యర్థః । ఉపనయనముపగమనం పదోపసర్పణమితి యావత్ ॥౭॥
విద్యారాహిత్యాపేక్షయా నిహీనశిష్యభావోపగతిరాపదన్తరమ్ । తథాశబ్దార్థమేవ విశదయతి —
తవ చేతి ।
సన్తు పితామహా యథా తథా కిమస్మాకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పితామహానామితి ।
కిమితి తర్హీయం విద్యా ఝటితి మహ్యం నోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ —
న కస్మిన్నితి ।
తర్హి భవతా సా స్థితీ రక్ష్యతామహం తు యథాగతం గమిష్యామీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇతః పరమితి ।
తవాహం శిష్యోఽస్మీత్యేవం బ్రువన్తం మత్తోఽన్యోఽపి న వక్ష్యామీతి యస్మాన్న ప్రత్యాఖ్యాతుమర్హతి తస్మాదహం పునస్తుభ్యం కథం న వక్ష్యే కిన్తు వక్ష్యామ్యేవ విద్యామిత్యుక్తముపపాదయతి —
కో హీత్యాదినా ॥౮॥
అసావిత్యాదినా యతిథ్యామిత్యాదిచతుర్థప్రశ్నస్య ప్రాథమ్యేన నిర్ణయే క్రమభఙ్గః స్యాత్తత్ర చ కారణం వాచ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రమభఙ్గస్త్వితి ।
మనుష్యజన్మస్థితిలయానాం చతుర్థప్రశ్ననిర్ణయాధీనతయా తస్య ప్రాధాన్యాత్ప్రాధాన్యే సత్యర్థక్రమమాశ్రిత్యావివక్షితస్య పాఠక్రమస్య భఙ్గ ఇత్యర్థః ।
ఇన్ద్రాదీనాం కర్మానధికారిత్వాద్ద్యులోకస్య చాఽఽహవనీయత్వాప్రసిద్ధ్యా హోమాధారత్వాయోగాత్ప్రత్యయస్య చ శ్రద్ధాయా హోమ్యత్వానుపపత్తేస్తస్మిన్నిత్యాది వాక్యమయుక్తమితి శఙ్కతే —
తత్రేతి ।
హోమకర్మ సప్తమ్యర్థః ।
అస్య బ్రాహ్మణస్య సంబన్ధగ్రన్థే సమాధానమస్య చోద్యస్యాస్మాభిరుక్తమిత్యాహ —
అత ఇతి ।
తదేవ దర్శయితుమగ్నిహోత్రప్రకరణే వృత్తం స్మారయతి —
న త్వితి ।
కిం తదుక్తమితి చేత్తదాహ —
తే వా ఇతి ।
ఆహుత్యోః స్వతన్త్రయోరుత్క్రాన్త్యాది కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రేతి ।
యజమానస్య మృతికాలః సప్తమ్యర్థః ।
ససాధనయోరేవ తయోరుత్క్రాన్తిర్న స్వతన్త్రయోరేవేత్యేతదుపపాదయతి —
యథేత్యాదినా ।
ఇహేతి జీవదవస్థోచ్యతే ।
నష్టానామగ్న్యాదీనామవ్యాకృతభావాపన్నత్వేనావిశేషప్రసంగాన్న తైః సహాఽహుత్యోరుత్క్రాన్త్యాదిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తత్రాగ్నిరితి ।
నాశాదూర్ధ్వమపి ప్రాతిస్వికశక్తిరూపేణాగ్న్యాదిరవతిష్ఠతే తథా చావిశేషప్రసంగాభావాదాహుత్యోః ససాధనయోరేవోత్క్రాన్త్యాదిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యథోక్తయోరాహుత్యోరుత్క్రాన్త్యాదిసమర్థనేనాగ్నిహోత్రాద్యపూర్వస్య జగదారమ్భకత్వముక్తం భవతీత్యాహ —
తద్విద్యమానమితి ।
విద్యమానమేవ విశదయతి —
అపూర్ణేతి ।
అథ యథేత్యాదితయా విధయా కథమపి పూర్వకల్పీయం కర్మ ప్రలయదశాయామవ్యాకృతాత్మనా స్థితం పునర్జగదారభతాం తథాఽపీదానీన్తనమగ్నిహోత్రాదికం కర్మ కథం జగదారమ్భకం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తథైవేతి ।
విమతమారమ్భకం తచ్ఛక్తిమత్త్వాత్సంప్రతిపన్నవదితి భావః ।
అగ్నిహోత్రప్రకరణస్యార్థం సంగృహీతముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తముపజీవ్యం ప్రకృతబ్రాహ్మణప్రవృత్తిప్రకారం దర్శయతి —
ఇహ త్వితి ।
ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనం విధిత్సితమితి సంబన్ధః ।
కిమిత్యుత్తరమార్గప్రతిపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
విశిష్టేతి ।
బ్రాహ్మణప్రవృత్తిమభిధాయాసౌ వై లోకోగ్నిరిత్యాదివాక్యప్రవృత్తిప్రకారమాహ —
ఇతి ద్యులోకేతి ।
ఇత్థం బ్రాహ్మణే స్థితే సతీత్యేతత్ ।
భవత్వేవం తథాఽపి కే దేవా ఇతి ప్రశ్నస్య కిముత్తరం తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తనీత్యా పఞ్చాగ్నిదర్శనే ప్రస్తుతే సతీత్యేతత్ । ఇహేతి వ్యవహారభూమిగ్రహః ।
కథం తేషాం తత్ర హోతృత్వం తదాహ —
తే చేతి ।
తథాఽపి కథం ద్యులోకోఽగ్నౌ తేషాం హోతృత్వం తదాహ —
త ఎవేతి ।
తత్ఫలభోక్తృత్వాదిత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽగ్నిహోత్రాదికర్మవిషయస్తద్భోక్తృత్వం చ ప్రాణానాం జీవోపాధిత్వాదవధేయమ్ । తథా తథా ద్యుపర్జన్యాదిసంబన్ధయోగ్యాకారేణేతి యావత్ ।
కే దేవా ఇతి ప్రశ్నో నిర్ణీతః సంప్రత్యవశిష్టం ప్రశ్నద్వయం నిర్ణేతుమాహ —
అత్ర చేతి ।
జీవదవస్థాయామితి యావత్ । సహ కర్త్రేత్యత్ర తచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యః । అముం లోకమావిశతీతి సంబన్ధః ।
ఆవేశప్రకారమాహ —
ధూమాదీతి ।
కథమేతావతా కిం పునః శ్రద్ధాఖ్యం హవిరితి ప్రశ్నో నిర్ణీతస్తత్రాఽఽహ —
తాః సూక్ష్మా ఇతి ।
తథాఽపి కథం జుహ్వతీతి ప్రశ్నస్య కథం నిర్ణయస్తత్రాఽఽహ —
సోమలోక ఇతి ।
తథాఽపి తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా సంభవతీతి కథముచ్యతే తత్రాఽఽహ —
తాస్తత్రేతి ।
నిర్ణీతేఽర్థే శ్రుతిమవతారయతి —
తదేతదితి ।
కథం పునరాపః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా న హి లోకే శ్రద్ధాశబ్దం తాసు ప్రయుఞ్జతే తత్రాఽఽహ —
శ్రద్ధేతి ।
ఉపక్రమవశాదప్యాపోఽత్ర శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ఇత్యాహ —
