आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
యేనాఽఽత్మనా పరేణేశా వ్యాప్తం విశ్వమశేషతః ।
సోఽహం దేహద్వయీసాక్షీ వర్జితో దేహతద్గణేః ॥ ౧ ॥
ఈశా వాస్యమిత్యాదిమన్త్రాన్వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవన్భాష్యకారస్తేషాం కర్మశేషత్వశఙ్కాం తావద్వ్యుదస్యతి । తథాహి కర్మజడాః కేచన మన్యన్తే స్మ । ఈశా వాస్యమిత్యాదయో మన్త్రాః కర్మశేషా మన్త్రత్వావిశేషాదివేత్వాదిమన్త్రవత్ । అతః పృథక్ప్రయోజనాద్యభావాదవ్యాఖ్యేయా ఇతి తాన్ప్రత్యాహ -
ఈశా వాస్యమిత్యాదయ ఇతి ।
కర్మస్వవినియుక్తా ఇతి ।
ఇషే త్వేతి శాఖాం ఛినత్తీత్యాదివద్వినయోజకప్రమాణాదర్శనాత్ప్రాకరణాన్తరత్వాచ్చేత్యర్థః ।
శ్రౌతవినియోగాభావేఽపి ‘బర్హిర్దేవసదనం దామీ’ త్యస్య బర్హిర్లవనప్రకాశనసామర్థ్యాద్వర్హిర్లవనే యథా వినియోగస్తథా కర్మశేషాత్మప్రకాశనసామర్థ్యేన కర్మస్వేషాం వినియోగ ఇత్యపి నాఽఽశఙ్కనీయమిత్యాహ -
తేషామితి ।
శుద్ధత్వాదివిశేషణస్యాఽఽత్మనః కర్మశేషత్వే ప్రమాణాభావాత్తద్యాథాత్మ్యం న కేవలం కర్మానుపయోగి కిన్తు కర్మణా విరుధ్యతే చేత్యాహ -
యాథాత్మ్యం చేతి ।
శుద్ధోఽహం స్వభావతో నాఽఽగన్తుకేనాపి పాప్మనా విద్ధః సర్వత్రైకోఽశరీర ఆకాశోపమ ఇతి జానన్న కటాక్షేణాపి కర్మ వీక్షతే । కిన్త్వాపాతప్రతిపత్తిరప్యేతాదృశీ నిరుణద్ధ్యేవ కర్మప్రవృత్తిమిత్యర్థః । కిఞ్చ యః కర్మశేషః స ఉత్పాద్యో దృష్టో యథా పురోడాశాదిః । వికార్యః సోమాదిః । ఆప్యో మన్త్రాదిః । సంస్కార్యో వ్రీహ్యాదిస్తదుత్పాద్యాదిరూపత్వం వ్యాపకం వ్యావర్తమానమాత్మయాథాత్మ్యస్య కర్మశేషత్వమపి వ్యావర్తయతి ।
తథాఽఽత్యాథాత్మ్యం కర్తృ భోక్తృ చ న భవతి । యేన మమేదం సమీహీతసాధనం తతో మయా కర్తవ్యమిత్యహఙ్కారాన్వయపురః సరః కర్త్రన్వయః స్యాదిత్యాహ -
నహ్యేవమితి ।
ననూపనిషదాం జపోపయోగిత్వాదన్యస్య చ ప్రమాణస్యాదర్శనాన్నాస్త్యేవైతాదృశమాత్మయాథాత్మ్యం తత్రాఽఽహ -
సర్వాసామితి ।
“యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః” ఇతి మీమాంసాప్రసిద్ధేః సర్వాసాముపనిషదాం చైకాత్మ్యే తాత్పర్యదర్శనాన్న జపోపయోగిత్వముపనిషదాంశక్యం వక్తుమ్ । తథాహి - ఈశా వాస్యమిత్యుపక్రమ్య స పర్యగాచ్ఛుమిత్యుపసంహారాదనేజదేకం తదన్తరస్య సర్వస్యేత్యభ్యాసదర్శనాన్నైనద్దేవా ఆప్నువన్నిత్యపూర్వతాసఙ్కీతంనాత్ కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యత ఇతి ఫలవత్తాసఙ్కీర్తనాత్కుర్వన్నేవేహేతి జిజీవిషోర్భేదదర్శినః కర్మకరణానువాదేనాసుర్యా నామ త ఇతి నిన్దయేకాత్మ్యదర్శనస్య స్సుతత్వాత్తస్మిన్నపో మాతరిశ్వా దధాతీతి యుక్త్యభిధానాచ్చాస్యాస్తావదుపనిషద ఐకాత్మ్యతాత్పర్యం దృశ్యతే । ఎవమన్యాసామప్యుపనిషదాముపక్రమోపసంహారైకరూప్యాభ్యాసాపూర్వతాఫలవత్తార్యవాదయుక్త్యుపపాదనాని షట్ తాత్పర్యలిఙ్గాని వికల్పేన సముచ్చయేన చాస్మాభిస్తత్త్వాలోకే దర్శితానీతి నేహ ప్రతన్యన్తే ।
