आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
యచ్ఛ్రోత్రాదేరధిష్ఠానం చక్షుర్వాగాద్యగోచరమ్ ।
స్వతోఽధ్యక్షం పరం బ్రహ్మ నిత్యముక్తం భవామి తత్ ॥ ౧ ॥
కేనేషితమిత్యాదికాం తలవకారశాఖోపనిషదం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్భాష్యకారోఽహంప్రత్యయగోచరస్యాఽఽత్మనః సంసారిత్వాదసంసారిబ్రహ్మభావస్యోపనిషత్ప్రతిపాద్యస్యాసమ్భవాన్నిర్విషయత్వాదవ్యాఖ్యేయత్వమిత్యాశఙ్క్యాహఙ్కారసాక్షిణః సంసారిత్వగ్రాహకప్రమాణావిషయత్వాద్బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనే విరోధాసమ్భవాత్సవిషయత్వాద్వ్యాఖ్యేయత్వం ప్రతిజానీతే –
కేనేషితమిత్యాద్యేతి ।
కస్తర్హినవమస్యాధ్యాయస్యాష్టాధ్యాయ్యా సహ నియతపూర్వోత్తరభావానుపపత్తిలభ్యః సమ్బన్ధ ఇత్యాశఙ్క్య హేతుహేతుమద్భావలక్షణసమ్బన్ధం దర్శయితుం వృత్తమనువదతి –
ప్రాగేతస్మాదిత్యాదినా ।
కర్మాఙ్గసామ పాఞ్చభక్తికం సాప్తభక్తికం చ తద్విషయాణ్యుపాసనాని పృథివ్యాదిదృష్ట్యోక్తాని । ప్రాణదృష్ట్యా గాయత్రసామోపాసనం చ ।
శిష్యాచార్యసన్తానావిచ్ఛేదో వంశస్తదవసానేన గ్రన్థేన కార్యరూపమేవ వస్తూక్తం చేత్తర్హి ప్రాణాద్యుపాసనసహితస్య కర్మణః సంసారఫలత్వాద్బ్రహ్మజ్ఞానానుపయోగాత్కథం హేతుహేతుమద్భావః సమ్బన్ధోఽభిధిత్సిత ఇత్యాశఙ్క్య నిత్యకర్మణాం తావజ్జ్ఞానోపయోగిత్వం కథయతి –
సర్వమేతదితి ।
కామ్యానాం ప్రతిషిద్ధానాం చ ఫలం తద్దోషదర్శనేన వైరాగ్యార్థం కథయతి –
సకామస్య త్వితి ।
ఎతయోః పథోర్జ్ఞానకర్ణణోర్మధ్యే కేనాపి మార్గేణ యే న ప్రవృత్తాస్తే ప్రతిషిద్ధానుష్ఠాయిన ఇత్యర్థః ।
జాయస్వ మ్రియస్వేతి ।
పునః పునర్జాయన్తే మ్రియన్తే చేత్యర్థః । తిస్రః ప్రజా జరాయుజాణ్డజోద్భిజ్జలక్షణాః । పితృయాణదేవయానలక్షణమార్గద్వయగమనమతీత్య కష్టామేవ గతిమీయుః ప్రాప్తా ఇత్యర్థః ।
ఎవం కర్మఫలముక్త్వా తతో విరక్తస్య విశుద్ధసత్త్వస్య బ్రహ్మజ్ఞానేఽధికార ఇతి దర్శయన్హేతుహేతుమద్భావమాహ –
విశుద్ధసత్త్వస్య త్వితి ।
సాధ్యసాధనసమ్బన్ధాద్విరక్తస్యేతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర నిమిత్తస్యాదృష్టస్యానియత్వమాహ –
ఇహ కృతాదితి ।
కర్మఫలాద్విరక్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసా భవతీత్యత్రాన్యసంవాదమాహ –
కాఠకే చేతి ।
ఆవృత్తచక్షురితి ।
సాధ్యసాధనభావాదుపరతకరణగ్రామః చక్షుర్గ్రహణస్యోపలక్షణార్థత్వాత్ ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వం చాఽఽహ –
ఎవం హీతి ।
నాన్యథేతి ।
అవిరక్తస్య బర్హిర్విషయాక్షిప్తచేతస ఆత్మజిజ్ఞాసైవానుపపన్నా కథఞ్చిజ్జాతాఽపి న ఫలావసానా స్యాచ్ఛూద్రయాగాదివదిత్యర్థః ।
యద్యప్యేవముపనిషదః కర్మకాణ్డసమ్బన్ధోఽస్తి తథాఽప్యుపనిషజ్జన్యజ్ఞానస్య నిష్ప్రయోజనత్వాన్నోపనిషదో వ్యాఖ్యారమ్భః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎతస్మాచ్చేతి ।
సముచ్చయవాదినోఽభిప్రాయం శఙ్కతే –
కర్మసహితాదపీతి ।
ఎకాధ్యయనవిధిగృహీతత్వాత్కర్మజ్ఞానకాణ్డయోరేకం ఫలం వాచ్యం తతః కర్మసముచ్చితాజ్జ్ఞానాత్సనిదానసంసారనివృత్తిలక్షణం ఫలం సిధ్యతీతి న కర్మసు విరక్తస్యోపనిషదారమ్భ ఇత్యర్థః ।
అధ్యయనవిధిపరిగ్రహమాత్రేణ కర్మకాణ్డస్య న మోక్షఫలత్వం కల్పయితుం శక్యం ఫలాన్తరావగమవిరోధాదిత్యాహ –
న వాజాసనేయక ఇతి ।
కిఞ్చ యది శ్రుతేః కర్మసముచ్చితజ్ఞానం విధిత్సితం స్యాత్తదా పారివ్రాజ్యం నోపదిశ్యేత శ్రుత్యా హేత్వభిధానేన, తతో న సముచ్చయః శ్రుత్యర్థ ఇత్యాహ –
తత్రైవ చేతి ।
ప్రజాశబ్దస్యోపలక్షణార్థత్వమాదాయ హేత్వర్థమాహ –
తత్రాయమితి ।
కిం కరిష్యామో న కిమప్యాత్మకామత్వాదేవేతి శేషః ।
తత్ఫలం భుక్త్వా క్రమేణ మోక్షసమ్భవాత్కిమితి ప్రజాదిష్వనాదర ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
ఇష్టోఽప్యయమాత్మలోకః కర్మణా వినా న లభ్యతే ఫలత్వాన్మోక్షస్యాన్యథాస్వభావముక్తత్వే బన్ధమోక్షావస్థయోరవిశేషాపాతాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స చేతి ।
కర్మమోక్షే కార్యస్యోత్పాద్యాదేరసమ్భవాత్సమ్యగ్జ్ఞానాదవిద్యానివృత్త్యా ఫలప్రసిద్ధ్యుపపత్తేర్న కర్మకార్యో మోక్ష ఇత్యర్థః । బ్రహ్మజ్ఞానస్యానుభవావసానతాసిద్ధయే పరోక్షనిశ్చయపూర్వకః సంన్యాసః కర్తవ్యః । సిద్ధే చానుభావవసానే బ్రహ్మాత్మజ్ఞానే స్వభావప్రాప్తః సంన్యాస ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఇతశ్చ న కర్మబ్రహ్మాత్మతానిశ్చయసముచ్చయః శాస్త్రార్థ ఇత్యాహ –
కర్మసహభావిత్వేతి ।
నను కర్మవద్బ్రహ్మజ్ఞానస్య విధితోఽనుష్ఠేయత్వాద్విధేశ్చ నియోజ్యాదిభేదాపేక్షిత్వాత్కథం సర్వభేదదర్శనప్రత్యస్తమయ ఉచ్యతే బ్రహ్మజ్ఞానే సతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వస్తుప్రాధాన్యే సతీతి ।
విధిజన్యప్రయత్నభావ్యో హి విధివిషయ ఉచ్యతే జ్ఞానం న తథేతి తద్విధేరసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యస్మత్ప్రత్యగాత్మనో బ్రహ్మతానిశ్చయస్య పరోక్షస్యాపరోక్షస్య వా కర్మణా సముచ్చయో న ప్రామాణికస్తస్మాదిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ప్రశ్నప్రతివచనరూపేణ ప్రతిపాదనస్య తాత్పర్యమాహ –
శిష్యాచార్యేతి ।
ఆపనేయా ప్రాపణీయా హన్తవ్యా వా న భవతీత్యర్థః । సాధిష్ఠం శోభనతమం ఫలం ప్రాపయతీత్యర్థః ।
ఇష ఆభీక్ష్ణ్యే గతౌ చేతి ధాత్వన్తరసమ్భవే కథమిచ్ఛార్థస్యైవ వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇషేరితి ।
ఆభీక్షణ్యం పౌనఃపున్యం తద్విషయతాయా గతివిషయతాయా వా మనసోఽనభిప్రేతత్వాన్మనఃప్రవర్తకవిశేషస్యైవ బుభుత్సితత్వాదిత్యర్థః । ఇట్ప్రయోగే సతి గుణేన భవితవ్యమ్ । తదైషితమితి స్యాత్తదభావాచ్ఛాన్దసత్వాభిధానం న తు ధాతోరనిట్త్వాదనుబన్ధస్య వికల్పవిధానాదన్వేషితమన్విష్టం వేతి వైకల్పికప్రయోగాదిదర్శనాదితి ।
ఇషితం ప్రేషితమితి పదద్వయస్యార్థవత్త్వమాహ –
తత్ర ప్రేషితమిత్యాదినా ।
ఇచ్ఛామాత్రేణేతి ।
ప్రయత్నమన్తరేణ సన్నిధిమాత్రేణేతి వ్యాఖ్యాతం నేదం వ్యాఖ్యానమపి శోభతే అపర్యాయశబ్దభేదస్యార్థభేదావ్యభిచారాదిత్యాహ –
అపి చేతి ।
త్వదుక్తోఽయమర్థవిశేషో న ఘటతే సఙ్ఘాతస్యైవేచ్ఛాదిభిః ప్రవర్తకత్వసిద్ధేః ప్రశ్నానుపపత్తిప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
న ప్రశ్నేతి ।
మనసః స్వాతన్త్ర్యాత్స్వవ్యతిరిక్తప్రవర్తకసమ్భావనాభావాత్ప్రశ్నో న ఘటత ఇత్యాక్షిప్య సమాధత్తే –
నను స్వతన్త్రమిత్యాదినా ।
అత్యుగ్రదుఃఖే చేతి ।
అద్యతనీనదుఃఖే ద్యూతాదికార్యే ॥ ౧ ॥
ప్రతివచనస్య ప్రశ్నాననురూపత్వమాశఙ్క్య సమాధత్తే –
అసావేవంవిశిష్ట ఇత్యాదినా ।