వేత్థేతి ।
అపామేవ పురుషశబ్దవాచ్యానాం శరీరారమ్భకత్వాన్న భూతాన్తరాణామితి కృత్వా తస్య పఞ్చభూతారబ్ధత్వాభ్యుపగమభఙ్గః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
భూయస్త్వాదితి ।
అపాం పురుషశబ్దవాచ్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
కర్మేతి ।
అథాకర్మప్రయుక్తమపి ప్రకృష్టం జన్మాస్తి తత్కథమపాం సర్వత్ర పురుషశబ్దవాచ్యత్వం తత్రాఽఽహ —
కర్మకృతో హీతి ।
అన్యథా తత్ర తత్ర సుఖదుఃఖప్రభేదోపభోగాసంభవాదితి భావః ।
యది కర్మాపూర్వశబ్దవాచ్యం భూతసూక్ష్మం సర్వత్ర శరీరారమ్భకం కథం తర్హి పూర్వమగ్నిహోత్రాహుత్యోరేవ వ్యక్తజగదారమ్భకత్వముక్తం తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
లక్ష్యన్తేఽగ్నిహోత్రాహుత్యేతి శేషః ।
లక్షణాయాం పూర్వోత్తరవాక్యయోర్గమకమాహ —
దారాగ్నీతి ॥౯॥
ఆద్యమాహుత్యాధారమేవం నిరూప్యాఽఽహుత్యాధారాన్తరాణి క్రమేణ నిరూపయతి —
పర్జన్యో వా అగ్నిరిత్యాదినా ।
కుతోఽస్య ద్వితీయత్వమితి శఙ్కిత్వోక్తమ్ —
ఆహుత్యోరితి ।
అస్తి ఖల్వభ్రాణాం ధూమప్రభవత్వే గాథా ‘ధూమజ్యోతిఃసలిలమరుతాం సన్నిపాతః క్వ మేఘః’(మేఘసన్దేశః ౧-౫) ఇతి ॥౧౦॥
ఎతల్లోకపృథివ్యోర్దేహదేహిభావేన భేద ఇత్యాహ —
పృథివీచ్ఛాయాం హీతి ।
‘ఎతాని హి చన్ద్రం రాత్రేస్తమసో మృత్యోర్బిభ్యతమత్యపారయన్’ ఇతి శ్రుతేరాత్రేస్తమత్వావగమాత్తస్య చ మృత్యుర్వై తమశ్ఛాయా మృత్యుమేవ తత్తమశ్ఛాయాం తరతీతి భూఛాయాత్వం శ్రుతమ్ । తమో రాహుస్థానం తచ్చ భూచ్ఛాయేతి హి ప్రసిద్ధమ్ –
“ఉధృత్య పృథివీచ్ఛాయాం నిర్మితం మణ్డలాకృతి । స్వర్భానోస్తు బృహత్స్థానం తృతీయం యత్తమోమయమ్ ॥“
ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః । సోమచన్ద్రమసోరాశ్రయాశ్రయిభావేన భేదః ॥౧౧॥
యోగ్యానుపలబ్ధివిరోధమాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఇహేతి పురుషాగ్నినిర్దేశః ।
శఙ్కితం విరోధం నిరాకరోతి —
నైష దోష ఇతి ।
ఉపపత్తిమేవ దర్శయతి —
అధిదైవమితి ॥౧౨॥
తస్యా ఆహుత్యై పురుషః సంభవతీతి వాక్యం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
పఞ్చాగ్నిదర్శనస్య చతుర్థప్రశ్ననిర్ణాయకత్వేన ప్రకృతోపయోగం దర్శయతి —
యః ప్రశ్న ఇతి ।
నిర్ణయప్రకారమనువదతి —
పఞ్చమ్యామితి ।
యథోక్తనీత్యా జాతే దేహే కథం పురుషస్య జీవనకాలో నియమ్యతే తత్రాఽఽహ —
స పురుష ఇతి ।
పఞ్చాగ్నిక్రమేణ జాతోఽగ్నిలయశ్చాహం తేనాగ్న్యాత్మేతి ధ్యానసిద్ధయే షష్ఠమగ్నిమన్త్యాహుత్యధికరణం ప్రస్తౌతి —
అథేతి ।
జీవననిమిత్తకర్మవిషయస్తచ్ఛబ్దః ॥౧౩॥
వక్ష్యమాణకీటాదిదేహవ్యావృత్తయే భాస్వరవర్ణవిశేషణమ్ । దీప్త్యతిశయవత్త్వే హేతుమాహ —
నిషేకాదిభిరితి ॥౧౪॥
పఞ్చాగ్నివిదో గతిం వివక్షురుత్తరగ్రన్థమవతాయతి —
ఇదానీమితి ।
యే విదుస్తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీతి సంబన్ధః ।
ఎవంశబ్దస్య ప్రకృతపఞ్చాగ్నిపరామర్శిత్వం స్ఫుటీకర్తుం చోదయతి —
నన్వితి ।
ఎవమేతద్విదురితి శ్రుతమేతద్దర్శనమిత్యుక్తం తదేవేదమితి ప్రత్యభిజ్ఞాపకం దర్శయతి —
తత్ర హీతి ।
ఆదిపదమాదిత్యం సమిధమిత్యాది సంగ్రహీతుమ్ , రశ్మీనాం ధూమత్వమహ్నోఽర్చిష్ట్వమిత్యాది గ్రహీతుం ద్వితీయమాదిపదమ్ ।
ప్రత్యభిజ్ఞాఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రశ్నప్రతివచనవిషయస్యైవ ప్రకృతస్యైవంశబ్దస్య పరామర్శాన్న షట్ప్రశ్నీయం దర్శనమిహ పరామృష్టమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
సంగృహీతం పరిహారం వివృణోతి —
యతిథ్యామిత్యస్యేతి ।
వ్యధికరణే షష్ట్యౌ । యావదేవ వస్తుపరిగ్రహో విషయ ఇత్యర్థః ।
షట్ప్రశ్నీయమేవ వ్యవహితం దర్శనమత్ర పరామృష్టం చేత్తదా యతిథ్యామితి ప్రశ్నో వ్యర్థః స్యాత్ । షట్ప్రశ్నీనిర్ణీతదర్శనశేషభూతదర్శనస్య ప్రశ్నాదృతే ప్రతివచనసంభవాదిత్యాహ —
అన్యథేతి ।
కిఞ్చ పూర్వస్మిన్గ్రన్థే ప్రచయశిష్టతయా పఞ్చత్వసంఖ్యాయా నిశ్చితత్వాత్తదవచ్ఛిన్నాః సామ్పాదికాగ్నయ ఎవాత్రైవంశబ్దేన పరామ్రష్టుముచితా ఇత్యాహ —
నిర్జ్ఞాతత్వాచ్చేతి ।
అగ్నిహోత్రప్రకరణే నిర్జ్ఞాతమేవాగ్న్యాది పూర్వగ్రన్థేఽప్యనూద్యతే । తథా చాగ్నిహోత్రదర్శనమవ్యవహితమేవంశబ్దేన కిం న పరామృష్టమితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
అగ్నిహోత్రదర్శనం పూర్వగ్రన్థేఽనూద్యతే చేత్తత్ప్రకరణే ప్రాప్తం రూపమనతిక్రమ్యైవాన్తరిక్షాదేరప్యత్రానువదనం స్యాన్న తు తద్వైపరీత్యేనానువదనం యుక్తమ్ । అనువాదస్య పురోవాదసాపేక్షత్వాత్ । న చాత్రాన్తరిక్షాద్యనూద్యతే । తస్మాదేవంశబ్దో నాగ్నిహోత్రపరామర్శీతి పరిహరతి —
యథా ప్రాప్తస్యేతి ।
ద్యులోకాదివాదస్యాన్తరిక్షాద్యుపలక్షణార్థత్వాత్పూర్వస్యానువాదత్వసంభవాదేవంశబ్దస్యాగ్నిహోత్రవిషయత్వసిద్ధిరితి చోదయతి —
అథేతి ।
ప్రాపకాభావాదుపలక్షణపక్షాయోగేఽప్యఙ్గీకృత్య పఞ్చాగ్నినిర్దేశవైయర్థ్యేన దూషయతి —
తథాఽపీతి ।
ఇతశ్చ స్వతన్త్రమేవ పఞ్చాగ్నిదర్శనమేవంశబ్దపరామృష్టమిత్యాహ —
శ్రుత్యన్తరాచ్చేతి ।
సమిదాదిసామ్యదర్శనాదగ్నిహోత్రదర్శనశేషభూతమేవైతద్దర్శనమిత్యుక్తమనూద్య దూషయతి —