కిఞ్చ ప్రత్యయసమ్వాదోఽపి బలవత్త్వే కారణం ప్రసిద్ధమ్ । విద్యతే చోపనిషదర్థే గీతాదిసమ్వాదస్తస్మాదుపనిషత్పదసమన్వయేనావగమ్యమానమైకాత్మ్యం న ప్రమాణాన్తరానుపలమ్భవిరోధేనాపలపనీయమ్ । యథేన్ద్రియాన్తరేణానవగమ్యమానమపి రూపం చక్షుపాఽవగమ్యమానం నాపహ్నూయతే తథైకాత్మ్యమపి నాపహ్నవార్హమిత్యాహ -
గీతానామితి ।
“సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్ । వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం యః పశ్యతి స పశ్యతి ॥” (భ. గీ. ౧౩ । ౨౭) ఇత్యాదిగీతానామ్ । ‘ఎక ఎవ హి భూతాత్మా భూతే భూతే వ్యవస్థితః । ఎకధా బహుధా చైవ దృశ్యతే జలచన్ద్రవత్ ॥”(బ్రహ్మబిన్దూపనిషత్ ౧౨) ఇత్యాదిమోక్షశాస్త్రాణాం చైకాత్మ్యపరత్వాదిత్యర్థః ।
యద్యేతాదృశమాత్మతత్త్వం తర్హి నిరధికారిత్వాత్కర్మకాణ్డముచ్ఛిద్యేతేత్యపి నాఽఽశఙ్కనీయమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ఔపనిశ్చయవత ఇష్యత ఎవ శ్యేనాదివిధ్యప్రమాణ్యమ్ । యథా చ తీవ్రక్రోధాక్రాన్తస్వాన్తం ప్రత్యేవ శ్యేనాదివిధిప్రామాణ్యం తథా మిథ్యాత్మదర్శినం ప్రత్యేవ కర్మవిధిప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
అత్ర జైమినిప్రభృతీనాం సమ్మనిమాహ -
యో హీత్యాదినా ।
అర్థిత్వాదియుక్తస్య కర్మణ్యధికారః షష్ఠేఽధ్యాయే ప్రతిష్ఠాపితః । అర్థిత్వాది చ మిథ్యాజ్ఞాననిదానమ్ । న హి నభోవన్నిష్క్రియస్య స్వత ఎవ దుఃఖాసంసర్గిణః పరమానన్దస్వభావస్య సుఖం మే స్యాద్దుఃఖం మే మా భూదిత్యర్థిత్వం శరీరేన్ద్రియసామర్థ్యేన చ సమర్థోఽహమిత్యభిమానిత్వం మిథ్యాజ్ఞానం వినా సమ్భవతీత్యర్థః ।
యస్మాదాత్మయాథాత్మ్యప్రకాశకా మన్త్రా న కర్మవిధిశేషభూతా న చ మానాన్తరవిరుద్ధాస్తస్మాత్ప్రయోజనాదిమత్త్వమపి తేషాం సిద్ధమిత్యాహ -
తస్మాదేత ఇతి ।
వ్యాఖ్యేయత్వముక్త్వా ప్రతిపదం వ్యాచష్టే -
ఈశేతి ।
‘ఈశ’ ఐశ్వర్యే ఇత్యస్య ధాతోః క్విపి లుప్తే కృదన్తం రూపమీట్ తస్య తృతీయైకవచనమీశేతి । రీశనకర్తృత్వసమ్భవాత్ క్విబన్తశబ్దవాచ్యతా న విరుధ్యతే నిరూపాధికస్య చ లక్ష్యత్వం భవిష్యతోత్యర్థః ।
ఈశిత్రీశితవ్యభావేన తర్హి భేదః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ -
సర్వజన్తూనామాత్మా సన్నితి ।
యథాఽఽదర్శాదిషు ప్రతిబిమ్బానామాత్మా సన్ బిమ్బభూతో దేవదత్త ఈశితా భవతి తథా కల్పితభేదేనేశిత్రీశితవ్యభావసమ్భవాన్న వాస్తవభేదానుమానం సమ్భవతీత్యర్థః । ‘వస’ ఆచ్ఛాదనే । అస్య రూపం వాస్యమ్ । తత్త్వత ఈశ్వరాత్మకమేవ సర్వం భ్రాన్త్యా యదనీశ్వరరూపేణ గృహీతం తత్సర్వమీశ్వర ఎవాఽఽత్మైవేతి జ్ఞానేనాఽఽచ్ఛాదనీయమ్ । సర్వాత్మక ఈశ్వరోఽస్మీతి జ్ఞాతవ్యమేష తత్త్వోపదేశ్ఛాన్దోగ్యే తత్త్వమసీతివదిత్యర్థః । ‘బ్రహ్మైవ సర్వమాత్మైవ సత్ప్రకాశావిశేషతః । హేయోపాదేయభావోఽయం న సన్స్వప్నవదీర్యతే ॥’ ఉక్తం చ - ‘న బన్ధోఽస్తి న మోక్షోఽస్తి న వికల్పోఽస్తి తత్త్వతః । నిత్యప్రకాశ ఎవాస్తి విశ్వాకారో మహేశ్వరః ॥’ ఇతి ।
