आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ
ದೃಷ್ಟಿಂ ಮಯಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾಂ ಕೃಪಾಪೀಯೂಷವರ್ಷಿಣೀಮ್ ।
ಹೇರಂಬ ದೇಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಹಕ್ಷ್ವೇಡವ್ಯೂಹನಿವಾರಿಣೀಮ್ ॥ ೧ ॥ ಯದ್ವಕ್ತ್ರಪಂಕೇರುಹಸಂಪ್ರಸೂತಂ ನಿಷ್ಠಾಮೃತಂ ವಿಶ್ವವಿಭಾಗನಿಷ್ಠಮ್ ।
ಸಾಧ್ಯೇತರಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿನಿಷ್ಟಿತಾಂತಂ ತಂ ವಾಸುದೇವಂ ಸತತಂ ನತೋಽಸ್ಮಿ ॥ ೨ ॥ ಪ್ರತ್ಯಂಚಮಚ್ಯುತಂ ನತ್ವಾ ಗುರೂನಪಿ ಗರೀಯಸಃ ।
ಕ್ರಿಯತೇ ಶಿಷ್ಯಶಿಕ್ಷಾಯೈ ಗೀತಾಭಾಷ್ಯವಿವೇಚನಮ್ ॥ ೩ ॥
ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಯೋಪೇಯಭೂತಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಿಘ್ನೋಪಪ್ಲವೋಪಶಮನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವ್ಯವಹಾರಪ್ರಮಾಣಕಮಿಷ್ಟದೇವತಾತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಸಂಪಾದಯನ್ ಅನವಶೇಷೇಣೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರ್ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೌರಾಣಿಕಶ್ಲೋಕಮೇವಾಂತರ್ಯಾಮಿವಿಷಯಮುದಾಹರತಿ –
ನಾರಾಯಣ ಇತಿ ।
‘ಆಪೋ ನಾರಾ ಇತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಆಪೋ ವೈ ನರಸೂನವಃ ।
ಅಯನಂ ತಸ್ಯ ತಾಃ ಪೂರ್ವಂ ತೇನ ನಾರಾಯಣಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ ’ [ಮನುಃ ೧.೧೦] ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಃ ಸ್ಥೂಲದೃಶಾಂ ನಾರಾಯಣಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಪುನರಾಚಕ್ಷತೇ – ನರಶಬ್ದೇನ ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಂ ಶರೀರಜಾತಮುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಹಿತಾಶ್ಚಿದಾಭಾಸಾ ಜೀವಾ ನಾರಾ ಇತಿ ನಿರುಚ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಮಯನಮಾಶ್ರಯೋ ನಿಯಾಮಕೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ನಾರಾಯಣ ಇತಿ । ಯಮಧಿಕೃತ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಶ್ರೀನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಂ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯಂ ಚಾಧೀಯತೇ । ತದನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ತತ್ತ್ವಮಾದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ।
ನನು ಪರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಮಾಯಾಸಂಬಂಧಾದಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕೂಟಸ್ಥಾಸಂಗಾವಿಷಯಾದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶುದ್ಧತಾಸಿದ್ಧೌ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪರದೇವತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಾವನುಸ್ಮರ್ಯತೇ ? ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಹಿ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾನುಸ್ಮರಣಮಭೀಷ್ಟಫಲವದಭೀಷ್ಟಮ್ । ತತ್ರಾಹ –
ಪರೋಽವ್ಯಕ್ತಾದಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಮ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಮಾಯೇತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರೋ – ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಸ್ತೇನಾಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟೋಽಯಂ ಪರಃ, ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨-೧-೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಗೃಹೀತಃ । ತತ್ತ್ವತೋ ಮಾಯಾಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪನಯಾ ತದೀಯಸಂಗತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾದಿಕಮುನ್ನೇಯಮ್ ।
ಯಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಕ್ತೇ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧೇಽಪಿ, ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಅಂಡಮಿತಿ ।
ಅಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತಾತ್ಮಕಂ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ತತ್ತ್ವಮಂಡಮಿತ್ಯಭಿಲಪ್ಯತೇ । ತದವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದೇಷು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣಾದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಾದವ್ಯಕ್ತಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಮಧಿಗತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿರಾಡುತ್ಪತ್ತಿಮುಪದರ್ಶಯತಿ –
ಅಂಡಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯಾಂಡಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಭಿಧಾನೀಯಸ್ಯಾಂತರಿಮೇ ಭೂರಾದಯೋ ಲೋಕಾ ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಾ ವರ್ತಂತೇ । ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರಣಸ್ಯಾಂತರ್ಭವತಿ । ತೇನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಂತರ್ಭೂತಾ ಭೂರಾದಯೋ ಲೋಕಾ ವಿರಾಡಾತ್ಮಾನಸ್ತೇನ ಸೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ತಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾನೇವ ಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತಾತ್ಮಕವಿರಾಡಾತ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಸಪ್ತದ್ವೀಪೇತಿ ।
‘ಸಾ ಪೃಥಿವ್ಯಭವತ್’ [ಬೃ.ಉ. ೧.೨.೨] ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ವಿರಾಜೋ ಜನ್ಮ ಸಂಕೀರ್ತಿತಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾದಶೇಷದ್ವೀಪೋಪೇತಾ ಪೃಥಿವೀತ್ಯನೇನ ಸರ್ವಲೋಕಾತ್ಮಕೋ ವಿರಾಡೇವೋಚ್ಯತೇ । ಚಶಬ್ದೇನ ವಿರಾಜೋ ಹಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಂಡಾತ್ಮನ್ಯಂತರ್ಭಾವಾತ್ , ತತಃ ಸಂಭವೋಽನುಕೃಷ್ಯತೇ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ಹಿ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಜಗದಶೇಷಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾಂತರ್ಭಾವ್ಯಾಖಂಡೈಕರಸಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮನಾ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ನಾರಾಯಣಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೇಯಮುಕ್ತಮ್ । ನರಾ ಏವ ನಾರಾ ಜೀವಾಃ, ತ್ವಂಪದವಾಚ್ಯಾಃ, ತೇಷಾಮಯನಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾದ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯೋಽತ್ರ ಸೂಚ್ಯತೇ । ತೇನಾರ್ಥಾದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಧ್ವನಿತಃ । ಪರೋಽವ್ಯಕ್ತಾದಿತ್ಯನೇನ ಮಾಯಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಪರಮಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತೇನ ಚ ತತ್ಕಾಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ದ್ಯೋತಿತಃ । ಪರಿಶಿಷ್ಟೇನ ತು, ಶಬ್ದೇನ ವಸ್ತುನೋ ವಾಸ್ತವಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾವೇದಿತಮ್ । ತೇನ ಚ ವಸ್ತುದ್ವಾರಾ ಪರಮವಿಷಯವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಸ್ತದುಪಾಯಭೂತಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಯಾಶ್ಚಾವಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಮಿತ್ಯವಧೇಯಮ್ ॥ ೧ ॥
ನನು ನೈವಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭೂತಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮತ್ರ ಭಗವತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಭೂಮಿಪ್ರಾರ್ಥಿತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಽಭ್ಯರ್ಥಿತಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಭೂಮಿಭಾರಾಪಹಾರಾರ್ಥಂ ವಸುದೇವೇನ ದೇವಕ್ಯಾಮಾವಿರ್ಭೂತಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಮಧ್ಯಮಂ ಪೃಥಾಸುತಂ ಪ್ರಥಿತಮಹಿಮಾನಂ ಪ್ರೇರಯಿತುಂ ಧರ್ಮಯೋರಿಹಾನೂದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ಪರಾಪರವಿಷಯಭಾವಮನುಭವಿತುಮಲಮಿತಿ । ತನ್ನ । ಭಗವತೋ ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಸ್ವಾಭಾವ್ಯಧ್ರೌವ್ಯಾದ್ ಧರ್ಮದ್ವಯಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಮೇವ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ಭೂಭಾರಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಚಾಽಽರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಜುನಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಸ್ವಧರ್ಮಪ್ರವರ್ತನದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮವತಾರಯಿತುಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಣೀತತ್ವಾತ್ , ಉಚಿತಮಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಸ ಭಗವಾನ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಧರ್ಮದ್ವಯಮರ್ಜುನಾಯೋಪದಿದೇಶ ಇತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ।
ತತ್ರ, ನೇದಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮಾಪ್ತಪ್ರಣೀತತ್ವಾನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ತಥಾವಿಧಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಮಂಗಲಾಚರಣಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ ಆದೌ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೇತುರಾಪ್ತತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಂ ಸರ್ವಜಗಜ್ಜನಯಿತೃತ್ವಮಾಹ –
ಸ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸಮಸ್ತಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚಮುತ್ಪಾದ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾನಾಪ್ತತ್ವಮ್ , ಈಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಮಾಪ್ತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಪರಮಾಪ್ತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಭಗವತಾ ಸೃಷ್ಟಮಪಿ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಜಗತ್ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಮಾಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಾಭಾವಾತ್ , ನ ಚ ಪರಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಂ ವೈಷಮ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮರ್ಯಾದಾವಿರಹಿತತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇ ತದೀಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಮಾಲೋಚ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷತ್ರತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಧರ್ಮಂ ತಥಾವಿಧಮಧಿಗಮ್ಯ ಸೃಷ್ಟವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವತಯಾ ಸಾಧಯಿತಾರಮಂತರೇಣಾಸಂಭಾವತ್ ತಸ್ಯೈವ ತದನುಷ್ಠಾತೃತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಿಪ್ರಭೇದಾನಾಮಧರ್ಮಪ್ರಾಯಾಣಾಂ ತದಯೋಗಾತ್ ಕುತಸ್ತದೀಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಭಗವತಾ ಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ಪ್ರಜಾಸೃಷ್ಟಿಹೇತೂನಾಂ ಯಾಗದಾನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಂ ಧರ್ಮಮನುಷ್ಠಾತುಮಧಿಕೃತಾನಾಂ ಸ್ವಕೀಯತ್ವೇನ ತದುಪಾದಾನಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ವೇದೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ನನು ನೈತಾವತಾ ಜಗದಶೇಷಮಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಧರ್ಮಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯತತ್ವೇಽಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಮಾರ್ಗಸ್ಯ ತೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ತತೋಽನ್ಯಾಂಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಶಮದಮಾದ್ಯಾತ್ಮನೋ ಗಮಕಮಾಹ –
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾತಿಶಯೇ ಶಮಾದ್ಯತಿಶಯೋ ಗಮ್ಯತೇ । ತತೋ ವಿವೇಕಾದಿ ತಸ್ಯ ಗಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮೇ ಬಹುವಿದಾಂ ವಿವಾದದರ್ಶನಾಜ್ಜಗತಃ ಸ್ಥೇಮ್ನೇ ಕಾರಣೀಭೂತಧರ್ಮಾಂತರಮಪಿ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ದ್ವಿವಿಧೋ ಹೀತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಪ್ರಸಂಗವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಧರ್ಮಂ ಲಕ್ಷಯತಿ –
ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ಧರ್ಮೋಽಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಿನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದಭ್ಯುದಯಹೇತುಃ, ನಿಶ್ರೇಯಸಾರ್ಥಿನಾಂ ಪರಂಪರಯಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುಃ । ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ತು ಧರ್ಮಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುರಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಶಮಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಂ, ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತವ್ಯವಧಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯದ್ಯೇವಂ ಧರ್ಮೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ವರ್ಣಿತ್ವಮಾಶ್ರಮಿತ್ವಂ ಚೋಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸರ್ವೈರೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಾರ್ಥಿಭಿರ್ದ್ವಾವಪಿ ಧರ್ಮೌ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಾವಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾತೃನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯೈರಿತಿ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಽನುಷ್ಠಾನಾನ್ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೇಷು ಯಾವಜ್ಜೀವಮನುಷ್ಠಾನಂ ಕಾಮ್ಯೇಷು ಕರಣಾಂಶೇ ರಾಗಾಧೀನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಂಶೇ ವೈಧೀತಿ ವಿಭಾಗೇಽಪಿ ಕದಾಚಿದೇವಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ದೀರ್ಘೇಣೇತಿ ।
ಅಥ ಯಥೋಕ್ತಧರ್ಮವಶಾದೇವ ಜಗತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಥಿತಿಸಿದ್ಧೇರ್ಭಗವತೋ ನಾರಾಯಣಸ್ಯಾದಿಕರ್ತುರನೇಕಾನರ್ಥಕಲುಷಿತಶರೀರಪರಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಾದನ್ಯಸ್ಯೈವ ಕಸ್ಯಚಿದನಾಪ್ತಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯವತೋ ನಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹದ್ವಾರೇಣ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನಮಿತಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಆಪ್ತಪ್ರಣೀತತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ –
ಅನುಷ್ಠಾತೄಣಾಮಿತಿ ।
ಅಥವಾ ಯಥೋಕ್ತಶಂಕಾಯಾಂ ದೀರ್ಘೇಣೇತ್ಯಾರಭ್ಯೋತ್ತರಮ್ । ಮಹತಾ ಕಾಲೇನ ಕೃತತ್ರೇತಾತ್ಯಯೇ ದ್ವಾಪರಾವಸಾನೇ ಸಾಧಕಾನಾಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಪೂರ್ವಕಾದವಿವೇಕಾದಧರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ಧರ್ಮಾಭಿಭವಾದಧರ್ಮಾಭಿವೃದ್ಧೇಶ್ಚ ಜಗತೋ ಮರ್ಯಾದಾಭೇದೇ ತದೀಯಾಂ ಮರ್ಯಾದಾಮಾತ್ಮನಿರ್ಮಿತಾಂ ಪಾಲಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಪ್ರಕೃತೋ ಭಗವಾನ್ ಏತದರ್ಥೇನ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾದಿಸಂರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಲೀಲಾಮಯಂ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವಿಗ್ರಹಂ ಜಗ್ರಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಭೌಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಪ್ತ್ಯೈ ವಸುದೇವಾದಜೀಜನತ್’ [ಮ.ಭಾ.ಶಾಂ. ೪೭.೨೯] ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮನುಸೃತ್ಯ ಪದದ್ವಯಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಭೌಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಂಶೇನೇತಿ ।
ಸ್ವೇಚ್ಛಾನಿರ್ಮಿತೇನ ಮಾಯಾಮಯೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಲ ಇತಿ
ಕಿಲೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪೌರಾಣಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರನೂದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಭಗವತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೇದಂ ಜನ್ಮೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ, ಬಹುವಿಧಾಗಮವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವೈದಿಕಧರ್ಮಸಂರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಭಗವತೋ ಜನ್ಮ, ‘ಯದಾ ಯದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ’ [ಭ. ಗೀ. ೪.೭] ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಮಿದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸ್ಯ ರಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ವಿನಾ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಧರ್ಮರಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತದಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಹಿ ಪುರೋಧಾಯ ಕ್ಷತ್ರಾದಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನಯೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ಅತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯೇ ರಕ್ಷಿತೇ ಸರ್ವಮಪಿ ಸುರಕ್ಷಿತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಭಗವತೋ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಶರೀರಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಸ್ಮದಾದಿಭಿರವಿಶೇಷಾದನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದಿಕೃತಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ – ಜ್ಞಪ್ತಿಃ – ಅರ್ಥಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿಃ, ಐಶ್ವರ್ಯಮ್ – ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್, ಶಕ್ತಿಃ – ತದರ್ಥನಿರ್ವರ್ತನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಬಲಮ್ – ಸಹಾಯಸಂಪತ್ತಿಃ, ವೀರ್ಯಮ್ – ಪರಾಕ್ರಮವತ್ತ್ವಮ್ , ತೇಜಸ್ತು ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಮಧೃಷ್ಯತ್ವಮ್ , ಏತೇ ಚ ಷಡ್ಗುಣಾಃ ಸರ್ವವಿಷಯಾಃ ಸರ್ವದಾ ಭಗವತಿ ವರ್ತಂತೇ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯ ಶರೀರಾದಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನಾಸ್ಮದಾದಿಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೈವಮಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾನಾದಿನಿಧನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ವಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವವಿಪರೀತಂ ಜನ್ಮಾದಿ ಸಂಭವತಿ ? ನ ಹಿ ಭೂತಾನಾಮೀಶಿತಾ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನರ್ಥಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಂಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಚಾಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಗ್ರಹೇ ಕಿಮಪಿ ಫಲಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ –
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಮಿತಿ ।
ಸಿಸೃಕ್ಷಿತದೇಹಾದಿಗತವೈರೂಪ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ವೈಷ್ಣವೀಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಈಶ್ವರಪಾರವಶ್ಯಂ ತಸ್ಯಾ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸ್ವಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಮೇವ ನ ತು ವಸ್ತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮಾಯಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ನಾನಾವಿಧಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧೀನತ್ವಂ ವಾರಯತಿ –
ವಶೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತ
ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾಕಾರವಿರಹಿತತ್ವಮ್ , ಶುದ್ಧತ್ವಮಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಬುದ್ಧತ್ವಂ ಅಜಡತ್ವಮ್ , ಮುಕ್ತತ್ವಂ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಪಾರತಂತ್ರ್ಯರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।
ನ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸಂತೋ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಂಭವಂತೀತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ಸ್ವಮಾಯಯಾ ।
ದೇಹಗ್ರಹೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಮಾಯಾಯಾ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪುನಃ ಸ್ವಮಾಯಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
‘ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ಜಾಯಮಾನಃ ಶರೀರಮಭಿಸಂಪದ್ಯಮಾನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧೪-೩-೮) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ದೇಹವಾನಿತಿ ।
ಇವ ಜಾತ ಇವ
ಇವಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ದೇಹಾದೇರವಸ್ತುತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ।
ಲೋಕಾನುಗ್ರಹಮಿತಿ
ಧರ್ಮದ್ವಯೋಪದೇಶದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯಾಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸತತ್ಪರತ್ವಾಪಾದನಂ ಲೋಕಾನುಗ್ರಹಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಃ ಸ್ವತಂತ್ರೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಶ್ಚಾಯಮೀಶ್ವರಃ ಸ್ವತೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಯಥೋಕ್ತಮಾಯಾಶಕ್ತ್ಯಾ ದೇಹಾದಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಮನುಗ್ರಹಮಾದಧಾನೋ ನ ಸ್ವಭಾವವಿಪರ್ಯಯಂ ಪರ್ಯೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಪ್ರಯೋಜನಮನುದ್ದಿಶ್ಯ ನ ಮಂದೋಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಽಽಪ್ತಕಾಮತಯಾ ಕೃತಕೃತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ಚಾದ್ವೈತವಾದೇ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಧರ್ಮದ್ವಯಮುಪದೇಷ್ಟುಮುಚಿತಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದಭಾಂಜಿ ಭೂತಾನ್ಯುಪಾದಾಯ ತದನುಗ್ರಹೇಚ್ಛಯಾ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಂ ಧರ್ಮದ್ವಯಮರ್ಜುನಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾಽಽಪ್ತಕಾಮೋಽಪಿ ಭಗವಾನುಪದಿಷ್ಟವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯೋಪದೇಶಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಶೋಕೇತಿ ।
ನನು ಭೂತಾನುಗ್ರಹೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಜುನಾಯ ಧರ್ಮದ್ವಯಂ ಭಗವತೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ –
ಗುಣಾಧಿಕೈರಿತಿ ।
ಪ್ರಚಯಂ ಗಮಿಷ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಧರ್ಮದ್ವಯಮರ್ಜುನಾಯೋಪದಿದೇಶೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಥ ತಥಾಪಿ ಸುಗತೋಪದಿಷ್ಟಧರ್ಮವದಯಮಪಿ ಭಗವದುಪದಿಷ್ಟೋ ಧರ್ಮೋ ನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋಪಾದೇಯತಾಮುಪಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೇದೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ಯ ತತ್ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರತ್ಯ ಶಿಷ್ಟಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾಚ್ಚ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಂ ಧರ್ಮಮಿತಿ ।
ಅಧರ್ಮೇ ಧರ್ಮಬುದ್ಧಿರ್ವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯ ಜಾತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
‘ಕೃಷ್ಣದ್ವೈಪಾಯನಂ ವಿದ್ಧಿ ವ್ಯಾಸಂ ನಾರಾಯಣಂ ಪ್ರಭುಮ್’ [ವಿ.ಪು. ೩.೪.೫] ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸಜ್ಜನೋಪಕಾರಕಭಗವದವತಾರತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಾನ್ಯಥಾಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನಾಪ್ತಪ್ರಣೀತತ್ವಮಪಾಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತದಿದಮಿತಿ ।
ಪೌರುಷೇಯಸ್ಯ ವಚಸೋ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಕ್ಷರೈರೇವ ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।
‘ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿರ್ವಿಗ್ರಹೋ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ ।
ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಂ ವ್ಯಾಕ್ಯಾನಂ ಪಂಚಲಕ್ಷಣಮ್ ॥' ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ ಕಿಮರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ತದರ್ಥೇತಿ ।
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಪದವಿಭಾಗಸ್ತದರ್ಥೋಕ್ತಿಃ ಸಮಾಸದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದೇಶಃ, ತತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ನ್ಯಾಯಶ್ಚಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಲಕ್ಷಣೋ ವೃತ್ತಿಕಾರೈರ್ದರ್ಶಿತಃ ತಥಾಪಿ ತಥಾವಿಧಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪರಿಚಯಶೂನ್ಯೈಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿಭಿರ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇನಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ಗೃಹೀತಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ತದ್ಬುದ್ಧಿಮನುರೋದ್ಧುಮಿದಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇಷಾಂ ಪ್ರಾಚೀನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಬುದ್ಧಿರಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ತೇಷಾಂ ಸಂಪ್ರತಿತನೇ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಸೌ ಪ್ರವೇಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಕುತೋ ನಿಯಮಸ್ತತ್ರಾಹ –
ವಿವೇಕತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತತ್ತದರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಃ ಸಂಕೀರ್ಣವದ್ಭಾತೀತಿ ನ ತತ್ರ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ಮನೀಷಾ ಸಮುನ್ಮಿಷತಿ, ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವಸಂಪ್ರಕೀರ್ಣತಯಾ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿನ್ಯಾಯೋ ವಿವ್ರಿಯತೇ, ತೇನಾತ್ರ ಮಂದಮಧ್ಯಮಯೋರಪಿ ಬುದ್ಧಿರವತರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಗ್ರಂಥಸದ್ಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಚೀನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಶ್ರೋತೄಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಅತ್ರ ತ್ವಪೇಕ್ಷಿತಾಲ್ಪಗ್ರಂಥೇ ವಿವರಣೇ ಪ್ರಾಯಶಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಸಂಕ್ಷೇಪತ ಇತಿ ।
ನನು ಅನಾಪ್ತಪ್ರಣೀತತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ನೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ವಿಷಯಾದ್ಯನುಬಂಧಸ್ಯಾನಭಿಹಿತತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥತ್ವಾದಾದೌ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಾಧಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ, ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಮನಸಿ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಸಂಗ್ರಹಃ ಸಂಪಿಂಡಿತತ್ವಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ, ತೇನೇದಂ ಪರಮಂ ಫಲಂ ಯನ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ಶ್ರೇಯೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಕೈವಲ್ಯಮ್ । ಅವಾಂತರಫಲಂ ತು ತತ್ರತತ್ರಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಮ್ – ನಿರತಿಶಯಸುಖಾವಿರ್ಭಾವೋ ನಿಃಶೇಷಾನರ್ಥೋಚ್ಛಿತ್ತಿಶ್ಚ । ತತ್ರಾದ್ಯಮುದಾಹರತಿ –
ಪರಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸಹೇತುಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸಾರೋಪರಮಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಸ್ವಾಪಮೂರ್ಚ್ಛಾದಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತದೇವ ಸಾಧಯಿತುಂ ಸಹೇತುಕಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಉಕ್ತಂ ಫಲಂ ಸಮುಚ್ಚಿತಾದೇಕಾಕಿನೋ ವಾ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭಿಧೇಯಮಭಿಧಿತ್ಸಮಾನಃ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಶೇಷತ್ವೇನ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ತ್ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೈವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶೇಷಿಣೀ ನಿಷ್ಠಾ ಕುತೋ ಭವತಿ ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ? ನ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಶೇಷತ್ವಾತ್ ತತ್ರಾಹ –
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸದ್ವಾರೇಣಾಸಕೃದನುಷ್ಠಿತಶ್ರವಣಾದೇಃ ಶೇಷಿಣೀ ನಿಷ್ಠಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಶೇಷತ್ವಂ ಚ ಕರ್ಮಣಃ, ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ತತ್ ’ [ಭ. ಗೀ. ೧೮.೫] ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಿತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರೂಪಂ ಧರ್ಮಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಪರಾಮೃಶತಿ –
ಇಮಮೇವೇತಿ ।
ವಕ್ತೃಭೇದಾದಭಿಪ್ರಾಯಭೇದಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಭಗವತೈವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮನುಗೀತಾಸ್ವಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪದಂ
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪದಂ – ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮ್ । ತಸ್ಯ ವೇದನಂ ಲಾಭಃ । ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರೂಪೋ ಧರ್ಮಃ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಞದಾನಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತು ತದ್ವಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಭಗವತೋಽಭಿಪ್ರೇತತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮನುಗೀತಾಗತಮೇವೋದಾಹರತಿ –
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪೂರ್ವಾಸಂಸರ್ಗಿತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ನೈವೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ತ್ಯಾಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಮಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಾಗಾದಿಬಾಹ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರವಿರಹಿತತ್ವಂ ತೂಷ್ಣೀಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂಚಿದಚಿಂತಯನ್ ಇತ್ಯಂತಃಕರಣವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ । ದ್ವಿವಿಧಕರಣವ್ಯಾಪಾರವಿರಹಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೋ ಯೋಽಧಿಕಾರೀ ಕೇವಲಮೇಕಸ್ಮಿನ್ – ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆಸನಮವಸ್ಥಾನಮ್ , ತತ್ರ ಲೀನಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಮಾಪ್ತಿಭಾಗೀ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯಾಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಹೇತುಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮನುಗೀತಾಸ್ವೇವ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮಾಪ್ತ್ಯವಸರೇ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಸಸಂನ್ಯಸಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ‘ಕುರು ಕರ್ಮೈವ ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಮ್ ’ [ಭ. ಗೀ. ೪.೧೫] ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ಅಭ್ಯುದಯಾರ್ಥೋಽಪೀತಿ ।
ನನು ವರ್ಣಿಭಿರಾಶ್ರಮಿಭಿಶ್ಚಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ನ ಯುಕ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾಧಿಕಾರೇ ವಿಧಾನಮ್ , ದೇವಾದಿಸ್ಥಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಫಲಾಭಿಲಾಷಮಂತರೇಣೇಶ್ವರಾರ್ಪಣಧಿಯಾ ಕೃತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೇಹ ವಚನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ದೇವಾದೀತಿ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಿದ್ವಾರಾ ಕೃತಃ ಸನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಸ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವೇನ ಕುತೋ ಮೋಕ್ಷಾಧಿಕಾರೇ ನಿರ್ದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿವರ್ಜಿತಮೀಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಯೇ ಭವತೀತಿ, ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಷೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಸಾಧನಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇಮಮಿತಿ ।
ದರ್ಶಿತೇನ ಫಲೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಃ ಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಯೇಣ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಹ –
ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।
ಏವಮನುಬಂಧತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಹಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಂ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರೈಷಾಽಕ್ಷರಯೋಜನಾ -
ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಉವಾಚೇತಿ ।
ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರೋ ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಚಕ್ಷುರ್ಬಾಹ್ಯಚಕ್ಷುರಭಾವಾದ್ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಮನೀಶಃ ಸನ್ ಅಭ್ಯಾಶವರ್ತಿನಂ ಸಂಜಯಮಾತ್ಮನೋ ಹಿತೋಪದೇಷ್ಟಾರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಧರ್ಮಕ್ಷೇತ್ರ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ತದ್ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಮಭಿವೃದ್ಧಿಕಾರಣಂ ಯದುಚ್ಯತೇ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ, ತತ್ರ ಸಮವೇತಾಃ ಸಂಗತಾಃ, ಯುಯುತ್ಸವೋ ಯೋದ್ಧುಕಾಮಾಸ್ತೇ ಚ ಕೇಚಿನ್ಮದೀಯಾ ದುರ್ಯೋಧನಪ್ರಭೃತಯಃ ಪಾಂಡವಾಶ್ಚಾಪರೇ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾದಯಃ, ತೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಯುದ್ಧಭೂಮೌ ಸಂಗತಾ ಭೂತ್ವಾ ಕಿಂ ಕೃತವಂತಃ ॥ ೧ ॥
‘ಕಿಮಸ್ಮದೀಯಂ ಪ್ರಬಲಂ ಬಲಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಧೀರಪುರುಷೈರ್ಭೀಷ್ಮಾದಿಭಿರಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪರೇಷಾಂ ಭಯಮಾವಿರಭೂತ್ , ಯದ್ವಾ ಪಕ್ಷದ್ವಯಹಿಂಸಾನಿಮಿತ್ತಾಧರ್ಮಭಯಮಾಸೀತ್ , ಯೇನೈತೇ ಯುದ್ಧಾದುಪರಮೇರನ್ ? ‘ ಇತ್ಯೇವಂ ಪುತ್ರಪರವಶಸ್ಯ ಪುತ್ರಸ್ನೇಹಾಭಿನಿವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಸಂಜಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ -
ದೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯಾದಿ ।
ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಭಯಪ್ರಸಂಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತತ್ ತುಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯುತ ದುರ್ಯೋಧನಸ್ಯೈವ ರಾಜ್ಞೋ ಭಯಂ ಪ್ರಭೂತಂ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ । ಪಾಂಡವಾನಾಂ - ಪಾಂಡುಸುತಾನಾಂ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾದೀನಾಮನೀಕಂ - ಸೈನ್ಯಂ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಾದಿಭಿರತಿಧೃಷ್ಟೈರ್ವ್ಯೂಹಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರತೀತ್ಯ ತ್ರಸ್ತಹೃದಯೋ ದುರ್ಯೋಧನೋ ರಾಜಾ ತದಾ - ತಸ್ಯಾಂ ಸಂಗ್ರಾಮೋದ್ಯೋಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ , ಆಚಾರ್ಯಂ ದ್ರೋಣನಾಮಾನಮಾತ್ಮನಃ ಶಿಕ್ಷಿತಾರಂ ರಕ್ಷಿತಾರಂ ಚ ಶ್ಲಾಘಯನ್ನುಪಸಂಗಮ್ಯ - ತದೀಯಂ ಸಮೀಪಂ ವಿನಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಭಯೋದ್ವಿಗ್ನಹೃದಯತ್ವೇಽಪಿ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಾದೇವ ವಚನಮರ್ಥಸಹಿತಂ ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ತದೇವ ವಚನಮುದಾಹರತಿ -
ಪಶ್ಯೇತಿ ।
ಏತಾಮಸ್ಮದಭ್ಯಾಶೇ ಮಹಾಪುರುಷಾನಪಿ ಭವತ್ಪ್ರಮುಖಾನಪರಿಗಣಯ್ಯ ಭಯಲೇಶಶೂನ್ಯಾಮವಸ್ಥಿತಾಂ ಚಮೂಮಿಮಾಂ ಸೇನಾಂ ಪಾಂಡುಪುತ್ರೈರ್ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾದಿಭಿರಾನೀತಾಂ ಮಹತೀಮನೇಕಾಕ್ಷೌಹಿಣೀಸಹಿತಾಮಕ್ಷೋಭ್ಯಾಂ, ಪಶ್ಯೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಂ ದುರ್ಯೋಧನೋ ನಿಯುಂಕ್ತೇ । ನಿಯೋಗದ್ವಾರಾ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರೇಷಾಮವಜ್ಞಾಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯನ್ ಕ್ರೋಧಾತಿರೇಕಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ।
ಪರಕೀಯಸೇನಾಯಾ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಭಿಧಾನದ್ವಾರಾ ಪರಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತ್ವದೀಯಮೇವ ಬಲಮಿತಿ ಸೂಚಯನ್ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿರಸನಂ ಸುಕರಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ -
ವ್ಯೂಢಾಮಿತಿ ।
ರಾಜ್ಞೋ ದ್ರುಪದಸ್ಯ ಪುತ್ರಃ ತವ ಚ ಶಿಷ್ಯೋ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನೋ ಲೋಕೇ ಖ್ಯಾತಿಮುಪಗತಃ, ಸ್ವಯಂ ಚ ಶಸ್ತ್ರಾಸ್ತ್ರವಿದ್ಯಾಸಂಪನ್ನೋ ಮಹಾಮಹಿಮಾ ತೇನ ವ್ಯೂಹಮಾಪಾದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತಾಮಿಮಾಂ ಚಮೂಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸೇ ಕಿಮಿತಿ ವಾ ಮೃಷ್ಯಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಅನ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೇ ಪರಾಕ್ರಮಭಾಜೋ ಬಹವಃ ಸಂತೀತ್ಯನುಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಂ ಪರಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಯನ್ನಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾಯಾಂ ಸೇನಾಯಾಂ ಶೂರಾಃ - ಸ್ವಯಮಭೀರವಃ ಶಸ್ತ್ರಾಸ್ತ್ರಕುಶಲಾಃ ಭೀಮಾರ್ಜುನಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವೀರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ತುಲ್ಯಾಃ ಯುದ್ಧಭೂಮಾವುಪಲಭ್ಯಂತೇ ।
ತೇಷಾಂ ಯುದ್ಧಶೌಂಡೀರ್ಯಂ ವಿಶದೀಕರ್ತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮಹೇಷ್ವಾಸಾ ಇತಿ ।
ಇಷುರಸ್ಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಧನುಸ್ತದುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಮಹತ್ ಅನ್ಯೈರಪ್ರಧೃಷ್ಯಂ ತದ್ ಯೇಷಾಂ ತೇ ರಾಜಾನಸ್ತಥಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ತಾನೇವ ಪರಸೇನಾಮಧ್ಯಮಧ್ಯಾಸೀನಾನ್ ಪರಪಕ್ಷಾನುರಾಗಿಣೋ ರಾಜ್ಞೋ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ -
ಯುಯುಧಾನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೌಭದ್ರೋ ದ್ರೌಪದೇಯಾಶ್ಚೇತ್ಯಂತೇನ ।
ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಮಹಾಬಲಪರಾಕ್ರಮಭಾಕ್ತ್ವಾದನುಪೇಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ಪುನರ್ವಿವಕ್ಷತಿ -
ಸರ್ವ ಏವೇತಿ
॥ ೪, ೫, ೬ ॥
ಯದ್ಯೇವಂ ಪರಕೀಯಂ ಬಲಮತಿಪ್ರಭೂತಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಾತಿಭೀತವದಭಿದಧಾಸಿ, ಹಂತ ಸಂಧಿರೇವ ಪರೈರಿಷ್ಯತಾಮ್ , ಅಲಂ ವಿಗ್ರಹಾಗ್ರಹೇಣ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರವೀತಿ -
ಅಸ್ಮಾಕಮಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದೇನಾಂತರುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಸ್ವಕೀಯಂ ಭಯಂ ತಿರೋದಧಾನೋ ಧೃಷ್ಟತಾಮಾತ್ಮನೋ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಯೇ ಖಲ್ವಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಕರ್ಷಜುಷಃ ತಾನ್ ಮಯೋಚ್ಯಮಾನಾನ್ ನಿಬೋಧ - ನಿಶ್ಚಯೇನ ಮದ್ವಚನಾದವಧಾರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತ್ವಮೇವ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇಷು ತ್ರೈವಿದ್ಯವೃದ್ಧೇಷು ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಪ್ರಭವಸಿ, ತಥಾಪಿ ಮದೀಯಸೈನ್ಯಸ್ಯ ಯೇ ಮುಖ್ಯಾಸ್ತಾನಹಂ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಸಂಜ್ಞಾರ್ಥಮಸಂಖ್ಯೇಷು ತೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಕತಿಚಿನ್ನಾಮಭಿರ್ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಿಶಿಷ್ಟಾನುಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ವಿಜ್ಞಾಪನಂ ಕರೋಮಿ, ನ ತ್ವಜ್ಞಾತಂ ಕಿಂಚಿತ್ ತವ ಜ್ಞಾಪಯಾಮೀತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ದ್ವಿಜೋತ್ತಮೇತಿ
॥ ೭ ॥
ತಾನೇವ ಸ್ವಸೇನಾನಿವಿಷ್ಟಾನ್ ಪುರುಷಧೌರೇಯಾನ್ ಆತ್ಮೀಯಭಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪರಿಗಣಯತಿ -
ಭವಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೮ ॥
ದ್ರೋಣಾದಿಪರಿಗಣನಸ್ಯ ಪರಿಶಿಷ್ಟಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅನ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಽಪಿ ಭವಂತಮಾರಭ್ಯ ಮದೀಯಪೃತನಾಯಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಸ್ವಜೀವಿತಾದಪಿ ಮಹ್ಯಂ ಸ್ಪೃಹಯಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಮದರ್ಥ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ತೇಷಾಂ ಶೂರತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಂ ವಿಶದಯತಿ -
ನಾನೇತಿ ।
ನಾನಾವಿಧಾನಿ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರಾಣಿ ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ - ಆಯುಧಾನಿ ಪ್ರಹರಣಾನಿ - ಪ್ರಹರಣಸಾಧನಾನಿ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ।
ಬಹುವಿಧಾಯುಧಸಂಪತ್ತಾವಪಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಗೇ ನೈಪುಣ್ಯಾಭಾವೇ ತದ್ವೈಫಲ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವ ಇತಿ
॥ ೯ ॥
ರಾಜಾ ಪುನರಪಿ ಸ್ವಕೀಯಭಯಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾವೇದಯತಿ -
ಅಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಏಕಾದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾಕ್ಷೌಹಿಣೀಪರಿಗಣಿತಮಪರಿಮಿತಂ ಬಲಂ ಭೀಷ್ಮೇಣ ಚ ಪ್ರಥಿತಮಹಾಮಹಿಮ್ನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಬುದ್ಧಿನಾ ಸರ್ವತೋ ರಕ್ಷಿತಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ - ಪರೋಷಾಂ ಪರಿಭವೇ ಸಮರ್ಥಮ್ । ಏತೇಷಾಂ ಪುನಸ್ತದಲ್ಪಂ - ಸಪ್ತಸಂಖ್ಯಾಕಾಕ್ಷೌಹಿಣೀಪರಿಮಿತಂ ಬಲಂ ಭೀಮೇನ ಚಪಲಬುದ್ಧಿನಾ ಕುಶಲತಾವಿಕಲೇನ ಪರಿಪಾಲಿತಂ ಅಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ - ಅಸ್ಮಾನಭಿಭವಿತುಮಸಮರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ - ತದಿದಮಸ್ಮಾಕಂ ಬಲಂ ಭೀಷ್ಮಾಧಿಷ್ಠಿತಮಪರ್ಯಾಪ್ತಂ - ಅಪರಿಮಿತಂ ಅಧೃಷ್ಯಂ - ಅಕ್ಷೋಭ್ಯಮ್ । ಏತೇಷಾಂ ತು ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಬಲಂ ಭೀಮೇನಾಭಿರಕ್ಷಿತಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ - ಅಪರಿಮಿತಮ್ ಸೋಢುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ - ತತ್ ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಬಲಮಪರ್ಯಾಪ್ತಂ - ನಾಲಮ್ , ಅಸ್ಮಾಕಂ - ಅಸ್ಮಭ್ಯಂ ಭೀಷ್ಮಾಭಿರಕ್ಷಿತಂ ಭೀಷ್ಮೋಽಭಿರಕ್ಷಿತೋಽಸ್ಮೈ ಪರಬಲನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ತದೇವ ತಥೋಚ್ಯತೇ । ಇದಂ ಪುನರಸ್ಮದೀಯಂ ಬಲಮೇತೇಷಾಂ - ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ - ಪರಿಭವೇ ಸಮರ್ಥಮ್ , ಭೀಮಾಭಿರಕ್ಷಿತಂ ಭೀಮೋ ದುರ್ಬಲಹೃದಯೋ ಯಸ್ಮಾದಸ್ಮೈ ಪರಬಲನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಭಿರಕ್ಷಿತಃ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಾಕಂ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಭಯಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ವಕೀಯಬಲಸ್ಯ ಭೀಷ್ಮಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಬಲಿಷ್ಠತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೀಷ್ಮಶೇಷತ್ವೇನ ತದನುಗುಣತ್ವಂ ದ್ರೋಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ -
ಅಯನೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯವಿಶೇಷದ್ಯೋತೀ ಚಶಬ್ದಃ । ಸಮರಸಮಾರಂಭಸಮಯೇ ಯೋಧಾನಾಂ ಯಥಾಪ್ರಧಾನಂ ಯುದ್ಧಭೂಮೌ ಪೂರ್ವಾಪರಾದಿದಿಗ್ವಿಭಾಗೇನಾವಸ್ಥಿತಿಸ್ಥಾನಾನಿ ನಿಯಮ್ಯಂತೇ । ತಾನ್ಯತ್ರ ಅಯನಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಸೇನಾಪತಿಶ್ಚ ಸರ್ವಸೈನ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಮಧ್ಯೇ ತಿಷ್ಠತಿ । ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಪ್ರಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಪ್ರವಿಭಾಗಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಭವಾನ್ ಅಶ್ವತ್ಥಾಮಾ ಕರ್ಣಶ್ಚೇತ್ಯೇವಮಾದಯೋ ಭವಂತಃ ಸರ್ವೇಽವಸ್ಥಿತಾಃ ಸಂತೋ ಭೀಷ್ಮಮೇವ ಸೇನಾಪತಿಂ ಸರ್ವತೋ ರಕ್ಷಂತು । ತಸ್ಯ ಹಿ ರಕ್ಷಣೇ ಸರ್ವಮಸ್ಮದೀಯಂ ಬಲಂ ರಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪರಬಲನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಸ್ಮಾಭೀ ರಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥
ತಮೇವಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಂವಾದಂ ಕುರ್ವಂತಂ ಭಯಾವಿಷ್ಟಂ ರಾಜಾನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದಭ್ಯಾಶವರ್ತೀ ಪಿತಾಮಹಸ್ತದ್ - ಬುದ್ಧ್ಯನುರೋಧಾರ್ಥಮಿತ್ಥಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ರಾಜ್ಞೋ ದುರ್ಯೋಧನಸ್ಯ ಹರ್ಷಂ - ಬುದ್ಧಿಗತಮುಲ್ಲಾಸವಿಶೇಷಂ ಪರಪರಿಭವದ್ವಾರಾ ಸ್ವಕೀಯವಿಜಯದ್ವಾರಕಂ ಸಮ್ಯಗುತ್ಪಾದಯನ್ ಭಯಂ ತದೀಯಮಪನಿನೀಷುರುಚ್ಚೈಃ ಸಿಂಹನಾದಂ ಕೃತ್ವಾ ಶಂಖಮಾಪೂರಿತವಾನ್ । ಕಿಮಿತಿ ದುರ್ಯೋಧನಸ್ಯ ಹರ್ಷಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಪಿತಾಮಹೋ ಯತತೇ, ಕುರುವೃದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಕುರುರಾಜತ್ವಾತ್ ಪಿತಾಮಹತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ದುರ್ಯೋಧನಭಯಾಪನಯನಾರ್ಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಚಿತಾ, ತದುಪಜೀವಿತಯಾ ತದ್ವಶತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಿಂಹನಾದೇ ಶಂಖಶಬ್ದೇ ಚ ಪರೇಷಾಂ ಹೃದಯವ್ಯಥಾ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ದೂರಾದೇವ ಅರಿನಿವಹಂ ಪ್ರತಿ ಭಯಜನನಲಕ್ಷಣಪ್ರತಾಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ ॥
ರಾಜಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಭೀಷ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂತರಂ ತತ್ಪಕ್ಷೈಸ್ತೈಸ್ತೈ ರಾಜಭಿಃ ಶಂಖಾದಯೋ ವಾದ್ಯವಿಶೇಷಾ ಝಟಿತಿ ಶಬ್ದವಂತಃ ಸಂಪಾದಿತಾಃ । ಸ ಚ ಶಂಖಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಶಬ್ದಸ್ತುಮುಲೋ ಬಹುಲಂ ಭಯಂ ಪರೇಷಾಂ ಪರಿದ್ಯೋತಯನ್ನಾಸೀದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ
॥೧೩ ॥
ಏವಂ ದುರ್ಯೋಧನಪಕ್ಷೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಪರಿಸರವರ್ತಿನೌ ಕೇಶವಾರ್ಜುನೌ ಶ್ವೇತೈರ್ಹಯೈರತಿಬಲಪರಾಕ್ರಮೈರ್ಯುಕ್ತೇ ಮಹತಿ - ಅಪ್ರಧೃಷ್ಯೇ ರಥೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ಅಪ್ರಾಕೃತೌ ಶಂಖೌ ಪೂರಿತವಂತಾವಿತ್ಯಾಹ -
ತತಃ ಶ್ವೇತೈರ್ಹಯೈರಿತಿ
॥ ೧೪ ॥
ತಯೋಃ ಶಂಖಯೋರ್ದಿವ್ಯತ್ವಮೇವಾವೇದಯತಿ -
ಪಾಂಚಜನ್ಯಮಿತಿ ।
ಕೇಶವಾರ್ಜುನಯೋರ್ಯುದ್ಧಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಂಹೃಷ್ಟಃ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಸಮರರಸಿಕೋ ಭೀಮಸೇನೋಽಪಿ ಯುದ್ಧಾಭಿಮುಖೋಽಭೂದಿತ್ಯಾಹ -
ಪೌಂಡ್ರಮಿತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಏತೇಷಾಮೀದೃಶೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪರಿಪಾಲನಾವಕಾಶಮಾಸಾದ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನಂತೇತಿ ।
ಜ್ಯಾಯಸಾಂ ಭ್ರಾತೄಣಾಮನುಸರಣಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತಯೋರ್ಯವೀಯಸೋರ್ಭ್ರಾತ್ರೋರಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಹ -
ನಕುಲ ಇತಿ
॥ ೧೬ ॥
ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ತತ್ಪಕ್ಷೀಯಾಣಾಂ ರಾಜ್ಞಾಮೈಕಮತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯನ್ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ದುರಾಶಾಂ ಸಂಜಯೋ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಕಾಶ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೧೭ ॥
ದ್ರುಪದ ಇತಿ ।
ಪರಮೇಷ್ವಾಸಾದಿವಿಶೇಷಣಚತುಷ್ಟಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥
ತೈಸ್ತೈ ರಾಜಭಿಃ ಶಂಖಾನಾಪೂರಯದ್ಭಿರಾಪಾದಿತೋ ಮಹಾನ್ ಘೋಷಃ ತುಮುಲಃ - ಅತಿಭೈರವೋ ನಭಶ್ಚ - ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಚ - ಭುವನಂ ಲೋಕತ್ರಯಂ ಸರ್ವಮೇವ ವಿಶೇಷೇಣಾನುಕ್ರಮೇಣ ನಾದಯನ್ - ನಾದಯುಕ್ತಂ ಕುರ್ವನ್ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾಣಾಂ ದುರ್ಯೋಧನಾದೀನಾಂ ಹೃದಯಾನಿ ಅಂತಃಕರಣಾನಿ ವ್ಯದಾರಯತ್ - ವಿದಾರಿತವಾನ್ । ಯುಜ್ಯತೇ ಹಿ ತತ್ಪ್ರೇರಿತಶಂಖಘೋಷಶ್ರವಣಾತ್ ತ್ರೈಂಲೋಕ್ಯಾಕ್ರೋಶೇ ತಮುಪಶ್ರೃಣ್ವತಾಂ ತೇಷಾಂ ಹೃದಯೇಷು ದೋಧೂಯಮಾನತ್ವಮ್ । ತದಾಹ -
ಸ ಘೋಷ ಇತಿ
॥ ೧೯ ॥
ದುರ್ಯೋಧನಾದೀನಾಂ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾಣಾಮೇವಂ ಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪಾರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪಾಂಡವಾನಾಂ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಮಿದಾನೀಮುದಾಹರತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೀತಿಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಿತೇರನಂತರಂ ಪಲಾಯನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪಿ ವೈಪರೀತ್ಯಾದ್ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ಅಪ್ರಚಲಿತಾನೇವ ಪರಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೋಪಲಭ್ಯ ಹನುಮಂತಂ ವಾನರವರಂ ಧ್ವಜಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಆದಾಯಾವಸ್ಥಿತೋಽರ್ಜುನೋ ಭಗವಂತಮಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಾಹೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿದಂ - ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಹೇತುಮದ್ವಚನಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಮಿದಮಿತಿ ।
ಕಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಿದಮುಕ್ತವಾನಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ।
ಶಸ್ತ್ರಾಣಾಂ - ಇಷುಪ್ರಾಸಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸಂಪಾತಃ - ಸಮುದಾಯಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇ - ಪ್ರಯೋಗಾಭಿಮುಖೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವಾನಿತಿ ತದಾಹ –
ಧನುರಿತಿ ।
ಮಹೀಪತಿಶಬ್ದೇನ ರಾಜಾ ಪ್ರಜ್ಞಾಚಕ್ಷುಃ ಸಂಜಯೇನ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ತದೇವ ಗಾಂಡೀವಧನ್ವನೋ ವಾಕ್ಯಮನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಸೇನಯೋರಿತಿ ।
ಉಭಯೋರಪಿ ಸೇನಯೋಃ ಸಂನಿಹಿತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಮದೀಯಂ ರಥಂ ಸ್ಥಾಪಯೇತ್ಯರ್ಜುನೇನ ಸಾರಥ್ಯೇ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಹಿ ಭಕ್ತಾನಾಮಶಕ್ಯಂ ಯದ್ಭಗವಾನಪಿ ತನ್ನಿಯೋಗಮನುತಿಷ್ಠತಿ ? ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಭಗವತೋ ಭಕ್ತಪಾರವಶ್ಯಮ್ । ಅಚ್ಯುತೇತಿ ಸಂಬೋಧನತಯಾ ಭಗವತಃ ಸ್ವರೂಪಂ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಪ್ರಚ್ಯುತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ೨೧ ॥
ಮಧ್ಯೇ ರಥಂ ಸ್ಥಾಪಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವ ರಥಸ್ಥಾಪನಸ್ಥಾನಂ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ಏತಾನ್ - ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನ್ ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದೀನ್ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಾರ್ಧಂ ಯೋದ್ಧುಮಪೇಕ್ಷಾವತೋ ಯಾವದ್ - ಗತ್ವಾ ನಿರೀಕ್ಷಿತುಮಹಂ ಕ್ಷಮಃ ಸ್ಯಾಮ್ , ತಾವತಿ ಪ್ರದೇಶೇ ರಥಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪನಮ್ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ, ಪ್ರವೃೃತ್ತೇ ಯುದ್ಧಪ್ರಾರಂಭೇ ಬಹವೋ ರಾಜಾನೋಽಮುಷ್ಯಾಂ ಯುದ್ಧಭೂಮಾವುಪಲಭ್ಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕೈಃ ಸಹ ಮಯಾ ಯೋದ್ಧವ್ಯಮ್ ? ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಮಮ ಗತಿಪ್ರತಿಹತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕೈರ್ಮಯೇತಿ
॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾಮಭಾವೇ ಕಥಂ ತವ ಯುದ್ಧೌತ್ಸುಕ್ಯಂ ಫಲವದ್ ಭವೇದಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಯೋತ್ಸ್ಯಮಾನಾನಿತಿ ।
ಯೇ ಕೇಚಿದೇತೇ ರಾಜಾನೋ ನಾನಾದೇಶೇಭ್ಯೋಽತ್ರ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರೇ ಸಮವೇತಾಸ್ತಾನಹಂ ಯೋತ್ಸ್ಯಮಾನಾನ್ - ಪರಿಗೃಹೀತಪ್ರಹರಣೋಪಾಯಾನ್ ಅತಿತರಾಂ ಸಂಗ್ರಾಮಸಮುತ್ಸುಕಾನುಪಲಭೇ । ತೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಹ ಪೂರ್ವವೈರಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಪ್ರಕಲ್ಪತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಪುತ್ರಸ್ಯ ದುರ್ಯೋಧನಸ್ಯ ದುರ್ಬುದ್ಧೇಃ - ಸ್ವರಕ್ಷಣೋಪಾಯಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯುದ್ಧಾಯ ಸಂರಂಭಂ ಕುರ್ವತೋ ಯುದ್ಧೇ - ಯುದ್ಧಭೂಮೌ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪ್ರಿಯಂ ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛವೋ ರಾಜಾನಃ ಸಮಾಗತಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತೇನ ತೇಷಾಮೌಪಾಧಿಕಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೩ ॥
ಏವಮರ್ಜುನೇನ ಪ್ರೇರಿತೋ ಭಗವಾನ್ ಅಹಿಂಸಾರೂಪಂ ಧರ್ಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಾಯಶೋ ಯುದ್ಧಾತ್ ತಂ ನಿವರ್ತಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ಮನೀಷಾಂ ದುದೂಷಯಿಷುಃ ಸಂಜಯೋ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂಜಯ ಇತಿ ।
ಭಗವತೋಽಪಿ ಭೂಭಾರಾಪಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಅರ್ಜುನಾಭಿಪ್ರಾಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಂ ಪ್ರತಿಲಭಮಾನಸ್ಯ ಪರೋಕ್ತಿಮನುಸೃತ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುಕೂಲಮನುಷ್ಠಾನಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
॥ ೨೪ ॥
ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದೀನಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ರಾಜ್ಞಾಮಂತಿಕೇ ರಥಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ಭಗವಾನ್ ಕಿಂ ಕೃತವಾನಿತಿ ತದಾಹ -
ಉವಾಚೇತಿ ।
ಏತಾನ್ - ಅಭ್ಯಾಶೇ ವರ್ತಮಾನಾನ್ , ಕುರೂನ್ - ಕುರುವಂಶಪ್ರಸೂತಾನ್ ಭವದ್ಭಿಃ ಸಾರ್ಧಂ ಯುದ್ಧಾರ್ಥಂ ಸಂಗತಾನ್ ಪಶ್ಯ । ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಯೈಃ ಸಹಾತ್ರ ಯುಯುತ್ಸಾ ತವೋಪಾವರ್ತತೇ ತೈಃ ಸಾಕಂ ಯುದ್ಧಂ ಕುರು । ನೋ ಖಲ್ವೇತೇಷಾಂ ಶಸ್ತ್ರಾಸ್ತ್ರಶಿಕ್ಷಾವತಾಂ ಮಹೀಕ್ಷಿತಾಮುಪೇಕ್ಷೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸಾರಥ್ಯೇ ತು ನ ಮನಃ ಖೇದನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಮಹಾನಧರ್ಮೋ ಹಿಂಸೇತಿ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುದ್ಧಾದುಪರಿರಂಸಾ ಪಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ಕಥಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಭಗವದಭ್ಯನುಜ್ಞಾನೇ ಸಮರಸಮಾರಂಭಾಯ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತೇ ಸತೀತ್ಯೇತದುಚ್ಯತೇ । ಸೇನಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಸ್ಥಿತಾನ್ ಪಾರ್ಥೋಽಪಶ್ಯದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಥಶಬ್ದಃ ತಥಾಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಃ । ಶ್ವಶುರಾಃ ಭಾರ್ಯಾಣಾಂ ಜನಯಿತಾರಃ । ಸುಹೃದೋ ಮಿತ್ರಾಣಿ ಕೃತವರ್ಮಪ್ರಭೃತಯಃ ॥ ೨೬ ॥
ಸೇನಾದ್ವಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾದೀನ್ ಆಲೋಚ್ಯ ಪರಮಕೃಪಾಪರವಶಃ ಸನ್ನರ್ಜುನೋ ಭಗವಂತಮುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ತಾನಿತಿ ।
ವಿಷೀದನ್ - ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಹಿಂಸಾಸಂರಂಭನಿಬಂಧನಂ ವಿಷಾದಮುಪತಾಪಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೭ ॥
ತದೇವ ಇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವಚನಮುದಾಹರತಿ -
ದೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ।
॥ ೨೮ ॥
ಆತ್ಮೀಯಂ ಬಂಧುವರ್ಗಂ ಯುದ್ಧೇಚ್ಛಯಾ ಯುದ್ಧಭೂಮಾವುಪಸ್ಥಿತಮುಪಲಭ್ಯ ಶೋಕಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸೀದಂತೀತಿ ।
ದೇವಾಂಶಸ್ಯೈವಾರ್ಜುನಸ್ಯಾನಾತ್ಮವಿದಃ ಸ್ವಪರದೇಹೇಷ್ವಾತ್ಮಾತ್ಮೀಯಾಭಿಮಾನವತಃ ತತ್ಪ್ರಿಯಸ್ಯ ಯುದ್ಧಾರಂಭೇ ತನ್ಮೃತ್ಯುಪ್ರಸಂಗದರ್ಶಿನಃ ಶೋಕೋ ಮಹಾನಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗೇಷು ವ್ಯಥಾ ಮುಖೇ ಪರಿಶೋಷಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಶೋಕಲಿಂಗಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ವೇಪಥುಪ್ರಭೃತೀನಿ ಭೀತಿಲಿಂಗಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ವೇಪಥುಶ್ಚೇತಿ ।
ರೋಮಹರ್ಷಃ - ರೋಮ್ಣಾಂ ಗಾತ್ರೇಷು ಪುಲಕಿತತ್ವಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಕಿಂಚ ಅಧೈರ್ಯಮಪಿ ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಮೋಹೋಽಪಿ ಮಹಾನ್ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಭ್ರಮತೀವೇತಿ ।
॥ ೩೦ ॥
ವಿಪರೀತನಿಮಿತ್ತಪ್ರತೀತೇರಪಿ ಮೋಹೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನಿಮಿತ್ತಾನೀತಿ ।
ತಾನಿ ವಿಪರೀತಾನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಯಾನಿ ವಾಮನೇತ್ರಸ್ಫುರಣಾದೀನಿ ।
ಯುದ್ಧೇ ಸ್ವಜನಹಿಂಸಯಾ ಫಲಾನುಪಲಂಭಾದಪಿ ತಸ್ಮಾದುಪರಿರಂಸಾ ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
॥ ೩೧ ॥
ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಯುಯುತ್ಸೂನಾಂ ಹಿಂಸಯಾ ವಿಜಯೋ ರಾಜ್ಯಂ ಸುಖಾನಿ ಚ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಾನೀತಿ ಕುತೋ ಯುದ್ಧಾದುಪರತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಕಾಂಕ್ಷ ಇತಿ
ಕಿಮಿತಿ ರಾಜ್ಯಾದಿಕಂ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನ ಕಾಂಕ್ಷ್ಯತೇ ತೇನ ಹಿ ಪುತ್ರಭ್ರಾತ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಮಾಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಕಿಮಿತಿ ।
॥ ೩೨ ॥
ರಾಜ್ಯಾದೀನಾಮಾಕ್ಷೇಪೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ
॥೩೩ ॥
ತಾನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಆಚಾರ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾಲಾಃ - ಭಾರ್ಯಾಣಾಂ ಭ್ರಾತರೋ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಪ್ರಭೃತಯಃ ॥ ೩೪ ॥
ವಧ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಸ್ವರಾಜ್ಯಪರಿಪಂಥಿಷ್ವಾತತಾಯಿಷು ಕೃಪಾಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ವಧರ್ಮಾದ್ಯುದ್ಧಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೋಹಾದಿವಶಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯುತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ -
ಏತಾನಿತಿ ।
ಜಿಘಾಂಸಂತಂ ಜಿಘಾಂಸೀಯಾತ್’ (ವಸಿಷ್ಠಧರ್ಮಸೂತ್ರಮ್ ೩.೧೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದೇತೇಷಾಂ ಹಿಂಸಾ ನ ದೋಷಾಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಘ್ನತೋಽಪೀತಿ ।
ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಹಿ ಹನನಮೇತೇಷಾಮಿಷ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಮೀಹಿತೇತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಪೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಮಹದಪಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ರಾಜ್ಯಂ ಲಬ್ಧುಂ ಸ್ವಜನಹಿಂಸಾಯೈ ಮನೋ ಮದೀಯಂ ಸ್ಪೃಹಯತಿ । ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪುನರ್ಬಂಧುವಧಂ ನ ಶ್ರದ್ದಧಾಮೀತಿ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ದುರ್ಯೋಧನಾದೀನಾಂ ಶತ್ರೂಣಾಂ ನಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರೀತಿಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವಾದ್ಯುದ್ಧಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಿಹತ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಪುನರಮೀ ದುರ್ಯೋಧನಾದಯೋ ನ ನಿಗೃಹ್ಯೇರನ್ ಭವಂತಸ್ತರ್ಹಿ ತೈರ್ನಿಗೃಹೀತಾ ದುಃಖಿತಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಾಪಮೇವೇತಿ ।
ಯದೀಮೇ ದುರ್ಯೋಧನಾದಯೋ ನಿರ್ದೋಷಾನೇವಾಸ್ಮಾನ್ ಅಕಸ್ಮಾದ್ಯುದ್ಧಭೂಮೌ ಹನ್ಯುಃ, ತದೈತಾನ್ ‘ಅಗ್ನಿದೋ ಗರದಶ್ಚ’ (ಮನುಃ ೮.೩೫೦) ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋಪೇತಾನಾತತಾಯಿನೋ ನಿರ್ದೋಷಸ್ವಜನಹಿಂಸಾಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪಾಪಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪಾಪಿನಃ ಸಮಾಶ್ರಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ - ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ಭವಂತ್ಯಾತತಾಯಿನಃ, ತಥಾಪ್ಯೇತಾನ್ ಅತಿಶೋಚ್ಯಾನ್ ದುರ್ಯೋಧನಾದೀನ್ ಹಿಂಸಿತ್ವಾ ಹಿಂಸಾಕೃತಂ ಪಾಪಮಸ್ಮಾನೇವಾಶ್ರಯೇತ್ , ಅತೋ ನಾಸ್ಮಾಭಿರೇತೇ ಹಂತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ - ಗುರುಭ್ರಾತೃಸುಹೃತ್ಪ್ರಭೃತೀನೇತಾನ್ ಹತ್ವಾ ವಯಮಾತತಾಯಿನಃ ಸ್ಯಾಮ, ತತಶ್ಚೈತಾನ್ ಹತ್ವಾ ಹಿಂಸಾಕೃತಂ ಪಾಪಮಾತತಾಯಿನೋಽಸ್ಮಾನೇವ ಸಮಾಶ್ರಯೇತ್ ಇತಿ ಯುದ್ಧಾತ್ ಉಪರಮಣಮಸ್ಮಾಕಂ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೬ ॥
ಫಲಾಭಾವಾದನರ್ಥಸಂಭವಾಚ್ಚ ಪರಹಿಂಸಾ ನ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ರಾಜ್ಯಸುಖಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯುದ್ಧಮುಪಕ್ರಮ್ಯತೇ, ನ ಚ ಸ್ವಜನಪರಿಕ್ಷಯೇ ಸುಖಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತೇನ ನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಯುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಜನಂ ಹೀತಿ
॥ ೩೭ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರೇಷಾಂ ಕುಲಕ್ಷಯೇ ಸ್ವಜನಹಿಂಸಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಲೋಭೋಪಹತಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಕುಲಕ್ಷಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಸ್ರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೮ ॥
ಪರೇಷಾಮಿವ ಅಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಸ್ರಂಭಃ ಸಂಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕುಲಕ್ಷಯೇ ಮಿತ್ರದ್ರೋಹೇ ಚ ದೋಷಂ ಪ್ರಪಶ್ಯದ್ಭಿರಸ್ಮಾಭಿಃ ತದ್ದೋಷಶಬ್ದಿತಂ ಪಾಪಂ ಕಥಂ ನ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ ? ತದಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತೋಽಸ್ಮಾತ್ ಪಾಪಾನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಪಾಪಪರಿಹಾರಾರ್ಥಿನಾಮಸ್ಮಾಕಂ ನ ಯುಕ್ತಾ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೯ ॥
ಕೋಽಸೌ ಕುಲಕ್ಷಯೇ ದೋಷೋ ಯದ್ದರ್ಶನಾದ್ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಯುದ್ಧಾದುಪರತಿರಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಕುಲೇತಿ ।
ಕುಲಸ್ಯ ಹಿ ಕ್ಷಯೇ ಕುಲಸಂಬಂಧಿನಃ ಚಿರಂತನಾ ಧರ್ಮಾಃ ತತ್ತದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯಾ ನಾಶಮುಪಯಾಂತಿ । ಕರ್ತುರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮನಾಶೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಕುಲಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಧರ್ಮೇ ಕುಲನಾಶಾದೇವ ನಷ್ಟೇ ಕುಲಕ್ಷಯಕರಸ್ಯ ಕುಲಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮಖಿಲಮಪಿ ತದೀಯೋಽಧರ್ಮೋಽಭಿಭವತಿ । ಅಧರ್ಮಭೂಯಿಷ್ಠಂ ತಸ್ಯ ಕುಲಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೦ ॥
ಕುಲಕ್ಷಯೇ ಕೃತೇ ಅವಶಿಷ್ಟಕುಲಸ್ಯ ಅಧರ್ಮಪ್ರವಣತ್ವೇ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಅಧರ್ಮೇತಿ ।
ಪಾಪಪ್ರಚುರೇ ಕುಲೇ ಪ್ರಸೂತಾನಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಪ್ರದುಷ್ಟತ್ವೇ ಕಿಂ ದುಷ್ಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ತ್ರೀಷ್ವಿತಿ
॥ ೪೧ ॥
ವರ್ಣಸಂಕರಸ್ಯ ದೋಷಪರ್ಯವಸಾಯಿತಾಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ಸಂಕರ ಇತಿ ।
ಕುಲಕ್ಷಯಕರಾಣಾಂ ದೋಷಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ಪತಂತೀತಿ ।
ಕುಲಕ್ಷಯಕೃತಾಂ ಪಿತರೋ ನಿರಯಗಾಮಿನೋ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಲುಪ್ತೇತಿ ।
ಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೄಣಾಮಭಾವಾತ್ ಲುಪ್ತಾ ಪಿಂಡಸ್ಯೋದಕಸ್ಯ ಚ ಕ್ರಿಯಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರೇತತ್ವಪರಾವೃತ್ತಿಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ನರಕಪತನಮೇವ ಆವಶ್ಯಕಮಾಪತೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೨ ॥
ಕುಲಕ್ಷಯಕೃತಾಮೇತೈರುದಾಹೃತೈರ್ದೋಷೈರ್ವರ್ಣಸಂಕರಹೇತುಭಿರ್ಜಾತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವಂಶಪ್ರಯುಕ್ತಾಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಃ ಸರ್ವೇ ಸಮುತ್ಸಾದ್ಯಂತೇ । ತೇನ ಕುಲಕ್ಷಯಕಾರಣಾದ್ ಯುದ್ಧಾದುಪರತಿರೇವ ಶ್ರೇಯಸೀತ್ಯಾಹ -
ದೋಷೈರಿತಿ
॥ ೪೩ ॥
ಕಿಂಚ ಜಾತಿಧರ್ಮೇಷು ಕುಲಧರ್ಮೇಷು ಚೋತ್ಸನ್ನೇಷು ತತ್ತದ್ಧರ್ಮವರ್ಜಿತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮನಧಿಕೃತಾನಾಂ ನರಕಪತನಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಅನರ್ಥಕರಮಿದಮೇವ ಹೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉತ್ಸನ್ನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ನರಕಪಾತಸ್ಯ ಆವಶ್ಯಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಇತ್ಯನುಶುಶ್ರುಮೇತಿ
॥ ೪೪ ॥
ರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಸುಖೋಪಭೋಗಲುಬ್ಧತಯಾ ಸ್ವಜನಹಿಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ಮಾಕಂ ಗುಣದೋಷವಿಭಾಗವಿಜ್ಞಾನವತಾಮತಿಕಷ್ಟೇತಿ ಪರಿಭ್ರಷ್ಟಹೃದಯಃ ಸನ್ನಾಹ -
ಅಹೋ ಬತೇತಿ
॥ ೪೫ ॥
ಯದ್ಯೇವಂ ಯುದ್ಧೇ ವಿಮುಖಃ ಸನ್ ಪರಪರಿಭವಪ್ರತೀಕಾರರಹಿತೋ ವರ್ತೇಥಾಃ, ತರ್ಹಿ ತ್ವಾಂ ಶಸ್ತ್ರಪರಿಗ್ರಹರಹಿತಂ ಶತ್ರುಂ ಶಸ್ರಪಾಣಯೋ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣತ್ರಾಣಾದಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೋ ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಮಹಿಂಸೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೬ ॥
ಯಥೋಕ್ತಮರ್ಜುನಸ್ಯ ವೃತ್ತಾಂತಂ ಸಂಜಯೋ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಂ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವೇದಿತವಾನ್ । ತಮೇವ ಪ್ರವೇದನಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಜ್ಞಾಪನಂ ಕೃತ್ವಾ ಶೋಕಮೋಹಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಭೂತಮಾನಸಃ ಸನ್ ಅರ್ಜುನಃ ಸಂಖ್ಯೇ - ಯುದ್ಧಮಧ್ಯೇ ಶರೇಣ ಸಹಿತಂ ಗಾಂಡೀವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ‘ನ ಯೋತ್ಸ್ಯೇಽಹಮ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೯) ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ , ಮಧ್ಯೇ ರಥಸ್ಯ, ಸಂನ್ಯಾಸಮೇವ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರಂ ಮತ್ವೋಪವಿಷ್ಟವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೭ ॥
