आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
పరిపూర్ణపరిజ్ఞానపరితృప్తిమతే సతే ।
విష్ణవే జిష్ణవే తస్యై కృష్ణనామభృతే నమః ॥౧॥
శుద్ధానన్దపదామ్భోజద్వన్ద్వమద్వన్ద్వతాస్పదమ్ ।
నమస్కుర్వే పురస్కర్తుం తత్త్వజ్ఞానమహోదయమ్ ॥౨॥
గౌడపాదీయభాష్యం హి ప్రసన్నమివ లక్ష్యతే ।
తదర్థతోఽతిగమ్భీరం వ్యాకరిష్యే స్వశక్తితః ॥౩॥
పూర్వే యద్యపి విద్వాంసో వ్యాఖ్యానమివ చక్రిరే ।
తథాఽపి మన్దబుద్ధీనాముపకారాయ యత్యతే ॥౪॥
శ్రీ గౌడపాదాచార్యస్య నారాయణప్రసాదతః ప్రతిపన్నాన్ మాణ్డూక్యోపనిషదర్థావిష్కరణపరానపి శ్లోకానాచార్యప్రణీతాన్ వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్ భాష్యకారశ్చికీర్షితస్య భాష్యస్యావిఘ్నపరిసమాప్త్యాదిసిద్ధయే పరదేవతాతత్త్వానుస్మరణపూర్వకం తన్నమస్కారరూపం మంగలాచరణం శిష్టాచారప్రమాణకం ముఖతః సమాచరన్నర్థాదపేక్షితమభిధేయాద్యనుబన్ధమపి సూచయతి –
ప్రజ్ఞానేత్యాదినా ।
తత్ర విధిముఖేన వస్తుప్రతిపాదనమితి ప్రక్రియాం ప్రదర్శయతి –
బ్రహ్మ యత్తన్నతోఽస్మీతి ।
అస్మదర్థస్య తదైక్యస్మరణరూపం నమనం సూచయతా బ్రహ్మణస్తదర్థస్య ప్రత్యక్త్వం సూచితమితి తత్త్వమర్థయోరైక్యం విషయో ధ్వనితః। యచ్ఛబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థావద్యోతకత్వాద్ వేదాన్తప్రసిద్ధం యద్ బ్రహ్మ తన్నతోఽస్మీతి సమ్బన్ధేన మఙ్గలాచరణమపి శ్రుత్యా క్రియతే । బ్రహ్మణోఽద్వితీయత్వాదేవ జననమరణకారణాభావాదమృతమజమిత్యుక్తమ్ । జననమరణప్రబన్ధస్య సంసారత్వాత్ తన్నిషేధేన స్వతోఽసంసారిత్వం దర్శయతా సంసారానర్థనివృత్తిరిహ ప్రయోజనమితి ద్యోతితమ్ । యద్యద్వితీయం స్వతోఽసంసారి బ్రహ్మ వేదాన్తప్రమాణకం తర్హి కథమవస్థాత్రయవిశిష్టా జీవా భోక్తారోఽనుభూయన్తే, భోజయితా చేశ్వరః శ్రూయతే, భోజ్యం చ విషయజాతం పృథగుపలభ్యతే ।
తదేతదద్వైతే విరుధ్యేతేత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మణ్యేవ జీవా జగదీశ్వరశ్చేతి సర్వం కాల్పనికం సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహ –
ప్రజ్ఞానేతి ।
ప్రకృష్టం జన్మాదివిక్రియావిరహితం కూటస్థం జ్ఞానం జ్ఞప్తిరూపం వస్తు –
ప్రజ్ఞానమ్ ।
తచ్చ బ్రహ్మ । “ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ”(ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి హి శ్రూయతే । తస్యాంశవో రశ్మయో జీవాశ్చిదాభాసాః సూర్యప్రతిబిమ్బకల్పా నిరూప్యమాణా బిమ్బకల్పాద్ బ్రహ్మణో భేదేనాసన్తస్తేషాం ప్రతానా విస్తారాస్తైరపర్యాయమేవాశేషశరీరవ్యాపిభిః ।
తదేవాహ –
స్థిరేతి ।
స్థిరా వృక్షాదయః । చరా మనుష్యాదయః । తేషాం నికరః సమూహస్తం వ్యాప్తుం శీలమేషామితి తథా, తైరితి యావత్ ।
లోకా లోక్యమానా విషయాస్తాన్ వ్యాప్యేతి విషయసమ్బన్ధోక్తిస్తత్ఫలం కథయతి –
భుక్త్వేతి ।
భోగాః సుఖదుఃఖాదిసాక్షాత్కారాస్తేషాం స్థవిష్ఠత్వం స్థూలతమత్వం దేవతానుగృహీతబాహ్యేన్ద్రియద్వారా బుద్ధేస్తత్తద్విషయాకారపరిణామజన్యత్వం తాన్భుక్త్వా స్వపితీతి సమ్బన్ధః। ఎతేన జాగరితం బ్రహ్మణి కల్పితముక్తమ్ ।
తత్రైవ స్వప్నకల్పనాం దర్శయతి –
పునరపీతి ।
జాగ్రద్ధేతుధర్మాధర్మక్షయానన్తర్యం పునః శబ్దార్థః । స్వప్నహేతుకర్మోద్భవే చ సతీత్యపినోచ్యతే । న చ తత్ర బాహ్యానీన్ద్రియాణి స్థూలా విషయాశ్చ సన్తి; కిం తు ధిషణాశబ్దితబుద్ధ్యాత్మానో వాసనాత్మనో విషయా భాసన్తే, తాననుభూయ స్వపితీత్యర్థః ।
తేషాం ప్రాపకముపన్యస్యతి –
కామజన్యానితి ।
కామగ్రహణం కర్మావిద్యయోరుపలక్షణార్థమ్ ।
అవస్థాద్వయకల్పనాం బ్రహ్మణి దర్శయిత్వా తత్రైవ సుషుప్తికల్పనాం దర్శయతి –
పీత్వేతి ।
సర్వే విశేషాః సర్వే విషయాః స్థూలాః సూక్ష్మాశ్చ జాగరితస్వప్నరూపాస్తాన్ పీత్వా స్వాత్మన్యజ్ఞాతే ప్రవిలాప్య స్వపితి కారణభావేన తిష్ఠతీత్యర్థః ।
తత్రాఽఽనన్దప్రాధాన్యమభిప్రేత్య విశినష్టి –
మధురభుగితి ।
అవస్థాత్రయస్య మాయాకృతస్య మిథ్యాభూతస్య ప్రతిబిమ్బకల్పేష్వస్మాసు సమ్బన్ధితామివాఽఽపాద్యాస్మాన్ భోజయద్ బ్రహ్మ వర్తతే । అతో బ్రహ్మణ్యేవావస్థాత్రయమ్ ।
తద్వన్తో జీవాః, మాయావి బ్రహ్మ చ బ్రహ్మణి పరిశుద్ధే పరికల్పితం సర్వమిత్యాహ –
మాయయేతి ।
తస్యైవ బ్రహ్మణోఽవస్థాత్రయాతీతత్వేన విజ్ఞప్తిమాత్రత్వం దర్శయతి –
తురీయమితి ।
చతుర్ణాం పూరణం తురీయమితి వ్యుత్పత్తేర్బ్రహ్మణస్తురీయత్వేన నిర్దేశాత్ప్రాప్తం సద్వితీయత్వమిత్యాశఙ్క్య కల్పితస్థానత్రయసంఖ్యాపేక్షయా తురీయత్వం న సద్వితీయత్వేనేత్యాహ –
మాయేతి ।
మాయావిత్వేన నికృష్టత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ –
పరమితి ।
మాయాద్వారా బ్రహ్మణస్తత్సమ్బన్ధేఽపి స్వరూపద్వారా న తత్సమ్బన్ధోఽస్తీతి కుతో నికృష్టతేత్యర్థః ॥౧॥
విధిముఖేన వస్తుప్రతిపాదనప్రక్రియామవలమ్బ్య తదర్థేనోపక్రమ్య తస్య త్వమర్థప్రత్యగాత్మమాత్రత్వముక్తమ్ । అభిధేయఫలోక్త్యా సమ్బన్ధాధికారిణౌ చ సూచితౌ ।నిషేధద్వారా వస్తుప్రతిపాదనప్రక్రియామాశ్రిత్య త్వమర్థేనోపక్రమ్య తస్య తదర్థాసంసారిబ్రహ్మమాత్రత్వం ప్రత్యాయయతి –
యో విశ్వాత్మేతి ।
తత్ర త్వమర్థః స్వతః సిద్ధశ్చిద్ధాతుః సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే ।
తస్మిఞ్జాగరితమారోపితం తముదాహరతి –
విశ్వాత్మేతి ।
విశ్వం పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మకం స్థూలం జగద్ వైరాజం శరీరమ్ । తస్మిఞ్జాగరితే చాహంమమేత్యభిమానవానిత్యర్థః ।
తస్యార్థక్రియాముపన్యస్యతి –
విధిజేతి ।
విధీయత ఇతి విధిధర్మో నఞానుబన్ధేన తతో వ్యతిరిక్తోఽవిధిరధర్మస్తాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యామవిద్యాకామప్రసూతాభ్యాం విషయాః శబ్దాదయో జన్యన్తే । తాన్ భోగయోగ్యతయా భోగశబ్దితానాదిత్యాద్యనుగృహీతబాహ్యేన్ద్రియద్వారకబుద్ధిపరిణామగోచరతయా స్థూలతమాన్ ప్రాశ్య సాక్షాదనుభూయ స్థితోఽయం ప్రత్యగాత్మేత్యర్థః ।
తత్రైవ స్వప్నావస్థామధ్యస్యతి –
పశ్చాచ్చేతి ।
జాగ్రద్ధేతుకర్మక్షయానన్తరం స్వప్నహేతుకర్మోద్భవే చ ప్రసూతానన్తఃకరణాత్మనో వాసనామయానాదిత్యాదిజ్యోతిషామస్తమితత్వాదాత్మభూతేనైవ జ్యోతిషా విషయీకృతాననుభూయ పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మకం సూక్ష్మప్రపఞ్చం హైరణ్యగర్భం శరీరం స్వప్నస్థానం చాభిమన్యమానస్తైజసో భవతీత్యర్థః ।
సుషుప్తకల్పనాం దర్శయతి –
సర్వానితి ।
స్థూలసూక్ష్మవిభాగేన స్థానద్వయావిచ్ఛిన్నాన్ ప్రకృతానేతానశేషానపి విశేషానుపాధిద్వయభూతానుపాధిద్వయద్వారకస్థానద్వయసఞ్చారప్రయుక్తశ్రమోద్భవానన్తరం తస్యాపి పరిజిహీర్షాయాం శనైరనుక్రమేణాక్రమేణ వా స్వాత్మన్యజ్ఞాతే కారణాత్మని స్థాపయిత్వోపసంహృత్యావ్యాకృతప్రధానః సన్ ప్రాజ్ఞో భవతీత్యర్థః ।
తస్యైవ ప్రత్యగాత్మనః స్థానత్రయవిశిష్టస్య ‘నాన్తః ప్రజ్ఞం న బహిః ప్రజ్ఞమ్’(మా.ఉ. ౧। ౭) ఇత్యాదిప్రతిషేధశాస్త్రప్రసూతప్రమాణజ్ఞానసమారూఢస్య సర్వానప్యనర్థవిశేషాన్ కార్యకారణరూపాన్ ప్రమాణజ్ఞానప్రభావాదేవ హిత్వా నిరుపాధికపరిపూర్ణపరిజ్ఞానపరమాత్మస్వరూపేణ పరినిష్పన్నం తత్త్వం కథయతి –
హిత్వేతి ।
ప్రథమశ్లోకేన ప్రదర్శితప్రణామస్య ప్రత్యూహప్రవాహప్రశమనాత్మకం ప్రయోజనం స్థానత్రయప్రకల్పనాతీతపరవస్తుప్రయుక్తం ప్రార్థయతే ద్వితీయోన –
పాత్వితి ।
నోఽస్మాన్ వ్యాఖ్యాతృత్వేన శ్రోతృత్వేన చ వ్యవస్థితాన్ పురుషార్థపరిపన్థిభూతకారణనిరాసపురఃసరం పరమాత్మా పరాకృతాశేషకల్పనో నిత్యవిజ్ఞప్తిస్వభావో మోక్షప్రదానేన తద్ధేతుజ్ఞానప్రదానేన చ పరిరక్షతాదిత్యర్థః। కేచిత్తు ప్రకరణచతుష్టయాత్మనో గ్రన్థస్య వేదాన్తైకదేశసమ్బద్ధత్వజ్ఞాపనార్థం నిష్ప్రపఞ్చం వాక్యప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ ప్రథమశ్లోకేన సూచితమ్ । ద్వితీయేన మాణ్డూక్యశ్రుతివ్యాఖ్యానరూపేణాఽఽద్యప్రకరణేన ప్రణవమాత్రాణామాత్మపాదానాం చైకీకరణేన ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ సూచితమితి మన్యన్తే । న చ ద్వితీయశ్లోకే చతుర్థపాదే వృత్తలక్షణాభావాదసాఙ్గత్యమాశఙ్కనీయమ్ । గాథాలక్షణస్య తత్ర సుసమ్పాదత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । అన్యే త్వాద్యశ్లోకం మూలశ్లోకాన్తర్భూతమభ్యుపగచ్ఛన్తో ద్వితీయశ్లోకం భాష్యకారప్రణీతమభ్యుపయన్తి । తదసత్ । ఉత్తరశ్లోకేష్వివాఽఽద్యేఽపి శ్లోకే భాష్యకృతో వ్యాఖ్యానప్రణయనప్రసఙ్గాత్ । ఓమిత్యేతదక్షరమిత్యాదిభాష్యవిరోధాచ్చ । అపరే పునరాద్యేన శ్లోకేన శాస్త్రప్రతిపాద్యపరదేవతాతత్త్వానుస్మరణద్వారేణ నమనక్రియాప్రకరణప్రారమ్భోపయోగిత్వేన క్రియతే । పరదేవతాభక్తివదపరదేవతాభక్తేరపి విద్యాప్రాప్తావన్తరఙ్గత్వస్య శాస్త్రీయస్య శిష్యశిక్ష్యాయై జ్ఞాపనార్థమవస్థాత్రయాతీతాన్నిత్యసిద్ధవిజ్ఞానమూర్తేరాచార్యాన్మోక్షౌపయికజ్ఞానప్రాప్తిః ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’(ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యవష్టమ్భేన ముముక్షుణా ప్రార్థ్యతే ద్వితీయశ్లోకేనేతి కల్పయన్తి॥౨॥
యదుద్దిశ్య మఙ్గలాచరణం కృతం తన్నిర్దేష్టుమాదౌ వ్యాఖ్యేయస్య ప్రతీకం గృహ్ణాతి –
ఓమిత్యేతదితి ।
‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిప్రకరణచతుష్టయవిశిష్టమిదమారభ్యతే వ్యాఖ్యాయతేఽస్మాభిరిత్యుద్దేశ్యం ప్రతిజానీతే । కిమిదం శాస్త్రత్వేన వా ప్రకరణత్వేన వా వ్యాచిఖ్యాసితమ్ ? నాఽఽద్యః, శాస్త్రలక్షణాభావాదస్యాశాస్త్రత్వాత్ । ఎకప్రయోజనోపనిబద్ధమశేషార్థప్రతిపాదకం హి శాస్త్రమ్ । అత్ర చ మోక్షలక్షణైకప్రయోజనవత్త్వేఽపి నాశేషార్థప్రతిపాదకత్వమ్ ।న ద్వితీయః, ప్రకరణలక్షణాభావాదిత్యాశఙ్క్‍యాఽఽహ –
వేదాన్తేతి ।
శాస్త్రం వేదాన్తశబ్దార్థః । తస్యార్థోఽధికారినిర్ణయగురూపసదనపదార్థద్వయతదైక్యవిరోధపరిహారసాధనఫలాఖ్యః ।తత్ర సారో జీవపరైక్యమ్, తస్య సమ్యగ్గ్రహః సంగ్రహః సంశయవిపర్యాసాదిప్రతిబన్ధవ్యుదాసేన తదుపాయోపదేశో యస్మిన్ప్రకరణే తత్తథేతి యావత్ । తథాచ – “శాస్త్రైకదేశసమ్బద్ధం శాస్త్రకార్యాన్తరే స్థితమ్” । ఇదంప్రకరణత్వేన వ్యాఖ్యాతుమిష్టమ్ । నిర్గుణవస్తుమాత్రప్రతిపాదకత్వాత్తత్ప్రతిపాదనసంక్షేపస్య చ కార్యాన్తరత్వాత్ప్రకరణలక్షణస్య చాత్ర సమ్పూర్ణత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రకరణత్వేఽపి నిర్విషయత్వాదిప్రయుక్తమవ్యాఖ్యేయత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఎవేతి ।
ప్రకరణత్వాదేవ ప్రకృతశాస్త్రాద్భేదేన సమ్బన్ధాదీనామవాద్యత్వేఽపి ప్రకరణప్రవృత్యఙ్గతయా తాని త్వవశ్యం వక్తవ్యానీత్యాశఙ్క్య శాస్త్రీయసమ్బన్ధాదీనాం తదీయే ప్రకరణేఽర్థాత్ప్రాప్తత్వాన్నాస్తి వక్తవ్యత్వమర్థపునరుక్తేరిత్యాహ –
యాన్యేవేతి ।
శ్రోతారో హి శాస్త్రీయం ప్రకరణం ప్రతిపద్యమానాః శాస్త్రీయాణ్యేవ సమ్బన్ధాదీన్యత్ర వచనాభావేఽపి బుధ్యమానాః ప్రవృత్తిం తస్మిన్ప్రకుర్వన్తీత్యర్థః ।
తర్హి ప్రకరణకర్తృవదేవ తద్భాష్యకృతాఽపి విషయాదీనామత్రావక్తవ్యత్వాద్భాష్యకృతో విషయాద్యుపన్యాసాయాసో వృథా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథాఽపీతి ।
ప్రకరణకర్తురవక్తవ్యాన్యపి తద్భాష్యకృతా తాని సంక్షేపతో వక్తవ్యానీతి వ్యాఖ్యాతౄణాం మతమ్ । ద్వాభ్యామనుక్తత్వే తేష్వనాశ్వాసాశఙ్కావకాశాదిత్యర్థః ।
భాష్యకృతా ప్రయోజనాదీనాం వక్తవ్యత్వే సిద్ధే శాస్త్రప్రకరణయోర్మోక్షలక్షణప్రయోజనవత్త్వం ప్రతిజానీతే –
తత్రేతి ।
ప్రయోజనవచ్ఛాస్త్రమితి సమ్బన్ధః । శాస్త్రగ్రహణం ప్రకరణోపలక్షణార్థమ్ ।
మోక్షలక్షణం ఫలం బ్రహ్మజ్ఞానస్యేష్యతే, న శాస్త్రప్రకరణయోరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సాధనేతి ।
సత్యం మోక్షస్య సాధనం బ్రహ్మాత్మైకత్వజ్ఞానమ్ । తస్య జనకం శాస్త్రాది । తద్భావేన జ్ఞానవ్యవధానేన మోక్షఫలవద్భవతి శాస్త్రాదీత్యర్థః ।
తథాఽపి బ్రహ్మణా విషయేణ సమ్బన్ధో వేదాన్తానామేవేష్యతే, తత్కథమభిధేయసమ్బద్ధం శాస్త్రాదీత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మవిచారమన్తరేణ తజ్జ్ఞానజనకత్వాయోగాత్తజ్జ్ఞానజననద్వారా విషయసమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యాహ –
అభిధేయేతి ।
ఉక్తం జ్ఞానవ్యవహితం ప్రయోజనాదిశాస్త్రాదేరుపసంహరతి –
పారమ్పర్యేణేతి ।
తత్ర సమ్బన్ధో బ్రహ్మజ్ఞానం శాస్త్రాదినా జన్యమేవేత్యయోగవ్యవచ్ఛేదాదుక్తః । శాస్త్రదినైవ జన్యమిత్యన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాద్విషయోఽపి దర్శితః ।
యదుక్తం ప్రయోజనవత్త్వం తదాక్షిపతి –
కింపునరితి ।
సాధ్యత్వే స్వర్గవదనిత్యత్వమ్, నిత్యత్వే సాధనానధీనత్వాన్న తాదర్థ్యేన శాస్త్రాది ప్రయోక్తవ్యమిత్యర్థః ।
మోక్షస్యాఽఽత్మస్వరూపత్వాన్నానిత్యత్వం; నాపి సాధనానర్థక్యమ్, స్వరూపభూతమోక్షప్రతిబన్ధనివర్తకత్వేనార్థవత్త్వాదిత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
యథా దేవదత్తస్య జ్వరాదినా రోగేణాభిభూతస్య స్వస్థతా స్వరూపాదప్రచ్యుతిరూపా స్వరూపభూతైవ ప్రాగపి సతీ రోగప్రతిబద్ధాఽసతీవ స్థితా చికిత్సాశాస్త్రీయోపాయప్రయోగవశాత్ప్రతిబన్ధభూతరోగాపగమే సత్యభివ్యజ్యతే । న హి తత్రోపాయవైయర్థ్యం ప్రతిబన్ధప్రధ్వంసార్థత్వాత్ ।
న చానిత్యత్వం స్వస్థతాయాః శఙ్క్యేత, తస్యాస్తదసాధ్యత్వాదిత్యుక్తేఽర్థే దృష్టాన్తమాహ –
రోగార్తస్యేవేతి ।
యథోదితదృష్టాన్తానురోధాదాత్మనః స్వతః సముత్ఖాతనిఖిలదుఃఖస్య నిరతిశయానన్దైకతానస్యాపి స్వావిద్యాప్రసూతాహఙ్కారాదిద్వైతప్రపఞ్చసమ్బన్ధాదాత్మని దుఃఖమారోప్యాహం దుఃఖీ, సుఖం మయా ప్రాప్తవ్యమితి ప్రతిపద్యమానస్య పరమకారుణికాచార్యోపదిష్టవాక్యోత్థాద్వైతవిద్యాతో ద్వైతనివృత్తౌ ప్రతిబన్ధప్రధ్వంసే స్వభావభూతా పరమానన్దతా నిరస్తసమస్తానర్థతా చ స్వారస్యేనాభివ్యక్తా భవతి । సా చ స్వస్థతా పరిపూర్ణవస్తుస్వభావాన్నాతిరిచ్యతే । తదిదం శాస్త్రీయం ప్రయోజనమ్ । తస్య స్వరూపత్వేనాసాధ్యత్వాన్నానిత్యత్వం శఙ్కితవ్యమ్ ।
న చ సాధానవైయర్థ్యం, ప్రదర్శితప్రతిబన్ధనివృత్తిఫలత్వాదితి దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
నను ద్వైతస్యాహఙ్కారాద్యాత్మనో వస్తుత్వాద్వస్తునశ్చ విద్యానపోహ్యత్వాన్నిత్యనైమిత్తికకర్మాయత్తత్వాత్తన్నివృత్తేరలం విద్యార్థేన ప్రకరణారమ్భేణేతి, తత్రాఽఽహ –
ద్వైతేతి ।
ఆత్మవిద్యాకృతస్య ద్వైతస్యాఽఽత్మవిద్యయా కారణనివృత్త్యా నివృత్తేరాత్మవిద్యాభివ్యక్తయే శాస్త్రారమ్భో యుజ్యతే ।
న చ ద్వైతస్యావిద్యాకృతస్య విద్యమానదేహత్వే ప్రమాణమస్తీత్యాశఙ్క్యాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయినీం శ్రుతిముదాహరతి –
యత్ర హీతి ।
ఇవశబ్దాభ్యామవిద్యావస్థాయాం ప్రతిభాతద్వైతస్య తత్ప్రతిభానస్య చాఽఽభాసత్వేనావిద్యామయత్వముచ్యతే ।
ఆత్మైవాభూదితి ।
విదుషో విద్యావస్థాయాం కర్తృకరణాదిసర్వమాత్మమాత్రం, నాతిరిక్తమస్తీత్యుక్త్యా విద్యాద్వారా సర్వస్య ద్వైతస్యాఽఽత్మమాత్రత్వవచనాద్విద్యానిమిత్తాకార్యకరణాత్మకద్వైతనివృత్తిరాత్మైవేత్యభిలప్యతే । తథా చ విద్యాతో ద్వైతనివృత్తినిర్దేశాత్తస్యావిద్యాత్వమవద్యోత్యతే । ఆదిశబ్దాత్ ‘నేహ నానా’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యధిష్ఠాననిష్ఠాత్యన్తాభావప్రతియోగిత్వం ద్వైతస్యాభిదధద్ వాక్యం వాచారమ్భణవాక్యం చ గృహీతమ్ ।
అస్యార్థస్యేతి ।
ద్వైతగతావిద్యాకృతత్వస్యేత్యర్థః ।
విషయప్రయోజనాద్యనుబన్ధోపన్యాసముఖేన గ్రన్థారమ్భే స్థితే సత్యాదౌ ప్రకరణచతుష్టయస్య ప్రత్యేకమసఙ్కీర్ణం ప్రమేయం ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం సూచయితవ్యమిత్యాహ –
తత్ర తావదితి ।
ఓఙ్కారప్రకరణస్యాసఙ్కీర్ణం ప్రమేయం సంగృహ్ణాతి –
ఓఙ్కారేతి ।
తన్నిర్ణయాయ ప్రకరణమారబ్ధమిత్యయుక్తమ్ । తన్నిర్ణయే ప్రమాణాభావాత్ తస్య చానుపయోగిత్వాత్ । ఆత్మప్రతిపత్తిర్హి పురుషార్థోపయోగినీత్యాశఙ్క్యాఽఽగమేత్యాదివిశేషణద్వయమ్ । తదుపదేశప్రధానం మాణ్డూక్యోపనిషద్వ్యాఖ్యానరూపమ్ । తేన తత్ర ప్రామాణ్యాదుక్తో నిర్ణయః సేత్స్యతి, న త్విదం యుక్తిప్రధానం యుక్తిలేశస్య సతోఽపి గుణత్వాదప్రధానత్వాత్ । న చాయమోఙ్కారనిర్ణయో నోపయుజ్యతే । యదాత్మనస్తత్త్వమనారోపితరూపం తత్ప్రతిపత్తావుపాయత్వాత్ । తత్ప్రతిపత్తేశ్చ ముక్తిఫలత్వాత్ । అతశ్చాఽఽద్యం ప్రకరణమోఙ్కారనిర్ణయావాన్తరఫలద్వారేణ తత్త్వజ్ఞానే పరమఫలే పర్యవస్యతీత్యుపదేశవశాదధిగన్తవ్యమిత్యర్థః ।
వైతథ్యప్రకరణస్యావాన్తరవిషయవిశేషం దర్శయతి –
యస్యేతి ।
ఆరోపితనిషేధే సత్యనారోపితప్రతిపత్తిః స్వాభావికీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
రజ్జ్వామివేతి ।
హేతుతో దృష్యత్వాద్యన్తవత్త్వాదియుక్తివశదిత్యర్థః ।
అద్వైతప్రకరణస్యార్థవిశేషముపన్యస్యతి –
తథాఽద్వైతస్యాపీతి ।
తస్యాపి ద్వైతవద్ వ్యవస్థానుపపత్త్యా మిథ్యాత్వప్రసఙ్గః శఙ్క్యతే । తస్యాం సత్యామౌపాధికభేదాద్వ్యవస్థాయాః సుస్థత్వాదవ్యభిచారాదియుక్తివశాదద్వైతస్య పరమార్థత్వం ప్రతిపాదయితుం తృతీయం ప్రకరణమిత్యర్థః ।
అలాతశాన్తిప్రకరణస్యార్థవిశేషం కథయతి –
అద్వైతస్యేతి ।
తస్య తథాత్వమబాధితత్వేన వస్తుత్వం తత్ప్రతిపక్షత్వం పక్షాన్తరణామిత్యత్రహేతుమాహ –
అవైదికానీతి ।
తేషాం నిరాకార్యత్వే హేతుమాహ –
అతర్థత్వేనేతి ।
మిథ్యాద్వైతనిష్ఠత్వేనేత్యర్థః ।
తదుపపత్తిభిరేవ నిరాకరణే హేతుమాహ –
అన్యోన్యేతి ।
పక్షాన్తరప్రతిషేధముఖేనాద్వైతమేవ ద్రఢయితుమన్త్యం ప్రకరణమిత్యర్థః । ఓఙ్కారనిర్ణయద్వారేణాఽఽత్మప్రతిపత్త్యుపాయభూతమాద్యం ప్రకరణమిత్యయుక్తమ్ । తన్నిర్ణయస్య తద్ధీహేతుత్వాయోగాత్ । న ఖల్వర్థాన్తరజ్ఞానమర్థాన్తరజ్ఞానే వ్యాప్తిమన్తరేణోపయుజ్యతే । న చాత్ర ధూమాగ్న్యోరివ వ్యాప్తిరుపలభ్యతే । న చాత్మకార్యత్వమోఙ్కారస్య యుక్తమ్ । ఆకాశాదేరవిశేషాత్ ।
తస్య చ సర్వాత్మత్వేనాఽఽత్మవత్తత్కార్యత్వవ్యాఘాతాదితి మన్వానః సన్ ప్రథమప్రకరణార్థం ప్రాగుక్తమాక్షిపతి –
కథమితి ।
న వయమనుమానావష్టమ్భాదోఙ్కారనిర్ణయమాత్మప్రతిపత్త్యుపాయమభ్యుపగచ్ఛామో యేన వ్యాప్త్యభావో దోషమావహేత్ ।
కిం తు శ్రుతిప్రామాణ్యాత్తన్నిర్ణయస్తద్ధీహేతురితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర మృత్యునా నచికేతసం ప్రత్యోమిత్యేతదిత్యనేన వాక్యేన బ్రహ్మత్వేనోమిత్యేతదుపదిష్టమ్ । సమాహితేనోఙ్కారోచ్చారణే యచ్చైతన్యం స్ఫురతి తదోఙ్కారసామీప్యాదేవ శాఖాచన్ద్రన్యాయేనోఙ్కారశబ్దేన లక్ష్యతే ।
యేన లక్షణయోఙ్కారనిర్ణయో బ్రహ్మధీహేతురితి వివక్షిత్వా శ్రుతిముదాహరతి –
ఓమిత్యేతదితి ।
ప్రతిమాయాం విష్ణుబుద్ధివదోఙ్కారో బ్రహ్మబుద్ధ్యోపస్యమానో బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయో భవతీత్యభిప్రేత్య వాక్యాన్తరం పఠతి –
ఎతదాలమ్బనమితి ।
కిం చాయమోఙ్కారో యదా పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యతే తదా తజ్జ్ఞానోపాయతాముపారోహతీతి మత్వా పునః శ్రుతిమ ప్రదర్శయతి –
ఎతద్వా ఇతి ।
కిం చ సమాధినిష్ఠో యదా ఓమిత్యుచ్చార్యాఽఽత్మానమనుసంధత్తే తదా స్థూలమకారముకారే సూక్ష్మే తం చ కారణే మకారే తమపి కార్యకారణాతీతే ప్రత్యగాత్మన్యుపసంహృత్య తన్నిష్ఠో భవతీత్యనేన ప్రకారేణోఙ్కారస్య తత్ప్రతిపత్త్యుపాయతేతి విధాన్తరేణాఽఽహ –
ఓమిత్యాత్మానమితి ।
కిం చ యోఽయం స్థాణుః స పుమానితివద్యదేతదోమిత్యుచ్యతే తద్బ్రహ్మేతి బాధాయాం సామానాధికరణ్యేన సమాహితో బ్రహ్మ బోధ్యతే ।
తథా చ యుక్తమోఙ్కారస్య బ్రహ్మజ్ఞానహేతుత్వమిత్యాహ –
ఓమితి బ్రహ్మేతి ।
కిం చ సర్వాస్పదత్వాదోఙ్కారస్య బ్రహ్మణశ్చ తథాత్వాదేకలక్షణత్వాదన్యత్వాసిద్ధేరోఙ్కారప్రతిపత్తిర్బ్రహ్మప్రతిపత్తరేవేత్యాహ –
ఓఙ్కార ఎవేతి ।
‘ఓమితీదం సర్వమ్’(తై. ఉ. ౧ । ౮ । ౧) ఇత్యాదివాక్యాన్తరసంగ్రహార్థమాదిపదమిత్యాదిశ్రుతిభ్యో బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వమోఙ్కారస్య ప్రమితమితి శేషః ।
నను స్వానుగతప్రతిభాసే సన్మాత్రే చిదాత్మని ప్రాణాదివికల్పస్య కల్పితత్వాదాత్మనః సర్వాస్పదత్వం, న పునరోఙ్కారస్య తదస్త్యననుగమాదితి, తత్రాఽఽహ –
రజ్జ్వాదిరివేతి ।
యథా రజ్జుః శుక్తిరిత్యాదిరధిష్ఠానవిశేషః సర్పో రజతమిత్యాదివికల్పస్యాఽఽస్పదోఽభ్యుపగమ్యతే యథైష దృష్టాన్తస్తథైవ ప్రాణాదిరాత్మవికల్పో యస్తద్విషయః సర్వో వాక్ప్రపఞ్చో యథోక్తోఙ్కారమాత్రాత్మకస్తదాస్పదో గమ్యతే । న చ జగత్యోఙ్కారస్యాననుగమః । ఓఙ్కారేణ సర్వా వాక్ సంతృణ్ణేతి శ్రుతేః । అతో యుక్తమోఙ్కారస్య సర్వాస్పదత్వమిత్యర్థః ।
నన్వర్థజాతస్యాఽఽత్మాస్పదత్వాదోఙ్కారాస్పదత్వాచ్చ వాక్ప్రపఞ్చస్య ప్రాప్తమాస్పదద్వయత్వమితి, నేత్యాహ –
స చేతి ।
ఆత్మవాచకత్వేఽపి నాస్త్యోఙ్కారస్యాఽఽత్మమాత్రత్వం తద్వాచకస్య తన్మాత్రత్వమితి వ్యాప్త్యభావాత్, ప్రాణాదేరాత్మవికల్పస్యాభిధానవ్యతిరేకదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఓఙ్కారేతి ।
తస్య వికారః సర్వో వాగ్విశేషః, ‘అకారో వై సర్వా వాక్’(ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౭) ఇతి శ్రుతేః, ఓఙ్కారస్య చ తత్ప్రధానత్వాత్, తేన ప్రాణాదిశబ్దేన వాచ్యః ప్రణాదిరాత్మవికల్పః సర్వః స్వాభిధానవ్యతిరేకేణ నాస్తి; తచ్చాభిధానం ప్రాణాదిశబ్దవిశేషాత్మకమోఙ్కారవికాపభూతమోఙ్కారాతిరేకేణ న సమ్భవతీత్యోఙ్కారమాత్రం సర్వమితి నిశ్చీయతే । ఆత్మనోఽపి తద్వాచ్యస్య తన్మాత్రత్వాభిధానాదిత్యర్థః ।
శబ్దాతిరిక్తార్థాభావే శబ్దస్యార్థవాచకత్వానుపపత్తేరేకత్ర విషయవిషయిత్వాయోగాన్నిర్వికల్పం సన్మాత్రం వస్తు వాచ్యవాచకవిభాగశూన్యం పర్యవస్యతీత్యభిప్రేత్య కార్యస్య వస్తుతోఽసత్వే ప్రమాణమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
కార్యస్య సర్వస్యైవం మిథ్యాత్వేఽపి కథమోఙ్కారనిర్ణయస్య బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదస్యేతి ।
తదిదం వికారజాతమస్య బ్రహ్మణః సమ్బన్ధి వాచా సామాన్యరూపయా తన్త్యా ప్రసారితరజ్జుతుల్యయా సితం బద్ధం వ్యాప్తమితి సమ్బన్ధః ।
శబ్దసామాన్యేనార్థసామాన్యస్య వ్యాప్తావపి కథమర్థవిశేషస్య శబ్దవిశేషవ్యాప్తిరిత్యాశఙ్కయాఽఽహ –
నామభిరితి ।
శబ్దవిశేషైర్దామభిర్దామస్థానీయైర్విశేషరూపమపీదమర్థజాతం వ్యాప్తం వక్తవ్యం న్యాసస్య తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సమర్థయతే –
సర్వం హీతి ।
ఇదం హి సర్వం సామాన్యవిశేషాత్మకమర్థజాతం సామాన్యరూపేణ నామ్నా నీయతే వ్యవహారపథం ప్రాప్యతే తేన నామనీత్యుచ్యతే । తదేవం వాగనురక్తబుద్ధిబోధ్యత్వాద్వాఙ్మాత్రం సర్వమ్ । వాగ్జాతం చ సర్వమోఙ్కారానువిద్ధత్వాదోఙ్కారమాత్రమ్ । స చోఙ్కారో లక్షణాదినాఽఽత్మధీహేతురిత్యాద్యప్రకరణారమ్భః సమ్భవతీత్యర్థః । ‘తద్యథా శఙ్కునా’(ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇతిశ్రుతిసంగ్రహార్థమాదిపదమ్ । ప్రతిజ్ఞాతప్రథమప్రకరణార్థసిద్ధిరితి శేషః ।
అర్థముపపాద్య తస్మిన్నర్థే శ్రుతిమవతారయతి –
అత ఆహేతి ।
శ్రుతిం వ్యాచష్టే –
యదిదమితి ।
తదిదం సర్వమోఙ్కార ఎవేతి సమ్బన్ధః ।
అభిధానస్యాభిధేయతయా వ్యపస్థితమర్థజాతమోఙ్కార ఎవేత్యత్ర హేతుమాహ –
తస్యేతి ।
తథాఽపి పృథగభిధానభేదః స్థాస్యతి, నేత్యాహ –
అభిధానస్యేతి ।
వాచ్యం వాచకం చ సర్వమోఙ్కారమాత్రమిత్యభ్యుపగమేఽపి పరం బ్రహ్మ పథగేవ స్థాస్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరం చేతి ।
యద్ధి పరం కారణం బ్రహ్మ తచ్చేదమవగమ్యతే తదా కిఞ్చిదభిధానం తేనేదమభిధేయమిత్యేవమాత్మకోపాయపూర్వకమేవ తదధిగమోఽభిధేయం చ స్వాభిధానావ్యతిరిక్తం తత్పునరోఙ్కారమాత్రమిత్యుక్తత్వాద్వాచ్యం బ్రహ్మాపి వాచకాభిన్నం తన్మాత్రమేవ భవిష్యతి । యత్ర తు కార్యకారణాతీతే చిన్మాత్రే వాచ్యవాచకవిభాగో వ్యావర్తతే తత్ర నాస్త్యోఙ్కారమాత్రత్వమోఙ్కారేణ లక్షణయా తదగమాఙ్గీకారాదిత్యర్థః ।
తస్యేత్యాదిశ్రుతిమవతార్య వ్యాకరోతి –
తస్యేతి ।
భూతమిత్యాదిశ్రుతిం గృహీత్వా వ్యాచష్టే –
కాలేతి ।
వాచ్యస్య వాచకాభేదాత్తస్య చోఙ్కారమాత్రత్వాదిత్యుక్తో న్యాయః ।
కాలత్రయాతీతమోఙ్కారాతిరిక్తం జడం వస్తు నాస్త్యేవం ప్రమాణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కార్యాధిగమ్యమితి ।
అవ్యాకృతం సాభాసమజ్ఞానమనిర్వాచ్యం, తన్న కాలేన పరిచ్ఛిద్యతే కాలం ప్రత్యపి కారణత్వాత్ । కార్యస్య కారణాత్పశ్చాద్భావినో న ప్రాగ్భావికారణపరిచ్ఛేదకత్వం సఙ్గచ్ఛతే । సూత్రమాదిపదేన గృహ్యతే తదపి న కాలేన పరిచ్ఛేత్తుం శక్యతే । “స సంవత్సరోఽభవన్న హ పురా తతః సంవత్సర ఆస”(శ.బ్రా. ౧౦।౬।౫।౪) ఇతి సూత్రాత్కాలోత్పత్తిశ్రుతేః । తదపి సర్వమోఙ్కారమాత్రం వాచ్యస్య వాచకావ్యతిరేకన్యాయాదిత్యర్థః ॥౧॥
అభిధానాభిధేయయోరేకస్మిన్నేవ సతి కల్పితత్వేన తదేకరూపత్వస్యోక్తత్వాత్కిమితి పునః ‘సర్వం హ్యేతద్ బ్రహ్మ’(మా.ఉ. ౧। ౨) ఇత్యుచ్యతే । తత్ర వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరవాక్యస్య సఫలం తాత్పర్యమాహ –
అభిధానేత్యాదినా ।
వాచ్యస్య వాచకత్వోక్త్యైవ తయోరేకత్వసిద్ధేర్వ్యతిహారనిర్దేశో వృథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇతరథేతి ।
వాచ్యేన వాచకస్యైక్యమనుక్త్వా వాచకేనైవ వాచ్యస్యైక్యవచనే సత్యుపాయోపేయప్రయుక్తమేకత్వం, న ముఖ్యమైక్యమిత్యాశఙ్క్యేత, తన్నివృత్త్యర్థం వ్యతిహారవచనమర్థవదిత్యర్థః ।
పరస్పరాభేదోపదేశాదభిధానాభిధేయయోరేకత్వప్రతిపత్తిరస్తు, సాఽపి విఫలా బ్రహ్మప్రతిపత్త్యనుపయోగిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎకత్వేతి ।
అభిధానాభిధేయయోరేకత్వప్రతిపత్తేశ్చేదం ప్రయోజనం యదేకేనైవ ప్రయత్నేన ద్వయమపి విలాపయన్నుభయవిలక్షణం బ్రహ్మ ప్రతిపద్య నిర్వృణోతీతి యోజనా ।
అభిధానాభిధేయయోర్వ్యతిహారోపదేశే వాక్యశేషమనుకూలయతి –
తథా చేతి ।
ఉక్తే వాచకస్య వాచ్యాభిన్నత్వే వాక్యమవతార్య యోజయతి –
తదాహేతి ।
సర్వం కార్యం కారణం చేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః శ్రుత్యుపదిష్టస్య పరోక్షత్వం వ్యావర్తయతి –
తచ్చేతి ।
యద్బ్రహ్మ శ్రుత్యా సర్వాత్మకముక్తం తన్న పరోక్షమితి మన్తవ్యం కిం త్వయమాత్మేతి యోజనా । చతుష్పాత్త్వేన విశ్వతైజసప్రాజ్ఞతురీయత్వేనేత్యర్థః । అభినయో నామ వివక్షితార్థప్రతిపత్త్యర్థమసాధారణః శారీరో వ్యాపారః, తేన హస్తాగ్రం హృదయదేశమానీయ కథయతీత్యర్థః ।
సోఽయమిత్యాదివాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఓఙ్కారేతి ।
సర్వాధిష్ఠానతయా పరోక్షరూపేణ పరత్వం ప్రత్యగ్రూపేణ చాపరత్వం తేన కార్యకారణరూపేణ సర్వాత్మనా వ్యవస్థితః సన్నాత్మా ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం చతుష్పాత్ కల్ప్యతే, తత్ర దృష్టాన్తమాహ –
కార్షాపణవదితి ।
దేశవిశేషే కార్షాపణశబ్దః షోడశపణానాం సంజ్ఞా । తత్ర తథా వ్యవహారప్రాచుర్యాయ పాదకల్పనా క్రియతే తథేహాపీత్యర్థః ।
యథా గౌశ్చతుష్పాదుచ్యతే న తథా చతుష్పాదాదేష్టుం శక్యతే నిష్కలశ్రుతివ్యాకోపాదిత్యాహ –
న గౌరివేతి ।
విశ్వాదిషు తుర్యాన్తేషు పాదశబ్దో యది కరణవ్యుత్పత్తికస్తదా విశ్వాదివత్తుర్యస్యాపి కరణకోటినివేశో జ్ఞేయాసిద్ధిః ।
యది తు పాదశబ్దః సర్వత్ర కర్మవ్యుత్పత్తికస్తదా సాధనాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య విభజ్య పాదశబ్దప్రవృత్తిం ప్రకటయతి –
త్రయాణామిత్యాదినా ।
కరణసాధనః కరణవ్యుత్పత్తికః, కర్మసాధనః కర్మవ్యుత్పత్తిక ఇతి యావత్ ॥౨॥
ఆత్మనో నిరవయవస్య పాదద్వయమపి నోపపద్యతే, పాదచతుష్టయం తు దూరోత్సారితమితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
పరమార్థతశ్చతుష్పాత్త్వాభావేఽపి కాల్పనికముపాయోపేయభూతం పాదచతుష్టయమవిరుద్ధమిత్యభిప్రేత్యాఽఽద్యం పాదం వ్యుత్పాదయతి –
ఆహేత్యాదినా ।
స్థానమస్యేత్యభిమానస్య విషయభూతమిత్యర్థః ।
ప్రజ్ఞాయాస్తావదాన్తరత్వప్రసిద్ధేరయుక్తమిదం విశేషణమిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
బహిరితి ।
చైతన్యలక్షణా ప్రజ్ఞా స్వరూపభూతా న బాహ్యే విషయే ప్రతిభాసతే తస్యా విషయానపేక్షత్వాత్, బాహ్యస్య చ విషయస్య వస్తుతోఽభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బహిర్విషయేవేతి ।
న స్వరూపప్రజ్ఞా వస్తుతో బాహ్యవిషయేష్యతే, బుద్ధివృత్తిరూపా త్వసావజ్ఞానకల్పితా తద్విషయా భవతి । న చ సాఽపి వస్తుతస్తద్విషయతామనుభవతి । వస్తుతః స్వయమభావాద్, బాహ్యస్య విషయస్య కాల్పనికత్వాత్ । అతస్తద్విషయత్వం ప్రాతిభాసికమిత్యర్థః ।
పూర్వేణ విశేషణేన విశేషణాన్తరం సముచ్చినోతి –
తథేతి ।
సప్తాఙ్గత్వం శ్రుత్యవష్టమ్భేన విశ్వస్య విశదయతి –
తస్యేత్యాదినా ।
ప్రకృతస్య సన్నిహితప్రసిద్ధస్యైవాఽఽత్మనస్త్రైలోక్యాత్మకస్య వక్ష్యమాణరీత్యా వైశ్వానరశబ్దితస్య సుతేజస్త్వగుణవిశిష్టో ద్యులోకో మూర్ధైవేతి ధులోకస్య శిరస్త్వముపదిశ్యతే । విశ్వరూపో నానావిధః శ్వేతపీతాదిగుణాత్మకః సూర్యశ్చక్షుర్వివక్ష్యతే । పృథఙ్ నానావిధం వర్త్మ సఞ్చరణమాత్మా స్వభావోఽస్యేతి వ్యుత్పత్త్యా వాయుస్తథోచ్యతే । స చ ప్రాణస్తస్యేతి సమ్బన్ధః । బహులో విస్తీర్ణగుణవానాకాశః సన్దేహో దేహస్య మధ్యమో భాగః । రయిరన్నం తద్ధేతురుదకం బస్తిరస్య మూత్రస్థానమ్ । పృథివ్యేవ ప్రతిష్ఠాత్వగుణా వైశ్వానరస్య పాదౌ । తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయమియమిత్యగ్నిహోత్రకల్పనా శ్రుతా । తస్యాః శేషత్వేనాఽఽహవనీయోఽగ్నిరస్య ముఖ్యత్వేనోక్త ఇతి యోజనా ।
ఉక్తం సప్తాఙ్గత్వముపసంహరతి –
ఇత్యేవమితి ।
విశేషణాన్తరం సముచ్చినోతి –
తథేతి ।
బుద్ధ్యర్థానీన్ద్రియాణి శ్రోత్రత్వక్చక్షుర్జిహ్వాఘ్రాణాని । కర్మార్థానీన్ద్రియాణి వాక్పాణిపాదపాయూపాస్థాని । తాన్యేతాని ద్వివిధానీన్దియాణి దశ భవన్తి । ప్రాణాదయ ఇత్యాదిశబ్దేనాపానవ్యానోదానసమానా గృహ్యన్తే । ఉపలబ్ధిద్వారాణీత్యుపలబ్ధిపదం కర్మోపలక్షణార్థమ్ । ద్వారత్వం కరణత్వమ్ । తత్ర బుద్ధీన్ద్రియాణాం మనసో బుద్ధేశ్చ ప్రసిద్ధముపలబ్ధౌ కరణత్వమ్ । కర్మేన్ద్రియాణాం తు వదనాదౌ కర్మణి కరణత్వమ్ । ప్రాణాదీనాం పునరుభయత్ర పారమ్పర్యేణ కరణత్వమ్ । తేషు సత్స్వేవ జ్ఞానకర్మణోరుత్పత్తేః, అసత్సు చానుత్పత్తేః । మనోబుద్ధ్యోశ్చ సర్వత్ర సాధారణం కరణత్వమ్ । అహఙ్కారస్యాపి ప్రాణాదివదేవ కరణత్వం మన్తవ్యమ్ । చిత్తస్య చైతన్యాభాసోదయే కరణత్వముక్తమితి వివేక్తవ్యమ్ । పూర్వోక్తైర్విశేషణైర్విశిష్టస్య వైశ్వానరస్య స్థూలభుగితి విశేషణాన్తరమ్ ।
తద్విభజతే –
స ఎవంవిశ్ష్ట ఇతి ।
శబ్దాదివిషయాణాం స్థూలత్వం దిగాదిదేవతానుగృహీతైః శ్రోత్రాదిభిర్గృహ్యమాణత్వమ్ ।
ఇదానీం వైశ్వానరశబ్దస్య ప్రకృతవిశ్వవిషయత్వం విశదయతి –
విశ్వేషామితి ।
కర్మణి షష్ఠీ । విశ్వే చ తే నరాశ్చేతి విశ్వానరాః । నిపాతాత్పూర్వపదస్య దీర్ఘతా । విశ్వాన్ నరాన్ భోక్తృత్వేన వ్యవస్థితాన్ ప్రత్యనేకధా ధర్మాధర్మకర్మానుసారేణ సుఖదుఃఖాదిప్రాపణాదయం కర్మఫలదాతా వైశ్వానరశబ్దితో భవతీత్యర్థః । అథ వా విశ్వశ్చాసౌ నరశ్చేతి విశ్వానరః స ఎవ వైశ్వానరః ।
స్వార్థే తద్ధితో రాక్షసవాయసవదిత్యాహ –
విశ్వేతి ।
కథం విశ్వశ్చాసౌ నరశ్చేతి విగృహ్యతే ? జాగ్రతాం నరాణామనేకత్వాత్తాదత్మ్యానుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
సర్వేతి ।
సర్వపిణ్డాత్మా సమష్టిరూపో విరాడుచ్యతే । తేనాఽఽత్మనా విశ్వేషామనన్యత్వాద్యథోక్తసమాససిద్ధిరిత్యర్థః ।
విశ్వస్య తైజసాదుత్పత్తేస్తస్యైవ ప్రాథమ్యం యుక్తమ్, కార్యస్య తు పశ్చాద్భావిత్వముచితమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఎతదితి ।
ప్రవిలాపనాపేక్షయా ప్రాథమ్యం న సృష్ట్యపేక్షయేత్యర్థః ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోర్భేదమాదాయ ప్రాగుక్తం సప్తాఙ్గత్వమాక్షిపతి –
కథమితి ।
బ్రహ్మణి ప్రకృతే తస్య పరోక్షత్వే శఙ్కితే తన్నిరాసార్థం బ్రహ్మాయమాత్మేతి ప్రత్యగాత్మానం ప్రకృత్య సోఽయమాత్మా చతుష్పాదితి చతుష్పాత్త్వే తస్య ప్రక్రాన్తే ద్యులోకాదీనాం మూర్ధాద్యఙ్గత్వసప్తాఙ్గత్వసిద్ధ్యర్థం యదుక్తం తదయుక్తం ప్రక్రమవిరోధాదిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోర్భేదాభావాన్న ప్రక్రమవిరోధోఽస్తీతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
సర్వస్యేతి ।
ఆధ్యాత్మికస్యాఽఽధిదైవికేన సహితస్య ప్రపఞ్చస్య సర్వస్యైవ స్థూలస్య పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మకస్యానేనాఽత్మనా విరాజా ప్రథమపాదత్వమ్ । తస్యైవ సూక్ష్మస్యాపఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మనో హిరణ్యగర్భత్మనా ద్వితీయపాదత్వమ్ । తస్యైవ కార్యరూపతాం త్యక్త్వా కారణరూపతామాపన్నస్యావ్యాకృతాత్మనా తృతీయపాదత్వమ్ । తస్యైవ తు కార్యకారణరూపతాం విహాయ సర్వకల్పనాధిష్ఠానతయా స్థితస్య సత్యజ్ఞానానన్తానన్దాత్మనా చతుర్థపాదత్వమ్ । తదేవమధ్యాత్మాధిదైవయోరభేదమాదయోక్తేన ప్రకారేణ చతుష్పాత్త్వస్య వక్తుమిష్టత్వాత్ పూర్వపూర్వపాదస్యోత్తరోత్తరపాదాత్మనా ప్రవిలాపనాత్తురీయనిష్ఠాయాం పర్యవసానం సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
యదైయం తురీయే పర్యవసానం జిజ్ఞాసోర్ముముక్షోరిష్యతే తదా తత్త్వజ్ఞానప్రతిబన్ధకస్య ప్రాతిభాసికద్వైతస్యోపరమే సతి అద్వైతపరిపూర్ణబ్రహ్మాహమస్మీతి వాక్యార్థసాక్షాత్కారః సిధ్యతీతి ఫలితమాహ –
ఎవం చేతి ।
ఉక్తన్యాయేన తత్త్వసాక్షాత్కారే సంగృహీతే సర్వేషు భూతేషు బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేష్వాత్మైకోఽద్వితీయో దృష్టః స్యాత్ । ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు’(శ్వే. ఉ. ౧ । ౧౦) ఇతి తత్ర తత్ర బ్రహ్మచైతన్యస్యైవ ప్రత్యక్త్వేనావస్థానాభ్యుపగమాత్ తాని తాని చ సర్వాణి ప్రాతిభాసికాని భూతాని తస్మిన్నేవాత్మని కల్పితాని దృష్టాని స్యుః । తథా చ పూర్ణత్వమాత్మనో భూతాన్తరాణాం చ తదతిరేకేణ సత్తాస్ఫురణవిరహితత్వం సిద్ధ్యతి ।
తతశ్చ – “సర్వభూతస్థమాత్మానం సర్వభూతాని చాఽఽత్మని । సమ్పశ్యన్నాత్మయాజీ వై స్వారాజ్యమభిగచ్ఛతి॥”(మను. స్మృ. ౧౨ । ౯౧) ఇతి స్మృతిరనుగృహీతా భవతీత్యాహ –
సర్వభూతస్థశ్చేతి ।
న చేదం మానవం వచనమమానమితి శఙ్కనీయమ్ । ‘యద్వై కిఞ్చ మనురవదత్తద్భేషజమ్’ (తై. సం. ౨ । ౨ । ౧౦ । ౨) ఇతి శ్రుతేరిత్యభిప్రేత్య దర్శితస్మృతిమూలభూతాం శ్రుతిం సూచయతి –
యస్త్వితి ।
యో హి పాదత్రయం ప్రాగుక్తయా ప్రక్రియయా ప్రవిలాప్య తురీయే నిత్యే విజ్ఞప్తిమాత్రే సదానన్దైకతానే పరిపూర్ణే ప్రతిష్ఠాం ప్రతిపద్యతే స బ్రహ్మాహమస్మీత్యాత్మానం జానానః సర్వేషాం భూతానామధిష్ఠానాన్తరమనుపలభమాన ఆత్మన్యేవ ప్రాతీతికాని తాని ప్రత్యేతి । తేషు సర్వేష్వాత్మానం సత్తాస్ఫూర్తిప్రదమవగచ్ఛతి । తతశ్చ న కిఞ్చిదపి గోపాయితుమిచ్ఛతీతి శ్రుత్యర్థశ్చ యథోక్తరిత్యా తత్త్వసాక్షాత్కారే సఙ్గృహీతే సతి స్వీకృతః స్యాదిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోరభేదాభ్యుపగమద్వారేణ ప్రాగుక్తపరిపాట్యా తత్త్వజ్ఞానానభ్యుపగమే దోషమాహ –
అన్యథేతి ।
సాఙ్ఖ్యాదిపక్షస్యాపి ప్రామాణికత్వాత్తథైవ ప్రతిదేహం పరిచ్ఛిన్నస్య ప్రత్యగాత్మనో దర్శనేన ప్రామాణికోఽర్థోఽభ్యుపగతో భవతి ।
వ్యవస్థానుపపత్త్యా చ ప్రతిశరీరమాత్మభేదః సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథా చేతి ।
సాఙ్ఖ్యాదీనాం ద్వైతవిషయం దర్శనమిష్టమ్ । తేన త్వదీయదర్శనస్యాద్వైతవిషయస్య విశేషాభావాదద్వైతం తత్త్వమితి శ్రుతిసిద్ధో విశేషస్త్వత్పక్షే న సిధ్యేదతః శ్రుతివిరోధో భేదవాదే ప్రసజ్యేత । వ్యవస్థా త్వౌపాధికభేదమధికృత్య సుస్థా భవిష్యతీత్యర్థః । నను భేదవాదేఽపి నాద్వైతశ్రుతిర్విరుధ్యతే ।
ధ్యానార్థమన్నం బ్రహ్మేతివదద్వైతం తత్త్వమిత్యుపదేశసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇష్యతే చేతి ।
ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదినా సర్వాసాముపనిషదాం సర్వేషు దేహేష్వాత్మైక్యప్రతిపాదనపరత్వమిష్టమతో న ధ్యానార్థత్వమద్వైతశ్రుతేరేష్టుం శక్యమ్ । వస్తుపరత్వలిఙ్గవిరోధాదిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వముపేత్యాద్వైతపర్యవసానే సిద్ధే సత్యాధ్యాత్మికస్య వ్యష్ట్యాత్మనో విశ్వస్య త్రైలోక్యాత్మకేనాఽఽధిదైవికేన విరాజా సహైకత్వం గృహీత్వా యత్తస్య సప్తాఙ్గత్వముక్తం తదవిరుద్ధమిత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోరైక్యే హేత్వన్తరమాహ –
మూర్ధేతి ।
దివాదిత్యాదికం వైశ్వానరావయవం వైశ్వానరబుద్ధ్యా ధ్యాయతో జిజ్ఞాసయా పునరఖణ్డపక్షముపగతస్య ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యద్యన్మాం నాఽఽగమిష్యః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇత్యన్ధోఽభవిష్యో యన్మామిత్యాదివ్యస్తోపాసననిన్దా సమస్తోపాసనవిధిత్సయా దృశ్యతే । న చ ద్యులోకాదికం విపరీతబుద్ధ్యా గృహీతవతః స్వకీయమూర్ధాదిపరిపతనముచితం యద్యధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వం న భవేత్ తస్మాత్తయోరేకత్వమత్ర వివక్షితం భవతీత్యర్థః । నను విరాజో విశ్వేనైకత్వమేవ మూలగ్రన్థే దృశ్యతే ।
తత్కథమవిశేషేణాధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వం వివక్షిత్వాఽద్వైతపర్యవసానం భాష్యకృతోచ్యతే, తత్రాఽఽహ –
విరాజేతి ।
యన్ముఖతో విరాజో విశ్వేనైకత్వం దర్శితం తత్తు హిరణ్యగర్భస్య తైజసేనాన్తర్యామిణశ్చావ్యాకృతోపహితస్య ప్రాజ్ఞేన సహైకత్వస్యోపలక్షణార్థమతో మూలగ్రన్థేఽప్యవిశేషేణాధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వం వివక్షితమిత్యద్వైతపర్వయసానసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోర్యదేకత్వమిహోచ్యతే తన్మధుబ్రాహ్మణేఽపి దర్శితమిత్యాహ –
ఉక్తం చేతి ।
అధిదైవమధ్యాత్మం చైకరూపం నిర్దేశం ప్రతిపర్యాయమయమేవ స ఇత్యభేదవచనాదేకత్వమత్ర వివక్షితమిత్యర్థః । నను విశ్వవిరాజోః స్థూలాభిమానిత్వాత్తైజసహిరణ్యగర్భయోశ్చ సూక్ష్మాభిమానిత్వాదేకత్వం యుక్తమ్ ।
ప్రాజ్ఞావ్యాకృతయోస్తు కేన సాధార్మ్యేణైకత్వం, తత్రాఽఽహ –
సుషుప్తేతి ।
ప్రాజ్ఞో హి సర్వం విశేషముపసంహృత్య నిర్విశేషః సుషుప్తే వర్తతే, ప్రలయదశాయామవ్యాకృతం చ నిఃశేషవిశేషం స్వాత్మన్యుపసంహృత్య నిర్విశేషరూపం తిష్ఠతి, తేనోక్తం సాధర్మ్యం పురోధాయ తయోరైక్యమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వే ప్రాగుక్తన్యాయేన ప్రసిద్ధే సత్యుపసంహారప్రక్రియయా సిద్ధమద్వైతమితి ఫలితమాహ –
ఎవం చేతి ।
తచ్చాద్వైతం ప్రతిబన్ధధ్వంసమాత్రేణ న స్ఫురతి, కిం తు వాక్యాదేవాఽఽచార్యోపదిష్టాదితి వక్తుం చశబ్దః ॥౩॥
ద్వితీయపాదమతార్య వ్యాచష్టే –
స్వప్నేత్యాదినా ।
స్థానం పూర్వవత్ । ద్రష్టుర్మమాభిమానస్య విషయభూతమితి యావత్ ।
స్వప్నపదార్థం నిరూపయితుం తత్కారణం నిరూపయతి –
జగ్రదిత్యాదినా ।
తస్యాః స్వప్నాద్ వైధర్మ్యార్థం విశేషణమాహ –
అనేకేతి ।
అనేకాని వివిధాని సాధనాని కరణాని యస్యాః సా తథేతి యావత్ ।
విషయద్వారకమపి వైషమ్యం దర్శయతి –
బహిరితి ।
బాహ్యస్య శబ్దాదేర్విషయస్యావిద్యావివర్తత్వేన వస్తుతోఽభావాన్న తద్విషయత్వమపి యథోక్తప్రజ్ఞాయా వాస్తవం, కిం తు ప్రాతీతికమిత్యభిప్రేత్యోక్తమివేతి । న చ యథోక్తా ప్రజ్ఞా ప్రమాణసిద్ధా, తస్యా అనవస్థానాత్ ।
తేన సాక్షివేద్యా సేతి వివక్షిత్వాఽఽహ –
అవభాసమానేతి ।
ద్వైతతత్ప్రతిభాసయోర్వస్తుతోఽసత్త్వే హేతుం సూచయతి –
మనః స్పన్దనేతి ।
యథోక్తా ప్రజ్ఞా స్వానురూపాం వాసనాం స్వసమానాధారాముత్పాదయతీత్యాహ –
తథాభూతమితి ।
జాగ్రద్వాసనావాసితం మనో జాగరితవదవభాసతే స్వప్నద్రష్టురిత్యేష్టవ్యం మనస ఎవ వాసనావతః స్వప్నే విషయత్వాత్ అతిరిక్తవిషయాభావాదిత్యాహ –
తథా సంస్కృతమితి ।
జాగ్రద్వాసనావాసితం మనో జాగరితవద్భాతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
చిత్రిత ఇతి ।
యథా పటశ్చిత్రితశ్చిత్రవద్భాతి తథా మనో జాగరితసంస్కృతం తద్వద్భాతీతి యుక్తమిత్యర్థః ।
స్వప్నస్య జాగరితాద్వైధర్మ్యం సూచయతి –
బాహ్యేతి ।
యథోక్తస్య మనసో జాగరితవదనేకధా ప్రతిభానే కారణాన్తరమాహ –
అవిద్యేతి ।
యదుక్తం స్వప్నస్య జాగరితజనితవాసనాజన్యత్వం తత్ర – బృహదారణ్యకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
తథా చేతి ।
అస్య లోకస్యేతి జాగరితోక్తిస్తస్య విశేషణం సర్వావదితి । సర్వా సాధనసమ్పత్తిరస్మిన్నస్తీతి సర్వవాన్ సర్వవానేవ సర్వావాన్, తస్య మాత్రా లేశో వాసనా తామపాదాయాపచ్ఛిద్య గృహీత్వా స్వపితి వాసనాప్రధానం స్వప్నమనుభవతీత్యర్థః ।
యత్తు స్వప్నరూపేణ పరిణతం మనః సాక్షిణో విషయో భవతీతి, తత్ర శ్రుత్యన్తరం దర్శయతి –
తథేతి ।
పరత్వం మనసస్తదుపాధిత్వాద్వాఽసాధారణకారణత్వాద్వా, దేవత్వం ద్యోతనాత్మకత్వాత్ తత్ మనో జ్యోతిరితి జ్యోతిః శబ్దాత్, తస్మిన్నేకీభవతి, స్వప్నే ద్రష్టా తత్ప్రధానో భవతీతి స్వప్నం ప్రకృత్యాత్ర స్వప్నే స్వప్రకాశో ద్రష్టా మహిమానం మనసో విభూతిం జ్ఞానజ్ఞేయపరిణామత్వలక్షణాం సాక్షాత్కారోతి । తథా చ మనసో విషయత్వాన్న తత్రాఽఽత్మగ్రాహకత్వశఙ్కేత్యర్థః ।
నను విశ్వస్య బాహ్యేన్ద్రియజన్యప్రజ్ఞాయాస్తైజసస్య మనోజన్యప్రజ్ఞాయాశ్చాన్తఃస్థత్వావిశేషాదన్తఃప్రజ్ఞత్వవిశేషణం న వ్యావర్తకమితి, తత్రాఽఽహ –
ఇన్ద్రియేతి ।
ఉపపాదితం తావద్విశ్వస్య బహిష్ప్రజ్ఞత్వం తైజసస్త్వన్తః ప్రజ్ఞో విజ్ఞాయతే బాహ్యానీన్ద్రియాణ్యపేక్ష్య మనసోఽన్తఃస్థత్వాత్ తత్పరిణామత్వాచ్చ స్వప్నప్రజ్ఞాయాస్తద్వానన్తఃప్రజ్ఞో యుజ్యతే । కిం చ మనఃస్వభావభూతా యా జాగరితవాసనా తద్రూపా స్వప్నప్రజ్ఞేతి యుక్తం తైజసస్యాన్తఃప్రజ్ఞత్వమిత్యర్థః ।
స్వప్నాభిమానినస్తేజోవికారత్వాభావాత్ కుతస్తైజసత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విషయేతి ।
స్థూలో విషయో యస్యాం వాసనామాయ్యాం ప్రజ్ఞాయాం న జ్ఞాయతే తస్యాం విషయసంస్పర్శమన్తరేణ ప్రకాశమాత్రతయా స్థితాయామాశ్రయత్వేన భవతీతి స్వప్నద్రష్టా తైజసో వివక్షితః । తేజఃశబ్దేన యథోక్తవాసనామయ్యాః ప్రజ్ఞాయా నిర్దేశాదిత్యర్థః । నను విశ్వతైజసయోరవిశిష్టం ప్రవివిక్తభుగితి విశేషణమ్ । ప్రజ్ఞాయా భోజ్యత్వస్య తుల్యత్వాత్ । మైవమ్ । తస్యా భోజ్యత్వావిశేషేఽపి తస్యామవాన్తరభేదాత్ సవిషయత్వాద్విశ్వస్య భోజ్యా ప్రజ్ఞా స్థూలా లక్ష్యతే ।
తైజసే తు ప్రజ్ఞా విషయసంస్పర్శశూన్యా వాసనామాత్రరూపేతి వివిక్తో భోగః సిధ్యతీత్యాహ –
విశ్వస్యేతి ।
సప్తాఙ్గైకోనవింశతిముఖత్వమిత్యేతదన్యదిత్యుచ్యతే ॥౪॥
పాదద్వయమేవం వ్యాఖ్యాయ తృతీయం పాదం వ్యాఖ్యాస్యన్ వ్యాఖ్యాయమానశ్రుతౌ న కఞ్చనేత్యాదివిశేషణస్య తాత్పర్యమాహ –
దర్శనేతి ।
దర్శనస్య స్థూలవిషయస్య వృత్తిరత్రాస్తీతి జాగరితం దర్శనవృత్తిరిత్యుచ్యతే, స్థూలవిషయదర్శనాదన్యద్దర్శనమదర్శనం వాసనామాత్రం తస్య వృత్తిరత్రాస్తీత్యదర్శనవృత్తిః స్వప్నస్తయోః సుషుప్తవదేవ స్వాపస్య తత్త్వాగ్రహణస్య తుల్యత్వాత్ ‘యత్ర సుప్త’ ఇత్యుక్తే తయోరపి ప్రసక్తౌ తద్వ్యవచ్ఛేదేన సుషుప్తస్యైవ గ్రహణార్థం ‘యత్ర సుప్త’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౯) ఇత్యాదివాక్యే ‘న కఞ్చనే’ త్యాదివిశేషణమ్ । తద్ధి స్థానద్వయం వ్యవచ్ఛిద్య సుషుప్తమేవ గ్రాహయతీత్యర్థః ।
న కఞ్చన స్వప్నం పశ్యతీత్యనేనైవ విశేషణేన స్థానద్వయవ్యవచ్ఛేదసమ్భవాద్ విశేషణాన్తరమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అథ వేతి ।
తత్త్వాప్రతిబోధః స్వాపస్తస్య స్థానత్రయేఽపి తుల్యత్వాజ్జాగ్రత్స్వప్నాభ్యాం విభజ్య సుషుప్తం జ్ఞాపయితుం విశేషణమిత్యర్థః ।
ఎకస్యైవ విశేషణస్య వ్యవచ్ఛేదకత్వసమ్భవాదలం విశేషణాభ్యామిత్యస్య కః సమాధిరిత్యాశఙ్క్య విశేషణయోర్వికల్పేన వ్యవచ్ఛేదకత్వాన్నాఽనర్థక్యమితి మత్వాఽఽహ –
న హీతి ।
యత్రేత్యస్యాపేక్షితార్థం కథయతి –
తదేతదితి ।
అన్యథాగ్రహణశూన్యత్వం కామసంస్పర్శవిరహితత్వం చ విశేషణాభ్యాం వివక్షితమ్ ।
కథమస్య సద్వితీయస్యైకీభూతత్వవిశేషణమిత్యాశఙ్క్యాహ –
స్థానద్వయేతి ।
జాగరితం స్వప్నశ్చేతి స్థానద్వయమ్ । తేన ప్రవిభక్తం యద్ ద్వైతం స్థూలం సూక్ష్మం చ తత్సర్వం మనఃస్పన్దితమాత్రమితి వక్ష్యతే । తచ్చ యథా స్వకీయరూపమాత్మనో విభక్తం తథైవ తస్యాత్యాగేనావ్యాకృతాఖ్యం కారణమాపన్నం స్వకీయసర్వవిస్తారసహితం కారణాత్మకం భవతి । యథాఽహర్నైశేన తమసా గ్రస్తం తమస్త్వేనైవ వ్యవహ్రియతే తథేదమపి కార్యజాతం కారణభావమాపన్నం కారణమిత్యేవ వ్యవహ్రియతే । తస్యాం చావస్థాయాం తదుపాధిరాత్మైకీభూతవిశేషణభాగ్ భవతీత్యర్థః ।
తథాఽపి కారణోపహితస్య ప్రజ్ఞానఘనవిశేషణమయుక్తం నిరుపాధికస్యైవ తథా విశేషణసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అత ఎవేతి ।
సర్వస్య కార్యప్రపఞ్చస్య సమనస్కస్య సుషుప్తే కారణాత్మనా స్థితత్వాదేవేత్యర్థః ।
సుషుప్తావస్థాయాముక్తప్రజ్ఞానానామేకమూర్తిత్వం న వాస్తవం, పునర్యథాపూర్వవిభాగయోగ్యత్వాదితి మత్వోక్తమ్ –
ఇవేతి ।
సుషుప్త్యవస్థాయాః కారణాత్మకత్వాజ్జాగ్రత్స్వప్నప్రజ్ఞానానాం తత్రైకీభావాత్ ప్రజ్ఞానఘనశబ్దవాచ్యతేత్యుక్తమనువదతి –
సేయమితి ।
ఉక్తమేవార్థం దృష్టాన్తేన బుద్ధావావిర్భావయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఎవకారస్య నాయోగవ్యవచ్ఛిత్తిరర్థః ।
కిం తు అన్యయోగవ్యవచ్ఛిత్తిరిత్యాహ –
ఎవశబ్దాదితి ।
ప్రజ్ఞస్యాఽఽనన్దవికారత్వాభావే కథమానన్దమయత్వవిశేషణమిత్యాశఙ్క్య స్వరూపసుఖాభివ్యక్తిప్రతిబన్ధకదుఃఖాభావాత్ ప్రాచుర్యార్థత్వం మయటో గృహీత్వా విశేషణోపపత్తిం దర్శయతి –
మనస ఇతి ।
మయటః స్వరూపార్థత్వాదానన్దమయత్వమానన్దత్వమేవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నేత్యాదినా ।
న హి సుషుప్తే నిరుపాధికానన్దత్వం ప్రాజ్ఞస్యాభ్యుపగన్తుం శక్యం తస్య కారణోపహితత్వాత్ । అన్యథా ముక్తత్వాత్పునరుత్థానాయోగాత్ । తస్మాదానన్దప్రాచుర్యమేవాస్య స్వీకర్తుం యుక్తమిత్యర్థః ।
ఆనన్దభుగితి విశేషణం సదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే –
యథేతి ।
తథా సుషుప్తోఽపీతి శేషః ।
దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి –
అత్యన్తేతి ।
ఇయం స్థితిరితి సుషుప్తిరుక్తా । అనేనేతి ప్రాజ్ఞోక్తిః ।
సౌషుప్తస్య పురుషస్య తస్యామవస్థాయాం స్వరూపభూతానతిశయానన్దాభివ్యక్తిరస్తీత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
ఎషోఽస్యేతి ।
ప్రాజ్ఞస్యైవ చేతోముఖ ఇతి విశేషణాన్తరం తద్వ్యాచష్టే –
స్వప్నాదీతి ।
స్వప్నో జాగరితం చేతి ప్రతిబోధశబ్దితం చేతస్తత్ప్రతి ద్వారభూతత్వం ద్వారభావేన స్థితత్వమ్ । న హి స్వప్నస్య జాగరితస్య వా సుషుప్తద్వారమన్తరేణ సమ్భవోఽస్తి । తయోస్తత్కార్యత్వాత్ । అతః సుషుప్తాభిమానీ ప్రాజ్ఞః స్థానద్వయకారణత్వాచ్చేతోముఖవ్యపదేశభాగిత్యర్థః । అథవా ప్రాజ్ఞస్య సుషుప్తాభిమానినః స్వప్నం జాగరితం వా ప్రతి క్రమాక్రమాభ్యాం యదాగమనం తత్ప్రతి చైతన్యమేవ ద్వారమ్ ।
న హి తద్ వ్యతిరేకేణ కాఽపి చేష్టా సిధ్యతీత్యభిప్రేత్య పక్షాన్తమాహ –
బోధేత్యాదినా ।
భూతే భవిష్యతి చ విషయే జ్ఞాతృత్వం తథా సర్వస్మిన్నపి వర్తమానే విషయే జ్ఞాతృత్వమస్యైవేతి ప్రకర్షేణ జానాతీతి ప్రజ్ఞః । ప్రజ్ఞ ఎవ ప్రాజ్ఞః ।
తదేవ ప్రాజ్ఞపదం వ్యుత్పాదయతి –
భూతేతి ।
సుషుప్తే సమస్తవిశేషవిజ్ఞానోపరమాత్ కుతో జ్ఞాతృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సుషుప్తోఽపీతి ।
యద్యపి సుషుప్తస్తస్యామవస్థాయాం సమస్తవిశేషవిజ్ఞానవిరహితో భవతి తథాపి భూతా నిష్పన్నా యా జాగరితే స్వప్నే చ సర్వవిషయజ్ఞాతృత్వలక్షణా గతిస్తయా ప్రకర్షేణ సర్వమ్ ఆసమన్తాజ్జానాతీతి ప్రాజ్ఞశబ్దవాచ్యో భవతీత్యర్థః ।
తర్హి ప్రాజ్ఞశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వం న సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అథవేతి ।
అసాధారణమితివిశేషణద్యోతితమర్థం స్ఫుటయతి –
ఇతరయోరితి ।
ఆధ్యాత్మికస్య తృతీయపాదస్య వ్యాఖ్యాముపసంహరతి –
సోఽయమితి ॥ ౫॥
ప్రాజ్ఞస్యాఽఽధిదైవికేనాన్తర్యామిణా సహాభేదం గృహీత్వా విశేషణాన్తరం దర్శయతి –
ఎష హీతి ।
స్వరూపావస్థత్వముపాధిప్రాధాన్యమవధూయ చైతన్యప్రాధాన్యమ్ । అన్యథా స్వాతన్త్ర్యానుపపత్తేః ।
నైయాయికాదయస్తు తాటస్థ్యమీశ్వరస్యాఽఽతిష్ఠన్తే, తదయుక్తం, పత్యురసామఞ్జస్యాదితి న్యాయవిరోధాదిత్యాహ –
నైతస్మాదితి ।
శ్రుతివిరోధాదపి న తస్య తాటస్థ్యమాస్థేయమిత్యాహ –
ప్రాణేతి ।
ప్రకృతమజ్ఞాతం పరం బ్రహ్మ సదాఖ్యం ప్రాణశబ్దితం తద్బన్ధనం బధ్యతేఽస్మిన్ పర్యవస్యతీతి వ్యుత్పత్తేః । న హి జీవస్య పరమాత్మాతిరేకేణ పర్యవసానమస్తి । మనస్తదుపహితం జీవచైతన్యమాత్రం ప్రాణశబ్దస్యాఽఽధ్యాత్మికార్థస్య పరస్మిన్ ప్రయోగాన్మనఃశబ్దితస్య చ జీవస్య తస్మిన్ పర్యవసానాభిధానాద్వస్తుతో భేదో నాస్తీతి ద్యోతితమిత్యర్థః ।
ప్రాజ్ఞస్యైవ విశేషణాన్తరం సాధయతి –
అయమేవేతి ।
నన్వవధారణం నోపపద్యతే ।
వ్యాసపరాశరప్రభృతీనామన్యేషామపి సర్వజ్ఞత్వప్రసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి –
సర్వేతి ।
అన్తర్యామిత్వం విశేషణాన్తరం విశదయతి –
అన్తరితి ।
అన్యస్య కస్యచిదన్తరనుప్రవేశే నియమనే చ సామర్థ్యాభావాదవధారణమ్ ।
ఉక్తం విశేషణత్రయం హేతుం కృత్వా ప్రకృతస్య ప్రాజ్ఞస్య సర్వజగత్కారణత్వం విశేషణాన్తరమాహ –
అత ఎవేతి ।
యథోక్తం స్వప్నజాగరితస్థానద్వయప్రవిభక్తమిత్యర్థః । సభేదమధ్యాత్మాధిదైవాధిభతభేదసహితమితి యావత్ ।
నిమిత్తకారణత్వనియమేఽపి ప్రాచీనాని విశేషణాని నిర్వహన్తీత్యాశఙ్క్య ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాదితి న్యాయాన్నిమిత్తోపాదానయోర్జగతి న భిన్నత్వమిత్యేవం నియమతః సిద్ధమతో విశేషణాన్తరమిత్యాహ –
యత ఇతి ।
ప్రభవత్యస్మాదితి ప్రభవః । అప్యేత్యస్మిన్నిత్యప్యయః। న చైతౌ భూతానామేకత్రోపాదానాదృతే సమ్భావితావిత్యర్థః ॥౬॥
