आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಯೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ಪರೇಣೇಶಾ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿಶ್ವಮಶೇಷತಃ ।
ಸೋಽಹಂ ದೇಹದ್ವಯೀಸಾಕ್ಷೀ ವರ್ಜಿತೋ ದೇಹತದ್ಗಣೇಃ ॥ ೧ ॥
ಈಶಾ ವಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾನ್ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭಗವನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಶಂಕಾಂ ತಾವದ್ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ । ತಥಾಹಿ ಕರ್ಮಜಡಾಃ ಕೇಚನ ಮನ್ಯಂತೇ ಸ್ಮ । ಈಶಾ ವಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಕರ್ಮಶೇಷಾ ಮಂತ್ರತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿವೇತ್ವಾದಿಮಂತ್ರವತ್ । ಅತಃ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಜನಾದ್ಯಭಾವಾದವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಇತಿ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಈಶಾ ವಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸ್ವವಿನಿಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಇಷೇ ತ್ವೇತಿ ಶಾಖಾಂ ಛಿನತ್ತೀತ್ಯಾದಿವದ್ವಿನಯೋಜಕಪ್ರಮಾಣಾದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಕರಣಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತವಿನಿಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ‘ಬರ್ಹಿರ್ದೇವಸದನಂ ದಾಮೀ’ ತ್ಯಸ್ಯ ಬರ್ಹಿರ್ಲವನಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವರ್ಹಿರ್ಲವನೇ ಯಥಾ ವಿನಿಯೋಗಸ್ತಥಾ ಕರ್ಮಶೇಷಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮಸ್ವೇಷಾಂ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯಪಿ ನಾಽಽಶಂಕನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಶುದ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ತದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಾನುಪಯೋಗಿ ಕಿಂತು ಕರ್ಮಣಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಶುದ್ಧೋಽಹಂ ಸ್ವಭಾವತೋ ನಾಽಽಗಂತುಕೇನಾಪಿ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ ಸರ್ವತ್ರೈಕೋಽಶರೀರ ಆಕಾಶೋಪಮ ಇತಿ ಜಾನನ್ನ ಕಟಾಕ್ಷೇಣಾಪಿ ಕರ್ಮ ವೀಕ್ಷತೇ । ಕಿಂತ್ವಾಪಾತಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪ್ಯೇತಾದೃಶೀ ನಿರುಣದ್ಧ್ಯೇವ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಯಃ ಕರ್ಮಶೇಷಃ ಸ ಉತ್ಪಾದ್ಯೋ ದೃಷ್ಟೋ ಯಥಾ ಪುರೋಡಾಶಾದಿಃ । ವಿಕಾರ್ಯಃ ಸೋಮಾದಿಃ । ಆಪ್ಯೋ ಮಂತ್ರಾದಿಃ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸ್ತದುತ್ಪಾದ್ಯಾದಿರೂಪತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ।
ತಥಾಽಽತ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಕರ್ತೃ ಭೋಕ್ತೃ ಚ ನ ಭವತಿ । ಯೇನ ಮಮೇದಂ ಸಮೀಹೀತಸಾಧನಂ ತತೋ ಮಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಹಂಕಾರಾನ್ವಯಪುರಃ ಸರಃ ಕರ್ತ್ರನ್ವಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಹ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ನನೂಪನಿಷದಾಂ ಜಪೋಪಯೋಗಿತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾದರ್ಶನಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವೈತಾದೃಶಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ -
ಸರ್ವಾಸಾಮಿತಿ ।
“ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸರ್ವಾಸಾಮುಪನಿಷದಾಂ ಚೈಕಾತ್ಮ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾನ್ನ ಜಪೋಪಯೋಗಿತ್ವಮುಪನಿಷದಾಂಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಈಶಾ ವಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಸ ಪರ್ಯಗಾಚ್ಛುಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾದನೇಜದೇಕಂ ತದಂತರಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಭ್ಯಾಸದರ್ಶನಾನ್ನೈನದ್ದೇವಾ ಆಪ್ನುವನ್ನಿತ್ಯಪೂರ್ವತಾಸಂಕೀತಂನಾತ್ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ ಫಲವತ್ತಾಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹೇತಿ ಜಿಜೀವಿಷೋರ್ಭೇದದರ್ಶಿನಃ ಕರ್ಮಕರಣಾನುವಾದೇನಾಸುರ್ಯಾ ನಾಮ ತ ಇತಿ ನಿಂದಯೇಕಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಸ್ಯ ಸ್ಸುತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಪೋ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ದಧಾತೀತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾಸ್ತಾವದುಪನಿಷದ ಐಕಾತ್ಮ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಏವಮನ್ಯಾಸಾಮಪ್ಯುಪನಿಷದಾಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾಭ್ಯಾಸಾಪೂರ್ವತಾಫಲವತ್ತಾರ್ಯವಾದಯುಕ್ತ್ಯುಪಪಾದನಾನಿ ಷಟ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾನಿ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಸ್ತತ್ತ್ವಾಲೋಕೇ ದರ್ಶಿತಾನೀತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯಂತೇ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರತ್ಯಯಸಮ್ವಾದೋಽಪಿ ಬಲವತ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ವಿದ್ಯತೇ ಚೋಪನಿಷದರ್ಥೇ ಗೀತಾದಿಸಮ್ವಾದಸ್ತಸ್ಮಾದುಪನಿಷತ್ಪದಸಮನ್ವಯೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನಮೈಕಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನುಪಲಂಭವಿರೋಧೇನಾಪಲಪನೀಯಮ್ । ಯಥೇಂದ್ರಿಯಾಂತರೇಣಾನವಗಮ್ಯಮಾನಮಪಿ ರೂಪಂ ಚಕ್ಷುಪಾಽವಗಮ್ಯಮಾನಂ ನಾಪಹ್ನೂಯತೇ ತಥೈಕಾತ್ಮ್ಯಮಪಿ ನಾಪಹ್ನವಾರ್ಹಮಿತ್ಯಾಹ -