శ్రోత్రాదయః స్వవిలక్షణశేషాః సంహతత్వాద్గృహాదివదిత్యనుమానేన శ్రోత్రాదిశేషీ తావదవగమ్యతే యది సోఽపి సంహతః స్యాత్తర్హి గృహాదివదచేతనః స్యాత్ । తతస్తస్యాప్యన్యః శేషీ కల్ప్యస్తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థాప్రసఙ్గపరిహారాయాసంహతశ్చేతనో గమ్యతే । అతః సర్వసాక్షిణం లక్షయితుం యుక్తమేవ ప్రతివచనమిత్యర్థః । ఫలావసానం ఫలనిష్పత్తిర్లిఙ్గం యస్మిన్ , అవగత్యా హి కరణస్య వ్యాపారో లిఙ్గ్యతే నిత్యావగతివ్యఞ్జకత్వాద్వా ఫలావసానలిఙ్గం వ్యాపారస్తేన తచ్ఛేషీ లక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
ప్రతివచనస్య సఙ్క్షేపతస్తాత్పర్యమాహ –
శ్రోత్రాద్యేవ సర్వస్యేతి ।
యస్మాదస్తి శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం తస్మాఛ్రోత్రాదావాత్మబుద్ధిః సన్త్యక్తవ్యేతిశేషః ప్రాణచేష్టా చేతనాధిష్ఠానపూర్వికా అచేతనప్రవృత్తిత్వాత్ రథాదిప్రవృత్తివదిత్యభిప్రేత్యాహ –
న హ్యాత్మనాఽనధిష్ఠితస్యేతి ।
జ్ఞాత్వేతి పదాధ్యాహారే కారణమాహ –
ప్రష్టుః పృష్టస్యార్థస్యేతి ।
సామర్థ్యాదితి ।
శ్రోత్రాద్యాత్మభావత్యాగమన్తరేణామృతత్వాసమ్భవాజ్జ్ఞానబలాచ్ఛ్రోత్రాద్యాత్మభావం త్యక్త్వాఽమృతా భవన్తీతి సమ్బన్ధః ।
ఎతత్స్ఫుటయతి –
శ్రోత్రాదౌ హీత్యాదినా ।
మృత్వేతి ।
విదేహముక్తిర్వివక్షితా ప్రారబ్ధభోగక్షయే శరీరాన్తరోత్పాదే కారణాభావాదవశ్యమ్భావినీ విదుషో ముక్తిరిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
సర్పాద్యధ్యాసాధిష్ఠానరజ్జువచ్ఛ్రోత్రాద్యధ్యాసాధిష్ఠానచైతన్యం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదినా లక్షితం తర్హి రజ్జువదధిష్ఠానత్వాద్విషయత్వప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కాం నివర్తయతి –
యస్మాచ్ఛ్రోత్రాదేరపీత్యాదినా ।
అధ్యస్తస్య హ్యధిష్ఠానమేవ స్వరూపమాద్యన్తమధ్యేషు తదవ్యభిచారాత్స్వరూపవిషయతా చ న పదార్థధర్మస్తతోఽప్రయోజకోఽయం హేతురిత్యర్థః ।
అవిషయత్వాత్తర్హి శాస్త్రాచార్యోపదేశ్యత్వమపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య నాస్త్యేవ వాస్తవమిత్యాహ –
ఇన్ద్రియమనోభ్యాం హీతి ।
బ్రాహ్మణోఽయమిత్యాది జాతితః కృష్ణోఽయమిత్యాది గుణతః పాచకోఽయమిత్యాది క్రియాతో రాజపురుష ఇత్యాది సమ్బన్ధవిశేషత ఉపదిశ్యతే । బ్రహ్మ తు న జాత్యాదిమత్ । “కేవలో నిర్గుణశ్చ”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ।
అజ్ఞేనాఽఽగమస్య భేదేన ప్రతిపన్నత్వాత్తద్దృష్ట్యాఽఽచార్యస్యాప్యవిద్యాలేశోత్థదృష్ట్యా వ్యావహారిక ఉపదేశ ఉపపద్యత ఆగమతస్తస్యైవాఽఽత్మానం బ్రహ్మరూపేణ లక్షయితుం యోగ్యతాతిశయవత్త్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
అత్యన్తమేవేతి ।
వాక్యస్య పదార్థాన్వ్యాఖ్యాయ తాత్పర్యం దర్శయితుముపక్రమతే –
యద్విదితం తదల్పమిత్యాదినా ।
యద్వేదితురన్యత్తద్విదితమవిదితం చేతి ద్వయీ గతిః । తతో విదితత్వావిదితత్వనిషేధేన వేదితుః స్వరూపం బ్రహ్మేత్యత్ర తాత్పర్యమాగమస్యేత్యాహ –
న హ్యన్యస్యేతి ॥ ౩ ॥
ఉక్తవాక్యార్థే లౌకికతార్కికమీమాంసకప్రతిపత్తివిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి విదితాదన్యత్వప్రపఞ్చనాయ –
అన్యదేవ తద్విదితాదిత్యాదినా ।
అష్టసు స్థానేష్వితి ।