ఆచార్యైర్మాణ్డూక్యోపనిషదం పఠిత్వా తద్వ్యాఖ్యానశ్లోకావతారణమత్రేత్యాదినా కృతం తదత్రేత్యనూద్య భాష్యకారో వ్యాకరోతి –
ఎతస్మిన్నితి ।
విశ్వస్య విభుత్వం ప్రాగుక్తాధిదైవికాభేదాదవధేయమ్ । అధ్యాత్మాధిదైవాభేదే పూర్వోదాహృతాం శ్రుతిం సూచయితుం హిశబ్దః ।
స్థూలసూక్ష్మకారణోపాధిభేదాజ్జీవభేదమాశఙ్క్య స్వరూపైక్యేఽపి స్వతన్త్రోపాధిభేదమన్తరేణ విశేషణమాత్రభేదాదవాన్తరభేదోక్తిరిత్యాహ –
ఎక ఎవేతి ।
పదార్థానాం పూర్వమేవోక్తత్వాత్ తాత్పర్యం శ్లోకస్య వక్తవ్యమవశిష్యతే తదాహ –
పర్యాయేణేతి ।
యద్యాత్మనశ్చైతన్యమివ స్వాభావికం స్థానత్రయం న తర్హి తద్వదేవ తం వ్యభిచరితుమర్హతి, వ్యభిచరతి చాఽఽత్మానం స్థానత్రయం క్రమాక్రమాభ్యాం తస్య త్రిస్థానత్వాదతస్తద్వ్యతిరిక్తత్వమాత్మనః సిద్ధమ్ । యః సుప్తః సోఽహం జాగర్మీత్యనుసన్ధానాదేకత్వం తస్యావగతమ్ । ఎకత్వేన హి స్మృత్యా ఘటాదావేకత్వమిష్యతే । ధర్మాధర్మరాగద్వేషాదిమలస్యావస్థాధర్మత్వాత్ తదతిరేకే శుద్ధత్వమపి సిధ్యతి । సఙ్గస్యాపి వేద్యత్వేనావస్థాధర్మత్వాఙ్గీకారాత్ తదతిరేకిణస్తద్ద్రష్టురసఙ్గత్వమపి సఙ్గతమేవేత్యర్థః ।
యుక్తిసిద్ధేఽర్థే శ్రుతిముదాహరతి –
మహామత్స్యాదీతి ।
మహాన్నాదేయేన స్రోతసాఽప్రకమ్ప్యగతిరతిబలీయాంస్తిమిరుభే కూలే నద్యాః సఞ్చరన్ క్రమసఞ్చరణాత్తాభ్యామతిరిచ్యతే । న చ తస్య కూలద్వయగతదోషగుణవత్త్వమ్ । న చాసౌ క్వచిదపి సజ్జతే । న చ శ్యేనో వా సుపర్ణో వా నభసి పరిపతన్ క్వచిదపి ప్రతిహన్యతే తథైవాయమాత్మా క్రమేణ స్థానత్రయే సఞ్చరన్నుక్తలక్షణో యుక్తోఽఙ్గీకర్తుమిత్యర్థః ॥౧॥
విశ్వతైజసప్రాజ్ఞానాం స్థానత్రయం క్రమేణ సఞ్చరతామైక్యమేవ వస్తుతో భవతీత్యత్ర హేత్వన్తరం వివక్షన్నాహ –
దక్షిణేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యం సంగృహ్ణాతి –
జాగరితేతి ।
న చైకస్యామవస్థాయామేకస్మిన్నేవ దేహే భిన్నత్వమాత్మనస్తద్వాదిభిరపీష్యతే। జాగ్రదవస్థాయామితి తు దేహే వ్యవస్థితత్వోక్త్యా విశేషణమ్ । తద్ధి తత్ర వ్యవస్థితత్వం యదాత్మనః సర్వగతస్య తదభిమానిత్వమ్ । దేహాభిమానశ్చ జాగరితే పరం సమ్భవతి । తేన తస్యామేవావస్థాయామేకస్మిన్నేవ దేహే త్రయాణామనుభవాత్తేషాం మిథో భేదో నాస్తీతి సిధ్యతీత్యర్థః । ముఖం ద్వారముపలబ్ధిస్థానం శరీరమాత్రే దృశ్యమానస్య ।
కథమిదముపలబ్ధౌ విశేషాయతనముపదిశ్యతే ? స్థానాన్తరాపేక్షయాఽస్య ప్రాధాన్యాదిత్యాహ –
ప్రాధాన్యేనేతి ।
అనుభూయతే ధ్యాననిష్ఠైరితి శేషః ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిం సంవాదయతి –
ఇన్ధ ఇతి ।
బృహదారణ్యకశ్రుతేరుదాహృతాయాస్తాత్పర్యార్థమాహ –
ఇన్ధ ఇత్యాదినా ।
వైరాజస్యాఽఽత్మనో యథోక్తగుణవత్త్వేఽపి ద్రష్టుశ్చాక్షుషస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
చక్షుషి చేతి ।
అధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వాదాధిదైవికో గుణశ్చాక్షుషేఽప్యాధ్యాత్మికే సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తమేకత్వమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
హిరణ్యగర్భః సూక్ష్మప్రపఞ్చాభిమానీ సూర్యమణ్డలాన్తర్గతః సూక్ష్మసమష్టిదేహో లిఙ్గాత్మా చక్షుర్గోలకానుగతేన్ద్రియానుగ్రాహకః సంసారిణోఽర్థాన్తరమ్ । విరాడాత్మాఽపి స్థూలప్రపఞ్చాభిమానీ సూర్యమణ్డలాత్మకః సమష్టిదేహశ్చక్షుర్గోలకద్వయానుగ్రాహకస్తతోఽర్థాన్తరమేవ । క్షేత్రజ్ఞస్తు వ్యష్టిదేహో దక్షిణే చక్షుషి వ్యవస్థితో ద్రష్టా చక్షుషోః కరణానాం నియన్తా కార్యకరణస్వామీ తాభ్యాం సమష్టిదేహాభ్యామన్యోఽభ్యుపగమ్యతే । తదేవం సమష్టివ్యష్టిత్వేన వ్యవస్థితజీవభేదాదుక్తమేకత్వమయుక్తమిత్యర్థః ।
కాల్పనికో జివభేదో వాస్తవో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయతి –
నేత్యాదినా ।
ఎకో హి పరో దేవః సర్వేషు భూతేషు సమష్టిత్వేన వ్యష్టిత్వేన చ సమావృతస్తిష్ఠతీతి శ్రవణాద్ వస్తుతో భేదో నాస్తీత్యుక్తం హేతుం సాధయతి –
ఎక ఇతి ।
సర్వేషు క్షేత్రేషు వ్యవస్థితం క్షేత్రజ్ఞం మామీశ్వరం విద్ధీతి భగవతో వచనాచ్చ తాత్త్వికభేదాసిద్ధిరిత్యాహ –
క్షేత్రజ్ఞం చేతి ।
సర్వేషు భూతేషు క్షేత్రజ్ఞశ్చేదాత్మైకః కథం తర్హి ప్రతిభూతం భేదప్రథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవిభక్తం చేతి ।
తత్త్వతోఽవిభాగేఽపి దేహకల్పనయా భేదధీరిత్యర్థః ।
నను కరణేషు సర్వేషు విశ్వస్యావిశేషాన్న దక్షిణే చక్షుషి విశేషనిర్దేశో యుజ్యతే; యద్యపి కరణాన్తరేభ్యశ్చక్షుషి ప్రాధాన్యముక్తం తథాఽపి నార్థో దక్షిణవిశేషణేనేతి, తత్రాఽఽహ –
సర్వేష్వితి ।
శ్రుత్యనుభవాభ్యాం నిర్దేశవిశేషసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యద్యపి దేహదేశభేదే విశ్వోఽనుభూయతే తథాఽపి కథం జాగరితే తైజసోఽనుభూయత ఇత్యాశఙ్క్య ద్వితీయం పాదం వ్యాచష్టే –
దక్షిణేతి ।
యథా స్వప్నే జాగరితవాసనారూపేణాభివ్యక్తమర్థజాతం ద్రష్టాఽనుభవతి తథైవ జాగరితే దక్షిణే చక్షుషి ద్రష్టృత్వేన వ్యవస్థితః సన్నికృష్టం రూపం దృష్ట్వా పునర్నిమీలితాక్షో దృష్టమేవ రూపం రూపోపలబ్ధిజనితముదబుద్ధవాసనాత్మనా మనస్యన్తరభివ్యక్తం స్మరన్విశ్వస్తైజసో భవతి । తథా చ తయోర్భేదాశఙ్కా నావతరతీత్యర్థః ।
స్వప్నజాగరితయోర్విలక్షణత్వాత్తద్ద్రష్ట్రోర్విశ్వ–తైజసయోరపి వైలక్షణ్యముచితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
జాగరితే యథాఽర్థజాతం ద్రష్టా పశ్యతి తథైవ స్వప్నేఽపి తదుపలభతే, తతో న తయోర్వైలక్షణ్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయపాదస్య వ్యాఖ్యాముపసంహరతి –
అత ఇతి ।
స్థానద్వయే ద్రష్టుర్భేదాశఙ్కా నిరవకాశేతి దర్శయితుమేవకారః ।
తృతీయం పాదం వ్యాకుర్వఞ్జాగ్రత్యేవ సుషుప్తిం దర్శయతి –
ఆకాశే చేతి ।
యో విశ్వస్తైజసత్వముపగతః స పునః స్మరణాఖ్యస్య వ్యాపారస్య వ్యావృత్తౌ హృదయావచ్ఛిన్నాకాశే స్థితః సన్ ప్రాజ్ఞో భూత్వా తల్లక్షణలక్షితో భవతి । న హి తస్య రూపవిషయదర్శనస్మరణే పరిహృత్య విశిష్టాకాశనివిష్టస్య ప్రాజ్ఞాదర్థాన్తరత్వమ్ । అతశ్చ స ఎకీభూతో విషయవిషయ్యాకారరహితః యతో ఘనప్రజ్ఞో విశేషవిజ్ఞానవిరహీ రూపాన్తరరహితస్తిష్ఠతీత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం ప్రపఞ్చయన్ మనోవ్యాపారాభావాదితి హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే –
దర్శనేత్యాదినా ।
అవిశేషేణావ్యాకృతరూపేణేత్యర్థః । అవస్థానం జాగరితే సుషుప్తమితి శేషః ।
యదుక్తమవ్యాకృతేన ప్రాణాత్మనా హృదయేఽవస్థానమితి తత్ర ప్రమాణమాహ –
ప్రాణో హీతి ।
యో హి ప్రాణోఽధ్యాత్మం ప్రసిద్ధః స వాగాదీన్ ప్రాణానాత్మని సంవృఙ్క్తే సంహరతీతి ప్రాణాస్యాధ్యాత్మం వాగాదిసంహర్తృత్వముక్తమ్ । అధిదైవం చ యో వాయుః సూత్రాత్మా సోఽగ్న్యాదీనాత్మని సంహరతీత్యగ్న్యాదిసంహర్తృత్వం వాయోరుక్తమ్ । అధ్యాత్మాధిదైవయోశ్చైకత్వాత్ ప్రాణస్య వాయోశ్చ వాగాదిష్వగ్న్యాదిషు చ సంహర్తృత్వేనావ్యాకృతత్వస్య సంవర్గవిద్యాయాం సూచితత్వాదవ్యాకృతేన ప్రాణాత్మనా సుషుప్తే ప్రాజ్ఞస్యావస్థానమితి యుక్తమేవోక్తమిత్యర్థః ।
పూర్వమేవ విశ్వవిరాజోరైక్యస్యానన్తరం చ సుషుప్తావ్యాకృతయోరేకత్వస్య దర్శితత్వాత్ తైజసహిరణ్యగర్భయోరనుక్తమభేదం వక్తవ్యమిదానీముపన్యస్యతి –
తైజస ఇతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
మనఃస్థత్వాదితి ।
హిరణ్యగర్భస్య సమష్టిమనోనిష్ఠత్వాత్ తైజసస్య వ్యష్టిమనోగతత్వాత్ తయోశ్చ సమష్టివ్యష్టిమనసోరేకత్వాత్ తద్గతయోరపి తైజసహిరణ్యగర్భయోరేకత్వముచితమిత్యర్థః ।
కిం చ హిరణ్యగర్భస్య క్రియాశక్త్యుపాధౌ లిఙ్గాత్మతయా ప్రసిద్ధత్వాత్ తస్య చ సామానాధికరణ్యశ్రుత్యా మనసా సహాభేదావగమాన్మనోనిష్ఠస్య తైజసస్య యుక్తం హిరణ్యగర్భత్వమిత్యాహ –
లిఙ్గమితి ।
కిం చ పురుషస్య మనోమయత్వశ్రవణాత్పురుషవిశేషత్వాచ్చ హిరణ్యగర్భస్య తత్ప్రధానత్వాధిగమాత్ తన్నిష్ఠస్తైజసో హిరణ్యగర్భో భవితుమర్హతీత్యాహ –
మనోమయ ఇతి ।
ప్రాణస్య ప్రాగుక్తమవ్యాకృతత్వమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
సుషుప్తే హి ప్రాణో నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతో యుక్తస్తద్వ్యాపారస్య పార్శ్వస్థైరతిస్పష్టం దృష్టత్వాదిత్యర్థః। కిం చ తస్యామవస్థాయాం వాగాదీని కరణాని ప్రాణాత్మకాని భవన్తి । ‘త ఎతస్యైవ సర్వే రూపమభవన్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇతి శ్రుతేః ।
అతోఽపి ప్రాణస్య వ్యాకృతత్వం యుక్తమిత్యాహ –
తదాత్మకానీతి ।
ఉక్తన్యాయేన ప్రాణస్యావ్యాకృతత్వాయోగాదవ్యాకృతేన ప్రాణాత్మనా సుషుప్తస్యావస్థానమయుక్తమితి నిగమయతి –
కథమితి ।
ఎకలక్షణత్వాదవ్యాకృతప్రాణయోరేకత్వోపపత్తిరిత్యుత్తరమాహ –
నైష దోష ఇతి ।
అవ్యాకృతం హి దేశకాలవస్తుపరిచ్ఛేదశూన్యమ్ । ప్రాణోఽపి సౌషుప్తద్రష్టుస్తథా । న హి సౌషుప్తదృష్ట్యా తత్కాలీనస్య ప్రాణస్య దేశాదిపరిచ్ఛేదోఽవగమ్యతే । తథా చ లక్షణావిశేషాదవ్యాకృతప్రాణయోరేకత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
తస్యాయం ప్రాణో మమాయమితి దేశపరిచ్ఛేదప్రతిభానాదేకలక్షణత్వాభావాన్న ప్రాణాస్యావ్యాకృతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
పరిచ్ఛిన్నాభిమానవతాం మధ్యే ప్రత్యేకం మమాయమితి ప్రణాభిమానే సతి ప్రాణస్య యద్యపి వ్యాకృతతైవ భవతి తథాఽపి సుషుప్త్యవస్థాయాం పిణ్డేన పరిచ్ఛిన్నో యో విశేషస్తద్విషయో మమేత్యభిమానస్తస్య నిరోధస్తస్మిన్ భవతీతి ప్రాణోఽవ్యాకృత ఎవేతి యోజనా । ప్రతిబుద్ధదృష్ట్యా విశేషాభిమానవిషయత్వేన వ్యాకృతత్వేఽపి సుషుప్తదృష్ట్యా తదుపసంహారాదవ్యాకృతత్వం ప్రాణస్యావిరుద్ధమితి భావః ।
విశేషాభిమాననిరోధే ప్రాణస్యావ్యాకృతత్వం క్వ దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేతి ।
పరిచ్ఛిన్నాభిమానినాం ప్రాణలయో మరణం, తత్రాభిమాననిరోధే ప్రాణో నామరూపాభ్యామవ్యాకృతో యథేష్యతే తథైవ ప్రాణాభిమానినోఽపి తదభిమాననిరోధేనావిశేషాపత్తిః సుషుప్తిః, తత్రావ్యాకృతతా ప్రాణస్య ప్రాగుక్తదృష్టాన్తేనావిశిష్టా । తతో విశేషాభిమాననిరోధే ప్రాణస్యావ్యాకృతత్వం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః। కిం చ యథాఽఽధిదైవికమవ్యాకృతం జగత్ప్రసవబీజమ్ । ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్ తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియత’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి శ్రుతేః। తథా ప్రాణాఖ్యం సుషుప్తం జాగరితస్వప్నయోర్భవతి బీజమ్ ।
తథా చ కార్యం ప్రతి ప్రసవబీజరూపత్వమవిశిష్టముభయోరితి లక్షణావిశేషాదవ్యాకృతప్రాణయోరేకత్వస్య ప్రసిద్ధిరిత్యాహ –
ప్రసవేతి ।
సమానమిత్యనుకర్షార్థశ్చకారః ।
ఉపాధిస్వభావాలోచనయా సుషుప్తావ్యాకృతయోరభేదమభిధాయోపహితస్వభావాలోచనయాఽపి తయోరభేదమాహ –
తదధ్యక్షశ్చేతి ।
అవ్యాకృతావస్థః సుషుప్తావస్థశ్చ తయోరుపహితస్వభావయోరాధ్యాత్మికాధిదైవికయోరేకోఽధిష్ఠాతా చిద్ధాతుః । అతోఽపి తయోరేకత్వం సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
సుషుప్తావ్యాకృతయోరేవమేకత్వం ప్రసాధ్య తస్మిన్నవ్యాకృతే సుషుప్తే ప్రాగుక్తం విశేషణం యుక్తమిత్యాహ –
పరిచ్ఛిన్నేతి ।
యద్యపి విశేషానభివ్యక్తిమాత్రేణైకీభూతత్వాది విశేషణముపపాదితితం తథాఽపి పరిచ్ఛిన్నాభిమానినాముపాధిప్రధానానాం తత్ర తత్రాధ్యక్షాణాం చోపహితానామవ్యాకృతేనైకత్వమ్ । అతోఽపి ప్రాగుక్తవిశేషణోపపత్తిరిత్యర్థః ।
కిం చాధ్యాత్మాధిదైవయోరేకత్వమితి ప్రాగుక్తహేతుసద్భావాచ్చ యుక్తం సుషుప్తే ప్రాజ్ఞే ప్రాణాత్మన్యవ్యాకృతే యథోక్తం విశేషణమిత్యాహ –
పూర్వోక్తమితి ।
గ్రన్థగతాదిశబ్దేన సర్వేశ్వరత్వాదివిశేషణం గృహ్యతే ।
ప్రాణశబ్దస్య పఞ్చవృత్తౌ వాయువికారే రూఢత్వాన్నావ్యాకృతవిషయత్వం రూఢివిరోధాదితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
అన్యత్ర రూఢత్వేఽపి శ్రౌతప్రయోగవశాదవ్యాకృతవిషయత్వం ప్రాణశబ్దస్య యుక్తమితి పరిహరతి –
ప్రాణబన్ధనమితి ।
ప్రకరణస్య బ్రహ్మవిషయత్వాద్ బ్రహ్మణ్యేవ ప్రకృతే వాక్యే ప్రాణశబ్దస్య ప్రయోగాన్నావ్యాకృతవిషయత్వం తస్య యుక్తం ప్రకరణవిరోధాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ప్రకరణస్య బ్రహ్మవిషయత్వేఽపి బ్రహ్మణః సల్లక్షణస్య శబలత్వాఙ్గీకారాదస్మిన్నపి వాక్యే తత్రైవ ప్రాణశబ్దప్రయోగాద్యుక్తం తస్యావ్యాకృతవిషయత్వమిత్యుత్తరమాహ –
నైష దోష ఇతి ।
సంగ్రహవాక్యం ప్రపఞ్చయతి –
యద్యపీతి ।
తత్రేతి ప్రాణబన్ధనవాక్యం పరామృశ్యతే । జీవశబ్దః సర్వస్యైవ కార్యజాతస్యోపలక్షణమ్ ।
ప్రకరణవాక్యయోరుభయోరపి పరిశుద్ధబ్రహ్మవిషయత్వే కా క్షతిరిత్యాశఙ్క్య పరిశుద్ధస్య బ్రహ్మణః శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తాగోచరత్వాత్ తత్ర శబ్దవాచ్యత్వానుపపత్తేర్మైవమిత్యాహ –
యది హీతి ।
న కేవలం నిరుపధికం నిర్విశేషం బ్రహ్మ వాఙ్మనసయోరగోచరమితి శ్రుతేరేవ నిర్ధార్యతే, కిం తు స్మృతేరపీత్యాహ –
న సదితి ।
కిం చ కార్యజాతం ప్రతి బీజభూతాజ్ఞానరహితతయా శుద్ధత్వేనైవాస్మిన్ ప్రకరణే బ్రహ్మ వివక్షితం చేత్ తర్హి ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి జీవానాం సత్ప్రాప్తిశ్రవణాద్ బ్రహ్మణః సచ్ఛద్బితస్య శుద్ధత్వే సుషుప్త్యాదౌ తత్ర లీనానామేకీభూతానాం జీవానాం పునరుత్థానం నోపపద్యతే, దృశ్యతే చ పునరుత్థానమ్ ।
తేన శబలమేవ బ్రహ్మాత్ర వివక్షితమిత్యాహ –
నిర్బీజతయేతి ।
సుషుప్త్యాదౌ శుద్ధే బ్రహ్మణి సమ్పన్నానామపి పునరుత్థానే మోక్షానుపపత్తిదోషమాహ –
ముక్తానాం చేతి ।
న తేషాం పునరుత్థానం హేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్య సుషుప్తానాం ప్రలీనానాం చ న తర్హి పునరుత్థానం హేత్వభావస్య తుల్యత్వాదిత్యాహ –
బీజాభావేతి ।
నన్వనాద్యనిర్వాచ్యమజ్ఞానం సంసారస్య బీజభూతం నాస్త్యేవ యద్ బ్రహ్మణో విశేషణం భవతి ।
అగ్రహణమిథ్యాజ్ఞానతత్సంస్కారాణామజ్ఞానశబ్దవాచ్యత్వాత్తత్రాఽహ –
జ్ఞానేతి ।
అజ్ఞోఽహమిత్యజ్ఞానమపరోక్షమ్ । అగ్రహణస్య చ గ్రహణప్రాగభావస్య నాపరోక్షత్వమిన్ద్రియసన్నికర్షాభావాదనుపలబ్ధిగమ్యత్వాచ్చ । భ్రాన్తితత్సంస్కారయోశ్చాభావేతరకార్యత్వాదుపాదానాపేక్షణాదాత్మనశ్చ కేవలస్యాతద్ధేతుత్వాత్తదుపాదానత్వేనానాద్యజ్ఞానసిద్ధిః । కిం చ దేవదత్తప్రమా తన్నిష్ఠప్రమాప్రాగభావాతిరిక్తా‍నాదిప్రధ్వంసినీ ప్రమాత్వాద్ యజ్ఞదత్తప్రమావత్ । న చ తదభావే సమ్యగ్జ్ఞానార్థవత్త్వమ్ । క్షణికత్వేన భ్రాన్తేస్తదనివర్త్యత్వాత్ సంస్కారస్య చ సత్యపి సమ్యగ్జ్ఞానే క్వచిదనువృత్తిదర్శనాత్ । న చాగ్రహణస్య తన్నివర్త్యత్వమ్ । జ్ఞానస్య తన్నివృత్తిత్వాత్ । అతో జ్ఞానదాహ్యం సంసారబీజభూతమనాద్యనిర్వాచ్యమజ్ఞానం జ్ఞానస్యార్థవత్త్వాయాఽఽస్థేయమ్ । అన్యథా తదానర్థక్యప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
శుద్ధస్య బ్రహ్మణో వాక్యప్రకరణాభ్యాం వివక్షితత్వాభావే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మణః శబలస్యైవ ప్రాకరణికత్వాద్ వాక్యేఽపి తస్మిన్ ప్రణశబ్దాద్ యుక్తం ప్రాణశబ్దస్యావ్యాకృతవిషయత్వమితి భావః । యతోఽనాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానశబలస్యైవ కారణత్వం బ్రహ్మణో వివక్ష్యతే ।
అత ఎవ కారణత్వనిషేధేన పరిశుద్ధం బ్రహ్మ శ్రుతిషూపదిశ్యతే, తదేతదాహ –
అత ఎవేతి ।
అక్షరమవ్యాకృతమ్, తచ్చ కార్యాపేక్షయా పరమ్ । తస్మాత్పరోఽయం పరమాత్మా । స హి కార్యకారణాభ్యామస్పృష్టో వర్తతే । బాహ్యం కార్యమభ్యన్తరం కారణమితి తాభ్యాం సహ తత్కల్పనాధిష్ఠానత్వేన వర్తమానశ్చిద్ధాతుః । తథా చ స చిద్ధాతురజో జన్మాదిసమస్తవిక్రియాశూన్యత్వేన కూటస్థః శ్రుతిస్మృత్యోర్వ్యపదిశ్యతే । యతో బ్రహ్మణః సకాశాద్వాచః సర్వా మనసా సహావకాశమప్రాప్య నివర్తన్తే, తద్ బ్రహ్మాఽఽనన్దరూపం విద్వాన్న బిభేతి । నేతి నేతీతి వీప్సయా సర్వమారోపితమపాక్రియతే । ఆదిశబ్దేనాస్థూలాదివాక్యం గృహ్యతే । బీజత్వనిరాసేన శుద్ధం బ్రహ్మ వ్యపదిశ్యతే చేద్బీజత్వం శబలస్యైవేతి సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఆచార్యేణానుక్తత్వాన్న కారణాతిరిక్తం శుద్ధం బ్రహ్మాస్తీత్యాశఙ్క్య నాన్తఃప్రజ్ఞమిత్యాదివాక్యశేషాన్మైవమిత్యాహ –
తామితి ।
ఉక్తన్యాయేన వస్తువ్యవస్థాయామవ్యాకృతస్య దేహేఽనుభవాభావాత్త్రిధా దేహే వ్యవస్థిత ఇతి కథముక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బీజేతి ॥౨॥
విశ్వాదీనాం త్రయాణాం త్రిధా దేహే వ్యవస్థితిం ప్రతిపాద్య తేషామేవ త్రిధా భోగం నిగమయతి –
విశ్వో హీతి ॥౩॥
భోగప్రయుక్తాం తృప్తిమధునా త్రేధా విభజతే –
స్థూలమితి ।
ఉదాహృతశ్లోకయోర్వ్యాఖ్యానాపేక్షాం వారయతి –
ఉక్తార్థావితి ॥౪॥
ప్రకృతభోక్తృభోగ్యపదార్థద్వయపరిజ్ఞానస్యావాన్తరఫలమాహ –
త్రిష్వితి ।
పూర్వార్థం వ్యాచష్టే –
జాగ్రదాదిష్వితి ।
భోగ్యత్వేనైకత్వేఽపి త్రైవిధ్యమవాన్తరభేదాదున్నేయమ్ ।
భోక్తురేకత్వే హేతుమాహ –
సోఽహమితి ।
యోఽహం సుషుప్తః సోఽహం స్వప్నం ప్రాప్తః । యశ్చ స్వప్నమద్రాక్షం సోఽహమిదానీం జాగర్మీత్యేకత్వం ప్రతిసన్ధీయతే । న చ తత్ర బాధకమస్తి । తద్ యుక్తం భోక్తురేకత్వమిత్యర్థః ।
కిం చాజ్ఞానం తత్కార్యం చ ప్రతి ప్రాజ్ఞాదిషు ద్రష్టృత్వస్యావిశిష్టత్వాద్ ద్రష్టృభేదే చ ప్రమాణాభావాద్ యుక్తం తదేకత్వమిత్యాహ –
ద్రష్టృత్వేతి ।
ద్వితీయార్థం విభజతే –
యో వేదేతి ।
కథమేతావతా భోగప్రయుక్తదోషరాహిత్యం, తత్రాఽఽహ –
భోజ్యస్యేతి ।
యద్యపి భోక్తురేకస్యైవ సర్వం భోగ్యమిత్యవగతం తథాఽపి కథం సర్వం భుఞ్జానో భోగప్రయుక్తదోషవాన్న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
న హ్యగ్నిరితి ।
స్వవిషయాన్ కాష్ఠాదీన్ దగ్ధ్వా న హీయతే వర్ధతే వాఽగ్నిరితి సమ్బన్ధః ॥౫॥
ఎష యోనిరిత్యత్ర ప్రాజ్ఞస్య ప్రపఞ్చకారణత్వం ప్రతిజ్ఞాతమ్; తత్ర సత్కార్యమసత్కార్యం ప్రతి వా కారణత్వమితి సన్దేహే నిర్ధారయితుమారభతే –
ప్రభవ ఇతి ।
తత్రావాన్తరభేదమాహ –
సర్వమితి ।
పురుషో హి సర్వమచేతనం జగదుపాధిభూతం తమః ప్రధానం గృహీత్వా జనయతి । అత ఎవ పురుషే కారణవాచి ప్రాణపదం ప్రయుజ్యతే । ఎవం స చ చైతన్యప్రధానశ్చేతసశ్చైతన్యస్యాంశువదవస్థితాన్ ప్రతిబిమ్బకల్పాఞ్జీవానాభాసభూతానుత్పాదయతి । ఎవం చేతనాచేతనాత్మకమశేషం జగదసఙ్కీర్ణం సమ్పాదయతీత్యర్థః ।
నను సతాం భావానాం సత్త్వాదేవ ప్రభవో న సమ్భవత్యతిప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే–
సతామితి ।
స్వేనాధిష్ఠానాత్మనా విద్యమానానామేవావిద్యాకృతం మాయామయమారోపితస్వరూపం తేన ప్రభవః సమ్భవతీత్యర్థః ।
అసజ్జన్మనిరసనమన్తరేణ కథం సజ్జన్మ నిర్ధారయితుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వక్ష్యతీతి ।
జన్మనః పూర్వం సర్వస్య సత్త్వే చ కారణవ్యాపారసాధ్యత్వాసిద్ధేర్మిథ్యాత్వే చ కథం సతామేవ ప్రభవో భావానామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదీతి ।
కార్యప్రపఞ్చస్యాసత్త్వే కారణస్య బ్రహ్మణః స్వారస్యేన వ్యవహార్యత్వాభావాత్ తస్య గ్రహణే ద్వారభూతస్య లిఙ్గస్యాభావాదసత్త్వమేవ సిధ్యేత్ । కార్యేణ హి లిఙ్గేన కారణం బ్రహ్మాదృష్టమపి సదిత్యవగమ్యతే । తచ్చేదసద్భవేన్న తస్య కారణేన సమ్బన్ధధీరిత్యసదేవ కారణమపి స్యాదిత్యర్థః ।
కార్యకారణయోరుభయోరపి భవత్వసత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దృష్టం చేతి ।
అవిద్యయాఽనాద్యనిర్వాచ్యయా కృతాశ్చ తే మాయాబీజాదుత్పన్నాశ్చ తేషామవిద్యైవ మాయేత్యఙ్గీకారాత్, తేషాం రజ్జ్వాదౌ కల్పితసర్పాదీనామధిష్ఠానభూతరజ్జ్వాదిరూపేణ సత్త్వం దృష్టమితి యోజనా । విమతం సదుపాదానం కల్పితత్వాద్రజ్జుసర్పవదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వం శఙ్కిత్వా పరిహరతి –
న హీతి ।
వివక్షితం దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేత్యాదినా ।
ప్రాణశబ్దితం బీజమజ్ఞాతం బ్రహ్మ సల్లక్షణం తదాత్మనేతి యావత్ ।
తదేవమచేతనం సర్వం జగత్ ప్రాగుప్తత్తేర్బీజాత్మనా స్థితం ప్రాణో బీజాత్మా వ్యవహారయోగ్యతయా జనయతీత్యుపసంహరతి –
ఇత్యత ఇతి ।
చతుర్థం పాదం ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి –
చేతోంశూనిత్యాదినా ।
రవేరంశవో యథా వర్తన్తే తథా పురుషస్య స్వయంచైతన్యాత్మకస్య చేతోరూపాశ్చైతన్యాభాసా జీవాశ్చేతోంశవో నిర్దిశ్యన్తే । తాన్ పురుషో జనయతీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
తేషాం చిదాత్మకాత్పురుషాత్ తత్త్వతో భేదాభావం వివక్షిత్వా విశినష్టి –
జలార్కేతి ।
భేదధీస్తు తేషాముపాధిభేదాదిత్యాహ –
ప్రాజ్ఞేతి ।
పృథగితి సూచితం పురుషస్య జీవసర్జనే హేతుం కథయతి –
విషయేతి ।
యథాఽగ్నినా సమానరూపా విస్ఫులిఙ్గా జన్యన్తే, తథా చిదాత్మనా సమానస్వభావా జీవాస్తేనోత్పాద్యన్తే । విషయవిలక్షణత్వాత్ । న ప్రాణేన బీజాత్మనా తేషాముత్పాదనమ్ । న చోత్పాద్యానాం జీవానాముత్పాదకాచ్చిదాత్మనస్తత్త్వతో భిన్నత్వమ్ । జలపాత్రప్రతిబిమ్బితాదిత్యాదీనాం బిమ్బభూతాన్ తతస్తత్త్వతో భేదాభావాత్ । తాన్విశ్వాదీన్ పురుషశ్చిత్ప్రధానో జనయతీత్యర్థః ।
విషయభావేన వ్యవస్థితాన్ పునర్భావాన్ ప్రాణో జనయతీతి తృతీయపాదార్థముపసంహరతి –
ఇతరానితి ॥౬॥
చేతనాచేతనాత్మకస్య జగతః సర్గే ప్రస్తుతే స్వమతవివేచనార్థం మతాన్తరముపన్యస్యతి –
విభూతిం ప్రసవమితి ।
ఈశ్వరస్య విభూతిర్విస్తారః స్వకీయైశ్వర్యఖ్యాపనం సృష్టిరితి పక్షే సృష్టేర్వస్తుత్వశఙ్కాయాం పక్షాన్తరమాహ –
స్వప్నేతి ।
కుతః సృష్టిచిన్తకానామేతన్మతం, తత్త్వవిదామేవ కిం న స్యాత్, తత్రాఽఽహ –
న త్వితి ।
సృష్టేరపి వస్తుత్వాద్ వస్తుచిన్తకానామపి తత్రాఽఽదరో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇన్ద్ర ఇతి ।
మాయామయీ సృష్టిరాదరవిషయా న భవతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హీతి ।
మాయాదీత్యాదిశబ్దేన తత్కార్యం గృహ్యతే ।
దృష్టాన్తనివిష్టమర్థః దార్ష్టాన్తికే యోజయతి –
తథైవేతి ।
తర్హి పరమార్థచిన్తకానాం కుత్రాఽఽదర ఇత్యాశఙ్క్య సదృష్టాన్తముత్తరమాహ –
సూత్రేత్యాదినా ।
మాయాచ్ఛన్నత్వమదృశ్యమానత్వే హేతుః । తురీయాఖ్యం జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తేభ్యో విశ్వతైజసప్రాజ్ఞేభ్యశ్చాతిరిక్తం తదస్పృష్టమితి శేషః । పరమార్థతత్త్వచిన్తా హి సమ్యగ్ధీద్వారా ఫలవతీ, న సృష్టేః ।
తతః సృష్టావనాదరస్తత్త్వనిష్ఠానామిత్యాహ –
నేతి ।
పరమార్థచిన్తకానాం సృష్టావనాదరాదపరమార్థనిష్ఠానామేవ సృష్టౌ విశేషచిన్తేత్యుక్తేఽర్థే ద్వితీయార్థమవతారయతి –
ఇత్యత ఇతి ।
జాగ్రద్ గతానామర్థానామేవ స్వప్నే ప్రథనాత్ తస్య సత్యత్వం మాయాయాశ్చ మణ్యాదిలక్షణాయాః సత్యత్వాఙ్గీకారాదనయోర్వికల్పయోః సిద్ధాన్తాద్ వైషమ్యమున్నేయమ్ ॥౭॥
సృష్టిచిన్తకానామేవ సృష్టివిషయే వికల్పాన్తరముత్థాపయతి –
ఇచ్ఛామాత్రమితి ।
జ్యోతిర్విదాం కల్పనాప్రకారమాహ –
కాలాదితి ।
పరమేశ్వరస్యేచ్ఛామాత్రం సృష్టిరిత్యత్ర హేతుమాహ –
సత్యేతి ।
యథా లోకే కులాలాదేః సఙ్కల్పనామాత్రం ఘటాదికార్యం, న తదతిరేకేణ ఘటాదికార్యసృష్టిరిష్టా । నామరూపాభ్యామన్తరేవ కార్యం సఙ్కల్ప్య బహిస్తన్నిర్మాణాభ్యుపగమాత్ । తథా భగవతః సృష్టిః సఙ్కల్పనామాత్రా, న తదతిరిక్తా కాచిదస్తీతి కేషాఞ్చిదీశ్వరవాదినాం మతమిత్యర్థః ॥౮॥
యథా తథా వాఽస్తు సృష్టిస్తస్యాస్తు కిం ప్రయోజనమిత్యత్ర వికల్పద్వయమాహ –
భోగార్థమితి ।
సిద్ధాన్తమాహ –
దేవస్యేతి ।
కః స్వభావో నామేత్యుక్తే నైసర్గికోఽపరోక్షో మాయాశబ్దార్థస్తస్యేత్యాహ –
అయమితి ।
సర్వపక్షాణామపవాదం సూచయతి –
ఆప్తేతి ।
దేవస్య పరమేశ్వరస్య స్వభావః సృష్టిరితి స్వభావపక్షం నైసర్గికమాయావినిర్మితా సృష్టిరితి మతం సిద్ధాన్తత్వేనాఽఽశ్రిత్య చతుర్థపాదేన దూషణముచ్యతే పక్షయోరనయోరితి యోజ్యమ్। ఈశ్వరస్యేశ్వరత్వఖ్యాపనం సృష్టిరిత్యేకః పక్షః । స్వప్నసరూపా మాయాసరూపా వా సృష్టిరితి పక్షద్వయమీశ్వరస్య సత్యసఙ్కల్పస్య సృష్టిరితి పక్షాన్తరమ్ । కాలాదేవ జగతః సృష్టిర్నేశ్వరాత్ । ఈశ్వరస్తూదాసీనః । తత్ర వికల్పాన్తరం భోగార్థం క్రీడార్థం వా సృష్టిరితి ఫలగతం చ వికల్పద్వయమ్ ।
తేషామేతేషాం సర్వేషామేవ పక్షాణాం దూషణం చతుర్థపాదేనోక్తమితి పక్షాన్తరమాహ –
సర్వేషామితి ।
నో ఖల్వాప్తకామస్య పరస్యాఽఽత్మనో మాయాం వినా విభూతిఖ్యాపనముపయుజ్యతే । న చ స్వప్నమాయాభ్యాం సారూప్యమన్తరేణ స్వప్నమాయాసృష్టిరేష్టుం శక్యతే । అవస్తునోరేవ తయోస్తచ్ఛబ్దప్రయోగాత్ । న చ పరమానన్దస్వభావస్య పరస్య వినా మాయామిచ్ఛా సఙ్గచ్ఛతే । న హి తస్య స్వతోఽవిక్రియస్యేచ్ఛాదిభాక్త్వం యుక్తమ్ । న చ మాయామన్తరేణ భోగక్రీడే తస్యోపపద్యేతే । తతో మాయామయీ భగవః సృష్టిరిత్యర్థః ।
యదుక్తం కాలాత్ప్రసూతిం భూతానామితి తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
అధిష్ఠానభూతరజ్జ్వాదీనాం స్వభావశబ్దితస్వాజ్ఞానాదేవ సర్పాద్యాభాసత్వం తథా పరస్య స్వమాయాశక్తివశాదాకాశాద్యాభాసత్వమ్। ‘ఆత్మన ఆకాశః సంభూత’(తై. ఉ. ౨ । ౧। ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । న తు కాలస్య భూతకారణత్వం ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః ॥౯॥
పాదత్రయే వ్యాఖ్యాతే వ్యాఖ్యేయత్వేన క్రమవశాత్ప్రాప్తం చతుర్థం పాదం వ్యాఖ్యాతుముత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరిత్యాహ –
చతుర్థ ఇతి ।
నను పాదత్రయవద్విధిముఖేనైవ చతుర్థః పాదోఽపి వ్యాఖ్యాయతామ్ కిమితి నిషేధముఖేన వ్యాఖ్యాయతే, తత్రాఽఽహ –
సర్వేతి ।
సర్వాణి శబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తాని షష్ఠీగుణాదీని, తైః శూన్యత్వాత్ తురీయస్య వాచ్యత్వాయోగాన్నిషేధద్వారైవ తన్నిర్దేశః సమ్భవతీత్యర్థః । సాక్షాద్వాచ్యత్వాభావం ద్యోతయితుం నిర్దిదిక్షతీత్యుక్తమ్ । యది చతుర్థం విధిముఖేన నిర్దేష్టుం న శక్యం తర్హి శూన్యమేవ తదాపద్యేత తన్నిషేధేనైవ నిర్దిశ్యమానత్వాత్ ।
తథావిధం నాస్త్యర్థవదితి శఙ్కతే –
శూన్యమేవేతి ।
న తురీయస్య శూన్యత్వమనుమాతుం యుక్తమ్ ।
విమతం సదధిష్ఠానం కల్పితత్వాత్ తథావిధరజతాదివదిత్యనుమానాత్తురీస్య సత్త్వసిద్ధేరిత్యుత్తరమాహ –
తన్నేతి ।
దృష్టాన్తం సాధయతి –
న హీతి ।
రజతాదీనాం సదనువిద్ధబుద్ధిబోధ్యత్వాదవస్త్వాస్పదత్వాయోగాత్ తద్వదేవ ప్రాణాదివికల్పానామపి నావస్త్వాస్పదత్వం సిధ్యతీత్యర్థః ।
యద్యధిష్ఠానత్వం తురీయస్యేష్టం తర్హి వాచ్యత్వమధిష్ఠానత్వాద్ ఘటాదివదితి ప్రక్రమభఙ్గః స్యాదితి చోదయతి –
ఎవం తర్హీతి ।
కిం ప్రాతిభాసికమధిష్ఠానత్వం హేతూకృతం కిం వా తాత్త్వికమ్ । నాఽఽద్యః । తస్య తాత్త్వికవాచ్యత్వాసాధకత్వాత్ । అతాత్త్వికే తు వాచ్యత్వే ప్రక్రమో న విరుధ్యేత ।
న ద్వితీయః, శుక్త్యాదిషు కల్పితరజతాదేరవస్తుత్వవత్ తురీయేఽపి కల్పితప్రణాదేరవస్తుత్వాత్ తత్ప్రతియోగికాధిష్ఠానత్వస్య తాత్త్వికత్వాయోగాదితి దూషయతి –
న ప్రాణాదీతి ।
కిం చ వాచ్యత్వే తురీయస్య నిరుచ్యమానే తత్ర శబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తం వక్తవ్యమ్ ।
తచ్చ షష్ఠీ వా రూఢిర్వా జాతిర్వా క్రియా వా గుణో వేతి వికల్ప్య ప్రథమం ప్రత్యాహ –
న హీతి ।
తురీయాతిరిక్తస్యావస్తుత్వాత్ తస్య తురీయస్య చ వస్తుభూతసమ్బన్ధాసిద్ధేర్విషయాభావే కుతః షష్ఠీత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి –
నాపీతి ।
విశిష్టరూపేణ విషయత్వేఽపి స్వరూపేణ నిరుపాధికాత్మనా తదవిషయత్వాన్నాత్ర గవాదావివ రూఢిరవతరతీత్యర్థః ।
న తృతీయః, గవాదావివాద్వితీయే తురీయే సామాన్యవిశేషభావస్యాభిధాతుమయోగ్యత్వాదితి మత్వాఽఽహ –
గవాదివదితి ।
న చతుర్థః, పాచకాదావివాక్రియే తురీయే క్రియావత్త్వస్య శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తస్య వక్తుమయుక్తత్వాదిత్యాహ –
నాపి క్రియావత్త్వమితి ।
న పఞ్చమః ।
ఉత్పలాదౌ నీలాదిశబ్దవన్నిర్గుణే తురీయే గుణవత్త్వస్య శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తస్య వక్తుమయుక్తత్వాదిత్యాహ –
నాపీతి ।
తదేవం తురీయస్య వాచ్యత్వానుమానం శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తానుపలబ్ధిబాధితమితి ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
యది తృరీయస్య నాస్తి విశిష్టజాత్యాదిమత్త్వం తర్హి నరవిషాణాదిదృష్టేరివ తద్ దృష్టేరపి నిష్ఫలత్వమ్ ।
విశిష్టజాత్యాదిమతో రాజాదేరుపాసనస్య ఫలవత్త్వోపలమ్భాదితి శఙ్కతే –
శశవిషాణాదీతి ।
యథా శుక్తిరియమిత్యవగమే రజతాదివిషయతృష్ణా వ్యావర్తతే, తథా తురీయం బ్రహ్మాహమిత్యాత్మత్వేన తురీయస్య సాక్షాత్కారే సత్యనాత్మవిషయా తృష్ణా వ్యవచ్ఛిద్యతే ।
తదేవమాత్మత్వేన తురీయావగమస్య సర్వాకాఙ్క్షానివర్తకత్వాదనర్థకత్వశఙ్కా న యుక్తేతి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
తురీయస్యాఽఽత్మత్వావగమే సతి సర్వానర్థేహేతుతృష్ణాదిదోషనివృత్తిలక్షణం ఫలముక్తం విద్వదనుభవేన సాధయతి –
న హీతి ।
నను తురీయమశేషవిశేషశూన్యం నాఽఽత్మత్వేనావగన్తుం శక్యతే తద్ధేత్వభావాదితి, తత్రాఽఽహ –
న చేతి ।
సర్వోపనిషదామిత్యుక్తమేవోదాహరణలేశేన దర్శయతి –
తత్త్వమసీతి ।
నిషేధముఖేనైవ తురీయస్య ప్రతిపాదనం న విధిముఖేనేత్యుపపాద్య వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
సోఽయమిత్యాదినా ।
బీజాఙ్కురస్థానీయం మిథో హేతుహేతుమద్భావేన వ్యవస్థితమిత్యర్థః । అబీజాత్మకం కార్యకారణవినిర్ముక్తమితి ।
తత్ర హేతుం సూచయతి –
పరమార్థేతి ।
తస్య విధిముఖేన నిర్దేశానుపపత్తిం ప్రాగుక్తామభిప్రేత్యాఽఽహ –
సర్పాదీతి ।
కిముత్తరేణ గ్రన్థేన తురీయం ప్రతిపాద్యతే, కిం వా తస్య స్థానత్రయవైలక్షణ్యం వివక్ష్యతే । ప్రథమే ప్రతిపాదకస్య విధానావ్యతిరేకాదన్యనిషేధానర్థక్యమ్ । ద్వితీయేఽపి తదానర్థక్యమాపద్యేత ।
అనుక్త్యైవోక్తాదన్యత్వసిద్ధేరితి మన్వానః శఙ్కతే –
నన్వితి ।
న తావత్తురీయం విధిముఖేన బోధ్యమ్ । తస్య స్వప్రకాశత్వాత్ తస్మిన్ ప్రకాశాద్యనుదయాత్ । తథాపి సమారోపితవిశ్వాదిరూపేణ ప్రతిపన్నం తన్నిషేధేన బోధ్యతే । తదనిషేధే తస్య యథావదప్రథనాత్ ।
అతో న నిషేధానర్థక్యమితి పరిహరతి –
న, సర్పాదీతి ।
తురీయస్య పాదత్రయవిలక్షణస్యార్థాదేవ సిద్ధావపి జీవాత్మనః స్థానత్రయవిశిష్టస్య తురీయం బ్రహ్మస్వరూపమితి నోపదేశమన్తరేణ సిద్ధ్యతీతి తురీయగ్రన్థోఽర్థవానిత్యర్థః।
యథా విధిముఖేన ప్రవృత్తేన తత్త్వమసీతి వాక్యేన స్థానత్రయసాక్షిణస్త్వంపదలక్ష్యస్య తత్పదక్ష్యబ్రహ్మతా లక్షణయా బోధ్యతే, తథా నిషేధశాస్త్రేణాపి తాత్పర్యవృత్త్యా జీవస్య తురీయబ్రహ్మత్వం ప్రతిపాదయితుం దృష్టాన్తమాహ –
తత్త్వమసీతి ।
నను స్థానత్రయవిశిష్టస్యాఽఽత్మనో నైవ తురీయాత్మత్వం తురీయగ్రన్థేన ప్రతిపాద్యతే ।
తురీయస్య విశిష్టాద్విలక్షణత్వేనాత్యాన్తభిన్నత్వాత్, తత్రాఽఽహ –
యది హీతి ।
ప్రాతిభాసికవైలక్షణ్యేఽపి విశిష్టోపలక్ష్యయోరాత్యన్తికవైలక్షణ్యాభావాన్న తాత్త్వికం తురీయస్య విశిష్టాదన్యత్వమ్ । అన్యథాఽత్యన్తభిన్నయోర్మిథః సంస్పర్శవిరహిణోరుపాయోపేయభావాయోగాత్ తురీయప్రతిపత్తౌ విశిష్టస్య ద్వారత్వాభావాదన్యస్య చ తత్ప్రతిపత్తిద్వారస్యాదర్శనాత్ తురీయాప్రతిపత్తిరేవ స్యాదిత్యర్థః ।
శాస్త్రాత్ తత్ప్రతిపత్తిః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
శాస్త్రేతి ।
తద్ విశిష్టరూపమనూద్య విశేషణాంశాపోహేన తస్య తురీయత్వముపదిశతి । భేదే చాఽఽత్యన్తికే తదానర్థక్యాన్న శాస్త్రాత్ తత్ప్రతిపత్తిరిత్యర్థః ।
మా తర్హి తురీయప్రతిపత్తిర్భూదితి చేత్, తత్రాఽఽహ –
శూన్యేతి ।
విశిష్టయైవ ప్రతిపత్త్యా తురీయస్యాప్రతిపత్తౌ ప్రతిపన్నస్య విశ్వాదేర్విశిష్టస్య ప్రత్యుదస్తత్వాదన్యస్య చాప్రతిపన్నత్వాన్నైరాత్మ్యధీరేవాఽఽపద్యేతేత్యర్థః । భేదపక్షశ్చేద్ యథోక్తదోషవశాన్న సమ్భవతి, తర్హి మా భూత్ ।
అభేదపక్షోఽపి కథం నిర్వహతీతి చేత్, తత్ర కిం ఫలం పర్యనుయుజ్యతే కిం వా ప్రమాణాన్తరమథ వా సాధనాన్తరమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
రజ్జురివేతి ।
యథా రజ్జురధిష్ఠానభూతా సర్పధారాదిభిర్వికల్ప్యతే తథైక ఎవాఽఽత్మా స్థానత్రయేఽపి యదాఽన్తఃప్రజ్ఞత్వాదినా వికల్ప్యమానో బహుధా భాసతే తదా తదనువాదేనాన్తఃప్రజ్ఞత్వాదిప్రతిషేధజనితం యత్ప్రమాణరూపవిజ్ఞానం తదుత్పత్తిసమానకాలమేవాఽఽత్మన్యనర్థనివృత్తిరూపం ఫలం సిద్ధమితి న ఫలపర్యనుయోగోఽవకాశవానిత్యర్థః ।
శబ్దస్య సంసృష్టపరోక్షజ్ఞానహేతోరసంసృష్టాపరోక్షజ్ఞానహేతుత్వాయోగాత్ తురీయజ్ఞానే ప్రమాణాన్తరమేష్టవ్యమితి పక్షం ప్రత్యాహ –
తురీయేతి ।
తస్య హి సాక్షాత్కారే న శబ్దాతిరిక్తం ప్రమాణమన్వేష్యమ్ । శబ్దస్య విషయానుసారేణ ప్రమాహేతుత్వాత్ । విషయస్య తురీయస్యాసంసృష్టాపరోక్షత్వాదిత్యర్థః ।
తురీయసాక్షాత్కారే ప్రసంఖ్యానాఖ్యం సాధనాన్తరమేష్టవ్యమితి పక్షం ప్రతిక్షిపతి –
సాధనాన్తరం వేతి ।
ప్రసంఖ్యానస్యాప్రమాణత్వాన్న ప్రమారూపసాక్షాత్కారం ప్రతి హేతుతేతి భావః ।
యథా రజ్జురియం సర్పో నేతి వివేకధీసముదయదశాయామేవ రజ్జ్వాం సర్పనివృత్తిఫలే సిద్ధే రజ్జుసాక్షాత్కారస్య ఫలాన్తరం ప్రమాణాన్తరం సాధనాన్తరం వా న మృగ్యతే క్లృప్తత్వాత్తథేహాపీత్యాహ –
రజ్జ్వితి ।
విషయగతం ప్రాకట్యం ప్రమాణఫలం నాధ్యస్తనివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యోషామితి ।
స్వవిషయాజ్ఞానాపనయనాయ ప్రవృత్తా ప్రమాణక్రియా స్వవిషయే భావరూపమతిశయమాధత్తే చేదపనయార్థక్రియాత్వావిశేషాచ్ఛిదిరపి చ్ఛేద్యసంయోగాపనయనాతిరిక్తమతిశయమాదధ్యాత్ । న చ సంయోగవినాశాతిరిక్తే విభాగే సమ్ప్రతిపత్తిరస్తి । ప్రాకట్యస్య చ ప్రకాశత్వే జ్ఞానవన్నార్థనిష్ఠత్వమప్రకాశత్వే తేనార్థేన నార్థోఽస్తీతి భావః ।
అజ్ఞాననివర్తకమేవ ప్రమాణమితి పక్షే విషయస్ఫురణే కారణాభావాద్విషయసంవేదనం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదేతి ।
ఘటో హి తమసా సమావృతో వ్యవహారాయోగ్యస్తిష్ఠతి, తస్య తమసో నిష్క్రమ్య వ్యవహారయోగ్యత్వాపాదనే ప్రత్యక్షాదిప్రమాణం ప్రవర్తతే । తచ్చానుపాదిత్సితస్యానిష్టస్యాప్రమేయస్య తమసో నివృత్తిలక్షణే యదా పర్యవస్యతి తదా ఘటసంవేదనమార్థికం ప్రమాణఫలం న భవతి । యథా ఛిదిక్రియా ఛేద్యస్య తరోరవయవయోర్మిథః సంయోగనిరసనే ప్రవృత్తా సతీ తయోరేవ చ్ఛేద్యావయవయోర్దైధీభావే ఫలే పర్యవస్యతి, న త్వన్యతరావయవేఽపి చ్ఛిదిర్వ్యాప్రియతే । తథేహాపి తమోనివృత్తౌ ప్రమాణం నిర్వృణోతి ఘటస్ఫురణం త్వార్థికమ్ । న చ తస్య స్థాయిత్వమభివ్యఞ్జకప్రమాతృవ్యాపారస్యాస్థిరత్వాదిత్యర్థః ।
కిం చ ఘటాదేర్జడస్య సంవిదపేక్షత్వాత్ తత్ర సంవిదో మానఫలత్వేఽపి నాఽఽత్మన్యజడే సంవిదేకతానే మానస్యాఽఽరోపితధర్మనివర్తకత్వమన్తరేణ సంవిజ్జనకత్వవ్యాపారః సమ్భవతీత్యాహ –
న చేతి ।
తురీయాత్మని సంవేదనజననవ్యాపారో న ప్రమాణస్య ప్రకల్ప్యతే । తస్య సంవిదాత్మకత్వాదారోపితనివృత్తివ్యతిరేకేణ మానజన్యఫలసంవిదనపేక్షత్వాదిత్యుక్తమ్ ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
అన్తఃప్రజ్ఞత్వాదీతి ।
ఆశ్రయాభావేనాఽఽశ్రితప్రమాణాభావాదనన్తరక్షణే తస్య వ్యాపారానుపపత్తిరిత్యత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి –
తథా చేతి ।
కిం చ జ్ఞానాధీనద్వైతనివృత్త్యవచ్ఛిన్నక్షణాతిరేకేణ న క్షణాన్తరే జ్ఞానం స్థాతుం పారయతి, న చాస్థిరం జ్ఞానం వ్యాపారాయ పర్యాప్తమ్ ।
తథా చ జ్ఞానస్య ద్వైతనివృత్తివ్యతిరేకేణ నాఽఽత్మని వ్యాపారోఽస్తీత్యాహ –
జ్ఞానస్యేతి ।
నను జ్ఞానం ద్వైతనివర్తకమపి న స్వాత్మానం నివర్తయతి । నివర్త్యనివర్తకభావస్యైకత్ర విరోధాత్ ।
అతో యావన్నివర్తకం స్థాస్యతి, తత్రాఽఽహ –
అవస్థానే చేతి ।
నివర్తకస్య జ్ఞానస్య ద్వైతనివృత్తేరనన్తరమపి నివర్తకాన్తరమపేక్ష్యావస్థానే చ తస్య తస్య నివర్తకాన్తరసవ్యపేక్షత్వాదాద్యస్యాపి విజ్ఞానస్య నివర్తకత్వాసిద్ధిః । న చ జ్ఞానస్య స్వనివర్తకత్వానుపపత్తిః స్వపరవిరోధినాం భావానాం బహులముపలమ్భాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య జన్మాతిరిక్తవ్యాపారాభావాత్ తజ్జన్మనశ్చ ద్వైతనిషేధేనైవోపక్షయాత్ క్షణాన్తరే విషయస్ఫురణజననాయానవస్థానాదారోపితాతద్ధర్మనివృత్త్యైవ జ్ఞానం పర్యవసితమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ప్రతిషేధజనితం విజ్ఞానమేవ ప్రమాణమ్ । తస్య వ్యాపారో జన్మైవ । తేన సమానకాలైవానర్థనివృత్తిరితి యోజనా ।
తత్ర హేతుమాహ –
బీజభావేతి ।
సుషుప్తం హి స్వప్నజాగరితే ప్రతి బీజభావస్తస్యాశేషవిశేషవిజ్ఞానాభావరూపత్వాద్ విశేషవిజ్ఞానానాం సర్వేషాం ధనమేకం సాధారణమవిభక్తం సుషుప్తమితి తత్ప్రతిషేధో నేత్యాదినా సమ్భవతీత్యర్థః । యుక్తం సర్పాదీనాం రజ్జ్వాదౌ భ్రాన్తిప్రతిపన్నానాం ప్రతిషేధాదసత్త్వమ్ ।
ఆత్మని తు ప్రమాణేన గమ్యమానానామన్తఃప్రజ్ఞత్వాదీనాం న ప్రతిషేధో యుజ్యతే మానవిరోధాదితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
ప్రామాణికత్వస్యాసిద్ధత్వాద్ యుక్తమన్తఃప్రజ్ఞత్వాదినామసత్యత్వమితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
విమతమసత్యం వ్యభిచారిత్వాత్ సంప్రతిపన్నవదిత్యాహ –
జ్ఞస్వరూపేతి ।
తస్యావిశేషోఽవ్యభిచారస్తత్ర రజ్జ్వాదావివేత్యుదాహరణమ్ । అన్తః ప్రజ్ఞత్వాదీనామితరేతరవ్యభిచారే నిదర్శనం సర్పధారాదీతి ।
విమతం సత్యమవ్యభిచారిత్వాద్రజ్జ్వాదివదిత్యాహ –
సర్వత్రేతి ।
తస్య చ సత్యత్వే సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వసిద్ధిరితి భావః ।
అవ్యభిచారిత్వహేతోరసిద్ధిం శఙ్కతే –
సుషుప్త ఇతి ।
న తత్ర చైతన్యస్య వ్యభిచారః సుషుప్తస్య స్ఫురణవ్యాప్తతయా సాధకస్ఫురణస్యావశ్యకత్వాదిత్యాహ –
న సుషుప్తస్యేతి ।
సుషుప్తే సాధకస్ఫురణస్య సత్త్వే ప్రమాణమాహ –
న హీతి ।
నిషేధశాస్త్రాలోచనయా నిర్విశేషత్వం తురీయస్యోక్తమ్, తదేవ హేతూకృత్య జ్ఞానేన్ద్రియావిషయత్వమాహ –
అత ఎవేతి ।
దృష్టస్యైవార్థక్రియాదర్శనాదదృష్టత్వాదర్థక్రియారాహిత్యమితి విశేషణాన్తరమాహ –
యస్మాదితి ।
అదృష్టమిత్యనేనాగ్రహ్యమిత్యస్య పౌనరుక్త్యం పరిహరతి –
కర్మేన్ద్రియైరితి ।
అలక్షణమిత్యయుక్తమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తమ్’(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిలక్షణోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అలిఙ్గమితి ।
‘కో హ్యేవాన్యాత్ కః ప్రాణ్యాత్’(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిలిఙ్గోపన్యాసవిరుద్ధమేతదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అననుమేయమితి ।
ప్రత్యక్షానుమానావిషయత్వప్రయుక్తం విశేషణాన్తరమాహ –
అత ఎవేతి ।
మనోవిషయత్వాభావాదేవ శబ్దావిషయత్వం, శబ్దప్రవృత్తేస్తత్ప్రవృత్తిపూర్వకత్వాదిత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
తర్హి యథోక్తం వస్తు నాస్త్యేవ ప్రమాణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎకాత్మేతి ।
పరోక్షార్థవిషయతయా విశేషణం వ్యాఖ్యాయాపరోక్షార్థతయాఽపి వ్యాకరోతి –
అథ వేతి ।
అపరోక్షాత్మప్రత్యయస్యాఽఽత్మని ప్రమాణత్వే బృహదారణ్యకశ్రుతిముదాహరతి –
ఆత్మేత్యేవేతి ।
‘యచ్చాప్నోతి’ ఇత్యాదినా పరిపూర్ణత్వాదిలక్షణస్తావదాత్మోక్తః । స చ వాఙ్మనసాతీతః శ్రుతిభ్యోఽవగతస్తమేవైకరసం పరమాత్మానం ప్రత్యక్త్వేన గృహీత్వా తన్నిష్ఠస్తిష్ఠతీత్యాత్మనోఽవస్థాత్రయాతీతస్య తురీయస్యాపరోక్షనిత్యదృష్టిత్వం శ్రుతితో దృష్టమిత్యర్థః ।
విశేషణాన్తరస్య పునరుక్తిం పరిహరన్నర్థభేదమాహ –
అన్తరితి ।
స్థానిధర్మస్య స్థానధర్మస్య చ ప్రతిషేధోఽన్తఃశబ్దేన పరామృశ్యతే । శాన్తం రాగద్వేషాదిరహితమవిక్రియం కూటస్థమిత్యర్థః । శివం పరిశుద్ధం పరమానన్దబోధరూపమితి యావత్ ।
యస్మాద్ ద్వైతాభావోపలక్షితం తస్మాచ్చతుర్థమిత్యాహ–
యత ఇతి ।
అద్వైతమిత్యేతద్ వ్యాచష్టే –
భేదేతి ।
సఙ్ఖ్యావిశేషవిషయత్వాభావే కథం చతుర్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రతీయమానేతి ।
చతుర్థతురీయయోర్వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయత్వేనాపౌనరుక్త్యమ్ ।
తస్యోక్తవిశేషణత్వేఽపి మమ కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స ఆత్మేతి ।
ఆత్మని యథోక్తవిశేషణాని న ప్రతిభాన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స విజ్ఞేయ ఇతి।
తదేవ వ్యాచష్టే –
ప్రతీయమానేతి।
‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాదివాక్యాని ప్రతీకోపాదానేన దర్శయతి –
న హి ద్రష్టురితి ।
ఆత్మన్యవ్యవహార్యే కుతో విజ్ఞేయత్వమిత్యాశఙ్క్య భూతపూర్వమవిద్యావస్థాయాం యా జ్ఞేయత్వాఖ్యాఽవగతిస్తయేదానీమపి విజ్ఞేయత్వముక్తమిత్యాహ –
భూతేతి ।
విద్యావస్థాయామేవ కిమితి జ్ఞాతృజ్ఞానజ్ఞేయవిభాగో న భవతి, తత్రాఽఽహ –
జ్ఞాత ఇతి ।
జ్ఞానేన తత్కారణస్యాజ్ఞానస్యాపనీతత్వాదిత్యర్థః ॥౭॥
నాన్తఃప్రజ్ఞమిత్యాదిశ్రుత్యుక్తేఽర్థే తద్వివరణరూపాఞ్శ్లోకానవతారయతి –
అత్రేతి ।
వివిధం స్థానత్రయమస్మాద్భవతీతి వ్యుప్తత్త్యా తురీయో విభురుచ్యతే । న హి తురీయాతిరేకేణ స్థానత్రయమాత్మానం ధారయతి । సర్వదుఃఖానామాధ్యాత్మికాదిభేదభిన్నానాం తద్ధేతూనాం తదాధారాణామితి యావత్ ।
ఈశానపదం ప్రయుజ్య ప్రభుపదం ప్రయుఞ్జానస్య పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఈశాన ఇతి ।
తురీయస్య దుఃఖనివృత్తిం ప్రతి సామర్థ్యస్య నిత్యత్వాన్న కదాచిదపి దుఃఖం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తద్విజ్ఞానేతి ।
సంసృష్టరూపేణ వ్యయోఽస్తీత్యాశఙ్క్య విశినష్టి –
స్వరూపాదితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకమద్వితీయత్వం హేతుమాహ –
ఎతత్ కుత ఇతి ।
అతో ద్వితీయస్య వ్యయహేతోరభావాదితి శేషః ।
విశ్వాదీనాం దృశ్యమానత్వాత్ తురీయస్యాద్వితీయత్వాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వభావానామితి ।
అవస్థాత్రయాతీతస్య తురీయస్యోక్తలక్షణత్వం విద్వదనుభవసిద్ధమితి సూచయతి –
స్మృత ఇతి ॥౧౦॥
విశ్వాదిష్వవాన్తరవిశేషనిరూపణద్వారేణ తురీయమేవ నిర్ధారయతి –
కార్యేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
విశ్వాదీనామితి ।
విశ్వతైజసయోరుభయబద్ధత్వం సామాన్యం, ప్రాజ్ఞస్య కారణమాత్రబద్ధత్వం విశేషః ।
అథేదం నిరూపణం కుత్రోపయుజ్యతే ? తత్రాఽఽహ –
తుర్యేతి ।
ప్రాజ్ఞస్య కారణమాత్రబద్ధత్వం సాధయతి –
తత్త్వాప్రతిబోధేతి ।
త్రయాణామవాన్తరవిశేషే స్థితే ప్రకృతేతురీయే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత ఇతి ।
తయోస్తస్మిన్నవిద్యమానత్వం చిదేకతానే తయోర్నిరూపయితుమశక్యత్వాదిత్యాహ –
న సమ్భవత ఇతి ॥౧౧॥
ప్రాజ్ఞస్య కారణబద్ధత్వం సాధయతి –
నాఽఽత్మానమితి ।
తురీయస్య కార్యకారణాభ్యామసంస్పృష్టత్వం స్పష్టయతి –
తుర్యమితి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
కథమితి ।
వాశబ్దాత్ కథమిత్యస్యానువృత్తిః సూచ్యతే ।
ప్రథమచోద్యోత్తరత్వేన పాదత్రయం వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
విలక్షణమనాత్మానమితి యావత్ । అనృతమిత్యస్య వ్యాఖ్యానమవిద్యాబీజప్రసూతమితి । ద్వైతం ద్వితీయమసత్యమిత్యర్థః ।
వైధమ్యోదాహరణమ్ –
యథేతి ।
ప్రాజ్ఞస్య విభాగవిజ్ఞానాభావే ఫలమాహ –
తతశ్చేతి ।
యథోక్తే తమసి కార్యలిఙ్గమనుమానం సూచయతి –
అన్యథేతి ।
ద్వితీయం చోద్యం చతుర్థపాదవ్యాఖ్యానేన ప్రత్యాఖ్యాతి –
యస్మాదిత్యాదినా ।
సదైవ తురీయాదన్యస్యాభావాత్ తురీయమేవ సర్వం తచ్చ సదా దృగ్రూపమితి యస్మాత్ తస్మాదితి యోజనా । తత్రేతి పరిపూర్ణం చిదేకతానం తురీయం పరామృశ్యతే ।
అత ఎవేతి ।
కారణాభావే కార్యానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
తురీయే తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణయోరసమ్భవం దృష్టాన్తేన సాధయతి –
న హీతి ।
యత్తు తురీయస్య సదా దృగాత్మత్వముక్తం తత్ర ప్రమాణమాహ –
న హి ద్రష్టురితి ।
చతుర్థపాదం ప్రకారాన్తరేణ యోజయతి –
అథ వేతి ।
తత్రాపి శ్రుతిమనుకూలయతి –
నాన్యదితి ॥౧౨॥
అనుమానప్రయుక్తాం తురీయేఽపి కారణబద్ధత్వాశఙ్కాం పరిహరతి –
ద్వైతస్యేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యం గృహ్ణాతి –
నిమిత్తాన్తరేతి ।
విమతం కారణబద్ధం ద్వైతాగ్రహణవత్త్వాత్ ప్రాజ్ఞవదిత్యనుమానమేవ దర్శయన్నిమిత్తాన్తరమేవ స్ఫోరయతి –
కథమితి ।
అనుమానకృతాశఙ్కానివర్తకత్వేన శ్లోకమవతారయతి –
ప్రాప్తేతి ।
ప్రాజ్ఞస్యోత్తరభావిప్రబోధాదికార్యాపేక్షయా నియతపూర్వభావిత్వం కారణబద్ధత్వప్రయోజకమ్ ।
న చ తురీయస్య తదస్తీత్యప్రయోజకో హేతురిత్యాహ –
యస్మాదితి ।
కిం చ తురీయస్య విశుద్ధచిద్ధాతుత్వప్రసాధనప్రమాణబాధాత్ కాలాత్యయాపదిష్టో హేతురిత్యాహ –
సదేతి ।
న చ పూర్వోక్తోపాధేః సాధనవ్యాప్తిస్తురీయస్యోత్తరభావికార్యాపేక్షయా నియతప్రాగ్భావిత్వాభావాదితి మత్వాఽఽహ –
తత్త్వేతి ।
దోషద్వయవత్త్వేనానుమానస్యామానత్వే ఫలితమాహ –
అతో నేతి ॥౧౩॥
కార్యకారణబద్ధౌ తావిత్యాదిశ్లోకోక్తమర్థమనుభవావష్టమ్భేన ప్రపఞ్జయతి –
స్వప్నేతి ।
నను తైజసస్యైవ స్వప్నయుక్తత్వం యుక్తం న తు విశ్వస్య ప్రబుద్ధ్యమానస్య తద్యోగో యుజ్యతే ప్రబుధ్యమానత్వావ్యాఘాతాత్ । కథమవిశేషేణ విశ్వతైజసౌ స్వప్ననిద్రాయుతావితి ।
తత్ర స్వప్నశబ్దార్థమాహ –
స్వప్న ఇతి ।
యథా రజ్జ్వాం సర్పో గృహ్యమాణోఽన్యథా గృహ్యతే తథాఽఽత్మని దేహాదిగ్రహణమన్యథాగ్రహణమ్ । ఆత్మనో దేహాదివైలక్షణ్యస్య శ్రుతియుక్తిసిద్ధత్వాత్, తేన స్వప్నశబ్దితేనాన్యథాగ్రహణేన సంసృష్టత్వం విశ్వతైజసయోరవిశిష్టమిత్యర్థః ।
తథా నిద్రాణస్యైవ నిద్రా యుక్తా న తు ప్రబోధవతో విశ్వస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నిద్రేతి ।
ఉక్తాభ్యాం స్వప్ననిద్రాభ్యాం విశ్వతైజసయోర్వైశిష్ట్యం నిగమయతి –
తాభ్యామితి ।
తయోరన్యథాగ్రహణేన అగ్రహణేన చ వైశిష్ట్యం ప్రాగపి సూచితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
ద్వితీయం పాదం విభజతే –
ప్రాజ్ఞస్త్వితి ।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
నోభయమితి ।
తురీయే నిద్రాస్వప్నయోరదర్శనే హేతుమాహ –
విరుద్ధత్వాదితి ।
అజ్ఞానతత్కార్యయోర్నిత్యవిజ్ఞప్తిరూపే తురీయే విరుద్ధత్వాదనుపలబ్ధిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
సవితరీవేతి ।
తురీయే వస్తుతో నావిద్యాతత్కార్యయోః సఙ్గతిరస్తీత్యఙ్గీకృత్య ప్రాగపి సూచితమిత్యాహ –
అతో నేతి ॥౧౪॥
కదా తర్హి స్వప్నో భవతీత్యపేక్షాయామాహ –
అన్యథేతి ।
నిద్రా తర్హి కదేతి సన్దిహానం ప్రత్యాహ –
నిద్రేతి ।
తురీయప్రతిపత్తిసమయం సఙ్గిరతే –
విపర్యాస ఇతి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాకాఙ్క్షాం దర్శయతి –
కదేతి ।
కదా స్వప్ననిష్ఠో భవతి, కదా నిద్రానిష్ఠః స్యాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రశ్నత్రయస్యోత్తరం శ్లోకేన దర్శయతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర కదా స్వప్నో భవతీతి ప్రశ్నం పరిహరతి –
స్వప్నేతి ।
అవస్థాద్వయే స్వప్నద్రష్టురిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రశ్నం సమాధత్తే –
నిద్రేతి।
విశ్వాదిషు త్రిషు తయోరితి ద్వివచనం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వప్ననిద్రయోరితి ।
విశ్వతైజసావేకో రాశిః । ప్రాజ్ఞో ద్వితీయః । తతః శ్లోకే ద్వివచనమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ప్రథమే రాశౌ విపర్యాసస్వరూపం కథయతి –
అన్యథేతి ।
ద్వితీయే రాశౌ విపర్యాసవిశేషం దర్శయతి –
తృతీయే త్వితి ।
ద్వితీయార్ధగతాన్యక్షరాణి వ్యాకరోతి –
అత ఇతి ।
ద్వివచనస్యోపపన్నత్వాద్ విపర్యాసస్య చ విభాగేన నిర్ధారితత్వాదిత్యర్థః ।
తృతీయం ప్రశ్నం ప్రతివిధత్తే –
తదేతి ।
తత్త్వప్రబోధాద్విపర్యాసక్షయావస్థాయామిత్యర్థః ॥౧౫॥
కదా తత్త్వప్రతిబోధో విపర్యాసక్షయహేతుర్భవతీత్యపేక్షాయామాహ –
అనాదీతి ।
ప్రతిబుద్ధ్యమానం తత్త్వమేవ విశినష్టి –
అజమితి ।
జీవశబ్దవాచ్యమర్థం నిర్దిశతి –
యోఽయమితి ।
పరమాత్మైవ జీవభావమాపన్నః సంసరతీత్యర్థః ।
తస్య కథం జీవభావాపత్తిరిత్యాశఙ్క్య కార్యకరణబద్ధత్వాదిత్యాహ –
స ఇతి ।
పరమాత్మోభయలక్షణేన స్వాపేన సుప్తో జీవో భవతీత్యన్వయః।
స్వాపస్యోభయలక్షణత్వమేవ ప్రకటయతి –
తత్త్వేత్యాదినా ।
మాయాలక్షణేనేత్యుభయత్ర సమ్బధ్యతే ।
సుప్తమేవ వ్యనక్తి –
మమేత్యాదినా ।
స్వాపపరిగృహీతస్యైవ ప్రతిబోధనావకాశో భవతీత్యాహ –
యదేతి ।
యదా సుషుప్తస్తదా బుధ్యత ఇతి శేషః ।
ప్రతిబోధకం విశినష్టి –
వేదాన్తార్థేతి ।
కథం ప్రతిబోధనం, తదాహ –
నాసీతి ।
అనుభూయమానత్వమేవమిత్యుచ్యతే । యదోక్తవిశేషణేన గురుణా ప్రతిబోధ్యమానః శిష్యస్తదాఽసావేవం వక్ష్యమాణప్రకారేణ ప్రతిబుద్ధో భవతీత్యుక్తమ్ ।
తమేవ ప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం ద్వితీయార్ధవ్యాఖ్యానేన విశదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
అస్మిన్నితి సప్తమ్యా బోధ్యాత్మరూపం పరామృశ్యతే । బాహ్యం కార్యమాన్తరం కారణం తచ్చోభయమిహ నాస్తి । తతో జన్మాదేర్భావవికారస్య నాత్రావకాశః సమ్భవతీత్యర్థః ।
అవతారితం విశేషణం సప్రమాణం యోజయతి –
సబాహ్యేతి ।
అజత్వాదేవానిద్రం కార్యాభావే కారణస్య ప్రమాణాభావేన వక్తుమశక్యత్వాదితి మత్వాఽఽహ –
యస్మాదితి ।
అనిద్రత్వం హేతుం కృత్వా విశేషణాన్తరం దర్శయతి –
అత ఎవేతి ।
అగ్రహణాన్యథాగ్రహణసమ్బన్ధవైధుర్యం హేతుం కృత్వా విశేషణద్వయమిత్యాహ –
యస్మాచ్చేతి ।
తత్త్వమేవంలక్షణమస్తు, ఆత్మనః కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
??