ಗೀತಾನಾಮಿತಿ ।
“ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ । ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವವಿನಶ್ಯಂತಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥” (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಗೀತಾನಾಮ್ । ‘ಏಕ ಏವ ಹಿ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಭೂತೇ ಭೂತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ । ಏಕಧಾ ಬಹುಧಾ ಚೈವ ದೃಶ್ಯತೇ ಜಲಚಂದ್ರವತ್ ॥”(ಬ್ರಹ್ಮಬಿಂದೂಪನಿಷತ್ ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಚೈಕಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯೇತಾದೃಶಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ನಿರಧಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಕಾಂಡಮುಚ್ಛಿದ್ಯೇತೇತ್ಯಪಿ ನಾಽಽಶಂಕನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಔಪನಿಶ್ಚಯವತ ಇಷ್ಯತ ಏವ ಶ್ಯೇನಾದಿವಿಧ್ಯಪ್ರಮಾಣ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ತೀವ್ರಕ್ರೋಧಾಕ್ರಾಂತಸ್ವಾಂತಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಶ್ಯೇನಾದಿವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಥಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕರ್ಮವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಜೈಮಿನಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸಮ್ಮನಿಮಾಹ -
ಯೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ ಷಷ್ಠೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಃ । ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿದಾನಮ್ । ನ ಹಿ ನಭೋವನ್ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ದುಃಖಾಸಂಸರ್ಗಿಣಃ ಪರಮಾನಂದಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸುಖಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದ್ದುಃಖಂ ಮೇ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಿತ್ವಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಚ ಸಮರ್ಥೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಿತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಕಾಶಕಾ ಮಂತ್ರಾ ನ ಕರ್ಮವಿಧಿಶೇಷಭೂತಾ ನ ಚ ಮಾನಾಂತರವಿರುದ್ಧಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಾದಿಮತ್ತ್ವಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದೇತ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಈಶೇತಿ ।
‘ಈಶ’ ಐಶ್ವರ್ಯೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತೋಃ ಕ್ವಿಪಿ ಲುಪ್ತೇ ಕೃದಂತಂ ರೂಪಮೀಟ್ ತಸ್ಯ ತೃತೀಯೈಕವಚನಮೀಶೇತಿ । ರೀಶನಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಕ್ವಿಬಂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನಿರೂಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೋತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವೇನ ತರ್ಹಿ ಭೇದಃ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ -
ಸರ್ವಜಂತೂನಾಮಾತ್ಮಾ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಯಥಾಽಽದರ್ಶಾದಿಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಬಿಂಬಭೂತೋ ದೇವದತ್ತ ಈಶಿತಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನೇಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವಸಂಭವಾನ್ನ ವಾಸ್ತವಭೇದಾನುಮಾನಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ವಸ’ ಆಚ್ಛಾದನೇ । ಅಸ್ಯ ರೂಪಂ ವಾಸ್ಯಮ್ । ತತ್ತ್ವತ ಈಶ್ವರಾತ್ಮಕಮೇವ ಸರ್ವಂ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಯದನೀಶ್ವರರೂಪೇಣ ಗೃಹೀತಂ ತತ್ಸರ್ವಮೀಶ್ವರ ಏವಾಽಽತ್ಮೈವೇತಿ ಜ್ಞಾನೇನಾಽಽಚ್ಛಾದನೀಯಮ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮಕ ಈಶ್ವರೋಽಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮೇಷ ತತ್ತ್ವೋಪದೇಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವ ಸತ್ಪ್ರಕಾಶಾವಿಶೇಷತಃ । ಹೇಯೋಪಾದೇಯಭಾವೋಽಯಂ ನ ಸನ್ಸ್ವಪ್ನವದೀರ್ಯತೇ ॥’ ಉಕ್ತಂ ಚ - ‘ನ ಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ನ ಮೋಕ್ಷೋಽಸ್ತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪೋಽಸ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ । ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶ ಏವಾಸ್ತಿ ವಿಶ್ವಾಕಾರೋ ಮಹೇಶ್ವರಃ ॥’ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯೌಪದೇಶಿಕಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣಾನೃತದೃಷ್ಟಿರ್ನ ತಿರಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ತಸ್ಯ ವಿಚಾರಾದಿಪ್ರಯತ್ನೇನ ತತ್ತ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಸತ್ಯಾನೃತದೃಷ್ಟಿಸ್ತಿರಸ್ಕ್ರಿಯೇತೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಚಂದನಾಗರ್ವಾದೇರುದಕಾದಿಸಂಬಂಧಾದಾರ್ದ್ರೀಭಾವಾದಿನಾ ಜಾತಂ ಯದ್ದೌರ್ಗಂಧ್ಯಮೌಪಾಧಿಕಂ ಮಿಥ್ಯಾ ತದ್ಯಥಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪನಿಧರ್ಷಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ಗಂಧೇನಾಽಽಚ್ಛಾದ್ಯತೇ ತದ್ವದ್ವಿಚಾರಾದೇಃ ಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧೇರ್ಬಾಧಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದೇವ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಭಾವೋಽನಾದಿರವಿದ್ಯಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತ್ಯಾದಿಬಾಧಯೋಗ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏವಂ ವಿಚಾರಾದಿಪ್ರಯತ್ನವತೋಽನೃತದೃಷ್ಟಿತಿರಸ್ಕಾರಸಂಭಾವನಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಯುಕ್ತ್ಯನಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಮಿದಮಹಂ ಚೇಶ್ವರ ಏವೇತಿ ಭಾವನಾಯಾಮಧಿಕೃತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಕುಶಲಸ್ಯ ಚ ವಿಚಾರೇಽಧಿಕೃತಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸ ಏವಾಧಿಕಾರ ಇಹ ಮಂತ್ರೇ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತೇನತ್ಯಕ್ತೇನೇತ್ಯತ್ರತ್ಯಾಗಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ।
“ತ್ಯಜತೈವ ಹಿತಜ್ಜ್ಞೇಯಂತ್ಯಕ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಂ ಪದಮ್ ” ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುತ್ರಾದ್ಯೇಷಣಾಯಾಶ್ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ -
ಏವಮೀಶ್ವರಾತ್ಮೇತಿ ।
ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಸ್ತೌತಿ -
ತೇನ ತ್ಯಕ್ತೇನೇತಿ ।
ತ್ಯಾಗೇನಾಽಽತ್ಮಾ ರಕ್ಷಿತಃ ಸ್ಯಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾನುಕೂಲತ್ವಾತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಶರೀರಸಂಧಾರಣೋಪಯುಕ್ತಕೌಪೀನಾಚ್ಛಾದನಭಿಕ್ಷಾಶನಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ದ್ರವ್ಯಪರಿಗ್ರಹೇ ರಾಗಶ್ಚೇತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತನ್ನಿರೋಧೇ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಿಯಮವಿಧಿಮಾಹ -
ಏವಂ ತ್ಯಕ್ತೈಷಣ ಇತಿ ।
ಸ್ವಿದಿತಿ ನಿಪಾತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾಥಂತ್ವೇಽಪಿ ಕಸ್ಯಸ್ವಿದಿತಿ ವಿತರ್ಕಾರ್ಥತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದಿಹ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯನರ್ಥಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಪ್ಯಾತ್ಮನ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಶೇಷಭೂತಂ ಜಡಸ್ಯ ಚಿತ್ಪರತಂತ್ರತ್ವಾದತೋಽಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿಷಯೇ ನಾಽಽಂಕ್ಷಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಾತ್ಮೈವ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿಷಯ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಆದ್ಯಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನ ತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಃ ಕೃತಸ್ತೃತೀಯಪಾದೇನಾಪರಿಪಕ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿರುಕ್ತಶ್ಚತುರ್ಥಪಾದೇನ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ನಿಯಮವಿಧಿರುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾರ್ಥಮನುವದತ್ಯುತ್ತರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಭಿಧಿತ್ಸಯಾ -