“అష్టౌ స్థానాని వర్ణానామురః కణ్ఠః శిరస్తథా ।
జిహ్వామూలం చ దన్తాశ్చ నాసికోష్ఠౌ చ తాలు చ ॥”(వాసి़ష్ఠశిక్షా) ఇత్యేతేష్వాకాశప్రదేశేష్వాశ్రితమిత్యనేనాఽఽకాశోపాదానత్వం సూచితమ్ ।
ఆగ్నేయమితి ।
అగ్నిదేవతాకమిత్యర్థః ।
న కేవలం కరణం వాగుచ్యతే వర్ణాశ్చోచ్యన్త ఇత్యాహ –
వర్ణాశ్చేతి ।
తదుక్తమ్ – “యావన్తో యాదృశా యే చ యదర్థప్రతిపాదకాః ।
వర్ణాః ప్రజ్ఞాతసామర్థ్యాస్తే తథైవావబోధకాః ॥”(న్యాయమఞ్జరీ) గౌరితి పదం గకారౌకారవిసర్జనీయా ఎవ క్రమవిశేషావచ్ఛిన్నా ఇతి మీమాంసకాద్యనుసారేణోక్తమ్ ।
స్ఫోటవాదినోఽనుసారేణాఽఽహ –
తదభివ్యఙ్గ్య ఇతి ।
స్ఫుట్యతే వ్యజ్యతే వర్ణైరితి స్ఫోటః పదాదిబుద్ధిప్రమాణకః । ఎకరూపాయా బుద్ధేరనేకవర్ణావలమ్బనత్వాసమ్భవాదితి భావః ।
ఉక్తే వాక్యార్థే శ్రుతిసమ్మతిమాహ –
అకార ఇతి ।
అకారప్రధానోఙ్కారోపలక్షితా స్ఫోటాఖ్యా చిచ్ఛక్తిః సర్వా వాక్సైషా స్పర్శాన్తస్థోష్మభిర్వ్యజ్యమానా । కాదయో మావసానాః స్పర్శా, యరలవా అన్తస్థాః, శషసహా ఊష్మాణస్తైః క్రమవిశేషావచ్ఛిన్నైర్వ్యజ్యమానా నానారూపా వివర్తతే । మితమృగాది పాదావసాననియతాక్షరత్వాత్ । అమితం యజురాద్యనియతాక్షరపాదావసానత్వాత్ । స్వరః సామ । గీతిప్రాధాన్యాత్ । సత్యం యథాదృష్టార్థవచనమ్ । అనృతం తద్విపరీతమ్ । కరణం వాగిన్ద్రియం గుణ ఉపసర్జనం యస్యాః సా కరణగుణవతీ పురుషేషు చేతనేషు యా వాక్శక్తిః సా ఘోషేషు వర్ణేషు ప్రతిష్ఠితా తద్వ్యఙ్గ్యత్వాదిత్యర్థః ।
తదేవేత్యేవకారస్య కృత్యమాహ –
యైర్వాగాద్యుపాధిభిరితి ।
నియమార్థమితి ।
పక్షేఽనాత్మన్యపి బ్రహ్మబుద్ధౌ ప్రాప్తాయామాత్మైవ బ్రహ్మేతి బుద్ధిం నియన్తుమిత్యర్థః । అన్యస్మిన్నుపాస్యే యా బ్రహ్మబుద్ధిస్తన్నివృత్త్యర్థం వా పునరబ్రహ్మత్వముచ్యత ఇత్యర్థః । సర్వం స్పష్టమితి న వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౫ - ౬ – ౭ - ౮ ॥
వేదితుః స్వరూపత్వే బ్రహ్మణో మా భూద్విషయత్వమ్ । స్వరూపత్వే మానాభావాత్ అతిరిక్తస్య విషయత్వే కిమనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వస్య హీతి ।
యదిశబ్దప్రయోగే కిం కారణమిత్యత ఆహ –
కదాచిదితి ।
అక్షిణి శరీరస్య ప్రతిచ్ఛాయా దృశ్యత ఇతి ప్రసిద్ధవదుపదేశాచ్ఛరీరమాత్మేతి ప్రతిపన్నః । ఛాయాయా అవ్యభిచారిత్వం బుద్ధ్వేత్యర్థః ।
సకృదితి ।
“య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇత్యేకవారముక్తమ్ , “య ఎష స్వప్నే మహీయమానశ్చరతి”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౦ । ౧) ఇతి ద్వితీయేనోక్తమ్ , “తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౧ । ౧) ఇతి త్రిరుక్తమప్యాత్మానమప్రతిపద్యమాన ఇన్ద్రో బ్రహ్మచర్యేణాధర్మాదిదోషక్షయమపేక్ష్య చతుర్థే పర్యాయే “ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇత్యత్ర ప్రథమపర్యాయోక్తమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపన్నవానిత్యర్థః ।
అర్భకాణి చేతి ।
అల్పాని ।
న స్వతో రూపమస్తి బ్రహ్మణ ఇత్యుక్తం తదాక్షిపతి –
నను యేనైవేతి ।
కేన తర్హి విశేషేణ బ్రహ్మణో నిరూపణమిత్యాకాఙ్క్షాయాం చైతన్యరూపేణేత్యాహ –
చైతన్యమితి ।