తదా విశిష్టేనాఽఽచార్యేణ విశిష్టం శిష్యం ప్రతి బోధనావస్థాయామిత్యర్థః ॥౧౬॥
తురీయమద్వైతమిత్యుక్తం తదయుక్తం ప్రపఞ్చస్య ద్వితీయస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రపఞ్చ ఇతి ।
ప్రపఞ్చనివృత్త్యా తురీయప్రతిబోధాత్తదద్వితీయత్వమవిరుద్ధమితి సైద్ధాన్తికీమాశఙ్కాం పూర్వవాద్యనువదతి –
ప్రపఞ్చేతి ।
తర్హి పూర్వం ప్రపఞ్చనివృత్తేరనివృత్తస్య తస్య సత్త్వాన్నాద్వైతం సేద్ధుమర్హతీతి పూర్వవాద్యేవ బ్రవీతి –
అనివృత్త ఇతి ।
సిద్ధాన్తీ శ్లోకేనోత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
కిం ప్రపఞ్చస్య వస్తుత్వముపేత్యాద్వైతానుపపత్తిరుచ్యతే, కిం వాఽవస్తుత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యేఽద్వైతానుపపత్తిమఙ్గీకారోతి –
సత్యమితి ।
అద్వైతం తర్హి కథముపపద్యేతేత్యాశఙ్క్య ప్రపఞ్చస్యావస్తుత్వపక్షే తదుపపత్తిరిత్యాహ –
రజ్జ్వామితి ।
యథా సర్పో రజ్జ్వాం కల్పితో వస్తుతో నాస్తి తథా ప్రపఞ్చోఽపి కల్పితత్వాన్నైవ వస్తుతో విద్యతే । తథా చ తాత్త్వికమద్వైతమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన సాధయతి –
విద్యమానశ్చేదితి ।
యద్యాత్మని కారణాధీనః సన్ ప్రపఞ్చో విద్యేత తదా కృతకస్యానిత్యత్వనియమాత్తన్నివృత్తిరవశ్యమ్భావినీ । కార్యస్య చ నివృత్తిర్నామ కారణసంసర్గస్తతః సతి కారణే ప్రపఞ్చనివృత్తేరనాత్యన్తికత్వాదద్వైతానుపపత్తిరాశఙ్క్యేత । న చ కారణాధీనః సన్ ప్రపఞ్చోఽస్తి । తస్య కల్పితత్వేనావస్తుత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రపఞ్చస్య మాయయా విద్యమానత్వం న తు వస్తుత్వమిత్యుదాహరణాభ్యాముపపాదయతి –
న హీత్యాదినా ।
సర్పో హి రజ్జ్వాం భ్రాన్త్యా కల్పితో నాయం సర్పో రజ్జురేష ఎవేతి వివేకధియా నివృత్తో నైవ వస్తుతో విద్యతే । బాధితస్య కాలత్రయేఽపి సత్త్వాభావాత్ । మాయా చేన్ద్రజాలశబ్దవాచ్యా మాయావినా ప్రదర్శితా పార్శ్వస్థానాం మాయాదర్శనవతాం చక్షుర్గతస్య యథార్థదర్శనప్రతిబన్ధకస్యాపగమే సతి సముత్పన్నసమ్యగ్దర్శనతో నివృత్తా సతీ నైవ వస్తుతో విద్యమాన భవితుముత్సహతే । యథేహముదాహరణద్వయం తథేదం ద్వైతం ప్రపఞ్చాఖ్యం మాయామాత్రం న పరమార్థతోఽస్తీత్యర్థః ।
ప్రపఞ్చస్యాసత్త్వే శూన్యవాదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
రజ్జువదితి ।
ప్రపఞ్చస్య కాలత్రయేఽపి సత్త్వాభావే తాత్త్వికమద్వైతమవిరుద్ధమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ॥౧౭॥
ప్రకారాన్తరేణాద్వైతానుపపత్తిమాశఙ్క్య పరిహరతి –
వికల్ప ఇతి ।
యది కేనచిద్ధేతునా తత్త్వజ్ఞానేన కార్యేణ శాస్త్రాదివికల్పో హేతుతయా వికల్పితస్తథాఽప్యసౌ బాధితో నివర్తేత, న తు తాత్త్వికమద్వైతం విరోద్ధుమర్హతి । తత్త్వజ్ఞానాత్ప్రాగవస్థాయామేవ తత్త్వోపదేశం నిమిత్తీకృత్య యతః శాస్త్రాదిభేదోఽనూద్యతే, ఉపదేశప్రయుక్తే తు జ్ఞానే నివృత్తే న కిఞ్చిదపి ద్వైతమస్తీత్యద్వైతవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
నన్వితి ।
తదనివృత్తౌ నాద్వైతసిద్ధిర్న చ శాస్త్రాదిభేదస్య కల్పితత్వాదవిరోధః, తథా సతి ధూమాభాసవత్తత్త్వజ్ఞానహేతుత్వానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
ధూమాభాసస్యావ్యాప్తస్యాతద్ధేతుత్వేఽపి కల్పితస్య శాస్త్రాదేస్తత్త్వజ్ఞానహేతుత్వం ప్రతిబిమ్బాదివదుపపన్నమిత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
శిష్యః శాస్తా శాస్త్రమిత్యయం వికల్పో విభాగః, సోఽపి నివృత్తిప్రతియోగిత్వాదవస్తుత్వాజ్ఞానబాధ్యత్వాదద్వైతావిరోధీత్యర్థః ।
శిష్యాదివిభాగస్య కల్పితత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
మాయావినా ప్రయుక్తా మాయా యథా కల్పితేష్యతే యథా చ సర్పధారాదిర్వికల్పితస్తథాఽయం ప్రపఞ్చః సర్వోఽపి కల్పితో వస్తు న భవతీతి ప్రపఞ్చితమ్ । తథైవ ప్రపఞ్చైకదేశః శిష్యాదిరపి జ్ఞానాత్పాక్కల్పితః సన్నజ్ఞానకృతో మిథ్యేత్యర్థః ।
కిమితి జ్ఞానాత్పూర్వమసౌ కల్ప్యతే, తత్రాఽఽహ –
ఉపదేశేతి ।
ఉపదేశముద్దిశ్య యథోక్తవిభాగవచనమిత్యుక్తముపసంహరతి –
అత ఇతి।
ఉపదేశాత్ప్రాగివ తస్మాదూర్ధ్వమపి భేదోఽనువర్తతామిత్యాశఙ్క్య విరోధిసద్భావాన్మైవమిత్యాహ –
ఉపదేశేతి ॥౧౮॥
తత్త్వజ్ఞానసమర్థానాం మధ్యమానాముత్తమానాం చాధికారిణామధ్యారోపాపవాదాభ్యాం పారమార్థికం తత్త్వముపదిష్టమ్ । ఇదానీం తత్త్వగ్రహణాసమర్థానామధమాధికారిణామాధ్యానవిధానాయాఽఽరోపదృష్టిమేవావష్టభ్య వ్యాచష్టే –
అభిధేయేత్యాదినా ।
అధ్యక్షరమిత్యేతద్ వ్యాకరోతి –
అక్షరమితి ।
అధ్యక్షరమిత్యత్ర కిం పునస్తదక్షరమితి ప్రశ్నపూర్వకం వ్యుత్పాదయతి –
కిం పునరిత్యాదినా ।
తస్య విశేషణాన్తరం దర్శయతి –
సోఽయమితి ।
ఆత్మా హి పాదశో విభాజ్యతే; మాత్రామధికృత్య పునరోఙ్కారో వ్యవతిష్ఠతే, తత్కథం పాదశో విభజ్యమానస్యాధిమాత్రత్వమితి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
పాదానాం మాత్రాణాం చైకత్వాదేతదవిరుద్ధమిత్యాహ –
ఆత్మన ఇతి ॥౮॥
పాదానాం మాత్రాణాం చ మధ్యే విశ్వాఖ్యవిశేషస్యాకారాఖ్యవిశేషత్వం నిగమయతి –
తత్రేతి ।
విశ్వాకారయోరేకత్వం సాదృశ్యే సత్యారోపయితుం శక్యమన్యత్ర సత్యేవ తస్మిన్నారోపసందర్శనాత్, తథా చ కిం తదారోపప్రయోజకం సాదృశ్యమితి పృచ్ఛతి –
కేనేతి ।
సామాన్యోపన్యాసపరాం శ్రుతిమవతారయతి –
ఆహేతి ।
వ్యాప్తిమేవాకారస్య శ్రుత్యుపన్యాసేన వ్యనక్తి –
అకారేణేతి ।
అధ్యాత్మాధిదైవికయోరేకత్వం పూర్వముక్తముపేత్య విశ్వస్య వైశ్వానరస్య జగద్వ్యాప్తిం శ్రుత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
తథేతి ।
కిం చ సామాన్యద్వారా వాచ్యవాచకయోరేకత్వమారోప్యం న భవతి, తయోరేకత్వస్య ప్రాగేవోక్తత్వాదిత్యాహ –
అభిధానేతి ।
సామాన్యాన్తరమాహ –
ఆదిరితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
యథైవేతి ।
ఉకారో మకారశ్చేత్యుభయమపేక్ష్య ప్రథమపాఠాదాదిమత్త్వమకారస్య ద్రష్టవ్యమ్ । విశ్వస్య పునరాదిమత్త్వం తైజసప్రాజ్ఞావపేక్ష్యాఽఽద్యస్థానే వర్తమానత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తస్య సామన్యాన్తరస్య ఫలం దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
కిమర్థమిత్థం సామాన్యద్వారా తయోరేకత్వముచ్యతే ? తద్విజ్ఞానస్య ఫలవత్త్వాదిత్యాహ –
తదేకత్వేతి ।
సాదృశ్యవికల్పాదేవ ఫలవికల్పః ॥౯॥
తృతీయపాదస్య తృతీయమాత్రాయాశ్చైకత్వముపన్యస్యతి –
సుషుప్తేతి ।
పూర్వవదేకత్వప్రయోజకమత్రాపి ప్రశ్నపూర్వకముపవర్ణయతి –
కేనేత్యాదినా ।
మానమేవ వివృణోతి –
మీయతే ఇతి ।
ఓమిత్యోఙ్కారస్య నైరన్తర్యేణోచ్చారణే సత్యకారోకారౌ ప్రథమం మకారే ప్రవిశ్య పునస్తస్మాన్నిర్గచ్ఛన్తావివోపలభ్యేతే తేన మకారేఽపి మానసామాన్యమితి వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
ఎకీభావమేవ స్ఫోరయతి –
ఓఙ్కారేతి ।
మకారవత్ప్రాజ్ఞేఽపి తదస్తి సామాన్యమిత్యాహ –
తథేతి ।
ఉక్తస్యాపి సామాన్యస్య ఫలమాహ –
అతో వేతి ।
సామాన్యద్వయద్వారేణ ప్రాజ్ఞమకారయోరేకత్వజ్ఞానం నావివక్షితం ఫలవత్త్వాదిత్యాహ –
విద్వదితి ।
అవిదుషోఽపి జగద్విషయజ్ఞానమస్తీత్యాశఙ్క్య విశినష్టి –
జగద్యాథాత్మ్యమితి ।
తద్యాథాత్మ్యం చావ్యాకృతత్వమ్ ।
ప్రలయభవనమనిష్టత్వాన్న ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జగదితి ।
తత్ర తత్రైకత్వజ్ఞానే ఫలభేదకథనాదుపాసనాభేదమాశఙ్క్యాఙ్గేషు ఫలభేదశ్రుతేరర్థవాదత్వముపేత్యాఽఽహ –
అత్రేతి ।
పాదానాం మాత్రాణాం చ క్రమాదేకత్వవిజ్ఞానే ఫలకథనం సర్వాన్ పాదాన్ మాత్రాశ్చ సర్వాః స్వాత్మన్యన్తర్భావ్య ప్రధానస్య బ్రహ్మధ్యానస్య సాధనం యదోఙ్కారాఖ్యమక్షరం తస్య స్తుతావుపయుజ్యతే । తేన చ తదేవైకముపాసనమితరస్య తదఙ్గత్వాన్నోపాస్తిభేదకత్వమిత్యర్థః ॥౧౧॥
పాదానాం మాత్రాణాం చ యదేకత్వం సనిమిత్తం శ్రుత్యోపన్యస్తం తత్ర శ్రుత్యర్థవివరణరూపాన్ పూర్వవదేవ శ్లోకానవతారయతి –
అత్రేతి ।
ప్రథమపాదస్య ప్రథమమాత్రాయాశ్చాభేదారోపార్థముక్తం సామాన్యద్వయం విశదయతి –
విశ్వస్యేతి ।
ఉక్తన్యాయేనాఽఽదిరస్యేత్యాదావితి శేషః ।
పునరుక్తిపరిహారద్వారా వివక్షితమర్థమాహ –
అత్వేతి ।
అనువృత్తిద్యోతకం దర్శయతి –
చశబ్దాదితి ॥౧౯॥
ద్వితీయపాదస్య ద్వితీయమాత్రాయాశ్చైకత్వారోపప్రయోజకద్వయం శ్రుత్యుక్తం వ్యనక్తి –
తైజసస్యేతి ।
స్ఫుటమితి క్రియావిశేషణమ్ ।
తథావిధమిత్యస్యార్థం స్ఫుటమిత్యాహ –
స్ఫుటమేవేతి ।
ఉత్వవిజ్ఞాన ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానం మాత్రాసమ్ప్రతిపత్తావితి ।
తస్య వ్యాఖ్యానం సర్వమిత్యుచ్యతే, తత్పూర్వవద్ ద్రష్టవ్యమిత్యుచ్యతే –
పూర్వవదితి ॥౨౦॥
తృతీయపాదస్య తృతీయమాత్రాయాశ్చైకత్వాధ్యాసే సామాన్యద్వయం శ్రుత్యా దర్శితం విశదయతి –
మకారేతి ।
అక్షరార్థస్య పూర్వవదేవ సుజ్ఞానత్వాత్తాత్పర్యార్థమాహ –
మకారత్వ ఇతి ॥౨౧॥
విశ్వాదీనామకారాదీనాం చ యత్తుల్యం సామాన్యముక్తం తద్విజ్ఞానం స్తౌతి –
త్రిష్వితి ।
యథోక్తస్థానత్రయం జగరితం స్వప్నః సుషుప్తం చేతి త్రితయం, తుల్యం పాదానాం మాత్రాణాం చేతి శేషః । ఉక్తం సామాన్యమాప్తిరుక్తర్షో మితిరిత్యాది ।
మహామునిరిత్యస్యార్థమాహ –
బ్రహ్మవిదితి ॥౨౨॥
పూర్వోక్తసామాన్యజ్ఞానవతో ధ్యాననిష్ఠస్య ఫలవిభాగం దర్శయతి –
అకార ఇతి ।
యత్ర తు పాదానాం మాత్రాణాం చ విభాగో నాస్తి తస్మిన్నోఙ్కారే తురీయాత్మని వ్యవస్థితస్య ప్రాప్తృప్రాప్తవ్యప్రాప్తివిభాగో నాస్తీత్యాహ –
నామాత్ర ఇతి ।
ఓఙ్కారధ్యాయినమకారో విశ్వం ప్రాపయతీత్యుక్తమయుక్తమ్ । విశ్వప్రాప్తేర్ధ్యానమన్తరేణ సిద్ధత్వాత్ ।
అకారస్య చాధ్యేయస్యోక్తఫలప్రాపకత్వాయోగదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అకారేతి ।
తదాలమ్బనం తత్ప్రధానమితి యావత్ ।
అకారప్రధానమోఙ్కారం ధాయతో యథా వైశ్వానరప్రాప్తిస్తథోకారప్రధానం తమేవ ధ్యాయతస్తైజసహిరణ్యగర్భప్రాప్తిర్భవతీత్యాహ –
యథేతి ।
యశ్చ మకారప్రధానమోఙ్కారం ధ్యాయతి తస్య ప్రాజ్ఞావ్యాకృతప్రాప్తిర్యుక్తేత్యాహ –
మకారశ్చేతి ।
క్రియాపదానువృత్తిరుభయత్ర వివక్షితా ।
చతుర్థపాదం వ్యాచష్టే –
క్షీణే త్వితి ।
స్థూలప్రపఞ్చో జాగరితం విశ్వశ్చేత్యేతత్త్రితయమకారమాత్రం, సూక్ష్మప్రపఞ్చః స్వప్నస్తైజసశ్చైతత్త్రితయముకారమాత్రం, ప్రపఞ్చద్వయకారణం సుషుప్తం ప్రాజ్ఞశ్చేత్యేతత్త్రితయం మకారమాత్రమ్ । తత్రాపి పూర్వం పూర్వముత్తరోత్తరభావమాపద్యతే । తదేతం సర్వమోఙ్కారమాత్రమితి ధ్యాత్వా స్థితస్య యదేతావన్తం కాలమోమితిరూపేణ ప్రతిపన్నం తత్పరిశుద్ధం బ్రహ్మైవేత్యాచార్యోపదేశసముత్థసమ్యగ్జ్ఞానేన పూర్వోక్తసర్వవిభాగనిమిత్తాజ్ఞానస్య మకారత్వేన గృహీతస్య క్షయే బ్రహ్మణ్యేవ శుద్ధే పర్యవసితస్య న క్వచిద్ గతిరుపపద్యతే పరిచ్ఛేదాభావాదిత్యర్థః ॥౨౩॥
ప్రత్యక్చైతన్యమోఙ్కారసంవేదనం త్రిమాత్రేణోఙ్కారేణాధ్యస్తేన తాదాత్మ్యాదోఙ్కారో నిరుచ్యతే । తస్య పరేణ బ్రహ్మణైక్యమమాత్రాదిశ్రుత్యా వివక్ష్యతే । తమవతార్య వ్యాకరోతి –
అమాత్ర ఇత్యాదినా ।
కేవలత్వమద్వితీయత్వమ్ ।
విశేషణాన్తరముపపాదయతి –
అభిధానేతి ।
అభిధానం వాక్, అభిధేయం మనః చిత్తాతిరిక్తార్థాభావస్యాభిధాస్యమానత్వాత్ తయోర్మూలాజ్ఞానక్షయేణ క్షీణత్వాదితి హేత్వర్థః ।
అవ్యవహార్యశ్చేదాత్మా నాస్త్యేవేత్యాశఙ్క్య వికారజాతవినాశావధిత్వేనాఽఽత్మనోఽవశేషాన్నైవమిత్యాహ –
ప్రపఞ్చేతి ।
తస్య చ సర్వానర్థాభావోపలక్షితస్య పరమానన్దత్వేన పర్యవసానం సూచయతి –
శివ ఇతి ।
తస్యైవ సర్వద్వైతకల్పనాధిష్ఠానత్వేనావస్థానమభిప్రేత్యాఽఽహ –
అద్వైత ఇతి ।
ఓఙ్కారస్తురీయః సన్నాత్మైవేతి యదుక్తం తదుపసంహరతి –
ఎవమితి ।
యథోక్తం విజ్ఞానం పాదానాం మాత్రాణాం చైకత్వమ్, న చ పాదా మాత్రాశ్చ తురీయాత్మన్యోఙ్కారే సన్తి, పూర్వపూర్వవిభాగశోత్తరోత్తరాన్తర్భావేన క్రమాదాత్మని పర్యవస్యతీత్యేవంలక్షణతద్వతా –
?
ప్రయుక్తః సన్నోఙ్కారో మాత్రాః పాదాంశ్చ స్వస్మిన్నన్తర్భావ్యావస్థితస్యాఽఽత్మనో భేదమసహమానస్తద్రూపో భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తైక్యజ్ఞానస్య ఫలమాహ –
సంవిశతీతి ।
సుషుప్తే బ్రహ్మప్రాప్తస్య పునరుత్థానవన్ముక్తస్యాపి పునర్జన్మ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరమార్థేతి ।
సుషుప్తస్య పునరుత్థనం బీజభూతాజ్ఞానస్య సత్త్వాదుపపద్యతే । ఇహ తు బీజభూతమజ్ఞానం తృతీయం సుషుప్తాఖ్యం దగ్ధ్వైవ తేషామాత్మానం తురీయం ప్రవిష్టో విద్వానితి నాసౌ పునరుత్థానమర్హతి । కారణమన్తరేణ తదయోగాదిత్యర్థః ।
తురీయమేవ పునరుత్థనబీజభూతం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్య కర్యకారణవినిర్ముక్తస్య తస్య తదయోగాన్మైవమిత్యాహ –
తురీయస్యేతి ।
ముక్తస్యాపి పూర్వసంస్కారాత్పునరుత్థానమాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన నిరాచష్టే –
న హీతి ।
పూర్వవదిత్యవివేకావస్థాయామివేత్యర్థః । తద్వివేకినాం రజ్జుసర్పవివేకవిజ్ఞానవతామితి యావత్ । బుద్ధిసంస్కారాదిత్యత్ర బుద్ధిశబ్దేన సర్పభ్రాన్తిర్గృహ్యతే । ఉత్తమాధికారిణామోఙ్కారద్వారేణ పరిశుద్ధబ్రహ్మాత్మైక్యవిదామపునరావృత్తిలక్షణముక్తం ఫలమ్ ।
ఇదానీం మన్దానాం మధ్యమానాం చ కథం బ్రహ్మప్రతిపత్త్యా ఫలప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మన్దేతి ।
తేషామపి క్రమముక్తిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
తత్రైవ వాక్యశేషానుకూల్యం కథయతి –
తథా చేతి ॥౧౨॥
యథా పూర్వమాచార్యేణ శ్రుత్యర్థప్రకాశకాః శ్లోకాః ప్రణీతాస్తథోత్తరేఽపి శ్లోకాః శ్రుత్యుక్తేఽర్థ ఎవ సమ్భవన్తీత్యాహ –
పూర్వవదితి ।
ఓఙ్కారస్య పాదశో విద్యా కీదృశీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పాదా ఇతి ।
పాదానాం మాత్రాణాం చాన్యోన్యమేకత్వం కృత్వా తద్విభాగవిధురమోఙ్కారం బ్రహ్మబుద్ధ్యా ధ్యాయతో భవతి కృతార్థేతేతి దర్శయతి –
ఓఙ్కారమితి ।
తస్మాత్ పాదానాం మాత్రాణాం చాన్యోన్యమేకత్వాదిత్యర్థః ।
తదేకత్వం పురస్కృత్యోఙ్కారముభయవిభాగశూన్యం బ్రహ్మబుద్ధ్యా జానీయాదిత్యాహ –
ఓఙ్కారమితి ।
ఉత్తరార్ధస్య తాత్పర్యమాహ –
ఎవమితి ॥౨౪॥
ప్రణవానుసన్ధానకుశలస్య ప్రణవజ్ఞానేనైవ సర్వద్వైతాపవాదకేన కృతార్థతా భవతీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తదనభిజ్ఞస్య పరోపదేశమాత్రశరణస్య ధ్యానకర్తవ్యతాం కథయతి –
యుఞ్జీతేతి ।
నను మనఃసమాధానం బ్రహ్మణి కర్తవ్యమ్; కిమితి ప్రణవే తత్కర్తవ్యతోచ్యతే, తత్రాఽఽహ –
ప్రణవ ఇతి ।
సమ్ప్రతి ప్రణవే సమాహితచిత్తస్య ఫలం దర్శయతి –
ప్రణవే నిత్యేతి ।
సమాధానవిషయమాహ –
యథేతి ।
తురీయరూపం యథేత్యుచ్యతే ।
తత్ర హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
తదేవ సాధయతి –
న హీతి ।
తత్ర తైత్తిరీయకశ్రుత్యానుకూల్యమాహ –
విద్వానితి ॥౨౫॥
కీదృశస్తర్హి ప్రణవో మన్దానాం మధ్యమానాం చాధికారిణాం ధ్యేయో భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రణవో హీతి ।
ఉత్తమాధికారిణాం కీదృశస్తర్హి ప్రణవః సమ్యగ్జ్ఞానగోచరో భవతి, తత్రాఽఽహ –
అపూర్వ ఇతి ।
పరాపరబ్రహ్మాత్మనా ప్రణవో మన్దమధ్యమాధికారిణోర్ధ్యేయతాముపగచ్ఛతీతి పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే –
పరేతి ।
ఉత్తమాధికారిణస్తు సర్వవిశేషశూన్యమేకరసం ప్రత్యగ్భూతం యద్ బ్రహ్మ తద్రూపేణ ప్రణవః సమ్యగ్జ్ఞానాధిగమ్యో భవతీత్యుత్తరార్ధం విభజతే –
పరమార్థత ఇత్యదినా ।
ఉక్తేఽర్థే ప్రమాణం సూచయతి –
సబాహ్యేతి ॥౨౬॥
యదోఙ్కారస్య ప్రత్యగాత్మత్వమాపన్నస్య తురీయస్యాపూర్వత్వమనన్తరత్వమిత్యాదివిశేషణముక్తమ్, తత్ర హేతుమాహ –
సర్వస్యేతి ।
యథోక్తవిశేషణం ప్రణవం ప్రత్యఞ్చం ప్రతిపద్య కృతకృత్యో భవతీత్యాహ –
ఎవం హీతి ।
పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి –
ఆదీతి ।
సర్వస్యైవోత్పద్యమానస్యోత్పత్తిస్థితిలయా యథోక్తప్రణవాధీనా భవన్తి । అతస్తస్యోక్తం విశేషణం యుక్తమిత్యర్థః ।
తత్ర పరిణామవాదం వ్యావర్త్య వివర్తవాదం ద్యోతయితుముదాహరతి –
మాయేతి ।
అనేకోదాహరణముత్పద్యమానస్యానేకవిధాత్వబోధనార్థమ్ ।
ప్రణవస్య ప్రత్యగాత్మత్వం ప్రాప్తస్యావికృతస్యైవ స్వమాయాశక్తివశాజ్జగద్ధేతుత్వమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
యథా మాయావీ స్వగతవికారమన్తరేణ మాయాహస్త్యాదేరిన్ద్రజాలస్య స్వమాయావశాదేవ హేతుః, యథా వా రజ్జ్వాదయః స్వగతవికారవిరహిణః స్వాజ్ఞానాదేవ సర్పాదిహేతవస్తథాఽయమాత్మా ప్రణవభూతో వ్యవహారదశాయాం స్వావిద్యయా సర్వస్య హేతుర్భవతి । అతో యుక్తం తస్య పరమార్థావస్థాయాం పూర్వోక్తవిశేషణవత్త్వమిత్యర్థః ।
ద్వితీయార్ధం విభజతే –
ఎవం హీతి ।
పూర్వోక్తవిశేషణసమ్పన్నమితి యావత్ ।
జ్ఞానస్య ముక్తిహేతోః సహాయాన్తరాపేక్షా నాస్తీతి సూచయతి –
తత్క్షణాదేవేతి ।
తదాత్మభావమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేనాపూర్వాదివిశేషణం పరమార్థవస్తు పరామృశ్యతే ॥౨౭॥
బ్రహ్మబుద్ధ్యా ప్రణవమభిధ్యాయతో హృదయాఖ్యం దేశముపదిశతి –
ప్రణవమితి ।
పరమార్థదర్శినస్తు దేశాద్యనవచ్ఛిన్నవస్తుదర్శనాదార్థికం శోకాభావం ‘తత్ర కో మోహః కః శోక’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమనువదతి –
సర్వవ్యాపినమితి ।
హృదయదేశే ప్రణవభూతస్య బ్రహ్మణో ధ్యేయత్వే హేతుం సూచయతి –
స్మృతిప్రత్యయేతి ।
బుద్ధిమానితి వివేకిత్వముచ్యతే। మత్వేతి సాక్షాత్కారసమ్పత్తిర్వివక్ష్యతే ।
వివేకద్వారా తత్త్వసాక్షాత్కారే సతి శోకనివృత్తౌ హేతుమాహ –
శోకేతి ।
తస్య హి నిమిత్తమాత్మాజ్ఞానమ్ ।
తస్యాఽఽత్మసాక్షాత్కారతో నివృత్తౌ శోకానుపపత్తిరిత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
తరతీతి ।
ఆదిశబ్దేన ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతిర్గృహ్యతే ॥౨౮॥
ఓఙ్కారం తురీయభావమాపన్నం యః ప్రతిపన్నస్తం స్తౌతి –
అమాత్ర ఇతి ।
యథోక్తప్రణవప్రతిపత్తివిహీనస్తు జననమరణమాత్రభాగీ న పురుషార్థభాగ్ భవతీతి విద్యారహితం నిన్దితి –
నేతర ఇతి ।
పాదవిభాగస్య మాత్రావిభాగస్య చాభావాదోఙ్కారస్తురీయః సన్నమాత్రో భవతీత్యాహ –
అమాత్ర ఇతి ।
నను కథమనన్తా పరిచ్ఛిత్తిరోఙ్కారస్య తురీయస్యోచ్యతే ।
న హి తత్ర పరిచ్ఛిత్తిరేవాస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నైతావత్త్వమితి ।
అనర్థాత్మకద్వైతసంస్పర్శాభావాదప్రతిబన్ధేన పరమానన్దత్వం తస్మిన్నావిర్భవతీత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
సర్వేతి ।
యథావ్యాఖ్యాతః పూర్వార్ధేనోక్తవిశేషణవానిత్యర్థః ।
నను యథోక్తప్రణవపరిజ్ఞానరహితస్యాపి శాస్త్రపరిజ్ఞానవత్త్వాన్న జన్మోపలక్షితసంసారభాక్త్వేన పురుషార్థాసిద్ధిః । మైవమ్ । శాస్త్రవిదోఽపి తత్త్వజ్ఞానాభావే ముఖ్యపురుషార్థసిద్ధి[ద్ధే]రిత్యాభిప్రేత్యాఽఽహ –
నేతర ఇతి ।
తదేవం ప్రణవద్వారేణ నిరుపాధికమాత్మానమనుసన్దధానస్య పురుషార్థపరిసమాప్తిర్నేతరేషాం బహిర్ముఖాణామితి స్థితమ్ ॥౨౯॥
అాగమప్రాధాన్యేనాద్వైతం ప్రతిపాదయతా తత్ప్రత్యనీకస్య ద్వైతస్య మిథ్యాత్వమర్థాదుక్తమ్ । ఇదానీం తన్మిథాత్వముపపత్తిప్రాధాన్యేనాపి ప్రతిపత్తుం సుశకమితి దర్శయితుం ప్రకరణాన్తరమవతారయన్నాదౌ దృష్టాన్తసిద్ధ్యర్థం తస్మిన్ వృద్ధసంమతిమాహ –
వైతథ్యమితి ।
న కేవలమాగమోక్తివశాదేవ స్వప్నమిథ్యాత్వం, కిం తు యుక్తితోఽపీత్యాహ –
అన్తఃస్థానాదితి ।
పూర్వోత్తరప్రకరణయోః సమ్బన్ధసిద్ధ్యర్థం పూర్వప్రకరణే వృత్తం సంక్షిప్యానువదతి –
జ్ఞాత ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిర్గృహ్యతే ।
తర్హి ద్వైతమిథ్యాత్వస్య ప్రాగేవ సిద్ధత్వాదుత్తరం ప్రకరణమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆగమేతి ।
యద్ద్వైతమిథ్యాత్వం పూర్వముక్తం – తదాగమమాత్రమ్ ఆగమప్రాధాన్యేనాధిగతమ్ । న హ్యుక్తితః సిద్ధమ్ । తస్మిన్నాగమతోఽవగతే యుక్తిప్రాధాన్యేనాపి తన్మిథ్యాత్వమవగన్తవ్యమితి ప్రకరణాన్తరం ప్రారబ్ధమిత్యర్థః । ప్రమాణానుగ్రాహకత్వాత్తర్కస్యానుగ్రాహ్యప్రమాణస్య ప్రధానత్వాత్ తదధీనవిచారానన్తరం తర్కాధీనవిచారస్య సావకాశాద్ యుక్తం పౌర్వాపర్యం పూర్వోత్తరప్రకరణయోరిత్యుక్తమ్ ।
సంప్రతి శ్లోకాక్షరాణి యోజయతి –
వితథస్యేత్యాదినా ।
బాహ్యఘటాదయః; సుఖాదయస్త్వాధ్యాత్మికా భావాః ।
శరీరాన్తరవస్థానం స్వాప్నానాం భావానామిత్యత్రానుభవం ప్రమాణయతి –
తత్ర హీతి ।
తేషామన్తరుపలభ్యమానత్వేఽపి న వైతథ్యం వ్యభిచారాదిత్యాశఙ్కామనూద్య పరిహరతి –
నన్విత్యాదినా ।
హేత్వాన్తరశఙ్కాం వారయతి –
అన్తరితి ।
యద్యపి దేహాన్తః సఙ్కుచితే దేశే స్వాప్నా భావా భవన్తి తథాఽపి కథం తేషాం మృషాత్వమిత్యత ఆహ –
న హీతి ।
అన్తరిత్యుక్తం స్ఫుటయతి –
సంవృత ఇతి ।
తమేవ సఙ్కుచితం దేశం విశేషణాన్తరేణ స్ఫోరయతి –
దేహాన్తర్నాడీష్వితి ।
ఉక్తమర్థం కైముతికన్యాయేన స్ఫుటయతి –
న హీతి ।
యదా దేహేఽపి పర్వతాదయో న సంభావ్యన్తే తదా తదన్తర్వర్తినీషు నాడిష్వతిసూక్ష్మాసు తేషాం సమ్భావనా నాస్తీతి కిము వక్తవ్యమిత్యర్థః । స్వాప్నా భవాః సత్యా న భవన్తి, ఉచితదేశశూన్యత్వాత్, రజతభుజఙ్గాదివదితి భావః ॥౧॥
దేహాద్ బహిరేవ దేశాన్తరం గత్వా స్వాప్నానాం భావానాముపలమ్భాత్ తేషాం దేహాన్తః సంవృతే నాడీప్రదేశే దర్శనమసమ్ప్రతిపన్నమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
అదీర్ఘత్వాచ్చేతి ।
బహిః స్వప్నోపలబ్ధిపక్షే దోషాన్తరమాహ –
ప్రతిబుద్ధశ్చేతి ।
వ్యావర్త్యామాశఙ్కామనువదతి –
స్వప్నేతి ।
తేషాం దేహాన్తః సఙ్కుచితే నాడీదేశే స్థితిదర్శనాన్మిథ్యాత్వమిత్యేతదప్యసమ్ప్రతిపన్నమిత్యత్ర హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
పశ్యన్నివేతి స్వప్నదర్శనస్య నిరూపణే సత్యాభాసత్వమివశబ్దేన ద్యోత్యతే । ఎతచ్ఛబ్దేన చోద్యం పరామృశ్యతే । స్వప్నద్రష్టా గత్వా స్వప్నాన్న పశ్యతీత్యత్ర హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
ఇవశబ్దస్తు పూర్వవత్ ।
తథాఽపి కథం బహిః స్వప్నోపలమ్భో న భవతీతి నిర్ధారితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
స్వప్నః సత్యో న భవతి ఉచితకాలవికలత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవిదిత్యభిప్రేత్య ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ఇతశ్చ న దేహాద్ బహిర్దేశాన్తరే స్వప్నదర్శనమిత్యాహ –
కిం చేతి ।
సర్వోఽపి స్వప్నద్రష్టా దేశాన్తరే స్వప్నాప్నశ్యన్నకస్మాదేవ ప్రతిబుద్ధో న తత్రాస్తి కిం తు శయనదేశే వర్తతే ।
తథాఽపి గత్వా స్వప్నదర్శనే కాఽనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యది చేతి ।
అన్తరేవ స్వప్నదర్శనమితి స్థితే స్వప్నమిథ్యాత్వముచితకాలశూన్యత్వాదియుక్తం ప్రపఞ్చయతి –
రాత్రావితి ।
యద్యపి రాత్రౌ నిద్రాముపగతస్తథాఽపి భావానహని పశ్యన్నివ తిష్ఠతి సుప్తః సంహృతచక్షురాదికరణోఽపి పశ్యతి । శయానోఽపి పర్యటనం ప్రతిపద్యతే । యద్యపి సహాయవిహీనః సుప్తస్తథాఽపి బహుభిః సహాయైః స్వప్నానుపలభతే । తస్మాదుచితస్య కాలస్య కారణస్య సహకారిణశ్చాభావేఽపి స్వప్నదర్శనాత్ తస్మిన్మిథ్యాత్వం సిద్ధమిత్యర్థః ।
స్వప్నమిథ్యాత్వే హేత్వన్తరమాహ –
యైశ్చేతి ।
సహదర్శిభిరర్గృహ్యమాణత్వం స్వప్నద్రష్టురసమ్ప్రతిపన్నమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గృహీతశ్చేదితి ।
పురుషాన్తరసంవాదాదర్శనాత్తద్దేశాన్తరప్రాప్తిద్వారా స్వప్నదర్శనమితి వక్తుమశక్యత్వాదన్తరేవ స్వప్నదర్శనమిత్యుచితదేశకాలాద్యభావాత్తన్మిథ్యాత్వం సిద్ధమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాన్నేతి ॥౨॥
స్వప్నదృశ్యానాం భావానాం మిథ్యాత్వే హేత్వన్తరమాహ –
అభావశ్చేతి ।
‘న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్తి’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుత్యా స్వప్నే స్వయంజ్యోతిష్ట్వమాత్మనో దర్శయన్త్యా తత్ర దృశ్యానాం రథాదీనామభావో యోగ్యదేశాద్యభావద్యోతకన్యాయపురఃసరం శ్రూయతే । అతస్తేన న్యాయేన ప్రాప్తమేవ స్వప్నదృశ్యభావానాం మిథ్యాత్వమన్యపరయా శ్రుత్యా ప్రకాశితమితి బ్రహ్మవిదో వదన్తి । తథా చ స్వప్నే భావానాం మిథ్యాత్వం శ్రుతియుక్తిభ్యాం సిద్ధమిత్యర్థః ।
హేత్వన్తరపరత్వం శ్లోకస్య దర్శయతి –
ఇతశ్చేతి ।
ఇతః శబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి –
యత ఇతి ।
జ్ఞేయాభావే జ్ఞానాభావాదర్థాజ్జ్ఞానస్యాపి శ్రుతమసత్త్వమితి వక్తుం చశబ్దః । శ్రూయతే ‘ న తత్రే’ త్యాద్యాయాం శ్రుతావితి సమ్బన్ధః ।
న్యాయపూర్వకమితి వ్యచష్టే –
యుక్తిత ఇతి ।
యోగ్యదేశాద్యభావో యుక్తిః ।
తర్హి న్యాయసిద్ధేఽర్థే కిమన్యపరయా శ్రుత్యా క్రియతే, తత్రాఽఽహ –
తేనేతి ।
అన్తఃశరీరమధ్యస్థానం నాడీలక్షణమ్ । తత్రాతిసూక్ష్మే సంవృతత్వేన సఙ్కుచితత్వేనావస్థానం పర్వతాదీనాముపలభ్యతే, తతశ్చోచితదేశాభావో యోగ్యకాలాభావశ్చేత్యాదినా ప్రాగుక్తేన హేతునా ప్రాప్తం స్వప్నదృశ్యానాం భావానాం వైతథ్యమ్, తదేవ తదనువాదిన్యా శ్రుత్యాఽపి ప్రకాశితమిత్యాహుర్బ్రహ్మవిదః । జాగ్రదవస్థాయామాదిత్యాదిప్రకాశానాం వాగాదిజ్యోతిషాం చ విద్యమానత్వాదాసనాదివ్యవహారస్య తన్నిమిత్తత్వసమ్భవాదాత్మచైతన్యనిబన్ధనో వ్యవహారో న నిర్ధారయితుం శక్యతే । స్వప్నే పునః సూర్యాద్యభావేఽపి వ్యవహారదర్శనాత్ తస్య చ నిమిత్తాపేక్షత్వాదాత్మచైతన్యస్య తన్నిమిత్తత్వనిర్ణయాత్ తత్రాఽఽత్మనః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం ప్రతిపాదయితుం ‘న తత్ర’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । తయా తత్పరయా న్యాయసిద్ధం స్వప్నమిథ్యాత్వమనువదన్త్యా తదప్రతిపాదితమపి ప్రకాశితమిష్యతే । తథా చ శ్రుతియుక్తిభ్యాం ప్రతిపన్నం స్వప్నమిథ్యాత్వమితి దృష్టాన్తసిద్ధిరిత్యర్థః ॥౩॥
ఉక్తన్యాయేన దృష్టాన్తే సిద్ధే ఫలితమనుమానమాహ –
అన్తఃస్థానాదితి ।
భేదానామిత్యత్ర సూచితమనుమానమారచయతి –
జాగ్రదితి ।
తృతీయేన పాదేన పక్షధర్మత్వం వ్యాప్తస్య హేతోరుచ్యతే, తద్ దర్శయతి –
యథేతి ।
ద్వితీయేన పాదేన ప్రతికూలప్రమాణాభావసూచకం ప్రతిజ్ఞోపసంహారవచనం నిగమనం సూత్రితమిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
సర్వద్వైతవైతథ్యవాదినాం కేన విశేషేణ పక్షసపక్షవిభాగసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాన్తఃస్థానాత్తు సంవృతత్వేన భిద్యత ఇత్యత్ర వివక్షితమర్థమాహ –
అన్తఃస్థానాదితి ।
స్వప్నదృశ్యానామన్తఃస్థానం సంవృతత్త్వం చ, న తథా జాగ్రద్దృశ్యానామ్, తేనోచితదేశాద్యభావాత్తేషాం తేభ్యో వైషమ్యం స్ఫుటమ్ । సిద్ధం హి యోగ్యదేశాద్యభావేన స్వప్నస్య మిథ్యాత్వమితి సపక్షత్వమ్ । జాగరితస్య పునరుచితదేశాదిసద్భావాదస్ఫుటం మిథ్యాత్వమితి పక్షత్వమిత్యర్థః ।
తర్హి సర్వథా వైషమ్యాద్ దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికభావాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దృశ్యత్వమితి ॥౪॥
స్వప్నవజ్జాగరితస్య మిథ్యాత్వే స్వప్ననిద్రాయుతావిత్యాదౌ జాగరితే స్వప్నశబ్దప్రయోగో యుక్తో భవతీత్యాహ –
స్వప్నేతి ।
ఉభయత్రైకత్వం విద్వదభిమతమిత్యత్ర హేతుమాహ –
భేదానామితి ।
భేదా భిద్యమానా భావాః । తేషామవస్థాద్వయవర్తినాం గ్రాహ్యత్వం గ్రాహకత్వమవిశిష్టమ్ ।
తేన దృశ్యత్వేన హేతునా ప్రసిద్ధమేవ తేషాం మిథ్యాత్వేన సమత్వం తేన స్థానయోరేకరూపత్వం వివేకినామభిప్రేతమితి యత్పూర్వమనుమానాఖ్యం ప్రమాణం సిద్ధం తస్యైవ ఫలం సాధనస్థానద్వయావిశేషరూపమనేన శ్లోకేనోక్తమితి శ్లోకయోజనయా దర్శయతి –
ప్రసిద్ధేనైవేతి ॥౫॥
జాగ్రద్దృశ్యానాం భావానాం మిథ్యాత్వమిత్యత్రానుమానాన్తరమాహ –
ఆదావితి ।
యది జాగ్రద్దృశ్యా భావా మిథ్యాత్వేన ప్రసిద్ధైః స్వప్నాదిభిః సమత్వానిథ్యా, కథం తర్హి తేషాం ఘటః సన్ పటః సన్నిత్యమృషాత్వేన ప్రతీతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వితథైరితి ।
ప్రకృతే జాగ్రన్మిథ్యాత్వే హేత్వన్తరపరత్వం శ్లోకస్యోపన్యస్యతి –
ఇతశ్చేతి ।
విమతం మిథ్యాఽఽదిమత్త్వాదన్తవత్త్వాత్ స్వప్నాదివదిత్యర్థః ।
ఉక్తానుమానద్రఢిమ్నే వ్యాప్తిం కథయతి –
యదాదావితి ।
యదాదిమదన్తవచ్చ తన్మిథ్యా యథా మృగతృష్ణికాదీత్యార్థః ।
వ్యాప్తిమతః సాధనస్య పక్షధర్మతోపన్యాసేన ప్రతిజ్ఞోపసంహారవచనం నిగమనం దర్శయతి –
తథేతి ।
అనుమానస్య ఘటాదిషు సత్త్వగ్రాహకప్రత్యక్షవిరోధమాశఙ్క్య సద్ గన్ధర్వనగరమితివత్ తస్యాఽఽపాతికసత్త్వవిషయత్వాన్మైవమిత్యాహ –
తథాఽపీతి ॥౬॥
స్వప్నస్య మిథ్యాత్వమాద్యన్తవత్త్వాన్న భవతి, కిం తు ఫలపర్యన్తత్వాభావాత్ । జాగరితస్య ఫలపర్యన్తత్వాన్న మిథ్యాత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సప్రయోజనతేతి ।
ఫలపర్యన్తతారాహిత్యోపాధేః సాధనవ్యాపకత్వే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
జాగ్రద్దృశ్యాభావా బహూక్త్యా గృహ్యన్తే ।
శ్లోకస్య వ్యావర్త్యాముపాధ్యాశఙ్కాముత్థాపయతి –
స్వప్నేతి ।
జాగ్రద్దృశ్యానామివ స్వప్నదృశ్యానామపి తుల్యం సప్రయోజనత్వమిత్యుపాధేరసమ్భవమాశఙ్క్యాఽఽహ –
న త్వితి ।
అనుమానస్య సోపాధికత్వేనాసాధకత్వే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
హేతోః సోపాధికత్వం దూషయతి –
తన్నేతి ।
సాధనవ్యాప్త్యాదిదోషాదృతే నోపాధినిరసనం సుశకమిత్యాహ –
కస్మాదితి ।
ఫలపర్యన్తతావిరహిత్వోపాధేః సాధనవ్యాప్తిమాహ –
యస్మాదిత్యాదినా ।
తామేవ విప్రతిపత్తిం ప్రకటయతి –
జాగరితే హీతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఉపాధేః సాధనవ్యాప్తిం నిగమయతి –
తస్మాదితి ।
హేతోః సోపాధికత్వాభావే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
హేతుద్వయముపసంహరతి –
తస్మాదితి ॥౭॥
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వం శఙ్కిత్వా పరిహరతి –
అపూర్వమితి ।
యథా స్వర్గనివసనశీలానామిన్ద్రాదీనాం సహస్రాక్షత్వాది ధర్మస్తథా యదిదమపూర్వస్వప్నదర్శనం మన్యసే తదపి స్థానినః స్వప్నస్థానవతో ద్రష్టురేవ ధర్మః । తేన దృష్టత్వాత్ తస్య మిథ్యాత్వసిద్ధిరిత్యర్థః।
కథం తేనైవ దృష్టత్వం తత్రాఽఽహ –
తానయమితి ।
యథైవేహ వ్యవహారభూమౌ సుశిక్షితో దేశాన్తరప్రాప్తిమార్గస్తేన మార్గేణ దేశాన్తరం గత్వా తత్రత్యాన్ పదార్థాన్ వీక్షతే తథాఽయం స్వప్నద్రష్టా స్వప్నగతాన్ పదార్థాన్ యథోక్తప్రకారాన్ ప్రతిపద్యతే । తతశ్చ స్వప్నస్య స్థానిధర్మత్వాద్ రజ్జుసర్పాదివన్మిథ్యాత్వమిత్యర్థః।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కాముపన్యస్యతి –
స్వప్నేతి ।
సమత్వమాద్యన్తవత్త్వాది ।
అనుమానసిద్ధస్యార్థస్యానుమానదోషోక్తిమన్తరేణాసత్త్వమయుక్తమితి పృచ్ఛతి –
కస్మాదితి ।
వ్యాప్తిభూమిం దూషయన్ వ్యాప్తిభఙ్గం దోషమాహ –
దృష్టాన్తస్యేతి ।
అసిద్ధత్వం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కథమిత్యాదినా ।
అపూర్వదర్శనమేవ వివృణోతి –
చతుర్దన్తమితి ।
అన్యదపి త్రినేత్రత్వాది ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వే సిద్ధే ప్రాగుక్తానుమానానుపపత్తిరితి ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తాసిద్ధిం దూషయన్ననుమానం సాధయతి –
తన్నేతి ।
తత్కిం స్వభావతః సిద్ధం పరతో వా ? నాఽఽద్యః ।
జడస్య తదయోగాదిత్యాహ –
న తదితి ।
ద్వితీయే తన్మిథ్యాత్వమిత్యభిప్రేత్య ప్రశ్నపూర్వకమాద్యపాదమవతారయతి –
కిం తర్హీతి ।
తద్గతాన్యక్షరాణి వ్యాకరోతి –
స్థానిన ఇతి ।
అపూర్వస్వప్నదర్శనస్య స్థానిధర్మత్వం దృష్టాన్తేన సాధయతి –
యథేత్యాదినా ।
అపూర్వదర్శనం స్వప్నద్రష్టృధర్మోఽపి చైతన్యవత్ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య బాధోపలబ్ధేర్మైవమిత్యాహ –
న స్వత ఇతి ।
ఉత్తరార్ధం విభజతే –
తానిత్యాదినా ।
అపూర్వాణాం స్వప్నదృశ్యానాం స్థానిధర్మత్వేఽపి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
స్వప్నదృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వాభావం నిగమయతి –
అతో నేతి ।
పూర్వస్యాపుర్వస్య వా స్వప్నదర్శనస్య స్వప్నద్రష్టృధర్మేత్వేన తదవిద్యావిలసితత్వాద్ దృష్టాన్తే సాధ్యసమ్ప్రతిపత్తేస్తథైవ జాగ్రద్భేదానాం మిథ్యాత్వం యుక్తమిత్యర్థః ॥౮॥
జాగ్రద్దృశ్యానాం మిథ్యాత్వం తేషు సదసద్విభాగప్రతిభానవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన సమాధత్తే –
స్వప్నవృత్తావితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యార్థమాహ –
అపూర్వత్వేతి ।
స్వప్నదృష్టాన్తస్యాపూర్వదర్శనత్వప్రత్యుక్తాం సాధ్యవికలత్వశఙ్కాం పరిహృత్యేతి యావత్ । స్వప్నస్థానే సర్వస్య మిథ్యాత్వావిశేషేఽపీత్యర్థః । అసత్త్వం పరమార్థసద్విలక్షణత్వేన మిథ్యాత్వమ్ ।
తత్రాపి తర్హి విభాగప్రతిభాసవిరోధాత్కుతో మిథ్యాత్వమిత్యాశఙ్క్య బాధావిశేషాదిత్యాహ –
ఉభయోరితి ॥౯॥
దార్ష్టాన్తికమాహ –
జాగ్రదితి ।
యుక్తత్వే హేతుమాహ –
అన్తరితి ।
శ్లోకస్థానామక్షరాణాం వ్యాఖ్యానమనపేక్షితం వ్యాఖ్యాతప్రాయత్వాదిత్యాహ –
వ్యాఖ్యాతమితి ॥౧౦॥
సర్వమిథ్యాత్వే ప్రమాతృప్రమాణాదివ్యవహారానుపపత్త్యా విశేషమాశఙ్కతే –
ఉభయోరితి ।
కర్తృకరణవ్యవస్థానుపపత్త్యాఽపి విరోధోఽస్తీత్యాహ –
కో వా ఇతి ।
వికల్పకో నిర్మాతేతి యావత్ ।
శ్లోకస్య చోద్యపరత్వం ప్రతిజానీతే –
చోదక ఇతి ।
అక్షరయోజనయా ప్రథమార్థాపత్తివిరోధం స్ఫోరయతి –
స్వప్నేతి ।
చతుర్థపాదమవతార్యార్థాపత్త్యన్తరవిరోధం స్ఫుటయతి –
కో వై తేషామితి ।
కర్తా హి పూర్వానుభూతం స్మృత్వా తజ్జాతీయాన్నిర్మిమీతే తేన స్మృత్యనుభవాశ్రయాక్షేపేణ కర్త్రాక్షేపో వివక్షితస్తథా చ కర్తాదివ్యవహారానుపపత్తిః సర్వమిథ్యాత్వే దుర్వారేత్యర్థః ।
యోఽధ్యాత్మం ప్రమాతా యశ్చాధిదైవం కర్తేశ్వరస్తావభావపి మిథ్యేత్యఙ్గీకారాత్ప్రమాత్రాదేరసత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేదితి ।
యది ప్రమాతా కర్తా వా నేష్యతే తర్హి నైరాత్మ్యమిష్టమేవాఽఽపద్యతే । న చ తదేష్టుం శక్యత ఆత్మనిరాకరణస్య దుష్కరత్వాన్నిరాకర్తురేవాఽఽత్మత్వాదిత్యర్థః ॥౧౧॥
కర్తృకార్యాదివ్యవస్థానుపపత్తిం పరిహరతి –
కల్పయతీతి ।
కరణాన్తరం వ్యవచ్ఛినత్తి –
ఆత్మనేతి ।
కర్మాన్తరం వ్యావర్తయతి –
ఆత్మానమితి ।
కర్త్రన్తరం నివారయతి –
ఆత్మేతి ।
తస్య ద్యోతకాన్తరాపేక్షాం ప్రతిక్షిపతి –
దేవ ఇతి ।
వివర్తవాదం ద్యోతయతి –
స్వమాయయేతి ।
సర్వస్య మిథ్యాత్వేఽపి మాయయా వికల్పితభేదానురోధేన కర్తృత్వాదివ్యవస్థా సిద్ధ్యతీతి భావః ।
ప్రమాతృప్రమాణాదివ్యవహారానుపపత్తిం ప్రత్యాహ –
స ఎవేతి ।
ఎకస్మిన్నేవాద్వితీయే ప్రతీచి వస్తుని కల్పనికభేదనిబన్ధనా సర్వా వ్యవస్థేత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
ఇతి వేదాన్తేతి ।
యథా ఘటస్రష్టా కులాలోఽధిష్ఠాతా మృదోఽన్యో దృష్టో న తథేహాన్యోఽధిష్ఠాతాఽస్తీత్యాహ –
స్వయమితి ।
తథా తత్ర మృదాఖ్యముపాదానమధిష్ఠాతురన్యదధిగతం న తథాఽత్రాన్యదుపాదానమస్తీత్యాహ –
స్వమాత్మానమితి ।
తత్ర చ ఘటం కుర్వతో భూభాగో భవత్యాధారో న తథేహాఽఽధారోఽన్యోఽస్తీత్యాహ –
ఆత్మన్యేవేతి ।
పరిణామవాదం వ్యావర్త్య వివర్తవాదం ప్రకటయితుం స్వమాయయేత్యుక్తం, తత్ర దృష్టాన్తమాహ –
రజ్జ్వాదావితి ।
మాయాద్వారేణ చిదాత్మనో జగన్నిర్మాతృత్వముక్త్వా తస్యైవ బుద్ధిప్రతిబిమ్బితస్య ప్రమాతృత్వమిత్యాహ –
స్వయమేవ చేతి ।
న చ ప్రమాతృత్వస్య తాత్త్వికత్వం రజ్జ్వాదౌ సర్పాదిదర్శనవదేవ మిథ్యాత్వనిర్ధారణాదిత్యాహ –
తద్వదితి ।
కర్త్రాదిభేదస్య ప్రమాత్రాదిభేదస్య చ మిథ్యాత్వే ‘నేహ నానాఽస్తి’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యాదిశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
ఇత్యేవమితి ।
స ఎవేత్యేవకారార్థమాహ –
నాన్యోఽస్తీతి ।
యో జగత్స్రష్టా యశ్చ ప్రమాతా తతోఽన్యో జ్ఞానస్య స్మృతేశ్చాఽఽశ్రయో నాస్తి । చేతనభేదే మానాభావాదనుభవస్మృత్యోశ్చైకాశ్రయత్వస్య ప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్మృత్యోరాశ్రయాపేక్షా విషయాపేక్షా వా నాస్తీత్యాశఙ్క్యాబాధితప్రసిద్ధివిరోధాన్మైవమిత్యాహ –
న చేతి ॥౧౨॥
ప్రకృతాయాం కల్పనాయాం వివక్షితం క్రమముపన్యస్యతి –
వికరోతీతి ।
నియతాంశ్చేతి చకారాదనియతాంశ్చేతి వివక్ష్యతే ।
ప్రతిపిత్సితక్రమప్రతిపత్త్యర్థం పృచ్ఛతి –
స కల్పయన్నితి ।
శ్లోకాక్షరయోజనయా బుభుత్సితం క్రమం ప్రత్యాయయతి –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
అన్యాంశ్చేతి ।
శాస్త్రీయానితి యావత్ । చిత్తమధ్యే వాసనారూపేణ వ్యవస్థితాన్ ।
అనభివ్యక్తనామరూపత్వేన వ్యవహారాయోగ్యత్వమాహ –
అవ్యాకృతానితి ।
కల్పనాకాలన్విద్యుదాదీనస్థిరానిత్యర్థః । బహిశ్చిత్తో బహిర్ముఖో బాహ్యాన్ వ్యవహారయోగ్యాన్ పదార్థాన్ కల్పయతి । అన్తశ్చిత్తస్తు తేభ్యో వ్యావృత్తబుద్ధిర్మనోరథాదిలక్షణానాత్మన్యేవ వ్యవహారయోగ్యతాయై కల్పయతీత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి । యథా లోకే కులాలో వా తన్తువాయో వా ఘటం పటం వా కార్యం చికీర్షురాదౌ వ్యవహారాయోగ్యాం వ్యక్తిం బుద్ధావావిర్భావ్య పశ్చాత్తామేవ బహిర్నామరూపాభ్యాం సమ్పాదయతి తథైవాయమాదికర్తాఽపి మాయాలక్షణే స్వచిత్తే నామరూపాభ్యామవ్యక్తరూపేణ స్థితాన్స్రష్టవ్యపదార్థాన్ ప్రథమం సిసృక్షితాకారేణాన్తర్విభావ్య పశ్చాద్బహిః సర్వప్రతిపత్తృసాధారణరూపేణ సమ్పాదయతీతి కల్పనాయాం క్రమాధిగతిరితి ॥౧౩॥
కల్పితానాం కల్పనాకాలాదన్యస్మిన్ కాలే సత్త్వాభావాజ్జాగ్రద్భావానాం చ కల్పనాకాలాత్కాలాన్తరేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞయా సత్త్వావగమాదనుపపన్నం తేషాం మిథ్యాత్వమిత్యశఙ్క్యాఽఽహ –
చిత్తేతి ।
యే కల్పనాకాలభావినో భావా మనస్యన్తర్వర్తన్తే యే చ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వేన పూర్వాపరకాలభావినో బహిరేవ వ్యవహారయోగ్యా దృశ్యన్తే తే సర్వే కల్పితాః సన్తో మిథ్యైవ భవితుమర్హన్తి। ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వలక్షణో విశేషస్తు నాకల్పితత్వప్రయుక్తః, కల్పితేఽపి తద్దర్శనాదిత్యర్థః ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కాం దర్శయతి –
స్వప్నవదితి ।
యథా స్వప్నే దృశ్యమానం సర్వం కల్పితం మిథ్యైవేష్యతే తథా జాగరితేఽపి దృష్టం సర్వం చిత్తస్పన్దితం తేన కల్పితం మిథ్యైవేత్యేతన్నాద్యాపి నిర్ధారితమిత్యత్ర హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
ఆత్మావిద్యావివర్తేన చిత్తేన తావదన్తర్వినిర్మితా మనోరథరూపా మనస్యన్తర్వర్తమానా బహి రజ్జుసర్పాదయశ్చ తే చిత్తేనైవ పరిచ్ఛిద్యన్తే । తే హి కల్పనకాలమాత్రభావినో న ప్రమీయన్తే । తైః సహ వైలక్షణ్యం మనసో బహిర్జాగ్రద్దృశ్యమానానాం భావానామన్యోన్యపరిచ్ఛేద్యత్వం కాలద్వయావచ్ఛిన్నత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞాగోచరత్వమితి యస్మాదుపలభ్యతే తస్మాదయుక్తం జాగరితస్య స్వప్నవన్మిథ్యాత్వమిత్యర్థః ।
శ్లోకాక్షరైరుత్తరమాహ –
సా నేతి ।
యే మనస్యన్తర్మనోరథరూపా భావాస్తే చిత్తకాలా భవన్తీత్యత్ర చిత్తకాలత్వం విశదయతి –
చిత్తేత్యాదినా ।
వాచ్యార్థముక్త్వా వివక్షితార్థమాహ –
కల్పనేతి ।
ద్వితీయపాదమవతార్య వ్యాకరోతి –
ద్వయేతి ।
యే మనసో బహిరుపలభ్యన్తే తే భేదకాలాః కాలస్య భేదో భేదకాలః స యేషాం తే తథేతి వ్యుత్పత్తేః । తతశ్చాన్యేన పూర్వేణాన్యేన చాపరేణ పరిచ్ఛేద్యా భిన్నకాలావచ్ఛిన్నత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానా ఇత్యర్థః ।
ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వముదాహరణనిష్ఠతయా స్ఫుటయతి –
యథేతి ।
ఆగోదోహనం గోదోహనపర్యన్తమాస్తే దేవదత్తస్తిష్ఠతీతి ప్రత్యభిజ్ఞాశేషత్వేనాభిజ్ఞోదాహరణీయా ।
యావతా కాలేనావచ్ఛిన్నో వర్తతే తావతా కాలేనావచ్ఛిన్నో గోదోహనం నిర్వర్తయతీత్యనేకకాలావస్థాయిత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞావిషయత్వం తస్య దర్శయతి –
యావదితి ।
యావతా కాలేనాయాం ఘటోఽర్థక్రియాం నిర్వర్తయితుం శక్నోతి తావతా కాలేనావచ్ఛిన్నః సన్నేష తిష్ఠతీత్యుదాహరణాన్తరమాహ –
తావానితి ।
పరోక్షతయా స్థితో యావతా కాలేనావచ్ఛిన్నః స్వకార్యం నిర్వర్త్య నిర్వృణోత్యేతావతా కాలేనావచ్ఛిన్నః స తిష్ఠతీత్యపరముదాహరణమాహ –
ఎతావానితి ।
ఉక్తేన న్యాయేన తే సర్వే భావా బహిర్దృశ్యమానా ద్వయకాలేన కాలద్వయేన పరిచ్ఛేద్యా భవన్తీత్యర్థః ।
తృతీయపాదం వ్యాచష్టే –
అన్తరితి ।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
నేత్యాదినా ।
బాహ్యో జాగ్రద్దృశ్యేషు బాహ్యపదార్థేషు వ్యవస్థితో ద్వయకాలత్వేన కాలద్వయావచ్ఛేదేన కృతః ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వరూపో విశేషోఽన్యహేతుకో న భవతి ।
కల్పితేఽపి తథావిధవిశేషసమ్భవాదిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
అత్రాపి హీతి ।
యద్యపి సర్వం జాగ్రద్భేదజాతం కల్పితం తథాఽపి తత్ర యథోక్తో విశేషః స్ఫుటః సిధ్యతి స్వప్నే సర్వస్య భేదజాతస్య కల్పితత్వేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాజ్జాగరితేఽపి తదుపపత్తేరిత్యర్థః ॥౧౪॥
స్వప్నజాగరితయోరుభయోరపి మిథ్యాత్వే స్ఫుటస్ఫుటావభాసవిభాగానుపపత్తేర్నావిశేషేణ మిథ్యాత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవ్యక్తా ఇతి ।
యే మనస్యన్తర్భావనారూపత్వాదస్ఫుటా యే చ మనసో బహిరుపలభ్యమానాః స్ఫుటా భవన్తి తే సర్వే మనఃస్పన్దనమాత్రత్వేన కల్పితాః । మిథ్యైవాన్తర్బహిరిన్ద్రియభేదనిమిత్తః స్ఫుటత్వాస్ఫుటత్వవిశేషః । న మిథ్యాత్వమమిథ్యాత్వం వా తత్రోపయుజ్యతే । మిథ్యాభూతేష్వపి తద్దర్శనాదిత్యర్థః ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
యదపీత్యాదినా ।
మనస్యన్తర్మనోరథరూపాణాం భావానామవ్యక్తత్వమస్ఫుటత్వమ్ ।
తత్ర హేతుమాహ –
మన ఇతి ।
చక్షురాదిగ్రాహ్యత్వేన మనసో బహిర్భావానాం స్ఫుటత్వం దృష్టం తదేషామమిథ్యాత్వకృతమితి శఙ్కాం వారయతి –
నాసావితి ।
సర్వసమ్ప్రతిపన్నమిథ్యాత్వేఽపి స్వప్నే స్ఫుటత్వాస్ఫుటత్వవిశేషప్రతిభానాన్నాసౌ విశేషో మిథ్యాత్వమమిథ్యాత్వం వా ప్రయోజయితుం ప్రభవతీత్యాహ –
స్వప్నేఽపీతి ।
అయం విశేషస్తర్హి కేన సిధ్యతీత్యాశఙ్క్య చతుర్థపాదార్థమాహ –
కిం తర్హీతి ।
మనోమాత్రసమ్బన్ధాదన్తర్భావానాం వాసనామాత్రరూపాణామస్ఫుటత్వమ్। బహిర్భావానాం తు చక్షురాదిబహిరిన్ద్రియసమ్బన్ధాద్యుక్తం స్ఫుటత్వం తదేష విశేషో మిథ్యాత్వావిశేషేఽపి సిధ్యతీత్యర్థః ।
స్ఫుటత్వాస్ఫుటత్వప్రతిభాసభేదస్య మిథ్యాత్వేఽపి సమ్భవాత్ ప్రగుక్తమనుమానమవిరుద్ధమిత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ॥౧౫॥
భవతు సర్వస్య కల్పితత్వమ్ । సా పునః సర్వకల్పనా కేన ద్వారేణథాశఙ్క్యాఽఽహ –
జీవమితి ।
ఆత్మా హి సర్వం మాయావశేన కల్పయన్నాదౌ విశిష్టరూపేణ జీవం కల్పయతి ।
తత ఇతి ।
‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి శ్రుతేః స్వయమేవ జీవభావమాపద్యతే । తద్ద్వారేణ పునర్నానావిధాన్ భావన్నిర్మిమీతే । జ్ఞానస్మృతివైషమ్యాత్తత్కల్పేషు భావేషు వైషమ్యోపపతిరిత్యర్థః ।
శ్లోకవ్యావర్త్యం ప్రశ్నముత్థాపయతి –
బాహ్యేతి ।
పదార్థాః సాధ్యసాధనతయా స్థితా బాహ్యాః, సుఖం దుఃఖం జ్ఞానం రాగశ్చేత్యేవమాదయస్త్వాధ్యాత్మికాస్తేషాం పరస్పరం నిమిత్తనైమిత్తికతాఽస్తి । బాహ్యాన్నిమిత్తీకృత్యాఽఽధ్యాత్మికా భవన్తి । తానపి నిమిత్తీకృత్యేతరే జాయన్తే । తదేవమితరేతరనిమిత్తతయా నైమిత్తికతయా చ కల్పనాయాం మూలం వక్తవ్యమ్ । నిర్మూలకల్పనాయామతిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
శ్లోకాక్షరయోజనయా పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
హేతుఫలాత్మకమిత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి –
అహమితి ।
హేతుఫలభావవికలం పరిశుద్ధమాత్మరూపం జీవకల్పనాధిష్ఠానం దర్శయతి –
అనేవమితి ।
ఆరోపస్యాధిష్ఠానాపేక్షాఽఽస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
రజ్జ్వామివేతి ।
ద్వితీయతృతీయపాదౌ విభజతే –
తత ఇతి ।
తాదర్థ్యేన ప్రథమం కల్పితస్య భోక్తుర్జీవస్య శేషత్వేనేత్యర్థః ।
యద్యపి జీవః సర్వకల్పనాయాం మూలభూతో హేతుస్తథాఽపి తస్య తత్ర కల్పనావిశేషో విశేషహేతువ్యతిరేకేణ న సమ్భవతీతి శఙ్కతే –
తత్రేతి ।
చతుర్థపాదేనోత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
కల్పితో విశిష్టరూపేణేతి శేషః। అధికృతః స్వామిత్వేన సమ్బద్ధః ఇత్యర్థః। ఇతిశబ్దః శ్లోకాక్షరయోజనాసమాప్తిద్యోతనార్థః।
ప్రకృతకల్పనామేవ ప్రపఞ్చయతి –
అత ఇత్యాదినా ।
సత్యన్నపానాద్యుపయోగే తృప్త్యాది భవతి, అసతి న భవతీత్యన్వయవ్యతిరేకరూపాన్న్యాయాద్భోజనాదికం హేతురితి కల్పనావిజ్ఞానముత్పద్యతే। తతస్తృప్త్యాదికం ఫలమితి కల్పనావిజ్ఞానం జాయతే। తతోఽపరేద్యురుక్తయోరుభయోరపి హేతుఫలయోః స్మృతిరుద్భవతి। తతశ్చ ఫలసాధనసమానజాతీయే కర్తవ్యతావిజ్ఞానమ్ । తతశ్చాభిలషితతృప్త్యాదిఫలార్థత్వేన పాకాదిక్రియా తత్కారకం తణ్డులాది తత్ఫలాన్యన్ననిష్పత్త్యాదీని విశేషవిజ్ఞానాదీని భవన్తి। తతో హేత్వాదిస్మృతిః। తతస్తదనుష్ఠానమ్। తతశ్చ ఫలమ్। ఇత్యానేన క్రమేణ మిథో హేతుహేతుమత్తయా కల్పనా భవతీత్యర్థః।