ಏವಮಾತ್ಮವಿದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಹಿತಂ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವೋತ್ತರಮಂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಂ ತತಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಮಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯೇಕದೇಶಿಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೀ ನೈಕಾಧಿಕಾರೇ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದೃತುಗಮನತ್ರಿದಂಡಿಧರ್ಮವತ್ । ಅಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ರಾಪಿ ಕ್ರಮೇಣೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವೇದವಿಹಿತತ್ವೇನ ಶುದ್ಧಿಸಾಮ್ಯಾದ್ವಿರೋಧೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತದಸತ್ । ಋತುಗಮನತ್ರಿದಂಡಿಧರ್ಮಯೋರಪ್ಯವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದುಭಯಂ ನೈಕಸ್ಯ ವಿಹಿತಮಿತಿ ಚೇತುಲ್ಯಮೇತತ್ । ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ತತ್ರ ನ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಚೇದಿಹಾಪಿ ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ’(ತೈ. ನಾ. ೧೨) ‘ನಾನುಧ್ಯಾಯಾದ್ವಹೂಂಛಬ್ದಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತುಲ್ಯಃ ।
ಕೇವಲಕರ್ಮವಿಷಯೋ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕೇವಲಪದವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಾಭಾವಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧೇರದ್ಯಾಪ್ಯನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಮಚ್ಚಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಮಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಮಿತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಂ ಕರ್ಮ ಶುದ್ಧತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನೇನೋಪಮೃದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ವಿರೋಧಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಮರಸಿ ಯೇನೈಕಾಧಿಕಾರತ್ವಂ ತಯೋಃ ಕಲ್ಪಯಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದಪಿ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇಹಾಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜಿಜೀವಿಷೋ ರಾಗಿಣಃ ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಂ ಸರ್ವಮೀಶ್ವರ ಏವೇತಿ ಜ್ಞಾನವತಸ್ತ್ಯಾಗೋ ವಿಹಿತಃ । ಕಿಂಚ ಧನಸಂಪನ್ನಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ । ಪ್ರಥಮಮಂತ್ರಾರ್ಥಾಧಿಕಾರಿಣಶ್ಚ ಧನಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿಷೇಧೇನ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿಷೇಧಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿಜೀವಿಷಾ ಹಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿಣ ಏವ ನ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಿಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ನ ಜೀವಿತ ಇತಿ ।
ಅರಣ್ಯಂ ಸ್ತ್ರೀಜನಾಸಂಕೀರ್ಣಮಾಶ್ರಮಮಿಯಾದ್ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಪದಂ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥಿತಿಸ್ತತೋಽರಣ್ಯವಾಸೋಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಸಂನ್ಯಾಸಾನ್ನ ಪುನರಿಯಾತ್ಕರ್ಮಶ್ರದ್ಧಯಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಜಿಜೀವಿಷಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನೈಕಫಲಕಾಮಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಧಿಕಾರಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯೋರಿತಿ ।
ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ ಸನಿದಾನಾನರ್ಥಪ್ರಹಾಣಂ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಸಂಸಾರಮಂಡಲಾಂತರ್ಗತಮೇವ ಚ ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಯತ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಅಗ್ನೇ ನಯ ಸುಪಥೇತ್ಯಂತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾರಾಯಣೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಇಮೌ ದ್ವಾವೇವೇತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇಽನುನಿಷ್ಕ್ರಾಂತತರೌ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿಮನುಪ್ರವೃತ್ತೌ ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾದುಭಯೋಃ ಸಂನ್ಯಾಸ ಏವಾತಿರಿಕ್ತಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವತಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಾವ್ಯವಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ತಃ ।
ವ್ಯಾಸವಾಕ್ಯಮಪಿ ಸಮ್ವಾದಕಮಾಹ -
ದ್ವಾವಿಮಾವಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಆದ್ಯಮಂತ್ರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಮವಿದ್ವನ್ನಿಂದಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತೇ ಲೋಕಾ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಯಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೇ ।
ಯಥಾಶ್ರುತಮಿತಿ ।
