आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಪರಿಪೂರ್ಣಪರಿಜ್ಞಾನಪರಿತೃಪ್ತಿಮತೇ ಸತೇ ।
ವಿಷ್ಣವೇ ಜಿಷ್ಣವೇ ತಸ್ಯೈ ಕೃಷ್ಣನಾಮಭೃತೇ ನಮಃ ॥೧॥
ಶುದ್ಧಾನಂದಪದಾಂಭೋಜದ್ವಂದ್ವಮದ್ವಂದ್ವತಾಸ್ಪದಮ್ ।
ನಮಸ್ಕುರ್ವೇ ಪುರಸ್ಕರ್ತುಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಹೋದಯಮ್ ॥೨॥
ಗೌಡಪಾದೀಯಭಾಷ್ಯಂ ಹಿ ಪ್ರಸನ್ನಮಿವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತದರ್ಥತೋಽತಿಗಂಭೀರಂ ವ್ಯಾಕರಿಷ್ಯೇ ಸ್ವಶಕ್ತಿತಃ ॥೩॥
ಪೂರ್ವೇ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿವ ಚಕ್ರಿರೇ ।
ತಥಾಽಪಿ ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಮುಪಕಾರಾಯ ಯತ್ಯತೇ ॥೪॥
ಶ್ರೀ ಗೌಡಪಾದಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾರಾಯಣಪ್ರಸಾದತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾನ್ ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದರ್ಥಾವಿಷ್ಕರಣಪರಾನಪಿ ಶ್ಲೋಕಾನಾಚಾರ್ಯಪ್ರಣೀತಾನ್ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಿತಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾವಿಘ್ನಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಯೇ ಪರದೇವತಾತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಪೂರ್ವಕಂ ತನ್ನಮಸ್ಕಾರರೂಪಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಮುಖತಃ ಸಮಾಚರನ್ನರ್ಥಾದಪೇಕ್ಷಿತಮಭಿಧೇಯಾದ್ಯನುಬಂಧಮಪಿ ಸೂಚಯತಿ –
ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ವಿಧಿಮುಖೇನ ವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ತನ್ನತೋಽಸ್ಮೀತಿ ।
ಅಸ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ತದೈಕ್ಯಸ್ಮರಣರೂಪಂ ನಮನಂ ಸೂಚಯತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥಯೋರೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯೋ ಧ್ವನಿತಃ। ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಕತ್ವಾದ್ ವೇದಾಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತನ್ನತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಸಂಬಂಧೇನ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದೇವ ಜನನಮರಣಕಾರಣಾಭಾವಾದಮೃತಮಜಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಜನನಮರಣಪ್ರಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಸಾರತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಸ್ವತೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಾ ಸಂಸಾರಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಿಹ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ದ್ಯೋತಿತಮ್ । ಯದ್ಯದ್ವಿತೀಯಂ ಸ್ವತೋಽಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮವಸ್ಥಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಾ ಜೀವಾ ಭೋಕ್ತಾರೋಽನುಭೂಯಂತೇ, ಭೋಜಯಿತಾ ಚೇಶ್ವರಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ಭೋಜ್ಯಂ ಚ ವಿಷಯಜಾತಂ ಪೃಥಗುಪಲಭ್ಯತೇ ।
ತದೇತದದ್ವೈತೇ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಜೀವಾ ಜಗದೀಶ್ವರಶ್ಚೇತಿ ಸರ್ವಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಜನ್ಮಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾವಿರಹಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಂ ವಸ್ತು –
ಪ್ರಜ್ಞಾನಮ್ ।
ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । “ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಯಾಂಶವೋ ರಶ್ಮಯೋ ಜೀವಾಶ್ಚಿದಾಭಾಸಾಃ ಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಾ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಾ ಬಿಂಬಕಲ್ಪಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದೇನಾಸಂತಸ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಾನಾ ವಿಸ್ತಾರಾಸ್ತೈರಪರ್ಯಾಯಮೇವಾಶೇಷಶರೀರವ್ಯಾಪಿಭಿಃ ।
ತದೇವಾಹ –
ಸ್ಥಿರೇತಿ ।
ಸ್ಥಿರಾ ವೃಕ್ಷಾದಯಃ । ಚರಾ ಮನುಷ್ಯಾದಯಃ । ತೇಷಾಂ ನಿಕರಃ ಸಮೂಹಸ್ತಂ ವ್ಯಾಪ್ತುಂ ಶೀಲಮೇಷಾಮಿತಿ ತಥಾ, ತೈರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಲೋಕಾ ಲೋಕ್ಯಮಾನಾ ವಿಷಯಾಸ್ತಾನ್ ವ್ಯಾಪ್ಯೇತಿ ವಿಷಯಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಸ್ತತ್ಫಲಂ ಕಥಯತಿ –
ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಭೋಗಾಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸ್ಥವಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸ್ಥೂಲತಮತ್ವಂ ದೇವತಾನುಗೃಹೀತಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮಜನ್ಯತ್ವಂ ತಾನ್ಭುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪಿತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಏತೇನ ಜಾಗರಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಮುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರೈವ ಸ್ವಪ್ನಕಲ್ಪನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ಧೇತುಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕ್ಷಯಾನಂತರ್ಯಂ ಪುನಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನಹೇತುಕರ್ಮೋದ್ಭವೇ ಚ ಸತೀತ್ಯಪಿನೋಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ರ ಬಾಹ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ್ಥೂಲಾ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಸಂತಿ; ಕಿಂ ತು ಧಿಷಣಾಶಬ್ದಿತಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾನೋ ವಾಸನಾತ್ಮನೋ ವಿಷಯಾ ಭಾಸಂತೇ, ತಾನನುಭೂಯ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪಕಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಕಾಮಜನ್ಯಾನಿತಿ ।
ಕಾಮಗ್ರಹಣಂ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಯೋರುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ।
ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯಕಲ್ಪನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಸುಷುಪ್ತಿಕಲ್ಪನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪೀತ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇ ವಿಶೇಷಾಃ ಸರ್ವೇ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಶ್ಚ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನರೂಪಾಸ್ತಾನ್ ಪೀತ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಜ್ಞಾತೇ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯ ಸ್ವಪಿತಿ ಕಾರಣಭಾವೇನ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಽಽನಂದಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಮಧುರಭುಗಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಸ್ಯ ಮಾಯಾಕೃತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪೇಷ್ವಸ್ಮಾಸು ಸಂಬಂಧಿತಾಮಿವಾಽಽಪಾದ್ಯಾಸ್ಮಾನ್ ಭೋಜಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವರ್ತತೇ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಮ್ ।
ತದ್ವಂತೋ ಜೀವಾಃ, ಮಾಯಾವಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಶುದ್ಧೇ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮಾಯಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತುರೀಯಮಿತಿ ।
ಚತುರ್ಣಾಂ ಪೂರಣಂ ತುರೀಯಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತುರೀಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಥಾನತ್ರಯಸಂಖ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತುರೀಯತ್ವಂ ನ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೇತ್ಯಾಹ –
ಮಾಯೇತಿ ।
ಮಾಯಾವಿತ್ವೇನ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ –
ಪರಮಿತಿ ।
ಮಾಯಾದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪದ್ವಾರಾ ನ ತತ್ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಕುತೋ ನಿಕೃಷ್ಟತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ವಿಧಿಮುಖೇನ ವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮವಲಂಬ್ಯ ತದರ್ಥೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಯ ತ್ವಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅಭಿಧೇಯಫಲೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಾಧಿಕಾರಿಣೌ ಚ ಸೂಚಿತೌ ।ನಿಷೇಧದ್ವಾರಾ ವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತ್ವಮರ್ಥೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಯ ತದರ್ಥಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ –
ಯೋ ವಿಶ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ತ್ವಮರ್ಥಃ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಶ್ಚಿದ್ಧಾತುಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಿಂಜಾಗರಿತಮಾರೋಪಿತಂ ತಮುದಾಹರತಿ –
ವಿಶ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಂ ಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಜಗದ್ ವೈರಾಜಂ ಶರೀರಮ್ । ತಸ್ಮಿಂಜಾಗರಿತೇ ಚಾಹಂಮಮೇತ್ಯಭಿಮಾನವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ವಿಧಿಜೇತಿ ।
ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ವಿಧಿಧರ್ಮೋ ನಞಾನುಬಂಧೇನ ತತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽವಿಧಿರಧರ್ಮಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಕಾಮಪ್ರಸೂತಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯೋ ಜನ್ಯಂತೇ । ತಾನ್ ಭೋಗಯೋಗ್ಯತಯಾ ಭೋಗಶಬ್ದಿತಾನಾದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಗೃಹೀತಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಕಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಗೋಚರತಯಾ ಸ್ಥೂಲತಮಾನ್ ಪ್ರಾಶ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭೂಯ ಸ್ಥಿತೋಽಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಪಶ್ಚಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ಧೇತುಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನಂತರಂ ಸ್ವಪ್ನಹೇತುಕರ್ಮೋದ್ಭವೇ ಚ ಪ್ರಸೂತಾನಂತಃಕರಣಾತ್ಮನೋ ವಾಸನಾಮಯಾನಾದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಾಮಸ್ತಮಿತತ್ವಾದಾತ್ಮಭೂತೇನೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ವಿಷಯೀಕೃತಾನನುಭೂಯ ಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪ್ರಪಂಚಂ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಶರೀರಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಂ ಚಾಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ತೈಜಸೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತಕಲ್ಪನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸರ್ವಾನಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಭಾಗೇನ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಾವಿಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ ಪ್ರಕೃತಾನೇತಾನಶೇಷಾನಪಿ ವಿಶೇಷಾನುಪಾಧಿದ್ವಯಭೂತಾನುಪಾಧಿದ್ವಯದ್ವಾರಕಸ್ಥಾನದ್ವಯಸಂಚಾರಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ರಮೋದ್ಭವಾನಂತರಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಾಯಾಂ ಶನೈರನುಕ್ರಮೇಣಾಕ್ರಮೇಣ ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಜ್ಞಾತೇ ಕಾರಣಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವೋಪಸಂಹೃತ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಧಾನಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ‘ನಾಂತಃ ಪ್ರಜ್ಞಂ ನ ಬಹಿಃ ಪ್ರಜ್ಞಮ್’(ಮಾ.ಉ. ೧। ೭) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸೂತಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಸಮಾರೂಢಸ್ಯ ಸರ್ವಾನಪ್ಯನರ್ಥವಿಶೇಷಾನ್ ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪಾನ್ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಪ್ರಭಾವಾದೇವ ಹಿತ್ವಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಪರಿಪೂರ್ಣಪರಿಜ್ಞಾನಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ತತ್ತ್ವಂ ಕಥಯತಿ –
ಹಿತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಪ್ರಣಾಮಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೂಹಪ್ರವಾಹಪ್ರಶಮನಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಪ್ರಕಲ್ಪನಾತೀತಪರವಸ್ತುಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ದ್ವಿತೀಯೋನ –
ಪಾತ್ವಿತಿ ।
ನೋಽಸ್ಮಾನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃತ್ವೇನ ಶ್ರೋತೃತ್ವೇನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಪಂಥಿಭೂತಕಾರಣನಿರಾಸಪುರಃಸರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪರಾಕೃತಾಶೇಷಕಲ್ಪನೋ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವಭಾವೋ ಮೋಕ್ಷಪ್ರದಾನೇನ ತದ್ಧೇತುಜ್ಞಾನಪ್ರದಾನೇನ ಚ ಪರಿರಕ್ಷತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕೇಚಿತ್ತು ಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯಾತ್ಮನೋ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವೇದಾಂತೈಕದೇಶಸಂಬದ್ಧತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇನ ಮಾಂಡೂಕ್ಯಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪೇಣಾಽಽದ್ಯಪ್ರಕರಣೇನ ಪ್ರಣವಮಾತ್ರಾಣಾಮಾತ್ಮಪಾದಾನಾಂ ಚೈಕೀಕರಣೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ನ ಚ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕೇ ಚತುರ್ಥಪಾದೇ ವೃತ್ತಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾದಸಾಂಗತ್ಯಮಾಶಂಕನೀಯಮ್ । ಗಾಥಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ರ ಸುಸಂಪಾದತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇ ತ್ವಾದ್ಯಶ್ಲೋಕಂ ಮೂಲಶ್ಲೋಕಾಂತರ್ಭೂತಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತೋ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಪ್ರಣೀತಮಭ್ಯುಪಯಂತಿ । ತದಸತ್ । ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕೇಷ್ವಿವಾಽಽದ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಣಯನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಅಪರೇ ಪುನರಾದ್ಯೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪರದೇವತಾತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣದ್ವಾರೇಣ ನಮನಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಪ್ರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯತೇ । ಪರದೇವತಾಭಕ್ತಿವದಪರದೇವತಾಭಕ್ತೇರಪಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಂತರಂಗತ್ವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಶಿಕ್ಷ್ಯಾಯೈ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಾನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಮೂರ್ತೇರಾಚಾರ್ಯಾನ್ಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕೇನೇತಿ ಕಲ್ಪಯಂತಿ॥೨॥
ಯದುದ್ದಿಶ್ಯ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕೃತಂ ತನ್ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮಾದೌ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯವಿಶಿಷ್ಟಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇಽಸ್ಮಾಭಿರಿತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ । ಕಿಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೇನ ವಾ ಪ್ರಕರಣತ್ವೇನ ವಾ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾದಸ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಾತ್ । ಏಕಪ್ರಯೋಜನೋಪನಿಬದ್ಧಮಶೇಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣೈಕಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನಾಶೇಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮ್ ।ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರಕರಣಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್‍ಯಾಽಽಹ –
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾರ್ಥೋಽಧಿಕಾರಿನಿರ್ಣಯಗುರೂಪಸದನಪದಾರ್ಥದ್ವಯತದೈಕ್ಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರಸಾಧನಫಲಾಖ್ಯಃ ।ತತ್ರ ಸಾರೋ ಜೀವಪರೈಕ್ಯಮ್, ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಗ್ರಹಃ ಸಂಗ್ರಹಃ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧವ್ಯುದಾಸೇನ ತದುಪಾಯೋಪದೇಶೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ತತ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾಚ – “ಶಾಸ್ತ್ರೈಕದೇಶಸಂಬದ್ಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರ್ಯಾಂತರೇ ಸ್ಥಿತಮ್” । ಇದಂಪ್ರಕರಣತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಿಷ್ಟಮ್ । ನಿರ್ಗುಣವಸ್ತುಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಸಂಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಾಂತರತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚಾತ್ರ ಸಂಪೂರ್ಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕರಣತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಮವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಕೃತಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಭೇದೇನ ಸಂಬಂಧಾದೀನಾಮವಾದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕರಣಪ್ರವೃತ್ಯಂಗತಯಾ ತಾನಿ ತ್ವವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಂಬಂಧಾದೀನಾಂ ತದೀಯೇ ಪ್ರಕರಣೇಽರ್ಥಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಮರ್ಥಪುನರುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಯಾನ್ಯೇವೇತಿ ।
ಶ್ರೋತಾರೋ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣ್ಯೇವ ಸಂಬಂಧಾದೀನ್ಯತ್ರ ವಚನಾಭಾವೇಽಪಿ ಬುಧ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕರಣಕರ್ತೃವದೇವ ತದ್ಭಾಷ್ಯಕೃತಾಽಪಿ ವಿಷಯಾದೀನಾಮತ್ರಾವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯಕೃತೋ ವಿಷಯಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸಾಯಾಸೋ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಕರ್ತುರವಕ್ತವ್ಯಾನ್ಯಪಿ ತದ್ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ತಾನಿ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೄಣಾಂ ಮತಮ್ । ದ್ವಾಭ್ಯಾಮನುಕ್ತತ್ವೇ ತೇಷ್ವನಾಶ್ವಾಸಾಶಂಕಾವಕಾಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಪ್ರಯೋಜನಾದೀನಾಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಕರಣಯೋರ್ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರಕರಣೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ।
ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಷ್ಯತೇ, ನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಕರಣಯೋರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾಧನೇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಯ ಜನಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿ । ತದ್ಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನವ್ಯವಧಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಫಲವದ್ಭವತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಷಯೇಣ ಸಂಬಂಧೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇವೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥಮಭಿಧೇಯಸಂಬದ್ಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಮಂತರೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಜನನದ್ವಾರಾ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅಭಿಧೇಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಿತಂ ಪ್ರಯೋಜನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾದೇರುಪಸಂಹರತಿ –
ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಬಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿನಾ ಜನ್ಯಮೇವೇತ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾದುಕ್ತಃ । ಶಾಸ್ತ್ರದಿನೈವ ಜನ್ಯಮಿತ್ಯನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ವಿಷಯೋಽಪಿ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ತದಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಿಂಪುನರಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಸ್ವರ್ಗವದನಿತ್ಯತ್ವಮ್, ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸಾಧನಾನಧೀನತ್ವಾನ್ನ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ನಾನಿತ್ಯತ್ವಂ; ನಾಪಿ ಸಾಧನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್, ಸ್ವರೂಪಭೂತಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಜ್ವರಾದಿನಾ ರೋಗೇಣಾಭಿಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಥತಾ ಸ್ವರೂಪಾದಪ್ರಚ್ಯುತಿರೂಪಾ ಸ್ವರೂಪಭೂತೈವ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತೀ ರೋಗಪ್ರತಿಬದ್ಧಾಽಸತೀವ ಸ್ಥಿತಾ ಚಿಕಿತ್ಸಾಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಪಾಯಪ್ರಯೋಗವಶಾತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಭೂತರೋಗಾಪಗಮೇ ಸತ್ಯಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತತ್ರೋಪಾಯವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಧ್ವಂಸಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ನ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಥತಾಯಾಃ ಶಂಕ್ಯೇತ, ತಸ್ಯಾಸ್ತದಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರೋಗಾರ್ತಸ್ಯೇವೇತಿ ।
ಯಥೋದಿತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೋಧಾದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಸಮುತ್ಖಾತನಿಖಿಲದುಃಖಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಾನಂದೈಕತಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಾಪ್ರಸೂತಾಹಂಕಾರಾದಿದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚಸಂಬಂಧಾದಾತ್ಮನಿ ದುಃಖಮಾರೋಪ್ಯಾಹಂ ದುಃಖೀ, ಸುಖಂ ಮಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಕಾರುಣಿಕಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟವಾಕ್ಯೋತ್ಥಾದ್ವೈತವಿದ್ಯಾತೋ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಧ್ವಂಸೇ ಸ್ವಭಾವಭೂತಾ ಪರಮಾನಂದತಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಾನರ್ಥತಾ ಚ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾ ಭವತಿ । ಸಾ ಚ ಸ್ವಸ್ಥತಾ ಪರಿಪೂರ್ಣವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತದಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಚ ಸಾಧಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ಪ್ರದರ್ಶಿತಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಾದಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ನನು ದ್ವೈತಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾನಪೋಹ್ಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರಲಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಕರಣಾರಂಭೇಣೇತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದ್ವೈತೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಕಾರಣನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತೇರಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನದೇಹತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿನೀಂ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಇವಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಭಾತದ್ವೈತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾನಸ್ಯ ಚಾಽಽಭಾಸತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಮಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮೈವಾಭೂದಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ತೃಕರಣಾದಿಸರ್ವಮಾತ್ಮಮಾತ್ರಂ, ನಾತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವವಚನಾದ್ವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಾಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಕದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿರಾತ್ಮೈವೇತ್ಯಭಿಲಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾತೋ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಮವದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ನೇಹ ನಾನಾ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಭಿದಧದ್ ವಾಕ್ಯಂ ವಾಚಾರಂಭಣವಾಕ್ಯಂ ಚ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವೈತಗತಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾದ್ಯನುಬಂಧೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನ ಗ್ರಂಥಾರಂಭೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಸಂಕೀರ್ಣಂ ಪ್ರಮೇಯಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸೂಚಯಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ಓಂಕಾರಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾಸಂಕೀರ್ಣಂ ಪ್ರಮೇಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ಪ್ರಕರಣಮಾರಬ್ಧಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನಿರ್ಣಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚಾನುಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಗಮೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮ್ । ತದುಪದೇಶಪ್ರಧಾನಂ ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಮ್ । ತೇನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತೋ ನಿರ್ಣಯಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ನ ತ್ವಿದಂ ಯುಕ್ತಿಪ್ರಧಾನಂ ಯುಕ್ತಿಲೇಶಸ್ಯ ಸತೋಽಪಿ ಗುಣತ್ವಾದಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಯಮೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯೋ ನೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ಯದಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಮನಾರೋಪಿತರೂಪಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವುಪಾಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ । ಅತಶ್ಚಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಮೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯಾವಾಂತರಫಲದ್ವಾರೇಣ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಪರಮಫಲೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯುಪದೇಶವಶಾದಧಿಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈತಥ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾವಾಂತರವಿಷಯವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆರೋಪಿತನಿಷೇಧೇ ಸತ್ಯನಾರೋಪಿತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವೇತಿ ।
ಹೇತುತೋ ದೃಷ್ಯತ್ವಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಿವಶದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ತಥಾಽದ್ವೈತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವೈತವದ್ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ಶಂಕ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೌಪಾಧಿಕಭೇದಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸುಸ್ಥತ್ವಾದವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿಯುಕ್ತಿವಶಾದದ್ವೈತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲಾತಶಾಂತಿಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಕಥಯತಿ –
ಅದ್ವೈತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಬಾಧಿತತ್ವೇನ ವಸ್ತುತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಣಾಮಿತ್ಯತ್ರಹೇತುಮಾಹ –
ಅವೈದಿಕಾನೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ನಿರಾಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅತರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾದ್ವೈತನಿಷ್ಠತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುಪಪತ್ತಿಭಿರೇವ ನಿರಾಕರಣೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನ್ಯೋನ್ಯೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಮುಖೇನಾದ್ವೈತಮೇವ ದ್ರಢಯಿತುಮಂತ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಓಂಕಾರನಿರ್ಣಯದ್ವಾರೇಣಾಽಽತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಮಾದ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಖಲ್ವರ್ಥಾಂತರಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾಂತರಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಂತರೇಣೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಧೂಮಾಗ್ನ್ಯೋರಿವ ವ್ಯಾಪ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಕಾಶಾದೇರವಿಶೇಷಾತ್ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮವತ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಪ್ರಥಮಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ನ ವಯಮನುಮಾನಾವಷ್ಟಂಭಾದೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಾಮೋ ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೋ ದೋಷಮಾವಹೇತ್ ।
ಕಿಂ ತು ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ತದ್ಧೀಹೇತುರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಮೃತ್ಯುನಾ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತ್ಯೋಮಿತ್ಯೇತದಿತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಮಿತ್ಯೇತದುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಸಮಾಹಿತೇನೋಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣೇ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ಫುರತಿ ತದೋಂಕಾರಸಾಮೀಪ್ಯಾದೇವ ಶಾಖಾಚಂದ್ರನ್ಯಾಯೇನೋಂಕಾರಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಯೇನ ಲಕ್ಷಣಯೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಹೇತುರಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುಬುದ್ಧಿವದೋಂಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯೋಪಸ್ಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ –
ಏತದಾಲಂಬನಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾಯಮೋಂಕಾರೋ ಯದಾ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯತೇ ತದಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಾಯತಾಮುಪಾರೋಹತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –
ಏತದ್ವಾ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠೋ ಯದಾ ಓಮಿತ್ಯುಚ್ಚಾರ್ಯಾಽಽತ್ಮಾನಮನುಸಂಧತ್ತೇ ತದಾ ಸ್ಥೂಲಮಕಾರಮುಕಾರೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ತಂ ಚ ಕಾರಣೇ ಮಕಾರೇ ತಮಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತೀತೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ಭವತೀತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಂಕಾರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತೇತಿ ವಿಧಾಂತರೇಣಾಽಽಹ –
ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಯೋಽಯಂ ಸ್ಥಾಣುಃ ಸ ಪುಮಾನಿತಿವದ್ಯದೇತದೋಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಮಾಹಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಓಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತಥಾತ್ವಾದೇಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾದನ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರೋಂಕಾರಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತರೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಓಂಕಾರ ಏವೇತಿ ।
‘ಓಮಿತೀದಂ ಸರ್ವಮ್’(ತೈ. ಉ. ೧ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಸ್ವಾನುಗತಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಸನ್ಮಾತ್ರೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಂ, ನ ಪುನರೋಂಕಾರಸ್ಯ ತದಸ್ತ್ಯನನುಗಮಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ರಜ್ಜ್ವಾದಿರಿವೇತಿ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ ಶುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿರಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಃ ಸರ್ಪೋ ರಜತಮಿತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಽಽಸ್ಪದೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಯಥೈಷ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತಥೈವ ಪ್ರಾಣಾದಿರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಷಯಃ ಸರ್ವೋ ವಾಕ್ಪ್ರಪಂಚೋ ಯಥೋಕ್ತೋಂಕಾರಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಸ್ತದಾಸ್ಪದೋ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಜಗತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾನನುಗಮಃ । ಓಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ ಸಂತೃಣ್ಣೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವರ್ಥಜಾತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾಸ್ಪದತ್ವಾದೋಂಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಸ್ಪದದ್ವಯತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಾಚಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ತದ್ವಾಚಕಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್, ಪ್ರಾಣಾದೇರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಭಿಧಾನವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಃ ಸರ್ವೋ ವಾಗ್ವಿಶೇಷಃ, ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್’(ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್, ತೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೇನ ವಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಣಾದಿರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವಃ ಸ್ವಾಭಿಧಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ; ತಚ್ಚಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಮೋಂಕಾರವಿಕಾಪಭೂತಮೋಂಕಾರಾತಿರೇಕೇಣ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯೋಂಕಾರಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ತದ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಭಾವೇ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರೇಕತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತು ವಾಚ್ಯವಾಚಕವಿಭಾಗಶೂನ್ಯಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದಸ್ಯೇತಿ ।
ತದಿದಂ ವಿಕಾರಜಾತಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಬಂಧಿ ವಾಚಾ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಯಾ ತಂತ್ಯಾ ಪ್ರಸಾರಿತರಜ್ಜುತುಲ್ಯಯಾ ಸಿತಂ ಬದ್ಧಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯೇನಾರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಪಿ ಕಥಮರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಽಽಹ –
ನಾಮಭಿರಿತಿ ।
ಶಬ್ದವಿಶೇಷೈರ್ದಾಮಭಿರ್ದಾಮಸ್ಥಾನೀಯೈರ್ವಿಶೇಷರೂಪಮಪೀದಮರ್ಥಜಾತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಇದಂ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಮರ್ಥಜಾತಂ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣ ನಾಮ್ನಾ ನೀಯತೇ ವ್ಯವಹಾರಪಥಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತೇನ ನಾಮನೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ವಾಗನುರಕ್ತಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಙ್ಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಮ್ । ವಾಗ್ಜಾತಂ ಚ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಾನುವಿದ್ಧತ್ವಾದೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮ್ । ಸ ಚೋಂಕಾರೋ ಲಕ್ಷಣಾದಿನಾಽಽತ್ಮಧೀಹೇತುರಿತ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಕರಣಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ’(ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಪ್ರಥಮಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅರ್ಥಮುಪಪಾದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮವತಾರಯತಿ –
ಅತ ಆಹೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ತದಿದಂ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರ ಏವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಭಿಧಾನಸ್ಯಾಭಿಧೇಯತಯಾ ವ್ಯಪಸ್ಥಿತಮರ್ಥಜಾತಮೋಂಕಾರ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪೃಥಗಭಿಧಾನಭೇದಃ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಭಿಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಚ್ಯಂ ವಾಚಕಂ ಚ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಥಗೇವ ಸ್ಥಾಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಂ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ಪರಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಚೇದಮವಗಮ್ಯತೇ ತದಾ ಕಿಂಚಿದಭಿಧಾನಂ ತೇನೇದಮಭಿಧೇಯಮಿತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕೋಪಾಯಪೂರ್ವಕಮೇವ ತದಧಿಗಮೋಽಭಿಧೇಯಂ ಚ ಸ್ವಾಭಿಧಾನಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತತ್ಪುನರೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ವಾಚಕಾಭಿನ್ನಂ ತನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯತ್ರ ತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತೀತೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ವಾಚ್ಯವಾಚಕವಿಭಾಗೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ತತ್ರ ನಾಸ್ತ್ಯೋಂಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಮೋಂಕಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತದಗಮಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಾಲೇತಿ ।
ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಕಾಭೇದಾತ್ತಸ್ಯ ಚೋಂಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಕಾಲತ್ರಯಾತೀತಮೋಂಕಾರಾತಿರಿಕ್ತಂ ಜಡಂ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕಾರ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಸಾಭಾಸಮಜ್ಞಾನಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ, ತನ್ನ ಕಾಲೇನ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ಕಾಲಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನೋ ನ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಿಕಾರಣಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸೂತ್ರಮಾದಿಪದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದಪಿ ನ ಕಾಲೇನ ಪರಿಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । “ಸ ಸಂವತ್ಸರೋಽಭವನ್ನ ಹ ಪುರಾ ತತಃ ಸಂವತ್ಸರ ಆಸ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೧೦।೬।೫।೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಕಾಲೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇಃ । ತದಪಿ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಂ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಕಾವ್ಯತಿರೇಕನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸತಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತದೇಕರೂಪತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ‘ಸರ್ವಂ ಹ್ಯೇತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಮಾ.ಉ. ೧। ೨) ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಫಲಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಭಿಧಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ತಯೋರೇಕತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ವ್ಯತಿಹಾರನಿರ್ದೇಶೋ ವೃಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತರಥೇತಿ ।
ವಾಚ್ಯೇನ ವಾಚಕಸ್ಯೈಕ್ಯಮನುಕ್ತ್ವಾ ವಾಚಕೇನೈವ ವಾಚ್ಯಸ್ಯೈಕ್ಯವಚನೇ ಸತ್ಯುಪಾಯೋಪೇಯಪ್ರಯುಕ್ತಮೇಕತ್ವಂ, ನ ಮುಖ್ಯಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ, ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯತಿಹಾರವಚನಮರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಪರಾಭೇದೋಪದೇಶಾದಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತು, ಸಾಽಪಿ ವಿಫಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಪಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಕತ್ವೇತಿ ।
ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚೇದಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯದೇಕೇನೈವ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ದ್ವಯಮಪಿ ವಿಲಾಪಯನ್ನುಭಯವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರ್ವ್ಯತಿಹಾರೋಪದೇಶೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ವಾಚಕಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ಯೋಜಯತಿ –
ತದಾಹೇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮುಕ್ತಂ ತನ್ನ ಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಂ ಕಿಂ ತ್ವಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇನ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞತುರೀಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿನಯೋ ನಾಮ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಸಾಧಾರಣಃ ಶಾರೀರೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ, ತೇನ ಹಸ್ತಾಗ್ರಂ ಹೃದಯದೇಶಮಾನೀಯ ಕಥಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಪರೋಕ್ಷರೂಪೇಣ ಪರತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇಣ ಚಾಪರತ್ವಂ ತೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪೇಣ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಕಾರ್ಷಾಪಣವದಿತಿ ।
ದೇಶವಿಶೇಷೇ ಕಾರ್ಷಾಪಣಶಬ್ದಃ ಷೋಡಶಪಣಾನಾಂ ಸಂಜ್ಞಾ । ತತ್ರ ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಾಯ ಪಾದಕಲ್ಪನಾ ಕ್ರಿಯತೇ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಗೌಶ್ಚತುಷ್ಪಾದುಚ್ಯತೇ ನ ತಥಾ ಚತುಷ್ಪಾದಾದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಗೌರಿವೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಾದಿಷು ತುರ್ಯಾಂತೇಷು ಪಾದಶಬ್ದೋ ಯದಿ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಸ್ತದಾ ವಿಶ್ವಾದಿವತ್ತುರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕರಣಕೋಟಿನಿವೇಶೋ ಜ್ಞೇಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಯದಿ ತು ಪಾದಶಬ್ದಃ ಸರ್ವತ್ರ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಸ್ತದಾ ಸಾಧನಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ಪಾದಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ತ್ರಯಾಣಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರಣಸಾಧನಃ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಃ, ಕರ್ಮಸಾಧನಃ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ ಇತಿ ಯಾವತ್ ॥೨॥
ಆತ್ಮನೋ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಪಾದದ್ವಯಮಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಪಾದಚತುಷ್ಟಯಂ ತು ದೂರೋತ್ಸಾರಿತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಮುಪಾಯೋಪೇಯಭೂತಂ ಪಾದಚತುಷ್ಟಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯೇತ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಸ್ತಾವದಾಂತರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಯುಕ್ತಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಬಹಿರಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ್ವರೂಪಭೂತಾ ನ ಬಾಹ್ಯೇ ವಿಷಯೇ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್, ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬಹಿರ್ವಿಷಯೇವೇತಿ ।
ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಜ್ಞಾ ವಸ್ತುತೋ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯೇಷ್ಯತೇ, ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ ತ್ವಸಾವಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಾ ತದ್ವಿಷಯಾ ಭವತಿ । ನ ಚ ಸಾಽಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತದ್ವಿಷಯತಾಮನುಭವತಿ । ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಯಮಭಾವಾದ್, ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಾತ್ । ಅತಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೇಣ ವಿಶೇಷಣೇನ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಸಪ್ತಾಂಗತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ವಿಶದಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮನಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋ ದ್ಯುಲೋಕೋ ಮೂರ್ಧೈವೇತಿ ಧುಲೋಕಸ್ಯ ಶಿರಸ್ತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ವಿಶ್ವರೂಪೋ ನಾನಾವಿಧಃ ಶ್ವೇತಪೀತಾದಿಗುಣಾತ್ಮಕಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪೃಥಙ್ ನಾನಾವಿಧಂ ವರ್ತ್ಮ ಸಂಚರಣಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಭಾವೋಽಸ್ಯೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಾಯುಸ್ತಥೋಚ್ಯತೇ । ಸ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಬಹುಲೋ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಗುಣವಾನಾಕಾಶಃ ಸಂದೇಹೋ ದೇಹಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮೋ ಭಾಗಃ । ರಯಿರನ್ನಂ ತದ್ಧೇತುರುದಕಂ ಬಸ್ತಿರಸ್ಯ ಮೂತ್ರಸ್ಥಾನಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಗುಣಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪಾದೌ । ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇತ್ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿಯಮಿತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಕಲ್ಪನಾ ಶ್ರುತಾ । ತಸ್ಯಾಃ ಶೇಷತ್ವೇನಾಽಽಹವನೀಯೋಽಗ್ನಿರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಪ್ತಾಂಗತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಕ್ಚಕ್ಷುರ್ಜಿಹ್ವಾಘ್ರಾಣಾನಿ । ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಾಕ್ಪಾಣಿಪಾದಪಾಯೂಪಾಸ್ಥಾನಿ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ದ್ವಿವಿಧಾನೀಂದಿಯಾಣಿ ದಶ ಭವಂತಿ । ಪ್ರಾಣಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಪಾನವ್ಯಾನೋದಾನಸಮಾನಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಪದಂ ಕರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ದ್ವಾರತ್ವಂ ಕರಣತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಸೋ ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮುಪಲಬ್ಧೌ ಕರಣತ್ವಮ್ । ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತು ವದನಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ ಕರಣತ್ವಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಪುನರುಭಯತ್ರ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಕರಣತ್ವಮ್ । ತೇಷು ಸತ್ಸ್ವೇವ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರುತ್ಪತ್ತೇಃ, ಅಸತ್ಸು ಚಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯೋಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಧಾರಣಂ ಕರಣತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವದೇವ ಕರಣತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸೋದಯೇ ಕರಣತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈರ್ವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಭುಗಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮ್ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ –
ಸ ಏವಂವಿಶ್ಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾಣಾಂ ಸ್ಥೂಲತ್ವಂ ದಿಗಾದಿದೇವತಾನುಗೃಹೀತೈಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತವಿಶ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ –
ವಿಶ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ । ವಿಶ್ವೇ ಚ ತೇ ನರಾಶ್ಚೇತಿ ವಿಶ್ವಾನರಾಃ । ನಿಪಾತಾತ್ಪೂರ್ವಪದಸ್ಯ ದೀರ್ಘತಾ । ವಿಶ್ವಾನ್ ನರಾನ್ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ಪ್ರತ್ಯನೇಕಧಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕರ್ಮಾನುಸಾರೇಣ ಸುಖದುಃಖಾದಿಪ್ರಾಪಣಾದಯಂ ಕರ್ಮಫಲದಾತಾ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಸೌ ನರಶ್ಚೇತಿ ವಿಶ್ವಾನರಃ ಸ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ ।
ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತದ್ಧಿತೋ ರಾಕ್ಷಸವಾಯಸವದಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಶ್ವೇತಿ ।
ಕಥಂ ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಸೌ ನರಶ್ಚೇತಿ ವಿಗೃಹ್ಯತೇ ? ಜಾಗ್ರತಾಂ ನರಾಣಾಮನೇಕತ್ವಾತ್ತಾದತ್ಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಪಿಂಡಾತ್ಮಾ ಸಮಷ್ಟಿರೂಪೋ ವಿರಾಡುಚ್ಯತೇ । ತೇನಾಽಽತ್ಮನಾ ವಿಶ್ವೇಷಾಮನನ್ಯತ್ವಾದ್ಯಥೋಕ್ತಸಮಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶ್ವಸ್ಯ ತೈಜಸಾದುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತು ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿತ್ವಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ಪ್ರವಿಲಾಪನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರ್ಭೇದಮಾದಾಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಸಪ್ತಾಂಗತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಚತುಷ್ಪಾದಿತಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಾಂತೇ ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯಂಗತ್ವಸಪ್ತಾಂಗತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯದುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕ್ರಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರ್ಭೇದಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಕ್ರಮವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯಾಽಽಧಿದೈವಿಕೇನ ಸಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯಾನೇನಾಽತ್ಮನಾ ವಿರಾಜಾ ಪ್ರಥಮಪಾದತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭತ್ಮನಾ ದ್ವಿತೀಯಪಾದತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯರೂಪತಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕಾರಣರೂಪತಾಮಾಪನ್ನಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನಾ ತೃತೀಯಪಾದತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪತಾಂ ವಿಹಾಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಾನಂದಾತ್ಮನಾ ಚತುರ್ಥಪಾದತ್ವಮ್ । ತದೇವಮಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರಭೇದಮಾದಯೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪಾದಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಪಾದಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವಿಲಾಪನಾತ್ತುರೀಯನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದೈಯಂ ತುರೀಯೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೋರ್ಮುಮುಕ್ಷೋರಿಷ್ಯತೇ ತದಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕದ್ವೈತಸ್ಯೋಪರಮೇ ಸತಿ ಅದ್ವೈತಪರಿಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸಂಗೃಹೀತೇ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷ್ವಾತ್ಮೈಕೋಽದ್ವಿತೀಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು’(ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೧೦) ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ತಾನಿ ತಾನಿ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾನಿ ಭೂತಾನಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾನಿ ದೃಷ್ಟಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ಣತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಭೂತಾಂತರಾಣಾಂ ಚ ತದತಿರೇಕೇಣ ಸತ್ತಾಸ್ಫುರಣವಿರಹಿತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।
ತತಶ್ಚ – “ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ । ಸಂಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ ವೈ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಭಿಗಚ್ಛತಿ॥”(ಮನು. ಸ್ಮೃ. ೧೨ । ೯೧) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರನುಗೃಹೀತಾ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಚೇದಂ ಮಾನವಂ ವಚನಮಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ‘ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚ ಮನುರವದತ್ತದ್ಭೇಷಜಮ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೨ । ೨ । ೧೦ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದರ್ಶಿತಸ್ಮೃತಿಮೂಲಭೂತಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಪಾದತ್ರಯಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯ ತುರೀಯೇ ನಿತ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಸದಾನಂದೈಕತಾನೇ ಪರಿಪೂರ್ಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾನಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಾಂತರಮನುಪಲಭಮಾನ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾನಿ ತಾನಿ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ । ತೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದಮವಗಚ್ಛತಿ । ತತಶ್ಚ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಗೋಪಾಯಿತುಮಿಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತರಿತ್ಯಾ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸಂಗೃಹೀತೇ ಸತಿ ಸ್ವೀಕೃತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪರಿಪಾಟ್ಯಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತಥೈವ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋಽರ್ಥೋಽಭ್ಯುಪಗತೋ ಭವತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರತಿಶರೀರಮಾತ್ಮಭೇದಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾದೀನಾಂ ದ್ವೈತವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಮಿಷ್ಟಮ್ । ತೇನ ತ್ವದೀಯದರ್ಶನಸ್ಯಾದ್ವೈತವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದದ್ವೈತಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೋ ವಿಶೇಷಸ್ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ನ ಸಿಧ್ಯೇದತಃ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ಭೇದವಾದೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ವ್ಯವಸ್ಥಾ ತ್ವೌಪಾಧಿಕಭೇದಮಧಿಕೃತ್ಯ ಸುಸ್ಥಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಭೇದವಾದೇಽಪಿ ನಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿವದದ್ವೈತಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಪದೇಶಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಷ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಾಸಾಮುಪನಿಷದಾಂ ಸರ್ವೇಷು ದೇಹೇಷ್ವಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮಿಷ್ಟಮತೋ ನ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥತ್ವಮದ್ವೈತಶ್ರುತೇರೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ವಸ್ತುಪರತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾದ್ವೈತಪರ್ಯವಸಾನೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕೇನಾಽಽಧಿದೈವಿಕೇನ ವಿರಾಜಾ ಸಹೈಕತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಯತ್ತಸ್ಯ ಸಪ್ತಾಂಗತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೈಕ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಮೂರ್ಧೇತಿ ।
ದಿವಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ವೈಶ್ವಾನರಾವಯವಂ ವೈಶ್ವಾನರಬುದ್ಧ್ಯಾ ಧ್ಯಾಯತೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪುನರಖಂಡಪಕ್ಷಮುಪಗತಸ್ಯ ‘ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯದ್ಯನ್ಮಾಂ ನಾಽಽಗಮಿಷ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೨ । ೨) ಇತ್ಯಂಧೋಽಭವಿಷ್ಯೋ ಯನ್ಮಾಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನನಿಂದಾ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನವಿಧಿತ್ಸಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಕಂ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹೀತವತಃ ಸ್ವಕೀಯಮೂರ್ಧಾದಿಪರಿಪತನಮುಚಿತಂ ಯದ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಂ ನ ಭವೇತ್ ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋರೇಕತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿರಾಜೋ ವಿಶ್ವೇನೈಕತ್ವಮೇವ ಮೂಲಗ್ರಂಥೇ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತತ್ಕಥಮವಿಶೇಷೇಣಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽದ್ವೈತಪರ್ಯವಸಾನಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಿರಾಜೇತಿ ।
ಯನ್ಮುಖತೋ ವಿರಾಜೋ ವಿಶ್ವೇನೈಕತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ತತ್ತು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತೈಜಸೇನಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಶ್ಚಾವ್ಯಾಕೃತೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಸಹೈಕತ್ವಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮತೋ ಮೂಲಗ್ರಂಥೇಽಪ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯದ್ವೈತಪರ್ವಯಸಾನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರ್ಯದೇಕತ್ವಮಿಹೋಚ್ಯತೇ ತನ್ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಪಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿದೈವಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈಕರೂಪಂ ನಿರ್ದೇಶಂ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಮಯಮೇವ ಸ ಇತ್ಯಭೇದವಚನಾದೇಕತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿಶ್ವವಿರಾಜೋಃ ಸ್ಥೂಲಾಭಿಮಾನಿತ್ವಾತ್ತೈಜಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಯೋಶ್ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಭಿಮಾನಿತ್ವಾದೇಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಾವ್ಯಾಕೃತಯೋಸ್ತು ಕೇನ ಸಾಧಾರ್ಮ್ಯೇಣೈಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಸರ್ವಂ ವಿಶೇಷಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ವರ್ತತೇ, ಪ್ರಲಯದಶಾಯಾಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಚ ನಿಃಶೇಷವಿಶೇಷಂ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷರೂಪಂ ತಿಷ್ಠತಿ, ತೇನೋಕ್ತಂ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ ಪುರೋಧಾಯ ತಯೋರೈಕ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸತ್ಯುಪಸಂಹಾರಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಸಿದ್ಧಮದ್ವೈತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ತಚ್ಚಾದ್ವೈತಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಧ್ವಂಸಮಾತ್ರೇಣ ನ ಸ್ಫುರತಿ, ಕಿಂ ತು ವಾಕ್ಯಾದೇವಾಽಽಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಚಶಬ್ದಃ ॥೩॥
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಮತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಥಾನಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ದ್ರಷ್ಟುರ್ಮಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ವಪ್ನಪದಾರ್ಥಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ತತ್ಕಾರಣಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಜಗ್ರದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಾಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಷಯದ್ವಾರಕಮಪಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಬಹಿರಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದೇರ್ವಿಷಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತತ್ವೇನ ವಸ್ತುತೋಽಭಾವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ವಾಸ್ತವಂ, ಕಿಂ ತು ಪ್ರಾತೀತಿಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮಿವೇತಿ । ನ ಚ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಾ, ತಸ್ಯಾ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ ।
ತೇನ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾ ಸೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹ –
ಅವಭಾಸಮಾನೇತಿ ।
ದ್ವೈತತತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಯೋರ್ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಮನಃ ಸ್ಪಂದನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ್ವಾನುರೂಪಾಂ ವಾಸನಾಂ ಸ್ವಸಮಾನಾಧಾರಾಮುತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಭೂತಮಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಮನೋ ಜಾಗರಿತವದವಭಾಸತೇ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರಿತ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಮನಸ ಏವ ವಾಸನಾವತಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಸಂಸ್ಕೃತಮಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಮನೋ ಜಾಗರಿತವದ್ಭಾತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಚಿತ್ರಿತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪಟಶ್ಚಿತ್ರಿತಶ್ಚಿತ್ರವದ್ಭಾತಿ ತಥಾ ಮನೋ ಜಾಗರಿತಸಂಸ್ಕೃತಂ ತದ್ವದ್ಭಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಾದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮನಸೋ ಜಾಗರಿತವದನೇಕಧಾ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಜನಿತವಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ – ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯೇತಿ ಜಾಗರಿತೋಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಸರ್ವಾವದಿತಿ । ಸರ್ವಾ ಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿರಸ್ಮಿನ್ನಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವವಾನ್ ಸರ್ವವಾನೇವ ಸರ್ವಾವಾನ್, ತಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಲೇಶೋ ವಾಸನಾ ತಾಮಪಾದಾಯಾಪಚ್ಛಿದ್ಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸ್ವಪಿತಿ ವಾಸನಾಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವಪ್ನಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಪ್ನರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಂ ಮನಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತಿ, ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಪರತ್ವಂ ಮನಸಸ್ತದುಪಾಧಿತ್ವಾದ್ವಾಽಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವಾದ್ವಾ, ದೇವತ್ವಂ ದ್ಯೋತನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ತತ್ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಬ್ದಾತ್, ತಸ್ಮಿನ್ನೇಕೀಭವತಿ, ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟಾ ತತ್ಪ್ರಧಾನೋ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಮಹಿಮಾನಂ ಮನಸೋ ವಿಭೂತಿಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಪರಿಣಾಮತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತಿ । ತಥಾ ಚ ಮನಸೋ ವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರಾಽಽತ್ಮಗ್ರಾಹಕತ್ವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಸ್ತೈಜಸಸ್ಯ ಮನೋಜನ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ನ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಉಪಪಾದಿತಂ ತಾವದ್ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಪ್ರಜ್ಞತ್ವಂ ತೈಜಸಸ್ತ್ವಂತಃ ಪ್ರಜ್ಞೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಬಾಹ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮನಸೋಽಂತಃಸ್ಥತ್ವಾತ್ ತತ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಸ್ತದ್ವಾನಂತಃಪ್ರಜ್ಞೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚ ಮನಃಸ್ವಭಾವಭೂತಾ ಯಾ ಜಾಗರಿತವಾಸನಾ ತದ್ರೂಪಾ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ಯುಕ್ತಂ ತೈಜಸಸ್ಯಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತೇಜೋವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕುತಸ್ತೈಜಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯಾಂ ವಾಸನಾಮಾಯ್ಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ತಸ್ಯಾಂ ವಿಷಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ತೈಜಸೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತೇಜಃಶಬ್ದೇನ ಯಥೋಕ್ತವಾಸನಾಮಯ್ಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪ್ರವಿವಿಕ್ತಭುಗಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಭೋಜ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮೈವಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಭೋಜ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಮವಾಂತರಭೇದಾತ್ ಸವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಭೋಜ್ಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ್ಥೂಲಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತೈಜಸೇ ತು ಪ್ರಜ್ಞಾ ವಿಷಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯಾ ವಾಸನಾಮಾತ್ರರೂಪೇತಿ ವಿವಿಕ್ತೋ ಭೋಗಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ವಿಶ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಪ್ತಾಂಗೈಕೋನವಿಂಶತಿಮುಖತ್ವಮಿತ್ಯೇತದನ್ಯದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥೪॥
ಪಾದದ್ವಯಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನಶ್ರುತೌ ನ ಕಂಚನೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ದರ್ಶನೇತಿ ।
ದರ್ಶನಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲವಿಷಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ಜಾಗರಿತಂ ದರ್ಶನವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸ್ಥೂಲವಿಷಯದರ್ಶನಾದನ್ಯದ್ದರ್ಶನಮದರ್ಶನಂ ವಾಸನಾಮಾತ್ರಂ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯದರ್ಶನವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ತಯೋಃ ಸುಷುಪ್ತವದೇವ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ‘ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಯೋರಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತೌ ತದ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ‘ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ‘ನ ಕಂಚನೇ’ ತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ತದ್ಧಿ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯನೇನೈವ ವಿಶೇಷಣೇನ ಸ್ಥಾನದ್ವಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಸಂಭವಾದ್ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಃ ಸ್ವಾಪಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸಂಭವಾದಲಂ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಃ ಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಣಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪೇನ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾನ್ನಾಽನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಕಾಮಸಂಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಿತತ್ವಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಕಥಮಸ್ಯ ಸದ್ವಿತೀಯಸ್ಯೈಕೀಭೂತತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇತಿ ।
ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚೇತಿ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಮ್ । ತೇನ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಯದ್ ದ್ವೈತಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಯಥಾ ಸ್ವಕೀಯರೂಪಮಾತ್ಮನೋ ವಿಭಕ್ತಂ ತಥೈವ ತಸ್ಯಾತ್ಯಾಗೇನಾವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಂ ಕಾರಣಮಾಪನ್ನಂ ಸ್ವಕೀಯಸರ್ವವಿಸ್ತಾರಸಹಿತಂ ಕಾರಣಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ । ಯಥಾಽಹರ್ನೈಶೇನ ತಮಸಾ ಗ್ರಸ್ತಂ ತಮಸ್ತ್ವೇನೈವ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ತಥೇದಮಪಿ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಕಾರಣಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇವ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಯಾಂ ಚಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತದುಪಾಧಿರಾತ್ಮೈಕೀಭೂತವಿಶೇಷಣಭಾಗ್ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಾರಣೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನವಿಶೇಷಣಮಯುಕ್ತಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯೈವ ತಥಾ ವಿಶೇಷಣಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸಮನಸ್ಕಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಕ್ತಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಮೇಕಮೂರ್ತಿತ್ವಂ ನ ವಾಸ್ತವಂ, ಪುನರ್ಯಥಾಪೂರ್ವವಿಭಾಗಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ –
ಇವೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತತ್ರೈಕೀಭಾವಾತ್ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬುದ್ಧಾವಾವಿರ್ಭಾವಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯ ನಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛಿತ್ತಿರರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತು ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಽಽನಂದವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮಾನಂದಮಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸುಖಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುಃಖಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಮಯಟೋ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮನಸ ಇತಿ ।
ಮಯಟಃ ಸ್ವರೂಪಾರ್ಥತ್ವಾದಾನಂದಮಯತ್ವಮಾನಂದತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ನಿರುಪಾಧಿಕಾನಂದತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಣೋಪಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನರುತ್ಥಾನಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಮೇವಾಸ್ಯ ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಭುಗಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾ ಸುಷುಪ್ತೋಽಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಇಯಂ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ಸುಷುಪ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಅನೇನೇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞೋಕ್ತಿಃ ।
ಸೌಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಭೂತಾನತಿಶಯಾನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಏಷೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಚೇತೋಮುಖ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನಾದೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಗರಿತಂ ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಶಬ್ದಿತಂ ಚೇತಸ್ತತ್ಪ್ರತಿ ದ್ವಾರಭೂತತ್ವಂ ದ್ವಾರಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ವಾ ಸುಷುಪ್ತದ್ವಾರಮಂತರೇಣ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ತಯೋಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸುಷುಪ್ತಾಭಿಮಾನೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚೇತೋಮುಖವ್ಯಪದೇಶಭಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾಭಿಮಾನಿನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ಜಾಗರಿತಂ ವಾ ಪ್ರತಿ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಂ ಯದಾಗಮನಂ ತತ್ಪ್ರತಿ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ದ್ವಾರಮ್ ।
ನ ಹಿ ತದ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾಽಪಿ ಚೇಷ್ಟಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತಮಾಹ –
ಬೋಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂತೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಚ ವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ತಥಾ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತಮಾನೇ ವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಸ್ಯೈವೇತಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರಜ್ಞಃ । ಪ್ರಜ್ಞ ಏವ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಾಜ್ಞಪದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಭೂತೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಮಸ್ತವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪರಮಾತ್ ಕುತೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸುಷುಪ್ತೋಽಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಮಸ್ತವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿರಹಿತೋ ಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಭೂತಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಾ ಯಾ ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ಗತಿಸ್ತಯಾ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಸರ್ವಮ್ ಆಸಮಂತಾಜ್ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣಮಿತಿವಿಶೇಷಣದ್ಯೋತಿತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಇತರಯೋರಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ತೃತೀಯಪಾದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ॥ ೫॥