యస్యౌపదేశికజ్ఞానమాత్రేణానృతదృష్టిర్న తిరస్క్రియతే తస్య విచారాదిప్రయత్నేన తత్త్వప్రకాశే సత్యానృతదృష్టిస్తిరస్క్రియేతేత్యభిప్రేత్య దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
చన్దనాగర్వాదేరుదకాదిసమ్బన్ధాదార్ద్రీభావాదినా జాతం యద్దౌర్గన్ధ్యమౌపాధికం మిథ్యా తద్యథా తత్స్వరూపనిధర్షణాభివ్యక్తేన స్వాభావికేన గన్ధేనాఽఽచ్ఛాద్యతే తద్వద్విచారాదేః స్వరూపసద్భావాన్మిథ్యాబుద్ధేర్బాధకత్వం సమ్భవతీత్యాహ -
తద్వదేవ హీతి ।
స్వభావోఽనాదిరవిద్యా తత్కార్యం స్వాభావికమిత్యాదిబాధయోగ్యత్వప్రదర్శనార్థం విశేషణమ్ । ఎవం విచారాదిప్రయత్నవతోఽనృతదృష్టితిరస్కారసమ్భావనాముక్త్వా యుక్త్యనభిజ్ఞస్య సర్వమిదమహం చేశ్వర ఎవేతి భావనాయామధికృతస్య యుక్తికుశలస్య చ విచారేఽధికృతస్య సర్వకర్మసంన్యాస ఎవాధికార ఇహ మన్త్రే వివక్షితస్తేనత్యక్తేనేత్యత్రత్యాగపరామర్శాత్ ।
“త్యజతైవ హితజ్జ్ఞేయంత్యక్తుః ప్రత్యక్పరం పదమ్ ” ఇత్యన్యత్రాప్యుక్తత్వాత్పుత్రాద్యేషణాయాశ్చిత్తవిక్షేపహేతుత్వేన ప్రసిద్ధత్వాచ్చేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ -
ఎవమీశ్వరాత్మేతి ।
చికీర్షితం సంన్యాసం స్తౌతి -
తేన త్యక్తేనేతి ।
త్యాగేనాఽఽత్మా రక్షితః స్యాన్నిష్క్రియాత్మస్వరూపావస్థానానుకూలత్వాత్త్యాగస్యేత్యర్థః ।
సంన్యాసినః శరీరసంధారణోపయుక్తకౌపీనాచ్ఛాదనభిక్షాశనాదివ్యతిరిక్తేఽపి కథఞ్చిద్ద్రవ్యపరిగ్రహే రాగశ్చేత్ప్రాప్నోతి తన్నిరోధే యత్నః కర్తవ్యః । తస్య ప్రధానవిరోధత్వాదిత్యభిప్రేత్య నియమవిధిమాహ -
ఎవం త్యక్తైషణ ఇతి ।
స్విదితి నిపాతస్య సామాన్యాథంత్వేఽపి కస్యస్విదితి వితర్కార్థత్వమన్యత్ర ప్రసిద్ధం తదిహ న గృహ్యత ఇత్యనర్థకమిత్యుక్తమ్ । వ్యవహారదృష్ట్యాఽప్యాత్మన ఎవేదం సర్వం శేషభూతం జడస్య చిత్పరతన్త్రత్వాదతోఽప్రాప్తే విషయే నాఽఽఙ్క్షా కర్తవ్యా । పరమార్థతస్త్వాత్మైవ సర్వమిత్యాకాఙ్క్షావిషయ ఎవ నాస్తీత్యర్థః ॥ ౧ ॥
ఆద్యమన్త్రస్య పూర్వార్ధేన తత్త్వోపదేశః కృతస్తృతీయపాదేనాపరిపక్వజ్ఞానస్య సంన్యాసవిధిరుక్తశ్చతుర్థపాదేన సంన్యాసినో నియమవిధిరుక్త ఇతి ప్రతిపదం వ్యాఖ్యాయ సంక్షిప్యార్థమనువదత్యుత్తరస్య సమ్బన్ధాభిధిత్సయా -
ఎవమాత్మవిద ఇత్యాదినా ।
పూర్వమన్త్రేణ జ్ఞానం విహితం యస్య తస్యైవోత్తరమన్త్రేణ కర్మ విహితం తతః సముచ్చయానుష్ఠానే తాత్పర్యం మన్త్రద్వయస్యేత్యేకదేశిశఙ్కాముద్భావయతి -
కథం పునరితి ।
శుద్ధబ్రహ్మజ్ఞానకర్మణీ నైకాధికారే విరుద్ధత్వాదృతుగమనత్రిదణ్డిధర్మవత్ । అస్త్యేవ తత్రాపి క్రమేణైకకర్తృకత్వమితి చేన్న । విశిష్టరూపభేదాద్భిన్నాధికారత్వాత్ । యచ్చోక్తం జ్ఞానకర్మణోర్వేదవిహితత్వేన శుద్ధిసామ్యాద్విరోధోఽసిద్ధ ఇతి తదసత్ । ఋతుగమనత్రిదణ్డిధర్మయోరప్యవిరోధప్రసఙ్గాత్ । తదుభయం నైకస్య విహితమితి చేతుల్యమేతత్ । ప్రతిషేధాత్తత్ర న సముచ్చయ ఇతి చేదిహాపి ‘న కర్మణా న ప్రజయా’(తై. నా. ౧౨) ‘నానుధ్యాయాద్వహూఞ్ఛబ్దాన్’ ఇత్యాదిప్రతిషేధస్తుల్యః ।