ಯೇನ ಯಾದೃಶಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ವಿಹಿತಂ ವಾ ದೇವತಾದಿಜ್ಞಾನಮನುಷ್ಠಿತಂ ಸ ತದನುರೂಪಾಮೇವ ಯೋನಿಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಹಂತೃತ್ವಸ್ಯೋದರಭೇದಿನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಕಥಮವಿದ್ವಾಂಸ ಆತ್ಮಹನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ತ ಇತಿ ।
ಉದರಭೇದಿನೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾದಶುದ್ಧತ್ವಾಧ್ಯಾಸೇನ ತಿರಸ್ಕಾರ ಏವಾಽಽತ್ಮಹಂತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾದೋಷೇಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಕಸ್ಯಚಿಚ್ಛುದ್ಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಶಾಪೋಽಶಸ್ತ್ರವಧ ಉಚ್ಯತೇ ತದ್ವದಾತ್ಮನಿ ಪಾಪಿತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಹಿಂಸೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜರಾಮರತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣೋಽಹಮಿತಿ ಸಮ್ವೇದನಮಭಿಧಾನಂ ಚ ಯತ್ಕಾರ್ಯ ತದ್ಧತಸ್ಯೇವ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಹನನಮುಪಚರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತವಿಧಾನಾದರ್ಶನಾತ್ಸಂಸರಣಮೇವ ಫಲಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನ ಹೀತಿ ॥ ೩ ॥
ಉತ್ತರಮಂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಮೇಕಂ ಚೇದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕೇಚನ ಸ್ವರ್ಗಗಾಮಿನಃ ಕೇಚನ ನರಕಗಾಮಿನ ಇತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ಮನಉಪಾಧಿನಿಬಂಧನೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಹ -
ಮನಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಾಧೇರನುವರ್ತನಾತ್ ವಿಕ್ರಿಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಮನಸೋ ದೇಹಾಂತಃಸ್ಥಾತ್ವದ್ಬಹಿರ್ಗಮನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವೇಗವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇಹಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಜವೀಯಸ್ತ್ವಾದಶ್ವಾದಿವತ್ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ -
ನೈನದ್ದೈವಾ ಇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತದವಿಷಯತ್ವೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿವಿಷಯತ್ವಮಪ್ಯಾತ್ಮತೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನಸೋ ವಾ ಕಥಂ ನ ವಿಷಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮನಃಸ್ಥಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಮನಸೋ ನ ವಿಷಯೋಽತ್ಯಂತಾವ್ಯವಧಾನಾತಥಾಽಽತ್ಮಾಽಪ್ಯಂತಾವ್ಯವಧಾನಾನ್ಮನಸೋ ನ ವಿಷಯಸ್ತದ್ವಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾತ್ಮಸಂಭಾವನಾಯೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಶ್ರೌತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯಃ ಪ್ರಭೃತಿಭಿರಿದ್ಭಿಃ ಸಂಪಾದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕೋಽಪ್ಶಬ್ದಃ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾಯಾಶ್ಚಾಬ್ನಿಮಿತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ; ಕಾರಣವಾಚಕಃ ಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಾಮಿದಾನೀಂ ಮಾತರಿಶ್ವಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಾದಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸರ್ವಾ ಹೀತಿ ॥ ೪ ॥
ಜಾಮಿತಾ - ಆಲಸ್ಯಮ್ । ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದ್ಬಾಹ್ಯತೋಽಸ್ತಿ ನಿರತಿಶಯಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದಂತಶ್ಚೇದಸ್ತಿ ತರ್ಹಿ ನಿರಂತರಮೇಕರಸಂ ನ ಸ್ಯಾನ್ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ -
ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವೇತಿ ॥ ೫ ॥
ಉಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾತೀತಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೬ ॥
ನಿರತಿಶಯಾನಂದಸ್ವರೂಪಮತ ಏವ ದುಃಖಾಸ್ಪೃಷ್ಟಮಾತ್ಮಾನಮಜಾನತಃ ಶೋಕೋ ಭವತಿ ಹಾ ಹತೋಽಹಂ ನ ಮೇ ಪುತ್ರೋಽಸ್ತಿ ನ ಮೇ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ । ತತಃ ಪುತ್ರಾದೀನ್ಕಾಮಯತೇ ತದರ್ಥಂ ದೇವತಾರಾಧನಾದಿ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ ನ ತ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಸ್ತತೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಶೋಕಾದೇರವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಾನ್ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ಶೋಕಾದೇರಾತ್ಯಂತಿಕೀ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಲಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶೋಕಶ್ಚ ಮೋಹಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೭ ॥
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
