आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಯಂತರೇಣೈವ ಮನಆದೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕಮ್ ।
ವಿದಿತಾವಿದಿತಾನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮದ್ವಯಮ್ ॥ ೧ ॥
ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಕಾಂ ಸಾಮವೇದಶಾಖಾಭೇದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಪನಿಷದಂ ಪದಶೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಪಿ ನ ತುತೋಷ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಶಾರೀರಕೈರ್ನ್ಯಾಯೈರನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಪ್ರಧಾನಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಗ್ರಾಹಕೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುಃ ಪೂರ್ವಕಾಂಡೇನ ಸಂಬಂಧಮಭಿಧಿತ್ಸುಃ ಪೂರ್ವಕಾಂಡಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಮಾತ್ಮಭೂತ ಆಶ್ರಯಭೂತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಪೂರ್ವತ್ರಾತಿವೃತ್ತಂ ಕರ್ಮ ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾದ್ಯನೇಕಪ್ರಕಾರಮವಿದುಷಾಮತಿಕ್ರಾಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭ್ಯಾಮೇವ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಪೃಥಗುಪನಿಷದಾರಭ್ಯೇತಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೀ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯಯೋರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮನಾದೃತ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಏವ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಾಧನತಯಾಽನುಷ್ಠಾನಂ ವಿಕಲ್ಪಸ್ತತಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಽಽವರ್ತತೇ । ಕೇವಲಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಸ್ಯ ವಾಽನುಷ್ಠಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿತ ಏವ ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽಽವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕ್ಯನಾವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ನ ಪುನರಾತ್ಯಂತಿಕೀ । ಕೃತಕತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಾಭ್ಯಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ । ಅತಃ ಸಂಸಾರಫಲಕಮೇವ ಕರ್ಮಕಾಂಡಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ವಯಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಸ್ತಥಾಽಪಿ ನಿಯತಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಲಭ್ಯಃ ಕಥಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಸ್ಯೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ಕಾಮಿನಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಸಾರಾಯ ಭವತಿ ತದೇವ ತು ನಿಷ್ಕಾಮೇನಾ[ಣಾ]ನುಷ್ಠಿತಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಯೇ ಸ್ಯಾತ್ । ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚಾನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ನ ಜಾಯತೇ । ಅನಾತ್ಮಾಭಿನಿವೇಶಸ್ಯಾನರ್ಥಸಾಧನತಯಾಽವಧಾರಿತತ್ವಾದಾತ್ಮವಿಷಯೈವ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಜಾಯತೇ । ಜೀಜ್ಞಾಸೋಶ್ಚಾಽಽತ್ಮನಿರೂಪಣಾಯೋಪನಿಷದಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಯಾಯಮಧ್ಯಾಯ ಆರಭ್ಯತೇ ಚೇತ್ಕಿಂ ತೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತೇನ ಚೇತಿ ।
ಯತೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಜ್ಞಾನತಂತ್ರಾ ಸಂಸಾರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತದುಚ್ಛೇದೇನಾಽಽತ್ಯಂತಿಕಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೃತ್ಯುಕಾರಣಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮಿಚ್ಛತ ಆತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ; ತದಸತ್ । ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನೈವಾಽಽತ್ಮನೋಽಧಿಗತತ್ವಾದಧಿಗತೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನಧಿಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಸಮಾನಾಧಿಕೃತಸ್ಯ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಾದಿನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ಪುನರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೋರುಪನಿಷದಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕರ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇತಾವದೇವ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿಚೋದನಾಭಿರಪೇಕ್ಷಿತಂ ನತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತತಸ್ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿರತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪ ಆತ್ಮೋಪನಿಷದಿ ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಿತೋಽಸ್ತು ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ದೇವತಾರಾಧನರೂಪೋ ಹಿ ಯಾಗೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಚ ಸರ್ವದೇವತಾತ್ಮಭೂತಃ ಪಶುಭಾವಾಚ್ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಕಥಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಣಮೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶೇನಾರ್ಥಾತ್ಕರ್ಮ ತಿತ್ಯಾಜಯಿಷಿತಮಿತ್ಯನನುಷ್ಠಾನಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತಾತೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುತ್ವೇನಾಭಿಮತಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ಸಂಬಂಧೋಽಸಂಗತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯಾಭಿಹಿತಂ ಸಂಬಂಧಂ ಸಮರ್ಥಯತಿ –
ಕರ್ಮಾನಾರಂಭ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ದೇವಯಾಜೀ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲಕಾಮನಯಾ ದೇವಾನ್ಯೋ ಯಜತೇ ಸ ಕಿಂ ಶ್ರೇಯಾನುತಾಽಽತ್ಮಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯಾಸಂಗಂ ಹಿತ್ವಾ ಯೋ ಯಜತೇ ಸ ಆತ್ಮಯಾಜೀ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಕೃತ್ವಾಽಽತ್ಮಯಾಜೀ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ನಿರೂಪಿತಂ ಶತಪಥೇ ಕಾಮಾನುಪಘಾತಸಹಿತಂ ಮೇ ಮಮಾಂಗಮನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಕರೋತಿ ನ ಕಾಮವಶಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಹಾ । ಕ್ರಿಯತೇ ತನುರಿತಿ । ತನುಸ್ಥ ಆತ್ಮಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನನು ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವ, “ತೇನೋ ಏತಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೧।೫।೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಕಥಮುಕ್ತಂ ಕರ್ಮನಿರ್ವರ್ತಕಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಸಹಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಾನೀತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇನ ಯಜ್ಞಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾದುಪಾಸನಸ್ಯ ಚ ಮಾನಸಕರ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರೇಣ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯನಾರಂಭಪ್ರಸಂಗ ಆಶ್ರಯಹೀನ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಜ್ಞಾನ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತ್ವನಿಷ್ಟಾಪಾದನಸ್ಯೇಷ್ಟಾಪಾದನರೂಪತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯಾಽಽಭಾಸತ್ವಮಾಹ –
ಉತ್ಪನ್ನಾತ್ಮವಿದ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇವ ವಿವೇಕಿನಃ ಕರ್ಮಾನಾರಂಭಃ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಸಾಧನಂ ನಾಽಽದ್ರಿಯತ ಇತಿಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಾನಾರಂಭಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಫಲೇ ಕೈವಲ್ಯೇಽನುಪಯೋಗಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಕರ್ಮಾನಾರಂಭ ಇಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಹಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಪ್ತಿರ್ವಿಕೃತಿಃ ಸಂಸ್ಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ ಚತುರ್ವಿಧಂ ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನೇ ಕೈವಲ್ಯೇ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚ ಪರಮಾನಂದಗುಣಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಾಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದ್ಬಹಿಃಸ್ಥಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಾ ಜೀವಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತರ್ಹ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಚ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಧಾನಮಿತಿ ।
ಏವಮುಪನಿಷದಾರಂಭಂ ಸಂಭಾವ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾದಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸುಖಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಃ ಕಿಂ ಜ್ಞಾತೇಽಜ್ಞಾತೇ ವೇತಿಚೋದ್ಯನಿರಾಸಾಯ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ವಿಶೇಷತಶ್ಚಾಜ್ಞಾತೇ ಸಂಭವತಿ ವಿಕಲ್ಪಕರಣವಿದಿತಿ ಸೂತ್ರಿತಮೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ರಥಾದೀನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಮನಆದೀನಾಮೇವ ಚೇತನತ್ವಾದಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾದಿತ್ಯಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುರಿತಿ ನಾಽಽಶಂಕನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕರಣಾನಿ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾದರ್ಶಮಿತ್ಯಾದಿಲೋಕಾನುಭವಾನ್ಮನಆದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ತತಃ ಪ್ರದೀಪವದಚೇತನತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಯಭಾವೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನತ್ವಿಚ್ಛಾಸ್ತಿತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಕಾರತಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರೇಷಿತಮಿವೇತೀವಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಯಥಾ ರಾಜ್ಞ ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಕಾಚಿದ್ಭೃತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಾಚಿಚ್ಚ ವಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇಣ ತದ್ವದಿಹ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಯಾಽವಧಾರಿತತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ವಸ್ತು ಪಿಪೃಚ್ಛಿಷಿತಂ ತತೋ ನಾರ್ಥಭೇದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ । ವಿಷಯಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ; ನಿತ್ಯಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಮಧಿಷ್ಠಾತುಶ್ಚಕೋರಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಯಥಾ ರಾಜಭೋಜನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ಕರಣಸನ್ನಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ವಿಕ್ರಿಯಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನಆದೀನಾಂ ಯಃ ಪ್ರವರ್ತಕಃ ಸ ಕಿಂವಿಶೇಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೈವ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯುತ್ತರಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಗುಣಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಾ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಘಟಾದಿವದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಚಾಭಾವೇನ ಸದ್ವಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನ್ಯತ್ರ ; ಯದಿ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿವತ್ಕೋಽಪಿ ವಿಶೇಷೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ತದಾ ತಮವಕ್ಷ್ಯತ್ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ತೂಪಲಕ್ಷಣವೃತ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಬ್ರುವಾಣಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾನುಸಾರಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನುಗಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವವಾಚಕಪದಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇಽಕ್ಷರಾನುಗಮ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಾಚಕಶಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶ್ರೃಣೋತೀತಿ ।
ಶಬ್ದಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯೈವ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾವಭಾಸಕತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮೋಪಲಕ್ಷಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಘೃರೂಪತಯೇತಿ ।
ಶಕ್ತಿಃ ಸತಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯೈವ ವಾಚ್ಯಾ ನಾಸತೋಽಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯ ನರವಿಷಾಣಾಯಮಾನತ್ವೇನ ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತಾ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಾಽಽತ್ಮರೂಪಂ ತದ್ಭೇದೇ ಮಾನಾಭಾವಾದತ ಉಪಲಬ್ಧೃತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಜಡತ್ವಾತ್ । ಜಡಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತಾಹೀನತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಮುಪಲಬ್ಧೃತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ಯದ್ಯುಪಲಬ್ಧೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತರ್ಹ್ಯುಪಲಬ್ಧುರಪ್ಯವಭಾಸಕತ್ವಮನ್ಯಾಧೀನಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧುಃ ಸತ್ತಾಪ್ರತೀತ್ಯೋರನನ್ಯಾಯತ್ತತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವತ್ವೇವಮನವಸ್ಥಾಭಾವಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾತ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ತದಾತ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ಷತ್ರಜಾತಿನಿಯಾಮಕಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮಾಽಸ್ತಿ ಕಥಂ ಲೋಕಾಯತಿಕಾದೇಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷ್ವೇವೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉದಕಮಪೀತಿ ।
ತದ್ವದುಪಲಬ್ಧೃಸಂಬಂಧಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದಿಷೂಪಲಬ್ಧೃತ್ವವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವನ್ಮತೇ ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವಭಾವ ಆತ್ಮೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇಃ ಕರಣತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಹಿ ಕರಣಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅನಿತ್ಯಂ ಯದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾತುರ್ಯತ್ಸಂಬಂಧಾದನಿತ್ಯಮುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಂ ಭವತಿ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮೈಸ್ತಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದಿ ಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಸಂಗತೇ ಪ್ರಮಾತರ್ಯನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ತವಾಸಂಗಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಕಥಮುಪಲಬ್ಧೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ್ರತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ –
ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷು ನಿಮಿತ್ತೇಷು ಸತ್ಸು ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಸಂಹತೇ ಪ್ರಸಾತರಿ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನಸೋ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವೇವಮತಿದಿಶತಿ –
ಮನಆದಿಷ್ವೇವಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಮನಸೋ ಮನಸ್ತ್ವಂ ವಾಚೋ ವಾಕ್ತ್ವಂ ವಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸಂಭವತಿ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಸತ್ತಾಪ್ರಕಾಶಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸತ್ತಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಮನಆದೇಃ । ತಚ್ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮೇವೋಪಲಕ್ಷಯಿತವ್ಯಮ್ । ಸವಿಶೇಷತ್ವೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಭಕ್ತಿದ್ವಯನಿರ್ದೇಶತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ವಾಚೋ ಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನಆದೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕಃ ಕಿಂಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಸ ಚ ಪ್ರಥಮಯಾ । “ ನಿರ್ದೇಶೇ ಪ್ರಥಮಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ” ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿಮುಚ್ಯ ಧೀರಾ ಇತ್ಯುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾಽಮೃತಾ ಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಾರೋಪಿತೋ ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿರನವಬೋಧನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಸಾರಸ್ತತೋ ಮೋಕ್ಷಣಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ । ಅಮೃತಾ ಭವಂತೀತಿ ವಿದೇಹಮುಕ್ತಿರದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾಚ್ಛರೀರಾಂತರಾದ್ಯನಾರಂಭೇಽಮೃತಾ ಭವಂತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಾದಾಗಂತುಕತ್ವಮಮೃತತ್ವಸ್ಯೇತಿಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ಶರೀರಾದೀತಿ ।
ಅನಾದಿಭವಪರಂಪರಯಾ ಶರೀರ್ಯಾಸಂ ಪರಸ್ತಾಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಶರೀರಾದಿಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ಧರ್ಮಾದ್ಯಧಿಕಾರಿತ್ವಾಧ್ಯಾಸಃ ಕಾಮಾದಿದೋಷಕಲ್ಪನಂ ಚೈತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾರೋಪಿತೋ ಯೋ ಮೃತ್ಯುಸ್ತದ್ವಿಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಭವನಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಆಚಾರ್ಯೇಣೋಕ್ತೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವೇ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಹೇತೋಃ ಪರ್ಯನುಯೋಗೇ ಹೇತುರ್ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತಿ ।
ಏತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಾ ನೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೋಽಭೌತಿಕತ್ವಾನ್ನರವಿಷಾಣವತ್ ।
ಮನಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ನ ವಿದ್ಮಾೋ ನ ವಿಜಾನೀಮ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಃ ಸರ್ವಥಾಽಂತಃಕರಣಾವಿಷಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತ ಉಪಲಕ್ಷಣಪ್ರಕಾರಾದನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಶಕ್ಯತೇ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಕ್ರಿಯಾಗುಣಾದಿವಿಶೇಷಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಗಮಮಿತ್ಯುಪದೇಶಪಾರಂಪರ್ಯಮಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ೩ ॥
ಆಗಮಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯದಾತ್ಮನೋ ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ವಾ ಸ್ಯಾದತೋ ವಿದಿತತ್ವಾವಿದಿತತ್ವನಿಷೇಧೇನಾಽಽತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ವಿದುಷಾಂ ವಿನಿವರ್ತ್ಯಾಽಽತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದಿತಾನ್ಯತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಯೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದಿತಾನ್ಯತ್ವವಚನಸ್ಯಾಽಽರ್ಥಿಕಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯತೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾಽಪಿ ಸ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಸ್ಮಾದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ತೇನ ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚ ಸ್ವತ ಏವೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತಯಾಽನಪೇಕ್ಷಮೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಪೇಕ್ಷಾಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ಘಟತೇ ಸ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವಂ ಚಾಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಜಾತೀಯಾನಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ಪ್ರದೀಪವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನಹೀತಿ ।
ತಮೋಧ್ವಸ್ತಯೇ ಹ್ಯಾಲೋಕಾಪೇಕ್ಷಾ ತದಭಾವಶ್ಚಾಽಽಲೋಕೇ ಸ್ವತ ಏವ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯ ತೈಜಸಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ವಿಜಾತೀಯಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವಿಜಾತೀಯಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಭಾನಸಂಭಾವನೈವ ನಾಸ್ತ್ಯನ್ಯತ್ರ ತತೋ ನ ವಿಜಾತೀಯಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾನುಭವವಿರೋಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಂ ಚೋದ್ಭಾವ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಾಣಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನುಭೂಯತೇಽತೋ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಯ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಸಂತಾನೋಽನಾದಿಭವಪರಂಪರಾಪ್ರಾಪಿತಸ್ತಸ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದರೂಪಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಂ ಚಿಹ್ನಂ ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಚಿತ್ತಂತ್ರಂ ಹ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಚೈತನ್ಯಮವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಯಥಾಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯ ಮೌಢ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಹೇತುರ್ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದವಿವೇಕಾತ್ಮಕೋ ಜೀವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಬುದ್ಧೇರಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಯಥಾ ಯಥಾ ನೀಲಪೀತಾದ್ಯಾಕಾರಾವಭಾಸಾ ಜಾಯಂತೇ ತಥಾ ತಥಾ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಭಾತೀತಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನೋಽಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತತ್ಸತ್ತಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಂತರ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಯ ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಃ ಸ ಏವ ಸಾರೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮರೂಪಾಣಾಂ ನೀಲಪೀತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮುತ್ಪನ್ನವಿನಾಶವತ್ತ್ವಾತ್ತದುಪರಕ್ತರೂಪೇಣಾನಿತ್ಯಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಯತ್ರಾವಭಾಸತೇ ಸೋಽನ್ಯೋ ಜೀವಃ । ಸರ್ವಾಣ್ಯೇತಾನಿ ಜೀವವಿಶೇಷಣಾನ್ಯನ್ಯತ್ವಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಾನಿ । ನ ಕೇವಲಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧಿರೂಢತಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮತೈವಾವಭಾಸತೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ವಿಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಮವಭಾಸತೇ ವಿಶಿಷ್ಟಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕೀದೃಶಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮತಾಽವಭಾಸತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ವಿಶೇಷಣಸಂಬಂಧಾತ್ಸ್ವರೂಪೇ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಭಾತಿ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಂತರ್ಗತೇನೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾಂತರ್ಗತೇನ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಬಾಹ್ಯ ಇತ್ಯನಾತ್ಮಾಽಪಿ ಬುದ್ಧಿವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪಗತೋ ಲೌಕಿಕೈರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ತು ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋ ಜೀವಃ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹೃತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಏವಂ ಲೋಕಾನುಭವವಿರೋಧೇ ಪರಿಹೃತೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧೋ ನ ಪರಿಹೃತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯನುಭವಾಯೋಗಾನ್ಮೋಕ್ಷಾರ್ಹತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದೇಶೋ ನ ಘಟತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪದೇಶೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಿತಿ ।
ಏವಮಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಯೋಪದೇಶಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ ತಜ್ಜನಿತಫಲಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪದೇಶಾಸಂಭವೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಜೀವಪದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯದ್ವಾರೇಣೋಪದೇಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಫಲಂ ತಸ್ಯಾಽಽರೋಪಿತಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಲೋಕೇತಿ ।
ನನು ಲೋಕಶಬ್ದೇನಾಽಽತ್ಮೋಚ್ಯತೇಽನಾತ್ಮಾ ವಾ । ನಾಽಽದ್ಯಃ । ಆತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತಯಾಽಧ್ಯಾಸಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚೈತ್ರೋ ಹಿ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ರಜತಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ ನ ಶುಕ್ತಿಕೈವ । ಅಧ್ಯಾಸಕರ್ತೃತ್ವೇ ಚಾಽಽತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಗೇವಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವನಿಯಮಾತ್ತಥಾ ಚಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವೇ ಚ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಷಯಕರ್ತೃತ್ವಾಂತರಾಭಾವತ್ । ಭಾವೇ ಚಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಜಡತ್ವಾದನಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾಸಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಚೇತನೋ ಹಿ ದೇವದತ್ತೋಽಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಥ ಜಡಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಮ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಽಪಿ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಜಪಾಕುಸುಮಾದೇಃ । ನ, ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಸಂಭವಾದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತೇ ಚ ಜಡಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಹೇತುತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾದಸಂಬದ್ಧಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಲೋಕಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ । ನ । ಲೋಕಶಬ್ದೇನಾಹಂಕಾರಾದಯ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಸ್ವಧರ್ಮಾರೋಪನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೋಪಾಧಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾದಹಂಕಾರಾದಯಶ್ಚ ಚಿತ್ತಂತ್ರಾನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾಮಯಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಕಾರಾ ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಚೈತನ್ಯೇ ನಿಪತಂತಿ । ಉಪಾಧಿವಿಕಾರಾಣಾಮುಪಹಿತೇ ಪಕ್ಷಪಾತಿತಾಯಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ಜಲಚಲನಾದೀನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸಂಗತಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ನನು ಬೋಧಾತ್ಮನೋ ನಾಬೋಧಃ ಸಮಂಜಸಃ ಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಿರೋಧಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಬೋಧೋಽಪಿ ಚ ಬೋಧಾತ್ಮನೋ ನ ಸಮಂಜಸಃ । ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ಬೋಧಾತ್ಮನೋ ಬೋಧೋಪದೇಶಃ ಸಾರ್ಥಕಸ್ತತ್ರಾಹ –
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಬೋಧಾದನ್ಯಸ್ಯಾಬೋಧಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಬೋಧಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಆತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಬೋಧಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬೋಧಾತ್ಮನ ಏವಾಬೋಧಃ ಸಮಂಜಸಃ । ಪರಿಶೇಷಾದ್ವಿರೋಧಶ್ಚ್ಯಾಸಿದ್ಧಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾತ್ವಾತ್ । ಬೋಧೋಽಪಿ ತತ್ರೈವ ಸಮಂಜಸೋ ಘಟಾದೇರ್ಬೋದ್ಧೃತ್ವಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ತ ಏವ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮೇ ಬೋಧಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಸ್ಯ ಬೋಧಾತ್ಮನೋ ಬೋಧವತ್ತ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಹಂಕಾರಾದಿಸಂಘಾತೇ ವಾದಿನಾಂ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಚ ಬೋಧಾಬೋಧೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ತೌ ಚಾಽಽತ್ಮಬೋಧಾಬೋಧಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮೃಖ್ಯೌ ಬೋಧಾಬೋಧೌ । ಯತ್ಸಂಬಂಧಾದನ್ಯತ್ರ ಯದುಪಚರ್ಯತೇ ತತ್ತತ್ರ ಮುಖ್ಯಂ ಯಥಾಽಗ್ನಿಸಂಬಂಧಾದುದಕಸ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಮುಪಚಾರೇಣಾಗ್ನೌ ತನ್ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿಮಿತ್ತೌ ಚೇದನ್ಯತ್ರ ಬೋಧಾಬೋಧೌ ತರ್ಹಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ಇವೇತಿ ।