ప్రకృతాం కల్పనాముపసంహరతి –
ఎవమితి ॥ ౧౬॥
ఇదానీం జీవకల్పనానిమిత్తం నిరూపయతి –
అనిశ్చితేతి ।
శ్లోకస్య తత్పర్యం దర్శయితుం వృత్తం కీర్తయతి –
తత్రేతి ।
పూర్వశ్లోకః సప్తమ్యర్థః।
జీవకల్పనాయా నిత్యత్వాయోగాత్ సనిమిత్తత్వస్య వక్తవ్యత్వాత్తస్య చ వస్తుత్వే నివృత్త్యనుపపత్తేః అవస్తుత్వే చ నిమిత్తత్వాసిద్ధేర్జీవకల్పనాయా దుర్ఘటత్వాత్తత్కార్యభూతాఽపి కల్పనా నావకల్పత ఇత్యాశఙ్కతే –
సైవేతి ।
ఉత్తరత్వేన శ్లోకాక్షరాణ్యవతార్య వ్యాచష్టే –
దృష్టాన్తేనేతి ।
స్వమ్ అసాధారణం రూపం రజ్జుత్వం తేనేతి యావత్ ।
అనవధారితత్వమేవ స్ఫోరయతి –
ఎవమేవేతి ।
రజ్జురేవేయమిత్యనేన ప్రకారేణేత్యర్థః।
ఉక్తావధారణారాహిత్యే కారణం సూచయతి –
మన్దేతి ।
పూర్వం రజ్జుస్వరూపనిశ్చయాత్ప్రాగవస్థాయామిత్యర్థః।
సర్పాదికల్పనాయామన్వయవ్యతిరేకసిద్ధముపాదానముపన్యస్యతి –
స్వరూపేతి ।
ఎతదేవ వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి –
యది హీతి ।
దేవదత్తస్య హస్తాద్యవయవేషు తద్రూపేణైవ నిశ్చితేషు సర్పాదివికల్పో యథా నోపలభ్యతే తథా పురోవర్తిన్యపి రజ్జుస్వరూపేణ నిశ్చితే నాసౌ యుక్తస్తథా చ రజ్జ్వజ్ఞానాదేవ స భవతీత్యర్థః।
ఉపపాదితం దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమభిదధానశ్చతుర్థపాదార్థమాహ –
ఎష ఇతి ।
హేతుఫలాదీత్యాదిశబ్దేన కర్తృత్వభోక్తృత్వరాగద్వేషాది గృహ్యతే।
విలక్షణత్వమేవ స్ఫుటయతి –
స్వేనేతి ।
అనారోపితేనేతి యావత్। విజ్ఞప్తేర్విశుద్ధత్వం జన్మాదిరాహిత్యమాకారాన్తరశూన్యత్వం తన్మాత్రత్వం చేత్యర్థః।
తన్మాత్రత్వమయుక్తం సామన్యవిశేషభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సత్తేతి ।
న చ తత్రాన్యదస్తి సుఖమితి మత్వా విశినష్టి –
అద్వయేతి ।
సచ్చిదానన్దాద్వయాత్మావిద్యావిలసితం ద్వైతమిత్యత్ర ప్రమాణం సూచయతి –
ఇత్యేష ఇతి ।
అద్వైతశ్రుతయస్తావత్తత్రోపలభ్యన్తే ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాద్యాశ్చ ద్వైతతత్ప్రతిభాసయోర్మృషాత్వమావేదయన్త్యః శ్రుతయః శ్రూయన్తే తేనాద్వైతం తత్త్వం ద్వైతమవిద్యావిజృమ్భితమితి ప్రమాణసిద్ధమిత్యర్థః॥౧౭॥
అవిద్యాకృతా జీవకల్పనేత్యన్వయముఖేనోక్తం తదేవేదానీం వ్యతిరేకముఖేన దర్శయతి –
నిశ్చితాయామితి ।
రజ్జురేవేతి రజ్జ్వాం నిశ్చితాయాం తదజ్ఞాననివృత్తేస్తదుత్థసర్పాదివికల్పః సర్వథా నివర్తతే రజ్జుమాత్రం చావిశ్ష్యతే తద్వదాత్మని శ్రౌతో నిశ్చయో యదా సమ్పద్యతే తదా సర్వస్యాఽఽత్మావిద్యాకల్పితస్య జీవాదివికల్పస్య వ్యావృత్తేరద్వైతమేవాఽఽత్మతత్త్వం పరిశిష్యతే తస్మాదాత్మావిద్యావిజృమ్భితా జీవకల్పనేత్యర్థః।
దృష్టాన్తభాగం వ్యాచష్టే –
రజ్జురితి ।
తద్వదిత్యాది వ్యాకరోతి –
తథేతి ।
సర్వస్యాపి సంసారాత్మనో ధర్మస్యాఽఽత్మన్యారోపితస్యాసత్త్వావేదకం యన్నిషేధశాస్త్రం తేన జనితం విజ్ఞానమేవ సూర్యాలోకస్తత్కృతో యోఽయమాత్మవినిశ్చయః స ఎవాద్వితీయః శిష్యతే। ద్వైతం పునః సర్వమేవ వ్యావృత్తం భవతీత్యర్థః।
ఆత్మవినిశ్చయమేవ విశినష్టి –
ఆత్మైవేతి ।
సర్వమిదమాత్మైవేత్యుక్తేః పూర్ణత్వం తస్యోచ్యతే పూర్వభావినా కారణేన సంస్పర్శశూన్యోఽపూర్వః పశ్చాద్భావినా కార్యేణ సమ్బన్ధవిధురోఽనపరః అన్తరం ఛిద్రం తచ్ఛూన్యోఽనన్తరశ్చిదేకరసస్తస్యైవ ప్రత్యక్త్వమబాహ్యత్వం కార్యకారణాస్పృష్టముభయకల్పనాధిష్ఠానత్వేన తతోఽర్థాన్తరత్వాదిత్యాహ –
సబాహ్యేతి।
విశేషణత్రయం కౌటస్థ్యవ్యవస్థాపనార్థమ్।
జన్మాదిసమ్బన్ధాభావే కారణమవిద్యాసమ్బన్ధరాహిత్యం దర్శయతి –
అభయ ఇతి ।
న ఖల్వవిద్యా తత్ర కారణత్వేన సమ్బన్ధమనుభవతి।
తస్య పూర్ణత్వేన కారణానపక్షత్వాదిత్యాహ –
ఎక ఇతి ।
ద్వైతాద్వైతవ్యావృత్త్యర్థమవధారణమ్। నన్వవిద్యాయాః నిరాశ్రయత్వోపపత్తేః ఆశ్రయాన్తరస్య చాసత్త్వాత్ తత్రైవ సా ప్రవిశతీతి చేత్ సత్యమ్।
అవిద్వద్దృష్ట్యా తస్యాస్తత్ర ప్రవేశేఽపి వస్తుదృష్ట్యా నాసౌ తస్మిన్ ప్రవేష్టుం ప్రభవతీత్యాహ –
అద్వయ ఇతి ॥౧౮॥
ఆత్మనోఽద్వితీయత్వే కథమనేకైర్భావైస్తస్య వికల్పితత్వమిత్యభిప్రాయాప్రతిపత్త్యా ప్రత్యవతిష్ఠతే –
ప్రాణాదిభిరితి ।
సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిముద్ఘాటయన్నుత్తరమాహ –
మాయేతి ।
చోద్యభాగం విభజతే –
యదీతి ।
ఉత్తరార్ధముత్తరత్వే వ్యాకరోతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
మాయామేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
తామేవ మాయాం కార్యద్వారా స్ఫోరయతి –
యయేతి ।
యథా లౌకికో మోహితో మోహపరవశో దృశ్యతే తథాఽయమాత్మా స్వయమేవ మాయాసమ్బన్ధాన్మోహితో భవతి। అతో మోహద్వారాఽఽత్మన్యేవ మాయాధిగతిరిత్యర్థః।
మాయాయా మోహహేతుత్వం భగవతాఽపి సూచితమిత్యాహ –
మమేతి ॥౧౯॥
కే తే ప్రాణాదయోఽనాన్తా భావా యైరాత్మా వికల్ప్యతే మాయయేత్యపేక్షాయాం ప్రాణాదివికల్పనాముదాహరతి –
ప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణో హిరణ్యగర్భస్తటస్థేశ్వరో వా స జగతో హేతురితి ప్రాణవిదో హైరణ్యగర్భాద్యా వైశేషికాదయశ్చ కల్పయన్తి। తదిదం కల్పనామాత్రమ్। స్వప్నతన్త్రస్య హిరణ్యగర్భస్య సర్వజగద్ధేతుత్వే మానాభావాత్। పౌరుషేయాగమస్యాపౌరుషేయశ్రుతివిరోధే స్వార్థే మానత్వాయోగాత్, తటస్థేశ్వరవాదస్య చ ప్రమాణయుక్తివిహీనస్య ప్రతిపత్తుమశక్యత్వాదిత్యర్థః।
కల్పనాన్తరం దర్శయతి –
భూతానీతి చేతి ।
పృథివ్యప్తేజోవాయవస్తత్త్వాని, తాని చ చత్వారి భూతాని జగత్కారణానీతి – లోకాయతికాః । తదపి కల్పనామాత్రమ్। న హి భూతాని స్వతః సిద్ధాని, జడత్వవిరోధాత్। నాపి పరతః సిద్ధాని, స్వగుణస్య చైతన్యస్య స్వగ్రాహకత్వాయోగాద్ వహ్నిగతౌష్ణ్యస్య వహ్నివిషయత్వాదర్శనాత్। అతో భూతాని జగత్కర్తౄణీతి కల్పనైవేత్యర్థః। సత్త్వరజస్తమాంసి త్రయో గుణాః సామ్యేనావస్థితా జగతో మహదాదిలక్షణస్య కారణమితి – సాఙ్ఖ్యాః తదపి కల్పనామాత్రమ్। సామ్యేన స్థితానాం కారణత్వే ప్రలయాభావప్రసఙ్గాత్। వైషమ్యభజనస్య చ నిర్హేతుకత్వే సదా తదాపాతాత్।
సహేతుకత్వే హేతోర్నిత్యత్వే ప్రాచీనదోషానుషఙ్గాదనిత్యత్వే హేత్వన్తరాపేక్షాయామనవస్థానాదిత్యాహ –
గుణా ఇతీతి ।
కల్పనాన్తరమాహ –
తత్త్వానీతి చేతి ।
ఆత్మాఽవిద్యా శివ ఇతి సంక్షేపతస్త్రీణి తత్త్వాని సర్వజగత్ప్రవర్తకానీతి – శైవా మన్యన్తే। తదపి కల్పనామాత్రమ్। ఆత్మనో భిన్నత్వే శివస్య ఘటాదితుల్యత్వప్రసఙ్గాదభిన్నత్వే తత్త్వానాం త్రిత్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః॥౨౦॥
ఎకస్యాఽఽత్మనో విశ్వాదయః పాదాః సర్వవ్యవహారహేతవో భవన్తీత్యపి కల్పనామాత్రమ్। నిరంశస్యాఽఽత్మనోంఽశభేదానుపపత్తేరిత్యాహ –
పాదా ఇతీతి ।
వాత్స్యాయన ప్రభృతీనాం కల్పనాం కథయతి –
విషయా ఇతీతి ।
శబ్దాదయో విషయా భూయో భూయో భుజ్యమానాస్తత్త్వమితి విభ్రమమాత్రమ్। “విషస్య విషయాణాం చ దూరమత్యన్తమన్తరమ్ । ఉపభుక్తం విషం హన్తి విషయాః స్మరణాదపి” ఇతి విషయానుసన్ధానస్య నిన్దితత్వాత్తేషాం పారమార్థికతత్త్వభావానుపపత్తేరిత్యర్థః।
భూర్భువః స్వరితి త్రయో లోకా వస్తుభూతాః సన్తీతి –
పౌరాణికాః ।
తదపి కల్పనామాత్రమ్।
స్థానభేదేన త్రిత్వే తదానన్త్యస్య దురుత్తరత్వాత్ స్వాతన్త్ర్యస్య చాసిద్ధత్వాదిత్యాహ –
లోకా ఇతీతి ।
అగ్నీన్ద్రాదయో దేవాస్తత్తత్ఫలదాతారో నేశ్వరస్తథేతి – దేవతాకాణ్డీయాః । తదపి కల్పనామాత్రమ్। అస్మదాదిప్రయత్నమపేక్ష్య ఫలదాతృత్వే తేషాం భృత్యేభ్యో విశేషాభావప్రసఙ్గాత్। స్వాతన్త్ర్యేణోపకారకత్వే తదారాధనవైయర్థ్యాత్।
తద్భక్తానామపి విపత్తిదర్శనాత్ తత్ప్రసాదస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాదిత్యాహ –
దేవా ఇతి చేతి ॥౨౧॥
ఋగ్వేదాదయో వేదాశ్చత్వారస్తత్త్వానీతి – పాఠకా వదన్తి। తదపి కల్పనామాత్రమ్। న హి వేదా లౌకికవర్ణవ్యతిరిక్తా దృశ్యన్తే। క్రమవతామేవ వర్ణానాం వేదశబ్దవాచ్యత్వాఙ్గీకారాత్। క్రమశ్చోచ్చారణోపలబ్ధ్యోరన్యతరగతో వర్ణేష్వారోప్యతే। తథా చ తథావిధక్రమవతాం వర్ణానామారోపితరూపేణ వేదశబ్దవాచ్యత్వాత్ కుతో వేదానాం పరమార్థతేథాహ –
వేదా ఇతి ।
జ్యోతిష్టోమాదయో యజ్ఞా వస్తుభూతా భవన్తీతి బోధాయన ప్రభృతయో – యాజ్ఞికా మన్యన్తే। తదపి భ్రాన్తిమాత్రమ్। ‘యజ్ఞం వ్యాఖ్యాస్యామో ద్రవ్యం దేవతా త్యాగ’ ఇత్యత్రైకైకస్మిన్ యజ్ఞవిజ్ఞానాభావాత్ సముదాయస్యావస్తుత్వాదిత్యాహ –
యజ్ఞా ఇతి చేతి ।
భోక్తైవాఽఽత్మా న కర్తేతి –
సాఙ్ఖ్యాః ।
తత్ర భోగో యది విక్రియా స్వీక్రియతే, తర్హి కథం నానిత్యత్వాదిప్రసఙ్గః ? స్వభావత్వే సదా స్యాదితి విషయసన్నిధౌ భోక్తృత్వం భ్రాన్తిరేవేత్యాహ –
భోక్తేతి చేతి ।
సూపకారాస్తు భోజ్యం వస్త్వితి ప్రతిజానతే తదపి న। మధురాదిరసవ్యఞ్జనాదేస్తదైవాన్యథాత్వదర్శనాదైకరూప్యాసమ్భవాదిత్యాహ –
భోజ్యమితి చేతి ॥౨౨॥
ఆత్మా సూక్ష్మోఽణుపరిమాణః స్యాదితి కేచిత్। తన్న। యుగపదశేషశరీరవ్యాపివేదనానుసన్ధానాసిద్ధేరిత్యాహ –
సూక్ష్మ ఇతీతి ।
స్థూలో దేహోఽహంప్రత్యయాదాత్మేతి –
లోకాయతభేదః ।
తచ్చ న । మృతసుషుప్తయోరపి సఙ్ఘాతావిశేషాచ్చైతన్యప్రసఙ్గాత్ ।
ఎకైకస్య చ భూతస్య చైతన్యాదర్శనాత్ సఙ్ఘాతస్య చావస్తుత్వాదిత్యాహ –
స్థూల ఇతి చేతి ।
మూర్తస్త్రిశూలాదిధారీ మహేశ్వరశ్చక్రధారీ వా పరమార్థో భవతీత్యాగమికాః । తదపి భ్రాన్తిమాత్రమ్। అస్మదాదిశరీరవత్ తస్యాపి శరీరస్య పాఞ్చభౌతికత్వాత్।
లీలావిగ్రహకల్పనం చ విగ్రహాభావే లీలాభావాదయుక్తమిత్యాహ –
మూర్త ఇతి ।
అమూర్తః సర్వాకారశూన్యో నిఃస్వభావః పరామర్థ ఇతి – శూన్యవాదినస్తదపి కల్పనామాత్రమ్। పరమార్థో నిఃస్వభావాశ్చేతి వ్యాఘాతాదిత్యాహ –
అమూర్త ఇతి చేతి ॥౨౩॥
కాలః పరమార్థ ఇతి – జ్యోతిర్విదః । తచ్చ న। కాలైక్యే ముహూర్తాదివ్యవహారాయోగాత్। తన్నానాత్వేఽపి న స్వాతన్త్ర్యమ్। అన్యవిషయత్వేన ప్రతీతేః। ఉదయకాలః ఇత్యాదినా క్రియాధర్మత్వేన ప్రతీతేః స్ఫుటత్వాత్। న చ క్రియాధర్మత్వం కాలేఽపి తదుత్పత్తిదర్శనాదన్యథా కాలానవచ్ఛిన్నత్వేన క్రియానిత్యత్వాపాతాదిత్యాహ –
కాల ఇతీతి ।
స్వారోదయవిదస్తు దిశః పరమార్థా ఇత్యాహుః। తదపి భ్రాన్తిమాత్రమ్। తద్విదామతి పరాజయదర్శనాదిత్యాహ –
దిశ ఇతి చేతి ।
ధాతువాదో మన్త్రవాదశ్చేత్యాదయో వాద వస్తుభూతా భవన్తీతి కేచిత్। తదపి కల్పనామాత్రమ్। తామ్రాదిస్వభావే స్థితే నష్టే చ కనకాదిస్వభావాసమ్భవాత్।
మన్త్రవాదేఽపి కాలదష్టో న జీవతి అకాలదష్టః స్వయమేవోత్థాస్యతీత్యభ్యుపగమాద్వ్యామోహ మాత్రమిత్యాహ –
వాదా ఇతీతి ।
భువనాని చతుర్దశ వస్తూనీతి – భువనకోశవిదః । తదపి కల్పనామాత్రమ్। తేషామదృష్టత్వాత్। న చ తేభ్యస్తద్దర్శనమ్। తేషాం మిథో విప్రతిపత్తిదర్శనాదిత్యాహ –
భువనానీతి ॥౨౪॥
మన ఎవాఽఽత్మేతి –
లోకాయతభేదః ।
తదపి భ్రాన్తిమాత్రమ్। తస్య స్వాతన్త్ర్యే క్లేశప్రాప్త్యనుపపత్తేః।
అస్వాతన్త్ర్యే చ ఘటవదనాత్మత్వాత్ కరణత్వాచ్చ దీపవదాత్మత్వాయోగాదిత్యాహ –
మన ఇతి ।
బుద్ధిరేవాఽఽత్మేతి బౌద్ధాః।
తేషామపి భ్రాన్తిమాత్రమేవ తత్ సుషుప్తే వ్యభిచారాద్ వేద్యస్య చ ఘటవదతిరిక్తవేద్యత్వాదిత్యాహ –
బుద్ధిరితి ।
చిత్తమేవ బాహ్యాకారశూన్యం విజ్ఞానమ్। తదేవాఽఽత్మేత్యపరే।
తత్రాపి ప్రాగుక్తన్యాయావిశేషాత్తుల్యం భ్రాన్తిత్వమిత్యాహ –
చిత్తమితి ।
ధర్మాధర్మౌ విధినిషేధచోదనాగమ్యౌ పరమార్థావితి –
మీమాంసకాః ।
తదపి కల్పనామాత్రమ్।
దేశకాలాదిషు ధర్మాధర్మయోర్విప్రతిపత్తిదర్శనాదిత్యాహ –
ధర్మేతి ॥౨౫॥
ప్రధానం మూలప్రకృతిః। మహదహఙ్కారతన్మాత్రాణీతి సప్త ప్రకృతివికృతయః। పఞ్చజ్ఞానేన్ద్రియాణి, పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణి, పఞ్చ విషయాః, మనశ్చైకమితి షోడశ వికారాః। పురుషస్తు దృశిస్వభావ ఇతి పఞ్చవింశతిసంఖ్యాకః ప్రపఞ్చో వస్త్వితి –
సాఙ్ఖ్యాః ।
తచ్చ కల్పనామాత్రమ్।
పఞ్చవింశతివిశేషణస్యావ్యావర్తకత్వే వైయర్థ్యాద్ వ్యావర్తకత్వే చ వ్యావర్త్యప్రమిత్యప్రమిత్యోరనుపపత్తేరిత్యాహ –
పఞ్చవింశక ఇతి ।
పాతఞ్జలాః పునరీశ్వరమధికం పశ్యన్తః షడ్వింశతిః పదార్థా ఇతి కల్పయన్తి। తదయుక్తమ్। ఈశ్వరస్య పురుషాన్తర్భావాదధికత్వానుపపత్తేః।
అనన్తర్భావే చ ఘటవదనీశ్వరత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
షడ్వింశ ఇతి చేతి ।
పాశుపతాస్తు రాగావిద్యానియతికాలకలామాయాధికాస్త ఎవైకత్రిశంత్పదార్థా ఇతి బ్రువతే। తన్న। క్లేశత్వేఽపి రాగావిద్యయోరవాన్తరభేదవదస్మితాదేరపి తద్భిన్నత్వేన సంఖ్యాతిరేకాత్ తస్య రాగోపలక్షితత్వే తస్యాప్యవిద్యోపలక్షితత్వేన న్యూనతాపాతాదవిద్యామాయయోశ్చైకత్వాదవాన్తరభేదే చ నియతావపి తదుపపత్తేః సంఖ్యాతిరేకతాదవస్థ్యమ్।
కాలకలాసు చ తత్ప్రసిద్ధేరిత్యాహ –
ఎకత్రింశక ఇతి ।
అనన్తః పదార్థభేదో న నియతోఽస్తీతి కేచిత్। తదపి న। వాదినాం వివాదదర్శనాత్।
వివాదస్య చాజ్ఞానమూలకత్వాదిత్యాహ –
అనన్త ఇతీతి ॥౨౬॥
లోకానురఞ్జనమేవ తత్త్వమితి –
లౌకికాః ।
తదపి విభ్రమమాత్రమ్।
లోకస్య భిన్నరుచిత్వాత్ తదనురఞ్జనస్యేశ్వరేణాపి కర్తుమశక్యత్వాదిత్యాహ –
లోకానితి ।
దక్షప్రభృతయస్త్వాశ్రమాః పరమార్థా ఇతి సమర్థయన్తే। తదసత్। వేషస్యాఽఽశ్రమశబ్దార్థత్వే శూద్రాదేరపి ప్రసఙ్గాజ్జాతేశ్చ దుర్వివేచత్వాత్తన్మూలస్యాఽఽశ్రమస్య దర్శయితుమశక్యత్వాత్ సంస్కారస్య చ దేహసమవాయిత్వే పారలౌకికత్వాయోగాదసఙ్గే చాఽఽత్మని తదసమవాయాదిత్యాహ –
ఆశ్రమా ఇతీతి ।
వైయాకరణాస్తు స్త్రీ పుంనపుంసకం శబ్దజాతం తత్త్వమితి వర్ణయన్తి। తదప్యయుక్తమ్।
స్త్ర్యాదేః శబ్దస్వభావత్వే సర్వాదీనాం త్రిలిఙ్గత్వాయోగాదేకస్యానేకస్వభావత్వాసమ్భవాదౌపాధికధర్మత్వే చ తస్యావస్తుత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
స్త్రీపుంనపుంసకమితి ।
ద్వే బ్రహ్మణీ వేదితవ్యే పరం చాపరం చేతి కేచిత్। తచ్చ న।
పరిచ్ఛేదే క్వచిదపి బ్రహ్మత్వాయోగాద్ వస్తుతోఽపరిచ్ఛిన్నస్య తద్భావాదిత్యాహ –
పరాపరమితి ॥౨౭॥
సృష్టిర్వా లయో వా స్థితిర్వా తత్త్వమితి –
పౌరాణికాః ।
తదపి కల్పనామాత్రమ్।
సతోఽసతశ్చోత్పత్త్యాద్యభావస్య వక్ష్యమాణత్వాదితి మత్వాఽఽహ –
సృష్టిరిత్యాదినా ।
యథోక్తకల్పనానామధిష్ఠానం సూచయతి –
సర్వే చేతి ।
ఉదాహృతాశ్చానుదాహృతాశ్చ కల్పనాభేదా యావన్తో విద్యన్తే తే సర్వేఽపి ప్రకృతాత్మన్యేవ కల్పనావస్థాయాం కల్ప్యన్తే, నాఽఽత్మనః కల్పితత్వమ్। సర్వస్య కల్పితత్వేనాధిష్ఠానత్వాయోగాదిత్యర్థః।
ప్రాణాదిశ్లోకేషు ప్రాణశబ్దార్థమాహ –
ప్రాణ ఇతి ।
తస్యైవ బీజాత్మనో వికారవిశేషత్వాదితరేషాం న తతోఽత్యన్తభిన్నతేత్యాహ –
తత్కార్యేతి ।
అన్తిమపదార్థం స్ఫుటయతి –
అన్య ఇతి ।
కులధర్మో గ్రామధర్మో దేశధర్మశ్చేత్యేతే సర్వశబ్దేన గృహ్యన్తే।
తేషామాత్మని తదజ్ఞానాదేవ కల్పితత్వం సదృష్టాన్తం స్పష్టయతి –
రజ్జ్వామితి ।
ఆత్మనోఽధిష్ఠానయోగ్యతార్థం కల్పనాశూన్యత్వమాహ –
తచ్ఛూన్య ఇతి ।
కిమితి సముదాయార్థః శ్లోకానాముచ్యతే శ్లోకాన్తరేష్వివ ప్రత్యేకం పదార్థవ్యాఖ్యానమేతేషు కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రత్యేకమితి ॥౨౮॥
లౌకికానాం పరీక్షకాణాం చ కతిపయకల్పనాభేదానుదాహృత్యానన్తత్వాదశేషతస్తేషాముదాహర్తుమశక్యత్వం దృష్ట్వా సంక్షేపమాత్రమాచష్టే –
యం భావమితి ।
పాదత్రయం విభజతే –
కిం బహునేత్యాదినా ।
తమేవ భావం విశినష్టి –
యో దర్శిత ఇతి ।
స కథం ద్రష్టారం రక్షతీత్యపేక్షాయామాహ –
అసావితి ।
సాధకపురుషతాదాత్మ్యమాపద్యేత్యర్థః।
రక్షణప్రకారం ప్రకటయతి –
స్వేనేతి ।
సాక్షాదసాధారణరూపత్వేన తత్రైవ నిష్ఠామాపాద్య తతోఽన్యత్ర ప్రవృత్తిముపాసకస్య నివారయతీత్యర్థః।
చతుర్థపాదం వ్యాచష్టే –
తస్మిన్నితి ॥౨౯॥
ఎతేనాన్యత్ర ప్రవృత్తినిరోధే హేతురుక్తః। తర్హి ప్రాణాదీనామాత్మవదేవ తాత్త్వికత్వం ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్య కల్పితానామధిష్ఠానాతిరేకేణావస్తుత్వాన్నైవమిత్యాహ –
ఎతైరితి ।
ఉక్తజ్ఞానస్తుత్యర్థమాహ –
ఎవమితి ।
పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి –
ఎతైరితి ।
కల్పితానామధిష్ఠానాతిరేకేణ సత్తాస్ఫురణయోరభావాత్ తద్ద్వారేణాఽఽత్మని భేదదర్శనమవివేకినామస్తు తదన్యేషాం కథముపలబ్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వివేకినాం త్వితి ।
ప్రాణాదీనామాత్మాతిరేకేణాసత్త్వే ప్రమాణమాహ –
ఇదమితి ।
ఉత్తరార్ధం యోజయతి –
ఎవమితి ।
తత్త్వేనాఽఽత్మవేదనోపాయం సూచయతి –
తత్త్వేనేతి ।
స్వప్నదృశ్యవజ్జాగ్రద్దృశ్యానాం మిథ్యాత్వసాధకో దృశ్యత్వాదిహేతురత్ర యుక్తిరిత్యుచ్యతే। తథోక్తవిజ్ఞానవాన్ వేదకిఙ్కరో న భవతి, కిం తు స యం వేదార్థం బ్రూతే స ఎవ వేదార్థో భవతీత్యర్థః।
విభాగతో వేదార్థవ్యాఖ్యానమభినయతి –
ఇదమితి ।
జ్ఞానకాణ్డం సాక్షాదద్వైతవస్తుపరమ్। కర్మకాణ్డం తు సాధ్యసాధనసమ్బన్ధబోధనద్వారా పరమ్పరయా తస్మిన్ పర్యవసితమ్। ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి’(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః।
ఆత్మవిదో వేదార్థవిత్తముక్తం వ్యనక్తి –
న హీతి ।
తదేవ హి వేదార్థతత్త్వం యత్ప్రత్యగాత్మస్వరూపమ్, అతశ్చాధ్యాత్మవిదేవ యాథాత్మ్యేన తత్త్వజ్ఞానే ప్రభవతీత్యర్థః।
ఉక్తేఽర్థే స్మృతిముదాహరతి –
న హీతి ।
క్రియాశబ్దేన ప్రమాణముచ్యతే। తత్ఫలం తత్త్వజ్ఞానమ్, అగ్నిహోత్రాదిక్రియాయాశ్చ శుద్ధిద్వారా తస్మిన్ పర్యవసానాదిత్యర్థః॥౩౦॥
యాభిర్యుక్తిభిరస్మిన్ ప్రకరణే ద్వైతస్య మిథ్యాత్వం కథ్యతే తాసాం ప్రమాణానుగ్రహకత్వాదనాభాసత్వమవసేయమిత్యాహ –
స్వప్నేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యార్థమాహ –
యదేతద్ ద్వైతస్యేతి ।
అసత్త్వే సత్త్వవత్ ప్రతిభానం కథమిత్యాశఙ్క్య శ్లోకాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
స్వప్నశ్చేతి ।
ప్రసారితాని తత్ర తత్ర ప్రకటతాం ప్రాపితాని పణ్యాని క్రయవిక్రయద్రవ్యాణి యేషామాపణేషు హట్టేషు తే ప్రసారితపణ్యాపణాస్తే చ గృహాశ్చ ప్రాసాదాశ్చ స్త్రీపుఞ్జనపదాశ్చైతేషాం వ్యవహారాస్తైరాకీర్ణమితి యోజనా।
దృష్టాన్తత్రయమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథా చేతి ।
గన్ధర్వనగరాకారః చకారార్థః। ‘నేహ నానాఽస్తి కిఞ్జన’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యాదయో వేదాన్తాః।
ద్వైతస్య వస్తుతోఽసత్త్వే స్మృతిమపి దర్శయతి –
తమ ఇతి ।
తమసి మన్దాన్ధకారే రజ్జ్వామధిష్ఠానే భూచ్ఛిద్రమితి యద్ భ్రాన్త్యా భాతి తన్నిభం తత్తుల్యం వివేకిభిర్విశ్వం దృష్టం, తచ్చాతీవ చఞ్చలమాలక్షితం నాశప్రాయం వర్తమానకాలేఽపి తద్యోగ్యతాసత్త్వాత్। న చ ద్వైతం కదాచిదపి సుఖకరముపలభ్యతే, దుఃఖాక్రాన్తం తు దృశ్యతే। తచ్చ నాశగ్రస్తమ్। నాశాదూర్ధ్వమసత్త్వమేవోపగచ్ఛతి న తర్హి తస్య పరమార్థత్వం ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః॥౩౧॥
ప్రమాణయుక్తిభ్యాం ద్వైతమిథ్యాత్వప్రసాధనేనాద్వైతమేవ పారమార్థికమితి స్థితే నిర్ధారితమర్థం సంగృహ్ణాతి –
నేత్యాదితా ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యార్థమాహ –
ప్రకరణేతి ।
కోఽసౌ ప్రకరణార్థస్తస్య వా సంగ్రహే కిం సిధ్యతి, తదాహ –
యదేతి ।
వ్యవహారమాత్రస్యావిద్యావిషయత్వేఽపి కిం స్యాదితి చేత్ తదాహ –
తదేతి ।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
ఉత్పత్తీతి ।
ఉక్తమేవార్థం ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం ప్రపఞ్చయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ద్వైతాసత్త్వం శ్రుత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
యత్ర హీతి ।
ద్వైతస్యాసత్త్వే కథముత్పత్తిప్రలయౌ న స్యాతామిత్యాశఙ్క్య కిం ద్వైతస్య తౌ కిం వాఽద్వైతస్యేత్యాద్యం వికల్పం దూషయతి –
సతో హీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
నాపీతి ।
వ్యావహారికద్వైతాఙ్గీకారాత్ తస్యైవోత్పత్తిప్రలయావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్త్వితి ।
విమతస్తత్త్వతో నోత్పత్తిప్రలయవాన్ కల్పితత్వాద్రజ్జుసర్పవిదిత్యత్ర దృష్టాన్తాసిద్ధిమాశఙ్క్య రజ్జుసర్పస్య రజ్జ్వాముత్పత్తిప్రలయౌ మనసి వా ద్వయోర్వేతి వికల్ప్య ప్రథమం ప్రత్యాహ –
న హీతి ।
రజ్జుం పశ్యతాం సర్వేషాముపలబ్ధిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః।
ద్వితీయం దూషయతి –
న చేతి ।
బహిరుపలబ్ధివిరోధాదిత్యర్థః।
తృతీయం నిరస్యతి –
న చేతి ।
ఉభయతో మనోరజ్జులక్షణే న రజ్జుసర్పస్యోత్పత్తిప్రలయౌ యుక్తౌ ద్వయాధారత్వానుపలమ్భాదిత్యర్థః।
రజ్జుసర్పవద్ ద్వైతస్య మానసత్వావిశేషాన్న తత్త్వతో జన్మవినాశౌ దర్శయితుం శక్త్యావితి దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
ద్వైతస్య న కుతశ్చిత్ తాత్త్వికౌ జన్మవినాశావితి శేషః।
మానసత్వాసిద్ధిమాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ద్వైతం మనోవికల్పనామాత్రమితి నిగమయతి –
అత ఇతి ।
న చ మనో ద్వైతస్య దర్శనమాత్రే నిమిత్తమితి యుక్తమ్।
భ్రమసిద్ధస్యాజ్ఞాతసత్తాయాం ప్రమాణాభావాదిత్యభిప్రేత్య ప్రకృతముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
నిరోధాద్యభావస్య పరమార్థత్వే తత్రైవ శాస్త్రవ్యాపారాదద్వైతే తదవ్యాపారాదభావబోధనే వ్యాపృతస్య భావబోధనే వ్యాపారవిరోధాదద్వైతమప్రామాణికం ప్రాప్తమితి శఙ్కతే –
యద్యేవమితి ।
అద్వైతస్య ప్రామాణికత్వాభావే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథా చేతి ।
అద్వైతస్యాప్రామాణికత్వేఽపి కుతః శూన్యవాదో ద్వైతస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ద్వైతస్యేతి ।
నాప్రామాణికశూన్యవాదో యుక్తః, యథా రజ్జ్వామారోపితసర్పాదే రజ్జురధిష్ఠానమ్; న హి నిరధిష్ఠానో భ్రమోఽస్తి; తథా ద్వైత కల్పనాయా నిరధిష్ఠానత్వాయోగాత్తదధిష్ఠానత్వేనాద్వైతమాస్థేయమిత్యోఙ్కారప్రకరణే పరిహృతమేతచ్చోద్యమ్ కథముద్భావయసీతి సిద్ధాన్తవాద్యాహ –
నేత్యాదినా ।
తత్ర శూన్యవాదీ స్వమతానుసారేణ దృష్టాన్తాసమ్ప్రతిపత్త్యా చోదయతి –
ఆహేతి ।
స్వమతసమ్మతస్యైవ దృష్టాన్తతేత్యనియమాత్ ప్రసిద్ధిమాత్రేణ పరప్రతిబోధనసమ్భవాద్ భ్రమబాధే పరిశిష్యమాణస్యావధేః సత్యతాయా రజ్జ్వాదౌ దృష్టత్వాద్ ద్వైతభ్రమబాధసాక్షితయా స్ఫురతశ్చైతన్యస్యాకల్పితత్వాదేవ సత్త్వాన్న శూన్యతాప్రసక్తిరిత్యుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
అద్వైతమసదప్రామాణికత్వాద్రజ్జుసర్పవదితి తదకల్పితత్వాసిద్ధిం శఙ్కతే –
రజ్జ్వితి ।
రజ్జుసర్పస్యాసత్త్వే భ్రాన్తివిషయత్వం ప్రయోజకమాత్మనస్తు భ్రమసాక్షిత్వాన్నియమేన భ్రమవిషయత్వాన్నాసత్త్వమిత్యుత్తరమాహ –
నైకాన్తేనేతి ।
అప్రామాణికత్వహేతోరనైకాన్తికత్వం దోషాన్తరమాహ –
అవికల్పితేతి ।
నాయం సర్పో రజ్జురేవేతి సర్పాభావజ్ఞానపూర్వకపురోవర్తిరజ్జుత్వనిశ్చయాత్ప్రాగవస్థాయాం ప్రామాణికత్వాభావేఽపి సన్నేవాజ్ఞాతో రజ్జ్వంశోఽభ్యుపగమ్యతే। తథా సదైవ ప్రామాణికత్వాభావేఽపి సన్నేవాఽఽత్మా భవిష్యతీత్యర్థః।
ఆత్మనోఽసత్త్వాభావే హేత్వన్తరమాహ –
వికల్పయితుశ్చేతి ।
ఆత్మనో ద్వైతభ్రమాధిష్ఠానత్వేన సమ్భావితత్వాద్ బాధసాక్షిత్వేన పరిశిష్టత్వాత్ పూర్వం భ్రమోత్పత్తేః స్వతః సిద్ధత్వాచ్చ ప్రమాణావిషయత్వేఽపి నాస్తి శూన్యతేత్యుక్తమ్।
ఇదానీం ప్రమితే ధర్మిణి ప్రతిషేధదర్శనాదాత్మనోఽప్రమితత్వే తత్ర ద్వైతాభావప్రమాపకం శాస్త్రమయుక్తమితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
ప్రతిపన్నే ధర్మిణి ప్రతిషేధాత్ ప్రమితే ప్రతిషేధస్య విశేషణవైఫల్యాదేవానభ్యుపగమాదాత్మనశ్చ సర్వకల్పనాస్వధిష్ఠానాకారేణ స్ఫురణాఙ్గీకరణాత్ తస్మిన్ ప్రతిపన్నే ద్వైతప్రతిషేధః సమ్భవతీతి పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
భ్రమావిషయస్యాఽఽత్మనోఽధ్యాసానుగతతయా స్ఫురణమఘటమానమిత్యాక్షిపతి –
కథమితి ।
స్వప్రకాశత్వేన స్వతో నిర్వికల్పకస్ఫురణేఽపి సవికల్పకవ్యవహారే సమారోపితసంసృష్టాకారేణ భ్రమవిషయత్వమవిరూద్ధమిత్యాహ –
సుఖ్యహమిత్యాదినా ।
ఉక్తన్యాయేనాఽఽత్మప్రతీతేః సిద్ధత్వాత్ ప్రతిపన్నే తస్మిన్ ద్వైతప్రతిషేధస్య సుకరతేతి ఫలితమాహ –
యదా చేతి।
న కేవలమారోపితవిశేషణైర్విశేష్యస్యాఽఽత్మనః స్వరూపస్ఫురణస్య సిద్ధత్వాదేవ న శాస్త్రేణ కర్తవ్యత్వమనువాదత్వేనాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాచ్చైవమిత్యాహ –
అకృతేతి ।
స్ఫురత్యాత్మని ద్వైతనిషేధకత్వేఽపి శాస్త్రస్య ఫలాభావాదప్రామాణ్యం తదవస్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవిద్యేతి ।
ప్రతిషేధశాస్త్రాదపనీతే ప్రతిబన్ధే స్వరూపావస్థానం ఫలతీత్యర్థః।
నిఃశేషదుఃఖనివృత్తిర్నిరతిశయానన్దావాప్తిశ్చ పరం శ్రేయో, న స్వరూపావస్థానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వరూపేతి ।
ఇతి ప్రసిద్ధం మోక్షశాస్త్రేష్వితి శేషః।
ద్వైతనివర్తకత్వే శాస్త్రస్య కారకత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సుఖిత్వాదీతి ।
అసుఖిత్వాదేః స్వాభావికత్వాదాత్మని స్ఫురత్యస్ఫురణమనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్య భ్రమవిషయశిక్తీదమంశాదేశ్చ స్వాభావికోఽపి రజతాదిభేదో దోషమాహత్మ్యాద్ యథా న ప్రతిభాతి తథాఽచిన్త్యశక్త్యవిద్యాప్రభావాదాత్మని స్ఫురత్యపి సుఖిత్వాద్యధ్యాసవిరోధ్యసుఖిత్వాది రూపేణాస్ఫురణమవిరుద్ధమిత్యాహ –
ఆత్మేతి ।
విపక్షే భ్రమానుపపత్తిరిత్యాహ –
యదీతి ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్య నిగమయతి –
తస్మాదితి ।
అసుఖిత్వాదేరకల్పితత్వమసిద్ధమాశఙ్క్య నిరస్యతి –
యత్త్వితి ।
అస్థూలం శోకాన్తరమిత్యాదివాక్యం శాస్త్రశబ్దేన గృహ్యతే।
ఉక్తేఽర్థే – ద్రవిడాచార్య సమ్మతిమాహ –
సిద్ధం త్వితి ।
బ్రహ్మణి పదానాం వ్యుత్పత్త్యభావేఽపి సిద్ధమేవ శాస్త్రప్రామాణ్యమభావబోధనవ్యుత్పన్ననఞ్పదసంసృష్టైః స్థూలాదివ్యుత్పన్నపదైః స్వాభావికద్వైతాభావబోధనేనాధ్యస్తనివర్తకత్వాదితి సూత్రార్థః ॥౩౨॥
యదుక్తం నిరోధాద్యభావస్య పరమార్థతేతి, తదయుక్తమ్ । సామాన్యవిశేషాత్మకం వస్తు నానారసమితి మతే నిరోధాదేః సుసాధ్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
భావైరితి ।
భావా వ్యావృత్తా విశేషాః। తే చ వ్యభిచారిత్వాదసన్తో రజ్జుసర్పవత్। అద్వయమనువృత్తం సామాన్యం విశేషాకారైరవస్తుభూతైః సామాన్యాకారేణ చ తాదృశేనాయమవ్యావృత్తాననుగతపూర్ణసత్తాచిదేకతానః సన్నాత్మైవ మూఢైర్మోహమాహాత్మ్యాత్ కల్ప్యతే। న వస్తుతః సామాన్యవిశేషభావోఽస్తి, పరస్పరాశ్రయత్వాదిత్యర్థః।
విశేషాణామసత్త్వే కథం సత్త్వేన వ్యవహారః స్యాదిత్యాశఙ్క్య సత్తాతదాత్మ్యేన కల్పితత్వాత్ తేషాం సత్వేన వ్యవహారోపపత్తిరిత్యాహ –
భావా ఇతి ।
అనుగతసత్తాకారేణ కల్పితాః సత్త్వవ్యవహారా భవన్తీతి శేషః।
సామాన్యవిశేషభావస్య కల్పితత్వాదఖణ్డైకరసత్వే వస్తునః సిద్ధే నిరోధాదేర్దుఃసాధనత్వముచితమితి ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
శ్లోకతాత్పర్యం దర్శయతి –
పూర్వేతి ।
నిరోధాదిసర్వవిశేషాభావోపలక్షితం వస్తు వస్తుభూతమితి పూర్వశ్లోకార్థస్తస్య సామాన్యవిశేషాత్మకే వస్తుని విశేషానాశ్రిత్య నిరోధాదేః సుసాధనత్వాదసత్త్వమాశఙ్క్యతే, తేన తస్య సాధనాపేక్షాయాం తత్ప్రదర్శనపరోఽయం శ్లోక ఇత్యర్థః।
తత్ర పూర్వార్ధగతాన్యక్షరాణి దృష్టాన్తావష్టమ్భేన వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
సంసృష్టరూపేణ కల్పితత్వేఽపి స్వరూపేణానారోపితత్వాద్రజ్జుద్రవ్యస్య వ్యావహారికసత్యత్వమున్నేయమ్। అవిద్యమానైరయమాత్మా కల్ప్యతే, న పరమార్థతస్తేషాం సత్త్వమితి శేషః।
కథం ప్రాణాదీనాం పరమార్థతోఽసత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తేషాం మనః స్పన్దితమాత్రత్వప్రతీతేర్మృషాత్వం స్వప్నవిదిత్యాహ –
న హీతి ।
ఆత్మపరిణామత్వాన్మనశ్చలనమన్తరేణాపి ప్రాణాదిభావానాం పరమార్థతః సత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
న హి విభోరాత్మనో నభోవచ్చలనం వాస్తవమవకల్పతే। న చ తదభావే నిరవయవస్య పరిణామసమ్భావనేత్యర్థః।
ప్రాణాదీనామాత్మపరిణామత్వాసమ్భవే ఫలితమాహ –
ప్రజలితస్యేతి ।
ప్రగతం చలితం యస్య స తథా । కూటస్థస్యైవాఽఽత్మనో భాసమానా భావా న పరమార్థతః సన్తో భవితుముత్సహన్తే। దృశ్యత్వజడత్వాదినా స్వప్నవిన్మిథ్యాత్వసిద్ధేరిత్యర్థః।
ఎవం ప్రాణాదిభావానాం మిథ్యాత్వం ప్రసాధ్య ఫలితం దర్శయన్ పూర్వార్ధాక్షరాణాం వ్యాఖ్యానముపసంహరతి –
అత ఇతి ।
అద్వయస్య పరమార్థత్వాత్ తదాత్మనా కథమాత్మా కల్పితః స్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వరూపేణాకల్పితస్య సంసృష్టరూపేణ కల్పితత్వమిష్టమిత్యాహ –
పరమార్థసతేతి ।
అవిద్యావశాదిష్టా కల్పనా న స్వభావవశాదిత్యాహ –
సదేతి ।
ప్రాణాదీనామసత్త్వే సత్త్వేన కథం వ్యవహారగోచరత్వమిత్యాశఙ్క్య తృతీయపాదార్థమాహ –
తే చేతి ।
కల్పితానాం ప్రాణాదిభావానామధిష్ఠానసత్తయా సత్త్వేన న సత్తాఽవకల్ప్యతే।
తేషామధిష్ఠానాపేక్షానియమాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
సర్వా వికల్పనా సాధిష్ఠానైవ దృశ్యతే। న చాసతోఽధిష్ఠానత్వమారోపితానువేధాభావాత్ తదనువేధాత్తు సతోఽధిష్ఠానత్వమేష్టవ్యమ్। తథా చ ప్రాణాదిభావానాం వస్తుతోఽసత్త్వేఽపి సతి కల్పితానాం సత్వేన వ్యవహారసిద్ధిరిత్యర్థః।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
అత ఇతి ।
స్వేనేతి విశేషణం సంసృష్టరూపేణ వ్యభిచారాఙ్గీకారార్థమ్।
కల్పనారాహిత్యదశాయామేవాద్వయతా శివేత్యాశఙ్క్య కల్పనామాత్రస్యాశివత్వాన్మైవమిత్యాహ –
కల్పనేతి ।
త్రాసాదీత్యాదిశబ్దేన హర్షశోకాదయో గృహ్యన్తే।
యదుక్తమద్వయతా శివేతి తదుపపాదయతి –
అద్వయతేతి ॥౩౩॥
కిం చ కిమిదం నానాభూతం ద్వైతమాత్మతాదాత్మ్యేన వా సిద్ధ్యతి, స్వాతన్త్ర్యేణ వేతి వివేక్తవ్యమ్। నాఽఽద్య ఇత్యాహ –
నాఽఽత్మభావేనేతి ।
ఇదం హి నానాభూతం ద్వైతం నాఽఽత్మతాదాత్మ్యేన సేద్ధుమర్హతి। జడాజడయోర్విరుద్ధస్వభావయోస్తాదాత్మ్యాయోగాత్। భేదాదిశూన్యాత్మతాదాత్మ్యే చ ద్వైతస్య నానాత్వాసిద్ధేరిత్యర్థః।
ద్వితీయం దూషయతి –
న స్వేనేతి ।
స్వేన సత్తాప్రతిత్యోరన్యానపేక్షతాలక్షణస్వాతన్త్ర్యేణాపి నేదం ద్వైతం సేద్ధుం పారయతి। తథా స్వాతన్త్ర్యే సత్యాత్మత్వప్రసఙ్గాదనాత్మనోఽద్వైతత్వాపాతాదిత్యర్థః। కిం చ కిమిదం ద్వైతమన్యోన్యం పృథగపృథగ్వేతి వివేక్తవ్యమ్।
నాఽఽద్య ఇత్యాహ –
న పృథగితి ।
న హి కిఞ్చిదపి ద్వైతం పరస్పరం పృథగేవ సిధ్యతి పృథక్త్వస్య ధర్మిప్రతియోగిరూపావచ్ఛిన్నత్వేనాన్యోన్యాశ్రయత్వాద్ధర్మత్వస్వరూపత్వయోర్దుర్వచనత్వాదిత్యర్థః । నాపి కిఞ్చిదన్యోన్యమపృథగ్భూత్వా సిధ్యతి।
ఘటపటాదిశబ్దానాం పర్యాయత్వప్రసఙ్గాద్ వ్యవహారలోపాపాతాదిత్యాహ –
నాపృథగితి ।
అతో వాస్తవాకారేణ సర్వథా నిరూపణాసహమేవ ద్వైతమితి ఫలితమాహ –
ఇతి తత్త్వేతి ।
యదుక్తమద్వయతా శివేతి; తత్ర హేత్వన్తరోపన్యాసపరత్వం శ్లోకస్య దర్శయతి –
కుతశ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
నానాభూతమిత్యాదినా ।
నానాభూతమిత్యస్య పర్యాయోపదానం పృథక్త్వమితి।
తస్య భయకారణత్వం ప్రకటయతి –
అన్యస్యేతి ।
తత్ర వ్యాఘ్రచోరాదావితి యావత్।
తద్భయకారణం భేదదర్శనద్వయే వస్తుని నాస్తీత్యాహ –
న హీతి ।
అధ్యస్తమధిష్ఠానరూపేణ తత్త్వతో నిరూప్యమాణమసదేవ భవతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
ప్రదీపప్రకాశేనాధిష్ఠానమాత్రతయా సమారోపితః సర్పో యదా నిరూప్యతే తదా నాసౌ తద్వ్యతిరేకేణ సిధ్యతి। తథా జగదపీదం తదాత్మస్వరూపేణ నిరూప్యమాణం నాన్యత్వేన సిధ్యేదిత్యర్థః।
ఎవం ప్రథమపాదం వ్యాఖ్యాయ ద్వితీయపాదం వ్యాచష్టే –
నాపీతి ।
కదాచిదపీతి ।
కల్పనావాస్థాయాః ప్రాగూర్ధ్వం చేత్యర్థః।
న పృథగిత్యస్యార్థమాహ –
తథేతి ।
పృథక్త్వస్యాన్యోన్యాశ్రయత్వేన దుర్వచనత్వాత్। వైధర్మ్యోదాహరణం తు ప్రాతీతికం పృథక్త్వమధికృత్యావిరుద్ధమ్।
నాపృథగిత్యాది వ్యాకరోతి –
అత ఇతి ।
ద్వైతస్య ప్రాగుక్తన్యాయేనాసత్త్వాన్న తదన్యోన్యం వా పరేణాఽఽత్మనా వా సహాపృథగ్భూత్వా సేద్ధుమర్హతి। అతో దుర్నిరూపత్వాన్న కిఞ్చిద్ ద్వైతం నామాస్తీతి బ్రహ్మవిదాం మతమిత్యర్థః।
దృష్టం హి ద్వైతం భయహేతుస్తదస్పృష్టం పునరద్వైతమభయమేవేత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ॥౩౪॥
కిమితి యథోక్తమద్వైతం సర్వేషాం న ప్రతీతిగోచరతామాచరతీత్యశఙ్క్యాఽఽహ –
వీతేతి ।
రాగాదిప్రతిబన్ధవిధురాణామేవ యథోక్తమద్వైతదర్శనం న సర్వేషామిత్యర్థః।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
తదేతదితి ।
స్తుతిశ్చ తదుపాయప్రవృత్తావపకరోతీతి శేషః। ఆదిపదేన సమ్యగ్దర్శనప్రతిబన్ధకాః సర్వే దోషాః సంగృహ్యన్తే।
రాగాదివిమోకో యదా కదాచిదనధికారిణామపి సమ్భవత్యతో విశినష్టి –
సర్వదేతి ।
సదా రాగదివ్యావృత్తౌ వివేకమ్ హేతుం ప్రపఞ్చయతి –
మునిభిరితి ।
వివేకే చ పదశక్తేర్వాక్యతాత్పర్యస్య చ పరిఞ్ఞానం కారణమిత్యాహ –
వేదేతి ।
ఎవం సమ్యగ్జ్ఞానాధికారిణం సాధనచతుష్టయసమ్పన్నముక్త్వా తద్విషయం నిరూపయతి –
నిర్వికల్ప ఇతి ।
ఆత్మనశ్చాక్షుషత్వశఙ్కాం వారయతి –
ఉపలబ్ధ ఇతి ।
హిశబ్దద్యోత్యమర్థమాహ –
వేదాన్తేతి ।
సర్వవికల్పశూన్యత్వమాత్మనః స్ఫుటయితుం ప్రపఞ్చోపశమవిశేషణమ్। ఆత్మనోఽభావత్వం బ్రహువ్రీహిణా ప్రత్యుదస్యతే।
హేతుహేతుమద్భావేన పునరుక్తిం విశేషయోర్వ్యోసేధతి –
అత ఎవేతి ।
సమ్యగ్దర్శనాధికారిణో దర్శితానుపసంహరతి –
విగతేతి ।
అనధికారిణో దర్శయన్ వైశేషికవైనాశికదిశాస్త్రాభిజ్ఞానామపి తదన్తర్భావం సూచయతి –
నాన్యైరితి ॥౩౫॥
మిథ్యాజ్ఞానప్రచయసంస్కారాద్వేదాన్తార్థతాత్పర్యవతాం పణ్డితానామపి నాద్వైతే ప్రత్యయదార్ఢ్యం సిధ్యతీత్యాహ –
తస్మాదితి ।
శాస్త్రాదద్వైతమవగమ్య స్మృతిసన్తతిం కుర్వతో లోకానువర్తనే విధినియమమాహ –
అద్వైతమితి ।
తస్మాదిత్యస్యార్థమాహ –
యస్మాదితి ।
ఎవమితి నిర్వికల్పత్వాదిపరామర్శః। విదిత్వా శాస్త్రతోఽవగమ్యేత్యర్థః।
అద్వైతావగతిదార్ఢ్యార్థం స్మృతిసన్తతికర్తవ్యతాయాం నియమవిధిమభ్యనుజానాతి –
అద్వైత ఇతి ।
అద్వైతమిత్యాద్యుత్తరార్ధం విభజతే –
తచ్చేతి ।
జడసదృశస్య కథం లోకాచరణమబుద్ధిపూర్వకారిత్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వలోకేతి ।
లౌకికవ్యవహారానతీత్య విదుషో జడవదాచరణం కిదృశమిత్యపేక్షాయాం చతుర్థం పాదమనూద్య తాత్పర్యమాహ –
జడవదితి ।
ఎవం విధోఽహమిత్యాత్మానం విద్యాభిజనాదిభిరప్రఖ్యాపయఞ్జడవదేవ విద్వాల్లోకమాచరేదితి యోజనా ॥౩౬॥
నను పరాపరదేవయోః స్తుతిపూర్వకప్రణామస్య శ్రాద్ధాదిక్రియాయాశ్చ కర్తవ్యతయా ప్రతిబన్ధాత్ కథం విదుషో జడవదాచరణమితి, తత్రాఽఽహ –
నిస్స్తుతిరితి ।
తథాఽపి జీవతా క్వాపి స్థాతవ్యత్వాదాశ్రయముద్దిశ్య ప్రవృత్తేరవశ్యకత్వాత్ కుతో జడసాదృశ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
చలేతి ।
చలం చాచలం చ చలాచలే తే నికేతో యస్యాఽఽశయః స తథేతి యావత్।
తథాఽపి కౌపీనాచ్ఛాదనాశనపానాదిదేహస్థితిప్రయోజకాపేక్షయా ప్రవృత్తిధ్రౌవ్యాన్న విదుషో జడతుల్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యతిరితి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం పూర్వార్ధాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
కయేత్యాదినా ।
వర్ణాశ్రమాభిమానవతస్తత్తత్కర్మసు వర్త్తమానస్య కథమిదం విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
త్యక్తేతి ।
పారమహంసపారివ్రాజ్యం ప్రతిపత్తుమశక్యమప్రామాణికత్వాదితి చేన్మైవం శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాదిత్యాహ –
ఎతమితి ।
విదిత్వేత్యాపాతికం వేదనం వ్యుత్థానహేతుత్వేనోచ్యతే। తస్మిన్నేవ పరస్మిన్ వస్తుని విషయాన్తరేభ్యో వ్యావృత్తా బుద్ధిర్యేషామితి తథా। తదేవ పరం వస్త్వాత్మా నిరుపచరితం స్వరూపం యేషాం తే తథోచ్యన్తే।
తస్మిన్నేవ పరస్మిన్నాత్మని నిష్ఠా నిశ్చయేన స్థితిర్యేషాం తే తథేత్యాహ –
తన్నిష్ఠా ఇతి ।
తదేవాఽఽత్మభూతం పరం వస్తు పరమయనం పరా గతిర్యేషాం తే తథేత్యాహ –
తత్పరాయణా ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన ‘సర్వకర్మాణి మనసా’(భ. గీ. ౫ । ౧౩) ఇత్యాదివాక్యంగృహ్యతే।
కదా పునశ్చలో దేహో విదుషో నికేతో భవతి, తత్రాఽఽహ –
యదేతి ।
అవివక్షితే హి కాలవిశేషే వివక్షితం వ్యవహారం నిమిత్తీకృత్యాఽఽత్మస్థితిముక్తవిశేషణవతీం విస్మృత్యాహఙ్కారమమకారపరవశో యదా విద్వానవతిష్ఠతే తదేతి యోజనా ।
స్వభావతస్త్వచలమాత్మస్వరూపమేవాస్య నికేతనం, చలం పునః శరీరముపదర్శితవిస్మరణద్వారేణేతి నిగమయతి –
సోఽయమితి ।
అవిదుషో విశేషార్థం వ్యావర్త్యం కీర్తయతి –
న పునరితి ।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
స చేతి ॥౩౭॥
అహమేవ పరం బ్రహ్మ న మత్తోఽన్యదస్తి కిఞ్చిదితి స్మృతిసన్తతికరణమపి న కాలవిశేషనియతం కిం తు నైరన్తర్యేణ కర్తవ్యమిత్యాహ –
తత్త్వమితి ।
ఆధ్యాత్మికం శరీరాది కల్పితం తత్త్వమధిష్ఠానమాత్రం దృష్ట్వా బాహ్యతో దేహాద్ బహిరవస్థితం పృథివ్యాది చ కల్పితత్వేనావస్తుత్వాదధిష్ఠానమాత్రమేవేత్యనుభూయ స్వయమపి ద్రష్టా పరమార్థవస్తుస్వభావమాపన్నస్తత్రైవాఽఽసక్తచేతా బాహ్యేభ్యో విషయేభ్యో వ్యావృత్తబుద్ధిస్తస్మిన్నేవ తత్త్వే పరమార్థభూతే ప్రతిష్ఠితస్తద్దర్శననిష్ఠః స్యాదిత్యర్థః।
పృథివ్యాదేశ్చ ప్రత్యేకం పరమార్థత్వసమ్భవే కథమద్వైతనిష్ఠా సిద్ధ్యేదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
బాహ్యమిత్యాదినా ।
కిం తదుభయోస్తత్త్వం తదాహ –
రజ్జుసర్పవదితి ।
ఉక్తస్య వికారజాతస్యాసత్త్వే ప్రమాణమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
ద్రష్టురాత్మనోఽపి దృశ్యప్రతియోగిత్వాత్తుల్యం వాచారమ్భణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆత్మా చేతి ।
భవతు పరస్యాఽఽత్మనస్తత్తదాగమవచననిర్దేశాదుక్తలక్షణత్వం తథాఽపి ద్రష్టురాత్మనో న యథోక్తరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తత్సత్యమితి ।
విశేషణాని తు ప్రాచీనాని తత్తదాగమోపాత్తాన్యపునరుక్తాని।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
ఇత్యేవమితి ।
ఆత్మారామత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య బాహ్యవిషయాసక్తిం త్యక్త్వా ప్రత్యగాత్మన్యేవ పరితృప్తత్వాదిత్యాహ –
న బాహ్యేతి ।
తత్త్వాదప్రచ్యుతో భవతీత్యేతద్వ్యతిరేకముఖేన వ్యాకరోతి –
యథేత్యాదినా ।
అతత్త్వదర్శీతి చ్ఛేదః।
ఆత్మవిదో నావ్యవస్థితమాత్మదర్శనమిత్యత్ర హేతుమాహ –
ఆత్మన ఇతి ।
సతి స్వరూపే స్వరూపాత్ప్రచ్యుతేరప్రసక్తత్వాత్తత్ప్రతిషేధో యుక్తో న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సదేతి ।
వస్తునః సదైకరూపత్వే స్మృతిముదాహరతి –
శుని చేతి ।
సమదర్శినః సదైకరూపవస్తుదర్శిన ఎవ పణ్డితా నాన్యే తథేత్యర్థః।
స్వరూపాప్రచ్యవనే చ స్మృతిం దర్శయతి –
సమమితి ।
తత్ర హి వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తమితి స్వరూపాప్రచ్యవనముత్తమ్ ॥౩౮॥
తర్కావష్టమ్భేన ద్వైతవైతథ్యనిరూపణం పరిసమాప్యాద్వైతం పారమార్థికమపి తర్కతః సమ్భావయితుం ప్రకరణాన్తరం ప్రారిప్సురుపాస్యోపాసకభేదదృష్టిం తావదపవదతి –
ఉపాసనేతి ।
దేహస్య ధారణాద్ధర్మో జీవో భూతసఙ్ఘాతాకారేణ జాతే బ్రహ్మణి తదభిమానిత్వేన వర్తతే। స ప్రాగుత్పత్తేరజం సర్వమిత్యేవం కాలావచ్ఛిన్నం వస్తు మన్యతే। స పునరుపాసనాం పురుషార్థసాధనత్వేనాఽఽశ్రితస్తదేవ బ్రహ్మ ప్రతిపత్స్యే శరీరపాతాదూర్ధ్వమిత్యేవం యతో మిథ్యాజ్ఞానవానవతిష్ఠతే తేనాసౌ కృపణోఽల్పకో బ్రహ్మవిద్భిః స్మృతశ్చిన్తిత ఇత్యర్థః।
ప్రకరణాన్తరమవతారయన్ వృత్తమనుద్రవతి –
ఓఙ్కారేతి ।
తస్య హి నిర్ణయే ప్రథమే ప్రకరణే ప్రపఞ్చోపశమః శివోఽద్వైత ఇతి విశేషణైరాత్మా ప్రతిజ్ఞామాత్రేణాద్వితీయో వ్యాఖ్యాత ఇత్యర్థః।
ద్వితీయప్రకరణార్థం సంక్షిప్యానువదతి –
జ్ఞాత ఇతి ।
తత్రైవాఽఽద్యే ప్రకరణే ‘జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యత’(మా. కా. ౧ । ౧౮) ఇత్యత్ర ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ ద్వైతాభావ ఉక్తః। స తు ద్వితీయేన ప్రకరణేన హేతుదృష్టాన్తాత్మకేన తర్కేణ చ ప్రతిపాదితో, నాత్ర ప్రతిపాదయితవ్యమవశిష్టమస్తీత్యర్థః।
తృతీయం ప్రకరణమాకాఙ్క్ష్యాపూర్వకమవతారయతి –
అద్వైతమితి ।
“నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయా”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేరద్వైతం కథం తర్కేణ జ్ఞాతుం శక్యమిత్యాక్షిపతి –
తత్కథమితి ।
స్వతన్త్రతర్కాప్రవేశేఽపి తస్మిన్నాగమికతర్కస్య సహకారితయా సమ్భావనాహేతుత్వాత్ తర్కేణాపి జ్ఞాతుం శక్యమితి వ్యవహారోపపత్తిరితి మత్వాఽఽహ –
అద్వైతేతి ।
యది తర్కేణాద్వైతం సమ్భావయితుం ప్రకరణమారభ్యతే తర్హి కిమిత్యుపాసకనిన్దా ప్రథమం ప్రస్తూయతే, తత్రాఽఽహ –
ఉపాస్యేతి ।
ఉక్తవక్ష్యమాణవిరోధిత్వాదుపాసకస్య తన్నిన్దా ప్రకృతోపయోగినీత్యర్థః।
కథం తర్హి తత్ర తత్రాజత్వమాత్మనో దర్శయన్తీ శ్రుతిర్ఘటిష్యతే, తత్రాఽఽహ –
ప్రాగితి ।
ప్రాగవస్థాయాం సర్వమిదమజమహం చ తథేత్యుపాసకో యతో మన్యతేఽతశ్చ ప్రాగవస్థబ్రహ్మవిషయా భవిష్యత్యజత్వశ్రుతిరిత్యర్థః।
కార్యస్థిత్యవస్థాయాం యది బ్రహ్మ తన్మాత్రమిష్టం తర్హి కిముపాసనయా ప్రాప్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదాత్మక ఇతి ।
ఇదానీముత్పత్త్యవస్థాయాం జాతో జాతే బ్రహ్మణి స్థిత్యవస్థాయాం వర్తమానోఽహం ప్రాగుత్పత్తేర్యదాత్మకః సన్నాసం తదేవ పునః ప్రలయావస్థాయాముపాసనయా ప్రతిపత్స్యే, తత్క్రతున్యాయాదితి సమ్బన్ధః।
తలవకారాణాం శాఖాయాముపాస్యస్య బ్రహ్మత్వనిషేధదర్శనాచ్చోపాసకనిన్దా యుక్తేత్యాహ –
యద్వాచేతి ।
అనభ్యుదితమనభిప్రకాశితమ్, అభ్యుద్యతేఽభిప్రాకాశ్యతే, ఉపాసతే వాచా విషయీకుర్వన్తీత్యర్థః। ఆదిశబ్దేన ‘యన్మనసా’ (కే. ఉ. ౧ । ౬) ఇత్యాది గృహ్యతే॥౧॥
భేదదర్శినముపాసకమద్వైతవిరోధినం నిన్దిత్వా సమ్ప్రత్యద్వైతప్రతిజ్ఞాం కరోతి –
అత ఇతి ।
జాతిర్జన్మ, తద్రహితమజాతి।
తత్ర హేతుమాహ –
సమతామితి ।
జన్మరాహిత్యం సాధయతి –
యథేతి ।
అతః శబ్దార్థమాహ –
సబాహ్యేతి ।
ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే –
అకృపణేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేణ స్ఫోరయతి –
తద్ధీతి ।
దర్శనాదివిశేషవ్యవహారగోచరీభూతం కార్యజాతం పరిచ్ఛిన్నం నాశి చోచ్యతే। తదేవ కృపణత్వాలమ్బనమిత్యర్థః।
తచ్చ మిథ్యాభూతమిత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
కార్పణ్యముక్త్వా తదభావరూపమకార్పణ్యం ప్రకటయతి –
తద్విపరీతమితి ।
ప్రాప్య జ్ఞాత్వేతి యావత్।
ద్వితీయపాదం వ్యాచష్టే –
తదజాతీత్యాదినా ।
సర్వాత్మనా సామ్యం నిర్విశేషత్వం గతమిత్యత్ర హేతుం పృచ్ఛతి –
కస్మాదితి ।
నిర్విశేషత్వే హేతుమాహ –
అవయవేతి ।
హేతుమేవ ప్రకటయన్ వ్యతిరేకముఖేణాజత్వం ప్రపఞ్చయతి –
యద్ధీత్యాదినా ।
సమన్తత ఇతి పూర్ణత్వసఙ్కీర్తనమ్।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
యథా రజ్జ్వాం సర్పో భ్రాన్త్యా జాయతే తథా సర్వం భ్రాన్తిదృష్ట్యా జాయమానత్వేన భాసమానమపి యథా యేన ప్రకారేణ వస్తుతో న జాయతే కిం తు సర్వతో దేశతః కాలతో వస్తుతశ్చ పూర్ణం కూటస్థమేవ వస్తు భవతి తథా తం ప్రకారమితి సమ్బన్ధః॥౨॥
ప్రతిజ్ఞావాక్యే బ్రహ్మశబ్దేన పరమాత్మా ప్రకృతః, స కీదృగిత్యపేక్షాయామాహ –
ఆత్మా హీతి ।
జీవభేదప్రతీతిస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జీవైరితి ।
యథాఽఽకాశో విభుత్వాదిధర్మః స్వగతతాత్త్వికభేదవాన్న భవతి తథా పరమాత్మా విశేషాభావాత్। యథా చ మహాకాశో ఘటాకాశాకారేణ ప్రతీయతే తథా పరమాత్మా నానావిధజీవాకారేణ ప్రతీతిగోచరో భవతీత్యర్థః।
కథం సఙ్ఘాతానాం పరస్మాదుత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఘటాదివదితి ।
యథా మృదః సకాశాద్ఘటాదయో జాయన్తే తథా పరమాత్మైవ పృథివ్యాదిసఙ్ఘాతాకారేణ జాయత ఇత్యర్థః।
యదాఽఽత్మనో జీవాదీనాముత్పత్తిరిష్టా తదా తస్యాముత్పత్తౌ దృష్టాన్తవచనమేతదిత్యాహ –
జాతావితి ।
శ్లోకస్య వృత్తానువాదపూర్వకం తాత్పర్యమాహ –
అజాతీత్యాదినా ।
ప్రథమపాదస్యాక్షరార్థమాహ –
ఆత్మేత్యాదినా ।
విమతః స్వగతతాత్త్వికభేదశూన్యః సూక్ష్మత్వాన్నిరవయవత్వాద్విభుత్వాదాకాశవత్। న చ పరమాణ్వాదౌ సూక్ష్మత్వాదేర్వ్యభిచారః। తస్యైవాసమ్మతత్వాత్। క్వచిదపి తాత్త్వికభేదాసమ్ప్రతిపత్తేశ్చేత్యర్థః।
జీవైరిత్యాది వ్యచష్టే –
జీవైరితి ।
జీవాకారేణ పరమాత్మైవోక్తః। “క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి”(భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః।
