आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
నమో జన్మాదిసమ్బన్ధబన్ధవిధ్వంసహేతవే ।
హరయే పరమానన్దవపుషే పరమాత్మనే ॥ ౧ ॥
నమస్త్రయ్యన్తసన్దోహసరసీరుహభానవే ।
గురవే పరపక్షౌఘధ్వాన్తధ్వంసపటీయసే ॥ ౨ ॥
ఛన్దోగానాముపనిషద్భ్వేదం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్భాష్యకారశ్చికీర్షితగ్రన్థపరిసమాప్తిప్రచయపరిపన్థిదురితనిబర్హణసిద్ధ్యర్థమోఙ్కారోచ్చారణలక్షణం మఙ్గలాచరణం సమ్పాదయన్వ్యాఖ్యేయస్వరూపం దర్శయతి –
ఓమిత్యేతదితి ।
వ్యాఖ్యానం సప్రయోజనం ప్రతిజానీతే –
తస్యా ఇతి ।
నను శారీరకే భూయఃసు ప్రదేశేషు విస్తరేణ వ్యాఖ్యాతత్వాదముష్య భాష్యం కిమితి సంప్రత్యారభ్యతే తత్రాఽఽహ –
సఙ్క్షేపత ఇతి ।
విస్తరేణ వ్యాఖ్యాతత్వేఽపి సఙ్గ్రహతో వ్యాఖ్యానమస్యాః సమ్ప్రణీయతే విస్తృతస్య సఙ్క్షిప్య గ్రహణే సుగ్రహత్వాదిత్యర్థః । కిఞ్చ న చేయం యథాపాఠక్రమం వ్యాఖ్యాతా ।
ప్రకృతే తు పాఠక్రమమనతిక్రమ్య వ్యాఖ్యాయతే తద్యుక్తమిదం భాష్యమిత్యాఽఽహ –
ఋజువివరణమితి ।
ఋజు పాఠక్రమానుసారి వివరణమర్థస్ఫుటీకరణం ప్రకృతోపనిషదో యస్మిన్భాష్యే తత్తథేతి యావత్ ।
అథ పాఠక్రమమాశ్రిత్యాపి ద్రావిడం భాష్యం ప్రణీతం తత్కిమనేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అల్పగ్రన్థమితి ।
తథాఽపి విశిష్టాధికార్యభావే కథమిదమారభ్యతే తత్రాఽహ –
అర్థజిజ్ఞాసుభ్య ఇతి ।
యే హి ముముక్షవోఽస్యా వివక్షితమర్థం జిజ్ఞాసన్తే తేభ్యో భాష్యమిదం ప్రస్తూయతే । తథా చ విశిష్టాధికారిసమ్భవే తదారమ్భః సమ్భవతి తస్య చ ప్రకృతోపనిషదర్థపరిజ్ఞానమవాన్తరఫలం తద్ద్వారా కైవల్యం పరమం ఫలమితి భావః ।
నను కర్మవిధిశేషత్వాదుపనిషదస్తద్వ్యాఖ్యానేనైవ కృతవ్యాఖ్యానత్వాత్పిష్టపిష్టిప్రసఙ్గాత్కృతం తద్భాష్యేణేత్యాశఙ్క్య శేషశేషిత్వే ప్రమాణాభావాన్మైవమిత్యభిప్రేత్య పూర్వోత్తరకాణ్డయోర్నియతపూర్వాపరభావప్రయుక్తం సమ్బన్ధం ప్రతిజానీతే –
తత్రేతి ।
తస్యా వ్యాఖ్యేయత్వేన ప్రస్తుతాయా ఉపనిషదః కర్మకాణ్డేన సహ సమ్బన్ధోఽభిధీయత ఇత్యర్థః ।
కోఽసావిత్యపేక్షాయాం తదభిధిత్సయా కర్మకాణ్డార్థమనువదతి –
సమస్తమితి ।
విహితం ప్రతిషిద్ధం చ కర్మ పూర్వస్మిన్కాణ్డే ప్రతిపన్నమిత్యర్థః ।
తత్ర హి విహితం సముచ్చితమసముచ్చితం చేతి ద్వివిధమిత్యఙ్గీకృత్య సముచ్చితస్య ఫలమనువదతి –
ప్రాణాదీతి ।
ప్రాణశ్చాగ్నిశ్చేత్యాద్యా దేవతా తద్విజ్ఞానం తదుపాసనం తేన సముచ్చితమగ్నిహోత్రాదికర్మార్చిరాద్యుపలక్షితేన దేవయానేన పథా కార్యబ్రహ్మప్రాప్తౌ కారణం న తు బ్రహ్మప్రాప్తౌ తస్య గన్తవ్యత్వాభావాత్కార్యస్యైవ గన్తవ్యతాయా బాదర్యధికరణే రాద్ధాన్తితత్వాత్ । తస్మాన్న సముచ్చితం విహితం కర్మ పరమపురుషార్థహేతురిత్యర్థః ।
తస్యైవాసముచ్చితస్య ఫలమాహ –
కేవలం చేతి ।
విహితస్య గతిముక్త్వా ప్రతిషిద్ధస్య గతిమాహ –
స్వభావేతి ।
స్వభావేన శాస్త్రాపేక్షామన్తరేణ ప్రకృతివశాదేవ ప్రవృత్తా యథేష్టచేష్టారసికాస్తేషాం కర్మజ్ఞానాభావాద్దేవయానే పితృయాణే చ పథ్యనధికృతానామధోగతిస్తిర్యగవస్థా క్షుద్రజన్తులక్షణా అపునరావృత్తిదుర్లభా వాక్యేన ।
అన్యతరస్మిన్వాఽధికృతానాం పరమః పురుషార్థః సేత్స్యతి । “శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే జగతః శాశ్వతే మతేే” (భ.గీ. ౮ । ౨౬) ఇతి స్మృత్యా తయోర్నిత్యఫలత్వప్రతిపత్తేరత ఆహ –
న చోభయోరిత్యాది ।
నను మార్గద్వయభ్రష్టానాం పురుషార్థాభావేఽపి ద్వయోః పథోరన్యతరస్మిన్వా భవిష్యతీతి చేత్తత్ర న తావద్దేవయానపథి నిమిత్తే నిరతిశయపురుషార్థసిద్ధిః । “ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే” (ఛా.ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) “తేషామిహ న పునరావృత్తిః” ఇత్యత్రేమమిహేతి విశేషణాద్ “ఎకయా యాత్యనావృత్తిమ్” (భ.గీ. ౮ । ౨౬) ఇతి స్మృతావనావృత్తేరేతత్కల్పవిషయత్వాత్ కల్పాన్తరేఽప్యనావృత్తావపి విశేషణానర్థక్యాత్ । నాపి పితృయాణపథి నిరతిశయపురుషార్థసిద్ధిః । “ఎతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే” (ఛా.ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) । “అన్యయాఽఽవర్తతే పునః” (భ.గీ. ౮ । ౨౬) ఇతి చన్ద్రస్థలస్ఖలనావగమాత్ । తస్మాన్న కర్మవశాదాత్యన్తికపురుషార్థప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
ఎవమనూద్య కర్మఫలం ఫలితం సమ్బన్ధమాహ –
ఇత్యత ఇతి ।
ఉక్తరీత్యా కర్మ యతో న నిరతిశయపురుషార్థహేతురతః ససాధనాత్కర్మణస్తత్ఫలాచ్చ విరక్తస్య నిరతిశయపురుషార్థం కాఙ్క్షతస్తత్సాధనం కేవలమాత్మజ్ఞానం సంసారాన్తర్భూతపూర్వోక్తగతిత్రయహేతుకర్మతద్ధేతునిరాకరణేన వక్తవ్యమిత్యభిప్రాయేణోపనిషదేషాఽఽరభ్యతే । న హి కర్మానుష్ఠానాత్పుమర్థో నిరతిశయో లభ్యతే । తస్య “తద్యథేహ” (ఛా.ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇత్యాదౌ క్షయిష్ణుఫలత్వశ్రుతేః । తథా చేశ్వరార్పణబుద్ధ్యాఽనుష్ఠితశుభకర్మవశాదుపజాతశుద్ధబుద్ధేర్విరక్తస్య ముముక్షోర్మోక్షసాధనజ్ఞానార్థోఽయముపనిషదారమ్భత ఇతి హేతుహేతుమద్భావః సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
నను “మోక్షార్థీ న ప్రవర్తేత తత్ర కామ్యనిషిద్ధయోః । నిత్యనైమిత్తికే కుర్యాత్ప్రత్యవాయజిహాసయా ॥” ఇతి వృద్ధైరుక్తత్వాత్కామ్యనిషిద్ధే వర్జనీయే । నిత్యనైమిత్తికే చ కృత్వా వ్యవస్థితస్య ముముక్షోర్వర్తమానదేహపాతే పునర్దేహాన్తరగ్రహే హేత్వభావాదనాయాససిద్ధా జ్ఞానాదృతేఽపి ముక్తిరితి కథం తాదర్థ్యేనోపనిషదారభ్యతే తత్రాఽఽహ -
న చేతి ।
న హి త్వదుత్ప్రేక్షితో మోక్షోపాయో వినా ప్రమాణం ప్రకల్పతే । న చ పౌరుషేయం వాక్యం మూలప్రమాణమన్తరేణ ప్రమాణమ్ । న చాత్ర శ్రుతిస్మృతీ ప్రత్యక్షాది వా మూలమాలోక్యతే । సమ్భవతి చ యథావర్ణితచరితస్యాపి కర్మశేషవశాద్దేహాన్తరం ; న చైకభావికః కర్మాశయః । “తద్య ఇహ రమణీయచరణాః” (ఛా.ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) “తతః శేషేణ” (గౌ. ధ. సూ. ౨ । ౨ । ౨౯) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతివిరోధాత్తస్మాదాత్మజ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి భావః ।
అద్వైతాత్మజ్ఞానవిధురాణాం భేదజ్ఞానభాజాం కర్మానుష్ఠాయినాం క్షయ్యఫలశాలిత్వే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి –
వక్ష్యతి హీతి ।
అద్వైతాత్మోపదేశానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యే పునరనుపాసితగురవస్తదుపదేశశూన్యా యథామతి యథోక్తాదద్వైతాదన్యథా ద్వైతమేవ తత్త్వం విదన్తి తే పరతన్త్రాః సన్తో రాగాదినా కర్మానుతిష్ఠన్తో వినాశిఫలశాలినః స్యురితి శ్రుత్యర్థః ।
అద్వైతాత్మజ్ఞానాదాత్యన్తికపురుషార్థసిద్ధిరిత్యత్రాపి వాక్యశేషమనుకూలయతి –
విపర్యయే చేతి ।
చకారాత్క్రియాపదమనుకృష్యతే । స హి విద్వాన్విద్యయా నిరస్తావిద్యాదిమలః స్వపరిజ్ఞానాత్స్వయమేవ పరమాత్మా భవతి । భేదప్రతిపత్తిహేతోరుచ్ఛిన్నత్వాదిత్యర్థః ।
భేదనిష్ఠానాం కర్మిణాం పురుషార్థో నిరతిశయో న సిద్ధ్యతి । అద్వైతనిష్ఠానాం తు కర్మ త్యజతాం పుమర్థః సేత్స్యతీత్యత్ర వాక్యశేషస్థం లిఙ్గం దర్శయతి –
తథేత్యాదినా ।
ద్వైతమేవ విషయస్తస్మిన్వాచారమ్భణశ్రుతేరనృతేఽభిసన్ధా యస్యాభిసన్ధా సత్యత్వాభిమానస్తస్య బన్ధనం పరమానన్దస్యాఽఽవిర్భావరాహిత్యం సంసారాత్మకస్య దుఃఖస్య ప్రాప్తిశ్చ । యథా వస్తుతః తస్కరస్య నాహం తస్కరోఽస్మీతి మిథ్యైవాభిమన్యమానస్య పరిశోధనార్థం తప్తపరశోర్గ్రహణే దాహో బన్ధనం దుఃఖప్రాప్తిశ్చ ప్రతీయతే, తథైవ ద్వైతాభినివేశవతోఽపీతి ప్రథమముక్త్వా వస్తుతోఽతస్కరస్య పరైరారోపితతస్కరత్వస్య పరిశుశుత్సయా తప్తపరశుగ్రహణే దాహాద్యభావవద్ద్వైతాభావోపలక్షితే ప్రత్యగాత్మని పరమార్థసత్యేఽభిమానవతో ద్వైతాచ్చ వ్యావృత్తచిత్తస్యానర్థధ్వంసో నిరతిశయానన్దావిర్భావశ్చేతి యథోక్తార్థానురోధేనాగ్రే శ్రుతిర్వక్ష్యతీతి యోజనా । కేవలమాత్మజ్ఞానం కైవల్యహేతుస్తత్సిద్ధ్యర్థముపనిషదారమ్భ ఇతి స్వపక్షో దర్శితః ।
స్వయూథ్యాస్తు కర్మసముచ్చితమాత్మానం మోక్షసాధనం తాదర్థ్యేనోపనిషదారమ్భ ఇత్యాహుస్తాన్ప్రత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
యత్కృతకం తదనిత్యమితివ్యాప్త్యనుగృహీతయా “తద్యథేహ” (గౌ. ధ. సూ. ౨ । ౨ । ౨౯) ఇత్యాదిశ్రుత్యా కర్మఫలస్యానిత్యత్వావగమాద్ “బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్” ( తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧ ) ఇత్యాదిశ్రుత్యా చ జ్ఞానఫలస్య నిత్యత్వసిద్ధేర్జ్ఞానకర్మణోర్విరుద్ధఫలత్వాధ్యవసాయాదద్వైతస్యాఽఽత్మనో దర్శనం నైవ కర్మణా సహ భవితుముత్సహతే । న హి విరుద్ధయోస్తమఃప్రకాశయోః సముచ్చయః సఙ్గచ్ఛతే । తన్న సముచ్చితజ్ఞానార్థత్వేనోపనిషదారమ్భ ఇత్యర్థః ।
కిం చాద్వైతాత్మజ్ఞానం స్వసాధ్యసిద్ధ్యర్థం వా కర్మాపేక్షతే స్వబాధకవిధూననార్థం వా ? నాఽఽద్యః । తస్యాసాధ్యఫలత్వాదితి మన్వానో ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
క్రియేతి ।
వాక్యజనితస్యాద్వైతాత్మజ్ఞానస్యేతి శేషః । తస్య బాధకాభావేన తత్పరిహారార్థం సహకార్యపేక్షా నాస్తీత్యర్థః ।
బాధకప్రత్యయాభావస్యాసిద్ధిమాశఙ్కతే –
కర్మేతి ।
తద్విషయో విధిప్రత్యయో యజేతేత్యాదివిధిజనితః కర్తవ్యతాబోధః । స చాఽఽత్మని కర్తృత్వాదికమాకాఙ్క్షన్నకర్త్రాద్యాత్మజ్ఞానస్య బాధకో భవతీత్యర్థః ।
కస్యాయం కర్మవిధిరజ్ఞస్య విదుషో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం ప్రత్యాఽహ –
నేత్యాదినా ।
కర్త్రాద్యాకారం ప్రమాణనిరపేక్షప్రకృతిప్రసూతం మిథ్యాజ్ఞానం తద్వతస్తేన మిథ్యాజ్ఞానేన జనితకర్మఫలవిషయో రాగాదిదోషస్తద్వతశ్చ కర్మ విధీయతే । న హి కర్తాఽహమిత్యాదిమిథ్యాధియో రాగాదేశ్చాభావే కర్మ విధాతుం శక్యమ్ । “యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్” (మ.స్మృ. ౨ । ౪) ఇతి స్మృతేః । అతోఽజ్ఞస్య కర్మవిధిపక్షే న తత్ప్రత్యయో బాధకః ప్రాప్త్యభావాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయం శఙ్కతే –
అధిగతేతి ।
అధీతస్వాధ్యాయో హి వైదికే కర్మణ్యధిక్రియతే । అధ్యయనం చార్థావబోధఫలమితి మీమాంసకమర్యాదా । తథా చాధ్యయనవతో జ్ఞాతసర్వవేదార్థస్య యజేతేత్యాదినా కర్మవిధానాదాత్మజ్ఞానస్యాపి కర్మాఙ్గత్వం గమ్యతే । న చాఽఽత్మజ్ఞానమపబాధ్యతే । అవిరోధాదిత్యర్థః ।
న తావదర్థావబోధఫలమధ్యయనమితి ప్రామాణికమక్షరావాప్తిఫలం తదితి చాధ్యేతృప్రసిద్ధం తత్రాధ్యయనవిధివశేన నాఽఽత్మజ్ఞానస్య కర్మవిధిసమ్బన్ధః సమ్భవతీతి పరిహరతి –
నేతి ।
కిఞ్చ మమేదం కర్మేతి కర్మణ్యైశ్వర్యం ప్రతిపద్య వ్యవస్థితం విషయీకృత్య ప్రవృత్తస్య కర్త్రాద్యాకారవిజ్ఞానస్య ప్రమాణాపేక్షామన్తరేణ స్వభావప్రాప్తస్య వాక్యోత్థేన సమ్యగ్జ్ఞానేనాపహృతత్వాత్కర్మఫలవిషయరాగాద్యయోగాత్తన్నిబన్ధనస్య కర్మణోఽపి దురనుష్ఠానత్వాన్నాఽఽత్మజ్ఞస్య కర్మోపపత్తిరిత్యాహ –
కర్మాధికృతేతి ।
అద్వైతాత్మజ్ఞానస్య కర్మప్రవృత్తివిరోధిత్వే ఫలితముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
అజ్ఞస్య కర్మవిధిర్న త్వాత్మజ్ఞానస్యేత్యత్ర శ్రుతిం సమ్వాదయతి –
అత ఎవేతి ।
ఎతే త్రయోఽప్యాశ్రమిణః కర్మాధికృతా ఇతి యావత్ ।
యథా బ్రహ్మాచారీ గృహస్థో వానప్రస్థశ్చేత్యేతే కర్మిణస్తథా బ్రహ్మవిదపి కర్మీ చేన్న పృథక్క్రియేత । పృథక్కరణాచ్చ న తస్య కర్మవిధిరితి మత్వోక్తమ్ –
బ్రహ్మసంస్థ ఇతి ।
యది సముచ్చయాసమ్భవాత్కేవలమేవాఽఽత్మజ్ఞానం కైవల్యసాధనమితి తాదర్థ్యేనోపనిషదారభ్యతే హన్త కిమిత్యస్యాముపనిషది త్రివిధాన్యుపాసనాన్యుపన్యస్యన్తే తత్రాఽఽహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తయా రీత్యోపనిషదారమ్భే సతీతి యావత్ । స యో వాయుం దిశాం వత్సం వేద న పుత్రరోదం రోదితీత్యాదీన్యభ్యుదయఫలాన్యుపాసనాని । కైవల్యేన సనికృష్టఫలత్వం నామ క్రమముక్తిఫలత్వమ్ । అద్వైతాన్నిష్ప్రపఞ్చాదీషద్వికృతం సగుణం బ్రహ్మ । కర్మసమృద్ధిఫలాని కర్మఫలగతాతిశయఫలాన్యుద్గీథాద్యుపాసనానీత్యర్థః ।
ఆత్మవిద్యాప్రకరణే త్రివిధోపాసనోపన్యాసే హేతుమాహ –
రహస్యేతి ।
ఉపనిషత్పదవేదనీయత్వస్యాఽఽత్మవిద్యాయాముపాసనేషు చావిశేషాదిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరముద్భావ్య విభజతే –
మనోవృత్తీత్యాదినా ।
ఆత్మజ్ఞానస్యోపాసనానాం చ యథోక్తం సామాన్యమిష్యతే చేత్తర్హి ఫలతోఽపి విశేషో న స్యాదితి మన్వానః శఙ్కతే –
కస్తర్హీతి ।
ఫలతో విశేషం దర్శయన్నుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర ప్రథమమాత్మజ్ఞానస్యోపాసనాభ్యో విశేషమాదర్శయతి –
స్వాభావికస్యేతి ।
ప్రత్యగాత్మని క్రియాకారకఫలవిభాగవికలే కూటస్థే స్వభావశబ్దితావిద్యాకృతమధ్యారోపితం కర్త్రాద్యాకారవిజ్ఞానమ్ । తస్యాద్వితీయత్వాదిలక్షణాధిష్ఠానయాథాత్మ్యజ్ఞానం నివర్తకమ్ । యథా రజ్జ్వాదావధిష్ఠానే సర్పాదిసమారోపరూపస్య మిథ్యాజ్ఞానస్య ప్రకాశాదికారణప్రసూతో రజ్జ్వాద్యధిష్ఠానస్వరూపనిశ్చయో నివర్తకస్తథేత్యర్థః ।
సంప్రత్యుపాసనానామద్వైతజ్ఞానాద్విశేషం దర్శయతి –
ఉపాసనం త్వితి ।
శాస్త్రం “మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ఇత్యాది, కిఞ్చిదాలమ్బనం మనఃప్రభృతి వివక్షితమ్ ।
సమానజాతీయప్రత్యయసన్తానకరణం విచ్ఛిద్య విచ్ఛిద్య ధ్యాయినోఽపి సిధ్యతీతి విశినష్టి –
తద్విలక్షణేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్యోపాసనానాం చావాన్తరవిశేషముపసంహరతి –
ఇతి విశేష ఇతి ।
నను విద్యాప్రకరణే యథోక్తోపాసనానాముపదేశసమ్భవేఽపి విద్యైవ ప్రాధాన్యాత్ప్రాథమ్యేనోచ్యతాముపాసనాని పునరప్రధానత్వాత్పాశ్చాత్యేన వాచ్యానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తానీతి ।
ఉపాసనానామీశ్వరార్పణబుద్ధ్యాఽనుష్ఠితనిత్యాదికర్మవచ్చిత్తశుద్ధిద్వారా జ్ఞానకారణత్వాత్కార్యాచ్చ కారణస్య ప్రాథమ్యప్రసిద్ధేః సాకారవస్తువిషయత్వేన సుసాధ్యత్వాచ్చ మన్దానాం సహసా తేషు ప్రవృత్త్యుపపత్తేరాదావుపదేశః సమ్భవతీత్యర్థః ।
తథాఽపి బహువిధేషూపాసనేషు కిమిత్యఙ్గావబద్ధమేవోపాసనం ప్రథమముచ్యతే తత్రాఽఽహ –
తత్రేతి ।
ప్రాకృతే పురుషే కర్మాభ్యాసస్యానాదివాసనయా దృఢీకృతత్వాదభ్యస్తతత్తత్కర్మత్యాగేఽతత్సమ్బన్ధిని కేవలోపాసనే చేతసః సమర్పణం దుఃఖం కర్తుమిత్యఙ్గావబద్ధమేవ తావదుపాసనముచ్యతే । ఎవమాదావుక్త్వా పునరుపాసనాన్తరాణి క్రమేణ వక్తవ్యానీత్యర్థః ।
కాణ్డద్వయస్య నియతపౌర్వాపర్యప్రయుక్తసమ్బన్ధముపనిషత్తాత్పర్యం చోక్త్వా ప్రత్యక్షరం వ్యాఖ్యాతుకామః ప్రతీకమాదత్తే –
ఓమిత్యేతదక్షరమితి ।
తత్ర ప్రథమమోఙ్కారస్యాభిధాయకత్వపక్షమేవావలమ్బతే –
పరమాత్మన ఇతి ।
అభిధానాన్తరేభ్యో విశేషం దర్శయతి –
నేదిష్ఠమితి ।
నికటతమమతిశయేన ప్రియమితి యావత్ ।
ఓఙ్కారస్య నేదిష్ఠత్వం సమర్థయతే –
తస్మిన్నితి ।
ఓఙ్కారస్యాన్యత్ర పరమాత్మనామత్వేఽపి ప్రకృతే కిం వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదిహేతి ।
ప్రకృతే హి వాక్యే తదోమితి పదమితిశబ్దశిరస్కం ప్రయుక్తమితి శబ్దసామర్థ్యాదేవ వాచకత్వాద్వ్యావర్తితం శబ్దస్వరూపమాత్రముపాస్యం గమ్యతే । యత్ర హాతిపరః ప్రయోగో న తత్రాభిధేయవివక్షాస్తి యథా గౌరిత్యయమాహేతి । తథా చాత్రేతిపరత్వాదోఙ్కారస్య స్వరూపమాత్రముపాస్యం వివక్షితమిత్యర్థః ।
తథోపాస్యత్వార్థం శ్రైష్ఠ్యం సాధయతి –
తథా చేతి ।
ఇతిపరప్రయోగవశాదభిధాయకత్వాభావే సత్యర్చాశబ్దితప్రతిమాయా భగవత్ప్రతీకత్వవదోఙ్కారస్యాపి పరమాత్మప్రతీకత్వేన శ్రేష్ఠత్వాదుపాస్యత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తదీయ శ్రైష్ఠ్యం సప్రమాణకం నిగమయతి –
ఎవమితి ।
సర్వవేదాన్తేష్వేతదాలమ్బనం పరమిత్యాదిషు ।
కిఞ్చ నాస్య శ్రైష్ఠ్యం సమర్థనీయం ప్రసిద్ధత్వాదిత్యాహ –
జపేతి ।
గాయత్ర్యాదిజపే యజ్ఞాదౌ కర్మణి స్వాధ్యాయస్యాఽఽదావన్తే చోఙ్కారస్య ప్రయోగో దృశ్యతే ।
“తస్మాదోమిత్యుదాహృత్య యజ్ఞదానతపఃక్రియాః ।
ప్రవర్తన్తే విధానోక్తాః సతతం బ్రహ్మవాదినామ్ ॥” (భ.గీ. ౧౭ । ౨౪)
“బ్రాహ్మణః ప్రణవం కుర్యాదాదావన్తే చ సర్వదా ।
స్రవత్యనోఙ్కృతం పూర్వం పరస్తాచ్చ విశీర్యతే ॥” (మ.స్మృ. ౨ । ౭౪) ఇతి స్మృతేః । “ఓమితి బ్రాహ్మణః ప్రవక్ష్యన్నాహ” (తై.ఉ. ౧ । ౮) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చేత్యర్థః ।
ఓమితీత్యయం భాగో వ్యాఖ్యాతః సంప్రత్యేతదక్షరమిత్యస్యార్థమాహ –
అత ఇతి ।
శ్రేష్ఠత్వముపాస్యత్వార్థమనుకృష్యతే ।
వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమితి న్యాయేన విశేషణస్యార్థవత్త్వమభిప్రేత్య రూఢిర్యోగమపహరతీతి న్యాయేనాక్షరశబ్దస్య ప్రకరణమనుసృత్య ప్రసిద్ధమర్థమాహ –
వర్ణాత్మకమితి ।
గ్రామో దగ్ధః పటో దగ్ధ ఇతివదేకదేశే సముదాయవిషయం పదం ప్రవృత్తమిత్యాహ –
ఉద్గీథేతి ।
ఉపాస్తిం విభజతే –
కర్మేతి ।
ఉద్గీథావయవత్వాదోఙ్కారే తచ్ఛబ్దప్రవృత్తిరిత్యుక్తత్వాదనన్తరవాక్యమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యుక్తో యోఽస్మదుక్తో హేతుస్తేన స్ఫుటీక్రియతే తతశ్చోత్కృష్యాస్మాభిర్దర్శిత ఇత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
స్వయమేవేతి ।
ఓమిత్యేతదక్షరమిత్యత్రోపాసనోత్పత్తివిధిరుక్తః ।
సమ్ప్రతి గుణం వివక్షుర్వాక్యాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే –
తస్యేతి ।
ఎవముపాసనమితి ।
రసతమత్వమాప్తిః సమృద్ధిరిత్యేవంగుణకముపాసనం యస్యాక్షరస్య తత్తథేత్యర్థః ।
ఎవంవిభూతీతి ।
పరమః పరార్ధ్యస్తేనేయం త్రయీ విద్యా వర్తత ఇత్యాద్యా విభూతిః స్తుతిర్యస్య తత్తథేతి యావత్ ।
ఎవంఫలమితి ।
“ఆపయితా హ వై కామానామ్” (ఛా.ఉ. ౧ । ౧ । ౭) ఇత్యాది ఫలం యస్యోపాస్యసాక్షాత్కారస్య తత్తథోక్తమిత్యర్థః । గోదోహనవదాశ్రిత్య విధానాదధికృతాధికారమిదముపాసనం తథాఽపి పృథగేవ పృథగ్ఘ్యప్రతిబన్ధః ఫలమితి న్యాయేన ఫలవత్ । ఫలం యాజమానముద్గాతుర్యజమానేన కర్మార్థం క్రీతత్వాత్తత్కర్తృకస్యోపాసనస్యాపి యజమానస్య స్వామినః ఫలమితి వచనమాదిశబ్దార్థః ।
వాక్యస్య సాకాఙ్క్షత్వేనాఽఽనర్థక్యం వారయతి –
ప్రవర్తత ఇతి ॥ ౧ ॥
తదేవోపవ్యాఖ్యానమనువర్తయన్నోఙ్కారస్య రసతమత్వం గుణం విధాతుం పాతనికాం కరోతి –
ఎషామితి ।
గతిరిత్యుత్పత్తికారణత్వం పరాయణమితి స్థితిహేతుత్వమవష్టమ్భ ఇతి ప్రలయనిదానత్వముచ్యత ఇతి భేదః । వైపరీత్యేన వాఽమూని పదాని నేయాని ।
అపాం పృథివీరసత్వం సాధయతి –
అప్సు హీతి ।
అస్యార్థస్య శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధిం ద్యోతయితుం హిశబ్దః ।
ఓషధీనామపః ప్రతి కారణత్వాభావాత్కథం తత్ర రసశబ్దస్తత్రాఽఽహ –
అప్పరిణామత్వాదితి ।
కారణపరతయా పూర్వత్ర వ్యాఖ్యాతోఽపి రసశబ్దో గోరస ఇతివదుత్తరత్ర కార్యపరతయా వ్యాఖ్యేయ ఇత్యర్థః ।
కథమోషధీనాం పురుషో రసః । న హి తాభిరసౌ క్రియతే తత్రాఽహ –
అన్నేతి ।
పురుషరసత్వం వాచః సమర్థయతే –
పురుషేతి ।
వాగ్విహీనం హి ప్రతిపురుషాన్తరం వినిన్దన్తి । అతో వాచః సారతమత్వం ప్రసిద్ధమితి హిశబ్దార్థః । తస్యాః సారిష్ఠత్వప్రసిద్ధిరతఃశబ్దార్థః ।
వాఙ్నిర్వర్త్యత్వాదృచస్తద్రసత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
సారతరేతి ।
ఋచః సకాశాదపి తద్ధ్యూఢం సామ గీయమానం వక్తృశ్రోత్రోః సుఖకరమితి మత్వాఽఽహ –
సారతరమితి ।
ఉద్గీథశబ్దం చావయవే ప్రకరణాన్నియమయతి –
ప్రకృతత్వాదితి ।
న హి సామానోఙ్కృతం ఫలాయ భవతీతి మన్వానో బ్రూతే –
సారతర ఇతి ॥ ౨ ॥
తదర్థం పృథివ్యాదీనాం రసత్వముక్తం తదిదానీం దర్శయతి –
ఎవమితి ।
రసతమత్వగుణకమోఙ్కారముపాస్యత్వార్థం విశేషణాభ్యాం మహీకరోతి –
పరమ ఇతి ।
తస్య పరమాత్మస్థానయోగ్యత్వం సమర్థయతే –
పరమాత్మవదితి ।
యథా పరమాత్మా స్వరూపత్వేనానుసన్ధీయతే తథాఽస్యాపి తదాత్మనాఽనుసన్ధేయత్వాద్విష్ణుబుద్ధ్యాలమ్బనార్హప్రతిమావదయమపి పరమాత్మత్వబుద్ధ్యాలమ్బనయోగ్యో భవతీత్యర్థః ।
ఓఙ్కారాత్పరాచీనో రసో నాస్తీతి తదీయరసతమత్వస్ఫుటీకరణార్థం పరిగణనాతః సిద్ధమష్టమత్వమనువదతి –
అష్టమ ఇతి ।
నను భూతాన్యారభ్య నవమత్వే ప్రతీయమానే కథమోఙ్కారస్యాష్టమత్వం ప్రతిజ్ఞాయతే తత్రాఽఽహ –
పృథివ్యాదీతి ।
స ఎష ఇత్యుక్తం వ్యక్తీకర్తుం యదుద్గీథ ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే –
య ఇతి ।
పూర్వవదుద్గీథశబ్దోఽవయవపరో నేతవ్యః ॥ ౩ ॥
అథ గుణాన్తరవిధానార్థం ప్రశ్నమవతారయన్వృత్తమనువదతి –
వాచ ఇతి ।
ఋచః సామ రసః సామ్న ఉద్గీథో రస ఇతి చోక్తమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఇదానీమృగాదిజాతిం జిజ్ఞాసమానః పృచ్ఛతి –
కతమేతి ।
వీప్సాత్రయం ప్రశ్నే తత్తజ్జాతిజ్ఞానే శ్రద్ధాతిరేకం దర్శయితుమిత్యాహ –
కతమా కతమేతి ।
ప్రశ్నత్రయమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
అనేకజాత్యవచ్ఛిన్నానాం మధ్యే యదైకస్యా జాతేర్నిర్ధారణార్థః పరిప్రశ్నో భవతి తదా తస్మిన్విషయే వికల్పేన డతమచ్ప్రత్యయః స్యాద్యథా బహూనాం కఠాదీనాం మధ్యే కఠజాతినిర్ణయార్థం కతమే కఠా ఇతి ప్రశ్నో దృశ్యతే తథాఽన్యత్రాపీతి సూత్రార్థః ।
బహూనామేకస్యా నిర్ధారణే డతమజ్విధానేఽపి ప్రకృతే ప్రశ్నత్రయే కాఽనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అత్రేత్యధ్యాపకాధ్యేతృవ్యవహారభూమిరుక్తా । ఋగ్జాతిగ్రహణం సామజాతేరుద్గీథజాతేశ్చోపలక్షణమ్ ।
తద్బహుత్వాభావేఽపి కిం నశ్ఛిద్యతే తత్రాఽఽహ –
కథమితి ।
ఋగాదిజాతయో యది భూయస్యః స్యుస్తదా తాసాం మధ్యే కతమర్గ జాతిః కతమా సామజాతిర్వా కతమా సామజాతిర్వా కతమా వోద్గీథజాతిరత్ర వివక్షితేతి ప్రశ్నో యుజ్యతే । న చాస్తి తత్ర జాతిబహుత్వం ప్రమాణాభావాదతోఽనుపపన్నం ప్రశ్నత్రయమిత్యర్థః ।
ప్రశ్నానుపపత్తిం దూషయతి –
నైష దోష ఇతి ।
బహూనాం తత్తజ్జాత్యవచ్ఛిన్నానాం సన్నిధానే జాతౌ సత్యాం వ్యక్తిబహుత్వసమ్భవాత్తదన్యతమనిర్ధారణార్థం పరిప్రశ్నే వికల్పేన డతమాజతి సూత్రార్థాఙ్గీకారాదృగాదిజాతౌ తద్వ్యక్తిబాహుల్యాత్కతమా తద్వ్యక్తిర్వాచ ఋగ్రస ఇత్యాదౌ వివక్షితేతి ప్రశ్నపర్యవసానాదుపపన్నం ప్రశ్నత్రయమిత్యర్థః ।
యత్తు విగ్రహాన్తరం గృహీత్వా ప్రశ్నానుపపత్తిరిత్యుక్తం తత్రాఽఽహ –
న త్వితి ।
తత్ర చానుపపత్తిం యది జాతేరిత్యత్ర వ్యక్తీకరిష్యతి । అస్మదిష్టవిగ్రహాపరిగ్రహే వృత్తికారీయముదాహరణం విరుద్ధ్యతే ।
కఠశబ్దస్య వ్యక్తివిశేషత్వాభావాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఉదాహరణేఽపి సత్యాం కఠజాతౌ తద్వ్యక్తిబాహుల్యాత్తదన్యతమనిర్ధారణాభిప్రాయేణ పరిప్రశ్నే డతమజిత్యఙ్గీకారాన్న పరోక్తోదాహరణవిరోధోఽస్మత్పక్షేఽస్తీతి పరిహరతి –
తత్రాపీతి ।
నను ద్విధాఽపి విగ్రహోపపత్తౌ కిమితి త్వదిష్టో విగ్రహో నియమ్యతే తత్రాఽఽహ –
యదీతి ।
త్వదిష్టవిగ్రహపరిగ్రహశ్చేదృగాదిజాతేరేకత్వాత్ప్రత్యేకం బహుత్వాయోగాత్ వా బహూనామిత్యాదిసూత్రేణ కతమర్క్కతమత్సామేత్యుదాహరణం న సిద్ధ్యేత్ । తథా చ తత్సిద్ధ్యర్థం పృథగ్విధానం ప్రసజ్యేత । న హి వైదికముదాహరణం ప్రమత్తగీతమివ హాతుం శక్యం తస్మాదృగాదివ్యక్తిరేవాత్ర ప్రష్టుం యుక్తేత్యర్థః ॥ ౪ ॥
కిమితి యథోక్తరీత్యా విమృశ్యతే । వివక్షితమృగాదిస్వరూపమేవాఽఽదావుపన్యస్యతాం లాఘవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విమర్శే హీతి ।
శిష్యభూతయా శ్రుత్యా చోదితే సైవాఽఽచార్యభూతా పరిహరతి –
వాగేవేతి ।
నన్వాద్యే ప్రతివచనే వాగృచోరేకత్వావగమాదోఙ్కారస్య రసతమవాక్యోపదిష్టమష్టమత్వం వ్యాహన్యేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వాగృచోరితి ।
కథం పునా రసతమవాక్యాదిదం ప్రశ్నప్రతివచనరూపవాక్యం భిద్యతేఽర్థాధిక్యాభావాత్తత్రాఽఽహ –
ఆప్తీతి ।
పూర్వం హి వాక్యమోఙ్కారస్య రసతమత్వం విదధాతి । ఇదం తు తస్యైవాఽఽప్తిగుణం విధత్తే । తథా చ తాదృగ్గుణవిధ్యర్థత్వేనాస్య వాక్యాన్తరత్వాదేతద్వాక్యవశాదష్టమత్వాభావేఽపి పూర్వవాక్యాదోఙ్కారస్యాష్టమత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కథమృగాదిజాతీయే పృష్టే వాగేవర్గిత్యాదిప్రతివచనముచితం తద్వ్యక్తివిశేషవచనమేవ ప్రశ్నానుసారీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వాక్ప్రాణావితి ।
వాగృచో యోనిస్తన్నిర్వర్తకత్వాత్ । ప్రాణశ్చ సామ్నోతో హేతుర్బలేన హి గీతిరుత్పాద్యతే । తథా చ వాగేవేత్యాదినా కార్యకారణయోరభేదోపదేశాదృఙ్మాత్రం సామమాత్రం వా తత్తత్కారణాత్మకం ప్రతీయతే తేన పూర్వత్రాపి వ్యక్తిరవివక్షితా । ప్రశ్నప్రతివచనయోరేకార్థత్వాత్ । న చైవమృగాదిజాతేరేకత్వాడుతమచ్ప్రత్యయానుపపత్తిః । తత్తజ్జాత్యవచ్ఛిన్నానామృక్సామోద్గీథానాం సన్నిధావృగాదిజాతేరేకస్యా నిర్ధారణార్థం పరిప్రశ్నే తత్ప్రయోగసమ్భవాదృగాదిషు ప్రత్యేకం భేదవివక్షయా షష్ఠీసమాసే దూషణముక్తమ్ । తత్ర ప్రత్యేకమేకత్వముపేత్యోక్తరీత్యా షష్ఠీసమాసే తు న కిఞ్చిద్దుష్యతీతి భావః ।
ఋగాత్మికాయా వాచః సామాత్మకస్య ప్రాణస్య గ్రహణే ఫలితం దర్శయన్నుక్తమేవ వ్యక్తీకరోతి –
యథాక్రమమితి ।
ఋక్సామమాత్రావరోధేఽపి సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వేతి ।
తథాఽపి కిం స్యాదితి చేత్తదాహ –
సర్వే కామా ఇతి ।
ఉక్తప్రక్రియయా సర్వకామావాప్తిహేతురోఙ్కారో వివక్షితాప్తిగుణకః సిధ్యతీత్యర్థః ।
తృతీయే వచనే తాత్పర్యమాహ –
ఓమిత్యేతదితి ।
అత్రాపి పూర్వవజ్జాతిగృహీతౌ తద్వ్యక్తిత్వేన భక్తిరేవోక్తేతి శఙ్కాం నిరసితుమోమిత్యేతదక్షరమితి విశేషణమ్ । తథా చోద్గీథస్తదవయవో విశేషణాత్ప్రకరణాచ్చేత్యర్థః ।
పారమ్పర్యేణ వాక్ప్రాణయోః సర్వకామసమ్బన్ధాదుద్గీథస్యాపి తథాభూతవాగాదిసమ్బన్ధాదస్తి సర్వకామసమ్బన్ధ ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీమోఙ్కారస్య వాక్ప్రాణద్వారా సర్వకామసమ్బన్ధే హేత్వన్తరమాహ –
తద్వా ఇతి ।
తదేతత్పదయోరక్షరవిషయత్వం వ్యావర్త్య వక్ష్యమాణవిషయత్వం దర్శయతి –
మిథునమితి ।
వైశబ్దో మిథునప్రసిద్ధ్యర్థః ।
వాక్చ ప్రాణశ్చేతి యదుభయముపలభ్యతే తదేతన్మిథునమితి యోజనామఙ్గీకృత్య వాక్యార్థమాహ –
ఋక్సామేతి ।
వాక్ప్రాణయోరృక్సామకారణత్వముత్తరవాక్యేన స్పష్టయతి –
ఋక్చేతి ।
యథా వాక్ప్రాణౌ మిథునమేవమృక్సామే చ స్వాతన్త్ర్యేణ మిథునం నిర్దేశసామాన్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న త్వితి ।
విపక్షే దోషమాహ –
అన్యథేతి ।
ఇష్టమేవ మిథునద్వయమితి చేన్నేత్యాహ –
తథా చేతి ।
నను మిథునయోరనుగతం మిథునత్వమాదాయైకవచనముపపత్స్యతే చేన్నేత్యాహ –
తస్మాదితి ।
ఉపక్రమభఙ్గాన్న స్వతన్త్రమిథునద్వయమస్తీత్యర్థః ॥ ౫ ॥
భవతు వాక్ప్రాణాఖ్యమృక్సామాత్మకవాక్ప్రాణరూపమ్ । ఓఙ్కారమిథునయోః సంసర్గే కిం ఫలతీత్యాహ –
ఎవమితి ।
కయా పునర్విధయా మిథునేన సంసృష్టత్వమక్షరస్య సేత్స్యతీత్యత్రాఽఽహ –
వాఙ్మయత్వమితి ।
యత్తు సర్వకామాప్తిగుణవిశిష్టం మిథునమిత్యుక్తం తదుపపాదయతి –
మిథునస్యేతి ।
ప్రసిద్ధమితి ।
తాదృగర్థో యథోక్తాక్షరస్య సర్వకామాపయితృత్వే దృష్టాన్తః సన్నుచ్యతేఽనన్తరవాక్యేనేత్యర్థః ।
దృష్టాన్తమేవ వివృణోతి –
యథేత్యాదినా ।
మిథునద్వయం నాస్తీత్యుక్తత్వాత్కథం మిథునావితి ద్వివచనం తత్రాఽఽహ –
మిథునావయవావితి ।
గ్రామ్యధర్మతయా తథావిధవ్యాపారతయేతి యావత్ । వైశబ్దోఽవధారణే ।
వివక్షితం దార్ష్టాన్తికమాచష్టే –
తథేతి ॥ ౬ ॥
ఎవమోఙ్కారమాప్తిగణవిశిష్టం శిష్ట్వా తదుపాసనాఫలం కథయతి –
తదుపాసకోఽపీతి ।
తద్ధర్మేత్యుపాసకస్యాఽఽప్తిగుణవైశిష్ట్యోక్తిః ।
ఆప్తేతి వక్తవ్యే కథమాపయితేత్యుక్తం తత్రాఽఽహ –
యజమానస్యేతి ।
నిపాతౌ త్వవధారణార్థౌ ఉద్గీథం తదవయవభూతమితి యావత్ ।
ఆప్తిగుణవదోఙ్కారోపాసనాత్కథముపాసితా తద్గుణో భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తమితి ॥ ౭ ॥
ఉత్తరగ్రన్థస్య గుణాన్తరవిధానే తాత్పర్యం దర్శయతి –
సమృద్ధీతి ।
తస్య సమృద్ధిగుణవత్త్వమప్రామాణికమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
స్వయమిత్యాదినా ।
తదేతత్పదయోరోఙ్కారాఖ్యమక్షరం విషయత్వేన నిర్దిశతి –
ప్రకృతమితి ।
తస్య స్మృత్యర్థో వైశబ్దః ।
అనుజ్ఞాక్షరమిత్యేతద్విగృహ్య వివక్షితేనార్థేన ఘటయతి –
అనుజ్ఞా చేతి ।
తస్యానుజ్ఞాత్వే ప్రశ్నపూర్వకం ప్రసిద్ధిముపన్యస్యతి –
కథమితి ।
తత్రేతి జ్ఞానధనయోరుక్తిస్తదిత్యనుమన్తవ్యసాధారణ్యేనోచ్యతే ।
ఓఙ్కారస్యానుజ్ఞాక్షరత్వే లోకప్రసిద్ధివద్వేదప్రసిద్ధిం సముచ్చినోతి –
తథా చేతి ।
కత్యేవ దేవా యాజ్ఞవల్క్యేతి శాకల్యేన పృష్టే త్రయస్త్రింశదితి యాజ్ఞవల్క్యేన ప్రయుక్తే సత్యోమితి శాకల్యోఽనుజ్ఞాం కృతవాన్ । పునశ్చ కత్యేవేతి ప్రశ్నే షడితి ప్రతివచనే సత్యోమితి హోవాచేత్యాది వాక్యం బృహదారణ్యకే యథోక్తార్థానుసారి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
యద్ధి కిఞ్చేత్యాదావుక్తాం లోకప్రసిద్ధిమేవ ప్రకటయతి –
తథా చ లోకేఽపీతి ।
ఓఙ్కారస్య లోకవేదప్రసిద్ధిభ్యామనుజ్ఞాత్వేఽపి కథం సమృద్ధిగుణకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
ఉశబ్దోఽప్యర్థః సమృద్ధిశబ్దాదుపరి సమ్బధ్యతే ।
తస్యాః సమృద్ధిమూలత్వం సాధయతి –
సమృద్ధో హీతి ।
అనుజ్ఞాయాః సమృద్ధిం ప్రతి కారణత్వేన సమృద్ధిత్వే సత్యోఙ్కారస్యాపి తదాత్మకస్య సమృద్ధిగుణవత్త్వం సిద్ధమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
సమర్ధయితేత్యాదిఫలవాక్యం ప్రత్యాహ –
సమృద్ధీతి ।
అస్మిన్వాక్యే సమర్ధయితేత్యాదిపదజాతమాపయితేత్యాదిపూర్వవద్వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ –
ఇత్యాది పూర్వవదితి ॥ ౮ ॥
ఓఙ్కారస్య గుణత్రయవతః సఫలముపాసనముక్తమ్ । తథా వక్తవ్యాభావాత్తేనేయమిత్యాదివాక్యమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అథేతి ।
స్తుతేరానర్థక్యమాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉపాస్యత్వాదితి ।
ప్రరోచనం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
త్రయి విద్యా వర్తత ఇతి సమ్బన్ధః ।
త్రయీ విద్యేత్యస్యోపచరితార్థత్వం కథయతి –
త్రయీ విద్యేతి ।
కిమితి శ్రుతం త్యక్త్వా వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
తస్యాః స్వరూపలాభస్యానాదిత్వేన హేత్వనపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
కర్మాపి కథమాశ్రావణాదిభిరాత్మానం లభతే తత్రాఽఽహ –
కర్మ త్వితి ।
ప్రసిద్ధిమేవ ప్రపఞ్చయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఆధ్వర్యవహౌత్రౌద్గాత్రసమాహారస్య దర్శపూర్ణమాసాదిష్వసమ్భవాదగ్నిష్టోమాదిషు చ సమ్భవాత్తత్త్రితయసమాహారాల్లిఙ్గాదోఙ్కారేణ ప్రవర్తమానం త్రయవిహిత కర్మ సోమయాగ ఇతి ప్రతిభాతీత్యాహ –
లిఙ్గాచ్చేతి ।
స్రవత్యనోఙ్కృతం కర్మేతి న్యాయాదోఙ్కారేణ వైదికస్య కర్మణః స్థితిరితి స్తుతిం విధాయ స్తుత్యన్తరమాహ –
తచ్చేతి ।
కథం పునరక్షరం కర్మణా పూజ్యతే తత్రాఽహ –
పరమాత్మేతి ।
తస్య తత్ప్రతీకత్వే కిం స్యాదితి చేత్తదాహ –
తదపచితిరితి ।
నను కర్మణా పరమాత్మా చేదారాధ్యతే తర్హి తత్ప్రతీకత్వాదక్షరస్యాపి తేనాఽఽరాధనం స్యాత్ । న చేశ్వరస్తేనాఽఽరాధ్యత ఇతి ప్రమాణమస్తి తత్రాఽఽహ –
స్వకర్మణేతి ।
వర్ణాశ్రమవిహితేన కర్మణేశ్వరం ప్రసాద్య తత్ప్రసాదవశాత్తత్ఫలం కర్తా ప్రాప్నోతీతి భగవతోక్తత్వాదీశ్వరపూజార్థం కర్మేతి గమ్యతే । తథా చ తత్ప్రతీకత్వాదోఙ్కారస్య తత్పూజార్థం కర్మేతి యుక్తమిత్యర్థః ।
వైదికం కర్మాక్షరపూజార్థమిత్యక్షరం స్తుత్వా విధాన్తరేణ స్తౌతి –
కిఞ్చేతి ।
యజమానాదీత్యాదిపదేన పత్నీ గృహ్యతే । ప్రాణైస్త్రయీవిహితం కర్మ వర్తత ఇతి సమ్బన్ధః ।
స్తుత్యన్తరమాహ –
తథేతి ।
యథాఽక్షరవికారైర్యజమానాదిప్రాణైర్వైదికం కర్మ ప్రవర్తతే తథేతి యావత్ । హవిషేత్యత్రాపి పూర్వవదన్వయః ।
కథమృత్విగాదిప్రాణానాం హవిషశ్చాక్షరవికారత్వమత ఆహ –
యాగేతి ।
ఆదిశబ్దోఽనుక్తవైదికకర్మసఙ్గ్రహార్థః ।
“తస్మాదోమిత్యుదాహృత్య” (భ. గీ. ౧౭ । ౨౪) ఇత్యాదిస్మృతేరిత్యర్థః । “అగ్నౌ ప్రాస్తాఽఽహుతిః సమ్యగాదిత్యముపతిష్ఠతే । ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టిర్వృష్టేరన్నం తతః ప్రజాః ।” (మ.స్మృ. ౩ । ౭౬) ఇతి స్మృతిమాశ్రిత్యాహ –
తచ్చేతి ।
వృష్ట్యాదీత్యాదిశబ్దేనాన్నస్య ప్రజానాం చోత్పత్త్యుపకరణం సర్వముచ్యతే ।
తథాఽపి కథమేతస్యైవాక్షరస్య మహిమ్నేత్యాది తత్రాఽఽహ –
ప్రాణైరితి ॥ ౯ ॥
అక్షరస్య స్తుత్యా మహీకృతత్వాదుపాసనే సిద్ధే కిముత్తరేణ గ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
పూర్వస్మిన్సన్దర్భే స్తుతివశాదక్షరవిజ్ఞానే కర్తవ్యే తన్నిష్పాద్యం కర్మ తద్విజ్ఞానవతోఽనుష్ఠేయమితి స్థితిం తదాక్షేప్తుముత్తరం వాక్యమిత్యర్థః ।
ఆక్షేపాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
తేనేత్యాదినా ।
నను కర్మకర్తృత్వే విద్వదవిదుషోర్విద్వానేవ తత్ఫలమశ్నుతే నావిద్వానితి కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తయోశ్చేతి ।
ఇతిశబ్దస్త్వాక్షిపతీత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
కథం విద్వదవిదుషోరవిశిష్టం ఫలమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తమాహ –
దృష్టం హీతి ।
విమతం న స్వతన్త్రఫలమఙ్గజ్ఞానత్వాదాజ్యావేక్షణవదితి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ –
నైవమితి ।
హేతుత్వేనావతారితం వాక్యం వ్యాచష్టే –
భిన్నే హీతి ।
విద్యోపాసనా కర్మావిద్యా తయోర్భిన్నత్వం తన్న విద్యావైయర్థ్యమిత్యర్థః ।
విద్యాయాః స్వతన్త్రఫలవత్త్వం నాస్తీతి పక్షస్య వ్యావృత్తిప్రకారమేవ ప్రపఞ్చయతి –
నేత్యాదినా ।
అఙ్గజ్ఞానాద్గుణవదక్షరజ్ఞానస్యాఽఽధిక్యే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
తదఙ్గం కర్మాఙ్గముద్గీథమాత్రజ్ఞానం తస్మాదాధిక్యాద్విశిష్టాక్షరజ్ఞానస్యేతి యావత్ ।
యత్తు పునరుక్తం తయోశ్చ కర్మసామర్థ్యాదేవ ఫలం స్యాదితి తత్రాఽఽహ –
దృష్టం హీతి ।
యత్త్వఙ్గజ్ఞానత్వాదితి తత్కిమఙ్గత్వే సతి జ్ఞానత్వం వాఽఽశ్రిత్య విహితత్వమథవైతదేవ జ్ఞానత్వవిశేషితమ్ ? నాఽఽద్యః । తన్నిర్ధారణానియమన్యాయేనాసిద్ధేః । న ద్వితీయో గోదోహనే వ్యభిచారాత్ । త తృతీయో దృష్టాన్తస్య సాధనవికలత్వాదాజ్యావేక్షణస్యాఽఽశ్రిత్య విధ్యుదాహరణబహిర్భూతత్వాదఙ్గసమ్బన్ధజ్ఞానత్వమాత్రేణ దృష్టాన్తత్వే సత్యఙ్గత్వోపాధేః సమ్భవాదిత్యభిప్రేత్య జ్ఞానాధిక్యే ఫలాధిక్యమిత్యత్రానన్తరవాక్యం యోజయతి –
తస్మాదితి ।
విజ్ఞానముద్గీథాద్యఙ్గమాత్రవిషయముపాసనాతిరిక్తం తేనేతి యావత్ । యోగో దేవతాదివిషయముపాసనమ్ । ఇతిశబ్దస్తదర్థసమాప్త్యర్థః ।
తత్రైవార్థసిద్ధమర్థం కథయతి –
విద్వదితి ।
నన్వర్థీ సమర్థో విద్వానపర్యుదస్తశ్చ కర్మణ్యధికారీత్యఙ్గీకారాదవిదుషస్తల్లక్షణానాక్రాన్తస్యానధికారాత్కథం తత్కర్మ వీర్యవదితి ప్రతిజ్ఞాయతే తత్రాఽఽహ –
న చేతి ।
ఔషస్త్య ఉషస్తిసమ్బన్ధే మటచీహతేష్విత్యాదికే తస్మిన్గ్రన్థజాతే విద్యాహీనానామపి కర్మానుష్ఠానం దృశ్యతే ప్రస్తోతర్యా దేవతేత్యాదౌ తాం చేదవిద్వానిత్యాదిలిఙ్గాత్ । తస్మాదవిదుషోఽపి కర్మణ్యధికారః । అధికారిలక్షణే తు జ్ఞానాభావేఽపి ద్రవ్యాదిజ్ఞానమాత్రేణ విశేషణసిద్ధిరిత్యర్థః ।
గుణవదక్షరజ్ఞానం స్వతన్త్రమిత్యుక్తమ్ । తత్తు రసతమగుణవదక్షరవిషయమేకముపాసనమ్ । తత్ర చ విధ్యుద్దేశే ఫలస్యాశ్రుతత్వేఽపి విశ్వజిన్న్యాయేన వా తత్కల్ప్యతే । ఆప్తిగుణవతః సమృద్ధిగుణవతశ్చాక్షరస్య ద్వే విజ్ఞానే ప్రత్యేకం ఫలశ్రుతేః । తథా చాత్ర త్రీణ్యుపాసనాని పృథక్ఫలాని వివక్షితానీత్యత ఆహ –
రసతమేతి ।
న తావదిహోపాసీతేతివిధివ్యతిరేకేణ మధ్యే విధ్యన్తరముపలభ్యతే । న చాఽఽపయితా హ వై కామానామిత్యాదివాక్యే ఫలశ్రుత్యా విధిరున్నేయః । రసతమగుణవదక్షరవిజ్ఞానవిధౌ ఫలాకాఙ్క్షిణ్యర్థవాదస్థఫలాంశాన్వయేనానేకగుణవదేకవిజ్ఞానవిధిసమ్భవే విధిభేదకల్పనాయోగాత్ । నో ఖల్వర్థవాదికఫలవదనేకవిశేషణకైకోపాసనవిషయవిధ్యభ్యుపగమేన వాక్యైక్యసమ్భవే వాక్యం భేత్తుముచితమ్ । ఎతేన విశ్వజిన్న్యాయో నిరస్తః । రాత్రిసత్రన్యాయస్తు ప్రకృతావిరోధీతి భావః ।
తస్యోపవ్యాఖ్యానమిత్యుక్తస్యోపసంహారవాక్యం ఖల్వేతస్యేత్యాది, తత్రైతచ్ఛబ్దేన ప్రకృతాకర్షణే కారణమాహ –
అనేకైరితి ।
రసతమాప్తిసమృద్ధిరూపాణ్యనేకాని విశేషణాని తైర్విశిష్టత్వేనాక్షరస్యానేకప్రకారేణోపాస్యత్వాత్ । ప్రకారభేదేఽప్యుపాసనైక్యస్య ప్రాగేవోక్తత్వాత్ప్రకృతస్యైవాక్షరస్యైతదుపవ్యాఖ్యానం యత్ఖలు విహితమిత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
గుణత్రయవిశిష్టముద్గీథావయవభూతమోఙ్కారాఖ్యమక్షరం పరమాత్మప్రతీకం తద్బుద్ధ్యోపాస్యమిత్యుపదిష్టమిదానీం తస్యైవాక్షరస్యాధ్యాత్మాధిదైవభేదేనాఽఽదిత్యప్రాణదృష్ట్యోపాసనం వివక్షన్కణ్డికాన్తరమవతారయతి –
దేవాసురా ఇతి ।
తత్రాక్షరాణి వ్యాచిఖ్యాసురప్రతిభావ్యుదాసార్థం వివక్షితం సమాసం దర్శయతి –
దేవాశ్చేతి ।
దేవశబ్దనిష్పత్తిప్రకారం సూచయతి –
దేవా ఇతి ।
దీవ్యతిర్ద్యోతనార్థః “దివు క్రీడావిజిగీషావ్యవహారద్యుతిస్తుతిమోదమదస్వప్నకాన్తిగతిషు” ఇతి దర్శనాత్తస్య చాజన్తస్య సతి గుణే కర్తరి యథోక్తరూపసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తే చ ద్యోతకా దేవా రూఢేరిన్ద్రాదయో భవిష్యన్తీత్యాశఙ్క్యాహ –
శాస్త్రేతి ।
ఇత్యధ్యాత్మమిత్యుపసంహారవిరోధాత్ప్రసిద్ధేరేవ హేయత్వాదుపాసకశరీరస్థకరణావస్థాదివాః సత్త్వాత్మకాః శాస్త్రానుసారిణో దేవశబ్దవాచ్యా ఇత్యర్థః ।
తథాఽధ్యాత్మమసురా విరోచనాదయః స్యురిత్యాశఙ్క్య పూర్వవదుపసంహారవిరోధమభిప్రేత్యాఽఽహ –
అసురా ఇతి ।
అసురా ఇన్ద్రియవత్తయ ఎవేతి సమ్బన్ధః ।
సాత్త్వికేన్ద్రియవృత్తిభ్యో వైపరీత్యం తాసామసురత్వసిద్ధ్యర్థం దర్శయతి –
తద్విపరీతా ఇతి ।
తాసామసురశబ్దవాచ్యత్వే నిమిత్తాన్తరమాహ –
స్వేష్వేవేతి ।
విష్వగ్విషయాసు విష్వఞ్చో నానాగతయో విషయా యాసాం తాస్వితి యావత్ । ప్రాణనక్రియాసు జీవానానుకూలప్రాణచేష్టాస్విత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫోరయతి –
స్వాభావిక్య ఇతి ।
శాస్త్రాపేక్షామన్తరేణైవ స్వభావవశాత్ప్రవర్తమానత్వం స్వాభావికత్వమ్ । తథా చ శాస్త్రీయేన్ద్రియవృత్తిభ్యో వైపరీత్యమమూషామతివిశదమిత్యర్థః ।
వైపరీత్యాన్తరమాహ –
తమ ఆత్మికా ఇతి ।
కథం మిథో విషయాపహారం నిమిత్తీకృత్య దేవానామసురాణాం చ సఙ్గ్రామోఽభూదిత్యపేక్షాయామాసురీం వృత్తిం ప్రకటయతి –
శాస్త్రీయేతి ।
దైవీం వృత్తిం ప్రథయతి –
తథేతి ।
దేవానాముక్తాసురవైపరీత్యం స్ఫుటయతి –
శాస్త్రేతి ।
స్వాభావికః శాస్త్రానపేక్షస్తమోరూపపాప్మాసురః పరిచ్ఛేదాభిమానస్తస్య తిరస్కరణార్థమితి యావత్ ।
ఉక్తమాధ్యాత్మికసఙ్గ్రామం నిగమయతి –
ఇత్యన్యోన్యేతి ।
ఉక్తరీత్యా యథోక్తానాం దేవానామసురాణాం చ పరాభిభవః స్వోద్భవశ్చేత్యేవంరూపః సఙ్గ్రామః ప్రతిదేహమనాదికాలప్రవృత్తో యథా దేవాసురసఙ్గ్రామస్తథేతి యోజనా ।
కిమర్థం పునరపురుషార్థరూపో దేవాసురసఙ్గ్రామః శ్రుత్యా శ్రావ్యతే తత్రాఽఽహ –
స ఇహేతి ।
స హి సఙ్గ్రామోఽస్మిన్ప్రకరణే ప్రాణస్య విశుద్ధివిషయం విజ్ఞానం విధాతుం ప్రవృత్తః । తథా శ్రుత్యా కథారూపేణాఽఽఖ్యాయతే । ఇన్ద్రియాణాం వషయవైముఖ్యే ధర్మః స్యాత్తేషాం తదాభిముఖ్యే పాపస్యోత్పత్తిరితి వివేకవిజ్ఞానసిద్ధ్యర్థం చాఽఽఖ్యాయికా ప్రణీయతే । తస్మాదిన్ద్రియాణాం ప్రయత్నతో విషయప్రావణ్యం పరిహర్తవ్యమ్ । తద్వైముఖ్యం చ తేషాం శ్రేయోర్థిభిర్యత్నాదాధేయమితి భావః । యజమానప్రాణానామేవ దేవాసురభావస్యోక్తత్వమతఃశబ్దార్థః ।
ప్రజాపతిశబ్దస్య రూఢమర్థమపాకృత్య వివక్షితమర్థమాహ –
ప్రజాపతిరితి ।
ఉక్తరూపః పురుషః ప్రజాపతిరిత్యత్ర గమకమాహ –
పురుష ఎవేతి ।
కథం పునర్యథోక్తానాం దేవాసురాణాం తదపత్యత్వం తత్రాఽఽహ –
తస్య హీతి ।
యత్రేత్యుక్తం సఙ్గ్రామనిమిత్తం పరామృశతి –
తత్తత్రేతి ।
దేవానాముత్కర్షోఽపకర్షశ్చాసురాణామిత్యస్మిన్నిమిత్తే కథముద్గీథభక్త్యాహరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉద్గీథేతి ।
లక్షితలక్షణాన్యాయం సూచయతి –
తస్యాపీతి ।
ఉద్గీథభక్తేరివేత్యపేరర్థః ।
తదాహరణప్రయోజనం ప్రశ్నపూర్వకం కథయతి –
తత్కిమర్థమిత్యాదినా ॥ ౧ ॥
సంప్రత్యుద్గీథాహరణప్రకారం ప్రకటయతి –
యదా చేతి ।
అచేతనస్య కరణస్యోద్గాతృత్వాసమ్భవాద్విశినష్టి –
చేతనావన్తమితి ।
ముఖ్యం ప్రాణం వ్యావర్తయతి –
ఘ్రాణమితి ।
త్వం న ఉద్గాయే వాజసనేయకశ్రుతిమాశ్రిత్యాఽఽహ –
ఉద్గీథ కర్తారమితి ।
అథోద్గీథభక్తిరేవ శ్రూయతే న తూద్గాతా తత్కథం తదుపాసనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉద్గీథభక్త్యేతి ।
తయోపలక్షితముద్గాతారముపాసత ఇతి యావత్ ।
కథముపాసనమిత్యపేక్షాయాముద్గీథేన కర్తృత్వప్రార్థనయేత్యాహ –
కృతవన్త ఇతి ।
తే హ నాసిక్యమిత్యక్షరోక్తమర్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ –
నాసిక్యేతి ।
కిమిత్యక్షరమోఙ్కారాఖ్యమిహోపాస్యత్వేన వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
ఎవం హీతి ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి –
ఖల్వితి ।
తథా చ ప్రాణస్యోద్గాతృదృష్ట్యోపాసనే ప్రకృతస్య పరిత్యాగో భక్తేశ్చ ఘ్రాణప్రాణదృష్ట్యోపాస్వత్వాఙ్గీకారేఽప్రకృతోపాదానమితి శేషః ।
పూర్వాపరవిరోధమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఉద్గీథోపలక్షితేనౌద్గాత్రేణోపలక్షితం జ్యోతిష్టోమాది కర్మాఽఽహృతమిత్యుక్తం తదాహరణం చ తస్యోపాసనం తద్విరుద్ధం నాసిక్యప్రాణదృష్ట్యాఽక్షరోపాసనవచనమిత్యర్థః ।
స్వోక్తేర్మిథో విరోధం పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
ఉద్గీథోపలక్షితకర్మోపలక్షితే జ్యోతిష్టోమాదౌ కర్మణి సత్యేవోద్గాతృప్రాణదృష్ట్యోపాస్యత్వేనాక్షరం వివక్షితమ్ । ఓఙ్కారశ్చోద్గీథావయవో ధ్యేయత్వేనేష్టో న స్వతన్త్రో వ్యాపకః । తథా చాక్షరోపాసనార్థత్వేన కర్మాహరణం న ధ్యేయత్వేనేత్యవిరోధ ఇత్యర్థః ।
ఆశ్రిత్య విధానార్థం కర్మాహరణమిత్యుక్త్వా తం హేత్యాది వ్యాచష్టే –
తమేవమితి ।
స్వోత్థేన చాఽఽసురేణ నాసికాసమ్బద్ధేనేతి యావత్ ।
అధర్మాదాసఙ్గస్తద్రూపేణేత్యేతస్యాఽఽఙ్గవేధం సాధయతి –
స హీతి ।
కల్యాణో గన్ధః సురభిరుక్తస్తస్య గ్రహణం మమైవేత్యభిమానాత్మా యోఽయమాసఙ్గస్తేనాభిభూతముపకారో గన్ధాఘ్రాణకృతస్తుల్యః సర్వస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతస్యేతి వివేకవిజ్ఞానం యస్య స తథేతి విగ్రహః ।
నను కథం యథోక్తాసఙ్గస్పర్శితేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స తేనేతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి –
తదిదమితి ।
ఘ్రాణప్రాణస్యాఽఽసురపాప్మవిద్ధత్వే కార్యలిఙ్గకమనుమానం సూచయతి –
యస్మాదితి ।
ఉక్తానుమానావద్యోతి వాక్యం వ్యాకరోతి –
అత ఇతి ।
అతఃశబ్దార్థమేవ స్పష్టయతి –
పాప్మనేతి ।
నను పాప్మనా విద్వత్వాత్తేన లోకో దుర్గన్ధం జానాతీత్యేవ వక్తవ్యం సురభిజ్ఞానస్య పాప్మకర్మత్వాభావాత్ । తథా చ కథం తేనోభయం జిఘ్రతీత్యుక్తం తత్రాఽఽహ –
ఉభయగ్రహణమితి ।
ఎకస్యాపి హవిషో ద్రావాత్మకస్య పురోడాశాదేర్వా కాకాదిసమ్బన్ధాద్భ్రంశే ప్రాయశ్చిత్తసత్త్వేఽపి యస్యోభయం హవిరార్తిమార్ఛతి స ఐన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదిత్యత్రోభయగ్రహణమవివక్షితమితి స్థితం ప్రథమే తన్త్రే తథాఽత్రాపీత్యాహ –
యస్యేతి ।
న కేవలం పాప్మనా హీతి వాక్యశేషాదత్రోభయగ్రహణామవివక్షితం కిన్తు వాజసనేయకే యథోక్తోద్గీథవిద్యావిషయత్వేన సమానప్రకరణే యదేవేదమప్రతిరూపం జిఘ్రతి స ఎవ స పాప్మేతి శ్రుతేరత్రాపి పాప్మవేధవశాద్దుర్గన్ధం జానాతీత్యేవ వక్తవ్యత్వాదవివక్షితముభయగ్రహణమిత్యాహ –
యదేవేతి ॥ ౨ ॥
నను నాసిక్యస్య ప్రాణస్య పాప్మవిద్ధత్వాదనుపాస్యత్వే సిద్ధే న్యాయసామ్యాద్వాగాదీనామపి నోపాస్యత్వమితి సిద్ధ్యతి తత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యత ఆహ –
ముఖ్యప్రాణస్యేతి ।
న్యాయసామ్యేఽపి ముఖతో నిరాకరణాభావే ముఖ్యప్రాణస్యైవోపాస్యత్వమిత్యనిశ్చయాత్తదుపాస్యతాదార్ఢ్యార్థం ముఖతో వాగాదీనాముపాస్యత్వమపాకర్తుముత్తరగ్రన్థ ఇత్యర్థః । విద్ధా ఇతి విచార్య క్రమేణాపోహ్యన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఉత్తరవాక్యేష్వక్షరవ్యాఖ్యానమనపేక్షితం పూర్వేణ సమానత్వాదిత్యాహ –
సమానమితి ।
అవశిష్టవాక్యైకదేశగ్రహణార్థమాదిపదమ్ ।
నను ఘ్రాణాదీనాం పాప్మవిద్ధత్వాదనుపాస్యత్వేఽపి త్వగాదీనాం తద్విద్ధత్వేనానుపాస్యత్వావచనాన్ముఖ్యస్యైవ ప్రాణస్యోపాస్యత్వం నావసీయతే తత్రాఽఽహ –
అనుక్తా ఇతి ।
ఉక్తానామనుక్తోపలక్షణత్వే బృహదారణ్యకశ్రుతిం సమ్వాదయతి –
ఎవము ఖల్వితి ॥ ౩ – ౪ – ౫ – ౬ ॥
అథ హేత్యాది ముఖ్యప్రాణవిషయం వాక్యముత్థాప్య వ్యాకరోతి –
ఆసురేణేత్యాదినా ।
పూర్వవద్వాగాదిష్వివేతి యావత్ । టఙ్కైశ్చ విదారకైర్లోహవిశేషైరిత్యర్థః ।
అశ్రుతస్య లోష్టస్యాత్రోపాదానే హేతుమాహ –
సామర్థ్యాదితి ।
తస్య ధ్వంసనయోగ్యత్వాద్ధ్వంసతేశ్చ కర్త్రపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి యస్య కస్యచిదేవంవిధస్య సమ్భవాదలం లోష్టగ్రహణేనేత్యాశఙ్క్య “యథాఽశ్మానమృత్వా లోష్టో విధ్వంసేత” (బృ.ఉ. ౧ । ౩ । ౭) ఇతి బృహదారణ్యకశ్రుతేస్తస్యైవాత్ర గ్రహణమిత్యాహ –
శ్రుత్యన్తరాచ్చేతి ॥ ౭ ॥
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికాభ్యాం సిద్ధమర్థం నిగమయతి –
ఎవమితి ।
ప్రాణస్య విశుద్ధత్వాత్తదుపాసనం కర్తవ్యమితి శేషః ।
ఫలవచనమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఎవంవిద ఇత్యాదినా ।
ప్రాణవిత్ప్రత్తిస్పర్ధినో వినాశే హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
నాసిక్యప్రాణస్య ముఖ్యప్రాణస్య చ వాయువికారత్వేన ప్రాణత్వావిశేషాత్పాప్మనా వేధావేధౌ తుల్యావేవ స్యాతామితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
స్థానవిశేషసమ్బన్ధాసమ్బన్ధాభ్యాం ద్వయోరపి పాప్మవేధావేధవ్యవస్థా యుక్తేతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
స్థానావస్థావచ్ఛిన్నే కరణే వైగుణ్యం విషయవిశేషాసక్తత్వం తస్మాత్తద్రూపస్య నాసిక్యప్రాణస్యాపి విద్ధతా స్యాదితి యావత్ । తదసమ్భవాద్విశేషసమ్బన్ధప్రయుక్తవైగుణ్యాయోగాదిత్యేతచ్ఛ్లిష్టముక్తముపపన్నమ్ ।
స్థానసమ్బన్ధవిశేషాద్ఘ్రాణప్రాణస్య పాప్మవిద్ధత్వం తదభావాచ్చ ముఖ్యప్రాణస్య తదవిద్ధత్వమిత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
న ముఖ్యో దోషవద్ఘ్రాణసచివత్వాభావాదితి శేషః ॥ ౮ ॥
ఘ్రాణదేవతా విద్ధా ప్రాణదేవతా తు న విద్ధేత్యత్ర గమకత్వేనానన్తరవాక్యం వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
ముఖ్యప్రాణస్య పాప్మవేధాభావముపసంహరతి –
అతశ్చేతి ।
పాప్మకార్యమాసఙ్గస్తస్య ప్రాణేఽనుపలమ్భాదిత్యతఃశబ్దస్యైవార్థః ।
హిశబ్దేనోక్తం పాప్మావేధం విశుద్ధత్వే హేతూకృత్య ముఖ్యప్రాణవిశుద్ధిముపసంహరతి –
హ్యేష ఇతి ।
తస్య విశుద్ధత్వే హేత్వన్తరమాహ –
యస్మాచ్చేతి ।
అతో విశుద్ధ ఇత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
సర్వార్థత్వం ప్రాణస్య ప్రశ్నపూర్వకం ప్రతిపాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఘ్రాణాదీత్యాదిశబ్దేన కార్యమప్యుచ్యతే ।
తేనైతాస్తృప్యన్తీతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ –
తేన హీతి ।
ప్రాణవృత్తిహేతుభ్యామన్నపానాభ్యాం సఙ్ఘాతస్థితిరతఃశబ్దార్థః । సర్వార్థత్వం ద్వితీయస్యాతఃశబ్దస్యార్థః ।
ముఖ్యప్రాణోపయుక్తత్వాదన్నపానానాం సఙ్ఘాతస్థితిహేతుత్వమిత్యత్ర ప్రశ్నపూర్వకం లిఙ్గం దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
వృత్తిమేవ విశినష్టి –
అన్నపానే ఇతి ।
అన్వహముపభుజ్యమానే అన్నపానే ప్రాణస్థితిహేతూ ఇతి యావత్ ।
ప్రాణస్యోచ్చిక్రమిషాయామపి సఙ్ఘాతః స్వయమశనపానే కృత్వా స్థాస్యతీత్యాశఙ్క్యాఽహ –
అప్రాణో హీతి ।
తదా ప్రాణోచ్చిక్రమిషావస్థాయామితి యావత్ ।
ననూత్క్రాన్త్యవస్థాయామశిశిషాద్యభావాదేవ సఙ్ఘాతస్యోత్క్రాన్తిర్న త్వశనాద్యభావాత్తత్ర ప్రమాణాభావాదత ఆహ –
దృశ్యతే హీతి ।
తదితి ముఖవ్యాదానముచ్యతే । అన్నగ్రహణం పానోపలక్షణార్థమ్ ॥ ౯ ॥
విశుద్ధిగుణకముఖ్యప్రాణాత్మోద్గాతృదృష్ట్యోద్గీథావయవభూతమోఙ్కారాఖ్యమక్షరముపాస్యమిత్యుక్తమిదానీం తత్రైవాఽఽఙ్గిరసబృహస్పత్యయాస్యగుణత్రయవిధానార్థముత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి –
తం హేతి ।
తత్ర వృత్తికారాభిప్రేతం సమ్బన్ధం దర్శయతి –
తం ముఖ్యమితి ।
పరాభిప్రేతసమ్బన్ధే గమకమాహ –
ఎతమితి ।
అవ్యవహితసమ్బన్ధసమ్భవే వ్యవహితసమ్బన్ధకల్పనా న యుక్తేతి పరిహరతి –
భవత్యేవమితి ।
ఋషీణామఙ్గిరోబృహస్పత్యాదిశబ్దైరుపదేశేఽపి గుణత్రయవిశిష్టప్రాణోపాసనం న విరుధ్యతే తతశ్చ ప్రధానానామబాధే ప్రాణోపాసకానామృషీణాముపదేశో న త్యాగమర్హత్యఙ్గిరోబృహస్పత్యాదిశబ్దేభ్యోఽపి ప్రథమప్రతిపన్నానృషీన్విహాయ యౌగికవృత్తిప్రతిపత్తవ్యగుణమాత్రప్రతిపత్త్యనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ప్రాణోపాసకానామృషీణామభిధానమైతరేయకశ్రుత్యా ద్రఢయతి –
శ్రుత్యన్తరవదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి –
తస్మాదితి ।
శతర్చినో నామ ప్రథమమణ్డలదృశ ఋషయః । ఎష చ ప్రాణో యస్మాత్పురుషం సఙ్గాతాఖ్యం శతవర్షాణ్యభిగతవాంస్తస్మాదేతమేవ ప్రాణం సన్తమృషిశరీరస్థితమపి శతర్చినశబ్దవాచ్యం వదన్తీతి యోజనా ।
శతర్చిశబ్దవదుభయవిషయాణి శబ్దాన్తరాణ్యపి సన్తీత్యాహ –
తథేతి ।
ఆద్యన్తే మణ్డలే ముక్త్వా మధ్యమానాం మణ్డలానాం ద్రష్టారో మాధ్యమా ఋషయస్తేఽపి ప్రాణస్తస్య స్వాత్మని మధ్యే సర్వజగద్విధారకత్వాత్ । గృత్సమదస్తు ద్వితీయమణ్డలదర్శీ స్వాపకాలే వాగాదీనాం గిరణాత్ప్రాణో గృత్సో రేతోవిసర్గకారణమదహేతుత్వాదపానో మదః ప్రాణాపానాత్మకత్వాత్ప్రాణోఽపి తథోచ్యతే । తృతీయమణ్డలదర్శీ విశ్వామిత్రః ప్రాణోఽపి తథా వ్యపదిశ్యతే । తస్య హి విశ్వం భోజ్యజాతం స్థితిహేతుతయా స్నిగ్ధమాసీత్ । వామదేవస్తు చతుర్థమణ్డలద్రష్టా ప్రాణోఽపి తచ్ఛబ్దవాచ్యస్తస్య వాగాదిదేవతాసమ్భజనీయత్వాత్ । పఞ్చమమణ్డలద్రష్టాఽత్రిరిత్యుచ్యతే ప్రాణోఽపి తథైవ కథ్యతే । తస్య పాప్మనోఽనర్థరూపాన్ప్రతి సర్వత్రాత్తృత్వాత్ । ఆదిపదేన భరద్వాజాదిపదాని గృహీతాని ।
దృష్టాన్తమేవం వ్యాఖ్యాయ దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
కిమిత్యఙ్గిరఃప్రభృతీన్ప్రాణం కరోతి శ్రుతిరత ఆహ –
అభేదేతి ।
తథా చ సప్తమే ప్రాణస్య సార్వాత్మ్యం వక్ష్యతే తథాఽత్రాపి తస్య తత్తదృషిరూపత్వం వివక్షితమిత్యాహ –
ప్రాణో హేతి ।
అవ్యవహితసమ్బన్ధసమ్భవే ఫలితం వాక్యార్థం కథయతి –
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్యాఙ్గిరసత్వం వ్యుత్పాదయతి –
యస్మాదితి ॥ ౧౦ ॥
అఙ్గరఃశబ్దవద్బృహస్పతిశబ్దోఽప్యుభయత్ర నేతవ్య ఇత్యాహ –
తథేతి ।
ప్రాణస్య బృహస్పతిత్వం సాధయతి –
వాచ ఇతి ।
అఙ్గిరోబృహస్పతిశబ్దవదస్యశబ్దోఽప్యుభయత్ర ద్రష్టవ్య ఇత్యాహ –
తథేతి ।
తస్యోభయత్ర వృత్తిం విశదయతి –
యద్యస్మాదితి ।
యస్మాదాస్యాదయతే తేనాఽయాస్యః ప్రాణః స ఎవాత్రోపాసకత్వాదృషిరపి తథేతి యోజనా ।
యథోక్తానామృషీణామేవోక్తగుణకముపాసనం నాన్యేషాం విశేషవచనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథేతి ।
విశేషస్య న శేషనివర్తకత్వం ప్రదర్శనార్థత్వాదిత్యర్థః ॥ ౧౧ – ౧౨ ॥
యథోక్తోపాసనస్య త్రిషు నియమాభావే గమకం దర్శయతి –
న కేవలమితి ।
సమ్ప్రతి విహితోపాసనస్య దృష్టఫలమాదేష్టుం పాతనికాం కరోతి –
విదిత్వేతి ॥ ౧౩ ॥
భూమికాం కృత్వా వివక్షితముపాస్తిఫలం కథయతి –
తథేతి ।
దృష్టమితి విశేషణాదభీష్టం ఫలాన్తరమాచష్టే –
ప్రాణేతి ।
ఆత్మవిషయం శరీరవర్తిప్రాణగోచరమితి యావత్ ।
ఉపసంహారస్య ప్రయోజనమాహ –
ఆధిదైవేతి ॥ ౧౪ ॥
అనన్తరమాధ్యాత్మికప్రాణదృష్ట్యోద్గీథోపాసనవచనాదితి శేషః । కిమితి దేవతావిషయముద్గీథోపాసనం ప్రస్తూయతే తత్రాఽఽహ –
అనేకధేతి ।
ప్రాణరూపేణాఽఽదిత్యాదిరూపేణ చోద్గీథస్యోపాస్యత్వాద్దేవతావిషయతదుపాస్తిప్రస్తావో యుక్త ఎవేత్యర్థః ।
ఆదిత్యాదిమతయశ్చేత్యాదిన్యాయేన వాక్యార్థం కథయతి –
ఆదిత్యదృష్ట్యేతి ।
“తమాదిత్యముద్గీథముపాసీత” ఇత్యాదిత్యశబ్దస్యోద్గీథశబ్దస్య చ సామానాధికరణ్యమయుక్తముద్గీథశబ్దస్య ప్రకరణాదక్షరవాచిత్వాదాదిత్యశబ్దస్య చ జ్యోతిర్విషయత్వాద్భిన్నార్థయోశ్చ శబ్దయోః సామానాధికరణ్యాయోగాదితి శఙ్కతే –
తముద్గీథమితీతి ।
ఆదిత్యే యద్యపి నోద్గీథశబ్దో రూఢ్యా వర్తితుమర్హతి తథాఽపి గౌణ్యా చ తత్ర తత్ర వృత్తేః సామానాధికరణ్యసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రజార్థముద్గాయతీత్యేతదేవ స్పష్టయతి –
ప్రజానామితి ।
అన్నోత్పత్త్యర్థముద్గాయతీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి –
న హీతి ।
ఆదిత్యస్యాన్నార్థమాగానమతఃశబ్దార్థః ।
న తస్యోద్గాతురివ ప్రత్యక్షముద్గానముపలబ్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉద్గాయతీవేతి ।
ఉపమామేవోపపాదయతి –
యథేతి ।
’అథాఽఽత్మనేఽన్నాద్యమాగాయేది”తిశ్రుత్యన్తరే యథాఽన్నార్థముద్గాతాఽఽగాయతీత్యవగతం తథాఽఽదిత్యోఽపి ప్రజానామన్నార్థమాగాయతీత్యర్థః ।
ఉద్గీథశబ్దస్యాఽఽదిత్యే సమ్భవం పరామృశ్య ఫలిర్తమాహ –
అత ఇతి ।
ఆదిత్యదృష్ట్యోద్గీథోపాసనముపపాద్య ఫలోక్తిం వ్యాచష్టే –
కిఞ్చేత్యాదినా ।
ఎవంగుణ తమస్తజ్జభయనివర్తకత్వగుణసహితమితి యావత్ ॥ ౧ ॥
నన్వధ్యాత్మమధిదైవతమితి స్థానభేదాత్ప్రాణాదిత్యయోర్భిన్నత్వాద్భిన్నమేవ తయోరుపాసనముపాదేయమత ఆహ –
యద్యపీతి ।
ప్రాణదిత్యయోః స్వరూపభేదాభావం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రతిపాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఉశబ్దోఽప్యర్థః స్థానభేదతో భేదమనుజానాతి ।
గుణతః సామ్య సాధయతి –
యస్మాదితి ।
నామతః సామ్యం సఙ్గిరతే –
కిఞ్చేతి ।
సవితృవత్ప్రాణేఽపి ప్రత్యాస్వరశబ్దప్రవృత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్మాదితి ।
స్వరత్యేవ గచ్ఛత్యేవేతి యావత్ । తస్మిన్నేవ స్థూలదేహే న ప్రత్యాగచ్ఛతి తస్మాత్ప్రాణే స్వరశబ్దప్రవృత్తిరేవేత్యర్థః ।
సవితర్యపి తర్హి తచ్ఛబ్దప్రవృత్తిరేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సవితా త్వితి ।
ఆదిత్యస్యాస్తం గతస్య ప్రత్యహమేకత్రైవాఽఽగతిదర్శనాత్తస్మిన్ప్రత్యాస్వరశబ్దస్యాపి ప్రవృత్తిరస్తీత్యర్థః ।
అతః ప్రాణాదిత్యయోరుక్తం సామ్యం నిగమయతి –
అస్మాదితి ।
అన్యోన్యసామ్యకృతం ఫలమాహ –
అత ఇతి ।
ప్రాణాదిత్యావేకీకృత్య తద్దృష్ట్యోద్గీథావయవభూతమోఙ్కారాఖ్యమక్షరముపాస్యమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
అథాఽఽధ్యాత్మికమాధిదైవికం చోద్గీథోపాసనం ప్రస్తుత్య తదేవ సమస్యైకీకృత్యోక్తం తథా చ వక్తవ్యాభావాత్ కిముత్తరేణ గ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽధ్యాత్మికమేవోద్గీథోపాసనమనుసృత్యాఽహ –
అథేతి ।
కోఽసౌ వ్యానో యద్దృష్ట్యోద్గీథోపాసనముపదిదిక్షితమత ఆహ –
వక్ష్యమాణలక్షణమితి ।
పక్షాన్తరం వ్యావర్తయతి –
ప్రాణస్యైవేతి ।
వక్ష్యమాణలక్షణమిత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
అధునేతి ।
తన్నిరూపణార్థమాదౌ ప్రాణాపానౌ నిరూపయతి –
యద్వా ఇత్యాదినా ।
తాభ్యామేవ ముఖనాసికాభ్యామిత్యేతత్ ।
స్యాతామేవం ప్రాణాపానౌ వ్యానస్య తు కిమాయాతామితి శఙ్కిత్వా తత్స్వరూపం దర్శయతి –
తత ఇత్యాదినా ।
సన్ధిమేవ స్ఫుటయతి –
తయోరితి ।
ప్రాణాపానయోర్వృత్త్యోరభావావస్థాయాం మధ్యే చ వాయోర్వృత్తివిశేషో యోఽస్తి స వ్యానశబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
సన్ధిస్కన్ధమర్మదేశవృత్తిర్వ్యాన ఇతి సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చాఽఽహుస్తాన్ప్రత్యాహ –
యః సాఙ్ఖ్యాదీతి ।
సాఙ్ఖ్యానాం యోగానాం చ శాస్త్రే ప్రసిద్ధో యో వాయోర్వృత్తివిశేషః స్కన్ధాదిదేశగో నాసౌ వ్యానఃశ్రుత్యా విశేషనిరూపణాదితి యోజనా ।
వ్యానస్య ప్రాణాపానసాపేక్షత్వాత్తయోరన్యతరస్యోపాసనమేవోచితం న వ్యానోపాసనమితి మన్వానశ్చోదయతి –
కస్మాదితి ।
మహతాఽఽయాసేన వ్యానసతత్త్వనిరూపణేనేతి యావత్ ।
తాభ్యాం తస్య వైశిష్ట్యముపేత్య పరిహరతి –
వీర్యవదితి ।
వ్యానస్యైవోపాసనమితి శేషః ।
తదేవ ప్రశ్నద్వారా ప్రపఞ్చయతి –
కథమిత్యాదినా ।
కథం వ్యానస్య వీర్యవత్కర్మ ప్రసిద్ధ ప్రతిజ్ఞాయతే కార్యకారణభావాదిత్యాహ –
వ్యానేతి ।
వాచో వ్యాననిర్వర్త్యత్వే లిఙ్గం దర్శయతి –
యస్మాదితి ॥ ౩ ॥
యా వాగిత్యాదివాక్యానామర్థం సఙ్క్షిపతి –
తథేత్యాదినా ॥ ౪ ॥
అతో యానీత్యాది వ్యాచష్టే –
న కేవలమితి ।
వ్యానేన నిర్వర్తయతీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । యాన్యన్యాన్యపి యథోక్తాని కర్మాణి తాని లోకో వ్యానేనైవ కరోతీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
ప్రయత్నాధిక్యనిర్వర్త్యాని కర్మాణ్యేవోదాహరతి –
యథేతి ।
యథా తాని కర్మాణి తథాఽన్యాన్యప్యేవంప్రకారాణీతి యోజనా ।
వ్యానస్య వీర్యవత్కర్మహేతుత్వే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
వైశిష్ట్యేఽపి కిం స్యాదితి చేత్తదాహ –
విశిష్టస్యేతి ।
వైశిష్ట్యఫలముపసంహరతి –
ఎతస్యేతి ।
ఫలవత్త్వాదిత్యుక్తముపాస్తిఫలం స్పష్టయతి –
కర్మేతి ।
వ్యానదృష్ట్యోద్గీథోపాసనస్యాఙ్గావబద్ధత్వాదితి శేషః ॥ ౫ ॥
ఉద్గీథోపాసనప్రసఙ్గేనోద్గీథాక్షరోపాసనాం ప్రస్తౌతి –
అథేతి ।
విశేషణతాత్పర్యం దర్శయతి –
భక్తీతి ।
ఉద్గీథాక్షరాణ్యుపాసీతేత్యుక్తే భక్త్యక్షరాణ్యుపాస్యాని ప్రాప్తాని తాని మా భూవన్నితి యతో మన్యతే శ్రుతిస్తతో విశేషణం కరోతీత్యర్థః ।
విశేషణశ్రుతిం వ్యాకరోతి –
ఉద్గీథేతి ।
నామాక్షరోపాసనముద్గీథోపాసనస్యాకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నామేతి ।
యథా లోకే కృష్ణమిశ్రాదివాచకశబ్దప్రయోగే వాచ్యస్య పురుషవిశేషస్యోపాసనం గమ్యతే తథేహాపీత్యర్థః ।
నామాక్షరోపాసనే నామవదుపాసనేఽపి తదుపాసనమేవ కథమిత్యాశఙ్క్య విభజతే –
ప్రాణ ఎవేతి ।
ప్రాణస్యోదః సాదృశ్యం ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కథమిత్యాదినా ।
గీరిత్యస్మిన్నక్షరే వాగ్దృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ –
వాగ్గీరితి ।
వాచో గిరశ్చ సాదృశ్యం దర్శయతి –
వాచో హేతి ।
ఉద్గీరక్షరయోః ప్రాణవాగ్దృష్టిరివ థమిత్యస్మిన్నక్షరేఽన్నదృష్టిః కార్యేత్యాహ –
తథేతి ।
థకారాన్నయోరపేక్షితం సాదృశ్యం దర్శయతి –
అన్నే హీతి ॥ ౬ ॥
ప్రాణ ఎవోదిత్యాదౌ సాదృశ్యం శ్రుత్యైవోక్తం ద్యౌరేవోదిత్యాదౌ తు నోక్తం తథా చ తత్ర సాదృశ్యాభావే కథం దృష్టికరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
త్రయాణామితి ।
అన్తరిక్షమాకాశస్తదన్తఃప్రతిష్ఠా లోకాస్తేన గీర్ణా ఇవేతి మత్వాఽఽహ –
గిరణాదితి ।
అగ్న్యాదీనాం గిరణాదితి సంవర్గవిద్యాయాం ద్రష్టవ్యమ్ ।
“సామవేదో వై స్వర్గో లోక” ఇతి స్వర్గలోకత్వేన సామవేదస్య సంస్తుతత్వాదితి హేతుమాహ –
స్వర్గేతి ।
యజుషా స్వాహాస్వధాదినేతి యావత్ ।
అధ్యాత్మమధిలోకమధిదైవమధివేదం చ నామాక్షరోపాసనముక్త్వా తత్ఫలోక్తిమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఉద్గీథేతి ।
యో వాచో దోహ ఇత్యత్ర షష్ఠీ కర్మణి ద్రష్టవ్యా ।
తమేవ వాగ్దోహం ప్రకటయతి –
ఋగ్వేదాదీతి ।
తత్సాధ్యం ఫలం స్వాధీనోచ్చరణక్షమత్వం తదనాయాసేనాస్య సమ్భవతీత్యర్థః । తదితి ప్రకృతఫలపరామర్శః । షష్ఠీ పూర్వవత్ । తమితి దోహోక్తిః ।
వాచ ఎవ దోహే కర్మత్వం కర్తృత్వం చేత్యాహ –
ఆత్మానమేవేతి ।
యో దోగ్ధా సా వాగేవ సా చాఽఽత్మానమేవ తం దోగ్ధీతి యోజనా । యథోక్తాని ప్రాణవాగన్నాదిరూపత్వేనోక్తానీతి యావత్ । యథోక్తగుణాన్యుత్థానగిరణస్థిత్యాదిధర్మకాణీత్యర్థః ।
ఉద్గీథాక్షరాణీత్యుక్తం విశేషణానువాదేన స్ఫుటయతి –
ఉద్గీథ ఇతి ।
ఉద్గీథ ఇత్యేవంరూపస్య నామ్నోఽక్షరాణీతి యావత్ ॥ ౭ ॥
వాగాదిసమృద్ధిఫలముపాసనముపదిశ్య ఫలసమృద్ధిర్యేన ప్రకారేణ భవతి తత్ప్రకారజ్ఞానం సర్వకామ్యోపాసనశేషభూతం ప్రాసఙ్గికం విధీయత ఇత్యాహ –
అథ ఖల్వితి ।
వాగాదిసమృద్ధిఫలకోపాసనానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
వక్ష్యమాణోపాసనానాం సర్వకామ్యోపాసనాశేషత్వద్యోతనార్థం ఖల్విత్యుక్తమ్ । ప్రాసఙ్గికత్వం దర్శయతి –
ఇదానీమితి ।
కామశబ్దః ఫలవిషయః । తచ్ఛబ్దః ప్రకారజ్ఞానపరామర్శీ । ఉచ్యతే విధీయత ఇత్యర్థః ।
ధ్యానప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దార్థమభినయతి –
ఎవమితి ।
ఎవంశబ్దార్థముదాహరణనిష్ఠతయా స్పష్టయతి –
తద్యథేతి ।
ఉత్పత్త్యాదిభిరిత్యాదిశబ్దేన చ్ఛన్దోదేవతాది గృహ్యతే ॥ ౮ ॥
దేవతాదిభిరితి ।
ఆదిపదేనాఽఽర్షేయాదిగ్రహః ॥ ౯ ॥
గాయత్ర్యాదినేతి ।
ఆదిపదముష్ణిగనుష్టుబ్బృహత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ । త్రిబృత్పఞ్చదశః సప్తదశ ఎకవింశః ప్రసిద్ధః సోమయాగే స్తోమః ।
ఆత్మనేపదప్రయోగప్రతిపన్నమర్థమాహ –
స్తోమాఙ్గేతి ।
యత్ర కర్తృగామి ఫలం తత్రాఽఽత్మనేపదం ప్రయుజ్యతే, ప్రకృతే చ స్తోష్యమాణ ఇత్యాత్మనేపదం దృశ్యతే, తస్మాదేతత్ఫలస్య కర్తృగామిత్వం గమ్యతే । అన్యథా పూర్వోత్తరయోరివ పరస్మైపదప్రయోగప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
యాం దిశమభీత్యభివ్యాప్యేత్యర్థః । స్తోష్యన్దేవతావిశేషమితి శేషః । అధిష్ఠాతృశబ్దేనేన్ద్రాదయో గృహ్యన్తే । ఆదిపదం తత్తద్దిగవస్థితాసాధారణధర్మసఙ్గ్రహార్థమ్ ॥ ౧౧ ॥
ఆత్మానం స్వం రూపం గోత్రాదిభిరుపసృత్యోద్గాతా స్తువీతేతి సమ్బన్ధః । నామాదిభిరిత్యాదిశబ్దేన వర్ణాశ్రమాదిగ్రహణమ్ । అన్తత ఇత్యస్యార్థమాహ –
సామాదీనితి ।
పూర్వోక్తాన్సామాదీన్సర్వానుక్తేన క్రమేణ ధ్యాత్వా తదవసానే స్వాత్మానమపి సఞ్చిన్త్యాపేక్షితఫలమనుసన్దధానః స్వరాదిభ్యః ప్రమాదమకుర్వన్నుద్గాతా స్తువీతేతి యోజనా । యత్ర కర్మణ్యయముద్గాతా యథోక్తరీత్యా స్తోతా భవతి తత్ర క్షిప్రమేవాస్మై స కామః సమృద్ధిం గచ్ఛేద్యత్కామః సన్యః స్తువీతేత్యన్వయః । ఇతిశబ్దః ప్రాసఙ్గికోపాసనసమాప్త్యర్థః ॥ ౧౨ ॥
ప్రాసఙ్గికం హిత్వా ప్రకృతమనుసన్ధత్తే –
ఓమిత్యేతదిత్యాదీతి ।
పునరుపాదానస్య తాత్పర్యమాహ –
ఉద్గీథేతి ।
ఆదిశబ్దేన పూర్వోక్తాన్యుపసరణాని గృహ్యన్తే । ఉద్గీథస్య తైర్వ్యవహితత్వాత్ప్రకరణవిచ్ఛేదశఙ్కాయాం తతోఽన్యస్మిన్నర్థే ప్రసఙ్గః స్యాత్స మా భూదిత్యేవమర్థం పునరుపాదానమిత్యర్థః ।
దేవా వై మృత్యోరిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
ప్రకృతస్యేతి ।
అక్షరవ్యాఖ్యానప్రాప్తావనువాదభాగం ప్రత్యాహ –
ఓమిత్యాదీతి ।
దేవాసురా హ వై యత్రేత్యత వ్యాఖ్యాతా దేవా మారకాదాసురాత్పాప్మనః సకాశాదితి యావత్ ॥ ౧ ॥
కోఽయం కర్మణి ప్రవేశో నామ తత్రాఽహ –
వైదికమితి ।
తదితి వైదికం కర్మోచ్యతే ।
తే ఛన్దోభిరిత్యాది వ్యాచష్టే –
కిఞ్చేతి ।
న హి సర్వే మన్త్రాః సర్వత్ర వినియుజ్యన్తే । తథా చైకస్మిన్కర్మణ్యనుష్ఠీయమానే వినియుక్తాన్మన్త్రాన్హిత్వా కర్మాన్తరేష్వవశిష్టైర్జపాది కుర్వన్తః స్వాత్మానం దేవాశ్ఛాదితవన్తః । తస్మాన్న మృత్యువశ్యతా తేషామిత్యర్థః ।
తేషాం ఛన్దోభిశ్ఛాదితత్వే ఛన్దసాం ఛన్దస్త్వప్రసిద్ధిప్రకారమభినయతి –
తత్తస్మాదితి ॥ ౨ ॥
కర్మానుతిష్ఠతాం దేవానాం మృత్యువశ్యతా న వ్యావృత్తేత్యాహ –
తానితి ।
తత్రేతి వైదికకర్మప్రారమ్భోక్తిః । ఉశబ్దోఽప్యర్థః । యథోక్తకర్మపరానపి తాన్మృత్యుః పర్యపశ్యదితి సమ్బన్ధః ।
కర్మణాం మృత్యుపదగోచరత్వం దృష్టాన్తేనాఽఽహ –
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికభాగస్య వివక్షితమర్థం సఙ్గృహ్ణాతి –
మృత్యురితి ।
దార్ష్టాన్తికే క్షుద్రోదకస్థానీయం కిం స్యాదితి ప్రశ్నపూర్వకం దర్శయతి –
క్వాసావిత్యాదినా ।
ఋగాదీనాం నిత్యత్వేన క్షయాభావాన్న క్షుద్రోదకస్థానీయతేత్యాశఙ్క్య వివక్షితమర్థమాహ –
ఋగితి ।
కర్మణశ్చ కృతకత్వేన ఫలతః స్వరూపతశ్చ క్షయితా ప్రసిద్ధేతి భావః ।
మృత్యుపరిహారోపాయముపదిశతి –
తే ను దేవా ఇత్యాదినా ।
కర్మభ్యః సకాశాదూర్ధ్వా వ్యావృత్తా ఇత్యర్థః । సర్వకర్మసఙ్గ్రహార్థం కర్మభ్య ఇతి బహువచనమ్ ।
అవైదికకర్మత్యాగస్య కర్మిష్వపి సిద్ధత్వాద్వైదికకర్మత్యాగార్థం విశినష్టి –
ఋచ ఇతి ।
కర్మత్యాగమాత్రాత్కృతకృత్యతాశఙ్కాం వారయతి –
తేనేతి ।
కిం తదక్షరం తదాహ –
ఓఙ్కారేతి ॥ ౩ ॥
ఉదాత్తాదిరూపత్వాభావాదక్షరస్య న స్వరశబ్దత్వమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఋచమాప్నోత్యధ్యయనేన స్వాధీనాం కరోతీత్యర్థః । అతిస్వరత్యతిశయేనాఽఽదరధియోచ్చారయతీతి యావత్ । ఋగ్యజుఃసామ్నాం ప్రత్యేకమోఙ్కారోచ్చారణద్వారేణైవాఽఽప్తిదర్శనాదిత్యతిశబ్దార్థః । ఉశబ్దోఽపిపర్యాయః । సమ్ప్రతిపన్నస్వరవదితి దృష్టాన్తార్థః । అమృతమభయం తథావిధబ్రహ్మప్రతీకత్వాదిత్యర్థః । తత్ప్రవిశ్య బ్రహ్మబుద్ధ్యా తద్ధ్యానం కృత్వేత్యర్థః ॥ ౪ ॥
భవతు దేవానామేవమస్మాకం తు కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స యోఽన్యోఽపీతి ।
రాజగృహం ప్రవిష్టస్య విశేషదర్శనాదక్షరం ప్రవిష్టస్యాపి ఫలే విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్ప్రవిశ్యేతి ।
అమృతత్వేన విశిష్టా ఇతి శేషః ॥ ౫ ॥
ఖణ్డాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ –
ప్రాణాదిత్యేతి ।
ప్రణవస్యోద్గీథస్య చైకత్వం కృత్వా తస్మిన్సత్యధ్యాత్మం ప్రాణదృష్ట్యాఽధిదైవతమాదిత్యదృష్ట్యా చ విశిష్టస్యోద్గీథస్య యదుపాసనముక్తం తదేవానూద్య నిన్దిత్వా ప్రాణానాం రశ్మీనాం చ భేద ఎవ గుణస్తద్విశిష్టదృష్ట్యా తస్యైవోద్గీథావయవస్యాక్షరస్యానేకపుత్రఫలముపాసనమనేన గ్రన్థేన వక్తవ్యమిత్యుత్తరో గ్రన్థః సమ్ప్రతి ప్రస్తూయత ఇత్యర్థః । అమృతాభయగుణకాక్షరోపాసనానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
ప్రణవోద్గీథయోరేకత్వే వైదికప్రసిద్ధిప్రదర్శనార్థం ఖల్విత్యుక్తమ్ । తయోరేకత్వముక్త్వాఽఽదిత్యదృష్ట్యోద్గీథోపాస్తిముక్తామనువదతి –
అసావితి ।
ఉద్గీథాదిత్యయోరేకత్వం ప్రశ్నపూర్వకముపపాదయతి –
ఉద్గీథ ఇత్యాదినా ।
ఉచ్చారయన్నేతీతి సమ్బన్ధః ।
స్వరతేర్గత్యర్థత్వాత్కథముచ్చారయన్నిత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
అనేకార్థత్వాదితి ।
గచ్ఛన్సవితా ప్రాణినాం ప్రవృత్త్యర్థమోమిత్యనుజ్ఞా కుర్వన్నివ గచ్ఛతి తస్మాదోఙ్కారత్వం సవితురిత్యాహ –
అథవేత్యాదినా ॥ ౧ ॥
ఆదిత్యదృష్ట్యోద్గీథముపదిష్టమనూద్య నిన్దతి –
తమేతమితి ।
నిన్దాఫలం దర్శయతి –
అత ఇతి ।
పర్యావర్తయాదితి ప్రథమపురుషే శ్రూయమాణే కిమితి మధ్యమపురుషో వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
త్వంయోగాదితి ।
యుష్మద్యుపపదే మధ్యమపురుషవిధానాదిత్యర్థః ।
రశ్మిభేదగుణదృష్టివిశిష్టోద్గీథోపాసనస్య ఫలం కథయతి –
ఎవమితి ।
వక్ష్యమాణేఽధ్యాత్మే బుద్ధిసమాధానార్థముక్తం దేవతావిషయం దర్శనముపసంహరతి –
ఇత్యధిదైవతమితి ॥ ౨ ॥
అధ్యాత్మప్రాణదృష్ట్యోద్గీథోపాస్తిముక్తామనువదతి –
అథేత్యాదినా ।
కథం ప్రాణోద్గీథయోరేకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథేతి ।
యథా ప్రాణినాం ప్రవృత్త్యర్థమోమిత్యనుజ్ఞాం కుర్వన్నివాఽఽదిత్యో గచ్ఛతీత్యుక్తం తద్వదితి యావత్ ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి –
న హీతి ।
ముమూర్షుసమీపవర్తినో బన్ధవో మరణకాలే ప్రాణస్య వాగాదిప్రవృత్త్యర్థమనుజ్ఞాకరణం నైవ జానన్తి । తథా చ జీవదవస్థాయామోమితి తదనుజ్ఞావశాదేవ వాగాదీనాం ప్రవృత్తిరాలక్ష్యతే । తస్మాత్ప్రాణస్యానుజ్ఞామాత్రమోఙ్కరణమిత్యర్థః ।
ప్రాణాదిత్యయోరధ్యాత్మాధిదైవతయోరుద్గీథత్వావిశేషాత్ప్రాణవదాదిత్యేఽప్యనుజ్ఞామాత్రమోఙ్కరణమవధేయమిత్యాహ –
ఎతత్సామాన్యాదితి ॥ ౩ ॥
ప్రాణదృష్ట్యోక్తాముద్గీథోపాస్తిం నిన్దిత్వా వివక్షితాముపాస్తిముపన్యస్యతి –
ఎతము ఎవేతి ।
భూమానం బహుత్వోపేతమితి యావత్ ।
మధ్యమపురుషే తాతఙాదేశస్య వైకల్పికత్వేఽపి ప్రథమపురుషశఙ్క్యా దురన్వయం వ్యావర్తయతి –
పూర్వవదితి ।
ఎకత్వదృష్టినిన్దాద్వారా ప్రధానోపాసనం సఫలముపసంహరతి –
ప్రాణేత్యాదినా ॥ ౪ ॥
పూర్వోత్తరయోర్గ్రన్థయోరసఙ్గతిమాశఙ్క్య తాత్పర్యప్రదర్శనపూర్వకముత్తరగ్రన్థమవతార్య వ్యాకరోతి –
అథేత్యాదినా ।
నను యథాశ్రుతం స్థానమేవ హోతృషదనం కిం నేష్యతే తత్రాఽఽహ –
నహీతి ।
హౌత్రాత్కర్మణో యత్ఫలమాద్రియతే తత్ప్రశ్నపూర్వకమశేషతో దర్శయతి –
కిం తదిత్యాదినా ।
నిపాతద్వయమవధారణాతిశయఫలకం క్రియాపదేన సమ్బధ్యతే । అపిశబ్దస్తు నిష్ఠానన్తరభావితయా నేతవ్యః ।
దుష్టముద్గానమేవ స్పష్టయతి –
ఉద్గాత్రేతి ।
కథమన్యనిష్ఠాత్కర్మణోఽన్యత్ర ఫలమాహర్తుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
చికిత్సయేతి ।
ఉద్గాతా ప్రణవోద్గీథైకత్వవిజ్ఞానమాహాత్మ్యాత్ప్రామాదికం స్వకర్మణి ప్రాప్తం క్షతం హౌత్రాత్కర్మణః సమ్యక్ప్రయుక్తాత్ప్రణవాత్ప్రతిసన్దధాతీత్యర్థః ॥ ౫ ॥
ఇయమేవేత్యాదిసన్దర్భస్య తాత్పర్యమాహ –
అథేతి ।
పుత్రాద్యైశ్వర్యైకదేశవిషయోపాసనోపదేశానన్తరమవసరే ప్రాప్తే జ్యోతిష్టోమాదావధికృతస్య సమగ్రైశ్వర్యప్రాప్త్యర్థప్రాప్త్యర్థమధిదైవాధ్యాత్మవిభాగేనోద్గీథవిషయమేవాపూర్వముపాసనమస్మిన్గ్రన్థే విధాతుమిష్టమిత్యర్థః ।
తత్ర తదఙ్గభూతముపాసనమాదౌ విదధాతి –
ఇయమేవేతి ।
పృథివ్యామృగ్దృష్టిరత్ర నేష్టా కర్మాఙ్గస్య సంస్కర్తవ్యత్వాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
ఋచీతి ।
ఋచి యథా పృథివీదృష్టిరనన్తరవాక్యే విహితా తథాగ్నిః సామేత్యత్రాగ్నిదృష్టిః సామ్ని విధీయతే పూర్వవదిత్యాహ –
తథేతి ।
ఋక్త్వం పృథివ్యాః సామత్వం చాగ్నేరప్రసిద్ధమితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
ఋక్సామత్వసిద్ధావిత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
తయోరాధారాధేయభావే గమకం దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
ఋచి పృథివీదృష్టిః సామ్ని చాగ్నిదృష్టిరిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
యథా చేతి ।
పృథివ్యగ్న్యోరత్యన్తభేదాభావం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
కర్మాఙ్గయోః సహ ప్రయోగాదృక్సామయోరన్యోన్యమవ్యభిచారాన్నాత్యన్తభేదస్తథా పృథివ్యగ్న్యోరప్యేకశబ్దవాచ్యత్వాన్నాత్యన్తం భిన్నతేత్యర్థః ।
తయోరత్యన్తభేదాభావే ఫలితమాహ –
తస్మాచ్చేతి ।
పృథివీ సాశబ్దవాచ్యా స్త్రీత్వాదగ్నిరమః పుంస్త్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పక్షాన్తరముత్థాప్యాఙ్గీకరోతి –
సామాక్షరయోరితి ॥ ౧ ॥
కథం పునర్నక్షత్రపర్యాయే తదేతదేతస్యామిత్యాదివాక్యం న హి నక్షత్రేషు చన్ద్రమసః స్థితిరత ఆహ –
నక్షత్రాణామితి ।
నక్షత్రాధిపత్యాత్తదుపరిభావేన చన్ద్రమసః స్థితేరిత్యతఃశబ్దార్థః । నక్షత్రసహితం చన్ద్రమసం పరామ్రష్టుం సశబ్దః ॥ ౪ ॥
అఙ్గోపాసనాని కానిచిదుక్త్వా తాదృగేవోపాసనాన్తరమాహ –
అథేతి ।
ఆదిత్యస్య మణ్డలాత్మనో యద్రూపం శుక్లం దృశ్యతే ఋచి తద్దృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః ।
తదేవ రూపం విశినష్టి –
భా ఇతి ।
తామేవ వ్యాచష్టే –
శుక్లా దీప్తిరితి ।
ఋచి యథా పూర్వోక్తరూపదృష్టిస్తథా సామ్ని వక్ష్యమాణరూపదృష్టిరనుష్ఠేయేత్యాహ –
అథేతి ।
నన్వాదిత్యే శౌక్ల్యవదనతిశయం కార్ష్ణ్యం నాస్మాభిరనుభూయతే తత్రాఽఽహ –
తద్ధీతి ।
ఎకాన్తేన సమాహితా శాస్త్రసంస్కృతా యస్య దృష్టిస్తస్యాదిత్యే నిరతిశయం కార్ష్ణ్యం దృశ్యతే తథా చ తద్దృష్టిః సామ్ని శ్లిష్టేత్యర్థః ॥ ౫ ॥