ಯಥಾಽಽದಿತ್ಯಸನ್ನಿಧ್ಯಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತೇ ಲೋಕೇ ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ಭವತಃ । ನಹ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ಕಂಚನ ಸ್ವಾಪಯತ್ಯುತ್ಥಾಪಯತಿ ವಾ । ಅತೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಾವಿನಾಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನಿ ಬೋಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾಸಿಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಿದಾನೀಂ ಚ ಜಾನಾಮಿ ಪುನರ್ಜ್ಞಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ –
ನಿತ್ಯಾವೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಾವಿತಿ ।
ತದ್ವದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಬೋಧೇ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಬೋಧಾಬೋಧಯೋಃ ಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಕಿಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಆಗಂತುಕವಿಷಯಸಂಬಂಧಾತ್ತದುಪರಕ್ತರೂಪೇಣ ಬೋಧಸ್ಯಾಽಽಗಂತುಕತ್ವೇಽಪೀದಾನೀಂ ಮಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ನಿತ್ಯಬೋಧಾತ್ಮನಿ ಕಥಂ ಬೋಧಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽವರಕಾಪನಯಸ್ಯಾಽಽಗಂತುಕತ್ವೇನ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಯಥಾ ಸವಿತಾಽಸಾವಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದನ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಾತ್ಮನಿ ಬೋಧಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಸ್ವತಃ ಪುನರ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದವಿದಿತಾದನ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಕಥಮನ್ಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಧಿಶಬ್ದಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಧಿಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿಪಾತಾನಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದಿತಾದನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಽಽರ್ಥಿಕಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವೇತಿ ।
ವಿದಿತಂ ನ ಭವತ್ಯವಿದಿತಂ ಚ ನ ಭವತೀತ್ಯೇಕೈಕನಿಷೇಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರ ಇತ್ಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತರ್ಕಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೇ ನಸ್ತದಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಯದ್ವಾಚೇತಿ ಮಂತ್ರಾನುವಾದೋ ದೃಢಪ್ರತೀತೇರಿತಿ । ಸೂತ್ರಮೇತದ್ವಿಭಜತೇ –
ಅನ್ಯದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಪ್ರಕಾಶೇ ಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧೀತ್ಯಾದ್ಯಾಮ್ನಾಯ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಬುದ್ಧೇರವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥ ಉಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ । ಅವಿಷಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿರಿಕ್ತಸ್ವರೂಪೇಣ ವೇದ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯದ್ವಾಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೫ ॥
ಮಂತ್ರಸಮುದಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸರ್ವಕರಣಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ಸರ್ವಕರಣಾನಾಮವಿಷಯಂ ಯೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ಭಾಸ್ಯಂತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತ್ವಂ ತತೋಽತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾನಾಯ ಯತ್ನೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಯತ್ನೋಪರಮ ಏವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ವಿದ್ಧೀತ್ಯನೇನಾತಿರಿಕ್ತಂ ಮಾ ವಿದ್ಧೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೬ – ೭ – ೮ – ೯ ॥
ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಸುವೇದೇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಚಾಲನಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಸ್ಥೂಣಾನಿಖನನನ್ಯಾಯೇನ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಮ್ । ಏತತ್ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಲ್ಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ನೂನಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಕೋ ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ಯದಿತಿ ।
ಯಾದೃಶಮಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ತ್ವಮಮಂಸ್ಥಾಸ್ತಾದೃಶಂ ದೇವೇಷ್ವಪಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ಸೋಽಪಿ ದಹರಮೇವ ನೂನಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಥ ನ್ವಿತಿ ಹೇತುರ್ಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಇತಿ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸಮ್ಯಗಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಮಯಾ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಿಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದಾಮ್ಯುತಾವಿದಿತಮಿತಿ ವಾ । ನಾಽಽದ್ಯಃ । ಆಚಾರ್ಯಾಗಮಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಾದ್ವೇದನವಿಷಯತಯಾ ಚ ಘಟವದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ವೇದಿತೃತ್ವೇನ ಮಮ ವಿಕಾರಿತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಗೋಪಾಲಾದಿಭ್ಯೋಽವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ತೂಷ್ಣೀಮವಸ್ಥಾನೇ ವಾಽಪ್ರತಿಭಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ವಿಚಾರ್ಯೈಕೈಕಪಕ್ಷದೋಷಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ವಚ್ಮಿ । ಅಜ್ಞಾನಸಂಶಯಾದ್ಯಭಾವಾದ್ವಿದಿತಂ ವೇದನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚಾವಿದಿತಮಿತಿ ಸುಪರಿನಿಶ್ಚಿತಃ ಸನ್ಪ್ರತಿವಚನಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯಸ್ಯ ಸಂಗತಿಃ ಸಂಘಟನಮೇಕಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ಕಿಮರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ । ಸಮ್ವಾದಾಧೀನಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ತಾರ್ಕಿಕಸ್ಥಿತೇರ್ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮ್ । ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪಕ್ಷೇ ತ್ವಾಗಮಾರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಸಂವಾದಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯದ್ಯೋತಕಃ । ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸೇನೋಪಚಾರೇಣ ನಿಶ್ಚಯಹೇತುರಿತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮನ್ಯೇವಿದಿತಮಿತ್ಯೇಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಣ್ಹಾತಿ ॥ ೧೦ - ೧ ॥
ಸಂಗೃಹೀತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತದುದಯಮಾತ್ರಾದ್ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಂಶಯಸ್ಯ ವಾಽಭಾವಾನ್ಮಮ ನಿಶ್ಚಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಥವಾ ವೇದ ಚೇತ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಕಥ್ಯತೇ । ಯದ್ಯನಿತ್ಯಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಕಾಲೇ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಕಾಲೇ ವಾಽಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭಾವ್ಯೇತ ನತು ತದಸ್ತಿ । ನಿತ್ಯಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಮ ಸ್ವರೂಪಂ ತತೋ ನೋ ನ ವೇದ । ಯದಿ ಚ ವೇದನಂ ಮಮ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಭವೇತ್ತದಾ ವಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಕದಾಚಿದಹಂ ನ ವೇದೇತಿ ಶಂಕ್ಯೇತ ನತು ತದಸ್ತಿ ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಸದಾ ವೇದೈವಾಹಮ್ । ಯಥಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಚಲತಯಾ ಪರ್ವತಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತೀತಿ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಮೇತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ಆಗಮಾದ್ವಿಚಾರಸಹಕೃತಾಜ್ಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಾವ್ಯಂಜಕಮಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪರೇಣಾಂತಃಕರಣೇನೋಪಾಧಿನಾಽಽನ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ನ ವೇದ ಚೇತಿ ಘಟತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯೈಕದೇಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯೋ ನಸ್ತದ್ವೇದ ತದ್ವೇದೇತಿ ।
ಇದಂ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೋ ನೋಽಸ್ಮಾಕಮಿತಿ ।
