आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
యత్ ప్రకాశసుఖాభిన్నం యన్మన్త్రేణ ప్రకాశితమ్ ।
వివృతం బ్రాహ్మణే తత్స్యామదృశ్యం బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ॥౧॥
యజుర్వేదశాఖాభేదతైత్తిరీయకోపనిషదం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్భాష్యకారస్తత్ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాదికారణత్వేన తటస్థలక్షణేన మన్దమతీన్ప్రతి సామాన్యేనోపలక్షితం, సత్యజ్ఞానాదినా చ స్వరూపలక్షణేన విశేషతో వినిశ్చితం నమస్కారచ్ఛలేన సఙ్క్షేపతో దర్శయతి –
యస్మాజ్జాతమితి ।
నిమిత్తోపాదానత్వయోః పఞ్చమ్యాః సాధరణ్యాదుభయవిధమపి హేతుత్వమవివక్షితమ్ ।
కార్యవిలయస్య ప్రకృతావేవ నియతత్వాద్విశేషతః ప్రకృతిత్వమాహ –
యస్మిన్నితి ।
కార్యధారణస్య నిమిత్తే ధర్మాదావపి ప్రసిద్ధత్వాత్సాధారణకారణత్వమాహ –
యేనేతి ।
జ్ఞానాత్మన ఇతి స్వరూపలక్షణసూచనమ్ ॥౧॥
గురుభక్తేర్విద్యాప్రాప్తావన్తరఙ్గసాధనత్వం ఖ్యాపయితుం గురూన్ప్రణమతి –
యైరితి ।
పదాని చ వాక్యాని చ ప్రమాణం చానుమానాది తద్వివేచనేన వ్యాఖ్యాతా ఇత్యర్థః ॥౨॥
చికీర్షితం నిర్దిశతి –
తైత్తిరీయకేతి ।
వ్యుత్పన్నస్య పదేభ్య ఎవ పదార్థస్మృతిసమ్భవాత్పదస్మారితపదార్థానాం సంసర్గస్యైవ వాక్యార్థత్వాత్సూత్రకారేణోపనిషత్తాత్పర్యస్య నిరూపితత్వాచ్చ వ్యర్థః పృథగ్వ్యాఖ్యారమ్భ ఇత్యాశఙ్యాహ –
విస్పష్టార్థేతి ।
మన్దమతీనాం స్వత ఎవ నిఃశేషపదార్థస్మరణాసమ్భవాదుపనిషద్గతానిఃశేషపదార్థానాం విశిష్య నిఃసంశయం జ్ఞానం యే రోచయన్తే తేషాముపకారాయేత్యర్థః ॥౩॥
కర్మవిచారేణైవోపనిషదో గతార్థత్వాదుపనిషత్ప్రయోజనస్య నిఃశ్రేయసస్య కర్మభ్య ఎవ సమ్భవాత్పృథగ్వ్యాఖ్యారమ్భో న యుక్త ఇత్యాశఙ్కామపనేతుం కర్మకాణ్డార్థమాహ –
నిత్యానీతి ।
“అథాఽతో ధర్మజిజ్ఞాసా”(జై.సూ. ౧।౧।౧) ఇతి జైమినినా ధర్మగ్రహణేన సిద్ధవస్తువిచారస్య పర్యుదస్తత్వాన్నోపనిషదో గతార్థత్వమిత్యర్థః । తాని చ కర్మాణి సఞ్చితదురితక్షయార్థాని । “ధర్మేణ పాపమపనుదతి”(మ. నా. ఉ. ౨-౧) ఇతి శ్రుతేర్న నిఃశ్రేయసార్థాని । న కేవలం జీవతోఽవశ్యకర్తవ్యాన్యధిగతాని ఫలార్థినాం కామ్యాని చ । న తాన్యపి నిఃశ్రేయసార్థాని । “స్వర్గకామః”,“ పశుకామః” ఇత్యాదివన్మోక్షకామోఽదః కుర్యాదిత్యశ్రవణాత్ । అతః సంసార ఎవ కర్మాణాం ఫలమిత్యర్థః ।
కర్మకాణ్డార్థముక్త్వా తత్రావిచారితముపనిషదర్థమాహ –
ఇదానీమితి ।
కర్మణాముపాదానేఽనుష్ఠానే యో హేతుస్తన్నివృత్త్యర్థం బ్రహ్మవిద్యాఽస్మిన్గ్రన్థ ఆరభ్యతే । అతః సనిదానకర్మోన్మూలనార్థత్వాదుపనిషదః కర్మకాణ్డవిరుద్ధత్వాన్న గతార్థత్వమిత్యర్థః ।
కర్మానుష్ఠానే హేతుర్నియోగస్తస్య ప్రమాణసిద్ధత్వాన్న విద్యయా విరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
కర్మహేతురితి ।
అస్యేదం సాధనమిత్యేతావచ్ఛాస్త్రేణ బోధ్యతే । యస్య యత్రాభిలాషః స తత్ర ప్రవర్తతే కామత ఎవ । అతో న నియోగస్య ప్రవర్తకసమ్భావనాపీత్యభిప్రాయః । సతి కామే ప్రవృత్తిరిత్యన్వయ ఉక్తః ।
కామాభావే న ప్రవృత్తిరితి వ్యతిరేకమాహ –
ఆప్తేతి ।
అభిలషితవిషయప్రాప్తిః కామనివృత్తౌ హేతుః । న విద్యా ।
అతః కథం కర్మహేతుపరిహారాయ విద్యారమ్భ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మకామత్వే చేతి ।
కామితవిషయప్రాప్త్యా కామస్య తాత్కాలికోపశమమాత్రం న తూచ్ఛేదః । పునర్విషయాకాఙ్క్షాదిదర్శనాత్ । ఆత్మకామనాపి నిరఙ్కుశాఽఽత్మైవ వస్తు నాన్యత్తతోఽస్తీత్యేవంరూపాత్మకామత్వే సతి భవతి కామయితవ్యాభావాదేవ । ఆత్మానం హ్యద్వయానన్దరూపమజానన్నేవ వ్యతిరిక్తం విషయం పశ్యన్కామయతే । తతః కామస్యాఽఽత్మావిద్యామూలత్వాదాత్మవిద్యైవ తన్నివృత్తిహేతురిత్యర్థః ।
భవత్వాత్మవిద్యా కామవిరోధినీ కర్మహేతుపరిహారాయ బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తూయత ఇతి కథముక్తం తత్రాహ –
ఆత్మేతి ।
ఆనన్దమయం పరమాత్మానమాదయ శ్రుతిరుదాహృతా ।
ఎవం తావత్కర్మకాణ్డేనాగతార్థత్వాత్కర్మభ్యోఽసమ్భావ్యమాననిఃశ్రేయసప్రయోజనత్వాచ్చోపనిషదో వ్యాఖ్యారమ్భం సమ్భావ్య పునరనారమ్భవాదినోఽభిప్రాయముద్భావయతి –
కామ్యప్రతిషిద్ధయోరితి ।
ఆత్యన్తికాగామిశరీరానుత్పాదే స్వరూపావస్థానం నిఃశ్రేయసం, శరీరానుత్పాదశ్చ హేత్వభావాదేవ సేత్స్యతి కిం జ్ఞానార్థోపనిషదారమ్భేణేత్యర్థః ।
మతాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
యదేవ స్వర్గసాధనం జ్యోతిష్టోమాది తదేవ మోక్షసాధనం , నిరతిశయప్రీతేః స్వర్గపదార్థస్య మోక్షాదన్యత్రాసమ్భవాత్సతి శరీరే క్లేశావశ్యమ్భావాదిత్యర్థః ।
ఐకభవికపక్షే ఆద్యం మతం ప్రత్యాఖ్యాతి –
నేత్యాదినా ।
యద్యపి వర్తమానే దేహే కామ్యం ప్రతిషిద్ధం చ నాఽఽరభేత ముముక్షుస్తథాఽపి సఞ్చితస్యానేకస్య సమ్భవాద్ధేత్వభావోఽసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
ప్రాయణేనభివ్యక్తాని సర్వాణ్యేవ కర్మాణి సమ్భూయైకం శరీరమారభన్తే , తత్ర సర్వేషాముపభోగేన క్షయితత్వాత్సఞ్చితం కర్మైవ నాస్తీతిశఙ్కానిరాకరణాయోక్తమ్ –
విరుద్ధఫలానీతి ।
స్వర్గనరకఫలానాం జ్యోతిష్టోమబ్రహ్మహత్యాదీనామేకస్మిన్దేహే భోగేన క్షయాసమ్భవాత్ ప్రాయేణాస్య సర్వాభివ్యఞ్చకత్వే ప్రమాణాభావాత్బలవతా ప్రతిబద్ధస్య దుర్బలస్యావస్థానం సమ్భవతీత్యర్థః ।
సమ్భావనామాత్రమేతన్నాత్ర ప్రమాణమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కర్మశేషేతి ।
ప్రేత్య స్వకర్మఫలమనుభూయ తతః శేషేణ జన్మ ప్రతిపద్యన్త ఇతి స్వర్గాదవరోహతాం కర్మశేషసద్భావం దర్శయతీత్యర్థః ।
సఞ్చితకర్మసద్భావమఙ్గీకృత్య దేహాన్తరారమ్భో న భవిష్యతీత్యాహ –
ఇష్టేతి ।
ఎతద్భాట్టానాం సిద్ధాన్తవిరుద్ధమిత్యాహ –
నేతి ।
ముముక్షుణాఽనుష్ఠితస్య నిత్యాదేః సఞ్చితకర్మక్షయార్థత్వాభ్యుపగమేఽపి నాభిమతసిద్ధిరిత్యాహ –
యది నామేతి ।
యచ్చోక్తం ముముక్షుః కామ్యాని వర్జయేదితి తదప్యసతి వివేకబలే దుర్ఘటమ్ ।
సతి మూలాజ్ఞానే కామోద్భవస్య దుర్నివారత్వాదిత్యాహ –
న చ కర్మహేతూనామితి ।
నను కామో నాజ్ఞానమూలః ।
ఆత్మవిదామపి కామదర్శనాదిత్యత ఆహ –
స్వాత్మని చేతి ।
సర్వ ఆత్మేతి పశ్యతాం తత్త్వతో విషయాభావాదేవ కామానుపపత్తిః । అశనాదిప్రవృత్తినిమిత్తం తు కామాభాస ఎవ । వాస్తవాభినివేశాభావాదిత్యర్థః ।
తేషామప్యర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మప్రాప్తేః కామనాఽస్తీతి నాఽఽశఙ్కనీయమిత్యాహ –
స్వయం చేతి ।
యచ్చోక్తమకరణనిమిత్తప్రత్యవాయపరిహారార్థాని నిత్యానీతి తత్రాఽఽహ –
నిత్యానాం చేతి ।
ఆగామి దుఃఖం ప్రత్యవాయ ఉచ్యతే । తస్య భావరూపస్య నాభావో నిమిత్తమ్ । “పాపః పాపేన”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి శ్రుతేః । నిషిద్ధాచరణనిమిత్తత్వాద్దుఃఖస్యేత్యర్థః ।
“అకుర్వన్విహితం కర్మ నిన్దితం చ సమాచరన్ । ప్రసజ్జంశ్చేన్ద్రియార్థేషు నరః పతనమృచ్ఛతి॥” ఇతి శతృప్రత్యయాదకరణస్యాపి ప్రత్యవాయనిమిత్తత్వమవగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అతః పూర్వేతి ।
యది యథావన్నిత్యనైనిమికానుష్ఠానమభవిష్యత్తదా సఞ్చితదురితక్షయోఽభవిష్యత్ । న చాయం విహితకార్షీదిత్యతః ప్రత్యవాయో భవిష్యతీతి శిష్టైర్లక్ష్యతే ।
యథా విచికిత్సఞ్శ్రోత్రియ ఇతి ।
తతః శతృప్రత్యయస్యాన్యథా వ్యుత్పన్నత్వాన్న తద్బలాదకరణే హేతుత్వమవగన్తుం శక్యత ఇత్యర్థః ।
నను లక్షణహేత్వోః క్రియాయా ఇతి శతృప్రత్యయస్యోభయత్ర విధానే సతి కిమితి హేతుత్వమేవ న గృహ్యతే , తత్రాఽఽహ –
అన్యథేతి ।
భావరూపస్య కార్యస్య భావరూపమేవ కారణమితి ప్రత్యక్షాదిభిరవగతం , శతృప్రత్యయాదభావస్య హేతుత్వాభిధానే సర్వప్రమాణవిరోధః స్యాదిత్యర్థః । నను త్వయాప్యకరణస్య ప్రత్యవాయలక్షణత్వమిష్టమ్ । భాట్టైశ్చానుపలమ్భస్యాభావప్రమితిహేతుత్వమిష్యతే । తార్కికైశ్చ ప్రతిబన్ధకాభావస్య తత్తత్ప్రాగభావస్య చ తత్తత్కార్యవ్యవస్థాపకత్వమిష్యతే । తత్కథం భావస్యైవ కారణత్వమ్ । తదుక్తమ్ - “భావో యథా తథాఽభావః కారణం కార్యవన్మతః” ఇతి । ఉచ్యతే । అస్మాభిస్తావదభావస్య స్వరూపేణ కారణం నేష్టమ్ । కిన్తు తజ్జ్ఞానస్య ప్రతవాయగమకత్వమిష్టమ్ । తేన చ రూపేణ న ప్రత్యవాయజనకత్వమిష్యతే । నిత్యాకరణజ్ఞానే ప్రత్యవాయాభావప్రసఙ్గాత్ । భాట్టానామపి చ కేషాఞ్చిజ్జ్ఞాతస్య యోగ్యానుపలమ్భస్యాభావప్రతిమిహేతుత్వం , సత్తయా తు ప్రమితిహేతుత్వేఽభావప్రమాయాః ప్రత్యక్షత్వాపాతః । తార్కికాణామపి ప్రతిబన్ధకాభావస్య కారణత్వే అన్యోన్యాశ్రయత్వప్రసఙ్గాన్న ప్రామాణికత్వమ్ । ప్రాగభావస్యాపి జ్ఞాతరూపేణ జన్యజ్ఞాపకత్వమేవ । యస్మాదిదం ప్రాఙ్నాఽసీత్తస్మాదిదానీం జాతమితి । న తు జనకత్వం ప్రాగభావస్య నియతప్రాగ్భావిత్వేన కారణత్వే ప్రాక్కాలస్య స్వవృత్తితాపాతః । ప్రాగ్భావిత్వమపి చాన్యథాసిద్ధమిత్యుక్తం _ తత్త్వాలోకే ।
యస్మాదకరణనిమిత్తప్రత్యవాయపరిహారార్థం న నిత్యం కర్మ కిన్తు “కర్మణా పితృలోకః”(బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) “సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి ఇతి”(ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) శ్రుతేః పితృలోకప్రాప్తిఫలమ్ , తస్మాన్న యథోక్తచరితస్య శరీరానుత్పాద ఇత్యాహ –
ఆయత్నత ఇతి ।
ద్వితీయమతమనూద్య దూషయతి –
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
విద్యాసహితేనాపి కర్మణాఽఽరభ్యశ్చేన్మోక్షస్తర్హ్యనిత్య ఎవ ।
యత్కృతకం తదనిత్యమితి వ్యాప్తిదర్శనాదిత్యుక్తం తత్ర వ్యాప్తిభఙ్గం మన్వానః శఙ్కతే –
యద్వినష్ఠమితి ।
భావరూపత్వాదితి । యద్భావరూపం కార్యం తదనిత్యమితి వ్యాప్తేస్తవ చ మోక్షస్య నిరతిశయప్రీతేర్భావత్వాదనిత్యత్వం స్యాదేవేత్యర్థః । ప్రధ్వంసాభావస్య కార్యత్వమభ్యుపగమ్య యత్ప్రధ్వంసాతిరిక్తకార్యం తదనిత్యమితి వ్యాప్తిర్వ్యాఖ్యాతైవ ।