‘ಅಹಿಂಸಾ ಪರಮೋ ಧರ್ಮೋ ಭಿಕ್ಷಾಶನಂ ಚ ‘ ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುದ್ಧವೈಮುಖ್ಯಮರ್ಜುನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ವಾ ಸ್ವಪುತ್ರಾಣಾಂ ರಾಜ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಪ್ರಚಲಿತಮವಧಾರ್ಯ ಸ್ವಸ್ಥಹೃದಯಂ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಸ್ಯ ದುರಾಶಾಮಪನೇಷ್ಯಾಮೀತಿ ಮನೀಷಯಾ ಸಂಜಯಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂಜಯ ಇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಸ್ಮಾರ್ಯಮಾಣೋಽಪಿ ಕೃತ್ಯಾಕೃತ್ಯೇ ಸಹಸಾ ನಾರ್ಜುನಃ ಸಸ್ಮಾರ, ವಿಪರ್ಯಯಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಶೋಕಸ್ಯ ದೃಢತರಮೋಹಹೇತುತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾಪಿ ತಂ ಭಗವಾನ್ ನೋಪೇಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ತಂ ತಥೇತಿ ।
ತಂ - ಪ್ರಕೃತಂ ಪಾರ್ಥಂ, ತಥಾ - ಸ್ವಜನಮರಣಪ್ರಸಂಗದರ್ಶನೇನ ಕೃಪಯಾ - ಕರುಣಯಾ ಆವಿಷ್ಟಂ - ಅಧಿಷ್ಠಿತಮ್ , ಅಶ್ರುಭಿಃ ಪೂರ್ಣೇ ಸಮಾಕುಲೇ ಚೇಕ್ಷಣೇ ಯಸ್ಯ ತಮ್ , ಅಶ್ರುವ್ಯಾಪ್ತತರಲಾಕ್ಷಂ ವಿಷೀದಂತಂ - ಶೋಚಂತಂ ಇದಂ - ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಾಕ್ಯಂ - ಸೋಪಪತ್ತಿಕಂ ವಚನಂ ಮಧುನಾಮಾನಮಸುರಂ ಸೂದಿತವಾನಿತಿ ಮಧುಸೂದನೋ ಭಗವಾನುಕ್ತವಾನ್ , ನ ತು ಯಥೋಕ್ತಮರ್ಜುನಮುಪೇಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಕಿಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಶ್ರೀಭಗವಾನಿತಿ ।
ಕುತೋ - ಹೇತೋಸ್ತ್ವಾ - ತ್ವಾಂ ಸರ್ವಕ್ಷತ್ರಿಯಪ್ರವರಂ ಕಶ್ಮಲಂ - ಮಲಿನಂ ಶಿಷ್ಟಗರ್ಹಿತಂ ಯುದ್ಧಾತ್ ಪರಾಙ್ಮುಖತ್ವಂ ವಿಷಮೇ - ಸಭಯಸ್ಥಾನೇ ಸಮುಪಸ್ಥಿತಂ - ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಅನಾರ್ಯೈಃ - ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮವಿದ್ವದ್ಭಿರ್ಜುಷ್ಟಂ - ಸೇವಿತಮ್ , ಅಸ್ವರ್ಗ್ಯಂ - ಸ್ವರ್ಗಾನರ್ಹಂ - ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕಾರಣಮ್ , ಇಹ ಚ ಅಕೀರ್ತಿಕರಮ್ - ಅಯಶಸ್ಕರಮ್ । ಅರ್ಜುನನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಖ್ಯಾತಸ್ಯ ತವ ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಪುನರಪಿ ಭಗವಾನರ್ಜುನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಲೈಬ್ಯಮಿತಿ ।
ಕ್ಲೈಬ್ಯಂ - ಕ್ಲೀಬಭಾವಮಧೈರ್ಯಂ, ಮಾ ಸ್ಮ ಗಮಃ - ಮಾ ಗಾಃ । ಹೇ ಪಾರ್ಥ – ಪೃಥಾತನಯ । ನ ಹಿ ತ್ವಯಿ - ಮಹೇಶ್ವರೇಣಾಪಿ ಕೃತಾಹವೇ ಪ್ರಖ್ಯಾತಪೌರುಷೇ ಮಹಾಮಹಿಮನಿ ಏತದುಪಪದ್ಯತೇ । ಕ್ಷುದ್ರಂ - ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಕಾರಣಂ ಹೃದಯದೌರ್ಬಲ್ಯಂ - ಮನಸೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಮಧೈರ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠ - ಯುದ್ಧಾಯೋಪಕ್ರಮಂ ಕುರು । ಹೇ ಪರಂತಪ - ಪರಂ ಶತ್ರುಂ ತಾಪಯತೀತಿ ತಥಾ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಏವಂ ಭಗವತಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಶೋಕಾಭಿಭೂತಚೇತಸ್ತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರತಿಬುಧ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ ಅರ್ಜುನಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವಾನ್ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೀಷ್ಮಂ ಪಿತಾಮಹಂ ದ್ರೋಣಂ ಚಾಚಾರ್ಯಂ ಸಂಖ್ಯೇ - ರಣೇ ಹೇ ಮಧುಸೂದನ, ಇಷುಭಿಃ, ಯತ್ರ ವಾಚಾಪಿ ಯೋತ್ಸ್ಯಾಮೀತಿ ವಕ್ತುಮನುಚಿತಂ ತತ್ರ ಕಥಂ ಬಾಣೈರ್ಯೋತ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸಾಯಕೈಸ್ತೌ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಯೋತ್ಸ್ಯಾಮಿ - ಪ್ರತಿಯೋತ್ಸ್ಯೇ ? ತೌ ಹಿ ಪೂಜಾರ್ಹೌ - ಕುಸುಮಾದಿಭಿರರ್ಚನಯೋಗ್ಯೌ । ಹೇ ಅರಿಸೂದನ - ಸರ್ವಾನೇವ ಅರೀನ್ ಅಯತ್ನೇನ ಸೂದಿತವಾನಿತಿ ಭಗವಾನೇವಂ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥
ರಾಜ್ಞಾಂ ಧರ್ಮೇಽಪಿ ಯುದ್ಧೇ ಗುರ್ವಾದಿವಧೇ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಫಲತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪಾಪಮಾರೋಪ್ಯ ಬ್ರೂತೇ -
ಗುರೂನಿತಿ ।
ಗುರೂನ್ - ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದೀನ್ ಭ್ರಾತ್ರಾದೀಂಶ್ಚಾತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಹಿಂಸಿತ್ವಾ । ಮಹಾನುಭಾವಾನ್ - ಮಹಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾನ್ ಶ್ರುತಾಧ್ಯಯನಸಂಪನ್ನಾನ್ । ಶ್ರೇಯಃ - ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ ಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತುಂ - ಅಭ್ಯವಹರ್ತುಮ್ । ಭೈಕ್ಷಂ - ಭಿಕ್ಷಾಣಾಂ ಸಮೂಹಃ । ಭಿಕ್ಷಾಶನಂ ನೃಪಾದೀನಾಂ ನಿಷಿದ್ಧಮಪಿ ಇಹ ಲೋಕೇ - ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ । ನ ಹಿ ಗುರ್ವಾದಿಹಿಂಸಯಾ ರಾಜ್ಯಭೋಗೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ಹತ್ವಾ ಗುರ್ವಾದೀನರ್ಥಕಾಮಾನೇವ ಭುಂಜೀಯ, ನ ಮೋಕ್ಷಮನುಭವೇಯಮ್ । ಇಹೈವ ಭೋಗಃ, ನ ಸ್ವರ್ಗೇ ।
ಅರ್ಥಕಾಮಾನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಭೋಗಾನಿತಿ ।
ಭುಜ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಭೋಗಾಃ, ತಾನ್ ರುಧಿರಪ್ರದಿಗ್ಧಾನ್ - ಲೋಹಿತಲಿಪ್ತಾನಿವ ಅತ್ಯಂತಗರ್ಹಿತಾನ್ , ಅತೋ ಭೋಗಾನ್ ಗುರುವಧಾದಿಸಾಧ್ಯಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಭಿಕ್ಷಾಶನಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವಾದ್ಯುದ್ಧಮೇವ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈತದಿತಿ ।
ಏತದಪಿ ನ ಜಾನೀಮೋ ಭೈಕ್ಷಯುದ್ಧಯೋಃ ಕತರನ್ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಗರೀಯಃ - ಶ್ರೇಷ್ಠಮ್ , ಕಿಂ ಭೈಕ್ಷಂ ಹಿಂಸಾಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉತ ಯುದ್ಧಂ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ? ಇತಿ । ಸಂದಿಗ್ಧಾ ಚ ಜಯಸ್ಥಿತಿಃ । ಕಿಂ ಸಾಮ್ಯಮೇವೋಭಯೇಷಾಂ ಯದ್ವಾ ವಯಂ ಜಯೇಮ - ಅತಿಶಯೀಮಹಿ, ಯದಿ ವಾ ನೋಽಸ್ಮಾನ್ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾಃ - ದುರ್ಯೋಧನಾದಯೋ ಜಯೇಯುಃ ? ಜಾತೋಽಪಿ ಜಯೋ ನ ಫಲವಾನ್ , ಯತೋ ಯಾನ್ ಬಂಧೂನ್ ಹತ್ವಾ ನ ಜಿಜೀವಿಷಾಮಃ - ಜೀವಿತುಂ ನೇಚ್ಛಾಮಃ, ತೇ ಏವಾವಸ್ಥಿತಾಃ, ಪ್ರಮುಖೇ - ಸಮ್ಮುಖೇ, ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾಃ - ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯಾಪತ್ಯಾನಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೈಕ್ಷಾದ್ಯುದ್ಧಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ನ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬ ॥
ಸಮಧಿಗತಸಂಸಾರದೋಷಜಾತಸ್ಯ ಅತಿತರಾಂ ನಿರ್ವಿಣ್ಣಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರುಪಸನ್ನಸ್ಯ ಆತ್ಮೋಪದೇಶಸಂಗ್ರಹಣೇಽಧಿಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕಾರ್ಪಣ್ಯೇತಿ ।
ಯೋಽಲ್ಪಾಂ - ಸ್ವಲ್ಪಾಮಪಿ ಸ್ವಕ್ಷತಿಂ ನ ಕ್ಷಮತೇ ಸ ಕೃಪಣಃ । ತದ್ವಿಧತ್ವಾತ್ , ಅಖಿಲೋಽನಾತ್ಮವಿತ್ ಅಪ್ರಾಪ್ತಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಕೃಪಣೋ ಭವತಿ । ‘ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಪ್ರೈತಿ ಸ ಕೃಪಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩-೮-೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ - ದೈನ್ಯಂ, ತೇನ ದೋಷೇಣೋಪಹತಃ - ದೂಷಿತಃ ಸ್ವಭಾವಃ - ಚಿತ್ತಮಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಸೋಽಹಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ - ಅನುಯುಂಜೇ, ತ್ವಾ - ತ್ವಾಮ್ । ಧರ್ಮಸಮ್ಮೂಢಚೇತಾಃ - ಧರ್ಮೋ ಧಾರಯತೀತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಮೂಢಂ - ಅವಿವೇಕತಾಂ ಗತಂ ಚೇತೋ ಯಸ್ಯ ಮಮೇತಿ ತಥಾಽಹಮುಕ್ತಃ । ಕಿಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ? ಯನ್ನಿಶ್ಚಿತಮೈಕಾಂತಿಕಮನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಶ್ರೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ರೋಗನಿವೃತ್ತಿವದನೈಕಾಂತಿಕಮನಾತ್ಯಂತಿಕಮ್ , ಸ್ವರ್ಗವದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ವಾ, ತನ್ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಮೇ - ಮಹ್ಯಂ ಬ್ರೂಹಿ । ‘ನಾಪುತ್ರಾಯಾಶಿಷ್ಯಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬-೨೨) ಇತಿ ನಿಷೇಧಾನ್ನ ಪ್ರವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮಾ ಮಂಸ್ಥಾಃ । ಯತಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ತೇಽಹಂ ಭವಾಮಿ । ಶಾಧಿ - ಅನುಶಾಧಿ ಮಾಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮ್ । ತ್ವಾಮಹಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಸ್ಮಿ ॥ ೭ ॥
ಕುತೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮೇವೇಚ್ಛಸಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಪಶ್ಯಾಮಿ । ಕಿಂ ನ ಪಶ್ಯಸಿ ? ಮಮಾಪನುದ್ಯಾತ್ - ಅಪನಯೇತ್ । ಯತ್ ಶೋಕಮುಚ್ಛೋಷಣಂ - ಪ್ರತಪನಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತನ್ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ।
ನನು ಶತ್ರೂನ್ ನಿಹತ್ಯ ರಾಜ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶೋಕನಿವೃತ್ತಿಸ್ತೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅವಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಮಾನಃ ಸಪತ್ನಃ ಶತ್ರುರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ ದೃಢಂ ರಾಜ್ಯಂ - ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ಪ್ರಜಾರಕ್ಷಣಪ್ರಶಾಸನಾದಿ । ತದಿದಮಸ್ಯಾಂ ಭೂಮಾವವಾಪ್ಯಾಪಿ ಶೋಕಾಪನಯಕಾರಣಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ದೇವೇಂದ್ರತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಶೋಕಾಪನಯಸ್ತೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸುರಾಣಾಮಪೀತಿ ।
ತೇಷಾಮಾಧಿಪತ್ಯಂ - ಅಧಿಪತಿತ್ವಂ ಸ್ವಾಮ್ಯಮಿಂದ್ರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ವಾ, ತದವಾಪ್ಯಾಪಿ ಮಮ ಶೋಕೋ ನಾಪಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ಏವಮರ್ಜುನೇನ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಸಂಜಯೋ ರಾಜಾನಮಾವೇದಿತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂಜಯ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪರಂತಪೋಽರ್ಜುನೋ ನ ಯೋತ್ಸ್ಯೇ - ನ ಸಂಪ್ರಹರಿಷ್ಯೇ, ಅತ್ಯಂತಾಸಹ್ಯಶೋಕಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿ ಗೋವಿಂದಮುಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂ - ಅಬ್ರುವನ್ ಬಭೂವ, ಹ ಕಿಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೯ ॥
ತಮರ್ಜುನಂ ಸೇನಯೋರ್ವಾಹಿನ್ಯೋರುಭಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ವಿಷೀದಂತಂ - ವಿಷಾದಂ ಕುರ್ವಂತಮತಿದುಃಖಿತಂ ಶೋಕಮೋಹಾಭ್ಯಾಮಭಿಭೂತಂ ಸ್ವಧರ್ಮಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯುತಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಹಸನ್ನಿವ - ಉಪಹಾಸಂ ಕುರ್ವನ್ನಿವ, ತದಾಶ್ವಾಸಾರ್ಥಂ ಹೇ ಭಾರತ - ಭರತಾನ್ವಯ ! ಇತ್ಯೇವಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ, ಭಗವಾನಿದಂ - ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಧಿಗಮಸಾಧನಂ ವಚನಮೂಚಿವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ತಮುವಾಚೇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಅತೀತಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಥಮಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯವಿಭಾಗಮವಗಮಯತಿ -
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತ್ವಿತಿ ।
‘ಧರ್ಮಕ್ಷೇತ್ರೇ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರೇ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೧-೧) ಇತ್ಯಾದಿರಾದ್ಯಶ್ಲೋಕಸ್ತಾವದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಶಾಸ್ರಸ್ಯ ಕಥಾಸಂಬಂಧಪರತ್ವೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ‘ದೃಷ್ಟ್ವಾ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೧-೨) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯಾವತ್ ‘ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ ಹ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೯) ಇತಿ ತಾವಚ್ಚೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಇತ ಆರಭ್ಯ ‘ಇದಂ ವಚಃ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೦) ಇತ್ಯೇತದಂತೋ ಗ್ರಂಥೋ ಭವತ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ನನು - ಆದ್ಯಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಕೃತಶಾಸ್ರಸ್ಯ ಮಹಾಭಾರತೇಽವತಾರಾವದ್ಯೋತಿತ್ವಾತ್ , ಅಂತಿಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮರ್ಜುನಾಶ್ವಾಸಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ , ತನ್ಮಧ್ಯಮಸ್ಯ ತು ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥೈಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ।
ಶೋಕಃ - ಮಾನಸಸ್ತಾಪಃ, ಮೋಹಃ - ವಿವೇಕಾಭಾವಃ । ಆದಿಶಬ್ದಸ್ತದವಾಂತರಭೇದಾರ್ಥಃ । ಸ ಏವ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮನೋ ಬೀಜಭೂತೋ ದೋಷಃ, ತಸ್ಯೋದ್ಭವೇ ಕಾರಣಮಹಂಕಾರೋ ಮಮಕಾರಃ ತದ್ಧೇತುರವಿದ್ಯಾ ಚ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ರಾಜ್ಯಂ - ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ಪರಿಪಾಲನಾದಿ । ಪೂಜಾರ್ಹಾ ಗುರವಃ - ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದಯಃ । ಪುತ್ರಾಃ - ಸ್ವಯಮುತ್ಪಾದಿತಾಃ ಸೌಭದ್ರಾದಯಃ । ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಂತರೇಣ ಸ್ನೇಹಗೋಚರಾ ಗುರುಪುತ್ರಪ್ರಭೃತಯೋ ಮಿತ್ರಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ । ಉಪಕಾರನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವಯಮುಪಕಾರಿಣೋ ಹೃದಯಾನುರಾಗಭಾಜೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಮುಖಾಃ ಸುಹೃದಃ । ಸ್ವಜನಾಃ - ಜ್ಞಾತಯೋ ದುರ್ಯೋಧನಾದಯಃ । ಸಂಬಂಧಿನಃ - ಶ್ವಶುರಸ್ಯಾಲಪ್ರಭೃತಯೋ ದ್ರುಪದಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಾದಯಃ । ಪರಂಪರಯಾ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾದಿಷ್ವನುರಾಗಭಾಜೋ ರಾಜಾನೋ ಬಾಂಧವಾಃ । ತೇಷು ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯಃ ಸ್ನೇಹೋ ಯಶ್ಚ ತೈಃ ಸಹ ವಿಚ್ಛೇದೋ, ಯಚ್ಚೈತೇಷಾಮುಪಘಾತೇ ಪಾತಕಂ ಯಾ ಚ ಲೋಕಗರ್ಹಾ ಸರ್ವಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಯೋರಾತ್ಮನಃ ಶೋಕಮೋಹಯೋಸ್ತಾವೇತೌ ಸಂಸಾರಬೀಜಭೂತೌ ‘ಕಥಮ್ ? ‘ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರನಯೋಃ ಸಂಸಾರಬೀಜಯೋರರ್ಜುನೇ ಸಂಭಾವನೋಪಪದ್ಯತೇ ? ನ ಹಿ ಪ್ರಥಿತಮಹಾಮಹಿಮ್ನೋ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶೋಕಮೋಹಾವನರ್ಥಹೇತೂ ಸಂಭಾವಿತಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿವೇಕತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ತಯೋರ್ವಿಹಿತಾಕರಣಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಚರಣಕಾರಣತ್ವಾದನರ್ಥಾಧಾಯಕಯೋರಸ್ತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಹ
ಶೋಕಮೋಹಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಭಿಕ್ಷಯಾ ಜೀವನಂ ಪ್ರಾಣಧಾರಣಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ಅಶೇಷಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಾತ್ಮಾಭಿಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಕಿಂಚ ಅರ್ಜುನೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೌ ಶೋಕಮೋಹೌ ಸಂಸಾರಬೀಜಂ, ಶೋಕಮೋಹತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿನಿಷ್ಠಶೋಕಮೋಹವತ್ , ಇತಿ ಉಪಲಬ್ಧೌ ಶೋಕಮೋಹೌ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯಾನುಮಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶೋಕಮೋಹಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ನೇಹಗರ್ಹಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಸ್ವಭಾವತಃ ಚಿತ್ತದೋಷಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ವಿಹಿತಾಕರಣಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ಶೋಕಾದೇಃ ಸಂಸಾರಬೀಜತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತೇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಧರ್ಮ ಇತಿ
ಕಾಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾದವಶಿಷ್ಟಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾದೀಯಂತೇ । ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಃ - ತದ್ವಿಷಯೋಽಭಿಲಾಷಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ - ಅಹಂಕಾರಃ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ವಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶುಭಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಧರ್ಮೋಪಚಯಾದಿಷ್ಟಂ ದೇವಾದಿಜನ್ಮ, ತತಃ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅಶುಭಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಧರ್ಮೋಪಚಯಾದನಿಷ್ಟಂ ತಿರ್ಯಗಾದಿಜನ್ಮ, ತತೋ ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದುಭಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮ, ತತಃ ಸುಖದುಃಖೇ ಭವತಃ । ಏವಮಾತ್ಮಕಃ ಸಂಸಾರಃ ಸಂತತೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯಾನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಶೋಕಮೋಹಯೋಃ ಸಂಸಾರಬೀಜತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೈಕದೇಶಸಹಿತಸ್ಯ ಆತ್ಮಾಜ್ಞಾನೋತ್ಥನಿವರ್ತನೀಯಶೋಕಮೋಹಾಖ್ಯಸಂಸಾರಬೀಜಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಹೇತುಕಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ - ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಉಪದಿದಿಕ್ಷುಃ - ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿಚ್ಛನ್ ಭಗವಾನಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸರ್ವಲೋಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭಗವಾನುಪದಿದಿಕ್ಷತೀತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಅರ್ಜುನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವೋಪದೇಶಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಜುನಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವತಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಷ್ಟುಮಿಷ್ಟಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ - ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೇವಲಾತ್ ಕೈವಲ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮಭಿಪ್ರೇತಂ ನಿರಸಿತುಮನುವದತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ।
ನಿರ್ಧಾರಿತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಸತಿಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ತೇಷಾಮುಕ್ತಿಮೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಆದೌ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕಮಭ್ಯುಪಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಸರ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ವೈದಿಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯಂ ವ್ಯುದಸಿತುಂ ಮಾತ್ರಪದಮ್ । ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯಂ ನಿರಸಿತುಮವಧಾರಣಮ್ ।
ಅಭ್ಯಾಸಸಂಬಂಧಂ ಧುನೀತೇ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ ।
ನೈವೇತ್ಯೇವಕಾರಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಂ ಕೈವಲ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾರಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಪಕಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಇದಮೇವ ಶಾಸ್ರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಸರ್ವಾಸ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಯಾಜಾನುಯಾಜಾದ್ಯುಪಕೃತಮೇವ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾದಿ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಮ್ , ತಥಾ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮೋಪಕೃತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ । ವಿಮತಂ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಮೇವ ಸ್ವಫಲಸಾಧಕಂ ಕರಣತ್ವಾದ್ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾದಿವತ್ । ತದೇವಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿಪದಮ್ - ಆಹುರಿತ್ಯನೇನ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವಂ ನ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾಪಕಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುಃ, ಅಪಿತು ಸಮುಚ್ಚಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಧರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇ ಪಾಪಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಗಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವೇ ಲಿಂಗವದ್ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮುದಾಹರತಿ -
ಕುರು ಕರ್ಮೇತಿ ।
ನನು - ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವೇನ ಹಿಂಸಾದೇರನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾವಗಮಾತ್ ತದುಪೇತಂ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅಧರ್ಮಾಯೇತಿ ನಾನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಹಿಂಸಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾದುಚ್ಛಿಷ್ಟಭಕ್ಷಣಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಯಥೋಕ್ತಾ ಶಂಕಾ ನ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಯುದ್ಧಾಕರಣೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣಾತ್ ತಸ್ಯ ತಂ ಪ್ರತಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ಗುರ್ವಾದಿಹಿಂಸಾಯುಕ್ತಮತಿಕ್ರೂರಮಪಿ ಕರ್ಮ ನ ಅಧರ್ಮಾಯೇತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತದಕರಣೇ ಚೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಾದಿಹಿಂಸಾಯುಕ್ತಮತಿಕ್ರೂರಮಪಿ ಯುದ್ಧಂ ನ ಅಧರ್ಮಾಯೇತಿ ಬ್ರುವತಾ ಭಗವತಾ ಶ್ರೌತಾನಾಂ ಹಿಂಸಾದಿಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ದೂರತೋ ನ ಅಧರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯರ್ಥಹಿಂಸಾನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಕ್ರತುವಿಷಯೇ ಚೋದಿತಹಿಂಸಾಯಾಸ್ತದವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಕುತೋ ವೈದಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಾತ್ ಕೈವಲ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಂ ಇತಿಶಬ್ದಃ ।
ಯತ್ ತಾವತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಂ, ಸ್ವಫಲಸಾಧಕಂ, ಕರಣತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯನುಮಾನಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಶುಕ್ತಿಕಾದಿಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಫಲೇ ಸಹಕಾರಿ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಸಾಧಕಂ ಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು - ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತದಪಿ ವಿಭಾಗವಚನವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿರ್ಯೋಗಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಮ್ । ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಶೋಚ್ಯಾನಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ।
‘ಅಶೋಚ್ಯಾನ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೧) ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೩೧) ಇತ್ಯೇತದಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯಾವದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಾವತಾ ಗ್ರಂಥೇನ ಯತ್ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಭಗವತಾ ನಿರೂಪಿತಮ್ , ತತ್ ಯಯಾ ಸಮ್ಯಕ್ ಖ್ಯಾಯತೇ - ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಸಾ ವೈದಿಕೀ ಸಮ್ಯಗ್ಬುದ್ಭಿಃ ಸಂಖ್ಯಾ । ತಯಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಿ ಪ್ರಕೃತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತವಾ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಿಕಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ತದ್ವತಶ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಾಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣಾರ್ಥನಿರೂಪಣದ್ವಾರೇಣ ಆತ್ಮನಃ ಷಡ್ಭಾವವಿಕ್ರಿಯಾಽಸಂಭವಾತ್ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಸಾವಿತಿ ಯಾ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸಾ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಃ, ತತ್ಪರಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಯೋಗಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮೋ ಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಏತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ವಿರೋಧಾದೇವಾನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾತ್ ತಸ್ಯಾಸ್ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ತದುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ತೇನ ಈಶ್ವರಾರಾಧನರೂಪೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ಪುರುಷೋ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಯುಜ್ಯತೇ - ಯೋಗ್ಯಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಯೇ ಪರಂಪರಯಾ ಸಾಧನೀಭೂತಪ್ರಾಗುಕ್ತಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಮಕೋ ಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಂ ವಿಭಜನ್ ಯೋಗಿನೋ ವಿಭಜತೇ -
ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯೇ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇತ್ಯೇತದಪಿ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ಯೋಗೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗಃ । ತೇನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಯುಜ್ಯತೇ - ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ - ನಿಶ್ಚಯೇನ ಸ್ಥಿತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ, ತಾಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಂ ನಿಷ್ಠಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಭಗವಾನ್ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್ ದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾಽನಘ । ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೩-೩) ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಮರ್ಥತೋಽನುವದತಿ -
ಪುರೇತಿ ।
ಯೋಗಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭಗವದನುಮತಿಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ । ತೇನ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನಾಯ ಪುಮಾನ್ ಯುಜ್ಯತೇ । ತೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಭಗವಾನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಶ್ರಯಂ ಭಗವತಾ ವಿಭಜ್ಯೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಯಾ ಪುನರನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭಗವತಾ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ವಿಭಜ್ಯೋಕ್ತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಿತಿ ।
ಕರ್ಮ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾನೇಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ , ಜ್ಞಾನಂ ಪುನರಕರ್ತೃತ್ವೈಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ತದುಭಯಮಿತ್ಥಂ ವಿರುದ್ಧಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಏಕಾವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇವ ತಯೋರ್ವಿಭಾಗವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಗವದುಕ್ತವಿಭಾಗವಚನಸ್ಯ ಮೂಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ-
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ -
ಏತಮೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಂತಃ ತ್ರಿವಿಧೇಽಪಿ ಕರ್ಮಫಲೇ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಭಾಜಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಭವಂತೀತಿ ಪಂಚಮಲಕಾರಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ, ತಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಃ ಶೇಷೇಣಾರ್ಥವಾದೇನ ‘ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಫಲಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಜಾಕ್ಷೇಪೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಪುತ್ರೇಣೈತಲ್ಲೋಕಜಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿದುಷಾಂ ಪ್ರಜಾಸಾಧ್ಯಮನುಷ್ಯಲೋಕಸ್ಯ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತತ್ವಮ್ - ಅತತ್ತ್ವದರ್ಶಿತ್ವೇನಾಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಸ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಸನ್ ಗುರುಸಮೀಪೇ ಯಥಾವಿಧಿ ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತದುತ್ತರಕಾಲಂ ಲೋಕತ್ರಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಪುತ್ರಾದಿತ್ರಯಂ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಜಾಯಾ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಾಮಿತವಾನಿತಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿತ್ತಂ ವಿಭಜತೇ -
ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಕಾರದ್ವೈರೂಪ್ಯಮಾಹ -
ಮಾನುಷಮಿತಿ ।
ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ಮರೂಪಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಾಹ -
ಪಿತೃಲೋಕೇತಿ ।
ದೈವಂ ವಿತ್ತಂ ವಿಭಜತೇ -
ವಿದ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲನಿಷ್ಠತ್ವಮಾಹ -
ದೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹೃತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾಮನಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಾಣಿ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವಿಷಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಶ್ರುತೇರಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸು ವಿರಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸಂನ್ಯಾಸ - ಪೂರ್ವಿಕಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಗುದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ತನ್ಮೂಲೇನ ಭಗವತೋ ವಿಭಾಗವಚನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಪಬಾಧಿತಮಿತಿ ಸಾಧಿತಮ್ । ಕಿಂಚ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರೌತೇನ, ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ವಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ? ಯದಿ ಪ್ರಥಮಸ್ತತ್ರಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇಽಭಿಪ್ರೇತೇ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ-
ಏಕಪುರುಷೇತಿ ।
ಯದಿ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ಭಗವತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ತದಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರೇಕೇನ ಪುರುಷೇಣಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮೇವ ತೇನೋಕ್ತಮರ್ಜುನೇನ ಚ ಶ್ರುತಮ್ । ತತ್ ಕಥಂ ತದಸಂಭವಮನುಕ್ತಮಶ್ರುತಂ ಚ ಮಿಥ್ಯೈವ ಶ್ರೋತಾ ಭಗವತ್ಯಾರೋಪಯೇತ್ ? ನ ಚ ತದಾರೋಪಾದೃತೇ ಕಿಮಿತಿ ಮಾಂ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಅತಿಕ್ರೂರೇ ಯುದ್ಧಲಕ್ಷಣೇ ನಿಯೋಜಯಸೀತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽವಕಲ್ಪತೇ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಶ್ನಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಷ್ಟೃಪ್ರತಿವಕ್ತ್ರೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯೋಽಭಿಪ್ರೇತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಭಗವತಾ ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತಮರ್ಜುನೇನ ಚಾಶ್ರುತಂ ಕಥಮಸೌ ತಸ್ಮಿನ್ನಾರೋಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ ? ತತಶ್ಚಾನುವಾದವಚನಂ ಶ್ರೋತುರನುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪಂಚಮಾದಾವರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನನು - ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇ, ನಾರ್ಜುನಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೋಽಸಾವಿತಿ ತದೀಯಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಏತಯೋಃ - ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು - ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸ್ತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತಥೈವ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನೇ ಭಗವತಾ ದರ್ಶಿತೇ ಸತ್ಯನ್ಯತರಗೋಚರೋ ನ ಪ್ರಶ್ನೋ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಭಗವತೋಕ್ತೇಽಪಿ ತದಜ್ಞಾನಾದರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಭಗವತೋ ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಾಪರಾನುಸಂಧಾನಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಾನುರೂಪತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಮಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಂಶಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾನನುರೂಪತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪೃಷ್ಟಾದಿತಿ ।
.ಶ್ರೌತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಭಾಗವಚನಂ ಆದಿಶಬ್ದಗೃಹೀತಂ ಬುದ್ಧೇರ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ, ಪಂಚಮಾದೌ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಭಗವತ್ಪ್ರತಿವಚನಂ, ಸರ್ವಮಿದಂ ಶ್ರೌತೇನೇವ ಸ್ಮಾರ್ತೇನಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ವಿರುದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರಸಂಭವಾತ್ ನೇದಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ತತ್ಪರಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಫಲಸಿದ್ಧೌ ನ ಸಹಕಾರಿಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ , ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜ್ವಾದಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವತ್ । ಅಥವಾ - ಬಂಧಃ ಸಹಾಯಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ, ಅಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು - ‘ಕುರ್ಯಾದ್ವಿದ್ವಾಂಸ್ತಥಾಽಸಕ್ತಶ್ಚಿಕೀರ್ಷುರ್ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಮ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೩-೨೫) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನಾಸ್ತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಚೋದನಾಸೂತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ವಿಧಿತೋಽನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ತ್ವವಿದಶ್ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಅಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ , ಯಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮವಿದ್ಯಾಲೇಶತೋ ಜಾಯಮಾನಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಭಾಸತ್ವಾತ್ , ‘ಕುರ್ಯಾದ್ವಿದ್ವಾನ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೩-೨೫) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ಸಮುಚ್ಚಯಪ್ರಾಪಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ । ದ್ವಿತೀಯಸ್ತು ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಸ್ಥಸಾಧನಾಂತರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಸಾರಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತದೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಮಿತಿ ರೂಪಗ್ರಹಣಮಾಭಾಸತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಕರ್ಮಾಭಾಸಸಮುಚ್ಚಯಸ್ತು ಯಾದೃಚ್ಛಿಕತ್ವಾತ್ ನ ಮೋಕ್ಷಂ ಫಲಯತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ, ಜ್ಞಾನಿನೋ ಯಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಫಲೇನ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ, ಫಲಾಭಿಸಂಧಿವಿಕಲಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಅಹಂಕಾರವಿಧುರಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್ವಾ ಭಗವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ತ್ವವಿದಿತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಹಮಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ತತ್ಫಲಂ ವಾ ನೈವ ಸ್ವಗತತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಿ, ರೂಪಾದಿವದ್ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಗತತ್ವೇನೈವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತತಸ್ತತ್ತ್ವವಿದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಾವಹಂಕಾರಸ್ಯ ತೃಪ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾಭಿಸಂಧೇಶ್ಚ ಆಭಾಸತ್ವಾತ್ ನಾಸಿದ್ಧಂ ಹೇತುದ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಿವೋತ್ತರಕಾಲೇಽಪಿ ಪ್ರತಿನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ ನ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಿಷ್ಠಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದೇರಾಭಾಸತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದಿರೇವ ಕಾಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಕಾಮಃ, ತದರ್ಥಿನಃ - ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಾಮಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರಪೇಕ್ಷಿತಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮಗ್ನಿಮಾಧಾಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕಾಮ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಅರ್ಧಕೃತೇ ಕೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ಕಾಮೇ ವಿನಷ್ಟೇ ತದೇವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ನಿರ್ವರ್ತಯತೋ ನ ತತ್ ಕಾಮ್ಯಂ ಭವತಿ, ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯವಿಭಾಗಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಕಾಮೋಪಬಂಧಾನುಪಬಂಧಕೃತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ವಿದುಷೋಽಪಿ ವಿಧ್ಯಧಿಕಾರಾಭಾವಾತ್ ಯಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಭಾಸತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ವತ್ಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಭಾಸತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಭಗವದನುಮತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನನು - ವಿದ್ವದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಽಪಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಾಸತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯೈವ ಸಂಸಿದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಕುತೋ ವಿಭಜ್ಯ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ತತ್ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ, ‘ಕಿಂ ಜನಕಾದಯೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವವಿದಃ ಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮಾಣಃ ಸ್ಯುಃ, ಆಹೋಸ್ವಿದತತ್ತ್ವವಿದಃ ? ‘ ಇತಿ ವಿಕ್ಲ್ಪ್ಯ, ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವವಿತ್ತ್ವೇ ಕಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮತ್ವಮ್ , ಕರ್ಮಣಾಮಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇ ಲೋಕೇತಿ ।
ತೇಷಾಮುಕ್ತಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಮಪಿ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯುದಾಸೀನತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ತತ್ತ್ವವಿದಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇನೈವ ತೇಷಾಂ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ
ಕರ್ಮಣೇತ್ಯಾದೌ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಭಾಸೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುವದತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ವಿಭಜ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಏತಮೇವೇತಿ ।
‘ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೫-೧೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮರ್ಥತೋಽನುವದತಿ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
‘ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೧೮-೪೬) ಇತ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದೀಶ್ವರಪ್ರಸಾದದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾ ಲಭ್ಯತೇ । ತತೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಯಾ ಮುಕ್ತಿಃ । ತೇನ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತೇತ್ಯಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಂ ಕರ್ಮಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು - ಯದ್ಯಪಿ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಧಾನಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ತದಂಗಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಶಬ್ದೇನ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವ ಕೇವಲಂ ಕೈವಲ್ಯಹೇತುರಿತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಸಮರ್ಥಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ‘ಅಶೋಚ್ಯಾನ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ತನಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮನೂದ್ಯ ‘ಅಶೋಚ್ಯಾನ್’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ‘ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೩೧) ಇತ್ಯೇತದಂತಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತ್ರೀಣಿ ಕಾಂಡಾನಿ । ಅಷ್ಟಾದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾನಾಮಧ್ಯಾಯಾನಾಂ ಷಟ್ಕತ್ರಿತಯಮುಪಾದಾಯ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಷಟ್ಕಾತ್ಮಕಂ ಪೂರ್ವಕಾಂಡಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ । ಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕರೂಪಂ ಮಧ್ಯಮಕಾಂಡಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ಗೋಚರಯತಿ । ಅಂತಿಮಷಟ್ಕಲಕ್ಷಣಮಂತಿಮಂ ಕಾಂಡಂ ಪದಾರ್ಥಯೋರೈಕ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಧಿಕರೋತಿ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಿ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಾದುಪನ್ಯಸ್ಯಂತೇ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮೇವ ಕೇವಲಂ ಕೈವಲ್ಯಸಾಧನಮಿತಿ ಚ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಗೀತಮ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ಪರಿನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಧರ್ಮೇ ಸಂಮೂಢಂ - ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವಿವೇಕವಿಕಲಂ ಚೇತೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವತಃ ಅಹಂಕಾರಮಮಕಾರವತಃ ಶೋಕಾಖ್ಯಸಾಗರೇ ದುರುತ್ತಾರೇ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಕ್ಲಿಶ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ, ತದತಿರೇಕೇಣೋದ್ಧರಣಾಸಿದ್ಧೇಃ ತಂ ಅತಿಭಕ್ತಮತಿಸ್ನಿಗ್ಧಂ ಶೋಕಾದುದ್ಧರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ ಭಗವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ತಮರ್ಜುನಮವತಾರಯನ್ - ಪದಾರ್ಥಪರಿಶೋಧನೇ ಪ್ರವರ್ತಯನ್ , ಆದೌ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ಶೋಧಯಿತುಮಶೋಚ್ಯಾನಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತದೇವ ವಚನಮುದಾಹರತಿ -
ಶ್ರೀಭಗವಾನಿತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಭ್ರಮಃ, ಯಸ್ಯ ಭ್ರಮಸ್ತಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಪರಿಶೋಧನಪೂರ್ವಕಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ವಾಕ್ಯಾದುದೇತೀತಿ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಿಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಶೋಚ್ಯಾನಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಯತ್ತು - ಕೈಶ್ಚಿತ್ , ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨-೪-೫) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನವಿಧಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಸ್ವಯಂ ಹರಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಕೃತಿಯೋಗ್ಯತೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತಾಯಾ ವಾ ಪರಾಭಿಮತನಿಯೋಗಸ್ಯ ವಾ ವಿಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಅತ್ರ ಅಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ದರ್ಶನೇ ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವರಹಿತೇ ವಿಧೇಯಯಾಗಾದಿವಿಲಕ್ಷಣೇ ವಿಧಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಕೃತ್ಯಾಂತರ್ಭೂತಸ್ಯಾರ್ಹಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತವ್ಯೋ ನ ವಿಧಿಮಧಿಕರೋತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಶೋಚ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತೇಷಾಮಶೋಚ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಭೀಷ್ಮಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ವಾ ಶೋಚ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಾಣಾಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸದ್ವೃತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯೇ ಭೀಷ್ಮಾದಿಶಬ್ದೈರುಚ್ಯಂತೇ, ತೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯುದೀರಿತಾವಿಗೀತಾಚಾರವತ್ತ್ವಾತ್ ನ ಶೋಚ್ಯತಾಮಶ್ನುವೀರನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಅರಜತೇ ರಜತಬುದ್ಧಿವತ್ ಅಶೋಚ್ಯೇಷು ಶೋಚ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಭ್ರಾಂತೋಽಸೀತ್ಯಾಹ -
ತಾನಿತಿ ।
ಅನುಶೋಚನಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯನ್ ಭ್ರಾಂತಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತೇ ಮ್ರಿಯಂತ ಇತಿ ।
ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸುಖಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಇತ್ಯನುಶೋಚಿತವಾನಸೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನಾಪಿ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮರ್ಜುನಸ್ಯ ಸಾಧಯತಿ -
ಪ್ರಜ್ಞಾವತಾಮಿತಿ ।
ವಚನಾನಿ - ‘ಉತ್ಸನ್ನಕುಲಧರ್ಮಾಣಾಮ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೧-೪೪) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ।
ಕಿಮೇತಾವತಾ ಫಲಿತಮಿತಿ ತದಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತತ್ ಮೌಢ್ಯಂ - ಅಶೋಚ್ಯೇಷು ಶೋಚ್ಯದೃಷ್ಟಿತ್ವಮ್ । ಏತತ್ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ - ಬುದ್ಧಿಮತಾಂ ವಚನಭಾಷಿತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಭ್ರಾಂತಿಭಾಕ್ತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು - ಸೂಕ್ಷ್ಮಬುದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವಮೇವ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನ ತ್ವಾತ್ಮಜ್ಞತ್ವಂ, ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇ ಹೀತಿ ।
ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ - ಪಂಡಿತಭಾವಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ, ನಿರ್ವಿದ್ಯ - ನಿಶ್ಚಯೇನ ಲಬ್ಧ್ವಾ, ‘ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩-೫-೧) ಇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮುಕ್ತರ್ಥಾಮುದಾಹರತಿ -
ಪಾಂಡಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಪಾಂಡಿತ್ಯರಾಹಿತ್ಯಂ ಕಥಂ ಮಮಾವಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೧೧ ॥
ನಿತ್ಯತ್ವಮಶೋಚ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸೂಚಿತಂ ವಿವೇಚಯಿತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ನ ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಗಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ನರವಿಷಾಣವದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ತ್ವೇವೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಃ, ಭಾವತ್ವೇ ಸತ್ಯಜಾತತ್ವಾತ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟವತ್ ಇತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಮಾಹ -
ನ ಚೈವೇತಿ ।
ಯತ್ತು - ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ಭಗವಾನುಪದಿಶತಿ ನ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ಲೋಕಚತುಷ್ಟಯೇನ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ಟಮ್ , ತದಸತ್ । ವಿಶೇಷವಚನೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ , ಸರ್ವತ್ರೈವ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾವಿಶೇಷಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ।
‘ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿರ್ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ’ ಇತಿ ತ್ರಿತಯಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂಗಂ ಸಂಪಾದಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು - ಆತ್ಮನೋ ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋರುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಪ್ರಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತಮನುಮಾನದ್ವಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರುದ್ಧತಯಾ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅತೀತೇಷ್ವಿತಿ ।
‘ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨-೩-೧೬) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಆತ್ಮನೋ ಜನ್ಮವಿನಾಶಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೌಪಾಧಿಕಜನ್ಯವಿನಾಶವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜನ್ಮರಾಹಿತ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಮಮ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಭೀಷ್ಮಾದೀನಾಂ ಕಥಂ ಜನ್ಮಾಭಾವಃ ?, ತತ್ರಾಹ -
‘ತಥಾ ನೇಮೇ’ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು - ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋರಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮನಾಶಾಭಾವೇಽಪಿ ಮಹಾಸರ್ಗಮಹಾಪ್ರಲಯಯೋಸ್ತಸ್ಯಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರೃತ್ಯಾ ಜನ್ಮವಿನಾಶಾವೇಷ್ಟವ್ಯಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ನಾಽಽತ್ಮಾಽಶ್ರುತೇಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨. ೩. ೧೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ತ್ರಿಷ್ವಪೀತಿ ।
‘ಯಾವದ್ವಿಕಾರಂ ತು ವಿಭಾಗೋ ಲೋಕವತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨-೩-೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ವಿಕಾರಿತ್ವಮಾತ್ಮನಾಮನುಮೀಯತೇ । ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ಬಹುವಚನಪ್ರಯೋಗಪ್ರಮಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇಹೇತಿ
॥ ೧೨ ॥
ನನು - ಪೂರ್ವಂ ದೇಹಂ ವಿಹಾಯ ಅಪೂರ್ವಂ ದೇಹಮುಪಾದಾನಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇನೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶವತ್ತ್ವವಿಭ್ರಮಃ ಸಮುದ್ಭವೇತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಶೋಚ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತೂ ಕೃತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಸ್ಥಾಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ವಸ್ತುತೋ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವಾದಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯುತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾಗಮಾದೇವ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಅವಸ್ಥಾಂತರವತ್ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ದೇಹಿನ ಇತಿ ।
ದೇಹವತ್ತ್ವಂ - ತಸ್ಮಿನ್ನಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಭಾಕ್ತ್ವಮ್ । ತಾಸಾಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ । ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭಿರ್ನಿತ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಧೀಮಾನಿತ್ಯತ್ರ ಧೀರ್ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸಮಧಿಗತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ ॥
ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಿತೇ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ತದುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಪ್ರಯುಕ್ತಶೋಕಮೋಹಾಭಾವೇಽಪಿ, ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಶೋಕಮೋಹೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ, ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶೀತೋಷ್ಣಯೋಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸುಖದುಃಖಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯೋ ಮೋಹಾದಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲೌಕಿಕವಿಶೇಷಣಮ್ । ‘ಅಶೋಚ್ಯಾನ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಯೋ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೀ ಸೂಚಿತಃ, ತಸ್ಯ ‘ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತಿತಿಕ್ಷುತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಪದಮುಪಾದಾಯ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮಾತ್ರಾಸ್ಪರ್ಶಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಂ ದರ್ಶಯನ್ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಮಾತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ತೇ ಶೀತೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ಪರ್ಪ್ರಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಪರತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸಮಾಸಾಂತರಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ನನು - ಶೀತೋಷ್ಣಪ್ರದತ್ವೇ ಸುಖದುಃಖಪ್ರದತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಶೀತೋಷ್ಣಯೋಃ ಸುಖದುಃಖಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಮ್ ? ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶೀತಮಿತಿ ।
ವಿಷಯೇಭ್ಯಸ್ತು ಪೃಥಕ್ಕಥನಂ ತದಂತರ್ಭೂತಯೋರೇವ ತಯೋಃ ಸುಖದುಃಖಹೇತ್ವೋರಾನುಕೂಲ್ಯಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಯೋರುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಅವ್ಯಾತ್ಮಂ ಹಿ ಶೀತಮುಷ್ಣಂ ವಾ ಆನುಕೂಲಯಂ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಂ ವಾ ಸಂಪಾದ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾ ವಿಷಯಾಃ ಸುಖಾದಿ ಜನಯಂತಿ ।
ನನು - ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಶೀತಾದೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಮಿತ್ತೌ ಹರ್ಷವಿಷಾದೌ ತಥೈವ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಪನ್ನೌ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಚ ‘ಕೌಂತೇಯ, ಭಾರತ’ ಇತಿ ಸಂಬೋಧನಾಭ್ಯಾಮುಭಯಕುಲಶುದ್ಧಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯೇತದೇವ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ॥ ೧೪ ॥
ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ತಿತಿಕ್ಷುತ್ವಂ ನೋಪಯುಕ್ತಮ್ , ಕೇವಲಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪುಮರ್ಥಾಹೇತುತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶೀತೇತಿ ।
ವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾದಿಸಹಿತಂ ತನ್ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ತದರ್ಥಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ತಿತಿಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಲಾಭಮುಪಲಂಭಯತಿ -
ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಹರ್ಷವಿಷಾದರಹಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ಶಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪನ್ನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಧೀಮಂತಮಿತಿ - ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಾವಿವೇಕಭಾಗಿತ್ವಮ್ । ಏತಚ್ಚೋಭಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ನಿತ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಂ - ತ್ವಮರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ । ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯವಂತಮಧಿಕಾರಿಣಮನೂದ್ಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಸ್ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯತಾಮಾಹ -
ಸ ನಿತ್ಯೇತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೇ ತಿತಿಕ್ಷುತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತಃ ಶೀತಾದೇಃ ಶೋಕಾದಿಹೇತೋಃ, ಅನಾತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತುತ್ವಮ್ , ವಸ್ತುನಶ್ಚ ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವೇನ ಏಕರೂಪತ್ವಮ್ , ಅತೋ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ವಿಶೇಷಣಂ ತಿತಿಕ್ಷುತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ನಾಸತ ಇತ್ಯುಪಾದಾಯ, ಪುನರ್ನಕಾರಾನುಕರ್ಷಣಮನ್ವಯಾರ್ಥಮ್ । ಅಸತಃ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿಮತಂ - ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ , ಅಪ್ರಾಮಣಿಕತ್ವಾದ್ - ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ । ನ ಹಿ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ವಿಷಯಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ , ಅತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ದ್ವೈತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯಸ್ಯ ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವೈತಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇನ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ?, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಕಾರೋಹೀತಿ ।
ತತಶ್ಚ ವಿಮತಂ - ಮಿಥ್ಯಾ ಆಗಮಾಪಾಯಿತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ವಿಕಾರಶ್ಚೇತಿ ।
ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರುತೇರ್ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಅನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಚಕಾರಃ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದ್ಭಿನ್ನಮ್ , ಅಭಿನ್ನಂ ವಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಮ್ , ಅಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಿ ಶೇಷಃ । ವಿಮತಂ ಕಾರಣಾನ್ನ ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿದ್ಯತೇ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ - ಘಟವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ಕಾರಣಾದ್ಭೇದೇನ ನಾಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಮ್ , ‘ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ತತ್ ತಥಾ’ (ಮಾಂ. ಕಾ. ೨-೬) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಯದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದಭಿನ್ನಮ್ , ತದಾ ತಸ್ಯ ಭೇದೇನ ಅಸತ್ತ್ವೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದವಿಶೇಷಃ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ತು ನ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಭಾಗಾವಿಧುರೇ ವಸ್ತುನಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪರಂಪರಾಯಾ ವಿಭ್ರಮತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಭಾಗವಿಹೀನಂ ವಸ್ತ್ವೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ -
ತದಸತ್ತ್ವ ಇತಿ ।
ಅನುವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತಬುದ್ಧಿದ್ವಯದರ್ಶನಾದನುವೃತ್ತೇ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾನಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಕಲ್ಪಿತಂ ಸರ್ವಭೇದಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಕಾರ್ಯಕಾರಣಂ ವಸ್ತು ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ; ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸತೋ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಯದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ಯದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಷ್ವನುವೃತ್ತಂ ತತ್ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ ಯಥಾ - ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಷ್ವನುಗತೋ ರಜ್ಜ್ವಾದೇರಿದಮಂಶಃ । ವಿಮತಂ ಸತ್ಯಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಯದ್ವಿಷಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾ, ಯಥಾ - ಸರ್ಪಧಾರಾದಿ । ವಿಮತಂ ಮಿಥ್ಯಾ, ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯನುಮಾನದ್ವಯಮನುಸೃತ್ಯ ಸತೋಽಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ , ಅಸತಶ್ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ , ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು - ನೇದಮನುಮಾನದ್ವಯಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಸಮಸ್ತದ್ವೈತವೈತಥ್ಯವಾದಿನೋ ವಿಭಾಗಾಭಾವಾತ್ , ಅನುಮಾನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ತತ್ರಾಹ -
ಸದಸದಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ವಿಭಾಗೇ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಧೀನೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತ್ಯನುಮಾನಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನಿರ್ವಹತಿ ಪ್ರಾತಿಭಸಿಕವಿಭಾಗೇನ ತದ್ಯೋಗಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುತಃ ? ಸದಸದ್ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಧೀನತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿವಿಭಾಗಸ್ಯಾಪಿ ತವಾಭಾವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಬುದ್ಧಿವಿಭಾಗಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೈವ ಬೋಧ್ಯವಿಭಾಗಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಮನುರುಧ್ಯ ಸದಸದ್ವಿಭಾಗೇ, ಸತಃ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪತಯಾ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷೇ ದ್ವೇ ವಸ್ತುನೀ ವಸ್ತುಭೂತೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಇತಿ ।
ಪದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯೋರುಪಚರ್ಯತೇ । ಸೋಽಯಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವದ್ಘಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮೇಕವಸ್ತುನಿಷ್ಠಂ ವಸ್ತುಭೇದೇ ಘಟಪಟಯೋರಿವ ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೀಲಮುತ್ಪಲಮಿತಿವದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿವಿಷಯತಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಸುವಚತ್ವಾತ್ ನ ವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ನೀಲೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಯೋರ್ಭೇದೇಽಭೇದೇ ಚ ತದ್ಭಾವಃ ಭೇದಾಭೇದೌ ಚ ವಿರುದ್ಧೌ, ಅತೋ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನೀಲೋತ್ಪಲಯೋರಿವ ನ ಗೌಣಮ್ , ಕಿಂತು ವ್ಯಾವೃತ್ತಮನುವೃತ್ತೇ ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯೇಕನಿಷ್ಠಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಯೋರುಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದಾವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತುಲ್ಯೌ ಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪದೋಷಾವಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ದ್ವೇ ವಸ್ತುನೀ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾವಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ, ವಿಶೇಷಾ ಏವ ವಸ್ತೂನೀತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಬೋಧ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರೇಪಿ, ಕಥಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾನಾಂ ವಿಶೇಷಾಣಾಮವಸ್ತುತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಿಕಾರೋ ಹಿ ಸ ಇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನ ಚೈಕಂ ವಸ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಮೇಕಸ್ಯ ದ್ವೈರೂಪ್ಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಸಾಮಾನ್ಯಮೇಕಮೇವ ವಸ್ತು ತದ್ಬುದ್ಧೇರವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಬೋಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತಸ್ತಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ಸತಶ್ಚಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಸತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ । ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ।
ಸದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯಸ್ಯ ಸತೋಽಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ತಚ್ಛಬ್ದೋಪಾತ್ತಮೇವ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ।
ಸದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯಭಿಚಾರದ್ವಾರಾ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಘಟೇ ವಿನಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಸದ್ಬುದ್ಧೇರ್ಘಟಬುದ್ಧಿವದ್ಘಟಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ನ ಘಟನಾಶೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ, ಪಟಾದಾವಿತಿ ।
ಸದ್ಬುದ್ಧೇರಘಟವಿಯತ್ವೇ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ವಿಷಯಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।
