आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ನಮೋ ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧಬಂಧವಿಧ್ವಂಸಹೇತವೇ ।
ಹರಯೇ ಪರಮಾನಂದವಪುಷೇ ಪರಮಾತ್ಮನೇ ॥ ೧ ॥
ನಮಸ್ತ್ರಯ್ಯಂತಸಂದೋಹಸರಸೀರುಹಭಾನವೇ ।
ಗುರವೇ ಪರಪಕ್ಷೌಘಧ್ವಾಂತಧ್ವಂಸಪಟೀಯಸೇ ॥ ೨ ॥
ಛಂದೋಗಾನಾಮುಪನಿಷದ್ಭ್ವೇದಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಿತಗ್ರಂಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಪ್ರಚಯಪರಿಪಂಥಿದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೋಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಸಂಪಾದಯನ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ನನು ಶಾರೀರಕೇ ಭೂಯಃಸು ಪ್ರದೇಶೇಷು ವಿಸ್ತರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಮುಷ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಕಿಮಿತಿ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಂಕ್ಷೇಪತ ಇತಿ ।
ವಿಸ್ತರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಗ್ರಹತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸ್ಯಾಃ ಸಂಪ್ರಣೀಯತೇ ವಿಸ್ತೃತಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಸುಗ್ರಹತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ನ ಚೇಯಂ ಯಥಾಪಾಠಕ್ರಮಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಪಾಠಕ್ರಮಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಋಜುವಿವರಣಮಿತಿ ।
ಋಜು ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರಿ ವಿವರಣಮರ್ಥಸ್ಫುಟೀಕರಣಂ ಪ್ರಕೃತೋಪನಿಷದೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಭಾಷ್ಯೇ ತತ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಥ ಪಾಠಕ್ರಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಪಿ ದ್ರಾವಿಡಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಣೀತಂ ತತ್ಕಿಮನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಲ್ಪಗ್ರಂಥಮಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರ್ಯಭಾವೇ ಕಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅರ್ಥಜಿಜ್ಞಾಸುಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಯೇ ಹಿ ಮುಮುಕ್ಷವೋಽಸ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಂತೇ ತೇಭ್ಯೋ ಭಾಷ್ಯಮಿದಂ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸಂಭವೇ ತದಾರಂಭಃ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತೋಪನಿಷದರ್ಥಪರಿಜ್ಞಾನಮವಾಂತರಫಲಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಕೈವಲ್ಯಂ ಪರಮಂ ಫಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕರ್ಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾದುಪನಿಷದಸ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಾತ್ಪಿಷ್ಟಪಿಷ್ಟಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕೃತಂ ತದ್ಭಾಷ್ಯೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಂಡಯೋರ್ನಿಯತಪೂರ್ವಾಪರಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಾಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ಸಹ ಸಂಬಂಧೋಽಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತದಭಿಧಿತ್ಸಯಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಮನುವದತಿ –
ಸಮಸ್ತಮಿತಿ ।
ವಿಹಿತಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಾಂಡೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹಿ ವಿಹಿತಂ ಸಮುಚ್ಚಿತಮಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಿತಸ್ಯ ಫಲಮನುವದತಿ –
ಪ್ರಾಣಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶ್ಚಾಗ್ನಿಶ್ಚೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ದೇವತಾ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ತದುಪಾಸನಂ ತೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾರ್ಚಿರಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇನ ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾರಣಂ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ತಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಗಂತವ್ಯತಾಯಾ ಬಾದರ್ಯಧಿಕರಣೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವಾಸಮುಚ್ಚಿತಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ಕೇವಲಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಹಿತಸ್ಯ ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ಗತಿಮಾಹ –
ಸ್ವಭಾವೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಪ್ರಕೃತಿವಶಾದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾರಸಿಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ದೇವಯಾನೇ ಪಿತೃಯಾಣೇ ಚ ಪಥ್ಯನಧಿಕೃತಾನಾಮಧೋಗತಿಸ್ತಿರ್ಯಗವಸ್ಥಾ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತುಲಕ್ಷಣಾ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿದುರ್ಲಭಾ ವಾಕ್ಯೇನ ।
ಅನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ವಾಽಧಿಕೃತಾನಾಂ ಪರಮಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । “ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ ಗತೀ ಹ್ಯೇತೇ ಜಗತಃ ಶಾಶ್ವತೇ ಮತೇೇ” (ಭ.ಗೀ. ೮ । ೨೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ತಯೋರ್ನಿತ್ಯಫಲತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇರತ ಆಹ –
ನ ಚೋಭಯೋರಿತ್ಯಾದಿ ।
ನನು ಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ವಯೋಃ ಪಥೋರನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ವಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ದೇವಯಾನಪಥಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । “ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ” (ಛಾ.ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) “ತೇಷಾಮಿಹ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ” ಇತ್ಯತ್ರೇಮಮಿಹೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದ್ “ಏಕಯಾ ಯಾತ್ಯನಾವೃತ್ತಿಮ್” (ಭ.ಗೀ. ೮ । ೨೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಾವನಾವೃತ್ತೇರೇತತ್ಕಲ್ಪವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಾಂತರೇಽಪ್ಯನಾವೃತ್ತಾವಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಪಿತೃಯಾಣಪಥಿ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । “ಏತಮೇವಾಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ” (ಛಾ.ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) । “ಅನ್ಯಯಾಽಽವರ್ತತೇ ಪುನಃ” (ಭ.ಗೀ. ೮ । ೨೬) ಇತಿ ಚಂದ್ರಸ್ಥಲಸ್ಖಲನಾವಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕರ್ಮವಶಾದಾತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನೂದ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಂ ಫಲಿತಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ಮ ಯತೋ ನ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುರತಃ ಸಸಾಧನಾತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ಫಲಾಚ್ಚ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಕಾಂಕ್ಷತಸ್ತತ್ಸಾಧನಂ ಕೇವಲಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸಾರಾಂತರ್ಭೂತಪೂರ್ವೋಕ್ತಗತಿತ್ರಯಹೇತುಕರ್ಮತದ್ಧೇತುನಿರಾಕರಣೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಪನಿಷದೇಷಾಽಽರಭ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪುಮರ್ಥೋ ನಿರತಿಶಯೋ ಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ “ತದ್ಯಥೇಹ” (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದೌ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಫಲತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಚೇಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾಽನುಷ್ಠಿತಶುಭಕರ್ಮವಶಾದುಪಜಾತಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇರ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋಽಯಮುಪನಿಷದಾರಂಭತ ಇತಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು “ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀ ನ ಪ್ರವರ್ತೇತ ತತ್ರ ಕಾಮ್ಯನಿಷಿದ್ಧಯೋಃ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ಕುರ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯಜಿಹಾಸಯಾ ॥” ಇತಿ ವೃದ್ಧೈರುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಾಮ್ಯನಿಷಿದ್ಧೇ ವರ್ಜನೀಯೇ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ಚ ಕೃತ್ವಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತೇ ಪುನರ್ದೇಹಾಂತರಗ್ರಹೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದನಾಯಾಸಸಿದ್ಧಾ ಜ್ಞಾನಾದೃತೇಽಪಿ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಕಥಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೋಪನಿಷದಾರಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ತ್ವದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯೋ ವಿನಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಕಲ್ಪತೇ । ನ ಚ ಪೌರುಷೇಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ ವಾ ಮೂಲಮಾಲೋಕ್ಯತೇ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಯಥಾವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಶೇಷವಶಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ; ನ ಚೈಕಭಾವಿಕಃ ಕರ್ಮಾಶಯಃ । “ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ” (ಛಾ.ಉ. ೫ । ೧೦ । ೭) “ತತಃ ಶೇಷೇಣ” (ಗೌ. ಧ. ಸೂ. ೨ । ೨ । ೨೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅದ್ವೈತಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧುರಾಣಾಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಭಾಜಾಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ಕ್ಷಯ್ಯಫಲಶಾಲಿತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹೀತಿ ।
ಅದ್ವೈತಾತ್ಮೋಪದೇಶಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯೇ ಪುನರನುಪಾಸಿತಗುರವಸ್ತದುಪದೇಶಶೂನ್ಯಾ ಯಥಾಮತಿ ಯಥೋಕ್ತಾದದ್ವೈತಾದನ್ಯಥಾ ದ್ವೈತಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಂತಿ ತೇ ಪರತಂತ್ರಾಃ ಸಂತೋ ರಾಗಾದಿನಾ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠಂತೋ ವಿನಾಶಿಫಲಶಾಲಿನಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದ್ವೈತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –
ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಾತ್ಕ್ರಿಯಾಪದಮನುಕೃಷ್ಯತೇ । ಸ ಹಿ ವಿದ್ವಾನ್ವಿದ್ಯಯಾ ನಿರಸ್ತಾವಿದ್ಯಾದಿಮಲಃ ಸ್ವಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭವತಿ । ಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತೋರುಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನಿರತಿಶಯೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅದ್ವೈತನಿಷ್ಠಾನಾಂ ತು ಕರ್ಮ ತ್ಯಜತಾಂ ಪುಮರ್ಥಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಂ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವೈತಮೇವ ವಿಷಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರುತೇರನೃತೇಽಭಿಸಂಧಾ ಯಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಾ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ಬಂಧನಂ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯಾಽಽವಿರ್ಭಾವರಾಹಿತ್ಯಂ ಸಂಸಾರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದುಃಖಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ । ಯಥಾ ವಸ್ತುತಃ ತಸ್ಕರಸ್ಯ ನಾಹಂ ತಸ್ಕರೋಽಸ್ಮೀತಿ ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪರಿಶೋಧನಾರ್ಥಂ ತಪ್ತಪರಶೋರ್ಗ್ರಹಣೇ ದಾಹೋ ಬಂಧನಂ ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥೈವ ದ್ವೈತಾಭಿನಿವೇಶವತೋಽಪೀತಿ ಪ್ರಥಮಮುಕ್ತ್ವಾ ವಸ್ತುತೋಽತಸ್ಕರಸ್ಯ ಪರೈರಾರೋಪಿತತಸ್ಕರತ್ವಸ್ಯ ಪರಿಶುಶುತ್ಸಯಾ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣೇ ದಾಹಾದ್ಯಭಾವವದ್ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯೇಽಭಿಮಾನವತೋ ದ್ವೈತಾಚ್ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಚಿತ್ತಸ್ಯಾನರ್ಥಧ್ವಂಸೋ ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಶ್ಚೇತಿ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥಾನುರೋಧೇನಾಗ್ರೇ ಶ್ರುತಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಕೇವಲಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕೈವಲ್ಯಹೇತುಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪನಿಷದಾರಂಭ ಇತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಸ್ವಯೂಥ್ಯಾಸ್ತು ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೋಪನಿಷದಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹುಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಯಾ “ತದ್ಯಥೇಹ” (ಗೌ. ಧ. ಸೂ. ೨ । ೨ । ೨೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾವಗಮಾದ್ “ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್” ( ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರುದ್ಧಫಲತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಾದದ್ವೈತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ನೈವ ಕರ್ಮಣಾ ಸಹ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತೇ । ನ ಹಿ ವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಿತಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನೋಪನಿಷದಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚಾದ್ವೈತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತೇ ಸ್ವಬಾಧಕವಿಧೂನನಾರ್ಥಂ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ । ತಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯಫಲತ್ವಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಜನಿತಸ್ಯಾದ್ವೈತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕತೇ –
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯೋ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಜನಿತಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾಬೋಧಃ । ಸ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಾಕಾಂಕ್ಷನ್ನಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಕೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯಾಯಂ ಕರ್ಮವಿಧಿರಜ್ಞಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಽಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಾಕಾರಂ ಪ್ರಮಾಣನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಸೂತಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವತಸ್ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನ ಜನಿತಕರ್ಮಫಲವಿಷಯೋ ರಾಗಾದಿದೋಷಸ್ತದ್ವತಶ್ಚ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಕರ್ತಾಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಮಿಥ್ಯಾಧಿಯೋ ರಾಗಾದೇಶ್ಚಾಭಾವೇ ಕರ್ಮ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । “ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೨ । ೪) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಅತೋಽಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಬಾಧಕಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ –
ಅಧಿಗತೇತಿ ।
ಅಧೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ಹಿ ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ಅಧ್ಯಯನಂ ಚಾರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಮಿತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಮರ್ಯಾದಾ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಯನವತೋ ಜ್ಞಾತಸರ್ವವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮವಿಧಾನಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಬಾಧ್ಯತೇ । ಅವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತಾವದರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಮಧ್ಯಯನಮಿತಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಫಲಂ ತದಿತಿ ಚಾಧ್ಯೇತೃಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಯನವಿಧಿವಶೇನ ನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಿಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮಮೇದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಾಕಾರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೋತ್ಥೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನಾಪಹೃತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಫಲವಿಷಯರಾಗಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ತನ್ನಿಬಂಧನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ದುರನುಷ್ಠಾನತ್ವಾನ್ನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಿರ್ನ ತ್ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಏತೇ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯಾಶ್ರಮಿಣಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಚಾರೀ ಗೃಹಸ್ಥೋ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಶ್ಚೇತ್ಯೇತೇ ಕರ್ಮಿಣಸ್ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಪಿ ಕರ್ಮೀ ಚೇನ್ನ ಪೃಥಕ್ಕ್ರಿಯೇತ । ಪೃಥಕ್ಕರಣಾಚ್ಚ ನ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಿರಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ –
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾತ್ಕೇವಲಮೇವಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕೈವಲ್ಯಸಾಧನಮಿತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೋಪನಿಷದಾರಭ್ಯತೇ ಹಂತ ಕಿಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಮುಪನಿಷದಿ ತ್ರಿವಿಧಾನ್ಯುಪಾಸನಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯೋಪನಿಷದಾರಂಭೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಸ ಯೋ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ ನ ಪುತ್ರರೋದಂ ರೋದಿತೀತ್ಯಾದೀನ್ಯಭ್ಯುದಯಫಲಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ । ಕೈವಲ್ಯೇನ ಸನಿಕೃಷ್ಟಫಲತ್ವಂ ನಾಮ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಮ್ । ಅದ್ವೈತಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಾದೀಷದ್ವಿಕೃತಂ ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಫಲಗತಾತಿಶಯಫಲಾನ್ಯುದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ತ್ರಿವಿಧೋಪಾಸನೋಪನ್ಯಾಸೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ರಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಪನಿಷತ್ಪದವೇದನೀಯತ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸನೇಷು ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮುದ್ಭಾವ್ಯ ವಿಭಜತೇ –
ಮನೋವೃತ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಫಲತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಕಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।
ಫಲತೋ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಸನಾಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಮಾದರ್ಶಯತಿ –
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಭಾಗವಿಕಲೇ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಿತಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಾಕಾರವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಾಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಕಮ್ । ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸರ್ಪಾದಿಸಮಾರೋಪರೂಪಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾದಿಕಾರಣಪ್ರಸೂತೋ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯೋ ನಿವರ್ತಕಸ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯುಪಾಸನಾನಾಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಉಪಾಸನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ “ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ, ಕಿಂಚಿದಾಲಂಬನಂ ಮನಃಪ್ರಭೃತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಸಮಾನಜಾತೀಯಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಧ್ಯಾಯಿನೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಸನಾನಾಂ ಚಾವಾಂತರವಿಶೇಷಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸನಾನಾಮುಪದೇಶಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನೋಚ್ಯತಾಮುಪಾಸನಾನಿ ಪುನರಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯೇನ ವಾಚ್ಯಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಾನೀತಿ ।
ಉಪಾಸನಾನಾಮೀಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾಽನುಷ್ಠಿತನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮವಚ್ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಾಚ್ಚ ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಕಾರವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವೇನ ಸುಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಮಂದಾನಾಂ ಸಹಸಾ ತೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಾದಾವುಪದೇಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಬಹುವಿಧೇಷೂಪಾಸನೇಷು ಕಿಮಿತ್ಯಂಗಾವಬದ್ಧಮೇವೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಥಮಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತೇ ಪುರುಷೇ ಕರ್ಮಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿವಾಸನಯಾ ದೃಢೀಕೃತತ್ವಾದಭ್ಯಸ್ತತತ್ತತ್ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇಽತತ್ಸಂಬಂಧಿನಿ ಕೇವಲೋಪಾಸನೇ ಚೇತಸಃ ಸಮರ್ಪಣಂ ದುಃಖಂ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಂಗಾವಬದ್ಧಮೇವ ತಾವದುಪಾಸನಮುಚ್ಯತೇ । ಏವಮಾದಾವುಕ್ತ್ವಾ ಪುನರುಪಾಸನಾಂತರಾಣಿ ಕ್ರಮೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಂಡದ್ವಯಸ್ಯ ನಿಯತಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಬಂಧಮುಪನಿಷತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಃ ಪ್ರತೀಕಮಾದತ್ತೇ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮೋಂಕಾರಸ್ಯಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಪಕ್ಷಮೇವಾವಲಂಬತೇ –
ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅಭಿಧಾನಾಂತರೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನೇದಿಷ್ಠಮಿತಿ ।
ನಿಕಟತಮಮತಿಶಯೇನ ಪ್ರಿಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ನೇದಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮನಾಮತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದಿಹೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯೇ ತದೋಮಿತಿ ಪದಮಿತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ವಾಚಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ಶಬ್ದಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮುಪಾಸ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಹಾತಿಪರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ತತ್ರಾಭಿಧೇಯವಿವಕ್ಷಾಸ್ತಿ ಯಥಾ ಗೌರಿತ್ಯಯಮಾಹೇತಿ । ತಥಾ ಚಾತ್ರೇತಿಪರತ್ವಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮುಪಾಸ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಇತಿಪರಪ್ರಯೋಗವಶಾದಭಿಧಾಯಕತ್ವಾಭಾವೇ ಸತ್ಯರ್ಚಾಶಬ್ದಿತಪ್ರತಿಮಾಯಾ ಭಗವತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವವದೋಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೀಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸಪ್ರಮಾಣಕಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವೇತದಾಲಂಬನಂ ಪರಮಿತ್ಯಾದಿಷು ।
ಕಿಂಚ ನಾಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸಮರ್ಥನೀಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಜಪೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿಜಪೇ ಯಜ್ಞಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಽಽದಾವಂತೇ ಚೋಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
“ತಸ್ಮಾದೋಮಿತ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕ್ರಿಯಾಃ ।
ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ವಿಧಾನೋಕ್ತಾಃ ಸತತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಮ್ ॥” (ಭ.ಗೀ. ೧೭ । ೨೪)
“ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಣವಂ ಕುರ್ಯಾದಾದಾವಂತೇ ಚ ಸರ್ವದಾ ।
ಸ್ರವತ್ಯನೋಂಕೃತಂ ಪೂರ್ವಂ ಪರಸ್ತಾಚ್ಚ ವಿಶೀರ್ಯತೇ ॥” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೨ । ೭೪) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । “ಓಮಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ನಾಹ” (ತೈ.ಉ. ೧ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಓಮಿತೀತ್ಯಯಂ ಭಾಗೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಾರ್ಥಮನುಕೃಷ್ಯತೇ ।
ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಮಂಜಸಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತೀತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮನುಸೃತ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –
ವರ್ಣಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ಗ್ರಾಮೋ ದಗ್ಧಃ ಪಟೋ ದಗ್ಧ ಇತಿವದೇಕದೇಶೇ ಸಮುದಾಯವಿಷಯಂ ಪದಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಂ ವಿಭಜತೇ –
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾವಯವತ್ವಾದೋಂಕಾರೇ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದನಂತರವಾಕ್ಯಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೋ ಯೋಽಸ್ಮದುಕ್ತೋ ಹೇತುಸ್ತೇನ ಸ್ಫುಟೀಕ್ರಿಯತೇ ತತಶ್ಚೋತ್ಕೃಷ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರ್ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯತ್ರೋಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರುಕ್ತಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಗುಣಂ ವಿವಕ್ಷುರ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮುಪಾಸನಮಿತಿ ।
ರಸತಮತ್ವಮಾಪ್ತಿಃ ಸಮೃದ್ಧಿರಿತ್ಯೇವಂಗುಣಕಮುಪಾಸನಂ ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ತತ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂವಿಭೂತೀತಿ ।
ಪರಮಃ ಪರಾರ್ಧ್ಯಸ್ತೇನೇಯಂ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ವಿಭೂತಿಃ ಸ್ತುತಿರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏವಂಫಲಮಿತಿ ।
“ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಮ್” (ಛಾ.ಉ. ೧ । ೧ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಫಲಂ ಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋದೋಹನವದಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಧಾನಾದಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಮಿದಮುಪಾಸನಂ ತಥಾಽಪಿ ಪೃಥಗೇವ ಪೃಥಗ್ಘ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಫಲವತ್ । ಫಲಂ ಯಾಜಮಾನಮುದ್ಗಾತುರ್ಯಜಮಾನೇನ ಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಕ್ರೀತತ್ವಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃಕಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಫಲಮಿತಿ ವಚನಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇನಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಂ ವಾರಯತಿ –
ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ತದೇವೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುವರ್ತಯನ್ನೋಂಕಾರಸ್ಯ ರಸತಮತ್ವಂ ಗುಣಂ ವಿಧಾತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಏಷಾಮಿತಿ ।
ಗತಿರಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ವಂ ಪರಾಯಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಮವಷ್ಟಂಭ ಇತಿ ಪ್ರಲಯನಿದಾನತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಃ । ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ವಾಽಮೂನಿ ಪದಾನಿ ನೇಯಾನಿ ।
ಅಪಾಂ ಪೃಥಿವೀರಸತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅಪ್ಸು ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಓಷಧೀನಾಮಪಃ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ರ ರಸಶಬ್ದಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಪ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾರಣಪರತಯಾ ಪೂರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋಽಪಿ ರಸಶಬ್ದೋ ಗೋರಸ ಇತಿವದುತ್ತರತ್ರ ಕಾರ್ಯಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೋಷಧೀನಾಂ ಪುರುಷೋ ರಸಃ । ನ ಹಿ ತಾಭಿರಸೌ ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಪುರುಷರಸತ್ವಂ ವಾಚಃ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಪುರುಷೇತಿ ।
ವಾಗ್ವಿಹೀನಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಪುರುಷಾಂತರಂ ವಿನಿಂದಂತಿ । ಅತೋ ವಾಚಃ ಸಾರತಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಃ ಸಾರಿಷ್ಠತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಾಙ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾದೃಚಸ್ತದ್ರಸತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾರತರೇತಿ ।
ಋಚಃ ಸಕಾಶಾದಪಿ ತದ್ಧ್ಯೂಢಂ ಸಾಮ ಗೀಯಮಾನಂ ವಕ್ತೃಶ್ರೋತ್ರೋಃ ಸುಖಕರಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಸಾರತರಮಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಂ ಚಾವಯವೇ ಪ್ರಕರಣಾನ್ನಿಯಮಯತಿ –
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಸಾಮಾನೋಂಕೃತಂ ಫಲಾಯ ಭವತೀತಿ ಮನ್ವಾನೋ ಬ್ರೂತೇ –
ಸಾರತರ ಇತಿ ॥ ೨ ॥
ತದರ್ಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ರಸತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ರಸತಮತ್ವಗುಣಕಮೋಂಕಾರಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ಮಹೀಕರೋತಿ –
ಪರಮ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಪರಮಾತ್ಮವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾನುಸಂಧೀಯತೇ ತಥಾಽಸ್ಯಾಪಿ ತದಾತ್ಮನಾಽನುಸಂಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಷ್ಣುಬುದ್ಧ್ಯಾಲಂಬನಾರ್ಹಪ್ರತಿಮಾವದಯಮಪಿ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾಲಂಬನಯೋಗ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಓಂಕಾರಾತ್ಪರಾಚೀನೋ ರಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದೀಯರಸತಮತ್ವಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಪರಿಗಣನಾತಃ ಸಿದ್ಧಮಷ್ಟಮತ್ವಮನುವದತಿ –
ಅಷ್ಟಮ ಇತಿ ।
ನನು ಭೂತಾನ್ಯಾರಭ್ಯ ನವಮತ್ವೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಕಥಮೋಂಕಾರಸ್ಯಾಷ್ಟಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸ ಏಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ಯದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದುದ್ಗೀಥಶಬ್ದೋಽವಯವಪರೋ ನೇತವ್ಯಃ ॥ ೩ ॥
ಅಥ ಗುಣಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಮವತಾರಯನ್ವೃತ್ತಮನುವದತಿ –
ವಾಚ ಇತಿ ।
ಋಚಃ ಸಾಮ ರಸಃ ಸಾಮ್ನ ಉದ್ಗೀಥೋ ರಸ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಇದಾನೀಮೃಗಾದಿಜಾತಿಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಃ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕತಮೇತಿ ।
ವೀಪ್ಸಾತ್ರಯಂ ಪ್ರಶ್ನೇ ತತ್ತಜ್ಜಾತಿಜ್ಞಾನೇ ಶ್ರದ್ಧಾತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕತಮಾ ಕತಮೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನೇಕಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯದೈಕಸ್ಯಾ ಜಾತೇರ್ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೋ ಭವತಿ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಡತಮಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾದ್ಯಥಾ ಬಹೂನಾಂ ಕಠಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಠಜಾತಿನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಕತಮೇ ಕಠಾ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾಽನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಬಹೂನಾಮೇಕಸ್ಯಾ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಡತಮಜ್ವಿಧಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯೇ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತ್ಯಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿರುಕ್ತಾ । ಋಗ್ಜಾತಿಗ್ರಹಣಂ ಸಾಮಜಾತೇರುದ್ಗೀಥಜಾತೇಶ್ಚೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ತದ್ಬಹುತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಂ ನಶ್ಛಿದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಋಗಾದಿಜಾತಯೋ ಯದಿ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಸ್ಯುಸ್ತದಾ ತಾಸಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕತಮರ್ಗ ಜಾತಿಃ ಕತಮಾ ಸಾಮಜಾತಿರ್ವಾ ಕತಮಾ ಸಾಮಜಾತಿರ್ವಾ ಕತಮಾ ವೋದ್ಗೀಥಜಾತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಸ್ತಿ ತತ್ರ ಜಾತಿಬಹುತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದತೋಽನುಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಬಹೂನಾಂ ತತ್ತಜ್ಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನೇ ಜಾತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಬಹುತ್ವಸಂಭವಾತ್ತದನ್ಯತಮನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಡತಮಾಜತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಂಗೀಕಾರಾದೃಗಾದಿಜಾತೌ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಕತಮಾ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಾಚ ಋಗ್ರಸ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪರ್ಯವಸಾನಾದುಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ವಿಗ್ರಹಾಂತರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಚಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಯದಿ ಜಾತೇರಿತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಕ್ತೀಕರಿಷ್ಯತಿ । ಅಸ್ಮದಿಷ್ಟವಿಗ್ರಹಾಪರಿಗ್ರಹೇ ವೃತ್ತಿಕಾರೀಯಮುದಾಹರಣಂ ವಿರುದ್ಧ್ಯತೇ ।
ಕಠಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉದಾಹರಣೇಽಪಿ ಸತ್ಯಾಂ ಕಠಜಾತೌ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತದನ್ಯತಮನಿರ್ಧಾರಣಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇ ಡತಮಜಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ಪರೋಕ್ತೋದಾಹರಣವಿರೋಧೋಽಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ನನು ದ್ವಿಧಾಽಪಿ ವಿಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೌ ಕಿಮಿತಿ ತ್ವದಿಷ್ಟೋ ವಿಗ್ರಹೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದೀತಿ ।
ತ್ವದಿಷ್ಟವಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹಶ್ಚೇದೃಗಾದಿಜಾತೇರೇಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಬಹುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ವಾ ಬಹೂನಾಮಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಕತಮರ್ಕ್ಕತಮತ್ಸಾಮೇತ್ಯುದಾಹರಣಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಹಿ ವೈದಿಕಮುದಾಹರಣಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಮಿವ ಹಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದೃಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿರೇವಾತ್ರ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಕಿಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿಮೃಶ್ಯತೇ । ವಿವಕ್ಷಿತಮೃಗಾದಿಸ್ವರೂಪಮೇವಾಽಽದಾವುಪನ್ಯಸ್ಯತಾಂ ಲಾಘವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಮರ್ಶೇ ಹೀತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಭೂತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೋದಿತೇ ಸೈವಾಽಽಚಾರ್ಯಭೂತಾ ಪರಿಹರತಿ –
ವಾಗೇವೇತಿ ।
ನನ್ವಾದ್ಯೇ ಪ್ರತಿವಚನೇ ವಾಗೃಚೋರೇಕತ್ವಾವಗಮಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ರಸತಮವಾಕ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಮಷ್ಟಮತ್ವಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಾಗೃಚೋರಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಾ ರಸತಮವಾಕ್ಯಾದಿದಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯತೇಽರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆಪ್ತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಹಿ ವಾಕ್ಯಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ರಸತಮತ್ವಂ ವಿದಧಾತಿ । ಇದಂ ತು ತಸ್ಯೈವಾಽಽಪ್ತಿಗುಣಂ ವಿಧತ್ತೇ । ತಥಾ ಚ ತಾದೃಗ್ಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರತ್ವಾದೇತದ್ವಾಕ್ಯವಶಾದಷ್ಟಮತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾದೋಂಕಾರಸ್ಯಾಷ್ಟಮತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮೃಗಾದಿಜಾತೀಯೇ ಪೃಷ್ಟೇ ವಾಗೇವರ್ಗಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಮುಚಿತಂ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷವಚನಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾವಿತಿ ।
ವಾಗೃಚೋ ಯೋನಿಸ್ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸಾಮ್ನೋತೋ ಹೇತುರ್ಬಲೇನ ಹಿ ಗೀತಿರುತ್ಪಾದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಾಗೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದೋಪದೇಶಾದೃಙ್ಮಾತ್ರಂ ಸಾಮಮಾತ್ರಂ ವಾ ತತ್ತತ್ಕಾರಣಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತೇನ ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಕ್ತಿರವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮೃಗಾದಿಜಾತೇರೇಕತ್ವಾಡುತಮಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತತ್ತಜ್ಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೃಕ್ಸಾಮೋದ್ಗೀಥಾನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾವೃಗಾದಿಜಾತೇರೇಕಸ್ಯಾ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾದೃಗಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ತು ನ ಕಿಂಚಿದ್ದುಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಋಗಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ವಾಚಃ ಸಾಮಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಫಲಿತಂ ದರ್ಶಯನ್ನುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಯಥಾಕ್ರಮಮಿತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮಮಾತ್ರಾವರೋಧೇಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತದಾಹ –
ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಸರ್ವಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಹೇತುರೋಂಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಾಪ್ತಿಗುಣಕಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯೇ ವಚನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವಜ್ಜಾತಿಗೃಹೀತೌ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವೇನ ಭಕ್ತಿರೇವೋಕ್ತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುಮೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚೋದ್ಗೀಥಸ್ತದವಯವೋ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸರ್ವಕಾಮಸಂಬಂಧಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾಭೂತವಾಗಾದಿಸಂಬಂಧಾದಸ್ತಿ ಸರ್ವಕಾಮಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಕಾಮಸಂಬಂಧೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತದ್ವಾ ಇತಿ ।
ತದೇತತ್ಪದಯೋರಕ್ಷರವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮಿಥುನಮಿತಿ ।
ವೈಶಬ್ದೋ ಮಿಥುನಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಚ ಪ್ರಾಣಶ್ಚೇತಿ ಯದುಭಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ ತದೇತನ್ಮಿಥುನಮಿತಿ ಯೋಜನಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಋಕ್ಸಾಮೇತಿ ।
ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರೃಕ್ಸಾಮಕಾರಣತ್ವಮುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಋಕ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣೌ ಮಿಥುನಮೇವಮೃಕ್ಸಾಮೇ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಮಿಥುನಂ ನಿರ್ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಮೇವ ಮಿಥುನದ್ವಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನನು ಮಿಥುನಯೋರನುಗತಂ ಮಿಥುನತ್ವಮಾದಾಯೈಕವಚನಮುಪಪತ್ಸ್ಯತೇ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಭಂಗಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿಥುನದ್ವಯಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಭವತು ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಮೃಕ್ಸಾಮಾತ್ಮಕವಾಕ್ಪ್ರಾಣರೂಪಮ್ । ಓಂಕಾರಮಿಥುನಯೋಃ ಸಂಸರ್ಗೇ ಕಿಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಯಾ ಪುನರ್ವಿಧಯಾ ಮಿಥುನೇನ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಮಕ್ಷರಸ್ಯ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯತ್ರಾಽಽಹ –
ವಾಙ್ಮಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮಿಥುನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಮಿಥುನಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ತಾದೃಗರ್ಥೋ ಯಥೋಕ್ತಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾಮಾಪಯಿತೃತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸನ್ನುಚ್ಯತೇಽನಂತರವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಿಥುನದ್ವಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಮಿಥುನಾವಿತಿ ದ್ವಿವಚನಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮಿಥುನಾವಯವಾವಿತಿ ।
ಗ್ರಾಮ್ಯಧರ್ಮತಯಾ ತಥಾವಿಧವ್ಯಾಪಾರತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವೈಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತಿ ॥ ೬ ॥
ಏವಮೋಂಕಾರಮಾಪ್ತಿಗಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಶಿಷ್ಟ್ವಾ ತದುಪಾಸನಾಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ತದುಪಾಸಕೋಽಪೀತಿ ।
ತದ್ಧರ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸಕಸ್ಯಾಽಽಪ್ತಿಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಆಪ್ತೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಮಾಪಯಿತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿಪಾತೌ ತ್ವವಧಾರಣಾರ್ಥೌ ಉದ್ಗೀಥಂ ತದವಯವಭೂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಪ್ತಿಗುಣವದೋಂಕಾರೋಪಾಸನಾತ್ಕಥಮುಪಾಸಿತಾ ತದ್ಗುಣೋ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಮಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಗುಣಾಂತರವಿಧಾನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸಮೃದ್ಧೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವತ್ತ್ವಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಸ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇತತ್ಪದಯೋರೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋ ವೈಶಬ್ದಃ ।
ಅನುಜ್ಞಾಕ್ಷರಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿಗೃಹ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತೇನಾರ್ಥೇನ ಘಟಯತಿ –
ಅನುಜ್ಞಾ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನುಜ್ಞಾತ್ವೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಜ್ಞಾನಧನಯೋರುಕ್ತಿಸ್ತದಿತ್ಯನುಮಂತವ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನೋಚ್ಯತೇ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯಾನುಜ್ಞಾಕ್ಷರತ್ವೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿವದ್ವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಪೃಷ್ಟೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯೋಮಿತಿ ಶಾಕಲ್ಯೋಽನುಜ್ಞಾಂ ಕೃತವಾನ್ । ಪುನಶ್ಚ ಕತ್ಯೇವೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಷಡಿತಿ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಸತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥಾನುಸಾರಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಧಿ ಕಿಂಚೇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಾಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮನುಜ್ಞಾತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಸಮೃದ್ಧಿಶಬ್ದಾದುಪರಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸಮೃದ್ಧಿಮೂಲತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸಮೃದ್ಧೋ ಹೀತಿ ।
ಅನುಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಮೃದ್ಧಿತ್ವೇ ಸತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ತದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಮರ್ಧಯಿತೇತ್ಯಾದಿಫಲವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸಮೃದ್ಧೀತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಸಮರ್ಧಯಿತೇತ್ಯಾದಿಪದಜಾತಮಾಪಯಿತೇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವದಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಗುಣತ್ರಯವತಃ ಸಫಲಮುಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ವಕ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ತೇನೇಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಸ್ತುತೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರರೋಚನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತ್ರಯಿ ವಿದ್ಯಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಯತಿ –
ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರುತಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಲಾಭಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಾಪಿ ಕಥಮಾಶ್ರಾವಣಾದಿಭಿರಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕರ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಧ್ವರ್ಯವಹೌತ್ರೌದ್ಗಾತ್ರಸಮಾಹಾರಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದಿಷು ಚ ಸಂಭವಾತ್ತತ್ತ್ರಿತಯಸಮಾಹಾರಾಲ್ಲಿಂಗಾದೋಂಕಾರೇಣ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ತ್ರಯವಿಹಿತ ಕರ್ಮ ಸೋಮಯಾಗ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಹ –
ಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ರವತ್ಯನೋಂಕೃತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ನ್ಯಾಯಾದೋಂಕಾರೇಣ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ಸ್ತುತಿಂ ವಿಧಾಯ ಸ್ತುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರಕ್ಷರಂ ಕರ್ಮಣಾ ಪೂಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತದಾಹ –
ತದಪಚಿತಿರಿತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮಣಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಚೇದಾರಾಧ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಾದಕ್ಷರಸ್ಯಾಪಿ ತೇನಾಽಽರಾಧನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಶ್ವರಸ್ತೇನಾಽಽರಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಹಿತೇನ ಕರ್ಮಣೇಶ್ವರಂ ಪ್ರಸಾದ್ಯ ತತ್ಪ್ರಸಾದವಶಾತ್ತತ್ಫಲಂ ಕರ್ತಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಗವತೋಕ್ತತ್ವಾದೀಶ್ವರಪೂಜಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ತತ್ಪೂಜಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮಾಕ್ಷರಪೂಜಾರ್ಥಮಿತ್ಯಕ್ಷರಂ ಸ್ತುತ್ವಾ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸ್ತೌತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಜಮಾನಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಪತ್ನೀ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣೈಸ್ತ್ರಯೀವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ತುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾಽಕ್ಷರವಿಕಾರೈರ್ಯಜಮಾನಾದಿಪ್ರಾಣೈರ್ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಹವಿಷೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವದನ್ವಯಃ ।
ಕಥಮೃತ್ವಿಗಾದಿಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಹವಿಷಶ್ಚಾಕ್ಷರವಿಕಾರತ್ವಮತ ಆಹ –
ಯಾಗೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋಽನುಕ್ತವೈದಿಕಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
“ತಸ್ಮಾದೋಮಿತ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ” (ಭ. ಗೀ. ೧೭ । ೨೪) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಾಸ್ತಾಽಽಹುತಿಃ ಸಮ್ಯಗಾದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿರ್ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಂ ತತಃ ಪ್ರಜಾಃ ।” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೩ । ೭೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವೃಷ್ಟ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಕರಣಂ ಸರ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮೇತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನೇತ್ಯಾದಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣೈರಿತಿ ॥ ೯ ॥
ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಮಹೀಕೃತತ್ವಾದುಪಾಸನೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಮುತ್ತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಸಂದರ್ಭೇ ಸ್ತುತಿವಶಾದಕ್ಷರವಿಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ತನ್ನಿಷ್ಪಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನವತೋಽನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ತದಾಕ್ಷೇಪ್ತುಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ವಿದ್ವಾನೇವ ತತ್ಫಲಮಶ್ನುತೇ ನಾವಿದ್ವಾನಿತಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ತ್ವಾಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರವಿಶಿಷ್ಟಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ದೃಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಮಂಗಜ್ಞಾನತ್ವಾದಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ಹೇತುತ್ವೇನಾವತಾರಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಭಿನ್ನೇ ಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯೋಪಾಸನಾ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ತನ್ನ ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲವತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಂಗಜ್ಞಾನಾದ್ಗುಣವದಕ್ಷರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಽಧಿಕ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದಂಗಂ ಕರ್ಮಾಂಗಮುದ್ಗೀಥಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಮಾದಾಧಿಕ್ಯಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಕ್ಷರಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯತ್ತು ಪುನರುಕ್ತಂ ತಯೋಶ್ಚ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದೃಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಂಗಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ಕಿಮಂಗತ್ವೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಾಽಽಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಮಥವೈತದೇವ ಜ್ಞಾನತ್ವವಿಶೇಷಿತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ । ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮನ್ಯಾಯೇನಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ಗೋದೋಹನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತ ತೃತೀಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧನವಿಕಲತ್ವಾದಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಧ್ಯುದಾಹರಣಬಹಿರ್ಭೂತತ್ವಾದಂಗಸಂಬಂಧಜ್ಞಾನತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇ ಸತ್ಯಂಗತ್ವೋಪಾಧೇಃ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕ್ಯೇ ಫಲಾಧಿಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರಾನಂತರವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮುದ್ಗೀಥಾದ್ಯಂಗಮಾತ್ರವಿಷಯಮುಪಾಸನಾತಿರಿಕ್ತಂ ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಯೋಗೋ ದೇವತಾದಿವಿಷಯಮುಪಾಸನಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದಸ್ತದರ್ಥಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ವಿದ್ವದಿತಿ ।
ನನ್ವರ್ಥೀ ಸಮರ್ಥೋ ವಿದ್ವಾನಪರ್ಯುದಸ್ತಶ್ಚ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರೀತ್ಯಂಗೀಕಾರಾದವಿದುಷಸ್ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾನಾಕ್ರಾಂತಸ್ಯಾನಧಿಕಾರಾತ್ಕಥಂ ತತ್ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವದಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಔಷಸ್ತ್ಯ ಉಷಸ್ತಿಸಂಬಂಧೇ ಮಟಚೀಹತೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಕೇ ತಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥಜಾತೇ ವಿದ್ಯಾಹೀನಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತೇತ್ಯಾದೌ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ । ಅಧಿಕಾರಿಲಕ್ಷಣೇ ತು ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ರವ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಿಶೇಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣವದಕ್ಷರಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ತು ರಸತಮಗುಣವದಕ್ಷರವಿಷಯಮೇಕಮುಪಾಸನಮ್ । ತತ್ರ ಚ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಫಲಸ್ಯಾಶ್ರುತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ವಾ ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಆಪ್ತಿಗುಣವತಃ ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವತಶ್ಚಾಕ್ಷರಸ್ಯ ದ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಫಲಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಚಾತ್ರ ತ್ರೀಣ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಪೃಥಕ್ಫಲಾನಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನೀತ್ಯತ ಆಹ –
ರಸತಮೇತಿ ।
ನ ತಾವದಿಹೋಪಾಸೀತೇತಿವಿಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮಧ್ಯೇ ವಿಧ್ಯಂತರಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಽಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಫಲಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಧಿರುನ್ನೇಯಃ । ರಸತಮಗುಣವದಕ್ಷರವಿಜ್ಞಾನವಿಧೌ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಿಣ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಥಫಲಾಂಶಾನ್ವಯೇನಾನೇಕಗುಣವದೇಕವಿಜ್ಞಾನವಿಧಿಸಂಭವೇ ವಿಧಿಭೇದಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ನೋ ಖಲ್ವರ್ಥವಾದಿಕಫಲವದನೇಕವಿಶೇಷಣಕೈಕೋಪಾಸನವಿಷಯವಿಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಸಂಭವೇ ವಾಕ್ಯಂ ಭೇತ್ತುಮುಚಿತಮ್ । ಏತೇನ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೋ ನಿರಸ್ತಃ । ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯಸ್ತು ಪ್ರಕೃತಾವಿರೋಧೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಂ ಖಲ್ವೇತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಅನೇಕೈರಿತಿ ।
ರಸತಮಾಪ್ತಿಸಮೃದ್ಧಿರೂಪಾಣ್ಯನೇಕಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ತೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಕ್ಷರಸ್ಯಾನೇಕಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಕಾರಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಾಸನೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯೈತದುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯತ್ಖಲು ವಿಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಗುಣತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಮುದ್ಗೀಥಾವಯವಭೂತಮೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕಂ ತದ್ಬುದ್ಧ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಮಿದಾನೀಂ ತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಭೇದೇನಾಽಽದಿತ್ಯಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷನ್ಕಂಡಿಕಾಂತರಮವತಾರಯತಿ –
ದೇವಾಸುರಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರಪ್ರತಿಭಾವ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಮಾಸಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ದೇವಾಶ್ಚೇತಿ ।
ದೇವಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ದೇವಾ ಇತಿ ।
ದೀವ್ಯತಿರ್ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ “ದಿವು ಕ್ರೀಡಾವಿಜಿಗೀಷಾವ್ಯವಹಾರದ್ಯುತಿಸ್ತುತಿಮೋದಮದಸ್ವಪ್ನಕಾಂತಿಗತಿಷು” ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾಜಂತಸ್ಯ ಸತಿ ಗುಣೇ ಕರ್ತರಿ ಯಥೋಕ್ತರೂಪಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇ ಚ ದ್ಯೋತಕಾ ದೇವಾ ರೂಢೇರಿಂದ್ರಾದಯೋ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವ ಹೇಯತ್ವಾದುಪಾಸಕಶರೀರಸ್ಥಕರಣಾವಸ್ಥಾದಿವಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರಿಣೋ ದೇವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಧ್ಯಾತ್ಮಮಸುರಾ ವಿರೋಚನಾದಯಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವವದುಪಸಂಹಾರವಿರೋಧಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಸುರಾ ಇತಿ ।
ಅಸುರಾ ಇಂದ್ರಿಯವತ್ತಯ ಏವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಾತ್ತ್ವಿಕೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಭ್ಯೋ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ತಾಸಾಮಸುರತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದ್ವಿಪರೀತಾ ಇತಿ ।
ತಾಸಾಮಸುರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಾಹ –
ಸ್ವೇಷ್ವೇವೇತಿ ।
ವಿಷ್ವಗ್ವಿಷಯಾಸು ವಿಷ್ವಂಚೋ ನಾನಾಗತಯೋ ವಿಷಯಾ ಯಾಸಾಂ ತಾಸ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಾಣನಕ್ರಿಯಾಸು ಜೀವಾನಾನುಕೂಲಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣೈವ ಸ್ವಭಾವವಶಾತ್ಪ್ರವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಭ್ಯೋ ವೈಪರೀತ್ಯಮಮೂಷಾಮತಿವಿಶದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಪರೀತ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ತಮ ಆತ್ಮಿಕಾ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಮಿಥೋ ವಿಷಯಾಪಹಾರಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ದೇವಾನಾಮಸುರಾಣಾಂ ಚ ಸಂಗ್ರಾಮೋಽಭೂದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಸುರೀಂ ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇತಿ ।
ದೈವೀಂ ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಥಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ದೇವಾನಾಮುಕ್ತಾಸುರವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಸ್ತಮೋರೂಪಪಾಪ್ಮಾಸುರಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಿಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ತಿರಸ್ಕರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸಂಗ್ರಾಮಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ದೇವಾನಾಮಸುರಾಣಾಂ ಚ ಪರಾಭಿಭವಃ ಸ್ವೋದ್ಭವಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ಸಂಗ್ರಾಮಃ ಪ್ರತಿದೇಹಮನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯಥಾ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮಸ್ತಥೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೋ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ ಇಹೇತಿ ।
ಸ ಹಿ ಸಂಗ್ರಾಮೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಿವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಾತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ತಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಥಾರೂಪೇಣಾಽಽಖ್ಯಾಯತೇ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಷಯವೈಮುಖ್ಯೇ ಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇಷಾಂ ತದಾಭಿಮುಖ್ಯೇ ಪಾಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಪ್ರಣೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಯತ್ನತೋ ವಿಷಯಪ್ರಾವಣ್ಯಂ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ತದ್ವೈಮುಖ್ಯಂ ಚ ತೇಷಾಂ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿಭಿರ್ಯತ್ನಾದಾಧೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಯಜಮಾನಪ್ರಾಣಾನಾಮೇವ ದೇವಾಸುರಭಾವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಮರ್ಥಮಪಾಕೃತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೂಪಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ –
ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ದೇವಾಸುರಾಣಾಂ ತದಪತ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಗ್ರಾಮನಿಮಿತ್ತಂ ಪರಾಮೃಶತಿ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ದೇವಾನಾಮುತ್ಕರ್ಷೋಽಪಕರ್ಷಶ್ಚಾಸುರಾಣಾಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಮಿತ್ತೇ ಕಥಮುದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಾನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತೇರಿವೇತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ತದಾಹರಣಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ –
ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೧ ॥
ಸಂಪ್ರತ್ಯುದ್ಗೀಥಾಹರಣಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಯದಾ ಚೇತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಯೋದ್ಗಾತೃತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಚೇತನಾವಂತಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಘ್ರಾಣಮಿತಿ ।
ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇ ವಾಜಸನೇಯಕಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗೀಥ ಕರ್ತಾರಮಿತಿ ।
ಅಥೋದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿರೇವ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ತೂದ್ಗಾತಾ ತತ್ಕಥಂ ತದುಪಾಸನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋಪಲಕ್ಷಿತಮುದ್ಗಾತಾರಮುಪಾಸತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮುಪಾಸನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುದ್ಗೀಥೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಾರ್ಥನಯೇತ್ಯಾಹ –
ಕೃತವಂತ ಇತಿ ।
ತೇ ಹ ನಾಸಿಕ್ಯಮಿತ್ಯಕ್ಷರೋಕ್ತಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ನಾಸಿಕ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಕ್ಷರಮೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಿಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಖಲ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗಾತೃದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನೇ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗೋ ಭಕ್ತೇಶ್ಚ ಘ್ರಾಣಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ವತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪ್ರಕೃತೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥೋಪಲಕ್ಷಿತೇನೌದ್ಗಾತ್ರೇಣೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿ ಕರ್ಮಾಽಽಹೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾಹರಣಂ ಚ ತಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಕ್ಷರೋಪಾಸನವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೋಕ್ತೇರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥೋಪಲಕ್ಷಿತಕರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ಯೇವೋದ್ಗಾತೃಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಕ್ಷರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಓಂಕಾರಶ್ಚೋದ್ಗೀಥಾವಯವೋ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನೇಷ್ಟೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರೋ ವ್ಯಾಪಕಃ । ತಥಾ ಚಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಹರಣಂ ನ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನೇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಹರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಂ ಹೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಮೇವಮಿತಿ ।
ಸ್ವೋತ್ಥೇನ ಚಾಽಽಸುರೇಣ ನಾಸಿಕಾಸಂಬದ್ಧೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಧರ್ಮಾದಾಸಂಗಸ್ತದ್ರೂಪೇಣೇತ್ಯೇತಸ್ಯಾಽಽಂಗವೇಧಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸ ಹೀತಿ ।
ಕಲ್ಯಾಣೋ ಗಂಧಃ ಸುರಭಿರುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಮಮೈವೇತ್ಯಭಿಮಾನಾತ್ಮಾ ಯೋಽಯಮಾಸಂಗಸ್ತೇನಾಭಿಭೂತಮುಪಕಾರೋ ಗಂಧಾಘ್ರಾಣಕೃತಸ್ತುಲ್ಯಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯೇತಿ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ನನು ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಾಸಂಗಸ್ಪರ್ಶಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ತೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಂ ಪಾತಯತಿ –
ತದಿದಮಿತಿ ।
ಘ್ರಾಣಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಽಽಸುರಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾವದ್ಯೋತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಪಾಪ್ಮನೇತಿ ।
ನನು ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ವತ್ವಾತ್ತೇನ ಲೋಕೋ ದುರ್ಗಂಧಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸುರಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ತೇನೋಭಯಂ ಜಿಘ್ರತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಭಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಹವಿಷೋ ದ್ರಾವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪುರೋಡಾಶಾದೇರ್ವಾ ಕಾಕಾದಿಸಂಬಂಧಾದ್ಭ್ರಂಶೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಛತಿ ಸ ಐಂದ್ರಂ ಪಂಚಶರಾವಮೋದನಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯತ್ರೋಭಯಗ್ರಹಣಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರಥಮೇ ತಂತ್ರೇ ತಥಾಽತ್ರಾಪೀತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪಾಪ್ಮನಾ ಹೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದತ್ರೋಭಯಗ್ರಹಣಾಮವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂತು ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಯಥೋಕ್ತೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಯದೇವೇದಮಪ್ರತಿರೂಪಂ ಜಿಘ್ರತಿ ಸ ಏವ ಸ ಪಾಪ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ಪಾಪ್ಮವೇಧವಶಾದ್ದುರ್ಗಂಧಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದವಿವಕ್ಷಿತಮುಭಯಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೇವೇತಿ ॥ ೨ ॥
ನನು ನಾಸಿಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತ್ವಾದನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದ್ವಾಗಾದೀನಾಮಪಿ ನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತತ್ಕಿಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಮುಖತೋ ನಿರಾಕರಣಾಭಾವೇ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ತದುಪಾಸ್ಯತಾದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ಮುಖತೋ ವಾಗಾದೀನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಪಾಕರ್ತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಧಾ ಇತಿ ವಿಚಾರ್ಯ ಕ್ರಮೇಣಾಪೋಹ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇಷ್ವಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಗ್ರಹಣಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ನನು ಘ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತ್ವಾದನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತ್ವಗಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿದ್ಧತ್ವೇನಾನುಪಾಸ್ಯತ್ವಾವಚನಾನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಾವಸೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನುಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನಾಮನುಕ್ತೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ಏವಮು ಖಲ್ವಿತಿ ॥ ೩ – ೪ – ೫ – ೬ ॥
ಅಥ ಹೇತ್ಯಾದಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಸುರೇಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವದ್ವಾಗಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಟಂಕೈಶ್ಚ ವಿದಾರಕೈರ್ಲೋಹವಿಶೇಷೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶ್ರುತಸ್ಯ ಲೋಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ರೋಪಾದಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಧ್ವಂಸನಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ಧ್ವಂಸತೇಶ್ಚ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದೇವಂವಿಧಸ್ಯ ಸಂಭವಾದಲಂ ಲೋಷ್ಟಗ್ರಹಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ “ಯಥಾಽಶ್ಮಾನಮೃತ್ವಾ ಲೋಷ್ಟೋ ವಿಧ್ವಂಸೇತ” (ಬೃ.ಉ. ೧ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೇಸ್ತಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ॥ ೭ ॥
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ತದುಪಾಸನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಫಲವಚನಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಂವಿದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣವಿತ್ಪ್ರತ್ತಿಸ್ಪರ್ಧಿನೋ ವಿನಾಶೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ವಾಯುವಿಕಾರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪಾಪ್ಮನಾ ವೇಧಾವೇಧೌ ತುಲ್ಯಾವೇವ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಸಂಬಂಧಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪಾಪ್ಮವೇಧಾವೇಧವ್ಯವಸ್ಥಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾವಸ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕರಣೇ ವೈಗುಣ್ಯಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾಸಕ್ತತ್ವಂ ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಧತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತದಸಂಭವಾದ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಪ್ರಯುಕ್ತವೈಗುಣ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯೇತಚ್ಛ್ಲಿಷ್ಟಮುಕ್ತಮುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಸ್ಥಾನಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾದ್ಘ್ರಾಣಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತ್ವಂ ತದಭಾವಾಚ್ಚ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತದವಿದ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಮುಖ್ಯೋ ದೋಷವದ್ಘ್ರಾಣಸಚಿವತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೮ ॥
ಘ್ರಾಣದೇವತಾ ವಿದ್ಧಾ ಪ್ರಾಣದೇವತಾ ತು ನ ವಿದ್ಧೇತ್ಯತ್ರ ಗಮಕತ್ವೇನಾನಂತರವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮವೇಧಾಭಾವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪಾಪ್ಮಕಾರ್ಯಮಾಸಂಗಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇಽನುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾರ್ಥಃ ।
ಹಿಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಂ ಪಾಪ್ಮಾವೇಧಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಶುದ್ಧಿಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಹ್ಯೇಷ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತೋ ವಿಶುದ್ಧ ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಘ್ರಾಣಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ತೇನೈತಾಸ್ತೃಪ್ಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ತೇನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಹೇತುಭ್ಯಾಮನ್ನಪಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಘಾತಸ್ಥಿತಿರತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾತಃಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋಪಯುಕ್ತತ್ವಾದನ್ನಪಾನಾನಾಂ ಸಂಘಾತಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೃತ್ತಿಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅನ್ನಪಾನೇ ಇತಿ ।
ಅನ್ವಹಮುಪಭುಜ್ಯಮಾನೇ ಅನ್ನಪಾನೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತಿಹೇತೂ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾಯಾಮಪಿ ಸಂಘಾತಃ ಸ್ವಯಮಶನಪಾನೇ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ಥಾಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ತದಾ ಪ್ರಾಣೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನೂತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಶಿಶಿಷಾದ್ಯಭಾವಾದೇವ ಸಂಘಾತಸ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ನ ತ್ವಶನಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದತ ಆಹ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ತದಿತಿ ಮುಖವ್ಯಾದಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಅನ್ನಗ್ರಹಣಂ ಪಾನೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ॥ ೯ ॥
ವಿಶುದ್ಧಿಗುಣಕಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮೋದ್ಗಾತೃದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥಾವಯವಭೂತಮೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತತ್ರೈವಾಽಽಂಗಿರಸಬೃಹಸ್ಪತ್ಯಯಾಸ್ಯಗುಣತ್ರಯವಿಧಾನಾರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಂ ಹೇತಿ ।
ತತ್ರ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಂ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಪರಾಭಿಪ್ರೇತಸಂಬಂಧೇ ಗಮಕಮಾಹ –
ಏತಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಸಂಭವೇ ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಭವತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಋಷೀಣಾಮಂಗಿರೋಬೃಹಸ್ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರುಪದೇಶೇಽಪಿ ಗುಣತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತತಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಾನಾಮಬಾಧೇ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಾನಾಮೃಷೀಣಾಮುಪದೇಶೋ ನ ತ್ಯಾಗಮರ್ಹತ್ಯಂಗಿರೋಬೃಹಸ್ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರತಿಪನ್ನಾನೃಷೀನ್ವಿಹಾಯ ಯೌಗಿಕವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಗುಣಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಾನಾಮೃಷೀಣಾಮಭಿಧಾನಮೈತರೇಯಕಶ್ರುತ್ಯಾ ದ್ರಢಯತಿ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರವದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶತರ್ಚಿನೋ ನಾಮ ಪ್ರಥಮಮಂಡಲದೃಶ ಋಷಯಃ । ಏಷ ಚ ಪ್ರಾಣೋ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಂ ಸಂಗಾತಾಖ್ಯಂ ಶತವರ್ಷಾಣ್ಯಭಿಗತವಾಂಸ್ತಸ್ಮಾದೇತಮೇವ ಪ್ರಾಣಂ ಸಂತಮೃಷಿಶರೀರಸ್ಥಿತಮಪಿ ಶತರ್ಚಿನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವದಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಶತರ್ಚಿಶಬ್ದವದುಭಯವಿಷಯಾಣಿ ಶಬ್ದಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಆದ್ಯಂತೇ ಮಂಡಲೇ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಮಂಡಲಾನಾಂ ದ್ರಷ್ಟಾರೋ ಮಾಧ್ಯಮಾ ಋಷಯಸ್ತೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಮಧ್ಯೇ ಸರ್ವಜಗದ್ವಿಧಾರಕತ್ವಾತ್ । ಗೃತ್ಸಮದಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯಮಂಡಲದರ್ಶೀ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಗಿರಣಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಗೃತ್ಸೋ ರೇತೋವಿಸರ್ಗಕಾರಣಮದಹೇತುತ್ವಾದಪಾನೋ ಮದಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ತಥೋಚ್ಯತೇ । ತೃತೀಯಮಂಡಲದರ್ಶೀ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಃ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ತಥಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಹಿ ವಿಶ್ವಂ ಭೋಜ್ಯಜಾತಂ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತಯಾ ಸ್ನಿಗ್ಧಮಾಸೀತ್ । ವಾಮದೇವಸ್ತು ಚತುರ್ಥಮಂಡಲದ್ರಷ್ಟಾ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ವಾಗಾದಿದೇವತಾಸಂಭಜನೀಯತ್ವಾತ್ । ಪಂಚಮಮಂಡಲದ್ರಷ್ಟಾಽತ್ರಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ತಥೈವ ಕಥ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮನೋಽನರ್ಥರೂಪಾನ್ಪ್ರತಿ ಸರ್ವತ್ರಾತ್ತೃತ್ವಾತ್ । ಆದಿಪದೇನ ಭರದ್ವಾಜಾದಿಪದಾನಿ ಗೃಹೀತಾನಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಂಗಿರಃಪ್ರಭೃತೀನ್ಪ್ರಾಣಂ ಕರೋತಿ ಶ್ರುತಿರತ ಆಹ –
ಅಭೇದೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸಪ್ತಮೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾಽತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ತದೃಷಿರೂಪತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣೋ ಹೇತಿ ।
ಅವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಸಂಭವೇ ಫಲಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಂಗಿರಸತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಅಂಗರಃಶಬ್ದವದ್ಬೃಹಸ್ಪತಿಶಬ್ದೋಽಪ್ಯುಭಯತ್ರ ನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬೃಹಸ್ಪತಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಾಚ ಇತಿ ।
ಅಂಗಿರೋಬೃಹಸ್ಪತಿಶಬ್ದವದಸ್ಯಶಬ್ದೋಽಪ್ಯುಭಯತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಯದ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದಾಸ್ಯಾದಯತೇ ತೇನಾಽಯಾಸ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸಕತ್ವಾದೃಷಿರಪಿ ತಥೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನಾಮೃಷೀಣಾಮೇವೋಕ್ತಗುಣಕಮುಪಾಸನಂ ನಾನ್ಯೇಷಾಂ ವಿಶೇಷವಚನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನ ಶೇಷನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ – ೧೨ ॥
ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ ತ್ರಿಷು ನಿಯಮಾಭಾವೇ ಗಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಹಿತೋಪಾಸನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಫಲಮಾದೇಷ್ಟುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ವಿದಿತ್ವೇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಭೂಮಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮುಪಾಸ್ತಿಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಭೀಷ್ಟಂ ಫಲಾಂತರಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿಷಯಂ ಶರೀರವರ್ತಿಪ್ರಾಣಗೋಚರಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಆಧಿದೈವೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಅನಂತರಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನವಚನಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಕಿಮಿತಿ ದೇವತಾವಿಷಯಮುದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನೇಕಧೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣರೂಪೇಣಾಽಽದಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಚೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾದ್ದೇವತಾವಿಷಯತದುಪಾಸ್ತಿಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಯುಕ್ತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತಯಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ।
“ತಮಾದಿತ್ಯಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ” ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಯುಕ್ತಮುದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದಕ್ಷರವಾಚಿತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥಯೋಶ್ಚ ಶಬ್ದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ತಮುದ್ಗೀಥಮಿತೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯೇ ಯದ್ಯಪಿ ನೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದೋ ರೂಢ್ಯಾ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ ತಥಾಽಪಿ ಗೌಣ್ಯಾ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ವೃತ್ತೇಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಜಾರ್ಥಮುದ್ಗಾಯತೀತ್ಯೇತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಪ್ರಜಾನಾಮಿತಿ ।
ಅನ್ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುದ್ಗಾಯತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾನ್ನಾರ್ಥಮಾಗಾನಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನ ತಸ್ಯೋದ್ಗಾತುರಿವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುದ್ಗಾನಮುಪಲಬ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗಾಯತೀವೇತಿ ।
ಉಪಮಾಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
’ಅಥಾಽಽತ್ಮನೇಽನ್ನಾದ್ಯಮಾಗಾಯೇದಿ”ತಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಥಾಽನ್ನಾರ್ಥಮುದ್ಗಾತಾಽಽಗಾಯತೀತ್ಯವಗತಂ ತಥಾಽಽದಿತ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಜಾನಾಮನ್ನಾರ್ಥಮಾಗಾಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯೇ ಸಂಭವಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಫಲಿರ್ತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮುಪಪಾದ್ಯ ಫಲೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಂಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಂಗುಣ ತಮಸ್ತಜ್ಜಭಯನಿವರ್ತಕತ್ವಗುಣಸಹಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೧ ॥
ನನ್ವಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಮಿತಿ ಸ್ಥಾನಭೇದಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಮೇವ ತಯೋರುಪಾಸನಮುಪಾದೇಯಮತ ಆಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣದಿತ್ಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಭೇದಾಭಾವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಥಾನಭೇದತೋ ಭೇದಮನುಜಾನಾತಿ ।
ಗುಣತಃ ಸಾಮ್ಯ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಾಮತಃ ಸಾಮ್ಯಂ ಸಂಗಿರತೇ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಸವಿತೃವತ್ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವರತ್ಯೇವ ಗಚ್ಛತ್ಯೇವೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥೂಲದೇಹೇ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೇ ಸ್ವರಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸವಿತರ್ಯಪಿ ತರ್ಹಿ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸವಿತಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಂ ಗತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಹಮೇಕತ್ರೈವಾಽಽಗತಿದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಯೋರುಕ್ತಂ ಸಾಮ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸಾಮ್ಯಕೃತಂ ಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಾವೇಕೀಕೃತ್ಯ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥಾವಯವಭೂತಮೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಅಥಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಮಾಧಿದೈವಿಕಂ ಚೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ತದೇವ ಸಮಸ್ಯೈಕೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಂ ತಥಾ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಕಿಮುತ್ತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಮೇವೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮನುಸೃತ್ಯಾಽಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ವ್ಯಾನೋ ಯದ್ದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮುಪದಿದಿಕ್ಷಿತಮತ ಆಹ –
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಅಧುನೇತಿ ।
ತನ್ನಿರೂಪಣಾರ್ಥಮಾದೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಯದ್ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯೇತತ್ ।
ಸ್ಯಾತಾಮೇವಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ವ್ಯಾನಸ್ಯ ತು ಕಿಮಾಯಾತಾಮಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಧಿಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ತಯೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋರ್ವೃತ್ತ್ಯೋರಭಾವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಚ ವಾಯೋರ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋ ಯೋಽಸ್ತಿ ಸ ವ್ಯಾನಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಧಿಸ್ಕಂಧಮರ್ಮದೇಶವೃತ್ತಿರ್ವ್ಯಾನ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಯೋಗಾಶ್ಚಾಽಽಹುಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಯೋಗಾನಾಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಯೋ ವಾಯೋರ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಸ್ಕಂಧಾದಿದೇಶಗೋ ನಾಸೌ ವ್ಯಾನಃಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶೇಷನಿರೂಪಣಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯೋಪಾಸನಮೇವೋಚಿತಂ ನ ವ್ಯಾನೋಪಾಸನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಹತಾಽಽಯಾಸೇನ ವ್ಯಾನಸತತ್ತ್ವನಿರೂಪಣೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ವೀರ್ಯವದಿತಿ ।
ವ್ಯಾನಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ವ್ಯಾನಸ್ಯ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯಾನೇತಿ ।
ವಾಚೋ ವ್ಯಾನನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಯಾ ವಾಗಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೪ ॥
ಅತೋ ಯಾನೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾನೇನ ನಿರ್ವರ್ತಯತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಾನ್ಯನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ಲೋಕೋ ವ್ಯಾನೇನೈವ ಕರೋತೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವೋದಾಹರತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಥಾಽನ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾಣೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವ್ಯಾನಸ್ಯ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತದಾಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಾಸ್ತಿಫಲಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ವ್ಯಾನದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಸ್ಯಾಂಗಾವಬದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೫ ॥
ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನೋದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಭಕ್ತೀತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣ್ಯುಪಾಸೀತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಭಕ್ತ್ಯಕ್ಷರಾಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ತಾನಿ ಮಾ ಭೂವನ್ನಿತಿ ಯತೋ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಸ್ತತೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಮುದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಮೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕೃಷ್ಣಮಿಶ್ರಾದಿವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಶೇಷಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಗಮ್ಯತೇ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನೇ ನಾಮವದುಪಾಸನೇಽಪಿ ತದುಪಾಸನಮೇವ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಭಜತೇ –
ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗೀರಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ವಾಗ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ವಾಗ್ಗೀರಿತಿ ।
ವಾಚೋ ಗಿರಶ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಾಚೋ ಹೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀರಕ್ಷರಯೋಃ ಪ್ರಾಣವಾಗ್ದೃಷ್ಟಿರಿವ ಥಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇಽನ್ನದೃಷ್ಟಿಃ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಥಕಾರಾನ್ನಯೋರಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅನ್ನೇ ಹೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಪ್ರಾಣ ಏವೋದಿತ್ಯಾದೌ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯೈವೋಕ್ತಂ ದ್ಯೌರೇವೋದಿತ್ಯಾದೌ ತು ನೋಕ್ತಂ ತಥಾ ಚ ತತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವೇ ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತ್ರಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾಕಾಶಸ್ತದಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಲೋಕಾಸ್ತೇನ ಗೀರ್ಣಾ ಇವೇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಗಿರಣಾದಿತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಗಿರಣಾದಿತಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
“ಸಾಮವೇದೋ ವೈ ಸ್ವರ್ಗೋ ಲೋಕ” ಇತಿ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕತ್ವೇನ ಸಾಮವೇದಸ್ಯ ಸಂಸ್ತುತತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ಯಜುಷಾ ಸ್ವಾಹಾಸ್ವಧಾದಿನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿಲೋಕಮಧಿದೈವಮಧಿವೇದಂ ಚ ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲೋಕ್ತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಯೋ ವಾಚೋ ದೋಹ ಇತ್ಯತ್ರ ಷಷ್ಠೀ ಕರ್ಮಣಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।
ತಮೇವ ವಾಗ್ದೋಹಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಋಗ್ವೇದಾದೀತಿ ।
ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ಫಲಂ ಸ್ವಾಧೀನೋಚ್ಚರಣಕ್ಷಮತ್ವಂ ತದನಾಯಾಸೇನಾಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಫಲಪರಾಮರ್ಶಃ । ಷಷ್ಠೀ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಮಿತಿ ದೋಹೋಕ್ತಿಃ ।
ವಾಚ ಏವ ದೋಹೇ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮಾನಮೇವೇತಿ ।
ಯೋ ದೋಗ್ಧಾ ಸಾ ವಾಗೇವ ಸಾ ಚಾಽಽತ್ಮಾನಮೇವ ತಂ ದೋಗ್ಧೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಥೋಕ್ತಾನಿ ಪ್ರಾಣವಾಗನ್ನಾದಿರೂಪತ್ವೇನೋಕ್ತಾನೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥೋಕ್ತಗುಣಾನ್ಯುತ್ಥಾನಗಿರಣಸ್ಥಿತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಕಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಾನುವಾದೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಸ್ಯ ನಾಮ್ನೋಽಕ್ಷರಾಣೀತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೭ ॥
ವಾಗಾದಿಸಮೃದ್ಧಿಫಲಮುಪಾಸನಮುಪದಿಶ್ಯ ಫಲಸಮೃದ್ಧಿರ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಭವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಕಾಮ್ಯೋಪಾಸನಶೇಷಭೂತಂ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಥ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ವಾಗಾದಿಸಮೃದ್ಧಿಫಲಕೋಪಾಸನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಾಸನಾನಾಂ ಸರ್ವಕಾಮ್ಯೋಪಾಸನಾಶೇಷತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಖಲ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಕಾಮಶಬ್ದಃ ಫಲವಿಷಯಃ । ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾರಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶೀ । ಉಚ್ಯತೇ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾನಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಭಿನಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮುದಾಹರಣನಿಷ್ಠತಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಚ್ಛಂದೋದೇವತಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೮ ॥
ದೇವತಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಆದಿಪದೇನಾಽಽರ್ಷೇಯಾದಿಗ್ರಹಃ ॥ ೯ ॥
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿನೇತಿ ।
ಆದಿಪದಮುಷ್ಣಿಗನುಷ್ಟುಬ್ಬೃಹತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ತ್ರಿಬೃತ್ಪಂಚದಶಃ ಸಪ್ತದಶ ಏಕವಿಂಶಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೋಮಯಾಗೇ ಸ್ತೋಮಃ ।
ಆತ್ಮನೇಪದಪ್ರಯೋಗಪ್ರತಿಪನ್ನಮರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ತೋಮಾಂಗೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಕರ್ತೃಗಾಮಿ ಫಲಂ ತತ್ರಾಽಽತ್ಮನೇಪದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೇಪದಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದೇತತ್ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರಿವ ಪರಸ್ಮೈಪದಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಯಾಂ ದಿಶಮಭೀತ್ಯಭಿವ್ಯಾಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ತೋಷ್ಯಂದೇವತಾವಿಶೇಷಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾತೃಶಬ್ದೇನೇಂದ್ರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಆದಿಪದಂ ತತ್ತದ್ದಿಗವಸ್ಥಿತಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಂ ರೂಪಂ ಗೋತ್ರಾದಿಭಿರುಪಸೃತ್ಯೋದ್ಗಾತಾ ಸ್ತುವೀತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನಾಮಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಂತತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸಾಮಾದೀನಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನ್ಸಾಮಾದೀನ್ಸರ್ವಾನುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ತದವಸಾನೇ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಸಂಚಿಂತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಫಲಮನುಸಂದಧಾನಃ ಸ್ವರಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾದಮಕುರ್ವನ್ನುದ್ಗಾತಾ ಸ್ತುವೀತೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯತ್ರ ಕರ್ಮಣ್ಯಯಮುದ್ಗಾತಾ ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ತೋತಾ ಭವತಿ ತತ್ರ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವಾಸ್ಮೈ ಸ ಕಾಮಃ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಗಚ್ಛೇದ್ಯತ್ಕಾಮಃ ಸನ್ಯಃ ಸ್ತುವೀತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೋಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ ॥
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಹಿತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಮನುಸಂಧತ್ತೇ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಪುನರುಪಾದಾನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನ್ಯುಪಸರಣಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯ ತೈರ್ವ್ಯವಹಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಶಂಕಾಯಾಂ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಪುನರುಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಾ ವೈ ಮೃತ್ಯೋರಿತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಾಪ್ತಾವನುವಾದಭಾಗಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಓಮಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ದೇವಾಸುರಾ ಹ ವೈ ಯತ್ರೇತ್ಯತ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ದೇವಾ ಮಾರಕಾದಾಸುರಾತ್ಪಾಪ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೧ ॥
ಕೋಽಯಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೇಶೋ ನಾಮ ತತ್ರಾಽಹ –
ವೈದಿಕಮಿತಿ ।
ತದಿತಿ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ ।
ತೇ ಛಂದೋಭಿರಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಮಂತ್ರಾಃ ಸರ್ವತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಣ್ಯನುಷ್ಠೀಯಮಾನೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನ್ಮಂತ್ರಾನ್ಹಿತ್ವಾ ಕರ್ಮಾಂತರೇಷ್ವವಶಿಷ್ಟೈರ್ಜಪಾದಿ ಕುರ್ವಂತಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ದೇವಾಶ್ಛಾದಿತವಂತಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಮೃತ್ಯುವಶ್ಯತಾ ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಛಂದೋಭಿಶ್ಛಾದಿತತ್ವೇ ಛಂದಸಾಂ ಛಂದಸ್ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ –
ತತ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠತಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಮೃತ್ಯುವಶ್ಯತಾ ನ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ತಾನಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ವೈದಿಕಕರ್ಮಪ್ರಾರಂಭೋಕ್ತಿಃ । ಉಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಪರಾನಪಿ ತಾನ್ಮೃತ್ಯುಃ ಪರ್ಯಪಶ್ಯದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೃತ್ಯುಪದಗೋಚರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭಾಗಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಕ್ಷುದ್ರೋದಕಸ್ಥಾನೀಯಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕ್ವಾಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಋಗಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಕ್ಷಯಾಭಾವಾನ್ನ ಕ್ಷುದ್ರೋದಕಸ್ಥಾನೀಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಋಗಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಕೃತಕತ್ವೇನ ಫಲತಃ ಸ್ವರೂಪತಶ್ಚ ಕ್ಷಯಿತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮೃತ್ಯುಪರಿಹಾರೋಪಾಯಮುಪದಿಶತಿ –
ತೇ ನು ದೇವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ ಬಹುವಚನಮ್ ।
ಅವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಕರ್ಮಿಷ್ವಪಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಋಚ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯತಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ತೇನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದಕ್ಷರಂ ತದಾಹ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಉದಾತ್ತಾದಿರೂಪತ್ವಾಭಾವಾದಕ್ಷರಸ್ಯ ನ ಸ್ವರಶಬ್ದತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಋಚಮಾಪ್ನೋತ್ಯಧ್ಯಯನೇನ ಸ್ವಾಧೀನಾಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿಸ್ವರತ್ಯತಿಶಯೇನಾಽಽದರಧಿಯೋಚ್ಚಾರಯತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮ್ನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೋಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣದ್ವಾರೇಣೈವಾಽಽಪ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉಶಬ್ದೋಽಪಿಪರ್ಯಾಯಃ । ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ವರವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ । ಅಮೃತಮಭಯಂ ತಥಾವಿಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ತದ್ಧ್ಯಾನಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಭವತು ದೇವಾನಾಮೇವಮಸ್ಮಾಕಂ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಯೋಽನ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ರಾಜಗೃಹಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾದಕ್ಷರಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಫಲೇ ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೫ ॥
ಖಂಡಾಂತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಣವಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಧಿದೈವತಮಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಯದುಪಾಸನಮುಕ್ತಂ ತದೇವಾನೂದ್ಯ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಚ ಭೇದ ಏವ ಗುಣಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಸ್ಯೈವೋದ್ಗೀಥಾವಯವಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯಾನೇಕಪುತ್ರಫಲಮುಪಾಸನಮನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥಃ ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ತೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮೃತಾಭಯಗುಣಕಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥಯೋರೇಕತ್ವೇ ವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಖಲ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಯೋರೇಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಽಽದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಮುಕ್ತಾಮನುವದತಿ –
ಅಸಾವಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿತ್ಯಯೋರೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಚ್ಚಾರಯನ್ನೇತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ವರತೇರ್ಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಥಮುಚ್ಚಾರಯನ್ನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಗಚ್ಛನ್ಸವಿತಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೋಮಿತ್ಯನುಜ್ಞಾ ಕುರ್ವನ್ನಿವ ಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮಾದೋಂಕಾರತ್ವಂ ಸವಿತುರಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೧ ॥
ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥಮುಪದಿಷ್ಟಮನೂದ್ಯ ನಿಂದತಿ –
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ನಿಂದಾಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರ್ಯಾವರ್ತಯಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಪುರುಷೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಕಿಮಿತಿ ಮಧ್ಯಮಪುರುಷೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತ್ವಂಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಯುಷ್ಮದ್ಯುಪಪದೇ ಮಧ್ಯಮಪುರುಷವಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಶ್ಮಿಭೇದಗುಣದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಽಧ್ಯಾತ್ಮೇ ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮುಕ್ತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಮುಕ್ತಾಮನುವದತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣೋದ್ಗೀಥಯೋರೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೋಮಿತ್ಯನುಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವನ್ನಿವಾಽಽದಿತ್ಯೋ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಮುಮೂರ್ಷುಸಮೀಪವರ್ತಿನೋ ಬಂಧವೋ ಮರಣಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮನುಜ್ಞಾಕರಣಂ ನೈವ ಜಾನಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಜೀವದವಸ್ಥಾಯಾಮೋಮಿತಿ ತದನುಜ್ಞಾವಶಾದೇವ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನುಜ್ಞಾಮಾತ್ರಮೋಂಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಯೋರಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಯೋರುದ್ಗೀಥತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರಾಣವದಾದಿತ್ಯೇಽಪ್ಯನುಜ್ಞಾಮಾತ್ರಮೋಂಕರಣಮವಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಕ್ತಾಮುದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಮುಪಾಸ್ತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಏತಮು ಏವೇತಿ ।
ಭೂಮಾನಂ ಬಹುತ್ವೋಪೇತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಮಧ್ಯಮಪುರುಷೇ ತಾತಙಾದೇಶಸ್ಯ ವೈಕಲ್ಪಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪುರುಷಶಂಕ್ಯಾ ದುರನ್ವಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಏಕತ್ವದೃಷ್ಟಿನಿಂದಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಧಾನೋಪಾಸನಂ ಸಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಪ್ರಾಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೪ ॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ಗ್ರಂಥಯೋರಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಸ್ಥಾನಮೇವ ಹೋತೃಷದನಂ ಕಿಂ ನೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಹೀತಿ ।
ಹೌತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಯತ್ಫಲಮಾದ್ರಿಯತೇ ತತ್ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಶೇಷತೋ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಪಾತದ್ವಯಮವಧಾರಣಾತಿಶಯಫಲಕಂ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅಪಿಶಬ್ದಸ್ತು ನಿಷ್ಠಾನಂತರಭಾವಿತಯಾ ನೇತವ್ಯಃ ।
ದುಷ್ಟಮುದ್ಗಾನಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಉದ್ಗಾತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಮನ್ಯನಿಷ್ಠಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಫಲಮಾಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಚಿಕಿತ್ಸಯೇತಿ ।