వస్తుతస్తు ప్రధ్వంసస్య కార్యత్వమపి నాస్తీత్యాహ –
ప్రధ్వంసేతి ।
జన్యాశ్రయత్వం తావత్ప్రధ్వంసస్య న కార్యత్వమ్ । జనేర్నైరుక్తైర్భావవికారత్వాభ్యుపగమాత్ । నాపి ప్రాగసతః సత్తాసమవాయాదిలక్షణమ్ । తదనభ్యుపగమాత్ । నాప్యుత్తరకాలయోగః । కాలేన సమ్భన్ధాభావాత్ । అవచ్ఛేదావచ్ఛేదకభావస్య సమ్బన్ధాన్తరమూలకత్వదర్శనాత్ , తదుత్తరకాలస్య ప్రధ్వంసావచ్ఛేదకత్వం స్వభావశ్చేదన్యావచ్ఛేదకత్వం స్వభావో న స్యాత్ । తస్మాదభావస్య నిర్విశేషకత్వాత్కార్యత్వం కల్పనామాత్రపరమితి భావః ।
కిఞ్చ , అభావస్య భావనిషేధమాత్రస్వభావత్వాద్భావవిరోధిత్వాచ్చ న భావరూపో ధర్మః సమ్భవతీత్యాహ –
భావేతి ।
నను అభావశ్చతుర్విధః । తత్రానిత్యః ప్రాగభావః ।
ప్రధ్వంసాదయస్తు నిత్యాః తతః కథం నిర్విశేషత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యథా హీతి ।
విధిప్రత్యయస్యైకాకారత్వాదేక ఎవ భావోవచ్ఛేదకభేదాద్భిన్న ఇవ ప్రకాశతే జాయతే నశ్యతి చేతి క్రియాయోగాత్సంఖ్యాగుణయోగాద్ద్రవ్యవదభావో వికల్ప్యతే । న తు తత్త్వతః సవిశేష ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ న తత్త్వతః సవిశేష ఇత్యాహ –
న హీతి ।
విశేషణం హి విశేష్యాన్వయి ప్రసిద్ధమ్ । ప్రతియోగినా చ విశేషణేన నాభావస్య సహభావోఽస్తి । ఘటప్రధ్వంసస్య నిత్యత్వే ఘటస్యాపి నిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । ఘటసహభావిత్వే చ తదభావత్వవ్యాఘాతాద్భావాభావయోః సహానవస్థానరూపవిరోధాభ్యుపగమాత్ । తతః ప్రతియోగివిశేషాదభావః సవిశేషః కార్యత్వాదిధర్మవానితి విభ్రమమాత్రమిత్యర్థః ।
ఎవం ప్రధ్వంసదృష్టాన్తేన శఙ్కితం నిత్యత్వం పరిహృత్య ప్రకారాన్తరేణాఽఽశఙ్కాం నిషేధయతి –
విద్యాకర్మేత్యాదినా ।
విద్యాకర్మణోః కర్తా నిత్య ఇతి సాధనసాన్తత్యాత్సాధ్యసాన్తత్యం న వాచ్యమ్ । కర్తృత్త్వస్యానుపరమేఽనిర్మోక్షప్రసఙ్గాదుపరమే చ సాధనసాన్తత్యాభావాన్మోక్షస్య విచ్ఛిత్తిః స్యాదిత్యర్థః । యస్మాన్నిఃశ్రేయసం బ్రహ్మజ్ఞానం వినా దుష్ప్రాపం తస్మాదిత్యుపసంహారః ।
బ్రహ్మవిద్యాయాముపనిషచ్ఛబ్దప్రసిద్ధిరపి విద్యాయా ఎవ నిఃశ్రేయససాధనత్వే ప్రమాణమిత్యాహ –
ఉపనిషదితి ।
నిశాతనాత్ శిథిలీకరణాదిత్యర్థః । అస్యాం విద్యాయాం నిమిత్తభూతాయాం పరం శ్రేయో బ్రహ్మ జీవస్యోపనిషణ్ణమాత్మతయోపస్థితం భవతీత్యర్థః ।
ఎవముపనిషదాం వ్యాఖ్యారమ్భం సమ్భావ్య ప్రతిపదవ్యాఖ్యామారభతే –
శం ముఖమిత్యాదినా ।
శం నో భవత్త్వితి । సుఖకృద్భవత్విత్యర్థః ।
అధ్యాత్మప్రాణకరణాభిమానినీనాం దేవతానాం సుఖకృత్త్వం కిమితి ప్రార్థ్యతే తత్రాఽఽహ –
తామసు హీతి ।
శ్రవణం గురుపాదోపసర్పణపూర్వకం వేదాన్తానాం తాత్పర్యావధారణమ్ । ధారణం శ్రుతస్యాప్యవిస్మరణం । ఉపయోగః శిష్యేభ్యో నివేదనమ్ ।
అన్యద్బ్రహ్మవాయుశ్చాన్య ఇతి నాఽఽశఙ్కనీయమిత్యాహ –
పరోక్షేతి ।
బ్రహ్మణే ఇతి పరోక్షేణ “స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షత ”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౯) ఇతి శ్రుతేః । వాయుశబ్దేన చ ప్రత్యక్షతయా నిర్దేశః । ప్రాణస్య ప్రత్యక్షత్వాదిత్యర్థః ।
యద్యపి సూత్రాత్మరూపేణ వాయుః పరోక్షః తథాఽప్యాధ్యాత్మికప్రాణవాయురూపేణ బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వేఽప్యపరోక్షత్వమిత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
బాహ్యం చక్షురాది రూపదర్శనాద్యనుమేయత్వాద్వ్యవహితమ్ । ప్రాణస్త్వవ్యవధానేన సాక్షివేద్యః సన్నిహితశ్చ భోక్తురితి చక్షురాద్యపేక్షయా ప్రత్యక్ష ఇత్యర్థః । బృహనాద్బ్రహ్మ । ప్రాణకృతేన హ్యశనాదినా శరీరాదేర్బృహణం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
యథారాజ్ఞో దౌవారికం కశ్చిద్రాజదిదృక్షురాహ – “త్వమేవ రాజా” ఇతి తథా హార్దస్య బ్రహ్మణో ద్వారపం ప్రాణం హార్థం బ్రహ్మ దిదృక్షుర్ముముక్షురాహ –
త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వదిష్యామితి ।
బ్రహ్మవదనక్రియా ప్రాణదేవతాస్తుత్యర్థా ।
స్తుత్యన్తరమాహ –
ఋతమిత్యాదినా ॥౧॥
యత్నోపరమ ఇతి ।
స్వరోష్మవ్యఞ్జనప్రమాదో మా భూదిత్యర్థః । అన్యథా వివక్షితార్థసిద్ధిరేవ న స్యాత్ । తదుక్తమ్ - “మన్త్రో హీనః స్వరతో వర్ణతో వా మిథ్యాప్రయుక్తో న తమర్థమాహ । స వాగ్వజ్రో యజమానం హినస్తి యథేన్ద్రశత్రుః స్వరతోఽపరాధాత్ ॥”(పా.శి. ౫౨) ఇతి ।
లక్షణమితి ।
లక్షణం శాస్త్రమ్ । ఋటురషాణాం మూర్ధా । ఇచుయశానాం తాల్విత్యాది । తస్యాన్యత్రైవ సిద్ధత్వాదిహ కర్మవ్యుప్తత్తిరేవ శిక్షాశబ్దస్య గ్రాహ్యా ।[రూపమితి] “చక్షిఙః ఖ్యాఞ్” “వా లిటి ”(పా.సూ. ౨।౪।౫౫) ఇతి సూత్రేణ ఖ్యాఞాదిష్టో యస్తస్యేదం రూపం న “ఖ్యా ప్రకథేన ” ఇత్యస్య సోపసర్గస్య , ప్రయోగానభిధానాదిత్యర్థః ॥
సంహితా వర్ణానాం సన్నికర్షస్తద్విషయముపాసనం ప్రథమం కథ్యత ఇత్యాహ –
అధునేతి ।
సన్నిధానాచ్చ స్వశాఖాసంహితైవ గ్రాహ్యా । శం నో మిత్ర ఇత్యాశీర్వాదః కృత్స్నోపనిషచ్ఛేషః ।
సంహితోపనిషచ్ఛేషమశీర్వాదాన్తరమాహ –
తత్రేతి ।
వస్తూపాసనం హిత్వా ప్రథమతః శబ్దోపాసనవిధానే హేతురతః శబ్దేనోక్త ఇత్యాహ –
యతోఽన్యర్థమితి ।
పఞ్చస్వితి సప్తమీ తృతీయార్థే విపరిణేయా । అధికరణశబ్దశ్చ విషయపర్యాయః । పఞ్చభిః పర్యాయైః విశేషితం జ్ఞానం వర్ణేషు వక్తవ్యమ్ । యథా విష్ణుదర్శనం ప్రతిమాయామిత్యర్థః ।
లోకేష్వధీతి ।
లోకానాధికృత్యోపాదాయ ధ్యేయత్వమిత్యర్థః । విద్యాశబ్దేన విద్యాప్రతిబద్ధ ఆచార్యాదిర్వివక్షితః । తథైవ ప్రజాశబ్దేన ప్రజాప్రతిబద్ధః ప్రిత్రాదిర్వివక్షితః ।
అధ్యాత్మమితి ।
ఆత్మానం భోక్తారమధికృత్య యద్వర్తతే జిహ్వాది తద్వివక్షితమ్ । సర్వత్ర తత్తదభిమానీని దేవతైవ గ్రాహ్యా । అన్యస్యోపాస్యత్వాసమ్భవాదితి ।
విధిశేషమర్థవాదమాహ –
తా ఎతా ఇతి ।
సంహితోపనిషదః కర్తవ్యా ఇత్యుత్పత్తివిధిరుక్తః ।
కథం కర్తవ్యా ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం వినియోగవిధిమాహ –
అథ తాసామిత్యాదినా ।
కర్తురేకత్వాదనుష్ఠేయానాం బహుత్వాదవశ్యమ్భావిని క్రమే విశేషనియమర్థోఽథశబ్దః । “హృదయసాగ్రేఽవద్యత్యథ జిహ్వాయా అథ వక్షసః” ఇతివత్ । ఉపప్రదర్శ్యన్తే పరామృశ్యన్తే । అవికారవిధిప్రదర్శనాయ, యథా షడ్యాగాః సముచ్చితాః । ఫలసాధనమధికారాంశేనాభేదాత్ ।
తథా పఞ్చోపనిషదః సముచ్చితాః ప్రజాదిఫలకామస్యానుష్ఠేయా ఇత్యాహ –
యః కశ్చిదిత్యాదినా ।
ఫలకామినానుష్ఠీయమానం సంహితోపాసనం కామితఫలాయ భవతి । ఫలానభిసన్ధినా త్వనుష్ఠీయమానం బ్రహ్మవిద్యార్థం భవతి । మేధాహీనేన బ్రహ్మణోఽవగన్తుమశ్యక్యత్వాన్మేధాకామస్య జపోఽపి బ్రహ్మవిద్యార్థో భవతి । శ్రీవిహీనేన సత్త్వశుద్ధ్యర్థం యాగాద్యనుష్ఠాతుం న శక్యత ఇతి శ్రీకామస్య హోమోఽపి పరమ్పరయా బ్రహ్మవిద్యోపయోగీతి మహత్తాత్పర్యం విద్యాసన్నిధిసమామ్నాతానాం సర్వత్ర ద్రష్ఠవ్యమ్ ॥౩॥
అవాన్తరతాత్పర్యమభిప్రేత్యాహ –
యశ్ఛన్దసామిత్యాదినా ।
సమ్బభూవేతి జన్మవాచకే పదే శ్రూయమాణే కిమితి “ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్”(ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరానుసారేణాఽఽత్మజ్ఞానయోగ్యకార్యశ్రేష్ఠత్వేన ప్రతిభానం వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ ।
న హీతి ।
పురుషవిపరిణామ ఇతి । భూయాసమిత్యుత్తమపురుషస్య ప్రకృతస్య ప్రథమపురుషత్వేన విపరిణామః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ।
అచేతనశబ్దం ప్రతి ప్రార్థనా కథం ? కథం చేన్ద్రశబ్దేనాభిధానమిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మాభేదవివక్షయేత్యభిప్రేత్యాహ –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మాభేదేన ప్రార్థితదానే సమర్థశ్చేదోఙ్కారః కిమితి సర్వైర్నోపాస్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
మేధయేతి ।
లౌకికప్రజ్ఞయేతి ।
శాలగ్రామాదిశ్వివ దేవతాబుద్ధ్యేత్యర్థః । నైతేష్వార్షేయాది మృగ్యమ్ । బ్రాహ్మణోత్పన్నత్వాత్ । “వస నివాసే , వస ఆచ్ఛాదనే” ఇతి ధాతుద్వయదుప్రత్యయః శీలేఽర్థే । వసుర్వసనశీలః । పరాచ్ఛాదనశీలో వా వసుః । అతిశయేన వసుర్వసీయాంస్తస్మాద్వసీయసః । ఈలోపశ్ఛాన్దసః ।
వసుమాన్వసుశబ్దేన లక్ష్యత ఇత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
వసుమత్తరాద్వేతి ।
పూర్వోక్తస్య ప్రయోజనమాహ –
కిఞ్చేతి ।
యదుక్తం “బ్రహ్మచారిణో మామాయన్తు” ఇతి తత్ర దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరానువాకస్య సమ్బన్ధమాహ –
సంహితావిషయమిత్యాదినా ।
వ్యాహృతీనాం శ్రద్ధాగృహీతత్వాత్తత్పరిత్యాగేనోపదిశ్యమానం బ్రహ్మ న బుద్ధిమారోహేదితి తతో వ్యాహృతిశరీరం హిరణ్యగర్భాఖ్యం బ్రహ్మాన్తర్హృదయే ధ్యేయత్వేనోపదిశ్యత ఇత్యర్థః । మహ ఇతి వ్యాహృతావఙ్గిబ్రహ్మదృష్టిః కర్తవ్యా ।
తత్ర కిం సామ్యమిత్యత ఆహ –
మహద్ధీతి ।
యథా దేవదత్తస్య పాదాదీన్యఙ్గాని మధ్యభాగశ్చాఙ్గీ , ఇతరేషామఙ్గానామాత్మా కథ్యతే వ్యాపకత్వాత్ । తథా మహోవ్యాహృతిర్హిరణ్యగర్భస్య బ్రహ్మణో మధ్యభాగ ఆత్మేతి కల్ప్యతే । ఇతరాశ్చ వ్యాహృతయః పాదాద్యవయవత్వేన కల్ప్యన్తే । ప్రథమవ్యాహృతిః పాదౌ , ద్వితీయా బాహూ , తృతీయా శిర ఇత్యర్థః । వ్యాహృత్యవయవం బ్రహ్మోపాసీతేత్యుత్పత్తివిధిరుక్తః ।
ఇదానీమఙ్గవిశేషవిధిః కథ్యతే –
భూరితి వా అయం లోక ఇత్యాదినా ।
తత్రైకైకా వ్యాహృతిశ్చతుష్ప్రకారాఽవగన్తవ్యేతి తాత్పర్యమాహ –
అయం లోక ఇత్యాదినా ।
ఎకైకా వ్య్యాహృతయో యదా చతుష్ప్రకారాశ్చిన్త్యన్తే తదా షోడశకలః పురుష ఉపాసితో భవతీత్యభిప్రేత్య సంక్షేపమాహ –
తా వా ఎతా ఇతి ।
స వేద బ్రహ్మేతి బ్రహ్మవేదనం ఫలత్వేన న సఙ్కీర్త్యతేఽధికారవిధివాక్యే ।
కిన్తు వక్ష్యమాణాను వాకేనాస్మిన్నేవ బ్రహ్మోపాసనే గుణవిధానం భవిష్యతీతి సూచయితుమిత్యాహ –
న తద్విశేషవివక్షుత్వాదిత్యాదినా ।
యది వ్యాహృత్యవయవమేవ బ్రహ్మోత్తరత్రోపాస్యతే తదైవోపాసకస్య ప్రథమవ్యాహృత్యాత్మకేఽగ్నౌ ప్రతిష్ఠాభిధానం ఘటేత ।
తస్మాద్వ్యాహృత్యాత్మకదేవతాప్రాప్త్యభిధానం ఉపాసనైకత్వే లిఙ్గమాహ –
లిఙ్గాచ్చేతి ।
కిఞ్చైకత్ర ప్రధానవిద్యావిధిరపరత్ర గుణవిధిరిత్యేవమనువాకభేదే చరితార్థే నానన్యథాసిద్ధం భేదకం ప్రమాణముపలభ్యత ఇత్యాహ –
విధాయకాభావాచ్చేతి ।
విధాయక ఇతి । భిన్నవిద్యాబోధక ఇత్యర్థః ।
తదుపలభ్యత్వాదితి ।
జ్ఞానాకారపరిణామిని మనస్యేవోపలభ్యత్వాద్ధ్యాయిభిరిత్యర్థః । జడస్య మనసః ప్రవృత్తిం దృష్ట్వా తదధిష్ఠాతృతయా హిరణ్యగర్భోఽనుమీయతే । తస్య శాస్త్రే సకలకరణాధిష్ఠాతృత్వేన ప్రసిద్ధత్వాదితి తల్లిఙ్గత్వముక్తమిత్యర్థః ।
స్వారాజ్యం నిరఙ్కుశమైశ్వర్యం జగత్స్రష్టుత్వాదిలక్షణం న భవతీత్యాహ –
అఙ్గభూతానాం దేవానామితి ।
సావధికమైశ్వర్యమేవాఽఽహ –
ఆప్నోతీత్యాదినా ।
ఉత్తరోఽప్యనువాకః ప్రకారాన్తరేణ హిరణ్యగర్భోపాసనవిషయ ఇత్యాహ –
యదేతదిత్యాదినా ।
ప్రుథివ్యాదేః కథం పాఙ్క్తత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయాం పఙ్క్త్యాఖ్యస్య చ్ఛన్దసః సమ్పాదనాదిత్యాహ –
పఞ్చసంఖ్యేతి ।
న కేవలం పఞ్చసంఖ్యాయోగాత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దఃసమ్పాదనం యజ్ఞత్వసమ్పాదనమపి కర్తుం శక్యత ఇత్యాహ –
పాఙ్క్తశ్చ యజ్ఞ ఇతి ।
పత్నీయజమానపుత్రదైవమానుషవిత్తైః పఞ్చభిః సమ్పాద్యత ఇతి యజ్ఞః పాఙ్క్త ఇత్యర్థః ।
“ఉత్కృష్టదృష్టిర్నికృష్టే ఫలవతీ” ఇతి న్యాయాద్బాహ్యపాఙక్తరూపేణాఽఽధ్యాత్మికపాఙ్క్తత్రయమవగన్తవ్యమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
ఎకాత్మతయేతి ।
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరానువాకమవతారయతి –
వ్యాహృత్యాత్మన ఇత్యాదినా ।
వేదవిదాం హి సర్వాః క్రియా ఓఙ్కారముచ్చార్య ప్రవర్తన్తే తతస్తస్య శ్రద్ధాగృహీతత్వాత్తత్పరిహారేణోపదిష్టం బ్రహ్మ న బుద్ధిమారోహేదతస్తమాదాయైవోపాసనం విధాయత ఇత్యర్థః ।
నన్వోఙ్కారస్య శబ్దమాత్రస్యాచేతనత్వాదహమనేనోపాసిత ఇతి జ్ఞానాభావాత్కథం ఫలదాతృత్వ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరాపరేతి ।
ప్రతిమాద్యర్చన ఇవ సర్వత్రేశ్వర ఎవ ఫలదాతేతి భావః ।
ఓఙ్కారే బ్రహ్మత్వాధ్యాసే కిం సాదృశ్యమిత్యత ఆహ –
ఓమితీదమితి ।
సర్వాస్పదత్వమోఙ్కారస్య బ్రహ్మణా సాదృశ్యమిత్యర్థః । శస్త్రాణి గీతిరహితా ఋచ ఉచ్యన్తే ।
ప్రతిగరమితి ।
ఓఽథామోదైవేతి శబ్దమధ్వర్యుః ప్రతిగృణాతి హోతుః శంసనం ప్రతి ప్రతిశసనముచ్చారయతీత్యర్థః ।
ప్రవక్ష్యన్నితి ।
“వచ పరిభాషణే” ఇత్యస్య రూపం ప్రథమవ్యాఖ్యానే । ద్వేతీయే “వహ ప్రాపణే” ఇయస్య ద్రష్టవ్యమ్ ।
వ్యవహితానువాకేన సమ్బన్ధమాహ –
విజ్ఞానాదేవేత్యాదినా ।
అపరవిద్యాసహకారితయా తత్ఫలేనైవ ఫలవత్త్వసిద్ధ్యర్థముత్తరానువాకారమ్భ ఇత్యర్థః । లౌకికసంవ్యవహారో వివాహాదిః ।
పునః పునః స్వాధ్యాయప్రవచనగ్రహణస్య తాత్పర్యమాహ –
సర్వైరేతైరితి ।
కిమితి తత్నతోఽనుష్ఠేయే తత్రాఽఽహ –
స్వాధ్యాయాధీనమితి ।
త్రయాణామృషీణాం మతభేదోపన్యాసేన స్వాధ్యాయప్రవచనయోరేవాదరం వివృణోతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
స్వాధ్యాయార్థ ఇతి జపార్థః “ ఇషే త్వేతి శాఖాం ఛినత్తి” ఇతివత్ । అన్యత్ర వినియోజకం శ్రుత్యాదిప్రమాణమపి నోపలభ్యత ఇత్యాహ –
న చాన్యార్థత్వమితి ।
అక్షితమసీత్యాదివదుపాసనావిధిశేషత్వం వా వక్తుం న శక్యతే । జ్ఞానసాధనక్రియావిధేః ప్రక్రాన్తత్వాదిత్యర్థః । అహం వృక్షస్యేతిమన్త్రస్యర్షిస్త్రిశఙ్కుః , పఙ్క్తిశ్ఛన్దః , పరమాత్మా దేవతా , బ్రహ్మవిద్యార్థే జపే వినియోగః ।
న కేవలమస్య జపో విద్యార్థః పూర్వోక్తాని కర్మాణ్యపీత్యాహ –
ఋతం చేత్యాదినా ।
ఉత్తరానువాకస్య తాత్పర్యమాహ –
వేదమనూచ్యేత్యాదినా ।
విద్యోత్పత్త్యర్థం నిత్యనైమిత్తికాన్యనుష్ఠేయానీత్యేకో నియమ ఉక్తః ।
ప్రాగేవ చానుష్ఠేయానీతి నియమాన్తరమాహ –
ప్రాగుపన్యాసాచ్చ కర్మణామితి ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి కేవలేత్యాదినా । అవిద్యయా కర్మణా మృత్యుమధర్మ తీర్త్వేతి మన్త్రోఽపి విద్యోత్పత్తేః ప్రాగేవ కర్మానుష్ఠానం సూచయతీత్యర్థః ।
“ఋతం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ”(తై.ఉ. ౧ । ౯ । ౧) ఇత్యాదినా పూర్వత్ర కర్మానుష్ఠానముక్తమేవాతః పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఋతాదీనామితి ।
విచారమకృత్వా గురుకులాన్న నివర్తితవ్యమ్ ।
కిన్త్వధ్యయనవిధేరర్థావబోధనద్వారేణ పురుషార్థపర్యవసాయితాసిద్ధ్యర్థమక్షరగ్రహణానన్తరమర్థావబోధే ప్రయతితవ్యమిత్యాహ –
గ్రన్థగ్రహణాదన్వితి ।
“వేదమధీత్య స్నాయాత్” ఇతి స్మృతిరప్యేతచ్ఛతి విరుద్ధేత్యాహ –
అతోఽవగమ్యత ఇతి ।
వక్తవ్యమితి ।
వచనార్హం పరస్య హితమిత్యర్థః ।
ఆద్యానువాకే కేవలాయా విద్యాయా నిఃశ్రయససాధనత్వముక్తమపి స్ఫుటీకర్తుం కర్మవిధిముపలభ్య ప్రసఙ్గాత్పునర్విచారయితుముపక్రమతే –
అత్రైతచ్చిన్త్యత ఇత్యాదినా ।
వివేకార్థమితి పృథక్ఫలత్వజ్ఞాపనార్థమిత్యర్థః । “ భూతం భవ్యాయోపదిశ్యతే” ఇతి న్యాయేనాఽఽత్మజ్ఞానస్యాపి కర్మకర్తృసంస్కారతయా కర్మవిధిశేషత్వాచ్ఛుతస్యాపి ఫలస్యార్థవాదమాత్రత్వాత్కర్మభ్య ఎవ పరం శ్రేయ ఇతి పూర్వః పక్షః ।
సిద్ధాన్తమాహ –
న నిత్యత్వాదిత్యాదినా ।
యద్యప్యధ్యయనవిధిప్రయుక్త్యా కృత్స్నో వేదార్థం ఎకేన విచారితవ్యస్తథాఽప్యధ్యయనవిధౌ ప్రతివాక్యాధ్యయనం ప్రతివాక్యార్థవిచారం చ వ్యాపారభేదాత్తత్ప్రయుక్తఽభ్యుదయకామస్య కర్మోపయోగివాక్యార్థజ్ఞానవత్త్వమాత్రేణ కర్మణ్యధికారసమ్భవాద్బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య తత్రానుపయోగిత్వాన్న సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారే ప్రమాణమస్తీత్యాహ –
తచ్చ నేతి ।
యద్యపి చాధ్యయనవిధిప్రయుక్త్యా వేదాన్తవిచారోఽపి కృతో గురుకుల ఎవ తథాఽపి న సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతోఽధికారః ।
ఉపాసనాసాధ్యస్య బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య పృథగ్భావాదిత్యాహ –
శ్రుతజ్ఞానేతి ।
శ్రుతాద్గురుకులే విచారితాద్వాక్యాత్కర్మానుష్ఠానోపయోగి యజ్జ్ఞానం తావన్మాత్రేణ కర్మణ్యధిక్రియతే న బ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలముపాసనమపేక్షతే వ్యతిరేకాభావాదిత్యర్థః ।
అధ్యయనవిధివ్యాపారోపరమేఽనుష్ఠేయం తథాభూతంబ్రహ్మోపాసనమేవ నాస్తి, మానాభావాదితి న వక్తవ్యమిత్యాహ –
ఉపాసనం చేతి ।
ఎతచ్చ కర్మమీమాంసాన్యాయాఙ్గీకారమాత్రేణోక్తమ్ । వస్తుతశ్చ శ్రోతవ్యవిధిప్రయుక్త ఎవోపనిషద్విచారారమ్భో భిన్నాధికారః । కర్మకాణ్డవిచారోఽప్యుత్తరవిధిప్రయుక్త ఎవేతి ప్రకటార్థే ప్రతిష్ఠితమ్ । కేవలం కర్మ మోక్షసాధనమితి పక్షం నిరస్య విద్యాసముచ్చితం మోక్షసాధనమితి పక్షాన్తరమాశఙ్క్య నిషేధత్తి ఎవం తర్హీత్యాదినా । “న స పునరావర్తతే” (శరభోపనిషత్) ఇతి వచనాదారభ్యోఽపి మోక్షో నిత్య ఇతి న శక్యం వక్తుమ్ । ప్రసిద్ధపదార్థయోగ్యత్వముపాదాయ వచనస్య సంసర్గజ్ఞాపకత్వాత్ । న చారభ్యస్య నిత్యత్వే యోగ్యత్వం ప్రసిద్ధమ్ । అన్యథా వచనస్య కారకత్వప్రసఙ్గాత్ ।
“అన్ధో మణిమవిన్దత్” ఇత్యాదిష్వపి యోగ్యతాకల్పనప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
న జ్ఞాపకత్వాదిత్యాదినా ।
కర్మ ప్రధానం విద్యా చోపసర్జనమితి సముచ్చయం నిరస్య సమసముచ్చయేఽప్యతిదిశతి –
ఎతేనేతి ।
అనిత్యత్వాదిదోషప్రసఙ్గేనేత్యర్థః ।
మోక్షేతి ।
మోక్షస్య ప్రతిబన్ధహేతురవిద్యాఽధర్మాదిస్తన్నివర్తకే విద్యాకర్మణీ న స్వరూపోత్పాదకే । తతః స్వరూపావస్థానస్య నిత్యత్వమ్ ।
ప్రధ్వంసస్య చ కృతకస్యాపి నిత్యత్వం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః । “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతేః కేవలవిద్యాసాధ్యైవావిద్యానివృత్తిః న తత్ర విద్యాయాః సహకార్యపేక్షా కర్మఫలం త్వన్యదేవ ప్రసిద్ధమిత్యాహ –
న కర్మణ ఇతి ।
ఉత్పత్తిః పురోడాశాదేః । సంస్కారో వ్రీహ్యాదేః । వికారః సోమస్య । ఆప్తిర్వేదస్య । కర్మఫలం ప్రసిద్ధమ్ । ఆత్మస్వరూపస్య తు మోక్షస్యానాదిత్వాదనాధేయాతిశయత్వాదవికారత్వాన్నిత్యాప్తత్వాచ్చ కర్మఫలాద్వైపరీత్యమిత్యర్థః ।
గతిశ్రుతేరితి ।
అర్చిరాదిగతిశ్రవణాద్బ్రహ్మాణ్డాద్బహిఃస్థితబ్రహ్మప్రాప్తిర్మోక్షః । తతో నిత్యాప్తత్వమసిద్ధమిత్యర్థః ।
గత్వా ప్రాప్తిః కిం సంయోగలక్షణా తాదాత్మ్యలక్షణా వా , నోభయథాఽపీత్యాహ –
న సర్వగతత్వాదితి ।
గత్యాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యం శఙ్కాపూర్వకం దర్శయతి –
గత్యైశ్వర్యేత్యాదినా ।
సముచ్చయమభ్యుపగమ్య కర్మకార్యం కిఞ్చిన్మోక్షే న సమ్భవతీత్యుక్తమ్ ।
సోఽపి న సమ్భవతీత్యాహ –
విరోధాచ్చేత్యాదినా ।
యది కర్త్రాదికారకభేదస్య సత్యత్వాంశమపాబాధ్య బ్రహ్మజ్ఞానముపదిశ్యతే తదా మిథ్యార్థత్వాత్కర్మవిధీనామప్రామాణ్యం స్యాదిత్యాహ –
విహితత్వాదితి ।
శఙ్కాం వివృణోతి –
యదీత్యాదినా ।
అధ్యయనవిధిగృహీతానాం శ్రుతీనాం పురుషార్థోపదర్శకత్వేన ప్రామాణ్యం వక్తవ్యమ్ । న తు భేదస్య సత్యత్వేన ।
తతః ప్రసిద్ధిసిద్ధం కారకాదిభేదమర్థక్రియాసమర్థమాదాయ ప్రవృత్తానాం ప్రామాణ్యం న విరుధ్యత ఇత్యాహ –
న పురుషార్థేతి ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి –
విద్యోపదేశపరా తావదిత్యాదినా ।
పూర్వం సతమిథ్యావిషయత్వేన విద్యాకర్మణోర్విరోధమాదాయ సముచ్చయో నిరస్తః ।
ఇదానీం కామ్యకామివిషయత్వేన విరోధమాహ –
అపి చేత్యాదినా ।