ಸತೋಽಕಲ್ಪಿತತ್ವಹೇತೋರವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಧೃತ್ಯ, ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ಸದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸದ್ಬುದ್ಧಿರ್ಘಟೇ ನಷ್ಟೇ ಪಟಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀತಿ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸತೋ ದರ್ಶಿತಃ, ತಥಾ ಘಟಬುದ್ಧಿರಪಿ ಘಟೇ ನಷ್ಟೇ ಘಟಾಂತರೇ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಘಟೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಸಿದ್ಧೌ ವಿಶೇಷಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಹೇತುರ್ವ್ಯಭಿಚಾರೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘಟಬುದ್ಧೇರ್ಘಟಾಂತರೇ ದೃಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಪಟಾದಾವದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಪಟಾದಿವಿಶೇಷೇಷ್ವಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ನ, ಪಟಾದಾವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಾಣಾಮೇವಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ಸತೋಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಘಟಾದಿನಾಶದೇಶೇ ತದುಪರಕ್ತಾಕಾರೇಣ ಸತ್ತ್ವಾಭಾನೇಽಪಿ ನಾಸತ್ತ್ವಮ್ , ಘಟಾದ್ಯಭಾವಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಭಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ವಿಶೇಷ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಾ ಜಾತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಖಂಡಮುಂಡಾದಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವದೇಶೇ ಗೋತ್ವಂ ವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾತ್ ನ ವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನ ಗೋತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತಥಾ ಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಘಟಾದಿನಾಶೇ ವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾತ್ ನ ಭಾತಿ, ನ ಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕವಿಶೇಷಣವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಸತಃ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಯೋಃ ಸತೋರೇವ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಘಟಸತೋರಪಿ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಘಟಾದಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನುಮಾನಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಧೀಬಾಧಿತಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಏಕೇತಿ ।
ಅನುಭವಮನುಸೃಸ್ಯ ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಘಟಾದೇಃ ಸತಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ದೋಷರಾಹಿತ್ಯೇ, ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರಿಸಾಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ । ನನು - ನೇದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ , ಸರ್ವದ್ವೈತಶೂನ್ಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರತದ್ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಕೇನಾಪಿ ಪುನರ್ದುರ್ವಿದಗ್ಧೇನ ಸ್ವಮನೀಷಿಕಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಮೇತತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ । ಕಿಮಿದಂ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ? ಕಿಂ ತುಚ್ಛತ್ವಮ್ ? ಕಿಂ ವಾ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ ? ನಾದ್ಯಃ, ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ತವೈವ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧೋ ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಶ್ಚ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತದ್ಭಾಷ್ಯಂ ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಸಾಧನೇನ ಅದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿತಿ ತ್ರೈವಿದ್ಯವೃದ್ಧೈಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಾಶಂಕಾ ಸಂಪ್ರದಾಯಪರಿಚಯಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅನಾತ್ಮಜಾತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಅವಸ್ತುತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾ ಪ್ರಥಮಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ದ್ವಿತೀಯಪಾದಮಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ವಸ್ತುತ್ವಪ್ರಸಾಧನಪರತಯಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ನನು - ಆತ್ಮನಃ ಸದಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷೇಷು ವಿನಾಶಿಷು ತದುಪರಕ್ತಸ್ಯ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿಶಿಷ್ಟನಾಶೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನಾಶಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ನನು - ಕದಾಚಿದಸದೇವ ಪುನಃ ಸತ್ತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಗಸತೋ ಘಟಸ್ಯ ಜನ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಸಚ್ಚ ಕದಾಚಿದಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸತೋ ಘಟಸ್ಯ ಪುನರ್ನಾಶೇನ ಅಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏವಂ ಸದಸತೋರವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಉಭಯೋರಪಿ ಹೇಯತ್ವಮುಪಾದೇಯತ್ವಂ ವಾ ತುಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನೋ ದೃಷ್ಟಿಮವಧಾರಯತಿ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಗಸತೋ ಘಟಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಅಸತ್ತ್ವನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಚೇತ್ , ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ , ಅಂತರೇಣೈವ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಮಸತ್ತ್ವನಿವೃತ್ತೌ ಅಸತ್ತ್ವಮನವಕಾಶಿ ಭವೇತ್ । ಏತೇನ - ಸತೋಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಪಿ ಪ್ರತಿನೀತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸತೋಽಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸತಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಮ್ ।
ನ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಯೋಗ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು - ಸದಸತೋರನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಕೇಚಿತ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಕೇಚಿತ್ತು ತಯೋರುಕ್ತನಿರ್ಣಯಮನುಸೃತ್ಯ ತಥಾತ್ವಮೇವಾಧಿಗಚ್ಛಂತಿ । ತತ್ರ ಕೇಷಾಂ ಮತಮೇಷಿತವ್ಯಮ್ ? ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಮಪೀತಿ
॥ ೧೬ ॥
ನನು ಸದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ? ಪ್ರಥಮೇ, ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಲಯದಶಾಯಾಮಶೇಷವಿಶೇಷವಿನಾಶೇ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾಸ್ತದಾಪಿ ಸಂತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಆತ್ಮನಸ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಿತ್ವಾದುಕ್ತದೋಷಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು, ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದ್ವಿನಾಶಿತ್ವಮ್ , ಅನುವೃತ್ತತ್ವೇ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಮಾನ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೋಷಾನುಷಕ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಶೂನ್ಯಮಖಂಡೈಕರಸಂ ‘ಸದೇವ’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೨-೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಮಿತಂ ಸರ್ವಾವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಕೃತಂ ಸದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸದಾತ್ಮನೋ ವಿನಾಶರಾಹಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಜಗದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿನಾಶಾಭಾವೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ವಿನಾಶಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿನಾಶ ಮಿಚ್ಛತಾ ಸ್ವತೋ ವಾ ಪರತೋ ವಾ ನಾಶಸ್ತಸ್ಯೇಷ್ಯತೇ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿನಾಶೀತಿ ।
ದೇಹಾದಿದ್ವೈತಮಸದುಚ್ಯತೇ । ತತಃ ಸತೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ವತೋ ನಾಶರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ದ್ಯೋತಕೋ ನಿಪಾತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಮತಂ - ಅವಿನಾಶಿ, ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಮಿತಮೇವೋದಾಹರಣಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪೀತಿ ಭಾವಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿನಾಶಮಿತಿ ।
ನ ಖಲ್ವಸ್ಯ ವಿನಾಶಂ ಕರ್ತುಂ ಕಶ್ಚಿದರ್ಹತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವಿನಾಶಸ್ಯ ಸಾವಶೇಷತ್ವನಿರವಶೇಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವೈರಾಶ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅದರ್ಶನಮಿತಿ ।
ನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ಯಭಾವಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅವ್ಯಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯೇತಿ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನಾ ವಾ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಸ್ವಾವಯವಾಪಚಯರೂಪವ್ಯಯಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ದೇಹಾದಿವದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿವಿಧೇಽಪಿ ವ್ಯಯಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರತೋ ನ ನಶ್ಯತಿ ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಆತ್ಮತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಧರತಿ -
ಆತ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಶ್ರುತಿಃ ಅತ್ರ ಹೀತಿ ಹೇತೂಕ್ರಿಯತೇ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಆತ್ಮನೋ ನಾಶಕಮುದ್ಬಂಧನಾದಿದರ್ಶನಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಸದಸತೋರನಂತರಪ್ರಕೃತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ಪರಮಾರ್ಥತಯಾ ಸನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ । ಇದಾನೀಮಸನ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಸತ್ ಅಸದೇವೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಶೂನ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಸತ್ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಾಹ -
ಯತ್ ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ದೇಹಾದೇರನಾತ್ಮವರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾಸಚ್ಛಬ್ದವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು - ದೇಹಾದಿಷು ಸದ್ಬುದ್ಧೇರನುವೃತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯಾ ವಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಾತ್ ಕಥಮಂತವತ್ತ್ವಂ ತೇಷಾಮಿಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತಥೇಮೇ ದೇಹಾಃ, ಸದ್ಬುಭಾಜೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣತೋ ನಿರೂಪಣಾಯಾಮವಸಾನೇ ವಿಚ್ಛೇದಾದಂತವಂತೋ ಭವಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೇಹತ್ವಾದಿನಾ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಾದೇರಂತವತ್ತ್ವಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ನಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಶರೀರಿಣ ಇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತಿ -
ಅನಾಶಿನ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಾಹ -
ಅಪ್ರಮೇಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನಿರೂಪಣಾತ್ ನ ತದಾತ್ಮನಃ ದೇಹಾದ್ಯಭಾವೇ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯೋಕ್ತಮ್ -
ವಿವೇಕಿಭಿರಿತಿ ।
ಶರೀರಾದೇರಂತವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಆತ್ಮನಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಂತವತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಾಶದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಶಸ್ಯ ನಿರವಶೇಷತ್ವೇನ ಸಾವಶೇಷತ್ವೇನ ಚ ಸಿದ್ಧೇ ದ್ವೈವಿಧ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪದದ್ವಯಸ್ಯೈಕಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಿತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ಕೂಟಸ್ಥಾನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತರವಿಶೇಷಣಮಾತ್ರೋಪಾದಾನೇ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಶಂಕ್ಯೇತ ಇತ್ಯನಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಔಪನಿಷದತ್ವವಿಶೇಷಣಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಅಪ್ರಮೇಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಆತ್ಮನೋ ನಾಪ್ರಮೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನೇತಿ ।
ತೇನ ಚ ಆಗಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾತ್ಮೈವ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಅಜ್ಞಾತತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ‘ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಏತದಪ್ರಮೇಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪. ೪. ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮನುಸೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಮಾನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸಿದ್ಧೇ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಮಿತ್ಸೋಃ ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ವಿಶದಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ನ ಪ್ರಮಾಣಮನ್ವೇಷಣೀಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರನಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಚಾಜ್ಞಾತತಾಯಾ ವ್ಯವಹಾರೇ ಸಂಭವಾತ್ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾತ್ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಕೇವಲೇ ತದಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಯದ್ಯಪಿ ನಾತ್ಮನಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದ್ಧಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಯುಕ್ತಮಸ್ಯಾಂತ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಪಿ ಕಥಮಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್, ತಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಾಯೋಗಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸ್ವತೋ ಭಾನೇಽಪಿ ಪ್ರತೀಚೋ, ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಕರ್ತಾಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮನುಷ್ಯತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾರೋಪಣೇನ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತನ್ಮಾತ್ರನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಆತ್ಮನೋ ವಿಷಯತ್ವಮನಾಪದ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ‘ಸಿದ್ಧಂ ತು ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಘಟಾದಾವಿವ ಸ್ಫುರಣಾತಿಶಯಜನಕತ್ವೇನ ಕಿಮಿತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಜಡತ್ವಾಜಡತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋ ಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಸ್ವತಃ ಸ್ಫುರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ - ಅನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ - ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಫುರಣಾತ್ಮಕಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಚ ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಾಭ್ಯಂತರತ್ವೇನ ಸರ್ವವಸ್ತುಸಾರತ್ವಾತ್ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಫಲಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇಹಾದೇರವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚೈಕರೂಪತ್ವಾತ್ ಯುದ್ಧೇ ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತವ ನ ಹಿಂಸಾದಿದೋಷಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಹೇತುನಿಷೇಧೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯುದ್ಧಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪಮುಪಪಾದ್ಯ ಯುದ್ಧಕರ್ತವ್ಯತ್ವವಿಧಾನಾತ್ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೋಽತ್ರ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯುಧ್ಯಸ್ವೇತಿ ವಚನಾತ್ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತ್ವವಿಧಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಹ -
ಯುದ್ಧ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಕಥಂ ಭೀಷ್ಮಮಹಂ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಜುನಸ್ಯ ಯುದ್ಧೋಪರಮಪರಂ ವಚನಮ್ ? ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಶೋಕೇತಿ ।
ಯದಿ ಸ್ವತೋ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತರ್ಹಿ ಭಗವದ್ವಚನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಭಗವದ್ವಚನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಸತಿ ಅರ್ಜುನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
‘ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೭) ಇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸಮರ್ಥನಮ್ , ಉತ್ತರಾರ್ಧೇನ ನಿರೀಶ್ವರವಾದಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮವಾದಸ್ಯ ವಾ ನಿರಾಕರಣಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾದಿಪ್ರತಿಭಾನಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ‘ಅಂತವಂತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೧೮) ಇತ್ಯಾದಿ ವಚನಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಅಸ್ತು ನಾಮ ಅಯಮಪಿ ಪಂಥಾಃ ॥ ೧೮ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಯ ಗೀತಾಶಾಸ್ರಾರ್ಥಸ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರಮೂಲತ್ವಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಮಂತ್ರದ್ವಯಂ ಭಗವಾನ್ ಆನೀತವಾನಿತಿ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯಸ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶೋಕಮೋಹಾದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿಬಂಧನತ್ವಾದಮುಷ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಮೃಷಾತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸೂತತ್ವೇನ ಆಭಾಸತ್ವಾತ್ ತತ್ಕೃತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ಪ್ರಮೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಯ ಏನಮಿತಿ ।
‘ಹಂತಾ ಚೇನ್ಮನ್ಯತೇ ಹಂತುಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧-೨-೧೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಮೃಚಮರ್ಥತೋ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯ ಏನಮಿತಿ ।
ಹಂತಾರಂ ಹತಂ ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಥಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಹಂತಾಹಮಿತಿ ।
ಹಂತೃತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಹನನಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಕರ್ಮತ್ವಯೋರಭಾವೇ ಹೇತುಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅವಿಕ್ರಿತ್ಯವಾದಿತಿ
॥ ೧೯ ॥
ತದೇವ ಸಾಧಯಿತುಂ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧-೨-೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಹೇತುಂ ವಿಶದಯನ್ ಮಂತ್ರಮೇವ ಪಠತಿ -
ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣವಿಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಭೂತ್ವಾ ನಾಭವಿತಾ, ನ ವಾ ಅಭೂತ್ವಾ ಭೂಯೋ ಭವಿತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಮೇವಾತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಮೇವ ವಿಕ್ರಿಯಾಜಾತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಜ ಇತಿ ।
ವಾಚ್ಯಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಜನಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ವೇತಿ ।
ನಿಷ್ಪನ್ನಮರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಬಂಧಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ನ ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ಅಂತ್ಯವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ನಾಯಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ತು ಭೂತ್ವಾ ಪುನರಭವನಾಭಾವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜನ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಹೇತುರಿಹೈವ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಅಭೂತ್ವೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ದೇಹವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋದಾಹರಣಮ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಜನ್ಮಾಭಾವೇ ತತ್ಪೂರ್ವಿಕಾಸ್ತಿತ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಽಪಿ ನಾತ್ಮನೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿಯೋಗಾದಾತ್ಮನೋ ಮೃತೇರಭಾವೇ ಸಾವಶೇಷನಾಶಾಭಾವವನ್ನಿರವಶೇಷನಾಶಾಭಾವೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು - ಜನ್ಮನಾಶಯೋರ್ನಿಷೇಧೇ ತದಂತರ್ಗತಾನಾಂ ವಿಕ್ರಿಯಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ನಿಷೇಧಸಿದ್ಧೇಸ್ತನ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ನ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಯತಿತಂವ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೈಃ - ಮಧ್ಯವರ್ತಿವಿಕ್ರಿಯಾನಿಷೇಧವಾಚಕೈರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆರ್ಥಿಕೇಽಪಿ ನಿಷೇಧೇ, ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಶಾಬ್ದೋ ನಿಷೇಧೋ ನ ಪೃಥಗರ್ಥವಾನ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನುಕ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಶಾಶ್ವತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರನ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಶಾಶ್ವತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪಕ್ಷಯೋ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ಗುಣಾಪಚಯತೋ ವಾ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರಾಣಪದಸ್ಯ ಅಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಪಕ್ಷಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
‘ನ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ ಇತ್ಯನೇನ ಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು - ಹಿಂಸಾರ್ಥೋ ಹಂತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ತತ್ ಕಥಂ ವಿಪರಿಣಾಮೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಹಂತಿರಿತಿ ।
ಹಿಂಸಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ಹಂತೇರಿಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಅಪುನರುಕ್ತತಾಯೈ ಇತಿ ।
ಹಿಂಸಾರ್ಥತ್ವೇ ಮೃತಿನಿಷೇಧೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತನ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ವಿಪರಿಣಾಮಾರ್ಥತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾತ್ಯಾಗೇನ ಅವಸ್ಥಾಂತರಾಪ್ರಪತ್ತಿರ್ವಿಪರಿಣಾಮಃ । ತದರ್ಥಶ್ಚೇದತ್ರ ಹಂತಿರಿಷ್ಯತೇ, ತದಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಮರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
‘ನ ಜಾಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧-೨-೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಷಣ್ಣಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೨೦ ॥
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಸ್ಯೈವೋತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾನಾತ್ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ, ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಯ ಏನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನವಿರೋಧಾತ್ ಅದ್ವೈತಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿದುಷಃ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ವಿದ್ಯಾಪರಿಪಾಕಾರ್ಥಮಭ್ಯನುಜಾನಾತಿ -
ವೇದೇತಿ ।
ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪರಿಹಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಅವಿನಾಶಿನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಶ್ನೇಽಪಿ ಸಂಭವತಿ, ಕಿಮಿತಿ ನಞುಲ್ಲೇಖೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಭಯತ್ರೇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಪ್ರತಿವಚನಾದರ್ಶನಾತ್ ನಾತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಹೇತ್ವರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ, ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮನಿಷೇಧೇ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯದಿ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮನಿಷೇಧೋಽಭಿಮತಃ, ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಹಂತ್ಯರ್ಥ ಏವ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಹಂತೇರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೋ ಹೇತುವಿಶೇಷಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿದುಷಃ - ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ವೇದ್ಯಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ವೇನ ದಹನತುಹಿನವತ್ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇ, ನ ಅಸೋ ಕಾರಣವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ತಥಾಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಮ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಸಂಭವೇತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨-೫-೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ, ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ - ವಿದ್ವತ್ತಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾ ಕೇವಲಸ್ಯ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ತಾಯಾಂ ಸವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಚ ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಸಂಘಾತಸ್ಯ ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ ವಿದ್ವತ್ತಾ ಯುಕ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ದೇಹಾದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ತು, ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಹತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಚ ಬಿಂಬ್ರಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ ಭೇದಾನುಮಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಮೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತಿ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು - ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಸಂಭವೇ ವಿದುಷೋ ವಿದ್ವತ್ತಾಪಿ ಕಥಂ ಸಂಭವತಿ ? ನಾಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಹಕೃತಮಂತಃ ಕರಣಂ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವದ್ವಿಷಯಪರ್ಯಂತಂ ಪರಿಣತಂ ಬು್ದ್ಧಿವೃತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಚೈತನ್ಯಮಭಿವ್ಯಂಜಕಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯವಿವೇಕಾದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವ್ಯವಹ್ನಿಯತೇ । ತೇನ - ಆತ್ಮಾ ಉಪಲಬ್ಧಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಮಿಥ್ಯಾಸಂಬಂಧನಿಬಂಧನಮ್ । ತಥೈವ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ವಾನಾತ್ಮಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಸಂಬಂಧೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾವಿಕ್ರಿಯತ್ವವಿಹತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೧೦) ಇತಿ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಭಾವಾತ್ , ಆತ್ಮನಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಯಾವದುಪಾಧಿಸತ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸತ್ಯೇತಿ ।
ನನು - ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮಿಥ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತೌ, ಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತೇ ? ನ ಹಿ ನಿರಧಿಕಾರಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ವಿಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದುಷೋ ವಿಹಿತಾನೀತಿ ವಿಶೇಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಧಾನಮವಿದುಷಃ, ವಿದುಷಶ್ಚವಿದ್ಯಾವಿಘಾನಮಿತಿ ವಿಭಾಗೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿದಿತೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿದಿತತ್ವಂ ಲಬ್ಧತ್ವಮ್ ।
ಕರ್ಮವಿಧಿರವಿದುಷಃ, ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿರಿತಿ ವಿಭಾಗಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಾನಂತರಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಂ ಚ ತದಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಹೀನಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮವಿಧಿರಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ ; ಅನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ।
ನನು - ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಪಾರಲೌಕಿಕೇಷು ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಥಾವಿಧಜ್ಞಾನವತಾ ಕರ್ಮ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಕರ್ತಾಹಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಜ್ಞಾನವತತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವಿಹೀನತ್ವೇನ ಅವಿದುಷೋಽನುಷ್ಠೇಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಾನವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತೌ ಉಪಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು - ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ಉತ್ತರಕಾಲಮಪಿ ಕರ್ತಾಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಕರ್ಮವಿಧಿಃ ಸಾವಕಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಹಮಿತಿ ।
ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಮನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅನುಷ್ಠಾನಾನನುಷ್ಠಾನಯೋರುಕ್ತವಿಶೇಷಾತ್ ಅವಿದುಷೋಽನುಷ್ಠಾನಂ ವಿದುಷೋ ನೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇಷ ಇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮವಿದೋ ನ ಚೇದನುಷ್ಠೇಯಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ವಿದ್ವಾನ್ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ತಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕೃತತ್ವಜ್ಞಾನೇ, ತಥಾವಿಧಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತೇ । ಸ ಚ ಪ್ರಾಚೀನವಚನಾತ್ ಅವಿದ್ವಾನೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನ ಖಲು ಅಕರ್ತುತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನವತಃ ತದ್ವಿಪರೀತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಾಸಂಭವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯೇತಿ ।
‘ವೇದಾವಿನಾಶಿನಮ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨. ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿದುಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮ, ತಥಾಪಿ ವಿವಿದಿಷೋಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾಂ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಇಷ್ಯಮಾಣಮೇಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೋರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾನಿ, ತಥಾಪಿ ವಿದ್ಯಾತತ್ಫಲಾಭ್ಯಾಮವಿರುದ್ಧಾನ್ಯೇವ ತಾನ್ಯಭ್ಯುಪಗತಾನಿ । ಅನ್ಯಥಾ ವಿವಿದಿಷಾಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಭಗವತೋಽನುಮತಿಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ವಿವಿದಿಷೋಶ್ಚ ಸಂನ್ಯಾಸೇಽಧಿಕಾರಃ, ಅವಿದುಷಸ್ತು ಕರ್ಮಣೀತಿ ವಿಭಾಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾರಿಭೇದೇನ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ಭಗವತಾ ವೇದವ್ಯಾಸೇನಾಪಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪಾಠೇ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂತರಂ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಮಾರ್ಗೋ ಜ್ಞಾನಮರ್ಗಶ್ಚೇತಿ ದ್ವೌಮಾರ್ಗೌ ಅಧಿಕಾರಿಭೇೇದೇನಾವೇದಿತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಯತ್ರ ವೇದಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೧-೬) ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಯೋರ್ಮಾರ್ಗಯೋಸ್ತುಲ್ಯತಾಂ ಪರಿಹರ್ತುಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಯೋರ್ವೈರಾಗ್ಯೋದಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗೋ ವಿಹಿತಃ । ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸ ಚೇತರಸ್ಮಾದತಿಶಯಶಾಲೀತಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇ ವಿಭಾಗೇ ಪುನರಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಕೂಲ್ಯಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ಏತಮೇವೇತಿ ।
‘ಅಹಂಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೨೭) ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ಅತತ್ತ್ವವಿದಿತಿ ।
‘ತತ್ವವಿತ್ ತು’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ನಾಹಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೇಣ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ವಿರಕ್ತಮಘಿಕೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಸ್ತಸ್ಯೈವ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಶೇಷಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ದರ್ಶಿತೇ, ಮೀಮಾಂಸಕಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಂನ್ಯಾಸಕಾರಣೀಭೂತಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ವಿಷಯಾಭಾವಾದ್ವಾ ? ಮಾನಾಭಾವಾದ್ವಾ ? ‘ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತಾವದವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಾಭಾವಃ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ರಸ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಮಣಸ್ಯಾಂತರೇಣ ಕಾರಣಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಲೌಕಿಕಕರ್ಮವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುದಾಹರತಿ -
ಕರ್ತುಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಾದಜ್ಞಾತೇ ಧರ್ಮಾದೌ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವತ್ , ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಾದಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ, ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮನಃಸಂಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನೋಗೋಚರತ್ವನಿರಾಸಾತ್ , ನ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಾಧನಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನ, ಮನಸೇತಿ ।
‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೮-೭) ಆದಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥಮನೋವೃತ್ತ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುಸೃತ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತು ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸವಿಕಲ್ಪಕವ್ಯವಹಾರಾಲಂಬನಂ ಭವತೀತಿ ಮನೋಗೋಚರತ್ವೋಪಚಾರಾದಸಿದ್ಧಂ ಕರಣಾಗೋಚರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋ ಮನೋವಿಷಯತ್ವನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಸಂಸ್ಕೃತಮನೋವೃತ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವವಿಷಯಾ ಸೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೌ, ತದನುಗ್ರಾಹಕಾಭಾವಾತ್ ನಾಸ್ಮಾಕಮವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಮುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಧಿಗತ್ಯರ್ಥಂ, ‘ವಿಮತೋ ವಿಕಾರಃ, ನಾತ್ಮಧರ್ಮಃ, ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ , ಉಭಯಾಭಿಮತವಿಕಾರವತ್’ ಇತ್ಯನುಮಾನೇ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿರೂಪಾಗಮೇ ಚ ಸತ್ಯೇವ, ತಸ್ಮಿನ್ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತಿ ವಚಃ ಸಾಹಸಮಾತ್ರಂ, ಸತ್ಯೇವ ಮಾನೇ ಮೇಯಂ ನ ಭಾತೀತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಹಾನಾಯ ಉಪಾದಾನಾಯ ವಾ ನ ಭವತೀತಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ತಮೋನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನುಪಪತ್ತಿವತ್ , ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಮಂತರೇಣ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವತ್ತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ , ನತು ತನ್ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ಭಗವತಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
‘ವಿಮತಂ, ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ನ ಭವತಿ, ಉಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿವತ್’ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು - ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಜ್ಞಾನಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ನ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ । ನಿತ್ಯಮ್ , ಅಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾನಿತ್ಯಮಪಿ ನಿರುಪಾದಾನಮ್ , ಭಾವಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚ ಅನಾತ್ಮಾ ತದುಪಾದಾನಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾನಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮೈವ ತದುಪಾದಾನಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ತದಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕ್ರಿಯಾವಾನಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಭಾನಸ್ಯ ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಮ್ , ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಕರ್ತೃತ್ವಕಾರಯಿತೃತ್ವಯೋರವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಭಗವತೋಽನುಮತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಯದಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾಭಾವೋ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಃ, ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರ ತಸ್ಯ ಜೀವತೋಽಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕ್ವ ಪುನರಿತಿ ।
‘ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ತದಂಗಭೂತೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ಚ ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೋ ನ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಮಾನಸಾನಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶೇಷಣವಶಾತ್ ತ್ಯಾಗಾವಗಮಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ನ ; ಸರ್ವೇತಿ ।
ಮನಸೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಮಾನಸೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸು ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸಂಕುಚಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಮಾನಸಾನಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರತ್ಯಾಗೇ ವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಾಣಾಮನುಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾನಸೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಸು ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಸಂಕೋಚಾತ್ ನ ವಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಾನೀತಿ ।
ಅಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಾಕ್ಕಾಯಕರ್ಮಕಾರಣಾನಿ ಅಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಿ ಮಾನಸಾನಿ । ತಾನಿ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಾದಾಯ ದೂಷಯತಿ -
ನ ; ನೈವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ನೈವ ಕುರ್ವನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೫-೧೩) ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವಿವೇಕಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ತ್ಯಾಗಹೇತೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಗವದಭಿಮತಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಾವಿೇಶೇಷೇ ಸಂಕೋಚಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ಮರಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಜೀವದವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ನ ; ನವೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯವಿಶೇಷಾನ್ವಾಖ್ಯಾನೇನ ಲಿಂಗಾಸಿದ್ಧಿಂ ಚೋದಯತಿ -
ಅಕುರ್ವತ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕವಶಾತ್ ಅಶೇಷಾಣ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ದೇಹೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅಕುರ್ವನ್ ಅಕಾರಯಂಶ್ಚ ವಿದ್ವಾನವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾ ಚ - ದೇಹೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಅಕುರ್ವತೋಽಕಾರಯತಶ್ಚ ಸುಖಮಾಸನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾತ್ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಸತಿ ದೇಹೇ, ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಜೀವತಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಅಕುರ್ವತ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವತ್ರೈವ ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ । ಲಿಂಗಾಸಿದ್ಧಿಚೋದ್ಯಂ ತು ದೇಹೇ ಸಂನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಉನ್ನೇಯಮ್ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವತ್ರ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ದೇಹಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಕಾರಯಿತೃತ್ವಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಅಸ್ಮದುಕ್ತ ಏವ ಸಂಬಂಧಃ ಸಾಧೀಯಾನಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ ; ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ - ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಯೋಗ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾವಶಾತ್ ಅಸ್ಮದಭಿಮತಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಆಸನೇತಿ ।
ಭವದಿಷ್ಟಸ್ತು ಸಂಬಂಧೋ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಆಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಕ್ಷೇಪಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಅಘಿಕರಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಮದಿಷ್ಟಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಪೂರ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಉಪಸರ್ಗವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನಸಾ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಆಸ್ತೇ ದೇಹೇ ವಿದ್ವಾನ್ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಾಧುತ್ವಂ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಯೋಜಕಜ್ಞಾನವತೋ ವೈಧೇ ಸಂನ್ಯಾಸೇಽಧಿಕಾರಃ, ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವತಸ್ತು ಅವೈಧೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಫಲಾತ್ಮನಿ ಇತಿ ವಿಭಾಗಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಗುಣ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಆತ್ಮನೋಽವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಹೇತುಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮೇವ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -
ಪ್ರಕೃತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರಕೃತಮ್ ? ಇತಿ ಶಂಕಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅವಿನಾಶಿತ್ವಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತೋ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಪುರಾತನದೇಹತ್ಯಾಗೇ ನೂತನದೇಹೋಪಾದಾನೇ ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ವಾಸಾಂಸೀತಿ ।
ಶರೀರಾಣಿ ಜೀರ್ಣಾನಿ - ವಯೋಹಾನಿಂ ಗತಾನಿ, ವಲೀಪಲಿತಾದಿಸಂಗತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಸಸಾಂ ಪುರಾತನಾನಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗೇ, ನವಾನಾಂ ಚೋಪಾದಾನೇ ತ್ಯಾಗೋಪಾದಾನಕರ್ತೃಭೂತಲೌಕಿಕಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ಅವಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಏಕರೂಪತ್ವವತ್ , ಆತ್ಮನೋ ದೇಹತ್ಯಾಗೋಪಾದಾನಯೋರವಿರುದ್ಧಂ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪುರುಷವದಿತಿ
॥ ೨೨ ॥
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಚತುಷ್ಟಯಪ್ರಯುಕ್ತವಿಕ್ರಿಯಾಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನೋಽಸಿದ್ಧಂ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತೋ ನ ಭೂತಾನಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಗೋಚರಯಿತುಮರ್ಹಂತಿ ಅತೋ ಯುಕ್ತಮಾಕಾಶವತ್ ತಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೩ ॥
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಪ್ರಯುಕ್ತಚ್ಛೇದನಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಾವೇ ಯೋಗ್ಯತಾಭಾವಂ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮು್ತ್ತರಾರ್ಧೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ-
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪರಮಾಣುಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಸಾಧಕಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತೇಷಾಮೇವ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನವತಾರಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಭುತ್ವೇನಾಭಿಮತೇ ನಭಸಿ ತದನುಪಲಂಭಾತ್ । ನ ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ವೇ ಸ್ಥೈರ್ಯಮಾಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ಮೃದಾದೇರಸ್ಥಿರತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಸ್ಥಿರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ವತೋ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣಾನ್ನಾಶಸಂಭವಾದುತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಸಂಭಾವಿತೇತಿ ಕುತಶ್ಚಿರಂತನತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಕಾರಣಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽವಿಕ್ರಿಯತ್ವಸ್ಯ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೨೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃಪುನರಭಿಧಾನೇ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ನೈತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅನಾಶಂಕನೀಯಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಅತೋ ‘ವೇದಾವಿನಾಶಿನಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೨೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಶಂಕ್ಯತೇ, ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ತತ್ರ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸಮುನ್ಮಿಷತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೇದಾವಿನಾಶಿನಮ್ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೨೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಶ್ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೨೦) ಇತ್ಯಾದಿರುಚ್ಯತೇ ।
ನನು - ಇಹ ಶ್ಲೋಕೇ ಜನ್ಮಮರಣಾದ್ಯಭಾವೋಽಭಿಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ‘ವೇದ’ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೨೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಪುನರಪಕ್ಷಯಾದ್ಯಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಕಥಮರ್ಥಾತಿರೇಕಾಭಾವಮಾದಾಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಚೋದ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ನ ಚೋದನೀಯಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ದುರ್ಬೋಧತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪುನಃಪುನರ್ವಿಧಾನಮೇದೇನ ವಸ್ತು ನಿರೂಪಯತೋ ಭಗವತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ಕಥಂ ನ್ವಿತಿ
॥ ೨೪ ॥
ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಪರಿಶೋಧನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತಥೈವ ಪ್ರಥಾ ಕಿಮಿತಿ ನ ಭವತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ಅವ್ಯಕ್ತ ಇತಿ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಭೂತ್ , ಅನುಮೇಯತ್ವಂ ತು ತಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥೇನ ಆತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ತಲಿಂಗಾಭಾವಾತ್ , ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅವಿಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ಅವಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಆತ್ಮಾ ನ ವಿಕ್ರಿಯತೇ, ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವತ್ - ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಮಾಹ -
ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸಾವಯವಸ್ಯೈವ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇ ನಿರವಯವತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಧಿ ಸಾವಯವಂ ಸಕ್ರಿಯಂ ಕ್ಷೀರಾದಿ, ತತ್ ದಧ್ಯಾದಿನಾ ವಿಕಾರಮಾಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಪ್ರಮಿತನಿರವಯವತ್ವಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವಮ್ । ಅತೋಽವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾನ್ನಾಯಂ ವಿಕಾರ್ಯೋ ಭವಿತುಮಲಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಮ್ ‘ಅಶೋಚ್ಯಾನನ್ವಶೋಚಸ್ತ್ವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೧೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾಚಿಂತ್ಯತ್ವಾವಿಕಾರ್ಯತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿರೂಪೋ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತಥೈವ ಜ್ಞಾತುಮುಚಿತಃ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಮನುಶೋಕಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಹಂತಾಹಮಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
‘ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ’ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಶಾಕ್ಯಾನಾಂ ಲೋಕಾಯತಾನಾಂ ವಾ ಮತಮ್ ಇದಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಶ್ರೋತುರರ್ಜುನಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ನಿರ್ಧಾರಣಾಸಿದ್ಧೇರ್ದ್ವಯೋರ್ಮತಯೋರನ್ಯತರಮತಾಭ್ಯುಪಗಮಃ ಶಂಕಿತಃ, ತದರ್ಥೋ ನಿಪಾತದ್ವಯಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪುನಃಪುನರ್ಜಾತತ್ವಾಭಿಮಾನೋ ಮಾನಾಭಾವಾದಸಂಭವೀ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಜಾತತ್ವಾಭಿನಿವೇಶೇ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಮೃತತ್ವಾಭಿನೇವೇಶೋ ವ್ಯಾಹತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪರಕೀಯಮತಮನುಭಾಷಿತಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ, ‘ಅಹೋ ಬತ ಮಹತ್ ಪಾಪಂ ಕರ್ತುಂ ವ್ಯವಸಿತಾ ವಯಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧. ೪೫) ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತದೀಯಶೋಕಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಏವಮರ್ಜುನಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಮಾನಮನುಶೋಕಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜನ್ಮವತ ಇತಿ ।
‘ಜನ್ಮವತೋ ನಾಶೋ ನಾಶವತಶ್ಚ ಜನ್ಮ’ ಇತ್ಯೇತೌ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನೌ - ಮಿಥೋ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೨೬ ॥
ತಯೋರವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವೇ ಸತಿ ಅನುಶೋಕಸ್ಯ ಅಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ
॥ ೨೭ ॥
ಆತ್ಮಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯಾನುಶೋಕಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯುದ್ದಿಶ್ಯ ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಃ ತತ್ರ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಚಾಕ್ಷುಷದರ್ಶನಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅನುಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ।
ನಹಿ ಯಥೋಕ್ತಸಂಘಾತರೂಪಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪೂರ್ವಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ । ತೇನ ತಾನಿ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶಭಾಂಜಿ ಭವಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ ಮಧ್ಯಮ್ , ಯದೇಷಾಂ ವ್ಯಕ್ತಮಿಷ್ಯತೇ ? ತದಾಹ -
ಉತ್ಪನ್ನಾನೀತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಮರಣಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಮಧ್ಯಮೇಷಾಂ ವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ತಥೋಚ್ಯತೇ ।
ಜನ್ಮಾನುಸಾರಿತ್ವಂ ವಿಲಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಮರಣಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪೌರಾಣಿಕಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮ್ ಅದೃಷ್ಟಾನಿ ಸಂತಿ, ಪುನರ್ದೃಷ್ಟಾನಿ, ತಾನ್ಯೇವ ಪುನರ್ನಷ್ಟಾನಿ, ತದೇವಂ ಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯತಯಾ ಘಟಿಕಾಯಂತ್ರವತ್ ಚಕ್ರೀಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಶೋಕನಿಮಿತಸ್ಯ ಪ್ರಲಾಪಸ್ಯ ನಾವಕಾಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೮ ॥
ಅರ್ಜುನಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಾಲಂಭಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಾಲಂಭೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಆಹ -
ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಆತ್ಮಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತವಿಪ್ರಲಂಭಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಅಸಾಧಾರಣೋಪಾಲಂಭಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ತ್ವಾಮೇವೇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವೇದ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮ್ ಅಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯದೃಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ತದಭಾವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತಾ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಆಹೇತಿ ।
‘ಆಶ್ಚರ್ಯವತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೨೯) ಇತಿ ಆದ್ಯೇನ ಪಾದೇನ ಆತ್ಮವಿಷಯದರ್ಶನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಾ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೌರ್ಲಭ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯೇನ ಚ ತದ್ವಿಷಯವದನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವೋಕ್ತೇಃ ತದುಪದೇಷ್ಟುಸ್ತಥಾತ್ವಂ ಕಥ್ಯತೇ । ತೃತೀಯೇನ ತದೀಯಶ್ರವಣಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವದ್ವಾರಾ ಶ್ರೋತುರ್ವಿರಲತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಶ್ರವಣದರ್ಶನೋಕ್ತೀನಾಂ ಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಅತ್ಯಂತಾಯಾಸಲಭ್ಯತ್ವಂ ಚತುರ್ಥೇನಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಆತ್ಮಗೋಚರದರ್ಶನಾದಿದುರ್ಲಭತ್ವದ್ವಾರಾ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಾಧಯತಿ -
ಆಶ್ಚರ್ಯವದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮನಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ವಕ್ತುಃ ಶ್ರೋತುಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಶ್ಚ ದುರ್ಲಭತ್ವಾಭಿಧಾನೇನ ತದೀಯಂ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ್ವಯೇಽಪಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೨೯ ॥
ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾನಂತರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಸ್ತುವೃತ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶೋಕಮೋಹಯೋರಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇಹೇ ವಧ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ದೇಹಿನೋ ವಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ।
ಫಲಿತಪ್ರದರ್ಶನಪರಂ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ತಸ್ಮಾದ್ಭೀಷ್ಮಾದೀನೀತಿ
॥ ೩೦ ॥
ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮವತಾರಯನ್ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಇಹೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತತ್ತ್ವಂ ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೇವ ಕೇವಲಂ ಶೋಕಮೋಹಯೋರಸಂಭವೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ‘ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೩೧) ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವಕೀಯಂ ಕ್ಷಾತ್ರಧರ್ಮಮನುಸಂಧಾಯ ತತಶ್ಚಲನಂ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಧಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದನಪೇತಂ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಂ ತದೇವ ಮಯಾ ಅನುವರ್ತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮ್ಯಾದಿತಿ ।
ಜಾತಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಸ್ವಧರ್ಮಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪುನರ್ನಕಾರೋಪಾದಾನಮನ್ವಯಾರ್ಥಮ್ ।
ಪ್ರಚಲಿತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಶಾಸ್ರೀಯತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ-
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ - ಸ್ವಸ್ಯಾರ್ಜುನಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ವಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಂ ಕರ್ಮ, ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಪರಿಪಾಲನಾರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಯತಮಾನಸ್ಯ ಯುದ್ಧಾದುಪರಿರಂಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತತೋಽಪಿ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರಂ ಕಿಂಚಿದನುಷ್ಠಾತುಂ ಯುದ್ಧಾದುಪರತಿರುಚಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಯುದ್ಧಾತ್ ಪ್ರಚಲನಮನುಚಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೩೧ ॥
ಯುದ್ಧಸ್ಯ ಗುರ್ವಾದ್ಯನೇಕಪ್ರಾಣಿಹಿಂಸಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಅಹಿಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾತ್ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾದಿವತ್ ಯುದ್ಧಮಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾದನುಷ್ಠೇಯಮ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರತೋ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮೈಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಸ್ಥಾಯಿಸುಖಾಭಾವಾದುಪರತಿರೇವ ತತೋ ಯುಕ್ತಾ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೃಚ್ಛಯೇತಿ ।
ಚಿರೇಣ ಚಿರತರೇಣ ಕಾಲೇನ ಚ ಯಾಗಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಯಿನಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭಾಜೋ ಭವಂತಿ । ಯುಧ್ಯಮಾನಾಸ್ತು ಕ್ಷತ್ರಿಯಾ ಬಹಿರ್ಮುಖತಾವಿಹೀನಾಃ ಸಹಸೈವ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸುಖಭೋಕ್ತಾರಃ । ತೇನ ತವ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಯುದ್ಧಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯದೃಚ್ಛಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹಾಮುತ್ರ ಚ ಭಾವಿಸುಖವತಾಮೇವ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಧರ್ಮಭೂತಯುದ್ಧಸಿದ್ಧೇಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೋತ್ಥಾನಂ ಶೋಕಮೋಹೌಹಿತ್ವಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೨ ॥
ಸ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಯುದ್ಧಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಕರಣೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಮಹಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ತದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಗತಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಹಿತತ್ವಂ ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಯಾರ್ಥಃ ಪುನಃ ಚೇದಿತ್ಯನೂದ್ಯತೇ । ಮಹಾದೇವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮಹೇಂದ್ರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ॥ ೩೩ ॥
ಯುದ್ಧಾಕರಣೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಮಾಮುಷ್ಮಿಕಮಾಪಾದ್ಯ, ಶಿಷ್ಟಗರ್ಹಾಲಕ್ಷಣಂ ದೀರ್ಘಕಾಲಭಾವಿನಮೈಹಿಕಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಂ ಪ್ರತಿಲಂಭಯತಿ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಯುದ್ಧೇ ಸ್ವಮರಣಸಂದೇಹಾತ್ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಕೀರ್ತಿರಪಿ ಸೋಢವ್ಯಾ, ಆತ್ಮಸಂರಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಮಾನ್ಯಾನಾಮಕೀರ್ತಿರ್ಭವತಿ ಮರಣಾದಪಿ ದುಃಸಹೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯೇತಿ
॥ ೩೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ತ್ವಯಾ ಯುದ್ಧಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಿಷು ಕೃಪಯಾ ನಾಹಂ ಯುದ್ಧಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭಯಾದಿತಿ ।
ಮಹಾರಥಾನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ದುರ್ಯೋಧನಾದಿಭಿಸ್ತವ ಉಪಹಾಸ್ಯತಾನಿರಸನಾಯ ಸಂಗ್ರಾಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ಇತಶ್ಚ ಮಾ ತ್ವಂ ಯುದ್ಧಾದುಪರಮಂ ಕಾರ್ಷೀರಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನನು - ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದಿವಧಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಕಷ್ಟತರಂ ದುಃಖಮಸಹಮಾನೋ ಯುದ್ಧಾನ್ನಿವೃತ್ತಃ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಂದನಾದಿ ಶತ್ರುಕೃತಂ ಸೋಢುಂ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ತತ ಇತಿ
॥ ೩೬ ॥
ತರ್ಹಿ ಯುದ್ಧೇ ಗುರ್ವಾದಿವಧವಶಾತ್ ಮಧ್ಯಸ್ಥನಿಂದಾ, ತತೋ ನಿವೃತ್ತೌ ಶತ್ರುನಿಂದಾ ಇತ್ಯುಭಯತಃ ಪಾಶಾ ರಜ್ಜುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯುದ್ಧೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಜಯೇ ಪರಾಜಯೇ ಚ ಲಾಭಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಯುದ್ಧಾರ್ಥಮುತ್ಥಾನಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯಾಹ-
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಹಿ ಪರಿಶುದ್ಧಕುಲಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಯುದ್ಧಾಯೋದ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದುಪರಮಃ ಸಾಧೀಯಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಕೌಂತೇಯೇತಿ ।
ಜಯೇ ಪರಾಜಯೇ ಚೇತ್ಯೇತದುಭಯಥೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಜಯಾದಿನಿಯಮಾಭಾವೋಽಪಿ ಲಾಭನಿಯಮೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಕೃತನಿಶ್ಚಯತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಜೇಷ್ಯಾಮೀತಿ
॥ ೩೭ ॥
ಪಾಪಭೀರುತಯಾ ಯುದ್ಧಾಯ ನಿಶ್ಚಯಂ ಕೃತ್ವಾ ನೋತ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ನೋಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯುದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ವಧರ್ಮತಯಾ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸುಹೃಂಜೀವನಮರಣಾದಿನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಸುಖದುಃಖಯೋಃ ಸಮತಾಕರಣಂ ಕಥಮ್ ? ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ರಾಗದ್ವೇಷಾವಿತಿ ।
ಲಾಭಃ - ಶತ್ರುಕೋಷಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅಲಾಭಃ - ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ । ನ್ಯಾಯ್ಯೇನ ಯುದ್ಧೇನಾಪರಿಭೂತೇನ ಪರಸ್ಯ ಪರಿಭವೋ ಜಯಃ, ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಸ್ತ್ವಜಯಃ, ತಯೋರ್ಲಾಭಾಲಾಭಯೋರ್ಜಯಾಜಯಯೋಶ್ಚ ಸಮತಾಕರಣಂ ಸಮಾನಮೇವ, ರಾಗದ್ವೇಷಾವಕೃತ್ವೇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯಥೋಕ್ತೋಪದೇಶವಶಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಪ್ರಕರಣೇ ಯುದ್ಧಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ತವ ಧರ್ಮಭೂತಯುದ್ಧಕರ್ತವ್ಯತಾನುವಾದಪ್ರಸಂಗಾಗತತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯ ನಾನೇನ ಮಿಷೇಣ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೮ ॥
ನನು - ‘ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೩೧ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೈರ್ನ್ಯಾಯಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಶೋಕಮೋಹಾಪನಯನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಮುಪಸಂಹ್ನಿಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಶೋಕೇತಿ ।
‘ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೩೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರತೀತೈಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ಶೋಕಮೋಹಯೋಃ ಸ್ವಜನಮರಣಗುರ್ವಾದಿವಧಶಂಕಾನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಯೋರಪನಯಾರ್ಥಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಕೃತಂ ಧರ್ಮಮನುತಿಷ್ಠತಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ, ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಮಕೋ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನ್ಯಾಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ದರ್ಶಿತಃ, ತಥಾಪಿ ನಾಸೌ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೋಕ್ತಮ್ ? ತದಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
‘ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಂ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೧೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಮ್ - ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ಕದಾಚಿತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿನೋಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಸ್ತುದ್ವಾರಾ ವಿಷಯೋ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮ್ । ತಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ತೇನೈವ ವಿಭಾಗೇನ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಕಿಮಿತ್ಯತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಭಾಗಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ? ಉತ್ತರತ್ರೈವ ತದ್ವಿಭಾಗಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೋಃ ಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಇಹ ಹೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಶ್ರೋತೃಪತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮಾದೌ ವಿಷಯವಿಭಾಗಸೂಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಮೇವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಮೇವೋಪಸಂಹಾರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಆಹೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿಷಯಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಮುಕ್ತಾಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಯೋಗೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಾಮೇವ ಬುದ್ಧಿಂ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲವತ್ತ್ವೇನಾಭಿಷ್ಟೌತಿ -
ಬುದ್ಧ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರೋಪಸಂಹಾರಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ-
ಏಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬು್ದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯಾಂತಃಕರಣವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಫಲವತ್ತ್ವಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಶೋಕಮೋಹೌ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿರನರ್ಥಃ ಸಂಸಾರಃ, ತಸ್ಯ ಹೇತುರ್ದೋಷಃ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೌ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಕಾರಣಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಮಧಿಗತಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯೋಗೇ ತ್ವಿಮಾಂ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೩೯) ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಯೋಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಮುಕ್ತ್ಯುಪಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಜ್ಞಾನೋದಯೋಪಾಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನಿಃಸಂಗತಯೇತಿ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಿವೈಧುರ್ಯಂ ನಿಃಸಂಗತ್ವಮ್ ।
ಬುದ್ಧಿಸ್ತುತಿಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅಭಿಷ್ಟುತಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಶ್ರದ್ಧಾತವ್ಯಾ ಸತ್ಯನುಷ್ಠಾತಾರಮಧಿಕರೋತಿ । ತೇನ ಸ್ತುತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿಷಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕರ್ಮಬಂಧಸ್ಯ ಕುತೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ? ನಹಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ಸಮೂಲಂ ಕರ್ಮ ಹಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಹ -
ಈಶ್ವರೇತಿ
॥ ೩೯ ॥
ನನು - ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಅನೈಕಾಂಂತಿಕಫಲತ್ವೇನ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ ಅನೇಕಾನರ್ಥಕಲುಷಿತತ್ವೇನ ದೋಷವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಯೋಗಬುದ್ಧಿರಪಿ ನ ಶ್ರದ್ಧೇಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಚ್ಚ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಯತೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮಣಾ ಸಹ ಸಮಾಧೇರನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನೇಕಾಂತರಾಯಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ದೀರ್ಘಕಾಲಾಭ್ಯಾಸಸಾಧ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನ್ಯಸಂಭಾವತ್ ಅರ್ಥಾತ್ ಯೋಗೀ ಭ್ರಶ್ಯೇತ, ಅನರ್ಥೇ ಚ ನಿಪತೇತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇಹೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ನಕಾರಸ್ಯ ಪುನರನ್ವಯಾನುಗುಣತ್ವೇನ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನುವಾದಃ ।
ಯತ್ತು - ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಅನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವೇನ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕೃಷಿವಾಣಿಜ್ಯಾದೇರಾರಂಭಸ್ಯ ಅನಿಯತಂ ಫಲಮ್ , ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರೋಪನೀತತ್ವಾತ್ , ನ ತಥಾ ಕರ್ಮಣಿ ವೈದಿಕೇ ಪ್ರಾರಂಭಸ್ಯ ಫಲಮನಿಯತಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ - ಅನೇಕಾನರ್ಥಕಲುಷಿತತ್ವೇನ ದೋಷವದನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಹೇತ್ವಂತರಮಪಿ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಂ ಹಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಂ ವ್ಯಾಧ್ಯತಿರೇಕೋ ವಾ ಮರಣಂ ವಾ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋಽಪಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ಕರ್ಮಪರಿಪಾಕಸ್ಯ ದುರ್ವಿವೇಕತ್ವಾತ್ । ನ ತಥಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ, ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ನ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಸ್ವಲ್ಪಮಪೀತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ರಕ್ಷಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ - ‘ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರಸಕ್ತೋಽಪಿ ಧ್ಯಾಯನ್ನಿಮಿಷಮಚ್ಯುತಮ್ । ಯತಿಸ್ತಪಸ್ವೀ ಭವತಿ ಪಂಕ್ತಿಪಾವನಪಾವನಃ ॥ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೦ ॥
ನನು - ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಕಾಣಾದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ವಿದ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಮೇವ ಭಗವತೋಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯೇಯಮಿತಿ ।
ಸೈವೈಕಾ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಂತರಾಣಿ ಅವಿವೇಕಮೂಲಾನಿ, ಅಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಹುಶಾಖಾ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಫಲಮಾಹ -
ಇತರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಇತರಾಃ ವಿಪರೀತಾಶ್ಚ ಅಪ್ರಮಾಣಜನಿತಾಃ ಸ್ವಕಪೋಲಕಲ್ಪಿತಾ ಯಾ ಬುದ್ಧಯಃ, ತಾಸಾಂ ಶಾಖಾಭೇದೋ ಯಃ ಸಂಸಾರಹೇತುಃ, ತಸ್ಯ ಬಾಧಿಕೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ನಿರ್ದೋಷವೇದವಾಕ್ಯಸಮುತ್ಥತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಮುಪಾಯೋಪೇಯಭೂತಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪಾರಂಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರಹೇತುಬಾಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಾಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಮ್ - ಇತರತ್ವಮ್ ।
ತಾಸಾಮನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಾಸಾಮಿತಿ ।
ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಜಾಯಮಾನಾನಾಮತೀವ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಾಃ ಶಾಖಾಭೇದಾಃ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರಚಾರಃ - ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತದ್ವಶಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಅನಂತತ್ವಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ನಿವೃತ್ತಿವಿರಹಿತತ್ವಮ್ । ಅಪಾರತ್ವಂ - ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಸತೋ ವಸ್ತುಭೂತಕಾರಣವಿರಹಿತತ್ವಮ್ ।
ಅನುಪರತತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ? ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯೇನ ಅನುಮಾನೇನ ಆಗಮೇನ ಚ ಪದಾರ್ಥಪರಿಶೋಧನಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾ ವಿವೇಕಾತ್ಮಿಕಾ ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತಾಂ ನಿಮೀತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಸಮುತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ಬೋಧಾನುರೋಧಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಂತೇ । ತಾಸ್ವಸಂಖ್ಯಾತಾಸು ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಸು ಸತೀಷು ನಿರಾಲಂಬನತಯಾ ಸಂಸಾರೋಽಪಿ ಸ್ಥಾತುಮಶಕ್ನುವನ್ ಉಪರತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾಃ ಪುನಃ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಾಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಪನೋದ್ಯಾಃ ಸಂಸಾರಾಸ್ಪದೀಭೂತಾಃ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧೀರನುಕ್ರಾಮತಿ -
ತಾ ಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧೀನಾಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯೇವ ಕುತೋ ಬಹುಶಾಖಿತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಬಹುಭೇದಾ ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಏಕೈಕಾಂ ಬುದ್ಧಿಂಪ್ರತಿ ಶಾಖಾಭೇದೋಽವಾಂತರವಿಶೇಷಃ, ತೇನ ಬುದ್ಧೀನಾಮಸಂಖ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಶಾಖೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೀನಾಮಾನಂತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧಿಭೇದಭಾಕ್ತ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೪೧ ॥
ಯದಿ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗರೂಪಾ ಏಕೈವ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತರ್ಹಿ ಸೈವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಿತ್ತೇ ಕಿಮಿತಿ ಸ್ಥಿರಾ ನ ಭವತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ತೇ ಯಾಮಿಮಾಂ ಪುಷ್ಪಿತಾಂ ವಾಚಂ ಪ್ರವದಂತಿ ತಯಾ ಅಪಹೃತಚೇತಸಾಂ ಕಾಮಿನಾಂ ಕಾಮವಶಾತ್ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ಪ್ರಾಯಃ ಸ್ಥಿರಾ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ತೇ । ಯಾಮಿತಿ ।
‘ಇಮಾಮ್’ ಇತ್ಯವ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡರೂಪಾಯಾ ವಾಚೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ‘ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಬಹುಲಾಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೪೩) ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕಿಂಶುಕೋ ಹಿ ಪುಷ್ಪಶಾಲೀ ಶೋಭಮಾನೋಽನುಭೂಯತೇ, ನ ಪುರುಷಭೋಗ್ಯಫಲಭಾಗೀ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತಥಾ, ಇಯಮಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾತ್ಮಿಕಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣದಶಾಯಾಂ ರಮಣೀಯಾ ವಾಗುಪಲಭ್ಯತೇ, ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಭಾನಾತ್ । ನ ತ್ವೇಷಾ ನಿರತಿಶಯಫಲಭಾಗಿನೀ ಭವತಿ, ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಫಲಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪುಷ್ಪಿತಾಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇಽರ್ಥವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಭಾನಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ನ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಅರ್ಥಾಭಾಸತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಲಕ್ಷಣಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರವಕ್ತೄಣಾಂ ವೇದವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅವಿಪಶ್ಚಿತ ಇತಿ ।
ವೇದವಾದಾಃ - ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ, ತಾನಿ ಚ ಬಹೂನಾಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಫಲಾನಾಂ ಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ವಿಧಿಶೇಷಾಣಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕಾನಿ, ತೇಷು ರತಿಃ - ಆಸಕ್ತಿಃ, ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಂ - ತದ್ವತ್ತ್ವಮಪಿ ತೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೇದವಾದೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡನಿಷ್ಠತ್ವಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ನಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರೋ ವಾ ಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ವದಂತೋ ನಾಸ್ತಿಕಾಃ ಸಂತಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವಂತೋ ನ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೨ ॥
ಪ್ರಕೃತಾನ್ ಪ್ರವಕ್ತೄನವಿವೇಕಿನೋ ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಕಬುದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವಾಸಂಭವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸಂಸಾರಪರಿವರ್ತನಪರಿದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಸ್ತುತಾಂ ವಾಚಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ನನು - ಪುಂಸಾಂ ಕಾಮಸ್ವಭಾವತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ , ಚೇತನಸ್ಯೇಚ್ಛಾವತಸ್ತದಾತ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕಾಮಪರಾ ಇತಿ ।
ತತ್ಪರತ್ವಂ - ತತ್ತತ್ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವೇನ ತತ್ತದುಪಾಯೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವೇವ ಪ್ರವೃತ್ತತಯಾ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದ್ಬಹಿರ್ಮುಖತ್ವಮ್ ।
ನನು - ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಮಪಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ಭವತ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ತತ್ಪರತ್ವಂ - ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಸಕ್ತತಯಾ ತದತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾರ್ಥರಾಹಿತ್ಯನಿಶ್ಚಯವತ್ತ್ವಮ್ । ಉಚ್ಚಾವಚಮಧ್ಯಮದೇಹಪ್ರಭೇದಗ್ರಹಣಂ ಜನ್ಮ । ವಾಚೋ ಯಥೋಕ್ತಫಲಪ್ರದತ್ವಂ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅऩುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ತದುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಣಾಂ - ಅನುಷ್ಠಾನಾನಾಂ ವಿಶೇಷಾಃ - ದೇಶಕಾಲಾಧಿಕಾರಿಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸಪ್ತಾಹಾನೇಕಾಹಲಕ್ಷಣಾಃ, ತೇ ಖಲ್ವಸ್ಯಾಂ ವಾಚಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಾಯಾಂ ವಾಚಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಅವಸ್ಥಾನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿಶದಯತಿ -
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಭೋಗೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾಂ ವಾಚಮಭಿವದತಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತದ್ಬಹುಲಾಮಿತಿ
॥ ೪೩ ॥
ನನು - ಕರ್ಮಕಾಂಡನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮಪಿ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಅऩ್ತಃಕರಣೇ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭೂತಬುದ್ಧಿದ್ವಯಸಮುದಯಸಂಭವಾತ್ , ಅತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ತದಾತ್ಮಭೂತಾನಾಂ - ತಯೋರೇವ ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಯೋರಾತ್ಮಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಆರೋಪಿತಯೋಃ, ಅಭಿನಿವಿಷ್ಟೇ ಚೇತಸಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸವತಾಂ ಬಹಿರ್ಮುಖಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರಿಣ್ಯಾ ವಿವೇಕಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ತೇಷಾಮುದೇಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ತಯೇತಿ ।
ನನು - ಸಮಾಧಿಃ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಾಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಭೇದೇನ ದ್ವಿಧೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯವಿಧಿರಪ್ರಸಕ್ತಃ ಸನ್ ಕಥಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸಮಾಧೀಯತ ಇತಿ
॥ ೪೪ ॥
ಅವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ವೇದಾಭ್ಯಾಸವತಾಂ ವಿವೇಕಬುದ್ಧಿರುದೇಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವೇದಾರ್ಥತಯಾ ಕಾಮಾತ್ಮತಾ ಪ್ರಶಸ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯ ಇತಿ ।
ಭವೇತಿ ಪದಂ ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ತ್ರಯಾಣಾಂ - ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ, ಗುಣಾನಾಂ - ಪುಣ್ಯಪಾಪವ್ಯಾಮಿಶ್ರಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಬಂಧಲಕ್ಷಣಃ ಸಮಾಹಾರಃ - ತ್ರೈಗುಣ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಂಸಾರ ಇತಿ ।
ವೇದಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಕರ್ಮಕಾಂಡಮೇವ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತದಭ್ಯಾಸವತಾಂ ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ಸಂಸಾರಾಧ್ರೌವ್ಯಾನ್ನ ವಿವೇಕಾವಸರೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರಪರಿವರ್ಜನಾರ್ಥಂ ವಿವೇಕಸಿದ್ಧಯೇ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ನಿಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೋ ಭವೇತಿ ಗುಣತ್ರಯರಾಹಿತ್ಯಂ ವಿಧೀಯತೇ ? ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥೋ ಭವೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿಷ್ಕಾಮ ಇತಿ ।
ಸಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಂ - ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ । ಪದಾರ್ಥೌ - ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿಲಕ್ಷಣೌ । ನಿಷ್ಕಾಮತ್ವೇ ದ್ವಂದ್ವಾನ್ನಿರ್ಗತತ್ವಂ - ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ, ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಗುಣಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಯೋಗಕ್ಷೇಮವ್ಯಾಪೃತಚೇತಸೋ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಮಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟೇ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇ ಸಮಾಶ್ರಿತತ್ವಮಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯೋಗಕ್ಷೇಮಯೋರ್ಜೀವನಹೇತುತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಯೋಗಕ್ಷೇಮೋ ಭವೇತಿ ಕುತೋ ವಿಧಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ಯೋಗಕ್ಷೇಮಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸಿಕಮಿತಿ ತತೋ ನಿರ್ಗಮನಮಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮವಾನಿತಿ ।
ಅಪ್ರಮಾದಃ - ಮನಸೋ ವಿಷಯಪಾರವಶ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಥ ಯಥೋಕ್ತೋಪದೇಶಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏಷ ಇತಿ
॥ ೪೫ ॥
ಈಶ್ವರಾರ್ಪಣಧಿಯಾ ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇಽಪಿ ಫಲಕಾಮನಾಭಾವಾದ್ವೈಫಲ್ಯಂ ಯೋಗಮಾರ್ಗಸ್ಯೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ-
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ಫಲಮ್ ? ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತದ್ವಿಷಯಂ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಉದಪಾನೇ - ಕೂಪಾದೌ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕೇ ಸ್ನಾನಾಚಮನಾದಿರ್ಯೋಽರ್ಥೋ ಯಾವಾನ್ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ತಾವಾನ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕೇ ಸಮುದ್ರೇಽಂತರ್ಭವತಿ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕಾನಾಮ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕಾಂಶತ್ವಾತ್ । ತಥಾ, ಸರ್ವೇಷು ವೇದೋಕ್ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ಯಾವಾನ್ ಅರ್ಥೋ ವಿಷಯವಿಶೇಷೋಪರಕ್ತಃ ಸುಖವಿಶೇಷೋ ಜಾಯತೇ, ಸ ತಾವಾನ್ ಆತ್ಮವಿದಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತೇ ಸುಖೇಽಂತರ್ಭವತಿ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಾನಾಮ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಾಂತರ್ಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೩-೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ತಥಾ ಚ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಪರ್ಯವಸಾಯಿನೋ ಯೋಗಮಾರ್ಗಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವೈಫಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾವಾನಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉದಕಂ ಪೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಕೂಪಾದಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕವಿಷಯತ್ವಮುದಪಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕೂಪೇತಿ ।
ಕೂಪಾದಿಗತಸ್ಯಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಸಮುದ್ರೇಽಂತರ್ಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ ಕಥಮಿದಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಫಲಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಫಲ್ಗುತ್ವೇನ ಲೀಯತೇ ತತ್ ಫಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತತ್ ಕಥಂ ತಡಾಗಾದಿಕೃತಂ ಸ್ನಾನಪಾನಾದಿ ತಥಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ಅಲ್ಪೀಯಸೋ ನಾಶೋಪಪತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ।
ತಡಾಗಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಸಮುದ್ರನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ರತ್ವಮ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಘಟಾಕಾಶಾದೇರಿವ ಮಹಾಕಾಶೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕಕಾರ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತರಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಕರ್ಮಸು ಯೋಽರ್ಥಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯತ್ ಕರ್ಮಫಲಮಿತಿ ।
ಸೋಽರ್ಥೋ ವಿಜಾನತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಯೋಽರ್ಥಃ, ತಾವಾನೇವ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನನ್ನಂತರ್ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಜ್ಞಾನಫಲೇಽಂತರ್ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಕಿಮಪಿ ಪ್ರಜಾಃ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ, ತತ್ ಸರ್ವಂ ಸ ಪುರುಷೋಽಭಿಸಮೇತಿ - ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಯಃ ಪುರುಷಃ, ತದ್ವೇದ - ವಿಜಾನಾತಿ, ಯದ್ವಸ್ತು ಸಃ - ರೈಕ್ಕೋ ವೇದ ತದ್ವೇದ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಸಗುಣಜ್ಞಾನಫಲೇಽಂತರ್ಭಾವಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ಕಥಮೇತಾವತಾ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಫಲೇ ಕರ್ಮಫಲಾಂತರ್ಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೈವ ಕರ್ತವ್ಯಾ, ತಾವತೈವ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಲಬ್ಧತಯಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯೋಗಮರ್ಗಸ್ಯ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೪೬ ॥
ತರ್ಹಿ ಪರಂಪರಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಯೋಗಮಾರ್ಗಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಕಾರಣಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತದರ್ಥಮುಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮೈ ಹಿ ಸ್ಪೃಹಯತಿ ಮನೋ ಮದೀಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತವ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತತ್ಫಲಾಭಿಲಾಷೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಫಲೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಮಾ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧ್ಯಸಂಭವೇ ಕರ್ಮಾಕರಣಮೇವ ಶ್ರದ್ದಧಾಮಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮಾ ತೇ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ನಿವಾರಯತಿ -
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ, ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನ ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ನಹಿ ತತ್ರ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಅಪರಿಪಕ್ವಕಷಾಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽಧಿಕಾರಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೈಸ್ತರ್ಹಿ ಸಂಬಂಧೋ ದುರ್ವಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕರೇ ಸತೀತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೇಷ್ವಧಿಕಾರಾಭಾವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ತತ್ಕಾಲೇ ಚೇತ್ಯೇತತ್ ಕದಾಚನೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಯಾಂಚಿದಿತಿ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಾನೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಫಲತೃಷ್ಣಾದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಫಲಹೇತುತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದಾ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಿಫಲಂ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕಾಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಕರ್ಮಣಿ ತೇ ಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂತ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅಕರಣ ಇತಿ
॥ ೪೭ ॥
ಆಸಕ್ತಿರಕರಣೇ ನ ಯುಕ್ತಾ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ಕಿಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ, ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯೋಗಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ಭೂತ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಾನ್ಯಪಿ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯಾಹ -
ಯೋಗಸ್ಥಃ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಫಲಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಈಶ್ವರಾರ್ಥಂ - ತತ್ಪ್ರಸಾದನಾರ್ಥಮನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಈಶ್ವರಸಂತೋಷೋಽಭಿಲಾಷಗೋಚರೀಭೂತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದನಾರ್ಥೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸ್ಥಿತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕುರ್ವಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ, ಸಿದ್ಧಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಜಾ - ಸತ್ತ್ವಾಶುದ್ಧಿಜನ್ಯಾ । ಜ್ಞಾನಾಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮ ಅನನುತಿಷ್ಠತೋ ಯೋಗಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶೇಷತಯಾ ಪ್ರಕೃತಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೪೮ ॥
ಕಿಮಿತಿ ಯೋಗಸ್ಥೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಫಲಾಭಿಲಾಷೇಽಪಿ ತದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಸ್ತುವನ್ , ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಯತ್ ಪುನರಿತಿ ।
ಅವರಂ ಕರ್ಮ - ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾಧೀನಂ ಪ್ರಕರ್ಷಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಾಸಂಬಂಧಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಕರ್ಷನಿಕರ್ಷಯೋರ್ಭಾವೇ ಕರಣೀಯಂ ನಿಯಚ್ಛತಿ -
ಬುದ್ಧಾವಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಫಲೇಚ್ಛಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸುಕರಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಕೃಪಣೇತಿ ।
ನಿಕೃಷ್ಟಂ ಕರ್ಮೈವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಫಲಾರ್ಥಿನೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಸಕಾಶಾದಿದಂ ನಿಕೃಷ್ಟಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರತೀಕಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬುದ್ಧೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲಾಭಿಲಾಷೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ ತದ್ಧೀನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುತ್ವೇನ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಯೋಗವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಃ ।
ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ತತ್ಪರಿಪಾಕೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಸಮನ್ವಿತಂ ಕರ್ಮ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಪರಿಪಾಕಃ - ತತ್ಫಲಭೂತಾ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿಃ ।
ಶರಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅಭಯೇತಿ ।
ಸಪ್ತಮೀಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತಥಾವಿಧಜ್ಞಾನಶರಣತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಫಲಹೇತುತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಫಲೇತಿ ।
ತೇನ ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶರಣತೈವ ಯುಕ್ತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಬಹಿರ್ಮುಖಾನಾಂ ಕೃಪಣತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಥೂಲಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಏತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ೪೯ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಮತ್ವೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬುದ್ಧೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು - ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಾತ್ ನ ಪುಣ್ಯಪಾಪನಿವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ, ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನವತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಧರ್ಮಮನುತಿಷ್ಠತೋ ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಾರ್ಥಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಮನೋ ಯೋಜನೀಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಗೋ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ದರ್ಶಿತಫಲಸಿದ್ಧೇರನಾಸ್ಥಾ ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಧರ್ಮಾಖ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಾರ್ಪಿತಚೇತಸ್ತಯಾ ಕರ್ಮಸು ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ - ಅನುಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತತ್ ತೇಷು ಕೌಶಲಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಬಂಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಬಂಧಾನುಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೌಶಲಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಸಮತ್ವಬುದ್ಧೇರೇವಂಫಲತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೫೦ ॥
ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತತತ್ಫಲಪರಿತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಮತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ದುರಿತಾದಿ ತ್ಯಾಜಯತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಂಪರಯಾ ಅಸೌ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನೀಷಿಣೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯವಂತೋ ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠಂತಃ, ತತೋ ಜಾತಂ ಫಲಂ ದೇಹಪ್ರಭೇದಂ ಹಿತ್ವಾ ಜನ್ಮಲಕ್ಷಣಾದ್ಬಂಧಾತ್ ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ವೈಷ್ಣವಂ ಪದಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕರ್ಮಜಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಷ್ಟೋ ದೇಹೋ ದೇವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ, ಅನಿಷ್ಟೋ ದೇಹಃ ತಿರ್ಯಗಾದಿಲಕ್ಷಣಃ । ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಕರ್ಮಣೋ ಜಾತಂ ಫಲಮ್ । ತತ್ ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಭೂತ್ವಾ ತದ್ಬಲಾದೇವ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಬಂಧವಿನಿರ್ಮೋಕಪೂರ್ವಕಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾಃ ಸಂತೋ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಭಾಜೋ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾದಿತ್ಯಾದೌ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿರರ್ಥೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ಪರಂಪರಾಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಪ್ರಹಾಣಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಾವಸಿದ್ಧೇಃ, ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಮರ್ಥಾಂತರಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅನವಚ್ಛಿನ್ನವಸ್ತುಗೋಚರತ್ವೇನ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸೂಚಯನ್ ಬುದ್ಧ್ಯಂತರಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣಂ ನಿಮಿತ್ತಂತಸ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶತಿ - ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧೇರ್ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಜನ್ಮಬಂಧವಿನಿರ್ಮೋಕಾದಿಃ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಾ ಬುದ್ಧಿರುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಯುಜ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ, ಸಕಾಶಾದಿತರತ್ ಕರ್ಮ ತಥಾವಿಧೋದ್ದೇಶ್ಯಭೂತಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧವಿಧುರಮತಿಶಯೇನ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮ ಅನುಷ್ಠಾತವ್ಯಮ್ , ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಫಲಾಂತರಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಕಾರ್ಪಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಿಂಚ - ಪರಮಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮುದ್ದೇಶ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಸಿದ್ಧೌ, ಜೀವತ್ಯೇವ ದೇಹೇ ಸುಕೃತಾದಿ ಹಿತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷಮಧಿಗಚ್ಛತಿ । ತಥಾಚ - ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಯೋಗಾರ್ಥಂ ಮನೋ ಧಾರಯಿತವ್ಯಮ್ । ಯೋಗಶಬ್ದಿತಂ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಮುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಕರ್ಮಸ್ವನುತಿಷ್ಠತೋ ನೈಪುಣ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ - ಯದಿ ಚ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತದ್ಯುತಾಃ ಸಂತಃ ಸಮಾರಭೇರನ್ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತದಾ ತದನುಷ್ಠಾನಜನಿತಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಭೂತ್ವಾ ಕರ್ಮಜಂ ಫಲಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ, ನಿರ್ಮುಕ್ತಬಂಧನಾಃ ಮುಕ್ತಿಭಾಜೋ ಭವಂತಿ - ಇತ್ಯೇವಮಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಶ್ಲೋಕತ್ರಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾನಿ ॥ ೫೧ ॥
ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಲಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ-
ಯೋಗೇತಿ ।
ಶ್ರುತಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ದೃಷ್ಠಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದೌ ಫಲಾಭಿಲಾಷಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ನೋಕ್ತಾ ಬುದ್ಧಿರುದೇಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ವಿೇವೇಕಪರಿಪಾಕಾವಸ್ಥಾ ಕಾಲಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ । ಕಾಲುಷ್ಯಸ್ಯ ದೋಷಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ತತ್ - ಅನರ್ಥರೂಪಂ ಕಾಲುಷ್ಯಮ್ । ತವೇತ್ಯನ್ವಯಾರ್ಥಂ ಪುನರ್ವಚನಮ್ ।
ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿಫಲಸ್ಯ ವಿವೇಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವೈರಾಗ್ಯಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತದೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾತಿರಿಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಂ ವೈರಾಗ್ಯಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಶ್ರೋತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿವೇಕಸಿದ್ಧೌ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಅನಾತ್ಮವಿಷಯೇ ನೈಷ್ಫಲ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫೨ ॥
ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಲೋ ದರ್ಶಿತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಮೋಹೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತವಿವೇಕಾದಿಯುಕ್ತಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥೈರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ ಶೃಣ್ವಿತಿ ।
ಪೃಷ್ಟಂ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಖ್ಯಂ ವಸ್ತು ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಶ್ರೃತಿವಿಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ನಾನಾಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ-
ವಿಕ್ಷಿಪ್ತೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುದ್ವಯಮನುರುಧ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಪರಿಪಾಕಾವಸ್ಥಾ ಕಾಲಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನೈಶ್ಚಲ್ಯಮ್ - ವಿಕ್ಷೇಪರಾಹಿತ್ಯಮ್ , ಅಚಲತ್ವಮ್ - ವಿಕಲ್ಪಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ವಿಕ್ಷೇಪಃ - ವಿಪರ್ಯಯಃ, ವಿಕಲ್ಪಃ - ಸಂಶಯಃ - ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ವಿವೇಕದ್ವಾರಾ ಜಾತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾ ಬುದ್ಧಿಃ । ಸಮಾಧಿಃ - ತತ್ರೈವ ನಿಷ್ಠಾ ॥ ೫೩ ॥
ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಮ್ । ಪೃಚ್ಛತೋಽರ್ಜುನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ಲಬ್ಧೇತಿ ।
ಲಬ್ಧಾ ಸಮಾಧೌ - ಆತ್ಮನಿ, ಸಮಾಧಾನೇನ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಾ ಯೇನ ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು - ತಸ್ಯ ಭಾಷಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಾನುರೋಧಿನೀ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಕಿಮಿತ್ಯಸೌ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಮವತಾರ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸಾಧನಬುಭುತ್ಸಯಾ ವಿಶಿನಷ್ಠಿ -
ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಸ್ಥಿತಧೀರಿತಿ
॥ ೫೪ ॥
ಪ್ರತಿವಚನಮವತಾರಯಿತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಕಾರಣೀಭೂತವಿರಾಗತಾಸಂಪತ್ತಿಃ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಆದಿತಃ - ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಜ್ಞಾನಮೇವ ಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಪ್ರಾಪಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ನಿಷ್ಠಾ - ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ, ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಸ್ತೇನ, ಕರ್ಮಾಣ್ಯಸಂನ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು - ತತ್ ಕಥಮೇಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಅರ್ಥದ್ವಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ । ನಚ ಲಕ್ಷಣಮೇವ ಸಾಧನಮ್ , ಕೃತಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಫಲತ್ವೇ ಸಾಧನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತಿ ತತ್ರಾಹ-
ಸರ್ವತ್ರೈವೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕೃತಾರ್ಥಸ್ಯ - ಜ್ಞಾನಿನೋ ಲಕ್ಷಣಂ ತದ್ರೂಪೇಣ ಫಲತ್ವಾನ್ನ ಸಾಧನತ್ವಮಧಿಗಚ್ಛತಿ, ತಥಾಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಸ್ತದೇವ ಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯತಯಾ ಸಾಧನಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಲಕ್ಷಣಂ ಚಾತ್ರ ಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಬ್ಧಮನೂದ್ಯತೇ । ನ ವಿಧೀಯತೇ, ವಿದುಷೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ತೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಃ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾಯ ಲಕ್ಷಣಾನುವಾದಾತ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಯಾನೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾನಿ ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಭ್ಯಾನಿ, ಅಯತ್ನಸಾಧ್ಯಾನೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ ? ಇತಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ -
ಪ್ರಜಹಾತೀತಿ ।
ಕಾಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷಃ - ವಾಸನಾರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಕಾಮಾನಾಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಕೈಶ್ವಿದಿಷ್ಯತೇ । ತದಯುಕ್ತಮ್ , ತೇಷಾಂ ಮನೋನಿಷ್ಠತ್ವಶ್ರುತೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಮನೋಗತಾನಿತಿ ।
‘ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮನಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೫೫) ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಭಾಗನಿರಸ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮನುವದತಿ -
ಸರ್ವಕಾಮೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರವರ್ತಕಾಭಾವಾದ್ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೇರುಪಶಾಂತಿರಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಉನ್ಮಾದವಾನ್ ಉನ್ಮತ್ತಃ - ವಿವೇಕವಿರಹಿತಬುದ್ಧಿಭ್ರಮಭಾಗೀ । ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಮದಮನುಭವನ್ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ವಿವೇಕಂ ನಿರಸ್ಯನ್ ಭ್ರಾಂತವದ್ವ್ಯವಹರನ್ ಪ್ರಮತ್ತಃ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಇತ್ಯೇವಕಾರಸ್ಯ ‘ಆತ್ಮನಾ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಂಬಂಧಂ ದ್ಯೋತಯತಿ -
ಸ್ವೇನೈವೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಮಲಾಭನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ತುಷ್ಟಿಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಪದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಥಿತೇತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರತಿಬನ್ಘಕಸರ್ವಕಾಮವಿಗಮಾವಸ್ಥಾ ತದೇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನೋ ವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ಸರ್ವೈಷಣಾತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮಾಸಾದ್ಯ, ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಆಸಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯವೈಮುಖ್ಯೇನ ತತ್ಫಲಭೂತಾಂ ಪರಿತುಷ್ಟಿಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಲಭಮಾನಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞವ್ಯಪದೇಶಭಾಕ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫೫ ॥
ಲಕ್ಷಣಭೇದಾನುವಾದದ್ವಾರಾ ವಿವಿದಿಷೋರೇವ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರಮುಪದಿಶತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಜ್ವರಶಿರೋರೋಗಾದಿಕೃತಾನಿ ದುಃಖಾನಿ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಿ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಆಧಿಭೌತಿಕಾನಿ ವ್ಯಾಘ್ರಸರ್ಪಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ, ಆಧಿದೈವಿಕಾನಿ ಚ ಅತಿವಾತವರ್ಷಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದುಃಖಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷೂಪಲಬ್ಧೇಷ್ವಪಿ ನೋದ್ವಿಗ್ನಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನೋದ್ವಿಗ್ನಮಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಪ್ರಕ್ಷುಭಿತಮಿತಿ ।
ದುಃಖಾನಾಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪರಿಹಾರಾಕ್ಷಮಸ್ಯ ತದನುಭವಪರಿಭಾವಿತಂ ದುಃಖಮುದ್ವೇಗಃ । ತೇನ ಸಹಿತಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ನ ಭವತಿ, ಸ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಮನೋ ಯಸ್ಯ ನೋದ್ವಿಗ್ನಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಸುಖಾನ್ಯಪಿ ದುಃಖವತ್ ತ್ರಿವಿಧಾನೀತಿ ಮತ್ವಾ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ಸತ್ಸು ತೇಭ್ಯೋ ವಿಗತಾ ಸ್ಪೃಹಾ ತೃಷ್ಣಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ವಿಗತಸ್ಪೃಹಃ - ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಸುಖಾನ್ಯನು ವಿವರ್ಧತೇ ತೃಷ್ಣಾ । ವಿದುಷಸ್ತು ನೈವಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಾಗ್ನಿರಿವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ದಾಹ್ಯಸ್ಯ ಇಂಧನಾದೇಃ ಅಭ್ಯಾಧಾನೇ ವಹ್ನಿರ್ವಿವರ್ಧತೇ, ತಥಾ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಸುಖಾನಿ ಉಪನತಾನಿ ಅನುವಿವರ್ಘಮಾನಾಪಿ ತೃಷ್ಣಾ ವಿದುಷೋ ನ ತಾನ್ಯನು ವಿವರ್ಧತೇ । ನಹಿ ವಹ್ನಿರದಾಹ್ಯಮುಪಗತಮಪಿ ದಗ್ಧುಂ ವಿವೃದ್ಧಿಮಧಿಗಚ್ಛತಿ । ತೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ಸುಖದುಃಖಯೋಸ್ತೃಷ್ಣೋದ್ವೇಗೌ ನ ಕರ್ತವ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಾಗಾದಯಶ್ಚ ತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಾ ನ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ವೀತೇತಿ ।
ಅನುಭೂತಾಭಿನಿವೇಶೇ ವಿಷಯೇಷು ರಂಜನಾತ್ಮಕಸ್ತೃಷ್ಣಾಭೇದೋ ರಾಗಃ । ಪರೇಣಾಪಕೃತಸ್ಯ ಗಾತ್ರನೇತ್ರಾದಿವಿಕಾರಕಾರಣಂ ಭಯಮ್ । ಕ್ರೋಧಸ್ತು ಪರವಶೀಕೃತ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಪರಾಪಕಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ।
ಮನುತೇ ಇತಿ ಮುನಿಃ, ಆತ್ಮವಿತ್ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯಾಹ -
ಸಂನ್ಯಾಸೀತಿ ।
ಸುಖಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾದೇಃ, ರಾಗಾದೇಶ್ಚ ಅಭಾವಾವಸ್ಥಾ ತದೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ೫೬ ॥
ಲಕ್ಷಣಭೇದಾನುವಾದದ್ವಾರಾ ವಿವಿದಿಷೋರೇವ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರಮುಪದಿಶತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ವಿವೇಕವತೋ ವಿದುಷೋ ವಿವೇಕಜನ್ಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತಾಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ನನು - ದೇಹಜೀವನಾದೌ ಸ್ಪೃಹಾ, ಶುಭಾಶುಭಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹರ್ಷವಿಷಾದೌ ವಿದುಷೋ ವಿವಿದಿಷೋಶ್ಚ ಅವರ್ಜನೀಯೌ ? ಇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯೋ ಮುನಿರಿತಿ ।
ತತ್ತದಿತಿ ಶೋಭನವತ್ತ್ವೇನ ಅಶೋಭನವತ್ತ್ವೇನ ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರತಿನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಶುಭಮಿತಿ ।
ವಿಷಯೇಷು ಅಭಿಷಂಗಾಭಾವಃ ಶುಭಾದಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹರ್ಷಾದ್ಯಭಾವಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ
॥ ೫೭ ॥
ಜಿಜ್ಞಾಸೋರೇವ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯೇ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಆದೌ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ತದನುಷ್ಠೇಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ - ಮೋಕ್ಷಹೇತುಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಮಾನೇನ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಮುಖಾನಿ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ, ಇತಿ ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಕಥಯತಿ -
ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಸಂಹಾರಃ - ಸ್ವವಶತ್ವಾಪಾದನಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಂ - ಅತಿದೃಢತ್ವಮ್ ।
ಅಯಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಗ್ರಹಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರಲಯರೂಪತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ, ಸಂಕೋಚಾತ್ಮಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕೂರ್ಮ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯನ್ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಪದಂ ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯಕರಣಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಹೇತುಃ, ಇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ
॥ ೫೮ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯರಾಗಾನುವೃತ್ತೌ ಕಥಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಲಾಭಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಾನ್ ಅನಾಹರತಃ - ತದುಪಭೋಗವಿಮುಖಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಾಗಶ್ಚೇನ್ನೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ನ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಲಾಭಃ ಸಂಭವತಿ, ರಾಗಸ್ಯ ತತ್ಪರಿಪಂಥಿತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಸ ಕಥಮಿತಿ ।
ರಾಗನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಾಯಮುಪದಿಶನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಷಯೋಪಭೋಗಪರಾಙ್ಮುಖಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿಷಯಪರಾವೃತ್ತಿಃ ? ತತ್ಪರಾವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಅಪ್ರಸ್ತುತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ನಿರಾಹಾರಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಾನಮ್ - ಅನಾಹ್ರಿಯಮಾಣವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ । ಯೋ ಹಿ ವಿಷಯಪ್ರವಣೋ ನ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ತಪಸಿ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದ್ ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಹ್ರಿಯಂತೇ, ತಥಾಪಿ ರಾಗೋಽವಶಿಷ್ಯತೇ । ಸ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದುಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾಧುರ್ಯಾದಿಷಙ್ವಿಧರಸವಿಷತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ-
ರಸಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಮಂತರೇಣ ಕಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರಸೇನೇತಿ ।
ಸ್ವೇಚ್ಛಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ರಸಿಕಃ - ಸ್ವೇಚ್ಛಾವಶವರ್ತೀ । ರಸಜ್ಞಃ - ವಿವಕ್ಷಿತಾಪೇಕ್ಷಿತಜ್ಞಾತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ? ತತ್ರಾಹ-
ಸೋಽಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಿಮೇವೋಪಲಬ್ಧಿಪರ್ಯಾಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅಹಮೇವೇತಿ ।
ರಾಗಾಪಗಮೇ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ನಿರ್ಬೀಜಮಿತಿ ।
ನನು - ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ರಾಗೋ ನಾಪಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತದಪಗಮಾದೃತೇ ರಾಗವತಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋದಯಾಯೋಗಾತ್ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತಾ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಸತೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯಪಾರವಶ್ಯೇ ವಿವೇಕದ್ವಾರಾ ಪರಿಹೃತೇ ಸ್ಥೂಲೋ ರಾಗೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ । ತತಶ್ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾಪಿ ರಾಗಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ನ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತಾ - ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಸ್ಯ ಸಫಲತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೫೯ ॥
ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇತಿ ।
ಮನಸಃ ಸ್ವವಶತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಸಂಭವೇ ಕಿಮರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವವಶತ್ವಾಪಾದನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು - ವಿವೇಕವತೋ ವಿಷಯದೋಷದರ್ಶಿನೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸ್ವಯಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವ್ಯಾವರ್ತಂತೇ, ಕಿಂ ತತ್ರ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷತಾ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ? ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತತೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಷಯೇಷು ಭೂಯೋ ಭೂಯೋ ದೋಷದರ್ಶನಮೇವಪ್ರಯತ್ನಃ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವತೋಽಪೀತಿ ಸಂಬಂಧಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಾಹ -
ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಮಥನಶೀಲತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ವಿಷಯೇತಿ ।
ವಿಕ್ಷೋಭಸ್ಯ ಆಕುಲೀಕರಣಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಆಕುಲೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಪಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಪಶ್ಚಿತಃ - ವಿದುಷೋಽಪಿ, ಪ್ರಕಾಶಮೇವ - ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಿತವಿವೇಕಾಖ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಮೇವ ಮನೋ ಹರಂತೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
॥ ೬೦ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವವಶತ್ವಸಂಪಾದನಾನಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಏವಮಾಸೀನಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ತದಾಹ -
ವಶೇ ಹೀತಿ ।
ಸಮಾಹಿತಸ್ಯ - ವಿಕ್ಷೇಪವಿಕಲಸ್ಯ ಕಥಮಾಸನಮ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಮತ್ಪರ ಇತಿ ।
ಪರಾಪರಭೇದಶಂಕಾಮಪಾಕೃತ್ಯ ಆಸನಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ - ನಾನ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅಭ್ಯಾಸೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋ ನಾಹಮನ್ಯೋಽಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಆದರೇಣ ನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾನುಷ್ಠಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।ಅಥವಾ - ವಿಷಯೇಷು ದೋಷದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬೧ ॥
ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಾಯೋಪದೇಶಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾವಸ್ಥಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಪರಾಭವಿಷ್ಯತಃ - ಮಹಾಂತಮನರ್ಥಂ ಗಮಿಷ್ಯತಃ । ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವಿಹೀನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸರ್ವಾನರ್ಥಮೂಲಂ ವಿಷಯಾಭಿಧ್ಯಾನಂ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಿದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಷಯೇಷು ವಿಶೇಷತ್ವಮಾರೋಪಿತರಮಣೀಯತ್ವಮ್ । ಪ್ರೀತಿರಾಸಕ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧಾರಣಾಸಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತೃಷ್ಣೇತಿ ಉದ್ರಿಕ್ತಾ ಸಕ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಪ್ರಣಾಶೇನ ವಾ ಪ್ರತಿಹತಿಃ ॥ ೬೨ ॥
ಕ್ರೋಧಸ್ಯ ಸಂಮೋಹಹೇತುತ್ವಮನುಭವೇನ ದ್ರಢಯತಿ -
ಕ್ರುದ್ಧೋ ಹೀತಿ ।
ಆಕ್ರೋಶತಿ - ಅಧಿಕ್ಷಿಪತಿ । ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಮಪೇರರ್ಥಃ ।
ಸಂಮೋಹಕಾರ್ಯಂ ಕಥಯತಿ -
ಸಂಮೋಹಾದಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇರ್ನಿಮಿತ್ತನಿವೇದನದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದೇವತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವತೋ ನಾಶಸಂಭವಾತ್ , ನ ಸಂಮೋಹಾಧೀನತ್ವಂ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶೇಽಪಿ ಕಥಂ ಬುದ್ಧಿನಾಶಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ನನು - ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿನಾಶೇಽಪಿ ಪ್ರಣಾಶೋ ನ ಕಲ್ಪತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ತಾವದೇವೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವಿವೇಚನಯೋಗ್ಯಾಂತಃಕರಣಾಭಾವೇ ಸತೋಽಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರಣಾಭಾವಾತ್ , ಅಪಗತತತ್ತ್ವವಿವೇಕವಿವಕ್ಷಯಾ ನಷ್ಟತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ ।
ತದೇತದಾಹ -
ಪುರುಷಾರ್ಥೇತಿ
॥ ೬೩ ॥
ವಿಷಯಾಣಾಂ ಸ್ಮರಣಮಪಿ ಚೇದನರ್ಥಕಾರಣಮ್ , ಸುತರಾಂ ತರ್ಹಿ ಭೋಗಃ, ತೇನ ಜೀವನಾರ್ಥಂ ಭುಂಜಾನೋ ವಿಷಯಾನ್ ಅನರ್ಥಂ ಕಥಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸರ್ವಾನರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನರ್ಥಮೂಲಕಥನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರ್ತವ್ಯೇ ನಿರ್ಣೀತೇ ತತ್ಪರಿಹಾರೋಪಾಯಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ರಾಗದ್ವೇಷಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯತ್ರ ಅನುಭವದರ್ಶನಾರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರವೃತ್ತಿವ್ಯಾಸೇಧಾರ್ಥಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೇತ್ಯಧಿಕೃತಾನ್ ಅಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಅವರ್ಜನೀಯಾನ್ ಅಶನಪಾನಾದೀನ್ , ದೇಹಸ್ಥಿತಿಹೇತೂನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತಿಶ್ಚೇತ್ , ನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವರ್ಜನೀಯೇಷ್ವಪಿ ಸಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾಧೀನತ್ವೇಽಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತದನಿಯಮಾತ್ ತೇಷಾಮಪಿ ನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಧೇಯಾತ್ಮೇತಿ
॥ ೬೪ ॥
ತಥಾಪಿ ನಾನಾವಿಧದುಃಖಾಭಿಭೂತತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಮಾಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾರ್ಧೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವದುಃಖಹಾನ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯೇಽಪಿ, ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸನ್ನೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಸ್ಯೈವ ಫಲಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶ್ಲೋಕದ್ವಯಸ್ಯ ಅಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ, ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಃ - ಸಮಾಹಿತಃ - ವಿಷಯಪಾರವಶ್ಯಶೂನ್ಯಃ ಸನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೬೫ ॥
ಕಿಂ ಪುನಃ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯೈವ ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧಿಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಅಸಮಾಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ನಹಿ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರುದೇತುಮರ್ಹತಿ, ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಶಬ್ದಾದಾಪಾತತೋ ಜಾತೇ, ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಕರಣಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಮಭಿನಿವೇಶೋ ಭಾವನೇತಿಚೋಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾಸೌ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಬುದ್ಧೇಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಹ -
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಭಾವನಾದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸಮಾಹಿತಸ್ಯ ಭಾವನಾಭಾವವದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮನಿ ಆಪಾತತೋ ಜ್ಞಾತೇ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಾಂ ಸ್ಮೃತಿಮ್ ಅನಾತನ್ವಾನಸ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷಬುದ್ಧ್ಯಭಾವೇ, ನ ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಉಪಶಮ ಇತಿ ।
ಅನಿವೃತ್ತಾನರ್ಥಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಸಾಗರಾದ್ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರವಾರಿಧೌ ನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಸುಖಾವಿರ್ಭಾವೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಶಾಂತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಸೇವಾತೋ ವೈಷಯಿಕಂ ಸುಖಂ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಹೀತಿ ।
ತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾನುಭವಿಕಂ ಚ ಸುಖತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ವಿಷಯಸೇವಾತೃಷ್ಣಯಾಪಿ ವಿಷಯೋಪಭೋಗದ್ವಾರಾ ಸುಖಮುಪಲಬ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದುಃಖಮೇವೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಹಿಶಬ್ದಃ ಅನುಭವದ್ಯೋತೀ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೬೬ ॥
ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚೇತಸೋ ಭಾವನಾಭಾವೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ಭವತೀತಿ ಹೇತ್ವಂತರೇಣ ಸಾಧಯತಿ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ಪದೋಪಾತ್ತಂ ಮನಃ, ತತ್ಪದೇನಾಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ - ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ, ವಿಷಯಾಃ - ಶಬ್ದಾದಯಃ, ತೇಷಾಂ ವಿಕಲ್ಪನಂ - ಮಿಥೋ ವಿಭಜ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್ , ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉದಕ ಇತಿ ।
ಕರೋತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಯುಕ್ತಸ್ಯ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೬೭ ॥
‘ಯತತೋ ಹಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೬೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಶ್ಲೋಕಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಕಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಯತತೋ ಹೀತ್ಯಾದೀನಾ ।
‘ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೬೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಪತ್ತಿವಚನಮುನ್ನೇಯಮ್ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಅಸಮಾಹಿತೇನ ಮನಸಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅನುವಿಧೀಯಮಾನಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಪಹರಂತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೬೮ ॥
ಆತ್ಮವಿದಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇಽಧಿಕಾರಃ, ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ, ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ-
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಸರ್ವಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ , ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಕರಣಾನಾಂ ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವತ್ ತಥಾವಿಧೇ ದರ್ಶನೇ ಚ ಮಿಥೋ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ, ಪರಾಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಅನಾದ್ಯಾತ್ಮಾವರಣಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ತತಶ್ಚ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯರ್ಥೇಭ್ಯೋ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ನಿಶಾ ಪದಾರ್ಥಾವಿವೇಕಕರೀ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಮಃಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣೀಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂ ನಿಶಾಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ತಾಮೇವ ಪ್ರಕೃತಾನುಗುಣತ್ವೇನ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞವಿಷಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶೈಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕಥಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿಶಾತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ-
ಅಗೋಚರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತದ್ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾತಿರಿಕ್ತೇ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚೇ ಪ್ರವೃತ್ತಬುದ್ಧೀನಾಮ್ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ನಿಶೇವ ಅವಿದುಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಿಶಾವದುಕ್ತಾಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯೋಗೀತಿ ಜ್ಞಾನೀ ಕಥ್ಯತೇ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಸುಪ್ತಾನಾಂ ಜಾಗರಣಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸುಪ್ತಾ ಇವೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮನುಭವತೋ ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ದ್ವೈತಾವಸ್ಥಾ ನಿಶಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾ ನಿಶೇವ ಅವಿದುಷಾಮ್ , ವಿದುಷಾಂ ತು ದ್ವೈತಾವಸ್ಥಾ ತಥಾ, ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಪ್ರತಿಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೋದಯೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾನಾವಿಶೇಷಾತ್ ಪೂರ್ವಮಿವ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯೇರನ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಭಾಗಭಾನೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮವಿಧಿಃ, ವಿಭಾಗಾಭಿನಿವೇಶಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಬಾಧಿತಾ ವಿದ್ಯಾ ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಮಾಪಾದ್ಯ ಪ್ರಮಾಣರೂಪಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುರ್ಭವತಿ, ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಅಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಭಾನಮಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾ ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗಭಾಗಿನ್ಯಪಿ ಅವಿದ್ಯಾ ನ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಆಭಾಸತಯಾ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಭಾಗೇನೋಕ್ತಮೇವ ವಿಶೇಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪ್ರಮಾಣಭೂತೇನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನ ವೇದೇನ ಕಾಮನಾಜೀವನಾದಿಮತೋ ಮಮ ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಮ್ , ತೇನ ಮಯಾ ತತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಜ್ಞೋಽಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನವಿಶೇಷವಾದಿನೋ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಮೇವೇದಮವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಂ ನಿಷೇವೇತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ತು ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಕರ್ಮಣಿ, ಇತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ನಾವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ನ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಶ್ಚೇತ್ ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಫಲಭೂತಸಂನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಿಧಿಃ, ತದಭಾವೇ ಕರ್ಮಸ್ವಿವ ವಿದುಷೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆಶ್ರಯಣೀಯೋ ಜ್ಞಾನವತೋಽಪಿ ವಿಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಕಿಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಿಮಪೇಕ್ಷತೇ ? ಕಿಂ ವಾ ಆತ್ಮಾ ? ನಾದ್ಯಃ । ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಿಷಯಸ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಮುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ-
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕಪ್ರಮಾಣಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಸಾಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವೇತಿ ।
ಆತ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿಘ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಮಾನಮೇವ ವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥಂ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಂತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋದಯಾವಸಾನತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನುತ್ಪನ್ನೇ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ , ನ ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಯಮಾಯ ಜ್ಞಾನಿನೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧಿಗಮವದಾತ್ಮಾಧಿಗಮೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಭವತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಕಥಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿವರ್ತಯದೇವೇತಿ ।
ನಿವರ್ತಯತ್ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಂ ನಿವೃತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಲೋಕೇ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಸ್ತುನಿಶ್ವಯಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತಕವಿಧಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನುಪಲಂಭಾತ್ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ನ ವಿಧಿಮಪೇಕ್ಷತೇ, ರಜ್ಜ್ವಾದಿಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವತಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಜ್ಞಾನಮಾಹತ್ಮ್ಯೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇಽಧಿಕಾರಃ, ನ ಕರ್ಮಣಿ, ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೬೯ ॥
ನನು - ಅಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಪಿ ವಿದ್ಯಾವತಾಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ವಿದುಷಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಆಪಾತಜ್ಞಾನವತೋ ವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಏಷಣಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವಾಭ್ಯೋಽಭ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿದ್ವಾರಾ ಸಮುತ್ಪನ್ನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೋ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ನ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಪರಿಭೂತಸ್ಯ, ಇತ್ಯೇತತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ , ‘ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈಸ್ತು’ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೬೪) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪುನರಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅದ್ಭಿಃ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ಸಮಂತಾತ್ ಪೂರ್ಯಮಾಣತ್ವೇ ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸವತೀ ತದೀಯಾ ಸ್ಥಿತಿರಾಪತೇತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಚಲೇತಿ ।
ನಹಿ ಸಮುದ್ರಸ್ಯೋದಕಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಂ ರೂಪಂ ಕದಾಚಿದ್ವಿವರ್ಧತೇ ಹ್ರಸತೇ ವಾ । ತೇನ ತದೀಯಾ ಸ್ಥಿತಿರೇಕರೂಪೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತನ್ನಾದೇಯಾಶ್ಚೇದಾಪಃ ಸಮುದ್ರಾಂತರ್ಗಚ್ಛಂತಿ, ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಮಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಾ ವಿಷಯಾಣಾಮಸಂನಿಧೌ ವಿದುಷಿ ನಿರ್ವಿಕಾರೇ ಪ್ರವಿಶಂತೋಽಪಿ ಸಂನಿಧಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವಿಶಂತೋ ವಿಕಾರಮಾಪಾದಯೇಯುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಪ್ರವೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
‘ಯೋಽಕಾಮಃ’ (ಬೃ. ೪.೪.೬ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ವಿಷಯವಿಮುಖಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾಮಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಃ, ನ ಕಾಮಕಾಮುಕಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಶಾಂತಿಮಿತಿ
॥ ೭೦ ॥
ಯದಿ ಗೃಹಸ್ಥೇನಾಪಿ ಮನಸಾ ಸಮಸ್ತಾಭಿಮಾನಂ ಹಿತ್ವಾ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಿಭಾವಯತಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮಾಪ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಮೌಢ್ಯಾದಿವಿಡಂಬನಮೇವ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಪ್ರವಣಸ್ಯ ತತದಿಚ್ಛಾಭೇದಮಾನಿನೋ ನ ಮುಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನ್ವಯಂ ನಿಗಮಯಿತುಮನಂತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶೇಷವಿಷಯತ್ಯಾಗೇ ಜೀವನಮಪಿ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜೀವನೇತಿ ।
ಸಂಭವದ್ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಕೇ ದೇಶೇ ನಿವಾಸವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚರತೀತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಪರ್ಯಟತೀತಿ ।
‘ವಿಹಾಯ ಕಾಮಾನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೭೧) ಇತ್ಯನೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ-
ಶರೀರೇತಿ ।
ನಿಃಸ್ಪೃಹತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಮಮತ್ವಂ ಪುನರ್ವದನ್ , ಕಥಂ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾರ್ಥಿಕೀಂ ನ ಪಶ್ಯಸಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶರೀರಜೀವನೇತಿ ।
ಸತ್ಯಹಂಕಾರೇ ಮಮಕಾರಸ್ಯ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ನಿರಹಂಕಾರತ್ವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಾದೀತಿ ।
‘ಸ ಶಾಂತಿಮಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಸ ಏವಂಭೂತ ಇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ಮೋಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾಮಪರಿತ್ಯಾಗಾದೀನಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಾನಿ, ತತ್ಸಂಮತಿಫಲಂ ತು ಕೈವಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭೧ ॥
ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಮಧಿಕಾರಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಸ್ತೋತುಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಸೈಷೇತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಇತ್ಯುಭಾವಪಿ ಚೇನ್ಮುಕ್ತಿಭೋಗಿನೌ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಕಷ್ಟೇನ ಸರ್ವಥೈವ ಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸಂನ್ಯಾಸಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮಂತರಾಯಸಂಭವಾತ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಷೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತಿಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ನ ವಿಮುಹ್ಯತೀತಿ ಪುನರ್ನಞೋಽನುಕರ್ಷಣಮನ್ವಯಾರ್ಥಮ್ । ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ವಿಮೋಹಾಭಾವೇಽಪಿ ಗೃಹಸ್ಥೋ ಧನಹಾನ್ಯಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ವಿಮುಹ್ಯತಿ । ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಸನ್ ಪರಮಾರ್ಥವಿವೇಕರಹಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಸ್ಥಿತಿಃ - ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾ, ತಸ್ಯಾಂ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ತಾಮಿಮಾಮ್ , ಆಯುಷಶ್ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ಭಾಗೇ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ತದೇವಂ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೌ, ತದೈಕ್ಯಮ್ , ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದೇಕಾಕಿನೋ ಮುಕ್ತಿಃ, ತದುಪಾಯಶ್ಚ - ಇತ್ಯೇತೇಷಾಮೇಕೈಕತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತಿ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮುಪಾಯೋಪೇಯಭೂತಮಧ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೭೨ ॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ವೃತ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾನುವದತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾರಂಭಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಹೇತುಫಲಭೂತಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಂ ಭಗವತೋಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಷ್ಟುರರ್ಜುನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯೋ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯನಿರ್ಧಾರಣಂ ವಾ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ತತ್ತ್ವೇ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮಶೇಷಕಾಮತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಕಾಮಯುಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮವತ್ ತ್ಯಾಗಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಭಗವಾನುಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೇ ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಮನಂತರಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಕ್ತೇತಿ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಮನಸಿ ವ್ಯಾಕುಲತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುಭಾಷತೇ -
ಅರ್ಜುನಾಯ ಚೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಮುಕ್ತ್ವಾ, ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಕಥಂ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಂ ಬ್ರವೀತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕೃತಾರ್ಥತೋಕ್ತಾ, ತಥಾ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತೋಽಪಿ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತತ ಏವೇತಿ ।
‘ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೪೯) ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಕುಲತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಂ ಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯೇಭ್ಯೋ ದರ್ಶಿತಂ - ತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮ್ - ಏತದಿತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಭಗವದುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿರ್ಣಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತೇರಸ್ತಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋರುತ್ಥಾಪ್ಯೋತ್ಥಾಪಕಲಕ್ಷಣಾ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನನಿಮಿತ್ತಂ ಪರ್ಯಾಕುಲತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಧಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಂ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಿತಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿಷಯಬುದ್ಧೌ ನಿಷ್ಠಾರೂಪಂ, ತದ್ ಅನ್ಯಸ್ಮೈ ಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನೇ ಭಕ್ತಾಯ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ, ಮಾಂ ಪುನರಭಕ್ತಮ್ ಅಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನಮಿವ ಕರ್ಮಣಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತೇ ಕಥಂ ಭಗವಾನ್ ನಿಯೋಕ್ತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಜುನಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತೋ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಕರ್ಮ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಯುದ್ಧೇ ಹಿ ಕ್ಷತ್ರಕರ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟೋಽನೇಕೋಽನರ್ಥೋ ಗುರುಭ್ರಾತೃಹಿಂಸಾದಿಃ ತೇನ ಸಂಬದ್ಧೇ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾಽಪಿ ವರ್ತಮಾನೇ ಜನ್ಮನ್ಯೇವ ಫಲಮಿತ್ಯನಿಯತೇ । ಮಮ -ಭಕ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನೋ ನಿಯೋಗೋ ಭಗವತಾ ಯುಕ್ತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ತದನುಗುಣತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೇತಿ ದ್ಯೋತಕಮಾಹ -
ತದನುರೂಪಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕೃತಾರ್ಥತಾ, ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಂ ತು ನ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಿಭಾಗಭಾಗಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರ ‘ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದ್ಯೋತಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ॥
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮನ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭಗವತೋಕ್ತಮ್, ನ ತು ಮಹ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಕುಲೀಭೂತಃ ಸನ್ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸಂಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಮವಧಾರಯಿತುಂ ಪ್ರಶ್ನಾಂಗೀಕಾರೇ ಸಮುಚ್ಚಯಾವಧಾರಣೇನೈವ ಪ್ರತಿವಚನಮುಚಿತಮ್ । ನ ಚ ತಥಾ ಭಗವತಾ ಪ್ರತಿವಚನಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಷಯತ್ವೋಪಗಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚಾಸಮುಚ್ಚಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ತಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೋ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ, ಕೇವಲಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರೇವ ಪರಮತೇ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೋ ನ ಭವತಿ, ಅಪಿ ತು ಪರೇಷಾಂ ಸ್ವಗ್ರಂಥೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಾ - ವೃತ್ತಿಕಾರೈರಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥಃ - ಗೀತಾಶಾಸ್ರಾರಂಭೋಪೋದ್ಘಾತಃ । ಇಹೇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ತದೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರಕೀಯಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಸಮುಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ । ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ತಾವದಯಮರ್ಥ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೇವಲಾತ್ ಕೈವಲ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತತ್ರೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಗೀತಾರ್ಥೋ ವೃತ್ತಿಕಾರೈರೇವ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇನ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾನ್ನಾವಿವಕ್ಷಿತೋಽಲಂ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೌತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೇವಲಾನ್ಮುಕ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯೇತನ್ಮತಂ ನಿಯಮೇನೈವ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನಾಭ್ಯುಪಗಂತುಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮತೋ ಹಿ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಗೀತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿಕೃತಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ । ಶ್ರೌತಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭೇ ಪುನಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ, ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೇತ್ಯಾಶ್ರಮವಿಭಾಗಮಭಿದಧತಾ ಪೂರ್ವಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥಾ ಭಗವತಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ, ತಥೈವ ವೃತ್ತಿಕೃತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ನ ತಸ್ಯಾಪರಾಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ಕಥಮಿತಿ ।
ನ ಹೀಹ ಭಗವಾನ್ ವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಮಭಿಧತ್ತೇ, ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಾದಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂತು ತದಭಿಪ್ರಾಯಾಪರಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುರ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಾದಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಗವತೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಾದಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಶ್ರೋತುರ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೋ ವೃತ್ತಿಕಾರೋ ನಾಪರಾಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೋತಾ ವೇತಿ ।
ಅರ್ಜುನೋ ಹಿ ಶ್ರೋತಾ । ಸೋಽಪಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಭಗವದುಕ್ತಮೇವಾವಧಾರಯನ್ ನ ವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಮವಧಾರಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಯೈವ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಾದಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರನ್ ಆಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ಹಿ ವೃತ್ತಿಕಾರಸ್ಯೈತದಭಿಪ್ರೇತಮ್ - ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಪರಿಪಕ್ಕಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿಚೋದಿತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿತ್ಯಾಗೇನ ಕೇವಲಾದೇವಾಪಾತಿಕಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶಾಸ್ರೈರಸೌ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ನಿಷೇದ್ಧುಮಿಷ್ಯತೇ । ತೃತೀಯೇ ಪುನರಧ್ಯಾಯೇ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಗೃಹಸ್ಥೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮೇವ ಕೇವಲಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತೋ ಭಿನ್ನಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಯೋರ್ನವಿರೋಧಾಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ।
ವಿರೋಧಾಂತರೇಣ ವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ಏತದಪೀತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೌತಂ ಕರ್ಮ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮವಶ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯನೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತೇಷಾಂ ಕೇವಲಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನ ತು ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಕೇವಲಜ್ಞಾನಾಧೀನೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏತತ್ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ವಚನಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ ।
ನನು ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಶ್ರೌತಕರ್ಮರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ, ಸತಿ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೇವಲತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ ? ಯೇನ ನಿಷೇಧೋಕ್ತಿರರ್ಥವತೀ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತವಚನಮೇವ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ, ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಶ್ರೌತಂ ಕರ್ಮ । ತದ್ರಾಹಿತ್ಯೇ ಸತಿ, ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸತೋಽಪ್ಯಸದ್ಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೇವಲತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಯುಕ್ತಾ ನಿಷೇಧೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮೇವ ಶ್ರೌತಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೋ ನಾನ್ಯೇಷಾಮ್ , ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಸ್ಮಾರ್ತೇನೇತಿ ಪಕ್ಷಪಾತೇ ಹೇತ್ವಭಾವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಪರಿಹರತಿ -
ಏತದಪೀತಿ ।
ತಮೇವ ಹೇತಭಾವಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಕೇವಲಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಾತ್ ತತೋ ನ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ನಿಷೇಧೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ತು ಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಮಾತ್ರಸಮುಚ್ಚಿತಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ವಿಭಾಗೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಪಾತೇ ಕಾರಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪಕ್ಷಪಾತಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮಾರ್ತೈರೇವ ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನತ್ವಾದೂರ್ಧ್ವರೇತಃಸು ವ್ಯವಸ್ಥಿತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಪಕ್ಷಪಾತತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ॥
ಯದಿ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮಾರ್ತೈರೇವ ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತದಾ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಯದಿ ಸ್ಮಾರ್ತೈರಪಿ ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ತದೀಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತೇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ತರ್ಹಿ ಕೇವಲಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ವಿಭಾಗೇ, ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಕರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾದನುಪಾದೇಯಮಾಪದ್ಯೇತೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಾಧನಭೂಯಸ್ತ್ವೇ ಫಲಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕ್ಲೇಶಬಾಹುಲ್ಯೋಪೇತಂ ಶ್ರೌತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಚ ಬಹು ಕರ್ಮ । ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರನಿರಸ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿವಿಹಿತಾವಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಕರ್ಮರಾಹಿತ್ಯಂ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಶ್ರೌತೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಿನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ಐಕಾಶ್ರಮ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದನಧಿಕೃತಾಂಧಾದಿವಿಷಯಂ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನೇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವನಧಿಕೃತಾನಾಮಂಧಾದೀನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಾಂಗಂ ಭವಿತುಮಲಮ್, ತೇಷಾಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿರೋಧೇ ನಾಸ್ತಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಆಶ್ರಮೇತಿ ।
‘ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಮಾಪ್ಯ ಗೃಹೀ ಭವೇದ್ , ಗೃಹಾದ್ವನೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇದ್ , ಯದಿ ವಾ ಇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇದ್ ಗೃಹಾದ್ ವಾ ವನಾದ್ ವಾ‘ (ಜಾ. ಉ. ೪., ಯಾ. ಉ. ೧ ) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ, ‘ತಸ್ಯಾಶ್ರಮವಿಕಲ್ಪಮೇಕೇ ಬ್ರುವತೇ’ (ಗೌ. ಧ. ೩-೧) ಇತಿ ‘ಯಮಿಚ್ಛೇತ್ ತಮಾವಸೇತ್’ (ವ. ೮-೨ ?) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಚ ಆಶ್ರಮಾಣಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಚಾಶ್ರಮಾಂತರಮಿಚ್ಛಂತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಾನಾನ್ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯದಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ತತ್ತದಾಶ್ರಮವಿಹಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸಿದ್ಧಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ಸಾಧನತ್ವಂ, ತಥಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಂ ನೈವ ಫಲೇ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ತಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಮುಮುಕ್ಷೋರಿತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಮೇವಾನುಕ್ರಾಮತಿ -
ವ್ಯುತ್ಥಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಷಣಾಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯೇನೋತ್ಥಾನಂ - ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ।
ಆಶ್ರಮಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ತತ್ರ ವಿಹಿತಧರ್ಮಕಲಾಪಾನುಷ್ಠಾನಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾದೀನಾಮಲ್ಪಫಲತ್ವಾದ್ ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಮ್ -ಅತಿಶಯವಂತಂ, ಮಹಾಫಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾನ್ನ್ಯಾಸ ಏವಾತಿಶಯವಾನ್ ಆಸೀದಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ನ್ಯಾಸ ಏವೇತಿ ।
ಲೋಕತ್ರಯಹೇತುಂ ಸಾಧನತ್ರಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಂಸಾರಾದ್ ವಿರಕ್ತಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತೋ ಮೋಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ಸತಿ ವೈರಾಗ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವೇತಿ ।
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ - ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾಯಿನ್ಯಃ, ಶ್ರುತಯಃ, ಭವಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
‘ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತಃ ಪ್ರವ್ರಜಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೨) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ತತ್ರೈವ ಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ -
ತ್ಯಜೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಶ್ಚ ಸಂಸಾರಾರಂಭ್ಕತ್ವಾದ್ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ಯಕ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವತಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಅನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಮಾತೃತಾಪ್ರಮುಖರಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ದುಃಖಫಲತ್ವಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪಾರಿವ್ರಜ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಸಂಸಾರಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರೀಮಭಿದಧಾನೋ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಫಲವಿಭಾಗಂ ಕಥಯತಿ -
ಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಫಲವಿಭಾಗಮನೂದ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ॥
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿನೋ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಬಾಧಿತಂ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿವಚನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಇದಾನಾೀಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಽಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯವಚನಮನುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
‘ಅಕುರ್ವನ್ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ನಿಂದಿತಂ ಚ ಸಮಾಚರನ್ । ಪ್ರಸಜ್ಜಂಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನರಃ ಪತನಮೃಚ್ಛತಿ ॥‘ (ಮನು ೧೧ - ೧೪) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯನಿವೃತ್ತಯೇ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನಿತ್ಯಕರ್ಮೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನಿತ್ಯಾನೀತಿ ।
ಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತಸ್ತಸ್ಯ ತದಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ಭವತಿ, ನ ತು ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಸ್ತದಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ಸಂಭವತೀತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಸಂನ್ಯಾಸೀತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಸಮಿದ್ಧೋಮಾಧ್ಯಯನಾದ್ಯಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ; ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕರಣಾದೇವ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ತ್ವಕರಣಾತ್ ಅಭಾವಾದ್ ಭಾವೋತ್ಪತ್ತೇರ್ಲೋಕವೇದವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ನನು ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಧಾಯೀ ವೇದಸ್ತದಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ಭವತೀತಿ ಬ್ರವೀತಿ, ತತ್ ಕಥಮಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಚ್ಯತೇ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ವಿಹಿತಸ್ಯಾಕರಣೇ ಸತಿ ಅನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನ ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಧಾಯೀ ವೇದೋಽನರ್ಥಕರತ್ವೇನಾಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಕರಣೇ ಪಿತೃಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಭವತೇಷ್ಯತೇ, ಧೂಮಾದಿನಾ ನಯನಪೀಡಾದಿದುಃಖಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ, ಅಕರಣೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಉಭಯಥಾಽಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾನರ್ಥಕರೋ ವೇದೋಽಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವೋತ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವೇದಃ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ವಿಹಿತಾಕರಣಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರೋ ವಿಹಿತಕರಣೇ ಫಲಿಷ್ಯತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಣೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅಪೂರ್ವಶಕ್ತ್ಯಾಧಾನಾಯೋಗಾದ್ ಜ್ಞಾಪಕಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಕತ್ವೇ ಚ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಾರಕಮಿತಿ ।
ಭವತು ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಶೇಷದೋಷಾನಾಗಾಂಧಿತತ್ವಾದ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾನುಪಲಂಭಸ್ಯ ಸಂವೇದನಮಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಂ, ಸಮೀಹಿತಸಾಧನಜ್ಞಾನಂ ತು ಚರಣನ್ಯಾಸಾದಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಾರಣಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ಯಸಂಭವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ - ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ, ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಾದೇವ ಕರ್ಮಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಜ್ಯಾಯಸೀತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೋಪದೇಶೇ ಪ್ರಶ್ನೈಕದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನ ತದುಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಜುನಾಯೇತಿ ।
‘ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ ಮಾ ಫಲೇಷು ಕದಾಚನ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೪೭) ಇತ್ಯರ್ಜುನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ತಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಯಾಯಸೀ ಬುದ್ಧಿರ್ನೋಕ್ತೇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ‘ತತ್ ಕಿಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಲಂಭವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಯೇನ ಕಲ್ಪನೇನ ‘ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇದ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಂ ‘ತತ್ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧) ಇತ್ಯುಪಾಲಂಭಾತ್ಮಾ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ನ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ‘ಏಷಾ ತೇಽಭಿಹಿತಾ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೩೯ ) ಇತಿ ವಚನವಿರೋಧಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಭಗವದುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಷ್ಟುರ್ವಿವೇಕಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವಾಧಿಕವಿವಕ್ಷಯಾ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಅವಿವೇಕತ ಇತಿ ।
ಭಗವತೋಽಪಿ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ಅಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಾನನುರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಧಿಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಭಗವತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾದ್ ಅಜ್ಞಾನಾಧೀನಪ್ರತಿವಚನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ? ತತ್ರಾಹ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ -
ಕುರು ಕರ್ಮೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಥಮಿಕೇನ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇನ ಸಮಸ್ತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಂಗ್ರಾಹಕೇಣ ತದ್ವಿವರಣಾತ್ಮನೋಽಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಮಿತಿ ಮತ್ವಾ, ಪ್ರತಿಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪ್ರಶ್ನೈಕದೇಶಂ ಸಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇದಿತಿ ।
ವೇದಾಶ್ಚೇತ್ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿವತ್ ಚೇದಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯಾಂತಃಕರಣವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯಾಕ್ಷರಯೋಜನಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಇಷ್ಟೇ,ಭಗವತೇತಿ ಶೇಷಃ । ಏಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಭೀಷ್ಟೇ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸಮುಚ್ಚಿತಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಕರಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಮಪಿ ಸಾಧನಂ ಫಲತೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಚ ಕೇವಲಾತ್ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಫಲತೋಽತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪೃಥಕ್ಕರಣಂ, ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಶ್ರೇಯಃ ಸಾಧನತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯೇವೋತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೇ ತುಲ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
‘ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ‘ (ಭ. ಗೀ. ೨-೩೦) ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ ಬುದ್ಧಿಃ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರೀ ಭಗವತೋಕ್ತಾ । ಕರ್ಮ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಕಾಶಾದಶ್ರೇಯಸ್ಕರಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ತದೇವ ಕರ್ಮ ‘ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ ಮಾ ಫಲೇಷು’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೪೭) ಇತಿ ಸ್ನಿಗ್ಧಂ ಭಕ್ತಂ ಚ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕುರ್ವಿತಿ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ, ತತ್ರ ಕಾರಣಾನುಪಲಂಭಾದಯುಕ್ತಮ್ , ಅತಿಕ್ರೂರೇ ಕರ್ಮಣಿ ಭಗವತೋ ಮನ್ನಿಯೋಜನಮಿತಿ ಯದರ್ಜುನೋ ಬ್ರವೀತಿ, ತಚ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೇಽನುಪಪನ್ನಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ವೃತ್ತಿಕಾರೈುರುಕ್ತಂ ‘ಶ್ರೌತೇನ ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮ್ , ಇತರೇಷಾಂ ಸ್ಮಾರ್ತೇನೈವೇತಿ ಭಗವತೋಕ್ತಮರ್ಜುನೇನ ಚ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್’ ಇತಿ, ತದೇತದನುವದತಿ –
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ’ತತ್ಕಿಮ್’ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಲಂಭವಚನಮನುಪಪನ್ನಂ, ಕರ್ಮಮಾತ್ರಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನೋ ಭಗವತೋ ನಿಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ತತ್ಕಿಮಿತಿ
॥೧॥
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಸಾರೀ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಭಗವತೋ ವಿವಿಕ್ತಾರ್ಥವಾದಿತ್ವಾದಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಮಿಶ್ರೇಣೇತ್ಯಾದಿವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಯದಿ ಭಗವದ್ವಚನಂ ಸಂಕೀರ್ಣಮಿವ ತೇ ಭಾತಿ, ತರ್ಹಿ ತೇನ ತ್ವದೀಯಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಮೋಹನಮೇವ ತಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ, ಕಿಮಿತಿ ಮೋಹಯಸೀವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಮಮೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಿ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದ್ ಯುಗಪದೇಕಪುರುಷಾನನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕೇ ಕಥ್ಯೇತೇ, ತಥಾ ಚ ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತ್ವಂ ನಿಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ತೇ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಮೋಹನಮಭಿಮತಮಿತಿ, ಭಗವತೋ ಮತಮನುವದತಿ –
ತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇಕಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಾರ್ಧೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಭಾಗವತಮತಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಏಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೋಕ್ತಿಃ ।
ಏಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಬುದ್ಧಿಮಿತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ಇದಮಿತಿ ।
ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸತೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ದೇಹಶಕ್ತೇಃ ಸಮರಸಮಾರಂಭಾವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚೇದಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಅನುಗುಣಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾನ್ಯತರೋಕ್ತೌ ತೇನ ಶ್ರೋತುಃ ಶ್ರೇಯೋಽವಾಪ್ತಿಂ ಫಲಮಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ತದೇಕಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ, ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಗುಣಭೂತಮಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಮಪಿ ವೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ನನು ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಮಾತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯಾರ್ಜುನಸ್ಯಾನ್ಯತರವಿಷಯಾ ಶುಶ್ರೂಷಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಭಗವದ್ವಚನಾಭಾವೇ ದ್ವಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಬುದ್ಧ್ಯಾ ನಾನ್ಯತರಪ್ರಾರ್ಥನಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ನಹಿ ತಥಾವಿಧಂ ಭಗವದ್ವಚನಂ ಭವತೇಷ್ಟಂ, ಭಗವತಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತಸ್ತದಭಾವಾದುಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾ ನ ಯುಕ್ತಾಽನ್ಯತರಪ್ರಾರ್ಥನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಸಮ್ಮುಚ್ಚಯವಿರೋಧಿತಯಾ ಪ್ರಶ್ನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತಿವಚನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಪ್ರಶ್ನೇತಿ।
ಯೇಯಂ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಃ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮನುಷ್ಠಾತುಮಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ। ತೇಷಾಂ ದ್ವಿಧಾ ಸ್ಥಿತಿರ್ಮಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತೇತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ।
ಸ್ಥಿತಿಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನುಷ್ಠೇಯೇತಿ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರವಚನಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಪ್ರವಕ್ತಾರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸರ್ಗಾದಾವಿತಿ।
ಪ್ರವಚನಸ್ಯಾಯಥಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ಸರ್ವಜ್ಞೇನೇತಿ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವದುಪದೇಶಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅನಘೇತಿ।
ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥೇ ತತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮೀ । ಜ್ಞಾನಂ - ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುವಿಷಯಂ ತದೇವ ಯೋಗಶಬ್ದಿತಂ, ಯುಜ್ಯತೇಽನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತೇನ । ನಿಷ್ಠೇತ್ಯನುವರ್ತತೇ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನೋಪಾಯಮುಪದಿದಿಕ್ಷುಃ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ।
ತೇಷಾಮೇವ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇತಿ।
ತೇಷಾಂ ಜಪಾದಿಪಾರವಶ್ಯೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಪರಾಙ್ಮುಖತ್ವಂ ಪರಾಕರೋತಿ -
ವೇದಾಂತೇತಿ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಾಂ ಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವೇನ ಫಲಾವಸ್ಥತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪರಮಹಂಸೇತಿ।
ಕರ್ಮ - ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಹಿತಂ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ತದೇವ ಯುಜ್ಯತೇ ತೇನಾಭ್ಯುದಯೇನೇತಿ ಯೋಗಸ್ಥೇನ ನಿಷ್ಠಾ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಪ್ರೋಕ್ತೇತ್ಯನುಷಂಗಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ -
ಕರ್ಮೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಂ ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಯದಿ ಚೇತಿ।
ಇಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಮೂಲವಿಕಲತಯಾ ವಿಭ್ರಮತ್ಚಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೇದೇಷ್ವಿತಿ।
ತಸ್ಯಾಶಿಷ್ಯತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಕಥನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಸನ್ನಾಯೇತಿ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಔದಾಸೀನ್ಯಾದನ್ಯಥೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಿಯಾಯೇತಿ।
ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭಿನ್ನಪುರುಷಕರ್ತೃಕಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ, ತೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಭಗವದಭೀಷ್ಟಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ।
ನನ್ವರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಾರಿತ್ವಾದ್ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಶ್ರವಣಾನಂತರಮುಭಯನಿರ್ದೇಶಾನುಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ತು ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಗವತೋ ಮತಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾರ್ಜುನೇಽನುರಾಗಾತಿರೇಕಾದಿತರೇಷು ಚ ತದಭಾವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯದಿ ಪುನರಿತಿ।
ಅಪ್ರಮಾಣಭೂತತ್ವಮ್ - ಅನಾಪ್ತತ್ವಮ್ ।ನ ಚ ಭಗವತೋ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವೇನಾಪ್ತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್, ’ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ।
ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಸ್ಯ ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ।
॥೩॥
ಕಿಮಿತಿ ಭಗವತಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ’ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇದ್’ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮುಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದರ್ಜುನೇನೇತಿ।
ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮೇವಾಧಿಕಾರೋ ಭಗವತೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತದೀಯವಿಭಾಗವಚನವಿರೋಧಾದಿತಿ ವಿಭಾಗವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ
॥೩॥
ತರ್ಹಿ ವಿಭಾಗವಚನಾನುರೋಧಾದರ್ಜುನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವಾಧಿಕಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಂ ಚೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಪೀತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ । ಅರ್ಜುನಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಭಗವಾನಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಂತರೇಣಾಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾನಾವಾಪ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪರಬುದ್ಧಿಮನುರುಧ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ವಿಭಾಗವಚನವಶಾದಸಮುಚ್ಚಯಶ್ಚೇದ್ ಉಭಯೋರಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮವದ್ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯೇದ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಽಪಿ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾವನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ವಾವಿಶೇಷಾನ್ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುರಿತಿ । ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ತ್ವಿತಿ ।
ನಹಿ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಂ ಫಲಸಿದ್ಧೌ ಸಹಕಾರಿಸಾಪೇಕ್ಷಮಾಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥೇದಮಪಿ ಚ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ ನಾನ್ಯದಪೇಕ್ಷತೇ । ತದಾಹ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
‘ಯಸ್ಯ ವಾ ಏತತ್ ಕರ್ಮ’ (ಕೌ. ಉ. ೪. ೧೭) ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಿವ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ತಾಶ್ಚನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನ ವಿಭಜತೇ -
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಅನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಂ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಾ ತಥಾತ್ವೇ, ಗೃಹಸ್ಥಾದೀನಾಮೈಹಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಜ್ಞಾನಹೇತವಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅನಿಯಮಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇಹೇತಿ ।
ನೇಮಾನಿ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಣಾನಿ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಾತ್ತೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಾವತೈವ ಕೃತಾರ್ಥಾನಾಂ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಹೇತುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಅನಾರಂಭಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಕ್ರಮವಿಪರೀತವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ-
ಅನನುಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ।
ನಿಷ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಿಷ್ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಭಾವಾವಸ್ಥಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಧನಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಾಯಲಬ್ಧಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಪುಮರ್ಥಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕವಚನಸ್ಯಾನ್ವಯೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಪಾಯತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಾವೇ ಕುತೋ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯೋಪಾಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಕರ್ಮಯೋಗೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಮುಪಾಯೋಪೇಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಶ್ರುತಾವಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಯತ್ವೋಪಪಾದನಂ, ತದಿದಾನೀಮುದಾಹರತಿ -
ಇಹಾಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಕರ್ಮಣಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಾಶಂಕಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಶಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೩), ‘ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾದ್ ಯತಯಃ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩-೨-೬) ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತತ್ರೈವ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಲೋಕೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಂ, ‘ಯತೋ ಯತೋ ನಿವರ್ತತೇ ತತಸ್ತತೋ ವಿಮುಚ್ಯತೇ । ನಿವರ್ತನಾದ್ಧಿ ಸರ್ವತೋ ನ ವೇತ್ತಿ ದುಃಖಮಣ್ವಪಿ ॥‘ (ಸಂ. ಶಾ. ೩. ೩೬೪) ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೋತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ತರಾರ್ಧಮವತಾರ್ಯ, ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ನಞಮನುಕೃಷ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ
॥ ೪ ॥
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ಹೇತುಂ ವಕ್ತುಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾದೇವ ಸಿದ್ಧಿಮಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕದಾಚಿತ್ - ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಮಪಿ, ನ ಕಶ್ಚಿದಕರ್ಮಕೃತ್ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಾದ್ ಜ್ಞಾನವಾನಪಿ ಗುಣೈರವಶಃ ಸನ್ ಕರ್ಮ ಕಾರ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನವತಃ ಸಂನ್ಯಾಸವಚನಮನವಕಾಶಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಜ್ಞ ಇತೀತಿ ।
ತಮೇವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವತೋ ಗುಣೈರವಿಚಾಲ್ಯತಯಾ ಗುಣಾತೀತತ್ವವಚನಾದಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣೈರಿಚ್ಛಾಭೇದೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ತಸ್ಯ ಅಜಿತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಗುಣಪ್ರಯುಕ್ತಚಲನಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಚಲನಬಲಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಾರಸಿಕಚಲನಾಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ
॥ ೫ ॥
ಆತ್ಮಜ್ಞವದನಾತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಾಕುರ್ವತೋ ನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ, ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಂ ನಿಯಂತುಮಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಮೂರ್ಖಸ್ಯಾಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚೋದಿತಾಕರಣಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ -
ತದಸದಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಚಾರತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಚಾರತಾಮೇವ ವರ್ಣಯತಿ -
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ
॥ ೬ ॥
ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಚೋದಿತಮಕುರ್ವತೋ ಜಾಗ್ರತೋ ವಿಷಯಾಂತರದರ್ಶನಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಹಿತಮನುತಿಷ್ಠತಸ್ತಸ್ಯೈವ ಫಲಾಭಿಲಾಷವಿಕಲಸ್ಯ ಸದಾಚಾರತ್ವೇನ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ವಿಹಿತಮನುತಿಷ್ಠತೋ, ಮೂರ್ಖಾತ್ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜತೋ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಸ್ತು ಪುನರಿತಿ
॥ ೭ ॥
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನೋ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮುಪದಿಷ್ಟಮನೂದ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾನಮಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಂ ಭಗವದನುಮತಿಕಥನೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ತ್ವಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ತನ್ನಿಯತ ತಸ್ಯಾಧಿಕೃತಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಾವಧಿಕೃತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತದಪಿ ನಿತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಫಲಾಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಂ - ನಿಯಮೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮುಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಮನುವದತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರಣಸ್ಯ ಅಕರಣಾಜ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯೇವ ಕರ್ಮಣಿ ದೇಹಾದಿಚೇಷ್ಟಾದ್ವಾರಾ ಶರೀರಂ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯತಿ, ತದಭಾವೇ ಜೀವನಮೇವ ದುರ್ಲಭಂ ಭವೇದಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೮ ॥
‘ಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುಃ’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨-೨೪೧-೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರ್ಬಂಧಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ, ತತ್ರ ಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಸ್ಯ ತದಕರಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಮಂತರೇಣ ಯಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ನಹಿ ಕರ್ಮಾರ್ಥಮೇವ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಜ್ಞೋ ವೈ ವಿಷ್ಣುರಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುಃ’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨-೨೪೧-೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ? ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಬಂಧಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೯ ॥
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನೈಮಿತ್ತಿಕಸಹಿತಸ್ಯ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನಾನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರನೇನ ಯಜ್ಞೇನ ವೃದ್ಧಿರಸ್ಮಾಭಿಃ ಶಕ್ಯಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಷ ಇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಕಥಂ ಪುನರಭೀಷ್ಟಫಲವಿಶೇಷಹೇತುತ್ವಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ? ನಹಿ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾದೃತೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿರಭ್ಯುದಯೋ ಲಭ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಂತರೇಣ ನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಂ ಸೇದ್ಧುಂ ಪಾರಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ದೇವಾನಿತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಬುಭುಕ್ಷುತ್ವವಿಭಾಗೇನ ಶ್ರೇಯಸಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ॥ ೧೧ ॥
ಇತಶ್ಚಾಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಥಮಸ್ಮಾಭಿರ್ಭಾವಿತಾಃ ಸಂತೋ ದೇವಾ ಭಾವಯಿಷ್ಯಂತಿ ಅಸ್ಮಾನಿತಿ, ತದಾಹ -
ಇಷ್ಟಾನಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಯೋರ್ಭಾವೇಽಪಿ, ಕಥಂ ಸ್ತ್ರೀಪಶುಪುತ್ರಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇಷ್ಟಾನ್ ಅಭಿಪ್ರೇತಾನಿತಿ ।
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚ ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ಭೋಗೋ ನಿರ್ವರ್ತನೀಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತೈರಿತಿ ।
ಆನೃಣ್ಯಮಕೃತ್ವಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅಯಮರ್ಥಃ - ದೇವಾನಾಮೃಷೀಣಾಂ ಪಿತೃಣಾಂ ಚ ಯಜ್ಞೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಪ್ರಜಯಾ ಚ ಸಂತೋಷಮನಾಪಾದ್ಯ, ಸ್ವಕೀಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಮೇವ ಪೋಷ್ಟುಂ ಭುಂಜಾನಸ್ತಸ್ಕರೋ ಭವತೀತಿ ॥ ೧೨ ॥
ದೇವಾದಿಭ್ಯಃ ಸಂವಿಭಾಗಮಕೃತ್ವಾ ಭುಂಜಾನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ತದನ್ಯೇಷಾಂ ಸರ್ವದೋಷರಾಹಿತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಶಿನೋ ಯೇ ಪುನಸ್ತೇ ತಾದೃಶಾಃ ಸಂತಃ ಸರ್ವಕಿಲ್ಬಿಷೈರ್ಮುಚ್ಯಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತೈರ್ದತ್ತಾನಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಭುಂಜತ ಇತಿ ।
ದೇವಯಜ್ಞಾದೀನ್ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪಿತೃಯಜ್ಞೋ ಮನುಷ್ಯಯಜ್ಞೋ ಭೂತಯಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞಶ್ಚೇತಿ ಚತ್ವಾರೋ ಯಜ್ಞಾಃ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಚುಲ್ಲೀಶಬ್ದೇನ ಪಿಠರಧಾರಣಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ವಂತೋ ವಿನ್ಯಾಸವಿಶೇಷವಂತಸ್ತ್ರಯೋ ಗ್ರಾವಾಣೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕಂಡನೀ ಪೇಷಣೀ ಮಾರ್ಜನೀ ಉದಕುಂಭಶ್ಚೇತ್ಯೇತೇ ಹಿಂಸಾಹೇತವೋ ಗೃಹೀತಾಃ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಪಂಚ, ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸೂನಾಸ್ಥಾನಾನಿ - ಹಿಂಸಾಕಾರಣಾನಿ, ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೈಃ ಸರ್ವೈರಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕದುರಿತೈರ್ಮುಚ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಮಾದಃ -
ವಿಚಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಮುಪನತಂ ಪಾದಪಾತಾದಿಕರ್ಮ, ತೇನ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಹಿಂಸಾ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಶುಚಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಾದಿಗೃಹೀತಂ, ತದುತ್ಥೈಶ್ಚ ಪಾಪೈರ್ಮಹಾಯಜ್ಞಕಾರಿಣೋ ಮುಚ್ಯಂತೇ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ
‘ಕಂಡನಂ ಪೇಷಣಂ ಚು್ಲ್ಲೀ ಉದಕುಂಭಶ್ಚ ಮಾರ್ಜನೀ ।ಪಂಚ ಸೂನಾ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಪಂಚಯಜ್ಞಾತ್ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ॥ ‘ (ಮನುಃ - ೩ -೬೮) ಇತಿ ।‘ಪಂಚ ಸೂನಾ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಚುಲ್ಲೀ ಪೇಷಣ್ಯವಸ್ಕರಃ ।
ಕಂಡನೀ ಚೈವ (ಚೋದ) ಕುಮ್ಮಶ್ಚ ವಧ್ಯಂತೇ ಯಾಂಸ್ತು ವಾಹಯನ್'
ಇತಿ ಚ । ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಸೂನಾಸ್ತಾ ಯೋ ವಾಹಯನ್ - ಆಪಾದಯನ್ ವರ್ತತೇ, ತೇನ ಪ್ರಾಣಿನೋ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಮಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಚ ವಧ್ಯಂತೇ ।
ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಮಪಿ ಪಾಪಂ ಮಹಾಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪ್ರಣಶ್ಯತೀತಿ ಮಹಾಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ತದನುಷ್ಠಾನವಿಮುಖಾನ್ ನಿಂದತಿ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಂಭರಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯೇ ಪಚಂತೀತಿ ।
ಸ್ವದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪೋಷಣಾರ್ಥಮೇವ ಪಾಕಂ ಕುರ್ವತಾಂ ದೇವಯಜ್ಞಾದಿಪರಾಙ್ಮುಖಾನಾಂ ಪಾಪಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಭುಂಜತ ಇತಿ ।
ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ತ್ವರ್ಥಕ್ರಮಾದಪಬಾಧನೀಯಃ ॥ ೧೩ ॥
ದೇವಯಜ್ಞಾದಿಕಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಿತಃಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜಗದಿತಿ ।
ನನು ಭುಕ್ತಮನ್ನಂ ರೇತೋಲೋಹಿತಪರಿಣತಿಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಜಾರೂಪೇಣ ಜಾಯತೇ, ತಚ್ಚಾನ್ನಂ ವೃಷ್ಟಿಸಂಭವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಂ, ತತ್ ಕಥಂ ಕರ್ಮಣೋ ಜಗಚ್ಚಕ್ರಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಕರ್ಮಣಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಅಗ್ನಾವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ದೇವತಾಭಿಧ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ತದುದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಹಿತಾಹುತಿರಪೂರ್ವತಾಂ ಗತಾ ರಶ್ಮಿದ್ವಾರೇಣಾದಿತ್ಯಮಾರುಹ್ಯ, ವೃಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ವ್ರಿಹಿಯವಾದ್ಯನ್ನಭಾವಮಾಪದ್ಯ, ಸಂಸ್ಕೃತೋಪಭುಕ್ತಾ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾ ಪ್ರಜಾಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಸಮುದ್ಭವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧೪) ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವೋದ್ಭವೇ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಋತ್ವಿಗಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯದೇವತಯೋಃ ಸಂಗ್ರಾಹಕಶ್ಚಕಾರಃ ॥ ೧೪ ॥
ಯತ್ ಅಪೂರ್ವಹೇತುತ್ವೇನ ಕರ್ಮೋಕ್ತಂ, ತತ್ ಕಿಂ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿ ? ಕಿಂ ವಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ಸಂದಿಹಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಕರ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ಸರ್ವಸ್ಯ ತದುದ್ಭವತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ತರ್ಹಿ ವೇದಾಖ್ಯಮನಾದಿನಿಧನಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾತ್ಮನೋ ವೇದಸ್ಯ ಪುನರಕ್ಷರೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದೇವ ಸಮುದ್ಭವೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಕ್ಷರಮೇವೋಕ್ತಂ, ತತ್ ಕಥಂ ತಸ್ಮಾದೇವೋದ್ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂದೇಹಾತ್ ಕಥಂ ತದುಕ್ತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ? ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ವಿಶೇಷಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಗತಮಪೀತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಅಧಿಕೃತೇನ ಅಧ್ಯಯನಾದಿದ್ವಾರಾ ಜಗಚ್ಚಕ್ರಮನುವರ್ತನೀಯಮ್ , ಅನ್ಯಥೇಶ್ವರಾಜ್ಞಾತಿಲಂಘಿನಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
‘ನ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೪) ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜಗಚ್ಚಕ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾನುವರ್ತನೇ ವೃಥಾ ಜೀವನಮಘಸಾಧನಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವತಾ ನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮ, ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಅಜ್ಞೇನೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ? ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಟೇನಾಪಿ ತತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವಾಧಿಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶ್ಂಕ್ಯ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ನಹಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾನಾತ್ಮಜ್ಞೇನೈವ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನು್ಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ‘ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೯) ಇತ್ಯಾದಿ ಕಿಮರ್ಥಂ, ನಹಿ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ತು ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವೃತ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ -
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮ್ - ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಾಗತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಬಹುಕಾರಣಮ್ - ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದೋ ದೇವತಾಪ್ರೀತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ । ದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಂ - ‘ತೈರ್ದತ್ತಾನ್ ಅಪ್ರದಾಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧೨) ಇತ್ಯಾದಿ ॥ ೧೬ ॥
ವೃತ್ತಮರ್ಥಮೇವಂ ವಿಭಜ್ಯಾನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮಾಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಮಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ ಭಗವಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನ್ವೇಷಾ ಆಶಂಕಾ ನಾವಕಾಶಮಾಸಾದಯತಿ, ಅನಾತ್ಮಜ್ಞೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಬಹುಶೋ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಸಂನ್ಯಾಸಂ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಮರ್ಥಃ, ನಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ವಿವೇಕಾರ್ಥಮಿಹ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಕೀರ್ತಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಏತಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಂ ಚೇದಾತ್ಮವೇದನಮ್ , ಅನರ್ಥಕಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪಾತಿಕವಿಜ್ಞಾನಫಲಮಾಹ -
ನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಂ ತೇಷಾಮೇವ ವ್ಯುತ್ಥಾನೇ ಮುಖ್ಯಮಧಿಕಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ ।
ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಏಷಣಾನಾಂ ತಾಭ್ಯೋ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ ಅವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
‘ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩-೫-೧) ಇತಿ ವಚನಂ ವ್ಯುತ್ಥಾನವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದ್ವದೇವ ತೇಷಾಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಅಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಾಮಾಶ್ರಮಧರ್ಮವದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರನುಷ್ಠಾಪಕಾಭಾವಾದ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಸ್ಮಿನ್ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ಪರ್ಯಾಲೋಚ್ಯಮಾನೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಕಟೀಕುರ್ವನ್ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮ ಜೀವತೇತಿ ನಿಯಮೇ ‘ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೩) ಇತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮಿತಿ ಪರಿಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರಮುದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಗರಾಹಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತದನಾತ್ಮಜ್ಞೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ -
ಯಸ್ತು ಸಾಂಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ, ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನಾತ್ಮನೈವ ಪರಿತೃಪ್ತತ್ವಾತ್ ನಾನ್ನಪಾನಾದಿನಾ ಸಾಧ್ಯಾ ತೃ್ಪ್ತಿರಿಷ್ಟಾ । ತೇನ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಾ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಽಪಿ ನಾನ್ನರಸಾದೌ ಆಸಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮತೃಪ್ತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚಾತ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವತೋ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತದನಾತ್ಮವಿದಾ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಾ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನ್ಯೇವೇತಿ ।
ರತಿತೃಪ್ತಿಸಂತೋಷಾಣಾಂ ಮೋದಪ್ರಮೋದಾನಂದವತ್ ಅವಾಂತರಭೇದಃ । ಅಥವಾ ರತಿರ್ವಿಷಯಾಸಕ್ತಿಃ, ತೃಪ್ತಿರ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಸಂಪರ್ಕಜಂ ಸುಖಂ, ಸಂತೋಷೋಽಭೀಷ್ಟವಿಷಯಮಾತ್ರಲಾಭಾಧೀನಂ ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ನನು ಆತ್ಮರತೇರಾತ್ಮತೃಪ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂತುಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಮುಕ್ತಯೇ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಈದೃಶ ಇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಇತಶ್ಚಾತ್ಮವಿದೋ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಯೋರನ್ಯತರತ್ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕೃತೇನ -ಸುಕೃತೇನಾತ್ಮವಿದೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೈವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯವಾಯನಿವೃತ್ತಯೇ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯುತಿಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ವಾ ಕರ್ಮ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಕಂಚಿದ್ ಭೂತವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥೋ ವಿದುಷಃ ಸಾಧ್ಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತದರ್ಥಂ ತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪಾದಮಾದತ್ತೇ -
ನೈವೇತಿ ।
ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿದಃ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯಭ್ಯುದಯಾನರ್ಥಿತ್ವಾತ್ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ಕೃತಂ - ಕರ್ಮಾರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವಿದಾ ಚೇತ್ ಕರ್ಮ ನ ಕ್ರಿಯತೇ, ತರ್ಹಿ ತೇನಾಕೃತೇನ ತಸ್ಯಾನರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತರ್ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತೋ ನ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕೃತಮರ್ಥವದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ನಚಾಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಣಮ್ - ಆಲಂಬನಂ, ನೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಕಂಚಿದಿತಿ ।
ಭೂತವಿಶೇಷಸ್ಯಾಶ್ರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಸವಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಮಯಾಽಽಪಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಜುನಸ್ಯ ಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಮಿತಿ
॥ ೧೮ ॥
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್-ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರಾಹಿತ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಮೋಕ್ಷಮೇವಾಪೇಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ಕಥಂ ಕರ್ಮಣಿ ಫಲಂತರವತಿ ನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸಕ್ತೋ ಹೀತಿ
॥ ೧೯ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಜಿತಂದ್ರಿಯೋಽಪಿ ವಿವೇಕೀ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರಜಸ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ತಥಾಽಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ತ್ವಯಾ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಮಪಿ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮರ್ಹಸೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ತ್ವಯಾ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ
॥ ೨೦ ॥
ಜ್ಞಾನವತಾ ಕೃತಾರ್ಥೇನ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಪಿ ನ ಪ್ರವರ್ತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮುತ್ಥಾಪ್ಯ, ಪರಿಹರತಿ -
ಲೋಕೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಾಧ್ಯಯನಸಂಪನ್ನತ್ವೇನಾಭಿಮತೋ ಯದ್ಯದ್ - ವಿಹಿತಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ವಾ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠತಿ, ತತ್ತದೇವ ಪ್ರಾಕೃತೋ ಜನೋಽನುವರ್ತತೇ । ತೇನ ವಿದ್ಯಾವತಾಽಪಿ ಲೋಕಮರ್ಯಾದಾಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಂ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠಾನುಸಾರಿತ್ವಮಿತರೇಷಾಮಾಚಾರೇ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಕೃತಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ತತ್ರೈವ ಭಗವಂತಮುದಾಹರಣತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ತವಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾದ್ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವಿದ್ಯತೇ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾನವಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾವತೋಽಪಿ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಸಂಭಾವಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ವಯಾರ್ಥಂ ಪುನರ್ನಞೋಽನುವಾದಃ ।
ಭಗವತೋ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇ ತ್ವಯಾಽಪಿ ನಾನುಷ್ಠೇಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಮಮಾಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
॥ ೨೨ ॥
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹೋಽಪಿ ನ ತೇ ಕರ್ತವ್ಯೋ ವಿಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ
॥ ೨೩ ॥
ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ತವ ಮಾರ್ಗಾನುವರ್ತಿತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮುಚಿತಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದೂಷಯತಿ -
ತಥಾಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೌ ತದನುವರ್ತಿನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಲೋಕಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚೇಶ್ವರೇಣ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯದಿ ಕರ್ಮ ನ ಕುರ್ಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಕರಕರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಯತಿ -
ತೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಜೋಪಹತಿಃ ಪರಿಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ತಯಾ ತವ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಜಾನಾಮಿತಿ
॥ ೨೪ ॥
ತ್ವಾಮನಾಚರಂತಮನುವರ್ತತಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತಯಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಭಾವೇ ತದನುವರ್ತಿನಾಮಪಿ ತದಭಾವಾದೇವ ಸ್ಥಿತಿಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ , ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಾನಾಂ ವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಾದ್ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಂ ಪಾಪೋಪಹತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಪರಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃ್ತ್ತಿರೀಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾಯ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನೇನ ಜ್ಞಾನಾಭಿಭವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।
ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಆತ್ಮವಿದಿತಿ ।
ಯಥಾವದಾತ್ಮಾನಮವಗಚ್ಛನ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ ಕೃತಾರ್ಥೋ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಜುನಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನವತಿ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿತ್ವಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಹೀನೇ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯೋ ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಫಲತ್ವಾತ್ ಅನವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
>ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಆತ್ಮವಿದಾಽಪಿ ಪರಾನುಗ್ರಹಾಯ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮೇತಿ, ಆಹೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕರೂಪಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಸಕ್ತಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸಕ್ತಃ ಸನ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಂ ಫಲಭಿಸಂಧಿಂ ವಾ ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೨೫ ॥
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯೋತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯಂ,ಕರ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಿಂ ನು ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಕಾರಯೇತ್ , ತೇಷು ಪ್ರೀತಿಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ಕಾರಯೇದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ತದೇವೇತಿ
॥ ೨೬ ॥
‘ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಸಂಗಿನಾಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೨೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ; ತೇನೋತ್ತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಅವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಅವಾಸ್ತವಮ್ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಕಥಂ ಕುರ್ವನ್ನೇವ ತಸ್ಯಾಭಾವಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೇರಿತಿ ।
ಕರ್ಮಸು ಅವಿದುಷಃ ಸಕ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಪ್ರಕೃತೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಧಾನ ಶಬ್ದೇನ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಯೇತ್ಯುಭಯತಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ॥ ೨೭ ॥
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ಸಕ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿದುಷಸ್ತದಭಾವಮಭಿದಧಾತಿ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಂ ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಂ ವೇತ್ತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತ್ವವಿದಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದೇನಾಜ್ಞಾದ್ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಠಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗುಣಾನಾಮೇವ ಗುಣೇಷು ವರ್ತಮಾನತ್ವಮಯುಕ್ತಂ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಭಜತೇ -
ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮೇವ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾತ್ ಮೈವಮಿತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ, ತತ್ತ್ವವಿತ್ ಕರ್ಮಸು ದೃಢತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಿಮಾನಂ ನ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೮ ॥
ವಿದ್ವಾನ್ ಅವಿದ್ವಾನಿತ್ಯುಭಾವಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ, ವಿದ್ವಾನವಿದುಷೋ ಬುದ್ಧಿಭೇದಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇರುಕ್ತಗುಣೈರ್ದೇಹಾದಿಭಿರ್ವಿಕಾರೈಃ ಸಂಮೂಢಾಃ - ತಾನೇವ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಯೇ ತೇ ।
ಗುಣಾನಾಂ - ತೇಷಾಮೇವ ದೇಹಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಸು -ವ್ಯಾಪಾರೇಷು, ಸಜ್ಜಂತೇ - ಸಕ್ತಿಂ ದೃಢತರಾಮಾತ್ಮೀಯಬುದ್ಧಿಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಮನಾತ್ಮವಿದಾಂ ಸ್ವಯಮಾತ್ಮವಿದ್ ಬುದ್ಧಿಭೇದಂ ನಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ತಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೯ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಜ್ಞೋಽಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಮಾಣೇನ ತೇನ ಕರ್ಮ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಂ, ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ತು ತೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಿತವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಸಮರ್ಪಣೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಿವೇಕಬುದ್ಧಿಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ದರ್ಶಿತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತ್ಯಕ್ತಾಶೀಃ ಫಲಪ್ರಾರ್ಥನಾಹೀನಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಮಮೋಭೂತ್ವಾ , ಪುತ್ರಭ್ರಾತ್ರಾದಿಷ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಯುದ್ಧೇ ನಿಯೋಗೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಪುತ್ರಭ್ರಾತ್ರಾದಿಹಿಂಸಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯ ಸಂತಾಪಹೇತೋರ್ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಗತೇತಿ
॥ ೩೦ ॥
ಪ್ರಕೃತಂ ಭಗವತೋ ಮತಮುಕ್ತಪ್ರಕಾರಮನುಸೃತ್ಯೈವಾನುತಿಷ್ಠತಾಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಯದೇತದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟೇಽದೃಷ್ಠಾರ್ಥೇ ವಿಶ್ವಾಸವತ್ತ್ವಂ - ಶ್ರದ್ದಧಾನತ್ವಮ್ । ಗುಣೇಷು ದೋಷಾವಿಷ್ಕರಣಮ್ - ಅಸೂಯಾ । ಅಪಿರ್ಯಥೋಕ್ತಾಯಾ ಮುಕ್ತೇರಮುಖ್ಯತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ॥ ೩೧ ॥
ಭಗವನ್ಮತಾನನುವರ್ತಿನಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಂ ಭಗವನ್ಮತಾನುವರ್ತಿಭ್ಯೋ ವೈಪರೀತ್ಯಮ್ । ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಭ್ಯಸೂಯಂತಃ - ತತ್ರಾಸಂತಮಪಿ ದೋಷಮುದ್ಭಾವಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾನಿ - ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿಷಯಾಣಿ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಪ್ರಯೋಜನವಿಭಾಗತೋ ವಿವಿಧತ್ವಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಭಗವನ್ಮತಾನುವರ್ತನಮಂತರೇಣ ಪರಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವಧರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇ ಚ ಕಾರಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭಗವತ್ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಮೇವ ತತ್ರ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ವತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಾ ಇತಿ ।
ರಾಜಾನುಶಾಸನಾತಿಕ್ರಮೇ ದೋಷದರ್ಶನಾದ್ ಭಗವದನುಶಾಸನಾತಿಕ್ರಮೇಽಪಿ ದೋಷಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಂ ಭಯಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಸದೃಶಮಿತಿ । ತತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿವಶವರ್ತಿತ್ವೇ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಜ್ಞಾನವಾನಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಾಣ್ಯಪಿ ಭೂತಾನಿ ಅನಿಚ್ಛಂತ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃತಿಸದೃಶೀಂ ಚೇಷ್ಟಾಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧೀನತ್ವೇಽಪಿ, ಪ್ರಕೃತಿರ್ಭಗವತಾ ನಿಗ್ರಾಹ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿಗ್ರಹ ಇತಿ ।
ಕಾ ಪುನರಿಯಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ ? ಯದನುಸಾರಿಣೀ ಭೂತಾನಾಂ ಚೇಷ್ಟೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾಮೇತಿ ।
ಭಗವದಭಿಪ್ರೇತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾದಿ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಯಥೋಕ್ತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ವಸತ್ತಯಾ ಪ್ರವರ್ತಕಶ್ವೇತ್ , ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ವರ್ತಮಾನೇತಿ ।
ಸರ್ವೋ ಜಂತುರಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ವಿವೇಕಿಪ್ರವೃತ್ತೇರತಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಮನುಸರನ್ನಾಹ -
ಜ್ಞಾನವಾನಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತಾಮಜ್ಞಾನವತಾಂ ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧೀನತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾಂತಿ- ಪ್ರಕೃತಿಸದೃಶೀಂ ಚೇಷ್ಟಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಅನಿಚ್ಛಂತ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ಭಗವತಾ ತತ್ತುಲ್ಯೇನ ವಾ ಕೇನಚಿನ್ನಿಗ್ರಹಮಾಶಂಕ್ಯ ಅವತಾರಿತಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ -
ಮಮ ವೇತಿ
॥ ೩೩ ॥
ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೂತವರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿವಶವರ್ತಿತ್ವೇ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪುರುಷಕಾರವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿಶಂಕತೇ -
ಯದೀತಿ ।
ನನು ಯಸ್ಯ ನ ಪ್ರಕೃತಿರಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಪುರುಷಕಾರಸಂಭವಾದರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ತದ್ವಿಷಯೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಶಂಕಿತದೋಷಂ ಶ್ಲೋಕೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೀಪ್ಸಾಯಾಃ ಸರ್ವಕರಣಾಗೋಚರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಂ ರಾಗದ್ವೇಷಯೋರವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಇಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿವಿಷಯಂ ವಿಭಾಗೇನ ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷಕಾರವಿಷಯಾಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ದೂಷಣಂ ಕಥಂ ಸಮಾಧೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಯೋರಿತ್ಯಾದ್ಯವತಾರಿತಂ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿವಶತ್ವಾತ್ ಜಂತೋರ್ನೈವ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಾ ಹೀತಿ ।
ರಾಗದ್ವೇಷದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತಿವಶವರ್ತಿತ್ವೇ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ಯಾಗಾದಿ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ರಾಗಾದಿನಿವಾರಣೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಪಾರವಶ್ಯಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಬಂಧನೌ ಹಿ ರಾಗದ್ವೇಷೌ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾದವಧೇಯಮ್ ।
ರಾಗದ್ವೇಷಯೋರ್ಮೂಲನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಧ್ವಂಸೇ ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಭಿಸಂಧಾಯೋಕ್ತಂ -
ತದೇತಿ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನಿಯೋಗಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಾೋ ಹೇತುರ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕಟಿತಃ । ಸ ಚ ಪೂರ್ವೇಣ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಂಬಂಧನೀಯಃ ।
ಪುರುಷಪರಿಪಂಥಿತ್ವಮೇವ ತಯೋಃ ಸೋದಾಹರಣಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಸ್ಯೇತಿ
॥ ೩೪ ॥
ರಾಗದ್ವೇಷಯೋಃ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಪರಮತೋಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ -
ಪರಧರ್ಮೋಽಪೀತಿ ।
ಸ್ವಧರ್ಮವದಿತ್ಯಪ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನಂ ದೂಷಯನ್ನುತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ಕ್ಷತ್ರಧರ್ಮಾದ್ ಯುದ್ಧಾದ್ ದುರನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪರಿವ್ರಾಡ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಭಿಕ್ಷಾಶನಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸ್ವನುಷ್ಠೇಯತಯಾಽಪಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಧರ್ಮಮವಧೂಯ ಪರಧರ್ಮಮನುತಿಷ್ಠತಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾತಿಕ್ರಮಕೃತದೋಷಸ್ಯ ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾನ್ನ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ಸಾಧೀಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ಪ್ರಾಗೇವಾನರ್ಥಮೂಲಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪುನಸ್ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ - ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ- ವಿವಿಧೇಷು ಪ್ರದೇಶೇಷು ಕ್ಷಿಪ್ತಂ, ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅನವಧಾರಿತಮ್, ಅನೇಕತ್ರೋಕ್ತಾತ್ವಾದನೇಕಧಾ ಅವಿವೇಕಕಾಮಾದಿಭಿರ್ವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನರ್ಥಮೂಲಂ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಂ, ತತ್ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಮಿಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾತೇ ಹೀತಿ । ಕುರ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಜ್ಜ್ಞಾನಮರ್ಥವದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಾಕ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪಿ ಬಲಾದೇವ ದುಶ್ಚರಿತಪ್ರೇರಿತತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಚಷ್ಟೇ -
ರಾಜ್ಞೇವೇತಿ ।
ವಿನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಸ್ಯೇಚ್ಛಾಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತದಭಾವೇ ತದಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ರಾಜ್ಞೇವೇತ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ
॥ ೩೬ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವೈರಿತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಪ್ರಸ್ತುತಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಂ ತ್ವಮಿತಿ ।
ಭಗವಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಪೌರಾಣಿಕಂ ವಚನಮುದಾಹರತಿ -
ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಮಗ್ರಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಿಶೇಷಣೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅಥ ಶಬ್ದಸ್ತಥಾಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷಶಬ್ದೇನ ತದುಪಾಯೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಉದಾಹೃತವಚಸಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಐಶ್ವರ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರೈವ ಪೌರಾಣಿಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತಿಮಿತಿ ।
ಭೃತಾನಾಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಾರಣಾರ್ಥೌ ಚ ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಶಬ್ದೌ । ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರಗೋಚರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಆಗತಿರ್ಗತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾಗಾಮಿನ್ಯೌ ಸಂಪದಾಪದೌ ಸೂಚ್ಯೇತೇ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
ವೇತ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸಮಗ್ರೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಸಂಪತ್ತಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೋ ಭಗವಾನ್ ಕಿಮುಕ್ತವಾನಿತಿ, ತದಾಹ -
ಕಾಮ ಇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಶತ್ರುತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಯನ್ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯೈವ ಕೋಧತ್ವಂ, ತದಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಕಾಮಕ್ರೋಧಯೋರೇವ ಹೇಯತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಕಾರಣಂ ಕಥಯತಿ -
ರಜೋಗುಣೇತಿ ।
ಕಾರಣದ್ವಾರಾ ಕಾಮಾದೇರೇವ ಹೇಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ರಜೋಗುಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯ ಪುರುಷಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮೇವ, ನ ರಜೋಗುಣಜನಕತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾಮೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರೈವಾನುಭವಾನುಸಾರಿಣೀಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತೃಷ್ಣಯಾ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಾಯೋಗ್ಯವಿಭಾಗಮಂತರೇಣ ಬಹುವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮಹಾಶನ ಇತಿ ।
ಬಹುವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವೇಽಸ್ಯ ಪಾಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾಮೇನೇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೩೭ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾಸ್ಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ।
ಸಹಜಸ್ಯ ಧೂಮಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕವಹ್ನಿಂ ಪ್ರತಿ ಆವರಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಅಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕೇನೇತಿ
॥ ೩೮ ॥
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಆವರಣಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಿನೋ ನಿತ್ಯವೈರಿಣೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಆವೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಪ್ರತಿ ವೈರಿತ್ವೇಽಪಿ, ನಿತ್ಯವೈರಿತ್ವಂ ಕಾಮಸ್ಯ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೀ ಹೀತಿ ।
ಅನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿಮಂತರೇಣ ಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾವಸ್ಥಾ ಪೂರ್ವಮೇವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತಃ ಶಬ್ದೇನ ಕಾಮಪ್ರಸಕ್ತಿರೇವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ನಿತ್ಯಮೇವೇತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾ ಚ ಕಾಮಸ್ಯ ಕಥ್ಯತೇ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಮಾತ್ಮತಾ ऩ ಪ್ರಶಸ್ತೇತಿ ಕಾಮೋ ನಿತ್ಯವೈರೀ ಭವತಿ, ತತಃ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನಿವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ನಾಸೌ ನಿತ್ಯವೈರೀತ್ಯೇತದುಪಪಾದಯತಿ -
ಸ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಾ ।
ಅಜ್ಞಂಪ್ರತಿ ವೈರಿತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕಾಮಸ್ಯ ನಿತ್ಯವೈರಿತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿತ್ಯವೈರಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಮವಾಂತರಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತಂ ವೈರಿಣಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕಿಂರೂಪೇಣೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೩೯ ॥
ಕಾಮಸ್ಯ ನಿರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಕತ್ವಾಭಾವಂ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಶ್ರಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಮಧಿಷ್ಠಾನ ಇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯ ನಿತ್ಯವೈರಿತ್ವೇನ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಿತಸ್ಯ ಕಿಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಿತಿ
॥ ೪೦ ॥
ತೇಷಾಂ ಕಾಮಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಸಾಶ್ರಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ - ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪೂರ್ವಂ - ಕಾಮನಿರೋಧಾತ್ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷು ನಿಯಮಿತೇಷು ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯೋರ್ನಿಯಮಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತರಪ್ರವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಫಲತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಾಪಮೂಲತಯಾ ಕಾಮಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮುನ್ನೇಯಮ್ । ಕಾಮಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವೇ ವೈರಿತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಭೇದಮಾವೇದಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೪೧ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಕಾಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ದುಷ್ಕರತ್ವಂ ಮನ್ವಾನೋ ‘ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೫೯) ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಂಚೇತಿ । ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯವತ್ । ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಕಿಮಪೇಕ್ಷಯಾ ತೇಷಾಂ ಪರತ್ವಂ ? ತತ್ರಾಹ -
ದೇಹಮಿತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪರತ್ವಂ ? ತದಾಹ -
ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದಿನಾ ಮನಸಃ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಪರತ್ವಂ ಕಥಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಮನಸಿ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಬುದ್ಧಾವತಿದಿಶತಿ -
ತಥಾ ಮನಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
‘ಯೋ ಬುದ್ಧೇಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೪೨) ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನೋ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಂ ದೇಹಿನಮಿತಿ
॥ ೪೨ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಮಾಧಾನಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಕಾಮಜಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಮನೋ ಮನಃ ಸಮಾಧಾನೇ ಹೇತುರಿತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಸಂಸ್ತಭ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಶತ್ರುಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕಾಮರೂಪಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ದುರಾಸದತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ದೂರ್ವಿಜ್ಞೇಯೇತಿ ।
ಅನೇಕವಿಶೇಷೋಽತಾದೃಶೋ ಮಹಾಶನತ್ವಾದಿಃ, ತದನೇನೋಪಾಯಭೂತಾ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಕ್ತಾ, ಉಪೇಯಾ ತು ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಗುಣತ್ವೇನೇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ॥ ೪೩ ॥
ತತ್ಸತ್ ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನಕೃತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೩ ॥
ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಮಧ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಾತ್ಮನೋ ಯೋಗಸ್ಯ ಗೀತತ್ವಾದ್ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಸಮಾಪ್ತತ್ವಾದ್ ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷಾಭಾವಾದ್ ಉಕ್ತಯೋಗಸ್ಯ ಕೃತ್ರಿಮತ್ವಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ವಂಶಕಥನಪೂರ್ವಿಕಾಂ ಸ್ತುತಿಂ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೀಭಗವಾನಿತಿ ।
ತದೇತದ್ಭಗವದ್ವಚನಂ ವೃತ್ತಾನುವಾದದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಯೋಗಂ ವಿಭಜ್ಯಾನುವದತಿ-
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಸಹಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಖ್ಯೋ ಯೋಗೋ ಹೇತುಃ, ಅತಶ್ಚೋಪಾಯೋಪೇಯಭೂತಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇ ಯೋಗದ್ವಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಥವಾ, ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗೋಪಾಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೃಟಯತಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ -ಜ್ಞಾಯತೇ ಕರ್ಮಯೋಗಃ, ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಯೋಗ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇ ಯಥೋಕ್ತನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ, ತಥಾಽಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧ್ಯಾಯೇಷು ವಕ್ತವ್ಯಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗೀತಾಸು ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಮನಂತರಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ? ಅತ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ವಂಶಕಥನಂ -ಸಂಪ್ರದಾಯೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಸಂಪ್ರದಾಯೋಪದೇಶಶ್ಚ ಕೃತ್ರಿಮತ್ವಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಗಸ್ತುತೌ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ।
ಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರೋಪನ್ಯಾಸಮೇವಾನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಇಮಮಿತಿ ।
ಇಮಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಂ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಯೋಗಂ - ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಂ, ಕರ್ಮಯೋಗೋಪಾಯಲಭ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಮ್ ಅಕೃತಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನವ್ಯಗ್ರಾಣಾಂ ಪರಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದ್‌ ಭಗವತಸ್ತಥಾವಿಧಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಕೃತಾರ್ಥತಾ ಕಲ್ಪನೀಯೇತ್ಯಾಹ -
ವಿವಸ್ವತ ಇತಿ ।
ಅವ್ಯಯವೇದಮೂಲತ್ವಾದವ್ಯಯತ್ವಂ ಯೋಗಸ್ಯ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಿಮಿತಿ ಭಗವತಾ ಕೃತಾರ್ಥೇನಾಪಿ ಯೋಗಪ್ರವಚನಂ ಕೃತಮಿತಿ, ತದಾಹ -
ಜಗದಿತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಯೋಗೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಬಲಾಧಾನಂ ? ತದಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಾಃ, ಕ್ಷತ್ರಿಯಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಜಾತಿರುಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಯೋಗಪ್ರವಚನೇನ ಕ್ಷತ್ರಂ ರಕ್ಷಿತಂ, ತೇನ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಂ, ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ರಕ್ಷಣೀಯಂ ಜಗದಶೇಷಂ ರಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಂ ಜಗದ್ ಅನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ರಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಸ್ಯಾವ್ಯಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅವ್ಯಯಫಲತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮಫಲವತ್ ಉಕ್ತಯೋಗಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವಮನುಮೀಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಹತಮನುಮಾನಂ ನ ಪ್ರಮಾಣೀಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಗವತಾ ವಿವಸ್ವತೇ ಪ್ರೋಕ್ತೋ ಯೋಗಸ್ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪುತ್ರಾಯೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಆದಿರಾಜಾಯೇತಿ ಇಕ್ಷ್ವಾಕೋಃ ಸೂರ್ಯವಂಶಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥
ಯಥೋಕ್ತೇ ಯೋಗೇ ಪರಂಪರಾಗತೇ ವಿಶಿಷ್ಟಜನಸಮ್ಮತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸಂಪ್ರತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಂ, ತದಾಹ -
ಸ ಕಾಲೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಸಂಪತ್ತೀ ರಾಜತ್ವಂ ಯೇಷಾಂ, ತೇಷಾಮೇವ ಸೃಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥನಿರೀಕ್ಷಣಕ್ಷಮತ್ವಮೃಷಿತ್ವಮ್ । ಇಹೇತಿ ಭಗವತೋಽರ್ಜುನೇನ ಸಹ ಸಂವ್ಯವಹಾರಕಾಲೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಪರಂತಪೇತಿ ಸಂಬೋಧನಂ ವಿಭಜತೇ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ
॥ ೨ ॥
ಕಿಮಿತಿ ವರ್ತಮಾನೇ ಕಾಲೇ ಪ್ರಕೃತೋ ಯೋಗಃ ಸಂಪ್ರದಾಯರಹಿತೋಽಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ದುರ್ಬಲಾನಿತಿ ।
ತದೇವ ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಜಿತೇಂದ್ರಿಯಾನಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಪ್ರಧಾನಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಭಿರಭಿಭೂಯಮಾನೋ ಯೋಗಃ ನಷ್ಟಃ - ವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಂಪ್ರದಾಯಃ ಸಂಜಾತಃ, ತಥಾಽಪಿ ಯೋಗಾದೃತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಲೋಕಸ್ಯ ಲಭ್ಯತೇ ಚೇತ್ - ಕಿಮನೇನ ಯೋಗೋಪದೇಶೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಾಭಾಬೇ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಹ -
ಲೋಕಂ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋ ಯೋಗೋ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಂಪ್ರದಾಯಃ, ಅಧುನಾ ತು ಅನ್ಯೋ ಯೋಗೋ ಮದರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ ಭಗವತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಮೈ ಯಸ್ಮೈಕಸ್ಮೈಚಿತ್ ಪುರಾತನೋ ಯೋಗೋ ನೋಕ್ತೋ ಭಗವತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭಕ್ತೋಽಸೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಯೋಗಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ರಹಸ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಅನಾದಿವೇದಮೂಲತ್ವಾದ್ ಯೋಗಸ್ಯ ಪುರಾತನತ್ವಮ್ । ಭಕ್ತಿಃ - ಶರಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರೀತಿಃ, ತಯಾ ಯುಕ್ತಃ । ನಿಜರೂಪಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಭಕ್ತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಸಮಾನವಯಾಃ ಸ್ನಿಗ್ಧಃ ಸಹಾಯಃ ಸಖೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಏತದಿತಿ ಕಥಂ ಯೋಗೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ
॥ ೩ ॥
ಭಗವತಿ ಲೋಕಸ್ಯಾನೀಶ್ವರತ್ವಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವಯತಿ -
ಭಗವತೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂಭಗವತೋ ಮನುಷ್ಯವದವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾನೀಶ್ವರತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ತದ್ವಚನೇ ಶಂಕಿತವಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಭಗವತೋ ನಿಜರೂಪಮುಪೇತ್ಯ ನೇದಂ ಚೋದ್ಯಂ, ಕಿಂತು ಲೀಲಾವಿಗ್ರಹಂ ಗ್ರಹೀತ್ವೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಚೋದ್ಯಮಿವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ
॥ ೪ ॥
ಭಗವತ್ಯಜ್ಞಾನಾನ್ಮನುಷ್ಯತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ಪ್ರತಿವಚನಮವತಾರಯತಿ -
ಯಾ ವಾಸುದೇವ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಪ್ರಶ್ನೇ ಕಥಮಾಶಂಕಾಂತರಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಭಗವದ್ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ -
ಯದರ್ಥೋ ಹೀತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಶಂಕಿತಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ, ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಂ ವಕ್ತುಂ ಭಗವದ್ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೀತಾನೇಕಜನ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಮಮೈವ ನಾಸಾಧಾರಣಂ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ತವ ಚೇತಿ ।
ತಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾನಾವೃತಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ತಾನಿ ಮಮ ನ ಪ್ರತೀಯಂತೇ ? ತವಾವೃತಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಮಿತಿ ।
ಪರಾನ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ಪರಿಭವಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ತವ ಜ್ಞಾನಾವರಣಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಂತಪೇತಿ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವತಾ ಸಹಾತೀತಾನೇಕಜನ್ಮವತ್ತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ, ಜ್ಞಾನವೈಷಮ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ರಾಗಲೋಭಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಸರ್ವಾರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಹಮಿತಿ
॥ ೫ ॥
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್‌ ಜನ್ಮೈವಾಯುಕ್ತಮ್ , ಅತೀತಾನೇಕಜನ್ಮವತ್ತ್ವಂ ತು ದೂರೋತ್ಸಾರಿತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಮಾಯಾವಶಾಜ್ಜನ್ಮ ಸಂಭವತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಜನ್ಮಾಯೋಗೇ ಕಾರಣಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನಾನೂದ್ಯ, ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಜನ್ಮಸಂಭವೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾದೇಷ್ಟುಮ್ ಆತ್ಮಮಾಯಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮಾಭಾವೇ ಕಾರಣಾನುವಾದಭಾಗಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಜೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಜನ್ಮಸಂಭವೇ ಕಾರಣಕಥನಪರಮುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಪ್ರಕೃತಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ಮಾಯಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಭಗವದಧೀನತ್ವಮಾಹ -
ಮಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಧಿಕರಣದ್ವಾರೇಣಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ವೈಷ್ಣವೀಮಿತಿ ।
ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾಮಸು ಪಾಠಾದ್ ವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಯಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಜಗತೋ ಮಾಯಾವಶವರ್ತಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾತೋ ದೇಹವಾನಾಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಏವಮಹಮಪಿ ಮಾಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯತ್ಯಾ ಸ್ವವಶಯಾ ಸಂಭವಾಮಿ - ಜನ್ಮವ್ಯವಹಾರಮನುಭವಾಮಿ, ತೇನ ಮಾಯಾಮಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜನ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಭವಾಮೀತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿಭಜತೇ -
ದೇಹವಾನಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದೇರಿವ ತವಾಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಭಿಮಾನೋ ಜನ್ಮಾದಿವಿಷಯೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಾಗುಕ್ತಸ್ವರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।
ಆವೃತಜ್ಞಾನವತೋ ಲೋಕಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿವಿಷಯೇ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕವದಿತಿ
॥ ೬ ॥
ಯದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಮಾಯಾನಿಬಂಧನಂ ಜನ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಕಾಲಂ ಕಥಯತಿ -
ತಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಾತುರರ್ವರ್ಣ್ಯೇ ಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯೇ ಚ ಯಥಾವದನುಷ್ಠೀಯಮಾನೇ ನಾಸ್ತಿ ಧರ್ಮಹಾನಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ವರ್ಣೇತಿ ।
ವರ್ಣೈರಾಶ್ರಮೈಸ್ತದಾಚಾರೈಶ್ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ - ಜ್ಞಾಯತೇ ಧರ್ಮಃ, ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಧರ್ಮಹಾನೌ ಸಮಸ್ತಪುರುಷಾರ್ಥಭಂಗೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ।
ನಚ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಹಾನಿಂ ಸೋಢುಂ ಶಕ್ತೋ ಭವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಭಾರತೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಧರ್ಮಹಾನಿರೇವ ಭಗವತೋ ಮಾಯಾವಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತು ತೇಷಾಮಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಭ್ಯುತ್ಥಾನಮಿತಿ ।
ಯದಾ ಯದೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೭ ॥
ಯಥೋಕ್ತೇ ಕಾಲೇ ಕೃತಕೃತ್ಯಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಮಾಯಾಕೃತೇ ಜನ್ಮನಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಸಾಧೂನಾಂ ರಕ್ಷಣಮ್ , ಅಸಾಧೂನಾಂ ನಿಗ್ರಹಶ್ಚ ಭಗವದವತಾರಫಲಂ, ತಥಾ ಫಲಾಂತರಮಪಿ ತಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮೇ ಹಿ ಸ್ಥಾಪಿತೇ ಜಗದೇವ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ಭವತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಭಿನ್ನಮರ್ಯಾದಂ ಜಗದಸನ್ಗತಮಾಪದ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೮ ॥
ಮಾಯಾಮಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜನ್ಮ, ನ ವಾಸ್ತವಂ, ತಸ್ಯೈವ ಚ ಜಗತ್ಪರಿಪಾಲನಂ ಕರ್ಮ, ನಾನ್ಯಸ್ಯ, ಇತಿ ಜಾನತಃ ಶ್ರೇಯೋಽವಾಪ್ತಿಂದರ್ಶಯನ್ , ವಿಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ತಜ್ಜನ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ - ಮಾಯಾಮಯಂ, ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವೇದನಸ್ಯ ಯಥಾವತ್ವಂ, ವೇದ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದೇರುಕ್ತರೂಪಾನತಿವರ್ತಿತ್ವಮ್ । ಯದಿ ಪುನರ್ಭಗವತೋ ವಾಸ್ತವಂ ಜನ್ಮ, ಸಾಧುಜನಪರಿಪಾಲನಾದಿ ಚಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತದಾ ತತ್ತ್ವಾಪರಿಜ್ಞಾನಾಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಜನ್ಮಾದಿಃ ಸಂಸಾರೋ ದುರ್ವಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ
॥ ೯ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಸ್ಯ ನೂತನತ್ವೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ, ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಮನ್ಮಯತ್ವಸ್ಯ ಮದ್ಭಾವಗಮನೇನಾಪೌನರುತ್ತಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ, ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ಅಭೇದದರ್ಶನೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಾಮೇವೇತಿ ।
ತದುಪಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಮಾಮುಪಾಶ್ರಿತಾ ಇತಿ ಕೇವಲಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ‘ಜ್ಞಾನತಪಸಾ ಪೂತಾಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೧೦) ಇತಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಇತರೇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಚೇತ್ , ಪ್ರಾಗುಕ್ತವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ; ಯದಿ ತು ಕೇಭ್ಯಶ್ಚಿದೇವ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಯಚ್ಛೇತ್ , ತರ್ಹಿ, ತಸ್ಯ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಾದನೀಶ್ವರತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತವ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯೇ ಮುಮುಕ್ಷವಃ, ತೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಮೀಶ್ವರೋ ಜ್ಞಾನಸಂಪಾದನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ, ಫಲಾಂತರಾರ್ಥಿಭ್ಯಸ್ತು ತತ್ತದುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ತತ್ತದೇವ ದದಾತೀತಿ, ನಾಸ್ಯ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮೀಶ್ವರಾನುಸಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಾಂತರಾರ್ಥಿನಾಂ ಕುತಸ್ತದನುಸಾರಿತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩-೨-೩೮) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ಫಲಸ್ಯೇಶ್ವರಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ ತದನುವರ್ತಿತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಮೇತಿ ।
ಭಗವದ್ಭಜನಭಾಗಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಕೈವಲ್ಯಮೇಕರೂಪಂ ಕಿಮಿತಿ ನಾನುಗೃಹ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೇಕಸ್ಯೈವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪರ್ಯಾಯೇಣ ತದನುಪಪತ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಚ ವಿಭಾಗೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತಿ ಅನುಗ್ರಹವಿಭಾಗಂ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಫಲಪ್ರದಾನೇನಾನುಗೃಹ್ಣಾಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮೇವ ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ, ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವೇ ಕಥಂ ತೇಷ್ವನುಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯೇ ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರದಾನೇನ ಭಜಾಮೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಂತಿ ಕೇಚಿತ್ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಕರ್ಮಾಣೋ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಮೋಕ್ಷಮೇವಾಪೇಕ್ಷಮಾಣಾಃ, ತೇಷ್ವನುಗ್ರಹಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯೇ ಜ್ಞಾನಿನ ಇತಿ ।
ಕೇಚಿದಾರ್ತಾಃ ಸಂತೋ ಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಾಂತರರಹಿತಾ ಭಗವಂತಮೇವಾರ್ತಿಮಪಹರ್ತುಮನುವರ್ತಂತೇ, ತೇಷು ಭಗವತೋಽನುಗ್ರಹವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಭಗವತೋಽನುಗ್ರಹೇ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಂ ನಿವಾರಯತಿ -
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವೇ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವೇ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ಭಗವದನುಸರಣಮಾವಶ್ಯಕಮ್ ಇತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸರ್ವಥಾಽಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಾವಸ್ಥತ್ವಂ - ತೇನ ತೇನಾತ್ಮನಾ ಪರಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಮ್ ।
ಮಾರ್ಗಃ - ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಃ । ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಾದ್ ಇತರೇಷಾಮೀಶ್ವರಮಾರ್ಗಾನುವರ್ತಿತ್ವಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಫಲೇತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈರ್ಮಮ ಮಾರ್ಗಮನುವರ್ತಂತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೧೧ ॥
ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಭಗವತಾ ತೇಷ್ವನುಗ್ರಹವಿಧಾನಾತ್ ತಸ್ಯ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಯದಿ ನ ಭವತಃ, ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ರಾಗಾದ್ಯಭಾವಾದೇವ ಸರ್ವೇಷು ಪ್ರಾಣಿಷ್ವನುಗ್ರಹೇಚ್ಛಾ ತುಲ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ನಚ ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ಫಲಸ್ಯಾಲ್ಪೀಯಸಃ ಸಂಪಾದನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ನತು ಭಗವತೋ ಮಹತೋ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಪ್ರದಾನೇಽಶಕ್ತಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತಸ್ತವ ಸರ್ವಫಲಪ್ರದಾನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ಯಥೋಕ್ತಾನುಜಿಘೃಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ, ತ್ವಯಿ ಚ ಯಥೋಕ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯವತಿ ಸತಿ, ಸರ್ವೇ ಫಲ್ಗುಫಲಾದ್ ಅಭ್ಯುದಯಾದ್ವಿಮುಖಾ ಮೋಕ್ಷಮೇವಾಪೇಕ್ಷಮಾಣಾ ಜ್ಞಾನೇನ ತ್ವಾಮೇವ ಕಿಮಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇರನ್ ? ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ ತದುಪಾಯಭೂತಜ್ಞಾನಾದಪಿ ವೈಮುಖ್ಯಾದ್ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಹೇತುಮಭಿದಧಾನಃ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಸಿದ್ಧಿಮಿಚ್ಛತಾ ಕಿಮಿತಿ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ ದೇವತಾಪೂಜನಮಿಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಿನಾಂ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯವಿಭಾಗದರ್ಶಿನಾಂ ತದ್ದರ್ಶನೇ ಕಾರಣಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೋಪಕ್ರಮಾರ್ಥಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಉಪಾಸನಂ ಭೇದದರ್ಶನಮಿತ್ಯನೂದ್ಯ, ಕಾರಣಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರ, ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಯಥಾ ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಹಲವಹನಾದಿನಾ ಪಶುರುಪಕರೋತಿ, ಏವಮಜ್ಞೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಯಾಗಾದಿಭಿರುಪಕರೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತೇ ಫಲಾಕಾಙೂಕ್ಷಿಣೋ ಭಿನ್ನದೇವತಾಯಾದಿನೋ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಂ ನಾಪೇಕ್ಷಂತೇ ? ತತ್ರೋತ್ತರಾರ್ಧಮುತ್ತರತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಮಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲಂ ಲೋಕವಿಶಿಷೇ ಝಟಿತಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ತೇಷಾಂಂ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಾದಸ್ತಿ ವೈಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನುಷಲೋಕವಿಶೇಷಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕಾಂತರೇಷು ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಫಲಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕ್ಷಿಪ್ರವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಕ್ಷಿಪ್ರಮಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ ಕರ್ಮಫಲಸಿದ್ಧಿರವಿಲಂಬೇನ ಭವತಿ, ಅನ್ಯತ್ರ ತು ವಿಲಂಬೇನ ಇತಿ ವಿಭಾಗೇ ಕೋ ಹೇತುಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸಾಮಗ್ರಾೀಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಾನುಷ ಇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಕರ್ಮಫಲಸಿದ್ಧೇಃ ಶೈಘ್ರ್ಯಾತ್ ತದಭಿಮುಖಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗವೈಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಯಿಕಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತೇಷಾಮಿತಿ
॥ ೧೨ ॥
ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ‘ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಂ, ಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯನೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿಯಮೇ ಕಾರಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಮಾನುಷ ಏವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಚೋದ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ, ತವ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಅಸ್ಮದಾದಿತುಲ್ಯತ್ವೇನಾನೀಶ್ವರತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿಂ ವಿದಧಾನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿವೈಷಮ್ಯನಿರ್ವಾಹಕಂ ಕಥಯತಿ -
ಗುಣೇತಿ ।
ಗುಣವಿಭಾಗೇನ ಕರ್ಮವಿಭಾಗಃ । ತೇನ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಮೇವೋಪದಿಷ್ಟಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಪ್ರತಿವಿಧಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಮ್ಹರತಿ -
ತಚ್ಚೇದಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಪರಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಪೂರ್ವಕೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ, ತತ್ರೈವ ವರ್ಣಾದೇರೀಶ್ವರೇಣ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ನ ಲೋಕಾಂತರೇಷು, ತತ್ರ ವರ್ಣಾದ್ಯಭಾವಾತ್ , ಈಶ್ವರಮೇವ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾಶ್ರಮಾದಿವಿಭಾಗಿನೋಽಧಿಕಾರಿಣೋಽನುವರ್ತಂತೇ, ತೇನೈವ ವರ್ಣಾದೇಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಚ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತದನುವರ್ತನಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ದ್ವಿತೀಯಭಾಗಾಪೋಹ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮನುದ್ರವತಿ -
ಹಂತೇತಿ ।
ಯದಿ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೋ ನಿಯಮೋಽಭಿಮತಃ, ತರ್ಹಿ, ತದ್ವಿಷಯಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇಃ ತನ್ನಿಷ್ಠವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮಾದೇರ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋಸ್ತ್ವಯಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾದಿ ತೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಯಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಪರಮಾರ್ಥತಶ್ಚಾಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾದಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಸಂವ್ಯವಹಾರೇಣ ಚಾತುರ್ವಣರ್ಯಾದೇಸ್ತತ್ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತಾಽಹಂ, ತಥಾಽಪಿ ತಥಾವಿಧಂ ಮಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಕರ್ತಾರಂ ವಿದ್ಧೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಕರ್ತೃತ್ವಾದೇವಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ
॥ ೧೩ ॥
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರ್ವಸ್ತುತೋಽಭಾವೇ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಬಂಧವೈಧುರ್ಯಂ ಫಲತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯಮೀಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯತೋ ದರ್ಶನಾನುರೂಪಂ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಮಾಮಿತಿ ।
ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ಯೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಹಂ ಕರ್ತಾ ತವಾಭಿಮತಃ, ತಾನೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವೇನ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮೀಶ್ವರೇ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವೇ, ತಸ್ಯ ತತ್ಕರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಮಹಂಕಾರಾಭಾವಂ ಹೇತುಂ ಕರೋತಿ -
ಅಹಂಕಾರಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲತೃಷ್ಣಾಭಾವಾಚ್ಚೇಶ್ವರಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಲಿಂಪಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ನಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತದಭಾವಾತ್ -ಕರ್ಮಸು ‘ಅಹಂ ಕರ್ತಾ’ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ, ತತ್ಫಲೇಷು ಸ್ಪೃಹಾಯಾಶ್ಚಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿರ್ಲೇಪೇಽಪಿ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅಭಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ -
ನಾಹಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಸ ಕರ್ಮಭಿರಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧಂ ವಿದುಷಿ ವಿಶದಯತಿ -
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ
॥ ೧೪ ॥
ತವ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ, ತಥಾ ಜ್ಞಾನವತಶ್ಚ ತದಸಂಬಂಧೇ, ಮಮಾಪಿ ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಂ, ತತ್ಫಲೇ ಸ್ಪೃಹಾಂ ಚಾಕೃತ್ವಾ, ಮುಮುಕ್ಷುವತ್ ತ್ವಯಾ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಏವಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ತೇನ - ಪೂರ್ವೈೇರ್ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರನುಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಹೇತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮೈವೇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಪೂರ್ವೈರಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕಿಂ ಮಮ ಕರ್ಮಣೇತಿ, ತತ್ರ ತ್ವಮಜ್ಞೋ ವಾ, ತತ್ತ್ವವಿದ್ವಾ ? । ಯದ್ಯಜ್ಞಃ, ತದಾ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕುರು ಕರ್ಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತತ್ತ್ವವಿದಿತಿ ।
ಕುರು ಕರ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪೂರ್ವೈರ್ಮೂಢೈರಾಚರಿತಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಕಿಮಿತಿ ವಿವೇಕವತಾ ಮಯಾ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜನಕಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ತೇ ತಾವತ್ ಏವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಕರ್ಮ ಕೃತವಂತೋ, ನ ತದಿದಾನೀಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದನುಷ್ಠೇಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವತರಮಿತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಕರ್ಮವಿಶೇಷಣಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಮಹತೋ ವೈಷಮ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೈರನುಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಪೂರ್ವತರತ್ವೇನ ಚ ವಿಶೇಷಿತತ್ವೇ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತವ ಸುಕರಾ, ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ದೇಹಾದಿಚೇಷ್ಟಾರೂಪೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ನಾಸ್ತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನವತಾಮಪಿ ಕರ್ಮಾದಿವಿಷಯೇ ವ್ಯಾಮೋಹೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸುತರಾಮೇವ ತವ ತದ್ವಿಷಯೇ ವ್ಯಾಮೋಹಸಂಭವಾತ್ , ತದಪೋಹಾರ್ಥಮಾಪ್ತವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣಾದ್ , ಅಸ್ತಿ ಕರ್ಮಣಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ಕಿಂ ಕರ್ಮೇತಿ ।
‘ತತ್ ತೇ ಕರ್ಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೧೬) ಇತ್ಯತ್ರ ಅಕಾರಾನುಬಂಧೇನಾಪಿ ಪದಂ ಛೇತ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಕರ್ಮಾದಿಪ್ರವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ತತ್ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮ ಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅತಃ ಮೇಧಾವಿನಾಮಪಿ ಯಥೋಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ವ್ಯಾಮೋಹಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
॥ ೧೬ ॥
ಕರ್ಮಣೋಽಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯೇ ನ ಕಿಂಚಿದ್ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ
ತತ್ರ ಹೇತ್ವಾಕಾಙೂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮನಂತರಂ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಕರ್ಮಸು ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಧ್ಯಾಹಾರಃ, ತಸ್ಮಾದ್ ಮದೀಯಂ ಪ್ರವಚನಮರ್ಥವದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಬೋದ್ಧವ್ಯಸದ್ಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತ್ರಿತಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಅನ್ಯತಮಸ್ಯ ಗಹನತ್ವವಚನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅನ್ಯತಮಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ, ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಕರ್ಮಾದೀನಾಮಿತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುಪಾದತ್ತೇ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯಾಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಕರ್ಮಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಮರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಅಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಯಃ ಕರ್ಮ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇರೇವ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ನಿವೃತ್ತೇಸ್ತದಭಾವತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಕಥಂ ಕರ್ಮದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದ್ವಯೋರಪಿ ಕಾರಕಾಧೀನತ್ವೇನಾವಿಶೇಷಮಭಿಪ್ರೋಯಾಹ -