భూతానాం సమస్తానాం వ్యస్తానాం వా దేహాకారపరిణతానాం చైతన్యం ధర్మో న భవతి బహిరనుపలమ్భాత్తద్ధర్మత్వే రూపాదివత్తత్సాధకత్వాభావప్రసఙ్గాచ్చ । తథా శ్రోత్రాదీనామపి భౌతికత్వావిశేషాచ్చైతన్యం ధర్మో న భవతీతి పారిశేష్యాత్స్వతన్త్రచైతన్యం బ్రహ్మణో రూపమ్ ।
తత్ర శ్రుతిసమ్మతిమాహ –
తథా చోక్తమితి ।
సత్యమేవం చైతన్యం పారమార్థికం బ్రహ్మరూపం శ్రుతితాత్పర్యగమ్యం తథాఽపి యదుక్తం బ్రహ్మణో రూపం కథం నాస్తీతి తదుపాధిద్వారేణైవ బ్రహ్మణః శబ్దేన నిరూపణం నిర్దేశనం న స్వత ఇత్యభిప్రేత్య, అన్తః కరణాద్యభివ్యక్తిముపలభ్య హి యదుపాధ్యభివ్యక్తినిమిత్తం చైతన్యం తద్బ్రహ్మేతి నిర్దిశ్యత ఇత్యర్థః ।
ననూపాధిరుపహితసమ్బద్ధో భవతి చైతన్యస్య త్వసఙ్గస్య కథం దేహాదిరూపాధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదనుకారిత్వాదిత్యాదినా ।
యథా జలే కమ్పమానే సవితా కమ్పత ఇవ భిద్యమానే భిద్యత ఇవేతి మిథ్యాతద్ధర్మభాగిత్వాత్సవితుర్జలముపాధిరిత్యుచ్యతే న తు సమ్బన్ధాద్దూరస్థయోః సంయోగాద్యయోగాత్ । తద్వద్దేహాదేర్వృద్ధిసఙ్కోచచ్ఛేదాదిషు దాహాదిషు నాశేషు చేతన్యస్య మిథ్యాదేహధర్మభాగిత్వాద్దేహాదేరుపాధిత్వమభిధీయతే ఇత్యర్థః ।
నను న స్వతశ్చైతన్యతయా నిరూప్యతే బ్రహ్మ కథం తర్హి తదనుభవ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వతస్త్వితి ।
అవిషయతయైవ విషయానుపరక్తచిత్స్ఫురణం బ్రహ్మానుభవ ఇత్యర్థః ।
తర్కతశ్చేతి ।
వేద్యత్వే ఘటాదివదనాత్మత్వాదిప్రసఙ్గాదిత్యాదితర్కత ఆత్మనో వేద్యం బ్రహ్మ న భవత్యేవేతి నిర్ధార్యాజ్ఞానసంశయాద్యభావేన స్వానుభవం కృత్వేత్యర్థః ॥ ౯ – ౧ ॥
ఆచార్యవచనాదన్యదేవ వచనం శిష్య ఉవాచేతి నాఽఽశఙ్కనీయమిత్యాహ –
యదేవాన్యదేవేతి ।
తథా చేతి ।
ఆచార్యమ్బుద్ధిసమ్వాదే సత్యర్థాన్తరానభిధానే సతీత్యర్థః ॥ ౧౦ - ౨ ॥
అథవా హేత్వర్థ ఇతి ।
లోేకే శుక్త్యాదితత్త్వం విజానతాం యతోఽధ్యస్తం రూప్యాద్యవిజ్ఞాతం భవతి । అజానతామేవ త్వధ్యస్తం విజ్ఞాతం భవతీతి ప్రసిద్ధమ్ । తథా బ్రహ్మణి జ్ఞేయత్వస్యాధ్యస్తత్వాదేవ తత్త్వవిదో న జ్ఞాతం బ్రహ్మ పశ్యన్తీయర్థః ॥ ౧౧ - ౩ ॥
జ్ఞాతబ్రహ్మత్వాదర్శనే బ్రహ్మాస్మీతి కథం వ్యవహరతీతి చేత్కిమనయేష్టకావాహకానాం రత్నపేటకచిన్తయా । జ్ఞాతస్య వ్యవహారాఙ్గత్వం వదతోఽపి వస్తుప్రకాశస్య వ్యవహారాఙ్గత్వస్యేష్టత్వాద్వాస్తవజ్ఞాతతానపేక్షత్వాదిత్యవ్యుత్పన్నవ్యుత్పాదనాయ చోద్యముద్భావయతి –
అవిజ్ఞాతమిత్యాదినా ।
నీలపీతాద్యాకారాణాం బుద్ధివికారాణాం జడానాం యచ్చైతన్యవ్యాప్తత్వేనాజడవదవభాసస్తం సాక్షిణముపలక్ష్య సోఽహమాత్మా బ్రహ్మేతి మహావాక్యాదవిషయతయైవ యో వేత్తి స బ్రహ్మవిదుచ్యతే । తేన నావిశేషప్రసఙ్గాదిచోద్యావకాశ ఇత్యాహ –
ప్రతిబోధవిదితమితి ।
ప్రత్యయేష్వవిశిష్టతయాఽనుగతరూపేణేత్యర్థః ।
యేన చిత్స్వరూపేణాహమత్ర సాక్షీ తస్య సర్వత్రావిశేషాన్నైకస్మిన్నేవ దేహేఽహం సాక్షీ భేదోత్పత్త్యాదీనాం చ సాక్ష్యగతత్వేన సాక్షిణ ఎకత్వనిత్యత్వాదికమపి సిధ్యతీత్యాహ –
సర్వప్రత్యయదర్శిత్వే చేతి ।
విదితత్వావిదితత్వయోః సాక్ష్యగతత్వేన తదన్యత్వమప్యస్మిన్పక్షే సమ్భవతీత్యాహ –
విదితావిదితాభ్యామన్యదితి ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యానముద్భావ్య దూషయతి –
యదా పునరిత్యాదినా ।
అగ్నిసంయోగాద్ఘటే లౌహిత్యవన్మనఃసంయోగాదసమవాయికారణాదాత్మంన్యచేతనే చైతన్యముత్పద్యత ఇత్యేతన్న కేవలం శ్రుతివిరుద్ధమసమ్భావితం చేత్యాహ –