సమసముచ్చయం నిరస్య గుణప్రధానభావేనాపి సముచ్చయం నిరస్యతి –
విరోధాదేవ చేతి ।
విద్యా చేత్కర్మాణి స్వఫలే నాపేక్షతే విరుద్ధత్వాత్త్రిదణ్డిధర్మవదృతుగమనం కథం తర్హి విద్యాసన్నిధానే కర్మాణాం పాఠ ఇత్యత ఆహ –
స్వాత్మలాభేత్వితి ।
కర్మణాం విద్యాసాధనత్వం శ్రుత్వా గార్హస్థ్యమేవైకమనుష్ఠేయమితి ప్రత్యవతిష్ఠన్తే కర్మజడాః –
ఎవం తర్హీతి ।
శ్రుతిస్మృతిష్వాశ్రమాన్తరాణామపి విహితత్వవిశేషాత్తదీయకర్మసు కర్మత్వావిశేషాచ్చ గ్రామ్యధర్మరాగిణామేవైతచ్చోద్యమిత్యాహ న కర్మనేకత్వాదితి ।
అసఙ్కీర్ణత్వాదితి ।
హింసాద్యమిశ్రితత్వాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ కర్మణో విద్యాసాధనత్వేఽపి న గార్హస్థ్యమావశ్యకమిత్యాహ –
జన్మాన్తరేతి ।
కామినాం గార్హస్థ్యస్యానుష్ఠేయత్వేఽపి న సర్వైరనుష్ఠేయత్వమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
లోకార్థత్వాచ్చేత్యాదినా ।
గార్హస్థ్యస్యానావశ్యకత్వేన వైకల్పికమనుష్ఠానముక్తం తత్రాతుల్యబలత్వేన వికల్పమాక్షిపతికర్మ ప్రతి శ్రుతేరితి ।
జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాదితి పరిహారభాష్యం వివృణోతి –
యదుక్తమిత్యాదినా ।
కర్మణి యత్నాధికస్యాన్యథాసిద్ధత్వాత్ వికల్పవిఘాతకత్వం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఇదానీం గృహస్థాశ్రమకర్మాణాం బహిరఙ్గత్వం సంన్యాసాశ్రమకర్మణాం త్వన్తరఙ్గవిద్యాసాధనత్వమితి విశేషం దర్శయితుం చోద్యముద్భావయతి –
కర్మనిమిత్తత్వాదిత్యాదినా ।
శం నో మిత్ర ఇతి ।
తదపరం బ్రహ్మ మామపరవిద్యార్థినమావీదరక్షదిత్యర్థః ।
శాన్తిద్వయస్యాపౌనరుక్త్యమాహ –
శం నో మిత్ర ఇతి ।
ఇదానీం పరవిద్యార్థినమప్యవతు సాధారణ్యేన మయా పూర్వం ప్రర్థితత్వాదిత్యర్థః ।
అసాధారణ్యేన పరవిద్యోపసర్గశాన్త్యర్థమాహ –
సహ నావవత్వితి ।
నావావయోస్తేజస్వినోరధీతం తేజస్వ్యస్త్వితి యోజనా ।
వృత్తానువాదపూర్వంకమానన్దవల్ల్యాస్తాత్పర్యమాహ –
సంహితాదీత్యాదినా ।
నను యథా పూర్వమాప్నోతి స్వరాజ్యమిత్యపరవిద్యాఫలముక్తం సంసారగోచరమేవ తథా పరవిద్యాఫలముక్తం సంసారగోచరమేవ తథా పరవిద్యాఫలమపి “సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామాన్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి సర్వవిషయసాధ్యానన్దాన్ సంసారగోచరానేవ దర్శయిష్యతి కథమాత్యన్తికః సంసారాభావ ఇత్యత ఆహ –
ప్రయోజనం చాస్యా ఇతి ।
సర్వకామశబ్దేన నిరతిశయానన్దభివ్యక్తిర్వివక్షితా । సా చ స్వభావానన్దానభివ్యక్తిరూపావిద్యానివృత్తిరేవేతి న సంసారగోచరం ఫలమిత్యర్థః ।
ఆద్యవాక్యస్యావాన్తరతాత్పర్యమాహ –
స్వయమేవ చేతి ।
విద్యయైవ కేవలయా మోక్షః సాధయితుం శక్యతే బ్రహ్మవిదితివిశేషణాత్ ।
సమ్బన్ధజ్ఞానస్య పురుషాకాఙ్క్షావిషయతయా పరప్రాప్తిః ప్రయోజనం విద్యాయా ఇతి జ్ఞాపనస్య వా కుత్రోపయోగ ఇత్యాశఙ్క్య యజ్ఞాదిపరిత్యాగేన వేదాన్తశ్రవణాదావేవ ముముక్షుణా ప్రవర్తితవ్యామిత్యత్రేత్యాహ –
నిర్జ్ఞాతయోర్హీతి ।
పరశబ్దేనోత్కృష్టముచ్యతే కథం బ్రహ్మేతి వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
ఆప్నోతిశబ్దస్యౌపచారికమర్థం దర్శయితుం శఙ్కాముఖేన ముఖ్యార్థో బాధకమాహ –
నను సర్వగతమిత్యాదినా ।
పరమార్థతో బ్రహ్మస్వరూపస్యాపి సతో జీవస్యావిద్యయా బ్రహ్మస్వరూపస్యాపి సతో జీవస్యావిద్యయా బ్రహ్మానాప్త స్యాదితి సమ్బన్ధః । భూతమాత్రాభిర్భూతాంశైః కృతా యే బాహ్యాః పరిచ్ఛిన్నాశ్చాన్నమయాదయస్తదాత్మత్వదర్శిన ఇత్యవిద్యాఆ విక్షేపకత్వం స్వరూపముక్తమ్ । పరమార్థం బ్రహ్మస్వరూపం నాస్తీత్యభావదర్శనమావరణలక్షణం లిఙ్గం యస్యాః సా తథోక్తా ।
స్వరూపేప్యగ్రహణవిపర్యయౌ భవత ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
ప్రకృతేతి ।
ప్రకృతసంఖ్యాపూరణస్య దశమస్య నవైవ వయం వర్తామహ ఇతి విపర్యయః స్వరూపాదర్శనం చ యథేత్యర్థః ।
అదర్శననిమిత్తామనాప్తిం వివిచ్య దర్శననిమిత్తామాప్తి వివృణోతి –
తస్యైవమితి ।
ఆద్యం బ్రాహ్మణవాక్యం వ్యాఖ్యాయోత్తరం మన్త్రం సంక్షేపతోఽర్థకథనేనావతారయతి –
బ్రహ్మవిదాప్నోతీత్యాదినా ।
సర్వతో వ్యావృత్తో యః స్వరూపవిశేషస్తత్సమర్పణే సమర్థస్య లక్షణస్యాభిధానేన స్వరూపనిర్ధారణాయైషర్గుదాహ్రియత ఇతి సమ్బన్ధః । బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్తిబలేనాస్తి కిమపి మహద్వస్త్విత్యవిశేషేణ ప్రతీయతే । తతో లక్ష్యోద్దేశేన లక్షణవిధానమితి ప్రసిద్ధిరుపపద్యతే । అవ్యాకృతాది బ్రహ్మశబ్దవాచ్యతయా సజాతీయం , ఘటాది విజాతీయమ్ । తస్మాత్సజాతీయవిజాతీయవ్యావర్తకతయా సత్యాదిలక్షణస్య లక్షణత్వప్రసిద్ధిరుపపద్యతే । లక్షణాభిధానద్వారేణ స్వరూపవిశేషప్రతిపాదనే తాత్పర్యమితి వాక్యస్య వ్యర్థతాదోషః పరిహృతః ।
పూర్వత్ర బ్రహ్మవిదిత్యనేనావిశేషేణోక్తం వేదనం యస్య బ్రహ్మణస్తస్య యో వేద నిహితం గుహాయామిత్యనేన ప్రత్యగాత్మతయా వేదనం వక్తవ్యమిత్యేవమర్థా చర్గుదాహ్రియత ఇత్యాహ –
అవిశేషేణ చేతి ।
ఆపాతప్రతిపన్నం విశేషణవిశేష్యభావమాదాయ పదాని విభజతే –
సత్యాదీని హి త్రీణీతి ।
విశేషణార్థానీతి ।
వ్యావృత్త్యర్థాని ।
కుతో విశేషణవిశేష్యభావప్రతీతిరిత్యత ఆహ –
విశేషణవిశేష్యత్వాదేవేతి ।
నీలం మహత్సుగన్ధ్యుత్పలమిత్యాదౌ సత్యేవ విశేషణ విశేష్యభావే సమానాధికరణతయైకవిభక్త్యన్తాని ప్రసిద్ధానేతాన్యపి చ తథాభూతాని నానార్థగతవిశేషణవిశేష్యభావనిబన్ధనానీతి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
విశేషణవిశేష్యభావస్య ఫలమాహ –
ఎవం హీతి ।
విశేషణవిశేష్యభావమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
నీలత్వం వ్యభిచరదుత్పలం రక్తమపి సమ్భవతీతి నీలం విశేషణం ఘటతే న తథా సత్యత్వాదికం వ్యభిచరద్బ్రహ్మాన్తరం లోకే ప్రసిద్ధమ్ । తతః సజాతీయస్య వ్యవచ్ఛేద్యస్యాభావాద్విశేషణవిశేష్యభావో న ఘటత ఇత్యర్థః ।
విశేషణవిశేష్యభావస్య తాత్పర్యేణాప్రతిపాద్యత్వాదవ్యాకృతాదిశాస్త్రీయబ్రహ్మపదార్థవ్యవచ్ఛేదేనా నిర్వాచ్యవిశేషణవిశేష్యభావసమ్భవాత్తద్ద్వారేణ బ్రహ్మలక్షణం వివక్షితమిత్యాహ –
నేతి ।
సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి –
నాయం దోష ఇత్యాదినా ।
సర్వత ఎవేతి । సజాతీయాద్విజాతీయాచ్చ । యథా మహాభూతత్వేన సదృశభావాత్పృథివ్యాదేర్విసదృశాచ్చాఽఽత్మాదేరాకశస్య వ్యావర్తకమవకాశదాతృత్వమిత్యర్థః।ఎతదుక్తం భవతి – అతివ్యాప్త్యాదిరహితో వ్యావర్తకో ధర్మో లక్షణమితి న్యాయవైశేషికమీమాంసకాః ।బ్రహ్మపదవ్యుత్పతిబలేన యదవిశేషతః ప్రతిపన్నం కిఞ్చిన్మహదస్తీతి తత్సత్యం జ్ఞానమనన్తమనృతజడపరిచ్ఛేదవిరోధిస్వరూపమితి విశేషతః ప్రతిపత్తవ్యమితి విశేషావగతిశేషభూతం లక్షణం ప్రమితిస్తు ప్రమాణాదేవేతి । తార్కికాః పనర్లక్షణం కేవలవ్యతిరేక్యనుమానమాచక్షతే తదా లక్షణాదేవ స్వభావవిశేషప్రమితిః । యథా గుణవద్ద్రవ్యమితి లక్షణాద్గుణాశ్రయత్వయోగ్యస్వభావవిశేషస్య ప్రమితిః సామాన్యప్రతిపన్నస్య ద్రవ్యపదాభిధేయస్య భవతి । యద్వా వ్యవహారసిద్ధిః ఫలం గణవద్ద్రవ్యమితి వ్యవహర్తవ్యం గుణవత్త్వాన్న యదేవం న తదేవం యథా రూపం తథా సత్యత్వాదిమద్బ్రహ్మేతి వ్యవహర్తవ్యం సత్యత్వాదిభావాన్న యదేవం యథా ఘట ఇతి । ఎతచ్చ ఖణ్డనయుక్త్యసహమానమపి వ్యవహారాఙ్గం భవతీతి నాతీవ సూక్ష్మేక్షికా కార్యా ।
పునర్విశేషవిశేష్యభావపక్షమవలమ్బ్యాఽఽహ –
సత్యాదిశబ్దా ఇతి ।
సత్యం బ్రహ్మేత్యుక్తే జాడ్యవ్యావృత్తిః పరిచ్ఛేదవ్యావృత్తిశ్చ యద్యపి లభ్యతే , జడస్య పరిచ్ఛిన్నస్య సర్వస్యానృతత్వాజ్జ్ఞానం బ్రహ్మేత్యుక్తే చానృతపరిచ్ఛేదవ్యావృత్తిర్లభ్యతే స్వప్రకాశస్య బాధావిషయత్వాత్పరిచ్ఛేదగ్రాహకప్రమాణావిషయత్వాచ్చ లక్షణమపి చైకైకం వైకల్పికమదుష్టం తథాఽపి మన్దమతివ్యుత్పాదనాయ స్యాత్సత్యాదిపదార్థవ్యాఖ్యానపూర్వకం ప్రత్యేకం వ్యావర్త్యమాహ –
సత్యమితి యద్రూపేణేత్యాదినా ।
భావసాధన ఇతి । భావవ్యుత్పత్తికః । క్రియాసామాన్యం యద్యప్యన్యత్ర భావ ఉచ్యతే తథాఽప్యత్ర నిర్విశేషం చిన్మాత్రం భావవ్యుత్పత్త్యా లక్ష్యతే సత్యాదిశబ్దసన్నిధానాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
విశేషనిషేధః శేషాభ్యనుజ్ఞావిషయ ఇతి న్యాయేన ప్రాసఙ్గికం స్వజ్ఞాతృత్వే తాత్పర్యమాశఙ్క్య నిషేధతి –
నాన్యద్విజానాతీత్యాదినా ।
కర్తృత్వం కర్మత్వం చైకక్రియావచ్ఛిన్నం ధర్మద్వయం భిన్నాధికరణం ప్రసిద్ధమ్ ।
స్వాత్మని చ భేదాభావాన్నిరూపపత్తికే స్వజ్ఞాతృత్వే తాత్పర్యం కల్పయితుం న శక్యత ఇత్యాహ –
స్వాత్మని చేతి ।
సత్యాదీని వ్యావృత్త్యర్థానీత్యుక్తం తత్ర శఙ్కతే –
సత్యాదీనామితి ।
ప్రమాణాన్తరసిద్ధముత్పలాది విశేష్యం దృష్టం బ్రహ్మ తు ప్రమాణాన్తరాసిద్ధమ్ । పదమాత్రస్యాప్రమాణత్వాత్సత్యాదీనాం చ వ్యావృత్త్యర్థత్వాదసదర్థం వాక్యం స్యాదిత్యర్థః । సిద్ధత్వమాత్రేణ విశేష్యత్వే సమ్భవతి ప్రమాణాన్తరవిశేషణమనర్థకం , కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ ।
మిథ్యార్థస్య రజ్జుసర్పాదేః సదధిష్ఠానత్వదర్శనాత్ప్రపఞ్చస్యాపి దృశ్యత్వాదిహేతుభిర్మిథ్యాత్వేనావగతస్య సదధిష్ఠానత్వం సమ్భావ్యతే , తస్య ప్రపఞ్చాధిష్ఠానతయా సమ్భావితస్య స్వరూపవిశేషలక్షణార్థమిదం వాక్యం తతో నాసదర్థత్వమిత్యాహ –
న లక్షణార్థత్వాదితి ।
విశేషణార్థత్వమభ్యుపగమ్యాఽఽహ –
విశేషణార్థత్వేఽపి చేతి ।
నీలం మహదిత్యాదివిశేషణపదాని స్వార్థసమర్పణేన తద్విరుద్ధవ్యావర్తకాని ప్రసిద్ధాని , తథా సత్యశబ్దోఽప్యబాధితసత్త్వే వ్యుత్పన్నో , జ్ఞానశబ్దః స్వప్రకాశే విషయసంవేదనే , అనన్తోఽయమాకాశ ఇత్యాదావనన్తశబ్దో వ్యాపకే । తతః స్వార్థసమర్పణేన విరోధివ్యావర్తకత్వాన్న వ్యావృత్తిమాత్రపర్యవసానమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ విశేషణస్య వ్యావర్తకత్వం సతి వ్యావర్త్యే ఘటతేఽతో విశేషణత్వానుపపత్త్యైవ సదర్థత్వం వాచ్యమిత్యాహ –