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾಽಽಧಿದೈವಿಕೇನಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಾ ಸಹಾಭೇದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏಷ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥತ್ವಮುಪಾಧಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮವಧೂಯ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನೈಯಾಯಿಕಾದಯಸ್ತು ತಾಟಸ್ಥ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಽಽತಿಷ್ಠಂತೇ, ತದಯುಕ್ತಂ, ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನೈತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಪಿ ನ ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಜ್ಞಾತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸದಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತಂ ತದ್ಬಂಧನಂ ಬಧ್ಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣ ಪರ್ಯವಸಾನಮಸ್ತಿ । ಮನಸ್ತದುಪಹಿತಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ಮನಃಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರ್ಯವಸಾನಾಭಿಧಾನಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ದ್ಯೋತಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ನನ್ವವಧಾರಣಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ವ್ಯಾಸಪರಾಶರಪ್ರಭೃತೀನಾಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಅಂತರಿತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಂತರನುಪ್ರವೇಶೇ ನಿಯಮನೇ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದವಧಾರಣಮ್ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನದ್ವಯಪ್ರವಿಭಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಭೇದಮಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಾಧಿಭತಭೇದಸಹಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವನಿಯಮೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ನಿರ್ವಹಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾನ್ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋರ್ಜಗತಿ ನ ಭಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ನಿಯಮತಃ ಸಿದ್ಧಮತೋ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಭವತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಭವಃ । ಅಪ್ಯೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಪ್ಯಯಃ। ನ ಚೈತೌ ಭೂತಾನಾಮೇಕತ್ರೋಪಾದಾನಾದೃತೇ ಸಂಭಾವಿತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಆಚಾರ್ಯೈರ್ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದಂ ಪಠಿತ್ವಾ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಶ್ಲೋಕಾವತಾರಣಮತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ಕೃತಂ ತದತ್ರೇತ್ಯನೂದ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವಿಶ್ವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಧಿದೈವಿಕಾಭೇದಾದವಧೇಯಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಾಭೇದೇ ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಸೂಚಯಿತುಂ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರಣೋಪಾಧಿಭೇದಾಜ್ಜೀವಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರೋಪಾಧಿಭೇದಮಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಮಾತ್ರಭೇದಾದವಾಂತರಭೇದೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏಕ ಏವೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮವಶಿಷ್ಯತೇ ತದಾಹ –
ಪರ್ಯಾಯೇಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಮಿವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ನ ತರ್ಹಿ ತದ್ವದೇವ ತಂ ವ್ಯಭಿಚರಿತುಮರ್ಹತಿ, ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಚಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯ ತ್ರಿಸ್ಥಾನತ್ವಾದತಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಃ ಸುಪ್ತಃ ಸೋಽಹಂ ಜಾಗರ್ಮೀತ್ಯನುಸಂಧಾನಾದೇಕತ್ವಂ ತಸ್ಯಾವಗತಮ್ । ಏಕತ್ವೇನ ಹಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಘಟಾದಾವೇಕತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಮಲಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ತದತಿರೇಕೇ ಶುದ್ಧತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಸಂಗಸ್ಯಾಪಿ ವೇದ್ಯತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾಧರ್ಮತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ತದತಿರೇಕಿಣಸ್ತದ್ದ್ರಷ್ಟುರಸಂಗತ್ವಮಪಿ ಸಂಗತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯಾದೀತಿ ।
ಮಹಾನ್ನಾದೇಯೇನ ಸ್ರೋತಸಾಽಪ್ರಕಂಪ್ಯಗತಿರತಿಬಲೀಯಾಂಸ್ತಿಮಿರುಭೇ ಕೂಲೇ ನದ್ಯಾಃ ಸಂಚರನ್ ಕ್ರಮಸಂಚರಣಾತ್ತಾಭ್ಯಾಮತಿರಿಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಕೂಲದ್ವಯಗತದೋಷಗುಣವತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಸೌ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸಜ್ಜತೇ । ನ ಚ ಶ್ಯೇನೋ ವಾ ಸುಪರ್ಣೋ ವಾ ನಭಸಿ ಪರಿಪತನ್ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಪ್ರತಿಹನ್ಯತೇ ತಥೈವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇ ಸಂಚರನ್ನುಕ್ತಲಕ್ಷಣೋ ಯುಕ್ತೋಽಂಗೀಕರ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಚರತಾಮೈಕ್ಯಮೇವ ವಸ್ತುತೋ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ –
ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಜಾಗರಿತೇತಿ ।
ನ ಚೈಕಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಹೇ ಭಿನ್ನತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಾದಿಭಿರಪೀಷ್ಯತೇ। ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ತು ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತದ್ಧಿ ತತ್ರ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಯದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿತ್ವಮ್ । ದೇಹಾಭಿಮಾನಶ್ಚ ಜಾಗರಿತೇ ಪರಂ ಸಂಭವತಿ । ತೇನ ತಸ್ಯಾಮೇವಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಹೇ ತ್ರಯಾಣಾಮನುಭವಾತ್ತೇಷಾಂ ಮಿಥೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮುಖಂ ದ್ವಾರಮುಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಂ ಶರೀರಮಾತ್ರೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ।
ಕಥಮಿದಮುಪಲಬ್ಧೌ ವಿಶೇಷಾಯತನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ಸ್ಥಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇತಿ ।
ಅನುಭೂಯತೇ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠೈರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ –
ಇಂಧ ಇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೇರುದಾಹೃತಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇಂಧ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈರಾಜಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಚಕ್ಷುಷಿ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಾದಾಧಿದೈವಿಕೋ ಗುಣಶ್ಚಾಕ್ಷುಷೇಽಪ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇಕತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪ್ರಪಂಚಾಭಿಮಾನೀ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಾಂತರ್ಗತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸಮಷ್ಟಿದೇಹೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಲಕಾನುಗತೇಂದ್ರಿಯಾನುಗ್ರಾಹಕಃ ಸಂಸಾರಿಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮ್ । ವಿರಾಡಾತ್ಮಾಽಪಿ ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚಾಭಿಮಾನೀ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಾತ್ಮಕಃ ಸಮಷ್ಟಿದೇಹಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಲಕದ್ವಯಾನುಗ್ರಾಹಕಸ್ತತೋಽರ್ಥಾಂತರಮೇವ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ತು ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹೋ ದಕ್ಷಿಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚಕ್ಷುಷೋಃ ಕರಣಾನಾಂ ನಿಯಂತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ವಾಮೀ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಷ್ಟಿದೇಹಾಭ್ಯಾಮನ್ಯೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಜೀವಭೇದಾದುಕ್ತಮೇಕತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜಿವಭೇದೋ ವಾಸ್ತವೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕೋ ಹಿ ಪರೋ ದೇವಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸಮಷ್ಟಿತ್ವೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಚ ಸಮಾವೃತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಶ್ರವಣಾದ್ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಏಕ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಮಾಮೀಶ್ವರಂ ವಿದ್ಧೀತಿ ಭಗವತೋ ವಚನಾಚ್ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚೇದಾತ್ಮೈಕಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಭೂತಂ ಭೇದಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋಽವಿಭಾಗೇಽಪಿ ದೇಹಕಲ್ಪನಯಾ ಭೇದಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕರಣೇಷು ಸರ್ವೇಷು ವಿಶ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾನ್ನ ದಕ್ಷಿಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಜ್ಯತೇ; ಯದ್ಯಪಿ ಕರಣಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಥಾಽಪಿ ನಾರ್ಥೋ ದಕ್ಷಿಣವಿಶೇಷಣೇನೇತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ದೇಶವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹದೇಶಭೇದೇ ವಿಶ್ವೋಽನುಭೂಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಜಾಗರಿತೇ ತೈಜಸೋಽನುಭೂಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಜಾಗರಿತವಾಸನಾರೂಪೇಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಮರ್ಥಜಾತಂ ದ್ರಷ್ಟಾಽನುಭವತಿ ತಥೈವ ಜಾಗರಿತೇ ದಕ್ಷಿಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುನರ್ನಿಮೀಲಿತಾಕ್ಷೋ ದೃಷ್ಟಮೇವ ರೂಪಂ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಜನಿತಮುದಬುದ್ಧವಾಸನಾತ್ಮನಾ ಮನಸ್ಯಂತರಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಮರನ್ವಿಶ್ವಸ್ತೈಜಸೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ತಯೋರ್ಭೇದಾಶಂಕಾ ನಾವತರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ರಷ್ಟ್ರೋರ್ವಿಶ್ವ–ತೈಜಸಯೋರಪಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಜಾಗರಿತೇ ಯಥಾಽರ್ಥಜಾತಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ಪಶ್ಯತಿ ತಥೈವ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತದುಪಲಭತೇ, ತತೋ ನ ತಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಭೇದಾಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮೇವಕಾರಃ ।
ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಂಜಾಗ್ರತ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಕಾಶೇ ಚೇತಿ ।
ಯೋ ವಿಶ್ವಸ್ತೈಜಸತ್ವಮುಪಗತಃ ಸ ಪುನಃ ಸ್ಮರಣಾಖ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಭೂತ್ವಾ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ರೂಪವಿಷಯದರ್ಶನಸ್ಮರಣೇ ಪರಿಹೃತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಕಾಶನಿವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಸ ಏಕೀಭೂತೋ ವಿಷಯವಿಷಯ್ಯಾಕಾರರಹಿತಃ ಯತೋ ಘನಪ್ರಜ್ಞೋ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿರಹೀ ರೂಪಾಂತರರಹಿತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದರ್ಶನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣಾವ್ಯಾಕೃತರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಸ್ಥಾನಂ ಜಾಗರಿತೇ ಸುಷುಪ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯದುಕ್ತಮವ್ಯಾಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸ ವಾಗಾದೀನ್ ಪ್ರಾಣಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ ಸಂಹರತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದಿಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅಧಿದೈವಂ ಚ ಯೋ ವಾಯುಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಸೋಽಗ್ನ್ಯಾದೀನಾತ್ಮನಿ ಸಂಹರತೀತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಯೋರುಕ್ತಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋಶ್ಚೈಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋಶ್ಚ ವಾಗಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಚ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವೇನಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸೂಚಿತತ್ವಾದವ್ಯಾಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಮೇವ ವಿಶ್ವವಿರಾಜೋರೈಕ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಂ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರೇಕತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ತೈಜಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಯೋರನುಕ್ತಮಭೇದಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿದಾನೀಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ತೈಜಸ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮನಃಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸಮಷ್ಟಿಮನೋನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ತೈಜಸಸ್ಯ ವ್ಯಷ್ಟಿಮನೋಗತತ್ವಾತ್ ತಯೋಶ್ಚ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಮನಸೋರೇಕತ್ವಾತ್ ತದ್ಗತಯೋರಪಿ ತೈಜಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಯೋರೇಕತ್ವಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯುಪಾಧೌ ಲಿಂಗಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನಸಾ ಸಹಾಭೇದಾವಗಮಾನ್ಮನೋನಿಷ್ಠಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಲಿಂಗಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾಧಿಗಮಾತ್ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ತೈಜಸೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಹ –
ಮನೋಮಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮವ್ಯಾಕೃತತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತೋ ಯುಕ್ತಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈರತಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕಾನಿ ಭವಂತಿ । ‘ತ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಅತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತದಾತ್ಮಕಾನೀತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಾಯೋಗಾದವ್ಯಾಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ನಿಗಮಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಏಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾದವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಣಯೋರೇಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಹಿ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಶೂನ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಸೌಷುಪ್ತದ್ರಷ್ಟುಸ್ತಥಾ । ನ ಹಿ ಸೌಷುಪ್ತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತತ್ಕಾಲೀನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ದೇಶಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷಣಾವಿಶೇಷಾದವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಣಯೋರೇಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಾಣೋ ಮಮಾಯಮಿತಿ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರತಿಭಾನಾದೇಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನವತಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಮಮಾಯಮಿತಿ ಪ್ರಣಾಭಿಮಾನೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಕೃತತೈವ ಭವತಿ ತಥಾಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪಿಂಡೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಯೋ ವಿಶೇಷಸ್ತದ್ವಿಷಯೋ ಮಮೇತ್ಯಭಿಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ನಿರೋಧಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಣೋಽವ್ಯಾಕೃತ ಏವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರತಿಬುದ್ಧದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಸಂಹಾರಾದವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಕ್ವ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಲಯೋ ಮರಣಂ, ತತ್ರಾಭಿಮಾನನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಾಕೃತೋ ಯಥೇಷ್ಯತೇ ತಥೈವ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೋಽಪಿ ತದಭಿಮಾನನಿರೋಧೇನಾವಿಶೇಷಾಪತ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ, ತತ್ರಾವ್ಯಾಕೃತತಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾವಿಶಿಷ್ಟಾ । ತತೋ ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಯಥಾಽಽಧಿದೈವಿಕಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ಪ್ರಸವಬೀಜಮ್ । ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ। ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ಭವತಿ ಬೀಜಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸವಬೀಜರೂಪತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮುಭಯೋರಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾವಿಶೇಷಾದವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಣಯೋರೇಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಸವೇತಿ ।
ಸಮಾನಮಿತ್ಯನುಕರ್ಷಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಉಪಾಧಿಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರಭೇದಮಭಿಧಾಯೋಪಹಿತಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಽಪಿ ತಯೋರಭೇದಮಾಹ –
ತದಧ್ಯಕ್ಷಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಶ್ಚ ತಯೋರುಪಹಿತಸ್ವಭಾವಯೋರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕಯೋರೇಕೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಚಿದ್ಧಾತುಃ । ಅತೋಽಪಿ ತಯೋರೇಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರೇವಮೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಾಕೃತೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣೈಕೀಭೂತತ್ವಾದಿ ವಿಶೇಷಣಮುಪಪಾದಿತಿತಂ ತಥಾಽಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಮುಪಾಧಿಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರಾಧ್ಯಕ್ಷಾಣಾಂ ಚೋಪಹಿತಾನಾಮವ್ಯಾಕೃತೇನೈಕತ್ವಮ್ । ಅತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಹೇತುಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಾಜ್ಞೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನ್ಯವ್ಯಾಕೃತೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಗ್ರಂಥಗತಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೌ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ರೂಢತ್ವಾನ್ನಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ರೂಢಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ರೂಢತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರೌತಪ್ರಯೋಗವಶಾದವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಪ್ರಾಣಬಂಧನಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ನಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶಬಲತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಣಬಂಧನವಾಕ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಜೀವಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಪರಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ನಿರುಪಧಿಕಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಗೋಚರಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರೇವ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಸ್ಮೃತೇರಪೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಸದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಪ್ರತಿ ಬೀಜಭೂತಾಜ್ಞಾನರಹಿತತಯಾ ಶುದ್ಧತ್ವೇನೈವಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಜೀವಾನಾಂ ಸತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಚ್ಛದ್ಬಿತಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ತತ್ರ ಲೀನಾನಾಮೇಕೀಭೂತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಪುನರುತ್ಥಾನಮ್ ।
ತೇನ ಶಬಲಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ಬೀಜತಯೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುನರುತ್ಥಾನೇ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿದೋಷಮಾಹ –
ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ನ ತೇಷಾಂ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಲೀನಾನಾಂ ಚ ನ ತರ್ಹಿ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ಹೇತ್ವಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಬೀಜಾಭಾವೇತಿ ।
ನನ್ವನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಬೀಜಭೂತಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವತಿ ।
ಅಗ್ರಹಣಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಽಹ –
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಅಜ್ಞೋಽಹಮಿತ್ಯಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷಮ್ । ಅಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಗ್ರಹಣಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವಾದನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಭ್ರಾಂತಿತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಯೋಶ್ಚಾಭಾವೇತರಕಾರ್ಯತ್ವಾದುಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಣಾದಾತ್ಮನಶ್ಚ ಕೇವಲಸ್ಯಾತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ತದುಪಾದಾನತ್ವೇನಾನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ಕಿಂ ಚ ದೇವದತ್ತಪ್ರಮಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಪ್ರಮಾಪ್ರಾಗಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಾ‍ನಾದಿಪ್ರಧ್ವಂಸಿನೀ ಪ್ರಮಾತ್ವಾದ್ ಯಜ್ಞದತ್ತಪ್ರಮಾವತ್ । ನ ಚ ತದಭಾವೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನ ಭ್ರಾಂತೇಸ್ತದನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಕ್ವಚಿದನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನದಾಹ್ಯಂ ಸಂಸಾರಬೀಜಭೂತಮನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯಾಽಽಸ್ಥೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬಲಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಕರಣಿಕತ್ವಾದ್ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಣಶಬ್ದಾದ್ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಯತೋಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಶಬಲಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಅತ ಏವ ಕಾರಣತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರುತಿಷೂಪದಿಶ್ಯತೇ, ತದೇತದಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮ್, ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರೋಽಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಸ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ವರ್ತತೇ । ಬಾಹ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯಂತರಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವರ್ತಮಾನಶ್ಚಿದ್ಧಾತುಃ । ತಥಾ ಚ ಸ ಚಿದ್ಧಾತುರಜೋ ಜನ್ಮಾದಿಸಮಸ್ತವಿಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಕೂಟಸ್ಥಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಾಚಃ ಸರ್ವಾ ಮನಸಾ ಸಹಾವಕಾಶಮಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವರ್ತಂತೇ, ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಽನಂದರೂಪಂ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ । ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವೀಪ್ಸಯಾ ಸರ್ವಮಾರೋಪಿತಮಪಾಕ್ರಿಯತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಬೀಜತ್ವನಿರಾಸೇನ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಚೇದ್ಬೀಜತ್ವಂ ಶಬಲಸ್ಯೈವೇತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣಾನುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಾಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ವಸ್ತುವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ದೇಹೇಽನುಭವಾಭಾವಾತ್ತ್ರಿಧಾ ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬೀಜೇತಿ ॥೨॥
ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ತ್ರಿಧಾ ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತೇಷಾಮೇವ ತ್ರಿಧಾ ಭೋಗಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ವಿಶ್ವೋ ಹೀತಿ ॥೩॥
ಭೋಗಪ್ರಯುಕ್ತಾಂ ತೃಪ್ತಿಮಧುನಾ ತ್ರೇಧಾ ವಿಭಜತೇ –
ಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ।
ಉದಾಹೃತಶ್ಲೋಕಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಉಕ್ತಾರ್ಥಾವಿತಿ ॥೪॥
ಪ್ರಕೃತಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಪದಾರ್ಥದ್ವಯಪರಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಾಂತರಫಲಮಾಹ –
ತ್ರಿಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಜಾಗ್ರದಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೈಕತ್ವೇಽಪಿ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮವಾಂತರಭೇದಾದುನ್ನೇಯಮ್ ।
ಭೋಕ್ತುರೇಕತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸೋಽಹಮಿತಿ ।
ಯೋಽಹಂ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸೋಽಹಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ಯಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸೋಽಹಮಿದಾನೀಂ ಜಾಗರ್ಮೀತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಸಂಧೀಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ರ ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ । ತದ್ ಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತುರೇಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದಿಷು ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ ದ್ರಷ್ಟೃಭೇದೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ ಯುಕ್ತಂ ತದೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯೋ ವೇದೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಭೋಗಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷರಾಹಿತ್ಯಂ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಭೋಜ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಭೋಕ್ತುರೇಕಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಂ ಭೋಗ್ಯಮಿತ್ಯವಗತಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಸರ್ವಂ ಭುಂಜಾನೋ ಭೋಗಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷವಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ನ ಹ್ಯಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಸ್ವವಿಷಯಾನ್ ಕಾಷ್ಠಾದೀನ್ ದಗ್ಧ್ವಾ ನ ಹೀಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾಽಗ್ನಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೫॥
ಏಷ ಯೋನಿರಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್; ತತ್ರ ಸತ್ಕಾರ್ಯಮಸತ್ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಾ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮಾರಭತೇ –
ಪ್ರಭವ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾವಾಂತರಭೇದಮಾಹ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಪುರುಷೋ ಹಿ ಸರ್ವಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾಧಿಭೂತಂ ತಮಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಜನಯತಿ । ಅತ ಏವ ಪುರುಷೇ ಕಾರಣವಾಚಿ ಪ್ರಾಣಪದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸ ಚ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಧಾನಶ್ಚೇತಸಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಂಶುವದವಸ್ಥಿತಾನ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಾಂಜೀವಾನಾಭಾಸಭೂತಾನುತ್ಪಾದಯತಿ । ಏವಂ ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಮಶೇಷಂ ಜಗದಸಂಕೀರ್ಣಂ ಸಂಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಭವೋ ನ ಸಂಭವತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ–
ಸತಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮೇವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಮಾಯಾಮಯಮಾರೋಪಿತಸ್ವರೂಪಂ ತೇನ ಪ್ರಭವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಜ್ಜನ್ಮನಿರಸನಮಂತರೇಣ ಕಥಂ ಸಜ್ಜನ್ಮ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ।
ಜನ್ಮನಃ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಚ ಕಾರಣವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಚ ಕಥಂ ಸತಾಮೇವ ಪ್ರಭವೋ ಭಾವಾನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ದ್ವಾರಭೂತಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಕಾರ್ಯೇಣ ಹಿ ಲಿಂಗೇನ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೃಷ್ಟಮಪಿ ಸದಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತಚ್ಚೇದಸದ್ಭವೇನ್ನ ತಸ್ಯ ಕಾರಣೇನ ಸಂಬಂಧಧೀರಿತ್ಯಸದೇವ ಕಾರಣಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಭವತ್ವಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯಾಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಯಾ ಕೃತಾಶ್ಚ ತೇ ಮಾಯಾಬೀಜಾದುತ್ಪನ್ನಾಶ್ಚ ತೇಷಾಮವಿದ್ಯೈವ ಮಾಯೇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್, ತೇಷಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಕಲ್ಪಿತಸರ್ಪಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಭೂತರಜ್ಜ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಸತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ವಿಮತಂ ಸದುಪಾದಾನಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದ್ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತಂ ಬೀಜಮಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ತದಾತ್ಮನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವಮಚೇತನಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಪ್ರಾಗುಪ್ತತ್ತೇರ್ಬೀಜಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬೀಜಾತ್ಮಾ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತಯಾ ಜನಯತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಂ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಚೇತೋಂಶೂನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರವೇರಂಶವೋ ಯಥಾ ವರ್ತಂತೇ ತಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಚೇತೋರೂಪಾಶ್ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸಾ ಜೀವಾಶ್ಚೇತೋಂಶವೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ । ತಾನ್ ಪುರುಷೋ ಜನಯತೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತೇಷಾಂ ಚಿದಾತ್ಮಕಾತ್ಪುರುಷಾತ್ ತತ್ತ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಜಲಾರ್ಕೇತಿ ।
ಭೇದಧೀಸ್ತು ತೇಷಾಮುಪಾಧಿಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
ಪೃಥಗಿತಿ ಸೂಚಿತಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಜೀವಸರ್ಜನೇ ಹೇತುಂ ಕಥಯತಿ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನಿನಾ ಸಮಾನರೂಪಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ಜನ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಚಿದಾತ್ಮನಾ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಾ ಜೀವಾಸ್ತೇನೋತ್ಪಾದ್ಯಂತೇ । ವಿಷಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ನ ಪ್ರಾಣೇನ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ ತೇಷಾಮುತ್ಪಾದನಮ್ । ನ ಚೋತ್ಪಾದ್ಯಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಮುತ್ಪಾದಕಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ಜಲಪಾತ್ರಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಬಿಂಬಭೂತಾನ್ ತತಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ತಾನ್ವಿಶ್ವಾದೀನ್ ಪುರುಷಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಧಾನೋ ಜನಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ಪುನರ್ಭಾವಾನ್ ಪ್ರಾಣೋ ಜನಯತೀತಿ ತೃತೀಯಪಾದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತರಾನಿತಿ ॥೬॥
ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸರ್ಗೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸ್ವಮತವಿವೇಚನಾರ್ಥಂ ಮತಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ವಿಭೂತಿಂ ಪ್ರಸವಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಭೂತಿರ್ವಿಸ್ತಾರಃ ಸ್ವಕೀಯೈಶ್ವರ್ಯಖ್ಯಾಪನಂ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸೃಷ್ಟೇರ್ವಸ್ತುತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಕುತಃ ಸೃಷ್ಟಿಚಿಂತಕಾನಾಮೇತನ್ಮತಂ, ತತ್ತ್ವವಿದಾಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ ವಸ್ತುಚಿಂತಕಾನಾಮಪಿ ತತ್ರಾಽಽದರೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇಂದ್ರ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾಮಯೀ ಸೃಷ್ಟಿರಾದರವಿಷಯಾ ನ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಮಾಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಮರ್ಥಃ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ –
ತಥೈವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಚಿಂತಕಾನಾಂ ಕುತ್ರಾಽಽದರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮುತ್ತರಮಾಹ –
ಸೂತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾಯಾಚ್ಛನ್ನತ್ವಮದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ತುರೀಯಾಖ್ಯಂ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತೇಭ್ಯೋ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞೇಭ್ಯಶ್ಚಾತಿರಿಕ್ತಂ ತದಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಚಿಂತಾ ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದ್ವಾರಾ ಫಲವತೀ, ನ ಸೃಷ್ಟೇಃ ।
ತತಃ ಸೃಷ್ಟಾವನಾದರಸ್ತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಚಿಂತಕಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಾವನಾದರಾದಪರಮಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾನಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟೌ ವಿಶೇಷಚಿಂತೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಮವತಾರಯತಿ –
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ ಗತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಮೇವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರಥನಾತ್ ತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಮಾಯಾಯಾಶ್ಚ ಮಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದನಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಯೋಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಾದ್ ವೈಷಮ್ಯಮುನ್ನೇಯಮ್ ॥೭॥
ಸೃಷ್ಟಿಚಿಂತಕಾನಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯೇ ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿದಾಂ ಕಲ್ಪನಾಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಕಾಲಾದಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಂ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕುಲಾಲಾದೇಃ ಸಂಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಂ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಂ, ನ ತದತಿರೇಕೇಣ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಸೃಷ್ಟಿರಿಷ್ಟಾ । ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಂತರೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ಬಹಿಸ್ತನ್ನಿರ್ಮಾಣಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಭಗವತಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಾ, ನ ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಕಾಚಿದಸ್ತೀತಿ ಕೇಷಾಂಚಿದೀಶ್ವರವಾದಿನಾಂ ಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥
ಯಥಾ ತಥಾ ವಾಽಸ್ತು ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತು ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯಮಾಹ –
ಭೋಗಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ದೇವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಃ ಸ್ವಭಾವೋ ನಾಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಪರೋಕ್ಷೋ ಮಾಯಾಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಪಕ್ಷಾಣಾಮಪವಾದಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಆಪ್ತೇತಿ ।
ದೇವಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಸ್ವಭಾವಪಕ್ಷಂ ನೈಸರ್ಗಿಕಮಾಯಾವಿನಿರ್ಮಿತಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಮತಂ ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನಾಽಽಶ್ರಿತ್ಯ ಚತುರ್ಥಪಾದೇನ ದೂಷಣಮುಚ್ಯತೇ ಪಕ್ಷಯೋರನಯೋರಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್। ಈಶ್ವರಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಖ್ಯಾಪನಂ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯೇಕಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸ್ವಪ್ನಸರೂಪಾ ಮಾಯಾಸರೂಪಾ ವಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ । ಕಾಲಾದೇವ ಜಗತಃ ಸೃಷ್ಟಿರ್ನೇಶ್ವರಾತ್ । ಈಶ್ವರಸ್ತೂದಾಸೀನಃ । ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಕ್ರೀಡಾರ್ಥಂ ವಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಫಲಗತಂ ಚ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯಮ್ ।
ತೇಷಾಮೇತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪಕ್ಷಾಣಾಂ ದೂಷಣಂ ಚತುರ್ಥಪಾದೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ನೋ ಖಲ್ವಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಮಾಯಾಂ ವಿನಾ ವಿಭೂತಿಖ್ಯಾಪನಮುಪಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಾರೂಪ್ಯಮಂತರೇಣ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಸೃಷ್ಟಿರೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅವಸ್ತುನೋರೇವ ತಯೋಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಪರಮಾನಂದಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ವಿನಾ ಮಾಯಾಮಿಚ್ಛಾ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೇಚ್ಛಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಮಾಯಾಮಂತರೇಣ ಭೋಗಕ್ರೀಡೇ ತಸ್ಯೋಪಪದ್ಯೇತೇ । ತತೋ ಮಾಯಾಮಯೀ ಭಗವಃ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕಾಲಾತ್ಪ್ರಸೂತಿಂ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಭೂತರಜ್ಜ್ವಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಿತಸ್ವಾಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಭಾಸತ್ವಂ ತಥಾ ಪರಸ್ಯ ಸ್ವಮಾಯಾಶಕ್ತಿವಶಾದಾಕಾಶಾದ್ಯಾಭಾಸತ್ವಮ್। ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧। ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ನ ತು ಕಾಲಸ್ಯ ಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೯॥
ಪಾದತ್ರಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಕ್ರಮವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಚತುರ್ಥ ಇತಿ ।
ನನು ಪಾದತ್ರಯವದ್ವಿಧಿಮುಖೇನೈವ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ ಕಿಮಿತಿ ನಿಷೇಧಮುಖೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಷಷ್ಠೀಗುಣಾದೀನಿ, ತೈಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿಷೇಧದ್ವಾರೈವ ತನ್ನಿರ್ದೇಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚತುರ್ಥಂ ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಶೂನ್ಯಮೇವ ತದಾಪದ್ಯೇತ ತನ್ನಿಷೇಧೇನೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾವಿಧಂ ನಾಸ್ತ್ಯರ್ಥವದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಶೂನ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ನ ತುರೀಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಮನುಮಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಿಮತಂ ಸದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ತಥಾವಿಧರಜತಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತುರೀಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ರಜತಾದೀನಾಂ ಸದನುವಿದ್ಧಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಾದವಸ್ತ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತದ್ವದೇವ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಾನಾಮಪಿ ನಾವಸ್ತ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತುರೀಯಸ್ಯೇಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದ್ ಘಟಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಮಭಂಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ –
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಕಿಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಂ ಕಿಂ ವಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ನಾಽಽದ್ಯಃ । ತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕವಾಚ್ಯತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ತು ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಕ್ರಮೋ ನ ವಿರುಧ್ಯೇತ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಷು ಕಲ್ಪಿತರಜತಾದೇರವಸ್ತುತ್ವವತ್ ತುರೀಯೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರಣಾದೇರವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಪ್ರಾಣಾದೀತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ತುರೀಯಸ್ಯ ನಿರುಚ್ಯಮಾನೇ ತತ್ರ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ತಚ್ಚ ಷಷ್ಠೀ ವಾ ರೂಢಿರ್ವಾ ಜಾತಿರ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾ ವಾ ಗುಣೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತುರೀಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುಭೂತಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಷಯಾಭಾವೇ ಕುತಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನಾಪೀತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮನಾ ತದವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಗವಾದಾವಿವ ರೂಢಿರವತರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತೃತೀಯಃ, ಗವಾದಾವಿವಾದ್ವಿತೀಯೇ ತುರೀಯೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಸ್ಯಾಭಿಧಾತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಗವಾದಿವದಿತಿ ।
ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಪಾಚಕಾದಾವಿವಾಕ್ರಿಯೇ ತುರೀಯೇ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ನ ಪಂಚಮಃ ।
ಉತ್ಪಲಾದೌ ನೀಲಾದಿಶಬ್ದವನ್ನಿರ್ಗುಣೇ ತುರೀಯೇ ಗುಣವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ತದೇವಂ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಂ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನುಪಲಬ್ಧಿಬಾಧಿತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಯದಿ ತೃರೀಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ನರವಿಷಾಣಾದಿದೃಷ್ಟೇರಿವ ತದ್ ದೃಷ್ಟೇರಪಿ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮ್ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾದಿಮತೋ ರಾಜಾದೇರುಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಶಶವಿಷಾಣಾದೀತಿ ।
ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿರಿಯಮಿತ್ಯವಗಮೇ ರಜತಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ, ತಥಾ ತುರೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ತುರೀಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸತ್ಯನಾತ್ಮವಿಷಯಾ ತೃಷ್ಣಾ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ।
ತದೇವಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ತುರೀಯಾವಗಮಸ್ಯ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದನರ್ಥಕತ್ವಶಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತುರೀಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಾವಗಮೇ ಸತಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥೇಹೇತುತೃಷ್ಣಾದಿದೋಷನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಮುಕ್ತಂ ವಿದ್ವದನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ನನು ತುರೀಯಮಶೇಷವಿಶೇಷಶೂನ್ಯಂ ನಾಽಽತ್ಮತ್ವೇನಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತದ್ಧೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವೋದಾಹರಣಲೇಶೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ನಿಷೇಧಮುಖೇನೈವ ತುರೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ವಿಧಿಮುಖೇನೇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬೀಜಾಂಕುರಸ್ಥಾನೀಯಂ ಮಿಥೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಬೀಜಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ಪಾದೀತಿ ।
ಕಿಮುತ್ತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನ ತುರೀಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ವಿಧಾನಾವ್ಯತಿರೇಕಾದನ್ಯನಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ ।
ಅನುಕ್ತ್ಯೈವೋಕ್ತಾದನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ತಾವತ್ತುರೀಯಂ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕಾಶಾದ್ಯನುದಯಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತವಿಶ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತದನಿಷೇಧೇ ತಸ್ಯ ಯಥಾವದಪ್ರಥನಾತ್ ।
ಅತೋ ನ ನಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಸರ್ಪಾದೀತಿ ।
ತುರೀಯಸ್ಯ ಪಾದತ್ರಯವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾರ್ಥಾದೇವ ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತುರೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ನೋಪದೇಶಮಂತರೇಣ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತುರೀಯಗ್ರಂಥೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯಥಾ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಸಾಕ್ಷಿಣಸ್ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪದಕ್ಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮತಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಬೋಧ್ಯತೇ, ತಥಾ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ತುರೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ನನು ಸ್ಥಾನತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ನೈವ ತುರೀಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತುರೀಯಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ।
ತುರೀಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾತ್ಯಾಂತಭಿನ್ನತ್ವಾತ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಲಕ್ಷ್ಯಯೋರಾತ್ಯಂತಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾದನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಂಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಿಣೋರುಪಾಯೋಪೇಯಭಾವಾಯೋಗಾತ್ ತುರೀಯಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಾಭಾವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ ತುರೀಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಮನೂದ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂಶಾಪೋಹೇನ ತಸ್ಯ ತುರೀಯತ್ವಮುಪದಿಶತಿ । ಭೇದೇ ಚಾಽಽತ್ಯಂತಿಕೇ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಾನ್ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ತುರೀಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭೂದಿತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಶೂನ್ಯೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಯೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ತುರೀಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾದೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾನ್ನೈರಾತ್ಮ್ಯಧೀರೇವಾಽಽಪದ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಪಕ್ಷಶ್ಚೇದ್ ಯಥೋಕ್ತದೋಷವಶಾನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂತ್ ।
ಅಭೇದಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಕಥಂ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರ ಕಿಂ ಫಲಂ ಪರ್ಯನುಯುಜ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಥ ವಾ ಸಾಧನಾಂತರಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ರಜ್ಜುರಿವೇತಿ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಥೈಕ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇಽಪಿ ಯದಾಽಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿನಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ಭಾಸತೇ ತದಾ ತದನುವಾದೇನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಜನಿತಂ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣರೂಪವಿಜ್ಞಾನಂ ತದುತ್ಪತ್ತಿಸಮಾನಕಾಲಮೇವಾಽಽತ್ಮನ್ಯನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನ ಫಲಪರ್ಯನುಯೋಗೋಽವಕಾಶವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಸೃಷ್ಟಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತೋರಸಂಸೃಷ್ಟಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತುರೀಯಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ತುರೀಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ನ ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಮನ್ವೇಷ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಹೇತುತ್ವಾತ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಸಂಸೃಷ್ಟಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತುರೀಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾಖ್ಯಂ ಸಾಧನಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ –
ಸಾಧನಾಂತರಂ ವೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಮಾರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ಸರ್ಪೋ ನೇತಿ ವಿವೇಕಧೀಸಮುದಯದಶಾಯಾಮೇವ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪನಿವೃತ್ತಿಫಲೇ ಸಿದ್ಧೇ ರಜ್ಜುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ವಾ ನ ಮೃಗ್ಯತೇ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಹ –
ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।
ವಿಷಯಗತಂ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಂ ನಾಧ್ಯಸ್ತನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋಷಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಾಪನಯನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಪ್ರಮಾಣಕ್ರಿಯಾ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಭಾವರೂಪಮತಿಶಯಮಾಧತ್ತೇ ಚೇದಪನಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಛಿದಿರಪಿ ಚ್ಛೇದ್ಯಸಂಯೋಗಾಪನಯನಾತಿರಿಕ್ತಮತಿಶಯಮಾದಧ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಯೋಗವಿನಾಶಾತಿರಿಕ್ತೇ ವಿಭಾಗೇ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಕಟ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಜ್ಞಾನವನ್ನಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಮಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ತೇನಾರ್ಥೇನ ನಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿಷಯಸ್ಫುರಣೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದ್ವಿಷಯಸಂವೇದನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದೇತಿ ।
ಘಟೋ ಹಿ ತಮಸಾ ಸಮಾವೃತೋ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗ್ಯಸ್ತಿಷ್ಠತಿ, ತಸ್ಯ ತಮಸೋ ನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾಪಾದನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚಾನುಪಾದಿತ್ಸಿತಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ತಮಸೋ ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೇ ಯದಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ತದಾ ಘಟಸಂವೇದನಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಂ ನ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾ ಛೇದ್ಯಸ್ಯ ತರೋರವಯವಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಂಯೋಗನಿರಸನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಸತೀ ತಯೋರೇವ ಚ್ಛೇದ್ಯಾವಯವಯೋರ್ದೈಧೀಭಾವೇ ಫಲೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ನ ತ್ವನ್ಯತರಾವಯವೇಽಪಿ ಚ್ಛಿದಿರ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ತಥೇಹಾಪಿ ತಮೋನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ ಘಟಸ್ಫುರಣಂ ತ್ವಾರ್ಥಿಕಮ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಭಿವ್ಯಂಜಕಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಸ್ಥಿರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಘಟಾದೇರ್ಜಡಸ್ಯ ಸಂವಿದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಸಂವಿದೋ ಮಾನಫಲತ್ವೇಽಪಿ ನಾಽಽತ್ಮನ್ಯಜಡೇ ಸಂವಿದೇಕತಾನೇ ಮಾನಸ್ಯಾಽಽರೋಪಿತಧರ್ಮನಿವರ್ತಕತ್ವಮಂತರೇಣ ಸಂವಿಜ್ಜನಕತ್ವವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತುರೀಯಾತ್ಮನಿ ಸಂವೇದನಜನನವ್ಯಾಪಾರೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸಂವಿದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಾರೋಪಿತನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮಾನಜನ್ಯಫಲಸಂವಿದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಭಾವೇನಾಽಽಶ್ರಿತಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದನಂತರಕ್ಷಣೇ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾಧೀನದ್ವೈತನಿವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಕ್ಷಣಾತಿರೇಕೇಣ ನ ಕ್ಷಣಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯತಿ, ನ ಚಾಸ್ಥಿರಂ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪಾರಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಽಽತ್ಮನಿ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಂ ದ್ವೈತನಿವರ್ತಕಮಪಿ ನ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ನಿವರ್ತ್ಯನಿವರ್ತಕಭಾವಸ್ಯೈಕತ್ರ ವಿರೋಧಾತ್ ।
ಅತೋ ಯಾವನ್ನಿವರ್ತಕಂ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅವಸ್ಥಾನೇ ಚೇತಿ ।
ನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತೇರನಂತರಮಪಿ ನಿವರ್ತಕಾಂತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾವಸ್ಥಾನೇ ಚ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಾಂತರಸವ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾದ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವನಿವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ವಪರವಿರೋಧಿನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾತ್ ತಜ್ಜನ್ಮನಶ್ಚ ದ್ವೈತನಿಷೇಧೇನೈವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ ಕ್ಷಣಾಂತರೇ ವಿಷಯಸ್ಫುರಣಜನನಾಯಾನವಸ್ಥಾನಾದಾರೋಪಿತಾತದ್ಧರ್ಮನಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಜನ್ಮೈವ । ತೇನ ಸಮಾನಕಾಲೈವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಬೀಜಭಾವೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಂ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತೇ ಪ್ರತಿ ಬೀಜಭಾವಸ್ತಸ್ಯಾಶೇಷವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವರೂಪತ್ವಾದ್ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಧನಮೇಕಂ ಸಾಧಾರಣಮವಿಭಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಕ್ತಂ ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಸತ್ತ್ವಮ್ ।
ಆತ್ಮನಿ ತು ಪ್ರಮಾಣೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಾನಾಮಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಂ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಜ್ಯತೇ ಮಾನವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ ಯುಕ್ತಮಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿನಾಮಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಮತಮಸತ್ಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾವಿಶೇಷೋಽವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತತ್ರ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವೇತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಅಂತಃ ಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಮಿತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ನಿದರ್ಶನಂ ಸರ್ಪಧಾರಾದೀತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸತ್ಯಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದ್ರಜ್ಜ್ವಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ –
ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ।
ನ ತತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಸಾಧಕಸ್ಫುರಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಾಧಕಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಲೋಚನಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ತುರೀಯಸ್ಯೋಕ್ತಮ್, ತದೇವ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾದರ್ಶನಾದದೃಷ್ಟತ್ವಾದರ್ಥಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯನೇನಾಗ್ರಹ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈರಿತಿ ।
ಅಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮ್’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಲಿಂಗಮಿತಿ ।
‘ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗೋಪನ್ಯಾಸವಿರುದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನನುಮೇಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಮನೋವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಶಬ್ದಾವಿಷಯತ್ವಂ, ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏಕಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥತಯಾಽಪಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೇತಿ ।
‘ಯಚ್ಚಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ತಾವದಾತ್ಮೋಕ್ತಃ । ಸ ಚ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತಃ ಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽವಗತಸ್ತಮೇವೈಕರಸಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಿತೋ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರನ್ನರ್ಥಭೇದಮಾಹ –
ಅಂತರಿತಿ ।
ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಂತಃಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಶಾಂತಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿರಹಿತಮವಿಕ್ರಿಯಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಿವಂ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಪರಮಾನಂದಬೋಧರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚತುರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ–
ಯತ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಮಿತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಭೇದೇತಿ ।
ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಚತುರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತೀಯಮಾನೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥತುರೀಯಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ತಸ್ಯೋಕ್ತವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಮಮ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಾನಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪ್ರತೀಯಮಾನೇತಿ।
‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯವ್ಯವಹಾರ್ಯೇ ಕುತೋ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೂತಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯಾ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಖ್ಯಾಽವಗತಿಸ್ತಯೇದಾನೀಮಪಿ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಭೂತೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯವಿಭಾಗೋ ನ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪನೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ತದ್ವಿವರಣರೂಪಾಞ್ಶ್ಲೋಕಾನವತಾರಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವಿವಿಧಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಮಸ್ಮಾದ್ಭವತೀತಿ ವ್ಯುಪ್ತತ್ತ್ಯಾ ತುರೀಯೋ ವಿಭುರುಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತುರೀಯಾತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಧಾರಯತಿ । ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾನಾಂ ತದ್ಧೇತೂನಾಂ ತದಾಧಾರಾಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಈಶಾನಪದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯ ಪ್ರಭುಪದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಈಶಾನ ಇತಿ ।
ತುರೀಯಸ್ಯ ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ದುಃಖಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ವ್ಯಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸ್ವರೂಪಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಏತತ್ ಕುತ ಇತಿ ।
ಅತೋ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ವ್ಯಯಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತುರೀಯಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿದ್ವದನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ –
ಸ್ಮೃತ ಇತಿ ॥೧೦॥
ವಿಶ್ವಾದಿಷ್ವವಾಂತರವಿಶೇಷನಿರೂಪಣದ್ವಾರೇಣ ತುರೀಯಮೇವ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ –
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ವಿಶ್ವಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರುಭಯಬದ್ಧತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ, ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರಬದ್ಧತ್ವಂ ವಿಶೇಷಃ ।
ಅಥೇದಂ ನಿರೂಪಣಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತುರ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರಬದ್ಧತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧೇತಿ ।
ತ್ರಯಾಣಾಮವಾಂತರವಿಶೇಷೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಕೃತೇತುರೀಯೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ ಇತಿ ।
ತಯೋಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಚಿದೇಕತಾನೇ ತಯೋರ್ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಸಂಭವತ ಇತಿ ॥೧೧॥
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನಾಽಽತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ತುರೀಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತುರ್ಯಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಾತ್ ಕಥಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿಃ ಸೂಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಥಮಚೋದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಪಾದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣಮನಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅನೃತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮವಿದ್ಯಾಬೀಜಪ್ರಸೂತಮಿತಿ । ದ್ವೈತಂ ದ್ವಿತೀಯಮಸತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಧಮ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ವಿಭಾಗವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಫಲಮಾಹ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ತಮಸಿ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಮನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಚೋದ್ಯಂ ಚತುರ್ಥಪಾದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸದೈವ ತುರೀಯಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತುರೀಯಮೇವ ಸರ್ವಂ ತಚ್ಚ ಸದಾ ದೃಗ್ರೂಪಮಿತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ರೇತಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಚಿದೇಕತಾನಂ ತುರೀಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತುರೀಯೇ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಯೋರಸಂಭವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ತು ತುರೀಯಸ್ಯ ಸದಾ ದೃಗಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ –
ನಾನ್ಯದಿತಿ ॥೧೨॥
ಅನುಮಾನಪ್ರಯುಕ್ತಾಂ ತುರೀಯೇಽಪಿ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಾಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ದ್ವೈತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಕಾರಣಬದ್ಧಂ ದ್ವೈತಾಗ್ರಹಣವತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಜ್ಞವದಿತ್ಯನುಮಾನಮೇವ ದರ್ಶಯನ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಕೃತಾಶಂಕಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ –
ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೋತ್ತರಭಾವಿಪ್ರಬೋಧಾದಿಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಯತಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಂ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ।
ನ ಚ ತುರೀಯಸ್ಯ ತದಸ್ತೀತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಚಿದ್ಧಾತುತ್ವಪ್ರಸಾಧನಪ್ರಮಾಣಬಾಧಾತ್ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ಸದೇತಿ ।
ನ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತುರೀಯಸ್ಯೋತ್ತರಭಾವಿಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಯತಪ್ರಾಗ್ಭಾವಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ದೋಷದ್ವಯವತ್ತ್ವೇನಾನುಮಾನಸ್ಯಾಮಾನತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತೋ ನೇತಿ ॥೧೩॥
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬದ್ಧೌ ತಾವಿತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಮರ್ಥಮನುಭವಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪ್ರಪಂಜಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ನನು ತೈಜಸಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ನಯುಕ್ತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ನ ತು ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಬುದ್ಧ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದ್ಯೋಗೋ ಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಬುಧ್ಯಮಾನತ್ವಾವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಕಥಮವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಾಯುತಾವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪೋ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋಽನ್ಯಥಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಥಾಽಽತ್ಮನಿ ದೇಹಾದಿಗ್ರಹಣಮನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಮ್ । ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್, ತೇನ ಸ್ವಪ್ನಶಬ್ದಿತೇನಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣೇನ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಂ ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ನಿದ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ನಿದ್ರಾ ಯುಕ್ತಾ ನ ತು ಪ್ರಬೋಧವತೋ ವಿಶ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಿದ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಯೋರನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣೇನ ಅಗ್ರಹಣೇನ ಚ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನೋಭಯಮಿತಿ ।
ತುರೀಯೇ ನಿದ್ರಾಸ್ವಪ್ನಯೋರದರ್ಶನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಯೋರ್ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪೇ ತುರೀಯೇ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದನುಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಸವಿತರೀವೇತಿ ।
ತುರೀಯೇ ವಸ್ತುತೋ ನಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಃ ಸಂಗತಿರಸ್ತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅತೋ ನೇತಿ ॥೧೪॥
ಕದಾ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ನಿದ್ರಾ ತರ್ಹಿ ಕದೇತಿ ಸಂದಿಹಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನಿದ್ರೇತಿ ।
ತುರೀಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಮಯಂ ಸಂಗಿರತೇ –
ವಿಪರ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕದೇತಿ ।
ಕದಾ ಸ್ವಪ್ನನಿಷ್ಠೋ ಭವತಿ, ಕದಾ ನಿದ್ರಾನಿಷ್ಠಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಶ್ಲೋಕೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಕದಾ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯೇ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನಿದ್ರೇತಿ।
ವಿಶ್ವಾದಿಷು ತ್ರಿಷು ತಯೋರಿತಿ ದ್ವಿವಚನಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಯೋರಿತಿ ।
ವಿಶ್ವತೈಜಸಾವೇಕೋ ರಾಶಿಃ । ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ದ್ವಿತೀಯಃ । ತತಃ ಶ್ಲೋಕೇ ದ್ವಿವಚನಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮೇ ರಾಶೌ ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಂ ಕಥಯತಿ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ರಾಶೌ ವಿಪರ್ಯಾಸವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತೃತೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಗತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿವಚನಸ್ಯೋಪಪನ್ನತ್ವಾದ್ ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ವಿಭಾಗೇನ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರತಿವಿಧತ್ತೇ –
ತದೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಪ್ರಬೋಧಾದ್ವಿಪರ್ಯಾಸಕ್ಷಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೫॥
ಕದಾ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಬೋಧೋ ವಿಪರ್ಯಾಸಕ್ಷಯಹೇತುರ್ಭವತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅನಾದೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಬುದ್ಧ್ಯಮಾನಂ ತತ್ತ್ವಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅಜಮಿತಿ ।
ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಸಂಸರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಜೀವಭಾವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಬದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮೋಭಯಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಪೇನ ಸುಪ್ತೋ ಜೀವೋ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ।
ಸ್ವಾಪಸ್ಯೋಭಯಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ತತ್ತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣೇನೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಸುಪ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಮಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಾಪಪರಿಗೃಹೀತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬೋಧನಾವಕಾಶೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಯದೇತಿ ।
ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತಸ್ತದಾ ಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರತಿಬೋಧಕಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ವೇದಾಂತಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪ್ರತಿಬೋಧನಂ, ತದಾಹ –
ನಾಸೀತಿ ।
ಅನುಭೂಯಮಾನತ್ವಮೇವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯದೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೇನ ಗುರುಣಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ತದಾಽಸಾವೇವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಬೋಧ್ಯಾತ್ಮರೂಪಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಬಾಹ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಾಂತರಂ ಕಾರಣಂ ತಚ್ಚೋಭಯಮಿಹ ನಾಸ್ತಿ । ತತೋ ಜನ್ಮಾದೇರ್ಭಾವವಿಕಾರಸ್ಯ ನಾತ್ರಾವಕಾಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವತಾರಿತಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಪ್ರಮಾಣಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಅಜತ್ವಾದೇವಾನಿದ್ರಂ ಕಾರ್ಯಾಭಾವೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನಿದ್ರತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸಂಬಂಧವೈಧುರ್ಯಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಸ್ತು, ಆತ್ಮನಃ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
??
ತದಾ ವಿಶಿಷ್ಟೇನಾಽಽಚಾರ್ಯೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೬॥
ತುರೀಯಮದ್ವೈತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತುರೀಯಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ತದದ್ವಿತೀಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕೀಮಾಶಂಕಾಂ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯನುವದತಿ –
ಪ್ರಪಂಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತೇರನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾದ್ವೈತಂ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯೇವ ಬ್ರವೀತಿ –
ಅನಿವೃತ್ತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶ್ಲೋಕೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾಽವಸ್ತುತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯೇಽದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿಮಂಗೀಕಾರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮುಪಪದ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಪಕ್ಷೇ ತದುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ರಜ್ಜ್ವಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಕಲ್ಪಿತೋ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾ ಪ್ರಪಂಚೋಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನೈವ ವಸ್ತುತೋ ವಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮದ್ವೈತಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿದ್ಯಮಾನಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕಾರಣಾಧೀನಃ ಸನ್ ಪ್ರಪಂಚೋ ವಿದ್ಯೇತ ತದಾ ಕೃತಕಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನಾಮ ಕಾರಣಸಂಸರ್ಗಸ್ತತಃ ಸತಿ ಕಾರಣೇ ಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತೇರನಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವಾದದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿರಾಶಂಕ್ಯೇತ । ನ ಚ ಕಾರಣಾಧೀನಃ ಸನ್ ಪ್ರಪಂಚೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾವಸ್ತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಾಯಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಂ ನ ತು ವಸ್ತುತ್ವಮಿತ್ಯುದಾಹರಣಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದಯತಿ –
ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ಪೋ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತೋ ನಾಯಂ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರೇಷ ಏವೇತಿ ವಿವೇಕಧಿಯಾ ನಿವೃತ್ತೋ ನೈವ ವಸ್ತುತೋ ವಿದ್ಯತೇ । ಬಾಧಿತಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಮಾಯಾ ಚೇಂದ್ರಜಾಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಮಾಯಾವಿನಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾನಾಂ ಮಾಯಾದರ್ಶನವತಾಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗತಸ್ಯ ಯಥಾರ್ಥದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯಾಪಗಮೇ ಸತಿ ಸಮುತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನತೋ ನಿವೃತ್ತಾ ಸತೀ ನೈವ ವಸ್ತುತೋ ವಿದ್ಯಮಾನ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಯಥೇಹಮುದಾಹರಣದ್ವಯಂ ತಥೇದಂ ದ್ವೈತಂ ಪ್ರಪಂಚಾಖ್ಯಂ ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಶೂನ್ಯವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ರಜ್ಜುವದಿತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮದ್ವೈತಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೭॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಕೇನಚಿದ್ಧೇತುನಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿವಿಕಲ್ಪೋ ಹೇತುತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಸ್ತಥಾಽಪ್ಯಸೌ ಬಾಧಿತೋ ನಿವರ್ತೇತ, ನ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮದ್ವೈತಂ ವಿರೋದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭೇದೋಽನೂದ್ಯತೇ, ಉಪದೇಶಪ್ರಯುಕ್ತೇ ತು ಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತೇ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ದ್ವೈತಮಸ್ತೀತ್ಯದ್ವೈತವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದನಿವೃತ್ತೌ ನಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದವಿರೋಧಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಧೂಮಾಭಾಸವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧೂಮಾಭಾಸಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯಾತದ್ಧೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿವದುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಃ ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಯಂ ವಿಕಲ್ಪೋ ವಿಭಾಗಃ, ಸೋಽಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದವಸ್ತುತ್ವಾಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಾದದ್ವೈತಾವಿರೋಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಿಷ್ಯಾದಿವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಮಾಯಾವಿನಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಮಾಯಾ ಯಥಾ ಕಲ್ಪಿತೇಷ್ಯತೇ ಯಥಾ ಚ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿರ್ವಿಕಲ್ಪಿತಸ್ತಥಾಽಯಂ ಪ್ರಪಂಚಃ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತೋ ವಸ್ತು ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ತಥೈವ ಪ್ರಪಂಚೈಕದೇಶಃ ಶಿಷ್ಯಾದಿರಪಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪಾಕ್ಕಲ್ಪಿತಃ ಸನ್ನಜ್ಞಾನಕೃತೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮಸೌ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಪದೇಶೇತಿ ।
ಉಪದೇಶಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗವಚನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ।
ಉಪದೇಶಾತ್ಪ್ರಾಗಿವ ತಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ಭೇದೋಽನುವರ್ತತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧಿಸದ್ಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉಪದೇಶೇತಿ ॥೧೮॥
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಮರ್ಥಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಮುತ್ತಮಾನಾಂ ಚಾಧಿಕಾರಿಣಾಮಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತತ್ತ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಾಸಮರ್ಥಾನಾಮಧಮಾಧಿಕಾರಿಣಾಮಾಧ್ಯಾನವಿಧಾನಾಯಾಽಽರೋಪದೃಷ್ಟಿಮೇವಾವಷ್ಟಭ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಭಿಧೇಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧ್ಯಕ್ಷರಮಿತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಕ್ಷರಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಕ್ಷರಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕಿಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹಿ ಪಾದಶೋ ವಿಭಾಜ್ಯತೇ; ಮಾತ್ರಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪುನರೋಂಕಾರೋ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಪಾದಶೋ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಧಿಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚೈಕತ್ವಾದೇತದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ॥೮॥
ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಮಧ್ಯೇ ವಿಶ್ವಾಖ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಕಾರಾಖ್ಯವಿಶೇಷತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಾಕಾರಯೋರೇಕತ್ವಂ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಸತ್ಯಾರೋಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮನ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯೇವ ತಸ್ಮಿನ್ನಾರೋಪಸಂದರ್ಶನಾತ್, ತಥಾ ಚ ಕಿಂ ತದಾರೋಪಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕೇನೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಪರಾಂ ಶ್ರುತಿಮವತಾರಯತಿ –
ಆಹೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಮೇವಾಕಾರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಅಕಾರೇಣೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಿಕಯೋರೇಕತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮುಪೇತ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರಾ ವಾಚ್ಯವಾಚಕಯೋರೇಕತ್ವಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ಭವತಿ, ತಯೋರೇಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಭಿಧಾನೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಆದಿರಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೈವೇತಿ ।
ಉಕಾರೋ ಮಕಾರಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಾಠಾದಾದಿಮತ್ತ್ವಮಕಾರಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಪುನರಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾವಪೇಕ್ಷ್ಯಾಽಽದ್ಯಸ್ಥಾನೇ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಮನ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಥಂ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರಾ ತಯೋರೇಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದೇಕತ್ವೇತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯವಿಕಲ್ಪಾದೇವ ಫಲವಿಕಲ್ಪಃ ॥೯॥
ತೃತೀಯಪಾದಸ್ಯ ತೃತೀಯಮಾತ್ರಾಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದೇಕತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುಪವರ್ಣಯತಿ –
ಕೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾನಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಮೀಯತೇ ಇತಿ ।
ಓಮಿತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ ನೈರಂತರ್ಯೇಣೋಚ್ಚಾರಣೇ ಸತ್ಯಕಾರೋಕಾರೌ ಪ್ರಥಮಂ ಮಕಾರೇ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪುನಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತಾವಿವೋಪಲಭ್ಯೇತೇ ತೇನ ಮಕಾರೇಽಪಿ ಮಾನಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕೀಭಾವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ಮಕಾರವತ್ಪ್ರಾಜ್ಞೇಽಪಿ ತದಸ್ತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ಅತೋ ವೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಯದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಕಾರಯೋರೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಂ ನಾವಿವಕ್ಷಿತಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ವದಿತಿ ।
ಅವಿದುಷೋಽಪಿ ಜಗದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಜಗದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ।
ತದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಚಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಮ್ ।
ಪ್ರಲಯಭವನಮನಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜಗದಿತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರೈಕತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಫಲಭೇದಕಥನಾದುಪಾಸನಾಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೇಷು ಫಲಭೇದಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಕ್ರಮಾದೇಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಫಲಕಥನಂ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾದಾನ್ ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಸಾಧನಂ ಯದೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ । ತೇನ ಚ ತದೇವೈಕಮುಪಾಸನಮಿತರಸ್ಯ ತದಂಗತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸ್ತಿಭೇದಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೧॥
ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಯದೇಕತ್ವಂ ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವಿವರಣರೂಪಾನ್ ಪೂರ್ವವದೇವ ಶ್ಲೋಕಾನವತಾರಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಮಾತ್ರಾಯಾಶ್ಚಾಭೇದಾರೋಪಾರ್ಥಮುಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಯಂ ವಿಶದಯತಿ –
ವಿಶ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಽಽದಿರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರದ್ವಾರಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ್ವೇತಿ ।
ಅನುವೃತ್ತಿದ್ಯೋತಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಚಶಬ್ದಾದಿತಿ ॥೧೯॥
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ರಾಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವಾರೋಪಪ್ರಯೋಜಕದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ತೈಜಸಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ತಥಾವಿಧಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ಫುಟಮೇವೇತಿ ।
ಉತ್ವವಿಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಮಾತ್ರಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತತ್ಪೂರ್ವವದ್ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ॥೨೦॥
ತೃತೀಯಪಾದಸ್ಯ ತೃತೀಯಮಾತ್ರಾಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಮಕಾರೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪೂರ್ವವದೇವ ಸುಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಮಕಾರತ್ವ ಇತಿ ॥೨೧॥
ವಿಶ್ವಾದೀನಾಮಕಾರಾದೀನಾಂ ಚ ಯತ್ತುಲ್ಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ –
ತ್ರಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ಜಗರಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಃ ಸುಷುಪ್ತಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಂ, ತುಲ್ಯಂ ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ । ಉಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾಪ್ತಿರುಕ್ತರ್ಷೋ ಮಿತಿರಿತ್ಯಾದಿ ।
ಮಹಾಮುನಿರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತಿ ॥೨೨॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನವತೋ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಫಲವಿಭಾಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಕಾರ ಇತಿ ।
ಯತ್ರ ತು ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ವಿಭಾಗೋ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೋಂಕಾರೇ ತುರೀಯಾತ್ಮನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೃಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನಾಮಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಓಂಕಾರಧ್ಯಾಯಿನಮಕಾರೋ ವಿಶ್ವಂ ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಶ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಧ್ಯಾನಮಂತರೇಣ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಅಕಾರಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯೇಯಸ್ಯೋಕ್ತಫಲಪ್ರಾಪಕತ್ವಾಯೋಗದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಕಾರೇತಿ ।
ತದಾಲಂಬನಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಕಾರಪ್ರಧಾನಮೋಂಕಾರಂ ಧಾಯತೋ ಯಥಾ ವೈಶ್ವಾನರಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಥೋಕಾರಪ್ರಧಾನಂ ತಮೇವ ಧ್ಯಾಯತಸ್ತೈಜಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯಶ್ಚ ಮಕಾರಪ್ರಧಾನಮೋಂಕಾರಂ ಧ್ಯಾಯತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಾವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಮಕಾರಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪದಾನುವೃತ್ತಿರುಭಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕ್ಷೀಣೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚೋ ಜಾಗರಿತಂ ವಿಶ್ವಶ್ಚೇತ್ಯೇತತ್ತ್ರಿತಯಮಕಾರಮಾತ್ರಂ, ಸೂಕ್ಷ್ಮಪ್ರಪಂಚಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ತೈಜಸಶ್ಚೈತತ್ತ್ರಿತಯಮುಕಾರಮಾತ್ರಂ, ಪ್ರಪಂಚದ್ವಯಕಾರಣಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಶ್ಚೇತ್ಯೇತತ್ತ್ರಿತಯಂ ಮಕಾರಮಾತ್ರಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುತ್ತರೋತ್ತರಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ । ತದೇತಂ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತಿ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಯದೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಮೋಮಿತಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತತ್ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಸಮುತ್ಥಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವವಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಕಾರತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ಕ್ಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಶುದ್ಧೇ ಪರ್ಯವಸಿತಸ್ಯ ನ ಕ್ವಚಿದ್ ಗತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೩॥
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯಮೋಂಕಾರಸಂವೇದನಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಂಕಾರೇಣಾಧ್ಯಸ್ತೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದೋಂಕಾರೋ ನಿರುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕ್ಯಮಮಾತ್ರಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೇವಲತ್ವಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಅಭಿಧಾನೇತಿ ।
ಅಭಿಧಾನಂ ವಾಕ್, ಅಭಿಧೇಯಂ ಮನಃ ಚಿತ್ತಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಭಾವಸ್ಯಾಭಿಧಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತಯೋರ್ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಕ್ಷಯೇಣ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯವಹಾರ್ಯಶ್ಚೇದಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಾರಜಾತವಿನಾಶಾವಧಿತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮನೋಽವಶೇಷಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಪಂಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಾನರ್ಥಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದತ್ವೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಶಿವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವದ್ವೈತಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅದ್ವೈತ ಇತಿ ।
ಓಂಕಾರಸ್ತುರೀಯಃ ಸನ್ನಾತ್ಮೈವೇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚೈಕತ್ವಮ್, ನ ಚ ಪಾದಾ ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ತುರೀಯಾತ್ಮನ್ಯೋಂಕಾರೇ ಸಂತಿ, ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವಿಭಾಗಶೋತ್ತರೋತ್ತರಾಂತರ್ಭಾವೇನ ಕ್ರಮಾದಾತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣತದ್ವತಾ –
?
ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸನ್ನೋಂಕಾರೋ ಮಾತ್ರಾಃ ಪಾದಾಂಶ್ಚ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭಾವ್ಯಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಭೇದಮಸಹಮಾನಸ್ತದ್ರೂಪೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ಸಂವಿಶತೀತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಥಾನವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಥನಂ ಬೀಜಭೂತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಇಹ ತು ಬೀಜಭೂತಮಜ್ಞಾನಂ ತೃತೀಯಂ ಸುಷುಪ್ತಾಖ್ಯಂ ದಗ್ಧ್ವೈವ ತೇಷಾಮಾತ್ಮಾನಂ ತುರೀಯಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ನಾಸೌ ಪುನರುತ್ಥಾನಮರ್ಹತಿ । ಕಾರಣಮಂತರೇಣ ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತುರೀಯಮೇವ ಪುನರುತ್ಥನಬೀಜಭೂತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಯಕಾರಣವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತದಯೋಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತುರೀಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಪುನರುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತ್ಯವಿವೇಕಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಿವೇಕಿನಾಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾದಿತ್ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದೇನ ಸರ್ಪಭ್ರಾಂತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ । ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣಾಮೋಂಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಪರಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿದಾಮಪುನರಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಫಲಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಮಂದಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಚ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮಂದೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ॥೧೨॥
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕಾಃ ಶ್ಲೋಕಾಃ ಪ್ರಣೀತಾಸ್ತಥೋತ್ತರೇಽಪಿ ಶ್ಲೋಕಾಃ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥ ಏವ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಪಾದಶೋ ವಿದ್ಯಾ ಕೀದೃಶೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪಾದಾ ಇತಿ ।
ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಮೇಕತ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ತದ್ವಿಭಾಗವಿಧುರಮೋಂಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ಧ್ಯಾಯತೋ ಭವತಿ ಕೃತಾರ್ಥೇತೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ –
ಓಂಕಾರಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಮೇಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇಕತ್ವಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯೋಂಕಾರಮುಭಯವಿಭಾಗಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಓಂಕಾರಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೨೪॥
ಪ್ರಣವಾನುಸಂಧಾನಕುಶಲಸ್ಯ ಪ್ರಣವಜ್ಞಾನೇನೈವ ಸರ್ವದ್ವೈತಾಪವಾದಕೇನ ಕೃತಾರ್ಥತಾ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದನಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಪರೋಪದೇಶಮಾತ್ರಶರಣಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಕಥಯತಿ –
ಯುಂಜೀತೇತಿ ।
ನನು ಮನಃಸಮಾಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕರ್ತವ್ಯಮ್; ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಣವೇ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಣವ ಇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಣವೇ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಣವೇ ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಸಮಾಧಾನವಿಷಯಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ತುರೀಯರೂಪಂ ಯಥೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಮಾಹ –
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ॥೨೫॥
ಕೀದೃಶಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಣವೋ ಮಂದಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಚಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಧ್ಯೇಯೋ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಣವೋ ಹೀತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಕೀದೃಶಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಣವಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಗೋಚರೋ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಪೂರ್ವ ಇತಿ ।
ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಣವೋ ಮಂದಮಧ್ಯಮಾಧಿಕಾರಿಣೋರ್ಧ್ಯೇಯತಾಮುಪಗಚ್ಛತೀತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪರೇತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣಸ್ತು ಸರ್ವವಿಶೇಷಶೂನ್ಯಮೇಕರಸಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ರೂಪೇಣ ಪ್ರಣವಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಧಿಗಮ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯದಿನಾ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ ॥೨೬॥
ಯದೋಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಮನಂತರತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮುಕ್ತಮ್, ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಣವಂ ಪ್ರತ್ಯಂಚಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆದೀತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈವೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಣವಾಧೀನಾ ಭವಂತಿ । ಅತಸ್ತಸ್ಯೋಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪರಿಣಾಮವಾದಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಿವರ್ತವಾದಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮುದಾಹರತಿ –
ಮಾಯೇತಿ ।
ಅನೇಕೋದಾಹರಣಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾನೇಕವಿಧಾತ್ವಬೋಧನಾರ್ಥಮ್ ।
ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಮಾಯಾಶಕ್ತಿವಶಾಜ್ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮಾಯಾವೀ ಸ್ವಗತವಿಕಾರಮಂತರೇಣ ಮಾಯಾಹಸ್ತ್ಯಾದೇರಿಂದ್ರಜಾಲಸ್ಯ ಸ್ವಮಾಯಾವಶಾದೇವ ಹೇತುಃ, ಯಥಾ ವಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಯಃ ಸ್ವಗತವಿಕಾರವಿರಹಿಣಃ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸರ್ಪಾದಿಹೇತವಸ್ತಥಾಽಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಣವಭೂತೋ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಂ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಹೇತುರ್ಭವತಿ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸಂಪನ್ನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಹೇತೋಃ ಸಹಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸೂಚಯತಿ –
ತತ್ಕ್ಷಣಾದೇವೇತಿ ।
ತದಾತ್ಮಭಾವಮಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಪೂರ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ॥೨೭॥
ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಣವಮಭಿಧ್ಯಾಯತೋ ಹೃದಯಾಖ್ಯಂ ದೇಶಮುಪದಿಶತಿ –
ಪ್ರಣವಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಸ್ತು ದೇಶಾದ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನವಸ್ತುದರ್ಶನಾದಾರ್ಥಿಕಂ ಶೋಕಾಭಾವಂ ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮನುವದತಿ –
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಮಿತಿ ।
ಹೃದಯದೇಶೇ ಪ್ರಣವಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಮಾನಿತಿ ವಿವೇಕಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ। ಮತ್ವೇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಂಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ವಿವೇಕದ್ವಾರಾ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸತಿ ಶೋಕನಿವೃತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶೋಕೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಮ್ ।
ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತೋ ನಿವೃತ್ತೌ ಶೋಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತರತೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ ॥೨೮॥
ಓಂಕಾರಂ ತುರೀಯಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಯಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ತಂ ಸ್ತೌತಿ –
ಅಮಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಣವಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಹೀನಸ್ತು ಜನನಮರಣಮಾತ್ರಭಾಗೀ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಭಾಗ್ ಭವತೀತಿ ವಿದ್ಯಾರಹಿತಂ ನಿಂದಿತಿ –
ನೇತರ ಇತಿ ।
ಪಾದವಿಭಾಗಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾವಿಭಾಗಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದೋಂಕಾರಸ್ತುರೀಯಃ ಸನ್ನಮಾತ್ರೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಮಾತ್ರ ಇತಿ ।
ನನು ಕಥಮನಂತಾ ಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿರೋಂಕಾರಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿರೇವಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನೈತಾವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಅನರ್ಥಾತ್ಮಕದ್ವೈತಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಾದಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಪರಮಾನಂದತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಾವಿರ್ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಣವಪರಿಜ್ಞಾನರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪರಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾನ್ನ ಜನ್ಮೋಪಲಕ್ಷಿತಸಂಸಾರಭಾಕ್ತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಮೈವಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರವಿದೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಮುಖ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿ[ದ್ಧೇ]ರಿತ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ನೇತರ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರಣವದ್ವಾರೇಣ ನಿರುಪಾಧಿಕಮಾತ್ಮಾನಮನುಸಂದಧಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರ್ನೇತರೇಷಾಂ ಬಹಿರ್ಮುಖಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥೨೯॥
ಅಾಗಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾದ್ವೈತಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮರ್ಥಾದುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತನ್ಮಿಥಾತ್ವಮುಪಪತ್ತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಸುಶಕಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಮವತಾರಯನ್ನಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ –
ವೈತಥ್ಯಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾಗಮೋಕ್ತಿವಶಾದೇವ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ, ಕಿಂ ತು ಯುಕ್ತಿತೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –
ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪ್ರಕರಣಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕರಣೇ ವೃತ್ತಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾನುವದತಿ –
ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದುತ್ತರಂ ಪ್ರಕರಣಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆಗಮೇತಿ ।
ಯದ್ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಂ – ತದಾಗಮಮಾತ್ರಮ್ ಆಗಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಧಿಗತಮ್ । ನ ಹ್ಯುಕ್ತಿತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಾಗಮತೋಽವಗತೇ ಯುಕ್ತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಪಿ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಾತ್ತರ್ಕಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ತದಧೀನವಿಚಾರಾನಂತರಂ ತರ್ಕಾಧೀನವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶಾದ್ ಯುಕ್ತಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪ್ರಕರಣಯೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ವಿತಥಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಾಹ್ಯಘಟಾದಯಃ; ಸುಖಾದಯಸ್ತ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭಾವಾಃ ।
ಶರೀರಾಂತರವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ವಾಪ್ನಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮಿತ್ಯತ್ರಾನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಮಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ನ ವೈತಥ್ಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತ್ವಾಂತರಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಅಂತರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಾಂತಃ ಸಂಕುಚಿತೇ ದೇಶೇ ಸ್ವಾಪ್ನಾ ಭಾವಾ ಭವಂತಿ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಮೃಷಾತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಂತರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಸಂವೃತ ಇತಿ ।
ತಮೇವ ಸಂಕುಚಿತಂ ದೇಶಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ದೇಹಾಂತರ್ನಾಡೀಷ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯದಾ ದೇಹೇಽಪಿ ಪರ್ವತಾದಯೋ ನ ಸಂಭಾವ್ಯಂತೇ ತದಾ ತದಂತರ್ವರ್ತಿನೀಷು ನಾಡಿಷ್ವತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಾಸು ತೇಷಾಂ ಸಂಭಾವನಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಪ್ನಾ ಭವಾಃ ಸತ್ಯಾ ನ ಭವಂತಿ, ಉಚಿತದೇಶಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್, ರಜತಭುಜಂಗಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧॥
ದೇಹಾದ್ ಬಹಿರೇವ ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಾಪ್ನಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮುಪಲಂಭಾತ್ ತೇಷಾಂ ದೇಹಾಂತಃ ಸಂವೃತೇ ನಾಡೀಪ್ರದೇಶೇ ದರ್ಶನಮಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಅದೀರ್ಘತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಬಹಿಃ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –
ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮನುವದತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ದೇಹಾಂತಃ ಸಂಕುಚಿತೇ ನಾಡೀದೇಶೇ ಸ್ಥಿತಿದರ್ಶನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಶ್ಯನ್ನಿವೇತಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿರೂಪಣೇ ಸತ್ಯಾಭಾಸತ್ವಮಿವಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಚೋದ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇವಶಬ್ದಸ್ತು ಪೂರ್ವವತ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಬಹಿಃ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಂಭೋ ನ ಭವತೀತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಃ ಸತ್ಯೋ ನ ಭವತಿ ಉಚಿತಕಾಲವಿಕಲತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವಿದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ದೇಹಾದ್ ಬಹಿರ್ದೇಶಾಂತರೇ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ದೇಶಾಂತರೇ ಸ್ವಪ್ನಾಪ್ನಶ್ಯನ್ನಕಸ್ಮಾದೇವ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ತತ್ರಾಸ್ತಿ ಕಿಂ ತು ಶಯನದೇಶೇ ವರ್ತತೇ ।
ತಥಾಽಪಿ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಅಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚಿತಕಾಲಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ರಾತ್ರಾವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ರಾತ್ರೌ ನಿದ್ರಾಮುಪಗತಸ್ತಥಾಽಪಿ ಭಾವಾನಹನಿ ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ತಿಷ್ಠತಿ ಸುಪ್ತಃ ಸಂಹೃತಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣೋಽಪಿ ಪಶ್ಯತಿ । ಶಯಾನೋಽಪಿ ಪರ್ಯಟನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಹಾಯವಿಹೀನಃ ಸುಪ್ತಸ್ತಥಾಽಪಿ ಬಹುಭಿಃ ಸಹಾಯೈಃ ಸ್ವಪ್ನಾನುಪಲಭತೇ । ತಸ್ಮಾದುಚಿತಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಣಶ್ಚಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಹದರ್ಶಿಭಿರರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗೃಹೀತಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಪುರುಷಾಂತರಸಂವಾದಾದರ್ಶನಾತ್ತದ್ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮಿತ್ಯುಚಿತದೇಶಕಾಲಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ॥೨॥
ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।
‘ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪಂಥಾನೋ ಭವಂತಿ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯಂತ್ಯಾ ತತ್ರ ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ರಥಾದೀನಾಮಭಾವೋ ಯೋಗ್ಯದೇಶಾದ್ಯಭಾವದ್ಯೋತಕನ್ಯಾಯಪುರಃಸರಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತಸ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಭಾವಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮನ್ಯಪರಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾವಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದರ್ಥಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತಮಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಚಶಬ್ದಃ । ಶ್ರೂಯತೇ ‘ ನ ತತ್ರೇ’ ತ್ಯಾದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತಾವಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ವ್ಯಚಷ್ಟೇ –
ಯುಕ್ತಿತ ಇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯದೇಶಾದ್ಯಭಾವೋ ಯುಕ್ತಿಃ ।
ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಕಿಮನ್ಯಪರಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಅಂತಃಶರೀರಮಧ್ಯಸ್ಥಾನಂ ನಾಡೀಲಕ್ಷಣಮ್ । ತತ್ರಾತಿಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಸಂಕುಚಿತತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ಪರ್ವತಾದೀನಾಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚೋಚಿತದೇಶಾಭಾವೋ ಯೋಗ್ಯಕಾಲಾಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೇನ ಹೇತುನಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ವೈತಥ್ಯಮ್, ತದೇವ ತದನುವಾದಿನ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತ್ಯಾಹುರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಾನಾಂ ವಾಗಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಾಸನಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಸಂಭವಾದಾತ್ಮಚೈತನ್ಯನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸ್ವಪ್ನೇ ಪುನಃ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವನಿರ್ಣಯಾತ್ ತತ್ರಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ‘ನ ತತ್ರ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ತಯಾ ತತ್ಪರಯಾ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮನುವದಂತ್ಯಾ ತದಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಪಿ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಿಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮನುಮಾನಮಾಹ –
ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ।
ಭೇದಾನಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಸೂಚಿತಮನುಮಾನಮಾರಚಯತಿ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ತೃತೀಯೇನ ಪಾದೇನ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋರುಚ್ಯತೇ, ತದ್ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇನ ಪಾದೇನ ಪ್ರತಿಕೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಸೂಚಕಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಸಂಹಾರವಚನಂ ನಿಗಮನಂ ಸೂತ್ರಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವದ್ವೈತವೈತಥ್ಯವಾದಿನಾಂ ಕೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ಪಕ್ಷಸಪಕ್ಷವಿಭಾಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ತು ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಮಂತಃಸ್ಥಾನಂ ಸಂವೃತತ್ತ್ವಂ ಚ, ನ ತಥಾ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಮ್, ತೇನೋಚಿತದೇಶಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತೇಷಾಂ ತೇಭ್ಯೋ ವೈಷಮ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಮ್ । ಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಯೋಗ್ಯದೇಶಾದ್ಯಭಾವೇನ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಸಪಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಪುನರುಚಿತದೇಶಾದಿಸದ್ಭಾವಾದಸ್ಫುಟಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಥಾ ವೈಷಮ್ಯಾದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭಾವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದೃಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ॥೪॥
ಸ್ವಪ್ನವಜ್ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಾಯುತಾವಿತ್ಯಾದೌ ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ವಪ್ನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ಯುಕ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಉಭಯತ್ರೈಕತ್ವಂ ವಿದ್ವದಭಿಮತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಭೇದಾನಾಮಿತಿ ।
ಭೇದಾ ಭಿದ್ಯಮಾನಾ ಭಾವಾಃ । ತೇಷಾಮವಸ್ಥಾದ್ವಯವರ್ತಿನಾಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ।
ತೇನ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಸಮತ್ವಂ ತೇನ ಸ್ಥಾನಯೋರೇಕರೂಪತ್ವಂ ವಿವೇಕಿನಾಮಭಿಪ್ರೇತಮಿತಿ ಯತ್ಪೂರ್ವಮನುಮಾನಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯೈವ ಫಲಂ ಸಾಧನಸ್ಥಾನದ್ವಯಾವಿಶೇಷರೂಪಮನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನೈವೇತಿ ॥೫॥
ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರಾನುಮಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಆದಾವಿತಿ ।
ಯದಿ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಭಾವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈಃ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಭಿಃ ಸಮತ್ವಾನಿಥ್ಯಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ಘಟಃ ಸನ್ ಪಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಮೃಷಾತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿತಥೈರಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಜಾಗ್ರನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಮಿಥ್ಯಾಽಽದಿಮತ್ತ್ವಾದಂತವತ್ತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನದ್ರಢಿಮ್ನೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಕಥಯತಿ –
ಯದಾದಾವಿತಿ ।
ಯದಾದಿಮದಂತವಚ್ಚ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾ ಯಥಾ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೀತ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಮತಃ ಸಾಧನಸ್ಯ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಸಂಹಾರವಚನಂ ನಿಗಮನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಘಟಾದಿಷು ಸತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಸದ್ ಗಂಧರ್ವನಗರಮಿತಿವತ್ ತಸ್ಯಾಽಽಪಾತಿಕಸತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ॥೬॥
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾನ್ನ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತು ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾನ್ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸಪ್ರಯೋಜನತೇತಿ ।
ಫಲಪರ್ಯಂತತಾರಾಹಿತ್ಯೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾಭಾವಾ ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮುಪಾಧ್ಯಾಶಂಕಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಮಿವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತ್ಯುಪಾಧೇರಸಂಭವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾಸಾಧಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತೋಃ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಾದೃತೇ ನೋಪಾಧಿನಿರಸನಂ ಸುಶಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಫಲಪರ್ಯಂತತಾವಿರಹಿತ್ವೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾಮೇವ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಜಾಗರಿತೇ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತೋಃ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಹೇತುದ್ವಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೭॥
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗನಿವಸನಶೀಲಾನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷತ್ವಾದಿ ಧರ್ಮಸ್ತಥಾ ಯದಿದಮಪೂರ್ವಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಂ ಮನ್ಯಸೇ ತದಪಿ ಸ್ಥಾನಿನಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನವತೋ ದ್ರಷ್ಟುರೇವ ಧರ್ಮಃ । ತೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ತೇನೈವ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಾನಯಮಿತಿ ।
ಯಥೈವೇಹ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೋ ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗಸ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ತತ್ರತ್ಯಾನ್ ಪದಾರ್ಥಾನ್ ವೀಕ್ಷತೇ ತಥಾಽಯಂ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಪ್ನಗತಾನ್ ಪದಾರ್ಥಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರಾನ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮತ್ವಾದ್ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಸಮತ್ವಮಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾದಿ ।
ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನುಮಾನದೋಷೋಕ್ತಿಮಂತರೇಣಾಸತ್ತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಭೂಮಿಂ ದೂಷಯನ್ ವ್ಯಾಪ್ತಿಭಂಗಂ ದೋಷಮಾಹ –
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪೂರ್ವದರ್ಶನಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಚತುರ್ದಂತಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯದಪಿ ತ್ರಿನೇತ್ರತ್ವಾದಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾನುಮಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಂ ದೂಷಯನ್ನನುಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ತತ್ಕಿಂ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸಿದ್ಧಂ ಪರತೋ ವಾ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ ।
ಜಡಸ್ಯ ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾದ್ಯಪಾದಮವತಾರಯತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತದ್ಗತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಸ್ಥಾನಿನ ಇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪೂರ್ವದರ್ಶನಂ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯವತ್ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಧೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ತಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಾಭಾವಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತೋ ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪುರ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮೇತ್ವೇನ ತದವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತತ್ವಾದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತಥೈವ ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥
ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತೇಷು ಸದಸದ್ವಿಭಾಗಪ್ರತಿಭಾನವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಾವಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಪೂರ್ವತ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಪೂರ್ವದರ್ಶನತ್ವಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾಂ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಶಂಕಾಂ ಪರಿಹೃತ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸತ್ತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರಾಪಿ ತರ್ಹಿ ವಿಭಾಗಪ್ರತಿಭಾಸವಿರೋಧಾತ್ಕುತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಧಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಉಭಯೋರಿತಿ ॥೯॥
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಯುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಂತರಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಥಾನಾಮಕ್ಷರಾಣಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನಪೇಕ್ಷಿತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಪ್ರಾಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ॥೧೦॥
ಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಮಾಶಂಕತೇ –
ಉಭಯೋರಿತಿ ।
ಕರ್ತೃಕರಣವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಪಿ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಕೋ ವಾ ಇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಕೋ ನಿರ್ಮಾತೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಪರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಚೋದಕ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥಾಪತ್ತಿವಿರೋಧಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಮವತಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಂತರವಿರೋಧಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಕೋ ವೈ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ತಾ ಹಿ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತಜ್ಜಾತೀಯಾನ್ನಿರ್ಮಿಮೀತೇ ತೇನ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಾಶ್ರಯಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತಥಾ ಚ ಕರ್ತಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ದುರ್ವಾರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಮಾತಾ ಯಶ್ಚಾಧಿದೈವಂ ಕರ್ತೇಶ್ವರಸ್ತಾವಭಾವಪಿ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾದೇರಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಮಾತಾ ಕರ್ತಾ ವಾ ನೇಷ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ನೈರಾತ್ಮ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವಾಽಽಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ತದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತ ಆತ್ಮನಿರಾಕರಣಸ್ಯ ದುಷ್ಕರತ್ವಾನ್ನಿರಾಕರ್ತುರೇವಾಽಽತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೧॥
ಕರ್ತೃಕಾರ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ।
ಕರಣಾಂತರಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ –
ಆತ್ಮನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಂತರಂ ನಿವಾರಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ದ್ಯೋತಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ –
ದೇವ ಇತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದಂ ದ್ಯೋತಯತಿ –
ಸ್ವಮಾಯಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಮಾಯಯಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಭೇದಾನುರೋಧೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರತೀಚಿ ವಸ್ತುನಿ ಕಲ್ಪನಿಕಭೇದನಿಬಂಧನಾ ಸರ್ವಾ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಇತಿ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಸ್ರಷ್ಟಾ ಕುಲಾಲೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಮೃದೋಽನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟೋ ನ ತಥೇಹಾನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ತಥಾ ತತ್ರ ಮೃದಾಖ್ಯಮುಪಾದಾನಮಧಿಷ್ಠಾತುರನ್ಯದಧಿಗತಂ ನ ತಥಾಽತ್ರಾನ್ಯದುಪಾದಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಚ ಘಟಂ ಕುರ್ವತೋ ಭೂಭಾಗೋ ಭವತ್ಯಾಧಾರೋ ನ ತಥೇಹಾಽಽಧಾರೋಽನ್ಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮನ್ಯೇವೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಿವರ್ತವಾದಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಸ್ವಮಾಯಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿತಿ ।
ಮಾಯಾದ್ವಾರೇಣ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಜಗನ್ನಿರ್ಮಾತೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಯಮೇವ ಚೇತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸರ್ಪಾದಿದರ್ಶನವದೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾದಿಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಭೇದಸ್ಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ‘ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸ ಏವೇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ –
ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ।
ಯೋ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟಾ ಯಶ್ಚ ಪ್ರಮಾತಾ ತತೋಽನ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚಾಽಽಶ್ರಯೋ ನಾಸ್ತಿ । ಚೇತನಭೇದೇ ಮಾನಾಭಾವಾದನುಭವಸ್ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತ್ಯೋರಾಶ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾ ವಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಬಾಧಿತಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ॥೧೨॥
ಪ್ರಕೃತಾಯಾಂ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕ್ರಮಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ವಿಕರೋತೀತಿ ।
ನಿಯತಾಂಶ್ಚೇತಿ ಚಕಾರಾದನಿಯತಾಂಶ್ಚೇತಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತಕ್ರಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಸ ಕಲ್ಪಯನ್ನಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ಕ್ರಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯಾಂಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾನಿತಿ ಯಾವತ್ । ಚಿತ್ತಮಧ್ಯೇ ವಾಸನಾರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ।
ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ –
ಅವ್ಯಾಕೃತಾನಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಕಾಲನ್ವಿದ್ಯುದಾದೀನಸ್ಥಿರಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹಿಶ್ಚಿತ್ತೋ ಬಹಿರ್ಮುಖೋ ಬಾಹ್ಯಾನ್ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾನ್ ಪದಾರ್ಥಾನ್ ಕಲ್ಪಯತಿ । ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತಸ್ತು ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಬುದ್ಧಿರ್ಮನೋರಥಾದಿಲಕ್ಷಣಾನಾತ್ಮನ್ಯೇವ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತಾಯೈ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕುಲಾಲೋ ವಾ ತಂತುವಾಯೋ ವಾ ಘಟಂ ಪಟಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷುರಾದೌ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗ್ಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಬುದ್ಧಾವಾವಿರ್ಭಾವ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ತಾಮೇವ ಬಹಿರ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದಯತಿ ತಥೈವಾಯಮಾದಿಕರ್ತಾಽಪಿ ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ವಚಿತ್ತೇ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತಾನ್ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಪದಾರ್ಥಾನ್ ಪ್ರಥಮಂ ಸಿಸೃಕ್ಷಿತಾಕಾರೇಣಾಂತರ್ವಿಭಾವ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಬಹಿಃ ಸರ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೃಸಾಧಾರಣರೂಪೇಣ ಸಂಪಾದಯತೀತಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕ್ರಮಾಧಿಗತಿರಿತಿ ॥೧೩॥
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಕಲ್ಪನಾಕಾಲಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ಭಾವಾನಾಂ ಚ ಕಲ್ಪನಾಕಾಲಾತ್ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸತ್ತ್ವಾವಗಮಾದನುಪಪನ್ನಂ ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಯೇ ಕಲ್ಪನಾಕಾಲಭಾವಿನೋ ಭಾವಾ ಮನಸ್ಯಂತರ್ವರ್ತಂತೇ ಯೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲಭಾವಿನೋ ಬಹಿರೇವ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತೇ ಸರ್ವೇ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸಂತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ। ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಲಕ್ಷಣೋ ವಿಶೇಷಸ್ತು ನಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಕಲ್ಪಿತೇಽಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಸರ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಮಿಥ್ಯೈವೇಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಂ ಸರ್ವಂ ಚಿತ್ತಸ್ಪಂದಿತಂ ತೇನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಮಿಥ್ಯೈವೇತ್ಯೇತನ್ನಾದ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ತಾವದಂತರ್ವಿನಿರ್ಮಿತಾ ಮನೋರಥರೂಪಾ ಮನಸ್ಯಂತರ್ವರ್ತಮಾನಾ ಬಹಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಯಶ್ಚ ತೇ ಚಿತ್ತೇನೈವ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ । ತೇ ಹಿ ಕಲ್ಪನಕಾಲಮಾತ್ರಭಾವಿನೋ ನ ಪ್ರಮೀಯಂತೇ । ತೈಃ ಸಹ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಮನಸೋ ಬಹಿರ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಂ ಕಾಲದ್ವಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಗೋಚರತ್ವಮಿತಿ ಯಸ್ಮಾದುಪಲಭ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತಂ ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರೈರುತ್ತರಮಾಹ –
ಸಾ ನೇತಿ ।
ಯೇ ಮನಸ್ಯಂತರ್ಮನೋರಥರೂಪಾ ಭಾವಾಸ್ತೇ ಚಿತ್ತಕಾಲಾ ಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಚಿತ್ತಕಾಲತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಚಿತ್ತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕಲ್ಪನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ದ್ವಯೇತಿ ।
ಯೇ ಮನಸೋ ಬಹಿರುಪಲಭ್ಯಂತೇ ತೇ ಭೇದಕಾಲಾಃ ಕಾಲಸ್ಯ ಭೇದೋ ಭೇದಕಾಲಃ ಸ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತತಶ್ಚಾನ್ಯೇನ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ಯೇನ ಚಾಪರೇಣ ಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾ ಭಿನ್ನಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಮುದಾಹರಣನಿಷ್ಠತಯಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಆಗೋದೋಹನಂ ಗೋದೋಹನಪರ್ಯಂತಮಾಸ್ತೇ ದೇವದತ್ತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಶೇಷತ್ವೇನಾಭಿಜ್ಞೋದಾಹರಣೀಯಾ ।
ಯಾವತಾ ಕಾಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ವರ್ತತೇ ತಾವತಾ ಕಾಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಗೋದೋಹನಂ ನಿರ್ವರ್ತಯತೀತ್ಯನೇಕಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಾವದಿತಿ ।
ಯಾವತಾ ಕಾಲೇನಾಯಾಂ ಘಟೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ತಾವತಾ ಕಾಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸನ್ನೇಷ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ –
ತಾವಾನಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಸ್ಥಿತೋ ಯಾವತಾ ಕಾಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತ್ಯೇತಾವತಾ ಕಾಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಪರಮುದಾಹರಣಮಾಹ –
ಏತಾವಾನಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ತೇ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ಬಹಿರ್ದೃಶ್ಯಮಾನಾ ದ್ವಯಕಾಲೇನ ಕಾಲದ್ವಯೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಂತರಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಾಹ್ಯೋ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯೇಷು ಬಾಹ್ಯಪದಾರ್ಥೇಷು ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ದ್ವಯಕಾಲತ್ವೇನ ಕಾಲದ್ವಯಾವಚ್ಛೇದೇನ ಕೃತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋಽನ್ಯಹೇತುಕೋ ನ ಭವತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತೇಽಪಿ ತಥಾವಿಧವಿಶೇಷಸಂಭವಾದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಅತ್ರಾಪಿ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಂ ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಜಾತಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ತಥಾಽಪಿ ತತ್ರ ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಫುಟಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾಜ್ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೪॥
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸ್ಫುಟಸ್ಫುಟಾವಭಾಸವಿಭಾಗಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನಾವಿಶೇಷೇಣ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವ್ಯಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಯೇ ಮನಸ್ಯಂತರ್ಭಾವನಾರೂಪತ್ವಾದಸ್ಫುಟಾ ಯೇ ಚ ಮನಸೋ ಬಹಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನಾಃ ಸ್ಫುಟಾ ಭವಂತಿ ತೇ ಸರ್ವೇ ಮನಃಸ್ಪಂದನಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾಃ । ಮಿಥ್ಯೈವಾಂತರ್ಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯಭೇದನಿಮಿತ್ತಃ ಸ್ಫುಟತ್ವಾಸ್ಫುಟತ್ವವಿಶೇಷಃ । ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ತತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇಷ್ವಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನಸ್ಯಂತರ್ಮನೋರಥರೂಪಾಣಾಂ ಭಾವಾನಾಮವ್ಯಕ್ತತ್ವಮಸ್ಫುಟತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮನ ಇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಮನಸೋ ಬಹಿರ್ಭಾವಾನಾಂ ಸ್ಫುಟತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತದೇಷಾಮಮಿಥ್ಯಾತ್ವಕೃತಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ನಾಸಾವಿತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ಫುಟತ್ವಾಸ್ಫುಟತ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಭಾನಾನ್ನಾಸೌ ವಿಶೇಷೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರಯೋಜಯಿತುಂ ಪ್ರಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇಽಪೀತಿ ।
ಅಯಂ ವಿಶೇಷಸ್ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಮನೋಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಾದಂತರ್ಭಾವಾನಾಂ ವಾಸನಾಮಾತ್ರರೂಪಾಣಾಮಸ್ಫುಟತ್ವಮ್। ಬಹಿರ್ಭಾವಾನಾಂ ತು ಚಕ್ಷುರಾದಿಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟತ್ವಂ ತದೇಷ ವಿಶೇಷೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಫುಟತ್ವಾಸ್ಫುಟತ್ವಪ್ರತಿಭಾಸಭೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಗುಕ್ತಮನುಮಾನಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧೫॥
ಭವತು ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ । ಸಾ ಪುನಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾ ಕೇನ ದ್ವಾರೇಣಥಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜೀವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಮಾಯಾವಶೇನ ಕಲ್ಪಯನ್ನಾದೌ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಜೀವಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ತತ ಇತಿ ।
‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಜೀವಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ । ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಪುನರ್ನಾನಾವಿಧಾನ್ ಭಾವನ್ನಿರ್ಮಿಮೀತೇ । ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತಿವೈಷಮ್ಯಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪೇಷು ಭಾವೇಷು ವೈಷಮ್ಯೋಪಪತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನತಯಾ ಸ್ಥಿತಾ ಬಾಹ್ಯಾಃ, ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಜ್ಞಾನಂ ರಾಗಶ್ಚೇತ್ಯೇವಮಾದಯಸ್ತ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಪರಸ್ಪರಂ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಾಽಸ್ತಿ । ಬಾಹ್ಯಾನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭವಂತಿ । ತಾನಪಿ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತರೇ ಜಾಯಂತೇ । ತದೇವಮಿತರೇತರನಿಮಿತ್ತತಯಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕತಯಾ ಚ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮೂಲಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಿರ್ಮೂಲಕಲ್ಪನಾಯಾಮತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಹೇತುಫಲಭಾವವಿಕಲಂ ಪರಿಶುದ್ಧಮಾತ್ಮರೂಪಂ ಜೀವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅನೇವಮಿತಿ ।
ಆರೋಪಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾಽಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪಾದೌ ವಿಭಜತೇ –
ತತ ಇತಿ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯ ಶೇಷತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮೂಲಭೂತೋ ಹೇತುಸ್ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಕಲ್ಪನಾವಿಶೇಷೋ ವಿಶೇಷಹೇತುವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತೋ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ। ಅಧಿಕೃತಃ ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನ ಸಂಬದ್ಧಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಯೋಜನಾಸಮಾಪ್ತಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ।
ಪ್ರಕೃತಕಲ್ಪನಾಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಅತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯನ್ನಪಾನಾದ್ಯುಪಯೋಗೇ ತೃಪ್ತ್ಯಾದಿ ಭವತಿ, ಅಸತಿ ನ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕರೂಪಾನ್ನ್ಯಾಯಾದ್ಭೋಜನಾದಿಕಂ ಹೇತುರಿತಿ ಕಲ್ಪನಾವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ। ತತಸ್ತೃಪ್ತ್ಯಾದಿಕಂ ಫಲಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ। ತತೋಽಪರೇದ್ಯುರುಕ್ತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಸ್ಮೃತಿರುದ್ಭವತಿ। ತತಶ್ಚ ಫಲಸಾಧನಸಮಾನಜಾತೀಯೇ ಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತತಶ್ಚಾಭಿಲಷಿತತೃಪ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪಾಕಾದಿಕ್ರಿಯಾ ತತ್ಕಾರಕಂ ತಂಡುಲಾದಿ ತತ್ಫಲಾನ್ಯನ್ನನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾದೀನಿ ಭವಂತಿ। ತತೋ ಹೇತ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಿಃ। ತತಸ್ತದನುಷ್ಠಾನಮ್। ತತಶ್ಚ ಫಲಮ್। ಇತ್ಯಾನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಮಿಥೋ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತಯಾ ಕಲ್ಪನಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರಕೃತಾಂ ಕಲ್ಪನಾಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥ ೧೬॥
ಇದಾನೀಂ ಜೀವಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಅನಿಶ್ಚಿತೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ।
ಜೀವಕಲ್ಪನಾಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುತ್ವೇ ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಅವಸ್ತುತ್ವೇ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ಜೀವಕಲ್ಪನಾಯಾ ದುರ್ಘಟತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಭೂತಾಽಪಿ ಕಲ್ಪನಾ ನಾವಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯಾಶಂಕತೇ –
ಸೈವೇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣ್ಯವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಮ್ ಅಸಾಧಾರಣಂ ರೂಪಂ ರಜ್ಜುತ್ವಂ ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನವಧಾರಿತತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ರಜ್ಜುರೇವೇಯಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಕ್ತಾವಧಾರಣಾರಾಹಿತ್ಯೇ ಕಾರಣಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಮಂದೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸರ್ಪಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮುಪಾದಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಏತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಹಸ್ತಾದ್ಯವಯವೇಷು ತದ್ರೂಪೇಣೈವ ನಿಶ್ಚಿತೇಷು ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪೋ ಯಥಾ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ಪುರೋವರ್ತಿನ್ಯಪಿ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತೇ ನಾಸೌ ಯುಕ್ತಸ್ತಥಾ ಚ ರಜ್ಜ್ವಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಪಪಾದಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಭಿದಧಾನಶ್ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏಷ ಇತಿ ।
ಹೇತುಫಲಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಾಗದ್ವೇಷಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ।
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಸ್ವೇನೇತಿ ।
ಅನಾರೋಪಿತೇನೇತಿ ಯಾವತ್। ವಿಜ್ಞಪ್ತೇರ್ವಿಶುದ್ಧತ್ವಂ ಜನ್ಮಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮಾಕಾರಾಂತರಶೂನ್ಯತ್ವಂ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಸಾಮನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸತ್ತೇತಿ ।
ನ ಚ ತತ್ರಾನ್ಯದಸ್ತಿ ಸುಖಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅದ್ವಯೇತಿ ।
ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾದ್ವಯಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತಂ ದ್ವೈತಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಇತ್ಯೇಷ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಯಸ್ತಾವತ್ತತ್ರೋಪಲಭ್ಯಂತೇ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ದ್ವೈತತತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಯೋರ್ಮೃಷಾತ್ವಮಾವೇದಯಂತ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ ತೇನಾದ್ವೈತಂ ತತ್ತ್ವಂ ದ್ವೈತಮವಿದ್ಯಾವಿಜೃಂಭಿತಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೭॥
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾ ಜೀವಕಲ್ಪನೇತ್ಯನ್ವಯಮುಖೇನೋಕ್ತಂ ತದೇವೇದಾನೀಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ನಿಶ್ಚಿತಾಯಾಮಿತಿ ।
ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ನಿಶ್ಚಿತಾಯಾಂ ತದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಸ್ತದುತ್ಥಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವಥಾ ನಿವರ್ತತೇ ರಜ್ಜುಮಾತ್ರಂ ಚಾವಿಶ್ಷ್ಯತೇ ತದ್ವದಾತ್ಮನಿ ಶ್ರೌತೋ ನಿಶ್ಚಯೋ ಯದಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಜೀವಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರದ್ವೈತಮೇವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಿಜೃಂಭಿತಾ ಜೀವಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ರಜ್ಜುರಿತಿ ।
ತದ್ವದಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸಾರಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾವೇದಕಂ ಯನ್ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತೇನ ಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಸೂರ್ಯಾಲೋಕಸ್ತತ್ಕೃತೋ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಃ ಸ ಏವಾದ್ವಿತೀಯಃ ಶಿಷ್ಯತೇ। ದ್ವೈತಂ ಪುನಃ ಸರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಆತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಸರ್ವಮಿದಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪೂರ್ಣತ್ವಂ ತಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಭಾವಿನಾ ಕಾರಣೇನ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯೋಽಪೂರ್ವಃ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನಾ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧವಿಧುರೋಽನಪರಃ ಅಂತರಂ ಛಿದ್ರಂ ತಚ್ಛೂನ್ಯೋಽನಂತರಶ್ಚಿದೇಕರಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮಬಾಹ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಸ್ಪೃಷ್ಟಮುಭಯಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ।
ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಂ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಮ್।
ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಕಾರಣಮವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಭಯ ಇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವವಿದ್ಯಾ ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಮನುಭವತಿ।
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣತ್ವೇನ ಕಾರಣಾನಪಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಏಕ ಇತಿ ।
ದ್ವೈತಾದ್ವೈತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮವಧಾರಣಮ್। ನನ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಃ ನಿರಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಆಶ್ರಯಾಂತರಸ್ಯ ಚಾಸತ್ತ್ವಾತ್ ತತ್ರೈವ ಸಾ ಪ್ರವಿಶತೀತಿ ಚೇತ್ ಸತ್ಯಮ್।
ಅವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ರ ಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ವಸ್ತುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಾಸೌ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಪ್ರಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅದ್ವಯ ಇತಿ ॥೧೮॥
ಆತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವೇ ಕಥಮನೇಕೈರ್ಭಾವೈಸ್ತಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ –
ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಮುದ್ಘಾಟಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ಮಾಯೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯದೀತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಮುತ್ತರತ್ವೇ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ಮಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಯಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೌಕಿಕೋ ಮೋಹಿತೋ ಮೋಹಪರವಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾಽಯಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಮಾಯಾಸಂಬಂಧಾನ್ಮೋಹಿತೋ ಭವತಿ। ಅತೋ ಮೋಹದ್ವಾರಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇವ ಮಾಯಾಧಿಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಮಾಯಾಯಾ ಮೋಹಹೇತುತ್ವಂ ಭಗವತಾಽಪಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮಮೇತಿ ॥೧೯॥
ಕೇ ತೇ ಪ್ರಾಣಾದಯೋಽನಾಂತಾ ಭಾವಾ ಯೈರಾತ್ಮಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಮಾಯಯೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪನಾಮುದಾಹರತಿ –
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ತಟಸ್ಥೇಶ್ವರೋ ವಾ ಸ ಜಗತೋ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಾಣವಿದೋ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯಾ ವೈಶೇಷಿಕಾದಯಶ್ಚ ಕಲ್ಪಯಂತಿ। ತದಿದಂ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ಸ್ವಪ್ನತಂತ್ರಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗದ್ಧೇತುತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್। ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ತಟಸ್ಥೇಶ್ವರವಾದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿವಿಹೀನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಲ್ಪನಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಭೂತಾನೀತಿ ಚೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯವಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ, ತಾನಿ ಚ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಾನೀತಿ – ಲೋಕಾಯತಿಕಾಃ । ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ನ ಹಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಾನಿ, ಜಡತ್ವವಿರೋಧಾತ್। ನಾಪಿ ಪರತಃ ಸಿದ್ಧಾನಿ, ಸ್ವಗುಣಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ವಹ್ನಿಗತೌಷ್ಣ್ಯಸ್ಯ ವಹ್ನಿವಿಷಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್। ಅತೋ ಭೂತಾನಿ ಜಗತ್ಕರ್ತೄಣೀತಿ ಕಲ್ಪನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ತ್ರಯೋ ಗುಣಾಃ ಸಾಮ್ಯೇನಾವಸ್ಥಿತಾ ಜಗತೋ ಮಹದಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತಿ – ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ಸಾಮ್ಯೇನ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಕಾರಣತ್ವೇ ಪ್ರಲಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್। ವೈಷಮ್ಯಭಜನಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಹೇತುಕತ್ವೇ ಸದಾ ತದಾಪಾತಾತ್।
ಸಹೇತುಕತ್ವೇ ಹೇತೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಚೀನದೋಷಾನುಷಂಗಾದನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಗುಣಾ ಇತೀತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಂತರಮಾಹ –
ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾಽವಿದ್ಯಾ ಶಿವ ಇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತ್ರೀಣಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸರ್ವಜಗತ್ಪ್ರವರ್ತಕಾನೀತಿ – ಶೈವಾ ಮನ್ಯಂತೇ। ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ಆತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಶಿವಸ್ಯ ಘಟಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಭಿನ್ನತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ತ್ರಿತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೦॥
ಏಕಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿಶ್ವಾದಯಃ ಪಾದಾಃ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತವೋ ಭವಂತೀತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ನಿರಂಶಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಂಽಶಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಪಾದಾ ಇತೀತಿ ।
ವಾತ್ಸ್ಯಾಯನ ಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕಲ್ಪನಾಂ ಕಥಯತಿ –
ವಿಷಯಾ ಇತೀತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾ ಭೂಯೋ ಭೂಯೋ ಭುಜ್ಯಮಾನಾಸ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರಮ್। “ವಿಷಸ್ಯ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ದೂರಮತ್ಯಂತಮಂತರಮ್ । ಉಪಭುಕ್ತಂ ವಿಷಂ ಹಂತಿ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ಮರಣಾದಪಿ” ಇತಿ ವಿಷಯಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತತ್ತ್ವಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಭೂರ್ಭುವಃ ಸ್ವರಿತಿ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾ ವಸ್ತುಭೂತಾಃ ಸಂತೀತಿ –
ಪೌರಾಣಿಕಾಃ ।
ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್।
ಸ್ಥಾನಭೇದೇನ ತ್ರಿತ್ವೇ ತದಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ದುರುತ್ತರತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಲೋಕಾ ಇತೀತಿ ।
ಅಗ್ನೀಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾಸ್ತತ್ತತ್ಫಲದಾತಾರೋ ನೇಶ್ವರಸ್ತಥೇತಿ – ದೇವತಾಕಾಂಡೀಯಾಃ । ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ಅಸ್ಮದಾದಿಪ್ರಯತ್ನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಫಲದಾತೃತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಭೃತ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್। ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪಕಾರಕತ್ವೇ ತದಾರಾಧನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್।
ತದ್ಭಕ್ತಾನಾಮಪಿ ವಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ತತ್ಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ದೇವಾ ಇತಿ ಚೇತಿ ॥೨೧॥
ಋಗ್ವೇದಾದಯೋ ವೇದಾಶ್ಚತ್ವಾರಸ್ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ – ಪಾಠಕಾ ವದಂತಿ। ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ನ ಹಿ ವೇದಾ ಲೌಕಿಕವರ್ಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ। ಕ್ರಮವತಾಮೇವ ವರ್ಣಾನಾಂ ವೇದಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್। ಕ್ರಮಶ್ಚೋಚ್ಚಾರಣೋಪಲಬ್ಧ್ಯೋರನ್ಯತರಗತೋ ವರ್ಣೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ತಥಾವಿಧಕ್ರಮವತಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮಾರೋಪಿತರೂಪೇಣ ವೇದಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ಕುತೋ ವೇದಾನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತೇಥಾಹ –
ವೇದಾ ಇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಯೋ ಯಜ್ಞಾ ವಸ್ತುಭೂತಾ ಭವಂತೀತಿ ಬೋಧಾಯನ ಪ್ರಭೃತಯೋ – ಯಾಜ್ಞಿಕಾ ಮನ್ಯಂತೇ। ತದಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮ್। ‘ಯಜ್ಞಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೋ ದ್ರವ್ಯಂ ದೇವತಾ ತ್ಯಾಗ’ ಇತ್ಯತ್ರೈಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಯಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯಜ್ಞಾ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತೈವಾಽಽತ್ಮಾ ನ ಕರ್ತೇತಿ –
ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ।
ತತ್ರ ಭೋಗೋ ಯದಿ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ನಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ ? ಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಸದಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಷಯಸನ್ನಿಧೌ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿರೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಭೋಕ್ತೇತಿ ಚೇತಿ ।
ಸೂಪಕಾರಾಸ್ತು ಭೋಜ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರತಿಜಾನತೇ ತದಪಿ ನ। ಮಧುರಾದಿರಸವ್ಯಂಜನಾದೇಸ್ತದೈವಾನ್ಯಥಾತ್ವದರ್ಶನಾದೈಕರೂಪ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಭೋಜ್ಯಮಿತಿ ಚೇತಿ ॥೨೨॥
ಆತ್ಮಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋಽಣುಪರಿಮಾಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕೇಚಿತ್। ತನ್ನ। ಯುಗಪದಶೇಷಶರೀರವ್ಯಾಪಿವೇದನಾನುಸಂಧಾನಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಇತೀತಿ ।
ಸ್ಥೂಲೋ ದೇಹೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾದಾತ್ಮೇತಿ –
ಲೋಕಾಯತಭೇದಃ ।
ತಚ್ಚ ನ । ಮೃತಸುಷುಪ್ತಯೋರಪಿ ಸಂಘಾತಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚೈತನ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಏಕೈಕಸ್ಯ ಚ ಭೂತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಚಾವಸ್ತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ಥೂಲ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಮೂರ್ತಸ್ತ್ರಿಶೂಲಾದಿಧಾರೀ ಮಹೇಶ್ವರಶ್ಚಕ್ರಧಾರೀ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯಾಗಮಿಕಾಃ । ತದಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮ್। ಅಸ್ಮದಾದಿಶರೀರವತ್ ತಸ್ಯಾಪಿ ಶರೀರಸ್ಯ ಪಾಂಚಭೌತಿಕತ್ವಾತ್।
ಲೀಲಾವಿಗ್ರಹಕಲ್ಪನಂ ಚ ವಿಗ್ರಹಾಭಾವೇ ಲೀಲಾಭಾವಾದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮೂರ್ತ ಇತಿ ।
ಅಮೂರ್ತಃ ಸರ್ವಾಕಾರಶೂನ್ಯೋ ನಿಃಸ್ವಭಾವಃ ಪರಾಮರ್ಥ ಇತಿ – ಶೂನ್ಯವಾದಿನಸ್ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ಪರಮಾರ್ಥೋ ನಿಃಸ್ವಭಾವಾಶ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಮೂರ್ತ ಇತಿ ಚೇತಿ ॥೨೩॥
ಕಾಲಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತಿ – ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿದಃ । ತಚ್ಚ ನ। ಕಾಲೈಕ್ಯೇ ಮುಹೂರ್ತಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗಾತ್। ತನ್ನಾನಾತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್। ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತೇಃ। ಉದಯಕಾಲಃ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತೇಃ ಸ್ಫುಟತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮತ್ವಂ ಕಾಲೇಽಪಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದನ್ಯಥಾ ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಕಾಲ ಇತೀತಿ ।
ಸ್ವಾರೋದಯವಿದಸ್ತು ದಿಶಃ ಪರಮಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯಾಹುಃ। ತದಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮ್। ತದ್ವಿದಾಮತಿ ಪರಾಜಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ದಿಶ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಧಾತುವಾದೋ ಮಂತ್ರವಾದಶ್ಚೇತ್ಯಾದಯೋ ವಾದ ವಸ್ತುಭೂತಾ ಭವಂತೀತಿ ಕೇಚಿತ್। ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ತಾಮ್ರಾದಿಸ್ವಭಾವೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಷ್ಟೇ ಚ ಕನಕಾದಿಸ್ವಭಾವಾಸಂಭವಾತ್।
ಮಂತ್ರವಾದೇಽಪಿ ಕಾಲದಷ್ಟೋ ನ ಜೀವತಿ ಅಕಾಲದಷ್ಟಃ ಸ್ವಯಮೇವೋತ್ಥಾಸ್ಯತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ವ್ಯಾಮೋಹ ಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ –
ವಾದಾ ಇತೀತಿ ।
ಭುವನಾನಿ ಚತುರ್ದಶ ವಸ್ತೂನೀತಿ – ಭುವನಕೋಶವಿದಃ । ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್। ತೇಷಾಮದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್। ನ ಚ ತೇಭ್ಯಸ್ತದ್ದರ್ಶನಮ್। ತೇಷಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಭುವನಾನೀತಿ ॥೨೪॥
ಮನ ಏವಾಽಽತ್ಮೇತಿ –
ಲೋಕಾಯತಭೇದಃ ।
ತದಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮ್। ತಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಕ್ಲೇಶಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ।
ಅಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಚ ಘಟವದನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ಕರಣತ್ವಾಚ್ಚ ದೀಪವದಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಮನ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿರೇವಾಽಽತ್ಮೇತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮೇವ ತತ್ ಸುಷುಪ್ತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ ವೇದ್ಯಸ್ಯ ಚ ಘಟವದತಿರಿಕ್ತವೇದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಚಿತ್ತಮೇವ ಬಾಹ್ಯಾಕಾರಶೂನ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್। ತದೇವಾಽಽತ್ಮೇತ್ಯಪರೇ।
ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯಾವಿಶೇಷಾತ್ತುಲ್ಯಂ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಚಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ವಿಧಿನಿಷೇಧಚೋದನಾಗಮ್ಯೌ ಪರಮಾರ್ಥಾವಿತಿ –
ಮೀಮಾಂಸಕಾಃ ।
ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್।
ದೇಶಕಾಲಾದಿಷು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಧರ್ಮೇತಿ ॥೨೫॥
ಪ್ರಧಾನಂ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಃ। ಮಹದಹಂಕಾರತನ್ಮಾತ್ರಾಣೀತಿ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ। ಪಂಚಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಪಂಚ ವಿಷಯಾಃ, ಮನಶ್ಚೈಕಮಿತಿ ಷೋಡಶ ವಿಕಾರಾಃ। ಪುರುಷಸ್ತು ದೃಶಿಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಕಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ವಸ್ತ್ವಿತಿ –
ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ।
ತಚ್ಚ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್।
ಪಂಚವಿಂಶತಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾದ್ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇ ಚ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯೋರನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಪಂಚವಿಂಶಕ ಇತಿ ।
ಪಾತಂಜಲಾಃ ಪುನರೀಶ್ವರಮಧಿಕಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಕಲ್ಪಯಂತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್। ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರ್ಭಾವಾದಧಿಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ।
ಅನಂತರ್ಭಾವೇ ಚ ಘಟವದನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಷಡ್ವಿಂಶ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಪಾಶುಪತಾಸ್ತು ರಾಗಾವಿದ್ಯಾನಿಯತಿಕಾಲಕಲಾಮಾಯಾಧಿಕಾಸ್ತ ಏವೈಕತ್ರಿಶಂತ್ಪದಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಬ್ರುವತೇ। ತನ್ನ। ಕ್ಲೇಶತ್ವೇಽಪಿ ರಾಗಾವಿದ್ಯಯೋರವಾಂತರಭೇದವದಸ್ಮಿತಾದೇರಪಿ ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಾತ್ ತಸ್ಯ ರಾಗೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ನ್ಯೂನತಾಪಾತಾದವಿದ್ಯಾಮಾಯಯೋಶ್ಚೈಕತ್ವಾದವಾಂತರಭೇದೇ ಚ ನಿಯತಾವಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ ಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್।
ಕಾಲಕಲಾಸು ಚ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಏಕತ್ರಿಂಶಕ ಇತಿ ।
ಅನಂತಃ ಪದಾರ್ಥಭೇದೋ ನ ನಿಯತೋಽಸ್ತೀತಿ ಕೇಚಿತ್। ತದಪಿ ನ। ವಾದಿನಾಂ ವಿವಾದದರ್ಶನಾತ್।
ವಿವಾದಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಮೂಲಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನಂತ ಇತೀತಿ ॥೨೬॥
ಲೋಕಾನುರಂಜನಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ –
ಲೌಕಿಕಾಃ ।
ತದಪಿ ವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರಮ್।
ಲೋಕಸ್ಯ ಭಿನ್ನರುಚಿತ್ವಾತ್ ತದನುರಂಜನಸ್ಯೇಶ್ವರೇಣಾಪಿ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಲೋಕಾನಿತಿ ।
ದಕ್ಷಪ್ರಭೃತಯಸ್ತ್ವಾಶ್ರಮಾಃ ಪರಮಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ। ತದಸತ್। ವೇಷಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಮಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಶೂದ್ರಾದೇರಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾಜ್ಜಾತೇಶ್ಚ ದುರ್ವಿವೇಚತ್ವಾತ್ತನ್ಮೂಲಸ್ಯಾಽಽಶ್ರಮಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ದೇಹಸಮವಾಯಿತ್ವೇ ಪಾರಲೌಕಿಕತ್ವಾಯೋಗಾದಸಂಗೇ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ತದಸಮವಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಆಶ್ರಮಾ ಇತೀತಿ ।
ವೈಯಾಕರಣಾಸ್ತು ಸ್ತ್ರೀ ಪುಂನಪುಂಸಕಂ ಶಬ್ದಜಾತಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ವರ್ಣಯಂತಿ। ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್।
ಸ್ತ್ರ್ಯಾದೇಃ ಶಬ್ದಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಸರ್ವಾದೀನಾಂ ತ್ರಿಲಿಂಗತ್ವಾಯೋಗಾದೇಕಸ್ಯಾನೇಕಸ್ವಭಾವತ್ವಾಸಂಭವಾದೌಪಾಧಿಕಧರ್ಮತ್ವೇ ಚ ತಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ತ್ರೀಪುಂನಪುಂಸಕಮಿತಿ ।
ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚೇತಿ ಕೇಚಿತ್। ತಚ್ಚ ನ।
ಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ವಸ್ತುತೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಾಪರಮಿತಿ ॥೨೭॥
ಸೃಷ್ಟಿರ್ವಾ ಲಯೋ ವಾ ಸ್ಥಿತಿರ್ವಾ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ –
ಪೌರಾಣಿಕಾಃ ।
ತದಪಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್।
ಸತೋಽಸತಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಕಲ್ಪನಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸರ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಉದಾಹೃತಾಶ್ಚಾನುದಾಹೃತಾಶ್ಚ ಕಲ್ಪನಾಭೇದಾ ಯಾವಂತೋ ವಿದ್ಯಂತೇ ತೇ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಕಲ್ಪನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ನಾಽಽತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್। ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಶ್ಲೋಕೇಷು ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಬೀಜಾತ್ಮನೋ ವಿಕಾರವಿಶೇಷತ್ವಾದಿತರೇಷಾಂ ನ ತತೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನತೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಅಂತಿಮಪದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಕುಲಧರ್ಮೋ ಗ್ರಾಮಧರ್ಮೋ ದೇಶಧರ್ಮಶ್ಚೇತ್ಯೇತೇ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮನಿ ತದಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ರಜ್ಜ್ವಾಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯತಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪನಾಶೂನ್ಯತ್ವಮಾಹ –
ತಚ್ಛೂನ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ಶ್ಲೋಕಾನಾಮುಚ್ಯತೇ ಶ್ಲೋಕಾಂತರೇಷ್ವಿವ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇತೇಷು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿತಿ ॥೨೮॥
ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಚ ಕತಿಪಯಕಲ್ಪನಾಭೇದಾನುದಾಹೃತ್ಯಾನಂತತ್ವಾದಶೇಷತಸ್ತೇಷಾಮುದಾಹರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಂಕ್ಷೇಪಮಾತ್ರಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಂ ಭಾವಮಿತಿ ।
ಪಾದತ್ರಯಂ ವಿಭಜತೇ –
ಕಿಂ ಬಹುನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಮೇವ ಭಾವಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ।
ಸ ಕಥಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ರಕ್ಷತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅಸಾವಿತಿ ।
ಸಾಧಕಪುರುಷತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ರಕ್ಷಣಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಸ್ವೇನೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಸಾಧಾರಣರೂಪತ್ವೇನ ತತ್ರೈವ ನಿಷ್ಠಾಮಾಪಾದ್ಯ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ನಿವಾರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ॥೨೯॥
ಏತೇನಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿರೋಧೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ। ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಾತ್ಮವದೇವ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕೇಣಾವಸ್ತುತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತೈರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏತೈರಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕೇಣ ಸತ್ತಾಸ್ಫುರಣಯೋರಭಾವಾತ್ ತದ್ದ್ವಾರೇಣಾಽಽತ್ಮನಿ ಭೇದದರ್ಶನಮವಿವೇಕಿನಾಮಸ್ತು ತದನ್ಯೇಷಾಂ ಕಥಮುಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿವೇಕಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮವೇದನೋಪಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ತತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕೋ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತುರತ್ರ ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತಥೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ ವೇದಕಿಂಕರೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತು ಸ ಯಂ ವೇದಾರ್ಥಂ ಬ್ರೂತೇ ಸ ಏವ ವೇದಾರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಭಾಗತೋ ವೇದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಭಿನಯತಿ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಂ ಸಾಕ್ಷಾದದ್ವೈತವಸ್ತುಪರಮ್। ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ತು ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಬೋಧನದ್ವಾರಾ ಪರಂಪರಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್। ‘ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನಂತಿ’(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಆತ್ಮವಿದೋ ವೇದಾರ್ಥವಿತ್ತಮುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತದೇವ ಹಿ ವೇದಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್, ಅತಶ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮವಿದೇವ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಮಾಣಮುಚ್ಯತೇ। ತತ್ಫಲಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೦॥
ಯಾಭಿರ್ಯುಕ್ತಿಭಿರಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಥ್ಯತೇ ತಾಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಹಕತ್ವಾದನಾಭಾಸತ್ವಮವಸೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದೇತದ್ ದ್ವೈತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸತ್ತ್ವೇ ಸತ್ತ್ವವತ್ ಪ್ರತಿಭಾನಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಾರಿತಾನಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಕಟತಾಂ ಪ್ರಾಪಿತಾನಿ ಪಣ್ಯಾನಿ ಕ್ರಯವಿಕ್ರಯದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಯೇಷಾಮಾಪಣೇಷು ಹಟ್ಟೇಷು ತೇ ಪ್ರಸಾರಿತಪಣ್ಯಾಪಣಾಸ್ತೇ ಚ ಗೃಹಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಸಾದಾಶ್ಚ ಸ್ತ್ರೀಪುಂಜನಪದಾಶ್ಚೈತೇಷಾಂ ವ್ಯವಹಾರಾಸ್ತೈರಾಕೀರ್ಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ।
ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ರಯಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಗಂಧರ್ವನಗರಾಕಾರಃ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ। ‘ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಂಜನ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಯೋ ವೇದಾಂತಾಃ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಮ ಇತಿ ।
ತಮಸಿ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ರಜ್ಜ್ವಾಮಧಿಷ್ಠಾನೇ ಭೂಚ್ಛಿದ್ರಮಿತಿ ಯದ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಭಾತಿ ತನ್ನಿಭಂ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ವಿವೇಕಿಭಿರ್ವಿಶ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತಚ್ಚಾತೀವ ಚಂಚಲಮಾಲಕ್ಷಿತಂ ನಾಶಪ್ರಾಯಂ ವರ್ತಮಾನಕಾಲೇಽಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾಸತ್ತ್ವಾತ್। ನ ಚ ದ್ವೈತಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸುಖಕರಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ದುಃಖಾಕ್ರಾಂತಂ ತು ದೃಶ್ಯತೇ। ತಚ್ಚ ನಾಶಗ್ರಸ್ತಮ್। ನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಮಸತ್ತ್ವಮೇವೋಪಗಚ್ಛತಿ ನ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೧॥
ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಾಧನೇನಾದ್ವೈತಮೇವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಮರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿತಾ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ವಾ ಸಂಗ್ರಹೇ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತದಾಹ –
ಯದೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ತದಾಹ –
ತದೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವೈತಾಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಕಥಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ನ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಂ ದ್ವೈತಸ್ಯ ತೌ ಕಿಂ ವಾಽದ್ವೈತಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ದೂಷಯತಿ –
ಸತೋ ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕದ್ವೈತಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯವಾನ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದ್ರಜ್ಜುಸರ್ಪವಿದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಸ್ಯ ರಜ್ಜ್ವಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ಮನಸಿ ವಾ ದ್ವಯೋರ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ರಜ್ಜುಂ ಪಶ್ಯತಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಬಹಿರುಪಲಬ್ಧಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತೃತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಭಯತೋ ಮನೋರಜ್ಜುಲಕ್ಷಣೇ ನ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ಯುಕ್ತೌ ದ್ವಯಾಧಾರತ್ವಾನುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಾನಸತ್ವಾವಿಶೇಷಾನ್ನ ತತ್ತ್ವತೋ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ತ್ಯಾವಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ತಾತ್ತ್ವಿಕೌ ಜನ್ಮವಿನಾಶಾವಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಮಾನಸತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವೈತಂ ಮನೋವಿಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಮನೋ ದ್ವೈತಸ್ಯ ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್।
ಭ್ರಮಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರೋಧಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ತತ್ರೈವ ಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಾಪಾರಾದದ್ವೈತೇ ತದವ್ಯಾಪಾರಾದಭಾವಬೋಧನೇ ವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಭಾವಬೋಧನೇ ವ್ಯಾಪಾರವಿರೋಧಾದದ್ವೈತಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಭಾವೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಕುತಃ ಶೂನ್ಯವಾದೋ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದ್ವೈತಸ್ಯೇತಿ ।
ನಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕಶೂನ್ಯವಾದೋ ಯುಕ್ತಃ, ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಮಾರೋಪಿತಸರ್ಪಾದೇ ರಜ್ಜುರಧಿಷ್ಠಾನಮ್; ನ ಹಿ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೋ ಭ್ರಮೋಽಸ್ತಿ; ತಥಾ ದ್ವೈತ ಕಲ್ಪನಾಯಾ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾದ್ವೈತಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯೋಂಕಾರಪ್ರಕರಣೇ ಪರಿಹೃತಮೇತಚ್ಚೋದ್ಯಮ್ ಕಥಮುದ್ಭಾವಯಸೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವಾದ್ಯಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಶೂನ್ಯವಾದೀ ಸ್ವಮತಾನುಸಾರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಚೋದಯತಿ –
ಆಹೇತಿ ।
ಸ್ವಮತಸಮ್ಮತಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತತೇತ್ಯನಿಯಮಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪರಪ್ರತಿಬೋಧನಸಂಭವಾದ್ ಭ್ರಮಬಾಧೇ ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾವಧೇಃ ಸತ್ಯತಾಯಾ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ ದ್ವೈತಭ್ರಮಬಾಧಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಸ್ಫುರತಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಶೂನ್ಯತಾಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅದ್ವೈತಮಸದಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದ್ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತಿ ತದಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ –
ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।
ರಜ್ಜುಸರ್ಪಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಾತ್ಮನಸ್ತು ಭ್ರಮಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾನ್ನಿಯಮೇನ ಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೈಕಾಂತೇನೇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಹೇತೋರನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –
ಅವಿಕಲ್ಪಿತೇತಿ ।
ನಾಯಂ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ಸರ್ಪಾಭಾವಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಪುರೋವರ್ತಿರಜ್ಜುತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸನ್ನೇವಾಜ್ಞಾತೋ ರಜ್ಜ್ವಂಶೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ। ತಥಾ ಸದೈವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸನ್ನೇವಾಽಽತ್ಮಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಆತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ವಿಕಲ್ಪಯಿತುಶ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದ್ವೈತಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಸಂಭಾವಿತತ್ವಾದ್ ಬಾಧಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಶೂನ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಮಿತೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ಪ್ರತಿಷೇಧದರ್ಶನಾದಾತ್ಮನೋಽಪ್ರಮಿತತ್ವೇ ತತ್ರ ದ್ವೈತಾಭಾವಪ್ರಮಾಪಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಪ್ರಮಿತೇ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣವೈಫಲ್ಯಾದೇವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಾತ್ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಸ್ವಧಿಷ್ಠಾನಾಕಾರೇಣ ಸ್ಫುರಣಾಂಗೀಕರಣಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ದ್ವೈತಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಭ್ರಮಾವಿಷಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾಸಾನುಗತತಯಾ ಸ್ಫುರಣಮಘಟಮಾನಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ವತೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ಸವಿಕಲ್ಪಕವ್ಯವಹಾರೇ ಸಮಾರೋಪಿತಸಂಸೃಷ್ಟಾಕಾರೇಣ ಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಮವಿರೂದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸುಖ್ಯಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಽಽತ್ಮಪ್ರತೀತೇಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ತಸ್ಮಿನ್ ದ್ವೈತಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಸುಕರತೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಯದಾ ಚೇತಿ।
ನ ಕೇವಲಮಾರೋಪಿತವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದೇವ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮನುವಾದತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಸ್ಫುರತ್ಯಾತ್ಮನಿ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಫಲಾಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತದವಸ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾದಪನೀತೇ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಫಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ನಿಃಶೇಷದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರ್ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾವಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ, ನ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ।
ದ್ವೈತನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸುಖಿತ್ವಾದೀತಿ ।
ಅಸುಖಿತ್ವಾದೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ಸ್ಫುರತ್ಯಸ್ಫುರಣಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಮವಿಷಯಶಿಕ್ತೀದಮಂಶಾದೇಶ್ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋಽಪಿ ರಜತಾದಿಭೇದೋ ದೋಷಮಾಹತ್ಮ್ಯಾದ್ ಯಥಾ ನ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತಥಾಽಚಿಂತ್ಯಶಕ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾಪ್ರಭಾವಾದಾತ್ಮನಿ ಸ್ಫುರತ್ಯಪಿ ಸುಖಿತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸವಿರೋಧ್ಯಸುಖಿತ್ವಾದಿ ರೂಪೇಣಾಸ್ಫುರಣಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಭ್ರಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಸುಖಿತ್ವಾದೇರಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ಥೂಲಂ ಶೋಕಾಂತರಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ – ದ್ರವಿಡಾಚಾರ್ಯ ಸಮ್ಮತಿಮಾಹ –
ಸಿದ್ಧಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪದಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಭಾವಬೋಧನವ್ಯುತ್ಪನ್ನನಞ್ಪದಸಂಸೃಷ್ಟೈಃ ಸ್ಥೂಲಾದಿವ್ಯುತ್ಪನ್ನಪದೈಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕದ್ವೈತಾಭಾವಬೋಧನೇನಾಧ್ಯಸ್ತನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥೩೨॥
ಯದುಕ್ತಂ ನಿರೋಧಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತೇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ನಾನಾರಸಮಿತಿ ಮತೇ ನಿರೋಧಾದೇಃ ಸುಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಭಾವೈರಿತಿ ।
ಭಾವಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ವಿಶೇಷಾಃ। ತೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದಸಂತೋ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್। ಅದ್ವಯಮನುವೃತ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಿಶೇಷಾಕಾರೈರವಸ್ತುಭೂತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣ ಚ ತಾದೃಶೇನಾಯಮವ್ಯಾವೃತ್ತಾನನುಗತಪೂರ್ಣಸತ್ತಾಚಿದೇಕತಾನಃ ಸನ್ನಾತ್ಮೈವ ಮೂಢೈರ್ಮೋಹಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ। ನ ವಸ್ತುತಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವೋಽಸ್ತಿ, ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಶೇಷಾಣಾಮಸತ್ತ್ವೇ ಕಥಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ತಾತದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಸತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಭಾವಾ ಇತಿ ।
ಅನುಗತಸತ್ತಾಕಾರೇಣ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸತ್ತ್ವವ್ಯವಹಾರಾ ಭವಂತೀತಿ ಶೇಷಃ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಖಂಡೈಕರಸತ್ವೇ ವಸ್ತುನಃ ಸಿದ್ಧೇ ನಿರೋಧಾದೇರ್ದುಃಸಾಧನತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ನಿರೋಧಾದಿಸರ್ವವಿಶೇಷಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ವಸ್ತು ವಸ್ತುಭೂತಮಿತಿ ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಕೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಶೇಷಾನಾಶ್ರಿತ್ಯ ನಿರೋಧಾದೇಃ ಸುಸಾಧನತ್ವಾದಸತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ, ತೇನ ತಸ್ಯ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಪರೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಗತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನಾರೋಪಿತತ್ವಾದ್ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಮುನ್ನೇಯಮ್। ಅವಿದ್ಯಮಾನೈರಯಮಾತ್ಮಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತೇಷಾಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತೇಷಾಂ ಮನಃ ಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ಮೃಷಾತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನವಿದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಪರಿಣಾಮತ್ವಾನ್ಮನಶ್ಚಲನಮಂತರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಾನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ವಿಭೋರಾತ್ಮನೋ ನಭೋವಚ್ಚಲನಂ ವಾಸ್ತವಮವಕಲ್ಪತೇ। ನ ಚ ತದಭಾವೇ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸಂಭಾವನೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಾತ್ಮಪರಿಣಾಮತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಪ್ರಜಲಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಗತಂ ಚಲಿತಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮನೋ ಭಾಸಮಾನಾ ಭಾವಾ ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತೋ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ। ದೃಶ್ಯತ್ವಜಡತ್ವಾದಿನಾ ಸ್ವಪ್ನವಿನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಫಲಿತಂ ದರ್ಶಯನ್ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತದಾತ್ಮನಾ ಕಥಮಾತ್ಮಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥಸತೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಶಾದಿಷ್ಟಾ ಕಲ್ಪನಾ ನ ಸ್ವಭಾವವಶಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸದೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಸತ್ತ್ವೇ ಸತ್ತ್ವೇನ ಕಥಂ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೃತೀಯಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಸತ್ತಯಾ ಸತ್ತ್ವೇನ ನ ಸತ್ತಾಽವಕಲ್ಪ್ಯತೇ।
ತೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪನಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನೈವ ದೃಶ್ಯತೇ। ನ ಚಾಸತೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಾರೋಪಿತಾನುವೇಧಾಭಾವಾತ್ ತದನುವೇಧಾತ್ತು ಸತೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್। ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಾನಾಂ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸತಿ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಸತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಂಗೀಕಾರಾರ್ಥಮ್।
ಕಲ್ಪನಾರಾಹಿತ್ಯದಶಾಯಾಮೇವಾದ್ವಯತಾ ಶಿವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಸ್ಯಾಶಿವತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಲ್ಪನೇತಿ ।
ತ್ರಾಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಹರ್ಷಶೋಕಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ।
ಯದುಕ್ತಮದ್ವಯತಾ ಶಿವೇತಿ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಅದ್ವಯತೇತಿ ॥೩೩॥
ಕಿಂ ಚ ಕಿಮಿದಂ ನಾನಾಭೂತಂ ದ್ವೈತಮಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವೇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್। ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಾಽಽತ್ಮಭಾವೇನೇತಿ ।
ಇದಂ ಹಿ ನಾನಾಭೂತಂ ದ್ವೈತಂ ನಾಽಽತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ। ಜಡಾಜಡಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್। ಭೇದಾದಿಶೂನ್ಯಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಸ್ವೇನೇತಿ ।
ಸ್ವೇನ ಸತ್ತಾಪ್ರತಿತ್ಯೋರನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತಾಲಕ್ಷಣಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಪಿ ನೇದಂ ದ್ವೈತಂ ಸೇದ್ಧುಂ ಪಾರಯತಿ। ತಥಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನಾತ್ಮನೋಽದ್ವೈತತ್ವಾಪಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಕಿಮಿದಂ ದ್ವೈತಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪೃಥಗಪೃಥಗ್ವೇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್।
ನಾಽಽದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಪೃಥಗಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಕಿಂಚಿದಪಿ ದ್ವೈತಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಪೃಥಗೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ಧರ್ಮತ್ವಸ್ವರೂಪತ್ವಯೋರ್ದುರ್ವಚನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಪಿ ಕಿಂಚಿದನ್ಯೋನ್ಯಮಪೃಥಗ್ಭೂತ್ವಾ ಸಿಧ್ಯತಿ।
ಘಟಪಟಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ ವ್ಯವಹಾರಲೋಪಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೃಥಗಿತಿ ।
ಅತೋ ವಾಸ್ತವಾಕಾರೇಣ ಸರ್ವಥಾ ನಿರೂಪಣಾಸಹಮೇವ ದ್ವೈತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಇತಿ ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮದ್ವಯತಾ ಶಿವೇತಿ; ತತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರೋಪನ್ಯಾಸಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನಾನಾಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾನಾಭೂತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯೋಪದಾನಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮಿತಿ।
ತಸ್ಯ ಭಯಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಅನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ವ್ಯಾಘ್ರಚೋರಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್।
ತದ್ಭಯಕಾರಣಂ ಭೇದದರ್ಶನದ್ವಯೇ ವಸ್ತುನಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಮಧಿಷ್ಠಾನರೂಪೇಣ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಮಸದೇವ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರತಯಾ ಸಮಾರೋಪಿತಃ ಸರ್ಪೋ ಯದಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ತದಾ ನಾಸೌ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಿಧ್ಯತಿ। ತಥಾ ಜಗದಪೀದಂ ತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ನಾನ್ಯತ್ವೇನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಏವಂ ಪ್ರಥಮಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಕದಾಚಿದಪೀತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾವಾಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ನ ಪೃಥಗಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಪೃಥಕ್ತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ದುರ್ವಚನತ್ವಾತ್। ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣಂ ತು ಪ್ರಾತೀತಿಕಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮಧಿಕೃತ್ಯಾವಿರುದ್ಧಮ್।
ನಾಪೃಥಗಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ತದನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಾ ಪರೇಣಾಽಽತ್ಮನಾ ವಾ ಸಹಾಪೃಥಗ್ಭೂತ್ವಾ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ। ಅತೋ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದ್ ದ್ವೈತಂ ನಾಮಾಸ್ತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ದ್ವೈತಂ ಭಯಹೇತುಸ್ತದಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಪುನರದ್ವೈತಮಭಯಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೩೪॥
ಕಿಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತಮದ್ವೈತಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಪ್ರತೀತಿಗೋಚರತಾಮಾಚರತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವೀತೇತಿ ।
ರಾಗಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧವಿಧುರಾಣಾಮೇವ ಯಥೋಕ್ತಮದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ನ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಸ್ತುತಿಶ್ಚ ತದುಪಾಯಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಕರೋತೀತಿ ಶೇಷಃ। ಆದಿಪದೇನ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೋಷಾಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ।
ರಾಗಾದಿವಿಮೋಕೋ ಯದಾ ಕದಾಚಿದನಧಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಸಂಭವತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸರ್ವದೇತಿ ।
ಸದಾ ರಾಗದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ವಿವೇಕಮ್ ಹೇತುಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಮುನಿಭಿರಿತಿ ।
ವಿವೇಕೇ ಚ ಪದಶಕ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪರಿಞ್ಞಾನಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ವೇದೇತಿ ।
ಏವಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವಿಷಯಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಉಪಲಬ್ಧ ಇತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದದ್ಯೋತ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ –
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಶೂನ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮವಿಶೇಷಣಮ್। ಆತ್ಮನೋಽಭಾವತ್ವಂ ಬ್ರಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ಯತೇ।
ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ವಿಶೇಷಯೋರ್ವ್ಯೋಸೇಧತಿ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಧಿಕಾರಿಣೋ ದರ್ಶಿತಾನುಪಸಂಹರತಿ –
ವಿಗತೇತಿ ।
ಅನಧಿಕಾರಿಣೋ ದರ್ಶಯನ್ ವೈಶೇಷಿಕವೈನಾಶಿಕದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಜ್ಞಾನಾಮಪಿ ತದಂತರ್ಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ನಾನ್ಯೈರಿತಿ ॥೩೫॥
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಚಯಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯವತಾಂ ಪಂಡಿತಾನಾಮಪಿ ನಾದ್ವೈತೇ ಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದದ್ವೈತಮವಗಮ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಂತತಿಂ ಕುರ್ವತೋ ಲೋಕಾನುವರ್ತನೇ ವಿಧಿನಿಯಮಮಾಹ –
ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಪರಾಮರ್ಶಃ। ವಿದಿತ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರತೋಽವಗಮ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅದ್ವೈತಾವಗತಿದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಮೃತಿಸಂತತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ನಿಯಮವಿಧಿಮಭ್ಯನುಜಾನಾತಿ –
ಅದ್ವೈತ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಮಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಜಡಸದೃಶಸ್ಯ ಕಥಂ ಲೋಕಾಚರಣಮಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಲೋಕೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಾನತೀತ್ಯ ವಿದುಷೋ ಜಡವದಾಚರಣಂ ಕಿದೃಶಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಮನೂದ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಜಡವದಿತಿ ।
ಏವಂ ವಿಧೋಽಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ಯಾಭಿಜನಾದಿಭಿರಪ್ರಖ್ಯಾಪಯಂಜಡವದೇವ ವಿದ್ವಾಲ್ಲೋಕಮಾಚರೇದಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥೩೬॥
ನನು ಪರಾಪರದೇವಯೋಃ ಸ್ತುತಿಪೂರ್ವಕಪ್ರಣಾಮಸ್ಯ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಕಥಂ ವಿದುಷೋ ಜಡವದಾಚರಣಮಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನಿಸ್ಸ್ತುತಿರಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಜೀವತಾ ಕ್ವಾಪಿ ಸ್ಥಾತವ್ಯತ್ವಾದಾಶ್ರಯಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ಕುತೋ ಜಡಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಚಲೇತಿ ।
ಚಲಂ ಚಾಚಲಂ ಚ ಚಲಾಚಲೇ ತೇ ನಿಕೇತೋ ಯಸ್ಯಾಽಽಶಯಃ ಸ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್।
ತಥಾಽಪಿ ಕೌಪೀನಾಚ್ಛಾದನಾಶನಪಾನಾದಿದೇಹಸ್ಥಿತಿಪ್ರಯೋಜಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಧ್ರೌವ್ಯಾನ್ನ ವಿದುಷೋ ಜಡತುಲ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯತಿರಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಭಿಮಾನವತಸ್ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಸು ವರ್ತ್ತಮಾನಸ್ಯ ಕಥಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಪಾರಮಹಂಸಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮಶಕ್ಯಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ಮೈವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಮಿತಿ ।
ವಿದಿತ್ವೇತ್ಯಾಪಾತಿಕಂ ವೇದನಂ ವ್ಯುತ್ಥಾನಹೇತುತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ವಿಷಯಾಂತರೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ತಥಾ। ತದೇವ ಪರಂ ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮಾ ನಿರುಪಚರಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥೋಚ್ಯಂತೇ।
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ನಿಷ್ಠಾ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಸ್ಥಿತಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥೇತ್ಯಾಹ –
ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ।
ತದೇವಾಽಽತ್ಮಭೂತಂ ಪರಂ ವಸ್ತು ಪರಮಯನಂ ಪರಾ ಗತಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಪರಾಯಣಾ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ’(ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂಗೃಹ್ಯತೇ।
ಕದಾ ಪುನಶ್ಚಲೋ ದೇಹೋ ವಿದುಷೋ ನಿಕೇತೋ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದೇತಿ ।
ಅವಿವಕ್ಷಿತೇ ಹಿ ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾಽಽತ್ಮಸ್ಥಿತಿಮುಕ್ತವಿಶೇಷಣವತೀಂ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯಾಹಂಕಾರಮಮಕಾರಪರವಶೋ ಯದಾ ವಿದ್ವಾನವತಿಷ್ಠತೇ ತದೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ವಭಾವತಸ್ತ್ವಚಲಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವಾಸ್ಯ ನಿಕೇತನಂ, ಚಲಂ ಪುನಃ ಶರೀರಮುಪದರ್ಶಿತವಿಸ್ಮರಣದ್ವಾರೇಣೇತಿ ನಿಗಮಯತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಅವಿದುಷೋ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ॥೩೭॥
ಅಹಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಮತ್ತೋಽನ್ಯದಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಸಂತತಿಕರಣಮಪಿ ನ ಕಾಲವಿಶೇಷನಿಯತಂ ಕಿಂ ತು ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಶರೀರಾದಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ತತ್ತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಬಾಹ್ಯತೋ ದೇಹಾದ್ ಬಹಿರವಸ್ಥಿತಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾವಸ್ತುತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರಮೇವೇತ್ಯನುಭೂಯ ಸ್ವಯಮಪಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ತತ್ರೈವಾಽಽಸಕ್ತಚೇತಾ ಬಾಹ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಬುದ್ಧಿಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತತ್ತ್ವೇ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ತದ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ಕಥಮದ್ವೈತನಿಷ್ಠಾ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಬಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ತದುಭಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತದಾಹ –
ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟುರಾತ್ಮನೋಽಪಿ ದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ತುಲ್ಯಂ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।
ಭವತು ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಸ್ತತ್ತದಾಗಮವಚನನಿರ್ದೇಶಾದುಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುರಾತ್ಮನೋ ನ ಯಥೋಕ್ತರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನಿ ತು ಪ್ರಾಚೀನಾನಿ ತತ್ತದಾಗಮೋಪಾತ್ತಾನ್ಯಪುನರುಕ್ತಾನಿ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾರಾಮತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಿಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪರಿತೃಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾದಪ್ರಚ್ಯುತೋ ಭವತೀತ್ಯೇತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತತ್ತ್ವದರ್ಶೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ।
ಆತ್ಮವಿದೋ ನಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮದರ್ಶನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಸತಿ ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ವರೂಪಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತೇರಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸದೇತಿ ।
ವಸ್ತುನಃ ಸದೈಕರೂಪತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಶುನಿ ಚೇತಿ ।
ಸಮದರ್ಶಿನಃ ಸದೈಕರೂಪವಸ್ತುದರ್ಶಿನ ಏವ ಪಂಡಿತಾ ನಾನ್ಯೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸ್ವರೂಪಾಪ್ರಚ್ಯವನೇ ಚ ಸ್ಮೃತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸಮಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವವಿನಶ್ಯಂತಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಾಪ್ರಚ್ಯವನಮುತ್ತಮ್ ॥೩೮॥
ತರ್ಕಾವಷ್ಟಂಭೇನ ದ್ವೈತವೈತಥ್ಯನಿರೂಪಣಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯಾದ್ವೈತಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಪಿ ತರ್ಕತಃ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಂ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸುರುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭೇದದೃಷ್ಟಿಂ ತಾವದಪವದತಿ –
ಉಪಾಸನೇತಿ ।
ದೇಹಸ್ಯ ಧಾರಣಾದ್ಧರ್ಮೋ ಜೀವೋ ಭೂತಸಂಘಾತಾಕಾರೇಣ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ವರ್ತತೇ। ಸ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಜಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ವಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ। ಸ ಪುನರುಪಾಸನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವೇನಾಽಽಶ್ರಿತಸ್ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಶರೀರಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ಯತೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಾನವತಿಷ್ಠತೇ ತೇನಾಸೌ ಕೃಪಣೋಽಲ್ಪಕೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ಸ್ಮೃತಶ್ಚಿಂತಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪ್ರಕರಣಾಂತರಮವತಾರಯನ್ ವೃತ್ತಮನುದ್ರವತಿ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹಿ ನಿರ್ಣಯೇ ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ ಶಿವೋಽದ್ವೈತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣೈರಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣಾದ್ವಿತೀಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾನುವದತಿ –
ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ತತ್ರೈವಾಽಽದ್ಯೇ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತ’(ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ ದ್ವೈತಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ। ಸ ತು ದ್ವಿತೀಯೇನ ಪ್ರಕರಣೇನ ಹೇತುದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ಮಕೇನ ತರ್ಕೇಣ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ, ನಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತವ್ಯಮವಶಿಷ್ಟಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಾಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ –
ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ।
“ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರದ್ವೈತಂ ಕಥಂ ತರ್ಕೇಣ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ತತ್ಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರತರ್ಕಾಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಗಮಿಕತರ್ಕಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿತಯಾ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುತ್ವಾತ್ ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಅದ್ವೈತೇತಿ ।
ಯದಿ ತರ್ಕೇಣಾದ್ವೈತಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಾಸಕನಿಂದಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಪಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿರೋಧಿತ್ವಾದುಪಾಸಕಸ್ಯ ತನ್ನಿಂದಾ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿನೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾಜತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿರ್ಘಟಿಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸರ್ವಮಿದಮಜಮಹಂ ಚ ತಥೇತ್ಯುಪಾಸಕೋ ಯತೋ ಮನ್ಯತೇಽತಶ್ಚ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯಜತ್ವಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಥಿತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತನ್ಮಾತ್ರಮಿಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮುಪಾಸನಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಇದಾನೀಮುತ್ಪತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜಾತೋ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ವರ್ತಮಾನೋಽಹಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಯದಾತ್ಮಕಃ ಸನ್ನಾಸಂ ತದೇವ ಪುನಃ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಸನಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ, ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ತಲವಕಾರಾಣಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮುಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಷೇಧದರ್ಶನಾಚ್ಚೋಪಾಸಕನಿಂದಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ವಾಚೇತಿ ।
ಅನಭ್ಯುದಿತಮನಭಿಪ್ರಕಾಶಿತಮ್, ಅಭ್ಯುದ್ಯತೇಽಭಿಪ್ರಾಕಾಶ್ಯತೇ, ಉಪಾಸತೇ ವಾಚಾ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಯನ್ಮನಸಾ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ॥೧॥
ಭೇದದರ್ಶಿನಮುಪಾಸಕಮದ್ವೈತವಿರೋಧಿನಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಸಂಪ್ರತ್ಯದ್ವೈತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಜಾತಿರ್ಜನ್ಮ, ತದ್ರಹಿತಮಜಾತಿ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಮತಾಮಿತಿ ।
ಜನ್ಮರಾಹಿತ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ಅಕೃಪಣೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ದರ್ಶನಾದಿವಿಶೇಷವ್ಯವಹಾರಗೋಚರೀಭೂತಂ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಾಶಿ ಚೋಚ್ಯತೇ। ತದೇವ ಕೃಪಣತ್ವಾಲಂಬನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಪಣ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಭಾವರೂಪಮಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ತದ್ವಿಪರೀತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ಯ ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ಯಾವತ್।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದಜಾತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಾಮ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಗತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅವಯವೇತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ಪ್ರಕಟಯನ್ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇಣಾಜತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದ್ಧೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮಂತತ ಇತಿ ಪೂರ್ಣತ್ವಸಂಕೀರ್ತನಮ್।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪೋ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ತಥಾ ಸರ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಮಪಿ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಸ್ತುತೋ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂ ತು ಸರ್ವತೋ ದೇಶತಃ ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚ ಪೂರ್ಣಂ ಕೂಟಸ್ಥಮೇವ ವಸ್ತು ಭವತಿ ತಥಾ ತಂ ಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ॥೨॥
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕೃತಃ, ಸ ಕೀದೃಗಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಆತ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ಜೀವಭೇದಪ್ರತೀತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜೀವೈರಿತಿ ।
ಯಥಾಽಽಕಾಶೋ ವಿಭುತ್ವಾದಿಧರ್ಮಃ ಸ್ವಗತತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದವಾನ್ನ ಭವತಿ ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್। ಯಥಾ ಚ ಮಹಾಕಾಶೋ ಘಟಾಕಾಶಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಾನಾವಿಧಜೀವಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತೀತಿಗೋಚರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ಸಂಘಾತಾನಾಂ ಪರಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಘಟಾದಿವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದಃ ಸಕಾಶಾದ್ಘಟಾದಯೋ ಜಾಯಂತೇ ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾಕಾರೇಣ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯದಾಽಽತ್ಮನೋ ಜೀವಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಿಷ್ಟಾ ತದಾ ತಸ್ಯಾಮುತ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತವಚನಮೇತದಿತ್ಯಾಹ –
ಜಾತಾವಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಜಾತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಮತಃ ಸ್ವಗತತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಶೂನ್ಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾದ್ವಿಭುತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್। ನ ಚ ಪರಮಾಣ್ವಾದೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದೇರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ। ತಸ್ಯೈವಾಸಮ್ಮತತ್ವಾತ್। ಕ್ವಚಿದಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಜೀವೈರಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಚಷ್ಟೇ –
ಜೀವೈರಿತಿ ।
ಜೀವಾಕಾರೇಣ ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಕ್ತಃ। “ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ”(ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉದಿತಶಬ್ದಶ್ಚೇದುಕ್ತಾರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ಪರಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಘಾತರೂಪೇಣೋಕ್ತತ್ವೇ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ‌ಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ನಾತ್ಮಾಽಶ್ರುತೇರಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಿತಿ ।
ತೃತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯಾವಕಾಶಪ್ರದಾನೇನ ಘಟಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್।
ಜಾತಾವಿತ್ಯಾದೇರರ್ಥಮಾಹ –
ಯದೇತಿ ॥೩॥
ಅದ್ವೈತಸ್ಯ ಜೀವಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಜೀವಪ್ರಲಯಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಘಟಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕೌ ಜೀವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ, ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೌ।
ತಥಾ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವವದದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಶ್ರುತ್ಯಾಽಪಿ ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪॥
ಇದಾನೀಮದ್ವೈತಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹತತಿ –
ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾದೇಕಸ್ಮಿಂಜೀವೇ ಸುಖಾದಿಸಂಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯಪರೇ ಜೀವಾಸ್ತೈರೇವ ಸುಖಾದಿಭಿರ್ನ ಸಂಯುಜ್ಯಂತ ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತldತ್ವದಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸರ್ವದೇಹೇಷ್ವಿತಿ ।
ಐಕಾತ್ಮ್ಯೇ ಕರ್ತರ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತಾರಃ ಸರ್ವೇ, ಭೋಕ್ತರಿ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ಭೋಕ್ತಾರಃ ಸರ್ವೇ ಭವೇಯುರಿತ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಂತರಮಾಹ –
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ದ್ವೈತಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ –
ತಾನ್ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಕಿಮಿದಮೈಕಾತ್ಮ್ಯೇ ಸಾಂಕರ್ಯಮ್ ? ಕಿಮೇಕಸ್ಮಿಂಜೀವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇನ ಸುಖಾದಿನಾ ಜೀವಾಂತರಾಣಾಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಸರ್ವೋಪಾಧಿಷ್ವಾತ್ಮೈಕ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಸುಖಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವತ್ರೈಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಸುಖಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರಾಽಽತ್ಮೈಕತ್ವಮುಕ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ತದೇಕತ್ವಮುಪಪತ್ತಿಶೂನ್ಯಂ ಕಥಮಂಗೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನನು ನೇತಿ ।
ಯದಿ ಸರ್ವತ್ರೈಕತ್ವಂ ನಿಯತಮಿಷ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸುಖಿತ್ವಂ ದುಃಖಿತ್ವಮ್ ಚ ತಸ್ಯೈವೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಪ್ತಮಿತಿ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ –
ಯದ್ಯೇಕ ಏವೇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾದ್ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಿಮಿದಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ವೈಶೇಷಿಕಾದೇರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇದಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚೈಕಾತ್ಮ್ಯಂ ದೂಷಯತಾ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ತದ್ಭೇದೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ।
ಸ ಚ ನಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತನ್ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಕಸ್ಯಾಚಿದ್ಭೋಗಮಪವರ್ಗಂ ಚ ಕಸ್ಯಚಿದಾದಧತ್ ಪುರುಷಶೇಷಮಿಷ್ಯತೇ।
ತಚ್ಚ ಪುರುಷಭೇದಾಭಾವೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ತೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷಭೇದಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಭೇದೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತೇರನುದಯಂ ವದನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಮೇವೋಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಪುರುಷೇಷು ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರಸಂಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಂ ಪರಂ ಶೇಷಿಣಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ತಸ್ಮಿನ್ ಭೇದಮಪಿ ಕಾಂಕ್ಷತೇ।
ಅತೋಽನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಮಾಣಶೂನ್ಯಾ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾ, ಕಿಂ ತು ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಪರೇತಿ ।
ನನು ನ ಪುರುಷಸತ್ತಾಮಾತ್ರಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ।
ಕಿಂ ತ್ವೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠೈತಮಿತಿ ಸೇಶ್ವರವಾದಿಮತಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಶ್ಚೇತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥೋ ವೇದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮದ್ವೈತಮ್।
ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಸುಖದುಃಖೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಪ್ರಯತ್ನಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಾ ನವ ವಿಶೇಷಗುಣಾಃ। ತೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಾತ್ಮಸು ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಸಮವೇತಾಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯಂತೇ। ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿದೇಹಮಾತ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಯೋ ರೂಪಾದಿವದಾತ್ಮವ್ಯಾಪಿನಃ, ಕಿಂ ವಾ ಸಂಯೋಗಾದಿವದೇಕದೇಶವೃತ್ತಯಃ। ನಾಽಽದ್ಯಃ।
ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣಾನಾಮಾಶ್ರಯವ್ಯಾಪಿನಾಮಾಶ್ರಯಸಂಯುಕ್ತೇ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪರ್ಯಾಯೇಣ ಜ್ಞಾತತಾದಿವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದಪ್ಯಸದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವೇಕದೇಶಃ ಸತ್ಯೋಽಸತ್ಯೋ ವಾ। ಪ್ರಥಮೇ ಘಟಾದಿವದಾತ್ಮನಃ ಸತ್ಯೈಕದೇಶತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಲ್ಪಿತೈಕದೇಶಾನಾಮೇವ ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತು ನ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಹೇತವಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಭಾವಾನಾಖ್ಯಾಃ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಹಣಮಿತರೇಷಾಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್। ತೇಷಾಮಾತ್ಮನಿ ಸಮವಾಯಾಭಾವಾತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ। ಕಿಂ ಚಾಽಽತ್ಮಮನಃ ಸಂಯೋಗಾದಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಿಷ್ಟಾ।
ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಗ್ರಹಣಸಮಯೇ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಸಂಭವತ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಗ್ರಹಣಕಾರಣಸಂಯೋಗೇನೈವ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾಽಽತ್ಮಮನಸೋಃ ಸಂಯೋಗಾದೇಕಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸಮುತ್ಪತ್ತಿಸಮಯೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಸಮುತ್ಪದ್ಯೇರನ್। ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಸಮುದಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಾಯೌಗಪದ್ಯಾದ್ಯುಗಪದನುತ್ಪತ್ತಿಃ।
ತೇಷಾಂ ತದುದ್ಧೋಧಸ್ಯ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಂತರ್ಭಾವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಯುಗಪದ್ವೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಮತಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಬಂಧೋ ದೃಷ್ಟಃ। ಯಥಾ ಮಲ್ಲಾನಾಂ ಮೇಷಾಣಾಂ ರಜ್ಜುಘಟಾದೀನಾಂ ಚ।
ತದುಭಯಾಭಾವಾದಾತ್ಮನಾಂ ಮನಾಅದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇರ್ನೋಕ್ತಾದಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾದುಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಗುಣಾದೀನಾಂ ಸಾಜಾತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧವದಾತ್ಮನೋ ಮನಆದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ದ್ರವ್ಯಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ನ ತತೋ ಭೇದೇನ ಗುಣಾದಯೋ ವೇದಾಂತಿಮತೇ ವಿದ್ಯಂತೇ। ಶುಕ್ಲಃ ಪಟಃ ಖಂಡೋ ಗೌರಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯದರ್ಶನಾತ್। ದ್ರವ್ಯಮೇವ ತು ಕಲ್ಪನಯಾ ತತ್ತದಾಕಾರೇಣ ಭಾತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್। ಅತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಗುಣಾದಯೋ ದ್ರವ್ಯಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾ ಹಿಮವದ್ವಿಂಧ್ಯಯೋರಿವ ಯದಿ ಸ್ಯುರ್ಯದಿ ಚಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದಿಚ್ಛಾದಯೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನಾ ಭವೇಯುಸ್ತದಾ ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯೇಣ ತದ್ವದೇವ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಚಾಽಽಮನಾ ತದಯೋಗಾತ್ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾನಾಮಪಿ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅಯುತೇತಿ ।
ಕಿಮಿದಮಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮಪೃಥಕ್ಕಾಲತ್ವಂ ಕಿಂ ವಾಽಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮುತಾಪೃಥಕ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಮಹೋಸ್ವಿತ್ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ? ನಾಽಽದ್ಯಃ। ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್।
ಕಿಮಿಚ್ಛಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಪೃಥಕ್ಕಾಲತ್ವಮ್ ಕಿಂ ವಾಽಽತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯೇಚ್ಛಾದೀನಾಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಹಾಪೃಥಕ್ಕಾಲತ್ವಮಿಚ್ಛಾದೀನಾಂ ತದಾಽಽತ್ಮನೋಽನಾದಿತ್ವಾತ್ ತದ್ ಗತಮಹತ್ತ್ವವನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತೇಷಾಮಾಪತತೀತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮ್। ತಂತುಪಟಾದೀನಾಂ ಪೃಥಗ್ದೇಶಾನಾಮಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್। ನ ಚಾಪೃಥಕ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಮಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮ್। ಭೇದಪಕ್ಷಪರಿಕ್ಷಯಾತ್। ನ ಚ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮ್।
ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಹಸ್ತಾದೀನಾಂ ಚಾಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾಪಾತಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾದನನ್ಯತ್ವೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಬಂಧತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್; ತತೋಽನ್ಯತ್ವೇ ತೇನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯೇ ಸ್ಯಾದನವಸ್ಥೇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಸಮವಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ –
ಸಮವಾಯ ಇತಿ ।
ನ ವಾಚ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಸಮವಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸಮವಾಯವತಾಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಮಪಿ ತದ್ವತ್ತ್ವಾದ್ಭೇದಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪ್ಯನುಪಲಂಭಾತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವಪ್ರಥಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸಮವಾಯಸಾಮ್ಯಂ ಚಕಾರೇಣ ಸೂಚ್ಯತೇ।
ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಭಿರ್ಗುಣಾದೀನಾಂ ಚ ದ್ರವ್ಯೇಣಾತ್ಯಂತಭೇದೇ ಹಿಮವದ್ವಿಂಧ್ಯಯೋರಿವ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತೇಷು ಪರತಂತ್ರತಾವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚೇಚ್ಛಾದಯೋ ನಾಽಽತ್ಮಗುಣಾ ಉಪಜನಾಪಾಯವತ್ತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿವತ್।
ಯದ್ವಾಽಽತ್ಮಾ ನಾನಿತ್ಯಗುಣವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದೇಹಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –
ಇಚ್ಛಾದೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯಗುಣತ್ವೇಽನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರೇವ ದೋಷಃ।
ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯದಪಿ ದೋಷದ್ವಯಂ ದುಷ್ಪರಿಹರಮಿತಿ ಬಾಧಕಾಂತರಮಾಹ –
ಸಾವಯವತ್ವಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮನೋ ನೇಚ್ಛಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ತದಾ ತಸ್ಯ ಬಂಧಾಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾದತೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಸ್ತುತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಕೃತವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗಾದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಬಂಧಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವವಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಮನುಷ್ಯತ್ವಾಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರಃ ಸರ್ವವಾದಿಭಿರಿಷ್ಯತೇ, ತತ್ಕೃತಾ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽಽಸ್ಥೀಯತೇ। ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಾಕಮಪಿ ತಥೈವ ಸರ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರಮಾರ್ಥೇ ಚ ಮೋಕ್ಷೇ ಕೇನಾಪಿ ವಾದಿನಾ ವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ।
ತಥಾ ಚ ಮೋಕ್ಷೇ ಪರೇಷಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿರ್ವಾಹಕಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ವೃಥೇತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದವಶಾದಪಿ ಪುರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಸೌಸ್ಥ್ಯಾತ್ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೫॥
ಅದ್ವೈತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಾಭಾವೇಽಪ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವೇನಾನುಮಾನಂ ದೂಷಯತಿ –
ರೂಪೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಶಂಕಾಮಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಥಾಽಽತ್ಮಭೇದವಾದೇ ತದ್ಭೇದನಿಮಿತ್ತೋ ರೂಪಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ತಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮೈಕ್ಯಪಕ್ಷೇ ರೂಪಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ವಿಮತಾ ಜೀವಾಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ ಭಿನ್ನನಾಮಕತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾತ್ ಭಿನ್ನರೂಪತ್ವಾದ್ ಘಟಪಟಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನವಿರುದ್ಧಮದ್ವೈತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಘಟಾಕಾಶದಿಷ್ವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಯನಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸಮಾಖ್ಯಾಶ್ಚ ಭಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ತತ್ಕೃತಾಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿಕಲ್ಪಿತೋ ಘಟಾಕಾಶಭೇದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ।
ಘಟಾಕಾಶಾದೀನಾಮುಕ್ತಹೇತುಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವಿಪಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೋಽಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪರೋಪಾಧಿಶಬ್ದೇನ ಘಟಕರಕಾದಿರುಚ್ಯತೇ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೈತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೬॥
ಘಟಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ವಿಪಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಘಟಾಕಾಶಾದಿರಾಕಾಶಸ್ಯ ವಿಕಾರೋಽವಯವೋ ವೇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ತತ್ರಾಪಿ ಭೇದಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾನ್ನ ವಿಪಕ್ಷತೇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಂ ನಿರವಯವತ್ವಂ ಚ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈತದಸ್ತೀತಿ ।
ತತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣದ್ವಯಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಘಟಾಕಾಶಾದಿರಾಕಾಶಾಖ್ಯಸ್ಯ ಮಹಾಕಾಶಸ್ಯಾವಯವೋ ನ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ನ ತಥೇತಿ ।
ಘಟಾಕಾಶಸ್ಯ ಮಹಾಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ವಿಕಾರತ್ವಮವಯವತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನಾನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವೇನಾನುಮಾನಸ್ಯಾಮಾನತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೭॥
ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಂಶೋ ನ ವಿಕಾರೋಽಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಧ್ಯನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಜೀವಶಬ್ದಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದಯುಕ್ತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶುದ್ಧತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ರಾಗಾದಿಮಲವತ್ತ್ವಾದೇಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಮಲವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಠಾಕಾಶಃ ಸೂಚೀಪಾಶಾಕಾಶಶ್ಚೇತ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ಭೇದಸ್ತದ್ವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ರೂಪಭೇದೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದೋ ನಾಮಭೇದಶ್ಚೇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ನಭಸಿ ಯಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಜೀವಭೇದಸ್ತತ್ಕೃತೋ ಜನನಮರಣಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ಯಸ್ಮಾದಾಸ್ಥೀಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ ತೇನಾವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಮಾನೇನ ಕೃತಮೇವಾಽಽತ್ಮನೋ ರಾಗಾದಿಮಲವತ್ತ್ವಂ ನ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತೀತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರಾ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ನಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗನಿವಿಷ್ಟಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭಾಗಗತಾನಾಮಕ್ಷರಾಣಾಮರ್ಥಮಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸೋಽಪ್ಯಬುದ್ಧಾನಾಂ ಮಲಿನೋ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಅಬುದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿಭಿರಧ್ಯಾರೋಪಿತೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಮಲವತ್ತ್ವೇ ಮಲಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲಂ ತತ್ರ ವಾಸ್ತವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ॥೮॥
ನನು ಜೀವೋ ಮರಣಾನಂತರಂ ಧರ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಗಚ್ಛತಿ। ಅಧರ್ಮವಶಾಚ್ಚ ನರಕಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ। ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಶ್ಚ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯೇ ಪುನರಾಗತ್ಯ ಯೋನಿವಿಶೇಷೇ ಸಂಭವತಿ। ತತ್ರ ಯಾವದ್ಭೋಗಂ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪುನರಪಿ ಪರಲೋಕಾಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ। ಏವಮಿಹಲೋಕಪರಲೋಕಸಂಚರಣವ್ಯವಹಾರವಿರುದ್ಧಮದ್ವೈತಮಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಮರಣ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽವಿದ್ಯಾಕೃತೋ ವಾಸ್ತವೋ ನೇತ್ಯುಕ್ತೋಽರ್ಥಃ। ಆತ್ಮನೋ ಹಿ ಗಗನೋಪಮಸ್ಯ ಗತ್ಯಾದೇರ್ವಸ್ತುತೋಽಸಂಭವಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಗತ್ಯಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೯॥
ನನು ಸಂಘಾತಶಬ್ದಿತಾನಾಮುಪಾಧೀನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾದದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಂಘಾತಾ ಇತಿ ।
ದೇವಾದಿದೇಹಾನಾಂ ಪೂಜ್ಯತಮತ್ವೇನಾಽಽಧಿಕ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾಸತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೇಹಭೇದೇಷು ಕೇಷುಚಿದಾಧಿಕ್ಯೇ ಮೂಢದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತೇಽಪಿ ವಿವೇಕಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸರ್ವದೇಹಾನಾಂ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಶೇಷಸಾಮ್ಯೇ ವಾ ಸ್ವೀಕೃತೇ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಘಾತೇಷು ಸತ್ಯತ್ವೇ ಕಾಚಿದುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಆಧಿಕ್ಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಘಟಾದೀತಿ ।
ಮಣಿಮಂತ್ರಾದಿರೂಪಾಮ್ ಮಾಯಾಮಿಂದ್ರಜಾಲಪ್ರಯೋಜಕಭೂತಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿಮತಾ ದೇಹಾ ನ ಸತ್ಯಾ ದೇಹತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಬ್ರಹ್ಮದಿದೇಹಾನಾಮುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೦॥
ಜೀವಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಪಪತ್ತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನೋಪಪಾದಿತಮ್। ಇದಾನೀಂ ತತ್ರೈವ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ರಸಾದಯೋ ಹೀತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಅಕ್ಷಾರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ರಸಾದಯ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಮನೋಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಾನಂದಮಯಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ। ಖಡ್ಗಾದೇರ್ಯಥಾ ಕೋಶಾಸ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹಿರ್ಭವಂತಿ ತದ್ವದೇತಿ ಪಂಚ ಕೋಶಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಂತೇ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಉತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದೇರುತ್ತರೋತ್ತರಪ್ರಾಣಮಯಾದ್ಯಪಕ್ಷ್ಯ ಬಹಿರ್ಭಾವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಽಽನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಬಹಿರ್ಭಾವಾವಿಶೇಷಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪಂಚಾನಾಮಪಿ ಕೋಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅವಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಜೀವಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಸ ಹೀತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜೀವಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಯತಿ –
ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಮನುಸಂಧತ್ತೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಶ್ರೌತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೧॥
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಪ್ರಾಣ್ಯಹಂ ಪ್ರಮಾತಾಽಹಂ ಕರ್ತಾಽಹಂ ಭೋಕ್ತಾಽಹಮಿತಿ ಪಂಚಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಯದೇಕಂ ಸ್ವರೂಪಮನುಗತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಜೀವಪರಯೋರೈಕ್ಯೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೇರಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ದ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬಹುಷು ಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಧಿದೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮವಿಭಕ್ತಯೋಃ ಸ್ಥಾನಯೋರಯಮೇವ ಸ ಇತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್। ಅತೋಽಸ್ಮಿನ್ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೇರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮೈಕ್ಯೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತೇರೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ಕಿಂ ತು ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿದೈವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಾವಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಶರೀರೇ ತೇಜೋಮಯೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯಶ್ಚೈತನ್ಯಪ್ರಧಾನೋಽಮೃತಮಯೋಽಮರಣಧರ್ಮಾ ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಶರೀರೇ ಚಾಂತರ್ಗತೋ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸ ಪರ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ। ತೇನ ಸ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ಣಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಅಪವಾದಾವಸ್ಥಾಯಾಮಧ್ಯಾರೋಪಾಸಂಭವಾದ್ ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರಿತಿ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆ ದ್ವೈತಕ್ಷಯಾದಿತಿ ।
ದ್ವೈತಕ್ಷಯಪರ್ಯಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್। ದ್ವಓರ್ದ್ವಯೋರಿತಿ ಪುನರನುವಾದಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಮಧುಜ್ಞಾನೇ ಮಧ್ವೇವ ಪ್ರಕಾಶಿತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಧುಜ್ಞಾನಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಕ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ರೂಪವದನುಮೀಯತೇ। ತಚ್ಚ ಶಬ್ದಾಧಿಕರಣಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ। ತಚ್ಚ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಾದೇಕಮೇವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಬಹಿರಂತಶ್ಚೈಕಮೇವಾಽಽಕಾಶಮನುಮಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಧಿಗತಮ್।
ತಥಾಽಧಿದೈವಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಮಿವೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೨॥
ಇತಶ್ಚೈಕತ್ವೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಜೀವಾತ್ಮನೋರಿತಿ ।
ಅಭೇದೇನ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಫಲವಾದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯತ್ಪ್ರಶಸ್ಯತೇ ತದ್ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯಾದೇಕತ್ವದರ್ಶನೇ ಫಲವಾದೋಪಪತ್ತ್ಯುಪಲಂಭಾದೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಶಸ್ತತ್ವಾದ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ। ಯಚ್ಚಾನೇಕತ್ವಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣಂ ತನ್ನಿಂದ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ।
ಯನ್ನಿಂದ್ಯತೇ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನ್ನಾನಾತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ।
ತದುಭಯಮೇಕತ್ವಪ್ರಶಂಸನಂ ನಾನಾತ್ವನಿಂದನಂ ಚೈಕತ್ವಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸತಿ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತದೇವಂ ಹೀತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿತಿ ।
ಅನನ್ಯತ್ವಾಭಾವಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯೈಕರಸತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಭೇದೇನೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಶಸ್ಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ತತ್ಪದಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್। ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಭೇದವೇದನೇನ ಫಲವಾದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ವ್ಯಾಸಪರಾಶರಾದಿಭಿಶ್ಚ ವೇದಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈರೇಕತ್ವಂ ಸ್ತೂಯತೇ “ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಮಿತಿ ಸ ಮಹಾತ್ಮಾ ಸುದುರ್ಲಭಃ”(ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೯) , “ಅಹಂ ಹರಿಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜನಾರ್ದನೋ ನಾನ್ಯತ್ತತಃ ಕಾರಣಕಾರ್ಯಜಾತಮ್”(ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಮ್ ೧।೨೨।೮೭) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರಿತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯಾಸಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ತನ್ನಿಂದ್ಯತ ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನೋಪಕ್ರಮಾದ್ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। “ಅವಿದ್ಯಾಮೋಹಿತಾತ್ಮಾನಃ ಪುರುಷಾ ಭಿನ್ನದರ್ಶಿನಃ”(ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಮ್ ೫।೩೩।೪೯) , “ಕಿಂ ತೇನ ನ ಕೃತಂ ಪಾಪಂ ಚೋರೇಣಾಽಽತ್ಮಾಪಹಾರಿಣಾ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಸಾದಯೋಽಪಿ ದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ನಿಂದಂತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಏವಮನೇಕತ್ವದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವೇನ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾನೇಕತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಚ್ಚೈತದಿತಿ ।
ವಿಷಯಭೇದೇನ ಪ್ರಶಂಸನಂ ನಿಂದನಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಮದ್ವೈತಸ್ಯೈವ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಭೇದದೃಷ್ಟೀನಾಮಪಿ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದನಸ್ಯ ಕುತೋ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಾ ವೇದಬಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಯೋ ಯಾಶ್ಚ ಕಾಶ್ಚ ಕುದೃಷ್ಟಯಃ। ಸರ್ವಾಸ್ತಾ ನಿಷ್ಫಲಾಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ತಮೋಮೂಲಾ ಹಿ ತಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ॥ ಇತಿ ಮನುವಚನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಪಿ ಭೇದವಾದಾನಾಮಸಮಂಜಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಾ ಇತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕವೈನಾಶಿಕಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಭೇದಾನುಸಾರಿಣ್ಯೋ, ಭೇದಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತಾದಿದೋಷದೂಷಿತೋ ನ ಪ್ರಮೀಯತೇ। ತೇನ ಭೇದವಾದಾನಾಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಮೂಲಾನಾಮಸಮಂಜಸತೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೩॥
ನ ಭೇದವಾದಾನಾಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರಮೂಲತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಜೀವಾತ್ಮನೋರಿತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮ್, ತದರ್ಥೋಪನಿಷದಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ಯತ್ಪರಾಪರಯೋರ್ನಾನಾತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದೋದನಂ ಪಚತೀತಿ ಭವಿಷ್ಯತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ತಂಡುಲೇಷ್ವೋದನತ್ವವದ್ ಗೌಣಮೇವ, ನ ಮುಖ್ಯಭೇದಾರ್ಥತ್ವಂ ಶ್ರುತೇರ್ಯುಜ್ಯತೇ, ಭೇದಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಯೋರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಸ್ಮಾಭಿರುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಮಿದಂ, ಕಿಂ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾಽಪಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ।
ಭೇದಂ ವದಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮಭ್ಯಾಸಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅನೇಕಶ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ತತ್ತತ್ಕಾಮನಾಭೇದೇನ ನಿಯೋಜ್ಯಭೇದಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕಥಂ ಜೀವಪರಯೋರ್ಭೇದಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಪರಸ್ಯ ತತ್ರಾನುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪರಶ್ಚೇತಿ ।
‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರ’(ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ। ಸ ಇಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮಪಿ ಧೃತವಾನ್। ಅನ್ಯಥಾ ಗುರುತ್ವಾತ್ತಯೋರವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಾತ್। ನ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತಿರಿಕ್ತಮೀಶ್ವರಂ ಪರೇ ಬುಧ್ಯಂತೇ ಮಂತ್ರವರ್ಣೈಃ। ಪರಶ್ಚ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡೇನಾಪಬಾಧ್ಯ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಾರ್ಥಸ್ಯೈವೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮವಧಾರ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಕಾರಣಾನವಧಾರಣಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರೈರುತ್ತರಮಾಹ –
ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೃಥಕ್ತ್ವಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಂತಮಾಹ –
ಮಹಾಕಾಶೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ಲೋಕಸೂಚಿತಮುದಾಹರಣಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಹೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಭೇದಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ಪರತ್ವಮ್; ತತ್ಪರಾತತ್ಪರಯೋಶ್ಚ ತತ್ಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬಲವದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅದ್ವೈತವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕಥಮದ್ವೈತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾದುಪಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಂ ತಾವನ್ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವಾದಪೂರ್ವಮೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಿತೀಯಂ ಶ್ರುತಮ್। ತದೇವೇದಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ‘ತತ್ಸೃಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಜೀವೋಽಭಿಲಪ್ಯತೇ। ತೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಪಿ ಶ್ರುತೇರದ್ವೈತಾರ್ಥತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ। ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮದ್ವೈತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಾವಿತ್ಯನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಾದದ್ವೈತೇ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ತದರ್ಥಸ್ಯೈವ ತಾತ್ತ್ವಿಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ನ ಕೇಲಲಮುಪಪತ್ತೇರೇವಾದ್ವೈತೇ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಿಂ ತು ನವಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಾಸಾದಪೀತ್ಯಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟೇರಪವಾದಾಚ್ಚ ಶ್ರುತೇರದ್ವೈತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನಾದ್ವೈತವಾದೀನಿ ದ್ವೈತನಿಷೇಧೀನಿ ಚ ವಚನಾಂತರಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ। ಏಕತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಿಷಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಏಕತ್ವೇ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ತೃತೀಯಪಾದಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೪॥
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಶಾದೇವ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದದೃಷ್ಟೇರದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮೃಲ್ಲೋಹೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಾಸಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿರವಕಾಶಂ ಚೋದ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಮೈವಮಿತಿ ।
ಪರಿಹೃತತ್ವಾಚ್ಚ ನೇದಂ ಚೋದ್ಯಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವಮಪೀತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಕೃತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮಾಕೃಷ್ಯೋದ್ಭಾವ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ಪರಿಹೃತಂ ತರ್ಹಿ ಪುನರುಪನ್ಯಾಸೋ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –
ಇತ ಏವೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಸೃಷ್ಟಿಪರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇಹ ತು ತಾಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನೇಚ್ಛಯಾ ಪುನರುಪನ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಇಹ ಪುನರಿತಿ ।
ಪಾದತ್ರಯಗತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಮೃದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಃ ಶಬ್ದಶಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ಸ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಹಂ ಶ್ರೇಯಾನಹಂ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಮಿಥಃ ಸಂಘರ್ಷಃ ಸಂವಾದಸ್ತತ್ರ ಯಾಽಽಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಶ್ರೂಯತೇ ನಾಸೌ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋ ಭವತಿ ವಾಗಾದೀನಾಮಚೇತನತ್ವಾತ್। ತಥಾ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪಿ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತತ್ಪರ್ಯವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉದಾಹರಣಾಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ವಾಗಾದೀತಿ ।
ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮೇ ದೇವಾಸ್ತಾವದಸುರಾನಭಿಭವಿತುಂ ಯಜ್ಞಮುಪಚಕ್ರಮಿರೇ। ವಾಗಾದೀಂಶ್ಚೋದ್ಗಾತೃತ್ವೇನ ವವ್ರಿರೇ। ತಾಂಶ್ಚ ವಾಗಾದೀನ್ ಕಲ್ಯಾಣಾಸಂಗಜೇನ ಪಾಪ್ಮನಾಽಸುರಾ ವಿವಿಧುರಿತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಚ ನ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥಾ । ವಾಗಾದೀನಾಂ ವಾಗಭಾವೇನೋದ್ಗಾನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ತ್ವಸುರೈರಧರ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಾಂತೌ ದೇಹಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಶೇಷತ್ವೇನ ಸಾ ಕಲ್ಪಿತಾ। ತಥೈವ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ ತದೇವಾಸ್ತೀತ್ಯದ್ವೈತಬುದ್ಧ್ಯವತಾರೋಪಾಯತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಕಲ್ಪಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ದೇವತಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚೇತನತ್ವಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಿತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಸಂವಾದಾದಿಶ್ರವಣಸ್ಯ, ಅತೋಽಸಿದ್ಧಮುದಾಹರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ತದಪೀತಿ ।
ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಯೋರಸತೋಃ ಶ್ರುತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮರ್ಥವಾದಾನಾಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾದವಿರೋಧಾಪೇಕ್ಷಮೇವಾರ್ಥವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್।
ಇಹ ತು ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾಹತಿದರ್ಶನಾನ್ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಶಾಖಾಭೇದೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಾ ವಾಗಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸಮಾಧಾನಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇಣ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಕ್ವಚಿದ್ವಿವದಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸ್ವಯಮೇವ ನಿರ್ಣೇತುಮಶಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಗತಾನಾಂ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಶರೀರಮಿದಂ ಪಾಪಿಷ್ಠತರಮಿವ ತಿಷ್ಠತಿ ಸ ವಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ತೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರವಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ। ಕ್ವಚಿತ್ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಶರೀರಮಿದಂ ಪತತಿ ಸ ನಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯಾಲೋಚ್ಯ ಪ್ರವಾಸೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ। ಕ್ವಚಿತ್ಪುನರ್ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸೀತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಾಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ।
ಕ್ವಚಿತ್ತ್ವಗಾದಯೋಽಪೀತ್ಯೇವಂ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಪ್ರಕಾರೇಣ ಸಂವಾದಶ್ರವಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರೂಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೋಧಾದುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾನಿ।
ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ವಚಿದಗ್ನ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕ್ವಚಿದಕ್ರಮೇಣೇತ್ಯೇವಂ ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಸೃಷ್ಟಿಭೇದಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದುಕ್ತಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಮನ್ಯಥಾತ್ವಾದ್ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಽರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ।
ತದೇವ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾಸಾಂ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ತ್ವಯಾಽಪಿ ಸ್ವೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಾಭಾವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ತಥಾತ್ವೇತಿ ।
‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’(ಶತ. ೧೦ । ೫ । ೨ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ ಕಲಹಾದಿಧ್ಯಾನಾತ್ತತ್ಪ್ರಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್, ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಾಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವಬೋಧಾವತಾರಾರ್ಥತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಂ ಚತುರ್ಥಪಾದಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೧೫॥
ಉತ್ಪತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮದ್ವೈತೇ ಪರಿಹೃತ್ಯೋಪಾಸನವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಆಶ್ರಮಾ ಇತಿ ।
ಆಶ್ರಮಿಣೋ ವರ್ಣಿನಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾ ಹೀನದೃಷ್ಟಯಃ। ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾ ಮಧ್ಯಮದೃಷ್ಟಯಃ । ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಶೀಲಾಸ್ತೂತ್ತಮದೃಷ್ಟಯಃ। ಏವಮೇತೇಷು ತ್ರಿವಿಧೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಮಂದಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಚೋತ್ತಮದೃಷ್ಟಿಪ್ರವೇಶಾರ್ಥಂ ದಯಾಲುನಾ ವೇದೇನೋಪಾಸನೋಪದಿಷ್ಟಾ। ತಥಾ ಚೋಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರೇಣೋತ್ತಮಾಮೇಕತ್ವದೃಷ್ಟಿಂ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಉತ್ತಮೇಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಏಕಮೇವೇತಿ ।
ದ್ವೈತಪ್ರತೀತೇರ್ಮಿಥ್ಯಾದ್ವೈತವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿರೋಧಮಾಹ –
ಅಸದಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಧ್ಯಾನವಿಧಿವಿರೋಧಮಾಹ –
ಕಿಮರ್ಥೇತಿ ।
ಉಪಾಸನೋಪದೇಶಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಪಾಸನೋಪದಿಶ್ಯತೇ। ‘ಯ ಆತ್ಮೇ’ ತ್ಯಾದೌ ತು ‘ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ’ ಇತಿ ಧ್ಯಾನವಿಧಿಃ। ‘ಸ ಕ್ರತು’ ಮಿತ್ಯತ್ರ ಸಶಬ್ದೇನ ಶಮಾದಿಮಾನಧಿಕಾರೀ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ।
ಅದ್ವೈತಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಕರ್ಮವಿಧಿವಿರೋಧೋಽಪಿ ಪ್ರಸರತೀತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಾನ್ಯುಪದಿಷ್ಠಾನೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಅದ್ವೈತಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಧಿಕಾರ್ಯಂತರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಿದ್ವಯಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಶ್ರುಣ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರೇತ್ಯುಪ್ರಾಸನೋಪದೇಶಃ ಕರ್ಮೋಪದೇಶಶ್ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ।
ತದೇವ ಕಾರಣಮಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಆಶ್ರಮಾ ಇತಿ ।
ಆಶ್ರಮಶಬ್ದೇನಾಽಽಶ್ರಮಿಣೋ ಗೃಹ್ಯಂತಾಂ, ವರ್ಣಿನಸ್ತು ಕಥಂ ಗೃಹೋರನ್ನಿತ್ಯಾಅಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆಶ್ರಮೇತಿ ।
ಶೂದ್ರಾನ್ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮೇವ ಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಮಾರ್ಗಗಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್।
ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮೇವಾಽಽಕಾಂಕ್ಷ್ಯಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಮ್। ಮಧ್ಯಮತ್ವಂ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್। ಉತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಮದ್ವೈತವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್।
ಏವಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉಪಾಸನೇತಿ ।
ಕರ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ಕರ್ಮಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ವೇದೇನೋಪಾಸನಾದ್ಯುಪದೇಶೇ ಮಂದಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಚ ಕಥಮನುಗ್ರಹಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸನ್ಮಾರ್ಗಗಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ನುಯುರಿತ್ಯುಪಾಸನೋಪದಿಷ್ಟಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ।
ಉಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನ್ಮಂದಮಧ್ಯಮದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಮುಪಾಸನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಹ –
ಯನ್ಮನಸೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತದೃಷ್ಟೀನಾಂ ತು ವರ್ಣಾಶ್ರಮಭೇದಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದೇವ ನೋಪಾಸನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ॥೧೬॥
ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯೋಪಾಸನಾದಿವಿಧಿವಿರೋಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಮತಾಂತರೈರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ವಾಹ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಪತ್ತೀ ಗೃಹ್ಯೇತೇ।
ದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಮವತಾರಿತಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ದ್ವೈತಿನಾಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಮದಮಾನಾದಯೋ ಗೃಹೀತಾಃ।
ಸ್ವೀಯಂ ಸ್ವೀಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ವಾದಿನಾಂ ಕುತೋ ದೋಷಾಸ್ಪದತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಶ್ಚಯಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ರಾಗಾಸ್ಪದತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ದ್ವೇಷಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ದ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತೇತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ವಾದಿನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನೋಪಸಂಗೃಹೀತಂ ದರ್ಶನಂ ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಾದಿನೋ ವಿರೋಧಮಾಚರಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ। ನ ಚ ತೈರದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಮಧ್ಯವಸೀಯತೇ। ಯಥಾ ಸ್ವಕೀಯಕರಚರಣಾದಿಭಿರಾಘಾತೇ ಕದಾಚಿದಾಚರಿತೇಽಪಿ ದ್ವೇಷೋ ನ ಜಾಯತೇ, ಪರಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್। ತಥಾ ದ್ವೈತಾಭಿಮಾನಿಭಿರುಪದ್ರವೇ ಕ್ಷುದ್ರೇ ಕೃತೇಽಪಿ ನಾದ್ವೈತದರ್ಶಿನಸ್ತೇಷು ದ್ವೇಷೋ ಜಾಯತೇ। ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪರಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಕಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಯಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಮಿತಿ ॥೧೭॥
ದ್ವೈತಪಕ್ಷೈರದ್ವೈತಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಷಯದ್ವಾರಕೇ ವಿರೋಧೇಽಧಿಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕಥಮವಿರೋಧವಾಚೋಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಮತಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತಾವದವಿರೋಧಮಾಹ –
ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇನ ದ್ವೈತೇನಾದ್ವೈತಸ್ಯಾವಿರೋಧೇಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತೇನ ತೇನ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾವಿಧಂ ದ್ವೈತಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ದ್ವೈತಿನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ದ್ವೈತಮೇವ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರೀಭೂತಮ್। ತಚ್ಚ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನದ್ವೈತವನ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯೇವಂ ಸ್ಥಿತೇ ನ ದ್ವೈತೇನಾದ್ವೈತಸ್ಯ ವಿರೋಧಃ ಶಕ್ಯಶಂಕೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಕರೋತಿ –
ಕೇನೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಾಮರ್ಥಮಾಚಕ್ಷಾಣೋ ಹೇತುಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯಾದ್ವೈತಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಏಕಮೇವೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ ದ್ವೈತಸ್ಯಾದ್ವೈತಕಾರ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕಾರಣಾದ್ಭೇದೇನ ಸತ್ತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಾನ್ನಾದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ದ್ವೈತದರ್ಶನೇನ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ದ್ವೈತದರ್ಶನೈರವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯತ್ರೈವ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ್ವಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವಕೀಯಚಿತ್ತಸ್ಪಂದನಾಭಾವೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪರಮೇ ಸತಿ ದ್ವೈತದರ್ಶನಾಭಾವಾದದ್ವೈತಂ ಸಿದ್ಧಮ್। ತತಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನವಜ್ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ದ್ವೈತಮದ್ವೈತಕಾರ್ಯಂ, ನ ಚ ಕಾರಣಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಭಾಸೈರ್ವಿರುಧ್ಯತೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಕಾರಣಾತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ದ್ವೈತಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥದ್ವೈತಾಂಶೇನಾದ್ವೈತವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿಧಾ ವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ವಿಮತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ದ್ವೈತತ್ವಾದೇವ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತೇನ ವಿರೋಧೋಽದ್ವೈತಸ್ಯೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ –
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲದ್ವೈತದರ್ಶನೈರದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯೇತದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಪಪಾದಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತಯೋರ್ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಯೋರವಿರೋಧೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತತ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಚ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಪಕ್ಷಪರ್ಯಾಲೋಚನಾತೋ ದ್ವೈತಪಕ್ಷೈರದ್ವೈತಪಕ್ಷೋ ವಿರುದ್ಧೋ ನ ಭವತೀತಿ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತೇನೇತಿ ॥೧೮॥
ಅದ್ವೈತಮೇವ ದ್ವೈತಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಮತೇ ಚೇದ್ ದ್ವೈತಮಪಿ ತಾತ್ವಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಮಾಯಯೇತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದಾನಂಗೀಕಾರೇ ದೋಷಮಾಹ –
ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾದರ್ಶಯತಿ –
ದ್ವೈತಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಣ್ಯವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಆಹೇತಿ ।
ವಿಮತೋ ಭೇದೋ ಮಿಥ್ಯಾ ಭೇದತ್ವಾಚ್ಚಂದ್ರಾದಿಭೇದವದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಮತಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಭೇದರಹಿತಮ್, ನಿರವಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಜತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –
ನೇತ್ಯದಿನಾ ।
ನಿರವಯವತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಃ ಸ್ಫುಟನಧರ್ಮತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾವಯವಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮನುಮಾನಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪುನರ್ನಞನುಕರ್ಷಣಮನ್ವಯಾರ್ಥಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಧರ್ಮತ್ವಾಂಶತ್ವಾದಿರತ್ರ ಪ್ರಕಾರೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಂ ವದನ್ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅಜಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತೇ ವಿವರ್ತವಾದೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೯॥
ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ದುಷಯತಿ –
ಅಜಾತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನುವಾದಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವತ ಏವಾಜಾತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತ ಏವಾಮೃತಸ್ಯ ಚಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಜಾತಿಮುತ್ಪತ್ತಿಂ ಯೇ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಾಃ ಸ್ವೀಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ। “ಜಾತಸ್ಯ ಹಿ ಧ್ರುವೋ ಮೃತ್ಯುಃ”(ಭ. ಗೀ. ೨। ೨೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ದೂಷಯತಿ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಜಾತೋ ಹೀತ್ಯಾದ್ಯಕ್ಷರಾಣ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಯೋಜಯತಿ –
ಸ ಚೇತಿ ॥೨೦॥
ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಗಮನಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಭವತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ಹೇತುಮತ್ತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ –
ತತ ಇತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನೇಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತಸ್ಯೋಷ್ಣತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಶೈತ್ಯಗಮನಮಯುಕ್ತಂ ತಥಾಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಮನುಚಿತಂ ಸ್ವರೂಪನಾಶಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೧॥
ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಮೃತಮಪಿ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಂ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ಗಮಿಷ್ಯತಿ। ತತೋ ರೂಪಭೇದಾದುಭಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸ್ವಭಾವೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಜನ್ಮಯೋಗ್ಯತಯಾ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಾವಗಮಾನ್ಮೃಷೈವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೃತಕೇನ ಮರ್ತ್ಯವಿಲಯೇನಾಮೃತಸ್ತಸ್ಯ ವಾದಿನಃ ಸ ಕಾರಣಾಖ್ಯೋ ಭಾವೋ [ನ] ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭವತು ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಮೃತಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮೇನಾಮೃತತ್ವಂ ತತೋ [ನಿತ್ಯೋ] ವಾ ಕಿಂ [ನ] ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕೃತಕೇನೇತಿ ।
ಕೃತಕತ್ವಸ್ಯ ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿನಾಶಿತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಿಂ ಚಾಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯಜಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ॥೨೨॥
ಪರಿಣಾಮವಾದಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಭೂತತ ಇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ವಿವರ್ತವಾದೇ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾದದ್ವೈತಾನುರೋಧಿಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿವಶಾದ್ ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯೈವ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ।
ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರದ್ವೈತಾನುಗುಣ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಮದ್ವೈತಮೇವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ನಿಶ್ಚಿತಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ನ ಜಾಯತೇ ತರ್ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿರಶ್ಲಿಷ್ಟಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದಿನೀ ಶ್ರುತಿರಸ್ತೀತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ –
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಸೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದಿತ್ವೇನ ಕಥಮುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಾತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಮದ್ವೈತಪರತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಪಾಯ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರದ್ವೈತಪರತ್ವೇನ ತದ್ವಿರೋಧಸಮಾಧೀ ಅಧಸ್ತಾದೇವೋಕ್ತೌ ತರ್ಹಿ ಪುನಶ್ಚೋದ್ಯಂ ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚಾಯುಕ್ತೌ ಪುನರುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಸೃಷ್ಟಿವಾದೇ ಶ್ರುತಿಪದಾನಾಮಸೃಜತಾಭವದಿತ್ಯಾದಿನಾಮಸಾಮಂಜಸ್ಯವಿರೋಧಾಶಂಕಾಯಾಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮ್ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪುನಶ್ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಭೂತತ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಾಯಾ ಸೃಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿವತ್ ’ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇ’ ತಿ ಶ್ರುತಿಃ। ’ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭಾವದಿ’ ತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತು ದೇವದತ್ತೋ ವ್ಯಾಘ್ರೋಽಭವದಿತಿವತ್। ನ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮತ್ರೋಪಲಭ್ಯತೇ।
ತೇನ ಮಾಯಾಮಯ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟಾವಿಷ್ಟಾಯಾಮಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ ಶ್ಲಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ। ‘ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾಣವಕೇಽಗ್ನಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಽಪ್ಯಗ್ನಿಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಥಮಂ ವಹ್ನಿಪ್ರತೀತೇರ್ಮುಖ್ಯಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪದವ್ಯುಪ್ತತ್ತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಸತ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಮುಖ್ಯಸೃಷ್ಟ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಸತ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ನ ಸಿಧ್ಯತಿ।
ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಸತ್ಯಾಯಾಃ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಾಭಾವಾನ್ನ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಸೃಷ್ಟೇರಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಗೌಣೀ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿಃ। ಮುಖ್ಯಾ ಜಾಗರೇ ಘಟಾದಿಸೃಷ್ಟಿಃ। ಸರ್ವಾಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ। ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ಭಾವಾನ್ನ ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಾಽಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಭವತಿ। ತಥಾಭೂತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವಾ ವಸ್ತುನೋಽನ್ಯಥಾಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ ತದತಿರಿಕೇಣ ಚ ಸೃಷ್ಟೇರಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾಲೋಚನಯಾ ವಾಸ್ತವ್ಯಾಃ ಸೃಷ್ಟೇರಶ್ಲಿಷ್ಟತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟೇರವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ವಸ್ತು ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವಂ ವಿಭುತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಿಃ।
ತೇನಾದ್ವೈತಮೇವ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಂ ನ ದ್ವೈತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತದೇವೇತಿ ॥೨೩॥
ಸೃಷ್ಟೇರ್ಮೃಷಾತ್ವಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣದ್ವಾರೇಣಾದ್ವೈತಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥತಯಾ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶ್ರೌತನಿಶ್ಚಯಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನೇಹೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಪಾದೇ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪುನರನ್ವಯಾಖ್ಯಾನೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ದ್ವೈತಭಾವಶ್ಚೇತ್ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಾಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಃ ಶ್ರುತಿಷು ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಥಾ ಸೃಷ್ಟಿರೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾ। ವಾಸ್ತವ್ಯಾಃ ಸೃಷ್ಟೇರಯೋಗಸ್ಯೋಪದಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಲ್ಪಿತಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಂ ದರ್ಶಯನ್ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಮವತಾರ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇಂದ್ರ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾಶಬ್ದೇನ ಸೃಷ್ಟೇರ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಸೌ ಕಲ್ಪಿತಾಯುಕ್ತೇತಿ ಶೇಷಃ।
ಅಭಿಧಾನಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾಮಸು ಪಾಠಾನ್ಮಾಯಾಶಬ್ದೋ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾಮಸು ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಂ ಪಾಠಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಮಾಯಾಶಬ್ದಿತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಮ್। ‘ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ’(ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದೌ ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್। ಕಿಂ ತ್ವಸಾವಿಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಾ। ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿತಯಾಽವಿದ್ಯಾತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವಾಕ್ಷರಾನುಗುಣ್ಯಮಾಹ –
ಮಾಯಾಭಿರಿತಿ ।
ಪುರುರೂಪಃ ಸನ್ನೀಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಮಾಯಾಮಯೀ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ತೃತೀಯಪಾದಮವತಾರಯತಿ –
ಅಜಾಯಮಾನ ಇತಿ ।
ಅಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯಮಾನತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚತುರ್ಥಪಾದಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಶ್ರುತಸ್ಯ ಕಥಮೇವಕಾರಸ್ಯಾಽಽವಾಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅವಧಾರಣರೂಪಮರ್ಥಮೇವಾಭಿನಯತಿ –
ಮಾಯಯೈವೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಥಮವಧಾರ್ಯತೇ? ವಾಸ್ತವೇ ಜನ್ಮನಿ ಕಾ ವಸ್ತುಕ್ಷತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹ್ಯಜೇತಿ ।
ಆತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತು ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾದವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಫಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುಪಶ್ಯತಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ವತಸ್ತತ್ರೈಕತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸತಿ ಶೋಕಮೋಹೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ಸಂಸಾರೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಫಲತ್ವಾದ್ಭೇದದೃಷ್ಟಿರವಿವಕ್ಷಿತಾ ಕಿಂ ತು ನಿಂದಿತತ್ವೇನ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದನರ್ಥಕರತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ॥೨೪॥
ಭೇದದೃಷ್ಟೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಸಂಭೂತೇರಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಭೂತಿರೈಶ್ವರ್ಯಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಸಂಭೂತಿರ್ದೇವತಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಾ। ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಮಧ್ಯೇ ಶ್ರೇಷ್ಠಾಯಾ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಮಲ್ಲನಿಬರ್ಹಣನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಭವಶಬ್ದಿತಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಾರಣಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ತದವಸ್ತುತ್ವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಕೋ ನ್ವೇನಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಂಧಮಿತಿ ।
ಸಂಭೂತ್ಯುಪಾಸನಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಧೇನಾಽಽದ್ಯೇನ ನಿಂದಾಂ ವಿಧಾಯ ‘ತತೋ ಭೂಯ ಇವ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಸಂಭೂತೇರುಕ್ತಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಹೇಯತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯತೇ। ತತಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಭೂತದೇವತೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಪವಾದಾತ್ತತೋಽರ್ವಾಕ್ತನಂ ಸರ್ವಮೇವ ಸಂಭವಶಬ್ದಿತಂ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ತದವಸ್ತುತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸಂಭೂತೇರಪವಾದೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾನ್ನ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತುಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸಂಭೂತಿನಿಂದಾ ತದವಸ್ತುತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ ನ ಭವತಿ; ಕಿಂ ತು ವಿನಾಶೇನ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವತೋಪಾಸನಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧ್ಯರ್ಥಾ; ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಪವಾದಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಖಲ್ವವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಿತಕರ್ಮಾಪವಾದೋ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಥಿತೋ ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಮ್ ಸಹ’(ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಕ್ತಂ ಚೋದ್ಯಮನುಜಾನಾತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಸ್ತದವಸ್ತುತ್ವಖ್ಯಾಪಕೋ ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಥಿತಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮವಸ್ಥಿತಫಲವತ್ತ್ವಾದ್ ಯದವಸ್ತುತ್ವಂ ಸಂಭೂತ್ಯಾದೇರ್ನಿಂದಾಧೀನಮುಕ್ತಂ ತತ್ ತದವಸ್ಥಮೇವೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ –
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇಃ ಶಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಮೃತ್ಯುತರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ತಥಾ ಸಾಧನಾದ್ಯೇಷಣಾರೂಪಮೃತ್ಯುತರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಪಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ತಥಾ ಚ ಸಂಭೂತ್ಯಾದೇರವಸ್ತುತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಮೃತ್ಯುತರಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಕಾಮಚಾರಕಾಮವಾದಕಾಮಭಕ್ಷಣಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ವಾಭವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಾಶುದ್ಧಿವಿಯೋಗಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಯಥಾ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಫಲಂ ತಥಾ ನಿಷ್ಕಾಮೇಣಾನುಷ್ಠಿತಸಮುಚ್ಚಯಫಲಂ ಕಾಮಾಖ್ಯಾಶುದ್ಧಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ‘ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ’(ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಮೃತ್ಯುತರಣಹೇತುರವಿದ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ‘ಸಂಭೂತ್ಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತ’(ಈ. ಉ. ೧೪) ಇತಿ ಚ ಸಂಭೂತೇರಮೃತತ್ವಫಲಾಭಿಧಾನಾತ್ ಕಥಂ ಸಮುಚ್ಚಯಫಲಂ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತೋ ನ ಸಮುಚ್ಚಯಾನ್ಮುಖ್ಯಮಮೃತತ್ವಂ ಘಟತೇ, ತಸ್ಯ ‘ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತ’(ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್। ಅತಃ ಸಮುಚ್ಚಯಲಕ್ಷಣಾಽವಿದ್ಯಾ ‘ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ’(ಈ. ಉ. ೧೧) ತ್ಯತ್ರ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ। ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮೃತ್ಯುತರಣಹೇತುತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ’ ಇತ್ಯನೇನ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ।
ನ ಹಿ ದೇವತಾದರ್ಶನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ನಾಂತರೀಯಕತ್ವಮವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಮ್। ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಏವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಶುದ್ಧಿಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಮ್।
ತಚ್ಚೇದಿಷ್ಟಂ ಕಿಮಿತ್ಯಪವಾದಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಽಪ್ಯತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ‘ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಜನಯೇತ್ಪುನಃ’(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಾಚಕ್ಷಾಣೋ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಏವಂ ಮಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ನ ಕಶ್ಚಿದೇನಂ ಜನಯೇದಿತಿ ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥೇ ಕಿಂಶಬ್ದೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಕಥಂ ಕಾರಣಪ್ರತಿಷೇಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕೋ ನ್ವಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತತಶ್ಚೇದುದ್ಭೂತೋ ಜೀವಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಜನಯಿತೃ ಕಾರಣಂ ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಜನಯಿತೃಕಾರಣಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ನಾಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಮಂತರೇಣ ಸ್ವತೋ ಜನ್ಮಾಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ನ ಬಭೂವೇತಿ ॥೨೫॥
ಇತೋಽಪಿ ದ್ವೈತಂ ವಸ್ತು ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
‘ದ್ವೇ ವಾವ’(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾದಿ ಸರ್ವಮೇವ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವೀಪ್ಸಯಾ ಯತೋ ನಿಷೇಧತಿ ಶ್ರುತಿರತಃ ‘ಸ ಏಷ’(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಥೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವೀಪ್ಸಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ರೂಪದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸಾನಂತರಂ ತನ್ನಿಷೇಧಮಂತರೇಣ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ತುಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಯೋಗಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಸಂಭವಾದಾದೇಶೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಽತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯೋಪದೇಶಸ್ತಾವತ್ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ। ಏವಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವೀಪ್ಸಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯಾಽಽರೋಪಿತಸ್ಯ ನಿಷೇಧೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತೇನ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತೋ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸ ಚೇದೇವಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇ ಪುನಃ ಪುನರೇವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಪುನರುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದ್ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ। ಸಾ ಪುನರುಪಾಯವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪಾದನೇಚ್ಛಯಾ ಯದ್ಯದಾರೋಪಿತಂ ತತ್ತದಶೇಷಮಪಹ್ನುತ್ಯಾವಶಿಷ್ಟಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಿವೇದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕುರ್ವಾಣಃ ಸ ಏಷ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ।
ಸ ಏಷ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರದೃಶ್ಯತಾಮಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಂ ನಿಷೇಧಮುಖೇನ ದರ್ಶಯಂತೀ ಯದ್ ದೃಶ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಮನಸಾಂ ವಾಚಂ ಚ ಗೋಚರೀಭೂತಂ ತದಶೇಷಮರ್ಥಾದಪಲಪತಿ। ಸಾ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತ್ವದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಾ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚಾನುಪಪತ್ತೇರ್ದೃಶ್ಯವರ್ಗಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವಿಶೇಷಜಾತಂ ನಿನ್ಹುತೇ ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಗ್ರಾಹ್ಯಭಾವೇನೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉಪಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
‘ದ್ವೇ ವಾವ’(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿತಾಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವದೇವೋಪಾಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಶಂಕಾ ಯಾ ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಶೇಷವಿಶೇಷರಾಹಿತ್ಯೇನಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಮಾರೋಪಿತಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಪಾಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವಾದುಪೇಯಸ್ಯ ಚ ಸದೈಕರೂಪತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ತಥಾವಿಧವಸ್ತುಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಜಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾದೇವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾದಾರೋಪಿತಸರ್ಪಾದೇರಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವವದುಪಾಯಸ್ಯ ಮೂರ್ತಾದೇರುಪೇಯಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತಾಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸದೈಕರೂಪತ್ವಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿ ಜಾನತಸ್ತಸ್ಯೋತ್ತಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸ್ವಯಮೇವಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಮುಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಕಾಶೀಭವತಿ। ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚೋಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿವದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೬॥
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮಜಮದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಮ್; ದ್ವೈತಂ ತು ಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಮಸದಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಸತೋ ಹೀತಿ ।
ಯದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸದಾ ಸದೇಕರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಮಾಯಯಾ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಜನ್ಮ ಯುಕ್ತಮ್, ಮಾಯಾಯಾ ದುರ್ನಿರೂಪಾರ್ಥಸಮರ್ಥನಪಟೀಯಸ್ತ್ವಾತ್। ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವೇಕರೂಪಮನೇಕರೂಪತಯಾ ನೋತ್ಪತ್ತುಂ ಪಾರಯತಿ, ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ –
ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ವಾದಿನೋ ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಜಗದಾತ್ಮನಾ ಜಾಯತೇ ತಸ್ಯಾಜಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ವ್ಯಾಹತತ್ವಾಜ್ಜಾತಸ್ಯೈವ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇ ಸ್ಯಾದನವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅದ್ವೈತಮಾವೇದಯಂತ್ಯಾ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಕಶ್ರುತ್ಯಾ ದೃಶ್ಯತ್ವಜಡತ್ವಾದಿಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತಥಾವಿಧಯಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಮರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾರ್ಥಕಥನಾರ್ಥಮನುವದತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಸ್ತು ಯುಕ್ತ್ಯಂತರೇಣ ಪುನರ್ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅಧುನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಂಕಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ। ಯನ್ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದತ್ಯಂತಾಸದೇವ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿವದೇಷ್ಟವ್ಯಂ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಪ್ರಮೇಯಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನವಶಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾನ್ನಾಸತ್ತ್ವಂ ಚೋದ್ಯಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮವಿವಾದಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನಾಸತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿಃಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಭೂತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭೂತಸ್ಯ ಚ ಜನ್ಮಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸತ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಂತಂ ಪದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಸಂಪ್ರತಿ ಸತ ಇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಂ ಪದಮಾದಾಯೋಪಾದಾನಪರತಯಾ ಜಗದಾತ್ಮನಾ ಜನ್ಮ ಮಾಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್। ಜನ್ಮರಹಿತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾಯಿಕಂ ಜನ್ಮ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨೭॥
ಸತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ। ಅಸದ್ವಾದಿಭಿರಸತಃ ಸಜ್ಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಸತ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋಽತತ್ತ್ವತೋ ವಾ ನಾಸತಃ ಸದಾಕಾರೇಣ ಜನ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ವಂಧ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಸದ್ವಾದಿನಾಮಿತಿ ।
ಅಸತೋ ನಿಃಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾದೇವ ತತ್ತ್ವತೋಽತತ್ತ್ವತೋ ವಾ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ನ ಯುಕ್ತಂ ಜನ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನದೃಷ್ಟತ್ವಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸದ್ವಾದೋ ಮಾಯಯಾ ಸಂಭವತಿ।
ಅಸದ್ವಾದಸ್ತು ತಯಾಽಪಿ ನೇತಿ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯನ್ನುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣನಿರೂಪಣಮತ್ರೇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ॥೨೮॥
ಸತ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಸತ ಏವ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮೇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್।
ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯೇಽಪಿ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮನಃ ಸ್ಪಂದಿತತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾದಿತಿ ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನರೂಪೇಣ ಮನೋಽಪಿ ಸದಿತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮನಸಃ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮನೇಕಧಾ ಸ್ಪಂದನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾಯಾಧೀನಂ ಮನಃಸ್ಪಂದನಮವಸ್ತುಭೂತಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಿವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್॥೨೯॥
ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ಕಾರಣದ್ವಯಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸ್ವೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ಅದ್ವಯಂ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚೈತನ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭೇದಸ್ಯ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತಥೈವ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣಾದ್ವಯಂ ಸನ್ಮನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕದ್ವೈತಾಕಾರೇಣಾವಭಾಸತೇ।
ತಥಾ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಸ್ಥಾದ್ವಯೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಮನಃ ಸ್ಪಂದತೇ ದ್ವಯಾಕಾರಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ನ ಕಾರಣದ್ವಯಂ ಶಂಕಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಜಾಗ್ರದಪೀತಿ ॥೩೦॥
ಮನೋಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಮನೋದೃಶ್ಯಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ ಸರ್ಪರೂಪೇಣ ವಿಕಲ್ಪತೇ ತಥಾ ಮನೋ ದ್ವೈತರೂಪೇಣ ವಿಕಲ್ಪನಾತ್ಮಕಮ್। ತಚ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಗವೇಷಣಾಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ ಪ್ರಥಮಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಮತಂ ಮನೋಮಾತ್ರಂ ತದ್ಭಾವನಿಯತಭಾವತ್ವಾತ್।
ಯಥಾ ಮೃದ್ಭಾವನಿಯತಭಾವೋ ಮೃನ್ಮಾತ್ರೋ ಘಟಾದಿರಿತ್ಯನುಮಾನಮಾರಚಯತಿ –
ದ್ವೈತಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಸ್ಫೋರಯನ್ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಮನಸೋ ಹೀತಿ ।
ಸಾಮಾಧಿಸ್ವಾಪಯೋರ್ದ್ವೈತಸ್ಯಾನುಪಲಂಭೇಽಪಿ ನಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ “ಮಾನಾಧೀನಾ ಮೇಯಸಿದ್ಧಿಃ”(ಚಮತ್ಕಾರಚಂದ್ರಿಕಾ ೫।೨೯) ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಇತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ॥೩೧॥
ಮನಸೋ ಯದಮನಸ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸಮಾಧಿಸ್ವಾಪಯೋರನನುಭವೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಮನಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪೋ ಹಿ ಮನಸೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ರೂಪಮ್। ಸಂಕಲ್ಪಶ್ಚ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತದಭಾವೇ ನ ಭವತಿ। ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯವಗಮೇ ಚ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮನಸೋ ಮನಸ್ತ್ವಂ ನ ವರ್ತತೇ।
ತಥಾಽಪಿ ಸ್ಫುರತಿ ಚೇದಾತ್ಮೈವೇತಿ ನ ವಿವೇಕಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮನೋ ನಾಮಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರೈರುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಮೃತ್ತಿಕಾವದಿತಿ ।
ತಥಾ ಘಟಶರಾವಾದಿಷ್ವಸತ್ಯೇಷು ಮೃತ್ತಿಕಾಮಾತ್ರಮನುಸ್ಯೂತಂ ಸತ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ತಥೈವಾನಾತ್ಮಸ್ವಸತ್ಯೇಷ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಂ ಸತ್ಯಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್। ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಾದೇವಕಾರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽನುಷಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಕ್ತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಽಽತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಭಾವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸಂಕಲ್ಪವಿಷಯಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ದಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನೇರ್ದಾಹ್ಯಾಭಾವೇ ಜ್ವಲನಂ ನ ಭವತಿ ತಥಾ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಭಾವೇ ಸಂಕಲ್ಪೋ ನಿರವಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಭಾವೇ ಕಿಂ ಮನಸೋ ಭವತಿ, ತದಾಹ –
ಯದೇತಿ ॥೩೨॥
ಮನಸಶ್ಚೇನ್ಮಸಸ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ, ತರ್ಹಿ ಕಥಮಾತ್ಮನೋಽವಬೋಧೋ ವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಕಲ್ಪಕಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಮನೋಮುಖ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾನ್ನಾಽಽತ್ಮಬೋಧಃ ಸಂಭವತಿ “ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ; ಮನಸಶ್ಚಾಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸ್ವರೂಪಭೂತೇನ ಜ್ಞಾನೇನೈವಾಽಽತ್ಮನೋಽವಬೋಧಸಂಭವಾನ್ನಾತಿರಿಕ್ತೇ ಮನಸ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಾಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಗ್ನೌ ತದಾತ್ಮಕಮೌಷ್ಣ್ಯಂ ನ ಪರಿಲುಪ್ಯತೇ ತಥೇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವದಿತಿ ।
“ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್।
ಜ್ಞೇಯಾಭಿನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಮೇವಾವಗತಿರೂಪತ್ವಾನ್ನಾರ್ಥಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನಿತ್ಯೇತಿ ॥೩೩॥
ಮೋಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗವನ್ನ ಪರೋಕ್ಷಂ ಕಿಂ ತು ತೃಪ್ತಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್। ಅತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ ಮನೋನಿರೋಧಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕರೋತಿ –
ನಿಗೃಹೀತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೇನಾನುಬೋಧೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ನಿರಾಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರಚಾರಾಸಂಭವೇ ಚ ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಕುರ್ವತ್ಪ್ರಶಾಂತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಚ ಪ್ರಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ।
ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಮನಃ ಶಾಮ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನಿರಿಂಧನೇತಿ ।
ನಿರುದ್ಧೇ ಮನಸಿ ಮನಸ್ತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಮನಃ ಸ್ಪಂದಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಭಾವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಪಾದತ್ರಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಷಯಾಭಾವೇನೇತಿ ಯಾವತ್। ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೋ ವಿವೇಕಶಬ್ದಾರ್ಥಃ। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪ್ರಚಾರಃ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಯೋಗಿಭಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಚತುರ್ಥಪಾದವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿರುದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಮನಸಃ ಪ್ರಚಾರ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಸ್ಯ ನಿರೋಧೇ ಸ್ವಾಪೇ ಚ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ। ತತ್ರ ಪ್ರಚಾರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್।
ಚತುರ್ಥಪಾದಮುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಮನಸಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೇವ ಪ್ರಚಾರಸ್ಯ ಸುಜ್ಞಾನತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಽಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮೋಹವಿಶೇಷಣಮ್। ಚಿತ್ತಭ್ರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ತಮೋವಿಶೇಷಣಮ್। ಅಂತರ್ಲೀನಾ ಗುಪ್ತಾ ಅನೇಕಾನರ್ಥಫಲಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಬೀಜಭೂತಾ ವಾಸನಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಮನಸಿ ತಸ್ಯೇತಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್। ಆತ್ಮನಃ ಸತ್ಯಸ್ಯಾನುಬೋಧೋ ಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸ ಏವ ಹುತಾಶೋಽಗ್ನಿಸ್ತೇನ ವಿಪ್ಲುಷ್ಟಾನ್ಯವಿದ್ಯಾದೀನ್ಯನೇಕಾನರ್ಥಪರ್ಯಂತಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಬೀಜಾನಿ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತಿ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ, ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಶಾಂತಂ ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಂ ರಜೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮ್। ಸ್ವತಂತ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಚಾರಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಚಾರವಿಸದೃಶಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩೪॥
ಮನಸಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಹಿತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಚಾರಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಲೀಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಸಮಾಹಿತಸ್ಯ ಮನಸೋ ದ್ವೈತವರ್ಜಿತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಕಥಯತಿ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಚಾರೇತಿ ।
ಮನಸಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಹಿತಸ್ಯ ಚೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ। ಅವಿದ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಸ್ಮಿತಾರಾಗಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಮನಸೋ ವಾಸನಾಭಿಃ ಸಹ ಲಯಪ್ರಕಾರಂ ಕಥಯತಿ –
ತಮೋರೂಪಮಿತಿ ।
ಆಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಜಾಡ್ಯಂ ರೂಪಮವಸ್ಥಾಂತರೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯತೋ ವಿಶೋನಷ್ಟಿ –
ಅವಿಶೇಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಮಾದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಿಭಾಗವಿಭಜನೇನ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ನಿರ್ಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದೇತಿ ।
ಸಮಾಹಿತಂ ಮನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಗ್ರಾಹಕಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಯನ್ಮೂಲದ್ವಯಂ ತೇನ ವರ್ಜಿತಂ ಯದಾ ತದೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ನಿರ್ಭಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಫಲಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮತಃಶಬ್ದೇನ ಸೂಚಿತಮಾಹ –
ದ್ವೈತೇತಿ ।
ಯದುಪಶಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಭಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಯದ್ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ನನು ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶತೇ ನ ವಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ? ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚೇದುಪಾಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮದ್ವೈತವ್ಯಾಘಾತಃ; ನ ಚೇತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತದೇವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ –
ಸಮಂತತ ಇತಿ ॥೩೫॥
ಪ್ರಕೃತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಅಜಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಅಜತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಜ್ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಯದಭಾವಾದಜತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯತೇ, ತದಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಽಜತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತ್ಯಾಽಜತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಯುಕ್ತಮನಿದ್ರತ್ವಂ ನಿದ್ರಾಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯಾಭಿಲಾಪಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಉತ್ತರವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಪ್ರಬೋಧೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮರೂಪವತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಸದಾ ಭಾರೂಪತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಗ್ರಹಣೇತಿ ।
ಜೀವೇ ಹ್ಯುಪಾಧಿಸ್ಥೇಽಹಂರೂಪಗ್ರಹಣಾನುದಯೇ ತಿರೋಭಾವಃ, ಕರ್ತಾಽಹಮಿತ್ಯನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣೋದಯೇ ಚಾಽಽವಿರ್ಭಾವೋ ಭವತಿ ತದಭಾವಾದ್ಭಾಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸದಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಗ್ರಹಣಂ ತದುಪದೇಶಾದೂರ್ಧ್ವಂ ತದ್ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗ್ರಹಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸವಿತ್ರಪೇಕ್ಷಯಾ ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ನ ಸ್ತಃ, ಕಿಂತೂದಯಾಸ್ತಮಯಕಲ್ಪನಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ; ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ, ಕಿಂ ತೂಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ। ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದಾ ಭಾರೂಪತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಇತಶ್ಚ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸದಾವಿಭಾತಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಮಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಪ್ರಭಾತತ್ವ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ। ತದಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಮಃಸಂಬಂಧಾಭಾವಃ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ನಿರುದ್ಧಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಮ್।
ಯೇ ತು ವಿದುಷೋಽಪಿ ಸಮಾಧ್ಯಾದಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಾಚಕ್ಷತೇ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನೇಹೇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಧತ್ವಂ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಮುಪಚಾರಃ ಸಮಾಧ್ಯಾದಿಃ।
ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದುಷೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷೋಽಸ್ತೀತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಮನಾತ್ಮವಿದಾಮಿತಿ ಯಾವತ್। ಅವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಮೇವ ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಕೋಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ। ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ತು ವ್ಯವಹಾರಾಭಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೬॥
ವಿದ್ವಾನೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅನಾಮೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕೃತಪದೋಪಾದಾನೇ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಕರಣವರ್ಜಿತತ್ವಸ್ಯಾತ್ರೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದುತ್ತರವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಕರಣಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯವದಂತಃಕರಣಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಉಭಯವಿಧಕರಣಸಂಬಂಧವೈಧುರ್ಯೇಣಾಽಽತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಮಾಹ –
ಅಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಮಾಹ –
ಅಕ್ಷರಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಧೀಯತೇ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಜೀವಸ್ತದುಪಾಧಿಶ್ಚೇತಿ ಸಮಾಧಿಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ। ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ತಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಸಮಾಧಿತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್।
ಅತ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ॥೩೭॥
ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿಕ್ರಿಯೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧೀನಯೋರ್ವೈದಿಕಯೋರ್ವಾ ಲೌಕಿಕಯೋರ್ವಾ ಹಾನೋಪಾದಾನಯೋರನವಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಗ್ರಹೋ ನೇತಿ ।
ಮನೋವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಯೋರಕಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಚಿಂತೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅಜಾತೀತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಲೌಕಿಕೌ ವೈದಿಕೌ ವಾ ಗ್ರಹೋತ್ಸರ್ಗೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಭವತಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಕ್ರಿಯಾಽಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಹೇತುಂ ಕಥಯತಿ –
ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಚಿಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯದೈವೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಜಾತೀತಿ ।
ನನ್ವಿದಂ ಪ್ರಕರಣಾದಾವುಕ್ತಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರಿಹೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಹ –
ಯದಾದಾವಿತಿ ।
ನನು ‘ಗ್ರಹೋ ನ ತತ್ರ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವತ್ರ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಂ ನ ತ್ವಕಾರ್ಪಣ್ಯಮ್, ತತ್ಕಥಮಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯಾತ್ರೋಪಸಂಹಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಕಾರ್ಪಣ್ಯರೂಪತ್ವಾದುಕ್ತೋಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಪಣ್ಯವಿಷಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನರಾಹಿತ್ಯೇ ಕೃಪಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ॥೩೮॥
ಪರಮಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಫಲಕಂ ಚೇದದ್ವೈತದರ್ಶನಂ ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೈರೇವ ನಾಽಽದ್ರಿಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಸ್ಪರ್ಶೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಬಹಿರ್ಮುಖಾಣಾಂ ದುರ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಫಲಕಮಿತಿ, ತದಂಗೀಕರೋತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಮ್ ಇತ್ಥಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪರಿಪಾಟ್ಯಾ ಕೂಟಸ್ಥಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕಂ ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಮೂಢಾಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ನ ಭವಂತೀತಿ ಶೇಷಃ।
ಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾನುಭವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಫಲಮುಕ್ತಂ ತಮಿದಾನೀಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅಸ್ಪರ್ಶೇತಿ ।
ತತ್ರ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಧರ್ಮೇಣ ಪಾಪಾದಿಮಲೇನ ಚ ಸ್ಪರ್ಶೋ ನ ಭವತ್ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯದ್ವೈತಾನುಭಾವೋಽಸ್ಪರ್ಶಃ ।
ಸ ಏವ ಯೋಗೋ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇನ ಯೋಜನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ನಾಮೇತಿ ನಿಪಾತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪನಿಷತ್ಸು “ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಕರ್ಮಣಾ ಪಾಪಕೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು। ದುಃಖಂ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್।
ಯೋಗಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಿವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಕೈಸ್ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾನುಭವಸ್ಯ ಲಭ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಿಣೋ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾದ್ಯಸ್ಮಾಕಂ ನಂಕ್ಷತೀತಿ ಮತ್ವಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ ವಿಭ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅಭಯನಿಮಿತ್ತಮೇವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಶಾದ್ಭಯನಿಮಿತ್ತಮ್ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಭಯದರ್ಶಿತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಅಭಯೇತಿ ॥೩೯॥
ಉತ್ತಮದೃಷ್ಟೀನಾಮದ್ವೈತದರ್ಶನಮದ್ವೈತದೃಷ್ಟಿಫಲಂ ಚ ಮನೋನಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಂದದೃಷ್ಟೀನಾಂ ಮನೋನಿರೋಧಾಧಿನಮಾತ್ಮದರ್ಶನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಮನಸ ಇತಿ ।
ಅಭಯಮಿತ್ಯಶೇಷಭಯನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನಮಾತ್ಮದರ್ಶನಮುಚ್ಯತೇ। ಸರ್ವಯೋಗಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿಮತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಮನೋನಿರೋಧಾಧೀನಂ ಪ್ರಗುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ದುಃಖೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ–
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಭಯಂ ಭಯರಾಹಿತ್ಯಮಸಂತ್ರಾಸಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಾ – ಶಾಂತಿರ್ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿದುಷಾಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಮುಕ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ –
ನಾನ್ಯಾಯತ್ತೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮನುಕೂಲಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತಮೇಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನವದ್ಭ್ಯೋಽಧಿಕಾರಿಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಧಿಕಾರಿಣೋಽವತಾರಯತಿ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಯೋಗಿನಃ ಸುಕೃತಾನುಷ್ಠಾಯಿನಸ್ತದನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ಸನ್ಮಾರ್ಗಗಾಮಿನಸ್ತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂಚಿದುಪಜಾತಮ್ ಚೇದಲಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಭಯಂ ತದೇವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್।
ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಮನೋನಿಗ್ರಹಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಮನೋ ನಿಗ್ರಹೀತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಅಭಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಸೂಚಿತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಮನೋನಿಗ್ರಹೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸಾಧಕಾನಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೪೦॥
ಕಥಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೂನಾಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉತ್ಸೇಕ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭೂತಶ್ಲೋಕನಿವಿಷ್ಟಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಮನೋನಿಗ್ರಹೋಽಪೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಸಾಯವತಾಮುದ್ಯೋಗಭಾಗಿನಾಮನುದ್ವೇಗವತಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಚಕ್ಷುಷೋ ನಿಮೀಲನೇ ತಮೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಚೋನ್ಮೀಲನೇ ಘಟಾದ್ಯೇವೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುದ್ವೇಗಪರಿವರ್ಜನಾತ್ ಪ್ರಾಗುದೀರಿತಾನಾಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಃ ಸಂಭವತಿ, ತದಾಹ –
ಅಪರಿಖೇದತ ಇತಿ ॥೪೧॥
ಸಮಾಧಿಂ ಕುರ್ವತಸ್ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧಕಾ ಲಯವಿಕ್ಷೇಪಸುಖರಾಗಾಸ್ತೇಭ್ಯೋ ಮನಸೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಾಯೇನ ನಿಗ್ರಹಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸಮಾಧಿಸಾಫಲ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಉಪಾಯೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾದುಪಾಯಾದೇವ ಮನೋನಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹೇ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಾಯವತಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುತಿಷ್ಠತೋ ಮನೋನಿಗ್ರಹದ್ವಾರಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತೃತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಲೀಯತೇ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸುಪ್ರಸನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪೨॥
ಉಪಾಯೇನ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತಮೇವೋಪಾಯಂ ವೈರಾಗ್ಯರೂಪಮುಪದಿಶತಿ –
ದುಃಖಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾಖ್ಯಮುಪಾಯಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಅಜಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಃ ಸ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈರಾಗ್ಯಭಾವನಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ದ್ವೈತವಿಷಯೇ ದೋಷಾನುಸಂಧಾನೇನ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಾಭಾವನಾ। ತಯಾ ಕಾಮಭೋಗಾನ್ಮನೋ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸವಿಷಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಜಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪೩॥
ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಲಯಾದ್ವಿಕ್ಷೇಪಾಚ್ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ಮನೋ ರಾಗಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಶ್ರವಣಮನನನಿಧಿಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಸಪ್ರಸೂತಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿನಾಽಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿಪರ್ಯಂತೇನ [ಯೋಜಯಿತುಂ] ತತೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಾದ್ ವ್ಯಾವರ್ತನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಲಯ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ವಿಷಯೇಷು ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವಾದಿದೋಷದರ್ಶನೇನ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಮ್, ಲಯೋ ನಿದ್ರಾ।
ಸಂಪ್ರಬೋಧನಮೇವಾಭಿನಯತಿ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಮನಸಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಿತಿ ಚಿತ್ತಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಚಿತ್ತಮಿತಿ ।
ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವಿಪ್ರಸೃತಂ ಶಮಯೇದ್ ವ್ಯಾವರ್ತಯೇದಿತಿ ಯಾವತ್।
ಪುನರಿತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಭಯತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ನಮಸ್ತರ್ಹಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಂ ಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಅಂತರಾಲಾವಸ್ಥಮನಸಃ ಸ್ವರೂಪಂ ತೃತೀಯಪಾದಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಸಕಷಾಯಮಿತಿ ।
ರಾಗಸ್ಯ ಬೀಜತ್ವಂ ಪರಾಚೀನವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಮನೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ತತೋಽಪೀತಿ ।
ಅಂತರಾಲಾವಸ್ಥಾ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಲಯಾವಸ್ಥಾದಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ । ಯತ್ನತಃ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧೇರಿತಿ ಯಾವತ್। ಸಾಮ್ಯಮಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಮಾಧಿದ್ವಯದ್ವಾರೇಣ ಸಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸ್ತನ್ಮಾತ್ರತಯಾ ಸಮಾಪ್ತಂ ಚೇದಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಮಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ।
ತತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯಾದನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಿಂ ತನ್ಮನಸಶ್ಚಾಲನಂ ಯತ್ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ವಿಷಯೇತಿ ॥೪೪॥
ಸಮಾಧಿತ್ಸಾಯಾಂ ಯತ್ಸುಖಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತದ್ವಿಷಯಾಭಿಲಾಷಾದಪಿ ಮನೋ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಾಽಽಸ್ವಾದಯೇದಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಸಮಾಧ್ಯವಸ್ಥೋಚ್ಯತೇ।
ಕಿಂ ತು ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸುಖಂ ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ ತದಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತಂ ಮಿಥ್ಯೈವೇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸನ್ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯಾಹ –
ನಿಸ್ಸಂಗ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಯಚ್ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಚೀನವೈರಾಗ್ಯಾದ್ಯುಪಾಯೇನ ನಿಶ್ಚಲಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರವಣಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ತದ್ಯದಿ ಸ್ವಭಾವಾನುಸಾರೇಣ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಂತುಮಿಚ್ಛೇತ್ ತದಾ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧೇರಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿಪರ್ಯಂತಾತ್ಪ್ರಯತ್ನಾತ್ ತದಾತ್ಮನ್ಯೇವೈಕೀಕೃತ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರಮಾಪಾದ್ಯ ಪರಿಶುದ್ಧಪರಿಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಃ ಸ್ವಯಂ ತಿಷ್ಠೇದಿತ್ಯಾಹ –
ನಿಶ್ಚರದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಸಮಾಧಿತ್ಸತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಮಾಧ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಃಸ್ಪೃಹೋ ಯಥೋಕ್ತೇ ಸುಖೇಽನುರಾಗರಹಿತಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿವೇಕರೂಪಾ ಬುದ್ಧಿರಾಗಂತುಕಸ್ಯ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಿಕಾ, ತಯಾ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಭಾವನಾಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ –
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಥಮಾರ್ಧಸ್ಯಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತತೋಽಪೀತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಮಾಧ್ಯನುರೋಧಾದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ನಿಶ್ಚಲಸ್ವಭಾವಂ ಸಚ್ಚಿತ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸುಖರಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ತದುಪಾಯರಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ನಿಶ್ಚರದ್ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ತಚ್ಚ ಚಿತ್ತಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಭಿಮುಖ್ಯಾದುಕ್ತೋಪಾಯೇನ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾದಿನಾ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇವ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯತ್ನತಃ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿವಶಾದೇಕೀಕುರ್ಯಾತ್। ಅಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿಯುಕ್ತಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಽಽಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪೇತಿ ॥೪೫॥
ಕದಾ ಪುನರಿದಂ ಚಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಮಾಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದೇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಪ್ರತಿಬಂಧವಿಧುರಂ ವಿಷಯಾಕಾರರಹಿತಂ ಯದಾ ಚಿತ್ತಮವತಿಷ್ಠತೇ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪನ್ನಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೋಕ್ತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಾಯೋ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾದಿಃ। ನಿಗೃಹೀತಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವಿಮುಖೀಕೃತಂ ನ ಲೀಯತೇ, ನ ನಿದ್ರಾಪಾರವಶ್ಯೇನ ಕಾರಣಾತ್ಮತಾಂ ಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಚಲಂ ರಾಗಾದಿವಾಸನಾಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅಚಲತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ –
ನಿವಾತೇತಿ ।
ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರೇಣೇತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಯದಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದೇತಿ ಯೋಜನಾ।
ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ॥೪೬॥
ಅಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಚಿತ್ತಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸ್ವಸ್ಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯೇನಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ವಿದುಷಾಂ ಸಂಮತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಮಿತ್ಯಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪತಾಮಾಹ –
ಸುಖಮಿತಿ ।
ವೈಷಯಿಕಂ ಸುಖಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್।
ಕಿಂ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಗಮಾಚಾರ್ಯಾನುಸಾರಿಣಾ ಬೋಧೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತಥೋಚ್ಯತೇ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಮಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಸ್ಯಾನರ್ಥಸ್ಯೋಪಶಮೇನೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಾದಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನಿರವಶೇಷಾನರ್ಥೋಚ್ಛಿತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಚಕ್ಷತೇ।
ತತ್ಕಥಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸನಿರ್ವಾಣಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಗುಡಾದಿಮಾಧುರ್ಯಭೇದಸ್ಯೇವ ಸ್ವಾನುಭವಮಾತ್ರಾಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾದವಾಚ್ಯತ್ವಮಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸುಖಮಿತಿ, ತದಿದಾನೀಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಸುಖಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ತದ್ ಭೂಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋಗೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜಾತತ್ವೇ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ॥೪೭॥
ಉಕ್ತಾನಾಮುಪಾಯಾನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯದ್ವೈತಹಾನಿಃ। ಅನ್ಯಥಾ ತದಪ್ರಮಿತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಂಭವೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಸರ್ವೋಽಪೀತಿ ।
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಮೇವೋಪಾಯಾನಾಂ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನೈವೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಮೃದಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾದೀನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇಽದ್ವೈತಹಾನಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಮಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಥಮದ್ವೈತಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಪಿ ನ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯಾನಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ।
ಉಪಾಯಾನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವೇನೈವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಕರ್ತೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತೋಽಽಜತ್ವಂ ಹೇತೂಕರ್ತವ್ಯಮ್।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪೂರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೇಷು ಗ್ರಂಥೇಷ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋಽದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಂ ದ್ಯೋತಯತಿ॥೪೮॥
ಆದ್ಯಂತಮಧ್ಯಮಂಗಲಾ ಗ್ರಂಥಾಃ ಪ್ರಚಾರಿಣೋ ಭವಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽದಾವೋಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣವದಂತೇ ಪರದೇವತಾಪ್ರಣಾಮವನ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಪರದೇವತಾರೂಪಮುಪದೇಷ್ಟಾರಂ ಪ್ರಣಮತಿ –
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪ್ರಕರಣಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕರಣತ್ರಯೇ ವೃತ್ತಮರ್ಥಂ ಕ್ರಮಾದನುದ್ರವತಿ –
ಓಂಕಾರೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತ ಇತ್ಯದ್ವೈತೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಕರಣಮುಚ್ಯತೇ।
ಚತುರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಮವತಾರಯಿತುಮುಪಯುಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವೈತಿನೋ ಭೇದವಾದಿನೋ ವೈನಾಶಿಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ। ವೈನಾಶಿಕಾ ನೈರಾತ್ಮ್ಯವಾದಿನಃ। ರಾಗದ್ವೇಷಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾತಿರಿಕ್ತಕ್ಲೇಶೋಪಾದಾನಮ್।
ಪಕ್ಷಾಂತರಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನತ್ವಸೂಚನಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಕ್ಲೇಶೇತಿ ।
ಪಾತನಿಕಾಮೇವಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಮನಂತರಪ್ರಕರಣಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ತದಿಹೇತಿ ।
ತದಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನತ್ವಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಆವೀತನ್ಯಾಯೋ ವ್ಯತಿರೇಕನ್ಯಾಯಃ। ಯಥಾ ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಾದನಿತ್ಯತ್ವೇಽವಗತೇಽಪಿ ಯನ್ನಾನಿತ್ಯಂ ನ ತತ್ಕೃತಕಮಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾನಿರಾಸಿತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮಿಷ್ಯತೇ। ತಥಾ ತರ್ಕತಃ ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯಾಽಽಗಮೇನಾವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತವಾದಾಂತರಾಪಾಕರಣಪ್ರಪಂಚಮಂತರೇಣ ಪಾಕ್ಷಿಕಾಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾದದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯೇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಲಾತಶಾಂತಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಲಕ್ಷಿತಮಾರಭ್ಯತೇ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತೋ ವೀತಃ, ಸ ನ ಭವತೀತ್ಯವೀತಃ। ಅವೀತ ಏವಾಽವೀತಃ। ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ಯಾವತ್।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮೇವಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಚತುರ್ಥಪ್ರಕರಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ।
ಕಿಮಿತ್ಯದ್ವೈತರೂಪೇಣಾಽಽಚಾರ್ಯೋ ನಮಸ್ಕ್ರಿಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾವಿಧ್ನೇನ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಸ್ತದರ್ಥೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ಚ। ಆಕಾಶಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾಧಿಕ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಾಕಾಶೇನೇಷದಸಮಾಪ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ವಿಭುತ್ವಾದಾವುಪಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ। ಬಹುವಚನಮುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್।
ತೇಷಾಮಪಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ –
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ತೇನೇತ್ಯಾದಿ ಪುನರನುವಾದೇನಾನ್ವಯಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ। ಆಚಾರ್ಯೋ ಹಿ ಪುರಾ ಬದರಿಕಾಶ್ರಮೇ ನರನಾರಾಯಣಾಧಿಷ್ಠಿತೇ ನಾರಾಯಣಂ ಭಗವಂತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಪೋ ಮಹದತಪ್ಯತ। ತತೋ ಭಗವಾನತಿಪ್ರಸನ್ನಸ್ತಸ್ಮೈ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾದಾದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪರಮಗುರುತ್ವಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ।
ನನು ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾರಭ್ಯಮಾಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಪ್ರಮೇಯೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮಿತ್ಯುಪದೇಷ್ಟಾ ನಮಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಉಪದೇಷ್ಟ್ರಿತಿ ॥೧॥
ಇದಾನೀಮದ್ವೈತದರ್ಶನಯೋಗಸ್ತುತಯೇ ತನ್ನಮಸ್ಕಾರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ –
ಅಸ್ಪರ್ಶೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಧುನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ತುತಿಸ್ತತ್ಸಾಧನೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಸ್ಪರ್ಶಯೋಗಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಸ್ಪರ್ಶನಮಿತಿ ।
ಯೋಗಸ್ಯಾನ್ಯಸಂಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ ಕಥಮಸ್ಪರ್ಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನಿಪಾತಯೋರರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ವೈ ನಾಮೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ದೇಹಭೃತಾಂ ಸುಖಯತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸುಖಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸುಖವಿಶೇಷಣೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸುಖಹೇತಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಭವತೀತಿ ।
ಹಿತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತಥೇಹ ಭವತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಹಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧತ್ವಮ್। ನ ಹಿ ಕಸ್ಯಾಚಿದಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೋ ವಿರುದ್ಧೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾಯಾಗತತ್ವಮಾಹ –
ಯ ಈದೃಶ ಇತಿ ।
ತನ್ನಮಸ್ಕಾರವ್ಯಾಜೇನ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಸ್ತದುಪಾಯೇಷು ಶ್ರೋತೃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ –
ತಂ ನಮಾಮೀತಿ ॥೨॥
ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧತ್ವೇನಾವಿವಾದತ್ವಂ ವಿಶದೀಕರ್ತುಂ ದ್ವೈತಿನಾಂ ವಿವಾದಂ ತಾವದುದಾಹರತಿ –
ಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಂತೋ ಮಿಥೋ ಜೇತುಮಿಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಹ –
ವಿವದಂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಾಭಿಮಾನಿನೋ ಜಾತಿಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಪುರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ವಿವದಂತ ಇತಿ ॥೩॥
ಪಕ್ಷದ್ವಯನಿಷೇಧಮುಖೇನ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ –
ತೈರಿತಿ ।
ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ಪಾದಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ತಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ವಿವದಂತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸದಸದತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವಾದ್ ವಸ್ತುತ ಉತ್ಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ॥೪॥
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿವಾದಿಭಿರುಕ್ತತ್ವಾದಜಾತಿರಪಿ ಭವತಾ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಖ್ಯಾಪ್ಯಮಾನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿವಾದಿಭಿಃ ಸಹ ವಿವಾದಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅವಿವಾದಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತೈರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅದ್ವೈತವಾದಿನೋ ದ್ವೈತವಾದಿಭಿರ್ವಿವಾದಾಭಾವೇ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥಾ ತ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೫॥
ಜಾತಸ್ಯೈವ ಜನ್ಮನ ಆನರ್ಥಕ್ಯಾದನವಸ್ಥಾನಾಚ್ಚಾಜಾತಸ್ಯೈವ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಸದ್ವಾದಿನೋಽಸದ್ವಾದಿನಶ್ಚ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವೀಕುರ್ವಂತೀತಿ ಪರಪಕ್ಷಮನುವದತಿ –
ಅಜಾತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶಿಷ್ಟಾಭೀಷ್ಟದೋಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಾಭ್ಯನುಜಾನಾತಿ –
ಅಜಾತೋ ಹೀತಿ ।
ಕೇ ತೇ ವಾದಿನೋ ಯೈರೇವಮಿಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸದಸದಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಾನಿ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾನ್ನ ಪುನರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಾಪೇಕ್ಷಾಣೀತ್ಯಾಹ –
ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ॥೬॥
ಪರಿಣಾಮಿಬ್ರಹ್ಮವಾದೇ ಯದಬ್ರಹ್ಮವಾದಿಭಿರ್ದೂಷಣಮುಚ್ಯತೇ ತದಪ್ಯನುಜ್ಞಾತಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ನ ಭವತೀತಿ ।
ಅಮೃತಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತದ್ರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ಮರ್ತ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಸ್ಥಿತರೂಪವಿರೋಧಾತ್। ನ ಚ ಮರ್ತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ।
ನಷ್ಟೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇ ತಸ್ಯೈವಾಭಾವಾನ್ನಾನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಕೃತೇರಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮವಾದಿನಃ ಸ್ವಭಾವೇನಾಮೃತಃ ಸನ್ ಪರಮಾತ್ಮಾಖ್ಯೋ ಧರ್ಮಶಬ್ದಿತೋ ಭಾವೋ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ಕಾರ್ಯಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಯ ಕೃತಕೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನೇನಾಮೃತೋ ಜಾತೋ ಮುಕ್ತೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ। ಸ ಚ ಕಥಂ ನಿಶ್ಚಲಃ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯತಿ।
ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಭಾವೇನೇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ –
ಉಕ್ತಾರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ॥೭–೮॥
ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ನ ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸಾಂಸಿದ್ಧಿಕೀತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಜಾಽಮೃತಸ್ವಭಾವಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ವಿಪರ್ಯೇತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ। ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಭಜತೇ –
ಕಾಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಂಗಯೋಗಮನುಷ್ಠಾಯ ಪರಿಸಮಾಪನಂ ಸಂಸಿದ್ಧಿಃ। ಸಿದ್ಧಾನಾಮಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪನ್ನಾನಾಮ್। ಯಾ ಕಾಚಿತ್ ಸ್ವಭಾವಂ ನ ಜಹಾತಿ ಘಟಸ್ಯ ಘಟತ್ವಂ ಪಟಸ್ಯ ಪಟತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಕೇತಿ ಶೇಷಃ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೇ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಯತ್ಫಲತಿ ತದಿದಾನೀಂ ಕಿಂಪುನರ್ನ್ಯಾಯೇನ ಕಥಯತಿ –
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ॥೯॥
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಮೇವ ಜೀವಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ –
ಜರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಹಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಾಃ ಸ್ವಭಾವತೋ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ತೇಷಾಮುಕ್ತಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜರಾಮರಣಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯೇ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವಿಕ್ರಿಯಾಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತದ್ವಾಸನಯಾ ಸ್ವಭಾವಹಾನಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರ್ತುಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂವಿಷಯೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯವಿಷಯೋ ವಿಷಯಶಬ್ದಃ।
ಅಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಕೃತೇರಾಶ್ರಯನಿರೂಪಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ಪ್ರಕರೋತಿ –
ಕಲ್ಪನಾಯಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮುತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಏವಂಸ್ವಭಾವಾ ಇತಿ ॥೧೦॥
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಭಿರುಚ್ಯಮಾನಂ ದೂಷಣಮಭ್ಯನುಜ್ಞಾತಮನುಭಾಷತೇ –
ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇ ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜಾಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಭಿನ್ನಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಾದಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಕಾರಣಮೇವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ತದವಯವಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಮಹದಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಹಂಕಾರಾದಿಗ್ರಹಣಮ್।
ತೃತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಮಹದಾದೀತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಜಾಯತ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ನಿತ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಮನಿತ್ಯಂ ಸಾವಯವತ್ವಾದ್ ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿದೀರ್ಣಂ ಚೇತಿ ॥೧೧॥
ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದೇ ಕಿಂ ಕಾರಣಾಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮ್? ಕಿಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಭಿನ್ನಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮನುವದತಿ –
ಕಾರಣಾದಿತಿ ।
ಅತೋಽಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕಾರ್ಯಮಜಂ ಸ್ಯಾತ್, ತಥಾವಿಧಕಾರಣಾಭಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುದ್ರವತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಜಾಯಮಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ ಕಾರಣಮಭಿನ್ನಂ ಯದೀತಿ ಯೋಜನಾ।
ನ ತರ್ಹಿ ಕಾರಣಂ ಧ್ರುವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಕಾರ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚಾಧ್ರುವತ್ವಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದವಾದೇ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ದರ್ಶಿತಃ। ತಸ್ಯೈವ ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಮಯಂ ಶ್ಲೋಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪುರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಮಾಹ –
ಕಾರಣಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತೇರನಿಷ್ಟಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಾಹ –
ಇದಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಜತ್ವಂ ಜಾಯಮಾನತ್ವಂ ಚ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಅನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಭೇದೇಽಪಿ ಮಾಯಾವಾದೇ ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾದನನ್ಯತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಕಾರಣಮಾತ್ರತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ತವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಕಿಂ ಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಅಭೇದವಾದೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಿಮಿತಿ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ॥೧೨॥
ಕಿಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಾದಿನೋ ಮತೇ ಪ್ರಧಾನಾದಜಾದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜಾಯತೇ ಮಹಾದಾದೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ತದವಷ್ಟಂಭೇನೈವ ತೇನಾರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್। ನ ಚಾತ್ರೋಭಯಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ದೃಷ್ಟೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಜಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಜಾನ್ನಿತ್ಯಾದ್ ವಸ್ತುನೋ ಜಾಯಮಾನಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ಜಾತಾದೇವ ಜಾಯಮಾನಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜಾತಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸಮಯೇ ದೋಷಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ –
ಕಿಂ ಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಜಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ‌ಽಽಹ –
ದೃಷ್ಟಾಂತೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಖಲ್ವನುಮಾನಾಧೀನಮರ್ಥಪರಿಜ್ಞಾನಮ್। ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇಽನುಮಾನಮವಕಲ್ಪತೇ। ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯಸಮಯಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಾ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೩॥
ದ್ವೈತವಾದಿಭಿರನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಮುಪಖೇನ ಖ್ಯಾಪಿತಂ ವಸ್ತುನೋಽಜನ್ಯತ್ವಮದ್ವೈತವಾದಿನಾಽಭ್ಯನುಜ್ಞಾತಮ್; ಇದಾನೀಂ ದ್ವೈತನಿರಸನಮಪಿ ಶ್ರೌತಂ ವಿದ್ವದನುಭವಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ ತೇನಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾತಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಹೇತೋರಿತಿ ।
ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಃ ಸಂಸಾರೋಽನಾದಿರಿತಿ ವದದ್ಭಿಸ್ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಸ್ವಭಾವೋ ನೈವ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ। ಹೇತುಫಲಯೋರಾದಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕಂಠೋತ್ಕತ್ವಾದತೋ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಂ ದ್ವೈತಮನಿರೂಪಿತ ರೂಪಮವಸ್ತುಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಮಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ।
ಹೇತುಫಲಯೋರಾತ್ಮಪರಿಣಾಮತ್ವಾದಾದಿಮತ್ತ್ವಮುಪಾದಾನರೂಪೇಣ ಚಾನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ನಿರಂಶಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ॥೧೪॥
ಹೇತುಫಲಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಮಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವತಾ ತದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್। ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಪಿ ತಯೋರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಹೇತೋರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತುಫಲಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಕಾರಣತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛದ್ಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈದೃಶತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ॥೧೫॥
ಪ್ರತೀತಿತೋ ಹೇತುಫಲಯೋರುತ್ಪತ್ತೇರುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಯುಕ್ತಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಂಭವ ಇತಿ ।
ತಯೋರುದಯೇ ಪ್ರಾತೀತಿಕೇ ನಿಯತಪೂರ್ವಭಾವೀ ಹೇತುರ್ನಿಯತೋತ್ತರಭಾವಿ ಫಲಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯುಗಪದಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿರೋಧೋ ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ಯಾಸಂಭವಃ, ಸ ನ ಯುಕ್ತೋಽಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮನುವದತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರೋತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಸಂಭವ ಇತಿ ।
ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಕ್ರಮಸ್ವೀಕಾರವದುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಯುಗಪದಿತಿ ।
ಯಯೋರ್ಯುಗಪತ್ಸಂಭವಸ್ತಯೋರ್ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಯಥಾ ವಿಷಾಣಯೋರಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕ್ರಮಸ್ಯಾಽಽವಶ್ಯಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೬॥
ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತೇರನುಗ್ರಾಹಕಂ ತರ್ಕಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಫಲಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಫಲಯೋರ್ಮಿಥೋ ಹೇತುಫಲತ್ವಂ ಬ್ರುವತೋ ಮತೇ ಹೇತ್ವಧೀನತಯಾಽಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಾತ್ ಫಲಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನೋ ಹೇತುರ್ನ ತತೋ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕೋ ಭವತ್ಯಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಶ್ಚಾಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಫಲಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ। ಅತೋ ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಹೇತುಫಲಯೋರಕ್ರಮವತೋರ್ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಸಂಭಂಧಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯೇತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವತೋ ಹೇತುಸ್ವರೂಪಾಜ್ಜನ್ಯಂ ಫಲಂ ತದಧೀನತ್ವೇನ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಂ ಸ್ವತಶ್ಚಾಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಮ್। ತತ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ನೇಷ ಹೇತುರ್ನ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ। ನ ಖಲು ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಸತಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಮುಪಲಭ್ಯತೇ। ಹೇತುಶ್ಚೇದಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಲಬ್ಧಾತ್ಮಕೋಽಭ್ಯುಪಗತಃ ಸ ತರ್ಹಿ ತಥಾವಿಧೋಽಸದ್ರೂಪಃ ಸನ್ನ ಫಲಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ। ನ ಹಿ ಸದ್ವಾದಿಮತೇ ಫಲಮಸತಃ ಸಕಾಶಾದುಪಲಬ್ಧಚರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಹೇತುಫಲಯೋರಸಂಬಂಧಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ವೇತ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಾದಿಕಥನಮ್॥೧೭॥
ಹೇತುಫಲಯೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯೇ ಸತ್ಯನ್ಯತರಸ್ಯಾಪಿ ನ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಸತ್ತೇತ್ಯಸತೋಃ ಶಶವಿಷಾಣಯೋರಿವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಜನ್ಯಜನಕತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇದಾನೀಂ “ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಧರ್ಮಾದಿಷು ಹೇತುಫಲಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತೇರಸಂಭಾವಿತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾದವಶ್ಯಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಸಂಬಂಧತೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೮॥
ಹೇತುಫಲಯೋರಿದಂ ಪೂರ್ವಮಿದಂ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾತ್। ಅತಶ್ಚೇದಂ ಪೂರ್ವನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾವಸರೇ ಚೇದುತ್ತರಾಪರಿಜ್ಞಾನಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಕಾಶಕ್ತಿಸೂಚಕಂ ತನ್ನಿಗ್ರಹಸ್ಥಾನಮಪ್ರತಿಭಾಭಿಧಾನೀಯಮಾಪತತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಯದಿ ಕ್ರಮಸ್ಯ ನಿಯತಪೂರ್ವಾಪರಭಾವಾತ್ಮನೋಽಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಸದಾ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಮುತ್ತರಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತ।
ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರ್ನಿಗ್ರಹಾಂತರಮಾಪದ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಕ್ರಮೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಮುಖೇನ ಸತೋಽಸತಶ್ಚ ಜನ್ಮನೀ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ।
ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಮುತ್ಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರಜಾತಿರೇವಾಸ್ಮದಭಿಪ್ರೇತಾ ವಾದಿಭಿರಾದರ್ಶಿತಾ ಭವತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಮಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವನಿಷ್ಪನ್ನಮೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಥೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಏವಮಿತಿ ॥೧೯॥
ಬೀಜಾಂಕುರಯೋರಿವ ಹೇತುಫಲಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಬಿಜೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಧಕತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಪೋದ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಶೂನ್ಯಮ್।
ಶಬ್ದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚ್ಛಲ್ಪ್ರಯೋಗಮೇವೋದಾಹರತಿ –
ಪುತ್ರಾದಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಫಲಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ನ ತೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ’(ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಹೇತುಫಲಯೋರಿತ್ಯತ್ರಾನಭಿಪ್ರೇತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಭಿಪ್ರೇತಮರ್ಥಮುದಾಹರತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮಾಯಾವಾದಿಮತೇ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ವಸ್ತುಭೂತಸ್ಯಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಮಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಷ್ಟಂಭೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಾಧಯನ್ನಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಬೀಜಾಂಕುರವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿದಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಬೀಜಾಂಕುರಸಂತಾನಯೋರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬೀಜವ್ಯಕ್ತೇರಂಕುರವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾನಾದಿತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಕಲ್ಪಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ಬೀಜಸಂತತೇರಂಕುರಸಂತತೇಶ್ಚಾನಾದಿತ್ವಮನ್ಯೋನ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಚಾವಿರುದ್ಧಂ ಸಿಧ್ಯತಿ। ಬೀಜಜಾತೀಯಾದಂಕುರಜಾತೀಯಮಂಕುರಜಾತೀಯಾದ್ ಬೀಜಜಾತೀಯಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮುಪಲಭ್ಯತೇ। ತಥೈವ ಹೇತುಜಾತೀಯಾತ್ಫಲಜಾತೀಯಂ ಫಲಜಾತೀಜಾಚ್ಚ ಹೇತುಜಾತೀಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಚ ಸಂತತೇರೇಕಸ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತೇರ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸಂಭವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತದನಾದಿತ್ವವಾದಿಭಿಃ ತಾಸು ವ್ಯಕ್ತಿಷು ಮಿಥೋ ಹೇತುತ್ವಮನಾದಿತ್ವಂ ತದ್ವದನಶೀಲೈರಿತಿ ಯಾವತ್।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದನವಸ್ಥಾನಾದ್ವಾ ಹೇತುಫಲಯೋರ್ಮಿಥೋ ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರನುಪಪತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಪುತ್ರಾಜ್ಜನ್ಮ ಪಿತುರ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ನ ಚ್ಛಲಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಹೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮರ್ಥಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಗೌಣೋಽರ್ಥೋ ಗೃಹ್ಯತೇ? ಪ್ರಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಕೃತೋ ಹೀತಿ ।
ಹೇತುಫಲಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಮುಪಪಾದಿತಾಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ॥೨೦॥
ಯತ್ಪುನರನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪದ್ಭಿರಜಾತಿರ್ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾಪಿತಾ ಪರೀಕ್ಷಕೈರಿತ್ಯುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ತತ್ರ ಕಥಮಜಾತಿರ್ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾಪಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪೂರ್ವಾಪರೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಜಾತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಹಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಿತರೇತರಾಶ್ರಯಾದಜಾತಿರಭಿವ್ಯಕ್ತಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಜಾಯಮಾನಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಯತೇ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ನಿರ್ಧಾರಿತೇ ಜಾತಿಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತದಭಾವೇ ತದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಜಾಯಮಾನೋ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣೇ ಕಾರಣಂ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮಿತಿ ಕುತೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅವಶ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ನಿಯತಸಂಬಂಧವತೋರಿತರೇತರಾಶ್ರಯಾದ್ ದುರ್ಗ್ರಹತ್ವಾದಜಾತಿರೇವ ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾಪಿತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ॥೨೧॥
ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸ್ವತೋ ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವಸ್ತುನೋ ಜನ್ಮ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಜಾಯಮಾನಮನೂದ್ಯ ಷೋಢಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ –
ಯಜ್ಜಾಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಪಕ್ಷೇಷು ದೋಷಸಂಭಾವನಾಂ ಸೂಚಯತಿ –
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ಜಾಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ಮಾದೇವ ಸ್ವರೂಪಾನ್ನ ತಾವಜ್ಜಾಯತೇ, ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಸ್ವಕಾರಣಾಧೀನತಯಾ ಪರಿನಿಷನ್ನತ್ವಾತ್। ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್। ನ ಹಿ ಘಟಾದೇವ ಘಟೋ ಜಾಯಮಾನೋ ದೃಷ್ಟೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ನ ಖಲ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಜನಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್। ಘಟಾದಪಿ ಪಟೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್। ನ ಚೋತ್ಪಾದಕತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಿತಮನ್ಯತ್ವಂ ತಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ಉತ್ಪತ್ತಿಮಂತರೇಣ ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದುರವಗಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತೃತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಘಟಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಘಟಃ ಪಟೋ ವಾ ಜಾಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ। ತಥಾ ಜಾಯಮಾನಂ ಸ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಭವತೀತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅನ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಜನ್ಯಜನಕಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನ್ನಾಸೌ ಶಕ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ತುಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಸಾರಿಣೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವವಿವೇಕಿನಾಮಿಷ್ಯೇತೇ ಕಿಂ ವಾ ವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ತಾವೇವೇತಿ ।
ಮೃಷೈವೇತಿ ಪರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಸತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ತಚ್ಚ ಜನ್ಮಶಬ್ದಧೀವಿಷಯಂ ವಸ್ತು ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರವಣಾನ್ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಯಾವತಾ ವಿದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದಸತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮೇವ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಯೋರೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ।
ಚತುರ್ಥಂ ಶಿಥಿಲಯತಿ –
ಸಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ಪಂಚಮಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಷಷ್ಠಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ –
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಷಣ್ಣಾಂ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ನಿರಾಸೇ ಫಲಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ಅತೋ ನೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲನಾನಾತ್ವಪಕ್ಷೇ ಜನ್ಮಾನುಪಪತ್ತಿದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಯೇಷಾಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಬೌದ್ಧಾನಾಂ ನ್ಯಾಯಾವಷ್ಟಂಭೇನ ವಸ್ತು ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಾಂ ಕುತೋ ನ್ಯಾಯಬಾಹ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಇದಮಾ ವಸ್ತು ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್। ಇತ್ಥಮಿತಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ಏವಮವಧಾರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕ್ಷಣೇ ವಸ್ತ್ವವಚ್ಛೇದಕಕ್ಷಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ವಸ್ತುನೋಽವಸ್ಥಾನಾಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಮಿನ್ನನುಭವಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನನನುಭೂತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ।
ತಥಾ ಚ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಯಾಸಿದ್ಧೌ ವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅನನುಭೂತಸ್ಯೇತಿ ॥೨೨॥
ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮರಾಹಿತ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಹೇತುರ್ನೇತಿ ।
ನಾನಾದೇಃ ಫಲಾದ್ಧೇತುರ್ಜಾಯತೇ। ನ ಹಿ ಫಲಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇ ತತೋ ಹೇತುಜನ್ಮ ಯುಕ್ತಂ ಸದಾ ತಜ್ಜನ್ಮಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಫಲಮಪಿ ನ ಹೇತೋರನಾದೇರ್ಜಾಯತೇ ದೋಷಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ನಾಪಿ ಸ್ವಭಾವತೋ ನಿಮಿತ್ತಮಂತರೇಣ ಫಲಂ ಹೇತುರ್ವಾ ಜಾಯತೇ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆದಿರಿತಿ ।
ಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಕರೋತಿ –
ಹೇತ್ವಿತಿ ।
ಫಲಾದ್ಧೇತುರ್ಜಾಯತೇ, ತತಶ್ಚ ಫಲಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಕಥಮಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪಗತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಪಾದಾಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಅನಾದೇರಿತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಫಲಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ। ಹೇತುರ್ಧರ್ಮಾದಿಃ।
ಫಲಂ ಚಾಪೀತಿ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಅಜಾಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ಪದಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಸ್ವಭಾವತ ಏವೇತಿ ।
ಫಲಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಹೇತುಫಲಯೋರ್ಜನ್ಮವತೋರನಾದಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್। ಅಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ಜನ್ಮೈವ ತಯೋರಾಕಸ್ಮಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸ್ವಭಾವವಾದನಿರಾಕರಣಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮುತ್ತರಾರ್ಧಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨೩॥
ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮಾಯೋಗಾದಜಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇದಾನೀಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿದಾಹಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತದುಃಖೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚಾಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಂಕ್ಲೇಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರತಂತ್ರಂ ಪರಕೀಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ, ತಸ್ಯಾಸ್ತಿತಾ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತೇತಿ ಯಾವತ್।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉಕ್ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ವಸ್ತುನೋ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯೈವ ದೃಢೀಕರಣಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ। ತಯಾ ಪುನರಾಕ್ಷೇಪಮುಖೇನ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಸ್ಥಾನಮುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ –
ಶಬ್ದದೀತಿ ।
ಸಾಕಾರವಾದಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇರ್ವಿಷಯನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ಫುರಣಮ್।
ತಮೇವ ಹೇತುಂ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಯೋಜನಯಾ ವಿಶದಯತಿ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲಂ ಚತುರ್ಥಪಾದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಕಥಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸ್ವಭಾವಭೇದೇನೈವ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಂತರೇಣ ಸ್ವಗತಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಘಟಿಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥತಿರಿಕ್ತೋಪಾಧ್ಯನಧಿಗಮಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ತೃತೀಯಪಾದಂ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ –
ಇತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ತದುಪಲಂಭೇಽಪಿ ಕುತೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರೇವ ತರ್ಹಿ ದುಃಖಸ್ಯ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇನ್ನ।
ಸ್ವಾನುಭವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟದುಃಖೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಂ ಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ಲೇಶೋಪಲಬ್ಧಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಚಂದನಪಂಕಲೇಪಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೨೪॥
ದ್ವಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇರಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕಾ ನಾಮ ವಸ್ತುಕ್ಷತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮತಾಂತರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮುಚ್ಯತೇ ನಿಜ್ಞಾನವಾದಿನೇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವೈತಿನಸ್ತವ ತರ್ಕಪ್ರಧಾನತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರಣತಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಸ್ಥಿರೀಭವೇತಿ ।
ವಸ್ತುನೋ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತ್ವಂ ಸ್ಥಿರೀಭವೇತಿ ಯೋಜನಾ।
ವಿಚಾರದೃಷ್ಟಿಮೇವಾವಷ್ಟಭ್ಯಾಹಂ ವರ್ತೇ, ಕಿಂ ತತಃ, ದೂಷಣಂ ಬ್ರೂಹೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಬ್ರೂಹೀತಿ ।
ತತ್ರೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನುತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಘಟಾದೇರ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಘಟೇ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಪಟೇಽಪಿ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪಟೋ ವೇತಿ ।
ತಂತುಷ್ವಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಮುದಾಹರತಿ –
ತಂತವ ಇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಘಟಾದೀನಾಂ ಸ್ವಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸತಾಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುತ್ವಮತೋ ಘಟಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ ವಾಸ್ತವಾಲಂಬನವರ್ಜಿತಾನಿ ಮಂತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಭೂತದರ್ಶನಂ ಯೌಕ್ತಿಕಂ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಂ ತತೋ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್।
ಇದಾನೀಮಭೂತದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪದಚ್ಛೇದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸರ್ಪಾದೇರಾರೋಪಿತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ದರ್ಶನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್। ತಥೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ದರ್ಶನಾದ್ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಮಭ್ಯುಪಗಂತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಿಂಚ ವಿಮತೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಲಂಬನಂ ಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯತ್ವಾದ್ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –
ಭ್ರಾಂತೀತಿ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತದಭಾವ ಇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಭಾತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ದೇಹಾಭಿಮಾನವತೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಭಾನಧ್ರೌವ್ಯಾದದ್ವೈತದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾನಮಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನ ಹ್ಯುನ್ಮತ್ತೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮರ್ಥಾಪತ್ತಿದ್ವಯಂ ಕಥಂ ನಿರಸನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಾಂ ಸ್ಫುರಣಾತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವನುಪಲಂಭಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವೈಚಿತ್ರ್ಯದರ್ಶನಂ ದುಃಖೋಪಲಬ್ಧಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ। ತೇನಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿದ್ವಯಸ್ಯಾನುತ್ಥಾನಮ್। ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತು ಪೂರ್ವಭ್ರಮಸಮಾರೋಪಿತಸ್ವಪ್ನವದೇವ ಸಂವೇದನೇ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ದುಃಖಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗಮಿತ್ಯನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೫॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಲಂಬನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಚಿತ್ತಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಸ್ಫುರಣಂ ಸಕರ್ಮಕಂ ತಸ್ಯ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್। ಜಾನಾತೇಸ್ತು ಸಕರ್ಮಕತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ಸ್ವೀಕೃತಮಿತಿ ಭಾವಃ।
ಚಿತ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಾಭಾಸಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನಾರ್ಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಭೂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ಚಿತ್ತಮರ್ಥಾಭಾಸಮಪಿ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ ಚಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ನಾಪೀತಿ ।
ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಭಾಸಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ತದಾತ್ಮನಾ ಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತೃತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಭೂತೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಮತೋಽರ್ಥಃ ಸನ್ನ ಭವತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಽಽಲಂಬನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಮತೋಽರ್ಥಃ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನಕೋ ನ ಭವತಿ ಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುಮಾನಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಉಕ್ತೇತಿ ।
ಅರ್ಥಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾಭಾಸಜನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ॥೨೬॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಲಂಬನತ್ವಾಭಾವೇ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಪ್ರಥಾ ಭ್ರಾಂತಿರ್ಭವೇತ್। ಭ್ರಾಂತಿಶ್ಚಾಭ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಹ –
ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽರ್ಥಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾಭಾವೇ ತದ್ವಾಸನಾಭಾವಾತ್ ತಜ್ಜನ್ಯಾ ನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಸಿಧ್ಯತಿ।
ಭ್ರಾಂತಿಸ್ತು ವಿಧಾಂತರೇಣಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದಿ ಘಟಾದಿರ್ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಸತ್ಯೇವ ತದಾಭಾಸತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ। ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದಬುದ್ಧೇಸ್ತಥಾತ್ವಾತ್। ವಿಪರ್ಯಾಸೇ ಚ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯವಿಪರ್ಯಾಸೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಭ್ರಾಂತೇರಭ್ರಾಂತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿಭಿರಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತತ್ರ ಪುರ್ವಾರ್ಧಯೋಜನಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮುತ್ತರಾರ್ಧಯೋಜನಯಾ ಸಾಧಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಅಭ್ರಾಂತೇರಭಾವಾದಸಂಭವೇ ಭ್ರಾಂತೇರಸತಿ ಘಟಾದೌ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂ ನಿರ್ವಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ। ನ ಹಿ ಭ್ರಾಂತಿರಭ್ರಾಂತಿಪೂರ್ವಿಕೇತಿ ನಿಯಮಃ। ಸವಿಷಯಾಣಾಂ ಭ್ರಮಾಣಾಮವಿದ್ಯಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೭॥
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಪಕ್ಷಮೇವಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮುಖೇನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಮಿದಾನೀಮಪವದತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಮ ದೃಶ್ಯತೇ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವೃತ್ತಸಂಕೀರ್ತನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇರಿತಿ ।
ತಚ್ಚ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿನೋ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥೋ ವಿಜ್ಞಾನವದಸ್ತೀತಿ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಮುಖೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್, ತತ್ಪುನರಾಚಾರ್ಯೇಣ ಭವತ್ವೇವಮಿತ್ಯನುಜ್ಞಾತಮ್, ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದದೂಷಣಸ್ಯ ಸ್ವಮತೇಽಪಿ ಸಂಮತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದದೂಷಣಾನುಮೋದನಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಅಸತ್ಯೇವ ಘಟಾದೌ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವ ಹೇತುತ್ವೇನೋಪಾದಾಯ ವಿಜ್ಞಾನವಾದನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪಕ್ಷದೂಷಣಮನುಮೋದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದದೂಷಣಮವತಾರಯತಿ –
ತದಿದಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೂತದರ್ಶನಾದ್ಘಟಾದೇರ್ಮೃದಾದಿಮಾತ್ರಂ ಭೂತಂ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತೋ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಯಾವತ್।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ವಿಭಜತೇ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ವಿಜ್ಞಾನಜನ್ಮ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾನ್ನೀಲಪೀತಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಯೋಗಾದ್ ಯೇ ತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಜನ್ಮ ಪಶ್ಯಂತಿ ತೇ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಖೇಽಪಿ ಪದಂ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ। ಅನಾತ್ಮತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾನ್ಯೋನ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮನ್ಯೋನ್ಯಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ತೇನೈವೇತಿ ।
ಸ್ವವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇಸ್ತದ್ದೃಶ್ಯತಾಮಂತರೇಣ ಚ ತದ್ಧರ್ಮದೃಶ್ಯತಾಽಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ಫಲಿತಂ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಂ ಕಥಯತಿ –
ಯೇಽಪೀತಿ ।
ಪಶ್ಯಂತ ಏವೇತ್ಯವಿಲುಪ್ತದೃಗ್ರೂಪತಾ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ। ದೃಗ್ಬಲಾದೇವ ಸರ್ವಾಭಾವಃ ಸಿಧ್ಯತಿ। ದೃಗಭಾವಸ್ತು ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್। ನ ಚ ತಾವದ್ ದೃಗೇವ ತದಭಾವಂ ಸಾಧಯೇತ್। ತಯೋರೇಕಕಾಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತಾಂ ವದಂತಃ ಶೂನ್ಯತಾದರ್ಶನಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ಶೂನ್ಯತಾಂ ವದಂತಿ।
ತಥಾ ಚ ಸ್ವಪಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸ್ವದರ್ಶನಸ್ಯೇತಿ ।
ತತೋಽಪೀತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಭ್ಯೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೮॥
ಯದಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವೇಮೇಕರೂಪಂ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಜಾತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಕೃತೇರಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉಕ್ತೈರಿತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಮದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋತಿ ಯತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತಜ್ಜನ್ಮನೋ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದುಕ್ತಹೇತುಭಿಃ ಸಿದ್ಧಮ್। ತಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಫಲಮುಪಸಂಹರ್ತುಮೇಷ ಶ್ಲೋಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಜಾತಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಫುರಣಮಜಾತಮಭೀಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತಸ್ಯ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯೈಕಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ತತ್ಪುನರ್ವಸ್ತುತೋ ನ ಜಾತಮೇವ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮವದಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಚೇತ್ ತಸ್ಯಾಜಾತಿರೇವಾಜಾತತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಜಾತರೂಪಾಯಾ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇದನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಹಾನಿರಾಪತೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೯॥
ಕೂಟಸ್ಥಂ ತತ್ತ್ವಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅನಾದೇರಿತಿ ।
ವಿಮತಃ ಸಂಸಾರೋ ನಾಂತವಾನನಾದಿಭಾವತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಿಂ ಚ ಮೋಕ್ಷೋಽನಂತೋ ನ ಭಾವತ್ವೇ ಸತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾದ್ ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನಂತೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಯಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅನಾದೇರಿತಿ ।
ಅತೀತಕೋಟಿರಹಿತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ನಾಽಽಸೀದಿತ್ಯವಚ್ಛೇದವರ್ಜಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯೋಽನಾದಿಭಾವಃ ಸೋಽಂತವಾನ್ನೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಬೀಜಾಂಕುರಯೋರ್ಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಯ ನೈರಂತರ್ಯಂ ಸಂತಾನಸ್ತಸ್ಯಾನಾದಿಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಂತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದನೈಕಾಂತಿಕತೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಬೀಜೇತಿ ।
ಭಾವತ್ವವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ತತ್ರಾವರ್ತನಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕೇತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನೈಕೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ರಾಽಽದಿಮತ್ತ್ವಂ ತತ್ರ ನಾನಂತತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಭೂಮಿಮಾಹ –
ಘಟಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಕೃತಕೋಽಪಿ ಘಟಾದಿಧ್ವಂಸೋ ನಿತ್ಯಸ್ತಥಾ ಬಂಧಧ್ವಂಸೋಽಪಿ ಭವಷ್ಯತೀತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಶಂಕತೇ –
ಘಟಾದೀತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಭಾವತ್ವೇ ಸತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಭಜ್ಯೇತೇತಿ ದೂಷಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಾಗಸತಃ ಸತ್ತಾಸಮವಾಯರೂಪಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತದಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವೇತಿ ॥೩೦॥
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಽದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಆದಾವಿತಿ ।
ಯದಿತ್ಯೂಷರೋದಕಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ। ತಥಾ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಯಾವತ್। ವಿತಥೈಸ್ತೈರೇವ ಮರೀಚ್ಯುದಕಾದಿಭಿಃ। ಸಾದೃಶ್ಯಮಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಮ್। ವಿಮತಾ ಮೋಕ್ಷಾದಯೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತ್ಯಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾನ್ಮರೀಚ್ಯುದಕಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮೋಕ್ಷಾದೀನಾಮಪಿ ತಥಾತ್ವಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವಿತಥಾ ಇತಿ ।
ಲಕ್ಷಿತಾ ಮೂಢೈರವಿಚಾರಕೈರಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಊಷರೋದಕಾದೀನಾಂ ಸ್ನಾನಪಾನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾನುಪಲಂಭಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ತು ಸುಖಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಪ್ರತಿಲಂಭಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಾದಿವೈತಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸಪ್ರಯೋಜನತೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷಾದೀನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್।
ಪುನರುಕ್ತಿಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ವೈತಥ್ಯ ಇತಿ ॥೩೧– ೩೨॥
ಕಿಂ ಚ ಯೇನ ಹೇತುನಾ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತಸ್ಯ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿರಹಿತಂ ಸಂವಿನ್ಮಾತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹ –
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಯದಿ ದೇಹಾಂತರ್ದರ್ಶನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೇಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ವೈರಾಜದೇಹೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯೋಗ್ಯದೇಶವೈಧುರ್ಯಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಯದ್ಯಭೀಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ಸಂವೃತೇ ಪ್ರದೇಶೇ ಪೃಥಗ್ಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಖಂಡೈಕರಸೇ ಭೂತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ದರ್ಶನಂ ನ ಕುತೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನವಕಾಶತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸಂವೃತ ಇತಿ ।
ಅವತಾರಿತಶ್ಲೋಕಸಹಿತಾನಾಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ‘ಜಾತ್ಯಾಭಾಸಮ್’(ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೪೫) ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತನಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇತಿ ॥೩೩॥
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ದೇಶಾಂತರಗತೌ ನಿಯತಕಾಲಾಭಾವಾನ್ನ ಗತ್ವಾ ದರ್ಶನಮಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ಮರಣಾದೂರ್ಧ್ವಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಗತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಮಯುಕ್ತಂ ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಯದ್ದೇಶಸ್ಥಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಭೀಷ್ಟಮ್।
ತಥಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸಂಸಾರಮನುಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಹದೇಶೇ ನಾಸ್ತಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಾದತೋ ಜಾಗರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಜಾಗರಿತ ಇತಿ ॥೩೪॥
ಕಿಂ ಚ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಸಂವಾದಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋಽಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಾಧನೀಯಮಿತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಸಮಾಲೋಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿದ್ರಾತಃ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನೈವ ಶ್ರೇಯಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಲೋಚಿತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ। ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್। ಅತೋ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ಚ ಭ್ರಾಂತ್ಯೈವೇತ್ಯಾಹ –
ಮಿತ್ರಾದ್ಯೈರಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನವದೇವ ಗೃಹೀತಮುಪದೇಶಾದಿ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಗೃಹೀತಂ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ವಾ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ ಗೃಹೀತಂ ವಸ್ತ್ರಾನ್ನೋದಕಾದಿ ತದ್ವಿದ್ವಾನ್ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋಽನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಬಾಧಾನ್ನ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ।
ತೇನ ತದಾಭಾಸಮಾತ್ರಮೇವsತ್ಯಾಹ –
ಗೃಹೀತಂ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಮಿತ್ರಾದ್ಯೈರಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೩೫॥
ಕಿಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯೇನ ದೇಹೇನ ನಾಡ್ಯಾದಿಷು ಪರ್ಯಟತಿ ಸ ಮಿಥ್ಯಾ ಪೃಥಗ್ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಲಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್। ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇ ಯೇನ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾದಿಶರೀರೇಣ ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂಜ್ಯೋ ದ್ವೇಷ್ಯೋ ವಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ಮಿಥ್ಯಾ ಕಥ್ಯತೇ। ಪೃಥಗೇವ ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಶರೀರಸ್ಯಾನುಭವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೇಹೋ ಮಿಥ್ಯಾ ತಥಾ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಂ ಜಡಂ ಸರ್ವಮವಸ್ತುಕಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಗತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಗತಾನಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ॥೩೬॥
ಯಥಾ ಜಾಗರಿತಂ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೋ ಗೃಹ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ ಯಃ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ತಸ್ಯೈವ ಜಾಗರಿತಂ ಸದಿತಿ ಸ್ವಪ್ನವತ್ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಮನೇಕಸಾಧಾರಣತ್ವಂ ಚ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ನಕಾರಣತ್ವಾತ್ಕಿಂ ತು ತಥಾ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯನ್ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಜಾಗರಿತವದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ, ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಪುನಸ್ತದನುಪಲಂಭಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ತ್ವಮ್। ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಮಾನಾಭಾವಾತ್।
ನ ಹಿ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಜಾಗರಿತಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೩೭॥
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರ್ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮತ್ಯಂತವೈಷಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉತ್ಪಾದಸ್ಯೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಯೋರಿವ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ ದುರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮಿದಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮವಿವೇಕಿನಾಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಕಿಂ ವಾ ವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ವಿವೇಕಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಭಾಗಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿಭಜತೇ –
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಭವೋ ನಾಸತೋಽಸ್ತೀತ್ಯೇತದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಥಂಚಿದಪಿ ಸತೋಽಸತೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೮॥
ಯದುಕ್ತಮುತ್ಪಾದಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ತದಯುಕ್ತಮ್, ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಸ್ತ್ವಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಂಗೀಕರಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಸದಿತಿ ।
ಜಾಗರಿತೇ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ದರ್ಶನಾಜ್ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಸಪ್ನಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ ತಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧೇ ಚೋದಿತೇ ಪರಿಹಾರೇ ಕಥ್ಯಮಾನೇ ಮನಃಸಮಾಧಾನಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ –
ಶೃಣ್ವಿತಿ ।
ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ನಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಸದಿತಿ ।
ತುಚ್ಛತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ –
ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।
ದರ್ಶನಸ್ಯಾಽಽಭಾಸತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ವಿಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ದರ್ಶನಾಜ್ಜಾಗರಿತವಾಸನಾಧೀನಃ ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ತದಪಿ ನ ನಿಯತಮಿತಿ ನಿಪಾತಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಚಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಯಶಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್।
ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ತಥಾತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಪ್ರಥಾ ಕಥಂ ನ ಭವತೀತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ನ ತ್ವಿತಿ ॥೩೯॥
ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರುಕ್ತಮ್। ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ವದನ್ ವಸ್ತುನೋಽಜ್ಞಾನಾದವಸ್ತ್ವೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಮತಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತಯತಿ –
ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಿನಸ್ತು ಸದೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಜಾಯತೇ ಶೂನ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸದಿತಿ ।
ತಥೇತ್ಯನೇನ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದನುಕೃಷ್ಯತೇ।
ಸಾಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತು ಕಾರ್ಯಕರಣಯೋರ್ದ್ವಯೋರಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಂಗಿರಂತೇ, ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ –
ಸಚ್ಚೇತಿ ।
ಸದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯೇಕೇ ವರ್ಣಯಂತಿ, ತಾನ್ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ಸದ್ಧೇತುಕಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಯಯಾ ಕಯಾ ಚ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮುಚಿತಮನ್ಯಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರಕೋಪಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಮಾಯಾಮಯಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮ್ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಮಯೌಕ್ತಿಕಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯಾಽಽದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ತಥಾ ಸಚ್ಚೇತಿ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಸದಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿವಿರುದ್ಧತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ॥೪೦॥
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರ್ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ವಿಪರ್ಯಾಸಾದಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ವಿಪರ್ಯಾಸಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧಃ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪೧॥
ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಕಥಂ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಪ್ರಮುಖೈಃ ಸೂತ್ರೈರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂತ್ರಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಪಲಂಭಾದಿತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ವಿವೇಕೋಪಾಯತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಾಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತುಭಾವೋ ದ್ವೈತಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಮುಪೇತ್ಯ ಜನ್ಮೋಪದಿಶತಾಮದ್ವೈತವಾದಿನಾಂ ಮಂದವಿವೇಕಿಷು ವಿವೇಕದಾರ್ಢ್ಯೋಪಾಯತ್ವೇನ ಕಥಂ ತದುಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ತಾಮಿತಿ ।
ಯದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಶೇಷಂ ಜಗದ್ಭವತೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇತಂ ತದಾ ತದತಿರೇಕೇಣ ಜಗತೋಽಭಾವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮ್। ತದ್ವಿಷಯೇಷು ಚ ವೇದಾಂತೇಷು ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾಽಽಲೋಚಿತೇಷು ತದಭ್ಯಾಸಿನಾಂ ತೇಷಾಂ ತದಭ್ಯಾಸಪ್ರಸಾದಾದೇವ ಕೂಟಸ್ಥಾದ್ವಿತೀಯವಸ್ತುವಿವೇಕದಾರ್ಢ್ಯಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾದ್ವೈತವಾದಿಭಿರ್ಜಾತಿರುಪದಿಷ್ಟಾ, ನ ತು ದ್ವೈತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿತೋ ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಜಾತಿರುಪದಿಷ್ಟೇತ್ಯಜಾತಿರೇವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತೇ ಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಿವೇಕೋಪಾಯತ್ವೇನ ಜಾತಿರುಪದಿಷ್ಟೇತ್ಯತ್ರೋಪಕ್ರಮಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಉಪಾಯ ಇತಿ ॥೪೨॥
“ಉದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ। ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಕಾರದರ್ಶಿನಾಂ ಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಭೇದದರ್ಶಿನಾಂ ನಾನುಗ್ರಾಹ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಜಾತೇರಿತಿ ।
“ನ ಹಿ ಕಲ್ಯಾಣಕೃತ್ ಕಶ್ಚಿದ್ ದುರ್ಗತಿಂ ತಾತ ಗಚ್ಛತಿ” (ಭ. ಗೀ. ೬ । ೪೦) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಸ್ತೇಷಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಪತನಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿಂದಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಲೇಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಗರ್ಭವಾಸಾದಿದೋಷಮಭ್ಯನುಜಾನಾತಿ –
ದೋಷೋಽಪೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಮಾದರ್ಶಯನ್ ಪಾದತ್ರಯಗತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಯೇ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಂದಾನುಪಪತ್ತಿಸೂಚಿತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ॥೪೩॥
ಯತ್ತು ಹೇತುಭ್ಯಾಂ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದ್ ದೂಷಯತಿ –
ಉಪಲಂಭಾದಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಲಂಭಸಮಾಚಾರೌ ಮಾಯಾಮಯೇ ಹಸ್ತಿನಿ ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಭವತಃ, ತಥಾ ದ್ವೈತೇಽಪಿ ನ ತಯೋರಸ್ತಿ ವಸ್ತುತ್ವಸಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೪೪॥
ಭೂತದರ್ಶನಾವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮೇತದಂತೈಃ ಶ್ಲೋಕೈರ್ವಿಪ್ರಪಂಚಿತಮ್। ಸಂಪ್ರತಿ ಭೂತದರ್ಶನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಜಾತ್ಯಾಭಾಸಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗೌರತ್ವದೀರ್ಘತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಗುಣವತ್ತ್ವೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಫುಟೀಕ್ರಿಯತೇ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದೇನಾಪರಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪೫॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯಾಜತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಂ ನೇತಿ ।
ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಬಿಂಬಭೂತಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದಜತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ದುರ್ಭಣತ್ವಾದಯೋ ಯಥೋಕ್ತಾ ಹೇತವಃ। ಚಿತ್ತ ಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಾವತ್।
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಬಿಂಬಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಜೀವಾನಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಾನಾಂ ಬಿಂಬಭೂತಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅದ್ವಯಸ್ಯ ಬಹುವಚನಭಾಕ್ತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಧರ್ಮಾ ಇತೀತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನೇ ಮುಖ್ಯಾನಧಿಕಾರಿಣೋ ವ್ಯಪದಿಶತಿ –
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನವತಾಂ ಸಂಸಾರಸಂತ್ರಾಸಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ॥೪೬॥
ವಿಜ್ಞಾನಮಜಮಚಲಮೇವ ಜಾತ್ಯಾಭಾಸಂ ಚಲಾಭಾಸಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಿದಾನೀಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ೠಜುವಕ್ರಾದಿಕೇತಿ ।
ಅಪ್ರಚ್ಯುತಪೂರ್ವಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸತ್ಯನಾನಾಕಾರಾವಭಾಸೋ ವಿವರ್ತಃ, ತದತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಪಂದಿತತ್ವಮ್।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಯೋಜಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾಮಂತರೇಣ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಸ್ಪಂದನಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ನಿರವಯವಸ್ಯ ವಿಭುನೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಶ್ಚಲನವಿಕಲಸ್ಯಾವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸ್ಪಂದನಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ಅಜೇತಿ ॥೪೭॥
ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಂತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಅಸ್ಪಂದಮಾನಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅಸ್ಪಂದಮಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾಽವಿದ್ಯಯೇತ್ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಯೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ॥೪೮॥
ಅಲಾತದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕಥಮೃಜುವಕ್ರಾದೀನಾಮಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ನಿರೂಪಣಾಸಹತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಲಾತ ಇತಿ ।
ಯದಾ ಖಲ್ವಲಾತಂ ಸ್ಪಂದಮಾನಮವತಿಷ್ಠತೇ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯತೋ ದೇಶಾಂತರಾದಾಗತ್ಯಾಽಽಭಾಸಾ ಭವಂತೀತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮೃಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಭಾಸಾನಾಂ ದೇಶಾಂತರಾದಾಗಮನಸ್ಯಾನವಗಮಾತ್। ಯದಾ ತದೇವಾಲಾತಂ ನಿಃಸ್ಪಂದನಂ ಸ್ಪಂದನವರ್ಜಿತಂ ವರ್ತತೇ ತದಾ ತತೋಽನ್ಯತ್ರಾಽಽಭಾಸಾ ಭವಂತೀತ್ಯಪಿ ನ ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮನುಪಲಂಭಾವಿಶೇಷಾತ್। ನ ಚಾಽಽಭಾಸಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಲಾತೇ ಲೀಯಂತೇ, ತದನುಪಾದಾನತ್ವಾತ್। ಯದಿ ಹಿ ಸ್ಪಂದನಂ ನಿಮಿತ್ತಮಲಾತಮುಪಾದಾನಂ ತದಾ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಮಾತ್ರಾನ್ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಭಾವಾದರ್ಶನಾದೃಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಕಾರಾಃ ಸ್ಪಂದನಾಭಾವೇಽಪ್ಯಲಾತೇ ಭವೇಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಇತಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದೃಷ್ಟಾನಾಮಾಭಾಸಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯನ್ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೇತಿ ।
ಆಭಾಸಾನಾಂ ದೇಶಾಂತರಾದಾಗಮನಸ್ಯಾನುಪಲಂಭೋ ಹೇತುಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ।
ಅನುಪಲಬ್ಧಿಮೇವ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ತೃತೀಯಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ನ ಚ ನಿಸ್ಪಂದಮಿತಿ ॥೪೯॥
ೠಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಭಾಸಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನಿರ್ಗಮನಪ್ರವೇಶಯೋರಸಂಭವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಾಭಾಸವದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ಜನ್ಮಾದ್ಯಾಭಾಸಾ ಮಿಥ್ಯೈವ ಭವೇಯುರಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾನೇಽಪೀತಿ ।
ೠಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಕಾರೇಷು ಜನ್ಮಾದ್ಯಾಕಾರೇಷು ಚಾಽಽಭಾಸತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆಭಾಸಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಭಾಸಾನಾಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಯೋಜನಯಾ ವಿಶದಯತಿ –
ನೇತಿ ।
ೠಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಭಾಸಾನಾಂ ವಸ್ತುತೋಽಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರವೇಶಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಸ್ತುನೋ ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯನ್ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಚಷ್ಟೇ –
ವಿಜ್ಞಾನೇಽಪೀತಿ ॥೫೦॥
ತುಲ್ಯತ್ವಂ ಸಾರ್ಧೇನೋತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿಚ್ಚಲನವತಿ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಮಾತ್ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾಗತ್ಯ ಜನ್ಮಾದ್ಯಾಭಾಸಾಸ್ತತ್ರ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ ತಥಾ ಪ್ರಥಾಽಭಾವಾತ್। ನ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಚಲತಯಾಽವಸ್ಥಿತಾದನ್ಯತ್ರಾಽಽಭಾಸಾ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ನಾಪಿ ತದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ತಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾನುಪಗಮಾತ್। ನ ಚ ತೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಸಮರ್ಥಾಸ್ತತೋ ನಿರ್ಗಂತುಂ ವಾ ಪಾರಯಂತಿ, ತೇಷಾಮವಸ್ತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಥಾ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮೃಷೈವೇತ್ಯಾಹ –
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಆಭಾಸಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾಯಾ ದುರ್ವಚತ್ವಾದಾಭಾಸಾಃ ಸರ್ವದೈವ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಮಯಾಃ ಸಂತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಸಾರ್ಧಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಲಾತೇನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸದೇತಿ ।
ಯದಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಚಲಮಭೀಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಾ ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂತಿಮಾರ್ಧೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸ। ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತಃ ಸದೈವಾಚಿಂತ್ಯಾ ಅತೋ ಮೃಷೈವೇತಿ ಶೇಷಃ।
ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೫೧– ೫೨॥
ಯದುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾಽಭಾವಾದಿತಿ ತದಿದಾನೀಮುಪಪಾದಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ।
ಅವಯವದ್ರವ್ಯಮವಯವಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್। ಅವಯವಗುಣಾಶ್ಚಾವಯವಿಗುಣೇಷು ಸಮಾನಜಾತೀಯೇಷ್ವಸಮವಾಯಿನೋ ದೃಷ್ಟಾಃ। ನ ಚೈವಮಾತ್ಮನೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಯೇನ ಸಮವಾಯಿತ್ವಮ್। ನ ಚ ತದ್ರೂಪಾಣಾಂ ಕ್ವಚಿದಸಮವಾಯಿತ್ವಂ ಗುಣಗುಣಿಭಾವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ದುರ್ವಚನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಜಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಯವಾವಯವಿವಿಭಾಗವಿರಹಿತ್ವಮಜತ್ವಮ್। ಏಕತ್ವಂ ಗುಣಗುಣಿಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಮ್। ತತ್ರೇತ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ।
ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ದೂಷಯಿತುಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಮಾಹ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಾದೇಸ್ತಂತ್ವಾದಿದ್ವಾರಾ ಪಟಶೌಕ್ಲ್ಯಾದೌ ಕಾರಣತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ವೇನ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನಹಿ ತತ್ರ ಗುಣವತ್ತ್ವೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್, ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಿತ್ವೇನ ತಥಾತ್ವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್। ನ ಚ ತತ್ರ ಕುತಶ್ಚಿದನ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನೈಕರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಭಾನಾತ್।
ಅತೋ ನ ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೫೩॥
ಚಿಕೀರ್ಷಿತಕುಂಭಸಂವೇದನಸಮನಂತರಂ ಕುಂಭಃ ಸಂಭವತಿ। ಸಂಭೂತಶ್ಚಾಸೌ ಕರ್ಮತಯಾ ಸ್ವಸಂವಿದಂ ಜನಯತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ। ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯನುರೋಧೇನಾನನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ।
ಯಶ್ಚ ಧರ್ಮಾದೇಃ ಶರೀರಾದೇಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ವಿದ್ವದ್ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪುರಸ್ತಾನ್ನಿರಸ್ತಃ ಸೋಽಪ್ಯನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಹೇತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಮದ್ರವ್ಯತ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯಾದಯೋ ಯಥೋಕ್ತಾ ಹೇತವಃ। ಬಾಹ್ಯಾ ಧರ್ಮಾ ಘಟಾದಯೋ ನಾಽಽತ್ಮಾನಃ। ನ ಚ ಧರ್ಮಶಬ್ದಿತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಚಿತ್ತಶಬ್ದಿತಾತ್ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಾನಾಂ ಬಿಂಬಭೂತಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಏವಂ ನೇತಿ ॥೫೪॥
ನ ಫಲಾದ್ಧೇತುರ್ಜಾಯತೇ ನಾಪಿ ಫಲಂ ಹೇತೋರಿತಿ ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಮ್। ಇದಾನೀಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ತದಭಿನಿವೇಶವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತದಭಿನಿವೇಶಭಾವಾಭಾವಯೋಸ್ತದುದ್ಭವಾನುದ್ಭವೌ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಾವದಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಣ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪ್ರದರ್ಶನಪುರಃಸರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೇ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೫೫॥
ಅಭಿನಿವೇಶವಶಾದ್ಧೇತುಫಲೋದ್ಭವೇ ಕಿಂ ಭವತಿ, ತದಾಹ –
ಯಾವದಿತಿ ।
ಅಭಿನಿವೇಶನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತದನುದ್ಭವೇ ವಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕ್ಷೀಣ ಇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕ್ಷೀಣೇ ಪುನರಿತಿ ॥೫೬॥
ಕೂಟಸ್ಥಮದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛತಾ ಕುತೋ ಜನ್ಮನಾಶೌ ವ್ಯವಹ್ರಿಯೇತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸಂವೃತ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ನಿತ್ಯಂ ನಾಮ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಶಾಶ್ವತಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಸರ್ವಮಜಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಾಸ್ಥೀಯತೇ, ತೇನ ಕಲ್ಪನಾಂ ವಿನಾ ವಿನಾಶೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಹೇತುಫಲಾದೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಸದ್ಭಾವೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾನ್ನಪಿ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ತೌ ಯುಕ್ತೌ ತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾತ್। ತಥಾ ಚ ಹೇತ್ವಾದೇರ್ಬಂಧಸ್ಯ ಜನ್ಮನಾಶೌ ನ ತ್ವಯಾ ವಕ್ತವ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಚ್ಯಮಾನೇ ಸಮಾಧಾನೇ ಮನಃಸಮಾಧಾನಮರ್ಥಯತೇ –
ಶೃಣ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಭಾಗಾಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸಂವೃತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋಽಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಜಾತ್ಯಭಾವೋ ಜನ್ಮಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಽಭಾವಸ್ತಮೇವೋಚ್ಛೇದಾಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಕಥಯತಿ –
ತೇನೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪುರೇವರ್ತಿನಿ ಭುಜಗಾಭಾವಮನುಭವನ್ವಿವೇಕೀ ‘ನಾಸ್ತಿ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜುರೇಷಾ ಕಥಂ ವೃಥೈವ ಬಿಭೇಷೀ’ ತಿ ಭ್ರಾಂತಮಭಿದಧಾತಿ। ಭ್ರಾಂತಸ್ತು ಸ್ವಕೀಯಾದಪರಾಧಾದೇವ ಭುಜಂಗಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಭೀತಃ ಸನ್ ಪಲಾಯತೇ ನ ಚ ತತ್ರ ವಿವೇಕಿನೋ ವಚನಂ ಮೂಢದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ। ತಥಾ ಪರಮಾರ್ಥಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜನ್ಮಾದಿವಚನೇನಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ॥೫೭॥
ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ಸರ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ಯೇಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಕತ್ವಮಿತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ತ ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾ ಇತಿ ।