కేవలకర్మవిషయో నిషేధ ఇతి న చ వాచ్యం కేవలపదవ్యవచ్ఛేద్యాభావాత్సముచ్చయవిధేరద్యాప్యనిశ్చితత్వాత్తస్మాన్న సమచ్చయే తాత్పర్యం మన్త్రద్వయస్యేత్యాహ -
జ్ఞానకర్మణోర్విరోధమితి ।
కర్తృత్వాద్యధ్యాసాశ్రయం కర్మ శుద్ధత్వాకర్తృత్వాదిజ్ఞానేనోపమృద్యత ఇతి సమ్బన్ధగ్రన్థే యథోక్తం సహానవస్థానలక్షణం విరోధం కిం న స్మరసి యేనైకాధికారత్వం తయోః కల్పయసీత్యర్థః ।
మన్త్రలిఙ్గాదపి తయోర్భిన్నాధికారత్వం ప్రతీయత ఇత్యాహ -
ఇహాప్యుక్తమితి ।
జిజీవిషో రాగిణః కర్మ విహితం సర్వమీశ్వర ఎవేతి జ్ఞానవతస్త్యాగో విహితః । కిఞ్చ ధనసమ్పన్నస్యైవ కర్మణ్యధికారః । ప్రథమమన్త్రార్థాధికారిణశ్చ ధనాకాఙ్క్షానిషేధేన కర్మాధికారనిషేధః ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
జిజీవిషా హి కర్మాధికారిణ ఎవ న జ్ఞానాధికారిణ ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
న జీవిత ఇతి ।
అరణ్యం స్త్రీజనాసఙ్కీర్ణమాశ్రమమియాద్గచ్ఛేదితి పదం వేదశాస్త్రస్థితిస్తతోఽరణ్యవాసోపలక్షితాత్సంన్యాసాన్న పునరియాత్కర్మశ్రద్ధయా న ప్రత్యావృత్తిం కుర్యాదితి జిజీవిషాదిరహితస్య సంన్యాసవిధానాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ నైకఫలకామస్య జ్ఞానకర్మణోరధికారః ప్రతిపత్తవ్య ఇత్యాహ -
ఉభయోరితి ।
కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యత ఇతి సనిదానానర్థప్రహాణం జ్ఞానఫలం వక్ష్యతి । సంసారమణ్డలాన్తర్గతమేవ చ దేశాన్తరప్రాప్త్యాయత్తం హిరణ్యగర్భపదప్రాప్త్యాదిలక్షణం కర్మఫలం వక్ష్యతి । అగ్నే నయ సుపథేత్యన్తేనేత్యర్థః ।
నారాయణోపనిషద్వాక్యమపి భిన్నాధికారిత్వే ప్రమాణయతి -
ఇమౌ ద్వావేవేతి ।
పురస్తాత్సృష్టికాలేఽనునిష్క్రాన్తతరౌ భూతసృష్టిమనుప్రవృత్తౌ భిన్నాధికారిత్వాదుభయోః సంన్యాస ఎవాతిరిక్తః శ్రేష్ఠో భవతి పరమపురుషార్థావ్యవధానాదిత్యర్తః ।
వ్యాసవాక్యమపి సమ్వాదకమాహ -
ద్వావిమావితి ॥ ౨ ॥
ఆద్యమన్త్రార్థం ప్రపఞ్చయితుం ప్రథమమవిద్వన్నిన్దా క్రియత ఇత్యాహ -
అథేతి ।
తే లోకా ఇతి తచ్ఛబ్దో యచ్ఛబ్దార్థే ।
యథాశ్రుతమితి ।
యేన యాదృశం ప్రతిషిద్ధం విహితం వా దేవతాదిజ్ఞానమనుష్ఠితం స తదనురూపామేవ యోనిమాప్నోతీత్యర్థః ।
ఆత్మహన్తృత్వస్యోదరభేదిని ప్రసిద్ధేః కథమవిద్వాంస ఆత్మహన ఇత్యాహ -
కథం త ఇతి ।
ఉదరభేదినోఽధ్యాత్మాధికారే ప్రసఙ్గాభావాదశుద్ధత్వాధ్యాసేన తిరస్కార ఎవాఽఽత్మహన్తృత్వమిత్యాహ -
అవిద్యాదోషేణేతి ।
యథా కస్యచిచ్ఛుద్ధస్య మిథ్యాభిశాపోఽశస్త్రవధ ఉచ్యతే తద్వదాత్మని పాపిత్వాద్యధ్యాసోఽపి హింసైవేత్యర్థః ।
అజరామరత్వాదిలక్షణోఽహమితి సమ్వేదనమభిధానం చ యత్కార్య తద్ధతస్యేవ న దృశ్యత ఇతి హననముపచర్యత ఇత్యాహ -
విద్యమానస్యేతి ।
అస్యాఽఽత్మఘాతస్య ప్రాయశ్చితవిధానాదర్శనాత్సంసరణమేవ ఫలమిత్యాహ -
తేన హీతి ॥ ౩ ॥
ఉత్తరమన్త్రమవతారయతి -
యస్యాఽఽత్మన ఇత్యాదినా ।
అవిక్రియమేకం చేదాత్మతత్త్వం కథం తర్హి కేచన స్వర్గగామినః కేచన నరకగామిన ఇతి సాంసారికవ్యవస్థా స్యాదితి చేన్మనఉపాధినిబన్ధనేత్యభిప్రేత్యాఽహ -
మనస ఇత్యాదినా ।
ఉపాధేరనువర్తనాత్ విక్రియాదివ్యవహారాశ్రయత్వమితి శేషః ।
నను మనసో దేహాన్తఃస్థాత్వద్బహిర్గమనాయోగ్యత్వాత్కథం వేగవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
దేహస్థస్యేతి ।
జవీయస్త్వాదశ్వాదివత్తర్హి చక్షురాదిగ్రాహ్యత్వం ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ -
నైనద్దైవా ఇతి ।
చక్షురాదిప్రవృత్తేర్మనోవ్యాపారపూర్వకత్వాత్తదవిషయత్వే చక్షురాదివిషయత్వమప్యాత్మతో న సమ్భవతీత్యర్థః ।
మనసో వా కథం న విషయ ఆత్మేత్యత ఆహ -
యస్మాదితి ।
యథా మనఃస్థం పరిమాణం మనసో న విషయోఽత్యన్తావ్యవధానాతథాఽఽత్మాఽప్యన్తావ్యవధానాన్మనసో న విషయస్తద్వయాపకత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఉక్తాత్మసమ్భావనాయోపపత్తిమాహ -
తస్మిన్నాత్మతత్త్వే సతీతి ।
శ్రౌతాని కర్మాణి సోమాజ్యపయః ప్రభృతిభిరిద్భిః సమ్పాద్యన్త ఇతి సమ్బన్ధాల్లాక్షణికోఽప్శబ్దః కర్మసు ప్రాణచేష్టాయాశ్చాబ్నిమితత్వప్రసిద్ధేః; కారణవాచకః శబ్దః కార్యే లక్షణయా ప్రయుక్తా ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్యాపి హిరణ్యగర్భస్య నియతప్రవృత్త్యన్యథానుపపత్త్యాఽధిష్ఠాతా పరమేశ్వరః సమ్భావ్యత ఇత్యుక్తామిదానీం మాతరిశ్వగ్రహణముపలక్షణార్థమాదాయ తాత్పర్యమాహ -
సర్వా హీతి ॥ ౪ ॥
జామితా - ఆలస్యమ్ । వ్యాపిత్వాద్బాహ్యతోఽస్తి నిరతిశయసూక్ష్మత్వాదన్తశ్చేదస్తి తర్హి నిరన్తరమేకరసం న స్యాన్మానాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ -
ప్రజ్ఞానఘన ఎవేతి ॥ ౫ ॥
ఉక్తాత్మజ్ఞానస్య ఫలం విధినిషేధాతీతజీవన్ముక్తస్వరూపేణావస్థానమిత్యాహ -
యస్త్వితి ॥ ౬ ॥
నిరతిశయానన్దస్వరూపమత ఎవ దుఃఖాస్పృష్టమాత్మానమజానతః శోకో భవతి హా హతోఽహం న మే పుత్రోఽస్తి న మే క్షేత్రమితి । తతః పుత్రాదీన్కామయతే తదర్థం దేవతారాధనాది చికీర్షతి న త్వాత్మైకత్వం పశ్యతస్తతోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం శోకాదేరవిద్యాకార్యత్వావధారణాన్మూలావిద్యానివృత్త్యైవ శోకాదేరాత్యన్తికీ నివృత్తిర్విద్యాఫలత్వేన వివక్షితా లయమాత్రస్య సుషుప్తేఽపి భావాదిత్యాహ -
శోకశ్చ మోహశ్చేత్యాదినా ॥ ౭ ॥
యోఽయమితి ।
‘స్ను’ ప్రక్షరణే ధాతుః । స్నావయన్తి శరీరమితి స్నావాః శిరాః । క్రాన్తమతిక్రాన్తం నష్టమిత్యుపలక్షణం భూతభవిష్యద్వర్తమానదర్శీ ॥ ౮ ॥
ప్రకరణవిభాగం దిదర్శయిషుర్వృత్తమనువదతి -
అత్రాఽఽద్యేనేతి ।
యదుక్తం భాస్కరేణ సర్వాఽప్యుపనిషదేకం బ్రహ్మవిద్యాప్రకరణం తతః ప్రకరణభేదకరణమనుచిమితి । తదసత్ । ప్రాణాద్యుపాసనవిధానస్యాప్యుపనిషత్సు దర్శనాత్ । న చ తదపి బ్రహ్మజ్ఞానాఙ్గమితి వాచ్యమ్ । పృథక్ఫలశ్రవణాత్ । తేనాపి వ్యాకృతావ్యాకృతోపాసనసముచ్చయవిధానస్య ప్రకరణభేదేనైవేష్టత్వాద్వ్యాకృతావ్యాకృతోపాసనస్య ప్రకారాన్తరత్వాత్తస్మాద్యథా కర్మకాణ్డేఽగ్నిహోత్రాదిప్రకరణం భిన్నమేవేష్యతే భిన్నాధికారత్వాత్తత్తత్కర్మణస్తథోపనిషత్స్వపి భిన్నాధికారత్వాత్కర్మావిరుద్ధతద్ధిరుద్ధవిద్యాప్రకరణభేదో న విరుధ్యతే ।
మన్త్రార్థే బ్రాహ్మణసమ్మతిం దర్శయితుముపక్రమతే -
అనయోశ్చేత్యాదినా ।
తత్ర వాక్యే కథమజ్ఞత్వమవగమ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ -
మన ఎవేతి ।
“జాయా మే స్యాదథ ప్రజాయేయాథ విత్తం మే స్యాదథ కర్మ కుర్వీయ”(బృ.ఉ. ౧-౪-౧౭) ఇతి కామయమానస్య సర్వథైవ బాహ్యో జాయాదిర్యదా న సమ్పద్యతే తదాఽధ్యాత్మం జాయాదిసమ్పర్త్తి దర్శయతి । ఎతచ్చాజ్ఞత్వలిఙ్గం మన ఆదిష్వాత్మత్వాద్యభిమానస్యాజ్ఞానకార్యత్వాత్ । యథా చ బాహ్యకామిన్యలాభే సుప్తో మనోవిజృమ్భితకామినీముపభుఞ్జానోఽజ్ఞః ప్రసిద్ధస్తద్వదయమపీత్యర్థః ।
తేషాం చ కర్మణాం ఫలం సంసారాప్తిరేవేత్యపి తత్రైవ దర్శితమిత్యాహ -
తథా చేతి ।
ఎకం సాధారణమన్నం యదిదమద్యతే ద్వే దేవానాం హుతప్రహుతే దర్శపూర్ణమాసౌ వా; త్రీణ్యస్య భోగసాధనాని మనోవాక్ప్రాణలక్షణాని; పశ్వర్థమేకం తత్పయ ఇతి సప్తాన్నసర్గోదర్శితః శ్రుత్యా యత్సప్తాన్నాని మేధయా తపసాఽజనయత్పితేత్యాదినా । అత్రైకైకో యజమాన ఎవ విహితప్రతిషిద్ధజ్ఞానకర్మానుష్ఠానాత్సర్వస్య సంసారస్య సాక్షాత్పారమ్పర్యాభ్యాం జనకత్వాత్పితోచ్యతే । తేషు చ సృష్టేష్వన్నేషు తస్య పితురహమిదం మమేదమిత్యాత్మత్వాధ్యాసేన మనఆదిష్వితరేషు చ సమ్బన్ధాధ్యాసేనావస్థానం సంసారః ప్రసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
ఎవం మన్త్రప్రదర్శితే నిష్ఠాద్వయే బ్రాహ్మణసమ్మతిం దర్శయిత్వా ప్రకరణవిభాగం దర్శయతి -
యే తు జ్ఞాననిష్ఠా ఇత్యావినా ।
అత్యాశ్రమిభ్య ఇతి ।
ఉత్తమాశ్రమిభ్య ఇత్యర్థః । సాధ్యసాధనభేదోపమర్దేన యదాత్మైకత్వవిజ్ఞానం యస్మిన్సర్వాణి భూతాన్యాత్మైవాభూదిత్యవధారణేనోక్తం పూర్వార్ధేన, ఉత్తరార్ధేన చ సంసారనివృత్తిఫలకముక్తం తన్న శ్రౌతేన స్మార్తేన వా కర్మణా కేనచిదమూఢః సముచ్చిచీషతి । అన్ధం తమ ఇత్యాదౌ తు సముచ్చిచీషయాఽవిద్వదాదినిన్దా దృశ్యతే ।
తతః కిమిత్యత ఆహ -
తత్ర చ యస్యేతి ।
కస్య తర్హి జ్ఞానస్య కర్మసముచ్చయః సమభ్వతీత్యత ఆహ -
యద్దైవం విత్తమితి ।
యచ్చోక్తం భాస్కరేణేశా వాస్యమితి మన్త్రే బ్రహ్మవిద్యాయాః ప్రక్రాన్తత్వాత్తస్యా ఎవ సముచ్చిచీషయా నిన్దోచ్యత ఇతి । తదసత్ । న హి ప్రకృతమిత్యేతావతా సమ్బధ్యతే కిం చు సమ్బన్ధయోగ్యమ్ । శుద్ధబ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యాయాస్తు కర్తృత్వాద్యధ్యాసోపమర్దకత్వాన్నాస్తి కర్మసమ్బన్ధయోగ్యతా । కిఞ్చ యస్మిన్నిష్పన్నేఽపి ఫలస్య వ్యవధానం సమ్భావ్యతే తస్యైవ సహకారిసముచ్చయ ఇష్యతే దర్శాదేః, ఇహ త్వేకత్వమనుపశ్యతః కో మోహః కః శోక ఇత్యేకత్వదర్శనసమకాలమేవ మోహాదినివృత్త్యభిధానాన్న కాలాన్తరీయఫలమ్ । తతో న సహకారిసముచ్చిచీషా । కిఞ్చాస్యా మన్త్రోపనిషదో బ్రాహ్మణే “బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదౌ తృతీయాశ్రుత్యా యజ్ఞాదేరిష్యమాణవేదనే క్రరణత్వేన సమ్బన్ధః ప్రతీయతే । తత్కథం దుర్బలేన ప్రకరణేన సహకారితయా సమ్బన్ధః ప్రకల్ప్యతే । ప్రధానస్య చ విద్యాయాః సహకారిసమ్బన్ధవిధిత్సయా నిన్దేత్యప్యయుక్తమ్ । అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షేతిసూత్రవిరోధశ్చ । ప్రధానస్య చ విద్యాయాః సహకారిసమ్బన్ధవిధిత్సయా నిన్దేత్యప్యయుక్తమ్ । అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేేక్షేతిసూూత్రవిరోధశ్చ । సముచ్చయశ్చ పరేణాపి నేష్యతే । విరోధేన చ పరిజహ్రే । తస్మాత్కర్మావిరుద్ధదేవతాజ్ఞానస్యైవాత్ర సముచ్చయో విధిత్స్యతే ।
నను దేవతాజ్ఞానస్య కర్మఫలాతిరిక్తఫలాభావాత్సముచ్చయో న సమ్భవతీత్యత ఆహ -
విద్యయేతి ।
నను సముచ్చిచీషయా నిన్దేతి కిమితి వ్యాఖ్యాయతే । అధ్యయనవిధేర్మోక్షాదర్వాక్పర్యవసానానుపపత్తేర్దేవలోకాదిప్రాప్తేః ఫలాభాసత్వాత్ప్రహాణార్థైవ నిన్దా కిం నేష్యతే తత్రాఽఽహ -
తయోర్జ్ఞానకర్మణోరితి ।
న ఫలశబ్దో మోక్షే రూఢో మోక్షమనిచ్ఛతామపి సమీహితే ఫలవ్యవహారదర్శనాత్తతో యో దేవలోకాదిముకపాదిత్సతే తస్య తదపి ఫలం భవత్యేవేత్యర్థః ॥ ౧-౧౦-౧౧ ॥
చిత్తన్త్రా మాయా పరమేశ్వరస్యోపాధిః । “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినంతుమహేశ్వరమి”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) త్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధాఽత్రాసమ్భూతిశ్బ్దేనోచ్యతే న బ్రహ్మ । తస్య నిర్వికారస్య సాక్షాత్ప్రకృతిత్వానుపపత్తేః । భాస్కరాభిమతస్తు పరిణామవాదస్తత్త్వాలోకే౨ నిరస్త ఎవాస్మాభిః । సాంసారికదుఃఖానుభవాభావేన చ సుషుప్తివత్ప్రకృతిలయస్య పురుషేణార్థ్యమానతాఽప్యుపపద్యతే । ఫలం చ కర్మోపాసన ఇవ ప్రకృత్యుపాసనేఽపి పరమేశ్వర ఎవ దాస్యతి । తతో జడత్వాత్ప్రకృతేః ఫలదాతృత్వానుపపత్తేరుపాస్యత్వానుపపత్తిరిత్యపి కుచోద్యమేవ ॥౧౨-౧౩-౧౪ ॥
విస్తరేేణోక్తమర్థజాతం సంక్షిప్యోపసంహరతి -
మానుషదైవవిత్తసాధ్యమిత్యాదినా ।
శరీరపాటవం గోభూహిరణ్యాదిసాధనసమ్పతిశ్చ మానుషం విత్తమ్ । దైవం విత్తం దేేవతాజ్ఞానమ్ ।
ఉత్తరగ్రన్థస్య సమ్బన్ధాభిధిత్సయాఽర్థవిశేషమనువదతి -
తత్ర నిషేకాదీత్యాదినా ।
తదుక్తమితి తం ప్రత్యుక్తం మన్త్రేణ విద్యాం చేత్యాదినాఽఽపేక్షికామృతత్వం ఫలమిత్యుక్తమస్మాభిరితి ॥ ౧౫ ॥
వ్యాహృత్యవ ఇతి ।
తస్య భూరితి శిరః భువ ఇతి బాహూ సువరితి ప్రతిష్ఠా పాదావిత్యర్థః ॥ ౧౬-౧౭ ॥
మన్త్రాన్పదశో వ్యాఖ్యాయ సంక్షేపతో విచారమారభతే -
అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వేత్యాదినా ।
అమృతత్వం చేతి ।
అమృతత్వం చ ముఖ్యమేవ కస్మాన్న గృహ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
శాస్త్రీయయోర్జ్ఞానకర్మణోర్విరోధావిరోధీ శాస్త్రీయావేవ గ్రాహ్యౌ న తర్కమాత్రేణేతి పరేణోక్తే సిద్ధాన్తీ శాస్త్రసిద్ధ ఎవ విరోధ ఇత్యాహ -
న దూరమేతే ఇతి ।
విషూచీ నానాగతౌ విద్యావిద్యే దూరం విపరీతే అతిశయేన విరుద్ధే ఇత్యర్థః ।
సహసమ్భవానుపపత్తేరితి ।
కాఽనుపపత్తిః? కాఠతే విరోధశ్రవణాత్ తద్గతవిద్యావిద్యయోర్విరోధోఽస్తు । ఇహ త్వవిరోధశ్రవణాదవిరోధో భవిష్యతీతి న వాచ్యమ్ । విరోధావిరోధయోః సిద్ధత్వేన వికల్పాసమ్భవాత్ । ఉదితానుదితహోమయోర్హి పురుషతన్త్రత్వాద్యుక్తో వికల్ప ఇత్యుక్తం, తర్హ్యవిరోధ ఎవాస్తు సముచ్చయవిధిబలాదితి చేన్న । ముఖ్యబ్రహ్మవిద్యావిద్యయోః శుక్తివిద్యాయోరివ సహసమ్భవానుపపత్తేః సముచ్చయవిధిరసిద్ధః । సిద్ధే సముచ్చయవిధౌ తద్బలాదవిరోధావగమోఽవిరోవావగమాచ్చ సముచ్చయసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయః స్యాదిత్యర్థః ।
సహసమ్భవానుపపత్తావపి క్రమేణైకాశ్రయే విద్యావిద్యే స్యాతామితి చేద్యది పూర్వమవిద్యా పశ్చాత్తు విద్యేతి క్రమస్తర్హీష్యత ఎవ । యది పశ్చాత్తర్హ్యసమ్భవ ఇత్యాహ -
న విద్యోత్పత్తావితి ।
పూర్వసిద్ధాయా అవిద్యాయాః ప్రధ్వస్తత్వాదన్యస్యాశ్చోత్పత్తౌ కారణాసమ్భవాన్మూలాభావేన భ్రమసంశయాగ్రహణానామపి విదుషోఽనుపపత్తిరిత్యర్థః ।
విద్యోత్పత్తౌ మా భూదవిద్యా కర్మ తు భవిష్యతి విదుషోఽపి వ్యాఖ్యానభిక్షాటనాదిదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవిద్యాఽసమ్భవాదితి ।
చోదనాప్రయుక్తానుష్ఠానం హి కర్మ జ్ఞానేన సహ తవ సముచ్చిచీషితం బ్రహ్మాత్మైకత్వం తు సాక్షాదనుభవతో న చోదనా సమ్భవతి కామాభావాత్కామినో హి సర్వాశ్చోదనాః । ‘అకామినః క్రియా కాచిద్ దృశ్యతే నేహ కస్యచిత్। యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్ ॥’ ఇతి స్మరణాత్ । విద్వచ్ఛరీరస్థితిహేత్వవిద్యాలేశాశ్రయకర్మశేషనిమిత్తం తు విదుషో భిక్షాటనాది న కర్మ, చోదనాభావాత్కిన్తు యావత్ప్రాణశరీరసంయోగభావి తత్కర్మాభాసం తచ్చ విద్వాన్న స్వగతం మన్యతే కర్మాధ్యాసోపాదానావిద్యాయా అసమ్భవాన్నైవ కిఞ్చిత్కరోమీతి ప్రత్యయాచ్చేయతి భావః ।
యదుక్తమమృతశబ్దేన ముఖ్యమేవామృతత్వం కిం న గృహ్యతే విద్యాశబ్దేన చ పరమాత్మవిద్యేతి తత్రాఽఽహ -
అమృతమితి ।
ముఖ్యామృత్వగ్రహణే హిరణ్మయాదిమన్త్రేణ ద్వారమార్గయాచనమనుపపన్నం స్యాత్ । న తస్య ప్రాణ ఉత్క్రామన్త్యత్ర బ్రహ్మ సమశ్నున ఇత్యాదిశ్రుతేః । తతో ముఖ్యార్థబాధాద్గౌణార్థగ్రహణం యుక్తమిత్యర్థః । యస్మాదర్శాన్తరం న సఙ్గచ్ఛతే తస్మాదిత్యుపసంహారః ॥ ౧౮ ॥
ఈశాప్రభృతిభాష్యస్య శాఙ్కరస్య పరాత్మనః ।
మన్దోపకృతిసిద్ధ్యర్థం ప్రణీతం దిప్పణం స్ఫుటమ్ ॥