శూన్యార్థత్వే హీతి ।
యచ్చోక్తం బ్రహ్మశబ్దోఽప్రసిద్ధార్థ ఇతి తత్రాఽఽహ –
బ్రహ్మశబ్దోఽపీతి ।
“బృహ బృహి వృద్ధౌ” ఇతి ధాతోర్బ్రహ్మేతి శబ్దో నిష్పన్నో వృద్ధౌ మహత్త్వే వర్తతే । తచ్చ మహత్త్వం దేశతః కాలతో వస్తుతశ్చానవచ్ఛిన్నత్వం సఙ్కోచకమానాన్తరాభావాన్నిరతిశయమహత్త్వసమ్పన్నే ధర్మిణి పర్యవస్యతి । తతో వన్ధ్యాసుతాదిశబ్దవిలక్షణో బ్రహ్మశబ్ద ఇత్యర్థః ।
సత్యాదిషు త్రిషు విశేషణేష్వవాన్తరభేదమాహ –
తత్రానన్తేతి।
అనన్తమిత్యనేన చాఽఽత్మైక్యం బ్రహ్మణ ఉక్తమిత్యభిప్రేత్యైక్యే శాస్త్రతాత్పర్య దర్శయతి –
తస్మాద్వావా ఇత్యాదినా ।
బ్రహ్మణ ఆత్మైక్యం చేద్వివక్షితం తర్హి జ్ఞానశబ్దస్య భావసాధనత్వవ్యాఖ్యానం హీయేతేత్యాహ –
ఎవం తర్హీతి ।
ఇతశ్చ భావవ్యుత్పత్తిరసఙ్గతేత్యాహ –
అనిత్యత్వప్రసఙ్గాచ్చేతి ।
వత్తిమదన్తఃకరణోపహితత్వేనాఽఽత్మనో జ్ఞాతృత్వం న స్వతః , కార్యత్వం చ జ్ఞానస్యాన్తఃకరణవృత్త్యుపహితత్వేన తత ఆత్మాభిన్నత్వేఽపి బ్రహ్మణో న జ్ఞానకర్తృత్వం నాపి కార్యత్వం ప్రసజ్యత ఇత్యాహ –
న స్వరూపేతి ।
నిత్యం చేజ్జ్ఞానం తర్హి తత్ర కర్తృత్వభావే కథం సర్వజ్ఞత్వమిత్యత ఆహ –
సర్వభావానాం చేతి ।
సంవిదవ్యవధానమేవ హి విషయస్య సిద్ధిః । సర్వ చ సంవిత్స్వభావేన బ్రహ్మణాఽవ్యవహితమితి సర్వజ్ఞం బ్రహ్మోపచర్యత ఇత్యర్థః ।
నిత్యం జ్ఞానం బ్రహ్మణి విద్యత ఇత్యత్ర మన్త్రసమ్భతిమాహ –
మన్త్రవర్ణాచ్చేతి ।
బ్రహ్మ అనిత్యం జ్ఞానత్వాల్లౌకికజ్ఞానవదిత్యాది చోద్యమప్యుక్తన్యాయేన నిరస్తమిత్యాహ –
విజ్ఞాతృస్వరూపేతి ।
లౌకికజ్ఞానస్య కరణాదిసాపేక్షత్వాదనిత్యత్వమ్ । ఆత్మస్వరూపం తు జ్ఞానం న కరణాదిసాపేక్షం సకలకరణవ్యాపారోపరమేఽపి సుషుప్తే భావాదన్యథా సుషుప్తిసిద్ధ్యనుపపత్తేః పరామర్శాసమ్భవప్రసఙ్గాదతః శ్రుతితాత్పర్యగమ్యేఽర్థే న సామాన్యతో దృష్టస్య ప్రవేశ ఇతి భావః ।
ఆత్మనః స్వరూపభూతం జ్ఞానం కారకసాధ్యం ధాత్వర్థత్వాదితి చాసిద్ధమిత్యాహ –
అత ఇతి ।
నిత్యాత్మస్వరూపత్వాదేవేత్యర్థః । అత ఎవ చేతి । నిత్యత్వాదేవ జ్ఞానస్య న తత్ర కర్తృత్వమపి బ్రహ్మణ ఆపాదయితుం శక్యతే ।
లౌకికనిత్యజ్ఞానవిలక్షణత్వాదేవ చ జ్ఞానశబ్దవాచ్యమపి బ్రహ్మ న భవతీత్యాహ –
తస్మాదేవ చేతి ।
కథం తర్హి విజ్ఞానం బ్రహ్మేతి ప్రయోగస్తత్రాఽఽహ –
తథాఽపీతి ।
శబ్దస్య ప్రవృత్తిహేతవో జాత్యాదిధర్మా గౌః శుక్ల ఇత్యాదౌ ; తదభావచ్ఛబ్దాన్తరేణాపి వాచ్యం న భవతీత్యాహ –
తథేతి ।
తథా సత్యశబ్దేనాపి న వాచ్యం బ్రహ్మేతి శేషః ।
ఎతస్ఫుటయతి –
సర్వవిశేషేతి ।
సత్తా యస్యాస్తి తత్సత్యమితి లోకరూఢిః । సత్తా చానుగతరూపం సామాన్యం వ్యావృత్తాః సత్తావిశేషః । స చాయమనువృత్తవ్యావృత్తాభావో న వస్తు పరస్పరాపేక్షసిద్ధత్వాదతో యస్మిన్నయం వ్యావృత్తానువృత్తభావః కల్పితస్తదవ్యావృత్తాననుగతం బ్రహ్మ లక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవమేకైకస్య శబ్దస్యార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ –
ఎవం సత్యాదీతి ।
యద్యపి సత్యాదిశబ్దానాం బ్రహ్మణా ముఖ్యోఽన్వయస్తథాఽపి అరుణైకహాయన్యాదివత్పార్ష్ణికాన్వయేనేతరేతరసన్నిధావన్యోన్యస్య వృత్తినియామకా భవన్తి । జ్ఞానేన విశేషణాత్సత్యశబ్దో న జడే కారణే వర్తతే । సత్యేన విశేషణాజ్జ్ఞానశబ్దో న విషయసాపేక్షే జ్ఞానే వర్తతే । జ్ఞానేన విశేషణాన్నానన్తశబ్దో జ్ఞాతృవ్యతిరిక్తే వర్తతే । తతశ్చ సత్యాదిశబ్దేన యల్లౌకికం వాచ్యం తద్విలక్షణేన భవితవ్యమితి సమ్భావయన్తః సకలలౌకికాధ్యాసాధిష్ఠానం బ్రహ్మత్వేన లక్షయన్తీత్యర్థః ।
తతః కిం ఫలతీత్యత ఆహ –
అతః సిద్ధమితి ।
వాచకశక్త్యా బోధకత్వానఙ్గీకారాదవాచ్యత్వం సకలానిష్టవ్యవచ్ఛేదేనైకస్యైవ లక్ష్యత్వాభ్యుపగమాచ్చ గుణగుణ్యాదిసంభేదరూపవాక్యార్థవైలక్షణ్యం చ బ్రహ్మణః సిద్ధమిత్యర్థః । బుద్ధౌ కార్యే యదనుగతం పరమం వ్యోమావ్యాకృతాఖ్యం తస్మిన్నిహితమితి సప్తమీద్వయం వైయధికరణ్యేన వ్యాఖ్యాతమ్ ।
వ్యోమశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢిం పరిత్యజ్య కిమిత్యవ్యాకృతవిషయత్వం వ్యాఖ్యాయతే ? తత్రాహ –
తద్ధీతి ।
భూతాకాశస్య కార్యత్వేనాపరత్వాదవ్యాకృతాకాశస్య కారణత్వేన పరమత్వవిశేషణసమ్భవాచ్ఛాఖాన్తరే శతపథే చాక్షరేణ బ్రహ్మణా సామీప్యావగమాదవ్యాకృతం వ్యోమశబ్దేన లక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవం పరాభిప్రాయేణ వ్యాఖ్యాత స్వాభిప్రాయం వ్యాచష్టే –
హార్దమేవ త్వితి ।
హృదయావచ్ఛిన్నే భూతకాశే యా గృహా తస్యాం బుద్ధౌ సాక్షితయా నిహితమభివ్యక్తం బ్రహ్మేతి వ్యాఖ్యానం యుక్తమ్ । ద్రష్టృభేదేన బ్రహ్మణ ఆపరోక్ష్యలాభాత్ । అన్యథా సమష్టిరూపేఽవ్యాకృతే మాయాతత్త్వేఽవస్థితం బ్రహ్మేత్యుక్తే బ్రహ్మణః పారోక్ష్యం ప్రసజ్యేత , పారోక్ష్యేణ చ జ్ఞానం నాపరోక్షసంసారాధ్యాసనివర్తకమ్ । తస్మాదపరోక్షద్రష్టృచైతన్యాభేదేన బ్రహ్మణః స్వహృదయే ప్రత్యక్షతాయా వివక్షితత్వాద్ధృదయాకాశమేవ విజ్ఞానశేషభూతం వివక్షితమిత్యర్థః । యదుక్తం భూతాకాశస్య పరమత్వానుపపత్తిరితి తత్రాఽఽహ । యో వా ఇతి ।
నను నిహితశబ్దః స్థితిం బ్రూతే కథం వివిక్తతయా స్ఫుటతయోపలమ్భాభిప్రాయేణ వ్యాఖ్యాయతే తత్రాఽఽహ –
న హీతి ।
అన్యథేతి । ఉపలమ్భవ్యతిరేకేణ । అవిద్యావస్థాయాం యే సుఖవిశేషా హిరణ్యగర్భాద్యుపాధిషు భోగ్యత్వేనాభిమతాస్తేషాం సర్వేషాం బ్రహ్మానన్దావ్యతిరేకాద్బ్రహ్మీభూతో విద్వాన్సర్వానేవాఽఽనన్దానశ్నుత ఇత్యుపచారేణ బహువచనమిత్యర్థః ।
వృత్తమనువదత్యుత్తరగ్రన్థావతారణాయ –
సర్వ ఎవేత్యాదినా ।
ఆకాశాదికారణత్వాభిధానేనాఽఽనన్త్యప్రపఞ్చః క్రియత ఇతి సమనన్తరగ్రన్థతాత్పర్యం దర్శయితుం పూర్వోక్తేష్వర్థవిశేషమనువదతి –
తత్ర చేతి ।
వస్తుత ఆనన్త్యం వ్యాఖ్యాతుం వస్తునోఽన్తవత్త్వం తావదాహ –
భిన్నం హీత్యాదినా ।
విస్తరేణోక్తమానన్త్యం సంక్షిప్యాఽఽహ –
తస్మాత్సిద్ధమితి ।
దేశతోఽనవచ్ఛిన్నస్యాఽఽకాశస్య కారణత్వాద్వ్యాపకత్వాన్నిరతిశయమాత్మనో దేశత ఆనన్త్యమకార్యత్వాచ్చ కాలత ఆనన్త్యం తద్యతో వ్యావర్తేత తస్య పృథగసత్త్వాత్కార్యస్యోపాదానాదన్యత్ర సత్త్వాయోగాద్వస్తుతోఽప్యానన్త్యం సిద్ధమిత్యర్థః । అత ఇతి । నిరతిశయానన్త్యాదేవ సత్యత్వమపి సిద్ధమన్తవత ఎవ రజ్జుసర్పాదివదసత్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవం సృష్టివాక్యతాత్పర్యముక్త్వా పదాని విభజతే –
తస్మాదిత్యాదినా ।
అన్త్యకార్యపర్యన్తం పరమాత్మనః సర్వత్రోపాదానత్వాదాకాశభావాపన్నాత్పరమాత్మన ఎవ వాయుః సమ్భూతోఽత ఎవ తద్గుణస్యోత్తరత్రానువృత్తిర్గుణశబ్దప్రయోగోఽపి భేదకల్పనయా తత్తన్త్రత్వాభిప్రాయేణ న వైశైషికపక్షవత్తత్త్వభేదాభిప్రాయేణ తత్త్వతో భేదే ప్రమాణాభావాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పురుషగ్రహణస్య తాత్పర్యమాహ –
సర్వేషామపీతి ।
శక్తత్వాదితి విధినిషేధవివేకసామర్థ్యోపేతత్వాదిత్యుక్తమ్ ।
తత్రైతరేయకశ్రుతిసమ్భతిమాహ –
పురుషే త్వేవేతి ।
బ్రాహ్మణ్యాదిజాతిమతి మనుష్యాదిదేహ ఆవిస్తరామతిశయేన ప్రకట ఆత్మా జ్ఞానాతిశయదర్శనాదిత్యర్థః । మర్త్యేన జ్ఞానకర్మాదిసాధనేనాక్షయఫలం ప్రాప్తుమిచ్ఛతీత్యర్థః ।
యేన వివేకజ్ఞానేన పురుషస్య ప్రాధాన్యం వివక్షితం తత్పశ్వాదీనాం నాస్తీత్యాహ –
అథేతరేషామితి ।
కోశపఞ్చకోపన్యాసస్య తాత్పర్యమాహ –
స హీత్యాదినా ।
పక్షపుచ్ఛశబ్దప్రయోగాత్సుపర్ణాకారక్లృప్తిం దర్శయతి । ఉత్తరత్ర తత్కల్పనయా బాహ్యవిషయాసఙ్గవ్యపోహేన బుద్ధేరాత్మని స్థిరీకరణార్థం నోపాసనవిధానమిహ వివక్షితమ్ । ఉపక్రమోపసంహారయోర్బ్రహ్మాత్మైకత్వప్రతిపాదనేనైవోపక్షయాన్మధ్యే గ్రన్థస్యోపాసనవిధౌ తాత్పర్యేణ చ వాక్యభేదప్రసఙ్గాదత ఎవాఙ్గే స్తుతిః పరార్థత్వాదితి న్యాయేన యథా ప్రయాజాదిషు ఫలశ్రవణమర్థవాదస్తథాఽన్నమయాదిప్రతిపత్తేరపి ఫలశ్రవణమర్థవాద ఎవ , తత్తద్బుద్ధిస్థిరీకారస్య పూర్వపూర్వబుద్ధివిలాపనేనాఽఽత్మనః ప్రతిపత్తిశేషత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూర్వపూర్వకోశస్యోత్తరోత్తరః కోశ ఎవాఽఽత్మేతి వ్యాఖ్యాతమాపాతదర్శనేన , తదసత్ । ఆత్మశబ్దస్యాముఖ్యార్థత్వప్రసఙ్గాత్ప్రకృతపరామర్శకైతచ్ఛబ్దకోపాచ్చ । అతః సర్వకోశాధ్యాసాధిష్ఠానభూతశ్చిదాత్మైవాత్రాఽఽత్మశబ్దేన వివక్షిత ఇతి తాత్పర్యమాహ –
తథా స్వాభావికేనేతి ।
అర్థాదితి ।
ఆత్మశబ్దసామర్థ్యాత్కల్పితస్యాధిష్ఠానత్వానుపపత్తేశ్చేత్యర్థః ।
ఆసాధారణాదితి ।
వ్యావృత్తస్వరూపాత్ । అపక్రమ్య తత్రాఽఽత్మబుద్ధిం హిత్వేత్యర్థః ।
సాధారణమితి ।
సర్వేన్ద్రియసాధారణమ్ । ప్రాణకృతేనాశనాదినా సర్వేషాం పుష్ట్యాదిదర్శనాదిత్యర్థః ।
సర్వభూతానామాత్మేతి ।
సూత్రాత్మనా పూర్వస్య య ఆత్మా చిద్ధాతురేష ఎవ తస్య ప్రాణమయస్యాఽఽత్మేతి యోజనా । యజుఃశబ్దేన బాహ్యో యజుర్వేద ఉచ్యతే ।
తస్య కథమాన్తరం మనోమయం ప్రతి శిరస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
మనసో హీతి ।
యద్యపి యజుఃశబ్దో బాహ్యే శబ్దరాశౌ రూఢస్తథాఽపి శ్రుతేరనతిశఙ్కనీయత్వాత్తత్ప్రామాణ్యాద్విశిష్టమనోవృత్తిర్యజుః సఙ్కేతవిషయభూతా యజుర్వేదమధీమహ ఎతత్క్రమకా వర్ణా యజుర్వేదతయాఽధ్యేతవ్యా ఇత్యేవం సఙ్కల్పరూపా గ్రాహ్యేత్యర్థః ।
శ్రుత్యనుగ్రాహికాం యుక్తిమప్యాహ –
ఎవం చేతి ।
అన్యథేతి ।
శబ్దానాం ఘటాదిద్బాహ్యద్రవ్యత్వే మనోవిషయత్వాసమ్భవాన్మనసో బాహ్యేఽర్థేఽస్వాతన్త్ర్యాన్మనసో జపో న స్యాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ మనోవృత్తిత్వం మన్త్రాణాం వచ్యమిత్యాహ –
మన్త్రావృత్తిశ్చేతి ।
శబ్దానాం ఘటాదివద్బాహ్యద్రవ్యత్వే మన్త్రాణాం ఘటాదివదావృత్తిర్నోపపద్యతే క్రియైవ హ్యావర్త్యతే ।