అథ యదేవైతదిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
తే ఎవేతి ।
అఙ్గోపాసనాని సమాప్యానన్తరమాధిదైవికీం ప్రధానోపాసనాం వివక్షురుపాస్యస్వరూపముపన్యస్యతి –
అథేత్యాదినా ।
కిమితి హిరణ్మయపదముపమార్థం వ్యాఖ్యాయతే హిరణ్యవికారత్వమేవాత్ర వివక్షితం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అపహతపాప్మత్వాసమ్భవం సాధయతి –
న హీత్యాదినా ।
పాప్మాదీత్యాదిపదం తత్కార్యసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
కిఞ్చ చక్షుష్యుపాస్యే పురుషే సువర్ణవికారత్వస్యాగ్రహణాద్గౌణమేవ హిరణ్మయపదమిత్యాహ –
చాక్షుషే చేతి ।
న చ తత్రాప్యాతిదేశికం తద్గ్రహణమృక్సామగేష్ణత్వాదినా తాదృశేన విరోధాత్తస్మాద్గౌణమేవ హిరణ్మయపదమిత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ।
హిరణ్యశ్మశ్రురిత్యాదివిశేషణేష్వపి తుల్యం గౌణత్వమిత్యాహ –
ఉత్తరేష్వపీతి ।
నన్వాదిత్యాదిమణ్డలే పురుషో నాస్మాభిర్దృశ్యతే తత్రాఽఽహ –
నివృత్తచక్షుర్భిరితి ।
విశిష్టాధికారిణామాదిత్యపురుషదర్శనముపపాదయతి –
బ్రహ్మచర్యాదీతి ॥ ౬ ॥
సర్వం ఎవ సువర్ణం ఇతి విశేషణాదక్ష్ణోరపి సువర్ణత్వే ప్రాప్తే ప్రత్యాహ –
తస్యేతి ।
విశేషమేవ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
యథా కప్యాసవద్వ్యవస్థితం పుణ్డరీకం తథా తస్యాక్షిణీ ఇతి యోజనా ।
ఆసశబ్దనిష్పత్తిప్రకారం సూచయతి –
ఆసేరితి ।
ఘఞన్తస్య శబ్దస్య వివక్షితమర్థం కథయతి –
కపీతి ।
తస్య కరణత్వం స్ఫుటయతి –
యేనేతి ।
కపిః స కపిపృష్ఠాన్తః కప్యాస ఇతి శేషః ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ –
కప్యాస ఇవేతి ।
నిహీనోపమయా దేవస్య చక్షుషీ వ్యపదిశతా తయోరపి నిహీనత్వం వ్యపదిష్టం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉపమితేతి ।
కప్యాసేనోపమితం పుణ్డరీకం తేనోపమానేనోపమితత్వాచ్చక్షుషోర్న నిహీనోపమానప్రయుక్తం నిహీనత్వమిత్యర్థః ।
యథోక్తస్యాఽఽదిత్యపురుషస్య క్షేత్రజ్ఞత్వశఙ్కాం వ్యావర్తయితుం నామ వ్యపదిశతి –
తస్యేతి ।
నామ్నో గౌణత్వం శఙ్కాద్వారా వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
న తస్య సర్వపాప్మోదయస్తత్కార్యభాక్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పాప్మనేతి ।
ఆదిత్యక్షేత్రజ్ఞేఽపి సర్వపాప్మోదయః సమ్భవతి, “న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి” (బృ.ఉ. ౧ । ౫ । ౨౦) ఇతి శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్య పరమాత్మవిషయవాక్యశేషముదాహరతి –
య ఆత్మేతి ।
ఉక్తార్థయోగోఽతఃశబ్దార్థః ।
ఉపాస్యం పరమాత్మానముపన్యస్య తదుపాసనమిదానీం సఫలముపన్యస్యతి –
తమేవంగుణసమ్పన్నమితి ।
యథోక్తేన ప్రకారేణోన్నామానమితి సమ్బన్ధః ॥ ౭ ॥
కథం పరస్యోపాసనమిత్యపేక్షాయాముద్గీథే సమ్పాద్యేతి దర్శయతి –
తస్యేత్యాదినా ।
యథాఽఽదిత్యాదీనాముద్గీథేసమ్పాద్యోపాసనమత్ర వివక్ష్యతే తథా పరమాత్మనోఽపి తత్ర సమ్పాద్యోపాసనం వివక్షిత్వా సర్వర్క్సామాత్మత్వమాహ తస్యేత్యాదివాక్యమిత్యర్థః ।
మణ్డలావచ్ఛిన్నస్య పురుషస్య కథమృగాదిగేష్ణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వాత్మేతి ।
పరస్య స్వారస్యేన సర్వాత్మత్వాదాధ్యానార్థం మణ్డలావచ్ఛేదాదుపపన్నమృగాదిగేష్ణత్వమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
పరాపరేతి ।
సర్వాత్మత్వం సాధయతి –
సర్వయోనిత్వాదితి ।
సర్వకారణత్వేన సర్వాత్మత్వాదృగాదిగేష్ణత్వం యుక్తమేవేత్యర్థః ।
తస్మాదుద్గీథ ఇతి వాక్యం యోజయతి –
యత ఇతి ।
ప్రాప్తే సతి తస్మాదుద్గీథ ఇత్యనేన వాక్యేనోద్గీథత్వం పరోక్షేణ నామ్నా దేవస్యోచ్యత ఇతి యోజనా ।
కిమితి పరోక్షనామ్నా దేవో వ్యపదిశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య పరోక్షప్రియా ఇవ హి దేవాః ప్రత్యక్షద్విష ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ –
పరోక్షప్రియత్వాదితి ।
ఉన్నామత్వే దేవస్యోద్గాతురుద్గాతృత్వప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి –
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థం స్ఫుటయతి –
యస్మాదితి ।
ప్రకృతస్యోన్నామ్నో దేవస్యాఽఽగానాదిత్యతఃశబ్దార్థః । ఉద్గాతురుద్గాతేతి నామప్రసిద్ధిరితి యుక్తేతి యోజనా ।
సర్వపాప్మోదయలిఙ్గాత్తస్య చాన్యత్రాసమ్భవాదాదిత్యాన్తర్గతో దేవః పరమాత్మేత్యుక్తం తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
స ఎష ఇతి ।
దేవకామానామాదిత్యాదుపరితనలోకేష్వధిష్ఠాతారో యే దేవాస్తేషాం కామాః కామ్యమానఫలవిశేషాస్తేషామితి యావత్ । న హి నిరఙ్కుశం లోకకామేశితృత్వం పరస్మాదన్యత్ర సమ్భవతి । “ఎష సర్వేశ్వర” (బృ.ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి శ్రుతేరితి భావః ॥ ౮ ॥
ఆధిదైవికోపాస్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । ఋచి వాగ్దృష్టిః సామ్ని ప్రాణదృష్టిశ్చ కర్తవ్యేత్యత్ర హేతుమాహ –
అధరేతి ।
కథమృక్సామయోరివ వాక్ప్రాణయోరధరోపరిస్థానత్వం తత్రాఽఽహ –
ప్రాణ ఇతి ।
స్థానమాత్రత్వం వ్యావర్తయతి –
సహేతి ॥ ౧ ॥
భోక్తారం వ్యావర్తయతి –
ఆత్మేతి ।
ఛాయాత్మనః సామత్వే హేతుమాహ –
తత్స్థత్వాదితి ।
చక్షుషి చ్ఛాయాత్మనః స్థితత్వాదృచి సామవదిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
ఆధ్యాత్మికాని కానిచిదఙ్గోపాసనాన్యుక్త్వాఽనన్తరం ప్రకారాన్తరేణాఙ్గోపాసనమేవ కిఞ్చిదుపదిశతి –
అథేతి ।
అక్ష్ణో యదేతద్రూపం శుక్లం దృశ్యతే ఋచి తద్దృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః ।
తదేవ రూపం విశినష్టి –
భా ఇతి ।
ఋచి పూర్వోక్తరూపదృష్టివద్వక్ష్యమాణరూపదృష్టిరపి సామ్ని కర్తవ్యేత్యాహ –
అథేతి ।
యథాఽఽదిత్యమణ్డలే సమధిగమ్యమతికృష్ణం రూపముక్తం తథా చక్షుష్యపి దృక్శక్తేరధిష్ఠానం తాదృగ్రూపముపలభ్యతే తద్దృష్టిః సామ్ని కర్తవ్యేత్యర్థః ॥ ౪ ॥
ఆధ్యాత్మికప్రధానోపాసనశేషత్వేనాఙ్గోపాసనాన్యుక్త్వాఽనన్తరం ప్రధానోపాసనావిషయం దర్శయతి –
అథేతి ।
దృశ్యత ఇతి ప్రయోగాచ్ఛాయాత్మాఽయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పూర్వవదితి ।
యథా పూర్వస్మిన్నాధిదైవికే వాక్యే సమాహితచేతోభిరాదిత్యపురుషస్య దృశ్యత్వముక్తం తథా చాక్షుషపురుషస్యాపి విశిష్టాధికారిభిరేవ దృశ్యత్వమేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
ఛాయాత్మపక్షే వాక్యశేషవిరోధమభిప్రేత్యాఽఽహ –
సైవేతి ।
యేయమృగ్యథా వ్యాఖ్యాతా సా సర్వా స ఎవ పురుష ఇత్యర్థః ।
ఋచ్యుక్తం న్యాయం సామ్న్యతిదిశతి –
తథేతి ।
యత్కిఞ్చిత్సామ తత్సర్వం స ఎవ పురుష ఇత్యర్థః ।
ఋక్సామశబ్దయోరర్థాన్తరమాహ –
ఉక్థేతి ।
ఋక్సామ యద్వదితి దృష్టాన్తస్తథాశబ్దార్థః ।
కథమృగాద్యాత్మత్వం పరస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వాత్మకత్వాదితి ।
బ్రహ్మశబ్దస్య పరమాత్మవిషయత్వం వ్యావర్తయన్ప్రకరణాదిత్యుక్తన్యాయేన త్రయో వేదాః స ఎవ పురుష ఇత్యుపసంహారః ।
ఛాయాత్మనో జడస్య వ్యావృత్త్యర్థం రూపాతిదేశం దర్శయతి –
తస్యేతి ।
కిం తదాదిత్యపురుషస్య రూపమిత్యపేక్షాయామాహ –
హిరణ్మయ ఇత్యాదీతి ।
ఇతశ్చ నాయం ఛాయాత్మేత్యాహ –
యావముష్యేతి ।
నామాతిదేశోఽప్యేతమర్థముపోద్బలయతీత్యాహ –
యచ్చేతి ।
ఆదిత్యచాక్షుషయోరుపాస్యయోర్భేదాదుపాసనాఽపి భిన్నేతి శఙ్కతే –
స్థానేతి ।
ఆదిత్యమణ్డలం చక్షుశ్చేతి స్థానే భిద్యేతే రూపం హిరణ్మయో హిరణ్యశ్మశ్రురిత్యాది ఋగాదిగేష్ణత్వాదిర్గుణ ఉదిత్యాది నామ తేషామతిదేశస్తస్యైతస్య తదేవ రూపమిత్యాదిః । యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చేత్యధిదైవతమ్ । యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే మనుష్యకామానాం చేత్యధ్యాత్మమ్ ఇత్యయమీశితృత్వవిషయో భేదవ్యపదేశః । అతశ్చైతయోర్భేదాదుపాసనమపి భిన్నమేవేత్యర్థః ।
నోపాస్యభేదాదుపాసనాభేదోఽస్తీతి దూషయతి –
నేతి ।
ఉపాసకస్తావదమునాఽఽదిత్యాత్మనా పరాచో లోకాన్దేవకామాంశ్చాఽఽప్నోతి । స ఎవానేన చాక్షుషరూపేణార్వాచీనలోకాన్మనుష్యకామాంశ్చాఽఽప్నోతీతి శ్రూయతే । న చైకస్య వస్తుతో భిన్నోభయరూపత్వప్రాప్తిరుపపద్యతే । తస్మాద్భేదకల్పనా న యుక్తేత్యర్థః ।
ఉభయాత్మకత్వమేకస్యాపి విద్యామాహాత్మ్యాద్వేద్యభావోపగమాదుపపన్నమితి శఙ్కతే –
ద్విధేతి ।
ఎకస్య విద్యావశాదనేకరూపత్వే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి –
వక్ష్యతి హీతి ।
ఎకస్యానేకశరీరపరిగ్రహేపి న స్వరూపభేదోపపత్తిరితి పరిహరతి –
న చేతనస్యేతి ।
ఎకత్వసాధకసద్భావస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
పరోక్తం భేదకమనువదతి –
యస్త్వితి ।
భేదకారణమిత్యస్మాదుపరిష్టాదితిశబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
దూషయతి –
న తదిత్యాదినా ।
తదిత్యతిదిశ్యమానం రూపాద్యుక్తమ్ ॥ ౫ ॥
ఆధిదైవికపురుషవదాధ్యాత్మికేఽపి పురుషే నిరతిశయైశ్వర్యశ్రవణాచ్చ తయోరైక్యమిత్యాహ –
స ఎష ఇతి ।
తయోర్భేదాభావే హేత్వన్తరమాహ –
తత్తస్మాదితి ।
ఈశ్వరస్యైవ ప్రాగుక్తహేతోర్గానవిషయత్వయోగ్యత్వాదిత్యర్థః ।
తచ్ఛబ్దార్థం స్ఫుటయతి –
యస్మాదితి ॥ ౬ ॥
స్థానభేదేన యథోక్తోపాసన్నవతః ఫలోక్త్యర్థం పాతనికాం కరోతి –
అథేతి ।
ఎతత్సామేతి సమ్బన్ధః ।
ఎవం విద్వానిత్యేతదేవ విభజతే –
యథోక్తమితి ।
విద్వానిత్యస్మాదుపరిష్టాదథశబ్దః సమ్బధ్యతే । సోఽమునైవ లోకాన్కామాంశ్చాఽఽప్నోతీతి సమ్బన్ధః ।
ఆప్తిప్రకారం వివృణోతి –
స ఎష ఇతి ।
ఉపాస్యవదుపాసకస్యాపి కుతో నిరతిశయమైశ్వర్యం న హి ద్వయోర్నిరఙ్కుశమైశ్వర్యం యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆదిత్యేతి ।
అమునైవాఽఽదిత్యేనేత్యుక్తమేవాత్ర వ్యక్తీకృతమ్ ॥ ౭ ॥
అథశబ్దస్తథాపర్యాయః । చాక్షుషో భూత్వాఽనేనైవ చాక్షుషేణైవేతి సమ్బన్ధః । ఉక్తఫ్లస్య యాజమానత్వం దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థమేవ కథయతి –
ఎష హీతి ।
ఉద్గాతారం విశినష్టి –
కోఽసావితి ।
ఉద్గీథే పరస్య సమ్పాద్యోపాసనం విభాగేనోక్తముపసంహరతి –
ద్విరుక్తిరితి ॥ ౮ - ౯ ॥
అధ్యాత్మాధిదైవతస్థానభేదావచ్ఛిన్నపరమాత్మదృష్ట్యోద్గీథోపాసనమఖిలపాప్మాపగమఫలముక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్థానభేదావచ్ఛేదం హిత్వా పరోవరీయస్త్వగుణకపరమాత్మదృష్ట్యోద్గీథోపాసనం పరోవరీయస్త్వప్రాప్తిఫలకమానీతవానామ్నాయ ఇతి ప్రకరణతాత్పర్యమాహ –
అనేకధేతి ।
తర్హి వివక్షితముపాసనమేవోచ్యతాం కిమాఖ్యాయికయేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇతిహాసస్త్వితి ।
ఇతిహాసః పూర్వవృత్తమ్ । ఇతిహ(స్య)భావ ఐతిహ్యమ్ । సమేతానామితి నిర్ధారణే షష్ఠీ ।
నను సర్వస్మిఞ్జగతి త్రయాణామేవోద్గీథాదిఝానే కౌశలమితి కిం నోచ్యతే కిమితి తేషాం మధ్యే త్రయాణామేవ తన్నైపుణ్యం ప్రతిజ్ఞాయతే తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
అముష్య ప్రసిద్ధస్యాపత్యమాముష్యాయణో ద్వయోరాముష్యాయణో ద్వ్యాముష్యాయణః । తవ మమ చాయమితి పరిభాషయా ధర్మతః పరిగృహీత ఇతి యావత్ ।
కిమర్థో వాదారమ్భ ఇత్యత ఆహ –
తథా చేతి ।
ప్రవృత్తే వాదే తస్మిన్వివక్షితేఽర్థే విద్యా యేషాం తైః సహ సమ్వాదే దృష్టమేవ ఫలమిత్యర్థః । ఇతిశబ్దస్య ప్రయోజనమిత్యనేన సమ్బన్ధః ।
వాదారమ్భస్య దృష్టఫలత్వే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ఇతిహాసస్తు సుఖావబోధార్థం ఇత్యుక్తేన సముచ్చయార్థశ్చకారః ।
కథం యథోక్తం ఫలం దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దృశ్యతే హీతి ।
శీలకాదీనాం తద్విద్యయోగే విపరీతధీధ్వంసాదికం ఫలమితి శేషః ॥ ౧ ॥
తత్రేతి నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । రాజ్ఞః ప్రాగల్భ్యోపపత్తేరిత్యుక్తం తస్య రాజత్వే హేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బ్రాహ్మణయోరితీతి ।
పక్షాన్తరం విశేషణసామర్థ్యాదుత్థాప్యాఙ్గీకరోతి –
అర్థేతి ॥ ౨ ॥
రాజ్ఞా యథోక్తేన ప్రకారేణోక్తయోర్బ్రాహ్మణయోర్మధ్యే శాలావత్యో దాల్భ్యం ప్రత్యువాచేతి సమ్బన్ధః ॥ ౩ ॥
సామ్నో గతిరిత్యన్వయః । సామశబ్దార్థమాహ –
ప్రకృతత్వాదితి ।
తస్య పూర్వోత్తరగ్రన్థయోః ప్రకృతత్వం ప్రకటయతి –
ఉద్గీథో హీతి ।
గతిశబ్దస్య క్రియావిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
ఆశ్రయ ఇతి ।
ఔపచారికమాశ్రయం నిరస్యతి –
పరాయణమిత్యేతదితి ।
స్వరో ధ్వనిభేదః కథముద్గీథస్య గతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వరాత్మకత్వాదితి ।
తద్వ్యఞ్జకతయా తదాశ్రయత్వేన తత్తాదాత్మ్యాద్భవతి స్వరస్తస్య గతిరిత్యర్థః ।
సామ్నః స్వరాత్మకత్వేఽపి కతం తద్గతిత్వమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన పరిహరతి –
యో యదాత్మక ఇతి ।
ప్రాణస్యాన్నావష్టమ్భత్వే వాజసనేయశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
శుష్యతీతి ।
వత్సస్థానీయస్య ప్రాణస్యాన్నం దామ బన్ధనమితి చ శ్రుతేరిత్యర్థః । తా అన్నమసృజన్తేతి శ్రుతేరన్నస్యాప్సమ్భవత్వం ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౪ ॥
కథమపామసౌ లోకో గతిస్తత్రాఽఽహ –
అముష్మాదితి ।
ఇతి పృష్టో దాల్భ్య ఉవాచ హేతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర చ్ఛన్దసి కాలనియమాభావమభిప్రేత్య క్రియాపదం వ్యాకరోతి –
ఆహేతి ।
యద్యపి పరో నాస్యాఽఽశ్రయాన్తరం ప్రతిపద్యతే తథాఽపి త్వయా తద్వాచ్యమేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
అతఃశబ్దార్థమేవ స్ఫోరయతి –
స్వర్గేతి ।
తస్మాత్స్వర్గలోకప్రతిష్ఠం సామేతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
స్వర్గసంస్తావం సామేత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
స్వర్గ ఇతి ॥ ౫ ॥
ఉపదేశపారమ్పర్యమాగమః । యత్కృతకం తదనిత్యమితి స్వర్గస్యాన్తవత్త్వాన్న పరాయణత్వం సమ్భవతీత్యాశయేనాఽఽహ –
కిలేతి చేతి ।
యథోక్తం న్యాయం సూచయతీతి శేషః ।
న్యాయాగమాభ్యామప్రతిష్ఠితం తే సామేత్యుపసంహరతి –
దాల్భ్యేతి ।
స్వర్గప్రతిష్ఠితం సామేతి జ్ఞానే దోషం దర్శయతి –
యస్త్వితి ।
అసహిష్ణుర్మిథ్యావచనమసహమానః సన్నితి యావత్ । ఎతస్మిన్కాలే మిథ్యావచనావస్థాయామిత్యర్థః । విపరీతం విజ్ఞానం యస్య స తథోక్తస్తం ప్రతీతి విగ్రహః ।
తదేవ విపరీతజ్ఞానభినయతి –
అప్రతిష్ఠితమితి ।
సామాప్రతిష్ఠితం ప్రతిష్ఠితమితి విపరీతజ్ఞానం ప్రతి కశ్చిద్బ్రూయాదితి సమ్బన్ధః ।
తదీయవచనమేవ దర్శయతి –
ఎవమితి ।
స తథా కథయతు మమ తు కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవముక్తస్యేతి ।
తథైవ విదుషః శాపవాక్యానుసారేణేతి యావత్ । తదితి శిరోనిరుక్తిః ।
శాపదానాయ ప్రవృత్తస్త్వయమితి శఙ్కాం వారయతి –
నత్వితి ।
మూర్ధపాతోపన్యాసానర్థక్యమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
అపరాధాభావేఽపి పరోక్తివశాన్మూర్ధపాతే దోషమాహ –
అన్యథేతి ।
సతి చాపరాధే పరోక్తివైధుర్యాన్మూర్ధపాతాభావే దోషం కథయతి –
కృతేతి ।
అపరాధస్య మూర్ధపాతహేతోరపి సహకార్యపేక్షత్వాదభివ్యాహరణం నానర్థకమిత్యుత్తరమాహ –
నైష దోష ఇతి ।
కర్మణః శుభాదేరాచరితస్య నిమిత్తాపేక్షయా ఫలహేతుత్వేఽపి ప్రకృతేఽపరాధిని కుతో వ్యాహరణాపేక్షేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
తత్ర శుభాదౌ కర్మణ్యేవ నిమిత్తాపేక్షయా ఫలప్రదే సతీత్యర్థః । ఇతి పరాభివ్యాహరణమర్థవదితి శేషః ॥ ౬ ॥
హన్తేత్యాది వ్యాకరోతి –
ఎవమితి ।
కథమనుష్య లోకస్యైతల్లోకప్రతిష్ఠత్వం తదాహ –
అయం లోక ఇతి ।
ఆదిశబ్దః శ్రాద్ధాదిసఙ్గ్రహార్థః ।
తత్రైవ శ్రుతిం ప్రమాణయతి –
ఇతీతి ।
అస్మాల్లోకాత్ప్రదీయమానం చరుపురోడాశాద్యగ్నిద్వారోపజీవన్తి దేవా ఇతి శ్రౌతీ ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
భవతు పరం లోకం ప్రతి ప్రతిష్ఠాత్వమస్య లోకస్య తథాఽపి కథమయం లోకః సామ్నః ప్రతిష్ఠేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రత్యక్షం హీతి ।
పృథివ్యాః సర్వాణి భూతాని ప్రతి ప్రతిష్ఠాత్వే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
సామ్నోఽపి సర్వాన్తర్భావాదిత్యర్థః ।
తథాఽపి ప్రతిష్ఠాన్తరం త్వయా వాచ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అతో వయమితి ।
యస్మాదేతల్లోకప్రతిష్ఠాత్వేన సంస్తుతం సామ తస్మాదిదం సామ ప్రత్యేతమేవ లోకం ప్రతిష్ఠాం జానీమ ఇతి యోజనా ।
కథం ప్రతిష్ఠాత్వేన సామత్వావిశేషాత్పృథివ్యా సామ సంస్తుతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇయమితి ।
ఇయం వై రథన్తరమితి రథన్తరశబ్దవాచ్యస్య సామవిశేషస్య పృథివీత్వేన స్తుతత్వాదుద్గీథస్యాపి సామత్వవిశేషాత్పృథివ్యాత్మత్వం సమ్భావ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౭ ॥
హన్తాహమేతదిత్యత్రానన్తం సామైతదిత్యుచ్యతే ॥ ౮ ॥
ఆకాశశబ్దస్య భూతాకాశవిషయత్వం వ్యావర్త్యం పరమాత్మవిషయత్వం వాక్యశేషవశాద్దర్శయతి –
ఆకాశ ఇతి చేతి ।
కిఞ్చ పరస్యాఽఽత్మనః సర్వభూతోత్పాదకత్వం కర్మేతి వేదాన్తమర్యాదా, తదిహాఽఽకాశే శ్రుతం తథా చ పరమాత్మైవాఽఽకాశశబ్ద ఇత్యాహ –
తస్య హీతి ।
కిఞ్చ పరస్మిన్నేవ భూతానాం ప్రలయః స చాత్రాఽఽకాశే శ్రుతస్తస్మాత్పర ఎవాఽఽత్మాఽఽకాశ ఇత్యాహ –
తస్మిన్నేవేతి ।
సర్వోత్పాదకత్వం పరస్య కర్మేత్యత్ర మానమాహ –
తత్తేజోఽసృజతేతి ।
పరస్మిన్నేవ లయో భూతానామిత్యత్రాపి మానమాహ –
తేజ ఇతి ।
భవతు పరస్యాఽఽత్మనః సర్వోత్పాదకత్వం కర్మ తథాఽపి కిమాయాతమాకాశస్యేతి చేత్తత్రాఽఽహ –
సర్వాణీతి ।
కథమయం క్రమో లభ్యతే ।
అవిశేషేణ హి తతః సర్వోత్పత్తిః శ్రుతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సామర్థ్యాదితి ।
ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతస్తత్తేజోఽసృజతేత్యాదిశ్రుతిబలాదిత్యర్థః ।
తథాఽపి కథమాకాశే సర్వభూతలయస్తత్రాఽఽహ –
ఆకాశం ప్రతీతి ।
విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఇతి న్యాయేనాఽహ –
విపరీతేతి ।
ఆకాశస్య పరమాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ –
యస్మాదితి ।
పరాయణత్వమపి తత్రైవ లిఙ్గమిత్యాహ –
అత ఇతి ॥ ౧ ॥
ఆకాశస్తల్లిఙ్గాదితి న్యాయేనాఽఽకాశస్య పరమాత్మత్వముక్తమిదానీం తస్యోద్గీథే సమ్పాదితస్య పరోవరీయస్త్వం గుణముపదిశతి –
యస్మాదితి ।
ఉత్తరముత్తరం శ్రేష్ఠాదపి శ్రేష్ఠోఽయమిత్యేతత్ ।
సామమాత్రస్య కథమయం గుణః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరమాత్మేతి ।
ఆకాశస్య పరమాత్మత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ –
అత ఎవేతి ।
పరమాత్మసమ్పన్నత్వాదితి యావత్ । ఆకాశో హి ప్రకృతోద్గీథే సమ్పాదితోఽనన్తః శ్రుతః । న చాఽఽనన్త్యం బ్రహ్మణోఽన్యత్ర యుక్తమ్ । సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మేతి శ్రుతేః । తస్మాదాకాశో బ్రహ్మేత్యర్థః ।
సంప్రత్యాకాశశబ్దితస్య పరస్యోద్గీథే సమ్పాదితస్య పరోవరీయస్త్వగుణవిశిష్టస్యోపాస్తిం విదధాతి –
తమేతమితి ।
పరం పరముపర్యుపరీతి యావత్ । తస్మాదేవముపాసీతేతి భావః ॥ ౨ ॥
విధిశేషమర్థవాదం దర్శయతి –
కిఞ్చేతి ।
ఇతశ్చాత్ర విధిరస్తీత్యేతత్ । తేభ్యస్తత్సన్తతిజా యే యథోక్తోద్గీథవేదితారస్తదర్థమిత్యర్థః ॥ ౩ ॥
తథా దృష్టవిశిష్టతరజీవనవదిత్యర్థః । అదృష్టేఽపీతి చ్ఛేదః । స య ఎతమిత్యాద్యుత్తరం వాక్యం శఙ్కోత్తరత్వేనోత్థ్యాప్య వ్యాచష్టే –
స్యాదిత్యాదినా ।
అస్మిన్యుగే భవన్తీత్యైదంయుగీనాస్తేషామైదంయుగీనానాం లోకః పరోవరీయానితి శేషః । పునరుక్తిరుద్గీథోపాస్తిసమాప్త్యర్థా ॥ ౪ ॥
అథోద్గీథాక్షరోపాసనస్యానేకధోక్తత్వాద్వక్తవ్యానవశేషాత్ప్రపాఠకపరిసమాప్తిరేవ యుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉద్గీథేతి ।
ఇదమా ఖణ్డాన్తరం పరామృశ్యతే । ప్రస్తావాద్యుపాసనం వివక్షితం చేత్తదేవోచ్యతాం కిమనయా కథయేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆఖ్యాయికా త్వితి ।
మటచ్యో మర్దనహేతవోఽశనయః పాషాణవృష్టయో వా । తతః సస్యనాశాదిత్యేతత్ । సర్వతః స్వైరసఞ్చారేఽపి న వ్యభిచారశఙ్కేతి దర్శయితుమాటిక్యేతి విశేషణమ్ । ప్రద్రాణకపదస్య క్రియాపదేన సమ్బన్ధః । కుత్సితగతిప్రాప్తౌ హేతురన్నాలాభాదితి ।
ప్రద్రాణకశబ్దార్థం ధాతూపన్యాసద్వారా కథయతి –
ద్రా కుత్సాయామితి ॥ ౧ ॥
యదృచ్ఛయా సహసేత్యర్థః । నేత ఇతి వాక్యోపాదానం తద్వ్యాకరోతి –
అస్మాదితి ।
యదిత్యవ్యయం బహువచనాన్తమ్ । ఉపనిహితాః కుల్మాషా ఇతి శేషః । ఎతేషాం ఖల్విమే భాజనే ప్రక్షిప్తా ఇతి యోజనా ॥ ౨ ॥
హన్త – కుల్మాషా భక్షితాశ్చేదిత్యర్థః ॥ ౩ ॥
కిం ప్రత్యువాచేత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ –
కిమిత్యాదినా ।
అనుపానాభావేఽపి తుల్యం జీవనరాహిత్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కామ ఇతి ।
అన్యోచ్ఛిష్టకుల్మాషభక్షణమృషేర్వదన్త్యాః శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ –
అతశ్చేతి ।
చాక్రాయణస్య విదుషోఽభక్ష్యభక్షణదర్శనాదితి యావత్ । ఎతామవస్థాం ప్రాప్తస్య జీవితసన్దేహమాపన్నస్యేత్యర్థః । విద్యాధర్మయశోవతో జ్ఞానాదిప్రయుక్తఖ్యాతిం ప్రపన్నస్యేత్యేతత్ । స్వాత్మోపకారే పరోపకారే చ సామర్థ్యం నిగ్రహానుగ్రహశక్తిమత్త్వమ్ । ఎతత్కర్మ జీవనమాత్రకారణం కుత్సితం చేష్టితమిత్యర్థః ।
ఉచ్ఛిష్టోదకపానప్రతిషేధశ్రుతేరభిప్రాయమాహ –
తస్యాపీతి ।
ఎతత్కర్మేత్యభక్ష్యభక్షణోక్తిః ।
నను జ్ఞానినో యథేష్టచేష్టాఽత్రానుజ్ఞాయతే । మైవమ్ । సర్వాన్నానుమతిశ్చేత్యాదిన్యాయవిరోధాదిత్యాహ –
జ్ఞానేతి ।
తస్మిన్నభిప్రాయే లిఙ్గం దర్శయతి –
ప్రద్రాణకేతి ।
చాక్రాయణే ప్రద్రాణకశబ్దప్రయోగాత్పరమాపదమాపన్నః సన్కుల్మాషానుచ్ఛిష్టాన్భక్షితవానితి ప్రతిభాతి । తథా చ జ్ఞానినో యథేష్టాచారే ప్రమాణాభావాదనేకప్రమాణవిరోధాచ్చ నాసావత్ర వివక్షిత ఇత్యర్థః ॥ ౪ ॥
స్త్రీస్వాభావ్యం పత్యురాజ్ఞాకరణమ్ , సఙ్గ్రహశీలత్వం వా । అత ఎవాగ్రే దృశ్యతే తే ॥ ౫ ॥
తస్యాః కర్మ కుల్మాషాణాం పరిరక్షణమ్ , యక్ష్యతీతి కస్మాన్నోక్తం తత్రాఽఽహ –
యజమానత్వాదితి ।
రాజ్ఞో యజమానత్వద్యాగఫలస్యాఽఽత్మగామిత్వాద్యక్ష్యత ఇత్యాత్మనేపదం ప్రయుక్తమిత్యర్థః ।
అన్యేషాముపద్రష్టృత్వసమ్భవే కుతస్త్వామేవ రాజా మానయిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స చేతి ॥ ౬ ॥
హన్తేత్యన్నలేశలాభశ్చేదేవం ధనలబ్ధిద్వారా జీవనహేతురిత్యర్థః ॥ ౭ ॥
రాజ్ఞో యజ్ఞస్తత్రేత్యుచ్యతే । ఉద్గాతురేకత్వే కుతో బహూక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽహ –
ఉద్గాతృపురుషానితి ।
స్తువన్త్యస్మిన్నితి సప్తమ్యా సమ్వాదదేశో వా నిర్దిశ్యతే ॥ ౮ ॥
కిమర్థమామన్త్రణం తదాహ –
అభిముఖీకరణాయేతి ।
విదుషః సమీపే దేవతామవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి చేన్మూర్ధా తే విపతిష్యతీత్యగ్రే సమ్బన్ధః ।
నన్వవిద్వాన్నిన్దాయా వివక్షితత్వాద్విద్వత్సమీపవచనమకిఞ్చిత్కరమితి చేన్నాత్యాహ –
తత్పరోక్షేఽపీతి ।
తస్యేత్యవద్వాన్ప్రస్తోతోచ్యతే ।
మా భూత్కర్మమాత్రవిదాం కర్మణ్యధికార ఇతి చేన్నేత్యాహ –
తచ్చేతి ।
తేనోభౌ కురుత ఇత్యాదిశ్రుతావితి శేషః ।
అవిదుషామపి కర్మాధికారే హేత్వన్తరమాహ –
దక్షిణేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి –
అనధికారే చేతి ।
తస్యైవ సముచ్చయఫలత్వాదిత్యర్థః ।
నను దక్షిణమార్గస్య వాపీకూపతటాకాదిస్మార్తకర్మప్రయుక్తత్వాద్వైదికే కర్మణి విద్వానేవాధిక్రియతే నేత్యాహ –
న చేతి ।
యజ్ఞేన దానేన లోకాఞ్జయన్తీతి వైదికకర్మనిష్ఠానామజ్ఞానామేవ దక్షిణమార్గశ్రవణాదితి హేతుమాహ –
యజ్ఞేనేతి ।
ఇతశ్చావిదుషాం విద్వత్సమీపే కర్మాధికారో నాస్తీత్యాహ –
తథోక్తస్యేతి ।
దేవతావిజ్ఞానశూన్యస్య తే మూర్ధా విపతిష్యతీత్యనేన ప్రకారేణ మయోక్తస్య మూర్ధా వ్యపతిష్యదితి విశేషశ్రవణాద్విద్వత్సమీపే తదనుజ్ఞామన్తరేణ కర్మ కుర్వతోఽపరాధిత్వాత్తస్య కర్మణ్యనధికార ఎవేత్యర్థః ।
విద్వదసమీపే పునరవిదుషోఽపి కర్మణ్యధికారోఽస్తీత్యాహ –
న సర్వత్రేతి ।
అగ్నిహోత్రాదౌ శ్రౌతే కర్మణి స్మార్తేషు చ వాపీకూపతటాకాదికర్మస్వధ్యయనజపాదిషు చ విద్వత్సన్నిధిమన్తరేణాపి సర్వస్మిన్కాలే కర్మమాత్రవిదో నాధికారోఽస్తీత్యశక్యం వక్తుమిత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ –
అనుజ్ఞేతి ।
భగవన్తం వా అహం వివిదిషాణీత్యాదినా రాజ్ఞా స్వకీయకర్మనిర్వర్తనే ప్రార్థనాదర్శనాదేత ఎవ మయా సమతిసృష్టాః స్తువతామితి చానుజ్ఞోపలమ్భాదస్త్యేవావిదుషామపి కర్మణ్యధికార ఇత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థముపసంహరతి –
కర్మమాత్రేతి ।
విద్వత్సమీపే తదనుజ్ఞామలబ్ధ్వా నాస్తి కర్మానుష్ఠానమిత్యేతన్నిగమయితుమితిశబ్దః ।
మూర్ధా తే విపతిష్యతీత్యేతదన్తం ప్రస్తోతృవిషయం వాక్యం వ్యాఖ్యాతమిత్యనువదతి –
మూర్ధేతి ॥ ౯ ॥
తృష్ణీమిత్యస్యార్థమాహ –
అన్యచ్చేతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
అర్థిత్వాదితి ।
తత్తద్దేవతావిషయవిజ్ఞానార్థిత్వేన కర్మాన్తరమకుర్వన్తశ్చాక్రాయణాభిముఖాః స్థితా ఇత్యర్థః ॥ ౧౦ – ౧౧ ॥
అథ హైనమిత్యాది వ్యాకరోతి –
అథేతి ।
ప్రస్తోతృప్రభృతీనాం తూష్ణీమ్భావాదితి శేషః ॥ ౧ ॥
చాక్రాయణస్య వచనమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
అఙ్గీకారమేవ స్ఫోరయతి –
ఎవమితి ।
ఆర్త్విజ్యైరిత్యస్య వ్యాఖ్యానమృత్విక్కర్మభిరితి । తదర్థమితి యావత్ ।
యది మామార్త్విజ్యార్థమనుసంహితవానసి కిమితీమానన్యాన్వృతవానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్విష్యేతి ॥ ౨ ॥
ఎవం గతే కిమధునా కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అద్యాపీతి ।
చాక్రాయణానుమతిం శ్రుత్వా కిమిదమితి వ్యాకులితేషు ప్రస్తోతృప్రభృతీషు బ్రూతే –
కిన్త్వితి ।
ఉభయానుమత్యపేక్షయాఽనన్తర్యమ్ ।
మమాలాభేనామీషాం వృతత్వస్య నివృత్త్యవస్థాయామిత్యాహ –
తర్హీతి ।
అనుజ్ఞాతాః సన్తః ప్రస్తోత్రాదయః స్తుతిం కుర్వతామిత్యాహ –
స్తువతామితి ।
అస్త్వేవం త్వదర్థం పునర్మయా కిం విధేయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
త్వయా త్వితి ॥ ౩ ॥
యజమానం ప్రత్యుషస్తిప్రోక్తం వచః శ్రుత్వాఽనన్తరమేనముషస్తి ప్రస్తోతా త్యక్తవ్యాకులత్వః శిష్యత్వేనోపసన్నవానిత్యాహ –
అథేతి ।
ఉపగతిప్రకారమభినయతి –
ప్రస్తోతరితి ॥ ౪ ॥
ప్రతివచనమాదాయ ప్రశబ్దసామాన్యం గృహీత్వా తాత్పర్యమాహ –
పృష్ట ఇతి ।
కథమిహ ప్రాణశబ్దార్థో నిశ్చీయతామిత్యాశఙ్క్య ’అత ఎవ ప్రాణ’ ఇతి న్యాయేనాఽఽహ –
కథమితి ।
ప్రాణాత్మనైవ సంవిశన్తీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । ప్రాణశబ్దార్థస్య పరమాత్మత్వేన నిర్ణీతత్వమతఃశబ్దార్థః । చేచ్ఛబ్దార్థో యదీత్యుక్తః । మయా తథోక్తస్య మూర్ధా తే విపతిష్యతీత్యేవముక్తస్య తవ తత్కాలే స్వాపరాధావస్థాయాం మూర్ధా వ్యపతిష్యదేవేతి యోజనా । ప్రమాదస్య మహతస్త్వయా పరిహృతత్వాదిత్యతఃశబ్దార్థః ॥ ౫ ॥
యథా ప్రశబ్దసామాన్యాత్ప్రాణః ప్రస్తావదేవతేత్యుక్తం తథాఽఽదిత్యోద్గీథయోరుచ్ఛబ్దసామాన్యాదుద్గీథదేవతాఽఽదిత్య ఇత్యాహ –
ఉచ్ఛబ్దేతి ।
ఉక్తసామాన్యపరామర్శార్థోఽతః శబ్దః ॥ ౬ - ౭ ॥
ఎవమేవ ప్రస్తోతృవద్దుగాతృవచ్చేత్యర్థః । ఋత్విగ్భ్యాం ప్రస్తావోద్గీథదేవతయోర్విజ్ఞానానన్తర్యమథశబ్దార్థః ॥ ౮ ॥
కథమన్నస్య ప్రతిహారత్వం తదాహ –
సర్వాణీతి ।
తాం చేదవిద్వానిత్యాద్యన్యదిత్యుచ్యతే । తథోక్తస్య మమేత్యేతదన్తమితి శేషః ।
కీదృగుపాసనమస్మిన్ప్రకరణే వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రస్తావేతి ।
ఉపాస్తిత్రయస్య ఫలం దర్శయతి –
ప్రాణాదీతి ॥ ౯ ॥
పూర్వోత్తరఖణ్డయోః సఙ్గతిం దర్శయన్నుపాసనాన్తరం ప్రస్తౌతి –
అతీత ఇతి ।
అన్నలాభస్యాపేక్షితత్వమతఃశబ్దార్థః ।
ప్రకారాన్తరేణోద్గీథోపాసనమన్నకామస్య ప్రస్తుత్య ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థమాఖ్యాయికామాదత్తే –
తత్తత్రేతి ।
న కేవలం దల్భస్యాపత్యం కిన్తు మిత్రాయాశ్చేతి చార్థః । న చ సా దల్భస్య పత్నీతి యుక్తమ్ । తథా సతి మైత్రేయపదస్య వైయర్థ్యాత్ । పత్న్యన్తరాపత్యత్వవ్యావృత్త్యర్థమితి చేన్న । ప్రయోజనాభావాత్ ।
నన్వత్ర వాశబ్దాద్ద్వావృషీ వివక్షితావితి చేన్నేత్యాహ –
వాశబ్ద ఇతి ।
కథం పునర్దల్భ్యస్యాపత్యం బకస్తదభార్యాయా మిత్రాయాశ్చాపత్యం భవితుముత్సహతే తత్రాఽఽహ –
ద్వ్యాముష్యాయణో హీతి ।
చైకితాయనో దాల్భ్య ఇత్యత్రోక్తమేతదితి సూచయితుం హిశబ్దః ।
ఉదితానుదితహోమవత్కేషాఞ్చిద్దృష్ట్యా బకోఽసావన్యేషాం గ్లావ ఇత్యేకస్మిన్నపి వికల్పో భవిష్యతి నేత్యాహ –
వస్తువిషయ ఇతి ।
కథం పునర్వినా మానమేకస్యైవ ద్వినామత్వాద్యఙ్గీక్రియతే తత్రాఽఽహ –
ద్వినామేతి ।
ఇత్యాదివాక్యం స్మృతిరూపం ధర్మశాస్త్రే ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
ద్విగోత్రత్వమేకస్య లోకేఽపి ప్రసిద్ధమిత్యాహ –
దృశ్యతే చేతి ।
యతః సుతో జాయతే యేన చాయం ధర్మతో గృహ్యతే తయోరుభయోరిత్యాహ –
ఉభయ ఇతి ।
’ఉభయోరప్యసావృక్థీ పిణ్డదాతా చ ధర్మతః’ ఇతి స్మరన్తీత్యర్థః ।
దాల్భ్యాదన్యో మైత్రేయ ఇత్యఙ్గీకృత్యాఽఽహ –
ఉద్గీథ ఇతి ।
తదుపాస్తౌ తాత్పర్యమృషావనాదరే హేతుః । తస్మాదృషిత్రయమృషిద్వయం వా వివక్షితమిత్యర్థః । పక్షాన్తరద్యోతనార్థో వాశబ్దః ।
శ్రౌతో వాశబ్దస్తర్హి కిమర్థమిత్యాశఙ్క్య పాఠాదన్యత్ర తస్య ఫలమిత్యాహ –
వాశబ్ద ఇతి ।
మైత్రేయాన్తం వాక్యం వ్యాఖ్యాయ స్వాధ్యాయమిత్యాది వ్యాచష్టే –
స్వాధ్యాయమితి ।
యదుక్తమృషిరేకో బకాదిశబ్దైరుచ్యత ఇతి తత్ర లిఙ్గమాహ –
ఉద్వవ్రాజేతి ।
శునాముద్గీథః శ్వోద్గీథస్తత్కాలస్య ప్రతిపాలనం ప్రతీక్షణమృషేర్దృశ్యతే తేషాం చోద్గానమన్నార్థం తదృషేరపి స్వాధ్యాయకరణం తదర్థమిత్యాహ –
శ్వోద్గీథేతి ।
యథోక్తార్థవాచిశబ్దాభావేఽపి సామర్థ్యాదయమర్థో భాతీత్యాహ –
అభిప్రాయ ఇతి ॥ ౧ ॥
తస్మా ఇత్యాది వ్యాచష్టే –
స్వాధ్యాయేనేతి ।
క్షుల్లకాః క్షుద్రకాః శిశవ ఇతి యావత్ । శ్వేతః శ్వా కశ్చిదృషిర్దేవతా వా ।
అన్యే చ శ్వానో దేవతా ఋషయో వేత్యుక్తమ్ సమ్ప్రతి వివక్షితం పక్షమాహ –
ముఖ్యేతి ।
తమూచురితి సమ్బన్ధః ।
తానేవ విశినష్టి –
ప్రాణమన్వితి ।
ముఖ్యప్రాణసహితవాగాదిగ్రహే హేతుమాహ –
స్వాధ్యాయేతి ।
అన్యథా వాక్యమనిర్ధారితార్థం స్యాదితి భావః ।
కిమిత్యన్నం భవద్భ్యో మయా సమ్పాద్యతే న హి భవతామభోక్తౄణాం తేన కృత్యమస్తీత్యాశఙ్క్య త్వన్నిష్ఠచేతనద్వారేణాస్మాకమపి భోగసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ –
అశనాయామ వా ఇత్యాదినా ॥ ౨ ॥
కిమితి ప్రాతఃకాలప్రతీక్షణం కృతం తత్రాఽహ –
ప్రాతరితి ।
ఉద్గానస్యేతి శేషః ।
ప్రాతఃకాలప్రతీక్షణకరణే కారణాన్తరమాహ –
అన్నస్యేతి ।
తస్య వృష్టిద్వారాఽన్నదత్వం ద్రష్టవ్యమ్ ।
తద్ధేత్యాది వ్యాచష్టే –
తత్తత్రేతి ।
ఋషేరన్నకామత్వమితోఽవగతమ్ ॥ ౩ ॥
తే హేత్యాది వ్యాకరోతి –
తే శ్వాన ఇతి ।
సమక్షమాససృపురితి సమ్బన్ధః । ఉద్గాతృపురుషా ఇత్యధ్వర్యుప్రముఖా యజమానపర్యన్తా గృహ్యన్తే । అన్యోన్యం సంలగ్నాః సర్పన్తీతి శేషః ॥ ౪ ॥
హిఙ్కారస్వరూపమాహ –
ఓమిత్యాదినా ।
త్రివారమోఙ్కారో గానార్థముచ్చరితః । అదామాశనం కరవామ । పిబామ పానం కరవామేత్యేతత్ । ఇతిశబ్దో హిఙ్కారసమాప్త్యర్థః ।
అన్నప్రసవితృత్వమాదిత్యస్య సాధయతి –
న హీతి ।
ఇహేతి ప్రకృతదేశోక్తిః । ఓఙ్కారః సవితృప్రార్థనామన్త్రసమాప్త్యర్థః । భక్తివిషయోపాస్తిసమాప్త్యర్థమితిపదమ్ ॥ ౫ ॥
నను భక్తిసమ్బన్ధానాముపాసనానాం జాతత్వాత్సమస్తస్యేత్యాదివక్తవ్యే కిమనన్తరఖణ్డేనేత్యాశఙ్క్యాఽహ –
భక్తీతి ।
ఇత్యతోఽస్మాత్ప్రసఙ్గాదితి యావత్ । ఋగక్షరాణి గీయన్తే । తద్వ్యతిరిక్తాని వాచ్యశూన్యాని గీతిసిద్ధ్యర్థాని స్తోభాక్షరాణి పరిభాష్యన్తే । తాని చ కర్మాపూర్వనిర్వృత్తిద్వారేణ ఫలవత్త్వాదుపాస్యాని తదుపాస్తివిధిపరముత్తరం వాక్యమిత్యర్థః ।
వక్ష్యమాణోపాసనానాం ప్రత్యేకం స్వాతన్త్ర్యం నాస్తీత్యాహ –
సంహతానీతి ।
తేషామనన్తరముపదేశే హేతుమాహ –
సామావయవేతి ।
న చైవంవిధస్స్తోభో నాస్తీతి వాచ్యమిత్యాహ –
రథన్తర ఇతి ।
తథాఽపి కథం పృథివీదృష్ట్యా యథోక్తస్తోభస్యోపాస్యత్వం తదాహ –
ఇయమితి ।
ఇయం వై రథన్తరమిత్యత్ర పృథివ్యా రథన్తరత్వం శ్రుతం, ప్రస్తుతశ్చ స్తోభో రథన్తరేఽస్తీత్యుక్తం ; తథా చ యథోక్తాత్సమ్బన్ధరూపాత్సాదృశ్యాత్పృథివీదృష్ట్యా హాఉకార ఉపాస్య ఇత్యర్థః ।
కథం పృనర్వాయుదృష్ట్యా హాఇకారస్యోపాస్యత్వం తత్రాఽఽహ –
వాయ్వప్సమ్బన్ధశ్చేతి ।
హాఇకారో వామదేవ్యే సామ్ని ప్రసిద్ధః । తస్య చ వాయోరపాం చ సమ్బన్ధో యోనిర్మైథునేచ్ఛావతీనామపాం వాయుః పృష్టేన్యవర్తత తతో వామదేవ్యం సామాభవదితి శ్రుతేః । తస్మాద్యథోక్తాద్వామదేవ్యసామసమ్బన్ధసామాన్యాద్వాయుదృష్ట్యా హాఇకారముపాసీతేత్యర్థః ।
కథమథకారస్య చన్ద్రదృష్ట్యోపాసనం తత్రాఽహ –
అన్నే హీతి ।
తథా చ థకారసామాన్యాద్యథోక్తోపాస్తిసిద్ధిరితి శేషః ।
థకారవదకారసామాన్యాచ్చ చన్ద్రదృష్ట్యాఽథకారముపాసీతేత్యాహ –
థకారేతి ।
అథకారే తావద్వ్యక్త్యోఽకారోఽన్నాత్మని చన్ద్రమస్యపి సోఽస్తీతి తద్యుక్తం యథోక్తముపాసనమిత్యర్థః । ప్రథమమప్రత్యక్షః పశ్చాత్ప్రత్యక్షీభవన్నితి శేషః ।
తత్సామాన్యం ఇహేతి వ్యపదిశ్యమానత్వం, తస్మాదాత్మదృష్టిరిహేతి స్తోభే కర్తవ్యేత్యాహ –
తత్సామాన్యాదితి ।
అగ్నిదృష్టిరీకారాఖ్యే స్తోభాక్షరే కర్తవ్యేత్యత్ర హేతుమాహ –
ఈనిధనానీతి ।
ఈకారో నిధాయతే యేషు సామసు తాన్యాగ్నేయాని ప్రసిద్ధాని । తథా చ తేష్వగ్నిరీకారశ్చేత్యుభయోర్భావాదస్మాత్సాదృశ్యాదీకారమగ్నిదృష్ట్యోపాసీతేత్యర్థః ॥ ౧ ॥
ఊకారమాదిత్యదృష్ట్యా కథముపాసీతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉచ్చైరితి ।
ఊకారాదిత్యయోర్విధాన్తరేణ సాదృశ్యమాహ –
ఆదిత్యేతి ।
ఎకారసామాన్యాన్నిహవదృష్టిరేకారే స్తోభే కార్యేత్యాహ –
నిహవ ఇత్యాది ।
ఔహోయికారస్య విశ్వేదేవ దృష్ట్యోపాస్తౌ హేతుమాహ –
వైశ్వదేవ ఇతి ।
ప్రజాపతిదృష్ట్యా హిఙ్కారోపాస్యత్వే హేతుః –
ఆనిరుక్త్యాదితి ।
నీలపీతాదిరూపేణ నిరుక్త్యవిషయత్వాత్ప్రజాపతేరిత్యర్థః । అవ్యక్తత్వాద్రూపాదిరహితత్వాదిత్యర్థః । ప్రాణస్య చేతి చకారాత్స్వరస్య చేత్యర్థః । స్వరహేతుత్వం తన్నిర్వర్తకత్వేన తదాత్మకత్వమ్ ।
అన్నం యా ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే –
యా ఇతి ।
అన్నదృష్టిర్యా ఇతి స్తోభే కర్తవ్యేత్యత్ర హేతుమాహ –
అన్నేతి ।
విరాడ్దృష్టిర్వాగితి స్తోభే కార్యేత్యత్ర హేతుమాహ –
వైరాజ ఇతి ॥ ౨ ॥
అనిరుక్తః కారణాత్మా । తస్యానిరుక్తత్వం సాధయతి –
అవ్యక్తత్వాదితి ।
స చానేకధా కర్యరూపేణ సఞ్చరతీతి సఞ్చరః । హుఙ్కారోఽపి శాఖాభేదేన వికల్ప్యమానస్వరూపస్త్రయోదశశ్చాయం వావేత్యారభ్య గణ్యమానస్తతశ్చ కారణదృష్ట్యా హుఙ్కారముపాసీతేత్యర్థః ।
ఉక్తమేవోపపాదయతి –
అవ్యక్తో హీతి ।
తత్ర వికల్ప్యమానత్వం హేతుః ॥ ౩ ॥
నైతాని వ్యస్తాన్యుపాసనాని ప్రత్యేకం ఫలాశ్రవణాత్ । సమస్తం పునరేకమిదముపాసనమేకఫలత్వాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
స్తోభాక్షరేతి ।
ఉపనిషదం వేదోపనిషదం వేదేత్యావృత్తేస్తాత్పర్యమాహ –
ద్విరభ్యాస ఇతి ।
ప్రథమప్రపాఠకవ్యాఖ్యానసమాప్తావితిశబ్దః ॥ ౪ ॥
పూర్వోత్తరప్రపాఠకయోః సఙ్గతిం దర్శయతి –
ఓమిత్యేతదిత్యాదినా ।
సర్వథాఽపి సామావయవవిషయత్వే స్తోభాక్షరవిషయత్వే చేత్యర్థః । ఇతిశబ్దో హేత్వర్థః । యస్మాదేకదేశవిషయాణ్యుపాసనాని వృత్తాని తస్మాత్తాని సమస్తవిషయాణి వక్తవ్యానీత్యర్థః । ఎకదేశోపాస్తివ్యాఖ్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
కథముక్తవక్ష్యమాణోపాసనయోరిదం పౌర్వాపర్యం తత్రాఽహ –
యుక్తం హీతి ।
సమస్తస్యోపాసనం సాద్వితి వచనాదవయవోపాసనం నిన్దితత్వాదననుష్ఠేయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సమస్త ఇతి ।
అర్థాదస్తి నిన్దేతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
పూర్వత్రాపి సాధుత్వస్య విద్యమానస్యైవ విశేషణత్వేనానుపాదానాన్నార్థాదపి నిన్దేతి పరిహరతి –
న సాధ్వితి ।
యత్ఖల్విత్యాది వ్యాఖ్యాతుం పాతనికామాహ –
సాధుశబ్ద ఇతి ।
వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే –
కథమిత్యాదినా ॥౧॥
కిం పునరేవం వివేకకరణే కారణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్తత్రేతి ।
వివేకకరణోపాయభేదవికల్పార్థముతేత్యుభయత్ర పదమ్ ।
సామ్నైనమిత్యాదినా సాధునేత్యాదివాక్యస్య పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావాన్మైవమిత్యాహ –
శోభనేతి ।
శోభనకార్యదర్శనే సతీతి యావత్ ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
బన్ధనాదితి ।
అసామ్నేత్యాది వ్యాచష్టే –
యత్రేతి ॥౨॥
కార్యగమ్యం సాధుత్వమసాధుత్వం చోక్త్వా స్వానుభవగమ్యం తదుపన్యస్యతి –
అథేతి।
కార్యాత్తస్య సాధుత్వాదివివేకానన్తర్యమథశబ్దార్థః । స్వసంవేద్యం సాధుత్వమసాధుత్వం చేతి శేషః ।
తత్ర సాధుత్వం స్వానుభవసిద్ధమిత్యేతద్వ్యుత్పాదయతి –
సామేతి ।
యత్సాధ్విత్యాదివాక్యస్య పూర్వేణ పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎతదితి ।
అసామేత్యాది వ్యాచష్టే –
విపర్యయ ఇతి ।
బతేత్యాహురితి సమ్బన్ధః ।
కిం తైరుక్తం భవతి తదాహ –
యదసాధ్వితి ।
సాధుశబ్దః శోభనవాచీత్యుక్తముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
తయోరేకార్థత్వమతఃశబ్దార్థః ॥౩॥
ఉపాసకమేవ విశినష్టి –
సమస్తమితి ।
ఆగచ్ఛేయురితి యత్తత్క్షిప్రమేవేతి క్రియావిశేషణత్వం యదిత్యస్య ద్రష్టవ్యమ్ ॥౪॥
ఎకస్యోభయదృష్టివిషయత్వమయుక్తమ్ । నహి ఘటదృష్టిగోచరః సన్పటదృష్టేరపి గోచరః స్యాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఎకస్మిన్నపి ప్రస్తుతం దృష్టిద్వయమవిరుద్ధమితి సమాధత్తే –
న సాధ్వర్థస్యేతి ।
యథా ఘటాదిషు మృదాద్యనుగతం తథా సాధుశబ్దార్థస్య కారణస్య లోకాదిషు కార్యేష్వనుగతత్వాత్తద్దృష్టౌ సాధుదృష్టేరనుగమాన్న దృష్టిద్వయస్యైకత్ర విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
సాధుశబ్దేతి ।
సాధ్వర్థస్య లోకేష్వనుగతిరపిశబ్దార్థః । యత్రేతి దేవదత్తోక్తిః । సా ఘటాదిదృష్టిస్తత్రేతి శేషః ।
నను సాధుశబ్దార్థయోర్ధర్మబ్రహ్మణోస్తుల్యం కారణత్వమ్ । తథా చాత్ర సాధుశబ్దార్థో న వ్యవస్థితః స్యాదన్యాయ్యం చానేకార్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
ధర్మ ఎవేత్యత్ర తథాఽపీతి చ వక్తవ్యమ్ । బ్రహ్మణి తు పరమానన్దే సాధుశబ్దా భక్త్యా గమయితవ్యః । న చ ధర్మస్య నిమిత్తకారణత్వాన్న కార్యేఽనుగతిరితి వాచ్యమ్ । కర్మాపూర్వసహితదధిపయఃప్రభృత్యవయవసముదాయస్య ధర్మత్వాత్తత్పరిణామత్వాచ్చ కార్యస్య తత్ర తదనుగతిసిద్ధేరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అపూర్వత్వాభావేన విధిమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
కారణానుగమస్యాఽఽనుమానికత్వేఽపి తద్దృష్టికరణమపూర్వమేవేతి పరిహరతి –
న శాస్త్రగమ్యత్వాదితి ।
“యశ్చార్థాదర్థో న స చోదనార్థ” ఇతి న్యాయేనోక్తం వివృణోతి –
సర్వత్రేతి ।
లోకేష్విత్యాదివాక్యే పఞ్చవిధసామదృష్ట్యా లోకానాముపాస్యత్వప్రతీతేరత్రాపి హిఙ్కారదృష్ట్యా పృథివ్యా ధ్యేయత్వే ప్రాప్తే ప్రత్యాహ –
లోకేష్వితీతి ।
లోకాః పఞ్చవిధం సామేత్యుపాసీతేతి విభక్తివిపరిణామేన ప్రథమవాక్యార్థపర్యవసానాత్తదనుసారేణాత్రాపి పృథివీదృష్ట్యా హిఙ్కారే ధ్యేయే సతి పృథివీ హిఙ్కార ఇతి పృథివీదృష్టిమారోప్య హిఙ్కారముపాసీతేతి ద్వితీయవాక్యం పర్యవస్యతీత్యర్థః । లోకసమ్బద్ధా సప్తమీశ్రుతిర్హిఙ్కారాదిషు తత్సమ్బద్ధా చ ద్వితీయా లోకేషు నేతవ్యా ।
తథా చ లోకవిషయా సప్తమీ హిఙ్కారాదిషు తత్సమ్బద్ధా చ ద్వితీయా లోకేషు వ్యత్యస్య పృథివ్యాదిదృష్టిం హిఙ్కారాదిషు కృత్వోపాసీతేతి పక్షాన్తరమాహ –
వ్యత్యస్యేతి ।
“బ్రహ్మదృష్టిరుత్కర్షాద్” (బ్ర. సూ. ౪ । ౧ । ౫) ఇతి న్యాయేన పక్షద్వయముక్త్వా ప్రతివాక్యం వ్యాచష్టే –
తత్రేతి ।
ఉక్తరీత్యాఽన్యోపాసనే ప్రస్తుతే సతీతి యావత్ ।
అధ్యాసస్య సాదృశ్యనిబన్ధనత్వాద్వ్యక్తసాదృశ్యాభావేఽపి యథాకథఞ్చిత్కల్పనీయమితి మత్వాఽఽహ –
ప్రాథమ్యేతి ।
లోకేషు పృథివ్యాః సామసు చ హిఙ్కారస్య చ ప్రాథమ్యమస్తి తస్మాత్సామాన్యాదితి యావత్ ।
అగ్నిదృష్ట్యా ప్రస్తావోపాసనే ప్రస్తావత్వం సామాన్యమాహ –
అగ్నౌ హీతి ।
అన్తరిక్షదృష్ట్యోద్గీథోపాసనే గకారసమ్బన్ధసాదృశ్యం దర్శయతి –
అన్తరిక్షం హీతి ।
ఆదిత్యదృష్ట్యా ప్రతిహారోపాస్తౌ ప్రతిశబ్దసామాన్యం హేతుమాహ –
ప్రతిప్రాణీతి ।
ద్యుదృష్ట్యా నిధనోపాసనే నిధనత్వసామాన్యమాహ –
దివీతి ।
ఉక్తముపాసనముపసంహరతి –
ఇత్యూర్ధ్వేష్వితి ॥౧॥
అథాఽఽవృత్తేష్వితి వాక్యం వ్యాకరోతి –
అథేతి ।
పృథివీముఖ్యేషు ద్యుపర్యన్తేషు పఞ్చవిధసామోపాసనకథనానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
పూర్వోత్తరగ్రన్థయోర్మిథో విరోధం శఙ్కిత్వా పరిహరతి –
గత్యాగతీతి ।
యథా వా తే గతివిశిష్టాస్తథాదృష్ట్యైవ హిఙ్కారాద్యుపాసనం విహితమ్ । యథా చాఽఽగతివిశిష్టాస్తే తథాదృష్ట్యైవ తదుపాసనం విధీయతే । తథా చ శాస్త్రానుసారేణ క్రియమాణయోరుపాసనాయోర్న విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
ద్విధోపాస్తివిషయసన్దర్భయోర్విరోధాభావమనూద్య ఫలితముపాసనం దర్శయతి –
యత ఇతి ।
ద్యులోకదృష్ట్యా హిఙ్కారస్యోపాస్యత్వే హేతుమాహ –
ప్రాథమ్యాదితి ।
ఆవృత్తౌ ద్యులోకస్యాఽఽరమ్భే చ హిఙ్కారస్య ప్రాథమ్యం ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆదిత్యదృష్ట్యా ప్రస్తావస్యోపాస్యత్వే హేతుమాహ –
ఉదిత ఇతి ।
పూర్వవదితి గకారాక్షరసామాన్యం వివక్షితమ్ ।
అగ్నిదృష్ట్యా ప్రతిహారోపాస్తౌ హేతుమాహ –
ప్రాణిభిరితి ।
ప్రతిహరణమితస్తతో నయనమ్ ॥౨॥
సాధ్వితి పదం సర్వత్ర ద్రష్టవ్యమిత్యాహ –
ఇతి సర్వత్రేతి ।
సర్వత్రేత్యస్య వ్యాఖ్యా –
పఞ్చవిధ ఇత్యాదినా ॥౩॥
నను లోకదృష్ట్యా సామోపాస్త్యనన్తరం కిమితి వృష్టిదృష్ట్యా తదుపాస్తిరుపన్యస్యతే తత్రాఽహ –
లోకస్థితేరితి ।
పురోవాతదృష్ట్యా హిఙ్కారోపాసనే హేతుమాహ –
పురోవాతాదితి ।
ఉద్గ్రహణం వర్షోపసంహరణమ్ ।
అతఃశబ్దార్థమాహ –
ప్రాథమ్యాదితి ।
మేఘజన్మదృష్ట్యా ప్రస్తావోపాస్తౌ హేతుమాహ –
ప్రావృషీతి ।
వర్షణదృష్ట్యోద్గీథోపాసనే హేతుమాహ –
శ్రైష్ఠ్యాదితి ।
విద్యోతనస్తనయిత్నుదృష్ట్యా ప్రతిహారోపాసనే కారణమాహ –
ప్రతిహృతత్వాదితి ।
విద్యుతాం స్తనయిత్నూనాం చ ప్రతిహృతత్వం విప్రకీర్ణత్వం తేన ప్రతిశబ్దసాదృశ్యాద్విద్యోతనాదిదృష్ట్యా కర్తవ్యా ప్రతిహారోపాస్తిరిత్యర్థః ॥౧॥
ఉద్గ్రహణదృష్ట్యా నిధనోపాసనే నిదానమాహ –
సమాప్తీతి ।
వర్షతి పర్జన్యే తదనుమన్తృత్వమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽహ –
అసత్యామపీతి ॥౨॥
కిమితి వృష్టిదృష్టేరనన్తరమపాం దృష్టిః సామ్ని క్షిప్యతే తత్రాఽఽహ –
వృష్టిపూర్వకత్వాదితి ।
మేఘసమ్ప్లవదృష్ట్యా హిఙ్కారమారమ్భసామాన్యాదుపాసీతేత్యాహ –
మేఘ ఇతి ।
వర్షదృష్ట్యా ప్రస్తావస్యోపాస్యత్వే హేతుమాహ –
ఆప ఇతి ।
ప్రాచ్యో నద్యో గఙ్గాద్యాః । ప్రతీచ్యస్తు నర్మదాద్యా ఇతి భేదః ॥౧॥
తర్హి గఙ్గాదావపేక్షితమపి మరణం న స్యాదితి చేత్తత్రాఽహ –
నేచ్ఛతి చేదితి ।
అసావుపాసకో మరుస్థలోష్వపి యథేచ్ఛముదకవాన్భవతీత్యర్థః ॥౨॥
కిమితి సలిలదృష్ట్యనన్తరమృతుదృష్టిః సామ్న్యారోప్యతే తత్రాఽహ –
ఋతువ్యవస్థాయా ఇతి ।
ఋతువ్యవస్థానానురూపం తత్ర క్రియావిశేషణమ్ ॥౧॥
కస్యచిదనుపాసితురపి క్రమేణ తత్తదృతుఫలభోగభాగితోపపత్తేర్నేదముపాసనానురూపం ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఋతుమానితి ।
సమ్పన్నః సర్వదా స్వేచ్ఛావశాదితి శేషః ॥౨॥
ఋతుదృష్ట్యనన్తరం సామ్ని పశుదృష్ట్యారోపకారణమాహ –
సమ్యగితి ।
అజాదృష్ట్యా హిఙ్కారోపాసనే హేతుద్వయమాహ –
ప్రాధాన్యాదిత్యాదినా ।
అజాయా యజ్ఞసమ్బన్ధాత్ప్రాధాన్యమ్ । ప్రాథమ్యం తు ప్రథమపాఠాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
“బ్రాహ్మణో మనుష్యాణామజః పశూనాం తస్మాత్తే ముఖ్యా ముఖతో హ్యసృజ్యన్త” ఇతి శ్రుతిమజాప్రాధాన్యే ప్రమాణయతి –
అజ ఇతి ।
“తస్మాజ్జాతా అజావయ” ఇతి శ్రుతేరజానామవీనాం చ సాహచర్యం హిఙ్కారప్రస్తావయోశ్చ సాహచర్యం ప్రసిద్ధమ్ ॥౧॥
పశుమాన్భవతీత్యస్య పూర్వేణ పౌనరుక్త్యం పరిహరతి –
పశుఫలైశ్చేతి ॥౨॥
పశుప్రసూతపయోఘృతాదినిమిత్తత్వాత్ప్రాణస్థితేస్తద్దృష్ట్యనన్తరం ప్రాణదృష్ట్యా సామోపాస్తిం ప్రస్తౌతి –
ప్రాణేష్వితి ।
ప్రాణశబ్దస్య ముఖ్యప్రాణవిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
ఘ్రాణమితి ।
ముక్యప్రాణాదుత్తరేషాం వరీయస్త్వాసమ్భవాత్తస్య సర్వశ్రేష్ఠతయా నిర్ధారితత్వాత్పరంపరం వరీయసాం వాగాదీనాం మధ్యే ప్రథమభావిత్వేనోక్తత్వాద్ఘ్రాణమేవాత్ర ప్రాణశబ్దమిత్యర్థః ।
కథం ప్రాణాద్వాచో వరీయస్త్వం తత్రాఽఽహ –
వాచేతి ।
అప్రాప్తత్వం వ్యవహితత్వమ్ ।
చక్షుషో వరీయస్త్వం సాధయతి –
వాచ ఇతి ।
శబ్దస్యేతి యావత్ । వాచః శబ్దాత్సకాశాదిత్యర్థః ।
ఉద్గీథత్వే చక్షుషో హేతుమాహ –
శ్రైష్ఠ్యాదితి ।
మనసో వరీయస్త్వే హేత్వన్తరమాహ –
అతీన్ద్రియేతి ।
ఇతి వరీయస్త్వమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । అప్రాప్తమప్యుచ్యతే వాచేత్యాదయో యథోక్తహేతవః ॥౧॥
ఉక్తోపసంహారవిరహేఽపి వక్ష్యమాణే బుద్ధిసమాధానం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నిరపేక్షో హీతి ॥౨॥
అధికసంఖ్యాజ్ఞానస్యాల్పసంఖ్యాజ్ఞానపూర్వకత్వాత్పఞ్చవిధోపాసనానన్తరం సప్తవిధోపాసనం ప్రస్తౌతి –
అథేతి ।
పూర్వవల్లోకేష్వితివత్సప్తమీ చ నేతవ్యేత్యర్థః ।
వాక్శబ్దేన శబ్దసామాన్యముచ్యతే తత్సప్తధాప్రవిభక్తసామావయవేష్వారోప్యోపాసనం కర్తవ్యమితి వాక్యార్థమాహ –
వాగ్దృష్టీతి ।
యత్కిఞ్చ వాచ ఇతి వాక్యోపాదానం; తస్యార్థమాహ –
శబ్దస్యేతి ॥౧-౩॥
వాగ్దృష్టేరనన్తరమాదిత్యదృష్టిర్విధీయతే । తస్య వాఙ్మయత్వాత్ । నచ తద్విధానం యుక్తమ్ । పూర్వమప్యాదిత్యదృష్టివిశిష్టోపాసనస్యోపదిష్టత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవయవమాత్ర ఇతి ।
తస్య సామత్వే హేతుం పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
సర్వదేత్యాదివాక్యముత్తరత్వేనాఽఽదత్తే –
ఉచ్యత ఇతి ।
ఉచ్చైః సన్తమాదిత్యం గాయన్తీత్యాదిత్యస్యోద్గీథత్వే హేతుః శ్రుత్యోక్తః । తథా సామత్వేఽపి తస్య హేతురుచ్యత ఇత్యర్థః ।
తమేవ ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కోఽసావితి ।
నోదేతా నాస్తమేతేత్యాదిదర్శనాదిత్యర్థః ।
మాం ప్రతీత్యాది వ్యాచష్టే –
మాం ప్రతీతి ।
అన్యశబ్దస్యాన్యత్ర వృత్తిర్నాన్తరేణ కిఞ్చిన్నిమిత్తమిత్యాదిత్యస్య సామత్వే హేతురుచ్యతే చేత్తద్భేదానాం హిఙ్కారాదిత్వేఽపి కుతో నిమిత్తం శ్రుత్యా నోక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉద్గీథేతి ।
ఆదిత్యస్యోద్గీథేన సహోర్ధ్వత్వం సామాన్యం శ్రుత్యోక్తం తదనుసారేణాస్మదుక్తప్రాథమ్యాదిసామాన్యం యథా పృథివ్యాదిషు హిఙ్కారాదిత్వం గమ్యతే తథాఽఽదిత్యప్రభేదానామపి హిఙ్కారాదిత్వం శక్యావగమమితి శ్రుత్యా తేషాం తద్భావే నోక్త్రం కారణమిత్యర్థః ।
తర్హి సామత్వేఽపి కారణోత్ప్రేక్షాసమ్భవాన్న వక్తవ్యం కారణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సామత్వే పునరితి ।
సామత్వం తత్రనిమిత్తమితి యావత్ ॥౧॥
సమః సర్వేణేత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
తస్మిన్నితి ।
వేదనప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ధర్మరూపం సుఖకరత్వాత్ । ధర్మకార్యాత్మకం రూపమితి యావత్ । తద్దృష్ట్యా హిఙ్కారోపాసనే ప్రాథమ్యం హేతుః ।
పశవో యథోక్తమాదిత్యరూపముపజీవన్తీత్యత్ర కిం ప్రమాణం తదాహ –
యస్మాదితి ।
తేషాం హిఙ్కరణం సాధయతి –
తస్మాదిత్యాది ।
తద్భక్తిభజనశీలత్వాదిత్యస్మాత్ప్రాగేవ తస్మాదిత్యస్య సమ్బన్ధః ॥౨॥
సవితరి ప్రథమోదితే సతి యత్తస్య రూపం తద్దృష్ట్యా ప్రస్తావస్యోపాస్యత్వే పూర్వస్మాదానన్తర్యం హేతుః । యథోదయాత్ ప్రాచీనం రూపం పశుభిరుపజీవ్యతే తథేత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
ఉదయాత్పరాచీనమాదిత్యరూపం మనుష్యా ఉపజీవన్తీత్యత్ర లిఙ్గమాహ –
తస్మాదితి ।
ప్రత్యక్షపరోక్షభావేన ప్రస్తుతిప్రశంసయోర్భేదః ॥౩॥
గోశబ్దవాచ్యానాం రశ్మీనాం జగన్మణ్డలేన సఙ్గమనం సమ్బన్ధగమనమిత్యర్థః । వత్సైః సఙ్గమనమితి సమ్బన్ధః । సఙ్గమకాలీనమాదిత్యరూపమారోప్యాఽఽదిభక్తేరోఙ్కారస్యోపాస్యత్వే ద్వయోరాకారసామాన్యం హేతుః । పక్షిణాం యథోక్తమాదిత్యరూపముపజీవ్యమిత్యత్ర హేతుమాహ –
యత ఇతి ॥౪॥
ఋజుర్మధ్యందినే యదాదిత్యస్య రూపం తద్దృష్ట్యోద్గీథోపాసనే శ్రైష్ఠ్యం హేతుః । తత్కాలీనాదిత్యరూపస్య దేవోపజీవ్యత్వే హేతుమాహ –
ద్యోతనేతి ।
తథాఽపి తస్య దేవైరుపజీవ్యత్వం కథమితి చేత్తత్రాఽఽహ –
తస్మాదితి ॥౫॥
అథ యదూర్ధ్వమితి వాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే –
మధ్యందినాదితి ।
తద్దృష్ట్యా ప్రతిహారోపాసనే ప్రతిశబ్దసామాన్యం హేతుః । తస్మిన్కాలే సవితురస్తం గిరిం ప్రతి హరణాత్ ।
యథోక్తమాదిత్యరూపం గర్భైరుపజీవ్యమిత్యత్ర గమకమాహ –
అత ఇతి ।
ఊర్ధ్వ యోనేరుపరిష్టాజ్జఠరం ప్రతీత్యర్థః । యతో గర్భాః పూర్వోక్తవిశేషణవన్తోఽత ఇతి యావత్ । తద్ద్వారం పతనద్వారమ్ ॥౬॥
తత్ర తత్కాలీనాదిత్యదృష్ట్యోపద్రవముపాసీత తస్య తదాఽస్తాచలం ప్రత్యుపద్రవణాదిత్యాహ –
అథేతి ।
ఆరణ్యానాం పశూనాం యథోక్తరూపోపజీవనముపపాదయతి –
తస్మాదిత్యాదినా ।
శ్వభ్రం గర్తం గుహేతి యావత్ ॥౭॥
తత్సవితృరూపమితి శేషః । తద్దృష్ట్యా నిధనోపాసనే సమాప్తిసామాన్యం హేతుః । యథోక్తమాదిత్యరూపం పితృభిరుపజీవ్యమిత్యత్ర గమకమాహ –
తస్మాదిత్యాదినా ।
తత్ర తత్రాథశబ్దస్తత్తదుపాసనానన్తర్యార్థో వ్యాఖ్యేయః ।
ఎవం ఖల్విత్యాదివాక్యమపేక్షితం పూరయన్వ్యాకరోతి –
ఎవమితి ॥౮॥
అథ ఖల్వాత్మసంమితమిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
మృత్యురితి ।
అనన్తరమిత్యస్యాపేక్షితం నిక్షిపతి –
ఆదిత్యేతి ।
స్వశబ్దేన సామోచ్యతే తస్యావయవా హిఙ్కారాదయస్తన్నామాక్షరాణాం త్రిత్వేన త్రిత్వేన తుల్యతయా మితం జ్ఞాతం సామేత్యర్థః ।
యథా పరమాత్మావగమో మృత్యోర్మోక్షణహేతుస్తథేదముపాసనమపీత్యర్థాన్తరమాహ –
పరమాత్మేతి ।
కీదృగత్రోపాసనం వివక్షితమిత్యపేక్షాయాం సదృష్టాన్తముత్తరమాహ –
యథేత్యాదినా ।
ఉద్గీథ ఇత్యుద్గీథభక్తేర్నామ తదక్షరాణీతి యావత్ । సామత్వం తేషాం నామాక్షరాణామిత్యధ్యాహార్యమ్ । తదుపాసనం తేషామక్షరాణామాదిత్యదృష్ట్యోపాసనమిత్యర్థః । మృత్యుగోచరాక్షరసంఖ్యైకవింశతిత్వలక్షణా । సాఽస్త్యేకాఽనేకేష్వక్షరేషు । తత్సామాన్యేన తేష్వక్షరేష్వాదిత్యదృష్ట్యా మృత్యుమాదిత్యమిత్యర్థః । అతిక్రమణాయ తత్సాధనముపాసనమితి శేషః ।
అతిమృత్యు మృత్యోరత్యయహేతుత్వాదిత్యుక్తమేవ స్పష్టయతి –
మృత్యుమితి ।
నామాక్షరాణి కథ్యన్త ఇతి శేషః ॥౧॥
ఆద్యక్షరయోః ఆదిభక్తినామాక్షరయోరితి యావత్ । తేన ప్రక్షేపేణ తదాదిభక్తినామ ప్రతిహారనామ్నా తుల్యమేవేత్యర్థః ॥౨ -౩॥
నను యథోక్తయా రీత్యా చతుర్వింశత్యక్షరాణి తత్కథం తాని హ వా ఎతాని ద్వావింశతిరక్షరాణీతి తత్రాఽహ –
ఎవమితి ॥౪॥
ఆదిత్యస్యాస్మాల్లోకాదేకవింశత్వే శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
ద్వాదశేతి ।
హేమన్తశిశిరావేకీకృత్య పఞ్చర్తవ ఇత్యుక్తమ్ । ఆదిత్యస్యాహోరాత్రాభ్యాం పౌనఃపున్యేన మృత్యుహేతుత్వమస్మిన్లోకే దృశ్యతే । తదయం లోకో మృత్యువిషయత్వాద్దుఃఖాత్మకస్తదభావాద్బ్రహ్మలోకః సుఖాత్మక ఇతి మత్వాఽఽహ –
మృత్యువిషయత్వాదితి ॥౫॥
పూర్వేణోత్తరస్య పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉక్తస్యైవేతి ।
వ్యాఖ్యాతస్యైవ గ్రన్థస్య సముదాయార్థః సంక్షిప్య బుద్ధిసౌకర్యార్థమనన్తరగ్రన్థేనోచ్యతే । తత్ర పౌనరుక్త్యమిత్యర్థః । జయమను పరో జయో భవతీతి సమ్బన్ధః ।
పరో హాస్యేత్యుపాత్తం వాక్యం వ్యాకరోతి –
ఎవంవిద ఇతి ।
ఫలమితి శేష ఇతి యావత్ । సాప్తవిధ్యం సప్తవిధత్వం తదుపేతసామోపాసనస్య సమాప్త్యర్థోఽభ్యాస ఇత్యర్థః ॥౬॥
నను పఞ్చవిధస్య సప్తవిధస్య చ సామ్నో ధ్యానం వ్యాఖ్యాతమ్ । తథా చ జ్ఞాతవిషయే వక్తవ్యాభావాదలమనన్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య పూర్వోత్తరగ్రన్థయోరర్థభేదమాహ –
వినేత్యాదినా ।
గాయత్రం రథన్తరమిత్యాదినామగ్రహణేన విశిష్టాని విశిష్టఫలాని చేత్యర్థః ।
కథం పునర్వక్ష్యమాణేషూపాసనేషు నిర్దేశక్రమసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ –
యథాక్రమమితి ।
యాదృశం క్రమమాశ్రిత్య తేషాం కర్మణి ప్రయోగః కర్మిణామిష్టస్తేనైవ క్రమేణ తదుపాసనోక్తిరిత్యర్థః ।
తత్ర ప్రా(ఘ్రా)ణస్య క్రియాజ్ఞానయోరసమ్భవాత్ప్రాణస్య ప్రధానత్వాత్తద్దృష్ట్యా గాయత్రోపాస్తిమాదౌ దర్శయతి –
మనో హిఙ్కార ఇత్యాదినా ।
“ప్రాణమేవ వాగప్యేతి” (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యా స్వాపకాలే ప్రాణే వాగాదీనాం నిధనమవధేయమ్ । ప్రోతం ప్రగతం ప్రతిష్ఠితమితి యావత్ ।
గాయత్రస్య ప్రాణేషు ప్రతిష్ఠితత్వే హేతుమాహ –
గాయత్ర్యా ఇతి ।
ప్రాణో వై గాయత్రీతి హి శ్రుతిః ॥౧॥
అవిదుషోఽపి ప్రాణిత్వసిద్ధేర్నేదం విద్యాఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవికలేతి ।
కథం పునర్నానాజనీనం సర్వమాయురేకో ధ్యాతా గన్తుమలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శతమితి ।
“శతాయుర్వై పురుష” (శ.బ్రా. ౧౩ । ౨ । ౬ । ౮) ఇతి శ్రుతేరిత్యుచ్యతే । జ్యోక్శబ్దో నిపాతః స చోజ్జ్వలనార్థః । ఉజ్జ్వలః స్వపరోపకారసమర్థం ఇతి యావత్ ॥౨॥
సమగ్రప్రాణవతో మన్థనకర్తృత్వసమ్భవాత్ప్రాణదృష్ట్యనన్తరం మన్థనాదిదృష్టిమవతారయతి –
అభిమన్థతీత్యాదినా ।
ఉపశమః సంశమశ్చేత్యర్థభేదాభావాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్య సావశేషనిరవశేషత్వాభ్యాం విశేషమాహ –
ఉపశమ ఇతి ।
కథం పునా రథన్తరసామ్నోఽగ్నౌ ప్రతిష్ఠితత్వమ్ । న హి తత్ర కిఞ్చిన్నిమిత్తముపలభ్యతేఽత ఆహ –
మన్థనే హీతి ।
మన్థనం నిమిత్తీకృత్యాగ్నేరుత్పత్తౌ రథన్తరసామ్నో గీయమానత్వదర్శనాదగ్నౌ తస్య ప్రతిష్ఠితత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ॥౧॥
నన్వత్ర బ్రహ్మచర్యసీతి ఫలముక్తం బృహదుపాసనే తు తేజస్వీ భవతీతి వక్ష్యతే । న చ బ్రహ్మవర్చసతేజసోర్భేదస్తథా చ బృహద్రథన్తరోపాసనయోర్న ఫలవైషమ్యమత ఆహ –
వృత్తేతి ॥౨॥
ఉత్తరాధరారణిస్థానీయయోః స్త్రీపురుషోరవాచ్యే కర్మణి ప్రవృత్తయోర్మన్థనసామాన్యాన్మన్థనాదిదృష్ట్యనన్తరం మైథునదృష్టిం విదధాతి –
ఉపమన్త్రయత ఇత్యాదినా ।
పురుషో హి పశుకర్మార్థం స్త్రియం వస్త్రాదినా ప్రీణయతి । తస్మిన్ప్రారమ్భసామాన్యాత్ప్రస్తావదృష్టిరిత్యాహ –
జ్ఞపయత ఇతి ।
కుతో వామదేవ్యస్య సామ్నో మిథునే ప్రోతత్వం తత్రాఽఽహ –
వాయ్వమ్బు మిథునేతి ।
వాయోరపాం చ మిథునతయా సమ్బన్ధాద్వామదేవ్యోత్పత్తేరుక్తత్వాత్తస్య మిథునే ప్రతిష్ఠితత్వం యుక్తమిత్యర్థః ॥౧॥
న కాఞ్చనేతివాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే –
కాఞ్చిదపీతి ।
పరాఙ్గనాం నోపగచ్ఛేదితి స్మృతివిరోధమాశఙ్క్యాఽఽహ –
వామదేవ్యేతి ।
విధినిషేధయోః సామాన్యవిశేషవిషయత్వేన వ్యవస్థా ప్రసిద్ధేతి భావః ।
కిం చ శాస్త్రప్రామాణ్యాదత్ర ధర్మోఽవగమ్యతే న కాఞ్చన పరిహరేదితి చ శాస్త్రావగతత్వాదవాచ్యమపి కర్మ ధర్మో భవితుమర్హతి । తథా చ శ్రౌతేఽర్థే దుర్బలాయాః స్మృతేర్న ప్రతిస్పర్ధితేత్యాహ –
వచనేతి ।
యథోక్తోపాసనావతో బ్రహ్మచర్యనియమాభావో వ్రతత్వేన వివక్షితస్తన్న ప్రతిషేధశాస్త్రవిరోధాశఙ్కేతి భావః ॥౨॥
ఆదిత్యస్య ప్రజాప్రసవహేతుత్వాత్తద్ధేతుర్మైథునదృష్ట్యనన్తరమాదిత్యదృష్టిముత్థాపయతి –
ఉద్యన్నిత్యాదినా ॥౧॥
“ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టిః” (మ.స్మృ. ౩ । ౭౬) ఇతి స్మృతేరాదిత్యకార్యత్వాత్పర్జన్యస్యాఽఽదిత్యదృష్ట్యనన్తరం పర్జన్యదృష్టిం దర్శయతి –
అభ్రాణీతి ।
కథం వైరూపం సామ తస్మిన్ప్రతిష్ఠితం తత్రాఽఽహ –
అనేకేతి ॥౧॥
పర్జన్యాయత్తత్వాదృతువ్యవస్థాయాస్తద్దృషేరనన్తరమృతుదృష్టిమాచష్టే –
వసన్త ఇత్యాదినా ॥౧॥
వైరాజస్య సామ్నో యుక్తమృతుషు ప్రోతత్వం తేషాం స్వధర్మైర్విరాజనాదిత్యాహ –
ఎతదితి ।
యద్వర్తూనామన్నోత్పత్తినిమిత్తత్వాద్విరాడాత్మనశ్చాన్నత్వాత్తస్య తేషు ప్రతిష్ఠితత్వాత్తద్ద్వారా వైరాజమపి సామ తేషు ప్రోతమితి భావః ॥౨॥
ఋతుషు సమ్యగ్వృత్తేషు లోకస్థితేః ప్రసిద్ధత్వాదృతుదృష్ట్యనన్తరం లోకదృష్టిమాహ –
పృథివీతి ।
కథం శక్వర్య ఇత్యేకస్యైవ సామ్నో నామధేయం బహువచనాద్ధి బహూని సామాని ప్రతీయన్తే తత్రాఽఽహ –
శక్వర్య ఇతీతి ।
నిత్యబహువచనత్వముభయత్ర తుల్యమితి ద్యోతనాయ వక్ష్యమాణం దృష్టాన్తయతి –
రేవత్య ఇవేతి ।
మహానామ్నీషు ఋక్షు శక్వర్యో గీయన్తే । తాసాం చ “ఆపో వై మహానామ్నీః” ఇత్యద్భిః సమ్బన్ధః స్మృతః అప్సు లోకాః ప్రతిష్ఠితా ఇతి చ శ్రుతమ్ । తథా చాస్మాత్సమ్బన్ధాల్లోకేష శక్వర్యః ప్రతిష్ఠితా ఇత్యాహ –
లోకేష్వితి ॥౧॥
పశూనాం లోకకార్యత్వాల్లోకదృష్ట్యనన్తరం పశుదృష్టిముపన్యస్యతి –
అజేతి ।
రేవత్య ఇతి సామనామధేయం పూర్వవన్నిత్యబహువచనాన్తమ్ ।
“పశవో వై రేవతీః” (తై.సం. ౧ । ౫ । ౮) ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ –
పశుష్వితి ॥౧॥
పశువికారపయోదధ్యాదినా పుష్టిరఙ్గానాం దృష్టేతి పశుదృష్ట్యనన్తరమఙ్గదృష్టిమాహ –
లోమేతి ।
రసో వై యజ్ఞాయజ్ఞీయమితి శ్రుతేరన్నరసవికారేణ లోమాదీనాం సమ్బన్ధాద్యజ్ఞాయజ్ఞీయం సామాఙ్గేషు ప్రతిష్ఠితమిత్యాహ –
ఎతదితి ॥౧॥
కుణిః శ్మశ్రురహితః ॥౨॥
అగ్న్యాదీనామఙ్గేషు ప్రతిష్ఠితత్వాదఙ్గదృష్ట్యనన్తరమగ్న్యాదిదృష్టిముత్థాపయతి –
అగ్నిరిత్యాదినా ।
రాజనస్య సామ్నో దేవతాసు ప్రోతత్వే హేతుమాహ –
దేవతానామితి ॥౧॥
ఫలవికల్పార్థం వాశబ్దస్యాత్రాసత్త్వే కథం వాక్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సలోకతాం వేత్యాదీతి ।
కథం పునరేకస్మిన్నుపాసనే ఫలత్రయం వికల్ప్యతే తత్రాఽఽహ –
భావనేతి ।
నను ఫలత్రయమత్ర సముచ్చితమిష్యతాం కిమితి వాశబ్దం గృహీత్వా వికల్ప్యతే తత్రాఽఽహ –
సముచ్చయేతి ।
న హి మిథో విరుద్ధం ఫలత్రయమేకత్ర సముచ్చేతుం శక్యమతోఽపి వికల్పసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను దేవతాదృష్ట్యా రాజనస్య సామ్నో ధ్యానాద్దేవతా న నిన్దేదితి వక్తవ్యే కథమన్యథోచ్యతే తత్రాఽఽహ –
ఎత ఇతి ॥౨॥
అగ్న్యాదిదృష్ట్యనన్తరం త్రయీవిద్యాదృష్టివిధానే కారణమాహ –
అగ్న్యాదీతి ।
యదగ్న్యాద్యాత్మకం సామోపాస్యముక్తం తస్మాదానన్తర్యముపాస్యాయాస్త్రయీవిద్యాయా యుజ్యతే । ఋగ్వేదోఽగ్నేర్యజుర్వేదో వాయోరాదిత్యాత్సామవేద ఇతి శ్రుతేస్త్రయ్యాస్తత్కార్యత్వావగమాదిత్యర్థః । తత్కార్యత్వాత్త్రయీసాధ్యకర్మఫలత్వాదిత్యర్థః ।
కథం సర్వస్మిన్ప్రోతమిత్యుక్తం త్రయీవిద్యాదౌ ప్రోతమితి వక్తవ్యత్వాదత ఆహ –
త్రయీవిద్యాదీతి ।
కథం పునరత్ర త్రయీవిద్యాదిదృష్ట్యా సామ్నో ధ్యేయత్వ గమ్యతే తత్రాఽఽహ –
త్రయీతి ।
న చాస్యాం ప్రతిజ్ఞాయాం పూర్వేణ సన్దర్భేణ విరోధః శఙ్కామర్హతీత్యాహ –
అతీతేష్వపీతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
కర్మాఙ్గానామితి ।
దర్శపూర్ణమాసాధికారే “పత్న్యవేక్షితమాజ్యం భవతి” ఇతి దృష్టివిశేషణమాజ్యం సంస్క్రియతే । తథా సామప్రభేదానాం దృష్టివిశేషణత్వావిశేషాత్తేషాం కర్మాఙ్గానాం తత్తదఙ్గదృష్ట్యా సంస్కర్తవ్యత్వాదిత్యర్థః ॥౧॥
అథ యథాశ్రుతం సర్వాత్మత్వమేవ కిం న స్యాదత ఆహ –
నిరుపచరితేతి ॥౨॥
సర్వవిషయసామవిదః సర్వేశ్వరత్వమిత్యత్ర మన్త్రం సమ్వాదయతి –
తదేతస్మిన్నితి ।
పరమిత్యస్యైవ వ్యాఖ్యానమన్యదితి ।
వస్త్వన్తరాభావే హేతుమాహ –
తత్రైవేతి ॥౩॥
సర్వజ్ఞత్వం సర్వేశ్వరత్వం చ తచ్ఛబ్దార్థః ॥౪॥
సామోపాసనం సమాప్తం చేత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సామేతి ।
ఆదిశబ్దేన స్వరాదయో వర్ణా గృహ్యన్తే కిమిత్యుద్గాతుర్యథోక్తోపాస్తిరుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
ఫలేతి ।
మృత్యుపరిహారాదిః ఫలవిశేషస్తత్సమ్బన్ధాదేషోపాస్తిరనుష్ఠేయేత్యర్థః । పశుభ్యో హితత్వమస్య వచనాద్గమయితవ్యమ్ ।
వాక్యస్థమితిశబ్దం వ్యాచష్టే –
ఇతి కశ్చిదితి ।
ఇత్యవిశేషితః । అనేన ప్రకారేణాయమితి విశేషితో వ్యవచ్ఛిద్య జ్ఞాతో న భవతీత్యర్థః ।
తస్య ప్రాజాపత్యత్వే హేతుమాహ –
ఆనిరుక్త్యాదితి ।
నీలపీతాదిభిర్నిశ్చిత్యావచనాదిత్యర్థః ॥౧॥
స్వరవిశేషజ్ఞానపూర్వకముద్గానకాలే ధ్యాతవ్యార్థమాహ –
అమృతత్వమితి ।
స్వరోష్మవ్యఞ్జనాదిభ్య ఇత్యత్రాఽఽదిశబ్దేన స్థానప్రయత్నాదిసంగ్రహః ॥౨॥
కేనాప్యాక్షిప్తస్యోద్గాతురుద్గానకాలే ప్రతీకారజ్ఞానాయ స్వరాదిదేవతాజ్ఞానముపన్యస్యతి –
సర్వే స్వరా ఇతి ।
శషసహాదయ ఇత్యాదిశబ్దస్తదవాన్తరభేదాభిప్రాయః యత్తవ వక్తవ్యమిత్యస్మాదూర్ధ్వం త చ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యః ॥౩॥
తథైవ స్వరేష్వివేతి యావత్ ॥౪॥
దేవతాజ్ఞానబలేనోద్గాత్రా న ప్రమత్తేన భవితవ్యం స్వరాదీనామన్యథోచ్చారణే దేవతాశరీరభేదప్రసఙ్గాదతః స్వరాద్యుచ్చారణే తాత్పర్యం కర్తవ్యమిత్యుద్గాతార శిక్షయతి –
యత ఇతి ।
ప్రయోగకాలే చిన్తనీయమర్థం కథయతి –
తథేఽతి ।
యథోక్తరీత్యా స్వరాణాం ప్రయోగావస్థాయామిత్యర్థః । ఆదధానీతి చిన్తయేదితి శేషః । తథేత్యూష్మణాం ప్రయోగావస్థాయామితి యావత్ । వివృతప్రయత్నోపేతాః ప్రయోక్తవ్యా ఇతి శేషః ।
తత్రాపి ధ్యాతవ్యం దర్శయతి –
ప్రజాపతేరితి ।
అతిద్రుతోచ్చారణేన వర్ణో వర్ణాన్తరే యథా నిక్షిప్తో న భవతి తథా ప్రయుజ్యమానత్వమనభినిక్షిప్తత్వమ్ ।
మృత్యోరాత్మానమితి వాక్యోపాదానం తస్యార్థమాహ –
బాలానివేతి ।
యథా లోకః బాలాన్పరిహరతి తథా మృత్యోరాత్మానమహం పరిహరాణీతి ధ్యాత్వాస్పర్శానాం ప్రయోగః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ॥౫॥
అధికృతాధికారణ్యఙ్గావబద్ధాన్యుపాసనాన్యుక్తాని । సమ్ప్రతి స్వతన్త్రాధికారిగోచరమోఙ్కారోపాసనం విధాతుమారభతే –
ఓఙ్కారేతి ।
అఙ్గావబద్ధోపాసనాధికారే యథోక్తస్వతన్త్రోపాసనవిధానే కోఽభిప్రాయః శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నైవమితి ।
న స్వతన్త్రస్య తస్యోపాసనాదిత్యేవకారార్థః ।
కథం తర్హి మన్తవ్యమిత్యపేక్షాయామాహ –
కిం తర్హీతి ।
సనియమస్య ప్రాఙ్ముఖత్వాదినియమసహితస్య పురుషస్యేతి యావత్ । అభ్యాసశ్చ స్వీకరణం విచారో జపః శిష్యేభ్యో దానమావృత్తిశ్చేతి పఞ్చవిధః ।
వేద్యాం యద్దీయతే తస్య యజ్ఞాఙ్గత్వాత్పృథక్ఫలవత్త్వం నాస్తీతి మన్వానో విశినష్టి –
బహిర్వేదీతి ।
గృహస్థేన తదాత్మనేత్యర్థః ।
కథం గృహస్థస్య ప్రాథమ్యం బ్రహ్మచారిణస్తథాత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎక ఇత్యర్థ ఇతి ।
ఉక్తవ్యాఖ్యానే వాక్యశేషస్య గమకత్వమాహ –
ద్వితీయేతి ।
ప్రాథమ్యమేవ ప్రథమశబ్దస్య నార్థో బ్రహ్మచారిప్రాథమ్యప్రసిద్ధివిరోధాదిత్యాహ –
నాఽఽద్యార్థ ఇతి ।
కీదృగత్ర పరివ్రాడ్గృహ్యతే తత్రాఽఽహ –
నేతి ।
కుతోఽత్ర బ్రహ్మసంస్థో న గృహ్యతే తత్రాఽఽహ –
బ్రహ్మసంస్థస్యేతి ।
వానప్రస్థగ్రహణమముఖ్యస్య పరివ్రాజోఽపి ప్రదర్శనార్థమ్ ।
బ్రహ్మచారీత్యాదివాక్యస్య నైష్ఠికవిషయత్వం విశేషణసామర్థ్యాద్దర్శయతి –
అత్యన్తమిత్యాదీతి ।
అథోపకుర్వాణస్య బ్రహ్మచారిత్వావిశేషాత్కిమిత్యుపాదానం న భవేత్తత్రాఽఽహ –
ఉపకుర్వాణస్యేతి ।
నను బ్రహ్మచారిణో బ్రహ్మచర్యేణ పుణ్యలోకో న శ్రూయతే తత్రాఽఽహ –
సర్వ ఇతి ।
కథమాశ్రమిణాం పుణ్యలోకవిశేషవతాం తదాత్మకత్వముచ్యతే తత్రాఽఽహ –
పుణ్య ఇతి ।
ఆశ్రమిషు ప్రదర్శ్యమానేషు కిం పరివ్రాణ్ముఖ్యో న ప్రదర్శ్యతే తత్రాఽహ –
అవిశిష్టస్త్వితి ।
కుతో హి పుణ్యలోకవైలక్షణ్యమమృతత్వస్యేత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ –
ఆత్యన్తికమితి ।
తస్యాపేక్షికత్వాభావే హేతుమాహ –
పుణ్యలోకాదితి ।
అమృతత్వస్య పుణ్యలోకాత్పృథగ్విభాగకరణాత్తతోఽన్యత్వాదాత్యన్తికత్వసిద్ధిరితి యోజనా ।
ఉక్తమేవార్థం వ్యతిరేకముఖేన సాధయతి –
యది చేత్యాదినా ।
బ్రహ్మశబ్దస్య యథాశ్రుతం ముఖ్యమర్థం గృహీత్వా పరబ్రహ్మాత్మనా సాక్షాత్కారవతా నిరఙ్కుశమమృతత్వముక్తం ప్రకరణాలోచనయా తు ప్రణవప్రతీకే బ్రహ్మోపాసకస్య క్రమేణామతత్వం భేదబుద్ధేరనపాయాద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
కర్మిణామన్తవత్ఫలత్వాభిధానేన తన్నిన్దయా బ్రహ్మసంస్థతాస్తుతిదర్శనాత్తస్యాశ్చ విధ్యర్థత్వాదమృతత్వకామో బ్రహ్మసంస్థః స్యాదిత్యేకార్థపరత్వాదేకమిదం వాక్యమిత్యాహ –
అత్ర చేత్యాదినా ।
స్తుతయే ఫలవిధయే చేదం వాక్యం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్తుతయే చేతి ।
అర్థైకత్వాదేకం వాక్యం తద్భేదే తద్భేదనియమాదిత్యర్థః ।
కింపరం తర్హీదం వాక్యం తత్రాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
స్మృతిసిద్ధేతి ।
శ్రుతేఃస్మృత్యర్థానువాదత్వే వైపరీత్యాత్తదనుమితశ్రుతిసిద్ధేతి యోజ్యమ్ ।
స్తుతిమేవ దృష్టాన్తావష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దోఽధ్యాహృతస్తుతయ ఇత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
నను బ్రహ్మతత్త్వసేవాతోఽమృతత్వం భవతి న ప్రణవసేవాతస్తత్కిమితి తస్య స్తుతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రణవశ్చేతి ।
తత్ర ప్రమాణం దర్శయన్ఫలితమాహ –
ఎతద్ధ్యేవేతి ।
స్వవ్యాఖ్యానం వర్జితదోషముక్త్వా బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతీత్యత్ర వృత్తికారీయం వ్యాఖ్యానముత్థాపయతి -
అత్రేతి ।
యే ఖల్వాశ్రమిణశ్చత్వారో ఝానవర్జితాస్తేషాం సర్వేషామప్యవిశేషేణ స్వాశ్రమవిహితధర్మానుష్ఠానేన పుణ్యలోకభాగితా సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తీత్యత్రోక్తా । న తు పూర్వస్మిన్గ్రన్థే పరివ్రాడనుక్తః సన్నవశేషితోఽస్తీతి యోజనా ।
నను పూర్వస్మిన్గ్రన్థే వాచకపదం పరివ్రాజో నోపలభ్యతే తథా చాసావవశేషితస్తత్రాఽఽహ –
పరివ్రాజకస్యాపీతి ।
జ్ఞానం యమా నియమాశ్చోపాయభూతా ఇతి యావత్ ।
పరివ్రాడపి పూర్వత్రాభిహితశ్చేద్బ్రహ్మసంస్థవాక్యస్య కోఽర్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
పరివ్రాజకస్యానవశిష్టత్వేన చతుర్ణాముపదిష్టత్వావిశేషోఽతఃశబ్దార్థః ।
సామాన్యనిర్దేశే హేతుమాహ –
చతుర్ణామితి ।
అప్రతిషేధాచ్చేతి చ్ఛేదః ।
నన్వాశ్రమాన్తరాణాం కర్మార్థత్వాత్తత్రైవ వ్యాపృతత్వాన్న బ్రహ్మసంస్థతాయాం సామర్థ్యమస్తి పరివ్రాజకస్య తు నిర్వ్యాపారస్య బ్రహ్మసంస్థతా సుకరేత్యత ఆహ –
స్వకర్మేతి ।
నను పరివ్రాజకే బ్రహ్మసంస్థశబ్దో రూఢో గవాదిశబ్దవత్ । తన్నాసావాశ్రమాన్తరమాస్కన్దతి తత్రాఽఽహ –
న చేతి ।
నిమిత్తమాదాయ ప్రవృత్తత్వేఽపి కిమితి రూఢిర్న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
నన్వేష శబ్దో నైమిత్తికోఽపి పరివ్రాజకమాత్రమధికరోతి ।తత్రైవ నిమిత్తస్య సత్త్వాత్తత్రాఽహ –
సర్వేషాం చేతి ।
నను పఙ్కజాదిశబ్దా నిమిత్తమస్తీత్యేతావతా నేన్దీవరాదౌ వర్తన్తే కిన్తు తామరసాదిమాత్రం విషయీకుర్వన్తి । తథా బ్రహ్మసంస్థశబ్దో నిమిత్తవర్త్యపి గృహస్థాదావనవస్థితః పరివ్రాజకమేవ పరం గోచరయేదత ఆహ –
యత్రేతి ।
బ్రహ్మసంస్థశబ్దం నిరోద్ధుమయుక్తమితి సమ్బన్ధః ।
రూఢిపక్షే దోషాన్తరమాహ –
న చేతి ।
ధర్మసహితస్య జ్ఞానస్య జ్ఞానసహితస్య వా ధర్మస్యామృతత్వసాధనత్వాన్న జ్ఞానానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽద్యపక్షమనువదతి –
పారివ్రాజ్యేతి ।
పారివ్రాజ్యధర్మేణైవేతి నాయం నియమో గృహస్థాదిధర్మాణామప్యాశ్రమధర్మత్వేన తుల్యత్వాత్తద్విశిష్టజ్ఞానమమృతత్వహేతురిత్యపి వక్తుం సుకరత్వాదిత్యాహ –
నాఽఽశ్రమేతి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
ధర్మో వేతి ।
యది పరివ్రాజకధర్మో జ్ఞానవిశిష్టో ముక్తిహేతురిత్యుచ్యతే తదైతదపి ముక్తిహేతుత్వం సర్వాశ్రమధర్మాణాం జ్ఞానవిశిష్టానామవిశిష్టమ్ । తథా చ రూఢిపక్షేఽపి పరివ్రాజకస్యైవ జ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ పరివ్రాజకస్యైవ ముక్తిభాక్త్వమసిద్ధమిత్యాహ –
న చేతి ।
మా తర్హి కస్యచిదపి ముక్తిర్భూదితి తత్రాఽఽహ –
జ్ఞానాదితి ।
బ్రహ్మసంస్థవాక్యార్థముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
పరివ్రాజకస్యైవామృతత్వమిత్యనియమాజ్జ్ఞానాదేవ తదితి చ నియమాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మసంస్థః సముచ్చయానుష్ఠాయీతి వృత్తికారమతం నిరాకరోతి –
న కర్మేతి ।
కర్మనిమిత్తప్రత్యయస్య శుద్ధబ్రహ్మాత్మతాసాక్షాత్కారస్య చ మిథో విరోధాన్న సముచ్చయసిద్ధిరితి ।
వస్తుసంగ్రహవాక్యం వివృణోతి –
కర్త్రాదీతి ।
కర్మవిధయో నిషేధాశ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తథాఽపి ప్రత్యయత్వావిశేషాత్కారకాకారకవిధినిషేధయోర్న విరోధోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తచ్చేతి ।
ప్రత్యయత్వేఽపి శాస్త్రీయాశాస్త్రీయతయా విద్యావిద్యాభావేన విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
సతి విరోధే కిం స్యాదత్రాఽఽహ –
స్వాభావికమితి ।
విద్యారూపః ప్రత్యయ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
తత్రోక్తమేవ హేతుం స్మారయతి –
భేదేతి ।
తత్ర లోకప్రసిద్ధముదాహరణమాహ –
న హీతి ।
భేదాభేదప్రత్యయయోర్విద్యావిద్యాత్మనోర్విరోధేన సముచ్చయాసమ్భవాత్తదనుష్ఠాయీ బ్రహ్మసంస్థో న భవతి చేత్కస్తర్హి బ్రహ్మసంస్థః స్యాదత్రాఽఽహ –
తత్రేతి ।
ఉక్తరీత్యా సముచ్చయాయోగే సతీతి యావత్ ।
అన్యస్య గృహస్థాదేర్బ్రహ్మసంస్థతాసమ్భవముక్తం సాధయతి –
అన్యో హీతి ।
వాచారమ్భణమాత్రే వికారేఽనృతే శరీరాదౌ బ్రాహ్మణోఽహమిత్యాద్యభిసన్ధానరూపో మిథ్యాభినివేశాత్మకో యః ప్రత్యయస్తద్వత్త్వాదితి హేత్వర్థః ।
నను బ్రహ్మవిదోఽపి సంస్కారవశాద్ద్వైతసత్యత్వాభినివేశపూర్వకం కర్మప్రవృత్తిసమ్భవాన్న బ్రహ్మసంస్థతా సుప్రతిపాద్యేత్యత్ర ఆహ –
న చేతి ।
అసత్యమిదమితి వివేకేన సత్యత్వాభనివేశే శిథలీకృతే పునః సత్యత్వాభినివేశేన న ప్రవృత్తిరుపపద్యతే । ఆభాసరూపా తు భేదబుద్ధిర్న కర్మప్రవృత్తేహేతురిత్యర్థః ।
అద్వైతజ్ఞానవతా నిమిత్తనివృత్త్యా కర్మనివృత్తిరవశ్యమ్భావినీత్యుక్తమ్ । విపక్షే దోషమాహ –
ఉపమర్దితేఽపీతి ।
ఎకత్వప్రత్యయజనకం శాస్త్రం న భవత్యేవ ప్రమాణం పూర్వప్రవృత్తభేదప్రత్యయవిరోధాదితి మతమాశఙ్క్యాఽహ –
అభక్ష్యేతి ।
యథా న కలఞ్జం భక్షయేదిత్యాది శాస్త్రం పూర్వప్రవృత్తకలఞ్జాదిభక్షణప్రత్యయవిరోధేఽపి ప్రమాణం రాగాదిదోషాత్తస్య ప్రత్యయస్యాప్రమాణత్వాత్తథైవ భేదప్రత్యయస్యావిద్యోత్థత్వాత్ప్రామాణ్యాసమ్భవాత్తద్విరోధేఽప్యద్వైతశాస్త్రస్య యుక్తమేవ ప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
కార్యపరత్వాదద్వైతే తాత్పర్యాభావాత్కుతస్తచ్ఛాస్త్రస్య ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వోపనిషదామితి ।
ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదిషడ్విధతాత్పర్యలిఙ్గదర్శనాదద్వైతే తాత్పర్యం తాసామవసీయతే తద్యుక్తమద్వైతశాస్రస్య స్వార్థే ప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
భేదాలమ్బనకర్మవిధివిరోధాన్నాద్వైతశాస్త్రం స్వార్థే మానమితి శఙ్కతే –