యత్త్విత్యాదినా ।
అవోచామాగ్నిహోత్రస్తుత్యర్థత్వాదగ్నిహోత్రస్యైవ కార్యమిత్యుక్తమిత్యత్రేతి శేషః ।
ఎవంశబ్దేనాగ్నిహోత్రపరామర్శాసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి —
ఎవమితీతి ।
ప్రకృతం పఞ్చాగ్నిదర్శనం తచ్చ స్వతన్త్రమిత్యుక్తం తద్వతామర్చిరాదిప్రతిపత్తిర్న కేవలకర్మిణామిత్యర్థః ।
ప్రశ్నపూర్వకం వేదితృవిశేషం నిర్దిశతి —
కే పునరిత్యాదినా ।
గృహస్థానాం యజ్ఞాదినా పితృయాణప్రతిపత్తేర్వక్ష్యమాణత్వాన్న దేవయానే పథి ప్రవేశోఽస్తీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
పఞ్చాగ్నివిదాం గృహస్థానాం దేవయానే పథ్యధికారస్తద్రహితానాం తు తేషామేవ యజ్ఞాదినా పితృయాణప్రాప్తిరితి విభాగోపపత్తేర్న వాక్యశేషవిరోధోఽస్తీతి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
ఎవం విదురితి సామాన్యవచనాత్పరివ్రాజకాదేరప్యత్ర గ్రహణం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
భిక్షువానప్రస్థయోశ్చేతి ।
విధాన్తరేణ తయోరుత్తరమార్గే ప్రవేశాన్న పఞ్చాగ్నివిషయత్వేన గ్రహణం పునరుక్తేరిత్యర్థః ।
గృహస్థానామేవ పఞ్చాగ్నివిదాం తత్ర గ్రహణమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
గ్రహస్థేతి ।
బ్రహ్మచారిణాం తర్హీహ గ్రహణం భవిష్యతి నేత్యాహ —
అత ఇతి ।
పఞ్చాగ్నిదర్శనస్య గృహస్థకర్మసంబన్ధాదేవేత్యేతత్ ।
కథం తర్హి నైష్ఠికబ్రహ్మచారిణాం దేవయానే పథి ప్రవేశస్తత్రాఽఽహ —
తేషాం త్వితి ।
అర్యమ్ణః సంబన్ధీ యః పన్థాస్తమాసాద్య తేనోత్తరేణ పథా తే యథోక్తసంఖ్యా ఋషయః సాపేక్షమమృతత్వం ప్రాప్తా ఇతి స్మృత్యర్థః ।
ఆశ్రమాన్తరాణాం పఞ్చాగ్నివిషయత్వేనాగ్రహణే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అగ్నిజత్వే ఫలితమాహ —
అగ్న్యపత్యమితి ।
అగ్నిజత్వం సాధయతి —
ఎవమితి ।
అగ్న్యపత్యత్వే కిం స్యాత్తదాహ —
అగ్నీతి ।
ఇత్యేవం యే గృహస్థా విదుస్తే చేతి యోజనా । అరణ్యం స్త్రీజనాసంకీర్ణో దేశః । పరివ్రాజకాశ్చేతి త్రిదణ్డినో గృహ్యన్తేఽన్యేషామేషణాభ్యో వ్యుత్థితానాం సమ్యగ్జ్ఞాననిష్ఠానాం దేవయానే పథ్యప్రవేశాదాశ్రమమాత్రనిష్ఠా వా తేఽపి గృహ్యేరన్నితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
శ్రద్ధాఽపి స్వయముపాస్యా కర్మత్వశ్రవణాదిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యయమాత్రస్య సాపేక్షత్వాదుపాస్యత్వానుపపత్తేర్మైవమిత్యాహ —
న పునరితి ।
సర్వే పఞ్చాగ్నివిదః సత్యబ్రహ్మవిదశ్చేత్యర్థః ।
వినాఽపి విద్యాబలమర్చిరభిసంపత్తిః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
యావదితి ।
కర్మ కృత్వా లోకం ప్రత్యుత్థాయిన ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
కేవలకర్మిణాం దేవయానమార్గప్రాప్తిర్నాస్తీత్యుక్తం నిగమయతి —
ఇత్యేవమేవేతి ।
విదుషామేవ దేవయానప్రాప్తిముపసంహరతి —
యదా త్వితి ।
నన్వర్చిషో జ్వాలాత్మనోఽస్థైర్యాత్తదభిసంపత్తిర్న ఫలాయ కల్పతే తత్రాఽఽహ —
అర్చిరితీతి ।
అర్చిఃశబ్దేన యథోక్తదేవతాగ్రహే లిఙ్గమాహ —
న హీతి ।
అతోఽర్చిర్దేవతాయాః సకాశాదితి యావత్ ।
అహఃశబ్దస్య కాలవిషయత్వముక్తదోషాభావాదితి చేన్నేత్యాహ —
మరణేతి ।
నియమాభావమేవ వ్యనక్తి —
ఆయుష ఇతి ।
విద్వద్విషయే నియమమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
నను రాత్రౌ మృతోఽపి విద్వానహరపేక్ష్య ఫలీ సంపత్స్యతే నేత్యాహ —
న చేతి ।
ఎకస్మిన్నేవ బ్రహ్మలోకే కథం బహువచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మలోకానితి బహువచనప్రయోగాదితి సంబన్ధః । అత్ర బ్రహ్మలోకా విశేష్యత్వేన గృహ్యన్తే ।
బహువచనోపపత్తౌ హేత్వన్తరమాహ —
ఉపాసనేతి ।
కల్పశబ్దోఽత్రావాన్తరకల్పవిషయః ।
తేషామిహ న పునరావృత్తిరితి క్వచిత్పాఠాదస్మిన్నిత్యాదివ్యాఖ్యానమయుక్తమితి శఙ్కతే —
ఇహేతి ।
యథా “శ్వోభూతే పౌర్ణమాసీం యజేతే”త్యత్రాకృతిః పౌర్ణమాసీశబ్దార్థః శ్వోభూతత్వం చ న వ్యావర్తకం పౌర్ణమాసీపదలక్ష్యేష్టేః ప్రతిపద్యేవ కర్తవ్యతానియమాత్తథేహాఽఽకృతేరిహశబ్దార్థత్వాన్నిరఙ్కుశైవానావృత్తిరత్ర సిధ్యతీత్యర్థః ।
పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి —
శ్వోభూత ఇతి ।
కృతసంభారదివసాపేక్షం హి శ్వోభూతత్వం పౌర్ణమాసీదినే చాతుర్మాస్యేష్టౌ కృతాయాం కదా పౌర్ణమాసీష్టిః కర్తవ్యేతి వినా వచనం న జ్ఞాయతే తత్ర శ్వోభూతత్వం విశేషణం భవత్యన్యవ్యావర్తకం తద్వదిహేతి విశేషణమపి వ్యావర్తకమేవేతి నాఽఽత్యన్తికానావృత్తిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యత్తు పౌర్ణమాసీశబ్దవదిహశబ్దస్యాఽఽకృతివాచిత్వాదవ్యావర్తకత్వమితి తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
యద్యపి ప్రకృతే వాక్యే పౌర్ణమాసీశబ్దో భవత్యాకృతివచనస్తథాఽపి శ్వఃశబ్దార్థోఽపి కాచిదాకృతిరస్తీత్యఙ్గీకృత్యావ్యావర్తకః శ్వోభూతశబ్దో నైవ ప్రయుజ్యతే । తథాఽత్రాపి విశేషణశబ్దస్య వ్యావర్తకత్వమావశ్యకమిత్యర్థః ।