ఆత్మనో నిరవయవత్వేనేతి ।
ప్రదేశవతా ప్రదేశవతో లోకే సంయోగో దృష్టః ఆత్మనో నిష్ప్రదేశత్వాన్మనసా సంయోగో న సమ్భవతీత్యుక్తం తదయుక్తమ్ , యుగపత్సర్వమూర్తసంయోగిత్వం సర్వగతత్వమాత్మనస్తతో మనసః సంయోగోఽపీతి చేత్తత్రాఽఽహ –
నిత్యేతి ।
గ్రహణకాలాదన్యకాల ఎవ స్మృతీనాం క్రమేణైవోత్పత్తిరితి నియమో వైశేషికస్య నోపపద్యతే గ్రహణకాలేఽపి స్మృత్యుత్పత్తిప్రసఙ్గాచ్చ సంస్కారవదాత్మమనఃసంయోగస్యావిశేషాదిత్యర్థః ।
సర్వగతత్వం చ సర్వావ్యవధానమాత్రం న తు సంయోగిత్వం కల్పనీయమిత్యాహ –
సంసర్గధర్మిత్వం చేతి ।
న్యాయవిరుద్ధమిత్యుక్తం తత్స్ఫుటయతి –
న్యాయశ్చేతి ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యానాన్తరమనూద్య దూషయతి –
యత్పునరిత్యాదినా ।
యద్వేద్యం తద్వేదితుర్వేదనాచ్చ భిన్నం యథా ఘటాదీతి వ్యాప్తివిరోధాత్స్వసంవేద్యత్వం వాస్తవం నోపపద్యతే తతో బుద్ధ్యాదావాత్మభావమారోప్యాఽఽత్మనా తస్య వేద్యత్వం వాచ్యమితి నిరుపాధికస్వరూపస్థితిర్న స్యాదిత్యాహ –
తత్ర భవతి సోపాధికత్వమితి ।
కాణాదస్య స్వసంవేద్యత్వానఙ్గీకారబలాత్పరవేద్యత్వం ప్రసజ్యత ఇత్యపి న వాచ్యమిత్యాహ –
సంవేదనరూపత్వాదితి ।
బౌద్ధేన స్వసంవేద్యం విజ్ఞానమిష్టం తవ కిం న స్యాదిత్యత ఆహ –
బౌద్ధపక్ష ఇతి ।
ప్రత్యక్షస్య వర్తమానావభాసకత్వాత్క్షణాన్తరవిశిష్టే స్వాత్మని క్షణాన్తరవిశిష్టం తదేవ విజ్ఞానం ప్రత్యక్షం న సమ్భవతి । అతః స్వాత్మని స్వయమేవ విజ్ఞానం ప్రత్యక్షం చేద్వర్తమానక్షణమాత్రం సత్త్వం స్యాత్ । స్వసంవేద్యత్వేన సాక్షిణోఽనఙ్గీకారాన్నిరాత్మత్వం చ స్యాదేవ తచ్ఛ్రుతివిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ప్రతిబోధవాక్యస్యార్థాన్తరం శఙ్కతే –
యత్పునరితి ।
బ్రహ్మాహమస్మీతి చిన్తయతో యావచ్చేతోవ్యాపృతిస్తావత్సమ్ప్రజ్ఞాతసమాధిర్నివృత్తే చేతోవ్యాపారే య పరమానన్దసాక్షాత్కారః సౌషుప్తానన్దసాక్షాత్కారవత్సోఽసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధిః ప్రతిబోధ ఉచ్యతే । తదుక్తం వార్తికకృతా – “అపరాయత్తబోధో హి నిదిధ్యాసనముచ్యతే” ఇతి । అథవాఽక్రియబ్రహ్మాత్మత్వానుభవే సతి ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ పునర్జ్ఞానాసమ్భవాత్సద్యోముక్తికారణం సకృద్విజ్ఞానం ప్రతిబోధ ఉచ్యతే । “సకృత్ప్రవృత్త్యా మృద్నాతి క్రియాకారకరూపభృత్ ।
అజ్ఞానమాగమజ్ఞానం సాఙ్గత్యం నాస్త్యతోఽనయోః ॥”(బృహ.వా. ౩.౩.౭౧)
పక్షద్వయేఽప్యరుచిమాహ –
నిర్నిమిత్త ఇతి ।
అయమాశయః – న తావదవిద్యానివర్తకస్యాఽఽగన్తుకస్య బోధస్య నిర్నిమిత్తత్వం సమ్భవతి । కార్యస్య సనిమిత్తత్వవ్యాప్తేః । సౌషుప్తస్యాపి న నిర్నిమిత్తత్వమవిద్యాయాః పూర్వపూర్వనిరోధావస్థాసంస్కారోద్భూతతాదృశవృత్త్యభివ్యక్తచైతన్యస్య తత్ర సుఖసాక్షాత్కారోపగమాత్ । అత ఎవ వృత్తివిశిష్టస్య వినాశే స్మరణముపపద్యతే । అత్రాపి తర్హ్యావృత్తిసంస్కారప్రచయాన్నివృత్తేఽపి చిత్తే బ్రహ్మాభివ్యక్తం స్యాదితి చేన్న । తథా సత్యప్రమాత్వేన వినష్టపుత్రాపరోక్షాదివావిద్యానివృత్తిర్న స్యాత్ । శాబ్దజ్ఞానసంవాదాత్ప్రమాత్వే పరతన్త్రత్వప్రసఙ్గః శబ్దమూలత్వాత్ప్రమాత్వే న నిర్నిమిత్తతేతి । ప్రవృత్తఫలకర్మప్రతిబన్ధాద్వర్తమానప్రమాతృత్వాభాసానివృత్తేరసకృద్బోధోఽపి సమ్భవతీతి పక్షద్బయేఽపి నాఽఽదరః । సర్వథాఽపి పరమాత్మా ప్రతిబోధ ఎవ బోధం ప్రతి బోధం ప్రతి సాక్షితయా భాతీతి ।