కర్మవిధీనామితి ।
యథా స్వప్నప్రత్యయో గన్ధర్వనగరాదిప్రత్యయశ్చ ప్రాక్తత్త్వజ్ఞానాదజ్ఞం పురుషమధికృత్య ప్రమాణం తథా కర్మవిధీనామప్యవిదుషి పురుషే ప్రామాణ్యసమ్భవాన్నాద్వైతశాస్త్రస్య తద్విరోధోఽస్తీతి పరిహరతి –
నానుపమర్దేతేతి ।
“యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠస్తత్తదేవేతరో జనః” (భ.గీ. ౩ । ౨౧) ఇతి స్మృతేస్తత్త్వదర్శినాం కర్మభ్యః సకాశాదుపరమే సత్యన్యేఽప్యుపరస్యన్తే । తథా చ కర్మవిధివిరోధతాదవస్థ్యమితి శఙ్కతే –
వివేకినామితి ।
ప్రకృతిపరవశత్వాల్లోకస్య నాసౌ వివేకీ ప్రకృతిమనువర్తతే । “ప్రకృతిం యాన్తి భూతాని నిగ్రహః కిం కరిష్యతి” (భ.గీ. ౩ । ౩౩) ఇతి స్మృతేః ।
తతో బ్రహ్మవిదాం నైష్కర్మ్యేఽపి న కర్మవిధీనామప్రామాణ్యప్రసక్తిరిత్యుత్తరమాహ –
న కామ్యేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
న హీతి ।
ఇతి నోచ్ఛిద్యన్త ఇతి శేషః ।
అస్తు, ప్రస్తుతే కిమాయాతం తదాహ –
తథేతి ।
అనుష్ఠీయన్త ఎవేతి తద్విధీనామనుచ్ఛిత్తిరితి వాక్యశేషః ।
అద్వైతవాదినోఽవశ్యమ్భావినీ కర్మనివృత్తిరిత్యుక్తం దృష్టాన్తేన విఘటయన్నాశఙ్కతే –
పరివ్రాజకానామితి ।
అద్వైతధీస్వభావాలోచనాయాం భిక్షాటనాదిప్రవృత్తిరప్యఘటమానైవేతి మన్వానః సమాధత్తే –
న ప్రామాణ్యేతి ।
సముచ్చయస్య ప్రామాణికత్వనిరూపణాయాం ప్రత్యయాభాసమూలస్య ప్రవృత్త్యాభాసస్య నోదాహరణత్వమ్ । అగ్నిహోత్రాదిప్రవృత్తేరప్యాభాసత్వే ప్రామాణికసముచ్చయసిద్ధాన్తనిరతో నైతచ్చోద్యమిత్యర్థః ।
ఎతదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
న హీతి ।
తద్వదవివేకినా కర్మ క్రియమాణం దృష్టమితి వివేకిభిరపి తన్న క్రియతే । భిక్షాటనాదిప్రవృత్త్యాభాసస్త్వప్రామాణికోఽగ్నిహోత్రాదిప్రవృత్తేర్నోదాహరణమితి శేషః ।
ఇతశ్చ నేదముదాహరణమిత్యాహ –
న చేతి ।
అగ్నిహోత్రాదావపి ప్రవర్తకమస్తీతి శఙ్కతే –
ఇహాపీతి ।
అకరణకృతం ప్రత్యవాయాఖ్యం భయమవివేకినో వివేకినో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
న భేదేతి ।
కర్మణి భేదబుద్ధిమతోఽధికృతత్వేఽపి తస్య తదకరణే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యో హీతి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
న నివృత్తేతి ।
వివేకినో నివృత్తాధికారస్య ప్రత్యవాయాప్రాప్త్యా కర్మసు ప్రవర్తకాభావాత్కర్మభ్యో నివృత్తిరూపం పారివ్రాజ్యం చేదతిప్రసఙ్గస్తర్హీతి శఙ్కతే –
ఎవం తర్హీతి ।
కర్మసాధనం స్వయజ్ఞోపవీతాది త్యజ్యతే న వా । త్యజ్యతే చేన్న స్వాశ్రమధర్మః । తతో యజ్ఞోపవీతాద్యన్తరేణ గార్హస్థ్యాదిభావాసమ్భవాత్ । న త్యజ్యతే చేన్న పారివ్రాజ్యప్రాప్తిః । సాధనసంగ్రహస్య సాధ్యార్థత్వాదితి పరిహరతి –
న స్వస్వామిత్వేతి ।
ఇతశ్చాఽఽశ్రమాన్తరేషు న పారివ్రాజ్యమిత్యాహ –
కర్మార్థత్వాదితి ।
జాయాపుత్రవిత్తసమ్పత్త్యానన్తర్యం శ్రుతావథశబ్దార్థః ।
గృహస్థాదిషు స్వాశ్రమస్థష్వేవ పారివ్రాజ్యస్య దుర్వచత్వే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
వివేకవశాద్యజ్ఞోపవీతాదౌ స్వశబ్దార్థే స్వామిత్వబుద్ధ్యభావాదితి యావత్ ।
యత్తు పరివ్రాజకస్య నివృత్తాధికారస్య ప్రత్యవాయాప్రాప్తిరితి తత్రానిష్టాపత్తిమాశఙ్కతే –
ఎకత్వేతి ।
తద్విషయప్రత్యయస్య విధిరుత్పాదకం తత్త్వమస్యాదివాక్యం తజ్జనితేనైకత్వవిషయేణ ప్రత్యయేనేతి యావత్ । తథా చ యథేష్టచేష్టాప్రసక్తిరితి శేషః ।
జ్ఞానినో వైధం యమాది నాస్తి తత్ప్రవృత్తిస్తు సంస్కారవశాదిత్యాశయేనాఽఽహ –
న బుభక్షాదినేతి ।
యో హి దృష్టేన దోషేణ తత్త్వజ్ఞానాత్కథఞ్చిత్ప్రచ్యుతిమాపాదితస్తస్య సంస్కారవశాద్యమనియమానుష్ఠానముపపద్యతే । తస్య దోషకృతతత్త్వప్రచ్యుతిప్రసూతానియతచేష్టానివృత్త్యర్థత్వేనావశ్యానుష్ఠేయత్వాత్ । తథా చ న యథేష్టచేష్టాపత్తిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ విదుషో వైధప్రవృత్త్యభావేఽపి యథేష్టచేష్టా నాస్తీత్యాహ –
న చేతి ।
అవిదుషోఽపి న యథేష్టచేష్టా విదుషస్తు సా కుతస్త్యేతి దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి –
న హీతి ।
అన్యేషాం బ్రహ్మసంస్థత్వాసమ్భవే ఫలితముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
పరోక్తమనూద్యాఙ్గీకరోతి –
యత్పునరితి ।
ఉక్తమర్థాన్తరమనువదతి –
యచ్చేతి ।
కిం పరివ్రాజకస్య జ్ఞానహీనస్యాఽశ్రమమాత్రనిష్ఠస్య తపఃశబ్దేనోపాదానమాహో జ్ఞానవతోఽపీతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయతి –
ఎతదసదితి ।
జ్ఞానవతోఽపి తపస్విత్వాత్తపఃశబ్దేనోపాదానముచితమితి శఙ్కిత్వా ప్రత్యాహ –
కస్మాదిత్యాదినా ।
తపఃశబ్దేన నాసౌ గృహీత ఇతి శేషః ।
తస్య చ జ్ఞానవతోఽవశిష్టత్వం ప్రాగేవోపదిష్టమిత్యాహ –
స ఎవేతి ।
ఇతశ్చ పరమహంసపరివ్రాజకో న తపఃశబ్దేన పరామృష్ట ఇత్యాహ –
ఎకత్వేతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి –
భేదేతి ।
యత్తు కర్మచ్ఛిద్రే గృహస్థాదేరపి బ్రహ్మసంస్థతాసామర్థ్యమితి తత్ప్రత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
అనివృత్తభేదప్రత్యయస్య బ్రహ్మసంస్థత్వాసమ్భవేనేతి యావత్ । సామర్థ్యం ప్రయుక్తమితి సమ్బన్ధః ।
యత్తు చతుర్ణామపి బ్రహ్మసంస్థతాయా అప్రతిషేధ ఇతి తత్రాఽఽహ –
అప్రతిషేధశ్చేతి ।
ఎకత్వోపదేశేన భేదప్రత్యయనిరాసాదనివృత్తభేదప్రత్యయస్యార్థాద్బ్రహ్మసంస్థతా ప్రతిషిద్ధేత్యర్థః ।
పారివ్రాజ్యమాత్రేణామృతత్వే జ్ఞానవైయర్థ్యముక్తం పరిహరతి –
తథేతి ।
చోద్యాన్తరమనూద్యోక్తం పరిహారం స్మారయతి –
యత్పునరుక్తమితి ।
తత్ర రూఢోఽయం శబ్ద ఇతి శేషం పఞ్చమ్యా సూచయతి ।
చోద్యాన్తరమనూద్య దూషయతి –
యత్పునరిత్యాదినా ।
ఆదిపదేన పఙ్కజాదిశబ్దో గృహ్యతే ।
ఉక్తం ప్రపఞ్చయతి –
గృహస్థితీతి ।
ఇహాపీతి ప్రకృతవాక్యోపాదానమ్ ।
ప్రకృతే పరమహంసే పరివ్రాజకే బ్రహ్మసంస్థపదమిత్యత్ర హేతుమాహ –
ముఖ్యేతి ।
ఇతశ్చ పారమహంస్యమేవ శ్రౌతమిత్యాహ –
అతశ్చేతి ।
ఎవకారార్థం కథయతి –
న, యజ్ఞోపవీతేతి ।
ఇతిశబ్దః సంన్యాసప్రకరణే తథావిధశ్రుత్యభావప్రదర్శనార్థః ।
బ్రహ్మసంస్థశబ్దస్య పరమహంసవిషయత్వే శ్రుత్యన్తరం సమ్వాదయతి –
శ్రుతిరితి ।
అత్యాశ్రమిభ్యః పూర్వాశ్రమత్రయమతీత్య సర్వకర్మం త్యక్త్వా స్థితేభ్యః పరమహంసపరివ్రాజకేభ్య ఇతి యావత్ । పరమం పవిత్రం నిరతిశయపరిశుద్ధకారణం పరమపురుషార్థసాధనం సమ్యగ్జ్ఞానం ప్రోవాచేత్యర్థః । స్మృతిభ్యశ్చ యథోక్తం పారివ్రాజ్యం సిద్ధ్యతీతి శేషః । “అనాశిషమనారమ్భమ్” ఇత్యాదివాక్యసంగ్రహార్థమాదిపదమ్ । కర్మణో బన్ధహేతుత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । లిఙ్గస్య ధర్మకారణత్వరాహిత్యం తస్మాదిత్యుక్తమ్ । అలిఙ్గో ధర్మధ్వజిత్వరహితః । ధర్మజ్ఞో యథావద్ధర్మానుష్ఠాతా । అధర్మజ్ఞ ఇతి వా పాఠః । ధర్మవిచారనిష్ఠారహితస్తత్రాసారత్వప్రత్యయవానిత్యర్థః ।
అలిఙ్గ ఇత్యుక్తేఽనాశ్రమిత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవ్యక్తేతి ।
న వ్యక్తం దమ్భేనగృహీతం లిఙ్గమాశ్రమిత్వమస్యాస్తీత్యవ్యక్తలిఙ్గః । కిన్త్వదమ్భేన శ్రుతిస్మృత్యుక్తప్రకారేణ తదస్యాస్తీత్యర్థః । ఆదిపదం “త్యజ ధర్మమధర్మం చ” (మ.శాం. ౧౨ । ౧౬౧ । ౪౦) ఇత్యాది గ్రహీతుమ్ । అత్రాపి పూర్వపదాన్వయః ।
నను కర్మనివృత్తిముపదిశతా త్వయా సాఙ్ఖ్యమతమేవాఽఽశ్రితం తేనాపి శరీరాదివ్యాపారోపరమద్వారా ధ్యాననిష్ఠతాయాః స్వీకృతత్వాత్తత్రాఽఽహ –
యత్త్వితి ।
న హి తన్మతే కూటస్థాత్మధీబలేన నైష్కర్మ్యం యుక్తమ్ । క్రియాకారకాదిబుద్ధేరవివేకస్య చ సత్యత్వేన జ్ఞానమాత్రాపనోద్యత్వాయోగాత్ । న చ సర్వవ్యాపారోపరమసమ్భవో మనోబుద్ధ్యాదీనాం తచ్ఛీలత్వాత్ । “న హి కశ్చిత్క్షణమపి” (భ. గీ. ౩ । ౫) ఇత్యాదిస్మృతేః । అతః సాఙ్ఖ్యవచో మిథ్యైవేత్యర్థః ।
నను బౌద్ధేనాపి నైరాత్మ్యమిచ్ఛతా నైష్కర్మ్యమిష్టం తథా చ కర్మత్యాగముపదిశతా త్వయాఽపి తన్మతమేవానుమోదితం; నేత్యాహ –
యచ్చేతి ।
తదభ్యుపగన్తురిత్యత్రాకర్తృత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
“దుఃఖమిత్యేవ యత్కర్మ కాయక్లేశభయాత్త్యజేత్” (భ. గీ. ౮ । ౮) ఇతి స్మృతేరాలస్యోపహతైరజ్ఞైరకర్తృత్వముపేయతే భక్తాఽపి కర్మ త్యజతా తన్మతమాదృతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యచ్చాజ్ఞైరితి ।
అకర్తృత్వాభ్యుపగమ ఇతి చ్ఛేదః । తే హి మోహాదేవ కర్మ త్యజన్తో న తత్ఫలం లభన్తే । “స కృత్వా రాజసం త్యాగం నైవ త్యాగఫలం లభేత్” (భ. గీ. ౮ । ౮) ఇతి స్మృతేః । వయం తు ప్రమాణవశాదేవ కర్మ త్యజన్తో న వ్యామూఢపక్షమాద్రియామహే । తస్మాన్నైష్కర్మ్యం శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధమప్రత్యాఖ్యేయమితి భావః ।
పక్షాన్తరే నైష్కర్మ్యోక్తేరమూలత్వే స్థితే ఫలితముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
యత్తు కైశ్చిదైకాశ్రమ్యమాశ్రితం తత్ప్రత్యాదిశతి –
ఎతేనేతి ।
ఎకత్వవిజ్ఞానేన భేదప్రత్యయస్యోపమర్దితత్వోపపాదనేనేతి యావత్ । ఎకత్వవిజ్ఞానం పరోక్షం వివక్షితమ్ । అపరోక్షస్య పారివ్రాజ్యమన్తరేణాయోగాత్ । తస్యోపరతిశబ్దితస్య శమాదివత్సాధనత్వశ్రుతేరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
గృహస్థస్య పారివ్రాజ్యే శ్రుతివిరోధం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఐకాత్మ్యమేవ సత్యం ద్వైతమసత్యమితి వివేకే జాతే సత్యగ్న్యాదేరవస్తుత్వాధ్యవసాయాత్తదభినివేశశైథిల్యాన్న తత్త్యాగే దోషప్రాప్తిరితి దూషయతి –
న వేదేనేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానే సత్యగ్న్యాదేరుత్సన్నత్వే మానమాహ –
అపాగాదితి ।
గృహస్థస్యాపి వివేకవతో వైరాగ్యద్వారా యుక్తం పారివ్రాజ్యమిత్యాహ –
అత ఇతి ।
ఇతిశబ్దో బ్రహ్మసంస్థవాక్యవ్యాఖ్యానసమాప్త్యర్థః ॥౧॥
కిం తద్బ్రహ్మేత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
యత్సంస్థ ఇతి ।
లోకానామభితో దగ్ధతయాఽభితాపప్రతిభారాం వ్యవచ్ఛినత్తి –
ధ్యానమితి ।
ద్రవాత్మత్వాభావే కథం ప్రస్రవణం త్రయ్యాః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రజాపతేరితి ।
పూర్వవదితి ।
త్రయీవిద్యాసారజిఘృక్షయాఽఽలోచితవానిత్యర్థః ॥౨॥
కథం తస్య బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వమిత్యాశఙ్క్య మహత్తరత్వాదిత్యాహ –
కీదృశమిత్యాదినా ।
తత్ర బ్రహ్మశబ్దప్రవృత్తౌ హేత్వన్తరం సూచయతి –
పరమాత్మన ఇతి ।
ఓఙ్కారావయవస్యాకారస్యాపి సర్వవాగ్వ్యాప్తిరస్తి కిము వక్తవ్యమోఙ్కారస్యేతి మన్వానః శ్రుత్యన్తరముదాహరతి –
అకార ఇతి ।
ఓమితీదం సర్వమిత్యాదివాక్యమాదిపదార్థః ।
ఓఙ్కారవ్యాప్తత్వేఽపి వాగ్జాతస్య న తస్య సర్వాత్మత్వమాకాశాదిపరమాత్మవికారస్య పృథగేవ విద్యమానత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరమాత్మేతి ।
సకలమపి జగత్పరమాత్మవికారత్వాత్తదతిరేకేణ నాస్తి । స చ ప్రకృతాదోఙ్కారాన్నాతిరిచ్యతే । “ఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోఙ్కారః” (ప్ర.ఉ. ౫ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాద్యుక్తమోఙ్కారస్య సర్వాత్మత్వమిత్యర్థః । ఓఙ్కారం సర్వాత్మకం బ్రహ్మరూపముపాసీతేతివిధిసమాప్త్యర్థః ఇతిశబ్దః ।
కిమిత్యోఙ్కారస్య లోకాదిద్వారా నిష్పత్తిరుచ్యతే తత్రాఽహ –
లోకాదీతి ।
స్తుతిశ్చోపాస్త్యర్థా । యత్స్తూయతే తద్విధీయత ఇతి స్థితేః । తథా చ సిద్ధమోఙ్కారోపాసనమమృతత్వఫలమితి వక్తుమితిశబ్దః ॥౩॥
ప్రాసఙ్గికం హిత్వా ప్రకృతమనుసంధతే –
సామేతి ।
పఞ్చవిధం సప్తవిధం చ యజ్ఞాఙ్గీభూతం సామ తస్యోపాసనవచనాదోఙ్కారస్య తద్గుణస్య సుతరామేవ కర్మగుణత్వే ప్రాప్తే తతస్తం వ్యావర్త్యం బ్రహ్మప్రతీకత్వాత్కైవల్యహేతుత్వేన తమేవ మహీకృత్య ప్రస్తుతయజ్ఞాఙ్గభూతసామాదివిజ్ఞానవిధానార్థముత్తరవాక్యమిత్యర్థః ।
సామహోమమన్త్రోత్థానం సామాదిజ్ఞానవిధిత్సయా, తదపరిజ్ఞానే దోషమాహ –
బ్రహ్మేత్యాదినా ।
తేషాం ప్రాతఃసవనేశానత్వేఽపి యజమానస్య కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తైశ్చేతి ।
యథా పృథివీలోకో వసుభిస్తథేతి యావత్ । అన్తరిక్షలోకో వశీకృత ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । తృతీయో లోకో ద్యులోకాఖ్యః ।
అస్తు తత్తద్దేవానాం తత్తల్లోకవశీకారస్తథాఽపి యజమానస్య లోకిత్వే కిమయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇతి యజమానస్యేతి ॥౧॥
పరిశిష్టలోకాభావోఽతఃశబ్దార్థః । తర్హి దేహపాతాదూర్ధ్వమిత్యేతత్ । లోకాపేక్షాం వినాఽపి విధివశాద్యాగో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
లోకాయేతి ।
లోకత్రయస్య వస్వాద్యధీనతయా యజమానానధీనత్వే తస్య తదధీనత్వార్థం యజ్ఞాద్యనుష్ఠానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
లోకాభావే చేతి ।
అజ్ఞో యజ్ఞం స్వర్గాదిసాధనీభూతం కథం కుర్యాదిత్యాక్షేపాదవిద్వత్కర్మానుష్ఠాననిన్దాపరం వాక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సామాదీతి ।
అథేతీదం వాక్యం స్తుత్యర్థే నిషేధార్థే చ భవిష్యతి నేత్యాహ –
స్తుతయే చేతి ।
ఇతశ్చావిద్వత్కర్తృత్వం నిషేద్ధుమశక్యమిత్యాహ –
ఆద్యే చేతి ।
మటచీహతేష్విత్యాదౌ విదుషః సన్నిధానే తదనుజ్ఞామన్తరేణావిదుషః కర్మ కర్తుమయుక్తమ్ । ప్రత్యవాయప్రసఙ్గాత్ । తదసన్నిధౌ తు తేనాపి క్రియమాణం కర్మ న దుష్యతీత్యుపపాదితమిత్యర్థః । అథశబ్దో హేత్వర్థః । సామాద్యవిజ్ఞానే యస్మాద్యజ్ఞాద్యకరణమేవ ప్రాప్తం తస్మాదిత్యర్థః ॥౨॥
జ్ఞాతవ్యం సామాది ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కిం తదిత్యాదినా ।
అప్రగీతమృగ్జాతం శస్త్రం యత్ప్రాతఃకాలే శస్యతే ప్రాతరనువాకః తస్యేతి యావత్ ।
ఉపాకరణాదిత్యస్యార్థమాహ –
ప్రారమ్భాదితి ।
జఘనేనేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
పశ్చాదితి ।
స గార్హపత్యస్య పృష్ఠత ఉద్భాగే స్థిత్వా వసుదేవతాకం సామగానం కృతవానిత్యర్థః । స వాసవమిత్యత్ర సశబ్దో యజమానవిషయః ॥౩॥
రాజ్యాయ త్వద్దర్శనేన త్వదనుజ్ఞయా పృథివీప్రయుక్తభోగాయేత్యర్థః ॥౪॥
పృథివ్యాం క్షియతి వసతీతి పృథివీక్షిత్తస్మై పృథివీక్షితే । పృథివీలోకే మయా లబ్ధే తవ కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎష వై మమ యజమానస్యేతి ॥౫॥
స్వాహాశబ్దో మన్త్రసమాప్త్యర్థో హోమద్యోతకః । సర్వేషు మన్త్రేష్వేతైః సామహోమమన్త్రోత్థానైరిత్యర్థః ॥౬॥
యథా పృథివీలోకజయోపాయో దర్శితస్తథాఽన్తరిక్షలోకజయోపాయోఽపి ప్రదర్శ్యత ఇత్యాహ –
తథేతి ॥౭ – ౮॥
అన్తరిక్షే క్షియతీత్యన్తరిక్షక్షిద్వాయుస్తస్మై వాయవే ॥౯ – ౧౦ ॥
యథా పృథివ్యన్తరిక్షయోరాప్త్యుపాయస్తథా ద్యులోకాప్త్యుపాయోఽప్యుచ్యత ఇత్యాహ –
తథేతి ।
స్వారాజ్యమన్తరిక్షే స్వాతన్త్ర్యమ్ । ఆదిత్యానామివ స్వాతన్త్ర్యమిహ వివక్షితమ్ ॥౧౧ – ౧౨ – ౧౩॥
కిమిదం సామాద్యార్త్విజ్యమాహో యాజమానికమితి వీక్షాయామాహ –
యాజమానం త్వితి ।
ఆదిపదేన లోకం మే యజమానాయేతి నిర్దేశో గృహ్యతే ॥౧౪ – ౧౫॥
సామాదివిజ్ఞానఫలం కథయతి –
ఎష హేతి ।
య ఎవం వేదేత్యస్య వ్యాఖ్యా –
యథోక్తస్యేతి ।
యథోక్తం సామాదీత్యేతత్ । ఎవమిత్యుక్తప్రకారోక్తిః । తస్య యజ్ఞయాథాత్మ్యవిదస్తదనువిదస్తదనుష్ఠానద్వారా తత్ఫలం సమ్భవతీత్యర్థః ॥౧౬॥
కర్మాఙ్గబద్ధం విజ్ఞానం పరిసమాప్య కర్మఫలస్యాఽఽదిత్యస్య స్వతన్త్రోపాస్తివిధ్యర్థమధ్యాయాన్తరమారభమాణః సమ్బన్ధం ప్రతిజానీతే –
అసావితి ।
పూర్వోత్తరగ్రన్థయోః సమ్బన్ధం ప్రతిజ్ఞాతం ప్రకటయితుం వృత్తం కీర్తయతి –
అతీతేతి ।
విశిష్టఫలం పృథివ్యాదిలోకత్రయమ్ ।
సమనన్తరసందర్భస్య తాత్పర్యం వక్తుం పాతనికాం కరోతి –
సర్వేతి ।
తస్య ప్రేప్సితత్వం సూచయతి –
మహత్యేతి ।
కథం పునరాదిత్యస్య సర్వప్రాణికర్మఫలభూతత్వమిత్యాశఙ్క్య సర్వైరుపజీవ్యత్వోపలమ్భాదిత్యాహ –
స ఎష ఇతి ।
పాతనికాం కృత్వోత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి –
అత ఇతి ।
ఆదిత్యస్య కర్మఫలత్వాదితి యావత్ ।
తదుపదేశే హేత్వన్తరమాహ –
సర్వపురుషార్థేభ్య ఇతి ।
శ్రేష్ఠతమం ఫలం క్రమేణ ముక్తిలక్షణమస్యాస్తీతి తథోక్తమ్ ।
ఆదిత్యే కర్మఫలశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తముక్తం వ్యక్తీకర్తుమాహ –
వస్వాదీనాం చేతి ।
చకారో విద్వత్సంగ్రహార్థః । వక్ష్యత్యాదిత్యస్యేతి సమ్బన్ధః । తస్య సర్వేషాం యజ్ఞానాం ఫలరూపత్వాదితి హేతుః । వస్వాదయశ్చ కర్మఫలభోక్తారస్తత్ఫలమాదిత్యం దృష్ట్వా తృప్యన్తీతి ఉక్తమిత్యర్థః ।
ఆదిత్యం మధుదృష్ట్యోపాసీతేత్యుక్తం తత్ర ప్రసిద్ధమధుసామ్యమాదిత్యస్య శ్రుత్యుక్తమాకాఙ్క్షాపూర్వకం దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
దివి తిరశ్చీనవంశదృష్టౌ నిమిత్తమాహ –
తిర్యగ్గతేతి ।
అన్తరిక్షనివాసిభిరుపరి విసారితనయనైరితి శేషః ।
అన్తరిక్షే మధ్వపూపదృష్టిం కథయతి –
అన్తరిక్షమితి ।
మధున ఇత్యుభయత్ర సమ్బన్ధః ।
మరీచయః పుత్రా ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే –
మరీచయ ఇతి ।
ఆపో భూమేరాకృష్టా రశ్మిస్థాః సన్తీత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
ఎతా ఇతి ।
స్వరాజః స్వతో భాసమానస్య సవితురితి యావత్ ।
తాసాం పుత్రత్వం ప్రకటయతి –
తా ఇతి ।
లోకే హి భ్రమరబీజభూతాః పుత్రా మధ్వపూపచ్ఛిద్రస్థా దృశ్యన్తే । ఎతాశ్చాఽఽపోఽన్తరిక్షలక్షణమధ్వపూపాన్తర్గతరశ్మిస్థా భవన్తి । తతశ్చైతాస్వప్సు భ్రమరబీజదృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః ॥౧॥
ప్రాచీదిగ్గతేష్వాదిత్యరశ్మిషు ప్రాచీనమధునాడీదృష్టిర్విధేయేత్యాహ –
తస్యేతి ।
మధ్వాశ్రయస్య లోహితాదిరూపం మధువక్ష్యమాణం తదాధారస్యేత్యర్థః ।
ఋక్షు మన్త్రరూపాసు భ్రమరదృష్టిమారోపయతి –
తత్రేతి ।
ప్రకృతం మధు సప్తమ్యర్థః ।
తాసాం మధుకృత్త్వం సాధయతి –
లోహితేతి ।
ఋగ్వేదవిహితే కర్మణి పుష్పదృష్టిం సమ్పాదయతి –
యత ఇతి ।
ఋచో మధుకృత ఇతి మన్త్రాణాం పృథక్కృతత్వాదృగ్వేదః పుష్పమిత్యృగ్వేదశబ్దేన బ్రాహ్మణసముదాయస్య వక్తవ్యత్వాత్కథఞ్చిదృగ్వేదవిహితే కర్మణి తచ్ఛబ్దేన లక్షితే పుష్పదృష్ట్యధ్యాసేఽపి కుతస్తతో మధునిష్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తతో హీతి ।
తదేవోపపాదయతి –
మధుకరైరితి ।
లోకే తావదపః పుష్పాశ్రయాః సమాదాయ మధుకరైర్మధు నిర్వర్త్యతే తథేహాపి మధుకరస్థానీయైరృఙ్మన్త్రైస్తద్వేదవిహితాత్పుష్పస్థానీయాత్కర్మణః సకాశాదపో గృహీత్వా మధు నిష్పాద్యతే । తస్మాత్కర్మణః స్వఫలభూతమధునిష్పత్తేరుపపత్తేస్తస్మిన్పుష్పదృష్టిరిత్యర్థః ।
తా అమృతా ఆప ఇతి వాక్యం ప్రశ్నపూర్వకం వ్యాచష్టే –
కాస్తా ఇత్యాదినా ।
కర్మణి ప్రయుక్తత్వమభినయతి –
అగ్నావితి ।
అగ్నిపాకాభిర్నివృత్తత్వమపూర్వాత్మత్వం పరమ్పరయా ముక్త్యర్థత్వమమృతార్థత్వమ్ । యద్వా రోహితరూపామృతనిర్వర్తకత్వం తదర్థత్త్వమ్ । ఉత్కృష్టఫలవత్త్వమత్యన్తరసవత్త్వమ్ ।
తా వా ఎతా ఇత్యాది వ్యాచష్టే –
తద్రసానితి ।
యథా హి పుష్పేభ్యో భ్రమరా రసానాదదానాస్తాన్యభితపన్తి తథైతే మన్త్రాస్తస్మిన్కర్మణి స్థితానమ్మయాన్రసానాదాయ మధు నిర్వర్తయన్తో యథోక్తం కర్మాభిమతం సమాలోచయన్తి స్మేత్యర్థః ॥౨॥
కథం పునర్మన్త్రాణాం భ్రమరస్థానీయానాం పుష్పస్థానీయమృగ్వేదవిహితం కర్మాభితప్తవతాం ఫలవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎతా ఋచ ఇతి ।
తాసాం కర్మణి ప్రయుక్తత్వేఽపి కిమాయాతం తదాహ –
ఋగ్భిరితి ।
అభితప్తస్య రసోఽజాయతేతి సమ్బన్ధః ।
తం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కోఽసావితి ॥౩॥
తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
యశాదీతి ।
అథానుష్ఠితకర్మజనితం ఫలం కథమాదిత్యమాశ్రయతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అముష్మిన్నితి ।
దృష్టాన్తే భోక్ష్యామహే వ్రీహ్యాదిజనితం ఫలమిత్యభిప్రాయేణ వ్రీహ్యాదిప్రాప్త్యర్థమితి శేషః ।
కిం తత్కర్మఫలం యదాదిత్యమాశ్రిత్య తిష్ఠతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్ప్రత్యక్షమితి ।
కర్మఫలే ప్రత్యక్షే తత్సాధనే కర్మాణి కర్మిణాం శ్రద్ధాసిద్ధ్యర్థమితి యావత్ ।
తదేవ ఫలం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కిమిత్యాదినా ॥౪॥
మధ్వన్తరం దర్శయతి –
అథేతి ।
వక్తవ్యవిశేషం కథయతి –
యజూంషీతి ।
కథం తేషాం మధుకృత్త్వం తదాహ –
పూర్వవదితి ।
ఋఙ్మన్త్రాణామృగ్వేదవిహితే కర్మణి ప్రయుక్తానాం యథా పూర్వం మధుకరత్వముక్తం తథా యజుషామపీత్యర్థః ।
యజుర్వేదవిహితే కర్మణి పుష్పదృష్టిమాచష్టే –
యజుర్వేదేతి ।
తా అమృతా ఆప ఇత్యస్య పూర్వవద్వ్యాఖ్యానమిత్యాహ –
తా ఎవేతి ॥౧॥
యజుషామాదిత్యసమ్బన్ధి మధు ప్రత్యక్షం దర్శయతి –
ఎతదితి ॥౨ – ౩॥
తృతీయం మధు కథయతి –
అథేతి ।
ఋచాం యజుషాం చ మధు యథా కథితం తథేతి యావత్ ।
తస్య శాస్త్రప్రత్యక్షత్వం దర్శయతి –
ఎతదితి ॥౧ -౩॥
చతుర్థం మధు నిదర్శయతి –
అథేతి ।
కిం తత్కర్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇతిహాసేతి ।
తద్ధ్యాథర్వణానామాఙ్గిరసానాం చ ప్రసిద్ధం బ్రాహ్మణం తద్విహితం కర్మ పుష్పం పుష్పస్థానీయమిత్యర్థః ।
యదా ప్రసిద్ధయోరితిహాసపురాణయోరుపాదానం తదాఽపి న దూషణమిత్యాహ –
తయోశ్చేతి ।
అశ్వమేధకర్మణి జామితాపరిహారార్థం పారిప్లవో నానావిధోపాఖ్యానసముదాయో యత్ర తత్పారిప్లవమాచక్షీతేతివిధివశాత్ప్రయుజ్యతే । తాసు రాత్రిషు తస్యైవ కర్మణోఙ్గత్వేన మనుర్వైవస్వతో రాజేత్యేవంప్రకారయోర్వినియోగస్య పూర్వతన్త్రే పారిప్లవార్థాధికరణేనైవ సిద్ధత్వాత్తత్తత్సమ్బన్ధి కర్మ పుష్పమిత్యర్థః ।
అస్యాపి మధునః శాస్త్రప్రత్యక్షతామాహ –
మధ్వేతదితి ॥౧ –౩॥
పఞ్చమం మధు దర్శయతి –
అథేతి ।
లోకద్వారీయాదివిధయో లోకద్వారమపావృణు పశ్యేమ త్వా వయమిత్యాదయః ।
బ్రహ్మశబ్దార్థమాహ –
శబ్దాధికారాదితి ।
ఋగాదిశబ్దానాం ప్రకృతత్వాదిత్యర్థః ।
అస్యాపి మధునః శాస్త్రవశాత్ప్రత్యక్షతామాహ –
మధ్వేతదితి ।
సమాహితదృష్టేః శాస్త్రార్థే సమాహితచిత్తస్యేత్యర్థః ॥౧-౩॥
పఞ్చ మధూని వ్యాఖ్యాయ తేషాం సర్వేషాం ధ్యేయత్వసిద్ధ్యర్థం స్తుతిం ప్రకురుతే –
తే వా ఎత ఇతి ।
తస్మాత్తేషామితి సమ్బన్ధః । కర్మణి వినియుక్తత్వేన తదఙ్గత్వాత్తద్భావాపత్తిః । వేదానాం కార్యత్వేఽపి ప్రయత్నపూర్వకత్వాభావాన్నిత్యత్వమ్ ।
యా మధుని స్తుతిః సా కర్మస్తుతిరిత్యాహ –
రసానామితి ।
కర్మస్తుతిమభినయతి –
యస్యైవమితి ।
రసానాం రసా అమృతానామమృతానీత్యేవంవిశిష్టాన్యమృతాని యస్య ఫలం కర్మణస్తస్య మహాభాగ్యం కిం వక్తవ్యమితి స్తూయతే కర్మేత్యర్థః ॥౪॥
అమృతాని ధ్యేయాన్యుక్త్వా తదుపజీవినో దేవతాగణాననుచిన్తనీయానుపదిశతి –
తత్తత్రేతి ।
కబలగ్రాహం కబలం గృహీత్వా యథా లోకోఽశ్నాతి తద్వదిత్యేతత్ ।
నన్వశనపానాభావే న యుక్తముపజీవనవచనమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
కథమిత్యాదినా ।
చక్షుషేతి వక్తవ్యే కథం సర్వకరణైరిత్యధికముచ్యతే తత్రాఽఽహ –
దృశేరితి ।
చక్షుషైవ రూపగ్రహణమితి నియమమాశ్రిత్య శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కర్మఫలభూతస్య రసస్య లోహితామృతాత్మకస్య నాస్తి చక్షుర్మాత్రగ్రాహ్యత్వమితి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
కిమేతావతా రసస్యాఽఽయాతం తదాహ –
రసో హీతి ।
ఇతి తస్యాపి శ్రోత్రాదిగ్రాహ్యతేతి శేషః ।
ఎతదేవేత్యాదివాక్యముపసంహరతి –
దేవా ఇతి ।
కిం తేషాం స్వతన్త్రాణాం తృప్తిర్నేత్యాహ –
ఆదిత్యేతి ।
వైగన్ధ్యం దౌర్గన్ధ్యమ్ । ఆదిపదేన సమ్భావితాః సర్వేఽపి దేహకరణదోషా గృహ్యన్తే ॥౧॥
ఎతస్మాద్రూపాదితి వ్యాఖ్యాతస్యానువాదమాత్రమ్ । ఉత్సాహవతాం దేవానాం యథోక్తామృతోపజీవిత్వమిత్యత్ర లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి –
న హీతి ॥౨॥
పాఠక్రమేణోక్తం ధ్యేయస్వరూపమనూద్య సాధికారం ధ్యానవిధిం దర్శయతి –
స య ఇతి ।
వసుదేవభోగ్యతాం వసుభిర్దేవైరుపజీవ్యత్వమితి యావత్ । ఎతదిత్యస్మాకం మధు నిదర్శయతి ।
ఎవంశబ్దార్థం విశదయతి –
యథోదితమితి ।
తథైవ శ్రుత్యుక్తక్రమేణైవేత్యర్థః ॥౩॥
భోగకాలపరిమాణం ప్రశ్నపూర్వకం నిర్ధారయతి –
కియన్తమితి ।
ఆధిపత్యం స్వారాజ్యమితి విశేషణయోస్తాత్పర్యమాహ –
న యథేతి ॥౪॥
ప్రథమమమృతమధికృత్య చిన్తనీయముక్త్వా ద్వితీయమమృతమాశ్రిత్య తద్దర్శయతి –
అథేతి ॥౧-౩॥
విద్యాఫలం కథయతి –
స యావదితి ।
యావద్వసూనాం భోగకాలస్తతో ద్విగుణో రుద్రాణాం భోగకాలః । యథా ప్రథమామృతధ్యాయినాం వసుభిస్తుల్యో భోగకాలస్తథా ద్వితీయామృతధ్యాయినామపి రుద్రైస్తుల్యో భోగకాల ఇత్యర్థః ॥౪॥
ఇతరామృతధ్యాయినాం ఫలాని నిర్దిశతి –
తథేతి ।
విపర్యయేణ పురస్తాద్దక్షిణతోఽధస్తాచ్చేత్యర్థః । యథా పురస్తాదుదేతా పశ్చాచ్చాస్తమేతా తతో దక్షిణతో ద్విగుణేన కాలేనోదేతోత్తరతశ్చాస్తమేతేత్యుక్తమ్ । తథా తతో ద్విగుణేన కాలేన పశ్చాదుదేతా పురస్తాచ్చాస్తమేతా తావానాదిత్యానాం భోగకాలః । తృతీయామృతధ్యాయినామపి తావానేవ భోగకాలః । తతో ద్విగుణేన కాలేన యావదాదిత్య ఉత్తరత ఉదేతా దక్షిణతోఽస్తమేతా తావాన్మరుతాం భోగకాలః । చతుర్థామృతధ్యాయినామపి తావానేవ భోగకాలః । తతో ద్విగుణేన కాలేనోర్ధ్వముదేతాఽధస్తాదస్తమేతా తావాన్సాధ్యానాం భోగకాలః పఞ్చమామృతచిన్తకానామపి తావానేవేత్యర్థః ।
యత్పూర్వపూర్వోదయాస్తమయకాలాపేక్షయా ద్విగుణేన కాలేనోత్తరోదయాస్తమయావిత్యుక్తం తత్పురాణవిరుద్ధమితి శఙ్కతే –
పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాదితి ।
కథం శ్రుత్యుక్తస్యార్థస్య పురాణవిరుద్ధతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సవితురితి ।
ఉక్తమేవ సంక్షిపతి –
మానసోత్తరస్యేతి ।
మహాగిరేర్మేరోః ప్రాకారవత్పరితః స్థితస్య మూర్ధని సంలగ్నరథచక్రస్య సవితుర్మేరోః ప్రదక్షిణావృత్తేస్తుల్యత్వాత్కాలాధిక్యే కారణాభావాచ్చ చతసృష్వపి పురీషూదయాస్తమయకాలస్య తుల్యత్వమ్ । ఉక్తం హి విష్ణుపురాణే - “శక్రాదీనాం పురే తిష్ఠన్స్పృశత్యేష పురత్రయమ్ । వికర్ణౌ ద్వౌ వికర్ణస్థస్త్రీన్కోణాన్ద్వే పురే తథా ॥” (వి.పు. ౨ । ౮ । ౧౬) ఇతి లైఙ్గే చోక్తమ్ – “మానసోపరి మాహేన్ద్రీ ప్రాచ్యాం మేరోః స్థితా పురీ । దక్షిణే భానుపుత్రస్య వరుణస్య తు వారుణీ ॥ సౌమ్యే సోమస్య విపులా తాసు దిగ్దేవతాః స్థితాః । అమరావతీ సంయమినీ సుఖా చైవ విభా క్రమాత్ ॥ లోకపాలోపరిష్టాత్తు సర్వతో దక్షిణాయనే । కాష్ఠాం గతస్య సూర్యస్య గతిర్యా తాం నిబోధత ॥ దక్షిణాం ప్రక్రమేద్భానుః క్షిప్తేషురివ ధావతి । పురాన్తగో యదా భానుః శక్రస్య భవతి ప్రభుః ॥ సర్వైః సాయమనైః సౌరో హ్యుదయో దృశ్యతే ద్విజాః । స ఎవం సుఖవత్యాం తు నిశాన్తస్తత్ప్రదృశ్యతే ॥ అస్తమేతి యదా సూర్యో విభాయాం విశ్వదృగ్విభుః । మయా ప్రోక్తోఽమరావత్యాం యథాఽసౌ వారితస్కరః ॥ తథా సంయమినీం ప్రాప్య సుఖాం చైవ విభాం ఖగః । యదాఽపరాహ్ణస్త్వాగ్నేయ్యాం పూర్వాహ్ణో నైర్ఋతే ద్విజాః ॥ తదా స్వపరరాత్రశ్చ వాయుభాగే సుదారుణః । ఐశాన్యాం పూర్వరాత్రస్తు గతిరేషాఽస్య సర్వతః ॥” (లిం.పు. ౫౪ । ౨-౧౦ ) ఇతి తథా చోపరిష్టాదమరావత్యాస్తిష్ఠన్మధ్యాహ్నం తత్రేశకోణస్థానాం తృతీయయామమాగ్నేయకోణస్థానామాద్యయామం సంయమిన్యాముదయం చ కరోతి సవితా । ఎవం యదా యామ్యే మధ్యాహ్నే తిష్ఠతి తదైన్ద్రేఽస్తమయః । ఆగ్నేయే తృతీయయామః । నిరృతికోణే ప్రథమో యామః । వారుణ ఉదయః । యదా చ వారుణే మధ్యాహ్నస్తదా యామ్యేఽస్తమయః । నిరృతికోణే తృతీయో యామః । వాయవ్యే ప్రథమయామః । సౌమ్య ఉదయః । యదా చ సౌమ్యే మధ్యాహ్నస్తదా వారుణేఽస్తమయః । వాయవ్యే తృతీయయామః । ఈశానకోణే ప్రథమో యామః । ఐన్ద్ర ఉదయః । తథాఽఽగ్నేయే కోణే వర్తమానస్తత్రత్యానాం మధ్యన్దినం యమేన్ద్రపుర్యోరాద్యతృతీయయామౌ నిరృతీశానకోణయోరుదయాస్తమయౌ చ కరోతి । ఎవం సర్వాసు దిక్షు విదిక్షు చేతి పౌరాణికే దర్శనే తద్విరుద్ధమిదం శ్రుత్యోక్తమిత్యర్థః ।
యద్యపి శ్రుతివిరోధే స్మృతిరప్రమాణం తథాఽపి యథాకథఞ్చిద్విరోధపరిహారం ద్రవిడాచార్యోక్తముపపాదయతి –
అత్రేతి ।
యదాఽమరావతీ శూన్యా స్యాత్తదా హి తాం ప్రతి పురస్తాదుదేతీతిప్రయోగశూన్యత్వాద్వసూనాం భోగాన్తః । ఎవముత్తరాసాం పురీణాం వినాశే ద్విగుణకాలేన రుద్రాదీనాం భోగచ్యుతిః ।
అత ఇమాం వచనవ్యక్తిమాశ్రిత్య తమేవ పరిహారమాహ –
అమరావత్యాదీనామితి ।
తథాఽపి కథం విరోధసమాధిస్తత్రాఽఽహ –
ఉదయశ్చేతి ।
తదుక్తమ్ - “యైర్యత్ర దృశ్యతే భాస్వన్స తేషాముదయః స్మృతః । తిరోభావం చ యత్రైతి తదేవాస్తమనం రవేః । నైవాస్తమనమర్కస్య నోదయః సర్వదా సతః । ఉదయాస్తమనే నామ దర్శనాదర్శనే రవేః ॥” ఇతి అమరావత్యాదిపురీషు పూర్వపూర్వాపేక్షయోత్తరోత్తరోద్వాసకాలద్వైగుణ్యమస్తు । స్తాం చ దర్శనాదర్శనే సవితురుదయాస్తమయౌ ।
స వా ఎష న కదాచనాస్తమేతి నోదేతీతి శ్రుతేర్వస్తుతో నోదయాస్తమయౌ స్తస్తథా చ పురీషు తుల్యత్వేన గచ్ఛతః సవితురుదయాస్తమయకాలవైషమ్యమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తన్నివాసినాం చేతి ।
భోగకాలద్వైగుణ్యం న సవితృగతేరాధిక్యాపేక్షయా శ్రుత్యోచ్యతే యేన పురాణవిరోధః కిం త్వమరావత్యాదీనాం పురీణాం దైత్యోపహతానాం పూర్వపూర్వాపేక్షయోత్తరోత్తరపురీణాం ద్విగుణేన కాలేనోద్వాసాత్తదపేక్షయోత్తరోత్తరస్థానేషు భోగకాలే ద్వైగుణ్యం శ్రుత్యోక్తమితి భావః ।
అథోద్వాసకాలాధిక్యాద్భోగచ్యుతికాలాధిక్యం న భోగకాలాధిక్యమత ఆహ –
తథేతి ।
యథోద్వాసకాలద్వైగుణ్యముక్తం తద్వదితి యావత్ । అమరావతీనివాసిప్రాణివర్గాపేక్షయా సంయమినీనివాసినః ప్రాణినః ప్రతి ద్విగుణేన కాలేన సవితురుదయాస్తమయావితి యుక్తం చ వక్తుమ్ । దర్శనాదర్శనయోర్ద్విగుణకాలభావిత్వాత్ । న చ తన్నివాసిదృష్ట్యపేక్షయా దక్షిణోత్తరయోరుదయాస్తమయౌ । తత్తద్దృష్ట్యా పూర్వపశ్చిమయోరేవ తద్భావాత్ । అస్మద్బుద్ధిమపేక్ష్య తు దక్షిణత ఉదేత్యుత్తరతశ్చాస్తమేతీత్యుచ్యతే । ఇవశబ్దస్తయోస్తన్నివాసిజనాపేక్షయా దక్షిణోత్తరస్థయోరసత్వం ద్యోతయతీత్యర్థః ।
యథాఽమరావత్యపేక్షయా సంయమిన్యాముద్వాసకాలాధిక్యముక్తం తథా తదపేక్షయా వారుణ్యాం తదపేక్షయా వారుణ్యాం తదపేక్షయా చ విభాయాం తత్కాలాధిక్యమవధేయమిత్యాహ –
తథేతి ।
సంయమినీం చాన్తర్భావ్య బహువచనమ్ ।
ఇతశ్చాస్మద్బుద్ధిమపేక్ష్య దక్షిణగత్యాదినాఽస్తమనమిత్యాహ –
సర్వేషాం చేతి ।
ఉద్యన్తమాదిత్యం పురతోఽవలోకయతాం వామభాగే స్థితత్వాన్మేరుః సర్వేషామేవోత్తరతో భవతి । తథాచోదయాస్తమయాభ్యాం పూర్వాపరదిగ్విభాగాన్న తత్పురవాసిదృష్ట్యపేక్షయా దక్షిణత ఇత్యాదివచనం కిన్త్వస్మద్దృష్ట్యపేక్షయైవేత్యర్థః । ఉద్వాసకాలద్వైగుణ్యాపేక్షయా భోగకాలద్వైగుణ్యమిత్యుక్తమ్ ।
సంప్రతి సవితృగత్యాధిక్యాపేక్షయైవ భోగకాలాధిక్యం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య పురాణవిరోధసమాధానాసమ్భవాన్మైవమిత్యాహ –
యదేత్యాదినా ।
యథా సంయమిన్యాం మధ్యాహ్నగో వారుణ్యాముద్యన్భవతి తథా తస్యాం మధ్యాహ్నగో విభాయాముద్యన్దృశ్యత ఇత్యాహ –
తథేతి ।
ఉక్తం చ వాయుప్రోక్తే - “మధ్యగతస్త్వమరావత్యాం యావద్భవతి భాస్కరః । వైవస్వతే సంయమన ఉదయంస్తత్ర దృశ్యతే ॥ సుఖాయామర్ధరాత్రశ్చ విభాయామస్తమేతి చ ॥” ఇతి కథం పునః స యావదాదిత్య ఉత్తరత ఉదేతా దక్షిణతోఽస్తమేతా ద్విస్తావదూర్ధ్వం ఉదేతాఽర్వాఙస్తమేతేత్యుచ్యతే ।
న హి తత్రోద్వాసకాలస్య వాఽధికత్వమస్తి యేనోదయాస్తమయకాలాధిక్యాద్భోగకాలాధిక్యం స్యాదత ఆహ –
ఇలావృతేతి ।
నేరోశ్చతుర్దిశభిలావృతం నామ వర్షం ప్రసిద్ధమ్ । తన్నివాసినాం ప్రాణినాముభయతః పర్వతాభ్యాం మానసోత్తరసుమేరుభ్యాం ప్రాకారస్థానీయాభ్యాముభయోర్ధ్వస్థితమహాక్షేణ వినివారితాదిత్యరశ్మీనామూర్ధ్వముదేతాఽర్వాఙ్స్తమేతా చ సవితా దృశ్యతే । ఇవశబ్దస్తూదయాస్తమయయోర్వస్తుతోఽసత్త్వద్యోతనార్థ ఇత్యర్థః ।
కథం సవితోర్ధ్వః సన్నుదేత్యర్వాఙస్తమేతి తత్రాఽఽహ –
పర్వతేతి ।
సర్వావృతప్రకాశస్య పర్వతయోరుపరితనే ఛిద్రే ప్రవేశాదధోవర్తినాం ప్రాణినాముపరిప్రసారితనేత్రాణాం సావిత్రం ప్రకాశం పశ్యతాం తత్రోద్యన్నివ సవితోపలభ్యతే ప్రదేశాన్తరే చ దృశ్యమానోఽధస్తాదివాస్తమేతి । యథోపరిష్టాదత్రత్యైరుపలభ్యమానో మేఘస్తతో దూరాద్దృశో భూతలలగ్నశ్చేత్యేవావసీయతే తథేహాపీత్యర్థః ।
భోగకాలస్యావిరోధేనాఽఽధిక్యమాపాద్య తేనైవ లిఙ్గేనాతిశయవత్త్వమమృతాదేరపి కథయతి –
తథేతి ।
భోగకాలాధిక్యే సతీతి యావత్ । అనుమీయతే కల్ప్యతే ।
యత్తు భోగకాలమాకలయ్యోద్యమనం తదభావం జ్ఞాత్వోపరమణమగ్న్యాదిముఖత్వం దృష్టిమాత్రేణ తృప్తిమత్త్వం తత్సర్వం విదుషోఽపి కల్ప్యతే దేవైః సమమిత్యాహ –
ఉద్యమనేతి ॥౧-౪॥
పఞ్చభిః పర్యాయైర్మధువిద్యా యథావదుక్తా । క్రమేణ ముక్తిఫలపర్యవసాయిత్వం తస్యా దర్శయితుమనన్తరవాక్యమవరుధ్యాఽఽహ –
కృత్వేత్యాదినా ।
తస్మాత్ప్రాణ్యనుగ్రహకాలాదనన్తరమితి తచ్ఛబ్దార్థః । ఊర్ధ్వః సన్బ్రహ్మీభూతో వర్తమాన ఇతి యావత్ । ఆత్మన్యుదేత్య స్వమహిమ్ని ప్రకాశం లబ్ధ్వేత్యేతత్ । స్థాతేతిప్రయోగాత్క్రమముక్తిరత్ర వివక్షితా ।
తత్ర విద్వదనుభవం ప్రమాణయతి –
తత్రేతి ।
క్రమముక్తిః సప్తమ్యర్థః । యథోక్తక్రమేణా”సౌ వా ఆదిత్యో దేవమధ్వి”త్యాదినా పఞ్చామృతత్వేన స్థితమిత్యర్థః । స్వమాత్మానం వేద్యతయా విద్వదాత్మసమ్భూతమిత్యర్థః । ఆత్మత్వేనోపేత్యాహంగ్రహేణ గృహీత్వేత్యేతత్ ।
కథం ప్రశ్న ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
యత ఇతి ।
లబ్ధబ్రహ్మోపదేశో బ్రహ్మవిద్యుక్తావస్థాయాం బ్రహ్మణి స్థితః వియుక్తావస్థాయాం కేనచిత్పృష్టః ప్రత్యువాచేత్యర్థః ।
కథం ప్రత్యుక్తిరితి తత్రాఽఽహ –
తత్తత్రేతి ॥౧॥
శ్లోకముపాదాయ వ్యాకరోతి –
న వై తత్రేత్యాదినా ।
నిముమ్లోచేత్యస్మిన్నర్థే నిమ్లోచేతి చ్ఛన్దసః ప్రయోగః । ఇతిశబ్దః పూర్వార్ధవ్యాఖ్యాసమాప్త్యర్థః ।
ఉత్తరార్ధముత్థాపయతి –
ఉఅదయాస్తమయేతి ।
లోకత్వావిశేషాదితరలోకవద్బ్రహ్మలోకోఽపి నోదయాస్తమయవర్జిత ఇత్యుక్తో విద్వానుత్తరార్ధేన శపథం కుర్వన్పరిహరతీత్యర్థః ॥౨॥
ఎవం మన్త్రదృక్శపథద్వారా నిర్ణీతేఽర్థే న హేత్యాద్యా కిమర్థా శ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సత్యమితి ।
న హేత్యాద్యాం శ్రుతిమాదాయ వ్యాచష్టే –
యథోక్తేతి ।
బ్రహ్మోపనిషదమిత్యస్యార్థమాహ –
వేదగుహ్యమితి ।
ఎవంశబ్దమాదాయ వ్యాకరోతి –
ఎవమిత్యాదినా ।
వంశాదిత్రయం తిరశ్చీనవంశో మధ్వపూపో మధునాడ్యశ్చేత్యేవంరూపమిత్యర్థః । ప్రత్యమృతసమ్బన్ధం చ లోహితాద్యమృతేష్వేకైకవస్వాదీనాం సమ్బన్ధమిత్యర్థః । అన్యదిత్యుద్యమనసంవేశనాది గృహ్యతే ।
ఉక్తవిద్యాఫలముపసంహరతి –
విద్వానితి ॥౩॥
నను విద్యా సఫలా చేదుక్తా తర్హి కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తద్ధైతదితి ।
స్తుతిమేవాభినయతి –
బ్రహ్మాదీతి ।
“తద్ధైతదుద్దాలకాయ” (ఛా.ఉ. ౩ । ౧౧ । ౪) ఇత్యాదినా విద్యాయాం యోగ్యం పాత్రం ప్రదర్శ్యతే ।
తద్వ్యాచష్టే –
కించేతి ।
ఇతశ్చ స్తుత్యర్హమేతద్విజ్ఞానమిత్యర్థః ।
మధువిజ్ఞానం వ్యాకరోతి –
బ్రహ్మవిజ్ఞానమితి ॥౪॥
తస్య పరోక్షత్వం వ్యావర్తయతి –
ఇదం వావేతి ।
అథ జ్యేష్ఠాయ పుత్రాయ బ్రహ్మ వక్తవ్యమితి పూర్వేషామయం నియమో నేదానీంతనానామిత్యత ఆహ –
అన్యోఽపీతి ।
పాత్రాన్తరమనుజానతి –
ప్రణాయ్యాయేతి ॥౫॥
పుత్రశిష్యాభ్యాం పాత్రాన్తరం ప్రత్యాచష్టే –
నేతి ।
తీర్థద్వయం విద్యాప్రదానేఽధికారిద్వయమిత్యర్థః । నిర్ధారణే షష్ఠీ । ఆచార్యో విద్యాదాతా । ఆదిపదాద్ధనదాయీ శ్రోత్రియో మేధావీ చ గృహ్యతే ।
సర్వేషామర్థినామత్రాధికారమాశఙ్క్య దూషయతి –
కస్మాదిత్యాదినా ।
ఆచార్యాయేతి పునరుపాదానం క్రియాపదేన తస్యాన్వయద్యోతనార్థం విద్యాయామాదరో వా ముఖ్యమధికారకారణం ఫలతీతి భావః ॥౬॥
గతేన గ్రన్థేనోత్తరగ్రన్థస్య గతార్థత్వం పరిహరతి –
యత ఇతి ।
సవితృద్వారకబ్రహ్మవిద్యానన్తరం తద్దేవతాకగాయత్రీద్వారేణ తద్విద్యోపదిశ్యత ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిద్యాయా వివక్షితత్వే బ్రహ్మైవోపదిశ్యతాం కిం గాయత్ర్యుపదేశేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గాయత్రీతి ।
తథాఽపి చ్ఛన్దోన్తరాణి విహాయ కిమితి గాయత్రీద్వారైవ బ్రహ్మోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
సత్స్వితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానద్వారతయా తదుపాయతయేత్యర్థః ।
ప్రాధాన్యే హేతుమాహ –
సోమాహరణాదితి ।
సోమస్యాఽఽహరణమానయనమ్ । తత్ర సాధనత్వం గాయత్రీఛన్దస్కానామృచాం యాజకైరిష్యతే । తద్యుక్తం తస్యా యజ్ఞే ప్రాధాన్యమిత్యర్థః । యద్వా దేవైః సోమాహరణమిచ్ఛద్భిఃఛన్దసాం గాయత్రీత్రిష్టుబ్జగతీనాం తాదర్థ్యేన నియోగే జగతీత్రిష్టుభోర్మధ్యేమార్గమశక్త్యా నివృత్తౌ గాయత్రీ సోమం ప్రాప్య రక్షిణస్తస్య విజిత్య తం దేవేభ్యః సమాహరదిత్యైతరేయకబ్రాహ్మణే “సోమో వై రాజాఽముష్మింల్లక ఆసీద్” ఇత్యత్ర ప్రసిద్ధమతస్తత్ప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
ఇతరేతి ।
ఉష్ణిగనుష్టుప్ప్రభృతీనీతరాణి చ్ఛన్దాంసి తేషాం పాదశోఽక్షరాణి సప్తాష్టాదిసంఖ్యాకాని తేషామాహరణమాపాదనం గాయత్ర్యక్షరైః పాదశః షడ్భిః క్రియతేఽధికసంఖ్యాయా న్యూనసంఖ్యామన్తరేణాసంభవాత్తస్మాదితరేషు చ్ఛన్దఃసు గాయత్ర్యా వ్యాప్తేశ్చ ప్రాధాన్యమిత్యర్థః । అథవా గాయత్రీవ్యతిరిక్తయోస్త్రిష్టుబ్జగతీఛన్దసోః సోమాహరణోద్యతయోరశక్తయోర్మార్గమన్యే జగత్యా త్యక్తాని త్రీణ్యక్షరాణి త్రిష్టుభా త్వేకమక్షరమ్ । తతశ్చాష్టాచత్వారింశదక్షరా జగతీ పఞ్చచత్వారింశదక్షరా సంవృత్తా । చతుశ్చత్వారింశదక్షరా త్రిష్టుప్చ త్రిచత్వారింశదక్షరా సంవృత్తా । తత్ర గాయత్రీ సోమమాహరన్తీ త్యక్తానామక్షరాణామాహరణేన పూర్ణతాం తయోరాపాద్య తే వ్యాప్య స్థితా తేన తత్ప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
సర్వసవనేతి ।
సర్వాణి ప్రాతఃసవనం మాధ్యన్దినం సవనం తృతీయసవనమిత్యేతాని తేషు గాయత్ర్యా వ్యాపకత్వం మిశ్రణం గాయత్రం ప్రాతఃసవనం త్రైష్టుభం మాధ్యన్దినం జాగతం తృతీయసవనమితి స్థితేఽపి త్రిష్టుబ్జగత్యోర్గాయత్రీవ్యాప్తేరుక్తత్వాత్తస్యాశ్చ పాదాభ్యాం ముఖేన చ సోమాహరణద్వారేణ సవనత్రయసమ్బన్ధాదతశ్చ తస్యా అస్తి యజ్ఞే ప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
కర్మణి తత్ప్రాధాన్యేఽపి కుతో బ్రహ్మవిద్యాయాం తత్ప్రాధాన్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గాయత్రీతి ।
బ్రహ్మవిద్యాయాం తత్ప్రాధాన్యమితి శేషః ।
గాయత్రీమేవాఽఽలమ్బనత్వేన ప్రతిపద్యతే బ్రహ్మేత్యత్ర లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి –
తస్యామితి ।
గాయత్ర్యా బ్రహ్మజ్ఞానద్వారత్వేనోపాదానముక్తహేతుభ్యః సిద్ధమిత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ।
తథా “చేతోర్పణనిగదాత్” (బ్ర.సూ. ౧ । ౧ । ౨౫) ఇతి న్యాయేన గాయత్ర్యుపాధికం బ్రహ్మోపాస్యమితి ప్రతిజానీతే –
గాయత్రీతి ।
నిపాతమాదాయ వ్యాచష్టే –
వా ఇతి ।
అవధారణరూపమేవార్థం స్ఫుటయన్నిదమిత్యాది వ్యాకరోతి –
ఇదమితి ।
తదిదం సర్వం గయత్ర్యేవేతి యోజనా ।
గాయత్ర్యాః సర్వాత్మకత్వాద్బ్రహ్మ దృష్ట్యోపాస్తిర్యుక్తేత్యుక్తం తత్రానుపపత్తిమాశఙ్క్యానన్తరవాక్యేనో(ణో)త్తరమాహ –
తస్యా ఇతి ।
కథం వాచో గాయత్రీత్వమిత్యాశఙ్క్య తస్యాః సర్వభూతసమ్బన్ధం దర్శయతి –
వాగితి ।
కుతో గాయత్రీత్వం తత్రాఽఽహ –
యస్మాదితి ।
భవత్వేవం వాచః స్వరూపం గాయత్ర్యాస్తు కిమాయాతం తదాహ –
యద్వాగితి ।
గాయత్రీనామనిర్వచనాదపి వాచ్యుక్తం రూపం గాయత్ర్యామేవ ద్రష్టవ్యమిత్యాహ –
గానాదితి ॥౧॥
అస్తి హి వాచః సర్వభూతాత్మకత్వం తద్వాచకత్వాద్వాచ్యస్య చ వాచకాతిరేకేణానిరూపణాత్తథా చ వాగ్భూతా గాయత్రీ సర్వభూతాత్మికేత్యుక్తమిదానీం తస్యా విధానాన్తరమాహ –
యా వై సేతి ।
ఎవంలక్షణత్వం వ్యాచష్టే –
సర్వేతి ।
గాయత్రీమనూద్య పృథివీత్వం తస్య విహితం ప్రశ్నపూర్వకముపపాదయతి –
కథం పునరపి ।
గాయత్ర్యాః సర్వభూతసమ్బన్ధస్యోక్తత్వాత్పృథివ్యాస్తత్సమ్బన్ధం చోద్యపూర్వకం వ్యుత్పాసయతి –
కథమితి ।
సర్వస్య పృథివ్యాం ప్రతిష్ఠితత్వం సాధయతి –
ఎతామేవేతి ।
తథాఽపి కథం పృథివ్యా గాయత్రీత్వం తదాహ –
యథేతి ॥౨॥
సమ్ప్రతి గాయత్ర్యాః శరీరరూపత్వం నిరూపయతి –
యా వా ఇతి ।
గాయత్ర్యాత్మికాం పృథివీమనూద్య తస్యా గాయత్రీశరీరయోరభేదే హేతుమాహ –
పార్థివత్వాదితి ।
ఇదానీం గాయత్రీశరీరయోరేకత్వం ప్రశ్నపూర్వకం కథయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ప్రాణానాం శరీరే ప్రతిష్ఠితత్వం ప్రకటయతి –
ఎతదేవేతి ॥౩॥
అథ గాయత్ర్యా హృదయత్వమావేదయతి –
యద్వై తదితి ।
గాయత్ర్యాశ్చైకత్వం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
ఎతదిత్యాదినా ।
హృదయే ప్రాణానాం ప్రతిష్ఠితత్వం ప్రకటయతి –
ఎతదేవేతి ।
ప్రాణానాం భూతశబ్దవాచ్యత్వే తత్సమ్బన్ధే సతి భూతసమ్బన్ధాద్గాయత్ర్యాః శరీరాదిభావః సమ్భవతి తేషాం భూతశబ్దవాచ్యత్వే తు కిం మానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రాణో హేతి ।
అహింసావాక్యేఽపి ప్రాణపరం మారణం ప్రతిషిధ్యతే తథాచ భూతశబ్దః (తత్ర) ప్రతీతిగోచరో భవత్యేవేత్యాహ –
భూతేతి ॥౪॥
ఆధ్యానశేషత్వేన గాయత్ర్యాశ్చతుష్పాత్త్వం దర్శయతి –
సైషేతి ।
లక్షయిత్వా తస్యాః షడ్విధత్వమనూద్య సాధయతి –
షడ్విధేతి ।
గాయత్రీహృదయయోః సర్వభూతసమ్బన్ధసిద్ధ్యర్థముపదిష్టయోర్వాక్ప్రాణయోర్గాయత్రీప్రభేదత్వేన కథం వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వాక్ప్రాణయోరితి ।
విధిపక్షే వాక్యశేషయోగాత్తయోరపి గాయత్రీభేదత్వమిత్యర్థః । తదేతస్మిన్నర్థే వాగ్భూతపృథివీశరీరహృదయప్రాణభేదాత్షడ్విధాం గాయత్రీమనుచిన్త్యాజహల్లక్షణయా తదవచ్ఛిన్నబ్రహ్మత్వం తదనుచిన్తయేదితి తచ్ఛేషత్వేనైవ పూర్వోక్తే స్థితే సతీత్యర్థః । సమస్తస్య పాదవిభాగవిశిష్టస్యేతి యావత్ ॥౫॥
విస్తారమేవ వివృణోతి –
యావానితి ।
“వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి వాక్యశేషమాశ్రిత్య విశినష్టి –
వాచారమ్భణమాత్రాదితి ।
పరమార్థసత్యత్వే హేతుమాహ –
అవికార ఇతి ।
తావానస్యేత్యాది స్పష్టయతి –
తస్యేతి ।
ఆదిపదేన వాయురాకాశశ్చేత్యుభయముక్తమ్ ।
తతో జ్యాయానిత్యాది స్ఫుటయతి –
త్రిపాదితి ।
సమస్తస్య ప్రపఞ్చాత్మకస్యేత్యర్థః । శ్రుతావితిశబ్దో మన్త్రసమాప్త్యర్థః ॥౬॥
యద్బ్రహ్మ గాయత్ర్యవచ్ఛిన్నముపాస్యముక్తం హృదయాకాశే తద్ధ్యేయమితి వక్తుం క్రమేణ హృదయాకాశమవతారయతి –
యద్వై తదిత్యాదినా ॥౭॥
ఎకస్యాఽఽకాశస్య కథం త్రైవిధ్యముక్తమితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
ఔపాధికత్రైవిధ్యమవిరుద్ధమితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
బాహ్యేన్ద్రియవిషయత్వం తద్విషయశబ్దాద్యాశ్రయత్వం స్వప్నస్థానభూతే నభసీతి సమ్బన్ధః । “న కఞ్చన” (బృ.ఉ. ౪ । ౩ । ౧౯) ఇత్యాదినా నిషేధద్వయేన పూర్వప్రకారమవస్థాద్వయం నిషిధ్యతే ।
నిషేధఫలమాహ –
అత ఇతి ।
సర్వదుఃఖం స్థూలం వాసనామయం చ తన్నివృత్త్యా నిరూప్యమాణం హృదయాకాశమిత్యర్థః ।
ఔపాధికత్రైవిధ్యముపసంహరతి –
అత ఇతి ।
తథాఽపి కిమిత్యనేన క్రమేణాఽఽకాశస్య సఙ్కోచో హృదయే క్రియతే తత్రాఽఽహ –
బహిర్ధేతి ।
స్థానస్తుతిముదాహరణేన స్ఫుటయతి –
యథేతి ।
అత్ర కురుక్షేత్రమర్ధతోఽర్ధస్థానీయం పృథూదకమపి తథేతి ద్విదలయుగలమివ తదుభయం లోకత్రయాపేక్షయా విశిష్టతరమిత్యర్థః ।
హృదయాకాశే చేతః సమాధీయతే చేత్తతశ్చాత్ర పరిచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదేతదితి ।
పూర్ణత్వేన జన్మనాశశూన్యత్వం సిధ్యతీత్యాహ –
అప్రవర్తీతి ।
ప్రధానఫలత్వం వ్యావర్తయతి –
గుణఫలమితి ।
దృష్టఫలవతే స్వర్గాప్తిరితి దృష్టమిత్యుక్తమ్ ।
జ్ఞానమేవ విశినష్టి –
ఇహైవేతి ।
వర్తమానో దేహః సప్తమ్యర్థః । యో విద్వానేవం స తథోక్తం ఫలం లభత ఇతి సమ్బన్ధః ॥౯॥
వక్ష్యమాణజ్ఞానస్య స్వాతన్త్ర్యం పరిహృత్య ప్రకరణభేదం వ్యావర్తయితుముత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ –
తస్యేతి ।
ద్వారపాలాదీత్యాదిపదేన తద్గతో విశేషో గృహ్యతే ।
బ్రహ్మణ్యుపాసనేనాప్రసిద్ధితో ద్వారపాలోపాస్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
ఇతి తదుపాస్తిరర్థవతీతి శేషః ।
స్వర్గలోకశబ్దః పరమాత్మవిషయః “స్వర్గం లోకమితా ఊర్ధ్వం విముక్తా” ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ దేవసుషిత్వం సాధయతి –
దేవైరితి ।
స్వర్గలోకస్య పరమాత్మనో భవనమాయతనం తస్యేతి యావత్ ।
ప్రాక్త్వేఽనవస్థామాశఙ్క్యోక్తం పూర్వాభిముఖస్యేతి –
తత్స్థస్తేనేతి ।
తచ్ఛబ్దో హృదయవిషయః –
తేనైవేతి ।
ప్రాణవిషయస్తచ్ఛబ్దః । తదవ్యతిరిక్తత్వం స్వాతన్త్ర్యేణ చక్షుషోఽకిఞ్చిత్కరత్వమ్ ।
న హి చక్షుషా ప్రాణస్య సమ్బన్ధో న హి బాహ్యస్య తత్సమ్బన్ధే నిబన్ధనమస్తి తత్రాఽహ –
చక్షురితి ।
అధిష్ఠాతృత్వేనాఽదిత్యశ్చక్షుషి ప్రతిష్ఠితశ్చక్షుశ్చ గ్రాహకతయా రూపే ప్రతిష్ఠితం రూపదర్శనే కరణం భవతి । తథైవ ప్రాణస్య చక్షుష్ట్వమిత్యర్థః ।
ప్రాణాదిత్యయోరైక్యే ప్రమాణమాహ –
ఆదిత్యో హేతి ।
కథం యథోక్తస్యాఽఽదిత్యస్య హృదయసుషిద్వారస్థానత్వం? వాసనాత్మనా హృదయే రూపాణి ప్రతిష్ఠితాని తదనేన క్రమేణ ఆదిత్యో హృదయే ప్రతితిష్ఠతీత్యర్థః ।
తత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
స ఆదిత్య ఇతి ।
ఎకదేవతాఽభిన్నత్వాదపి ప్రాణభేదేన చక్షురాదిత్యయోరాధ్యానం యుక్తమిత్యాహ –
ప్రాణేతి ।
ఆశ్రయశబ్దేన రూపాణి హృదయం చోచ్యతే ద్యులోకో వా ।
ఆదిత్యశ్చక్షుషోర్దేవస్తదధిష్ఠితస్య సర్వస్య ప్రాణాత్మత్వే వాక్యశేషమనుకూలయతి –
వక్ష్యతి చేతి ।
న హి ప్రాణే తృప్యతి సర్వస్య తృప్తిస్తాదాత్మ్యమన్తరేణ సమ్భవతీతి భావః । తదేతత్ప్రాణారూపం బ్రహ్మ స్వర్గలోకం ప్రతిపిత్సుః సన్పురుషస్తేజోఽఽన్నాద్యమిత్యాభ్యాం గుణాభ్యాం విశిష్టముపాసీతేతి సమ్బన్ధః ।
కిమితి యథోక్తోఽధికారీ ప్రాణోపాసనే నియుజ్యతే తత్రాఽఽహ –
స్వర్గేతి ।
తథాఽపి కథం యథోక్తగుణద్వయవైశిష్ట్యం ప్రాణాఖ్యస్య బ్రహ్మణః సిద్ధ్యతి తత్ర తేజఃశబ్దం వ్యాకుర్వన్నాహ –
తేజస్వీతి ।
ఎతత్ప్రాణాఖ్యం బ్రహ్మోభయరూపేణ తేజస్వీ । తథాచ తేజోగుణవిశిష్టతయా తదుపాసనామర్హతి । సవితుశ్చాన్నదత్వం వృష్టిద్వారేణ “ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టిః” (మ.స్మృ. ౩ । ౭౬) ఇత్యాదౌ దృష్టమ్ । అతశ్చాన్నం చ తదాద్యం చేతి గుణాన్తరవిశిష్టత్వేనాపి సవితృరూపం ప్రాణాఖ్యం బ్రహ్మ ధ్యానార్హమిత్యర్థః ।
కిం తర్హి ముఖ్యం ఫలమితి తదాహ –
ఉపాసనేనేతి ॥౧॥
హృదయస్య పూర్వదిగవస్థితచ్ఛిద్రసమ్బన్ధిత్వేన ప్రాణముక్త్వా వ్యానఃశ్రోత్రం చన్ద్రమాశ్చేతి త్రితయమితరసమ్బన్ధముపాస్యమిత్యాహ –
అథేతి ।
వీర్యవత్కర్మ కుర్వన్ననితీతి సమ్బన్ధః । ప్రాణాపానౌ విగృహ్య విరుధ్య వాఽయమనితీతి పక్షాన్తరం నానాస్కన్ధసన్ధిమర్మసు వివిధమనితి చేష్టత ఇతి వికల్పాన్తరం తేన వ్యానేన సమ్బన్ధః శ్రోత్రస్య శ్రుత్యుక్తత్వాద్ధ్యానార్థో మన్తవ్యః ।
యథా శ్రోత్రస్య వ్యానేన సమ్బన్ధస్తథా చన్ద్రమసోఽపి తేన సమ్బన్ధస్య శ్రుత్యుక్తత్వాదేవ ధ్యానార్థతయా గ్రాహ్య ఇత్యాహ –
తథేతి ।
శ్రోత్రచన్ద్రమసోః సమ్బన్ధే శ్రుత్యన్తరమనుకూలయతి –
శ్రోత్రేణేతి ।
యద్విరాజః శ్రోత్రం తదాత్మనా దిశశ్చన్ద్రమాశ్చేత్యేతే సృష్టా ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః । మిథః సమ్బన్ధేఽపి కథమనయోర్వ్యానాత్మత్వం ? వ్యానే తృప్యతీత్యాదివాక్యశేషాదవధేయమిత్యర్థః । తదేతద్వ్యానాఖ్యం బ్రహ్మ శ్రీశ్చ యశశ్చేత్యాభ్యాం గుణాభ్యాముపాసీతేతి సమ్బన్ధః ।
కథం తస్య గుణద్వయవతో ధ్యానమిత్యాశఙ్క్య శ్రోత్రస్య జ్ఞానహేతుత్వాచ్చన్ద్రమసోఽన్నహేతుత్వాత్తయోరాశ్రయత్వేన తదాత్మనో వ్యానస్యాపి తద్గుణత్వోపపత్తిరిత్యాహ –
శ్రోత్రేతి ।
వ్యానాఖ్యే బ్రహ్మణి గుణాన్తరం సాధయతి –
జ్ఞానేతి ।
ఉక్తస్య బ్రహ్మణో గుణద్వయసమ్భవోఽతఃశబ్దార్థః । శ్రీమానిత్యాదిఫలవాక్యమాదిశబ్దార్థః । సమానం తేజస్వీత్యాదివాక్యేనేతి శేషః ॥౨॥
హృదయస్య పశ్చిమదిగవస్థితసుషిసమ్బన్ధత్వేనాపానో వాగగ్నిశ్చేతి త్రితయమన్యోన్యసమ్బన్ధం ధ్యేయమిత్యాహ –
అథ యోఽస్యేతి ।
సోఽపాన ఇత్యస్యార్థమాహ –
తత్స్థ ఇతి ।
సోఽపాన ఇతి సమ్బన్ధః ।
అపానశబ్దం వాయువిశేషే వ్యుత్పాదయతి –
మూత్రేతి ।
ఆదిశబ్దేన శుక్రాది గృహ్యతే ।
యథా చక్షుషః శ్రోత్రస్య ప్రాణత్వం వ్యానత్వం చోక్తం తథా వాగపానో భవత్యపానే తృప్యతీత్యాదిశ్రుతేరిత్యాహ –
సా తథేతి ।
యథా చక్షురాదిద్వారేణాఽఽదిత్యాదేః ప్రాణాదిరూపత్వముక్తం తథా వాచోఽధిష్ఠాతృత్వేన సమ్బన్ధాదగ్నిస్తద్ద్వారేణాపానో భవతీత్యాహ –
తత్సమ్బన్ధాదితి ।
తదేతదపానాఖ్యం బ్రహ్మవర్చసమన్నాద్యమిత్యాభ్యాం గుణాభ్యాం విశిష్టముపాసీతేతి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మవర్చసం వ్యాచష్టే –
వృత్తేతి ।
కథమపానాఖ్యే బ్రహ్మణి యథోక్తో గుణః సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాగ్నిద్వారేత్యాహ –
అగ్నిసమ్బన్ధాదితి ।
తథాఽపి కథమన్నాద్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాపానద్వారేణేత్యాహ –
అన్నేతి ।
బ్రహ్మవర్చసీత్యాదిఫలవాక్యం శ్రీమానిత్యాదినా తుల్యార్థత్వాన్న వ్యాఖ్యానాపేక్షమిత్యాహ –
సమానమితి ॥౩॥
హృదయస్యోత్తరసుషిసమ్బన్ధత్వేన సమానో మనః పర్జన్యశ్చేతి త్రితయం పరస్పరసమ్బద్ధముపాస్యమిత్యాహ –
అథేతి ।
సమాన ఇతి సమ్బన్ధః ।
సమానశబ్దం వాయువిశేషే వ్యుత్పాదయతి –
అశితేతి ।
మనసః సమానేన సమ్బన్ధః సమానే తృప్యతీత్యాదిశ్రుతేర్గ్రాహ్య ఇత్యాహ –
తత్సమ్బద్ధమితి ।
మనసి తృప్యతి పర్జన్యస్తృప్యతీతి వాక్యశేషమాశ్రిత్య తయోః సమ్బన్ధమాహ –
పర్జన్య ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరాదపి తయోః సమ్బన్ధం వక్తుం పాతనికామాహ –
పర్జన్యేతి ।
శేషః ప్రసిద్ధిపరామర్శార్థః ।
తథాఽపి కథం పర్జన్యమనసోః సమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య వాయోరపి కారణత్వేనాద్భిః సమ్బన్ధాత్తద్ద్వారా మిథోఽపి తత్సిద్ధిరిత్యాహ –
మనసేతి ।
తదేతత్సమానాఖ్యం బ్రహ్మ కీర్తిశ్చ వ్యుష్టిశ్చేత్యాభ్యాం గుణాభ్యాముపాసీతేతి సమ్బన్ధః ।
తస్మిన్బ్రహ్మణి కీర్తిరూపగుణం సాధయతి –
మనస ఇతి ।
వ్యుష్టేరర్థాన్తరత్వం కీర్తేర్దర్శయతి –
ఆత్మేతి ।
తతో వ్యుష్టేరాచష్టే –
స్వకరణేతి ।
తామేవానుభవారూఢతయా కథయతి –
కాన్తిరితి ।
కథం పునర్దేహగతస్య లావణ్యస్య కీర్తితాస్తవః శక్యతే తత్రాఽఽహ –
తతశ్చేతి ।
లావణ్యం పఞ్చమ్యర్థః । ఇత్యసఙ్కీర్ణగుణద్వయవిశిష్టముపాసనం సిద్ధమిత్యర్థః ।
కీర్తిమానిత్యాదిఫలవాక్యస్య బ్రహ్మవర్చసీత్యాదినా తుల్యార్థత్వాదవ్యాఖ్యేయత్వమాహ –
సమానమితి ॥౪॥
హృదయస్యోర్ధ్వచ్ఛిద్రవైశిష్ట్యేనోదానో వాయురాకాశశ్చేతి త్రితయమన్యోన్యసమ్బన్ధముపాస్యమిత్యాహ –
అథ యోఽస్యేతి ।
ఉత్క్రమణాదుదాన ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఉదానే తృప్యతి వాయుస్తృప్యతీతి వాక్యశేషమాశ్రిత్యాఽఽహ –
స వాయురితి ।
వాయోరాకాశత్వమాధారాధేయసమ్బన్ధాద్వాయౌ తృప్యత్యాకాశస్తృప్యతీతి శ్రుతేశ్చేత్యాహ –
తదాధారశ్చేతి ।
తదేతదుదానాఖ్యం బ్రహ్మపూర్వవదోజో మహశ్చేత్యాభ్యాం విశిష్టముపాసీతేతి సమ్బన్ధః ।
ఉక్తగుణద్వయం నిర్దిశతి –
వాయ్వాకాశయోరితి ।
ఓజస్వీత్యాదివాక్యస్య కీర్తిమానిత్యాదినా తుల్యార్థత్వమాహ –
సమానమితి ॥౫॥
తస్య హ వా ఎతస్యేత్యాదినోక్తమనువదతి –
తే వా ఇతి ।
కథం బ్రహ్మపురుషాస్తత్రాఽఽహ –
రాజపురుషా ఇతి ।
వ్యపదిశ్యన్త ఇత్యర్థః ।
తేషాం ద్వారపాలత్వం ప్రపఞ్చయతి –
ఎతైరితి ।
తత్ర స్వానుభవం ప్రమాణయతి –
ప్రత్యక్షం హీతి ।
వివేకవైరాగ్యాభ్యాం వశీకృతశ్రోత్రాదికరణగ్రామోపేతత్వాభావాత్పరోక్షబ్దాదివిషయ ఆసఙ్గరూపానృతాక్రాన్తత్వాదిత్యర్థః ।
ఎతైరేవ విషయవిముఖైర్బ్రహ్మప్రాప్తిద్వారాణి సమాధ్యాదినా వివృతానీత్యభిప్రేత్యోపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మపురుషానుక్తాననూద్య సఫలముపాసనం దర్శయతి –
అత ఇతి ।
అనియతానాం చక్షురాదీనాం బ్రహ్మప్రాప్తిప్రతిబన్ధకత్వం నియతానాం తు తత్ప్రాప్తిహేతుత్వమిత్యతఃశబ్దార్థః । యథోక్తగుణవిశిష్టత్వం చక్షురాదీనామాదిత్యాద్యాత్మకత్వమ్ ।
అదృష్టం ఫలముక్త్వా దృష్టం ఫలమాహ –
కిఞ్చేతి ।
యథోక్తపుత్రోత్పత్తిర్వివక్షితబ్రహ్మప్రాప్తావనుపయుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్య చేతి ।
పుత్రస్య ధ్యనానుసారిత్వం హేతుత్వం తతః శబ్దార్థః పారమ్పర్యేణోపాసానాద్వారీణేతి యావత్ ।
పుత్రస్య ధ్యానద్వారా బ్రహ్మప్రాప్తిహేతుత్వే ఫలితమాహ –
ఇతి స్వర్గేతి ॥౬॥
గాయత్ర్యుపాధికం బ్రహ్మోపాస్యం తాదర్థ్యేన ద్వారపాలోపాస్తిశ్చ కర్తవ్యా । తతశ్చాఙ్గేషు శ్రుతాని ఫలాని సముచ్చిత్య ప్రధానోపాసనాదేవ బ్రహ్మప్రాప్తిరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం విద్యాన్తరం ప్రస్తౌతి –
అథేతి ।
పరస్తాద్దివో దీప్యమానం బ్రహ్మ కౌక్షేయే జ్యోతిషి ప్రతీకేఽధ్యస్య దృష్టత్వశ్రుతత్వాభ్యాముపాసితవ్యమితి శ్రౌతమర్థం సిద్ధవత్కృత్వాఽఽర్థికమర్థమాదాయ తాత్పర్యమాహ –
యదసౌ విద్వానితి ।
వీరాణాం వీర్యవతామాదిత్యాదీనాం పురుషాణాం సేవనాదాధ్యానాదితి యావత్ ।
లిఙ్గేన స్పర్శవిశేషేణ శ్రవణవిశేషేణ చేత్యర్థః –
చక్షుఃశ్రోత్రేన్ద్రియగోచరమితి ।
మన్దదృష్టిం ప్రతి దృష్టం శ్రుతం చ మయేత్యాపాదయితవ్యమ్ । అన్యథా దృష్టత్వశ్రుతత్వాభ్యాం బ్రహ్మణి ధ్యానాసిద్ధేరిత్యర్థః ।
పరస్యాప్రతిపత్తౌ లిఙ్గేన ప్రత్యాయనే దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
విప్రతిపన్నం ప్రతి ధూమాదిలిఙ్గేనాగ్న్యాది ప్రత్యాయ్యతే తథా స్పర్శాదిలిఙ్గేన దృష్టత్వాదివిశిష్టమిదం ప్రత్యేతవ్యమిత్యర్థః ।
యథోక్తస్య జ్యోతిషో లిఙ్గేన ప్రత్యాయనం కిమితి క్రియతే తత్రాఽఽహ –
తథా హీతి ।
లిఙ్గద్వారా తస్య ప్రత్యాయతే సతి గుణద్వయవిశిష్టమేవేదం జ్యోతిర్నాన్యథేత్యేవం యథోక్తే పరస్మిన్నుపాస్యజ్యోతిషి దృఢా ధీః స్యాత్ । తదభావాత్తద్గుణస్య జ్యోతిషోఽధ్యానాదిత్యర్థః ।
మా భూత్పరస్య జ్యోతిషో యథోక్తగుణస్యాశేషోపాసనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అనన్యత్వేనేతి ।
కౌక్షేయస్య జ్యోతిషః సన్నికర్షాజ్జీవాభేదం పరికల్ప్య జాఠరం జ్యోతిర్బ్రహ్మేత్యనన్యత్వేన ధ్యానే జీవబ్రహ్మణోరేకతయా నిశ్చయశ్చార్థాత్సిద్ధ్యతి । అతో యథోక్తోపాస్తిరర్థవతీత్యర్థః ।
అథశబ్దస్య విద్యాన్తరారమ్భార్థత్వమభ్యుపేత్యానన్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యముక్త్వాఽవశిష్టాన్యక్షరాణ్యవతార్య వ్యాకరోరి –
అత ఆహేత్యాదినా ।
యదిత్యుపక్రమ్య జ్యోతిరిత్యుపసంహారాత్పర ఇతి పుంలిఙ్గప్రయోగమాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరమితి ।
కాదాచిత్కప్రకాశత్వాభావాత్కథం దీప్యత ఇతి ప్రయోగస్తత్రాఽఽహ –
స్వయంప్రభమితి ।
కస్మాదివేతి ప్రయుజ్యతే ముఖ్యమేవ దీప్యమానత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్న్యాదీతి ।
హేతోరుభయత్ర సమ్బన్ధః ।
సర్వశబ్దస్యాసఙ్కుచితవర్తిత్వాదాత్మనోఽపి తేన సంగృహీతత్వాత్కథం తస్మాదూర్ధ్వం బ్రహ్మేత్యుపపన్నమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సంసారాదితి ।
తస్యైవ సర్వశబ్దవాచ్యత్వముపపాదయతి –
సంసార ఎవ హీతి ।
తస్యానేకత్వేన సర్వశబ్దార్హత్వాదిత్యర్థః ।
ఆత్మని సర్వశబ్దానుపపత్తిమాహ –
అసంసారిణ ఇతి ।
సర్వశబ్దస్యానేకార్థవాచిత్వాదాత్మని చైకత్వాత్ప్రకారభేదస్య చ నిత్యముక్తే తస్మిన్నసమ్భవాన్న తస్య సర్వశబ్దాత్ప్రతీతిరిత్యర్థః ।
ఉత్తమా న భవన్తీత్యునుత్తమాస్తేష్వితి తత్పురుషాశఙ్కాయాం తన్నివృత్తిద్వారా బహువ్రీహిసిద్ధ్యర్థం విశేషణమిత్యాహ –
తత్పురుషేతి ।
కిమితి తేషు పరబ్రహ్మ నిర్దిశ్యతే తస్య సర్వగతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
హిరణ్యగర్భాదీతి ।
తత్కార్యాత్మనా స్థితం పరం బ్రహ్మోత్తమేషు లోకేష్విత్యుచ్యతే । తస్య సర్వత్ర సతోఽపి సత్యలాకాదిషు హిరణ్యగర్భాద్యాత్మనాఽతిశయేన నిత్యాభివ్యక్తత్వాదిత్యర్థః । యదితి సర్వానామ్నా ప్రకృతం బ్రహ్మ పరామృశ్యతే తస్యోపాస్యత్వార్థం సంసారాదుపరిష్టాదవస్థానముక్తమ్ ।
ఇదానీం కౌక్షేయే జ్యోతిషి తదారోపయతి –
ఇదమితి ।
కౌక్షేయే జ్యోతిషి ప్రతీకే ప్రమాణం దర్శయతి –
చక్షురితి ।
చక్షుష్యో భవతీతిఫలవచనానుసారేణ స్పర్శరూపైక్యమాధ్యాసికమాదాయోష్ణిమ్నశ్చాక్షుషత్వం ద్రష్టవ్యమ్ ।
రూపస్పర్శయోరైక్యాధ్యాసం స్ఫుటయతి –
యత్త్వచేతి ।
యదుష్ణం తేజో ద్రవ్యాత్మకం త్వగిన్ద్రియేణ స్పర్శరూపేణ గృహ్యతే తచ్చక్షుషైవ గృహ్యతే తత్ర హేతుమాహ –
దృఢేతి ।
త్వచో దృఢాయాం ప్రతీతౌ హేతుత్వాచ్చక్షుషా తాదాత్మ్యారోపాదిత్యర్థః ।
యద్రూపవద్భవతి తత్స్పర్శవదితి నియమాచ్చ రూపస్పర్శయోస్తాదాత్మ్యాధ్యాసాత్తస్య చాక్షుషత్వసిద్ధిరిత్యాహ –
అవినాభూతత్వాచ్చేతి ।
శబ్దో యస్య జ్యోతిషో లిఙ్గమౌష్ణ్యం తస్య త్వగిన్ద్రియగ్రాహ్యస్య చాక్షుషత్వముపపాదయితుం పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
తస్యైషా దృష్టిరిత్యాదివాక్యేనోత్తరం దర్శయన్యన్నేత్యాది వ్యాకరోతి –
ఆహేత్యాదినా ।
యథేతద్విజ్ఞానం స్యాత్తథేతి విజ్ఞానక్రియాయాం విశేషణమేతదితి పదమిత్యర్థః ।
సంస్పర్శేనోష్ణిమానం విజానాతి చేత్కథం తర్హి తస్య చాక్షుషత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
రూపసహభావినమితి ।
భవత్వౌపచారికమౌష్ణ్యస్య చాక్షుషత్వం తథాఽపి కథం తస్య లిఙ్గత్వమిత్యాశఙ్క్య జీవనప్రత్యాయనద్వారా కౌక్షేయజ్యోతిషి తస్య లిఙ్గత్వం సాధయతి –
స హీతి ।
జీవాత్మనా తస్యావ్యభిచారం స్ఫోరయతి –
న హీతి ।
తత్రైవ శ్రుతిం సంవాదయతి –
ఉష్ణ ఎవేతి ।
యదా జీవస్య లిఙ్గమౌష్ణ్యం తదా పరస్యాపి జ్యోతిషస్తల్లిఙ్గం భవతి, జీవపరయోరేకత్వావగమాదిత్యాహ –
మరణకాలే చేతి ।
వాగాది మనసి మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తదధ్యక్షలక్షణపరస్యాం దేవతాయాం పరమాత్మాఖ్యాయాం సమ్పద్యత ఇతి శ్రుత్యా జీవస్య పరేణ తదర్థాత్మనా సహాభిన్నత్వస్యోపగమాజ్జీవస్య లిఙ్గం తద్భవతి పరస్య లిఙ్గమిత్యర్థః ।
యదా హి జీవస్య పరస్య చ యథోక్తలిఙ్గాదవగతిస్తదా తత్ర కౌక్షేయజ్యోతిషస్తదధికరణస్య సుతరామవగతిరస్తీత్యాహ –
అత ఇతి ।
ఉష్ణస్య జాఠరే జ్యోతిషి ప్రతీకే లిఙ్గత్వే సతి తల్లిఙ్గమాహ –
తస్యేతి ।
విష్ణోరివ ప్రతిమాయాం జాఠరేణ జ్యోతిషా పరస్య జ్యోతిషస్తాదాత్మ్యాదిత్యర్థః ।
ప్రతీకద్వారా దృష్ట్యుపాయవత్తస్య శ్రవణోపాయం లిఙ్గన్తరం దర్శయతి –
తథేతి ।
అపిగృహ్య శ్రుణోతీతి సమ్బన్ధః । యథా శ్రవణమేతద్భవతి తథా శ్రుణోతీతి శ్రవణక్రియాయా విశేషణమేతచ్ఛబ్ద ఇతి యోజనా । పౌర్ణుత్య పిధాయేతి యావత్ । శ్రూయమాణశబ్దస్య వాచ్యార్థభావస్ఫుటీకరణార్థమనేకదృష్టాన్తోపాదానమ్ ।
కౌక్షేయజ్యోతిష్యారోపితస్య జ్యోతిషో ధ్యేయస్య ధ్యానోపాయాఙ్గత్వేన గుణద్వయముపదిశతి –
తదేతదితి ।
దృష్టమిత్యుపాసనే ఫలమాచష్టే –
తథేతి ।
శ్రుతమిత్యుపాసనే ఫలమాహ –
శ్రుత ఇతి ।
కథం పునః స్పర్శగుణోపాసనే స్పర్శ్యో భవతీతి వక్తవ్యే చక్షుష్యో భవతీత్యుచ్యతే తత్రాఽహ –
యత్స్పర్శేతి ।
సమ్పాదనే నిమిత్తమాహ –
రూపస్పర్శయోరితి ।
ఇతశ్చ చక్షుష్యో భవతీతి ఫలవచనముచితమిత్యాహ –
ఇష్టత్వాచ్చేతి ।
ఫలవచనమపి సమ్పాదయతి న కల్పకమిత్యాహ –
ఎవం చేతి ।
యదా స్పర్శగుణోపాసననిమిత్తం ఫలం రూపే సమ్పాద్యతే తదా విద్యాయాః శ్రుతం ఫలముపపన్నమితి ఫలశ్రుతిరనుకూలితా స్యాత్ । రూపవిశేషవతి చక్షుష్యశబ్దస్య ప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
యది పునర్మృదుత్వాదిస్పర్శగుణస్యోపాసననిమిత్తం ఫలం కల్ప్యతే తదా చక్షుష్యో భవతీతి శ్రుతం ఫలం నైవోపపన్నం స్యాత్తతశ్చ ఫలశ్రుతిరపబాధితా భవేదిత్యాహ –
న త్వితి ।
కస్యేదం ఫలమిత్యపేక్షాయామాహ –
య ఎవమితి ।
నను పరస్య జ్యోతిషో జాఠరే జ్యోతిష్యారోపితస్య యథోక్తగుణవతో ధ్యానాత్కథమిదమత్యల్పం ఫలమననురూపముపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
స్వర్గలోకేతి ।
ఫలవత్యాం విద్యాయామాదరో వివక్షితః ॥౭॥
ప్రతీకద్వారా బ్రహ్మోపాసనముక్త్వా ప్రతీకం హిత్వా సగుణబ్రహ్మోపాసనముపన్యస్యతి –
పునరిత్యాదినా ।
తస్య నిరుపాధికత్వం వ్యావర్తయతి –
అనన్తేతి ।
కథమేకస్యానన్తగుణత్వం తత్రాఽహ –
అనన్తశక్తేరితి ।
నను పూర్వమేవాస్యోపాసనాన్యతివృత్తాని తథా చ వక్తవ్యశేషో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అనేకేతి ।
అనేకేషు భేదేషు గాయత్ర్యాద్యుపాధిషూపాస్యస్యాపి బ్రహ్మణో మనోమయత్వాదివిశిష్టగుణత్వేన విశిష్టశక్తిమత్త్వేన చోపాసనాన్తరవిధానార్థముత్తరవాక్యమిత్యర్థః ।
తస్యేదమా పరామర్శే హేతుమాహ –
ప్రత్యక్షాదీతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్య నిరుపాధికార్థవిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
కారణమితి ।
కథం తస్య బ్రహ్మత్వం తత్రాఽఽహ –
వృద్ధతమత్వాదితి ।
నిరతిశయమహత్త్వాదిత్యర్థః ।
సర్వమనూద్య తస్య బ్రహ్మత్వవిధానే యుక్తిం ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కథమిత్యాదినా ।
తజ్జం చ తల్లం చ తదనం చ తజ్జలాన్ । అవయవలోపశ్ఛాన్దసః ।
తత్ర తజ్జత్వం జగతో వ్యుత్పాదయతి –
తస్మాదితి ।
తల్లత్వముపపాదయతి –
తథేతి ।
విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఇతి న్యాయాత్ప్రతిలోమతయా జననవ్యుత్క్రమేణ తస్మిన్నేవ బ్రహ్మణి లీయతే జగదితి కృత్వా యథా తజ్జం తథేతి యోజనా ।
తత్ర లయో నామ జగతః శూన్యతేతి శఙ్కాం వ్యావర్తయతి –
తదాత్మతయేతి ।
తదనత్వం ప్రతిపాదయతి –
తథేతి ।
యథా తజ్జం తల్లం చ తథా తదనం చ జగదిత్యర్థః । ఇతి తదనమితి శేషః ।
యుక్తిసిద్ధమర్థం నిగమయతి –
ఎవమితి ।
బ్రహ్మవ్యతిరేకేణ త్రిష్వపి కాలేషు జగతోఽగ్రహణాత్తదాత్మత్వేనావిశిష్టం జగత్తదేవ స్యాదితి యోజనా । యుక్తిసిద్ధమపి జగతో బ్రహ్మత్వం ప్రత్యక్షాదివిరుద్ధం నాఙ్గీకారమర్హతి ।
న హి సద్వితీయమద్వితీయం యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథా చేతి ।
సర్వస్య బ్రహ్మత్వే ఫలితమాహ –
యస్మాచ్చేతి ।
కియన్తం కాలం ప్రత్యయమావర్తయేదిత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకం తత్త్వనిశ్చయపర్యన్తమితి దర్శయితుం వ్యవహితం వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే –
కథమిత్యా దినా ।
ఉపాసీతేత్యస్య క్రతు కుర్వీతేత్యనేన వ్యవహితేన సమ్బన్ధ ఇతి యోజనా ।
క్రత్వనుష్ఠానస్య ఫలం పృచ్ఛతి –
కిం పునరితి ।
తత్ర క్రతుకరణం చ కేన ప్రకారేణేతి ప్రశ్నాన్తరం దర్శయతి –
కథం వేతి ।
బ్రహ్మభావసాధనత్వాత్క్రతుకరణస్య ఫలప్రశ్నో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
క్రతుకరణం చేతి ।
న హి జీవస్య స్థితస్య నష్టస్య వా సద్భావః సంభవతీతి భావః ।
క్రతుకరణస్యేదం ప్రయోజనం స చ క్రతురేవం క్రియతే తత్కరణం వాఽనయా రీత్యా బ్రహ్మసద్భావం సాధయతీత్యస్యార్థజాతస్య ప్రతిపాదనార్థమాఖణ్డసమాప్తేరథేత్యాదిరుత్తరో గ్రన్థ ఇత్యాహ –
ఇత్యస్యార్థస్యేతి ।
అథ ఖల్విత్యత్ర పూర్వవత్ఖలృశబ్దోఽథశబ్దస్తు హేత్వర్థ ఇత్యత్ర హేతురూపమర్థం వివృణోతి –
యస్మాదితి ।
యద్వాఽథేత్యారభ్య పురుష ఇత్యన్తో గ్రన్థో హేత్వర్థ ఇత్యుక్త్వా తమేవ హేతురూపమర్థం దర్శయతి –
యస్మాదితి ।
యథాక్రతురిత్యస్మాదధస్తాత్తస్మాచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
అస్మింల్లోక ఇతి శ్రుతిమాదాయ వ్యాచష్టే –
జీవన్నిహేతి ।
ఇహ వర్తమానే దేహే జీవన్సన్నితి యావత్ ।
క్రతుకరణేన కిం కర్తవ్యం ఫలమితి ప్రశ్నం వ్యాచష్టే –
తథేతి ।
క్రత్వనురూపఫలాత్మకత్వే పురుషస్య స్మృతిం సమ్వాదయతి –
ఎవం హీతి ।
శాస్త్రమేవోదాహరతి –
యం యమితి ।
కథం వా క్రతుః కర్తవ్య ఇతి ప్రశ్నం ప్రత్యాహ –
యత ఇతి ।
క్రత్వనురూపఫలాత్మకః పురుషో భవతీత్యేవంరూపా వ్యవస్థేతి యావత్ । ఎవం జానన్క్రత్వనురూపం ఫలమితి శాస్త్రతః పశ్యన్నిత్యర్థః ।
కోఽసౌ క్రతురిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యాదృశమితి ।
స క్రతుం కుర్వీతేత్యస్యార్థం నిగమయతి –
యత ఎవమితి ॥౧॥
క్రతుకరణప్రకారమేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
కథమిదం మనఃప్రాయత్వమిత్యపేక్షాయాం మనఃశబ్దార్థప్రదర్శనపూర్వకం తత్ప్రాయత్వం వ్యుత్పాదయతి –
మనుత ఇతి ।
మనోద్వారా తదుపాధిః పురుషో విషయప్రవణో భవతీత్యర్థః ।
తత్ప్రాయత్వ ఫలమాహ –
తథేతి ।
పురుషో హి తత్ప్రాయః సన్మనసి ప్రవర్తమానే స్వయమపి తద్వదేవ ప్రవృత్త ఇవ లక్ష్యతే । తథా నివర్తమానే మనసి నివృత్త ఇవ చావగమ్యతే । వస్తుతస్తు పురుషో న ప్రవృత్తో నివృత్తో వా ధ్యాయతీవేత్యాదిశ్రుతేరిత్యర్థః । అత ఎవ మనోమయత్వాదేవేతి యావత్ । సంమూర్ఛితత్వం సంపిణ్డితత్వమ్ ।
విజ్ఞానశక్తేః క్రియాశక్తేశ్చైకస్మిన్నేవ లిఙ్గాత్మని సంపిణ్డితత్వే శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
యో వా ఇతి ।
ఆథర్వణీం శ్రుతిం యథోక్తే విశేషణద్వయే ప్రమాణయతి –
మనోమయః ప్రాణేతి ।
మనోవృత్తిభిర్విభావ్యమానత్వాదాత్మా మనోమయః ప్రాణ ఎవ ప్రత్యగాత్మనః సూక్ష్మం శరీరం తస్య చాసౌ స్థూలాద్దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతి నేతేత్యాథర్వణశ్రుతేరాత్మని విశేషణద్వయసిద్ధిః । ఎతచ్చ విశేషణద్వయం జీవగతమపి తదభేదవివక్షయా బ్రహ్మణి ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః ।
సత్యసఙ్కల్ప ఇత్యత్ర విశేషణేన ధ్వనితమర్థం దర్శయతి –
న యథేతి ।
ఇవశబ్దస్తథార్థః ।
కథం సంసారిసఙ్కల్పస్యానైకాన్తికఫలత్వం తత్రాఽహ –
అనృతేనేతి ।
సఙ్కల్పస్యానృతేన సంసారిణి ప్రత్యూఢత్వే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి –
వక్ష్యతీతి ।
జడాజడయోరాకాశేతరయోర్న తుల్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వగతత్వమితి ।
సర్వకర్మేతి సర్వక్రియాశ్రయత్వమీశ్వరస్యోచ్యతే తదయుక్తం నిష్క్రియత్వశ్రుతేరిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
సర్వమితి ।
సంసారిభ్యో విశేషసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి –
దోషరహితా ఇతి ।
ఉదాహృతాం స్మృతిమాశ్రిత్యోక్తమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
కామసామానాధికరణ్యే బాధకోపలమ్భాద్బహువ్రీహిరేవేతి పరిహరతి –
న కామస్యేతి ।
తస్య కార్యత్వాత్తదైక్యే బ్రహ్మణోఽనాదిత్వం బాధ్యతే చేతనశేషత్వాచ్చ కామస్య తదైక్యే బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యం హీయతే । తథా చ కర్మధారయాసమ్భవాద్బహువ్రీహిరేవేత్యర్థః ।
కథం తర్హి కామోఽస్మీతి తాదాత్మ్యస్మృతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
కామేశ్వరయోః సామానాధికరణ్యాసమ్భవాత్ప్రకృతశ్రుతౌ బహువ్రీహిర్యథేష్టస్తథా స్మృతావపి బ్రహ్మపారతన్త్ర్యమాత్రం కామస్య వివక్షితమ్, శ్రుత్యనుసారేణ స్మృతేర్నేతవ్యత్వాదిత్యర్థః ।
సర్వశబ్దాద్దుర్గన్ధానామపి బ్రహ్మణి ప్రాప్తౌ విశినష్టి –
సుఖకరా ఇతి ।
సర్వశబ్దసఙ్కోచే కారణమాహ –
పుణ్య ఇతి ।
యథా సర్వగన్ధ ఇత్యత్ర సుఖకరా గన్ధా బ్రహ్మసమ్బన్ధినో దర్శితాస్తథా సర్వరస ఇత్యత్రాపి సుఖకరా ఎవ రసాస్తత్సమ్బన్ధినో గ్రాహ్యా ఇత్యాహ –
తథేతి ।
అత్రాపి సర్వశబ్దసఙ్కోచే కారణమాహ –
అపుణ్యేతి ।
న తద్గ్రహణం పరస్మిన్నితి శేషః ।
తచ్ఛబ్దార్థమేవోపపాదయతి –
పాప్మనా హీతి ।
ఎష ఇతి ఘ్రాణప్రాణోక్తిః ।
భవతు పాప్మసంసర్గకృతమపుణ్యగన్ధాదిగ్రహణం తథాఽపి కథం తదీశ్వరే సర్వజ్ఞే నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
నిమిత్తాభావాదీశ్వరస్య న స్వసమ్బన్ధిత్వేనాపుణ్యగన్ధాదిగ్రహణమిత్యర్థః ।
తస్య పాప్మాసంసర్గే హేతుమాహ –
అవిద్యాదీతి ।
ఆదిపదేనాస్మితారాగద్వేషాభినివేశాదయో గృహ్యన్తే ।
అభ్యాత్త ఇతి రూపం తదర్థం చ దర్శయన్కర్మణి నిష్ఠాం వ్యావర్తయతి –
అతతేరితి ।
వాక్శబ్దస్య నిష్పత్తిప్రకారం రచయతి –
వచేరితి ।
అత్రేతి శ్రుతేరీశ్వరస్య చోక్తిః । ఉపలక్షణార్థో ఘ్రాణాదిప్రతిషేధస్యేతి శేషః ।
అథేశ్వరే ఘ్రాణాదిప్రాప్తేరభావాత్తత్ప్రతిషేధో నోపలక్ష్యేతాత ఆహ –
గన్ధేతి ।
ఆదిశబ్దేన కామాదిరుక్తః ।
యుక్తం చాన్యోపలక్షణం సాక్షాదేవాన్యత్ర ప్రతిషేధశ్రవణాదిత్యాహ –
అపాణీతి ।
ఆదిపదేన స వేత్తి వేద్యమిత్యాది గృహ్యతే ।
ఈశ్వరస్య సంభ్రమాభావం ప్రతిపాదయతి –
అప్రాప్తప్రాప్తౌ హీతి ॥౨॥
యథోక్తస్య పరస్య ప్రత్యగాత్మాభేదం దర్శయతి –
ఎష ఇతి ।
వ్రీహ్యాద్యనేకోపాదానస్యోపయోగమాహ –
అత్యన్తేతి ।
అణీయస్త్వజ్యాయస్త్వవ్యపదేశయోర్మిథో విరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి –
శ్యామాకేతి ।
పృథివ్యన్తరిక్షాదివదీశ్వరస్య సాతిశయం మహత్త్వం వివక్షితమితి శఙ్కాం వారయతి –
జ్యాయఃపరిమాణాచ్చేతి ।
పునరుక్తేరుపయోగమాహ –
మనోమయ ఇత్యాదినేతి ॥౩॥
యస్తైర్లక్ష్యతే స ఎవేశ్వరః కేవల ఇతి యావత్ । ఈశ్వరో యథోక్తగుణో ధ్యేయ ఇత్యుక్తే గుణానామపి ధ్యానకర్మత్వం దుర్వారమిత్యాశఙ్క్యాఽహ –
యథేతి ।
పునరుక్తిఫలముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
సగుణస్యేశ్వరస్య ధ్యేయత్వే గమకాన్తరమాహ –
అత ఎవేతి ।
స్వరూపవాచకస్యాఽఽత్మనః శ్రుత్యనుపపత్తేర్న తద్బలాదద్వైతవాక్యార్థసిద్ధిరిత్యర్థః ।
భేదలిఙ్గాచ్చేదిహ భేదో వివక్షితస్తర్హి షష్ఠేఽపి తల్లిఙ్గదర్శనాన్నాఖణ్డవాక్యార్థసిద్ధిరితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
నాత్ర భేదో వివక్షితః ।
ఆరబ్ధః సంస్కారః సుఖాదిర్యేన కర్మణా తచ్ఛేషస్థితౌ తాత్పర్యాదితి పరిహరతి –
నాఽఽరబ్ధేతి ।
సత్సమ్పత్తౌ కాలాన్తరితత్వమేవాత్ర వివక్షితం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నేతి ।
కాలాన్తరభావిత్వే స్మపత్తేరిష్టే తత్త్వమసీతి బ్రహ్మభావస్య వర్తమానోపదేశానుపపత్తేరితి హేతుమాహ –
అన్యథేతి ।
నను ప్రకరణానుగృహీతాభ్యామాత్మబ్రహ్మశబ్దాభ్యామత్రాపి బ్రహ్మాత్మైక్యమేవ వివక్షితమిత్యత ఆహ –
యద్యపీతి ।
లిఙ్గానుగృహీతషష్ఠీశ్రుతివశాత్ప్రకరణానుగృహీతే శ్రుతీ కథఞ్చిన్నేతవ్యే ప్రకరణశ్రుతిభ్యాం లిఙ్గశ్రుత్యోర్బలవత్త్వాదాత్మశ్రుతేశ్చాన్యథోపపత్తేరుక్తత్వాదితి భావః । సగుణబ్రహ్మోపాసకస్య సకృత్తత్త్వధీమాత్రాన్నాదృష్టం ఫలం సిధ్యతి ।
కిన్తు దేహపాతకాలేఽపి సాక్షాత్కారానువృత్త్యా భవితవ్యమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
యథాక్రతురూపస్యేతి ।
అధ్యవసాయానురూపస్య సగుణస్య పరమాత్మనోఽహం ప్రతిపత్తాఽస్మీత్యేవం విదో యస్యాద్ధా స్యాన్నిశ్చయః ప్రేత్యాహమేష స్యామేవ న తు న స్యామితి క్రతుఫలసమ్న్ధే సంశయోఽస్తి । స క్రత్వనుసారేణైవ పరమాత్మభావం ప్రాప్నోతి । తథా చాద్ధేతి వాక్యాన్మరణకాలేఽపి సాక్షాత్కారేణ భవితవ్యమితి ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
యథోక్తస్యార్థస్య సామ్ప్రదాయికత్వం కథయతి –
ఇత్యేతదితి ।
ఆదరః క్రతుఫలసమ్బన్ధవిషయః ॥౪॥
శాణ్డిల్యవిద్యయా సమనన్తరగ్రన్థస్య సమ్బన్ధో నాస్తీత్యాశఙ్క్య వ్యవహితేన సమ్బన్ధం దర్శయితుమనువదతి –
అస్యేతి ।
సమ్ప్రత్యుత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యం వక్తుం భూమికాం కరోతి –
న వీరేతి ।
తత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
తస్మాదితి ।
పుత్రస్య లోక్యత్వాదితి యావత్ । అనుశాసనేన విషయీకృతస్య పుత్రస్య లోకప్రాప్తిసాధనత్వాత్ । అనుశాసనం వేదాధ్యయనమ్ ।
పుత్రజన్మోక్త్యనన్తరమేవ కిమిత్యేతద్విజ్ఞానం నోపదిష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అభ్యర్హితేతి ।