సుషిరమాకాశమిత్యాదౌ వ్యావర్త్యాభావేఽపి విశేషణప్రయోగవదత్రాపి విశేషణం స్వరూపానువాదమాత్రమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యత్ర త్వితి ।
విశేషణఫలముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥౧౫॥
దేవయానం పన్థానముక్త్వా పథ్యన్తరం వక్తుం వాక్యాన్తరమాదాయ పదద్వయం వ్యాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
కథం తే ఫలభాగినో భవన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యజ్ఞేనేతి ।
నను దానతపసీ యజ్ఞగ్రహణేనైవ గృహీతే న పృథగ్గ్రహీతవ్యే తత్రాఽఽహ —
బహిర్వేదీతి ।
దీక్షాదీత్యాదిపదేన పయోవ్రతాదియజ్ఞాఙ్గసంగ్రహః । తత్రేతి పితృలోకోక్తిః అపిశబ్దో బ్రహ్మలోకదృష్టాన్తార్థః ।
ధూమసంపత్తేరపురుషార్థత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ఉత్తరమార్గ ఇవేతి ।
ఇహాపీతి పితృయాణమార్గేఽపీత్యర్థః । తద్వదేవేత్యుత్తరమార్గగామినీనాం దేవతానామివేత్యర్థః । తత్రేతి ప్రకృతలోకోక్తిః ।
కర్మిణాం తర్హి దేవైర్భక్ష్యమాణానాం చన్ద్రలోకప్రాప్తిరనర్థాయైవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉపభుఞ్జత ఇతి ।
అన్యథాప్రతిభాసం వ్యావర్తయతి —
ఆప్యాయస్వేతి ।
ఎవం దేవా అపీతి సంక్షిప్తం దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి —
సోమలోక ఇతి ।
కథం పౌనఃపున్యేన విశ్రాన్తిః సంపాద్యతే తత్రాఽఽహ —
కర్మానురూపమితి ।
దృష్టాన్తవద్దార్ష్టాన్తికే కిమిత్యాప్యాయనం నోక్తం తత్రాఽఽహ —
తద్ధీతి ।
పునః పునర్విశ్రామాభ్యనుజ్ఞానమితి యావత్ ।
లోకద్వయప్రాపకౌ పన్థానావిత్థం వ్యాఖ్యాయ పునరేతల్లోకప్రాప్తిప్రకారమాహ —
తేషామిత్యాదినా ।
కథం చన్ద్రస్థలస్ఖలితానాం కర్మిణామాకాశతాదాత్మ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యాస్తా ఇతి ।
సోమాకారపరిణతత్వమేవ స్ఫోరయతి —
యాభిరితి ।
తస్య ఝటితి ద్రవీభవనయోగ్యతాం దర్శయతి —
అమ్మయమితి ।
సాభావ్యాపత్తిరుపపత్తేరితి న్యాయేనాఽఽహ —
ఆకాశభూతా ఇతి ।
ఆకాశాద్వాయుప్రాప్తిప్రకారమాహ —
తే పునరితి ।
అన్యాధిష్ఠితే పూర్వవదభిలాపాదితి న్యాయేనాఽఽహ —
తే పృథివీమితి ।
రేతఃసిగ్యోగోఽథేతి న్యాయమాశ్రిత్యాఽఽహ —
తే పునరితి ।
యోనేః శరీరమితి న్యాయమనుసృత్యాఽఽహ —
తత ఇతి ।
ఉత్పన్నానాం కేషాఞ్చిదిష్టాదికారిత్వమాహ —
లోకమితి ।
కర్మానుష్ఠానానన్తరం తత్ఫలభాగిత్వమాహ —
తతో ధూమాదినేతి ।
సోమలోకే ఫలభోగానన్తరం పునరేతల్లోకప్రాప్తిమాహ —
పునరితి ।
పౌనఃపున్యేన విపరివర్తనస్యావధిం సూచయతి —
ఉత్తరమార్గాయేతి ।
ప్రాగ్జ్ఞానాత్సంసరణం షష్ఠేఽపి వ్యాఖ్యాతమిత్యాహ —
ఇతి న్వితి ।
స్థానద్వయమావృత్తిసహితముక్త్వా స్థానాన్తరం దర్శయతి —
అథేత్యాదినా ।
స్థానద్వయాత్తృతీయే స్థానే విశేషం కథయతి —
ఎవమితి ।
తృతీయే స్థానే ఛాన్దోగ్యశ్రుతిం సంవాదయతి —
తథా చేతి ।
అముష్యా గతేరతికష్టత్వే పరిశిష్టం వాక్యార్థమాచష్టే —
తస్మాదితి ।
సర్వోత్సాహో వాక్యకాయచేతసాం ప్రయత్నః ।
యదుక్తమస్యాం నిమగ్నస్య పునరుద్ధారో దుర్లభో భవతీతి తత్ర శ్రుత్యన్తరమనుకూలయతి —
తథా చేతి ।
అతో వ్రీహ్యాదిభావాదిత్యర్థః । తస్మాదిత్యతికష్టాత్సంసారాదిత్యర్థః ।
దక్షిణోత్తరమార్గప్రాప్తిసాధనే యత్నసామ్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత్రాపీతి ।
పఞ్చ ప్రశ్నాన్ప్రస్తుత్య కిమితి ప్రత్యేకం తేషాం నిర్ణయో న కృత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎవమితి ।
నిర్ణీతం ప్రకారమేవ సంగృహ్ణాతి —
అసావిత్యాదినా ।
ప్రాథమ్యేన నిర్ణీత ఇతి సంబన్ధః । దేవయానస్యేత్యాదిః పఞ్చమః ప్రశ్నః । స తు ద్వితీయత్వేన దక్షిణాదిమార్గాపత్తిసాధనోక్త్యా నిర్ణీత ఇత్యర్థః । తేనైవ మార్గద్వయప్రాప్తిసాధనోపదేశేనైవేతి యావత్ ।
మృతానాం ప్రజానాం విప్రతిపత్తిః ప్రథమప్రశ్నస్తస్య నిర్ణయప్రకారమాహ —
అగ్నేరితి ।
ద్వితీయప్రశ్నస్వరూపమనూద్య తస్య నిర్ణీతత్వప్రకారం ప్రకటయతి —
పునరావృత్తిశ్చేతి ।
ఆగచ్ఛన్తీతి నిర్ణీత ఇత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః । తేనైవ పునరావృత్తేః సత్త్వేనేత్యర్థః । అముష్య లోకస్యాసంపూర్తిర్హి తృతీయః ప్రశ్నః। స చ ద్వాభ్యాం హేతుభ్యాం ప్రాగుక్తాభ్యాం నిర్ధారితో భవతీతి భావః ॥౧౬॥
బ్రాహ్మణాన్తరమావతార్య సంగతిమాహ —
స య ఇతి ।
తత్రేతి నిర్ధారణే సప్తమీ ।
కథం తర్హి విత్తోపార్జనం సంభవతి తత్రాఽఽహ —
తచ్చేతి ।
తదర్థం విత్తసిద్ధ్యర్థమితి యావత్ ।
నను మహత్త్వసిద్ధ్యర్థమిదం కర్మాఽఽరభ్యతే మహత్ప్రాప్నుయామితి శ్రుతేస్తత్కథమన్యథా ప్రతిజ్ఞాతమితి శఙ్కతే —
మహత్త్వేతి ।
పరిహరతి —
మహత్త్వే చేతి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుత్యక్షరాణి యోజయతి —
తదుచ్యత ఇత్యాదినా ।
స యో విత్తార్థీ కామయేత తస్యేదం కర్మేతి శేషః ।
యస్య కస్యచిద్విత్తార్థినస్తర్హీదం కర్మ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మణ్యధికృత ఇతి ।
తత్ర విత్తార్థిని పుంసీతి యావత్ । ఉపసదో నామేష్టివిశేషాః । జ్యోతిష్టోమే ప్రవర్గ్యాహస్త్వితి శేషః ।