ఉదితశబ్దశ్చేదుక్తార్థస్తర్హి పరస్యైవాఽఽత్మనః సఙ్ఘాతరూపేణోక్తత్వే సప్రపఞ్చత్వం ప్రసజ్యేతేత్యాశఙ్క్యా‌హ –
అథ వేతి ।
తర్హి నాత్మాఽశ్రుతేరితి న్యాయవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జీవాత్మనామితి ।
తృతీయపాదం వ్యాచష్టే –
తస్మాదేవేతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యమవతారయతి –
అత ఇతి ।
ఆకాశస్యావకాశప్రదానేన ఘటాద్యుత్పత్తౌ కారణత్వం నిర్వికారస్యైవ దృష్టమితి ద్రష్టవ్యమ్।
జాతావిత్యాదేరర్థమాహ –
యదేతి ॥౩॥
అద్వైతస్య జీవసృష్టిశ్రుతివిరోధం పరిహృత్య తస్యైవ జీవప్రలయశ్రుత్యా విరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి –
ఘటాదిష్వితి ।
ఔపాధికౌ జీవానాముత్పత్తిప్రలయౌ, న స్వాభావికౌ।
తథా చోత్పత్తిశ్రుత్యా విరోధాభావవదద్వైతస్య ప్రలయశ్రుత్యాఽపి న విరోధోఽస్తీతి శ్లోకాక్షరవ్యాఖ్యానేన ప్రకటయతి –
యథేత్యాదినా ॥౪॥
ఇదానీమద్వైతస్య వ్యవస్థానుపపత్త్యా విరోధమాశఙ్క్య పరిహతతి –
యథైకస్మిన్నితి ।
ఉక్తదృష్టాన్తవశాదేకస్మిఞ్జీవే సుఖాదిసంయుక్తే సత్యపరే జీవాస్తైరేవ సుఖాదిభిర్న సంయుజ్యన్త ఔపాధికభేదాదిత్యాహ –
తldత్వదితి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కాం దర్శయతి –
సర్వదేహేష్వితి ।
ఐకాత్మ్యే కర్తర్యేకస్మిన్ కర్తారః సర్వే, భోక్తరి చైకస్మిన్ భోక్తారః సర్వే భవేయురిత్యవ్యవస్థాన్తరమాహ –
క్రియేతి ।
వ్యవస్థానుపపత్త్యా ద్వైతమేష్టవ్యమితి వదన్తం ప్రత్యుత్తరత్వేన శ్లోకమవతారయతి –
తాన్ ప్రతీతి ।
కిమిదమైకాత్మ్యే సాఙ్కర్యమ్ ? కిమేకస్మిఞ్జీవే వ్యవస్థితేన సుఖాదినా జీవాన్తరాణాం తద్వత్త్వం స్యాదిత్యుచ్యతే కిం వా సర్వోపాధిష్వాత్మైక్యాత్తస్య స్వరూపేణ సర్వసుఖాదిమత్త్వం స్యాదిత్యాపాద్యతే, తత్రాఽఽద్యం ప్రత్యాహ –
తద్వదితి ।
ఆత్మనః సర్వత్రైకత్వాత్తస్య స్వరూపేణ సర్వసుఖాదిమత్త్వమితి ద్వితీయం పక్షం వివక్షన్నాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
సర్వత్రాఽఽత్మైకత్వముక్తమఙ్గీకరోతి –
బాఢమితి ।
తదేకత్వముపపత్తిశూన్యం కథమఙ్గీకృతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నను నేతి ।
యది సర్వత్రైకత్వం నియతమిష్యతే తర్హి తత్ర తత్ర సుఖిత్వం దుఃఖిత్వమ్ చ తస్యైవైకస్య ప్రప్తమితి న వ్యవస్థాసిద్ధిరితి చోదయతి –
యద్యేక ఎవేతి ।
ఆత్మస్వరూపస్య సర్వత్రైకత్వేఽపి కల్పితభేదాద్ వ్యవస్థాసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్య కిమిదం సాఙ్ఖ్యస్య చోద్యం కిం వా వైశేషికాదేరితి వికల్ప్యాఽఽద్యం ప్రత్యాహ –
న చేదమితి ।
కిం చైకాత్మ్యం దూషయతా సాఙ్ఖ్యేన తద్భేదోఽభ్యుపగమ్యతే।
స చ నాభ్యుపగన్తుం శక్యతే తన్మానాభావాదిత్యాహ –
న చేతి ।
ప్రధానం హి కస్యాచిద్భోగమపవర్గం చ కస్యచిదాదధత్ పురుషశేషమిష్యతే।
తచ్చ పురుషభేదాభావే నోపపద్యతే తేనార్థాపత్త్యా పురుషభేదః సిధ్యతీతి శఙ్కతే –
భేదేతి ।
అర్థాపత్తేరనుదయం వదన్నుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
సంక్షిప్తమేవోక్తం వివృణోతి –
యది హీతి ।
ప్రధానస్య పారార్థ్యసామర్థ్యాదేవ పురుషేషు కశ్చిదతిశయో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాపసిద్ధాన్తప్రసఙ్గాన్మైవమిత్యాహ –
నిర్విశేషా ఇతి ।
కిం చ ప్రధానస్య పారార్థ్యం పరం శేషిణమపేక్షతే, న తస్మిన్ భేదమపి కాఙ్క్షతే।
అతోఽన్యథాఽప్యుపపత్తిరిత్యాహ –
అత ఇతి ।
జన్మమరణాదివ్యవస్థానుపపత్త్యా పురుషభేదకల్పనమపి న యుక్తం వ్యధికరణత్వాదితి మత్వాఽఽహ –
న చేతి ।
న కేవలం ప్రమాణశూన్యా పురుషభేదకల్పనా, కిం తు ప్రయోజనశూన్యా చేత్యాహ –
పరేతి ।
నను న పురుషసత్తామాత్రం నిమిత్తీకృత్య ప్రధానం ప్రవర్తతే।
కిం త్వీశ్వరాధిష్ఠైతమితి సేశ్వరవాదిమతమాశఙ్క్య తస్యాపి పురుషత్వావిశేషాదుపలబ్ధిమాత్రత్వమభ్యుపేత్యాఽఽహ –
పరశ్చేతి ।
వేదార్థో వేదప్రతిపాద్యమద్వైతమ్।
ద్వితీయముత్థాపయతి –
యే త్వితి ।
బుద్ధిసుఖదుఃఖేచ్ఛాద్వేషప్రయత్నధర్మాధర్మసంస్కారా నవ విశేషగుణాః। తే చ ప్రత్యేకమాత్మసు వ్యవస్థయా సమవేతాః స్వీక్రియన్తే। తేషాం వ్యవస్థానుపపత్త్యా ప్రతిదేహమాత్మభేదసిద్ధిరిత్యర్థః। కిం బుద్ధ్యాదయో రూపాదివదాత్మవ్యాపినః, కిం వా సంయోగాదివదేకదేశవృత్తయః। నాఽఽద్యః।
జ్ఞానాదిగుణానామాశ్రయవ్యాపినామాశ్రయసంయుక్తే సర్వస్మిన్నపర్యాయేణ జ్ఞాతతాదివ్యవహారజనకత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
తదప్యసదితి ।
ద్వితీయే త్వేకదేశః సత్యోఽసత్యో వా। ప్రథమే ఘటాదివదాత్మనః సత్యైకదేశత్వాత్ కార్యత్వాదిప్రసఙ్గః।
ద్వితీయే కల్పితైకదేశానామేవ జ్ఞానాదిగుణవత్త్వమాత్మనస్తు న తద్వత్త్వం సిధ్యతీత్యాహ –
స్మృతీతి ।
స్మృతిహేతవః సంస్కారా భావానాఖ్యాః తేషాం గ్రహణమితరేషాముపలక్షణార్థమ్। తేషామాత్మని సమవాయాభావాత్ సిద్ధాన్తాసిద్ధిరితి శేషః। కిం చాఽఽత్మమనః సంయోగాదసమవాయికారణాజ్జ్ఞానానాముత్పత్తిరిష్టా।
తథా చ సతి గ్రహణసమయే స్మృతిర్న సమ్భవత్యేవేతి నియమో నోపపద్యతే, గ్రహణకారణసంయోగేనైవ స్మృత్యుత్పత్తిసమ్భవాదిత్యాహ –
ఆత్మేతి ।
కిం చాఽఽత్మమనసోః సంయోగాదేకస్మాదేకస్యాః స్మృతేః సముత్పత్తిసమయే స్మృత్యన్తరాణ్యపి సముత్పద్యేరన్। అసమవాయికారణస్య తుల్యత్వాత్। న చ సముదబుద్ధసంస్కారాయౌగపద్యాద్యుగపదనుత్పత్తిః।
తేషాం తదుద్ధోధస్య చాఽఽత్మని విప్రతిపన్నత్వేన స్మృతిసామగ్ర్యన్తర్భావాసమ్భవాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
యుగపద్వేతి ।
కిం చ సమానజాతీయానాం స్పర్శాదిమతాం చ పరస్పరం సమ్బన్ధో దృష్టః। యథా మల్లానాం మేషాణాం రజ్జుఘటాదీనాం చ।
తదుభయాభావాదాత్మనాం మనాఅదిభిః సమ్బన్ధాసిద్ధేర్నోక్తాదసమవాయికారణాదుబుద్ధ్యాదిగుణోత్పత్తిః సిధ్యతీత్యాహ –
న చేతి ।
గుణాదీనాం సాజాత్యస్య స్పర్శాదిమత్త్వస్య చాభావేఽపి ద్రవ్యేణ సమ్బన్ధవదాత్మనో మనఆదిభిః సమ్బన్ధః సిధ్యేదితి చేన్నేత్యాహ –
న చేతి ।
స్వతన్త్రం సన్మాత్రం ద్రవ్యశబ్దేనాత్ర వివక్షితమ్। న తతో భేదేన గుణాదయో వేదాన్తిమతే విద్యన్తే। శుక్లః పటః ఖణ్డో గౌరిత్యాదిసామానాధికరణ్యదర్శనాత్। ద్రవ్యమేవ తు కల్పనయా తత్తదాకారేణ భాతీత్యభ్యుపగమాత్। అతో దృష్టాన్తాసమ్ప్రతిపత్తిరిత్యర్థః।
విపక్షే దోషమాహ –
యది హీతి ।
గుణాదయో ద్రవ్యాదత్యన్తభిన్నా హిమవద్విన్ధ్యయోరివ యది స్యుర్యది చాఽఽత్మనః సకాశాదిచ్ఛాదయోఽత్యన్తం భిన్నా భవేయుస్తదా గుణాదీనాం ద్రవ్యేణ తద్వదేవ సమ్బన్ధానుపపత్తేః, ఇచ్ఛాదీనాం చాఽఽమనా తదయోగాత్ పారతన్త్ర్యాసిద్ధిరిత్యర్థః।
అత్యన్తభిన్నానామపి సమవాయసమ్బన్ధాత్ పారతన్త్ర్యోపపత్తిరితి శఙ్కతే –
అయుతేతి ।
కిమిదమయుతసిద్ధత్వమపృథక్కాలత్వం కిం వాఽపృథగ్దేశత్వముతాపృథక్స్వభావత్వమహోస్విత్ సంయోగవిభాగాయోగ్యత్వమ్ ? నాఽఽద్యః। వికల్పాసహత్వాత్।
కిమిచ్ఛాద్యపేక్షయాఽఽత్మనోఽపృథక్కాలత్వమ్ కిం వాఽఽత్మాపేక్షయేచ్ఛాదీనామితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
నేత్యాదినా ।
యద్యాత్మనా సహాపృథక్కాలత్వమిచ్ఛాదీనాం తదాఽఽత్మనోఽనాదిత్వాత్ తద్ గతమహత్త్వవన్నిత్యత్వం తేషామాపతతీత్యాహ –
ఆత్మనేతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య నిరాచష్టే –
స చేతి ।
న చాపృథగ్దేశత్వమయుతసిద్ధత్వమ్। తన్తుపటాదీనాం పృథగ్దేశానామయుతసిద్ధ్యభావప్రసఙ్గాత్। న చాపృథక్స్వభావత్వమయుతసిద్ధత్వమ్। భేదపక్షపరిక్షయాత్। న చ సంయోగవిభాగాయోగ్యత్వమయుతసిద్ధత్వమ్।
దేవదత్తస్య హస్తాదీనాం చాయుతసిద్ధ్యభావాపాతాదిత్యభిప్రేత్య సమవాయస్య ద్రవ్యాదనన్యత్వే తావన్మాత్రత్వేన తత్సమ్బన్ధత్వవ్యాఘాతాత్; తతోఽన్యత్వే తేన సమ్బన్ధాన్తరమస్తి న వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యే స్యాదనవస్థేతి మత్వాఽఽహ –
సమవాయస్యేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే –
సమవాయ ఇతి ।
న వాచ్యం సమ్బన్ధాన్తరమితి శేషః।
సమవాయస్య నిత్యసమ్బన్ధత్వే సమవాయవతాం ద్రవ్యగుణాదీనామపి తద్వత్త్వాద్భేదస్య కదాచిదప్యనుపలమ్భాత్ పృథక్త్వప్రథానుపపత్తిరితి దూషయతి –
తథా చేతి ।
సంయోగస్యాపి సమవాయసామ్యం చకారేణ సూచ్యతే।
సమవాయస్య సమవాయిభిర్గుణాదీనాం చ ద్రవ్యేణాత్యన్తభేదే హిమవద్విన్ధ్యయోరివ సమ్బన్ధానుపపత్తేస్తేషు పరతన్త్రతావ్యవహారాసిద్ధిరిత్యాహ –
అత్యన్తేతి ।
కిం చేచ్ఛాదయో నాఽఽత్మగుణా ఉపజనాపాయవత్త్వాద్రూపాదివత్।
యద్వాఽఽత్మా నానిత్యగుణవాన్నిత్యత్వాద్ వ్యతిరేకేణ దేహాదివదిత్యాహ –
ఇచ్ఛాదీతి ।
న కేవలమాత్మనోఽనిత్యగుణత్వేఽనిత్యత్వప్రసక్తిరేవ దోషః।
కిం త్వన్యదపి దోషద్వయం దుష్పరిహరమితి బాధకాన్తరమాహ –
సావయవత్వమితి ।
యద్యాత్మనో నేచ్ఛాదిగుణవత్త్వం తదా తస్య బన్ధాభావాన్మోక్షో న స్యాదతో బన్ధమోక్షవ్యవస్థానుపపత్త్యా ప్రతిదేహం సుఖదుఃఖాదివిశిష్టాత్మభేదసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథా త్వితి ।
అవస్తుత్వాదవిద్యాయాస్తత్కృతవ్యవహారాయోగాద్వ్యావహారికబన్ధాద్యభ్యుపగమాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వవాదిభిరితి ।
అవిద్యాకృతమనుష్యత్వాధ్యారోపేణ లౌకికవైదికవ్యవహారః సర్వవాదిభిరిష్యతే, తత్కృతా చ వ్యవస్థాఽఽస్థీయతే। తస్మాదస్మాకమపి తథైవ సర్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః। పరమార్థే చ మోక్షే కేనాపి వాదినా వ్యవహారో నాభ్యుపగమ్యతే।
తథా చ మోక్షే పరేషాం వ్యవహారస్యైవాభావాత్తన్నిర్వాహకపారమార్థికభేదాభ్యుపగమో వృథేత్యాహ –
పరమార్థేతి ।
కల్పితభేదవశాదపి పుర్వోక్తసర్వవ్యవస్థాసౌస్థ్యాత్ పారమార్థికాత్మభేదకల్పనా ప్రమాణప్రయోజనశూన్యేత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ॥౫॥
అద్వైతస్య శ్రుత్యాదివిరోధాభావేఽప్యనుమానవిరోధమాశఙ్క్యానైకాన్తికత్వేనానుమానం దూషయతి –
రూపేతి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామశఙ్కామాహ –
కథమితి ।
యథాఽఽత్మభేదవాదే తద్భేదనిమిత్తో రూపాదివ్యవహారస్తథైకస్మిన్నేవాత్మన్యాత్మైక్యపక్షే రూపాదివ్యవహారో నోపపద్యతే। తథా చ విమతా జీవాస్తత్త్వతో భిద్యన్తే భిన్ననామకత్వాద్భిన్నకార్యకరత్వాత్ భిన్నరూపత్వాద్ ఘటపటాదివదిత్యనుమానవిరుద్ధమద్వైతమిత్యర్థః।
ఘటాకాశదిష్వనైకాన్తికత్వం వివక్షిత్వా శ్లోకాక్షరాణి వ్యుత్పాదయతి –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
శయనాదికార్యం సమాఖ్యాశ్చ భిద్యన్త ఇతి సమ్బన్ధః। తత్కృతాశ్చేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన వికల్పితో ఘటాకాశభేదో గృహ్యతే। చకారోఽవధారణార్థః।
ఘటాకాశాదీనాముక్తహేతుమత్త్వేఽపి విపక్షత్వాభావే కథమనైకాన్తికత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వోఽయమితి ।
ఉక్తేఽర్థే తృతీయం పాదం విభజతే –
న చేతి ।
పరోపాధిశబ్దేన ఘటకరకాదిరుచ్యతే।
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికం వ్యాచష్టే –
యథైతదిత్యాదినా ॥౬॥
ఘటాకాశాదీనాం విపక్షత్వాభావమాశఙ్క్య పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
ఘటాకాశాదిరాకాశస్య వికారోఽవయవో వేత్యఙ్గీకారాత్ తత్రాపి భేదస్య తాత్త్వికత్వాన్న విపక్షతేతి శ్లోకస్య వ్యావర్త్యం చోద్యముత్థాపయతి –
నన్వితి ।
ఆకాశస్య నిర్వికారత్వం నిరవయవత్వం చ లోకసిద్ధం గృహీత్వా పరిహరతి –
నైతదస్తీతి ।
తత్ర వైధర్మ్యోదాహరణద్వయమాహ –
యథేతి ।
ఘటాకాశాదిరాకాశాఖ్యస్య మహాకాశస్యావయవో న భవతీత్యత్ర వ్యతిరేకదృష్టాన్తమాహ –
యథా వృక్షస్యేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తానాం దార్ష్టాన్తికమాహ –
న తథేతి ।
ఘటాకాశస్య మహాకాశం ప్రతి వికారత్వమవయవత్వం చ నాస్తీత్యుక్తం దృష్టాన్తత్వేనానూద్య దార్ష్టాన్తికం దర్శయన్నుత్తరార్ధం వ్యాకరోతి –
యథేత్యాదినా ।
అనైకాన్తికత్వేనానుమానస్యామానత్వే స్థితే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ॥౭॥
జీవో బ్రహ్మణో నాంశో న వికారోఽపి తు బ్రహ్మైవోపాధ్యనుప్రవిష్టం జీవశబ్దితమిత్యుక్తం, తదయుక్తం, బ్రహ్మణః శుద్ధత్వాజ్జీవస్య రాగాదిమలవత్త్వాదేకత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్య పరమార్థతో జీవస్యాపి నాస్తి మలవత్త్వమిత్యాహ –
యథేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
యస్మాదితి ।
ఘటాకాశో మఠాకాశః సూచీపాశాకాశశ్చేత్యుపాధినిమిత్తో భేదస్తద్విషయా బుద్ధిస్తత్ప్రయుక్తో రూపభేదోఽర్థక్రియాభేదో నామభేదశ్చేతి వ్యవహారో నభసి యథోపలభ్యతే తథా దేహాద్యుపాధిభేదప్రయుక్తో జీవభేదస్తత్కృతో జననమరణసుఖదుఃఖాదివ్యవహారో వ్యవస్థితో యస్మాదాస్థీయతే తస్మాత్ తేనావిద్యావిద్యమానేన కృతమేవాఽఽత్మనో రాగాదిమలవత్త్వం న వస్తుతోఽస్తీత్యేతమర్థం దృష్టాన్తద్వారా ప్రతిపిపాదయిషన్నాదౌ దృష్టాన్తమాహేతి యోజనా।
దృష్టాన్తభాగనివిష్టాన్యక్షరాణి వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
దార్ష్టాన్తికభాగగతానామక్షరాణామర్థమాహ –
తథేతి ।
యో హి ప్రత్యగాత్మా విజ్ఞాతా సోఽప్యబుద్ధానాం మలినో భవతీతి సమ్బన్ధః।
అబుద్ధానామిత్యేతద్ వ్యాచష్టే –
ప్రత్యగాత్మేతి ।
అవివేకిభిరధ్యారోపితేఽపి ప్రత్యగాత్మనో మలవత్త్వే మలప్రయుక్తం ఫలం తత్ర వాస్తవం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ॥౮॥
నను జీవో మరణానన్తరం ధర్మానురోధేన స్వర్గం గచ్ఛతి। అధర్మవశాచ్చ నరకం ప్రతిపద్యతే। ధర్మాధర్మయోశ్చ భోగేన క్షయే పునరాగత్య యోనివిశేషే సమ్భవతి। తత్ర యావద్భోగం స్థిత్వా పునరపి పరలోకాయ ప్రతిష్ఠతే। ఎవమిహలోకపరలోకసఞ్చరణవ్యవహారవిరుద్ధమద్వైతమితి, తత్రాఽఽహ –
మరణ ఇతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
పునరపీతి ।
ఆత్మని సర్వో వ్యవహారోఽవిద్యాకృతో వాస్తవో నేత్యుక్తోఽర్థః। ఆత్మనో హి గగనోపమస్య గత్యాదేర్వస్తుతోఽసమ్భవాదవిద్యాకృతస్తస్మిన్ గత్యాదిరిత్యర్థః॥౯॥
నను సఙ్ఘాతశబ్దితానాముపాధీనాం సత్యత్వాత్ తత్ప్రత్యుక్తభేదస్యాపి తథాత్వాదద్వైతానుపపత్తితాదవస్థ్యమితి చేత్తత్త్రాఽఽహ –
సఙ్ఘాతా ఇతి ।
దేవాదిదేహానాం పూజ్యతమత్వేనాఽఽధిక్యాభ్యుపగమాన్నాసత్యత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య దేహభేదేషు కేషుచిదాధిక్యే మూఢదృష్ట్యా కల్పితేఽపి వివేకిదృష్ట్యా సర్వదేహానాం పఞ్చభూతాత్మకత్వావిశేషాదశేషసామ్యే వా స్వీకృతే నాస్తి సఙ్ఘాతేషు సత్యత్వే కాచిదుపపత్తిరిత్యాహ –
ఆధిక్య ఇతి ।
పూర్వార్ధాక్షరాణి యోజయతి –
ఘటాదీతి ।
మణిమన్త్రాదిరూపామ్ మాయామిన్ద్రజాలప్రయోజకభూతాం వ్యావర్తయతి –
అవిద్యేతి ।
విమతా దేహా న సత్యా దేహత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవిదిత్యర్థః।
బ్రహ్మదిదేహానాముత్కృష్టత్వాన్నావిద్యాకృతత్వమిత్యాశఙ్క్య ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
యదీత్యాదినా ॥౧౦॥
జీవస్యాద్వితీయబ్రహ్మత్వముపపత్త్యవష్టమ్భేనోపపాదితమ్। ఇదానీం తత్రైవ తైత్తిరీయశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ –
రసాదయో హీతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
ఉత్పత్త్యాదీతి ।
అక్షారార్థం కథయతి –
రసాదయ ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన మనోమయవిజ్ఞానమయానన్దమయా గృహ్యన్తే। ఖడ్గాదేర్యథా కోశాస్తదపేక్షయా బహిర్భవన్తి తద్వదేతి పఞ్చ కోశా వ్యపదిశ్యన్తే।
తత్ర హేతుమాహ –
ఉత్తరోత్తరస్యేతి ।
పూర్వపూర్వస్యాన్నమయాదేరుత్తరోత్తరప్రాణమయాద్యపక్ష్య బహిర్భావాద్ బ్రహ్మ సర్వాన్తరం ప్రతిష్ఠాభూతమపేక్ష్యాఽఽనన్దమయస్యాపి బహిర్భావావిశేషాదివిశిష్టం పఞ్చానామపి కోశత్వమిత్యర్థః।
అవశిష్టాన్యక్షరాణి వ్యాచష్టే –
వ్యాఖ్యాతా ఇత్యాదినా ।
తత్ర జీవశబ్దప్రవృత్తిం వ్యుత్పాదయతి –
స హీతి ।
విశిష్టం జీవశబ్దార్థమాకాఙ్క్షాద్వారా వ్యావర్త్తయతి –
కోఽసావిత్యాదినా ।
ప్రకరణావిచ్ఛేదార్థం ప్రకరణమనుసన్ధత్తే –
యస్మాదితి ।
ప్రకృతస్య పరస్యాఽఽత్మనః శ్రౌతత్వే ఫలితమాహ –
నేత్యాదినా ॥౧౧॥
మనుష్యోఽహం ప్రాణ్యహం ప్రమాతాఽహం కర్తాఽహం భోక్తాఽహమితి పఞ్చానాం విశిష్టానాం యదేకం స్వరూపమనుగతం ప్రత్యక్చైతన్యం తద్ బ్రహ్మైవేతి జీవపరయోరైక్యే తైత్తిరీయశ్రుతేస్తాత్పర్యముక్త్వా తత్రైవ బృహదారణ్యకశ్రుతేరపి తాత్పర్యమాహ –
ద్వయోరితి ।
మధుబ్రాహ్మణే బహుషు పర్యాయేష్వధిదైవాధ్యాత్మవిభక్తయోః స్థానయోరయమేవ స ఇతి పరం బ్రహ్మ ప్రత్యక్ప్రకాశితమ్। అతోఽస్మిన్ బృహదారణ్యకశ్రుతేరపి బ్రహ్మాత్మైక్యే తాత్పర్యమిత్యర్థః।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ –
పృథివ్యామితి ।
న కేవలమైక్యే తైత్తిరీయశ్రుతేరేవ తాత్పర్యం, కిం తు బృహదారణ్యకశ్రుతేరపీత్యాహ –
కిం చేతి ।
అధిదైవం పృథివ్యాదావధ్యాత్మం చ శరీరే తేజోమయో జ్యోతిర్మయశ్చైతన్యప్రధానోఽమృతమయోఽమరణధర్మా పురుషః పూర్ణః పృథివ్యాదౌ శరీరే చాన్తర్గతో యో విజ్ఞాతా స పర ఎవాఽఽత్మా। తేన స విజ్ఞాతా సర్వం పూర్ణమపరిచ్ఛిన్నం బ్రహ్మైవేతి పరం బ్రహ్మ ప్రకాశితమితి సమ్బన్ధః।
అపవాదావస్థాయామధ్యారోపాసమ్భవాద్ ద్వయోర్ద్వయోరితి కథముచ్యతే తత్రాఽఽహ –
ఆ ద్వైతక్షయాదితి ।
ద్వైతక్షయపర్యన్తం బ్రహ్మ ప్రకాశితమ్। ద్వఓర్ద్వయోరితి పునరనువాదమాత్రమిత్యర్థః।
మధుజ్ఞానే మధ్వేవ ప్రకాశితం న బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్య మధుజ్ఞానశబ్దార్థం వ్యుత్పాదయతి –
క్వేత్యాదినా ।
శబ్దస్య క్వచిదాశ్రితత్వం రూపవదనుమీయతే। తచ్చ శబ్దాధికరణం సామాన్యతః సిద్ధం పారిశేష్యాదాకాశమితి సిద్ధమితి। తచ్చ కల్పనాలాఘవాదేకమేవేతి గమ్యతే। తథా చ బహిరన్తశ్చైకమేవాఽఽకాశమనుమానప్రామాణ్యాదధిగతమ్।
తథాఽధిదైవమధ్యాత్మం చ బ్రహ్మ ప్రత్యగ్భూతం సిద్ధమిత్యుత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
కిమివేత్యాదినా ॥౧౨॥
ఇతశ్చైకత్వే శ్రుతీనాం తాత్పర్యమిత్యాహ –
జీవాత్మనోరితి ।
అభేదేన “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదినా బ్రహ్మభావఫలవాదేనేత్యర్థః। యత్ప్రశస్యతే తద్విధేయమిత్యాదిన్యాయాదేకత్వదర్శనే ఫలవాదోపపత్త్యుపలమ్భాదేకత్వం ప్రశస్తత్వాద్ వివక్షితమితి భావః। యచ్చానేకత్వం సర్వప్రాణిసాధారణం తన్నిన్ద్యమానం దృశ్యతే।
యన్నిన్ద్యతే తన్నిషిధ్యత ఇతి న్యాయాన్నానాత్వం శాస్త్రార్థో న భవతీత్యాహ –
నానాత్వమితి ।
తదుభయమేకత్వప్రశంసనం నానాత్వనిన్దనం చైకత్వమేవ శాస్త్రీయమిత్యభ్యుపగమే సతి యుక్తమితి ఫలితమాహ –
తదేవం హీతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
యదితి ।
అనన్యత్వాభావశఙ్కాం వ్యావర్త్యైకరసత్వం దర్శయతి –
అభేదేనేతి ।
తత్ప్రశస్యతే శాస్త్రేణేతి తత్పదమాదాయ వ్యాఖ్యేయమ్। శాస్త్రేణాభేదవేదనేన ఫలవాదేనేత్యర్థః।
వ్యాసపరాశరాదిభిశ్చ వేదార్థం వ్యాచక్షాణైరేకత్వం స్తూయతే “వాసుదేవః సర్వమితి స మహాత్మా సుదుర్లభః”(భ. గీ. ౭ । ౧౯) , “అహం హరిః సర్వమిదం జనార్దనో నాన్యత్తతః కారణకార్యజాతమ్”(విష్ణుపురాణమ్ ౧।౨౨।౮౭) ఇత్యాదివాక్యైరిత్యాహ –
వ్యాసాదిభిశ్చేతి ।
ద్వితీయార్ధం విభజతే –
యచ్చేతి ।
తన్నిన్ద్యత ఇతి యచ్ఛబ్దేనోపక్రమాద్ ద్రష్టవ్యమ్। “అవిద్యామోహితాత్మానః పురుషా భిన్నదర్శినః”(విష్ణుపురాణమ్ ౫।౩౩।౪౯) , “కిం తేన న కృతం పాపం చోరేణాఽఽత్మాపహారిణా” ఇత్యాదివాక్యైర్వ్యాసాదయోఽపి ద్వైతదర్శనం నిన్దన్తీత్యాహ –
అన్యైశ్చేతి ।
ఎవమనేకత్వదర్శనస్య నిన్దితత్వేన నిషిద్ధత్వాన్నానేకత్వం శాస్త్రీయమిత్యుక్త్వా చతుర్థపాదార్థమాహ –
యచ్చైతదితి ।
విషయభేదేన ప్రశంసనం నిన్దనం చేత్యర్థః।
ఎవం హీతి ।
ద్వైతస్యాశాస్త్రీయత్వమద్వైతస్యైవ తత్తాత్పర్యగమ్యత్వమిత్యఙ్గీకారే సతీత్యర్థః।
భేదదృష్టీనామపి న్యాయ్యత్వావిశేషాద్భేదదర్శననిన్దనస్య కుతో న్యాయ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యాస్త్వితి ।
యా వేదబాహ్యాః స్మృతయో యాశ్చ కాశ్చ కుదృష్టయః। సర్వాస్తా నిష్ఫలాః ప్రేత్య తమోమూలా హి తాః స్మృతాః॥ ఇతి మనువచనాదిత్యర్థః ।
న్యాయవిరోధాదపి భేదవాదానామసమఞ్జసత్వమిత్యాహ –
నిరూప్యమాణా ఇతి ।
వైశేషికవైనాశికాదికల్పనా భేదానుసారిణ్యో, భేదశ్చ పరస్పరాశ్రయతాదిదోషదూషితో న ప్రమీయతే। తేన భేదవాదానాముత్ప్రేక్షామూలానామసమఞ్జసతేత్యర్థః॥౧౩॥
న భేదవాదానాముత్ప్రేక్షామాత్రమూలత్వం శ్రుతిమూలత్వాదిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
జీవాత్మనోరితి ।
ఉత్పత్తిర్వ్యుత్పత్తిః సమ్యగ్జ్ఞానమ్, తదర్థోపనిషదాం ప్రవృత్త్యపేక్షయా ప్రాక్ప్రవృత్తకర్మకాణ్డేన యత్పరాపరయోర్నానాత్వముక్తం తదోదనం పచతీతి భవిష్యత్ప్రవృత్త్యా తణ్డులేష్వోదనత్వవద్ గౌణమేవ, న ముఖ్యభేదార్థత్వం శ్రుతేర్యుజ్యతే, భేదస్యాపూర్వత్వపురుషార్థత్వయోరభావాదిత్యర్థః।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
నన్వితి ।
న కేవలమస్మాభిరుత్ప్రేక్షితమిదం, కిం తు శ్రుత్యాఽపి దర్శితమిత్యపేరర్థః।
భేదం వదన్త్యాః శ్రుతేస్తాత్పర్యలిఙ్గమభ్యాసం సూచయతి –
అనేకశ ఇతి ।
కర్మకాణ్డే తత్తత్కామనాభేదేన నియోజ్యభేదసిద్ధావపి కథం జీవపరయోర్భేదః సిధ్యతి, పరస్య తత్రానుక్తత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరశ్చేతి ।
‘హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్ర’(ఋ. సం. ౧౦ । ౧౨౧ । ౧) ఇతి మన్త్రే ప్రకృతో హిరణ్యగర్భః సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే। స ఇమాం పృథివీం ద్యామపి ధృతవాన్। అన్యథా గురుత్వాత్తయోరవస్థానాయోగాత్। న చ హిరణ్యగర్భాతిరిక్తమీశ్వరం పరే బుధ్యన్తే మన్త్రవర్ణైః। పరశ్చ ప్రకీర్తిత ఇతి సమ్బన్ధః।
కర్మకాణ్డార్థం జ్ఞానకాణ్డేనాపబాధ్య జ్ఞానకాణ్డార్థస్యైవైకత్వస్య సామఞ్జస్యమవధార్యతామిత్యాశఙ్క్య బాధ్యబాధకభావనిర్ధారణే కారణానవధారణాన్మైవమిత్యాహ –
తత్రేతి ।
శ్లోకాక్షరైరుత్తరమాహ –
అత్రేత్యాదినా ।
పృథక్త్వస్య గౌణత్వే ప్రాగుక్తమేవ దృష్టన్తమాహ –
మహాకాశేతి ।
తత్రైవ శ్లోకసూచితముదాహరణమాహ –
యథేతి ।
ముఖ్యత్వం హీత్యాది వ్యాచష్టే –
న హీతి ।
భేదస్యాపూర్వత్వాద్యభావాన్న వాక్యానాం తత్పరత్వమ్; తత్పరాతత్పరయోశ్చ తత్పరం వాక్యం బలవదితి న్యాయాదఖణ్డవాక్యార్థస్యైవ సామఞ్జస్యమిత్యర్థః।
అద్వైతవాక్యానామపి కథమద్వైతే తాత్పర్యమిత్యాశఙ్క్యాపూర్వార్థత్వాదుపపత్తిమత్త్వాచ్చేత్యాహ –
ఇహ చేతి ।
అద్వైతం తావన్మానాన్తరాగోచరత్వాదపూర్వమేకమేవాద్వితీయమితి ప్రాగవస్థాయాం బ్రహ్మాద్వితీయం శ్రుతమ్। తదేవేదం సృష్ట్వా ‘తత్సృట్వా తదేవానుప్రావిశత్’(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి శ్రుతేరనుప్రవిష్టం జీవోఽభిలప్యతే। తేన జీవస్య బ్రహ్మతా సమ్భవతీత్యుపపత్త్యాఽపి శ్రుతేరద్వైతార్థత్వం గమ్యతే। సృష్ట్యాదిశ్రుతీనామద్వైతే తాత్పర్యం న సృష్ట్యాదావిత్యనన్తరమేవ వక్ష్యతే। తస్మాదద్వైతే శ్రుతేస్తాత్పర్యాత్తదర్థస్యైవ తాత్త్వికతేత్యర్థః।
న కేలలముపపత్తేరేవాద్వైతే శ్రుతేస్తాత్పర్యం కిం తు నవకృత్వోఽభ్యాసాదపీత్యాహ –
తత్త్వమితి ।
భేదదృష్టేరపవాదాచ్చ శ్రుతేరద్వైతే తాత్పర్యం ప్రతిభాతీత్యాహ –
అన్యోఽసావితి ।
ఆదిశబ్దేనాద్వైతవాదీని ద్వైతనిషేధీని చ వచనాన్తరాణి గృహ్యన్తే। ఎకత్వమేవ ప్రతిపిపాదిషితమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
ఎకత్వే శ్రుతేస్తాత్పర్యే సిద్ధే తృతీయపాదావష్టమ్భేన ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
శ్లోకస్య సాధ్యాహారం వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
అథవేత్యాదినా ॥౧౪॥
సృష్ట్యాదిశ్రుతిషు శబ్దశక్తివశాదేవ సృష్ట్యాదిభేదదృష్టేరద్వైతానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మృల్లోహేతి ।
ఉత్పత్త్యాది శ్రుతీనాం స్వార్థనిష్ఠత్వముపేత్య వ్యావర్త్యం చోద్యముత్థాపయతి –
నన్వితి ।
తాసాం స్వార్థనిష్ఠత్వాభావాన్నిరవకాశం చోద్యమితి పరిహరతి –
మైవమితి ।
పరిహృతత్వాచ్చ నేదం చోద్యం సావకాశమిత్యాహ –
పూర్వమపీతి ।
యది ప్రకృతోత్పత్త్యాదిశ్రుతిభ్యః సకాశాదుపక్రమోపసంహారైకరూప్యం తాత్పర్యలిఙ్గమాకృష్యోద్భావ్య సృష్ట్యాదిశ్రుతేః స్వార్థపరత్వం పరిహృతం తర్హి పునరుపన్యాసో వృథా స్యాదిత్యాశఙ్కతే –
ఇత ఎవేతి ।
ఉత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం మిథ్యాసృష్టిపరత్వం పూర్వముక్తమ్ ।
ఇహ తు తాసాం బ్రహ్మాత్మైక్యే తాత్పర్యప్రతిపాదనేచ్ఛయా పునరుపన్యాసః సిధ్యతీత్యుత్తరమాహ –
ఇహ పునరితి ।
పాదత్రయగతాన్యక్షరాణి యోజయతి –
మృదిత్యాదినా ।
యః శబ్దశక్త్యా ప్రతీయతే న స శ్రుత్యర్థో భవతి, కిం తు తాత్పర్యగమ్యస్యైవ శ్రుత్యర్థతేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
వాగాదీనాం ప్రాణానామహం శ్రేయానహం శ్రేయానితి మిథః సంఘర్షః సంవాదస్తత్ర యాఽఽఖ్యాయికా శ్రూయతే నాసౌ శ్రుత్యర్థో భవతి వాగాదీనామచేతనత్వాత్। తథా సృష్ట్యాదిశ్రుతిరపి న స్వార్థే తత్పర్యవతీత్యర్థః।
ఉదాహరణాన్తరం సూచయతి –
వాగాదీతి ।
దేవాసురసఙ్గ్రామే దేవాస్తావదసురానభిభవితుం యజ్ఞముపచక్రమిరే। వాగాదీంశ్చోద్గాతృత్వేన వవ్రిరే। తాంశ్చ వాగాదీన్ కల్యాణాసఙ్గజేన పాప్మనాఽసురా వివిధురిత్యాద్యాఖ్యాయికా చ న యథాశ్రుతార్థా । వాగాదీనాం వాగభావేనోద్గానాసామర్థ్యాత్ । కిం త్వసురైరధర్షితత్వాత్ప్రాణోత్క్రాన్తౌ దేహపాతప్రసిద్ధేశ్చ ప్రాణః శ్రేష్ఠో భవతీతి ప్రాణవైశిష్ట్యనిశ్చయే బుద్ధ్యవతారశేషత్వేన సా కల్పితా। తథైవ ప్రకృతేఽపి సృష్ట్యాదిశ్రుతేః స్వార్థే తాత్పర్యాభావాత్తత్కార్యస్య తద్వ్యతిరేకేణాభావాత్ తదేవాస్తీత్యద్వైతబుద్ధ్యవతారోపాయత్వేన సృష్ట్యాదిప్రక్రియా కల్పితేత్యర్థః।
దేవతాశబ్దప్రయోగాచ్చేతనత్వం వాగాదీనామితి ముఖ్యార్థత్వమ్ సంవాదాదిశ్రవణస్య, అతోఽసిద్ధముదాహరణమితి శఙ్కతే –
తదపీతి ।
సంవాదవిసంవాదయోరసతోః శ్రుతేఽర్థే ప్రామాణ్యమర్థవాదానామిత్యఙ్గీకారాదవిరోధాపేక్షమేవార్థవాదప్రామాణ్యమ్।
ఇహ తు పరస్పరవ్యాహతిదర్శనాన్న ప్రామాణ్యమితి పరిహరతి –
న, శాఖాభేదేష్వితి ।
ప్రాణాదీత్యాదిశబ్దేన ముఖ్యప్రాణాతిరిక్తా వాగాదయో గృహ్యన్తే।
ఉక్తమేవ సమాధానం వ్యతిరేకముఖేణ వివృణోతి –
యది హీతి ।
క్వచిద్వివదమానానాం ప్రాణానాం స్వయమేవ నిర్ణేతుమశక్తానాం ప్రజాపతిముపగతానాం ‘యస్మిన్నుత్క్రాన్తే శరీరమిదం పాపిష్ఠతరమివ తిష్ఠతి స వః శ్రేష్ఠో భవతి’ ఇతి తేనోక్తానాం ప్రవాసః శ్రూయతే। క్వచిత్తు స్వాతన్త్ర్యేణ యస్మిన్నుత్క్రాన్తే శరీరమిదం పతతి స నః శ్రేయానిత్యాలోచ్య ప్రవాసో వ్యపదిశ్యతే। క్వచిత్పునర్వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనాంసీతి ముఖ్యప్రాణాతిరిక్తాశ్చత్వారః శ్రూయన్తే।
క్వచిత్త్వగాదయోఽపీత్యేవం విరుద్ధానేకప్రకారేణ సంవాదశ్రవణమస్తీత్యాహ –
శ్రూయతే త్వితి ।
ప్రాణసంవాదశ్రుతీనాం మిథో విరోధాన్నాస్తి స్వార్థే ప్రామాణ్యమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ఉక్తదృష్టాన్తానురోధాదుత్పత్తివాక్యాన్యపి న వివక్షితార్థాని।
క్వచిదాకాశాదిక్రమేణ సృష్టిః క్వచిదగ్న్యాదిక్రమేణ క్వచిత్ప్రాణాదిక్రమేణ క్వచిదక్రమేణేత్యేవం పరస్పరపరాహతిదర్శనాదిత్యాహ –
తథేతి ।
ప్రతికల్పం సృష్టిభేదస్యేష్టత్వాదుక్తశ్రుతీనామపి ప్రతిసర్గమన్యథాత్వాద్ వ్యవస్థాయాఽర్థవత్త్వం స్యాదితి శఙ్కతే –
కల్పేతి ।
సిద్ధే ప్రామాణ్యే వ్యవస్థా కల్ప్యతే।
తదేవ నాద్యాపి సిద్ధమిత్యుత్తరమాహ –
నేత్యాదినా ।
తాసాం ప్రయోజనవత్త్వం త్వయాఽపి స్వీకృతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథోక్తేతి ।
ప్రయోజనాన్తరాభావం ప్రకటయతి –
న హీతి ।
ప్రాణాదిభావప్రాప్తయే ధ్యానార్థం ప్రాణాదిసఙ్కీర్తనమితి శఙ్కతే –
తథాత్వేతి ।
‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’(శత. ౧౦ । ౫ । ౨ । ౨౦) ఇతి శ్రుతేః న్యాయసామ్యాత్ కలహాదిధ్యానాత్తత్ప్రప్తిః ఫలం స్యాత్, తచ్చానిష్టమితి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
ప్రాణసంవాదశ్రుతీనాం ప్రాణవైశిష్ట్యావబోధావతారార్థత్వముపపాద్య దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ఉత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాముత్పత్త్యాదిపరత్వాభావే ఫలితం చతుర్థపాదావష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
అత ఇతి ॥౧౫॥
ఉత్పత్యాదిశ్రుతివిరోధమద్వైతే పరిహృత్యోపాసనవిధ్యనుపపత్తివిరోధం పరిహరతి –
ఆశ్రమా ఇతి ।
ఆశ్రమిణో వర్ణినశ్చ కార్యబ్రహ్మోపాసకా హీనదృష్టయః। కారణబ్రహ్మోపాసకా మధ్యమదృష్టయః । అద్వితీయబ్రహ్మదర్శనశీలాస్తూత్తమదృష్టయః। ఎవమేతేషు త్రివిధేషు మధ్యే మన్దానాం మధ్యమానాం చోత్తమదృష్టిప్రవేశార్థం దయాలునా వేదేనోపాసనోపదిష్టా। తథా చోపాసనానుష్ఠానద్వారేణోత్తమామేకత్వదృష్టిం క్రమేణ ప్రాప్తా ఉత్తమేష్వేవాన్తర్భవిష్యతీత్యర్థః।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
యదీతి ।
తస్యైవ పరమార్థతః సత్త్వే ప్రమాణమాహ –
ఎకమేవేతి ।
ద్వైతప్రతీతేర్మిథ్యాద్వైతవిషయత్వేనావిరోధమాహ –
అసదితి ।
అద్వైతస్యైవ వస్తుత్వే ధ్యానవిధివిరోధమాహ –
కిమర్థేతి ।
ఉపాసనోపదేశమేవ విశదయతి –
ఆత్మేతి ।
తత్ర హి నిదిధ్యాసితవ్య ఇత్యుపాసనోపదిశ్యతే। ‘య ఆత్మే’ త్యాదౌ తు ‘స విజిజ్ఞాసితవ్య’ ఇతి ధ్యానవిధిః। ‘స క్రతు’ మిత్యత్ర సశబ్దేన శమాదిమానధికారీ పరామృశ్యతే।
అద్వైతస్యైవ వస్తుత్వే కర్మవిధివిరోధోఽపి ప్రసరతీత్యాహ –
కర్మాణి చేతి ।
కిమర్థాన్యుపదిష్ఠానీతి సమ్బన్ధః।
అద్వైతాధికారిణోఽధికార్యన్తరం ప్రతి విధిద్వయం సావకాశమితి పరిహరతి –
శ్రుణ్వితి ।
తత్రేత్యుప్రాసనోపదేశః కర్మోపదేశశ్చ గృహ్యతే।
తదేవ కారణమక్షరయోజనయా ప్రకటయతి –
ఆశ్రమా ఇతి ।
ఆశ్రమశబ్దేనాఽఽశ్రమిణో గృహ్యన్తాం, వర్ణినస్తు కథం గృహోరన్నిత్యాఅశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆశ్రమేతి ।
శూద్రాన్ వ్యావర్త్య త్రైవర్ణికానామేవ గ్రహణార్థం మార్గగా ఇతి విశేషణమ్।
త్రైవిధ్యమేవాఽఽకాఙ్క్ష్యాద్వారా స్ఫోరయతి –
కథమిత్యాదినా ।
కార్యబ్రహ్మవిషయత్వాన్నికృష్టత్వమ్। మధ్యమత్వం కారణబ్రహ్మవిషయత్వాత్। ఉత్కృష్టత్వమద్వైతవిషయత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్।
ఎవం పూర్వార్ధం వ్యాఖ్యాయోత్తరార్ధం వ్యాకరోతి –
ఉపాసనేతి ।
కర్మోపదేశస్యాపి తదర్థత్వమాహ –
కర్మాణి చేతి ।
వ్యావర్త్యాం శఙ్కాం దర్శయతి –
న చేతి ।
వేదేనోపాసనాద్యుపదేశే మన్దానాం మధ్యమానాం చ కథమనుగ్రహః సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సన్మార్గగా ఇతి ।
ప్రాప్నుయురిత్యుపాసనోపదిష్టా కర్మాణి చేతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః।
ఉపాస్యం బ్రహ్మైవ న భవతీతి ప్రతిషేధాన్మన్దమధ్యమదృష్టివిషయత్వముపాసనస్య ప్రతిభాతీత్యాహ –
యన్మనసేతి ।
అద్వైతదృష్టీనాం తు వర్ణాశ్రమభేదాభిమానాభావాదేవ నోపాసనం కర్మ వా సమ్భవతీత్యాహ –
తత్త్వమసీతి ॥౧౬॥
అద్వైతదర్శనస్యోపాసనాదివిధివిరోధాభావేఽపి మతాన్తరైర్విరోధోఽస్తీత్యాశఙ్క్య తేషాం భ్రాన్తిమూలత్వాన్మైవమిత్యాహ –
స్వసిద్ధాన్తేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యం వక్తుం భూమికాం కరోతి –
శాస్త్రేతి ।
తద్వాహ్యత్వాదిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన శాస్త్రోపపత్తీ గృహ్యేతే।
ద్వైతదర్శనస్య మిథ్యాదర్శనత్వే హేత్వన్తరపరత్వమవతారితస్య శ్లోకస్య దర్శయతి –
ఇతశ్చేతి ।
ఇతః శబ్దార్థమేవ దర్శయతి –
ద్వైతినామితి ।
ఆదిశబ్దేన మదమానాదయో గృహీతాః।
స్వీయం స్వీయం సిద్ధాన్తం వ్యవస్థాపయితుం తత్త్వజ్ఞానమధికృత్య ప్రవృత్తానాం వాదినాం కుతో దోషాస్పదత్వమిత్యాక్షిపతి –
కథమితి ।
శ్లోకాక్షరయోజనయా పరిహరతి –
స్వసిద్ధాన్తేత్యాదినా ।
నిశ్చయమేవ స్ఫోరయతి –
ఎవమేవేతి ।
రాగాస్పదత్వేఽపి తేషాం ద్వేషాస్పదత్వం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రతిపక్షమితి ।
ఉత్తరార్ద్ధం విభజతే –
స్వసిద్ధాన్తేతి ।
యద్ధి వాదినాం ప్రత్యేకం స్వసిద్ధాన్తత్వేనోపసంగృహీతం దర్శనం తన్నిర్ధారణార్థమన్యోన్యం వాదినో విరోధమాచరన్తో దృశ్యన్తే। న చ తైరద్వైతదర్శనం విరుధ్యమానమధ్యవసీయతే। యథా స్వకీయకరచరణాదిభిరాఘాతే కదాచిదాచరితేఽపి ద్వేషో న జాయతే, పరబుద్ధ్యభావాత్। తథా ద్వైతాభిమానిభిరుపద్రవే క్షుద్రే కృతేఽపి నాద్వైతదర్శినస్తేషు ద్వేషో జాయతే। సర్వానన్యత్వాత్ పరబుద్ధ్యభావాదిత్యర్థః।
అద్వైతదర్శనస్య సమ్యగ్దర్శనత్వం ప్రతిజ్ఞాతం కథం ప్రదర్శితయా ప్రక్రియయా ప్రతిపన్నమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవమితి ॥౧౭॥
ద్వైతపక్షైరద్వైతపక్షస్య విషయద్వారకే విరోధేఽధిగమ్యమానే కథమవిరోధవాచోయుక్తిరిత్యాశఙ్క్య స్వమతపర్యాలోచనయా తావదవిరోధమాహ –
అద్వైతమితి ।
మిథ్యాభూతేన ద్వైతేనాద్వైతస్యావిరోధేఽపి పరమార్థభూతేన తేన విరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య తథావిధం ద్వైతమేవ నాస్తీతి మత్వాఽఽహ –
తేషామితి ।
ద్వైతినాం పరమార్థత్వేనాపరమార్థత్వేన చ ద్వైతమేవ వ్యవహారగోచరీభూతమ్। తచ్చ సమ్ప్రతిపన్నద్వైతవన్మిథ్యేత్యేవం స్థితే న ద్వైతేనాద్వైతస్య విరోధః శక్యశఙ్కో భవతీత్యర్థః।
శ్లోకప్రతిషేధ్యం ప్రశ్నం కరోతి –
కేనేతి ।
శ్లోకాక్షరాణామర్థమాచక్షాణో హేతుమాహ –
ఉచ్యత తి ।
ద్వైతస్యాద్వైతకార్యత్వే ప్రమాణమాహ –
ఎకమేవేతి ।
శ్రుతిప్రామాణ్యాద్ ద్వైతస్యాద్వైతకార్యత్వావగమాత్ కార్యస్య చ కారణాద్భేదేన సత్త్వనిషేధాత్ తత్సత్యమిత్యవధారణాన్నాద్వైతదర్శనం ద్వైతదర్శనేన విరుద్ధమిత్యర్థః।
అద్వైతదర్శనం ద్వైతదర్శనైరవిరుద్ధమిత్యత్రైవ యుక్తిమాహ –
ఉపపత్తేశ్చేతి ।
తామేవోపపత్తిం సంక్షిప్య దర్శయతి –
స్వచిత్తేతి ।
సుషుప్త్యాద్యవస్థాయాం స్వకీయచిత్తస్పన్దనాభావే మిథ్యాజ్ఞానోపరమే సతి ద్వైతదర్శనాభావాదద్వైతం సిద్ధమ్। తతశ్చ స్వప్నవజ్జాగ్రద్భేదానాముత్పత్తిదర్శనాదిత్యుపపత్తేర్ద్వైతమద్వైతకార్యం, న చ కారణం తత్కార్యప్రతిభాసైర్విరుధ్యతే కార్యస్య వాచారమ్భణమాత్రత్వాత్ కారణాతిరేకేణాభావాదిత్యర్థః।
తేషామిత్యాదిభాగం విభజతే –
ద్వైతినాం త్వితి ।
పరమార్థద్వైతాంశేనాద్వైతవిరోధమాశఙ్క్య ద్విధా వ్యవహారేఽపి విమతస్య ద్వైతస్య ద్వైతత్వాదేవ సమ్ప్రతిపన్నవన్మిథ్యాత్వసిద్ధేర్న తేన విరోధోఽద్వైతస్యేతి మన్వానః సన్నాహ –
యది చేతి ।
భ్రాన్తిమూలద్వైతదర్శనైరద్వైతదర్శనం ప్రమాణమూలమవిరుద్ధమిత్యేతద్ దృష్టాన్తేనోపపాదయతి –
యథేత్యాదినా ।
కార్యకారణభూతయోర్ద్వైతాద్వైతయోరవిరోధే సిద్ధే ఫలితమాహ –
తత ఇతి ।
అద్వైతినాం ద్వైతినాం చ ప్రాతిస్వికపక్షపర్యాలోచనాతో ద్వైతపక్షైరద్వైతపక్షో విరుద్ధో న భవతీతి ఫలితముపసంహరతి –
తేనేతి ॥౧౮॥
అద్వైతమేవ ద్వైతాత్మనా పరిణమతే చేద్ ద్వైతమపి తాత్వికం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మాయయేతి ।
వివర్తవాదానఙ్గీకారే దోషమాహ –
తత్త్వత ఇతి ।
పూర్వార్ధవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాదర్శయతి –
ద్వైతమితి ।
తత్ర పూర్వార్ధాక్షరణ్యవతార్య వ్యాకరోతి –
అత ఆహేతి ।
విమతో భేదో మిథ్యా భేదత్వాచ్చన్ద్రాదిభేదవదిత్యర్థః।
విమతం తత్త్వతో భేదరహితమ్, నిరవయత్వాన్నిత్యత్వాదజత్వాచ్చ వ్యతిరేకేణ మృదాదివదిత్యాహ –
నేత్యదినా ।
నిరవయవత్వేఽపి వస్తునః స్ఫుటనధర్మత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
సావయవం హీతి ।
ఉక్తమనుమానం నిగమయతి –
తస్మాదితి ।
అన్యథా పరమార్థత్వేనేత్యర్థః। పునర్నఞనుకర్షణమన్వయార్థం, కార్యత్వధర్మత్వాంశత్వాదిరత్ర ప్రకారోఽభిప్రేతః।
విపక్షే దోషం వదన్ ద్వితీయార్ధం వివృణోతి –
తత్త్వత ఇతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య నిరాచష్టే –
తచ్చేతి ।
వివర్తవాదముపసంహరతి –
అజమితి ।
స్థితే వివర్తవాదే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ॥౧౯॥
స్వపక్షముక్త్వా స్వయూథ్యపక్షమనుభాష్య దుషయతి –
అజాతస్యేతి ।
అనువాదభాగం విభజతే –
యే త్వితి ।
స్వాభావత ఎవాజాతస్య స్వభావత ఎవామృతస్య చాఽఽత్మతత్త్వస్య పరమార్థత ఎవ జాతిముత్పత్తిం యే స్వయూథ్యాః స్వీకుర్వన్తీత్యర్థః। “జాతస్య హి ధ్రువో మృత్యుః”(భ. గీ. ౨। ౨౭) ఇతి న్యాయేన దూషయతి –
తేషామితి ।
అజాతో హీత్యాద్యక్షరాణ్యుక్తేఽర్థే యోజయతి –
స చేతి ॥౨౦॥
పదార్థానాం స్వభావవైపరీత్యగమనమనుపపన్నమిత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి –
న భవతీతి ।
తత్ర పూర్వార్ధం హేతుత్వేన వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
ఉత్తరార్ధం హేతుమత్త్వేన యోజయతి –
తత ఇతి ।
యథాఽగ్నేః స్వభావభూతస్యోష్ణత్వస్యాన్యథాత్వం శైత్యగమనమయుక్తం తథాఽన్యత్రాపి స్వభావస్యాన్యథాత్వమనుచితం స్వరూపనాశప్రసఙ్గాదిత్యర్థః॥౨౧॥
నను బ్రహ్మ కారణరూపేణ ప్రాగుత్పత్తేరమృతమపి కార్యాకారేణోత్పత్త్యుత్తరకాలం మర్త్యతాం గమిష్యతి। తతో రూపభేదాదుభయమవిరుద్ధమితి, తత్రాఽఽహ –
స్వభావేనేతి ।
పూర్వార్ధం సాధ్యాహారం యోజయతి –
యస్యేతి ।
ప్రాగవస్థాయామపి కారణస్యైవ కార్యాకారేణ జన్మయోగ్యతయా మర్త్యత్వావగమాన్మృషైవ ప్రతిజ్ఞా స్యాదిత్యర్థః।
కథం తర్హి తస్య ప్రతిజ్ఞా యుక్తేత్యాశఙ్క్య కృతకేన మర్త్యవిలయేనామృతస్తస్య వాదినః స కారణాఖ్యో భావో [న] భవతీతి ప్రతిజ్ఞా యుక్తేత్యాహ –
కథమిత్యాదినా ।
భవతు ప్రలయావస్థాయామమృతావస్థాపరిణామేనామృతత్వం తతో [నిత్యో] వా కిం [న] స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కృతకేనేతి ।
కృతకత్వస్య యత్కృతకం తదనిత్యమితి వినాశిత్వేన వ్యాప్తత్వాదిత్యర్థః।
కిం చాస్యామవస్థాయాం కార్యమాత్రం వస్త్విత్యజం బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానాభావాన్మోక్షో న స్యాదిత్యాహ –
ఆత్మేతి ॥౨౨॥
పరిణామవాదస్య సృష్టిశ్రుత్యనుసారేణ స్వీకార్యత్వమాశఙ్క్య నిరస్యతి –
భూతత ఇతి ।
పరిణామవాదే వివర్తవాదే చ సృష్టిశ్రుతేరవిశేషాదద్వైతానురోధిశ్రుతియుక్తివశాద్ వివర్తవాదస్యైవ స్వీకర్తవ్యతేతి భావః।
సృష్టిశ్రుతేరద్వైతానుగుణ్యే ప్రమాణయుక్త్యనుగృహీతమద్వైతమేవాభ్యుపగన్తవ్యమితి ఫలితమాహ –
నిశ్చితమితి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యాం శఙ్కాం దర్శయతి –
నన్వితి ।
యద్యాత్మా కార్యాకారేణ న జాయతే తర్హి సృష్టిశ్రుతిరశ్లిష్టా స్యాదిత్యర్థః।
సృష్ట్యనువాదినీ శ్రుతిరస్తీత్యఙ్గీకరోతి –
బాఢమితి ।
తస్యా మిథ్యాసృష్ట్యనువాదిత్వేన కథముపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సాత్వితి ।
కథమద్వైతపరత్వేన సృష్టిశ్రుతేరుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉపాయ ఇతి ।
యది సృష్టిశ్రుతేరద్వైతపరత్వేన తద్విరోధసమాధీ అధస్తాదేవోక్తౌ తర్హి పునశ్చోద్యం తత్పరిహారశ్చాయుక్తౌ పునరుక్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇదానీమితి ।
మిథ్యాసృష్టివాదే శ్రుతిపదానామసృజతాభవదిత్యాదినామసామఞ్జస్యవిరోధాశఙ్కాయాం తావన్మాత్రమ్ పరిహర్తుం పునశ్చోద్యపరిహారావిత్యర్థః।
శ్లోకస్య తాత్పర్యముక్త్వా పూర్వార్ధాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
భూతత ఇతి ।
మాయా హ్యేషా మాయా సృష్టేత్యాదివత్ ’ తత్తేజోఽసృజతే’ తి శ్రుతిః। ’ సచ్చ త్యచ్చాభావది’ తి శ్రుతిస్తు దేవదత్తో వ్యాఘ్రోఽభవదితివత్। న చ సత్యత్వం విశేషణమత్రోపలభ్యతే।
తేన మాయామయ్యాం సృష్టావిష్టాయామపి సృష్టిశ్రుతిః శ్లిష్టేత్యర్థః। ‘గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే సమ్ప్రత్యయ’ ఇతి న్యాయమాశ్రిత్య శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అగ్నిర్మాణవక ఇత్యత్ర మాణవకేఽగ్నిశబ్దప్రయోగేఽప్యగ్నిమానయేత్యాదిప్రయోగే ప్రథమం వహ్నిప్రతీతేర్ముఖ్యమేవ ప్రథమం ప్రతిభాతీతి ముఖ్యే పదవ్యుప్తత్తేర్ముఖ్యార్థతయా సత్యా సృష్టిరేష్టవ్యేత్యర్థః। ముఖ్యసృష్ట్యఙ్గీకారేఽపి సత్యా సృష్టిర్న సిధ్యతి।
అస్మత్పక్షే సత్యాయాః సృష్టేః సృష్టిశబ్దార్థత్వేనాప్రసిద్ధత్వాదితి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
లౌకికానాం ముఖ్యసృష్టేః సత్యసృష్టిత్వేన ప్రసిద్ధత్వేఽపి ఫలాభావాన్న తత్ర శ్రుతితాత్పర్యమిత్యాహ –
నిష్ప్రయోజనత్వాచ్చేతి ।
అన్యథా సృష్టేరప్రసిద్ధత్వమేవ స్పష్టయతి –
అవిద్యేతి ।
గౌణీ స్వప్నే రథాదిసృష్టిః। ముఖ్యా జాగరే ఘటాదిసృష్టిః। సర్వాఽప్యవిద్యావస్థాయామేవ। తస్యాం సత్యామేవ భావాన్న తత్త్వదృష్ట్యా కాఽపి సృష్టిః సమ్భవతి। తథాభూతస్యాన్యథాభూతస్య స్వతః పరతో వా వస్తునోఽన్యథాభావాసమ్భవాత్ తదతిరికేణ చ సృష్టేరయోగాదిత్యర్థః।
వస్తుస్వరూపాలోచనయా వాస్తవ్యాః సృష్టేరశ్లిష్టత్వే శ్రుతిమనుకూలయతి –
సబాహ్యేతి ।
సృష్టేరవిద్యావిద్యమానత్వేఽపి కిం వస్తు వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యోత్తరార్ధం విభజతే –
తస్మాదితి ।
నిరవయవత్వం విభుత్వమిత్యాదియుక్తిః।
తేనాద్వైతమేవ శ్రుతితాత్పర్యగమ్యం న ద్వైతమితి ఫలితమాహ –
తదేవేతి ॥౨౩॥
సృష్టేర్మృషాత్వస్పష్టీకరణద్వారేణాద్వైతమేవ శ్రుత్యర్థతయా నిర్ధారయితుం శ్రౌతనిశ్చయమేవ వివృణోతి –
నేహేతి ।
ఆకాఙ్క్షాం ప్రదర్శ్య శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
కథమిత్యాదినా ।
తత్రాఽఽద్యపాదే వ్యతిరేకం దర్శయిత్వా పునరన్వయాఖ్యానేన వ్యాచష్టే –
యది హీతి ।
ద్వైతభావశ్చేత్ప్రతిషిధ్యతే కథం తర్హి సృష్టిరుపదిశ్యతే, తత్రాహ –
తస్మాదితి ।
యథా ప్రాణవైశిష్ట్యదృష్ట్యర్థం ప్రాణసంవాదః శ్రుతిషు కల్ప్యతే తథా సృష్టిరేకత్వప్రతిపత్త్యర్థత్వేన కల్పితా। వాస్తవ్యాః సృష్టేరయోగస్యోపదిష్టత్వాదిత్యర్థః।
కల్పితా సృష్టిరిత్యత్ర హేత్వన్తరం దర్శయన్ ద్వితీయం పాదమవతార్య తాత్పర్యమాహ –
ఇన్ద్ర ఇతి ।
మాయాశబ్దేన సృష్టేర్వ్యపదేశాదసౌ కల్పితాయుక్తేతి శేషః।
అభిధానగ్రన్థే ప్రజ్ఞానామసు పాఠాన్మాయాశబ్దో మిథ్యార్థో న భవతీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
మాయాశబ్దస్య ప్రజ్ఞానామసు క్వాచిత్కం పాఠమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
కథం తర్హి మిథ్యార్థత్వం, తత్రాఽఽహ –
ఇన్ద్రియేతి ।
న హి మాయాశబ్దితా ప్రజ్ఞా బ్రహ్మచైతన్యమ్। ‘భూయశ్చాన్తే విశ్వమాయానివృత్తిః’(శ్వే. ఉ. ౧ । ౧౦) ఇత్యాదౌ నివృత్తిశ్రవణాత్। కిం త్వసావిన్ద్రియజన్యా। తస్యాశ్చావిద్యాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయితయాఽవిద్యాత్వేన మిథ్యాత్వాన్మాయాశబ్దస్య మిథ్యార్థత్వే నానుపపత్తిరిత్యర్థః।
తాత్పర్యార్థముక్త్వా తత్రైవాక్షరానుగుణ్యమాహ –
మాయాభిరితి ।
పురురూపః సన్నీయత ఇతి సమ్బన్ధః।
మాయామయీ సృష్టిరిత్యత్ర హేత్వన్తరపరత్వేన తృతీయపాదమవతారయతి –
అజాయమాన ఇతి ।
అజాయమానస్య బహుధా విజాయమానత్వం విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య చతుర్థపాదముత్థాపయతి –
తస్మాదితి ।
అశ్రుతస్య కథమేవకారస్యాఽఽవాపః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తుశబ్ద ఇతి ।
అవధారణరూపమర్థమేవాభినయతి –
మాయయైవేతి ।
కస్మాదిత్థమవధార్యతే? వాస్తవే జన్మని కా వస్తుక్షతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హ్యజేతి ।
ఆత్మైకత్వజ్ఞానమేవ సృష్టిశ్రుతితాత్పర్యగమ్యం సృష్టిస్తు తచ్ఛేషత్వాదవివక్షితేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
ఫలవత్త్వాచ్చేతి ।
తస్య ఫలవత్త్వే ప్రమాణమాహ –
తత్రేతి ।
ఎకత్వమాచార్యోపదేశమనుపశ్యతః సాక్షాత్కుర్వతస్తత్రైకత్వసాక్షాత్కారే సతి శోకమోహోపలక్షితః సంసారో న భవతీత్యర్థః।
న కేవలం విఫలత్వాద్భేదదృష్టిరవివక్షితా కిం తు నిన్దితత్వేన నిషిద్ధత్వాదనర్థకరత్వాచ్చేత్యాహ –
మృత్యోరితి ॥౨౪॥
భేదదృష్టేర్మిథ్యాత్వే హేత్వన్తరమాహ –
సమ్భూతేరితి ।
సమ్యగ్భూతిరైశ్వర్యం యస్యాః సా సమ్భూతిర్దేవతా హిరణ్యగర్భాఖ్యా। తస్యాశ్చ కార్యమధ్యే శ్రేష్ఠాయా నిన్దితత్వాత్ ప్రధానమల్లనిబర్హణన్యాయేన సమ్భవశబ్దితం కార్యమేవ నిషిధ్యతే। తథా చ సిద్ధం తస్యావస్తుత్వమిత్యర్థః।
కారణప్రతిషేధేన తదవస్తుత్వసిద్ధేశ్చ యథోక్తార్థసిద్ధిరిత్యాహ –
కో న్వేనమితి ।
పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి –
అన్ధమితి ।
సమ్భూత్యుపాసనాయా మన్త్రార్ధేనాఽఽద్యేన నిన్దాం విధాయ ‘తతో భూయ ఇవ’ ఇత్యాదినోత్తరార్ధేన సమ్భూతేరుక్తాయా దేవతాయా హేయత్వముపపాద్యతే। తతశ్చ ప్రధానభూతదేవతోపాస్యత్వాపవాదాత్తతోఽర్వాక్తనం సర్వమేవ సమ్భవశబ్దితం కార్యమాత్రం నిషిధ్యతే। తథా చ తదవస్తుత్వసిద్ధిరిత్యర్థః।
సమ్భూతేరపవాదేఽపి తస్మిన్మిథ్యాత్వనియమాభావాన్న కార్యమాత్రస్య మిథ్యాత్వం శక్యం ప్రతిజ్ఞాతుమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
సమ్భూతినిన్దా తదవస్తుత్వఖ్యాపనార్థా న భవతి; కిం తు వినాశేన కర్మణా దేవతోపాసనస్య సముచ్చయవిధ్యర్థా; సముచ్చయవిధానస్య ఫలవత్త్వాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అపవాదస్య సముచ్చయవిధ్యర్థత్వే దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