ಏವಂಪ್ರಕಾರತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಅನಂತರಪ್ರಕೃತಾ ಸಂವೃತಿರಿತಿಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಾ। ತಥಾ ಚ ಸಂವೃತ್ಯೈವ ತೇ ಧರ್ಮಾ ಜಾಯಂತೇ ನ ತು ತೇಷಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜನ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ನ ತೇ ತತ್ತ್ವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।
ಸಂವೃತ್ಯಾಽಪಿ ಜನ್ಮ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೃತೀಯಪಾದಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಮಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೫೮॥
ಜನ್ಮ ಮಾಯೋಪಮಂ ತೇಷಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷಾರಾಣ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯನ್ ಯೋಜಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೫೯॥
ಯದುಕ್ತಂ ಸದ್ಭಾವೇನ ಹ್ಯಜಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ತತ್ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನಾಜೇಷ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಸು ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಕಥಾ ನಾವತರತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕೃತೇಷು ಧರ್ಮೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್।
ಆತ್ಮಸು ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಕಥಾಽಭಾವೇ ಶಬ್ದಾಗೋಚರತ್ವಂ ಹೇತುಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ॥೬೦॥
ಆತ್ಮನಃ ಶಬ್ದಾಗೋಚರತ್ವೇ ಕಥಮಸೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಭಿಃ ಶಬ್ದೈರೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾಮಾಚರತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಪಂದನಮಾತ್ರಮವಿಚಾರಸುಂದರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕರೂಪಂ ದ್ವೈತಮಿತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕದ್ವೈತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಜಾಗರಿತೇ ಕಥಂ ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅದ್ವಯಂ ಚೇತಿ ।
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಶ್ಲೋಕಯೋರಶಂಕ್ಯ ಶಂಕಾಂತರನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ –
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ॥೬೧– ೬೨॥
ವಾಚೋ ಗೋಚರೀಭೂತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಚಕ್ಷಾಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನದೃಗಿತಿ ।
ಯಾನ್ ಪಶ್ಯತಿ ತೇ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ಪೃಥಗಿತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯನ್ನಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನಾನಿತಿ ।
ನ ತೇ ವಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಪೂರ್ವವದನ್ವಯಃ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋ ವಿಷಯಭೂತಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಂ ತತ್ರ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ದ್ವೈತಭೇದಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ॥೬೩॥
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯನ್ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಜೀವಾದಿಭೇದಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚಿತ್ತಾತ್ಪೃಥಗಸತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಚಿತ್ತಮೇವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚಿತ್ತಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವೀಕೃತಮ್, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚಿತ್ತವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ॥೬೪॥
ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ –
ಚರನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥೋ ಹಿ ಪುರುಷೋ ಯಾಂಚೀವಾನ್ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ, ಚೇತನಾನಾಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್।
ಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮನುಮಾನದ್ವಯಮಾರಚಯತಿ –
ಜಾಗ್ರತ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಗಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹ –
ಉಕ್ತಾರ್ಥಮಿತಿ ॥೬೫– ೬೬॥
ದೃಶ್ಯದರ್ಶನವ್ಯತಿರೇಕಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಹತಮ್ ಹೇತುದ್ವಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಭೇ ಹೀತಿ ।
ದೃಶ್ಯದರ್ಶನೇ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಕೇ। ದೃಶ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಂ ದರ್ಶನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧೌ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಂ ದೃಶ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನ್ನ ದೃಶ್ಯಂ ದರ್ಶನಂ ವಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯತೋ ವಿಭಾಗಾವಗಾಹಿಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ಬಾಧೋ ಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಸಂಭಾವನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ। ನ ಚ ದೃಶ್ಯದರ್ಶನಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾಪಿ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇಣ ಸಂಭಾವನಾ ಭವತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯದೋಷಾತ್।
ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಪರಪುರಸ್ಕಾರೇಣ ಸಿಧ್ಯದುಭಯಂ ಕಲ್ಪಿತಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ತದ್ ದೃಶ್ಯಂ ದರ್ಶನಂ ವಾ ಕಿಮಸ್ತೀತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ವಿವೇಕಿನಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೋಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋ ಭೇದಃ ಸಂಭವತಿ।
ನ ಚ ದೃಶ್ಯದರ್ಶನಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವಿಭಾಗೋ ವಾದಿಭಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ? ತಚ್ಚಿತ್ತತಾದೋಷೇಣೇತ್ಯಾಹ –
ತನ್ಮತೇನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ –
ಜೀವೇತಿ ।
ತೇ ಜೀವಚಿತ್ತೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯದೃಶ್ಯತ್ವಮಿತರೇತರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ, ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಜೀವಾದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಚಿತ್ತಂ ವೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದಸ್ತೀತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ವಿವೇಕಿನೇತಿ ಯೋಜನಾ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಜಾಗರಿತೋಕ್ತಿಃ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುತಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ತದೇವಾವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತಸ್ತತೋ ನ ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವಿಭಾಗಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತನ್ಮತೇನೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಘಟೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನುತ್ತರಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ನಾಪಿ ಘಟಜ್ಞಾನಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾದತೋ ನ ಘಟತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರ್ಮಾನಮೇಯಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ॥೬೭॥
ದೃಶ್ಯಾನಾಮಂಡಜಾದೀನಾಂ ದರ್ಶನಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಮಸತ್ತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಭೇದಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಬಾಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ದರ್ಶನಾತಿರೇಕೇಣ ತೇಷಾಮಸತ್ತ್ವೇ ಜನ್ಮಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾಯಾಮಯಸ್ಯ ನಿರ್ಮಿತಕಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಂ ಬುಭುತ್ಸಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಮಾಯೇತಿ ।
ಸಂವಿದತಿರೇಕೇಣಾಂಡಜಾದೀನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾನುಮಾನಸ್ಯ ನ ಜನ್ಮಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಬಾಧಃ।
ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಷು ಜನ್ಮಾದಿವಿಕಲ್ಪಬಾಹುಲ್ಯೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ಶ್ಲೋಕತ್ರಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸ್ವಪ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೬೮–೬೯–೭೦॥
ಯಸ್ಯು ಜನ್ಮಾದಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ನ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾಣಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಉಕ್ತಾರ್ಥಮಿತಿ ॥೭೧॥
ಸಂವೇದನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತದೃಶ್ಯೋಪಹಿತರೂಪೇಣ ದೃಶ್ಯತ್ವಾನ್ನ ದ್ರಷ್ಟುರ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತತ್ತ್ವತಃ ಸಂವೇದನಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಾತ್ಮೈವ ಸಂವೇದನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನಾಸಂಗತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಶ್ರುತಿಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ –
ಅಸಂಗೋ ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಮಸಂಗತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ॥೭೨॥
ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಂ ಸಂಗೀತಮ್; ತದಸಂಗತಮ್; ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇರ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ।
ನನು ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವೈಶೇಷಿಕಾಃ ಷಟ್ ಪದಾರ್ಥಾನ್ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸಮವಾಯಾಂತಾನಾತಿಷ್ಠಂತೇ, ತಥಾ ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಕಥಮಸಂಗತ್ವಮ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಪರೇತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಪಾರಿಭಾಷಿಕವ್ಯವಹಾರಾನುರೋಧೇನ ಪದರ್ಥೋ ಯೋ ದ್ರವ್ಯಾದಿಃ ಸಮವಾಯಾಂತಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಸ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸ್ತಿ, ಕಿಂ ತು ಸಂವೃತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತಸ್ಮಾದವಿರುದ್ಧಮಸಂಗತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿಶೇಷತೋ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಶಾಸ್ತೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ।
ಅಸಂಗತ್ವಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಯೋಜನಯಾ ಸಾಧಯತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮನುಗುಣಮಾದರ್ಶಯತಿ –
ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಗುಣಾದಿಪಂಚಕಸ್ಯ ಚ ತತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಂತರೇಣ ಪ್ರಕಲ್ಪತೇ। ತಥಾ ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತದಿತರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವಸ್ತುತಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಸಂಗತ್ವಂ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಸಂಗತಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತೇನೇತಿ ॥೭೩॥
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಸಂವೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇ ತದಧೀನಾಽಽತ್ಮನ್ಯಜತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಪಿ ಸಂವೃತಿಸಿದ್ಧೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ –
ಅಜ ಇತಿ ।
ಕಿಲ್ಪಿತಮಾತ್ಮನ್ಯಜತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪರತಂತ್ರೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದಪ್ರಸಿದ್ಧಜನ್ಮನಾ ಭ್ರಾಂತ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮಾ ಜಾಯತೇ, ಜನ್ಮನಶ್ಚ ವಿಭ್ರಮತ್ವೇ ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಜತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಮಾತ್ಮನ್ಯಜತ್ವಮಪಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕಿಮಜೋಽಯಮಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಕಿಂ ವಾ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಜೋಽಯಮಿತ್ಯಭಿಧಾನಸ್ಯ ಸಂವೃತಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ತದ್ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಕೈವಲ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಜೋಽಯಮಿತ್ಯಭಿಧಾನಾಭಾವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಜತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರೇಷಾಂ ಪರಿಣಾಮವಾದಿನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಯಾ ಪರಿಣಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಯೋಽಜ ಇತ್ಯಾತ್ಮೋಕ್ತಃ ಸ ಸಂವೃತ್ಯೈವ ಯತೋ ಜಾಯತೇಽತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ಜನ್ಮನಃ ಸಂವೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಷೇಧರೂಪಮಜತ್ವಮಪಿ ತಾದೃಗೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಜತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್। ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇರಕಲ್ಪಿತೇ ನ ಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದೌ ಬಿಂಬಾದಿಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್॥೭೪॥
ನನು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಜನ್ಯತ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ನಾಪುನರಾವೃತ್ತಿಫಲಸಾಧನತ್ವಮ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಅಭೂತೇತಿ ।
ಯದಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಸಂಸಾರಃ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಧನಮಪಿ ವಸ್ತುಭೂತಮಭಿಧೀಯತೇ, ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವೇಶಮಾತ್ರಸ್ಯ ತು ಮಿಥ್ಯೋಪಾಯಜನ್ಯೇನಾಪಿ ಜ್ಞಾನೇನ ವಸ್ತುನಿಷ್ಠೇನ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೭೫॥
ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದೇತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದೇತಿ ।
ಉತ್ತಮಾನ್ ಹೇತೂನ್ವಿಭಜತೇ –
ಜಾತೀತಿ ।
ಆಶೀರ್ವರ್ಜಿತೈಃ ಫಲತೃಷ್ಣಾರಹಿತೈರಧಿಕಾರಿಭಿರಿತಿ ಯಾವತ್। ದೇವತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನೋತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಜನ್ಮ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಕೇವಲತ್ವಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್। ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮಧ್ಯಮಯೋನಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ। ತಿರ್ಯಗಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಧಮಂ ಜನ್ಮ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ತನ್ನಿವೃತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದುಷಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾ ಹೇತವೋ ವಿದುಷಾಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತ್ಯೇತದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಚತುರ್ಥಪಾದಮ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಹೀತಿ ॥೭೬॥
ತದಾ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಮಿತಿ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರತೀತೇರಾಗಂತುಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಅನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತವರ್ಜಿತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಯಾ ಸರ್ವದಾಽನುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಽದ್ವಿತೀಯಾ ಚೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಜಾತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪರಿಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಚಿತ್ತಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಯೋಗಾತ್ ತದನುತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಹೇತ್ವಭಾವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ರೂಪ್ಯಕಲ್ಪನಾಕಾಲೇಽಪಿ ಶುಕ್ತೇರರೂಪ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ತಥಾ ಜನ್ಮಕಲ್ಪನಾಕಾಲೇಽಪಿ ಸಂವಿದೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ, ಜನ್ಮಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ತದಾ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವದೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಜತ್ವಂ, ಕಿಂ ತು ಘಟಾದ್ಯುಪರಕ್ತಸ್ಯಾಪಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಚಿತ್ತಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಕಲ್ಪಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅದ್ವಯಾ ಚೇತಿ ।
ತೃತೀಯಪಾದಾರ್ಥಮ್ ಕಥಯತಿ –
ಪೂರ್ವಮಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಜನ್ಮನಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್॥೭೭॥
‘ದ್ವಯಾಭಾವಂ ಸ ಬುದ್‌ಧ್ವೈವ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ನ ಜಾಯತ’(ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೭೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಬುದ್‌ಧ್ವೇತಿ ।
ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಾಂ ಸತ್ತಾಮನಾದ್ಯನಂತಾಂ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ದೇವಾದಿಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಧರ್ಮಾದಿಹೇತುಮಸಾಂಕರ್ಯೇಣಾನನುತಿಷ್ಠನ್ ಯದಾ ವಿದ್ವಾನವತಿಷ್ಠತೇ ತದಾ ಸರ್ವಸಂಸಾರಕಾರಣರಹಿತಂ ಪದಮಶ್ನುವಾನೋ ನ ಪುನಃ ಶರೀರಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಹೇತುನಾ ದ್ವೈತಸ್ಯ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವದೇವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತೋ ನ್ಯಾಯಸ್ತೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮನಿ ಯದ್ ದ್ವಯಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ತಸ್ಯಾಭಾವತಾಮಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಾಂ ಸತ್ತಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದೇವಾನಾದ್ಯನಂತಾಂ ತಸ್ಮಾದೇವ ಸತ್ಯಾಂ ಬುದ್‌ಧ್ವೇತಿ ಯೋಜನಾ। ಪೃಥಗಿತಿ ದೇವತಾದಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಧರ್ಮಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ತಿರ್ಯಗಾದ್ಯಧಮಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಚಾಧರ್ಮಮಸಾಂಕರ್ಯೇಣಾನನುತಿಷ್ಠನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವತೋ ಧರ್ಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಭೂತಸರ್ವಾನರ್ಥರಾಹಿತ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುನರಭಯಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ॥೭೮॥
ಯಥೋಕ್ತಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸದಾಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಭೂತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಭಿಚಾರಿತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿರದ್ವಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ವಾ ಸಧ್ಯಸಾಧಾನಾತ್ಮನೋ ದ್ವೈತಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋಽಭಾವಂ ಯದಾ ಪುಮಾನ್ ಬುದ್ಧವಾಂಸ್ತದಾ ವಸ್ತ್ವಭಾವಂ ಪುರುಷೋ ಬುದ್‌ಧ್ವೈವ ನಿಃಸಂಗಂ ಚಿತ್ತಂ ಯಥಾ ಪುನರ್ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಮನು ನಿವೃತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವಿಭಜತೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಸ್ಮಾದಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ ತದನುರೂಪೇ ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನಿಃಸಂಗಂ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಅಸತೀತಿ ।
ಅಭಿನಿವೇಶಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವ್ಯಾಮೋಹರೂಪತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಹೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತದನುರೂಪ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿನಿವೇಶೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಭಿನಿವೇಶವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೭೯॥
ಅಭಯಂ ಪದಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ನಿವೃತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ವದನುಭವೈಕಗಮ್ಯತ್ವಾದಶೇಷಕಲ್ಪನಾತೀತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಭಯಾದಿರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ನಿವೃತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೮೦॥
ಯೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಿದುಷಾಂ ವಿಷಯೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತಮೇವ ಪುನರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅಜಮಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಾತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಧಾರಣಾದ್ಧರ್ಮೋ, ನಾಸೌ ಕಥಮಪಿ ಪರತಂತ್ರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತ್ಯನವಸ್ಥಾನಾದತಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಧೀಯತೇ ನಿಧೀಯತೇ ಸರ್ವಂ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಸುಷುಪ್ತಾದಾವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಧಾತುರಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ।
ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಸುಹುಪ್ತಾದೌ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್‌ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಧಾತುರಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾಽಽತ್ಮತ್ವಾದೇವಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್‌ವಮನ್ಯಥಾ ಘಟವದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಆಕಾಙ್‌ಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರ್ಯ ತದಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ –
ಪುನರಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧಾತುಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯೇಕಂ ಪದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ತು ಪೂರ್ವಸ್ಮಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ॥೮೧॥
ಆತ್ಮಾ ಚೇದುಕ್ತಲಕ್ಷಣೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತ್ಯಸೌ ಶ್ರುತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಸ್ತಥೈವ ಸರ್ವೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಸುಖಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವೇಶಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ವರೂಪಸುಖಂ ಸದೈವಾಽಽಚ್ಛಾದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದೇವ ವಸ್ತುತೋಽಸದಪಿ ದುಃಖಂ ಸರ್ವದಾ ಪ್ರಕಟೀಕ್ರಿಯತೇ, ತೇನಾಸೌ ಭಗವಾನಾತ್ಮಾ ಶ್ರುತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟೋಽಪಿ ನ ವಿಸ್ಪಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್‌ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್।
ತತ್ರ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವೈತೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯಾನಾಯಾಸೇನಾಽಽಚ್ಛಾದ್ಯಮಾನತ್ವಮ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ದ್ವಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾವನ್ನ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಹ –
ದುಃಖಂ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾವದಾತ್ಮಪ್ರಥಾಽಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ದೇವೋ ಯಾಥಾತಥ್ಯೇನ ನ ಭಾತೀತಿ ಶೇಷಃ।
ಸುಖಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಽಽವರಣಮವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದುಃಖಸ್ಯ ವಿವರಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ಬಹುಶ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರವಚನಸ್ಯ ಪರಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಆಶ್ಚರ್ಯ ಇತಿ ॥೮೨॥
ಪರೀಕ್ಷಕಾಭಿನೇವೇಶಾನಾಮಪ್ಯಾತ್ಮಾವರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಲೌಕಿಕಪುರುಷಾಭಿನಿವೇಶಾನಾಂ ತದಾವರಣತ್ವಂ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸಾಧಯತಿ –
ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾತಾ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದೌ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಪಕ್ಷಃ। ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಪಿ ನಾಸೌ ಬುದ್ಧೇರ್ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯೋ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಪಕ್ಷಃ। ತೃತೀಯೋ ದಿಗಂಬರಪಕ್ಷಃ। ಚತುರ್ಥೇ ತು ಶೂನ್ಯವಾದಿಪಕ್ಷೇ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಯಂತಿಕತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಾ ವೀಪ್ಸಾ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ –
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿತ್ಯೇಭ್ಯೋ ಘಟಾದಿಭ್ಯಃ ಸುಖಾದ್ಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಸ್ತಿಭಾವೋ ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಮಾತೋಕ್ತಃ ಸ ಚಲಃ ಸವಿಶೇಷಃ ಸನ್ ಪರಿಣಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾತಾ ಬುದ್ಧ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯೋ ನಾಸ್ತಿಭಾವಃ ಸ ಸ್ಥಿರೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ತದಭಾವಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಸ್ತಿಭಾವ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಚತುಷ್ಟಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಸ್ತಿನಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿನಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಚೇತಿ ಯಾವತ್।
ಬಾಲಿಶತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಂ ನ್ಯಾಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಕಿಮ್ವಿತಿ ॥೮೩॥
ಆತ್ಮನೋ ಯದಾವರಣಮುಕ್ತಂ ತದುಪಸಂಹರತಿ –
ಕೋಟ್ಯ ಇತಿ ।
ಯಾಸಾಂ ಕೋಟೀನಾಂ ಪರೀಕ್ಷಕಪರಿಕಲ್ಪಿತನಿರ್ಣಯನಿರೂಪಣೀಯಾನಾಂ ಗ್ರಹೈರಭಿನಿವೇಶವಿಶೇಷೈರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಸಮಾವೃತಸ್ತಾಃ ಖಲ್ವೇತಾಶ್ಚತಸ್ರಃ ಕೋಟ್ಯಃ ಸಂತಿ। ತಥಾ ಚಾಽಽತ್ಮನೋ ನ ಯಥಾವತ್ಪ್ರಥನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯದಿ ಸದಾಽಽತ್ಮಾ ಸಮಾವೃತೋ ನ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮ್, ಜ್ಞಾನೇ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ನೈರಾಕಾಙ್‌ಕ್ಷ್ಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಾಂತರಪರಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹಿ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಾರಹಿತೋ ಯೇನೋಪನಿಷತ್ಪ್ರವಣೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಸ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಾಂತರಮಪಶ್ಯನ್ ಪರಮಾರ್ಥಪಂಡಿತೋ ನಿರಾಕಾಙ್‌ಕ್ಷೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕನಿರಸ್ಯಾಮಾಕಾಙ್‌ಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕೀದೃಗಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತೇ? ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಪಾಂಡಿತ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದವಬೋಧಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಮುಪಲಬ್ಧಿನಿಶ್ಚಯೈರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಯೋ ಭಗವಾನುಕ್ತವಿಶೇಷಣಃ ಸ ಯೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ॥೮೪॥
ಜ್ಞಾನವತೋಽಪಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿವಶಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್। ಸಮಸ್ತತ್ವಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಶೇಷಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪತ್ವಮ್।
ತತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಪದಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಸ ವಿದ್ವಾನಪರೋಕ್ಷೀಕೃತಬ್ರಹ್ಮಸತತ್ತ್ವಃ ಸನ್ ಫಲಾವಸ್ಥೋ ಮುಖ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿದ್ಯಾಫಲಾವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಸ್ವಭಾವೋ ಮಹಿಮೇತ್ಯುಕ್ತೋ ನಿರ್ವಿಕಾರೋ ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಾಭಾವಾದೇಕರೂಪೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾರ್ಥಃ।
ತದೇವ ಪದಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅನಾಪನ್ನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಮಿತಿ ।
ತದ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಆದೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಾನ್ ಫಲಾವಸ್ಥಃ ಸನ್ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ನ ತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ನೈವ ತಸ್ಯೇತಿ ॥೮೫॥
ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೇರವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿದುಷೋ ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯೋಗತೋಽಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಪ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇಷ ವಿನಯಃ ಸ್ವಭಾವಃ। ಅತೋ ನ ನಿಯೋಗಾಧೀನಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಮಧಿಕರೋತಿ। ಶಮೋಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ನ ನಿಯೋಗೇನ ಕ್ರಿಯತೇ। ದಮೋಽಪಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ನಿಯೋಗಮಪೇಕ್ಷತೇ। ಏವಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಮಾನಶೇಷವಿಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ವಿಪ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಮೇವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವಿನಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದೇತದಿತಿ ।
ಏಷ ಏವೇತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ಗೃಹ್ಯತೇ॥೮೬॥
ಪರಮತನಿರಾಕರಣಮುಖೇನಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಮವಧಾರಿತಮ್। ಅಧುನಾ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾಽವಸ್ಥಾತ್ರಯೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನಾಪಿ ತದವಧಾರಯಿತುಮವಸ್ಥಾದ್ವಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಸವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕರಣಶೇಷಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪದೃಷ್ಟಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜಾಗ್ರದಾದಿಪದಾರ್ಥಪರಿಶುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕೋ ಬೋಧಪ್ರಕಾರಃ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾ; ತಯಾ ತಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಪರೋ ಗ್ರಂಥಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।
ತತ್ರ ಜಾಗರಿತಮುದಾಹರತಿ –
ಸವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಚ ಸ್ಥೂಲಮರ್ಥಜಾತಮಾದಿತ್ಯಾದಿ ದೇವತಾನುಗೃಹೀತೈರಿಂದ್ರಿಯೈರುಪಲಭ್ಯತೇ ತಜ್ಜಾಗರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಯಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇತದುಚ್ಯತೇ –
ಲೌಕಿಕಮಿತಿ ।
ತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಲೋಕಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಿದಂ ಜಾಗರಿತಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್।
ಕಿಂ ತು ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೋಪನ್ಯಾಸಪರಮೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂವೃತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ। ಸೋಽಪಿ ಸ್ಥೂಲಾರ್ಥವನ್ನ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಂಭವತಿ। ತಥಾ ಚ ಬಾಹ್ಯೇಷು ಕರಣೇಷೂಪಸಂಹೃತೇಷು ಜಾಗರಿತವಾಸನಾನುಸಾರೇಣ ಮನಸಸ್ತದರ್ಥಾಭಾಸಾಕಾರಾವಭಾಸನಂ ಸ್ವಪ್ನಶಬ್ದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶುದ್ಧಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೇವಲಮಿತಿ ಪರ್ಯಾಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರವಿವಿಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಲೌಕಿಕಮಿತ್ಯನೇನೋಕ್ತಂ, ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸರ್ವಪ್ರಾಣೀತಿ ॥೮೭॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಸುಷುಪ್ತಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ವಸ್ತು ವಿಷಯಭೂತಂ ಯತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ ತತ್ತಥಾ।
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯೋ ವಾ ಸ್ಥೂಲಾರ್ಥಾವಗಾಹಿ ವಾಸನಾತ್ಮಕೋ ವಾ ಯತ್ರೋಪಲಂಭೋ ನ ಸಂಭವತಿ ತದಶೇಷವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅನುಪಲಂಭಂ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವಿದಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಬುದ್ಧೇರವಸ್ಥಾನಮ್। ನ ಚ ಕಾರಣಂ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾದ್ವಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಲೋಕೋತ್ತರಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ –
ಇತಿ ಸ್ಮೃತಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಾತ್ಮಕಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಂ ತುರೀಯಂ ಚ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ವಿದ್ವದನುಭವಸಮಧಿಗಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಗತಂ ಪದದ್ವಯಮನೂದ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಅವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣವಿಭಾಗವರ್ಜಿತತ್ವಾದೇವ ಕುತೋ ಲೋಕಾತೀತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಂ ಚೇದಲೌಕಿಕಂ ಕಥಂ ತದವಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯಬೀಜಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಮೇವಮುಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಪದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಸೋಪಾಯಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಮನೋವೃತ್ತಿರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತಿರಿಕ್ತಮಪಿ ಪರೀಕ್ಷಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವೈರೇವ ಪ್ರಾವಾದುಕೈಃ ಶುಷ್ಕತರ್ಕಜಲ್ಪನಶೀಲೈಃ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾದಿರೂಪವಸ್ತುನೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯೇ ನಿಯಮೇನಾಂತರ್ಭಾವಾಜ್ಜ್ಞೇಯಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಜ್ಞೇಯಮೇವ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞೇಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮುಚ್ಯತೇ, ತೇನ ತದಪಿ ನಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ‌ಽಽಹ –
ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।
ಉಪಾಯೋಪೇಯಭೂತೇ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಿದುಷಾಮಭಿಮತಿಮಾದರ್ಶಯತಿ –
ಸದೇತಿ ॥೮೮॥
“ಆತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಭವತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತದುಕ್ತವಸ್ತುಜ್ಞಾನೇ ಫಲತಿತಿ ಕಥಯತಿ –
ಜ್ಞಾನೇ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯವೇದನೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕ್ರಮಮನುಕ್ರಾಮತಿ –
ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ಪುನರವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಂ ತುರೀಯಂ ತತ್ಪರಿಜ್ಞಾನೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ತುರ್ಯೇ ವಿದಿತೇ ಸತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಾತ್ಮಕದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಮಾಹ –
ಅದ್ವಯ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ಅಜ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಕಾರಣಭೂತಾವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಾಭಾವಮಭಿದಧಾತಿ –
ಅಭಯ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಿಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ಫಲಮಾಹ –
ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತೋ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಾಯತ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಇಹೇತಿ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನವತೋ ಮಹಾಬುದ್ಧಿತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸರ್ವಲೋಕೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತೋ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕದಾಚಿದ್ಭವದಪಿ ಕಾಲಾಂತರೇಽಭಿಭೂತಮಸತ್ಕಲ್ಪಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಏವಂವಿದ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದಾದ್ವಿದಿತೇ ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ವರೂಪಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ ಪರಿಪೂರ್ಣಜ್ಞಾಪ್ತಿರೂಪತಾ ವಿದುಷೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ॥೮೯॥
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸ್ತಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಹೇಯೇತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರ್ಯ ಹೇಯಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಲೌಕಿಕಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ತಾನ್ಯೇವ ತ್ರೀಣಿ ವಿಭಜತೇ –
ಜಾಗರಿತೇತಿ ।
ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮದ್ವಿತೀಯವಸ್ತುವಿಚಾರಚಾತುರ್ಯಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಶ್ರವಣಮ್। ಬಾಲ್ಯಂ ದಂಭದರ್ಪಾಹಂಕಾರಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮ್, ಯುಕ್ತಿತಃ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾನುಸಂಧಾನಕುಶಲತ್ವಮ್। ಮೌನಂ ಮುನೇಃ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಶಬ್ದಿತಮ್। ತಾನ್ಯೇತಾನ್ಯಾಪ್ತವ್ಯಾನಿ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಹೇಯಾದೀನಾಂ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಉಪಾಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಹೇಯಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೯೦॥
ಯದುಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತದಿದಾನೀಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಬಹುವಚನಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೋಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ –
ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿಬಂಧನಂ ಬಹುವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕ್ವಚನೇತಿ ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾಗ್ರಹಣಮ್। ಅಣುಮಾತ್ರಮಪೀತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯಾಂಶಾಂಶಿಭಾವಸ್ಯ ಚೋಪಾದಾನಮ್॥೯೧॥
ಜ್ಞೇಯಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನ್ಮುಖ್ಯಮೇವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಆದಿಬುದ್ಧಾ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಮುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಜ್ಞೇಯತಾಽಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪದಾಂತರಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತಸ್ವಸ್ವರೂಪತ್ವಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಖಲ್ವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಮೇವಂ ನೈವಮಿತಿ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪೋ ಭವಿತುಮಲಮ್। ತಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ತದ್ರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಾಧಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸ್ಫುರದ್ರೂಪತ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರಃ। ಬೋಧಾಖ್ಯೋ ನಿಶ್ಚಯೋ ಬೋಧನಿಶ್ಚಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮನ್ಯಾರ್ಥಂ ವಾ ಯಸ್ಯ ಭವತಿ ಸೋಽಮೃತತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯಥೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ॥೯೨॥
“ಸೋಽಮೃತತ್ವಾಯ”(ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೯೨) ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾದಾಗಂತುಕಮಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ಯತಿ –
ಆದಿಶಾಂತಾ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಚ ನಿರ್ದಿಶತಿ –
ತಥಾ ನಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ಥಪಾದೇನ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಜಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ವಿಶುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೂಪತಾನಂಗೀಕಾರೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸಂಸಾರದುಃಖೋಪಶಮನಂ ಸುಖಜನ್ಮ ವಾ ಯದಿ ಕ್ರಿಯೇತ ತದಾ ಕೃತಕಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಮವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ॥೯೩॥
ಇದಾನೀಂ ಮುಮುಕ್ಷುಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮವಿದ್ವನ್ನಿಂದಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವೈಶಾರದ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯೇ ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಮಾದೌ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುತ್ತರೇಣಾಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ।
ಪ್ರಥಮಾರ್ಧಮುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮನಂತರೋಕ್ತಸ್ಯ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ॥೯೪॥
ಏವಮವಿದ್ವನ್ನಿಂದಾಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಪ್ರಸಾರಯತಿ –
ಅಜ ಇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥೇ ವಸ್ತುನಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಯೇಷಾಮಸಂಭಾವನಾವಿಪರೀತಭಾವನಾವಿರಹಿ ನಿರ್ಧಾರಣರೂಪಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭಾವನೋಪನೀತಮಸ್ತಿ ತೇ ಹಿ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ಮಹತಿ ನಿರತಿಶಯೇ ತತ್ತ್ವೇ ಪರಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾನ್ಮಹಾನುಭಾವಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ನನು ತತ್ತ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವತಾಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶಂಸಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ಯದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ತದಮಹಾತ್ಮಭಿರನವಗಾಹ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್। ಅಮಹಾತ್ಮತ್ವಂ ಕ್ಷುದ್ರಹೃದಯತ್ವಮ್।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಅಪಂಡಿತೈರಿತಿ ।
ಅಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ವಿವೇಕರಹಿತತ್ವಮ್। ತತ್ರ ಹೇತುರ್ವೇದಾಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೂಚ್ಯತೇ। ತೇಷಾಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಪರಿಚಯಪರಾಙ್‌ಮುಖೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿಚಾರಚಾತುರ್ಯಾಭಾವಾದೇವ ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಭಾಗಾವಗಮಶೂನ್ಯತ್ವಮಾಹ –
ಅಲ್ಪಪ್ರಜ್ಞೈರಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ತತ್ತ್ವೇ ಕೇಷಾಮೇವಂ ಮನೀಷಾ ಸಮುನ್ಮಿಷೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೇಷಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿದೇವ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯೇ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಸ್ತ್ರ್ಯಾದೀನಾಮುಪನಿಷದ್‌ದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ವಾರಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ತದಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಚೇದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮನ್ಯೇಷಾಮನವಗಾಹ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಸರ್ವಭೂತೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಭೂತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವತ್ರಾಽಽತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ನಿರುಪಚರಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ ಪರಮಹಿತಸ್ಯ ಪರಮಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಾದೇವ ಪರಮಸುಖಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥವಿರಹಿಣೋ ಮಾರ್ಗೇ ದೇವಾ ವಿದ್ಯಾವಂತೋಽಪಿ ಪದಮನ್ವೇಷಮಾಣಾ ವಿವಿಧಂ ಮೋಹಮುಪಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ಮಹಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನವತೋ ಗಂತವ್ಯಪದರಹಿತಸ್ಯ ಪರಿಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಗತಿರವಗುಂತುಮಶಕ್ಯೇತಿ ನಿದರ್ಶನವಶೇನ ವಿಶದಯತಿ –
ಶಕುನೀನಾಮಿತಿ ॥೯೫॥
ಅಜಂ ಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಮೇಯಂ ತದ್ವಿಷಯನಿಶ್ಚಯವಾನ್ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ತಥಾವಿಧನಿಶ್ಚಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಕಥಂ ಮಹಾಜ್ಞಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಜೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅಜಾ ಧರ್ಮಾಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾ ಜೀವಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ। ತೇಷ್ವಜಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿರೂಪಂ ಬಿಂಬಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಚಲಮಾತ್ಮಭೂತಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಮಾನಮೇಯಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತೋ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಾದುಪಪನ್ನಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಮಹಾಜ್ಞಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚಾಸ್ಮನ್ಮತೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯದಸಂಗತ್ವಮಂಗೀಕೃತಂ ತದಪಿ ವಿಷಯಾಭಾವಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ।
ತತಶ್ಚ “ಮುಕ್ತ್ಯೈ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಮನ”(ಬ್ರಹ್ಮಬಿಂದೂಪನಿಷತ್ ೨) ಇತಿ ಯದುಚ್ಯತೇ ತದಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತೋ ನೇತಿ ।
ಆಕಾಙ್‌ಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಂ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆಕಾಶೇತಿ ॥೯೬॥
ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಮತೇ ಜ್ಞಾನಮಸಂಗಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಮತಾಂತರೇ ಪುನಃ ಸವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಮಸಂಗತಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಅಣುಮಾತ್ರೇಽಪೀತಿ ।
ಅವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದನುಷಿಂಗಿತ್ವೇನಾಸಂಗತ್ವಾಯೋಗೇ ಬಂಧಧ್ವಂಸಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ದೂರಾಪಾಸ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಮುತೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಇತ ಇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನದ್ವೈತವಾದೀ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ॥೯೭॥
ನ ಚೇದಾವರಣಚ್ಯುತಿರಿಷ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ಸ್ವೀಕೃತಮಾವರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಲಬ್ಧೇತಿ ।
ಬೋದ್ಧೃತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬೋಧನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಬುಧ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ –
ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ವದ್‌ದೃಷ್ಟ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾವರಣಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನ ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಲಬ್ಧೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಕಥನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ ಬಂಧನರಹಿತಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ।
ಆತ್ಮನೋ ಯಥೋಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಪಾದಾಂತರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾವೇವ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತಾರೌ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಮಭಿಧೇಯಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಯಮಮುದಾಹರಣಾಭ್ಯಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೯೮॥
ಕಿಮಿತಿ ಮುಖ್ಯೇ ಬೋದ್ಧೃತ್ವೇ ಸಂಭಾವಿತೇ ತದೇವ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಕ್ರಮತ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ವಿಭುತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾಯೋಗಾನ್ನ ಮುಖ್ಯಂ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಂ ಸೇದ್ಧುಮಲಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತತ್ರೈವ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಾದಿ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ಸೌಗತಮತಮೇವ ಭವತಾಽಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನೋ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರ ವಿಷಯಾಂತರೇಷು ಕ್ರಮತೇ, ಕಿಂ ತು ಸವಿತರಿ ಪ್ರಕಾಶವದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಸ್ಮಾದಿಷ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ಮಿನ್ ಮುಖ್ಯಂ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಂ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ –
ತಾಯಿನ ಇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಾಯೋಽಸ್ಯಾತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಸ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ –
ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಸ್ತಥೇತಿ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ –
ಸರ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಾವುಕ್ತಮೇವ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರಿಹೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಯದಾದಾವಿತಿ ।
ತದಿದಮಿಹೋಪಸಂಹೃತಮಿತಿ ಶೇಷಃ।
ಕ್ರಮತೇ ನ ಹೀತ್ಯಾದೇರಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಆಕಾಶಕಲ್ಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಸ್ತಥೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾ ನ ಕ್ರಮಂತೇ ಕ್ವಚಿದಪೀತಿ ಶೇಷಃ। ತಥಾ ಚ ನಾಽಽತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯಂ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಂ, ಕಿಂ ತ್ವೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಆಕಾಶಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಕಲಭೇದವಿಕಲಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಮನಾದಿನಿಧನಂ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮುಪನಿಷದೇಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮಿಹ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ। ಮತಾಂತರೇ ತು ನೈವಮಿತಿ ಕುತೋ ಮತಸಾಂಕರ್ಯಾಶಂಕಾಽವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೯೯॥
ಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಽಽದಾವಿವಾಂತೇಽಪಿ ಪರದೇವತಾತತ್ತ್ವಮನುಸ್ಮರಂಸ್ತನ್ನಮಸ್ಕಾರರೂಪಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಸಂಪಾದಯತಿ –
ದುರ್ದರ್ಶಮಿತಿ ।
ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾನಧಿಗಮ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅತಿಗಂಭೀರಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರನವಗಾಹ್ಯತ್ವೇ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಸರ್ವಸಂಬಂಧವಿಧುರತ್ವಂ ಚೇತಿ ಹೇತುತ್ರಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಜಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಂ ತರ್ಹಿ ಕುತಶ್ಚಿದನವಗತಂ ತನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಯುಕ್ತಮ್, ಪ್ರಮಾಣಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮೇಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಿರತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಪಾಕರಣದ್ವಾರೇಣಾವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪದಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ತರ್ಹಿ ಸಕಲವಿಭಾಗವಿಕಲೇ ಕುತೋ ನಮಸ್ಕಾರಕ್ರಿಯಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯಾಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಾನಾತ್ವಂ ನಾವಕಲ್ಪತೇ ತಥಾಪಿ ಯಥಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಮಾಯಾಬಲಮವಲಂಬ್ಯ ಕಾಲ್ಪಿನಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಮನುಸೃತ್ಯ ನಮಸ್ಕಾರಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರಚಯಾದಿಪ್ರಯೋಜನವತೀ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೈರಭಿಪ್ರೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಯದಿ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಽಽದಾವಿವಾಂತೇಽಪಿ ನಮಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ತದಾ ತಸ್ಯಾಽಽದ್ಯಂತಮಧ್ಯೇಷ್ವನುಸಂಧೇಯತಯಾ ಸ್ತುತಿಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತೇನ ತದರ್ಥಮಾದಾವಿವಾವಸಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಹ್ವೀಭಾವಸ್ತದ್ವಿಷಯಶ್ಲೋಕೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಹಾಮಹಿಮತ್ವಂ ಸಮಧಿಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ದುರ್ದರ್ಶತ್ವಮುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಯಥೋಕ್ತೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ ಪ್ರವೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾಯರಹಿತಾನಾಂ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವತಾಂ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇವ ಪದತ್ರಯಮನುವದತಿ –
ಅಜಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವೇದಾಂತೈಕಗಮ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಈದೃಗಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೀಭೂತಶ್ಚೇದಾಚಾರ್ಯಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ತಸ್ಮೈ ನಮಸ್ಕರ್ತುಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ।
ನ ಹಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ವಸ್ತು ವಸ್ತುತೋ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತಾಮಾಚರತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅವ್ಯವಹಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವ್ಯವಹಾರಾಗೋಚರತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮನುಸೃತ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತಾಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ನಮಸ್ಕಾರಕ್ರಿಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಜನವಶಾದಾಶ್ರಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೦೦॥
ಇದಾನೀಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಪಿ ಭಷ್ಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದಿತಪರದೇವತಾತತ್ತ್ವಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತನ್ನಮಸ್ಕಾರರೂಪಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಾಚರತಿ –
ಅಜಮಪೀತಿ ।
ಯದ್‌ಬ್ರಹ್ಮಾಶೇಷೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಥಾ ಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ ತದಹಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ನಮಸ್ಯೇ [ನತೋಽಸ್ಮಿ] ತದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರಹ್ವೀಭಾವಂ ಕರೋಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ಪ್ರಣಾಮಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಪ್ರಣತೇತಿ ।
ಯೇ ಹಿ ಪ್ರಣತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಹ್ವೀಭೂತಾಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇಷಾಂ ಯದವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಭಯಂ ತದಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಫಲಕಾರೂಢಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಹಂತಿ। ನ ಖಲು ಜಡಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿರ್ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಂತರೇಣಾಜ್ಞಾನಂ ಸಕಾರ್ಯಪಮನೇತುಮಲಮ್। ಬುದ್ಧೀದ್ಧೋ ಬೋಧೋ ಬೋಧೇದ್ಧಾ ವಾ ಬುದ್ಧಿರುಕ್ತಂ ಫಲಮಾದಧಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ।
ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಪ್ರತಿ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ವಿವಕ್ಷತಿ –
ಅಜಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜನ್ಮಾದಿಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯಂ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕೂಟಸ್ಥಮಾಸ್ಥೀಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ತದೈಶ್ವರ್ಯೇಣ ತದೀಯಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನವೈಭವೇನ ಯೋಗಾದಾಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಜನ್ಮಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಜಗತೋ ನಿದಾನಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಭಾಗ್ಭವತಿ। ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯದ್ಯಪಿ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೂಟಸ್ಥತಯಾ ವಿಭುತಯಾ ಚ ಗತಿವರ್ಜಿತಮವತಿಷ್ಠತೇ ತಥಾಽಪಿ ಯಥೋಕ್ತಾಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಗತಿಮತ್ತಾಂ ಗಂತವ್ಯತಾಂ ಬಾದರ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ತದಾಹ –
ಅಗತಿ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಸ್ತುತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತನಾನಾತ್ವಮೇಕರಸಮದ್ವಿತೀಯಮುಪನಿಷದ್ಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಜೀವೋ ಜಗದೀಶ್ವರಶ್ಚೇತ್ಯೇತದ್ ಯದನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಶಾದನೇಕಮಿವ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಹ –
ಏಕಮಿತಿ ।
ಕೇಷಾಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪುನರನೇಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗಮ್ಯತೇ ತದಾಹ –
ವಿವಿಧೇತಿ ।
ವಿವಿಧಾಶ್ಚ ತೇ ವಿಷಯಧರ್ಮಾಶ್ಚ ತದ್ಗ್ರಾಹಿತಯಾ ಮುಗ್ಧಂ ವಿಪರ್ಯಸ್ತಂ ವಿವೇಕವಿಕಲಮೀಕ್ಷಣಂ ಯೇಷಾಂ ತೇಷಾಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕತ್ವಧೀರ್ನ ತು ತತ್ತ್ವತಃ, ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತು ತಸ್ಮಿನ್ನೇಕತ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಗ್ರಂಥಪ್ರಣಯನಪ್ರಯೋಜನಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ಪರಮಗುರೂನಾಗಮಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಪ್ರಣೇತೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ಪ್ರಣಮತಿ –
ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಕಾರುಣ್ಯಾದಿದಂ ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಮಮೃತಂ ಭೂತಹೇತೋಸ್ತದುಪಕಾರಾರ್ಥಮುದ್ದಧಾರ ತಂ ಪರಮಗುರುಂ ನತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಅಮುಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಪುರೋದೇಶೇ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್।
ಪರಮಗುರುತ್ವಂ ಪೂಜ್ಯಾನಾಮಪಿ ಗುರೂಣಾಮತಿಶಯೇನ ಪೂಜ್ಯತ್ವಾದಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಮಧಿಗತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂಜ್ಯೇತಿ ।
ನಮಸ್ಕಾರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಪಾದಪಾತೈರಿತಿ ।
ಪಾದೌ ತದೀಯೌ ಪಾದೌ, ತಯೋಃ ಸ್ವಕೀಯಸ್ಯೋತ್ತಮಾಂಗಸ್ಯ ಪಾತಾ ಭೂಯೋ ಭೂಯೋ ನಮ್ರೀಭಾವಾಸ್ತೈರಿತಿ ಯಾವತ್।
ಆಚಾರ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಮಮೃತಂ ಕಥಂಭೂತಮುದ್ಧೃತವಾನಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ –
ಅಂತರಸ್ಥಮಿತಿ ।
ಕಸ್ಯಾಂತರಸ್ಥಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ವೇದೇತಿ ।
ಕಥಮಿತ್ಯತ್ರಾಽಽಹ –
ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ಮೇಧಾಸಹಿತಾ ಪ್ರಜ್ಞೈವ ವೈಶಾಖೋ ಮಂಥಾಸ್ತಸ್ಯ ವೇಧೋ ವೇಧನಂ ಕ್ಷೇಪಣಂ ತೇನ ಕ್ಷುಭಿತೋ ವಿಲೋಡಿತೋ ಜಲನಿಧಿರ್ವೇದನಾಮಾ ತಸ್ಯಾಂತರೇಽಭ್ಯಂತರೇ ಸ್ಥಿತಮಿದಮಮೃತಮಿತಿ ಯಾವತ್।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಮೃತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾದಮೃತಾದವಾಂತರವೈಷಮ್ಯಮಾದರ್ಶಯತಿ –
ಅಮರೈರಿತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ಭಗವತಾ ನಾರಾಯಣೇನ ಕ್ಷೀರಸಾಗರಾಂತರವಸ್ಥಿತಮಮೃತಂ ಸಮುದ್ಧೃತಂ ತದೇವ ಕಥಂಚಿದಮರಾ ಲೇಭಿರೇ। ಇದಂ ತು ತೈರನಾಯಾಸಲಭ್ಯಂ ನ ಭವತಿ। ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪನ್ನೈರೇವ ಲಭ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ಯದಿ ಕಾರುಣ್ಯಾದಿದಮಮೃತಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ವೇದೋದಧೇರ್ಭೂತೋಪಕಾರಾರ್ಥಮುದ್ಧೃತಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರುಣ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾದುರಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಭೂತಾನಿತಿ ।
ಯೋಽಯಂ ಸಮುದ್ರವದ್ ದುರುತ್ತಾರಃ ಸಂಸಾರಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವಿರತಮನವರತಂ ಸಂತತಮೇವ ಯಾನಿ ಜನನಾನಿ ವಿಗ್ರಹಭೇದಗ್ರಹಣಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹಾ ಜಲಚರಾಸ್ತೈರ್ಘೋರೇ ಕ್ರೂರೇ ಭಯಂಕರೇ ಮಗ್ನಾನಿ ಭಗ್ನಸಂಕಲ್ಪಾನಿ ಪರವಶಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯುಪಲಭ್ಯ ಕಾರುಣ್ಯಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾದುರಾಸೀತ್। ತತಶ್ಚೇದಮಮೃತಮುದ್ಧೃತ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ದತ್ತ್ವಾ ತಾನಿ ರಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨॥
ಅಥಾಧುನಾ ಸ್ವಗುರುಭಕ್ತೇರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಂತರಂಗತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದೀಯಪಾದಸರಸೀರುಹಯುಗಲಂ ಪ್ರಣಮತಿ –
ಯತ್ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಸ್ಮದ್ಗುರೂಣಾಂ ಪಾದೌ ಸರ್ವಭಾವೈರ್ವಾಙ್‌ಮನೋದೇಹಾನಾಂ ಪ್ರಹ್ವೀಭಾವೈರ್ನಮಸ್ಯೇ ಸಮ್ರೀಭವಾಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ತೌ ಚ ಜಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪಾವನೀಯೌ ಪವಿತ್ರತಯಾ ಪವಿತ್ರತ್ವಮಾಪಾದ್ಯ ನಿರ್ವೃಣಾತೇ। ತೌ ಚ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭವಃ ಸಂಸಾರಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಭಯಂ ಸ್ವಕಾರಣೇನ ಸಹಾಪನುದ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಂ ಕುರ್ವಾತೇ।
ತಾನೇವ ಗುರೂನ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಯತ್ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ಮೇ ಮಮ ಸ್ವಾಂತಮಂತಃಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಮೋಹೋ ವ್ಯಾಕುಲತಾಹೇತುರವಿವೇಕಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಯದನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಯೇಷಾಂ ಪ್ರಜ್ಞೈವಾಽಽಲೋಕಸ್ತಸ್ಯ ಭಾ ದೀಪ್ತಿಸ್ತಯಾ ಪ್ರತಿಹತಿ ವಿನಾಶಮಗಮದ್ ಗತವತ್ ತತ್ಪಾದಾವಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ।
ನ ಕೇವಲಮಜ್ಞಾನಮೇವಾಽಽಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದಾದಪಗಚ್ಛತ್ತುಚ್ಛೀಭವತಿ, ಕಿಂ ತು ತತ್ಕಾರ್ಯಮನರ್ಥಜಾತಮಪಿ ಕಾರಣನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ಥಿತಿಮಲಭಮಾನಮಾಭಾಸೀಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಮಜ್ಜೋನ್ಮಜ್ಜಮಿತಿ ।
ಅಸಕೃದನೇಕಶೋ ದೇವತಿರ್ಯಗಾದಿಯೋನಿಷು ಯೋಽಯಮುಪಜನೋ ನಾನಾವಿಧದೇಹಭೇದಸಂಗ್ರಹೋಽಸಾವೇವೋದನ್ವಾನುದಧಿಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನತಿತ್ರಾಸನೇ ಭಯಾವಹೇ ಕದಾಚಿದ್ ಯಥೋಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಮಜ್ಜದನಭಿವ್ಯಕ್ತಮವತಿಷ್ಠತೇ ತದೇವ ಚಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇ ತದ್ರೂಪೇಣೋನ್ಮಜ್ಜದಭಿವ್ಯಕ್ತಮನರ್ಥಕರಂ ಪರಿವರ್ತತೇ। ತದೇವಮತಿಕ್ರೂರೇ ಸಂಸಾರಸಾಗರೇ ಪರಿವರ್ತಮಾನಮಜ್ಞಾನಂ ಸಕಾರ್ಯಮಾಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದಾದಪನೀತಮಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ನ ಕೇವಲಮೇಕಸ್ಯ ಮಮೈವ ಯಥೋಕ್ತಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರಾಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದಾದಾವಿರಭೂತ್ ಕಿಂ ತು ತಚ್ಚರನಪರಿಚರ್ಯಾಪರಾಯಣಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭೂಯಸಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ಪಾದಾವಿತಿ ।
ಯೇಷಾಂ ಗುರೂಣಾಂ ಪಾದದ್ವಯಮಾಶ್ರಿತಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ತದೀಯಶಶ್ರೂಷಾಪ್ರಣಯಿಮನೀಷಾಜುಷಾಂ ಶ್ರುತಿರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಹಕೃತಂ ಶ್ರವಣಜ್ಞಾನಮ್। ಶಮಃ ಶಾಂತಿರಿಂದ್ರಿಯೋಪರತಿಃ। ವಿನಯೋಽವನತಿರನೌದ್ಧತ್ಯಮ್। ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಗ್ರ್ಯಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ। ಯಸ್ಮಾದಮೋಘಾ ಸಫಲಾ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಮಾದಗ್ರ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ತದೇವಮಾಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ವಹೂನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಸಂಭವಾದಾಚಾರ್ಯಪರಿಚರಣಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಕಾಮೈರಾಚರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩॥
ವಿಷ್ಣುಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಸ್ವಮಾಯಾವಿರಚಿತವಿವಿಧದ್ವೈತವರ್ಗಂ ನಿಸರ್ಗಾದುತ್ಖಾತಾನರ್ಥಸಾರ್ಥಂ ನಿರವಧಿಮಧುರಂ ಸಚ್ಚಿದೇಕಸ್ವಭಾವಮ್।
ಆಜ್ಞಾಯಾಽಽತ್ಮಾನಮೇಕಂ ವಿಧಿಮುಖವಿಮುಖಂ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಗೀತಂ ವಂದೇ ವಾಚಾಂ ಧಿಯಾಂ ಚಾಪದಮಪಿ ಜಗತಾಮಾಸ್ಪದಂ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮ್॥೧॥
ಗೌಡಪಾದೀಯಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಸಂಮತಾ।
ಸಂಮಿತಾ ನಿರ್ಮಿತಾ ಸೇಯಮರ್ಪಿತಾ ಪುರುಷೋತ್ತಮೇ॥೨॥