లక్ష్యపదార్థవివేచనపూర్వకం మహావాక్యోత్థం పరమాత్మాఽస్మీతి జ్ఞానమేవ సమ్యగ్జ్ఞానం యస్మాత్తత ఎవామృతత్వం లభత ఇత్యాహ –
అమృతత్వమితి ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షిప్యాఽఽహ –
బోధస్య హీతి ।
బుద్ధిపరిణామస్య సర్వస్య భాసకం ప్రత్యక్చైతన్యం పరమాత్మా న భవతి కిన్తు బ్రహ్మాణ్డాద్బహిః స్థితస్తత్ప్రాప్తిశ్చ మోక్ష ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న హీతి ।
అనాత్మప్రాప్తేః కర్మఫలవదనిత్యత్వేనామృతత్వప్రసిద్ధిర్న స్యాదిత్యర్థః ।
యద్యుక్తదోషపరిహారాయౌపాధికభేదేన భిన్నత్వం బ్రహ్మణః స్వతస్త్వాత్మత్వమేవేతి మన్యసే తత్రాఽఽహ –
ఆత్మత్వాదితి ।
బ్రహ్మణ ఆత్మత్వాదేవాఽఽత్మనోఽమృతత్వం స్వభావత ఎవ సిద్ధమ్ ।
తర్హి విద్యాయా ఆనర్థక్యం ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవం మర్త్యత్వమితి ।
అవిద్యయా దేహాద్యాత్మత్వప్రతిపత్తిరితి యత్తదాత్మనో మర్త్యత్వం తన్నివృత్తిర్విద్యాఫలమిత్యర్థః । వీర్యం విద్యాకృతముక్తం ముక్తత్వే దార్ఢ్యం తచ్చ స్వాభావికమేవ ముక్తత్వం వాస్తవం సర్వశరీరాద్యసంసర్గిత్వాన్నభోవన్నిరవయవత్వాదేవ । తతశ్చ నిత్యముక్త ఎవాహమిత్యవష్టమ్భో విద్యాకృతం బలమిత్యర్థః ॥ ౧౨ - ౪ ॥
ఉత్తరవాక్యస్యాపేక్షితమర్థమాహ –
కష్టా ఖల్వితి ।
లౌకికమపి సత్యమ్ । చిరం జీవనం ధనవత్త్వమ్ । సద్భావః సాధుభావః ఖ్యాతిః । ఎతదపి సర్వం బ్రహ్మవిదో భవతీతి స్తుత్యర్థముచ్యతే । పరమార్థతో బ్రహ్మరూపస్థితిస్తు ఫలమవశ్యం భవతీత్యర్థః ॥ ౧౩ - ౫ ॥
ఉత్తరగ్రన్థస్య ప్రతీకమాదాయ తాత్పర్యమాహ –
బ్రహ్మేత్యాదినా ।
అభిప్రేతం తాత్పర్యమాహ –
వక్ష్యమాణేతి ।
ఉత్తమాధికారిగోచరమవిషయబ్రహ్మాత్మతాజ్ఞానం పూర్వత్రోక్తముత్తరత్ర తు మన్దాధికారిగోచరం సగుణబ్రహ్మోపాసనం వక్ష్యతే । తత్పరం వక్ష్యమాణం సర్వవాక్యజాతం, స్పష్టవిధిదర్శనాత్ । అతోఽత్రైవ తాత్పర్యమర్థాన్తరతాత్పర్యప్రదర్శనం తు సమ్భావనామాత్రేణేతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఈశ్వరస్య సేతవో మర్యాదా వర్ణాశ్రమాదిధర్మాస్తద్భేదకాన్ । జగతః స్థేమ్నే స్థైర్యాయ । స్వయోగమాహాత్మ్యనిర్మితేన సత్త్వరజస్తమసాం త్రయాణాం గుణానాం యోగో యుక్తిర్ఘటనం మాయా తన్మాహాత్మ్యేన నిర్మితం తేనేత్యర్థః ॥ ౧౪ - ౧ ॥ ౧౫ - ౨ ॥ తృతీతఖణ్డశేషభాష్యం స్పష్టమతో న వివృతమితి ॥ ౧౬ - ౩ ॥ ౧౭ - ౪ ॥ ౧౮ - ౫ ॥ ౧౯ - ౬ ॥ ౨౦ - ౭ ॥ ౨౧ - ౮ ॥ ౨౨ - ౯ ॥ ౨౩ - ౧౦ ॥ ౨౪ - ౧౧ ॥ ౨౫ - ౧౨ ॥ ౨౬ - ౧ ॥ ౨౭ - ౨ ॥ ౨౮ - ౩ ॥ విద్యుతః సకాశాద్విద్యోతనం కృతవదిత్యనుపపన్నం బ్రహ్మణః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాత్పరాధీనప్రకాశానుపపత్తేర్విద్యుత్సమ్బన్ధి ద్యోతనం కృతవదిత్యనుపపన్నమన్యాశ్రయస్య విద్యోతనస్యాన్యకర్తృకత్వానుపపత్తేరతో యథాశ్రుతాసమ్భవాదన్యత్ర తాత్పర్యం వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
ప్రతినిర్దేశార్థ ఇతి ।
పరామర్శార్థః । చక్షుషో నిమేషణం ద్రుతం భవతీతి ప్రసిద్ధం తద్వద్బ్రహ్మణి క్షిప్రకారిత్వం సృష్ట్యాదౌ ప్రతిబన్ధాభావేనాఽఽయాసాభావేన చ ద్రుతకారిత్వం ధర్మోఽధిదైవతమ్ । యద్ధ్యేయం బ్రహ్మ తద్యథా విద్యుతః ప్రకాశో యుగపద్విశ్వవ్యాపకస్తథా నిరతిశయజ్యోతీరూపం ద్రుతం సకలసృష్ట్యాదికారి పారమైశ్వర్యసమ్పన్నమిత్యపమానోపదేేశేనోక్తమ్ ॥ ౨౯ - ౪ ॥