ಯೋ ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ತದ್ವಿದಿತಾವಿದಿತಾನ್ಯತ್ವಂ ವೇದೇತಿ ಶೇಷಃ । ಯಥಾಽಽಹಂ ವೇದಾತೋಽನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿದುಷ ಉಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಉಕ್ತಾನುವಾದಾದಿತಿ । ಅಭ್ಯಾಸಾಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗದರ್ಶನಾದವಿಷಯತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ – ೨ ॥
ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹೀತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೌತಮಿತಿ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೋಕ್ತಿರ್ನ ಭವತೀತಿ ಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ।
ತೇನ ಶ್ರೌತೇನ ವಚನೇನ ಕಥಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತಾದನ್ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಗೋಪಾಲಾದೀನಾಮಿವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವಫಲಾವಸಾನೋ ಯೋಽಬೋಧೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ ತಯಾ ಬುಭುತ್ಸಾ ನಿವೃತ್ತಾ । ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಾದತಿರಿಕ್ತಮಂತವ್ಯಾಭಾವಾದಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅನುವಾದಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ – ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನತಾಮವಿಜ್ಞಾತತ್ವೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿದಾನೀಮಪ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ತಥಾ ಪೂರ್ವೇಷಾಮವಿದುಷಾಂ ವಿಜ್ಞಾತತ್ವೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿದಾನೀಮಪಿ ವಿಷಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಮಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯಂ ಸದ್ರೂಪತಯಾ ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮಾ ಮನ ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವೇದಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೌದ್ಧಾದೀನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ ಇದಾನೀಮಪಿ ತನ್ಮತಾನುಸಾರಿಣಾಂ ಭ್ರಾಂತಾನಾಮೇವ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯಮನಾತ್ಮರೂಪಮಾತ್ಮತಯಾಽಭಿಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ - ೩ ॥
ಕೇನ ದ್ವಾರೇಣ ತರ್ಹ್ಯವಿಷಯತಯಾಽಽತ್ಮಾಽವಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಪ್ರತಿಬೋಧೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಬೋಧಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾಽಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾ ಜಡಾ ಅಪಿ ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಸಂವೇದನವದವಭಾಸಂತ ಇತಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಜಡಾನಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ ತಥಾ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ಬೌದ್ಧಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಯದ್ವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಸಂವೇದನವದ್ಭಾಸಂತೇ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಶ್ರೋತೃಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷ್ಯೇಕಸ್ತ್ವಮರ್ಥಃ । ತದಿತರಸರ್ವಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷ್ಯೇಕಸ್ತದರ್ಥಃ । ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಾನುಪಲಂಭಾದ್ವಿಭಕ್ತತ್ವೇ ಚಾನಾತ್ಮತ್ವಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಂಭಾವಿತಮೇಕತ್ವಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಮಿತಿವಾಕ್ಯಜಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಾವವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ತದನ್ಯಾಂಜಡಾನವಭಾಸಯತೀತಿ ತದನ್ಯಾವಭಾಸ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಜಡವಿಲಕ್ಷಣೋಽವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ । ಪ್ರತಿಬೋಧಮವಭಾಸಾಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಸ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾಽವ್ಯಭಿಚರಿತಸ್ವರೂಪೇಣ ಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯೇನೈಕೇನ ರೂಪೇಣ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಂ ತತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆತ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ವಿಷಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅದ್ವಯಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತಟಸ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇಣೈವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾಠಕೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾಽಪರೋಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತದೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಬಂಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ತನ್ನಿವರ್ತನೇನಾಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಅಮೃತತ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ –
ವಿಷಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಿಷಯೇಷು ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷ್ವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಷಯತಯಾ ವಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನೇ ಮೃತ್ಯುಃ ಪ್ರಾರಭತೇ ಭಯಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಭ್ರಮಾನಿವೃತ್ತೇಃ । “ಅಥ ಯೇಽನ್ಯಥಾಽತೋ ವಿದುರನ್ಯರಾಜಾನಸ್ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಚಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಽಽಲಂಬನಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚಿದುಪಾಸ್ಯಮಾಲಂಬನೀಕೃತ್ಯ ತದುಪಾಸನಸಾಧ್ಯತಯಾ ನ ವಿಂದತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಂದತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಮೃತತ್ವಮುಪಚರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಬಾಧಮಾಹ –
ಯದಿ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಯೇನ ತದನಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುನರಜ್ಞಾನಾಂತರೋದಯೇನ ಬಂಧಶಂಕಾಯಾಂ ಕಥಂ ಸಕೃದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣಾಮೃತತ್ವನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತ ಆಹೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯಾಂತೋಽವಚ್ಛೇದೋ ಭವತಿ ಯೇನ ಧ್ವಾಂತೇನ ತತ್ಸ್ವಾಂತಧ್ವಾಂತಮನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಃ ಪಾರಮೇಶ್ವರೀ ಶಕ್ತಿರ್ಮಾಯಾ ಜೀವತ್ವನಿಮಿತ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಂತಧ್ವಾಂತಮ್ । ಏತೈಃ ಸರ್ವೈರಭಿಭವನೀಯೋ ನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಾ ಯೇನ ವಿದ್ಯಾಕೃತೇನಾತಿಶಯೇನ ತದ್ವೀರ್ಯಂ ವಿದ್ವಾಲ್ಲಁಭತೇ । ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದೇರ್ನಾಶಾನ್ಮಾಯಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವತೋ ಜೀವಬಂಧಕತ್ವಾಭಾವಾದಭಿನವಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಕರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಲೇಶಸ್ಯ ದ್ವೈತಾವಭಾಸಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ವದನಭಿಭಾವಕತ್ವಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಜಂ ಚೇತ್ಕಥಮವಿನಾಶಿ ಕೃತಕಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ಯಾವದ್ದೇಹಪಾತಂ ಜಾಯಮಾನೋ ದ್ವೈತಾವಭಾಸೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಬಾಧ್ಯತ ಏವ ನ ಮಾಮಭಿಭವಿತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತ್ಯವಷ್ಟಂಭೋ ವೀರ್ಯಂ ತಸ್ಯಾವಿನಾಶೋಽಮೃತತ್ವಂ ತತ್ಕಾರಣವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಚ್ಯತೇ ನ ಸ್ವರೂಪನಾಶಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಬೋಧಪದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕಮರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ರೂಢ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಶೇಷತಯಾ ವಿಪರೀತೋ ನಿರಸ್ತಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಯೇನ ಬೋಧೇನ ಸ ಪ್ರತಿಬೋಧೋ ಯುಗಪತ್ಕೃತ್ಸ್ನಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯನಿವರ್ತಕಃ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಬೋಧಶಬ್ದಸ್ತ್ರೇಧಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಗುರೂಪದೇಶೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಬೋಧವ್ಯಾಪಕಾತ್ಮಾನುಸಂಧಾನಂ ವಿನಾಽಪರೋಕ್ಷಾವಗಮಾಸಂಭವಾತ್ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತೇಶ್ಚಾಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ - ೪ ॥
ಇಹ ಚೇದವೇದೀದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಇಹ ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿರಂಶೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ಚಯನಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾಧೋದೇಶನಿವೇಶನಸ್ಯೇಷ್ಟಕಾನಾಮಿವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ - ೫ ॥
“ಯಃ ಸುರಾಣಾಂ ಜಯೇ ಹೇತುರಸುರಾಣಾಂ ಪರಾಜಯೇ ।
ಸತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನಯಾ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಪನ್ನಃ ಸೋಽಹಮೀಶ್ವರಃ ॥” ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮ ಹೇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸಮಾಪ್ತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಶಮಾದ್ಯರ್ಥೋ ವೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಶಮಾದಿ ವೇತಿ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಾಂತರಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಃ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಸಗುಣೇತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪರೋ ಲಿಂಗಾದಿತಿ ।
ಏತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ನಹ್ಯನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರೇವೇಶ್ವರೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಮಿತಿ ಜಗತೋ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ ಸೂತ್ರಿತಂ ತತ್ರಾಹ –
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭಿರಿತಿ ।
ಯಾವತ್ತರ್ಕೇಣ ಸಂಭವೋ ನಾನುಗೃಹ್ಯತೇ ತಾವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪನ್ನೋಽಪೀಶ್ವರೋ ನ ನಿಶ್ಚೀಯತೇಽರ್ಥವಾದತ್ವಶಂಕಾಪ್ರತಿಬಂಧಾದತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಾಯ ನಿಯಮಾಯ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮನುಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಗ್ರಾಹಕರೂಪಂ ಸೂತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇ ।
ಏತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ತಸ್ಯೇಶ್ಚರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಕರ್ತೃವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜಗದ್ಧರ್ಮೀಕೃತ್ಯ ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಃ ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಸ್ತಥಾಪಿ ಜಗತೋ ಬಹೂನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಸಂಸಾರಿವಿಲಕ್ಷಣಕರ್ತೃಸಂಭಾವನಾಯ, ನೈಯಾಯಿಕಾಸ್ತು ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾದ್ವ್ಯಾಪಕವಿಶೇಷಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ತತಃ ಸ್ವತಂತ್ರಮನುಮಾನಮೀಶ್ವರನಿಶ್ಚಾಯಕಮಾಹುಃ । ತದ್ದೂಷಣಂ ಪ್ರಕಟಾರ್ಥೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ರಚಯತಿ । ಏತಜ್ಜಗದ್ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ವಿಭಾಗಂ ಯೋ ಜಾನಾತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ಅತ್ರ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಾದೃಷ್ಟನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಯೋ ಜೀವಾನಾಂ ಪ್ರಯತ್ನಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಜಗತಃ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಂ ವದತಾಂ ನಿರೀಶ್ವರವಾದಿನಾಂ ನಿರಾಸಾಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಭೋಕ್ತೃಕರ್ಮವಿಭಾಗಜ್ಞೇತಿ । ನ ಹಿ ಜೀವಾನಾಮೇತೇ ಭೋಕ್ತಾರೋಽಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾಽಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯೇತಿ ವಿಭಾಗಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ವಿಶೇಷಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಚಿತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾದಿಸ್ವಭಾವವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ತದರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇಽಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಕಾರ್ಯೇ ವಿಭಾಗಜ್ಞಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತದರ್ಥಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ । ಯದ್ವಿಚಿತ್ರಂ ತದ್ವಿಭಾಗಜ್ಞಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಯಥಾ ಗೃಹಾದಿ । ಜಾನಾತ್ಯೇವ ಹಿ ತಕ್ಷಾದಿರಯಂ ಗೃಹಾದಿರಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನೋ ದ್ರವ್ಯದಾನಾದಿಪೂರ್ವಕಂ ಚಾಽಸ್ಯ ನಿರ್ಮಾಣಮಿತ್ಥಂ ಚೇತಿ । ತತೋ ನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಯಥಾಶಬ್ದಂ ಹಿ ಸಾಧನದೂಷಣೇ । ನಾಭಿಪ್ರಾಯವಶಾತ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ವ್ಯತಿರೇಕ ಆತ್ಮಾದಿವದಿತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಯದ್ವಿಭಾಗಜ್ಞಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕಂ ನ ಭವತಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಮಪಿ ನ ಭವತಿ । ಯಥಾಽಽತ್ಮಾಕಾಶಾದೀತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಿಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಮಸ್ತು ವಿಭಾಗಜ್ಞಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಕಿಂ ಬಾಧಕಂ ಜಗದ್ಧೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೇವ ಸಂಭವಾದತಃ ಪಕ್ಷ ಏವ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಶಂಕ್ಯಾ ಶಂಕಿತವಿಪಕ್ಷೇ ವರ್ತಮಾನೋ ಹೇತುಃ ಶಂಕಿತವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಕರ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಪರೋತಿ ।
ಕರ್ತೃಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಭಂಗಪ್ರಸಂಗೋ ಬಾಧಕಃ ಕರ್ತಾರಮಂತರೇಣ । ಅತಃ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಶಂಕಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಶಂಕಿತವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಗಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದಿದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿದಮೀಶ್ವರವಾದಿಭಿರಪಿ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ವಿಹಾಯಾಪೂರ್ವ ಈಶ್ವರಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಧರ್ಮೀ ತಸ್ಯ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಧರ್ಮಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ನಿತ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತಿ ಲಾಘವೇ ಗೌರವಂ ದೂಷಣಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇಹ ತದಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಕರ್ಮಣ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ಪ್ರವರ್ತಕಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕರ್ಮ ಚೇನ್ನ ಫಲಂ ಜನಯತಿ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತಾ ಜೀವ ಏವ ಪ್ರಯೋಜಕೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಕರ್ತೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿಷ್ಟಫಲಭೋಗಸಿದ್ಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಕರ್ಮ ಫಲಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತ ಇತಿ ಜರತ್ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಕರ್ತುರನಿಚ್ಛಯಾ ಕರ್ಮ ವಿಕರೋತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾಚ್ಚರ್ಮಣೋಽಪಿ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚ ಸೌಗತೇನೋಚ್ಯತೇ ಫಲಕಾಲಪರ್ಯಂತಂ ಕರ್ತುರವಸಾನಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತೃಸಮವೇತಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂತು ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ಕೃತಂ ಕದಾಚಿತ್ಫಲಸ್ಯಾಽಽಕ್ರಷ್ಟ್ಟ ಭವತಿ । ಯಥಾಽಯಸ್ಕಾಂತೋ ಮಣಿಃ ಕದಾಚಿಚ್ಚೇತನೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽನ್ಯದಾಽಪಿ ಲೋಹಸ್ಯ ಪ್ರೇರಕೋ ಭವತಿ ತದ್ವದಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚಾಽಽತ್ಮಕೃತಮಿತಿ ।
ಕರಣಾದೀನಿ ಕಾರಕಾಣಿ ಯಃ ಪ್ರೇರಯನ್ಕರೋತಿ ಸ ಪ್ರಧಾನಕರ್ತಾ । ತತ್ಸಮವೇತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯ ಚ ಫಲಕಾಲಪರ್ಯಂತಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಽಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾಯತಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಭೂತಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಧುನಿಕಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮತಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಜೇತೇತ್ಯಾಖ್ಯಾತಪದಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸಮೀಹಿತಸಾಧನಂ ಯಾಗಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಕಸ್ಯ ಸಮೀಹಿತಸ್ಯ ಸಾಧನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಕಾಮ್ಯಮಾನಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಂ ಯದ್ಯಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರೀಯಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಾಸಂಭವಾನ್ನಿಷ್ಫಲತ್ವಶಂಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಔಷಧಪಾನಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾಯಿಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಕಾಲಾಂತರೀಯಾರೋಗ್ಯಾದಿಫಲಹೇತುತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಯಾಗಸ್ಯ ಶ್ರುತಸಾಧನತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಸ್ಥಾಯ್ಯವಾಂತರಾಪೂರ್ವಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತೇನ ನ ತ್ವಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಿರ್ದೋಷವಾಕ್ಯಾಧಿಗತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಸಾಧನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಿಮಿತೀಶ್ವರ ಏವ ನೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚೇಶ್ವರೇತಿ ।
ನೇಯಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರೀಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮಾನಾಂತರಮಸ್ತಿ । ತದ್ವಿಷಯಶ್ರುತ್ಯಾದೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಪೂರ್ವದ್ವಾರೇಣ ಶ್ರುತನಿರ್ವಾಹಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ।