గాయత్ర్యుపాధికబ్రహ్మోపాసనస్య కౌక్షేయే జ్యోతిష్యారోప్య పరబ్రహ్మోపాసనమభ్యర్హితం తస్య చ మనోమయత్వాదిగుణకబ్రహ్మోపాసనమన్తరఙ్గమ్ । తథా చ తద్వచనేన వైయగ్ర్యాదనన్తరమేవ కోశవిజ్ఞానం నోక్తమితి । నివృత్తే తు వ్యాసఙ్గే తద్దృష్టిరిదానీం యథోక్తఫలసిద్ధ్యర్థముచ్యత ఇత్యర్థః । కోశశబ్దేన హిరణ్యాదినిక్షేపాధారా మఞ్జూషోచ్యతే ।
కథం త్రైలోక్యాత్మనః కోశత్వం తత్రాఽఽహ –
కోశ ఇవేతి ।
అనేకధర్మసాదృశ్యం విశదయతి –
స చేతి ।
తథాఽపి కథమవినాశిత్వం తత్రాఽఽహ –
సహస్రేతి ।
త్రైలోక్యాత్మని కోశదృష్టిస్తత్రాపి భూమౌ బుధ్నదృష్టిరిత్యుక్తమ్ । కోశస్య చ సాపేక్షమవినాశిత్వం ధ్యేయత్వేన దర్శితమ్ ।
సమ్ప్రతి దిక్షు కోశకోణదృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ –
దిశో హీతి ।
దివి కోశస్యోర్ధ్వబిలత్వబుద్ధిం దర్శయతి –
ద్యౌరితి ।
యథోక్తే కోశే వసుధానత్వదృష్టిం దర్శయతి –
యథోక్తేతి ।
తదేవ సమర్థయతే –
తస్మిన్నితి ॥౧॥
కోశకోణత్వేనోక్తాసు దిక్ష్వవాన్తరవిభాగమాహ –
తస్యేత్యాదినా ।
దిశాం విశిష్టనామవతీనామనుచిన్తనీయత్వముక్త్వా తత్సమ్బన్ధినం వాయుం తద్వత్సమమరణధర్మాణం చిన్తయేదిత్యాహ –
తాసామిత్యా దినా ।
పురోవాతాదీత్యాదిశబ్దస్తథావిధలౌకికవైదికప్రయోగసంగ్రహార్థః ।
యథోక్తస్య విజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వమిదానీం దర్శయతి –
స య ఇతి ।
యథోక్తగుణమిత్యస్య ప్రకటీకరణమమృతమితి ।
సఫలముపాసనముపదిష్టముపసంహరతి –
యత ఇతి ॥౨॥
దీర్ఘాయుష్ట్వం పుత్రస్య కామయమానస్త్రైలోక్యాత్మానం కోశాకారం పరికల్ప్య తస్య చతస్రో దిశో విశిష్టనామవతీస్తాసాం స్త్రీత్వం తత్సమ్బన్ధేన వాయుం తద్వత్సమమరణధర్మాణం చిన్తయేదితి ప్రధానోపాస్తిరుక్తా । సమ్ప్రతి తదఙ్గం జపం దర్శయతి –
అరిష్టమిత్యా దినా ।
అమునా తేన పుత్రేణ నిమిత్తీభూతేన దీర్ఘాయుష్ట్వం నిమిత్తీకృత్యేత్యర్థః । సర్వత్ర సర్వేషు ప్రపద్య ఇతి క్రియాపదముపాయం దర్శయితుం పునరుపాత్తం నిమిత్తనివేదనార్థం చ పునః పునర్మన్త్రేషు పుత్రస్య త్రిర్నామ గృహ్ణాతీతి యోజనా ॥౩॥
అరిష్టమిత్యాదిమన్త్రస్య ప్రాగేవ వ్యాఖ్యాతత్వాత్ప్రాణమిత్యాదిమన్త్రమాదాయ వ్యాచష్టే –
స యదితి ।
సశబ్దో వక్తృవిషయః ।
ప్రాణస్య సర్వాత్మత్వే వాక్యశేషానుగుణ్యం దర్శయతి –
యథేతి ।
తత్సార్వాత్మ్యమతఃశబ్దార్థః ॥౪ - ౫- ౬॥
కదా పునరేషాం మన్త్రాణాం జప ఇత్యపేక్షాయాం పూర్వోక్తప్రధానవిద్యానన్తరమిత్యాహ –
ఉపరిష్టాదితి ।
ధ్యాత్వోపరిష్టాదితి సమ్బన్ధః యథోక్తే విజ్ఞానే జపే వాఽఽదరః ॥౭॥
వృత్తమనూద్య పురుషో వావేత్యాదిఖణ్డాన్తరమవతారయతి –
పుత్రాయుష ఇతి ।
కిమిత్యాత్మనో దీర్ఘజీవనం సమర్థ్యతే తత్రాఽఽహ –
జీవన్నితి ।
యథోక్తఫలహేతుభూతం విద్యాముత్థాపయతి –
ఇత్యత ఆత్మనమితి ।
కథంభూతస్యాఽఽత్మనో యజ్ఞత్వం సమ్పాద్యతే తత్రాఽఽహ –
పురుష ఇతి ।
అవధారణార్థం సమర్థయతే –
తథా హీతి ।
యజ్ఞావయవసాదృశ్యాత్పురుషే యజ్ఞదృష్టిః కర్తవ్యేత్యుక్తమ్ ।
కథం సాదృశ్యాద్యజ్ఞసమ్పాదనమితి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
తత్ర షోడశాధికం వర్షశతం పురుషస్యాఽఽయుః ఫలభూతం తత్త్రేధా ప్రవిభజ్య చతుర్వింశతివర్షాయుషి ప్రాతఃసవనదృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ –
తస్యేతి ।
గాయత్ర్యాశ్ఛన్ధసశ్చతుర్వింశత్యక్షరత్వేఽపి కథం శబ్దోక్తా ప్రాతఃసవనదృష్టిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గాయత్రీతి ।
విధితోఽనుష్ఠీయమానస్య బాహ్యయజ్ఞస్య ప్రాతఃకాలోపలక్షితం కర్మ ప్రాతఃసవనం తత్ర స్తోత్రాది గాయత్రచ్ఛన్దస్కం “గాయత్రం ప్రాతఃసవనమ్” (ఛా.ఉ. ౩ । ౧౬ । ౧) ఇతి చ శ్రుతిరిత్యర్థః ।
యథోక్తే పురుషాయుషి ప్రాతఃసవనే చతుర్వింశత్యక్షరాణి ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
తథాఽపి కథం పురుషాయుషస్య యజ్ఞత్వం తదాహ –
అత ఇతి ।
అతఃశబ్దస్యైవార్థో విధియజ్ఞసాదృశ్యాదితి । విధినాఽనుష్ఠీయమానో యజ్ఞో విధియజ్ఞస్తేన సాదృశ్యం పురుషస్య ప్రాతఃసవనసమ్బన్ధస్తస్మాత్పురుషో యజ్ఞ ఇత్యర్థః ।
యథా యథోక్తే పురుషాయుషి ప్రాతఃసవనసమ్పత్తిస్తథా వక్ష్యమాణయోరపి పురుషాయుషోర్మాధ్యన్దినం సవనం తృతీయసవనమితి సవనద్వయసమ్పత్తిర్ద్రష్టవ్యేత్యాహ –
తథేతి ।
చతుర్వింశతివర్షమితపురుషాయుషిం ప్రాతఃసవనమతః సంఖ్యాసామాన్యాద్వక్ష్యమాణపురుషాయుషోః సవనద్వయసమ్పత్తౌ కిం కారణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
త్రిష్టుబితి ।
చతుశ్చత్వారింశదక్షరా త్రిష్టుప్ప్రసిద్ధా । త్రైష్టుభం చ మాధ్యన్దినం సవనమ్ । అష్టాచత్వారింశదక్షరా జగతీ । జాగతం చ తృతీయసవనమ్ । అతః సంఖ్యాసామాన్యాదుత్తరయోః పురుషాయుషోః సవనద్వయసమ్పత్తిర్యుక్తేత్యర్థః ।
పురుషస్య యజ్ఞత్వే విధియజ్ఞేన సహ సాదృశ్యాన్తరమాహ –
కించేతి ।
ప్రాతఃసవనే వసూనాం తద్దేవతాత్వేనాన్వయాత్తత్త్వమేవ సంక్షిపతి –
సవనదేవతాత్వేన స్వామిన ఇత్యర్థ ఇతి ।
వసూనాం సవనస్వామిత్వముభయత్ర తుల్యమిత్యుక్తే ప్రసిద్ధాన్వసూన్పురుషయజ్ఞేఽపి ప్రాప్తాన్ప్రత్యుదస్యతి –
పురుషయజ్ఞేఽపీతి ।
తేషు వసుశబ్దప్రవృత్తిం సాధయతి –
తే హీతి ।
నిమిత్తాన్తరమాహ –
ప్రాణేషు హీతి ।
ప్రాణానాం వసుత్వముపపాదితముపసంహరతి –
ఇత్యత ఇతి ॥౧॥
సమ్ప్రతి పురుషయజ్ఞవిద్యాఙ్గభూతమాశీర్వాదప్రయోగం దర్శయతి –
తం చేదితి ।
అనుసన్తనుతేత్యత్రానుపదమేకీభావే । మన్త్రజపస్య సానుబన్ధిత్వం విధియజ్ఞేన ॥౨॥ సమానం తస్య యాని చతుర్వింశతివర్షాణీత్యాదినేతి శేషః ।
ప్రాణేషు రుద్రశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ –
రుదన్తీతి ।
యదుక్తం రోదయన్తీతి రుద్రా ఇతి తదుపపాదయతి –
క్రూరా హీతి ॥౩॥
యథా ప్రాణా వసవో రుద్రాశ్చోక్తాస్తథేతి యావత్ ।
తేష్వాదిత్యశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ –
తే హీతి ।
తం చేదిత్యాదినా పూర్వేణ గ్రన్థేన తం చేదేతస్మిన్నిత్యాదివక్ష్యమాణగ్రన్థస్య తుల్యార్థత్వాన్న వ్యాఖ్యానాపేక్షేత్యాహ –
సమానమన్యదితి ॥౪ - ౬॥
మహిదాసోదాహరణస్య తాత్పర్యమాహ –
నిశ్చితా హీతి ।
తదేతద్యజ్ఞదర్శనం విద్వానాహ స్మేతి సమ్బన్ధః । హ వా ఇతి నిపాతయోః కిలేత్యర్థః । ఉక్తస్య వోదాహరణస్య ప్రసిద్ధివిషయః । హే రోగ కస్మాన్మాం త్వముపతపసీతి సమ్బన్ధః ।
కస్మాదిత్యాక్షేపే హేతుమాహ –
యోఽహమితి ।
యో యజ్ఞః సోఽహమనేనేతి యోజనా ।
ఇతిశబ్దస్యాన్వయమాచష్టే –
ఇత్యేవమితి ।
నిశ్చితాయా విద్యాయా ధ్యానం ప్రతి ఫలం కథయతి –
స ఎవమితి ।
యద్యపి మహిదాసస్య యథోక్తనిశ్చయవతో యథోక్తం తథాఽపీదానీంతనస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్యోఽపీతి ।
ప్రజీవతీతి జీవనస్య ప్రకర్షో రోగాద్యుపతాపరాహిత్యం ప్రశబ్దేనోచ్యతే ।
ఎవంనిశ్చయ ఇత్యుక్తం పురుషం విశదయతి –
య ఎవమితి ॥౭॥
నను పూర్వేణాఽఽశీర్వాదప్రయోగేణోదాహరణేనైవ సమనన్తరగ్రన్థస్య సమ్బన్ధో నోపలభ్యతే తత్రాఽఽహ –
స యదితి ।
పూర్వేణ తస్య యాని చనువింశతివర్షాణీత్యాదినా సాదృశ్యనిర్దేశేనేత్యర్థః । ఎవంజాతీయకమశనాయాదికృతమితి యావత్ ।
అశిశిషాదిషు దీక్షాదృష్టౌ హేతుమాహ –
దుఃఖేతి ॥౧॥
దీక్షావచనసాదృశ్యాత్పురుషస్య యజ్ఞత్వముక్తమిదానీముపసదుపేతత్వసాదృశ్యాదపి తస్య యజ్ఞత్వం విజ్ఞేయమిత్యాహ –
అథేతి ।
అశనాదిషు కథముపసద్దృష్టిస్తత్రాఽఽహ –
ఉపసదాం చేతి ।
పయోవ్రతత్వం పయోభక్షణయుక్తత్వమ్ । యజ్ఞే యాన్యహాల్పభోజనీయాని ప్రసిద్ధాని తాని చోపసత్సు క్రియమాణాన్యాశ్వాసన్నానీతి తాసు ప్రశ్వాసః స్వాస్థ్యవిశేషః । అశనాదిషు చ సోఽస్తీతి ప్రసిద్ధమితి భావః । సుఖనిమిత్తత్వం క్లేశనివృత్తిహేతుత్వం చ సామాన్యమ్ ॥౨॥
స్తుతశస్త్రవైశిష్ట్యసామ్యాదపి పురుషస్య యజ్ఞత్వమిత్యాహ –
అథ యదితి ।
హాసాదిషు స్తుతశస్త్రదృష్టౌ హేతుమాహ –
శబ్దవత్త్వేతి ॥౩॥
దక్షిణావత్త్వసామ్యాదపి పురుషస్య యజ్ఞత్వమవధేయమిత్యాహ –
అథేతి ।
తపోదానాదిషు దక్షిణాదృష్టౌ హేతుమాహ –
ధర్మేతి ॥౪॥
ప్రకారాన్తరేణ పురుషస్య యజ్ఞత్వం సాధయతి –
యస్మాచ్చేతి । “షూఙ్ ప్రాణిప్రసవే” “షుఞ్ అభిషవే” ఇతి ధాతుద్వయదర్శనాత్ప్రసవే కణ్డనే చ సాధారణః సవనశబ్దస్తతః సవనశబ్దవత్త్వసామాన్యాద్వా పురుషే యజ్ఞదృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః ।
పురుషగతం శబ్దసామాన్యం విశదయతి –
పునరితి ।
యత్పునరస్య పురుషాఖ్యస్య విధియజ్ఞస్యేవ సోష్యతీత్యాదిశబ్దసమ్బన్ధిత్వం తదుత్పాదనమేవ తదితి యోజనా ।
అవభృథసమ్బన్ధిత్వాదపి పురుషస్య యజ్ఞత్వమస్తీత్యాహ –
కించేతి ॥౫॥
పురుషే యజ్ఞదృష్టిరుక్తా సమ్ప్రతి విశిష్టపురుషసమ్బన్ధేన విద్యాం స్తోతుం విద్యాఙ్గం చ జపం విధాతుముపక్రమతే –
తద్ధైతదితి ।
దేవకీపుత్రస్యైతద్దర్శనశ్రవణఫలమాహ –
స చేతి ।
కిమర్థేయం గురుశిష్యాఖ్యాయికేత్యాహ –
ఇత్థం చేతి ।
అక్షితమసీతి కీదృశీం దేవతాం ప్రత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
సామర్థ్యాదితి ।
నికృష్టస్య స్తుతిసమ్బన్ధాయోగాత్పురుషయజ్ఞే సవనదేవతాన్తరానుపపత్తేశ్చ ప్రాణానామేవాఽఽధిదైవికం రూపమాదిత్యాఖ్యం జప్యమన్త్రార్థత్వేన సమ్బధ్యత ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయమన్త్రస్యార్థాన్తరం వారయతి –
తథేతి ।
ప్రథమమన్త్రవదిత్యర్థః । న చ ద్వయోరేకార్థత్వే సత్యన్యతరస్య వైయర్థ్యం ద్వయోరపి జప్యత్వేనోపయుక్తత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
మన్త్రత్రయప్రతిపాద్యం సావిత్రం తత్త్వమృగ్భ్యామపి ప్రతిపాదితమితి ప్రత్యయదార్ఢ్యార్థమాహ –
తత్రేతి ।
కిమితి విద్యాస్తుతిపరత్వమనయోరిష్యతే జపార్థత్వమేవ కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ –
నేత్యాదినా ।
అనయోర్జపార్థత్వేఽపి త్రిత్వసంఖ్యాయాఃసత్త్వాన్న సా బాధ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పఞ్చేతి ।
అనయోర్జప్యత్వే పఞ్చకం ప్రతిపద్యేతేతి పఞ్చసంఖ్యాయా వక్తవ్యత్వాత్త్రిత్వం బాధితం స్యాదిత్యర్థః ॥౬॥
“ఆదిత్ప్రత్నస్య రేతసో జ్యోతిః పశ్యన్తి వాసరమ్ । పరో యదిధ్యతే దివి” ఇతి మన్త్రస్య ప్రతీకగ్రహణమాదిత్ప్రత్నస్య రేతస ఇతి, తత్పదచ్ఛేదపూర్వకం వ్యాచష్టే –
ఆదిత్యాదినా ।
ఇచ్ఛబ్దశ్చానర్థక ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
కిం తత్కారణమిత్యపేక్షాయాం సదేవ సోమ్యేదమిత్యాదిశ్రుతిసిద్ధం బ్రహ్మేత్యాహ –
సదాఖ్యస్యేతి ।
ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వానితివత్ప్రత్నస్య జ్యోతిరితి సమ్బన్ధో ద్రష్టవ్యః । ఉత్సృష్టానుబన్ధో ధ్వస్తతకారః స ఇతి యావత్ ।
నను బ్రహ్మస్వరూపభూతమేతజ్జ్యోతిర్నైవ సర్వే పశ్యన్తో దృశ్యన్తే తత్రాఽఽహ –
నివృత్తచక్షుష ఇతి ।
నివృత్తాని విముఖీకృతాని విషయేభ్యశ్చక్షూంషి కరణాని యేషాం తే తథా । అత ఎవ బ్రహ్మవిదః, “కశ్చిద్ధీరః ప్రత్యగాత్మానమైక్షదావృత్తచక్షురమృతత్వమిచ్ఛన్” (క.ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరమ్ ।
తత్రైవోపాయాన్తరం సూచయతి –
బ్రహ్మచర్యాదీతి ।
“స్మరణం కీర్తనం కేలిః ప్రేక్షణం గృహ్యభాషణమ్ । సఙ్కల్పోఽధ్యవసాయశ్చ క్రియానివృత్తిరేవ చ ॥ ఎతన్మైథునమష్టాఙ్గం ప్రవదన్తి మనీషిణః । విపరీతం బ్రహ్మచర్యమేతదేవాష్టలక్షణమ్ ॥” (అ.పు. ౩౭౨) [ఇత్యుక్తం] బ్రహ్మచర్యమ్ । ఆదిపదేనాహింసాఽస్తేయాదయో గృహ్యన్తే । ఎతైర్నివృత్తిప్రధానైః సాధనైః శుద్ధముద్దీపితమన్తఃకరణం యేషాం తే తథా ।
వ్యత్యయే హేతుమాహ –
జ్యోతిష్పరత్వాదితి ।
యత్స్వమహిమప్రతిష్ఠితం దీప్యతే తత్పరం జ్యోతిరితి సమ్బన్ధః ।
దీప్యమానత్వం వివృణోతి –
యేనేతి ।
మన్త్రాన్తరమవతారయతి –
కిఞ్చేతి ।
ఇతశ్చ విద్యాస్తుత్యర్థేతి యావత్ ।
కిమాహేత్యపేక్షాయాం ద్వితీయం మన్త్రమాదత్తే –
ఉద్వయమితి ।
తం వ్యాకరోతి –
తమస ఇత్యాదినా ।
తస్యైవ జ్యోతిషః ప్రభానే జ్యోతిర్నాన్యదస్తీత్యర్థః ।
దేవత్వేన ప్రత్యగాత్మత్వమాహ –
స్వరితి ।
తయోరేకత్వం “స యశ్చాయమ్” (తై.ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇత్యాదిషు శ్రుత్యన్తరసిద్ధం దర్శయతి –
ఆదిత్యస్థమితి ।
తత్పదార్థం త్వంపదార్థం చోక్త్వా తయోరైక్యముక్తమిదానీమేకీభూతం జ్యోతిర్విశినష్టి –
యదుత్తరమితి ।
ఎకత్వధీఫలం కథయతి –
పశ్యన్త ఇతి ।
ఫలమేవ ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కిమిత్యాదినా ।
ఫలవిషయం స్వానుభవం దర్శయతి –
అహో ఇతి ।
మన్త్రాణాం మన్త్రయోశ్చైకవాక్యత్వముపసంహరతి –
ఇదం తదితి ॥౭॥
నను యజ్ఞవిజ్ఞానేన వక్ష్యమాణవిజ్ఞానస్య న సఙ్గతిరస్తీతి కథం పౌర్వాపర్యమిత్యాశఙ్క్యానన్తరఖణ్డస్య వ్యవహితేన సమ్బన్ధమాహ –
మనోమయ ఇతి ।
ఇతి చేశ్వర ఉక్త ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
తత్ర బ్రహ్మణో గుణయోరేకదేశత్వేన మన ఆకాశశ్చోక్త ఇత్యాహ –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
యథోక్తగుణకబ్రహ్మదృష్ట్యసమర్థస్య తయోరేవ సమ్పూర్ణబ్రహ్మదృష్టికథనార్థముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
అథేతి ।
ఎవముభయముపదిష్టం భవతీతి సమ్బన్ధః ।
తదేవోభయం విభజతే –
అధ్యాత్మమితి ।
కథం మనోదృష్టివిషయత్వేనాధ్యాత్మం మనో బ్రహ్మేత్యుపాసనం విధిత్స్యతే తత్రాఽఽహ –
మనసేతి ।
తథాఽపి కథం బ్రహ్మదృష్టేరాకాశం విషయీ భవతి న హి తేనోపలభ్యతే బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆకాశశ్చేతి ।
బ్రహ్మదృష్టేర్యోగ్యమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ॥౧॥
అధ్యాత్మమధిదైవతం చ విహితస్యోపాసనస్యాఙ్గానుచిన్తనం దర్శయతి –
తదేతదితి ।
మనసశ్చతుష్పాత్త్వం ప్రశ్నపూర్వకం వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఆధిదైవికస్యాఽఽకాశస్య చతుష్పాత్త్వం ప్రకటయతి –
అథేత్యాదినా ।
మన అకాశయోరుక్తం చతుష్పాత్త్వం నిగమయతి –
ఎవమితి ॥౨॥
ఆధ్యాత్మికాన్పాదాన్ప్రపఞ్చయతి –
తత్రేతి ।
పాదత్వం వాచో వ్యుత్పాదయతి –
వాచా హీతి ।
యథా గవాదిగన్తవ్యం పాదేనైవ ప్రాప్నోతి దేవదత్తోఽపి వాచైవ పాదేన వక్తవ్యం విషయం ప్రతిలభతే । తేన తస్యా యుక్తం పాదత్వమిత్యర్థః ।
ప్రాణస్య వాచ ఇవ పాదత్వం దర్శయతి –
తేనాపీతి ।
ఆధిదైవికాన్పాదాన్వివృణోతి –
అథేతి ।
యథా గోరుదరే పాదా లగ్నా లక్ష్యన్తే తథాఽఽకాశస్యోదర ఇవాగ్న్యాదయో లగ్నా దృశ్యన్తే । తస్మాత్తస్య తే పాదా ఇవ భవన్తీత్యర్థః ।
ద్వివిధపాదవివరణముపసంహరతి –
ఎవమితి ।
సమ్ప్రత్యాధ్యాత్మికపాదానామాధిదైవికపాదైరధిష్ఠేయతయా సమ్బన్ధోఽనుచిన్తనీయ ఇతి దర్శయితుముపక్రమతే –
తత్రేతి ।
సోఽగ్నినేత్యాదేరర్థాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
కీర్తియశసోః ప్రత్యక్షత్వపరోక్షత్వాభ్యాం భేదః ॥౩॥
సర్వత్రేత్యుభయతః సమ్బధ్యతే ॥౪ - ౫ - ౬ ॥
ఖణ్డాన్తరస్య సఙ్గతిమాహ –
ఆదిత్య ఇతి ।
తస్యేత్యాదిత్యో గృహ్యతే ।
అనభివ్యక్తనామరూపత్వాభిప్రాయేణాసచ్ఛబ్దో గౌణో వ్యాఖ్యాతస్తత్రైవకారావష్టమ్భేన శఙ్కతే –
నన్విహేతి ।
కథమసతః సజ్జాయేతేత్యసత్కారణత్వస్య షష్ఠే నిరాకరిష్యమాణత్వాత్తత్ర సత్కారణం భవతు ప్రకృతే తు సావధారణాదసచ్ఛబ్దాదసదేవ కారణం వివక్షితమిత్యుదితానుదితహోమవద్వికల్ప ఇత్యర్థః । క్రియాయాః కర్తృతన్త్రత్వాత్తదిచ్ఛయా తత్ర వికల్పాత్, వస్తునస్తు సిద్ధస్య తదిచ్ఛాననువిధాయిత్వాన్నవికల్పః సమ్భవతి ।
న హి స్థాణురేవ కస్యచిదపేక్షయా పురుషో భవతీతి పరిహరతి –
న క్రియాస్వివేతి ।
వికల్పాసమ్భవే వాక్యస్య గతిర్వక్తవ్యేతి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
అసచ్ఛబ్దస్య వా గతిరవధారణస్య వా పృచ్ఛ్యతే ? తత్రాఽఽద్యం ప్రత్యాహ –
నన్వితి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే –
నన్వేవశబ్ద ఇతి ।
తస్య కా గతిరితి శేషః ।
పూర్వకాలీనసత్త్వాభిధాయకా సీచ్ఛబ్దస్య వాక్యశేషే శ్రవణాన్నోపక్రమేఽపి సత్త్వాభావావధారణం వివక్షితం కిన్త్వభివ్యక్త్యభావావధారణమాదిత్యస్తుత్యర్థమితి సమాధత్తే –
సత్యమేవమితి ।
క్వ పునరియమాదిత్యస్తుతిరుపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ –
బ్రహ్మదృష్టీతి ।
జగతో నామరూపవ్యాకరణమాదిత్యాయత్తమితి తదుపపాదయతి –
ఆదిత్యేతి ।
తథాఽపి కథమాదిత్యస్తుతిరిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన దర్శయతి –
యథేతి ।
కిఞ్చోపక్రమోపసంహారైకరూప్యేణఽఽదిత్యే బ్రహ్మదృష్టివిధిపరమిదం వాక్యం న తస్య కారణాసత్త్వే తాత్పర్యం కల్పయితుం శక్యమనన్యథాసిద్ధకల్పకాభావాదిత్యాహ –
న చేతి ।
తత్పరత్వం కథమవగతిమిత్యాశఙ్క్యోపసంహారస్యోపక్రమానుసారిత్వాదిత్యాహ –
ఉపసంహరిష్యతీతి ।
కథం తస్యాసచ్ఛబ్దవాచ్యత్వం తదాహ –
స్తిమితమితి ।
సత్త్వం తర్హి కథమితి తదాహ –
కార్యేతి ।
బీజస్యోచ్ఛూనతావత్కారణస్య సిసృక్షావస్థాం దర్శయతి –
ఈషదితి ।
లబ్ధపరిస్పన్దం ప్రాప్తపరిణామం సద్భూతసూక్ష్మాకారేణాభవదిత్యర్థః ।
సూక్ష్మభూతోత్పత్త్యనన్తరం స్థూలభూతోత్పత్తిమాహ –
తతోఽపీతి ।
భూతసూక్ష్మాకారప్రాప్తేరనన్తరం పఞ్చీకరణప్రక్రియయాఽన్యోన్యావయవానుప్రవేశేన స్థూలభూతావస్థమాసీత్యర్థః ।
స్థూలేభ్యశ్చ భూతేభ్యోఽణ్డనిర్వృత్తిం ప్రతిజానీతే –
అద్భ్య ఇతి ।
అప్సహితేభ్యో భూతేభ్య ఇత్యర్థః ॥౧॥
అవశ్యాయశబ్దేన హిమముచ్యతే ॥౨॥
ఉలూలవ ఇత్యుత్సవకాలీనాః శబ్దవిశేషా దేశవిశేషే ప్రసిద్ధాః । స్త్రీవస్త్రాన్నాదయ ఉదతిష్ఠన్నితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । కిమత్ర ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రసిద్ధం హీతి ।
ఎతదితి భూతాద్యుత్థానమ్ ॥౩॥
అదృష్టఫలమాహత్యోక్త్వా దృష్టఫలమాచష్టే –
కిఞ్చేతి ।
తద్విదో దృష్టఫలమితి సమ్బన్ధః –
క్రియావిశేషణమితి ।
ఎవంవిదం సాధవో ఘోషా ఆగచ్ఛేయురితి యత్తత్క్షిప్రమప్రతిబన్ధేనైవేత్యర్థః । ఆదిత్యే బ్రహ్మదృష్టిరాదరస్య విషయః ॥౪॥
ఆదిత్యస్య సూత్రావచ్ఛేదభేదత్వాత్తదుపాసనానన్తరం సూత్రోపాసనముపన్యస్తే । నన్వధ్యాత్మమధిదైవతం చ వాయుప్రాణయోః సూత్రాత్మభూతయోరుపాసనం పూర్వాధ్యాయేఽపి వ్యాఖ్యాతం తథా చ కోఽత్ర విశేషో యేన తదుపాసనం పునరారభ్యతేఽత ఆహ –
వాయుప్రాణయోరితి ।
సాక్షాత్పాదకల్పనం వినేతి యావత్ । బ్రహ్మత్వేన బ్రహ్మకార్యరూపేణేత్యర్థః ।
విద్యేతి ।
“ధర్మార్థౌ యత్ర న స్యాతాం శుశ్రూషా వాఽపి తద్విధా । తత్ర విద్యా న వక్తవ్యా శుభం బీజమివోషరే ॥” (మ.స్మృ. ౨ । ౧౧౨) ఇతి స్మృతిమనుసంధాయ పుష్కలధనమాదాయ రైక్వో రాజ్ఞే విద్యాం ప్రాదాజ్జానశ్రుతిశ్చ శాస్త్రార్థం జ్ఞాత్వా పుష్కలధనం దత్త్వైవ శ్రద్ధాదిసంపన్నస్తతో విద్యామాదదౌ । తథాఽన్యోఽపి దాతా గ్రహీతా వా స్యాదితి తద్దానగ్రహణయోర్విధిప్రదర్శనార్థా చాఽఽఖ్యాయికేత్యర్థః ।
నను షట్శతాని గవామిత్యాదిదర్శనాద్ధనదానమేవ విద్యాగ్రహణే సాధనమిహ ప్రతీయతే న తు శ్రద్ధాదీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శ్రద్ధేతి ।
ఆదిపదేన తాత్పర్యప్రణిపాతాదయో గృహ్యన్తే । ఆఖ్యాయికయా తదు హ పునరేవేత్యాదిలక్షణయేతి యావత్ ।
జనశ్రుతస్య పుత్రో యస్తస్య పౌత్రః పౌత్రాయణః స చ ప్రకృతో జానశ్రుతిరేవేత్యాహ –
పుత్రస్యేతి ।
శ్రద్ధయా దేయస్యాల్పత్వశఙ్కాం వారయతి –
బహుదాయీతి ।
బహుపాకస్య ఫలమాహ –
భోజనేతి ।
ఉక్తస్య రాజ్ఞో వర్తమానత్వాభావాదసత్త్వమాశఙ్క్యోక్తమేవమితి ।
స్వసమీపం ప్రాప్తేభ్య ఎవార్థిభ్యోఽసావన్నం దదాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స హేతి ॥౧॥
విశిష్టాన్నదానఫలం దర్శయితుమారభతే –
తత్రేతి ।
వాక్యార్థం దర్శయతి –
ఋషయ ఇతి ।
సంబోధనాభ్యాసస్య విషయమాహ –
ఆదరం దర్శయన్నితి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
భల్లాక్షశబ్దార్థమాహ –
భల్లేతి ।
భల్లాక్షశబ్దో భద్రాక్షవిషయః సన్విరుద్ధలక్షణయా మన్దదృష్టిత్వసూచకః ।
భల్లాక్షశబ్దస్య విషయాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
తస్య పృష్ఠగామినో హంసస్య మహాత్మా నాతిక్రమణీయో విజానతేతి సమ్యగ్దర్శనాభిమానశాలిత్వాత్తేనాగ్రగామీ హంసో జానశ్రుతిమతిచిక్రమిషుమమర్షితయా పీడ్యమానః సన్న త్వం ధర్మం జానాసి జ్ఞానాభిమానం తు వహసీత్యుపాలబ్ధస్తత్ర భల్లాక్షేత్యుపాలమ్భస్వరూపం సూచయతీత్యర్థః ।
పృష్ఠగామీ హంసో నిన్దాపూర్వకమగ్రగామినం(ణం) హంసం సంబోధ్య కిమూచివానిత్యపేక్షాయామాహ –
జానశ్రుతేరితి ।
మా ప్రధాక్షీరితి పాఠే కథం మా ప్రధాక్షీదిత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
పురుషవ్యత్యయేనేతి ।
మధ్యమపురుషం ప్రథమపురుషం కృత్వా వ్యాఖ్యానమిత్యర్థః ॥౨॥
ఎవం సన్తమేనం ప్రాణిమాత్రం రాజానమధికృత్య సబహుమానమేతద్వచనమాత్థేతి కుత్సయతీతి సమ్బన్ధః । తత్ర వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ –
రైక్వమివేతి ।
యుగం వహతీతి యుగ్యో బలీవర్దోఽశ్వో వాఽస్యామస్తీతి యుగ్వా శకటీ తయా సహ వర్తత ఇతి సయుగ్వా రైక్వః । వకారో మత్వర్థీయః త్వం రైక్వం జ్ఞానమాహాత్మ్యయుక్తమధికృత్య యథా ప్రశంసావచనం తథా కర్మిణమేనం రాజానమధికృత్య కథమేవమాత్థేత్యర్థః ।
ఉక్తం వాక్యార్థం సంకలయతి –
అననురూపమితి ।
అస్మిన్వరాకే రాజని ధర్మమాత్రనిష్ఠేనేదమనురూపం వచనం రైక్వే పునర్విజ్ఞానవతి యథోక్తం వచో యుక్తమేవేతి । ఇతరః పృష్ఠగామీ హంసః । యః సయుగ్వా రైక్వస్త్వయోచ్యతే స కథం ను స్యాదిత్యన్వయః ॥౩॥
స రైక్వో యేన ప్రకారేణ స్యాత్తం ప్రకారం శృణ్వితి ప్రతిజ్ఞాయ ప్రకారప్రదిదర్శయిషయా దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
ద్యూతస్య సమయః సంకేతస్తదనుష్ఠానకాలో (వా) యేన ద్యూతవిద్యాయామేజతి సోఽక్షస్తస్య కశ్చిద్భాగోఽథశబ్దవాచ్యస్తత్ర యశ్చతురఙ్కో భాగశ్చత్వారోఽఙ్కాశ్చిహ్నాన్యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్తేః కృతనామవ్యవహృతేన[తేన] యదా ద్యూతే ప్రవృత్తానాం మధ్యే స కోఽపి జయతి తదా తస్మై కృతనామవతే విజితాయాధరేఽయాః సంయన్తీతి సమ్బన్ధః ।
తదర్థం వ్యాచష్టే –
తదర్థమితి ।
అధరేయాన్ వ్యాకరోతి –
అధరేయా ఇతి ।
తానేవ విశినష్టి –
త్రేతేతి ।
అక్షస్య యస్మిన్భాగే త్రయోఽఙ్కాః స త్రేతా నామాయో భవతి । యత్ర తు ద్వావఙ్కౌ స ద్వాపరనామకః । యత్రైకోఽఙ్కః స కలిసంజ్ఞ ఇతి విభాగః ।
తాదర్థ్యేనేతరాఙ్కానా(ణా)మన్తర్భావముక్తం వ్యక్తీకరోతి –
చతురఙ్క ఇతి ।
తదన్తర్భవన్తి తస్మిన్కృతే త్రేతాదయస్తేఽన్తర్భవన్తీతి యావత్ । మహాసంఖ్యాయామవాన్తరసంఖ్యాన్తర్భావః ప్రసిద్ధ ఎవేత్యర్థః ।
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేతి ।
రైక్వమభివ్యాప్య సర్వం సమేతీత్యస్యార్థం సంక్షిపతి –
అన్తర్భవతీతి ।
రైక్వే సర్వస్యాన్తర్భావం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కిం తదిత్యాదినా ।
తద్ధర్మస్య మహత్త్వాదన్యేషాం చ ధర్మజాతస్యాల్పత్వాత్తస్యేతరస్మిన్నన్తర్భావః సంభవతీత్యర్థః ।
కిం చ సర్వేషాం ప్రాణినాం ధర్మఫలమల్పీయస్త్వాన్మహత్తరే రైక్వస్య ధర్మఫలేఽన్తర్భవతీత్యాహ –
తస్య చేతి ।
న కేవలం రైక్వస్యైతన్మాహాత్మ్యం కిన్త్వన్యస్యాపి జ్ఞానవతోఽస్తీతి జానశ్రుతేరనుగ్రహార్థమాహ –
తథేతి ॥౪॥
ప్రతిపన్నహంసవచనఖేదిత ఇతరో రాజా రాత్రిశేషమతివాహ్య శయనం జహదాత్మనః సమీపస్థం స్తుతికర్తారం క్షత్తారమఙ్గారే హేత్యాదివాక్యముక్తవాన్ । తస్యాభిప్రాయమాహ –
స ఎవేతి ।
కథమివశబ్దో ద్వితీయే ఘటతే । తత్రాఽఽహ –
తదేతి ।
అవధారణస్యాపి నోపయోగోఽస్తీతి చేత్తత్రాఽఽహ –
అనర్థకో వేతి ।
ప్రశ్నవాక్యం వ్యాచష్టే –
రాజ్ఞేతి ।
యో ను కథమిత్యాది పూర్వవద్వ్యాఖ్యేయమ్ ॥౫ – ౬ ॥
తస్యేతి కర్మణి షష్ఠీ ॥౭॥
మయా హి గార్హస్థ్యం చికీర్ష్యతే తదర్థం చ ధనమర్థ్యతే న చాయం తాదర్థ్యేన కించిదుపకర్తుమిత్యాశయేనానాదరం విజ్ఞాతవానస్మి యదుక్తలక్షణం రైక్వం తస్య చ గార్హస్థ్యాభిప్రాయం ధనార్థిత్వం చేతి శేషః ॥౮॥
క్షత్తృవచనే శ్రుతే సతీతి సప్తమ్యర్థః । ధనార్థితాం చ బుద్ధ్వేతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । ఉహశబ్దస్య పూర్వవదత్రాప్యేవకారోఽర్థః ॥౧॥
అత్రాపి వినిగ్రహార్థత్వసమ్భవే కిమిత్యానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్య తవైవేత్యేవకారాదేవ వినిగ్రహసిద్ధిరిత్యాహ –
ఎవశబ్దస్యేతి ।
గార్హస్థ్యార్థినస్తవ కర్మానుష్ఠానార్థమిదం ధనం తిష్ఠతాదితి చేన్నేత్యాహ –
న మమేతి ।
శూద్రశబ్దేన జానశ్రుతేః సంబోధనమనుచితమితి చోదయతి –
నన్వితి ।
తస్యాశూద్రత్వే హేత్వన్తరమాహ –
విద్యాగ్రహణాయేతి ।
తస్య శ్రుతిద్వారా విద్యాధికారో నాస్తీత్యపశూద్రాధికరణే నిర్ధారితమిత్యాశయేనాఽఽహ –
శూద్రస్య చేతి ।
జానశ్రుతేః సతి క్షత్రియత్వే శూద్రసమ్బోధనమయోగ్యమిత్యుపసంహరతి –
కథమితి ।
న జాతిశూద్రో జానశ్రుతిః కింతు క్షత్రియోఽస్మిన్గౌణః శూద్రశబ్ద ఇత్యేకీయమతోపన్యాసేన పరిహరతి –
తత్రేతి ।
తేన శుగావిష్టత్వేనాసౌ జానశ్రుతిః శుచా హేతునా రైక్వమాద్రవతీతి శూద్రః శ్రుత్వా వా హంసవాక్యం రైక్వమాద్రవతీతి నైమిత్తికం తత్ర శూద్రపదమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కిమితి శూద్రపదేన రాజానమృషిః సంబోధయతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఋషిరితి ।
ఉక్తప్రకారద్వయసమాప్తావితిశబ్దః ।
ప్రకారాన్తరేణ జానశ్రుతేః శూద్రత్వం గౌణం వ్యుత్పాదయతి –
శూద్రవద్వేతి ।
న చ శుశ్రూషయా తేన శూద్ర ఇతి శేషః ।
ముఖ్యం శూద్రత్వం క్షత్తృసంబన్ధేన వ్యావర్తయతి –
న త్వితి ।
క్షత్రియే జానశ్రుతౌ శూద్రశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తాన్తరమాహ –
అపరే పునరితి ।
తత్ర గమకం దర్శయతి –
లిఙ్గఞ్చేతి ।
యదృషేర్మతమధికధనార్థిత్వమితి యావత్ । అధికం షట్శతేభ్యః సకాశాదితి శేషః ॥౩॥
విద్యాదానే తస్యా ద్వారత్వం తద్దాతుశ్చ వరజ్ఞానదానతీర్థతాం జానన్నువాచేతి సమ్బన్ధః । ధనదాతుర్విద్యాదానతీర్థత్వే ప్రమాణమాహ –
బ్రహ్మచారీతి ।
తస్యా ద్వారతాం విద్యాదానే తద్దాతుస్తీర్థతాం చ జానన్నువాచేత్యుక్తమనువదతి –
ఎవం జానన్నితి ।
కిముక్తమిత్యపేక్షాయామాహ –
ఆజహారేతి ।
తత్ర వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ –
పూర్వవదితి ।
అల్పధనహరణానిచ్ఛాయాం కారణాపేక్షాయాం శూద్రేతి సమ్బోధనవదిత్యర్థః ।
రైక్వేణ గ్రామాదికం గృహీత్వా విద్యా జానశ్రుతయే దత్తేత్యస్మాన్ప్రతి శ్రుతిర్జ్ఞాపయతి –
తే హైత ఇతి ।
మహావృషేషు మహాపుణ్యేష్వితి యావత్ ॥౪ -౫॥
కథం విద్యాముక్తవానిత్యాశఙ్క్యాధిదైవతం తదుక్తిప్రకారం దర్శయతి –
వాయురిత్యాదినా ।
ప్రాణో వావ సంవర్గ ఇతి వక్ష్యమాణేనాపునరుక్తతాయై వాయుం వ్యాచష్టే –
వాయుర్బాహ్య ఇతి ।
సంవర్జనాదిత్యస్య వ్యాఖ్యా సంగ్రహణాదితి ।
సంగ్రహణపక్షం సమర్థయతే –
వక్ష్యమాణా ఇతి ।
కిమితి సంవర్గత్వం వాయోరుపదిశ్యతే తత్ర దృష్టాన్తశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
కృతాయేతి ।
సంగ్రసనాద్వేత్యుక్తం పక్షమాకాఙ్క్షాపూర్వకం వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
సూర్యాచన్ద్రమసోర్వాయావపిగమనమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
ఆప్రలయాత్తయోరధికారపదే స్థిత్యఙ్గీకారాత్స్వరూపావస్థితత్వం ద్రష్టవ్యమ్ ।
సూర్యాదేః స్వరూపావస్థానేఽపి వాయావప్యయః సమ్భవతీతి సమాధత్తే –
నైష దోష ఇతి ।
అస్తమనే సతి సూర్యాదేరదర్శనప్రాప్తేర్వాయ్వధీనత్వం వ్యుత్పాదయతి –
వాయునా హీతి ।
సూర్యగ్రహణం చన్ద్రమసోఽప్యుపలక్షణమ్ ।
గౌణస్తర్హి వాయావప్యయః సూర్యాదేరిత్యాశఙ్క్య పక్షాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
సఙ్గతిసమయే హి సంహరతి వేత్యర్థః ॥౧ – ౨॥
కథం ప్రాణస్య సంవర్గత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స పురుష ఇతి ।
తస్మాత్సంవర్గ ఇత్యధ్యాత్మమితి శేషః ॥౩॥
వాయుప్రాణావధిదైవతాధ్యాత్మభేదేన సంవర్గగుణావుక్తావుపసంహరతి –
తావితి ॥౪॥
అథ హేత్యాద్యనన్తరవాక్యం వ్యాచష్టే –
అథైతయోరితి ।
బ్రహ్మవిచ్ఛౌణ్డో బ్రహ్మవిదాం మధ్యే శూరమాత్మానం మన్యమాన ఇతి యావత్ । బుద్ధ్వా లిఙ్గవిశేషేణేతి శేషః ।
జిజ్ఞాసమానావిత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి –
కిమయమితి ॥౫॥
చతుర ఇతి ద్వితీయాబహువచనదర్శనాన్మహాత్మన ఇతి తాదృగేవేత్యాహ –
ద్వితీయేతి ।
యద్వా మహాత్మన ఇత్యస్య పఞ్చమ్యాదౌ చతుర ఇత్యస్య చ సమీచీనే ప్రయోగదర్శనాదిహ తథా మా భూదితి మత్వాఽఽహ –
మహాత్మన ఇతి ।
అతో హి జగారేతి సమ్బన్ధః ।
కః శబ్దః ప్రజాపతివిషయో వ్యాఖ్యాతః । సమ్ప్రతి పక్షాన్తరమాహ –
కః స ఇతి ।
యస్తాఞ్జగార స కః స్యాదితి ప్రశ్నమేకే వదన్తీత్యర్థః ।
అత్తారం ప్రాణమాత్మానం చైకత్వేన పశ్యన్బ్రహ్మచారీ మహ్యం భిక్షాం యన్న దదతుర్భవన్తౌ తత్తస్మై దేవాయైవ న దదతురిత్యజ్ఞత్వమేవ తయోర్దర్శయన్నాహ –
యస్మా ఇతి ॥౬॥
దర్శనమేవ ప్రశ్నద్వారా విశదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
అధిదైవతమగ్న్యాదీనాం వాయురూపేణ జనితేతి సమ్బన్ధః ।
తస్య ప్రాథమికం [కత్వం] కృత్వా దర్శయతి –
ఆత్మనీతి ।
అగ్న్యాదీన్ప్రలయకాలే దేవః స్వాత్మని వాయురూపేణ గ్రసిత్వా పునరుత్పత్త్యవస్థాయాముత్పాదయితేతి యోజనా ।
అధ్యాత్మం వాగాదీనపి స్వాపావస్థాయాం స్వాత్మని ప్రాణరూపే సంహృత్య పునః ప్రబోధావస్థాయాం తేషాముత్పాదయితా దేవః ప్రాణరూపేణేత్యాహ –
అధ్యాత్మం చేతి ।
దేవానామగ్న్యాదీనాం ప్రజానాం వాగాదీనాం చ జనితేత్యుక్తం సమ్ప్రతి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ –
అథ వేతి ।
అభగ్నదంష్ట్రః సర్వసంహర్తురపి చ కాచన గ్లానిర్భవతీత్యర్థః ।
ప్రజాపతేర్మహిమ్నోఽతిప్రమాణత్వం ప్రకటయతి –
యస్మాదితి ।
ఇతిశబ్దాత్పరస్తాద్యచ్ఛబ్దస్య సమ్బన్ధః తదర్థశ్చ యస్మాదిత్యుక్తస్తస్మాత్ప్రజాపతేర్మహిమానమతిప్రమాణమాహురితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
వై వయమిత్యాదిభాగం పదచ్ఛేదపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే –
వయమిత్యాదినా ।
క్రియాపదేన వయమిత్యస్య సమ్బన్ధముక్తముపపాదయతి –
వయమితి ।
బ్రహ్మచారిన్నిదం వయమా సమన్తాదుపాస్మహే బ్రహ్మేత్యుక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ పదచ్ఛేదపూర్వకం వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
అన్యే నేతి ।
శౌనకస్యాభిప్రతారిణశ్చ జ్ఞానాతిశయం దర్శయిత్వా యతిశ్చ బ్రహ్మచారీ చేత్యాదిస్మృతిమనుసృత్యాఽఽహ –
దత్తేతి ॥౭॥
ఆఖ్యాయికాద్వారా ప్రకృతాయాం సంవర్గవిద్యాయామాత్మా దేవనామిత్యాదిగుణజాతముపదిశ్య గుణాన్తరముపదేష్టుమనన్తరవాక్యమవతారయతి –
తే వా ఇతి ।
తద్వ్యాచష్టే –
యే గ్రస్యన్త ఇతి ।
త ఎతే వాగాదిభ్యః సకాశాదన్యే పఞ్చేతి సమ్బన్ధః ।
అధిదైవతమగ్న్యాదీన్వాయుసహితాన్పఞ్చోక్త్వా తేనైవ ప్రకారేణాధ్యాత్మమపి తేభ్యః సకాశాదన్యే ప్రాణసహితా వాగాదయః పఞ్చ సన్తీత్యాహ –
తథేతి ।
అవాన్తరసంఖ్యావినివేశముక్త్వా తత్రైవ మహాసంఖ్యానివేశం దర్శయతి –
తే సర్వ ఇతి ।
దశసంఖ్యాసమ్బన్ధాత్తేషాం సంఖ్యయేతి ।
కృతాయోపలక్షితం ద్యూతం కృతమిత్యుచ్యతే । తత్ర దశసంఖ్యావత్త్వస్య వక్తవ్యత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । యదుక్తమగ్న్యాదయో వాగాదయశ్చ దశ సన్తస్తత్కృతం భవతీతి తదుపపాదయతి –
చతురఙ్క ఇత్యాదినా ।
ఎకస్తావదయో ద్యూతే చతురఙ్కో దృశ్యతే తద్వదగ్న్యాదయో వాగాదయశ్చ గ్రస్యమానాశ్చత్వారో భవన్తి । యథా చ ద్యూతే త్రేతానామకోఽయస్త్ర్యఙ్కో గృహ్యతే తథాఽగ్న్యాదయో వాగాదయశ్చైకైకన్యూనాస్త్రయః । తథా చ ద్వాపరనామాయో ద్వ్యఙ్కో జాయతే తద్వద్వాగాదిష్వగ్న్యాదిషు చ ద్వౌ ద్వౌ వర్జయిత్వా ద్వౌ ద్వౌ భవతః । తథా చ తత్ర కలిసంజ్ఞాయో భవత్యేకాఙ్కః యోఽగ్న్యాదీనాం గ్రసితా వాయుర్వాగాదీనాం గ్రసితా ప్రాణశ్చైకస్తేభ్యో గ్రస్యమానేభ్యోఽన్య ఇత్యేవం గ్రసితృత్వేన గ్రస్యమానత్వేన చ దశ సన్తస్తే పూర్వోక్తం కృతం భవతీత్యర్థః ।
ద్యూతస్య సర్వాన్నాత్తృత్వప్రసిద్ధ్యా దశసంఖ్యావతాం దేవానాం కృతత్వసమ్పాదనేనాత్తృత్వం సమ్పాదితమ్ । ఇదానీం దశసంఖ్యావత్త్వేనైవ విరాట్త్వసమ్పాదనేన తేషామన్నత్వం సమ్పాదయతి –
యత ఇతి ।
అగ్న్యాదిషు వాగాదిషు చ మిలితేషు దశసంఖ్యావత్త్వేఽపి కథమనేన తద్వత్త్వం తథా చ కథం సంఖ్యాసామాన్యం తేషామన్నసంఖ్యాసామాన్యసమ్పాదనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దశాక్షరేతి ।
విరాడ్దశసంఖ్యావతీ ప్రసిద్ధా సా చాన్నమితి శ్రూయతే, తథా చ యథోక్తేష్వగ్న్యాదిషు వాగాదిషు చ సముదితేషు సంఖ్యాసామాన్యాద్విరాట్త్వం సమ్పాద్యాన్నత్వసమ్పాదనం సుశకమిత్యాహ –
అత ఇతి ।
తేషు కృతత్వేనాన్న(త్తృ?)త్వం సమ్పాదితముపసంహరతి –
తత ఎవేతి ।
ద్యూతస్యాయచతుష్టయవిశిష్టత్వేన కృతోపలక్షితేన తత్ర దశసంఖ్యాయాః సత్త్వాత్తత ఎవ సంఖ్యాసామాన్యాదగ్న్యాదయశ్చ కృతం భవతి తతశ్చ తేషామత్తృత్వమిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
సమ్ప్రతి ప్రకృతేష్వగ్న్యాదిషు విరాట్త్వమన్నత్వమితి త్రయముపసంహరతి –
సైషేతి ।
విరాజో విధేయత్వాత్తస్యాశ్చ స్త్రీలిఙ్గతయా సైషేతి విధేయలిఙ్గభజనమ్ । త ఎతే ప్రకృతా దేవా విరాడిత్యవగన్తవ్యాః । సా చ దశదేవతాత్మికా దశసంఖ్యావతీ భవత్యన్నమితి దేవతానామన్నత్వసిద్ధిః । అన్నాదీత్యస్య విరాజా సమ్బన్ధాదన్నాదినీతి వ్యాఖ్యానమ్ । తతశ్చ దేవతాత్మికా విరాట్కృతత్వేనాన్నాదినీతి తదాత్మకానామగ్న్యాదీనామప్యత్తృత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
విరాట్త్వేనాన్నత్వం కృతత్వేనాత్తృత్వం చేతి సమ్పత్తిద్వయమగ్న్యాదౌ దర్శితముపసంహరతి –
కృతే హీతి ।
కృతోపలక్షితే ద్యూతే దశసంఖ్యాఽన్తర్భూతా ప్రసిద్ధా । సా చాగ్న్యాదౌ దర్శితా । తథా చ సంఖ్యాసామాన్యాద్ద్యూతగతమత్తృత్వమగ్న్యాదిషు సమ్పాద్యతే తేనేదం దశకమన్నాదీత్యుచ్యతే విరాడ్ వేదే దశసంఖ్యావతీత్యుక్తమ్ । సా చాన్నం , విరాడన్నమిత్యుక్తత్వాత్ । తతశ్చ విరాట్సమ్పత్త్యా భవతి ప్రకృతం దశకమన్నమిత్యర్థః ।
సగుణం సంవర్గదర్శనముక్త్వా తత్ఫలం వక్తుం విద్వత్స్వరూపం సఙ్గిరతే –
తథేతి ।
యథాఽగ్న్యాదీనాం విరాట్త్వేనాన్నత్వం కృతత్వేన చాన్నాదత్వం తథా వాయుమగ్న్యాద్యాత్మకం ప్రాణం చ వాగాద్యాత్మకమేకీకృత్యాఽఽత్మత్వేన విద్వాన్దశదేవతాస్వరూపభూతః సన్దశసంఖ్యాయా విరాట్త్వేనాన్నం కృతశబ్దితయుగం తద్గతదశసంఖ్యావచ్ఛిన్నతయా కృతత్వేనాన్నాదీ భవతీత్యర్థః ।
ఫలోక్త్యుపయోగిత్వేనార్థాన్తరమాహ –
తయేతి ।
కృతోపలక్షితద్యూతస్థసంఖ్యావచ్ఛిన్నత్వేనావస్థితయాఽఽన్నత్వేనాన్నాదిత్వేన వ్యవస్థితయా సర్వమిదం జగద్దశసు దిక్షు సంస్థితం దృష్టముపలబ్ధం భవతి । న హి దేవతాదశకం హిత్వా జగన్నామ కిఞ్చిదస్తి । తథా చ దృష్టే దేవతాదశకే దృష్టమేవ సర్వం జగద్భవేదిత్యర్థః ।
భూమికామేవం కృత్వా ఫలం దర్శయతి –
ఎవంవిద ఇతి ।
వాయుం ప్రాణమత్తారమాత్మత్వేన పశ్యతః కృతసంఖ్యావచ్ఛిన్నతయా స్థితస్య దశదేవతాభూతస్య సర్వం జగద్దృష్టం భవతి । దృష్టదేవతాతిరిక్తస్య జగతోఽభావాదిత్యర్థః । యో యథోక్తదర్శీ ప్రాణో భూత్వా సర్వత్రాన్నాదశ్చ భవతీతి ఫలాన్తరమ్ ॥౮॥
పూర్వేణ సమ్బన్ధం దర్శయితుముత్తరస్య తాత్పర్యమాహ –
సర్వమితి ।
ఎకీకృత్య కారణరూపేణైక్యమాదాయేత్యర్థః ।
తర్హి తస్మిన్బ్రహ్మదృష్టిరేవ విధీయతాం కిమిత్యాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ –
శ్రద్ధాతపసోరితి ।
బ్రహ్మచర్యవాసస్యోద్దేశ్యం ఫలం దర్శయతి –
స్వాధ్యాయేతి ।
ఆచార్యో హి మాణవకముపనయతే విజ్ఞాతకులగోత్రమేవేతి మన్వానః పృచ్ఛతి –
కిఙ్గోత్రోఽహమితి ॥౧॥
అతిథ్యభ్యాగతాద్యధికృత్య పరిచర్యాజాతం బహు చరన్తీ భర్తృగృహే యతోఽహం స్థితా తేన పరిచరన్తీ సతీ పరిచరణచిత్తతయా గోత్రాదీన్నాపృచ్ఛమ్ । తథా చ తత్స్మరణే మనో మమ నాఽఽసీదితి । గోత్రాదిప్రశ్నాభావే హేత్వన్తరమాహ –
యౌవన ఇతి ।
యద్యపి తస్యామవస్థాయాం లజ్జయా గోత్రాది నాప్రాక్షీస్తథాఽపి కాలాన్తరే కిమితి పితరం న పృష్టవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదైవేతి ।
తథాఽపి కిమిత్యన్యమభిజ్ఞం నాప్రాక్షీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
ప్రథమం లజ్జయా పితరం ప్రతి న ప్రశ్నః పునశ్చ తస్యోపరతత్వాత్పశ్చాన్న దుఃఖబాహుల్యాదన్యం ప్రతి ప్రశ్న ఇతి స్థితే ప్రశ్నాభావ ఫలమాహ –
సాఽహమితి ।
కిం తర్హి తవ జ్ఞానమస్తి తదాహ –
జబాలా త్వితి ।
ఎవం స్థితే కిమాచార్యం ప్రతి మయా వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స త్వమితి ।
నాపృష్టః కస్యచిద్బ్రూయాదితి న్యాయం సూచయతి –
యదీతి ॥౨॥
మాతృవచనశ్రవణానన్తరం కిం కృతవానిత్యపేక్షాయామాహ –
స హేతి ।
ఆచార్యసమీపే బ్రహ్మచర్యవాసః శిష్యభావాదృతే న సిద్ధ్యతీత్యభిమన్వానాయోక్తమ్ –
అత ఇతి ।
కిమనయా కాకదన్తపరీక్షయా భవతా త్వహముపనేతవ్యోఽస్మీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విజ్ఞాతేతి ।
మాతరం పృష్ట్వా విజ్ఞాయాఽఽగమ్యతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కిం త్విత్యాదినా ॥౩ – ౪॥
బ్రాహ్మణస్య వాఽనృతం వినా కథమార్జసంయుక్తవచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఋజవో హీతి ।
క్షత్రియాదీనామపి కేషాఞ్చిదార్జవమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నేతర ఇతి ।
ఋజువచనత్వేన బ్రాహ్మణత్వం ప్రతిజానీతే –
యస్మాదితి ।
ఉపనీయాధ్యాప్య చేతి శేషః ।
తస్యానుగ్రహార్థం శుశ్రూషామాదిష్టవానిత్యాహ –
కృశానామితి ।
ఆచార్యనియోగశ్చ శిష్యేణ సఫలీకర్తవ్య ఇత్యాశయేనాఽఽహ –
ఇత్యుక్త ఇతి ।
సమ్పన్నా బభూవుస్తదైనమృషభోఽభ్యుక్తవానితి సమ్బన్ధః ॥౫॥
కథమృషభః సత్యకామం ప్రతి వక్తుమలం న హి లోకే బలీవర్దస్య మనుష్యం ప్రతి వచనం దృష్టమత ఆహ –
తమేతమితి ।
సత్యకామం శ్రద్ధాదిసమ్పన్నమేనమథ తస్యామవస్థాయామృషభోఽనుగ్రహాయాభ్యువాదేతి సమ్బన్ధః ।
ఋషభస్య స్వరూపమాహ –
వాయుదేవతేతి ।
అరణ్యే తత్ర తత్ర గాశ్చారయతః శ్రద్ధాపూర్వకం తపశ్చరతో వాయుదేవతా కథం తుష్టేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దిక్సమ్బన్ధినీతి ॥౧॥
వాక్యాన్తరం చ మదీయం శ్రూయతామిత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
వాయుదేవతా దిక్సమ్బన్ధినీత్యుక్తత్వాద్దిగ్గోచరమేవ దర్శనమువాచేత్యాహ –
ప్రాచీతి ।
బ్రహ్మణః పాదస్యేతి వ్యధికరణే షష్ఠ్యౌ । ఎకపాదేవ బ్రహ్మేతి విభ్రమం వ్యుదస్యతి –
తథేతి ॥౨॥
ప్రథమపాదోపాసకస్య దృష్టమదృష్టం చ ఫలమాహ –
స య ఇత్యాదినా ।
కస్యేదం ఫలమిత్యుక్తే పూర్వోక్తమేవోపాసకమనువదతి –
య ఎతమితి ॥౩॥
అవశిష్టం పాదత్రయం కథం ద్రష్టవ్యమితి బుభుత్సమానం సత్యకామం ప్రత్యాహ –
సోఽగ్నిరితి ।
అవిదుషో విద్యాభిమాననిమిత్తకర్మత్యాగో న యుక్త ఇతి మత్వాఽఽహ –
సత్యకామ ఇతి ।
అభి సాయం బభూవుః సాయంకాలం ప్రాప్తా ఇతి యావత్ ।
తస్య బ్రహ్మచర్యమవ్యావృత్తమితి సూచయతి –
తత్రేతి ।
ఉపోపవివేశ తత్రోపశబ్దాభ్యాం గవామగ్నేశ్చ సామీప్యే నివేశనమస్యోచ్యతే ।
అర్థినే విద్యా వక్తవ్యేతి సూచయతి –
ఋషభేతి ॥౧॥
ఆత్మగోచరమగ్నేశ్చాస్య విద్యమానమిత్యర్థః । యద్వా పృథివ్యాదిరూపేణాగ్నేరవస్థానాదగ్నివిషయమిత్యర్థః । యథోక్తపాదే గుణవిశేషం నిర్దిశతి –
ఎష వా ఇతి ॥౩॥
ద్వితీయపాదోపాసకస్య ద్వివిధం ఫలం దర్శయతి –
స య ఇతి ।
యథోక్తం చతుష్కలమితి యావత్ । తథైవోపాస్యగుణానురోధేనేత్యర్థః । తద్గుణస్తేన గుణేన గుణవాననన్తవానవిచ్ఛిన్నసన్తానో భవతీత్యర్థః । అనన్తవతో లోకానక్షయానిత్యేతత్ ॥౪॥
అవశిష్టపాదద్వయం కథం జ్ఞాతవ్యమితి జిజ్ఞాసమానం ప్రత్యాహ –
సోఽగ్నిరితి ।
పక్షివిశేషవిషయత్వం హంసశబ్దస్య వ్యావర్తయతి –
ఆదిత్య ఇతి ।
కథం తత్ర హంసశబ్దస్య ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శౌక్ల్యాదితి ॥౧ – ౨॥
ఆదిత్యోఽపి స్వవిషయమేవ దర్శనముక్తవానిత్యాహ –
అగ్నిరితి ।
తృతీయే పాదేఽపి గుణవిశేషముపదిశతి –
ఎష వా ఇతి ।
యతో హేతోర్జ్యోతిర్విషయమేవ దర్శనముక్తవానత ఎవ తస్యాఽఽదిత్యత్వం ప్రతిభాతీత్యాదిత్యత్వే హంసస్య గమకాన్తరమాహ –
జ్యోతిర్విషయమేవేతి ।
య ఎతమేవం విద్వానిత్యాద్యుత్తరమ్ ॥౩- ౪॥
అవశిష్టం పాదాన్తరం తర్హి కథం జ్ఞాయతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
హంసోఽపీతి ।
మద్గుశబ్దస్య వాచ్యమర్థమన్వాచష్టే -
మద్గురితి ।
తస్య కథం సత్యకామం ప్రత్యుపదేష్టృత్వమత ఆహ –
స చేతి ॥౧॥
తం మద్గురుపనిపత్యేత్యత్ర మద్గుశబ్దార్థం పూర్వోక్తమేవ స్మారయతి –
మద్గుః ప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణః కలేత్యాద్యాయతనవానిత్యేవమితి యథోక్తగుణం సమర్థయతే –
ఆయతనమిత్యాదినా ।
తద్యస్మిన్పాదే వర్తతే సోఽయమాయతనవాన్నామ పాద ఇతి ద్రష్టవ్యమితి యోజనా ॥౨-౩॥
ద్వివిధం విద్యాఫలమభిధత్తే –
తం పాదమితి ।
తథైవాఽఽయతనవత్త్వగుణాక్రాన్తత్వేనైవేత్యర్థః ॥౪॥
బ్రహ్మవిదివ భాసీత్యుక్తే కీదృశీ బ్రహ్మవిదిత్యపేక్షాయామాహ –
ప్రసన్నేన్ద్రియ ఇతి ।
సత్యకామస్యాపి తల్లక్షణవత్త్వమతఃశబ్దార్థః ।
మాం త్వదాచార్యమవజ్ఞాయ మచ్ఛిష్యం త్వాం కోఽన్యో మనుష్యో మచ్ఛాపాదభీతః శిష్యత్వేనాఽఽదాయానుశాసనం కృతవాన్యదనుశాసనాత్తే బ్రహ్మవిద్యా జాతేతి సాక్షేపం పృచ్ఛతి –
కస్త్వామితి ।
మనుష్యేభ్య సకాశాదన్యే మామనుశిష్టవన్త ఇతి సామాన్యప్రతిజ్ఞాం విభజతే –
దేవతా ఇతి ।
దేవతానామేవోపదేష్టృత్వం వ్యతిరేకద్వారా విశదయతి –
కోఽన్య ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞాం నిగమయతి –
అత ఇతి ।
మయా తర్హీదానీం న కిఞ్చిదస్తి తవ కర్తవ్యమిత్యాశఙ్కాం వారయతి –
భగవానితి ॥౨॥
ఇతశ్చ భగవానేవ బ్రవీతు మే విద్యామిత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
తదేవ కారణం దర్శయతి –
శ్రుతమితి ।
అస్మిన్నర్థం ఆచార్యాదేవ విద్యా శ్రౌతవ్యైవేత్యేవంలక్షణే ।
శ్రుతమేవ విశదయతి –
ఆచార్యాదితి ।
విదితా ప్రాప్తేతి యావత్ । ఆచార్యాధీనా ధీరేవ ఫలవతీత్యతఃశబ్దార్థః । విద్యాన్తరమాచార్యేణోక్తమితి శఙ్కామేవకారేణ వారయతి ।
దైవతైరాచార్యేణ చ సత్యకామాయోక్తాం విద్యామస్మాన్ప్రతి శ్రుతిర్జ్ఞాపయతి –
అత్రేతి ।
న విగతం కిన్తు పూర్వేణ విద్యా వాయ్వాదిభిరాచార్యేణ చోపదిష్టేతి శేషః । తత్రాపి పాదచతుష్టయానుధ్యానసముచ్చితమేకమేవ విజ్ఞానం తత్ఫలం చ సంహృత్యైకవిజ్ఞానఫలత్వేన పరిణేయమేకైకపాదోపాసనస్య కృతార్థత్వాహేతుత్వాదిత్యాచార్యోపదేశస్యైవ సార్థకత్వమితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౩॥
సప్రపఞ్చబ్రహ్మోపాసనముక్త్వా కార్యబ్రహ్మోపాసనముచ్చితం కారణబ్రహ్మోపాసనం వక్తుం ఖణ్డాన్తరమవతారయతి –
పునరితి ।
న కేవలం బ్రహ్మవిద్యాశేషత్వాదిత్యర్థః ।
పూర్వవదితి ।
యథా పూర్వస్మిన్ఖణ్డే శ్రద్ధాతపసోర్బ్రహ్మోపాసనాఙ్గత్వప్రదర్శనాయాఽఽఖ్యాయికేత్యుక్తం తద్వదిత్యర్థః ॥౧॥
తప్త ఇతి ।
భవదపేక్షితాం శుశ్రూషాం విదధానో బహుకాయక్లేశం కృతవానిత్యర్థః ।
వివక్షితశుశ్రూషాకరణమేవ విశదయతి –
కుశలమితి ।
కిమితి భవత్యా మాం బ్రూహీదమిదానీముచ్యతే న హి మత్తోఽన్యత్ర త్వదనురాగో యుక్తిమానిత్యాశఙ్క్య భగవతి స్నేహాదిత్యాహ –
భగవానితి ।
అగ్నీన్పరిచరమాణబ్రహ్మచారిణోఽసమావర్తనమతఃశబ్దార్థః । గర్హాపరిహారో ద్వితీయేనాతఃశబ్దేన పరామృశ్యతే ।
ఆచార్యశుశ్రూషాపరం శిష్యం దేవతైవానుగృహ్ణాతీతి జ్ఞాపయితుమారభతే –
తస్మా ఇతి ॥౨॥
ఆచార్యభిప్రాయమజానతః శిష్యస్య దుఃఖప్రాప్తిం దర్శయతి –
స హేతి ।
అతిగమనం వస్తుస్వరూపమతీత్య విషయేషు ప్రవేశ ఇతి యావత్ । నానాత్యయా ఇతి కామానాం విశేషణమ్ ।
కథం తేన వ్యాధయో విశేష్యన్తే తత్రాఽఽహ –
కర్తవ్యేతి ।
కామా ఎవ వ్యాధయ ఇత్యర్థః ॥౩॥
ఆచార్యప్రవాసాత్తజ్జాయాయా బ్రహ్మచారిణ్యనుగ్రహాత్తస్య చానశనాధ్యవసాయాదనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః । హన్తేతి యద్యర్థః, అస్మద్భక్తం బ్రహ్మచారిణముపేక్ష్య దేశాన్తరం గతస్తర్హీతి యావత్ । అథ పునరేత్యాఽఽచార్యో బ్రహ్మవిద్యామస్మై వివక్షితాం చ వక్ష్యతి కిం త్వరయేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దుఃఖితాయేతి ।
బ్రహ్మవిద్యాసాధనసమ్పత్తిమస్య దర్శయతి –
తపస్విన ఇతి ॥౪॥
ప్రాణో బ్రహ్మేతి భవద్భిరుక్తం తదహం విజానామీతి సమ్బన్ధః । తత్ర హేతుమాహ –
ప్రసిద్ధేతి ।
ప్రాణపదస్య ప్రసిద్ధార్థత్వమేవ సమర్థయతే –
యస్మిన్నితి ।
ఎవంభూతః ప్రాణశబ్ద ఇతి శేషః ।
ప్రాణశబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థత్వేఽపి కుతో బ్రహ్మత్వం తస్మిన్ప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
కార్యకరణసంఘాతే నష్టేఽగ్రహణాదిత్యతఃశబ్దార్థః । స్వకీయజ్ఞానసముచ్చయార్థశ్చకారః ।
విజానామ్యహమిత్యుక్తముపసంహరతి –
తేనేతి ।
స్వేనాజ్ఞాతం బ్రహ్మచారీ దర్శయతి –
కం చేతి ।
తస్యాజ్ఞానమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
ప్రాణశబ్దస్య వాయువిశేషవిషయత్వేన ప్రసిద్ధార్థత్వవదిత్యపేరర్థః ।
బ్రహ్మచారిణోఽభిప్రాయం దర్శయన్నుత్తరమాహ –
నూనమితి ।
నను విరుద్ధార్థత్వాదగ్నీనాం వాక్యం భవత్వప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కథం చేతి ।
విరుద్ధార్థత్వప్రతీతేరాప్తవాక్యస్య చాప్రామాణ్యాయోగాద్యుక్తం బ్రహ్మచారిణోఽజ్ఞానమితి నిగమయతి –
అత ఇతి ।
స్వస్య విశేషణత్వం కస్య చ విశేష్యత్వమిత్యఙ్గీకారే ఫలం కథయతి –
ఇత్యేవమితి ।
కస్య విశేషణత్వం స్వస్య విశేష్యత్వమిత్యేవమపి విశేషణవిశేష్యత్వమవగన్తవ్యమిత్యాహ –
యదేవేతి ।
యథోక్తవిశేషణవిశేష్యభావే ఫలమాహ –
ఎవం చేతి ।
యద్వావేత్యాదివాక్యార్థముక్తమేవ ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం సంక్షిపతి –
సుఖమితి ।
ఇతరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
అన్యతరదేవేత్యత్ర యదేవ ఖమిత్యేతదుచ్యతే యద్వావ కం తదేవ ఖమిత్యత్ర యద్వావ కమితీతరద్విశేషణమతిరిక్తమధికమకించిత్కరమితి యోజనా । యది తు యదేవ ఖం తదేవ కమితి ఖేన కం విశేష్యతే, తదా యదేవ ఖమిత్యేతదేవ విశేషణమస్తు ।
యద్వావ కమితి పూర్వవిశేషణమకించిత్కరమిత్యాహ –
యదేవేతి ।
వాశబ్దోఽతిరిక్తమిత్యేతదనుకర్షణార్థః ।
విశేషణయోరర్థవత్త్వం పూర్వోక్తం సిద్ధాన్తీ స్మారయతి –
నన్వితి ।
తథా చ సుఖస్య లౌకికసుఖాద్వ్యావృత్త్యర్థం యదేవ ఖమితి విశేషణమాకాశస్య చ లౌకికాకాశాద్వ్యావృత్త్యర్థం యద్వావ కమితి విశేషణమర్థవదితి శేషః ।
అన్యతరవిశేషణవశాదపి యథోక్తవ్యావృత్తిసిద్ధేరకించిత్కరం విశేషణద్వయమితి శఙ్కతే –
సుఖేనేతి ।
యదా సుఖేనాఽఽకాశం విశేష్యతే తదా భూతాకాశాదాకాశం వ్యావర్తితం భవతి సుఖస్య తద్విశేషణత్వాయోగాత్ । సుఖమపి లౌకికసుఖాద్వ్యవచ్ఛిద్యతే । లౌకికసుఖస్యాఽఽకాశవిశేషణత్వానుపపత్తేః । అతః సుఖేనాఽఽకాశస్యాఽఽకాశేన సుఖస్య వా విశేషితత్వసామర్థ్యాత్ప్రాప్తైవ సుఖాకాశయోర్లౌకికసుఖాకాశాభ్యాం వ్యావృత్తిరిత్యన్యతరదేవ విశేషణమర్థవదిత్యర్థః ।
కిమన్యతరస్యైవ విశేషణస్య వ్యావర్తకత్వమిత్యాపాద్యతే కిం వా తస్యైవార్థవత్త్వమితి తత్రాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమేవమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
న త్విత్యాదినా ।
విశిష్టస్యైవ ధ్యేయత్వే విశేషణస్యాపి ధ్యేయత్వం సిద్ధ్యతీతి చేన్నైవం దణ్డీ ప్రైషానన్వాహేతివద్విశేషణస్యాన్యథాసిద్ధత్వాదిత్యాహ –
విశేషణేతి ।
ద్వయోరపి విశేషణయోరర్థవత్త్వం నిగమయతి –
అత ఇతి ।
విధాన్తరేణ ధ్యేయత్వాసమ్భవాదిత్యతఃశబ్దార్థః । ఖమివ సుఖేనేత్యపేరర్థః ।
ఇతశ్చ సుఖాకాశయోరితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వమేషితవ్యమిత్యాహ –
కుతశ్చేతి ।
కుతఃశబ్దోపాత్తమితఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి –
కంశబ్దస్యేతి ।
ఖం బ్రహ్మేతి ఖంశబ్దస్య బ్రహ్మశబ్దసమ్బన్ధవదిత్యపేరర్థః ।
గుణగుణినోరుభయోరపి ధ్యేయత్వసిద్ధ్యర్థమితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వం కంశబ్దస్య ఖంశబ్దస్య చ ప్రత్యేకం బ్రహ్మశబ్దసమ్బన్ధాదపి స్వీకర్తవ్యమిత్యుక్తం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి –
యది హీతి ।
ఉక్తరీత్యా ద్వయోరపి ధ్యేయత్వమతఃశబ్దార్థః । బ్రహ్మచారిణో మోహో నామాన్యోన్యవిశేషణవిశేష్యత్వాగ్రహణాదాకాశస్యైవ గుణినో ధ్యేయత్వం న తు సుఖస్య గుణస్యేతి విభ్రమః ।
ప్రాణం చేత్యాది వాక్యం నాగ్నీనాం న బ్రహ్మచారిణః । తథా చ కథముపాఖ్యాయికాయామిదం నిర్వహతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదేతదితి ।
ఆకాశస్య ప్రాణసమ్బన్ధిత్వం కయా విధయేత్యపేక్షాయామాహ –
ఆశ్రయత్వేనేతి ।
కార్యబ్రహ్మోపాసనసముచ్చితం కారణబ్రహ్మోపాసనముపసంహర్తుమితిశబ్దః ॥౫॥
ప్రధానవిద్యాముపదిశ్యాఙ్గవిద్యావిధానాయోపక్రమతే –
సంభూయేతి ।
అనన్తరం ప్రధానవిద్యోపదేశాదితి శేషః । అగ్నివిద్యాం వక్తుమారబ్ధానామగ్నీనాం మధ్యే ప్రథమమితి శ్రుతావథశబ్దార్థః ।
పృథివ్యాదిచతుష్టయమనూద్యాగ్న్యాదిత్యయోరవాన్తరభేదం దర్శయతి –
తత్రేతి ।
ఎవమగ్న్యాదిత్యయోస్తాదాత్మ్యమితీతిశబ్దార్థః ।
య ఎష ఆదిత్యే పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మీత్యేతావతైవ తయోస్తాదాత్మ్యసిద్ధేః స ఎవాహమస్మీతి పునరుక్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పునరితి ।
భోజ్యత్వం లక్షణం స్వభావో యయోస్తయోర్గార్హపత్యేన యథా సమ్బన్ధస్తథా గార్హపత్యాదిత్యయోర్న సమ్బన్ధః కిన్తు తాదాత్మ్యలక్షణ ఎవేత్యత్ర హేతుమాహ –
అత్తృత్వేతి ।
పృథివ్యాదావపి తాదాత్మ్యం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పృథివీతి ।
ఆభ్యామగ్న్యాదిత్యాభ్యామితి యావత్ । స ఎవాహమస్మీతి పరావృత్త్యా పునర్వచనం యథోక్తార్థవిశేషసిద్ధ్యర్థమితి భావః ॥౧॥
ఉక్తాయా విద్యాయా గార్హపత్యవిషయాయా ద్వివిధం ఫలం దర్శయతి –
స యః కశ్చిదిత్యాదినా ।
కస్యైతత్ఫలమిత్యపేక్షాయాముక్తమేవ సంక్షిపతి –
య ఎతమేవమితి ॥౨॥
గార్హపత్యోపదేశానన్తర్యమథశబ్దార్థః । అబాదిచతుష్టయమనూద్య దక్షిణాగ్నౌ చన్ద్రే చ విశేషం దర్శయతి –
తత్రేతి ।
అన్వాహార్యపచనచన్ద్రమసోస్తాదాత్మ్యేనాబన్నేన నక్షత్రాణాం చ తాభ్యాం భోజ్యత్వేన సమ్బన్ధ ఇతి వక్తుం పునర్వచనమిత్యాహ –
స ఎవేతి ।
కథం పునరన్వాహార్యపచనచన్ద్రమసోస్తాదాత్మ్యం తత్రాఽఽహ –
అన్నసమ్బన్ధాదితి ।
ప్రసిద్ధం హి దర్శపూర్ణమాసయోరన్వాహార్యపచనే హవిః శ్రవణమ్ । తే చన్ద్రం ప్రాప్యాన్నం భవన్తీత్యాదౌ చన్ద్రమసి ప్రసిద్ధోఽన్నసమ్బన్ధః । తస్మాత్తయోస్తాదాత్మ్యమిత్యర్థః ।
తయోరేకత్వే హేత్వన్తరమాహ –
జ్యోతిష్ట్వేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
దక్షిణేతి ।
అన్వాహార్యపచనో హి దక్షిణాగ్నిరుచ్యతే । చన్ద్రమాశ్చ దక్షిణేన పథా ప్రాప్యమాణో దక్షిణస్యాం దిశి భవతీతి గమ్యతే । ఉత్తరదిగధిష్ఠాతురపి తస్య తత్సమ్బన్ధానివారణాత్తద్యుక్తం తయోరైక్యమిత్యర్థః ।
అపాం నక్షత్రాణాం చ చన్ద్రవదన్వాహార్యపచనేన తాదాత్మ్యమాశఙ్క్యాఽఽహ –
అపామితి ।
పూర్వవత్పృథివ్యన్నయోస్తయోర్గార్హపత్యాదిత్యాభ్యామన్నత్వేన సమ్బన్ధవదితి యావత్ । సమ్బన్ధోఽన్వాహార్యపచనచన్ద్రమోభ్యామితి శేషః ।
కథం నక్షత్రాణామన్నత్వం తత్రాఽఽహ –
నక్షత్రాణామితి ।
కథం పునరపామన్నత్వం తదాహ –
అపామితి ।
దక్షిణాగ్నేర్దక్షిణాగ్నిం ప్రతీతి యావత్ । పృథివ్యా గార్హపత్యాగ్నిం ప్రత్యన్నత్వవదిత్యుదాహరణార్థః । స య ఎతమేవం విద్వానిత్యాద్యన్యదిత్యుక్తమ్ ॥౧ -౨॥
గార్హపత్యస్య దక్షిణాగ్నేశ్చోపాసనానన్తర్యమథశబ్దార్థః । తత్రావాన్తరభేదం దర్శయతి –
య ఎష ఇతి ।
సోఽహమస్మీత్యాద్యన్యత్సమానమితి సమ్బన్ధః ।
యథా పూర్వం జ్యోతిష్ట్వావిశేషాద్ గార్హపత్యాదిత్యయోరన్వాహార్యపచనచన్ద్రమసోశ్చ సామ్యముక్తం తథా జ్యోతిష్ట్వసామాన్యాద్విద్యుదాహవనీయయోస్తాదాత్మ్యమేష్టవ్యమిత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
కథం తర్హి తాభ్యాం దివాకాశయోః సమ్బన్ధస్తత్రాఽఽహ –
దివా(ద్వ్యా)కాశయోస్త్వితి ।
ఆహవనీయస్య ఫలత్వాద్దివో విషయత్వం తత్ర హోమాదిద్వారా నిష్పన్నాపూర్వస్య ద్యులోకఫలత్వాభ్యుపగమద్విద్యుతస్త్వాకాశాశ్రయత్వం ప్రసిద్ధమతో విద్యుదాహవనీయయోర్భోగ్యత్వేనైవ దివా(ద్వ్యా)కాశయోః సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః । స య ఎతమేవమిత్యాద్యన్యదిత్యుక్తమ్ ॥౧-౨॥
అగ్నీనాం మిథో విసంవాదం వ్యావర్తయతి –
తే పునరితి ।
తథాఽప్యాత్మవిద్యా శ్రోతవ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆత్మవిద్యేతి ।
కథమాచార్యోపదేశమన్తరేణ భగవదుపదేశవశాదేవ మే విద్యా ఫలవత్యాచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠమిత్యాది హి ప్రాగుక్తమత ఆహ –
ఆచార్యస్త్వితి ॥౧॥
అపనిహనుత ఇవేత్యత్రేవశబ్దతాత్పర్యం దర్శయతి –
న చేతి ।
ఉక్తమభిప్రాయమాకాఙ్క్షాపూర్వకం వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
కాక్వా స్వరభఙ్గేన భీతః సన్నుక్తవానస్ఫుటమితి యావత్ ।
భీతిం శిష్యస్యాపనయన్నాచార్యో బ్రూతే –
కిం ను సోమ్యేతి ।
ఆచార్యవాక్యస్థమితిశబ్దమనూద్య వ్యాచష్టే –
ఇత్యేవమితి ।
పృష్టః సన్నితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
యస్మాదగ్నిభిరుక్తమాచార్యాయ ప్రతీకద్వారా శిష్యో నివేదితవాంస్తస్మాదాచార్యః ప్రాప్తః సావకాశమిత్యాహ –
యత ఇతి ।
కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేత్యాదినా బ్రహ్మాపి తైరుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న బ్రహ్మేతి ।
కథం తర్హి సాకల్యేన బ్రహ్మ జ్ఞాతవ్యమిత్యత ఆహ –
అహం త్వితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శృణ్వితి ॥౨ – ౩॥
కథముపసన్నాయాఽచార్యో బ్రహ్మచారిణే బ్రహ్మవిద్యాముక్తవానిత్యత ఆహ –
య ఎష ఇతి ।
అక్షిస్థానే తదుపలక్షితో ద్రష్టా య ఎష పురుషో దృశ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
నాసౌ సర్వేషాం ఛాయాత్మాతిరిక్తో దృష్టిగోచరతామాచరతీత్యాశఙ్క్యాధికారిణో విశినష్టి –
నివృత్తేతి ।
నివృత్తాని విషయేభ్యో విముఖాని చక్షూంషి బాహ్యాని కరణాని యేషాం తైరితి యావత్ ।
బాహ్యకరణానాం స్వవశత్వాధీనం విశేషణాన్తరమాధత్తే –
బ్రహ్మచర్యాదీతి ।
మనసో విషయపారవశ్యరాహిత్యే విశేషణాన్తరమాహ –
శాన్తైరితి ।
తేషాం నివృత్తచక్షుష్ట్వం హేతుమాహ –
వివేకిభిరితి ।
పురుషోఽక్షిణి ద్రష్టేత్యత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
చక్షుష ఇతి ।
ఆచార్యేణాపూర్వవిద్యోపదేశాదగ్నీనాముక్తిర్మిథ్యా ప్రాప్తేతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అగ్నివచనస్య గత్యన్తరమాహ –
భవిష్యదితి ।
నాగ్నీనాముక్తిర్మృషా నాపి తేషాం భవిష్యద్విషయాజ్ఞానమితి దూషయతి –
నైష దోష ఇతి ।
యత్సుఖగుణకమాకాశముపాస్యమగ్నిభిరుపదిష్టం తస్యైవ కారణబ్రహ్మణో ద్రష్టృరూపస్యాక్షిణి దృశ్యత ఇత్యనువాదో గతివ్యాఖ్యానాయాఽఽచార్యేణ క్రియతే తన్నాస్తి దోషద్వయమిత్యర్థః ।
అక్షిణి దృశ్యత ఇతి ప్రయోగాదాచార్యేణ చ్ఛాయాత్మా వివక్షిత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎష ఇతి ।
ఇతశ్చ నాయం పురుషశ్ఛాయాత్మేత్యనన్తరవాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఎతదిత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దో యథోక్తగుణైరుపాస్యః పురుషో న చ్ఛాయాత్మా భవితుమర్హతీత్యర్థః ।
అసఙ్గత్వాచ్చ నాయం ఛాయాత్మేత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
మాహాత్మ్యం స్థానద్వారేణోచ్యత ఇతి శేషః ।
కిమేతావతా పురుషస్యాఽఽయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్థానస్యాపీతి ॥౧॥
తస్యైవోపాస్యత్వార్థం గుణాన్తరం దర్శయతి –
ఎతమితి ।
పురుషస్య సంయద్వామత్వం బ్రహ్మవిదుక్త్యా సిద్ధమపి నావయవార్థమన్తరేణ వ్యక్తీభవతీతి శఙ్కతే –
కస్మాదితి ।
అవయవార్థోపన్యాసేన పరిహరతి –
యస్మాదితి ।
గుణోపాస్తిఫలమాహ –
తథేతి ।
ఉపాస్యగుణానుసారేణేత్యర్థః ఎవంవిదం సంయద్వామగుణవిశిష్టపురుషోఽస్మీతి వేదితారమిత్యేతత్ ॥౨॥
గుణాన్తరముపాస్యత్వాయ దర్శయతి –
ఎష ఇతి ।
తద్వ్యుత్పాదయతి –
ఎష ఇతి ॥౩॥
గుణాన్తరం ధ్యానాయోక్త్వా వ్యుత్పాదయతి –
ఎష ఇత్యాదినా ।
ఆదిత్యాదిరూపేణాస్యైవ దీప్యమానత్వే శ్రుత్యన్తరమనుకూలయతి –
తస్యేతి ।
గుణోపాస్తిఫలమాహ –
య ఎవమితి ॥౪॥
గతిం వక్తుం పూర్వోక్తబ్రహ్మవిద్యాయామధికగుణానేవాఽఽచార్యోఽన్వవాదీదిదానీం తామేవ గతిమవతారయతి –
అథేతి ।
తాం వక్తుం పాతనికాం కరోతి –
యద్యదీతి ।
కరణాకరణాభ్యాం విదుషో న వృద్ధిర్నాపి హానిరిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
న కర్మణేతి ।
అథ యదు చైవేత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యం దర్శయతి –
శవకర్మణీతి ।
తాత్పర్యాన్తరం దర్శయతి –
న పునరితి ।
యది విదుషోఽపి శవకర్మ కర్తవ్యం కస్తర్హి తస్య విశేషస్తత్రాఽఽహ –
అక్రియమాణే హీతి ।
అన్యత్రేత్యవిద్యావానుచ్యతే –
ఇహేతి ।
ప్రస్తుతవాక్యస్య విద్యావతో వోక్తిరితి శవకర్మణ్యనాదరపూర్వకమితి శేషః । విద్యావతః శవకర్మభావాభావయోరప్రతిబన్ధః ఫలం సిద్ధ్యతి । అవిద్యావతస్తు శవకర్మాకరణే కర్మాణి న ఫలదానీతి విద్యాస్తుతిరిహాభిప్రేతేతి భావః ।
తేఽర్చిషమేవేత్యత్ర తచ్ఛబ్దార్థం వ్యాచష్టే –
యే సుఖాకాశమితి ।
సత్యలోకస్థమితిదేశవ్యవచ్ఛేదేన కిమితి వ్యాఖ్యాయతే ముఖ్యమేవ బ్రహ్మశబ్దలమ్బనం కిం నోచ్యతే తత్రాఽఽహ –
గన్తృగన్తవ్యేతి ।
ఎతేభ్యో హేతుభ్యః సత్యలోకస్థం బ్రహ్మ న ముఖ్యమితి సమ్బన్ధః ।
ముఖ్యబ్రహ్మప్రాప్తావపి యథోక్తవ్యపదేశా భవిష్యన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సన్మాత్రేతి ।
తదనుపపత్తర్న తాదృగ్బ్రహ్మ బ్రహ్మశబ్దమితి శేషః ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫోరయతి –
బ్రహ్మైవేతి ।
తత్రేతి ముఖ్యప్రాప్తిరుచ్యతే ।
కస్యచిదపి సన్మాత్రబ్రహ్మప్రాప్తిరత్ర నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వభేదేతి ।
వక్ష్యతి షష్ఠేఽధ్యాయే శ్రుతిరితి శేషః ।
జీవస్య సన్మాత్రం బ్రహ్మ పారమార్థికం రూపం చేదుపాసకస్యాపి న గతిరుచితా తస్యాపి బ్రహ్మాతిరిక్తస్వరూపాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
ఎకత్వలక్షణో మార్గో న దృష్టశ్చేదగమనాయ నోపతిష్ఠతే । న హి ధ్యాననిష్ఠస్యాదృష్టమేకత్వం గమనం వారయితుం పారయత్యజ్ఞానప్రతిబన్ధాత్ । తస్య గమనభ్రాన్తిసమ్భవాదిత్యర్థః । యద్వైకత్వలక్షణో మార్గో నావగతో న గమనాయ మోక్షాయోపస్థితో భవతీత్యర్థః ।
తత్ర ప్రమాణమాహ -
స ఎనమితి ।
స పరమాత్మా ప్రత్యక్త్వేనాజ్ఞాతః సన్నేనమధికారిణం ముక్తిప్రదానేన న పాలయతీత్యర్థః ।
ప్రకృతాం గతిముపసంహరతి –
ఎష ఇతి ।
గతిఫలం నిగమయతి –
ఎతేనేతి ।
ఇమమితివిశేషణాదనావృత్తిరస్మిన్కల్పే । కల్పాన్తరే త్వావృత్తిరితి సూచ్యతే ।
ఆవర్తశబ్దం వ్యాకరోతి –
ఆవర్తన్త ఇతి ।
సఫలాయా యథోక్తేన గతిపూర్వకేణ ఫలేన సహితాయా ఇతి యావత్ । కార్యబ్రహ్మోపాసనముచ్చితా కారణబ్రహ్మోపాసనా యథోక్తా న విద్యాసహితాఽవిద్యాఽత్ర వివక్షితా తస్యా ఇత్యర్థః ॥౫॥
పూర్వోత్తరగ్రన్థయోరసఙ్గతిమాశఙ్క్య ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిమాహ –
రహస్యప్రకరణ ఇతి ।
రహస్యముపాసనం తత్ప్రకరణే విదుషాం ఫలప్రాప్తయే మార్గోపదేశప్రసఙ్గేన యజ్ఞస్య సమాప్తిగమనాయానన్తరగ్రన్థేన మార్గోపదేశాదస్తి సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ పూర్వోత్తరగ్రన్థయోరారణ్యకత్వేన సమానత్వాదపి సఙ్గతిరస్తీత్యాహ –
ఆరణ్యకత్వేతి ।
కిఞ్చాగ్నివిషయా విద్యా ప్రకృతా యజ్ఞే చ సిద్ధేఽగ్నిసమ్బన్ధే యది కిమపి క్షతముత్పద్యతే తదా ప్రాయశ్చిత్తార్థా వ్యాహృతయో విధాతవ్యా ఇత్యనన్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరితి సఙ్గత్యన్తరమాహ –
యజ్ఞ ఇతి ।
ప్రకృతాయాముపాసనాయాం మౌనమఙ్గీక్రియతే వాగ్వ్యాపారే విక్షిప్తచిత్తతయా ధ్యానానుష్ఠానాసిద్ధేః ।
ఋత్విగ్విశేషస్య చ ప్రాయశ్చిత్తాభిజ్ఞస్య మౌనమత్ర విధీయతే తేనాస్తి మిథః సఙ్గతిరిత్యాహ –
తదభిజ్ఞస్యేతి ।
యజ్ఞస్య దేవతోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగాత్మకత్వాత్క్రియాయాశ్చ క్షణభఙ్గిన్యా గతిమత్త్వాయోగాన్మార్గోపదేశాసమ్భవాత్కథమాద్యా సఙ్గతిరిత్యాశఙ్క్య గతిమత్త్వం సమ్పాదయితుం యజ్ఞస్య వాయురూపత్వమాహ –
ఎష ఇత్యాదినా ।
యజ్ఞో వాయ్వాత్మక ఇతి శ్రౌతీ ప్రసిద్ధిస్తామేవ ప్రకటయతి –
వాయుప్రతిష్ఠ ఇతి ।
శ్రుతీరుదాహరతి –
స్వాహేతి ।
స్వాహాకారముచ్చార్య వాతే వాయౌ ధీయతే క్షిప్యత ఇతి వాతేధా యజ్ఞః ।
శ్రుత్యన్తరమాహ –
అయమితి ।
ఆదిశబ్దేన “వాతాద్యజ్ఞః ప్రయుజ్యతామ్” (తై.బ్రా. ౩ । ౭ । ౪ । ౨౪) ఇతి శ్రుతిర్గృహ్యతే ।
ఆదర్శితశ్రుతీనామర్థం సంగృహ్ణాతి –
వాత ఇతి ।
యో యజ్ఞః క్రియాసమవాయీ తత్సముదాయాత్మకః స వాయురేవ । ద్వయోశ్చలనాత్మకత్వావిశేషాత్ । తస్మాద్వాయుప్రతిష్ఠస్తదాత్మకో యజ్ఞ ఇత్యర్థః ।
వాయుప్రతిష్ఠో యజ్ఞ ఇత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమాహ –
వాత ఎవేతి ।
పవనత్వశ్రుత్యాఽపి వాయుయజ్ఞయోరేకత్వమాహ –
ఎష హ యన్నితి ।
వినాఽపి వాయుం శుద్ధిః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అచలతో విహితక్రియామననుతిష్ఠత ఇతి యావత్ । శుద్ధిర్నామ దోషనిరాసః । స చ నిషిద్ధం పరిత్యక్తుం యతమానస్య సిద్ధ్యతి । న తు నిషిద్ధక్రియాత్యాగోదాసీనస్య దోషనిరాసాత్మికా శుద్ధిః సమ్భవతి ।
చలనం చ వాయుః । తస్మాద్వాయురేవ చలనద్వారా సర్వం జగత్పునాతీత్యాహ –
దోషేతి ।
వాయోరస్తు పావనత్వం ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యస్మాదితి ।
వాయ్వాత్మనా గతివిశిష్టస్య యజ్ఞస్య మార్గద్వయముపదిశతి –
తస్యేతి ।
ఎవం విశిష్టస్య పావనస్య వాయురూపస్యేతి యావత్ ।
యజ్ఞస్యోక్తమార్గద్వయవైశిష్ట్యే సోపస్కారమైతరేయవాక్యముదాహరతి –
ప్రాణేతి ।
ప్రాణాపానాభ్యాముచ్ఛ్వాసనిశ్వాసాభ్యాం పరిచలనం విద్యతే యస్యాస్తస్యా వాచశ్చిత్తస్య చ పూర్వాపరభావక్రమేణ యజ్ఞః సమ్పాద్యతే । మనసా హి ధ్యాయన్వాచమభివ్యాహరన్పూర్వాపరీభావేన యజ్ఞం సమ్పదయతీత్యర్థః ।
యజ్ఞస్య మార్గద్వయవిశిష్టత్వముపసంహరతి –
అత ఇతి ॥౧॥
తయోరన్యోన్యముపకార్యోపకారకభావం దర్శయతి –
తయోరితి ।
వాచా సమ్యక్ప్రయుక్తయేతి శేషః ।
సంస్కృతాయాం చ వాగ్వర్తన్యాం తయైవ యజ్ఞో నిష్పన్నో భవతీత్యాహ –
వాచైవేతి ।
కిం తర్హి మనోవర్తన్యా సంస్క్రియత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
యజ్ఞస్య ద్వాభ్యాం మార్గాభ్యాం నీయమానత్వే పూర్వోక్తరీత్యా స్థితే సతీతి యావత్ ।
మనోవర్తన్యాః సంస్కారాభావే ప్రత్యవాయం దర్శయతి –
అథేత్యాదినా ।
మనోవర్తనీ బ్రహ్మణా వాగ్వర్తనీ చ హోతృప్రభృతిభిః సంస్కార్యేతి వ్యవస్థాన్తరమిత్యర్థః ।
స బ్రహ్మేత్యన్వయం సూచయతి –
బ్రహ్మేతి ।
పునరుక్తిస్తస్య క్రియాపదేన సమ్బన్ధద్యోతనార్థా । ఎతస్మిన్నన్తరే కాలే ప్రాతరనువాకశస్త్రమారభ్య తత్పరిసమాప్తేరన్తరావస్థాయామిత్యర్థః ।
వాచో హోత్రాదిభిః సంస్కార్యత్వమస్తు, మనసశ్చ బ్రహ్మసంస్కార్యత్వం మా భూదేతావతా యజ్ఞస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స యజ్ఞ ఇతి ।
యజ్ఞభ్రంశమేవాఽఽకాఙ్క్షాద్వారా వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
నాశేఽపి యజ్ఞస్య యజమానస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యజ్ఞప్రాణో హీతి ।
వాగ్వర్తనీసంస్కారాభావేఽపి తుల్యో దోషః ॥౨ -౩॥
మౌనగుణం దర్శయతి –
అథ పునరితి ।
తథైవ సమ్యగనుష్ఠాతార ఇతి యావత్ ।
తథా బ్రహ్మా చాన్యే చర్త్విజో ద్వే వర్తన్యౌ సంస్కుర్వన్త్యేవేత్యాహ –
నేతి ।
వర్తనీద్వయసంస్కారే కిం స్యాదిత్యపేక్షాయామాహ –
ఎవమితి ॥౪ -౫॥
నిత్యానుష్ఠానముక్త్వా నైమిత్తికప్రాయశ్చిత్తవిధానార్థముపక్రమతే –
అత్రేతి ।
తద్వేషే బ్రహ్మణో మౌనభ్రంశే సతీతి యావత్ ।
రసాన్విశేషతో జ్ఞాతుం పృచ్ఛతి –
కానితి ॥౧॥
ఎవం యథా లోకానభ్యతపత్తథేతి యావత్ । జగ్రాహేతి సమ్బన్ధః ॥౨॥
తదేవ వివృణోతి –
భూరితి వ్యాహృతిమిత్యాదినా ।
ప్రథమోఽతఃశబ్దో యత ఇత్యస్మిన్నర్థే ।
యద్దృక్త ఇతి ।
ఋక్శబ్దస్తస్మిన్ ।
ఉక్తప్రాయశ్చిత్తమేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
క్రియావిశేషణమితి ।
యజ్ఞస్య క్షతం సన్దధాతీతి యత్తదృచామేవ రసనే సన్దధాతీత్యర్థః । ఓజసా సన్దధాతీతి సమ్బన్ధః ॥౩ -౪॥
తథా చ యథోక్తే సాధనే సతీత్యర్థః । యథా పూర్వస్మిన్ప్రాయశ్చిత్తే యజ్ఞస్య క్షతమివ రసనే హోతా సన్దధాతి తథా ద్వితీయతృతీయప్రాయశ్చిత్తయోరపి యజుషాం సామ్నాం చ రసేనాధ్వర్యురుద్గాతా చ తత్క్షతం సంధత్త ఇత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
హోత్రాద్యపరాధాధీనయజ్ఞభ్రంశే ప్రాయశ్చిత్తముక్త్వా బ్రహ్మాపరాధకృతే యజ్ఞనశే కిం ప్రాయశ్చిత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బ్రహ్మేతి ।
యథా యథోక్తప్రాయశ్చిత్తే లిఙ్గం దర్శయతి –
త్రయ్యా హీతి ।
బ్రహ్మణస్త్రయీసారత్వే ప్రమాణమాహ –
అథ కేనేతి ।
సాధారణకార్యస్య సాధారణసామగ్రీజన్యత్వనియమాద్వేదత్రయసాధారణే బ్రహ్మత్వే వేదత్రయసాధారణమేవ ప్రాయశ్చిత్తం వాచ్యమిత్యేకో న్యాయో దర్శితః ।
సంప్రత్యస్యైవ వేదైకత్వప్రసిద్ధేర్బ్రహ్మణః సర్వవేదార్థాభిజ్ఞస్య జ్ఞానమాహాత్మ్యేనైవ దోషనిరాసాన్నాన్యత్ప్రాయశ్చిత్తం విధేయమితి న్యాయాన్తరమాహ –
న్యాయాన్తరం వేతి ॥౫ -౬॥
వస్తుస్వభావవైచిత్ర్యాదుత్పన్నస్యాపి క్షతస్య కేనచిత్సన్ధానం భవతీత్యత్ర దృష్టాన్తానాహ –
తద్యథేత్యాదినా ।
కిం తత్ర సాధనమితి తద్దర్శయతి –
క్షారేణేతి ।
ఖరే సువర్ణే వహ్నిసంయుక్తే ద్రవీభూతే క్షారప్రక్షేపేణ ట్ఙ్కణాదినా మృదుకరణం మిథోఽవయవసంయోజనం సన్ధానం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
రజతం సువర్ణేన స్వరసతస్తావదశక్యసన్ధానం తథాఽపి వహ్నిసంయోగపూర్వక పూర్వవదేవ తత్రాపి ప్రసిద్ధం సన్ధానమిత్యాహ –
సువర్ణేనేతి ।
రజతేనేత్యాదావపి యథోక్తం ద్రష్టవ్యమ్ । సన్దధాతి బ్రహ్మేతి శేషః । భేషజేనేవ కృతః సంస్కృత ఇతి యావత్ ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
రోగార్త ఇతి ।
భవతి సంస్కృత ఇతి శేషః ॥౭ -౮॥
ఇతశ్చైవంవిదా బ్రహ్మణా భవితవ్యమిత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
గాథాశబ్దో గాయత్ర్యాదిచ్ఛన్దోవ్యతిరిక్తచ్ఛన్దోవిషయః ।
యతో యతః ప్రదేశాత్కర్మాఽఽవర్తత ఇత్యుక్తం వివృణోతి –
ఋత్విజామితి ।
యత్ర యత్ర ప్రదేశే యజ్ఞస్య క్షతిరధ్వర్యుప్రభృతీనామభవత్తత్ర తత్ర యజ్ఞస్య క్షతరూపం ప్రాయశ్చిత్తేన ప్రతిసన్దధానో బ్రహ్మా కర్తౄన్పరిపాలయతీతి సమ్బన్ధః ॥౯॥
ఋత్విజి బ్రహ్మణి మానవశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ –
మౌనేతి ।
జ్ఞానాతిశయస్తచ్ఛబ్దార్థః । కర్తౄనభిరక్షతీతి సమ్బన్ధః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన ప్రకటయతి –
యోద్ధౄనిత్యాదినా ।
ప్రకరణార్థముపసంహరతి –
ఎవమితి ॥౧౦॥
వృత్తమనూద్య వర్తిష్యమాణాధ్యాయస్య సఙ్గతిం సఙ్గిరతే –
సగుణేతి ।
విద్యాన్తరం పఞ్చాగ్నివిద్యాతిరిక్తా సగుణవిద్యా । తచ్ఛీలినాం తన్నిష్ఠానామితి యావత్ । తామేవ గతిమర్చిరాదిలక్షణామిత్యర్థః । తతో గతిద్వయాత్తృతీయా చ విద్యాకర్మరహితానామితి శేషః ।
అథ క్రమేణ ముక్తిసమ్భవాదుత్తరా గతిరుచ్యతాం కిమితి దక్షిణా తృతీయా చ సంసారరూపా గతిరతినికృష్టా వ్యపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
కష్టతరేతి ।
సగుణబ్రహ్మవిద్యావతామర్చిరాద్యాం గతిముక్త్వా సముచ్చితానామసముచ్చితానాం కర్మణాం సంసారగతిప్రభేదరూపం ఫలం వక్తుమయమారమ్భ ఇత్యర్థః ।
కర్మవిధిశ్చ ధనసమ్పత్తౌ సత్యాం భవతి । తత్సమ్పత్తిశ్చ బ్రాహ్మణస్య శ్రైష్ఠ్యే సత్యేవ సమ్భవతీతి శ్రైష్ఠ్యసిద్ధయే ప్రాణోపాసనం పూర్వత్రానుక్తం వక్తవ్యమిత్యన్తరగ్రన్థసఙ్గతిం వదన్ప్రసఙ్గం కరోతి –
ప్రాణః శ్రేష్ఠ ఇత్యాదినా ।
ప్రాణో బ్రహ్మేత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః । ఉదాహృతానుదాహృతశ్రుత్యన్తరసముచ్చయార్థశ్చకారః ।
ప్రాణస్య వాగాదిభ్యః శ్రైష్ఠ్యముక్తమాక్షిపతి –
స కథమితి ।
సర్వైర్వాగాదిభిః సంహత్య ప్రాణస్య కార్యకరత్వే సమ్ప్రతిపన్నే స ఎవ కథం శ్రేష్ఠో నిర్ధార్యతే తేషామన్యతమస్యైవ శ్రైష్ఠ్యం కిం న స్యాదిత్యర్థః ।
తస్యైవోపాస్యతయా శ్రైష్ఠ్యమాశఙ్క్య వాగాదీనామన్యతమస్యోపాస్యత్వమపాస్య ప్రాణస్యైవ నోపాస్యత్వం హేత్వభావాదిత్యాక్షేపాన్తరమాహ –
కథం చేతి ।
ప్రాణస్య శ్రేష్ఠత్వం జ్యేష్ఠత్వమిత్యాదిగుణవిధానార్థమేవ తావత్ప్రథమమారభ్యతే –
యో హ వై జ్యేష్ఠం చేతి ।
ఆద్యం చోద్యం పరిహరతి –
ప్రథమమితి ।
ప్రాణస్యైవోపాసనం న వాగాదీనామిత్యేతదనన్తరమారభ్యతేఽథ హ ప్రాణ ఉచ్చిక్రమిషన్నిత్యాదినేతి ద్వితీయం చోద్యముద్ధరతి –
ఇదమనన్తరమితి ।
కోఽసౌ జ్యేష్ఠత్వశ్రేష్ఠత్వగుణో వేదితవ్య ఇత్యత ఆహ –
ఫలేనేతి ।
కుతో వాగాదిభ్యో జ్యైష్ఠ్యం ప్రాణస్య ప్రతీతం సర్వే హి వాగాదయః సప్రాణాః సహైవ గర్భస్థే స్వతో వృత్తిభాగినో భవన్తి తత్రాఽఽహ –
గర్భస్థే హీతి ।
తత్ర గర్భవివృద్ధిదర్శనం ప్రమాణయతి –
యయేతే ।
కదా తర్హి వాగాదీనాం వృత్తిలాభస్తత్రాఽఽహ –
చక్షురాదీతి ।
ప్రాణస్య జ్యైష్ఠ్యం ప్రతిపాదితం నిగమయతి –
ఇతి ప్రాణ ఇతి ।
గుణద్వయముపాస్యత్వాయ దర్శితం నిగమయతి –
అత ఇతి ॥౧॥
తదర్థత్వేనైవ గుణాన్తరం దర్శయతి –
యో హ వా ఇతి ।
వసుమత్తమం ధనవత్త్వాదన్యేషాం నివాసకారణమిత్యర్థః । తథైవేత్యుపాసనానుసారేణేతి యావత్ । వసిష్ఠో హ భవతీతి వాసయితా వేత్యర్థః ।
వాచో వసిష్ఠత్వం సమర్థయతే –
వాగ్మినో హీతి ।
వసుమత్తమాశ్చ తేనాన్యాన్నివాసయన్తీతి శేషః ॥౨॥
గుణాన్తరమాధ్యానాయోపదిశతి –
యో హేతి ।
ప్రతిష్ఠాత్వం చక్షుషో విశదయతి –
చక్షుషా హీతి ॥౩॥
గుణాన్తరమాహ –
యో హ వా ఇతి ।
దైవాః కామాః స్వర్గాదయో (వా) మానుషాః పశ్వాదయః ।
శ్రోత్రస్య సమ్పత్త్వం సాధయతి –
యస్మాదితి ।
ఇత్యేవం యస్మాత్తస్మాదితి యోజనా ॥౪॥
సంప్రతి గుణాన్తరమాహ –
యో హీతి ।
కథం పునరాయతనత్వం మనసః సిద్ధమిత్యత ఆహ –
ఇన్ద్రియోపహృతానామితి ॥౫॥
యథోక్తా గుణా ముఖ్యప్రాణగామినో న ప్రత్యేకం వాగాదిషు భవన్తీతి వక్తుమాఖ్యాయికాం ప్రమాణయతి –
అథేతి ॥౬॥
కఞ్చిద్విరాజం కశ్యపాదీనామన్యతమం వేత్యర్థః । శరీరస్య పాపిష్ఠత్వం పాపకార్యప్రధానత్వమ్ । ఇవశబ్దోఽవధారణార్థః । ఉక్తమేవార్థం సంక్షిప్యాఽఽహ –
కుణపమితి ।
త్యక్తప్రాణం శవరూపమితి యావత్ ।
నను ప్రజాపతిః సర్వజ్ఞో ముఖ్యమేవ ప్రాణం కిమితి శ్రేష్ఠం నాభివదతి తత్రాఽఽహ –
కాక్వేతి ।
అయం శ్రేష్ఠ ఇత్యుక్తే యత్తేషాం వాగాదీనాం దుఃఖం తత్పరిహర్తుమిచ్చన్ప్రజాపతిః స్వరభఙ్గోపాయవిశేషేణ శ్రేష్ఠముక్తవాన్న స్ఫుటమిత్యర్థః ॥౭॥
అన్యదిత్యస్య విషయమాహ –
చక్షురితి ।
బాలానామపి బహిరన్తరిన్ద్రియవత్వావిశేషాత్కథమమనస ఇతి విశేషణమత ఆహ –
అప్రరూఢేతి ॥౮-౯-౧౦-౧౧॥
పరీక్షితేషు శ్రేష్ఠతారహితేషు నిరూప్య నిశ్చితేష్విత్యేతత్ । పదనసీలాః పాదాస్తేషాం సంహతిః పడ్విస్తస్యా ఈశా నియామకాః శఙ్కవోవర్ణవికారశ్ఛాన్దసః । తాన్యథోక్తానశ్వో యుగపదుత్పాటయేద్యథేతి దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ – ఎవమితి ॥౧౨॥
మయి శ్రేష్ఠత్వధీర్యుష్మాకమస్తీతి కథం జ్ఞాతుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అథేతి ।
వచనం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
క్రియావిశేషణత్వమేవ విశదయతి –
యద్వసిష్ఠత్వేతి ।
వసిష్ఠత్వేన గుణేనాహం గుణవానస్మీతి యత్తత్త్వమేవేతి యోజనా ।
అనన్తరం వాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే –
త్వమిత్యాదినా ।
తద్వసిష్ఠ ఇతి సమస్తపదమితి గృహీత్వా వ్యాఖ్యాయ పక్షాన్తరమాహ –
అథ వేతి ।
యచ్ఛబ్దవదిత్యపేరర్థః ।
అహం వసిష్ఠత్త్వగుణోఽస్మీతి యత్తత్త్వమేవ వసిష్ఠత్వగుణోఽసీతి కథమిదానీముచ్యతే । అన్యథా హి పూర్వమభిధానం తవాఽఽసీదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
త్వత్కృత ఇతి ।
వాచి దర్శితం న్యాయం చక్షురాదావతిదిశతి –
తథేతి ॥౧౩-౧౪॥
వాగాదివచనాదుత్థాయ ప్రాణాధీనతాం వాగాదేః శ్రుతిరేవ కథయతీత్యుత్తరస్య “న వై వాచ” (ఛా.ఉ. ౫ । ౧ । ౧౫) ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
శ్రుతేరితి ।
తదేవ చ సోపస్కారం వ్యాకరోతి –
యుక్తమిత్యాదినా ।
యది సర్వాణ్యేవ కరణాని వాక్తన్త్రాణి స్యుస్తర్హి వాచ ఇత్యేవ తాని బ్రూయుః । యది చక్షుస్తన్త్రాణి స్యుస్తదా సర్వాణ్యేవ చక్షూంషీతి వదేయుః । న చైవం వదన్తి, ప్రాణా ఇతి తు తాని కథయన్తి । తస్మాత్ప్రాణపారతన్త్ర్యం కరణానాం సిద్ధమిత్యర్థః । వాగాదిభిరుక్తం త్వం తద్వసిష్ఠోఽసీత్యాది ప్రాణస్యైవ యథోక్తగుణవతో ధ్యేయత్వం ప్రకరణార్థః । సాక్షాదుపసంహారాదర్శనాదుపసఞ్జిహీర్షతీత్యుక్తమ్ ।
ఆఖ్యాయికాయా యథాశ్రుతమర్థమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
యథా పురుషాశ్చేతనావన్తో వివదమానాః స్పర్ధన్తే తథా వాగాదయోఽచేతనాః స్వకీయశ్రేష్ఠత్వసిద్ధ్యర్థం విప్రతిపన్నా మిథః స్పర్ధేరన్నితి నైవ యుక్తమచేతనేషు స్పర్ధాదేరదర్శనాదిత్యర్థః ।
కిం చ వాగ్వ్యతిరిక్తానామన్యోన్యం వచనమేవనుచితం వచనస్య వాగ్వ్యాపారత్వాదిత్యాహ –
న హీతి ।
కిఞ్చ వాగాదీనాం దేహాదపసర్పణాద్యయుక్తమచేతనత్వాదిత్యాహ –
తథేతి ।
వాశబ్దో న హీత్యస్యానుకర్షణార్థః ।
అగ్న్యాదయశ్చేతనావత్యో దేవతాస్తాభిరధిష్ఠితత్వాత్తాదాత్మ్యాభిప్రాయేణ వాగాదీనాం చేతనావత్త్వసమ్భవాద్వదనాది వ్యవహారః సమ్భవతీత్యగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశదిత్యాదిశ్రుతిమనుసృత్యోత్తరమాహ –
తత్రేతి ।
ఎకస్మిన్దేహేఽనేకచేతనావతాం ప్రసహ్య విరుద్ధానేకాభిప్రాయానువిధాయిత్వేన దేహస్యోన్మథనప్రసఙ్గాదక్రియత్వప్రసఙ్గాద్వా నానేకచేతనాధిష్ఠితత్వమేకస్య దేహస్య సమ్భవతీతి శఙ్కతే –
తార్కికేతి ।
కిమేకశరీరమనేకచేతనాధిష్ఠితం న భవతి కిం వా తైర్నిర్ణీతకర్తృ భోక్త్రధిష్ఠితమితి వికల్ప్యాఽద్యం దూషయతి –
నేతి ।
అస్తి హి పరమతే శరీరస్య జీవాధిష్ఠితస్యైవేశ్వరాధిష్ఠితత్వం తథాచకశరీరమనేకచేతనాధిష్ఠితం న భవతీతి నాస్తి సేశ్వరవాదినాం శఙ్కేత్యర్థః ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి –
యే తావదితి ।
అచేతనానాం చేతనాధిష్ఠితానామేవ ప్రవృత్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
రథాదివదితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
న చేతి ।
[యది] కార్యకరణానామధిష్ఠాతృదేవతా తర్హి తత్కార్యకరణానాం కిమధిష్ఠాతృదేవతాన్తరమితి పృచ్ఛతి –
కిం తర్హీతి ।
దేవతాకార్యకరణానామధిష్ఠాతృదేవతాన్తరమిష్టం చేదనవస్థా స్యాదితి మన్వానం ప్రత్యాహ –
కార్యకరణవతీనామితి ।
శాకల్యబ్రాహ్మణమనుసృత్యాఽఽహ –
ప్రాణేతి ।
నను భూయస్యో దేవతాః కథం తాసాం ప్రాణలక్షణైకదేవతాప్రభేదత్వమత ఆహ –
అధ్యాత్మేతి ।
అధ్యాత్మాధిభూతాధిదైవానాం భేదకోటిర్వికల్పో యాసామితి విగ్రహః ।
నియన్తృత్వప్రయుక్తవ్యాపారవత్త్వం వారయితుం విశినష్టి –
అధ్యక్షతామాత్రేణేతి ।
అథేశ్వరస్యాపి నియన్తృత్వాత్కార్యకరణవత్త్వం దేవతానామివ స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
స హీతి ।
అకరణత్వమకార్యత్వస్యోపలక్షణమ్ ।
తత్ర శ్రుతిం ప్రమాణయతి –
అపాణీతి ।
ఆదిపదేన చ “న తస్య కార్యం కరణం చ విద్యత” (శ్వే.ఉ. ౬ । ౮) ఇత్యాదిమ్నత్రవర్ణో గృహీతః ।
సూత్రాత్మా హిరణ్యగర్భః సా చైకా సమష్టిరూపా దేవతా తదవస్థాభేదానాం దేవతానామీశ్వరో నియన్తేత్యుక్తం తత్ర ప్రమాణమాహ –
హిరణ్యగర్భమితి ।
ఆదిపదేన “హిరణ్యగర్భః సమవర్తత” ఇత్యాది గృహ్యతే ।
దేవానామీశ్వరస్య చాస్మిన్దేహే భోక్తృత్వాభావే కస్య భోక్తృత్వమిత్యత ఆహ –
భోక్తేతి ।
తద్విలక్షణో దేవతేశ్వరాభ్యాం వ్యావృత్త ఇతి యావత్ ।
వాగాదిశబ్దవాచ్యాశ్చేతనావత్యో దేవతా ఇతి స్వీకృత్యాఽఽఖ్యాయికాయాః స్వార్థనిర్వృత్త్యర్థముక్తమిదానీం తస్యాస్తాత్పర్యమాహ –
వాగాదీనాం చేతి ।
కల్పనాప్రయోజనమాహ –
విదుష ఇతి ।
యథోక్తాం కల్పనాం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాది ।
తేనోక్తా ఇత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి –
ఎకైకశ్యేనేతి ।
విదుష ఇత్యాదినోక్తం ప్రయోజనం ప్రకటయతి –
కథం నామేతి ।
విద్వాన్ప్రాణశ్రేష్ఠతాం కథం నామ ప్రతిపద్యేతేతి సమ్బన్ధః ।
ప్రతిపత్తిప్రకారం సంక్షిపతి –
వాగాదీనామితి ।
ఫలవతీ కల్పనేతి శేషః ।
దృష్టేఽప్యర్థే శ్రుతిమనుగ్రాహకత్వేన దర్శయతి –
తథా చేతి ॥౧౫॥
వాగాదీనాం స్వామీ శ్రైష్ఠ్యాదిగుణః ప్రాణోఽస్మీతి విద్యాదితి ప్రధానవిద్యాముపదిశ్య తద్దర్శనాఙ్గభూతాన్నవాసోదృష్టివిధానార్థే ప్రక్రమే ప్రథమమన్నదృష్టిం విధాతుం ప్రసఙ్గం ప్రకురుతే –
స హోవాచేతి ।
ముఖ్యస్య ప్రాణస్య ప్రష్టృత్వం వాగాదీనాం ప్రతివక్తృత్వం చ కాల్పనికమిత్యాహ –
ముఖ్యమితి ।
యదిదమిత్యుక్తమేవ చ యత్పదం వాక్యార్థకల్పనార్థం యదన్నమిత్యత్రానూద్యతే ।
తద్వా ఎతదిత్యాద్యుత్తరవాక్యస్య పూర్వవాక్యాదర్థభేదాభావమాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రాణస్యేతి ।
ప్రాణశబ్దం విహాయానశబ్దప్రయోగే తాత్పర్యమాహ –
సర్వప్రకారేతి ।
అన చేష్టాయామితిధాతుజస్యానశబ్దస్యోపాదానం సర్వప్రకారచేష్టయా ప్రాణస్య వ్యాప్తిగుణప్రదర్శనార్థమ్ । తథా చ యః కోఽపి దహతి శోషయతి ప్లావయతి వా స సర్వోఽపి ప్రాణ ఎవేతి యుక్తం ప్రాణస్యాన ఇతి నామేత్యర్థః । ప్రత్యక్షం పూర్వోక్తధాతుజన్మ నామేతి యావత్ ।
ఉక్తమేవార్థం సమర్థయతే –
ప్రాదీతి ।
అనశబ్దస్యేతి శేషః । న ప్రాణస్య సర్వచేష్టాప్తిరిత్యేవకారార్థః । తథా చ ప్రాణాదిశబ్దోపాదానే విశేషవ్యాప్తిరేవేతి స్థితే సతీత్యర్థః । అన ఇతి ప్రత్యక్షమిదం నామ సర్వాన్నానామత్తుర్నామగ్రహణమితి సమ్బన్ధః ।
తదేవ వ్యాచష్టే –
సర్వాన్నానామితి ।
తతశ్చ ప్రాణశబ్దస్య ప్రాణవిదః సర్వమన్నం చేత్తద్విదుషో భక్ష్యాభక్ష్యవిభాగాసిద్ధౌ తద్విషయం శాస్త్రం విరుధ్యేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽధ్యాత్మికం రూపం హిత్వాఽఽధిదైవికేన రూపేణ తస్య సర్వాన్నత్వే విభాగశాస్త్రమాధ్యాత్మికపరిచ్ఛేదవిషయత్వేనావిరుద్ధమిత్యాహ –
ప్రాణభూతత్వాదితి ।
ప్రాణభూతో విద్వానిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి –
ప్రాణాదితి ॥౧॥
ప్రాణవిద్యాఙ్గత్వేనాన్నదృష్టిరుపదిష్టా । సంప్రతి తదఙ్గత్వేన వాసోదృష్టిం ప్రస్తౌతి –
స హోవాచేతి ।
అత్రాపి ప్రాణస్య ప్రష్టృత్వం వాగాదీనాం ప్రతివక్తృత్వం చ కల్పితమేవేత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
అపాం ప్రాణం ప్రతి వాసోరూపత్వే గమకమాహ –
యస్మాదితి ।
వాసోదృష్టిఫలమాచష్టే –
లమ్భుక ఇతి ।
అనగ్నో హ భవతీత్యస్య పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యార్థవిశేషమాహ –
వాసస ఇతి ।
ఆచమనాన్తరం ప్రాణవిదో విధీయత ఎవంవిదశిష్యన్నాచామేదితి శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
భోక్ష్యమాణస్యేతి ।
ఆదిపదేన ప్రతివచనే గృహ్యేతే ।
సర్వప్రాణిభోగ్యేఽన్నే తస్యాన్నమితిదృష్టివదాచమనీయాస్వప్సు తస్య విధీయతే వాసోదృష్టిరిత్యుక్తం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి –
యదీతి ।
తాదర్థ్యేనానగ్నతార్థత్వేనేతి యావత్ ।
అథ పూర్వమన్నదృష్టిరేవ విధీయతే సర్వాన్నభక్షణస్య ప్రమాణవిరుద్ధత్వాదిహ త్వపూర్వమాచమనమవిరోధాద్విధీయతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తుల్యయోరితి ।
ఎకస్యాఽఽచమనస్య శుద్ధ్యర్థత్వమనగ్నతార్థత్వం చ వక్తుమశక్యం విరోధాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యత్త్వితి ।
విరోధో యథా స్యాత్తథేతి యావత్ ।
తర్హి కీదృగాచమనం వివక్షితమిత్యాహ –
కిం తర్హీతి ।
ప్రయతస్య భావః ప్రాయత్యం తదర్థా యాఽఽచమనక్రియా తత్సాధనభూతాస్వప్సు వాసఃసఙ్కల్పనం క్రియాన్తరమత్ర విధిత్సితమిత్యాహ –
ప్రాయత్యేతి ।
క్రియాభేదే ఫలితమాహ –
తత్రేతి ।
అన్యార్థాస్వప్స్వన్యార్థత్వచిన్తనే ప్రమాణవిరోధాద్విధియోగేన వాసోర్థమాచమనాన్తరమేవ విధేయం తత్ర చానగ్నతార్థత్వచిన్తనముచితమితి శఙ్కార్థః ।
వాసోర్థాపూర్వాచమనవిధానే తత్రానగ్నతార్థత్వదృష్టివిధానే చ వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ప్రసిద్ధాచమనసాధనభూతాస్వప్సు వాసోదృష్టిపరమేవ చ వాక్యమిత్యుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
వాసోర్థత్వమన్యార్థత్వం దృష్ట్యర్థత్వమిత్యుక్తే ప్రమాణస్యైకస్య వాక్యస్యాప్రమాణత్వప్రసఙ్గాదితి యావత్ ॥౨॥
తద్ధైతదిత్యాదివాక్యం న విధానార్థం నాపి ఫలవచనం తథా చ వ్యర్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదేతదితి ।
స్తుతిమేవ ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కథమితి ।
జీవతే పురుషాయ ప్రాణవిద్యావిదే తద్దర్శనం బ్రూయాత్తదాఽస్మిన్మహాఫలం భవతీతి కిము వక్తవ్యమితి యోజనా ॥౩॥
గోదోహనవదధికృతాధికారమిదం కర్మ ప్రాణవిదోఽస్మిన్నధికారోఽస్తీత్యాహ –
యథోక్తేతి ।
అనన్తరం ప్రాణవిద్యానిష్పత్తేరితి శేషః ।
వాక్యశేషం పూరయతి –
తస్యేతి ।
మహత్త్వద్వారా విషయోపభోగకాముకస్య కర్మవిధాయి శాస్త్రం శ్యేనాదిశాస్త్రవదనర్థఫలమేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మహత్త్వే హీతి ।
తస్యేతి ప్రకృతమన్థాఖ్యకర్మోక్తిః । కాలాదీత్యాదిశబ్దో ద్రవ్యాదిసంగ్రహార్థః । దైక్షం దీక్షాయాం భవం మౌఞ్జ్యభ్యఞ్జనాది న సర్వమేవాయమనుతిష్ఠతి । ప్రకృతిధర్మా హి వికృతావనువర్తన్తే । ప్రకృతివద్వికృతిః కర్తవ్యేతి న్యాయాత్ । న చేదం కర్మ కస్యచిద్వికృతిరతో యథోక్తధర్మవత్త్వమేవాత్ర వివక్షితమిత్యర్థః ।
దీక్షిత్వేత్యనేన వివక్షితం ధర్మాన్తరమాహ –
ఉపసదితి ।
ఉపసదో నామేష్టయః ప్రవర్గ్యాహస్సు ప్రసిద్ధాః । తాసు వ్రతం పయోమాత్రభక్షణం తదుపేతో భూత్వా మన్థం సమ్పాద్య జుహోతీతి వాజసనేయకే సమానప్రకరణే శ్రవణాదితి యావత్ । పిష్టం కృత్వా తదామమపక్వమేవ దధిమధునోః సమ్బన్ధిపాత్రే ప్రక్షిప్యేతి సమ్బన్ధః । ఔదుమ్బరత్వే నియమః । పాత్రస్యాఽఽకారే తు వికల్పః ।
కథమశ్రుతం పాత్రమత్ర కల్ప్యతే తత్రాఽఽహ –
శ్రుత్యన్తరాదితి ।
ఔదుమ్బరే కేశాకారే కంసే చమసే వేతి వాజసనేయే శ్రవణాత్సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయేనాపేక్షితం పాత్రమత్ర గృహీతమిత్యర్థః । ఆవసథసమ్బన్ధీ లౌకికోఽగ్నిరావసథ్యో వివిక్షితో యస్మినౌపాసనాఖ్యం కర్మ క్రియతే । ఆజ్యస్య హుత్వేతి సమ్బన్ధః । ఆవాపస్థానమాహుతిప్రక్షేపప్రదేశో గృహ్యోక్తః ॥౪॥
వసిష్ఠాయ స్వాహేత్యాదివాక్యం పూర్వవాక్యేన తుల్యార్థమిత్యాహ –
సమానమితి ।
తుల్యత్వమేవ స్పష్టయతి –
వసిష్ఠాయేతి ।
స్వాహేతి మన్త్రం సముచ్చార్య హుత్వేతి సమ్బన్ధః । తథైవ ప్రథమహోమానన్తరమిత్యర్థః ॥౫॥
ఆహుత్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । భవతు ప్రాణస్యేదం నామ మన్థస్య తు కథం మన్త్రార్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్నేన హీతి ।
ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ –
కుత ఇతి ।
అతశ్చామో నామాసీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
హేతుం వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ॥౬॥
అనన్తరం జపకర్మణః సకాశాదితి శేషః । తదేవ స్పష్టయతి –
మన్త్రస్యేతి ।
మన్త్రస్యైకైకేన పాదేన మన్థస్యైకైకం గ్రాసం భక్షయతీతి యోజనా । భోజనం మన్థరూపమితి సమ్బన్ధః ।
తత్కథం సవితుః స్యాత్ప్రాణస్య హి మన్థద్రవ్యమన్నమిత్యుక్తం తత్రాఽఽహ –
ప్రాణమితి ।
ఉచ్యతే సవితుర్భోజనమితి శేషః ।
ప్రాణాదిత్యయోరేకత్వే ఫలితం వాక్యార్థమాహ –
ఆదిత్యస్యేతి ।
మన్థరూపం తద్భోజనమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
ప్రార్థనావిషయం భోజనమేవ విశినష్టి –
యేనేతి ।
తస్యైవ విశేషణాన్తరం శ్రేష్ఠమిత్యాది ।
స్థితికారణత్వముక్త్వా జనకత్వం పక్షాన్తరమాహ –
అతిశయేనేతి ।
జగద్వ్యాప్తౌ ఫలదానే ధ్యాతుః శైఘ్ర్యమ్ ।
కిమితి భోజనే కథ్యమానే ధ్యానముచ్యతే తత్రాఽఽహ –
విశిష్టేతి ।
శుద్ధధీత్వం ధ్యానకారణముక్త్వా ప్రకృతకర్మవత్ప్రేప్సితమహత్త్వే హేతుత్వాదపి ధ్యానమనుష్ఠేయమిత్యాహ –
అథవేతి ।
సావిత్రం రూపముక్తమ్ । నియమేనౌదుమ్బరం వైకల్పికాకారే విశేషః । పాత్రం ప్రక్షాల్య పిబతీతి సమ్బన్ధః ।
మన్థలేపం పాత్రం ప్రక్షాల్య పీత్వాఽఽచమనపూర్వకమగ్నేః పశ్చిమభాగే కృష్ణాజినవ్యవహితాయాం కేవలాయాం వా భూమౌ ప్రాక్శిరా భూత్వా శయీతేత్యాహ –
పీత్వేతి ।
శయానస్య కర్తవ్యం దర్శయతి –
వాచంయమ ఇతి ।
తస్య స్వప్నే కథఞ్చిదుత్తమస్త్రీదర్శనే శుభాగమః సూచ్యత ఇత్యాహ –
స ఎవంభూత ఇతి ॥౭-౮॥
ప్రాణవిద్యా తదఙ్గకర్మ చేత్యుభయముక్తమిదానీమగ్నివిద్యామాఖ్యాతుకామస్తావదాఖ్యాయికాతాత్పర్యమాహ –
బ్రహ్మాదీతి ।
తాసాం చ వక్తవ్యత్వే హేతుమాహ –
వైరాగ్యహేతోరితి ।
రాజా కుమారేతి సమ్బోధయన్నభిమానం శ్వేతకేతోరపనినీషతి ॥౧॥
యథేత్యస్యార్థమాహ –
యేనేతి ।
విద్వదవిదుషోస్తుల్యమార్గయోః సతోర్ద్వా మార్గౌ తయోర్మధ్యే దేవయానస్యేత్యాది యోజ్యమ్ ।
ఉక్తం వాక్యార్థం సంక్షిపతి –
ఇతరేతరేతి ।
విదుషాం చ కర్మిణాం చ మార్గద్వయమధికృత్య సహ ప్రస్థితానాం యత్ర మిథో వియోగో భవతి తత్కిం వేత్థేత్యర్థః ॥౨॥
పితృలోకసమ్బన్ధినం లోకమేవ వ్యాకరోతి –
యం ప్రాప్యేతి ।
ఆహుతినిర్వృత్తా ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానమాహుతిసాధనాశ్చేతి । అపూర్వరూపాణామపాం భూతాన్తరసముచ్చయార్థశ్చకారః । అథవా పయోఘృతాదిరూపేణాఽఽహుతిం సాధయన్తీతి చాఽఽహుత్యా పునరపూర్వాత్మనా నిష్పన్నా ఇత్యర్థః ।
క్రమేణేతి ।
శ్రద్ధాసోమవృష్ట్యన్నరేతసాం హవనద్వారేణేతి యావత్ । షష్ఠాహుతిభూతానామన్త్యేష్టివిధానేన శరీరాహుతిద్వారా సూక్ష్మతాం గతానామిత్యర్థః ॥౩॥
త్వత్పృష్టార్థజాతాతిరిక్తవిషయమనుశాసనం మమాస్తీత్యనుశిష్టోఽస్మీత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యో హీతి ॥౪॥
అననుశిష్య త్వామన్వశిషమితి కథముక్తవానస్మీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యత ఇతి ।
నైకఞ్చనేత్యుక్తమేవ నఞ్పదం నాశకమితి సమ్బన్ధం దర్శయితుం పునరుపాత్తమ్ । అతో మాం ప్రతి తవ మిథ్యావాదితా సిద్ధేతి శేషః ।
పితా స్వకీయమిథ్యావాదిత్వశఙ్కాం పరిహరతి –
స హోవాచేతి ।
యథా మా త్వమిత్యాదివాక్యం పూరయిత్వా వ్యాఖ్యాయానన్తరవాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి –
కథమిత్యాదినా ।
తద్వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
అజ్ఞానావిశేషోఽతఃశబ్దార్థః । అన్యథాభావో జ్ఞాతేఽపి విషయే తావనుక్తిరితి యావత్ ।
త్వదీయమజ్ఞానం కుతో హేతోర్మయా జ్ఞాతవ్యమిత్యాశఙ్కాముద్భావ్యానన్తరవాక్యేనోత్తరమాహ –
కుత ఇత్యాదినా ।
అతస్తవ పాత్రభూతస్యానుపదేశాన్మదీయమజ్ఞానం జ్ఞాతవ్యమితి శేషః । అర్హణాం యోగ్యాం పూజామిత్యర్థః । సభాగపదం సప్తమ్యన్తం రాజవిషయం ప్రథమాన్తం గౌతమవిషయమితి భేదః ।
గౌతమమాగతం యోగక్షేమార్థినం బుద్ధ్వా రాజా ప్రసన్నః సన్నుక్తవానిత్యాహ –
తం హోవాచేతి ।
తర్హి కృతకృత్యస్య తవ కిమిత్యాగమనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యామేవేతి ।
కృచ్ఛ్రీభావమభినయతి –
కథమితి ॥౫ -౬॥
గౌతమస్య వచనం[యది]రాజ్ఞో దుఃఖీభావకారణం తర్హి ప్రత్యాఖ్యాయతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స హేతి ।
కిమితి తర్హి చిరం వసేత్యుక్తవానిత్యత ఆహ –
న్యాయేనేతి ।
సంవత్సరం వసేతి యావత్ । వక్తవ్యా విద్యేతి శేషః ।
కథం రాజ్ఞో బ్రాహ్మణం ప్రత్యాజ్ఞాం కుర్వతో న ప్రత్యవాయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యత్పూర్వమితి ।
ప్రత్యాఖ్యానాదివిషయం హేతువచనమ్ । న కేవలం విద్యావశాదేవ శ్రైష్ఠ్యం కిన్తు జాతితోఽపీత్యపేరర్థః ।
తర్హి బ్రూహి తాం వాచమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
విద్యాప్రవచనే ప్రస్తుతే సతీతి యావత్ ।
యథేత్యస్యాపేక్షితం పూరయతి –
తథేతి ।
ప్రసిద్ధమేవ స్ఫోరయతి –
తస్మాదితి ।
బ్రాహ్మణానామనయా విద్యయా ప్రశాస్తృత్వస్య ప్రాగభావాదితి యావత్ ।
ఇతిశబ్దోపాత్తమర్థం కథయతి –
క్షత్త్రియేతి ।
ఉక్తప్రత్యాఖ్యానాదికారణమతఃశబ్దార్థః ॥౭॥
నను యథాప్రశ్నమేవ ప్రతివచనముచితం పఞ్చమం తు ప్రశ్నం ప్రాథమ్యేన ప్రతివదతా క్రమో నిరాకృతస్తత్ర కిం కారణమత ఆహ –
పఞ్చమ్యామితి ।
అర్థక్రమమనుసృత్య పాఠక్రమోఽభిధాతవ్య ఇత్యర్థః ।
నను వాజసనేయకేఽగ్నిహోత్రప్రకరణేఽగ్నిహోత్రాహుత్యపూర్వపరిణామం జగదిత్యుక్తం తదేవేహాపి వివక్ష్యత ఇతి చేత్కిమనేన పిష్టపేషణన్యాయేనేత్యాశఙ్క్యార్థభేదం వక్తుమగ్నిహోత్రప్రకరణస్థితమర్థమనువదతి –
అగ్నిహోత్రాహుత్యోరితి ।
ఉక్తప్రకారమేవ ప్రదర్శయన్ప్రథమం యాజ్ఞవల్క్యస్య జనకం ప్రతి పట్ప్రశ్నానుత్థాపయతి –
తం ప్రతీతి ।
కార్యారమ్భస్తచ్ఛబ్దార్థః । అగ్నిహోత్రాహుత్యన్నాపూర్వపరిణామో జగదిష్యతే । తత్రాగ్నిహోత్రే సాయం ప్రాతశ్చ హుతయోరాహుత్యోరస్మాల్లోకాదుత్క్రాన్తిః । ఉత్క్రాన్తయోః పరలోకం ప్రతి గతిః । గతయోస్తత్ర ప్రతిష్ఠా । ప్రతిష్ఠితయోః స్వాశ్రయే సమ్పాద్యమానా తృప్తిః । తృప్తిమాపాద్యావస్థితయోః పునరిమం లోకం ప్రత్యావృత్తిః । ఆవృత్తయోరాశ్రయః పుమాన్కథమముం లోకం ప్రత్యుత్థానశీలో భవతీతి కార్యారమ్భమధికృత్య పట్ప్రశ్నాః ప్రవృత్తా ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ వాజసనేయకే యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి జనకస్య ప్రతివచనం దర్శయతి –
తేషాం చేతి ।
అపూర్వరూపే ఖల్వాహుతీ యజమానముత్క్రామన్తం పరివేష్ట్యోత్క్రామతః । తే చ ధూమాదినా యజమానేఽన్తరిక్షమావిశతి తదాశ్రితత్వాత్తదావిశతః । తే పునరన్తరిక్షస్థయజమానానుకూలతయా స్థితే స్వయమన్తరిక్షాధికరణే తదాహవనీయమివ కుర్వాతే । ఆహుత్యధికరణస్యాఽఽహవనీయత్వాత్ తత్ర వాయుం సమిధమివ కురుతః । వాయునాఽఽన్తరిక్షస్య సమిధ్యమానత్వాత్ । శుక్లాం శుద్ధామాహుతిమివ మరీచీరేవాఽఽదధాతే । మరీచీనామన్తరిక్షే వ్యాప్తత్వాత్ । తే చాన్తరిక్షస్థే తన్నిష్ఠం యజమానం ఫలోన్ముఖమాదధాతే । తే పునరన్తరిక్షాదుత్క్రామతి యజమానే సహోత్క్రామతః । యజమానే చ ద్యులోకమావిశతి సహాఽఽవిశతః । తమావిశ్య తమేవాఽఽహవనీయం కుర్వాతే ఆదిత్యం సమిధమిత్యాద్యన్తరిక్షవదేవోక్తమ్ । యథా వాఽఽహుతీ పూర్వమన్తరిక్షం తర్పయత ఇత్యుక్తం తథైవ ద్యులోకస్థయజమానం ఫలదానేన సుఖినమాతన్వాతే । తే చాఽఽరబ్ధక్షయే తతో ద్యులోకాద్యజమానే పృథివీగావిశత్యబ్భూతే సహాఽఽవర్తేతే । పృథివీం చాఽఽవిశ్య వ్రీహ్యాదినా స్వాశ్రయం శ్లేపయిత్వా రేతఃసిఘ్మం పురుషమాశ్రయద్వారేణాఽఽవిశతః । పురుషాచ్చ రేతోద్వారా ద్వితీయాం ప్రకృతిమావిశ్య గర్భీభూతం కర్మానుష్ఠానయోగ్యం దేహభాగినమాపాదయతః । తతోఽసౌ పారలౌకికం కర్మానుష్ఠాయాన్తే లోకం ప్రత్యుత్థానశీలో భవతి । ఇతి సర్వం జనకేనోక్తమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కథమర్థభేదసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యోక్తమేవ సంక్షిప్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
వాజసనేయకం సప్తమ్యర్థః ।
ప్రకృతశ్రుతేరర్థవిశేషం దర్శయతి –
ఇహ త్వితి ।
పఞ్చధా ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్ప్రకారైరితి యావత్ ।
పఞ్చాగ్నిసమ్బన్ధమవతార్య ప్రథమపర్యాయస్య తాత్పర్యమాహ –
ఇహేతి ।
అయం లోకో భూలోకస్తస్మిన్నిత్యర్థః ।
ఆహుత్యోరప్సమవాయిత్వసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి –
పయ ఆదీతి ।
తయోః శ్రద్ధాత్వసిద్ధ్యర్థం శ్రద్ధాపురఃసరే ఇత్యుక్తమ్ । తయోరధికరణోఽగ్నిరిత్యాదికల్పనోపయోగిత్వేన విశేషణాన్తరమాదత్తే –
ఆహవనీయేతి ।
తయోః స్వాతన్త్ర్యం పరిహరతి –
కర్త్రాదీతి ।
అధికరణశబ్దో భావప్రధానో ధర్మిపరః । కాల్పనికో ద్యులోకాఖ్యోఽగ్నిస్తత్సమ్బన్ధమితి తచ్ఛబ్దోఽగ్నివిషయః ।
అన్యచ్చేత్యుక్తం స్పష్టయతి –
సమిదాదీతి ।
ఆదిశబ్దో ధూమార్చిరఙ్గారాదివిషయః ।
పర్యాయతాత్పర్యముక్త్వాఽఽక్షరాణి వ్యాకరోతి –
అసావిత్యాదినా ।
ఇహేత్యేతల్లోకనిర్దేశః పూర్వేణ సమ్బధ్యతే । తదుత్థానాదిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేనాఽఽదిత్యో గృహీతః ॥౧॥
అధ్యాత్మాధిదైవవిభాగేన దేవాన్విశదయతి –
యజమానేతి ।
ప్రత్యయవిశేషత్వేన శ్రద్ధాయా హోమ్యత్వానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య శ్రద్ధాం వ్యాకరోతి –
అగ్నిహోత్రేతి ।
కిఞ్చ ప్రశ్నప్రతివచనయోరేకార్థత్వాత్ప్రశ్నే చాపాం హోమ్యతయా శ్రుతత్వాత్ప్రతివచనేఽపి తాః శ్రద్ధాశబ్దితా హోమ్యతయా వివక్షితా ఇత్యాహ –
పఞ్చమ్యామితి ।
అప్సు శ్రద్ధాశబ్దస్య వృద్ధవ్యవహారప్రయోగాభావాన్నైవమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శ్రద్ధేతి ।
కథమాపః శ్రద్ధాశబ్దేన ప్రసిద్ధవదుచ్యన్తే తత్రాఽఽహ –
శ్రద్ధామితి ।
శ్రద్ధాపూర్వకహోమముద్దిశ్య పయఃసోమాజ్యాదిసాధనం సంపాద్య జుహోతీతి తైత్తిరీయకాః పఠన్తి । తథా చాప్సు శ్రద్ధాశబ్దః సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఉక్తం మధువిద్యాయామితి శేషః । చాన్ద్రం కార్యం చన్ద్రసమీపస్థం తత్సదృశం శరీరమిత్యర్థః ।
తథాఽపి యజమానానాం కథం ఫలవత్వమత ఆహ –
యజమానాశ్చేతి ।
ఆహుతీ తచ్ఛబ్దవాచ్యే ప్రాధాన్యం మయడర్థః ।
తదేవ స్పష్టయతి –
ఆహుతిభావనాభావితా ఇతి ।
తత్సంస్తుతాస్తదనుసారిణస్తదాశ్రయా ఇత్యర్థః ।
తద్భావితత్వఫలమాహ –
ఆహుతిరూపేణేతి ।
తేనాఽఽకృష్టత్వం వశీకృతత్వమ్ ।
ఆహుతిభావితా ఇత్యుక్తం స్పష్టయతి –
శ్రద్ధేతి ।
తత్పూర్వకం పయఃసోమాదిసాధ్యం యత్కర్మ తదాశ్రయా ఇత్యర్థః । సోమభూతాస్తత్సమీపస్థం శరీరం ప్రాప్య తత్స్వరూపా ఇత్యర్థః ।
కథం సోమసారూప్యం కర్మిణాం ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదర్థమితి ।
యజమానానాం సోమభావో గతిమన్తరేణ న సిధ్యతి । తథా చ వక్తవ్యా గతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత్రేతి ।
ఆహవనీయోఽగ్నిః సప్తమ్యర్థః ।
సా తర్హి కుత్రోచ్యతే న హి తదుక్తిమన్తరేణ యథోక్తం ఫలం సిధ్యత్యత ఆహ –
తాం త్వితి ॥౨॥
ద్వితీయహోమసమ్బన్ధీ ద్వితీయః పర్యాయస్తస్యార్థం నిర్జ్ఞాతుం తమేవ పర్యాయమాదత్తే శ్రుతిరిత్యర్థః । పురోవాతాదీత్యాదిశబ్దేన వర్షహేతుర్వాయుభేదో గృహ్యతే । ఉక్తం చాభ్రాణాం ధూమకార్యత్వం పౌరాణికైః –
“యజ్ఞధూమోద్భవం త్వభ్రం ద్విజానాం చ హితం సదా । దావాగ్నిధూమసమ్భూతమభ్రం వనహితం స్మృతమ్ ॥
మృతధూమోద్భవం త్వభ్రమశుభాయ భవిష్యతి । అభిచారాగ్నిధూమోత్థం భూతనాశాయ వై ద్విజాః ॥” ఇతి ॥౧॥
అధ్యాత్మం యజమానస్య ప్రాణా, ఇన్ద్రాదయస్త్వధిదైవతం దేవా ఇత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
సోమం రాజానమిత్యాది వ్యాచష్టే –
శ్రద్ధాఖ్యా ఇతి ॥౨॥
తస్యా ఆహుతేర్గర్భః సమ్భవతీత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
ఎవమితి ।
యథోక్తయా రీత్యా శ్రద్ధాదీనాం రేతోన్తానాం యాని ద్యులోకాదిషు యోషిదన్తేష్వగ్నిషు హవనాని తేషామేకైకస్మిన్పర్యాయే యః క్రమో వ్యాఖ్యాతస్తేనేతి యావత్ ।
కథం పునరాపో గర్భీభవన్తి భూతాన్తరాణామపి తుల్యో గర్భీభావస్తస్య పాఞ్చభౌతికత్వాదత ఆహ –
తత్రేతి ।
భూతానాం మధ్యే ।
కిమిత్యపాం ప్రాధాన్యవివక్షయైష నిర్దేశస్తాసామేవ కేవలానాం కార్యారమ్భకత్వవివక్షా కిం న స్యాత్తత్రాఽఽహ –
న త్వితి ।
భూతాన్తరాసహకృతానాం కేవలానామపామారమ్భకత్వే యదారబ్ధం కార్య న తద్భోగాయతనం తస్య జలబుద్బుదవదత్యన్తచఞ్చలత్వాదిత్యర్థః ।
కేవలానామప్త్వముపేత్యోక్తమిదానీం తదేవ నాస్తీత్యాహ –
న చేతి ।
ఇతిశబ్దస్తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకామకరోదితి శ్రుతేరితి హేత్వర్థః ।
సర్వస్య త్రివృత్కృతత్వే కథం దృష్టో విశేషవ్యపదేశో యుజ్యేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
త్రివృత్కృతత్వేఽపీతి ।
అపాం ప్రాధాన్యవివక్షయా ప్రశ్నప్రతివచనయోరప్శబ్ద ఇత్యుక్తముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
కేవలానామపామసత్త్వాదితి యావత్ ।
కథమారమ్భకేషు భూతేష్వపాం బాహుల్యమవగతమిత్యాశఙ్క్య కార్యద్వారా తదధిగతిరిత్యాహ –
దృశ్యతే చేతి ।
సోమాదీనామబ్బాహుల్యేఽపి కథం పార్థివశరీరస్య తద్బాహుల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బహుద్రవం చేతి ।
పఞ్చమప్రశ్ననిర్ణయముపసంహర్తుం పాతనికాం కరోతి –
తత్రేతి ।
యోషాగ్నావితి యావత్ । గర్భీభూతాః పురుషవచసో భవన్తీతి సమ్బన్ధః ॥౧ -౨॥
ఉక్తార్థే వాక్యం యోజయతి –
ఇతి త్వితి ।
అపాం గర్భీభావోక్తిమాత్రేణ పురుషవచస్త్వస్య నిర్ణీతత్వాదలముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య తస్య తాత్పర్యమాహ –
యత్త్వితి ।
ఆహుత్యోః సమ్బన్ధీతి శేషః । ప్రాసఙ్గికం గర్భీభావోక్తిప్రసఙ్గాదాగతమితి యావత్ । ఇహేతి ప్రకృతశ్రుత్యుక్తిః ।
ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిం త్యక్త్వా సాక్షాదేవ పూర్వోత్తరగ్రన్థయోరస్తి సఙ్గతిరితి తాత్పర్యాన్తరమాహ –
ఇహ చేతి ।
ప్రజానామూర్ధ్వగమనముత్తరత్ర నిరూపయిష్యతే । తాదర్థ్యేన తాసాముత్పత్తిరాదావుచ్యత ఇత్యర్థః ।
ద్విధా సఙ్గతిముక్త్వా వాక్యాక్షరాణి యోజయతి –
స గర్భ ఇతి ।
సోమవృష్ఠ్యన్నరేతాంస్యపేక్ష్య పఞ్చమత్వం గర్భాఖ్యస్య పరిణామస్య ద్రష్టవ్యమ్ । అపాం ప్రకృతత్వద్యోతనార్థమాహుతీత్యాదివిశేషణద్వయమ్ । అథవా పూర్వోక్తాత్కాలాన్న్యూ[నే]నాధికేన వా కాలేన యావతా జన్తుః సమగ్రాఙ్గో జాయతే తావతా కాలేన కుక్షౌ శయిత్వేతి సమ్బన్ధః । అనన్తరం యోనితో నిర్గమనకారణీభూతకర్మాభివ్యక్తేరితి శేషః ।
ఉల్బావృతత్వం కుక్షౌ చిరం శయనం యోనితో నిఃసరణమిత్యేతదశేషమతిప్రసిద్ధం కిమితి శ్రుత్యా వ్యపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
ఉల్బావృత ఇత్యాదీతి ।
వైరాగ్యార్థత్వమస్య స్పుటయతి –
కష్ట హీతి ।
శ్లేష్మాదీత్యాదిశబ్దేనాసృక్పూయస్నాయుమజ్జాదీని గృహ్యన్తే । తదనులిప్తస్యేతి తచ్ఛబ్దో మూత్రపురీషాదివిషయః । శక్తిర్బుద్ధిసామర్థ్యమ్ । బలం దేహసామర్థ్యమ్ । వీర్యమిన్ద్రియసామర్థ్యమ్ । తేజః శరీరగతా కాన్తిః । ప్రజ్ఞా చేతనా జీవధర్మః । చేష్టా ప్రాణధర్మః । తా నిరుద్ధా యస్య తస్యేతి విగ్రహః ।
మాతురుదరే శయానస్య కష్టత్వేఽపి తదుదరాద్యోనిద్వారా నిఃసరణం సుఖకరమితి చేన్నేత్యాహ –
తత ఇతి ।
తద్గ్రాహకత్వప్రకారమేవాభినయతి –
ముహూర్తమపీతి ।
యన్మాతురన్తఃశయనం ముహూర్తమపి దుఃసహం తత్కథం దీర్ఘకాలం శయితుం శక్యమ్ । కథం చ దశ వా నవ వా మాసానన్తః శయిత్వా పునర్యోనిద్వారా దుష్కరం నిఃసరణం దుఃసహ్యం స్యాదితి వైరాగ్యం గ్రాహయతి –
శ్రుతిరిత్యర్థః ॥౧॥
జాతస్య పునరనర్థో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స ఎవమితి ।
యావదాయుషమిత్యేతద్వ్యాచష్టే –
పునరితి ।
ఘటీయన్త్రవదూర్ధ్వగమనార్థం వా నిషిద్ధం కర్మ పౌనఃపున్యేనాఽఽచరన్యావత్కర్మణాఽర్జితమాయుస్తావదస్మిన్దేహే జీవతి తతో మ్రియతే । తథా చ జాతస్య మృత్యుధ్రౌవ్యాన్నాస్తి సమ్యగ్జ్ఞానం వినా స్వస్తిప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
అస్తు తర్హి మృతస్య కృతకృత్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తమేతమితి ।
సర్వస్య తర్హి మృతస్య పరలోకిత్వం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
యదీతి ।
తదా పరలోకం ప్రతి కర్మణా నిర్దిష్టమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః యుక్తం చ తన్మృతస్యాగ్న్యర్థం నయనమిత్యాహ –
యత ఇతి ॥౨॥
స ఉల్బావృత ఇత్యాదినోక్తమనువదతి –
వేత్థేతి ।
ప్రత్యుపస్థితః ప్రజోత్పత్తిప్రదర్శనేన ప్రసఙ్గత ఇతి యావత్ ।
తద్య ఇత్థం విదురిత్యేతద్వ్యాచష్టే –
తత్తత్రేత్యాదినా ।
సప్తమ్యర్థమేవ స్ఫోరయతి –
లోకమితి ।
నిర్ధారణార్థా షష్ఠీ ।
వేదనప్రకారమనువదతి –
ద్యులోకాదీతి ।
తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
సాధారణోక్తేర్విశేషే సఙ్కోచో హేతుం వినా న సిద్ధ్యతీతి శఙ్కతే –
కథమితి ।
పారిశేష్యం సఙ్కోచమితి పరిహరతి –
గృహస్థానామితి ।
షష్ఠీ నిర్ధారణే । అతశ్చ కేవలకర్మిణో గృహస్థా న విదురితి గ్రహణమర్హన్తీతి శేషః ।
పరివ్రాజకా వానప్రస్థాశ్చ గృహ్యన్తామితి చేన్నేత్యాహ –
యే చేతి ।
కేషాం తర్హీతి గ్రహణమత ఆహ –
పారిశేష్యాదితి ।
గృహస్థ ఎవ హేత్వన్తరమాహ –
అగ్నిహోత్రేతి ।
తదాహుత్యపూర్వపరిణామాత్మకం జగదత్ర పఞ్చధా ప్రవిభజ్యాగ్నిత్వేన దర్శనముత్తరమార్గప్రాప్తిసాధనం చోద్యతే । అతో విద్యాయాస్తత్సమ్బన్ధాద్గృహస్థానామపి తత్సమ్బన్ధస్య ప్రాప్తత్వాత్తేషామేవేహ గ్రహణముచితమిత్యర్థః ।
పారిశేష్యమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
గ్రామః సపత్నీకో వాసః । న చ బ్రహ్మచారిణాం పత్నీసమ్బన్ధః । తన్న గ్రామహుత్యా బ్రహ్మచారిణో గృహీతాః । గురుకులవాసిత్వాచ్చ నారణ్యశ్రుత్యోపలక్షితాః । తతస్తేషామిహ గ్రహణసమ్భవాన్న పారిశేష్యమిత్యర్థః ।
కిం నైష్ఠికబ్రహ్మచారిణోఽత్రేత్థం విదురితి గృహ్యేరన్కిం వోపకుర్వాణా ఇతి వికల్పాఽఽద్యం దూషయతి –
నైష దోష ఇతి ।
“అష్టాశీతిసహస్రాణి యతీనామూర్ధ్వరేతసామ్ । స్మృతం స్థానం తు యత్తేషాం తదేవ గురువాసినామ్ ॥” ఇత్యాదిపురాణస్మృతేః శ్రుతిమూలత్వేన ప్రామాణ్యాన్నైష్ఠికబ్రహ్మచారిణామూర్ధ్వరేతసామాదిత్యసమ్బన్ధేనోత్తరాయణేనోపలక్షితో దేవయానాఖ్యో మార్గో యావతా ప్రసిద్ధస్తస్మాత్తేషామరణ్యవాసిభిః సహాఖణ్డితబ్రహ్మచర్యేణైవార్చిరాదిగతిలాభాన్న పఞ్చాగ్నివిత్త్వేన ప్రయోజనమితి పారిశేష్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
ఉపకుర్వాణకాస్త్వితి ।
తే హి స్వాధ్యాయగ్రహణార్థాస్తస్మిన్గృహీతే స్వేచ్ఛావశాదాశ్రమాన్తరం గృహ్ణన్తస్తత్ఫలేనైవ ఫలవన్తో భవన్తీతి న గృహస్థాదిభ్యో విభజ్యేత్థం విదురితి నిర్దేశమర్హన్తీత్యర్థః । కిం నైష్ఠికానాం బ్రహ్మచారిణాముత్తరమార్గప్రాప్తిసమ్భవాదనర్థకమిత్థంవిత్త్వం ప్రాప్తమితి శ్రుతివిరోధాద్ద్వితీయే తు పారిశేష్యాసిద్ధితాదవస్థ్యమితి శఙ్కార్థః ।
కిమిత్థంవిత్త్వం నైష్ఠికాన్ప్రత్యనర్థకమిత్యుచ్యతే కిం వా సర్వానేవ ప్రతీతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయతి –
న గృహస్థానితి ।
తాన్ప్రత్యర్థవత్త్వమేవేత్థంవిత్త్వస్య విభజ్య సమర్థయతే –
యే గృహస్థా ఇతి ।
స్వభావతస్తదనుష్ఠితేష్టాపూర్తబలాదిత్యర్థః । తేషామేవ గృహస్థానాం మధ్యే యే కేచిదుక్తేన ప్రకారేణేత్థం పఞ్చాగ్నిదర్శనం విదురగ్నిభ్యోఽన్యద్వా సగుణం బ్రహ్మ విదుస్తే దేవయానేనోత్తరేణ పథా గచ్ఛన్తీతి సమ్బన్ధః ।
న కేవలం గృహస్థానాం పఞ్చాగ్నివిత్త్వమేవ కిన్తు సగుణబ్రహ్మవిత్త్వమపి తేషామస్తీతి ప్రమాణమాహ –
అథేతి ।
అన్త్యేష్టికరణాకరణయోరవిశేషేణ బ్రహ్మవిదామర్చిరాదిగతిశ్రవణాదస్తి గృహస్థానామపి బ్రహ్మవిత్త్వమితి గమ్యతే । పరివ్రాజకాదిష్వన్త్యేష్ట్యసమ్భవేన విద్యాస్తుతేరపి దుర్వచనత్వాదిత్యర్థః ।
విహితత్వావిశేషాదాశ్రమాణాం తుల్యత్వమాశ్రిత్య శఙ్కతే –
నన్వితి ।
సామ్యముక్త్వా గృహస్థేషు విశేషం దర్శయతి –
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
వైదికాని కర్మాణి భూయాంసి సన్తి । తేషాం చ బాహుల్యే సత్యవిదుషామూర్ధ్వరేతసామేవ దేవయానేన పథా గమనం న గృహస్థానామిత్యయుక్తం సాధనభూయస్త్వే ఫలభూయస్త్వన్యాయవిరోధాదిత్యర్థః ।
ఆశ్రమిత్వావిశేషేఽపి ధర్మవిశేషాద్విశుద్ధితారతమ్యసమ్భవాన్నైకరూప్యమితి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
కథం గృహస్థానామగ్నిహోత్రాదిభూయోధర్మవతాం విద్యాహీనానామప్యపూతత్వం తత్రాఽఽహ –
శతృమిత్రేతి ।
అబ్రహ్మచర్యాదీత్యాదిపదేన పరిగ్రహిత్వాది గృహ్యతే | అశుద్ధిబాహుల్యకారణమతఃశబ్దార్థః ।
తుల్యమూర్ధ్వరేతసామప్యశుద్ధిహేతుబాహుల్యాదపూతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
హింసేతి ।
ఊర్ధ్వరేతసాం పూతత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ –
తేషామితి ।
ఊర్ధ్వరేతసాం దేవయానే పథ్యనుప్రవేశే ప్రమాణమాహ –
తథాచేతి ।
పౌరాణికా ఆహురితి సమ్బన్ధః ।
ఆశ్రమధర్మమాత్రమార్గద్వారేణామృతత్వమూర్ధ్వరేతసాముక్తమాక్షిపతి –
ఇత్థంవిదామితి ।
తేషాం విద్యానర్థక్యమిష్టమేవేత్యాశఙ్క్యాఽహ –
తథా చేతి ।
స పరమాత్మా స్వయమజ్ఞాతః సన్నేనమధికారిణమపవర్గప్రదానేన న పాలయతీతి చ వాక్యం విద్యామన్తరేణామృతత్వం బ్రువతో విరుద్ధమిత్యర్థః ।
ఊర్ధ్వరేతసామమృతత్వస్యాఽఽపేక్షికత్వాత్తత్ర విద్యానర్థక్యమేవేతి పరిహరతి –
నాఽఽభూతేతి ।
ఆపేక్షికమమృతత్వమిత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
తత్రైవేతి ।
యత్ర ప్రజాః కామయమానా ముక్తిభాజో న భవన్తీత్యుక్తం తత్రైవ తత్సన్నిధావితి యావత్ ।
కథం తర్హి యథోక్తశ్రుతివిరోధసమాధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యచ్చేతి ।
ఆదిశబ్దస్తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతీత్యాదిశ్రుతిసంగ్రహార్థః ।
ఆపేక్షికామృతత్వే శ్రుతివిరోధో న శక్యతే పరిహర్తుమితి శఙ్కతే –
న చేతి ।
ఆదిశబ్దస్తేషామిహ న పునరావృత్తిరిత్యాదివాక్యసంగ్రహార్థః ।
ఇమమిహేతి విశేషణావష్టమ్భేన నిరాచష్టే –
నేత్యాదినా ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి –
యదీతి ।
సర్వకల్పేషు శ్రుతేరేతాదృశత్వాదిమమిహేతిపదద్వయసామాన్యేన సర్వకల్పవిషయే విశేషణానర్థక్యం దుర్వారమిత్యుత్తరమాహ –
నానావృత్తీతి ।
విధాన్తరేణ విశేషణార్థసమ్భవే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
యస్మిన్కల్పే బ్రహ్మలోకప్రాప్తిస్తస్మాత్కల్పాన్తరమన్యత్రేత్యుక్తమ్ ।
ఊర్ధ్వరేతసామాశ్రమధర్మమాత్రనిష్ఠానామమృతత్వమాపేక్షికముపక్షిప్తమ్ । సంప్రతి తేషామేవ సాక్షాత్కృతబ్రహ్మతత్త్వానామాత్యన్తికమమృతత్వం గతినిరపేక్షం సిద్ధ్యతీత్యాహ –
న చేతి ।
తేషాం గత్యాదినిరపేక్షమాత్యన్తికమమృతత్వం భవతీత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
బ్రహ్మైవేతి ।
న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తీతి మాధ్యన్దినశ్రుతిమనుసృత్య న తస్యేత్యాదికాణ్వశ్రుతిరపి నేతవ్యేతి శఙ్కతే –
నను తస్మాదితి ।
వాక్యశేషవిరోధాన్నైవమితి దూషయతి –
నాత్రేతి ।
శ్రుత్యన్తరాలోచనాయామపి న స్వయూథ్యకల్పనేత్యాహ –
సర్వే ప్రాణా ఇతి ।
ప్రాణైః సహ జీవస్యేతి శేషః ।
సంసారదశాయాం ప్రాణైః సహ విజ్ఞానాత్మనో గమనేఽపి మోక్షే నాస్తి ప్రాణానాం జీవేన సహ గమనమిత్యాశఙ్కాయాం న తస్మాదిత్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదాఽపీతి ।
భవతు ప్రాణానామత్రైవ సమవలయస్తథాఽపి జీవస్య గమనాయత్తమమృతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
“కస్మిన్న్వహముత్క్రాన్త ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి । కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామీతి । స ప్రాణమసృజత” (ప్ర.ఉ. ౬ । ౩) ఇతి శ్రుతేరితి శేషః ।
కిఞ్చ ప్రాణైర్వియుక్తస్య చిదాత్మనో జీవత్వం నోపపద్యతే ప్రాణోపాధికస్యైవ తస్య జీవశబ్దవాచ్యత్వాదిత్యాహ –
జీవత్వం చేతి ।
ఉక్తమర్థం సమర్థయతే –
సర్వగతత్వాదితి ।
చిదాత్మా హి కల్పనాయామధిష్ఠానే సతి యతో నిర్భాగం సర్వస్యాఽఽత్మా తస్మాదగ్నేర్విస్ఫులిఙ్గవజ్జీవత్వాఖ్యభేదసమ్పాదనం తస్య ప్రాణసమ్బన్ధమాత్రమేవేతి వైదికానాం ప్రసిద్ధమ్ । తథా చ ప్రాణవియోగే చిదాత్మనో జీవత్వం గతిర్వా న శక్యతే కల్పయితుమ్ । తస్మాత్పూర్ణత్వాదిప్రతిపాదకశ్రుతీనాం ప్రమాణత్వాదిత్యర్థః ।
సదాత్మనః సర్వగతస్య జీవాఖ్యభేదకరణం న ప్రాణోపాధికృతం కిం తు స్వత ఎవ తస్యాంశో జీవస్తథా చాగ్నివిస్ఫులిఙ్గవత్తస్య గత్యుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
“నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్” (శ్వే.ఉ. ౬ । ౧౯) ఇత్యాదిశ్రుతేరితి శేషః ।
ప్రకరణార్థముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
నిర్గుణబ్రహ్మవిదామాత్యన్తికామృతత్వస్య గమనాదినిరపేక్షత్వాదితి యావత్ ।
సగుణబ్రహ్మోపాసకస్య సాపేక్షమమృతత్వమిత్యత్ర విశేషణశ్రుతిమనుకూలయతి –
తదపరాజితేతి ।
ఆదిపదేన తదశ్వత్థః సోమసవన ఇత్యాది గృహ్యతే । తేషామేవ బ్రహ్మవిదామేష పూర్వోక్తవిశేషగుణో బ్రహ్మణః సత్యాఖ్యస్య లోకో నాన్యేషామకృతాత్మనామితి విశేషదర్శనాదమృతత్వం తేషాం తల్లోకనివాసిభిః సమం సాపేక్షమేవేతి నిర్ధారితమిత్యర్థః ।
ఊర్ధ్వరేతసామాశ్రమమాత్రనిష్ఠానామపి బ్రహ్మలోకో లభ్యతే గృహస్థానాం పునర్విదుషామేవేత్యుపపాద్య ప్రకృతశ్రుతివ్యాఖ్యానమనువర్తయతి –
అత ఇతి ।
పూర్వోక్తపారిశేష్యాదివశాదితి యావత్ । పరివ్రాజకాశ్చేత్యముఖ్యసంన్యాసినస్త్రిదణ్డినో గృహ్యన్తే ముఖ్యసంన్యాసినాం బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతీతి పృథక్కృతత్వాత్ । శ్రద్ధాం సత్యమిత్యుపాసత ఇతి శ్రుత్యన్తరమ్ । పఞ్చాగ్నివిదో గృహస్థాః స్వాశ్రమమాత్రప్రవణా ఊర్ధ్వరేతసః సత్యబ్రహ్మోపాసకాశ్చోభయే సర్వశబ్దేనోచ్యన్తే ।
చతుర్థే యదుపకోసలవిద్యాయాం గతివ్యాఖ్యానమతివృత్తం తేన సమానమర్చిషోఽహరిత్యాదివాక్యవ్యాఖ్యానం తథా చ తన్న పృథక్కర్తవ్యమిత్యాహ –
సమానమితి ।
ఉత్తరమార్గవ్యాఖ్యానముపసంహరతి –
ఎష ఇతి ।
దేవయానేన పథా బహిరణ్డాద్వయవస్థితం బ్రహ్మ గన్తవ్యమిత్యేకే తాన్ప్రత్యాహ –
నాణ్డాదితి ।
తత్ర హేతుమాహ –
యదన్తరేతి ।
పితరం ద్యులోకం మాతరం చ పృథివీం మధ్యే యే ద్వే సృతీ అశృణవం తాభ్యామిదం విశ్వం కర్మజ్ఞానాధికృతం గచ్ఛతి న చాణ్డాద్బహిరస్తి గతిద్వయమిత్యర్థః ॥౧-౨॥
వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తీత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనం దేవయానోపదేశేన వ్యాఖ్యాతం సంప్రతి పితృయాణోపదేశేనాపి గ్రామనివాసిత్వావిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గ్రామ ఇతీతి ।
సపత్నీకో హి వాసో గ్రామ ఇత్యుచ్యతే । న చ సపత్నీకత్వమూర్ధ్వరేతసాం యుక్తం తథా చ గృహస్థానామేవ గ్రామవిశేషణమసాధారణం; న చ తదనర్థకమూర్ధ్వరేతోభ్యస్తేషాం వ్యావృత్త్యర్థత్వాదిత్యర్థః ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి –
యథేతి ।
వేద్యన్తర్భావవ్యాసేధాద్బహిర్వేదీతి విశేషణమాదౌ దత్తమితి ప్రతీకోపాదానం పునర్వ్యాఖ్యాతస్యానువాద ఇత్యపునరుక్తిః ।
ఇతిశబ్దార్థమాహ –
ఇత్యేవంవిధమితి ।
పరిచరణం గుర్వాదిశుశ్రూషా । పరిత్రాణం రక్షణమ్ । ఆదిపదం నిత్యస్వాధ్యాయాదిసంగ్రహార్థమ్ । ఉపాసతే తాత్పర్యేణానుతిష్ఠన్తీతి యావత్ ।
కథమితిశబ్దస్య యథోక్తార్థత్వమితి హ స్మోపాధ్యాయః కథయతీతివత్ప్రకృతమాత్రగామిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇతిశబ్దస్యేతి ।
దేవయానాధికృతేభ్యః సకాశాత్పితృయాణాధికృతేషు విశేషాన్తరమాహ –
నైత ఇతి ।
అప్రాప్తప్రతిషేధోఽయమితి శఙ్కతే –
కుత ఇతి ।
ప్రాప్తిం దర్శయన్నుత్తరమాహ –
అస్తి హీతి ।
పూర్వవత్, యథా పూర్వం దేవయానేన పథాఽవయవేభ్యోఽవయవినః సంవత్సరస్య ప్రాప్తిస్తథేతి యావత్ ॥౩॥
అన్నశబ్దస్య యథాశ్రుతమర్థం గృహీత్వా చోదయతి –
నన్వితి ।
ఔపచారికమర్థం గృహీత్వా పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
వృద్ధప్రయోగమన్తరేణ కథముపకరణవిషయోఽన్నశబ్దో వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
దృష్టశ్చేతి ।
భవతు కర్మిణాం దేవాన్ప్రత్యుపకరణత్వం తథాఽపి స్వయముపభోగాభావాదనర్థకమిష్టాదికరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
అన్యోపభోగ్యానామపి స్వయం భోగసత్త్వం తస్మాదిత్యుచ్యతే । తథాఽపి తేషాం మృతానామశరీరిణాం కథం ముఖ్యోపభోగః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శరీరం చేతి ।
కథమపాం చన్ద్రలోకే తద్దేహారమ్భకత్వం తదాహ –
యదుక్తమితి ।
అథాపాం సోమత్వమేవాత్ర ప్రతీయతే నతు కర్మిదేహారమ్భకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తా ఆప ఇతి ।
కర్మసమవాయినీనామపాం కర్మాపూర్వద్వారా యజమానదేహప్రతిష్ఠానాం కథం ద్యులోకప్రవేశాది సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్త్యాయాం చేతి ।
అద్భిరారబ్ధస్య శరీరస్య భోగాయతనత్వం దర్శయతి –
తదారబ్ధేనేతి ॥౪॥
తద్దేవానామన్నమిత్యాది వ్యాఖ్యాయ తస్మిన్నిత్యాది వ్యాచష్టే –
యావదితి ।
చన్ద్రలోకస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
యావత్సంపాతముషిత్వేతి శ్రూయతే కథమన్యథా వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
సమ్పతన్తీతి ।
పునఃశబ్దప్రయోగస్య తాత్పర్యమాహ –
పునరితి ।
అథేత్యాదివాక్యార్థముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దపరామృష్టం హేతుం స్పష్టయతి –
స్థితీతి ।
యథా దీపస్య స్నేహక్షయే స్థితినిమిత్తాభావాదస్థితిస్తథా చన్ద్రలోకే స్థితినిమిత్తస్యేష్టాదేర్భోగేన క్షయాత్తత్ర స్థిత్యసమ్భవాదావృత్తిరేవేత్యర్థః ।
తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వేత్యత్ర విచారయతి –
తత్రేతి ।
తస్య చన్ద్రమణ్డలప్రాపకస్యాతిరిక్తస్య చ సర్వస్య కర్మణః క్షయే సతీతి యావత్ । సావశేషో భుక్తాత్కర్మణః సకాశాదతిరిక్తేన కేనచిత్కర్మణా సహితః సన్నిత్యర్థః ।
పక్షద్వయేఽపి ఫలం పృచ్ఛతి –
కిం తత ఇతి ।
తత్రాఽఽద్యం పక్షం పూర్వపక్షముఖేన ప్రతిచిక్షిప్సుస్తత్ఫలమాహ –
యదీతి ।
తత్రైవ దూషణాన్తరమాహ –
తిష్ఠత్వితి ।
చన్ద్రమణ్డలం సప్తమ్యర్థః । తతశ్చన్ద్రమణ్డలాదిత్యేతత్ । ఇహేత్యేతల్లోకోక్తిః । ఆదిపదం శుభాశుభకర్మానుసారిసర్వవ్యాపారసంగ్రహార్థమ్ ।
న కేవలం సర్వకర్మక్షయపక్షే ముక్తిరేవ విరుధ్యతే కిన్తు స్మృతిశ్చేత్యాహ –
తత ఇతి ।
చన్ద్రలోకే భోక్తవ్యస్య కర్మణో భోగేన క్షయాదూర్ధ్వం శేషేణానుపభుక్తేన కర్మణా జన్మ ప్రతిపద్యన్త ఇత్యాద్యా స్మృతిః సర్వకర్మక్షయపక్షే విరుధ్యత ఇత్యర్థః ।
సర్వకర్మక్షయపక్షే పూర్వపక్షిణాఽన్యథావాదినా ప్రతిక్షిప్తే సావశేషపక్షముత్తరవాదీ ప్రతిపద్యతే –
నన్వితి ।
తాన్యపి చన్ద్రమణ్డలే భుక్తాన్యేవేతి నావశేషోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
న హి సర్వకర్మవశాచ్చన్ద్రమణ్డలప్రాప్తిరితి భావః ।
తర్హి చన్ద్రమణ్డలే కర్మఫలోపభోగాభావాదలం తదారోహేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యన్నిమిత్తమితి ।
అవిరోధశ్చన్ద్రమణ్డలే భోగస్య శేషకర్మసద్భావస్య చేతి శేషః ।
యత్తు తతః శేషేణేత్యాదిస్మృతివిరోధ ఇతి తత్రాఽఽహ –
శేషశబ్దశ్చేతి ।
నిఃశేషేష్వపి భుక్తేషు కర్మస్వభుక్తకర్మసు శేషశబ్దో న విరుధ్యతేఽభుక్తానాం కర్మణాం కర్మత్వస్య తుల్యత్వాన్నాత్ర సావశేషపక్షే స్మృతివిరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
యచ్చన్ద్రమణ్డస్థలస్యైవ మోక్షః స్యాదితి తత్రాఽఽహ –
అత ఎవేతి ।
శేషకర్మసద్భావాదేవేతి యావత్ ।
ఇతశ్చ కర్మశేషసిద్ధిరిత్యాహ –
విరుద్ధేతి ।
ఆరమ్భకత్వసమ్భవాదేకజాత్యుపభోగ్యకర్మక్షయేఽపి కర్మశేషః సమ్భవతీతి శేషః ।
అథైకస్మిఞ్జన్మని సర్వాణి క్షీయన్తే కర్మాశయస్యైకభవికత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
ఐకభవికన్యాయస్యోపరిష్టాన్నిరాకరిష్యమాణత్వాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ శేషకర్మసిద్ధిరిత్యాహ –
బ్రహ్మహత్యాదేశ్చేతి ।
“శ్వసూకరఖరోష్ట్రాణామ్” ఇత్యాదిస్మరణమ్ ।
ఘృతభాణ్దస్నేహశేషవద్భుక్తస్యైవ కర్మణః శేషాత్పునరావృత్తిర్భవిష్యతీత్యత ఆహ –
స్థావరాదీతి ।
శేషకర్మసిద్ధౌ హేత్వన్తరమాహ –
గర్భభూతానామితి ।
కర్మశేషసద్భావముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ఎకస్యాపి కర్మణోఽనేకజన్మహేతుత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
మతాన్తరముత్థాపయతి –
యత్త్వితి ।
యావత్ప్రవృత్తఫలం కర్మ న క్షీయతే తావత్ప్రవృత్తిప్రతిబన్ధాదన్యాని కర్మాణి స్వఫలం నాఽఽరభన్తే । మరణకాలే తు ప్రతిబన్ధకాభావాత్సర్వకర్మాశ్రయసఙ్గాతోపమర్దేన తేషాముత్తరశరీరారమ్భకత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
తథాఽపి కథం శేషకర్మసద్భావాసిద్ధిరిత్యత ఆహ –
తత్రేతి ।
అనారబ్ధకర్మణాం సర్వేషాముత్తరశరీరారమ్భకత్వే సతీతి యావత్ ।
ప్రాయణకాలే యాని కర్మాణ్యభివ్యక్తాని తాన్యేవోత్తరశరీరారమ్భకాణీతరేషాం తు న శరీరారమ్భకత్వమితి దూషయతి –
తదసదితి ।
మధుబ్రాహ్మణోక్తేన న్యాయేన సర్వస్య సర్వాత్మకత్వాఙ్గీకారాద్దేహస్యాపి తథాత్వాన్న సర్వాత్మనోపమర్దోపపత్తిరిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థముపపాదయితుం సామాన్యన్యాయమాహ –
న హీతి ।
సర్వం సర్వస్య కారణం కార్యం చేతి న్యాయేన సర్వస్య సర్వాత్మకత్వే స్థితే సతి కస్యచిత్క్వచిత్సర్వాత్మనోపమర్దస్తథాఽభివ్యక్తిర్వా నోపపద్యతే । ప్రతీయమానోపమర్దాదేర్దేశవిశేషాదికృతత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయం ప్రకృతే యోజయతి –
తథేతి ।
ఇతశ్చ కర్మశేషః సమ్భవతీతి క్రమవత్తాయాం దృష్టాన్తమాహ –
యథా చేతి ।
పూర్వం క్రమేణానుభూతాని యాని మనుష్యాదిజన్మాని తైరభిసంస్కృతాః సమ్పాదితా విరుద్ధా యా భూయస్యో వాసనాస్తజ్జాతివిశేషప్రాపకేన కర్మణా తస్మిన్నారభ్యమాణే న నిరుధ్యన్త ఇత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
దృష్టాన్తం వివృణోతి –
యది హీతి ।
వ్యవహితవాసనోచ్ఛేదేఽపి నావ్యవహితవాసనోచ్ఛిద్యతే తథా చానన్తరజన్మోత్థవాసనాసామర్థ్యాత్ మర్కటశిశోర్యథోక్తకౌశలమవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
కిఞ్చ పూర్వప్రజ్ఞా చేత్యవిశేషేణ పూర్వజన్మార్జితవాసనా జీవమనుగచ్ఛతీతి శ్రవణాదవ్యవహితపూర్వజన్మవాసనైవ తమన్వేతీతి న శక్యం విశేషతో వక్తుమిత్యాహ –
తం విద్యేతి ।
దృష్టాన్తముపపాద్య దార్ష్టాన్తికం నిగమయతి –
తస్మాదితి ।
శేషకర్మసద్భావే ఫలితమాహ –
యత ఇతి ।
ఉపభుక్తాత్కర్మణః శేషేణేతి సమ్బన్ధః –
కశ్చిదితి ।
శ్రౌతౌ వా స్మార్తో వా యౌక్తికో వా లౌకికో వేత్యర్థః ।
ఎతమేవాధ్వానమితి ప్రకృతమధ్వానం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కోఽసావిత్యాదినా ।
యథేతమిత్యుక్తమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
కిం యథేతమిత్యేతదేవ న సమ్భవతి కిం వా యథేతమేవేతి నియమో నోపపద్యతే తత్రాఽఽద్యం దూషయతి –
నైష దోష ఇతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
న చేతి ।
అత్రేతి నివృత్తిరుక్తా ।
అనేవంవిధమపీతి ।
యథా గతిక్రమో దర్శితో న తథా నివృత్తిర్నియతా కిం తు విధాన్తరేణాపి సమ్భవతీత్యర్థః ।
నివృత్తేః క్రమనియమాభావే కీదృశో నియమో వివక్షిత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పునరితి ।
కేనాభిప్రాయేణ తర్హి యథేతమిత్యుక్తమత ఆహ –
అత ఇతి ।
గతిక్రమవన్నివృత్తిక్రమే నియమాభావోఽతఃశబ్దార్థః । ఉక్తం చ “యథేతమనేవం చ” ఇతి ।
నివృత్తినియమే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
పరమాత్మానం వ్యావర్తయితుం భౌతికమిత్యుక్తమ్ ।
కథం పూర్వసిద్ధాకాశతాదాత్మ్యాపత్తిరవరోహతాం సిధ్యతీత్యాశఙ్క్య తత్సామ్యగమనమేవ తద్భావాపత్తిరిత్యుపచర్యతే స్వాభావ్యాపత్తిరితి న్యాయాదిత్యాహ –
యాస్తేషామితి ।
ఘృతస్య సంస్థానం కాఠిన్యమ్ । తాస్వాకాశభూతాసు తత్పరివేష్టితాః కర్మిణోఽధ్యవరోహన్తస్తద్భూతా ఇవ భవన్తీత్యర్థః ।
ఆకాశాద్వాయుమిత్యస్యార్థం సాధయతి –
తా అన్తరిక్షాదితి ॥౫॥
ఉన్నతేషు సముద్రాదివ్యతిరిక్తేషు ప్రదేశేష్వితి యావత్ । త ఇత్యనుశయినో నిర్దిశ్యన్తే । ఇహేతి పృథివీ కథ్యతే । కథమస్మిన్వాక్యే బహువచనేనానుశయినాం బహూక్త్యా నిర్దేశః కృతస్తత్రాఽఽహ –
క్షీణకర్మణామితి ।
కథం తర్హి మేఘో భూత్వా ప్రవర్షతీత్యాదావేకవచననిర్దేశస్తత్రాఽఽహ –
మేఘాదిష్వితి ।
యే పూర్వే మేఘాదయో నభోన్తాస్తేషు ప్రత్యేకమభిమానిదేవతానామేకరూపత్వాత్తదుపశ్లిష్టానామనుశయినామప్యేకవచనేన నిర్దేశో యుక్త ఇత్యర్థః ।
అతో వై ఖల్విత్యాదివాక్యం వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
అనుశయినాం దుఃశకం నిఃసరణమిత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి –
యత ఇత్యాదినా ।
మకరాదిభిర్భక్షితానామనుశయినాం తేభ్యస్తత్సమానజాతీయత్వేన సముద్భవో భవిష్యతీతి చేన్నేత్యాహ –
తేఽపీతి ।
మకరాదయోఽపి జలచారిభిరన్యైర్భక్ష్యన్తే తథా చ సముద్రే పతితానామనుశయినాం తత్రైవ లయః స్యాదిత్యర్థః ।
నన్వేవమనుశయినః సముద్రే లీనా న తతః పునరుద్ధర్తుం శక్యన్తే తథా చ కృతవినాశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జలధరైరితి ।
సముద్రామ్భోభిరితి తృతీయా సహార్థే ।
తర్హి సర్పవ్యాఘ్రోపభుక్తానామనుశయినాం తత్సమానజాతీయదేహభోగః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
భక్షితాశ్చేతి ।
యైస్తర్హి సర్పాదయో భక్ష్యన్తే తేభ్యస్తత్సమానజాతీయత్వేనానుశయినాముద్భవః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
తేఽపీతి ।
తథాఽపి యథోక్తరీత్యా పరివర్తనాత్తే రేతఃసిగ్యోగమపి యదా కదాచిత్ప్రపద్యేరన్నితి చేన్నేత్యాహ –
కదాచిదితి ।
తథాఽపి భక్ష్యేషు జాతానాం రేతఃసిగ్యోగ సులభః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
భక్ష్యేష్వపీతి ।
ఇతిశబ్దో యచ్ఛబ్దేన పూర్వేణ సమ్బధ్యతే ।
పూర్వమతఃశబ్దో హేతుపరతయా వ్యాఖ్యాతః సంప్రతి వ్రీహ్యాద్యవధివాచకత్వేన తం వ్యాచష్టే –
అథవేతి ।
దుర్నిష్ప్రపతతరమితి తకారసహితే పాఠే సతి వివక్షితమర్థమాహ –
వ్రీహియవాదీతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
తర్హి తేషామన్తరాలే విశీర్ణానాం దేహభాగిత్వాభావాదనుశయవైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కదాచిదితి ।
కాకతాలీయయా వృత్త్యా యాదృచ్ఛికన్యాయేనేతి యావత్ ।
అనుశయాఖ్యస్య కర్మణో భావిదేహారమ్భార్థత్వాన్ముఖ్యం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
అనుశయినో రేతఃసిగాకారభాక్త్వే హేతుమాహ –
రేతస ఇతి ।
తస్య రేతఃసిగాకృత్యా తదంశేన భావితత్వాత్సంస్కృతత్వాత్తదఙ్గసమ్భూతత్వాత్తద్రూపేణ గర్భాశయమనుప్రవిష్టోఽనుశయీ రేతఃసిగాకృతిర్భవతీత్యర్థః ।
రేతసో రేతఃసిగఙ్గసముత్థత్వే ప్రమాణమైతరేయకశ్రుతిరిత్యాహ –
సర్వేభ్య ఇతి ।
రేతోరూపేణ గర్భాశయం ప్రవిష్టస్య రేతఃసిగాకారత్వముక్తం నిగమయతి –
అత ఇతి ।
అనుశయినో రేతఃసిగాకారత్వే లౌకికానుభవమనుకూలయతి –
తథా హీతి ।
చన్ద్రస్థలస్ఖలితానామవరోహతాం వ్రీహ్యాదిదేహసంశ్లిష్టానాం ద్రాఘీయసా కాలేన దేహాన్తరలాభశ్చేత్తర్హి వ్రీహ్యాదిదేహాభిమానినామపి దుఃశకం నిష్క్రమణం వ్రీహ్యాదిదేహసమ్బన్ధావిశేషాదిత్యత ఆహ –
యే త్వితి ।
వ్రీహ్యాదిదేహసమ్బన్ధావిశేషే కుతస్తద్దేహభాజాం తతో నిఃసరణమశక్యం న భవతీత్యాశఙ్క్య విశేషమాహ –
కస్మాదిత్యాదినా ।
“శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః” (మ.స్మృ. ౧౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృత్యోర్యేషాం కర్మనిమిత్తం స్థావరం జన్మ తేషాం కర్మక్షయః ఎవావధిః । అవరోహతాం తు కర్మాసఙ్కీర్తనాద్వైషమ్యమిత్యర్థః ।
యథా జలూకా తృణాత్తృణాన్తరం దీర్ఘభూతా సంక్రమతే న తథాఽనుశయినో వ్రీహ్యాదిదేహభాజోఽపి తత్త్యాగేన దేహాన్తరం గచ్ఛన్తి । తద్విషయవిజ్ఞానవన్త ఎవ గచ్ఛన్తీత్యత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
సవిజ్ఞాన ఇతి ।
అథోపసంహృతకరణానాం విజ్ఞానే కారణాసమ్భవాత్కథం సవిజ్ఞానత్వం తత్రాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
దృష్టకారణభావేఽప్యదృష్టమేవైకం వాసనాత్మకం జ్ఞానోత్పత్తౌ నిమిత్తమితి తేన సవిజ్ఞానా ఎవ గచ్ఛన్తి దేహాన్తరమిత్యత్ర హేతుమాహ –
శ్రుతిప్రామాణ్యాదితి ।
శ్రుతిరత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిః । యథా సవిజ్ఞానానామేవ వ్రీహ్యాదిదేహాన్తరగమనం తథా జ్ఞానినామర్చిరాదినా కర్మిణాం ధూమాదినా చ గమనం స్వప్నవదుద్భూతవాసనాత్మకవిజ్ఞానేన సవిజ్ఞానానామేవేత్యాహ తథేతి ।
తేషాం సవిజ్ఞానత్వే హేతుమాహ –
లబ్ధవృత్తీతి ।
అనుశయినామపి తర్హి వ్రీహ్యాదిషు సంశ్లిష్టానాం రేతఃసిగాదిదేహసమ్బన్ధః సవిజ్ఞానానామేవేతి చేన్నేత్యాహ –
న తథేతి ।
అనుపపత్తౌ హేతుమాహ –
న హీతి ।
వ్రీహ్యాదిసంశ్లిష్టానామనుశయినాం సవిజ్ఞానత్వే తల్లవనాదౌ తజ్జీవవత్తేషామపి ప్రవాసప్రసఙ్గాన్న రేతఃసిగ్దేహసమ్బన్ధః సిద్ధ్యేదిత్యర్థః ।
వ్రీహ్యాదిషు దేహాన్తరం గచ్ఛత్సు సవిజ్ఞానత్వోపలమ్భాదనుశయిష్వపి దేహాన్తరప్రాప్తేరవిశేషాద్యుక్తం సవిజ్ఞానత్వమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తృణాత్తృణాన్తరం ప్రతి జలూకాగమనవదవరోహతామపి దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతి గమనస్య తుల్యత్వాద్వ్రీహ్యాదివద్యుక్తా సవిజ్ఞానతేతి యోజనా ।
అస్తు తేషాం సవిజ్ఞానత్వం కా హానిరిత్యత ఆహ –
తథా సతీతి ।
ఇష్టాపూర్తాదికారిణామన్తరాలే నరకానుభవే ।
తథా చ సతి తదనుష్ఠానస్యానర్థార్థం విహితత్వే శ్రేయఃసాధనవిషయకకర్మకాణ్డం విరుధ్యేతేత్యాహ –
శ్రుతేశ్చేతి ।
యథా బుద్ధిపూర్వం వృక్షమారోహతాం సవిజ్ఞానత్వేఽపి తస్మాదబుద్ధిపూర్వం పతతాం న సవిజ్ఞానత్వం విజ్ఞాయతే తథా చన్ద్రమణ్డలమారోహతాం సవిజ్ఞానత్వేఽపి తతోఽవరోహతాం నైవ తదస్తి ఉద్భూతకర్మాభావాత్ ఇత్యారోహావరోహయోర్జ్ఞానే విశేషసమ్భవాన్మైవమితి పరిహరతి –
న వృక్షేతి ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి –
దేహాదిత్యాదినా ।
చకారాద్గచ్ఛతాం సవిజ్ఞానత్వం భవేదితి సమ్బన్ధః ।
అవరోహతాం జీవానాం సర్వథా విజ్ఞానశూన్యత్వమయుక్తం చైతన్యస్వాభావ్యాద్వృక్షాత్పతతామపి విజ్ఞానమాత్రమస్త్యేవేత్యాశఙ్క్యోదాహరణాన్తరమాహ –
యథా చేతి ।
తేన ముద్గరాదినా యోఽభిఘాతస్తేన హేతునా యద్వేదనాఖ్యం నిమిత్తం తేన సంమూర్ఛితాని సంహృతాని ప్రతిబద్ధాని వా కరణాని యేషాం తేషామితి యావత్ । మృదితో వినష్టో దేహోఽమ్మయః స్థూలో దేహో యేషాం తేషాం తత ఎవ ప్రతిబద్ధకరణానాం విజ్ఞానశూన్యతేతి సమ్బన్ధః ।
యథోక్తదృష్టాన్తవశాచ్చన్ద్రమణ్డలాదవరోహన్తో విజ్ఞానశూన్యాః సిద్ధ్యన్తీతి నిగమయతి –
అత ఇతి ।
తథాఽపి మూర్ఛితానాం స్థూలదహసద్భావాద్దేశాన్తరగమనం యుక్తమ్ । అవరోహతాం తు తదభావే కథం వ్రీహ్యాదిభావః సమ్భవతీత్యత ఆహ –
అపరిత్యక్తేతి ।
న పరిత్యక్తం దేహభావస్య బీజం కర్మాపూర్వం యాభిస్తాభిరద్భిరుపహితా జీవా మూర్ఛితవద్విజ్ఞానశూన్యా గమనాదిక్రమేణ పృథివీం ప్రాప్య కర్మఫలభూతజాతిస్థావరశరీరైః సంశ్లిష్యన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
స్థావరదేహసమ్బన్ధిత్వాత్తద్గతజీవవత్తదా సవిజ్ఞానత్వం సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రతిబద్ధేతి ।
వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషావస్థాయామనుశయినాం కర్మణోఽనుద్భూతవృత్తిత్వాత్కరణానాం తత్ర వృత్తిలాభాభావాదనుద్భూతవిజ్ఞానత్వం యుక్తమిత్యర్థః ।
న కేవలం వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషకాలేఽనుద్భూతవిజ్ఞానత్వం కిన్తు వ్రీహ్యాదేర్లవనాదికాలేఽపీత్యాహ –
తథేతి ।
పాకః సంస్కారః । రసాదీత్యాదిశబ్దేన శోణితమాంసమేదోఽస్థిమజ్జారేతాంస్యుచ్యన్తే ।
తస్మిన్కాలే మూర్ఛితవదనుద్భూతవిజ్ఞానత్వం దేహాద్బర్హిర్నిర్గతానాం ప్రాగ్దేహాన్తరప్రాప్తేస్తదస్త్యేవేతి హేతుమాహ –
దేహేతి ।
అలబ్ధవృత్తిత్వాదితి చ్ఛేదః ।
కథం పునరనుశయినాం విజ్ఞానశూన్యత్వే “తద్యథా తృణజలాయుక్తా తృణస్యాన్తం గత్వాఽన్యమాక్రమమాక్రమ్యాఽఽత్మానముపసంహరతి” ఇత్యాదౌ సచేతనా జలూకా దృష్టాన్తత్వేనోపాదీయతే తత్రాఽఽహ –
దేహబీజభూతేతి ।
సర్వాస్వవస్థాసు తాసు వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషతల్లవనాదివశాదితి యావత్ । న చేతనావత్త్వం జలూకాదృష్టాన్తే వివక్షితం కిన్తు సాతత్యమాత్రమితి భావః । జలూకావత్త్వం జలూకాసాదృశ్యమనుశయినామిత్యర్థః ।
ఆరోహతాం సవిజ్ఞానత్వమవరోహతాం విజ్ఞానరాహిత్యమిత్యుపపాద్యాఽఽరోహతామపి యావత్స్వస్థానేభ్యః కరణాన్యుపసంహృత్య హృదయేఽవస్థానం తావదేవ సవిజ్ఞానత్వం న దేహాద్బహిర్నిర్గతానాం ప్రాగ్దేహాన్తరప్రాప్తేస్తదస్త్యనుశయినాం తు చన్ద్రమణ్డలాదవరురుక్షతామపి న భావిదేహపర్యన్తా వాసనా దీర్ఘా భవతి ప్రమాణాభావాదిత్యాహ –
అన్తరాలే త్వితి ।
చన్ద్రమణ్దలాదవరోహతాం దేహాన్తరగమనస్య తుల్యత్వేఽపి విజ్ఞానశూన్యత్వమదుష్టమిత్యుపసంహరతి –
ఇతదోష ఇతి ।
యత్తు హింసానుగ్రహాత్మకత్వాద్వైదికకర్మణాం స్థావరత్వమపి తత్ఫలమేవ తథా చ వైదికానాం కర్మణామనర్థానుబన్ధిత్వాదప్రామాణ్యం శ్రుతేరితి తత్రాఽఽహ –
న చేతి ।
ఉభయహేతుత్వమర్థానర్థహేతుత్వమితి యావత్ ।
అహింసన్నిత్యాదిశ్రుతేః శాస్త్రచోదితవైదికేషు కర్మసు హింసా నానర్థహేతురిత్యాహ –
అభ్యుపగతేఽపీతి ।
యద్యపి స్వరూపేణ హింసాఽనర్థహేతురభ్యుపగమ్యతే తథాఽపి తద్యుక్తానాం వైదికకర్మణాం నానర్థారమ్భకత్వం యథా స్వరూపేణ విషద్ధ్యాదేర్మరణజ్వరాదిహేతుత్వేఽపి మన్త్రశర్కరాదిభిః సహోపయుక్తం సన్న తత్కార్యారమ్భకమ్ తథా హింసాయాః స్వతోఽధర్మహేతుత్వేఽపి వైదికకర్మనిష్ఠాయా న తద్ధేతుత్వం వైదికైరేవ కర్మభిస్తత్కృతదోషాపనయనసిద్ధేరిత్యర్థః ।
పూర్వోక్తమేవ దృష్టాన్తం స్పష్టయతి –
మన్త్రణేతి ।
తేన సహోపభుక్తస్య విషస్యానర్థా హేతుత్వేన పుష్టిహేతుత్వవద్వైకకర్మానుప్రవిష్టాయా హింసాయాః పురుషార్థత్వమేవ । అశుద్ధామితి చేన్న శబ్దాదితి న్యాయాదిత్యర్థః ॥౬॥
తద్భూయ ఎవ భవతీత్యేతత్ప్రసఙ్గాగతం పరిసమాప్య ప్రకృతశ్రుతివ్యాఖ్యానమనువర్తయతి –
తత్తత్రేతి ।
అన్యాధిష్ఠితే పూర్వవదభిలాపాదితి న్యాయేన తేషు వ్రీహ్యాదిషు సంష్టిలా యేఽనుశయినస్తేషాం మధ్యే యే కేచిదస్మిన్ల్లోకే చన్ద్రమణ్దలప్రాప్తేః ప్రాగవస్థాయామనుష్ఠితాభుక్తరమణీయచరణాస్తే రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్నితి సమ్బన్ధః ।
ఉక్తమేవ స్పష్టయతి –
శోభన ఇతి ।
కథం రమణీయచరణానురోధేన శోభనోఽనుశయో లక్ష్యతే తత్రాఽఽహ –
క్రౌర్యేతి ।
తే ఖల్వనుశయినో రేతఃసిగ్యోగానన్తరం తేన కర్మణా రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్నితి యత్తత్ క్షిప్రమేవేతి యోజనా ।
తత్రాపి హేతుమాహ –
స్వకర్మేతి ।
అథేతి ప్రతీకం గృహీత్వా వ్యాచష్టే –
పునరితి ।
తద్విపరీతాస్తేభ్యో విలక్షణా ఇతి యావత్ । తే కపూయాం యోనిమశుభానుశయవశాద్రేతఃసిగ్యోగానన్తరమాపద్యేరన్నితి యత్తదపి క్షిప్రమేవేతి యోజనా ।
తత్రాపి వికల్పే కారణమాహ –
స్వకర్మేతి ।
యోనివికల్పే తృతీయం పన్థానమవతారయితుం పూర్వోక్తౌ పన్థానౌ సంక్షిప్యానువదతి –
యే త్వితి ।
శుభానుశయవశాద్యే కేచిత్ బ్రాహ్మణాదియోనిమాపన్నాస్తే స్వవర్ణాశ్రమవిహితకర్మనిష్ఠాస్సన్తో యదీష్టాదికర్మ కృతవన్తస్తదా దక్షిణేన పథా చన్ద్ర గచ్ఛన్తి । తత్ర చ భోక్తవ్యే భోగేన క్షీణే పునరవశిష్టేన కర్మణా పృథివీమాగచ్ఛన్తి । ఎవం ఘటీయన్త్రవత్పునః పునరారోహన్తోఽవరోహన్తశ్చ కేవలకర్మిణో దుశ్యన్తే చేద్ద్విజాతయః స్వకర్మస్థాః సన్తో ధ్యానం లభేరన్నుత్తరేణ యానేనేతో బ్రహ్మలోకం గచ్ఛన్తీత్యర్థః ॥౭॥
ఇదానీం తృతీయస్థానముపదిశతి –
యదా త్వితి ।
పౌనఃపున్యే లోణ్మధ్మైకవచనాత్తయోః సర్వాఖ్యాతేషు విధానాత్పునః పునర్జాయన్తే మ్రియన్తే చేత్యస్మిన్నర్థే జాయస్వ మ్రియస్వేతి ప్రయోగ ఇత్యాహ –
తేషామితి ।
యద్వా సర్వేశ్వరో మార్గద్వయభ్రష్టం దృష్ట్వా తం జాయస్వ మ్రియస్వేతి ప్రేరయత్యేతదిహోచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తేనాసావిత్యాదివాక్యం వ్యాచష్టే –
యేనైవమితి ।
ఉక్తయా రీత్యా నిర్ణీతాన్ప్రశ్నాన్వివిచ్య ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం కథయతి –
పఞ్చమస్త్వితి ।
వ్యావర్తనాఽపి వ్యాఖ్యాతేత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః । మృతానామవిదుషాం విదుషాం చేత్యర్థః । అన్త్యేష్ట్యనన్తరం విదుషాం కర్మిణాం చ సంవత్సరమితి జ్ఞానినో గృహ్యన్తే । అన్యే పితృలోకమితి కేవలకర్మిణ ఇతి విభాగః । క్షీణానుశయానాం చన్ద్రలోకే భోక్తవ్యం కర్మ భోగేన క్షపితవతామితి యావత్ ।
స్వశబ్దమేవానువదతి –
తేనేతి ।
కిమర్థమేషాం మహాయాసవతీ తీవ్రా సంసారగతిరుక్తేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్మాదితి ।
తృతీయస్థానస్య కష్టత్వం స్పష్టయతి –
యస్మాచ్చేతి ।
జన్మాదినా జనితా యా వేదనా తదనుభవే కృతః క్షణోఽవసరో నాన్యత్ర యేషాం తథా । అప్లవ ఇతి చ్ఛేదః ।
తృతీయస్థానవదితరయోరావృత్తిమత్త్వాత్తుల్యా కష్టతేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
తస్మాచ్చేతి ।
సంసారగత్యుపవర్ణనస్య తాత్పర్యముక్త్వా పఞ్చాగ్నివిద్యాయామనుష్ఠానసిద్ధ్యర్థం తస్యాః స్తావకం శ్లోకముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
తదేతస్మిన్నిత్యాదితా ।
పఞ్చాగ్నివిద్యామాహాత్మ్యం సప్తమ్యర్థః ॥౮-౯ ॥
పఞ్చ మహాపాతకినః శ్లోకే నిర్దిశ్యన్తే న తు పఞ్చాగ్నివిద్యాస్తుతిరిహ భాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అథేతి ।
శుద్ధత్వే హేతుమాహ –
తేనేతి ।
కస్యేదం ఫలమిత్యపేక్షాయాం పూర్వోక్తవిద్యావన్తమనువదతి –
య ఎవమితి ॥౧౦॥
పూర్వోత్తరసందర్భయోః సమ్బన్ధం దర్శయన్నుత్తరసన్దర్భమవతారయతి –
దక్షిణేనేత్యాదినా ।
ఉత్తరగ్రన్థస్య వైశ్వానరాఖ్యాత్తృభావప్రతిపత్త్యర్థత్వే గమకమాహ –
అత్సీతి ।
విద్యాయాః సమ్ప్రదానం శిష్యస్తస్య న్యాయో వినయాదిసంపత్తిస్తత్ప్రదర్శనార్థా చాఽఽఖ్యాయికా ।
దృశ్యతే చాత్ర ప్రాచీనశాలప్రభృతీనాం తత్సంపత్తిరిత్యాహ –
విద్యేతి ।
కథమాత్మబ్రహ్మశబ్దయోరితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వం వ్యావర్త్యాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బ్రహ్మేతీతి ।
ఉక్తరీత్యా మిథో విశేషణవిశేష్యత్వే ఫలితమాహ –
అభేదేనేతి ।
ఇతశ్చోపాస్యస్య సర్వాత్మత్వం గమ్యతే పరిచ్ఛిన్నోపాసనస్య నిన్దితత్వాద్భూమ్నః క్రతువజ్జాయస్త్వమితి న్యాయాదిత్యాహ –
మూర్ధేతి ॥౧॥
భగవన్తః సన్తః సమ్పాదయాంచక్రురితి పూర్వేణ సంబన్ధః ॥౨-౩॥
అశ్వపతిరిత్యాదౌ భగవన్త ఇతి ప్రాచీనశాలప్రభృతయః సమ్బోధ్యన్తే ॥౪॥
స హేత్యాది సోపస్కార వ్యాచష్టే –
స హాన్యేద్యురిత్యాదినా ।
యథోక్తం శాస్త్రప్రసిద్ధమితి యావత్ ।
కిం తర్హి భగవదాగమనస్య ప్రయోజనం తదాహ –
వయం చేతి ।
తన్మమాపి నాస్తీతి శఙ్కాం నిరస్యతి –
ఆత్మానమితి ।
శిష్యభావేనోపసన్నేభ్యో విద్యా దాతవ్యా న యథాకథఞ్చిదితి రాజ్ఞోఽభిప్రాయః ।
తే హేత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యం దర్శయతి –
యతఇతి ।
యోగక్షేమార్థం రాజానం ప్రత్యుపగమనమిష్టమేవేతి మన్వానో విశినష్టి –
విద్యార్థిన ఇతి ।
తథేత్యత్రాతఃశబ్దో ద్రష్టవ్యః । ఉపనయనం పాదయోర్నిపాతనమ్ । వక్ష్యమాణం వైశ్వానరవిజ్ఞానం తేనైతదిత్యస్య సంబన్ధ ఇతి యావత్ ।
ఆఖ్యాయికాతాత్పర్యముపసంహరతి –
యథేతి ॥౫-౬-౭॥
శిష్యో హి ప్రష్టాఽఽచార్యస్తు ప్రతివక్తేతి న్యాయేన శఙ్కతే –
నన్వితి ।
వాక్యశేషావష్టమ్భేన దూషయతి –
నైష దోష ఇతి ।
బృహదారణ్యకశ్రుత్యాలోచనాయామపి నైతదన్యాయ్యమిత్యాహ –
అన్యత్రాపీతి ।
ఆచార్యస్యాజాతశత్రోరితి సమ్బన్ధః ।
తస్యాఽఽత్మత్వే హేతుమాహ –
ఆత్మన ఇతి ।
ఎకాహాదిరూపోజ్యోతిష్టోమాదిరహర్గణస్తత్ర సుతం సోమరూపం లతాద్రవ్యమహీనే ప్రస్తుతం సత్రే త్వాసుతమితి భేదః । తవేతి పునర్వచనమన్వయదర్శనార్థమ్ ॥౧॥
న కేవలం ప్రాచీనశాలనిష్ఠమిదం ఫలం కిన్త్వన్యస్యాపి భవతీత్యాహ –
అన్యోఽపీతి ।
తర్హి యథోక్తవైశ్వానరజ్ఞానాదేవ కృతకృత్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మూర్ధా త్వితి ।
అక్షరార్థముక్త్వా వివక్షితార్థమాహ –
సాధ్వితి ॥౨॥
అథ ప్రాచీనశాలే తూష్ణీంభూతే జిజ్ఞాసమానే సత్యనన్తరమిత్యర్థః । ఆదిత్యస్య శుక్లత్వాదిరూపత్వమష్టమే స్పష్టీభవిష్యతి । తస్య సర్వరూపత్వేన విశ్వరూపత్వముక్తముపపాదయతి –
సర్వాణీతి ॥౧॥
అస్త్యన్నమిత్యాది చక్షుష్ట్వేతదిత్యతః ప్రాక్తనమితి శేషః । చక్షుష్ట్వేతదిత్యాదివాక్యం వ్యాచష్టే –
చక్షురిత్యాదినా ।
తత్రాపి తాత్పర్యం యథాపూర్వం ద్రష్టవ్యమిత్యాహ –
పూర్వవాదితి ॥౨॥
సత్యయజ్ఞోపరమానన్తరమిత్యథశబ్దార్థః । పృథగిత్యతః ప్రాక్తనమాదిపదేన గృహీతమ్ । పృథగ్వర్త్మేతి ప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే –
నానేతి ।
ఆభిముఖ్యేనాఽఽగచ్ఛన్నావహః । ఊర్ధ్వేన వహతీత్యుద్వహః ।
తస్మాత్త్వమిత్యాది వ్యాచష్టే –
తస్మాదితి ।
నానాదిక్కా నానావిధాసు దిక్షుభవా ఇత్యేతత్ ॥౧॥
అస్త్యన్నమిత్యాది సమానమిత్యత్రాఽఽదిపదముపాస్త ఇత్యన్తవాక్యసంగ్రహార్థమ్ । ఉత్తరవాక్యేఽప్యభిప్రాయసామ్యం మత్వాఽఽహ –
ప్రాణస్త్వితి ॥౨॥
ఇన్ద్రద్యుమ్నోపరమానన్తర్యమథశబ్దార్థః । అత్రాఽఽదిపదమేష ఇత్యస్మాత్ప్రాక్తనవాక్యసంగ్రహార్థమ్ । కథమాకాశస్య బహులత్వమత ఆహ –
బహులత్వమితి ॥౧॥
కథం శరీరస్య మధ్యమే భాగే సంశయవాచీ సన్దేహశబ్దో వర్తతే తత్రాహ –
దిహేరితి ।
ఆకాశస్య సర్వగతత్వేన బహులత్వాద్దేహస్య చ పరిచ్ఛిన్నత్వేన తదభావాత్కథమాకాశం వైశ్వానరస్య శరీరం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మాంసేతి ।
తచ్ఛరీరమితి సమ్బన్ధః ॥౨॥
జనస్యోపరమానన్తర్యమథశబ్దార్థః । కథమబాత్మకో వైశ్వానరో రయిరితి ధనేన నిర్దిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
అద్భ్య ఇతి ।
ఆయుర్వై ఘృతమితివత్కార్యవాచకేన కారణం లక్ష్యత ఇత్యర్థః । తస్మాద్యథోక్తవైశ్వానరోపాసనాదిత్యేతత్ ।
ధనరూపవైశ్వానరోపాసనాద్ధనవానిత్యేవ వక్తవ్యే కథం పుష్టిమానిత్యధికావాపస్తత్రాఽఽహ –
పుష్టేశ్చేతి ॥౧॥
మూత్రాశయో ధనుర్వక్రో బస్తిరిత్యభిధీయత ఇత్యాశయేనాఽఽహ –
బస్తిరితి ॥౨॥
ప్రాచీనశాలప్రభృతిషు పఞ్చసు మౌనమాతిష్ఠమానేష్వనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః ॥౧-౨॥
ఉద్దాలకాన్తేషు విద్యార్థిషూపసన్నేషు సామస్త్యేన వైశ్వానరవిద్యాం వక్తుకామస్తేషాం మిథ్యాజ్ఞానమనువదతి –
తానిత్యాదినా ।
అనర్థకావివానర్థకౌ నిపాతౌ న త్వనర్థకావేవ । తేషాం మిథ్యాజ్ఞానిత్వప్రసిద్ధిస్మారకత్వాత్ । యూయమిత్యన్వయార్థం ప్రాగుక్తమపి పాఠక్రమేణ పునరనూద్య పృథగివ విద్వాంస ఇతి సమ్బన్ధః । యే జాత్యన్ధా హస్తిదర్శనే భిన్నదృష్టయో భవన్తి తథా యూయం వైశ్వానరమాత్మానమేకమపి సర్వాత్మకం సన్తం భిన్నమివ విద్వాంసః పరిచ్ఛిన్నాత్తృరూపేణాఽఽత్మానం బుద్ధవన్తః । తథా చ మిథ్యాదర్శినో యూయం ప్రాగేవ ప్రత్యవాయాన్మామాగతవన్తః సాధు కృతవన్త ఇత్యర్థః ।
ప్రధానవిద్యాం వక్తుం పాతనికాం కృత్వా తామిదానీముపదిశతి –
యస్త్విత్యాదినా ।
ఎతమేవంభూతం యస్తూపాస్తే స సర్వేష్వన్నమత్తీతి సమ్బన్ధః ।
ఎవంశబ్దార్థమాహ –
యథోక్తేతి ।
ఎకం సమస్తం త్రైలోక్యాత్మకమితి యావత్ ।
ప్రాదేశమాత్రమిత్యేతద్విభజతే –
ప్రాదేశైరితి ।
యథోక్తైరాధిదైవికైరవయవైరధ్యాత్మం ప్రత్యగాత్మన్యేవాయం మీయత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా ప్రాదేశమాత్రస్తమితి యావత్ ।
ప్రకారాన్తరేణ వ్యాచష్టే –
ముఖాదిషు వేతి ।
తేషు హి ప్రదేశేష్వయమత్తృత్వేన సాక్షితయా మీయత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా తథోచ్యత ఇత్యర్థః ।
విధాన్తరేణ వ్యాచష్టే -
ద్యులోకాదీతి ।
అర్థాన్తరమాహ –
ప్రకర్షేణేతి ।
ఆమనన్తి చైనమస్మిన్నితి న్యాయేన పక్షాన్తరమాహ శాఖాన్తరేత్వితి ।
అస్తు తర్హి జాబాలశ్రుత్యనుసారేణ మూర్ధానామారభ్యాధారఫలకపర్యన్తే దేహావయవే సమ్పాదితో వైశ్వానరఃప్రాదేశమాత్రవ్యాచష్టే –
ప్రత్యగాత్మతయేతి ।
సర్వేశ్వరత్వం సర్వాత్మత్వం సర్వప్రత్యక్షత్వం వా హేతూకృత్య వైశ్వానరశబ్దమనేకధా వ్యాకరోతి –
విశ్వానిత్యాదినా ।
ఈశ్వరో వైశ్వానర ఇత్యత్ర వైశ్వానరపదముభయత్ర సంబధ్యతే । స వైశ్వానరవిదన్నమదన్సర్వేషు లోకాదిషు స్థిత్వాఽఽన్నమత్తీతి సమ్బన్ధః ।
కథమాత్మశబ్దేన శరీరాదయో గృహ్యన్తే తత్రాఽఽహ –
తేషు హీతి ।
సర్వేషు లోకేష్విత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యార్థం దర్శయతి –
వైశ్వానరవిదితి ॥౧॥
వైశ్వానరోపాసకః సర్వాత్మా సన్నన్నమత్తీత్యేవం కస్మాద్ధేతోర్నిశ్చితమిత్యాశఙ్కామనూద్య హేతుప్రదర్శనపరత్వేనోత్తరత్వేనోత్తరం వాక్యముపాదత్తే –
కస్మాదిత్యాదినా ।
వైశ్వానరస్య సర్వాత్మత్వాత్తదుపాసకస్యాపి తదాత్మతయా సర్వాత్మత్వాదసౌ సర్వాత్మా భూత్వా సర్వత్రాన్నమత్తీతి యుక్తమిత్యర్థః ।
తస్యేత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యాన్తరమాహ –
అథ వేతి ।
ప్రధానవిద్యాముక్త్వా తదఙ్గప్రాణాగ్నిహోత్రం దర్శయితుకామో భూమికాం కరోతి –
అథేతి ।
సంపాదయితుమిచ్ఛన్నాదౌ తదఙ్గాన్యశ్వపతిరాహేత్యర్థః । వేదిరితి స్థణ్డిలమాత్రం గృహ్యతే । అగ్నిహోత్రే తావన్మాత్రస్యోపయుక్తత్వాదితరస్య దర్శపూర్ణమాసాద్యఙ్గత్వాత్ । వేద్యామాస్తీర్యన్తే యే దర్భా[స్తే] బర్హిఃశబ్దేనోచ్యన్తే । హృదయస్య గార్హపత్యత్వం మనఃప్రణయనహేతుత్వాత్, ప్రణీతముత్పన్నమివేత్యర్థః ।
ఆహవనీయసాదృశ్యం చ ముఖస్య దర్శయతి –
ఆహవనీయ ఇతి ॥౨॥
ఎవం సతీత్యుక్తన్యాయేనాగ్నిహోత్రే సంపాదితే సతీత్యర్థః । సంపాదితస్యాగ్నిహోత్రత్వస్య సామాన్యాదగ్న్యుద్ధరణాదీని తదఙ్గాన్యత్ర భవేయురిత్యాశఙ్క్య తద్బుద్ధిమాత్రస్య వివక్షితత్వాన్మైవమిత్యాహ –
అగ్నిహోత్రేతి ।
ఇహేతి వైశ్వానరవిదో భోజనముచ్యతే ।
ప్రకృతహోమగతావాన్తరవిభాగమాహ –
స భోక్తేతి ।
కథమితి మన్త్రో వా ద్రవ్యపరిమాణం వా ఫలం వా పృచ్ఛ్యతే తత్ర ప్రథమం ప్రత్యాహ –
ప్రాణాయేతి ।
యది ద్వితీయస్తత్రాఽఽహ –
ఆహుతీతి ।
అవదానస్య ప్రమాణం పరిమాణం కర్మిణాం ప్రసిద్ధం తేన పరిమితమితి యావత్ ।
తృతీయశ్చేత్తత్రాఽఽహ –
తేనేతి ॥౧॥
భుఞ్జానస్య తృప్తౌ ప్రత్యక్షం ప్రమాణం ప్రాణాదేస్తృప్తౌ శాస్త్రమితి విభాగమభిప్రేత్యాఽఽహ –
ప్రత్యక్షమితి ।
ప్రజాదిభిశ్చ భోక్తా తృప్యతీతి సంబన్ధః ॥౨॥
ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రనిన్దాద్వారేణ వైశ్వానరవిదో యథోక్తమగ్నిహోత్రమవశ్యకర్తవ్యతాయై స్తౌతి –
స యః కశ్చిదిత్యాదినా ॥౧॥
ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య వైశిష్ట్యే హేత్వన్తరమతఃశబ్దోపాత్తం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
నైయమికాగ్నిహోత్రనిన్దాద్వారా ప్రాణాగ్నిహోత్రస్తుత్యనన్తరం విధాన్తరేణ తస్యైవ నిరవద్యతా కీర్త్యత ఇత్యథశబ్దార్థః ।
ఎతదితి వైశ్వానరదర్శనముక్తమ్ –
ఎవమితి ।
వైశ్వానరస్యోక్తసర్వాత్మత్వాదిప్రకారేణేత్యర్థః । అగ్నిహోత్రమితి సామ్పాదికమగ్నిహోత్రం గృహ్యతే ।
కథమిదముక్తార్థం సర్వేషు లోకాదిష్వన్నమత్తీతి వాక్యం వ్యాఖ్యాతం తస్య సర్వేషు లోకాదిషు హుతం భవతీత్యన్యాదృశమిదం వాక్యం తత్రాఽఽహ –
హృతమితి ॥౨॥
ఇతశ్చ వైశ్వానరవిద్యావతోఽగ్నిహోత్రం విశిష్టమితి వక్తుం వైశ్వానరవిద్యాం స్తౌతి –
కిం చేతి ।
తత్ర వైశ్వానరవిద్యామాహాత్మ్యే దృష్టాన్త ఇతి యావత్ । ఇషీకాయా ముఞ్జామధ్యవర్తితృణస్యేత్యేతత్ ।
సర్వశబ్దాత్ప్రారబ్ధకర్మణోఽపి దాహమాశఙ్క్యాఽఽహ –
వర్తమానేతి ।
వైశ్వానరవిద్యాయా మహాఫలత్వే సిద్ధే తద్వతోఽగ్నిహోత్రం విశిష్టమితి తత్కర్తుః సర్వదోషాస్పర్శిత్వమిత్యాశయేనాఽఽహ –
య ఎతదితి ॥౩॥
విద్యామేవ విద్యాస్తుతిద్వారాఽగ్నిహోత్రమితి యావత్ । స్తుత్యర్థేఽగ్నిహోత్రస్య స్తుతిరూపో యోఽర్థస్తస్మిన్నిత్యేతత్ ॥౪॥
మన్త్రస్య తాత్పర్యార్థం దర్శయతి –
జగదితి ।
విదుషో వైశ్వానరాత్మనః సర్వాత్మత్వాదిత్యర్థః ॥౫॥
వర్తిష్యమాణాధ్యాయస్యాతీతేన సన్దర్భేణ సమ్బన్ధం వక్తుం ప్రతీకం గృహీత్వా తం ప్రతిజానీతే –
శ్వేతకేతురితి ।
తమేవ ప్రకటయన్ప్రథమం తృతీయేనాధ్యాయేనాస్య సమ్బన్ధం కథయతి –
సర్వమితి ।
ఎతద్వక్తవ్యం తదర్థోఽయం షష్ఠోఽధ్యాయ ఆరభ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
వ్యవహితం సమ్బన్ధముక్త్వాఽవ్యవహితం తమాదర్శయతి –
అనన్తరం చేతి ।
అధ్యాయతాత్పర్యముక్త్వాఽఽఖ్యాయికాతాత్పర్యమాహ –
పితేతి ।
పితా ప్రతివక్తా పుత్రశ్చ ప్రష్టేత్యేవంవిధేయమాఖ్యాయికా । సా చ విద్యాయాః సారిష్ఠత్వద్యోతనార్థా । పితా హి పుత్రాయ సారతమమేవోపదిశతీత్యర్థః । కులస్యానురూపమిత్యాదివచనాన్న కులాధమస్య గురుత్వమితి గమ్యతే । బ్రహ్మచర్యమధ్యయనార్థమితి శేషః । గత్వేత్యాదివచనాన్మాణవకాధీనమధ్యయనమితి సూచితమ్ ।
మా భూదుపనయనమధ్యయనం చేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చైతద్యుక్తమితి ॥౧॥
కిమితి పితా స్వయమేవోపనీయ పుత్రం నాధ్యాపయతి తత్రాఽఽహ –
తస్యేతి ।
అతఃశబ్దః స్వగృహవిషయః ।
అనుమానం కల్పనం తత్ర కల్పకమాహ –
యేనేతి ।
అనూచానోఽనువచనసమర్థః । కర్మవ్యుత్పత్త్యా కరణవ్యుత్పత్త్యా చాఽఽదేశశబ్దో వ్యాఖ్యాతః ॥౨॥
కిమిత్యధీతసర్వవేదమధిగతతదర్థం చ పుత్రమాత్మవిద్యామధికృత్య పితా పృచ్ఛతి తస్య సర్వవేదాధ్యయనాదినైవ కృతార్థత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వానపీతి ।
తదేతదద్భుతం శ్రుత్వాఽఽహేత్యుక్తం వివృణోతి –
కథం న్వితి ॥౩॥
మృన్మయమిత్యస్య వ్యాఖ్యా మృద్వికారజాతమితి । తద్యథా మృత్పిణ్డేన విజ్ఞాతేన విజ్ఞాతం స్యాత్తథాఽన్యదపి సర్వం కారణేన విజ్ఞాతేన తద్వికారజాతం విజ్ఞాతం భవతీతి యోజనా । అన్యవిజ్ఞానాదన్యవిజ్ఞానమదృష్టత్వాదశ్లిష్టమితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
కార్యకారణయోరన్యత్వాసిద్ధేర్మైవమితి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
యన్మన్యస ఇత్యాదినా ।
అన్యత్వాభావే లోకప్రసిద్ధివిరోధం శఙ్కతే –
కథం తర్హీతి ।
వాచాఽఽరమ్భణమిత్యత్ర వాచేతి తృతీయా షష్ఠ్యర్థే ద్రష్టవ్యా ।
నామధేయమిత్యస్యార్థం కథయతి –
నామైవేతి ।
వికారస్య మిథ్యాత్వే కిం పరమార్థతోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మృత్తికేత్యేవేతి ॥౪॥
ఎకేనైవ దృష్టాన్తేన వివక్షితార్థసిద్ధౌ కిమనేకదృష్టాన్తోపాదానేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అనేకేతి ।
న వా ఇత్యాదిప్రతీకమాదాయ వ్యాచష్టే –
భగవన్త ఇతి ।
తేషామజ్ఞానే హేతుమాహ –
యదిత్యాదినా ।
నను శ్వేతకేతుర్గురూణామజ్ఞానమాచక్షాణో గురుద్రోహీ ప్రత్యవాయీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవాచ్యమపీతి ।
గురుణామజ్ఞానమతఃశబ్దార్థః ॥౬-౭॥
యద్విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం లభ్యతే తద్విజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాతం ప్రకటీకర్తుం ప్రథమం సర్వస్య సన్మాత్రత్వం ప్రతిజానీతే –
సదేవేతి ।
సచ్ఛబ్దస్య సామాన్యవిషయత్వం వ్యుదస్యతి –
సదితీతి ।
తస్య పృథివ్యాదిభ్యో విశేషం దర్శయతి –
సూక్ష్మమితి ।
ఆకాశాదిభ్యో విశేషమాహ –
నిర్విశేషమితి ।
అన్త్యవిశేషవ్యావృత్త్యర్థం విశేషమాహ –
సర్వగతమితి ।
తస్య తాటస్థ్యం వ్యావర్తయతి –
ఎకమితి ।
ప్రత్యగభిన్నస్య తస్య సంసారిత్వం వారయతి –
నిరఞ్జనమితి ।
నిష్క్రియత్వేన తత్కూటస్థత్వమాహ –
నిరవయవమితి ।
యథోక్తే వస్తుని ప్రమాణమాహ –
యదవగమ్యత ఇతి ।
విశేషణానుసారేణ శఙ్కతే –
కిం నేదానీమితి ।
వర్తమానదశాయామసత్త్వం జగతో నాస్తీత్యాహ –
నేతి ।
సదా సత్త్వావిశేషే విశేషణం న నిర్వహతీతి శఙ్కతే –
కథమితి ।
కిం విశేషణసామర్థ్యాదిదానీమసత్త్వం జగతశ్చోద్యతే కిం వా విశేషణస్యార్థవత్త్వం పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽద్యం దూషయతి –
ఇదానీమపీతి ।
ప్రత్యక్షవిరోధాన్న వర్తమానావస్థాయాం జగదసత్త్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
కింత్వితి ।
యచ్చేదం వర్తమానం జగన్నామరూపవిశేషణవదాలక్ష్యతే తదిదంశబ్దస్య తద్బుద్ధేశ్చ విషయభావేన స్థితం భవతీతి కృత్వేదమిదానీమిత్యపి వ్యవహ్రియతే తదేవ త్వగ్రే ప్రాగుత్పత్తేః సచ్ఛబ్దస్తద్బుద్ధిశ్చేత్యేతావన్మాత్రగమ్యమేవ న త్విదంశబ్దస్య తద్బుద్ధేశ్చ విషయో భవతీత్యగ్రే సదేవేదమాసీదిత్యవధార్యతే తస్మాద్విశేషణమిదంశబ్దబుద్ధివ్యావృత్త్యపేక్షం ప్రాక్కాలీనే జగత్యవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
అథావర్తమానావస్థాయామపి జగతః సత్త్వే కిమితి తత్రేదంశబ్దబుద్ధీ న క్రమేతే అత ఆహ –
న హీతి ।
యథా సుషుప్తే కాలే సదపి వస్తు నేదంశబ్దబుద్ధ్యోర్గోచరం తథా ప్రాగుత్పత్తేః సదపి జగన్నామవత్త్వేన రూపవత్త్వేన చేదమితి న వ్యవహర్తుం శక్యం కరణోపసంహారస్యోభయత్ర తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
సుషుప్తేఽపి వస్తునో న సత్త్వం మానాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
న హి తత్ర వస్తునోఽసత్త్వముత్థితస్య పరామర్శాదనుభూతస్యానుభవితుశ్చాభావే తదయోగాత్ । న చ తత్ర విభక్తం వస్తు దృశ్యతే సుషుప్త్యభావప్రసఙ్గాదతస్తత్ర కేవలసన్మాత్రం వస్త్వితి యథాఽవగమస్తథా ప్రాగుత్పత్తేరపి సర్వం సన్మాత్రముక్తమేవేత్యర్థః ।
ఉక్తమేవార్థం సంప్రతిపన్నేనోదాహరణాన్తరేణ సమర్థయతే –
యథేత్యాదినా ।
కిమిదం సదిత్యపేక్షాయాం తల్లక్షణమాహ –
ఎకమితి ।
అవతారితే లక్షణవాక్యే ప్రథమం విశేషణయోరర్థమాహ –
స్వకార్యేతి ।
సజాతీయస్వగతభేదహీనమిత్యర్థః ।
విశేషణాన్తరమాదాయ వ్యాకరోతి –
అద్వితీయమితీతి ।
విజాతీయభేదశూన్యమిత్యర్థః ।
యదుక్తం సత్సామానాధికరణ్యాత్సదేవ సర్వమితి తత్రాఽఽరమ్భవాదీ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం కార్యస్య సత్సామానాధికరణ్యం వర్తమానదశాయాం పరపక్షేఽపి సంభవతీత్యుచ్యతే కిం వా ప్రాగవస్థాయామపీతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
ప్రాగుత్పత్తేస్త్వితి ।
లక్షణవాక్యం చ పరపక్షే దుర్యోజ్యమిత్యాహ –
న చేతి ।
వాక్యద్వయపర్యాలోచనయా పరపక్షాసంభవముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోరైకరూప్యాద్దృష్టాన్తానాం కార్యకారణభేదనిష్ఠత్వాచ్చ వైశేషికపక్షాసిద్ధిరిత్యాహ –
మృదాదీతి ।
వైశేషికపక్షాసంభవేఽపి వైనాశికపక్షో భవిష్యతీతి శఙ్కతే –
తత్తత్రేతి ।
అసచ్ఛబ్దస్య తుచ్ఛవ్యావృత్తవిషయత్వం వారయతి –
అభావమాత్రమితి ।
సతోఽన్యదసదితి స్థితేరసద్వాదినాఽపి ప్రతియోగిభూతం సదాస్థితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సదభావమాత్రమితి ।
తదేవ వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి –
యథేతి ।
సదితి యథాభూతమసదితి చ తతో విపరీతం గృహ్యమాణం సచ్చాసచ్చేతి ద్వివిధం తత్త్వం భవతీతి యథా నైయాయికా వదన్తి ద్వే తత్త్వే సదసతీ భావాభావావితి తైరప్యభ్యుపగమాన్న తథా బౌద్ధైర్ద్వివిధం తత్త్వమిష్టం సదత్యన్తాభావోఽసదిత్యభ్యుపగమాదప్రతీతప్రతియోగికాభావస్యాత్యన్తాభావతయా శశవిషాణం నాస్తీత్యాదౌ ప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
తమిమం వైనాశికపక్షం శిష్యముఖేన దూషయతి –
నన్విత్యాదినా ।
శిష్యోక్తమఙ్గీకరోతి –
బాఢమితి ।
భావస్య యోఽభావస్తన్మాత్రమసదిత్యభ్యుపగచ్ఛతాం తేషాం పక్షే న యుక్తం కాలసంబన్ధాద్యసత ఇతి యుక్తమేవ త్వయోక్తమిత్యర్థః ।
కిం చ తన్మతే యస్య కస్యచిదసత్త్వమిష్టం సర్వస్య వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యముపేత్య ద్వితీయం దూషయతి –
అసత్త్వేతి ।
కిమభ్యుపగన్తా యదా కదాచిదభ్యుపగన్తవ్యః కిం వా ప్రాగవస్థాయామపీతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయన్నాశఙ్కతే –
ఇదానీమితి ।
స కిం తదానీమసత్త్వాన్నాభ్యుపగమ్యతే కిం వా తదభ్యుపగన్తురభావాన్ ? నాఽఽద్య ఇత్యాహ –
న ప్రాగుత్పత్తేరితి ।
న ద్వితీయః యథా ప్రాగుత్పత్తేర్జగదసదిత్యస్యాభ్యుపగన్తా సంప్రత్యభ్యుపగమ్యతే తథా ప్రాగవస్థాయామభ్యుపగన్తా సన్నిత్యస్యాప్యభ్యుపగన్తురిదానీమభ్యుపగమసమ్భవాత్ । న హి ప్రాగుత్పత్తేస్తత్సత్త్వే మానాభావః ।
విమతః కాలో జ్ఞాతృసత్తావాన్కాలత్వాత్సంమతవదిత్యనుమానాదిత్యాహ –
ప్రాగుత్పత్తేరితి ।
పరపక్షం దూషయిత్వా వాక్యతాత్పర్యం దర్శయితుం చోదయతి –
నన్వితి ।
అన్యాపోహస్య శబ్దార్థత్వే సత్యపోహ్యవస్తునస్తదర్థత్వే వా కథమసదితి శబ్దస్యార్థసిద్ధిరాకృతేశ్చ మీమాంసకప్రక్రియయా శబ్దార్థత్వే సత్యేకమద్వితీయమితిపదయోరాకృతివాచకత్వాయోగాదర్థానుపపత్తిస్తదభావే చ పదార్థసంసర్గాద్యాత్మనో వాక్యార్థస్యానుపపత్తిర్వాక్యార్థస్యానుపపత్తౌ చ నిర్విషయమిదం వాక్యమప్రమాణం స్యాదిత్యర్థః ।
సదభినివేశనివృత్త్యర్థమిదం వాక్యం న తు శూన్యమేవ సాక్షాదభిధత్తే తన్న వాక్యాప్రామాణ్యమితి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
తథాఽపి కథమసదాదిశబ్దానామగృహీతశక్తిత్వే వాక్యార్థోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సదిత్యయమితి ।
ఎకమద్వితీయమితి శబ్దద్వయవదిదమాసీదితి చ శబ్దౌ సచ్ఛబ్దేన సమానాధికరణావేవేత్యాహ –
తథేతి ।
సదేవేత్యాదివాక్యస్యోక్తవిధయాఽర్థవత్త్వేఽపి కథమసదేవేత్యాదివాక్యమర్థవదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
ఇవశబ్దో యద్వదిత్యస్మిన్నర్థే తద్వదితి పృథక్ప్రయోగాత్ ।
కిమితి వాక్యస్య సదభినివేశనివృత్తిపరత్వం సదభావపరత్వమేవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న త్వితి ।
సదభావస్యాత్యన్తాభావలక్షణస్య తుచ్చత్వాచ్ఛబ్దశక్తిగోచరత్వాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
అన్యపరత్వాసమ్భవే సదభినివేశనివృత్తిపరత్వం వాక్యస్య సిద్ధమిత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ।
ప్రాక్కాలే పురుషస్య సదభినివేశనివృత్తిరత్ర వివక్షితా చేత్తర్హి నఞ్పదమేవ ప్రయోక్తవ్యం కిమిత్యసదేవేదమగ్ర ఆసీదితి ప్రయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దర్శయిత్వా హీతి ।
అథవా సదేవేత్యాదినా స్వపక్షముక్త్వా తద్దృఢీకరణార్థత్వేనాసదేవేత్యాదినాఽనువాదోఽయమితి తాత్పర్యాన్తరమాహ –
దర్శయిత్వా హీతి ।
ప్రథమే పక్షే తస్మాదిత్యాదివాక్యస్యార్థాభావాద్ద్వితీయః పక్షో గృహీతస్తత్ర కారణస్యాసత్త్వముక్తమిదానీం కార్యస్యాపి తద్దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
అజాయతేతి వక్తవ్యే కథం శ్రుత్యా జాయతేతి ప్రయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అడభావ ఇతి ॥౧॥
కుతస్తు ఖల్విత్యాదివాక్యాలోచనాయామపి ద్వితీయః పక్షో గ్రాహ్య ఇత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
తదేతదితి ।
విమతమభావపురఃసరం కార్యత్వాదఙ్కురవదితి ప్రమాణం శఙ్కతే –
యదపీతి ।
అప్రసిద్ధవిశేషణత్వం మత్వా పరిహరతి –
తదపీతి ।
బీజోపమర్దేనాఙ్కురోత్పత్తేరిష్టత్వాత్కథమప్రసిద్ధవిశేషణతేతి శఙ్కతే –
కథమితి ।
కిమఙ్కురోత్పత్తౌ బీజావయవా ఉపమృద్యన్తే కిం వా బీజాకారసంస్థానమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం ప్రత్యాహ –
యే తావదితి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
యత్పునరితి ।
తత్కిం పరమార్థవస్తు కిం వా సంవృతిసిద్ధం ? నాఽఽద్యోఽభ్యుపగమవిరోధాదిత్యుక్తం ద్వితీయముత్థాపయతి –
అథ సంవృత్యేతి ।
సంవృతిం వికల్పయతి –
కేయమితి ।
ఆద్యే భావస్యాభావాదుత్పత్తౌ దృష్టాన్తాభావః సంవృతేరవస్తుత్వేన చ బీజసంస్థానసత్త్వాసాధకత్వాదిత్యాహ –
యదీతి ।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి –
అథేతి ।
తత్త్వం యయా సంవ్రియత ఆచ్ఛాద్యతే సా సంవృతిర్లౌకికీ బుద్ధిః సా చేద్భావరూపేష్టా తర్హి తయా బీజావయవానామఙ్కురాకారపరిణామసిద్ధేర్దృష్టాన్తాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
లౌకికబుద్ధిమనాశ్రిత్య పరమతమేవాఽఽదాయ శఙ్కతే –
అవయవా ఇతి ।
అసత్యవయవిన్యుపమర్దాయోగవదవయవేష్వపి తదయోగస్య తుల్యత్వాన్నేదం చోద్యమిత్యుత్తరమాహ –
న తదవయవేష్వితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
యథేతి ।
నన్వస్మత్పక్షే పరమావయవీ నాస్త్యవయవాస్తు సన్త్యేవేతి చేత్తత్రాఽహ –
బీజావయవానామపీతి ।
తర్హి తేషామఙ్కురజన్మన్యుపమర్దః స్యాదితి చేత్తత్రాఽఽహ –
తదవయవానామపీతి ।
న చాఙ్కురజన్మన్యవయవపరమ్పరావిశ్రాన్తిభూమిరుపపద్యతే తస్యాః శూన్యత్వే తదుపమర్దే సత్కారణవాదాపాతాత్ । అశూన్యత్వేఽపి కార్యత్వే కాదాచిత్కద్రవ్యస్య సావయవత్వేనోక్తదోషతాదవస్థ్యాదకార్యత్వే భావశ్చేదుపమర్దాసిద్ధిరభావశ్చేత్తదుపమర్దే సత్కారణవాదాపత్తిరేవేతి భావః ।
అసద్వాదస్యాప్రామాణికత్వముక్త్వా సద్వాదస్య ప్రామాణికత్వమాహ –
సద్బుద్ధీతి ।
పరమతే దృష్టాన్తాభావముక్తమనూద్య స్వమతే తత్సత్త్వం చ సముచ్చినోతి –
న త్వితి ।
ఘటస్యాప్యభావాదేవోత్పత్తేరిష్టత్వాద్దృష్టాన్తాసంప్రతిపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదీతి ।
కిం చ యద్యస్యోపాదానం దృష్టం తచ్ఛబ్దప్రత్యయౌ తత్రానువర్తేతే యథా తథాఽభావశ్చేఘటాదేరుపాదానం తచ్ఛబ్దధియౌ తత్రానువృత్తే స్యాతాం న చానువర్తేతే తస్మాదసతః సదుత్పత్తిరయుక్తేత్యాహ –
అభావేతి ।
భావస్య సతో మృత్పిణ్డస్య ఘటాదికారణత్వమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాముక్తం తత్రాన్వయవ్యతిరేకయోరన్యథాసిద్ధిముద్భావయతి –
యదపీతి ।
తస్మిన్నపి పక్షే న మత్పక్షక్షతిరిత్యుత్తరమాహ –
తదపీతి ।
యదుక్తం సద్రూపాయా బుద్ధేః సద్రూపాం బుద్ధిం ప్రతి కారణత్వమితి తదసిద్ధమితి శఙ్కతే –
మృద్ఘటబుద్ధ్యోరితి ।
సత్త్వసిద్ధౌ హి పూర్వభావిత్వం కారణత్వం కార్యత్వం చోత్తరభావిత్వం యుక్తం బుద్ధీనాం చాసత్త్వాదానన్తర్యమాత్రేణ వ్యవహ్రియతే నిమిత్తనైమిత్తికత్వమిత్యర్థః ।
అసతీనామపి బుద్ధీనామానన్తర్యేణ నిమిత్తనైమిత్తికత్వమిత్యేతన్న శక్యం సమ్భావయితుం దృష్టాన్తాభావాదిత్యుత్తరమాహ –
న బుద్ధీనామితి ।
కుతస్తు ఖల్విత్యాదివాక్యం వ్యాఖ్యాతముపసంహరతి –
అత ఇతి ।
పూర్వమసతః సదుత్పత్తౌ దృష్టాన్తాభావ ఉక్త ఇదానీమన్యదుపసంహృతమి శఙ్కాం వారయతి –
అసత ఇతి ।
స్వపక్షసిద్ధిముపసంహరతీతి సమ్బన్ధః ।
సిద్ధాన్తేఽపి దృష్టాన్తాసిద్ధిస్తుల్యేతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
యద్యపి మృదో ఘటోత్పత్తిర్దృష్టా తథాఽపి న మృదో మృదన్తరం ఘటాద్ఘటాన్తరముత్పద్యమానముపలభ్యతే తస్మాన్న సతః సదన్తరోత్పత్తిరిత్యర్థః ।
కిం సదన్తరస్య సతః సకాశాదుత్పత్తిరేవ వార్యతే కిం వా కారణత్వం సతో నిరాక్రియతే తత్రాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం నిరాకరోతి –
కిం తర్హీతి ।
తత్రాపి దృష్టాన్తాభావమాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
కుణ్డలీభావే కార్యత్వప్రసిద్ధిర్నాస్తీత్యాశఙ్క్యోదాహరణాన్తరమాహ –
యథా చేతి ।
ప్రభేదైరవతిష్ఠత ఇతి సమ్బన్ధః ।
సత ఎవ సర్వప్రకారేణావస్థానే ప్రాక్కాలికం కార్యస్య సత్త్వవచనమయుక్తం తస్య సర్వదా సత్త్వావిశేషాదితి శఙ్కతే –
యద్యేవమితి ।
ప్రాగవస్థం హి కారణం సన్మాత్రత్వం చ కార్యస్యావధార్యతే తథా చ కారణస్యైవ సతస్తేన తేనాఽఽకారేణావస్థానమిత్యఙ్గీకారేఽపి కార్యస్య ప్రాక్కాలికం సత్త్వావధారణమవిరుద్ధమిత్యుత్తరమాహ –
నన్వితి ।
కార్యస్య కారణమాత్రత్వం చేదవధృతం తర్హి కారణమేవాఽఽసీన్న కార్యం తదసదేవేదానీం జాతమిత్యసత్కార్యవాదిమతమాయాతమితి శఙ్కతే –
ప్రాప్తమితి ।
కారణస్యైవ కార్యరూపేణావస్థానాన్నాసత్కార్యవాదాపత్తిరితి దృష్టాన్తేన పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
విమతముపాదానాద్భిద్యతే తద్విలక్షణబుద్ధివిషయత్వాద్యథాఽశ్వబుద్ధివిలక్షణబుద్ధివిషయో మహిషస్తతో భిద్యతే । తథాచ కథం సత ఎవేదంధీవిషయానిర్వాచ్యావస్థాఙ్గీకారేణాసత్కార్యవాదాపత్తిసమాధిరితి చోదయతి –
నన్వితి ।
విలక్షణబుద్ధివిషయత్వస్య భేదమాత్రసాధకత్వే సిద్ధసాధనం తాత్త్వికభేదసాధకత్వే దృష్టాన్తాసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
నేతి ।
కిం చ కార్యస్య వ్యభిచారిత్వేన రజ్జుసర్పాదివన్మిథ్యాత్వానుమానాదనిర్వాచ్యసంస్థానాదేవ కార్యబుయాలమ్బనత్వం సతోఽఙ్గీకర్తవ్యమిత్యాహ –
పిణ్డేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
యద్యపీతి ।
మృత్త్వమన్తరేణ పిణ్డఘటయోః స్వరూపాభావాదితి తచ్ఛబ్దార్థః । అవ్యభిచారే మృత్త్వమిత్యాదిదృష్టాన్తః ।
అవ్యభిచారఫలమాహ –
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తగతమర్థం దార్ష్టాన్తికే సమర్థయతి –
ఎవమితి ।
పృథగేవ ప్రథమానస్య కార్యస్య కథం సన్మాత్రత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వాచారమ్భణేతి ।
కార్యమిథ్యాత్వం స్ఫుటీకర్తుం చోదయతి –
నన్వితి ।
యథా ఖల్వజ్ఞాతేభ్యో రజ్జ్వాద్యవయవేభ్యః సర్పాదిసంస్థానమనిర్వాచ్యమిష్టం తథా శ్రుతిజనితజగత్కారణత్వబుద్ధ్యనుపపత్త్యా కల్పితేభ్యః సతో మాయోపాధికస్యావయవేభ్యో వికారసంస్థానముపపద్యతే తస్మాదయం ద్వైతప్రపఞ్చో బ్రహ్మవివర్తః సమ్భవతీతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
బ్రహ్మవివర్తో జగదిత్యత్ర శ్రుతిమనుకూలయతి –
వాచాఽఽరమ్భణమితి ।
ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వే ఫలితముపసంహరతి –
ఎకమేవేతి ॥౨॥
అద్వితీయత్వసమర్థనార్థముత్తరవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే –
తత్సదితి ।
సచ్ఛబ్దవాచ్యం జగత్కారణం ప్రధానమితి కేచిత్తదప్యేతేన నిరస్తమిత్యాహ –
అతశ్చేతి ।
ఈక్షాపూర్వకారిత్వాదితి యావత్ । అచేతనత్వాభ్యుపగమాన్న తస్యేక్షాపూర్వకం స్రష్టృత్వమితి శేషః । పరిణామవివర్తవాదావాశ్రిత్యోదాహరణద్వయమ్ ।
బహు స్యామిత్యాదిశ్రుతితాత్పర్యం వక్తుం నిరస్తమేవ చోద్యముద్భావయతి –
అసదేవేతి ।
బహు స్యాం ప్రజాయేయేత్యనేనేక్షితురేవ కార్యాకారాపత్తివచనేన వైశేషికాదిమతమేతన్నిరస్తమితి శ్రుతితాత్పర్యం దర్శయన్నుతరమాహ –
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
యథేత్యాదినా ।
ప్రతిజ్ఞాతమర్థం మతద్వయానుసారేణ దృష్టాన్తాభ్యాం స్పష్టయతి –
యథా రజ్జురితి ।
అజ్ఞానాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం రజ్జుసర్పాదేరజ్ఞానమయత్వే చ ద్వైతాభినివేశస్య సన్మాత్రావివేకే సత్యేవోత్పత్తేర్విచారేణ తద్వివేకే చానుత్పత్తేర్ద్వైతమప్యజ్ఞానమయమేవ తస్య తు తత్త్వం సన్మాత్రమధిష్ఠానం వాఙ్మనసాతీతమిత్యర్థః ।
తస్య వాఙ్మనసాతీతత్వే ప్రమాణమాహ –
యత ఇతి ।
అన్యదేవ తద్విదితాదిత్యాదివాక్యమాదిపదార్థః ।
తైత్తిరీయకశ్రుతివిరోధమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
తథాఽపి కథం విరోధధీరిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఇతి విరుద్ధమితి ।
అస్యాం శ్రుతౌ సతః సకాశాదేవ ప్రాథమ్యేన తేజః సృజ్యమానముచ్యతే శ్రుత్యన్తరే తు తస్మాదేవ సతః సకాశాదాకశం ప్రాథమ్యేన సృష్టమిత్యుపదిష్టం తథా చ కథమిదం మిథో విరుద్ధం సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
తైత్తిరీయకశ్రుత్యనుసారేణ చ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతేర్వ్యాఖ్యానసమ్భవాన్న విరోధోఽస్తీతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
సృష్టిక్రమస్య వివక్షితత్వమఙ్గీకృత్యోక్తం తదేవ నాస్త్యద్వితీయత్వం తు సతో వివక్షితమితి పక్షాన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ –
అథ వేతి ।
తత్ర గమకం దర్శయతి –
మృదాదీతి ।
మృదాదికార్యం ఘటాదితద్వ్యతిరేకేణ నాస్తి మృదాద్యేవ తు సత్యమితిదృష్టాన్తే అపాదానాద్బ్రహ్మణః సతస్తేజోబన్నాదికార్యం తదతిరేకేణ నాస్తి సన్మాత్రమేవ సత్యమితి దార్ష్టాన్తికేఽపి వివక్షితం ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
తత్తేజోఽసృజతేత్యాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యాన్తరమాహ –
అథవా త్రివృత్కరణస్యేతి ।
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకాం కరవాణీత్యాదౌ త్రివృత్కరణస్యేష్టత్వాత్ త్రయాణామేవ భూతానామిహ సృష్టిరుచ్యతే । న చైవం పఞ్చీకరణమవివక్షితమితి వాచ్యమ్, భూతత్రయసృష్టిశ్రుతౌ శ్రుత్యన్తరసిద్ధాకాశాదిసృష్టేరుపలక్షణవత్ త్రివృత్కరణశ్రుత్యా పఞ్చీకరణోపలక్షణాత్ । తథా చ శ్రుత్యన్తరసిద్ధయోరాకాశవాయ్వోస్తేజఃప్రభృతిష్వన్తర్భావమభిప్రేత్య లఘూపాయేన సర్వస్య సన్మాత్రత్వం మన్తవ్యమితి మన్వానా శ్రుతిస్త్రివృత్కరణమేవాఽఽచక్షాణా తదనురోధేన త్రయాణామేవ సృష్టిమాహేత్యర్థః ।
తేజసోఽచేతనస్య కథమీక్షితృత్వమిత్యాశఙ్క్య వాక్యార్థమాహ –
తేజోరూపేతి ।
అపాం తేజఃకార్యత్వే లోకానుభవమనుకూలయతి –
యస్మాదితి ॥౩॥
పృథివ్యామన్నశబ్దప్రయోగే హేతుమాహ –
పార్థివం హీతి ।
అపాం కార్యమన్నమిత్యత్రాపి లోకప్రసిద్ధిం దర్శయతి –
యస్మాదితి ।
తా అన్నమసృజన్తేత్యత్రాద్భ్యోఽన్నసృష్టిరుపదిష్టా దృష్టాన్తేఽపి తాభ్యస్తత్సృష్టిరుపదిశ్యతే తథా చ పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యార్థవిశేషం దర్శయతి –
అన్నమితి ।
తత్తేజ ఐక్షతేత్యాదౌ యథాశ్రుతమర్థం గృహీత్వా చోదయతి –
నన్వితి ।
ప్రాణిషు హింసాప్రతిషేధవదనుగ్రహవిధానవచ్చ తేజఃప్రభృతిషు తదభావాత్తేష్వీక్షణకార్యదృష్టివదేతేషు తద్దృష్ట్యభావాచ్చ నైతేష్వీక్షణం ప్రామాణికం తథా చ ప్రకృతం ప్రమత్తగీతమిత్యర్థః ।
తేషాం గౌణమీక్షితృత్వముపేత్య పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
సతోఽపి గౌణమీక్షణముపచారప్రాయే పాఠాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
సన్నిధేః శబ్దస్య బలీయస్త్వముపేత్య పరిహరతి –
న సదీక్షణస్యేతి ।
తుల్యం తేజఃప్రభృతిష్వపి శబ్దగమ్యత్వమీక్షణస్యేతి చేన్నేత్యాహ –
తేజఃప్రభృతీనాం త్వితి ।
విమతమీక్షితృ న భవత్యచేతనత్వాత్కుమ్భవదిత్యనుమానాత్తేజోముఖే జగతీక్షణాసమ్భవాత్తత్ర శ్రుతం తదౌపచారికముచితమిత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యోఽనుమానావష్టమ్భేన శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అచేతనస్య కథమీక్షణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
అనుమాతుం కల్పయితుమితి యావత్ ।
కథమచేతనే చేతనవదుపచారస్తత్రాఽఽహ –
దృష్టశ్చేతి ।
ఆత్మశబ్దావష్టమ్భేన పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
ఆత్మోపదేశోఽపి ప్రధానే గ్రాణీ భవిష్యతీతి శఙ్కతే –
ఆత్మోపదేశోఽపీతి ।
తామేవ శఙ్కాం దృష్టాన్తద్వారా వివృణోతి –
యథేతి ।
ఇదం పరిహరన్నస్మిన్నాత్మోపదేశో గౌణో న భవతి తన్నిష్టస్య మోక్షోపదేశాదిత్యుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
మోక్షోపదేశోఽప్యుపచరితో భవిష్యతీతి శఙ్కతే –
సోఽపీతి ।
శఙ్కామేవ వివృణోతి –
ప్రధానాత్మేతి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానోపదేశమాశ్రిత్య పరిహరతి –
న యేనేతి ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి –
సత్యేకస్మిన్నితి ।
సతోఽన్యస్య జ్ఞాతవ్యస్యాప్రామాణికత్వాచ్చ సతో జ్ఞానే సర్వజ్ఞానోపదేశో యుక్తిమానిత్యాహ –
న చేతి ।
సమ్ప్రతి [సాఙ్ఖ్యై]హి ప్రధానజ్ఞానే తద్వికారస్య తదభిన్నస్య జ్ఞానం తస్య చ పురుషార్థత్వాత్తజ్జ్ఞానే పురుషాణామపి జ్ఞానముపచర్యతే । తస్మాదేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానోపదేశాన్న మోక్షోపదేశముఖ్యత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వస్య చేతి ।
కథముపనిషదారమ్భో వృథేత్యుచ్యతే పుమర్థసాధనజ్ఞానార్థత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పురుషార్థేతి ।
తస్యానుమానవాదినః సాఙ్ఖ్యస్య మతే ముక్తిహేతోర్జ్ఞానస్య జడాజడయోరైక్యానుపపత్తిరిత్యాదినా తర్కేణైవ సిద్ధత్వాదుపనిషదారమ్భో వృథైవేత్యర్థః ।
శ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వే బాధకాభావాత్తత్పరిత్యాగాయోగాదీక్షత్యధికరణన్యాయేన ప్రధానవాదాసిద్ధిరితి పరమతనిరసనముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ప్రధానవాదాసమ్భవే పరిశేషాయాతం స్వమతం నిగమయతి –
అత ఇతి ॥౪॥
మహాభూతానామచేతనానాం బ్రహ్మకార్యతోక్తా సమ్ప్రతి జీవావిష్టానాం భౌతికానామపి పరమ్పరయా బ్రహ్మకార్యతైవేతి వక్తుం తాన్యనువదతి –
తేషామితి ।
పూర్వాధ్యాయే యేషాం గత్యాగతీ దర్శితే తృతీయం చ స్థానముక్తం తాని తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యన్తే । తేషాం ప్రసిద్ధత్వద్యోతనార్థం ఖల్విత్యుక్తమ్ । భూతానాం త్రీణ్యేవ బీజాని భవన్తీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
భూతశబ్దస్య తేజఃప్రభృతిషు రూఢత్వాత్తేషామిహ గ్రహణం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎషామితీతి ।
భూతానాం ప్రత్యక్షత్వమేషామితి నిర్దిశ్యతే । సమ్భవతి చ పక్ష్యాదీనాం ప్రత్యక్షతేతి తాన్యేవాత్ర భూతాని వివక్షితాని న తు తేజఃప్రభృతీని తేషాం ప్రత్యక్షత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
తేజఃప్రభృతీనాం ప్రత్యక్షత్వాయోగాదేషామితి నిర్దేశానుపపత్తిం సమర్థయతే –
తేషామితి ।
తేషాం ప్రత్యక్షతయా నిర్దేశాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ –
దేవతాశబ్దేతి ।
దేవతానాం పరోక్షత్వప్రసిద్ధేరేతేషు చ దేవతాపదప్రయోగాన్నైతేషాం ప్రత్యక్షత్వోపపత్తిరిత్యర్థః । తస్మాన్మహాభూతానామత్ర భూతశబ్దేనోపాదానాయోగాదిత్యర్థః ।
ఆణ్డజం పక్ష్యాదీత్యేతత్ప్రత్యక్షేణోపపాదయతి –
పక్షిసర్పాదిభ్యో హీతి ।
అన్యదపీతి గోధాద్యుచ్యతే ।
అణ్డాజ్జాతమితివ్యుత్పత్త్యనుసారేణాణ్డమేవ బీజం న త్వణ్డజమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
పౌరుషేయీ వ్యుత్పత్తిః శ్రుత్యా బాధ్యేతి పరిహరతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
న కేవలం శ్రుతేరేషా వ్యవస్థా కిన్తూపపత్తేశ్చేత్యాహ –
దృశ్యతే చేతి ।
సత్యేవాణ్డజాదౌ తజ్జాతీయమణ్డజాది సన్తత్యా జాయతే తదభావే తదభావ ఇత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యామణ్డజాద్యవాణ్డజజాతికారణమ్ । యద్యప్వణ్డాద్యభావే నాణ్డజాది జాయతే తథాఽప్యణ్డాదిభావేఽణ్డజాద్యభావేఽపి తద్భవతీతి నాన్వయః । తస్మాదణ్డజాదీనామణ్డజాన్యేవ బీజాని నాణ్డాదీనీత్యర్థః । ధానాశబ్దో బీజవిషయః ।
నను స్వేదజం సంశోకజమితి బీజద్వయమవశిష్యతే తత్కిమితి న వ్యుత్పాద్యతే తత్రాఽఽహ –
స్వేదజేతి ।
స్వేదముద్భిద్య జాయమానం దంశమశకాది తదుద్భిజ్జేఽన్తర్భవతి । సంశోకాదౌష్ణ్యాజ్జాయమానం యూకాది తదణ్డజేఽన్తర్భవతి । యద్వా స్వేదజం యూకాది తదణ్డజేఽన్తర్భూతం సంశోకాదౌష్ణ్యాద్భూమిముద్భిద్య జాతం మశకాది తస్యోద్భిజ్జేఽన్తర్భావః । తథా చ న తయోరస్తి పృథగ్వ్యుత్పాదనాపేక్షేత్యర్థః ।
స్వేదజాదేరణ్డజాదావన్తర్భావస్య ప్రాపకమాహ –
ఎవమితి ॥౧॥
జీవావిష్టానాం భూతానాం సత్కార్యత్వం ప్రకరణప్రామాణ్యాదుక్తమిదానీం జీవానాం విశిష్టరూపేణ బ్రహ్మకార్యత్వేఽపి న స్వరూపేణ తత్కార్యత్వం బ్రహ్మైవోపాధిప్రవిష్టం జీవవ్యవహారాస్పదమిత్యఙ్గీకారాత్తథా చ బ్రహ్మణి విజ్ఞాతే జీవవిజ్ఞానం సేత్స్యతి జీవానాం చ భోగాయతనాని భౌతికాని కార్యాణి తేషాం నామరూపనిర్మాణం వక్తవ్యమిత్యభిప్రేత్యోత్తరగ్రన్థమాదాయ వ్యాకరోతి –
సేయమిత్యాదినా ।
యథా బహు స్యామితి పూర్వమీక్షితవతీ తథా కిమితి పునరైక్షత ప్రయోజనాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
హ్రదేవేతి ।
ఇదానీం మహాభూతసృష్టేరనన్తరమితి యావత్ । బ్రహ్మణో మాయోపాధికస్య కారణత్వాన్మాయోపాధివశాత్పూర్వసృష్టావనుభూతత్వం తత్సంస్కారస్య బుద్ధిస్థత్వం స్మరణం చేత్యాది న విరుద్ధమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆత్మనేతివిశేషణస్య తాత్పర్యమాహ –
ప్రాణేతి ।
నిర్వికల్పకచిన్మాత్రరూపా దేవతా మాయావశాన్మహాభూతాని సృష్ట్వా తేషు యదా ప్రవిష్టా తదా తదారబ్ధేషు సూత్రవిరాట్ప్రభృతిషు సమష్టివ్యష్ట్యాత్మసు దేహేషు ప్రవిశ్య తత్తద్దేహాభిమానవతీ దేవదత్తాదినామ్నా రూపేణ చ శౌక్ల్యాదినా సంబోజ్య పిణ్డం వ్యాకరోతీత్యాహ –
అనుప్రవిశ్యేతి ।
దేవతాయాః సర్వజ్ఞత్వాదసంసారిత్వాత్స్వాతన్త్ర్యాచ్చ సఙ్కల్పప్రవేశావయుక్తావితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం సాక్షాదనుప్రవేశాది విరుధ్యతే కిం వా జీవద్వారాఽపీతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
సాక్షాదనుప్రవేశాది నాస్తి చేత్తర్హి కథం తదిత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకం ద్వితీయం దూషయతి –
కథమితి ।
దేవతాయా జీవద్వారేణానుప్రవేశాద్యవిరుద్ధమితి శేషః ।
అవిరోధమేవ సాధయితుం జీవస్వరూపమాహ –
జీవో హీతి ।
ఆభిముఖ్యేనాహమిత్యాపరోక్ష్యేణ భాసత ఇత్యాభాసః స్వతోఽపరోక్షశ్చిత్ప్రతిబిమ్బస్తన్మాత్రం జీవో నామేత్యర్థః ।
తస్య స్వరూపేణానాదిత్వేఽపి విశిష్టరూపేణ సాదిత్వం దర్శయతి –
బుద్ధ్యాదీతి ।
బుద్ధ్యాదిభిర్భూతమాత్రాదిభిశ్చ చిదాత్మనః సంసర్గస్తేన జనితస్తత్తన్త్ర ఇతి యావత్ ।
నను చిదాత్మా కూటస్థోఽసఙ్గోఽద్వితీయశ్చేష్యతే స కథం బుద్ధ్యాదిభిర్భూతమాత్రాదిభిశ్చ చిదాత్మనః సంసృజ్యతే తత్రాఽఽహ –
అచిన్త్యేతి ।
సత్త్వాదిప్రకారైరశక్యచిన్తనీయాఽనాదిరనిర్వాచ్యా సమ్యగ్జ్ఞానమన్తరేణ నాశశూన్యా దణ్డాయమానా యా మాయాశక్తిస్తస్యా విషయత్వేనాఽఽనాశ్రయత్వేన చ పరా దేవతాఽవతిష్ఠతే । తస్యాశ్చ స్వనిష్ఠమాయాశక్తివశాద్బుద్ధ్యాదిభిరాత్మనః సమ్బన్ధః సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
బుద్ధ్యాదిసమ్బన్ధఫలమాహ –
చైతన్యేతి ।
తదాభాసో జీవశబ్దవాచ్యః సిద్ధ్యతీతి శేషః ।
బుద్ధ్యాదిభిరాత్మనః సమ్బన్ధే మాయాశక్తిరుపాదానమిత్యుక్తం తత్రైవ నిమిత్తకారణమాహ –
దేవతేతి ।
ఆవరణవిక్షేపశక్తిసమ్పన్నా హి మాయాశక్తిస్తతోఽవిద్యోత్థదేశకాలాద్యనవచ్ఛిన్నదేవతాస్వరూపోఽహమితివిశేషాగ్రహణమావరణం నిమిత్తం కృత్వా బుద్ధ్యాద్యధ్యాసః సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
బుద్ధ్యాద్యధ్యాసస్య కర్యాన్తరం దర్శయతి –
సుఖేతి ।
పరైవ తర్హి దేవతా సంసారిణీ స్యాదితి చేత్సత్యమజ్ఞానద్వారా బుద్ధ్యాదిసమ్బన్ధమనుభూయ జీవత్వం ప్రాప్య సైవ సంసరతీత్యాహ –
ఛాయామాత్రేణేతి ।
పరస్యా దేవతాయాః స్వతఃసంసారాభావం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
తస్యాః స్వతో దుఃఖాద్యసమ్బన్ధే శ్రుతిం ప్రమాణయతి –
సూర్య ఇతి ।
ఉపాధిద్వారా తస్యాః సంసారిత్వే చ శ్రుతిరస్తీత్యాహ –
ధ్యాయతీతి ।
ప్రతిబిమ్బే ఛాయాశబ్దప్రయోగాన్మిథ్యాత్వమిష్టమితి మన్వానః శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తన్మృషాత్వమిష్టమేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథేతి ।
జీవస్య మృషాత్వే స్వీకృతే సతి తస్యేహలోకపరలోకౌ తద్ధేతుర్మోక్షస్తద్ధేతుశ్చేతి సర్వం మృషా స్యాదిత్యర్థః ।
విశిష్టరూపేణ మిథ్యాత్వేఽపి స్వరూపేణ సత్యత్వాజ్జీవస్య బ్రహ్మాస్మీతిజ్ఞానాన్ముక్తిః సమ్భవతీతి సమాధత్తే –
నైష దోష ఇతి ।
యత్తు పరలోకేహలోకాది మృషా స్యాదితి తత్రాఽఽహ –
సర్వం చేతి ।
కథం తర్హి తస్య మిథ్యాత్వోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వత ఇతి ।
యథా ప్రపఞ్చో బ్రహ్మాత్మనా సత్యోఽపి స్వరూపేణ మిథ్యేత్యుక్తం తథా జీవశబ్దవాచ్యోఽపి బ్రహ్మాత్మనా సత్యః స్వరూపేణ మిథ్యేతి స్వీకర్తవ్యమిత్యాహ –
తథేతి ।
అథ భోక్తా స్వరూపేణాపి సత్యోఽస్తు భోగ్యప్రపఞ్చస్యైవ మిథ్యాత్వమిష్యతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యక్షానురూపో హీతి ।
లౌకికన్యాయానుసారేణ భోగ్యప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వే భోక్తురపి విభక్తస్వరూపేణ తత్వసిద్ధిరతో జీవశబ్దవాచ్యస్య మిథ్యాత్వేఽపి తల్లక్ష్యస్య సన్మాత్రస్య సత్యత్వమితి వ్యవస్థేత్యర్థః ।
యచ్చ తార్కికైరుచ్యతే ప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వే సౌగతమతానుమతిః సత్యత్వే చాద్వైతవ్యాహతిరిత్యుక్తం తదప్యుక్తన్యాయేన నిరస్తమిత్యాహ –
అత ఇతి ।
అద్వైతవాదే దోషాభావం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ॥౨॥
వ్యాకరవాణీత్యేతదన్తం వాక్యం వ్యాఖ్యాయ తదనూద్య తాసామిత్యాది వ్యాచష్టే –
సైవమిత్యాదినా ।
వ్యాకరవాణీత్యైక్షతేతి సమ్బన్ధః ।
కథం పునరిదం త్రివృత్కరణమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమమేకైకాం దేవతాం ద్విధా ద్విధా విభజ్య పునరేకైకభాగం ద్విధా ద్విధా కృత్వా తదితరభాగయోర్నిక్షిప్య త్రివృత్కరణం వివక్షితమిత్యాహ –
ఎకైకస్యా ఇతి ।
గుణప్రధానభావానఙ్గీకారే సమానపరిమాణసూత్రత్రయనిర్మితరజ్జువత్త్రివృత్కరణమేకమేవ స్యాదిత్యాహ –
అన్యథేతి ।
ఎవకారార్థం దర్శయతి –
న త్వితి ।
గుణప్రధానభావేన త్రివృత్కరణముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
ఇతశ్చ గుణప్రధానభావేన త్రివృత్కరణమేష్టవ్యమిత్యాహ –
ఎవం హీతి ।
పృథఙ్నామప్రత్యయలాభేనాపి కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పృథగితి ।
సేయమిత్యాది వ్యాచష్టే –
ఎవమిత్యాదినా ॥౩॥
సంక్షేపేణ త్రివృత్కరణం ప్రతిజ్ఞాయోదాహరణతః స్ఫుటీకర్తుమారభమాణో దేహే త్రివృత్కరణస్యాగ్రే స్ఫుటీకర్తవ్యత్వాద్దేహాతిరిక్తేషు ప్రథమం తదుదాహర్తుముపక్రమతే –
తిష్ఠతు తావదితి ॥౪॥
కథముదాహరణతోఽవధారణమిత్యాశఙ్క్యానన్తరవాక్యమవతారయతి –
యత్తదితి ।
ఉదాహరణశబ్దం వ్యుత్పాదయతి –
ఉదాహరణం నామేతి ।
తత్రైవ శ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే –
తదేతదిత్యాదినా ।
అత్రివృత్కృతానాం రూపమితి విద్ధీతి సమ్బన్ధః । తత్రాగ్నౌ రూపత్రయే పూర్వోక్తరీత్యా పృథక్కృతే సతీతి యావత్ । ఇదానీం వివేకదశాయామిత్యర్థః ।
అక్షరార్థముక్త్వా వాక్యతాత్పర్యార్థమాహ –
ప్రాగితి ।
రూపత్రయవివేకాత్ప్రాగవస్థాయామగ్నిశబ్దబుద్ధీ తద్వివేకాదూర్ధ్వం తన్నివృత్తిరిత్యేతమర్థం దృష్టాన్తేన సమర్థయతే –
యథేత్యాదినా ।
అగ్నివిషయే శ్రుతం హిత్వాఽధికకల్పనాయాం నాస్తి నిబన్ధనమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
రోహితాదిరూపత్రయవివేకే సత్యగ్నేరగ్నిత్వమపగచ్ఛతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
శబ్దబుద్ధిప్రక్షేపేఽపి న శ్రుతత్యాగోఽస్తీతి పరిహరతి –
నైవమితి ।
తత్ర ప్రమాణత్వేనానన్తరవాక్యమాదాయ వ్యాచష్టే –
యత ఇతి ।
అగ్నేర్నామమాత్రత్వమతఃశబ్దార్థః ॥౧॥
ప్రక్రమపర్యాలోచనాయాముదాహరణే న్యూనత్వమస్తీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
యద్వాపీకూపాదే రోహితం రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యేత్యుదాహరణసమ్భవాన్న న్యూనతేతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
తర్హి తేజోవిషయమప్యుదాహరణమూహనీయం కిమిత్యుదాహృతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తేజస ఇతి ।
యది క్వచిదపి నోదాహరణముచ్యతే నోపలక్షణమేవ సిధ్యేదగ్నేస్త్రయాణాం రూపత్త్వేన యథోక్తరూపవిభాగస్య తేషు స్ఫుటత్వసమ్భవాత్తేజసో దృష్టాన్తప్రదర్శనమన్నాదివిషయోదాహరణోపలక్షణార్థం, తేన నోపేక్షితమిత్యర్థః ।
అబన్నయోరపి త్రివృత్కరణముపలక్షితం చేత్తర్హి తత్ర రసగన్ధయోరసాధారణ్యాత్తయోస్త్రివృత్కరణముదాహర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గన్ధరసయోరితి ।
యథా యదబన్నయోర్భాస్వరం లోహితం రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్యేతి శక్యతే రూపం వివేక్తుం న తథాఽముకో రసో గన్ధో వా తేజసోఽపామగ్నేశ్చాస్తీతి జ్ఞాతుం శక్యమిత్యనుదాహరణం తయోరిత్యర్థః ।
నను త్రివృత్కరణే త్రిష్వపి రూపవద్గన్ధరసౌ సమ్భావితౌ తత్కథం తయోస్రయాణామసమ్భవోక్తిస్తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
సమ్భావితావపి తౌ త్రిషు వివేక్తుమశక్యావిత్యనుదాహరణీయావిత్యర్థః ।
తర్హి సర్వేషు భూతేషు సమ్భావితయోః స్పర్శశబ్దయోరుదాహరణం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్పర్శశబ్దయోరితి ।
యథా లోహితాదిరూపత్రయం త్రయాణాం విభాగేన దర్శయితుం శక్యం న తథా శబ్దత్రయం స్పర్శత్రయం చ త్రయాణాం విభాగేన దర్శయితుం శక్యం, నో ఖల్వేకత్రోష్ణశీతానుష్ణాశీతస్పర్శత్రయం దృశ్యతే నాపి ఖరమధురమధ్యమశబ్దత్రయమేకత్రోపలబ్ధమిత్యర్థః ।
సర్వస్య త్రివృత్కృతత్వే ఫలితమాహ –
యదీతి ।
యథాఽగ్న్యాది త్రివృత్కృతం తథా సర్వమేవ జగద్యది త్రివృత్కృతమిత్యఙ్గీకృతం తదాఽగ్నేరగ్నిత్వవజ్జగతో జగత్త్వమపగతం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమితి యోజనా ।
తథాఽపి కథం సన్మాత్రపరిశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథేతి ।
రూపత్రయవ్యతిరేకేణ జగతోఽభావవత్కృష్ణస్యాపి రూపస్య పృథివీశబ్దితస్య శుక్లరూపమాత్రజలకార్యత్వాత్తదతిరేకేణాసత్త్వం పృథివీవదపామపి శుక్లరూపమాత్రాణాం లోహితరూపమాత్రతేజోవికారత్వాత్తద్వ్యతిరేకేణాభావస్తస్యాపి సత్కార్యత్వాత్తతో భేదేనాసత్త్వం సన్మాత్రమేవ పరిశిష్టమిత్యేతత్త్రివృత్కరణప్రకరణే వివక్షితమిత్యర్థః ।
త్రివృత్కరణపక్షే నైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సిద్ధ్యతి పరిశిష్టవిజ్ఞేయసద్భావాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఇతిపదం కథమిత్యాదినా సమ్బధ్యతే ।
గన్ధాదయశ్చ శబ్దాన్తా గుణా గుణిశ్వనన్తర్భూతాః సన్తీతి న సద్విజ్ఞానేన తద్విజ్ఞానోపపత్తిరిత్యాహ –
గన్ధేతి ।
తద్విజ్ఞానే = సద్విజ్ఞానేన వాయ్వాదివిజ్ఞానే, తత్ర ప్రకారాన్తరం తత్కార్యత్వాదతిరిక్తమితి యావత్ ।
ఆకాశాదేస్త్రిష్వేవాన్తర్భావసమ్భవాన్న పరిశిష్టవిజ్ఞేయమస్తీతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
కథం తేజోబన్నేషు సర్వస్య ఆకాశాదేర్దర్శనమిత్యాహ –
కథమితి ।
తత్ర శబ్దస్పర్శయోరాకాశవాయ్వోశ్చ భూతత్రయే ప్రత్యక్షానుమానాభ్యాముపలబ్ధిం దర్శయతి –
తేజసీతి ।
తేజోగ్రహణమబన్నయోరుపలక్షణం తత్రాపి స్పర్శాద్యుపలబ్ధేరవిశేషాద్యత్తు గన్ధాది జ్ఞేయాన్తరమితి తత్రాఽఽహ –
తథేతి ।
భూతత్రయే స్పర్శాద్యన్తర్భావవదితి యావత్ ।
త్రిష్వేవాన్తర్భావే ఫలితమాహ –
రూపవతామితి ।
భూతత్రయే రూపవత్యాకాశాదేరన్తర్భావం వ్యతిరేకద్వారా సమర్థయతే –
న హీతి ।
అన్తర్భావోక్తిప్రయాసం పరిహర్తుం పక్షాన్తామాహ –
అథవేతి ।
ప్రదర్శనార్థం పఞ్చీకరణస్యేతి శేషః ।
కథం పఞ్చీకరణే సన్మాత్రపరిశేషః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
యదా పఞ్చాపి భూతాని ప్రత్యేకం ద్వేధా విభజ్య పునరేకైకం భాగం చతుర్ధా కృత్వా స్వభాగాతిరిక్తేషు పూర్వేషు భాగేష్వేకైకశో నిక్షిప్యతే తదా పఞ్చీకరణం శ్రుత్యుపలక్షితం లభ్యతే తత్రాపి పఞ్చానాం భాగానాం పృథక్కరణే పఞ్చైవ తన్మాత్రాణ్యవశిష్యన్తే తాన్యపి పృథివ్యాదీన్యబాదికార్యత్వాత్తత్తత్కారణవ్యతిరేకేణ న సిద్ధ్యన్తీతి త్రివృత్కరణవత్పఞ్చీకరణేఽపి న్యాయసామ్యాత్సర్వస్య సద్వికారత్వాత్తద్వ్యతిరేకేణాభావాత్తేన విజ్ఞాతేన తదపి విజ్ఞాతమేవ స్యాత్సన్మాత్రం తు పరమార్థసత్యం పరిశిష్టం భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయేనైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానశ్రుతిరవిరుద్ధేత్యుపసంహరతి –
తదేకస్మిన్నితి ॥౨-౩-౪॥
త్రివృత్కరణపక్షేఽప్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానశ్రుతివిరుద్ధేత్యుపపాద్య త్రివృత్కరణముదాహరణాన్తరేణ దర్శయితుమారభతే –
ఎతదితి ।
త్రివృత్కరణమితి యావత్ । తే పునరితి త్రివృత్కరణవిజ్ఞానవన్తో నిర్దిశ్యన్తే ॥౫॥
వేదనప్రకారమేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
అన్యదగ్న్యాదిభ్యః సకాశాదితి శేషః ।
యదనేకరూపత్వాత్కపోతాదిరూపేణ సన్దిహ్యమానమేతద్దృశ్యతే తస్మిన్కపోతాదిస్వరూపే యత్కిఞ్చిద్రోహితమివ రూపం గృహ్యమాణం పూర్వేషామాసీత్తత్తేజసో రూపమితి తే విదితవన్త ఇతి యోజనా । అత్యన్తదుర్లక్ష్యం నామరూపాభ్యాం దుర్జ్ఞానం ద్వీపాన్తరాగతం పక్ష్యాదీత్యర్థః ।
అగృహ్యమాణమితి చ్ఛేదః యథా ను ఖల్విత్యాదివాక్యం వృత్తానువాదపూర్వకమవతారయతి –
ఎవం తావదితి ।
యథా ఖల్వేకైకా దేవతా పురుషం ప్రాప్య త్రివృత్త్రివృద్భవతి తథేదానీం తదాధ్యాత్మికం త్రివృత్కరణమేవమేవేతి జానీహీతి సమ్బన్ధః । ఆధ్యాత్మికం త్రివృత్కరణమితి శేషః ॥౬-౭॥
కథం త్రిధా విభజ్యమానత్వం కథం వా తస్య వినియోగ ఇతి ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
రసాదీత్యాదిశబ్దేన రుధిరాది గృహ్యతే । తస్య కర్మఫలస్య నాడీచరో భోక్తేతి హితాఖ్యా నాడ్యస్తాస్వితి యావత్ ।
కథమన్నోపయోగాత్ప్రాగేవ మనసః సిద్ధత్వాత్తన్మనో భవతీత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
మనోరూపేణేతి ।
మనసోఽన్నోపచితత్వవచనాద్వైశేషికపరిభావాఽపి దూషితా వేదితవ్యేత్యాహ –
తతశ్చేతి ।
మనసో దైవత్వవిశేషణాన్నిత్యత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదపీతి ।
కేనాభిప్రాయేణ తర్హి విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కిం తర్హీతి ।
తర్హి చక్షురాదిభ్యో వైలక్షణ్యాదస్తి తదపేక్షయా నిత్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యచ్చేతి ।
యద్వా చక్షురాదిష్వసత్స్వపి మనసః సత్త్వోపలమ్భాత్తదపేక్షయా తస్య నిత్యత్వమేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యచ్చేతి ।
ఆత్మవన్మనసో నిత్యత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సదితి ॥౧॥
భుక్తస్యాన్నస్య త్రైవిధ్యముక్త్వా పీతానామపామపి త్రైవిధ్యమాహ –
తథేతి ॥౨॥
కథం తేజసోఽగ్న్యాదిత్యాదేరశనమిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి –
తైలేతి ।
మజ్జాశబ్దార్థమాజ –
అస్థీతి ।
యోఽణిష్ఠః సా వాగిత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
తైలఘృతాదీతి ॥౩॥
భుక్తస్యాన్నస్య పీతానామప్యపామశితస్య తైలాదేశ్చ యేఽణిష్ఠా ధాతవస్తే మనోవాక్ప్రాణా ఇత్యేవం యతః సిద్ధమతస్తేషామన్నాదిమయత్వం యుక్తిమిత్యాహ –
యత ఇతి ।
తేషామన్నాదిమయత్వం వ్యతిరేకాసిద్ధిమాశ్రిత్యాఽఽక్షిపతి –
నన్వితి ।
ఆఖుప్రముఖానాం స్ఫుటోదపాదానాద్యనుపలమ్భేఽపి యత్తేషాం భక్ష్యం తత్రైవోదకాన్తర్భావసమ్భవాత్ప్రాణాదేరమ్మయత్వాద్యుపపన్నమిత్యుత్తరమాహ –
నైష దోష ఇతి ।
సర్వస్యాన్నాదేస్త్రివృత్కృతత్వస్యోక్తత్వాత్తస్య సర్వస్యైవ భక్ష్యస్య భూతత్రయాత్మత్వసమ్భవాదేకైకం భక్షయతోఽపి సర్వభక్షకత్వోపపత్తేర్మన ఆదేరన్నాదిమయత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకరోతి –
న హీత్యాదినా ।
ఉక్తరీత్యా మనాఅదేరన్నాదిమయత్వప్రత్యాయనద్వారా ప్రనాడ్యా సన్మాత్రపరిశేషే ప్రత్యాయితే సతి శ్వేతకేతుశ్చోదయతీత్యాహ –
ఇత్యేవమితి ।
సర్వేషాం సన్నిధానావిశేషేఽన్నస్య సూక్ష్మాంశో మన ఎవోపచినోతి న ప్రాణమితి నిశ్చయాసిద్ధిరిత్యాహ –
నాద్యాపీతి ।
పార్థివమేవోపచినోతీతి విశేషమాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్మాదితి ।
ఎకస్మిన్నుదరే ప్రవిష్టానామన్నాదీనాం మిశ్రీభూతత్వాన్మనసశ్చ సర్వభూతగుణవ్యఞ్జకత్వేన సర్వభూతారబ్ధత్వాత్పార్థివత్వాసిద్ధేర్నోక్తో విశేషః సమ్భవతీత్యర్థః । యస్మాదేవమభిప్రాయః శ్వేతకేతోరత ఇతి యోజనా ।
మన ఆదేరన్నాదిమయత్వముపపాదయితుముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
తమేవమితి ।
యత్త్వం మన ఆదేరన్నాదిమయత్వం కథమితి పృచ్ఛసి తదిదం యథోపపద్యతే తథాఽత్రాన్నాదిమయత్వే తస్య దృష్టాన్తముచ్యమానం శృణ్వితి యోజనా ॥౪॥
మిశ్రీభావేఽపి సూక్ష్మభాగస్య పృథగేవ కార్యకారణత్వే దృష్టాన్తమాహ –
దధ్న ఇతి ॥౧॥
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేతి ।
ఖజో మన్థాస్తేన మధ్యమానస్య దధ్నో యథాఽణిమా తథా యథోక్తస్యాన్నస్య యోఽణిమేతి యోజ్యమ్ ।
కథం తన్మనో భవతీత్యుచ్యతే ప్రాగపి మనసః సిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మనోఽఽవయవైరితి ॥౨-౪॥
మన ఆదేరన్నాదిమయత్వముపసంహరతి –
అన్నమయం హీతి ।
అతో భవదభిప్రాయాదితి యావత్ । ఎతత్సర్వమితి ప్రాణస్యామ్మయత్వం వాచస్తేజోమయత్వం చోచ్యతే ।
హృదయప్రదేశే ప్రాణాదిసంనిధానావిశేషే కథం మనస ఎవాన్నరసేనోపచయ ఇత్యేతన్నాద్యాపి సమాహితమితి మత్వాఽఽహ –
మనస్త్వితి ।
మనసో విశేషతోఽన్నమయత్వముపపాదయితుముత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి –
తథేతి ॥౫॥
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం మనసోఽన్నరసోపచితత్వం దర్శయితుమన్నరసజనితాం శక్తిం కలాత్వేన కల్పయతి –
అన్నస్యేత్యాదినా ।
షోడశదినావచ్ఛేదేన షోడశధా కల్పనం ద్రష్టవ్యమ్ ।
తథాఽపి పురుషస్య కథం షోడశకలత్వమత ఆహ –
తయేతి ।
తామేవ ప్రకృతామన్నరసకృతాం శక్తిం విశినష్టి –
యస్యామితి ।
తయా సంయుక్తః పురుషః షోడశకల ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
అన్నరసజనితం మానసశక్తిప్రయుక్తం సంఘాతస్య సామర్థ్యమిత్యత్ర వాక్యం ప్రమాణయతి –
వక్ష్యతి చేతి ।
ఆయో లాభోఽస్యాస్తీత్యాయీ యావదన్నం ప్రాప్యాత్తా భవతి తావదేవాస్య ద్రష్టేత్యాదివ్యవహారః సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే లోకానుభవమనుకూలయతి –
సర్వస్యేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి –
మానసేనేతి ।
కించ కేచిన్మానసేనైవ బలేన ధ్యానాహారా దృశ్యన్తే తచ్చ ధ్యానమన్నపరమ్పరాపరినిష్పన్నమన్నస్యైవ దేహాదిరూపేణ పరిణతత్వాదిత్యాహ –
ధ్యానేతి ।
ఎవం పాతనికాం కృత్వా షోడశకలశబ్దార్థమాహ –
అత ఇతి ।
యతోఽన్నకృతం మానసం వీర్యమతస్తదేవ షోడశధా విభజ్య కలా యస్యేతి యోజనా । ఎతచ్ఛబ్దేనాన్నకృతం మానసం వీర్యం పరామృశ్యతే । విచ్ఛేత్స్యతే విచ్ఛేదమాపత్స్యతే యస్మాత్తస్మాదపః పిబేతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
అపాం పానపరిత్యాగే ప్రాణవిచ్ఛేదే కారణమాహ –
యస్మాదితి ।
ప్రాణస్యామ్మయ్యత్వేఽపి కిమిత్యపాం పరిత్యాగే తస్యోచ్ఛేదస్తత్రాఽఽహ –
న హీతి ॥౧-౩॥
ఋగాద్యప్రతిభానం తత్రేత్యుచ్యతే । ఈషదపి న దేహాత్కుతో బహు దహేదితి యోజనా ॥౩-౫॥
వ్యావృత్తిర్వ్యతిరేకోఽన్నోపయోగాభావే మనసః సామర్థ్యాభావః । అనువృత్తిరన్వయోఽన్నోపయోగే మనసః సామర్థ్యమితి భేదః । మనసోఽన్నమయత్వముపపాదయితుముపక్రాన్తమాపోమయః ప్రాణ ఇత్యాది కథమిహోచ్యతే తత్రాఽఽహ –
యథైతదితి ।
విద్యాసమాప్తిమన్తరేణ కథం ద్విర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ద్విరభ్యాస ఇతి ॥౬॥
త్రివృత్కరణనిర్ణయవిషయమవాన్తరప్రకరణం పరిసమాప్య మహాప్రకరణం సద్విషయమేవానువర్తయన్మనసో లయే సుషుప్తౌ జీవస్య సత్సంపత్తిం వక్తుం మన ఉపాధికత్వముక్తమనువదతి –
యస్మిన్నితి ।
ఉపాధేః స్వరూపముక్తం సంచారయతి –
తన్మన ఇతి ।
ఉపాధ్యుపహితే కార్యకరత్వం దర్శయతి –
యన్మయ ఇతి ।
మనసో భావే జాగ్రత్స్వప్నవ్యవహారసిద్ధిరిత్యుక్త్వా తదభావే సుషుప్తిమవతారయతి –
తదుపరమే చేతి ।
ఆత్మని మనోవశాదేవ దర్శనాదివ్యవహారో న స్వారస్యేనేత్యత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
తదుక్తమితి ।
ద్వితీయే వాక్యే సధీరిత్యేతదుపయుజ్యతే । తృతీయే తు విజ్ఞానమయో మనోమయ ఇతి చ పదద్వయముపజీవ్యతే ।
ఎవం భూమికాం కృత్వా సమనన్తరవాక్యమాదత్తే –
తస్యేతి ।
తత్పుత్రాయేత్యత్ర తస్యాం దేవతాయాం తదవస్థానమితి తచ్ఛబ్దార్థః । తత్రేతి ద్వితీయపక్షోక్తః ।
అర్థాదితి ।
స్వప్నస్య హి కార్యస్య సతత్త్వం కారణం తచ్చ సుషుప్తమేవ । “సుషుప్తాఖ్యం తమోఽజ్ఞానం బీజం స్వప్నప్రబోధయోః” (నై.సి. ౪ । ౪౩) ఇత్యుభయాపగమనాత్ । ద్వితీయవ్యాఖ్యానే సుషుప్తమేవార్థవశాత్ఫలతీత్యర్థః ।
ఇతశ్చ స్వప్నాన్తశబ్దేన సాక్షాదర్థాద్వా సుషుప్తమేవోక్తమిత్యాహ –
స్వమితి ।
నన్వవస్థాన్తరేఽపి స్వమపీతో భవతీతివచనమవిరుద్ధమితి చేన్నేత్యాహ –
నహీతి ।
తత్రాపి కథం స్వాపః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
స్వపితినామనిర్వచనసామర్థ్యసిద్ధమర్థం నిగమయతి –
అత ఇతి ।
నను స్వప్నాన్తశబ్దో బుద్ధాన్తశబ్దవద్యదా స్వప్నమేవాన్వచష్టే తదాఽపి స్వమపీతో భవతీత్యవిరుద్ధం సర్వదా జీవస్య సద్రూపబ్రహ్మప్రాప్తేస్తుల్యత్వాదత ఆహ –
యత్ర త్వితి ।
స్వప్నదర్శనస్య పుణ్యాపుణ్యకార్యత్వం ప్రకటయతి –
పుణ్యాపుణ్యయోర్హీతి ।
న కేవలం పుణ్యాపుణ్యాభ్యామేవ స్వప్నే సంయుజ్యతే కిన్త్వవిద్యాదిభిశ్చేతి న తత్ర స్వాప్యయః సమ్భవతీత్యాహ –
పుణ్యాపుణ్యయోశ్చేతి ।
తర్హి స్వప్నవన్న సుషుప్తేఽపి స్వాప్యయః స్యాత్తత్రాపి కామకర్మాదిసబన్ధసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అనన్వాగతమితి ।
సతి జీవరూపే కథం దేవతాభావః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మనసీతి ।
తస్మాదిత్యస్యాతఃశబ్దో వ్యాఖ్యానం తేన పరామృష్టం హేతుమేవ స్పష్టయతి –
స్వమాత్మానమితి ।
స్వపితినామనిర్వచనఫలం దర్శయతి –
గుణేతి ।
సుషుప్తే స్వరూపావస్థానస్య ముఖ్యస్యాసంభవాన్ముక్తత్వేనానుత్థానప్రసఙ్గాత్స్వరూపావస్థానప్రసిద్ధేర్నిమిత్తం వక్తవ్యమితి పృచ్ఛతి –
కథం పునరితి ।
జ్వరాదిరోగగ్రస్తస్య స్వభావస్థితౌ ప్రసిద్ధః శ్రమాభావః సుషుప్తం చ శ్రమాపనోదావస్థానం తథా చ తత్ర స్వరూపస్థితిప్రసిద్ధిరవిరుద్ధేత్యాహ –
జాగ్రదితి ।
సంగృహీతం సమాధానం వివృణోతి –
జాగరితే హీతి ।
కరణానామనేకవ్యాపారనిమిత్తా గ్లానిర్భవతీత్యత్ర మానమాహ –
శ్రుతేశ్చేతి ।
అనుభవసముచ్చయార్థశ్చకారః సుషుప్త్యవస్థాయాం కరణానాముపరతౌ ప్రమాణమాహ –
తథా చేతి ।
సుషుప్తౌ ప్రాణస్యాపి వాగాదివదుపసంహృతత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
కరణానీతి ।
అన్యథా మృతిభ్రాన్తిః స్యాదితి భావః జీవస్యాపి బహిర్వ్యాపారః స్యాదితి చేన్నైవం కరణాభావాదిత్యాహ –
తదేతి ।
నను సుషుప్తే శ్రమాపనోదార్థం న స్వరూపావస్థానం తత్కుతో లౌకికీ ప్రసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నాన్యత్రేతి ।
ఉక్తమర్థం లౌకికదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
దృశ్యతే హీతి ।
బృహదారణ్యకశ్రుత్యాలోచనాయామపి సుషుప్త్యవస్థాయామవస్థాద్వయజనితశ్రమాపోహార్థం బ్రహ్మనీడప్రాప్తిర్గమ్యత ఇత్యాహ –
తద్యథేతి ॥౧॥
తత్రేతి సుషుప్త్యవస్థోచ్యతే । యథోక్తోఽర్థో హి జీవస్య బ్రహ్మణ్యవస్థానం తస్మిన్నితి యావత్ । సశబ్దో దృష్టాన్తవిషయః శకునివిషయో వా । అప్రాప్యేతి చ్ఛేదః । యథా మఞ్చాక్రోశనేన మఞ్చస్థో దేవదత్తో లక్ష్యతే తథా తన్మన ఇతి మనసి స్థితో జీవో లక్ష్యో భవతీత్యాహ –
మఞ్చాక్రోశనవదితి ।
న కేవలం ప్రకరణాత్ప్రాణశబ్దేన పరా దేవతాలక్ష్యతేఽన్యత్ర ప్రయోగదర్శనాచ్చేత్యాహ –
ప్రాణస్యేతి ।
ప్రాణశబ్దేన పరదేవతాలక్షణాయాం ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ప్రాణమేవోపశ్రయతే విజ్ఞానాత్మేత్యత్ర హేతుమాహ –
ప్రాణబన్ధనమితి ॥౨॥
వృత్తమనూద్యానన్తరవాక్యముత్థాపయతి –
ఎవమితి ।
ఆహాశనాపిపాసే సోమ్యేత్యాదీతి శేషః ।
కిమభిప్రాయః సన్పితా పుత్రం ప్రత్యేవమాహేత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
అన్నాదీతి ।
అన్నాదీని కార్యాణి కారణాన్యబాదీని తేషాం యా పరమ్పరా తయాఽపి జగతో యత్సల్లక్షణం మూలం తద్దర్శయితుమిచ్ఛన్పితా పుత్రం ప్రత్యశనేత్యాదికం వాక్యమాహేత్యర్థః ।
అశనేత్యస్య సన్నన్తత్వాభావేఽపి కథం తదర్థో వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
అశనేతి ।
యకారస్య లోపేనాస్మిన్ప్రయోగే సన్ప్రత్యయః ప్రయుక్తస్తథాచ తదర్థోక్తిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
తత్రాశనాయాపిపాసయోః సతత్త్వం విజ్ఞాపయతి –
యత్రేతి ।
సామాన్యేనోక్త నామ విశేషతో జ్ఞాతుం పృచ్ఛతి –
కిం తదితి ।
యత్కఠినమన్నం పురుషేణాశితం తత్పీతా ఆపో నయన్త ఇతి సమ్బన్ధః । తదేతి పరిణామావస్థోక్తిః । అథేత్యన్నస్య భుక్తస్య జీర్ణత్వానన్తర్యముచ్యతే ।
కథం తదా నామ్నో గౌణత్వం తదాహ –
జీర్ణే హీతి ।
తద్యథేత్యత్ర తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
తత్తత్రేతి ।
ఎతస్మిన్నర్థే దృష్టాన్త ఉచ్యత ఇతి శేషః ।
అశనాయేతి కథమపామాఖ్యానమశనాయా ఇతి హి వక్తవ్యం తత్రాఽఽహ –
విసర్జనీయేతి ।
తత్రేత్యస్య వ్యాఖ్యానమేవం సతీత్యపామశితనేతృత్వే సతీత్యర్థః । అద్భిః పీతాభిరితి శేషః । తత్రేతి శరీరనిర్దేశః ॥౩॥
అన్నస్య దేహమూలత్వమాకాఙ్క్షాపూర్వకం వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
తథా పురుషభుక్తాన్నవదితి యావత్ ।
తథాఽపి కథం సతో మూలస్య సిద్ధిరత ఆహ –
యత్త్వితి ।
సతో మూలస్య వాస్తవం రూపం దర్శయతి –
ఎకమితి ।
తస్య సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వేన పరిణామవాదం వ్యుదస్యతి –
యస్మిన్నితి ।
అధ్యాసే మూలకారణమాహ –
అవిద్యయేతి ।
ప్రజాః సర్వాః సన్మూలాః సదాయతనాశ్చేత్యుక్తమర్థం దృష్టాన్తేన సమర్థయతే –
న హీతి ।
సత్ప్రతిష్ఠాః సదాయతనాశ్చేత్యనయోరర్థభేదాభావమాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్తే చేతి ।
ప్రతిష్ఠాశబ్దస్య లయవాచిత్వాదాయతనశబ్దస్య చాఽఽశ్రయవిషయత్వాన్న పౌనరుక్త్యమిత్యర్థః ।
లయశబ్దస్య సుషుప్త్యాదివిషయత్వం వారయతి –
సమాప్తిరితి ।
సమ్యగాప్తిః సమాప్తిరితి ప్రాప్తిరత్ర వివక్షితేతి శఙ్కాం వారయతి –
అవసానమితి ।
తస్యాభావత్వేన తుచ్ఛరూపత్వం నిరస్యతి –
పరిశేష ఇతి ॥౪॥
అన్నాఖ్యశుఙ్గద్వారా సతో మూలస్యాధిగతేరనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః । పిపాసతీత్యేతన్నామ పురుషో యస్మిన్కాలే భవతీతి యోజనా । కథం పిపాసతీత్యేతన్నామ పురుషస్య గౌణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ద్రవీకృతస్యేతి ।
భవత్వపాం తేజసా శోష్యమాణత్వం కిం తావతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నితరాం చేతి ।
తదా పానేచ్ఛావస్థాయామిత్యర్థః ।
తేజసో యదుదకనేతృత్వముక్తం తత్ర శ్రుతిమవతార్య వ్యాచష్టే –
తదేతదాహేతి ।
ఉదన్యమితి వక్తవ్యే కథముదన్యేత్యుక్తం తత్రాఽఽహ –
ఉదన్యేతీతి ।
తత్రాపి తేజస్యపీత్యేతత్ ।
యథాఽశనాయేతి చ్ఛాన్దసం తథా తేజస్యుదన్యేత్యపి చ్ఛాన్దసమేవేత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
అన్నద్వారా సతో మూలస్యాధిగమవదమ్బుద్వారాఽపి తస్యాధిగతిరస్తీత్యాహ –
అపామపీతి ॥౫॥
తేజఃశుఙ్గద్వారాఽపి సతో మూలస్య ప్రతిపత్తిరస్తీత్యాహ –
సామర్థ్యాదితి ।
త్రివృత్కరణవశాదితి యావత్ । శరీరస్య భూతత్రయకార్యత్వమతఃశబ్దార్థః ।
యథా పూర్వమన్నశుఙ్గేన దేహేనాన్నాఖ్యం మూలం గమ్యత ఇత్యాది వ్యాఖ్యాతం తథా తేజఃశుఙ్గేన దేహేన తేజో మూలం గమ్యత ఇత్యాది వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
వృత్తానువాదపూర్వకం యథేత్యాదివాక్యమాదత్తే –
ఎవం హీతి ।
ఉక్తయా రీత్యా నామద్వయప్రసిద్ధిద్వారేణ యథోక్తదేహాఖ్యశుఙ్గస్యాన్నాదికారణపరమ్పరయా సదాఖ్యం మూలముక్తవిశేషణం సన్మూలమన్విచ్ఛేత్యుపదేశేన శ్వేతకేతుం జ్ఞాపయిత్వా వ్యవస్థయా శరీరమేకైకభూతారబ్ధమిత్యాక్షేపే ప్రాప్తే యదస్మిన్ప్రకరణే తేజఃప్రభృతీనాముపయుజ్యమానానాం స్వస్వభావానుసారేణ సంఘాతస్యోపచయకరత్వం వక్తవ్యం ప్రాప్తం తదిహ సర్వశరీరేషు సర్వభూతకార్యోపలమ్భాద్వ్యవస్థాయాం ప్రమాణాభావాద్దృశ్యమానే సంఘాతే కస్య భూతస్య కియత్కార్యమిత్యపేక్షాయామన్నమశితమిత్యాదావుక్తమేవ ద్రష్టవ్యమితి పూర్వోక్తం వ్యపదిశతీతి యోజనా ।
సతో మూలస్య వ్యవహారసత్యత్వం వారయతి –
పరమార్థేతి ।
వస్తుతో నావిద్యాసంబన్ధస్తస్యాస్తీత్యాహ –
అభయమితి ।
అవిద్యాకార్యసంబన్ధోఽపి పరమార్థతో న తస్యాస్తీత్యాహ –
అసంత్రాసమితి ।
ఉభయసమ్బన్ధాభావే సముత్ఖాతనిఖిలదుఃఖత్వేన పరమానన్దత్వ తస్య సిద్ధ్యతీత్యాహ –
నిరాయాసమితి ।
పూర్వోక్తమేవ వ్యక్తీకరోతి –
తత్రైవేతి ।
కిం తదన్నమశితమిత్యాదాభుక్తం తత్రాఽఽహ –
అన్నాదీనామితి ।
సాప్తధాతుకం త్వగసృఙ్మాంసమేదోమజ్జాస్థిశుక్రాఖ్యాః సప్త ధాతవస్తేషాం సంహతిరూపమిత్యర్థః ।
తేజోబన్నకార్యభూతదేహశుఙ్గద్వారా సత్తత్వం నిరూపితమిదానీం మరణద్వారేణాపి తన్నిరూపయితుమారభతే –
సోఽయమితి ।
తదాహేత్యత్ర క్రమవద్గమనం తదిత్యుక్తమ్ ।
వాగ్వ్యాపారస్య మనసి లయే హేతుమాహ –
మనఃపూర్వకో హీతి ।
ప్రాణసంపత్తిర్మనసస్తదధీనత్వమ్ । మనోవ్యాపారనివృత్త్యవస్థా తదేత్యుచ్యతే । ప్రాణశ్చ తదేత్యవిజ్ఞానావస్థా కథ్యతే ।
కథం ప్రాణస్య స్వాత్మన్యుపసంహృతబాహ్యకరణత్వం తదాహ –
సంవర్గవిద్యాయామితి ।
తత్ర హి ప్రాణః సంవృఙ్క్తే వాగాదీనితి । దృష్టమతో యుక్తం తస్య స్వాత్మన్యుపసంహృతకరణత్వమిత్యర్థః । తేజసీతి భౌతికమాధ్యాత్మికం తేజో గృహ్యతే । జీవతీత్యాహురితి సమ్బన్ధః ।
సకరణస్య సప్రాణస్య చ భూతవర్గస్య పరస్యాం దేవతాయాముక్తక్రమేణోపసంహారేఽపి జీవస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదేవమితి ।
తస్యాం పరస్యాం దేవతాయాముక్తేన క్రమేణ తేజస్యుపసంహృతే సతీతి యావత్ । స్వమూలం మనసో మూలం భూతపఞ్చకమ్ । నిమిత్తోపసంహారాదిత్యత్ర నిమిత్తం మనో వివక్షితమ్ ।
సత్సమ్పన్నస్య సత్యాభిసంధేర్న పునరుత్థానమిత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
అభయం దేశం ప్రాప్తో న పునః సభయం దేశం గన్తుమిచ్ఛతీతి శేషః ।
యస్త్వనృతాభిసంధో యథోక్తయా రీత్యా న తత్సంపన్నస్తం ప్రత్యాహ –
ఇతరస్త్వితి ॥౬॥
అస్యేతి షష్ఠ్యా సర్వం జగదుక్తమ్ । అసంసారీ సంసారీ వేతి చ్ఛేదః । మూలాదేర్విశేషం దర్శయతి –
పరమార్థేతి ।
కల్పితస్య జగతః స్వరూపం ప్రత్యగ్భూతమతాత్త్వికమితి శఙ్కాం వారయతి –
సతత్త్వమితి ।
తత్త్వేన సహితమపి సతత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యాథాత్మ్యమితి ।
కథమేవమర్థత్వమాత్మశబ్దస్య లభ్యతే తత్రాఽహ –
ఆత్మశబ్దస్యేతి ।
సతో భవత్వాత్మత్వం మమ తు కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
సన్దేహాస్పదమేవ విశినష్టి –
అహన్యహనీతి ।
సన్దేహే హేతుమాహ –
యేనేతి ।
తేన సన్దిగ్ధమేతదితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
సన్దేహవ్యావృత్తిస్తర్హి కథమిత్యత ఆహ –
అత ఇతి ।
పుత్రస్య ప్రాప్తసన్దేహాపోహార్థముత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి –
ఎవమితి ॥౭॥
యథేత్యాదిదృష్టాన్తమవతారయతి –
యత్పృచ్ఛసీతి ।
ప్రత్యహం సుషుప్తే సర్వాః ప్రజాః సత్సమ్పద్య సత్సమ్పన్నాః స్మో వయమితి యన్న విదుస్తదజ్ఞానం కస్మాత్కారణాదితి యన్మాం పృచ్ఛసి తత్ర సుషుప్తాదావజ్ఞానే కారణభూతం దృష్టాన్తముచ్యమానం శ్రుణు త్వమితి యోజనా ।
యథా స దృష్టాన్తః స్పష్టో భవతి తథోచ్యత ఇత్యాహ –
యథేతి ।
పునర్మధుపదం క్రియాపదేన సమ్బన్ధప్రదర్శనార్థమ్ ।
మధుకృతాం మధునిష్పాదకత్వమాకాఙ్క్షాపూర్వకం దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
నానాగతీనాం నానాఫలానామిత్యేతత్ ।
బహూనాం రసానాం కథమేకతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మధుత్వేనేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి –
మధుత్వమితి ॥౧॥
తే యథేత్యాది వ్యాచష్టే –
తే రసా ఇతి ।
ఉక్తమర్థం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథా హీత్యాదినా ।
ఇహేతి ప్రకృతదృష్టాన్తోక్తిః ।
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేతి ॥౨॥
రసానామచేతనత్వేన వివేకానర్హత్వాత్కథం చేతనావతామేవం దృష్టాన్తః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్మాచ్చేతి ।
చేతనానామపి సుషుప్త్యాదౌ జాడ్యాస్కన్దితతయా రసతుల్యత్వాత్తేషాం వివేకానర్హావస్థాపత్తిమాత్రే ప్రకృతముదాహరణమవిరుద్ధమితి భావః । ఎవం యథోక్తరసదృష్టాన్తవశేనేతి యావత్ ।
సతా సమ్పన్నానామపి తత్స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సంసారిణ ఇతి ॥౩॥
స య ఎషోఽణిమేత్యాద్యవతారయతి –
తాః ప్రజా ఇతి ।
ఇతః సద్విజ్ఞానరహితేభ్యః సకాశాదితి యావత్ । యమణుభావమితి యచ్ఛబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
ప్రశ్నాన్తరం దృష్టాన్తబలాదుత్థాపయతి –
యథేతి ।
సతోఽహమాగతోఽస్మీత్యుత్థితస్య జ్ఞానాభావం దృష్టాన్తేనోపపాదయితుముత్తరగ్రన్థముత్థాపయతి –
ఇత్యుక్త ఇతి ॥౪॥
ఆగమనావధ్యపరిజ్ఞానం తత్రేత్యుక్తమ్ ॥౧॥
ప్రశ్నాన్తరం వ్యాచష్టే –
దృష్టమితి ।
వినష్టా ఇతి లోకే దృష్టమితి సమ్బన్ధః । జీవాస్తు ప్రత్యహం సుషుప్త్యవస్థాయాం మరణప్రలయయోశ్చ కారణభావం గచ్ఛన్తోఽపి న వినశ్యన్తీతి యదేతత్తదితి యోజనా ।
జీవవినాశం శఙ్కమానస్య ప్రతిబోధనార్థముత్తరం వాక్యముత్థాపయతి –
తథేతి ॥౨-౩॥
జీవస్య నాశాభావం వక్తుమాదౌ దృష్టాన్తమాహ –
శ్రుణ్వితి ॥౧॥
నను రోగగ్రస్తాయాం వాతోపహతాయాం వా శాఖాయాం ప్రాణోపసంహారేఽపి కుతో జీవోపసంహారః సమ్భవతి తత్రాఽఽహ –
వాగితి ।
నను వృక్షే జీవస్య సద్భావే తత్రోపసంహారానుపసంహారౌ వక్తవ్యౌ తత్ర తస్య సత్త్వం తు కుతస్త్యమత ఆహ –
జీవేన చేతి ।
రసరూపేణ వర్ధయదితి సమ్బన్ధః ।
వృక్షశరీరే జీవస్య సత్త్వేఽపి కిమిత్యసౌ కదాచిత్తదీయామేకాం శాఖాం జహాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అశితేతి ।
జీవోపసంహారేఽపి కిమితి శాఖా శుష్యతి తత్రాఽహ –
జీవస్థితీతి ।
జీవస్య స్థితిర్నిమిత్తం యస్యేతి విగ్రహః । తథా శాఖాయాముక్తప్రకారేణేతి యావత్ ।
యత్తు వైశేషికవైనాశికాభ్యాం స్థావరాణాం నిర్జీవత్వేనాచేతనత్వముక్తం తదేతన్నిరస్తమిత్యాహ –
వృక్షస్యేతి ।
ఆదిశబ్దో వృద్ధిమోదాదిసంగ్రహార్థః । స ఎష వృక్షో జీవేనాఽఽత్మనాఽనుప్రభూత ఇతి దృష్టాన్తశ్రుతిః ॥౨॥
శ్రుతిదృష్టాన్తే వివక్షితమంశమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేత్యాదినా ।
జీవస్య సుషుప్తే నాశాభావే హేత్వన్తరమాహ –
కార్యశేషే చేతి ।
తస్మిన్సతి సుషుప్తో భూత్వా పునరుత్థితస్య కార్యస్య శేషోఽస్తి యస్మిన్కర్మణి తదిదం మమాసమాప్తమితి స్మృత్వా తస్య సమాపనదర్శనాన్న స్వాపే జీవో నశ్యతీత్యర్థః ।
మరణకాలే తన్నాశాభావే హేత్వన్తరమాహ –
జాతమాత్రాణామితి ।
ఆద్యశ్చకారః సముచ్చయే ద్వితీయోఽవధారణే ।
జీవస్య ప్రలయాదావవినాశే కారణాన్తరమాహ –
అగ్నిహోత్రాదీనామితి ।
ఇతిశబ్దో జీవస్య నిత్యత్వోపసంహారార్థః ।
యదుక్తం సన్మూలాః సోమ్యేత్యాది తత్ర చోదయతి –
కథం పునరితి ।
విలక్షణయోర్న కార్యకారణత్వమితి శఙ్కమానం ప్రతిబోధయితుముత్తరం వాక్యముపాదత్తే –
తథేతి ॥౩॥
స్థూలస్య కార్యస్య సూక్ష్మముఖ్యకారణత్వమేతదిత్యుచ్యతే । అస్య సోమ్య మహతో వృక్షస్యేతి ప్రకృతం వృక్షం పరామృశతి –
అత ఇతి ॥౧॥
యమేతమణిమానం న పశ్యస్యేతస్యాణిమ్నో బీజస్యేతి సమ్బన్ధః । తథాఽపీత్యత్యన్తాణుత్వాదదర్శనేఽపీత్యర్థః । అత్యన్తసూక్ష్మాద్బీజాదత్యన్తస్థూలస్య వృక్షస్యోత్పత్త్యుపలమ్భోఽతఃశబ్దార్థః । సన్మూలాః సోమ్యేత్యాదిశ్రుత్యా దృశ్యతే త్వితి న్యాయేన చ జగతః సత్కార్యత్వే సిద్ధే శ్రద్ధామన్తరేణాపి తన్నిర్ణయసమ్భవాత్కిమితి శ్వేతకేతుః శ్రద్ధత్స్త్వేతి పిత్రా నియుజ్యతే తత్రాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
సత్యామపి శ్రద్ధాయాం కథం బాహ్యవిషయాసక్తమనసోఽత్యన్తసూక్ష్మేష్వర్థేష్వవగమః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శ్రద్ధాయాం త్వితి ।
మనఃసమాధానవశాద్బుభుత్సితస్యార్థస్యావగతిరిత్యత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిం సమ్వాదయతి –
అన్యత్రేతి ॥౨॥
ప్రత్యక్షతోఽనుపలభ్యమానత్వాన్నాస్తీతి మన్వానః శఙ్కతే –
యదీతి ।
అనుపలభ్యమానస్యాపి సత్త్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇత్యేతదితి ।
అప్రత్యక్షస్యాపి జగన్మూలస్యాస్తిత్వం ప్రతిపాదయితుముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
తథేతి ॥౩॥
నోపలభ్యతే స్వేన ప్రకారేణేతి శేషః । ఇతీమమర్థం ప్రత్యక్షీకర్తుం యదీచ్ఛసి తర్హి దృష్టాన్తమత్ర శృణ్వితి యోజనా । రాత్రేరత్యయానన్తర్యమథశబ్దార్థః । జగన్మూలం స్వతోఽప్రత్యక్షమపి ప్రత్యక్షముపాయాన్తరేణేతి పిత్రోక్తోఽర్థస్తం ప్రత్యక్షీచికీర్షుర్ఘటాదావుదకే పిణ్డరూపం లవణం రాత్రౌ ప్రక్షిప్య తదత్యయానన్తరం ప్రాతఃకాలే పితృసమీపం శ్వేతకేతుర్గతవానిత్యాహ –
స హేతి ।
యథా తత్పిణ్డరూపం లవణం ప్రక్షేపాత్ప్రాగభూత్తథా న విజ్ఞాతవానితి సమ్బన్ధః ।
ఉదకే ప్రక్షిప్తం లవణం విమృశ్యాపి న విజ్ఞాయతే చేదసదేవ తర్హి తదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విద్యమానమేవేతి ।
కిమితి తర్హి చక్షుషా స్పర్శేన వా నోపలభ్యతే తత్రాఽఽహ –
అప్స్వితి ॥౧॥
కథం తర్హి తస్య విద్యమానత్వమవగతం తత్రాఽఽహ –
యథేతి ।
యద్యపి పిణ్డరూపం లవణముదకే క్షిప్తమవమృశ్యాపి చక్షుస్స్పర్శనాభ్యాం న త్వం వేత్థ తథాఽపి తత్తత్ర విద్యత ఎవ యతస్తాభ్యామగృహ్యమాణమపి తత్రోపాయాన్తరేణోపభ్యత ఇత్యేతమర్థం ప్రత్యాయయితుముత్తరం వాక్యమిత్యర్థః । యథాశబ్దో యద్యపీత్యర్థే ।
తద్ధేత్యాది వ్యాచష్టే –
లవణమితి ।
సంవర్తత ఇతీదం వచనం బ్రువన్నాజగామేతి సమ్బన్ధః ।
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
ఇత్యేవముక్తవన్తమిత్యాదినా ।
సతో జగన్మూలస్యాస్మిన్దేహే సత్త్వం త్వయా కథమవగతమత ఆహ –
వావేతి ।
అత్ర వావేత్యాదినాఽత్రైవ కిలేత్యస్య పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యార్థవిశేషం దర్శయతి –
యథాఽత్రేత్యాదినా ॥౨॥
ఉపాయాన్తరజిజ్ఞాసయా పృచ్ఛతి –
యద్యేవమితి ।
తర్హి తదేత్యధ్యాహృతస్య తస్యేత్యాదినా సమ్బన్ధః ।
సతో మూలస్యోపలమ్భేఽనుపలమ్భే వా కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదుపలమ్భాదితి ।
బుభుత్సితముపాయముపదర్శయితుముత్తరగ్రన్థముపాదత్తే –
తథేతి ॥౩॥
యథాఽయముపాయః శక్యో జ్ఞాతుం తథా లోకే ప్రదృశ్యతే దృష్టాన్త ఇత్యాహ –
యథేతి ।
తమేవ దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే –
హే సోమ్యేతి ।
యథా దిగ్భ్రమోపేతో యత్కిఞ్చిద్దిగభిముఖో విక్రోశతి తథా స తత్ర విజనే దేశే శబ్దం కుర్యాదితి సమ్బన్ధః ।
ప్రాఙిత్యస్యార్థమాహ –
ప్రాగఞ్చన ఇతి ।
తస్యైవ వివక్షితమర్థం కథయతి –
ప్రాఙ్ముఖ ఇతి ।
వక్ష్యమాణప్రకారైర్వికల్పార్థో వాశబ్దః ॥౧॥
యథాబన్ధనం బన్ధనమనుసృత్యేతి యావత్ । పణ్డితో మేధావీతివిశేషణద్వయస్య వ్యవచ్ఛేద్యం దర్శయతి –
నేతర ఇతి ।
వ్యాఖ్యాతం దృష్టాన్తం సోపస్కరమనువదతి –
యథేత్యాదినా ।
దార్ష్టాన్తికం వ్యాచష్టే –
ఎవమితి ।
ఆదిశబ్దేన వావ్యాకాశౌ గృహ్యేతే । మయడ్వికారార్థః ।
దేహారణ్యస్యానేకానర్థసఙ్కటత్వం కథయతి –
వాతేతి ।
శీతౌష్ణాదీత్యాదిపదేన రాగద్వేషాదిద్వన్ద్వం గృహీతం తేనానేకేన ద్వన్ద్వేన జాతం సుఖం దుఃఖం చ తదుపేతమిదం దేహారణ్యమిత్యేతత్ । బన్ధ్వాదీత్యాదిశబ్దో మిత్రక్షేత్రాదివిషయః । పుణ్యాపుణ్యాదీత్యాదిపదమవిద్యాకామవాసనాసంగ్రహార్థమ్ ।
దేహారణ్యం ప్రవిష్టస్య జన్తోర్విక్రోశనప్రకారం సకారణం సూచయతి –
అహమిత్యాదినా ।
తస్య సదా దుఃఖిత్వశఙ్కాం వారయతి –
కథఞ్చిదేవేతి ।
ఆపాతతో బ్రహ్మవిత్త్వమాత్రేణ ముక్తబన్ధనత్వాసిద్ధేర్విశినష్టి –
బ్రహ్మిష్ఠమితి ।
యదాఽఽసాదయతి తదా సుఖీ స్యాదిత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః । సంసారవిషయం దోషదర్శనం తస్య క్షయిష్ణుత్వాదిజ్ఞానం తస్య మార్గో వివేకః స యస్యాఽఽచార్యేణ దర్శితో విద్యాతః స దర్శితసంసారవిషయదోషదర్శనమార్గః ।
ఆచార్యేణ సాధనచతుష్టయసమ్పన్నస్యాధికారిణః సంసారాన్మోక్షితత్వప్రకారం దర్శయతి –
నాసీతి ।
యద్యపి వాక్యార్థజ్ఞానే వాక్యమేవోపాయస్తథాఽప్యాచార్యోపదేశజనితాతిశయదర్శనాత్తదుపదేశోఽవగత్యన్తవాక్యార్థజ్ఞానే ప్రథమో హేతురుపదేశమాత్రాద్యస్య నావగత్యన్తవాక్యార్థధీస్తస్య ప్రమాణాద్యసమ్భవనానిరసనసమర్థో విచారో మేధావిశబ్దేన విహితస్తస్య ప్రజ్ఞాతిశయవతి ప్రయోగాదితి భావః ।
పురుషవ్యత్యయే హేతుమాహ –
సామర్థ్యాదితి ।
అస్మద్యుపపదేఽసత్యుత్తమపురుషప్రయోగానుపపత్తేర్దేహాదిస్థిత్యనుపపత్తేర్వేత్యర్థః ।
యావదిత్యాదివాక్యార్థం స్పష్టయతి –
యేనేతి ।
పూర్వవదితి సామర్థ్యాత్పురుషవ్యత్యయం లక్షయతి ।
అథశబ్దస్య సత్సమ్పత్తేర్దేహమోక్షాదానన్తర్యమర్థో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అథ సమ్పత్స్య ఇతి విదేహముక్తిముక్తామాక్షిపతి –
నన్వితి ।
అప్రవృత్తఫలానీతి చ్ఛేదః । ఉత్పన్నే చేతి చకారోఽప్యర్థః । విమతాని కర్మాణి బ్రహ్మజ్ఞానేన న క్షీయన్తే కర్మత్వాత్ప్రవృత్తఫలకర్మవదిత్యర్థః ।
క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి, జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణీత్యాదిశ్రుతిస్మృతివిరోధాత్కాలాత్యయాపదిష్టతేతి శఙ్కతే –
అథేతి ।
అతిప్రసఙ్గాన్న శ్రుతిస్మృత్యోర్యథాశ్రుతార్థతేతి పరిహరతి –
తదేతి ।
జ్ఞానస్యాఽఽనర్థక్యముక్త్వా పక్షాన్తరమాహ –
దేశాన్తరేతి ।
యథా గ్రామప్రాప్త్యుపాయోపాయోఽశ్వోరథో వేతి జ్ఞానే సత్యసత్యన్తరాయే కస్యచిదేవ గ్రామప్రాప్తిర్భవతి న త్వన్తరాయవతస్తజ్జ్ఞానేఽపి తత్ప్రాప్తిర్యథా తథా సముత్పన్నజ్ఞానస్యాపి కస్యచిదేవ భోగేన క్షీణకర్మాశయస్య మోక్షో న జ్ఞానమాత్రాదిత్యనియతఫలత్వమిత్యర్థః ।
కర్మత్వహేతోరప్రయోజకత్వం వదన్నుత్తరమాహ –
న కర్మణామితి ।
సంగ్రహవాక్యమేవ ప్రపఞ్చయన్నాదౌ నఞర్థం స్ఫుటయతి –
యదుక్తమితి ।
తత్ర హేతుమాహ –
విదుష ఇతి ।
ప్రామాణ్యాద్దేహాన్తరారమ్భే తద్విరోధప్రసఙ్గాదితి శేషః ।
శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్య శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తథా చానారబ్ధకర్మవశాద్విదుషోఽపి దేహాన్తరమారబ్ధవ్యమితి శేషః ।
తత్ప్రామాణ్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమేవమితి ।
తర్హి విదుషోఽపి దేహాన్తరమనారబ్ధకర్మవశాదారబ్ధవ్యం నేత్యాహ –
తథాఽపీతి ।
విశేషమేవాఽఽకాఙ్క్షాద్వారా విశదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ప్రవృత్తఫలత్వమేవ స్ఫుటయతి –
యైరితి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
లక్ష్యస్య వేధో భేదనం తత్సమకాలమేవేష్వాదేరూర్ధ్వం గతిప్రయోజనం నాస్తీతి న స్థితిర్లక్ష్యముద్దిశ్య ముక్తస్య తస్యాఽఽరబ్ధవేగస్యాప్రతిబన్ధేన తదాసాదితస్య వేగక్షయాదేవ స్థితిదృష్టాన్తవద్విద్యార్థే దేహే విద్యాలాభానన్తరం ఫలం నాస్తీతి న కర్మాణి నివర్తన్తే కిన్తు భోగక్షయాదేవ తస్య లబ్ధవృత్తిత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రవృత్తఫలేభ్యోఽప్రవృత్తఫలానాం కర్మణాం విశేషమాహ –
అన్యాని త్వితి ।
న చాప్రవృత్తఫలానాం కర్మణాం క్షయోఽప్రసిద్ధస్తథావిధస్యైవ పాపస్య ప్రాయశ్చిత్తేన ప్రక్షయోపగమాదిత్యాహ –
ప్రాయశ్చిత్తేనేవేతి ।
ఆరబ్ధఫలాతిరిక్తానాం కర్మణాం జ్ఞానాన్నివృత్తౌ శ్రుతిస్మృతీ దర్శయతి –
జ్ఞానాగ్నిరిత్యాదినా ।
ప్రవృత్తాప్రవృత్తఫలేషు కర్మసు సిద్ధే విశేషే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
జీవనాదీత్యాదిశబ్దేన పుత్రకలత్రాది గృహ్యతే । ముక్తస్యాప్రతిబద్ధేష్వాదేయవిద్వేగక్షయం గతిధ్రౌవ్యవ్యవహారవదారబ్ధకర్మణాం ఫలభోగోఽవశ్యమేవ స్యాదితి సమ్బన్ధః ।
యతశ్చాఽఽరబ్ధకర్మణాం భోగాదేవ క్షయస్తతస్తస్యేత్యాదినా యచ్చిరత్వం సత్సమ్పత్తేరుక్తం తద్యుక్తమేవేతి కృత్వా యథోక్తస్య దోషస్య సద్యఃశరీరపాతాదిలక్షణస్యాఽఽశఙ్కానుపపత్తిరిత్యుపసంహరతి –
ఇతీతి ।
ఆద్యస్యేతిశబ్దస్య తస్యేత్యనేన సమ్బన్ధః ।
యత్తూత్పన్నేఽపి జ్ఞానే యావజ్జీవం విహితాని కరోత్యేవేతి తత్రాఽఽహ –
జ్ఞానోత్పత్తేరితి ॥౨॥
జ్ఞానస్య నాఽఽనర్థక్యమవిద్యాతత్కార్యనివర్తనేన సత్సమ్పత్తిహేతుత్వాన్నాప్యనైకాన్తికఫలత్వమన్తరాయాభావాదిత్యుక్తమిదానీమర్చిరాదిమార్గప్రాప్త్యా వాఽత్రైవావిద్యానివృత్తిమాత్రేణ వా సత్సమ్పత్తిరితి సన్దిహానః శఙ్కతే –