ఆవృత్తిసిద్ధ్యనుపపత్త్యా క్రియాత్వం వాచ్యమిత్యుక్తం తత్రాన్యథాఽప్యుపపత్తిమాశఙ్కతే –
అక్షరవిషయేతి ।
మన్త్రేభ్యః స్మృతేరన్యత్వాదన్యాఽఽవృత్తిర్గౌణీ ప్రసజ్యతేఽతో నాన్యథాఽప్యుపపత్తిరిత్యుక్తమేతత్స్ఫుటయతి –
త్రిః ప్రథమామిత్యాదినా ।
సామిధేన్యః సమిధో యదాఽధ్వర్యుణా హూయన్తే తదా “ప్ర వో వాజా అభిద్యవః”(శతపథబ్రాహ్మణమ్ ౧।౪।౧।౭) ఇత్యేకాదశర్చం సూక్తం హోతా శమ్సతి తాసాం చర్చాం మధ్యే ప్రథమామృచం సూక్తస్యాన్త్యాం చర్చం హోతా త్రిరనుబ్రూయాదిత్యావృత్తిః శ్రూయత ఇత్యర్థః ।
మన్త్రాణాం మనోవృత్తిత్వముక్త్వా మనోవృత్తీనాం సదా చిద్వ్యాప్తత్వేనైవ సిద్ధేశ్చిదాత్మతామాహ –
తస్మాదితి ।
మన్త్రాణాం మనోవృత్తిత్వేత్తిత్వేనాఽఽవృత్తిర్ఘటత ఇత్యుక్తమ్ ।
పరమ్పరయా చిదాత్మత్వేన నిత్యత్వమపి ఘటత ఇత్యహ –
ఎవం చేతి ।
చైతన్యరూపత్వే సతి । అన్యథేతి । స్వప్రకాచిదాత్మత్వానఙ్గీకారే రూపాదివద్విషయత్వాదనిత్యత్వమపి ప్రసజ్యేత । కాలిదాసాదివాక్యానామప్యేతేన న్యాయేన నిత్యత్వాపాతాద్యుక్త్యాభాసమేతత్ ।
అస్త్వనిత్యత్వమితి న వాచ్యమిత్యాహ –
నైతదుక్తమితి ।
“వాచా విరూపనిత్యయా”(తై.సం.౨-౬-౧౨) ఇతి శ్రుత్యా నిత్యత్వస్యాఽఽవేదితత్వాద్వేదా నిత్యత్వం యుక్తం న భవతీత్యర్థః । వేదానాం జడతే స్వప్రకాశేనాఽఽత్మనైకత్వం న సమ్భవతి జడాజడయోర్విరోధాదతో మనోవృత్తివ్యాపకచిదాత్మత్వం సూచితమిత్యర్థః । సాక్షితయా మనసి భవో మానసీనోఽక్షరే పరమే వ్యోపకల్పే బ్రహ్మణి ఋచో విధినిషేధరూపా నిషేదుస్తాదాత్మ్యేన వ్యవస్థితా ఇతి చ మన్త్రవర్ణ ఎకత్వం దర్శయతీత్యర్థః । అతిదేష్టవ్యవిశేషాన్కర్తవ్యవిశేషానిదమేవం కర్తవ్యమిత్యుపదిశతీత్యర్థః ।
వాఙ్మనసయోర్వాఙ్మనసగోచరత్వం నోపపద్యతే స్వాత్మని వృత్తివిరోధాదతో వాఙ్మనోవిశిష్టాన్మనోభయాద్వాచో మనసా సహ నివర్తన్త ఇత్యర్థః । తస్య చ మనోమయస్య బ్రహ్మణ ఉపాసనఫలభూతమాధిదైవికమానన్దం విద్వాన్న బిభేతి గర్భవాసాదిదుఃఖాదిత్యర్థః । తథాఽధ్యవసాయలక్షణం లౌకికమపి విజ్ఞానం గ్రాహ్యమిత్యర్థః ।
ప్రథమజత్వాదితి ।
హిరణ్యగర్భాభేదేనేత్యర్థః ।
ఆనన్దమయః పరమాత్మేతి వృత్తికారైరుక్తం తన్నిషేధేన వ్యాచష్టే –
కార్యత్మప్రతీతిరిత్యాదినా ।
సంక్రామతీత్యేతదతిక్రామతీత్యభిప్రాయేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ।
ప్రాప్త్యభిప్రాయం కస్మాన్న వ్యాఖ్యాయత ఇత్యత ఆహ –
న చాఽఽత్మన ఎవేతి ।
అన్నమయాదీనామతిక్రమణీయతయా ప్రకృతత్వాదేకస్య కర్తృత్వకర్మత్వాసమ్భవాచ్చ ప్రాప్తిః సంక్రమణం న భవతీత్యర్థః ।
ఆనన్దమయస్య పరమాత్మత్వాసమ్భవే హేత్వన్తరాణ్యాహ –
శిరాదీత్యాదినా ।
ఆనన్దమయస్య పరమాత్మత్వవివక్షాయాం మన్త్రే తస్యైవాసత్త్వాశఙ్కా వక్తవ్యా ।
తదసమ్భవాచ్చ నాఽఽనన్దమయః పరమాత్మతయా ప్రతిపాద్యత ఇత్యాహ –
మన్త్రోదాహరణానుపపత్తేశ్చేతి ।
న హి మన్త్రోదాహరణముపపద్యత ఇతి సమ్బన్ధః । విశిష్టస్య విశేషణకార్యత్వాత్సుఖ్యహమిత్యుపలభ్యమానో భోక్తాఽఽనన్దమయ ఇత్యుక్తమ్ ।
కథం తస్య విజ్ఞానమయాదాన్తరత్వమిత్యత ఆహ –
స చేతి ।
కర్త్రపేక్షయా భోక్తృత్వస్యోత్తరభావిత్వం ప్రసిద్ధమేవ శ్రుత్యోక్తమిత్యర్థః ।
ఎతత్స్ఫుటయతి –
జ్ఞానకర్మణోర్హీతి ।
శరీరాదిభ్య ఆనన్దసాధనేభ్యః సకాశాత్సాధ్యేనాఽఽనన్దేన విశిష్టోఽన్తరతమః ప్రసిధ్యతీత్యర్థః । కిఞ్చ ప్రియం చ తత్సాధనం చోద్దిశ్య కర్తా విజ్ఞానకర్మణీ అనుతిష్ఠతి ।
తత ఉద్దేశ్యత్వాదస్యాఽఽన్తర్యం సిద్ధమిత్యాహ –
విద్యాకర్మణోరితి ।
ప్రియాదివిశిష్టస్య స్వప్నే సాక్షిణోపలభ్యత్వాచ్చ న ముఖ్యాత్మత్వమిత్యాహ –
ప్రియాదివాసనేతి ।
యదుక్తం జ్ఞానకర్మణోః ఫలభూత ఆనన్దమయ ఇతి తస్య సాధ్యత్వమౌపాధికం స్వమతానుసారేణాఽఽహ –
ఆనన్ద ఇతి ।
పరమితి ।
కథం తర్హి విషయసుఖస్య క్షణికత్వం సాతిశయత్వం చ వ్యఞ్చకవృత్తినిబన్ధనమిత్యాహ –
తద్వృత్తివిశేషేతి ।
బ్రహ్మణ ఆనన్దస్వభావత్వ ఎవ కిం ప్రమాణమిత్యత ఆహ –
వక్ష్యతి చేతి ।
అన్తఃకరణశుద్ధ్యుత్కర్షాదేవాఽఽనన్దస్య సాతిశయత్వమిత్యత్ర లిఙ్గమాహ –
ఎవం చేతి ।
యది విషయవిశేషజన్యత్వేనాఽఽనన్దోత్కర్షస్తదా నిష్కామస్య విషయవిశేషోపభోగాసమ్భవాదానన్దోత్కర్షో న శ్రావ్యేత । ఆత్మస్వభావస్యైవాఽఽనన్దస్య వ్యఞ్జకాన్తఃకరణశుద్ధ్యుత్కర్షాదేవోత్కర్షం ఇత్యేవం తు సత్యకామహతత్వోత్కర్షాదుత్కర్షుః సమ్భావ్యత ఇత్యర్థః । ఉక్తప్రకారేణ విషయానన్దస్య సాతిశయత్వే సతి తద్విశిష్టస్యాఽఽనన్దమయస్యాబ్రహ్మత్వం సిద్ధమ్ । సతిశయత్వేన ప్రతిశరీరం భిన్నత్వాత్ ।
బ్రహ్మ తు తదధ్యాసాధిష్ఠానమద్వితీయమిత్యాహ –
ఎవం చేతి ।
ఎతస్మిన్నప్యర్థ ఇతి । ఆనన్దమయస్య ప్రతిష్ఠాభూతబ్రహ్మప్రకాశనపర ఇత్యర్థః ।
ఆనన్దమయస్య ప్రకాశకోఽయం శ్లోక ఇతి కేచన తాన్ప్రత్యాహ –
తం ప్రతీతి ।
సవిశేషతయా ప్రత్యక్షత్వాదిత్యర్థః । సర్వేషాం సాధరణత్వాచ్చ బ్రహ్మణో వ్యవహార్యత్వం సర్వాన్ప్రతి భవేన్న చ దృశ్యతే తతోఽపి నాస్తిత్వాశఙ్కా జాయత ఇత్యర్థః । ఆకశాదికారణత్వాదితి । భూతవిశిష్టసర్వజీవకారణత్వాదిత్యర్థః ।
కస్య సామర్థ్యేన ప్రాప్తం ప్రశ్నాన్తరమిత్యత ఆహ –
అసద్బ్రహ్మేతీతి ।
చేచ్ఛబ్దాత్పాక్షికసత్త్వావగమసామర్థ్యాదిత్యర్థః । సత్త్వం చేదుపపన్నం బ్రహ్మణస్తావతైవ సత్యత్వం సిధ్యతి సతో బాధాసమ్భవాదిత్యర్థః । ఎవమర్థతేతి । సత్త్వోపపాదనేన సత్యవస్తువిషయతేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః సత్త్వసాధనం నామసత్త్వవ్యావృత్తిరేవేత్యభిప్రేత్యాసత్త్వశఙ్కాముద్భావయతి –
తత్రాసదేవేతి ।
విప్రతిపన్నమాకాశాది సత్పూర్వకం కార్యత్వాదఘటవదితి లౌకికవ్యాప్త్యవష్టమ్భేన సత్కారణం తావత్సిద్ధమ్ । తస్య చ దేశాదికారణత్వేన దేశాద్యనవచ్ఛిన్నత్వాద్బ్రహ్మపదవాచ్యత్వం సిద్ధమ్ । తస్య విశేషతోఽనుపలమ్భేనాసచ్ఛఙ్కా జాయతే । సా కారణత్వేన వ్యావర్త్యతేఽనేన తు కారణత్వాత్సత్త్వం సాధ్యత ఆశ్రయాసిద్ధిప్రసఙ్గాదితి భావః ।
ఇతోఽపి జగదుపాదానే నాసత్త్వాశఙ్కా కార్యేత్యాహ –
న చాసత ఇతి ।
న్యాయత ఇతి । ఆసదన్వయాదర్శనాదితి యుక్తిత ఇత్యర్థః ।
అవమసత్త్వాశఙ్కాం నిరస్యాచేతనత్వాశఙ్కాం ప్రధానవాదినః ప్రసఙ్గాన్నిరాచష్టే –
తద్యదీతి ।
యద్యపి సాఙ్ఖ్యమతే చేతనస్య నిర్వికారత్వాత్కామయితృత్వమసిద్ధం తథాఽపి లౌకికవ్యాప్తిబలేన కామయితృత్వాదచేతనత్వశఙ్కా నివర్త్యత ఇత్యాహ –
న హీతి ।
తర్హి లౌకికవ్యాప్తిబలేనైవానాప్తకామత్వమపి ప్రాప్త మిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కామయితృత్వాదిత్యాదినా ।
జీవానామనాప్తానన్దత్వం పరవశత్వాన్న తదస్తి బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
కథంభూతాస్తర్హి బ్రహ్మణః కామా ఇత్యాశఙ్కాయామాహ –
సత్యజ్ఞానలక్షణా ఇతి ।
సత్యజ్ఞాన–
నం
లక్షణం స్వరూపం యేషాం తే తథోక్తాః ।
ఎతదుక్తం మవతి , మాయాప్రతిబిమ్బితం హి బ్రహ్మ జగతః కారణ మాయాపరిణామైరేవ కామైః కామయితృ । తేషాం చ పరిణామానామవిద్యాద్యనభిభూతచిద్వ్యాప్తత్వాత్సత్యజ్ఞానాత్మకత్వం బ్రహ్మతాదాత్మ్యాచ్చాధర్మద్యననుస్పృష్టత్వేన శుద్ధత్వమ్ । తతో జోవకామవైలక్షణ్యం సిద్ధమితి ।
తర్హి బ్రహ్మణః కామాః పుణ్యకారిణామప్యనిష్టఫలప్రాప్త్యనుకూలాః స్యుః స్వాతన్త్ర్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తేషాం త్వితి ।
కామస్య శరీరాదిసమ్బన్ధజన్యత్వప్రసిద్ధేర్బ్రహ్మణః శరీరాదిమత్త్వప్రసఙ్గ ఇతి నాఽఽశఙ్కనీయమిత్యాహ –
సాధనాన్తరానపేక్షత్వాచ్చేతి ।
కామసంస్కారవత్యా మాయయా బ్రహ్మతాదాత్మ్యాత్తత్పరిణామానాం కామానాం బ్రహ్మతాదాత్మ్యాన్న శరీరాదినిమిత్తాపేక్షాఽస్తీత్యర్థః ।
తద్ద్వారేణైవేతి ।
నామరూపశక్త్యాత్మకమాయాపరిణామద్వారేణైవ ।
నామరూపశక్త్యాత్మికా జడరూపా మాయాఽఙ్గీకృతా చేత్తర్హి సా ప్రధానవత్పృథక్సతీత్యద్వైతహానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న హీతి ।
ఆత్మాతిరిక్తం కిం స్వతః సిధ్యతి పరతో వా ? నాఽఽద్యః । జాడ్యహానేరతిరేకహానేశ్చ । న ద్వితీయః । ప్రమాసంసర్గానిరూపణాత్ । న చ భిన్నదేశకాలయోః సంయోగాది సమ్భవతి విషయవిషయిభావో వా । నియామకగవేషణాత్ । న చ స్వభావ ఎవ సమ్బన్ధః । ద్వయోః స్వభావయోః సమ్బన్ధత్వేనైవోపక్షయే సమ్బన్ధ్యభావప్రసఙ్గాత్ । న హి స్వాత్మానం ప్రతి స్వస్యైవ సమ్బన్ధిత్వమాత్మాశ్రయాపాతాత్ । తథావిధార్థాభావే వ్యవహారమాత్రప్రవర్తకత్వే చ మిథ్యావ్యవహారాపాతాదనిర్వచనీయవాద ఎవ పర్యస్యతీతి భావః ।
యస్మాదాత్మాతిరిక్తం వస్తు న సమ్భావ్యతే తస్మాదాత్మతాదాత్మ్యేనైవ నామరూపయోః సిద్ధిరిత్యాహ –
అత ఇతి ।
తర్హి బ్రహ్మణః సప్రపఞ్చతాప్రసఙ్గ ఇతి న వాచ్యమిత్యాహ –
న బ్రహ్మేతి ।
న బ్రహ్మ తాదాత్మ్యకమజడత్వాత్తత్పరిహారేణాపి సిద్ధిసమ్భవాదిత్యర్థః ।
కథం తర్హి తే బ్రహ్మాత్మకే తత్రాఽఽహ –
తే తదితి ।
స్వప్నావబుద్ధనభోభక్షణవదారోపితస్యానుభవప్రత్యాఖ్యానేన సిద్ధ్యసమ్భవాదనుభావ్యే నామరూపే అనుభవాత్మకబ్రహ్మాత్మకే కథ్యేతే న త్వైక్యాభిప్రాయేణేత్యర్థః ।
న కేవలం బ్రహ్మణో బహురూపత్వం మాయోపాధికం సర్వవ్యవహారాస్పదత్వం చేత్యాహ –
తాభ్యామితి ।
ప్రవేశస్యానిర్వాచ్యతాద్యోతనేన జీవస్య బ్రహ్మాత్మతాయాం ప్రవేశవాక్యస్య తాత్పర్యం దర్శయితుం విచారమారభతే –
తత్రైతచ్చిన్తమిత్యాదినా ।
విమర్శే సతి క్త్వాశ్రుత్యనురోధాత్స్రష్టురేవ ప్రవేశ ఇత్యుక్తం సిద్ధాన్తినా ।
పూర్వవాద్యాహ –
నను న యుక్తమితి ।
సృష్టిప్రవేశక్రియయోః పూర్వాపరకాలీనత్వసమ్భవే సతి కర్త్రైక్యం క్త్వాశ్రుత్యా బోధ్యేత న తు ప్రవేశస్యోత్తరకాలతా సమ్భవతి । సృష్టిసమయ ఎవోపాదానస్య కార్యాత్మనాఽవస్థితత్వాదిత్యర్థః ।
ఎతదేవ వివృణోతి –
కారణమేవ హీతి ।
అప్రవిష్టే యథా మఠాదౌ దేవదత్తస్య ప్రవేశో దృష్టస్తథా కార్యోత్పత్తేరూర్ధ్వం పృథక్ప్రవేశో న సమ్భవతీత్యర్థః ।
సిద్ధాన్త్యేకదేశినాం మతముద్భావ్య పూర్వవాదీ దూషయతి –