ಉದ್ಗಾತಾ ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಮಾದಿಕಂ ಸ್ವಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕ್ಷತಂ ಹೌತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾತ್ಪ್ರಣವಾತ್ಪ್ರತಿಸಂದಧಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಇಯಮೇವೇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಪುತ್ರಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೈಕದೇಶವಿಷಯೋಪಾಸನೋಪದೇಶಾನಂತರಮವಸರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಾವಧಿಕೃತಸ್ಯ ಸಮಗ್ರೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮಧಿದೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮವಿಭಾಗೇನೋದ್ಗೀಥವಿಷಯಮೇವಾಪೂರ್ವಮುಪಾಸನಮಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ವಿಧಾತುಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ತದಂಗಭೂತಮುಪಾಸನಮಾದೌ ವಿದಧಾತಿ –
ಇಯಮೇವೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೃಗ್ದೃಷ್ಟಿರತ್ರ ನೇಷ್ಟಾ ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಋಚೀತಿ ।
ಋಚಿ ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿರನಂತರವಾಕ್ಯೇ ವಿಹಿತಾ ತಥಾಗ್ನಿಃ ಸಾಮೇತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ವಿಧೀಯತೇ ಪೂರ್ವವದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಋಕ್ತ್ವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸಾಮತ್ವಂ ಚಾಗ್ನೇರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮತ್ವಸಿದ್ಧಾವಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಯೋರಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇ ಗಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಋಚಿ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ಚಾಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾಂಗಯೋಃ ಸಹ ಪ್ರಯೋಗಾದೃಕ್ಸಾಮಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಮವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನಾತ್ಯಂತಭೇದಸ್ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರಪ್ಯೇಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋರತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪೃಥಿವೀ ಸಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಾದಗ್ನಿರಮಃ ಪುಂಸ್ತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮುತ್ಥಾಪ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸಾಮಾಕ್ಷರಯೋರಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಕಥಂ ಪುನರ್ನಕ್ಷತ್ರಪರ್ಯಾಯೇ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ಹಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು ಚಂದ್ರಮಸಃ ಸ್ಥಿತಿರತ ಆಹ –
ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ನಕ್ಷತ್ರಾಧಿಪತ್ಯಾತ್ತದುಪರಿಭಾವೇನ ಚಂದ್ರಮಸಃ ಸ್ಥಿತೇರಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನಕ್ಷತ್ರಸಹಿತಂ ಚಂದ್ರಮಸಂ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಸಶಬ್ದಃ ॥ ೪ ॥
ಅಂಗೋಪಾಸನಾನಿ ಕಾನಿಚಿದುಕ್ತ್ವಾ ತಾದೃಗೇವೋಪಾಸನಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಂಡಲಾತ್ಮನೋ ಯದ್ರೂಪಂ ಶುಕ್ಲಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಋಚಿ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ರೂಪಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಭಾ ಇತಿ ।
ತಾಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಶುಕ್ಲಾ ದೀಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಋಚಿ ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪದೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾ ಸಾಮ್ನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೂಪದೃಷ್ಟಿರನುಷ್ಠೇಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ನನ್ವಾದಿತ್ಯೇ ಶೌಕ್ಲ್ಯವದನತಿಶಯಂ ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಂ ನಾಸ್ಮಾಭಿರನುಭೂಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಏಕಾಂತೇನ ಸಮಾಹಿತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಸ್ಕೃತಾ ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಸ್ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇ ನಿರತಿಶಯಂ ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಅಥ ಯದೇವೈತದಿತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತೇ ಏವೇತಿ ।
ಅಂಗೋಪಾಸನಾನಿ ಸಮಾಪ್ಯಾನಂತರಮಾಧಿದೈವಿಕೀಂ ಪ್ರಧಾನೋಪಾಸನಾಂ ವಿವಕ್ಷುರುಪಾಸ್ಯಸ್ವರೂಪಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಮಿತಿ ಹಿರಣ್ಮಯಪದಮುಪಮಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಹಿರಣ್ಯವಿಕಾರತ್ವಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾಪ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಚಕ್ಷುಷ್ಯುಪಾಸ್ಯೇ ಪುರುಷೇ ಸುವರ್ಣವಿಕಾರತ್ವಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಾದ್ಗೌಣಮೇವ ಹಿರಣ್ಮಯಪದಮಿತ್ಯಾಹ –
ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಚೇತಿ ।
ನ ಚ ತತ್ರಾಪ್ಯಾತಿದೇಶಿಕಂ ತದ್ಗ್ರಹಣಮೃಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಾದಿನಾ ತಾದೃಶೇನ ವಿರೋಧಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಗೌಣಮೇವ ಹಿರಣ್ಮಯಪದಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇಷ್ವಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉತ್ತರೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ನನ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ನಾಸ್ಮಾಭಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ಭಿರಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣಾಮಾದಿತ್ಯಪುರುಷದರ್ಶನಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಸರ್ವಂ ಏವ ಸುವರ್ಣಂ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಕ್ಷ್ಣೋರಪಿ ಸುವರ್ಣತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಕಪ್ಯಾಸವದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ತಥಾ ತಸ್ಯಾಕ್ಷಿಣೀ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆಸಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಆಸೇರಿತಿ ।
ಘಞಂತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಕಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಕಪಿಃ ಸ ಕಪಿಪೃಷ್ಠಾಂತಃ ಕಪ್ಯಾಸ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕಪ್ಯಾಸ ಇವೇತಿ ।
ನಿಹೀನೋಪಮಯಾ ದೇವಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷೀ ವ್ಯಪದಿಶತಾ ತಯೋರಪಿ ನಿಹೀನತ್ವಂ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಪಮಿತೇತಿ ।
ಕಪ್ಯಾಸೇನೋಪಮಿತಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ತೇನೋಪಮಾನೇನೋಪಮಿತತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುಷೋರ್ನ ನಿಹೀನೋಪಮಾನಪ್ರಯುಕ್ತಂ ನಿಹೀನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ನಾಮ ವ್ಯಪದಿಶತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನಾಮ್ನೋ ಗೌಣತ್ವಂ ಶಂಕಾದ್ವಾರಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಭಾಕ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪಾಪ್ಮನೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಽಪಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಃ ಸಂಭವತಿ, “ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ” (ಬೃ.ಉ. ೧ । ೫ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯವಾಕ್ಯಶೇಷಮುದಾಹರತಿ –
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಯೋಗೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ತದುಪಾಸನಮಿದಾನೀಂ ಸಫಲಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ತಮೇವಂಗುಣಸಂಪನ್ನಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋನ್ನಾಮಾನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ೭ ॥
ಕಥಂ ಪರಸ್ಯೋಪಾಸನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾಽಽದಿತ್ಯಾದೀನಾಮುದ್ಗೀಥೇಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸನಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತತ್ರ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಸರ್ವರ್ಕ್ಸಾಮಾತ್ಮತ್ವಮಾಹ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಥಮೃಗಾದಿಗೇಷ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಾಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಮಂಡಲಾವಚ್ಛೇದಾದುಪಪನ್ನಮೃಗಾದಿಗೇಷ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಪರಾಪರೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸರ್ವಯೋನಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದೃಗಾದಿಗೇಷ್ಣತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋದ್ಗೀಥತ್ವಂ ಪರೋಕ್ಷೇಣ ನಾಮ್ನಾ ದೇವಸ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಿಮಿತಿ ಪರೋಕ್ಷನಾಮ್ನಾ ದೇವೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯಾ ಇವ ಹಿ ದೇವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದ್ವಿಷ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉನ್ನಾಮತ್ವೇ ದೇವಸ್ಯೋದ್ಗಾತುರುದ್ಗಾತೃತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೋನ್ನಾಮ್ನೋ ದೇವಸ್ಯಾಽಽಗಾನಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉದ್ಗಾತುರುದ್ಗಾತೇತಿ ನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಯುಕ್ತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಲಿಂಗಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾದಾದಿತ್ಯಾಂತರ್ಗತೋ ದೇವಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ದೇವಕಾಮಾನಾಮಾದಿತ್ಯಾದುಪರಿತನಲೋಕೇಷ್ವಧಿಷ್ಠಾತಾರೋ ಯೇ ದೇವಾಸ್ತೇಷಾಂ ಕಾಮಾಃ ಕಾಮ್ಯಮಾನಫಲವಿಶೇಷಾಸ್ತೇಷಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಹಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಂ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । “ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ” (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೮ ॥
ಆಧಿದೈವಿಕೋಪಾಸ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಋಚಿ ವಾಗ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಧರೇತಿ ।
ಕಥಮೃಕ್ಸಾಮಯೋರಿವ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರಧರೋಪರಿಸ್ಥಾನತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಮಾತ್ರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಸಹೇತಿ ॥ ೧ ॥
ಭೋಕ್ತಾರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ಸಾಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ತತ್ಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದೃಚಿ ಸಾಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಿ ಕಾನಿಚಿದಂಗೋಪಾಸನಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽನಂತರಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಂಗೋಪಾಸನಮೇವ ಕಿಂಚಿದುಪದಿಶತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಅಕ್ಷ್ಣೋ ಯದೇತದ್ರೂಪಂ ಶುಕ್ಲಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಋಚಿ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ರೂಪಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಭಾ ಇತಿ ।
ಋಚಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪದೃಷ್ಟಿವದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೂಪದೃಷ್ಟಿರಪಿ ಸಾಮ್ನಿ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಯಥಾಽಽದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಸಮಧಿಗಮ್ಯಮತಿಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಪಿ ದೃಕ್ಶಕ್ತೇರಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಾದೃಗ್ರೂಪಮುಪಲಭ್ಯತೇ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಧಾನೋಪಾಸನಶೇಷತ್ವೇನಾಂಗೋಪಾಸನಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽನಂತರಂ ಪ್ರಧಾನೋಪಾಸನಾವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಽಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಾಧಿದೈವಿಕೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸಮಾಹಿತಚೇತೋಭಿರಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಭಿರೇವ ದೃಶ್ಯತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಾಯಾತ್ಮಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸೈವೇತಿ ।
ಯೇಯಮೃಗ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಸಾ ಸರ್ವಾ ಸ ಏವ ಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಚ್ಯುಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಸಾಮ್ನ್ಯತಿದಿಶತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಮ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸ ಏವ ಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಉಕ್ಥೇತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮ ಯದ್ವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತಥಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೃಗಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಪರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ಪ್ರಕರಣಾದಿತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ತ್ರಯೋ ವೇದಾಃ ಸ ಏವ ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ।
ಛಾಯಾತ್ಮನೋ ಜಡಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ರೂಪಾತಿದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ರೂಪಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಹಿರಣ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾಯಂ ಛಾಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ಯಾವಮುಷ್ಯೇತಿ ।
ನಾಮಾತಿದೇಶೋಽಪ್ಯೇತಮರ್ಥಮುಪೋದ್ಬಲಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಯೋರುಪಾಸ್ಯಯೋರ್ಭೇದಾದುಪಾಸನಾಽಪಿ ಭಿನ್ನೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ಚಕ್ಷುಶ್ಚೇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಭಿದ್ಯೇತೇ ರೂಪಂ ಹಿರಣ್ಮಯೋ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರಿತ್ಯಾದಿ ಋಗಾದಿಗೇಷ್ಣತ್ವಾದಿರ್ಗುಣ ಉದಿತ್ಯಾದಿ ನಾಮ ತೇಷಾಮತಿದೇಶಸ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಮಿತ್ಯಾದಿಃ । ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚೇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ । ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾನಾಂ ಚೇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಇತ್ಯಯಮೀಶಿತೃತ್ವವಿಷಯೋ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಃ । ಅತಶ್ಚೈತಯೋರ್ಭೇದಾದುಪಾಸನಮಪಿ ಭಿನ್ನಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೋಪಾಸ್ಯಭೇದಾದುಪಾಸನಾಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತಿ ।
ಉಪಾಸಕಸ್ತಾವದಮುನಾಽಽದಿತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಾಚೋ ಲೋಕಾಂದೇವಕಾಮಾಂಶ್ಚಾಽಽಪ್ನೋತಿ । ಸ ಏವಾನೇನ ಚಾಕ್ಷುಷರೂಪೇಣಾರ್ವಾಚೀನಲೋಕಾನ್ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾಂಶ್ಚಾಽಽಪ್ನೋತೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಚೈಕಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನೋಭಯರೂಪತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಾತ್ಮಕತ್ವಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದ್ವೇದ್ಯಭಾವೋಪಗಮಾದುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ದ್ವಿಧೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾವಶಾದನೇಕರೂಪತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಶರೀರಪರಿಗ್ರಹೇಪಿ ನ ಸ್ವರೂಪಭೇದೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಸಾಧಕಸದ್ಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ಭೇದಕಮನುವದತಿ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಭೇದಕಾರಣಮಿತ್ಯಸ್ಮಾದುಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ದೂಷಯತಿ –
ನ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಿತ್ಯತಿದಿಶ್ಯಮಾನಂ ರೂಪಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೫ ॥
ಆಧಿದೈವಿಕಪುರುಷವದಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಽಪಿ ಪುರುಷೇ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ತಯೋರ್ಭೇದಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತತ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಹೇತೋರ್ಗಾನವಿಷಯತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಸ್ಥಾನಭೇದೇನ ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸನ್ನವತಃ ಫಲೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಏತತ್ಸಾಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯೇತದೇವ ವಿಭಜತೇ –
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಸ್ಮಾದುಪರಿಷ್ಟಾದಥಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸೋಽಮುನೈವ ಲೋಕಾನ್ಕಾಮಾಂಶ್ಚಾಽಽಪ್ನೋತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯವದುಪಾಸಕಸ್ಯಾಪಿ ಕುತೋ ನಿರತಿಶಯಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ನ ಹಿ ದ್ವಯೋರ್ನಿರಂಕುಶಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಅಮುನೈವಾಽಽದಿತ್ಯೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವಾತ್ರ ವ್ಯಕ್ತೀಕೃತಮ್ ॥ ೭ ॥
ಅಥಶಬ್ದಸ್ತಥಾಪರ್ಯಾಯಃ । ಚಾಕ್ಷುಷೋ ಭೂತ್ವಾಽನೇನೈವ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣೈವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಉಕ್ತಫ್ಲಸ್ಯ ಯಾಜಮಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಕಥಯತಿ –
ಏಷ ಹೀತಿ ।
ಉದ್ಗಾತಾರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಕೋಽಸಾವಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥೇ ಪರಸ್ಯ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸನಂ ವಿಭಾಗೇನೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಿತಿ ॥ ೮ - ೯ ॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಸ್ಥಾನಭೇದಾವಚ್ಛಿನ್ನಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮಖಿಲಪಾಪ್ಮಾಪಗಮಫಲಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ಥಾನಭೇದಾವಚ್ಛೇದಂ ಹಿತ್ವಾ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣಕಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಂ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕಮಾನೀತವಾನಾಮ್ನಾಯ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅನೇಕಧೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮುಪಾಸನಮೇವೋಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತಿಹಾಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಹಾಸಃ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮ್ । ಇತಿಹ(ಸ್ಯ)ಭಾವ ಐತಿಹ್ಯಮ್ । ಸಮೇತಾನಾಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಮಿಂಜಗತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವೋದ್ಗೀಥಾದಿಝಾನೇ ಕೌಶಲಮಿತಿ ಕಿಂ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಮಿತಿ ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ತನ್ನೈಪುಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಮುಷ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪತ್ಯಮಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ದ್ವಯೋರಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ದ್ವ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣಃ । ತವ ಮಮ ಚಾಯಮಿತಿ ಪರಿಭಾಷಯಾ ಧರ್ಮತಃ ಪರಿಗೃಹೀತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಮರ್ಥೋ ವಾದಾರಂಭ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇ ವಾದೇ ತಸ್ಮಿನ್ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ವಿದ್ಯಾ ಯೇಷಾಂ ತೈಃ ಸಹ ಸಮ್ವಾದೇ ದೃಷ್ಟಮೇವ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಾದಾರಂಭಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಇತಿಹಾಸಸ್ತು ಸುಖಾವಬೋಧಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯುಕ್ತೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಶೀಲಕಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿದ್ಯಯೋಗೇ ವಿಪರೀತಧೀಧ್ವಂಸಾದಿಕಂ ಫಲಮಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೧ ॥
ತತ್ರೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ । ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ರಾಜತ್ವೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರಿತೀತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುತ್ಥಾಪ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ –
ಅರ್ಥೇತಿ ॥ ೨ ॥
ರಾಜ್ಞಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಕ್ತಯೋರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಶಾಲಾವತ್ಯೋ ದಾಲ್ಭ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ೩ ॥
ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸಾಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಉದ್ಗೀಥೋ ಹೀತಿ ।
ಗತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಆಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ಔಪಚಾರಿಕಮಾಶ್ರಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಪರಾಯಣಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಸ್ವರೋ ಧ್ವನಿಭೇದಃ ಕಥಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವರಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಂಜಕತಯಾ ತದಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಭವತಿ ಸ್ವರಸ್ತಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮ್ನಃ ಸ್ವರಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಕತಂ ತದ್ಗತಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ಯೋ ಯದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಾವಷ್ಟಂಭತ್ವೇ ವಾಜಸನೇಯಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಶುಷ್ಯತೀತಿ ।
ವತ್ಸಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಂ ದಾಮ ಬಂಧನಮಿತಿ ಚ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತೇತಿ ಶ್ರುತೇರನ್ನಸ್ಯಾಪ್ಸಂಭವತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥
ಕಥಮಪಾಮಸೌ ಲೋಕೋ ಗತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಮುಷ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಉವಾಚ ಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಚ್ಛಂದಸಿ ಕಾಲನಿಯಮಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಹೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರೋ ನಾಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಯಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ತ್ವಯಾ ತದ್ವಾಚ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಾಮೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತಾವಂ ಸಾಮೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಸ್ವರ್ಗ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಉಪದೇಶಪಾರಂಪರ್ಯಮಾಗಮಃ । ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಾನ್ನ ಪರಾಯಣತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ –
ಕಿಲೇತಿ ಚೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ನ್ಯಾಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತೇ ಸಾಮೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ದಾಲ್ಭ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಸಾಮೇತಿ ಜ್ಞಾನೇ ದೋಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಹಿಷ್ಣುರ್ಮಿಥ್ಯಾವಚನಮಸಹಮಾನಃ ಸನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮಿಥ್ಯಾವಚನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪರೀತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಸ್ತಂ ಪ್ರತೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ತದೇವ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಭಿನಯತಿ –
ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ।
ಸಾಮಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೀಯವಚನಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ ತಥಾ ಕಥಯತು ಮಮ ತು ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಮುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥೈವ ವಿದುಷಃ ಶಾಪವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ತದಿತಿ ಶಿರೋನಿರುಕ್ತಿಃ ।
ಶಾಪದಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತ್ವಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ನತ್ವಿತಿ ।
ಮೂರ್ಧಪಾತೋಪನ್ಯಾಸಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಪರಾಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಪರೋಕ್ತಿವಶಾನ್ಮೂರ್ಧಪಾತೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸತಿ ಚಾಪರಾಧೇ ಪರೋಕ್ತಿವೈಧುರ್ಯಾನ್ಮೂರ್ಧಪಾತಾಭಾವೇ ದೋಷಂ ಕಥಯತಿ –
ಕೃತೇತಿ ।
ಅಪರಾಧಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಪಾತಹೇತೋರಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಭಿವ್ಯಾಹರಣಂ ನಾನರ್ಥಕಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಶುಭಾದೇರಾಚರಿತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಫಲಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪರಾಧಿನಿ ಕುತೋ ವ್ಯಾಹರಣಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶುಭಾದೌ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಫಲಪ್ರದೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಪರಾಭಿವ್ಯಾಹರಣಮರ್ಥವದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೬ ॥
ಹಂತೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಥಮನುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯೈತಲ್ಲೋಕಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಃ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಇತೀತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರದೀಯಮಾನಂ ಚರುಪುರೋಡಾಶಾದ್ಯಗ್ನಿದ್ವಾರೋಪಜೀವಂತಿ ದೇವಾ ಇತಿ ಶ್ರೌತೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ಪರಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಯಂ ಲೋಕಃ ಸಾಮ್ನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹೀತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾಮ್ನೋಽಪಿ ಸರ್ವಾಂತರ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂತರಂ ತ್ವಯಾ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತೋ ವಯಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೇತಲ್ಲೋಕಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಸಂಸ್ತುತಂ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದಿದಂ ಸಾಮ ಪ್ರತ್ಯೇತಮೇವ ಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಜಾನೀಮ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಥಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಸಾಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಸಾಮ ಸಂಸ್ತುತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಯಮಿತಿ ।
ಇಯಂ ವೈ ರಥಂತರಮಿತಿ ರಥಂತರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀತ್ವೇನ ಸ್ತುತತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮತ್ವವಿಶೇಷಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ಹಂತಾಹಮೇತದಿತ್ಯತ್ರಾನಂತಂ ಸಾಮೈತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ೮ ॥
ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಕರ್ಮೇತಿ ವೇದಾಂತಮರ್ಯಾದಾ, ತದಿಹಾಽಽಕಾಶೇ ಶ್ರುತಂ ತಥಾ ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಽಽಕಾಶಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಲಯಃ ಸ ಚಾತ್ರಾಽಽಕಾಶೇ ಶ್ರುತಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರ ಏವಾಽಽತ್ಮಾಽಽಕಾಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೇತಿ ।
ಸರ್ವೋತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಪರಸ್ಯ ಕರ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ –
ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಲಯೋ ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮಾನಮಾಹ –
ತೇಜ ಇತಿ ।
ಭವತು ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸರ್ವೋತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಥಾಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಾಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಕಥಮಯಂ ಕ್ರಮೋ ಲಭ್ಯತೇ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣ ಹಿ ತತಃ ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಸ್ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಭೂತಲಯಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಹ –
ವಿಪರೀತೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಾಯಣತ್ವಮಪಿ ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದಿತಸ್ಯ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ಗುಣಮುಪದಿಶತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮುತ್ತರಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದಪಿ ಶ್ರೇಷ್ಠೋಽಯಮಿತ್ಯೇತತ್ ।
ಸಾಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕಥಮಯಂ ಗುಣಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಸಂಪನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಆಕಾಶೋ ಹಿ ಪ್ರಕೃತೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದಿತೋಽನಂತಃ ಶ್ರುತಃ । ನ ಚಾಽಽನಂತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದಿತಸ್ಯ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಂ ವಿದಧಾತಿ –
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಪರಂ ಪರಮುಪರ್ಯುಪರೀತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಾದೇವಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨ ॥
ವಿಧಿಶೇಷಮರ್ಥವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ರ ವಿಧಿರಸ್ತೀತ್ಯೇತತ್ । ತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಂತತಿಜಾ ಯೇ ಯಥೋಕ್ತೋದ್ಗೀಥವೇದಿತಾರಸ್ತದರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ತಥಾ ದೃಷ್ಟವಿಶಿಷ್ಟತರಜೀವನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅದೃಷ್ಟೇಽಪೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಸ ಯ ಏತಮಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ಥ್ಯಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಯುಗೇ ಭವಂತೀತ್ಯೈದಂಯುಗೀನಾಸ್ತೇಷಾಮೈದಂಯುಗೀನಾನಾಂ ಲೋಕಃ ಪರೋವರೀಯಾನಿತಿ ಶೇಷಃ । ಪುನರುಕ್ತಿರುದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥ ೪ ॥
ಅಥೋದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಸ್ಯಾನೇಕಧೋಕ್ತತ್ವಾದ್ವಕ್ತವ್ಯಾನವಶೇಷಾತ್ಪ್ರಪಾಠಕಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರೇವ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಇದಮಾ ಖಂಡಾಂತರಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಪ್ರಸ್ತಾವಾದ್ಯುಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್ತದೇವೋಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮನಯಾ ಕಥಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಮಟಚ್ಯೋ ಮರ್ದನಹೇತವೋಽಶನಯಃ ಪಾಷಾಣವೃಷ್ಟಯೋ ವಾ । ತತಃ ಸಸ್ಯನಾಶಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವತಃ ಸ್ವೈರಸಂಚಾರೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಟಿಕ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಪ್ರದ್ರಾಣಕಪದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕುತ್ಸಿತಗತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುರನ್ನಾಲಾಭಾದಿತಿ ।
ಪ್ರದ್ರಾಣಕಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಧಾತೂಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಕಥಯತಿ –
ದ್ರಾ ಕುತ್ಸಾಯಾಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಸಹಸೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನಂ ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದಿತ್ಯವ್ಯಯಂ ಬಹುವಚನಾಂತಮ್ । ಉಪನಿಹಿತಾಃ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಏತೇಷಾಂ ಖಲ್ವಿಮೇ ಭಾಜನೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೨ ॥
ಹಂತ – ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಭಕ್ಷಿತಾಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಪಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಜೀವನರಾಹಿತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಾಮ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಚ್ಛಿಷ್ಟಕುಲ್ಮಾಷಭಕ್ಷಣಮೃಷೇರ್ವದಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಾಕ್ರಾಯಣಸ್ಯ ವಿದುಷೋಽಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣದರ್ಶನಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏತಾಮವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಜೀವಿತಸಂದೇಹಮಾಪನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಧರ್ಮಯಶೋವತೋ ಜ್ಞಾನಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಖ್ಯಾತಿಂ ಪ್ರಪನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ವಾತ್ಮೋಪಕಾರೇ ಪರೋಪಕಾರೇ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಗ್ರಹಾನುಗ್ರಹಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮ್ । ಏತತ್ಕರ್ಮ ಜೀವನಮಾತ್ರಕಾರಣಂ ಕುತ್ಸಿತಂ ಚೇಷ್ಟಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಚ್ಛಿಷ್ಟೋದಕಪಾನಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರುತೇರಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಏತತ್ಕರ್ಮೇತ್ಯಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣೋಕ್ತಿಃ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಿನೋ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಽತ್ರಾನುಜ್ಞಾಯತೇ । ಮೈವಮ್ । ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಮತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಭಿಪ್ರಾಯೇ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರದ್ರಾಣಕೇತಿ ।
ಚಾಕ್ರಾಯಣೇ ಪ್ರದ್ರಾಣಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಪದಮಾಪನ್ನಃ ಸನ್ಕುಲ್ಮಾಷಾನುಚ್ಛಿಷ್ಟಾನ್ಭಕ್ಷಿತವಾನಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಯಥೇಷ್ಟಾಚಾರೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದನೇಕಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನಾಸಾವತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಸ್ತ್ರೀಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಪತ್ಯುರಾಜ್ಞಾಕರಣಮ್ , ಸಂಗ್ರಹಶೀಲತ್ವಂ ವಾ । ಅತ ಏವಾಗ್ರೇ ದೃಶ್ಯತೇ ತೇ ॥ ೫ ॥
ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮ ಕುಲ್ಮಾಷಾಣಾಂ ಪರಿರಕ್ಷಣಮ್ , ಯಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಜಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ರಾಜ್ಞೋ ಯಜಮಾನತ್ವದ್ಯಾಗಫಲಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಗಾಮಿತ್ವಾದ್ಯಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೇಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಮುಪದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸಂಭವೇ ಕುತಸ್ತ್ವಾಮೇವ ರಾಜಾ ಮಾನಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಚೇತಿ ॥ ೬ ॥
ಹಂತೇತ್ಯನ್ನಲೇಶಲಾಭಶ್ಚೇದೇವಂ ಧನಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜೀವನಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ರಾಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಸ್ತತ್ರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಉದ್ಗಾತುರೇಕತ್ವೇ ಕುತೋ ಬಹೂಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಉದ್ಗಾತೃಪುರುಷಾನಿತಿ ।
ಸ್ತುವಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಸಮ್ವಾದದೇಶೋ ವಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ॥ ೮ ॥
ಕಿಮರ್ಥಮಾಮಂತ್ರಣಂ ತದಾಹ –
ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯೇತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಸಮೀಪೇ ದೇವತಾಮವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಚೇನ್ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯಗ್ರೇ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನ್ವವಿದ್ವಾನ್ನಿಂದಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ವಿದ್ವತ್ಸಮೀಪವಚನಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಚೇನ್ನಾತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಪರೋಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯೇತ್ಯವದ್ವಾನ್ಪ್ರಸ್ತೋತೋಚ್ಯತೇ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಾಂ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತೇನೋಭೌ ಕುರುತ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅವಿದುಷಾಮಪಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಅನಧಿಕಾರೇ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸಮುಚ್ಚಯಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಸ್ಯ ವಾಪೀಕೂಪತಟಾಕಾದಿಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿದ್ವಾನೇವಾಧಿಕ್ರಿಯತೇ ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ಲೋಕಾಂಜಯಂತೀತಿ ವೈದಿಕಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಮಜ್ಞಾನಾಮೇವ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾವಿದುಷಾಂ ವಿದ್ವತ್ಸಮೀಪೇ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೋಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇವತಾವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ತೇ ಮೂರ್ಧಾ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಮಯೋಕ್ತಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯದಿತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾದ್ವಿದ್ವತ್ಸಮೀಪೇ ತದನುಜ್ಞಾಮಂತರೇಣ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತೋಽಪರಾಧಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ವದಸಮೀಪೇ ಪುನರವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಶ್ರೌತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಮಾರ್ತೇಷು ಚ ವಾಪೀಕೂಪತಟಾಕಾದಿಕರ್ಮಸ್ವಧ್ಯಯನಜಪಾದಿಷು ಚ ವಿದ್ವತ್ಸನ್ನಿಧಿಮಂತರೇಣಾಪಿ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದೋ ನಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನುಜ್ಞೇತಿ ।
ಭಗವಂತಂ ವಾ ಅಹಂ ವಿವಿದಿಷಾಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ರಾಜ್ಞಾ ಸ್ವಕೀಯಕರ್ಮನಿರ್ವರ್ತನೇ ಪ್ರಾರ್ಥನಾದರ್ಶನಾದೇತ ಏವ ಮಯಾ ಸಮತಿಸೃಷ್ಟಾಃ ಸ್ತುವತಾಮಿತಿ ಚಾನುಜ್ಞೋಪಲಂಭಾದಸ್ತ್ಯೇವಾವಿದುಷಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಕರ್ಮಮಾತ್ರೇತಿ ।
ವಿದ್ವತ್ಸಮೀಪೇ ತದನುಜ್ಞಾಮಲಬ್ಧ್ವಾ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯೇತನ್ನಿಗಮಯಿತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇತದಂತಂ ಪ್ರಸ್ತೋತೃವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯನುವದತಿ –
ಮೂರ್ಧೇತಿ ॥ ೯ ॥
ತೃಷ್ಣೀಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅನ್ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ತತ್ತದ್ದೇವತಾವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಂತರಮಕುರ್ವಂತಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಾಭಿಮುಖಾಃ ಸ್ಥಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ – ೧೧ ॥
ಅಥ ಹೈನಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಪ್ರಸ್ತೋತೃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೧ ॥
ಚಾಕ್ರಾಯಣಸ್ಯ ವಚನಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈರಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಭಿರಿತಿ । ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯದಿ ಮಾಮಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಾರ್ಥಮನುಸಂಹಿತವಾನಸಿ ಕಿಮಿತೀಮಾನನ್ಯಾನ್ವೃತವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನ್ವಿಷ್ಯೇತಿ ॥ ೨ ॥
ಏವಂ ಗತೇ ಕಿಮಧುನಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅದ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಚಾಕ್ರಾಯಣಾನುಮತಿಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಕಿಮಿದಮಿತಿ ವ್ಯಾಕುಲಿತೇಷು ಪ್ರಸ್ತೋತೃಪ್ರಭೃತೀಷು ಬ್ರೂತೇ –
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ಉಭಯಾನುಮತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽನಂತರ್ಯಮ್ ।
ಮಮಾಲಾಭೇನಾಮೀಷಾಂ ವೃತತ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ತರ್ಹೀತಿ ।
ಅನುಜ್ಞಾತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದಯಃ ಸ್ತುತಿಂ ಕುರ್ವತಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ತುವತಾಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತ್ವೇವಂ ತ್ವದರ್ಥಂ ಪುನರ್ಮಯಾ ಕಿಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತ್ವಯಾ ತ್ವಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಯಜಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಷಸ್ತಿಪ್ರೋಕ್ತಂ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾಽನಂತರಮೇನಮುಷಸ್ತಿ ಪ್ರಸ್ತೋತಾ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಾಕುಲತ್ವಃ ಶಿಷ್ಯತ್ವೇನೋಪಸನ್ನವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಉಪಗತಿಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ –
ಪ್ರಸ್ತೋತರಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಪ್ರತಿವಚನಮಾದಾಯ ಪ್ರಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪೃಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಕಥಮಿಹ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ’ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಽಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೈವ ಸಂವಿಶಂತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಚೇಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೋ ಯದೀತ್ಯುಕ್ತಃ । ಮಯಾ ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇವಮುಕ್ತಸ್ಯ ತವ ತತ್ಕಾಲೇ ಸ್ವಾಪರಾಧಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮೂರ್ಧಾ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯದೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರಮಾದಸ್ಯ ಮಹತಸ್ತ್ವಯಾ ಪರಿಹೃತತ್ವಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಯಥಾ ಪ್ರಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಽಽದಿತ್ಯೋದ್ಗೀಥಯೋರುಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದುದ್ಗೀಥದೇವತಾಽಽದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಛಬ್ದೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾಮಾನ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥೋಽತಃ ಶಬ್ದಃ ॥ ೬ - ೭ ॥
ಏವಮೇವ ಪ್ರಸ್ತೋತೃವದ್ದುಗಾತೃವಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಋತ್ವಿಗ್ಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಸ್ತಾವೋದ್ಗೀಥದೇವತಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ಕಥಮನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಹಾರತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಮೇತ್ಯೇತದಂತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕೀದೃಗುಪಾಸನಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಸ್ತಾವೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿತ್ರಯಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಾಣಾದೀತಿ ॥ ೯ ॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಖಂಡಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನುಪಾಸನಾಂತರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಅತೀತ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಲಾಭಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮನ್ನಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾದತ್ತೇ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ದಲ್ಭಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಿಂತು ಮಿತ್ರಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ಚಾರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಾ ದಲ್ಭಸ್ಯ ಪತ್ನೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಮೈತ್ರೇಯಪದಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಪತ್ನ್ಯಂತರಾಪತ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ।
ನನ್ವತ್ರ ವಾಶಬ್ದಾದ್ದ್ವಾವೃಷೀ ವಿವಕ್ಷಿತಾವಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ದಲ್ಭ್ಯಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಬಕಸ್ತದಭಾರ್ಯಾಯಾ ಮಿತ್ರಾಯಾಶ್ಚಾಪತ್ಯಂ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದ್ವ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ಹೀತಿ ।
ಚೈಕಿತಾಯನೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮೇತದಿತಿ ಸೂಚಯಿತುಂ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮವತ್ಕೇಷಾಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬಕೋಽಸಾವನ್ಯೇಷಾಂ ಗ್ಲಾವ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತುವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ವಿನಾ ಮಾನಮೇಕಸ್ಯೈವ ದ್ವಿನಾಮತ್ವಾದ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದ್ವಿನಾಮೇತಿ ।
ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಂ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿಗೋತ್ರತ್ವಮೇಕಸ್ಯ ಲೋಕೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಯತಃ ಸುತೋ ಜಾಯತೇ ಯೇನ ಚಾಯಂ ಧರ್ಮತೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಯೋರುಭಯೋರಿತ್ಯಾಹ –
ಉಭಯ ಇತಿ ।
’ಉಭಯೋರಪ್ಯಸಾವೃಕ್ಥೀ ಪಿಂಡದಾತಾ ಚ ಧರ್ಮತಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಾಲ್ಭ್ಯಾದನ್ಯೋ ಮೈತ್ರೇಯ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ।
ತದುಪಾಸ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮೃಷಾವನಾದರೇ ಹೇತುಃ । ತಸ್ಮಾದೃಷಿತ್ರಯಮೃಷಿದ್ವಯಂ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಕ್ಷಾಂತರದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದಃ ।
ಶ್ರೌತೋ ವಾಶಬ್ದಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಾಠಾದನ್ಯತ್ರ ತಸ್ಯ ಫಲಮಿತ್ಯಾಹ –
ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಮೈತ್ರೇಯಾಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮೃಷಿರೇಕೋ ಬಕಾದಿಶಬ್ದೈರುಚ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ –
ಉದ್ವವ್ರಾಜೇತಿ ।
ಶುನಾಮುದ್ಗೀಥಃ ಶ್ವೋದ್ಗೀಥಸ್ತತ್ಕಾಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾಲನಂ ಪ್ರತೀಕ್ಷಣಮೃಷೇರ್ದೃಶ್ಯತೇ ತೇಷಾಂ ಚೋದ್ಗಾನಮನ್ನಾರ್ಥಂ ತದೃಷೇರಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕರಣಂ ತದರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –
ಶ್ವೋದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಯಮರ್ಥೋ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ತಸ್ಮಾ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಕ್ಷುಲ್ಲಕಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಕಾಃ ಶಿಶವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಶ್ವೇತಃ ಶ್ವಾ ಕಶ್ಚಿದೃಷಿರ್ದೇವತಾ ವಾ ।
ಅನ್ಯೇ ಚ ಶ್ವಾನೋ ದೇವತಾ ಋಷಯೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಸಂಪ್ರತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಮುಖ್ಯೇತಿ ।
ತಮೂಚುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಾನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಪ್ರಾಣಮನ್ವಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸಹಿತವಾಗಾದಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಮನಿರ್ಧಾರಿತಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಮಿತ್ಯನ್ನಂ ಭವದ್ಭ್ಯೋ ಮಯಾ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ನ ಹಿ ಭವತಾಮಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ತೇನ ಕೃತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತ್ವನ್ನಿಷ್ಠಚೇತನದ್ವಾರೇಣಾಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಭೋಗಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಶನಾಯಾಮ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೨ ॥
ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಾತಃಕಾಲಪ್ರತೀಕ್ಷಣಂ ಕೃತಂ ತತ್ರಾಽಹ –
ಪ್ರಾತರಿತಿ ।
ಉದ್ಗಾನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾತಃಕಾಲಪ್ರತೀಕ್ಷಣಕರಣೇ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವೃಷ್ಟಿದ್ವಾರಾಽನ್ನದತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತದ್ಧೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಋಷೇರನ್ನಕಾಮತ್ವಮಿತೋಽವಗತಮ್ ॥ ೩ ॥
ತೇ ಹೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ತೇ ಶ್ವಾನ ಇತಿ ।
ಸಮಕ್ಷಮಾಸಸೃಪುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಉದ್ಗಾತೃಪುರುಷಾ ಇತ್ಯಧ್ವರ್ಯುಪ್ರಮುಖಾ ಯಜಮಾನಪರ್ಯಂತಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸಂಲಗ್ನಾಃ ಸರ್ಪಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೪ ॥
ಹಿಂಕಾರಸ್ವರೂಪಮಾಹ –
ಓಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತ್ರಿವಾರಮೋಂಕಾರೋ ಗಾನಾರ್ಥಮುಚ್ಚರಿತಃ । ಅದಾಮಾಶನಂ ಕರವಾಮ । ಪಿಬಾಮ ಪಾನಂ ಕರವಾಮೇತ್ಯೇತತ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹಿಂಕಾರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಪ್ರಸವಿತೃತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತದೇಶೋಕ್ತಿಃ । ಓಂಕಾರಃ ಸವಿತೃಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಕ್ತಿವಿಷಯೋಪಾಸ್ತಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿಪದಮ್ ॥ ೫ ॥
ನನು ಭಕ್ತಿಸಂಬಂಧಾನಾಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಜಾತತ್ವಾತ್ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮನಂತರಖಂಡೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಭಕ್ತೀತಿ ।
ಇತ್ಯತೋಽಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಋಗಕ್ಷರಾಣಿ ಗೀಯಂತೇ । ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ವಾಚ್ಯಶೂನ್ಯಾನಿ ಗೀತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರಾಣಿ ಪರಿಭಾಷ್ಯಂತೇ । ತಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಫಲವತ್ತ್ವಾದುಪಾಸ್ಯಾನಿ ತದುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಪರಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಾಸನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಂಹತಾನೀತಿ ।
ತೇಷಾಮನಂತರಮುಪದೇಶೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಾಮಾವಯವೇತಿ ।
ನ ಚೈವಂವಿಧಸ್ಸ್ತೋಭೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ರಥಂತರ ಇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಸ್ತೋಭಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಇಯಮಿತಿ ।
ಇಯಂ ವೈ ರಥಂತರಮಿತ್ಯತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ರಥಂತರತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ, ಪ್ರಸ್ತುತಶ್ಚ ಸ್ತೋಭೋ ರಥಂತರೇಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ; ತಥಾ ಚ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಸಂಬಂಧರೂಪಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಾಉಕಾರ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪೃನರ್ವಾಯುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಾಇಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಾಯ್ವಪ್ಸಂಬಂಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಹಾಇಕಾರೋ ವಾಮದೇವ್ಯೇ ಸಾಮ್ನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತಸ್ಯ ಚ ವಾಯೋರಪಾಂ ಚ ಸಂಬಂಧೋ ಯೋನಿರ್ಮೈಥುನೇಚ್ಛಾವತೀನಾಮಪಾಂ ವಾಯುಃ ಪೃಷ್ಟೇನ್ಯವರ್ತತ ತತೋ ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಸಾಮಾಭವದಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಾದ್ವಾಮದೇವ್ಯಸಾಮಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾಯುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಾಇಕಾರಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಥಕಾರಸ್ಯ ಚಂದ್ರದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನಂ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅನ್ನೇ ಹೀತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಥಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಥಕಾರವದಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಚಂದ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಥಕಾರಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾಹ –
ಥಕಾರೇತಿ ।
ಅಥಕಾರೇ ತಾವದ್ವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಽಕಾರೋಽನ್ನಾತ್ಮನಿ ಚಂದ್ರಮಸ್ಯಪಿ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ತದ್ಯುಕ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತಮುಪಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಭವನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಇಹೇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನತ್ವಂ, ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿರಿಹೇತಿ ಸ್ತೋಭೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿರೀಕಾರಾಖ್ಯೇ ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಈನಿಧನಾನೀತಿ ।
ಈಕಾರೋ ನಿಧಾಯತೇ ಯೇಷು ಸಾಮಸು ತಾನ್ಯಾಗ್ನೇಯಾನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ । ತಥಾ ಚ ತೇಷ್ವಗ್ನಿರೀಕಾರಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯೋರ್ಭಾವಾದಸ್ಮಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾದೀಕಾರಮಗ್ನಿದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಊಕಾರಮಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಚ್ಚೈರಿತಿ ।
ಊಕಾರಾದಿತ್ಯಯೋರ್ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸಾದೃಶ್ಯಮಾಹ –
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಿಹವದೃಷ್ಟಿರೇಕಾರೇ ಸ್ತೋಭೇ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ನಿಹವ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಔಹೋಯಿಕಾರಸ್ಯ ವಿಶ್ವೇದೇವ ದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ವೈಶ್ವದೇವ ಇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ –
ಆನಿರುಕ್ತ್ಯಾದಿತಿ ।
ನೀಲಪೀತಾದಿರೂಪೇಣ ನಿರುಕ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಜಾಪತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚೇತಿ ಚಕಾರಾತ್ಸ್ವರಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರಹೇತುತ್ವಂ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವೇನ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ ।
ಅನ್ನಂ ಯಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಾ ಇತಿ ।
ಅನ್ನದೃಷ್ಟಿರ್ಯಾ ಇತಿ ಸ್ತೋಭೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನ್ನೇತಿ ।
ವಿರಾಡ್ದೃಷ್ಟಿರ್ವಾಗಿತಿ ಸ್ತೋಭೇ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ವೈರಾಜ ಇತಿ ॥ ೨ ॥
ಅನಿರುಕ್ತಃ ಕಾರಣಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಯಾನಿರುಕ್ತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ ಚಾನೇಕಧಾ ಕರ್ಯರೂಪೇಣ ಸಂಚರತೀತಿ ಸಂಚರಃ । ಹುಂಕಾರೋಽಪಿ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪಸ್ತ್ರಯೋದಶಶ್ಚಾಯಂ ವಾವೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಗಣ್ಯಮಾನಸ್ತತಶ್ಚ ಕಾರಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹುಂಕಾರಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಅವ್ಯಕ್ತೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಹೇತುಃ ॥ ೩ ॥
ನೈತಾನಿ ವ್ಯಸ್ತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಫಲಾಶ್ರವಣಾತ್ । ಸಮಸ್ತಂ ಪುನರೇಕಮಿದಮುಪಾಸನಮೇಕಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರೇತಿ ।
ಉಪನಿಷದಂ ವೇದೋಪನಿಷದಂ ವೇದೇತ್ಯಾವೃತ್ತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪ್ರಪಾಠಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೪ ॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪ್ರಪಾಠಕಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ಸಾಮಾವಯವವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರವಿಷಯತ್ವೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇಕದೇಶವಿಷಯಾಣ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ವೃತ್ತಾನಿ ತಸ್ಮಾತ್ತಾನಿ ಸಮಸ್ತವಿಷಯಾಣಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕದೇಶೋಪಾಸ್ತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಮುಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಾಸನಯೋರಿದಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಹ –
ಯುಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।
ಸಮಸ್ತಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಸಾದ್ವಿತಿ ವಚನಾದವಯವೋಪಾಸನಂ ನಿಂದಿತತ್ವಾದನನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಮಸ್ತ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಾದಸ್ತಿ ನಿಂದೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ಸಾಧುತ್ವಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾನುಪಾದಾನಾನ್ನಾರ್ಥಾದಪಿ ನಿಂದೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಸಾಧ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ –
ಸಾಧುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
ಕಿಂ ಪುನರೇವಂ ವಿವೇಕಕರಣೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿವೇಕಕರಣೋಪಾಯಭೇದವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಮುತೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಪದಮ್ ।
ಸಾಮ್ನೈನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಧುನೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಶೋಭನೇತಿ ।
ಶೋಭನಕಾರ್ಯದರ್ಶನೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಬಂಧನಾದಿತಿ ।
ಅಸಾಮ್ನೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯತ್ರೇತಿ ॥೨॥
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಂ ಸಾಧುತ್ವಮಸಾಧುತ್ವಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಾನುಭವಗಮ್ಯಂ ತದುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಅಥೇತಿ।
ಕಾರ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಸಾಧುತ್ವಾದಿವಿವೇಕಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಂ ಸಾಧುತ್ವಮಸಾಧುತ್ವಂ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ಸಾಧುತ್ವಂ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಸಾಮೇತಿ ।
ಯತ್ಸಾಧ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ಅಸಾಮೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಿಪರ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಬತೇತ್ಯಾಹುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಂ ತೈರುಕ್ತಂ ಭವತಿ ತದಾಹ –
ಯದಸಾಧ್ವಿತಿ ।
ಸಾಧುಶಬ್ದಃ ಶೋಭನವಾಚೀತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೩॥
ಉಪಾಸಕಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸಮಸ್ತಮಿತಿ ।
ಆಗಚ್ಛೇಯುರಿತಿ ಯತ್ತತ್ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವೇತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಯದಿತ್ಯಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೪॥
ಏಕಸ್ಯೋಭಯದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ಘಟದೃಷ್ಟಿಗೋಚರಃ ಸನ್ಪಟದೃಷ್ಟೇರಪಿ ಗೋಚರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನ ಸಾಧ್ವರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಾದಿಷು ಮೃದಾದ್ಯನುಗತಂ ತಥಾ ಸಾಧುಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಲೋಕಾದಿಷು ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಗತತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟೌ ಸಾಧುದೃಷ್ಟೇರನುಗಮಾನ್ನ ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಸ್ಯೈಕತ್ರ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಸಾಧುಶಬ್ದೇತಿ ।
ಸಾಧ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಲೋಕೇಷ್ವನುಗತಿರಪಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯತ್ರೇತಿ ದೇವದತ್ತೋಕ್ತಿಃ । ಸಾ ಘಟಾದಿದೃಷ್ಟಿಸ್ತತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಸಾಧುಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋಸ್ತುಲ್ಯಂ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚಾತ್ರ ಸಾಧುಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸ್ಯಾದನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಧರ್ಮ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ತಥಾಽಪೀತಿ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಪರಮಾನಂದೇ ಸಾಧುಶಬ್ದಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಗಮಯಿತವ್ಯಃ । ನ ಚ ಧರ್ಮಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ಕಾರ್ಯೇಽನುಗತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಸಹಿತದಧಿಪಯಃಪ್ರಭೃತ್ಯವಯವಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಧರ್ಮತ್ವಾತ್ತತ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ತದನುಗತಿಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿಧಿಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಣಾನುಗಮಸ್ಯಾಽಽನುಮಾನಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಕರಣಮಪೂರ್ವಮೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
“ಯಶ್ಚಾರ್ಥಾದರ್ಥೋ ನ ಸ ಚೋದನಾರ್ಥ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನೋಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪಂಚವಿಧಸಾಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಲೋಕಾನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇರತ್ರಾಪಿ ಹಿಂಕಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಲೋಕೇಷ್ವಿತೀತಿ ।
ಲೋಕಾಃ ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತಿ ವಿಭಕ್ತಿವಿಪರಿಣಾಮೇನ ಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ತದನುಸಾರೇಣಾತ್ರಾಪಿ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೇ ಧ್ಯೇಯೇ ಸತಿ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿಮಾರೋಪ್ಯ ಹಿಂಕಾರಮುಪಾಸೀತೇತಿ ದ್ವಿತೀಯವಾಕ್ಯಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಸಂಬದ್ಧಾ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿರ್ಹಿಂಕಾರಾದಿಷು ತತ್ಸಂಬದ್ಧಾ ಚ ದ್ವಿತೀಯಾ ಲೋಕೇಷು ನೇತವ್ಯಾ ।
ತಥಾ ಚ ಲೋಕವಿಷಯಾ ಸಪ್ತಮೀ ಹಿಂಕಾರಾದಿಷು ತತ್ಸಂಬದ್ಧಾ ಚ ದ್ವಿತೀಯಾ ಲೋಕೇಷು ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಂ ಹಿಂಕಾರಾದಿಷು ಕೃತ್ವೋಪಾಸೀತೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
“ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರುತ್ಕರ್ಷಾದ್” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪ । ೧ । ೫) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾಽನ್ಯೋಪಾಸನೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಾದ್ವ್ಯಕ್ತಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸಾಮಸು ಚ ಹಿಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಗ್ನಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸನೇ ಪ್ರಸ್ತಾವತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾಹ –
ಅಗ್ನೌ ಹೀತಿ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನೇ ಗಕಾರಸಂಬಂಧಸಾದೃಶ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಹೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರತಿಹಾರೋಪಾಸ್ತೌ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣೀತಿ ।
ದ್ಯುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿಧನೋಪಾಸನೇ ನಿಧನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಾಹ –
ದಿವೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮುಪಾಸನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯೂರ್ಧ್ವೇಷ್ವಿತಿ ॥೧॥
ಅಥಾಽಽವೃತ್ತೇಷ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಪೃಥಿವೀಮುಖ್ಯೇಷು ದ್ಯುಪರ್ಯಂತೇಷು ಪಂಚವಿಧಸಾಮೋಪಾಸನಕಥನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಗತ್ಯಾಗತೀತಿ ।
ಯಥಾ ವಾ ತೇ ಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಾಸ್ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯೈವ ಹಿಂಕಾರಾದ್ಯುಪಾಸನಂ ವಿಹಿತಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಽಽಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಾಸ್ತೇ ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯೈವ ತದುಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಯೋರುಪಾಸನಾಯೋರ್ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿಧೋಪಾಸ್ತಿವಿಷಯಸಂದರ್ಭಯೋರ್ವಿರೋಧಾಭಾವಮನೂದ್ಯ ಫಲಿತಮುಪಾಸನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ದ್ಯುಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದಿತಿ ।
ಆವೃತ್ತೌ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯಾಽಽರಂಭೇ ಚ ಹಿಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಉದಿತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಗಕಾರಾಕ್ಷರಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಅಗ್ನಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರತಿಹಾರೋಪಾಸ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಿಭಿರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಹರಣಮಿತಸ್ತತೋ ನಯನಮ್ ॥೨॥
ಸಾಧ್ವಿತಿ ಪದಂ ಸರ್ವತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –
ಪಂಚವಿಧ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೩॥
ನನು ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತ್ಯನಂತರಂ ಕಿಮಿತಿ ವೃಷ್ಟಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಾಸ್ತಿರುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಲೋಕಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ।
ಪುರೋವಾತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೋಪಾಸನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪುರೋವಾತಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಗ್ರಹಣಂ ವರ್ಷೋಪಸಂಹರಣಮ್ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದಿತಿ ।
ಮೇಘಜನ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಾವೃಷೀತಿ ।
ವರ್ಷಣದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೋತನಸ್ತನಯಿತ್ನುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರತಿಹಾರೋಪಾಸನೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯುತಾಂ ಸ್ತನಯಿತ್ನೂನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಂ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಂ ತೇನ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೋತನಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಪ್ರತಿಹಾರೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಉದ್ಗ್ರಹಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿಧನೋಪಾಸನೇ ನಿದಾನಮಾಹ –
ಸಮಾಪ್ತೀತಿ ।
ವರ್ಷತಿ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ತದನುಮಂತೃತ್ವಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಅಸತ್ಯಾಮಪೀತಿ ॥೨॥
ಕಿಮಿತಿ ವೃಷ್ಟಿದೃಷ್ಟೇರನಂತರಮಪಾಂ ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮೇಘಸಂಪ್ಲವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಮಾರಂಭಸಾಮಾನ್ಯಾದುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾಹ –
ಮೇಘ ಇತಿ ।
ವರ್ಷದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆಪ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಚ್ಯೋ ನದ್ಯೋ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ । ಪ್ರತೀಚ್ಯಸ್ತು ನರ್ಮದಾದ್ಯಾ ಇತಿ ಭೇದಃ ॥೧॥
ತರ್ಹಿ ಗಂಗಾದಾವಪೇಕ್ಷಿತಮಪಿ ಮರಣಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಹ –
ನೇಚ್ಛತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಅಸಾವುಪಾಸಕೋ ಮರುಸ್ಥಲೋಷ್ವಪಿ ಯಥೇಚ್ಛಮುದಕವಾನ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಕಿಮಿತಿ ಸಲಿಲದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮೃತುದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನ್ಯಾರೋಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಋತುವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಇತಿ ।
ಋತುವ್ಯವಸ್ಥಾನಾನುರೂಪಂ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ ॥೧॥
ಕಸ್ಯಚಿದನುಪಾಸಿತುರಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ತತ್ತದೃತುಫಲಭೋಗಭಾಗಿತೋಪಪತ್ತೇರ್ನೇದಮುಪಾಸನಾನುರೂಪಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಋತುಮಾನಿತಿ ।
ಸಂಪನ್ನಃ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥೨॥
ಋತುದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಸಾಮ್ನಿ ಪಶುದೃಷ್ಟ್ಯಾರೋಪಕಾರಣಮಾಹ –
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಅಜಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೋಪಾಸನೇ ಹೇತುದ್ವಯಮಾಹ –
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಜಾಯಾ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ತು ಪ್ರಥಮಪಾಠಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
“ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಜಃ ಪಶೂನಾಂ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಮುಖ್ಯಾ ಮುಖತೋ ಹ್ಯಸೃಜ್ಯಂತ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಜಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅಜ ಇತಿ ।
“ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾತಾ ಅಜಾವಯ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಜಾನಾಮವೀನಾಂ ಚ ಸಾಹಚರ್ಯಂ ಹಿಂಕಾರಪ್ರಸ್ತಾವಯೋಶ್ಚ ಸಾಹಚರ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧॥
ಪಶುಮಾನ್ಭವತೀತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಪಶುಫಲೈಶ್ಚೇತಿ ॥೨॥
ಪಶುಪ್ರಸೂತಪಯೋಘೃತಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತೇಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತಿಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಘ್ರಾಣಮಿತಿ ।
ಮುಕ್ಯಪ್ರಾಣಾದುತ್ತರೇಷಾಂ ವರೀಯಸ್ತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಶ್ರೇಷ್ಠತಯಾ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ಪರಂಪರಂ ವರೀಯಸಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಭಾವಿತ್ವೇನೋಕ್ತತ್ವಾದ್ಘ್ರಾಣಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾಚೋ ವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಾಚೇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಂ ವ್ಯವಹಿತತ್ವಮ್ ।
ಚಕ್ಷುಷೋ ವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಾಚ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಚಃ ಶಬ್ದಾತ್ಸಕಾಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥತ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೋ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾದಿತಿ ।
ಮನಸೋ ವರೀಯಸ್ತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅತೀಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಇತಿ ವರೀಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ ವಾಚೇತ್ಯಾದಯೋ ಯಥೋಕ್ತಹೇತವಃ ॥೧॥
ಉಕ್ತೋಪಸಂಹಾರವಿರಹೇಽಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಹೀತಿ ॥೨॥
ಅಧಿಕಸಂಖ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಲ್ಪಸಂಖ್ಯಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪಂಚವಿಧೋಪಾಸನಾನಂತರಂ ಸಪ್ತವಿಧೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಲ್ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿವತ್ಸಪ್ತಮೀ ಚ ನೇತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಶಬ್ದೇನ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ಸಪ್ತಧಾಪ್ರವಿಭಕ್ತಸಾಮಾವಯವೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಾಗ್ದೃಷ್ಟೀತಿ ।
ಯತ್ಕಿಂಚ ವಾಚ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನಂ; ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ॥೧-೩॥
ವಾಗ್ದೃಷ್ಟೇರನಂತರಮಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ । ತಸ್ಯ ವಾಙ್ಮಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ತದ್ವಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಸ್ಯೋಪದಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವಯವಮಾತ್ರ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಾಮತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸರ್ವದೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮುತ್ತರತ್ವೇನಾಽಽದತ್ತೇ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಚ್ಚೈಃ ಸಂತಮಾದಿತ್ಯಂ ಗಾಯಂತೀತ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಃ । ತಥಾ ಸಾಮತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಹೇತುರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕೋಽಸಾವಿತಿ ।
ನೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತೇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಮಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಅನ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿರ್ನಾಂತರೇಣ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ಚೇತ್ತದ್ಭೇದಾನಾಂ ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇನ ಸಹೋರ್ಧ್ವತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದನುಸಾರೇಣಾಸ್ಮದುಕ್ತಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಽಽದಿತ್ಯಪ್ರಭೇದಾನಾಮಪಿ ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವಂ ಶಕ್ಯಾವಗಮಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತೇಷಾಂ ತದ್ಭಾವೇ ನೋಕ್ತ್ರಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸಾಮತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಸಂಭವಾನ್ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾಮತ್ವೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಾಮತ್ವಂ ತತ್ರನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೧॥
ಸಮಃ ಸರ್ವೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವೇದನಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧರ್ಮರೂಪಂ ಸುಖಕರತ್ವಾತ್ । ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೋಪಾಸನೇ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಹೇತುಃ ।
ಪಶವೋ ಯಥೋಕ್ತಮಾದಿತ್ಯರೂಪಮುಪಜೀವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತದಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಹಿಂಕರಣಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿ ।
ತದ್ಭಕ್ತಿಭಜನಶೀಲತ್ವಾದಿತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ॥೨॥
ಸವಿತರಿ ಪ್ರಥಮೋದಿತೇ ಸತಿ ಯತ್ತಸ್ಯ ರೂಪಂ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಾನಂತರ್ಯಂ ಹೇತುಃ । ಯಥೋದಯಾತ್ ಪ್ರಾಚೀನಂ ರೂಪಂ ಪಶುಭಿರುಪಜೀವ್ಯತೇ ತಥೇತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಉದಯಾತ್ಪರಾಚೀನಮಾದಿತ್ಯರೂಪಂ ಮನುಷ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರೋಕ್ಷಭಾವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಿಪ್ರಶಂಸಯೋರ್ಭೇದಃ ॥೩॥
ಗೋಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಜಗನ್ಮಂಡಲೇನ ಸಂಗಮನಂ ಸಂಬಂಧಗಮನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವತ್ಸೈಃ ಸಂಗಮನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಂಗಮಕಾಲೀನಮಾದಿತ್ಯರೂಪಮಾರೋಪ್ಯಾಽಽದಿಭಕ್ತೇರೋಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಯೋರಾಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೇತುಃ । ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಯಥೋಕ್ತಮಾದಿತ್ಯರೂಪಮುಪಜೀವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ॥೪॥
ಋಜುರ್ಮಧ್ಯಂದಿನೇ ಯದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಂ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನೇ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಹೇತುಃ । ತತ್ಕಾಲೀನಾದಿತ್ಯರೂಪಸ್ಯ ದೇವೋಪಜೀವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ದ್ಯೋತನೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ದೇವೈರುಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೫॥
ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಮಧ್ಯಂದಿನಾದಿತಿ ।
ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರತಿಹಾರೋಪಾಸನೇ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೇತುಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸವಿತುರಸ್ತಂ ಗಿರಿಂ ಪ್ರತಿ ಹರಣಾತ್ ।
ಯಥೋಕ್ತಮಾದಿತ್ಯರೂಪಂ ಗರ್ಭೈರುಪಜೀವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವ ಯೋನೇರುಪರಿಷ್ಟಾಜ್ಜಠರಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತೋ ಗರ್ಭಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವಂತೋಽತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತದ್ದ್ವಾರಂ ಪತನದ್ವಾರಮ್ ॥೬॥
ತತ್ರ ತತ್ಕಾಲೀನಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯೋಪದ್ರವಮುಪಾಸೀತ ತಸ್ಯ ತದಾಽಸ್ತಾಚಲಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಆರಣ್ಯಾನಾಂ ಪಶೂನಾಂ ಯಥೋಕ್ತರೂಪೋಪಜೀವನಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ವಭ್ರಂ ಗರ್ತಂ ಗುಹೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೭॥
ತತ್ಸವಿತೃರೂಪಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿಧನೋಪಾಸನೇ ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೇತುಃ । ಯಥೋಕ್ತಮಾದಿತ್ಯರೂಪಂ ಪಿತೃಭಿರುಪಜೀವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ತತ್ರಾಥಶಬ್ದಸ್ತತ್ತದುಪಾಸನಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ ।
ಏವಂ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥೮॥
ಅಥ ಖಲ್ವಾತ್ಮಸಂಮಿತಮಿತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ।
ಅನಂತರಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ –
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಸಾಮೋಚ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾವಯವಾ ಹಿಂಕಾರಾದಯಸ್ತನ್ನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಾಂ ತ್ರಿತ್ವೇನ ತ್ರಿತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತಯಾ ಮಿತಂ ಜ್ಞಾತಂ ಸಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾವಗಮೋ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೋಕ್ಷಣಹೇತುಸ್ತಥೇದಮುಪಾಸನಮಪೀತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಕೀದೃಗತ್ರೋಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮುತ್ತರಮಾಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಭಕ್ತೇರ್ನಾಮ ತದಕ್ಷರಾಣೀತಿ ಯಾವತ್ । ಸಾಮತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಾಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ತದುಪಾಸನಂ ತೇಷಾಮಕ್ಷರಾಣಾಮಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೃತ್ಯುಗೋಚರಾಕ್ಷರಸಂಖ್ಯೈಕವಿಂಶತಿತ್ವಲಕ್ಷಣಾ । ಸಾಽಸ್ತ್ಯೇಕಾಽನೇಕೇಷ್ವಕ್ಷರೇಷು । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ತೇಷ್ವಕ್ಷರೇಷ್ವಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮೃತ್ಯುಮಾದಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿಕ್ರಮಣಾಯ ತತ್ಸಾಧನಮುಪಾಸನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅತಿಮೃತ್ಯು ಮೃತ್ಯೋರತ್ಯಯಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಮೃತ್ಯುಮಿತಿ ।
ನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಕಥ್ಯಂತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ॥೧॥
ಆದ್ಯಕ್ಷರಯೋಃ ಆದಿಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ । ತೇನ ಪ್ರಕ್ಷೇಪೇಣ ತದಾದಿಭಕ್ತಿನಾಮ ಪ್ರತಿಹಾರನಾಮ್ನಾ ತುಲ್ಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨ -೩॥
ನನು ಯಥೋಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ತತ್ಕಥಂ ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ದ್ವಾವಿಂಶತಿರಕ್ಷರಾಣೀತಿ ತತ್ರಾಽಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೪॥
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದೇಕವಿಂಶತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ದ್ವಾದಶೇತಿ ।
ಹೇಮಂತಶಿಶಿರಾವೇಕೀಕೃತ್ಯ ಪಂಚರ್ತವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಮೃತ್ಯುಹೇತುತ್ವಮಸ್ಮಿನ್ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದಯಂ ಲೋಕೋ ಮೃತ್ಯುವಿಷಯತ್ವಾದ್ದುಃಖಾತ್ಮಕಸ್ತದಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಸುಖಾತ್ಮಕ ಇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಮೃತ್ಯುವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ॥೫॥
ಪೂರ್ವೇಣೋತ್ತರಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಕ್ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯೈವ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮನಂತರಗ್ರಂಥೇನೋಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಯಮನು ಪರೋ ಜಯೋ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪರೋ ಹಾಸ್ಯೇತ್ಯುಪಾತ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಂವಿದ ಇತಿ ।
ಫಲಮಿತಿ ಶೇಷ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಾಪ್ತವಿಧ್ಯಂ ಸಪ್ತವಿಧತ್ವಂ ತದುಪೇತಸಾಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಭ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ನನು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಚ ಸಾಮ್ನೋ ಧ್ಯಾನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾತವಿಷಯೇ ವಕ್ತವ್ಯಾಭಾವಾದಲಮನಂತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋರರ್ಥಭೇದಮಾಹ –
ವಿನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗಾಯತ್ರಂ ರಥಂತರಮಿತ್ಯಾದಿನಾಮಗ್ರಹಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಾನಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಷೂಪಾಸನೇಷು ನಿರ್ದೇಶಕ್ರಮಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಥಾಕ್ರಮಮಿತಿ ।
ಯಾದೃಶಂ ಕ್ರಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕರ್ಮಿಣಾಮಿಷ್ಟಸ್ತೇನೈವ ಕ್ರಮೇಣ ತದುಪಾಸನೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾ(ಘ್ರಾ)ಣಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಯೋರಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರೋಪಾಸ್ತಿಮಾದೌ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮನೋ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
“ಪ್ರಾಣಮೇವ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣೇ ವಾಗಾದೀನಾಂ ನಿಧನಮವಧೇಯಮ್ । ಪ್ರೋತಂ ಪ್ರಗತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಗಾಯತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ ॥೧॥
ಅವಿದುಷೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಿತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನೇದಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವಿಕಲೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ನಾನಾಜನೀನಂ ಸರ್ವಮಾಯುರೇಕೋ ಧ್ಯಾತಾ ಗಂತುಮಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶತಮಿತಿ ।
“ಶತಾಯುರ್ವೈ ಪುರುಷ” (ಶ.ಬ್ರಾ. ೧೩ । ೨ । ೬ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಜ್ಯೋಕ್ಶಬ್ದೋ ನಿಪಾತಃ ಸ ಚೋಜ್ಜ್ವಲನಾರ್ಥಃ । ಉಜ್ಜ್ವಲಃ ಸ್ವಪರೋಪಕಾರಸಮರ್ಥಂ ಇತಿ ಯಾವತ್ ॥೨॥
ಸಮಗ್ರಪ್ರಾಣವತೋ ಮಂಥನಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಮಂಥನಾದಿದೃಷ್ಟಿಮವತಾರಯತಿ –
ಅಭಿಮಂಥತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಶಮಃ ಸಂಶಮಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಭೇದಾಭಾವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಾವಶೇಷನಿರವಶೇಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಉಪಶಮ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಾ ರಥಂತರಸಾಮ್ನೋಽಗ್ನೌ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಲಭ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಮಂಥನೇ ಹೀತಿ ।
ಮಂಥನಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾಗ್ನೇರುತ್ಪತ್ತೌ ರಥಂತರಸಾಮ್ನೋ ಗೀಯಮಾನತ್ವದರ್ಶನಾದಗ್ನೌ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ನನ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸೀತಿ ಫಲಮುಕ್ತಂ ಬೃಹದುಪಾಸನೇ ತು ತೇಜಸ್ವೀ ಭವತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸತೇಜಸೋರ್ಭೇದಸ್ತಥಾ ಚ ಬೃಹದ್ರಥಂತರೋಪಾಸನಯೋರ್ನ ಫಲವೈಷಮ್ಯಮತ ಆಹ –
ವೃತ್ತೇತಿ ॥೨॥
ಉತ್ತರಾಧರಾರಣಿಸ್ಥಾನೀಯಯೋಃ ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷೋರವಾಚ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋರ್ಮಂಥನಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ಮಂಥನಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಮೈಥುನದೃಷ್ಟಿಂ ವಿದಧಾತಿ –
ಉಪಮಂತ್ರಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷೋ ಹಿ ಪಶುಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ವಸ್ತ್ರಾದಿನಾ ಪ್ರೀಣಯತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾರಂಭಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಸ್ತಾವದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಪಯತ ಇತಿ ।
ಕುತೋ ವಾಮದೇವ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಮಿಥುನೇ ಪ್ರೋತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಾಯ್ವಂಬು ಮಿಥುನೇತಿ ।
ವಾಯೋರಪಾಂ ಚ ಮಿಥುನತಯಾ ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಮದೇವ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಮಿಥುನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ನ ಕಾಂಚನೇತಿವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಾಂಚಿದಪೀತಿ ।
ಪರಾಂಗನಾಂ ನೋಪಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಾಮದೇವ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದತ್ರ ಧರ್ಮೋಽವಗಮ್ಯತೇ ನ ಕಾಂಚನ ಪರಿಹರೇದಿತಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಗತತ್ವಾದವಾಚ್ಯಮಪಿ ಕರ್ಮ ಧರ್ಮೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೌತೇಽರ್ಥೇ ದುರ್ಬಲಾಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇರ್ನ ಪ್ರತಿಸ್ಪರ್ಧಿತೇತ್ಯಾಹ –
ವಚನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸನಾವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯನಿಯಮಾಭಾವೋ ವ್ರತತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತನ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ ॥೨॥
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪ್ರಸವಹೇತುತ್ವಾತ್ತದ್ಧೇತುರ್ಮೈಥುನದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಉದ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
“ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿಃ” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೩ । ೭೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಾದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಪರ್ಜನ್ಯದೃಷ್ಟಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಭ್ರಾಣೀತಿ ।
ಕಥಂ ವೈರೂಪಂ ಸಾಮ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ॥೧॥
ಪರ್ಜನ್ಯಾಯತ್ತತ್ವಾದೃತುವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಸ್ತದ್ದೃಷೇರನಂತರಮೃತುದೃಷ್ಟಿಮಾಚಷ್ಟೇ –
ವಸಂತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
ವೈರಾಜಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಯುಕ್ತಮೃತುಷು ಪ್ರೋತತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಧರ್ಮೈರ್ವಿರಾಜನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ಯದ್ವರ್ತೂನಾಮನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ವಿರಾಡಾತ್ಮನಶ್ಚಾನ್ನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ತೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ವೈರಾಜಮಪಿ ಸಾಮ ತೇಷು ಪ್ರೋತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೨॥
ಋತುಷು ಸಮ್ಯಗ್ವೃತ್ತೇಷು ಲೋಕಸ್ಥಿತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದೃತುದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿಮಾಹ –
ಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಕಥಂ ಶಕ್ವರ್ಯ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಸಾಮ್ನೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಬಹುವಚನಾದ್ಧಿ ಬಹೂನಿ ಸಾಮಾನಿ ಪ್ರತೀಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶಕ್ವರ್ಯ ಇತೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಬಹುವಚನತ್ವಮುಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯತಿ –
ರೇವತ್ಯ ಇವೇತಿ ।
ಮಹಾನಾಮ್ನೀಷು ಋಕ್ಷು ಶಕ್ವರ್ಯೋ ಗೀಯಂತೇ । ತಾಸಾಂ ಚ “ಆಪೋ ವೈ ಮಹಾನಾಮ್ನೀಃ” ಇತ್ಯದ್ಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಮೃತಃ ಅಪ್ಸು ಲೋಕಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಮ್ । ತಥಾ ಚಾಸ್ಮಾತ್ಸಂಬಂಧಾಲ್ಲೋಕೇಷ ಶಕ್ವರ್ಯಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ॥೧॥
ಪಶೂನಾಂ ಲೋಕಕಾರ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಪಶುದೃಷ್ಟಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಅಜೇತಿ ।
ರೇವತ್ಯ ಇತಿ ಸಾಮನಾಮಧೇಯಂ ಪೂರ್ವವನ್ನಿತ್ಯಬಹುವಚನಾಂತಮ್ ।
“ಪಶವೋ ವೈ ರೇವತೀಃ” (ತೈ.ಸಂ. ೧ । ೫ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪಶುಷ್ವಿತಿ ॥೧॥
ಪಶುವಿಕಾರಪಯೋದಧ್ಯಾದಿನಾ ಪುಷ್ಟಿರಂಗಾನಾಂ ದೃಷ್ಟೇತಿ ಪಶುದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮಂಗದೃಷ್ಟಿಮಾಹ –
ಲೋಮೇತಿ ।
ರಸೋ ವೈ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರನ್ನರಸವಿಕಾರೇಣ ಲೋಮಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧಾದ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಂ ಸಾಮಾಂಗೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತದಿತಿ ॥೧॥
ಕುಣಿಃ ಶ್ಮಶ್ರುರಹಿತಃ ॥೨॥
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಂಗೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದಂಗದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಅಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಾಜನಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ದೇವತಾಸು ಪ್ರೋತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ದೇವತಾನಾಮಿತಿ ॥೧॥
ಫಲವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಂ ವಾಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರಾಸತ್ತ್ವೇ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಲೋಕತಾಂ ವೇತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರೇಕಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸನೇ ಫಲತ್ರಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಭಾವನೇತಿ ।
ನನು ಫಲತ್ರಯಮತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಿತಮಿಷ್ಯತಾಂ ಕಿಮಿತಿ ವಾಶಬ್ದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಮುಚ್ಚಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಂ ಫಲತ್ರಯಮೇಕತ್ರ ಸಮುಚ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಮತೋಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದೇವತಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ರಾಜನಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಧ್ಯಾನಾದ್ದೇವತಾ ನ ನಿಂದೇದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಮನ್ಯಥೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಏತ ಇತಿ ॥೨॥
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀತಿ ।
ಯದಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಮಾದಾನಂತರ್ಯಮುಪಾಸ್ಯಾಯಾಸ್ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾಯಾ ಯುಜ್ಯತೇ । ಋಗ್ವೇದೋಽಗ್ನೇರ್ಯಜುರ್ವೇದೋ ವಾಯೋರಾದಿತ್ಯಾತ್ಸಾಮವೇದ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತ್ರಯ್ಯಾಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತ್ರಯೀಸಾಧ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರೋತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದೌ ಪ್ರೋತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದತ ಆಹ –
ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದೀತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರತ್ರ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮ್ನೋ ಧ್ಯೇಯತ್ವ ಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತ್ರಯೀತಿ ।
ನ ಚಾಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂದರ್ಭೇಣ ವಿರೋಧಃ ಶಂಕಾಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಹ –
ಅತೀತೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಮಿತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರೇ “ಪತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಂ ಭವತಿ” ಇತಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಶೇಷಣಮಾಜ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಸಾಮಪ್ರಭೇದಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಶೇಷಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ತತ್ತದಂಗದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಅಥ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ನಿರುಪಚರಿತೇತಿ ॥೨॥
ಸರ್ವವಿಷಯಸಾಮವಿದಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪರಮಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನ್ಯದಿತಿ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ತತ್ರೈವೇತಿ ॥೩॥
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೪॥
ಸಾಮೋಪಾಸನಂ ಸಮಾಪ್ತಂ ಚೇತ್ಕಿಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾಮೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ವರಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಕಿಮಿತ್ಯುದ್ಗಾತುರ್ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಫಲೇತಿ ।
ಮೃತ್ಯುಪರಿಹಾರಾದಿಃ ಫಲವಿಶೇಷಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾದೇಷೋಪಾಸ್ತಿರನುಷ್ಠೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶುಭ್ಯೋ ಹಿತತ್ವಮಸ್ಯ ವಚನಾದ್ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಿತಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇತಿ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಇತ್ಯವಿಶೇಷಿತಃ । ಅನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಿತೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಜ್ಞಾತೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆನಿರುಕ್ತ್ಯಾದಿತಿ ।
ನೀಲಪೀತಾದಿಭಿರ್ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾವಚನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಸ್ವರವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮುದ್ಗಾನಕಾಲೇ ಧ್ಯಾತವ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಮೃತತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ವರೋಷ್ಮವ್ಯಂಜನಾದಿಭ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಽಽದಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ಥಾನಪ್ರಯತ್ನಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ ॥೨॥
ಕೇನಾಪ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯೋದ್ಗಾತುರುದ್ಗಾನಕಾಲೇ ಪ್ರತೀಕಾರಜ್ಞಾನಾಯ ಸ್ವರಾದಿದೇವತಾಜ್ಞಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾ ಇತಿ ।
ಶಷಸಹಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ತದವಾಂತರಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಯತ್ತವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಂ ತ ಚ್ಛಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ॥೩॥
ತಥೈವ ಸ್ವರೇಷ್ವಿವೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೪॥
ದೇವತಾಜ್ಞಾನಬಲೇನೋದ್ಗಾತ್ರಾ ನ ಪ್ರಮತ್ತೇನ ಭವಿತವ್ಯಂ ಸ್ವರಾದೀನಾಮನ್ಯಥೋಚ್ಚಾರಣೇ ದೇವತಾಶರೀರಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದತಃ ಸ್ವರಾದ್ಯುಚ್ಚಾರಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುದ್ಗಾತಾರ ಶಿಕ್ಷಯತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗಕಾಲೇ ಚಿಂತನೀಯಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ತಥೇಽತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವರಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಧಾನೀತಿ ಚಿಂತಯೇದಿತಿ ಶೇಷಃ । ತಥೇತ್ಯೂಷ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಿವೃತಪ್ರಯತ್ನೋಪೇತಾಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಜಾಪತೇರಿತಿ ।
ಅತಿದ್ರುತೋಚ್ಚಾರಣೇನ ವರ್ಣೋ ವರ್ಣಾಂತರೇ ಯಥಾ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತೋ ನ ಭವತಿ ತಥಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಮನಭಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಮ್ ।
ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಬಾಲಾನಿವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕಃ ಬಾಲಾನ್ಪರಿಹರತಿ ತಥಾ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಮಹಂ ಪರಿಹರಾಣೀತಿ ಧ್ಯಾತ್ವಾಸ್ಪರ್ಶಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಣ್ಯಂಗಾವಬದ್ಧಾನ್ಯುಪಾಸನಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕಾರಿಗೋಚರಮೋಂಕಾರೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತುಮಾರಭತೇ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ಅಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸನಾಧಿಕಾರೇ ಯಥೋಕ್ತಸ್ವತಂತ್ರೋಪಾಸನವಿಧಾನೇ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ನ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾದಿತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿನಿಯಮಸಹಿತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಭ್ಯಾಸಶ್ಚ ಸ್ವೀಕರಣಂ ವಿಚಾರೋ ಜಪಃ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯೋ ದಾನಮಾವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚವಿಧಃ ।
ವೇದ್ಯಾಂ ಯದ್ದೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಂಗತ್ವಾತ್ಪೃಥಕ್ಫಲವತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಬಹಿರ್ವೇದೀತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥೇನ ತದಾತ್ಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಸ್ತಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಕ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಗಮಕತ್ವಮಾಹ –
ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮೇವ ಪ್ರಥಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಪ್ರಾಥಮ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಽಽದ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಕೀದೃಗತ್ರ ಪರಿವ್ರಾಡ್ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನೇತಿ ।
ಕುತೋಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾನಪ್ರಸ್ಥಗ್ರಹಣಮಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪರಿವ್ರಾಜೋಽಪಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನೈಷ್ಠಿಕವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ್ಯಂತಮಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಅಥೋಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕಿಮಿತ್ಯುಪಾದಾನಂ ನ ಭವೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಪುಣ್ಯಲೋಕೋ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಕಥಮಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕವಿಶೇಷವತಾಂ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪುಣ್ಯ ಇತಿ ।
ಆಶ್ರಮಿಷು ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಮಾನೇಷು ಕಿಂ ಪರಿವ್ರಾಣ್ಮುಖ್ಯೋ ನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕುತೋ ಹಿ ಪುಣ್ಯಲೋಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಮೃತತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ –
ಆತ್ಯಂತಿಕಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪುಣ್ಯಲೋಕಾದಿತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾತ್ಪೃಥಗ್ವಿಭಾಗಕರಣಾತ್ತತೋಽನ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯದಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಮುಖ್ಯಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತಾ ನಿರಂಕುಶಮಮೃತತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಕರಣಾಲೋಚನಯಾ ತು ಪ್ರಣವಪ್ರತೀಕೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣಾಮತತ್ವಂ ಭೇದಬುದ್ಧೇರನಪಾಯಾದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಕರ್ಮಿಣಾಮಂತವತ್ಫಲತ್ವಾಭಿಧಾನೇನ ತನ್ನಿಂದಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸ್ತುತಿದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಮೃತತ್ವಕಾಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇಕಾರ್ಥಪರತ್ವಾದೇಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ್ರ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ತುತಯೇ ಫಲವಿಧಯೇ ಚೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ತುತಯೇ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ಭೇದೇ ತದ್ಭೇದನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಪರಂ ತರ್ಹೀದಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇಃಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಾನುವಾದತ್ವೇ ವೈಪರೀತ್ಯಾತ್ತದನುಮಿತಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಸ್ತುತಿಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹೃತಸ್ತುತಯ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸೇವಾತೋಽಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ ನ ಪ್ರಣವಸೇವಾತಸ್ತತ್ಕಿಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಣವಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಯನ್ಫಲಿತಮಾಹ –
ಏತದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ವರ್ಜಿತದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಕಾರೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯೇ ಖಲ್ವಾಶ್ರಮಿಣಶ್ಚತ್ವಾರೋ ಝಾನವರ್ಜಿತಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಪುಣ್ಯಲೋಕಭಾಗಿತಾ ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತೀತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾ । ನ ತು ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಪರಿವ್ರಾಡನುಕ್ತಃ ಸನ್ನವಶೇಷಿತೋಽಸ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ವಾಚಕಪದಂ ಪರಿವ್ರಾಜೋ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ಚಾಸಾವವಶೇಷಿತಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಯಮಾ ನಿಯಮಾಶ್ಚೋಪಾಯಭೂತಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಿವ್ರಾಡಪಿ ಪೂರ್ವತ್ರಾಭಿಹಿತಶ್ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯಾನವಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಚತುರ್ಣಾಮುಪದಿಷ್ಟತ್ವಾವಿಶೇಷೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯನಿರ್ದೇಶೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಚತುರ್ಣಾಮಿತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ನನ್ವಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ರೈವ ವ್ಯಾಪೃತತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಯಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯ ತು ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾ ಸುಕರೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ನನು ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೋ ರೂಢೋ ಗವಾದಿಶಬ್ದವತ್ । ತನ್ನಾಸಾವಾಶ್ರಮಾಂತರಮಾಸ್ಕಂದತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಮಾದಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ರೂಢಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ನನ್ವೇಷ ಶಬ್ದೋ ನೈಮಿತ್ತಿಕೋಽಪಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಮಾತ್ರಮಧಿಕರೋತಿ ।ತತ್ರೈವ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಽಹ –
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ಪಂಕಜಾದಿಶಬ್ದಾ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ನೇಂದೀವರಾದೌ ವರ್ತಂತೇ ಕಿಂತು ತಾಮರಸಾದಿಮಾತ್ರಂ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಂತಿ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತವರ್ತ್ಯಪಿ ಗೃಹಸ್ಥಾದಾವನವಸ್ಥಿತಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಮೇವ ಪರಂ ಗೋಚರಯೇದತ ಆಹ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಂ ನಿರೋದ್ಧುಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ರೂಢಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮಸಹಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ವಾ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽದ್ಯಪಕ್ಷಮನುವದತಿ –
ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇತಿ ।
ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಧರ್ಮೇಣೈವೇತಿ ನಾಯಂ ನಿಯಮೋ ಗೃಹಸ್ಥಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಮಪ್ಯಾಶ್ರಮಧರ್ಮತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಹೇತುರಿತ್ಯಪಿ ವಕ್ತುಂ ಸುಕರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಽಽಶ್ರಮೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಧರ್ಮೋ ವೇತಿ ।
ಯದಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಧರ್ಮೋ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟೋ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದೈತದಪಿ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಚ ರೂಢಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಮುಕ್ತಿರ್ಭೂದಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವಾಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯನಿಯಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತದಿತಿ ಚ ನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾಯೀತಿ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕರ್ತ್ರಾದೀತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಧಯೋ ನಿಷೇಧಾಶ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕಾರಕಾಕಾರಕವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರ್ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಶಾಸ್ತ್ರೀಯತಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಭಾವೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾರೂಪಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರೋಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಭೇದೇತಿ ।
ತತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮುದಾಹರಣಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ಮನೋರ್ವಿರೋಧೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾತ್ತದನುಷ್ಠಾಯೀ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋ ನ ಭವತಿ ಚೇತ್ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಸ್ಯಾದತ್ರಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾಯೋಗೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹಸ್ಥಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಂಭವಮುಕ್ತಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅನ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರೇ ವಿಕಾರೇಽನೃತೇ ಶರೀರಾದೌ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯಭಿಸಂಧಾನರೂಪೋ ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ಮಕೋ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತದ್ವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದ್ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವಾಭಿನಿವೇಶಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾ ಸುಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಸತ್ಯಮಿದಮಿತಿ ವಿವೇಕೇನ ಸತ್ಯತ್ವಾಭನಿವೇಶೇ ಶಿಥಲೀಕೃತೇ ಪುನಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿನಿವೇಶೇನ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಆಭಾಸರೂಪಾ ತು ಭೇದಬುದ್ಧಿರ್ನ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತೇಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನವತಾ ನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಉಪಮರ್ದಿತೇಽಪೀತಿ ।
ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಜನಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಭವತ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಾದಿತಿ ಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಅಭಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇದಿತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಕಲಂಜಾದಿಭಕ್ಷಣಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ರಾಗಾದಿದೋಷಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ತಥೈವ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯೋತ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇಽಪ್ಯದ್ವೈತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾದದ್ವೈತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕುತಸ್ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದಿಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗದರ್ಶನಾದದ್ವೈತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತಾಸಾಮವಸೀಯತೇ ತದ್ಯುಕ್ತಮದ್ವೈತಶಾಸ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಾಲಂಬನಕರ್ಮವಿಧಿವಿರೋಧಾನ್ನಾದ್ವೈತಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕರ್ಮವಿಧೀನಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಕ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಂ ಪುರುಷಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಂ ತಥಾ ಕರ್ಮವಿಧೀನಾಮಪ್ಯವಿದುಷಿ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾನ್ನಾದ್ವೈತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾನುಪಮರ್ದೇತೇತಿ ।
“ಯದ್ಯದಾಚರತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ತತ್ತದೇವೇತರೋ ಜನಃ” (ಭ.ಗೀ. ೩ । ೨೧) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಾಂ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದುಪರಮೇ ಸತ್ಯನ್ಯೇಽಪ್ಯುಪರಸ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮವಿಧಿವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಪರವಶತ್ವಾಲ್ಲೋಕಸ್ಯ ನಾಸೌ ವಿವೇಕೀ ಪ್ರಕೃತಿಮನುವರ್ತತೇ । “ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾಂತಿ ಭೂತಾನಿ ನಿಗ್ರಹಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ” (ಭ.ಗೀ. ೩ । ೩೩) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯೇಽಪಿ ನ ಕರ್ಮವಿಧೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನ ಕಾಮ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಇತಿ ನೋಚ್ಛಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಸ್ತು, ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೀಯಂತ ಏವೇತಿ ತದ್ವಿಧೀನಾಮನುಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಅದ್ವೈತವಾದಿನೋಽವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಘಟಯನ್ನಾಶಂಕತೇ –
ಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಧೀಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿರಪ್ಯಘಟಮಾನೈವೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾಸಮೂಲಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಭಾಸಸ್ಯ ನೋದಾಹರಣತ್ವಮ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇರಪ್ಯಾಭಾಸತ್ವೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಾಂತನಿರತೋ ನೈತಚ್ಚೋದ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತದ್ವದವಿವೇಕಿನಾ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಿವೇಕಿಭಿರಪಿ ತನ್ನ ಕ್ರಿಯತೇ । ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಭಾಸಸ್ತ್ವಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನೋದಾಹರಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನೇದಮುದಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಾವಪಿ ಪ್ರವರ್ತಕಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಅಕರಣಕೃತಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಖ್ಯಂ ಭಯಮವಿವೇಕಿನೋ ವಿವೇಕಿನೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ನ ಭೇದೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಭೇದಬುದ್ಧಿಮತೋಽಧಿಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತದಕರಣೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ವಿವೇಕಿನೋ ನಿವೃತ್ತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವರ್ತಕಾಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಚೇದತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ತರ್ಹೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಸಾಧನಂ ಸ್ವಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದಿ ತ್ಯಜ್ಯತೇ ನ ವಾ । ತ್ಯಜ್ಯತೇ ಚೇನ್ನ ಸ್ವಾಶ್ರಮಧರ್ಮಃ । ತತೋ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದ್ಯಂತರೇಣ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾದಿಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ತ್ಯಜ್ಯತೇ ಚೇನ್ನ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಸಾಧನಸಂಗ್ರಹಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಽಽಶ್ರಮಾಂತರೇಷು ನ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜಾಯಾಪುತ್ರವಿತ್ತಸಂಪತ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಂ ಶ್ರುತಾವಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಗೃಹಸ್ಥಾದಿಷು ಸ್ವಾಶ್ರಮಸ್ಥಷ್ವೇವ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ದುರ್ವಚತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿವೇಕವಶಾದ್ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೌ ಸ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯತ್ತು ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತತ್ರಾನಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕತೇ –
ಏಕತ್ವೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಧಿರುತ್ಪಾದಕಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತಜ್ಜನಿತೇನೈಕತ್ವವಿಷಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜ್ಞಾನಿನೋ ವೈಧಂ ಯಮಾದಿ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ –
ನ ಬುಭಕ್ಷಾದಿನೇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇನ ದೋಷೇಣ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿಮಾಪಾದಿತಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದ್ಯಮನಿಯಮಾನುಷ್ಠಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ದೋಷಕೃತತತ್ತ್ವಪ್ರಚ್ಯುತಿಪ್ರಸೂತಾನಿಯತಚೇಷ್ಟಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾವಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದುಷೋ ವೈಧಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದುಷೋಽಪಿ ನ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ ವಿದುಷಸ್ತು ಸಾ ಕುತಸ್ತ್ಯೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ –
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೀನಸ್ಯಾಽಶ್ರಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಸ್ಯ ತಪಃಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾನಮಾಹೋ ಜ್ಞಾನವತೋಽಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಏತದಸದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತೋಽಪಿ ತಪಸ್ವಿತ್ವಾತ್ತಪಃಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾನಮುಚಿತಮಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಪಃಶಬ್ದೇನ ನಾಸೌ ಗೃಹೀತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನವತೋಽವಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರಾಗೇವೋಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕೋ ನ ತಪಃಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ –
ಏಕತ್ವೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಭೇದೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇ ಗೃಹಸ್ಥಾದೇರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅನಿವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಾಸಂಭವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯತ್ತು ಚತುರ್ಣಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಯಾ ಅಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯನಿರಾಸಾದನಿವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾರ್ಥಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾಮೃತತ್ವೇ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಂ ಪರಿಹರತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಾಂತರಮನೂದ್ಯೋಕ್ತಂ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ರೂಢೋಽಯಂ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಶೇಷಂ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಸೂಚಯತಿ ।
ಚೋದ್ಯಾಂತರಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆದಿಪದೇನ ಪಂಕಜಾದಿಶಬ್ದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಗೃಹಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಇಹಾಪೀತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಮಹಂಸೇ ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಪದಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮುಖ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪಾರಮಹಂಸ್ಯಮೇವ ಶ್ರೌತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ನ, ಯಜ್ಞೋಪವೀತೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಂನ್ಯಾಸಪ್ರಕರಣೇ ತಥಾವಿಧಶ್ರುತ್ಯಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಹಂಸವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮತ್ರಯಮತೀತ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಥಿತೇಭ್ಯಃ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕೇಭ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಮಂ ಪವಿತ್ರಂ ನಿರತಿಶಯಪರಿಶುದ್ಧಕಾರಣಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರೋವಾಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಶೇಷಃ । “ಅನಾಶಿಷಮನಾರಂಭಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಕರ್ಮಣೋ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಲಿಂಗಸ್ಯ ಧರ್ಮಕಾರಣತ್ವರಾಹಿತ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಲಿಂಗೋ ಧರ್ಮಧ್ವಜಿತ್ವರಹಿತಃ । ಧರ್ಮಜ್ಞೋ ಯಥಾವದ್ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತಾ । ಅಧರ್ಮಜ್ಞ ಇತಿ ವಾ ಪಾಠಃ । ಧರ್ಮವಿಚಾರನಿಷ್ಠಾರಹಿತಸ್ತತ್ರಾಸಾರತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲಿಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽನಾಶ್ರಮಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ನ ವ್ಯಕ್ತಂ ದಂಭೇನಗೃಹೀತಂ ಲಿಂಗಮಾಶ್ರಮಿತ್ವಮಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯವ್ಯಕ್ತಲಿಂಗಃ । ಕಿಂತ್ವದಂಭೇನ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ತದಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಂ “ತ್ಯಜ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಚ” (ಮ.ಶಾಂ. ೧೨ । ೧೬೧ । ೪೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಹೀತುಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವಪದಾನ್ವಯಃ ।
ನನು ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಮುಪದಿಶತಾ ತ್ವಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಮತಮೇವಾಽಽಶ್ರಿತಂ ತೇನಾಪಿ ಶರೀರಾದಿವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮದ್ವಾರಾ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠತಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ನ ಹಿ ತನ್ಮತೇ ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮಧೀಬಲೇನ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿಬುದ್ಧೇರವಿವೇಕಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಪನೋದ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಸಂಭವೋ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ತಚ್ಛೀಲತ್ವಾತ್ । “ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಕ್ಷಣಮಪಿ” (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ಅತಃ ಸಾಂಖ್ಯವಚೋ ಮಿಥ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬೌದ್ಧೇನಾಪಿ ನೈರಾತ್ಮ್ಯಮಿಚ್ಛತಾ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಮಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಮುಪದಿಶತಾ ತ್ವಯಾಽಪಿ ತನ್ಮತಮೇವಾನುಮೋದಿತಂ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ತದಭ್ಯುಪಗಂತುರಿತ್ಯತ್ರಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
“ದುಃಖಮಿತ್ಯೇವ ಯತ್ಕರ್ಮ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಭಯಾತ್ತ್ಯಜೇತ್” (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೮) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಾಲಸ್ಯೋಪಹತೈರಜ್ಞೈರಕರ್ತೃತ್ವಮುಪೇಯತೇ ಭಕ್ತಾಽಪಿ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜತಾ ತನ್ಮತಮಾದೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಚ್ಚಾಜ್ಞೈರಿತಿ ।
ಅಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ತೇ ಹಿ ಮೋಹಾದೇವ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜಂತೋ ನ ತತ್ಫಲಂ ಲಭಂತೇ । “ಸ ಕೃತ್ವಾ ರಾಜಸಂ ತ್ಯಾಗಂ ನೈವ ತ್ಯಾಗಫಲಂ ಲಭೇತ್” (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೮) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ವಯಂ ತು ಪ್ರಮಾಣವಶಾದೇವ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜಂತೋ ನ ವ್ಯಾಮೂಢಪಕ್ಷಮಾದ್ರಿಯಾಮಹೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯೋಕ್ತೇರಮೂಲತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿದೈಕಾಶ್ರಮ್ಯಮಾಶ್ರಿತಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋಪಮರ್ದಿತತ್ವೋಪಪಾದನೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರೋಕ್ಷಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಂತರೇಣಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಯೋಪರತಿಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಶಮಾದಿವತ್ಸಾಧನತ್ವಶ್ರುತೇರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಐಕಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಸತ್ಯಂ ದ್ವೈತಮಸತ್ಯಮಿತಿ ವಿವೇಕೇ ಜಾತೇ ಸತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದೇರವಸ್ತುತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ತದಭಿನಿವೇಶಶೈಥಿಲ್ಯಾನ್ನ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ದೋಷಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನ ವೇದೇನೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದೇರುತ್ಸನ್ನತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ –
ಅಪಾಗಾದಿತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ವಿವೇಕವತೋ ವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ಯುಕ್ತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯತ್ಸಂಸ್ಥ ಇತಿ ।
ಲೋಕಾನಾಮಭಿತೋ ದಗ್ಧತಯಾಽಭಿತಾಪಪ್ರತಿಭಾರಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ –
ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ।
ದ್ರವಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಸ್ರವಣಂ ತ್ರಯ್ಯಾಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಜಾಪತೇರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾಸಾರಜಿಘೃಕ್ಷಯಾಽಽಲೋಚಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಹತ್ತರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಓಂಕಾರಾವಯವಸ್ಯಾಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಾಗ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮೋಂಕಾರಸ್ಯೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮುದಾಹರತಿ –
ಅಕಾರ ಇತಿ ।
ಓಮಿತೀದಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ ।
ಓಂಕಾರವ್ಯಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ವಾಗ್ಜಾತಸ್ಯ ನ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಾಕಾಶಾದಿಪರಮಾತ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯ ಪೃಥಗೇವ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸಕಲಮಪಿ ಜಗತ್ಪರಮಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾತ್ತದತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ । ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತಾದೋಂಕಾರಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ । “ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ” (ಪ್ರ.ಉ. ೫ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಓಂಕಾರಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮುಪಾಸೀತೇತಿವಿಧಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿಶಬ್ದಃ ।
ಕಿಮಿತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ ಲೋಕಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿಷ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಲೋಕಾದೀತಿ ।
ಸ್ತುತಿಶ್ಚೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಾ । ಯತ್ಸ್ತೂಯತೇ ತದ್ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಮೋಂಕಾರೋಪಾಸನಮಮೃತತ್ವಫಲಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥೩॥
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಹಿತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಮನುಸಂಧತೇ –
ಸಾಮೇತಿ ।
ಪಂಚವಿಧಂ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಚ ಯಜ್ಞಾಂಗೀಭೂತಂ ಸಾಮ ತಸ್ಯೋಪಾಸನವಚನಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ಸುತರಾಮೇವ ಕರ್ಮಗುಣತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತತಸ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ಕೈವಲ್ಯಹೇತುತ್ವೇನ ತಮೇವ ಮಹೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತಯಜ್ಞಾಂಗಭೂತಸಾಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನವಿಧಾನಾರ್ಥಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಹೋಮಮಂತ್ರೋತ್ಥಾನಂ ಸಾಮಾದಿಜ್ಞಾನವಿಧಿತ್ಸಯಾ, ತದಪರಿಜ್ಞಾನೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನತ್ವೇಽಪಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕೋ ವಸುಭಿಸ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕೋ ವಶೀಕೃತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ತೃತೀಯೋ ಲೋಕೋ ದ್ಯುಲೋಕಾಖ್ಯಃ ।
ಅಸ್ತು ತತ್ತದ್ದೇವಾನಾಂ ತತ್ತಲ್ಲೋಕವಶೀಕಾರಸ್ತಥಾಽಪಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕಿತ್ವೇ ಕಿಮಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತಿ ॥೧॥
ಪರಿಶಿಷ್ಟಲೋಕಾಭಾವೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಲೋಕಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಿನಾಽಪಿ ವಿಧಿವಶಾದ್ಯಾಗೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಲೋಕಾಯೇತಿ ।
ಲೋಕತ್ರಯಸ್ಯ ವಸ್ವಾದ್ಯಧೀನತಯಾ ಯಜಮಾನಾನಧೀನತ್ವೇ ತಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಾರ್ಥಂ ಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಲೋಕಾಭಾವೇ ಚೇತಿ ।
ಅಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನೀಭೂತಂ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾದವಿದ್ವತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನನಿಂದಾಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾಮಾದೀತಿ ।
ಅಥೇತೀದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇ ನಿಷೇಧಾರ್ಥೇ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ತುತಯೇ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆದ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಮಟಚೀಹತೇಷ್ವಿತ್ಯಾದೌ ವಿದುಷಃ ಸನ್ನಿಧಾನೇ ತದನುಜ್ಞಾಮಂತರೇಣಾವಿದುಷಃ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಸನ್ನಿಧೌ ತು ತೇನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ನ ದುಷ್ಯತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಸಾಮಾದ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇ ಯಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞಾದ್ಯಕರಣಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಸಾಮಾದಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರಗೀತಮೃಗ್ಜಾತಂ ಶಸ್ತ್ರಂ ಯತ್ಪ್ರಾತಃಕಾಲೇ ಶಸ್ಯತೇ ಪ್ರಾತರನುವಾಕಃ ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಾಕರಣಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಾರಂಭಾದಿತಿ ।
ಜಘನೇನೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ।
ಸ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠತ ಉದ್ಭಾಗೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ವಸುದೇವತಾಕಂ ಸಾಮಗಾನಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ವಾಸವಮಿತ್ಯತ್ರ ಸಶಬ್ದೋ ಯಜಮಾನವಿಷಯಃ ॥೩॥
ರಾಜ್ಯಾಯ ತ್ವದ್ದರ್ಶನೇನ ತ್ವದನುಜ್ಞಯಾ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಯುಕ್ತಭೋಗಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಕ್ಷಿಯತಿ ವಸತೀತಿ ಪೃಥಿವೀಕ್ಷಿತ್ತಸ್ಮೈ ಪೃಥಿವೀಕ್ಷಿತೇ । ಪೃಥಿವೀಲೋಕೇ ಮಯಾ ಲಬ್ಧೇ ತವ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಷ ವೈ ಮಮ ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತಿ ॥೫॥
ಸ್ವಾಹಾಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಹೋಮದ್ಯೋತಕಃ । ಸರ್ವೇಷು ಮಂತ್ರೇಷ್ವೇತೈಃ ಸಾಮಹೋಮಮಂತ್ರೋತ್ಥಾನೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಜಯೋಪಾಯೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತಥಾಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಜಯೋಪಾಯೋಽಪಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ॥೭ – ೮॥
ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ಕ್ಷಿಯತೀತ್ಯಂತರಿಕ್ಷಕ್ಷಿದ್ವಾಯುಸ್ತಸ್ಮೈ ವಾಯವೇ ॥೯ – ೧೦ ॥
ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಯೋರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಸ್ತಥಾ ದ್ಯುಲೋಕಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋಽಪ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಂತರಿಕ್ಷೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ಆದಿತ್ಯಾನಾಮಿವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ॥೧೧ – ೧೨ – ೧೩॥
ಕಿಮಿದಂ ಸಾಮಾದ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮಾಹೋ ಯಾಜಮಾನಿಕಮಿತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯಾಜಮಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಲೋಕಂ ಮೇ ಯಜಮಾನಾಯೇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥೧೪ – ೧೫॥
ಸಾಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಏಷ ಹೇತಿ ।
ಯ ಏವಂ ವೇದೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಾಮಾದೀತ್ಯೇತತ್ । ಏವಮಿತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೋಕ್ತಿಃ । ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದಸ್ತದನುವಿದಸ್ತದನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ತತ್ಫಲಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೬॥
ಕರ್ಮಾಂಗಬದ್ಧಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರೋಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯರ್ಥಮಧ್ಯಾಯಾಂತರಮಾರಭಮಾಣಃ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಅಸಾವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ಅತೀತೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲೋಕತ್ರಯಮ್ ।
ಸಮನಂತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಮಹತ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಭೂತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವೈರುಪಜೀವ್ಯತ್ವೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದುಪದೇಶೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತಮಂ ಫಲಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಮಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ ।
ಆದಿತ್ಯೇ ಕರ್ಮಫಲಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಮಾಹ –
ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋ ವಿದ್ವತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಫಲರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಃ । ವಸ್ವಾದಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಫಲಭೋಕ್ತಾರಸ್ತತ್ಫಲಮಾದಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತೀತಿ ಉಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿತ್ಯಂ ಮಧುದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಧುಸಾಮ್ಯಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಿವಿ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶದೃಷ್ಟೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –
ತಿರ್ಯಗ್ಗತೇತಿ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷನಿವಾಸಿಭಿರುಪರಿ ವಿಸಾರಿತನಯನೈರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ಮಧ್ವಪೂಪದೃಷ್ಟಿಂ ಕಥಯತಿ –
ಅಂತರಿಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಮಧುನ ಇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಮರೀಚಯಃ ಪುತ್ರಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಮರೀಚಯ ಇತಿ ।
ಆಪೋ ಭೂಮೇರಾಕೃಷ್ಟಾ ರಶ್ಮಿಸ್ಥಾಃ ಸಂತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಏತಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವರಾಜಃ ಸ್ವತೋ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಸವಿತುರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಾಸಾಂ ಪುತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ತಾ ಇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಹಿ ಭ್ರಮರಬೀಜಭೂತಾಃ ಪುತ್ರಾ ಮಧ್ವಪೂಪಚ್ಛಿದ್ರಸ್ಥಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಏತಾಶ್ಚಾಽಽಪೋಽಂತರಿಕ್ಷಲಕ್ಷಣಮಧ್ವಪೂಪಾಂತರ್ಗತರಶ್ಮಿಸ್ಥಾ ಭವಂತಿ । ತತಶ್ಚೈತಾಸ್ವಪ್ಸು ಭ್ರಮರಬೀಜದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಪ್ರಾಚೀದಿಗ್ಗತೇಷ್ವಾದಿತ್ಯರಶ್ಮಿಷು ಪ್ರಾಚೀನಮಧುನಾಡೀದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೇಯೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಧ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಲೋಹಿತಾದಿರೂಪಂ ಮಧುವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ತದಾಧಾರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಕ್ಷು ಮಂತ್ರರೂಪಾಸು ಭ್ರಮರದೃಷ್ಟಿಮಾರೋಪಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಮಧು ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಸಾಂ ಮಧುಕೃತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಲೋಹಿತೇತಿ ।
ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪುಷ್ಪದೃಷ್ಟಿಂ ಸಂಪಾದಯತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಋಚೋ ಮಧುಕೃತ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಪೃಥಕ್ಕೃತತ್ವಾದೃಗ್ವೇದಃ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯೃಗ್ವೇದಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮುದಾಯಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂಚಿದೃಗ್ವೇದವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಿತೇ ಪುಷ್ಪದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಕುತಸ್ತತೋ ಮಧುನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತೋ ಹೀತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಮಧುಕರೈರಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ತಾವದಪಃ ಪುಷ್ಪಾಶ್ರಯಾಃ ಸಮಾದಾಯ ಮಧುಕರೈರ್ಮಧು ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ ತಥೇಹಾಪಿ ಮಧುಕರಸ್ಥಾನೀಯೈರೃಙ್ಮಂತ್ರೈಸ್ತದ್ವೇದವಿಹಿತಾತ್ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಪೋ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಮಧು ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಫಲಭೂತಮಧುನಿಷ್ಪತ್ತೇರುಪಪತ್ತೇಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪುಷ್ಪದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಾಸ್ತಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಭಿನಯತಿ –
ಅಗ್ನಾವಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಪಾಕಾಭಿರ್ನಿವೃತ್ತತ್ವಮಪೂರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಪರಂಪರಯಾ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಮೃತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಯದ್ವಾ ರೋಹಿತರೂಪಾಮೃತನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವಂ ತದರ್ಥತ್ತ್ವಮ್ । ಉತ್ಕೃಷ್ಟಫಲವತ್ತ್ವಮತ್ಯಂತರಸವತ್ತ್ವಮ್ ।
ತಾ ವಾ ಏತಾ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದ್ರಸಾನಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯೋ ಭ್ರಮರಾ ರಸಾನಾದದಾನಾಸ್ತಾನ್ಯಭಿತಪಂತಿ ತಥೈತೇ ಮಂತ್ರಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಾನಮ್ಮಯಾನ್ರಸಾನಾದಾಯ ಮಧು ನಿರ್ವರ್ತಯಂತೋ ಯಥೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮಾಭಿಮತಂ ಸಮಾಲೋಚಯಂತಿ ಸ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಕಥಂ ಪುನರ್ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಭ್ರಮರಸ್ಥಾನೀಯಾನಾಂ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಮೃಗ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮಾಭಿತಪ್ತವತಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏತಾ ಋಚ ಇತಿ ।
ತಾಸಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ –
ಋಗ್ಭಿರಿತಿ ।
ಅಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ರಸೋಽಜಾಯತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕೋಽಸಾವಿತಿ ॥೩॥
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಶಾದೀತಿ ।
ಅಥಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಜನಿತಂ ಫಲಂ ಕಥಮಾದಿತ್ಯಮಾಶ್ರಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಮುಷ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಭೋಕ್ಷ್ಯಾಮಹೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನಿತಂ ಫಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ಕರ್ಮಫಲಂ ಯದಾದಿತ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತತ್ಸಾಧನೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ಫಲಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪॥
ಮಧ್ವಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯವಿಶೇಷಂ ಕಥಯತಿ –
ಯಜೂಂಷೀತಿ ।
ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಮಧುಕೃತ್ತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಋಙ್ಮಂತ್ರಾಣಾಮೃಗ್ವೇದವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಂ ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಮಧುಕರತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ಯಜುಷಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪುಷ್ಪದೃಷ್ಟಿಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಜುರ್ವೇದೇತಿ ।
ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಾ ಏವೇತಿ ॥೧॥
ಯಜುಷಾಮಾದಿತ್ಯಸಂಬಂಧಿ ಮಧು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏತದಿತಿ ॥೨ – ೩॥
ತೃತೀಯಂ ಮಧು ಕಥಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಋಚಾಂ ಯಜುಷಾಂ ಚ ಮಧು ಯಥಾ ಕಥಿತಂ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏತದಿತಿ ॥೧ -೩॥
ಚತುರ್ಥಂ ಮಧು ನಿದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತಿಹಾಸೇತಿ ।
ತದ್ಧ್ಯಾಥರ್ವಣಾನಾಮಾಂಗಿರಸಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತದ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಂ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರುಪಾದಾನಂ ತದಾಽಪಿ ನ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಶ್ವಮೇಧಕರ್ಮಣಿ ಜಾಮಿತಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪಾರಿಪ್ಲವೋ ನಾನಾವಿಧೋಪಾಖ್ಯಾನಸಮುದಾಯೋ ಯತ್ರ ತತ್ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತಿವಿಧಿವಶಾತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ತಾಸು ರಾತ್ರಿಷು ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣೋಂಗತ್ವೇನ ಮನುರ್ವೈವಸ್ವತೋ ರಾಜೇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಯೋರ್ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥಾಧಿಕರಣೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಿ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯಾಪಿ ಮಧುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಮಾಹ –
ಮಧ್ವೇತದಿತಿ ॥೧ –೩॥
ಪಂಚಮಂ ಮಧು ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಲೋಕದ್ವಾರೀಯಾದಿವಿಧಯೋ ಲೋಕದ್ವಾರಮಪಾವೃಣು ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ವಯಮಿತ್ಯಾದಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶಬ್ದಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಋಗಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯಾಪಿ ಮಧುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಮಾಹ –
ಮಧ್ವೇತದಿತಿ ।
ಸಮಾಹಿತದೃಷ್ಟೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧-೩॥
ಪಂಚ ಮಧೂನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಧ್ಯೇಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ತುತಿಂ ಪ್ರಕುರುತೇ –
ತೇ ವಾ ಏತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಕರ್ಮಣಿ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವೇನ ತದಂಗತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ । ವೇದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಯಾ ಮಧುನಿ ಸ್ತುತಿಃ ಸಾ ಕರ್ಮಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ರಸಾನಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಸ್ತುತಿಮಭಿನಯತಿ –
ಯಸ್ಯೈವಮಿತಿ ।
ರಸಾನಾಂ ರಸಾ ಅಮೃತಾನಾಮಮೃತಾನೀತ್ಯೇವಂವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಮೃತಾನಿ ಯಸ್ಯ ಫಲಂ ಕರ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯ ಮಹಾಭಾಗ್ಯಂ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸ್ತೂಯತೇ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಅಮೃತಾನಿ ಧ್ಯೇಯಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದುಪಜೀವಿನೋ ದೇವತಾಗಣಾನನುಚಿಂತನೀಯಾನುಪದಿಶತಿ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಬಲಗ್ರಾಹಂ ಕಬಲಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಯಥಾ ಲೋಕೋಽಶ್ನಾತಿ ತದ್ವದಿತ್ಯೇತತ್ ।
ನನ್ವಶನಪಾನಾಭಾವೇ ನ ಯುಕ್ತಮುಪಜೀವನವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕ್ಷುಷೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಂ ಸರ್ವಕರಣೈರಿತ್ಯಧಿಕಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದೃಶೇರಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷೈವ ರೂಪಗ್ರಹಣಮಿತಿ ನಿಯಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಭೂತಸ್ಯ ರಸಸ್ಯ ಲೋಹಿತಾಮೃತಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಚಕ್ಷುರ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಮೇತಾವತಾ ರಸಸ್ಯಾಽಽಯಾತಂ ತದಾಹ –
ರಸೋ ಹೀತಿ ।
ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಗ್ರಾಹ್ಯತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏತದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ತೇಷಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಂ ತೃಪ್ತಿರ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ವೈಗಂಧ್ಯಂ ದೌರ್ಗಂಧ್ಯಮ್ । ಆದಿಪದೇನ ಸಂಭಾವಿತಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಕರಣದೋಷಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ॥೧॥
ಏತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯಾನುವಾದಮಾತ್ರಮ್ । ಉತ್ಸಾಹವತಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಮೃತೋಪಜೀವಿತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಕೂಲಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ॥೨॥
ಪಾಠಕ್ರಮೇಣೋಕ್ತಂ ಧ್ಯೇಯಸ್ವರೂಪಮನೂದ್ಯ ಸಾಧಿಕಾರಂ ಧ್ಯಾನವಿಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ವಸುದೇವಭೋಗ್ಯತಾಂ ವಸುಭಿರ್ದೇವೈರುಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏತದಿತ್ಯಸ್ಮಾಕಂ ಮಧು ನಿದರ್ಶಯತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಯಥೋದಿತಮಿತಿ ।
ತಥೈವ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಕ್ರಮೇಣೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಭೋಗಕಾಲಪರಿಮಾಣಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ –
ಕಿಯಂತಮಿತಿ ।
ಆಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ನ ಯಥೇತಿ ॥೪॥
ಪ್ರಥಮಮಮೃತಮಧಿಕೃತ್ಯ ಚಿಂತನೀಯಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಮಮೃತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ॥೧-೩॥
ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಸ ಯಾವದಿತಿ ।
ಯಾವದ್ವಸೂನಾಂ ಭೋಗಕಾಲಸ್ತತೋ ದ್ವಿಗುಣೋ ರುದ್ರಾಣಾಂ ಭೋಗಕಾಲಃ । ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಾಮೃತಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ವಸುಭಿಸ್ತುಲ್ಯೋ ಭೋಗಕಾಲಸ್ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯಾಮೃತಧ್ಯಾಯಿನಾಮಪಿ ರುದ್ರೈಸ್ತುಲ್ಯೋ ಭೋಗಕಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಇತರಾಮೃತಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ಫಲಾನಿ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಪುರಸ್ತಾದ್ದಕ್ಷಿಣತೋಽಧಸ್ತಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚಾಸ್ತಮೇತಾ ತತೋ ದಕ್ಷಿಣತೋ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನೋದೇತೋತ್ತರತಶ್ಚಾಸ್ತಮೇತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ತತೋ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನ ಪಶ್ಚಾದುದೇತಾ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಾಸ್ತಮೇತಾ ತಾವಾನಾದಿತ್ಯಾನಾಂ ಭೋಗಕಾಲಃ । ತೃತೀಯಾಮೃತಧ್ಯಾಯಿನಾಮಪಿ ತಾವಾನೇವ ಭೋಗಕಾಲಃ । ತತೋ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನ ಯಾವದಾದಿತ್ಯ ಉತ್ತರತ ಉದೇತಾ ದಕ್ಷಿಣತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ತಾವಾನ್ಮರುತಾಂ ಭೋಗಕಾಲಃ । ಚತುರ್ಥಾಮೃತಧ್ಯಾಯಿನಾಮಪಿ ತಾವಾನೇವ ಭೋಗಕಾಲಃ । ತತೋ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನೋರ್ಧ್ವಮುದೇತಾಽಧಸ್ತಾದಸ್ತಮೇತಾ ತಾವಾನ್ಸಾಧ್ಯಾನಾಂ ಭೋಗಕಾಲಃ ಪಂಚಮಾಮೃತಚಿಂತಕಾನಾಮಪಿ ತಾವಾನೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೋದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನೋತ್ತರೋದಯಾಸ್ತಮಯಾವಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಪುರಾಣವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪುರಾಣವಿರುದ್ಧತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸವಿತುರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಮಾನಸೋತ್ತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಹಾಗಿರೇರ್ಮೇರೋಃ ಪ್ರಾಕಾರವತ್ಪರಿತಃ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಮೂರ್ಧನಿ ಸಂಲಗ್ನರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಸವಿತುರ್ಮೇರೋಃ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾವೃತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಲಾಧಿಕ್ಯೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾಚ್ಚ ಚತಸೃಷ್ವಪಿ ಪುರೀಷೂದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೇ - “ಶಕ್ರಾದೀನಾಂ ಪುರೇ ತಿಷ್ಠನ್ಸ್ಪೃಶತ್ಯೇಷ ಪುರತ್ರಯಮ್ । ವಿಕರ್ಣೌ ದ್ವೌ ವಿಕರ್ಣಸ್ಥಸ್ತ್ರೀನ್ಕೋಣಾಂದ್ವೇ ಪುರೇ ತಥಾ ॥” (ವಿ.ಪು. ೨ । ೮ । ೧೬) ಇತಿ ಲೈಂಗೇ ಚೋಕ್ತಮ್ – “ಮಾನಸೋಪರಿ ಮಾಹೇಂದ್ರೀ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ಮೇರೋಃ ಸ್ಥಿತಾ ಪುರೀ । ದಕ್ಷಿಣೇ ಭಾನುಪುತ್ರಸ್ಯ ವರುಣಸ್ಯ ತು ವಾರುಣೀ ॥ ಸೌಮ್ಯೇ ಸೋಮಸ್ಯ ವಿಪುಲಾ ತಾಸು ದಿಗ್ದೇವತಾಃ ಸ್ಥಿತಾಃ । ಅಮರಾವತೀ ಸಂಯಮಿನೀ ಸುಖಾ ಚೈವ ವಿಭಾ ಕ್ರಮಾತ್ ॥ ಲೋಕಪಾಲೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ತು ಸರ್ವತೋ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ । ಕಾಷ್ಠಾಂ ಗತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ಗತಿರ್ಯಾ ತಾಂ ನಿಬೋಧತ ॥ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ಪ್ರಕ್ರಮೇದ್ಭಾನುಃ ಕ್ಷಿಪ್ತೇಷುರಿವ ಧಾವತಿ । ಪುರಾಂತಗೋ ಯದಾ ಭಾನುಃ ಶಕ್ರಸ್ಯ ಭವತಿ ಪ್ರಭುಃ ॥ ಸರ್ವೈಃ ಸಾಯಮನೈಃ ಸೌರೋ ಹ್ಯುದಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ದ್ವಿಜಾಃ । ಸ ಏವಂ ಸುಖವತ್ಯಾಂ ತು ನಿಶಾಂತಸ್ತತ್ಪ್ರದೃಶ್ಯತೇ ॥ ಅಸ್ತಮೇತಿ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋ ವಿಭಾಯಾಂ ವಿಶ್ವದೃಗ್ವಿಭುಃ । ಮಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತೋಽಮರಾವತ್ಯಾಂ ಯಥಾಽಸೌ ವಾರಿತಸ್ಕರಃ ॥ ತಥಾ ಸಂಯಮಿನೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸುಖಾಂ ಚೈವ ವಿಭಾಂ ಖಗಃ । ಯದಾಽಪರಾಹ್ಣಸ್ತ್ವಾಗ್ನೇಯ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಾಹ್ಣೋ ನೈರ್ಋತೇ ದ್ವಿಜಾಃ ॥ ತದಾ ಸ್ವಪರರಾತ್ರಶ್ಚ ವಾಯುಭಾಗೇ ಸುದಾರುಣಃ । ಐಶಾನ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವರಾತ್ರಸ್ತು ಗತಿರೇಷಾಽಸ್ಯ ಸರ್ವತಃ ॥” (ಲಿಂ.ಪು. ೫೪ । ೨-೧೦ ) ಇತಿ ತಥಾ ಚೋಪರಿಷ್ಟಾದಮರಾವತ್ಯಾಸ್ತಿಷ್ಠನ್ಮಧ್ಯಾಹ್ನಂ ತತ್ರೇಶಕೋಣಸ್ಥಾನಾಂ ತೃತೀಯಯಾಮಮಾಗ್ನೇಯಕೋಣಸ್ಥಾನಾಮಾದ್ಯಯಾಮಂ ಸಂಯಮಿನ್ಯಾಮುದಯಂ ಚ ಕರೋತಿ ಸವಿತಾ । ಏವಂ ಯದಾ ಯಾಮ್ಯೇ ಮಧ್ಯಾಹ್ನೇ ತಿಷ್ಠತಿ ತದೈಂದ್ರೇಽಸ್ತಮಯಃ । ಆಗ್ನೇಯೇ ತೃತೀಯಯಾಮಃ । ನಿರೃತಿಕೋಣೇ ಪ್ರಥಮೋ ಯಾಮಃ । ವಾರುಣ ಉದಯಃ । ಯದಾ ಚ ವಾರುಣೇ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಸ್ತದಾ ಯಾಮ್ಯೇಽಸ್ತಮಯಃ । ನಿರೃತಿಕೋಣೇ ತೃತೀಯೋ ಯಾಮಃ । ವಾಯವ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಯಾಮಃ । ಸೌಮ್ಯ ಉದಯಃ । ಯದಾ ಚ ಸೌಮ್ಯೇ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಸ್ತದಾ ವಾರುಣೇಽಸ್ತಮಯಃ । ವಾಯವ್ಯೇ ತೃತೀಯಯಾಮಃ । ಈಶಾನಕೋಣೇ ಪ್ರಥಮೋ ಯಾಮಃ । ಐಂದ್ರ ಉದಯಃ । ತಥಾಽಽಗ್ನೇಯೇ ಕೋಣೇ ವರ್ತಮಾನಸ್ತತ್ರತ್ಯಾನಾಂ ಮಧ್ಯಂದಿನಂ ಯಮೇಂದ್ರಪುರ್ಯೋರಾದ್ಯತೃತೀಯಯಾಮೌ ನಿರೃತೀಶಾನಕೋಣಯೋರುದಯಾಸ್ತಮಯೌ ಚ ಕರೋತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ವಿದಿಕ್ಷು ಚೇತಿ ಪೌರಾಣಿಕೇ ದರ್ಶನೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಿದಂ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತಿರಪ್ರಮಾಣಂ ತಥಾಽಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಂ ದ್ರವಿಡಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯದಾಽಮರಾವತೀ ಶೂನ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಹಿ ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತೀತಿಪ್ರಯೋಗಶೂನ್ಯತ್ವಾದ್ವಸೂನಾಂ ಭೋಗಾಂತಃ । ಏವಮುತ್ತರಾಸಾಂ ಪುರೀಣಾಂ ವಿನಾಶೇ ದ್ವಿಗುಣಕಾಲೇನ ರುದ್ರಾದೀನಾಂ ಭೋಗಚ್ಯುತಿಃ ।
ಅತ ಇಮಾಂ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಮಾಹ –
ಅಮರಾವತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉದಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಮ್ - “ಯೈರ್ಯತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ಭಾಸ್ವನ್ಸ ತೇಷಾಮುದಯಃ ಸ್ಮೃತಃ । ತಿರೋಭಾವಂ ಚ ಯತ್ರೈತಿ ತದೇವಾಸ್ತಮನಂ ರವೇಃ । ನೈವಾಸ್ತಮನಮರ್ಕಸ್ಯ ನೋದಯಃ ಸರ್ವದಾ ಸತಃ । ಉದಯಾಸ್ತಮನೇ ನಾಮ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನೇ ರವೇಃ ॥” ಇತಿ ಅಮರಾವತ್ಯಾದಿಪುರೀಷು ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯೋತ್ತರೋತ್ತರೋದ್ವಾಸಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಮಸ್ತು । ಸ್ತಾಂ ಚ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನೇ ಸವಿತುರುದಯಾಸ್ತಮಯೌ ।
ಸ ವಾ ಏಷ ನ ಕದಾಚನಾಸ್ತಮೇತಿ ನೋದೇತೀತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಸ್ತುತೋ ನೋದಯಾಸ್ತಮಯೌ ಸ್ತಸ್ತಥಾ ಚ ಪುರೀಷು ತುಲ್ಯತ್ವೇನ ಗಚ್ಛತಃ ಸವಿತುರುದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲವೈಷಮ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತನ್ನಿವಾಸಿನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಭೋಗಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಂ ನ ಸವಿತೃಗತೇರಾಧಿಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತೇ ಯೇನ ಪುರಾಣವಿರೋಧಃ ಕಿಂ ತ್ವಮರಾವತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪುರೀಣಾಂ ದೈತ್ಯೋಪಹತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯೋತ್ತರೋತ್ತರಪುರೀಣಾಂ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನೋದ್ವಾಸಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಯೋತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಥಾನೇಷು ಭೋಗಕಾಲೇ ದ್ವೈಗುಣ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥೋದ್ವಾಸಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಾದ್ಭೋಗಚ್ಯುತಿಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಂ ನ ಭೋಗಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಮತ ಆಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಯಥೋದ್ವಾಸಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದ್ವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಮರಾವತೀನಿವಾಸಿಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಯಮಿನೀನಿವಾಸಿನಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರತಿ ದ್ವಿಗುಣೇನ ಕಾಲೇನ ಸವಿತುರುದಯಾಸ್ತಮಯಾವಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಚ ವಕ್ತುಮ್ । ದರ್ಶನಾದರ್ಶನಯೋರ್ದ್ವಿಗುಣಕಾಲಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತನ್ನಿವಾಸಿದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಯೋರುದಯಾಸ್ತಮಯೌ । ತತ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಶ್ಚಿಮಯೋರೇವ ತದ್ಭಾವಾತ್ । ಅಸ್ಮದ್ಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತು ದಕ್ಷಿಣತ ಉದೇತ್ಯುತ್ತರತಶ್ಚಾಸ್ತಮೇತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಇವಶಬ್ದಸ್ತಯೋಸ್ತನ್ನಿವಾಸಿಜನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಸ್ಥಯೋರಸತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಽಮರಾವತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಯಮಿನ್ಯಾಮುದ್ವಾಸಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾರುಣ್ಯಾಂ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾರುಣ್ಯಾಂ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ವಿಭಾಯಾಂ ತತ್ಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಮವಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಸಂಯಮಿನೀಂ ಚಾಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಬಹುವಚನಮ್ ।
ಇತಶ್ಚಾಸ್ಮದ್ಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಗತ್ಯಾದಿನಾಽಸ್ತಮನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಉದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಂ ಪುರತೋಽವಲೋಕಯತಾಂ ವಾಮಭಾಗೇ ಸ್ಥಿತತ್ವಾನ್ಮೇರುಃ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವೋತ್ತರತೋ ಭವತಿ । ತಥಾಚೋದಯಾಸ್ತಮಯಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಾಪರದಿಗ್ವಿಭಾಗಾನ್ನ ತತ್ಪುರವಾಸಿದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದಕ್ಷಿಣತ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ಕಿಂತ್ವಸ್ಮದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ವಾಸಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೋಗಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸವಿತೃಗತ್ಯಾಧಿಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಭೋಗಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರಾಣವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾಸಂಭವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಸಂಯಮಿನ್ಯಾಂ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಗೋ ವಾರುಣ್ಯಾಮುದ್ಯನ್ಭವತಿ ತಥಾ ತಸ್ಯಾಂ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಗೋ ವಿಭಾಯಾಮುದ್ಯಂದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಚ ವಾಯುಪ್ರೋಕ್ತೇ - “ಮಧ್ಯಗತಸ್ತ್ವಮರಾವತ್ಯಾಂ ಯಾವದ್ಭವತಿ ಭಾಸ್ಕರಃ । ವೈವಸ್ವತೇ ಸಂಯಮನ ಉದಯಂಸ್ತತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ॥ ಸುಖಾಯಾಮರ್ಧರಾತ್ರಶ್ಚ ವಿಭಾಯಾಮಸ್ತಮೇತಿ ಚ ॥” ಇತಿ ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯ ಉತ್ತರತ ಉದೇತಾ ದಕ್ಷಿಣತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವದೂರ್ಧ್ವಂ ಉದೇತಾಽರ್ವಾಙಸ್ತಮೇತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರೋದ್ವಾಸಕಾಲಸ್ಯ ವಾಽಧಿಕತ್ವಮಸ್ತಿ ಯೇನೋದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಾದ್ಭೋಗಕಾಲಾಧಿಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಇಲಾವೃತೇತಿ ।
ನೇರೋಶ್ಚತುರ್ದಿಶಭಿಲಾವೃತಂ ನಾಮ ವರ್ಷಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತನ್ನಿವಾಸಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮುಭಯತಃ ಪರ್ವತಾಭ್ಯಾಂ ಮಾನಸೋತ್ತರಸುಮೇರುಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಕಾರಸ್ಥಾನೀಯಾಭ್ಯಾಮುಭಯೋರ್ಧ್ವಸ್ಥಿತಮಹಾಕ್ಷೇಣ ವಿನಿವಾರಿತಾದಿತ್ಯರಶ್ಮೀನಾಮೂರ್ಧ್ವಮುದೇತಾಽರ್ವಾಙ್ಸ್ತಮೇತಾ ಚ ಸವಿತಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ಇವಶಬ್ದಸ್ತೂದಯಾಸ್ತಮಯಯೋರ್ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಸವಿತೋರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ನುದೇತ್ಯರ್ವಾಙಸ್ತಮೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪರ್ವತೇತಿ ।
ಸರ್ವಾವೃತಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪರ್ವತಯೋರುಪರಿತನೇ ಛಿದ್ರೇ ಪ್ರವೇಶಾದಧೋವರ್ತಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮುಪರಿಪ್ರಸಾರಿತನೇತ್ರಾಣಾಂ ಸಾವಿತ್ರಂ ಪ್ರಕಾಶಂ ಪಶ್ಯತಾಂ ತತ್ರೋದ್ಯನ್ನಿವ ಸವಿತೋಪಲಭ್ಯತೇ ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇ ಚ ದೃಶ್ಯಮಾನೋಽಧಸ್ತಾದಿವಾಸ್ತಮೇತಿ । ಯಥೋಪರಿಷ್ಟಾದತ್ರತ್ಯೈರುಪಲಭ್ಯಮಾನೋ ಮೇಘಸ್ತತೋ ದೂರಾದ್ದೃಶೋ ಭೂತಲಲಗ್ನಶ್ಚೇತ್ಯೇವಾವಸೀಯತೇ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೋಗಕಾಲಸ್ಯಾವಿರೋಧೇನಾಽಽಧಿಕ್ಯಮಾಪಾದ್ಯ ತೇನೈವ ಲಿಂಗೇನಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಮಮೃತಾದೇರಪಿ ಕಥಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಭೋಗಕಾಲಾಧಿಕ್ಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅನುಮೀಯತೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತು ಭೋಗಕಾಲಮಾಕಲಯ್ಯೋದ್ಯಮನಂ ತದಭಾವಂ ಜ್ಞಾತ್ವೋಪರಮಣಮಗ್ನ್ಯಾದಿಮುಖತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರೇಣ ತೃಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ದೇವೈಃ ಸಮಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉದ್ಯಮನೇತಿ ॥೧-೪॥
ಪಂಚಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈರ್ಮಧುವಿದ್ಯಾ ಯಥಾವದುಕ್ತಾ । ಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಂ ತಸ್ಯಾ ದರ್ಶಯಿತುಮನಂತರವಾಕ್ಯಮವರುಧ್ಯಾಽಽಹ –
ಕೃತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣ್ಯನುಗ್ರಹಕಾಲಾದನಂತರಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಊರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮೀಭೂತೋ ವರ್ತಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮನ್ಯುದೇತ್ಯ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನಿ ಪ್ರಕಾಶಂ ಲಬ್ಧ್ವೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ಥಾತೇತಿಪ್ರಯೋಗಾತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ।
ತತ್ರ ವಿದ್ವದನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತಕ್ರಮೇಣಾ”ಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧ್ವಿ”ತ್ಯಾದಿನಾ ಪಂಚಾಮೃತತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ವೇದ್ಯತಯಾ ವಿದ್ವದಾತ್ಮಸಂಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇತ್ಯಾಹಂಗ್ರಹೇಣ ಗೃಹೀತ್ವೇತ್ಯೇತತ್ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಲಬ್ಧಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ ವಿಯುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕೇನಚಿತ್ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ॥೧॥
ಶ್ಲೋಕಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ನ ವೈ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಮುಮ್ಲೋಚೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ನಿಮ್ಲೋಚೇತಿ ಚ್ಛಂದಸಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಉಅದಯಾಸ್ತಮಯೇತಿ ।
ಲೋಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತರಲೋಕವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋಽಪಿ ನೋದಯಾಸ್ತಮಯವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ವಿದ್ವಾನುತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಶಪಥಂ ಕುರ್ವನ್ಪರಿಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಏವಂ ಮಂತ್ರದೃಕ್ಶಪಥದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಣೀತೇಽರ್ಥೇ ನ ಹೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಕಿಮರ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ನ ಹೇತ್ಯಾದ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವೇದಗುಹ್ಯಮಿತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಂಶಾದಿತ್ರಯಂ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶೋ ಮಧ್ವಪೂಪೋ ಮಧುನಾಡ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಮೃತಸಂಬಂಧಂ ಚ ಲೋಹಿತಾದ್ಯಮೃತೇಷ್ವೇಕೈಕವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯದಿತ್ಯುದ್ಯಮನಸಂವೇಶನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತವಿದ್ಯಾಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ॥೩॥
ನನು ವಿದ್ಯಾ ಸಫಲಾ ಚೇದುಕ್ತಾ ತರ್ಹಿ ಕಿಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದ್ಧೈತದಿತಿ ।
ಸ್ತುತಿಮೇವಾಭಿನಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಾದೀತಿ ।
“ತದ್ಧೈತದುದ್ದಾಲಕಾಯ” (ಛಾ.ಉ. ೩ । ೧೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗ್ಯಂ ಪಾತ್ರಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಹಮೇತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಧುವಿಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ॥೪॥
ತಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಇದಂ ವಾವೇತಿ ।
ಅಥ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಯಂ ನಿಯಮೋ ನೇದಾನೀಂತನಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಪಾತ್ರಾಂತರಮನುಜಾನತಿ –
ಪ್ರಣಾಯ್ಯಾಯೇತಿ ॥೫॥
ಪುತ್ರಶಿಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪಾತ್ರಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನೇತಿ ।
ತೀರ್ಥದ್ವಯಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರದಾನೇಽಧಿಕಾರಿದ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ । ಆಚಾರ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾದಾತಾ । ಆದಿಪದಾದ್ಧನದಾಯೀ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೋ ಮೇಧಾವೀ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಿನಾಮತ್ರಾಧಿಕಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಚಾರ್ಯಾಯೇತಿ ಪುನರುಪಾದಾನಂ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ತಸ್ಯಾನ್ವಯದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಾದರೋ ವಾ ಮುಖ್ಯಮಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಫಲತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೬॥
ಗತೇನ ಗ್ರಂಥೇನೋತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಸವಿತೃದ್ವಾರಕಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಂತರಂ ತದ್ದೇವತಾಕಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರೇಣ ತದ್ವಿದ್ಯೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪದೇಶೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗಾಯತ್ರೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಚ್ಛಂದೋಂತರಾಣಿ ವಿಹಾಯ ಕಿಮಿತಿ ಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರೈವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸತ್ಸ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನದ್ವಾರತಯಾ ತದುಪಾಯತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸೋಮಾಹರಣಾದಿತಿ ।
ಸೋಮಸ್ಯಾಽಽಹರಣಮಾನಯನಮ್ । ತತ್ರ ಸಾಧನತ್ವಂ ಗಾಯತ್ರೀಛಂದಸ್ಕಾನಾಮೃಚಾಂ ಯಾಜಕೈರಿಷ್ಯತೇ । ತದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ದೇವೈಃ ಸೋಮಾಹರಣಮಿಚ್ಛದ್ಭಿಃಛಂದಸಾಂ ಗಾಯತ್ರೀತ್ರಿಷ್ಟುಬ್ಜಗತೀನಾಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ನಿಯೋಗೇ ಜಗತೀತ್ರಿಷ್ಟುಭೋರ್ಮಧ್ಯೇಮಾರ್ಗಮಶಕ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತೌ ಗಾಯತ್ರೀ ಸೋಮಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ರಕ್ಷಿಣಸ್ತಸ್ಯ ವಿಜಿತ್ಯ ತಂ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಸಮಾಹರದಿತ್ಯೈತರೇಯಕಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ “ಸೋಮೋ ವೈ ರಾಜಾಽಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲಕ ಆಸೀದ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಇತರೇತಿ ।
ಉಷ್ಣಿಗನುಷ್ಟುಪ್ಪ್ರಭೃತೀನೀತರಾಣಿ ಚ್ಛಂದಾಂಸಿ ತೇಷಾಂ ಪಾದಶೋಽಕ್ಷರಾಣಿ ಸಪ್ತಾಷ್ಟಾದಿಸಂಖ್ಯಾಕಾನಿ ತೇಷಾಮಾಹರಣಮಾಪಾದನಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಕ್ಷರೈಃ ಪಾದಶಃ ಷಡ್ಭಿಃ ಕ್ರಿಯತೇಽಧಿಕಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ್ಯೂನಸಂಖ್ಯಾಮಂತರೇಣಾಸಂಭವಾತ್ತಸ್ಮಾದಿತರೇಷು ಚ್ಛಂದಃಸು ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಗಾಯತ್ರೀವ್ಯತಿರಿಕ್ತಯೋಸ್ತ್ರಿಷ್ಟುಬ್ಜಗತೀಛಂದಸೋಃ ಸೋಮಾಹರಣೋದ್ಯತಯೋರಶಕ್ತಯೋರ್ಮಾರ್ಗಮನ್ಯೇ ಜಗತ್ಯಾ ತ್ಯಕ್ತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ತ್ವೇಕಮಕ್ಷರಮ್ । ತತಶ್ಚಾಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ಜಗತೀ ಪಂಚಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ಸಂವೃತ್ತಾ । ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ತ್ರಿಷ್ಟುಪ್ಚ ತ್ರಿಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ಸಂವೃತ್ತಾ । ತತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀ ಸೋಮಮಾಹರಂತೀ ತ್ಯಕ್ತಾನಾಮಕ್ಷರಾಣಾಮಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ಣತಾಂ ತಯೋರಾಪಾದ್ಯ ತೇ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿತಾ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಸರ್ವಸವನೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಂ ತೃತೀಯಸವನಮಿತ್ಯೇತಾನಿ ತೇಷು ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಮಿಶ್ರಣಂ ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ತ್ರೈಷ್ಟುಭಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಜಾಗತಂ ತೃತೀಯಸವನಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇಽಪಿ ತ್ರಿಷ್ಟುಬ್ಜಗತ್ಯೋರ್ಗಾಯತ್ರೀವ್ಯಾಪ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪಾದಾಭ್ಯಾಂ ಮುಖೇನ ಚ ಸೋಮಾಹರಣದ್ವಾರೇಣ ಸವನತ್ರಯಸಂಬಂಧಾದತಶ್ಚ ತಸ್ಯಾ ಅಸ್ತಿ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಿ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗಾಯತ್ರೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಗಾಯತ್ರೀಮೇವಾಽಽಲಂಬನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನದ್ವಾರತ್ವೇನೋಪಾದಾನಮುಕ್ತಹೇತುಭ್ಯಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾ “ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್” (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೫) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಗಾಯತ್ರೀತಿ ।
ನಿಪಾತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಾ ಇತಿ ।
ಅವಧಾರಣರೂಪಮೇವಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯನ್ನಿದಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಇದಮಿತಿ ।
ತದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಗಯತ್ರ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯೇನೋ(ಣೋ)ತ್ತರಮಾಹ –
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ವಾಚೋ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಾಗಿತಿ ।
ಕುತೋ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭವತ್ವೇವಂ ವಾಚಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತು ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ –
ಯದ್ವಾಗಿತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೀನಾಮನಿರ್ವಚನಾದಪಿ ವಾಚ್ಯುಕ್ತಂ ರೂಪಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಗಾನಾದಿತಿ ॥೧॥
ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಾಚಃ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತದ್ವಾಚಕತ್ವಾದ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಾಚಕಾತಿರೇಕೇಣಾನಿರೂಪಣಾತ್ತಥಾ ಚ ವಾಗ್ಭೂತಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾ ವಿಧಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಯಾ ವೈ ಸೇತಿ ।
ಏವಂಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೀಮನೂದ್ಯ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಿಹಿತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರಪಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಂ ಚೋದ್ಯಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯುತ್ಪಾಸಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಏತಾಮೇವೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಯಥೇತಿ ॥೨॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಶರೀರರೂಪತ್ವಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಯಾ ವಾ ಇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ಪೃಥಿವೀಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರೀಶರೀರಯೋರಭೇದೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಗಾಯತ್ರೀಶರೀರಯೋರೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಶರೀರೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಏತದೇವೇತಿ ॥೩॥
ಅಥ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಹೃದಯತ್ವಮಾವೇದಯತಿ –
ಯದ್ವೈ ತದಿತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಏತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೃದಯೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ತತ್ಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಭೂತಸಂಬಂಧಾದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಶರೀರಾದಿಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ ತೇಷಾಂ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ತು ಕಿಂ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣೋ ಹೇತಿ ।
ಅಹಿಂಸಾವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಪರಂ ಮಾರಣಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ತಥಾಚ ಭೂತಶಬ್ದಃ (ತತ್ರ) ಪ್ರತೀತಿಗೋಚರೋ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಭೂತೇತಿ ॥೪॥
ಆಧ್ಯಾನಶೇಷತ್ವೇನ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸೈಷೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯಾಃ ಷಡ್ವಿಧತ್ವಮನೂದ್ಯ ಸಾಧಯತಿ –
ಷಡ್ವಿಧೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೀಹೃದಯಯೋಃ ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪದಿಷ್ಟಯೋರ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರ್ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಭೇದತ್ವೇನ ಕಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರಿತಿ ।
ವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಯೋಗಾತ್ತಯೋರಪಿ ಗಾಯತ್ರೀಭೇದತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಾಗ್ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಪ್ರಾಣಭೇದಾತ್ಷಡ್ವಿಧಾಂ ಗಾಯತ್ರೀಮನುಚಿಂತ್ಯಾಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತದನುಚಿಂತಯೇದಿತಿ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನೈವ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಪಾದವಿಭಾಗವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೫॥
ವಿಸ್ತಾರಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಾವಾನಿತಿ ।
“ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅವಿಕಾರ ಇತಿ ।
ತಾವಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ವಾಯುರಾಕಾಶಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾನಿತ್ಯಾದಿ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ತ್ರಿಪಾದಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಾವಿತಿಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಾಯತ್ರ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮುಪಾಸ್ಯಮುಕ್ತಂ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ತದ್ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಕ್ರಮೇಣ ಹೃದಯಾಕಾಶಮವತಾರಯತಿ –
ಯದ್ವೈ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೭॥
ಏಕಸ್ಯಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಕಥಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕತ್ರೈವಿಧ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ತದ್ವಿಷಯಶಬ್ದಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಭೂತೇ ನಭಸೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । “ನ ಕಂಚನ” (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಿಷೇಧದ್ವಯೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಕಾರಮವಸ್ಥಾದ್ವಯಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ।
ನಿಷೇಧಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವದುಃಖಂ ಸ್ಥೂಲಂ ವಾಸನಾಮಯಂ ಚ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ಹೃದಯಾಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಔಪಾಧಿಕತ್ರೈವಿಧ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಸಂಕೋಚೋ ಹೃದಯೇ ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಬಹಿರ್ಧೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಸ್ತುತಿಮುದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರಮರ್ಧತೋಽರ್ಧಸ್ಥಾನೀಯಂ ಪೃಥೂದಕಮಪಿ ತಥೇತಿ ದ್ವಿದಲಯುಗಲಮಿವ ತದುಭಯಂ ಲೋಕತ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಚೇತಃ ಸಮಾಧೀಯತೇ ಚೇತ್ತತಶ್ಚಾತ್ರ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ಣತ್ವೇನ ಜನ್ಮನಾಶಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಪ್ರವರ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಫಲತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಗುಣಫಲಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಫಲವತೇ ಸ್ವರ್ಗಾಪ್ತಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಇಹೈವೇತಿ ।
ವರ್ತಮಾನೋ ದೇಹಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ವಿದ್ವಾನೇವಂ ಸ ತಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಲಭತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೯॥
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕರಣಭೇದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಾರಪಾಲಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ತದ್ಗತೋ ವಿಶೇಷೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋ ದ್ವಾರಪಾಲೋಪಾಸ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಇತಿ ತದುಪಾಸ್ತಿರರ್ಥವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಃ “ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಿತಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮುಕ್ತಾ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ದೇವಸುಷಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ದೇವೈರಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭವನಮಾಯತನಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಕ್ತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಸ್ಯೇತಿ –
ತತ್ಸ್ಥಸ್ತೇನೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಹೃದಯವಿಷಯಃ –
ತೇನೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ತದವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಚಕ್ಷುಷೋಽಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಮ್ ।
ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧೇ ನಿಬಂಧನಮಸ್ತಿ ತತ್ರಾಽಹ –
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನಾಽದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಶ್ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಗ್ರಾಹಕತಯಾ ರೂಪೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ರೂಪದರ್ಶನೇ ಕರಣಂ ಭವತಿ । ತಥೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಯೋರೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಆದಿತ್ಯೋ ಹೇತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹೃದಯಸುಷಿದ್ವಾರಸ್ಥಾನತ್ವಂ? ವಾಸನಾತ್ಮನಾ ಹೃದಯೇ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಆದಿತ್ಯೋ ಹೃದಯೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಸ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ।
ಏಕದೇವತಾಽಭಿನ್ನತ್ವಾದಪಿ ಪ್ರಾಣಭೇದೇನ ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಯೋರಾಧ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಶಬ್ದೇನ ರೂಪಾಣಿ ಹೃದಯಂ ಚೋಚ್ಯತೇ ದ್ಯುಲೋಕೋ ವಾ ।
ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷೋರ್ದೇವಸ್ತದಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣೇ ತೃಪ್ಯತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ತೃಪ್ತಿಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಂತರೇಣ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ತದೇತತ್ಪ್ರಾಣಾರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸುಃ ಸನ್ಪುರುಷಸ್ತೇಜೋಽಽನ್ನಾದ್ಯಮಿತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತೋಽಧಿಕಾರೀ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣದ್ವಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತತ್ರ ತೇಜಃಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಾಹ –
ತೇಜಸ್ವೀತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಭಯರೂಪೇಣ ತೇಜಸ್ವೀ । ತಥಾಚ ತೇಜೋಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ತದುಪಾಸನಾಮರ್ಹತಿ । ಸವಿತುಶ್ಚಾನ್ನದತ್ವಂ ವೃಷ್ಟಿದ್ವಾರೇಣ “ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿಃ” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೩ । ೭೬) ಇತ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಅತಶ್ಚಾನ್ನಂ ಚ ತದಾದ್ಯಂ ಚೇತಿ ಗುಣಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಪಿ ಸವಿತೃರೂಪಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯಾನಾರ್ಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಂ ಫಲಮಿತಿ ತದಾಹ –
ಉಪಾಸನೇನೇತಿ ॥೧॥
ಹೃದಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವದಿಗವಸ್ಥಿತಚ್ಛಿದ್ರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾನಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಮಿತರಸಂಬಂಧಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನನಿತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ವಿಗೃಹ್ಯ ವಿರುಧ್ಯ ವಾಽಯಮನಿತೀತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ನಾನಾಸ್ಕಂಧಸಂಧಿಮರ್ಮಸು ವಿವಿಧಮನಿತಿ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಂ ತೇನ ವ್ಯಾನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ಧ್ಯಾನಾರ್ಥೋ ಮಂತವ್ಯಃ ।
ಯಥಾ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾನೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ತಥಾ ಚಂದ್ರಮಸೋಽಪಿ ತೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದೇವ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಚಂದ್ರಮಸೋಃ ಸಂಬಂಧೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಶ್ರೋತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಯದ್ವಿರಾಜಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತದಾತ್ಮನಾ ದಿಶಶ್ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚೇತ್ಯೇತೇ ಸೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥಃ ಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಕಥಮನಯೋರ್ವ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ? ವ್ಯಾನೇ ತೃಪ್ಯತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದವಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತದ್ವ್ಯಾನಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರೀಶ್ಚ ಯಶಶ್ಚೇತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಗುಣದ್ವಯವತೋ ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸೋಽನ್ನಹೇತುತ್ವಾತ್ತಯೋರಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತದಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಗುಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರೋತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯಾನಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಾಂತರಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣದ್ವಯಸಂಭವೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಶ್ರೀಮಾನಿತ್ಯಾದಿಫಲವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸಮಾನಂ ತೇಜಸ್ವೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ॥೨॥
ಹೃದಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಿಮದಿಗವಸ್ಥಿತಸುಷಿಸಂಬಂಧತ್ವೇನಾಪಾನೋ ವಾಗಗ್ನಿಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಮನ್ಯೋನ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಸೋಽಪಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ಸ್ಥ ಇತಿ ।
ಸೋಽಪಾನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಪಾನಶಬ್ದಂ ವಾಯುವಿಶೇಷೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಮೂತ್ರೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶುಕ್ರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುಷಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ವ್ಯಾನತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ತಥಾ ವಾಗಪಾನೋ ಭವತ್ಯಪಾನೇ ತೃಪ್ಯತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಸಾ ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರೇಣಾಽಽದಿತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಣಾದಿರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ವಾಚೋಽಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾದಗ್ನಿಸ್ತದ್ದ್ವಾರೇಣಾಪಾನೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ತದೇತದಪಾನಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಮನ್ನಾದ್ಯಮಿತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವೃತ್ತೇತಿ ।
ಕಥಮಪಾನಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಥೋಕ್ತೋ ಗುಣಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಗ್ನಿದ್ವಾರೇತ್ಯಾಹ –
ಅಗ್ನಿಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮನ್ನಾದ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪಾನದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೀತ್ಯಾದಿಫಲವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರೀಮಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ॥೩॥
ಹೃದಯಸ್ಯೋತ್ತರಸುಷಿಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಸಮಾನೋ ಮನಃ ಪರ್ಜನ್ಯಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಂ ಪರಸ್ಪರಸಂಬದ್ಧಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಸಮಾನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಮಾನಶಬ್ದಂ ವಾಯುವಿಶೇಷೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಅಶಿತೇತಿ ।
ಮನಸಃ ಸಮಾನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮಾನೇ ತೃಪ್ಯತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಸಂಬದ್ಧಮಿತಿ ।
ಮನಸಿ ತೃಪ್ಯತಿ ಪರ್ಜನ್ಯಸ್ತೃಪ್ಯತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಪರ್ಜನ್ಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಪಿ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ –
ಪರ್ಜನ್ಯೇತಿ ।
ಶೇಷಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪರ್ಜನ್ಯಮನಸೋಃ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಯೋರಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನಾದ್ಭಿಃ ಸಂಬಂಧಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಮಿಥೋಽಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಮನಸೇತಿ ।
ತದೇತತ್ಸಮಾನಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೀರ್ತಿಶ್ಚ ವ್ಯುಷ್ಟಿಶ್ಚೇತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೀರ್ತಿರೂಪಗುಣಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಮನಸ ಇತಿ ।
ವ್ಯುಷ್ಟೇರರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಕೀರ್ತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತತೋ ವ್ಯುಷ್ಟೇರಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಕರಣೇತಿ ।
ತಾಮೇವಾನುಭವಾರೂಢತಯಾ ಕಥಯತಿ –
ಕಾಂತಿರಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ದೇಹಗತಸ್ಯ ಲಾವಣ್ಯಸ್ಯ ಕೀರ್ತಿತಾಸ್ತವಃ ಶಕ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಲಾವಣ್ಯಂ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯಸಂಕೀರ್ಣಗುಣದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸನಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೀರ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾದಿಫಲವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೀತ್ಯಾದಿನಾ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ॥೪॥
ಹೃದಯಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಚ್ಛಿದ್ರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನೋದಾನೋ ವಾಯುರಾಕಾಶಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಮನ್ಯೋನ್ಯಸಂಬಂಧಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಮಣಾದುದಾನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉದಾನೇ ತೃಪ್ಯತಿ ವಾಯುಸ್ತೃಪ್ಯತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ವಾಯುರಿತಿ ।
ವಾಯೋರಾಕಾಶತ್ವಮಾಧಾರಾಧೇಯಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಯೌ ತೃಪ್ಯತ್ಯಾಕಾಶಸ್ತೃಪ್ಯತೀತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ತದಾಧಾರಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇತದುದಾನಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪೂರ್ವವದೋಜೋ ಮಹಶ್ಚೇತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಕ್ತಗುಣದ್ವಯಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ವಾಯ್ವಾಕಾಶಯೋರಿತಿ ।
ಓಜಸ್ವೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೀರ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ॥೫॥
ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮನುವದತಿ –
ತೇ ವಾ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ರಾಜಪುರುಷಾ ಇತಿ ।
ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ದ್ವಾರಪಾಲತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಏತೈರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಾನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹೀತಿ ।
ವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಶೀಕೃತಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಗ್ರಾಮೋಪೇತತ್ವಾಭಾವಾತ್ಪರೋಕ್ಷಬ್ದಾದಿವಿಷಯ ಆಸಂಗರೂಪಾನೃತಾಕ್ರಾಂತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೈರೇವ ವಿಷಯವಿಮುಖೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾಣಿ ಸಮಾಧ್ಯಾದಿನಾ ವಿವೃತಾನೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾನುಕ್ತಾನನೂದ್ಯ ಸಫಲಮುಪಾಸನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನಿಯತಾನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ನಿಯತಾನಾಂ ತು ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ ।
ಅದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಪುತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾವನುಪಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ಧ್ಯನಾನುಸಾರಿತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವಂ ತತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣೋಪಾಸಾನಾದ್ವಾರೀಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ಧ್ಯಾನದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಇತಿ ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ॥೬॥
ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ದ್ವಾರಪಾಲೋಪಾಸ್ತಿಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ತತಶ್ಚಾಂಗೇಷು ಶ್ರುತಾನಿ ಫಲಾನಿ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಪ್ರಧಾನೋಪಾಸನಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿದ್ಯಾಂತರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಸ್ತಾದ್ದಿವೋ ದೀಪ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪ್ರತೀಕೇಽಧ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಶ್ರುತತ್ವಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರೌತಮರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ವಾಽಽರ್ಥಿಕಮರ್ಥಮಾದಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯದಸೌ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ವೀರಾಣಾಂ ವೀರ್ಯವತಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಸೇವನಾದಾಧ್ಯಾನಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಲಿಂಗೇನ ಸ್ಪರ್ಶವಿಶೇಷೇಣ ಶ್ರವಣವಿಶೇಷೇಣ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ –
ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಮಿತಿ ।
ಮಂದದೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತಿ ದೃಷ್ಟಂ ಶ್ರುತಂ ಚ ಮಯೇತ್ಯಾಪಾದಯಿತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಶ್ರುತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಧ್ಯಾನಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತಿ ಧೂಮಾದಿಲಿಂಗೇನಾಗ್ನ್ಯಾದಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತೇ ತಥಾ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಲಿಂಗೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮಿದಂ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಕಿಮಿತಿ ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಲಿಂಗದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಯತೇ ಸತಿ ಗುಣದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಮೇವೇದಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯೇವಂ ಯಥೋಕ್ತೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಿ ದೃಢಾ ಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಭಾವಾತ್ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋಽಧ್ಯಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಪರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಸ್ಯಾಶೇಷೋಪಾಸನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನನ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಜ್ಜೀವಾಭೇದಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಜಾಠರಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನನ್ಯತ್ವೇನ ಧ್ಯಾನೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೇಕತಯಾ ನಿಶ್ಚಯಶ್ಚಾರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತೋ ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂತರಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾನಂತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾಽವಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣ್ಯವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋರಿ –
ಅತ ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ಪರ ಇತಿ ಪುಂಲಿಂಗಪ್ರಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಮಿತಿ ।
ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ದೀಪ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಮಿತಿ ।
ಕಸ್ಮಾದಿವೇತಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಮುಖ್ಯಮೇವ ದೀಪ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನ್ನ್ಯಾದೀತಿ ।
ಹೇತೋರುಭಯತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾಸಂಕುಚಿತವರ್ತಿತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತೇನ ಸಂಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಂಸಾರಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಸಂಸಾರ ಏವ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾನೇಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಅಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ಚೈಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾರಭೇದಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತಮಾ ನ ಭವಂತೀತ್ಯುನುತ್ತಮಾಸ್ತೇಷ್ವಿತಿ ತತ್ಪುರುಷಾಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಪುರುಷೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತೇಷು ಪರಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀತಿ ।
ತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸತೋಽಪಿ ಸತ್ಯಲಾಕಾದಿಷು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಽತಿಶಯೇನ ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿತಿ ಸರ್ವಾನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ಸಂಸಾರಾದುಪರಿಷ್ಟಾದವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ತದಾರೋಪಯತಿ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪ್ರತೀಕೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ಭವತೀತಿಫಲವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ಪರ್ಶರೂಪೈಕ್ಯಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಮಾದಾಯೋಷ್ಣಿಮ್ನಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯತ್ತ್ವಚೇತಿ ।
ಯದುಷ್ಣಂ ತೇಜೋ ದ್ರವ್ಯಾತ್ಮಕಂ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯೇಣ ಸ್ಪರ್ಶರೂಪೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಚ್ಚಕ್ಷುಷೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ದೃಢೇತಿ ।
ತ್ವಚೋ ದೃಢಾಯಾಂ ಪ್ರತೀತೌ ಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾರೋಪಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ರೂಪವದ್ಭವತಿ ತತ್ಸ್ಪರ್ಶವದಿತಿ ನಿಯಮಾಚ್ಚ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅವಿನಾಭೂತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಲಿಂಗಮೌಷ್ಣ್ಯಂ ತಸ್ಯ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಂ ದರ್ಶಯನ್ಯನ್ನೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೇತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ತಥೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಣಮೇತದಿತಿ ಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಪರ್ಶೇನೋಷ್ಣಿಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ರೂಪಸಹಭಾವಿನಮಿತಿ ।
ಭವತ್ವೌಪಚಾರಿಕಮೌಷ್ಣ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಲಿಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವನಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರಾ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷಿ ತಸ್ಯ ಲಿಂಗತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸ ಹೀತಿ ।
ಜೀವಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ –
ಉಷ್ಣ ಏವೇತಿ ।
ಯದಾ ಜೀವಸ್ಯ ಲಿಂಗಮೌಷ್ಣ್ಯಂ ತದಾ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಂ ಭವತಿ, ಜೀವಪರಯೋರೇಕತ್ವಾವಗಮಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಮರಣಕಾಲೇ ಚೇತಿ ।
ವಾಗಾದಿ ಮನಸಿ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತದಧ್ಯಕ್ಷಲಕ್ಷಣಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಪರೇಣ ತದರ್ಥಾತ್ಮನಾ ಸಹಾಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯೋಪಗಮಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಲಿಂಗಂ ತದ್ಭವತಿ ಪರಸ್ಯ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಯಥೋಕ್ತಲಿಂಗಾದವಗತಿಸ್ತದಾ ತತ್ರ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷಸ್ತದಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸುತರಾಮವಗತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಷ್ಣಸ್ಯ ಜಾಠರೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪ್ರತೀಕೇ ಲಿಂಗತ್ವೇ ಸತಿ ತಲ್ಲಿಂಗಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷ್ಣೋರಿವ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ಜಾಠರೇಣ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕದ್ವಾರಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪಾಯವತ್ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣೋಪಾಯಂ ಲಿಂಗಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಅಪಿಗೃಹ್ಯ ಶ್ರುಣೋತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಥಾ ಶ್ರವಣಮೇತದ್ಭವತಿ ತಥಾ ಶ್ರುಣೋತೀತಿ ಶ್ರವಣಕ್ರಿಯಾಯಾ ವಿಶೇಷಣಮೇತಚ್ಛಬ್ದ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪೌರ್ಣುತ್ಯ ಪಿಧಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಶ್ರೂಯಮಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭಾವಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಮನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಮ್ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಧ್ಯೇಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನೋಪಾಯಾಂಗತ್ವೇನ ಗುಣದ್ವಯಮುಪದಿಶತಿ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪಾಸನೇ ಫಲಮಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತಮಿತ್ಯುಪಾಸನೇ ಫಲಮಾಹ –
ಶ್ರುತ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ಪರ್ಶಗುಣೋಪಾಸನೇ ಸ್ಪರ್ಶ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಯತ್ಸ್ಪರ್ಶೇತಿ ।
ಸಂಪಾದನೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –
ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋರಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಫಲವಚನಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಫಲವಚನಮಪಿ ಸಂಪಾದಯತಿ ನ ಕಲ್ಪಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ಸ್ಪರ್ಶಗುಣೋಪಾಸನನಿಮಿತ್ತಂ ಫಲಂ ರೂಪೇ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ತದಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶ್ರುತಂ ಫಲಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಫಲಶ್ರುತಿರನುಕೂಲಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ರೂಪವಿಶೇಷವತಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಪುನರ್ಮೃದುತ್ವಾದಿಸ್ಪರ್ಶಗುಣಸ್ಯೋಪಾಸನನಿಮಿತ್ತಂ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದಾ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತಂ ಫಲಂ ನೈವೋಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ತತಶ್ಚ ಫಲಶ್ರುತಿರಪಬಾಧಿತಾ ಭವೇದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ನನು ಪರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಜಾಠರೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವತೋ ಧ್ಯಾನಾತ್ಕಥಮಿದಮತ್ಯಲ್ಪಂ ಫಲಮನನುರೂಪಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇತಿ ।
ಫಲವತ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಾದರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ॥೭॥
ಪ್ರತೀಕದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತೀಕಂ ಹಿತ್ವಾ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಅನಂತೇತಿ ।
ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾನಂತಗುಣತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅನಂತಶಕ್ತೇರಿತಿ ।
ನನು ಪೂರ್ವಮೇವಾಸ್ಯೋಪಾಸನಾನ್ಯತಿವೃತ್ತಾನಿ ತಥಾ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷು ಭೇದೇಷು ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಷೂಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಗುಣತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಚೋಪಾಸನಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇದಮಾ ಪರಾಮರ್ಶೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವೃದ್ಧತಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನೇ ಯುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಜ್ಜಂ ಚ ತಲ್ಲಂ ಚ ತದನಂ ಚ ತಜ್ಜಲಾನ್ । ಅವಯವಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ ।
ತತ್ರ ತಜ್ಜತ್ವಂ ಜಗತೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಲ್ಲತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಪ್ರತಿಲೋಮತಯಾ ಜನನವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೀಯತೇ ಜಗದಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಯಥಾ ತಜ್ಜಂ ತಥೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರ ಲಯೋ ನಾಮ ಜಗತಃ ಶೂನ್ಯತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ತದಾತ್ಮತಯೇತಿ ।
ತದನತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ತಜ್ಜಂ ತಲ್ಲಂ ಚ ತಥಾ ತದನಂ ಚ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ತದನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ಜಗತೋಽಗ್ರಹಣಾತ್ತದಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜಗತ್ತದೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಮಪಿ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರುದ್ಧಂ ನಾಂಗೀಕಾರಮರ್ಹತಿ ।
ನ ಹಿ ಸದ್ವಿತೀಯಮದ್ವಿತೀಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಯಂತಂ ಕಾಲಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾವರ್ತಯೇದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾ ದಿನಾ ।
ಉಪಾಸೀತೇತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತು ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕ್ರತುಕರಣಂ ಚ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕ್ರತುಕರಣಸ್ಯ ಫಲಪ್ರಶ್ನೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕ್ರತುಕರಣಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯ ವಾ ಸದ್ಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ರತುಕರಣಸ್ಯೇದಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ ಚ ಕ್ರತುರೇವಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ಕರಣಂ ವಾಽನಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸದ್ಭಾವಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮಾಖಂಡಸಮಾಪ್ತೇರಥೇತ್ಯಾದಿರುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಥ ಖಲ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವವತ್ಖಲೃಶಬ್ದೋಽಥಶಬ್ದಸ್ತು ಹೇತ್ವರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುರೂಪಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾಽಥೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಂತೋ ಗ್ರಂಥೋ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಮೇವ ಹೇತುರೂಪಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾಕ್ರತುರಿತ್ಯಸ್ಮಾದಧಸ್ತಾತ್ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಜೀವನ್ನಿಹೇತಿ ।
ಇಹ ವರ್ತಮಾನೇ ದೇಹೇ ಜೀವನ್ಸನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕ್ರತುಕರಣೇನ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಫಲಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಫಲಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವೋದಾಹರತಿ –
ಯಂ ಯಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ವಾ ಕ್ರತುಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಫಲಾತ್ಮಕಃ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಂರೂಪಾ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಜಾನನ್ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಂ ಫಲಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋಽಸೌ ಕ್ರತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಾದೃಶಮಿತಿ ।
ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಯತ ಏವಮಿತಿ ॥೧॥
ಕ್ರತುಕರಣಪ್ರಕಾರಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮಿದಂ ಮನಃಪ್ರಾಯತ್ವಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಮನಃಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ತತ್ಪ್ರಾಯತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಮನುತ ಇತಿ ।
ಮನೋದ್ವಾರಾ ತದುಪಾಧಿಃ ಪುರುಷೋ ವಿಷಯಪ್ರವಣೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪ್ರಾಯತ್ವ ಫಲಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಪುರುಷೋ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಾಯಃ ಸನ್ಮನಸಿ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೇ ಸ್ವಯಮಪಿ ತದ್ವದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ನಿವರ್ತಮಾನೇ ಮನಸಿ ನಿವೃತ್ತ ಇವ ಚಾವಗಮ್ಯತೇ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಪುರುಷೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನಿವೃತ್ತೋ ವಾ ಧ್ಯಾಯತೀವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೇವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಂಮೂರ್ಛಿತತ್ವಂ ಸಂಪಿಂಡಿತತ್ವಮ್ ।
ವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತೇಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತೇಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಲಿಂಗಾತ್ಮನಿ ಸಂಪಿಂಡಿತತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಆಥರ್ವಣೀಂ ಶ್ರುತಿಂ ಯಥೋಕ್ತೇ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಮನೋವೃತ್ತಿಭಿರ್ವಿಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಂ ತಸ್ಯ ಚಾಸೌ ಸ್ಥೂಲಾದ್ದೇಹಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ನೇತೇತ್ಯಾಥರ್ವಣಶ್ರುತೇರಾತ್ಮನಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಏತಚ್ಚ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ಜೀವಗತಮಪಿ ತದಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣೇನ ಧ್ವನಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಯಥೇತಿ ।
ಇವಶಬ್ದಸ್ತಥಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಸಂಸಾರಿಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅನೃತೇನೇತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯಾನೃತೇನ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ।
ಜಡಾಜಡಯೋರಾಕಾಶೇತರಯೋರ್ನ ತುಲ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಗತತ್ವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮೇತಿ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ತದಯುಕ್ತಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ದೋಷರಹಿತಾ ಇತಿ ।
ಉದಾಹೃತಾಂ ಸ್ಮೃತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಬಾಧಕೋಪಲಂಭಾದ್ಬಹುವ್ರೀಹಿರೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತದೈಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾದಿತ್ವಂ ಬಾಧ್ಯತೇ ಚೇತನಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾಮಸ್ಯ ತದೈಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಹೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಧಾರಯಾಸಂಭವಾದ್ಬಹುವ್ರೀಹಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕಾಮೋಽಸ್ಮೀತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತೌ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ಯಥೇಷ್ಟಸ್ತಥಾ ಸ್ಮೃತಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕಾಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸ್ಮೃತೇರ್ನೇತವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಾದ್ದುರ್ಗಂಧಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸುಖಕರಾ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಪುಣ್ಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಸರ್ವಗಂಧ ಇತ್ಯತ್ರ ಸುಖಕರಾ ಗಂಧಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೋ ದರ್ಶಿತಾಸ್ತಥಾ ಸರ್ವರಸ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸುಖಕರಾ ಏವ ರಸಾಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಿನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಅಪುಣ್ಯೇತಿ ।
ನ ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಪಾಪ್ಮನಾ ಹೀತಿ ।
ಏಷ ಇತಿ ಘ್ರಾಣಪ್ರಾಣೋಕ್ತಿಃ ।
ಭವತು ಪಾಪ್ಮಸಂಸರ್ಗಕೃತಮಪುಣ್ಯಗಂಧಾದಿಗ್ರಹಣಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತದೀಶ್ವರೇ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ನ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಪುಣ್ಯಗಂಧಾದಿಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾಸಂಸರ್ಗೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾದೀತಿ ।
ಆದಿಪದೇನಾಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅಭ್ಯಾತ್ತ ಇತಿ ರೂಪಂ ತದರ್ಥಂ ಚ ದರ್ಶಯನ್ಕರ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಠಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಅತತೇರಿತಿ ।
ವಾಕ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ರಚಯತಿ –
ವಚೇರಿತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಶ್ರುತೇರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಚೋಕ್ತಿಃ । ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಘ್ರಾಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಥೇಶ್ವರೇ ಘ್ರಾಣಾದಿಪ್ರಾಪ್ತೇರಭಾವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಲಕ್ಷ್ಯೇತಾತ ಆಹ –
ಗಂಧೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕಾಮಾದಿರುಕ್ತಃ ।
ಯುಕ್ತಂ ಚಾನ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಾಣೀತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಭ್ರಮಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೀತಿ ॥೨॥
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯನೇಕೋಪಾದಾನಸ್ಯೋಪಯೋಗಮಾಹ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಅಣೀಯಸ್ತ್ವಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವವ್ಯಪದೇಶಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಶ್ಯಾಮಾಕೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಾದಿವದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾತಿಶಯಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಜ್ಯಾಯಃಪರಿಮಾಣಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತೇರುಪಯೋಗಮಾಹ –
ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ॥೩॥
ಯಸ್ತೈರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಸ ಏವೇಶ್ವರಃ ಕೇವಲ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಈಶ್ವರೋ ಯಥೋಕ್ತಗುಣೋ ಧ್ಯೇಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಗುಣಾನಾಮಪಿ ಧ್ಯಾನಕರ್ಮತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಗುಣಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇ ಗಮಕಾಂತರಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪವಾಚಕಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ತದ್ಬಲಾದದ್ವೈತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಲಿಂಗಾಚ್ಚೇದಿಹ ಭೇದೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತರ್ಹಿ ಷಷ್ಠೇಽಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗದರ್ಶನಾನ್ನಾಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಾತ್ರ ಭೇದೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ಆರಬ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸುಖಾದಿರ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ತಚ್ಛೇಷಸ್ಥಿತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾಽಽರಬ್ಧೇತಿ ।
ಸತ್ಸಂಪತ್ತೌ ಕಾಲಾಂತರಿತತ್ವಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನೇತಿ ।
ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿತ್ವೇ ಸ್ಮಪತ್ತೇರಿಷ್ಟೇ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಷಷ್ಠೀಶ್ರುತಿವಶಾತ್ಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತೇ ಶ್ರುತೀ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತವ್ಯೇ ಪ್ರಕರಣಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಬಲವತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮಶ್ರುತೇಶ್ಚಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸಕೃತ್ತತ್ತ್ವಧೀಮಾತ್ರಾನ್ನಾದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಕಿಂತು ದೇಹಪಾತಕಾಲೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥಾಕ್ರತುರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯವಸಾಯಾನುರೂಪಸ್ಯ ಸಗುಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಹಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾಽಸ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ವಿದೋ ಯಸ್ಯಾದ್ಧಾ ಸ್ಯಾನ್ನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಹಮೇಷ ಸ್ಯಾಮೇವ ನ ತು ನ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಕ್ರತುಫಲಸಮ್ಂಧೇ ಸಂಶಯೋಽಸ್ತಿ । ಸ ಕ್ರತ್ವನುಸಾರೇಣೈವ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತಥಾ ಚಾದ್ಧೇತಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಮರಣಕಾಲೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕತ್ವಂ ಕಥಯತಿ –
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಆದರಃ ಕ್ರತುಫಲಸಂಬಂಧವಿಷಯಃ ॥೪॥
ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಸಮನಂತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯಿತುಮನುವದತಿ –
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ನ ವೀರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ಲೋಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅನುಶಾಸನೇನ ವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ಅನುಶಾಸನಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮ್ ।
ಪುತ್ರಜನ್ಮೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ಕಿಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ನೋಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಭ್ಯರ್ಹಿತೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಭ್ಯರ್ಹಿತಂ ತಸ್ಯ ಚ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಂತರಂಗಮ್ । ತಥಾ ಚ ತದ್ವಚನೇನ ವೈಯಗ್ರ್ಯಾದನಂತರಮೇವ ಕೋಶವಿಜ್ಞಾನಂ ನೋಕ್ತಮಿತಿ । ನಿವೃತ್ತೇ ತು ವ್ಯಾಸಂಗೇ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿದಾನೀಂ ಯಥೋಕ್ತಫಲಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಶಶಬ್ದೇನ ಹಿರಣ್ಯಾದಿನಿಕ್ಷೇಪಾಧಾರಾ ಮಂಜೂಷೋಚ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕೋಶತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕೋಶ ಇವೇತಿ ।
ಅನೇಕಧರ್ಮಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮವಿನಾಶಿತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಹಸ್ರೇತಿ ।
ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕೋಶದೃಷ್ಟಿಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಭೂಮೌ ಬುಧ್ನದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕೋಶಸ್ಯ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷಮವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ದಿಕ್ಷು ಕೋಶಕೋಣದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ದಿಶೋ ಹೀತಿ ।
ದಿವಿ ಕೋಶಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಬಿಲತ್ವಬುದ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ದ್ಯೌರಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ಕೋಶೇ ವಸುಧಾನತ್ವದೃಷ್ಟಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ತದೇವ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ॥೧॥
ಕೋಶಕೋಣತ್ವೇನೋಕ್ತಾಸು ದಿಕ್ಷ್ವವಾಂತರವಿಭಾಗಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಿಶಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟನಾಮವತೀನಾಮನುಚಿಂತನೀಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನಂ ವಾಯುಂ ತದ್ವತ್ಸಮಮರಣಧರ್ಮಾಣಂ ಚಿಂತಯೇದಿತ್ಯಾಹ –
ತಾಸಾಮಿತ್ಯಾ ದಿನಾ ।
ಪುರೋವಾತಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ತಥಾವಿಧಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಮಿದಾನೀಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಗುಣಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಟೀಕರಣಮಮೃತಮಿತಿ ।
ಸಫಲಮುಪಾಸನಮುಪದಿಷ್ಟಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಯತ ಇತಿ ॥೨॥
ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಕೋಶಾಕಾರಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತಸ್ಯ ಚತಸ್ರೋ ದಿಶೋ ವಿಶಿಷ್ಟನಾಮವತೀಸ್ತಾಸಾಂ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಂ ತತ್ಸಂಬಂಧೇನ ವಾಯುಂ ತದ್ವತ್ಸಮಮರಣಧರ್ಮಾಣಂ ಚಿಂತಯೇದಿತಿ ಪ್ರಧಾನೋಪಾಸ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದಂಗಂ ಜಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅರಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾ ದಿನಾ ।
ಅಮುನಾ ತೇನ ಪುತ್ರೇಣ ನಿಮಿತ್ತೀಭೂತೇನ ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೇಷು ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಪದಮುಪಾಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪುನರುಪಾತ್ತಂ ನಿಮಿತ್ತನಿವೇದನಾರ್ಥಂ ಚ ಪುನಃ ಪುನರ್ಮಂತ್ರೇಷು ಪುತ್ರಸ್ಯ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಯೋಜನಾ ॥೩॥
ಅರಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಯದಿತಿ ।
ಸಶಬ್ದೋ ವಕ್ತೃವಿಷಯಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಗುಣ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೪ - ೫- ೬॥
ಕದಾ ಪುನರೇಷಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಜಪ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾನಂತರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿ ।
ಧ್ಯಾತ್ವೋಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ಯಥೋಕ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಜಪೇ ವಾಽಽದರಃ ॥೭॥
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಪುರುಷೋ ವಾವೇತ್ಯಾದಿಖಂಡಾಂತರಮವತಾರಯತಿ –
ಪುತ್ರಾಯುಷ ಇತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೀರ್ಘಜೀವನಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಜೀವನ್ನಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಫಲಹೇತುಭೂತಂ ವಿದ್ಯಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಇತ್ಯತ ಆತ್ಮನಮಿತಿ ।
ಕಥಂಭೂತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಜ್ಞಾವಯವಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಥಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ಯಜ್ಞಸಂಪಾದನಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಷೋಡಶಾಧಿಕಂ ವರ್ಷಶತಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾಽಽಯುಃ ಫಲಭೂತಂ ತತ್ತ್ರೇಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಯುಷಿ ಪ್ರಾತಃಸವನದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಶ್ಛಂಧಸಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಶಬ್ದೋಕ್ತಾ ಪ್ರಾತಃಸವನದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗಾಯತ್ರೀತಿ ।
ವಿಧಿತೋಽನುಷ್ಠೀಯಮಾನಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾತಃಕಾಲೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ತತ್ರ ಸ್ತೋತ್ರಾದಿ ಗಾಯತ್ರಚ್ಛಂದಸ್ಕಂ “ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾತಃಸವನಮ್” (ಛಾ.ಉ. ೩ । ೧೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ಪುರುಷಾಯುಷಿ ಪ್ರಾತಃಸವನೇ ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪುರುಷಾಯುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾರ್ಥೋ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತಿ । ವಿಧಿನಾಽನುಷ್ಠೀಯಮಾನೋ ಯಜ್ಞೋ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ತೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಯಥೋಕ್ತೇ ಪುರುಷಾಯುಷಿ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಪತ್ತಿಸ್ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯೋರಪಿ ಪುರುಷಾಯುಷೋರ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಂ ತೃತೀಯಸವನಮಿತಿ ಸವನದ್ವಯಸಂಪತ್ತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಮಿತಪುರುಷಾಯುಷಿಂ ಪ್ರಾತಃಸವನಮತಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪುರುಷಾಯುಷೋಃ ಸವನದ್ವಯಸಂಪತ್ತೌ ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತ್ರಿಷ್ಟುಬಿತಿ ।
ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ತ್ರಿಷ್ಟುಪ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ತ್ರೈಷ್ಟುಭಂ ಚ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮ್ । ಅಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ಜಗತೀ । ಜಾಗತಂ ಚ ತೃತೀಯಸವನಮ್ । ಅತಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದುತ್ತರಯೋಃ ಪುರುಷಾಯುಷೋಃ ಸವನದ್ವಯಸಂಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವೇ ವಿಧಿಯಜ್ಞೇನ ಸಹ ಸಾದೃಶ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾತಃಸವನೇ ವಸೂನಾಂ ತದ್ದೇವತಾತ್ವೇನಾನ್ವಯಾತ್ತತ್ತ್ವಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಸವನದೇವತಾತ್ವೇನ ಸ್ವಾಮಿನ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ವಸೂನಾಂ ಸವನಸ್ವಾಮಿತ್ವಮುಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ವಸೂನ್ಪುರುಷಯಜ್ಞೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಪುರುಷಯಜ್ಞೇಽಪೀತಿ ।
ತೇಷು ವಸುಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತೇ ಹೀತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಸುತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ॥೧॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಪುರುಷಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಂಗಭೂತಮಾಶೀರ್ವಾದಪ್ರಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಂ ಚೇದಿತಿ ।
ಅನುಸಂತನುತೇತ್ಯತ್ರಾನುಪದಮೇಕೀಭಾವೇ । ಮಂತ್ರಜಪಸ್ಯ ಸಾನುಬಂಧಿತ್ವಂ ವಿಧಿಯಜ್ಞೇನ ॥೨॥ ಸಮಾನಂ ತಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಣೀತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾಣೇಷು ರುದ್ರಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –
ರುದಂತೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ರೋದಯಂತೀತಿ ರುದ್ರಾ ಇತಿ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಕ್ರೂರಾ ಹೀತಿ ॥೩॥
ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಾ ವಸವೋ ರುದ್ರಾಶ್ಚೋಕ್ತಾಸ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತೇಷ್ವಾದಿತ್ಯಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –
ತೇ ಹೀತಿ ।
ತಂ ಚೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವೇಣ ಗ್ರಂಥೇನ ತಂ ಚೇದೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ –
ಸಮಾನಮನ್ಯದಿತಿ ॥೪ - ೬॥
ಮಹಿದಾಸೋದಾಹರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ನಿಶ್ಚಿತಾ ಹೀತಿ ।
ತದೇತದ್ಯಜ್ಞದರ್ಶನಂ ವಿದ್ವಾನಾಹ ಸ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಹ ವಾ ಇತಿ ನಿಪಾತಯೋಃ ಕಿಲೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಸ್ಯ ವೋದಾಹರಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿಷಯಃ । ಹೇ ರೋಗ ಕಸ್ಮಾನ್ಮಾಂ ತ್ವಮುಪತಪಸೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯೋಽಹಮಿತಿ ।
ಯೋ ಯಜ್ಞಃ ಸೋಽಹಮನೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರತಿ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮಹಿದಾಸಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತನಿಶ್ಚಯವತೋ ಯಥೋಕ್ತಂ ತಥಾಽಪೀದಾನೀಂತನಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಜೀವತೀತಿ ಜೀವನಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷೋ ರೋಗಾದ್ಯುಪತಾಪರಾಹಿತ್ಯಂ ಪ್ರಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ।
ಏವಂನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಯ ಏವಮಿತಿ ॥೭॥
ನನು ಪೂರ್ವೇಣಾಽಽಶೀರ್ವಾದಪ್ರಯೋಗೇಣೋದಾಹರಣೇನೈವ ಸಮನಂತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ ಯದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೇಣ ತಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚನುವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾದೃಶ್ಯನಿರ್ದೇಶೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಜಾತೀಯಕಮಶನಾಯಾದಿಕೃತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಶಿಶಿಷಾದಿಷು ದೀಕ್ಷಾದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ದುಃಖೇತಿ ॥೧॥
ದೀಕ್ಷಾವಚನಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಮುಪಸದುಪೇತತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದಪಿ ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಅಶನಾದಿಷು ಕಥಮುಪಸದ್ದೃಷ್ಟಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಪಸದಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪಯೋವ್ರತತ್ವಂ ಪಯೋಭಕ್ಷಣಯುಕ್ತತ್ವಮ್ । ಯಜ್ಞೇ ಯಾನ್ಯಹಾಲ್ಪಭೋಜನೀಯಾನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ತಾನಿ ಚೋಪಸತ್ಸು ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನ್ಯಾಶ್ವಾಸನ್ನಾನೀತಿ ತಾಸು ಪ್ರಶ್ವಾಸಃ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯವಿಶೇಷಃ । ಅಶನಾದಿಷು ಚ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸುಖನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಕ್ಲೇಶನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ॥೨॥
ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸಾಮ್ಯಾದಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥ ಯದಿತಿ ।
ಹಾಸಾದಿಷು ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶಬ್ದವತ್ತ್ವೇತಿ ॥೩॥
ದಕ್ಷಿಣಾವತ್ತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಮವಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ತಪೋದಾನಾದಿಷು ದಕ್ಷಿಣಾದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಧರ್ಮೇತಿ ॥೪॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ । “ಷೂಙ್ ಪ್ರಾಣಿಪ್ರಸವೇ” “ಷುಞ್ ಅಭಿಷವೇ” ಇತಿ ಧಾತುದ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಸವೇ ಕಂಡನೇ ಚ ಸಾಧಾರಣಃ ಸವನಶಬ್ದಸ್ತತಃ ಸವನಶಬ್ದವತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಗತಂ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಪುನರಿತಿ ।
ಯತ್ಪುನರಸ್ಯ ಪುರುಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ ಸೋಷ್ಯತೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ತದುತ್ಪಾದನಮೇವ ತದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅವಭೃಥಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ॥೫॥
ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞದೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷಸಂಬಂಧೇನ ವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೋತುಂ ವಿದ್ಯಾಂಗಂ ಚ ಜಪಂ ವಿಧಾತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ತದ್ಧೈತದಿತಿ ।
ದೇವಕೀಪುತ್ರಸ್ಯೈತದ್ದರ್ಶನಶ್ರವಣಫಲಮಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥೇಯಂ ಗುರುಶಿಷ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕೇತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
ಅಕ್ಷಿತಮಸೀತಿ ಕೀದೃಶೀಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾತ್ಪುರುಷಯಜ್ಞೇ ಸವನದೇವತಾಂತರಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಮೇವಾಽಽಧಿದೈವಿಕಂ ರೂಪಮಾದಿತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಜಪ್ಯಮಂತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಂ ವಾರಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಮಂತ್ರವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ದ್ವಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯನ್ಯತರಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ದ್ವಯೋರಪಿ ಜಪ್ಯತ್ವೇನೋಪಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಮಂತ್ರತ್ರಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಸಾವಿತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮೃಗ್ಭ್ಯಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿಪರತ್ವಮನಯೋರಿಷ್ಯತೇ ಜಪಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಯೋರ್ಜಪಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ತ್ರಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾಃಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸಾ ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪಂಚೇತಿ ।
ಅನಯೋರ್ಜಪ್ಯತ್ವೇ ಪಂಚಕಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ತ್ರಿತ್ವಂ ಬಾಧಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
“ಆದಿತ್ಪ್ರತ್ನಸ್ಯ ರೇತಸೋ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತಿ ವಾಸರಮ್ । ಪರೋ ಯದಿಧ್ಯತೇ ದಿವಿ” ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಮಾದಿತ್ಪ್ರತ್ನಸ್ಯ ರೇತಸ ಇತಿ, ತತ್ಪದಚ್ಛೇದಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಆದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚಾನರ್ಥಕ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ಸದಾಖ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿವತ್ಪ್ರತ್ನಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಉತ್ಸೃಷ್ಟಾನುಬಂಧೋ ಧ್ವಸ್ತತಕಾರಃ ಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಮೇತಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ನೈವ ಸರ್ವೇ ಪಶ್ಯಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುಷ ಇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಾನಿ ವಿಮುಖೀಕೃತಾನಿ ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಕರಣಾನಿ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ । ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ, “ಕಶ್ಚಿದ್ಧೀರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷದಾವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್” (ಕ.ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ।
ತತ್ರೈವೋಪಾಯಾಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತಿ ।
“ಸ್ಮರಣಂ ಕೀರ್ತನಂ ಕೇಲಿಃ ಪ್ರೇಕ್ಷಣಂ ಗೃಹ್ಯಭಾಷಣಮ್ । ಸಂಕಲ್ಪೋಽಧ್ಯವಸಾಯಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಚ ॥ ಏತನ್ಮೈಥುನಮಷ್ಟಾಂಗಂ ಪ್ರವದಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ । ವಿಪರೀತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇತದೇವಾಷ್ಟಲಕ್ಷಣಮ್ ॥” (ಅ.ಪು. ೩೭೨) [ಇತ್ಯುಕ್ತಂ] ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ । ಆದಿಪದೇನಾಹಿಂಸಾಽಸ್ತೇಯಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಏತೈರ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನೈಃ ಸಾಧನೈಃ ಶುದ್ಧಮುದ್ದೀಪಿತಮಂತಃಕರಣಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ।
ವ್ಯತ್ಯಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯತ್ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ದೀಪ್ಯತೇ ತತ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದೀಪ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಮಾಹೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮಂತ್ರಮಾದತ್ತೇ –
ಉದ್ವಯಮಿತಿ ।
ತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ತಮಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಪ್ರಭಾನೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಮಾಹ –
ಸ್ವರಿತಿ ।
ತಯೋರೇಕತ್ವಂ “ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್” (ತೈ.ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಮಿತಿ ।
ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ತಯೋರೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಮೇಕೀಭೂತಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯದುತ್ತರಮಿತಿ ।
ಏಕತ್ವಧೀಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಪಶ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಫಲಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲವಿಷಯಂ ಸ್ವಾನುಭವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಹೋ ಇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಯೋಶ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇದಂ ತದಿತಿ ॥೭॥
ನನು ಯಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಸಂಗತಿರಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಂತರಖಂಡಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಮನೋಮಯ ಇತಿ ।
ಇತಿ ಚೇಶ್ವರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಯೋರೇಕದೇಶತ್ವೇನ ಮನ ಆಕಾಶಶ್ಚೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಗುಣಕಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಸಮರ್ಥಸ್ಯ ತಯೋರೇವ ಸಂಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಕಥನಾರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಮುಭಯಮುಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವೋಭಯಂ ವಿಭಜತೇ –
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಮನೋದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸನಂ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮನಸೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇರಾಕಾಶಂ ವಿಷಯೀ ಭವತಿ ನ ಹಿ ತೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆಕಾಶಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥೧॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ವಿಹಿತಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯಾಂಗಾನುಚಿಂತನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಮನಸಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಧಿದೈವಿಕಸ್ಯಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನ ಅಕಾಶಯೋರುಕ್ತಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥೨॥
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನ್ಪಾದಾನ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಾದತ್ವಂ ವಾಚೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ವಾಚಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಗವಾದಿಗಂತವ್ಯಂ ಪಾದೇನೈವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ದೇವದತ್ತೋಽಪಿ ವಾಚೈವ ಪಾದೇನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿಲಭತೇ । ತೇನ ತಸ್ಯಾ ಯುಕ್ತಂ ಪಾದತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಚ ಇವ ಪಾದತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೇನಾಪೀತಿ ।
ಆಧಿದೈವಿಕಾನ್ಪಾದಾನ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಗೋರುದರೇ ಪಾದಾ ಲಗ್ನಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತಥಾಽಽಕಾಶಸ್ಯೋದರ ಇವಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ಲಗ್ನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯ ತೇ ಪಾದಾ ಇವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿವಿಧಪಾದವಿವರಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪಾದಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕಪಾದೈರಧಿಷ್ಠೇಯತಯಾ ಸಂಬಂಧೋಽನುಚಿಂತನೀಯ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೋಽಗ್ನಿನೇತ್ಯಾದೇರರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಕೀರ್ತಿಯಶಸೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಃ ॥೩॥
ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯುಭಯತಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ॥೪ - ೫ - ೬ ॥
ಖಂಡಾಂತರಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿತ್ಯೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಸಚ್ಛಬ್ದೋ ಗೌಣೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ತತ್ರೈವಕಾರಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿಹೇತಿ ।
ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತೇತ್ಯಸತ್ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಷಷ್ಠೇ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸತ್ಕಾರಣಂ ಭವತು ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಸಾವಧಾರಣಾದಸಚ್ಛಬ್ದಾದಸದೇವ ಕಾರಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುದಿತಾನುದಿತಹೋಮವದ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತೃತಂತ್ರತ್ವಾತ್ತದಿಚ್ಛಯಾ ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಾತ್, ವಸ್ತುನಸ್ತು ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತದಿಚ್ಛಾನನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾನ್ನವಿಕಲ್ಪಃ ಸಂಭವತಿ ।
ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣುರೇವ ಕಸ್ಯಚಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಕ್ರಿಯಾಸ್ವಿವೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಾ ಗತಿರವಧಾರಣಸ್ಯ ವಾ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವೇವಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಸತ್ತ್ವಾಭಿಧಾಯಕಾ ಸೀಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರವಣಾನ್ನೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾವಧಾರಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂತ್ವಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವಾವಧಾರಣಮಾದಿತ್ಯಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಕ್ವ ಪುನರಿಯಮಾದಿತ್ಯಸ್ತುತಿರುಪಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೀತಿ ।
ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಾದಿತ್ಯಾಯತ್ತಮಿತಿ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಾದಿತ್ಯಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯೇಣಽಽದಿತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾಸತ್ತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ಪರತ್ವಂ ಕಥಮವಗತಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಉಪಸಂಹರಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಸ್ತಿಮಿತಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತಿ ತದಾಹ –
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಬೀಜಸ್ಯೋಚ್ಛೂನತಾವತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಿಸೃಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಈಷದಿತಿ ।
ಲಬ್ಧಪರಿಸ್ಪಂದಂ ಪ್ರಾಪ್ತಪರಿಣಾಮಂ ಸದ್ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಕಾರೇಣಾಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಸ್ಥೂಲಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಹ –
ತತೋಽಪೀತಿ ।
ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಕಾರಪ್ರಾಪ್ತೇರನಂತರಂ ಪಂಚೀಕರಣಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾವಯವಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾವಸ್ಥಮಾಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥೂಲೇಭ್ಯಶ್ಚ ಭೂತೇಭ್ಯೋಽಂಡನಿರ್ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಅದ್ಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಪ್ಸಹಿತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಅವಶ್ಯಾಯಶಬ್ದೇನ ಹಿಮಮುಚ್ಯತೇ ॥೨॥
ಉಲೂಲವ ಇತ್ಯುತ್ಸವಕಾಲೀನಾಃ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾ ದೇಶವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ಸ್ತ್ರೀವಸ್ತ್ರಾನ್ನಾದಯ ಉದತಿಷ್ಠನ್ನಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।
ಏತದಿತಿ ಭೂತಾದ್ಯುತ್ಥಾನಮ್ ॥೩॥
ಅದೃಷ್ಟಫಲಮಾಹತ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಫಲಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿದೋ ದೃಷ್ಟಫಲಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ –
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಏವಂವಿದಂ ಸಾಧವೋ ಘೋಷಾ ಆಗಚ್ಛೇಯುರಿತಿ ಯತ್ತತ್ಕ್ಷಿಪ್ರಮಪ್ರತಿಬಂಧೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಾದರಸ್ಯ ವಿಷಯಃ ॥೪॥
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಚ್ಛೇದಭೇದತ್ವಾತ್ತದುಪಾಸನಾನಂತರಂ ಸೂತ್ರೋಪಾಸನಮುಪನ್ಯಸ್ತೇ । ನನ್ವಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಭೂತಯೋರುಪಾಸನಂ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯೇಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತಥಾ ಚ ಕೋಽತ್ರ ವಿಶೇಷೋ ಯೇನ ತದುಪಾಸನಂ ಪುನರಾರಭ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾದಕಲ್ಪನಂ ವಿನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
“ಧರ್ಮಾರ್ಥೌ ಯತ್ರ ನ ಸ್ಯಾತಾಂ ಶುಶ್ರೂಷಾ ವಾಽಪಿ ತದ್ವಿಧಾ । ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾ ನ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಶುಭಂ ಬೀಜಮಿವೋಷರೇ ॥” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೨ । ೧೧೨) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮನುಸಂಧಾಯ ಪುಷ್ಕಲಧನಮಾದಾಯ ರೈಕ್ವೋ ರಾಜ್ಞೇ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾದಾಜ್ಜಾನಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪುಷ್ಕಲಧನಂ ದತ್ತ್ವೈವ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಸಂಪನ್ನಸ್ತತೋ ವಿದ್ಯಾಮಾದದೌ । ತಥಾಽನ್ಯೋಽಪಿ ದಾತಾ ಗ್ರಹೀತಾ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತದ್ದಾನಗ್ರಹಣಯೋರ್ವಿಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ಚಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಷಟ್ಶತಾನಿ ಗವಾಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದ್ಧನದಾನಮೇವ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣೇ ಸಾಧನಮಿಹ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ತು ಶ್ರದ್ಧಾದೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಣಿಪಾತಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಆಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ತದು ಹ ಪುನರೇವೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜನಶ್ರುತಸ್ಯ ಪುತ್ರೋ ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪೌತ್ರಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಪುತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಯಾ ದೇಯಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಬಹುದಾಯೀತಿ ।
ಬಹುಪಾಕಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ಭೋಜನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮೇವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಸಮೀಪಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಭ್ಯ ಏವಾರ್ಥಿಭ್ಯೋಽಸಾವನ್ನಂ ದದಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಹೇತಿ ॥೧॥
ವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ನದಾನಫಲಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾರಭತೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಋಷಯ ಇತಿ ।
ಸಂಬೋಧನಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ –
ಆದರಂ ದರ್ಶಯನ್ನಿತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಭಲ್ಲಾಕ್ಷಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಭಲ್ಲೇತಿ ।
ಭಲ್ಲಾಕ್ಷಶಬ್ದೋ ಭದ್ರಾಕ್ಷವಿಷಯಃ ಸನ್ವಿರುದ್ಧಲಕ್ಷಣಯಾ ಮಂದದೃಷ್ಟಿತ್ವಸೂಚಕಃ ।
ಭಲ್ಲಾಕ್ಷಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠಗಾಮಿನೋ ಹಂಸಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮಾ ನಾತಿಕ್ರಮಣೀಯೋ ವಿಜಾನತೇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಭಿಮಾನಶಾಲಿತ್ವಾತ್ತೇನಾಗ್ರಗಾಮೀ ಹಂಸೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಮತಿಚಿಕ್ರಮಿಷುಮಮರ್ಷಿತಯಾ ಪೀಡ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ನ ತ್ವಂ ಧರ್ಮಂ ಜಾನಾಸಿ ಜ್ಞಾನಾಭಿಮಾನಂ ತು ವಹಸೀತ್ಯುಪಾಲಬ್ಧಸ್ತತ್ರ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತ್ಯುಪಾಲಂಭಸ್ವರೂಪಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಷ್ಠಗಾಮೀ ಹಂಸೋ ನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮಗ್ರಗಾಮಿನಂ(ಣಂ) ಹಂಸಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಕಿಮೂಚಿವಾನಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಜಾನಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀರಿತಿ ಪಾಠೇ ಕಥಂ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯೇನೇತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಪುರುಷಂ ಪ್ರಥಮಪುರುಷಂ ಕೃತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಏವಂ ಸಂತಮೇನಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ರಾಜಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಸಬಹುಮಾನಮೇತದ್ವಚನಮಾತ್ಥೇತಿ ಕುತ್ಸಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರೈಕ್ವಮಿವೇತಿ ।
ಯುಗಂ ವಹತೀತಿ ಯುಗ್ಯೋ ಬಲೀವರ್ದೋಽಶ್ವೋ ವಾಽಸ್ಯಾಮಸ್ತೀತಿ ಯುಗ್ವಾ ಶಕಟೀ ತಯಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಃ । ವಕಾರೋ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಃ ತ್ವಂ ರೈಕ್ವಂ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಯುಕ್ತಮಧಿಕೃತ್ಯ ಯಥಾ ಪ್ರಶಂಸಾವಚನಂ ತಥಾ ಕರ್ಮಿಣಮೇನಂ ರಾಜಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಕಥಮೇವಮಾತ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕಲಯತಿ –
ಅನನುರೂಪಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವರಾಕೇ ರಾಜನಿ ಧರ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠೇನೇದಮನುರೂಪಂ ವಚನಂ ರೈಕ್ವೇ ಪುನರ್ವಿಜ್ಞಾನವತಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಚೋ ಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ । ಇತರಃ ಪೃಷ್ಠಗಾಮೀ ಹಂಸಃ । ಯಃ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಸ್ತ್ವಯೋಚ್ಯತೇ ಸ ಕಥಂ ನು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ॥೩॥
ಸ ರೈಕ್ವೋ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಶೃಣ್ವಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಕಾರಪ್ರದಿದರ್ಶಯಿಷಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ಯೂತಸ್ಯ ಸಮಯಃ ಸಂಕೇತಸ್ತದನುಷ್ಠಾನಕಾಲೋ (ವಾ) ಯೇನ ದ್ಯೂತವಿದ್ಯಾಯಾಮೇಜತಿ ಸೋಽಕ್ಷಸ್ತಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿದ್ಭಾಗೋಽಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ತತ್ರ ಯಶ್ಚತುರಂಕೋ ಭಾಗಶ್ಚತ್ವಾರೋಽಂಕಾಶ್ಚಿಹ್ನಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕೃತನಾಮವ್ಯವಹೃತೇನ[ತೇನ] ಯದಾ ದ್ಯೂತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸ ಕೋಽಪಿ ಜಯತಿ ತದಾ ತಸ್ಮೈ ಕೃತನಾಮವತೇ ವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಽಯಾಃ ಸಂಯಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅಧರೇಯಾನ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಧರೇಯಾ ಇತಿ ।
ತಾನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ತ್ರೇತೇತಿ ।
ಅಕ್ಷಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿನ್ಭಾಗೇ ತ್ರಯೋಽಂಕಾಃ ಸ ತ್ರೇತಾ ನಾಮಾಯೋ ಭವತಿ । ಯತ್ರ ತು ದ್ವಾವಂಕೌ ಸ ದ್ವಾಪರನಾಮಕಃ । ಯತ್ರೈಕೋಽಂಕಃ ಸ ಕಲಿಸಂಜ್ಞ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೇತರಾಂಕಾನಾ(ಣಾ)ಮಂತರ್ಭಾವಮುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಚತುರಂಕ ಇತಿ ।
ತದಂತರ್ಭವಂತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಕೃತೇ ತ್ರೇತಾದಯಸ್ತೇಽಂತರ್ಭವಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ರೈಕ್ವಮಭಿವ್ಯಾಪ್ಯ ಸರ್ವಂ ಸಮೇತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಅಂತರ್ಭವತೀತಿ ।
ರೈಕ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಧರ್ಮಜಾತಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತರಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಧರ್ಮಫಲಮಲ್ಪೀಯಸ್ತ್ವಾನ್ಮಹತ್ತರೇ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಫಲೇಽಂತರ್ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ರೈಕ್ವಸ್ಯೈತನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನವತೋಽಸ್ತೀತಿ ಜಾನಶ್ರುತೇರನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ॥೪॥
ಪ್ರತಿಪನ್ನಹಂಸವಚನಖೇದಿತ ಇತರೋ ರಾಜಾ ರಾತ್ರಿಶೇಷಮತಿವಾಹ್ಯ ಶಯನಂ ಜಹದಾತ್ಮನಃ ಸಮೀಪಸ್ಥಂ ಸ್ತುತಿಕರ್ತಾರಂ ಕ್ಷತ್ತಾರಮಂಗಾರೇ ಹೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮುಕ್ತವಾನ್ । ತಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಕಥಮಿವಶಬ್ದೋ ದ್ವಿತೀಯೇ ಘಟತೇ । ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತದೇತಿ ।
ಅವಧಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ನೋಪಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನರ್ಥಕೋ ವೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
ಯೋ ನು ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥೫ – ೬ ॥
ತಸ್ಯೇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ॥೭॥
ಮಯಾ ಹಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ ತದರ್ಥಂ ಚ ಧನಮರ್ಥ್ಯತೇ ನ ಚಾಯಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕಿಂಚಿದುಪಕರ್ತುಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾನಾದರಂ ವಿಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮಿ ಯದುಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ರೈಕ್ವಂ ತಸ್ಯ ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಧನಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ॥೮॥
ಕ್ಷತ್ತೃವಚನೇ ಶ್ರುತೇ ಸತೀತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಧನಾರ್ಥಿತಾಂ ಚ ಬುದ್ಧ್ವೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಉಹಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವವದತ್ರಾಪ್ಯೇವಕಾರೋಽರ್ಥಃ ॥೧॥
ಅತ್ರಾಪಿ ವಿನಿಗ್ರಹಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತವೈವೇತ್ಯೇವಕಾರಾದೇವ ವಿನಿಗ್ರಹಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾರ್ಥಿನಸ್ತವ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮಿದಂ ಧನಂ ತಿಷ್ಠತಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಮಮೇತಿ ।
ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಸಂಬೋಧನಮನುಚಿತಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶೂದ್ರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ –
ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಸತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಶೂದ್ರಸಂಬೋಧನಮಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಿಂತು ಕ್ಷತ್ರಿಯೋಽಸ್ಮಿನ್ಗೌಣಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದ ಇತ್ಯೇಕೀಯಮತೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತೇನ ಶುಗಾವಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಸೌ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಶುಚಾ ಹೇತುನಾ ರೈಕ್ವಮಾದ್ರವತೀತಿ ಶೂದ್ರಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ವಾ ಹಂಸವಾಕ್ಯಂ ರೈಕ್ವಮಾದ್ರವತೀತಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ತತ್ರ ಶೂದ್ರಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಶೂದ್ರಪದೇನ ರಾಜಾನಮೃಷಿಃ ಸಂಬೋಧಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಋಷಿರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರತ್ವಂ ಗೌಣಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಶೂದ್ರವದ್ವೇತಿ ।
ನ ಚ ಶುಶ್ರೂಷಯಾ ತೇನ ಶೂದ್ರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮುಖ್ಯಂ ಶೂದ್ರತ್ವಂ ಕ್ಷತ್ತೃಸಂಬಂಧೇನ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ಷತ್ರಿಯೇ ಜಾನಶ್ರುತೌ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಾಹ –
ಅಪರೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಲಿಂಗಂಚೇತಿ ।
ಯದೃಷೇರ್ಮತಮಧಿಕಧನಾರ್ಥಿತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧಿಕಂ ಷಟ್ಶತೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥೩॥
ವಿದ್ಯಾದಾನೇ ತಸ್ಯಾ ದ್ವಾರತ್ವಂ ತದ್ದಾತುಶ್ಚ ವರಜ್ಞಾನದಾನತೀರ್ಥತಾಂ ಜಾನನ್ನುವಾಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಧನದಾತುರ್ವಿದ್ಯಾದಾನತೀರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ದ್ವಾರತಾಂ ವಿದ್ಯಾದಾನೇ ತದ್ದಾತುಸ್ತೀರ್ಥತಾಂ ಚ ಜಾನನ್ನುವಾಚೇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಏವಂ ಜಾನನ್ನಿತಿ ।
ಕಿಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಆಜಹಾರೇತಿ ।
ತತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಅಲ್ಪಧನಹರಣಾನಿಚ್ಛಾಯಾಂ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಶೂದ್ರೇತಿ ಸಂಬೋಧನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೈಕ್ವೇಣ ಗ್ರಾಮಾದಿಕಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾ ಜಾನಶ್ರುತಯೇ ದತ್ತೇತ್ಯಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ತೇ ಹೈತ ಇತಿ ।
ಮಹಾವೃಷೇಷು ಮಹಾಪುಣ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೪ -೫॥
ಕಥಂ ವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧಿದೈವತಂ ತದುಕ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಾಯುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾಪುನರುಕ್ತತಾಯೈ ವಾಯುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಾಯುರ್ಬಾಹ್ಯ ಇತಿ ।
ಸಂವರ್ಜನಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಸಂಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹಣಪಕ್ಷಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಸಂವರ್ಗತ್ವಂ ವಾಯೋರುಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಕೃತಾಯೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಸನಾದ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪಕ್ಷಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೋರ್ವಾಯಾವಪಿಗಮನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಪ್ರಲಯಾತ್ತಯೋರಧಿಕಾರಪದೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸೂರ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ವಾಯಾವಪ್ಯಯಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತಮನೇ ಸತಿ ಸೂರ್ಯಾದೇರದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವಾಯ್ವಧೀನತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ವಾಯುನಾ ಹೀತಿ ।
ಸೂರ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಚಂದ್ರಮಸೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಗೌಣಸ್ತರ್ಹಿ ವಾಯಾವಪ್ಯಯಃ ಸೂರ್ಯಾದೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಸಂಗತಿಸಮಯೇ ಹಿ ಸಂಹರತಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧ – ೨॥
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಂವರ್ಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂವರ್ಗ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ಶೇಷಃ ॥೩॥
ವಾಯುಪ್ರಾಣಾವಧಿದೈವತಾಧ್ಯಾತ್ಮಭೇದೇನ ಸಂವರ್ಗಗುಣಾವುಕ್ತಾವುಪಸಂಹರತಿ –
ತಾವಿತಿ ॥೪॥
ಅಥ ಹೇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥೈತಯೋರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಛೌಂಡೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಶೂರಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಬುದ್ಧ್ವಾ ಲಿಂಗವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಕಿಮಯಮಿತಿ ॥೫॥
ಚತುರ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನದರ್ಶನಾನ್ಮಹಾತ್ಮನ ಇತಿ ತಾದೃಗೇವೇತ್ಯಾಹ –
ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಮಹಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಾದೌ ಚತುರ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಮೀಚೀನೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿಹ ತಥಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಮಹಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅತೋ ಹಿ ಜಗಾರೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಃ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಕಃ ಸ ಇತಿ ।
ಯಸ್ತಾಂಜಗಾರ ಸ ಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಮೇಕೇ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ತಾರಂ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ಮಾನಂ ಚೈಕತ್ವೇನ ಪಶ್ಯನ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಮಹ್ಯಂ ಭಿಕ್ಷಾಂ ಯನ್ನ ದದತುರ್ಭವಂತೌ ತತ್ತಸ್ಮೈ ದೇವಾಯೈವ ನ ದದತುರಿತ್ಯಜ್ಞತ್ವಮೇವ ತಯೋರ್ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ –
ಯಸ್ಮಾ ಇತಿ ॥೬॥
ದರ್ಶನಮೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿದೈವತಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ವಾಯುರೂಪೇಣ ಜನಿತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕಂ [ಕತ್ವಂ] ಕೃತ್ವಾ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ದೇವಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವಾಯುರೂಪೇಣ ಗ್ರಸಿತ್ವಾ ಪುನರುತ್ಪತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮುತ್ಪಾದಯಿತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದೀನಪಿ ಸ್ವಾಪಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣರೂಪೇ ಸಂಹೃತ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಬೋಧಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತೇಷಾಮುತ್ಪಾದಯಿತಾ ದೇವಃ ಪ್ರಾಣರೂಪೇಣೇತ್ಯಾಹ –
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೇತಿ ।
ದೇವಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಜನಿತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ಅಭಗ್ನದಂಷ್ಟ್ರಃ ಸರ್ವಸಂಹರ್ತುರಪಿ ಚ ಕಾಚನ ಗ್ಲಾನಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮಹಿಮ್ನೋಽತಿಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾತ್ಪರಸ್ತಾದ್ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ತದರ್ಥಶ್ಚ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮಹಿಮಾನಮತಿಪ್ರಮಾಣಮಾಹುರಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವೈ ವಯಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಗಂ ಪದಚ್ಛೇದಪೂರ್ವಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ವಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ವಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ನಿದಂ ವಯಮಾ ಸಮಂತಾದುಪಾಸ್ಮಹೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪದಚ್ಛೇದಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಅನ್ಯೇ ನೇತಿ ।
ಶೌನಕಸ್ಯಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಯತಿಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಚೇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಮನುಸೃತ್ಯಾಽಽಹ –
ದತ್ತೇತಿ ॥೭॥
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತಾಯಾಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಾತ್ಮಾ ದೇವನಾಮಿತ್ಯಾದಿಗುಣಜಾತಮುಪದಿಶ್ಯ ಗುಣಾಂತರಮುಪದೇಷ್ಟುಮನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತೇ ವಾ ಇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯೇ ಗ್ರಸ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ತ ಏತೇ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯೇ ಪಂಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಧಿದೈವತಮಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ವಾಯುಸಹಿತಾನ್ಪಂಚೋಕ್ತ್ವಾ ತೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಪಿ ತೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಸಹಿತಾ ವಾಗಾದಯಃ ಪಂಚ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾವಿನಿವೇಶಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೇ ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ದಶಸಂಖ್ಯಾಸಂಬಂಧಾತ್ತೇಷಾಂ ಸಂಖ್ಯಯೇತಿ ।
ಕೃತಾಯೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ದ್ಯೂತಂ ಕೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದುಕ್ತಮಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಾಗಾದಯಶ್ಚ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಂ ಭವತೀತಿ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಚತುರಂಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಸ್ತಾವದಯೋ ದ್ಯೂತೇ ಚತುರಂಕೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ವದಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಾಗಾದಯಶ್ಚ ಗ್ರಸ್ಯಮಾನಾಶ್ಚತ್ವಾರೋ ಭವಂತಿ । ಯಥಾ ಚ ದ್ಯೂತೇ ತ್ರೇತಾನಾಮಕೋಽಯಸ್ತ್ರ್ಯಂಕೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಥಾಽಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಾಗಾದಯಶ್ಚೈಕೈಕನ್ಯೂನಾಸ್ತ್ರಯಃ । ತಥಾ ಚ ದ್ವಾಪರನಾಮಾಯೋ ದ್ವ್ಯಂಕೋ ಜಾಯತೇ ತದ್ವದ್ವಾಗಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಚ ದ್ವೌ ದ್ವೌ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ದ್ವೌ ದ್ವೌ ಭವತಃ । ತಥಾ ಚ ತತ್ರ ಕಲಿಸಂಜ್ಞಾಯೋ ಭವತ್ಯೇಕಾಂಕಃ ಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಸಿತಾ ವಾಯುರ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಗ್ರಸಿತಾ ಪ್ರಾಣಶ್ಚೈಕಸ್ತೇಭ್ಯೋ ಗ್ರಸ್ಯಮಾನೇಭ್ಯೋಽನ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂ ಗ್ರಸಿತೃತ್ವೇನ ಗ್ರಸ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಚ ದಶ ಸಂತಸ್ತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕೃತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ಯೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ನಾತ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಕೃತತ್ವಸಂಪಾದನೇನಾತ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನೈವ ವಿರಾಟ್ತ್ವಸಂಪಾದನೇನ ತೇಷಾಮನ್ನತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ವಾಗಾದಿಷು ಚ ಮಿಲಿತೇಷು ದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮನೇನ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಂ ತೇಷಾಮನ್ನಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಸಂಪಾದನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದಶಾಕ್ಷರೇತಿ ।
ವಿರಾಡ್ದಶಸಂಖ್ಯಾವತೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸಾ ಚಾನ್ನಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಯಥೋಕ್ತೇಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ವಾಗಾದಿಷು ಚ ಸಮುದಿತೇಷು ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿರಾಟ್ತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯಾನ್ನತ್ವಸಂಪಾದನಂ ಸುಶಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತೇಷು ಕೃತತ್ವೇನಾನ್ನ(ತ್ತೃ?)ತ್ವಂ ಸಂಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತತ ಏವೇತಿ ।
ದ್ಯೂತಸ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಕೃತೋಪಲಕ್ಷಿತೇನ ತತ್ರ ದಶಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತತ ಏವ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದಗ್ನ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಕೃತಂ ಭವತಿ ತತಶ್ಚ ತೇಷಾಮತ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಕೃತೇಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ವಿರಾಟ್ತ್ವಮನ್ನತ್ವಮಿತಿ ತ್ರಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಸೈಷೇತಿ ।
ವಿರಾಜೋ ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗತಯಾ ಸೈಷೇತಿ ವಿಧೇಯಲಿಂಗಭಜನಮ್ । ತ ಏತೇ ಪ್ರಕೃತಾ ದೇವಾ ವಿರಾಡಿತ್ಯವಗಂತವ್ಯಾಃ । ಸಾ ಚ ದಶದೇವತಾತ್ಮಿಕಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತೀ ಭವತ್ಯನ್ನಮಿತಿ ದೇವತಾನಾಮನ್ನತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅನ್ನಾದೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿರಾಜಾ ಸಂಬಂಧಾದನ್ನಾದಿನೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ತತಶ್ಚ ದೇವತಾತ್ಮಿಕಾ ವಿರಾಟ್ಕೃತತ್ವೇನಾನ್ನಾದಿನೀತಿ ತದಾತ್ಮಕಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯತ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರಾಟ್ತ್ವೇನಾನ್ನತ್ವಂ ಕೃತತ್ವೇನಾತ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ಸಂಪತ್ತಿದ್ವಯಮಗ್ನ್ಯಾದೌ ದರ್ಶಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಕೃತೇ ಹೀತಿ ।
ಕೃತೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ದ್ಯೂತೇ ದಶಸಂಖ್ಯಾಽಂತರ್ಭೂತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ಸಾ ಚಾಗ್ನ್ಯಾದೌ ದರ್ಶಿತಾ । ತಥಾ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ದ್ಯೂತಗತಮತ್ತೃತ್ವಮಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ತೇನೇದಂ ದಶಕಮನ್ನಾದೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ವಿರಾಡ್ ವೇದೇ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾ ಚಾನ್ನಂ , ವಿರಾಡನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ವಿರಾಟ್ಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಭವತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ದಶಕಮನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಗುಣಂ ಸಂವರ್ಗದರ್ಶನಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಂ ವಕ್ತುಂ ವಿದ್ವತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಗಿರತೇ –
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿರಾಟ್ತ್ವೇನಾನ್ನತ್ವಂ ಕೃತತ್ವೇನ ಚಾನ್ನಾದತ್ವಂ ತಥಾ ವಾಯುಮಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ವಾಗಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮೇಕೀಕೃತ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವೇನ ವಿದ್ವಾಂದಶದೇವತಾಸ್ವರೂಪಭೂತಃ ಸಂದಶಸಂಖ್ಯಾಯಾ ವಿರಾಟ್ತ್ವೇನಾನ್ನಂ ಕೃತಶಬ್ದಿತಯುಗಂ ತದ್ಗತದಶಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಕೃತತ್ವೇನಾನ್ನಾದೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೋಕ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ತಯೇತಿ ।
ಕೃತೋಪಲಕ್ಷಿತದ್ಯೂತಸ್ಥಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಯಾಽಽನ್ನತ್ವೇನಾನ್ನಾದಿತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಯಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗದ್ದಶಸು ದಿಕ್ಷು ಸಂಸ್ಥಿತಂ ದೃಷ್ಟಮುಪಲಬ್ಧಂ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ದೇವತಾದಶಕಂ ಹಿತ್ವಾ ಜಗನ್ನಾಮ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟೇ ದೇವತಾದಶಕೇ ದೃಷ್ಟಮೇವ ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂಮಿಕಾಮೇವಂ ಕೃತ್ವಾ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏವಂವಿದ ಇತಿ ।
ವಾಯುಂ ಪ್ರಾಣಮತ್ತಾರಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಃ ಕೃತಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ದಶದೇವತಾಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ದೃಷ್ಟದೇವತಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಜಗತೋಽಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶೀ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವತ್ರಾನ್ನಾದಶ್ಚ ಭವತೀತಿ ಫಲಾಂತರಮ್ ॥೮॥
ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುತ್ತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಏಕೀಕೃತ್ಯ ಕಾರಣರೂಪೇಣೈಕ್ಯಮಾದಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರೇವ ವಿಧೀಯತಾಂ ಕಿಮಿತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಪ್ರಣೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶ್ರದ್ಧಾತಪಸೋರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಸಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಂ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೋ ಹಿ ಮಾಣವಕಮುಪನಯತೇ ವಿಜ್ಞಾತಕುಲಗೋತ್ರಮೇವೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮಿತಿ ॥೧॥
ಅತಿಥ್ಯಭ್ಯಾಗತಾದ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ಪರಿಚರ್ಯಾಜಾತಂ ಬಹು ಚರಂತೀ ಭರ್ತೃಗೃಹೇ ಯತೋಽಹಂ ಸ್ಥಿತಾ ತೇನ ಪರಿಚರಂತೀ ಸತೀ ಪರಿಚರಣಚಿತ್ತತಯಾ ಗೋತ್ರಾದೀನ್ನಾಪೃಚ್ಛಮ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಸ್ಮರಣೇ ಮನೋ ಮಮ ನಾಽಽಸೀದಿತಿ । ಗೋತ್ರಾದಿಪ್ರಶ್ನಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯೌವನ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಲಜ್ಜಯಾ ಗೋತ್ರಾದಿ ನಾಪ್ರಾಕ್ಷೀಸ್ತಥಾಽಪಿ ಕಾಲಾಂತರೇ ಕಿಮಿತಿ ಪಿತರಂ ನ ಪೃಷ್ಟವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದೈವೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯನ್ಯಮಭಿಜ್ಞಂ ನಾಪ್ರಾಕ್ಷೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಲಜ್ಜಯಾ ಪಿತರಂ ಪ್ರತಿ ನ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪುನಶ್ಚ ತಸ್ಯೋಪರತತ್ವಾತ್ಪಶ್ಚಾನ್ನ ದುಃಖಬಾಹುಲ್ಯಾದನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಶ್ನಾಭಾವ ಫಲಮಾಹ –
ಸಾಽಹಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತವ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ ತದಾಹ –
ಜಬಾಲಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಕಿಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಮಯಾ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ತ್ವಮಿತಿ ।
ನಾಪೃಷ್ಟಃ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಯದೀತಿ ॥೨॥
ಮಾತೃವಚನಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಕಿಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಸ ಹೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಸಮೀಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಸಃ ಶಿಷ್ಯಭಾವಾದೃತೇ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಭಿಮನ್ವಾನಾಯೋಕ್ತಮ್ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಕಿಮನಯಾ ಕಾಕದಂತಪರೀಕ್ಷಯಾ ಭವತಾ ತ್ವಹಮುಪನೇತವ್ಯೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಜ್ಞಾತೇತಿ ।
ಮಾತರಂ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾಯಾಽಽಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಿಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೩ – ೪॥
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಾಽನೃತಂ ವಿನಾ ಕಥಮಾರ್ಜಸಂಯುಕ್ತವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಋಜವೋ ಹೀತಿ ।
ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದಾರ್ಜವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನೇತರ ಇತಿ ।
ಋಜುವಚನತ್ವೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪನೀಯಾಧ್ಯಾಪ್ಯ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಶುಶ್ರೂಷಾಮಾದಿಷ್ಟವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ಕೃಶಾನಾಮಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯನಿಯೋಗಶ್ಚ ಶಿಷ್ಯೇಣ ಸಫಲೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ –
ಇತ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ಸಂಪನ್ನಾ ಬಭೂವುಸ್ತದೈನಮೃಷಭೋಽಭ್ಯುಕ್ತವಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೫॥
ಕಥಮೃಷಭಃ ಸತ್ಯಕಾಮಂ ಪ್ರತಿ ವಕ್ತುಮಲಂ ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ಬಲೀವರ್ದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಚನಂ ದೃಷ್ಟಮತ ಆಹ –
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಕಾಮಂ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಸಂಪನ್ನಮೇನಮಥ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮೃಷಭೋಽನುಗ್ರಹಾಯಾಭ್ಯುವಾದೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಋಷಭಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ –
ವಾಯುದೇವತೇತಿ ।
ಅರಣ್ಯೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಗಾಶ್ಚಾರಯತಃ ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕಂ ತಪಶ್ಚರತೋ ವಾಯುದೇವತಾ ಕಥಂ ತುಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದಿಕ್ಸಂಬಂಧಿನೀತಿ ॥೧॥
ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಚ ಮದೀಯಂ ಶ್ರೂಯತಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ವಾಯುದೇವತಾ ದಿಕ್ಸಂಬಂಧಿನೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ದಿಗ್ಗೋಚರಮೇವ ದರ್ಶನಮುವಾಚೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಚೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಸ್ಯೇತಿ ವ್ಯಧಿಕರಣೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ । ಏಕಪಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಭ್ರಮಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೨॥
ಪ್ರಥಮಪಾದೋಪಾಸಕಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ಚ ಫಲಮಾಹ –
ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವೋಪಾಸಕಮನುವದತಿ –
ಯ ಏತಮಿತಿ ॥೩॥
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಪಾದತ್ರಯಂ ಕಥಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಬುಭುತ್ಸಮಾನಂ ಸತ್ಯಕಾಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಅವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಸತ್ಯಕಾಮ ಇತಿ ।
ಅಭಿ ಸಾಯಂ ಬಭೂವುಃ ಸಾಯಂಕಾಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಪೋಪವಿವೇಶ ತತ್ರೋಪಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಗವಾಮಗ್ನೇಶ್ಚ ಸಾಮೀಪ್ಯೇ ನಿವೇಶನಮಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ।
ಅರ್ಥಿನೇ ವಿದ್ಯಾ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಸೂಚಯತಿ –
ಋಷಭೇತಿ ॥೧॥
ಆತ್ಮಗೋಚರಮಗ್ನೇಶ್ಚಾಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿರೂಪೇಣಾಗ್ನೇರವಸ್ಥಾನಾದಗ್ನಿವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತಪಾದೇ ಗುಣವಿಶೇಷಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ಏಷ ವಾ ಇತಿ ॥೩॥
ದ್ವಿತೀಯಪಾದೋಪಾಸಕಸ್ಯ ದ್ವಿವಿಧಂ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಚತುಷ್ಕಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥೈವೋಪಾಸ್ಯಗುಣಾನುರೋಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಗುಣಸ್ತೇನ ಗುಣೇನ ಗುಣವಾನನಂತವಾನವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಂತಾನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಂತವತೋ ಲೋಕಾನಕ್ಷಯಾನಿತ್ಯೇತತ್ ॥೪॥
ಅವಶಿಷ್ಟಪಾದದ್ವಯಂ ಕಥಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಿವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಂ ಹಂಸಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತತ್ರ ಹಂಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿತಿ ॥೧ – ೨॥
ಆದಿತ್ಯೋಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಮೇವ ದರ್ಶನಮುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।
ತೃತೀಯೇ ಪಾದೇಽಪಿ ಗುಣವಿಶೇಷಮುಪದಿಶತಿ –
ಏಷ ವಾ ಇತಿ ।
ಯತೋ ಹೇತೋರ್ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಷಯಮೇವ ದರ್ಶನಮುಕ್ತವಾನತ ಏವ ತಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ವೇ ಹಂಸಸ್ಯ ಗಮಕಾಂತರಮಾಹ –
ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಷಯಮೇವೇತಿ ।
ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಮ್ ॥೩- ೪॥
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಪಾದಾಂತರಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಹಂಸೋಽಪೀತಿ ।
ಮದ್ಗುಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಮರ್ಥಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ -
ಮದ್ಗುರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸತ್ಯಕಾಮಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಮತ ಆಹ –
ಸ ಚೇತಿ ॥೧॥
ತಂ ಮದ್ಗುರುಪನಿಪತ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಮದ್ಗುಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಮದ್ಗುಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಕಲೇತ್ಯಾದ್ಯಾಯತನವಾನಿತ್ಯೇವಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಆಯತನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ವರ್ತತೇ ಸೋಽಯಮಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಪಾದ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೨-೩॥
ದ್ವಿವಿಧಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಮಭಿಧತ್ತೇ –
ತಂ ಪಾದಮಿತಿ ।
ತಥೈವಾಽಽಯತನವತ್ತ್ವಗುಣಾಕ್ರಾಂತತ್ವೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ಭಾಸೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಕೀದೃಶೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಪ್ರಸನ್ನೇಂದ್ರಿಯ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಯಾಪಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣವತ್ತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಮಾಂ ತ್ವದಾಚಾರ್ಯಮವಜ್ಞಾಯ ಮಚ್ಛಿಷ್ಯಂ ತ್ವಾಂ ಕೋಽನ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯೋ ಮಚ್ಛಾಪಾದಭೀತಃ ಶಿಷ್ಯತ್ವೇನಾಽಽದಾಯಾನುಶಾಸನಂ ಕೃತವಾನ್ಯದನುಶಾಸನಾತ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಜಾತೇತಿ ಸಾಕ್ಷೇಪಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಸ್ತ್ವಾಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಸಕಾಶಾದನ್ಯೇ ಮಾಮನುಶಿಷ್ಟವಂತ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ –
ದೇವತಾ ಇತಿ ।
ದೇವತಾನಾಮೇವೋಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿಶದಯತಿ –
ಕೋಽನ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಮಯಾ ತರ್ಹೀದಾನೀಂ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ತವ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಭಗವಾನಿತಿ ॥೨॥
ಇತಶ್ಚ ಭಗವಾನೇವ ಬ್ರವೀತು ಮೇ ವಿದ್ಯಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಕಾರಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಶ್ರುತಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥಂ ಆಚಾರ್ಯಾದೇವ ವಿದ್ಯಾ ಶ್ರೌತವ್ಯೈವೇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣೇ ।
ಶ್ರುತಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಆಚಾರ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಿದಿತಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ಯಾವತ್ । ಆಚಾರ್ಯಾಧೀನಾ ಧೀರೇವ ಫಲವತೀತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಂತರಮಾಚಾರ್ಯೇಣೋಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾಮೇವಕಾರೇಣ ವಾರಯತಿ ।
ದೈವತೈರಾಚಾರ್ಯೇಣ ಚ ಸತ್ಯಕಾಮಾಯೋಕ್ತಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನ ವಿಗತಂ ಕಿಂತು ಪೂರ್ವೇಣ ವಿದ್ಯಾ ವಾಯ್ವಾದಿಭಿರಾಚಾರ್ಯೇಣ ಚೋಪದಿಷ್ಟೇತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಪಾದಚತುಷ್ಟಯಾನುಧ್ಯಾನಸಮುಚ್ಚಿತಮೇಕಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಸಂಹೃತ್ಯೈಕವಿಜ್ಞಾನಫಲತ್ವೇನ ಪರಿಣೇಯಮೇಕೈಕಪಾದೋಪಾಸನಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯೈವ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೩॥
ಸಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಚ್ಚಿತಂ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ವಕ್ತುಂ ಖಂಡಾಂತರಮವತಾರಯತಿ –
ಪುನರಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಖಂಡೇ ಶ್ರದ್ಧಾತಪಸೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ತಪ್ತ ಇತಿ ।
ಭವದಪೇಕ್ಷಿತಾಂ ಶುಶ್ರೂಷಾಂ ವಿದಧಾನೋ ಬಹುಕಾಯಕ್ಲೇಶಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಶುಶ್ರೂಷಾಕರಣಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಕುಶಲಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಭವತ್ಯಾ ಮಾಂ ಬ್ರೂಹೀದಮಿದಾನೀಮುಚ್ಯತೇ ನ ಹಿ ಮತ್ತೋಽನ್ಯತ್ರ ತ್ವದನುರಾಗೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಗವತಿ ಸ್ನೇಹಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಅಗ್ನೀನ್ಪರಿಚರಮಾಣಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಸಮಾವರ್ತನಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಗರ್ಹಾಪರಿಹಾರೋ ದ್ವಿತೀಯೇನಾತಃಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಆಚಾರ್ಯಶುಶ್ರೂಷಾಪರಂ ಶಿಷ್ಯಂ ದೇವತೈವಾನುಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮಾರಭತೇ –
ತಸ್ಮಾ ಇತಿ ॥೨॥
ಆಚಾರ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಜಾನತಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಹೇತಿ ।
ಅತಿಗಮನಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮತೀತ್ಯ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ನಾನಾತ್ಯಯಾ ಇತಿ ಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಕಥಂ ತೇನ ವ್ಯಾಧಯೋ ವಿಶೇಷ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಮಾ ಏವ ವ್ಯಾಧಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಆಚಾರ್ಯಪ್ರವಾಸಾತ್ತಜ್ಜಾಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣ್ಯನುಗ್ರಹಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾನಶನಾಧ್ಯವಸಾಯಾದನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಹಂತೇತಿ ಯದ್ಯರ್ಥಃ, ಅಸ್ಮದ್ಭಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೇಶಾಂತರಂ ಗತಸ್ತರ್ಹೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅಥ ಪುನರೇತ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಸ್ಮೈ ವಿವಕ್ಷಿತಾಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಕಿಂ ತ್ವರಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದುಃಖಿತಾಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿಮಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಪಸ್ವಿನ ಇತಿ ॥೪॥
ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭವದ್ಭಿರುಕ್ತಂ ತದಹಂ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಪದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏವಂಭೂತಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ನಷ್ಟೇಽಗ್ರಹಣಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಕೀಯಜ್ಞಾನಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಮಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಯುವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಭಿಪ್ರಾಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ನೂನಮಿತಿ ।
ನನು ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದಗ್ನೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭವತ್ವಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತೀತೇರಾಪ್ತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಕಸ್ಯ ಚ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇವಮಪಿ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೇವೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ಫಲಮಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ವಾವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಸುಖಮಿತಿ ।
ಇತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯತರದೇವೇತ್ಯತ್ರ ಯದೇವ ಖಮಿತ್ಯೇತದುಚ್ಯತೇ ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಮಿತ್ಯತ್ರ ಯದ್ವಾವ ಕಮಿತೀತರದ್ವಿಶೇಷಣಮತಿರಿಕ್ತಮಧಿಕಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯದಿ ತು ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮಿತಿ ಖೇನ ಕಂ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಯದೇವ ಖಮಿತ್ಯೇತದೇವ ವಿಶೇಷಣಮಸ್ತು ।
ಯದ್ವಾವ ಕಮಿತಿ ಪೂರ್ವವಿಶೇಷಣಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೇವೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದೋಽತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯೇತದನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಯೋರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸುಖಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಸುಖಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಯದೇವ ಖಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಲೌಕಿಕಾಕಾಶಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಯದ್ವಾವ ಕಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನ್ಯತರವಿಶೇಷಣವಶಾದಪಿ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇರಕಿಂಚಿತ್ಕರಂ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸುಖೇನೇತಿ ।
ಯದಾ ಸುಖೇನಾಽಽಕಾಶಂ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ತದಾ ಭೂತಾಕಾಶಾದಾಕಾಶಂ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ಭವತಿ ಸುಖಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಸುಖಮಪಿ ಲೌಕಿಕಸುಖಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ಲೌಕಿಕಸುಖಸ್ಯಾಽಽಕಾಶವಿಶೇಷಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಃ ಸುಖೇನಾಽಽಕಾಶಸ್ಯಾಽಽಕಾಶೇನ ಸುಖಸ್ಯ ವಾ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೈವ ಸುಖಾಕಾಶಯೋರ್ಲೌಕಿಕಸುಖಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನ್ಯತರದೇವ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮನ್ಯತರಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಚೇನ್ನೈವಂ ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನನ್ವಾಹೇತಿವದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ವಿಶೇಷಣಯೋರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಧ್ಯೇಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಖಮಿವ ಸುಖೇನೇತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸುಖಾಕಾಶಯೋರಿತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕುತಃಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಖಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಬಂಧವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಗುಣಗುಣಿನೋರುಭಯೋರಪಿ ಧ್ಯೇಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಂ ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಖಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಬಂಧಾದಪಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ದ್ವಯೋರಪಿ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಮೋಹೋ ನಾಮಾನ್ಯೋನ್ಯವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹಣಾದಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಗುಣಿನೋ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ನ ತು ಸುಖಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯೇತಿ ವಿಭ್ರಮಃ ।
ಪ್ರಾಣಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ನಾಗ್ನೀನಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ । ತಥಾ ಚ ಕಥಮುಪಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮಿದಂ ನಿರ್ವಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಕಯಾ ವಿಧಯೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಆಶ್ರಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥೫॥
ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾಮುಪದಿಶ್ಯಾಂಗವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಾಯೋಪಕ್ರಮತೇ –
ಸಂಭೂಯೇತಿ ।
ಅನಂತರಂ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ವಕ್ತುಮಾರಬ್ಧಾನಾಮಗ್ನೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ಶ್ರುತಾವಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಮನೂದ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರವಾಂತರಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏವಮಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತೀತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಯ ಏಷ ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯೇತಾವತೈವ ತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪುನರುಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪುನರಿತಿ ।
ಭೋಜ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಯೋಸ್ತಯೋರ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇನ ಯಥಾ ಸಂಬಂಧಸ್ತಥಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರ್ನ ಸಂಬಂಧಃ ಕಿಂತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅತ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಾವಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಆಭ್ಯಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಪುನರ್ವಚನಂ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥವಿಶೇಷಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧॥
ಉಕ್ತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯವಿಷಯಾಯಾ ದ್ವಿವಿಧಂ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಯ ಏತಮೇವಮಿತಿ ॥೨॥
ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಪದೇಶಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಬಾದಿಚತುಷ್ಟಯಮನೂದ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೌ ಚಂದ್ರೇ ಚ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಚಂದ್ರಮಸೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಬನ್ನೇನ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚ ತಾಭ್ಯಾಂ ಭೋಜ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಪುನರ್ವಚನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಚಂದ್ರಮಸೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನ್ನಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೇ ಹವಿಃ ಶ್ರವಣಮ್ । ತೇ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತೀತ್ಯಾದೌ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽನ್ನಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋರೇಕತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।
ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೋ ಹಿ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ । ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥಾ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣೋ ದಕ್ಷಿಣಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಭವತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉತ್ತರದಿಗಧಿಷ್ಠಾತುರಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧಾನಿವಾರಣಾತ್ತದ್ಯುಕ್ತಂ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಾಂ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಚಂದ್ರವದನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಪಾಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ಪೃಥಿವ್ಯನ್ನಯೋಸ್ತಯೋರ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಭ್ಯಾಮನ್ನತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸಂಬಂಧೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಚಂದ್ರಮೋಭ್ಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮನ್ನತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರಪಾಮನ್ನತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಅಪಾಮಿತಿ ।
ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೇರ್ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಂ ಪ್ರತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾಗ್ನಿಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ನತ್ವವದಿತ್ಯುದಾಹರಣಾರ್ಥಃ । ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧ -೨॥
ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೇಶ್ಚೋಪಾಸನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತತ್ರಾವಾಂತರಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತ್ಸಮಾನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಚಂದ್ರಮಸೋಶ್ಚ ಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯುದಾಹವನೀಯಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಾಭ್ಯಾಂ ದಿವಾಕಾಶಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದಿವಾ(ದ್ವ್ಯಾ)ಕಾಶಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆಹವನೀಯಸ್ಯ ಫಲತ್ವಾದ್ದಿವೋ ವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಹೋಮಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಫಲತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮದ್ವಿದ್ಯುತಸ್ತ್ವಾಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮತೋ ವಿದ್ಯುದಾಹವನೀಯಯೋರ್ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೈವ ದಿವಾ(ದ್ವ್ಯಾ)ಕಾಶಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಯ ಏತಮೇವಮಿತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧-೨॥
ಅಗ್ನೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಸಂವಾದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ತೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತಥಾಽಪ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಶ್ರೋತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮಂತರೇಣ ಭಗವದುಪದೇಶವಶಾದೇವ ಮೇ ವಿದ್ಯಾ ಫಲವತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಮಿತ್ಯಾದಿ ಹಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ॥೧॥
ಅಪನಿಹನುತ ಇವೇತ್ಯತ್ರೇವಶಬ್ದತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾಕ್ವಾ ಸ್ವರಭಂಗೇನ ಭೀತಃ ಸನ್ನುಕ್ತವಾನಸ್ಫುಟಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಭೀತಿಂ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾಪನಯನ್ನಾಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂತೇ –
ಕಿಂ ನು ಸೋಮ್ಯೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಿತಿಶಬ್ದಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಪೃಷ್ಟಃ ಸನ್ನಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಸ್ಮಾದಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯಾಯ ಪ್ರತೀಕದ್ವಾರಾ ಶಿಷ್ಯೋ ನಿವೇದಿತವಾಂಸ್ತಸ್ಮಾದಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತೈರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಹಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶೃಣ್ವಿತಿ ॥೨ – ೩॥
ಕಥಮುಪಸನ್ನಾಯಾಽಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತವಾನಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಾನೇ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಯ ಏಷ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಾಸೌ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಛಾಯಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತೋ ದೃಷ್ಟಿಗೋಚರತಾಮಾಚರತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಾನಿ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವಿಮುಖಾನಿ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಬಾಹ್ಯಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಯೇಷಾಂ ತೈರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬಾಹ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸ್ವವಶತ್ವಾಧೀನಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಧತ್ತೇ –
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತಿ ।
ಮನಸೋ ವಿಷಯಪಾರವಶ್ಯರಾಹಿತ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಶಾಂತೈರಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ವಿವೇಕಿಭಿರಿತಿ ।
ಪುರುಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಚಕ್ಷುಷ ಇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣಾಪೂರ್ವವಿದ್ಯೋಪದೇಶಾದಗ್ನೀನಾಮುಕ್ತಿರ್ಮಿಥ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿವಚನಸ್ಯ ಗತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಭವಿಷ್ಯದಿತಿ ।
ನಾಗ್ನೀನಾಮುಕ್ತಿರ್ಮೃಷಾ ನಾಪಿ ತೇಷಾಂ ಭವಿಷ್ಯದ್ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಯತ್ಸುಖಗುಣಕಮಾಕಾಶಮುಪಾಸ್ಯಮಗ್ನಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟಂ ತಸ್ಯೈವ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರಷ್ಟೃರೂಪಸ್ಯಾಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯನುವಾದೋ ಗತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯಾಽಽಚಾರ್ಯೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ ತನ್ನಾಸ್ತಿ ದೋಷದ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾದಾಚಾರ್ಯೇಣ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾಯಂ ಪುರುಷಶ್ಛಾಯಾತ್ಮೇತ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯಥೋಕ್ತಗುಣೈರುಪಾಸ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಗತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಯಂ ಛಾಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಸ್ಥಾನದ್ವಾರೇಣೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಮೇತಾವತಾ ಪುರುಷಸ್ಯಾಽಽಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ॥೧॥
ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ಗುಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏತಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದುಕ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಮಪಿ ನಾವಯವಾರ್ಥಮಂತರೇಣ ವ್ಯಕ್ತೀಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಯವಾರ್ಥೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಫಲಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯಗುಣಾನುಸಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ಏವಂವಿದಂ ಸಂಯದ್ವಾಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷೋಽಸ್ಮೀತಿ ವೇದಿತಾರಮಿತ್ಯೇತತ್ ॥೨॥
ಗುಣಾಂತರಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಏಷ ಇತಿ ॥೩॥
ಗುಣಾಂತರಂ ಧ್ಯಾನಾಯೋಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣಾಸ್ಯೈವ ದೀಪ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಫಲಮಾಹ –
ಯ ಏವಮಿತಿ ॥೪॥
ಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಗುಣಾನೇವಾಽಽಚಾರ್ಯೋಽನ್ವವಾದೀದಿದಾನೀಂ ತಾಮೇವ ಗತಿಮವತಾರಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಯದ್ಯದೀತಿ ।
ಕರಣಾಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿದುಷೋ ನ ವೃದ್ಧಿರ್ನಾಪಿ ಹಾನಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ನ ಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ಅಥ ಯದು ಚೈವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಶವಕರ್ಮಣೀತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಯದಿ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಶವಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತ್ಯವಿದ್ಯಾವಾನುಚ್ಯತೇ –
ಇಹೇತಿ ।
ಪ್ರಸ್ತುತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾವತೋ ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ಶವಕರ್ಮಣ್ಯನಾದರಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ವಿದ್ಯಾವತಃ ಶವಕರ್ಮಭಾವಾಭಾವಯೋರಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅವಿದ್ಯಾವತಸ್ತು ಶವಕರ್ಮಾಕರಣೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಫಲದಾನೀತಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿರಿಹಾಭಿಪ್ರೇತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೇಽರ್ಚಿಷಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯೇ ಸುಖಾಕಾಶಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಮಿತಿದೇಶವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಲಂಬನಂ ಕಿಂ ನೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಗಂತೃಗಂತವ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯಪದೇಶಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸನ್ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ತದನುಪಪತ್ತರ್ನ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಸನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಭೇದೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಷಷ್ಠೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಂ ಚೇದುಪಾಸಕಸ್ಯಾಪಿ ನ ಗತಿರುಚಿತಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಲಕ್ಷಣೋ ಮಾರ್ಗೋ ನ ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇದಗಮನಾಯ ನೋಪತಿಷ್ಠತೇ । ನ ಹಿ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಮೇಕತ್ವಂ ಗಮನಂ ವಾರಯಿತುಂ ಪಾರಯತ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ । ತಸ್ಯ ಗಮನಭ್ರಾಂತಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವೈಕತ್ವಲಕ್ಷಣೋ ಮಾರ್ಗೋ ನಾವಗತೋ ನ ಗಮನಾಯ ಮೋಕ್ಷಾಯೋಪಸ್ಥಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಸ ಏನಮಿತಿ ।
ಸ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಃ ಸನ್ನೇನಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಮುಕ್ತಿಪ್ರದಾನೇನ ನ ಪಾಲಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಾಂ ಗತಿಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಗತಿಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಇಮಮಿತಿವಿಶೇಷಣಾದನಾವೃತ್ತಿರಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ತ್ವಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸೂಚ್ಯತೇ ।
ಆವರ್ತಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆವರ್ತಂತ ಇತಿ ।
ಸಫಲಾಯಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಗತಿಪೂರ್ವಕೇಣ ಫಲೇನ ಸಹಿತಾಯಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಚ್ಚಿತಾ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ನ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾಽವಿದ್ಯಾಽತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋರಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ರಹಸ್ಯಪ್ರಕರಣ ಇತಿ ।
ರಹಸ್ಯಮುಪಾಸನಂ ತತ್ಪ್ರಕರಣೇ ವಿದುಷಾಂ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಪ್ರಸಂಗೇನ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತಿಗಮನಾಯಾನಂತರಗ್ರಂಥೇನ ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಾದಸ್ತಿ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋರಾರಣ್ಯಕತ್ವೇನ ಸಮಾನತ್ವಾದಪಿ ಸಂಗತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಆರಣ್ಯಕತ್ವೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಗ್ನಿವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಾ ಯಜ್ಞೇ ಚ ಸಿದ್ಧೇಽಗ್ನಿಸಂಬಂಧೇ ಯದಿ ಕಿಮಪಿ ಕ್ಷತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತದಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾರ್ಥಾ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ವಿಧಾತವ್ಯಾ ಇತ್ಯನಂತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಂಗತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಯಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾಯಾಮುಪಾಸನಾಯಾಂ ಮೌನಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತತಯಾ ಧ್ಯಾನಾನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಋತ್ವಿಗ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಮೌನಮತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ ತೇನಾಸ್ತಿ ಮಿಥಃ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ತದಭಿಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಕ್ಷಣಭಂಗಿನ್ಯಾ ಗತಿಮತ್ತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಾಸಂಭವಾತ್ಕಥಮಾದ್ಯಾ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಾಯುರೂಪತ್ವಮಾಹ –
ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಜ್ಞೋ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಕ ಇತಿ ಶ್ರೌತೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಾಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ವಾಯುಪ್ರತಿಷ್ಠ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ –
ಸ್ವಾಹೇತಿ ।
ಸ್ವಾಹಾಕಾರಮುಚ್ಚಾರ್ಯ ವಾತೇ ವಾಯೌ ಧೀಯತೇ ಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತಿ ವಾತೇಧಾ ಯಜ್ಞಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಅಯಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ “ವಾತಾದ್ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತಾಮ್” (ತೈ.ಬ್ರಾ. ೩ । ೭ । ೪ । ೨೪) ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಆದರ್ಶಿತಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ವಾತ ಇತಿ ।
ಯೋ ಯಜ್ಞಃ ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯೀ ತತ್ಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕಃ ಸ ವಾಯುರೇವ । ದ್ವಯೋಶ್ಚಲನಾತ್ಮಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ತದಾತ್ಮಕೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಯುಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ವಾತ ಏವೇತಿ ।
ಪವನತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾಽಪಿ ವಾಯುಯಜ್ಞಯೋರೇಕತ್ವಮಾಹ –
ಏಷ ಹ ಯನ್ನಿತಿ ।
ವಿನಾಽಪಿ ವಾಯುಂ ಶುದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಚಲತೋ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಮನನುತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಶುದ್ಧಿರ್ನಾಮ ದೋಷನಿರಾಸಃ । ಸ ಚ ನಿಷಿದ್ಧಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಂ ಯತಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ನ ತು ನಿಷಿದ್ಧಕ್ರಿಯಾತ್ಯಾಗೋದಾಸೀನಸ್ಯ ದೋಷನಿರಾಸಾತ್ಮಿಕಾ ಶುದ್ಧಿಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಚಲನಂ ಚ ವಾಯುಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರೇವ ಚಲನದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಪುನಾತೀತ್ಯಾಹ –
ದೋಷೇತಿ ।
ವಾಯೋರಸ್ತು ಪಾವನತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಾಯ್ವಾತ್ಮನಾ ಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಮುಪದಿಶತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಾವನಸ್ಯ ವಾಯುರೂಪಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯೋಕ್ತಮಾರ್ಗದ್ವಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇ ಸೋಪಸ್ಕಾರಮೈತರೇಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ –
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾಭ್ಯಾಮುಚ್ಛ್ವಾಸನಿಶ್ವಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಚಲನಂ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ವಾಚಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪೂರ್ವಾಪರಭಾವಕ್ರಮೇಣ ಯಜ್ಞಃ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ । ಮನಸಾ ಹಿ ಧ್ಯಾಯನ್ವಾಚಮಭಿವ್ಯಾಹರನ್ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವೇನ ಯಜ್ಞಂ ಸಂಪದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಾರ್ಗದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧॥
ತಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಯೋರಿತಿ ।
ವಾಚಾ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಯುಕ್ತಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಸ್ಕೃತಾಯಾಂ ಚ ವಾಗ್ವರ್ತನ್ಯಾಂ ತಯೈವ ಯಜ್ಞೋ ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ವಾಚೈವೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಮನೋವರ್ತನ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಮಾರ್ಗಾಭ್ಯಾಂ ನೀಯಮಾನತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಮನೋವರ್ತನ್ಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನೋವರ್ತನೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಾಗ್ವರ್ತನೀ ಚ ಹೋತೃಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನ್ವಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧದ್ಯೋತನಾರ್ಥಾ । ಏತಸ್ಮಿನ್ನಂತರೇ ಕಾಲೇ ಪ್ರಾತರನುವಾಕಶಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯ ತತ್ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇರಂತರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಚೋ ಹೋತ್ರಾದಿಭಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮಸ್ತು, ಮನಸಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮಾ ಭೂದೇತಾವತಾ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಯಜ್ಞಭ್ರಂಶಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಶೇಽಪಿ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಜ್ಞಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ವಾಗ್ವರ್ತನೀಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ತುಲ್ಯೋ ದೋಷಃ ॥೨ -೩॥
ಮೌನಗುಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ತಥೈವ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಾತಾರ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಚಾನ್ಯೇ ಚರ್ತ್ವಿಜೋ ದ್ವೇ ವರ್ತನ್ಯೌ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ವರ್ತನೀದ್ವಯಸಂಸ್ಕಾರೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೪ -೫॥
ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧಾನಾರ್ಥಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ವೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೌನಭ್ರಂಶೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ರಸಾನ್ವಿಶೇಷತೋ ಜ್ಞಾತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಾನಿತಿ ॥೧॥
ಏವಂ ಯಥಾ ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಜಗ್ರಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೨॥
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಥಮೋಽತಃಶಬ್ದೋ ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ।
ಯದ್ದೃಕ್ತ ಇತಿ ।
ಋಕ್ಶಬ್ದಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷತಂ ಸಂದಧಾತೀತಿ ಯತ್ತದೃಚಾಮೇವ ರಸನೇ ಸಂದಧಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಓಜಸಾ ಸಂದಧಾತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೩ -೪॥
ತಥಾ ಚ ಯಥೋಕ್ತೇ ಸಾಧನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷತಮಿವ ರಸನೇ ಹೋತಾ ಸಂದಧಾತಿ ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಯೋರಪಿ ಯಜುಷಾಂ ಸಾಮ್ನಾಂ ಚ ರಸೇನಾಧ್ವರ್ಯುರುದ್ಗಾತಾ ಚ ತತ್ಕ್ಷತಂ ಸಂಧತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಹೋತ್ರಾದ್ಯಪರಾಧಾಧೀನಯಜ್ಞಭ್ರಂಶೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಾಧಕೃತೇ ಯಜ್ಞನಶೇ ಕಿಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಯಥಾ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತ್ರಯ್ಯಾ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಯೀಸಾರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಅಥ ಕೇನೇತಿ ।
ಸಾಧಾರಣಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದ್ವೇದತ್ರಯಸಾಧಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ವೇದತ್ರಯಸಾಧಾರಣಮೇವ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯೇಕೋ ನ್ಯಾಯೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಸ್ಯೈವ ವೇದೈಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ದೋಷನಿರಾಸಾನ್ನಾನ್ಯತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾಂತರಮಾಹ –
ನ್ಯಾಯಾಂತರಂ ವೇತಿ ॥೫ -೬॥
ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷತಸ್ಯ ಕೇನಚಿತ್ಸಂಧಾನಂ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಹ –
ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ತತ್ರ ಸಾಧನಮಿತಿ ತದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಕ್ಷಾರೇಣೇತಿ ।
ಖರೇ ಸುವರ್ಣೇ ವಹ್ನಿಸಂಯುಕ್ತೇ ದ್ರವೀಭೂತೇ ಕ್ಷಾರಪ್ರಕ್ಷೇಪೇಣ ಟ್ಂಕಣಾದಿನಾ ಮೃದುಕರಣಂ ಮಿಥೋಽವಯವಸಂಯೋಜನಂ ಸಂಧಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜತಂ ಸುವರ್ಣೇನ ಸ್ವರಸತಸ್ತಾವದಶಕ್ಯಸಂಧಾನಂ ತಥಾಽಪಿ ವಹ್ನಿಸಂಯೋಗಪೂರ್ವಕ ಪೂರ್ವವದೇವ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸಂಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸುವರ್ಣೇನೇತಿ ।
ರಜತೇನೇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಂದಧಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ । ಭೇಷಜೇನೇವ ಕೃತಃ ಸಂಸ್ಕೃತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ರೋಗಾರ್ತ ಇತಿ ।
ಭವತಿ ಸಂಸ್ಕೃತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ॥೭ -೮॥
ಇತಶ್ಚೈವಂವಿದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಗಾಥಾಶಬ್ದೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿಚ್ಛಂದೋವ್ಯತಿರಿಕ್ತಚ್ಛಂದೋವಿಷಯಃ ।
ಯತೋ ಯತಃ ಪ್ರದೇಶಾತ್ಕರ್ಮಾಽಽವರ್ತತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಋತ್ವಿಜಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಪ್ರದೇಶೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷತಿರಧ್ವರ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಮಭವತ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷತರೂಪಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಕರ್ತೄನ್ಪರಿಪಾಲಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೯॥
ಋತ್ವಿಜಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನವಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –
ಮೌನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಕರ್ತೄನಭಿರಕ್ಷತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಯೋದ್ಧೄನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥೧೦॥
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ಸಂಗಿರತೇ –
ಸಗುಣೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಂತರಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಾ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾ । ತಚ್ಛೀಲಿನಾಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಾಮೇವ ಗತಿಮರ್ಚಿರಾದಿಲಕ್ಷಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋ ಗತಿದ್ವಯಾತ್ತೃತೀಯಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮರಹಿತಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಥ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿಸಂಭವಾದುತ್ತರಾ ಗತಿರುಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮಿತಿ ದಕ್ಷಿಣಾ ತೃತೀಯಾ ಚ ಸಂಸಾರರೂಪಾ ಗತಿರತಿನಿಕೃಷ್ಟಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕಷ್ಟತರೇತಿ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವತಾಮರ್ಚಿರಾದ್ಯಾಂ ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಮಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸಾರಗತಿಪ್ರಭೇದರೂಪಂ ಫಲಂ ವಕ್ತುಮಯಮಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ಚ ಧನಸಂಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಭವತಿ । ತತ್ಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯೇ ಸತ್ಯೇವ ಸಂಭವತೀತಿ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಂ ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಕ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಂತರಗ್ರಂಥಸಂಗತಿಂ ವದನ್ಪ್ರಸಂಗಂ ಕರೋತಿ –
ಪ್ರಾಣಃ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉದಾಹೃತಾನುದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಸ ಕಥಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೈರ್ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸಂಹತ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವೇ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಸ ಏವ ಕಥಂ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ತೇಷಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯೈವ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ವಾಗಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಪಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಂತರಮಾಹ –
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮೇವ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಮಾರಭ್ಯತೇ –
ಯೋ ಹ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಚೇತಿ ।
ಆದ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಂ ನ ವಾಗಾದೀನಾಮಿತ್ಯೇತದನಂತರಮಾರಭ್ಯತೇಽಥ ಹ ಪ್ರಾಣ ಉಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷನ್ನಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಚೋದ್ಯಮುದ್ಧರತಿ –
ಇದಮನಂತರಮಿತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಗುಣೋ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಫಲೇನೇತಿ ।
ಕುತೋ ವಾಗಾದಿಭ್ಯೋ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಂ ಸರ್ವೇ ಹಿ ವಾಗಾದಯಃ ಸಪ್ರಾಣಾಃ ಸಹೈವ ಗರ್ಭಸ್ಥೇ ಸ್ವತೋ ವೃತ್ತಿಭಾಗಿನೋ ಭವಂತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಗರ್ಭಸ್ಥೇ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಗರ್ಭವಿವೃದ್ಧಿದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಯಯೇತೇ ।
ಕದಾ ತರ್ಹಿ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಲಾಭಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಚಕ್ಷುರಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಗುಣದ್ವಯಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ದರ್ಶಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧॥
ತದರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಗುಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯೋ ಹ ವಾ ಇತಿ ।
ವಸುಮತ್ತಮಂ ಧನವತ್ತ್ವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ನಿವಾಸಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥೈವೇತ್ಯುಪಾಸನಾನುಸಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಸಿಷ್ಠೋ ಹ ಭವತೀತಿ ವಾಸಯಿತಾ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಚೋ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ವಾಗ್ಮಿನೋ ಹೀತಿ ।
ವಸುಮತ್ತಮಾಶ್ಚ ತೇನಾನ್ಯಾನ್ನಿವಾಸಯಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ॥೨॥
ಗುಣಾಂತರಮಾಧ್ಯಾನಾಯೋಪದಿಶತಿ –
ಯೋ ಹೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಚಕ್ಷುಷೋ ವಿಶದಯತಿ –
ಚಕ್ಷುಷಾ ಹೀತಿ ॥೩॥
ಗುಣಾಂತರಮಾಹ –
ಯೋ ಹ ವಾ ಇತಿ ।
ದೈವಾಃ ಕಾಮಾಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಯೋ (ವಾ) ಮಾನುಷಾಃ ಪಶ್ವಾದಯಃ ।
ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಸಂಪತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇತ್ಯೇವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೪॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಗುಣಾಂತರಮಾಹ –
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರಾಯತನತ್ವಂ ಮನಸಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಇಂದ್ರಿಯೋಪಹೃತಾನಾಮಿತಿ ॥೫॥
ಯಥೋಕ್ತಾ ಗುಣಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಗಾಮಿನೋ ನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾಗಾದಿಷು ಭವಂತೀತಿ ವಕ್ತುಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ॥೬॥
ಕಂಚಿದ್ವಿರಾಜಂ ಕಶ್ಯಪಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶರೀರಸ್ಯ ಪಾಪಿಷ್ಠತ್ವಂ ಪಾಪಕಾರ್ಯಪ್ರಧಾನತ್ವಮ್ । ಇವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ –
ಕುಣಪಮಿತಿ ।
ತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಣಂ ಶವರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಪ್ರಾಣಂ ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ನಾಭಿವದತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕಾಕ್ವೇತಿ ।
ಅಯಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯತ್ತೇಷಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ದುಃಖಂ ತತ್ಪರಿಹರ್ತುಮಿಚ್ಚನ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸ್ವರಭಂಗೋಪಾಯವಿಶೇಷೇಣ ಶ್ರೇಷ್ಠಮುಕ್ತವಾನ್ನ ಸ್ಫುಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ಅನ್ಯದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ –
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಬಾಲಾನಾಮಪಿ ಬಹಿರಂತರಿಂದ್ರಿಯವತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕಥಮಮನಸ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮತ ಆಹ –
ಅಪ್ರರೂಢೇತಿ ॥೮-೯-೧೦-೧೧॥
ಪರೀಕ್ಷಿತೇಷು ಶ್ರೇಷ್ಠತಾರಹಿತೇಷು ನಿರೂಪ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತೇಷ್ವಿತ್ಯೇತತ್ । ಪದನಸೀಲಾಃ ಪಾದಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಹತಿಃ ಪಡ್ವಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಈಶಾ ನಿಯಾಮಕಾಃ ಶಂಕವೋವರ್ಣವಿಕಾರಶ್ಛಾಂದಸಃ । ತಾನ್ಯಥೋಕ್ತಾನಶ್ವೋ ಯುಗಪದುತ್ಪಾಟಯೇದ್ಯಥೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ – ಏವಮಿತಿ ॥೧೨॥
ಮಯಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಧೀರ್ಯುಷ್ಮಾಕಮಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ವಚನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಯದ್ವಸಿಷ್ಠತ್ವೇತಿ ।
ವಸಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಗುಣೇನಾಹಂ ಗುಣವಾನಸ್ಮೀತಿ ಯತ್ತತ್ತ್ವಮೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅನಂತರಂ ವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವಸಿಷ್ಠ ಇತಿ ಸಮಸ್ತಪದಮಿತಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಅಹಂ ವಸಿಷ್ಠತ್ತ್ವಗುಣೋಽಸ್ಮೀತಿ ಯತ್ತತ್ತ್ವಮೇವ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಗುಣೋಽಸೀತಿ ಕಥಮಿದಾನೀಮುಚ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪೂರ್ವಮಭಿಧಾನಂ ತವಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತ್ವತ್ಕೃತ ಇತಿ ।
ವಾಚಿ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಾವತಿದಿಶತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೧೩-೧೪॥
ವಾಗಾದಿವಚನಾದುತ್ಥಾಯ ಪ್ರಾಣಾಧೀನತಾಂ ವಾಗಾದೇಃ ಶ್ರುತಿರೇವ ಕಥಯತೀತ್ಯುತ್ತರಸ್ಯ “ನ ವೈ ವಾಚ” (ಛಾ.ಉ. ೫ । ೧ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ತದೇವ ಚ ಸೋಪಸ್ಕಾರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಕರಣಾನಿ ವಾಕ್ತಂತ್ರಾಣಿ ಸ್ಯುಸ್ತರ್ಹಿ ವಾಚ ಇತ್ಯೇವ ತಾನಿ ಬ್ರೂಯುಃ । ಯದಿ ಚಕ್ಷುಸ್ತಂತ್ರಾಣಿ ಸ್ಯುಸ್ತದಾ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಚಕ್ಷೂಂಷೀತಿ ವದೇಯುಃ । ನ ಚೈವಂ ವದಂತಿ, ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ತು ತಾನಿ ಕಥಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಕರಣಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಗಾದಿಭಿರುಕ್ತಂ ತ್ವಂ ತದ್ವಸಿಷ್ಠೋಽಸೀತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವತೋ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ಸಾಕ್ಷಾದುಪಸಂಹಾರಾದರ್ಶನಾದುಪಸಂಜಿಹೀರ್ಷತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾ ಯಥಾಶ್ರುತಮರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪುರುಷಾಶ್ಚೇತನಾವಂತೋ ವಿವದಮಾನಾಃ ಸ್ಪರ್ಧಂತೇ ತಥಾ ವಾಗಾದಯೋಽಚೇತನಾಃ ಸ್ವಕೀಯಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಮಿಥಃ ಸ್ಪರ್ಧೇರನ್ನಿತಿ ನೈವ ಯುಕ್ತಮಚೇತನೇಷು ಸ್ಪರ್ಧಾದೇರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ವಾಗ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಚನಮೇವನುಚಿತಂ ವಚನಸ್ಯ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಾಗಾದೀನಾಂ ದೇಹಾದಪಸರ್ಪಣಾದ್ಯಯುಕ್ತಮಚೇತನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದೋ ನ ಹೀತ್ಯಸ್ಯಾನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥಃ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಶ್ಚೇತನಾವತ್ಯೋ ದೇವತಾಸ್ತಾಭಿರಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚೇತನಾವತ್ತ್ವಸಂಭವಾದ್ವದನಾದಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮನುಸೃತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇಽನೇಕಚೇತನಾವತಾಂ ಪ್ರಸಹ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ದೇಹಸ್ಯೋನ್ಮಥನಪ್ರಸಂಗಾದಕ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ವಾ ನಾನೇಕಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮೇಕಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ತಾರ್ಕಿಕೇತಿ ।
ಕಿಮೇಕಶರೀರಮನೇಕಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ನ ಭವತಿ ಕಿಂ ವಾ ತೈರ್ನಿರ್ಣೀತಕರ್ತೃ ಭೋಕ್ತ್ರಧಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಪರಮತೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತಥಾಚಕಶರೀರಮನೇಕಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ನ ಭವತೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ಸೇಶ್ವರವಾದಿನಾಂ ಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೇ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಚೇತನಾನಾಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರಥಾದಿವದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
[ಯದಿ] ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾ ತರ್ಹಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಕಿಮಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಂತರಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ದೇವತಾಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಂತರಮಿಷ್ಟಂ ಚೇದನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಕಾರ್ಯಕರಣವತೀನಾಮಿತಿ ।
ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಮನುಸೃತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ನನು ಭೂಯಸ್ಯೋ ದೇವತಾಃ ಕಥಂ ತಾಸಾಂ ಪ್ರಾಣಲಕ್ಷಣೈಕದೇವತಾಪ್ರಭೇದತ್ವಮತ ಆಹ –
ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಾನಾಂ ಭೇದಕೋಟಿರ್ವಿಕಲ್ಪೋ ಯಾಸಾಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ನಿಯಂತೃತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಂ ವಾರಯಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅಧ್ಯಕ್ಷತಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಅಥೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವಂ ದೇವತಾನಾಮಿವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸ ಹೀತಿ ।
ಅಕರಣತ್ವಮಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅಪಾಣೀತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಚ “ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತ” (ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಮ್ನತ್ರವರ್ಣೋ ಗೃಹೀತಃ ।
ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಾ ಚೈಕಾ ಸಮಷ್ಟಿರೂಪಾ ದೇವತಾ ತದವಸ್ಥಾಭೇದಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಮೀಶ್ವರೋ ನಿಯಂತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮಿತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ “ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತ” ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ದೇವಾನಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಚಾಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಕಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋ ದೇವತೇಶ್ವರಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಾಗಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಶ್ಚೇತನಾವತ್ಯೋ ದೇವತಾ ಇತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥನಿರ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಕಲ್ಪನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ।
ತೇನೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಏಕೈಕಶ್ಯೇನೇತಿ ।
ವಿದುಷ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಂ ನಾಮೇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣಶ್ರೇಷ್ಠತಾಂ ಕಥಂ ನಾಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ವಾಗಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಫಲವತೀ ಕಲ್ಪನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೃಷ್ಟೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ॥೧೫॥
ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾಮೀ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾದಿಗುಣಃ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮೀತಿ ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾಮುಪದಿಶ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಾಂಗಭೂತಾನ್ನವಾಸೋದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥೇ ಪ್ರಕ್ರಮೇ ಪ್ರಥಮಮನ್ನದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾತುಂ ಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕುರುತೇ –
ಸ ಹೋವಾಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಯದಿದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಚ ಯತ್ಪದಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾರ್ಥಂ ಯದನ್ನಮಿತ್ಯತ್ರಾನೂದ್ಯತೇ ।
ತದ್ವಾ ಏತದಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾದರ್ಥಭೇದಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ವಿಹಾಯಾನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇತಿ ।
ಅನ ಚೇಷ್ಟಾಯಾಮಿತಿಧಾತುಜಸ್ಯಾನಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಚೇಷ್ಟಯಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗುಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಃ ಕೋಽಪಿ ದಹತಿ ಶೋಷಯತಿ ಪ್ಲಾವಯತಿ ವಾ ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ ಇತಿ ನಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಧಾತುಜನ್ಮ ನಾಮೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಪ್ರಾದೀತಿ ।
ಅನಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಚೇಷ್ಟಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೋಪಾದಾನೇ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿರೇವೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿದಂ ನಾಮ ಸರ್ವಾನ್ನಾನಾಮತ್ತುರ್ನಾಮಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಾನ್ನಾನಾಮಿತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಿದಃ ಸರ್ವಮನ್ನಂ ಚೇತ್ತದ್ವಿದುಷೋ ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯವಿಭಾಗಾಸಿದ್ಧೌ ತದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ರೂಪಂ ಹಿತ್ವಾಽಽಧಿದೈವಿಕೇನ ರೂಪೇಣ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ನತ್ವೇ ವಿಭಾಗಶಾಸ್ತ್ರಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪರಿಚ್ಛೇದವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಭೂತೋ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ –
ಪ್ರಾಣಾದಿತಿ ॥೧॥
ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನಾನ್ನದೃಷ್ಟಿರುಪದಿಷ್ಟಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದಂಗತ್ವೇನ ವಾಸೋದೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಸ ಹೋವಾಚೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಅಪಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತಿ ವಾಸೋರೂಪತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಾಸೋದೃಷ್ಟಿಫಲಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಲಂಭುಕ ಇತಿ ।
ಅನಗ್ನೋ ಹ ಭವತೀತ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಮಾಹ –
ವಾಸಸ ಇತಿ ।
ಆಚಮನಾಂತರಂ ಪ್ರಾಣವಿದೋ ವಿಧೀಯತ ಏವಂವಿದಶಿಷ್ಯನ್ನಾಚಾಮೇದಿತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಭೋಗ್ಯೇಽನ್ನೇ ತಸ್ಯಾನ್ನಮಿತಿದೃಷ್ಟಿವದಾಚಮನೀಯಾಸ್ವಪ್ಸು ತಸ್ಯ ವಿಧೀಯತೇ ವಾಸೋದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯೇನಾನಗ್ನತಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಥ ಪೂರ್ವಮನ್ನದೃಷ್ಟಿರೇವ ವಿಧೀಯತೇ ಸರ್ವಾನ್ನಭಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿಹ ತ್ವಪೂರ್ವಮಾಚಮನಮವಿರೋಧಾದ್ವಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತುಲ್ಯಯೋರಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಽಽಚಮನಸ್ಯ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಮನಗ್ನತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಂ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧೋ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತರ್ಹಿ ಕೀದೃಗಾಚಮನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಯತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಪ್ರಾಯತ್ಯಂ ತದರ್ಥಾ ಯಾಽಽಚಮನಕ್ರಿಯಾ ತತ್ಸಾಧನಭೂತಾಸ್ವಪ್ಸು ವಾಸಃಸಂಕಲ್ಪನಂ ಕ್ರಿಯಾಂತರಮತ್ರ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಯತ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಭೇದೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾರ್ಥಾಸ್ವಪ್ಸ್ವನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಚಿಂತನೇ ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾದ್ವಿಧಿಯೋಗೇನ ವಾಸೋರ್ಥಮಾಚಮನಾಂತರಮೇವ ವಿಧೇಯಂ ತತ್ರ ಚಾನಗ್ನತಾರ್ಥತ್ವಚಿಂತನಮುಚಿತಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ವಾಸೋರ್ಥಾಪೂರ್ವಾಚಮನವಿಧಾನೇ ತತ್ರಾನಗ್ನತಾರ್ಥತ್ವದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಚಮನಸಾಧನಭೂತಾಸ್ವಪ್ಸು ವಾಸೋದೃಷ್ಟಿಪರಮೇವ ಚ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಸೋರ್ಥತ್ವಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೨॥
ತದ್ಧೈತದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ನಾಪಿ ಫಲವಚನಂ ತಥಾ ಚ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಸ್ತುತಿಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜೀವತೇ ಪುರುಷಾಯ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾವಿದೇ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ತದಾಽಸ್ಮಿನ್ಮಹಾಫಲಂ ಭವತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೩॥
ಗೋದೋಹನವದಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಮಿದಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಣವಿದೋಽಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಅನಂತರಂ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪೂರಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಹತ್ತ್ವದ್ವಾರಾ ವಿಷಯೋಪಭೋಗಕಾಮುಕಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಾಯಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ಯೇನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರವದನರ್ಥಫಲಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮಹತ್ತ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಕೃತಮಂಥಾಖ್ಯಕರ್ಮೋಕ್ತಿಃ । ಕಾಲಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ದೈಕ್ಷಂ ದೀಕ್ಷಾಯಾಂ ಭವಂ ಮೌಂಜ್ಯಭ್ಯಂಜನಾದಿ ನ ಸರ್ವಮೇವಾಯಮನುತಿಷ್ಠತಿ । ಪ್ರಕೃತಿಧರ್ಮಾ ಹಿ ವಿಕೃತಾವನುವರ್ತಂತೇ । ಪ್ರಕೃತಿವದ್ವಿಕೃತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನ ಚೇದಂ ಕರ್ಮ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಕೃತಿರತೋ ಯಥೋಕ್ತಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೀಕ್ಷಿತ್ವೇತ್ಯನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಧರ್ಮಾಂತರಮಾಹ –
ಉಪಸದಿತಿ ।
ಉಪಸದೋ ನಾಮೇಷ್ಟಯಃ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾಹಸ್ಸು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ತಾಸು ವ್ರತಂ ಪಯೋಮಾತ್ರಭಕ್ಷಣಂ ತದುಪೇತೋ ಭೂತ್ವಾ ಮಂಥಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಜುಹೋತೀತಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪಿಷ್ಟಂ ಕೃತ್ವಾ ತದಾಮಮಪಕ್ವಮೇವ ದಧಿಮಧುನೋಃ ಸಂಬಂಧಿಪಾತ್ರೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಔದುಂಬರತ್ವೇ ನಿಯಮಃ । ಪಾತ್ರಸ್ಯಾಽಽಕಾರೇ ತು ವಿಕಲ್ಪಃ ।
ಕಥಮಶ್ರುತಂ ಪಾತ್ರಮತ್ರ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಿತಿ ।
ಔದುಂಬರೇ ಕೇಶಾಕಾರೇ ಕಂಸೇ ಚಮಸೇ ವೇತಿ ವಾಜಸನೇಯೇ ಶ್ರವಣಾತ್ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯೇನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪಾತ್ರಮತ್ರ ಗೃಹೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆವಸಥಸಂಬಂಧೀ ಲೌಕಿಕೋಽಗ್ನಿರಾವಸಥ್ಯೋ ವಿವಿಕ್ಷಿತೋ ಯಸ್ಮಿನೌಪಾಸನಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ । ಆಜ್ಯಸ್ಯ ಹುತ್ವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಆವಾಪಸ್ಥಾನಮಾಹುತಿಪ್ರಕ್ಷೇಪಪ್ರದೇಶೋ ಗೃಹ್ಯೋಕ್ತಃ ॥೪॥
ವಸಿಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ತುಲ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ವಸಿಷ್ಠಾಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾಹೇತಿ ಮಂತ್ರಂ ಸಮುಚ್ಚಾರ್ಯ ಹುತ್ವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಥೈವ ಪ್ರಥಮಹೋಮಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ಆಹುತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಭವತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇದಂ ನಾಮ ಮಂಥಸ್ಯ ತು ಕಥಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನ್ನೇನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕುತ ಇತಿ ।
ಅತಶ್ಚಾಮೋ ನಾಮಾಸೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೬॥
ಅನಂತರಂ ಜಪಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಮಂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಸ್ಯೈಕೈಕೇನ ಪಾದೇನ ಮಂಥಸ್ಯೈಕೈಕಂ ಗ್ರಾಸಂ ಭಕ್ಷಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಭೋಜನಂ ಮಂಥರೂಪಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ಕಥಂ ಸವಿತುಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಹಿ ಮಂಥದ್ರವ್ಯಮನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ ಸವಿತುರ್ಭೋಜನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಯೋರೇಕತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಂಥರೂಪಂ ತದ್ಭೋಜನಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಾರ್ಥನಾವಿಷಯಂ ಭೋಜನಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಿತ್ಯಾದಿ ।
ಸ್ಥಿತಿಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಜನಕತ್ವಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಅತಿಶಯೇನೇತಿ ।
ಜಗದ್ವ್ಯಾಪ್ತೌ ಫಲದಾನೇ ಧ್ಯಾತುಃ ಶೈಘ್ರ್ಯಮ್ ।
ಕಿಮಿತಿ ಭೋಜನೇ ಕಥ್ಯಮಾನೇ ಧ್ಯಾನಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಶುದ್ಧಧೀತ್ವಂ ಧ್ಯಾನಕಾರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮವತ್ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಮಹತ್ತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವಾದಪಿ ಧ್ಯಾನಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಸಾವಿತ್ರಂ ರೂಪಮುಕ್ತಮ್ । ನಿಯಮೇನೌದುಂಬರಂ ವೈಕಲ್ಪಿಕಾಕಾರೇ ವಿಶೇಷಃ । ಪಾತ್ರಂ ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಪಿಬತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಮಂಥಲೇಪಂ ಪಾತ್ರಂ ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಪೀತ್ವಾಽಽಚಮನಪೂರ್ವಕಮಗ್ನೇಃ ಪಶ್ಚಿಮಭಾಗೇ ಕೃಷ್ಣಾಜಿನವ್ಯವಹಿತಾಯಾಂ ಕೇವಲಾಯಾಂ ವಾ ಭೂಮೌ ಪ್ರಾಕ್ಶಿರಾ ಭೂತ್ವಾ ಶಯೀತೇತ್ಯಾಹ –
ಪೀತ್ವೇತಿ ।
ಶಯಾನಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಾಚಂಯಮ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಕಥಂಚಿದುತ್ತಮಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನೇ ಶುಭಾಗಮಃ ಸೂಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏವಂಭೂತ ಇತಿ ॥೭-೮॥
ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾ ತದಂಗಕರ್ಮ ಚೇತ್ಯುಭಯಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಮಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಸ್ತಾವದಾಖ್ಯಾಯಿಕಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಾದೀತಿ ।
ತಾಸಾಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋರಿತಿ ।
ರಾಜಾ ಕುಮಾರೇತಿ ಸಂಬೋಧಯನ್ನಭಿಮಾನಂ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಪನಿನೀಷತಿ ॥೧॥
ಯಥೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯೇನೇತಿ ।
ವಿದ್ವದವಿದುಷೋಸ್ತುಲ್ಯಮಾರ್ಗಯೋಃ ಸತೋರ್ದ್ವಾ ಮಾರ್ಗೌ ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ದೇವಯಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಇತರೇತರೇತಿ ।
ವಿದುಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಚ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಮಧಿಕೃತ್ಯ ಸಹ ಪ್ರಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಯತ್ರ ಮಿಥೋ ವಿಯೋಗೋ ಭವತಿ ತತ್ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಪಿತೃಲೋಕಸಂಬಂಧಿನಂ ಲೋಕಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಆಹುತಿನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಹುತಿಸಾಧನಾಶ್ಚೇತಿ । ಅಪೂರ್ವರೂಪಾಣಾಮಪಾಂ ಭೂತಾಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ಅಥವಾ ಪಯೋಘೃತಾದಿರೂಪೇಣಾಽಽಹುತಿಂ ಸಾಧಯಂತೀತಿ ಚಾಽಽಹುತ್ಯಾ ಪುನರಪೂರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತಸಾಂ ಹವನದ್ವಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ಷಷ್ಠಾಹುತಿಭೂತಾನಾಮಂತ್ಯೇಷ್ಟಿವಿಧಾನೇನ ಶರೀರಾಹುತಿದ್ವಾರಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾಂ ಗತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ತ್ವತ್ಪೃಷ್ಟಾರ್ಥಜಾತಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಮನುಶಾಸನಂ ಮಮಾಸ್ತೀತ್ಯನುಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋ ಹೀತಿ ॥೪॥
ಅನನುಶಿಷ್ಯ ತ್ವಾಮನ್ವಶಿಷಮಿತಿ ಕಥಮುಕ್ತವಾನಸ್ಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ನೈಕಂಚನೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ನಞ್ಪದಂ ನಾಶಕಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪುನರುಪಾತ್ತಮ್ । ಅತೋ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ತವ ಮಿಥ್ಯಾವಾದಿತಾ ಸಿದ್ಧೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪಿತಾ ಸ್ವಕೀಯಮಿಥ್ಯಾವಾದಿತ್ವಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಸ ಹೋವಾಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮಾ ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾವಿಶೇಷೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾಭಾವೋ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ವಿಷಯೇ ತಾವನುಕ್ತಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತ್ವದೀಯಮಜ್ಞಾನಂ ಕುತೋ ಹೇತೋರ್ಮಯಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತಸ್ತವ ಪಾತ್ರಭೂತಸ್ಯಾನುಪದೇಶಾನ್ಮದೀಯಮಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅರ್ಹಣಾಂ ಯೋಗ್ಯಾಂ ಪೂಜಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಭಾಗಪದಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಂ ರಾಜವಿಷಯಂ ಪ್ರಥಮಾಂತಂ ಗೌತಮವಿಷಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಗೌತಮಮಾಗತಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಾರ್ಥಿನಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಾಜಾ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸನ್ನುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ತಂ ಹೋವಾಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೃತಕೃತ್ಯಸ್ಯ ತವ ಕಿಮಿತ್ಯಾಗಮನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಾಮೇವೇತಿ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರೀಭಾವಮಭಿನಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ॥೫ -೬॥
ಗೌತಮಸ್ಯ ವಚನಂ[ಯದಿ]ರಾಜ್ಞೋ ದುಃಖೀಭಾವಕಾರಣಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಹೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಚಿರಂ ವಸೇತ್ಯುಕ್ತವಾನಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಸಂವತ್ಸರಂ ವಸೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಕ್ತವ್ಯಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ರಾಜ್ಞೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪ್ರತ್ಯಾಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವತೋ ನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಿವಿಷಯಂ ಹೇತುವಚನಮ್ । ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾವಶಾದೇವ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಕಿಂತು ಜಾತಿತೋಽಪೀತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರೂಹಿ ತಾಂ ವಾಚಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರವಚನೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯಥೇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮನಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಿಕಾರಣಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೭॥
ನನು ಯಥಾಪ್ರಶ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿವಚನಮುಚಿತಂ ಪಂಚಮಂ ತು ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ಪ್ರತಿವದತಾ ಕ್ರಮೋ ನಿರಾಕೃತಸ್ತತ್ರ ಕಿಂ ಕಾರಣಮತ ಆಹ –
ಪಂಚಮ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಕ್ರಮಮನುಸೃತ್ಯ ಪಾಠಕ್ರಮೋಽಭಿಧಾತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಂ ಜಗದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದೇವೇಹಾಪಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ಕಿಮನೇನ ಪಿಷ್ಟಪೇಷಣನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಂ ವಕ್ತುಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣಸ್ಥಿತಮರ್ಥಮನುವದತಿ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಮೇವ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ಪ್ರಥಮಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಜನಕಂ ಪ್ರತಿ ಪಟ್ಪ್ರಶ್ನಾನುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾರಂಭಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯನ್ನಾಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮೋ ಜಗದಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಸಾಯಂ ಪ್ರಾತಶ್ಚ ಹುತಯೋರಾಹುತ್ಯೋರಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ । ಉತ್ಕ್ರಾಂತಯೋಃ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಗತಿಃ । ಗತಯೋಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಯೋಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಸಂಪಾದ್ಯಮಾನಾ ತೃಪ್ತಿಃ । ತೃಪ್ತಿಮಾಪಾದ್ಯಾವಸ್ಥಿತಯೋಃ ಪುನರಿಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ । ಆವೃತ್ತಯೋರಾಶ್ರಯಃ ಪುಮಾನ್ಕಥಮಮುಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾನಶೀಲೋ ಭವತೀತಿ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪಟ್ಪ್ರಶ್ನಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವರೂಪೇ ಖಲ್ವಾಹುತೀ ಯಜಮಾನಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ । ತೇ ಚ ಧೂಮಾದಿನಾ ಯಜಮಾನೇಽಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಿ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ತದಾವಿಶತಃ । ತೇ ಪುನರಂತರಿಕ್ಷಸ್ಥಯಜಮಾನಾನುಕೂಲತಯಾ ಸ್ಥಿತೇ ಸ್ವಯಮಂತರಿಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ ತದಾಹವನೀಯಮಿವ ಕುರ್ವಾತೇ । ಆಹುತ್ಯಧಿಕರಣಸ್ಯಾಽಽಹವನೀಯತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ವಾಯುಂ ಸಮಿಧಮಿವ ಕುರುತಃ । ವಾಯುನಾಽಽಂತರಿಕ್ಷಸ್ಯ ಸಮಿಧ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಶುಕ್ಲಾಂ ಶುದ್ಧಾಮಾಹುತಿಮಿವ ಮರೀಚೀರೇವಾಽಽದಧಾತೇ । ಮರೀಚೀನಾಮಂತರಿಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತೇ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಸ್ಥೇ ತನ್ನಿಷ್ಠಂ ಯಜಮಾನಂ ಫಲೋನ್ಮುಖಮಾದಧಾತೇ । ತೇ ಪುನರಂತರಿಕ್ಷಾದುತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಯಜಮಾನೇ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ । ಯಜಮಾನೇ ಚ ದ್ಯುಲೋಕಮಾವಿಶತಿ ಸಹಾಽಽವಿಶತಃ । ತಮಾವಿಶ್ಯ ತಮೇವಾಽಽಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಸಮಿಧಮಿತ್ಯಾದ್ಯಂತರಿಕ್ಷವದೇವೋಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ವಾಽಽಹುತೀ ಪೂರ್ವಮಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥೈವ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಥಯಜಮಾನಂ ಫಲದಾನೇನ ಸುಖಿನಮಾತನ್ವಾತೇ । ತೇ ಚಾಽಽರಬ್ಧಕ್ಷಯೇ ತತೋ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯಜಮಾನೇ ಪೃಥಿವೀಗಾವಿಶತ್ಯಬ್ಭೂತೇ ಸಹಾಽಽವರ್ತೇತೇ । ಪೃಥಿವೀಂ ಚಾಽಽವಿಶ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಶ್ಲೇಪಯಿತ್ವಾ ರೇತಃಸಿಘ್ಮಂ ಪುರುಷಮಾಶ್ರಯದ್ವಾರೇಣಾಽಽವಿಶತಃ । ಪುರುಷಾಚ್ಚ ರೇತೋದ್ವಾರಾ ದ್ವಿತೀಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಾವಿಶ್ಯ ಗರ್ಭೀಭೂತಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯಂ ದೇಹಭಾಗಿನಮಾಪಾದಯತಃ । ತತೋಽಸೌ ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಾಂತೇ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾನಶೀಲೋ ಭವತಿ । ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಜನಕೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮರ್ಥಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತೇರರ್ಥವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಪಂಚಧಾ ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯಪೃಥಿವೀಪುರುಷಯೋಷಿತ್ಪ್ರಕಾರೈರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇಹೇತಿ ।
ಅಯಂ ಲೋಕೋ ಭೂಲೋಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹುತ್ಯೋರಪ್ಸಮವಾಯಿತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಪಯ ಆದೀತಿ ।
ತಯೋಃ ಶ್ರದ್ಧಾತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶ್ರದ್ಧಾಪುರಃಸರೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಯೋರಧಿಕರಣೋಽಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾದತ್ತೇ –
ಆಹವನೀಯೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕರ್ತ್ರಾದೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಶಬ್ದೋ ಭಾವಪ್ರಧಾನೋ ಧರ್ಮಿಪರಃ । ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ದ್ಯುಲೋಕಾಖ್ಯೋಽಗ್ನಿಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽಗ್ನಿವಿಷಯಃ ।
ಅನ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಸಮಿದಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋ ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರಾದಿವಿಷಯಃ ।
ಪರ್ಯಾಯತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾಽಽಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತ್ಯೇತಲ್ಲೋಕನಿರ್ದೇಶಃ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತದುತ್ಥಾನಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಽಽದಿತ್ಯೋ ಗೃಹೀತಃ ॥೧॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವವಿಭಾಗೇನ ದೇವಾನ್ವಿಶದಯತಿ –
ಯಜಮಾನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಹೋಮ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಶ್ನೇ ಚಾಪಾಂ ಹೋಮ್ಯತಯಾ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿವಚನೇಽಪಿ ತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಿತಾ ಹೋಮ್ಯತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪಂಚಮ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅಪ್ಸು ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ಕಥಮಾಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಚ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶ್ರದ್ಧಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕಹೋಮಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಪಯಃಸೋಮಾಜ್ಯಾದಿಸಾಧನಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಜುಹೋತೀತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾಃ ಪಠಂತಿ । ತಥಾ ಚಾಪ್ಸು ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಂ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಚಾಂದ್ರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚಂದ್ರಸಮೀಪಸ್ಥಂ ತತ್ಸದೃಶಂ ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಯಜಮಾನಾನಾಂ ಕಥಂ ಫಲವತ್ವಮತ ಆಹ –
ಯಜಮಾನಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಹುತೀ ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಮಯಡರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಆಹುತಿಭಾವನಾಭಾವಿತಾ ಇತಿ ।
ತತ್ಸಂಸ್ತುತಾಸ್ತದನುಸಾರಿಣಸ್ತದಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಭಾವಿತತ್ವಫಲಮಾಹ –
ಆಹುತಿರೂಪೇಣೇತಿ ।
ತೇನಾಽಽಕೃಷ್ಟತ್ವಂ ವಶೀಕೃತತ್ವಮ್ ।
ಆಹುತಿಭಾವಿತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಪಯಃಸೋಮಾದಿಸಾಧ್ಯಂ ಯತ್ಕರ್ಮ ತದಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೋಮಭೂತಾಸ್ತತ್ಸಮೀಪಸ್ಥಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತತ್ಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಸೋಮಸಾರೂಪ್ಯಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯಜಮಾನಾನಾಂ ಸೋಮಭಾವೋ ಗತಿಮಂತರೇಣ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆಹವನೀಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾ ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರೋಚ್ಯತೇ ನ ಹಿ ತದುಕ್ತಿಮಂತರೇಣ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತ್ಯತ ಆಹ –
ತಾಂ ತ್ವಿತಿ ॥೨॥
ದ್ವಿತೀಯಹೋಮಸಂಬಂಧೀ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪರ್ಯಾಯಸ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿರ್ಜ್ಞಾತುಂ ತಮೇವ ಪರ್ಯಾಯಮಾದತ್ತೇ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರೋವಾತಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ವರ್ಷಹೇತುರ್ವಾಯುಭೇದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಂ ಚಾಭ್ರಾಣಾಂ ಧೂಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪೌರಾಣಿಕೈಃ –
“ಯಜ್ಞಧೂಮೋದ್ಭವಂ ತ್ವಭ್ರಂ ದ್ವಿಜಾನಾಂ ಚ ಹಿತಂ ಸದಾ । ದಾವಾಗ್ನಿಧೂಮಸಂಭೂತಮಭ್ರಂ ವನಹಿತಂ ಸ್ಮೃತಮ್ ॥
ಮೃತಧೂಮೋದ್ಭವಂ ತ್ವಭ್ರಮಶುಭಾಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅಭಿಚಾರಾಗ್ನಿಧೂಮೋತ್ಥಂ ಭೂತನಾಶಾಯ ವೈ ದ್ವಿಜಾಃ ॥” ಇತಿ ॥೧॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ, ಇಂದ್ರಾದಯಸ್ತ್ವಧಿದೈವತಂ ದೇವಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಾ ಇತಿ ॥೨॥
ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇರ್ಗರ್ಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಂ ರೇತೋಂತಾನಾಂ ಯಾನಿ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷು ಯೋಷಿದಂತೇಷ್ವಗ್ನಿಷು ಹವನಾನಿ ತೇಷಾಮೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯಾಯೇ ಯಃ ಕ್ರಮೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರಾಪೋ ಗರ್ಭೀಭವಂತಿ ಭೂತಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ತುಲ್ಯೋ ಗರ್ಭೀಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಪಾಂಚಭೌತಿಕತ್ವಾದತ ಆಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಪಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯೈಷ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತಾಸಾಮೇವ ಕೇವಲಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವವಿವಕ್ಷಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೂತಾಂತರಾಸಹಕೃತಾನಾಂ ಕೇವಲಾನಾಮಪಾಮಾರಂಭಕತ್ವೇ ಯದಾರಬ್ಧಂ ಕಾರ್ಯ ನ ತದ್ಭೋಗಾಯತನಂ ತಸ್ಯ ಜಲಬುದ್ಬುದವದತ್ಯಂತಚಂಚಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇವಲಾನಾಮಪ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಮಕರೋದಿತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವೇ ಕಥಂ ದೃಷ್ಟೋ ವಿಶೇಷವ್ಯಪದೇಶೋ ಯುಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಅಪಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರಪ್ಶಬ್ದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕೇವಲಾನಾಮಪಾಮಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮಾರಂಭಕೇಷು ಭೂತೇಷ್ವಪಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಮವಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ತದಧಿಗತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಸೋಮಾದೀನಾಮಬ್ಬಾಹುಲ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪಾರ್ಥಿವಶರೀರಸ್ಯ ತದ್ಬಾಹುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬಹುದ್ರವಂ ಚೇತಿ ।
ಪಂಚಮಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯಮುಪಸಂಹರ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯೋಷಾಗ್ನಾವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಗರ್ಭೀಭೂತಾಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೧ -೨॥
ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಪಾಂ ಗರ್ಭೀಭಾವೋಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾದಲಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆಹುತ್ಯೋಃ ಸಂಬಂಧೀತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಗರ್ಭೀಭಾವೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಾಗತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಯೋರಸ್ತಿ ಸಂಗತಿರಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾನಾಮೂರ್ಧ್ವಗಮನಮುತ್ತರತ್ರ ನಿರೂಪಯಿಷ್ಯತೇ । ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ತಾಸಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಾದಾವುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿಧಾ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಸ ಗರ್ಭ ಇತಿ ।
ಸೋಮವೃಷ್ಠ್ಯನ್ನರೇತಾಂಸ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪಂಚಮತ್ವಂ ಗರ್ಭಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪಾಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಾಹುತೀತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮ್ । ಅಥವಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತ್ಕಾಲಾನ್ನ್ಯೂ[ನೇ]ನಾಧಿಕೇನ ವಾ ಕಾಲೇನ ಯಾವತಾ ಜಂತುಃ ಸಮಗ್ರಾಂಗೋ ಜಾಯತೇ ತಾವತಾ ಕಾಲೇನ ಕುಕ್ಷೌ ಶಯಿತ್ವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅನಂತರಂ ಯೋನಿತೋ ನಿರ್ಗಮನಕಾರಣೀಭೂತಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಲ್ಬಾವೃತತ್ವಂ ಕುಕ್ಷೌ ಚಿರಂ ಶಯನಂ ಯೋನಿತೋ ನಿಃಸರಣಮಿತ್ಯೇತದಶೇಷಮತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಲ್ಬಾವೃತ ಇತ್ಯಾದೀತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ಯ ಸ್ಪುಟಯತಿ –
ಕಷ್ಟ ಹೀತಿ ।
ಶ್ಲೇಷ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಸೃಕ್ಪೂಯಸ್ನಾಯುಮಜ್ಜಾದೀನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತದನುಲಿಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದಿವಿಷಯಃ । ಶಕ್ತಿರ್ಬುದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಬಲಂ ದೇಹಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ವೀರ್ಯಮಿಂದ್ರಿಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ತೇಜಃ ಶರೀರಗತಾ ಕಾಂತಿಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾ ಚೇತನಾ ಜೀವಧರ್ಮಃ । ಚೇಷ್ಟಾ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮಃ । ತಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಮಾತುರುದರೇ ಶಯಾನಸ್ಯ ಕಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ತದುದರಾದ್ಯೋನಿದ್ವಾರಾ ನಿಃಸರಣಂ ಸುಖಕರಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತತ ಇತಿ ।
ತದ್ಗ್ರಾಹಕತ್ವಪ್ರಕಾರಮೇವಾಭಿನಯತಿ –
ಮುಹೂರ್ತಮಪೀತಿ ।
ಯನ್ಮಾತುರಂತಃಶಯನಂ ಮುಹೂರ್ತಮಪಿ ದುಃಸಹಂ ತತ್ಕಥಂ ದೀರ್ಘಕಾಲಂ ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಚ ದಶ ವಾ ನವ ವಾ ಮಾಸಾನಂತಃ ಶಯಿತ್ವಾ ಪುನರ್ಯೋನಿದ್ವಾರಾ ದುಷ್ಕರಂ ನಿಃಸರಣಂ ದುಃಸಹ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಗ್ರಾಹಯತಿ –
ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಜಾತಸ್ಯ ಪುನರನರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಯಾವದಾಯುಷಮಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪುನರಿತಿ ।
ಘಟೀಯಂತ್ರವದೂರ್ಧ್ವಗಮನಾರ್ಥಂ ವಾ ನಿಷಿದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನಾಽಽಚರನ್ಯಾವತ್ಕರ್ಮಣಾಽರ್ಜಿತಮಾಯುಸ್ತಾವದಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಜೀವತಿ ತತೋ ಮ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಜಾತಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಧ್ರೌವ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸ್ವಸ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಮೃತಸ್ಯ ಕೃತಕೃತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಮೃತಸ್ಯ ಪರಲೋಕಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ತದಾ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಣಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ಯುಕ್ತಂ ಚ ತನ್ಮೃತಸ್ಯಾಗ್ನ್ಯರ್ಥಂ ನಯನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ॥೨॥
ಸ ಉಲ್ಬಾವೃತ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮನುವದತಿ –
ವೇತ್ಥೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಜೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಸಂಗತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದ್ಯ ಇತ್ಥಂ ವಿದುರಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತತ್ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಲೋಕಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಷಷ್ಠೀ ।
ವೇದನಪ್ರಕಾರಮನುವದತಿ –
ದ್ಯುಲೋಕಾದೀತಿ ।
ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಾಧಾರಣೋಕ್ತೇರ್ವಿಶೇಷೇ ಸಂಕೋಚೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಂ ಸಂಕೋಚಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಿತಿ ।
ಷಷ್ಠೀ ನಿರ್ಧಾರಣೇ । ಅತಶ್ಚ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣೋ ಗೃಹಸ್ಥಾ ನ ವಿದುರಿತಿ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಿವ್ರಾಜಕಾ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಶ್ಚ ಗೃಹ್ಯಂತಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಕೇಷಾಂ ತರ್ಹೀತಿ ಗ್ರಹಣಮತ ಆಹ –
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥ ಏವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇತಿ ।
ತದಾಹುತ್ಯಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗದತ್ರ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಾಗ್ನಿತ್ವೇನ ದರ್ಶನಮುತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಚೋದ್ಯತೇ । ಅತೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾದ್ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮೇವೇಹ ಗ್ರಹಣಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಗ್ರಾಮಃ ಸಪತ್ನೀಕೋ ವಾಸಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಂ ಪತ್ನೀಸಂಬಂಧಃ । ತನ್ನ ಗ್ರಾಮಹುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಗೃಹೀತಾಃ । ಗುರುಕುಲವಾಸಿತ್ವಾಚ್ಚ ನಾರಣ್ಯಶ್ರುತ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತಾಃ । ತತಸ್ತೇಷಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾನ್ನ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ನೈಷ್ಠಿಕಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽತ್ರೇತ್ಥಂ ವಿದುರಿತಿ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ಕಿಂ ವೋಪಕುರ್ವಾಣಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
“ಅಷ್ಟಾಶೀತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಯತೀನಾಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮ್ । ಸ್ಮೃತಂ ಸ್ಥಾನಂ ತು ಯತ್ತೇಷಾಂ ತದೇವ ಗುರುವಾಸಿನಾಮ್ ॥” ಇತ್ಯಾದಿಪುರಾಣಸ್ಮೃತೇಃ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ನೈಷ್ಠಿಕಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಾದಿತ್ಯಸಂಬಂಧೇನೋತ್ತರಾಯಣೇನೋಪಲಕ್ಷಿತೋ ದೇವಯಾನಾಖ್ಯೋ ಮಾರ್ಗೋ ಯಾವತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮರಣ್ಯವಾಸಿಭಿಃ ಸಹಾಖಂಡಿತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವಾರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಲಾಭಾನ್ನ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಉಪಕುರ್ವಾಣಕಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತೇ ಹಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಾರ್ಥಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಗೃಹೀತೇ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವಶಾದಾಶ್ರಮಾಂತರಂ ಗೃಹ್ಣಂತಸ್ತತ್ಫಲೇನೈವ ಫಲವಂತೋ ಭವಂತೀತಿ ನ ಗೃಹಸ್ಥಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಭಜ್ಯೇತ್ಥಂ ವಿದುರಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಮರ್ಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ನೈಷ್ಠಿಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಮುತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವಾದನರ್ಥಕಮಿತ್ಥಂವಿತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದ್ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಸಿದ್ಧಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತ್ಥಂವಿತ್ತ್ವಂ ನೈಷ್ಠಿಕಾನ್ಪ್ರತ್ಯನರ್ಥಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಸರ್ವಾನೇವ ಪ್ರತೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಗೃಹಸ್ಥಾನಿತಿ ।
ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಥಂವಿತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಯೇ ಗೃಹಸ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತಸ್ತದನುಷ್ಠಿತೇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಮೇವ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿದುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಥಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಂ ವಿದುರಗ್ನಿಭ್ಯೋಽನ್ಯದ್ವಾ ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದುಸ್ತೇ ದೇವಯಾನೇನೋತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿತ್ತ್ವಮೇವ ಕಿಂತು ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಮಪಿ ತೇಷಾಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಅಂತ್ಯೇಷ್ಟಿಕರಣಾಕರಣಯೋರವಿಶೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಶ್ರವಣಾದಸ್ತಿ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಪರಿವ್ರಾಜಕಾದಿಷ್ವಂತ್ಯೇಷ್ಟ್ಯಸಂಭವೇನ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತೇರಪಿ ದುರ್ವಚನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಹಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ತುಲ್ಯತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಗೃಹಸ್ಥೇಷು ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ।
ವೈದಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಭೂಯಾಂಸಿ ಸಂತಿ । ತೇಷಾಂ ಚ ಬಾಹುಲ್ಯೇ ಸತ್ಯವಿದುಷಾಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮೇವ ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಗಮನಂ ನ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಸಾಧನಭೂಯಸ್ತ್ವೇ ಫಲಭೂಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಧರ್ಮವಿಶೇಷಾದ್ವಿಶುದ್ಧಿತಾರತಮ್ಯಸಂಭವಾನ್ನೈಕರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಭೂಯೋಧರ್ಮವತಾಂ ವಿದ್ಯಾಹೀನಾನಾಮಪ್ಯಪೂತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶತೃಮಿತ್ರೇತಿ ।
ಅಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಪರಿಗ್ರಹಿತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ | ಅಶುದ್ಧಿಬಾಹುಲ್ಯಕಾರಣಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತುಲ್ಯಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಪ್ಯಶುದ್ಧಿಹೇತುಬಾಹುಲ್ಯಾದಪೂತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಹಿಂಸೇತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಪೂತತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ದೇವಯಾನೇ ಪಥ್ಯನುಪ್ರವೇಶೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪೌರಾಣಿಕಾ ಆಹುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರಮಾರ್ಗದ್ವಾರೇಣಾಮೃತತ್ವಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಇತ್ಥಂವಿದಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮಜ್ಞಾತಃ ಸನ್ನೇನಮಧಿಕಾರಿಣಮಪವರ್ಗಪ್ರದಾನೇನ ನ ಪಾಲಯತೀತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾಮಂತರೇಣಾಮೃತತ್ವಂ ಬ್ರುವತೋ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಽಽಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಾತ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾಽಽಭೂತೇತಿ ।
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಃ ಕಾಮಯಮಾನಾ ಮುಕ್ತಿಭಾಜೋ ನ ಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೈವ ತತ್ಸನ್ನಿಧಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಸ್ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಪರಿಹರ್ತುಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಸ್ತೇಷಾಮಿಹ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಇಮಮಿಹೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ವಿಶದಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಸರ್ವಕಲ್ಪೇಷು ಶ್ರುತೇರೇತಾದೃಶತ್ವಾದಿಮಮಿಹೇತಿಪದದ್ವಯಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸರ್ವಕಲ್ಪವಿಷಯೇ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನಾನಾವೃತ್ತೀತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕಲ್ಪಾಂತರಮನ್ಯತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಾಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾನಾಮಮೃತತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮುಪಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತೇಷಾಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾನಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಮಮೃತತ್ವಂ ಗತಿನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಗತ್ಯಾದಿನಿರಪೇಕ್ಷಮಾತ್ಯಂತಿಕಮಮೃತತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತಿಮನುಸೃತ್ಯ ನ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಕಾಣ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ನೇತವ್ಯೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನು ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾನ್ನೈವಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನಾತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ನ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೈಃ ಸಹ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೈಃ ಸಹ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಗಮನೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೇ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಜೀವೇನ ಸಹ ಗಮನಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ನ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದಾಽಪೀತಿ ।
ಭವತು ಪ್ರಾಣಾನಾಮತ್ರೈವ ಸಮವಲಯಸ್ತಥಾಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಗಮನಾಯತ್ತಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
“ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ । ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ । ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ” (ಪ್ರ.ಉ. ೬ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಣೈರ್ವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಜೀವತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಕಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಜೀವತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚಿದಾತ್ಮಾ ಹಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾಮಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸತಿ ಯತೋ ನಿರ್ಭಾಗಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾ ತಸ್ಮಾದಗ್ನೇರ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವಜ್ಜೀವತ್ವಾಖ್ಯಭೇದಸಂಪಾದನಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮೇವೇತಿ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣವಿಯೋಗೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಜೀವತ್ವಂ ಗತಿರ್ವಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ಣತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಜೀವಾಖ್ಯಭೇದಕರಣಂ ನ ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಕೃತಂ ಕಿಂ ತು ಸ್ವತ ಏವ ತಸ್ಯಾಂಶೋ ಜೀವಸ್ತಥಾ ಚಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವತ್ತಸ್ಯ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
“ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್” (ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಗಮನಾದಿನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತದಪರಾಜಿತೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ತದಶ್ವತ್ಥಃ ಸೋಮಸವನ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತೇಷಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇಷ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಗುಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕೋ ನಾನ್ಯೇಷಾಮಕೃತಾತ್ಮನಾಮಿತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾದಮೃತತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ತಲ್ಲೋಕನಿವಾಸಿಭಿಃ ಸಮಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಮೇವೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಾಶ್ರಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ಲಭ್ಯತೇ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಪುನರ್ವಿದುಷಾಮೇವೇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುವರ್ತಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿವಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಶ್ಚೇತ್ಯಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಿನಸ್ತ್ರಿದಂಡಿನೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಪೃಥಕ್ಕೃತತ್ವಾತ್ । ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಸತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದೋ ಗೃಹಸ್ಥಾಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮಮಾತ್ರಪ್ರವಣಾ ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಃ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾಶ್ಚೋಭಯೇ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ ।
ಚತುರ್ಥೇ ಯದುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮತಿವೃತ್ತಂ ತೇನ ಸಮಾನಮರ್ಚಿಷೋಽಹರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತಥಾ ಚ ತನ್ನ ಪೃಥಕ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮಾರ್ಗವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಬಹಿರಂಡಾದ್ವಯವಸ್ಥಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯೇಕೇ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನಾಂಡಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯದಂತರೇತಿ ।
ಪಿತರಂ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಮಾತರಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ದ್ವೇ ಸೃತೀ ಅಶೃಣವಂ ತಾಭ್ಯಾಮಿದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕೃತಂ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಚಾಂಡಾದ್ಬಹಿರಸ್ತಿ ಗತಿದ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧-೨॥
ವೇತ್ಥ ಯದಿತೋಽಧಿ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಯಂತೀತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದೇವಯಾನೋಪದೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಪಿತೃಯಾಣೋಪದೇಶೇನಾಪಿ ಗ್ರಾಮನಿವಾಸಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗ್ರಾಮ ಇತೀತಿ ।
ಸಪತ್ನೀಕೋ ಹಿ ವಾಸೋ ಗ್ರಾಮ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಪತ್ನೀಕತ್ವಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಚ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮೇವ ಗ್ರಾಮವಿಶೇಷಣಮಸಾಧಾರಣಂ; ನ ಚ ತದನರ್ಥಕಮೂರ್ಧ್ವರೇತೋಭ್ಯಸ್ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ವೇದ್ಯಂತರ್ಭಾವವ್ಯಾಸೇಧಾದ್ಬಹಿರ್ವೇದೀತಿ ವಿಶೇಷಣಮಾದೌ ದತ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಂ ಪುನರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯಾನುವಾದ ಇತ್ಯಪುನರುಕ್ತಿಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಮಿತಿ ।
ಪರಿಚರಣಂ ಗುರ್ವಾದಿಶುಶ್ರೂಷಾ । ಪರಿತ್ರಾಣಂ ರಕ್ಷಣಮ್ । ಆದಿಪದಂ ನಿತ್ಯಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಉಪಾಸತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣಾನುತಿಷ್ಠಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮಿತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಹ ಸ್ಮೋಪಾಧ್ಯಾಯಃ ಕಥಯತೀತಿವತ್ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಗಾಮಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇವಯಾನಾಧಿಕೃತೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪಿತೃಯಾಣಾಧಿಕೃತೇಷು ವಿಶೇಷಾಂತರಮಾಹ –
ನೈತ ಇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ಅಸ್ತಿ ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್, ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾಽವಯವೇಭ್ಯೋಽವಯವಿನಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೩॥
ಅನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಔಪಚಾರಿಕಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಮಂತರೇಣ ಕಥಮುಪಕರಣವಿಷಯೋಽನ್ನಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಭವತು ಕರ್ಮಿಣಾಂ ದೇವಾನ್ಪ್ರತ್ಯುಪಕರಣತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ಸ್ವಯಮುಪಭೋಗಾಭಾವಾದನರ್ಥಕಮಿಷ್ಟಾದಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಪಭೋಗ್ಯಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಯಂ ಭೋಗಸತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಮೃತಾನಾಮಶರೀರಿಣಾಂ ಕಥಂ ಮುಖ್ಯೋಪಭೋಗಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶರೀರಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮಪಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ತದ್ದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅಥಾಪಾಂ ಸೋಮತ್ವಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ನತು ಕರ್ಮಿದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಾ ಆಪ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನೀನಾಮಪಾಂ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವದ್ವಾರಾ ಯಜಮಾನದೇಹಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕಥಂ ದ್ಯುಲೋಕಪ್ರವೇಶಾದಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಂತ್ಯಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅದ್ಭಿರಾರಬ್ಧಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದಾರಬ್ಧೇನೇತಿ ॥೪॥
ತದ್ದೇವಾನಾಮನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಾವದಿತಿ ।
ಚಂದ್ರಲೋಕಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವೇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ಕಥಮನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಂಪತಂತೀತಿ ।
ಪುನಃಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪುನರಿತಿ ।
ಅಥೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಯಥಾ ದೀಪಸ್ಯ ಸ್ನೇಹಕ್ಷಯೇ ಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದಸ್ಥಿತಿಸ್ತಥಾ ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇಷ್ಟಾದೇರ್ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾತ್ತತ್ರ ಸ್ಥಿತ್ಯಸಂಭವಾದಾವೃತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವೇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಪ್ರಾಪಕಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಸಾವಶೇಷೋ ಭುಕ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದತಿರಿಕ್ತೇನ ಕೇನಚಿತ್ಕರ್ಮಣಾ ಸಹಿತಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಫಲಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ತತ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಖೇನ ಪ್ರತಿಚಿಕ್ಷಿಪ್ಸುಸ್ತತ್ಫಲಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ತಿಷ್ಠತ್ವಿತಿ ।
ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಇಹೇತ್ಯೇತಲ್ಲೋಕೋಕ್ತಿಃ । ಆದಿಪದಂ ಶುಭಾಶುಭಕರ್ಮಾನುಸಾರಿಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಪಕ್ಷೇ ಮುಕ್ತಿರೇವ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ತತ ಇತಿ ।
ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಭೋಕ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶೇಷೇಣಾನುಪಭುಕ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಪಕ್ಷೇ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಽನ್ಯಥಾವಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಸಾವಶೇಷಪಕ್ಷಮುತ್ತರವಾದೀ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಾನ್ಯಪಿ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಭುಕ್ತಾನ್ಯೇವೇತಿ ನಾವಶೇಷೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮವಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾಭಾವಾದಲಂ ತದಾರೋಹೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಅವಿರೋಧಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಭೋಗಸ್ಯ ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯತ್ತು ತತಃ ಶೇಷೇಣೇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶೇಷಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿಃಶೇಷೇಷ್ವಪಿ ಭುಕ್ತೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಭುಕ್ತಕರ್ಮಸು ಶೇಷಶಬ್ದೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇಽಭುಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಸಾವಶೇಷಪಕ್ಷೇ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಂಡಸ್ಥಲಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಾದೇವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇತಶ್ಚ ಕರ್ಮಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ವಿರುದ್ಧೇತಿ ।
ಆರಂಭಕತ್ವಸಂಭವಾದೇಕಜಾತ್ಯುಪಭೋಗ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯೇಽಪಿ ಕರ್ಮಶೇಷಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಥೈಕಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯೈಕಭವಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಐಕಭವಿಕನ್ಯಾಯಸ್ಯೋಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಶೇಷಕರ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದೇಶ್ಚೇತಿ ।
“ಶ್ವಸೂಕರಖರೋಷ್ಟ್ರಾಣಾಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮರಣಮ್ ।
ಘೃತಭಾಣ್ದಸ್ನೇಹಶೇಷವದ್ಭುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣಃ ಶೇಷಾತ್ಪುನರಾವೃತ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ಥಾವರಾದೀತಿ ।
ಶೇಷಕರ್ಮಸಿದ್ಧೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಗರ್ಭಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಶೇಷಸದ್ಭಾವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋಽನೇಕಜನ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಮತಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಂ ಕರ್ಮ ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ತಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದನ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವಫಲಂ ನಾಽಽರಭಂತೇ । ಮರಣಕಾಲೇ ತು ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಕರ್ಮಾಶ್ರಯಸಂಗಾತೋಪಮರ್ದೇನ ತೇಷಾಮುತ್ತರಶರೀರಾರಂಭಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮುತ್ತರಶರೀರಾರಂಭಕತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇ ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವೋತ್ತರಶರೀರಾರಂಭಕಾಣೀತರೇಷಾಂ ತು ನ ಶರೀರಾರಂಭಕತ್ವಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ತದಸದಿತಿ ।
ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದ್ದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋಪಮರ್ದೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನೋಪಮರ್ದಸ್ತಥಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಪಮರ್ದಾದೇರ್ದೇಶವಿಶೇಷಾದಿಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಕರ್ಮಶೇಷಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಕ್ರಮವತ್ತಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಕ್ರಮೇಣಾನುಭೂತಾನಿ ಯಾನಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿಜನ್ಮಾನಿ ತೈರಭಿಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ಸಂಪಾದಿತಾ ವಿರುದ್ಧಾ ಯಾ ಭೂಯಸ್ಯೋ ವಾಸನಾಸ್ತಜ್ಜಾತಿವಿಶೇಷಪ್ರಾಪಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಾರಭ್ಯಮಾಣೇ ನ ನಿರುಧ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತವಾಸನೋಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ನಾವ್ಯವಹಿತವಾಸನೋಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ತಥಾ ಚಾನಂತರಜನ್ಮೋತ್ಥವಾಸನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಮರ್ಕಟಶಿಶೋರ್ಯಥೋಕ್ತಕೌಶಲಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಚೇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾರ್ಜಿತವಾಸನಾ ಜೀವಮನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರವಣಾದವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಜನ್ಮವಾಸನೈವ ತಮನ್ವೇತೀತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷತೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಂ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಪಾದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಪಭುಕ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಶೇಷೇಣೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ –
ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಶ್ರೌತೌ ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತೋ ವಾ ಯೌಕ್ತಿಕೋ ವಾ ಲೌಕಿಕೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಮೇವಾಧ್ವಾನಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಮಧ್ವಾನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೇತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಯಥೇತಮಿತ್ಯೇತದೇವ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಿಂ ವಾ ಯಥೇತಮೇವೇತಿ ನಿಯಮೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ ।
ಅನೇವಂವಿಧಮಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ಗತಿಕ್ರಮೋ ದರ್ಶಿತೋ ನ ತಥಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನಿಯತಾ ಕಿಂ ತು ವಿಧಾಂತರೇಣಾಪಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿವೃತ್ತೇಃ ಕ್ರಮನಿಯಮಾಭಾವೇ ಕೀದೃಶೋ ನಿಯಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪುನರಿತಿ ।
ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತರ್ಹಿ ಯಥೇತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಗತಿಕ್ರಮವನ್ನಿವೃತ್ತಿಕ್ರಮೇ ನಿಯಮಾಭಾವೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ “ಯಥೇತಮನೇವಂ ಚ” ಇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಿನಿಯಮೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಭೌತಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಥಂ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಕಾಶತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತಿರವರೋಹತಾಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಾಮ್ಯಗಮನಮೇವ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯಾಸ್ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಘೃತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಥಾನಂ ಕಾಠಿನ್ಯಮ್ । ತಾಸ್ವಾಕಾಶಭೂತಾಸು ತತ್ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಾಃ ಕರ್ಮಿಣೋಽಧ್ಯವರೋಹಂತಸ್ತದ್ಭೂತಾ ಇವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಾದಿತಿ ॥೫॥
ಉನ್ನತೇಷು ಸಮುದ್ರಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ತ ಇತ್ಯನುಶಯಿನೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ । ಇಹೇತಿ ಪೃಥಿವೀ ಕಥ್ಯತೇ । ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬಹುವಚನೇನಾನುಶಯಿನಾಂ ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕ್ಷೀಣಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮೇಘೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ಷತೀತ್ಯಾದಾವೇಕವಚನನಿರ್ದೇಶಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮೇಘಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯೇ ಪೂರ್ವೇ ಮೇಘಾದಯೋ ನಭೋಂತಾಸ್ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಭಿಮಾನಿದೇವತಾನಾಮೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ತದುಪಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಮನುಶಯಿನಾಮಪ್ಯೇಕವಚನೇನ ನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋ ವೈ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ದುಃಶಕಂ ನಿಃಸರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಕರಾದಿಭಿರ್ಭಕ್ಷಿತಾನಾಮನುಶಯಿನಾಂ ತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವೇನ ಸಮುದ್ಭವೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತೇಽಪೀತಿ ।
ಮಕರಾದಯೋಽಪಿ ಜಲಚಾರಿಭಿರನ್ಯೈರ್ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತಥಾ ಚ ಸಮುದ್ರೇ ಪತಿತಾನಾಮನುಶಯಿನಾಂ ತತ್ರೈವ ಲಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಮನುಶಯಿನಃ ಸಮುದ್ರೇ ಲೀನಾ ನ ತತಃ ಪುನರುದ್ಧರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ತಥಾ ಚ ಕೃತವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜಲಧರೈರಿತಿ ।
ಸಮುದ್ರಾಂಭೋಭಿರಿತಿ ತೃತೀಯಾ ಸಹಾರ್ಥೇ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ಪವ್ಯಾಘ್ರೋಪಭುಕ್ತಾನಾಮನುಶಯಿನಾಂ ತತ್ಸಮಾನಜಾತೀಯದೇಹಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಭಕ್ಷಿತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಯೈಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ಪಾದಯೋ ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವೇನಾನುಶಯಿನಾಮುದ್ಭವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತೇಽಪೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪರಿವರ್ತನಾತ್ತೇ ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗಮಪಿ ಯದಾ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಭಕ್ಷ್ಯೇಷು ಜಾತಾನಾಂ ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗ ಸುಲಭಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಭಕ್ಷ್ಯೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಪೂರ್ವಮತಃಶಬ್ದೋ ಹೇತುಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸಂಪ್ರತಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯವಧಿವಾಚಕತ್ವೇನ ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥವೇತಿ ।
ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತತರಮಿತಿ ತಕಾರಸಹಿತೇ ಪಾಠೇ ಸತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ವ್ರೀಹಿಯವಾದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಂತರಾಲೇ ವಿಶೀರ್ಣಾನಾಂ ದೇಹಭಾಗಿತ್ವಾಭಾವಾದನುಶಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ಕಾಕತಾಲೀಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನುಶಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಭಾವಿದೇಹಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಶಯಿನೋ ರೇತಃಸಿಗಾಕಾರಭಾಕ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ರೇತಸ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ರೇತಃಸಿಗಾಕೃತ್ಯಾ ತದಂಶೇನ ಭಾವಿತತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಕೃತತ್ವಾತ್ತದಂಗಸಂಭೂತತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪೇಣ ಗರ್ಭಾಶಯಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽನುಶಯೀ ರೇತಃಸಿಗಾಕೃತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೇತಸೋ ರೇತಃಸಿಗಂಗಸಮುತ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮೈತರೇಯಕಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ರೇತೋರೂಪೇಣ ಗರ್ಭಾಶಯಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ರೇತಃಸಿಗಾಕಾರತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಶಯಿನೋ ರೇತಃಸಿಗಾಕಾರತ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾನುಭವಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಚಂದ್ರಸ್ಥಲಸ್ಖಲಿತಾನಾಮವರೋಹತಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಂ ದ್ರಾಘೀಯಸಾ ಕಾಲೇನ ದೇಹಾಂತರಲಾಭಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹಾಭಿಮಾನಿನಾಮಪಿ ದುಃಶಕಂ ನಿಷ್ಕ್ರಮಣಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇ ಕುತಸ್ತದ್ದೇಹಭಾಜಾಂ ತತೋ ನಿಃಸರಣಮಶಕ್ಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
“ಶರೀರಜೈಃ ಕರ್ಮದೋಷೈರ್ಯಾತಿ ಸ್ಥಾವರತಾಂ ನರಃ” (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಯೇಷಾಂ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ಥಾವರಂ ಜನ್ಮ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಃ ಏವಾವಧಿಃ । ಅವರೋಹತಾಂ ತು ಕರ್ಮಾಸಂಕೀರ್ತನಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಜಲೂಕಾ ತೃಣಾತ್ತೃಣಾಂತರಂ ದೀರ್ಘಭೂತಾ ಸಂಕ್ರಮತೇ ನ ತಥಾಽನುಶಯಿನೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹಭಾಜೋಽಪಿ ತತ್ತ್ಯಾಗೇನ ದೇಹಾಂತರಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ತದ್ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನವಂತ ಏವ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಸವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಅಥೋಪಸಂಹೃತಕರಣಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಾಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಕಾರಣಭಾವೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಮೇವೈಕಂ ವಾಸನಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ತೇನ ಸವಿಜ್ಞಾನಾ ಏವ ಗಚ್ಛಂತಿ ದೇಹಾಂತರಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿರತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಃ । ಯಥಾ ಸವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮೇವ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹಾಂತರಗಮನಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಿನಾಮರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಧೂಮಾದಿನಾ ಚ ಗಮನಂ ಸ್ವಪ್ನವದುದ್ಭೂತವಾಸನಾತ್ಮಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮೇವೇತ್ಯಾಹ ತಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಲಬ್ಧವೃತ್ತೀತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಂ ರೇತಃಸಿಗಾದಿದೇಹಸಂಬಂಧಃ ಸವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮೇವೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ತಥೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಮನುಶಯಿನಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವೇ ತಲ್ಲವನಾದೌ ತಜ್ಜೀವವತ್ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರವಾಸಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ರೇತಃಸಿಗ್ದೇಹಸಂಬಂಧಃ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ದೇಹಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತ್ಸು ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವೋಪಲಂಭಾದನುಶಯಿಷ್ವಪಿ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇರವಿಶೇಷಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತೃಣಾತ್ತೃಣಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಜಲೂಕಾಗಮನವದವರೋಹತಾಮಪಿ ದೇಹಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವದ್ಯುಕ್ತಾ ಸವಿಜ್ಞಾನತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಸ್ತು ತೇಷಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಾದಿಕಾರಿಣಾಮಂತರಾಲೇ ನರಕಾನುಭವೇ ।
ತಥಾ ಚ ಸತಿ ತದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯಾನರ್ಥಾರ್ಥಂ ವಿಹಿತತ್ವೇ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನವಿಷಯಕಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಂ ವೃಕ್ಷಮಾರೋಹತಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಂ ಪತತಾಂ ನ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ತಥಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಾರೋಹತಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪಿ ತತೋಽವರೋಹತಾಂ ನೈವ ತದಸ್ತಿ ಉದ್ಭೂತಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾರೋಹಾವರೋಹಯೋರ್ಜ್ಞಾನೇ ವಿಶೇಷಸಂಭವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ವೃಕ್ಷೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ದೇಹಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕಾರಾದ್ಗಚ್ಛತಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಭವೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅವರೋಹತಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಸರ್ವಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದ್ವೃಕ್ಷಾತ್ಪತತಾಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ತೇನ ಮುದ್ಗರಾದಿನಾ ಯೋಽಭಿಘಾತಸ್ತೇನ ಹೇತುನಾ ಯದ್ವೇದನಾಖ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ತೇನ ಸಂಮೂರ್ಛಿತಾನಿ ಸಂಹೃತಾನಿ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಾನಿ ವಾ ಕರಣಾನಿ ಯೇಷಾಂ ತೇಷಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಮೃದಿತೋ ವಿನಷ್ಟೋ ದೇಹೋಽಮ್ಮಯಃ ಸ್ಥೂಲೋ ದೇಹೋ ಯೇಷಾಂ ತೇಷಾಂ ತತ ಏವ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಕರಣಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರೋಹಂತೋ ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತೀತಿ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಮೂರ್ಛಿತಾನಾಂ ಸ್ಥೂಲದಹಸದ್ಭಾವಾದ್ದೇಶಾಂತರಗಮನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅವರೋಹತಾಂ ತು ತದಭಾವೇ ಕಥಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ನ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ದೇಹಭಾವಸ್ಯ ಬೀಜಂ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಂ ಯಾಭಿಸ್ತಾಭಿರದ್ಭಿರುಪಹಿತಾ ಜೀವಾ ಮೂರ್ಛಿತವದ್ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾ ಗಮನಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಜಾತಿಸ್ಥಾವರಶರೀರೈಃ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ಥಾವರದೇಹಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ತದ್ಗತಜೀವವತ್ತದಾ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತಿಬದ್ಧೇತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮನುಶಯಿನಾಂ ಕರ್ಮಣೋಽನುದ್ಭೂತವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ಕರಣಾನಾಂ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿಲಾಭಾಭಾವಾದನುದ್ಭೂತವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷಕಾಲೇಽನುದ್ಭೂತವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಕಿಂತು ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇರ್ಲವನಾದಿಕಾಲೇಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಪಾಕಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ । ರಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಶೋಣಿತಮಾಂಸಮೇದೋಽಸ್ಥಿಮಜ್ಜಾರೇತಾಂಸ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮೂರ್ಛಿತವದನುದ್ಭೂತವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ದೇಹಾದ್ಬರ್ಹಿರ್ನಿರ್ಗತಾನಾಂ ಪ್ರಾಗ್ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತದಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಹೇತುಮಾಹ –
ದೇಹೇತಿ ।
ಅಲಬ್ಧವೃತ್ತಿತ್ವಾದಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರನುಶಯಿನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತ್ವೇ “ತದ್ಯಥಾ ತೃಣಜಲಾಯುಕ್ತಾ ತೃಣಸ್ಯಾಂತಂ ಗತ್ವಾಽನ್ಯಮಾಕ್ರಮಮಾಕ್ರಮ್ಯಾಽಽತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತಿ” ಇತ್ಯಾದೌ ಸಚೇತನಾ ಜಲೂಕಾ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದೇಹಬೀಜಭೂತೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸು ತಾಸು ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷತಲ್ಲವನಾದಿವಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಚೇತನಾವತ್ತ್ವಂ ಜಲೂಕಾದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂತು ಸಾತತ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಜಲೂಕಾವತ್ತ್ವಂ ಜಲೂಕಾಸಾದೃಶ್ಯಮನುಶಯಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರೋಹತಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಮವರೋಹತಾಂ ವಿಜ್ಞಾನರಾಹಿತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದ್ಯಾಽಽರೋಹತಾಮಪಿ ಯಾವತ್ಸ್ವಸ್ಥಾನೇಭ್ಯಃ ಕರಣಾನ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಂ ತಾವದೇವ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ನ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗತಾನಾಂ ಪ್ರಾಗ್ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತದಸ್ತ್ಯನುಶಯಿನಾಂ ತು ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರುರುಕ್ಷತಾಮಪಿ ನ ಭಾವಿದೇಹಪರ್ಯಂತಾ ವಾಸನಾ ದೀರ್ಘಾ ಭವತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಂತರಾಲೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಚಂದ್ರಮಣ್ದಲಾದವರೋಹತಾಂ ದೇಹಾಂತರಗಮನಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತ್ವಮದುಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತದೋಷ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ಹಿಂಸಾನುಗ್ರಹಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ಥಾವರತ್ವಮಪಿ ತತ್ಫಲಮೇವ ತಥಾ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮನರ್ಥಾನುಬಂಧಿತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಭಯಹೇತುತ್ವಮರ್ಥಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಹಿಂಸನ್ನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತವೈದಿಕೇಷು ಕರ್ಮಸು ಹಿಂಸಾ ನಾನರ್ಥಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ಅಭ್ಯುಪಗತೇಽಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಹಿಂಸಾಽನರ್ಥಹೇತುರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ತದ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ನಾನರ್ಥಾರಂಭಕತ್ವಂ ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿಷದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ಮರಣಜ್ವರಾದಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಮಂತ್ರಶರ್ಕರಾದಿಭಿಃ ಸಹೋಪಯುಕ್ತಂ ಸನ್ನ ತತ್ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕಮ್ ತಥಾ ಹಿಂಸಾಯಾಃ ಸ್ವತೋಽಧರ್ಮಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ವೈದಿಕಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಯಾ ನ ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ವೈದಿಕೈರೇವ ಕರ್ಮಭಿಸ್ತತ್ಕೃತದೋಷಾಪನಯನಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಮಂತ್ರಣೇತಿ ।
ತೇನ ಸಹೋಪಭುಕ್ತಸ್ಯ ವಿಷಸ್ಯಾನರ್ಥಾ ಹೇತುತ್ವೇನ ಪುಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವವದ್ವೈಕಕರ್ಮಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಯಾ ಹಿಂಸಾಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮೇವ । ಅಶುದ್ಧಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ತದ್ಭೂಯ ಏವ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುವರ್ತಯತಿ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇ ಪೂರ್ವವದಭಿಲಾಪಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ತೇಷು ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಸಂಷ್ಟಿಲಾ ಯೇಽನುಶಯಿನಸ್ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿದಸ್ಮಿನ್ಲ್ಲೋಕೇ ಚಂದ್ರಮಣ್ದಲಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮನುಷ್ಠಿತಾಭುಕ್ತರಮಣೀಯಚರಣಾಸ್ತೇ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಶೋಭನ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ರಮಣೀಯಚರಣಾನುರೋಧೇನ ಶೋಭನೋಽನುಶಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕ್ರೌರ್ಯೇತಿ ।
ತೇ ಖಲ್ವನುಶಯಿನೋ ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗಾನಂತರಂ ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಯತ್ತತ್ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ಅಥೇತಿ ಪ್ರತೀಕಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪುನರಿತಿ ।
ತದ್ವಿಪರೀತಾಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತೇ ಕಪೂಯಾಂ ಯೋನಿಮಶುಭಾನುಶಯವಶಾದ್ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗಾನಂತರಮಾಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಯತ್ತದಪಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಸ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ಯೋನಿವಿಕಲ್ಪೇ ತೃತೀಯಂ ಪಂಥಾನಮವತಾರಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೌ ಪಂಥಾನೌ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾನುವದತಿ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಶುಭಾನುಶಯವಶಾದ್ಯೇ ಕೇಚಿತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಯೋನಿಮಾಪನ್ನಾಸ್ತೇ ಸ್ವವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಹಿತಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಸ್ಸಂತೋ ಯದೀಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮ ಕೃತವಂತಸ್ತದಾ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥಾ ಚಂದ್ರ ಗಚ್ಛಂತಿ । ತತ್ರ ಚ ಭೋಕ್ತವ್ಯೇ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷೀಣೇ ಪುನರವಶಿಷ್ಟೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪೃಥಿವೀಮಾಗಚ್ಛಂತಿ । ಏವಂ ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ಪುನಃ ಪುನರಾರೋಹಂತೋಽವರೋಹಂತಶ್ಚ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣೋ ದುಶ್ಯಂತೇ ಚೇದ್ದ್ವಿಜಾತಯಃ ಸ್ವಕರ್ಮಸ್ಥಾಃ ಸಂತೋ ಧ್ಯಾನಂ ಲಭೇರನ್ನುತ್ತರೇಣ ಯಾನೇನೇತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ಇದಾನೀಂ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಮುಪದಿಶತಿ –
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಪೌನಃಪುನ್ಯೇ ಲೋಣ್ಮಧ್ಮೈಕವಚನಾತ್ತಯೋಃ ಸರ್ವಾಖ್ಯಾತೇಷು ವಿಧಾನಾತ್ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಂ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತಿ ಪ್ರೇರಯತ್ಯೇತದಿಹೋಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತೇನಾಸಾವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯೇನೈವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ನಿರ್ಣೀತಾನ್ಪ್ರಶ್ನಾನ್ವಿವಿಚ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಪಂಚಮಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತನಾಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಮೃತಾನಾಮವಿದುಷಾಂ ವಿದುಷಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತ್ಯೇಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ವಿದುಷಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಚ ಸಂವತ್ಸರಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಅನ್ಯೇ ಪಿತೃಲೋಕಮಿತಿ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಕ್ಷೀಣಾನುಶಯಾನಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಿತವತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಮೇವಾನುವದತಿ –
ತೇನೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಮೇಷಾಂ ಮಹಾಯಾಸವತೀ ತೀವ್ರಾ ಸಂಸಾರಗತಿರುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಕಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿನಾ ಜನಿತಾ ಯಾ ವೇದನಾ ತದನುಭವೇ ಕೃತಃ ಕ್ಷಣೋಽವಸರೋ ನಾನ್ಯತ್ರ ಯೇಷಾಂ ತಥಾ । ಅಪ್ಲವ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ತೃತೀಯಸ್ಥಾನವದಿತರಯೋರಾವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ತುಲ್ಯಾ ಕಷ್ಟತೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಗತ್ಯುಪವರ್ಣನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ತಾವಕಂ ಶ್ಲೋಕಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿತಾ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ॥೮-೯ ॥
ಪಂಚ ಮಹಾಪಾತಕಿನಃ ಶ್ಲೋಕೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ನ ತು ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿರಿಹ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಶುದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಕಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿದ್ಯಾವಂತಮನುವದತಿ –