‘ಸ್ನು’ ಪ್ರಕ್ಷರಣೇ ಧಾತುಃ । ಸ್ನಾವಯಂತಿ ಶರೀರಮಿತಿ ಸ್ನಾವಾಃ ಶಿರಾಃ । ಕ್ರಾಂತಮತಿಕ್ರಾಂತಂ ನಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಭೂತಭವಿಷ್ಯದ್ವರ್ತಮಾನದರ್ಶೀ ॥ ೮ ॥
ಪ್ರಕರಣವಿಭಾಗಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುರ್ವೃತ್ತಮನುವದತಿ -
ಅತ್ರಾಽಽದ್ಯೇನೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಭಾಸ್ಕರೇಣ ಸರ್ವಾಽಪ್ಯುಪನಿಷದೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಂ ತತಃ ಪ್ರಕರಣಭೇದಕರಣಮನುಚಿಮಿತಿ । ತದಸತ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನವಿಧಾನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪನಿಷತ್ಸು ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಂಗಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪೃಥಕ್ಫಲಶ್ರವಣಾತ್ । ತೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತೋಪಾಸನಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಭೇದೇನೈವೇಷ್ಟತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತೋಪಾಸನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪ್ರಕರಣಂ ಭಿನ್ನಮೇವೇಷ್ಯತೇ ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತಥೋಪನಿಷತ್ಸ್ವಪಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾವಿರುದ್ಧತದ್ಧಿರುದ್ಧವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಭೇದೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ಮಂತ್ರಾರ್ಥೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮ್ಮತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಅನಯೋಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಕಥಮಜ್ಞತ್ವಮವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ -
ಮನ ಏವೇತಿ ।
“ಜಾಯಾ ಮೇ ಸ್ಯಾದಥ ಪ್ರಜಾಯೇಯಾಥ ವಿತ್ತಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದಥ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯ”(ಬೃ.ಉ. ೧-೪-೧೭) ಇತಿ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಥೈವ ಬಾಹ್ಯೋ ಜಾಯಾದಿರ್ಯದಾ ನ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಜಾಯಾದಿಸಂಪರ್ತ್ತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಏತಚ್ಚಾಜ್ಞತ್ವಲಿಂಗಂ ಮನ ಆದಿಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ಬಾಹ್ಯಕಾಮಿನ್ಯಲಾಭೇ ಸುಪ್ತೋ ಮನೋವಿಜೃಂಭಿತಕಾಮಿನೀಮುಪಭುಂಜಾನೋಽಜ್ಞಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತದ್ವದಯಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ಸಂಸಾರಾಪ್ತಿರೇವೇತ್ಯಪಿ ತತ್ರೈವ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಏಕಂ ಸಾಧಾರಣಮನ್ನಂ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ ದ್ವೇ ದೇವಾನಾಂ ಹುತಪ್ರಹುತೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೌ ವಾ; ತ್ರೀಣ್ಯಸ್ಯ ಭೋಗಸಾಧನಾನಿ ಮನೋವಾಕ್ಪ್ರಾಣಲಕ್ಷಣಾನಿ; ಪಶ್ವರ್ಥಮೇಕಂ ತತ್ಪಯ ಇತಿ ಸಪ್ತಾನ್ನಸರ್ಗೋದರ್ಶಿತಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯತ್ಸಪ್ತಾನ್ನಾನಿ ಮೇಧಯಾ ತಪಸಾಽಜನಯತ್ಪಿತೇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ್ರೈಕೈಕೋ ಯಜಮಾನ ಏವ ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಜನಕತ್ವಾತ್ಪಿತೋಚ್ಯತೇ । ತೇಷು ಚ ಸೃಷ್ಟೇಷ್ವನ್ನೇಷು ತಸ್ಯ ಪಿತುರಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಧ್ಯಾಸೇನ ಮನಆದಿಷ್ವಿತರೇಷು ಚ ಸಂಬಂಧಾಧ್ಯಾಸೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ಸಂಸಾರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಮಂತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮ್ಮತಿಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಕರಣವಿಭಾಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೇ ತು ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಾವಿನಾ ।
ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಶ್ರಮಿಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭೇದೋಪಮರ್ದೇನ ಯದಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂದಿತ್ಯವಧಾರಣೇನೋಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನ, ಉತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಚ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಫಲಕಮುಕ್ತಂ ತನ್ನ ಶ್ರೌತೇನ ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ವಾ ಕರ್ಮಣಾ ಕೇನಚಿದಮೂಢಃ ಸಮುಚ್ಚಿಚೀಷತಿ । ಅಂಧಂ ತಮ ಇತ್ಯಾದೌ ತು ಸಮುಚ್ಚಿಚೀಷಯಾಽವಿದ್ವದಾದಿನಿಂದಾ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ಚ ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಮಭ್ವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ದೈವಂ ವಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಭಾಸ್ಕರೇಣೇಶಾ ವಾಸ್ಯಮಿತಿ ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ಏವ ಸಮುಚ್ಚಿಚೀಷಯಾ ನಿಂದೋಚ್ಯತ ಇತಿ । ತದಸತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ಚು ಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯಮ್ । ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತು ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಮರ್ದಕತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯತಾ । ಕಿಂಚ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಷ್ಪನ್ನೇಽಪಿ ಫಲಸ್ಯ ವ್ಯವಧಾನಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ತಸ್ಯೈವ ಸಹಕಾರಿಸಮುಚ್ಚಯ ಇಷ್ಯತೇ ದರ್ಶಾದೇಃ, ಇಹ ತ್ವೇಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಇತ್ಯೇಕತ್ವದರ್ಶನಸಮಕಾಲಮೇವ ಮೋಹಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾನ್ನ ಕಾಲಾಂತರೀಯಫಲಮ್ । ತತೋ ನ ಸಹಕಾರಿಸಮುಚ್ಚಿಚೀಷಾ । ಕಿಂಚಾಸ್ಯಾ ಮಂತ್ರೋಪನಿಷದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ “ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದೌ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಯಜ್ಞಾದೇರಿಷ್ಯಮಾಣವೇದನೇ ಕ್ರರಣತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ಕಥಂ ದುರ್ಬಲೇನ ಪ್ರಕರಣೇನ ಸಹಕಾರಿತಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಹಕಾರಿಸಂಬಂಧವಿಧಿತ್ಸಯಾ ನಿಂದೇತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ಚಾಗ್ನೀಂಧನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷೇತಿಸೂತ್ರವಿರೋಧಶ್ಚ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಹಕಾರಿಸಂಬಂಧವಿಧಿತ್ಸಯಾ ನಿಂದೇತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ಚಾಗ್ನೀಂಧನಾದ್ಯನಪೇೇಕ್ಷೇತಿಸೂೂತ್ರವಿರೋಧಶ್ಚ । ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ಚ ಪರೇಣಾಪಿ ನೇಷ್ಯತೇ । ವಿರೋಧೇನ ಚ ಪರಿಜಹ್ರೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಾವಿರುದ್ಧದೇವತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯತೇ ।
ನನು ದೇವತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಾತಿರಿಕ್ತಫಲಾಭಾವಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ನನು ಸಮುಚ್ಚಿಚೀಷಯಾ ನಿಂದೇತಿ ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ಮೋಕ್ಷಾದರ್ವಾಕ್ಪರ್ಯವಸಾನಾನುಪಪತ್ತೇರ್ದೇವಲೋಕಾದಿಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಫಲಾಭಾಸತ್ವಾತ್ಪ್ರಹಾಣಾರ್ಥೈವ ನಿಂದಾ ಕಿಂ ನೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ -
ತಯೋರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಿತಿ ।
ನ ಫಲಶಬ್ದೋ ಮೋಕ್ಷೇ ರೂಢೋ ಮೋಕ್ಷಮನಿಚ್ಛತಾಮಪಿ ಸಮೀಹಿತೇ ಫಲವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ತತೋ ಯೋ ದೇವಲೋಕಾದಿಮುಕಪಾದಿತ್ಸತೇ ತಸ್ಯ ತದಪಿ ಫಲಂ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧-೧೦-೧೧ ॥
ಚಿತ್ತಂತ್ರಾ ಮಾಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಧಿಃ । “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂತುಮಹೇಶ್ವರಮಿ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾಽತ್ರಾಸಂಭೂತಿಶ್ಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಭಾಸ್ಕರಾಭಿಮತಸ್ತು ಪರಿಣಾಮವಾದಸ್ತತ್ತ್ವಾಲೋಕೇ೨ ನಿರಸ್ತ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿಃ । ಸಾಂಸಾರಿಕದುಃಖಾನುಭವಾಭಾವೇನ ಚ ಸುಷುಪ್ತಿವತ್ಪ್ರಕೃತಿಲಯಸ್ಯ ಪುರುಷೇಣಾರ್ಥ್ಯಮಾನತಾಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಫಲಂ ಚ ಕರ್ಮೋಪಾಸನ ಇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯುಪಾಸನೇಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಾಸ್ಯತಿ । ತತೋ ಜಡತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇಃ ಫಲದಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಪಿ ಕುಚೋದ್ಯಮೇವ ॥೧೨-೧೩-೧೪ ॥
ವಿಸ್ತರೇೇಣೋಕ್ತಮರ್ಥಜಾತಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ಮಾನುಷದೈವವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶರೀರಪಾಟವಂ ಗೋಭೂಹಿರಣ್ಯಾದಿಸಾಧನಸಂಪತಿಶ್ಚ ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಮ್ । ದೈವಂ ವಿತ್ತಂ ದೇೇವತಾಜ್ಞಾನಮ್ ।
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಭಿಧಿತ್ಸಯಾಽರ್ಥವಿಶೇಷಮನುವದತಿ -
ತತ್ರ ನಿಷೇಕಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ಮಂತ್ರೇಣ ವಿದ್ಯಾಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾಽಽಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವಂ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಸ್ಮಾಭಿರಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ವ್ಯಾಹೃತ್ಯವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರಃ ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹೂ ಸುವರಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೬-೧೭ ॥