యథా ఘట ఇత్యాదినా ।
స్రష్టురన్యస్య వా ప్రవేశో న సమ్భవతీతి చేత్కథం తర్హి ప్రవేశో వాచ్య ఇతి సిద్ధాన్త్యేకదేశ్యాహ –
కథమితి ।
నాస్త్యేవేతి న వక్తవ్యమిత్యాహయుక్తశ్చేతి ।
స ఎవాఽఽహ గతిం –
సావయవమేవేతి ।
పూర్వవాదీ దూషయతో –
నాశూన్యత్వాదితి ।
కార్యాత్మనా పరిణతస్య బ్రహ్మణో నామరూపాత్మకం కారమేవ దేశస్తద్వతిరేకేణ న హ్యన్యః ప్రదేశోఽస్తీతి ।
యత్కారణమేవ కార్యాకారేణ పరిణతం తత్ప్రతి కార్యవిశేషో జీవాత్మా ప్రవేక్ష్యతీతి న శఙ్కనీయమిత్యాహ –
కారణమేవ చేదితి ।
కార్యవిశేషస్య ప్రవేశమఙ్గీకృత్య దూషణముక్తం స న సమ్భవతి శ్రుతివిరోధాదిత్యాహ– –
తదేవేతి ।
కారణపరామర్శకేన తచ్ఛబ్దేన కార్యముపలక్ష్య కారాన్తరస్య తత్ర విధీయతేఽప్రాప్తదేశసమ్భవాత్ ।
అతో న శ్రుతివిరోధ ఇతి సిద్ధాన్తైకదేశిమతముద్భావ్య దూషయతి –
కార్యాన్తరమేవేత్యాదినా ।
కారణవాచకేన తచ్ఛబ్దేన కార్యలక్షణాయామవివక్షితలక్షణా చేత్ప్రసజ్యేత తర్హి కారణపర ఎవ తచ్ఛబ్దోఽస్త్విత్యాహ్యన్యః సిద్ధాన్తైకదేశీ –
బాహ్యేతి ।
అస్మిన్పక్షే ప్రవేశశ్రుతేర్ముఖ్యార్థో న లభ్యేతేత్యాహ –
న బహిష్ఠేతి ।
అన్యస్య వేదాన్తినో మతముద్భావ్య దూషయతి –
జల ఇత్యాదినా ।
ఎవం సిద్ధాన్తైకదేశీయం నిరస్య పూర్వవాద్యుపసంహరతి –
ఎవం తర్హీతి ।
నైవాస్తి ప్రవేశో బ్రహ్మణస్తతోఽన్యస్యాపి ప్రవేశో న సమ్భవతీత్యుక్తమిత్యాహ –
న చేతి ।
ఇతరస్యాపి ప్రవేశః కల్పయితుం న శక్యత ఇత్యాహ –
తదేవానుప్రావిశదితి ।
సా చ శ్రుతిః స్రష్టుః ప్రవేశమాహ । సా చాస్మాకం మీమాంసకానాం ప్రమాణం తతస్తద్విరోధేనాన్యస్య ప్రవేశకల్పనాఽయుక్తేతి భావః ।
తర్హి శ్రుతిశరణతయైవ బ్రహ్మణ ఎవ ప్రవేశ ఉచ్య్యతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చేతి ।
తస్మాదన్ధో మణిమవిన్దదితివదర్థశూన్యమేవేదం వాక్యమితి నిగమయతి –
హన్తేతి ।
శక్తిగోచరస్యార్థస్యాసమ్భవాదర్థశూన్యత్వం తాత్పర్యగోచరస్య వా ? నాఽఽద్యః ।
ఆకాశాదేరవిప్రకృష్టదేశేఽపి జలేఽమూర్తస్య ప్రతిబిమ్బభావవదమూర్తస్యాపి బ్రహ్మణోఽనిర్వాచావిద్యాసు ప్రతిబిమ్బితస్య సృష్ట్యుత్తరకాలమన్తఃకరణాదిషు ప్రతిబిమ్బభావసమ్భవాదిత్యాహ –
నేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అన్యార్థత్వాదితి ।
ఎతత్స్ఫుటయతి –
కిమర్థమిత్యాదినా ।
అతః పరమితి । బుద్ధిగుహాప్రవేశాదనన్తరమానన్దమయ ఎవ విశిష్టోఽర్థో విశేష్యస్య చిద్ధాతోర్లిఙ్గం విశిష్టస్య విశేష్యావ్యభిచారదర్శనాత్తదధిగమద్వారేణాఽఽనన్దవివృద్ధ్యవసాన ఆత్మా బ్రహ్మరూపోఽస్యామేవ గుహాయామధిగన్తవ్య ఇత్యభిప్రేత్య జలే సూర్యప్రవేశవదనిర్వాచ్యః ప్రవేశోఽభిధీయత ఇత్యర్థః ।
బుద్ధిగుహాయామేవ బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధిసమ్భవాత్తత్రైవ ప్రవేశోఽభిధిత్సిత ఇత్యాహ –
న హీతి ।
నన్వన్యత్రోపలబ్ధ్యనర్హం బ్రహ్మ బుద్ధౌ వా కథముపలభ్యత ఇత్యాశఙ్క్యోపధేర్యోగ్యతావిశేషాసమ్భవాదిత్యాహ –
విశేషేతి ।
సన్నికర్షాదీతి । అన్తఃకరణసంసర్గాదేవ దేహఘటాదిషు చైతన్యాభివ్యక్తిర్న స్వతః । అన్తఃకరణం చావ్యవధానేనైవ చైతన్యాభివ్యఞ్చకమన్వయవ్యతిరేకాభ్యామిత్యర్థః ।
యథా చాస్వచ్ఛస్వభావకే ఘటాదౌ ముఖం న ప్రతిబిమ్బతే జలాదౌ స్వచ్ఛస్వభావకే ప్రతిబిమ్బతే తథా సత్త్వప్రధానస్యాన్తఃకరణస్య ప్రసాదస్వాభావ్యాద్ఘటతే తత్ర బ్రహ్మోపలబ్ధిరిత్యాహ –
అవభాసాత్మకత్వాచ్చేతి ।
కిఞ్చ యథా జాడ్యసామ్యేఽపి తమోలక్షణావరణాభిభవసమర్థ ఆలోకోఽఙ్గీక్రియతే తథా జాడ్యసామ్యేఽప్యన్తఃకరణస్యైవ ప్రత్యయాకారపరిణతస్యాజ్ఞానలక్షణావరణాభిభవసామర్థ్యమఙ్గీకర్తవ్యమిత్యాహ –
యథా చేతి ।
నిలానం గృహప్రాసాదాదిమూర్తసన్నివేశవిశేషోఽవయవసంస్థానవిశేషరాహిత్యమనిలయనమ్ ।
అనిరుక్తత్వాద్యమూర్తంధర్మశ్చేద్బ్రహ్మణ ఎవ కిం న స్యాదిత్యత ఆహ –
త్యదనిరుక్తానిలయనానీతి ।
“తత్సత్యమిత్యాచక్షత”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యస్యోపపత్తిమాహ –
యస్మాదితి ।
పదాని వ్యాఖ్యాయ ప్రకృతానుప్రశ్ననిరాకరణే ప్రకరణస్య తాత్పర్యం “సోఽకామయత”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాదేర్దర్శయతి –
అస్తి నాస్తీత్యాదినా ।
తస్యా బుద్ధిగుహాయాః అహం కర్తా భోక్తేత్యాదయస్త ఎవావభాసవిశేషాస్తైర్వ్యజ్యమానం విశిష్టస్య విషయత్వేఽపి స్వరూపస్యావిషయత్వాదిత్యర్థః ।
సుకృతమితి ।
క్తప్రత్యయః సుష్ఠు క్రియత ఇతి కర్మాభిధాయకోఽపి చ్ఛాన్దస్యా ప్రక్రియయా సుష్ఠు కరోతీతి కర్తరి వ్యాఖ్యాతః ।
ఎకార్థవృత్తిత్వేనేతి ।
ఎకప్రయోజనసాధనత్వేన పరస్పరాయత్తతేత్యర్థః ।
అన్యత్రేతి ।
గృహప్రాసాదాదిషు స్వతన్త్రం గృహాద్యనారభ్యం స్వామినమన్తరేణ సంహననస్యాదర్శనాత్కర్యకరణసఙ్ఘాతేఽపి విలక్షణః స్వామీ శరీరోపచయాదిభిరుపచయాదిరహితోఽవగమ్యతే । స చ చేతనత్వేన భేదాభావాద్బ్రహ్మైవేతి తదస్తిత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దాసోఽయం తస్య దేవస్య మమాఽఽరాధ్యః పరమేశ్వర ఇతి భేదం విద్వాన్కథమజ్ఞ ఇత్యువ్యతే తత్రాఽఽహ –
అసౌ యోఽయమితి ।
యథా చన్ద్రభేదం పశ్యన్నప్యవిద్వానుచ్యతేఽతత్త్వదర్శిత్వాత్తథేత్యర్థః ।
కథం తర్హి తస్య భయసమ్భావనేత్యత ఆహ –
ఉచ్ఛేదేతి ।
సంహర్తా హి పరమేశ్వరో మాం సంహరిష్యతి నరకే వా నిక్షేప్స్యతీతి పశ్యతో భయం భవతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మైవోచ్ఛేదహేతుః కుత ఇత్యత ఆహ –
అనుచ్ఛేద్యో హీతి ।
ఉచ్ఛేదహేతోరప్యుచ్ఛేదత్వేఽనవస్థాప్రసఙ్గాన్నిత్యత్వం వక్తవ్యం తచ్చ బ్రహ్మణో నాన్యస్య సమ్భావ్యత ఇత్యర్థః ।
తచ్చ భయకారణం బ్రహ్మాఽఽనన్దరూపముక్తం యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాదితి । తత్రాఽఽనన్దశ్చ లోకే జన్యః ప్రసిద్ధస్తతో విచారమారభతే –
తస్యాస్యేత్యాదినా ।
బ్రహ్మానన్దస్య చేన్మీమాంసా ప్రస్తుతా కిమర్థస్తర్హి సార్వభౌమానన్దాద్యుపన్యాసస్తత్రాఽఽహ –
తత్ర లౌకిక ఇత్యాదినా ।
లౌకిక ఆనన్దః క్వచిత్కాష్ఠాం ప్రాప్తః సాతిశయత్వాత్పరిమాణవదితి బ్రహ్మానన్దానుమానార్థో లౌకికోపన్యాస ఇత్యర్థః । విషయేభ్యో వ్యావృత్తా వ్యావృత్తవిషయా అవిషయబ్రహ్మాత్మైకత్వదర్శినస్తద్బుద్ధిగోచర ఇత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ బ్రహ్మానన్దానుగమమాహ –
లౌకికోఽపీత్యాదినా ।
మనుష్యగన్ధర్వానన్దస్యోత్కృష్టత్వే నిమిత్తమాహ –
తే హ్యన్తర్ధానాదీతి ।
ప్రథమమకామహతాగ్రహణస్య తాత్పర్యమాహ –
ప్రథమమితి ।
యది ప్రథమపర్యాయ ఎవాకామహతో గృహ్యేత తదా తస్యైవ సార్వభౌమానన్దేన తుల్య ఆనన్దః స్యాత్తదా చ వ్యాఘాతో భవేత్ । మానుషానన్దే నిస్పృహో మానుషానన్దభోగభాగీ చేతి । తతో మనుష్యగన్ధర్వానన్దేన తుల్యమానన్దం తస్య దర్శయితుం ప్రథమపర్యాయే తదగ్రహణమిత్యర్థః । అవృజినత్వమపాపత్వం యథోక్తకారిత్వం తత్సాధుపదాల్లభ్యత ఇత్యర్థః । త్రయస్త్రింశత్ - అష్టౌ వసవ , ఎకాదశ రుద్రా , ద్వాదశాఽఽదిత్యా , ఇన్ద్రః , ప్రజాపతిశ్చేతి ।
యదర్థం మీమాంసాఽఽరబ్ధా తస్య నిరతిశయానన్దస్య సిద్ధౌ వాక్యతాత్పర్యం దర్శయితుమాహ –
తస్యాకామహతత్వేతి ।
తస్య బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్య ఆనన్దస్తదుపాసకప్రత్యక్షో యస్య మాత్రా స ఎష పరమానన్దః స్వాభావిక ఇతి సమ్బన్ధః ।
హిరణ్యగర్భానన్దస్య మాత్రాత్వే శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
ఎతస్యైవేతి ।
న కేవలం హిరణ్యగర్భానన్ద ఎవ మాత్రా యశ్చ ప్రాగుపన్యస్తః సార్వభౌమాద్యానన్దః స ఎష యస్య మాత్రా ప్రవిభక్తా నానాత్వమాపన్నా సతీ యత్ర నిరతిశయానన్దేఽకామహతబ్రహ్మవిత్ప్రత్యక్షే కైవల్య ఎకతాం గతేతి యోజనా ।
అకామహతప్రత్యక్షత్వాభిధానాద్భేదప్రాతిం నిరస్యతి –
ఆనన్దానన్దినోశ్చేతి ।
ప్రత్యక్షత్వాభిధానమజ్ఞానసంశయాదివ్యవధానాభావాభిప్రాయం న తు విషయవిషయిభావాభిప్రాయమ్ । “అదృశ్యేఽనాత్మ్యే”, “ఉదరమన్తరం కురుత”(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదినా నిషేధాదిత్యర్థః । మీమాంసయా నిరతిశయానన్దం బ్రహ్మాస్తీతి నిర్ధారితమ్ । తస్యాకామహతప్రత్యక్షత్వాభిధానాదభేదసిద్ధిః । న హి పరమానన్దః పరస్య ప్రత్యక్షో భవతి । తస్మాన్నిరతిశయానన్దబ్రహ్మైకత్వం జీవస్య “బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రాన్తం మీమాంసయా చ సిద్ధముపసంహ్రియత ఇత్యర్థః ।
ఆదిత్యగ్రహణస్యాఽఽధిదైవికోపాధిలక్షణార్థస్యావివక్షితత్వం దర్శయితుం చోద్యముద్భావయతి –
నన్వితి ।
“య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః” (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౨) ఇత్యాదౌ శ్రుత్యన్తరే మణ్డలస్థస్య దక్షిణాక్షిస్యేనైక్యస్య ప్రసిద్ధత్వాదిహాప్యాదిత్యస్థేనైక్యనిర్దేశే దక్షిణాక్షిగ్రహణం యుక్తమిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మమధిదవతం చ లిఙ్గాత్మోపాసనవివక్షాయాం తథా తద్వివక్షితమిత్యాహ –
న పరేతి ।
య ఎవ చిద్ధాతుర్నిరతిశయానన్ద ఉత్కృష్టోపాధౌ ప్రతిబిమ్బితః స ఎవ నికృష్టోపాధౌ శిరఃపాణ్యాదిమతి పురుషే ప్రతిమిమ్బిత ఇతి పరమానన్దమపేక్ష్య సమత్వం విశిష్టయోః స్వభావైక్యం వివక్షితమిత్యర్థః ।
వృత్తానువాచపూర్వకముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
అస్తి నాస్తీతి ।
సన్దిగ్ధం సప్రయోజనం చ విచారమర్హతి ।
అత్ర చ కస్మిన్పక్షే కో దోషః కో వా లాభ ఇత్యాహ –
కిం తత ఇతి ।
ఉభయత్రానుపపతిం సంశయకారణమాహ –
యద్యన్యః స్యాదితి ।
చోద్యముఖేన సంశయవ్యావుత్తిం ప్రయోజనమాహ –
యద్యుభయథేత్యాదినా ।
ఎతదేవ మమ విచారారమ్భకస్య స్వస్త్యయనం కల్యాణం యన్మామేకత్వవాదినం త్వమాత్థ బ్రూషేఽప్రతిపన్నవస్తువాదిత్వాదనేకత్వవాదినోఽప్యేకస్య వస్తునః సమతత్వాదనేకవస్తువాదినశ్చ బహవః ప్రతిపక్షః సన్తి మమేత్యర్థతోఽపి కల్యాణమనేకత్వస్యాన్యోన్యాశ్రయాదిదోషదుష్టత్వాత్పూర్వపక్షనిరాకరణేన సిద్ధాన్తోపపత్తేశ్చేత్యర్థః ।