ఆచార్యవానితి ।
సంశయానస్య సమ్బోధనార్థముత్తరం వాక్యమవతారయతి –
తథేతి ॥౩॥
నన్వేష సంసారిణో మరణక్రమో నతు విదుషః సత్సమ్పత్తిక్రమస్తయోర్విశేషస్య వక్తవ్యత్వాదత ఆహ –
సంసారిణ ఇతి ।
కరణోపరమే తేజఃసహచరితభూతసూక్ష్మోపసంహారే చ విశేషవిజ్ఞానాభావః సమాన ఎవ విద్వదవిదుషోరిత్యర్థః ।
కస్తర్హి తయోర్విశేషస్తత్రాఽఽహ –
అవిద్వానితి ।
సతస్తస్మాదజ్ఞాతాత్సదాత్మనః సకాశాదితి యావత్ ।
ఎకదేశిమతముత్థాప్య ప్రత్యాచష్టే –
అన్యే త్వితి ।
భవతు విదుషోఽపి తదభిసన్ధిపూర్వకం గమనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
ఆదిశబ్దేన గత్యాగతీ గృహ్యేతే ।
సద్విజ్ఞానవతో గమనయోగే హేత్వన్తరమాహ –
అవిద్యేతి ।
విదుషోఽవిద్యాకామకర్మణామభావే ప్రమాణమాహ –
పర్యాప్తకామస్యేతి ।
నను కామప్రవిలయ ఎవాత్ర శ్రూయతే నావిద్యాకామకర్మనిర్మోకస్తత్రాఽఽహ –
నదీతి ।
యథా నద్యో గఙ్గాద్యా నామరూపే విహాయ సముద్రం ప్రవిశన్తి తథా విద్వాన్నామరుపే హిత్వా పరం పురుషముపైతీతిదృష్టాన్తపూర్వికాయాః శ్రుతేర్నామరూపబీజావస్థావిద్యాయా లయో గమ్యతే న చావిద్యాకామయోరభావే కర్మోపపత్తిస్తస్మాన్న విదుషో గతిపుర్వికా సత్సమ్పత్తిరిత్యర్థః ॥౨॥
విమతః సత్సమ్పన్నః పునరావృత్తిమర్హతి సత్సమ్పన్నత్వాన్మరణకాలే సత్సమ్పన్నవద్విమతో వా విశేషవిజ్ఞానాభావో నాఽఽత్యన్తికో విశేషవిజ్ఞానాభావత్వాన్మరణకాలీనవిశేషవిజ్ఞానాభావవదిత్యనుమానాద్విద్వదవిదుషోరవిశేషం మన్వానః శఙ్కతే –
యదీతి ।
తత్రానృతాభిసన్ధత్వం తాదృగభిసన్ధిమన్నిష్ఠత్వం వోపాధిరిత్యనుమానద్వయం దూషయితుముత్తరం గ్రన్థముత్థాపయతి –
తథేతి ॥౩॥
పరీక్షణాయ పరీక్షాద్వారేణ రక్షణార్థమితి యావత్ । పరస్వగ్రహణమాత్రేణ బన్ధేన ప్రతిగ్రహీతురపి బన్ధప్రసఙ్గాన్న తన్మాత్రం బన్ధనకారణమిత్యాహ –
అన్యథేతి ।
తత ఎవానృతాభిసన్ధత్వాదేవేత్యర్థః ॥౧॥
తత ఎవేతి ।
స్తైన్యస్య కర్మణోఽకర్తృత్వాదేవేత్యర్థః ।
దృష్టాన్తే వివక్షితమంశమనువదతి –
తప్తేతి ॥౨॥
తదనువాదపూర్వకం దార్ష్టాన్తికమాహ –
స యథేతి ।
స య ఎషోఽణిమేత్యాది వ్యాచష్టే –
యదాత్మేతి ।
త్వం తదసీతి త్వమర్థోద్దేశేన తదర్థభావో విధీయతే తత్రోద్దేశ్యస్య శరీరద్వయవిశిష్టస్య విరోధాదశరీరబ్రహ్మాత్మత్వం విధాతుమశక్యమితి మన్వానశ్చోదయతి –
కః పునరితి ।
త్వంపదేన వాచ్యస్య లక్ష్యస్య వా బ్రహ్మత్వాయోగస్త్వయోచ్యతే ? నాఽఽద్యోఽఙ్గీకారాన్న ద్వితీయఃశరీరద్వయవైశిష్ట్యోపలక్షితస్య శ్రోతృత్వాద్యధ్యాసాస్పదస్య త్వంపదలక్ష్యస్య బ్రహ్మత్వవిధానే విరోధాస్ఫురణాదితి పరిహరతి –
యోఽహమితి ।
విజ్ఞాయ చ వేదేతి పూర్వేణ సహ సమ్బన్ధః ।
తస్య సతః సకాశాదౌపాధికో భేదో వస్తుతస్త్వైక్యమితి మత్వాఽఽహ –
తేజోబన్నమయమితి ।
త్వంపదార్థం శ్వేతకేతుం నిర్ధార్య తద్ధాస్యేత్యాది వ్యాచష్టే –
ఆత్మానమితి ।
అజ్ఞాతార్థప్రకాశనం మానఫలం తస్య స్వప్రకాశే బ్రహ్మణి నోపపత్తిరితి మన్వానశ్చోదయతి –
కిం పునరితి ।
అత్రాఽఽత్మనీతి సమ్బన్ధః ।
స్వప్రకాశే ప్రకాశాతిశయస్య మానఫలస్యాసమ్భవేఽప్యధ్యస్తవ్యావృత్తిస్తత్ఫలం భవిష్యతీత్యుత్తరమాహ –
కర్తృత్వేతి ।
అశ్రుతస్య శ్రవణాయామతస్య మననాయావిజ్ఞాతస్య విజ్ఞానఫలసిద్ధయే చాధికృతం యమర్థం త్వంపదవాచ్యమవోచామ తస్య స్వాత్మని క్రియాకర్తృత్వే ఫలభోక్తృత్వే చ యన్మిథ్యైవాధికృతత్వవిజ్ఞానం తన్నివృత్తిర్మానఫలమితి యోజనా ।
యథోక్తం మానఫలమేవ ప్రపఞ్చయతి –
ప్రాక్చేతి ।
అహమేవాత్రాధికృతశ్చేతి చకారస్య సమ్బన్ధః । తస్యేత్యజ్ఞస్యేత్యర్థః ।
విరోధమేవ స్ఫోరయతి –
న హీతి ।
ప్రమాణఫలముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
తత్త్వమసీతి వాక్యం ముఖ్యైకత్వపరమితి స్వపక్షముక్త్వా పరపక్షం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఆధ్యాసికమేకత్వం సామానాధికరణ్యాలమ్బనమితి స్వపక్షం దృష్టాన్తేనోక్త్వా సిద్ధాన్తం దూషయతి –
నత్వితి ।
శ్వేతకేతోః సన్మాత్రత్వే తదజ్ఞానాయోగాదసకృదుపదేశాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిమధ్యాసవాక్యసామాన్యాదాధ్యాసికమేకత్వం సామానాధికరణ్యాలమ్బనం కిం వా ముఖ్యైకత్వే బాధకసద్భావాదితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
నేత్యాదినా ।
యథా లోకే శుక్తికాం రజతమితి ప్రత్యేతీత్యాదావితిశబ్దపరం సామానాధికరణ్యం న వస్తునిష్ఠం దృష్టం తథాఽధ్యాసవాక్యానామప్యాదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశ ఇత్యాదీనామితిశబ్దపరసామానాధికరణ్యవశాదవస్తునిష్ఠత్వం గమ్యతే న తథా తత్త్వమసివాక్యస్యావస్తునిష్ఠత్వమితిశబ్దపరత్వాభావేన సామానాధికరణ్యస్య స్వరూపపర్యవసాయిత్వనిశ్చయాదిత్యర్థః । ఇహ త్వితి ప్రకరణోక్తిః । ఇహ ప్రవేశం దర్శయిత్వేత్యత్ర తేజోబన్నమయం సఙ్ఘాతమిహేతి వ్యపదిశతి ।
జీవబ్రహ్మణోర్భేదగ్రాహిప్రమాణవిరోధాన్న ముఖ్యమేకత్వం కిం తు చైతన్యగుణయోగాద్గౌణమితి ద్వితీయం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
యథా మృదాది కారణమేవ ఘటాది కార్యం న పృథగస్తి తథా సర్వమిదమాకాశాదికార్యం సన్మాత్రం తత్ర సర్వప్రకారభేదరహితమేకరసమబాధితమిత్యుపదేశదర్శనాన్న గౌణమేకత్వమిత్యుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ నోపచరితమేకత్వమిత్యాహ –
న చేతి ।
ఔపచారికవిజ్ఞానస్య మృషాత్వే దృష్టాన్తమాహ –
త్వమితి ।
కిఞ్చ గౌణమేకత్వం వదతా స్తుత్యర్థత్వం విధిపరత్వం వా వాక్యస్య వక్తవ్యం ? ఆద్యేఽపి శ్వేతకేతోః సతో వా వస్తునః స్తుతిరితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
నాపీతి ।
ఉపాస్యత్వాత్సతః స్తుతిరితి ద్వితీయమాశఙ్క్య దూషయతి –
నాపి సదితి ।
ఇతశ్చ శ్వేతకేతుత్వోపదేశేన సతో న స్తుతిరిత్యాహ –
నాపి సత ఇతి ।
శ్వేతకేతోరనుపాస్యత్వేన స్తుత్యసమ్భవేఽపి కర్తృత్వాత్కర్మసు తత్స్తావకత్వం వాక్యస్య యుక్తమిత్యాశఙ్క్య కర్మవిధ్యసన్నిధానాత్సదాత్మత్వమాత్రప్రతీతేశ్చ నైవమిత్యాహ –
న చేతి ।
వికల్పాన్తరముద్భావయతి –
నను సదస్మీతీతి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానవచనవిరోధాన్న దృష్టివిధిపరత్వమిత్యుత్తరమాహ –
నన్వితి ।
గౌణపక్షేఽపి తుల్యాఽనుపపత్తిరిత్యపేరర్థః ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానశ్రుతేర్న విరోధోఽస్తీతి పూర్వవాద్యాహ –
నేతి ।
నేదమేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం దృష్టివిధిస్తుతిః కార్యకారణానన్యత్వాదియుక్తిభిరుపపాదితత్వాద్విధిపక్షే చాసమ్భావనాదినిరాససమర్థాచార్యవత్త్వోపదేశానర్థక్యాదౌపదేశికజ్ఞానమాత్రేణ విధ్యనుష్ఠానసిద్ధేర్విధ్యపేక్షితస్య చ తేనైవాఽఽక్షేపాదిత్యుత్తరమాహ –
నాఽఽచార్యవానితి ।
తదేవ వివృణోతి –
యది హీతి ।
ఆచార్యవత్త్వమితి నోపదిశ్యత ఇతి శేషః ।
ఇతశ్చ నేదం వాక్యం దృష్టివిధిపరమేష్టవ్యమిత్యాహ –
తస్యేతి ।
సదాత్మత్వసాక్షాత్కారాదృతేఽపి సకృదనుష్ఠితపరోక్షబుద్ధిమాత్రాన్మోక్షసమ్భవాద్విలమ్బాభిధానమనర్థకమాపద్యేత యథా సకృదనుష్ఠితాదపి యాగాద్భవతి స్వర్గస్తద్వదిహ చ చిరమితి క్షేపకరణం మోక్షస్యేతి తస్మాన్నేదం దృష్టివిధిపరమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ విధివాదినా ప్రతీయమానేఽర్థే వాక్యస్యాప్రామాణ్యం విపర్యాసలక్షణమనుత్పత్తిలక్షణం వా వాచ్యం తదుభయం దుర్వచమిత్యాహ –
న చేతి ।
తత్త్వమసీత్యధికారిణం ప్రత్యుక్తే సతి ప్రమాణభూతేన తేన వాక్యేన జనితా సద్బ్రహ్మాహమితి యా తస్య బుద్ధిస్తాం నివర్తయితుం నాహం సదితి బలవతీ బుద్ధిరుత్పన్నేతి న శక్యతే వక్తుం వివేకవతః శ్రుతవాక్యస్య తథావిధబుద్ధ్యనుత్పాదాత్ । న చాధికారిణః శ్రుతవాక్యస్య సద్బ్రహ్మాహమితి బుద్ధిర్నోత్పన్నేతి వక్తుం శక్యమధికారిణః ప్రమితిజనకో వేద ఇతి న్యాయాత్ । న చ భేదప్రత్యయో యథోక్తాయా బుద్ధేర్బాధకస్తస్య స్వాప్నభేదప్రత్యయవన్మిథ్యాత్వానుమానాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ తత్త్వమసివాక్యం వస్తుపరమేవేత్యాహ –
సర్వోపనిషదితి ।
తత్త్వమసివాక్యాన్నాయథార్థా బుద్ధిర్నాపి న భవేత్యేవ బుద్ధిరిత్యేతమర్థం దృష్టాన్తేనాఽఽహ –
యథేతి ।
జీవే భాసమానేఽప్యనవభాసమానత్వాన్న స్వభావో బ్రహ్మేత్యుక్తమనూద్య దూషయతి –
యత్తూక్తమితి ।
లోకాయతాతిరిక్తానాం దేహాదతిరేకో జీవస్య స్వాభావికోఽపి నావభాసతే తథా బ్రహ్మభావోఽపి తస్యానాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానసామర్థ్యాదేవ నావభాసిష్యతే ।
తథా చ తస్మిన్భాసమానేఽప్యనవభాసమానత్వాన్న స్వభావో బ్రహ్మేత్యయుక్తం వ్యాప్త్యభావాదిత్యాహ –
కార్యేతి ।
నను దేహవ్యతిరిక్తాత్మవాదినామాత్మని భాతి దేహవ్యతిరిక్తోఽపి భాత్యేవేతి వ్యాప్తిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కథమితి ।
దేహాదిసఙ్గాతాదతిరిక్తోఽహమిత్యేవం వ్యతిరిక్తవిజ్ఞానే సతి కథం తేషాం కర్తృత్వాదివిజ్ఞానం సమ్భవతి । న హి సఙ్గాతాభిమానవిగమే తద్యుజ్యతే । న చ తన్నాస్త్యేవ దృశ్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
సిద్ధే దృష్టాన్తే దార్ష్టాన్తికమాహ –
తద్వదితి ।
దేహాద్వ్యతిరిక్తస్య సతోఽప్యప్రతిభానవత్సదాత్మకస్యాపి శ్వేతకేతోర్దేహాదిష్వాత్మాభిమానిత్వాత్సదాత్మని బ్రహ్మణి విజ్ఞానం న స్యాదతస్తత్స్వభావస్యాపి బ్రహ్మభావస్యాప్రతిభానమజ్ఞానకృతమిత్యర్థః ।
వాక్యస్యార్థాన్తరపరత్వాసమ్భవే ఫలితముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
మహావాక్యస్యోక్తయా విధయాఽర్థాన్తరపరత్వాసమ్భవాద్వికారేఽనృతాభిసన్ధికృతోఽయం జీవాత్మేత్యేవంరూపం యన్మిథ్యాజ్ఞానం తస్య సనిదానస్య నివర్తకమేవేదం తత్త్వమసివాక్యం న త్వభూతప్రాదుర్భావఫలమిత్యేవం జీవబ్రహ్మణోరైక్యం సర్వోపనిషత్సారభూతం స్థితమిత్యర్థః ॥౩॥
షష్ఠసప్తమయోరధ్యాయయోః సమ్బన్ధం వక్తుకామః షష్ఠే వృత్తం కీర్తయతి –
పరమార్థేతి ।
ఉత్తమాధికారిణం ప్రత్యబాధితతత్త్వబోధనం ప్రధానం తత్పరోఽతీతోఽధ్యాయః స సతో బ్రహ్మణః ప్రత్యఙ్నిశ్చయపరత్వేనైవ వ్యాఖ్యాత ఇత్యర్థః ।
అధ్యాయాన్తరభూమికామారచయతి –
న సత ఇతి ।
మధ్యమమధికారిణం ప్రతి పరమ్పరయా బ్రహ్మాత్మత్వముపదేష్టుం సప్తమప్రపాఠకప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
నన్వత్రాపి బ్రహ్మాత్మత్వమేవోపదేష్టుమిష్టం చేత్కిమితి తర్హి నామాదీని తత్త్వాని నిర్దిశ్యన్తే తత్రాఽహ –
అనిర్దిష్టేష్వితి ।
వాశబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః ।
యద్వా ద్వయోరధ్యాయయోరద్వితీయబ్రహ్మాత్మవిషయత్వావిశేషేఽపి సాక్షాత్పారమ్పర్యారభ్యామపౌనరుక్త్యముక్తం సంప్రతి నామాదీనాముత్తరోత్తరభూయస్త్వవిశిష్టానాం సన్మాత్రవిజ్ఞానేనావిజ్ఞానాదేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మవిదః సర్వజ్ఞత్వం స్పష్టీకర్తుముత్తరగ్రన్థారమ్భ ఇత్యాహ –
అనిర్దిష్టేష్వితి ।
నామాదిసంకీర్తనస్య తాత్పర్యాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
అధమోఽధికారీ నామాదీని బ్రహ్మత్వేనోపాస్య తత్ఫలం చ భుక్త్వా క్రమేణ సాక్షాద్బ్రహ్మభావం ప్రాప్నోతీతి ప్రదర్శయితుముత్తరో గ్రన్థ ఇత్యర్థః ।
శాఖాచన్ద్రనిదర్శనన్యాయేన మధ్యమస్యాధికారిణో బ్రహ్మసిద్ధిస్వీకారార్థం మధ్యమస్యాధికారిణో ధ్యానార్థం వా నామాదిసంకీర్తనమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీముత్తమమేవాధికారిణమధికృత్య భూమస్తుత్యర్థం నామాదివచనమితి మతాన్తరమాహ –
అథవా నామాదీతి ।
అధ్యాయసంబన్ధముక్త్వాఽఽఖ్యాయికాసమ్బన్ధమాహ –
ఆఖ్యాయికా త్వితి ।
స్తుత్యర్థత్వమేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
తథా చ పరవిద్యయా కృతార్థత్వాత్తస్యాః స్తుతిరత్ర వివక్షితేతి శేషః ।
అతీతాధ్యాయాదిష్టసదాత్మవిజ్ఞానాదన్యదేవ దేవతోపాసనం మోక్షసాధనమిత్యాశఙ్క్య తన్నిషేధేన సదాత్మవిజ్ఞానస్యైవ మోక్షసాధనత్వం దృఢీకర్తుమాఖ్యాయికా ప్రవృత్తేతి పక్షాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
ద్వితీయమాఖ్యాయికాతాత్పర్యం ప్రపఞ్చయతి –
యేనేత్యాదినా ।
సర్వస్యాపి జ్ఞేయస్య యద్విజ్ఞానం తస్య సాధనముత్పాదనం తత్ర శక్త్యా సంపన్నో వేదవేదాఙ్గాభిజ్ఞత్వేన తస్యాపీతి యావత్ । అస్తి హి నారదస్యోత్తమాభిజనే జన్మ । బ్రహ్మణో మానసపుత్రత్వాదస్తి చోత్తమకర్మ విద్యాఽస్తి చ వృత్తం సదాచరణమస్తి చ శ్రవణధ్యానాది సాధనశక్తీనాం ధర్మాధర్మసాధనస్య వా శరీరస్య శక్తేః సంపత్తిశ్చ జన్మాదయో నిమిత్తమస్యాభిమానస్య తం త్యక్త్వేతి యావత్ । ఇతిశబ్దోఽధ్యాయాఖ్యయికయోః సంబన్ధోక్తిసమాప్త్యర్థః । అధ్యయనేన జ్ఞానం లక్ష్యతే । తథా చాధీష్వ జ్ఞాపయేత్యర్థః । మన్త్రః ఉపసదనస్యేతి శేషః । న్యాయతః సమిత్పాణిరిత్యాదిశాస్త్రోక్తవిధివశాదితి యావత్ ॥౧॥
అధ్యయనవాచి పదం స్మరణపరతయా కథం వ్యాఖ్యాతమిత్యాశఙ్క్యాఽహ –
యద్వేత్థేతి ।
గన్ధయుక్తిః కుఙ్కుమాదిసమ్పాదనమ్ ॥౨॥
తర్హి సర్వజ్ఞః స్వతన్త్రస్త్వం కృతకృత్యోఽసీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సోఽహమితి ।
కథం మన్త్రవిదిత్యస్య కర్మవిదితి వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మన్త్రేఽష్వితి ।
మన్త్రవిదేవ నాఽఽత్మవిదిత్యత్ర విరోధం చోదయతి –
నన్వితి ।
మన్త్రవిత్త్వే తత్ప్రకాశ్యాత్మవిత్త్వమపి స్యాత్తదభావే మన్త్రవిత్త్వమపి న యుక్తమిత్యర్థః ।
అభిధానమభిధేయమిత్యేవం రూపస్య భేదస్య వికారత్వేన మిథ్యాత్వాదాత్మనశ్చ వికారత్వానఙ్గీకారాన్మన్త్రప్రకాశ్యత్వాభావాన్న విరోధ ఇతి పరిహరతి –
నాభిధానేతి ।
ఆత్మనో వికారత్వాభావేఽప్యభిధేయత్వమేష్టవ్యమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
శ్రుత్యన్తరావష్టమ్భేన నిరాచష్టే –
నేత్యాదినా ।
ఆత్మశబ్దేనాఽఽత్మనోఽభిధేయత్వాభావే వాక్యశేషాదివిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్కతే –
కథం తర్హీతి ।
ఆత్మశబ్దేనావాచ్యస్యాఽఽత్మనస్తేన లక్షణయా ప్రతిపత్తిసంభవాన్నోపక్రమోపసంహారవిరోధోఽస్తీత్యుత్తరమాహ –
నైష దోష ఇతి ।
విశిష్టే గృహీతశబ్దో విశేషణే ప్రయుక్తే యత్సన్మాత్రం పరిశిష్టం తదవాచ్యమపి లక్షణయా బోధయతీత్యర్థః ।
కేవలాత్మవిషయస్యాఽఽత్మశబ్దస్య తద్దర్శనమన్తరేణ విశిష్టాత్మదృష్టిమాత్రేణ కథం ప్రయోగః కథం వా తత్ప్రయోగేఽపి తతో వివక్షితాత్మధీరిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన పరిహరతి –
థేత్యాదినా ।
ఆత్మనో ముఖ్యవృత్త్యా మన్త్రప్రకాశ్యత్వాభావే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
శబ్దార్థజ్ఞానమాత్రేణాఽఽత్మవిత్త్వం న భవతీత్యనేనాఽఽచార్యోపదేశజనితజ్ఞానవత ఎవాఽఽత్మవిత్త్వమిత్యుక్తం తత్ర ప్రమాణమాహ –
అత ఎవేతి ।
ఔపదేశికజ్ఞానవిషయత్వం తర్హి స్వీకృతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యత ఇతి ।
మా తర్హి తవాఽఽత్మవిద్యా భూదిత్యాశఙ్క్య శోకనివృత్త్యుపాయత్వేన తదపేక్షాం సూచయతి –
శ్రుతమితి ।
ఆత్మజ్ఞానోడుపేనాఽఽత్మజ్ఞానాఖ్యేన ప్లవేనేతి యావత్ ।
కథం మదీయమర్థజ్ఞానం సర్వం నామమాత్రమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వాచాఽఽరమ్భణమితి ॥౩॥
ఉక్తముపపాదయతి –
నామ వా ఇతి ।
తదుపసంహరతి –
నామైవేతి ।
కేన రూపేణేదం నామాఽఽదర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నామేతి ।
ఉపాస్తిప్రకారం దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి –
యథేతి ॥౪॥
నామ్ని బ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యమానే కిం స్యాదిత్యాహ –
స యస్త్వితి ।
యో నామేత్యాదివాక్యస్య పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యో నామేతి ॥౫॥
వాగ్వావ నామ్నో భూయసీత్యుక్తం వాఙ్నామ్నోరేకత్వాద్వ్యాప్యవ్యాపకత్వానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
వాగితీన్ద్రియమితి ।
జిహ్వామూలాదిష్విత్యాదిశబ్దేనోరఃకణ్ఠథశిరోదన్తౌష్ఠనాసికాతాలూని గృహ్యన్తే ।
వాగిన్ద్రియస్య వర్ణేభ్యోఽభివ్యఙ్గ్యేభ్యో భూయస్త్వేఽపి నామ్నస్తు భూయస్త్వం కుతస్త్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వర్ణాశ్చేతి ।
తయోర్వ్యఙ్గ్యవ్యఞ్జకభావేఽపి కథం వ్యాప్యవ్యాపకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కార్యాద్ధీతి ।
వాచో నామ్నో భూయస్త్వం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రపఞ్చయతి –
కథం చేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ వాచో భూయస్త్వమేష్టవ్యమిత్యాహ –
యద్యదీతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తస్యా భూయస్త్వే సిద్ధే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ॥౧॥
స యో వాచమిత్యాద్యన్యదిత్యుచ్యతే ॥౨॥
మనఃశబ్దస్య వృత్తిమాత్రవిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
మన ఇతి ।
కథం తస్య వాచో భూయస్త్వం తదాహ –
తద్ధీతి ।
వాచో మనస్యన్తర్భావేఽపి కుతో మనసస్తస్యా భూయస్త్వం తత్రాఽఽహ –
యచ్చేతి ।
మనసో వాగాదేర్వ్యాప్తిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ మనసోఽస్తి భూయస్త్వమిత్యాహ –
యదేతి ।
వివక్షాబుద్ధిస్తాం కరోతీతి శేషః । ఇచ్ఛేయేతీచ్ఛాం కృత్వేతి శేషః ।
తస్యాఽఽత్మత్వముపపాదయతి –
ఆత్మన ఇతి ।
తస్య లోకత్వం సాధయతి –
సత్యేవేతి ॥౧॥
సంకల్పశబ్దార్థమాహ –
సంకల్పోఽపీతి ।
కా సాఽన్తఃకరణవృత్తిర్యా సంకల్పశబ్దితేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కర్తవ్యేతి ।
ద్వివిధే విషయే విభాగేన సమర్థితేఽపి కథం యథోక్తస్య సంకల్పస్య మనసో భూయస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విభాగేన హీతి ।
సంకల్పస్య కారణత్వాన్మనసశ్చ కార్యత్వాదతో భూయస్త్వమిత్యర్థః ।
కార్యకారణభావం తయోరాకాఙ్క్షాపూర్వకం వ్యక్తీకరోతి –
కథమిత్యాదినా ।
మనసః సకాశాద్వాచోఽనన్తరభావిత్వే విశేషం దర్శయతి –
తాం చేతి ।
నామ్ని మన్త్రాణామన్తర్భావం సమర్థయతి –
సామాన్యే హీతి ।
కథం మన్త్రేష్వనుపలబ్ధకర్మణామన్తర్భావస్తత్రాఽఽహ –
మన్త్రేతి ।
కథం కర్మ నామన్త్రకమస్తీత్యుచ్యతే బ్రాహ్మణవిహితస్యాపి కర్మణో దర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్ధీతి ।
బ్రాహ్మణస్య మన్త్రవ్యాఖ్యానరూపత్వాదతిస్పష్టమన్త్రానుపలమ్భేఽపి కల్ప్యతే మన్త్రోక్తత్వమిత్యర్థః ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి –
యాఽపీత్యాదినా ।
ఎకస్యాం శాఖాయాం యత్కర్మ మన్త్రేష్వనుపలబ్ధం తచ్ఛాఖాన్తరీయమన్త్రప్రకాశితం భవిష్యతీత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
త్రయీతి ।
తథాఽపి కథం మన్త్రప్రకాశితత్వం తత్రాఽఽహ –
త్రయీశబ్దశ్చేతి ।
మన్త్రేషు కర్మాణ్యన్తర్భవన్తీత్యత్ర శ్రుత్యన్తరానుమతిం కథయతి -
మన్త్రేష్వితి ॥౧॥
తథాఽపి కథం సంకల్పస్య భూయస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తానీతి ।
అయనపర్యాయత్వేనోక్తగమనస్య క్రియాత్వం వ్యావర్తయతి –
ప్రలయ ఇతి ।
ఇతశ్చ సంకల్పస్యాప్యస్తి మహత్త్వమిత్యాహ –
సమక్లృప్తామితి ।
యతో ద్యావాపృథివ్యాదిషు మహత్స్వపి సంకల్పానువృత్తిర్దృశ్యతేఽతోఽపి తస్య మహత్వం గమ్యతే న కేవలం కారణత్వాదేవేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ తస్య మహత్త్వమేష్టవ్యమిత్యాహ –
తేషామితి ।
వృష్టేర్ద్యులోకాదికార్యత్వాత్తదీయసంకల్పస్య తన్నిమిత్తత్వోపచారాత్తస్య భూయస్త్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సృష్టివశాదన్నం సమర్థీభవతీత్యత్ర ప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి –
వృష్టేర్హీతి ।
అన్నాధీనం ప్రాణసామర్థ్యమిత్యత్ర హేతుమాహ –
అన్నమయా హీతి ।
ఆపోమయః ప్రాణ ఇత్యుక్తత్వాత్కథమన్నమయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్నోపష్టమ్భకా ఇతి ।
తత్ర వాజసనేయకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
అన్నమితి ।
ప్రాణానాం మన్త్రాధ్యయనకారణత్వం వ్యుత్పాదయతి –
ప్రాణవానితి ।
తతో మన్త్రప్రకాశితకర్మవశాదితి యావత్ ।
కర్మఫలవశాజ్జగతః సర్వస్యావైకల్యేఽపి కథం సంకల్పస్య మహత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎతద్ధీతి ।
తన్మహత్త్వే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ॥౨॥
ఆత్మాతిరిక్తానాం లోకానాం కథం నిత్యత్వమత ఆహ –
అత్యన్తేతి ।
లోకానామేవం ధ్రువత్వముచ్యతాం కిమితి లోకినస్తదుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
లోకినో హీతి ।
కథముపకరణసంపన్నేషు ప్రతిష్ఠితశబ్దో భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పశుపుత్రాదిభిరితి ।
యావత్సంకల్పస్యేత్యాదిశ్రుతేర్విషయసంకోచం దర్శయతి –
ఆత్మన ఇతి ।
సంకల్పస్య యావద్గోచరస్తత్రాస్య కామచారో భవతీతి సమ్బన్ధః ।
నిరఙ్కుశే సంకల్పశబ్దే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉత్తరేతి ।
యది సంకల్పమాత్రస్య గోచరే సంకల్పోపాసకస్య కామచారో భవతి తర్హి సర్వసంకల్పస్య విచిత్రతయా సర్వగోచరత్వసంభవాద్యావచ్చిత్తస్య గతమిత్యాదినా వక్ష్యమాణఫలం విరుధ్యేత న హి సంకల్పోపాసనాదేవ సర్వస్మిన్ఫలే సిద్ధే చిత్తాద్యుపాసనం తత్ఫలం వా పృథక్కథయితుముచితమతో యావత్సంకల్పస్యేత్యాదిశ్రుతేరుక్తః సంకోచో యుక్త ఇత్యర్థః ॥౩॥
చిత్తశబ్దస్య మనఃశబ్దేన పునరుక్తిం పరిహరతి –
చిత్తం చేతయితృత్వమితి ।
తస్యాఽఽత్మత్వం వ్యావర్తయతి –
ప్రాప్తేతి ।
ఇదం వస్త్వేవం ప్రాప్తమితి ప్రాప్తకాలవస్తునో వస్త్వనురోధీ చేతనాఖ్యో వృత్తివిశేషస్తద్వత్త్వం చిత్తత్త్వమిత్యర్థః ।
అతీతం భోజనం తృప్తిసాధనం దృష్టం భోజనత్వాదాగామినోఽపి తస్య తదేవ ప్రయోజనమితినిరూపణసామర్థ్యం చిత్తమితి ప్రసిద్ధమిత్యాహ –
అతీతేతి ।
యథోక్తస్య చిత్తస్య సంకల్పాద్భూయస్త్వం ప్రాప్తమపూర్వత్వం వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
సంకల్పప్రకరణం పరామృశతి –
పూర్వవదితి ॥౧॥
యథా సంకల్పస్య నిమిత్తత్వే సతి స్తుత్యర్థమధికరణత్వం యుక్తం తథా చిత్తస్య విభక్తస్య సంకల్పాదిషు నిమిత్తత్వేఽపి స్తుత్యర్థమేవ తదధికరణత్వమాహ –
తానీతి ।
ఇతశ్చ చిత్తస్యాస్తి వైశిష్ట్యమాహ –
కించేతి ।
యద్యపి బహుశాస్త్రార్థపరిజ్ఞానవాన్సంస్తథాఽపి యద్యచిత్తో భవతీతి యోజనా ।
అచిత్తస్యాసత్సమత్వం శ్రుతవైయర్థ్యం చేత్యుక్తం ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి –
కస్మాదిత్యాదినా ।
శ్రుతమపీత్యపిశబ్దేన సత్త్వం గృహ్యతే ।
చిత్తాభావే శ్రుతాదేర్వైయర్థ్యోక్త్యా తద్వైశిష్ట్యమాదిష్టమిదానీం తద్వైశిష్ట్యే హేత్వన్తరమాహ –
అథేతి ।
చిత్తవతోక్తార్థగ్రహణార్థం శ్రోతుమిచ్ఛా లోకస్య భవతీత్యత్ర హేతుమాహ –
తస్మాదితి ॥౨॥
క తద్ధ్యానమిత్యపేక్షాయామాహ –
ధ్యానం నామేతి ।
అచలత్వం సాధయతి –
భిన్నజాతీయైరితి ।
కథం తస్య చిత్తాద్భయస్త్వమిత్యాశఙ్క్యానేకాగ్రతాదోషోపహతస్యాతీతాదిఫలనిరూపణేన సామర్థ్యాదర్శనాదేకాగ్రతారూపో ధ్యానపదార్థశ్చేతయితృత్వాత్తస్య కారణత్వాత్తతో భయానేవేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
ఎకాగ్రతేతి ।
ఇతశ్చాస్తి తస్య భూయస్త్వమిత్యాహ –
దృశ్యతే చేతి ।
ఫలద్వారా తన్మాహాత్మ్యం ప్రశ్నపూర్వకం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
కథమిత్యాదినా ।
గౌరవపరిహారార్థం పక్షాన్తరమాహ –
మనుష్యా ఎవేతి ।
మనుష్యాణామేవ సతాం కుతో దేవత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శమాదీతి ।
ధ్యానఫలం నైశ్చల్యం తన్మహత్సు పృథివ్యాదిషు దృష్టం తథాచ తద్వైశిష్ట్యమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
యస్మాదితి ।
ధనాదిభిర్మహత్త్వే హేతుముత్కృష్టం కర్మేతి యావత్ । ధ్యానస్యాఽఽపాదనమనుష్ఠానం తేన తత్ఫలలాభో లక్ష్యతే తస్యాంశో యేషామస్తి తే తథా ।
ధ్యానఫలలాభకలావత్త్వమేవ స్ఫుటయతి –
నిశ్చలా ఇతి ।
ఎవకారార్థమాహ –
నేతి ।
మహత్సు పురుషేషు ధ్యానఫలానువృత్తిర్దృష్టైత్యన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ –
అథేతి ।
వ్యతిరేకం దర్శయిత్వాఽన్వయముపసంహరతి –
అథ యే మహత్త్వమితి ।
మహత్సు నైశ్చల్యదర్శనమతః శబ్దార్థః ।
మహత్త్వఫలమాహ –
అత ఇతి ॥౧-౨॥
విజ్ఞానస్యోక్తభూయస్త్వం ప్రశ్నపూర్వకం దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
యద్యపి ప్రమాణతయా తజ్జ్ఞానం శాస్త్రార్థజ్ఞానపూర్వకం తథాఽపి కథం తస్య తతో భూయస్త్వం తత్రాఽఽహ –
యస్యేతి ।
ఇతశ్చ తస్య ధ్యానాద్భూయస్త్వమిత్యాహ –
కించేతి ।
భూయస్త్వఫలమాహ –
అత ఇతి ॥౧॥
జ్ఞానవిజ్ఞానశబ్దయోరర్థభేదం కథయతి –
విజ్ఞానమితి ।
తథాఽపి లోకానామచేతనానాం కుతస్తదుభయాశ్రయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తద్వద్భిరితి ॥౨॥
లోకే బలశబ్దార్థే శ్వేతకేతువాక్యం ప్రమాణయతి –
అనశనాదితి ।
కథం తర్హి శరీరసామర్థ్యే బలశబ్దప్రయోగస్తత్రాఽఽహ –
శరీరేఽపీతి ।
తదేవేత్యన్నోపయోగజనితమేవేత్యర్థః ।
న కేవలం కారణత్వాదేవ బలం విజ్ఞానాద్భూయః కిన్తు ప్రత్యక్షం చ తస్య తతో భూయస్త్వమిత్యాహ –
విజ్ఞానవతామితి ।
తస్మాద్బలస్య విజ్ఞానాద్భూయస్త్వమితి శేషః । సముదితమపి కమ్పయతే తథాఽన్యత్రాపి ద్రష్టవ్యమితి సమ్బన్ధః ।
యస్మాదేవం బలస్య కారణత్వం విజ్ఞానస్య చ కార్యత్వం తస్మాత్తతస్తద్భూయస్త్వమిత్యేతస్మిన్నర్థే కార్యకారణభావమేతయోరుపపాదయతి –
యస్మాదిత్యాదినా ।
ఇతశ్చ బలస్య భూయస్త్వమేష్టవ్యమిత్యాహ –
కించేతి ॥౧-౨॥
అథవా యది సోఽభుఞ్జానోఽపి కథంచిజ్జీవేత్తదా జీవన్నపి సమ్బన్ధః । కథమశనశూన్యస్య జీవనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దృశ్యన్త ఇతి ।
అన్నోపయోగాభావే బలహానిరితి వ్యతిరేకముక్త్వా తదుపయోగే బలం భవతీత్యన్వయం వ్యాచష్టే –
అథేతి ।
అథాన్నస్యాఽఽయ ఇత్యపి పాఠోఽస్తి తత్రాన్నస్యాఽఽయ ఇత్యేతదేవ పదమన్నప్రాప్తిపరతయా వ్యాఖ్యేయమేకారమీకారత్వేన విపరిణమయ్య వర్ణవ్యత్యయాఙ్గీకారాదిత్యాహ –
ఆయ ఇత్యేతదితి ।
ద్రష్టా శ్రోతేత్యాద్యన్నకార్యస్య శ్రవణాదపి పాఠాన్తరమన్నప్రాప్తిపరతయా వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ –
ద్రష్టేత్యాదీతి ।
కథం తదన్నకార్యమిత్యాశఙ్క్యాన్వయవ్యతిరేకౌ దర్శయతి –
దృశ్యతే హీతి ॥౧-౨॥
అపాం కారణత్వేనాన్నాద్భూయస్త్వమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయతి –
యస్మాదిత్యాదినా ।
అపాం సర్వజగదాత్మకత్వాచ్చాన్నాద్భూయస్త్వముచితమిత్యాహ –
అప్సంభవత్వాదితి ।
దధిపయఃప్రభృత్యాహుతిపరిణామత్వాదన్తరిక్షాదేరప్సంభవత్వమవసేయమ్ ।
అపాం సర్వమూర్తాత్మకత్వముపసంహరతి –
ఇత్యాదీతి ॥౧-౨॥
ఇతి శబ్దస్తదాహుతిరిత్యనేన సంబధ్యతే । వైశబ్దార్థం దర్శయతి –
ప్రసిద్ధమితి ।
అప్తేజసోరుక్తం కార్యకారణత్వముపజీవ్య ఫలితమాహ –
తేజ ఎవేతి ।
అప్తేజసోర్విధాన్తరేణ కార్యకారణభావం దర్శయతి –
కించాన్యదితి ।
తదేవోపపాదయతి –
ఊర్ధ్వాభిరితి ।
తేజసోభూయస్త్వఫలమాహ –
తేజ ఇతి ॥౧॥
తమఃశబ్దార్థమాహ –
బాహ్యేతి ।
బాహ్యం తమః శార్వరం ప్రసిద్ధమాధ్యాత్మికజ్ఞానరాగాది తదుభయమపహతతమస్కానిత్యత్ర తమఃశబ్దితమిత్యర్థః ।
అపహతశబ్దార్థమాహ –
అపనీతేతి ॥౨॥
వాయోః సకాశాదాకాశో భూయానితి వక్తవ్యే కథం తేజసో భూయానిత్యుక్తమత ఆహ –
వాయురితి ।
కారణత్వేఽపి కథమాకాశస్య వాయుసహితాత్తేజసో భూయస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కారణం హీతి ।
తేజసో వాయుసహితాదాకాశస్య భూయస్త్వం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకారాన్తరేణ దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఇతశ్చాఽఽకాశస్యాస్తి భూయస్త్వమిత్యాహ –
కించేతి ।
తద్భూయస్త్వఫలమాహ –
అత ఇతి ॥౧॥
కథమాకాశోపాసకస్య ప్రకాశవ్యాప్తలోకప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రకాశాకాశయోరితి ॥౨॥
నపుంసకలిఙ్గం శ్రుతం పుంలిఙ్గత్వేన కథం వ్యాఖ్యాతమిత్యాశఙ్క్య పుంలిఙ్గోపక్రమమాశ్రిత్యాఽఽహ –
లిఙ్గవ్యత్యయేనేతి ।
కథం పునః స్మరణస్యాఽఽకాశాద్భూయస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్మరణే హీతి ।
అన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకం దర్శయతి –
అసతీతి ।
ఆకాశాదేః స్మరణాభావేఽపి సత్త్వమఙ్గీకృత్య భోగ్యత్వాభావాదానర్థక్యముక్తం సంప్రత్యస్మరణే సత్త్వమేవ నాస్తీత్యాహ –
నాపీతి ।
స్మరణస్య భూయస్త్వమనుభవానుసారేణ సాధయతి –
దృశ్యతే హీతి ।
హిశబ్దార్థో యస్మాదిత్యుక్తః ।
స్మరణాభావే శ్రవణాద్యభావం వ్యతిరేకముక్త్వా తద్భావే తద్భావమన్వయమాహ –
యదేతి ।
ఇతశ్చాస్తి స్మరణస్య భూయస్త్వమిత్యాహ –
తథేతి ।
తద్భూయస్త్వే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ॥౧-౨॥
ఆశాయా భూయస్త్వమాకాఙ్క్షాద్వారా వ్యుత్పాదయతి –
కథమిత్యాదినా ॥౧-౨॥
ప్రాణస్య సర్వాస్పదత్వేన భూయస్త్వం కథయతి –
నామోపక్రమమితి ।
ప్రకృతశ్రుతివశాత్తదుపక్రమే యస్య జగతోఽస్తి తత్తథా పాఠక్రమమేవాఽఽశ్రిత్యాఽఽశా చాన్తే యస్యాస్తి తజ్జగత్తథేతి విగ్రహః । కార్యకారణత్వం క్వాచిత్కముపాదానోపాదేయత్వం నిమిత్తనైమిత్తికత్వమపి క్వాచిత్కమేవ । ఉత్తరోత్తరభూయస్తయా పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాన్నామాదేరుత్తరోత్తరవాగాదిభూయస్త్వేనేతి యావత్ । స్మృతినిమిత్తః సద్భావో యస్య తత్తథా ।
ఆశాఖ్యై రశనాపాశైః సర్వతో విపాశితమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
బిసమివేతి ।
బిసశబ్దో మృణాలవిషయః । యథోక్తం జగద్యస్మిన్నర్పితం స ఎష భూయానితి సమ్బన్ధః ।
సర్వస్య జగతస్తస్మిన్నర్పితత్వమేవ దృష్టాన్తద్వారా స్పష్టయతి –
యేన చేతి ।
సర్వతో వ్యాపినేత్యస్యైవ స్ఫుటీకరణమన్తర్బహిర్గతేనేతి ।
ప్రాణస్యాఽఽశాయాః సకాశాద్భూయస్త్వమాకాఙ్క్షాపూర్వకం సమర్థయతే –
కథమిత్యాదినా ।
లిఙ్గానాం వ్యష్టీనాం సంఘాతః సముదాయస్తద్రూపే సమష్ట్యాత్మనీతి యావత్ ।
ఉపాధితద్వతోరైక్యమభిప్రేత్య విశినష్టి –
ప్రజ్ఞాత్మనీతి ।
తస్యైవాధ్యాత్మమధిభూతమధిదైవం చావస్థానం సూచయతి –
దైహిక ఇతి ।
ప్రాణాన్తరం వ్యావర్తయతి –
ముఖ్య ఇతి ।
యథోక్తేఽస్మిన్ప్రాణే సర్వం సమర్పితమిత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
ప్రజ్ఞాత్మనీతి పరమాత్మోపాధిత్వం ప్రాణస్యోక్తం తదుపపాదయతి –
యస్మిన్నితి ।
తస్మిన్సర్వం సమర్పితమితి పూర్వవత్సమ్బన్ధః ।
కిమితి చక్షురాదిషు విద్యమానేషు ముఖ్యస్యైవ ప్రాణస్య పరమాత్మోపాధిత్వముపగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యశ్చేతి ।
ప్రాణస్యేశ్వరం ప్రతి సర్వాధికారిత్వే శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
కస్మిన్నితి ।
ఈశ్వరం ప్రతి ప్రాణస్యైవోపాధికత్వే హేత్వన్తరమాహ –
యస్త్వితి ।
అత్రాపి పూర్వవదన్వయః ।
ప్రాణశ్ఛాయావదీశ్వరమనుగచ్ఛతీత్యత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
తద్యథేతి ।
భూతమాత్రాః శబ్దాదయః పృథివ్యాదయశ్చ విషయాః ప్రజ్ఞామాత్రాసు శబ్దాదిబుద్ధిషు తజ్జనకేన్ద్రియేషు వేత్యర్థః ।
భవతు తాసాం ప్రాణేఽర్పితత్వం తథాఽపి కథం ప్రాణస్య చ్ఛాయావదీశ్వరం ప్రత్యనుగతిస్తత్రాఽఽహ –
స ఎష ఇతి ।
కౌషీతకినాం శ్రుతిరితి శేషః । ప్రాణస్య యథోక్తవిశేషణవైశిష్ట్యమతఃశబ్దార్థః ।
వ్యాఖ్యాతం భాగమనూద్యావశిష్టమంశం వ్యాకరోతి –
ఎవమితి ।
ప్రాణః ప్రాణేన యాతీత్యస్యార్థమాహ –
అత ఇతి ।
సర్వాస్పదత్వాదితి యావత్ ।
ప్రాణః ప్రాణేన యాతీత్యాదేః ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి భూతానీత్యన్తస్య తాత్పర్యార్థం సంక్షిప్య కథయతి –
సర్వమితి ।
దాతుర్దేయస్య సంప్రదానస్య చ ప్రాణాభిన్నత్వం ప్రకటయతి –
ప్రాణ ఇతి ।
తదపీతి దీయమానముచ్యతే । స్వస్య సంప్రదానస్య చ ప్రాణాభిన్నత్వాత్ప్రాణాయైవేత్యుక్తమ్ । ప్రాణస్య సర్వాత్మత్వమతఃశబ్దార్థః ॥౧॥
ప్రసిద్ధిరనతిక్రమణీయేతి శఙ్కతే –
కథమితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం పిత్రాదిశబ్దానాం ప్రాణవిషయత్వాన్న ప్రసిద్ధేరుల్లఙ్ఘనమిత్యాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
అన్వయవ్యతిరేకావేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
పిత్రాదిషు ప్రాణే సతి పిత్రాదిశబ్దానాం ప్రయుజ్యమానత్వమన్యథా చాప్రయుజ్యమానత్వం తదిత్యుచ్యతే । త్వంకారాదియుక్తమిత్యాదిపదేన తిరస్కారప్రభేదో గృహ్యతే ।
పిత్రాదిష్వప్రియవాదినం ప్రతి వివేకినా ధిక్కారవచనే హేతుమాహ –
పితృహేతి ॥౨॥
సతి ప్రాణే పిత్రాదిషు పిత్రాదిశబ్దానాం ప్రయుజ్యమానత్వమిత్యన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ –
అథైనానేవేతి ।
సమస్య పుఞ్జీకృత్య వ్యత్యస్యావయవాన్విభజ్యేత్యర్థః । యద్యపీత్యుపక్రమాదేవమపీత్యేతత్తథాఽపీత్యస్మిన్నర్థే ద్రష్టవ్యమ్ ।
తదేవాతిక్రూరం కర్మ విశినష్టి –
సమాసేతి ।
అవయవవిభజనమాదిశబ్దార్థః । తద్దేహసంబద్ధమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దః క్రూరపిత్రాదివిషయః । యద్యపి త్యక్తప్రాణేష్వపి దేహేషు పిత్రాదిశబ్దో దృష్టస్తథాఽపి నాసౌ ముఖ్యః । తద్విషయే క్రూరకర్మానుష్ఠానేఽపి శిష్టగర్హాదృష్టేరితి భావః ।
ఉక్తాన్వయవ్యతిరేకఫలముపసంహరతి –
తస్మాదితి ॥౩॥
ప్రాణస్యైవ పిత్రాదిసంజ్ఞకత్వే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్మాత్ప్రాణో హీతి ।
ప్రాణస్య భూయస్త్వమిత్థం వ్యుత్పాద్య తద్విజ్ఞానఫలమాహ –
స వా ఇతి ।
ప్రాణవిదతివాదీ భవతీతి సమ్బన్ధః ।
కథం ప్రాణవిత్త్వమిత్యపేక్షాయామాహ –
ఎవమితి ।
సర్వాత్మత్వం యథోక్తప్రకారః ఫలతోఽనుభవః స్వరూపత్వేన సాక్షాత్కారః ।
తదనుదర్శనేనైవ ప్రాణవిత్త్వే సిద్ధ్యతి సతి కిమితి మననవిజ్ఞానే పృథగుపన్యస్యేతే తత్రాఽఽహ –
మననవిజ్ఞానాభ్యాం హీతి ।
ఉక్తాన్వయవ్యతిరేకాఖ్యోపపత్తిసహకృతాద్వాక్యాద్యత్ప్రాణవిషయం జ్ఞానం జాయతే తదత్ర విజ్ఞానం వివక్ష్యతే । తత్ఫలసాక్షాత్కరణం దర్శనమితి భేదః । మననవిజ్ఞానే వినా దర్శనాసంభవోఽతఃశబ్దార్థః । ఎవం మననాదిద్వారేణేతి యావత్ ।
అతివాదిత్వం వ్యుత్పాదయతి –
నామాదీతి ।
నాపహ్నువీతేత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
కస్మాదితి ।
యద్యస్మాదయం విద్వానాత్మత్వేన సర్వేశ్వరం ప్రాణోఽస్మీత్యుపగతవాంస్తస్మాదపహ్నవే హేత్వభావాదాత్మనోఽతివాదిత్వం నాపహ్నువీతేతి(త్యర్థః) ॥౪॥
అత్ర ప్రాణాన్తముపదేశం శ్రుత్వా నారదస్య తూష్ణీభావే కిం కారణమిత్యాశఙ్కాయామాహ –
స ఎష ఇతి ।
కథం తస్యోపరతిరవగతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న పూర్వవదితి ।
కిమితి తర్హి ప్రాప్తాయాముపేక్షాయాం స్వయమేవాఽఽచార్యో వ్యుత్పాదయతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తమేవమితి ।
“ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణ” (ము.ఉ. ౨ । ౧ । ౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ప్రాణస్య వికారత్వేనానృతత్వం “వాచాఽఽరమ్భణం వికారో నామధేయమ్” (ఛా.ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యుక్తమ్ । తస్మిన్ననృతే ప్రాణే బ్రహ్మణి విజ్ఞానం తేనేతి యావత్ ।
పరితుశ్ష్టత్వే కథమకృతార్థత్వమిత్యాశఙ్క్య మిథ్యాజ్ఞానశాలిత్వాదిత్యాహ –
పరమార్థేతి ।
న చ తస్యోపేక్షార్హత్వమిత్యాహ –
యోగ్యమితి ।
మిథ్యాగ్రహవిశేషో నాస్తి ప్రాణాత్పరమిత్యభిమానః ।
కథం తర్హి ప్రాణవిదోఽతివాదిత్వముక్తం తత్రాఽఽహ –
నామాదీతి ।
కస్తర్హి పరమార్థతోఽతివాదీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్త్వితి ।
సోఽతివాదీతి యతః సనత్కుమారస్యాభిప్రాయోఽత ఎవాఽఽహేతి యోజనా ।
నను నారదస్య నాద్యాపి సత్యవిజ్ఞానముత్పన్నం కథం సత్యేనాతివదానీతి పృచ్ఛతి తత్రాఽఽహ –
తథేతి ॥౧॥
యదా వై విజానాతీత్యాదివాక్యం వ్యాకుర్వన్నుత్తరమాహ –
యదేతి ।
యది విశ్వం సద్రూపాదనుగతాద్భిన్నమసదేవ స్యాద్యది త్వభిన్నం సన్మాత్రమేవ పరమార్థసత్యం సిద్ధ్యేదితి పరమార్థతః సత్యం యదైవ విజానాతీత్యర్థః ।
విజ్ఞానప్రకారమభినయతి –
ఇదమితి ।
తతస్తదాఽనృతం వికారజాతం హిత్వా సదేవ సత్యమితి కృత్వా యద్వదతి తత్తదేవ వదతీతి యోజనా । సత్యవిజ్ఞానస్య తద్వదనం ప్రతి హేతుత్వద్యోతనార్థోఽథశబ్దః ।
శ్రత్యన్తరావష్టమ్భేన భేదాభేదవాదీ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం బృహదారణ్యకశ్రుత్యా వికారస్య సత్యత్వముక్తమిత్యేతావన్మాత్రముచ్యతే కిం వా పరమార్థసత్యత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యమంగీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
న త్వితి ।
భేదాభేదయోర్విరోధాదేకోపాధావయోగాద్వికారస్య చ రజ్జుసర్పవన్మిథ్యాత్వానుమానాదత్యన్తాబాధ్యత్వాభిప్రాయేణ సత్యత్వం శ్రుత్యన్తరేణైవోక్తమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి ప్రాణాదిషు సత్యత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాఙ్గీకారం స్ఫోరయతి –
కిం తర్హీతి ।
ఇన్ద్రియజనితసద్బుద్ధివిషయత్వాపేక్షం భూయత్రయం సదిత్యుచ్యతే । తదవిషయత్వాపేక్షం భూతద్వయం త్యదితి వ్యవహ్రియతే । తథా చ భూతపఞ్చకం సచ్చ త్యచ్చేతి వ్యుత్పాద్య సత్యమమితి యథోక్తం తథా తద్బీజభూతయోర్నామరూపయోస్తదాత్మకత్వాచ్చ ప్రాణానాం సత్యత్వం వ్యావహారికమిష్టమిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ ప్రాణాదిషు మిథ్యాభూతేష్వపి సత్యశ్రుతిరవిరుద్ధేత్యాహ –
తద్ద్వారేణేతి ।
ప్రాణాదీనాం వ్యావహారికసత్యత్వానువాదద్వారేణాధ్యారోపాపవాదన్యాయేన పరమార్థసత్యస్య బ్రహ్మణోఽవగతిర్వివక్షితేతి కృత్వా తేష్వపి సత్యత్వశ్రుతిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
యథోక్తోఽర్థో వివక్షితో బృహదారణ్యకశ్రుతావిత్యత్ర గమకమాహ –
ప్రాణా వా ఇతి ।
నను శ్రుత్యన్తరే వికారస్యాపి వ్యావహారికం సత్యత్వమిష్టం ప్రకృతే తు న తదిష్యతే భూమ్న ఎవ సత్యత్వాఙ్గీకారాత్తథా చ విరోధతాదవస్థ్యమత ఆహ –
ఇహాపీతి ।
యది ప్రాణస్యాపి వ్యవహారతః సత్యత్వముపగతం కిం తర్హి సనత్కుమారస్య వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇహ త్వితి ।
యదా వై విజానాత్యథ సత్యం వదతీతి యద్వ్యాఖ్యాతం తదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం స్ఫుటయన్నాదౌ వ్యతిరేకమాహ –
నావిజానన్నితి ।
పరమార్థసత్యమవిజానన్నపి వదత్యగ్న్యాదీనిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్త్వితి ।
తర్హి కథం సదేవ పరమార్థసత్యమితి వదతోఽభీష్టసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న త్వితి ।
తాన్యేవ తర్హి రూపాణి పృథగ్విద్యన్తే నేత్యాహ –
తథేతి ।
అతోఽస్య నాస్తి సత్యవాదిత్వం కింత్వసత్యవాదిత్వమేవేత్యుపసంహరతి –
ఇత్యత ఇతి ।
వ్యతిరేకం దర్శయిత్వాఽన్వయమన్వాచష్టే –
విజానన్నేవేతి ।
అస్తు తర్హి సత్యవిజ్ఞానపూర్వకమతివాదిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
యద్యేవం జిజ్ఞాసాద్వారా సత్యవిజ్ఞానం జ్ఞేయమిత్యేవమిష్టం చేదిత్యర్థః ।
సత్యవదనం ప్రతి సత్యవిజ్ఞానస్య యథా కారణత్వముక్తం తథా పూర్వస్య పూర్వస్యోత్తరముత్తరం కారణత్వేన ద్రష్టవ్యమిత్యతిదిశతి –
ఎవమితి ॥౧॥
విజ్ఞానకారణీభూతాం మతిం వ్యాచష్టే –
మతిరితి ॥౧॥
మననహేతుభూతాం శ్రద్ధాం వ్యాకరోతి –
ఆస్తిక్యేతి ॥౧॥
శ్రద్ధాహేతుం నిష్ఠాం వ్యాచష్టే –
నిష్ఠేతి ॥౧॥
నిష్ఠానిదానం కృతిం విభజతే –
కృతిరితి ।
కథం పునరేతేషాముత్తరముత్తరం పూర్వస్య పూర్వస్య కారణీభవతి తత్రాఽఽహ –
సత్యాం హీతి ॥౧॥
కృతిస్తర్హి కుతో భవతీతి తత్రాఽఽహ –
సాఽపీతి ।
యదా సుఖం లభతే తదా భవతీతి సమ్బన్ధః ।
నను సుఖలాభస్యేన్ద్రియసంయమాదివ్యతిరేకేణాభావాత్కథం సుఖలాభాధీనా కృతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సుఖమితి ।
వక్ష్యమాణసుఖలబ్ధవ్యత్వాభిమానాదేవ యథోక్తా కృతిః సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
సుఖం లబ్ధ్వా కరోతీత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి –
యథేతి ।
దృష్టం ఫలం పుత్రపశ్వాది తజ్జన్యసుఖోద్దేశపూర్వికా లోకే కృతిర్దృష్టా తథాఽఽత్మన్యపి సుఖం లబ్ధ్వైవ కరోతి న తు వినా తదుద్దేశమిత్యర్థః ।
నన్విన్ద్రియాణాం మనసశ్చ సంయమపూర్వకం సుఖం భవతి తథా చ కథం తల్లబ్ధ్వా కరోతీత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
భవిష్యదపీతి ।
ఉత్తరగ్రన్థమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి –
అథేత్యాదినా ॥౧॥
భూమ్నోఽర్వాగపి వైషయికం సుఖమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తతోఽర్వాగితి ।
కథమల్పత్వేఽపి సుఖత్వం వార్యతే తత్రాఽఽహ –
అల్పస్యేతి ।
దుఃఖరూపాం తృష్ణాం ప్రత్యల్పస్య సుఖస్య హేతుత్వేఽపి కథం స్వయం సుఖం న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అల్పస్య సుఖస్య దుఃఖాన్తర్భావే సిద్ధే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ॥౧॥
భూమ్నః సవిశేషత్వం నిర్విశేషత్వం వేతి ప్రశ్నపూర్వకం నిర్విశేషత్వం నిర్ధారయతి –
కిమిత్యాదినా ।
నాన్యచ్ఛృణోతి స భూమేతి సమ్బన్ధః ।
కిమితి స్పర్శనాదిష్వపి సత్సు దర్శనశ్రవణయోరేవ నిషేధ్యత్వేనాత్ర గ్రహణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నామేతి ।
అనుక్తానాం స్పర్శాదీనాముపలక్షణార్థత్వేనాత్ర ద్వయోర్గ్రహణం స్పర్శనాద్యవిషయత్వస్యాపి భూమ్ని భావాదిత్యాహ –
అన్యేషామితి ।
అత్రేతి లక్షణవాక్యోక్తిః ।
తత్ర హేతుమాహ –
ప్రాయశ ఇతి ।
యస్మిన్నధికరణే తత్త్వవిచారణాయామన్యోఽన్యం న పశ్యతి న శ్రుణోతి న మనుతే న విజానాతి స భూమేతి ద్రష్టృదృశ్యాదివికల్పనిషేధేనాధ్యాసాధికరణత్వోపలక్షితస్య వికల్పావిషయత్వమేవ భూమలక్షణమిత్యుపసంహరతి –
ఎవమితి ।
ఉక్తమేవ లక్షణం స్ఫుటయితుం విమృశతి –
కిమత్రేతి ।
లోకప్రసిద్ధదర్శనాదివిషయత్వాభావమాత్రం భూమ్నో లక్షణం తన్నిషేధేన స్వజ్ఞేయత్వం వేతి విమర్శార్థః ।
కస్మిన్పక్షే కో లాభః కో వా దోష ఇతి శిష్యః పృచ్ఛతి –
కించాత ఇతి ।
ఆద్యమనూద్య తత్ర లాభం దర్శయతి –
యదీతి ।
అన్యస్య ప్రసిద్ధస్య దర్శనాదేర్విషయత్వం భూమ్ని నాస్తీత్యేతావన్మాత్రం తస్య లక్షణమిత్యుచ్యతే చేత్సర్వవికల్పాతీతః ప్రత్యగాత్మా భూమేత్యస్మత్పక్షసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం పక్షమనూద్య తస్మిన్దోషం సూచయతి –
అథేత్యాదినా ।
తమేవ దోషం ప్రశ్నపూర్వకం స్ఫుటయతి –
యద్యేవమిత్యాదినా ।
సతి క్రియాకారకఫలభేదే కథం సంసారనివృత్తిస్తత్రాఽఽహ –
క్రియేతి ।
సతి భేదే క్రియాదేః సంసారత్వం లోకే దృష్టం తద్వైలక్షణ్యాదేకస్మిన్నేవ క్రియాకారకభావస్య న సంసారతేతి చోదయతి –
ఆత్మైకత్వ ఇతి ।
ఎకస్మిన్క్రియాదిభేదస్యాసంభవం దర్శయన్నుత్తరమాహ –
నాఽఽత్మన ఇతి ।
ద్వితీయపక్షస్య దుష్టత్వే స్పష్టీకృతే ప్రథమపక్షస్యాపి సమానం దుష్టత్వమితి శిష్యః శఙ్కతే –
అన్యేతి ।
ఆద్యపక్షేఽపి న పశ్యతీత్యేతావతైవ దర్శనాద్యభావలాభాద్యత్రేత్యన్యదితి చ విశేషణే వ్యర్థే స్యాతామిత్యర్థః ।
వ్యర్థమేవేదృశం వచనమిత్యాశఙ్క్య శిష్యః స్వయమేవ బ్రూతే –
దృశ్యతే హీతి ।
లోకే హి యత్ర శూన్యే గృహే నాన్యత్పశ్యతి తద్దేవదత్తీయమితి ప్రయోగో దృశ్యతే న చ తస్య నైరర్థక్యమిష్టం వ్యవహారాఙ్గత్వాత్ । యథా చ తస్మిన్యథోక్తే ధనధాన్యాద్యదర్శనేఽపి స్తమ్భాదీన్గృహం చ న న పశ్యతీతి శ్రుతస్య నైరర్థక్యం న గమ్యతే । కిం తు తత్ర స్తమ్భాదీనాం తస్య చ దర్శనమిష్టం తథా యత్ర నాన్యత్పశ్యతీత్యత్రాపి విశేషణవైయర్థ్యే సమాధానం వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
కిం విశేషణార్థవత్త్వానుపపత్త్యా భూమ్న్యధికరణాధికర్తవ్యభావః స్వాత్మదర్శనం చ వాచ్యమిత్యుచ్యతే కిం వా శ్రుతస్య గతిర్వక్తవ్యేతి పృచ్ఛ్యతే తత్రాఽఽద్యం దూషయతి –
నేత్యాదినా ।
తథా తత్త్వమసీతివదిత్యర్థః । నిర్ధారితత్వాదధికరణాధికర్తవ్యభేదానుపపత్తిరితి శేషః ।
యచ్చాన్యత్ర పశ్యతీతి విశేషణాదాత్మనః స్వదర్శనం వాచ్యమితి తత్రాఽఽహ –
అదృశ్య ఇతి ।
ద్వితీయమనూద్య గతిమాహ –
యత్రేత్యాదినా ।
పరిహారభాగం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
ఎకస్మిన్నేవ భూమ్ని యత్రేతి విశేషణమనర్హమపి ప్రయుజ్యతే ప్రసిద్ధానువాదేనాధికరణాదివికల్పావిషయత్వలక్షణస్య భూమ్నో లక్షణస్య వివక్షితత్వాదిత్యాహ –
ఎవమితి ।
యదవిద్యావస్థమన్యదర్శనాది తదనువాదేన నాన్యత్పశ్యతీతి విశేషణం చ భూమ్ని విరుధ్యతే దర్శనాద్యవిషయత్వలక్షణస్య భూమ్నో లక్షణస్య వివక్షితత్వాదిత్యాహ –
అవిద్యేతి ।
లక్షణవాక్యార్థముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
దర్శనాదిసకలసాంసారికవ్యవహారాభావోపలక్షితం తత్త్వం భూమేత్యర్థః ।
అథ యత్రేత్యాదివాక్యం వ్యాకరోతి –
అథేతి ।
పరిచ్ఛిన్నస్యావిద్యాకాలభావిత్వం దృష్టాన్తేన వివృణోతి –
యథేతి ।
తత ఎవ పరిచ్ఛిన్నత్వాదితి యావత్ ।
కథం తదమృతమితి భూమ్ని తచ్ఛబ్దప్రయోగస్తత్రాఽఽహ –
తచ్ఛబ్ద ఇతి ।
భూమ్నః సుఖత్వవచనాత్తస్య చాఽఽశ్రయం పృచ్ఛతి –
స తర్హీతి ।
వ్యవహారదృష్ట్యా ప్రశ్నో వస్తుదృష్ట్యా వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం ప్రత్యాహ –
ఇత్యుక్తవన్తమితి ।
ద్వితీయమనూద్య నిరాకరోతి –
యదీతి ॥౧॥
పూర్వాపరవిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి –
యదీత్యాదినా ।
భూమ్నః స్వతోఽన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితత్వాభావోఽత్రేత్యుచ్యతే తత్రాన్యో హీత్యాదివాక్యస్య హేతుత్వేన హేతునా తేన వ్యవహితేన నాహమేవం బ్రవీమీత్యస్య సమ్బన్ధ ఇతి యోజనా ।
కథం తర్హి బ్రవీతి భవానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కింత్వితి ॥౨॥
అవతారితమేవ వాక్యం ప్రశ్నపూర్వకమవతార్య వ్యాచష్టే –
కస్మాదిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవార్థం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి –
సతీతి ।
అహంకారాత్మత్వోపదేశస్యాభిప్రాయమాహ –
యత్రేతి ।
కోఽసావహంకారేణాఽఽదిశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ప్రయోజనానువాదపూర్వకమాహ –
ద్రష్టురితి ॥౧॥
అహంకారాదేశాత్పృథగాత్మాదేశస్య తాత్పర్యమాహ –
అహంకారేణేతి ।
ఉక్తాత్మవిజ్ఞానవతః కృతకృత్యతామాహ –
ఆత్మైవేతి ।
ఎకమితి సజాతీయభేదరాహిత్యస్యోక్తిః । అన్యశూన్యమితి విజాతీయభేదశూన్యత్వముచ్యతే ।
రతిక్రీడయోరవాన్తరభేదం దర్శయతి –
దేహమాత్రేతి ।
క్రీడా బాహ్యసాధనేత్యత్ర లోకసంమతిమాహ –
లోక ఇతి ।
దేహస్య జీవితే చ భోగత్యాగయోశ్చ నిమిత్తం బాహ్యవస్తు తత్ర సర్వత్ర నిరపేక్షో యదృచ్ఛాలాభేష్వాసఙ్గవర్జితో విద్వానిత్యాహ –
దేహేతి ।
జీవన్ముక్తిముక్త్వా విదేహముక్తిం దర్శయతి –
స ఇతి ।
స్వారాజ్యం నిమిత్తీకృత్య ఫలాన్తరమాహ –
యత ఎవమితి ।
స్వారాజ్యసర్వలోకకామచారయోస్తాత్పర్యమాహ –
ప్రాణాదిష్వితి ।
యావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతీత్యాదినా పరిచ్ఛిన్నం పరతన్త్రం చ పూర్వభూమిషు ఫలముక్తమత్ర తు పరమానన్దప్రాప్తౌ తద్వ్యావృత్తిరుచ్యతే న తు సోపాధికం రూపమిత్యర్థః ।
ఫలప్రదర్శనద్వారేణ స్తుత్వా విద్యామవిద్వన్నిన్దాద్వారాఽపి తాం స్తౌతి –
అథేత్యాదినా ।
తే క్షయ్యలోకా భవన్తీతి సమ్బన్ధః ।
భేదదర్శినాం వినాశిఫలత్వే హేతుమాహ –
భేదదర్శనస్యేతి ।
పరిచ్ఛిన్నస్య వినాశిత్వవచనం తస్మాదితి పరామృశతి ॥౨॥
ఉక్తవిద్యాస్తుత్యర్థమేవ విదుషః స్రష్టృత్వమాహ –
తస్యేతి ।
తథా విదుషః స్రష్టృత్వవ్యవహారవదిత్యర్థః । క్రీడాదిరన్యో వ్యవహారః ॥౧॥
న కేవలం బ్రాహ్మణోక్తమిహ విద్యాఫలం కిం తు మన్త్రోక్తం చేత్యాహ –
కించేతి ।
తచ్ఛబ్దార్థః సప్తమ్యా నిర్దిశ్యతే । స చ విద్యాఫలరూపః ।
న పశ్య ఇతి మన్త్రమాదాయ వ్యాచష్టే –
పశ్యతీత్యాదినా ।
సర్వమాప్నోతీతి పూర్ణతా పరిచ్ఛేదభ్రమవ్యావర్తనేన వివక్షితా న తు క్రిమికీటకాదిభావోఽపురుషార్థత్వప్రసఙ్గాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
విద్యాస్తుతిపౌష్కల్యార్థం సగుణవిద్యాఫలమపి నిర్గుణబ్రహ్మవిదాప్నోతీత్యాహ –
కించేతి ।
త్రిధా తేజోఽబన్నరూపేణ । శబ్దస్పర్శాదిరాదిశబ్దార్థః ।
విద్యాం తత్ఫలం తదపేక్షితాం స్తుతిం చాభిధాయాఽఽహారశుద్ధావిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
అథేతి ।
“రాగద్వేషవియుక్తైస్తు విషయానిన్ద్రియైశ్చరన్” (భ.గీ. ౨ । ౬౪) ఇత్యాదిస్మృతిమాశ్రిత్యాఽఽహారశబ్దం వ్యాకరోతి –
ఆహ్రియత ఇతీతి ।
కథం తస్యాఽఽహ్రియమాణత్వం తత్రాఽఽహ –
భోక్తృరితి ।
కీదశీ తస్య శుద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
రాగేతి ।
ఆహారశుద్ధిఫలమాహ –
తస్యామితి ।
అన్తఃకరణశుద్ధిఫలం కథయతి –
సత్త్వేతి ।
స్మృతిలాభఫలం దర్శయతి –
తస్యాం చేతి ।
భవతీత్యాహారశుద్ధిరపేక్షితేతి శేషః ।
ప్రకృతవాక్యతాత్పర్యముపసంహరతి –
యత ఇతి ।
తస్మై మృదితకషాయాయేత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే –
సర్వమితి ।
ఆగతిం గతిమాయవ్యయౌ ।
తస్య వైశిష్ట్యాన్తరమాహ –
తమేవేతి ॥౨॥
పూర్వస్మిన్నధ్యాయద్వయే నిర్విశేషమాత్మతత్త్వమనవచ్ఛిన్నం సదానన్దైకతానమావేదితం తథా చోపనిషదారమ్భే చరితార్థే కిమవశిష్యతే యదర్థమధ్యాయాన్తరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
కర్తుమితి తదధిగమాయ విశిష్టో దేశ ఉపదేష్టవ్య ఇతి సమ్బన్ధః । మన్దబుద్ధీనాం తర్హి పరమార్థవస్తునో బ్రహ్మణోఽధిగతిరపేక్షితేత్యర్థః ।
న కేవలం మన్దాధికారిణాం బ్రహ్మాధిగమశేషత్వేన హృదయదేశోపదేశ ఎవాత్ర కర్తవ్యః కిం తు పూర్వత్రానుక్తగుణాద్యర్థాన్తరోపదేశశ్చ కార్య ఇత్యాహ –
యద్యపీతి ।
అవశిష్టమర్థాన్తరముపదేష్టవ్యమన్వాచష్టే –
తథేతి ।
మన్దధియాం బ్రహ్మధీశేషత్వేన దేశవిశేషవద్గుణవిశేషవచ్చ బ్రహ్మచర్యాదిసాధనవిశేషో విధాతవ్య ఇతి సమ్బన్ధః ।
శబ్దోత్థబ్రహ్మజ్ఞానవతాం విధిం వినాఽపి విషయవైముఖ్యసమ్భవాత్కిం విధినేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యపి బ్రహ్మవిదామితి ।
యథా సాధనవిశేషో వక్తవ్యోఽవశిష్యతే తథోపాసకానాం గతిశ్చ వక్తవ్యేత్యవశిష్టమర్థాన్తరమాహ –
తథేతి ।
ఎకత్వదర్శినాం గన్త్రాదిసర్వభేదప్రత్యయాస్తమయాదవిద్యావిశేషస్య దేహస్థితినిమిత్తస్య క్షయే సతి నివృత్తిసమ్భవాత్కుతో గతిర్వక్తవ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యప్యాత్మైకత్వవిదామితి ।
అవిద్యాదిశేషస్థితినిమిత్తక్షయే స్వాత్మన్యేవ నివృత్తిరిత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః ।
స్వాత్మనిర్వాణేఽపి కృతకరూపత్యాగేన స్వాభావికస్వరూపావస్థానమిత్యత్ర దృష్టాన్తానాహ –
గగన ఇవేతి ।
అనేకోదాహరణోపాదానం బుద్ధిసౌకర్యార్థమ్ ।
ఉక్తమేవాధ్యాయతాత్పర్యం సంక్షిప్య దర్శయతి –
దిగ్దేశేతి ।
దిశాదేశేన గుణైర్గత్యా ఫలభేదేన చ శూన్యం తదనవచ్ఛిన్నమితి యావత్ ।
తస్య దిగాద్యనవచ్ఛిన్నత్వే హేతుమాహ –
అద్వయమితి ।
తర్హి తేషాం భ్రమాపోహార్థం పరమార్థసదద్వయం బ్రహ్మ గ్రాహయితవ్యం కిమిత్యన్యథోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
సన్మార్గస్థా ఇతి ।
అధ్యాయతాత్పర్యం సంక్షేపవిస్తరాభ్యాం దర్శయిత్వా శ్రుత్యక్షరాణి వ్యాకరోతి –
అథేత్యాదినా ।
ఉత్తమబుద్ధీన్ప్రతి నిర్విశేష బ్రహ్మోపదేశానన్తరం మన్దబుద్ధీన్ప్రతి సవిశేషముపదిశ్యతే బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తత్ర తావదుపాస్యాయతనం నిర్దిశతి –
యదిదమితి ।
హృదయపుణ్డరీకస్య వేశ్మసాదృశ్యే హేతుమాహ –
ద్వారపాలాదీతి ।
తస్య హ వా ఎతస్య హృదయస్య పఞ్చ దేవసుషయ ఇత్యాదిశ్రుతేరుక్తహేతుసిద్ధిః ।
తస్యాఽఽశ్రయం దర్శయతి –
అస్మిన్నితి ।
శరీరస్య బ్రహ్మపురత్వం దృష్టాన్తేన సాధయతి –
రాజ్ఞ ఇతి ।
తత్రోక్తం వేశ్మ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
పురే చేతి ।
కథం పునః సర్వగతస్య నిరవయవస్య బ్రహ్మణో యథోక్తవేశ్మనిష్ఠత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
నను సంసారిణో బ్రహ్మాతిరిక్తస్య స్వకర్మోపార్జితేన శరీరేణ స్వామిత్వసంబన్ధో న బ్రహ్మణస్తదసంబన్ధినః కథం తత్రోపలబ్ధిరత ఆహ –
అస్మిన్హీతి ।
బ్రహ్మణో జీవాత్మనా సృష్టే కార్యే జలార్కవత్ప్రవేశే హృదయపుణ్డరీకస్య బ్రహ్మోపలబ్ధ్యధిష్ఠానత్వం పూర్వోక్తమవిరుద్ధమిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
అన్తరాకాశస్యాత్యల్పతరత్వే హేతుమాహ –
వేశ్మన ఇతి ।
ఆకాశశబ్దస్య భూతాకాశవిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
ఆకాశాఖ్యమితి ।
కథం వాక్యశేషేఽప్యాకాశశబ్దో బ్రహ్మణి వర్తతే తత్రాఽఽహ –
ఆకాశ ఇవేతి ।
తస్మిన్యదన్తస్తదాశ్రయేణ సహాన్వేష్టవ్యం తస్మిన్వా స్వే మహిమ్ని యదన్తస్తదాకాశాఖ్యం బ్రహ్మ తదన్వేష్టవ్యం తస్మిన్వా హృదయపుణ్డరీకావచ్ఛిన్నే నభసి యదన్తరాకాశాఖ్యం బ్రహ్మ తదన్వేష్టవ్యమితి యోజనా ॥౧॥
దహరోఽస్మిన్నిత్యాదివాక్యస్య యథాశ్రుతమర్థం గృహీత్వా చోద్యముత్థాపయతి –
తం చేదితి ।
తదేవ చోద్యమాకాఙ్క్షాద్వారా వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
భవతు పరిచ్ఛిన్నే శరీరే పుణ్డరీకాకారస్య హృదయస్యాల్పత్వం తదన్తర్వర్తినశ్చాఽఽకాశస్య తతోఽప్యల్పతరత్వం తథాఽపి ప్రకృతే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పుణ్డరీక ఎవేతి ।
కింశబ్దస్య ప్రశ్నవిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
న కించనేతి ।
హృదయపుణ్డరీకాన్తర్వర్తినమాకాశముపేత్యాఽఽద్యం దూషయతి –
యది నామేతి ।
ఫలానుపలమ్భోఽతఃశబ్దః । తత్రేత్యన్తర్వర్త్యాకాశోక్తిః ।
శిష్యాచార్యవ్యతిరిక్తస్యాత్రాప్రస్తుతత్వాత్కస్యేదం నియోగవచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇతి శ్రుతేరితి ॥౨॥
కిమాచార్యో బ్రూయాదిత్యపేక్షాయాం వక్ష్యమాణేఽర్థే శిష్యాణాం మనఃసమాధానమాదౌ ప్రార్థయత ఇత్యాహ –
శ్రుణుతేతి ।
శ్రోతవ్యమేవ దర్శయితుం శిష్యైరుక్తమనువదతి –
తత్రేతి ।
కిమాకాశస్య స్వాభావికం దహరత్వముపేత్య చాద్యతే కిం వా పరోపాధినిమిత్తమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
తదసదితి ।
తతశ్చ తస్య స్వాభావికం దహరత్వమాశ్రిత్య చోద్యం నిరవకాశమితి శేషః ।
కథం తర్హి దహరత్వోక్తిరాకాశస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కిం తర్హీతి ।
తస్మిన్విశుద్ధే తావన్మాత్రం బ్రహ్మ యథోక్తవిశేషణం యోగినాం విషయేభ్యో విముఖీకృతాన్తఃకరణానాముపలభ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
అన్తఃకరణస్య శుద్ధత్వే దృష్టాన్తమాహ –
స్వచ్ఛ ఇవేతి ।
బ్రహ్మణస్తస్మిన్నుపలభ్యమానత్వే ప్రతిబిమ్బరూపమివేత్యుదాహరణమ్ । ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థముదాహరణాన్తరమ్ ।
బ్రహ్మణో నైసర్గికమాగన్తుకం చ వ్యవధానం నాస్తీత్యుపలబ్ధిసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి –
స్వచ్ఛమితి ।
తాదృగేవ దహరత్వమాదాయ చోద్యతే చేదనౌపాధికం మహత్త్వముపేత్య సమాధిః సమ్భవతీతి కల్పాన్తరం నిరస్యతి –
స్వతస్త్వితి ।
యస్మిన్నన్వేష్టవ్యమాశ్రయేణ సహేతి శేషః ।
యావాంస్తావానితి వచనాదాకాశేన తుల్యపరిమాణత్వం బ్రహ్మణోఽభిప్రేతం తథాచ జ్యాయానాకాశాదిత్యాది విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నాపీతి ।
కేనాభిప్రాయేణ తర్హి తావానిత్యుక్తమత ఆహ –
కిం తర్హీతి ।
“న తస్య ప్రతిమాఽస్తి” (శ్వే.ఉ. ౪ । ౧౯) ఇత్యాకాశాది యేన వ్యాప్తం లోకోఽనుభవతి తస్మిన్నక్షరే సర్వమృగాది సమాహితమిత్యర్థః ।
కార్యకారణయోరతుల్యపరిమాణత్వప్రసిద్ధేశ్చ నాఽఽకాశసమతా బ్రహ్మణోఽస్తీత్యాహ –
తస్మాదితి ।
ఆధారాధేయయోస్తుల్యపరిమాణత్వాచ్చైవమిత్యాహ –
ఎతస్మిన్నితి ।
ఇతశ్చాఽఽకాశస్య న స్వాభావికం దహరత్వమిత్యాహ –
కించేతి ।
కార్యం హి ద్యావాపృథివ్యాది కారణే సమాహితం తచ్చ హృదయే ధ్యేయమిత్యభిప్రేత్య బుద్ధ్యుపాధివిశిష్ట ఇత్యుక్తమ్ ।
ఆకాశే ద్యావాపృథివ్యాదిః సమాహితత్వే భూమవిద్యాసంవాదం దర్శయతి –
యథా వేతి ।
న విద్యతే సర్వం తదాస్మిన్సమాహితమితి సమ్బన్ధః ।
నాస్తిశబ్దస్యాత్యన్తాసద్విషయత్వం వ్యావర్తయతి –
నష్టమితి ॥౩॥
ఆశ్రయనాశాదాశ్రితనాశః స్యాదితి న్యాయమాశ్రిత్య శఙ్కతే –
తం చేదితి ।
యద్యస్మిన్సర్వం సమాహితం తతో దేహనాశే కిమవశిష్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
శిష్యాణామధికావాపం దోషమాశఙ్కతే –
కథమితి ।
శఙ్కితం దోషం పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
సర్వం తదస్మిన్సమాహితమిత్యత్రోక్తేన సర్వశబ్దేనేతి శేషః ।
శిష్యాణామధికావాపం దోషం పరిహృత్య ప్రకృతం చోద్యం వివణోతి –
యదేత్యాదినా ।
ఆకాశస్య శిష్యమాణత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఘటేతి ।
తతో యథోక్తాన్నాశాదితి సమ్బన్ధః ॥౪॥
కయా పునా రీత్యా శూన్యవిషయా శిష్యమతిరపనేతవ్యేతి ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
దేహాదివిక్రియయా బ్రహ్మణో న విక్రియాఽస్తీత్యేతత్కైముతికన్యాయేన సాధయతి –
న చేతి ।
దేహాదిషు తాదాత్మ్యేన స్థితం చేద్బ్రహ్మ దోషైరసంస్పృష్టమిత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కథమితి ।
ప్రకృతా దహరోపాసనా తత్ర వ్యాసఙ్గో విక్షేపః ।
యది దేహాదిదోషైరసంస్పృష్టత్వం బ్రహ్మణో నోచ్యతే చేదేతే న క్వచిదుపపద్యన్తే తర్హి తదవివక్షితమేవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇన్ద్రేతి ।
నాస్యేత్యాదినోఽక్తేఽర్థే హేతుమాహ –
ఎతదితి ।
కథం యథోక్తం బ్రహ్మణః పురమవితథం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బ్రహ్మైవేతి ।
సత్యశబ్దసామానాధికరణ్యాదుక్తసమాససిద్ధిరిత్యర్థః ।
కథం తర్హి శరీరం బ్రహ్మపురమిత్యుక్తమత ఆహ –
శరీరాఖ్యం త్వితి ।
తదేవ స్ఫుటయితుం శరీరస్య మిథ్యాత్వం సప్రమాణం దర్శయతి –
తత్త్వితి ।
అథ మిథ్యాభూతస్య తస్య కథం బ్రహ్మపురత్వమత ఆహ –
తద్వికార ఇతి ।
కిం చ వ్యావహారికం సత్యమిదం శరీరం తద్యుక్తం తస్యానృతస్యాపి బ్రహ్మోపలబ్ధ్యధిష్ఠానస్య బ్రహ్మపురత్వమిత్యాహ –
వ్యావహారికమితి ।
బ్రహ్మ తు పరమార్థసత్యమతశ్చైతదేవ సత్యమిత్యుక్తం బ్రహ్మపురమిత్యాహ –
సత్యం త్వితి ।
బ్రహ్మణః సత్యత్వేఽపి పురత్వాయోగాత్కుతో బ్రహ్మపురత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వవ్యవహారేతి ।
దహరాకాశస్యాల్పత్వం వినాశిత్వమిత్యాశఙ్కితం దోషం పరిహృత్యోపాస్యత్వసిద్ధ్యర్థం పాతనికాం కరోతి –
అత ఇతి ।
అస్మిన్సర్వకామసమాధానే ఫలితముపాసనముపదిశతి –
అతస్తదితి ।
యథోక్తే దహరాకాశే కీదృగుపాసనం కర్తవ్యమిత్యపేక్షాయామహంగ్రహేణేత్యాహ –
ఎష ఇతి ।
పునరుక్తిం శఙ్కతే –
తదుక్తమితి ।
తాం పరిహరతి –
యద్యపీతి ।
అన్యథా దేహసమ్బన్ధం వినా స్వభావతోఽపీత్యర్థః । నివృత్త్యర్థం పునరుచ్యత ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
ప్రకారాన్తరేణ పునరుక్తిం చోదయతి –
నన్వితి ।
శోకస్యాన్తా కించిద్వ్యవధాయ పిపాసా యేష్వస్తి తే శోకాన్తాస్తేషాం జరాదీనామపహతపాప్మత్వేన ప్రతిషిద్ధత్వే హేతుమాహ –
కారణేతి ।
కథం ధర్మాధర్మప్రతిషేధే జరాదివికారప్రతిషేధస్తత్రాఽఽహ –
ధర్మేతి ।
ఇతి పృథక్ప్రతిషేధోఽనర్థకః స్యాదితి సమ్బన్ధః ।
జరాదిప్రతిషేధస్యార్థవత్త్వమఙ్గీకృత్య పాప్మప్రతిషేధస్య నైరర్థక్యమితి పక్షాన్తరమాహ –
జరాదీతి ।
ధర్మాదేర్జరాదేర్వా నిషేధాదితరనిషేధః సిద్ధ్యతీత్యఙ్గీకరోతి –
సత్యమేవమితి ।
తర్హి కిమిత్యపహతపాప్మేత్యుక్త్వా విజరో విమృత్యురిత్యాద్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
తథాఽపీతి ।
తథాఽపి దుఃఖే ప్రతిషిద్ధే కిమితి జరాది ప్రతిషిధ్యతే తత్రాఽఽహ –
జరాదితి ।
యత్తు కార్యాభావే సతోరపి ధర్మాధర్మయోరుత్ఖాతదన్తోరగవదకించిత్కరత్వాదపహతపాప్మేతి న పృథగ్వక్తవ్యమితి తత్రాఽఽహ –
పాపనిమిత్తానామితి ।
ఈశ్వరస్య సత్యకామత్వం సాధయతి –
వితథా హీతి ।
యథేశ్వరస్యావితథాః కామాస్తథా సంకల్పాశ్చేత్యాహ –
తథేతి ।
అభావరూపాణాం ధర్మాణామద్వైతావ్యాఘాతమకత్వేన సమ్భావితత్వేఽపి కథం భావరూపా ధర్మాః సమ్భవేయురిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సంకల్పా ఇతి ।
శుద్ధసత్త్వం రజస్తమోభ్యామస్పృష్టం త్రిగుణాయా మాయాయా అంశభూతం తదేవోపాధిస్తన్నిమిత్తం యేషాం తే తథా ।
అస్వాభావికానాం సంకల్పాదీనామీశ్వరవిశేషణత్వే దృష్టాన్తమాహ –
చిత్రగువదితి ।
యథా చిత్రా గావోఽస్వాభావికాశ్చిత్రగోర్దేవదత్తస్య విశేషణం తథా బ్రహ్మణోఽపి కామాదయ ఇత్యర్థః ।
కిమితి కామాదయో బ్రహ్మణి స్వాభావికా న భవన్తి ధర్మధర్మిణోరేవోపచారాదద్వైతశ్రుతేరుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న స్వత ఇతి ।
వాక్యాన్తరమవతారయితుం పాతనికాం కరోతి –
యథోక్తేతి ।
జ్ఞానప్రకారం నిమిత్తాధికారిప్రదర్శనపూర్వకం దర్శయతి –
గురుభ్య ఇతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం యథా హీత్యాదివాక్యమాహ –
న చేదితి ।
యథాకాశాత్మాపరిజ్ఞానమత్రేతి పరామృష్టమ్ ।
అక్షరోత్యమర్థం హ్యేవేత్యనేన దృష్టాన్తేన దర్శయిత్వా వాక్యార్థం కథయతి –
యథా హ్యేవేతి ।
అముమర్థం ప్రశ్నపూర్వకమన్వాచష్టే –
కిమిత్యాదినా ।
ఉక్తదృష్టాన్తేన వివక్షితమంశమనూద్యదృష్టాన్తాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ –
ఎష ఇతి ॥౫ ॥
కేషామేష దోషో భవతీత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
ఉక్త ఇతి ।
కర్మసాధ్యస్య పారతన్త్ర్యం క్షయిష్ణుత్వం చ జ్ఞానహీనకర్మసాధ్యవిషయబ్రహ్మోపాసకానామేష దోషో భవతీతి దర్శయత్త్యుత్తరం వాక్యమిత్యర్థః ।
అవిదుషామేవాస్వాతన్త్ర్యదోషముక్త్వా విదుషాం స్వాతన్త్ర్యఫలం కథయతి –
అథేత్యాదినా ॥౬॥
ఉక్తమేవార్థమాకాఙ్క్షాపూర్వకముపపాదయతి –
కథమిత్యాదినా ॥౧॥
సుఖహేతుభూతా ఇతి కుతో విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సామర్థ్యాదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
నహీతి ॥౨-౯॥
తేన జ్ఞానమాహాత్మ్యేనేతి యావత్ ॥౧౦॥
త ఇమే సత్యాః కామా ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
యథోక్తేతి ।
ఆహ సమనన్తరా శ్రుతిరితి శేషః ।
తమేవానుక్రోశం దర్శయతి –
కష్టమితి ।
అనృతమపిధానమివాపిధానం తేషాంమితి సమ్బన్ధః ।
కిం తదనృతం తదాహ –
బాహ్యేతి ।
కథం తదపిధానమాత్మస్థానాం కామానామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తన్నిమిత్తమితి ।
ఉక్తమర్థమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరం వాక్యమవతార్యోపపాదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
తం హృదయాకాశే స్వాత్మని సన్తమపి ద్రష్టుమిచ్ఛన్నపి యస్మాన్న లభతే తస్మాదనృతాపిధానం నిమిత్తం కృత్వా తదలాభో భవతీతి యోజనా ॥౧॥
ఇతశ్చ తేషామలాభే నిమిత్తమనృతాపిధానమేవేత్యాహ –
అథ పునరితి ।
యథోక్తేన విధినేత్యుపాస్తిప్రకారోక్తిః ।
ఆత్మస్థానాం కామానామనృతాపిధానత్వముక్తం నిగమయతి –
అత్రేతి ।
యస్మాదవిద్వద్భిరలభ్యా విద్వద్భిశ్చ లభ్యాః సత్యాః కామాః సర్వాధారే జగన్మూలకారణే బ్రహ్మణి స్వాత్మభూతే వర్తన్తే తస్మాత్తే భవన్త్యనృతాపిధానాః । సత్యామవిద్యాయామనుపలమ్భాద్విద్యయా తత్ప్రశమనే చోపలమ్భాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం బ్రహ్మణి స్వాత్మని కామాః సన్తోఽపి నోపలభ్యన్త ఇత్యన్యాయ్యమితి తత్ర దృష్టాన్తం ప్రశ్నపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే –
కథమివేత్యాదినా ।
తత్ర స్వాయత్తస్యాప్యప్రాప్తౌ దృష్టాన్తో నిర్దిశ్యత ఇతి శేషః ।
దార్ష్టాన్తికం వ్యాకరోతి –
ఎవమేవేతి ।
అలాభప్రకారమభినయతి –
ఎషోఽహమితి ।
తత్ర హేతుమాహ –
అనృతేనేతి ।
యథోక్తేన మిథ్యాజ్ఞానశబ్దితానాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానకృతేన తృష్ణాప్రభేదేన తన్నిమిత్తేనేచ్ఛాప్రచారేణేత్యర్థః । తస్మాత్ప్రజానాం స్వాత్మభూతబ్రహ్మలోకాలాభ ఇతి శేషః ।
స్వరూపాదనృతేన హృతత్వమేవ స్ఫోరయతి –
అవిద్యాదీతి ।
ప్రకృతమాక్రోశముపసంహరతి –
అత ఇతి ॥౨॥
అనుక్రోశద్వారా యథోక్తబ్రహ్మధ్యానానుష్ఠానే ప్రయత్నస్య కర్తవ్యతోక్తా, సమ్ప్రతి నామాదావివ హృదయే బ్రహ్మదృష్ట్యారోపమాత్రమితి శఙ్కాం వారయితుమనన్తరవాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి –
స వా ఇత్యాదినా ।
కథమాత్మా యథోక్తో హృదయేఽస్తీతి గమ్యతే తత్రాఽఽహ –
తస్యేతి ।
యథోక్తావగతిఫలమాహ –
అహరహరితి ।
ఎవంవిదితి విశేషణమమృష్యమాణః శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అనేవంవిదోఽపి సుషుప్తికాలే బ్రహ్మప్రాప్తిమఙ్గీకరోతి –
బాధమేవమితి ।
తర్హి కిమిత్యేవంవిదితి విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథాఽపీతి ।
విద్వదవిదుషోర్విశేషమేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
త్వం తదసీత్యాచార్యేణ ప్రతిబోధితో విద్వాన్సదేవ భవత్యన్యస్త్వవిద్వానస్మీతి దేహాదికమేవ జానన్న సదేవ భవతీతి యోజనా । దేహపాతేఽపీత్యపిశబ్దేన జీవదవస్థా దృష్టాన్తితా ॥౩॥
సంప్రసాదస్య విదుషో యన్ముక్త్యాలమ్బనం శుద్ధం బ్రహ్మ తత్తాదాత్మ్యోపదేశేనోపాస్యం స్తోతుం సంప్రసాదశబ్దార్థం కథయతి –
సుషుప్తేతి ।
సమ్యక్ప్రసీదతీతి సంప్రసాదో విద్వానితి శేషః ।
స్వాభావికమేవాఽఽత్మనః స్వాస్థ్యం కథం సుషుప్తే ప్రసీదతీతి విశేష్యతే తత్రాఽఽహ –
జాగ్రదితి ।
జహాతీతి సుషుప్తః పురుషః సంప్రసాద ఇతి విశేషవ్యుత్పత్తిబలేన సంప్రసాదశబ్దః సౌషుప్తసర్వజీవసాధారణస్తత్కథమేష సంప్రసాద ఇతి సన్నిహితవిద్వత్పరామర్శస్తత్రాఽఽహ –
సంప్రసాదశబ్ద ఇతి ।
తస్య సౌషుప్తసర్వజీవసాధారణత్వేఽపి ప్రక్రమవశాద్విద్వానేవైష సంప్రసాద ఇతి వ్యపదిశ్యతే । యథా సన్నిహితోఽర్థో యత్నవిశేషాదేష ఇతి శబ్దశక్తివశాదుచ్యతే తథేహాపీత్యర్థః । ఎష ఎవంవిత్ప్రకృతః సంప్రసాదః స విద్వానితి యావత్ । వివేకానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
సముత్థానశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వం వారయతి –
న త్వితి ।
దేహాద్వ్యుత్థితస్యాపి స్వేన రూపేణామినిష్పత్తిర్భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
కుతోఽయం స్వరూపేఽభినిష్పత్తిప్రయోగస్తత్రాఽఽహ –
ప్రాగితి ।
ఎతచ్ఛబ్దః సమ్యగ్జ్ఞానవిషయః । అనాత్మస్వరూపప్రతిపత్తిభ్రాన్తినివృత్త్యపేక్షయా స్వరూపసంపత్తిరుపచరితేత్యర్థః ।
కిం తత్స్వరూపమితి తదాహ –
అశరీరతా హీతి ।
యథా మిథ్యారూప్యతాదాత్మ్యనివృత్తౌ స్వాభావికేనారూప్యాత్మనా శుక్తిరవతిష్ఠతే తథా శరీరతాదాత్మ్యభ్రాన్తినివృత్తౌ తదభావోపలక్షితం స్వచ్ఛం స్వరూపమేవావస్థితం భవతీత్యర్థః ।
ఎష ఆత్మేతి హోవాచేత్యత్రైషశబ్దార్థమాహ –
యత్స్వమితి ।
కోఽసావుక్తికర్తేత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
స బ్రూయాదితి ।
న కేవలమాత్మత్వమేవ ప్రకృతస్య జ్యోతిషః కిన్తు రూపాన్తరత్వమస్తీత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
అవినాశిత్వే హేతుమాహ –
భూమేతి ।
తథాఽపి కథమవినాశిత్వం తత్రాఽఽహ –
యో వా ఇతి ।
ఇతిశబ్దో హేత్వర్థః । యస్మాద్యథోక్తలక్షణం బ్రహ్మ తస్మాత్తదుపాసనామర్హతీత్యర్థః ।
ఉపాస్యస్య బ్రహ్మణో నామ నిర్దిశతి –
తస్యేతి ।
ఉక్తస్య పునరుక్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
కిమర్థమిత్యాదినా ॥౪॥
ఉపాస్యస్తుత్యర్థం నామోక్త్వా తాదర్థ్యేనైవ నామాక్షరాణి ప్రస్తౌతి –
తానీతి ।
తాని కానీత్యపేక్షాయామాహ –
ఎతానీతి ।
కథం తకార ఇత్యుచ్యత ఈకారస్యాపి తత్ర భావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఈకార ఇతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
హ్రస్వేనేతి ।
దీర్ఘమీకారముద్దిశ్య హ్రస్వం పునరనువదన్నవివక్షితత్వమేవ నామాక్షరేషు తస్య సూచయతీత్యర్థః ।
త్రయాణామక్షరాణామవాన్తరభేదం దర్శయతి –
తేషామితి ।
నిర్ధారణే షష్ఠీ । వర్ణవిభాగానన్తర్యమథశబ్దార్థః । తకారస్యాక్షరసామాన్యాన్మర్త్యత్వమ్ ।
కథమక్షరే పూర్వే యమిత్యక్షరేణ ప్రయోక్తా నియమయతీత్యాకాఙ్క్షాయాం నియమనస్వాభావ్యేనేత్యాహ –
ఆత్మన ఇతి ।
యమిత్యక్షరస్య నియమనస్వాభావ్యమేవ సాధయతి –
యద్యస్మాదితి ।
తస్య తత్స్వభావత్వేఽనుభవమనుకూలయతి –
సంయతే ఇవేతి ।
యమా యమిత్యక్షరేణేత్యర్థః ।
తస్య పూర్వాభ్యాముపరిష్టాద్భావిత్వం తన్నియామకత్వే హేతురితి మత్వాఽఽహ –
ఎతేనేతి ।
లక్ష్యేతే పూర్వే అక్షరే ఇతి శేషః ।
బ్రహ్మణః సత్యమితి నామ తస్య యన్నిర్వచనం కృతం తస్య ప్రయోజనమాహ –
బ్రహ్మేతి ।
ఫలవాక్యస్థమేవంవిత్పదం వ్యాకరోతి –
ఎవమితి ।
వాక్యం తు న వ్యాఖ్యేయం ప్రాగేవ వ్యాఖ్యాతత్వాదిత్యాహ –
అహరితి ॥౫॥
వాక్యాన్తరమాదత్తే –
అథేతి ।
తస్య తాత్పర్యమాహ –
ఉక్తలక్షణ ఇతి ।
ప్రకారాన్తరేణ స్తుతిప్రారమ్భార్థో వాక్యస్థోఽథశబ్దః ।
కిమితి స్తుతిరిత్యపేక్షాయాం స్తుత్యే బ్రహ్మణ్యాధారే బ్రహ్మచర్యాఖ్యస్య సాధనస్య సమ్బన్ధవిధానార్థమిత్యాహ –
బ్రహ్మచర్యేతి ।
యథా మృదాదిమయః సేతుర్వ్యవస్థాహేతురస్యేదం క్షేత్రమితి తథాఽయమపి వ్యవస్థాహేతురిత్యాహ –
సేతురివేతి ।
సేతుత్వం సాధయతి –
విధృతిరితి ।
విధారకత్వముపపాదయతి –
అనేనేతి ।
వర్ణాశ్రమాదీత్యాదిశబ్దో వయోవస్థావిషయః । ఫలాదీత్యాదిశబ్దస్తు తదవాన్తరజాతీయవిషయః । కర్త్రనురూపక్రియాదిభేదవిషయనియమః సహ వర్ణాదివ్యవస్థాపయతా పరమేశ్వరేణ సర్వం జగద్విధృతమితి సమ్బన్ధః ।
అన్వయముఖేనోక్తమేవ వ్యతిరేకముఖేనాఽఽహ –
అధ్రియమాణం హీతి ।
ఉక్తమేవార్థం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కిమర్థమిత్యాదినా ।
నైతమితి ప్రతీకగ్రహణం యత్తద్వ్యాచష్టే –
సేతుమిత్యాదినా ।
తదేవ వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
పరమాత్మనో న కాలపరిచ్ఛేద్యతేత్యత్రాఽఽథర్వణశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
యస్మాదితి ।
తరతీతి తరతేరతిక్రమణార్థో నాఽఽత్మని సమ్భవతీత్యత్ర హేతుమాహ –
కారణం హీతి ।
కార్యస్య కారణాతిక్రమణం మాభూత్ అహోరాత్రాదేస్త్వాత్మాతిక్రమణం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అహోరాత్రాది చేతి ।
తరతేరతిక్రమణార్థత్వమఙ్గీకృత్యాపి నిషేధే హేతుమాహ –
అన్యేనేతి ।
తరతివాక్యస్యాపహతపాప్మాదివాక్యేన పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య పరిహరతి –
యద్యపీతి ।
విశేషణానామానన్త్యాత్ప్రత్యేకం ప్రతిషేధవచనాసమ్భవమభిప్రేత్యాఽఽహ –
అహోరాత్రాద్యా హీతి ।
పాప్మకార్యాణామాత్మానమప్రాప్యైవ నివృత్తౌ హేతుమాహ –
అపహతేతి ॥౧॥
యథోక్తసేతుప్రాప్తౌ ఫలితమాహ –
యస్మాదితి ।
స్వాభావికమస్యానర్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దేహవత్త్వ ఇతి ।
విద్ధో దుఃఖాదిసమ్బన్ధీ ।
ఇతశ్చాఽఽత్మసేతోరస్తి మహాభాగధేయత్వమిత్యాహ –
కించేతి ।
కథం సర్వమపి తమోరూపమహరేవ విదుషః స్యాన్నహి విద్యయాఽపి విరుద్ధోఽర్థః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విజ్ఞప్తీతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
సకృదితి ।
బ్రహ్మలక్షణోఽవేద్యో లోకః స్వప్రకాశచిదేకతానో యతోఽవతిష్ఠతేఽతస్తద్రూపత్వాద్విదుషో యథోక్తరూపత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ॥౨॥
విద్యాఫలే యథోక్తరీత్యా వ్యవస్థితే సత్యేతత్ఫలం విద్యావత్త్వేన కేషాం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేతి ।
బ్రహ్మచర్యవతాం విద్యాద్వారా బ్రహ్మాఖ్యో లోకః ఫలతీత్యర్థః ।
తేషామేవేత్యేవకారద్యోతితమర్థమాహ –
నాన్యేషామితి ।
బ్రహ్మవిదామపీతి వాఙ్మాత్రబ్రహ్మవిత్త్వముచ్యతే । తేషాం బ్రహ్మచర్యవతాం బ్రహ్మవిదామితి యావత్ ।
బ్రహ్మచర్యసాధనవతామేవ బ్రహ్మవిత్త్వేన బ్రహ్మాఖ్యా లోకో భవతీతి స్థితే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