కిం పునస్తాసు వ్రతమితి తదాహ —
తత్ర చేతి ।
యదుపసత్సు స్తనోపచయాపచయాభ్యాం పయోభక్షణం యజమానస్య ప్రసిద్ధం తదత్రోపసద్వ్రతమిత్యర్థః ।
ప్రకృతేఽపి తర్హి స్తనోపచయాపచయాభ్యాం పయోభక్షణం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
అత్ర చేతి ।
మన్థాఖ్యం కర్మ సప్తమ్యర్థః । తత్కర్మేత్యుపసద్రూపకర్మోక్తిః ।
కేవలమిత్యస్యైవార్థమాహ —
ఇతి కర్తవ్యతాశూన్యమితి ।
సమాసాన్తరమాశ్రిత్య శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కర్మధారయరూపం సమాసవాక్యం తదిత్యుక్తమ్ ।
మన్థాఖ్యస్య కర్మణః స్మార్తత్వాదత్ర శ్రుత్యుక్తానాముపసదాముపసంగ్రహాభావాన్న కర్మధారయః సిధ్యతీత్యుత్తరమాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
మన్థకర్మణః స్మార్తత్వమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
పరిసమూహనపరిలేపనాగ్న్యుపసమాధానాదేః స్మార్తార్థస్యాత్రోచ్యమానత్వాదియం శ్రుతిః స్మృత్యనువాదినీ యుక్తా । తథా చైతత్కర్మ భవత్యేవ స్మార్తమితి పరిహరతి —
స్మృతీతి ।
నను శ్రుతేర్న స్మృత్యనువాదినీత్వం వైపరీత్యాదతో భవతీదం శ్రౌతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
శ్రౌతత్వే హీతి ।
యదీదం కర్మ శ్రౌతం తదా జ్యోతిష్టోమేనాస్య ప్రకృతివికృతిభావః స్యాత్ । సమగ్రాఙ్గసంయుక్తా ప్రకృతిర్వికలాఙ్గసంయుక్తా చ వికృతిః । ప్రకృతివికృతిభావే చ వికృతికర్మణః ప్రాకృతధర్మగ్రాహిత్వాదుపసద ఎవ వ్రతమితి విగృహ్య సర్వమితికర్తవ్యతారూపం శక్యం గ్రహీతుం న చాత్ర శ్రౌతత్వమస్తి పరిలేపనాదిసంబన్ధాత్ । న చ పూర్వభావిన్యాః శ్రుతేరుత్తరభావిస్మృత్యనువాదిత్వాసిద్ధిస్తస్యాస్త్రైకాల్యవిషయత్వాభ్యుపగమాదితి భావః ।
మన్థకర్మణః స్మార్తత్వే లిఙ్గమాహ —
అత ఎవేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
సర్వా చేతి ।
మన్థగతేతికర్తవ్యతాఽత్రాఽవృదిత్యుచ్యతే । ఉపసద ఎవ వ్రతమితి విగ్రహాసంభవాదుపసత్సు వ్రతమిత్యస్మదుక్తం సిద్ధముపసంహర్తుమితిశబ్దః । పయోవ్రతీ సన్వక్ష్యమాణేన క్రమేణ జుహోతీతి సంబన్ధః ।
తామ్రమౌదుమ్బరమితి శఙ్కాం వారయతి —
ఉదుమ్బరవృక్షమయ ఇతి ।
తస్యైవేతి ప్రకృతమాత్రపరామర్శః ।
ఔదుమ్బరత్వే వికల్పమాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆకార ఇతి ।
అత్రేతి పాత్రనిర్దేశః ।
అసంభవాదశక్యత్వాచ్చ సర్వౌషధం సమాహృత్యేత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథాసంభవమితి ।
ఓషధిషు నియమం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
పరిసంఖ్యాం వారయతి —
అధికేతి ।
ఇతి సంభృత్యాత్రేతిశబ్దస్య ప్రదర్శనార్థత్వే ఫలితం వాక్యార్థం కథయతి —
అన్యదపీతి ।
ఓషధీనాం సంభరణానన్తరం పరిసమూహనాదిక్రమే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రమ ఇతి ।
తత్రేతి పరిసమూహనాద్యుక్తిః ।
హోమాధారత్వేన త్రేతాగ్నిపరిగ్రహం వారయతి —
అగ్నిమితి ।
ఆవసథ్యేఽగ్నౌ హోమ ఇతి శేషః ।
కథమేతావతా త్రేతాగ్నిపరిత్యాగస్తత్రాఽఽహ —
ఎకవచనాదితి ।
కథముపసమాధానశ్రవణం త్రేతాగ్నినివారకం తత్రాఽఽహ —
విద్యమానస్యేతి ।
ఆహవనీయాదేశ్చాఽఽధేయత్వాన్న ప్రాగేవ సత్త్వమితి భావః । మధ్యే స్వస్యాగ్నేశ్చేతి శేషః । ఆవాపస్థానమాహుతివిశేషప్రక్షేపప్రదేశః । భో జాతవేదస్త్వదధీనా యావన్తో దేవా వక్రమతయః సన్తో మమార్థాన్ప్రతిబధ్నన్తి తేభ్యోఽహమాజ్యభాగం త్వయ్యర్పయామి తే చ తేన తృప్తా భూత్వా సర్వైరపి పురుషార్థైర్మాం తర్పయన్తు । అహం చ త్వదధీనోఽర్పిత ఇత్యాద్యమన్త్రస్యార్థః । జాతం జాతం వేత్తీతి వా జాతే జాతే విద్యత ఇతి వా జాతవేదాః । యా దేవతా కుటిలమతిర్భూత్వా సర్వస్యైవాహమేవ ధారయన్తీతి మత్వా త్వామాశ్రిత్య వర్తతే తాం సర్వసాధనీం దేవతామహం ఘృతస్య ధారయా యజే స్వాహేతి పూర్వవదేవ ద్వితీయమన్త్రార్థః ॥౧॥
జ్యేష్ఠాయేత్యాదిమన్త్రేషు ధ్వనితమర్థమాహ —
ఎతస్మాదేవేతి ।
ద్వే ద్వే ఆహుతీ హుత్వేత్యుక్తం తత్ర సర్వత్ర ద్విత్వప్రసంగం ప్రత్యాచష్టే —
రేతస ఇత్యారభ్యేతి ।
సంస్రవః స్రువావలిప్తమాజ్యమ్ ॥౨ – ౩ ॥
మన్థద్రవ్యస్య ప్రాణదేవతాకత్వాత్ప్రాణేనైకీకృత్య సర్వాత్మకత్వం తథా చ సర్వదేహేషు ప్రాణరూపేణ త్వం భ్రమదసి ప్రాణస్య చలనాత్మకత్వాత్తద్రూపత్వాచ్చ । తత్రాగ్నిరూపేణ చ త్వం జ్వలదసి ప్రకాశాత్మకత్వాదగ్నేస్తద్రూపత్వాచ్చ । తదను బ్రహ్మరూపేణ త్వం పూర్ణమసి । నభోరూపేణ ప్రస్తబ్ధం నిష్కమ్పమసి సర్వైరవిరోధిత్వాత్సర్వమపి జగదేకసంభవదాత్మన్యన్తర్భావ్యాపరిచ్ఛిన్నతయా స్థితం వస్తు త్వమసి । ప్రస్తోత్రా యజ్ఞారమ్భే త్వమేవ హిఙ్కృతమసి । తేనైవ యజ్ఞమధ్యే హిఙ్క్రియమాణం చాసి । ఉద్గాత్రా చ యజ్ఞారమ్భే తన్మధ్యే చోద్గీథముద్గీయమానం చాసి । అధ్వర్యుణా త్వం శ్రావితమసి । ఆగ్నీధ్రేణ చ ప్రత్యాశ్రావితమసి । ఆర్ద్రే మేఘోదరే సమ్యగ్దీప్తమసి । వివిధం భవతీతి విభుః । ప్రభుః సమర్థో భోగ్యరూపేణ సోమాత్మనా స్థితత్వాదన్నం భోక్తృరూపేణాగ్న్యాత్మనా జ్యోతిఃకారణత్వాన్నిధనం లయోఽధ్యాత్మాధిదైవయోర్వాగాదీనామగ్న్యాదీనాం చ సంహరణాత్త్వం సంవర్గోఽసీత్యభిమర్శనమన్త్రస్యార్థః ॥౪॥