ಯದ್ವ್ಯವಹಿತಫಲಂ ಕರ್ಮ ತಚ್ಚೈತನ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಾದತಃ ಶ್ರುತಸಾಧನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇಶ್ವರಃ ಫಲದಾತಾ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕ್ರಿಯಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲೋದಯೇನಾಪವರ್ಗೋ ನಾಶೋ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಫಲಾಪವರ್ಗಿಣೀ ನ ಫಲದಾತಾರಂ ಪೃಥಗಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿನೀತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಾ ಸತೀ ಫಲಮದತ್ತ್ವೈವ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ತತಸ್ತತ್ರ ಫಲದಾತಾರಂ ಕಾಲಾಂತರೇಽಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾಗಾದಿಫಲಂ ಕರ್ಮಾದ್ಯಭಿಜ್ಞೇನ ದೀಯಮಾನಂ ವ್ಯವಹಿತಫಲತ್ವಾತ್ಸೇವಾಫಲವದಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತೇ ಯಾಗಾದೀತಿ ।
ನನು ಜೀವಸ್ತಾವತ್ಸ್ವೋಪಭೋಗಸಾಧನನಿಯಂತಾ, ತಸ್ಯಾಪೀಶ್ವರಃ ಫಲದಾನೇನ ನಿತ್ಯಂತಾ ಚೇದಿಷ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ನಿಯಂತುಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತನಿಯಮ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ನಿಯಂತೃತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಅತೋಽನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಚಾಽಽತ್ಮಭೂತಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಭಾವೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾವಕಾಶಃ । ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದವತ್ತ್ವೇ ಚ ಘಟಾದಿವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಸ್ತತೋಽತಿರಿಕ್ತನಿಯಮ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಾಜವದೀಶ್ವರಃ ಫಲದಾತಾ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನಿಗ್ರಹಾನುಗ್ರಹಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ರಾಗಾದಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಫಲೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೌಕಿಕಸಾಕ್ಷೀ ಕಸ್ಯಚಿಜ್ಜಯಹೇತುರನ್ಯಸ್ಯ ಪರಾಜಯಹೇತುರಪಿ ನ ರಾಗಾದಿಮಾನ್ಕಥ್ಯತೇ । ಯಥೋಪಲಬ್ಧಭಾಷಿತ್ವಾತ್ । ತಥೇಶ್ವರಃ ಕ್ರಿಯಾದಿಸಾಕ್ಷೀ ರಾಗಾದಿಮಾನ್ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅನನುರೂಪಾದಾತೃತ್ವಾತ್ । ರಾಜಾಽಪ್ಯಸಾಧೂಂದಂಡಯನ್ಸಾಧೂನ್ಪರಿರಕ್ಷನ್ನ ರಾಗಾದಿಮಾನ್ಕಥ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇ ತರ್ಹೀಶ್ವರಸ್ಯೇಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಭೂತಶ್ಚೇದೀಶ್ವರಸ್ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರಧರ್ಮೈರ್ಲಿಪ್ಯೇತ ಸಂಸಾರ್ಯಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪಪತ್ತೇರೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಃ ಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತಾಃ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ –
ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ – “ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದಾಕಾಶಂ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ।”(ಭ.ಗೀ. ೧೩-೩೨) “ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ।” (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) “ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್”(ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೬೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ।
ಯದುಕ್ತಮರ್ಥವಾದತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರವಿಷಯಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನ ಕರ್ಮವಿಧಿಸನ್ನಿಧಿಸಮಾಮ್ನಾತಾನಿ । ಅತೋಽನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಸತಿ ಬೋಧಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾರ್ಥವಾದತ್ವೇಪಿ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪದಸಮನ್ವಯಬಲೇನ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಾದರ್ಶನಾತ್ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಸ್ಯ ಬಾಧಯಿತಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೋತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ “ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ “ನೇತಿ ನೇತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ನೈವಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಭವತಿ ಕಿಂತ್ವಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಭೂತಹಿಂಸಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ನೈವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಪ್ರಾಪ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಾಗಸ್ಯ ಫಲದಾಯಿನೀಂ ಶಕ್ತಿಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ನ ಸಹಕಾರ್ಯಂತರಂ ನಿಷೇಧಯತಿ । ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಂ ವಾಚ್ಯಂ ನಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಮ್ । ಸ್ರಕ್ಚಂದನವನಿತಾದಿನಿಮಿತ್ತನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಹೇತುತ್ವಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ಅತೋ ಯಥಾ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ರಕ್ಚಂದನವನಿತಾದೇರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತಥೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚೇಶ್ವರಃ ಫಲದಾತಾ ವಕ್ತ್ವ್ಯಃ ಪ್ರಧ್ವಸ್ತಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನಿಯತಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಪೂರ್ವದ್ವಾರೇಣೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಸತಿ ದ್ವಾರವತಿ ದ್ವಾರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೌಷಧಪಾನಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಔಷಧಾದ್ಯವಯವಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕೃತಾನಾಂ ಫಲಕಾಲಪರ್ಯಂತಮನುವರ್ತಮಾನಾನಾಮೇವ ಕಾಲಾಂತರೀಯಫಲಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚ ವಿನಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀಶ್ವರೋ ವಾಽಪಿ ನಷ್ಟಸ್ಯ ಫಲದಾತೋಪಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿವದಿತಿ ।
ಏತತ್ಕರ್ಮಾನೇನಾನುಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಕರ್ಮಣೇಶ್ವರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಾವಾರೋಹ ಏವ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತದ್ವಶಾದ್ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣೀಶ್ವರಾತ್ಫಲಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾಽನೇನಾಹಂ ಸೇವಿತ ಇತಿ ಸೇವ್ಯಬುದ್ಧೌ ಸಂಸ್ಕೃತಾಯಾಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ವಿನಷ್ಟಾಯಾಮಪಿ ಸೇವಾಯಾಂ ಸೇವ್ಯಾದ್ರಾಜಾದೇಃ ಫಲಂ ಭವತಿ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಸಾಧನತ್ವಂ ಚೇತನಾಧೀನಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಽಪಿ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಯಾಗಾದೇಃ ಫಲಂ ದಾತಾರಂ ವಿನಾಽಪಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನಾಽಽಶಂಕನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತು ಪುನರಿತಿ ।
ಅನ್ವಯಯೋಗ್ಯಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಬೋಧಕಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ನತು ತದ್ಬಲಾದ್ದೃಷ್ಟಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಸ್ತ್ಯಕ್ತುಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಯಃ ಸೇವ್ಯಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಫಲಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಯಾಗಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾಲಾಂತರಫಲತ್ವಾದವಿಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಕರ್ಮಾದಿವಿಭಾಗಜ್ಞಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಫಲತ್ವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಕರ್ಮಸ್ವನೇಕವಿಧೇಷ್ವಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಸೇವಾಯಾಗಾದಿರನುರೂಪೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪುನರಾಹ –
ಸೇವಾದೀತಿ ।
ಸೇವಾದಿಕರ್ಮಾನುರೂಪಂ ಫಲಂ ಜಾನಾತಿ ಯಃ ಸೇವ್ಯಸ್ತದ್ಬುದ್ಧೌ ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತದಪೇಕ್ಷಫಲಸ್ಯ ಸೇವಾದೇರ್ಯಥಾ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ತಾವನ್ನಿರೀಶ್ವರವಾದಿನಂ ಪ್ರತೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಸೇಶ್ವರವಾದಿನಾಮಭಿಮತವಾಸ್ತವಭೇದನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ –
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಜೀವ ಈಶ್ವರಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । ಯೋ ಯದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಕ್ರಾಂತಃ ಸ ತತೋ ಭಿನ್ನಃ । ಯಥಾಽಶ್ವಾನ್ಮಹಿಷ ಇತ್ಯನುಮಾನಮುದ್ಭಾವ್ಯ ತಸ್ಯ ಭೇದನಿಂದಾನುಪಪತ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಾಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಮಾಹ –
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽವಿಕ್ರಿಯಾರೂಪಂ ಜಗದುಪಾದಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದುಷಣಾಂತರಾಭಿಧಿತ್ಸಯಾಽನುವದತಿ –
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜೀವಾಃ ಕಿಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾ ಧರ್ಮಿತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಕಿಂವಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಸಚಿತಿಕಾ ದೇಹಾಃ ಕಿಂವಾ ತೃತೀಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ನಿರುಪಾಧಿಕಭೇದಭಿನ್ನಶ್ಚೇತನಃ । ಆದ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮಾಹ –
ನಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಿತ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚೈತ್ಯಾಃ ಸುಖಾದಯೋ ಬೀಜಮವಿದ್ಯಾದಿ ಬೀಜಿ ಶರೀರಂ ತತ್ಸ್ವಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಸ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದೇ ತತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಂಸಾರವ್ಯವಹಾರೋ ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಚ್ಛೇದೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಸ್ಯ ಬಿಂಬಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೋ ಭವತಿ ಸ ಕಲ್ಪಿತರೂಪಃ ಪೃಥಗಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇಽತಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮಾಹ –
ಅನ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತೃತೀಯವಿಕಲ್ಪೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಲ್ಪಿತೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ವರೂಪಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪಕ್ಷೀಕರಣೇ ಹೇತುರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಸ್ತಾದೃಶಸ್ಯಾಽಶ್ರಯಸ್ಯ ಮಾನವಿಕಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಾದನ್ಯ ಆತ್ಮಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದತಾ ಸರ್ವೋಪಾಧಿಸ್ಥ ಈಶ್ವರ ಏವಾಽಽತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತದಾ ಚ ಬದ್ಧತ್ವಮುಕ್ತತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಯೋಗಶ್ಚಾಸಂಗಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯತೋ ವಾಸ್ತವಮಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದಿವಿಕಾರಸ್ಯೋದಯಾದೇಃ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣಾಽಽತ್ಮಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಲೋಕೈರಹಂಕಾರಾದಿಭಿರ್ವಿಪರೀತರೂಪಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾದಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರೇ ಸುಖಾದ್ಯಾರೋಪ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀಶ್ವರಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಸುಖಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನ್ಯಾದಿಶಕ್ತಿಃ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಮಂತರೇಣ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಾನುಕೂಲಾ ತಥಾ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಭಾವಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣಾಂತಃಕರಣಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಶಕ್ತಿರೂಪಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದೀಶ್ವರಪದಲಕ್ಷ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಪೋಹೋ ವಿಸ್ಮರಣಮ್ ।
ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ।
ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭ್ರಾಂತಸ್ಯ ಸ್ವದೃಷ್ಟ್ಯನುರೂಪಾಧ್ಯಾಸಾರೋಪದರ್ಶನಾಚ್ಚ ನಾಧ್ಯಾಸೋ ವಸ್ತುಕ್ಷತಿಕರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೀತಿ ।
ಬೌದ್ಧಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮುದ್ಭವಾಭಿಭವಾಭ್ಯಾಮಾಕುಲಸ್ಯ । ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ವೃತ್ತೀನಾಮೇವೋದ್ಭವಾಭಿಭವೌ ನ ತದ್ವ್ಯಾಪಕಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿವೇಕಶೂನ್ಯಲೋಕಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದ್ಯುತ್ಪಾದೇ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನ ಕೇವಲಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಈಶ್ವರೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮೀಶ್ವರಃ ಸಂಸಾರೀತಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾನುಗತಚಿತ್ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾದಿದೂಷಣೇನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದೀನಾಮಾಶ್ರಯಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೋ ಮಂತವ್ಯಃ । ಕಿಂಚ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವಶಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಸಾಂಖ್ಯಮತೇ ಚ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರರೂಪಾಣಾಂ ನ ವ್ಯಾವರ್ತಕೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ । ವೈಶೇಷಿಕಮತೇ ತ್ವಂತ್ಯವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪರಾಹತಾ ।
ಅತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ಪುಂಸಾಂ ನ ಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿದ್ದುಃಖೀ ಕಶ್ಚಿತ್ಸುಖೀತಿ ದುಃಖಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಸ್ಥಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ಯಾಽಽಶ್ರಯಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಸುಖಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಣಾಮುಪಾಧಿಧರ್ಮತ್ವಾನ್ನಾಽಽತ್ಮಭೇದಸಾಧಕತ್ವಂ ವ್ಯಧಿಕರಣಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನ ಸರ್ವೈರೇವ ಮೋಕ್ಷೇ ವಿಕ್ರಿಯಾದಿವಿಶೇಷ ಇಷ್ಯತೇ । ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ತತಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮೋಕ್ಷೇ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರವಿದ್ಯಾವದ್ಭಿಃ ಭ್ರಾಂತೈರುಪಲಂಭಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಿಸಮಾಧ್ಯೋರ್ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇಽನುಪಲಂಭಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಭೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ।
ಜೀವಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣಾನೇಕಶರೀರಾನುಯಾಯಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಶರೀರಾದಿಸಂತಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವದಜ್ಞಾನಬೀಜಸ್ಯ ವಿಚ್ಛೇದ ಆತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಂಜ್ಞೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ಕಸ್ಮಾದುಚ್ಯತೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಕಿಂ ನೇಷ್ಯೇತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೇಽನ್ವಯಾಸಂಭವಾದನ್ವಯೇ ವಾ ಸಂಸಾರಾನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಬಂಧೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಧನವೈಯರ್ಥ್ಯಾದುಪಾಧಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಸ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಹಿ ವಾಚ್ಯರೂಪೇಣ ಮಿಥ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯರೂಪೇಣ ತು ಬಿಂಬಮೇವ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಮುಕ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಮ್ – “ ಉಪಾಧಿನಾ ಸಾರ್ಧಮುಪಾಧಿಜನ್ಯಮೌಪಾಧಿಕಂ ಸರ್ವಮವೇಹಿ ಮಿಥ್ಯಾ ।
ಭಾಗಂ ಮೃಷಾ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕೇಽಪಿ ಬಿಂಬಂ ಪುನಃ ಸತ್ಯಮಶೇಷಮೇವ” ಇತಿ ಚ ॥ ೧೫ - ೧ ॥ ತ ಐಕ್ಷಂತೇತಿ ದೇವಾನಾಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸೂತ್ರಮಿದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಈಶ್ವರನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಯಾದಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೧೬ - ೨ ॥ ೧೭ - ೩ ॥ ೧೮ - ೪ ॥ ೧೯ - ೫ ॥ ೨೦ - ೬ ॥ ೨೧ - ೭ ॥ ೨೨ - ೮ ॥ ೨೩ - ೯ ॥ ೨೪ - ೧೦ ॥ ೨೫ - ೧೧ ॥ ೨೬ - ೧೨ ॥
ವಿದ್ಯೇತಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನಾ ಶಕ್ತಿಶ್ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಬೋಧಹೇತುಃ ॥ ೨೭ - ೧ ॥ ೨೮ - ೨ ॥ ೨೯ - ೩ ॥
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪಾಠವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಥಾವಾದೋಪಸಂಹಾರೋಽಯಂ ವಿಧ್ಯುಪಕ್ರಮಾರ್ಥಮ್ । ವಿದ್ಯುದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾತ್ಯಂತದೀಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ನಿಮೇಷಣದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದೇವೈರಪಿ ದುರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತಿ ಗುಣದ್ವಯಂ ದೇವಾನಧಿಕೃತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅತ ಏವ ತದ್ಗುಣದ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಮಾಧಿದೌವಿಕಮುಚ್ಯತೇ ॥ ೩೦ - ೪ ॥
ಅಹಂಗ್ರಹೇಣೈವೈತತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೩೧ - ೫ ॥
ವನತೇಸ್ತತ್ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ।
‘ವನ’ ಸಂಭಜನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತೋಃ ಸಂಭಜನಾರ್ಥಸ್ಯ ರೂಪಂ ವನಮಿತಿ । ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವನಂ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೌಣಮಿತಿ ।
ಅವಯವಶಕ್ತಿಲಭ್ಯಂ ನ ರೂಢ್ಯಾ ಸಮುದಾಯಶಕ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೨ - ೬ ॥
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತೇರುಪನಿಷದಮಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನಭೂತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೩ - ೭ ॥ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದಸ್ತನ್ಮೂಲತ್ವಾತ್ತದಾಶ್ರಯಾ ॥ ೩೪ - ೮ ॥ ತಪಆದೀನಿ ವೇದಾಂಗಾನ್ಯನ್ಯಾಂಗಾನಿ ಯಸ್ಯಾಃ ॥ ೩೫ - ೯ ॥ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧಃ ಸರ್ವೇಶೋ ಯಃ ಸ್ವಶಕ್ತಿತಃ । ಸ ಏವಾಂತಃಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽಹಮುಪಾಸ್ಯಃ ಸರ್ವದೇಹಿನಾಮ್ ॥ ೧ ॥