సాధనం బ్రహ్మవిద్యాయామితి శేషః । బ్రహ్మవిదామితి భావినీం వృత్తిమాశ్రిత్యోక్తమ్ ॥౩॥
అథ యథోక్తపరమాత్మప్రాప్తిసాధనే జ్ఞానే సహకారిబ్రహ్మచర్యం ప్రాగేవోక్తం తథాచ కృతం బ్రహ్మచర్యవిషయేణోత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
య ఆత్మేతి ।
శమాద్యపేక్షయాఽన్తరశబ్దః । ఉక్తమపి బ్రహ్మచర్యం విధాతుమనన్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
కిమితి తర్హి తస్య స్తుతిరిత్యాశఙ్క్య తస్యా విధిశేషత్వం దర్శయతి –
యజ్ఞాదిభిశ్చేతి ।
శ్రుతిరాహోత్తరం వాక్యమిత్యుక్తం తదాదాయ వ్యాకరోతి –
అథేత్యాదినా ।
బ్రహ్మచర్యస్యోక్తరీత్యా విధిత్సితత్వే తదీయస్తుతిప్రారమ్భార్థోఽథశబ్దః ।
యజ్ఞస్య బ్రహ్మచర్యేఽన్తర్భావం సాధయతి –
యజ్ఞస్యాపీతి ।
ఉక్తమేవార్థమాకాఙ్క్షాద్వారా సమర్థయతే –
కథమిత్యాదినా ।
పారమ్పర్యేణ చిత్తశుద్ధిద్వారేణేత్యర్థః ।
న కేవలం ఫలద్వారా యజ్ఞో బ్రహ్మచర్యేఽన్తర్భవతి కిన్తు యకారజ్ఞకారసమ్స్పర్శాదపీత్యాహ –
యో జ్ఞాతేతి ।
ఇష్టస్య బ్రహ్మచర్యాన్తర్భావమాకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి –
కథమిత్యాదినా ।
పూజయిత్వా తమాత్మానమనునిన్దత ఇతి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మచర్యేణాఽత్మవిషయైషణం నిష్పాద్యతే ఇష్టేనాపి తదేవ సమ్పాద్యతే తస్మాదేషణాదుభయసాదృశ్యాదిష్టమపి యజ్ఞవద్బ్రహ్మచర్యమేవేత్యాహ –
ఎషణాదితి ॥౧॥
బహుయజమానకం వైదికం కర్మ సత్త్రాయణమ్ । తథా యజ్ఞవదిష్టవచ్చేత్యర్థః । కథం సత్త్రాయణం బ్రహ్మచర్యేఽన్తర్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సత ఇతి ॥౨॥
ఉపవాసపరాయణత్వమనాశకాయనం తత్కథం బ్రహ్మచర్యేఽన్తర్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యమాత్మానమితి ।
అరణ్యాయనమరణ్యవాసస్తత్కథం బ్రహ్మచర్యాన్తర్భూతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అరణ్యశబ్దయోరితి ।
విస్తరేణోక్తమర్థం సంక్షిప్యాఽఽహ –
యో జ్ఞానాదిత్యాదినా ।
యో బ్రహ్మచర్యేణాఽత్మనో జ్ఞానాదాత్మానం విన్దతే స బ్రహ్మలోకం లభతే తస్మాద్యజ్ఞో బ్రహ్మచర్యమితి యోజనా । ఆదిశబ్దేన స్వస్య పరమపురుషార్థసాధనత్వం గృహ్యతే ॥౩॥
బ్రహ్మచర్యస్య స్తుతత్వాత్తద్విషయం విధిమిక్త్వా తత్సహకృతవిద్యాసాధ్యఫలం కథయతి –
తత్తత్ర (హీ)తి ।
బ్రహ్మచర్యస్యాత్యల్పసాధనత్వాన్మహతీ స్తుతిరయుక్తా తద్బ్రహ్మచర్యేణ జ్ఞానముపలక్ష్య తదేవ స్తూయత ఇతి మతముత్థాపయతి –
నన్వత్రేతి ।
తస్య క్షుద్రసాధనత్వమసిద్ధం దురనుష్టేయత్వాత్తద్వ్యతిరేకేణ జ్ఞానాసమ్భవాచ్చేత్యుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
విషయాపహృతచిత్తానాం నరాణాం వివేకాసమ్భవే ప్రమాణమాహ –
పరాఞ్చీతి ।
ధ్యాయతో విషయానిత్యాద్యా స్మృతిరత్ర వివక్షితా ।
బ్రహ్మచర్యస్యోత్తమసాధనత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ –
జ్ఞానేతి ।
బ్రహ్మలోకప్రాప్తిసాధనస్య బ్రహ్మచర్యస్య యజ్ఞాదిభిః స్తుతత్వాత్తేషామపి తత్ప్రాప్తిసాధనత్వం శ్రుత్యాఽభిప్రేతమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం తేషాం పురుషార్థసాధనత్వం ప్రస్తుతశ్రుత్యా ప్రతీతం కిం వా బ్రహ్మలోకసాధనత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
న ద్వితీయో వాక్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
న త్వితి ।
కథం తర్హి యజ్ఞాదిభిర్బ్రహ్మచర్యస్తుతిస్తత్రాఽఽహ –
కిం తర్హీతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
త్వమిన్ద్రస్త్వం విష్ణురిత్యాదినా విప్రాదిభీ రాజా స్తూయతే తథాఽపి న తస్యేన్ద్రాదివ్యాపారే నిరఙ్కుశం కర్తృత్వమస్తీతి యథేష్యతే తథా యజ్ఞాదిభిర్బ్రహ్మచర్యస్య స్తుతస్యాపి నాస్తి తుల్యఫలత్వమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మలోకస్థాన్పదార్థాన్నిర్ణేతుం విచారమవతారయన్నాదౌ తద్విషయమాహ –
య ఇమ ఇతి ।
తత్రైకం పక్షముత్థాప్య దృష్టాన్తేన తదుత్థితిప్రకారమాహ –
తే కిమితి ।
పక్షాన్తరం స్వప్నదృష్టాన్తవశాద్దర్శయతి –
ఆహోస్విదితి ।
కస్మిన్పక్షే కో లాభః కో వా దోషః, ఇతి శిష్యః పృచ్ఛతి –
కించాత ఇతి ।
ఘటస్థౌల్యే దోషదర్శనాన్మానసత్త్వేన సౌక్ష్మ్యే చ పురాణానుగ్రహసంభవాత్తే మానసా ఎవేత్యాహ –
యదీతి ।
న కేవలం తేషాం స్థౌల్యే స’త్యుభే అస్మిన్ని’త్యాదిశ్రుత్యా పురాణస్మృత్యా చ విరోధః కిం త్వశోకం సంతాపవర్జితమహిమం శీతస్పర్శశూన్యం బ్రహ్మలోకముపయన్తీత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయో బ్రహ్మలోకం నిరూపయన్త్యస్తత్రత్యానామర్థానాం స్థౌల్యే విరుధ్యేరన్ ।
స్థూలానాం పదార్థానాం తత్ర సత్త్వే శీతస్పర్శాదేరవర్జనీయత్వాదిత్యాహ –
అశోకమితి ।
బ్రాహ్మలౌకికపదార్థానాం మానసత్వే పురాణస్మృత్యన్తరవిరోధం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం దృశ్యమానరూపేణ సముద్రాదీనాం బ్రహ్మలోకగమనం స్మృత్యర్థః కిం వా స్వరూపాన్తరేణేతి వికల్ప్యాఽద్యం దూషయతి –
న మూర్తిమత్వ ఇతి ।
ఉభయత్రానుపలమ్భప్రసఙ్గాదితి ।
ప్రథమపక్షాయోగేద్వితీయంపక్షంపరిశిష్టమాచష్టే –
తస్మాదితి ।
అస్తు ద్వితీయో వికల్పః కా నో హానిరిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మలకే మానసేన దేహేన మానసాదీనామేవ సాగరాదీనాం మానసరూపేణ సహ సమ్బన్ధోపపత్తేర్మానస్య ఎవ మూర్తయస్తేషాం బ్రహ్మలోకస్థాఃకల్పయితుం యుక్తా ఇత్యాహ –
తుల్యాయాం చేతి ।
తర్హి మనోరథకల్పితవదతిచఞ్చలత్వాద్భోగయోగ్యాకారత్వం సాగరాదీనాం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
దృష్టా హీతి ।
స్వప్నతుల్యత్వే మిథ్యాత్వప్రసక్తిరితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య శ్రుతివిరోధమాహ –
త ఇమ ఇతి ।
యే స్వప్నే దృష్టాస్తే న సన్తి న తు న దృష్టా ఇతి దర్శనం న బాధ్యతే తథా చ స్వాప్నసంవేదనస్య సత్యత్వమిష్టం తథైవ బ్రాహ్మలౌకికానాం పదర్థానామ్ ।
మానస్య ఇతి దృష్టాన్తం వివృణోతి –
మానసా హీతి ।
జాగరితే సంవిదతిరిక్తాః సన్తి పదార్థాస్తద్వాసనారూపాస్తే స్వప్నే భాన్తి న తు సంవిదాత్మకత్వం తేషామితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
జాగరితస్యాపి సంవిద్వివర్తత్వాన్న పృథగస్తి సత్వమిత్యుత్తరమాహ –
అత్యల్పమితి ।
భూమవిద్యాలోచనాయామపి జాగ్రద్విషయాణాం సంవిద్వివర్తత్వం సేత్స్యతీత్యాహ –
సంకల్పమూలా హీతి ।
ఇతశ్చ జాగ్రద్విషయాణాం సంవిద్వివర్తత్వమిత్యాహ సర్వశ్రుతిషు చేతి । నను కులాలో ఘటం చికీర్షుర్మనసి సంకల్పితమాకారం బహిర్నిర్మిమీతే తత్ర సఙ్కల్పో బాహ్యాకరస్య నిమిత్తం సంకల్పశ్చ పూర్వానుభూతసజాతీయగోచరః పూర్వానుభూతోఽపి పూర్వతరసంకల్పనిమిత్త ఇతి నిమిత్తనైమిత్తికభావః ।
సర్వస్య సంవిద్వివర్తత్వే కథముపపద్యతే తత్రాఽహ –
తస్మాదితి ।
యస్మాత్సతః సర్వస్యేక్షణం పూర్వకల్పీయసదృశగోచరం పూర్వకల్పీయాస్తతః పూర్వతరేక్షణనిమిత్తా ఇతి సంవిదేవేత్థం స్వావిద్యయా వివర్తతే నిరవయవస్య సన్మాత్రస్య స్వారస్యేనేక్షణాద్యనుపపత్తేస్తస్మాత్సర్వస్య సంవిద్వివర్తత్వేఽపి నిమిత్తనైమిత్తికభావోఽయమనిర్వాచ్యో న విరుధ్యత ఇత్యర్థః ।
అథ సచ్ఛబ్దవాచ్యాయాః సంవిదోఽనిర్వాచ్యస్పన్దనకాలే యే విషయా బాహ్యతయా భాసన్తే తేషాం కదాచిదపి సంవిదతిరేకేణ సత్త్వానఙ్గీకారాదాద్యన్తాసత్త్వలక్షణమనృతత్వమాపద్యేత తథా చ వ్యవహారభఙ్గప్రసఙ్గస్తత్రాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
తథాఽపి నానృతత్వమిత్యధ్యాహారః అధ్యస్తస్యాధిష్ఠానమేవ స్వాత్మాతస్మిన్న కదాచిదప్యత్యన్తాసత్త్వం తాదాత్మయేనైవ స్ఫురణాదతో న వ్యవహారభఙ్గప్రసఙ్గ ఇతి భావః ।
కదాచిదపి నానృతత్వమితి వదతా ప్రతీతికాలాత్కాలాన్తరేఽపి విషయాణాం నాసత్త్వమిత్యుక్తం తత్రానుభవవిరోధం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
స్వప్నదృష్టానాం సమీహితమేవ కాలాన్తరే మిథ్యాత్వమిత్యఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
తర్హి తేషామసత్త్వమేవ స్వీకృతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జాగ్రదితి ।
తథాఽపి జాగ్రద్బోధేనావిషయీకరణాదసత్త్వం స్వప్నదృష్టానామేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథేతి ।
యది జాగ్రద్బోధేనావిషయీకరణమాత్రేణాసత్త్వం స్వప్నదృష్టానాం పదార్థానామిష్టం తర్హి జాగ్రద్విషయాణామపి స్వప్నబోధేనావిషయీకరణాదసత్త్వప్రసఙ్గస్తన్న కదాచిదపి సంవిది విషయాణామత్యన్తాసత్త్వమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి వాచారమ్భణశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విశేషేతి ।
త్రయాణాం రూపాణాం సత్యత్వే విశేషాకారమాత్రం మిథ్యేత్యుక్తమయుక్తం తేష్వపి విశేషాకారస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తాన్యపీతి ।
కథం తర్హి తేషు సత్యపదం ప్రయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వత ఇతి ।
తర్హి తత్సత్యమిత్యేతావత్ప్రయోక్తవ్యం కిమితి త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమిత్యుక్తం తత్రాఽఽహ –
ప్రాగితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ప్రథమపక్షవద్ద్వితీయపక్షే దోషాభావాదితి యావత్ ।
యద్యైహికవిషయవద్బ్రాహ్మలౌకికా అపి విషయా విచార్యమాణాః సత్యాస్తర్హి కస్తత్ర విశేషో యేనైతత్పరిత్యాగేన తత్కామినాం విద్యావిధానం తత్రాఽఽహ –
బాహ్యేతి ।
జన్యా బ్రహ్మలోకే విషయా ఇతి శేషః । ప్రకృతాయాః ఫలశ్రుతేరిత్యధ్యాహారః ।
నను తేషామవిద్యాదశాయామర్థక్రియాకారిత్వరూపసత్యత్వసంభవేఽపి కుతో విద్యావస్థాయాం సత్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽహ –
సత్సత్యేతి ।
యథా రజ్జ్వాం కల్పితసర్పాదయో రజ్జుతత్త్వబోధే తదాత్మతామేవాఽఽపాద్యన్తే వివేచనాత్తథా సర్వేఽపి విషయా విద్యావస్థాయామన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం పరిహారాయాసన్మాత్రత్వమేవ ప్రాప్నువన్తీతి తత్సత్యత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ॥౪॥
సగుణవిద్యాఫలస్వరూపమిత్థముపపాద్య తత్ప్రాప్తయే గతిర్వక్తవ్యేతి నాడీఖణ్డమవతారయతి –
యస్త్వితి ।
యథోక్తో గుణః సత్యకామత్వాదిః । బ్రహ్మచర్యాదీత్యాదిశబ్దః శమదమాదిసఙ్గ్రహార్థః ।
తమేవాఽఽదిశబ్దార్థం స్పష్టయతి –
త్యక్తేతి ।
అధికారిణః సఫలోపాస్తివిధ్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । రసేనాన్నస్యేతి శేషః । తదాకారా ఇతి తచ్ఛబ్దోఽన్నరసవిషయః । శుక్లస్యేత్యాదిషష్ఠీ పూర్వవత్ । శ్రుతావితిశబ్దోఽధ్యాహారద్యోతనార్థః ।
కథం పునరన్నరసస్య పిఙ్గలాదివిచిత్రో వర్ణవిశేషః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సౌరేణేతి ।
యత్పిత్తాఖ్యం సౌరం తేజస్తేన పాకోఽశితస్య పీతస్య చ జాయతే తేనాభినిర్వృత్తేనాల్పేన కఫేన సంపర్కాత్తదేవ పిత్తాఖ్యం సౌరం తేజో భవతి పిఙ్గలం తేన సంపర్కాద్రసస్య నాడీనాం చ జాయతే పిఙ్గలత్వమిత్యర్థః ।
తదేవ చ పిత్తాఖ్యం సౌరం తేజో యథోక్తపాకాభినిర్వృత్తేన ప్రభూతేన వాతేన సమ్బన్ధాత్తద్భూయస్త్వాద్భవతి నీలం తేన చ సంపర్కాదన్నరసస్య నాడీనాం చ జాయతే నైల్యమిత్యాహ –
తదేవేతి ।
ప్రకృతమేవ పిత్తాఖ్యం సౌరం తేజో యథోక్తపాకవశాదభినిర్వృత్తకఫస్య స్వసమ్బన్ధినో భూయస్త్వాద్భవతి శుక్లం తేన చ సమ్పర్కాదన్నరసస్య నాడీనాం చ శౌక్ల్యం భవతీత్యాహ –
తదేవ చేతి ।
ఉక్తపాకాభినిర్వృత్తేన కఫేన తదభినిర్వృత్తస్యైవ వాతస్య సమతాయాం తదేవ తేజస్తత్సమ్బన్ధి పీతం జాయతే తత్సమ్బన్ధాచ్చాన్నరసస్య చ నాడీనాం చ పీతత్వం భవతీత్యాహ –
కఫేనేతి ।
యదా తు యథోక్తపాకాభినిష్పన్నం శోణితం బహులం భవతి తదా తస్య నాడీనాం చ లౌహిత్యం భవతీత్యాహ –
శోణితేతి ।
పక్షాన్తరమాహ –
వైద్యకాద్వేతి ।
అన్వేషణప్రకారమాహ –
కథమితి ।
నాభేరూర్ధ్వం హృదయాదధస్తాదామాశయమాచక్షతే । తద్గతం తేజఃసౌరం పిత్తమిత్యుచ్యతే । తచ్చాన్నరసస్య ధాత్వన్తరసహకారివశాద్వర్ణవిశేషే కారణమ్ । “ఆమాశయగతం పిత్తం రఞ్జకం రసరఞ్జనాత్” (అ.హృ. ౧౩ । ౨౫) ఇత్యాదివచనాదిత్యర్థః ।
కథం తర్హి పిఙ్గలస్యేత్యాద్యా శ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శ్రుతిస్త్వితి ।
ఉక్తమర్థమాకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఆదిత్యస్య పైఙ్గల్యాదయో వర్ణవిశేషాః శాస్త్రప్రామాణ్యాదేవ ప్రత్యేతవ్యాః ॥౧॥
ఆదిత్యస్య తేజసో నాడీష్వనుగతస్య పైఙ్గల్యాదయో వర్ణవిశేషా భవన్తీత్యుక్తం తదేవ ప్రశ్నద్వారా దృష్టాన్తావష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
తస్యేత్యాదినా ।
ఉభయత్రాఽఽదిత్యమణ్డలే పురుషే చేత్యర్థః ।
తత్ర పూర్వోక్తమేవ దృష్టాన్తమనువదతి –
యథేతి ।
ఉభౌ గ్రామౌ మహాపథో యథా గచ్ఛతి తథోభయత్రాఽఽదిత్యస్య రశ్మయః ప్రవిష్టాః ఇత్యర్థః ।
తమేవ ప్రవేశం ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
కథం నాడీనాం పిఙ్గలాదివర్ణత్వమిత్యాశఙ్క్య సౌరేణ తేజసేత్యాదినోక్తం స్మారయతి –
యథోక్తాస్త్వితి ।
అముష్మిన్నాదిత్యే సృప్తా ఇతి సమ్బన్ధః ।
కథం స్త్రీలిఙ్గేన నిర్దిష్టానాం రశ్మీనాం పుంలిఙ్గేన నిర్దేశస్తత్రాఽఽహ –
రశ్మీనామితి ॥౨॥
నాడీస్వరూపముక్త్వా విజ్ఞానాత్మస్వాపాధికరణత్వేన తాః స్తోతుమాదౌ స్వాపం ప్రస్తౌతి –
తత్తత్రేతి ।
సప్తమ్యర్థమేవ స్ఫుటయతి –
ఎవం సతీతి ।
నాడీస్వరూపే పూర్వోక్తరీత్యా నిరూపితే సతీత్యర్థః । ఎతత్స్వపనమితి క్రియావిశేషణమ్ ।
సమస్తవిశేషణస్యార్థవత్వమాహ –
స్వాపస్యేతి ।
దర్శనవృత్తిమదదర్శనవృత్తిశ్చేతి ద్విప్రకారత్వం స్వాపస్యేష్టమ్ । తత్ర దర్శనవృత్తేః స్వాపస్య వ్యావృత్త్యర్థం సమస్త ఇతి విశేషణమ్ ।
తస్య సంపిణ్డితమర్థమాహ –
ఉపసంహృతేతి ।
విశేషణాన్తరముత్థాప్య వ్యాకరోతి –
అత ఇతి ।
ఉపసంహృతసర్వకరణత్వాదితి యావత్ ।
ఉక్తం విశేషణద్వయముపజీవ్య స్వప్నమిత్యాది వ్యాచష్టే –
అత ఎవేతి ।
నాడీషు ప్రవిష్టో భవతీతి యదుక్తం తదయుక్తం య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకశస్తస్మిఞ్శేత ఇత్యఙ్గీకారాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నాడీభిరితి ।
నాడీష్వితి శ్రుతా సప్తమీ కథం నాడీభిరితి తృతీయయా వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
తదేతి సుషుప్త్యవస్థోచ్యతే ।
తస్యామవస్థాయాం కర్మాభావే కథం పునరుత్థానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దేహేతి ।
సుఖదుఃఖానుభవాభావాత్పాప్మాసంస్పర్శోఽత్ర వివక్షితో న తు కర్మాభావాదిత్యర్థః ।
అవిషయత్వం సాధయతి –
అన్యో హీతి ।
సుషుప్తే స్వరూపావస్థస్య కథం ప్రచ్యవనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వరూపేతి ।
అవిద్యాకామకర్మణాం బీజమనాద్యజ్ఞానం తస్య బ్రహ్మవిద్యాఖ్యేనాగ్నీనా న స్వాపే దాహస్తన్నిమిత్తం సుషుప్తస్య పునః స్వరూపప్రచ్యవనమితి సమ్బన్ధః ।
తదేవ వ్యాచష్టే –
జాగ్రదితి ।
కీదృక్ప్రచ్యవనమిత్యపేక్షాయామాహ –
బాహ్యేతి ।
ఎతచ్చ సతి సమ్పద్య న విదురిత్యాదావుదితమిత్యాహ –
ఇత్యవోచామేతి ।
తేజసా హేతి పాప్మాస్పర్శే శ్రౌతౌ హేతుస్తం హేతుం వ్యాచష్టే –
యదేతి ।
తద్వ్యాప్తికార్యమాహ –
అత ఇతి ।
కార్యకరణసంస్పర్శాభావఫలం దర్శయతి –
తస్మాదితి ॥౩॥
నాడీరేవం స్తుత్వా తాభిరూర్ధ్వగమనం ప్రదర్శయితుం మరణకాలం ప్రసఞ్జయతి –
తత్రేతి ।
తస్యైవార్థమాహ –
ఎవం సతీతి ।
నాడీనాముక్తరీత్యా ప్రాశస్త్యే సతీత్యర్థః । తాభిరూర్ధ్వగమనప్రదర్శనప్రారమ్భార్థోఽథశబ్దః । రోగాదీత్యాదిపదమాగన్తుకసర్వనిమిత్తసంగ్రహార్థమ్ । జరాదీత్యాదిపదం తు నైసర్గికసర్వనిమిత్తద్యోతనార్థమితి భేదః । ఎతన్నయనమితి క్రియావిశేషణమ్ ॥౪॥
ప్రారబ్ధకర్మావసానార్థోఽథశబ్దః । ఎతదితి క్రియావిశేషణమేతదుత్క్రమణం యథా స్యాత్తథేత్యర్థః । యథోక్తాభిర్నాడీషు ప్రసృతాభిరాదిత్యమణ్డలాదాగతాభిరితి యావత్ । కర్మణా జితం వశీకృతం స్వాత్మసమ్బన్ధితామాపాదితం లోకమనతిక్రమ్య తం ప్రత్యవిద్వాన్కేవలకర్మవాన్గచ్ఛతీత్యర్థః । దహరవిద్యావతో గతిం దర్శయతి –
ఇతరస్త్వితి ।
యథోక్తసాధనం దహరవిజ్ఞానం తేన సమ్పన్నో విశిష్ట ఇత్యర్థః । ధ్యాయన్గచ్ఛతీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః । యథాపూర్వం స్వస్థావస్థాయామివ మరణావస్థాయామపీత్యర్థః ।
వా హేతినిపాతద్వయస్యావధారణరూపమర్థం కథయతి –
ఎవేతి ।
ఉచ్ఛబ్దార్థమాహ –
ఊర్ధ్వమితి ।
వాశబ్దేన ద్యోతితం వికల్పం దర్శయతి –
విద్వాఞ్శ్చేదితి ।
యది విద్వాన్ప్రమీయతే తదోర్ధ్వమేవ గచ్ఛతి । యది త్వవిద్వాన్ప్రమీయతే తదా తిర్యగేవ గచ్ఛతీతి విభాగః ।
విదుషస్త్యక్తదేహస్యాఽఽదిత్యప్రాప్తావత్యన్తశైఘ్ర్యం దర్శయితుమనన్తరవాక్యమాదత్తే –
స విద్వానితి ।
తద్వ్యాచష్టే –
యావతేతి ।
ఆదిత్యప్రాప్తౌ కిం స్యాదిత్యత ఆహ –
అత ఇతి ।
అవిదుషామపి తర్హి ప్రాప్తానామాదిత్యం తతో నిరుద్ధానాం పునర్బ్రహ్మలోకాప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సౌరేణేతి ।
దేహే నిరుద్ధానాం మూర్ధన్యయా నాడ్యా నోత్క్రమణమవిదుషామిత్యత్ర లిఙ్గం దర్శయతి –
విష్వఙ్ఙితి ॥౫॥
యథోక్తోఽర్థో నాడీవిభాగలక్షణః । ప్రధానత ఇతి విశేషణతాత్పర్యమాహ –
ఆనన్త్యాదితి ।
ప్రకరణం నాడీవిషయం దహరవిద్యావిషయం వా ॥౬॥
దహరవిద్యాయాముపాస్య స్తుత్యర్థముక్తమనువదతి –
అథేతి ।
వివేకానన్తర్యమథశబ్దార్థో వ్యాఖ్యాతః । శరీరాత్సముత్థానం తస్మిన్నహంమమాభిమానత్యాగః ।
స్వరూపం విశినష్టి –
ఎష ఇతి ।
ఉక్తికర్తృత్వమాచార్యస్య దర్శితమేవ ।
ప్రాణో వా సంప్రసాదో విజ్ఞానాత్మా వేతి సంశయాత్పృచ్ఛతి –
తత్రేతి ।
ప్రకృతం వాక్యం సప్తమ్యర్థః ।
తస్య చ సంప్రసాదస్య పరమాత్మవిషయం జ్ఞానం కేనోపాయేన భవతీతి ప్రశ్నాన్తరమాహ –
కథం వేతి ।
కిం తస్య పరమాత్మాధిగమేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
తథా తస్యాధిగమః కథమితి సమ్బన్ధః ।
అభినిష్పద్యమానరూపశ్చాఽఽత్మా సవిశేషో నిర్విశేషో వేతిప్రశ్నాన్తరం కరోతి –
యేనేతి ।
ఆత్మనో హి సచ్చిదానన్దైకతానాదర్థాన్తరాణి రూపాణి దృశ్యమానాని శరీరసమ్బన్ధప్రయుక్తాని । తథా చ తతః శరీరాదుపాధేర్యదన్యత్తస్య స్వరూపం తత్కథం సర్వప్రమాణాప్రతిపన్నమస్తీతి ప్రశ్నాన్తరమాహ –
సమ్ప్రసాదస్య చేతి ।
ఎతేషాం ప్రశ్నానాముత్తరత్వేనోత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
ఇత్యేత ఇతి ।
ప్రజాపతేరిన్ద్రవిరోచనయోశ్చ సంవాదరూపా యాఽత్రాఽఖ్యాయికా దృశ్యతే సా కిమర్థేత్యాశఙ్క్యాఽహ –
ఆఖ్యాయికా త్వితి ।
శిష్యస్య విద్యాయా గ్రహణే గురోస్తస్యాఃసమ్యక్ప్రదానే చ యో విధిః శ్రద్ధాలుత్వాదిప్రకారస్తత్ప్రదర్శనార్థేతి యావత్ । యద్వా విద్యాయా గ్రహణం స్వీకరణం యత్ర సంప్రదానే తద్దానపాత్రే శిష్యే దృశ్యతే తస్య విధిర్బ్రహ్మచర్యాదిస్తత్ప్రదర్శనార్థేత్యర్థః ।
ఆఖ్యాయికాయాస్తాత్పర్యాన్తరమాహ –
విద్యేతి ।
ప్రజాపతినా ప్రోక్తా దేవైరసురైశ్చ ప్రార్థితేన్ద్రవిరోచనాభ్యాం దేవాసురాధిపతిభ్యామాయాసేన మహతా ప్రేప్సితా దేవరాజేన చ కథంచిత్ప్రాప్తా తస్మాన్మహార్హేయం విద్యేతి తస్యాః స్తుత్యర్థాఽఽఖ్యాయికేత్యర్థః ।
మహద్భిరుపాసితస్య మహార్హత్వే దృష్టాన్తమాహ –
రాజసేవితమితి ।
యన్మాయోపాధి సవిశేషం చైతన్యం నిరుపాధి నిర్విశేషమితి సవిశేషనిర్విశేషయోరభేదాభిప్రాయేణ ప్రజాపతివాక్యం వ్యాకర్తుమాదత్తే –
య ఆత్మేతి ।
తత్ర సోఽన్వేష్టవ్య ఇతి వాక్యే సశబ్దార్థమాహ –
యస్యేతి ।
ఉపాసనమపి కిమర్థమిత్యపేక్షాయామాహ –
ఉపలబ్ధ్యర్థమితి ।
తస్యైతత్ఫలమితి సమ్బన్ధః ।
కథం నిర్గుణవిద్యాయాః సర్వలోకకామావాప్తిః ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వాత్మతేతి ।
పరిచ్ఛేదభ్రమవ్యావృత్త్యా పూర్ణస్వరూపేణావస్థితిరిత్యర్థః ।
ప్రజాపతివాక్యాత్ప్రతీయమానవిధిస్వరూపమాహ –
అన్వేష్టవ్య ఇతి ।
ఎవకారవ్యావర్త్యం దర్శయతి –
నాపూర్వవిధిరితి ।
శబ్దాదేవ విద్యోదయే తదుత్పత్త్యర్థోఽపూర్వవిధిరగ్నిహోత్రాదివిధివన్న సమ్భవతీత్యర్థః ।
కథమిహ నియమవిధిరపి స్యాదవఘాతవిధివదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవమితి ।
మిథ్యాజ్ఞానసంస్కారప్రాబల్యాదనాత్మాభినివేశస్య పక్షే ప్రాప్తౌ శాస్త్రాచార్యాభ్యామాత్మాన్వేషణమేవ కార్యమితి నియమ ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ నియమవిధిరేవ నాపూర్వవిధిరిత్యాహ –
దృష్టార్థత్వాదితి ।
అన్వేషణవిజిజ్ఞాసనాభ్యాం జ్ఞానసాధనముక్తం తస్య చ విద్యాద్వారాఽవిద్యానివృత్తిర్దృష్టమేవ ఫలమన్వయవ్యతిరకాభ్యాం తద్ధేతుత్వావగమాత్తథా చ తత్ర నాపూర్వవిధేరవకాశోఽస్తీత్యర్థః ।
తయోర్దృష్టఫలత్వే వాక్యశేషమనుకూలయతి –
దృష్టార్థత్వం చేతి ।
కథమసకృత్ప్రయుక్తేన న పశ్యామీతి వర్తమానాపదేశేనాన్వేషణాదేర్దృష్టఫలతేత్యాశఙ్క్య దేహాతిరిక్తాత్మవాదినాం వాక్యోత్థజ్ఞానాదనుమానాచ్చ మనుష్యత్వాదిభ్రమనివృత్తిప్రసిద్ధేర్మైవమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
పరరూపేణేతి ।
అన్వేషణాదేర్దృష్టఫలత్వే ఫలితమాహ –
ఇతి నియమార్థతేతి ।
అపూర్వవిధిత్వం తద్విషయత్వమితి యావత్ । ఇహేత్యన్వేషణాదేరుక్తిరగ్నిహోత్రాదివదన్వేషణాదేరత్యన్తాప్రాప్త్యభావస్యోక్తత్వాదిత్యర్థః॥౧॥
ఇదానీమాఖ్యాయికాం వ్యాఖ్యాతుమాఖ్యాయికా తు విద్యాగ్రహణసంప్రదానవిధిప్రదర్శనార్థేత్యాదినోక్తం స్మారయతి –
తద్ధేతి ।
అవతారితాఖ్యాయికాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
తద్ధేత్యాదినా ।
కిమితీన్ద్రవిరోచనౌ విద్యార్థినావపి పరికరం పరిత్యజ్య శరీరమాత్రేణ ప్రజాపతిం ప్రగతవన్తౌ తత్రాఽహ –
వినయేనేతి ।
తయోరుక్తరూపగతివశాదేవదర్శితమర్థాన్తరం కథయతి –
త్రైలోక్యేతి ।
విద్యేతి దర్శయతీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
తస్యా గురుతరత్వే హేతుమాహ –
యత ఇతి ।
సవిదంమైత్రీమ్ ॥౨॥
తమాత్మానం జ్ఞాతుమిచ్ఛన్తావవాస్వేతి వక్తవ్యేఽప్యవాస్తమితి ప్రజాపతివచోనుకర్షణమాత్రమితి ద్రష్టవ్యమ్ । అథేన్ద్రవిరోచనయోర్మిథో వైరిణోరపి విద్యార్థిత్వేన చిరమేకత్ర బ్రహ్మచర్యవాసేన సూచితమర్థం దర్శయతి –
తేనేతి ॥౩॥
శుద్ధకల్మషౌ ప్రక్షాలితదోషావితి యావత్ । పురుషో ద్రష్టేతి సమ్బన్ధః । అస్మదాదిభిస్తత్ర ద్రష్టా దృష్టో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నివృత్తేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేభ్యో వైముఖ్యే హేతుమాహ –
మృదితేతి ।
యోగిభిః సమాధినిష్ఠైరన్తర్దృష్టిభిరితి యావత్ ।
యఆత్మేత్యాదివాక్యేనాస్యైకవాక్యతాం దర్శయతి –
ఎష ఇతి ।
భూమవిద్యయా చాస్యైకవాక్యత్వం సూచయతి –
భూమాఖ్యమితి ।
ఇతిశబ్దో వాక్యసమాప్త్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి –
అథ యోఽయమితి ।
ప్రశ్నార్థోఽథశబ్దః । ఇతిశబ్దః సమాప్త్యర్థః ।
యశ్చక్షురుపలక్షితో ద్రష్టైష ఎవ మయోక్తోఽపహతపాప్మాదిధర్మవానాత్మా యువాభ్యాం పునరన్యథాగృహీతమితి నిపాతేన సూచయన్నుక్తవాన్ప్రజాపతిరిత్యాహ –
ఎవమితి ।
ప్రజాపతిశ్చేదేవముక్తవాన్కథం తర్హి తయోర్వైముఖ్యం న నివృత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎతదితి ।
యథోక్తవచోరూపం వస్త్వితి యావత్ ।
యత్ప్రజాపతినా మనసి నిహితం తత్ప్రకటీకర్తుం చోదయతి –
నన్వితి ।
శిష్టశిష్యగతం విపరీతగ్రహణమాచార్యేణానుజ్ఞాతుమయుక్తమిత్యఙ్గీకృత్య ప్రజాపతేరభిప్రాయమాహ –
సత్యమేవమితి ।
కథం తర్హి తయోర్విపరీతగ్రహణమపనేతవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గృహ్ణీతాం తావదితి ।
తావద్విపరీతమితి శేషః । చకారేణ క్రియాపదమనుకృష్యతే ।
యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠ ఇతి న్యాయేన సర్వేషాం మృషావాదిత్వం స్యాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ప్రాజాపత్యమభిప్రాయమేవ ప్రకటయన్నతిప్రసఙ్గం పరిహర్తుం తదీయమనృతవాదిత్వం దూషయతి –
న చేతి ।
తదేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం స్ఫుటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
శిష్యాభ్యాం గృహీతో యోఽయమాత్మా తతః సకాశాదాత్మనా స్వేనైవ ప్రజాపతినోక్తో యోఽస్త్యక్ష్యుపలక్షితో ద్రష్టా సమనసి ప్రజాపతేః సన్నిహితతరోఽతః స ఎవ తేనోక్త ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ ద్రష్టా ప్రజాపతేర్మనసి సన్నిహితతర ఇత్యాహ –
సర్వేషాం చేతి ।
ప్రజాపతేర్మనసి ద్రష్టుః సన్నిహితత్వేఽపి కథం తస్య న మృషావాదిత్వమత ఆహ –
తమేవేతి ।
ఇతశ్చ ప్రజాపతేర్నమృషావాదిత్వమిత్యాహ –
తథా చేతి ॥౪॥
ఆత్మానముదశరావేఽవేక్ష్య తం తత్రాఽత్మానం పశ్యన్తౌ తావనన్తరం యదాత్మనో న విజానీథో యువాం తన్మే ప్రబ్రూతమితి సమ్బన్ధః । ప్రజాపతివచనముపక్రమానుకూలం న భవతీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఉపక్రమమతిక్రమ్య బ్రువాణస్య ప్రజాపతేరభిప్రాయమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర ప్రథమమిన్ద్రవిరోచనాభ్యామావాభ్యామిదమవిదితమితి ప్రజాపతిం ప్రత్యవచనే కారణమాహ –
నైవేతి ।
ఛాయాత్మని చ్ఛాయాయాం తద్ధేతౌ శరీరే చేన్ద్రవిరోచనయోర్యథాక్రమమాత్మధీరియం నిశ్చితా ప్రవృత్తేత్యర్థః ।
తయోస్తత్రాఽఽత్మప్రత్యయస్య నిశ్చితత్వే గమకమాహ –
యేనేతి ।
ప్రవ్రజనేఽపి శాన్తహృదయయోస్తయోః సత్యప్రత్యయస్య కథం నిశ్చితత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నహీతి ।
తేన విపరీతగ్రాహిత్వేనేతి యావత్ ।
ఉక్తమగృహీత్వా విపరీతం గృహీతవన్తౌ తర్హి ప్రజాపతినోపేక్షణీయౌ కుబుద్ధిత్వాదిత్యాశఙ్క్య ప్రాజాపత్యమభిప్రాయమాహ –
విపరీతగ్రాహిణౌ చేతి ।
కథమిదం ప్రజాపతేరభిమతమిత్యధిగతమత ఆహ –
విపరీతేతి ।
ప్రాజాపత్యే ప్రశ్నే దేవాసురరాజయోర్విపరీతగ్రహణమనువదతి –
తౌ హేతి ॥౧॥
తదపనయనప్రకారం సూచయతి –
తౌ హ పునరితి ।
ఛాయాయాం తద్ధేతౌ చ దేహే తయోరాత్మనిశ్చయో యస్తస్య నిరాసాయేతి యావత్ । ఇహ చేతి పర్యాయోక్తిః । నాఽఽదిదేశ తత్ప్రయోజనాభావాదిత్యర్థః ।
ఉక్తోదాహరణేన చ్ఛాయాయాం దేహే చేన్ద్రవిరోచనయోరాత్మప్రత్యయో నాపనీతో భవతీతి శఙ్కతే –
కథమితి ।
ఛాయాయాస్తత్కారణస్య చాఽఽగన్తుకత్వాదనాత్మత్వమత్ర వివక్షితమిత్యుత్తరమాహ –
సాధ్వలంకారేతి ।
పూర్వముదకాదిసమ్బన్ధావస్థాయామితి యావత్ ।
వ్యభిచారిత్వాచ్చ చ్ఛాయాతత్కారణయోరనాత్మత్వమిత్యాహ –
శరీరైకదేశానామితి ।
ఉపపత్తిభ్యాం సిద్ధమర్థం నిగమయతి –
ఇత్యుదశరావాదావితి ।
న కేవలం ఛాయాతత్కారణయోరేవానాత్మత్వం కిం తూక్తన్యాయేనాహంకారాదీనాం తద్ధర్మాణాం చాఽఽత్మీయత్వం ప్రయుక్తమితి ప్రసఙ్గాదతిదిశతి –
న కేవలమితి ।
ఆత్మత్వాభిమతమహంకారాదీతి శేషః । మోహాదాదాత్మీయత్వాభిమతమిత్యధ్యాహార్యమ్ ।
ఎతేనేతి సూచితమేవ హేతుం దర్శయతి –
కాదాచిత్కత్వాదితి ।
అనాత్మేత్యనాత్మత్వమనాత్మీయత్వోపలక్షణార్థమ్ ।
తర్హి తయోర్యథోక్తరీత్యా విపరీతగ్రహణస్యాపగతత్వాత్కిముత్తరేణ ప్రజాపతివాక్యేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవమితి ॥౨॥
తథైవేత్యస్య వ్యాఖ్యానం పూర్వవదితి । యథైవేదమితి ప్రతీకగ్రహణం తద్వ్యాచష్టే –
యథేతి ।
ఆవాం స్వ ఇతీదముదాహరణం యథైవేతి సమ్బన్ధః । అక్షివాక్యాదుదశరావవాక్యాత్సాధ్వలంకారవాక్యాచ్చ చ్ఛాయాతద్ధేత్వోరన్యతరస్యైవాఽఽత్మత్వమభ్యాసాదితి భ్రమాతిశయః సుతరామిత్యుక్తః ।
ప్రజాపతివాక్యముత్థాపయతి –
యస్యేత్యాదినా ।
వాక్యవ్యాఖ్యానమతిదిశతి –
పూర్వవదితి ।
ఎషశబ్దేన తయోరభిప్రేతమేవాఽఽత్మానం ఛాయాఖ్యం దేహాఖ్యం చ పరామృశ్య ప్రజాపతిరనుమోదితవానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నత్వితి ।
తౌ హ శాన్తహృదయావిత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ –
య ఆత్మేత్యాదీతి ।
సంస్కృతౌ తావద్భవతామితి శేషః ।
సంస్కృతయోరపి తయోరాత్మవిషయే కథం వివేకో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మద్వచనమితి ।
ఉపేక్షాయాం కారణాన్తరమాహ –
పునరితి ।
కిమితి శాన్తహృదయత్వం తుష్టహృదయత్వేన వ్యాఖ్యాయతే హృదయగతః శమ ఎవ కిం న వివక్ష్యతే తత్రాఽఽహ –
న త్వితి॥౩॥
యది ప్రజాపతిస్తావుపేక్షితవాన్కిమితి తర్హి తౌ హాన్వీక్ష్యేత్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవం తయోరితి ।
ప్రజాపతిరువాచేతి సమ్బన్ధః ।
తర్హి కిమితి తావాహూయ నోక్తవానిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రత్యక్షవచనేనేతి ।
కర్తృత్వేన సమ్బన్ధార్థముక్తమేవ పునరనువదతి –
ప్రజాపతిరితి ।
కిమసావూచివానిత్యపేక్షాయామాహ –
అనుపలభ్యేతి ।
యథోక్తం ప్రజాపతివాక్యం శ్రుత్వాఽపి గచ్ఛతోరిన్ద్రవిరోచనయోర్విరోచనగతమవాన్తరవిశేషమాహ –
స్వగృహమితి ।
పిత్రా తథోక్తత్వేఽపి కిమస్మాభిస్తత్ర కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
తథా పూజనీత్యత్వవదితి యావత్ । తథేత్యుక్తప్రకారోక్తిః ।
తథాఽపి ప్రార్థితా సర్వలోకకామావాప్తిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇహ లోకేతి ॥౪॥
విరోచనసమ్ప్రదాయస్యావిచ్ఛిన్నత్వం దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
దేహాత్మవాదస్యాఽఽసురత్వాదితి యావత్ । తత్సంప్రదాయస్తేషాం విరోచనప్రభృతీనామసురాణాం సంప్రదాయో దేహాత్మత్వోపదేశః ।
కిమిత్యాత్మత్వాదిరహితమాసురమాహురిత్యపేక్షాయామాహ –
ఆసురాణాం హీతి ।
ప్రకృతోపనిషత్కార్యం కథయతి –
తయేతి॥౫॥
ఎవం విరోచనగతం విశేషం దర్శయిత్వా దేవరాజగామినం విశేషమాహ –
అథేత్యాదినా ।
ద్వయోస్తుల్యేఽపి ప్రాజాపత్యవాక్యశ్రవణే దేవరాజస్యైవ కథం పథి తదనుసన్ధానం వృత్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దైవ్యేతి ।
స్మరణఫలమాహ –
స్మరన్నేవేతి ।
ప్రజాపతివచనం స్మరతోఽపి కథమిన్ద్రస్య చ్ఛాయాత్మగ్రహణే దోషదర్శనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉదశరావేతి ।
యదర్థో దేహాదేరనాత్మత్వజ్ఞాపనాయేతి యావత్ । కాదాచిత్కత్వవ్యభిచారిత్వాదిర్న్యాయః తదేకదేశో వ్యభిచారిణోఽనాత్మత్వమ్ ।
న్యాయైకదేశదృష్టిఫలమాచష్టే –
యేనేతి ।
దోషదర్శనమేవాఽఽకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఉదాహృతే వాక్యే వివక్షితమర్థం కథయతి –
యథేతి ।
పరిష్కృతో భవతీత్యేతద్వ్యాచష్టే –
నఖేతి ।
ఎవమేవ దేహస్య నఖాద్యపగమే ఛాయాత్మనోఽపి తదపగమవదిత్యర్థః । శరీరేఽస్మిన్నన్ధే సతి చ్ఛాయాత్మాఽప్యన్ధో భవతీతి సమ్బన్ధః ।
కిమితి దేహస్యాఽఽన్ధ్యే ఛాయాత్మనస్తదిష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నఖలోమాదిభిరితి ।
తైః సహ చక్షురాదీనాం తుల్యత్వాద్దేహావయవత్వస్య దేహేనఖాద్యభావే ఛాయాయామపి తదభావాభ్యుపగమాద్దేహే చక్షురాద్యభావేఽపి చ్ఛాయాయా తదభావో యుక్త ఇత్యర్థః ।
స్రామశబ్దస్యాపునరుక్తమర్థం కథయతి –
స్రామః కిలేతి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ –
స్రామ ఇతి ।
పారతన్త్ర్యాదనాత్మత్వం ఛాయాయా దర్శయిత్వా తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
తథేతి ॥౧॥
వినాశిత్వాదియుక్తిదర్శనఫలముపసమ్హరతి –
అత ఇతి ।
దోషం దృష్ట్వా యథోక్తరీత్యా కిం కృతవానిత్యపేక్షాయామాహ –
ఇత్యేవమితి ।
సర్వజ్ఞో హి ప్రజాపతిరిన్ద్రాభిప్రాయం జానన్నేవ కిమర్థం ప్రాకృతవత్పృచ్ఛతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విజానన్నపీతి ।
ఆచార్యస్య జ్ఞాతవతోఽపి శిష్యం ప్రత్యభిప్రాయవిశేషేణ జ్ఞాతుం ప్రశ్నోపపత్తౌ దృష్టాన్తమాహ –
యద్వేథేతి ।
తథా చ ప్రజాపతిప్రశ్నానురోధేనేతి యావత్ । ఇన్ద్రవిషయః స్వశబ్దః।
శిష్యయోః శ్రవణసామ్యేఽపి ప్రతిపత్తివైషమ్యే నిమిత్తం పృచ్ఛతి –
నన్వితి ।
ఆచార్యమతోపన్యాసద్వారా పరిహరతి –
తత్రేతి ।
తత్ర ప్రతిపత్తివిశేషే దృష్టాన్తేన నిమిత్తవిశేషం దర్శయతి –
యథేతి ।
ఆచార్యోక్తబుద్ధ్యా తాత్పర్యేణ ప్రజాపతినా ఛాయాత్మైవోక్త ఇతి భ్రాన్త్యేత్యర్థః ।
విరోచనస్యేన్ద్రవచ్ఛాయాత్మగ్రహణమాచార్యోక్తబుద్ధ్యా నాభూదిత్యాహ –
న తథేతి ।
కథం తర్హి తస్యాఽఽత్మదర్శనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దేహ ఎవేతి ।
ఆచార్యేణాఽత్మా దేహ ఎవోక్త ఇతి బుద్ధ్యా తత్రైవ విరోచనస్యాఽఽత్మజ్ఞానమాసీదిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రస్య ఛాయాత్మగ్రహణే దేవానప్రాప్తస్యైవమార్గమధ్యే దోషదర్శనవద్విరోచనస్యాసురానప్రాప్తస్యాధ్వని దేహాత్మదర్శనే దోషదర్శనం చ న ప్రవృత్తమిత్యాహ –
నాపీతి ।
దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ –
తద్వదేవేతి ।
విద్యాగ్రహణౌపయికస్య సామర్థ్యస్య ప్రతిబన్ధభూతో యో రాగాదిదోషస్తదల్పత్వాపేక్షమిన్ద్రస్య చ్ఛాయాయామాత్మగ్రహణమిత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
ఇన్ద్ర ఇతి ।
యథోక్తదోషభూయత్వాపేక్షం గృహ్ణతో విరోచనస్యాభిప్రాయం దృష్టాన్తేన దర్శయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఉక్తమర్థం బృహదారణ్యకశ్రుత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
స్వచిత్తేతి ।
దేవాన్మనుష్యానసురాంశ్చ ప్రజాపతినా దకారోపదేశే సాధారణ్యేన కృతే తేషాం తదీయశ్రవణే తుల్యేఽపి తదర్థవిశేషావధారణం స్వచిత్తగుణదోషవశాదేవ బృహదారణ్యకే ఖ్యాపితం తథేహాపీత్యర్థః ।
తత్ర వా కథం తుల్యేఽపి శ్రవణేఽర్థవిశేషబుద్ధిస్తత్రాఽఽహ –
దామ్యతేతి ।
అదాన్తా హి వయం స్వభావస్తేన దామ్యతేత్యస్మాన్ప్రతి పితోక్తవానితి దేవానాం మతిరావిరాసీత్ । స్వభావతో లుబ్ధా వయం తేన దత్తేత్యస్మాన్ప్రత్యుక్తవాన్పితేతి మనుష్యాణాం బుద్ధిరాసీత్ । సుక్రూరా హి వయం స్వభావస్తేన దయధ్వమిత్యస్మాన్ప్రతి ప్రజాపతిరూచివానిత్యసురాణాం ప్రతిపత్తిర్బభూవ । తదేవం దకారమాత్రశ్రవణాదాత్మచిత్తానురోధేన విచిత్రా తేషాం మనీషా ప్రవృత్తా తథేన్ద్రవిరోచనయోరపి భవిష్యతీత్యర్థః ।
అథేన్ద్రవిరోచనయోర్యుక్తిదర్శనావిశేషాదర్థప్రతిపత్తేరప్యవిశేషః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
నిమిత్తాన్యపీతి ।
యుక్తిదర్శనాన్యపి స్వచిత్తగుణదోషాల్పత్వబహుత్వాపేక్షాణ్యతస్తయోస్తదపేక్షం ప్రతిపత్తివైషమ్యమవిరుద్ధమిత్యర్థః ॥౨॥
ఇన్ద్రాభిప్రాయం బుద్ధ్వా ప్రజాపతిరనుమోదితవానిత్యుక్తమిదానీమనుమోదనవాక్యం వ్యాకరోతి –
ఎవమేవేతి ।
ఇన్ద్రాభిప్రాయవిషయ ఎష శబ్దః ।
అనువ్యాఖ్యాస్యామీత్యుక్తం శ్రుత్వా శ్రోతుకామముపగతమిన్ద్రంప్రత్యాహ –
యస్మాదితి ॥౩॥
పూర్వవచ్ఛాయాత్మదర్శనవదిత్యర్థః । అస్మిన్నప్యాత్మనీతి స్వప్న దృశీత్యర్థః । ఛాయాత్మనః శరీరానువిధాయిత్వవన్న స్వప్నదృశస్తదనువిధాయిత్వం తథా చ కథం పూర్వవద్దోషదర్శనమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
కథమిత్యాదినా ॥౧॥
స్రామ్యేణ చక్షురాదిగతానవరతసలిలగలనవిషయత్వేనేతి యావత్ । దేహదోషేణాఽఽత్మనో న దోషో భవతీతి ప్రాగేవోక్తం తత్కిమర్థమిహ పునరుచ్యతేఽత ఆహ –
యదధ్యాయాదావితి ।
న్యాయోఽన్వయవ్యతిరేకాఖ్యః ।
ఎతద్దేహాభిమానే హి సత్యేవ దేహధర్మేణ సంయుజ్యత ఇవ ద్రష్టా స్వప్నే త్వేతద్దేహాభిమానాభావాన్న తేన సంసృజ్యత ఇత్యాహ –
తదిహేతి ।
స్వప్నద్రష్టా చేద్దేహదోషేణ న యుజ్యతే కథం తర్హి తస్మిన్దోషదర్శనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న తావదితి ।
కిమిత్యేవకారో యథాశ్రుతో న వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽహ –
న త్వితి ।
ఇతి శబ్దో ద్రష్టవ్యమిత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
దేహస్య వధేన నాయం హన్యత ఇతి విశేషణాత్స్వతో వధః స్వప్నదృశో నియమతో వివక్షితః కస్మాదేవశబ్దో న యథాశ్రుత ఎవేతి శఙ్కతే –
నాస్యేతి ।
కిమయం ప్రజాపతిమాప్తమనాప్తం వా మన్యతే ? యద్యనాప్తం బుధ్యతే న తర్హి తం ప్రత్యుపగతిరిన్ద్రస్య విద్యాగ్రహణార్థం సమ్భవతీతి మత్వాఽఽహ –
నైవమితి ।
వికల్పాన్తరం ప్రత్యాహ –
ప్రజాపతిమితి ।
న స్వతో హననం స్వప్నదృశో వివక్షితమిన్ద్రస్యేతి శేషః ।
ఉక్తమేవ స్ఫోరయతి –
ఎతదితి ।
దృష్టాన్తేన శఙ్కతే –
నన్వితి ।
దృష్టాన్తం విఘటయతి –
నైవమితి ।
తద్విఘటనప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కస్మాదిత్యాదినా ।
ఎతదేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం ప్రపఞ్చయతి –
కథమిత్యాదినా ।
అథేన్ద్రో దృశ్యత ఇతి శ్రుత్యర్థం గృహీత్వా ఛాయాత్మానమేవ గృహీతవానిత్యుక్తం కథమిదానీమన్యథోచ్యతే తత్రాఽఽహ –
తథేతి ।
యథేదం వాక్యమక్ష్యుపలక్షితద్రష్టృపరం తథా ప్రాగేవ వ్యాఖ్యాతం న తు స్వప్నద్రష్టరి చ్ఛాయాత్మనీవ స్పష్టా వినాశదృష్టిరిత్యర్థః । యథా తదుపగమ్య స్వప్నద్రష్టారం ఘన్తీవ తథేతి యావత్ ।
ఇవశబ్దమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
వేత్తృత్వం వికారశ్చేదమృతత్వం న స్యాన్మృదాదివద్వినాశిత్వప్రసఙ్గాత్తస్మాదివశబ్దో యుక్త ఇత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
అహం వేద్మీతివిక్రియాశ్రయత్వప్రత్యక్షవిరోధాదివశబ్దో న యుక్త ఇతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అధ్యాసాదపి ప్రత్యక్షోపపత్తేర్న వికారిత్వం సిద్ధ్యతీతి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
నాహమిత్యాది వాక్యమవతారయతి –
తిష్ఠత్వితి ।
న వేత్త్యప్రియవేత్తైవ భవతీత్యర్థః ।
ఇష్టం సర్వలోకకామావాప్తిలక్షణం విధేయే బ్రహ్మభావేనాఽఽధ్యాసికమప్యప్రియవేత్తృత్వాదికమస్తి తత్పునరుద్దేశేఽప్యాగతమతస్త్వదభిప్రాయేణాప్రియవేత్తేవ స్వప్నద్రష్టా న తు మదభిప్రాయేణేతి విశినష్టి –
తవేతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
ఆత్మన ఇతి ।
వసాపరాణీత్యాదివాక్యతాత్పర్యమాహ –
ద్విరుక్తమపీతి ।
తథా ప్రజాపతివాక్యానుసారేణేతి యావత్ ॥౨-౪॥
యథా పూర్వమేతం త్వేవ త ఇత్యాద్యుక్త్వా య ఎష స్వప్నే మహీయమాన ఇత్యాద్యుక్తం తథేహాప్యేతం త్వేవేత్యుక్త్వా తద్యత్రైతదిత్యాహ –
విశిష్టాధికారిణే ప్రజాపతిరితి యోజనా ।
వ్యాఖ్యాతస్యైవ వాక్యస్యార్థం సంక్షిప్య దర్శయతి –
అక్షిణీతి ।
తత్రాపి సుషుప్తదర్శనేఽపీత్యర్థః ।
తదేవ దోషదర్శనం ప్రశ్నద్వారా స్ఫోరయతి –
కథమిత్యాదినా ।
స్వాత్మానం న జానాతీత్యుక్తమేవాఽఽకాఙ్క్షాద్వారేణాభినయతి –
కథమితి ।
తత్ర వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
స్వపరవివేకాభావే దోషమాహ –
అత ఇతి ।
ఘ్నన్తి త్వేవేత్యత్రోక్తం లక్షయతి –
పూర్వవదితి ।
కుతో జ్ఞానాభావమాత్రేణ వినష్టత్వమిత్యాశఙ్క్యోక్తమభిప్రాయం స్పష్టయతి –
జ్ఞానే హీతి ।
ఎవకారో యథాశ్రుత ఎవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న త్వితి ॥౧-౨॥
పూర్వవద్బ్రహ్మచర్యాదేశాభావే హేతుమాహ –
స్వల్పస్త్వితి ।
ఆఖ్యాయికాతోఽపసృత్య శ్రుతిరస్మభ్యం కిమర్థమిత్యముపదిశతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవమితి ॥౩॥
కార్యకారణపరివేష్టితౌ విశ్వతైజసావుక్తౌ కారణమాత్రబద్ధశ్చ ప్రాజ్ఞో వ్యాఖ్యాతః సంప్రత్యశరీరం తురీయముపదేష్టుం సశరీరతాం నిన్దతి –
మఘవన్నితి ।
శరీరవదాత్మనోఽపి వినాశిత్వమవస్థావిశేషే దర్శితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యన్మన్యస ఇతి ।
సశరీరో విశేషవిజ్ఞానవాన్భవత్యశరీరస్య తు విశేషవిజ్ఞానాభావాద్వినాశభ్రమో న పునరసౌ వస్తుతో వినశ్యతి స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి సంప్రసాదస్యావినాశిత్వవచనాదిత్యభిప్రేత్య కారణమేవ స్పష్టయన్నక్షరాణి వ్యాచష్టే –
యదిదమిత్యాదినా ।
నను మర్త్యమిత్యేతావతైవ మృత్యువ్యాప్తత్వే శరీరస్య సిద్ధే కిమిత్యాత్తం మృత్యునేతి పునరుచ్యతే తత్రాఽఽహ –
కదాచిదేవేతి ।
వైరాగ్యార్థం విశేషవచనమిత్యుక్తం యత్తదేవ వైరాగ్యం కిమర్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కథమితి ।
నివర్తనే విశేషవచనం ఫలవదితి శేషః ।
తదస్యేత్యత్ర తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
శరీరమిత్యత్రేతి ।
మఘవన్నిత్యాదివాక్యం సప్తమ్యర్థః । త్రిస్థానతయా జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తాఖ్యస్థానత్రయసమ్బన్ధిత్వేనేతి యావత్ । అమృతత్వం షడూర్మివర్జితత్వమ్ । అశరీరత్వం స్వాభావికసావయవత్వాదిరాహిత్యమ్ । ఆత్మనోఽధిష్ఠానమిత్యత్ర భోగేత్యపేక్షితపూరణం కృతమ్ ।
భోక్తృభోగాయతనం శరీరమితి విశేషణార్థముక్త్వా తస్యైవార్థాన్తరమాహ –
ఆత్మనో వేతి ।
అధిష్ఠానం జనయితుస్తస్యోపలబ్ధేరధికరణమితి యావత్ ।
అధిష్ఠానశబ్దస్యార్థాన్తరమాహ –
జీవరూపేణేతి ।
ఉత్తరవాక్యస్థం సశరీరశబ్దం వ్యాచష్టే –
యస్యేతి ।
ఈదృశం మర్త్యత్వాదివిశేషణవదిత్యర్థః । తద్యథోక్తం శరీరమధిష్ఠితమనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా తదధిష్ఠితః స తద్రూపః పురుష ఇత్యర్థః ।
తస్యైవ సంపిణ్డితమర్థమాహ –
తద్వానితి ।
ఉక్తేఽర్థే విశేషణం పాతయతి –
సశరీర ఇతి ।
అశరీరస్య కథం సశరీరత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అశరీరేతి ।
అవివేకతః సశరీరో భవతీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । యతః సశరీరోఽత ఎవ ప్రియాప్రియాభ్యామాత్తో వై పురుష ఇతి యోజనా ।
వైశబ్దార్థమాహ –
ప్రసిద్ధమితి ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థమేవోత్తరవాక్యవ్యాఖ్యానేన స్ఫోరయతి –
సశరీరస్యేతి ।
తౌ మమేతి మన్యమానస్య సతః స్వస్య తయోః సంతతిరూపయోరపహతిర్నాస్తీతి సమ్బన్ధః । ప్రియాప్రియయోః స్వారస్యేన వినాశోఽస్తి క్షణికత్వాదిత్యాశఙ్క్య సంతతిరూపయోరిత్యుక్తమ్ । ఇతిశబ్దో వాక్యసమాప్త్యర్థః ।
అజస్య దేహసమ్బన్ధద్వారా సంసారిత్వముక్త్వా తస్యైవ విద్యావతో దేహనివృత్తిద్వారేణ ముక్తిం దర్శయతి –
తం పునరితి ।
ముక్తే పుంసి ప్రియాప్రియయోర్మిలితయోరస్పర్శేఽప్యేకైకస్య స్పర్శః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్పృశిరితి ।
ప్రత్యేకం సమ్బన్ధమభినయతి –
ప్రియమితి ।
సమస్తతయా శ్రుతస్యానేకస్య ప్రత్యేకం క్రియాసమ్బన్ధే దృష్టాన్తమాహ –
నేతి ।
ప్రియాప్రియయోర్ముక్తాత్మన్యసంస్పర్శం పాతనికాపూర్వకం కైముతికన్యాయేన దర్శయతి –
ధర్మాధర్మేతి ।
తత్రేత్యశరీరతాఖ్యం స్వరూపముచ్యతే ।
ప్రియస్పర్శాభావం శ్రుత్వా మోక్షస్యాపుమర్థత్వం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఇహాపీతి ముక్తో గృహ్యతే ।
స్వాభావికప్రియాప్రతిషేధాన్నాపుమర్థత్వం ముక్తేరిత్యుత్తరమాహ –
నైష దోష ఇతి ।
ప్రతిషేధమేవాభినయతి –
అశరీరమితి ।
కాదాచిత్కయోరేవ ప్రియాప్రియయోరేష నిషేధ ఇత్యత్ర నియామకమాహ –
ఆగమాపాయినోరితి ।
కాదాచిత్కే స్పర్శశబ్దవన్న స్వాత్మన్యేతచ్ఛబ్దోఽస్తీత్యాహ –
న త్వితి ।
ఆత్మని తర్హి కాదాచిత్కమేవ ప్రియమితి తన్మాత్రప్రతిషేధాత్తదవస్థమపుమర్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సవితురితి ।
భూమవిద్యాలోచనాయామపి సుఖమాత్రస్యాఽఽత్మని న ప్రతిషేధోఽస్తీత్యాహ –
ఇహాపీతి ।
తథాఽపి విషయవిషయిభావేన భేదాభావాత్తదవస్థమపురుషార్థత్వమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
భేదో న పుమర్థత్వోపయోగీ కేవలవ్యతిరేకాభావాత్సుఖసాక్షాత్కారస్తు పురుషార్థః స చాభేదేఽపి విద్యత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వరూపేణేతి ।
ఆత్మని విశేషజ్ఞానరాహిత్యమిన్ద్రస్య నేష్టమిత్యత్ర హేతుమాహ –
నాహేతి ।
కిం తర్హీన్ద్రస్యేష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తద్ధీతి ।
యేన జ్ఞానేనాఽఽప్నోతి తదిష్టమిన్ద్రస్యేతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
కిమిదం విశేషవిజ్ఞానమిన్ద్రస్యేష్టమిత్యుచ్యతే కిం వా హితమితి వివక్ష్యతే తత్రాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
న త్వితి ।
ద్వితీయాద్వై భయం భవతీత్యాదిశ్రుతేరిత్యర్థః ।
తథాఽపీష్టమేవేన్ద్రాయ ప్రజాపతినోపదేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
హితం చేతి ।
కిం తర్హి తస్య హితమితి చేత్తదాహ –
వ్యోమవదితి ।
హితం వక్తవ్యమితి సమ్బన్ధః ।
హితమేవ న త్విష్టమితి స్థితే ఫలితమాహ –
తత్రేతి ।
సర్వేషాం భూతానాం లోకానాం కామానాం చాఽఽత్మా సచ్చిదానన్దమాత్రం తద్రూపత్వం చేన్ముక్తస్యేష్యతే కథం తర్హి తస్యైశ్వర్యశ్రుతయో నిర్వహన్తీతి చోదయతి –
నన్వితి ।
సగుణవిద్యావతాం యదైశ్వర్యం తన్నిర్గుణవిద్యాస్తుత్యర్థం సంకీర్త్యతే ।
బ్రహ్మీభూతస్య ముక్తస్య సగుణవిద్యాయా అపి ప్రత్యగ్భూతత్వాత్ఫలస్య తత్రోపచరితుం యుక్తత్వాదితి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
సర్వాత్మత్వే నిన్దాఽపి ప్రాప్నోతీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
దుఃఖస్య దుఃఖత్వాభావవత్తస్యాఽఽత్మా విద్వానపి న దుఃఖీ భవిష్యతీతి సమాధత్తే –
న , దుఃఖస్యేతి ।
తర్హి దుఃఖినామాత్మా ముక్త ఇతి దుఃఖీ స్యాత్తత్రాఽఽహ –
ఆత్మనీతి ।
న తావదాత్మనః స్వభావతో దుఃఖిత్వం కిన్త్వావిద్యకం సా చ ముక్తస్య దగ్ధేతి దుఃఖిత్వాప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
తర్హి విద్యయా దగ్ధాయామవిద్యాయాం తదధ్యారోపితమైశ్వర్యమపీశ్వరస్య సగుణవిద్యాఫలభూతం దగ్ధమేవేతి కథం స్తుత్యర్థమిహ తదుపదేశసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శుద్ధేతి ।
శుద్ధం సత్త్వం రజస్తమోభ్యామస్పృష్టం తస్మాన్మాయైకదేశాజ్జాతాః సంకల్పా నిమిత్తాని యేషాం కామానామైశ్వర్యభేదానాం తే తథోక్తాస్తేషాం సర్వేషు విషయేషు మనోమాత్రేణేశ్వరాభిధ్యానరూపేణ సిద్ధానామీశ్వరాఖ్యేన స్వభావేనాభిసమ్బన్ధో మాయావస్థాయాం సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
నను జీవానామేవావిద్యాతత్కార్యసమ్బన్ధా నేశ్వరస్యేతి చేన్నేత్యాహ –
పర ఎవేతి ।
చతుర్ష్వపి పర్యాయేషు త్వమర్థానువాదేన తస్య తదర్థత్వం విధేయమితి స్వాభిప్రాయేణ ప్రజాపతివాక్యం వ్యాఖ్యాతం సమ్ప్రతి స్వయూథ్యమతముత్థాపయతి –
య ఎష ఇతి ।
ప్రథమపర్యాయస్య చ్ఛాయాత్మావిషయత్వవద్ద్వితీయతృతీయపర్యాయయోరపి విజ్ఞానాత్మవిషయత్వమిత్యాహ –
స్వప్నేతి ।
అన్య ఎవ పరస్మాదుక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
చతుర్థపర్యాయవత్పర్యాయత్రయేఽపిపరమాత్మైవ కస్మాన్నోచ్యతే తత్రాఽఽహ –
న పర ఇతి ।
అపహతపాప్మత్త్వాదేరవస్థావత్త్వస్య చ మిథో విరోధో హేత్వర్థః ।
నన్వన్తిమే పర్యాయే పరస్యోపదేశో యుజ్యతే తజ్జ్ఞానస్య ముత్తిఫలత్వాత్కిమితి పూర్వేషు పర్యాయేషు చ్ఛాయాదయో నిర్దిశ్యన్తే తత్ఫలాభావాదత ఆహ –
ఛాయాద్యాత్మనాం చేతి ।
తత్ర ప్రథమం ఛాయాత్మోపదేశస్య ప్రయోజనమాహ –
ఆదావేవేతి ।
పరస్యాతిసూక్ష్మత్వేన దుర్విజ్ఞేయత్వాత్తస్మిన్నేవాఽఽదావుచ్యమానే సతి తస్యాపి సూక్ష్మస్య శ్రవణేఽపి శ్రోతురనాత్మనిష్ఠస్య కిల వ్యామోహః స్యాత్స మా భూదితి పృథక్ఛాయాత్మోపదేశః కృత ఇతి సమ్బన్ధః ।
స్వప్నసుషుప్తయోర్విజ్ఞానాత్మోపదేశస్య ప్రయోజనం దర్శయన్నుక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దస్తిఙా సమ్బధ్యతే ।
పర్యాయాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ –
చతుర్థే త్వితి ।
మరణధర్మకాద్దేహాత్పృథగ్భూత్వా జ్యోతిఃస్వరూపమశరీరత్వంప్రాప్తో యద్యపి చతుర్థే పర్యాయే కథ్యతే తథాఽపి కథమసౌ పరమాత్మా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్మిన్నితి ।
స సమ్ప్రసాదో యో విద్వాన్కర్తృత్వేన వివక్షితః ।
కిమిదం వ్యాఖ్యానం శబ్దానుసారి కిం వాఽర్థానుసారీతి వికల్ప్యాఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి –
నత్వితి ।
అసమ్భవమేవాఽఽకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫుటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
యద్యాద్యే పర్యాయే ఛాయాత్మోపదిశ్యేత తర్హీన్ద్రవిరోచనయోః సమ్యగ్దర్శిత్వాద్విపరీతగ్రహాపోహార్థం ప్రజాపతేరాయాసో వృథా స్యాత్ । తేన నేదం యాఖ్యానమర్థానుసారీత్యర్థః ।
ఇతశ్చ నాఽఽద్యే పర్యాయేఛాయాత్మోపదేశోఽస్తీత్యాహ –
కించేతి ।
ప్రజాపతినోపదిష్టస్యాపి చ్ఛాయాత్మనో గ్రహణం న మృష్యతీత్యాశఙ్క్య హేత్వన్తరం స్పష్టయతి –
యదీతి ।
తేన చ్ఛాయాత్మగ్రహణాపనయకారణావచనేనేతి యావత్ । తేన ప్రజాపతినేత్యేకస్తచ్ఛబ్దో యోజ్యః ।
ఇతశ్చ ప్రథమే పర్యాయే ద్రష్టురేవోపదేశోనచ్ఛాయాపురుషస్యేత్యాహ –
కించాన్యదితి ।
ఎతచ్ఛబ్దేన సన్నిహితావలమ్బినా ఛాయాత్మానమనుకృష్య స్వప్నే ద్రష్టురుపదేశే ప్రజాపతేర్మృషావాదిత్వం ప్రసజ్యేత తథా చ ప్రథమేఽపి పర్యాయే ద్రష్టైవోపదిష్ట ఇత్యర్థః ।
స్వప్నావస్థావిశిష్టస్య స్థానాన్తరేబాధ్యత్వాన్న తత్ర ద్రష్టురుపదేశోఽస్తీతి శఙ్కతే –
స్వప్న ఇతి ।
అనుభవానుసారేణోత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
కించ ప్రకాశకారణానాముపరమే యః ప్రకాశః స నైసర్గిక ఇతి న్యాయేన ప్రతీచః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం బృహదారణ్యకే స్వాప్నావస్థామాశ్రిత్యోక్తం తతశ్చ తత్ర ద్రష్టురుపదేశః సిద్ధ్యతీత్యాహ –
న చేతి ।
సూర్యాదీనాముపరమే యః ప్రకాశో దృశ్యమానః స నైసర్గిక ఇత్యయుక్తం స్వప్నేఽప్యన్తఃకరణస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యఽఽహ –
యద్యపీతి ।
కరణత్వాభావే హేతుం పృచ్ఛతి –
కిం తర్హీతి ।
నీలపీతాదిజాగ్రద్వాసనాభిర్వివర్తమానా సాక్షిణో వేద్యతామాపద్యతే । తథా చ పటచిత్రవద్విచిత్రవాసనామయచేతసః సాక్షిగమ్యత్వాన్న స్వనోపలబ్ధౌ కరణం భవతీతి తద్ద్రష్టుః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం న్యాయసిద్ధమిత్యాహ –
పటేతి ।
ప్రాసఙ్గికం హిత్వా ద్రష్టైవోపదిష్టః స్వప్నావస్థాయామిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
కిఞ్చేతి ।
తథా చ జాగ్రదవస్థాయామివ స్వప్నేఽపి ద్రష్టైవోపదిష్ట ఇతి శేషః ।
ఇతశ్చ ద్రష్టురేవోపదేశః స్వప్నదశాయామిత్యాహ –
ప్రాప్తావితి ।
న కేవలముక్తసౌషుప్తో నిషేధో నిషేధ్యప్రాప్తిసాపేక్షత్వాదవస్థాద్వయే ద్రష్టురుపదేశమాకాఙ్క్షతి కిం తు తురీయగతో నిషేధోఽపి నిషేధ్యమాకాఙ్క్షన్నవస్థాద్వయే ద్రష్టురుపదేశమాకాఙ్క్షతీత్యాహ –
తథేతి ।
నిషేధస్య ప్రాప్తిసాపేక్షత్వాత్ప్రకృతస్యైవ ద్రష్టురవిద్యానిదానే సశరీరత్వే తన్నిమిత్తయోః స్థానద్వయగతయోర్న ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తీతి న హ వై సశరీరస్యేత్యాదినోక్తం సశరీరత్వే ప్రాప్తయోః ప్రియాప్రియయోస్తస్యైవావస్థాత్రయాతీతస్య సత్యాం విద్యాయామశరీరమిత్యాదినా ప్రతిషేధో యుక్త ఇతి యోజనా ।
స్వప్నే ద్రష్టురుపదేశే హేత్వన్తరమాహ –
ఎకశ్చేతి ।
చతుర్థపర్యాయస్యసౌషుప్తాదర్థాన్తరవిషయత్వముక్తమనుభాష్య దూషయతి –
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి –
యదీతి ।
అధికరణాధేయభావేన భేదః సత్యో నాస్తీత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
కించాన్యదితి ।
జీవపరయోర్భేదస్య షష్ఠప్రపాఠకవిరోధవత్సప్తమప్రపాఠకవిరోధోఽపి స్యాదిత్యాహ –
తథేతి ।
బృహదారణ్యకశ్రుత్యాలోచనాయామపి జీవేశ్వరభేదో న సమ్భవతీత్యాహ –
నాన్య ఇతి ।
ఇతశ్చ జీవపరయోరభేదో నాస్తీత్యాహ –
సర్వశ్రుతిష్వితి ।
శ్రౌతమర్థముపసమ్హరతి –
తస్మాదితి ।
ఆత్మైక్యే పరస్యైవ సంసారిత్వం సర్వదేహేషు స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
న చేతి ।
ఆరోపితసంసారిత్వం వస్తుతో నాఽఽత్మన్యస్తీత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
న హీతి ।
మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చేతి మిథ్యాజ్ఞానం తేనాధ్యస్తాన్యవిద్యమానాన్యేవ విద్యమానవత్ప్రతీతిమాపాదితానీతి యావత్ ।
న హ వై సశరీరస్యేత్యాది వదతా వాస్తవత్వం శరీరసమ్బన్ధస్య వివక్షితమితి శఙ్కాముక్తన్యాయాతిదేశేన నిరస్యతి –
ఎతేనేతి ।
ఆత్మని సంసారస్య ప్రసక్తిర్నేతి యావత్ । యావదధ్యాసభావిత్వం ప్రియాప్రియయోరపహత్యభావో న వాస్తవత్వం శరీరసమ్బన్ధస్యైవ ప్రియాప్రియమూలస్య దుర్నిరూపత్వాదిత్యర్థః । స్వప్నద్రష్టా ఖల్వప్రియవేత్తేవ భవతి నత్వప్రియవేత్తైవేతి యత్పూర్వత్ర స్థితం తత్సిద్ధమ్ ।
లాభాన్తరమాహ –
ఎవం చేతి ।
ప్రజాపతేర్వచనం సత్యం భవేదితి సమ్బన్ధః ।
అపౌరుషేయ్యాం శ్రుతౌ కుతః ప్రజాపతేర్వచనం సావకాశమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదివేతి ।
సుఖాదయః సాశ్రయా గుణత్వాద్రూపాదివదిత్యనుమానాత్తదాశ్రయః పరిశేషాదాత్మా భవిష్యతీతి వైశేషికాదితర్కవిరోధాదసత్యం శ్రుతేర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
సుఖాదీనాముపాధిధర్మత్వేన సిద్ధసాధ్యత్వాన్నాస్తి శ్రౌతవచసో బాధకమిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తస్యాఽఽభాసత్వాన్న బాధకత్వమితి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తోఽపి సమ్ప్రతిపన్నో న భవతీతి శఙ్కతే –
సర్వమితి ।
జరాదేః సత్యవచనం త్వదీయమేవమస్త్యేవేత్యఙ్గీకరోతి –
అస్త్యేవేతి ।
అఙ్గీకారే హేతుమాహ –
దురవగమమితి ।
అధికారిణః ప్రమితిజనకో వేద ఇతి న్యాయాత్తాదృశానామనధికారిణాం దుర్జ్ఞానమాత్మతత్త్వమ్ । అతోఽస్త్యేవ జరాదిసత్యత్వవచనం న తావతా వస్తుక్షతిరిత్యర్థః ।
దురవగమత్వే లిఙ్గమాహ –
యేనేతి ।
అత్రేత్యాత్మతత్వోక్తిః ।
తస్య దుర్జ్ఞానత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ –
తథేతి ।
వైనాశికభ్రాన్తిరప్యాత్మనో దుర్జ్ఞానత్వం గమయతీత్యాహ –
తథేన్ద్రస్యేతి ।
సాఙ్ఖ్యభ్రాన్తిరపి దుర్జ్ఞానత్వమాత్మనో జ్ఞాపయతీత్యాహ –
తథా సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।
తార్కికభ్రాన్తిరపి తస్య దుర్గ్రహత్వే గమికేత్యాహ –
తథాఽన్య ఇతి ।
బుద్ధిసుఖదుఃఖేచ్ఛాద్వేషప్రయత్నధర్మాధర్మభావనా న వాఽఽత్మగుణాః ।
మీమాంసకభ్రాన్తిస్తస్య దుర్గ్రహత్వే గమికేత్యాహ –
తథాఽన్య ఇతి ।
యదా పరీక్షకాణామపీదృశీ భ్రాన్తిరాత్మనో దురవగమత్వం గమయతి తదా విచారవిధురాణాం లౌకికానాం భ్రాన్తిస్తత్రప్రమాణయితవ్యేత్యాహ –
కిమన్య ఇతి ।
అన్యే బమ్భ్రమతీతి కిం వక్తవ్యమితి సమ్బన్ధః ।
యది లౌకికానాం పరీక్షకాణాం చేదమాత్మతత్త్వం దుర్జ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయతే కేషాం తర్హీదం సుజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
ఎషణాస్వివాఽఽత్మతత్త్వేఽపి తేషామౌదాసీన్యం వారయతి –
అనన్యశరణైరితి ।
తేషాం కుటీచకాదిభావం వ్యాసేధతి –
పరమహంసేతి ।
కర్మనిష్ఠానామాశ్రమానతీత్య నైష్కర్మ్యప్రాధాన్యేన వర్తమానత్వం దర్శయతి –
అత్యాశ్రమిభిరితి ।
అనన్యశరణైరిత్యుక్తం వ్యనక్తి –
వేదాన్తేతి ।
పూజ్యతమైరితి నిత్యానువాదః ।
తేషామాత్మవేదనోపాయం ప్రాక్తనముపదిశతి –
ప్రాజాపత్యం చేతి ।
స్థానత్రయం తురీయం చేత్యేతద్విషయం ప్రకరణచతుష్టయమ్ ।
యథోక్తాధికారిణామేవాఽఽత్మవేదనమిత్య త్రలిఙ్గాన్తరమాహ –
తథేతి ।
అశరీరమిత్యాదివాక్యవ్యాఖ్యానోపసంహారార్థమితిపదమ్ ॥౧॥
సశరీరస్య బన్ధో ముక్తిరశరీరస్యేతి స్థితే కిమర్థమశరీరో వాయురిత్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్రేత్యాదినా ।
కథం వాయోరశరీరత్వం తదాహ –
అవిద్యమానమితి ।
ఎవం సతి వాయ్వాదీనామశరీరత్వే సతీతియావత్ ।
ఆకాశస్య సర్వత్రైకరూపత్వాదముష్మాదితి కుతో వ్యపదేశసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అముష్మాదితీతి ।
యథోక్తాన్యశరీరాణి వాయ్వాదీని తేషామాకాశత్వాపత్తౌ దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
తథా వాయ్వాదీని స్వేనరూపేణాగృహ్యమాణత్వదశాయామాకాశాఖ్యతాం గతానీతి సమ్బన్ధః । తాని చ వాయ్వాదీని తథాభూతాన్యాకాశాత్మత్వం ప్రాప్తానీత్యేతత్ ।
వర్షాదిఫలనిష్పత్త్యర్థం వాయ్వాదీనామాకాశదేశాత్సముత్థానముక్తమాకాఙ్క్షాద్వారేణ స్ఫుటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
స్వేన స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్రవాయోరభ్రస్య విద్యుతః స్తనయిత్నోశ్చ స్వేన రూపేణాభినిష్పత్తిప్రకారం వివృణోతి –
పురోవాతాదీతి ।
స్తిమితభావం హిత్వా వాయురితిశేషః ॥౨॥
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేతి ।
వాయ్వాదీనామిత్యస్య పురస్తాత్తథేత్యధ్యాహర్తవ్యమ్ । తత్రాఽఽదిశబ్దేనాభ్రవిద్యుత్స్తనయిత్వనో గృహ్యన్తే । ఆకాశాదీత్యాదిపదమభ్రాదికారణసంగ్రహార్థమ్ ।
శరీరసామ్యమేవ విశినష్టి –
అహమితి ।
ప్రతిబోధనేదృష్టాన్తమాహ –
ప్రజాపతినేతి ।
యథోక్తేన క్రమేణ పర్యాయచతుష్టయోపదిష్టప్రకారేణేతి యావత్ । మఘవాన్ప్రతిబోధిత ఇతి సమ్బన్ధః ।
దార్ష్టన్తికే ప్రతిబోధనప్రకారం దర్శయతి –
నాసీతి ।
శరీరాద్విదుషః సముత్థానే దృష్టాన్తమాహ –
ఆకాశాదివేతి ।
సముత్థానం విభజతే –
దేహాదీతి ।
పునరుక్తిం పరిహరతి –
ఇతి వ్యాఖ్యాతమితి ।
ఉత్తరవాక్యస్థం సశబ్దం వ్యాచష్టే –
స యేనేతి ।
స ఉత్తమపురుష ఇతి సమ్బన్ధః ।
సమ్ప్రసాదస్య స్వేన రూపేణాభినిష్పత్తిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
ప్రాగిత్యాదినా ।
ఉక్తదృష్టాన్తానుసారేణావిద్యాదశాయాం శరీరాత్మత్వమాపన్నో జీవో విద్యయా ప్రకాశితబ్రహ్మసతత్త్వః స్వేన రూపేణాభినిష్పన్నో భవతీతి దార్ష్టాన్తికమాహ –
ఎవం చేతి ।
పురుషస్యోత్తమవిశేషణం పురుషాన్తరవ్యవచ్ఛేదార్థమిత్యభిప్రేత్య పురుషభేదం దర్శయతి –
అక్షీతి ।
ఇతి చత్వారః పురుషా ఇతిశేషః ।
తత్ర పూర్వేషాం త్రయాణాం వ్యవచ్ఛేద్యత్వం తురీయస్య తూత్తమపురుషత్వమిత్యాహ –
ఎషామితి ।
యథోక్తోత్తమపురుషే భగవత్సమ్మతిం సఙ్గిరతే –
కృతేతి ।
“ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరమక్షర ఎవ చ । క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోఽక్షర ఉచ్యతే ॥
ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుదాహృతః । యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః ॥
యస్మాత్క్షరమతీతోఽహమక్షరాదపి చోత్తమః । అతోఽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథితః పురుషోత్తమః ॥” (భ. గీ. ౧౫ । ౧౬-౧౮)
ఇతి హి స భగవానూచివాన్ ।
స తత్రేత్యాది వ్యాచష్టే –
స సంప్రసాద ఇతి ।
క్వచిదితి స్వర్గలోకోక్తిః । క్వచిన్మనోమాత్రైరిత్యత్ర క్వచిదితి బ్రహ్మలోకో గృహ్యతే ।
నోపజనమితి ప్రతీకం గృహీత్వా వ్యాకరోతి –
స్త్రీపుంసయోరితి ।
తన్న స్మరన్పర్యేతీతి సమ్బన్ధః ।
యథోక్తదేహస్మృతౌ కాఽనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్స్మరణే హీతి ।
విదుషో ముక్తస్యానుభూతదేహాస్మరణే దూషణమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
అసర్వజ్ఞత్వదోషం నిరాకరోతి –
నైష దోష ఇతి ।
అనుభూతార్థస్మృతౌ హి సర్వజ్ఞ ఇతి । న చ శరీరాద్యనుభూతం తస్యావిద్యాకామకర్మమూలస్యాజ్ఞానమాత్రత్వాత్తస్య చ సకార్యస్య జ్ఞానోదయమాత్రేణ నష్టత్వాత్ప్రాగపి శరీరాదేరనుభవవిపరీతవర్తిత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
శరీరాది పూర్వం సమ్యగ్జ్ఞానేనావిషయీకృతమపి సద్భ్రాన్త్యాఽనూభూతమేవేతి విదుషామపి స్మర్తవ్యమితి చేన్నేత్యాహ –
న హీతి ।
ముక్తే పురుషే శరీరాదయో న సమ్బధ్యన్తే చేత్కథం తర్హి తత్ర కామాః సమ్బధ్యేరన్నిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యే త్వితి ।
కిమితి సర్వైరేతే కామా నానుభూయేరన్నిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అనృతాపిధానా ఇతి ।
ఇతశ్చ విదుషామేవ తదభివ్యక్తిరిత్యాహ –
విద్యేతి ।
కిమితి నిర్గుణవిద్యాప్రకరణే విదుషి సత్యకామసమ్బన్ధవచనం తత్రాఽఽహ –
ఇత్యాత్మజ్ఞానేతి ।
ఆత్మవిద్యాస్తుత్యర్థం విదుషి కామసమ్బన్ధవచనమ్ ।
మనసైతాన్కామాన్పశ్యన్నిత్యత్ర విశేషశ్రవణమపి యుక్తమిత్యాహ –
అత ఇతి ।
ఇన్ద్రియాదిషు భవతాం కామానాం కుతో బ్రహ్మలోకభావిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యత్రేతి ।
మనసైతాన్కామానిత్యాదివాక్యం స్తుత్యర్థమపి ప్రధానవాక్యవిరుద్ధత్వాత్త్యాజ్యమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
వాక్యయోర్మిథో విరోధే దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
“యద్వై తన్న పశ్యతి పశ్యన్వై తన్న పశ్యతి న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాన్నతు తద్ద్వితీయమస్తి తతోఽన్యద్విభక్తం యత్పశ్యేత్” (బృ.ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి బృహదారణ్యకశ్రుతిమాశ్రిత్య విరోధం ధునీతే –
నైష దోష ఇతి ।
అథ యథోక్తం వాక్యం సుషుప్తమధికృత్య ప్రవృత్తం కథం ముక్తవిషయతయోదాహృతమత ఆహ –
యద్యపీతి ।
సుప్తస్య మోక్షదృష్టాన్తత్వాత్తద్గతస్య చ దార్ష్టాన్తికేఽనుగమాద్యదుక్తం సుషుప్తే తత్సమ్బన్ధో ముక్తే సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
కిం చ ముక్తమేవాధికృత్య “యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్” (బృ.ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాది తత్రైవోక్తమిత్యాహ –
కేనేతి ।
ఫలార్థవాదస్యాక్షివాక్యస్య చ మిథో విరోధం శఙ్కతే –
అశరీరేతి ।
దృశ్యత ఇత్యస్య పదస్య చాక్షుషదర్శనే రూఢత్వాదశరీరస్య తదయోగ్యత్వాదశరీరాత్మోక్తిర్దృశ్యత ఇతి శ్రుతివిరుద్ధేత్యర్థః ।
ఆత్మత్వామృతత్వాదిబ్రహ్మవిషయానేకశ్రుతిలిఙ్గవిరోధాద్దృశ్యత ఇత్యేకస్యాఃశ్రుతేర్జ్ఞానమాత్రవిషయనిరోధోఽస్తీత్యభిప్రేత్యానన్తరవాక్యముత్థాపయతి –
తత్రేతి ।
చాక్షుషదర్శనావిషయత్వే సతి చక్షుషో దర్శనే కో హేతురిత్యపేక్షాయాం లిఙ్గహేతుకం తావద్దర్శనం సమ్భవతీతి మత్వా దృష్టాన్తమాహ శ్రుతిః ।
స దృష్టాన్తో యథా భవతి తథోచ్యత ఇత్యాహ –
తత్రేతి ।
తమేవ దృష్టాన్తమనూద్య వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
అధ్యాహారరాహిత్యసిద్ధ్యర్థం పక్షాన్తరమాహ –
ప్రయోగ్యేతి ।
ఎవమిత్యనేన ద్వితీయో యథాశబ్దః సమ్బధ్యతే । శరీరస్య రథస్థానీయత్వం శరీరం రథమేవ త్వితి శ్రుత్యన్తరాన్మన్తవ్యమ్ । అస్మిన్యుక్తః స రథస్థానీయ ఈశ్వరేణ స్వకర్మఫలోపభోగనిమిత్తం ప్రాణో రథిత్వేన నియుక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఘ్రాణప్రాణం వ్యావర్తయతి –
పఞ్చవృత్తిరితి ।
“బుద్ధిం తు సారథిం విద్ధి మనఃప్రగ్రహమేవ చ । ఇన్ద్రియాణి హయానాహుః” (క.ఉ. ౧ । ౩ । ౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ –
ఇన్ద్రియేతి ।
ఆత్మానం రథినం విద్ధీతిశ్రుతివిరుద్ధం ప్రాణస్య రథిత్వమిత్యాశఙ్క్య తస్యోపాధిర్యస్తదభేదాఙ్గీకారాత్మైవమిత్యాహ –
ప్రజ్ఞాత్మేతి ।
తస్యాధ్యాత్మసన్తానశరీరద్వయవిశిష్టత్వేన స్ఫురితం స్వరూపం దర్శయతి –
విజ్ఞానేతి ।
ఈశ్వరస్య యథోక్తప్రాణోపాధిద్వారా భోక్తృత్వాదిసంసారిత్వమిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
కస్మిన్నితి ।
ప్రతిష్ఠాస్యామీతీక్షిత్వా స ప్రాణమసృజతేత్యాదిశ్రుతిరితి శేషః ।
తథా చ యథా రాజ్ఞా సర్వాధికారిత్వేన సేనాధ్యక్షః సన్ధివిగ్రహాదౌ నియుజ్యతే తథేశ్వరేణ సర్వచేష్టాన్తరాధికృతః స్వకీయదర్శనాదివ్యాపారనిమిత్తం నియుక్తో భవతీత్యాహ –
రాజ్ఞేతి ।
ప్రాణః స్వవిలక్షణేన చేతనేన నియుజ్యతే ప్రయోజ్యత్వాదశ్వాదివదిత్యనుమానాద్దేహసంహతాత్ప్రాణాదతిరిక్తోఽసంహతశ్చేతనః సిద్ధ్యతీతి సముదాయార్థః ।
చక్షురాదిచేష్టా చేతననిమిత్తా చేష్టాత్వాద్రథాదిచేష్టావదిత్యనుమానాన్తరం సూచయతి –
తస్యైవేతి ।
ప్రకృతప్రాణవిషయస్తచ్ఛబ్దః । మాత్రేత్యేతస్య వ్యాఖ్యానమేకదేశ ఇతి । ప్రాణసంవాదే చక్షురాదీనాం ప్రాణపారతన్త్ర్యప్రతీతేస్తదేకదేశత్వం తేషామితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౩॥
శరీరాద్వ్యతిరిక్తమాత్మానం సమ్భావ్య తస్యౌపాధికం ద్రష్టృత్వమాచష్టే –
అథేతి ।
అతిరిక్తాత్మసమ్భావనానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యత్ర తత్రేతిసప్తమీభ్యాం సంసారదశోచ్యతే । అనుగతం చక్షురితి సమ్బన్ధః ।
దర్శనాయ చక్షురిత్యస్యార్థం సమర్థయతే –
యస్యేతి ।
యస్య పరస్య ద్రష్టురర్థే కరణం చక్షురిష్టం స పరశ్చక్షుషి లిఙ్గేన దృశ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
పారార్థ్యే చక్షుషో హేతుమాహ –
దేహాదిభిరితి ।
యత్సంహతం తత్స్వవిలక్షణశేషం దృష్టం యథా శయనాసనాది తథా తదపి చక్షుర్దేహాదిభిః సంహతత్వాద్యస్య విలక్షణస్య శేషభూతం సోఽత్ర దర్శనేన లిఙ్గేన దృశ్యతే । విమతం సాశ్రయం ధర్మత్వాద్రూపాదివదిత్యనుమానాదిత్యర్థః ।
దృశ్యత ఇత్యస్యావిరుద్ధార్థముక్త్వాఽక్షిణీత్యస్య వివక్షితమర్థమాహ –
అక్షిణితి ।
యథాఽక్షిద్వారా రూపోపలబ్ధా పరస్తథా తత్తదిన్ద్రియద్వారా తత్తద్విషయోపలబ్ధా పర ఎవేతి కృత్వా యుక్తమిదముపలక్షణమితి సాధయతి –
సర్వవిషయేతి ।
సర్వేన్ద్రియైరుపలబ్ధృత్వమవిశిష్టం చేత్కథం తర్హి సర్వాస్వపి శ్రుతిషు చక్షుష్యేవాత్మోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ –
స్ఫుటేతి ।
చక్షుషః స్ఫుటోపలబ్ధౌ హేతుత్వే శ్రుతిం సమ్వాదయతి –
అహమితి ।
యత్రాదర్శమితి చాక్షుషః ప్రత్యయస్తద్వస్తు సత్యం స్ఫుటోపలమ్భాదితి ద్వయోర్వివదమానయోర్దృష్టమిత్యర్థః ।
య ఎషోఽక్షిణీత్యత్ర సర్వేన్ద్రియద్వారోపలబ్ధా వివక్షిత ఇత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి –
అథాపీతి ।
చక్షుషి స్ఫుటోపలమ్భేఽపీతి యావత్ । యోఽస్మిన్దేహే యేన కేనాపీన్ద్రియేణ యం కంచిద్విషయం వేద స ఆత్మేతి సమ్బన్ధః ।
ఉక్తమేవార్థమాకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి –
కథమిత్యాదినా ।
జిఘ్రాణీతి యో వేదేత్యుక్తమేవ సంక్షిపతి –
అస్యేతి ॥౪॥
ఇన్ద్రియైర్ఘ్రాణాదిభిరసంస్పృష్టం తత్తద్ద్వారేణానిష్పన్నమితి యావత్ । కేవలం మనోమాత్రజనితమిత్యేతన్మన్వాని సంపాదయానీత్యర్థః । యో వేదేత్యత్ర ప్రత్యయార్థభూతం కర్తృత్వం సాపేక్షత్వాన్మిథ్యా ప్రకృత్యర్థం రూపం తు సంవిన్మాత్రమనపేక్షతయా సత్యమాత్మస్వరూపమిత్యాహ –
యో వేదేతి ।
ఆత్మా సంవేదనస్వభావశ్చేత్తత్సంసర్గాదేవ విషయసిద్ధిసమ్భవాచ్చక్షురాదివైయర్థ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దర్శనాదీతి ।
అన్తఃకరణవృత్తిర్దర్శనాదిక్రియా । సా చాఽఽత్మనః సంవిదేకరసస్యాసఙ్గోదాసీనస్య విషయసంసర్గభ్రమహేతుస్తన్నిష్పత్త్యర్థాని చక్షురాదీని భవన్తి సార్థకానీత్యర్థః ।
తేషాముక్తరీత్యా సార్థకత్వే గమకమాహ –
ఇదం చేతి ।
కరణానాముక్తం సార్థకత్వం ప్రకృతస్య సంవిన్మాత్రస్యాసఙ్గత్వాదేవ స్వతో విషయసమ్బన్ధానుపపత్త్యా తత్సమ్బన్ధభ్రాన్తికారణాన్తఃకరణవృత్తివిశేషాపేక్షయా నిర్ధారితమిత్యర్థః ।
ఆత్మనః సంవిన్మాత్రస్వభావత్వే కథం కర్తృత్వవ్యపదేశ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆత్మన ఇతి ।
య ఎషోఽక్షిణీత్యాది వాక్యం ప్రపఞ్చితం సమ్ప్రతి స తత్రేత్యాది ఫలవాక్యం ప్రపఞ్చయితుమిన్ద్రియాన్తరేభ్యో మనసో వైలక్షణ్యం దర్శయతి –
మనోఽప్త్యేతి ।
తస్య చక్షుష్ట్వేఽపి కుతో దైవత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వర్తమానేతి ।
ఆగన్తుకదోషరాహిత్యం మృదితదోషత్వమ్ । సర్వేశ్వరో వ్యజ్యతే యస్మిన్విశుద్ధే మనసి తన్మనః సర్వేశ్వరం తదుపాధిరస్యేతి తథోక్తః । ఈశ్వరేణ తదభివ్యఞ్జకేనేత్యేతత్ । అవిద్యాదిప్రతిబన్ధకస్యాభావాన్మనసా నిత్యం ప్రతతం దర్శనం నిత్యాభివ్యక్తస్వరూపం చైతన్యం తేన పశ్యన్నితి యోజనా ॥౫॥
తం వా ఎతమిత్యాది వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ –
యదర్థం హీతి ।
స సర్వాంశ్చేత్యాదివాక్యమాశఙ్కోత్తరత్వేనోత్థాప్య వ్యాచష్టే –
తద్యుక్తమిత్యాదినా ।
యథోక్తం ఫలం తచ్ఛబ్దార్థః । ప్రకరణం నిర్విశేషబ్రహ్మాత్మైకత్వజ్ఞానవిషయమ్ ॥౬॥
దహరవిద్యాప్రకరణే నిర్విశేషం బ్రహ్మ ఉపాస్యస్తుత్యర్థం ప్రసఙ్గాదుక్తం తత్ప్రకరణపరిసమాప్త్యర్థం ప్రకృతాయా దహరవిద్యాయాః శేషభూతజపవిధానార్థమారభతే –
శ్యామాదితి ।
అత్యన్తదురవగాహ్యత్వాద్ధ్యానహీనానామితి శేషః ।
కథం జీవతో బ్రహ్మలోకప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మనసేతి ।
న తర్హి ముఖ్యా తత్ప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
శరీరేతి ।
విపరీతపాఠం హేతుత్వేనేతి వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
హేతుః ప్రతిజ్ఞయా యోజ్యతే –
అత ఇతి ।
దృష్టాన్తమాకాఙ్క్షాపూర్వకమవతార్య వ్యాచష్టే –
కథమిత్యాదినా ।
శరీరస్య త్యాజ్యత్వే హేతుమాహ –
సర్వానర్థేతి ।
ఇతిశబ్దో ధ్యానసమాప్త్యర్థో దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇతి ॥౧॥
లక్షణనిర్దేశస్య ప్రకృతోపయోగం దర్శయతి –
ఆధ్యానాయేతి ।
“సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్త ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్తి । ఆకాశా హ్యేవేభ్యో జ్యాయాన్” (ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౧) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః ।
ఆకాశశబ్దేనాఽఽత్మనః శ్రుతిషు ప్రసిద్ధత్వే హేతుమాహ –
ఆకాశ ఇవేతి ।
తే యదన్తరేత్యత్ర తే ఇతి పదం ప్రథమాద్వివచనాన్తం గృహీత్వా వ్యాఖ్యాయ ద్వితీయాద్వివచనాన్తం షష్ఠ్యర్థమాదాయ వ్యాచష్టే –
తయోర్వేతి ।
యదన్తరేతి సమస్తం పదం పూర్వత్ర వ్యాఖ్యాతమధునా తు వ్యస్తం వ్యాకృతం తదేవ వ్యాకరణం సంక్షిపతి –
నామరూపాభ్యామితి ।
తాభ్యామస్పృష్టం చేత్కథం తన్నిర్వాహకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నామరూపాభ్యామస్పృష్టమితి ।
మాయావశాదితి శేషః ।
ఆత్మత్వేఽపి కథం కరతలామలకవద్బ్రహ్మణోఽపరోక్షత్వమత ఆహ –
ఆత్మా హీతి ।
తేన స్వసంవేద్యత్వేనేతి యావత్ ।
కుతో దేహద్వయోపహితస్యాఽఽత్మనః స్వసంవేద్యత్వ తత్రాఽఽహ –
అశరీర ఇతి ।
పరిచ్ఛిన్నస్యాశరీరత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వ్యోమవదితి ।
బ్రహ్మైవ ప్రత్యక్షభూతమితి కథమవగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆత్మేతి ।
అనాత్మత్వం చేదబ్రహ్మత్వప్రసఙ్గాత్ప్రత్యగ్భూతం బ్రహ్మ వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
ఉపాస్యస్వరూపం దర్శయిత్వా తదుపాసకస్య ప్రార్థనామన్త్రముత్థాప్య వ్యాకరోతి –
అత ఊర్ధ్వమితి ।
ప్రథమతో బ్రాహ్మణగ్రహణే హేతుమాహ –
బ్రాహ్మణా ఎవేతి ।
విశేష్యం నిర్దిశతి –
స్త్రీవ్యఞ్జనమితి ।
యోనిశబ్దితం ప్రజననేన్ద్రియమిత్యర్థః ।
కథం తద్భక్షయితృ భవేత్తదాహ –
తత్సేవినామితి ।
]తదభిగమనం నామ గర్భవాసస్తస్యాతిశయేనానర్థహేతుత్వం జ్ఞాపయితుం ద్విర్వచనమిత్యర్థః ॥౧॥
ఉక్తవిజ్ఞానస్యౌత్ప్రేక్షికత్వశఙ్కాం వ్యుదస్యన్ననాదిపారమ్పర్యాగతత్వం దర్శయతి –
తద్ధైతదితి ।
సోపకరణముపకరణైః శమాదిభిః సహితమితి యావత్ । తద్ద్వారేణ హిరణ్యగర్భద్వారేణేత్యర్థః ।
విద్యాప్రకరణం సమాప్యావిద్వదనుష్ఠితస్య కర్మణః సాఫల్యమవిద్వత్సంతోషార్థం కథయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఇహేతి ప్రకృతోపనిషదుక్తిః । ప్రాఙ్ముఖత్వపవిత్రపాణిత్వాదయో నియమాః । భిక్షాశనస్నానాచమనాదిర్విధిః ।
కిమిత్యేష నియమోఽధ్యయనే కథ్యతే తత్రాఽఽహ –
ఎవం హీతి ।
తత్రాపీతి సప్తమ్యా యథోక్తోఽధికారీ గృహీతః । ఎతత్సర్వం స్వయం కుర్వన్బ్రహ్మలోకమభిసమ్పద్యత ఇతి సమ్బన్ధః । ఎవం వర్తయన్నిత్యస్య వ్యాఖ్యానమేవం యథోక్తేన ప్రకారేణ కుర్వన్నితి ।
అప్రాప్తప్రతిషేధాశఙ్కాం వారయతి –
పునరావృత్తేరితి ।
చన్ద్రలోకాదివద్బ్రహ్మలోకాదపి ప్రాప్తా పునరావృత్తిస్తస్యా న చేత్యాదినా ప్రతిషేధాన్నాప్రాప్తప్రతిషేధప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
అపునరావృత్తివాక్యస్థాన్యక్షరాణి వ్యాకరోతి –
అర్చిరాదినేతి ।
ప్రాగితి మహాప్రలయాత్పూర్వకాలోక్తిః । తతో బ్రహ్మలోకాదిత్యర్థః ॥౧॥
వియదాదిజగజ్జాతం జాతమజ్ఞానతో యతః । తదస్మి నామరూపాదివిరహి బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ॥౧॥
నమస్త్ర్యయ్యన్తసందోహసరసీరుహభానవే । గురవే పరపక్షౌఘధ్వాన్తధ్వంసపటీయసే ॥౨॥