అత్ర ఖల్వవిద్యాశబ్దితకర్మాపవాదో విద్యాకర్మణోః సముచ్చయవిధ్యర్థః స్థితో ‘విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయమ్ సహ’(ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి శ్రవణాదిత్యర్థః।
ఉక్తం చోద్యమనుజానాతి –
సత్యమితి ।
తర్హి సమ్భూత్యపవాదస్తదవస్తుత్వఖ్యాపకో న భవతీత్యుక్తం స్థితమేవేత్యాశఙ్క్య సముచ్చయస్యావిద్యావస్థాయామవస్థితఫలవత్త్వాద్ యదవస్తుత్వం సమ్భూత్యాదేర్నిన్దాధీనముక్తం తత్ తదవస్థమేవేతి మన్వానః సన్నాహ –
తథాఽపీతి ।
యథాఽగ్నిహోత్రాదేః శస్త్రీయస్య కర్మణోఽశాస్త్రీయప్రవృత్తిరూపమృత్యుతరణార్థత్వం తథా సాధనాద్యేషణారూపమృత్యుతరణార్థత్వం సముచ్చయస్యాపి వాచ్యమ్। తథా చ సమ్భూత్యాదేరవస్తుత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః।
మృత్యుతరణార్థత్వే సంస్కారార్థత్వం కథమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవం హీతి ।
కామచారకామవాదకామభక్షణాదిలక్షణస్వాభవికప్రవృత్తిరూపాశుద్ధివియోగః సంస్కారో యథా నిత్యాగ్నిహోత్రాదిఫలం తథా నిష్కామేణానుష్ఠితసముచ్చయఫలం కామాఖ్యాశుద్ధివ్యావృత్తిరిత్యర్థః। ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా’(ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి మన్త్రే మృత్యుతరణహేతురవిద్యేతి శ్రవణాత్ ‘సమ్భూత్యాఽమృతమశ్నుత’(ఈ. ఉ. ౧౪) ఇతి చ సమ్భూతేరమృతత్వఫలాభిధానాత్ కథం సముచ్చయఫలం మృత్యోరతితరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఇతి ।
యతో న సముచ్చయాన్ముఖ్యమమృతత్వం ఘటతే, తస్య ‘విద్యయాఽమృతమశ్నుత’(ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్। అతః సముచ్చయలక్షణాఽవిద్యా ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా’(ఈ. ఉ. ౧౧) త్యత్ర నిర్దిశ్యతే। ఆపేక్షికమృత్యుతరణహేతుత్వసమ్భవాదిత్యర్థః। యద్యవిద్యాశబ్దేన సముచ్చయో వివక్ష్యతే, కథం తర్హి ‘విద్యాం చావిద్యాం చ’ ఇత్యనేన విద్యావిద్యయోః సముచ్చయో నిర్దిశ్యతే।
న హి దేవతాదర్శనకర్మసముచ్చయస్య బ్రహ్మవిద్యయా సముచ్చయః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవమితి ।
నాన్తరీయకత్వమవశ్యమ్భావిత్వమ్। ప్రతిబన్ధకాభావే కార్యోత్పత్తేరుపపత్తేరిత్యర్థః।
ఎవం మన్త్రార్థే స్థితే ప్రకృతే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
అన్యార్థత్వం సముచ్చయస్యాశుద్ధిక్షయహేతుత్వమ్।
తచ్చేదిష్టం కిమిత్యపవాదస్తత్రాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
తథాఽప్యతన్నిష్ఠత్వాత్ ‘కో న్వేనం జనయేత్పునః’(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౭) ఇతి శ్రుత్యర్థమాచక్షాణో ద్వితీయార్ధం విభజతే –
ఎవం మాయేత్యాదినా ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
న హీతి ।
న కశ్చిదేనం జనయేదితి కారణం ప్రతిషిధ్యత ఇతి సమ్బన్ధః।
ప్రశ్నార్థే కింశబ్దే దృశ్యమానే కథం కారణప్రతిషేధసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కో న్వితి ।
అక్షరార్థముక్త్వా ద్వితీయార్ధస్య తాత్పర్యమాహ –
అవిద్యేతి ।
తతశ్చేదుద్భూతో జీవః కథం తస్య జనయితృ కారణం నేత్యుచ్యతే వ్యాఘాతాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నష్టస్యేతి ।
జీవస్య జనయితృకారణాభావే ప్రమాణమాహ –
నాయమితి ।
తస్యావిద్యామన్తరేణ స్వతో జన్మాభావం సూచయతి –
న బభూవేతి ॥౨౫॥
ఇతోఽపి ద్వైతం వస్తు న భవతీత్యాహ –
స ఎష ఇతి ।
‘ద్వే వావ’(బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ఇత్యాదినా వ్యాఖ్యాతం మూర్తామూర్తాది సర్వమేవ త్యాజ్యమగ్రాహ్యం నేతి నేతీతి వీప్సయా యతో నిషేధతి శ్రుతిరతః ‘స ఎష’(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యుపక్రమ్య ప్రతిపాదితస్యాఽఽత్మతత్త్వస్య కూటస్థస్యావిషయత్వేన ప్రథోపపత్తిరిత్యర్థః।
నేతి నేతీతి వీప్సాతాత్పర్యమాహ –
సర్వేతి ।
రూపద్వయోపన్యాసానన్తరం తన్నిషేధమన్తరేణ నిర్విశేషస్తుప్రతిపత్తేరయోగాత్తత్ప్రతిపత్త్యా చ పురుషార్థపరిసమాప్తిసమ్భవాదాదేశో నిర్విశేషస్యాఽత్మతత్త్వస్యోపదేశస్తావత్ ప్రస్తూయతే। ఎవం ప్రస్తుత్య నేతి నేతీతి వీప్సయా సర్వస్య మూర్తామూర్తాదివిశేషస్యాఽఽరోపితస్య నిషేధో దర్శితస్తేన చాఽఽత్మా జిజ్ఞాసితో విశిష్టో నిర్దిష్ట ఇత్యర్థః।
స చేదేవం మూర్తామూర్తాధికారే ప్రతిపాదితస్తర్హి కిమితి ప్రదేశాన్తరే పునః పునరేవం ప్రతిపాద్యతే, పునరుక్తేరిత్యాశఙ్క్య వ్యాఖ్యాతమిత్యాది వ్యాచష్టే –
ప్రతిపాదితస్యేతి ।
యద్యపి మూర్తామూర్తప్రకరణే ప్రతిపాదితమాత్మతత్త్వం తథాఽపి తస్య పరమసూక్ష్మత్వాద్ దుర్జ్ఞానత్వం మన్యతే శ్రుతిః। సా పునరుపాయవిశేషసద్భావాభిప్రాయేణ తస్యైవ పునః పునః ప్రతిపాదనేచ్ఛయా యద్యదారోపితం తత్తదశేషమపహ్నుత్యావశిష్టమాత్మస్వరూపం నివేదయతీత్యర్థః।
సర్వమిత్యాది స్పష్టీకుర్వాణః స ఎష ఇతి వ్యాచష్టే –
గ్రాహ్యమితి ।
స ఎష ఇత్యాద్యా శ్రుతిరదృశ్యతామాత్మనో విశేషం నిషేధముఖేన దర్శయన్తీ యద్ దృశ్యం కార్యం మనసాం వాచం చ గోచరీభూతం తదశేషమర్థాదపలపతి। సా హి పరమార్థవస్త్వదృశ్యమితి బ్రువాణా దృశ్యస్య వస్తుత్వే నోపపద్యతే। తథా చానుపపత్తేర్దృశ్యవర్గస్యావస్తుత్వం సిద్ధమిత్యర్థః।
నను కిమితి శ్రుతిర్వ్యాఖ్యాతం విశేషజాతం నిన్హుతే పఙ్కప్రక్షాలనన్యాయాపాతాదిత్యాశఙ్క్యాగ్రాహ్యభావేనేత్యాది వ్యాకరోతి –
ఉపాయస్యేతి ।
‘ద్వే వావ’(బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ఇత్యాదినా వ్యాఖ్యాతస్య రూపప్రపఞ్చస్యాద్వితీయబ్రహ్మాత్మమాత్రపర్యవసాయితామప్రతిపద్యమానస్య బ్రహ్మవదేవోపాయత్వేనాభిమతస్యాపి ప్రపఞ్చస్య వస్తుత్వేన గ్రాహ్యత్వాశఙ్కా యా సా మా భూదిత్యశేషవిశేషరాహిత్యేనాద్వితీయబ్రహ్మస్వరూపనిర్ధారణార్థమారోపితం ప్రపఞ్చం ప్రతిషేధతి శ్రుతిరిత్యర్థః।
ఉపాయస్య కల్పితత్వేన వస్తుత్వాభావాదుపేయస్య చ సదైకరూపత్వాత్ కథం తథావిధవస్తుప్రతిపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాజమిత్యాది వ్యాచష్టే –
తతశ్చేతి ।
సమారోపితస్య సర్వస్య నిషేధాదేవ స్వాతన్త్ర్యేణ వస్తుత్వాభావనిశ్చయాదారోపితసర్పాదేరధిష్ఠానాతిరేకేణాసత్త్వవదుపాయస్య మూర్తాదేరుపేయాద్వితీయబ్రహ్మమాత్రతామేవ ప్రతిపద్యమానస్య బ్రహ్మణశ్చ సదైకరూపత్వకూటస్థనిత్యదృష్టిస్వభావత్వాది జానతస్తస్యోత్తమస్యాధికారిణః స్వయమేవాన్యాపేక్షామన్తరేణాఽఽత్మతత్త్వముక్తవిశేషణం ప్రకాశీభవతి। కల్పితస్య చోపాయత్వం ప్రతిబిమ్బాదివదవిరుద్ధమిత్యర్థః॥౨౬॥
ఆత్మతత్త్వమజమద్వితీయం పరమార్థభూతమ్; ద్వైతం తు మాయాకల్పితమసదితి ప్రతిపాదితమ్। తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
సతో హీతి ।
యదాత్మతత్త్వం సదా సదేకరూపం తస్య మాయయా జగదాకారేణ జన్మ యుక్తమ్, మాయాయా దుర్నిరూపార్థసమర్థనపటీయస్త్వాత్। పరమార్థతస్త్వేకరూపమనేకరూపతయా నోత్పత్తుం పారయతి, విరోధాదిత్యర్థః।
విపక్షే దోషమాహ –
తత్త్వత ఇతి ।
యస్య వాదినో మతే బ్రహ్మైవ పరమార్థతో జగదాత్మనా జాయతే తస్యాజస్య జాయమానత్వప్రతిజ్ఞాయా వ్యాహతత్వాజ్జాతస్యైవ జాయమానత్వే స్యాదనవస్థేత్యర్థః।
అద్వైతమావేదయన్త్యా ద్వైతనిషేధకశ్రుత్యా దృశ్యత్వజడత్వాదియుక్త్యా చ తథావిధయా నిర్ధారితమర్థం శ్లోకాక్షరార్థకథనార్థమనువదతి –
ఎవమితి ।
ఉక్తమేవ వస్తు యుక్త్యన్తరేణ పునర్నిర్ధారయితుముత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరిత్యాహ –
అధునేతి ।
పూర్వార్ధం శఙ్కోత్తరత్వేన వ్యాఖ్యాతుం శఙ్కయతి –
తత్రేతి ।
శ్లోకః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే। యన్న కదాచిదపి గృహ్యతే తదత్యన్తాసదేవ శశవిషాణాదివదేష్టవ్యం, ప్రమాణాభావే ప్రమేయాసిద్ధేరిత్యర్థః।
కార్యలిఙ్గకానుమానవశాదాత్మతత్త్వస్య కారణత్వేన సత్త్వనిర్ణయాన్నాసత్త్వం చోద్యమితి దూషయతి –
తన్నేతి ।
సంగృహీతమర్థం దృష్టాన్తేన వివృణోతి –
యథేతి ।
విమతం సదధిష్ఠానం కార్యత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యర్థః।
ఉక్తేఽర్థే పూర్వార్ధాక్షరాణి యోజయతి –
యస్మాదితి ।
తస్మాత్ కారణస్య సత్త్వమవివాదమితి శేషః ।
నాసత ఇతి ।
తస్య నిఃస్వభావత్వాత్ కారణత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
న త్వితి ।
తథాభూతస్యాన్యథాభూతస్య చ జన్మాయోగాదిత్యర్థః। సత ఇతి పఞ్చమ్యన్తం పదం గృహీత్వా నిమిత్తకారణపరతయా వ్యాఖ్యాతమ్। సమ్ప్రతి సత ఇతి షష్ఠ్యన్తం పదమాదాయోపాదానపరతయా జగదాత్మనా జన్మ మాయాప్రయుక్తం ప్రతిపత్తవ్యమ్। జన్మరహితస్య వస్తుతో జన్మవ్యాఘాతాదిత్యర్థః।
ఉత్తరార్ధం విభజతే –
యస్యేత్యాదినా ।
మాయికం జన్మ న తాత్త్వికమితి స్థితే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ॥౨౭॥
సత్పూర్వకం కార్యమితి న వ్యాప్తిః। అసద్వాదిభిరసతః సజ్జన్మాభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అసత ఇతి ।
తత్త్వతోఽతత్త్వతో వా నాసతః సదాకారేణ జన్మేత్యర్థః।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ –
వన్ధ్యేతి ।
పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి –
అసద్వాదినామితి ।
అసతో నిఃస్వరూపస్య స్వరూపాభావాదేవ తత్త్వతోఽతత్త్వతో వా కార్యాకారేణ న యుక్తం జన్మేత్యత్ర హేతుమాహ –
అదృష్టత్వాదితి ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాకుర్వన్నదృష్టత్వమేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
న హీతి ।
సద్వాదో మాయయా సమ్భవతి।
అసద్వాదస్తు తయాఽపి నేతి విశేషం దర్శయన్నుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
కార్యకారణనిరూపణమత్రేతి పరామృశ్యతే॥౨౮॥
సత్తత్త్వస్యైవ మాయయా జన్మేత్యుక్తముపపాదయతి –
యథేతి ।
సత ఎవ మాయయా జన్మేత్యయుక్తమ్।
అవస్థాద్వయేఽపి ద్వైతస్య మనః స్పన్దితత్వస్వీకారాదితి శ్లోకవ్యావర్త్యం చోద్యముత్థాపయతి –
కథమితి ।
అధిష్ఠానరూపేణ మనోఽపి సదితి సదృష్టాన్తముత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
మనసః సన్మాత్రత్వేఽపి కథమనేకధా స్పన్దనమిత్యాశఙ్క్య స్వప్నదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే –
గ్రాహ్యేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేత్యాదినా ।
మాయాధీనం మనఃస్పన్దనమవస్తుభూతమితి ద్యోతయితుమివేత్యుక్తమ్॥౨౯॥
మనో బ్రహ్మ చేతి కారణద్వయం తర్హి ద్వైతస్య స్వీకృతమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన నిరాచష్టే –
అద్వయం చేతి ।
దృష్టాన్తభాగం విభజతే –
రజ్జ్వితి ।
దృష్టాన్తే చైతన్యాతిరిక్తస్య గ్రహ్యగ్రాహకభేదస్య మనఃస్పన్దితస్యాసత్త్వం సాధయతి –
న హీతి ।
తథైవ జాగరితేఽపి పరమార్థాత్మస్వరూపేణాద్వయం సన్మనో గ్రాహ్యగ్రాహకద్వైతాకారేణావభాసతే।
తథా చ పరమార్థసతో విజ్ఞానమాత్రస్యావస్థాద్వయేఽపి విశేషాభావాత్ తస్మిన్నేవాధిష్ఠానే మాయాకల్పితం మనః స్పన్దతే ద్వయాకారమిత్యఙ్గీకారాత్ న కారణద్వయం శఙ్కితవ్యమిత్యాహ –
జాగ్రదపీతి ॥౩౦॥
మనోమాత్రం ద్వైతమిత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
మనోదృశ్యమితి ।
వృత్తమనూద్య శ్లోకతాత్పర్యమాహ –
రజ్జ్వితి ।
యథా రజ్జుః సర్పరూపేణ వికల్పతే తథా మనో ద్వైతరూపేణ వికల్పనాత్మకమ్। తచ్చావిద్యాకల్పితమిత్యుక్తేఽర్థే ప్రమాణగవేషణాయాం విశిష్టమనుమానముపన్యస్యతీత్యర్థః।
తదేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయన్ ప్రథమార్ధాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
కథమిత్యాదినా ।
విమతం మనోమాత్రం తద్భావనియతభావత్వాత్।
యథా మృద్భావనియతభావో మృన్మాత్రో ఘటాదిరిత్యనుమానమారచయతి –
ద్వైతమితి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకం స్ఫోరయన్ ద్వితీయార్ధం విభజతే –
మనసో హీతి ।
సామాధిస్వాపయోర్ద్వైతస్యానుపలమ్భేఽపి నాసత్త్వమిత్యాశఙ్క్య “మానాధీనా మేయసిద్ధిః”(చమత్కారచన్ద్రికా ౫।౨౯) ఇత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
ఇత్యభావాదితి ॥౩౧॥
మనసో యదమనస్త్వముక్తం తదుపపాదయతి –
ఆత్మేతి ।
సమాధిస్వాపయోరననుభవేఽపి మనసః స్వరూపేణ నిత్యత్వాన్నామనస్త్వమిత్యాక్షిపతి –
కథమితి ।
సఙ్కల్పో హి మనసో వ్యావహారికం రూపమ్। సఙ్కల్పశ్చ సఙ్కల్ప్యాపేక్షత్వాత్ తదభావే న భవతి। సర్వమాత్మైవేత్యవగమే చ సఙ్కల్ప్యాభావాన్మనసో మనస్త్వం న వర్తతే।
తథాఽపి స్ఫురతి చేదాత్మైవేతి న వివేకిదృష్ట్యా మనో నామాస్తీతి శ్లోకాక్షరైరుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
తస్యైవ సత్యత్వే దృష్టాన్తమాహ –
మృత్తికావదితి ।
తథా ఘటశరావాదిష్వసత్యేషు మృత్తికామాత్రమనుస్యూతం సత్యమిష్యతే తథైవానాత్మస్వసత్యేష్వాత్మమాత్రం సత్యమేష్టవ్యమ్। తత్సత్యమిత్యవధారణాదేవకారస్య దృష్టాన్తనివిష్టస్య దార్ష్టాన్తికేఽనుషఙ్గాదిత్యర్థః।
ఉక్తే దృష్టాన్తే ప్రమాణమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
అవశిష్టాన్యక్షరాణి వ్యాచష్టే –
తస్యేత్యాదినా ।
తేన తత్త్వజ్ఞానేనాఽఽత్మాతిరిక్తార్థాభావే నిశ్చితే సఙ్కల్పవిషయాభావనిర్ధారణయా సఙ్కల్పాభావే దృష్టాన్తమాహ –
దాహ్యేతి ।
యథాఽగ్నేర్దాహ్యాభావే జ్వలనం న భవతి తథా సఙ్కల్ప్యాభావే సఙ్కల్పో నిరవకాశః స్యాదిత్యర్థః।
సఙ్కల్ప్యాభావే కిం మనసో భవతి, తదాహ –
యదేతి ॥౩౨॥
మనసశ్చేన్మసస్త్వం వ్యావర్తతే, తర్హి కథమాత్మనోఽవబోధో వ్యఞ్జకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అకల్పకమితి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ –
యదీతి ।
మనోముఖ్యస్య ద్వైతస్యాసత్త్వే వ్యఞ్జకాభావాన్నాఽఽత్మబోధః సమ్భవతి “మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇతి శ్రుతేః; మనసశ్చాసత్త్వాఙ్గీకారాదిత్యర్థః।
స్వరూపభూతేన జ్ఞానేనైవాఽఽత్మనోఽవబోధసమ్భవాన్నాతిరిక్తే మనస్యపేక్షేత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
జ్ఞేయాభిన్నం జ్ఞానమిత్యత్ర శ్రుతీరుదాహరతి –
న హీతి ।
సత్యగ్నౌ తదాత్మకమౌష్ణ్యం న పరిలుప్యతే తథేత్యుత్తరమాహ –
అగ్న్యుష్ణవదితి ।
“ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ”(ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిసంగ్రహార్థమాదిపదమ్।
జ్ఞేయాభిన్నమిత్యుక్తం స్ఫుటయతి –
తస్యైవేతి ।
ఆత్మనః స్వయమేవావగతిరూపత్వాన్నార్థాన్తరాపేక్షేత్యేతమర్థం దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి –
నిత్యేతి ॥౩౩॥
మోక్షమాణస్య జ్ఞానఫలం స్వర్గవన్న పరోక్షం కిం తు తృప్తివత్ప్రత్యక్షమ్। అతశ్చ ప్రకృతజ్ఞానఫలస్య మనోనిరోధస్య ప్రత్యక్షత్వార్థం ప్రసఙ్గం ప్రకరోతి –
నిగృహీతస్యేతి ।
న తస్య విజ్ఞేయత్వం సుషుప్తే ప్రసిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సుషుప్త ఇతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకర్తుం వృత్తం కీర్తయతి –
ఆత్మేతి ।
తస్య సత్యస్య ప్రాగుక్తేనానుబోధేన సమ్యగ్జ్ఞానేన బాహ్యస్య విషయస్య సఙ్కల్ప్యస్యాభావే నిరాలమ్బనస్య ప్రచారాసమ్భవే చ మనః సఙ్కల్పమకుర్వత్ప్రశాన్తం నిరుద్ధం చ ప్రభవతీత్యన్వయః।
నిర్విషయం మనః శామ్యతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
నిరిన్ధనేతి ।
నిరుద్ధే మనసి మనస్త్వవ్యావృత్తౌ మనః స్పన్దితస్య ద్వైతస్యాభావముక్తం స్మారయతి –
ఎవం చేతి ।
ఎవం వృత్తమనూద్య పాదత్రయస్యార్థమాహ –
తస్యేతి ।
ఎవం విషయాభావేనేతి యావత్। ఆత్మసత్యానుబోధో వివేకశబ్దార్థః। ప్రత్యగాత్మన్యేవ పర్యవసానం ప్రచారః, తస్య విద్వత్ప్రత్యక్షత్వం వివక్షిత్వా యోగిభిరిత్యుక్తమ్।
చతుర్థపాదవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
నన్వితి ।
నిరుద్ధస్యాపి మనసః ప్రచార ఇతి సమ్బన్ధః। విశేషప్రత్యయాభావస్య నిరోధే స్వాపే చ విశేషాభావాదితి హేత్వర్థః। తత్ర ప్రచారే ప్రసిద్ధే సతీతి యావత్।
చతుర్థపాదముత్తరత్వేనావతారయతి –
అత్రేతి ।
నిరుద్ధస్య మనసః సుషుప్తస్యేవ ప్రచారస్య సుజ్ఞానత్వాన్న తత్ర జ్ఞాతవ్యమస్తీత్యుక్తం ప్రత్యాహ –
నైవమితి ।
విద్యాఽభావవ్యావృత్త్యర్థం మోహవిశేషణమ్। చిత్తభ్రమం వ్యావర్తయితుం తమోవిశేషణమ్। అన్తర్లీనా గుప్తా అనేకానర్థఫలానాం ప్రవృత్తీనాం బీజభూతా వాసనా యస్మిన్ మనసి తస్యేతి సుషుప్తస్య విశేషణమ్। ఆత్మనః సత్యస్యానుబోధో యో వ్యాఖ్యాతః స ఎవ హుతాశోఽగ్నిస్తేన విప్లుష్టాన్యవిద్యాదీన్యనేకానర్థపర్యన్తప్రవృత్తీనాం బీజాని యస్య తస్యేతి నిరుద్ధస్య విశేషణం, ప్రకర్షేణ శాన్తం సర్వక్లేశాత్మకం రజో యస్యేతి తస్యైవ విశేషణాన్తరమ్। స్వతన్త్రో బ్రహ్మస్వరూపావస్థానాత్మక ఇత్యర్థః।
యథోక్తస్య ప్రచారస్య సుషుప్తప్రచారవిసదృశస్య దుర్జ్ఞానత్వే స్థితే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ॥౩౪॥
మనసః సుషుప్తస్య సమాహితస్య చ ప్రచారభేదోఽస్తీత్యుక్తం, తత్ర హేతుమాహ –
లీయతే హీతి ।
సమాహితస్య మనసో ద్వైతవర్జితస్య స్వరూపం కథయతి –
తదేవేతి ।
పూర్వార్ధస్య తాత్పర్యమాహ –
ప్రచారేతి ।
మనసః సుషుప్తస్య సమాహితస్య చేతి వక్తవ్యమ్। యస్మాదిత్యస్య తస్మాదిత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః। అవిద్యాదీత్యాదిశబ్దేనాస్మితారాగాదయో గృహ్యన్తే।
సుషుప్తే మనసో వాసనాభిః సహ లయప్రకారం కథయతి –
తమోరూపమితి ।
ఆపద్యత ఇతి సమ్బన్ధః।
జాడ్యం రూపమవస్థాన్తరేఽపి తుల్యమిత్యతో విశోనష్టి –
అవిశేషేత్యాదినా ।
ఎవమాద్యం పాదం వ్యాఖ్యాయాద్వితీయం పాదం వ్యాచష్టే –
తదితి ।
పూర్వవిభాగవిభజనేన ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
తదేవ నిర్భయం బ్రహ్మేత్యస్యార్థమాహ –
యదేతి ।
సమాహితం మనో గ్రాహ్యం గ్రాహకమిత్యవిద్యాకృతం యన్మూలద్వయం తేన వర్జితం యదా తదేతి సమ్బన్ధః।
మనసో బ్రహ్మత్వే నిర్భయత్వం తస్య ఫలితమిత్యాహ –
ఇత్యత ఇతి ।
తత్ర హేతుమతఃశబ్దేన సూచితమాహ –
ద్వైతేతి ।
యదుపశాన్తం బ్రహ్మాభయమిత్యుక్తం తస్యాభయత్వే ప్రమాణం సూచయతి –
యద్విద్వానితి ।
నను యథోక్తం బ్రహ్మ ప్రకాశతే న వా ప్రకాశతే? ప్రకాశతే చేదుపాయాపేక్షాయామద్వైతవ్యాఘాతః; న చేత్ప్రకాశతే పురుషార్థత్వాసిద్ధిరితి, తత్రాఽఽహ –
తదేవేతి ।
తస్య బ్రహ్మత్వసిద్ధయే పరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి –
సమన్తత ఇతి ॥౩౫॥
ప్రకృతమేవ బ్రహ్మ ప్రకారాన్తరేణ నిరూపయతి –
అజమిత్యాదినా ।
న చ తస్మిన్నిరుపాధికే బ్రహ్మణి జ్ఞాతే కర్తవ్యశేషః సమ్భవతీత్యాహ –
నేతి ।
అజత్వముపపాదయతి –
జన్మేతి ।
కిం తజ్జన్మనిమిత్తం యదభావాదజత్వముపపాద్యతే, తదాహ –
అవిద్యేతి ।
కుతస్తర్హి తన్నివృత్త్యాఽజత్వసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ –
సా చేతి ।
నిమిత్తనివృత్త్యాఽజత్వసిద్ధేర్యుక్తమనిద్రత్వం నిద్రాశబ్దేనావిద్యాభిలాపాదిత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
విశేషణాన్తరం సాధయతి –
అవిద్యాలక్షణేతి ।
ఉత్తరవిశేషణద్వయం వివృణోతి –
అప్రబోధేతి ।
బ్రహ్మణో నామరూపవత్త్వాభావే ప్రమాణమాహ –
యత ఇతి ।
విశేషణాన్తరమాహ –
కిం చేతి ।
సదా భారూపత్వే హేతుమాహ –
అగ్రహణేతి ।
జీవే హ్యుపాధిస్థేఽహంరూపగ్రహణానుదయే తిరోభావః, కర్తాఽహమిత్యన్యథాగ్రహణోదయే చాఽఽవిర్భావో భవతి తదభావాద్భాస్వరూపమేవ సదా బ్రహ్మేత్యర్థః।
శ్రుత్యాచార్యోపదేశాత్పూర్వం బ్రహ్మణ్యగ్రహణం తదుపదేశాదూర్ధ్వం తద్గ్రహణమితి ప్రసిద్ధే బ్రహ్మణ్యపి గ్రహణాగ్రహణే స్యాతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గ్రహణేతి ।
యథా సవిత్రపేక్షయా రాత్ర్యహనీ న స్తః, కిన్తూదయాస్తమయకల్పనయా కల్ప్యేతే; తథా బ్రహ్మస్వభావాలోచనయా గ్రహణాగ్రహణే న విద్యేతే, కిం తూపాధిద్వారా కల్ప్యేతే। తేన బ్రహ్మణః సదా భారూపత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః।
ఇతశ్చ నిరుపాధికం బ్రహ్మ సదావిభాతమేషితవ్యమిత్యాహ –
తమశ్చేతి ।
అప్రభాతత్వ ఇతి చ్ఛేదః। తదభావో బ్రహ్మదృష్ట్యా తమఃసమ్బన్ధాభావః।
ఉక్తమేవ హేతూకృత్య విశేషణాన్తరం విశదయతి –
అత ఎవేతి ।
విదుషో నిరుద్ధమనసో బ్రహ్మస్వరూపావస్థానముక్తమ్।
యే తు విదుషోఽపి సమాధ్యాది కర్తవ్యమాచక్షతే తాన్ప్రత్యాహ –
నేహేతి ।
ఎవం విధత్వం నిరుపాధికత్వముపచారః సమాధ్యాదిః।
నిరుపాధికే బ్రహ్మణి విదుషో న కర్తవ్యశేషోఽస్తీత్యేతమర్థం వైధర్మ్యోదాహరణేన సాధయతి –
యథేత్యాదినా ।
అన్యేషామనాత్మవిదామితి యావత్। అవిద్యాదశాయామేవ సర్వో వ్యవహారో విద్యాదశాయాం చావిద్యాయా అసత్త్వాన్న కోఽపి వ్యవహారః। బాధితానువృత్త్యా తు వ్యవహారాభాససిద్ధిరిత్యర్థః॥౩౬॥
విద్వానేవ బ్రహ్మేత్యఙ్గీకృత్య ప్రకృతం బ్రహ్మ పుల్లిఙ్గత్వేన నిర్దిశతి –
సర్వేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
అనామేతి ।
అత్రేతి ప్రకృతపదోపాదానే।
తర్హి సర్వకరణవర్జితత్వస్యాత్రైవ సిద్ధత్వాదుత్తరవిశేషణమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వబాహ్యేతి ।
బాహ్యకరణసమ్బన్ధరాహిత్యవదన్తఃకరణసమ్బన్ధరాహిత్యం దర్శయతి –
తథేతి ।
ఉభయవిధకరణసమ్బన్ధవైధుర్యేణాఽఽత్మనః శుద్ధత్వే ప్రమాణామాహ –
అప్రాణ ఇతి ।
కారణసమ్బన్ధరాహిత్యమాహ –
అక్షరాదితి ।
తస్య పరత్వం కార్యాపేక్షయా ద్రష్టవ్యమ్।
ఉక్తం హేతూకృత్య విశేషణాన్తరం విశదయతి –
యస్మాదితి ।
అస్మిన్ పరస్మిన్నాత్మని సమాధీయతే నిక్షిప్యతే జీవస్తదుపాధిశ్చేతి సమాధిః పరమాత్మా। సమాధినిమిత్తయా ప్రజ్ఞయా తస్యావగమ్యత్వాద్వా సమాధిత్వమవగన్తవ్యమ్।
అత ఎవేత్యుక్తం స్ఫుటయతి –
విక్రియేతి ॥౩౭॥
ప్రకృతే బ్రహ్మణ్యవిక్రియే విధినిషేధాధీనయోర్వైదికయోర్వా లౌకికయోర్వా హానోపాదానయోరనవకాశత్వమిత్యాహ –
గ్రహో నేతి ।
మనోవిషయత్వాభావాచ్చ బ్రహ్మణి తయోరకాశో నాస్తీత్యాహ –
చిన్తేతి ।
యథోక్తే బ్రహ్మణి జ్ఞాతే ఫలితమాహ –
ఆత్మేతి ।
ప్రకరణాదౌ ప్రతిజ్ఞాతముపసంహరతి –
అజాతీతి ।
కిమితి లౌకికౌ వైదికౌ వా గ్రహోత్సర్గౌ బ్రహ్మణి న భవతస్తత్రాఽఽహ –
యస్మాదితి ।
ఉక్తమేవార్థముపపాదయతి –
యత్ర హీతి ।
బ్రహ్మణి విక్రియాఽభావే హేతుమాహ –
వికారేతి ।
తస్య విక్రియావిషయత్వాభావేఽపి హేతుం కథయతి –
నిరవయవత్వాచ్చేతి ।
విక్రియాయాస్తద్విషయత్వస్య చాభావే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ద్వితీయం పాదమవతార్య వ్యాచష్టే –
చిన్తేత్యాదినా ।
తృతీయం పాదం విభజతే –
యదైవేతి ।
చతుర్థపాదం వ్యాకరోతి –
అజాతీతి ।
నన్విదం ప్రకరణాదావుక్తం కిమర్థం పునరిహోచ్యతే, తత్రాఽహ –
యదాదావితి ।
నను ‘గ్రహో న తత్ర’ ఇత్యాదౌ పూర్వత్ర తత్త్వజ్ఞానముక్తం న త్వకార్పణ్యమ్, తత్కథమకార్పణ్యం వక్ష్యామీత్యుపక్రాన్తస్యాత్రోపసంహారః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య తత్త్వజ్ఞానస్యైవాకార్పణ్యరూపత్వాదుక్తోపసంహారసిద్ధిరిత్యాహ –
ఎతస్మాదితి ।
తత్త్వజ్ఞానాతిరిక్తం జ్ఞానం కార్పణ్యవిషయమిత్యత్ర లిఙ్గం దర్శయతి –
యో వా ఇతి ।
తత్త్వజ్ఞానరాహిత్యే కృపణత్వముక్త్వా తద్వత్త్వే ఫలితమాహ –
ప్రాప్యేతి ॥౩౮॥
పరమార్థబ్రహ్మస్వరూపావస్థానఫలకం చేదద్వైతదర్శనం కిమితి తర్హి సర్వైరేవ నాఽఽద్రియతే, తత్రాఽఽహ –
అస్పర్శేతి ।
పరమార్థతత్త్వం కర్మనిష్ఠానాం బహిర్ముఖాణాం దుర్దర్శనమిత్యత్ర హేతుమాహ –
యోగిన ఇతి ।
యదుక్తం తత్త్వజ్ఞానం స్వరూపావస్థానఫలకమితి, తదఙ్గీకరోతి –
యద్యపీతి ।
పరమార్థతత్త్వం బ్రహ్మేదం ప్రత్యగ్భూతమ్ ఇత్థం ప్రాగుక్తపరిపాట్యా కూటస్థసచ్చిదానన్దాత్మకం యద్యపి తత్త్వజ్ఞానాత్ ప్రాప్యతే తథాఽపి మూఢాస్తన్నిష్ఠా న భవన్తీతి శేషః।
యస్య తత్త్వానుభవస్య స్వరూపావస్థానం ఫలముక్తం తమిదానీం విశినష్టి –
అస్పర్శేతి ।
తత్ర వర్ణాశ్రమాదిధర్మేణ పాపాదిమలేన చ స్పర్శో న భవత్యస్మాదిత్యద్వైతానుభావోఽస్పర్శః ।
స ఎవ యోగో జీవస్య బ్రహ్మభావేన యోజనాదిత్యాహ –
సర్వేతి ।
నామేతి నిపాతస్య పర్యాయం గృహీత్వా వివక్షితమర్థమాహ –
నామేత్యాదినా ।
ఉపనిషత్సు “న లిప్యతే కర్మణా పాపకేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇత్యాద్యాసు। దుఃఖం శ్రవణమననాదిలక్షణమ్।
యోగిశబ్దస్య జ్ఞానివిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
వేదాన్తేతి ।
కైస్తర్హి యథోక్తస్యానుభవస్య లభ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆత్మేతి ।
ఉత్తరార్ధం విభజతే –
యోగిన ఇతి ।
కర్మిణో హి శ్రోత్రియా బ్రహ్మణ్యాద్యస్మాకం నఙ్క్షతీతి మత్వా తత్త్వజ్ఞానాద్ విభ్యతీత్యర్థః।
అభయనిమిత్తమేవ తత్త్వజ్ఞానం మిథ్యాజ్ఞానవశాద్భయనిమిత్తమ్ పశ్యన్తీత్యాహ –
సర్వేతి ।
భయదర్శిత్వం విశదయతి –
అభయేతి ॥౩౯॥
ఉత్తమదృష్టీనామద్వైతదర్శనమద్వైతదృష్టిఫలం చ మనోనిరోధముక్త్వా మన్దదృష్టీనాం మనోనిరోధాధినమాత్మదర్శనముపన్యస్యతి –
మనస ఇతి ।
అభయమిత్యశేషభయనివృత్తిసాధనమాత్మదర్శనముచ్యతే। సర్వయోగినాం సర్వేషాం యోగినాం కర్మానుష్ఠాననిష్ఠానాం బుద్ధిశుద్ధిమతామిత్యర్థః।
మనోనిరోధాధీనం ప్రగుక్తమనూద్య తత్ఫలం కైవల్యం కథయతి –
దుఃఖేతి ।
శ్లోకస్య విషయం పరిశినష్టి–
యేషామితి ।
అభయం భయరాహిత్యమసంత్రాసాత్మకమిత్యర్థః। ఉక్తలక్షణా – శాన్తిర్నిరతిశయానన్దాభివ్యక్తిః, స్వభావతో విద్యాస్వరూపసామర్థ్యాదిత్యర్థః।
విదుషాం జీవన్ముక్తానాం ముక్తేః సిద్ధత్వాన్న సాధనాపేక్షేత్యాహ –
నాన్యాయత్తేతి ।
తత్ర వాక్యోపక్రమమనుకూలయతి –
నేత్యాదినా ।
ఉత్తమేభ్యో జ్ఞానవద్భ్యోఽధికారిభ్యో వ్యతిరిక్తానధికారిణోఽవతారయతి –
యే త్వితి ।
యోగినః సుకృతానుష్ఠాయినస్తదనుష్ఠానాదేవ సన్మార్గగామినస్తేషామపి తత్త్వజ్ఞానం కథఞ్చిదుపజాతమ్ చేదలం మనోనిగ్రహేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తేషామితి ।
అభయం తదేవ తత్త్వజ్ఞానమ్।
దుఃఖనివృత్తిరపి మనోనిగ్రహమపేక్ష్య భవతీత్యాహ –
కిం చేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేణ స్ఫోరయతి –
న హీతి ।
ఇతశ్చ మనో నిగ్రహీతవ్యమిత్యాహ –
కిం చేతి ।
అభయమిత్యత్ర సూచితం స్పష్టం వివృణోతి –
ఆత్మేతి ।
ఇతశ్చ మనోనిగ్రహోఽర్థవానిత్యాహ –
తథేతి ।
తేషాం సాధకానాం ముముక్షూణామితి యావత్ ॥౪౦॥
కథం ముముక్షూణాం జిజ్ఞాసూనాం మనోనిగ్రహః సిధ్యేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉత్సేక ఇతి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికభూతశ్లోకనివిష్టాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
మనోనిగ్రహోఽపీతి ।
తేషాం వ్యవసాయవతాముద్యోగభాగినామనుద్వేగవతామితి సమ్బన్ధః।
చక్షుషో నిమీలనే తమో దృశ్యతే తస్య చోన్మీలనే ఘటాద్యేవోపలక్ష్యతే న కదాచిదపి బ్రహ్మేత్యుద్వేగపరివర్జనాత్ ప్రాగుదీరితానాం మనోనిగ్రహః సమ్భవతి, తదాహ –
అపరిఖేదత ఇతి ॥౪౧॥
సమాధిం కుర్వతస్తత్త్వసాక్షాత్కారప్రతిబన్ధకా లయవిక్షేపసుఖరాగాస్తేభ్యో మనసో వక్ష్యమాణోపాయేన నిగ్రహం కుర్యాత్ । అన్యథా సమాధిసాఫల్యానుపపత్తేరిత్యాహ –
ఉపాయేనేతి ।
ప్రాగుక్తాదుపాయాదేవ మనోనిగ్రహపరిగ్రహే శ్రవణాదివిధ్యానర్థక్యమితి మన్వానః శఙ్కతే –
కిమితి ।
పూర్వోక్తోపాయవతః శ్రవణాద్యనుతిష్ఠతో మనోనిగ్రహద్వారా తత్త్వజ్ఞానసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ –
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
తృతీయపాదం వ్యాచష్టే –
కిం చేతి ।
లీయతే స్థానద్వయమితి శేషః।
చతుర్థపాదమాకాఙ్క్షాద్వారా వివృణోతి –
సుప్రసన్నమిత్యాదినా ॥౪౨॥
ఉపాయేన నిగృహ్ణీయాదిత్యుక్తమ్। తమేవోపాయం వైరాగ్యరూపముపదిశతి –
దుఃఖమితి ।
జ్ఞానాభ్యాసాఖ్యముపాయాన్తరముపన్యస్యతి –
అజమితి ।
అక్షరవ్యాఖ్యానార్థమాకాఙ్క్షాం నిక్షిపతి –
కః స ఇతి ।
తత్ర పూర్వార్ధమ్ వ్యాకరోతి –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
వైరాగ్యభావనా తత్ర తత్ర ద్వైతవిషయే దోషానుసన్ధానేన వైతృష్ణ్యాభావనా। తయా కామభోగాన్మనో నిరోద్ధవ్యమిత్యర్థః।
ద్వితీయార్ధం జ్ఞానాభ్యాసవిషయం వ్యాకరోతి –
అజమిత్యాదినా ॥౪౩॥
జ్ఞానాభ్యాసవైరాగ్యాభ్యాం లయాద్విక్షేపాచ్చ వ్యావర్తితం మనో రాగప్రతిబద్ధం శ్రవణమనననిధిధ్యాసనాభ్యాసప్రసూతసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధినాఽసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధిపర్యన్తేన [యోజయితుం] తతోఽపి ప్రతిబన్ధాద్ వ్యావర్తనీయమిత్యాహ –
లయ ఇతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
ఎవమిత్యాదినా ।
జ్ఞానాభ్యాసః శ్రవణాద్యావృత్తిర్విషయేషు క్షయిష్ణుత్వాదిదోషదర్శనేన వైతృష్ణ్యం వైరాగ్యమ్, లయో నిద్రా।
సమ్ప్రబోధనమేవాభినయతి –
ఆత్మేతి ।
మనసి ప్రకృతే కిమితి చిత్తముచ్యతే, తత్రాఽఽహ –
చిత్తమితి ।
విక్షిప్తం విప్రసృతం శమయేద్ వ్యావర్తయేదితి యావత్।
పునరిత్యత్ర వివక్షితమర్థమాహ –
ఎవమితి ।
ఉభయతో వ్యావర్తితం నమస్తర్హి నిర్విశేషబ్రహ్మరూపతాం గతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నాపీతి ।
అన్తరాలావస్థమనసః స్వరూపం తృతీయపాదావష్టమ్భేన స్పష్టయతి –
సకషాయమితి ।
రాగస్య బీజత్వం పరాచీనవిషయప్రవృత్తిం ప్రతి ప్రతిపత్తవ్యమ్।
యథోక్తం మనో జ్ఞాత్వా కిం కర్తవ్యమిత్యపేక్షాయామాహ –
తతోఽపీతి ।
అన్తరాలావస్థా పఞ్చమ్యా పరామృశ్యతే । లయావస్థాది దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః । యత్నతః సమ్ప్రజ్ఞాతసమాధేరితి యావత్। సామ్యమసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధిమిత్యర్థః।
చతుర్థపాదస్యార్థమాహ –
యదా త్వితి ।
సమాధిద్వయద్వారేణ సమం నిర్విశేషం పరిపూర్ణం బ్రహ్మరూపం ప్రాప్య మనస్తన్మాత్రతయా సమాప్తం చేదప్రాప్తప్రతిషేధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సమప్రాప్తీతి ।
తతో నిర్విశేషవస్తుప్రాప్త్యాభిముఖ్యాదనన్తరమిత్యర్థః।
కిం తన్మనసశ్చాలనం యత్ప్రతిషిధ్యతే, తత్రాఽఽహ –
విషయేతి ॥౪౪॥
సమాధిత్సాయాం యత్సుఖముత్పద్యతే తద్విషయాభిలాషాదపి మనో నిరోద్ధవ్యమిత్యాహ –
నాఽఽస్వాదయేదితి ।
తత్రేతి సమాధ్యవస్థోచ్యతే।
కిం తు తస్యామవస్థాయాం సుఖం యదుపలభ్యతే తదజ్ఞానవిజృమ్భితం మిథ్యైవేతి ప్రజ్ఞయా వివేకజ్ఞానేన నిఃస్పృహః సన్ భావయేదిత్యాహ –
నిస్సఙ్గ ఇతి ।
కిం చ యచ్చిత్తం ప్రాచీనవైరాగ్యాద్యుపాయేన నిశ్చలం ప్రత్యగాత్మప్రవణం ప్రసాధితం తద్యది స్వభావానుసారేణ బహిర్నిర్గన్తుమిచ్ఛేత్ తదా సమ్ప్రజ్ఞాతసమాధేరసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధిపర్యన్తాత్ప్రయత్నాత్ తదాత్మన్యేవైకీకృత్య తన్మాత్రమాపాద్య పరిశుద్ధపరిపూర్ణబ్రహ్మాత్మకః స్వయం తిష్ఠేదిత్యాహ –
నిశ్చరదితి ।
ప్రథమపాదాక్షరాణి యోజయతి –
సమాధిత్సత ఇతి ।
తస్య సమాధ్యవస్థాయామితి శేషః।
ద్వితీయపాదమాకాఙ్క్షాద్వారా వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
నిఃస్పృహో యథోక్తే సుఖేఽనురాగరహితః సన్నిత్యర్థః। వివేకరూపా బుద్ధిరాగన్తుకస్య రజ్జుసర్పవత్కల్పితత్వమిత్యేవమాత్మికా, తయా భావయేదితి సమ్బన్ధః।
భావనాప్రకారమభినయతి –
యదిత్యాదినా ।
ప్రథమార్ధస్యాక్షరార్థముక్త్వా తాత్పర్యార్థం నిగమయతి –
తతోఽపీతి ।
ఉత్తరార్ధం విభజతే –
యదేత్యాదినా ।
పూర్వోక్తసమాధ్యనురోధాదాత్మన్యేవ నిశ్చలస్వభావం సచ్చిత్తం యథోక్తం సుఖరాగనిమిత్తం తదుపాయరాగనిమిత్తం వా నిశ్చరద్భవతీతి సమ్బన్ధః। తచ్చ చిత్తం బాహ్యవిషయాభిముఖ్యాదుక్తోపాయేన జ్ఞానాభ్యాసాదినా వ్యావర్త్యాఽఽత్మన్యేవ పరస్మిన్ బ్రహ్మణి ప్రయత్నతః సమ్ప్రజ్ఞాతసమాధివశాదేకీకుర్యాత్। అసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధియుక్తం పరిపూర్ణం బ్రహ్మైవాఽఽపాదయేదిత్యర్థః।
తదేవ స్పష్టయతి –
చిత్స్వరూపేతి ॥౪౫॥
కదా పునరిదం చిత్తం బ్రహ్మమాత్రమాపద్యతే, తత్రాఽఽహ –
యదేతి ।
త్రివిధప్రతిబన్ధవిధురం విషయాకారరహితం యదా చిత్తమవతిష్ఠతే తదా బ్రహ్మ సమ్పన్నం భవతీత్యర్థః।
అక్షరాణి వ్యాచష్టే –
యథోక్తేనేత్యాదినా ।
ఉపాయో జ్ఞానాభ్యాసాదిః। నిగృహీతం విషయేభ్యో విముఖీకృతం న లీయతే, న నిద్రాపారవశ్యేన కారణాత్మతాం గతమిత్యర్థః। అచలం రాగాదివాసనాశూన్యమిత్యర్థః।
అచలత్వే దృష్టాన్తః –
నివాతేతి ।
కిం తు బ్రహ్మాకారేణేత్యేవ లక్షణం చిత్తం యదా సమ్పద్యతే తదేతి యోజనా।
నిష్పన్నం బ్రహ్మేత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి –
బ్రహ్మస్వరూపేణేతి ॥౪౬॥
అసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధ్యవస్థాయాం యేన రూపేణ చిత్తమభినిష్పద్యతే తద్ బ్రహ్మస్వరూపం విశినష్టి –
స్వస్థమితి ।
జ్ఞేయేనావ్యతిరిక్తమితి శేషః ।
తత్ర విదుషాం సంమతిముదాహరతి –
సర్వజ్ఞమితి ।
యథోక్తమిత్యసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధిలక్షణం బ్రహ్మేత్యర్థః।
తస్య పరమపురుషార్థరూపతామాహ –
సుఖమితి ।
వైషయికం సుఖం వ్యవచ్ఛేత్తుం పరమార్థేతి విశేషణమ్।
కిం తత్ర జ్ఞానేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఆత్మేతి ।
తస్య సత్యస్యాగమాచార్యానుసారిణా బోధేన లక్ష్యతే ప్రాప్యతే బ్రహ్మేతి తథోచ్యతే।
తస్య స్వమహిమప్రతిష్ఠత్వమాహ –
స్వాత్మనీతి ।
సర్వస్య త్రివిధస్యానర్థస్యోపశమేనోపలక్షితత్వాదపి పురుషార్థత్వాసిద్ధిరిత్యాహ –
సర్వేతి ।
నిరతిశయానన్దాభివ్యక్తిర్నిరవశేషానర్థోచ్ఛిత్తిశ్చేత్యేవంలక్షణం మోక్షమాచక్షతే।
తత్కథమిదం బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సనిర్వాణమితి ।
తస్య క్షీరగుడాదిమాధుర్యభేదస్యేవ స్వానుభవమాత్రాధిగమ్యత్వాదవాచ్యత్వమాహ –
తచ్చేతి ।
యదుక్తం పరమార్థసుఖమితి, తదిదానీముపపాదయతి –
సుఖమితి ।
తర్హి సర్వేషామేవ తద్ భూయాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యోగీతి ।
జ్ఞానస్యాజాతత్వే వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ॥౪౭॥
ఉక్తానాముపాయానాం పరమార్థసత్యత్వే సత్యద్వైతహానిః। అన్యథా తదప్రమితిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న కశ్చిదితి ।
తత్ర హేతుమాహ –
సమ్భవోఽస్యేతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకర్తుం భూమికాం వ్యాకరోతి –
సర్వోఽపీతి ।
వ్యావహారికసత్యత్వమేవోపాయానాం న పరమార్థసత్యత్వమిత్యఙ్గీకృత్య పారమార్థికసత్యస్య ప్రతిపత్త్యుపాయత్వేనైవోక్తేత్యాహ –
మృదితి ।
యదుక్తం మనోనిగ్రహాదీనాం పరమార్థత్వేఽద్వైతహానిరితి, తత్రాఽఽహ –
నేత్యాదినా ।
తేషామపరమార్థత్వే కథమద్వైతప్రతిపత్తిరిత్యపి న, వ్యావహారికసత్యానామపి తత్ప్రమితిహేతుత్వస్య ప్రతిబిమ్బవదుపపత్తేరితి భావః।
ఉపాయానాం వ్యావహారికసత్యత్వేనైవ పారమార్థికం సత్యత్వం కిం న స్యాదితి, తత్రాఽఽహ –
పరమార్థేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి –
కర్తేతి ।
స్వభావతోఽఽజత్వం హేతూకర్తవ్యమ్।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
అత ఇతి ।
హేత్వన్తరమేవ స్పష్టయతి –
యస్మాదితి ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
పూర్వేష్వితి ।
పూర్వేషు గ్రన్థేష్వితి శేషః । ఇతిశబ్దోఽద్వైతప్రకరణపరిసమాప్తిం ద్యోతయతి॥౪౮॥
ఆద్యన్తమధ్యమఙ్గలా గ్రన్థాః ప్రచారిణో భవన్తీత్యభిప్రేత్యాఽఽదావోఙ్కారోచ్చారణవదన్తే పరదేవతాప్రణామవన్మధ్యేఽపి పరదేవతారూపముపదేష్టారం ప్రణమతి –
జ్ఞానేనేతి ।
పూర్వోత్తరప్రకరణసమ్బన్ధసిద్ధ్యర్థం పూర్వప్రకరణత్రయే వృత్తమర్థం క్రమాదనుద్రవతి –
ఓఙ్కారేతి ।
అద్వైత ఇత్యద్వైతోపలక్షితం తృతీయం ప్రకరణముచ్యతే।
చతుర్థం ప్రకరణమవతారయితుముపయుక్తమర్థాన్తరమనువదతి –
తస్యేతి ।
ద్వైతినో భేదవాదినో వైనాశికవ్యతిరిక్తా గృహ్యన్తే। వైనాశికా నైరాత్మ్యవాదినః। రాగద్వేషాదీత్యాదిశబ్దేనాతిరిక్తక్లేశోపాదానమ్।
పక్షాన్తరాణాం మిథ్యాదర్శనత్వసూచనం కుత్రోపయుజ్యతే, తత్రాఽఽహ –
క్లేశేతి ।
పాతనికామేవం కృత్వా సమనన్తరప్రకరణప్రవృత్తిం ప్రతిజానీతే –
తదిహేతి ।
తదసమ్యగ్దర్శనత్వమితి సమ్బన్ధః। ఆవీతన్యాయో వ్యతిరేకన్యాయః। యథా యత్కృతకం తదనిత్యమిత్యన్వయాదనిత్యత్వేఽవగతేఽపి యన్నానిత్యం న తత్కృతకమితి వ్యతిరేకోఽపి వ్యభిచారశఙ్కానిరాసిత్వేన వ్యాప్తినిశ్చయార్థమిష్యతే। తథా తర్కతః సమ్భావితస్యాఽఽగమేనావగతస్యాపి ప్రతిపక్షభూతవాదాన్తరాపాకరణప్రపఞ్చమన్తరేణ పాక్షికాసమ్యక్త్వశఙ్కా స్యాదద్వైతదర్శనస్యేతి తత్ప్రతిషేధేన తత్సిద్ధిరుపసంహర్తవ్యేత్యలాతశాన్తిదృష్టాన్తోపలక్షితమారభ్యతే ప్రకరణమిత్యర్థః। విశేషేణ స్పష్టమితో వీతః, స న భవతీత్యవీతః। అవీత ఎవాఽవీతః। తేన న్యాయేన వ్యతిరేకేణేతి యావత్।
ప్రకరణస్య తాత్పర్యమేవం దర్శయిత్వా ప్రథమశ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
తత్రేతి ।
తత్ర చతుర్థప్రకరణం సప్తమ్యాం పరామృశ్యతే।
కిమిత్యద్వైతరూపేణాఽఽచార్యో నమస్క్రియతే, తత్రాఽఽహ –
ఆచార్యేతి ।
అభిప్రేతార్థః శాస్త్రస్యావిధ్నేన పరిసమాప్తిస్తదర్థే విప్రతిపత్త్యాదివ్యావృత్తిశ్చ। ఆకాశస్య జడత్వాధిక్యాజ్జ్ఞానం స్వప్రకాశమాకాశేనేషదసమాప్తం వక్తవ్యమ్। విభుత్వాదావుపమా ద్రష్టవ్యా। బహువచనముపాధికల్పితభేదాభిప్రాయమ్।
తేషామపి చిన్మాత్రత్వం వివక్షిత్వోక్తమ్ –
జ్ఞానస్యైవేతి ।
తేనేత్యాది పునరనువాదేనాన్వయమన్వాచష్టే। ఆచార్యో హి పురా బదరికాశ్రమే నరనారాయణాధిష్ఠితే నారాయణం భగవన్తమభిప్రేత్య తపో మహదతప్యత। తతో భగవానతిప్రసన్నస్తస్మై విద్యాం ప్రాదాదితి ప్రసిద్ధం పరమగురుత్వం పరమేశ్వరస్యేతి భావః।
నను ప్రకరణే ప్రారభ్యమాణే ప్రతిపాద్యే ప్రమేయే వక్తవ్యే కిమిత్యుపదేష్టా నమస్క్రియతే తత్రాఽఽహ –
ఉపదేష్ట్రితి ॥౧॥
ఇదానీమద్వైతదర్శనయోగస్తుతయే తన్నమస్కారం ప్రస్తౌతి –
అస్పర్శేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
అధునేతి ।
తస్య చ స్తుతిస్తత్సాధనేషు ప్రవృత్తావుపయుజ్యతే।
సమ్ప్రత్యక్షరాణి వ్యాకుర్వన్నస్పర్శయోగశబ్దం వ్యాకరోతి –
స్పర్శనమితి ।
యోగస్యాన్యసమ్బన్ధప్రసఙ్గాభావాత్ కథమస్పర్శత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బ్రహ్మేతి ।
నిపాతయోరర్థం కథయతి –
వై నామేతి ।
సర్వేషాం సత్త్వానాం దేహభృతాం సుఖయతీతి వ్యుత్పత్త్యా సుఖహేతుత్వం బ్రహ్మస్వభావస్య సుఖవిశేషణేన దర్శయతి –
స చేతి ।
సుఖహేతావపి బ్రహ్మస్వభావే వివక్షితం విశేషం దర్శయతి –
భవతీతి ।
హితవిశేషణస్య తాత్పర్యమాహ –
తథేహ భవతీత్యాదినా ।
తస్య హితత్వే హేతుమాహ –
నిత్యమితి ।
తస్యైవ విశేషణాన్తరమాహ –
కిం చేతి ।
తత్ర హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కస్మాదితి ।
ఆత్మప్రకాశత్వాద్ బ్రహ్మస్వభావస్యావిరుద్ధత్వమ్। న హి కస్యాచిదాత్మప్రకాశో విరుద్ధో భవతీత్యర్థః।
యథోక్తయోగజ్ఞానమార్గస్య సమ్ప్రదాయాగతత్వమాహ –
య ఈదృశ ఇతి ।
తన్నమస్కారవ్యాజేన తస్య స్తుతిస్తదుపాయేషు శ్రోతృప్రవృత్త్యర్థమత్ర వివక్షితేత్యాహ –
తం నమామీతి ॥౨॥
అద్వైతదర్శనస్యావిరుద్ధత్వేనావివాదత్వం విశదీకర్తుం ద్వైతినాం వివాదం తావదుదాహరతి –
భూతస్యేతి ।
ఎవం విరుద్ధం వదన్తో మిథో జేతుమిచ్ఛన్తీత్యాహ –
వివదన్త ఇతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం శ్లోకాక్షరాణి యోజయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఎవకారార్థే హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
ప్రాజ్ఞాభిమానినో జాతిమిచ్ఛన్తీతి పుర్వేణ సమ్బన్ధః।
చతుర్థపాదం సాధ్యాహారం వ్యాకరోతి –
వివదన్త ఇతి ॥౩॥
పక్షద్వయనిషేధముఖేన సిద్ధమర్థం కథయతి –
భూతమిత్యాదినా ।
శ్లోకాక్షరవ్యాఖ్యానార్థమాకాఙ్క్షాం నిక్షిపతి –
తైరితి ।
తత్రాఽఽద్యం పాదమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
ద్వితీయపాదం విభజతే –
తథేతి ।
ద్వితీయార్ధం విభజతే –
వివదన్త ఇత్యాదినా ।
సదసదతిరిక్తవస్త్వభావాద్ వస్తుత ఉత్పత్తేరనుపపత్తిరిత్యాహ –
అర్థాదితి ॥౪॥
తర్హి ప్రతివాదిభిరుక్తత్వాదజాతిరపి భవతా ప్రత్యాఖ్యేయేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఖ్యాప్యమానామితి ।
ప్రతివాదిభిః సహ వివాదాభావే ఫలితమాహ –
అవివాదమితి ।
అక్షరాణి వ్యాచష్టే –
తైరిత్యాదినా ।
అద్వైతవాదినో ద్వైతవాదిభిర్వివాదాభావే వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ –
యథా త ఇతి ।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
అత ఇతి ॥౫॥
జాతస్యైవ జన్మన ఆనర్థక్యాదనవస్థానాచ్చాజాతస్యైవ పదార్థస్య జన్మ సద్వాదినోఽసద్వాదినశ్చ సర్వేఽపి స్వీకుర్వన్తీతి పరపక్షమనువదతి –
అజాతస్యేతి ।
తత్ర శిష్టాభీష్టదోషం ప్రదర్శ్యాభ్యనుజానాతి –
అజాతో హీతి ।
కే తే వాదినో యైరేవమిష్యతే, తత్రాఽఽహ –
సదసదితి ।
అవశిష్టాని శ్లోకాక్షరాణి వ్యాఖ్యాతత్వాన్న పునర్వ్యాఖ్యానసాపేక్షాణీత్యాహ –
పురస్తాదితి ॥౬॥
పరిణామిబ్రహ్మవాదే యదబ్రహ్మవాదిభిర్దూషణముచ్యతే తదప్యనుజ్ఞాతమేవేతి మత్వాఽఽహ –
న భవతీతి ।
అమృతం హి బ్రహ్మ న తద్రూపే స్థితే మర్త్యం భవితుమర్హతి, స్థితరూపవిరోధాత్। న చ మర్త్యం కార్యం స్వరూపే స్థితే ప్రలయావస్థాయామమృతం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే।
నష్టేఽపి స్వరూపే తస్యైవాభావాన్నాన్యథాత్వమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
ప్రకృతేరితి ।
కిం చ తస్య పరిణామవాదినః స్వభావేనామృతః సన్ పరమాత్మాఖ్యో ధర్మశబ్దితో భావో మర్త్యతాం కార్యభావాపత్త్యా గచ్ఛతి తస్య కృతకేన సముచ్చయానుష్ఠానేనామృతో జాతో ముక్తో వక్తవ్యః। స చ కథం నిశ్చలః స్థాతుం పారయతి।
యత్కృతకం తదనిత్యమితి న్యాయవిరోధాదిత్యాహ –
స్వభావేనేతి ।
పునరుక్తిమాశఙ్క్య ప్రత్యాదిశతి –
ఉక్తార్థానామితి ॥౭–౮॥
ప్రకృతేరన్యథాభావో న కథఞ్చిదిత్యుక్తం తత్ర ప్రకృతిశబ్దార్థం కథయతి –
సాంసిద్ధికీతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకుర్వన్ ప్రకృతేరన్యథాత్వాభావే హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
తస్మాదజాఽమృతస్వభావా ప్రకృతిర్న విపర్యేతీతి కిము వక్తవ్యమితి యోజనా। కైముతికన్యాయద్యోతనార్థోఽపిశబ్దః।
వివక్షితం హేతుం స్ఫుటయితుం ప్రశ్నపూర్వకం విభజతే –
కాఽసావిత్యాదినా ।
సాఙ్గయోగమనుష్ఠాయ పరిసమాపనం సంసిద్ధిః। సిద్ధానామణిమాద్యైశ్వర్యప్రాప్తౌ సామగ్రీసమ్పన్నానామ్। యా కాచిత్ స్వభావం న జహాతి ఘటస్య ఘటత్వం పటస్య పటత్వమిత్యాదికేతి శేషః।
ప్రాసఙ్గికం ప్రకృతిశబ్దార్థముక్త్వా ప్రకృతేరన్యథాత్వాభావే ప్రాగుక్తే స్వసిద్ధాన్తే యత్ఫలతి తదిదానీం కింపునర్న్యాయేన కథయతి –
మిథ్యేతి ॥౯॥
ప్రాసఙ్గికీమేవ జీవానాం ప్రకృతిం దర్శయితుం ప్రక్రమతే –
జరేతి ।
ఆత్మనో హి సర్వవిక్రియారహితాః స్వభావతో భవన్తీత్యర్థః।
తేషాముక్తప్రకృతేరన్యథాత్వే కా క్షతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జరామరణమితి ।
సర్వవిక్రియాశూన్యే స్వాత్మని విక్రియాకల్పనాయాం తద్వాసనయా స్వభావహానిః స్యాదిత్యర్థః।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకర్తుమాకాఙ్క్షాం దర్శయతి –
కింవిషయేతి ।
ఆశ్రయవిషయో విషయశబ్దః।
అప్రకృతం ప్రకృతేరాశ్రయనిరూపణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యస్యా ఇతి ।
ప్రశ్నాన్తరం ప్రకరోతి –
కల్పనాయామితి ।
తత్ర పూర్వార్ధముత్తరత్వేన వ్యాకరోతి –
ఆహేత్యాదినా ।
ఉత్తరార్ధం విభజతే –
ఎవంస్వభావా ఇతి ॥౧౦॥
ప్రాసఙ్గికం పరిత్యజ్య సాఙ్ఖ్యపక్షే వైశేషికాదిభిరుచ్యమానం దూషణమభ్యనుజ్ఞాతమనుభాషతే –
కారణమితి ।
కారణస్య జాయమానత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జాయమానమితి ।
సావయవత్వాచ్చ ప్రధానస్య నిత్యత్వానుపపత్తిరిత్యాహ –
భిన్నమితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
కథమితి ।
యత్ర ప్రథమపాదాక్షరాణి యోజయతి –
కారణమిత్యాదినా ।
తదేవ స్పష్టయతి –
కారణమేవేతి ।
ద్వితీయపాదం విభజతే –
తస్యేతి ।
ప్రధానాదీత్యాదిశబ్దేన తదవయవాః సత్త్వాదయో గృహ్యన్తే । మహదాదీత్యాదిశబ్దేనాహఙ్కారాదిగ్రహణమ్।
తృతీయపాదం వ్యాకరోతి –
మహదాదీతి ।
విప్రతిషేధం విశదయతి –
జాయత ఇతి ।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
నిత్యం చేతి ।
విమతమనిత్యం సావయవత్వాద్ ఘటాదివదిత్యభిప్రేత్య దృష్టాన్తం సాధయతి –
న హీతి ।
సఙ్ఖ్యస్మృతివిరుద్ధమనుమానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విదీర్ణం చేతి ॥౧౧॥
కిం చ కార్యకారణయోరభేదే కిం కారణాభిన్నం కార్యమ్? కిం వా కార్యభిన్నం కారణమితి వికల్ప్యాఽఽద్యమనువదతి –
కారణాదితి ।
అతోఽస్మిన్పక్షే కార్యమజం స్యాత్, తథావిధకారణాభిన్నత్వాదితి దూషయతి –
అత ఇతి ।
ద్వితీయమనుద్రవతి –
యదీతి ।
జాయమానాత్కార్యాత్ కారణమభిన్నం యదీతి యోజనా।
న తర్హి కారణం ధ్రువం భవితుమర్హతి కార్యాభిన్నత్వాత్ తస్య చాధ్రువత్వాదితి దూషయతి –
కారణమితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
ఉక్తస్యేతి ।
కార్యకారణయోరభేదవాదే విప్రతిషేధో దర్శితః। తస్యైవ దృఢీకరణార్థమయం శ్లోక ఇత్యర్థః।
పుర్వార్ధాక్షరోత్థమర్థమాహ –
కారణాదితి ।
ప్రాప్తేరనిష్టపర్యవసాయిత్వమాహ –