అధునా ప్రత్యగాత్మతయా బ్రహ్మణో యథాఽభివ్యక్తిః స్యాత్తథోపదిశ్యత ఇత్యాహ –
అథానన్తరమితి ।
ఎతత్ప్రకృతం జ్యోతీరూపం బ్రహ్మ ప్రతి మదీయం మనో గచ్ఛద్వర్తత ఇతి చిన్తయేదితి య ఉపదేశః స ఆధ్యాత్మికోఽభీక్ష్ణం పౌనఃపున్యేన మమ మనసః సఙ్కల్పో బ్రహ్మవిషయ ఎవేతి ధ్యాయతః ప్రత్యగ్భూతబ్రహ్మాభివ్యక్తిః స్యాదిత్యాహ –
మనఉపాధికత్వాద్ధీతి ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షిప్యాఽఽహ –
విద్యున్నిమేషణవదితి ।
సగుణబ్రహ్మోపాసనమైశ్వర్యఫలకముక్తమ్ ॥ ౩౦ - ౫ ॥ ౩౧ - ౬ ॥
తత్ర విరక్త ఉత్తమాధికారీ పరమరహస్యం పృచ్ఛతీత్యాహ –
ఎవమనుశిష్ట ఇతి ।
పరమరహస్యం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదినోక్తమేవోత్తరార్థమిత్యుత్తరగ్రన్థేన విద్యాప్రాప్త్యుపాయవిధానార్థముక్తా విద్యా నిరపేక్షైవేత్యవధారయతి ।
అవధారణార్థత్వం ప్రతివచనస్య చోద్యముఖేన స్ఫోటయతి –
పరమాత్మవిషయామిత్యాదినా ।
కిం పూర్వోక్తోపనిషచ్ఛేషతయాఽన్యదపేక్షతే । శేషశబ్దేన ఫలోపకార్యఙ్గం వివక్షితమ్ । సహకారిశబ్దేనానుపసర్జనమపి సముచ్చయార్హం వివక్షితమ్ ।
ఎవం శిష్యాభిప్రాయముపవర్ణ్య సమాధానమాహ –
ఎతదుపపన్నమితి ।
విద్యాఙ్గత్వహీనైః సహ పాఠాత్తపఃప్రభృతీనాం విద్యాఙ్గత్వం నాస్తీత్యుక్తమ్ । తత్ర యోగ్యతావశేన శేషశేషిభావః సహపాఠస్త్వకిఞ్చిత్కర ఇతి శఙ్కతే –
సహపఠితానామపీతి ।
“అగ్నిరిదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽకృత । అగ్నీషోమావిదం హవిరజుషేతామవీవృధేతాం మహో జ్యాయోఽక్రాతామ్”(శ.బ్రా.) ఇత్యాదినైవ సూక్తవాకేన సర్వయాగసమాప్తౌ దేవతానుమన్త్రణం క్రియతే । తత్ర యద్యప్యస్మిన్సూక్తవాకే బహ్వ్యో దేవతాః పఠ్యన్తే తథాఽపి యస్మిన్యాగే యా దేవతాఽఽహూతా తస్యా ఎవ విసర్జనే యోగ్యతావశాదస్య సూక్తవాకస్య యథా వినియోగస్తథా తపఃప్రభృతీనామేవ విద్యాశేషత్వేన వినియోగో భవిష్యతీత్యర్థః ।
భవేత్సూక్తవాకస్య వినియోగో యోగ్యతాసమ్భవాత్ । న కర్మణాం విద్యావిరుద్ధత్వేన అయోగ్యత్వాదిత్యాహ –
నాయుక్తేరితి ।
విద్యయా విషయపర్యాలోచనయా ఫలపర్యాలోచనయా చ నాస్తి తత్త్వతః సమ్బన్ధయోగ్యతా కర్మణాం ప్రత్యుత అనుపయోగాత్కర్మణాం త్యాగ ఎవ ముముక్షుణా కర్తవ్య ఇత్యాహ –
సర్వవిషయేతి ।
సర్వేభ్య ఉత్పాద్యాదిభ్యః కర్మగోచరేభ్యో వ్యావృత్తో యః ప్రత్యగాత్మా స ఎవ బ్రహ్మరూపేణ విద్యాయా వ్యావర్తకో విషయస్తన్నిష్ఠత్వాద్విద్యాయాస్తత్ఫలస్య చ కర్మవైలక్షణ్యాదిత్యర్థః ॥ ౩౨ - ౭ ॥
తచ్ఛబ్దాపేక్షితం యచ్ఛబ్దం పూరయతి –
యామిమామితి ।
ప్రాప్తిః సగుణవిషయా నిర్గుణబ్రహ్మాత్మవిషయా చేత్యర్థః ।
పాదరూపకకల్పనేతి ।
ప్రసిద్ధపాదసామాన్యస్య కల్పిత్వాదితరైరప్యఙ్గైః కల్పనారూపైర్భవితవ్యమిత్యర్థః ।
తస్యై తపో దమః కర్మేత్యత్రత్యేతిశబ్దస్యోపలక్షణార్థత్వాత్సత్యమపి సఙ్గ్రహీతవ్యం కథం పృథగుచ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తపఆదిష్వేవేతి ॥ ౩౩ - ౮ ॥
సగుణవిద్యాయాః క్రమముక్త్యర్థత్వాత్క్రమేణ ప్రాప్యం యత్కైవల్యం నిర్గుణవిద్యాఫలం తత్పూర్వోక్తమిహోపసంహ్రియత ఇత్యాహ –
యో వా ఎతామిత్యాదినా ॥ ౩౪ – ౯ ॥