విచారారమ్భముపపాద్య సిద్ధాన్తముపక్రమతే –
స ఎవ తు స్యాదితి ।
ఔపాధికభేదభిన్నోఽప్యేవంవిత్స్వతః పర ఎవ స్యాదిత్యర్థః ।
అవిద్యాధ్యారోపితాబ్రహ్మత్వవ్యావృత్తిరేవ బ్రహ్మప్రాప్తిర్వివక్షితేతి ఫలవాక్యస్యైవమర్థతా కథమవగమ్యతే న పునరప్రాప్తప్రాప్తిరిత్యాహ –
కథమితి ।
పరిహరతి –
విద్యామాత్రేతి ।
అన్యథాఽప్యుపపతిం శఙ్కతే –
మార్గేతి ।
గన్తుః స్వతో గ్రామత్వాభావేఽపి యథా మార్గజ్ఞానోపదేశః సార్థకస్తథా జీవస్య స్వతో బ్రహ్మత్వాభావేఽపి విద్యోపదేశః , అభ్యాసద్వారేణ బ్రహ్మప్రాప్తిహేతుత్వాదిత్యర్థః । త్వం గ్రామోఽసీతి న తత్రోపదేశః ।
అత్రాభేదోపదేశః ప్రతీయతేఽత ఉపదేశవైషమ్యాన్న దృష్టాన్తో యుక్త ఇత్యాహ –
న వైధర్మ్యాదితి ।
యది విదుషః సకాశాదన్య ఈశ్వరో భయహేతుర్నాస్తి కా తర్హి గతిర్వ్యతిరిక్తేశ్వరదర్శనస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అన్యస్య చేతి ।
కల్పితభేదవిశిష్టరూపేణేశ్వరస్యావిద్యాకృతత్వే మిథ్యాత్వే సతి విద్యయా తత్రావస్తుత్వదర్శనముపపద్యతే । ఈశ్వరో మమ ప్రాశాస్తేతి మిథ్యైతద్ , యతస్తస్య మమ చైకాత్మ్యమేవ పరమార్థమితి విద్వదృష్ట్యా విశిష్టస్యాసత్త్వమిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తేన వైషమ్యం శఙ్కతే –
నైవమితి ।
యథా చన్ద్రైకత్వదర్శనాద్ద్వితీయశ్చన్ద్రో న గృహ్యతే నైవం బ్రహ్మవిదా న గృహ్యతే వ్యతిరిక్తేశ్వరః । ప్రతినియతప్రపఞ్చావభాసస్య భోజనాదిప్రవృత్త్యనుపపత్త్యా జీవన్ముక్తస్యాప్యభ్యుపగమాత్ప్రపఞ్చప్రతినియమస్య చేశ్వరాధీనత్వాభ్యుపగమాదిత్యర్థః । యద్యపి జాగరే వ్యతిరేకాభాసదర్శనం విదుషస్తథాఽపి న తద్భయకారణం న హి మాయావీ స్వవిరచితవ్యాఘ్రాభాసాద్బిభేతి ।
అవిదుషోఽపి వ్యతిరేకదర్శనం న సదాతనమిత్యాహ –
న సుప్తేతి ।
సుషుప్తే వ్యతిరేకాగ్రహణమసత్త్వసాధకం న భవతీత్యాహ –
సుషుప్త ఇతి ।
యథేషుకార ఇష్వాసక్తమనస్తయా తద్వ్యతిరిక్తం విద్యమానమపి న పశ్యతి సుషుప్తేఽపి నిద్రాసుఖాసక్తతయా సదపి ద్వితీయం న పశ్యతి న త్వాభావాదిత్యర్థః ।
అనాసక్తస్య తద్వ్యతిరిక్తాదర్శనేఽపి తద్దర్శనమేవాస్తి సుషుప్తే తు న కిఞ్చిదజ్ఞాసిషమితి ప్రత్యయాత్సుఖస్యాప్యాత్మతాదామ్త్యదజ్ఞానస్య చ వ్యక్తిరిక్తత్వ నిర్వచనాదతస్తాత్త్వికద్వితీయాభావాదేవాగ్రహణమిత్యాహ –
న సర్వగ్రహణాదితి ।
సుషుప్తే చేదనుపలమ్భాదసత్త్వం తర్హి జాగ్రత్స్వప్నయోరుపలమ్భాద్ద్వైతస్య సత్త్వం కిం న స్యాదిత్యాహ –
జాగ్రదితి ।
అనాత్మాదావాత్మత్వాదిబుద్ధిరవిద్యా తద్భావ ఎవ ద్వైతోపలమ్భాన్నోపలమ్భమాత్రం సత్త్వసాధకమన్యథా శుక్తిరూప్యాదేరపి సత్త్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
నావిద్యేతి ।
పూర్వవాద్యాహ –
సుషుప్త ఇతి ।
సుషుప్తే ద్వితీయస్యాగ్రహణమపి లయరూపావిద్యాకృతం న తు భేదాభావనిబన్ధనమతో యదుక్తం సుషుప్తే సర్వాత్మకబ్రహ్మభూతో జీవః స్వవ్యతిరిక్తమభావాదేవ న పశ్యతీతి తదసదిత్యర్థః । సతోఽపి ద్వితీయస్యావిద్యావశాదగ్రహణమితి కోఽర్థః । కిం గ్రహణప్రాగభవో జాయత ఉతాప్రకాశారోపః కింవాఽగ్రహణాకారావికృతస్వరూపావస్థానమ్ ? నాఽఽద్యః । ప్రాగభావస్యానాదిత్వాభ్యుపగమాత్ । న ద్వితీయః । పరైర్ద్వితీయస్యాస్వప్రకాశతాస్వాభావ్యాభ్యుపగమేనాప్రకాశారోపానభ్యుపగమాదప్రకాశారోపే చ సర్వస్య స్వప్రకాశబ్రహ్మాత్మతయా అభ్యుపగన్తవ్యత్వేనాస్మత్సమీహితసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ ।
న తృతీయ ఇత్యాహ –
న స్వాభావికత్వాదితి ।
అవికృతస్వరూపావస్థానం నావిద్యాకార్యమనాగన్తుకత్వాదిత్యర్థః ।
ఎతత్స్ఫుటయతి –
ద్రవ్యస్య హీత్యాదినా ।
సన్మాత్రం ద్రవ్యముచ్యతే స్వాతన్త్ర్యసిద్ధ్యభిప్రాయేణ , న వైశేషికాభిప్రాయేణ క్రియావద్గుణవత్సమవాయికారణ ద్రవ్యం మానాభావాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । అవిక్రియేతి । విక్రియాభావోపలక్ష్యం స్వరూపమనపేక్ష్య సిద్ధత్వాదిత్యర్థః । గ్రహణాదివిక్రియా న స్వాభావికీ పరాపేక్షత్వాత్స్ఫటికలౌహిత్యవదిత్యర్థః ।
యదుక్తమనపేక్ష్య సిద్ధత్వాదవిక్రియత్వమితి తత్స్ఫుటయతి –
యద్దీతి।
ఎవం స్వమతే చిత్సత్తావ్యతిరిక్తేశ్వరస్య భయహేతోరభావాదభయం విదుషః సమ్భవతీత్యుపపాద్య ద్వైతీయపక్షే తదసమ్భవమాహ –
యేషామితి ।
సతోఽన్యస్య స్వరూపే స్థితే నష్టే వా మా భూద్ధ్వంసో వ్యాఘాతాదనవస్థానాచ్చ తర్హ్యసత ఎవ ।
భయస్యోత్పాదేఽభయప్రాప్తిర్భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
న చాసత ఇతి ।
వ్యతిరిక్తేశ్వరస్య సత్తామాత్రేణ న భయహేతుత్వం కిన్తు ప్రాణికృతధర్మాధర్మాద్యపేక్షస్య , ముక్తస్య తు తదభావాదభయం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్య నైతత్సాఙ్ఖ్యేన వాచ్యమ్ ।
అధర్మాదేరపి సతస్తేనాత్యన్తాసత్త్వానఙ్గీకారాన్నైయాయికాదిమతేఽపి సతి హేతౌ కార్యాత్యన్తాభావస్య దుఖధారణత్వాత్తేనాపి న వాచ్యమిత్యాహ –
న తస్యాపీతి ।
కిఞ్చ సచ్చేదసత్త్వమాపద్యతేఽధర్మాదికం తర్హ్యాత్మన్యపి కః ప్రశ్వాసస్తస్మాత్స్వభావవైపరీత్యం సతోఽసత్త్వగమనం కస్యాపి మతే న ఘటత ఇత్యాహ –
సదసతోరితి ।
స్వమతం నిగమయతి –
ఎకత్వపక్ష ఇతి ।
అవిద్యాకల్పితం భయం విద్యయా నివర్తత ఇతి వదతా విద్యావిద్యయోరాత్మధర్మత్వమిష్టం తతో ధర్మోత్పాదవినాశయోర్వికారిత్వమనిత్యత్వం చ ప్రసజ్యేతేతి శఙ్కతే –
విద్యావిద్యయోరితి ।
కల్పితయోర్విద్యావిద్యయోరాత్మని భయాభయహేతుత్వసమ్భవాన్నాఽఽత్మధర్మత్వే ప్రమాణమస్తి ప్రత్యుత వేద్యత్వాద్రూపాదివదాత్మధర్మత్వం నాస్తీత్యనుమాతుం శక్యత ఇత్యాహ –
న, ప్రత్యక్షత్వాదితి ।
చిన్మాత్రతన్త్రాఽనాదిరనిర్వాచ్యాఽవిద్యాఽన్తఃకరణరూపేణ పరిణమతే తచ్చాన్తఃకరణం తామససాత్త్వికావస్థాభేదేన భ్రాన్తిసమ్యగ్జ్ఞానాకారేణ పరిణమతే తస్మిన్ప్రతిబిమ్బితశ్చిద్ధాతుః స్వోపాధిధర్మేణైవ భ్రాన్తః సమ్యగ్దర్శీతి చ వ్యవహ్రియతే న తత్త్వతో విద్యావిద్యావత్త్వమిత్యాహ –
తే చ పునరితి ।
ఉక్తన్యాయేన బ్రహ్మవిత్తత్వతో బ్రహ్మాభిన్న ఇత్యుక్తమ్ ।
తత్ర పరోక్తముద్భావ్య నిరస్యతి –
అభేదే ఎతమిత్యాదినా ।
నాఽఽనన్దమయః పరమాత్మా న చ తత్ర ప్రవేశః సంక్రమణం కింత్వవిషయబ్రహ్మాత్మతాజ్ఞానేనాఽఽనన్దమయస్యాఽఽత్మతయా భ్రాన్తిగృహీతస్యాతిక్రమణం బాధోఽత్ర వివక్షిత ఇత్యర్థః ।
అన్యథా వేతి ।
నీడే పక్షిప్రవేశవద్వేత్యర్థః ।
యద్యప్యన్నమయే ముఖ్యం సంక్రమణం న సమ్భవతి తథాఽపి మనోబుద్ధ్యోర్బహిర్విషయే ప్రవృత్తయోస్తతో వ్యావృత్త్య స్వరూపేఽవస్థానం సంక్రమణం దృష్టం తథా దుఃఖిన ఆనన్దమయస్య స్వరూపేఽవస్థానం సంక్రమణం భవిష్యతీత్యాహ –
మనోమయస్యేతి ।
స్వరూపావస్థానస్యానాగన్తుకత్వాత్ప్రక్రమవిరోధాచ్చ న తన్ముఖ్యం సంక్రమణమిత్యాహ –
నేతి ।
జ్ఞానమాత్రత్వే వా సంక్రమణస్య కిం ఫలతీత్యత ఆహ –
జ్ఞానమాత్రత్వే చేతి ।
ముఖ్యాసమ్భవే గౌణార్థగ్రహణ న్యాయ్యమేవాతోఽధిష్ఠానయాథాత్మ్యప్రతిపత్త్యా విశిష్టస్యాధ్యస్తస్య బాధనమేవ సంక్రమణం ఫలతీతి భావః ।
ఇతశ్చ న ముఖ్యం సంక్రమణమన్వేషణీయమిత్యాహ –
వస్త్వన్తరాభావాచ్చేతి ।
సంక్రమణస్యౌపచారికత్వం వ్యాఖ్యాయ ప్రకరణస్య మహత్తాత్పర్యముపసంహారచ్ఛలేనాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
సాధ్వసాధునీ స్తః ప్రకాశేతే చేతి సత్ప్రకాశమాత్రమాత్మతత్త్వమేవ తయోః స్వరూపం తతోఽతిరిక్తం యదర్థనర్థహేతుత్వం నామవిశేషరూపం తన్న వస్తు సత్ప్రకాశాన్యత్వేనాసత్త్వాదప్రకాశమానత్వాచ్చేత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
స్వేన విశేషరూపేణేతి ।
ఆత్మైవావిద్యయా సాధ్వసాధురూపేణ ప్రతిపన్న ఆసీత్ । ఇదానీం తు యే సాధ్వసాధునీ మమార్థనర్థహేతూ బభూవతుస్తే ఆత్మైవేతి జ్ఞానేన స్వాత్మానం సాధ్వసాధుకరణేన ప్రీణయత్యేవ లోకదృష్ట్యా నిష్పద్యమానే పుణ్యపాపే దృష్ట్వా హృష్యతి చ విద్వాన్న బిభేతీత్యాహ –
స్పృణుత ఎవేతి ।
వృత్తానువాదపూర్వంకముత్తరవల్లీసమ్బన్ధమాహ –
సత్యం జ్ఞానమిత్యాదినా ।
తప ఇతి ।
పదార్థవివరణం వాక్యార్థజ్ఞానసాధనమిత్యర్థః ।
అధీహీతి ।
అధ్యాపయ స్మారయ । “ఇక్ స్మరణే” ఇతి ధాతుపాఠాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మోపలబ్ధావితి ।
లక్ష్యత్వమర్థవివేకాయ ద్వారాణి శరీరాదిచేష్టాన్యథానుపపత్త్యా హి సాక్షిభూతశ్చిద్ధాతుర్వివిచ్యత ఇతి భావః । న కేవలం త్వమర్థజ్ఞానం వాక్యార్థజ్ఞానసాధనం కిన్తు తత్పదార్థజ్ఞానమపీత్యభిప్రేత్య తదర్థస్య బ్రహ్మణో లక్షణముక్తవానిత్యర్థః ।
సావశేషోక్తేరితి ।
పదార్థోపలక్షణస్యైవాభిధానాదఖణ్డవాక్యార్థస్యాప్రతిపాదనాత్పదార్థభేదజ్ఞానాచ్చ పురుషార్థాసమ్భవాత్ “ఉదరమన్తరం కురుత”(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి నిన్దితత్వాదతో వాక్యార్థావగతిపర్యన్తం తాత్పర్యేణ లక్ష్యపదార్థవిచారణం ఆవృత్త్యాఽనుష్ఠితవానిత్యర్థః ।
స చ తపస్తప్త్వేతి ।
కుత్రేదం పిత్రోక్తం లక్షణం క్వేదం లక్షణం వర్తతే పూరిపూర్ణం భవతీత్యేకాగ్రేణ చేతసాం పర్యాలోచ్యాన్నం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । అద్యతే భుజ్యత ఉపలభ్యతే సర్వైరితి సర్వప్రతిపత్తృసాధారణం స్థూలదేహకారణం భూతపఞ్చకం విరాట్సంజ్ఞకమన్నశబ్దేనోచ్యతే । తస్య స్థూలభౌతికకారణత్వాత్ । “యతో వా ఇమాని భూతాని”(తై.ఉ. ౩-౧-౧) ఇతిలక్షణస్య యత్ర యోజయితుం శక్యత్వాత్తద్బ్రహ్మేతి ప్రతిపన్నవానిత్యర్థః ।
విరాజ ఉత్పత్తిదర్శనాచ్ఛ్రుతిస్మృతిషు లక్షణం తత్ర సమ్పూర్ణం న భవతీతి పునస్తపోఽతప్యత । విచార్య చ తత్కారణం క్రియాశక్తివిశిష్టతయా ప్రాణశబ్దలక్ష్యం హిరణ్యగర్భం సఙ్కల్పాధ్యవసాయశక్తివిశిష్టతయా చ మనోవిజ్ఞానశబ్దలక్ష్యం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ ।