आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಯಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಚಕ್ಷುರ್ವಾಗಾದ್ಯಗೋಚರಮ್ ।
ಸ್ವತೋಽಧ್ಯಕ್ಷಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಭವಾಮಿ ತತ್ ॥ ೧ ॥
ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಕಾಂ ತಲವಕಾರಶಾಖೋಪನಿಷದಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾನ್ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹಂಕಾರಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ವಿರೋಧಾಸಂಭವಾತ್ಸವಿಷಯತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದ್ಯೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿನವಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯ್ಯಾ ಸಹ ನಿಯತಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಲಭ್ಯಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ –
ಪ್ರಾಗೇತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾಂಗಸಾಮ ಪಾಂಚಭಕ್ತಿಕಂ ಸಾಪ್ತಭಕ್ತಿಕಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯೋಕ್ತಾನಿ । ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರಸಾಮೋಪಾಸನಂ ಚ ।
ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದೋ ವಂಶಸ್ತದವಸಾನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಕಾರ್ಯರೂಪಮೇವ ವಸ್ತೂಕ್ತಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನಸಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಸಾರಫಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನುಪಯೋಗಾತ್ಕಥಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ಸಂಬಂಧೋಽಭಿಧಿತ್ಸಿತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ತಾವಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿತ್ವಂ ಕಥಯತಿ –
ಸರ್ವಮೇತದಿತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಾಂ ಚ ಫಲಂ ತದ್ದೋಷದರ್ಶನೇನ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸಕಾಮಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಏತಯೋಃ ಪಥೋರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಣಣೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕೇನಾಪಿ ಮಾರ್ಗೇಣ ಯೇ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಾಸ್ತೇ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾಯಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತಿ ।
ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಿಸ್ರಃ ಪ್ರಜಾ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಲಕ್ಷಣಾಃ । ಪಿತೃಯಾಣದೇವಯಾನಲಕ್ಷಣಮಾರ್ಗದ್ವಯಗಮನಮತೀತ್ಯ ಕಷ್ಟಾಮೇವ ಗತಿಮೀಯುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ತತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಧಿಕಾರ ಇತಿ ದರ್ಶಯನ್ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಮಾಹ –
ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯಾನಿಯತ್ವಮಾಹ –
ಇಹ ಕೃತಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಭವತೀತ್ಯತ್ರಾನ್ಯಸಂವಾದಮಾಹ –
ಕಾಠಕೇ ಚೇತಿ ।
ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಾದುಪರತಕರಣಗ್ರಾಮಃ ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಚಾಽಽಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಬರ್ಹಿರ್ವಿಷಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಚೇತಸ ಆತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೈವಾನುಪಪನ್ನಾ ಕಥಂಚಿಜ್ಜಾತಾಽಪಿ ನ ಫಲಾವಸಾನಾ ಸ್ಯಾಚ್ಛೂದ್ರಯಾಗಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಮುಪನಿಷದಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ತಥಾಽಪ್ಯುಪನಿಷಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾನ್ನೋಪನಿಷದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನೋಽಭಿಪ್ರಾಯಂ ಶಂಕತೇ –
ಕರ್ಮಸಹಿತಾದಪೀತಿ ।
ಏಕಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಂಡಯೋರೇಕಂ ಫಲಂ ವಾಚ್ಯಂ ತತಃ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಾಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸನಿದಾನಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನ ಕರ್ಮಸು ವಿರಕ್ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಿಗ್ರಹಮಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ನ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಫಲಾಂತರಾವಗಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ವಾಜಾಸನೇಯಕ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯದಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ನೋಪದಿಶ್ಯೇತ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹೇತ್ವಭಿಧಾನೇನ, ತತೋ ನ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರೈವ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮಾದಾಯ ಹೇತ್ವರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ರಾಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮೋ ನ ಕಿಮಪ್ಯಾತ್ಮಕಾಮತ್ವಾದೇವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ಫಲಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ಮೋಕ್ಷಸಂಭವಾತ್ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಜಾದಿಷ್ವನಾದರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಇಷ್ಟೋಽಪ್ಯಯಮಾತ್ಮಲೋಕಃ ಕರ್ಮಣಾ ವಿನಾ ನ ಲಭ್ಯತೇ ಫಲತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸ್ವಭಾವಮುಕ್ತತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಯೋರವಿಶೇಷಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಮೋಕ್ಷೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯಾದೇರಸಂಭವಾತ್ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಫಲಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಭವಾವಸಾನತಾಸಿದ್ಧಯೇ ಪರೋಕ್ಷನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಸಿದ್ಧೇ ಚಾನುಭಾವವಸಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾನಿಶ್ಚಯಸಮುಚ್ಚಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಸಹಭಾವಿತ್ವೇತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧಿತೋಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದ್ವಿಧೇಶ್ಚ ನಿಯೋಜ್ಯಾದಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಸರ್ವಭೇದದರ್ಶನಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯ ಉಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಸ್ತುಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಸತೀತಿ ।
ವಿಧಿಜನ್ಯಪ್ರಯತ್ನಭಾವ್ಯೋ ಹಿ ವಿಧಿವಿಷಯ ಉಚ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಂ ನ ತಥೇತಿ ತದ್ವಿಧೇರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತಾನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಆಪನೇಯಾ ಪ್ರಾಪಣೀಯಾ ಹಂತವ್ಯಾ ವಾ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಶೋಭನತಮಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ ಆಭೀಕ್ಷ್ಣ್ಯೇ ಗತೌ ಚೇತಿ ಧಾತ್ವಂತರಸಂಭವೇ ಕಥಮಿಚ್ಛಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಷೇರಿತಿ ।
ಆಭೀಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯತಾಯಾ ಗತಿವಿಷಯತಾಯಾ ವಾ ಮನಸೋಽನಭಿಪ್ರೇತತ್ವಾನ್ಮನಃಪ್ರವರ್ತಕವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಟ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಸತಿ ಗುಣೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತದೈಷಿತಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ತದಭಾವಾಚ್ಛಾಂದಸತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ನ ತು ಧಾತೋರನಿಟ್ತ್ವಾದನುಬಂಧಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪವಿಧಾನಾದನ್ವೇಷಿತಮನ್ವಿಷ್ಟಂ ವೇತಿ ವೈಕಲ್ಪಿಕಪ್ರಯೋಗಾದಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಇಷಿತಂ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ –
ತತ್ರ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನಮಂತರೇಣ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ನೇದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಪಿ ಶೋಭತೇ ಅಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಭೇದಸ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತ್ವದುಕ್ತೋಽಯಮರ್ಥವಿಶೇಷೋ ನ ಘಟತೇ ಸಂಘಾತಸ್ಯೈವೇಚ್ಛಾದಿಭಿಃ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।
ಮನಸಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರವರ್ತಕಸಂಭಾವನಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಘಟತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ಯುಗ್ರದುಃಖೇ ಚೇತಿ ।
ಅದ್ಯತನೀನದುಃಖೇ ದ್ಯೂತಾದಿಕಾರ್ಯೇ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾನನುರೂಪತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಅಸಾವೇವಂವಿಶಿಷ್ಟ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದಯಃ ಸ್ವವಿಲಕ್ಷಣಶೇಷಾಃ ಸಂಹತತ್ವಾದ್ಗೃಹಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಶೇಷೀ ತಾವದವಗಮ್ಯತೇ ಯದಿ ಸೋಽಪಿ ಸಂಹತಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಗೃಹಾದಿವದಚೇತನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯಃ ಶೇಷೀ ಕಲ್ಪ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಾಯಾಸಂಹತಶ್ಚೇತನೋ ಗಮ್ಯತೇ । ಅತಃ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಾವಸಾನಂ ಫಲನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ಲಿಂಗಂ ಯಸ್ಮಿನ್ , ಅವಗತ್ಯಾ ಹಿ ಕರಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಾವಗತಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾದ್ವಾ ಫಲಾವಸಾನಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ತೇನ ತಚ್ಛೇಷೀ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯೇವ ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಸ್ಮಾಛ್ರೋತ್ರಾದಾವಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ ಸಂತ್ಯಕ್ತವ್ಯೇತಿಶೇಷಃ ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಿಕಾ ಅಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ರಥಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಾಽನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಪೃಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವತ್ಯಾಗಮಂತರೇಣಾಮೃತತ್ವಾಸಂಭವಾಜ್ಜ್ಞಾನಬಲಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾಽಮೃತಾ ಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಏತತ್ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಶ್ರೋತ್ರಾದೌ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೃತ್ವೇತಿ ।
ವಿದೇಹಮುಕ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧಭೋಗಕ್ಷಯೇ ಶರೀರಾಂತರೋತ್ಪಾದೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ ವಿದುಷೋ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಸರ್ಪಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನರಜ್ಜುವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಲಕ್ಷಿತಂ ತರ್ಹಿ ರಜ್ಜುವದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮಾದ್ಯಂತಮಧ್ಯೇಷು ತದವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸ್ವರೂಪವಿಷಯತಾ ಚ ನ ಪದಾರ್ಥಧರ್ಮಸ್ತತೋಽಪ್ರಯೋಜಕೋಽಯಂ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ವಾಸ್ತವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಭ್ಯಾಂ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಜಾತಿತಃ ಕೃಷ್ಣೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಗುಣತಃ ಪಾಚಕೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಕ್ರಿಯಾತೋ ರಾಜಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷತ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ । “ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ।
ಅಜ್ಞೇನಾಽಽಗಮಸ್ಯ ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಲೇಶೋತ್ಥದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ಉಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತ ಆಗಮತಸ್ತಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಯೋಗ್ಯತಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಅತ್ಯಂತಮೇವೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಯದ್ವಿದಿತಂ ತದಲ್ಪಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ವೇದಿತುರನ್ಯತ್ತದ್ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯೀ ಗತಿಃ । ತತೋ ವಿದಿತತ್ವಾವಿದಿತತ್ವನಿಷೇಧೇನ ವೇದಿತುಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಗಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಲೌಕಿಕತಾರ್ಕಿಕಮೀಮಾಂಸಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ ವಿದಿತಾದನ್ಯತ್ವಪ್ರಪಂಚನಾಯ –
ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷ್ವಿತಿ ।
“ಅಷ್ಟೌ ಸ್ಥಾನಾನಿ ವರ್ಣಾನಾಮುರಃ ಕಂಠಃ ಶಿರಸ್ತಥಾ ।
ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಂ ಚ ದಂತಾಶ್ಚ ನಾಸಿಕೋಷ್ಠೌ ಚ ತಾಲು ಚ ॥”(ವಾಸಿ़ಷ್ಠಶಿಕ್ಷಾ) ಇತ್ಯೇತೇಷ್ವಾಕಾಶಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಾಶ್ರಿತಮಿತ್ಯನೇನಾಽಽಕಾಶೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಆಗ್ನೇಯಮಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿದೇವತಾಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕರಣಂ ವಾಗುಚ್ಯತೇ ವರ್ಣಾಶ್ಚೋಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ –
ವರ್ಣಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಮ್ – “ಯಾವಂತೋ ಯಾದೃಶಾ ಯೇ ಚ ಯದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಾಃ ।
ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತೇ ತಥೈವಾವಬೋಧಕಾಃ ॥”(ನ್ಯಾಯಮಂಜರೀ) ಗೌರಿತಿ ಪದಂ ಗಕಾರೌಕಾರವಿಸರ್ಜನೀಯಾ ಏವ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಾದ್ಯನುಸಾರೇಣೋಕ್ತಮ್ ।
ಸ್ಫೋಟವಾದಿನೋಽನುಸಾರೇಣಾಽಽಹ –
ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ಫುಟ್ಯತೇ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ವರ್ಣೈರಿತಿ ಸ್ಫೋಟಃ ಪದಾದಿಬುದ್ಧಿಪ್ರಮಾಣಕಃ । ಏಕರೂಪಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರನೇಕವರ್ಣಾವಲಂಬನತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತಿಮಾಹ –
ಅಕಾರ ಇತಿ ।
ಅಕಾರಪ್ರಧಾನೋಂಕಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಾ ಸ್ಫೋಟಾಖ್ಯಾ ಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸೈಷಾ ಸ್ಪರ್ಶಾಂತಸ್ಥೋಷ್ಮಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ । ಕಾದಯೋ ಮಾವಸಾನಾಃ ಸ್ಪರ್ಶಾ, ಯರಲವಾ ಅಂತಸ್ಥಾಃ, ಶಷಸಹಾ ಊಷ್ಮಾಣಸ್ತೈಃ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನೈರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ ನಾನಾರೂಪಾ ವಿವರ್ತತೇ । ಮಿತಮೃಗಾದಿ ಪಾದಾವಸಾನನಿಯತಾಕ್ಷರತ್ವಾತ್ । ಅಮಿತಂ ಯಜುರಾದ್ಯನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರಃ ಸಾಮ । ಗೀತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಂ ಯಥಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥವಚನಮ್ । ಅನೃತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ । ಕರಣಂ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಂ ಗುಣ ಉಪಸರ್ಜನಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಕರಣಗುಣವತೀ ಪುರುಷೇಷು ಚೇತನೇಷು ಯಾ ವಾಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಸಾ ಘೋಷೇಷು ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ತದ್ವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವೇತ್ಯೇವಕಾರಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಮಾಹ –
ಯೈರ್ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿರಿತಿ ।
ನಿಯಮಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷೇಽನಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಮಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬುದ್ಧಿಂ ನಿಯಂತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸ್ಯೇ ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಪುನರಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೫ - ೬ – ೭ - ೮ ॥
ವೇದಿತುಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾ ಭೂದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಯದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ಅಕ್ಷಿಣಿ ಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪದೇಶಾಚ್ಛರೀರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ । ಛಾಯಾಯಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಕೃದಿತಿ ।
“ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತ್ಯೇಕವಾರಮುಕ್ತಮ್ , “ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯೇನೋಕ್ತಮ್ , “ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ತ್ರಿರುಕ್ತಮಪ್ಯಾತ್ಮಾನಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನ ಇಂದ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾಧರ್ಮಾದಿದೋಷಕ್ಷಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಚತುರ್ಥೇ ಪರ್ಯಾಯೇ “ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯೋಕ್ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಭಕಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ಅಲ್ಪಾನಿ ।
ನ ಸ್ವತೋ ರೂಪಮಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನು ಯೇನೈವೇತಿ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರೂಪಣಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣೇತ್ಯಾಹ –
ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಸಮಸ್ತಾನಾಂ ವ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ವಾ ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣತಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಧರ್ಮೋ ನ ಭವತಿ ಬಹಿರನುಪಲಂಭಾತ್ತದ್ಧರ್ಮತ್ವೇ ರೂಪಾದಿವತ್ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಭೌತಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಧರ್ಮೋ ನ ಭವತೀತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತಿಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಮೇವಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಂ ತಥಾಽಪಿ ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಕಥಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದುಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದೇನ ನಿರೂಪಣಂ ನಿರ್ದೇಶನಂ ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಅಂತಃ ಕರಣಾದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮುಪಲಭ್ಯ ಹಿ ಯದುಪಾಧ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನೂಪಾಧಿರುಪಹಿತಸಂಬದ್ಧೋ ಭವತಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಸಂಗಸ್ಯ ಕಥಂ ದೇಹಾದಿರೂಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದನುಕಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಜಲೇ ಕಂಪಮಾನೇ ಸವಿತಾ ಕಂಪತ ಇವ ಭಿದ್ಯಮಾನೇ ಭಿದ್ಯತ ಇವೇತಿ ಮಿಥ್ಯಾತದ್ಧರ್ಮಭಾಗಿತ್ವಾತ್ಸವಿತುರ್ಜಲಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ನ ತು ಸಂಬಂಧಾದ್ದೂರಸ್ಥಯೋಃ ಸಂಯೋಗಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತದ್ವದ್ದೇಹಾದೇರ್ವೃದ್ಧಿಸಂಕೋಚಚ್ಛೇದಾದಿಷು ದಾಹಾದಿಷು ನಾಶೇಷು ಚೇತನ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾದೇಹಧರ್ಮಭಾಗಿತ್ವಾದ್ದೇಹಾದೇರುಪಾಧಿತ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನ ಸ್ವತಶ್ಚೈತನ್ಯತಯಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತದನುಭವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿಷಯತಯೈವ ವಿಷಯಾನುಪರಕ್ತಚಿತ್ಸ್ಫುರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಕತಶ್ಚೇತಿ ।
ವೇದ್ಯತ್ವೇ ಘಟಾದಿವದನಾತ್ಮತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾದಿತರ್ಕತ ಆತ್ಮನೋ ವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ನಿರ್ಧಾರ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಶಯಾದ್ಯಭಾವೇನ ಸ್ವಾನುಭವಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೯ – ೧ ॥
ಆಚಾರ್ಯವಚನಾದನ್ಯದೇವ ವಚನಂ ಶಿಷ್ಯ ಉವಾಚೇತಿ ನಾಽಽಶಂಕನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೇವಾನ್ಯದೇವೇತಿ ।
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಂಬುದ್ಧಿಸಮ್ವಾದೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾಂತರಾನಭಿಧಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ - ೨ ॥
ಅಥವಾ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ।
ಲೋೇಕೇ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿತತ್ತ್ವಂ ವಿಜಾನತಾಂ ಯತೋಽಧ್ಯಸ್ತಂ ರೂಪ್ಯಾದ್ಯವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ಅಜಾನತಾಮೇವ ತ್ವಧ್ಯಸ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದೇವ ತತ್ತ್ವವಿದೋ ನ ಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಯಂತೀಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ - ೩ ॥
ಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದರ್ಶನೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಕಥಂ ವ್ಯವಹರತೀತಿ ಚೇತ್ಕಿಮನಯೇಷ್ಟಕಾವಾಹಕಾನಾಂ ರತ್ನಪೇಟಕಚಿಂತಯಾ । ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಂ ವದತೋಽಪಿ ವಸ್ತುಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದ್ವಾಸ್ತವಜ್ಞಾತತಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನವ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೀಲಪೀತಾದ್ಯಾಕಾರಾಣಾಂ ಬುದ್ಧಿವಿಕಾರಾಣಾಂ ಜಡಾನಾಂ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತತ್ವೇನಾಜಡವದವಭಾಸಸ್ತಂ ಸಾಕ್ಷಿಣಮುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾದವಿಷಯತಯೈವ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದುಚ್ಯತೇ । ತೇನ ನಾವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಾದಿಚೋದ್ಯಾವಕಾಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾಽನುಗತರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇನ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪೇಣಾಹಮತ್ರ ಸಾಕ್ಷೀ ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಶೇಷಾನ್ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಹೇಽಹಂ ಸಾಕ್ಷೀ ಭೇದೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗತತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣ ಏಕತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶಿತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ವಿದಿತತ್ವಾವಿದಿತತ್ವಯೋಃ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗತತ್ವೇನ ತದನ್ಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಯದಾ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದ್ಘಟೇ ಲೌಹಿತ್ಯವನ್ಮನಃಸಂಯೋಗಾದಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾದಾತ್ಮಂನ್ಯಚೇತನೇ ಚೈತನ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತನ್ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಸಂಭಾವಿತಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮನೋ ನಿರವಯವತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪ್ರದೇಶವತಾ ಪ್ರದೇಶವತೋ ಲೋಕೇ ಸಂಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ ಆತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶತ್ವಾನ್ಮನಸಾ ಸಂಯೋಗೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಮೂರ್ತಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತತೋ ಮನಸಃ ಸಂಯೋಗೋಽಪೀತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಗ್ರಹಣಕಾಲಾದನ್ಯಕಾಲ ಏವ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣೈವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿಯಮೋ ವೈಶೇಷಿಕಸ್ಯ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಗ್ರಹಣಕಾಲೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರವದಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಾವ್ಯವಧಾನಮಾತ್ರಂ ನ ತು ಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಂಸರ್ಗಧರ್ಮಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನ್ಯಾಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ವೇದ್ಯಂ ತದ್ವೇದಿತುರ್ವೇದನಾಚ್ಚ ಭಿನ್ನಂ ಯಥಾ ಘಟಾದೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ತತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಾವಾತ್ಮಭಾವಮಾರೋಪ್ಯಾಽಽತ್ಮನಾ ತಸ್ಯ ವೇದ್ಯತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ಭವತಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಾಣಾದಸ್ಯ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಬಲಾತ್ಪರವೇದ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಂವೇದನರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬೌದ್ಧೇನ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಟಂ ತವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಬೌದ್ಧಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ಕ್ಷಣಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟೇ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ಷಣಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಂ ತದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೇದ್ವರ್ತಮಾನಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽನಂಗೀಕಾರಾನ್ನಿರಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದೇವ ತಚ್ಛ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಬೋಧವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಂ ಶಂಕತೇ –
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯತೋ ಯಾವಚ್ಚೇತೋವ್ಯಾಪೃತಿಸ್ತಾವತ್ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿರ್ನಿವೃತ್ತೇ ಚೇತೋವ್ಯಾಪಾರೇ ಯ ಪರಮಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸೌಷುಪ್ತಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಸೋಽಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿಃ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಉಚ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ – “ಅಪರಾಯತ್ತಬೋಧೋ ಹಿ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಅಥವಾಽಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾನುಭವೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿಕಾರಣಂ ಸಕೃದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಉಚ್ಯತೇ । “ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಮೃದ್ನಾತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕರೂಪಭೃತ್ ।
ಅಜ್ಞಾನಮಾಗಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾಂಗತ್ಯಂ ನಾಸ್ತ್ಯತೋಽನಯೋಃ ॥”(ಬೃಹ.ವಾ. ೩.೩.೭೧)
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪ್ಯರುಚಿಮಾಹ –
ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಅಯಮಾಶಯಃ – ನ ತಾವದವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಸ್ಯಾಽಽಗಂತುಕಸ್ಯ ಬೋಧಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಸೌಷುಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವನಿರೋಧಾವಸ್ಥಾಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಭೂತತಾದೃಶವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ಸುಖಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಗಮಾತ್ । ಅತ ಏವ ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿನಾಶೇ ಸ್ಮರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಪಿ ತರ್ಹ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯಾನ್ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಚಿತ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಥಾ ಸತ್ಯಪ್ರಮಾತ್ವೇನ ವಿನಷ್ಟಪುತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಾದಿವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರಮಾತ್ವೇ ಪರತಂತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ಶಬ್ದಮೂಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾತ್ವೇ ನ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತೇತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಾದ್ವರ್ತಮಾನಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾಸಾನಿವೃತ್ತೇರಸಕೃದ್ಬೋಧೋಽಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಪಕ್ಷದ್ಬಯೇಽಪಿ ನಾಽಽದರಃ । ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಏವ ಬೋಧಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಭಾತೀತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಪದಾರ್ಥವಿವೇಚನಪೂರ್ವಕಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯೋತ್ಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಮಾತ್ತತ ಏವಾಮೃತತ್ವಂ ಲಭತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಮೃತತ್ವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ –
ಬೋಧಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭಾಸಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದ್ಬಹಿಃ ಸ್ಥಿತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕರ್ಮಫಲವದನಿತ್ಯತ್ವೇನಾಮೃತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯುಕ್ತದೋಷಪರಿಹಾರಾಯೌಪಾಧಿಕಭೇದೇನ ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಾತ್ಮತ್ವಮೇವೇತಿ ಮನ್ಯಸೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವಾಽಽತ್ಮನೋಽಮೃತತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಂ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯಾ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಯತ್ತದಾತ್ಮನೋ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೀರ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾಕೃತಮುಕ್ತಂ ಮುಕ್ತತ್ವೇ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಮುಕ್ತತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಂ ಸರ್ವಶರೀರಾದ್ಯಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾನ್ನಭೋವನ್ನಿರವಯವತ್ವಾದೇವ । ತತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಏವಾಹಮಿತ್ಯವಷ್ಟಂಭೋ ವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ - ೪ ॥
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಕಷ್ಟಾ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕಮಪಿ ಸತ್ಯಮ್ । ಚಿರಂ ಜೀವನಂ ಧನವತ್ತ್ವಮ್ । ಸದ್ಭಾವಃ ಸಾಧುಭಾವಃ ಖ್ಯಾತಿಃ । ಏತದಪಿ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಭವತೀತಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಥಿತಿಸ್ತು ಫಲಮವಶ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ - ೫ ॥
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಗೋಚರಮವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವತ್ರೋಕ್ತಮುತ್ತರತ್ರ ತು ಮಂದಾಧಿಕಾರಿಗೋಚರಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತತ್ಪರಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸರ್ವವಾಕ್ಯಜಾತಂ, ಸ್ಪಷ್ಟವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅತೋಽತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮರ್ಥಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಂ ತು ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೇತವೋ ಮರ್ಯಾದಾ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಧರ್ಮಾಸ್ತದ್ಭೇದಕಾನ್ । ಜಗತಃ ಸ್ಥೇಮ್ನೇ ಸ್ಥೈರ್ಯಾಯ । ಸ್ವಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯನಿರ್ಮಿತೇನ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಯೋಗೋ ಯುಕ್ತಿರ್ಘಟನಂ ಮಾಯಾ ತನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನ ನಿರ್ಮಿತಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ - ೧ ॥ ೧೫ - ೨ ॥ ತೃತೀತಖಂಡಶೇಷಭಾಷ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮತೋ ನ ವಿವೃತಮಿತಿ ॥ ೧೬ - ೩ ॥ ೧೭ - ೪ ॥ ೧೮ - ೫ ॥ ೧೯ - ೬ ॥ ೨೦ - ೭ ॥ ೨೧ - ೮ ॥ ೨೨ - ೯ ॥ ೨೩ - ೧೦ ॥ ೨೪ - ೧೧ ॥ ೨೫ - ೧೨ ॥ ೨೬ - ೧ ॥ ೨೭ - ೨ ॥ ೨೮ - ೩ ॥ ವಿದ್ಯುತಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಿದ್ಯೋತನಂ ಕೃತವದಿತ್ಯನುಪಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿದ್ಯುತ್ಸಂಬಂಧಿ ದ್ಯೋತನಂ ಕೃತವದಿತ್ಯನುಪಪನ್ನಮನ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋತನಸ್ಯಾನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರತೋ ಯಥಾಶ್ರುತಾಸಂಭವಾದನ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ । ಚಕ್ಷುಷೋ ನಿಮೇಷಣಂ ದ್ರುತಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಕಾರಿತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವೇನಾಽಽಯಾಸಾಭಾವೇನ ಚ ದ್ರುತಕಾರಿತ್ವಂ ಧರ್ಮೋಽಧಿದೈವತಮ್ । ಯದ್ಧ್ಯೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಯಥಾ ವಿದ್ಯುತಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ಯುಗಪದ್ವಿಶ್ವವ್ಯಾಪಕಸ್ತಥಾ ನಿರತಿಶಯಜ್ಯೋತೀರೂಪಂ ದ್ರುತಂ ಸಕಲಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕಾರಿ ಪಾರಮೈಶ್ವರ್ಯಸಂಪನ್ನಮಿತ್ಯಪಮಾನೋಪದೇೇಶೇನೋಕ್ತಮ್ ॥ ೨೯ - ೪ ॥
ಅಧುನಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಥಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಥಾನಂತರಮಿತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಮದೀಯಂ ಮನೋ ಗಚ್ಛದ್ವರ್ತತ ಇತಿ ಚಿಂತಯೇದಿತಿ ಯ ಉಪದೇಶಃ ಸ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋಽಭೀಕ್ಷ್ಣಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಮಮ ಮನಸಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ ಏವೇತಿ ಧ್ಯಾಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಮನಉಪಾಧಿಕತ್ವಾದ್ಧೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿದ್ಯುನ್ನಿಮೇಷಣವದಿತಿ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮೈಶ್ವರ್ಯಫಲಕಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೦ - ೫ ॥ ೩೧ - ೬ ॥
ತತ್ರ ವಿರಕ್ತ ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರೀ ಪರಮರಹಸ್ಯಂ ಪೃಚ್ಛತೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಮನುಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಪರಮರಹಸ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮೇವೋತ್ತರಾರ್ಥಮಿತ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯವಿಧಾನಾರ್ಥಮುಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷೈವೇತ್ಯವಧಾರಯತಿ ।
ಅವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಮುಖೇನ ಸ್ಫೋಟಯತಿ –
ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪನಿಷಚ್ಛೇಷತಯಾಽನ್ಯದಪೇಕ್ಷತೇ । ಶೇಷಶಬ್ದೇನ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಹಕಾರಿಶಬ್ದೇನಾನುಪಸರ್ಜನಮಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಹಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಏವಂ ಶಿಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮುಪವರ್ಣ್ಯ ಸಮಾಧಾನಮಾಹ –
ಏತದುಪಪನ್ನಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಹೀನೈಃ ಸಹ ಪಾಠಾತ್ತಪಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಯೋಗ್ಯತಾವಶೇನ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಃ ಸಹಪಾಠಸ್ತ್ವಕಿಂಚಿತ್ಕರ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸಹಪಠಿತಾನಾಮಪೀತಿ ।
“ಅಗ್ನಿರಿದಂ ಹವಿರಜುಷತಾವೀವೃಧತ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕೃತ । ಅಗ್ನೀಷೋಮಾವಿದಂ ಹವಿರಜುಷೇತಾಮವೀವೃಧೇತಾಂ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕ್ರಾತಾಮ್”(ಶ.ಬ್ರಾ.) ಇತ್ಯಾದಿನೈವ ಸೂಕ್ತವಾಕೇನ ಸರ್ವಯಾಗಸಮಾಪ್ತೌ ದೇವತಾನುಮಂತ್ರಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸೂಕ್ತವಾಕೇ ಬಹ್ವ್ಯೋ ದೇವತಾಃ ಪಠ್ಯಂತೇ ತಥಾಽಪಿ ಯಸ್ಮಿನ್ಯಾಗೇ ಯಾ ದೇವತಾಽಽಹೂತಾ ತಸ್ಯಾ ಏವ ವಿಸರ್ಜನೇ ಯೋಗ್ಯತಾವಶಾದಸ್ಯ ಸೂಕ್ತವಾಕಸ್ಯ ಯಥಾ ವಿನಿಯೋಗಸ್ತಥಾ ತಪಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವೇತ್ಸೂಕ್ತವಾಕಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗೋ ಯೋಗ್ಯತಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಯುಕ್ತೇರಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಷಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಫಲಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಚ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯತಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯುತ ಅನುಪಯೋಗಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ತ್ಯಾಗ ಏವ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವವಿಷಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಭ್ಯ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಗೋಚರೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವ್ಯಾವರ್ತಕೋ ವಿಷಯಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೨ - ೭ ॥
ತಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಯಚ್ಛಬ್ದಂ ಪೂರಯತಿ –
ಯಾಮಿಮಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಗುಣವಿಷಯಾ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾದರೂಪಕಕಲ್ಪನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಪಾದಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತ್ವಾದಿತರೈರಪ್ಯಂಗೈಃ ಕಲ್ಪನಾರೂಪೈರ್ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈ ತಪೋ ದಮಃ ಕರ್ಮೇತ್ಯತ್ರತ್ಯೇತಿಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಮಪಿ ಸಂಗ್ರಹೀತವ್ಯಂ ಕಥಂ ಪೃಥಗುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಪಆದಿಷ್ವೇವೇತಿ ॥ ೩೩ - ೮ ॥
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಯತ್ಕೈವಲ್ಯಂ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಂ ತತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಿಹೋಪಸಂಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯೋ ವಾ ಏತಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೩೪ – ೯ ॥