ఇదం చేతి ।
ప్రధానస్యాజత్వం జాయమానత్వం చ విప్రతిషిద్ధమిత్యుక్తమ్।
అన్యదిత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి –
కార్యమితి ।
అభేదేఽపి మాయావాదే నైష దోషః, కారణస్య కార్యాదనన్యత్వానభ్యుపగమాత్, కార్యస్యైవ కారణమాత్రత్వాఙ్గీకారాదితి మత్వాఽఽహ –
తవేతి ।
ద్వితీయార్ధం విభజతే –
కిం చాన్యదితి ।
అభేదవాదేఽపి కార్యస్యానిత్యత్వం కారణస్య నిత్యత్వమితి వ్యవస్థా కిమితి న భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ॥౧౨॥
కిం చ యస్య ప్రధానవాదినో మతే ప్రధానాదజాదభిన్నం కార్యం జాయతే మహాదాదీత్యభ్యుపగమ్యతే తస్య పక్షే తస్మిన్నర్థే దృష్టాన్తో వక్తవ్యః, తదవష్టమ్భేనైవ తేనార్థవ్యవస్థాపనాత్। న చాత్రోభయసమ్ప్రతిపన్నో దృష్టాన్తో దృష్టోఽస్తీత్యాహ –
అజాదితి ।
యద్యజాన్నిత్యాద్ వస్తునో జాయమానమభ్యుపగన్తుం న శక్యతే తర్హి జాతాదేవ జాయమానమభ్యుపగమ్యతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జాతాచ్చేతి ।
సాఙ్ఖ్యసమయే దోషాన్తరప్రదర్శనపరత్వం శ్లోకస్య ప్రతిజానీతే –
కిం చాన్యదితి ।
తత్ర పూర్వార్ధాక్షరాణి యోజయతి –
అజాదితి ।
దృష్టాన్తాభావేఽపి ప్రమాణాన్తరాదర్థప్రతిపత్తిర్భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యా‌ఽఽహ –
దృష్టాన్తేతి ।
పరస్య ఖల్వనుమానాధీనమర్థపరిజ్ఞానమ్। న చ దృష్టాన్తాభావేఽనుమానమవకల్పతే। తస్మాన్న సాఙ్ఖ్యసమయః సమ్భవతీత్యర్థః।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
యదా పునరిత్యాదినా ॥౧౩॥
ద్వైతవాదిభిరన్యోన్యపక్షప్రతిక్షేముపఖేన ఖ్యాపితం వస్తునోఽజన్యత్వమద్వైతవాదినాఽభ్యనుజ్ఞాతమ్; ఇదానీం ద్వైతనిరసనమపి శ్రౌతం విద్వదనుభవానుసారిత్వాత్ తేనాభ్యనుజ్ఞాతమేవేత్యాహ –
హేతోరితి ।
హేతుఫలాత్మకః సంసారోఽనాదిరితి వదద్భిస్తస్యానాదిత్వస్వభావో నైవ వక్తుం శక్యతే। హేతుఫలయోరాదిమత్త్వస్య కణ్ఠోత్కత్వాదతో హేతుఫలాత్మకం ద్వైతమనిరూపిత రూపమవస్తుభూతమిత్యర్థః।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
యత్ర త్వితి ।
తమాశ్రిత్య కార్యకారణాత్మకస్య ద్వైతస్య దుర్నిరూపత్వమాహేతి యోజనా।
హేతుఫలయోరాత్మపరిణామత్వాదాదిమత్త్వముపాదానరూపేణ చానాదిత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽత్మనో నిరంశస్య కూటస్థస్య నిత్యస్య పరిణామానుపపత్తేర్మైవమిత్యాహ –
న హీతి ॥౧౪॥
హేతుఫలయోరన్యోన్యమాదిమత్త్వం బ్రువతా తదాత్మకస్య సంసారస్యానాదిత్వం విప్రతిషిద్ధమిత్యుపపాదితమ్। సమ్ప్రతి కార్యకారణభావోఽపి తయోర్న సమ్భవతీత్యాహ –
హేతోరిత్యాదినా ।
హేతుఫలయోరన్యోన్యం కారణత్వమభ్యుపగచ్ఛద్భిరభ్యుపగమ్యతే విరుద్ధమిత్యేతత్ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఈదృశత్వమేవ విశదయతి –
యథేతి ॥౧౫॥
ప్రతీతితో హేతుఫలయోరుత్పత్తేరుపగన్తవ్యత్వాన్న యుక్తం తన్నిరాకరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సమ్భవ ఇతి ।
తయోరుదయే ప్రాతీతికే నియతపూర్వభావీ హేతుర్నియతోత్తరభావి ఫలమిత్యభ్యుపగమే హేతుమాహ –
యుగపదితి ।
యథోక్తో విరోధో హేతుఫలభావస్యాసమ్భవః, స న యుక్తోఽభ్యుపగన్తుం ప్రతీతివిరోధాదితి వ్యావర్త్యాం శఙ్కామనువదతి –
యథేతి ।
తత్రోత్తరత్వేన శ్లోకాక్షరాణి యోజయతి –
సమ్భవ ఇతి ।
ప్రతీత్యా క్రమస్వీకారవదుపపత్తేశ్చేత్యాహ –
ఇతశ్చేతి ।
తామేవోపపత్తిం స్ఫోరయతి –
యుగపదితి ।
యయోర్యుగపత్సమ్భవస్తయోర్న కార్యకారణత్వం యథా విషాణయోరితి వ్యాప్తేర్వ్యక్తత్వాత్ క్రమస్యాఽఽవశ్యకతేత్యర్థః॥౧౬॥
ఉక్తవ్యాప్తేరనుగ్రాహకం తర్కముపన్యస్యతి –
ఫలాదితి ।
హేతుఫలయోర్మిథో హేతుఫలత్వం బ్రువతో మతే హేత్వధీనతయాఽలబ్ధాత్మకాత్ ఫలాదుత్పద్యమానో హేతుర్న తతో లబ్ధాత్మకో భవత్యలబ్ధాత్మకశ్చాసత్త్వాన్న ఫలముత్పాదయితుం శక్నోతి। అతో హేతుఫలభావస్యైవాసిద్ధిరిత్యర్థః।
హేతుఫలయోరక్రమవతోర్న కార్యకారణభావేన సమ్భన్ధః సిధ్యతీత్యేతదాకాఙ్క్షాపూర్వకం సాధయతి –
కథమిత్యాదినా ।
స్వతో హేతుస్వరూపాజ్జన్యం ఫలం తదధీనత్వేన లబ్ధాత్మకం స్వతశ్చాలబ్ధాత్మకమ్। తత ఉత్పద్యమానః సన్నేష హేతుర్న ప్రసిధ్యతి। న ఖలు శశవిషాణాదేరసతః సకాశాత్ కిఞ్చిల్లబ్ధాత్మకముపలభ్యతే। హేతుశ్చేదప్రసిద్ధోఽలబ్ధాత్మకోఽభ్యుపగతః స తర్హి తథావిధోఽసద్రూపః సన్న ఫలముత్పాదయితుముత్సహతే। న హి సద్వాదిమతే ఫలమసతః సకాశాదుపలబ్ధచరమిత్యర్థః।
తథాఽపి కథం హేతుఫలయోరసమ్బన్ధః సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అన్యథా వేత్యాధారాధేయభావాదికథనమ్॥౧౭॥
హేతుఫలయోర్యౌగపద్యే సత్యన్యతరస్యాపి న పూర్వక్షణే సత్తేత్యసతోః శశవిషాణయోరివాన్యోన్యాపేక్షయా జన్యజనకత్వం నోపపద్యతే, శశవిషాణాదిష్వపి ప్రసఙ్గాదిత్యుక్తమ్। ఇదానీం “పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇత్యాదిశ్రుతేర్ధర్మాదిషు హేతుఫలభావమాశఙ్క్య శ్రుతేరసమ్భావితార్థే ప్రామాణ్యాయోగాదవశ్యం పౌర్వాపర్యం వక్తవ్యమిత్యాహ –
యదీతి ।
శ్లోకాక్షరాణి యోజయతి –
అసమ్బన్ధతేత్యాదినా ॥౧౮॥
హేతుఫలయోరిదం పూర్వమిదం పశ్చాదితి న జ్ఞాయతే, పరస్పరాశ్రయాత్। అతశ్చేదం పూర్వనిష్పన్నమితి వక్తుమశక్యమిత్యాహ –
అశక్తిరితి ।
ఉత్తరావసరే చేదుత్తరాపరిజ్ఞానం తర్హి కథకాశక్తిసూచకం తన్నిగ్రహస్థానమప్రతిభాభిధానీయమాపతతీత్యర్థః। కిం చ యది క్రమస్య నియతపూర్వాపరభావాత్మనోఽపరిజ్ఞానం సదా పూర్వం కారణముత్తరం కార్యమితి ప్రతిజ్ఞా హీయేత।
తథా చ ప్రతిజ్ఞాహానిర్నిగ్రహాన్తరమాపద్యేతేత్యాహ –
క్రమేతి ।
అన్యోన్యపక్షప్రతిక్షేపముఖేన సతోఽసతశ్చ జన్మనీ ప్రత్యాఖ్యాతే।
క్రమాక్రమాభ్యాముత్పత్తేరనుపపత్తేరజాతిరేవాస్మదభిప్రేతా వాదిభిరాదర్శితా భవతీత్యుపసంహరతి –
ఎవం హీతి ।
తత్రాద్యం పాదం వ్యాకరోతి –
అథేత్యాదినా ।
క్రమపక్షే పూర్వనిష్పన్నమేతచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే।
ద్వితీయపాదం యోజయతి –
అథేవేత్యాదినా ।
ద్వితీయార్ధం వివృణోతి –
ఎవమితి ॥౧౯॥
బీజాఙ్కురయోరివ హేతుఫలయోరన్యోన్యం కార్యకారణభావాభ్యుపగమాన్నాన్యోన్యాశ్రయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
బిజేతి ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యసమత్వేఽపి సాధకత్వమస్త్విత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
శ్లోకాపోద్యం చోద్యముద్భావయతి –
నన్వితి ।
శబ్దమాత్రం వివక్షితార్థశూన్యమ్।
శబ్దమాశ్రిత్య చ్ఛల్ప్రయోగమేవోదాహరతి –
పుత్రాదితి ।
ఆదిశబ్దేన ‘ఫలాదుత్పద్యమానః సన్న తే హేతుః ప్రసిధ్యతి’(మా. కా. ౪ । ౧౭) ఇత్యాది గృహ్యతే।
కార్యకారణభావో హేతుఫలయోరిత్యత్రానభిప్రేతమర్థం కథయతి –
న హీతి ।
తత్రైవ ప్రశ్నపూర్వకమభిప్రేతమర్థముదాహరతి –
కిం తర్హీతి ।
దృష్టాన్తాసమ్ప్రతిపత్త్యా పరిహరతి –
అత్రేతి ।
మాయావాదిమతే క్వచిదపి కార్యకారణభావస్య వస్తుభూతస్యాసమ్ప్రతిపత్తేర్మమేత్యుక్తమ్ ।
ప్రత్యక్షావష్టమ్భేన దృష్టాన్తం సాధయన్నాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం బీజాఙ్కురవ్యక్త్యోరిదం కార్యకారణత్వమిష్యతే కిం వా బీజాఙ్కురసన్తానయోరితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
న పూర్వస్యేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
యథేత్యాదినా ।
బీజవ్యక్తేరఙ్కురవ్యక్తేశ్చోక్తప్రకారేణానాదిత్వస్యాన్యోన్యకారణత్వస్య చానుపపత్తిరితి శేషః।
కల్పన్తరముత్థాపయతి –
అథేతి ।
బీజసన్తతేరఙ్కురసన్తతేశ్చానాదిత్వమన్యోన్యకారణత్వం చావిరుద్ధం సిధ్యతి। బీజజాతీయాదఙ్కురజాతీయమఙ్కురజాతీయాద్ బీజజాతీయముత్పద్యమానముపలభ్యతే। తథైవ హేతుజాతీయాత్ఫలజాతీయం ఫలజాతీజాచ్చ హేతుజాతీయమవిరుద్ధమిత్యర్థః।
దృష్టాన్తే దార్ష్టాన్తికే చ సన్తతేరేకస్యా వ్యక్తేర్వ్యతిరేకేణాసమ్భవాన్మైవమితి దూషయతి –
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
న హీతి ।
తదనాదిత్వవాదిభిః తాసు వ్యక్తిషు మిథో హేతుత్వమనాదిత్వం తద్వదనశీలైరితి యావత్।
అన్యోన్యాశ్రయత్వాదనవస్థానాద్వా హేతుఫలయోర్మిథో హేతుఫలభావస్య వక్తుమశక్యత్వాద్ దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోరనుపపత్తిః సిద్ధేత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తస్యాసమ్ప్రతిపన్నత్వే స్థితే కార్యకారణస్య క్వచిదపి సమ్ప్రతిపత్త్యభావాత్ పుత్రాజ్జన్మ పితుర్యథేత్యాది న చ్ఛలప్రయుక్తమితి ఫలితమాహ –
తథా చేతి ।
ఎవం శ్లోకస్య పూర్వార్ధం వ్యాఖ్యాయోత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
న చేతి ।
కిమితి హేతుశబ్దస్య ముఖ్యమర్థం త్యక్త్వా గౌణోఽర్థో గృహ్యతే? ప్రకరణసామర్థ్యాదిత్యాహ –
ప్రకృతో హీతి ।
హేతుఫలభావానుపపత్తిముపపాదితాముపసంహర్తుమితిశబ్దః॥౨౦॥
యత్పునరన్యోన్యపక్షం ప్రతిక్షిపద్భిరజాతిర్వస్తుతో జ్ఞాపితా పరీక్షకైరిత్యుపక్షిప్తం తత్ర కథమజాతిర్వస్తుతో జ్ఞాపితేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పూర్వాపరేతి ।
కార్యస్య గృహ్యమాణత్వాదజాతిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్య కారణస్యాపి తర్హి గ్రాహ్యత్వాదితరేతరాశ్రయాదజాతిరభివ్యక్తా సిధ్యతీత్యాహ –
జాయమానాదితి ।
తత్ర పూర్వార్ధం ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి –
కథమిత్యాదినా ।
నియతే పౌర్వాపర్యే నిర్ధారితే జాతిః సిధ్యతి, తదభావే తదసిద్ధిరిత్యర్థః।
ద్వితీయార్ధం విభజతే –
జాయమానో హీతి ।
కార్యగ్రహణే కారణం గ్రహీతవ్యమితి కుతో నియమ్యతే, తత్రాఽఽహ –
అవశ్యం హీతి ।
కార్యకారణయోర్నియతసమ్బన్ధవతోరితరేతరాశ్రయాద్ దుర్గ్రహత్వాదజాతిరేవ వస్తుతో జ్ఞాపితేత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
కార్యకారణయోర్దుర్జ్ఞానత్వం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే॥౨౧॥
వస్తునో వస్తుతో జన్మ నాస్తీతి వికల్పపూర్వకం సాధయతి –
స్వతో వేత్యాదినా ।
కస్యచిదపి వస్తునో జన్మ నాస్తీత్యస్మిన్నర్థే హేత్వన్తరపరత్వం శ్లోకస్య దర్శయతి –
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థమేవ స్ఫోరయితుం జాయమానమనూద్య షోఢా వికల్పయతి –
యజ్జాయమానమితి ।
సర్వేష్వపి పక్షేషు దోషసమ్భావనాం సూచయతి –
న తస్యేతి ।
తత్రాఽఽద్యం దూషయతి –
న తావదితి ।
స్వయమేవ జాయమానం కార్యం స్వస్మాదేవ స్వరూపాన్న తావజ్జాయతే, స్వయమేవ స్వాపేక్షామన్తరేణ స్వకారణాధీనతయా పరినిషన్నత్వాత్। అన్యథా స్వసిద్ధేః స్వసిద్ధిరిత్యాత్మాశ్రయాత్। న హి ఘటాదేవ ఘటో జాయమానో దృష్టోఽస్తీత్యర్థః।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
నాపీతి ।
న ఖల్వన్యత్వం జనకత్వే ప్రయోజకమ్। ఘటాదపి పటోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్। న చోత్పాదకత్వయోగ్యత్వవిశేషితమన్యత్వం తథేతి వాచ్యమ్। ఉత్పత్తిమన్తరేణ తద్యోగ్యత్వస్య దురవగమత్వాదిత్యర్థః।
తృతీయం నిరస్యతి –
తథేతి ।
విరోధమేవ దృష్టాన్తద్వారా స్పష్టయతి –
యథేతి ।
న హి ఘటపటాభ్యాం ఘటః పటో వా జాయమానో దృశ్యతే। తథా జాయమానం స్వస్మాదన్యస్మాచ్చ భవతీత్యనుపపన్నమిత్యర్థః।
అన్యత్వే సత్యపి జన్యజనకభావస్య ప్రత్యక్షత్వాన్నాసౌ శక్యతే ప్రతిక్షేప్తుమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కిం ప్రత్యక్షానుసారిణౌ శబ్దప్రత్యయావవివేకినామిష్యేతే కిం వా వివేకినామితి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
తావేవేతి ।
మృషైవేతి పరీక్ష్యమాణే సతీతి సమ్బన్ధః। తచ్చ జన్మశబ్దధీవిషయం వస్తు శబ్దమాత్రమేవ వాచారమ్భణశ్రవణాన్న పరమార్థతో యావతా విద్యతే, తస్మాదసత్యాలమ్బనత్వమేవ శబ్దప్రత్యయయోరేష్టవ్యమితి యోజనా।
చతుర్థం శిథిలయతి –
సచ్చేదితి ।
పఞ్చమం నిరాకరోతి –
యదీతి ।
షష్ఠం ప్రత్యాదిశతి –
అథేత్యాదినా ।
షణ్ణాం వికల్పానాం నిరాసే ఫలితం నిగమయతి –
అతో నేతి ।
క్రియాకారకఫలనానాత్వపక్షే జన్మానుపపత్తిదోషముక్త్వా పక్షాన్తరమనూద్య దూషయతి –
యేషాం పునరితి ।
బౌద్ధానాం న్యాయావష్టమ్భేన వస్తు వ్యవస్థాపయతాం కుతో న్యాయబాహ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఇదమితి ।
ఇదమా వస్తు పరామృష్టమ్। ఇత్థమితి క్షణికత్వం వివక్షితమ్। ఎవమవధారణావచ్ఛిన్నే క్షణే వస్త్వవచ్ఛేదకక్షణాతిరిక్తే వస్తునోఽవస్థానాభావాన్న తస్మిన్ననుభవః సిధ్యతీత్యర్థః। న చ తస్మిన్నననుభూతేఽర్థే స్మృతిరుత్పద్యతే।
తథా చ వస్తుని ప్రత్యయద్వయాసిద్ధౌ వ్యవహారాసిద్ధిరిత్యాహ –
అననుభూతస్యేతి ॥౨౨॥
వస్తునో వస్తుతో జన్మరాహిత్యే హేత్వన్తరమాహ –
హేతుర్నేతి ।
నానాదేః ఫలాద్ధేతుర్జాయతే। న హి ఫలస్యానాదిత్వే తతో హేతుజన్మ యుక్తం సదా తజ్జన్మప్రసఙ్గాదిత్యర్థః।
ఫలమపి న హేతోరనాదేర్జాయతే దోషసామ్యాదిత్యాహ –
ఫలం చేతి ।
నాపి స్వభావతో నిమిత్తమన్తరేణ ఫలం హేతుర్వా జాయతే।
తత్ర హేతుమాహ –
ఆదిరితి ।
కారణరహితస్య జన్మానుపలబ్ధేరిత్యర్థః।
వస్తునో వస్తుతో జన్మాభావే హేత్వన్తరపరత్వం శ్లోకస్య సూచయతి –
కిం చేతి ।
హేత్వన్తరమేవ దర్శయితుం ప్రథమం ప్రతిజ్ఞాం కరోతి –
హేత్వితి ।
ఫలాద్ధేతుర్జాయతే, తతశ్చ ఫలమిత్యభ్యుపగమాత్ కథమజన్మాభ్యుపగతమితి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
తత్రాఽఽద్యపాదాక్షరయోజనయా పరిహరతి –
అనాదేరితి ।
తదేవోపపాదయతి –
న హీతి ।
ఫలం కార్యకరణసఙ్ఘాతః। హేతుర్ధర్మాదిః।
ఫలం చాపీతి భాగం విభజతే –
ఫలం చేతి ।
అజాజ్జాయత ఇతి నాభ్యుపగమ్యత ఇతి సమ్బన్ధః।
స్వభావత ఇతి పదం యోజయతి –
స్వభావత ఎవేతి ।
ఫలితం నిగమయతి –
తస్మాదితి ।
న హేతుఫలయోర్జన్మవతోరనాదిత్వమభ్యుపగన్తుం శక్యమ్। అభ్యుపగమే చ జన్మైవ తయోరాకస్మికం స్యాదిత్యర్థః।
స్వభావవాదనిరాకరణం ప్రతిజ్ఞాతముత్తరార్ధావష్టమ్భేన ప్రతిపాదయతి –
యస్మాదితి ॥౨౩॥
వస్తునో వస్తుతో జన్మాయోగాదజం విజ్ఞానమాత్రం తత్త్వమిత్యుక్తమ్। ఇదానీం బాహ్యార్థవాదముత్థాపయతి –
ప్రజ్ఞప్తేరితి ।
జ్ఞానస్య నిర్విషయత్వే ప్రత్యయవైచిత్ర్యానుపపత్తిం ప్రమాణయతి –
అన్యథేతి ।
అగ్నిదాహాదిప్రయుక్తదుఃఖోపలబ్ధ్యనుపపత్తేశ్చాస్తి బాహ్యార్థ ఇత్యాహ –
సంక్లేశస్యేతి ।
పరతన్త్రం పరకీయం శాస్త్రం, తస్యాస్తితా తద్విషయస్య బాహ్యార్థస్య విద్యమానతేతి యావత్।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
ఉక్తస్యైవేతి ।
వస్తునో నాస్తి వస్తుతో జన్మేత్యుక్తార్థస్తస్యైవ దృఢీకరణం పూర్వోత్తరపక్షాభ్యాం చికీర్ష్యతే। తయా పునరాక్షేపముఖేన బాహ్యార్థవాదినాం ప్రస్థానముత్థాపయతీత్యర్థః।
బ్రహ్మస్వరూపభూతాం ప్రజ్ఞప్తిం ప్రతిషేధతి –
శబ్దదీతి ।
సాకారవాదం వ్యుదస్యతి –
స్వాత్మేతి ।
ప్రజ్ఞప్తేర్విషయనిరపేక్షత్వాన్న స్వాతిరిక్తవిషయతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
సనిమిత్తత్వం సవిషయత్వేన స్ఫురణమ్।
తమేవ హేతుం ద్వితీయపాదయోజనయా విశదయతి –
అన్యథేతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వం ప్రత్యాచష్టే –
న చేతి ।
ప్రత్యయవైచిత్ర్యానుపపత్తిప్రయుక్తం ఫలం చతుర్థపాదవ్యాఖ్యానేన కథయతి –
అత ఇతి ।
నను ప్రజ్ఞప్తేః స్వభావభేదేనైవ బాహ్యాలమ్బనం వైచిత్ర్యమన్తరేణ స్వగతం వైచిత్ర్యం ఘటిష్యతే, తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
ఔపాధికం తర్హి ప్రత్యయవైచిత్ర్యమిత్యాశఙ్క్య బాహ్యార్థతిరిక్తోపాధ్యనధిగమాన్మైవమిత్యాహ –
స్ఫటికస్యేతి ।
తృతీయపాదం హేత్వన్తరపరత్వేనావతారయతి –
ఇతిశ్చేతి ।
తస్యోపలబ్ధిముపపాదయతి –
ఉపలభ్యతే హీతి ।
తదుపలమ్భేఽపి కుతో బాహ్యార్థసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదీతి ।
ఉపలబ్ధిరేవ తర్హి దుఃఖస్య మా భూదితి చేన్న।
స్వానుభవవిరోధాదిత్యాహ –
ఉపలభ్యతే త్వితి ।
విశిష్టదుఃఖోపలబ్ధ్యనుపపత్తిసిద్ధం ఫలమాహ –
అత ఇతి ।
విజ్ఞానాతిరిక్తబాహ్యార్థాభావేఽపి క్లేశోపలబ్ధిరవిరుద్ధేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
అన్యత్ర దాహచ్ఛేదాదివ్యతిరిక్తే చన్దనపఙ్కలేపాదావితి యావత్ ॥౨౪॥
ద్వాభ్యామర్థాపత్తిభ్యాం బాహ్యార్థవాదే ప్రాప్తే విజ్ఞానవాదముద్భావయతి –
ప్రజ్ఞప్తేరితి ।
అస్తు కా నామ వస్తుక్షతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నిమిత్తస్యేతి ।
మతాన్తరే ప్రాప్తే తన్నిరాకరణముచ్యతే నిజ్ఞానవాదినేతి శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
అత్రేతి ।
తత్ర పూర్వార్ధం విభజతే –
బాఢమిత్యాదినా ।
ద్వైతినస్తవ తర్కప్రధానత్వాన్న ప్రతీతిమాత్రశరణతా యుక్తేతి మత్వాఽఽహ –
స్థిరీభవేతి ।
వస్తునో బాహ్యస్యార్థస్య తథాత్వం ప్రజ్ఞప్తివిషయత్వం తస్యాభ్యుపగమే కారణం ప్రాగుక్తయుక్తిదర్శనమిత్యేతస్మిన్నర్థే త్వం స్థిరీభవేతి యోజనా।
విచారదృష్టిమేవావష్టభ్యాహం వర్తే, కిం తతః, దూషణం బ్రూహీతి పృచ్ఛతి –
బ్రూహీతి ।
తత్రోత్తరార్ధం సిద్ధాన్తీ వ్యాకుర్వన్నుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
ఘటాదేర్వైచిత్ర్యాహేతుత్వే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ –
కథమిత్యాదినా ।
పరమార్థదర్శనం ప్రపఞ్చయతి –
న హీతి ।
తత్ర వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
ఘటే దర్శితం న్యాయం పటేఽపి దర్శయతి –
పటో వేతి ।
తన్తుష్వపి న్యాయసామ్యముదాహరతి –
తన్తవ ఇతి ।
పరమార్థదర్శనఫలముపసంహరతి –
ఇత్యేవమితి ।
ఘటాదీనాం స్వకారణవ్యతిరేకేణాసతాం న ప్రత్యయవైచిత్ర్యహేతుత్వమతో ఘటాదిప్రత్యయవత్ప్రత్యయాన్తరాణ్యపి ప్రత్యయత్వావిశేషాద్ వాస్తవాలమ్బనవర్జితాని మన్తవ్యానీత్యర్థః। భూతదర్శనం యౌక్తికం తత్త్వదర్శనం తతో నిమిత్తస్యానిమిత్తత్వమితి వ్యాఖ్యాతమ్।
ఇదానీమభూతదర్శనాదితి పదచ్ఛేదేన వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
యథా రజ్జ్వాదావధిష్ఠానే సర్పాదేరారోపితస్య దర్శనాన్న తస్య వస్తుతో దర్శనం ప్రత్యాలమ్బనత్వమిష్టమ్। తథైవాధిష్ఠానజ్ఞానాపేక్షయా పరమార్థతో దర్శనాద్ బాహ్యస్యార్థస్య జ్ఞానం ప్రత్యాలమ్బనత్వం వాస్తవమభ్యుపగన్తుమశక్యమిత్యర్థః।
కిఞ్చ విమతో బాహ్యార్థో న తత్త్వతో జ్ఞానం ప్రత్యాలమ్బనం భ్రాన్తివిషయత్వాద్ రజ్జ్వాం సర్పాదివదిత్యాహ –
భ్రాన్తీతి ।
హేతుం సాధయతి –
తదభావ ఇతి ।
భ్రాన్త్యభావే బాహ్యార్థో న భాతీత్యుక్తం హేతుం ప్రపఞ్చయతి –
న హీతి ।
దేహాభిమానవతో బాహ్యార్థప్రతిభానధ్రౌవ్యాదద్వైతదర్శినోఽపి తత్ప్రతిభానమప్రత్యూహం ప్రాప్నోతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హ్యున్మత్తేతి ।
బాహ్యార్థసమర్థనార్థముక్తమర్థాపత్తిద్వయం కథం నిరసనీయమిత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
తత్త్వదర్శినాం స్ఫురణాతిరిక్తవస్త్వనుపలమ్భప్రదర్శనేన వైచిత్ర్యదర్శనం దుఃఖోపలబ్ధిశ్చ ప్రత్యుక్తా। తేనానుపపద్యమానార్థాపత్తిద్వయస్యానుత్థానమ్। వ్యవహారదృష్ట్యా తు పూర్వభ్రమసమారోపితస్వప్నవదేవ సంవేదనే వైచిత్ర్యం దుఃఖం చ వ్యవహారాఙ్గమిత్యన్యథాఽప్యుపపత్తిరిత్యర్థః॥౨౫॥
జ్ఞానస్య సాలమ్బనత్వప్రసిద్ధేస్తత్త్వదృష్ట్యా జ్ఞేయాభావే జ్ఞానమపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
చిత్తమితి ।
న హి స్ఫురణం సకర్మకం తస్య సకర్మకత్వప్రసిద్ధ్యభావాత్। జానాతేస్తు సకర్మకత్వం క్రియాఫలత్వకల్పనయా స్వీకృతమితి భావః।
చిత్తస్యార్థస్పర్శిత్వాభావేఽపి తదాభాసస్పర్శిత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
నార్థేతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
అభూత ఇతి ।
ప్రథమపాదం వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
విమతం చిత్తమర్థాభాసమపి న స్పృశతి చిత్తత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదితి ద్వితీయం పాదం విభజతే –
నాపీతి ।
న హి దృష్టాన్తే తస్యార్థాభాసస్పర్శిత్వం తస్యైవ తదాత్మనా భానాదిత్యర్థః।
తృతీయపాదం వ్యాకరోతి –
అభూతో హీతి ।
విమతోఽర్థః సన్న భవత్యర్థత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యనుమానాన్న జ్ఞానస్యాఽఽలమ్బనమిత్యర్థః।
విమతోఽర్థః స్వవిషయజ్ఞానజనకో న భవతి భ్రాన్తివిషయత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యుక్తమనుమానం స్మారయతి –
ఉక్తేతి ।
అర్థజన్యత్వాభావేఽపి జ్ఞానస్యార్థాభాసజన్యత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య చతుర్థపాదార్థమాహ –
నాపీతి ॥౨౬॥
జ్ఞానస్య సాలమ్బనత్వాభావే తస్య తథాత్వప్రథా భ్రాన్తిర్భవేత్। భ్రాన్తిశ్చాభ్రాన్తిప్రతియోగినీత్యన్యథాఖ్యాతిమాశఙ్క్యాఽహ –
నిమిత్తమితి ।
కాలత్రయేఽపి జ్ఞానస్య వస్తుతోఽర్థస్పర్శిత్వాభావే తద్వాసనాభావాత్ తజ్జన్యా నాన్యథాఖ్యాతిః సిధ్యతి।
భ్రాన్తిస్తు విధాన్తరేణాపి భవిష్యతీత్యాహ –
అనిమిత్త ఇతి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కాం దర్శయతి –
నన్వితి ।
యది ఘటాదిర్బాహ్యోఽర్థో న గృహ్యతే తర్హి తస్మిన్నసత్యేవ తదాభాసతా జ్ఞానస్య విపర్యాసః। అతస్మింస్తదబుద్ధేస్తథాత్వాత్। విపర్యాసే చ స్వీకృతే క్వచిదప్యవిపర్యాసో వక్తవ్యః, భ్రాన్తేరభ్రాన్తిపూర్వకత్వస్యాన్యథాఖ్యాతివాదిభిరిష్టత్వాదిత్యర్థః।
తత్ర పుర్వార్ధయోజనయా పరిహరతి –
అత్రేతి ।
ఉక్తమేవార్థముత్తరార్ధయోజనయా సాధయతి –
యదీతి ।
అభ్రాన్తేరభావాదసమ్భవే భ్రాన్తేరసతి ఘటాదౌ ఘటాద్యాభాసతా జ్ఞానస్య కథం నిర్వహతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అయమేవేతి ।
స్వభావశబ్దేనావిద్యోచ్యతే। న హి భ్రాన్తిరభ్రాన్తిపూర్వికేతి నియమః। సవిషయాణాం భ్రమాణామవిద్యాత్వాభ్యుపగమాదిత్యర్థః॥౨౭॥
బాహ్యార్థవాదిపక్షమేవం విజ్ఞానవాదిముఖేన ప్రతిక్షిప్య విజ్ఞానవాదమిదానీమపవదతి –
తస్మాదితి ।
ప్రతిక్షణం విజ్ఞానస్య జన్మ దృశ్యతే విజ్ఞానవాదిభిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తస్యేతి ।
వృత్తసఙ్కీర్తనపూర్వకం శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
ప్రజ్ఞప్తేరితి ।
తచ్చ బాహ్యార్థవాదినో బాహ్యోఽర్థో విజ్ఞానవదస్తీతి పక్షప్రతిషేధముఖేన ప్రవృత్తమ్, తత్పునరాచార్యేణ భవత్వేవమిత్యనుజ్ఞాతమ్, బాహ్యార్థవాదదూషణస్య స్వమతేఽపి సంమతత్వాదిత్యాహ –
బాహ్యార్థేతి ।
బాహ్యార్థవాదదూషణానుమోదనప్రయోజనమాహ –
తదేవేతి ।
అసత్యేవ ఘటాదౌ ఘటాద్యాభాసత్వం విజ్ఞానస్య యదుక్తం తదేవ హేతుత్వేనోపాదాయ విజ్ఞానవాదనిషేధార్థం బాహ్యార్థపక్షదూషణమనుమోదితమిత్యర్థః।
సమ్ప్రతి విజ్ఞానవాదదూషణమవతారయతి –
తదిదమితి ।
తస్మాదిత్యాది వ్యాచష్టే –
యస్మాదితి ।
భూతదర్శనాద్ఘటాదేర్మృదాదిమాత్రం భూతం వస్తుతత్త్వం తస్యాపి విజ్ఞప్తిమాత్రం తత్త్వం తస్య శాస్త్రతో దర్శనాదితి యావత్।
ద్వితీయపాదం దృష్టాన్తత్వేన విభజతే –
యథేతి ।
విమతం విజ్ఞానజన్మ న తాత్త్వికం దృశ్యత్వాన్నీలపీతాదివదిత్యర్థః।
విపక్షే దోషమాహ –
అత ఇతి ।
తత్త్వతో విజ్ఞానస్య జన్మాయోగాద్ యే తస్య తాత్త్వికం జన్మ పశ్యన్తి తే పక్ష్యాదీనాం ఖేఽపి పదం పశ్యన్తీత్యన్వయః। అనాత్మత్వాదీత్యాదిశబ్దేనాన్యోన్యవిలక్షణత్వమన్యోన్యసాదృశ్యం చ గృహ్యతే।
తత్ర హేతుం సూచయతి –
తేనైవేతి ।
స్వవృత్తేరనుపపత్తేస్తద్దృశ్యతామన్తరేణ చ తద్ధర్మదృశ్యతాఽసమ్భవాదిత్యర్థః।
విజ్ఞానవాదే ఫలితం విశేషం దర్శయతి –
అత ఇతి ।
శూన్యవాదినం ప్రతి విశేషం కథయతి –
యేఽపీతి ।
పశ్యన్త ఎవేత్యవిలుప్తదృగ్రూపతా ద్యోత్యతే। దృగ్బలాదేవ సర్వాభావః సిధ్యతి। దృగభావస్తు కథం సిధ్యేత్। న చ తావద్ దృగేవ తదభావం సాధయేత్। తయోరేకకాలత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః। కిం చ సర్వశూన్యతాం వదన్తః శూన్యతాదర్శనస్య స్వాత్మదర్శనస్య చ శూన్యతాం వదన్తి।
తథా చ స్వపక్షాసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
స్వదర్శనస్యేతి ।
తతోఽపీతి విజ్ఞానవాదిభ్యోఽపీత్యర్థః॥౨౮॥
యది విజ్ఞానస్య బాహ్యాలమ్బనత్వం క్షణికత్వం శూన్యత్వం చ న సమ్భవతి కిం తర్హి తత్త్వేమేకరూపం భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అజాతమితి ।
తస్యాశ్చ ప్రకృతేరన్యథాత్వం పురస్తాదేవ నిరస్తమిత్యాహ –
ప్రకృతేరితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
ఉక్తైరితి ।
కూటస్థమద్వితీయం బ్రహ్మోతి యత్పూర్వత్ర ప్రతిజ్ఞాతం తజ్జన్మనో దుర్నిరూపత్వాదుక్తహేతుభిః సిద్ధమ్। తస్యైవ సిద్ధస్యార్థస్య ఫలముపసంహర్తుమేష శ్లోక ఇత్యర్థః।
పూర్వార్ధం యోజయతి –
అజాతమితి ।
యది చిత్తం స్ఫురణమజాతమభీష్టం తర్హి తద్ బ్రహ్మైవ, తస్య కౌటస్థ్యైకస్వాభావ్యాత్తత్పునర్వస్తుతో న జాతమేవ మాయయా జన్మవదితి కల్ప్యతే చేత్ తస్యాజాతిరేవాజాతత్త్వాత్ ప్రకృతిర్భవతీత్యర్థః।
ద్వితీయార్ధం యోజయతి –
అజాతరూపాయా ఇతి ।
తస్యాశ్చేదన్యథాత్వం స్వరూపహానిరాపతేదిత్యర్థః॥౨౯॥
కూటస్థం తత్త్వం తాత్త్వికమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
అనాదేరితి ।
విమతః సంసారో నాన్తవాననాదిభావత్వాదాత్మవదిత్యర్థః।
కిం చ మోక్షోఽనన్తో న భావత్వే సత్యాదిమత్త్వాద్ ఘటవదిత్యాహ –
అనన్తేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
అయం చేతి ।
తత్ర పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి –
అనాదేరితి ।
అతీతకోటిరహితస్య పూర్వం నాఽఽసీదిత్యవచ్ఛేదవర్జితస్యేత్యర్థః।
యోఽనాదిభావః సోఽన్తవాన్నేతి వ్యాప్తిరాత్మని వ్యక్తేత్యాహ –
న హీతి ।
బీజాఙ్కురయోర్హేతుఫలభావేన సమ్బన్ధస్తస్య నైరన్తర్యం సన్తానస్తస్యానాదిభావత్వేఽపి విచ్ఛేదస్యాన్తస్య దృష్టత్వాదనైకాన్తికతేతి శఙ్కతే –
బీజేతి ।
భావత్వవిశేష్యాంశస్య తత్రావర్తనాన్న వ్యభిచారశఙ్కేతి దూషయతి –
నైకేతి ।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
తథేతి ।
యత్రాఽఽదిమత్త్వం తత్ర నానన్తత్వమితి వ్యాప్తిభూమిమాహ –
ఘటాదిష్వితి ।
యథా కృతకోఽపి ఘటాదిధ్వంసో నిత్యస్తథా బన్ధధ్వంసోఽపి భవష్యతీత్యనైకాన్తికత్వమాశఙ్కతే –
ఘటాదీతి ।
మోక్షస్యాభావత్వే సతి పరమార్థసత్త్వప్రతిజ్ఞా భజ్యేతేతి దూషయతి –
తథా చేతి ।
కిం చ ప్రాగసతః సత్తాసమవాయరూపం కార్యత్వం తదపి మోక్షస్యాసత్త్వే న సిద్ధ్యతీత్యాహ –
అసత్త్వాదేవేతి ॥౩౦॥
అస్తు తర్హి మోక్షస్యాఽఽద్యన్తవత్త్వం తత్రాఽఽహ –
ఆదావితి ।
యదిత్యూషరోదకాది గృహ్యతే। తథా వస్తుతో నాస్త్యేవేతి యావత్। వితథైస్తైరేవ మరీచ్యుదకాదిభిః। సాదృశ్యమాద్యన్తవత్త్వమ్। విమతా మోక్షాదయో న పరమార్థసన్తో భవితుమర్హన్త్యాద్యన్తవత్త్వాన్మరీచ్యుదకాదివదిత్యర్థః।
కథం తర్హి మోక్షాదీనామపి తథాత్వప్రథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవితథా ఇతి ।
లక్షితా మూఢైరవిచారకైరితి శేషః।
ఊషరోదకాదీనాం స్నానపానాదిప్రయోజనానుపలమ్భాన్మోక్షస్వర్గాదీనాం తు సుఖాదిప్రాప్తిప్రయోజనప్రతిలమ్భాన్న మోక్షాదివైతథ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సప్రయోజనతేతి ।
తేషాం మోక్షాదీనామితి యావత్।
పునరుక్తిశఙ్కాం వారయతి –
వైతథ్య ఇతి ॥౩౧– ౩౨॥
కిం చ యేన హేతునా స్వప్నస్య మిథ్యాత్వమిష్టం తస్య జాగరితేఽపి తుల్యత్వాజ్జన్మాదిరహితం సంవిన్మాత్రం తత్త్వమేష్టవ్యమితి వివక్షిత్వాఽఽహ –
సర్వ ఇతి ।
యది దేహాన్తర్దర్శనాన్మిథ్యాత్వం స్వప్నస్యేష్టం తర్హి వైరాజదేహే సర్వస్య జాగరితస్య దర్శనాన్మిథ్యాత్వం దుర్వారమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ యోగ్యదేశవైధుర్యాన్మిథ్యాత్వం స్వప్నస్య యద్యభీష్టం తర్హి సంవృతే ప్రదేశే పృథగ్భూతే బ్రహ్మణ్యఖణ్డైకరసే భూతానాం విద్యమానానాం దర్శనం న కుతోఽపి స్యాద్ బ్రహ్మణోఽనవకాశత్వాదిత్యాహ –
సంవృత ఇతి ।
అవతారితశ్లోకసహితానాముత్తరశ్లోకానాం ‘జాత్యాభాసమ్’(మా. కా. ౪ । ౪౫) ఇత్యస్మాత్ప్రాక్తనానాం తాత్పర్యమాహ –
నిమిత్తస్యేతి ॥౩౩॥
ఉక్తమేవార్థం ప్రపఞ్చయతి –
న యుక్తమిత్యాదినా ।
స్వప్నే దేశాన్తరగతౌ నియతకాలాభావాన్న గత్వా దర్శనమిష్టం తథా మరణాదూర్ధ్వమర్చిరాదిమార్గేణ గత్వా బ్రహ్మదర్శనమయుక్తం కాలానవచ్ఛిన్నత్వాదిత్యర్థః। కిం చ యద్దేశస్థః స్వప్నం పశ్యతి ప్రతిబుద్ధస్తస్మిన్ దేశే నాస్తీతి మిథ్యాత్వమభీష్టమ్।
తథా యస్మిన్ దేశే స్థితః సంసారమనుభవతి బ్రహ్మభావం ప్రతిపన్నస్తస్మిన్ దేహదేశే నాస్తి పరిపూర్ణబ్రహ్మరూపేణావస్థానాదతో జాగరితస్యాపి మిథ్యాత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ –
ప్రతిబుద్ధశ్చేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యార్థం కథయతి –
జాగరిత ఇతి ॥౩౪॥
కిం చ యథా స్వప్నే విసంవాదాదప్రామాణ్యమిష్టం తథా జాగరితేఽపి పరం శ్రేయోఽస్మాభిః సాధనీయమితి స బ్రహ్మవాదిభిః సహ సమాలోచ్యావిద్యానిద్రాతః ప్రతిబుద్ధో నైవ శ్రేయః సాధ్యత్వమాలోచితం ప్రతిపద్యతే। సర్వస్య నిత్యముక్తత్వనిశ్చయాత్। అతో ముముక్షుత్వం శ్రవణాదికర్తవ్యతా చ భ్రాన్త్యైవేత్యాహ –
మిత్రాద్యైరితి ।
కిం చ స్వప్నవదేవ గృహీతముపదేశాది విద్వాన్న పశ్యతి తత్సాధ్యఫలాభావాదిత్యాహ –
గృహీతం చేతి ।
అథ వా లోకదృష్ట్యా యత్కిఞ్చిద్ గృహీతం వస్త్రాన్నోదకాది తద్విద్వాన్నైవ కిఞ్చిత్కరోమీతి ప్రతిబుద్ధోఽన్యప్రత్యయబాధాన్న స్వసమ్బన్ధిత్వేనాధిగచ్ఛతి।
తేన తదాభాసమాత్రమేవsత్యాహ –
గృహీతం చేతి ।
ఉక్తమర్థం వివక్షిత్వా శ్లోకాక్షరాణి యోజయతి –
మిత్రాద్యైరిత్యాదినా ॥౩౫॥
కిం చ స్వప్నావస్థాయాం యేన దేహేన నాడ్యాదిషు పర్యటతి స మిథ్యా పృథగ్భూతస్య నిశ్చలస్య దేహస్య దర్శనాత్। తథా జాగరితే యేన పరివ్రాజకాదిశరీరేణ లోకస్య పూజ్యో ద్వేష్యో వా దృశ్యతే స మిథ్యా కథ్యతే। పృథగేవ కూటస్థబ్రహ్మాఖ్యశరీరస్యానుభవాదిత్యాహ –
స్వప్నే చేతి ।
కిం చ యథా స్వప్నే దేహో మిథ్యా తథా చిత్తదృశ్యం జడం సర్వమవస్తుకం మిథ్యాభూతమేషితవ్యమిత్యాహ –
యథేతి ।
పూర్వార్ధగతాన్యక్షరాణి యోజయతి –
స్వప్న ఇతి ।
ఉత్తరార్ధగతాని వ్యాకరోతి –
యథేత్యాదినా ।
ప్రకరణార్థముపసంహరతి –
స్వప్నేతి ॥౩౬॥
యథా జాగరితం తథా స్వప్నో గృహ్యతే। తథా చ స్వప్నస్య జాగరితకార్యత్వాద్ యః స్వప్నద్రష్టా తస్యైవ జాగరితం సదితి స్వప్నవత్ తన్మిథ్యాత్వమిత్యాహ –
గ్రహణాదితి ।
కిం చ జాగరితస్య విద్యమానత్వమనేకసాధారణత్వం చ వస్తుతో నాస్తి స్వప్నకారణత్వాత్కిం తు తథా భాసమానత్వమిత్యాహ –
తద్ధేతుత్వాదితి ।
జాగరితస్య వస్తుతోఽసత్త్వే హేత్వన్తరపరత్వం శ్లోకస్య దర్శయతి –
ఇతశ్చేతి ।
ఇతః శబ్దార్థమేవ స్ఫోరయన్ పూర్వార్ధం యోజయతి –
జాగరితవదితి ।
ఉత్తరార్ధం యోజయతి –
తద్ధేతుత్వాదితి ।
సతి ప్రమాతరి బాధ్యత్వం స్వప్నస్య మిథ్యాత్వం, జాగరితస్య పునస్తదనుపలమ్భాత్ పరమార్థతః సత్త్వమ్। కార్యస్య మిథ్యాత్వే కారణస్యాపి మిథ్యాత్వమితి మానాభావాత్।
న హి సర్వసాధారణం విద్యమానం జాగరితం మిథ్యా భవితుం యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథేత్యాదినా ॥౩౭॥
కార్యకారణభావేఽపి స్వప్నజాగరితయోర్న మిథ్యాత్వమవిశిష్టమత్యన్తవైషమ్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉత్పాదస్యేతి ।
యత్తు కార్యకారణత్వం సత్యాసత్యయోరివ స్వప్నజాగరితయోరిత్యుక్తం తద్ దురుక్తమిత్యాహ –
న చేతి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
నన్వితి ।
కిమిదం వైలక్షణ్యమవివేకినాం ప్రతిభాతి, కిం వా వివేకినామితి వికల్ప్యాఽఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
వివేకినాం త్వితి ।
ద్వితీయభాగమాకాఙ్క్షాద్వారా విభజతే –
యదపీత్యాదినా ।
సమ్భవో నాసతోఽస్తీత్యేతద్ దృష్టాన్తేన సాధయతి –
న హీతి ।
కథఞ్చిదపి సతోఽసతో వేత్యర్థః॥౩౮॥
యదుక్తముత్పాదస్యాప్రసిద్ధత్వం తదయుక్తమ్, స్వప్నజాగరితయోస్త్వయా కార్యకారణత్వాఙ్గీకరణాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అసదితి ।
జాగరితే దృష్టస్య స్వప్నే దర్శనాజ్జాగరితస్య సప్నం ప్రతి కారణత్వం చేత్ తర్హి స్వప్నే దృష్టస్య జాగరితేఽపి దర్శనాత్ తస్య జాగరితం ప్రతి కారణత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అసత్స్వప్నేతి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కాముత్థాపయతి –
నన్వితి ।
పూర్వాపరవిరోధే చోదితే పరిహారే కథ్యమానే మనఃసమాధానం ప్రార్థయతే –
శృణ్వితి ।
తమేవ ప్రకారం ప్రకటయన్నక్షరాణి యోజయతి –
అసదితి ।
తుచ్ఛత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి –
రజ్జ్వితి ।
దర్శనస్యాఽఽభాసత్వం సూచయతి –
వికల్పితమితి ।
యథా జాగ్రద్దృష్టస్య విశేషస్య స్వప్నే దర్శనాజ్జాగరితవాసనాధీనః స్వప్నో జాగరితకార్యత్వేన వ్యవహ్రియతే తథా స్వప్నే దృష్టస్య జాగరితేఽపి దర్శనాత్ తత్కార్యత్వం జాగరితస్య ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్య ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
తథేతి ।
యత్తు స్వప్నజాగరితయోరుక్తం కార్యకారణత్వం తదపి న నియతమితి నిపాతార్థం కథయతి –
చశబ్దాదితి ।
తస్మాత్ప్రాయశః స్వప్నస్య జాగ్రద్వాసనాధీనత్వాదితి యావత్।
జాగరితస్య పరమార్థసత్త్వాత్ కార్యస్య స్వప్నస్యాపి తాదాత్మ్యాత్ తథాత్వం వివక్షిత్వా కార్యకారణత్వప్రథా కథం న భవతీతి వ్యావర్త్యం కథయతి –
న త్వితి ॥౩౯॥
వ్యవహారదృష్ట్యా కార్యకారణత్వం స్వప్నజాగరితయోరుక్తమ్। తత్త్వదృష్ట్యా త్వప్రసిద్ధమేవ క్వచిదపి కార్యకారణత్వమితి వదన్ వస్తునోఽజ్ఞానాదవస్త్వేవ కార్యం భవతీతి మతం వ్యావర్త్తయతి –
నాస్తీతి ।
శూన్యవాదినస్తు సదేవ కార్యం జాయతే శూన్యాదితి మన్యతే, తాన్ప్రత్యాహ –
సదితి ।
తథేత్యనేన నాస్తీత్యేతదనుకృష్యతే।
సాఙ్ఖ్యాదయస్తు కార్యకరణయోర్ద్వయోరపి సత్త్వం సఙ్గిరన్తే, తాన్ప్రత్యుక్తమ్ –
సచ్చేతి ।
సద్ బ్రహ్మ కారణం మిథ్యాప్రపఞ్చసృష్టేరిత్యేకే వర్ణయన్తి, తాన్నిరాచష్టే –
సద్ధేతుకమితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
పరమార్థస్త్వితి ।
ప్రసిద్ధం కార్యకారణత్వం యయా కయా చ ప్రక్రియయా ప్రతిపాదయితుముచితమన్యథా ప్రసిద్ధిప్రకోపాదిత్యాక్షిపతి –
కథమితి ।
అనిర్వాచ్యం మాయామయం కార్యకారణత్వమ్ ప్రతీతిమాత్రసిద్ధమయౌక్తికమధికృత్య ప్రసిద్ధిరవిరుద్ధేత్యభిసన్ధాయాఽఽద్యం పాదం విభజతే –
నాస్తీత్యాదినా ।
ద్వితీయం పాదం వ్యాచష్టే –
తథేత్యాదినా ।
తృతీయం పాదం వ్యాకరోతి –
తథా సచ్చేతి।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
అసదితి ।
అస్తు తర్హి ప్రకారాన్తరేణ కార్యకారణభావ ఇత్యాశఙ్క్య యోగ్యానుపలబ్ధివిరుద్ధత్వాన్మైవమిత్యాహ –
న చేతి ॥౪౦॥
స్వప్నజాగరితయోర్వస్తుతో నాస్తి కార్యకారణత్వమిత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
విపర్యాసాదితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
పునరపీతి ।
అక్షరార్థం కథయతి –
విపర్యాసాదిత్యాదినా ।
కశ్చిదిత్యస్య పూర్వేణ క్రియాపదేన సమ్బన్ధః।
దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేత్యాదినా ॥౪౧॥
తత్త్వదృష్ట్యా కార్యకారణత్వస్యాప్రసిద్ధత్వే కథం జన్మాదిసూత్రప్రముఖైః సూత్రైర్జగత్కారణత్వం బ్రహ్మ సూత్రితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉపలమ్భాదితి ।
అవివేకినాం వివేకోపాయత్వేన కార్యకారణత్వముపేత్య సూత్రకారప్రవృత్తిరిత్యర్థః।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
యాఽపీత్యాదినా ।
అస్తి వస్తుభావో ద్వైతస్యేతి శేషః।
కార్యకారణభావముపేత్య జన్మోపదిశతామద్వైతవాదినాం మన్దవివేకిషు వివేకదార్ఢ్యోపాయత్వేన కథం తదుపదేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తామితి ।
యదా బ్రహ్మణః సకాశాదశేషం జగద్భవతీత్యభ్యుపేతం తదా తదతిరేకేణ జగతోఽభావాద్ బ్రహ్మైవ సర్వమితి నిశ్చితమ్। తద్విషయేషు చ వేదాన్తేషు పౌర్వాపర్యేణాఽఽలోచితేషు తదభ్యాసినాం తేషాం తదభ్యాసప్రసాదాదేవ కూటస్థాద్వితీయవస్తువివేకదార్ఢ్యం సేత్స్యతీత్యభిప్రేత్యాద్వైతవాదిభిర్జాతిరుపదిష్టా, న తు ద్వైతస్య శ్రుతితో న్యాయతశ్చ నిరూపయితుమశక్యస్య పరమార్థత్వం గృహీత్వా జాతిరుపదిష్టేత్యజాతిరేవ పారమార్థికీత్యర్థః।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
తే హీతి ।
తేషాం వివేకోపాయత్వేన జాతిరుపదిష్టేత్యత్రోపక్రమమనుకూలయతి –
ఉపాయ ఇతి ॥౪౨॥
“ఉదరమన్తరం కురుతే। అథ తస్య భయం భవతి” (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో బ్రహ్మణి వికారదర్శినాం భయప్రాప్తిః శ్రూయతే। తథా చ శ్రోత్రియాణామపి భేదదర్శినాం నానుగ్రాహ్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అజాతేరితి ।
“న హి కల్యాణకృత్ కశ్చిద్ దుర్గతిం తాత గచ్ఛతి” (భ. గీ. ౬ । ౪౦) ఇతి స్మృతేస్తేషామాత్యన్తికపతనాభావేఽపి నిన్దానుపపత్త్యా కశ్చిద్దోషలేశః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య సమ్యగ్దర్శనాప్రాప్తిప్రయుక్తం గర్భవాసాదిదోషమభ్యనుజానాతి –
దోషోఽపీతి ।
అన్వయమాదర్శయన్ పాదత్రయగతాన్యక్షరాణి యోజయతి –
యే చేత్యాదినా ।
చతుర్థపాదం వ్యాచష్టే –
యద్యపీతి ।
కశ్చిన్నిన్దానుపపత్తిసూచిత ఇతి యావత్ ॥౪౩॥
యత్తు హేతుభ్యాం ద్వైతస్యాస్తిత్వముక్తం తద్ దూషయతి –
ఉపలమ్భాదితి ।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామనూద్య దూషయతి –
నన్విత్యాదినా ।
వ్యభిచారస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఉపలమ్భసమాచారౌ మాయామయే హస్తిని వస్తుత్వాభావేఽపి భవతః, తథా ద్వైతేఽపి న తయోరస్తి వస్తుత్వసాధకత్వమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ॥౪౪॥
భూతదర్శనావష్టమ్భేన నిమిత్తస్యానిమిత్తత్వముక్తమేతదన్తైః శ్లోకైర్విప్రపఞ్చితమ్। సమ్ప్రతి భూతదర్శనముపసంహరతి –
జాత్యాభాసమితి ।
శ్లోకాక్షరాణ్యాకాఙ్క్షాద్వారా వివృణోతి –
కిం పునరిత్యాదినా ।
గౌరత్వదీర్ఘత్వోక్త్యా దేవదత్తస్య గుణవత్త్వేన ద్రవ్యత్వం స్ఫుటీక్రియతే।
పూర్వార్ధార్థానువాదేనాపరార్ధం యోజయతి –
జాయత ఇత్యాదినా ।
విశేష్యం ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి –
కిం తదిత్యాదినా ॥౪౫॥
బ్రహ్మణశ్చిద్రూపస్యాజత్వముపపాదితముపసంహరతి –
ఎవం నేతి ।
చిత్ప్రతిబిమ్బానాం జీవానాం బిమ్బభూతబ్రహ్మమాత్రత్వాదజత్వమవిశిష్టమిత్యాహ –
ఎవమితి ।
ఉక్తబ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానస్య ఫలమాహ –
ఎవమితి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
ఎవమిత్యాదినా ।
కార్యకారణభావస్య దుర్భణత్వాదయో యథోక్తా హేతవః। చిత్త చైతన్యం బ్రహ్మేతి యావత్।
ఎవమితి ।
ప్రతిబిమ్బానాం బిమ్బమాత్రత్వాత్ జీవానామపి ప్రతిబిమ్బకల్పానాం బిమ్బభూతబ్రహ్మమాత్రత్వాదిత్యర్థః।
అద్వయస్య బహువచనభాక్త్వమయుక్తమిత్యాఙ్క్యాఽఽహ –
ధర్మా ఇతీతి ।
ఉత్తరార్ధం యోజయతి –
ఎవమేవేతి ।
విజ్ఞానం విజ్ఞప్తిరూపం బ్రహ్మేత్యర్థః।
యథోక్తజ్ఞానే ముఖ్యానధికారిణో వ్యపదిశతి –
త్యక్తేతి ।
ఉక్తజ్ఞానవతాం సంసారసన్త్రాసాభావే ప్రమాణమాహ –
తత్రేతి ॥౪౬॥
విజ్ఞానమజమచలమేవ జాత్యాభాసం చలాభాసం చేత్యుక్తమ్, తదిదానీం దృష్టాన్తేన ప్రపఞ్చయతి –
ౠజువక్రాదికేతి ।
అప్రచ్యుతపూర్వస్వరూపస్యాసత్యనానాకారావభాసో వివర్తః, తదత్ర విజ్ఞానస్య స్పన్దితత్వమ్।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
యథోక్తమితి ।
తత్ర దృష్టాన్తభాగం వ్యాచష్టే –
యథా హీతి ।
దార్ష్టాన్తికం యోజయతి –
తథేతి ।
కిమిత్యవిద్యామన్తరేణ ముఖ్యమేవ స్పన్దనం విజ్ఞానస్య నేష్యతే, తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
నిరవయవస్య విభునో విజ్ఞానస్య వస్తుతశ్చలనవికలస్యావిద్యమానమేవ స్పన్దనమిత్యత్ర వాక్యోపక్రమానుకూల్యం కథయతి –
అజేతి ॥౪౭॥
విజ్ఞానం శాన్తమిత్యుక్తం దృష్టాన్తే స్పష్టయతి –
అస్పన్దమానమితి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
అస్పన్దమానమిత్యాదినా ।
తథాఽవిద్యయేత్యత్రావిద్యయేతి చ్ఛేదః॥౪౮॥
అలాతదృష్టాన్తే కథమృజువక్రాదీనామసత్త్వమిత్యాశఙ్కాయాం నిరూపణాసహత్వాదిత్యాహ –
అలాత ఇతి ।
యదా ఖల్వలాతం స్పన్దమానమవతిష్ఠతే తదా తస్మిన్నన్యతో దేశాన్తరాదాగత్యాఽఽభాసా భవన్తీతి న శక్యం వక్తుమృజువక్రాద్యాభాసానాం దేశాన్తరాదాగమనస్యానవగమాత్। యదా తదేవాలాతం నిఃస్పన్దనం స్పన్దనవర్జితం వర్తతే తదా తతోఽన్యత్రాఽఽభాసా భవన్తీత్యపి న యుక్తం వక్తుమనుపలమ్భావిశేషాత్। న చాఽఽభాసాస్తస్మిన్నేవాలాతే లీయన్తే, తదనుపాదానత్వాత్। యది హి స్పన్దనం నిమిత్తమలాతముపాదానం తదా నిమిత్తాభావమాత్రాన్నైమిత్తికాభావాదర్శనాదృజువక్రాద్యాకారాః స్పన్దనాభావేఽప్యలాతే భవేయురిత్యర్థః।
ఇతశ్చ దృష్టాన్తే దృష్టానామాభాసానాం మిథ్యాత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ –
కిం చేతి ।
హేత్వన్తరమేవ స్పష్టయన్ పూర్వార్ధాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
తస్మిన్నేవేతి ।
ఆభాసానాం దేశాన్తరాదాగమనస్యానుపలమ్భో హేతుః కర్తవ్యః।
అనుపలబ్ధిమేవ హేతూకృత్య తృతీయపాదార్థమాహ –
న చేతి ।
చతుర్థపాదార్థమాహ –
న చ నిస్పన్దమితి ॥౪౯॥
ౠజువక్రాద్యాభాసానాం దృష్టాన్తే నిర్గమనప్రవేశయోరసమ్భవం సాధయతి –
నేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తనివిష్టాభాసవద్దార్ష్టాన్తికేఽపి జన్మాద్యాభాసా మిథ్యైవ భవేయురిత్యాహ –
విజ్ఞానేఽపీతి ।
ౠజువక్రాద్యాకారేషు జన్మాద్యాకారేషు చాఽఽభాసత్వస్య తుల్యత్వాదితి హేతుమాహ –
ఆభాసస్యేతి ।
ఇతశ్చ దృష్టాన్తే మిథ్యాత్వమాభాసానామేష్టవ్యమిత్యాహ –
కిం చేతి ।
తదేవ పూర్వార్ధయోజనయా విశదయతి –
నేతి ।
ౠజువక్రాద్యాభాసానాం వస్తుతోఽభావేఽపి కిమితి ప్రవేశాద్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వస్తునో హీతి ।
ద్వితీయార్ధం యోజయన్ దార్ష్టాన్తికమాచష్టే –
విజ్ఞానేఽపీతి ॥౫౦॥
తుల్యత్వం సార్ధేనోత్తరశ్లోకేన సాధయతి –
కథమిత్యాదినా ।
న హి తస్మిన్విజ్ఞానే యథా కథఞ్చిచ్చలనవతి తతోఽన్యస్మాత్కస్మాచ్చిదాగత్య జన్మాద్యాభాసాస్తత్ర భవితుమర్హన్తి తథా ప్రథాఽభావాత్। న చ తస్మాద్విజ్ఞానాదచలతయాఽవస్థితాదన్యత్రాఽఽభాసా భవితుముత్సహన్తే ప్రతీత్యభావస్య తుల్యత్వాత్ నాపి తదేవ విజ్ఞానం ప్రవిశన్తి తస్య కేవలస్య తదుపాదానత్వానుపగమాత్। న చ తే విజ్ఞానే ప్రవేష్టుం సమర్థాస్తతో నిర్గన్తుం వా పారయన్తి, తేషామవస్తుత్వాదిత్యర్థః।
కథం తర్హి విజ్ఞానే ప్రథా తేషామిత్యాశఙ్క్య మృషైవేత్యాహ –
కార్యేతి ।
ఆభాసానాం విజ్ఞానస్య చ కార్యకారణతాయా దుర్వచత్వాదాభాసాః సర్వదైవ నిరూపయితుమశక్యత్వాన్మాయామయాః సన్తో మిథ్యైవ భవన్తీత్యర్థః।
సార్ధశ్లోకతాత్పర్యమాహ –
అలాతేనేతి ।
తర్హి సక్రియత్వమపి విజ్ఞానస్య ప్రసజ్యేతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సదేతి ।
యది విజ్ఞానమచలమభీష్టం తర్హి తత్ర జాత్యాద్యాభాసా హేత్వభావాన్న స్యురిత్యాశఙ్క్యాన్తిమార్ధేన పరిహరతి –
జాత్యాద్యాభాస। ఇత్యాదినా ।
యతః సదైవాచిన్త్యా అతో మృషైవేతి శేషః।
సంక్షేపతస్తాత్పర్యమాహ –
యథేత్యాదినా ॥౫౧– ౫౨॥
యదుక్తం కార్యకారణతాఽభావాదితి తదిదానీముపపాదయితుముపక్రమతే –
ద్రవ్యమితి ।
అవయవద్రవ్యమవయవిద్రవ్యస్యోపాదానమ్। అవయవగుణాశ్చావయవిగుణేషు సమానజాతీయేష్వసమవాయినో దృష్టాః। న చైవమాత్మనో ద్రవ్యత్వం యేన సమవాయిత్వమ్। న చ తద్రూపాణాం క్వచిదసమవాయిత్వం గుణగుణిభావస్యాన్యత్వస్య తస్మిన్ దుర్వచనత్వాదిత్యర్థః।
శ్లోకాక్షరాణి యోజయతి –
అజమిత్యాదినా ।
అవయవావయవివిభాగవిరహిత్వమజత్వమ్। ఎకత్వం గుణగుణిభావశూన్యత్వమ్। తత్రేత్యాత్మతత్త్వం పరామృశ్యతే।
తత్ర కార్యకారణభావం దూషయితుం సామాన్యన్యాయమాహ –
తేషామితి ।
అద్రవ్యస్యాపి రూపాదేస్తన్త్వాదిద్వారా పటశౌక్ల్యాదౌ కారణత్వం దృష్టమిత్యతో విశినష్టి –
స్వతన్త్రమితి ।
అస్తు తర్హి ద్రవ్యత్వేనాన్యత్వేన చాఽఽత్మని కార్యకారణత్వం నేత్యాహ –
న చేతి ।
నహి తత్ర గుణవత్త్వేన ద్రవ్యత్వం నిర్గుణత్వాత్, నాపి సమవాయిత్వేన తథాత్వమన్యోన్యాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్। న చ తత్ర కుతశ్చిదన్యత్వం సర్వస్య సన్మాత్రత్వేనైకరూపత్వప్రతిభానాత్।
అతో న తత్ర కారణత్వం కార్యత్వం వా ప్రతిపత్తుం శక్యమితి ఫలితమాహ –
అత ఇతి ॥౫౩॥
చికీర్షితకుమ్భసంవేదనసమనన్తరం కుమ్భః సమ్భవతి। సమ్భూతశ్చాసౌ కర్మతయా స్వసంవిదం జనయతీతి వ్యవహారోఽపి నోపపద్యతే। కస్యచిదపి విద్వద్దృష్ట్యనురోధేనానన్యత్వాదిత్యాహ –
ఎవమితి।
యశ్చ ధర్మాదేః శరీరాదేశ్చ కార్యకారణభావో విద్వద్ దృష్ట్యా పురస్తాన్నిరస్తః సోఽప్యన్యత్వాభావే న సిధ్యతీత్యాహ –
ఎవం హేత్వితి ।
తత్ర పూర్వార్ధం యోజయతి –
ఎవమిత్యాదినా ।
ఆత్మస్వరూపస్య నిర్వికారత్వమద్రవ్యత్వమప్రసిద్ధత్వమిత్యాదయో యథోక్తా హేతవః। బాహ్యా ధర్మా ఘటాదయో నాఽఽత్మానః। న చ ధర్మశబ్దితానాం జీవానాం చిత్తశబ్దితాత్పరస్మాదాత్మనో జన్మేతి యుక్తమ్।
తేషాం ప్రతిబిమ్బకల్పానాం బిమ్బభూతబ్రహ్మమాత్రత్వాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
విజ్ఞానేతి ।
ఉత్తరార్ధం యోజయతి –
ఎవం నేతి ॥౫౪॥