ಯ ಏವಮಿತಿ ॥೧೦॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಸಂದರ್ಭಮವತಾರಯತಿ –
ದಕ್ಷಿಣೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಾಖ್ಯಾತ್ತೃಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ –
ಅತ್ಸೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಪ್ರದಾನಂ ಶಿಷ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ನ್ಯಾಯೋ ವಿನಯಾದಿಸಂಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ಚಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತತ್ಸಂಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಯೋರಿತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತೀತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮಿಥೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅಭೇದೇನೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಪಾಸನಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವಾದ್ಭೂಮ್ನಃ ಕ್ರತುವಜ್ಜಾಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಮೂರ್ಧೇತಿ ॥೧॥
ಭಗವಂತಃ ಸಂತಃ ಸಂಪಾದಯಾಂಚಕ್ರುರಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥೨-೩॥
ಅಶ್ವಪತಿರಿತ್ಯಾದೌ ಭಗವಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಪ್ರಭೃತಯಃ ಸಂಬೋಧ್ಯಂತೇ ॥೪॥
ಸ ಹೇತ್ಯಾದಿ ಸೋಪಸ್ಕಾರ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಹಾನ್ಯೇದ್ಯುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಭಗವದಾಗಮನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತದಾಹ –
ವಯಂ ಚೇತಿ ।
ತನ್ಮಮಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಭಾವೇನೋಪಸನ್ನೇಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾ ದಾತವ್ಯಾ ನ ಯಥಾಕಥಂಚಿದಿತಿ ರಾಜ್ಞೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ತೇ ಹೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯತಇತಿ ।
ಯೋಗಕ್ಷೇಮಾರ್ಥಂ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಗಮನಮಿಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನ ಇತಿ ।
ತಥೇತ್ಯತ್ರಾತಃಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಉಪನಯನಂ ಪಾದಯೋರ್ನಿಪಾತನಮ್ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನೈತದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಯಥೇತಿ ॥೫-೬-೭॥
ಶಿಷ್ಯೋ ಹಿ ಪ್ರಷ್ಟಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ತು ಪ್ರತಿವಕ್ತೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಾವಷ್ಟಂಭೇನ ದೂಷಯತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ನೈತದನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಜಾತಶತ್ರೋರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಏಕಾಹಾದಿರೂಪೋಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿರಹರ್ಗಣಸ್ತತ್ರ ಸುತಂ ಸೋಮರೂಪಂ ಲತಾದ್ರವ್ಯಮಹೀನೇ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಸತ್ರೇ ತ್ವಾಸುತಮಿತಿ ಭೇದಃ । ತವೇತಿ ಪುನರ್ವಚನಮನ್ವಯದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ॥೧॥
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲನಿಷ್ಠಮಿದಂ ಫಲಂ ಕಿಂತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತವೈಶ್ವಾನರಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೃತಕೃತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮೂರ್ಧಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸಾಧ್ವಿತಿ ॥೨॥
ಅಥ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲೇ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನೇ ಸತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲತ್ವಾದಿರೂಪತ್ವಮಷ್ಟಮೇ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವರೂಪತ್ವೇನ ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ॥೧॥
ಅಸ್ತ್ಯನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವೇತದಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವೇತದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವಾದಿತಿ ॥೨॥
ಸತ್ಯಯಜ್ಞೋಪರಮಾನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪೃಥಗಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಮಾದಿಪದೇನ ಗೃಹೀತಮ್ । ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಾನೇತಿ ।
ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಽಽಗಚ್ಛನ್ನಾವಹಃ । ಊರ್ಧ್ವೇನ ವಹತೀತ್ಯುದ್ವಹಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಾನಾದಿಕ್ಕಾ ನಾನಾವಿಧಾಸು ದಿಕ್ಷುಭವಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥೧॥
ಅಸ್ತ್ಯನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮಿತ್ಯತ್ರಾಽಽದಿಪದಮುಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯಂತವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸಾಮ್ಯಂ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣಸ್ತ್ವಿತಿ ॥೨॥
ಇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನೋಪರಮಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಽಽದಿಪದಮೇಷ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತನವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಕಥಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಬಹುಲತ್ವಮತ ಆಹ –
ಬಹುಲತ್ವಮಿತಿ ॥೧॥
ಕಥಂ ಶರೀರಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮೇ ಭಾಗೇ ಸಂಶಯವಾಚೀ ಸಂದೇಹಶಬ್ದೋ ವರ್ತತೇ ತತ್ರಾಹ –
ದಿಹೇರಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಬಹುಲತ್ವಾದ್ದೇಹಸ್ಯ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ತದಭಾವಾತ್ಕಥಮಾಕಾಶಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಶರೀರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮಾಂಸೇತಿ ।
ತಚ್ಛರೀರಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೨॥
ಜನಸ್ಯೋಪರಮಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಕಥಮಬಾತ್ಮಕೋ ವೈಶ್ವಾನರೋ ರಯಿರಿತಿ ಧನೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅದ್ಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಆಯುರ್ವೈ ಘೃತಮಿತಿವತ್ಕಾರ್ಯವಾಚಕೇನ ಕಾರಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸನಾದಿತ್ಯೇತತ್ ।
ಧನರೂಪವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸನಾದ್ಧನವಾನಿತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಂ ಪುಷ್ಟಿಮಾನಿತ್ಯಧಿಕಾವಾಪಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪುಷ್ಟೇಶ್ಚೇತಿ ॥೧॥
ಮೂತ್ರಾಶಯೋ ಧನುರ್ವಕ್ರೋ ಬಸ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ –
ಬಸ್ತಿರಿತಿ ॥೨॥
ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಪ್ರಭೃತಿಷು ಪಂಚಸು ಮೌನಮಾತಿಷ್ಠಮಾನೇಷ್ವನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೧-೨॥
ಉದ್ದಾಲಕಾಂತೇಷು ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಷೂಪಸನ್ನೇಷು ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಂ ವಕ್ತುಕಾಮಸ್ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮನುವದತಿ –
ತಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನರ್ಥಕಾವಿವಾನರ್ಥಕೌ ನಿಪಾತೌ ನ ತ್ವನರ್ಥಕಾವೇವ । ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ಮಾರಕತ್ವಾತ್ । ಯೂಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಪಿ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪುನರನೂದ್ಯ ಪೃಥಗಿವ ವಿದ್ವಾಂಸ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯೇ ಜಾತ್ಯಂಧಾ ಹಸ್ತಿದರ್ಶನೇ ಭಿನ್ನದೃಷ್ಟಯೋ ಭವಂತಿ ತಥಾ ಯೂಯಂ ವೈಶ್ವಾನರಮಾತ್ಮಾನಮೇಕಮಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸಂತಂ ಭಿನ್ನಮಿವ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ತೃರೂಪೇಣಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಬುದ್ಧವಂತಃ । ತಥಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶಿನೋ ಯೂಯಂ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನ್ಮಾಮಾಗತವಂತಃ ಸಾಧು ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತಾಮಿದಾನೀಮುಪದಿಶತಿ –
ಯಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತಮೇವಂಭೂತಂ ಯಸ್ತೂಪಾಸ್ತೇ ಸ ಸರ್ವೇಷ್ವನ್ನಮತ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಏಕಂ ಸಮಸ್ತಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿಭಜತೇ –
ಪ್ರಾದೇಶೈರಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೈರಾಧಿದೈವಿಕೈರವಯವೈರಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯೇವಾಯಂ ಮೀಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಸ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಮುಖಾದಿಷು ವೇತಿ ।
ತೇಷು ಹಿ ಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಯಮತ್ತೃತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಮೀಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತಥೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದ್ಯುಲೋಕಾದೀತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಪ್ರಕರ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಆಮನಂತಿ ಚೈನಮಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ ಶಾಖಾಂತರೇತ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಜಾಬಾಲಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಮೂರ್ಧಾನಾಮಾರಭ್ಯಾಧಾರಫಲಕಪರ್ಯಂತೇ ದೇಹಾವಯವೇ ಸಂಪಾದಿತೋ ವೈಶ್ವಾನರಃಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ವಾ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಮನೇಕಧಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ವಿಶ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯತ್ರ ವೈಶ್ವಾನರಪದಮುಭಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸ ವೈಶ್ವಾನರವಿದನ್ನಮದನ್ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕಾದಿಷು ಸ್ಥಿತ್ವಾಽಽನ್ನಮತ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತೇಷು ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವೈಶ್ವಾನರವಿದಿತಿ ॥೧॥
ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸಕಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸನ್ನನ್ನಮತ್ತೀತ್ಯೇವಂ ಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರ್ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವೇನೋತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತದುಪಾಸಕಸ್ಯಾಪಿ ತದಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಸೌ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವತ್ರಾನ್ನಮತ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಂಗಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ದರ್ಶಯಿತುಕಾಮೋ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಸಂಪಾದಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ನಾದೌ ತದಂಗಾನ್ಯಶ್ವಪತಿರಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಿರಿತಿ ಸ್ಥಂಡಿಲಮಾತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೋಪಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತರಸ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದ್ಯಂಗತ್ವಾತ್ । ವೇದ್ಯಾಮಾಸ್ತೀರ್ಯಂತೇ ಯೇ ದರ್ಭಾ[ಸ್ತೇ] ಬರ್ಹಿಃಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ । ಹೃದಯಸ್ಯ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯತ್ವಂ ಮನಃಪ್ರಣಯನಹೇತುತ್ವಾತ್, ಪ್ರಣೀತಮುತ್ಪನ್ನಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹವನೀಯಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಹವನೀಯ ಇತಿ ॥೨॥
ಏವಂ ಸತೀತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಸಂಪಾದಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪಾದಿತಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಗ್ನ್ಯುದ್ಧರಣಾದೀನಿ ತದಂಗಾನ್ಯತ್ರ ಭವೇಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದೋ ಭೋಜನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಕೃತಹೋಮಗತಾವಾಂತರವಿಭಾಗಮಾಹ –
ಸ ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಕಥಮಿತಿ ಮಂತ್ರೋ ವಾ ದ್ರವ್ಯಪರಿಮಾಣಂ ವಾ ಫಲಂ ವಾ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣಾಯೇತಿ ।
ಯದಿ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆಹುತೀತಿ ।
ಅವದಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತೇನ ಪರಿಮಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತೃತೀಯಶ್ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತೇನೇತಿ ॥೧॥
ಭುಂಜಾನಸ್ಯ ತೃಪ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಾಣಾದೇಸ್ತೃಪ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾದಿಭಿಶ್ಚ ಭೋಕ್ತಾ ತೃಪ್ಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೨॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರನಿಂದಾದ್ವಾರೇಣ ವೈಶ್ವಾನರವಿದೋ ಯಥೋಕ್ತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಮವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಯೈ ಸ್ತೌತಿ –
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮತಃಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರನಿಂದಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯನಂತರಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ತಸ್ಯೈವ ನಿರವದ್ಯತಾ ಕೀರ್ತ್ಯತ ಇತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಏತದಿತಿ ವೈಶ್ವಾನರದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ –
ಏವಮಿತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೋಕ್ತಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತಿ ಸಾಂಪಾದಿಕಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಕಥಮಿದಮುಕ್ತಾರ್ಥಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕಾದಿಷ್ವನ್ನಮತ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕಾದಿಷು ಹುತಂ ಭವತೀತ್ಯನ್ಯಾದೃಶಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಹೃತಮಿತಿ ॥೨॥
ಇತಶ್ಚ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾವತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಇಷೀಕಾಯಾ ಮುಂಜಾಮಧ್ಯವರ್ತಿತೃಣಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ದಾಹಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವರ್ತಮಾನೇತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾ ಮಹಾಫಲತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದ್ವತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ತತ್ಕರ್ತುಃ ಸರ್ವದೋಷಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಽಽಹ –
ಯ ಏತದಿತಿ ॥೩॥
ವಿದ್ಯಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಸ್ತುತಿರೂಪೋ ಯೋಽರ್ಥಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯೇತತ್ ॥೪॥
ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಜಗದಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ವೈಶ್ವಾನರಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾತೀತೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರತೀಕಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಶ್ವೇತಕೇತುರಿತಿ ।
ತಮೇವ ಪ್ರಕಟಯನ್ಪ್ರಥಮಂ ತೃತೀಯೇನಾಧ್ಯಾಯೇನಾಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯತಿ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಏತದ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ತದರ್ಥೋಽಯಂ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯ ಆರಭ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವ್ಯವಹಿತಂ ಸಂಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾಽವ್ಯವಹಿತಂ ತಮಾದರ್ಶಯತಿ –
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪಿತೇತಿ ।
ಪಿತಾ ಪ್ರತಿವಕ್ತಾ ಪುತ್ರಶ್ಚ ಪ್ರಷ್ಟೇತ್ಯೇವಂವಿಧೇಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ । ಸಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾರಿಷ್ಠತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಾ । ಪಿತಾ ಹಿ ಪುತ್ರಾಯ ಸಾರತಮಮೇವೋಪದಿಶತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುಲಸ್ಯಾನುರೂಪಮಿತ್ಯಾದಿವಚನಾನ್ನ ಕುಲಾಧಮಸ್ಯ ಗುರುತ್ವಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಧ್ಯಯನಾರ್ಥಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಗತ್ವೇತ್ಯಾದಿವಚನಾನ್ಮಾಣವಕಾಧೀನಮಧ್ಯಯನಮಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಮಾ ಭೂದುಪನಯನಮಧ್ಯಯನಂ ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೈತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ॥೧॥
ಕಿಮಿತಿ ಪಿತಾ ಸ್ವಯಮೇವೋಪನೀಯ ಪುತ್ರಂ ನಾಧ್ಯಾಪಯತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಃ ಸ್ವಗೃಹವಿಷಯಃ ।
ಅನುಮಾನಂ ಕಲ್ಪನಂ ತತ್ರ ಕಲ್ಪಕಮಾಹ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಅನೂಚಾನೋಽನುವಚನಸಮರ್ಥಃ । ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಚಾಽಽದೇಶಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ॥೨॥
ಕಿಮಿತ್ಯಧೀತಸರ್ವವೇದಮಧಿಗತತದರ್ಥಂ ಚ ಪುತ್ರಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪಿತಾ ಪೃಚ್ಛತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವವೇದಾಧ್ಯಯನಾದಿನೈವ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಾನಪೀತಿ ।
ತದೇತದದ್ಭುತಂ ಶ್ರುತ್ವಾಽಽಹೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಂ ನ್ವಿತಿ ॥೩॥
ಮೃನ್ಮಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಮೃದ್ವಿಕಾರಜಾತಮಿತಿ । ತದ್ಯಥಾ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾಽನ್ಯದಪಿ ಸರ್ವಂ ಕಾರಣೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ತದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಅನ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮದೃಷ್ಟತ್ವಾದಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯನ್ಮನ್ಯಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಚೇತಿ ತೃತೀಯಾ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।
ನಾಮಧೇಯಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ನಾಮೈವೇತಿ ।
ವಿಕಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಿಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವೇತಿ ॥೪॥
ಏಕೇನೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ನ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಭಗವಂತ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಗುರೂಣಾಮಜ್ಞಾನಮಾಚಕ್ಷಾಣೋ ಗುರುದ್ರೋಹೀ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವಾಚ್ಯಮಪೀತಿ ।
ಗುರುಣಾಮಜ್ಞಾನಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೬-೭॥
ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಲಭ್ಯತೇ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರಕಟೀಕರ್ತುಂ ಪ್ರಥಮಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಸದೇವೇತಿ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಸದಿತೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ।
ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಸರ್ವಗತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಏಕಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ನಿರಂಜನಮಿತಿ ।
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ತತ್ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ನಿರವಯವಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯದವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನುಸಾರೇಣ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ನೇದಾನೀಮಿತಿ ।
ವರ್ತಮಾನದಶಾಯಾಮಸತ್ತ್ವಂ ಜಗತೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ವಿಶೇಷಣಂ ನ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿದಾನೀಮಸತ್ತ್ವಂ ಜಗತಶ್ಚೋದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಇದಾನೀಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾನ್ನ ವರ್ತಮಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜಗದಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ಯಚ್ಚೇದಂ ವರ್ತಮಾನಂ ಜಗನ್ನಾಮರೂಪವಿಶೇಷಣವದಾಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತದಿದಂಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ವಿಷಯಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಂ ಭವತೀತಿ ಕೃತ್ವೇದಮಿದಾನೀಮಿತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ತದೇವ ತ್ವಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಗಮ್ಯಮೇವ ನ ತ್ವಿದಂಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತ್ಯಗ್ರೇ ಸದೇವೇದಮಾಸೀದಿತ್ಯವಧಾರ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಣಮಿದಂಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೀನೇ ಜಗತ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಾವರ್ತಮಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಜಗತಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ತತ್ರೇದಂಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ ನ ಕ್ರಮೇತೇ ಅತ ಆಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ಕಾಲೇ ಸದಪಿ ವಸ್ತು ನೇದಂಶಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯೋರ್ಗೋಚರಂ ತಥಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದಪಿ ಜಗನ್ನಾಮವತ್ತ್ವೇನ ರೂಪವತ್ತ್ವೇನ ಚೇದಮಿತಿ ನ ವ್ಯವಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಕರಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ವಸ್ತುನೋ ನ ಸತ್ತ್ವಂ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರ ವಸ್ತುನೋಽಸತ್ತ್ವಮುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾದನುಭೂತಸ್ಯಾನುಭವಿತುಶ್ಚಾಭಾವೇ ತದಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ವಿಭಕ್ತಂ ವಸ್ತು ದೃಶ್ಯತೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದತಸ್ತತ್ರ ಕೇವಲಸನ್ಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಯಥಾಽವಗಮಸ್ತಥಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಪಿ ಸರ್ವಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೇನೋದಾಹರಣಾಂತರೇಣ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಮಿದಂ ಸದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ಏಕಮಿತಿ ।
ಅವತಾರಿತೇ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಶೇಷಣಯೋರರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ವಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಸಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದಹೀನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತೀತಿ ।
ವಿಜಾತೀಯಭೇದಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಸದೇವ ಸರ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽರಂಭವಾದೀ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ವರ್ತಮಾನದಶಾಯಾಂ ಪರಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಂ ಚ ಪರಪಕ್ಷೇ ದುರ್ಯೋಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯದ್ವಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪರಪಕ್ಷಾಸಂಭವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದನಿಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚ ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷಾಸಂಭವೇಽಪಿ ವೈನಾಶಿಕಪಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಷಯತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ಅಭಾವಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಸತೋಽನ್ಯದಸದಿತಿ ಸ್ಥಿತೇರಸದ್ವಾದಿನಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೂತಂ ಸದಾಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸದಭಾವಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ತದೇವ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಸದಿತಿ ಯಥಾಭೂತಮಸದಿತಿ ಚ ತತೋ ವಿಪರೀತಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಸಚ್ಚಾಸಚ್ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧಂ ತತ್ತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ಯಥಾ ನೈಯಾಯಿಕಾ ವದಂತಿ ದ್ವೇ ತತ್ತ್ವೇ ಸದಸತೀ ಭಾವಾಭಾವಾವಿತಿ ತೈರಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ತಥಾ ಬೌದ್ಧೈರ್ದ್ವಿವಿಧಂ ತತ್ತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ಸದತ್ಯಂತಾಭಾವೋಽಸದಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದಪ್ರತೀತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವತಯಾ ಶಶವಿಷಾಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮಿಮಂ ವೈನಾಶಿಕಪಕ್ಷಂ ಶಿಷ್ಯಮುಖೇನ ದೂಷಯತಿ –
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಿಷ್ಯೋಕ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಭಾವಸ್ಯ ಯೋಽಭಾವಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಮಸದಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷೇ ನ ಯುಕ್ತಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧಾದ್ಯಸತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ತ್ವಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ತನ್ಮತೇ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಸತ್ತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಅಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಕಿಮಭ್ಯುಪಗಂತಾ ಯದಾ ಕದಾಚಿದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯನ್ನಾಶಂಕತೇ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಸ ಕಿಂ ತದಾನೀಮಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ತದಭ್ಯುಪಗಂತುರಭಾವಾನ್ ? ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಯಥಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜಗದಸದಿತ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತಾ ಸಂಪ್ರತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಥಾ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಭ್ಯುಪಗಂತಾ ಸನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತುರಿದಾನೀಮಭ್ಯುಪಗಮಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ ।
ವಿಮತಃ ಕಾಲೋ ಜ್ಞಾತೃಸತ್ತಾವಾನ್ಕಾಲತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯಾಪೋಹಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಪೋಹ್ಯವಸ್ತುನಸ್ತದರ್ಥತ್ವೇ ವಾ ಕಥಮಸದಿತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಾಕೃತೇಶ್ಚ ಮೀಮಾಂಸಕಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕಮದ್ವಿತೀಯಮಿತಿಪದಯೋರಾಕೃತಿವಾಚಕತ್ವಾಯೋಗಾದರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತದಭಾವೇ ಚ ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾದ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಚ ನಿರ್ವಿಷಯಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದಭಿನಿವೇಶನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ತು ಶೂನ್ಯಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಭಿಧತ್ತೇ ತನ್ನ ವಾಕ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಸದಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಗೃಹೀತಶಕ್ತಿತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸದಿತ್ಯಯಮಿತಿ ।
ಏಕಮದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಶಬ್ದದ್ವಯವದಿದಮಾಸೀದಿತಿ ಚ ಶಬ್ದೌ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾವೇವೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತವಿಧಯಾಽರ್ಥವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಸದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮರ್ಥವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಇವಶಬ್ದೋ ಯದ್ವದಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತದ್ವದಿತಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ।
ಕಿಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸದಭಿನಿವೇಶನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಂ ಸದಭಾವಪರತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಸದಭಾವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತುಚ್ಚತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಶಕ್ತಿಗೋಚರತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಪರತ್ವಾಸಂಭವೇ ಸದಭಿನಿವೇಶನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸದಭಿನಿವೇಶನಿವೃತ್ತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನಞ್ಪದಮೇವ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಮಿತ್ಯಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಹೀತಿ ।
ಅಥವಾ ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾಸದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾಽನುವಾದೋಽಯಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮೇ ಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವಾದ್ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷೋ ಗೃಹೀತಸ್ತತ್ರ ಕಾರಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಜಾಯತೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜಾಯತೇತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಡಭಾವ ಇತಿ ॥೧॥
ಕುತಸ್ತು ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷೋ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ವಿಮತಮಭಾವಪುರಃಸರಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಂಕುರವದಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶಂಕತೇ –
ಯದಪೀತಿ ।
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ತದಪೀತಿ ।
ಬೀಜೋಪಮರ್ದೇನಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕಥಮಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಿಮಂಕುರೋತ್ಪತ್ತೌ ಬೀಜಾವಯವಾ ಉಪಮೃದ್ಯಂತೇ ಕಿಂ ವಾ ಬೀಜಾಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯೇ ತಾವದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ಕಿಂ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು ಕಿಂ ವಾ ಸಂವೃತಿಸಿದ್ಧಂ ? ನಾಽಽದ್ಯೋಽಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಅಥ ಸಂವೃತ್ಯೇತಿ ।
ಸಂವೃತಿಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ –
ಕೇಯಮಿತಿ ।
ಆದ್ಯೇ ಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ ಸಂವೃತೇರವಸ್ತುತ್ವೇನ ಚ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನಸತ್ತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಂ ಯಯಾ ಸಂವ್ರಿಯತ ಆಚ್ಛಾದ್ಯತೇ ಸಾ ಸಂವೃತಿರ್ಲೌಕಿಕೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾ ಚೇದ್ಭಾವರೂಪೇಷ್ಟಾ ತರ್ಹಿ ತಯಾ ಬೀಜಾವಯವಾನಾಮಂಕುರಾಕಾರಪರಿಣಾಮಸಿದ್ಧೇರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಬುದ್ಧಿಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಮತಮೇವಾಽಽದಾಯ ಶಂಕತೇ –
ಅವಯವಾ ಇತಿ ।
ಅಸತ್ಯವಯವಿನ್ಯುಪಮರ್ದಾಯೋಗವದವಯವೇಷ್ವಪಿ ತದಯೋಗಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನೇದಂ ಚೋದ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನ ತದವಯವೇಷ್ವಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಪರಮಾವಯವೀ ನಾಸ್ತ್ಯವಯವಾಸ್ತು ಸಂತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಹ –
ಬೀಜಾವಯವಾನಾಮಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಂಕುರಜನ್ಮನ್ಯುಪಮರ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತದವಯವಾನಾಮಪೀತಿ ।
ನ ಚಾಂಕುರಜನ್ಮನ್ಯವಯವಪರಂಪರಾವಿಶ್ರಾಂತಿಭೂಮಿರುಪಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾಃ ಶೂನ್ಯತ್ವೇ ತದುಪಮರ್ದೇ ಸತ್ಕಾರಣವಾದಾಪಾತಾತ್ । ಅಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವೇನೋಕ್ತದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಭಾವಶ್ಚೇದುಪಮರ್ದಾಸಿದ್ಧಿರಭಾವಶ್ಚೇತ್ತದುಪಮರ್ದೇ ಸತ್ಕಾರಣವಾದಾಪತ್ತಿರೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸದ್ವಾದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸದ್ವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಾಹ –
ಸದ್ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಪರಮತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಸ್ವಮತೇ ತತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಘಟಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾದೇವೋತ್ಪತ್ತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಯದ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ತತ್ರಾನುವರ್ತೇತೇ ಯಥಾ ತಥಾಽಭಾವಶ್ಚೇಘಟಾದೇರುಪಾದಾನಂ ತಚ್ಛಬ್ದಧಿಯೌ ತತ್ರಾನುವೃತ್ತೇ ಸ್ಯಾತಾಂ ನ ಚಾನುವರ್ತೇತೇ ತಸ್ಮಾದಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಅಭಾವೇತಿ ।
ಭಾವಸ್ಯ ಸತೋ ಮೃತ್ಪಿಂಡಸ್ಯ ಘಟಾದಿಕಾರಣತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಂ ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ಯದಪೀತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ನ ಮತ್ಪಕ್ಷಕ್ಷತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ತದಪೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸದ್ರೂಪಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಸದ್ರೂಪಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ತದಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಮೃದ್ಘಟಬುದ್ಧ್ಯೋರಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಹಿ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೋತ್ತರಭಾವಿತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಚಾಸತ್ತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತೀನಾಮಪಿ ಬುದ್ಧೀನಾಮಾನಂತರ್ಯೇಣ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತನ್ನ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನ ಬುದ್ಧೀನಾಮಿತಿ ।
ಕುತಸ್ತು ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವ ಉಕ್ತ ಇದಾನೀಮನ್ಯದುಪಸಂಹೃತಮಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಅಸತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಮುಪಸಂಹರತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಸ್ತುಲ್ಯೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮೃದೋ ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ತಥಾಽಪಿ ನ ಮೃದೋ ಮೃದಂತರಂ ಘಟಾದ್ಘಟಾಂತರಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮುಪಲಭ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸತಃ ಸದಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಸದಂತರಸ್ಯ ಸತಃ ಸಕಾಶಾದುತ್ಪತ್ತಿರೇವ ವಾರ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸತೋ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಕುಂಡಲೀಭಾವೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಭೇದೈರವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸತ ಏವ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಿಕಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವವಚನಮಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಂ ಹಿ ಕಾರಣಂ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಧಾರ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಸತಸ್ತೇನ ತೇನಾಽಽಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಾವಧಾರಣಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚೇದವಧೃತಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರಣಮೇವಾಽಽಸೀನ್ನ ಕಾರ್ಯಂ ತದಸದೇವೇದಾನೀಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿಮತಮಾಯಾತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಾನ್ನಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಪತ್ತಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಮತಮುಪಾದಾನಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಾದ್ಯಥಾಽಶ್ವಬುದ್ಧಿವಿಲಕ್ಷಣಬುದ್ಧಿವಿಷಯೋ ಮಹಿಷಸ್ತತೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಕಥಂ ಸತ ಏವೇದಂಧೀವಿಷಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಸ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇಣಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಪತ್ತಿಸಮಾಧಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಭೇದಮಾತ್ರಸಾಧಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಸಾಧಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ನೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇನ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯಸಂಸ್ಥಾನಾದೇವ ಕಾರ್ಯಬುಯಾಲಂಬನತ್ವಂ ಸತೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪಿಂಡೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಮೃತ್ತ್ವಮಂತರೇಣ ಪಿಂಡಘಟಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾದಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಮೃತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಅವ್ಯಭಿಚಾರಫಲಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಗತಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಸಮರ್ಥಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಪೃಥಗೇವ ಪ್ರಥಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಖಲ್ವಜ್ಞಾತೇಭ್ಯೋ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯವಯವೇಭ್ಯಃ ಸರ್ಪಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ಶ್ರುತಿಜನಿತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಬುದ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತೇಭ್ಯಃ ಸತೋ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾವಯವೇಭ್ಯೋ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಯಂ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತೋ ಜಗದಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ –
ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಮಿತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏಕಮೇವೇತಿ ॥೨॥
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತತ್ಸದಿತಿ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ತದಪ್ಯೇತೇನ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಾರಿತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಚೇತನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ತಸ್ಯೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಪರಿಣಾಮವಿವರ್ತವಾದಾವಾಶ್ರಿತ್ಯೋದಾಹರಣದ್ವಯಮ್ ।
ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ನಿರಸ್ತಮೇವ ಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ಅಸದೇವೇತಿ ।
ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತ್ಯನೇನೇಕ್ಷಿತುರೇವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರಾಪತ್ತಿವಚನೇನ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಮತಮೇತನ್ನಿರಸ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮರ್ಥಂ ಮತದ್ವಯಾನುಸಾರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೇರಜ್ಞಾನಮಯತ್ವೇ ಚ ದ್ವೈತಾಭಿನಿವೇಶಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಾವಿವೇಕೇ ಸತ್ಯೇವೋತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿಚಾರೇಣ ತದ್ವಿವೇಕೇ ಚಾನುತ್ಪತ್ತೇರ್ದ್ವೈತಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಮಯಮೇವ ತಸ್ಯ ತು ತತ್ತ್ವಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ವಿರೋಧಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಇತಿ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಸತಃ ಸಕಾಶಾದೇವ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ತೇಜಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನಮುಚ್ಯತೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತು ತಸ್ಮಾದೇವ ಸತಃ ಸಕಾಶಾದಾಕಶಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ಸೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ಚ ಕಥಮಿದಂ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಂಭವಾನ್ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದೇವ ನಾಸ್ತ್ಯದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ತು ಸತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಮೃದಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಘಟಾದಿತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ ಮೃದಾದ್ಯೇವ ತು ಸತ್ಯಮಿತಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅಪಾದಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕಾರ್ಯಂ ತದತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವಾ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣೀತ್ಯಾದೌ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಭೂತಾನಾಮಿಹ ಸೃಷ್ಟಿರುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಂ ಪಂಚೀಕರಣಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಭೂತತ್ರಯಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೌ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಾಕಾಶಾದಿಸೃಷ್ಟೇರುಪಲಕ್ಷಣವತ್ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಂಚೀಕರಣೋಪಲಕ್ಷಣಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಯೋರಾಕಾಶವಾಯ್ವೋಸ್ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷ್ವಂತರ್ಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಲಘೂಪಾಯೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಾ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮೇವಾಽಽಚಕ್ಷಾಣಾ ತದನುರೋಧೇನ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜಸೋಽಚೇತನಸ್ಯ ಕಥಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತೇಜೋರೂಪೇತಿ ।
ಅಪಾಂ ತೇಜಃಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಲೋಕಾನುಭವಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩॥
ಪೃಥಿವ್ಯಾಮನ್ನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪಾರ್ಥಿವಂ ಹೀತಿ ।
ಅಪಾಂ ಕಾರ್ಯಮನ್ನಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತೇತ್ಯತ್ರಾದ್ಭ್ಯೋಽನ್ನಸೃಷ್ಟಿರುಪದಿಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ತಾಭ್ಯಸ್ತತ್ಸೃಷ್ಟಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅನ್ನಮಿತಿ ।
ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಾದೌ ಯಥಾಶ್ರುತಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಿಷು ಹಿಂಸಾಪ್ರತಿಷೇಧವದನುಗ್ರಹವಿಧಾನವಚ್ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ತದಭಾವಾತ್ತೇಷ್ವೀಕ್ಷಣಕಾರ್ಯದೃಷ್ಟಿವದೇತೇಷು ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ನೈತೇಷ್ವೀಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸತೋಽಪಿ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಣಮುಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ಪಾಠಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸನ್ನಿಧೇಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಸದೀಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಂ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷ್ವಪಿ ಶಬ್ದಗಮ್ಯತ್ವಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತಮೀಕ್ಷಿತೃ ನ ಭವತ್ಯಚೇತನತ್ವಾತ್ಕುಂಭವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತೇಜೋಮುಖೇ ಜಗತೀಕ್ಷಣಾಸಂಭವಾತ್ತತ್ರ ಶ್ರುತಂ ತದೌಪಚಾರಿಕಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯೋಽನುಮಾನಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಕಥಮೀಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಮಾತುಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮಚೇತನೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮೋಪದೇಶೋಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಗ್ರಾಣೀ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಆತ್ಮೋಪದೇಶೋಽಪೀತಿ ।
ತಾಮೇವ ಶಂಕಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಇದಂ ಪರಿಹರನ್ನಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮೋಪದೇಶೋ ಗೌಣೋ ನ ಭವತಿ ತನ್ನಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸೋಽಪೀತಿ ।
ಶಂಕಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪ್ರಧಾನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಯೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ಸತೋ ಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಜ್ಞಾನೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ [ಸಾಂಖ್ಯೈ]ಹಿ ಪ್ರಧಾನಜ್ಞಾನೇ ತದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಪುರುಷಾಣಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮುಪಚರ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಮುಖ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮುಪನಿಷದಾರಂಭೋ ವೃಥೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪುಮರ್ಥಸಾಧನಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪುರುಷಾರ್ಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನುಮಾನವಾದಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಮತೇ ಮುಕ್ತಿಹೇತೋರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜಡಾಜಡಯೋರೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ತರ್ಕೇಣೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಪನಿಷದಾರಂಭೋ ವೃಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಧಾನವಾದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪರಮತನಿರಸನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾದಾಸಂಭವೇ ಪರಿಶೇಷಾಯಾತಂ ಸ್ವಮತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೪॥
ಮಹಾಭೂತಾನಾಮಚೇತನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತೋಕ್ತಾ ಸಂಪ್ರತಿ ಜೀವಾವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಭೌತಿಕಾನಾಮಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತೈವೇತಿ ವಕ್ತುಂ ತಾನ್ಯನುವದತಿ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ಯೇಷಾಂ ಗತ್ಯಾಗತೀ ದರ್ಶಿತೇ ತೃತೀಯಂ ಚ ಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ತಾನಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಖಲ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭೂತಾನಾಂ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ಬೀಜಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ರೂಢತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಷಾಮಿತೀತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮೇಷಾಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೇತಿ ತಾನ್ಯೇವಾತ್ರ ಭೂತಾನಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನಿ ನ ತು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೋಗಾದೇಷಾಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ದೇಶಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ದೇವತಾಶಬ್ದೇತಿ ।
ದೇವತಾನಾಂ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇತೇಷು ಚ ದೇವತಾಪದಪ್ರಯೋಗಾನ್ನೈತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಹಾಭೂತಾನಾಮತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಂಡಜಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೋಪಪಾದಯತಿ –
ಪಕ್ಷಿಸರ್ಪಾದಿಭ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯದಪೀತಿ ಗೋಧಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಅಂಡಾಜ್ಜಾತಮಿತಿವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಸಾರೇಣಾಂಡಮೇವ ಬೀಜಂ ನ ತ್ವಂಡಜಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೌರುಷೇಯೀ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತೇರೇಷಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಿಂತೂಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯೇವಾಂಡಜಾದೌ ತಜ್ಜಾತೀಯಮಂಡಜಾದಿ ಸಂತತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ತದಭಾವೇ ತದಭಾವ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಂಡಜಾದ್ಯವಾಂಡಜಜಾತಿಕಾರಣಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ವಂಡಾದ್ಯಭಾವೇ ನಾಂಡಜಾದಿ ಜಾಯತೇ ತಥಾಽಪ್ಯಂಡಾದಿಭಾವೇಽಂಡಜಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಭವತೀತಿ ನಾನ್ವಯಃ । ತಸ್ಮಾದಂಡಜಾದೀನಾಮಂಡಜಾನ್ಯೇವ ಬೀಜಾನಿ ನಾಂಡಾದೀನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಧಾನಾಶಬ್ದೋ ಬೀಜವಿಷಯಃ ।
ನನು ಸ್ವೇದಜಂ ಸಂಶೋಕಜಮಿತಿ ಬೀಜದ್ವಯಮವಶಿಷ್ಯತೇ ತತ್ಕಿಮಿತಿ ನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವೇದಜೇತಿ ।
ಸ್ವೇದಮುದ್ಭಿದ್ಯ ಜಾಯಮಾನಂ ದಂಶಮಶಕಾದಿ ತದುದ್ಭಿಜ್ಜೇಽಂತರ್ಭವತಿ । ಸಂಶೋಕಾದೌಷ್ಣ್ಯಾಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ಯೂಕಾದಿ ತದಂಡಜೇಽಂತರ್ಭವತಿ । ಯದ್ವಾ ಸ್ವೇದಜಂ ಯೂಕಾದಿ ತದಂಡಜೇಽಂತರ್ಭೂತಂ ಸಂಶೋಕಾದೌಷ್ಣ್ಯಾದ್ಭೂಮಿಮುದ್ಭಿದ್ಯ ಜಾತಂ ಮಶಕಾದಿ ತಸ್ಯೋದ್ಭಿಜ್ಜೇಽಂತರ್ಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ನ ತಯೋರಸ್ತಿ ಪೃಥಗ್ವ್ಯುತ್ಪಾದನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೇದಜಾದೇರಂಡಜಾದಾವಂತರ್ಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೧॥
ಜೀವಾವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಜೀವಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಧಿಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಜೀವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಜೀವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ಜೀವಾನಾಂ ಚ ಭೋಗಾಯತನಾನಿ ಭೌತಿಕಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ತೇಷಾಂ ನಾಮರೂಪನಿರ್ಮಾಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋತ್ತರಗ್ರಂಥಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಸೇಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವಮೀಕ್ಷಿತವತೀ ತಥಾ ಕಿಮಿತಿ ಪುನರೈಕ್ಷತ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಹ್ರದೇವೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟೇರನಂತರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾನ್ಮಾಯೋಪಾಧಿವಶಾತ್ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಾವನುಭೂತತ್ವಂ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಮರಣಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ ನ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆತ್ಮನೇತಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಚಿನ್ಮಾತ್ರರೂಪಾ ದೇವತಾ ಮಾಯಾವಶಾನ್ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಷು ಯದಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ತದಾ ತದಾರಬ್ಧೇಷು ಸೂತ್ರವಿರಾಟ್ಪ್ರಭೃತಿಷು ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಸು ದೇಹೇಷು ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತತ್ತದ್ದೇಹಾಭಿಮಾನವತೀ ದೇವದತ್ತಾದಿನಾಮ್ನಾ ರೂಪೇಣ ಚ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಬೋಜ್ಯ ಪಿಂಡಂ ವ್ಯಾಕರೋತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ।
ದೇವತಾಯಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಸಂಸಾರಿತ್ವಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಚ್ಚ ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರವೇಶಾವಯುಕ್ತಾವಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಸಾಕ್ಷಾದನುಪ್ರವೇಶಾದಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಜೀವದ್ವಾರಾಽಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದನುಪ್ರವೇಶಾದಿ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ತದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ದೇವತಾಯಾ ಜೀವದ್ವಾರೇಣಾನುಪ್ರವೇಶಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅವಿರೋಧಮೇವ ಸಾಧಯಿತುಂ ಜೀವಸ್ವರೂಪಮಾಹ –
ಜೀವೋ ಹೀತಿ ।
ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಹಮಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇಣ ಭಾಸತ ಇತ್ಯಾಭಾಸಃ ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಜೀವೋ ನಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಸಾದಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭಿರ್ಭೂತಮಾತ್ರಾದಿಭಿಶ್ಚ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ತೇನ ಜನಿತಸ್ತತ್ತಂತ್ರ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ಚಿದಾತ್ಮಾ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಸಂಗೋಽದ್ವಿತೀಯಶ್ಚೇಷ್ಯತೇ ಸ ಕಥಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭಿರ್ಭೂತಮಾತ್ರಾದಿಭಿಶ್ಚ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಚಿಂತ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರೈರಶಕ್ಯಚಿಂತನೀಯಾಽನಾದಿರನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ನಾಶಶೂನ್ಯಾ ದಂಡಾಯಮಾನಾ ಯಾ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಽಽನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚ ಪರಾ ದೇವತಾಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ವನಿಷ್ಠಮಾಯಾಶಕ್ತಿವಶಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭಿರಾತ್ಮನಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧಫಲಮಾಹ –
ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ತದಾಭಾಸೋ ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭಿರಾತ್ಮನಃ ಸಂಬಂಧೇ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರುಪಾದಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೈವ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾಹ –
ದೇವತೇತಿ ।
ಆವರಣವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಾ ಹಿ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಸ್ತತೋಽವಿದ್ಯೋತ್ಥದೇಶಕಾಲಾದ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನದೇವತಾಸ್ವರೂಪೋಽಹಮಿತಿವಿಶೇಷಾಗ್ರಹಣಮಾವರಣಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕೃತ್ವಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ಯಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸುಖೇತಿ ।
ಪರೈವ ತರ್ಹಿ ದೇವತಾ ಸಂಸಾರಿಣೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ಸತ್ಯಮಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧಮನುಭೂಯ ಜೀವತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸೈವ ಸಂಸರತೀತ್ಯಾಹ –
ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸ್ವತಃಸಂಸಾರಾಭಾವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವತೋ ದುಃಖಾದ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಸೂರ್ಯ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಧ್ಯಾಯತೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಛಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತನ್ಮೃಷಾತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವೇ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಸತಿ ತಸ್ಯೇಹಲೋಕಪರಲೋಕೌ ತದ್ಧೇತುರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ತದ್ಧೇತುಶ್ಚೇತಿ ಸರ್ವಂ ಮೃಷಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ಯತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪರಲೋಕೇಹಲೋಕಾದಿ ಮೃಷಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಪಂಚೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅಥ ಭೋಕ್ತಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ಸತ್ಯೋಽಸ್ತು ಭೋಗ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಷ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಕ್ಷಾನುರೂಪೋ ಹೀತಿ ।
ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾನುಸಾರೇಣ ಭೋಗ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಭೋಕ್ತುರಪಿ ವಿಭಕ್ತಸ್ವರೂಪೇಣ ತತ್ವಸಿದ್ಧಿರತೋ ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚ ತಾರ್ಕಿಕೈರುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸೌಗತಮತಾನುಮತಿಃ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಚಾದ್ವೈತವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಪ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತವಾದೇ ದೋಷಾಭಾವಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ॥೨॥
ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯೇತದಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತದನೂದ್ಯ ತಾಸಾಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸೈವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯೈಕ್ಷತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿದಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಥಮಮೇಕೈಕಾಂ ದೇವತಾಂ ದ್ವಿಧಾ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಪುನರೇಕೈಕಭಾಗಂ ದ್ವಿಧಾ ದ್ವಿಧಾ ಕೃತ್ವಾ ತದಿತರಭಾಗಯೋರ್ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏಕೈಕಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಾನಂಗೀಕಾರೇ ಸಮಾನಪರಿಮಾಣಸೂತ್ರತ್ರಯನಿರ್ಮಿತರಜ್ಜುವತ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮೇಕಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಪೃಥಙ್ನಾಮಪ್ರತ್ಯಯಲಾಭೇನಾಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಸೇಯಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೩॥
ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೋದಾಹರಣತಃ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಮಾರಭಮಾಣೋ ದೇಹೇ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯಾಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತೇಷು ಪ್ರಥಮಂ ತದುದಾಹರ್ತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ತಿಷ್ಠತು ತಾವದಿತಿ ॥೪॥
ಕಥಮುದಾಹರಣತೋಽವಧಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಉದಾಹರಣಶಬ್ದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಉದಾಹರಣಂ ನಾಮೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾನಾಂ ರೂಪಮಿತಿ ವಿದ್ಧೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರಾಗ್ನೌ ರೂಪತ್ರಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪೃಥಕ್ಕೃತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿವೇಕದಶಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ರೂಪತ್ರಯವಿವೇಕಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಗ್ನಿಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ ತದ್ವಿವೇಕಾದೂರ್ಧ್ವಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ನಿವಿಷಯೇ ಶ್ರುತಂ ಹಿತ್ವಾಽಧಿಕಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನಾಸ್ತಿ ನಿಬಂಧನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ರೋಹಿತಾದಿರೂಪತ್ರಯವಿವೇಕೇ ಸತ್ಯಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮಪಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಶಬ್ದಬುದ್ಧಿಪ್ರಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ನ ಶ್ರುತತ್ಯಾಗೋಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾನಂತರವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನೇರ್ನಾಮಮಾತ್ರತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೧॥
ಪ್ರಕ್ರಮಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮುದಾಹರಣೇ ನ್ಯೂನತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ವಾಪೀಕೂಪಾದೇ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಭವಾನ್ನ ನ್ಯೂನತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಜೋವಿಷಯಮಪ್ಯುದಾಹರಣಮೂಹನೀಯಂ ಕಿಮಿತ್ಯುದಾಹೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತೇಜಸ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನೋದಾಹರಣಮುಚ್ಯತೇ ನೋಪಲಕ್ಷಣಮೇವ ಸಿಧ್ಯೇದಗ್ನೇಸ್ತ್ರಯಾಣಾಂ ರೂಪತ್ತ್ವೇನ ಯಥೋಕ್ತರೂಪವಿಭಾಗಸ್ಯ ತೇಷು ಸ್ಫುಟತ್ವಸಂಭವಾತ್ತೇಜಸೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರದರ್ಶನಮನ್ನಾದಿವಿಷಯೋದಾಹರಣೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ, ತೇನ ನೋಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಬನ್ನಯೋರಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ರಸಗಂಧಯೋರಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ತಯೋಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುದಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗಂಧರಸಯೋರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಯದಬನ್ನಯೋರ್ಭಾಸ್ವರಂ ಲೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯೇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ರೂಪಂ ವಿವೇಕ್ತುಂ ನ ತಥಾಽಮುಕೋ ರಸೋ ಗಂಧೋ ವಾ ತೇಜಸೋಽಪಾಮಗ್ನೇಶ್ಚಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯನುದಾಹರಣಂ ತಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ರೂಪವದ್ಗಂಧರಸೌ ಸಂಭಾವಿತೌ ತತ್ಕಥಂ ತಯೋಸ್ರಯಾಣಾಮಸಂಭವೋಕ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸಂಭಾವಿತಾವಪಿ ತೌ ತ್ರಿಷು ವಿವೇಕ್ತುಮಶಕ್ಯಾವಿತ್ಯನುದಾಹರಣೀಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸಂಭಾವಿತಯೋಃ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಯೋರುದಾಹರಣಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಯೋರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಹಿತಾದಿರೂಪತ್ರಯಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಭಾಗೇನ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನ ತಥಾ ಶಬ್ದತ್ರಯಂ ಸ್ಪರ್ಶತ್ರಯಂ ಚ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಭಾಗೇನ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ನೋ ಖಲ್ವೇಕತ್ರೋಷ್ಣಶೀತಾನುಷ್ಣಾಶೀತಸ್ಪರ್ಶತ್ರಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ ನಾಪಿ ಖರಮಧುರಮಧ್ಯಮಶಬ್ದತ್ರಯಮೇಕತ್ರೋಪಲಬ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನ್ಯಾದಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತಥಾ ಸರ್ವಮೇವ ಜಗದ್ಯದಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತಂ ತದಾಽಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವವಜ್ಜಗತೋ ಜಗತ್ತ್ವಮಪಗತಂ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಪರಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜಗತೋಽಭಾವವತ್ಕೃಷ್ಣಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಶುಕ್ಲರೂಪಮಾತ್ರಜಲಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತದತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ಪೃಥಿವೀವದಪಾಮಪಿ ಶುಕ್ಲರೂಪಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಲೋಹಿತರೂಪಮಾತ್ರತೇಜೋವಿಕಾರತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತತೋ ಭೇದೇನಾಸತ್ತ್ವಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯೇತತ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪ್ರಕರಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪಕ್ಷೇ ನೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಪರಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞೇಯಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಪದಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಗಂಧಾದಯಶ್ಚ ಶಬ್ದಾಂತಾ ಗುಣಾ ಗುಣಿಶ್ವನಂತರ್ಭೂತಾಃ ಸಂತೀತಿ ನ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಗಂಧೇತಿ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ = ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಾಯ್ವಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ, ತತ್ರ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಂ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಕಾಶಾದೇಸ್ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವಸಂಭವಾನ್ನ ಪರಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞೇಯಮಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತೇಜೋಬನ್ನೇಷು ಸರ್ವಸ್ಯ ಆಕಾಶಾದೇರ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಯೋರಾಕಾಶವಾಯ್ವೋಶ್ಚ ಭೂತತ್ರಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮುಪಲಬ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೇಜಸೀತಿ ।
ತೇಜೋಗ್ರಹಣಮಬನ್ನಯೋರುಪಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ಪರ್ಶಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರವಿಶೇಷಾದ್ಯತ್ತು ಗಂಧಾದಿ ಜ್ಞೇಯಾಂತರಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಭೂತತ್ರಯೇ ಸ್ಪರ್ಶಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವವದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ರೂಪವತಾಮಿತಿ ।
ಭೂತತ್ರಯೇ ರೂಪವತ್ಯಾಕಾಶಾದೇರಂತರ್ಭಾವಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಂತರ್ಭಾವೋಕ್ತಿಪ್ರಯಾಸಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪಕ್ಷಾಂತಾಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪಂಚೀಕರಣಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ಪಂಚೀಕರಣೇ ಸನ್ಮಾತ್ರಪರಿಶೇಷಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯದಾ ಪಂಚಾಪಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದ್ವೇಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಪುನರೇಕೈಕಂ ಭಾಗಂ ಚತುರ್ಧಾ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ವಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತೇಷು ಪೂರ್ವೇಷು ಭಾಗೇಷ್ವೇಕೈಕಶೋ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ತದಾ ಪಂಚೀಕರಣಂ ಶ್ರುತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಲಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಪಿ ಪಂಚಾನಾಂ ಭಾಗಾನಾಂ ಪೃಥಕ್ಕರಣೇ ಪಂಚೈವ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯವಶಿಷ್ಯಂತೇ ತಾನ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನ್ಯಬಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ತತ್ಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತೀತಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣವತ್ಪಂಚೀಕರಣೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸದ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ತದಪಿ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ॥೨-೩-೪॥
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧೇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುದಾಹರಣಾಂತರೇಣ ದರ್ಶಯಿತುಮಾರಭತೇ –
ಏತದಿತಿ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತೇ ಪುನರಿತಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣವಿಜ್ಞಾನವಂತೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ॥೫॥
ವೇದನಪ್ರಕಾರಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯದಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯದನೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ಕಪೋತಾದಿರೂಪೇಣ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಮೇತದ್ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ಕಪೋತಾದಿಸ್ವರೂಪೇ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ರೋಹಿತಮಿವ ರೂಪಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಾಸೀತ್ತತ್ತೇಜಸೋ ರೂಪಮಿತಿ ತೇ ವಿದಿತವಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅತ್ಯಂತದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನಂ ದ್ವೀಪಾಂತರಾಗತಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ಯಥಾ ನು ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ –
ಏವಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಖಲ್ವೇಕೈಕಾ ದೇವತಾ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದ್ಭವತಿ ತಥೇದಾನೀಂ ತದಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮೇವಮೇವೇತಿ ಜಾನೀಹೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ ॥೬-೭॥
ಕಥಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಕಥಂ ವಾ ತಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ರುಧಿರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ನಾಡೀಚರೋ ಭೋಕ್ತೇತಿ ಹಿತಾಖ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮನ್ನೋಪಯೋಗಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಮನಸಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತನ್ಮನೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮನೋರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಮನಸೋಽನ್ನೋಪಚಿತತ್ವವಚನಾದ್ವೈಶೇಷಿಕಪರಿಭಾವಾಽಪಿ ದೂಷಿತಾ ವೇದಿತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಮನಸೋ ದೈವತ್ವವಿಶೇಷಣಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದಪೀತಿ ।
ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭ್ಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಸ್ತಿ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷ್ವಸತ್ಸ್ವಪಿ ಮನಸಃ ಸತ್ತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮವನ್ಮನಸೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸದಿತಿ ॥೧॥
ಭುಕ್ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೀತಾನಾಮಪಾಮಪಿ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ॥೨॥
ಕಥಂ ತೇಜಸೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೇರಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ತೈಲೇತಿ ।
ಮಜ್ಜಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಜ –
ಅಸ್ಥೀತಿ ।
ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ ಸಾ ವಾಗಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ತೈಲಘೃತಾದೀತಿ ॥೩॥
ಭುಕ್ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪೀತಾನಾಮಪ್ಯಪಾಮಶಿತಸ್ಯ ತೈಲಾದೇಶ್ಚ ಯೇಽಣಿಷ್ಠಾ ಧಾತವಸ್ತೇ ಮನೋವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯೇವಂ ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮತಸ್ತೇಷಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಿಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಖುಪ್ರಮುಖಾನಾಂ ಸ್ಫುಟೋದಪಾದಾನಾದ್ಯನುಪಲಂಭೇಽಪಿ ಯತ್ತೇಷಾಂ ಭಕ್ಷ್ಯಂ ತತ್ರೈವೋದಕಾಂತರ್ಭಾವಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೇರಮ್ಮಯತ್ವಾದ್ಯುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಾದೇಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಭಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಭೂತತ್ರಯಾತ್ಮತ್ವಸಂಭವಾದೇಕೈಕಂ ಭಕ್ಷಯತೋಽಪಿ ಸರ್ವಭಕ್ಷಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ಮನ ಆದೇರನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮನಾಅದೇರನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರಾ ಪ್ರನಾಡ್ಯಾ ಸನ್ಮಾತ್ರಪರಿಶೇಷೇ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತೇ ಸತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಶ್ಚೋದಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾವಿಶೇಷೇಽನ್ನಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂಶೋ ಮನ ಏವೋಪಚಿನೋತಿ ನ ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ನಾದ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವಮೇವೋಪಚಿನೋತೀತಿ ವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನುದರೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಮನ್ನಾದೀನಾಂ ಮಿಶ್ರೀಭೂತತ್ವಾನ್ಮನಸಶ್ಚ ಸರ್ವಭೂತಗುಣವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಭೂತಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ನೋಕ್ತೋ ವಿಶೇಷಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಶ್ವೇತಕೇತೋರತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಮನ ಆದೇರನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ತಮೇವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಂ ಮನ ಆದೇರನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛಸಿ ತದಿದಂ ಯಥೋಪಪದ್ಯತೇ ತಥಾಽತ್ರಾನ್ನಾದಿಮಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಚ್ಯಮಾನಂ ಶೃಣ್ವಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೪॥
ಮಿಶ್ರೀಭಾವೇಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾಗಸ್ಯ ಪೃಥಗೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ದಧ್ನ ಇತಿ ॥೧॥
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಖಜೋ ಮಂಥಾಸ್ತೇನ ಮಧ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದಧ್ನೋ ಯಥಾಽಣಿಮಾ ತಥಾ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮೇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಕಥಂ ತನ್ಮನೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ಮನಸಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮನೋಽಽವಯವೈರಿತಿ ॥೨-೪॥
ಮನ ಆದೇರನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅನ್ನಮಯಂ ಹೀತಿ ।
ಅತೋ ಭವದಭಿಪ್ರಾಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಮ್ಮಯತ್ವಂ ವಾಚಸ್ತೇಜೋಮಯತ್ವಂ ಚೋಚ್ಯತೇ ।
ಹೃದಯಪ್ರದೇಶೇ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂನಿಧಾನಾವಿಶೇಷೇ ಕಥಂ ಮನಸ ಏವಾನ್ನರಸೇನೋಪಚಯ ಇತ್ಯೇತನ್ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಮನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಮನಸೋ ವಿಶೇಷತೋಽನ್ನಮಯತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೫॥
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಮನಸೋಽನ್ನರಸೋಪಚಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಮನ್ನರಸಜನಿತಾಂ ಶಕ್ತಿಂ ಕಲಾತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಯತಿ –
ಅನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಷೋಡಶದಿನಾವಚ್ಛೇದೇನ ಷೋಡಶಧಾ ಕಲ್ಪನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಥಂ ಷೋಡಶಕಲತ್ವಮತ ಆಹ –
ತಯೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ಪ್ರಕೃತಾಮನ್ನರಸಕೃತಾಂ ಶಕ್ತಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಯಾ ಸಂಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಷೋಡಶಕಲ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅನ್ನರಸಜನಿತಂ ಮಾನಸಶಕ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಆಯೋ ಲಾಭೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಯೀ ಯಾವದನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾತ್ತಾ ಭವತಿ ತಾವದೇವಾಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಲೋಕಾನುಭವಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಮಾನಸೇನೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕೇಚಿನ್ಮಾನಸೇನೈವ ಬಲೇನ ಧ್ಯಾನಾಹಾರಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಚ್ಚ ಧ್ಯಾನಮನ್ನಪರಂಪರಾಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಮನ್ನಸ್ಯೈವ ದೇಹಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಧ್ಯಾನೇತಿ ।
ಏವಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಷೋಡಶಕಲಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತೋಽನ್ನಕೃತಂ ಮಾನಸಂ ವೀರ್ಯಮತಸ್ತದೇವ ಷೋಡಶಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಕಲಾ ಯಸ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನಾನ್ನಕೃತಂ ಮಾನಸಂ ವೀರ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ವಿಚ್ಛೇತ್ಸ್ಯತೇ ವಿಚ್ಛೇದಮಾಪತ್ಸ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದಪಃ ಪಿಬೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಪಾಂ ಪಾನಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಾಣವಿಚ್ಛೇದೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಮ್ಮಯ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಪಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ತಸ್ಯೋಚ್ಛೇದಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ॥೧-೩॥
ಋಗಾದ್ಯಪ್ರತಿಭಾನಂ ತತ್ರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಈಷದಪಿ ನ ದೇಹಾತ್ಕುತೋ ಬಹು ದಹೇದಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೩-೫॥
ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ವ್ಯತಿರೇಕೋಽನ್ನೋಪಯೋಗಾಭಾವೇ ಮನಸಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಃ । ಅನುವೃತ್ತಿರನ್ವಯೋಽನ್ನೋಪಯೋಗೇ ಮನಸಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮುಪಕ್ರಾಂತಮಾಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಾದಿ ಕಥಮಿಹೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಥೈತದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಿಮಂತರೇಣ ಕಥಂ ದ್ವಿರ್ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ॥೬॥
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣನಿರ್ಣಯವಿಷಯಮವಾಂತರಪ್ರಕರಣಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಂ ಸದ್ವಿಷಯಮೇವಾನುವರ್ತಯನ್ಮನಸೋ ಲಯೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಮನ ಉಪಾಧಿಕತ್ವಮುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಉಪಾಧೇಃ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಂ ಸಂಚಾರಯತಿ –
ತನ್ಮನ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧ್ಯುಪಹಿತೇ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯನ್ಮಯ ಇತಿ ।
ಮನಸೋ ಭಾವೇ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತಿಮವತಾರಯತಿ –
ತದುಪರಮೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಮನೋವಶಾದೇವ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನೇತ್ಯತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸಧೀರಿತ್ಯೇತದುಪಯುಜ್ಯತೇ । ತೃತೀಯೇ ತು ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಮನೋಮಯ ಇತಿ ಚ ಪದದ್ವಯಮುಪಜೀವ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ಪುತ್ರಾಯೇತ್ಯತ್ರ ತಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ತದವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತತ್ರೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋಕ್ತಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತತ್ತ್ವಂ ಕಾರಣಂ ತಚ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಮೇವ । “ಸುಷುಪ್ತಾಖ್ಯಂ ತಮೋಽಜ್ಞಾನಂ ಬೀಜಂ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಬೋಧಯೋಃ” (ನೈ.ಸಿ. ೪ । ೪೩) ಇತ್ಯುಭಯಾಪಗಮನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸುಷುಪ್ತಮೇವಾರ್ಥವಶಾತ್ಫಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದೇನ ಸಾಕ್ಷಾದರ್ಥಾದ್ವಾ ಸುಷುಪ್ತಮೇವೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಮಿತಿ ।
ನನ್ವವಸ್ಥಾಂತರೇಽಪಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತೀತಿವಚನಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಂ ಸ್ವಾಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರ್ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ನನು ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದೋ ಬುದ್ಧಾಂತಶಬ್ದವದ್ಯದಾ ಸ್ವಪ್ನಮೇವಾನ್ವಚಷ್ಟೇ ತದಾಽಪಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತೀತ್ಯವಿರುದ್ಧಂ ಸರ್ವದಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದತ ಆಹ –
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಯೋರ್ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ನ ತತ್ರ ಸ್ವಾಪ್ಯಯಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನವನ್ನ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ಸ್ವಾಪ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಕಾಮಕರ್ಮಾದಿಸಬಂಧಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನನ್ವಾಗತಮಿತಿ ।
ಸತಿ ಜೀವರೂಪೇ ಕಥಂ ದೇವತಾಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮನಸೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾತಃಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಹೇತುಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರ್ವಚನಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಗುಣೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾನ್ಮುಕ್ತತ್ವೇನಾನುತ್ಥಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಜ್ವರಾದಿರೋಗಗ್ರಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಸ್ಥಿತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಶ್ರಮಾಭಾವಃ ಸುಷುಪ್ತಂ ಚ ಶ್ರಮಾಪನೋದಾವಸ್ಥಾನಂ ತಥಾ ಚ ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಂ ಸಮಾಧಾನಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಜಾಗರಿತೇ ಹೀತಿ ।
ಕರಣಾನಾಮನೇಕವ್ಯಾಪಾರನಿಮಿತ್ತಾ ಗ್ಲಾನಿರ್ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ –
ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಭವಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರಣಾನಾಮುಪರತೌ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಾಗಾದಿವದುಪಸಂಹೃತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕರಣಾನೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಮೃತಿಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬಹಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೈವಂ ಕರಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದೇತಿ ।
ನನು ಸುಷುಪ್ತೇ ಶ್ರಮಾಪನೋದಾರ್ಥಂ ನ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ತತ್ಕುತೋ ಲೌಕಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಲೌಕಿಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮವಸ್ಥಾದ್ವಯಜನಿತಶ್ರಮಾಪೋಹಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮನೀಡಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ॥೧॥
ತತ್ರೇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥೋಚ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತೋಽರ್ಥೋ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಾಂತವಿಷಯಃ ಶಕುನಿವಿಷಯೋ ವಾ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಯಥಾ ಮಂಚಾಕ್ರೋಶನೇನ ಮಂಚಸ್ಥೋ ದೇವದತ್ತೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾ ತನ್ಮನ ಇತಿ ಮನಸಿ ಸ್ಥಿತೋ ಜೀವೋ ಲಕ್ಷ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಮಂಚಾಕ್ರೋಶನವದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಪರಾ ದೇವತಾಲಕ್ಷ್ಯತೇಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಪರದೇವತಾಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮೇವೋಪಶ್ರಯತೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಬಂಧನಮಿತಿ ॥೨॥
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಆಹಾಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸನ್ಪಿತಾ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯೇವಮಾಹೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅನ್ನಾದೀತಿ ।
ಅನ್ನಾದೀನಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕಾರಣಾನ್ಯಬಾದೀನಿ ತೇಷಾಂ ಯಾ ಪರಂಪರಾ ತಯಾಽಪಿ ಜಗತೋ ಯತ್ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಮೂಲಂ ತದ್ದರ್ಶಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ಪಿತಾ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಶನೇತ್ಯಾದಿಕಂ ವಾಕ್ಯಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶನೇತ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಂತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತದರ್ಥೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಶನೇತಿ ।
ಯಕಾರಸ್ಯ ಲೋಪೇನಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ತಥಾಚ ತದರ್ಥೋಕ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಯೋಃ ಸತತ್ತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಕ್ತ ನಾಮ ವಿಶೇಷತೋ ಜ್ಞಾತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ಯತ್ಕಠಿನಮನ್ನಂ ಪುರುಷೇಣಾಶಿತಂ ತತ್ಪೀತಾ ಆಪೋ ನಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತದೇತಿ ಪರಿಣಾಮಾವಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ । ಅಥೇತ್ಯನ್ನಸ್ಯ ಭುಕ್ತಸ್ಯ ಜೀರ್ಣತ್ವಾನಂತರ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ತದಾ ನಾಮ್ನೋ ಗೌಣತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಜೀರ್ಣೇ ಹೀತಿ ।
ತದ್ಯಥೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಶನಾಯೇತಿ ಕಥಮಪಾಮಾಖ್ಯಾನಮಶನಾಯಾ ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಿಸರ್ಜನೀಯೇತಿ ।
ತತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವಂ ಸತೀತ್ಯಪಾಮಶಿತನೇತೃತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅದ್ಭಿಃ ಪೀತಾಭಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರೇತಿ ಶರೀರನಿರ್ದೇಶಃ ॥೩॥
ಅನ್ನಸ್ಯ ದೇಹಮೂಲತ್ವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ಪುರುಷಭುಕ್ತಾನ್ನವದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏಕಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಪರಿಣಾಮವಾದಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೇ ಮೂಲಕಾರಣಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸದಾಯತನಾಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ಸದಾಯತನಾಶ್ಚೇತ್ಯನಯೋರರ್ಥಭೇದಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಂತೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಯವಾಚಿತ್ವಾದಾಯತನಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾಽಽಶ್ರಯವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ಸಮಾಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗಾಪ್ತಿಃ ಸಮಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಅವಸಾನಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಭಾವತ್ವೇನ ತುಚ್ಛರೂಪತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಪರಿಶೇಷ ಇತಿ ॥೪॥
ಅನ್ನಾಖ್ಯಶುಂಗದ್ವಾರಾ ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯಾಧಿಗತೇರನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪಿಪಾಸತೀತ್ಯೇತನ್ನಾಮ ಪುರುಷೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಕಥಂ ಪಿಪಾಸತೀತ್ಯೇತನ್ನಾಮ ಪುರುಷಸ್ಯ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದ್ರವೀಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಭವತ್ವಪಾಂ ತೇಜಸಾ ಶೋಷ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಕಿಂ ತಾವತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಿತರಾಂ ಚೇತಿ ।
ತದಾ ಪಾನೇಚ್ಛಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜಸೋ ಯದುದಕನೇತೃತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದೇತದಾಹೇತಿ ।
ಉದನ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಮುದನ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉದನ್ಯೇತೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ತೇಜಸ್ಯಪೀತ್ಯೇತತ್ ।
ಯಥಾಽಶನಾಯೇತಿ ಚ್ಛಾಂದಸಂ ತಥಾ ತೇಜಸ್ಯುದನ್ಯೇತ್ಯಪಿ ಚ್ಛಾಂದಸಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಅನ್ನದ್ವಾರಾ ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯಾಧಿಗಮವದಂಬುದ್ವಾರಾಽಪಿ ತಸ್ಯಾಧಿಗತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಪಾಮಪೀತಿ ॥೫॥
ತೇಜಃಶುಂಗದ್ವಾರಾಽಪಿ ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣವಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಶರೀರಸ್ಯ ಭೂತತ್ರಯಕಾರ್ಯತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಮನ್ನಶುಂಗೇನ ದೇಹೇನಾನ್ನಾಖ್ಯಂ ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತಥಾ ತೇಜಃಶುಂಗೇನ ದೇಹೇನ ತೇಜೋ ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಯಥೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ನಾಮದ್ವಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಯಥೋಕ್ತದೇಹಾಖ್ಯಶುಂಗಸ್ಯಾನ್ನಾದಿಕಾರಣಪರಂಪರಯಾ ಸದಾಖ್ಯಂ ಮೂಲಮುಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛೇತ್ಯುಪದೇಶೇನ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತ್ವಾ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಶರೀರಮೇಕೈಕಭೂತಾರಬ್ಧಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಯದಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮುಪಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಘಾತಸ್ಯೋಪಚಯಕರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತದಿಹ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ಸರ್ವಭೂತಕಾರ್ಯೋಪಲಂಭಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಸಂಘಾತೇ ಕಸ್ಯ ಭೂತಸ್ಯ ಕಿಯತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ನಮಶಿತಮಿತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವ್ಯಪದಿಶತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸತ್ಯತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ನಾವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಭಯಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನ ತಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಸಂತ್ರಾಸಮಿತಿ ।
ಉಭಯಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಸಮುತ್ಖಾತನಿಖಿಲದುಃಖತ್ವೇನ ಪರಮಾನಂದತ್ವ ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ನಿರಾಯಾಸಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದನ್ನಮಶಿತಮಿತ್ಯಾದಾಭುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅನ್ನಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಸಾಪ್ತಧಾತುಕಂ ತ್ವಗಸೃಙ್ಮಾಂಸಮೇದೋಮಜ್ಜಾಸ್ಥಿಶುಕ್ರಾಖ್ಯಾಃ ಸಪ್ತ ಧಾತವಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಹತಿರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜೋಬನ್ನಕಾರ್ಯಭೂತದೇಹಶುಂಗದ್ವಾರಾ ಸತ್ತತ್ವಂ ನಿರೂಪಿತಮಿದಾನೀಂ ಮರಣದ್ವಾರೇಣಾಪಿ ತನ್ನಿರೂಪಯಿತುಮಾರಭತೇ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ತದಾಹೇತ್ಯತ್ರ ಕ್ರಮವದ್ಗಮನಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಾಗ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಮನಸಿ ಲಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮನಃಪೂರ್ವಕೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸಂಪತ್ತಿರ್ಮನಸಸ್ತದಧೀನತ್ವಮ್ । ಮನೋವ್ಯಾಪಾರನಿವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾ ತದೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ತದೇತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾ ಕಥ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತಬಾಹ್ಯಕರಣತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ ವಾಗಾದೀನಿತಿ । ದೃಷ್ಟಮತೋ ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಜಸೀತಿ ಭೌತಿಕಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ತೇಜೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಜೀವತೀತ್ಯಾಹುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಕರಣಸ್ಯ ಸಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಭೂತವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮುಕ್ತಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಂ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ತೇಜಸ್ಯುಪಸಂಹೃತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ವಮೂಲಂ ಮನಸೋ ಮೂಲಂ ಭೂತಪಂಚಕಮ್ । ನಿಮಿತ್ತೋಪಸಂಹಾರಾದಿತ್ಯತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮನೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಸತ್ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧೇರ್ನ ಪುನರುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅಭಯಂ ದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ನ ಪುನಃ ಸಭಯಂ ದೇಶಂ ಗಂತುಮಿಚ್ಛತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಸ್ತ್ವನೃತಾಭಿಸಂಧೋ ಯಥೋಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ನ ತತ್ಸಂಪನ್ನಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಇತರಸ್ತ್ವಿತಿ ॥೬॥
ಅಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಸರ್ವಂ ಜಗದುಕ್ತಮ್ । ಅಸಂಸಾರೀ ಸಂಸಾರೀ ವೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಮೂಲಾದೇರ್ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಮತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಸತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವೇನ ಸಹಿತಮಪಿ ಸತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಥಮೇವಮರ್ಥತ್ವಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತೋ ಭವತ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಮಮ ತು ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಂದೇಹಾಸ್ಪದಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅಹನ್ಯಹನೀತಿ ।
ಸಂದೇಹೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯೇನೇತಿ ।
ತೇನ ಸಂದಿಗ್ಧಮೇತದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಂದೇಹವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಸಂದೇಹಾಪೋಹಾರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥೭॥
ಯಥೇತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಮವತಾರಯತಿ –
ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಾಃ ಸ್ಮೋ ವಯಮಿತಿ ಯನ್ನ ವಿದುಸ್ತದಜ್ಞಾನಂ ಕಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾದಿತಿ ಯನ್ಮಾಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ತತ್ರ ಸುಷುಪ್ತಾದಾವಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಭೂತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಚ್ಯಮಾನಂ ಶ್ರುಣು ತ್ವಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯಥಾ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ಭವತಿ ತಥೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪುನರ್ಮಧುಪದಂ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ।
ಮಧುಕೃತಾಂ ಮಧುನಿಷ್ಪಾದಕತ್ವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾನಾಗತೀನಾಂ ನಾನಾಫಲಾನಾಮಿತ್ಯೇತತ್ ।
ಬಹೂನಾಂ ರಸಾನಾಂ ಕಥಮೇಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮಧುತ್ವೇನೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಮಧುತ್ವಮಿತಿ ॥೧॥
ತೇ ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತೇ ರಸಾ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ॥೨॥
ರಸಾನಾಮಚೇತನತ್ವೇನ ವಿವೇಕಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಚೇತನಾವತಾಮೇವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಾನಾಮಪಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಜಾಡ್ಯಾಸ್ಕಂದಿತತಯಾ ರಸತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ವಿವೇಕಾನರ್ಹಾವಸ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಮುದಾಹರಣಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತರಸದೃಷ್ಟಾಂತವಶೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ತತ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ॥೩॥
ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದ್ಯವತಾರಯತಿ –
ತಾಃ ಪ್ರಜಾ ಇತಿ ।
ಇತಃ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನರಹಿತೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯಮಣುಭಾವಮಿತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲಾದುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಸತೋಽಹಮಾಗತೋಽಸ್ಮೀತ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಇತ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ ॥೪॥
ಆಗಮನಾವಧ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧॥
ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ವಿನಷ್ಟಾ ಇತಿ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಜೀವಾಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮರಣಪ್ರಲಯಯೋಶ್ಚ ಕಾರಣಭಾವಂ ಗಚ್ಛಂತೋಽಪಿ ನ ವಿನಶ್ಯಂತೀತಿ ಯದೇತತ್ತದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಜೀವವಿನಾಶಂ ಶಂಕಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬೋಧನಾರ್ಥಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೨-೩॥
ಜೀವಸ್ಯ ನಾಶಾಭಾವಂ ವಕ್ತುಮಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಶ್ರುಣ್ವಿತಿ ॥೧॥
ನನು ರೋಗಗ್ರಸ್ತಾಯಾಂ ವಾತೋಪಹತಾಯಾಂ ವಾ ಶಾಖಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಕುತೋ ಜೀವೋಪಸಂಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಾಗಿತಿ ।
ನನು ವೃಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೇ ತತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾನುಪಸಂಹಾರೌ ವಕ್ತವ್ಯೌ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ತು ಕುತಸ್ತ್ಯಮತ ಆಹ –
ಜೀವೇನ ಚೇತಿ ।
ರಸರೂಪೇಣ ವರ್ಧಯದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವೃಕ್ಷಶರೀರೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಸೌ ಕದಾಚಿತ್ತದೀಯಾಮೇಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ಜಹಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಶಿತೇತಿ ।
ಜೀವೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಶಾಖಾ ಶುಷ್ಯತಿ ತತ್ರಾಽಹ –
ಜೀವಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತಥಾ ಶಾಖಾಯಾಮುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯತ್ತು ವೈಶೇಷಿಕವೈನಾಶಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ನಿರ್ಜೀವತ್ವೇನಾಚೇತನತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದೇತನ್ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ವೃಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋ ವೃದ್ಧಿಮೋದಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ಸ ಏಷ ವೃಕ್ಷೋ ಜೀವೇನಾಽಽತ್ಮನಾಽನುಪ್ರಭೂತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿಃ ॥೨॥
ಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಂಶಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇ ನಾಶಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯಶೇಷೇ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷೋಽಸ್ತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಣಿ ತದಿದಂ ಮಮಾಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಸಮಾಪನದರ್ಶನಾನ್ನ ಸ್ವಾಪೇ ಜೀವೋ ನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮರಣಕಾಲೇ ತನ್ನಾಶಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಜಾತಮಾತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಆದ್ಯಶ್ಚಕಾರಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ದ್ವಿತೀಯೋಽವಧಾರಣೇ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಾದಾವವಿನಾಶೇ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಜೀವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ತತ್ರ ಚೋದಯತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣಯೋರ್ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಮಾನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯಿತುಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ –
ತಥೇತಿ ॥೩॥
ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮುಖ್ಯಕಾರಣತ್ವಮೇತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತೋ ವೃಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಾಮೃಶತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧॥
ಯಮೇತಮಣಿಮಾನಂ ನ ಪಶ್ಯಸ್ಯೇತಸ್ಯಾಣಿಮ್ನೋ ಬೀಜಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾಽಪೀತ್ಯತ್ಯಂತಾಣುತ್ವಾದದರ್ಶನೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾದ್ಬೀಜಾದತ್ಯಂತಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಲಂಭೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಚ ಜಗತಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಶ್ರದ್ಧಾಮಂತರೇಣಾಪಿ ತನ್ನಿರ್ಣಯಸಂಭವಾತ್ಕಿಮಿತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ತ್ವೇತಿ ಪಿತ್ರಾ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ಕಥಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಮನಸೋಽತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷ್ವರ್ಥೇಷ್ವವಗಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಮನಃಸಮಾಧಾನವಶಾದ್ಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾವಗತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ॥೨॥
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋಽನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಯದೀತಿ ।
ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಜಗನ್ಮೂಲಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೩॥
ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಸ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ । ಇತೀಮಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಂ ಯದೀಚ್ಛಸಿ ತರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮತ್ರ ಶೃಣ್ವಿತಿ ಯೋಜನಾ । ರಾತ್ರೇರತ್ಯಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಜಗನ್ಮೂಲಂ ಸ್ವತೋಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಾಯಾಂತರೇಣೇತಿ ಪಿತ್ರೋಕ್ತೋಽರ್ಥಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಚಿಕೀರ್ಷುರ್ಘಟಾದಾವುದಕೇ ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಂ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯ ತದತ್ಯಯಾನಂತರಂ ಪ್ರಾತಃಕಾಲೇ ಪಿತೃಸಮೀಪಂ ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಗತವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಹೇತಿ ।
ಯಥಾ ತತ್ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಂ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಾತ್ಪ್ರಾಗಭೂತ್ತಥಾ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉದಕೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಲವಣಂ ವಿಮೃಶ್ಯಾಪಿ ನ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಚೇದಸದೇವ ತರ್ಹಿ ತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸ್ಪರ್ಶೇನ ವಾ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಪ್ಸ್ವಿತಿ ॥೧॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಮವಗತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಮುದಕೇ ಕ್ಷಿಪ್ತಮವಮೃಶ್ಯಾಪಿ ಚಕ್ಷುಸ್ಸ್ಪರ್ಶನಾಭ್ಯಾಂ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ತಥಾಽಪಿ ತತ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಯತಸ್ತಾಭ್ಯಾಮಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಪಿ ತತ್ರೋಪಾಯಾಂತರೇಣೋಪಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯರ್ಥೇ ।
ತದ್ಧೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಲವಣಮಿತಿ ।
ಸಂವರ್ತತ ಇತೀದಂ ವಚನಂ ಬ್ರುವನ್ನಾಜಗಾಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತವಂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತೋ ಜಗನ್ಮೂಲಸ್ಯಾಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಸತ್ತ್ವಂ ತ್ವಯಾ ಕಥಮವಗತಮತ ಆಹ –
ವಾವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ವಾವೇತ್ಯಾದಿನಾಽತ್ರೈವ ಕಿಲೇತ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥಾಽತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೨॥
ಉಪಾಯಾಂತರಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದೇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯೋಪಲಂಭೇಽನುಪಲಂಭೇ ವಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದುಪಲಂಭಾದಿತಿ ।
ಬುಭುತ್ಸಿತಮುಪಾಯಮುಪದರ್ಶಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮುಪಾದತ್ತೇ –
ತಥೇತಿ ॥೩॥
ಯಥಾಽಯಮುಪಾಯಃ ಶಕ್ಯೋ ಜ್ಞಾತುಂ ತಥಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರದೃಶ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಹೇ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ದಿಗ್ಭ್ರಮೋಪೇತೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ದಿಗಭಿಮುಖೋ ವಿಕ್ರೋಶತಿ ತಥಾ ಸ ತತ್ರ ವಿಜನೇ ದೇಶೇ ಶಬ್ದಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಾಙಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಾಗಂಚನ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಪ್ರಾಙ್ಮುಖ ಇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಕಾರೈರ್ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದಃ ॥೧॥
ಯಥಾಬಂಧನಂ ಬಂಧನಮನುಸೃತ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀತಿವಿಶೇಷಣದ್ವಯಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನೇತರ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸೋಪಸ್ಕರಮನುವದತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ವಾವ್ಯಾಕಾಶೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ । ಮಯಡ್ವಿಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾರಣ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಾನರ್ಥಸಂಕಟತ್ವಂ ಕಥಯತಿ –
ವಾತೇತಿ ।
ಶೀತೌಷ್ಣಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದ್ವಂದ್ವಂ ಗೃಹೀತಂ ತೇನಾನೇಕೇನ ದ್ವಂದ್ವೇನ ಜಾತಂ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಚ ತದುಪೇತಮಿದಂ ದೇಹಾರಣ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಬಂಧ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ಮಿತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಾದಿವಿಷಯಃ । ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಮವಿದ್ಯಾಕಾಮವಾಸನಾಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ದೇಹಾರಣ್ಯಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜಂತೋರ್ವಿಕ್ರೋಶನಪ್ರಕಾರಂ ಸಕಾರಣಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಸದಾ ದುಃಖಿತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಕಥಂಚಿದೇವೇತಿ ।
ಆಪಾತತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಮುಕ್ತಬಂಧನತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಮಿತಿ ।
ಯದಾಽಽಸಾದಯತಿ ತದಾ ಸುಖೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಂಸಾರವಿಷಯಂ ದೋಷದರ್ಶನಂ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಮಾರ್ಗೋ ವಿವೇಕಃ ಸ ಯಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯೇಣ ದರ್ಶಿತೋ ವಿದ್ಯಾತಃ ಸ ದರ್ಶಿತಸಂಸಾರವಿಷಯದೋಷದರ್ಶನಮಾರ್ಗಃ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷಿತತ್ವಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನಾಸೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ವಾಕ್ಯಮೇವೋಪಾಯಸ್ತಥಾಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತಾತಿಶಯದರ್ಶನಾತ್ತದುಪದೇಶೋಽವಗತ್ಯಂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಥಮೋ ಹೇತುರುಪದೇಶಮಾತ್ರಾದ್ಯಸ್ಯ ನಾವಗತ್ಯಂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾದ್ಯಸಂಭವನಾನಿರಸನಸಮರ್ಥೋ ವಿಚಾರೋ ಮೇಧಾವಿಶಬ್ದೇನ ವಿಹಿತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತಿಶಯವತಿ ಪ್ರಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದ್ಯುಪಪದೇಽಸತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇರ್ದೇಹಾದಿಸ್ಥಿತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯಂ ಲಕ್ಷಯತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇರ್ದೇಹಮೋಕ್ಷಾದಾನಂತರ್ಯಮರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ವಿದೇಹಮುಕ್ತಿಮುಕ್ತಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಉತ್ಪನ್ನೇ ಚೇತಿ ಚಕಾರೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಕರ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅಥೇತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ತದೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ದೇಶಾಂತರೇತಿ ।
ಯಥಾ ಗ್ರಾಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋಪಾಯೋಽಶ್ವೋರಥೋ ವೇತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಸತ್ಯಂತರಾಯೇ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಗ್ರಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತಿ ನ ತ್ವಂತರಾಯವತಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಥಾ ತಥಾ ಸಮುತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷೀಣಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದಿತ್ಯನಿಯತಫಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮತ್ವಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ವದನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ನ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಾದೌ ನಞರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ದೇಹಾಂತರಾರಂಭೇ ತದ್ವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಚಾನಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಶಾದ್ವಿದುಷೋಽಪಿ ದೇಹಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಿದುಷೋಽಪಿ ದೇಹಾಂತರಮನಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಶಾದಾರಬ್ಧವ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯೈರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ವೇಧೋ ಭೇದನಂ ತತ್ಸಮಕಾಲಮೇವೇಷ್ವಾದೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಗತಿಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಸ್ಥಿತಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಽಽರಬ್ಧವೇಗಸ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ತದಾಸಾದಿತಸ್ಯ ವೇಗಕ್ಷಯಾದೇವ ಸ್ಥಿತಿದೃಷ್ಟಾಂತವದ್ವಿದ್ಯಾರ್ಥೇ ದೇಹೇ ವಿದ್ಯಾಲಾಭಾನಂತರಂ ಫಲಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಿವರ್ತಂತೇ ಕಿಂತು ಭೋಗಕ್ಷಯಾದೇವ ತಸ್ಯ ಲಬ್ಧವೃತ್ತಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಫಲೇಭ್ಯೋಽಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಅನ್ಯಾನಿ ತ್ವಿತಿ ।
ನ ಚಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತಥಾವಿಧಸ್ಯೈವ ಪಾಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಪ್ರಕ್ಷಯೋಪಗಮಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೇವೇತಿ ।
ಆರಬ್ಧಫಲಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ದರ್ಶಯತಿ –
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲೇಷು ಕರ್ಮಸು ಸಿದ್ಧೇ ವಿಶೇಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಜೀವನಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ರತಿಬದ್ಧೇಷ್ವಾದೇಯವಿದ್ವೇಗಕ್ಷಯಂ ಗತಿಧ್ರೌವ್ಯವ್ಯವಹಾರವದಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಭೋಗೋಽವಶ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯತಶ್ಚಾಽಽರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಭೋಗಾದೇವ ಕ್ಷಯಸ್ತತಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಯಚ್ಚಿರತ್ವಂ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇರುಕ್ತಂ ತದ್ಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯ ಸದ್ಯಃಶರೀರಪಾತಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಽಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತೀತಿ ।
ಆದ್ಯಸ್ಯೇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯತ್ತೂತ್ಪನ್ನೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ವಿಹಿತಾನಿ ಕರೋತ್ಯೇವೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ॥೨॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಮವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯನಿವರ್ತನೇನ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾನ್ನಾಪ್ಯನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಮಂತರಾಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವಾಽತ್ರೈವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ವಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಂದಿಹಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಆಚಾರ್ಯವಾನಿತಿ ।
ಸಂಶಯಾನಸ್ಯ ಸಂಬೋಧನಾರ್ಥಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೩॥
ನನ್ವೇಷ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಮರಣಕ್ರಮೋ ನತು ವಿದುಷಃ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ತಯೋರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದತ ಆಹ –
ಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ।
ಕರಣೋಪರಮೇ ತೇಜಃಸಹಚರಿತಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಸಂಹಾರೇ ಚ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಃ ಸಮಾನ ಏವ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಸತಸ್ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾತಾತ್ಸದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏಕದೇಶಿಮತಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಭವತು ವಿದುಷೋಽಪಿ ತದಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಗಮನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಗತ್ಯಾಗತೀ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ।
ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನವತೋ ಗಮನಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದುಷೋಽವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಣಾಮಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಕಾಮಪ್ರವಿಲಯ ಏವಾತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ ನಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮನಿರ್ಮೋಕಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನದೀತಿ ।
ಯಥಾ ನದ್ಯೋ ಗಂಗಾದ್ಯಾ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರುಪೇ ಹಿತ್ವಾ ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತೀತಿದೃಷ್ಟಾಂತಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ನಾಮರೂಪಬೀಜಾವಸ್ಥಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಲಯೋ ಗಮ್ಯತೇ ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಯೋರಭಾವೇ ಕರ್ಮೋಪಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿದುಷೋ ಗತಿಪುರ್ವಿಕಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ವಿಮತಃ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಃ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಮರ್ಹತಿ ಸತ್ಸಂಪನ್ನತ್ವಾನ್ಮರಣಕಾಲೇ ಸತ್ಸಂಪನ್ನವದ್ವಿಮತೋ ವಾ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ನಾಽಽತ್ಯಂತಿಕೋ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವತ್ವಾನ್ಮರಣಕಾಲೀನವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದ್ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರವಿಶೇಷಂ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಯದೀತಿ ।
ತತ್ರಾನೃತಾಭಿಸಂಧತ್ವಂ ತಾದೃಗಭಿಸಂಧಿಮನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವೋಪಾಧಿರಿತ್ಯನುಮಾನದ್ವಯಂ ದೂಷಯಿತುಮುತ್ತರಂ ಗ್ರಂಥಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಥೇತಿ ॥೩॥
ಪರೀಕ್ಷಣಾಯ ಪರೀಕ್ಷಾದ್ವಾರೇಣ ರಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಸ್ವಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೇಣ ಬಂಧೇನ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತುರಪಿ ಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಬಂಧನಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತತ ಏವಾನೃತಾಭಿಸಂಧತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ತತ ಏವೇತಿ ।
ಸ್ತೈನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಕರ್ತೃತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಂಶಮನುವದತಿ –
ತಪ್ತೇತಿ ॥೨॥
ತದನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಾತ್ಮೇತಿ ।
ತ್ವಂ ತದಸೀತಿ ತ್ವಮರ್ಥೋದ್ದೇಶೇನ ತದರ್ಥಭಾವೋ ವಿಧೀಯತೇ ತತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಶರೀರಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿಧಾತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ –
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ತ್ವಂಪದೇನ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಸ್ತ್ವಯೋಚ್ಯತೇ ? ನಾಽಽದ್ಯೋಽಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ದ್ವಿತೀಯಃಶರೀರದ್ವಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸ್ಪದಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನೇ ವಿರೋಧಾಸ್ಫುರಣಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಯೋಽಹಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾಯ ಚ ವೇದೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಹ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯ ಸತಃ ಸಕಾಶಾದೌಪಾಧಿಕೋ ಭೇದೋ ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವೈಕ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ತೇಜೋಬನ್ನಮಯಮಿತಿ ।
ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ತದ್ಧಾಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಂ ಮಾನಫಲಂ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ –
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಽಽತ್ಮನೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಪ್ರಕಾಶಾತಿಶಯಸ್ಯ ಮಾನಫಲಸ್ಯಾಸಂಭವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಕರ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಅಶ್ರುತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಯಾಮತಸ್ಯ ಮನನಾಯಾವಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಫಲಸಿದ್ಧಯೇ ಚಾಧಿಕೃತಂ ಯಮರ್ಥಂ ತ್ವಂಪದವಾಚ್ಯಮವೋಚಾಮ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಚ ಯನ್ಮಿಥ್ಯೈವಾಧಿಕೃತತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ಮಾನಫಲಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಾನಫಲಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ಅಹಮೇವಾತ್ರಾಧಿಕೃತಶ್ಚೇತಿ ಚಕಾರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಯೇತ್ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಮುಖ್ಯೈಕತ್ವಪರಮಿತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಪಕ್ಷಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾಸಿಕಮೇಕತ್ವಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಲಂಬನಮಿತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ದೂಷಯತಿ –
ನತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ವೇತಕೇತೋಃ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇ ತದಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾದಸಕೃದುಪದೇಶಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಧ್ಯಾಸವಾಕ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾದಾಧ್ಯಾಸಿಕಮೇಕತ್ವಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಲಂಬನಂ ಕಿಂ ವಾ ಮುಖ್ಯೈಕತ್ವೇ ಬಾಧಕಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಿಕಾಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತ್ಯಾದಾವಿತಿಶಬ್ದಪರಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ವಸ್ತುನಿಷ್ಠಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಽಧ್ಯಾಸವಾಕ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿಶಬ್ದಪರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಶಾದವಸ್ತುನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ ನ ತಥಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಸ್ತುನಿಷ್ಠತ್ವಮಿತಿಶಬ್ದಪರತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹ ತ್ವಿತಿ ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ಇಹ ಪ್ರವೇಶಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವೇತ್ಯತ್ರ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯಂ ಸಂಘಾತಮಿಹೇತಿ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾನ್ನ ಮುಖ್ಯಮೇಕತ್ವಂ ಕಿಂ ತು ಚೈತನ್ಯಗುಣಯೋಗಾದ್ಗೌಣಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದಾದಿ ಕಾರಣಮೇವ ಘಟಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಪೃಥಗಸ್ತಿ ತಥಾ ಸರ್ವಮಿದಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ತತ್ರ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಭೇದರಹಿತಮೇಕರಸಮಬಾಧಿತಮಿತ್ಯುಪದೇಶದರ್ಶನಾನ್ನ ಗೌಣಮೇಕತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ನೋಪಚರಿತಮೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಔಪಚಾರಿಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಗೌಣಮೇಕತ್ವಂ ವದತಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವಿಧಿಪರತ್ವಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಂ ? ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋಃ ಸತೋ ವಾ ವಸ್ತುನಃ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ಸತಃ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ನಾಪಿ ಸದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಶ್ವೇತಕೇತುತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಸತೋ ನ ಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಪಿ ಸತ ಇತಿ ।
ಶ್ವೇತಕೇತೋರನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ತುತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಸು ತತ್ಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಸದಾತ್ಮತ್ವಮಾತ್ರಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ನನು ಸದಸ್ಮೀತೀತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನವಚನವಿರೋಧಾನ್ನ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಗೌಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತೇರ್ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ನೇದಮೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಸ್ತುತಿಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಿಭಿರುಪಪಾದಿತತ್ವಾದ್ವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ಚಾಸಂಭಾವನಾದಿನಿರಾಸಸಮರ್ಥಾಚಾರ್ಯವತ್ತ್ವೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಾದೌಪದೇಶಿಕಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಿಧ್ಯನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚ ತೇನೈವಾಽಽಕ್ಷೇಪಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನಾಽಽಚಾರ್ಯವಾನಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯವತ್ತ್ವಮಿತಿ ನೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸದಾತ್ಮತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದೃತೇಽಪಿ ಸಕೃದನುಷ್ಠಿತಪರೋಕ್ಷಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಂಭವಾದ್ವಿಲಂಬಾಭಿಧಾನಮನರ್ಥಕಮಾಪದ್ಯೇತ ಯಥಾ ಸಕೃದನುಷ್ಠಿತಾದಪಿ ಯಾಗಾದ್ಭವತಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ತದ್ವದಿಹ ಚ ಚಿರಮಿತಿ ಕ್ಷೇಪಕರಣಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನೇದಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ವಿಧಿವಾದಿನಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಿಪರ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮನುತ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ವಾಚ್ಯಂ ತದುಭಯಂ ದುರ್ವಚಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಭೂತೇನ ತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಜನಿತಾ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಯಾ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ತಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ನಾಹಂ ಸದಿತಿ ಬಲವತೀ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪನ್ನೇತಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ವಿವೇಕವತಃ ಶ್ರುತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಥಾವಿಧಬುದ್ಧ್ಯನುತ್ಪಾದಾತ್ । ನ ಚಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಶ್ರುತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ನೋತ್ಪನ್ನೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಧಿಕಾರಿಣಃ ಪ್ರಮಿತಿಜನಕೋ ವೇದ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನ ಚ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯಥೋಕ್ತಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಬಾಧಕಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಂ ವಸ್ತುಪರಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೋಪನಿಷದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾನ್ನಾಯಥಾರ್ಥಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನಾಪಿ ನ ಭವೇತ್ಯೇವ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಜೀವೇ ಭಾಸಮಾನೇಽಪ್ಯನವಭಾಸಮಾನತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಲೋಕಾಯತಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ದೇಹಾದತಿರೇಕೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋಽಪಿ ನಾವಭಾಸತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಽಪಿ ತಸ್ಯಾನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ನಾವಭಾಸಿಷ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ಭಾಸಮಾನೇಽಪ್ಯನವಭಾಸಮಾನತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ನನು ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದಿನಾಮಾತ್ಮನಿ ಭಾತಿ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಪಿ ಭಾತ್ಯೇವೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಗಾತಾದತಿರಿಕ್ತೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನ ಹಿ ಸಂಗಾತಾಭಿಮಾನವಿಗಮೇ ತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ ತನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತದ್ವದಿತಿ ।
ದೇಹಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸತೋಽಪ್ಯಪ್ರತಿಭಾನವತ್ಸದಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋರ್ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿತ್ವಾತ್ಸದಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದತಸ್ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರತಿಭಾನಮಜ್ಞಾನಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಹಾವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಯಾ ವಿಧಯಾಽರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ವಿಕಾರೇಽನೃತಾಭಿಸಂಧಿಕೃತೋಽಯಂ ಜೀವಾತ್ಮೇತ್ಯೇವಂರೂಪಂ ಯನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಸನಿದಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಮೇವೇದಂ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಂ ನ ತ್ವಭೂತಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಫಲಮಿತ್ಯೇವಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸಾರಭೂತಂ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಷಷ್ಠಸಪ್ತಮಯೋರಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಕಾಮಃ ಷಷ್ಠೇ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯಬಾಧಿತತತ್ತ್ವಬೋಧನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ತತ್ಪರೋಽತೀತೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಙ್ನಿಶ್ಚಯಪರತ್ವೇನೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಭೂಮಿಕಾಮಾರಚಯತಿ –
ನ ಸತ ಇತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮುಪದೇಷ್ಟುಂ ಸಪ್ತಮಪ್ರಪಾಠಕಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮೇವೋಪದೇಷ್ಟುಮಿಷ್ಟಂ ಚೇತ್ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ನಾಮಾದೀನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಷ್ವಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ದ್ವಯೋರಧ್ಯಾಯಯೋರದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಾರಭ್ಯಾಮಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ನಾಮಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಸನ್ಮಾತ್ರವಿಜ್ಞಾನೇನಾವಿಜ್ಞಾನಾದೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಷ್ವಿತಿ ।
ನಾಮಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಧಮೋಽಧಿಕಾರೀ ನಾಮಾದೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾಚಂದ್ರನಿದರ್ಶನನ್ಯಾಯೇನ ಮಧ್ಯಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಸ್ವೀಕಾರಾರ್ಥಂ ಮಧ್ಯಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಾ ನಾಮಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮುತ್ತಮಮೇವಾಧಿಕಾರಿಣಮಧಿಕೃತ್ಯ ಭೂಮಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಾಮಾದಿವಚನಮಿತಿ ಮತಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವಾ ನಾಮಾದೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ಚ ಪರವಿದ್ಯಯಾ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ತುತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅತೀತಾಧ್ಯಾಯಾದಿಷ್ಟಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದೇವ ದೇವತೋಪಾಸನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಸಾಧನಮುತ್ಪಾದನಂ ತತ್ರ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಪನ್ನೋ ವೇದವೇದಾಂಗಾಭಿಜ್ಞತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ನಾರದಸ್ಯೋತ್ತಮಾಭಿಜನೇ ಜನ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಸಪುತ್ರತ್ವಾದಸ್ತಿ ಚೋತ್ತಮಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಾಽಸ್ತಿ ಚ ವೃತ್ತಂ ಸದಾಚರಣಮಸ್ತಿ ಚ ಶ್ರವಣಧ್ಯಾನಾದಿ ಸಾಧನಶಕ್ತೀನಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಾಧನಸ್ಯ ವಾ ಶರೀರಸ್ಯ ಶಕ್ತೇಃ ಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ ಜನ್ಮಾದಯೋ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ತಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಯಾಖ್ಯಯಿಕಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಯನೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಧೀಷ್ವ ಜ್ಞಾಪಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರಃ ಉಪಸದನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ನ್ಯಾಯತಃ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿರಿತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತವಿಧಿವಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೧॥
ಅಧ್ಯಯನವಾಚಿ ಪದಂ ಸ್ಮರಣಪರತಯಾ ಕಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಯದ್ವೇತ್ಥೇತಿ ।
ಗಂಧಯುಕ್ತಿಃ ಕುಂಕುಮಾದಿಸಂಪಾದನಮ್ ॥೨॥
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ತ್ವಂ ಕೃತಕೃತ್ಯೋಽಸೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸೋಽಹಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಮಂತ್ರವಿದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮಂತ್ರೇಽಷ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರವಿದೇವ ನಾಽಽತ್ಮವಿದಿತ್ಯತ್ರ ವಿರೋಧಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರವಿತ್ತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ತದಭಾವೇ ಮಂತ್ರವಿತ್ತ್ವಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಧಾನಮಭಿಧೇಯಮಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಾತ್ಮನಶ್ಚ ವಿಕಾರತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾನ್ಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾಭಿಧಾನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಭಿಧೇಯತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಽಽತ್ಮನೋಽಭಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನಾವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಸ್ತೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವಾನ್ನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಗೃಹೀತಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷಣೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಯತ್ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ತದವಾಚ್ಯಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇವಲಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಮಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರೇಣ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕಥಂ ವಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ತತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಾತ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣಾಽಽತ್ಮವಿತ್ತ್ವಂ ನ ಭವತೀತ್ಯನೇನಾಽಽಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತಜ್ಞಾನವತ ಏವಾಽಽತ್ಮವಿತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಔಪದೇಶಿಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ತವಾಽಽತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶೋಕನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಾಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಶ್ರುತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಡುಪೇನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಾಖ್ಯೇನ ಪ್ಲವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಂ ಮದೀಯಮರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಂ ನಾಮಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಮಿತಿ ॥೩॥
ಉಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ನಾಮ ವಾ ಇತಿ ।
ತದುಪಸಂಹರತಿ –
ನಾಮೈವೇತಿ ।
ಕೇನ ರೂಪೇಣೇದಂ ನಾಮಾಽಽದರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಮೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ॥೪॥
ನಾಮ್ನಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಾನೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯೋ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋ ನಾಮೇತಿ ॥೫॥
ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವಾಙ್ನಾಮ್ನೋರೇಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಾಗಿತೀಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ।
ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನೋರಃಕಂಠಥಶಿರೋದಂತೌಷ್ಠನಾಸಿಕಾತಾಲೂನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋಽಭಿವ್ಯಂಗ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇಽಪಿ ನಾಮ್ನಸ್ತು ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವರ್ಣಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತಯೋರ್ವ್ಯಂಗ್ಯವ್ಯಂಜಕಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಾರ್ಯಾದ್ಧೀತಿ ।
ವಾಚೋ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಕಥಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ವಾಚೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯಾ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧॥
ಸ ಯೋ ವಾಚಮಿತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥೨॥
ಮನಃಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಮನ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ವಾಚೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ತದಾಹ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ವಾಚೋ ಮನಸ್ಯಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಮನಸಸ್ತಸ್ಯಾ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಮನಸೋ ವಾಗಾದೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ಮನಸೋಽಸ್ತಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೇತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಸ್ತಾಂ ಕರೋತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಇಚ್ಛೇಯೇತೀಚ್ಛಾಂ ಕೃತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಲೋಕತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸತ್ಯೇವೇತಿ ॥೧॥
ಸಂಕಲ್ಪಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸಂಕಲ್ಪೋಽಪೀತಿ ।
ಕಾ ಸಾಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರ್ಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಶಬ್ದಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿವಿಧೇ ವಿಷಯೇ ವಿಭಾಗೇನ ಸಮರ್ಥಿತೇಽಪಿ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಮನಸೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಭಾಗೇನ ಹೀತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾನ್ಮನಸಶ್ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದತೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ತಯೋರಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನಸಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಾಚೋಽನಂತರಭಾವಿತ್ವೇ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಾಂ ಚೇತಿ ।
ನಾಮ್ನಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಂತರ್ಭಾವಂ ಸಮರ್ಥಯತಿ –
ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ಮಂತ್ರೇಷ್ವನುಪಲಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಮಂತರ್ಭಾವಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಂ ಕರ್ಮ ನಾಮಂತ್ರಕಮಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪತ್ವಾದತಿಸ್ಪಷ್ಟಮಂತ್ರಾನುಪಲಂಭೇಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಮಂತ್ರೋಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯಾಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ಯತ್ಕರ್ಮ ಮಂತ್ರೇಷ್ವನುಪಲಬ್ಧಂ ತಚ್ಛಾಖಾಂತರೀಯಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತ್ರಯೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತ್ರಯೀಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣ್ಯಂತರ್ಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಮತಿಂ ಕಥಯತಿ -
ಮಂತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ॥೧॥
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಾನೀತಿ ।
ಅಯನಪರ್ಯಾಯತ್ವೇನೋಕ್ತಗಮನಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಪ್ರಲಯ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಮಕ್ಲೃಪ್ತಾಮಿತಿ ।
ಯತೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಮಹತ್ಸ್ವಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇಽತೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ಮಹತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲಂ ಕಾರಣತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ವೃಷ್ಟೇರ್ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತದೀಯಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ತಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಶಾದನ್ನಂ ಸಮರ್ಥೀಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ವೃಷ್ಟೇರ್ಹೀತಿ ।
ಅನ್ನಾಧೀನಂ ಪ್ರಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನ್ನಮಯಾ ಹೀತಿ ।
ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಮನ್ನಮಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನ್ನೋಪಷ್ಟಂಭಕಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಜಸನೇಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅನ್ನಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಧ್ಯಯನಕಾರಣತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಪ್ರಾಣವಾನಿತಿ ।
ತತೋ ಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಕರ್ಮವಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮಫಲವಶಾಜ್ಜಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾವೈಕಲ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏತದ್ಧೀತಿ ।
ತನ್ಮಹತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೨॥
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಕಥಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮತ ಆಹ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಲೋಕಾನಾಮೇವಂ ಧ್ರುವತ್ವಮುಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮಿತಿ ಲೋಕಿನಸ್ತದುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಲೋಕಿನೋ ಹೀತಿ ।
ಕಥಮುಪಕರಣಸಂಪನ್ನೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಶಬ್ದೋ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪಶುಪುತ್ರಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಯಾವತ್ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಷಯಸಂಕೋಚಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಯಾವದ್ಗೋಚರಸ್ತತ್ರಾಸ್ಯ ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಿರಂಕುಶೇ ಸಂಕಲ್ಪಶಬ್ದೇ ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉತ್ತರೇತಿ ।
ಯದಿ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗೋಚರೇ ಸಂಕಲ್ಪೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರತಯಾ ಸರ್ವಗೋಚರತ್ವಸಂಭವಾದ್ಯಾವಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಗತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಫಲಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ ನ ಹಿ ಸಂಕಲ್ಪೋಪಾಸನಾದೇವ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ಫಲೇ ಸಿದ್ಧೇ ಚಿತ್ತಾದ್ಯುಪಾಸನಂ ತತ್ಫಲಂ ವಾ ಪೃಥಕ್ಕಥಯಿತುಮುಚಿತಮತೋ ಯಾವತ್ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರುಕ್ತಃ ಸಂಕೋಚೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಚಿತ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಮನಃಶಬ್ದೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಚಿತ್ತಂ ಚೇತಯಿತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
ಇದಂ ವಸ್ತ್ವೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತ್ವನುರೋಧೀ ಚೇತನಾಖ್ಯೋ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ಚಿತ್ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೀತಂ ಭೋಜನಂ ತೃಪ್ತಿಸಾಧನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಭೋಜನತ್ವಾದಾಗಾಮಿನೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ತದೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿನಿರೂಪಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚಿತ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತೀತೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪೂರ್ವತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಕರಣಂ ಪರಾಮೃಶತಿ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ॥೧॥
ಯಥಾ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಧಿಕರಣತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಷು ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ತದಧಿಕರಣತ್ವಮಾಹ –
ತಾನೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬಹುಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪರಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಸಂಸ್ತಥಾಽಪಿ ಯದ್ಯಚಿತ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಚಿತ್ತಸ್ಯಾಸತ್ಸಮತ್ವಂ ಶ್ರುತವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಮಪೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನ ಸತ್ತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಚಿತ್ತಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಾದೇರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಾದಿಷ್ಟಮಿದಾನೀಂ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ಚಿತ್ತವತೋಕ್ತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾ ಲೋಕಸ್ಯ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨॥
ಕ ತದ್ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮೇತಿ ।
ಅಚಲತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೈರಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಾದ್ಭಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನೇಕಾಗ್ರತಾದೋಷೋಪಹತಸ್ಯಾತೀತಾದಿಫಲನಿರೂಪಣೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದರ್ಶನಾದೇಕಾಗ್ರತಾರೂಪೋ ಧ್ಯಾನಪದಾರ್ಥಶ್ಚೇತಯಿತೃತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ತತೋ ಭಯಾನೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಕಾಗ್ರತೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಫಲದ್ವಾರಾ ತನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗೌರವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಮನುಷ್ಯಾ ಏವೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವ ಸತಾಂ ಕುತೋ ದೇವತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶಮಾದೀತಿ ।
ಧ್ಯಾನಫಲಂ ನೈಶ್ಚಲ್ಯಂ ತನ್ಮಹತ್ಸು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಚ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಧನಾದಿಭಿರ್ಮಹತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಯಾವತ್ । ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಽಽಪಾದನಮನುಷ್ಠಾನಂ ತೇನ ತತ್ಫಲಲಾಭೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾಂಶೋ ಯೇಷಾಮಸ್ತಿ ತೇ ತಥಾ ।
ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭಕಲಾವತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನಿಶ್ಚಲಾ ಇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಮಹತ್ಸು ಪುರುಷೇಷು ಧ್ಯಾನಫಲಾನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೈತ್ಯನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾಽನ್ವಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅಥ ಯೇ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಮಹತ್ಸು ನೈಶ್ಚಲ್ಯದರ್ಶನಮತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಮಹತ್ತ್ವಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧-೨॥
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಕ್ತಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ತತೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಭೂಯಸ್ತ್ವಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧॥
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಭೇದಂ ಕಥಯತಿ –
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಲೋಕಾನಾಮಚೇತನಾನಾಂ ಕುತಸ್ತದುಭಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದ್ವದ್ಭಿರಿತಿ ॥೨॥
ಲೋಕೇ ಬಲಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಶ್ವೇತಕೇತುವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅನಶನಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶರೀರಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಬಲಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶರೀರೇಽಪೀತಿ ।
ತದೇವೇತ್ಯನ್ನೋಪಯೋಗಜನಿತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕಾರಣತ್ವಾದೇವ ಬಲಂ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೂಯಃ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚ ತಸ್ಯ ತತೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾನವತಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬಲಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಸಮುದಿತಮಪಿ ಕಂಪಯತೇ ತಥಾಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಬಲಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾತ್ತತಸ್ತದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಮೇತಯೋರುಪಪಾದಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ಬಲಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ॥೧-೨॥
ಅಥವಾ ಯದಿ ಸೋಽಭುಂಜಾನೋಽಪಿ ಕಥಂಚಿಜ್ಜೀವೇತ್ತದಾ ಜೀವನ್ನಪಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಥಮಶನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಅನ್ನೋಪಯೋಗಾಭಾವೇ ಬಲಹಾನಿರಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾ ತದುಪಯೋಗೇ ಬಲಂ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥೇತಿ ।
ಅಥಾನ್ನಸ್ಯಾಽಽಯ ಇತ್ಯಪಿ ಪಾಠೋಽಸ್ತಿ ತತ್ರಾನ್ನಸ್ಯಾಽಽಯ ಇತ್ಯೇತದೇವ ಪದಮನ್ನಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮೇಕಾರಮೀಕಾರತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯ್ಯ ವರ್ಣವ್ಯತ್ಯಯಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಆಯ ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದ್ಯನ್ನಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಪಿ ಪಾಠಾಂತರಮನ್ನಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಕಥಂ ತದನ್ನಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ದರ್ಶಯತಿ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ॥೧-೨॥
ಅಪಾಂ ಕಾರಣತ್ವೇನಾನ್ನಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪಾಂ ಸರ್ವಜಗದಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚಾನ್ನಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾದಿತಿ ।
ದಧಿಪಯಃಪ್ರಭೃತ್ಯಾಹುತಿಪರಿಣಾಮತ್ವಾದಂತರಿಕ್ಷಾದೇರಪ್ಸಂಭವತ್ವಮವಸೇಯಮ್ ।
ಅಪಾಂ ಸರ್ವಮೂರ್ತಾತ್ಮಕತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯಾದೀತಿ ॥೧-೨॥
ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ತದಾಹುತಿರಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ವೈಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಅಪ್ತೇಜಸೋರುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತೇಜ ಏವೇತಿ ।
ಅಪ್ತೇಜಸೋರ್ವಿಧಾಂತರೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಊರ್ಧ್ವಾಭಿರಿತಿ ।
ತೇಜಸೋಭೂಯಸ್ತ್ವಫಲಮಾಹ –
ತೇಜ ಇತಿ ॥೧॥
ತಮಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಂ ತಮಃ ಶಾರ್ವರಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಜ್ಞಾನರಾಗಾದಿ ತದುಭಯಮಪಹತತಮಸ್ಕಾನಿತ್ಯತ್ರ ತಮಃಶಬ್ದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಹತಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಪನೀತೇತಿ ॥೨॥
ವಾಯೋಃ ಸಕಾಶಾದಾಕಾಶೋ ಭೂಯಾನಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಂ ತೇಜಸೋ ಭೂಯಾನಿತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ವಾಯುರಿತಿ ।
ಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಾಕಾಶಸ್ಯ ವಾಯುಸಹಿತಾತ್ತೇಜಸೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಾರಣಂ ಹೀತಿ ।
ತೇಜಸೋ ವಾಯುಸಹಿತಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚಾಽಽಕಾಶಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧॥
ಕಥಮಾಕಾಶೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯಾಪ್ತಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಕಾಶಾಕಾಶಯೋರಿತಿ ॥೨॥
ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಂ ಶ್ರುತಂ ಪುಂಲಿಂಗತ್ವೇನ ಕಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುಂಲಿಂಗೋಪಕ್ರಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಽಽಕಾಶಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ಮರಣೇ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಸತೀತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೇಃ ಸ್ಮರಣಾಭಾವೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಸ್ಮರಣೇ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಸಾಧಯತಿ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಃ ।
ಸ್ಮರಣಾಭಾವೇ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಭಾವಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಭಾವೇ ತದ್ಭಾವಮನ್ವಯಮಾಹ –
ಯದೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ತದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧-೨॥
ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧-೨॥
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವೇನ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಕಥಯತಿ –
ನಾಮೋಪಕ್ರಮಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತಿವಶಾತ್ತದುಪಕ್ರಮೇ ಯಸ್ಯ ಜಗತೋಽಸ್ತಿ ತತ್ತಥಾ ಪಾಠಕ್ರಮಮೇವಾಽಽಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಶಾ ಚಾಂತೇ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತಜ್ಜಗತ್ತಥೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಮುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮಪಿ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಮೇವ । ಉತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತಯಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾನ್ನಾಮಾದೇರುತ್ತರೋತ್ತರವಾಗಾದಿಭೂಯಸ್ತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ಮೃತಿನಿಮಿತ್ತಃ ಸದ್ಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।
ಆಶಾಖ್ಯೈ ರಶನಾಪಾಶೈಃ ಸರ್ವತೋ ವಿಪಾಶಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಬಿಸಮಿವೇತಿ ।
ಬಿಸಶಬ್ದೋ ಮೃಣಾಲವಿಷಯಃ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಜಗದ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಪಿತಂ ಸ ಏಷ ಭೂಯಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಪಿತತ್ವಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯೇನ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಿನೇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಸ್ಫುಟೀಕರಣಮಂತರ್ಬಹಿರ್ಗತೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಽಽಶಾಯಾಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಿಂಗಾನಾಂ ವ್ಯಷ್ಟೀನಾಂ ಸಂಘಾತಃ ಸಮುದಾಯಸ್ತದ್ರೂಪೇ ಸಮಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮನೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಾಧಿತದ್ವತೋರೈಕ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೀತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿಭೂತಮಧಿದೈವಂ ಚಾವಸ್ಥಾನಂ ಸೂಚಯತಿ –
ದೈಹಿಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಂತರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಮಿತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೀತಿ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಧಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಕ್ತಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ವಿದ್ಯಮಾನೇಷು ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಧಿತ್ವಮುಪಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವದನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಾಣಶ್ಛಾಯಾವದೀಶ್ವರಮನುಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಶ್ಚ ವಿಷಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸು ಶಬ್ದಾದಿಬುದ್ಧಿಷು ತಜ್ಜನಕೇಂದ್ರಿಯೇಷು ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ತಾಸಾಂ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ್ಛಾಯಾವದೀಶ್ವರಂ ಪ್ರತ್ಯನುಗತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಕೌಷೀತಕಿನಾಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಭಾಗಮನೂದ್ಯಾವಶಿಷ್ಟಮಂಶಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಯಾತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಯಾತೀತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನೀತ್ಯಂತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಕಥಯತಿ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ದಾತುರ್ದೇಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಣಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ತದಪೀತಿ ದೀಯಮಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಣಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಾಯೈವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೧॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರನತಿಕ್ರಮಣೀಯೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರುಲ್ಲಂಘನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಿತ್ರಾದಿಷು ಪ್ರಾಣೇ ಸತಿ ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಮನ್ಯಥಾ ಚಾಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತ್ವಂಕಾರಾದಿಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿಪದೇನ ತಿರಸ್ಕಾರಪ್ರಭೇದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಪಿತ್ರಾದಿಷ್ವಪ್ರಿಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಿವೇಕಿನಾ ಧಿಕ್ಕಾರವಚನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪಿತೃಹೇತಿ ॥೨॥
ಸತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪಿತ್ರಾದಿಷು ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ಅಥೈನಾನೇವೇತಿ ।
ಸಮಸ್ಯ ಪುಂಜೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯಾವಯವಾನ್ವಿಭಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾದೇವಮಪೀತ್ಯೇತತ್ತಥಾಽಪೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತದೇವಾತಿಕ್ರೂರಂ ಕರ್ಮ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸಮಾಸೇತಿ ।
ಅವಯವವಿಭಜನಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತದ್ದೇಹಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಕ್ರೂರಪಿತ್ರಾದಿವಿಷಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಣೇಷ್ವಪಿ ದೇಹೇಷು ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಸ್ತಥಾಽಪಿ ನಾಸೌ ಮುಖ್ಯಃ । ತದ್ವಿಷಯೇ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇಽಪಿ ಶಿಷ್ಟಗರ್ಹಾದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩॥
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಪಿತ್ರಾದಿಸಂಜ್ಞಕತ್ವೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಥಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಫಲಮಾಹ –
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿದತಿವಾದೀ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣವಿತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರಃ ಫಲತೋಽನುಭವಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ।
ತದನುದರ್ಶನೇನೈವ ಪ್ರಾಣವಿತ್ತ್ವೇ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಸತಿ ಕಿಮಿತಿ ಮನನವಿಜ್ಞಾನೇ ಪೃಥಗುಪನ್ಯಸ್ಯೇತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮನನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯೋಪಪತ್ತಿಸಹಕೃತಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ಯತ್ಪ್ರಾಣವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ ತದತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತತ್ಫಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಂ ದರ್ಶನಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಮನನವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿನಾ ದರ್ಶನಾಸಂಭವೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಮನನಾದಿದ್ವಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅತಿವಾದಿತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ನಾಮಾದೀತಿ ।
ನಾಪಹ್ನುವೀತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಸ್ಮಾದಯಂ ವಿದ್ವಾನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮೀತ್ಯುಪಗತವಾಂಸ್ತಸ್ಮಾದಪಹ್ನವೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಾತ್ಮನೋಽತಿವಾದಿತ್ವಂ ನಾಪಹ್ನುವೀತೇತಿ(ತ್ಯರ್ಥಃ) ॥೪॥
ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣಾಂತಮುಪದೇಶಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ನಾರದಸ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಭಾವೇ ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಾಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯೋಪರತಿರವಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಮುಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವಯಮೇವಾಽಽಚಾರ್ಯೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಮೇವಮಿತಿ ।
“ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣ” (ಮು.ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವೇನಾನೃತತ್ವಂ “ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್” (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನನೃತೇ ಪ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಿತುಶ್ಷ್ಟತ್ವೇ ಕಥಮಕೃತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಶಾಲಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ನ ಚ ತಸ್ಯೋಪೇಕ್ಷಾರ್ಹತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಗ್ರಹವಿಶೇಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಪರಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣವಿದೋಽತಿವಾದಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಾಮಾದೀತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽತಿವಾದೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೋಽತಿವಾದೀತಿ ಯತಃ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೋಽತ ಏವಾಽಽಹೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ನಾರದಸ್ಯ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಂ ಕಥಂ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ॥೧॥
ಯದಾ ವೈ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ಯದೇತಿ ।
ಯದಿ ವಿಶ್ವಂ ಸದ್ರೂಪಾದನುಗತಾದ್ಭಿನ್ನಮಸದೇವ ಸ್ಯಾದ್ಯದಿ ತ್ವಭಿನ್ನಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ಯಂ ಯದೈವ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ –
ಇದಮಿತಿ ।
ತತಸ್ತದಾಽನೃತಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಹಿತ್ವಾ ಸದೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಯದ್ವದತಿ ತತ್ತದೇವ ವದತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವದನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
ಶ್ರತ್ಯಂತರಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಭೇದಾಭೇದವಾದೀ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರೋಧಾದೇಕೋಪಾಧಾವಯೋಗಾದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಾದತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣೈವೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಸತ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕಾರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಜನಿತಸದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಭೂಯತ್ರಯಂ ಸದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದವಿಷಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಭೂತದ್ವಯಂ ತ್ಯದಿತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಭೂತಪಂಚಕಂ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಸತ್ಯಮಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ತಥಾ ತದ್ಬೀಜಭೂತಯೋರ್ನಾಮರೂಪಯೋಸ್ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇಷ್ವಪಿ ಸತ್ಯಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಹ –
ತದ್ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಾನುವಾದದ್ವಾರೇಣಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತೇಷ್ವಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತೋಽರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಾವಿತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಾ ವಾ ಇತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಿಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಕೃತೇ ತು ನ ತದಿಷ್ಯತೇ ಭೂಮ್ನ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ತಥಾ ಚ ವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮತ ಆಹ –
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರತಃ ಸತ್ಯತ್ವಮುಪಗತಂ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಯದಾ ವೈ ವಿಜಾನಾತ್ಯಥ ಸತ್ಯಂ ವದತೀತಿ ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫುಟಯನ್ನಾದೌ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ನಾವಿಜಾನನ್ನಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮವಿಜಾನನ್ನಪಿ ವದತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದೀನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಸದೇವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಿತಿ ವದತೋಽಭೀಷ್ಟಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತಾನ್ಯೇವ ತರ್ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪೃಥಗ್ವಿದ್ಯಂತೇ ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅತೋಽಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸತ್ಯವಾದಿತ್ವಂ ಕಿಂತ್ವಸತ್ಯವಾದಿತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾಽನ್ವಯಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ –
ವಿಜಾನನ್ನೇವೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮತಿವಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾದ್ವಾರಾ ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯೇವಮಿಷ್ಟಂ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯವದನಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರಮುತ್ತರಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯತಿದಿಶತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥೧॥
ವಿಜ್ಞಾನಕಾರಣೀಭೂತಾಂ ಮತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಮತಿರಿತಿ ॥೧॥
ಮನನಹೇತುಭೂತಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಸ್ತಿಕ್ಯೇತಿ ॥೧॥
ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತುಂ ನಿಷ್ಠಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಿಷ್ಠೇತಿ ॥೧॥
ನಿಷ್ಠಾನಿದಾನಂ ಕೃತಿಂ ವಿಭಜತೇ –
ಕೃತಿರಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರೇತೇಷಾಮುತ್ತರಮುತ್ತರಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣೀಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸತ್ಯಾಂ ಹೀತಿ ॥೧॥
ಕೃತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕುತೋ ಭವತೀತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಾಽಪೀತಿ ।
ಯದಾ ಸುಖಂ ಲಭತೇ ತದಾ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು ಸುಖಲಾಭಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯಮಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸುಖಲಾಭಾಧೀನಾ ಕೃತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸುಖಮಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸುಖಲಬ್ಧವ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನಾದೇವ ಯಥೋಕ್ತಾ ಕೃತಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕರೋತೀತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಪುತ್ರಪಶ್ವಾದಿ ತಜ್ಜನ್ಯಸುಖೋದ್ದೇಶಪೂರ್ವಿಕಾ ಲೋಕೇ ಕೃತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ತಥಾಽಽತ್ಮನ್ಯಪಿ ಸುಖಂ ಲಬ್ಧ್ವೈವ ಕರೋತಿ ನ ತು ವಿನಾ ತದುದ್ದೇಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಸಶ್ಚ ಸಂಯಮಪೂರ್ವಕಂ ಸುಖಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ತಲ್ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕರೋತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಭವಿಷ್ಯದಪೀತಿ ।
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
ಭೂಮ್ನೋಽರ್ವಾಗಪಿ ವೈಷಯಿಕಂ ಸುಖಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತೋಽರ್ವಾಗಿತಿ ।
ಕಥಮಲ್ಪತ್ವೇಽಪಿ ಸುಖತ್ವಂ ವಾರ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಲ್ಪಸ್ಯೇತಿ ।
ದುಃಖರೂಪಾಂ ತೃಷ್ಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಲ್ಪಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸ್ವಯಂ ಸುಖಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಲ್ಪಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ದುಃಖಾಂತರ್ಭಾವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧॥
ಭೂಮ್ನಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ –
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ಸ ಭೂಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಸ್ಪರ್ಶನಾದಿಷ್ವಪಿ ಸತ್ಸು ದರ್ಶನಶ್ರವಣಯೋರೇವ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಮೇತಿ ।
ಅನುಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾದೀನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾತ್ರ ದ್ವಯೋರ್ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ಪರ್ಶನಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಭೂಮ್ನಿ ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಾಯಶ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ತತ್ತ್ವವಿಚಾರಣಾಯಾಮನ್ಯೋಽನ್ಯಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಶ್ರುಣೋತಿ ನ ಮನುತೇ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮೇತಿ ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪನಿಷೇಧೇನಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಕರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಾವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಭೂಮಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ವಿಮೃಶತಿ –
ಕಿಮತ್ರೇತಿ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧದರ್ಶನಾದಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಂ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಸ್ವಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕೋ ಲಾಭಃ ಕೋ ವಾ ದೋಷ ಇತಿ ಶಿಷ್ಯಃ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂಚಾತ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ತತ್ರ ಲಾಭಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದೇರ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಭೂಮ್ನಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಚೇತ್ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾತೀತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಭೂಮೇತ್ಯಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಮಿಂದೋಷಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಮೇವ ದೋಷಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೇ ಕಥಂ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಸತಿ ಭೇದೇ ಕ್ರಿಯಾದೇಃ ಸಂಸಾರತ್ವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಂ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಭಾವಸ್ಯ ನ ಸಂಸಾರತೇತಿ ಚೋದಯತಿ –
ಆತ್ಮೈಕತ್ವ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಸ್ಯಾಸಂಭವಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ನಾಽಽತ್ಮನ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಸ್ಯ ದುಷ್ಟತ್ವೇ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತೇ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನಂ ದುಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ಶಿಷ್ಯಃ ಶಂಕತೇ –
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಆದ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇತಾವತೈವ ದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವಲಾಭಾದ್ಯತ್ರೇತ್ಯನ್ಯದಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣೇ ವ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯರ್ಥಮೇವೇದೃಶಂ ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಿಷ್ಯಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಬ್ರೂತೇ –
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕೇ ಹಿ ಯತ್ರ ಶೂನ್ಯೇ ಗೃಹೇ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ತದ್ದೇವದತ್ತೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಚ ತಸ್ಯ ನೈರರ್ಥಕ್ಯಮಿಷ್ಟಂ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ಯಥೋಕ್ತೇ ಧನಧಾನ್ಯಾದ್ಯದರ್ಶನೇಽಪಿ ಸ್ತಂಭಾದೀನ್ಗೃಹಂ ಚ ನ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಶ್ರುತಸ್ಯ ನೈರರ್ಥಕ್ಯಂ ನ ಗಮ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತು ತತ್ರ ಸ್ತಂಭಾದೀನಾಂ ತಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಮಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯೇ ಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೂಮ್ನ್ಯಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯಭಾವಃ ಸ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ಚ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾದಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯಭೇದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಚ್ಚಾನ್ಯತ್ರ ಪಶ್ಯತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವದರ್ಶನಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅದೃಶ್ಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ಗತಿಮಾಹ –
ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಿಹಾರಭಾಗಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಭೂಮ್ನಿ ಯತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಹಮಪಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇನಾಧಿಕರಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಾವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯದವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಮನ್ಯದರ್ಶನಾದಿ ತದನುವಾದೇನ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಭೂಮ್ನಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ದರ್ಶನಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದರ್ಶನಾದಿಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಭೂಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಾಲಭಾವಿತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ತತ ಏವ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಂ ತದಮೃತಮಿತಿ ಭೂಮ್ನಿ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಚ್ಛಬ್ದ ಇತಿ ।
ಭೂಮ್ನಃ ಸುಖತ್ವವಚನಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾಽಽಶ್ರಯಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಸ ತರ್ಹೀತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋ ವಸ್ತುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಯದೀತಿ ॥೧॥
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂಮ್ನಃ ಸ್ವತೋಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಭಾವೋಽತ್ರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾನ್ಯೋ ಹೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ತೇನ ವ್ಯವಹಿತೇನ ನಾಹಮೇವಂ ಬ್ರವೀಮೀತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರವೀತಿ ಭವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ॥೨॥
ಅವತಾರಿತಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸತೀತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕೋಽಸಾವಹಂಕಾರೇಣಾಽಽದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ॥೧॥
ಅಹಂಕಾರಾದೇಶಾತ್ಪೃಥಗಾತ್ಮಾದೇಶಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಹಂಕಾರೇಣೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾಮಾಹ –
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಏಕಮಿತಿ ಸಜಾತೀಯಭೇದರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಅನ್ಯಶೂನ್ಯಮಿತಿ ವಿಜಾತೀಯಭೇದಶೂನ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ರತಿಕ್ರೀಡಯೋರವಾಂತರಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ದೇಹಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ರೀಡಾ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನೇತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಸಂಮತಿಮಾಹ –
ಲೋಕ ಇತಿ ।
ದೇಹಸ್ಯ ಜೀವಿತೇ ಚ ಭೋಗತ್ಯಾಗಯೋಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತು ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭೇಷ್ವಾಸಂಗವರ್ಜಿತೋ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ದೇಹೇತಿ ।
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿದೇಹಮುಕ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಫಲಾಂತರಮಾಹ –
ಯತ ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಚಾರಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪರತಂತ್ರಂ ಚ ಪೂರ್ವಭೂಮಿಷು ಫಲಮುಕ್ತಮತ್ರ ತು ಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ನ ತು ಸೋಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಪ್ರದರ್ಶನದ್ವಾರೇಣ ಸ್ತುತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ವನ್ನಿಂದಾದ್ವಾರಾಽಪಿ ತಾಂ ಸ್ತೌತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಭೇದದರ್ಶಿನಾಂ ವಿನಾಶಿಫಲತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಭೇದದರ್ಶನಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವವಚನಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪರಾಮೃಶತಿ ॥೨॥
ಉಕ್ತವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ವಿದುಷಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾ ವಿದುಷಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವವ್ಯವಹಾರವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರೀಡಾದಿರನ್ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ॥೧॥
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಮಿಹ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಕಿಂ ತು ಮಂತ್ರೋಕ್ತಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸ ಚ ವಿದ್ಯಾಫಲರೂಪಃ ।
ನ ಪಶ್ಯ ಇತಿ ಮಂತ್ರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಮಾಪ್ನೋತೀತಿ ಪೂರ್ಣತಾ ಪರಿಚ್ಛೇದಭ್ರಮವ್ಯಾವರ್ತನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ನ ತು ಕ್ರಿಮಿಕೀಟಕಾದಿಭಾವೋಽಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿಪೌಷ್ಕಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮಪಿ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತ್ರಿಧಾ ತೇಜೋಽಬನ್ನರೂಪೇಣ । ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಂ ತತ್ಫಲಂ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾಂ ಸ್ತುತಿಂ ಚಾಭಿಧಾಯಾಽಽಹಾರಶುದ್ಧಾವಿತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
“ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈಸ್ತು ವಿಷಯಾನಿಂದ್ರಿಯೈಶ್ಚರನ್” (ಭ.ಗೀ. ೨ । ೬೪) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹಾರಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಹ್ರಿಯತ ಇತೀತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಽಽಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಭೋಕ್ತೃರಿತಿ ।
ಕೀದಶೀ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ರಾಗೇತಿ ।
ಆಹಾರಶುದ್ಧಿಫಲಮಾಹ –
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಲಾಭಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಭವತೀತ್ಯಾಹಾರಶುದ್ಧಿರಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಆಗತಿಂ ಗತಿಮಾಯವ್ಯಯೌ ।
ತಸ್ಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ತಮೇವೇತಿ ॥೨॥
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸದಾನಂದೈಕತಾನಮಾವೇದಿತಂ ತಥಾ ಚೋಪನಿಷದಾರಂಭೇ ಚರಿತಾರ್ಥೇ ಕಿಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಯದರ್ಥಮಧ್ಯಾಯಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕರ್ತುಮಿತಿ ತದಧಿಗಮಾಯ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ದೇಶ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಂ ತರ್ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿಗತಿರಪೇಕ್ಷಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಂದಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮಶೇಷತ್ವೇನ ಹೃದಯದೇಶೋಪದೇಶ ಏವಾತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕಿಂ ತು ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಕ್ತಗುಣಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರೋಪದೇಶಶ್ಚ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಮರ್ಥಾಂತರಮುಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತಿ ।
ಮಂದಧಿಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಶೇಷತ್ವೇನ ದೇಶವಿಶೇಷವದ್ಗುಣವಿಶೇಷವಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನವಿಶೇಷೋ ವಿಧಾತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶಬ್ದೋತ್ಥಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವತಾಂ ವಿಧಿಂ ವಿನಾಽಪಿ ವಿಷಯವೈಮುಖ್ಯಸಂಭವಾತ್ಕಿಂ ವಿಧಿನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸಾಧನವಿಶೇಷೋ ವಕ್ತವ್ಯೋಽವಶಿಷ್ಯತೇ ತಥೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಗತಿಶ್ಚ ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯವಶಿಷ್ಟಮರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಏಕತ್ವದರ್ಶಿನಾಂ ಗಂತ್ರಾದಿಸರ್ವಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತಮಯಾದವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕ್ಷಯೇ ಸತಿ ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಕುತೋ ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದಾಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಶೇಷಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಕ್ಷಯೇ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ವಾತ್ಮನಿರ್ವಾಣೇಽಪಿ ಕೃತಕರೂಪತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಹ –
ಗಗನ ಇವೇತಿ ।
ಅನೇಕೋದಾಹರಣೋಪಾದಾನಂ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾಧ್ಯಾಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ದಿಗ್ದೇಶೇತಿ ।
ದಿಶಾದೇಶೇನ ಗುಣೈರ್ಗತ್ಯಾ ಫಲಭೇದೇನ ಚ ಶೂನ್ಯಂ ತದನವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ದಿಗಾದ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅದ್ವಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಮಾಪೋಹಾರ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥಸದದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹಯಿತವ್ಯಂ ಕಿಮಿತ್ಯನ್ಯಥೋಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತಮಬುದ್ಧೀನ್ಪ್ರತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ಮಂದಬುದ್ಧೀನ್ಪ್ರತಿ ಸವಿಶೇಷಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ತಾವದುಪಾಸ್ಯಾಯತನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ವೇಶ್ಮಸಾದೃಶ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ದ್ವಾರಪಾಲಾದೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಪಂಚ ದೇವಸುಷಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರುಕ್ತಹೇತುಸಿದ್ಧಿಃ ।
ತಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ।
ತತ್ರೋಕ್ತಂ ವೇಶ್ಮ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಪುರೇ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಥೋಕ್ತವೇಶ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ನನು ಸಂಸಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತೇನ ಶರೀರೇಣ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಸಂಬಂಧೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಸಂಬಂಧಿನಃ ಕಥಂ ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧಿರತ ಆಹ –
ಅಸ್ಮಿನ್ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಸೃಷ್ಟೇ ಕಾರ್ಯೇ ಜಲಾರ್ಕವತ್ಪ್ರವೇಶೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಂತರಾಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಯಲ್ಪತರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ವೇಶ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಆಕಾಶಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆಕಾಶ ಇವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದಾಶ್ರಯೇಣ ಸಹಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಾ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಯದಂತಸ್ತದಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಾ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ನಭಸಿ ಯದಂತರಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೧॥
ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಂ ಚೇದಿತಿ ।
ತದೇವ ಚೋದ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭವತು ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಶರೀರೇ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ತದಂತರ್ವರ್ತಿನಶ್ಚಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ತತೋಽಪ್ಯಲ್ಪತರತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪುಂಡರೀಕ ಏವೇತಿ ।
ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ನ ಕಿಂಚನೇತಿ ।
ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಂತರ್ವರ್ತಿನಮಾಕಾಶಮುಪೇತ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಫಲಾನುಪಲಂಭೋಽತಃಶಬ್ದಃ । ತತ್ರೇತ್ಯಂತರ್ವರ್ತ್ಯಾಕಾಶೋಕ್ತಿಃ ।
ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ರಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ಕಸ್ಯೇದಂ ನಿಯೋಗವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ॥೨॥
ಕಿಮಾಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಽರ್ಥೇ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಮನಃಸಮಾಧಾನಮಾದೌ ಪ್ರಾರ್ಥಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುಣುತೇತಿ ।
ಶ್ರೋತವ್ಯಮೇವ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಿಷ್ಯೈರುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ದಹರತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಚಾದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪರೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ತದಸದಿತಿ ।
ತತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ದಹರತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚೋದ್ಯಂ ನಿರವಕಾಶಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದಹರತ್ವೋಕ್ತಿರಾಕಾಶಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಯೋಗಿನಾಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವಿಮುಖೀಕೃತಾಂತಃಕರಣಾನಾಮುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಸ್ವಚ್ಛ ಇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಮಿವೇತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮುದಾಹರಣಾಂತರಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೈಸರ್ಗಿಕಮಾಗಂತುಕಂ ಚ ವ್ಯವಧಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸ್ವಚ್ಛಮಿತಿ ।
ತಾದೃಗೇವ ದಹರತ್ವಮಾದಾಯ ಚೋದ್ಯತೇ ಚೇದನೌಪಾಧಿಕಂ ಮಹತ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸಮಾಧಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಸ್ವತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಾಶ್ರಯೇಣ ಸಹೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಾವಾಂಸ್ತಾವಾನಿತಿ ವಚನಾದಾಕಾಶೇನ ತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಿಪ್ರೇತಂ ತಥಾಚ ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾದಿತ್ಯಾದಿ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತರ್ಹಿ ತಾವಾನಿತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
“ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಮಾಽಸ್ತಿ” (ಶ್ವೇ.ಉ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದಿ ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಲೋಕೋಽನುಭವತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಸರ್ವಮೃಗಾದಿ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ನಾಽಽಕಾಶಸಮತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಧಾರಾಧೇಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ದಹರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಕಾರಣೇ ಸಮಾಹಿತಂ ತಚ್ಚ ಹೃದಯೇ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಆಕಾಶೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಃ ಸಮಾಹಿತತ್ವೇ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಸಂವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ನ ವಿದ್ಯತೇ ಸರ್ವಂ ತದಾಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಾಸ್ತಿಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಸದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ನಷ್ಟಮಿತಿ ॥೩॥
ಆಶ್ರಯನಾಶಾದಾಶ್ರಿತನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ –
ತಂ ಚೇದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ತತೋ ದೇಹನಾಶೇ ಕಿಮವಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಧಿಕಾವಾಪಂ ದೋಷಮಾಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶಂಕಿತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ತದಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತೇನ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಧಿಕಾವಾಪಂ ದೋಷಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಂ ಚೋದ್ಯಂ ವಿವಣೋತಿ –
ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಘಟೇತಿ ।
ತತೋ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ನಾಶಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೪॥
ಕಯಾ ಪುನಾ ರೀತ್ಯಾ ಶೂನ್ಯವಿಷಯಾ ಶಿಷ್ಯಮತಿರಪನೇತವ್ಯೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇಹಾದಿವಿಕ್ರಿಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ವಿಕ್ರಿಯಾಽಸ್ತೀತ್ಯೇತತ್ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಷು ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಸ್ಥಿತಂ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದೋಷೈರಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾ ದಹರೋಪಾಸನಾ ತತ್ರ ವ್ಯಾಸಂಗೋ ವಿಕ್ಷೇಪಃ ।
ಯದಿ ದೇಹಾದಿದೋಷೈರಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಚ್ಯತೇ ಚೇದೇತೇ ನ ಕ್ವಚಿದುಪಪದ್ಯಂತೇ ತರ್ಹಿ ತದವಿವಕ್ಷಿತಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಂದ್ರೇತಿ ।
ನಾಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನೋಽಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಮವಿತಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಸತ್ಯಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದುಕ್ತಸಮಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಶರೀರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಥ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವಮತ ಆಹ –
ತದ್ವಿಕಾರ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ಯಮಿದಂ ಶರೀರಂ ತದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾನೃತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮತಶ್ಚೈತದೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪುರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ವಿನಾಶಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಿತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಹೃತ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಕಾಮಸಮಾಧಾನೇ ಫಲಿತಮುಪಾಸನಮುಪದಿಶತಿ –
ಅತಸ್ತದಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಕೀದೃಗುಪಾಸನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಹಂಗ್ರಹೇಣೇತ್ಯಾಹ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ –
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ದೇಹಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ಸ್ವಭಾವತೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪುನರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶೋಕಸ್ಯಾಂತಾ ಕಿಂಚಿದ್ವ್ಯವಧಾಯ ಪಿಪಾಸಾ ಯೇಷ್ವಸ್ತಿ ತೇ ಶೋಕಾಂತಾಸ್ತೇಷಾಂ ಜರಾದೀನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಕಥಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಜರಾದಿವಿಕಾರಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಇತಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಜರಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪಾಪ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ನೈರರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಜರಾದೀತಿ ।
ಧರ್ಮಾದೇರ್ಜರಾದೇರ್ವಾ ನಿಷೇಧಾದಿತರನಿಷೇಧಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ದುಃಖೇ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇ ಕಿಮಿತಿ ಜರಾದಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಜರಾದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಾರ್ಯಾಭಾವೇ ಸತೋರಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರುತ್ಖಾತದಂತೋರಗವದಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಪಹತಪಾಪ್ಮೇತಿ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪಾಪನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥೇಶ್ವರಸ್ಯಾವಿತಥಾಃ ಕಾಮಾಸ್ತಥಾ ಸಂಕಲ್ಪಾಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅಭಾವರೂಪಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮದ್ವೈತಾವ್ಯಾಘಾತಮಕತ್ವೇನ ಸಂಭಾವಿತತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಭಾವರೂಪಾ ಧರ್ಮಾಃ ಸಂಭವೇಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಂಕಲ್ಪಾ ಇತಿ ।
ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ತ್ರಿಗುಣಾಯಾ ಮಾಯಾಯಾ ಅಂಶಭೂತಂ ತದೇವೋಪಾಧಿಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ।
ಅಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಾಮೀಶ್ವರವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಚಿತ್ರಗುವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಚಿತ್ರಾ ಗಾವೋಽಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಶ್ಚಿತ್ರಗೋರ್ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾಮಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಕಾಮಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾ ನ ಭವಂತಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರೇವೋಪಚಾರಾದದ್ವೈತಶ್ರುತೇರುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾರಂ ನಿಮಿತ್ತಾಧಿಕಾರಿಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಗುರುಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಯಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಹ –
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ಯಥಾಕಾಶಾತ್ಮಾಪರಿಜ್ಞಾನಮತ್ರೇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ ।
ಅಕ್ಷರೋತ್ಯಮರ್ಥಂ ಹ್ಯೇವೇತ್ಯನೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಯಥಾ ಹ್ಯೇವೇತಿ ।
ಅಮುಮರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಂಶಮನೂದ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಏಷ ಇತಿ ॥೫ ॥
ಕೇಷಾಮೇಷ ದೋಷೋ ಭವತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಉಕ್ತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞಾನಹೀನಕರ್ಮಸಾಧ್ಯವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾನಾಮೇಷ ದೋಷೋ ಭವತೀತಿ ದರ್ಶಯತ್ತ್ಯುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದುಷಾಮೇವಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿದುಷಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೬॥
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
ಸುಖಹೇತುಭೂತಾ ಇತಿ ಕುತೋ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನಹೀತಿ ॥೨-೯॥
ತೇನ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೧೦॥
ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಆಹ ಸಮನಂತರಾ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಮೇವಾನುಕ್ರೋಶಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅನೃತಮಪಿಧಾನಮಿವಾಪಿಧಾನಂ ತೇಷಾಂಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಂ ತದನೃತಂ ತದಾಹ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತದಪಿಧಾನಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾಂ ಕಾಮಾನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯೋಪಪಾದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಂ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಂತಮಪಿ ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛನ್ನಪಿ ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಲಭತೇ ತಸ್ಮಾದನೃತಾಪಿಧಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕೃತ್ವಾ ತದಲಾಭೋ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ ॥೧॥
ಇತಶ್ಚ ತೇಷಾಮಲಾಭೇ ನಿಮಿತ್ತಮನೃತಾಪಿಧಾನಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಿಧಿನೇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕಾರೋಕ್ತಿಃ ।
ಆತ್ಮಸ್ಥಾನಾಂ ಕಾಮಾನಾಮನೃತಾಪಿಧಾನತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದವಿದ್ವದ್ಭಿರಲಭ್ಯಾ ವಿದ್ವದ್ಭಿಶ್ಚ ಲಭ್ಯಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ ಸರ್ವಾಧಾರೇ ಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ವರ್ತಂತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಭವಂತ್ಯನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ । ಸತ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಮನುಪಲಂಭಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತತ್ಪ್ರಶಮನೇ ಚೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕಾಮಾಃ ಸಂತೋಽಪಿ ನೋಪಲಭ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಥಮಿವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಾಯತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಅಲಾಭಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ –
ಏಷೋಽಹಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನೃತೇನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಶಬ್ದಿತಾನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತೇನ ತೃಷ್ಣಾಪ್ರಭೇದೇನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತೇನೇಚ್ಛಾಪ್ರಚಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಲಾಭ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ವರೂಪಾದನೃತೇನ ಹೃತತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಾಕ್ರೋಶಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೨॥
ಅನುಕ್ರೋಶದ್ವಾರಾ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತಿ ನಾಮಾದಾವಿವ ಹೃದಯೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾರೋಪಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಮನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಸ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮಾತ್ಮಾ ಯಥೋಕ್ತೋ ಹೃದಯೇಽಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾವಗತಿಫಲಮಾಹ –
ಅಹರಹರಿತಿ ।
ಏವಂವಿದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮಮೃಷ್ಯಮಾಣಃ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನೇವಂವಿದೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಬಾಧಮೇವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತ್ಯೇವಂವಿದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ವಿಶೇಷಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ತ್ವಂ ತದಸೀತ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತೋ ವಿದ್ವಾನ್ಸದೇವ ಭವತ್ಯನ್ಯಸ್ತ್ವವಿದ್ವಾನಸ್ಮೀತಿ ದೇಹಾದಿಕಮೇವ ಜಾನನ್ನ ಸದೇವ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ದೇಹಪಾತೇಽಪೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನ ಜೀವದವಸ್ಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಾ ॥೩॥
ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಯನ್ಮುಕ್ತ್ಯಾಲಂಬನಂ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೇನೋಪಾಸ್ಯಂ ಸ್ತೋತುಂ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಸೀದತೀತಿ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಂ ಕಥಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಸೀದತೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಜಹಾತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ವಿಶೇಷವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲೇನ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಃ ಸೌಷುಪ್ತಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣಸ್ತತ್ಕಥಮೇಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ಸನ್ನಿಹಿತವಿದ್ವತ್ಪರಾಮರ್ಶಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸೌಷುಪ್ತಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕ್ರಮವಶಾದ್ವಿದ್ವಾನೇವೈಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸನ್ನಿಹಿತೋಽರ್ಥೋ ಯತ್ನವಿಶೇಷಾದೇಷ ಇತಿ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಶಾದುಚ್ಯತೇ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷ ಏವಂವಿತ್ಪ್ರಕೃತಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಸ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಿವೇಕಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸಮುತ್ಥಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ದೇಹಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಮಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕುತೋಽಯಂ ಸ್ವರೂಪೇಽಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ । ಅನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತಿರುಪಚರಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ತದಾಹ –
ಅಶರೀರತಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನಾರೂಪ್ಯಾತ್ಮನಾ ಶುಕ್ತಿರವತಿಷ್ಠತೇ ತಥಾ ಶರೀರತಾದಾತ್ಮ್ಯಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತೌ ತದಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸ್ವಚ್ಛಂ ಸ್ವರೂಪಮೇವಾವಸ್ಥಿತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೇತ್ಯತ್ರೈಷಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯತ್ಸ್ವಮಿತಿ ।
ಕೋಽಸಾವುಕ್ತಿಕರ್ತೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಸ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಕಿಂತು ರೂಪಾಂತರತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅವಿನಾಶಿತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಭೂಮೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮವಿನಾಶಿತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾತ್ತದುಪಾಸನಾಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪॥
ಉಪಾಸ್ಯಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಾಮೋಕ್ತ್ವಾ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೈವ ನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ತಾನೀತಿ ।
ತಾನಿ ಕಾನೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಏತಾನೀತಿ ।
ಕಥಂ ತಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಈಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಈಕಾರ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಹ್ರಸ್ವೇನೇತಿ ।
ದೀರ್ಘಮೀಕಾರಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹ್ರಸ್ವಂ ಪುನರನುವದನ್ನವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಮೇವ ನಾಮಾಕ್ಷರೇಷು ತಸ್ಯ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ರಯಾಣಾಮಕ್ಷರಾಣಾಮವಾಂತರಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ । ವರ್ಣವಿಭಾಗಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಕಾರಸ್ಯಾಕ್ಷರಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ಮರ್ತ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಕಥಮಕ್ಷರೇ ಪೂರ್ವೇ ಯಮಿತ್ಯಕ್ಷರೇಣ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ನಿಯಮಯತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನಿಯಮನಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಯಮಿತ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ನಿಯಮನಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮೇವ ಸಾಧಯತಿ –
ಯದ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವೇಽನುಭವಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಸಂಯತೇ ಇವೇತಿ ।
ಯಮಾ ಯಮಿತ್ಯಕ್ಷರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ಭಾವಿತ್ವಂ ತನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವೇ ಹೇತುರಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ ಪೂರ್ವೇ ಅಕ್ಷರೇ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಮಿತಿ ನಾಮ ತಸ್ಯ ಯನ್ನಿರ್ವಚನಂ ಕೃತಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಫಲವಾಕ್ಯಸ್ಥಮೇವಂವಿತ್ಪದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಂ ತು ನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಹರಿತಿ ॥೫॥
ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾದತ್ತೇ –
ಅಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸ್ತುತಿಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ತುತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಧಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನಸ್ಯ ಸಂಬಂಧವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದಾದಿಮಯಃ ಸೇತುರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಹೇತುರಸ್ಯೇದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ ತಥಾಽಯಮಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ಸೇತುರಿವೇತಿ ।
ಸೇತುತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿಧೃತಿರಿತಿ ।
ವಿಧಾರಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಅನೇನೇತಿ ।
ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ವಯೋವಸ್ಥಾವಿಷಯಃ । ಫಲಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ತು ತದವಾಂತರಜಾತೀಯವಿಷಯಃ । ಕರ್ತ್ರನುರೂಪಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದವಿಷಯನಿಯಮಃ ಸಹ ವರ್ಣಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ವಿಧೃತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅನ್ವಯಮುಖೇನೋಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಽಽಹ –
ಅಧ್ರಿಯಮಾಣಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೈತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಂ ಯತ್ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸೇತುಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತೇತ್ಯತ್ರಾಽಽಥರ್ವಣಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತರತೀತಿ ತರತೇರತಿಕ್ರಮಣಾರ್ಥೋ ನಾಽಽತ್ಮನಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕಾರಣಂ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತಿಕ್ರಮಣಂ ಮಾಭೂತ್ ಅಹೋರಾತ್ರಾದೇಸ್ತ್ವಾತ್ಮಾತಿಕ್ರಮಣಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿ ಚೇತಿ ।
ತರತೇರತಿಕ್ರಮಣಾರ್ಥತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ನಿಷೇಧೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನ್ಯೇನೇತಿ ।
ತರತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರತಿಷೇಧವಚನಾಸಂಭವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಹೋರಾತ್ರಾದ್ಯಾ ಹೀತಿ ।
ಪಾಪ್ಮಕಾರ್ಯಾಣಾಮಾತ್ಮಾನಮಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಪಹತೇತಿ ॥೧॥
ಯಥೋಕ್ತಸೇತುಪ್ರಾಪ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯಾನರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೇಹವತ್ತ್ವ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಧೋ ದುಃಖಾದಿಸಂಬಂಧೀ ।
ಇತಶ್ಚಾಽಽತ್ಮಸೇತೋರಸ್ತಿ ಮಹಾಭಾಗಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಸರ್ವಮಪಿ ತಮೋರೂಪಮಹರೇವ ವಿದುಷಃ ಸ್ಯಾನ್ನಹಿ ವಿದ್ಯಯಾಽಪಿ ವಿರುದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಜ್ಞಪ್ತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣೋಽವೇದ್ಯೋ ಲೋಕಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿದೇಕತಾನೋ ಯತೋಽವತಿಷ್ಠತೇಽತಸ್ತದ್ರೂಪತ್ವಾದ್ವಿದುಷೋ ಯಥೋಕ್ತರೂಪತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಸತ್ಯೇತತ್ಫಲಂ ವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನ ಕೇಷಾಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವತಾಂ ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯೋ ಲೋಕಃ ಫಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮೇವೇತ್ಯೇವಕಾರದ್ಯೋತಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪೀತಿ ವಾಙ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಾ ಲೋಕೋ ಭವತೀತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಿತಿ ಭಾವಿನೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮ್ ॥೩॥
ಅಥ ಯಥೋಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇ ಜ್ಞಾನೇ ಸಹಕಾರಿಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಂ ತಥಾಚ ಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಿಷಯೇಣೋತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಶಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಂತರಶಬ್ದಃ । ಉಕ್ತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವಿಧಾತುಮನಂತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರಾಹೋತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿಧಿತ್ಸಿತತ್ವೇ ತದೀಯಸ್ತುತಿಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಽಂತರ್ಭಾವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಫಲದ್ವಾರಾ ಯಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಽಂತರ್ಭವತಿ ಕಿಂತು ಯಕಾರಜ್ಞಕಾರಸಮ್ಸ್ಪರ್ಶಾದಪೀತ್ಯಾಹ –
ಯೋ ಜ್ಞಾತೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂಜಯಿತ್ವಾ ತಮಾತ್ಮಾನಮನುನಿಂದತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾಽತ್ಮವಿಷಯೈಷಣಂ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತೇ ಇಷ್ಟೇನಾಪಿ ತದೇವ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದೇಷಣಾದುಭಯಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಷ್ಟಮಪಿ ಯಜ್ಞವದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಏಷಣಾದಿತಿ ॥೧॥
ಬಹುಯಜಮಾನಕಂ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಸತ್ತ್ರಾಯಣಮ್ । ತಥಾ ಯಜ್ಞವದಿಷ್ಟವಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ಸತ್ತ್ರಾಯಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಽಂತರ್ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸತ ಇತಿ ॥೨॥
ಉಪವಾಸಪರಾಯಣತ್ವಮನಾಶಕಾಯನಂ ತತ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಽಂತರ್ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅರಣ್ಯಾಯನಮರಣ್ಯವಾಸಸ್ತತ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಂತರ್ಭೂತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅರಣ್ಯಶಬ್ದಯೋರಿತಿ ।
ವಿಸ್ತರೇಣೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಮಾನಂ ವಿಂದತೇ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಲಭತೇ ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥೩॥
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ತುತತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಷಯಂ ವಿಧಿಮಿಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಸಹಕೃತವಿದ್ಯಾಸಾಧ್ಯಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ತತ್ತತ್ರ (ಹೀ)ತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯಾತ್ಯಲ್ಪಸಾಧನತ್ವಾನ್ಮಹತೀ ಸ್ತುತಿರಯುಕ್ತಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಜ್ಞಾನಮುಪಲಕ್ಷ್ಯ ತದೇವ ಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕ್ಷುದ್ರಸಾಧನತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ದುರನುಷ್ಟೇಯತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾಚ್ಚೇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಷಯಾಪಹೃತಚಿತ್ತಾನಾಂ ನರಾಣಾಂ ವಿವೇಕಾಸಂಭವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಪರಾಂಚೀತಿ ।
ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯೋತ್ತಮಸಾಧನತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಸ್ತುತತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾಽಭಿಪ್ರೇತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರಸ್ತುತಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತೀತಂ ಕಿಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಾಧನತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ತುತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ತ್ವಮಿಂದ್ರಸ್ತ್ವಂ ವಿಷ್ಣುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಪ್ರಾದಿಭೀ ರಾಜಾ ಸ್ತೂಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ನ ತಸ್ಯೇಂದ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿರಂಕುಶಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಯಥೇಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ತುತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ತುಲ್ಯಫಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಾನ್ಪದಾರ್ಥಾನ್ನಿರ್ಣೇತುಂ ವಿಚಾರಮವತಾರಯನ್ನಾದೌ ತದ್ವಿಷಯಮಾಹ –
ಯ ಇಮ ಇತಿ ।
ತತ್ರೈಕಂ ಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ತದುತ್ಥಿತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ತೇ ಕಿಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಹೋಸ್ವಿದಿತಿ ।
ಕಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕೋ ಲಾಭಃ ಕೋ ವಾ ದೋಷಃ, ಇತಿ ಶಿಷ್ಯಃ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂಚಾತ ಇತಿ ।
ಘಟಸ್ಥೌಲ್ಯೇ ದೋಷದರ್ಶನಾನ್ಮಾನಸತ್ತ್ವೇನ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇ ಚ ಪುರಾಣಾನುಗ್ರಹಸಂಭವಾತ್ತೇ ಮಾನಸಾ ಏವೇತ್ಯಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ತೇಷಾಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯೇ ಸ’ತ್ಯುಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪುರಾಣಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ವಿರೋಧಃ ಕಿಂ ತ್ವಶೋಕಂ ಸಂತಾಪವರ್ಜಿತಮಹಿಮಂ ಶೀತಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮುಪಯಂತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನಿರೂಪಯಂತ್ಯಸ್ತತ್ರತ್ಯಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯೇ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ ।
ಸ್ಥೂಲಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವೇ ಶೀತಸ್ಪರ್ಶಾದೇರವರ್ಜನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಶೋಕಮಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಮಾನಸತ್ವೇ ಪುರಾಣಸ್ಮೃತ್ಯಂತರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ದೃಶ್ಯಮಾನರೂಪೇಣ ಸಮುದ್ರಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಮನಂ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಃ ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವರೂಪಾಂತರೇಣೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಮೂರ್ತಿಮತ್ವ ಇತಿ ।
ಉಭಯತ್ರಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಾಯೋಗೇದ್ವಿತೀಯಂಪಕ್ಷಂಪರಿಶಿಷ್ಟಮಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಾ ನೋ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕೇ ಮಾನಸೇನ ದೇಹೇನ ಮಾನಸಾದೀನಾಮೇವ ಸಾಗರಾದೀನಾಂ ಮಾನಸರೂಪೇಣ ಸಹ ಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇರ್ಮಾನಸ್ಯ ಏವ ಮೂರ್ತಯಸ್ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಾಃಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ತುಲ್ಯಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಮನೋರಥಕಲ್ಪಿತವದತಿಚಂಚಲತ್ವಾದ್ಭೋಗಯೋಗ್ಯಾಕಾರತ್ವಂ ಸಾಗರಾದೀನಾಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ದೃಷ್ಟಾ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನತುಲ್ಯತ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ –
ತ ಇಮ ಇತಿ ।
ಯೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಾಸ್ತೇ ನ ಸಂತಿ ನ ತು ನ ದೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ದರ್ಶನಂ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾಪ್ನಸಂವೇದನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತಥೈವ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪದರ್ಥಾನಾಮ್ ।
ಮಾನಸ್ಯ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಮಾನಸಾ ಹೀತಿ ।
ಜಾಗರಿತೇ ಸಂವಿದತಿರಿಕ್ತಾಃ ಸಂತಿ ಪದಾರ್ಥಾಸ್ತದ್ವಾಸನಾರೂಪಾಸ್ತೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾಂತಿ ನ ತು ಸಂವಿದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತೇಷಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜಾಗರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಗಸ್ತಿ ಸತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿತಿ ।
ಭೂಮವಿದ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾಣಾಂ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತ್ವಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾಣಾಂ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚೇತಿ । ನನು ಕುಲಾಲೋ ಘಟಂ ಚಿಕೀರ್ಷುರ್ಮನಸಿ ಸಂಕಲ್ಪಿತಮಾಕಾರಂ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಮಿಮೀತೇ ತತ್ರ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಬಾಹ್ಯಾಕರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಕಲ್ಪಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಸಜಾತೀಯಗೋಚರಃ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತೋಽಪಿ ಪೂರ್ವತರಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತ್ವೇ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಸತಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇಕ್ಷಣಂ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೀಯಸದೃಶಗೋಚರಂ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೀಯಾಸ್ತತಃ ಪೂರ್ವತರೇಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತಾ ಇತಿ ಸಂವಿದೇವೇತ್ಥಂ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ವಿವರ್ತತೇ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನೇಕ್ಷಣಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವೋಽಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾಯಾಃ ಸಂವಿದೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಪಂದನಕಾಲೇ ಯೇ ವಿಷಯಾ ಬಾಹ್ಯತಯಾ ಭಾಸಂತೇ ತೇಷಾಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸಂವಿದತಿರೇಕೇಣ ಸತ್ತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾದಾದ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಮನೃತತ್ವಮಾಪದ್ಯೇತ ತಥಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರಭಂಗಪ್ರಸಂಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ನಾನೃತತ್ವಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಸ್ವಾತ್ಮಾತಸ್ಮಿನ್ನ ಕದಾಚಿದಪ್ಯತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಂ ತಾದಾತ್ಮಯೇನೈವ ಸ್ಫುರಣಾದತೋ ನ ವ್ಯವಹಾರಭಂಗಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕದಾಚಿದಪಿ ನಾನೃತತ್ವಮಿತಿ ವದತಾ ಪ್ರತೀತಿಕಾಲಾತ್ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ವಿಷಯಾಣಾಂ ನಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾನುಭವವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾನಾಂ ಸಮೀಹಿತಮೇವ ಕಾಲಾಂತರೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ವೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧೇನಾವಿಷಯೀಕರಣಾದಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾನಾಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಯದಿ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧೇನಾವಿಷಯೀಕರಣಮಾತ್ರೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮಿಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ಸ್ವಪ್ನಬೋಧೇನಾವಿಷಯೀಕರಣಾದಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ತನ್ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸಂವಿದಿ ವಿಷಯಾಣಾಮತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ತ್ರಯಾಣಾಂ ರೂಪಾಣಾಂ ಸತ್ಯತ್ವೇ ವಿಶೇಷಾಕಾರಮಾತ್ರಂ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಂ ತೇಷ್ವಪಿ ವಿಶೇಷಾಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷು ಸತ್ಯಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವತ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಮಿತಿ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷವದ್ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಭಾವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯದ್ಯೈಹಿಕವಿಷಯವದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾ ಅಪಿ ವಿಷಯಾ ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣಾಃ ಸತ್ಯಾಸ್ತರ್ಹಿ ಕಸ್ತತ್ರ ವಿಶೇಷೋ ಯೇನೈತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ತತ್ಕಾಮಿನಾಂ ವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಜನ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ವಿಷಯಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಕೃತಾಯಾಃ ಫಲಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ನನು ತೇಷಾಮವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವರೂಪಸತ್ಯತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ಕುತೋ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಸತ್ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಕಲ್ಪಿತಸರ್ಪಾದಯೋ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಬೋಧೇ ತದಾತ್ಮತಾಮೇವಾಽಽಪಾದ್ಯಂತೇ ವಿವೇಚನಾತ್ತಥಾ ಸರ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಹಾರಾಯಾಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತಿ ತತ್ಸತ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಥಮುಪಪಾದ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ನಾಡೀಖಂಡಮವತಾರಯತಿ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೋ ಗುಣಃ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಶಮದಮಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ತಮೇವಾಽಽದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಫಲೋಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ರಸೇನಾನ್ನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ತದಾಕಾರಾ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನ್ನರಸವಿಷಯಃ । ಶುಕ್ಲಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಷಷ್ಠೀ ಪೂರ್ವವತ್ । ಶ್ರುತಾವಿತಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹಾರದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರನ್ನರಸಸ್ಯ ಪಿಂಗಲಾದಿವಿಚಿತ್ರೋ ವರ್ಣವಿಶೇಷಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸೌರೇಣೇತಿ ।
ಯತ್ಪಿತ್ತಾಖ್ಯಂ ಸೌರಂ ತೇಜಸ್ತೇನ ಪಾಕೋಽಶಿತಸ್ಯ ಪೀತಸ್ಯ ಚ ಜಾಯತೇ ತೇನಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತೇನಾಲ್ಪೇನ ಕಫೇನ ಸಂಪರ್ಕಾತ್ತದೇವ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯಂ ಸೌರಂ ತೇಜೋ ಭವತಿ ಪಿಂಗಲಂ ತೇನ ಸಂಪರ್ಕಾದ್ರಸಸ್ಯ ನಾಡೀನಾಂ ಚ ಜಾಯತೇ ಪಿಂಗಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಚ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯಂ ಸೌರಂ ತೇಜೋ ಯಥೋಕ್ತಪಾಕಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತೇನ ಪ್ರಭೂತೇನ ವಾತೇನ ಸಂಬಂಧಾತ್ತದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದ್ಭವತಿ ನೀಲಂ ತೇನ ಚ ಸಂಪರ್ಕಾದನ್ನರಸಸ್ಯ ನಾಡೀನಾಂ ಚ ಜಾಯತೇ ನೈಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮೇವ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯಂ ಸೌರಂ ತೇಜೋ ಯಥೋಕ್ತಪಾಕವಶಾದಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಕಫಸ್ಯ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದ್ಭವತಿ ಶುಕ್ಲಂ ತೇನ ಚ ಸಂಪರ್ಕಾದನ್ನರಸಸ್ಯ ನಾಡೀನಾಂ ಚ ಶೌಕ್ಲ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತದೇವ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಪಾಕಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತೇನ ಕಫೇನ ತದಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಸ್ಯೈವ ವಾತಸ್ಯ ಸಮತಾಯಾಂ ತದೇವ ತೇಜಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಿ ಪೀತಂ ಜಾಯತೇ ತತ್ಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾನ್ನರಸಸ್ಯ ಚ ನಾಡೀನಾಂ ಚ ಪೀತತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಫೇನೇತಿ ।
ಯದಾ ತು ಯಥೋಕ್ತಪಾಕಾಭಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಶೋಣಿತಂ ಬಹುಲಂ ಭವತಿ ತದಾ ತಸ್ಯ ನಾಡೀನಾಂ ಚ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಶೋಣಿತೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ವೈದ್ಯಕಾದ್ವೇತಿ ।
ಅನ್ವೇಷಣಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ನಾಭೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಹೃದಯಾದಧಸ್ತಾದಾಮಾಶಯಮಾಚಕ್ಷತೇ । ತದ್ಗತಂ ತೇಜಃಸೌರಂ ಪಿತ್ತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚಾನ್ನರಸಸ್ಯ ಧಾತ್ವಂತರಸಹಕಾರಿವಶಾದ್ವರ್ಣವಿಶೇಷೇ ಕಾರಣಮ್ । “ಆಮಾಶಯಗತಂ ಪಿತ್ತಂ ರಂಜಕಂ ರಸರಂಜನಾತ್” (ಅ.ಹೃ. ೧೩ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಿಂಗಲಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೈಂಗಲ್ಯಾದಯೋ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇವ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಾಃ ॥೧॥
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ನಾಡೀಷ್ವನುಗತಸ್ಯ ಪೈಂಗಲ್ಯಾದಯೋ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾ ಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಭಯತ್ರಾಽಽದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಮನುವದತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಉಭೌ ಗ್ರಾಮೌ ಮಹಾಪಥೋ ಯಥಾ ಗಚ್ಛತಿ ತಥೋಭಯತ್ರಾಽಽದಿತ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವ ಪ್ರವೇಶಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ನಾಡೀನಾಂ ಪಿಂಗಲಾದಿವರ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೌರೇಣ ತೇಜಸೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಯಥೋಕ್ತಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಮುಷ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಸೃಪ್ತಾ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಪುಂಲಿಂಗೇನ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ರಶ್ಮೀನಾಮಿತಿ ॥೨॥
ನಾಡೀಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಸ್ವಾಪಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ತಾಃ ಸ್ತೋತುಮಾದೌ ಸ್ವಾಪಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ನಾಡೀಸ್ವರೂಪೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಿರೂಪಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ಸ್ವಪನಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಸಮಸ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ವಮಾಹ –
ಸ್ವಾಪಸ್ಯೇತಿ ।
ದರ್ಶನವೃತ್ತಿಮದದರ್ಶನವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ಸ್ವಾಪಸ್ಯೇಷ್ಟಮ್ । ತತ್ರ ದರ್ಶನವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಮಸ್ತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಸಂಪಿಂಡಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಉಪಸಂಹೃತೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಪಸಂಹೃತಸರ್ವಕರಣತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ನಾಡೀಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಭವತೀತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಂ ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಡೀಭಿರಿತಿ ।
ನಾಡೀಷ್ವಿತಿ ಶ್ರುತಾ ಸಪ್ತಮೀ ಕಥಂ ನಾಡೀಭಿರಿತಿ ತೃತೀಯಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತದೇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥೋಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪುನರುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೇಹೇತಿ ।
ಸುಖದುಃಖಾನುಭವಾಭಾವಾತ್ಪಾಪ್ಮಾಸಂಸ್ಪರ್ಶೋಽತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ತು ಕರ್ಮಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಷಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅನ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರಚ್ಯವನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಣಾಂ ಬೀಜಮನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯೇನಾಗ್ನೀನಾ ನ ಸ್ವಾಪೇ ದಾಹಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯವನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಕೀದೃಕ್ಪ್ರಚ್ಯವನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಏತಚ್ಚ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುರಿತ್ಯಾದಾವುದಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಯವೋಚಾಮೇತಿ ।
ತೇಜಸಾ ಹೇತಿ ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶೇ ಶ್ರೌತೌ ಹೇತುಸ್ತಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಕಾರ್ಯಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩॥
ನಾಡೀರೇವಂ ಸ್ತುತ್ವಾ ತಾಭಿರೂರ್ಧ್ವಗಮನಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಮರಣಕಾಲಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ನಾಡೀನಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಭಿರೂರ್ಧ್ವಗಮನಪ್ರದರ್ಶನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ರೋಗಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಮಾಗಂತುಕಸರ್ವನಿಮಿತ್ತಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಜರಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ತು ನೈಸರ್ಗಿಕಸರ್ವನಿಮಿತ್ತದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಏತನ್ನಯನಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ ॥೪॥
ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾವಸಾನಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮೇತದುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತಾಭಿರ್ನಾಡೀಷು ಪ್ರಸೃತಾಭಿರಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಾಗತಾಭಿರಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕರ್ಮಣಾ ಜಿತಂ ವಶೀಕೃತಂ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತಾಮಾಪಾದಿತಂ ಲೋಕಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ತಂ ಪ್ರತ್ಯವಿದ್ವಾನ್ಕೇವಲಕರ್ಮವಾನ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದಹರವಿದ್ಯಾವತೋ ಗತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇತರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಂ ದಹರವಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ವಿಶಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾಯನ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿವ ಮರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾ ಹೇತಿನಿಪಾತದ್ವಯಸ್ಯಾವಧಾರಣರೂಪಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಏವೇತಿ ।
ಉಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಊರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತಿತಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಿದ್ವಾಞ್ಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಯದಿ ವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಮೀಯತೇ ತದೋರ್ಧ್ವಮೇವ ಗಚ್ಛತಿ । ಯದಿ ತ್ವವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಮೀಯತೇ ತದಾ ತಿರ್ಯಗೇವ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ವಿದುಷಸ್ತ್ಯಕ್ತದೇಹಸ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾವತ್ಯಂತಶೈಘ್ರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮನಂತರವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ –
ಸ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಾವತೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅವಿದುಷಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಾದಿತ್ಯಂ ತತೋ ನಿರುದ್ಧಾನಾಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸೌರೇಣೇತಿ ।
ದೇಹೇ ನಿರುದ್ಧಾನಾಂ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ನೋತ್ಕ್ರಮಣಮವಿದುಷಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಿಷ್ವಙ್ಙಿತಿ ॥೫॥
ಯಥೋಕ್ತೋಽರ್ಥೋ ನಾಡೀವಿಭಾಗಲಕ್ಷಣಃ । ಪ್ರಧಾನತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಆನಂತ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ನಾಡೀವಿಷಯಂ ದಹರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾ ॥೬॥
ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ವಿವೇಕಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಹಂಮಮಾಭಿಮಾನತ್ಯಾಗಃ ।
ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಿಕರ್ತೃತ್ವಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಮೇವ ।
ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾತ್ಪೃಚ್ಛತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕೇನೋಪಾಯೇನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮಾಹ –
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಧಿಗಮೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾ ತಸ್ಯಾಧಿಗಮಃ ಕಥಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಮಾನರೂಪಶ್ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಸವಿಶೇಷೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷೋ ವೇತಿಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ಕರೋತಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಹಿ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದೈಕತಾನಾದರ್ಥಾಂತರಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಿ ಶರೀರಸಂಬಂಧಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ । ತಥಾ ಚ ತತಃ ಶರೀರಾದುಪಾಧೇರ್ಯದನ್ಯತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಕಥಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರತಿಪನ್ನಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮಾಹ –
ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಏತೇಷಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾನಾಮುತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ಇತ್ಯೇತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತೇರಿಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಶ್ಚ ಸಂವಾದರೂಪಾ ಯಾಽತ್ರಾಽಖ್ಯಾಯಿಕಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಸಾ ಕಿಮರ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಗ್ರಹಣೇ ಗುರೋಸ್ತಸ್ಯಾಃಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರದಾನೇ ಚ ಯೋ ವಿಧಿಃ ಶ್ರದ್ಧಾಲುತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಸ್ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಯದ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ವೀಕರಣಂ ಯತ್ರ ಸಂಪ್ರದಾನೇ ತದ್ದಾನಪಾತ್ರೇ ಶಿಷ್ಯೇ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ವಿಧಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸ್ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ದೇವೈರಸುರೈಶ್ಚ ಪ್ರಾರ್ಥಿತೇಂದ್ರವಿರೋಚನಾಭ್ಯಾಂ ದೇವಾಸುರಾಧಿಪತಿಭ್ಯಾಮಾಯಾಸೇನ ಮಹತಾ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಾ ದೇವರಾಜೇನ ಚ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾ ತಸ್ಮಾನ್ಮಹಾರ್ಹೇಯಂ ವಿದ್ಯೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹದ್ಭಿರುಪಾಸಿತಸ್ಯ ಮಹಾರ್ಹತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರಾಜಸೇವಿತಮಿತಿ ।
ಯನ್ಮಾಯೋಪಾಧಿ ಸವಿಶೇಷಂ ಚೈತನ್ಯಂ ನಿರುಪಾಧಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಯೋರಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಮಾದತ್ತೇ –
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಮಪಿ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಾತ್ಮತೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛೇದಭ್ರಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ಣಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನವಿಧಿಸ್ವರೂಪಮಾಹ –
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನಾಪೂರ್ವವಿಧಿರಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದೇವ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಪೂರ್ವವಿಧಿರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧಿವನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಿಹ ನಿಯಮವಿಧಿರಪಿ ಸ್ಯಾದವಘಾತವಿಧಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಬಲ್ಯಾದನಾತ್ಮಾಭಿನಿವೇಶಸ್ಯ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾನ್ವೇಷಣಮೇವ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನಿಯಮವಿಧಿರೇವ ನಾಪೂರ್ವವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನ್ವೇಷಣವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಮೇವ ಫಲಮನ್ವಯವ್ಯತಿರಕಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾವಗಮಾತ್ತಥಾ ಚ ತತ್ರ ನಾಪೂರ್ವವಿಧೇರವಕಾಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋರ್ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –
ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮಸಕೃತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇನ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇನಾನ್ವೇಷಣಾದೇರ್ದೃಷ್ಟಫಲತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದಿನಾಂ ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಜ್ಞಾನಾದನುಮಾನಾಚ್ಚ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಅನ್ವೇಷಣಾದೇರ್ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಇತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥತೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಇಹೇತ್ಯನ್ವೇಷಣಾದೇರುಕ್ತಿರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವದನ್ವೇಷಣಾದೇರತ್ಯಂತಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧॥
ಇದಾನೀಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತು ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಸಂಪ್ರದಾನವಿಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ತದ್ಧೇತಿ ।
ಅವತಾರಿತಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದ್ಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಮಿತೀಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಾವಪಿ ಪರಿಕರಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಶರೀರಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಗತವಂತೌ ತತ್ರಾಽಹ –
ವಿನಯೇನೇತಿ ।
ತಯೋರುಕ್ತರೂಪಗತಿವಶಾದೇವದರ್ಶಿತಮರ್ಥಾಂತರಂ ಕಥಯತಿ –
ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೇತಿ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯಾ ಗುರುತರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಸವಿದಂಮೈತ್ರೀಮ್ ॥೨॥
ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಂತಾವವಾಸ್ವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇಽಪ್ಯವಾಸ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಚೋನುಕರ್ಷಣಮಾತ್ರಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಥೇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ಮಿಥೋ ವೈರಿಣೋರಪಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿತ್ವೇನ ಚಿರಮೇಕತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಸೇನ ಸೂಚಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೇನೇತಿ ॥೩॥
ಶುದ್ಧಕಲ್ಮಷೌ ಪ್ರಕ್ಷಾಲಿತದೋಷಾವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪುರುಷೋ ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಸ್ಮದಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮೃದಿತೇತಿ ।
ಯೋಗಿಭಿಃ ಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠೈರಂತರ್ದೃಷ್ಟಿಭಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನಾಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಭೂಮವಿದ್ಯಯಾ ಚಾಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಭೂಮಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವಾಕ್ಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಂ ಪಾತಯತಿ –
ಅಥ ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಶ್ಚಕ್ಷುರುಪಲಕ್ಷಿತೋ ದ್ರಷ್ಟೈಷ ಏವ ಮಯೋಕ್ತೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮಾ ಯುವಾಭ್ಯಾಂ ಪುನರನ್ಯಥಾಗೃಹೀತಮಿತಿ ನಿಪಾತೇನ ಸೂಚಯನ್ನುಕ್ತವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚೇದೇವಮುಕ್ತವಾನ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ವೈಮುಖ್ಯಂ ನ ನಿವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಚೋರೂಪಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯತ್ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಮನಸಿ ನಿಹಿತಂ ತತ್ಪ್ರಕಟೀಕರ್ತುಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಟಶಿಷ್ಯಗತಂ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಮಾಚಾರ್ಯೇಣಾನುಜ್ಞಾತುಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಮಪನೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗೃಹ್ಣೀತಾಂ ತಾವದಿತಿ ।
ತಾವದ್ವಿಪರೀತಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಚಕಾರೇಣ ಕ್ರಿಯಾಪದಮನುಕೃಷ್ಯತೇ ।
ಯದ್ಯದಾಚರತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯನ್ನತಿಪ್ರಸಂಗಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ತದೀಯಮನೃತವಾದಿತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತದೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಿಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗೃಹೀತೋ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ತತಃ ಸಕಾಶಾದಾತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೋ ಯೋಽಸ್ತ್ಯಕ್ಷ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸಮನಸಿ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸನ್ನಿಹಿತತರೋಽತಃ ಸ ಏವ ತೇನೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟಾ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮನಸಿ ಸನ್ನಿಹಿತತರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮನಸಿ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ನ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಮತ ಆಹ –
ತಮೇವೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ನಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ॥೪॥
ಆತ್ಮಾನಮುದಶರಾವೇಽವೇಕ್ಷ್ಯ ತಂ ತತ್ರಾಽತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತೌ ತಾವನಂತರಂ ಯದಾತ್ಮನೋ ನ ವಿಜಾನೀಥೋ ಯುವಾಂ ತನ್ಮೇ ಪ್ರಬ್ರೂತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಮುಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲಂ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಬ್ರುವಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮಿಂದ್ರವಿರೋಚನಾಭ್ಯಾಮಾವಾಭ್ಯಾಮಿದಮವಿದಿತಮಿತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರತ್ಯವಚನೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ನೈವೇತಿ ।
ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಚ್ಛಾಯಾಯಾಂ ತದ್ಧೇತೌ ಶರೀರೇ ಚೇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ಯಥಾಕ್ರಮಮಾತ್ಮಧೀರಿಯಂ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋಸ್ತತ್ರಾಽಽತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಪ್ರವ್ರಜನೇಽಪಿ ಶಾಂತಹೃದಯಯೋಸ್ತಯೋಃ ಸತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕಥಂ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಹೀತಿ ।
ತೇನ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಪರೀತಂ ಗೃಹೀತವಂತೌ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಪೇಕ್ಷಣೀಯೌ ಕುಬುದ್ಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮಿದಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಭಿಮತಮಿತ್ಯಧಿಗತಮತ ಆಹ –
ವಿಪರೀತೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇ ಪ್ರಶ್ನೇ ದೇವಾಸುರರಾಜಯೋರ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಮನುವದತಿ –
ತೌ ಹೇತಿ ॥೧॥
ತದಪನಯನಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ತೌ ಹ ಪುನರಿತಿ ।
ಛಾಯಾಯಾಂ ತದ್ಧೇತೌ ಚ ದೇಹೇ ತಯೋರಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯೋ ಯಸ್ತಸ್ಯ ನಿರಾಸಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಇಹ ಚೇತಿ ಪರ್ಯಾಯೋಕ್ತಿಃ । ನಾಽಽದಿದೇಶ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೋದಾಹರಣೇನ ಚ್ಛಾಯಾಯಾಂ ದೇಹೇ ಚೇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಪನೀತೋ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಛಾಯಾಯಾಸ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಚಾಽಽಗಂತುಕತ್ವಾದನಾತ್ಮತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮುದಕಾದಿಸಂಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾಚ್ಚ ಚ್ಛಾಯಾತತ್ಕಾರಣಯೋರನಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಶರೀರೈಕದೇಶಾನಾಮಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಇತ್ಯುದಶರಾವಾದಾವಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಛಾಯಾತತ್ಕಾರಣಯೋರೇವಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂ ತೂಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಹಂಕಾರಾದೀನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಽಽತ್ಮೀಯತ್ವಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಸಂಗಾದತಿದಿಶತಿ –
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮತ್ವಾಭಿಮತಮಹಂಕಾರಾದೀತಿ ಶೇಷಃ । ಮೋಹಾದಾದಾತ್ಮೀಯತ್ವಾಭಿಮತಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ ।
ಏತೇನೇತಿ ಸೂಚಿತಮೇವ ಹೇತುಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನಾತ್ಮೇತ್ಯನಾತ್ಮತ್ವಮನಾತ್ಮೀಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ।
ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪಗತತ್ವಾತ್ಕಿಮುತ್ತರೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೨॥
ತಥೈವೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪೂರ್ವವದಿತಿ । ಯಥೈವೇದಮಿತಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತಿ ।
ಆವಾಂ ಸ್ವ ಇತೀದಮುದಾಹರಣಂ ಯಥೈವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಾದುದಶರಾವವಾಕ್ಯಾತ್ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ಚ್ಛಾಯಾತದ್ಧೇತ್ವೋರನ್ಯತರಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮತ್ವಮಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ಭ್ರಮಾತಿಶಯಃ ಸುತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಃ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮತಿದಿಶತಿ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಏಷಶಬ್ದೇನ ತಯೋರಭಿಪ್ರೇತಮೇವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಛಾಯಾಖ್ಯಂ ದೇಹಾಖ್ಯಂ ಚ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರನುಮೋದಿತವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನತ್ವಿತಿ ।
ತೌ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯಾವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕೃತೌ ತಾವದ್ಭವತಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಸ್ಕೃತಯೋರಪಿ ತಯೋರಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಕಥಂ ವಿವೇಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮದ್ವಚನಮಿತಿ ।
ಉಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಪುನರಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಶಾಂತಹೃದಯತ್ವಂ ತುಷ್ಟಹೃದಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಹೃದಯಗತಃ ಶಮ ಏವ ಕಿಂ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ॥೩॥
ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ತಾವುಪೇಕ್ಷಿತವಾನ್ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ತೌ ಹಾನ್ವೀಕ್ಷ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಂ ತಯೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ತಾವಾಹೂಯ ನೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನೇನೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮುಕ್ತಮೇವ ಪುನರನುವದತಿ –
ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ।
ಕಿಮಸಾವೂಚಿವಾನಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅನುಪಲಭ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾಽಪಿ ಗಚ್ಛತೋರಿಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ವಿರೋಚನಗತಮವಾಂತರವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಸ್ವಗೃಹಮಿತಿ ।
ಪಿತ್ರಾ ತಥೋಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಸ್ಮಾಭಿಸ್ತತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಪೂಜನೀತ್ಯತ್ವವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೋಕ್ತಿಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಹ ಲೋಕೇತಿ ॥೪॥
ವಿರೋಚನಸಂಪ್ರದಾಯಸ್ಯಾವಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮವಾದಸ್ಯಾಽಽಸುರತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ಸಂಪ್ರದಾಯಸ್ತೇಷಾಂ ವಿರೋಚನಪ್ರಭೃತೀನಾಮಸುರಾಣಾಂ ಸಂಪ್ರದಾಯೋ ದೇಹಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಃ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾದಿರಹಿತಮಾಸುರಮಾಹುರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಆಸುರಾಣಾಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪನಿಷತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ತಯೇತಿ॥೫॥
ಏವಂ ವಿರೋಚನಗತಂ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ದೇವರಾಜಗಾಮಿನಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಯೋಸ್ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇ ದೇವರಾಜಸ್ಯೈವ ಕಥಂ ಪಥಿ ತದನುಸಂಧಾನಂ ವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೈವ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಮರಣಫಲಮಾಹ –
ಸ್ಮರನ್ನೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಂ ಸ್ಮರತೋಽಪಿ ಕಥಮಿಂದ್ರಸ್ಯ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹಣೇ ದೋಷದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದಶರಾವೇತಿ ।
ಯದರ್ಥೋ ದೇಹಾದೇರನಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದಿರ್ನ್ಯಾಯಃ ತದೇಕದೇಶೋ ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೋಽನಾತ್ಮತ್ವಮ್ ।
ನ್ಯಾಯೈಕದೇಶದೃಷ್ಟಿಫಲಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಯೇನೇತಿ ।
ದೋಷದರ್ಶನಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉದಾಹೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪರಿಷ್ಕೃತೋ ಭವತೀತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಖೇತಿ ।
ಏವಮೇವ ದೇಹಸ್ಯ ನಖಾದ್ಯಪಗಮೇ ಛಾಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತದಪಗಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶರೀರೇಽಸ್ಮಿನ್ನಂಧೇ ಸತಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಽಪ್ಯಂಧೋ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ದೇಹಸ್ಯಾಽಽಂಧ್ಯೇ ಛಾಯಾತ್ಮನಸ್ತದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಖಲೋಮಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ತೈಃ ಸಹ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ದೇಹಾವಯವತ್ವಸ್ಯ ದೇಹೇನಖಾದ್ಯಭಾವೇ ಛಾಯಾಯಾಮಪಿ ತದಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ದೇಹೇ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಚ್ಛಾಯಾಯಾ ತದಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ರಾಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಪುನರುಕ್ತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸ್ರಾಮಃ ಕಿಲೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ರಾಮ ಇತಿ ।
ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದನಾತ್ಮತ್ವಂ ಛಾಯಾಯಾ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ॥೧॥
ವಿನಾಶಿತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಫಲಮುಪಸಮ್ಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದೋಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕಿಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿಂದ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಜಾನನ್ನೇವ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪ್ರಾಕೃತವತ್ಪೃಚ್ಛತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಜಾನನ್ನಪೀತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತವತೋಽಪಿ ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯದ್ವೇಥೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಪ್ರಶ್ನಾನುರೋಧೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಇಂದ್ರವಿಷಯಃ ಸ್ವಶಬ್ದಃ।
ಶಿಷ್ಯಯೋಃ ಶ್ರವಣಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವೈಷಮ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಮತೋಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಪರಿಹರತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಶೇಷೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಛಾಯಾತ್ಮೈವೋಕ್ತ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಚನಸ್ಯೇಂದ್ರವಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹಣಮಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾ ನಾಭೂದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತಥೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೇಹ ಏವೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣಾಽತ್ಮಾ ದೇಹ ಏವೋಕ್ತ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ತತ್ರೈವ ವಿರೋಚನಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಮಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹಣೇ ದೇವಾನಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವಮಾರ್ಗಮಧ್ಯೇ ದೋಷದರ್ಶನವದ್ವಿರೋಚನಸ್ಯಾಸುರಾನಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಧ್ವನಿ ದೇಹಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ದೋಷದರ್ಶನಂ ಚ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತದ್ವದೇವೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣೌಪಯಿಕಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಭೂತೋ ಯೋ ರಾಗಾದಿದೋಷಸ್ತದಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮಿಂದ್ರಸ್ಯ ಚ್ಛಾಯಾಯಾಮಾತ್ಮಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಇಂದ್ರ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತದೋಷಭೂಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣತೋ ವಿರೋಚನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಸ್ವಚಿತ್ತೇತಿ ।
ದೇವಾನ್ಮನುಷ್ಯಾನಸುರಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ದಕಾರೋಪದೇಶೇ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಕೃತೇ ತೇಷಾಂ ತದೀಯಶ್ರವಣೇ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ತದರ್ಥವಿಶೇಷಾವಧಾರಣಂ ಸ್ವಚಿತ್ತಗುಣದೋಷವಶಾದೇವ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಖ್ಯಾಪಿತಂ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವಾ ಕಥಂ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರವಣೇಽರ್ಥವಿಶೇಷಬುದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದಾಮ್ಯತೇತಿ ।
ಅದಾಂತಾ ಹಿ ವಯಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ತೇನ ದಾಮ್ಯತೇತ್ಯಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿ ಪಿತೋಕ್ತವಾನಿತಿ ದೇವಾನಾಂ ಮತಿರಾವಿರಾಸೀತ್ । ಸ್ವಭಾವತೋ ಲುಬ್ಧಾ ವಯಂ ತೇನ ದತ್ತೇತ್ಯಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವಾನ್ಪಿತೇತಿ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಬುದ್ಧಿರಾಸೀತ್ । ಸುಕ್ರೂರಾ ಹಿ ವಯಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ತೇನ ದಯಧ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರೂಚಿವಾನಿತ್ಯಸುರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಬಭೂವ । ತದೇವಂ ದಕಾರಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾದಾತ್ಮಚಿತ್ತಾನುರೋಧೇನ ವಿಚಿತ್ರಾ ತೇಷಾಂ ಮನೀಷಾ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ತಥೇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಾವಿಶೇಷಾದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಪ್ಯವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಾನ್ಯಪಿ ಸ್ವಚಿತ್ತಗುಣದೋಷಾಲ್ಪತ್ವಬಹುತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಣ್ಯತಸ್ತಯೋಸ್ತದಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವೈಷಮ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಇಂದ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರನುಮೋದಿತವಾನಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಮನುಮೋದನವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯವಿಷಯ ಏಷ ಶಬ್ದಃ ।
ಅನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಶ್ರೋತುಕಾಮಮುಪಗತಮಿಂದ್ರಂಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩॥
ಪೂರ್ವವಚ್ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಾತ್ಮನೀತಿ ಸ್ವಪ್ನ ದೃಶೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವವನ್ನ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಸ್ತದನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ಪೂರ್ವವದ್ದೋಷದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧॥
ಸ್ರಾಮ್ಯೇಣ ಚಕ್ಷುರಾದಿಗತಾನವರತಸಲಿಲಗಲನವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ದೇಹದೋಷೇಣಾಽಽತ್ಮನೋ ನ ದೋಷೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಂ ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಿಹ ಪುನರುಚ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಯದಧ್ಯಾಯಾದಾವಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯಃ ।
ಏತದ್ದೇಹಾಭಿಮಾನೇ ಹಿ ಸತ್ಯೇವ ದೇಹಧರ್ಮೇಣ ಸಂಯುಜ್ಯತ ಇವ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ತ್ವೇತದ್ದೇಹಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾನ್ನ ತೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದಿಹೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ಚೇದ್ದೇಹದೋಷೇಣ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿಂದೋಷದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯೇವಕಾರೋ ಯಥಾಶ್ರುತೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ದೇಹಸ್ಯ ವಧೇನ ನಾಯಂ ಹನ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಸ್ವತೋ ವಧಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋ ನಿಯಮತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಕಸ್ಮಾದೇವಶಬ್ದೋ ನ ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮಾಪ್ತಮನಾಪ್ತಂ ವಾ ಮನ್ಯತೇ ? ಯದ್ಯನಾಪ್ತಂ ಬುಧ್ಯತೇ ನ ತರ್ಹಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಗತಿರಿಂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜಾಪತಿಮಿತಿ ।
ನ ಸ್ವತೋ ಹನನಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿಂದ್ರಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಏತದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಘಟನಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತದೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಥೇಂದ್ರೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಛಾಯಾತ್ಮಾನಮೇವ ಗೃಹೀತವಾನಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಕಥಮಿದಾನೀಮನ್ಯಥೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಯಥೇದಂ ವಾಕ್ಯಮಕ್ಷ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತದ್ರಷ್ಟೃಪರಂ ತಥಾ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ನ ತು ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟರಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನೀವ ಸ್ಪಷ್ಟಾ ವಿನಾಶದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ತದುಪಗಮ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಘಂತೀವ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇವಶಬ್ದಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೇತ್ತೃತ್ವಂ ವಿಕಾರಶ್ಚೇದಮೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾನ್ಮೃದಾದಿವದ್ವಿನಾಶಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ತಸ್ಮಾದಿವಶಬ್ದೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಹಂ ವೇದ್ಮೀತಿವಿಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಿವಶಬ್ದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾದಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ವಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಹಮಿತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತಿಷ್ಠತ್ವಿತಿ ।
ನ ವೇತ್ತ್ಯಪ್ರಿಯವೇತ್ತೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ್ಟಂ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಧೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇನಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕಮಪ್ಯಪ್ರಿಯವೇತ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಸ್ತಿ ತತ್ಪುನರುದ್ದೇಶೇಽಪ್ಯಾಗತಮತಸ್ತ್ವದಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ನ ತು ಮದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ತವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ವಸಾಪರಾಣೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ದ್ವಿರುಕ್ತಮಪೀತಿ ।
ತಥಾ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೨-೪॥
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಮೇತಂ ತ್ವೇವ ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಥೇಹಾಪ್ಯೇತಂ ತ್ವೇವೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಯತ್ರೈತದಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣೇ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಕ್ಷಿಣೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸುಷುಪ್ತದರ್ಶನೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದೋಷದರ್ಶನಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯುಕ್ತಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರೇಣಾಭಿನಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಸ್ವಪರವಿವೇಕಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವೇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಂ ಲಕ್ಷಯತಿ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಕುತೋ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ವಿನಷ್ಟತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಜ್ಞಾನೇ ಹೀತಿ ।
ಏವಕಾರೋ ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ॥೧-೨॥
ಪೂರ್ವವದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇಶಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವಲ್ಪಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽಪಸೃತ್ಯ ಶ್ರುತಿರಸ್ಮಭ್ಯಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಮುಪದಿಶತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೩॥
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪರಿವೇಷ್ಟಿತೌ ವಿಶ್ವತೈಜಸಾವುಕ್ತೌ ಕಾರಣಮಾತ್ರಬದ್ಧಶ್ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯಶರೀರಂ ತುರೀಯಮುಪದೇಷ್ಟುಂ ಸಶರೀರತಾಂ ನಿಂದತಿ –
ಮಘವನ್ನಿತಿ ।
ಶರೀರವದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ವಿನಾಶಿತ್ವಮವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯನ್ಮನ್ಯಸ ಇತಿ ।
ಸಶರೀರೋ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಭವತ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ತು ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ವಿನಾಶಭ್ರಮೋ ನ ಪುನರಸೌ ವಸ್ತುತೋ ವಿನಶ್ಯತಿ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾವಿನಾಶಿತ್ವವಚನಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರಣಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯನ್ನಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಮರ್ತ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಮೃತ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತತ್ವೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾತ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನೇತಿ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕದಾಚಿದೇವೇತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷವಚನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ತದೇವ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ನಿವರ್ತನೇ ವಿಶೇಷವಚನಂ ಫಲವದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶರೀರಮಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಮಘವನ್ನಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ರಿಸ್ಥಾನತಯಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಾಖ್ಯಸ್ಥಾನತ್ರಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಷಡೂರ್ಮಿವರ್ಜಿತತ್ವಮ್ । ಅಶರೀರತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸಾವಯವತ್ವಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಭೋಗೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪೂರಣಂ ಕೃತಮ್ ।
ಭೋಕ್ತೃಭೋಗಾಯತನಂ ಶರೀರಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಆತ್ಮನೋ ವೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಜನಯಿತುಸ್ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇರಧಿಕರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಜೀವರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಸಶರೀರಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಈದೃಶಂ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಶರೀರಮಧಿಷ್ಠಿತಮನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತದಧಿಷ್ಠಿತಃ ಸ ತದ್ರೂಪಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸಂಪಿಂಡಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ತದ್ವಾನಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಿಶೇಷಣಂ ಪಾತಯತಿ –
ಸಶರೀರ ಇತಿ ।
ಅಶರೀರಸ್ಯ ಕಥಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಶರೀರೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕತಃ ಸಶರೀರೋ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಯತಃ ಸಶರೀರೋಽತ ಏವ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಮಾತ್ತೋ ವೈ ಪುರುಷ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವೈಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವೋತ್ತರವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಸಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ।
ತೌ ಮಮೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸತಃ ಸ್ವಸ್ಯ ತಯೋಃ ಸಂತತಿರೂಪಯೋರಪಹತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ವಿನಾಶೋಽಸ್ತಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂತತಿರೂಪಯೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ವಾಕ್ಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜಸ್ಯ ದೇಹಸಂಬಂಧದ್ವಾರಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಾವತೋ ದೇಹನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಮುಕ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಮುಕ್ತೇ ಪುಂಸಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರ್ಮಿಲಿತಯೋರಸ್ಪರ್ಶೇಽಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ಪೃಶಿರಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಂಧಮಭಿನಯತಿ –
ಪ್ರಿಯಮಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತತಯಾ ಶ್ರುತಸ್ಯಾನೇಕಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರ್ಮುಕ್ತಾತ್ಮನ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಂ ಪಾತನಿಕಾಪೂರ್ವಕಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರೇತ್ಯಶರೀರತಾಖ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮುಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪುಮರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇಹಾಪೀತಿ ಮುಕ್ತೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಾನ್ನಾಪುಮರ್ಥತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಮೇವಾಭಿನಯತಿ –
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
ಕಾದಾಚಿತ್ಕಯೋರೇವ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರೇಷ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ –
ಆಗಮಾಪಾಯಿನೋರಿತಿ ।
ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದವನ್ನ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ತರ್ಹಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಮೇವ ಪ್ರಿಯಮಿತಿ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ತದವಸ್ಥಮಪುಮರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸವಿತುರಿತಿ ।
ಭೂಮವಿದ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಸುಖಮಾತ್ರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವೇನ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ತದವಸ್ಥಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೇದೋ ನ ಪುಮರ್ಥತ್ವೋಪಯೋಗೀ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ಸುಖಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತು ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನರಾಹಿತ್ಯಮಿಂದ್ರಸ್ಯ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ನಾಹೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹೀಂದ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನಾಽಽಪ್ನೋತಿ ತದಿಷ್ಟಮಿಂದ್ರಸ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಿದಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಮಿಂದ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಹಿತಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪೀಷ್ಟಮೇವೇಂದ್ರಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಹಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಹಿತಮಿತಿ ಚೇತ್ತದಾಹ –
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಹಿತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಹಿತಮೇವ ನ ತ್ವಿಷ್ಟಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಮಾತ್ರಂ ತದ್ರೂಪತ್ವಂ ಚೇನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯೇಷ್ಯತೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತಯೋ ನಿರ್ವಹಂತೀತಿ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವತಾಂ ಯದೈಶ್ವರ್ಯಂ ತನ್ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮೀಭೂತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯ ತತ್ರೋಪಚರಿತುಂ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ನಿಂದಾಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ದುಃಖಸ್ಯ ದುಃಖತ್ವಾಭಾವವತ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನಪಿ ನ ದುಃಖೀ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನ , ದುಃಖಸ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದುಃಖಿನಾಮಾತ್ಮಾ ಮುಕ್ತ ಇತಿ ದುಃಖೀ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಭಾವತೋ ದುಃಖಿತ್ವಂ ಕಿಂತ್ವಾವಿದ್ಯಕಂ ಸಾ ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ದಗ್ಧೇತಿ ದುಃಖಿತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಯಾ ದಗ್ಧಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತದಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೈಶ್ವರ್ಯಮಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತಂ ದಗ್ಧಮೇವೇತಿ ಕಥಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿಹ ತದುಪದೇಶಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಶುದ್ಧಂ ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೈಕದೇಶಾಜ್ಜಾತಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಾ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಯೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಭೇದಾನಾಂ ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಮನೋಮಾತ್ರೇಣೇಶ್ವರಾಭಿಧ್ಯಾನರೂಪೇಣ ಸಿದ್ಧಾನಾಮೀಶ್ವರಾಖ್ಯೇನ ಸ್ವಭಾವೇನಾಭಿಸಂಬಂಧೋ ಮಾಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜೀವಾನಾಮೇವಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧಾ ನೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಪರ ಏವೇತಿ ।
ಚತುರ್ಷ್ವಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇಷು ತ್ವಮರ್ಥಾನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾವಿಷಯತ್ವವದ್ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪರ್ಯಾಯಯೋರಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಅನ್ಯ ಏವ ಪರಸ್ಮಾದುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯವತ್ಪರ್ಯಾಯತ್ರಯೇಽಪಿಪರಮಾತ್ಮೈವ ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಪರ ಇತಿ ।
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ತ್ವಾದೇರವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಂತಿಮೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪರಸ್ಯೋಪದೇಶೋ ಯುಜ್ಯತೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮುತ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ಕಿಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಷು ಪರ್ಯಾಯೇಷು ಚ್ಛಾಯಾದಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ತತ್ಫಲಾಭಾವಾದತ ಆಹ –
ಛಾಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಛಾಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಆದಾವೇವೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಽಽದಾವುಚ್ಯಮಾನೇ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಶ್ರೋತುರನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕಿಲ ವ್ಯಾಮೋಹಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಪೃಥಕ್ಛಾಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ ಕೃತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ದರ್ಶಯನ್ನುಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ತಿಙಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಪರ್ಯಾಯಾಂತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಚತುರ್ಥೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಮರಣಧರ್ಮಕಾದ್ದೇಹಾತ್ಪೃಥಗ್ಭೂತ್ವಾ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮಶರೀರತ್ವಂಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯದ್ಯಪಿ ಚತುರ್ಥೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಕಥ್ಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಸೌ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಯೋ ವಿದ್ವಾನ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ಕಿಮಿದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಶಬ್ದಾನುಸಾರಿ ಕಿಂ ವಾಽರ್ಥಾನುಸಾರೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಂಭವಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಾದ್ಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಛಾಯಾತ್ಮೋಪದಿಶ್ಯೇತ ತರ್ಹೀಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿತ್ವಾದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾಪೋಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾಯಾಸೋ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತೇನ ನೇದಂ ಯಾಖ್ಯಾನಮರ್ಥಾನುಸಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾಽಽದ್ಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇಛಾಯಾತ್ಮೋಪದೇಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಪದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನೋ ಗ್ರಹಣಂ ನ ಮೃಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ತೇನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹಣಾಪನಯಕಾರಣಾವಚನೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ತೇನ ಪ್ರಜಾಪತಿನೇತ್ಯೇಕಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಯೋಜ್ಯಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಥಮೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ದ್ರಷ್ಟುರೇವೋಪದೇಶೋನಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬಿನಾ ಛಾಯಾತ್ಮಾನಮನುಕೃಷ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟುರುಪದೇಶೇ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ತಥಾ ಚ ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ದ್ರಷ್ಟೈವೋಪದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಾಂತರೇಬಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟುರುಪದೇಶೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಾನುಸಾರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಕಾಶಕಾರಣಾನಾಮುಪರಮೇ ಯಃ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತೀಚಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಸ್ವಾಪ್ನಾವಸ್ಥಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಂ ತತಶ್ಚ ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟುರುಪದೇಶಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮುಪರಮೇ ಯಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಃ ಸ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕರಣತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನೀಲಪೀತಾದಿಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾಭಿರ್ವಿವರ್ತಮಾನಾ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವೇದ್ಯತಾಮಾಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪಟಚಿತ್ರವದ್ವಿಚಿತ್ರವಾಸನಾಮಯಚೇತಸಃ ಸಾಕ್ಷಿಗಮ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವನೋಪಲಬ್ಧೌ ಕರಣಂ ಭವತೀತಿ ತದ್ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪಟೇತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಹಿತ್ವಾ ದ್ರಷ್ಟೈವೋಪದಿಷ್ಟಃ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಿವ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟೈವೋಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟುರೇವೋಪದೇಶಃ ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮುಕ್ತಸೌಷುಪ್ತೋ ನಿಷೇಧೋ ನಿಷೇಧ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದವಸ್ಥಾದ್ವಯೇ ದ್ರಷ್ಟುರುಪದೇಶಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ ಕಿಂ ತು ತುರೀಯಗತೋ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷನ್ನವಸ್ಥಾದ್ವಯೇ ದ್ರಷ್ಟುರುಪದೇಶಮಾಕಾಂಕ್ಷತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ದ್ರಷ್ಟುರವಿದ್ಯಾನಿದಾನೇ ಸಶರೀರತ್ವೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಗತಯೋರ್ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತೀತಿ ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಸ್ತಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಸ್ಯ ಸತ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಶರೀರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟುರುಪದೇಶೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಏಕಶ್ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಸ್ಯಸೌಷುಪ್ತಾದರ್ಥಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾಧೇಯಭಾವೇನ ಭೇದಃ ಸತ್ಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಜೀವಪರಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯ ಷಷ್ಠಪ್ರಪಾಠಕವಿರೋಧವತ್ಸಪ್ತಮಪ್ರಪಾಠಕವಿರೋಧೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜೀವಪರಯೋರಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರೌತಮರ್ಥಮುಪಸಮ್ಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಪರಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಆರೋಪಿತಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವಸ್ತುತೋ ನಾಽಽತ್ಮನ್ಯಸ್ತೀತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತೇನಾಧ್ಯಸ್ತಾನ್ಯವಿದ್ಯಮಾನಾನ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಮಾನವತ್ಪ್ರತೀತಿಮಾಪಾದಿತಾನೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ವದತಾ ವಾಸ್ತವತ್ವಂ ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಶಂಕಾಮುಕ್ತನ್ಯಾಯಾತಿದೇಶೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಾವದಧ್ಯಾಸಭಾವಿತ್ವಂ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತ್ಯಭಾವೋ ನ ವಾಸ್ತವತ್ವಂ ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಮೂಲಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ಖಲ್ವಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ಭವತಿ ನತ್ವಪ್ರಿಯವೇತ್ತೈವೇತಿ ಯತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಲಾಭಾಂತರಮಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಚನಂ ಸತ್ಯಂ ಭವೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಪೌರುಷೇಯ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಕುತಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಚನಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದಿವೇತಿ ।
ಸುಖಾದಯಃ ಸಾಶ್ರಯಾ ಗುಣತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತದಾಶ್ರಯಃ ಪರಿಶೇಷಾದಾತ್ಮಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿತರ್ಕವಿರೋಧಾದಸತ್ಯಂ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಸುಖಾದೀನಾಮುಪಾಧಿಧರ್ಮತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಶ್ರೌತವಚಸೋ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಽಽಭಾಸತ್ವಾನ್ನ ಬಾಧಕತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಜರಾದೇಃ ಸತ್ಯವಚನಂ ತ್ವದೀಯಮೇವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ –
ಅಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ದುರವಗಮಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ಪ್ರಮಿತಿಜನಕೋ ವೇದ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ತಾದೃಶಾನಾಮನಧಿಕಾರಿಣಾಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ಅತೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ಜರಾದಿಸತ್ಯತ್ವವಚನಂ ನ ತಾವತಾ ವಸ್ತುಕ್ಷತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದುರವಗಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತ್ಯಾತ್ಮತತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।
ತಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ವೈನಾಶಿಕಭ್ರಾಂತಿರಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇಂದ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಭ್ರಾಂತಿರಪಿ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾಪಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।
ತಾರ್ಕಿಕಭ್ರಾಂತಿರಪಿ ತಸ್ಯ ದುರ್ಗ್ರಹತ್ವೇ ಗಮಿಕೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಽನ್ಯ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಸುಖದುಃಖೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಪ್ರಯತ್ನಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವನಾ ನ ವಾಽಽತ್ಮಗುಣಾಃ ।
ಮೀಮಾಂಸಕಭ್ರಾಂತಿಸ್ತಸ್ಯ ದುರ್ಗ್ರಹತ್ವೇ ಗಮಿಕೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಽನ್ಯ ಇತಿ ।
ಯದಾ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಮಪೀದೃಶೀ ಭ್ರಾಂತಿರಾತ್ಮನೋ ದುರವಗಮತ್ವಂ ಗಮಯತಿ ತದಾ ವಿಚಾರವಿಧುರಾಣಾಂ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಸ್ತತ್ರಪ್ರಮಾಣಯಿತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಮನ್ಯ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯೇ ಬಂಭ್ರಮತೀತಿ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯದಿ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಚೇದಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ಕೇಷಾಂ ತರ್ಹೀದಂ ಸುಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಷಣಾಸ್ವಿವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ವಾರಯತಿ –
ಅನನ್ಯಶರಣೈರಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಕುಟೀಚಕಾದಿಭಾವಂ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ –
ಪರಮಹಂಸೇತಿ ।
ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಮಾಶ್ರಮಾನತೀತ್ಯ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭಿರಿತಿ ।
ಅನನ್ಯಶರಣೈರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಪೂಜ್ಯತಮೈರಿತಿ ನಿತ್ಯಾನುವಾದಃ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮವೇದನೋಪಾಯಂ ಪ್ರಾಕ್ತನಮುಪದಿಶತಿ –
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ತುರೀಯಂ ಚೇತ್ಯೇತದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯಮ್ ।
ಯಥೋಕ್ತಾಧಿಕಾರಿಣಾಮೇವಾಽಽತ್ಮವೇದನಮಿತ್ಯ ತ್ರಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಅಶರೀರಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮಿತಿಪದಮ್ ॥೧॥
ಸಶರೀರಸ್ಯ ಬಂಧೋ ಮುಕ್ತಿರಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಕಿಮರ್ಥಮಶರೀರೋ ವಾಯುರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ವಾಯೋರಶರೀರತ್ವಂ ತದಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಸತಿ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಶರೀರತ್ವೇ ಸತೀತಿಯಾವತ್ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈಕರೂಪತ್ವಾದಮುಷ್ಮಾದಿತಿ ಕುತೋ ವ್ಯಪದೇಶಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಮುಷ್ಮಾದಿತೀತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನ್ಯಶರೀರಾಣಿ ವಾಯ್ವಾದೀನಿ ತೇಷಾಮಾಕಾಶತ್ವಾಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾ ವಾಯ್ವಾದೀನಿ ಸ್ವೇನರೂಪೇಣಾಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವದಶಾಯಾಮಾಕಾಶಾಖ್ಯತಾಂ ಗತಾನೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಾನಿ ಚ ವಾಯ್ವಾದೀನಿ ತಥಾಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನೀತ್ಯೇತತ್ ।
ವರ್ಷಾದಿಫಲನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಾಕಾಶದೇಶಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮುಕ್ತಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರೇಣ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರವಾಯೋರಭ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯುತಃ ಸ್ತನಯಿತ್ನೋಶ್ಚ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪುರೋವಾತಾದೀತಿ ।
ಸ್ತಿಮಿತಭಾವಂ ಹಿತ್ವಾ ವಾಯುರಿತಿಶೇಷಃ ॥೨॥
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾತ್ತಥೇತ್ಯಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಽಽದಿಶಬ್ದೇನಾಭ್ರವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ವನೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಆಕಾಶಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಮಭ್ರಾದಿಕಾರಣಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಶರೀರಸಾಮ್ಯಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಬೋಧನೇದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪ್ರಜಾಪತಿನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಪರ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೋಪದಿಷ್ಟಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ಮಘವಾನ್ಪ್ರತಿಬೋಧಿತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕೇ ಪ್ರತಿಬೋಧನಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನಾಸೀತಿ ।
ಶರೀರಾದ್ವಿದುಷಃ ಸಮುತ್ಥಾನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಆಕಾಶಾದಿವೇತಿ ।
ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿಭಜತೇ –
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಸಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಯೇನೇತಿ ।
ಸ ಉತ್ತಮಪುರುಷ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಪ್ರಾಗಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣಾವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ಶರೀರಾತ್ಮತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ಜೀವೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಬ್ರಹ್ಮಸತತ್ತ್ವಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭವತೀತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯೋತ್ತಮವಿಶೇಷಣಂ ಪುರುಷಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪುರುಷಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಕ್ಷೀತಿ ।
ಇತಿ ಚತ್ವಾರಃ ಪುರುಷಾ ಇತಿಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಂ ತುರೀಯಸ್ಯ ತೂತ್ತಮಪುರುಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏಷಾಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೋತ್ತಮಪುರುಷೇ ಭಗವತ್ಸಮ್ಮತಿಂ ಸಂಗಿರತೇ –
ಕೃತೇತಿ ।
“ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಮಕ್ಷರ ಏವ ಚ । ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ । ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮಃ । ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥” (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೬-೧೮)
ಇತಿ ಹಿ ಸ ಭಗವಾನೂಚಿವಾನ್ ।
ಸ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೋಕ್ತಿಃ । ಕ್ವಚಿನ್ಮನೋಮಾತ್ರೈರಿತ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ನೋಪಜನಮಿತಿ ಪ್ರತೀಕಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸಯೋರಿತಿ ।
ತನ್ನ ಸ್ಮರನ್ಪರ್ಯೇತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಥೋಕ್ತದೇಹಸ್ಮೃತೌ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ಸ್ಮರಣೇ ಹೀತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾನುಭೂತದೇಹಾಸ್ಮರಣೇ ದೂಷಣಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವದೋಷಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅನುಭೂತಾರ್ಥಸ್ಮೃತೌ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ । ನ ಚ ಶರೀರಾದ್ಯನುಭೂತಂ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಮೂಲಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋದಯಮಾತ್ರೇಣ ನಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಶರೀರಾದೇರನುಭವವಿಪರೀತವರ್ತಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರಾದಿ ಪೂರ್ವಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನಾವಿಷಯೀಕೃತಮಪಿ ಸದ್ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಽನೂಭೂತಮೇವೇತಿ ವಿದುಷಾಮಪಿ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಮುಕ್ತೇ ಪುರುಷೇ ಶರೀರಾದಯೋ ನ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಕಾಮಾಃ ಸಂಬಧ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವೈರೇತೇ ಕಾಮಾ ನಾನುಭೂಯೇರನ್ನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದುಷಾಮೇವ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ವಿದುಷಿ ಸತ್ಯಕಾಮಸಂಬಂಧವಚನಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಇತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವಿದುಷಿ ಕಾಮಸಂಬಂಧವಚನಮ್ ।
ಮನಸೈತಾನ್ಕಾಮಾನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಶ್ರವಣಮಪಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಭವತಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭಾವಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಮನಸೈತಾನ್ಕಾಮಾನಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
“ಯದ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಪಶ್ಯನ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾನ್ನತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್” (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿರೋಧಂ ಧುನೀತೇ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅಥ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸುಷುಪ್ತಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕಥಂ ಮುಕ್ತವಿಷಯತಯೋದಾಹೃತಮತ ಆಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ತದ್ಗತಸ್ಯ ಚ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽನುಗಮಾದ್ಯದುಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ತತ್ಸಂಬಂಧೋ ಮುಕ್ತೇ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಮುಕ್ತಮೇವಾಧಿಕೃತ್ಯ “ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್” (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ ತತ್ರೈವೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕೇನೇತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ –
ಅಶರೀರೇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷದರ್ಶನೇ ರೂಢತ್ವಾದಶರೀರಸ್ಯ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಶರೀರಾತ್ಮೋಕ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮತ್ವಾಮೃತತ್ವಾದಿಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾನೇಕಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಿರೋಧಾದ್ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಃಶ್ರುತೇರ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಿಷಯನಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಚಾಕ್ಷುಷದರ್ಶನಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಚಕ್ಷುಷೋ ದರ್ಶನೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಲಿಂಗಹೇತುಕಂ ತಾವದ್ದರ್ಶನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ ।
ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧ್ಯಾಹಾರರಾಹಿತ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಪ್ರಯೋಗ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮಿತ್ಯನೇನ ದ್ವಿತೀಯೋ ಯಥಾಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಶರೀರಸ್ಯ ರಥಸ್ಥಾನೀಯತ್ವಂ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತ್ವಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನ್ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ಯುಕ್ತಃ ಸ ರಥಸ್ಥಾನೀಯ ಈಶ್ವರೇಣ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಣೋ ರಥಿತ್ವೇನ ನಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಘ್ರಾಣಪ್ರಾಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಪಂಚವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
“ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮನಃಪ್ರಗ್ರಹಮೇವ ಚ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹಯಾನಾಹುಃ” (ಕ.ಉ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧೀತಿಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ರಥಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯೋಪಾಧಿರ್ಯಸ್ತದಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾತ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಸಂತಾನಶರೀರದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ್ಫುರಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಾ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಸೇನಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸಂಧಿವಿಗ್ರಹಾದೌ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ತಥೇಶ್ವರೇಣ ಸರ್ವಚೇಷ್ಟಾಂತರಾಧಿಕೃತಃ ಸ್ವಕೀಯದರ್ಶನಾದಿವ್ಯಾಪಾರನಿಮಿತ್ತಂ ನಿಯುಕ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವವಿಲಕ್ಷಣೇನ ಚೇತನೇನ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾದಶ್ವಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದ್ದೇಹಸಂಹತಾತ್ಪ್ರಾಣಾದತಿರಿಕ್ತೋಽಸಂಹತಶ್ಚೇತನಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಚೇಷ್ಟಾ ಚೇತನನಿಮಿತ್ತಾ ಚೇಷ್ಟಾತ್ವಾದ್ರಥಾದಿಚೇಷ್ಟಾವದಿತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ಮಾತ್ರೇತ್ಯೇತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇಕದೇಶ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಪಾರತಂತ್ರ್ಯಪ್ರತೀತೇಸ್ತದೇಕದೇಶತ್ವಂ ತೇಷಾಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೩॥
ಶರೀರಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಭಾವ್ಯ ತಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥೇತಿ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಂಭಾವನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ತತ್ರೇತಿಸಪ್ತಮೀಭ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರದಶೋಚ್ಯತೇ । ಅನುಗತಂ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದರ್ಶನಾಯ ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುರರ್ಥೇ ಕರಣಂ ಚಕ್ಷುರಿಷ್ಟಂ ಸ ಪರಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಲಿಂಗೇನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇ ಚಕ್ಷುಷೋ ಹೇತುಮಾಹ –
ದೇಹಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಯತ್ಸಂಹತಂ ತತ್ಸ್ವವಿಲಕ್ಷಣಶೇಷಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯಥಾ ಶಯನಾಸನಾದಿ ತಥಾ ತದಪಿ ಚಕ್ಷುರ್ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಸಂಹತತ್ವಾದ್ಯಸ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶೇಷಭೂತಂ ಸೋಽತ್ರ ದರ್ಶನೇನ ಲಿಂಗೇನ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಿಮತಂ ಸಾಶ್ರಯಂ ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾಽಕ್ಷಿಣೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅಕ್ಷಿಣಿತಿ ।
ಯಥಾಽಕ್ಷಿದ್ವಾರಾ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಾ ಪರಸ್ತಥಾ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ತತ್ತದ್ವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಾ ಪರ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಯುಕ್ತಮಿದಮುಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಾಧಯತಿ –
ಸರ್ವವಿಷಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೈರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಾಸ್ವಪಿ ಶ್ರುತಿಷು ಚಕ್ಷುಷ್ಯೇವಾತ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ಫುಟೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷಃ ಸ್ಫುಟೋಪಲಬ್ಧೌ ಹೇತುತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಂ ಸಮ್ವಾದಯತಿ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಯತ್ರಾದರ್ಶಮಿತಿ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತದ್ವಸ್ತು ಸತ್ಯಂ ಸ್ಫುಟೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ದ್ವಯೋರ್ವಿವದಮಾನಯೋರ್ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣೀತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರೋಪಲಬ್ಧಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷಿ ಸ್ಫುಟೋಪಲಂಭೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯೋಽಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಯೇನ ಕೇನಾಪೀಂದ್ರಿಯೇಣ ಯಂ ಕಂಚಿದ್ವಿಷಯಂ ವೇದ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಯೋ ವೇದೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ಅಸ್ಯೇತಿ ॥೪॥
ಇಂದ್ರಿಯೈರ್ಘ್ರಾಣಾದಿಭಿರಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ತತ್ತದ್ದ್ವಾರೇಣಾನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕೇವಲಂ ಮನೋಮಾತ್ರಜನಿತಮಿತ್ಯೇತನ್ಮನ್ವಾನಿ ಸಂಪಾದಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ವೇದೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಭೂತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಂ ರೂಪಂ ತು ಸಂವಿನ್ಮಾತ್ರಮನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯೋ ವೇದೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಸಂವೇದನಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತ್ತತ್ಸಂಸರ್ಗಾದೇವ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದರ್ಶನಾದೀತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರ್ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾ । ಸಾ ಚಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂವಿದೇಕರಸಸ್ಯಾಸಂಗೋದಾಸೀನಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಸರ್ಗಭ್ರಮಹೇತುಸ್ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಭವಂತಿ ಸಾರ್ಥಕಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ –
ಇದಂ ಚೇತಿ ।
ಕರಣಾನಾಮುಕ್ತಂ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸಂವಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಾದೇವ ಸ್ವತೋ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸಂಬಂಧಭ್ರಾಂತಿಕಾರಣಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಂವಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಕಥಂ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣೀತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಸ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿ ಫಲವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಮಿಂದ್ರಿಯಾಂತರೇಭ್ಯೋ ಮನಸೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮನೋಽಪ್ತ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ದೈವತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವರ್ತಮಾನೇತಿ ।
ಆಗಂತುಕದೋಷರಾಹಿತ್ಯಂ ಮೃದಿತದೋಷತ್ವಮ್ । ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ಮನಸಿ ತನ್ಮನಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ತದುಪಾಧಿರಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಈಶ್ವರೇಣ ತದಭಿವ್ಯಂಜಕೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ಅವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮನಸಾ ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರತತಂ ದರ್ಶನಂ ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತೇನ ಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೫॥
ತಂ ವಾ ಏತಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದರ್ಥಂ ಹೀತಿ ।
ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಕರಣಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯಮ್ ॥೬॥
ದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಸಂಗಾದುಕ್ತಂ ತತ್ಪ್ರಕರಣಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಾಯಾ ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶೇಷಭೂತಜಪವಿಧಾನಾರ್ಥಮಾರಭತೇ –
ಶ್ಯಾಮಾದಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತದುರವಗಾಹ್ಯತ್ವಾದ್ಧ್ಯಾನಹೀನಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ಜೀವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮನಸೇತಿ ।
ನ ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಶರೀರೇತಿ ।
ವಿಪರೀತಪಾಠಂ ಹೇತುತ್ವೇನೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಯೋಜ್ಯತೇ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸರ್ವಾನರ್ಥೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಧ್ಯಾನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತಿ ॥೧॥
ಲಕ್ಷಣನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ।
“ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತಿ । ಆಕಾಶಾ ಹ್ಯೇವೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್” (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನಾಽಽತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆಕಾಶ ಇವೇತಿ ।
ತೇ ಯದಂತರೇತ್ಯತ್ರ ತೇ ಇತಿ ಪದಂ ಪ್ರಥಮಾದ್ವಿವಚನಾಂತಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವಿವಚನಾಂತಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಯೋರ್ವೇತಿ ।
ಯದಂತರೇತಿ ಸಮಸ್ತಂ ಪದಂ ಪೂರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಧುನಾ ತು ವ್ಯಸ್ತಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ತದೇವ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ –
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಚೇತ್ಕಥಂ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಮಾಯಾವಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಆತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಕರತಲಾಮಲಕವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಮತ ಆಹ –
ಆತ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ತೇನ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕುತೋ ದೇಹದ್ವಯೋಪಹಿತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಶರೀರ ಇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಶರೀರತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಭೂತಮಿತಿ ಕಥಮವಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಚೇದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಏವೇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಮಿತಿ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದಿತಂ ಪ್ರಜನನೇಂದ್ರಿಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತದ್ಭಕ್ಷಯಿತೃ ಭವೇತ್ತದಾಹ –
ತತ್ಸೇವಿನಾಮಿತಿ ।
]ತದಭಿಗಮನಂ ನಾಮ ಗರ್ಭವಾಸಸ್ತಸ್ಯಾತಿಶಯೇನಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ದ್ವಿರ್ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಉಕ್ತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೌತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿಕತ್ವಶಂಕಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯನ್ನನಾದಿಪಾರಂಪರ್ಯಾಗತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದ್ಧೈತದಿತಿ ।
ಸೋಪಕರಣಮುಪಕರಣೈಃ ಶಮಾದಿಭಿಃ ಸಹಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಂ ಸಮಾಪ್ಯಾವಿದ್ವದನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸಾಫಲ್ಯಮವಿದ್ವತ್ಸಂತೋಷಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತೋಪನಿಷದುಕ್ತಿಃ । ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಪವಿತ್ರಪಾಣಿತ್ವಾದಯೋ ನಿಯಮಾಃ । ಭಿಕ್ಷಾಶನಸ್ನಾನಾಚಮನಾದಿರ್ವಿಧಿಃ ।
ಕಿಮಿತ್ಯೇಷ ನಿಯಮೋಽಧ್ಯಯನೇ ಕಥ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪೀತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತೋಽಧಿಕಾರೀ ಗೃಹೀತಃ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಯಂ ಕುರ್ವನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಏವಂ ವರ್ತಯನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಪುನರಾವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನ್ನಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅರ್ಚಿರಾದಿನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗಿತಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾತ್ಪೂರ್ವಕಾಲೋಕ್ತಿಃ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ವಿಯದಾದಿಜಗಜ್ಜಾತಂ ಜಾತಮಜ್ಞಾನತೋ ಯತಃ । ತದಸ್ಮಿ ನಾಮರೂಪಾದಿವಿರಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಭಯಮ್ ॥೧॥
ನಮಸ್ತ್ರ್ಯಯ್ಯಂತಸಂದೋಹಸರಸೀರುಹಭಾನವೇ । ಗುರವೇ ಪರಪಕ್ಷೌಘಧ್ವಾಂತಧ್ವಂಸಪಟೀಯಸೇ ॥೨॥