ಮಂತ್ರಾನ್ಪದಶೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ವಿಚಾರಮಾರಭತೇ -
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಂ ಚ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಯೋರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಾವಿರೋಧೀ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾವೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯೌ ನ ತರ್ಕಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಪರೇಣೋಕ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ದೂರಮೇತೇ ಇತಿ ।
ವಿಷೂಚೀ ನಾನಾಗತೌ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ದೂರಂ ವಿಪರೀತೇ ಅತಿಶಯೇನ ವಿರುದ್ಧೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಹಸಂಭವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿಃ? ಕಾಠತೇ ವಿರೋಧಶ್ರವಣಾತ್ ತದ್ಗತವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತು । ಇಹ ತ್ವವಿರೋಧಶ್ರವಣಾದವಿರೋಧೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಯೋಃ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವಾತ್ । ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋರ್ಹಿ ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತೋ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತರ್ಹ್ಯವಿರೋಧ ಏವಾಸ್ತು ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿಬಲಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಶುಕ್ತಿವಿದ್ಯಾಯೋರಿವ ಸಹಸಂಭವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿರಸಿದ್ಧಃ । ಸಿದ್ಧೇ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧೌ ತದ್ಬಲಾದವಿರೋಧಾವಗಮೋಽವಿರೋವಾವಗಮಾಚ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಹಸಂಭವಾನುಪಪತ್ತಾವಪಿ ಕ್ರಮೇಣೈಕಾಶ್ರಯೇ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಚೇದ್ಯದಿ ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಾ ಪಶ್ಚಾತ್ತು ವಿದ್ಯೇತಿ ಕ್ರಮಸ್ತರ್ಹೀಷ್ಯತ ಏವ । ಯದಿ ಪಶ್ಚಾತ್ತರ್ಹ್ಯಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಧ್ವಸ್ತತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯಾಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರಣಾಸಂಭವಾನ್ಮೂಲಾಭಾವೇನ ಭ್ರಮಸಂಶಯಾಗ್ರಹಣಾನಾಮಪಿ ವಿದುಷೋಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಮಾ ಭೂದವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ ವಿದುಷೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾಽಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ಚೋದನಾಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಹ ತವ ಸಮುಚ್ಚಿಚೀಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ತು ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವತೋ ನ ಚೋದನಾ ಸಂಭವತಿ ಕಾಮಾಭಾವಾತ್ಕಾಮಿನೋ ಹಿ ಸರ್ವಾಶ್ಚೋದನಾಃ । ‘ಅಕಾಮಿನಃ ಕ್ರಿಯಾ ಕಾಚಿದ್ ದೃಶ್ಯತೇ ನೇಹ ಕಸ್ಯಚಿತ್। ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್ ॥’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರಸ್ಥಿತಿಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾಲೇಶಾಶ್ರಯಕರ್ಮಶೇಷನಿಮಿತ್ತಂ ತು ವಿದುಷೋ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿ ನ ಕರ್ಮ, ಚೋದನಾಭಾವಾತ್ಕಿಂತು ಯಾವತ್ಪ್ರಾಣಶರೀರಸಂಯೋಗಭಾವಿ ತತ್ಕರ್ಮಾಭಾಸಂ ತಚ್ಚ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಗತಂ ಮನ್ಯತೇ ಕರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಸಂಭವಾನ್ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಚ್ಚೇಯತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಮೃತಶಬ್ದೇನ ಮುಖ್ಯಮೇವಾಮೃತತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ -
ಅಮೃತಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾಮೃತ್ವಗ್ರಹಣೇ ಹಿರಣ್ಮಯಾದಿಮಂತ್ರೇಣ ದ್ವಾರಮಾರ್ಗಯಾಚನಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುನ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತತೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಾದ್ಗೌಣಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದರ್ಶಾಂತರಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ॥ ೧೮ ॥
ಈಶಾಪ್ರಭೃತಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಶಾಂಕರಸ್ಯ ಪರಾತ್ಮನಃ ।
ಮಂದೋಪಕೃತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಣೀತಂ ದಿಪ್ಪಣಂ ಸ್ಫುಟಮ್ ॥