న ఫలాద్ధేతుర్జాయతే నాపి ఫలం హేతోరితి తత్త్వదృష్ట్యోపదిష్టమ్। ఇదానీం ముముక్షూణాం తదభినివేశవ్యావృత్త్యర్థం తదభినివేశభావాభావయోస్తదుద్భవానుద్భవౌ దర్శయతి –
యావదితి ।
శ్లోకాక్షరణ్యాకాఙ్క్షాప్రదర్శనపురఃసరం వివృణోతి –
యే పునరిత్యాదినా ॥౫౫॥
అభినివేశవశాద్ధేతుఫలోద్భవే కిం భవతి, తదాహ –
యావదితి ।
అభినివేశనివృత్త్యా తదనుద్భవే వా కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
క్షీణ ఇతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం పూర్వార్ధం యోజయతి –
యదీతి ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
క్షీణే పునరితి ॥౫౬॥
కూటస్థమద్వితీయమాత్మతత్త్వమిచ్ఛతా కుతో జన్మనాశౌ వ్యవహ్రియేతే, తత్రాఽఽహ –
సంవృత్యేతి ।
అవిద్యయా సర్వస్య జాయమానత్వే సత్యవిద్యావిషయే నిత్యం నామ నాస్త్యేవేత్యాహ –
శాశ్వతమితి ।
పరమార్థతస్తు సర్వమజం కూటస్థమాస్థీయతే, తేన కల్పనాం వినా వినాశో నాస్త్యేవ హేతుఫలాదేరిత్యాహ –
సద్భావేనేతి ।
పూర్వాపరవిరోధమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
న తావదాత్మనో జన్మవినాశౌ తస్య కూటస్థత్వాన్నపి తతోఽన్యస్య తౌ యుక్తౌ తస్యాద్వితీయత్వాత్। తథా చ హేత్వాదేర్బన్ధస్య జన్మనాశౌ న త్వయా వక్తవ్యావిత్యర్థః।
ఉచ్యమానే సమాధానే మనఃసమాధానమర్థయతే –
శృణ్వితి ।
తత్ర పూర్వభాగాక్షరార్థం కథయతి –
సంవృతేత్యాదినా ।
అవిద్యావిషయే నిత్యస్య వస్తునోఽభావే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ద్వితీయార్ధాక్షరార్థమాహ –
పరమార్థేతి ।
జాత్యభావో జన్మాదివిక్రియాఽభావస్తమేవోచ్ఛేదాభావే హేతుం కథయతి –
తేనేతి ।
యథా పురేవర్తిని భుజగాభావమనుభవన్వివేకీ ‘నాస్తి భుజఙ్గో రజ్జురేషా కథం వృథైవ బిభేషీ’ తి భ్రాన్తమభిదధాతి। భ్రాన్తస్తు స్వకీయాదపరాధాదేవ భుజఙ్గం పరికల్ప్య భీతః సన్ పలాయతే న చ తత్ర వివేకినో వచనం మూఢదృష్ట్యా విరుధ్యతే। తథా పరమార్థకూటస్థాత్మదర్శనం వ్యావహారికజన్మాదివచనేనావిరుద్ధమితి భావః॥౫౭॥
సంవృత్యా జాయతే సర్వమిత్యుక్తం తదిదానీం ప్రపఞ్చయతి –
ధర్మా ఇతి ।
తత్రాఽఽద్యం పాదం విభజతే –
యేఽపీతి ।
ప్రసిద్ధావద్యోతకత్వమితిశబ్దస్య దర్శయతి –
త ఇత్యేవంప్రకారా ఇతి ।
ఎవంప్రకారత్వమేవ స్ఫోరయతి –
యథోక్తేతి ।
అనన్తరప్రకృతా సంవృతిరితిశబ్దేనోక్తా। తథా చ సంవృత్యైవ తే ధర్మా జాయన్తే న తు తేషాం తత్త్వతో జన్మాస్తీత్యర్థః।
న తే తత్త్వత ఇత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి –
పరమార్థత ఇతి ।
సంవృత్యాఽపి జన్మ పారమార్థికమేవేత్యాశఙ్క్య తృతీయపాదం యోజయతి –
యత్పునరితి ।
ప్రత్యేతవ్యం జన్మేతి శేషః।
చతుర్థపాదార్థమాకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి –
మాయేత్యాదినా ॥౫౮॥
జన్మ మాయోపమం తేషామిత్యుక్తమ్, తదేవ దృష్టాన్తావష్టమ్భేన సాధయతి –
యథేత్యాదినా ।
శ్లోకాక్షారాణ్యాకాఙ్క్షాం దర్శయన్ యోజయతి –
కథమిత్యాదినా ॥౫౯॥
యదుక్తం సద్భావేన హ్యజం సర్వమితి తత్ ప్రపఞ్చయతి –
నాజేష్వితి ।
ఆత్మసు నిత్యానిత్యకథా నావతరతీత్యత్ర హేతుమాహ –
యత్రేతి ।
శ్లోకస్య పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే –
పరమార్థతస్త్వితి ।
ద్వితీయార్ధం వ్యాకరోతి –
యత్రేత్యాదినా ।
తత్రేతి ప్రకృతేషు ధర్మేష్వితి యావత్।
ఆత్మసు నిత్యానిత్యకథాఽభావే శబ్దాగోచరత్వం హేతుస్తత్ర ప్రమాణమాహ –
యత ఇతి ॥౬౦॥
ఆత్మనః శబ్దాగోచరత్వే కథమసౌ వ్యాఖ్యాతృభిః శబ్దైరేవ ప్రతిపాద్యతామాచరతీత్యాశఙ్క్య చిత్తస్పన్దనమాత్రమవిచారసున్దరం ప్రతిపాద్యప్రతిపాదకరూపం ద్వైతమితి సదృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
స్వప్నే ప్రతిపాద్యప్రతిపాదకద్వైతస్య చిత్తస్పన్దితమాత్రత్వేఽపి జాగరితే కథం తథా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అద్వయం చేతి ।
పౌనరుక్త్యం శ్లోకయోరశఙ్క్య శఙ్కాన్తరనిరాసార్థత్వాన్మైవమితి మన్వానః సన్నాహ –
యత్పునరితి ॥౬౧– ౬౨॥
వాచో గోచరీభూతస్య ద్వైతస్యాసత్త్వే హేత్వన్తరమాచక్షాణో దృష్టాన్తమాచష్టే –
స్వప్నదృగితి ।
యాన్ పశ్యతి తే న విద్యన్తే పృథగిత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయన్నక్షరాణి వ్యాచష్టే –
స్వప్నానితి ।
న తే విద్యన్త ఇతి పూర్వవదన్వయః।
స్వప్నదృశో విషయభూతానాం భేదానాం తత్ర దృశ్యమానత్వేఽపి ద్వైతభేదమిథ్యాత్వే కిమాయాతమితి పృచ్ఛతి –
యదీతి ।
ఉత్తరశ్లోకేనోత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ॥౬౩॥
శ్లోకాక్షరాణి యోజయన్ కర్మధారయం వ్యావర్తయతి –
స్వప్నేతి ।
జీవాదిభేదానాం స్వప్నే దృశ్యమానానాముక్తానాం చిత్తాత్పృథగసత్త్వం సాధయతి –
చిత్తమేవేతి ।
తర్హి ద్రష్టా చిత్తం చేతి ద్వయం స్వప్నే స్వీకృతమ్, నేత్యాహ –
తథేతి ।
తచ్ఛబ్దస్య చిత్తవిషయత్వం వ్యావర్తయతి –
తేనేతి ।
స్వప్నావస్థస్య చిత్తస్య స్వప్నదృగ్విషయత్వే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ॥౬౪॥
దృష్టాన్తనివిష్టమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి –
చరన్నిత్యాదినా ।
జాగ్రదవస్థో హి పురుషో యాఞ్చీవాన్ పశ్యతీత్యత్ర జీవశబ్దేన కార్యకరణసఙ్ఘాతా గృహ్యన్తే, చేతనానాం దృశ్యత్వాభావాదితి ద్రష్టవ్యమ్।
శ్లోకద్వయే వివక్షితమనుమానద్వయమారచయతి –
జాగ్రత ఇతి ।
అక్షరవ్యాఖ్యానం తు దృష్టాన్తవ్యాఖ్యానేనైవ స్పష్టత్వాన్న పృథగపేక్షితమితి వివక్షిత్వాఽఽహ –
ఉక్తార్థమితి ॥౬౫– ౬౬॥
దృశ్యదర్శనవ్యతిరేకగ్రాహకప్రమాణప్రతిహతమ్ హేతుద్వయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉభే హీతి ।
దృశ్యదర్శనే పరస్పరాపేక్షసిద్ధికే। దృశ్యే సిద్ధే తదవచ్ఛిన్నం దర్శనం సిధ్యతి, తస్య చ సిద్ధౌ తదవచ్ఛిన్నం దృశ్యం సిధ్యతీత్యన్యోన్యాశ్రయాన్న దృశ్యం దర్శనం వా సిధ్యతీత్యతో విభాగావగాహిప్రమాణాభావాన్న తద్బాధో హేతుద్వయస్యేత్యర్థః। కిం చ సమ్భావనాయాం ప్రమాణప్రవృత్తిర్వక్తవ్యా। న చ దృశ్యదర్శనయోరన్యతరస్యాపి నైరపేక్ష్యేణ సమ్భావనా భవత్యన్యోన్యాశ్రయదోషాత్।
తథా చ పరస్పరపురస్కారేణ సిధ్యదుభయం కల్పితమేవ స్యాదితి మత్వాఽఽహ –
కిం తదితి ।
తద్ దృశ్యం దర్శనం వా కిమస్తీతి పృష్టే వివేకినా నాస్తీత్యేవోచ్యతే ప్రాగుక్తదోషాదిత్యర్థః। కిం చ ప్రామాణికస్యైవ ప్రామాణికో భేదః సమ్భవతి।
న చ దృశ్యదర్శనయోః స్వరూపే ప్రమాణమస్తీత్యాహ –
లక్షణేతి ।
కథం తర్హి ప్రమాణప్రమేయవిభాగో వాదిభిర్గృహ్యతే? తచ్చిత్తతాదోషేణేత్యాహ –
తన్మతేనేతి ।
తత్ర ప్రథమం పాదం విభజతే –
జీవేతి ।
తే జీవచిత్తే ఇతి సమ్బన్ధః।
అన్యోన్యదృశ్యత్వమితరేతరగ్రాహ్యత్వం, తదేవ స్పష్టయతి –
జీవాదీతి ।
ద్వితీయపాదం వ్యాచష్టే –
తస్మాదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి –
చిత్తం వేతి ।
కిం తదస్తీతి పృష్టే సతి న కిఞ్చిదస్తీత్యుచ్యతే వివేకినేతి యోజనా।
ఉక్తమేవార్థం దృష్టాన్తేన వివృణోతి –
న హీతి ।
ఇహేతి జాగరితోక్తిః।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచిఖ్యాసుతయా పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
తదేవావతార్య వ్యాకరోతి –
లక్షణేత్యాదినా ।
యతస్తతో న తద్భేదస్య ప్రామాణికత్వమితి శేషః।
కథం తర్హి లౌకికానాం పరీక్షకాణాం చ ప్రమాణప్రమేయవిభాగప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య చతుర్థపాదార్థమాహ –
తన్మతేనేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
న హీతి ।
ఘటే కిం ప్రమాణమిత్యుక్తే జ్ఞానమిత్యనుత్తరమతిప్రసఙ్గాత్, నాపి ఘటజ్ఞానమన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గాదతో న ఘటతజ్జ్ఞానయోర్మానమేయభావః సమ్భవతీత్యర్థః॥౬౭॥
దృశ్యానామణ్డజాదీనాం దర్శనాతిరిక్తానామసత్త్వానుమానస్య భేదగ్రాహకప్రమాణబాధం పరిహృత్య దర్శనాతిరేకేణ తేషామసత్త్వే జన్మాదిప్రత్యయబాధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
యథేత్యాదినా ।
మాయామయస్య నిర్మితకస్య చ జీవస్య విశేషం బుభుత్సమానం ప్రత్యాహ –
మాయేతి ।
సంవిదతిరేకేణాణ్డజాదీనాం పరమార్థతః సత్త్వాభావానుమానస్య న జన్మాదిప్రతిభాసబాధః।
సత్త్వాభావేఽపి స్వప్నాదిషు జన్మాదివికల్పబాహుల్యోపలమ్భాదితి శ్లోకత్రయస్య తాత్పర్యమాహ –
స్వప్నేత్యాదినా ॥౬౮–౬౯–౭౦॥
యస్యు జన్మాది సత్యమితి మన్యతే, తం ప్రతి ప్రాగుక్తం స్మారయతి –
న కశ్చిదితి ।
వృత్తానువాదపూర్వకం శ్లోకతాత్పర్యమాహ –
వ్యవహారేతి ।
అక్షరాణి న వ్యాఖ్యేయాని వ్యాఖ్యాతత్వాదిత్యాహ –
ఉక్తార్థమితి ॥౭౧॥
సంవేదనస్య కల్పితదృశ్యోపహితరూపేణ దృశ్యత్వాన్న ద్రష్టుర్వ్యతిరేకేణ సత్త్వమితి స్వప్నదృష్టాన్తేనోక్తమిదానీం తత్త్వతః సంవేదనస్య విషయసమ్బన్ధాభావాదాత్మైవ సంవేదనమిత్యాహ –
చిత్తేతి ।
అక్షరార్థం కథయతి –
సర్వమిత్యాదినా ।
నిర్విషయత్వేనాసఙ్గత్వే సిద్ధే శ్రుతిమపి సంవాదయతి –
అసఙ్గో హీతి ।
శ్రుతియుక్తిసిద్ధమసఙ్గత్వం సాధయతి –
సవిషయస్యేతి ॥౭౨॥
నిర్విషయత్వేన చిత్తస్యాసఙ్గత్వం సఙ్గీతమ్; తదసఙ్గతమ్; శాస్త్రాదేర్విషయస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యోఽస్తీతి ।
నను పరమార్థతో వైశేషికాః షట్ పదార్థాన్ ద్రవ్యాదిసమవాయాన్తానాతిష్ఠన్తే, తథా చ చిత్తస్య కథమసఙ్గత్వమ్, తత్రాఽఽహ –
పరేతి ।
వైశేషికపారిభాషికవ్యవహారానురోధేన పదర్థో యో ద్రవ్యాదిః సమవాయాన్తః స్యాన్న స పరమార్థతోఽస్తి, కిం తు సంవృత్యా ప్రతిభాతి, తస్మాదవిరుద్ధమసఙ్గత్వమిత్యర్థః।
వ్యావర్త్యం చోద్యముత్థాపయతి –
నన్వితి ।
తత్ర యస్మాదితి సామాన్యేనోక్తం హేతుం విశేషతో వ్యనక్తి –
శాస్తేతి ।
ఆదిశబ్దేన ప్రమాతా ప్రమాణం ప్రమేయమిత్యాది గృహ్యతే।
అసఙ్గత్వాక్షేపం పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
తత్ర నిర్విషయత్వహేతుం ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వార్ధయోజనయా సాధయతి –
కస్మాదిత్యాదినా ।
పరమార్థతో ద్వైతస్యాసత్త్వే వాక్యోపక్రమమనుగుణమాదర్శయతి –
జ్ఞాత ఇతి ।
ద్వితీయార్ధం యోజయతి –
యశ్చేతి ।
న హి ద్రవ్యస్య లక్షణం గుణాదిపఞ్చకస్య చ తతో వ్యావర్తకప్రాతిస్వికలక్షణప్రతిపత్తిమన్తరేణ ప్రకల్పతే। తథా చ తల్లక్షణతస్తత్ప్రతిపత్తౌ తదితరప్రతిపత్తిః, తత్ప్రతిపత్తౌ చ తల్లక్షణస్తద్వ్యావృత్తతత్తత్ప్రతిపత్తిరితి పరస్పరాశ్రయాన్న కిఞ్చిదపి వస్తుతః సిధ్యేదిత్యర్థః।
వస్తుతో నిర్విషయస్యైవ సిద్ధత్వాదసఙ్గత్వం చిత్తస్య ప్రాగుక్తం సఙ్గతమేవేత్యుపసంహరతి –
తేనేతి ॥౭౩॥
శాస్త్రాదిభేదకల్పనాయాః సంవృతిసిద్ధత్వే తదధీనాఽఽత్మన్యజత్వకల్పనాఽపి సంవృతిసిద్ధైవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఙ్గీకరోతి –
అజ ఇతి ।
కిల్పితమాత్మన్యజత్వమిత్యత్ర హేతుమాహ –
పరతన్త్రేతి ।
పరిణామవాదప్రసిద్ధజన్మనా భ్రాన్త్యైవాఽఽత్మా జాయతే, జన్మనశ్చ విభ్రమత్వే తన్నిషేధస్యాజత్వస్యాపి తథాత్వం యుక్తమిత్యర్థః।
శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –
నన్వితి ।
శాస్త్రాదిభేదస్య కల్పితత్వే తత్ప్రయుక్తమాత్మన్యజత్వమపి కల్పితం స్యాదిత్యర్థః।
కిమజోఽయమాత్మేతి వ్యవహారస్య కల్పితత్వం కిం వా తదుపలక్షితస్య రూపస్యేతి వికల్ప్యాఽద్యమఙ్గీకరోతి –
సత్యమితి ।
అజోఽయమిత్యభిధానస్య సంవృతిప్రయుక్తత్వాత్ తద్ వ్యవహారస్య కల్పితత్వమిష్టమిత్యర్థః।
కైవల్యావస్థాయామజోఽయమిత్యభిధానాభావమభ్యుపేత్య వ్యావర్త్యం దర్శయతి –
పరమార్థేనేతి ।
ఆత్మన్యజత్వవ్యవహారస్య కల్పితత్వే ద్వితీయార్ధవ్యాఖ్యానేన హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
పరేషాం పరిణామవాదినాం శాస్త్రే యా పరిణామప్రసిద్ధిస్తామపేక్ష్య తన్నిషేధేన యోఽజ ఇత్యాత్మోక్తః స సంవృత్యైవ యతో జాయతేఽతశ్చ ప్రతియోగినో జన్మనః సంవృతిసిద్ధత్వాత్ తన్నిషేధరూపమజత్వమపి తాదృగేవేత్యర్థః। అజత్వాదివ్యవహారోపలక్షితస్వరూపస్యాకల్పితత్వమ్। తస్య కల్పనాధిష్ఠానత్వాత్। న చ కల్పితస్య శాస్త్రాదేరకల్పితే న ప్రమితిహేతుత్వం ప్రతిబిమ్బాదౌ బిమ్బాదిప్రమితిహేతుత్వస్య సమ్ప్రతిపన్నత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్॥౭౪॥
నను జ్ఞానస్య కల్పితశాస్త్రాదిజన్యత్వే మిథ్యాత్వాన్నాపునరావృత్తిఫలసాధనత్వమ్, తత్రాఽఽహ –
అభూతేతి ।
యది ద్వితీయః సంసారః సత్యః స్యాత్ తదా తన్నివృత్త్యర్థం సాధనమపి వస్తుభూతమభిధీయతే, మిథ్యాభినివేశమాత్రస్య తు మిథ్యోపాయజన్యేనాపి జ్ఞానేన వస్తునిష్ఠేన నివృత్తిః సిధ్యతీతి శ్లోకార్థం కథయతి –
యస్మాదిత్యాదినా ॥౭౫॥
నిర్నిమిత్తో న జాయత ఇత్యుక్తమ్, తదేతత్ప్రపఞ్చయతి –
యదేతి ।
ఉత్తమాన్ హేతూన్విభజతే –
జాతీతి ।
ఆశీర్వర్జితైః ఫలతృష్ణారహితైరధికారిభిరితి యావత్। దేవత్వాదీత్యాదిశబ్దేనోత్కృష్టం జన్మ గృహ్యతే। కేవలత్వం ధర్మాణాం ప్రాధాన్యమ్। మనుష్యత్వాదీత్యాదిశబ్దేన మధ్యమయోనయో గృహ్యన్తే। తిర్యగాదీత్యాదిశబ్దేనాధమం జన్మ సంగృహ్యతే।
వాక్యార్థజ్ఞానదజ్ఞాననివృత్తౌ తన్నివృత్యర్థం విశినష్టి –
అవిద్యేతి ।
అవిదుషాం ప్రతీయమానా హేతవో విదుషాం న ప్రతిభాన్తీత్యేతద్ దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి –
యథేతి ।
ఉక్తేఽర్థే హేతుత్వేన చతుర్థపాదమ్ వ్యాచష్టే –
న హీతి ॥౭౬॥
తదా న జాయతే చిత్తమితి కాలపరిచ్ఛేదప్రతీతేరాగన్తుకత్వమాశఙ్క్య పరిహరతి –
అనిమిత్తస్యేతి ।
చిత్తస్య హి నిమిత్తవర్జితస్య నిత్యసిద్ధస్య యా సర్వదాఽనుత్పత్తిః సా నిర్విశేషాఽద్వితీయా చేత్యత్ర హేతుమాహ –
అజాతస్యేతి ।
సర్వస్య ద్వైతస్య చిత్తదృశ్యత్వేన మిథ్యాత్వాన్నిత్యసిద్ధస్య పరిపూర్ణస్య చిత్తాఖ్యస్య స్ఫురణస్య జన్మాయోగాత్ తదనుత్పత్తిరుక్తలక్షణా యుక్తేత్యర్థః।
ఉక్తమనూద్యాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకం శ్లోకమవతార్య వ్యాకరోతి –
హేత్వభావ ఇత్యాదినా ।
యథా రూప్యకల్పనాకాలేఽపి శుక్తేరరూప్యత్వం స్వాభావికం తథా జన్మకల్పనాకాలేఽపి సంవిదో నిర్విశేషాద్వితీయబ్రహ్మతా స్వాభావికీ, జన్మభ్రమనివృత్త్యపేక్షయా తు తదా న జాయత ఇత్యుక్తమిత్యాహ –
సర్వదేతి ।
న కేవలం మోక్షావస్థస్యైవ చైతన్యస్యాజత్వం, కిం తు ఘటాద్యుపరక్తస్యాపిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
సర్వావస్థాస్వితి ।
సర్వస్యైవ చిత్తప్రతిబిమ్బస్య బిమ్బకల్పబ్రహ్మరూపత్వాదితి హేతుమభిప్రేత్యాఽఽహ –
అద్వయా చేతి ।
తృతీయపాదార్థమ్ కథయతి –
పూర్వమపీతి ।
తత్ర హేతుమాహ –
యస్మాదితి ।
తస్మాద్రజ్జుసర్పవద్ ద్వైతస్య జన్మనశ్చ దృశ్యత్వాద్ వస్తుతోఽసత్త్వాదితి యావత్॥౭౭॥
‘ద్వయాభావం స బుద్‌ధ్వైవ నిర్నిమిత్తో న జాయత’(మా. కా. ౪ । ౭౫) ఇత్యుక్తం తదిదానీం ప్రపఞ్చయతి –
బుద్‌ధ్వేతి ।
ద్వైతాభావోపలక్షితాం సత్తామనాద్యనన్తాం పరమార్థభూతాం ప్రతిపద్య దేవాదియోనిప్రాప్తౌ ధర్మాదిహేతుమసాఙ్కర్యేణాననుతిష్ఠన్ యదా విద్వానవతిష్ఠతే తదా సర్వసంసారకారణరహితం పదమశ్నువానో న పునః శరీరం గృహ్ణాతీత్యర్థః।
శ్లోకం వ్యాచష్టే –
యథోక్తేనేతి ।
దృశ్యత్వాదినా హేతునా ద్వైతస్య రజ్జుసర్పాదివదేవ కల్పితత్వం యథోక్తో న్యాయస్తేన చైతన్యస్య జన్మని యద్ ద్వయం నిమిత్తం తస్యాభావతామభావోపలక్షితాం సత్తాం నిమిత్తాభావాదేవానాద్యనన్తాం తస్మాదేవ సత్యాం బుద్‌ధ్వేతి యోజనా। పృథగితి దేవతాదిప్రకృష్టజన్మప్రాప్తయే ధర్మం మనుష్యత్వప్రాప్తయే ధర్మాధర్మౌ తిర్యగాద్యధమయోనిప్రాప్తయే చాధర్మమసాఙ్కర్యేణాననుతిష్ఠన్నితి యావత్।
ప్రకృతస్య జ్ఞానవతో ధర్మాద్యనుష్ఠానాయోగే హేతుం సూచయతి –
త్యక్తేతి ।
కార్యభూతసర్వానర్థరాహిత్యముక్త్వా పునరభయమిత్యస్యార్థమాహ –
అవిద్యేతి ॥౭౮॥
యథోక్తపదప్రాప్తిః సదాఽస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అభూతేతి ।
వ్యాభిచారిత్వాదిహేతుభిరద్వయాత్మదర్శనేన వా సధ్యసాధానాత్మనో ద్వైతస్య వస్తునోఽభావం యదా పుమాన్ బుద్ధవాంస్తదా వస్త్వభావం పురుషో బుద్‌ధ్వైవ నిఃసఙ్గం చిత్తం యథా పునర్న ప్రవర్తతే తథా తన్నివృత్తిమను నివృతో భవతీత్యర్థః।
అక్షరాణి విభజతే –
యస్మాదిత్యాదినా ।
యస్మాదభూతాభినివేశాత్ తదనురూపే చిత్తం ప్రవర్తతే తస్మాన్నిఃసఙ్గం నివర్తత ఇతి సమ్బన్ధః।
అభూతాభినివేశమేవ విశదయతి –
అసతీతి ।
అభినివేశస్యావిద్యావ్యామోహరూపత్వమన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమితి వక్తుం హీత్యుక్తమ్। తదనురూప ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దేనాభినివేశో గృహ్యతే ।
తస్యేతి ।
అభినివేశవిషయస్యేత్యర్థః॥౭౯॥
అభయం పదమశ్నుత ఇత్యత్ర హేతుమాహ –
నివృత్తస్యేతి ।
విద్వదనుభవైకగమ్యత్వాదశేషకల్పనాతీతత్వాచ్చ సిద్ధం మోక్షస్యాభయాదిరూపత్వమిత్యాహ –
విషయ ఇతి ।
అక్షరార్థం కథయతి –
నివృత్తస్యేత్యాదినా ॥౮౦॥
యో మోక్షో విదుషాం విషయో దర్శితస్తమేవ పునర్విశినష్టి –
అజమితి ।
స్వయంప్రభాతత్వే హేతుమాహ –
సకృదితి ।
కల్పితస్య సర్వస్య ధారణాద్ధర్మో, నాసౌ కథమపి పరతన్త్రో భవితుమర్హత్యనవస్థానాదతః స్వయంజ్యోతిరిత్యాహ –
ధర్మ ఇతి ।
కిం చ ధీయతే నిధీయతే సర్వం నిక్షిప్యతే సుషుప్తాదావస్మిన్నితి ధాతురాత్మోచ్యతే।
తథా చ సర్వస్య జ్ఞానసాధనస్యోపసంహారేఽపి సుహుప్తాదౌ సాక్షితయాఽఽత్మనః సిద్ధేః స్వయంజ్యోతిష్ట్‌వమేష్టవ్యమిత్యాహ –
ధాతురితి ।
కిం చాఽఽత్మత్వాదేవాఽఽత్మనః స్వయంజ్యోతిష్ట్‌వమన్యథా ఘటవదనాత్మత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
స్వభావత ఇతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం శ్లోకమవతార్య తదక్షరాణి యోజయతి –
పునరపీత్యాదినా ।
ధాతుస్వభావత ఇత్యేకం పదం గృహీత్వా వ్యాచష్టే –
వస్త్వితి ।
వివక్షితార్థస్తు పూర్వస్మాన్నాతిరిచ్యతే॥౮౧॥
ఆత్మా చేదుక్తలక్షణో వివక్షితస్తర్హి కిమిత్యసౌ శ్రుత్యాచార్యోపదిష్టస్తథైవ సర్వైర్న గృహ్యతే, తత్రాఽఽహ –
సుఖమితి ।
మిథ్యాభినివేశాదాత్మతత్త్వస్వరూపసుఖం సదైవాఽఽచ్ఛాద్యతే, తస్మాదేవ వస్తుతోఽసదపి దుఃఖం సర్వదా ప్రకటీక్రియతే, తేనాసౌ భగవానాత్మా శ్రుత్యాచార్యోపదిష్టోఽపి న విస్పష్టో భవతీత్యర్థః।
శ్లోకవ్యావర్త్యాం శఙ్కాం దర్శయతి –
ఎవమితి ।
స్వయంజ్యోతిష్ట్‌వాదిప్రయుక్తప్రకారేణేతి యావత్।
తత్ర శ్లోకమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
ద్వైతే గృహ్యమాణేఽపి కథమాత్మస్వరూపస్య సుఖస్యానాయాసేనాఽఽచ్ఛాద్యమానత్వమ్, తత్రాఽఽహ –
ద్వయేతి ।
ఇతశ్చాఽఽత్మతత్త్వం యథావన్న ప్రతిభాతీత్యాహ –
దుఃఖం చేతి ।
యథావదాత్మప్రథాఽభావే హేతుమాహ –
పరమార్థేతి ।
దేవో యాథాతథ్యేన న భాతీతి శేషః।
సుఖస్య విద్యమానస్యాఽఽవరణమవిద్యమానస్య దుఃఖస్య వివరణమితి స్థితే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
శ్రుత్యాచార్యోపదేశస్య తాత్పర్యశూన్యత్వం వారయతి –
బహుశ ఇతి ।
ఆత్మని ప్రవచనస్య పరిజ్ఞానస్య దుర్లభత్వే ప్రమాణమాహ –
ఆశ్చర్య ఇతి ॥౮౨॥
పరీక్షకాభినేవేశానామప్యాత్మావరణత్వే సతి లౌకికపురుషాభినివేశానాం తదావరణత్వం కిము వక్తవ్యమితి సాధయతి –
అస్తీత్యాదినా ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
అస్తీతి ।
ప్రమాతా దేహాదివ్యతిరిక్తోఽస్తీత్యాదౌ వైశేషికాదిపక్షః। దేహాదివ్యతిరిక్తోఽపి నాసౌ బుద్ధేర్వ్యతిరిచ్యతే, క్షణికస్య విజ్ఞానస్యైవాఽఽత్మత్వాదితి ద్వితీయో విజ్ఞానవాదిపక్షః। తృతీయో దిగమ్బరపక్షః। చతుర్థే తు శూన్యవాదిపక్షే శూన్యస్యాఽఽత్యన్తికత్వద్యోతనార్థా వీప్సా।
ద్వితీయార్ధం విభజతే –
తత్రేత్యాదినా ।
అనిత్యేభ్యో ఘటాదిభ్యః సుఖాద్యాకారపరిణామితయా వైలక్షణ్యాదస్తిభావో యోఽయం ప్రమాతోక్తః స చలః సవిశేషః సన్ పరిణామీత్యర్థః।
దేహాద్యతిరిక్తోఽపి ప్రమాతా బుద్ధ్యతిరిక్తో నాస్తీతి యో నాస్తిభావః స స్థిరో నిర్విశేషత్వాత్తదభావస్యేత్యాహ –
నాస్తిభావ ఇతి ।
ప్రకారచతుష్టస్యాస్తిత్వస్య నాస్తిత్వస్యాస్తినాస్తిత్వస్య నాస్తినాస్తిత్వస్య చేతి యావత్।
బాలిశత్వే సిద్ధే ఫలితం న్యాయముపసంహరతి –
కిమ్వితి ॥౮౩॥
ఆత్మనో యదావరణముక్తం తదుపసంహరతి –
కోట్య ఇతి ।
యాసాం కోటీనాం పరీక్షకపరికల్పితనిర్ణయనిరూపణీయానాం గ్రహైరభినివేశవిశేషైరాత్మా సదా సమావృతస్తాః ఖల్వేతాశ్చతస్రః కోట్యః సన్తి। తథా చాఽఽత్మనో న యథావత్ప్రథనమిత్యర్థః।
యది సదాఽఽత్మా సమావృతో న తర్హి తస్య జ్ఞానమ్, జ్ఞానే వా నాస్తి నైరాకాఙ్‌క్ష్యం జ్ఞాతవ్యాన్తరపరిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
భగవానితి ।
ఆత్మా హి వస్తుతోఽస్తీత్యాదికల్పనారహితో యేనోపనిషత్ప్రవణేన ప్రతిపన్నః స సర్వజ్ఞో జ్ఞాతవ్యాన్తరమపశ్యన్ పరమార్థపణ్డితో నిరాకాఙ్‌క్షో భవతీత్యర్థః।
శ్లోకనిరస్యామాకాఙ్‌క్షాం దర్శయతి –
కీదృగితి ।
కిమితి పరమార్థతత్త్వం జిజ్ఞాస్యతే? తజ్జ్ఞానాత్పాణ్డిత్యసిద్ధ్యర్థమిత్యాహ –
యదవబోధాదితి ।
తత్ర శ్లోకమవతార్య వ్యాకరోతి –
ఆహేత్యాదినా ।
తేషామేవ ప్రావాదుకానాముపలబ్ధినిశ్చయైరితి సమ్బన్ధః। యో భగవానుక్తవిశేషణః స యేనేతి యోజనా॥౮౪॥
జ్ఞానవతోఽపి యావజ్జీవాదిశ్రుతివశాదగ్నిహోత్రాది కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రాప్యేతి ।
యథోక్తాం చతుష్కోటివినిర్ముక్తామితి యావత్। సమస్తత్వం జ్ఞాతవ్యశేషశూన్యత్వం పరిపూర్ణజ్ఞప్తిరూపత్వమ్।
తత్ర బ్రాహ్మణ్యపదప్రయోగే ప్రమాణమాహ –
స బ్రాహ్మణ ఇతి ।
స విద్వానపరోక్షీకృతబ్రహ్మసతత్త్వః సన్ ఫలావస్థో ముఖ్యో బ్రాహ్మణో భవతీత్యర్థః। బ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మవిదో విద్యాఫలావస్థస్యైవ స్వభావో మహిమేత్యుక్తో నిర్వికారో వృద్ధిహ్రాసాభావాదేకరూపో భవతీతి వాక్యాన్తరస్యార్థః।
తదేవ పదం విశినష్టి –
అనాపన్నాదిమధ్యాన్తమితి ।
తద్ వ్యాకరోతి –
ఆదీతి ।
అన్వయం దర్శయన్నవశిష్టం వ్యాచష్టే –
తదేవ ప్రాప్యేతి ।
జ్ఞానవాన్ ఫలావస్థః సన్ కృతకృత్యో న తస్య కిఞ్చిదస్తి కర్త్తవ్యమిత్యస్మిన్నర్థే భగవద్వాక్యం ప్రమాణయతి –
నైవ తస్యేతి ॥౮౫॥
యావజ్జీవాదిశ్రుతేరవిద్వద్విషయత్వాద్విదుషో నాగ్నిహోత్రాది కర్తవ్యమిత్యుక్తమ్। ఇదానీం తస్యాపి నియోగతోఽస్తి కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విప్రాణామితి ।
బ్రహ్మవిదాం బ్రాహ్మణానామేష వినయః స్వభావః। అతో న నియోగాధీనాం కర్తవ్యతామధికరోతి। శమోఽపి స్వాభావికో న నియోగేన క్రియతే। దమోఽపి స్వభావసిద్ధత్వాన్న నియోగమపేక్షతే। ఎవం కూటస్థమాత్మతత్త్వం విద్వాన్ పుమానశేషవిక్రియాశూన్యబ్రహ్మస్వరూపేణ తిష్ఠతీత్యర్థః।
అక్షరార్థం కథయతి –
విప్రాణామిత్యాదినా ।
తమేవ స్వాభావికం వినయం వివృణోతి –
యదేతదితి ।
ఎష ఎవేత్యాత్మస్వభావో గృహ్యతే॥౮౬॥
పరమతనిరాకరణముఖేనాఽఽత్మతత్త్వమవధారితమ్। అధునా స్వప్రక్రియయాఽవస్థాత్రయోపన్యాసముఖేనాపి తదవధారయితుమవస్థాద్వయముపన్యస్యతి –
సవస్త్వితి ।
వృత్తానువాదపూర్వకం ప్రకరణశేషస్య తాత్పర్యం దర్శయతి –
ఎవమితి ।
శిష్యస్యాధ్యారోపదృష్టిమాశ్రిత్య జాగ్రదాదిపదార్థపరిశుద్ధిపూర్వకో బోధప్రకారః స్వప్రక్రియా; తయా తస్యైవాఽఽత్మతత్త్వస్య ప్రదర్శనపరో గ్రన్థశేష ఇత్యర్థః।
తత్ర జాగరితముదాహరతి –
సవస్త్వితి ।
యద్ధి ప్రాతిభాసికం వ్యావహారికం చ స్థూలమర్థజాతమాదిత్యాది దేవతానుగృహీతైరిన్ద్రియైరుపలభ్యతే తజ్జాగరితమిత్యర్థః।
ద్వయమిత్యస్యార్థమాహ –
శాస్త్రాదీతి ।
తత్ర శ్లోకే లోకప్రసిద్ధమిత్యేతదుచ్యతే –
లౌకికమితి ।
తద్ వ్యాచష్టే –
లోకాదితి ।
న కేవలమిదం జాగరితం లోకప్రసిద్ధమ్।
కిం తు వేదాన్తేష్వపి పరమ్పరయా జ్ఞానోపాయత్వేన ప్రసిద్ధమిత్యాహ –
ఎవం లక్షణమితి ।
స్వప్నోపన్యాసపరమోత్తరార్ధం యోజయతి –
అవస్త్వితి ।
బాహ్యేన్ద్రియప్రయుక్తో వ్యవహారః సంవృతిశబ్దార్థః। సోఽపి స్థూలార్థవన్న స్వప్నే సమ్భవతి। తథా చ బాహ్యేషు కరణేషూపసంహృతేషు జాగరితవాసనానుసారేణ మనసస్తదర్థాభాసాకారావభాసనం స్వప్నశబ్దితమిత్యర్థః।
శుద్ధమిత్యస్య కేవలమితి పర్యాయం గృహీత్వా వివక్షితమర్థమాహ –
ప్రవివిక్తమితి ।
తస్యాపి లోకప్రసిద్ధత్వం లౌకికమిత్యనేనోక్తం, తద్వివృణోతి –
సర్వప్రాణీతి ॥౮౭॥
సమ్ప్రతి సుషుప్తం దర్శయతి –
అవస్త్వితి ।
స్థూలం సూక్ష్మం చ వస్తు విషయభూతం యత్ర న విద్యతే తత్తథా।
ఇన్ద్రియార్థసమ్ప్రయోగజన్యో వా స్థూలార్థావగాహి వాసనాత్మకో వా యత్రోపలమ్భో న సమ్భవతి తదశేషవిశేషవిజ్ఞానశూన్యం సుషుప్తమితి విశినష్టి –
అనుపలమ్భం చేతి ।
నన్విదం కారణాత్మనా బుద్ధేరవస్థానమ్। న చ కారణం లోకే ప్రసిద్ధమ్।
కార్యస్యైవావస్థాద్వయాత్మకస్య తథాత్వాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
లోకోత్తరమితి ।
తస్య సాక్షిప్రసిద్ధత్వం వివక్షిత్వోక్తమ్ –
ఇతి స్మృతమితి ।
జ్ఞానజ్ఞేయాత్మకావస్థాత్రయం తురీయం చ పరమార్థతత్త్వం విద్వదనుభవసమధిగమ్యమిత్యాహ –
జ్ఞానమితి ।
శ్లోకగతం పదద్వయమనూద్య వివక్షితమర్థం కథయతి –
అవస్త్వితి ।
గ్రాహ్యగ్రహణవిభాగవర్జితత్వాదేవ కుతో లోకాతీతత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గ్రాహ్యేతి ।
సుషుప్తం చేదలౌకికం కథం తదవగమ్యతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వప్రవృత్తీతి ।
అవస్థాద్వయబీజం సుషుప్తమిత్యేతత్ప్రసిద్ధం శాస్త్రవిదామిత్యాహ –
ఎవమితి ।
అవస్థాత్రయమేవముక్త్వా జ్ఞానపదార్థం కథయతి –
సోపాయమితి ।
జ్ఞానమత్ర మనోవృత్తిరూపం వివక్షితమ్ అవస్థాత్రయాతిరిక్తమపి పరీక్షకపరికల్పితం జ్ఞేయం సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సర్వేతి ।
సర్వైరేవ ప్రావాదుకైః శుష్కతర్కజల్పనశీలైః పరికల్పితస్య కార్యకారణాదిరూపవస్తునోఽవస్థాత్రయే నియమేనాన్తర్భావాజ్జ్ఞేయాన్తరం నాస్తీత్యర్థః।
జ్ఞేయమేవ విశేషేణ జ్ఞేయం విజ్ఞేయముచ్యతే, తేన తదపి నావస్థాత్రయాతిరిక్తమస్తీత్యాశఙ్క్యా‌ఽఽహ –
విజ్ఞేయమితి ।
ఉపాయోపేయభూతే యథోక్తేఽర్థే విదుషామభిమతిమాదర్శయతి –
సదేతి ॥౮౮॥
“ఆత్మని విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతమ్ భవతి” ఇతి శ్రుత్యా యత్ప్రతిజ్ఞాతం తదుక్తవస్తుజ్ఞానే ఫలతితి కథయతి –
జ్ఞానే చేతి ।
జ్ఞానజ్ఞేయవేదనే వివక్షితం క్రమమనుక్రామతి –
పూర్వమిత్యాదినా ।
యత్పునరవస్థాత్రయాతీతం తురీయం తత్పరిజ్ఞానే వివక్షితం క్రమం దర్శయతి –
స్థానేతి ।
తుర్యే విదితే సతీతి సమ్బన్ధః।
తస్య స్థానత్రయాత్మకద్వైతాభావోపలక్షితత్వమాహ –
అద్వయ ఇతి ।
జన్మాదిసర్వవిక్రియారహితత్వేన కౌటస్థ్యం కథయతి –
అజ ఇతి ।
కార్యసమ్బన్ధస్తత్ర నాస్తీతి వక్తుం కారణభూతావిద్యాసమ్బన్ధాభావమభిదధాతి –
అభయ ఇతి ।
యథోక్తతత్త్వజ్ఞానస్య పరిపూర్ణబ్రహ్మరూపేణావస్థానం ఫలమాహ –
స్వయమేవేతి ।
జ్ఞానవతో యథోక్తం ఫలమర్చిరాదిమార్గాయత్తమితి శఙ్కాం వారయతి –
ఇహేతి ।
ఉక్తజ్ఞానవతో మహాబుద్ధిత్వే హేతుమాహ –
సర్వలోకేతి ।
జ్ఞానవతో యథోక్తం జ్ఞానం కదాచిద్భవదపి కాలాన్తరేఽభిభూతమసత్కల్పం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎవంవిద ఇతి ।
శ్రుత్యాచార్యప్రసాదాద్విదితే స్వరూపే స్వరూపస్ఫురణస్య వ్యభిచారాభావాత్ పరిపూర్ణజ్ఞాప్తిరూపతా విదుషో భవతీత్యుక్తం స్ఫుటయతి –
న హీతి ॥౮౯॥
అవస్థాత్రయస్య జ్ఞేయత్వనిర్దేశాత్పరమార్థతోఽస్తిత్వమాశఙ్క్య పరిహరతి –
హేయేతి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన శ్లోకమవతార్య హేయశబ్దార్థం వ్యాచష్టే –
లౌకికాదీనామితి ।
తాన్యేవ త్రీణి విభజతే –
జాగరితేతి ।
పాణ్డిత్యం వేదాన్తతాత్పర్యాభిజ్ఞత్వమద్వితీయవస్తువిచారచాతుర్యపరినిష్పన్నం శ్రవణమ్। బాల్యం దమ్భదర్పాహఙ్కారాదిరాహిత్యమ్, యుక్తితః శ్రుతార్థానుసన్ధానకుశలత్వమ్। మౌనం మునేః కర్మ జ్ఞానాభ్యాసలక్షణం నిదిధ్యాసనశబ్దితమ్। తాన్యేతాన్యాప్తవ్యాని।
యద్యపి జ్ఞేయస్య విజ్ఞేయత్వం యుక్తం తథాఽపి కథం హేయాదీనాం విజ్ఞేయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఉపాయత్వేనేతి ।
తదేవ ప్రకటయితుం ప్రథమత ఇత్యుక్తమ్।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
తేషామితి ।
హేయాదీనాం రజ్జుసర్పవదవిద్యాకల్పితత్వాన్నాస్తి పరమార్థత్వశఙ్కేత్యర్థః॥౯౦॥
యదుక్తం జ్ఞేయం చతుష్కోటివర్జితం పరమార్థతత్త్వమితి, తదిదానీం స్ఫుటయతి –
ప్రకృత్యేతి ।
బహువచనప్రయోగప్రాప్తం దోషం ప్రత్యాదిశతి –
విద్యత ఇతి ।
కల్పితభేదనిబన్ధనం బహువచనమిత్యర్థః। క్వచనేతి దేశకాలావస్థాగ్రహణమ్। అణుమాత్రమపీతి కార్యకారణభావస్యాంశాంశిభావస్య చోపాదానమ్॥౯౧॥
జ్ఞేయశబ్దప్రయోగాన్ముఖ్యమేవ జ్ఞేయత్వం ప్రాప్తం ప్రత్యుదస్యతి –
ఆదిబుద్ధా ఇతి ।
యథోక్తరీత్యా సముత్పన్నస్య జ్ఞానస్య ఫలమాహ –
యస్యేతి ।
ప్రథమపాదస్య తాత్పర్యమాహ –
జ్ఞేయతాఽపీతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథేతి ।
పదాన్తరస్యార్థం కథయతి –
న చేతి ।
నిశ్చితస్వస్వరూపత్వమేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి –
నేత్యాదినా ।
న ఖల్వాత్మా స్వసత్తాయామేవం నైవమితి సన్దిహ్యమానస్వరూపో భవితుమలమ్। తస్య స్ఫురణావ్యభిచారాత్ తద్రూపత్వస్య ప్రాగేవ సాధితత్వాదిత్యర్థః।
ద్వితీయార్ధం వ్యాకరోతి –
యస్యేత్యాదినా ।
ఆత్మస్వరూపస్య స్ఫురద్రూపత్వం యథోక్తప్రకారః। బోధాఖ్యో నిశ్చయో బోధనిశ్చయస్తస్మిన్నిరపేక్షత్వం స్వార్థమన్యార్థం వా యస్య భవతి సోఽమృతత్వాయ కల్పత ఇతి సమ్బన్ధః।
తదేవ దృష్టాన్తేన సాధయతి –
యథేత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దో యథేత్యనేన సమ్బధ్యతే॥౯౨॥
“సోఽమృతత్వాయ”(మా. కా. ౪ । ౯౨) ఇత్యాదివచనాదాగన్తుకమమృతత్వం ప్రత్యుదస్యతి –
ఆదిశాన్తా ఇతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమక్షరార్థం చ నిర్దిశతి –
తథా నాపీత్యాదినా ।
ఉక్తమేవార్థం చతుర్థపాదేన సంక్షిప్య దర్శయతి –
అజమితి ।
శ్లోకార్థముపసంహరతి –
విశుద్ధమితి ।
ఉక్తరూపతానఙ్గీకారే మోక్షస్యాపురుషార్థతా స్యాదిత్యాహ –
న హీతి ।
సంసారదుఃఖోపశమనం సుఖజన్మ వా యది క్రియేత తదా కృతకస్యానిత్యత్వమవశ్యమ్భావీత్యర్థః॥౯౩॥
ఇదానీం ముముక్షుప్రరోచనార్థమవిద్వన్నిన్దాం దర్శయతి –
వైశారద్యం త్వితి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యం దర్శయతి –
యే యథోక్తమితి ।
ఉత్తరార్ధమాదౌ యోజయతి –
యస్మాదితి ।
తస్మాదిత్యుత్తరేణాస్య సమ్బన్ధః।
ప్రథమార్ధముక్తేఽర్థే హేతుత్వేన వ్యాచష్టే –
యస్మాదిత్యాదినా ।
సమనన్తరోక్తస్య యస్మాదిత్యస్యాపేక్షితం పూరయతి –
అత ఇతి ॥౯౪॥
ఎవమవిద్వన్నిన్దాం ప్రదర్శ్య విద్వత్ప్రశంసాం ప్రసారయతి –
అజ ఇతి ।
కూటస్థే వస్తుని నిర్విశేషే యేషామసమ్భావనావిపరీతభావనావిరహి నిర్ధారణరూపం విజ్ఞానం సమ్భావనోపనీతమస్తి తే హి వ్యవహారభూమౌ మహతి నిరతిశయే తత్త్వే పరిజ్ఞానవత్త్వాన్మహానుభావా భవన్తీత్యర్థః।
నను తత్త్వవిషయజ్ఞానస్య సర్వలోకసాధారణత్వాత్ తత్త్వజ్ఞానవతాం కిమితి ప్రశంసా ప్రస్తూయతే తత్రాఽఽహ –
తచ్చేతి ।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
యదిదమితి ।
యదిత్యుపక్రమాత్ తదమహాత్మభిరనవగాహ్యమితి యోజనీయమ్। అమహాత్మత్వం క్షుద్రహృదయత్వమ్।
తత్ర హేతుః –
అపణ్డితైరితి ।
అపాణ్డిత్యం వివేకరహితత్వమ్। తత్ర హేతుర్వేదాన్తేత్యాదినా సూచ్యతే। తేషాం పౌర్వాపర్యేణ పర్యాలోచనాపరిచయపరాఙ్‌ముఖైరిత్యర్థః।
విచారచాతుర్యాభావాదేవ పదార్థవాక్యార్థవిభాగావగమశూన్యత్వమాహ –
అల్పప్రజ్ఞైరితి ।
తర్హి పారమార్థికే తత్త్వే కేషామేవం మనీషా సమున్మిషేదిత్యాశఙ్క్య యేషాం కేషాఞ్చిదేవ తన్నిష్ఠానామిత్యాహ –
యే కేచిదితి ।
స్త్ర్యాదీనాముపనిషద్‌ద్వారా జ్ఞానాధికారాభావేఽపి ద్వారాన్తరప్రయుక్తస్తదధికారః సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాపీత్యుక్తమ్। తత్త్వజ్ఞానస్య దుర్లభత్వమభ్యుపేత్య చేదిత్యుక్తమ్।
చతుర్థపాదం వ్యాచష్టే –
తచ్చేతి ।
జ్ఞానవతాం విజ్ఞాతం పరమార్థతత్త్వమన్యేషామనవగాహ్యమిత్యత్ర ప్రమాణమాహ –
సర్వభూతేతి ।
సర్వేషాం భూతానాం బ్రహ్మాదీనాం స్తమ్బపర్యన్తానామాత్మా పరం బ్రహ్మ తద్భూతస్య విదుషః సర్వత్రాఽఽత్మభూతస్య సర్వేషు నిరుపచరితస్వరూపత్వాదేవ పరమహితస్య పరమప్రేమాస్పదత్వాదేవ పరమసుఖాత్మకస్య ప్రాప్యపురుషార్థవిరహిణో మార్గే దేవా విద్యావన్తోఽపి పదమన్వేషమాణా వివిధం మోహముపగచ్ఛన్తీత్యర్థః।
మహాత్మనో జ్ఞానవతో గన్తవ్యపదరహితస్య పరిపూర్ణస్య గతిరవగున్తుమశక్యేతి నిదర్శనవశేన విశదయతి –
శకునీనామితి ॥౯౫॥
అజం సామ్యమిత్యుక్తం ప్రమేయం తద్విషయనిశ్చయవాన్ ప్రమాతా ప్రమాణం తథావిధనిశ్చయాజ్ఞానమితి వస్తుపరిచ్ఛేదే కథం మహాజ్ఞానత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అజేష్వితి ।
అజా ధర్మాశ్చిత్ప్రతిబిమ్బా జీవా వివక్ష్యన్తే। తేష్వజం జ్ఞానం కూటస్థదృష్టిరూపం బిమ్బకల్పం బ్రహ్మాచలమాత్మభూతమభ్యుపగమ్యతే। తథా చ మానమేయాదిభావస్య కల్పితత్వేఽపి వస్తుతో వస్తుపరిచ్ఛేదాభావాదుపపన్నం తజ్జ్ఞానవతాం మహాజ్ఞానత్వమిత్యర్థః। కిం చాస్మన్మతే జ్ఞానస్య యదసఙ్గత్వమఙ్గీకృతం తదపి విషయాభావాదేవ సిధ్యతి।
తతశ్చ “ముక్త్యై నిర్విషయం మన”(బ్రహ్మబిన్దూపనిషత్ ౨) ఇతి యదుచ్యతే తదప్యవిరుద్ధమిత్యాహ –
యతో నేతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం పూర్వార్ధం యోజయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
యస్మాన్నేతి ।
నిత్యవిజ్ఞప్తిరూపస్యాఽఽత్మనోఽసఙ్గత్వం ప్రాగపి సూచితమిత్యాహ –
ఆకాశేతి ॥౯౬॥
కూటస్థం బ్రహ్మైవ తత్త్వమితి స్వమతే జ్ఞానమసఙ్గం సిధ్యతీత్యుక్తమ్। మతాన్తరే పునః సవిషయత్వాజ్జ్ఞానస్యాసఙ్గత్వమసఙ్గతం ప్రసజ్యేతేత్యాహ –
అణుమాత్రేఽపీతి ।
అవిద్వద్దృష్ట్యా కస్యచిదపి పదార్థస్య జన్మాఙ్గీకారే జ్ఞానస్య తదనుషిఙ్గిత్వేనాసఙ్గత్వాయోగే బన్ధధ్వంసలక్షణం ప్రయోజనం దూరాపాస్తం భవతీత్యాహ –
కిముతేతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
ఇత ఇతి ।
విద్వానద్వైతవాదీ పఞ్చమ్యా పరామృశ్యతే॥౯౭॥
న చేదావరణచ్యుతిరిష్యతే తర్హి స్వీకృతమావరణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అలబ్ధేతి ।
బోద్ధృత్వం తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్య బోధనశక్తిమత్త్వాదిత్యాహ –
బుధ్యన్త ఇతి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన శ్లోకమవతారయతి –
తేషామిత్యాదినా ।
అవిద్వద్‌దృష్ట్యైవావిద్యావరణం సిధ్యతి, న తత్త్వదృష్ట్యేత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే –
అలబ్ధేతి ।
ఉక్తేఽర్థే హేతుకథనార్థం విశేషణత్రయమిత్యాహ –
యస్మాదితి ।
తస్మాద్ బన్ధనరహితా ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః।
ఆత్మనో యథోక్తస్వభావత్వే బోద్ధృత్వం న సిధ్యతీత్యాక్షిపతి –
యద్యేవమితి ।
పాదాన్తరేణోత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
ముఖ్యావేవ క్రియాకర్తారౌ ప్రకృతిప్రత్యయాభ్యామభిధేయావిత్యాశఙ్క్య నియమముదాహరణాభ్యాం నిరస్యతి –
యథేత్యాదినా ॥౯౮॥
కిమితి ముఖ్యే బోద్ధృత్వే సమ్భావితే తదేవ నేష్టమిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానస్య విద్వద్దృష్ట్యా విషయసమ్బన్ధాసమ్భవాదిత్యాహ –
క్రమత ఇతి ।
కిం చ జీవానాం బ్రహ్మాత్మనా విభుత్వాదాకాశవత్క్రియాసమవాయాయోగాన్న ముఖ్యం బోద్ధృత్వం సేద్ధుమలమిత్యాహ –
సర్వ ఇతి ।
జ్ఞానమాత్రం పారమార్థికం తత్రైవ జ్ఞాతృజ్ఞేయాది కల్పితమితి సౌగతమతమేవ భవతాఽపి సంగృహీతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
జ్ఞానమితి ।
తత్ర పూర్వార్ధాక్షరాణి వ్యాకరోతి –
యస్మాదితి ।
యద్ధి పరమార్థదర్శినో జ్ఞానం తత్ర విషయాన్తరేషు క్రమతే, కిం తు సవితరి ప్రకాశవదాత్మన్యేవ ప్రతిష్ఠితం యస్మాదిష్యతే తస్మాన్నాస్మిన్ ముఖ్యం బోద్ధృత్వం సేద్ధుమర్హతీత్యర్థః ।
పరమార్థదర్శినో విశేషణమ్ –
తాయిన ఇతి ।
తద్వ్యాచష్టే –
తాయోఽస్యాత్యాదినా ।
ఆత్మనో ముఖ్యస్య బోద్ధృత్వస్యాభావే హేత్వన్తరమ్ –
సర్వే ధర్మాస్తథేతి ।
తద్విభజతే –
సర్వ ఇత్యాదినా ।
ప్రకరణాదావుక్తమేవ కిమర్థం పునరిహోచ్యతే, తత్రాఽఽహ –
యదాదావితి ।
తదిదమిహోపసంహృతమితి శేషః।
క్రమతే న హీత్యాదేరక్షరార్థముపసంహరతి –
ఆకాశకల్పస్యేతి ।
సర్వే ధర్మాస్తథేత్యస్యార్థం నిగమయతి –
తథేతి ।
ధర్మా న క్రమన్తే క్వచిదపీతి శేషః। తథా చ నాఽఽత్మని ముఖ్యం బోద్ధృత్వం, కిం త్వౌపచారికమితి ప్రకృతముపసంహర్తుమితిశబ్దః।
పూర్వార్ధస్య తాత్పర్యమాహ –
ఆకాశమితి ।
జ్ఞానమిత్యాది వ్యాచష్టే –
జ్ఞానేతి ।
సకలభేదవికలం పరిపూర్ణమనాదినిధనం జ్ఞప్తిమాత్రముపనిషదేకసమధిగమ్యం తత్త్వమిహ ప్రతిపద్యతే। మతాన్తరే తు నైవమితి కుతో మతసాఙ్కర్యాశఙ్కాఽవకాశమాసాదయేదిత్యర్థః॥౯౯॥
ప్రకరణచతుష్టయవిశిష్టస్య శాస్త్రస్యాఽఽదావివాన్తేఽపి పరదేవతాతత్త్వమనుస్మరంస్తన్నమస్కారరూపం మఙ్గలాచరణం సమ్పాదయతి –
దుర్దర్శమితి ।
దుర్విజ్ఞేయత్వే ప్రత్యక్షాదిప్రమాణానధిగమ్యత్వం హేతుం వివక్షిత్వా విశినష్టి –
అతిగమ్భీరమితి ।
ప్రత్యక్షాదిభిరనవగాహ్యత్వే కూటస్థత్వం నిర్విశేషత్వం సర్వసమ్బన్ధవిధురత్వం చేతి హేతుత్రయమభిప్రేత్యాఽఽహ –
అజమిత్యాదినా ।
విశేషణత్రయం తర్హి కుతశ్చిదనవగతం తన్నాస్త్యేవేతి నిశ్చేతుం యుక్తమ్, ప్రమాణాధీనత్వాత్ ప్రమేయసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యోపనిషద్భిరతద్ధర్మాధ్యాసాపాకరణద్వారేణావగమ్యమానత్వాన్మైవమిత్యాహ –
పదమితి ।
తత్ర తర్హి సకలవిభాగవికలే కుతో నమస్కారక్రియా స్వీక్రియామర్హతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అనానాత్వమితి ।
యద్యపి వస్తుతస్తస్మిన్నానాత్వం నావకల్పతే తథాపి యథాసామర్థ్యం మాయాబలమవలమ్బ్య కాల్పినికం నానాత్వమనుసృత్య నమస్కారక్రియా ప్రచయాదిప్రయోజనవతీ ప్రామాణికైరభిప్రేతేత్యర్థః।
శ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ –
శాస్త్రేతి ।
యది పరమార్థతత్త్వం శాస్త్రస్యాఽఽదావివాన్తేఽపి నమస్క్రియతే తదా తస్యాఽఽద్యన్తమధ్యేష్వనుసన్ధేయతయా స్తుతిః సిధ్యతి । తేన తదర్థమాదావివావసానేఽపి ప్రహ్వీభావస్తద్విషయశ్లోకేనోపదిశ్యతే। తథా చ ప్రతిపాద్యస్య బ్రహ్మణో మహామహిమత్వం సమధిగతమిత్యర్థః।
దుర్దర్శత్వముక్తం వ్యనక్తి –
అస్తీతి ।
సర్వేషామేవ యథోక్తే పరమార్థతత్త్వే ప్రవేశానుపపత్తిమాశఙ్క్య సమ్ప్రదాయరహితానాం తథాత్వేఽపి తద్వతాం మైవమిత్యాహ –
అకృతేతి ।
కౌటస్థ్యాదిసిద్ధ్యర్థం వ్యాఖ్యాతమేవ పదత్రయమనువదతి –
అజమితి ।
ఉక్తం వేదాన్తైకగమ్యం తత్త్వం ద్వైతాభావోపలక్షితమిత్యాహ –
ఈదృగితి ।
యథోక్తం బ్రహ్మ జ్ఞాత్వా జ్ఞానసామర్థ్యాద్ బ్రహ్మీభూతశ్చేదాచార్యస్తర్హి కథం తస్మై నమస్కర్తుం ప్రవర్తతే।
న హి పరిపూర్ణం వస్తు వస్తుతో వ్యవహారగోచరతామాచరతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అవ్యవహార్యమితి ।
పరమార్థతో వ్యవహారాగోచరత్వేఽపి పరమార్థతత్త్వస్య మాయాశక్తిమనుసృత్య వ్యవహారగోచరతాం పరికల్ప్య నమస్కారక్రియా తస్మిన్ ప్రయోజనవశాదాశ్రితేత్యర్థః॥౧౦౦॥
ఇదానీం భాష్యకారోపి భష్యపరిసమాప్తౌ శాస్త్రప్రతిపాదితపరదేవతాతత్త్వమనుస్మృత్య తన్నమస్కారరూపం మఙ్గలాచరణమాచరతి –
అజమపీతి ।
యద్‌బ్రహ్మాశేషోపనిషత్ప్రసిద్ధం సర్వథా పరిచ్ఛేదరహితం తదహం ప్రత్యగ్భూతం నమస్యే [నతోఽస్మి] తద్విషయం ప్రహ్వీభావం కరోమీతి సమ్బన్ధః।
ప్రణామప్రయోజనమాహ –
ప్రణతేతి ।
యే హి ప్రణతా బ్రహ్మణి ప్రహ్వీభూతాస్తన్నిష్ఠాస్తిష్ఠన్తి తేషాం యదవిద్యాతత్కార్యాత్మకం భయం తదాచార్యోపదేశజనితబుద్ధివృత్తిఫలకారూఢం బ్రహ్మైవ హన్తి। న ఖలు జడా బుద్ధివృత్తిర్వస్తుసామర్థ్యమన్తరేణాజ్ఞానం సకార్యపమనేతుమలమ్। బుద్ధీద్ధో బోధో బోధేద్ధా వా బుద్ధిరుక్తం ఫలమాదధాతీత్యర్థః।
తస్యైవ బ్రహ్మణః సమ్ప్రతి తటస్థలక్షణం వివక్షతి –
అజమిత్యాదినా ।
యద్యపి జన్మాదిసర్వవిక్రియాశూన్యం వస్తుతో బ్రహ్మకూటస్థమాస్థీయతే తథాఽపి తదైశ్వర్యేణ తదీయశక్త్యాత్మకేనానిర్వాచ్యాజ్ఞానవైభవేన యోగాదాకాశాదికార్యాత్మనా జన్మసమ్బన్ధం ప్రాప్య జగతో నిదానమితి వ్యపదేశభాగ్భవతి। తథా చ శ్రుతిసూత్రయోర్బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః।
యద్యపి చేదం బ్రహ్మ కూటస్థతయా విభుతయా చ గతివర్జితమవతిష్ఠతే తథాఽపి యథోక్తాజ్ఞానమాహాత్మ్యాత్ కార్యబ్రహ్మతాం ప్రాప్య గతిమత్తాం గన్తవ్యతాం బాదర్యధికరణన్యాయేన ప్రతిపద్యతే, తదాహ –
అగతి చేతి ।
యద్యపి చేదం బ్రహ్మ వస్తుతో నిరస్తసమస్తనానాత్వమేకరసమద్వితీయముపనిషద్భిరభ్యుపగమ్యతే తథాఽపి జీవో జగదీశ్వరశ్చేత్యేతద్ యదనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యావశాదనేకమివ ప్రతిభాతీత్యాహ –
ఎకమితి ।
కేషాం దృష్ట్యా పునరనేకత్వం బ్రహ్మణోఽవగమ్యతే తదాహ –
వివిధేతి ।
వివిధాశ్చ తే విషయధర్మాశ్చ తద్గ్రాహితయా ముగ్ధం విపర్యస్తం వివేకవికలమీక్షణం యేషాం తేషాం దృష్ట్యా బ్రహ్మణోఽనేకత్వధీర్న తు తత్త్వతః, శాస్త్రదృష్ట్యా తు తస్మిన్నేకత్వమేవ ప్రామాణికమిత్యర్థః॥౧॥
సమ్ప్రతి గ్రన్థప్రణయనప్రయోజనప్రదర్శనపూర్వకం పరమగురూనాగమశాస్త్రస్య వ్యాఖ్యాతస్య ప్రణేతృత్వేన వ్యవస్థితాన్ ప్రణమతి –
ప్రజ్ఞేతి ।
యో హి కారుణ్యాదిదం జ్ఞానాఖ్యమమృతం భూతహేతోస్తదుపకారార్థముద్దధార తం పరమగురుం నతోఽస్మీతి సమ్బన్ధః। అముమితి తస్య పురోదేశే సన్నిహితత్వేనాపరోక్షత్వం సూచితమ్।
పరమగురుత్వం పూజ్యానామపి గురూణామతిశయేన పూజ్యత్వాదాచార్యస్య సమధిగతమిత్యాహ –
పూజ్యేతి ।
నమస్కారప్రక్రియాం ప్రకటయతి –
పాదపాతైరితి ।
పాదౌ తదీయౌ పాదౌ, తయోః స్వకీయస్యోత్తమాఙ్గస్య పాతా భూయో భూయో నమ్రీభావాస్తైరితి యావత్।
ఆచార్యో జ్ఞానాఖ్యమమృతం కథంభూతముద్ధృతవానిత్యపేక్షాయాముక్తమ్ –
అన్తరస్థమితి ।
కస్యాన్తరస్థమితి వివక్షాయామాహ –
వేదేతి ।
కథమిత్యత్రాఽఽహ –
ప్రజ్ఞేతి ।
మేధాసహితా ప్రజ్ఞైవ వైశాఖో మన్థాస్తస్య వేధో వేధనం క్షేపణం తేన క్షుభితో విలోడితో జలనిధిర్వేదనామా తస్యాన్తరేఽభ్యన్తరే స్థితమిదమమృతమితి యావత్।
ఉక్తస్య జ్ఞానామృతస్య ప్రసిద్ధాదమృతాదవాన్తరవైషమ్యమాదర్శయతి –
అమరైరితి ।
యద్ధి భగవతా నారాయణేన క్షీరసాగరాన్తరవస్థితమమృతం సముద్ధృతం తదేవ కథఞ్చిదమరా లేభిరే। ఇదం తు తైరనాయాసలభ్యం న భవతి। జ్ఞానసామగ్రీసమ్పన్నైరేవ లభ్యత్వాదిత్యర్థః।
యది కారుణ్యాదిదమమృతమాచార్యేణ వేదోదధేర్భూతోపకారార్థముద్ధృతం కథం తర్హి కారుణ్యం తస్య ప్రాదురభూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
భూతానితి ।
యోఽయం సముద్రవద్ దురుత్తారః సంసారస్తస్మిన్నవిరతమనవరతం సన్తతమేవ యాని జననాని విగ్రహభేదగ్రహణాని తాన్యేవ గ్రాహా జలచరాస్తైర్ఘోరే క్రూరే భయఙ్కరే మగ్నాని భగ్నసఙ్కల్పాని పరవశాని భూతాన్యుపలభ్య కారుణ్యమాచార్యస్య ప్రాదురాసీత్। తతశ్చేదమమృతముద్ధృత్య భూతేభ్యో దత్త్వా తాని రక్షితవానిత్యర్థః॥౨॥
అథాధునా స్వగురుభక్తేర్విద్యాప్రాప్తావన్తరఙ్గత్వమఙ్గీకృత్య తదీయపాదసరసీరుహయుగలం ప్రణమతి –
యత్ప్రజ్ఞేతి ।
తేషామస్మద్గురూణాం పాదౌ సర్వభావైర్వాఙ్‌మనోదేహానాం ప్రహ్వీభావైర్నమస్యే సమ్రీభవామీతి సమ్బన్ధః। తౌ చ జగతః సర్వస్యాపి పావనీయౌ పవిత్రతయా పవిత్రత్వమాపాద్య నిర్వృణాతే। తౌ చ స్వసమ్బన్ధినాం సర్వేషాం భవః సంసారస్తత్ప్రయుక్తం భయం స్వకారణేన సహాపనుద్య పురుషార్థపరిసమాప్తిం కుర్వాతే।
తానేవ గురూన్విశినష్టి –
యత్ప్రజ్ఞేతి ।
మే మమ స్వాన్తమన్తఃకరణం తస్మిన్ మోహో వ్యాకులతాహేతురవివేకస్తస్య కారణం యదనాద్యజ్ఞానం తద్యేషాం ప్రజ్ఞైవాఽఽలోకస్తస్య భా దీప్తిస్తయా ప్రతిహతి వినాశమగమద్ గతవత్ తత్పాదావితి సమ్బన్ధః।
న కేవలమజ్ఞానమేవాఽఽచార్యప్రసాదాదపగచ్ఛత్తుచ్ఛీభవతి, కిం తు తత్కార్యమనర్థజాతమపి కారణనివృత్తౌ స్థితిమలభమానమాభాసీభవతీత్యాహ –
మజ్జోన్మజ్జమితి ।
అసకృదనేకశో దేవతిర్యగాదియోనిషు యోఽయముపజనో నానావిధదేహభేదసంగ్రహోఽసావేవోదన్వానుదధిస్తస్మిన్నతిత్రాసనే భయావహే కదాచిద్ యథోక్తమజ్ఞానం కార్యరూపేణ మజ్జదనభివ్యక్తమవతిష్ఠతే తదేవ చావస్థావిశేషే తద్రూపేణోన్మజ్జదభివ్యక్తమనర్థకరం పరివర్తతే। తదేవమతిక్రూరే సంసారసాగరే పరివర్తమానమజ్ఞానం సకార్యమాచార్యప్రసాదాదపనీతమాసీదిత్యర్థః।
న కేవలమేకస్య మమైవ యథోక్తఫలప్రాప్తిరాచార్యప్రసాదాదావిరభూత్ కిం తు తచ్చరనపరిచర్యాపరాయణానామన్యేషామపి భూయసామిత్యాహ –
యత్పాదావితి ।
యేషాం గురూణాం పాదద్వయమాశ్రితానామన్యేషామపి శిష్యాణాం తదీయశశ్రూషాప్రణయిమనీషాజుషాం శ్రుతిర్మనననిదిధ్యాసనసహకృతం శ్రవణజ్ఞానమ్। శమః శాన్తిరిన్ద్రియోపరతిః। వినయోఽవనతిరనౌద్ధత్యమ్। తేషాం ప్రాప్తిరగ్ర్యా శ్రేష్ఠా ప్రతిష్ఠితా సిధ్యతి। యస్మాదమోఘా సఫలా శ్రవణాదీనాం ప్రాప్తిస్తస్మాదగ్ర్యత్వం తస్యాం సమ్భావ్యతే । తదేవమాచార్యప్రసాదాదాత్మనోఽన్యేషాం చ వహూనాం పురుషార్థపరిసమాప్తిసమ్భవాదాచార్యపరిచరణం పురుషార్థకామైరాచరణీయమిత్యర్థః॥౩॥
విష్ణుం కృష్ణం స్వమాయావిరచితవివిధద్వైతవర్గం నిసర్గాదుత్ఖాతానర్థసార్థం నిరవధిమధురం సచ్చిదేకస్వభావమ్।
ఆజ్ఞాయాఽఽత్మానమేకం విధిముఖవిముఖం నేతి నేతీతి గీతం వన్దే వాచాం ధియాం చాపదమపి జగతామాస్పదం కల్పితానామ్॥౧॥
గౌడపాదీయభాష్యస్య వ్యాఖ్యా వ్యాఖ్యాతృసంమతా।
సంమితా నిర్మితా సేయమర్పితా పురుషోత్తమే॥౨॥