ఆమంసి త్వం సర్వం విజానాసి వయం చ తే తవ మహి మహత్తరం రూపమమాంహి మన్యామహే । స హి ప్రాణో రాజాదిగుణః స చ మాం తథాభూతం కరోత్విత్యుద్యమనమన్త్రస్యార్థః ॥౫॥
తత్సవితుర్వరేణ్యం వరణీయం శ్రేష్ఠం పదం ధీమహీతి సంబన్ధః । వాతా వాయుభేదా మధు సుఖమృతాయతే వహన్తి । సిన్ధవో నద్యో మధు క్షరన్తి మధురరసాన్స్రవన్తి । ఓషధీశ్చాస్మాన్ప్రతి మాధ్వీర్మధురసాః సన్తు । దేవస్య సవితుర్భర్గస్తేజోఽన్నం వా ప్రస్తుతం పదం చిన్తయామః । నక్తం రాత్రిరుతోషతో దివసాశ్చ మధు ప్రీతికరాః సన్తు । పార్థివం రజో మధుమదనుద్వేగకరమస్తు । ద్యౌశ్చ పితా నోఽస్మాకం మధు సుఖకరోఽస్తు । యః సవితా నోఽస్మాకం ధియో బుద్ధీః ప్రచోదయాత్ప్రేరయేత్తస్య తద్వరేణ్యమితి సంబన్ధః । వనస్పతిః సోమోఽస్మాకం మధుమానస్తు । గావో రశ్మయో దిశో వా మాధ్వీః సుఖకరాః సన్తు । అన్తశబ్దాదితిశబ్దాచ్చోపరిష్టాదుక్త్వేత్యనుషఙ్గః । ఎవం గ్రాసచతుష్టయే నివృత్తే సత్యవశిష్టే ద్రవ్యే కిం కర్తవ్యం తత్రాఽఽహ —
యథేతి ।
పాత్రావశిష్టస్య పరిత్యాగం వారయతి —
యదితి ।
నిర్ణిజ్య ప్రక్షాల్యేతి యావత్ ।
పాణిప్రక్షాలనవచనసామర్థ్యాత్ప్రాప్తం శుద్ధ్యర్థం స్మార్తమాచమనమనుజానాతి —
అప ఆచమ్యేతి ।
ఎకపుణ్డరీకశబ్దోఽఖణ్డశ్రేష్ఠవాచీ ॥౬॥
తమేతం నాపుత్రాయేత్యాదేరర్థమాహ —
విద్యేతి ।
శిష్యః శ్రోత్రియో మేధావీ ధనదాయీ ప్రియః పుత్రో విద్యయా విద్యాదాతేతి షట్ తీర్థాని సంప్రదానాని ॥౭ – ౧౩ ॥
ప్రాణోపాసకస్య విత్తార్థినో మన్థాఖ్యం కర్మోక్త్వా బ్రాహ్మణాన్తరముత్థాపయతి —
యాదృగితి ।
ఉక్తగుణః స కథం స్యాదిత్యపేక్షాయామితి శేషః । తచ్ఛబ్దో యథోక్తపుత్రవిషయః ।
యదస్మిన్బ్రాహ్మణే పుత్రమన్థాఖ్యం కర్మ వక్ష్యతే తద్భవతి సర్వాధికారవిషయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రాణేతి ।
పుత్రమన్థస్య కాలనియామాభావమాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదేతి ।
కిమత్ర గమకమిత్యాశఙ్క్య రేతఃస్తుతిరిత్యాహ —
ఇత్యేతదితి ।
పృథివ్యాః సర్వభూతసారత్వే మధుబ్రాహ్మణం ప్రమాణయతి —
సర్వభూతానామితి ।
తత్ర గార్గిబ్రాహ్మణం ప్రమాణమిత్యాహ —
అప్సు హీతి ।
అపాం పృథివ్యాశ్చ రసత్వం కారణత్వాద్యుక్తమోషధ్యాదీనాం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కార్యత్వాదితి ।
రేతోఽసృజతేతి ప్రస్తుత్య రేతసస్తత్ర తేజఃశబ్దప్రయోగాత్తస్య పురుషే సారత్వమైతరేయకే వివక్షితమిత్యాహ —
సర్వేభ్య ఇతి ॥౧॥
శ్రేష్ఠమనుశ్రయన్తేఽనుసరన్తీతి శ్రేష్ఠానుశ్రయణాః ।
పశుకర్మణి స్వారస్యేన ప్రాణిమాత్రస్య ప్రవృత్తేర్వృథా విధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అత్రేతి ।
అవాచ్యం కర్మ సప్తమ్యర్థః ॥౨॥
ముష్కౌ వృషణౌ యోనిపార్శ్వయోః కఠినౌ మాంసఖణ్డౌ తత్రాధిషవణశబ్దితసోమఫలకదృష్టిః । యచ్చాఽఽనడుహం చర్మ సోమఖణ్డనార్థం తద్దృష్టీ రహస్యదేశస్య చర్మణి కర్తవ్యేత్యాహ —
తావితి ।
ఉపాస్తిప్రకారముక్త్వా ఫలోక్తేస్తాత్పర్యమాహ —
వాజపేయేతి ।
స్తూయతే మైథునాఖ్యం కర్మేతి శేషః ।
స్తుతిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతిశబ్దః స్తుతిఫలదర్శనార్థః ।
ఉపాస్తేరధికం ఫలమాహ —
య ఎవమితి ।
అవిదుషో దుర్వ్యాపారనిరతస్య ప్రత్యవాయం దర్శయతి —
అథేతి ॥౩॥
అవిదుషామతిగర్హితమిదం కర్మేత్యత్రాఽఽచార్యపరమ్పరాసమ్మతిమాహ —
ఎతద్ధేతి ।
పశుకర్మణో వాజపేయసంపన్నత్వమిదంశబ్దార్థః । అవిదుషామవాచ్యే కర్మణి ప్రవృత్తానాం దోషిత్వముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
విదుషో లాభమవిదుషశ్చ దోషం దర్శయిత్వా క్రియాకాలాత్ప్రాగేవ రేతఃస్ఖలనే ప్రాయశ్చిత్తం దర్శయతి —
శ్రీమన్థమితి ।
యః ప్రతీక్షతే తస్య రేతో యది స్కన్దతీతి యోజనా ॥౪॥
మే మమాద్యాప్రాప్తకాలే యద్రేతః పృథివీం ప్రత్యస్కాన్త్సీద్రాగాతిరేకేణ స్కన్నమాసీదోషధీః ప్రత్యప్యసరదగమద్యచ్చాపః స్వయోనిం ప్రతి గతమభూత్తదిదం రేతః సంప్రత్యాదదేఽహమిత్యాదానమన్త్రార్థః । కేనాభిప్రాయేణ తదాదానం తదాహ —
పునరితి ।
తత్పునా రేతోరూపేణ బహిర్నిర్గతమిన్ద్రియం మాం ప్రత్యేతు సమాగచ్ఛతు । తేజస్త్వగ్గతా కాన్తిః । భగః సౌభాగ్యం జ్ఞానం వా । తదపి సర్వం రేతోనిర్గమాత్తదాత్మనా బహిర్నిర్గతం సన్మాం ప్రత్యాగచ్ఛతు । అగ్నిర్ధిష్ణ్యం స్థానం యేషాం తే దేవాస్తద్రేతో యథాస్థానం కల్పయన్త్వితి మార్జనమన్త్రార్థః ॥౫॥
అయోనౌ రేతఃస్ఖలనే ప్రాయశ్చిత్తముక్తం రేతోయోనావుదకే రేతఃసిచశ్ఛాయాదర్శనే ప్రాయశ్చిత్తం దర్శయతి —
అథేత్యాదినా ।
నిమిత్తాన్తరే ప్రాయశ్చిత్తాన్తరప్రదర్శనప్రక్రమార్థోఽథశబ్దః । మయి తేజఃప్రభృతి దేవాః కల్పయన్త్వితి మన్త్రయోజనా ।
ప్రకృతేన రేతఃసిచా యస్యాం పుత్రో జనయితవ్యస్తాం స్త్రియం స్తౌతి —
శ్రీరిత్యాదినా ।
కథం సా యశస్వినీ న హి తస్యాః ఖ్యాతిరస్తి తత్రాఽఽహ —
యదితి ।
రజస్వలాభిగమనాది ప్రతిషిద్ధమిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి —
త్రిరాత్రేతి ॥౬॥
జ్ఞాపయేదాత్మీయం ప్రేమాతిరేకమితి శేషః ।
బలాదేవ వశీకృతాం భార్యాం పశుకర్మార్థం కథముపగచ్ఛేదిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
శప్స్యామీతి ॥౭ – ౮॥
భర్తుర్భార్యావశీకరణప్రకారముక్త్వా పురుషద్వేషిణ్యాస్తస్యాస్తద్విషయే ప్రీతిసంపాదనప్రక్రియాం దర్శయతి —
స యామిత్యాదినా ।
హే రేతస్త్వం మదీయాత్సర్వస్మాదఙ్గాత్సముత్పద్యసే విశేషతశ్చ హృదయాదన్నరసద్వారేణ జాయసే స త్వమఙ్గానాం కషాయో రసః సన్విషలిప్తశరవిద్ధాం మృగీమివామూం మదీయాం స్త్రియం మే మాదయ మద్వశాం కుర్విత్యర్థః ॥౯॥
తస్యాః స్వవిషయే ప్రీతిమాపాద్యావాచ్యకర్మానుష్ఠానదశాయామభిప్రాయవిశేషానుసారేణానుష్ఠానవిశేషం దర్శయతి —
అథేత్యాదినా ।
తత్ర తత్రాథశబ్దస్తత్తదుపక్రమార్థో నేతవ్యః ।
పశుకర్మకాలే ప్రథమం స్వకీయపుంస్త్వద్వారా తదీయస్త్రీత్వే వాయుం విసృజ్య తేనైవ ద్వారేణ తతస్తదాదానాభిమానం కుర్యాదిత్యాహ —
అభిప్రాణ్యేతి ॥౧౦॥
భర్తురేవాభిప్రాయాన్తరానుసారిణం విధిమాహ —
అథ యామిత్యాదినా ।
స్వకీయపఞ్చమేన్ద్రియేణ తదీయపఞ్చమేన్ద్రియాద్రేతః స్వీకృత్య తత్పుత్రోత్పత్తిసమర్థం కృతమితి మత్వా స్వకీయరేతసా సహ తస్మిన్నిక్షిపేత్తదిదమపాననం ప్రాణనం చ తత్పూర్వకం రేతఃసేచనమ్ ॥౧౧॥
సంప్రతి ప్రాసంగికమాభిచారికం కర్మ కథయతి —
అథ పునరితి ।
ద్వేషవతాఽనుష్ఠితమిదం కర్మ ఫలవదితి వక్తుం ద్విష్యాదిత్యధికారివిశేషణమ్ । ఆమవిశేషణం పాత్రస్య ప్రకృతకర్మయోగ్యత్వఖ్యాపనార్థమ్ । అగ్నిమిత్యేకవచనాదుపసమాధానవచనాచ్చాఽవసథ్యాగ్నిరత్ర వివక్షితః । సర్వం పరిస్తరణాది తస్య ప్రతిలోమత్వే కర్మణః ప్రతిలోమత్వం హేతూకర్తవ్యమ్ । మమ స్వభూతే యోషాగ్నౌ యౌవనాదినా సమిద్ధే రేతో హుతవానసి తతోఽపరాధినస్తవ ప్రాణాపానావాదదే ఫడిత్యుక్త్వా హోమో నిర్వర్తయితవ్యః । తదన్తే చాసావిత్యాత్మనః శత్రోర్వా నామ గృహ్ణీయాత్ । ఇష్టం శ్రౌతం కర్మ సుకృతం స్మార్తమ్ । ఆశా ప్రార్థనా వాచా యత్ప్రతిజ్ఞాతం కర్మణా నోపపాదితం తస్య ప్రతీక్షా పరాకాశః ।
యథోక్తహోమద్వారా శాపదానస్య ఫలం దర్శయతి —
స ఎష ఇతి ।
ఎవంవిత్త్వం మన్థకర్మద్వారా ప్రాణవిద్యావత్త్వమ్ । తస్మాదేవంవిత్త్వం పరదారగమనే యథోక్తదోషజ్ఞాతృత్వమ్ ।
తచ్ఛబ్దోపాత్తం హేత్వన్తరమాహ —
ఎవంవిదపీతి ॥౧౨॥
ఆభిచారికం కర్మ ప్రసంగాగతముక్త్వా పూర్వోక్తమృతకాలం జ్ఞాపయతి —
అథేతి ।
శ్రీర్హ వా ఎషా స్త్రీణామిత్యేతదపేక్షయా పూర్వత్వమ్ । పాఠక్రమాదర్థక్రమస్య బలవత్త్వే హేతుమాహ —
సామర్థ్యాదితి ।
అర్థవశాదితి యావత్ ॥౧౩॥
కిం పునరవఘాతనిష్పన్నైస్తణ్డులైరనుష్ఠేయం తదాహ —
స య ఇతి ।
బలదేవసాదృశ్యం వా శుద్ధత్వం వా శుక్లత్వమ్ ॥౧౪-౧౫॥
స్వాభావికమోదనం పాచయతి చేత్కిమర్థముదగ్రహణం తద్వ్యతిరేకేణౌదనపాకాసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఉదగ్రహణమితి ।
క్షీరాదేరితి శేషః ॥౧౬॥
వేదవిషయమేవ తత్పాణ్డిత్యం కిం న స్యాదత ఆహ —
వేద ఇతి ॥౧౭॥
సమితిర్విద్వత్సభా తాం గచ్ఛతీతి విద్వానేవోచ్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
పాణ్డిత్యస్యేతి ।
సర్వశబ్దో వేదచతుష్టయవిషయః । ఔక్షేణేత్యాదితృతీయా సహార్థే । దేశవిశేషాపేక్షయా కాలవిశేషాపేక్షయా వా మాంసనియమః । అథశబ్దస్తు పూర్వవాక్యేషు యథారుచి వికల్పార్థః ॥౧౮॥
కదా పునరిదమోదనపాకాది కర్తవ్యం తదాహ —
అథేతి ।
కోఽసౌ స్థాలీపాకవిధిః కథం వా తత్ర హోమస్తత్రాఽఽహ —
గార్హ్య ఇతి ।
గృహే ప్రసిద్ధో గార్హ్యః । అత్రేతి పుత్రమన్థకర్మోక్తిః । అతో మద్భార్యాతః సకాశాద్భో విశ్వావసో గన్ధర్వత్వముత్తిష్ఠాన్యాం చ జాయాం ప్రపూర్వ్యాం తరుణీం పత్యా సహ సంక్రీడమానామిచ్ఛాహం పునః స్వామిమాం జాయాం సముపైమీతి మన్త్రార్థః ॥౧౯॥
అభిపత్తిరాలిఙ్గనమ్ । కదా క్షీరౌదనాదిభోజనం తదాహ —
క్షీరేతి ।
భుక్త్వాఽభిపద్యత ఇతి సంబన్ధః । అహం పతిరమః ప్రాణోఽస్మి సా త్వం వాగసి కథం తవ ప్రాణత్వం మమ వాక్త్వమిత్యాశఙ్క్య వాచః ప్రాణాధీనత్వవత్తవ మదధీనత్వాదిత్యభిప్రేత్య సా త్వమిత్యాది పునర్వచనమ్ । ఋగాధారం హి సామ గీయతే । అస్తి చ మదాధారత్వం తవ । తథా చ మమ సామత్వమృక్త్వం చ తవ । ద్యౌరహం పితృత్వాత్పృథివీ త్వం మాతృత్వాత్తయోర్మాతాపితృత్వసిద్ధేరిత్యర్థః । తావావాం సంరభావహై సంరమ్భముద్యమం కరవావహై । ఎహి త్వమాగచ్ఛ ।
కోఽసౌ సంరమ్భస్తమాహ —
సహేతి ।
పుంస్త్వయుక్తపుత్రలాభాయ రేతోధారణం కర్తవ్యమిత్యర్థః ॥౨౦॥
ఊర్వోః సంబోధనం ద్యావాపృథివీ ఇతి । విజిహీథాం విశ్లిష్టే భవేతం యువామిత్యర్థః । విష్ణుర్వ్యాపనశీలో భగవాన్భవత్యా యోనిం కల్పయతు పుత్రోత్పత్తిసమర్థాం కరోతు । త్వష్టా సవితా తవ రూపాణి పింశతు విభాగేన దర్శనయోగ్యాని కరోతు । ప్రజాపతిర్విరాడాత్మా మదాత్మనా స్థిత్వా త్వయి రేతః సమాసిఞ్చతు ప్రక్షిపతు । ధాతా పునః సూత్రాత్మా త్వదీయం గర్భం త్వదాత్మనా స్థిత్వా దధాతు ధారయతు పుష్ణాతు చ । సినీవాలీ దర్శాహర్దేవతా త్వదాత్మనా వర్తతే । సా చ పృథుష్టుకా విస్తీర్ణస్తుతిర్భోః సినీవాలి పృథుష్టుకే గర్భమిమం ధేహి ధారయ । అశ్వినో దేవౌ సూర్యాచన్ద్రమసౌ స్వకీయరశ్మిమాలినౌ తవ గర్భం త్వదాత్మనా స్థిత్వా సమాధత్తామ్ ॥౨౧॥
జ్యోతిర్మయ్యావరణీ ప్రాగాసతుర్యాభ్యాం గర్భమశ్వినౌ నిర్మథితవన్తౌ తం తథాభూతం గర్భం తే జఠరే దధావహై దశమే మాసి ప్రసవార్థమ్ । ఆధీయమానం గర్భం దృష్టాన్తేన దర్శయతి —
యథేతి ।
ఇన్ద్రేణ సూర్యేణేతి యావత్ । అసావితి పత్యుర్వా నిర్దేశః । తస్యా నామ గృహ్ణాతీతి పూర్వేణ సంబన్ధః ॥౨౨॥
సమిఙ్గయతి స్వరూపోపఘాతమకృత్వైవ చాలయతీత్యేతత్ । ఎవా త ఎవమేవ తవ స్వరూపోపఘాతమకుర్వన్నేజతు గర్భశ్చలతు । జరాయుణా గర్భవేష్టనమాంసఖణ్డేన సహావైతు నిర్గచ్ఛతు । ఇన్ద్రస్య ప్రాణస్యాయం వ్రజో మార్గః సర్వకాలే గర్భాధానకాలే వా కృతః । సార్గల ఇత్యస్య వ్యాఖ్యా సపరిశ్రయ ఇతి । పరివేష్టనేన జరాయుణా సహిత ఇత్యర్థః । తం మార్గం ప్రాప్య త్వమిన్ద్ర గర్భేణ సహ నిర్జహి నిర్గచ్ఛ । గర్భనిఃసరణానన్తరం యా మాంసపేశీ నిర్గచ్ఛతి సావరా తాం చ నిర్గమయేదిత్యర్థః ॥౨౩॥
ఘృతమిశ్రం దధి పృషదాజ్యమిత్యుచ్యతే । ఉపఘాతమిత్యాభీష్ణ్యం పౌనఃపున్యం వివక్షితమ్ । పృషదాజ్యస్యాల్పమల్పమాదాయ పునః పునర్జుహోతీత్యర్థః । అస్మిన్స్వే గృహే పుత్రరూపేణ వర్ధమానో మనుష్యాణాం సహస్రం పుష్యాసమనేకమనుష్యపోషకో భూయాసమస్య మత్పుత్రస్యోపసన్ద్యాం సన్తతీ ప్రజయా పశుభిశ్చ సహ శ్రీర్మా విచ్ఛిన్నా భూయాదిత్యాహ —
అస్మిన్నితి ।
మయి పితరి యే ప్రాణాః సన్తి తాన్పుత్రే త్వయి మనసా సమర్పయామీత్యాహ —
మయీతి ।
అత్యరీచిమిత్యతిరిక్తం కృతవానస్మీహ కర్మణ్యకరమకరవం తత్సర్వం విద్వానగ్నిః స్విష్టం కరోతీతి స్విష్టకృత్ భూత్వా స్విష్టమనధికం సుహుతమన్యూనం చాస్మాకం కరోత్విత్యర్థః ॥౨౪॥
అస్య జాతస్య శిశోరిత్యర్థః । త్రయీలక్షణా వాక్త్వయి ప్రవిశత్వితి జపతోఽభిప్రాయః । ఎతైర్మన్త్రైర్భూస్తే దధామీత్యాదిభిరితి శేషః ॥౨౫॥
వేదనామ్నా వ్యవహారో లోకే నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తదస్యేతి ।
యత్తద్వేద ఇతి నామ తదస్య గుహ్యం భవతి । వేదనం వేదోఽనుభవః సర్వస్య నిజం స్వరూపమిత్యర్థః ॥౨౬॥
హే సరస్వతి యస్తే స్తనః శ[స]శయః శయః ఫలం తేన సహ వర్తమానో యశ్చ సర్వప్రాణినాం స్థితిహేత్వన్నభావేన జాతో యశ్చ రత్నధా అన్నస్య పయసో వా ధాతా యశ్చ వసు కర్మఫలం తద్విన్దతీతి వసువిత్ । యశ్చ సుష్ఠు దదాతీతి సుదత్రో యేన చ స్తనేన విశ్వా విశ్వాని వార్యాణి వరణీయాని దేవాదీని భూతాని త్వం పుష్యసి తం స్తనం మదీయపుత్రస్య ధాతవే పానాయ మదీయభార్యాస్తనే ప్రవిష్టం కుర్విత్యర్థః ॥౨౭॥
ఇలా స్తుత్యా భోగ్యాఽసి । మిత్రావరుణాభ్యాం సంభూతో మైత్రావరుణో వసిష్ఠస్తస్య భార్యా మైత్రావరుణీ సా చారున్ధతీ తద్వత్త్వం తిష్ఠసీతి భార్యా సంబోధయతి —
మైత్రావరుణీతి ।
వీరే పురుషే మయి నిమిత్తభూతే భవతీ వీరం పుత్రమజీజనత్ । సా త్వం వీరవతీ జీవబహుపుత్రా భవ । యా భవతీ వీరవతః పుత్రసంపన్నానస్మానకరత్కృతవతీతి మన్త్రార్థః । పితరమతీత్య వర్తత ఇత్యతిపితా । అహో మహానేవ విస్మయో యత్పితరం పితామహం చ సర్వమేవ వంశమతీత్య సర్వస్మాదధికస్తం జాతోఽసీత్యర్థః ।
న కేవలం పుత్రస్యైవేయం స్తుతిరితి తు యథోక్తపుత్రసంపన్నస్య పితురపీత్యాహ —
యస్యేతి ॥౨౮॥
సాన్నిధ్యాత్ఖిలకాణ్డస్య వంశోఽయమితి శఙ్కాం నివర్తయన్వంశబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
అథేతి ।
విద్యాభేదాదతీతస్య కాణ్డద్వయస్య ప్రత్యేకం వంశభాక్త్వేఽపి నాస్య పృథక్త్వభాగిత్వం ఖిలత్వేన తచ్ఛేషత్వాత్ । తథా చ సమాప్తౌ పఠితో వంశః సమస్తస్యైవ ప్రవచనస్య భవిష్యతీత్యర్థః ।
పూర్వౌ వంశౌ పురుషవిశేషితౌ తృతీయస్తు స్త్రీవిశేషితస్తత్ర కిం కరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్త్రీప్రాధాన్యాదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
గుణవానితి ।
కీర్త్యతే బ్రాహ్మణేనేతి సంబన్ధః । శుక్లాని యజూంషీత్యస్య వ్యాఖ్యానమవ్యామిశ్రాణీతి । దోషైరసంకీర్ణాని పౌరుషేయత్వదోషద్వారాభావాదిత్యర్థః । అయాతయామాన్యదుష్టాన్యగతార్థానీత్యర్థః । పాఠక్రమేణ మనుష్యాదిః ప్రజాపతిపర్యన్తో వంశో వ్యాఖ్యాతః ।
సంప్రత్యర్థక్రమమాశ్రిత్యాఽఽహ —
ప్రజాపతిమితి ।
అధోముఖత్వం పాఠక్రమాపేక్షయోచ్యతే ।
తత్రాపి ప్రజాపతిమారభ్య సాఞ్జీవీపుత్రపర్యన్తం వాజసనేయిశాఖాసు సర్వాస్వేకో వంశ ఇత్యాహ —
సమానమితి ।
ప్రవచనాఖ్యస్య వంశాత్మనో బ్రహ్మణః సంబన్ధాత్ప్రజాపతిర్విద్యాం లబ్ధవానిత్యాహ —
బ్రహ్మణ ఇతి ।
తస్యాధికారిభేదాదవాన్తరభేదం దర్శయతి —
తచ్చేతి ।
ప్రజాపతిముఖప్రబన్ధః ప్రపఞ్చః సైవ పరమ్పరా తయేతి యావత్ ।
తస్య పరమాత్మరూపం స్వయమ్భూత్వమభిదధాతి —
అనాదీతి ।
తస్యాపౌరుషేయత్వేనాసంభావితదోషతయా ప్రామాణ్యమభిప్రేత్య విశినష్టి —
నిత్యమితి ।
ఆదిమధ్యాన్తరేషు కృతమఙ్గలా గ్రన్థాః ప్రచారిణో భవన్తీతి మన్వానః సన్నాహ —
తస్మై బ్రహ్మణే నమ ఇతి ॥౧ – ౪॥
నమో జన్మాదిసంబన్ధహేతువిధ్వంసహేతవే ।
హరయే పరమానన్దపరిజ్ఞానవపుర్భృతే ॥౧॥
నమస్త్రయ్యన్తసన్దోహసరసీరుహభానవే ।
గురవే పరపక్షౌఘధ్వాన్తధ్వంసపటీయసే ॥౨॥