ಕರ್ತೃತಂತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಾವಿವ ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ, ಕರ್ಮದರ್ಶನಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ನಿವೃತ್ತೇರ್ವಸ್ತ್ವಧೀನತ್ವಾತ್ ಕಾರಕನಿಬಂಧನಾಭಾವಾನ್ನ ತತ್ರ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾದ್ ವಸ್ತುಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವನ್ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಯಃ ಕರ್ಮ ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಬುದ್ಧಿಮಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮ ಪಶ್ಯತೋ ಬುದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಂ, ಯುಕ್ತತ್ವಂ ಸಮಸ್ತಕರ್ಮಕೃತ್ತ್ವಂ ಚ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಶಬ್ದೋತ್ಥೇಽರ್ಥೇ ದರ್ಶಿತೇ, ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಾಪರಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಂ ಶಂಕ್ತತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಥಮಿದಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕರ್ಮಣೀತಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಧಿಕರಣಸಪ್ತಮೀ ವಾ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯೇ - ಅನ್ಯಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯಾವಲಂಬನಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾಯೋಗಾತ್ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರಭೇದಾಸಂಭವಾದಕರ್ಮಾಕಾರಂ ಕರ್ಮಾವಲಂಬನಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕರಣೇ ತತೋ ವಿರುದ್ಧಮಕರ್ಮ ಕಥಮಾಧೇಯಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ದ್ರಷ್ಟುಮೀಷ್ಟೇ । ನಹಿ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋರಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪರಿಹರತಿ -
ನನ್ವಕರ್ಮೈವೇತಿ ।
ಲೋಕಸ್ಯ ಮೂಢದೃಷ್ಟೇರ್ವಿವೇಕವರ್ಜಿತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಕರ್ಮ ಅಕ್ರಿಯಮೇವ ಸದ್ , ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ, ಕರ್ಮಸಹಿತಂ ಕ್ರಿಯಾವದಿವ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಖಲ್ವಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ಮವದುಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ಕರ್ಮ ಸಕ್ರಿಯಮೇವ ದ್ವೈತಮಕ್ರಿಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ತದ್ವದ್ ಭಾತೀತ್ಯಕ್ಷರಯೋಜನಾ ।
ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಭಗವತೋ ವಚನಮುಚಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯಥಾ, ಯತ್ , ಇಂದಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ, ತತ್ , ಇದಾನೀಂ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಂ ಪಶ್ಯೇತಿ ಭ್ರಮಸಿದ್ಧರಜತರೂಪವಿಷಯಾನುವಾದೇನ ತದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಶುಕ್ತಿಮಾತ್ರಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ತಥಾ ಭ್ರಮಸಿದ್ಧಕರ್ಮಾದ್ಯಾತ್ಮಕವಿಷಯಾನುವಾದೇನ ತದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕರ್ಮಾದಿರಹಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಗವತಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಭಗವದ್ವಚನಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಕರ್ಮಾದ್ಯನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೋಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಗವತಾ ಬೋಧ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ವಿರೋಧಾಶಂಕಾವಕಾಶೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಾದೀತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ ಬುದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಯುಕ್ತತ್ವಸರ್ವಕರ್ಮಕೃತ್ತ್ವಾನಾಮನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅತ್ರ ಚ ‘ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬುದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಾದಿನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೋಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಸ್ತೀತಿ ವದತಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಫಲವಚನಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಧೀನಫಲಮತ್ರ ನ ಶ್ರುತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾರ್ಥಂ ಭಾಗವದ್ವಚನಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
‘ತದ್ವಿಪರ್ಯಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಿನೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ವಿಷಯಮಪ್ತಮೀಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಪರಿಹಾರಮಭಿವಾಯ, ಅಧಿಕರಣಸಪ್ತಮೀಪಕ್ಷೇ ದರ್ಶಿತ್ಂ ದೂಷಣಮನಂಗೀಕಾರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿರತ್ರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಂ ಕರ್ಮ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕರ್ಮಾಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಹಿ ತುಚ್ಛಸ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ಕ್ಕಚಿದ್ ದೃಷ್ಟಮಿಷ್ಟಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯಭಾವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪರಿಚಯವಿರಹಿಣಾಮಧ್ಯಾರೋಪಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರಾರೋಪಿತತ್ವಮುಕ್ತಮಮೃಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಸನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮ ಕರ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರ ಅಕರ್ಮ ಚಾಕರ್ಮೈವೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಮತಂ ಸತ್ಯಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಕರ್ಮ ತತ್ತ್ವತೋ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿ, ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ , ನೌಸ್ಥಸ್ಯ ತಟಸ್ಥವೃಕ್ಷಗಮನವತ್ ,ಇತ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಂ ಕರ್ಮಣ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಅಕರ್ಮ ಚ ತತ್ತ್ವತೋ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿ, ಕರ್ಮಾಭಾವತ್ವಾದ್, ದೂರಪ್ರದೇಶೇ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದಿಷು ಗಚ್ಛತ್ಸ್ವೇವ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸನ್ನಿಧಾನವಿಧುರೇಷು ದೃಶ್ಯಮಾನಗತ್ಯಭಾವವತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ದೂರೇಷ್ವಿತಿ ।
ದೂರತ್ವಾದೇವ ವಿಶೇಷತಃ ಸನ್ನಿಕರ್ಷವಿರಹಿತೇಷು ತೇಷು ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚಕ್ಷುಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟೇಷು ಚಕ್ಷುಷಾ ಗತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಗಾತಿರಹಿತೇಷು ತರುಷು ಗತಿದರ್ಶನವತ್ ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿಕ್ರಿಯೇ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ, ಸಕ್ರಿಯೇ ಚ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚೇ ಗತಿಮತ್ಸು ಚೈತ್ರಾದಿಷು ಗತ್ಯಭಾವದರ್ಶನವತ್ ಕರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ ವಿಪರೀತಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ಯೇನ ಹೇತುನಾ ಸಂಭವತಿ, ತೇನ ತಸ್ಯ ವಿಪರೀತದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿರಸನಾರ್ಥಂ ಭಗವದ್ವಚನಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಕರ್ಮತದಭಾವಯೋರಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಮತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಚೇತ್ ‘ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಚಿಂತ್ಯೋಽಯಂ’(ಭ. ಗೀ. ೨-೨೫) ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ -೧೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ತತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದೇತತ್ -ಆತ್ಮನಿ ಶಂಕಿತಂ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಅಸಕೃದುಕ್ತಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ ನಿರ್ವಿಕಾರಾತ್ಮವಸ್ತ್ವಪೇಕ್ಷಯಾ ಅತ್ಯಂತವಿಪರೀತದರ್ಶನಂ - ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ, ತೇನ ಭಾವಿತತ್ವಂ -ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯವತ್ತ್ವಂ, ತತೋಽತಿಶಯೇನ ಮೋಹಮಾಪದ್ಯಮಾನೋ ಲೋಕಃ ಶ್ರುತಮಪಿ ತತ್ತ್ವಂ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ ಪುನರ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಸಂಗಮಾಪಾದ್ಯ, ಸಕ್ರಿಯತ್ವಮೇವ ಆತ್ಮನ ಶ್ಚೋದಯತೀತಿ, ಪುನಃ ಪುನಸ್ತತ್ತ್ವಭೂತಮುತ್ತರಂ ಭಗವಾನಭಿಧತ್ತೇ । ವಸ್ತುನಶ್ಚ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಪುನಃಪುನಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತತ್ತದ್ಭ್ರಮನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮುಪಯುಜ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ನಾಸ್ತಿ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಕೃದುಕ್ತಪ್ರತಿವಚನಮೇವಾನುವದತಿ -
ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಭಾವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ ‘ (ಕ. ೧.೨. ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಪ್ರಕೃತಸ್ಮೃತಾವಸಂಗತ್ವಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮುಕ್ತಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ, ಕಿಂತು, ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೫-೧೩) ಇತ್ಯಾದೌ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮಣೋ ದೇಹಾದಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಾತ್ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರರೂಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಮಿನ್ನಕರ್ಮಣಿ ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ದರ್ಶನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕರ್ಮೈವ ವಿಪರೀತಂ, ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾತ್ಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾನುಭವಾತ್ ಕರ್ಮಭ್ರಮಸ್ತಾವತ್ ಆತ್ಮನ್ಯತ್ಯಂತರೂಢೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ಮವಿಭ್ರಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಕುತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿಭ್ರಮಃ ಸಂಭವೇತ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಇದಾನೀಮಾತ್ಮನಿ ಅಕರ್ಮಭ್ರಮಮುದಾಹರತಿ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಶುಕ್ತೌ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮರೂಪ್ಯತ್ವಂ, ರೂಪ್ಯತ್ವಮಾರೋಪಿತಂ, ತದಭಾವೋಽಪ್ಯಾರೋಪ್ಯಾಭಾವತ್ವಾತ್ ಆರೋಪಪಕ್ಷಪಾತೀ । ತಥಾ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ, ಸಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಪುನರಧ್ಯಸ್ತಂ, ತದಭಾವತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಭಾವೋಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತ ಏವೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನುಪಸಂಹರತಿ -
ತತ್ರೇದಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾದಿವಿಭ್ರಮೇ ಲೌಕಿಕೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ಇದಂ - ‘ಕರ್ಮಾಣಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂಂ, ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಭಗವಾನುಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಸಮನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ‘ಕರ್ಮಣಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಧಿಕರಣಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವೇನೈವ ರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ , ಆತ್ಮನ್ಯವಿಕ್ರಿಯೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಾರೋಪಣದ್ವಾರೇಣ ಸರ್ವೈರಾರೋಪಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ತು ಕರ್ತುತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ಸುತರಾಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಪಿಶಬ್ದಃ । ಏವಮಾತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾರೋಪಮುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಾದಂ ವ್ಯಾಟಷ್ಟೇ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಿ ಕರ್ಮರಹಿತೇ ಕರ್ಮಾರೋಪೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನದೀತಿ ।
ಆರೋಪವಶಾದಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ಮಾಭಾವಂ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್ , ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಯಥಾಭೂತತ್ವಂ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಗತ್ಯಭಾವಮಿವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯರೋಪಮಭಿನಯತಿ -
ತೂಷ್ಣೀಮಿತಿ ।
ಅಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಅಹಂಕಾರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ, ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸಮಾರೋಪದ್ವಾರೇಣ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರೇ ಕರ್ಮಣಿ, ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಿವ ರಜತಸಮಾರೋಪಿತವಿಷಯೇ ತದಭಾವಮ್ - ಅಕರ್ಮ, ವಸ್ತುತೋ ಯೋ ರಜತಾಭಾವವದನುಭವತಿ, ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಸಂಘಾತವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ‘ಅಹಂ ತೂಷ್ಣೀಮಾಸೇ ಸುಖಮ್’ ಇತ್ಯಾರೋಪಿತ ಗೋಚರೇ ಕರ್ಮ - ಅಹಂಕಾರಹೇತುಕಂ ಯಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ಮನ್ಯತೇ, ಸ ರೂಪ್ಯತದಭಾವವಿಭಾಗಹೀನಶುಕ್ತಿಮಾತ್ರವತ್ ಆತ್ಮಮಾತ್ರಂ ಕರ್ಮತದಭಾವವಿಭಾಗಶೂನ್ಯಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽವಗಚ್ಛನ್ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ತುತಿಯೋಗ್ಯತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯೇವಂ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಅತ್ರ ವೃತ್ತಿಕಾರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರಾರ್ಥೇನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಫಲಾಭವವಚನಂ ವ್ಯಾಹತಮ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ -
ಕಿಲೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಮಕರ್ಮತ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇ್ತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಫಲರಾಹಿತ್ಯಗುಣಯೋಗಾತ್ ತೇಷ್ವಕರ್ಮತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಗೌಣ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಮಕಾರಣಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯೈವಾಕರ್ಮ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಖ್ಯಫಲಹೇತುತ್ವಗುಣಯೋಗಾದ್ ಗೌಣ್ಯೈವ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಪಾತನಿಕಾಮೇವಂ ಕೃತ್ವಾ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ
ಅಕರ್ಮಣಿ ಚೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಪರಕೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮ, ನಿತ್ಯಾಕರಣಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ ದುರಿತನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರ್ಭಗವದ್ವಚನಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ಬಾಧಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಧರ್ಮೇಣ ಪಾಪಮಪನುದತಿ’ (ಮ. ನಾ. ಉ. ೨-೧) ಇತಿ ಶ್ರೂತೇರ್ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ ದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ತದಕರ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅನುಷ್ಠಾನೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕಥಮಶುಭಕ್ಷಯೋ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶುದ್ಧಿಃ ಪರಮಾ ಮತಾ’ (ಯಾ. ಸ್ಮೃ. ೩-೩೪) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ಕರ್ಮಣಾತ್ಯಂತಿಕಾಶುಭಕ್ಷಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾದಶುಭಕ್ಷಯೇಽಪಿ ನಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಂ ; ‘ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇಽಶುಭಾತ್ ‘ (ಭ. ಗೀ. ೪-೧೬) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾದಶುಭಕ್ಷಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ , ನಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಫಲಾಭಾವವಿಷಯಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಅಶುಭಸ್ಯ ಫಲಾಭಾವಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಫಲಾಭಾವಜ್ಞಾನಾತ್ ಕ್ಷಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚಾತೀಂದ್ರಿಯೋಽರ್ಥಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ನಚ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾಭಾವಜ್ಞಾನಾದಶುಭನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಾಕರಣಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಪಿ, ನಾಶುಭನಿವೃತ್ತಿಫಲತ್ವೇನ ಚೋದಿತಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಕರ್ಮೇತಿ ।
ಭಗವದ್ವಚನಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಾಧಾರಣಮೇವ ‘ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಭಗವತೋ ವಚನಂ, ನತು ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಫಲಾಭಾವಂ ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ವಿಶೇಷವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶುಭಮೋಕ್ಷಣಾಸಂಭವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮದರ್ಶನನಿರಾಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಅಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ನಾಮಾದಿಷು ಫಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವತ್ ಅಕರ್ಮಣ್ಯಪಿ ಫಲಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾನ್ನಾಶುಭಮೋಕ್ಷಣಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಶ್ಲೋಕೇ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ ಪರಮತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅತಶ್ಚಾಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ವಿಧೀಯತೇ ತತ್ತ್ಫಲಾಯೇತಿ ಕಲ್ಪನಾ ಪರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮತೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರಮತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಕಿಂತು ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಾಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮೇವೇತ್ಯಾಶಙ್ಯ ಅಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲ, ನಿಯೋಗಾದೇವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಫಲಾಂತರಮ್ ಅನುಪಲಂಭಾತ್ ; ಅತೋಽಫಲತ್ವಾದಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಕರಣೇ ಕರ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾವಕರಣಸ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತಚ್ಚ ತುಚ್ಛತ್ವಾದನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ-
ನಾಪೀತಿ ।
ಅಕರಣಸ್ಯಾಸತೋ ನಾಮಾದಿವದಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ದರ್ಶನಾಸಂಭವೇಽಪಿ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿವದ್ ದರ್ಶನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವೋತ್ಕರ್ಷಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಸ್ತುತಿರ್ವಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ, ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಅನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಪಿ ಫಲವದುಪಲಬ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಶುಭಾವಿರೋಧಿತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಮಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ।
ಅಶುಭಾದೇವಾಶುಭಾನಿವೃತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅವಿವೇಕಪೂರ್ವಕಮ್ , ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ, ಸದಸತೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಯುಕ್ತಂ, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋಸ್ತು ವಿವೇಕೇನ ಭಾಸಮಾನಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಧೀನಂ ಜ್ಞಾನಂ -ಸಿಂಹದೇವದತ್ತಯೋರಿವ ಗೌಣಂ, ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಕರ್ಮೇತಿ ದರ್ಶನೇ ಫಲಾಭಾವೋ ಗುಣಃ, ಅಕರ್ಮ ಕರ್ಮೇತಿ ದರ್ಶನೇ ತು ಫಲಾಭಾವೋ ಗುಣಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಂ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗೌಪತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಫಲಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ನೌಣತೋಚಿತೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿಗೌಣವಿಜ್ಞಾನೋಪನ್ಯಾಸವ್ಯಾಜೇನ ನಿತ್ಯಾಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಃ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ನೌಣಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಫಲತ್ವಮದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಶುಭಮೋಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಹಾನಿಃ, ಅಶ್ರುತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಪಾರಗೌರವೇಣ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾದತೋ ವಿಧೇರೇವಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ತಾನೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಥೋಕ್ತವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದೇವ ಅಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇ ಭಗವತೋ ವ್ಯಾಜವಚನಕಲ್ಪನಮನುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಶ್ಲೋಕೇ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪರಮಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಭಗವತೋ ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಮಾಪಾದಿತಮಿತಿ ತದೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೈವಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯಾಜರೂಪಮಿತಿ ಭಗವದ್ವಚನಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸ್ವಶಬ್ದೇನಾಪೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಗುಕ್ತಪರಿಪಾಟ್ಯಾ ತದನುಷ್ಠಾನಬೋಧನಸಂಭವಾದ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೈತದಿತಿ ।
ವಸ್ತುಶಬ್ದೇನ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸುಬೋಧತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಂ ‘ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಂತರೇಣೋಚ್ಯಮಾನಂ ಸುಬೋಧಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಗವತಃ ಶಬ್ದಾಂತರಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ, ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಪದಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಸುಬೋಧನಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಹ –
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಜೇನ ನಿತ್ಯಾಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಕೃತ್ಯ, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶನಂ ಗೌಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ದೇವತಾದಿತತ್ತ್ವಂ, ಯಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಮನುಷ್ಠಾನಾರ್ಹಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ, ತದೇವ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ನ ನಿಷ್ಫಲಂ ಕಾಕದಂತಾದಿ । ಕರ್ಮಣಿ ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಮಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಗೌಣತ್ವಾದೇವಾಪ್ರಶಸ್ತಮಕರ್ತವ್ಯಂ ಚ । ನಾತಃ ತದ್ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ವಚನಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ, ಕರ್ಮಾದೇರ್ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ ಗೌಣಮಪಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ, ನ ತಸ್ಯ ಬೋದ್ಧವ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬೋದ್ಧವ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಬೋದ್ಧವ್ಯತಾ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾತ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಂ ವೇತಿ ।
ಯತ್ಪುನರಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಹೇತುತ್ವಮ್ , ಅಕರಣೇ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ, ತದ್ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಅಕರಣಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರೃತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಮಭಿದಧಾಯ, ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಮಭಿಧಾತಿ -
ಅಸತ ಇತಿ ।
ಅಸತಃ ಸದ್ರೂಪೇಣ ಭವನಮಭವನಂ ಚ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾದನುಪಪನ್ನಮ್ - ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ ತತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸದ್ರೂಪೇಣ ಭವನಮಭವನಂ ಚ ನಿಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದನುಪಪನ್ನಮ್ - ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ ತತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಫಲರಾಹಿತ್ಯಂ ತತ್ರಾಕರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ, ತನ್ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಸ್ವಫಲಾಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅಪಿತು ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಶ್ರುತಫಲಾಭಾವೇ ನೈವ ವಿಧಿರವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ದುಃಖೇತಿ ।
ದುಃಖರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯೋ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ದುಃಖಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಾನಾಮಕರಣನಿಮಿತ್ತನಿರಯನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ದುಃಖರೂಪಾಣಾಮಪಿ ಸ್ಯಾದನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತದಕರಣೇ ಚೇತಿ ।
ಫಲಾಂತರಾಭಾವೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾದ್ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕಾರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಸದ್ಭಾವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ಯಥಾಶ್ರುತೋಽರ್ಥಃ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಥಾಚೇತಿ
॥ ೧೮ ॥
ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ತೋತುಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶಿತ್ವಂ - ಪೂರ್ವೋಕ್ತದರ್ಶನಸಂಪನ್ನತ್ವಮ್ ।
ಸಮಾರಂಭಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನ ರೂಢ್ಯಾ, ಕಿಂತು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾರಭ್ಯಂತ ಇತೀತಿ ।
ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜಿತತ್ವೇ ಕಥಂ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮುಧೈವೇತಿ ।
ಉದ್ದೇಶ್ಯಫಲಾಭಾವೇ ತೇಷಾಮನುಷ್ಠಾನಂ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ನಿವೃತ್ತೇನ ವಾ ತೇಷಾಮನುಷ್ಠಾನಂ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಗ್ನೀತ್ಯಾದಿ ವಿಭಜತೇ -
ಕರ್ಮಾದಾವಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಂ ಯೋಗ್ಯಮೇವ ದಹತಿ, ನಾಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನಿಪದಮ್ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನವಿರಹಿಣಾಮಪಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದೀನಾಂ ಪಂಡಿತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ, ತೇಷಾಂ ಪಂಡಿತಾಭಾಸತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ
॥ ೧೯ ॥
ವಿವೇಕಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ, ಸತಿ ವಿವೇಕೇ ತತ್ರ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿವೇಕಾತ್ ಪೂರ್ವಮಭಿನಿವೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ವಿವೇಕಾನಂತರಮಭಿನಿವೇಶಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಜೀವನಮಾತ್ರಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಭಾಸ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಪಿ ವಿವೇಕೇ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನುದಯಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತು ಪ್ರಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯಿತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ, ತದವತಾರಣಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ ಕುತಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾದಿ, ನಿಮಿತ್ತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಾಸಂಭವೇ ಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನೈವ ಕರೋತಿ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನ ಕರೋತಿ ಕರ್ಮೇತಿ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ ? ತತ್ರಾಹ-
ಲೋಕೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇರರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾಭಾವಂ ‘ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿವೇಕಿನಾಮವಿವೇಕಿನಾಂ ಚ ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕರ್ಮಾದೌ ಸಂಗಾಸಂಗಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಣೀತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನೀತಿ ।
ಏತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ನಿಮಂ ಶ್ಲೋಕಮಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮದರ್ಶನಂ, ತೇನ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಸುಖಂ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭೂಯ, ಕರ್ಮಣಿ ತತ್ಫಲೇ ಚ ಸಂಗಮಪಾಸ್ಯ, ವಿಷಯೇಷು ನಿರಪೇಕ್ಷಶ್ಚೇಷ್ಟತೇ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ತ್ಯಕ್ತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಷ್ಟಸಾಧನಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕುತೋ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ನಿರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ಯದಾಶ್ರಿತ್ಯೇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಫಲಸಾಧನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಆಶ್ರಯರಹಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ತೇನ ಜ್ಞಾನವತಾ ಪುರುಷೇಣ ಏವಂಭೂತೇನ - ತ್ಯಕತ್ವಾ ಕರ್ಮಫಲಾಸಂಗಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶೇಷಿತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ - ಸಸಾಧನಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನಿರ್ಗಮಾಸಂಭವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಲೋಕೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವತ್ -ಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ - ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ನೈವ ಕರೋತಿ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಸ್ವದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಸತ್ಯಪಿ ವಿಕ್ಷೇಪಕೇ ಕರ್ಮಣಿ, ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇ ಕೈವಲ್ಯಹೇತುತ್ವೇ, ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವೇ ಸುತರಾಂ ತಸ್ಯ ತದ್ದೇತುತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತತ್ವಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾದಿನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ತದೇವ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಪ್ರಾಗೇವೇತಿ ।
ಸಸಾಧನಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿರಪಿ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಥಾವಿಧಚೇಷ್ಟಾನಿವಿಷ್ಟಚೇತಸ್ತಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಬಹಿರ್ಮುಖಸ್ಯ ಕುತೋ ಮುಕ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಥೋಪದಿಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಯಾಮನಾದರಾತ್ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠ ಇತಿ ।
ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಿಮಂ ಶ್ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಹೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಆಶಿಷಃ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಭೇದಾಸ್ತೃಷ್ಣಾವಿಶೇಷಾಃ ।
ಆಶಿಷಾಂ ವಿದುಷೋ ನಿರ್ಗತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತೇತಿ ।
ಚಿತ್ತವತ್ ಆತ್ಮನಃ ಸನ್ಯಮನಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮಾ ಬಾಹ್ಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಯೋಃ ಸಂಯಮನೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗೇ ದೇಹಸ್ಥಿತಿರಪಿ ದುಃಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಙ್ರ್ಯಾಹ -
ಶರೀರಮಿತಿ ।
ಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾದನರ್ಥಕಂ ಕೇವಲಪದಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಶಾರೀರಪದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಮುಭಯಥಾ ಸಂಭಾವನಯಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಶಾರೀರಮಿತಿ ।
ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಶಾರೀರಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ದೂಷಣಂ ? ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ ಶಾರೀರಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ವಾ ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ಫಲಮ್ ? ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂಚಾತ ಇತಿ ।
ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಶಾರೀರಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ದೂಷಣಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶರೀರೇಣ ಯನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ, ತತ್ಕಿಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ ? ವಿಹಿತಂ ವಾ ? ಪ್ರಥಮೇ, ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಚರಣೇಽಪಿ ನಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ, ವಿಹಿತಕರಣೇ ಸತಿ ಅನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಪ್ರಾಪ್ತತಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ, ಅದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕಂ ಕರ್ಮೇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಶಾರೀರಮಭಿಮತಮ್ , ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಶಾರೀರಮಿತಿ ।
ವಾಚಾ ಮನಸಾ ಚಾಕರ್ಮಣೋಽನುಷ್ಠಾನೇ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ಭವತ್ಯೇವ ಕಿಲ್ಬಿಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ವಾಙೂಮನಸಾಭ್ಯಾಂ ವಿಹಿತಾನುಷ್ಠಾನೇ ವಾ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕರಣೇ ವಾ ಕಿಲ್ಬಿಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯೇ ಜಪಧ್ಯಾನವಿಧಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇತಿ ।
ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಶಾರೀರಮಿತಿ ಪಕ್ಷಮೇವಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಲಾಭಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ ದೇಹಸ್ಥಿತಿಪ್ರಯೋಜನಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವಿದುಷಃ ಸ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನ್ ಉಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ವರ್ತಮಾನೋ ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಏವಂಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಗಮ್ಯಂ ಕರ್ಮ ದೇಹಸ್ಥಿತಿಹೇತುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಕುರ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಮ್‘ (ಭ. ಗೀ. ೪-೨೧) ಇತ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪರಿಗ್ರಹೇ ‘ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲ’ ಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ನಿರ್ದೋಷಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇನ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಅನ್ನಾದೇರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪಾದುಕಾಚ್ಛಾದನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯಾಚನಾದಿನೇತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಸೇವಾಕೃಷ್ಯಾದ್ಯುಪಾದೀಯತೇ । ಭಿಕ್ಷಾಟನಾರ್ಥಮುದ್ಯೋಗಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಕೇನಾಪಿ ಯೋಗ್ಯೇನ ನಿವೇದಿತಂ ಭೈಕ್ಷ್ಯಮಯಾಚಿತಮ್ । ಅಭಿಶಸ್ತಂ ಪತಿತಂ ಚ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ಸಂಕಲ್ಪಮಂತರೇಣ ಪಂಚಭ್ಯಃ ಸಪ್ತಭ್ಯೋ ವಾ ಗೃಹೇಭ್ಯಃ ಸಮಾನೀತಂ ಭೈಕ್ಷ್ಯಮ್ ಅಸಂಕ್ಲೃಪ್ತಮ್ । ಸಿದ್ಧಮನ್ನಂ ಭಕ್ತಜನೈಃ ಸ್ವಸಮೀಪಮುಪಾನೀತಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಯದೃಚ್ಛಯಾ - ಸ್ವಕೀಯಪ್ರಯತ್ನವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಮಾಧೂಕರಮಸಂಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಣೀತಮಯಾಚಿತಮ್ ।
ತತ್ತತ್ಕಾಲೋಪಪನ್ನಂ ಚ ಭೈಕ್ಷ್ಯಂ ಪಂಚವಿಧಂ ಸ್ಮೃತಮ್ ॥ ‘ (ಸಂ. ಉ. ೬೫)
ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃೃಹ್ಯತೇ । ಆವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ನಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಾಹೇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ಪರೋತ್ಕರ್ಷಾಮರ್ಷಪೂರ್ವಿಕಾ ಸ್ವಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾಭಿವಾಂಛಾ ವಿಗತಾ ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ನಿರ್ವೈರೇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ದರ್ಶಿತಮರ್ಥಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಯ ಏವಂಭೂತ ಇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಯತೇರ್ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತದಭಾವೇ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದ್ಯಭಾವೇನ ಜೀವನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೈರವಿವೇಕಿಭಿಃ ಸಹ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸ್ನಾನಾಚಮನಭೋಜನಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿದುಷಾಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ದರ್ಶನಾತ್ ತದನುಸಾರೇಣ ಲೌಕಿಕೈರಧ್ಯಾರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಾನುಭವೇನೇತಿ ।
ಯದೃಚ್ಛೇತ್ಯಾದಿಪಾದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಕೃತ್ವಾಽಪೀತ್ಯಾದಿಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿನಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಿದುಷೋ ಬದ್ಧತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಾಂತರೇಣ ನಿಬದ್ಧತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ‘ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೨೧) ಇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಸ್ಯಾಯಮನುವಾದ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯುತ್ತಯಾ ಮಹಾವಿರೋಧಾಭ್ಯುಪಗಮಸೂಚನಾರ್ಥಃ ಅಪಿಶಬ್ದಃ ॥ ೨೨ ॥
ಗತಸಂಗಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ತ್ಯಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಅನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ ‘ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋತಿ ಸಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೨೦) ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ಇತಿ ಸಬಂಧಃ ।
ಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾ ಸನ್ ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ, ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಶ್ಚೇತ್ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನವತಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾಭಾವದರ್ಶಿನಃ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮಾಭಾವವಚನಮಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾದಿ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿವೇತಿ ಪೂರ್ವವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯೋತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾವತೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಭಗವತ್ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಲಂಭಾತ್ ತತೋ ಬಂಧಾರಂಭಃ ಸಂಭಾವ್ಯೇತ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಞಾಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ । ತಸ್ಯ ಬಂಧನತ್ವಂ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಜ್ಞನಿರ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ - ಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಭಗವತೋ ವಿಷ್ಣೋರ್ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ವಾಂಛತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ಕರ್ಮ ಪರಿಶಂಕಿತಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸಮಗ್ರೇಣೇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಹೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೩ ॥
‘ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ’ (ಬ್ರಹ್ಮವೈವರ್ತಪುರಾಣೇ ? ) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತಸ್ಯ - ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಬಾಧಿತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ಸರ್ವಮ್ , ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ-
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಜಾತಂ ದ್ವೈತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನಾನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಅರ್ಪಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರಣವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ನರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪದದ್ವಯಪಕ್ಷೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಯದ್ರಜತಂ ಸಾ ಶುಕ್ತಿರಿತಿವದ್ ಬಾಧಾಯಾಮಿದಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪದದ್ವಯಮವತಾರಯತಿ -
ತದ್ವದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥಾ ಯದಿತಿ ।
ಸಮಾಸಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪದದ್ವಯಪಕ್ಷೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಯದರ್ಪಣೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿರಿತಿ ಪದದ್ವಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಯಥೋಕ್ತಂ, ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಮಧಿಕರೋತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಸಮಾಸಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ ಪದಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಸಮಾಸವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಃ ।
ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅಗ್ನಿರಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ಪದಸ್ಯಾಭಿಮತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾ ಹೂಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದಭಿಮತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಹುತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಯತ್ತೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಂತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾಣಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಂ ಪ್ರತಿ ಕಥಮಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ಯಥಾ ಬಾಹ್ಯಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಾಸಮರ್ಥಸ್ಯಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಯಜ್ಞೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತಥಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸುತರಾಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತೇನ ಸ್ತುತಿಲಾಭಾತ್ ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಸ್ವಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಮಭಿನಯತಿ -
ಯದರ್ಪಣಾದೀತಿ ।
ಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾತ್ರ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಮವಗತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅರ್ಪಣಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ, ಇತ್ವಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವೇ ಸಂಪಾದಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭-೨೫-೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ವಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕಾರಕೇತಿ ।
ಕಾರಕಬುದ್ಧೇಸ್ತೇಷ್ವಭಿಮಾನಸ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಕರ್ಮ ನ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ದ್ರಾಢಯತಿ -
ಸರ್ವಮೇವೇತಿ ।
‘ಇಂದ್ರಾಯ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶಬ್ದೇನ ಸಮರ್ಪಿತೋ ದೇವತಾವಿಶೇಷಃ ಸಂಪ್ರದಾನಂ ಕಾರಕಮ್ , ಆದಿ ಶಬ್ದಾದ್ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಕರಣಕಾರಕಂ ತದ್ವಿಷಯಬುದ್ಧಿಮತ್ , ಕರ್ತಾಽ ಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ ಫಲಮಸ್ಯೇತಿ ಫಲಭಿಸಂಧಿಮಚ್ಚ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಮೃದಿತಾ ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಕರ್ಮ । ತಥಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕೋ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ ಫಲಮಸ್ಯೇತಿ ಯೋಽಭಿಸಂಧಿಸ್ತೇನ ರಹಿತಂ ಚ ನ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಭಾಸಮಾನಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಯದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಮ್ ಕರ್ಮ, ತದಹಮಸ್ಮಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ನಿರಾಕೃತಕಾರಕಾದಿಭೇದವಿಷಯಬುದ್ಧಿಮತ್ । ಅತಶ್ಚ ಕರ್ಮೈವ ನ ಭವತಿ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ವ್ಯಾಪಕಂ ಕಾರಕಾದಿ, ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಕರ್ಮಾಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ತತ್ತ್ವವಿದಃ ಶರೀರಾದಿಚೇಷ್ಟಾ, ಕರ್ಮಾಭಾವಃ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಕರಹಿತತ್ವಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಚೇಷ್ಟಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನವತೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಕರ್ಮ ಅಕರ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರ ಭಗವದನುಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣಾನುಪಮರ್ದಾತ್ ಪುನರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚ ದರ್ಶಯನ್ನಿತಿ ।
ಅವಿದ್ವಾನಿವ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಅಕರ್ಮೈವ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ವತ್ಕರ್ಮಾಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತರಕರ್ಮವತ್ ಫಲಾರಂಭಕಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಇದಂ ಕರ್ಮ ಏವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಅಸ್ಯ ಚ ಫಲಂ ಭೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿಮತಿಃ, ತತ್ಪೂರ್ವಕಾಣಿ ಅತತ್ಪೂರ್ವಕಾಣಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ । ತೇಷಾಮವಾಂತರಭೇದಸಂಗ್ರಸನ್ಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರಕರಣಂ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ । ಷಷ್ಠ್ಯೌ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ । ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಕ್ತ್ವಾ, ಸ್ವಯೂಥ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುವದತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋದ್ದೇಶೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಧಾನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಪ್ರಸಿದ್ಧೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಧಾನಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಕಿಲೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಸೂಚಯತಿ । ಕರ್ತೃಕರ್ಮಕರಣಸಂಪ್ರದಾನಾಧಿಕರಣರೂಪೇಣ ಪಂಚವಿೇಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತೀತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ತದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ತದನುವಾದೇನಾರ್ಪಣಾದಿಷ್ವವಿರುದ್ಧಃ ತದ್ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಕರ್ತವ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ವಿಧೇಯದೃಷ್ಟೇರ್ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಕರಣಭಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ವಿಧಿತ್ಸಿತದೃಷ್ಟಿಸ್ತುತಿಪರಮೇವ ಪ್ರಕರಣಂ, ನ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಪರಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಕರಣಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿರೇವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ -
ಅತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ತುತೌ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ನನು ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ಕುರ್ವತಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಪಕ್ಷಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಾಮಾದಿಕಮುಪಾಸ್ಯಂ, ತಥಾಽರ್ಪಣಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ ಸತಿ ಅರ್ಪಣಾದಿಕಮೇವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಮ್ ‘ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾಭಿಧಾನಾದಪಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಮಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಚಾರ್ಪಣಾದ್ಯಾಲಂಬನಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯತಿ, ‘ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ ನಯತಿ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪-೩-೧೫) ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತಿಭಾವಃ ।
ದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇಽಪಿ ನಿಯೋಗಬಲಾದೇನ ಸ್ವರ್ಗವದದೃಷ್ಟೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೈವಲ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಾರ್ಗಾಂತರಾಪವಾದಿನ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರುದ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಿನಿಯೋಗಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಕರಣವಿರುದ್ಧಂ ಚ ಇತ್ಯಾಹ-
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಚೇತಿ ।
ಅಂತೇ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತೇನೈವೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಕಿಂಚಿದನ್ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾತದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ಸತಿ ಅನುಪಪನ್ನೋ ದರ್ಶನವಿಧಿರಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಂತ್ರೇ ಪರಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಸಂಭವೇ ಸ್ವಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ , ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತಿ, ಅಧುನಾ ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಯಜ್ಞಾಂತರನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಗೌಣವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾದೌ ಯಜ್ಞದ್ವಯಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ದೈವಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ದೈವಯಜ್ಞಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಂ ಯಜ್ಞಂ ವಿಭಜತೇ -
ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಾವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಶ್ರೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಯದಜಡಮ್ ಅನೃತವಿಪರೀತಮ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದತ್ವೇನ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗೇ ಕಥಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ ದೇಹಾದೇರವ್ಯಾಕೃತಾಂತಾತ್ ಆಂತರತ್ವೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಸರ್ವಾಂತರ ಇತಿ ।
ವಿಧಿಮುಖಂ ಸರ್ವಮೇವೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನಿಷೇಧಮುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮುಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಮಶೇಷಮೇವಾರ್ಥತೋ ನಿಬಧ್ನಾತಿ -
ಅಶನಾಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -
ಸ ಹೋಮೇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದಾಹಕತ್ವಾತ್ ವಿಲಯಸ್ಯ ವಾ ಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಯಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಆತ್ಮನಾಮಸ್ವಿತಿ ।
ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇನ ವಾಸ್ತವಭೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿಂ -
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಹೋಮಃ ? ನಹಿ ತಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ಹೋಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।
ಉಪಾಧಿಸಮ್ಯೋಗಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಧ್ಯಸ್ತೇತಿ ।
ಉಪಾಧ್ಯಧ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಆಹುತೀತಿ ।
ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣಾಂ ತೃತೀಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಕ್ತೇತಿ ।
ಅಶನಾಯಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಹೋಮಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪರ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ದೈವಯಜ್ಞಾದಿಷು ‘ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೈರೂಪಕ್ಷಿಪ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ಷೇಪಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ
॥ ೨೫ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಯಜ್ಞದ್ವಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನೀತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಮನಸಿ ಸಂಯಮಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಸಂಯಮಾಗ್ನಿಷ್ವಿತಿ ಬಹುವಚನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಮಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹಾರಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಮನೋರೂಪಾಣಾಂ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವಾದಗ್ನಿತ್ವಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ -
ಸಂಯಮಾ ಇತಿ ।
ವಿಷಯೇಭ್ಯೋಽಂತರ್ಬಾಹ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಾಹರಂತೀತಿ ಸಮ್ಯಮಯಜ್ಞಂ ಸನ್ಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಗ್ನಿಷು ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಹೋಮಸ್ಯ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯೈಸ್ತತ್ತದ್ವಿಷಯೋಪಭೋಗಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನ್ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ರಾಗದ್ವೇಷರಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ ವಿಷಯಾನುಪಭುಂಜತೇ ತೈಸ್ತೈರಿಂದ್ರಿಯೈಃ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಹೋಮಂ ವಿಶದಯತಿ-
ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿರಿತಿ
॥ ೨೬ ॥
ಯಜ್ಞಾಂತರಂ ಕಥಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ -ಶ್ರವಣವದನಾದೀನಿ, ಆತ್ಮನಿ ಸಂಯಮೋ ಧಾರಣಾಧ್ಯಾನಸಮಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ । ಸರ್ವಮಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಂ ನಿರುಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿವೇಕೇತಿ
॥ ೨೭ ॥
ಯಜ್ಞಷಟ್ಕಮವತಾರಯತಿ -
ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾನ್ ಪುರುಷಾನುಪಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ತೀರ್ಥೇಷ್ವಿತಿ ।
ತಪಸ್ವಿನಾಂ ಯಜ್ಞಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಪೋಽನುತಿಷ್ಠಂತೋ ನಿಯಮವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಾಹಾರಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಯಮನಿಯಮಾಸನಧ್ಯಾನಧಾರಣಾಸಮಾಧಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಯಥಾವಿಧಿ ಪ್ರಾಮುಖತ್ವಪವಿತ್ರಪಾಣಿತ್ವಾದ್ಯಂಗವಿಧಿಮನತಿಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವ್ರತಾನಾಂ ತೀಕ್ಷ್ಣೀಕರಣಮತಿದೃಢತ್ವಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಾಖ್ಯಂ ಯಜ್ಞಮುದಾಹರತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರಾಯಣಾಃ ಸಂತೋ ರೇಚಕಂ ಪೂರಕಂ ಚ ಕೃತ್ವಾ ಕುಂಭಕಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ
॥ ೨೯ ॥
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋರ್ಗತೀ - ಶ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸೌ ನಿರುಧ್ಯ ಕಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗತಿನಿರೋಧರೂಪಂ ಕುಂಭಕಂ ಕೃತ್ವಾ ಪುನಃಪುನರ್ವಾಯುಜಯಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಹಾರಸ್ಯ ಪರಿಮಿತತ್ವಂ ಹಿತತ್ವಮೇಧ್ಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೋಮಮೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಜಿತೇಷು ವಾಯುಭೇದೇಷ್ವಜಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಹೋಮಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತೇ ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾನ್ ಯಜ್ಞಾನುಪಸಂಹರತಿ -
ಸರ್ವೇಽಪೀತಿ
॥ ೩೦ ॥
ಯಥೋಕ್ತಯಜ್ಞನಿರ್ವರ್ತನಾನಂತರಂ ಕ್ಷೀಣೇ ಕಲ್ಮಷೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕೇನಚಿದಪಿ ಯಜ್ಞೇನ ಅವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟೇನ ಕಾಲೇನ ವಿಹಿತಾನ್ನಭುಜಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವೇ ಸತಿ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ, ಇತ್ಯಾಹ - ಮುಮುಕ್ಷವಶ್ಚೇದಿತಿ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಮೋಕ್ಷೋ ವಿವಿಕ್ಷಿತಃ ? ತಥಾಚ ಗತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಗತಿನಿರ್ದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ ಅತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಲಾತೀತಿ ।
ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಾಹ - ಕುತ ಇತಿ । ಸಾಧಾರಣಲೋಕಾಭಾವೇ ಪುನರಸಾಧಾರಣಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ದೂರನಿರಸ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಂ ಕುರುಕುಲಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅನಾಯಾಸಲಭ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಕುರುಸತ್ತಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಉಕ್ತಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ವೇದಮೂಲಕತ್ವೇನ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾನಿಬಂಧನತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಕರ್ಮಣಾಮಾಶಂಕ್ಯ, ದೂಷಯತಿ -
ಕರ್ಮಜಾನಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಫಲಮಾಹ-
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ವೇದಸ್ಯ ಮುಖೇ ವಿಸ್ತೀರ್ಣತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ವೇದದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ತೇನ ಅವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಮೇವ ಉದಾಹರತಿ - ತದ್ಯಥೇತಿ । ‘ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತತ್ಪೂರ್ವೇ ವಿದ್ವಾಂಸ ಆಹುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಅಧ್ಯಯನಾದ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ, ಹೇತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತಂ -
ವಾಚಿ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮದ್ವಿಷಯೇ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮದುಪಂಸಹಾರಃ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ‘ಪ್ರಾಣೇ ವಾ ವಾಚಂ ಯೋ ಹ್ಯೇವ ಪ್ರಭವಃ ಸ ಏವಾಪ್ಯಯಃ’ (ಏೇ. ಆ. ೩-೨-೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತಾಂ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತಾಂ ಚ ಅನ್ಯೋನ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯತ್ವಾತ್ ತದಭಾವೇ ನಾಧ್ಯಯನಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಆತ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೋಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಉಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೩೨ ॥
ಕರ್ಮಯೋಗೇಽನೇಕಧಾ ಅಭಿಹಿತೇ, ಸರ್ವಸ್ವ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅನಾದ್ರಿಯಮಾಣಮ್ ಅರ್ಜುನಮಾಲಕ್ಷ್ಯ, ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತಂಪುರುಷಾಪೇಕ್ಷಿತ ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯೇಷಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ, ತೈಃ । ಅನಂತರೋಪದಿಷ್ಟೈರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಸಾಧನಸಾಧ್ಯಾದ್ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದೇರಪಿ । ತತೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ದ್ರವ್ಯಮಯಾದಿಯಜ್ಞೇಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ಯತರತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ದ್ರವ್ಯಮಯೋ ಹಿತಿ ।
ಫಲಸ್ಯ -ಅಭ್ಯುದಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಫಲಾರಂಭಕಃ -ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಫಲಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕಃ । ಕಿಂತು ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ಯತರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಸಪಸ್ತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ । ಅಖಿಲಮ್ - ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಖಿಲಂ - ಶೇಷಃ ಅಸ್ಯೇತಿ, ಅನಲ್ಪಮ್ । ಮಹತ್ತರಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸರ್ವಮ್ ಅಖಿಲಮ್ - ಇತಿ ಪದದ್ವಯೋಪಾದಾನಮಸಂಕೋಚಾರ್ಥಮ್ । ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನೇಽಂತರ್ಭವತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಚತುರಾಯಕೇ ಹಿ ದ್ಯೂತೇ ಕಶ್ಚಿದಾಯಃ ಚತುರಂಕಸ್ಸನ್ ಕೃತಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ - ತಸ್ಮೈ ವಿಜಿತಾಯ ಕೃತಾಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಅಧರೇಯಾಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಧಸ್ತಾದ್ಭಾವಿನಃ ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಂಕಾಃ ತ್ರೇತಾದ್ವಾಪರಕಲಿನಾಮಾನಃ, ಸಂಯಂತಿ - ಆಯಾಃ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ । ಚತುರಂಕೇ ಖಲು ಆಯೇ ತ್ರಿದ್ ವ್ಯಕಾಂಕಾನಾಮಾಯಾನಾಮ್ ಅಂತರ್ಮಾವೋ ಭವತಿ । ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಏವಮ್ ಏನಂ ವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪುರುಷಂ, ಸರ್ವಂ ತದಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಸಮೇತಿ - ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಕಿಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ? ಯದ್ವಿದುಷಿ ಪುರುಷೇಽಂತರ್ಭವತಿ, ತದಾಹ -
ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಪಿ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ, ತತ್ಸರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏನಮಭಿಸಮೇತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಮೇವ ವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪುರುಷಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯಸ್ತದಿತಿ ।
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದೇವ ವಿಶದಯತಿ -ಯತ್ಸ ಇತಿ । ಸ ರೈಕ್ಕೋ ಯತ್ ತತ್ತ್ವಂ ವೇದ, ತತ್ ತತ್ತ್ವಂ ಯೋಽನ್ಯೋಽಪಿ ಜಾನಾತಿ, ತಮೇನಂ ಸರ್ವಂ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಅಭಿಸಮೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೩೩ ॥
ಯದ್ಯೇವಂ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಂ, ತರ್ಹಿ ಕೇನೋಪಾಯೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಮುಪಾಯಮ್ ಉಪದಿಶತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಗುರುಭ್ಯೋ ವಿದ್ಧಿ, ಗುರವಶ್ವ ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿಭಿರುಪಾಯೈಃ ಆವರ್ಜಿತಚೇತಸೋವದಿಷ್ಯಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿದ್ಧೀತಿ ।
ಉಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಮ್ - ಉಪದೇಶಕರ್ತುತ್ವಮ್ । ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತೀತಿ ।
ತದಿತಿ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯೇನ ವಿಧಿನಾ ಇತಿ ಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ । ಯದ್ವಾ, ಯೇನ ಆಚಾರ್ಯಾವರ್ಜನಪ್ರಕಾರೇಣ ತದುಪದೇಶವಶಾತ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಭ್ಯತೇ, ತಥಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಾಚಾರ್ಯೇಭ್ಯೋ ಲಭಸ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಆಚಾರ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಏವಮಾದಿನಾ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶಮಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ, ಏವಮಾದಿನಾ ವಿದ್ಧೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಪ್ರಶ್ರಯೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ರಯಃ - ಭಕ್ತಿಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕೋ ನಿರತಿಶಯೋ ನಾತಿವಿಶೇಷಃ । ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಶಸ್ಯತಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಅರ್ಥಭೇದಂ ಕಥಯತಿ -
ಜ್ಞಾನವಂತೋಽಪೀತಿ ।
ಜ್ಞನಿನ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನ ಇತಿ ಬ್ರುವತೋ ಭಗವತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ಯೇ ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಬಹುವಚನಂ ಚೈತತ್ ಆಚಾರ್ಯವಿಷಯಂ, ಬಹುಭ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಬಹುಧಾ ಚೇತಿಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ಯಾಯಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮ್ । ನ ತ್ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಆಚಾರ್ಯವಹುತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದಾಚಾರ್ಯಮಾತ್ರೋಪದೇಶಾದೇವ ಉದಯಸಂಭವಾತ್ ॥ ೩೪ ॥
ವಿಶಿಷ್ಟೈರಾಚಾರ್ಯೈಃ ಉಪದಿಷ್ಟೇ ಜ್ಞಾನೇ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ, ಸಮನಂತರವಚನಮಪಿ ಯೋಗ್ಯವಿಷಯಮ್ ಅರ್ಥವದ್ಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅತಃ, ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಜ್ಞಾನೇ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮೇ ತ್ವದೀಯಮೋಹಾಪೋಹಹೇತೌ ನಿಷ್ಠಾವತಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ನಿಷ್ಠಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಪುನರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
‘ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಧಿಪೂರ್ವಸ್ಯ ಗಮೇರಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಧಿಗಮ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಲಭ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ಫಲವತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವತಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಜೀವೇ ಚೇಶ್ವರೇ ಚೋಭಯತ್ರ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶೇ ಮೇದವಾದಾನುಮತಿಃ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತದೇತ್ವದರ್ಶನಂ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸರ್ವೇತಿ
॥ ೩೫ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಶಮ್ಸಾಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪಾಪಕಾರಿಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಅತಿಶಯೇನ ಪಾಪಕಾರಿತ್ವಮ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಅಸಂಭಾವಿತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಯರ್ಥಮಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಬ್ರವೀತಿ -
ಅಪಿಚೇದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಪಾಪನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಅಧರ್ಮೇ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಧರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಜ್ಞಾನವತೋಽಪಿ ನ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ –
ಧರ್ಮೋಽಪೀತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೩೬ ॥
ಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರುಪಲಂಭಾತ್ ಕುತಸ್ತತೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಾಯೋಗ್ಯವಿಭಾಗೇನ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾನಿವರ್ತಕತ್ವವಿಭಾಗಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೂಪಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಯೋಗ್ಯವಿಷಯೇಽಪಿ ದಾಹಕತ್ವಮ್ ಅಗ್ನೇಃ ಅಪ್ರತಿಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸಮ್ಯಕ್ ಇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕರ್ಮದಾಹಕಂ ಕಿಮಿತಿ ನೋಚ್ಯತೇ, ನೀರ್ಬೀಜೀಕರೋತಿ ಕರ್ಮ ಇತಿ ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಮೇಯಾವರಣಾಜ್ಞಾನಾಪಾಕರಣೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ತದಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತ್ ತಜ್ಜನ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಭ್ರಮಂ ಕರ್ಮಬೀಜಭೂತಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯಂತಿ । ನತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿವರ್ತಕಮ್ । ಜ್ಞನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ತದನಿವೃತ್ತೌ ತು ಪುನರಪಿ ಕರ್ಮೋದ್ಭವಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಂಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಮೂಲಭೂತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತನೇನ ಕರ್ಮನಿವರ್ತಕಮ್ ಇಷ್ಟಂ ಚೇತ್ , ಆರಬ್ವಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಜ್ಞಾನೋದಯಸಮಕಾಲಮೇವ ಶರೀರಪಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋದಯಸಮಸಮಯಮೇವ ದೇಹಾಪೋಹೇ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿಃ ಉಪದಿಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಂ ಫಲವತ್ ಇತಿ ಭಗವದಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಆಚಾರ್ಯಲಾಭಾನ್ಯಾಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಕರ್ಮಸಂಪಾದಕಮಜ್ಞಾನಲೇಶಂ ನ ನಾಶಯತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಫಲಂ ಕರ್ಮ ನಶ್ಯತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ ಕರೋತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಕೃತಾನಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸಹ ವರ್ತಮಾನಾನಿ, ಪ್ರಚೀನೇಷು ಚಾನೇಕೇಷು ಜನ್ಮಸು ಅರ್ಜಿತಾನಿ, ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರಣನಿವರ್ತನೇನ ನಿವರ್ತಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೭ ॥
ನನು ಅನ್ಯೇನೈವ ಪರಿಶುದ್ಧಿಕರೇಣ ಕೇನಚಿದಶ್ವಮೇಧಾದಿನಾ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ ಅಲಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪೃರ್ವೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಅತಃ ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯಂ ಪರಿಶುದ್ಧಿಕರಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥೌಪಯಿಕಮ್ , ಇಹ - ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ, ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪುನರಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಿಮಿತಿ ಝಟಿತಿ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಮಹತಾ ಕಾಲೇನ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಸಾಧನೇನ ಯೋಗ್ಯತಾಮಾಪನ್ನಃ ತದಧಿಕೃತಃ ಸ್ವಯಂ ತತ್ ಆತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಂದತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಝಟಿತಿ ಜ್ಞಾನಾನುದಯೋ ಯೋಗ್ಯತಾವೈಧುರ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೮ ॥
ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಸಮಾಧಿಯೋಗೇನ ಚ ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಅಂತರಂಗಂ ಸಾಧನಮುಪದಿಶತಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಲಾಭಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರದ್ಧಾಲುತ್ವಮೇವಾಸಹಾಯಂ ಜ್ಞಾನಲಾಭೇ ಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯಮಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧಾಲುತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಮಂದಪ್ರಸ್ಥಾನತ್ವಂ - ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಧುರತ್ವಮ್ । ನಚ ತಸ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪತ್ತುಮೀಷ್ಟೇ । ತೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಪಿ ತತ್ರ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಆಹೇತಿ ।
ಅಭಿಯುಕ್ತಃ - ನಿಷ್ಠಾವಾನ್ । ಉಪಾಸನಾದೌ - ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಶ್ರವಣಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನಚ ಶ್ರದ್ಧಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಚ ಇತ್ಯುಭಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ, ಕಿಂತು ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯತ್ವಮಪಿ । ತದಭಾವೇ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಃ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನಿತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾಧನಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಹ ಐಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ -
ಯ ಏವಂಭೂತ ಇತಿ ।
‘ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೩೪) ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಣಿಪಾತಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಹೇತೋರುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕಿಮಿತೀದಾನೀಂ ಹೇತ್ವಂತರಮುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ಧಿ ಬಹಿರಂಗಮ್ , ಇದಂ ಪುನರಂತರಂಗಂ, ನ ಚ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿನಿಯಮಃ, ಮನಸಿ ಅನ್ಯಥಾ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ ಅನ್ಯಥಾಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ಮನೋ ಮಾಯಾವಿತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಾದೇರಪಿ ಸಂಭಾವನೋಪನೀತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಯಾವಿತ್ವಾದೇಃ ಶ್ರದ್ಧಾವತ್ತ್ವತಾತ್ಪರ್ಯಾದಾವಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ನಹಿ ಮಾಯಯಾ ವಿಪ್ರಲಂಭೇನ ವಾ ಶ್ರದ್ಧಾತಾತ್ಪರ್ಯಸಂಯಮಾಭಿಯೋಗತೋಽನುಷ್ಟಾತುಮರ್ಹಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಅವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಕಿಂಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಭ್ಯಾಸಾದಿಸಾಘನಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ ಮೇಕ್ಷೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೇನ ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೩ - ೮), ‘ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತು ಕೈವಲ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನ್ಯಾಯಸ್ತು ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಃ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಆಪ್ತಜ್ಞಾನಾದಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಾತ್ ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯೇವಂ ಲಕ್ಷಣಃ ॥ ೩೯ ॥
ಉತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನವಾನ್ ಉಪದೇಶಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಚಿರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋತಿ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಅಚಿರೇಣೈವ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಸಂಶಯಸ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪಾಪಿಷ್ಠೋ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನ ಸಾಧಯತಿ-
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತ್ ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯವಿಭಾಗವಿಭಜನಾರ್ಥಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ಅಜ್ಞೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸಂಶಯಾತ್ಮಾನಃ ಯತ್ ಪಾಪಿಷ್ಠತ್ವಂ, ತತ್ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಲೋಕದ್ವಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸುಖಸ್ಯ ಚ ಅಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸಂಶಯಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಶಯಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಶಯಸ್ಯಾನರ್ಥಮೂಲತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೪೦ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಶಯಃ ಸರ್ವಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕರ್ತವ್ಯೋ ನ ಭವತಿ, ತಥಾಽಪಿ ನಿವರ್ತಕಾಭಾವೇ ತದಕರಣಮಸ್ವಾಧೀನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿವರ್ತಕಂ ಇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಂಶಯರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅನರ್ಥಹೇತವೋ ಭವಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಯೋಗೇತಿ ।
ವಿಷಯಪರವಶಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ ಕುತೋ ಯೋಗಸಂನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಆತ್ಮವಂತಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನತಃ ಸಂಶಯೋಚ್ಛಿತ್ತೌ ತದುಚ್ಛೇದಕಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ನಿವೃತ್ತೌ, ಅಪ್ರಮತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಬಂಧಹೇತವೋ ನ ಭವಂತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಾದೇವ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತಚ್ಚ ವೈಧಸಂನ್ಯಾಸಪಕ್ಷೇ ಪರೋಕ್ಷಮ್ , ಫಲಸಂನ್ಯಾಸಪಕ್ಷೇ ತು ಅಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನೇನ ಸಂನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮತ್ವಮೇವ, ಸತಿ ಸಂಶಯೇ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಸಂಶಯವತಸ್ತದಯೋಗಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಪರಿಹರತಿ -
ಆಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಥಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಆದೌ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪಶ್ಚಾದಾದ್ಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರಮಾದವತೋ ವಿಷಯಪರವಶಸ್ಯ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ, ಆತ್ಮವಂತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪ್ರಮತ್ತಮಿತಿ ।
‘ನ ಕರ್ಮಾಣಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಫಲೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಗುಣಚೇಷ್ಟೇತಿ ।
‘ಅನಿಷ್ಟಾದಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಇಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೪೧ ॥
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಗತತತ್ಪದಾಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸತಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಸ್ಮದಾದಿಷು ಫಲಾರಂಭಕತ್ವೋಪಲಂಭಾದ್ ವಿದುಷ್ಯಪಿ ತೇಷಾಂ ತದ್ಭಾವ್ಯಮನಪವಾಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನೀತಿ ।
ನನು ಸಂದಿಹಾನಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ನ ಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಂ, ನಾಪಿ ತದ್ಧೇತುಕಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಶಯಾವತಾರಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾಪಿಷ್ಠಮಿತಿ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾನರ್ಥಮೂಲತ್ವೇನ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತೇ । ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಪ್ರಸೂತತ್ವಾದಪಿ ತಸ್ಯಾವಹೇಯತ್ವಮ್ , ಅವಿವೇಕಸ್ಯಾನರ್ಥಕರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿವೇಕಾದಿತಿ ।
ನಚ ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯವದಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ಅತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಹೃದೀತಿ ।
ಶೋಕಮೋಹಾಭ್ಯಾಮಭಿಭೃತಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ಮನಸಿ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಃ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಪ್ರಬಲಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವೇ ನೈವ ಪ್ರಧ್ವಂಸಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಸಿನೇತಿ ।
ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇಣೈವ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದಸಂಭವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಸ್ವಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಆತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ಥಾಣ್ವಾದಿವಿಷಯಃ ಸಂಶಯಃ, ತದ್ವಿಷಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ದೇವದತ್ತನಿಷ್ಠೇನ ತನ್ನಿಷ್ಠಃ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಆತ್ಮವಿಷಯಃ ತದಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ ತಥಾವಿಧೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಅಪನೀಯತೇ । ತೇನ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂಶಯೇ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯೇಣೈವ ತಸ್ಯ ತೇನ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಂಶಯಸಮುಚ್ಛಿತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮುಪದಿಶತಿ -
ಛಿತ್ತ್ವೈನಮಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಭಗವದಾಜ್ಞಯಾ ಕ್ರಮೇಣ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ, ಯುದ್ಧಾತ್ಪುನಃ ಉಪರಿರಂಸ ಇವ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-
ಉತ್ತಿಷ್ಠೇತಿ ।
ಭರತಾನ್ವಯೇ ಮಹತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯವಂಶೇ ಪ್ರಸೂತಸ್ಯ ಸಮುಪಸ್ಥಿತಸಮರವಿಮುಖತ್ವಮನುಚಿತಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಆಹ -
ಭಾರತೇತಿ ।
ತತ್ ಅನೇನ ಯೋಗಸ್ಯ ಕೃತ್ರಿಮತ್ವಂ ಭಗವತೋಽನೀಶ್ವರತ್ವಂ ಚ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಕರ್ಮಾದೌ ಅಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶನಾದ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಣಿಪಾತಾದೇರ್ಬಹಿರಂಗಾತ್ ಅಂತರಂಗಾಚ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾದೇರುದ್ಭೂತಾತ್ , ಅಶೇಷಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಭಿದಧತಾ, ಸರ್ವಸ್ಮಾದುತ್ಕೃಷ್ಟೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಸಂಶಯಾನಸ್ಯಾಧಿಕಾರಾದಶೇಷದೋಷವಂತಮ್ । ಸಂಶಯಂ ಹಿತ್ವಾ ಉತ್ತಮಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ, ಅಪರಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ, ಇತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ ॥ ೪೨ ॥
ಇತ್ಯಾನಂದಗಿರಿಕೃತಗೀತಾಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಯಾಂ ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೪ ॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಮಭಿದಧಾನೋ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮ್ ಅರ್ಜುನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ - ಕರ್ಮಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮದರ್ಶನಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾ ಪ್ರಸಾರಿತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಂತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಕುರ್ವಂತಂ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣೇನಾಗ್ನಿನಾ ದಗ್ಧಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಂ - ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಬಂಧವಿಧುರಂ, ವಿವೇಕವಂತೋ ವದಂತೀತಿ, ಜ್ಞಾನವತೋ ಜ್ಞಾನಫಲಭೂತಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ವಿವಕ್ಷನ್ ವಿವಿದಿಷೋಃ ಸಾಧನರೂಪಮಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಭಗವಾನ್ವಿವಕ್ಷಿತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನೀತಿ ।
ನಿರಾಶೀರಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಕಾರಣಂ ಕರ್ಮ, ಶರೀರಸ್ಥಿತಾವಪಿ ಸಂಗರಹಿತಃ ಸನ್ ಆಚರನ್ , ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲಭಾಗೀ ನ ಭವತೀತ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮಧ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಸೂಚಿತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಶಾರೀರಮಿತಿ ।
ಯದೃಚ್ಛೇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸೂಚಿತಃ ತದ್ಧರ್ಮಫಲಾಯೋಪದೇಶಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೃಚ್ಛೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಶಂಸಾವಚನಾದಪಿ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಾನಾವಿಧಾನ್ ಯಜ್ಞಾನ್ ಅನೂದ್ಯ ತೇಷಾಂ ದೇಹಾದಿವ್ಯಾಪಾರಜನ್ಯತ್ವವಚನೇನ ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವವಿಜ್ಞನಫಲಾಭಿಲಾಷಾದಪಿ ಯಥೋಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷೋಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಂಸನ್ಯಾಸೇಽಧಿಕಾರೋ ಧ್ವನಿತ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಜಾನಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತಸ್ಯೈವ ಅವಶೇಷವರ್ಜಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ಯಾಸಃ ಸೂಚಿತಃ, ಇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
‘ತದ್ವಿದ್ಧಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಂ ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಪ್ರಾಪ್ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನಾತಿಶಯಪ್ರಾಹಾತ್ಮ್ಯವತಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ನಿವೃತ್ತಿರೇವ, ಇತಿ ವದತಾ ಚ, ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿನಃ ಸಂನ್ಯಾಸೇಽಧಿಕಾರೋ ದರ್ಶಿತೋ ಭಗವತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಂ ತಸ್ಮಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಪ್ರಮತ್ತಂ - ವಶೀಕೃತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವಂತಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ನಿಬಧ್ನಂತಿ, ಇತ್ಯಪಿ ದ್ವಿವಿಧಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಭಗವತೋಕ್ತಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಗೇತಿ ।
‘ಕರ್ಮಣೀ’ ತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಯೋಗಸಂನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಮ್’ ಇತ್ಯಂತೈರುದಾಹೃತೈರ್ವಚನೈಃ ಉಕ್ತಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯಂತೈರಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ಜ್ಞಾನವತಾ ಚ ಆದರಣೀಯತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮ್ ಅನಾದೇಯಮಾಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ -
ಛಿತ್ತ್ವೈನಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋರುಕ್ತಯೋಃ ಏಕೇನೈವ ಪುುರುಷೇಣಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಯುಗಪದ್ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ , ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ
ಉಭಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕಾಲಭೇದೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಯೋರ್ದ್ವಯೋರೇಕೇನ ಪುರುಷೇಣಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಸಂಭವೇ, ಕಥಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ದ್ವಯೋರುಕ್ತಯೋರೇಕೇನ ಯುಗಪತ್ಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ, ಕತರಸ್ಯೇತಿ ಕುತೋ ನಿರ್ಣಯ ? ದ್ವಯೋಃ ಸಂನಿಧಾನಾವಿಶೇಷಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯತ್ಪ್ರಶಸ್ಯತರಮಿತಿ ।
ಭಗವತಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಯೋಗಶ್ಚೋಕ್ತಃ, ನಚ ತಯೋ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮ್ । ತೇನ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇ, ತದ್ಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ನಾಯಂ ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋರ್ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಕೀದೃಶಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಷ್ಠುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ? ಯೇನ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋಃ ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಷ್ಟಂ ಪ್ರಾರಭತೇ -
ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತೈರಿತಿ ।
ಯಥಾ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋದ್ದೇಶೇನ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತೇ, ನತು ತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ; ತಥಾ ಅನಾತ್ಮವಿತ್ ಕರ್ತಾ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽನೂದ್ಯತೇ, ನಚಾತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ವೈರಾಗ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮ ತತ್ತ್ಯಾಗಯೋಃ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮಸ್ತಿ, ಇತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ಯಾರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಭವತು ಸಂನ್ಯಸಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾ, ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ತಯೋರಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಶ್ನವಚನಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಅನಾತ್ಮವಿದಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮವಿದೋ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಧ್ರೌವ್ಯವತ್ ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ಸತಿ ವೈರಾಗ್ಯೇ, ತತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಕರ್ತಾಽಸೌ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಅತ್ರಾನೂದ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋಃ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಅವಿದುಷಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಶ್ನಪವೃತ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕರ್ತ್ರಂತರಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿಶ್ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಹೇತುದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಯೋಃ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತಿ, ಇತ್ಯೇವಂಮನ್ವಾನಸ್ಯಾರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ಯತರವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಾನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಸಂಭವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಶಸ್ಯತರವಿವಿದಿಷಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಉಭಯೋಶ್ಚೇತ್ಯಾದೌ ಉಕ್ಚಪ್ರಕಾರೇಣ ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ತಾರ್ಹಿ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದನ್ಯತರಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮಿತಿ, ಕುತ ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅನ್ಯತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಅನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಶನೋಪಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಕತರಃ ಶ್ರೇಯಾನ್ ? ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯೋ ಭಾತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿವಚನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರತಿವಚನಂ ? ಕಥಂ ವಾ ತನ್ನಿರೂಪಣಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸಂನ್ಯಾಸೇತಿ ।
ತನ್ನಿರೂಪಣಂ ಕಥಯತಿ -
ಏತದಿತಿ ।
ತದುಭಯಮಿತಿ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಂ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣದೋಷವಿಭಾಗವಿವೇಕಾರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ - ಕಿಂಚೇತಿ । ಅತಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಆದ್ಯೇ ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ದೂಷಣಮ್ ? ಅಸ್ಮಿನ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ಫಲಮ್ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವಾನುಪಪನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽಸಹಾಯತ್ವಾದ್ ಅಸ್ಯ ಚ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಅಸಂಭವೇ ದರ್ಶಿತೇ, ಚೋದಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಚೋದಯಿತಾ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ವಿಮೃಶತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯತರಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಸಂದೇಹಾತ್ ಪ್ರಶ್ನೋಽವತರತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದಾ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದನ್ಯತರಸ್ಯ ಅಸಂಭವೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕಾರಣಮಂತರೇಣಾಸಂಭವೋ ಭವನ್ ಅತಿಪ್ರಸಂಗೀ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃಸನ್ ಆಹ -
ಅಸಂಭವ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿದಃ ಸಕಾರಣಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾಸಂಭವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಆತ್ಮಾವಿತ್ತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಜನ್ಮಾದೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಯದುಕ್ತಂ ನಿವೃತ್ತಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವಂ, ತದಿದಾನೀಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನಮೂಲಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸಂನ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ತತೋ ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯಾಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸ್ಫೋರಯನ್ ಕರ್ಮಯೋಗಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತತ್ ಅಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ, ತನ್ಮೂಲಃ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ತಜ್ಜನ್ಯಃ, ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಅಸಂಭವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕುತ್ರ ತದಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ? ತದಾಹ -
ಇಹೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇಹ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತತ್ರ ತತ್ರೇತ್ಯಾದೌ ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೇಷು ಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ತಾನೇವ ಪ್ರದೇಶಾಂದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪ್ರದೇಶೇಷು ಸಂನ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದನಾದ್ ಆತ್ಮವಿದಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ವಿವಕ್ಷಿತಶ್ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಯೋಗೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ ? ಪ್ರಕರಣಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಕರ್ಮಯೋಗಪ್ರತಿಪಾದನಮುದಾಹರತಿ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಆತ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾಯತ್ವೇನಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠಸಿದ್ಧೌ ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಶ್ಚ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಭ್ರಮಸದ್ಭಾವಯೋಃ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭ್ರಮಮೂಲಂ ಕರ್ಮ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ಮವಿದೋ ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಕರ್ಮಯೋಗೋ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕೃತಕೃತ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತೋ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನವತಾ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವವತ್ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾಪಿ ತಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಂ, ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಜಿಜ್ಞಾಸೋರಸ್ತಿ ಕರ್ಮಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರ್ಯಂಗಮಂತರೇಣ ಅಂಗಿಸ್ವರೂಪಾನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ಜ್ಞಾನಾನಾರ್ಥಿನಾ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಶುದ್ಧ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಹೇತೋರಾದೇಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನವತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಫಲೋಪಕಾರಿತ್ವೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೋ ಮೃಗ್ಯತಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಹೇತೋರಪಿ ಕರ್ಮಣೋಽಸಂಭಾವತ್ ನ ತಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಃ, ತದಸ್ಥಿತೌ ಚ ಕುತೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ? ತದಭಾವೇ ಚ ಕಸ್ಯೋಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಮ್ ? ಉಪದೇಶಾಭಾವೇ ಚ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನೋದಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಶಾರೀರಮಿತಿ ।
ವಿದುಷೋಽಪಿ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿರಾಸ್ಥಿತಾ ಚೇತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತೇಷು ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಷು ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನೈವೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವವಿತ್ ಇತ್ಯನೇನ ಚ ಸಮಾಹಿತಚೇತಸ್ತಯಾ ಕರೋಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸದೈವ ಅಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯತ್ತು ವಿದುಷಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದಃ ತೇಷ್ವಪಿ ನಾಹಂ ಕರೋಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತ್ಯಾದೌ ಅಕರ್ತೃತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಸಂಭಾವನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತೋಪದೇಶಾನುಸಂಧಾನಾಭಾವೇ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರೋಮೀತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಮುಪದೇಶಂ ಕದಾಚಿತ್ ನಾನುಸಂಧತ್ತೇ, ತಥಾಪಿ ತತ್ತ್ವವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಕರ್ಮ ವಾ ತಸ್ಯ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋರಯೋಗಾತ್ ತಯೋರ್ನಿಃ ಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಮ್ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೀಯಾಶ್ಚ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಜಾಯಮಾನಃ ತಸ್ಯಾದುತ್ಕೃಷ್ಯತೇ, ಕಥಂ ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವವಾಚೋಯುಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ? ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಸತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಶ್ರವಣಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮೋಪಾತ್ತಕರ್ಮೈಕದೇಶ - ವಿಷಯಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸ್ತ್ವವಚನಂ ‘ನೈತಾದೃಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತಮ್ ‘(ಮ.ಭಾ. ೧೨ - ೧೭೫ .೩೭) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಮನಿಯಮಾದೀತಿ ।
‘ಆನೃಶಂಸ್ಯಂ ಕ್ಷಮಾ ಸತ್ಯಮಹಿಂಸಾ ದಮ ಆರ್ಜವಮ್ ।
ಪ್ರೀತಿಃ ಪ್ರಸಾದೋ ಮಾಧುರ್ಯಮಕ್ರೋಧಶ್ಚ ಯಮಾ ದಶ ॥
ದಾನಮಿಜ್ಯಾ ತಪೋ ಧ್ಯಾನಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಪಸ್ಥನಿಗ್ರಹೌ ।
ವ್ರತೋಪವಾಸೌ ಮೌನಂ ಚ ಸ್ನಾನಂ ಚ ನಿಯಮಾ ದಶ ॥ ‘
ಇತ್ಯುಕ್ತೈರ್ಯಮನಿಯ ಮೈಃ ಅನ್ಯೈಶ್ಚಾಶ್ರಮಧರ್ಮೈಃ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉಕ್ತಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಹಿ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಇತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸುಕರತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವವಚನಂ ಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸುಕರತ್ವೇನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಲೋಚನಾತ್ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋರ್ಮಿಥೋವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ಯಯೋಃ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ, ಪ್ರಶಸ್ಯತರಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾತ್ ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ಚಾನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ , ತನ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯೋ ಯಥಾ ಪೂರ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಃ, ತಥಾ ಪ್ರತಿವಚನಾರ್ಥನಿರೂಪಣೇನಾಪಿ ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತೃತೀಯೇ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಭಗವತಾ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ ನಾತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಃ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿಸ್ತರೇಣ ಉಕ್ತಮೇವ ಸಂಬಂಧಂ ಪುನಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇದಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋರ್ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ ನ ಪುನಃ ಪ್ರಶ್ನಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ನ ತಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಏವಕಾರವಿಶೇಷಣಾತ್ ಜ್ಞಾನಸಹಿಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಂ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಮ್ । ‘ಛಿತ್ತ್ವೈನಂ ಸಂಶಯಂ ಯೋಗಮಾತಿಷ್ಠ'(ಭ.ಗೀ.೪ - ೪೨) ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಧಾನಾತ್ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ । ತತಶ್ಚ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ ನ ಪ್ರಶ್ನಃ ತದ್ವಿಷಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಜ್ಞಾನರಹಿತಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ಯತರತ್ವಬುಭುತ್ಸಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನರಹಿತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ಏವಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಸಂನ್ಯಾಸಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ವಯಂ ತ್ವಯಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದಶಕ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ತದಿದಮ್ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಚ್ಛ್ರೇಯ ಇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗೋ ಮಯೋಚ್ಯತೇ, ನ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ (೪ - ೧೮) ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ , ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಶಾಸ್ತ್ರೀಯಯೋರಶೇಷಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಣೋಃ ತ್ಯಾಗಃ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ತದ್ಯೋಗಶ್ಚ, ಇತ್ಯುಭಯಮಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿರೋಧಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಯೋಃ ಏಕೇನ ಅನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೋ ಜಾಯತೇ । ತಮೇವ ಸಂಶಯಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಂ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಶಸ್ಯತರಬುಭುತ್ಸಾ ಕಿಮರ್ಥಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಾಹ - ಅತಶ್ಚೇತಿ । ತದೇವ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯದನುಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ।
ತದೇಕಮ್ - ಅನ್ಯತರತ್ , ಮೇಬ್ರೂಹೀತಿ । ಸಬಂಧಃ ।
ಉಭಯೋರುಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಕಿಮಿತ್ಯೇಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸಹೇತಿ ।
ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರಶ್ನಮೇವಮುತ್ಥಾಪ್ಯ, ಪ್ರತಿವಚನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಣಯಾಯ ತದ್ವಾರೇಣ ಪರಸ್ಯ ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸೌಕರ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ಯತರತ್ವಮಭಿಧಿತ್ಸುಃ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಕಿಮುಕ್ತವಾನ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಉಭಯೋರಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ತಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪ್ರಶಸ್ಯತ್ವಮ್ ಅಪ್ರಶಸ್ಯತ್ವಂ ವಾ ತುಲ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ –
ಉಭಾವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಹಾಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ
॥ ೨ ॥
ಕರ್ಮ ಹಿ ಬಂಧಕಾರಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ಕಥಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರಂ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಸರ್ವದಾ ಅಸೌ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಜ್ಞೇಯಃ, ಯೋ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಕ್ಕಚಿದಪಿ ನ ಕರೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಯಥಾ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಂ ನ ನಿಬಧ್ನಂತಿ, ಕೃತಾನಿ ಚ ವೈರಾಗ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯಮಾದಿನಾ ನಿವರ್ತಂತೇ ; ತಥೈವ ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಾನಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಯೋಗಿನಮಪಿ ನ ನಿಬಧ್ನಂತಿ, ನಿವರ್ತಯಂತಿ ಚ ಸಂಚಿತಂ ದುರಿತಮ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಆಹ -
ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಿನೋ ನಿತ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ಅನ್ಯಥಾಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏವಂವಿಧ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ರಾಗದ್ವೇಷಾಭಾವೇನ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಮುಚಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಾಗದ್ವೇಷರಹಿತಸ್ಯ ಅನಾಯಾಸೇನ ಬಂಧಪ್ರಧ್ವಂಸಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವ ಇತಿ
॥ ೩ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋರ್ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಂ, ತದ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಸಂನ್ಯಾಸೇತಿ ।
ತತ್ರ ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕಿನಃ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ವದಂತಿ ? ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಆಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಸಂಸ್ವ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮಸಮೀಕ್ಷಾಮ್ ಅರ್ಹತೀತಿ ಸಾಂಖ್ಯಂ - ಸಂನ್ಯಾಸಃ, ಯೋಗಸ್ತು ಕರ್ಮಯೋಗಃ, ತಾವುಭಾವಪಿ । ಪೃಥಗಿತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಮಾಹ -
ವಿರುದ್ಧೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿವೇಕಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಬಾಲತ್ವಮ್ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಮವತಾರಯಿತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ಪಂಡಿತಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಿನೋ ಯೋಗಿನಶ್ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಯೋಃ ಅವಿರುದ್ಧಫಲತ್ವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಂ ಸಾಧನಮನುಷ್ಠಿತವತಃ ದ್ವಯೋರಪಿ ಫಲಂ ಭವತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಉಭಯೋರಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋಃ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಯೋಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲತ್ವಾತ್ ನ ವಿರುದ್ಧಫಲತ್ವಶಂಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾಯೋಗಯೋಃ ಏಕಫಲತ್ವವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಾನನುಗುಣಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಪ್ರಕೃತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ಮಣಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಚಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ, ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ಮಯೋಗಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ತಥೈವ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಚ, ಕಥಂ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋಃ ಏಕಫಲತ್ವಮ್ ಅಪ್ರಕೃತಂ ನ ಭವತಿ ? ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ ತದನುರೂಪಮೇವ ಭಗವತಾ ನಿರೂಪಿತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಇತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದೇನ ಪ್ರಷ್ಟ್ರ ಪ್ರತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ ಕರ್ಮಂಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗೌ ಉಚ್ಯೇತೇ । ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾವಿತಿ ಶಬ್ದಾಂತರವಾಚ್ಯತಯಾ ತಯೋರೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಅತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಚ ವಿಶೇಷಂ ಸಂಯೋಜ್ಯ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದೌ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯದುಕ್ತಂ - ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಚ ವಿಶೇಷಂ ಸಂಯೋಜ್ಯ - ಇತಿ, ತದೇತತ್ ವ್ಯಾಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ತಾವೇವೇತಿ ।
ಸಮಬುದ್ಧಿತ್ವಾದಿ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯಭೂತಃ ಶಮಾದಿಃ ಆದೀಯತೇ ।
ಪ್ರಕೃತಯೋರೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಉಪಾದಾನೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೌ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಾಪ್ತಿಃ ಇತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಏಕಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕೇಚಿದೇವ ತಯೋರೇಕಫಲತ್ವಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಇತ್ಯಾಶಙ್ಯ, ತೇಷಾಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿತ್ವಂ, ನೇತರೇಷಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಮಿನ್ , ನ ಚ್ಯವತೇ ಪುನಃ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ।
ಯೇ ಹಿ ಜಿಜ್ಞಾಸವಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಭಗವತ್ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ತೇಷಾಂ ಫಲಾಭಿಲಾಷಮಕೃತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಉಪಾಯತ್ವೇನ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ, ತೇ ಅತ್ರ ಯೋಗಾಃ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ಅಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಮತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಉಕ್ತಂ -
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೋಽಪಿ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚೋ ನ ವಸ್ತುಭೂತಃ, ಮಾಯಾವಿಲಾಸತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮಾ ತು, ಅವಿಕ್ರಿಯೋ ಅದ್ವಿತೀಯೋ ವಸ್ತುಸನ್ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜಕಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ಪೂರ್ವಕಸಂನ್ಯಾಸದ್ವಾರೇಣ ಕರ್ಮಿಭಿರಪಿ ತದೇವ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಮ್ , ಇತ್ಯೇಕಫಲತ್ವಂ ಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಅವಿರುದ್ಧಂ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತೈರಪೀತಿ ।
ಫಲೈಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೫ ॥
ಯದಿ ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಸಂನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಿಣಾಮಪಿ ಶ್ರೇಯೇಽವಾಪ್ತಿರಿಷ್ಟಾ, ತರ್ಹಿ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಶ್ರೇಯಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ಯತ್ವವಚನಮನುಚಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ತರ್ಹಿತಿ ।
ಪೂವೋಕ್ತಮೇವ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಮಾರಯನ್ ಪರಿಹರತಿ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವವಚನಂ ತತ್ರೇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ । ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಕಥಯತಿ -
ತ್ವಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೇವಲಂ ವಿಜ್ಞಾನರಹಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಯೋರನ್ಯತರಃ ಕಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಇತಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ ।
ತ್ವದೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮನುಸೃತ್ಯ ತದನುಗುಣಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಜ್ಞಾನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ, ತದ್ರಹಿತಾತ್ ಕೇವಲಾದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ತದನುರೂಪಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ತರ್ಹಿ ಕೀದೃಕ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ಕಥಂ ಯೋಗಶಬ್ದಃ ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದೋ ವಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶೇಷತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಸಾಧಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಭಾವೇ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಪನ್ಯಸ್ಯ, ಅನ್ವಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಃ । ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ದುಃಖಮಿತಿ ।
ಯೋಗಯುಕ್ತತ್ವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವೈದಿಕೇನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಪದಮ್ ಉಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಕೃತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಶಬ್ದೋ ಗಮಕವಿಷಯಃ । ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋೇಗೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಾಚೀ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ? ದ್ವಯೋರಪಿ ಪರತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನದ್ಯಾಃ ಸ್ರೋತಾಂಸೀವ ನಿಮ್ನಪ್ರವಣಾನಿ ಕರ್ಮಭಿಃ ಅತಿತರಾಂ ಪರಿಪಕ್ಕಕಷಾಯಸ್ಯ ಕರಣಾನಿ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪೃತಾನಿ ನಿರಸ್ತಶೇಷಕೂಟಸ್ಥಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನ್ವೇಷಣಪ್ರವಣಾನಿ ಭವಂತಿ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೬ ॥
ನನು ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನಮ್ ಅಸಕೃದನುತಿಷ್ಠತೋ ಲಬ್ಧಸಮ್ಯಗ್ಬೋಧಸ್ಯಾಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ । ತಾನಿ ಚ ಬಂಧಹೇತವೋ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯದಾ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ಯದಾ ಪುನಃ ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ಯೋಗಯುಕ್ತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತದಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮ್ ಅನುಸೃತ್ಯ ಕುರ್ವನ್ನಪಿ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯೋಗೇನ - ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆದೌ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನವತೋ ರಜಸ್ತಮೋಮಲಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಕಲುಷಿತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧೌ, ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಧೀನತ್ವಂ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಜಿತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತೋ ಜಾಯತೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಭೂತೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಂ ? ತದನುಷ್ಠಾನೇ ವಾ ಕುತೋ ಬಂಧವಿಶ್ಲೇಷಸಿದ್ಧಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸ ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೭ ॥
ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ತೈಃ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಬಂಧೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಸ್ತುತಃ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ನ ಸಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
॥ ೮ ॥
ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಆಹ -
ನೈವೇತಿ
ಸಾರ್ಧಂ ಸಮನಂತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯೈಃ ವಾಗಾದಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯುಭೇದೈಃ ಅಂತಃಕರಣಚತುಷ್ಟಯೇನ ಚ ತತ್ತಚ್ಚೇಷ್ಟಾನಿರ್ವರ್ತನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತತ್ತದರ್ಥೇಷು ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ, ಇತ್ಯನುಸಂದಧಾನಃ ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ವಿಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮಭೂತಂ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಂ ಫಲಾತ್ಮಕಮ್ ಅಭಿಲಷತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯೇವ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ , ಕುತಃ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಅಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ
॥ ೯ ॥
ತರ್ಹಿ ವಿದ್ವಾನಿವ, ಅವಿದ್ವಾನಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವರ್ತೇತ, ಪಾಪೋಪಹತಿಸಂಭವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಭೃತ್ಯಃ ಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತಿ ನ ಸ್ವಫಲಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಥೈವ ಯೋ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಭಗವದರ್ಥಮೇವ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತಿ, ನ ಸ ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ । ನಹಿ ಪದ್ಮಪತ್ರಮ್ ಅಂಭಸಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ವಿದುಷಃ ತರ್ಹಿ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಈಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಶದ್ಧಿಫಲಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕೇವಲಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿಫಲತ್ವೇ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮೇವ ತವ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ, ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ವದನ್ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಇತಶ್ಚ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ತ್ವಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ಶಾಂತಿಂ ಯಸ್ಯಾದಾಪ್ನೋತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ತ್ವಯಾ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಯೋಜನ । ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ಯುಕ್ತತ್ವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಈಶ್ವರಾಯೇತಿ ।
ಫಲಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನೈಷ್ಠಿಕೀ ಶಾಂತಿಃ ಇತ್ಯೇತದೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮ್ ಅರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಮಾಧಾನೇ ದೋಷಾತ್ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ನಿಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತಸ್ತ್ವಮಿತಿ
॥ ೧೨ ॥
ತರ್ಹಿ ಫಲೇ ಸಕ್ತಿಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ, ಸರ್ವೈರಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಿದುಷಃ ಸಕಾಶಾದ್ ವಿದುಷೋ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮರಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಆಸ್ತ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಂ ಲಭಮಾನೋಽಪಿ ಶರೀರತಾಪೇನ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿನಾ ತಪ್ಯಮಾನಃ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸುಖಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪಾರವಶ್ಯಂ ಪರ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ವಶೀತಿ ।
ಆಸನಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ಅಧಿಕರಣಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ನವೇತಿ ।
ದೇಹಸಂಬಂಧಾಮಿಮಾನಾಭಾಸವತ್ತ್ವಮ್ ಆಹ -
ದೇಹೀತಿ ।
ಮನಸಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಬಹಿಃ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೈವೇತಿ ।
ತಾನ್ಯೇವ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯಾನಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸುಖಮಾಸ್ತ ಇತಿ, ತದ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಜಿತೇಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಕಾಯವಶೀಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ, ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ, ದ್ವೇ ನಾಸಿಕೇ, ವಾಗೇಕಾ, ಇತಿ ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಿ ಶಿರೋಗತಾನಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ।
ಅಥಾಪಿ ಕಥಂ ನವದ್ವಾರತ್ವಮ್ ? ಅಧೋಗತಾಭ್ಯಾಂ ಪಾಯೂಪಸ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ವಾಗಿತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಪುರಸಾಮ್ಯಂ ಸ್ವಾಮಿನಾ ಪೌರೈಶ್ಚ ಅಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹೇ ಜೀವನತ್ವಾತ್ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಭಿಮಾನಾಭಾಸವಾನ್ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರವಾಸೀವ ಪರಗೇಹೇ ತತ್ಪೂಜಾಪರಿಭವಾದಿಭಿರಪ್ರಹೃಷ್ಯನ್ ಅವಿಷೀದನ್ ವ್ಯಾಮೋಹಾದಿರಹಿತಶ್ಚ ತಿಷ್ಠತಿ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಆಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತದನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇ ದೇಹಾವಸ್ಥಾನೇ, ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೇ ತಿಷ್ಠತಿ ವಿದ್ವಾನ್ , ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಫಲಂ ದರ್ಶಯನ್ ಉತ್ತರಮ್ ಪ್ರಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಮವಿವೇಕಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೋದ್ಯತೇ ! ಕಿಂ ವಾ ವಿವೇಕಿನಂ ಪ್ರತಿ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಮ್ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞತ್ವಂ ದೇಹಿತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ತದೇವ ದೇಹಿತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಸಂಘಾತಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಗೃಹಾದಿಷು ದೇಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನೇನ ಆತ್ಮಾವಸ್ಥಾನಭ್ರಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದೇಹೇ ವಿದ್ವಾನ್ ಆಸ್ತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ವಿವೇಕವತೋ ದೇಹೇ ಅವಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಭಾಸಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿವೇಕಿನೋ ದೇಹಾವಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಭಾನೇಽಪಿ ವಾಙ್ಮನೋದೇಹವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ , ತತ್ತ್ಯಾಗೇನ ಕುತಃ ತಸ್ಯ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಾನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಪರಕರ್ಮಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ವಿವೇಕಿನೋ ದಿಗಾದ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಾವಿಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕುತೋ ದೇಹೇ ಅವಸ್ಥಾನಮ್ ಆಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಉತ್ಪನ್ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಫಲಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ತಸ್ಯೋಪಭುಕ್ತಸ್ಯ ಶೇಷಾತ್ ಅನುಪಭುಕ್ತಾದ್ದೇಹಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೋಽನುವರ್ತತೇ ತದನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ತತ್ರೈವ ದೇಹೇ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅವಸ್ಥಾನವಿಷಯಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ಅತೋ ವಿವೇಕವತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ದೇಹೇ ಅವಸ್ಥಾನವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷಣಾಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅರ್ಥವತ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ದೇಹ ಏವೇತಿ ।
ದೇಹೇ ಸ್ವಾವಸ್ಥಾನವಿಷಯೋ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತದವಿಷಯಶ್ಚಾವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತಯೋ ಏವಂ ಭೇದೇ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅರ್ಥವತ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರನ್ನೇವ ಹೇತುಂ ವಿಶದಯತಿ -
ವಿದ್ವದಿತಿ ।
ಆರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇಪಿ ಸ್ವಗತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ದುರ್ವಾರಮ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ, ದೂಷಯತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಯನ್ ಆಸ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ, ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಶತುಃ ಏವಮೇವ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನೋ ನ, ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ, ತತ್ಕಿಂ ದೇಹಿನಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ಸದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ನ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಗತೈವ ಗತಿಃ, ತತ್ಸ್ಥಿತ್ಯಾ ತ್ಯಾಗಾನ್ನ ಭವತಿ, ಅಥವಾ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಆದ್ಯೇ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಂ, ದ್ವಿತೀಯ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಉತ್ತರಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮ್ ಅನುಕೂಲಯತಿ -
ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಧ್ಯಾಯತೀವೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಗತೈವ ಸರ್ವಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ, ನ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತೋ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ ॥
ಆತ್ಮನೋ ಯದುಕ್ತಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸೃಜತಿ, ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ, ತಥಾಪಿ ರಥಶಕಟಾದೀನಿ ಕುರ್ವನ್ ಭವತಿ ಕರ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಙ್ಯ, ಆಹ - ನ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಭೋಜಯಿತೃತ್ವೇನ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಂ ದುಷ್ಪರಿಹರಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।
ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ? ತದಾಹ -
ಸ್ವಭಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕುರ್ವಿತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಲೋಕಸ್ಯ ನ ಸೃಜತಿ ಆತ್ಮಾ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ರಥಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಈಪ್ಸಿತೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನ ಪ್ರಭುತ್ವಮ್ ।
ರಥಾದಿಕೃತವತೋ ಲೋಕಸ್ಯ ರಥಾದಿಫಲೇನ ಸಂಬಂಧಮಪಿ ನ ಸೃಜತಿ ಆತ್ಮಾ, ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೋಜಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಭಾವವಾದಸ್ತರ್ಹಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇಃ ವಿದ್ಯಾಭಾವತ್ವಂ ವ್ಯುದಸಿತುಂ ‘ಮಾಯಾ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಾ ಚ ಸಪ್ತಮೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತೇನ ಪ್ರಧಾನವಿಲಕ್ಷಣಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ದೈವೀ ಹೀತಿ
॥ ೧೪ ॥
ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾನಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮೀಶ್ವರೇ ಸಂನ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ತದೇಕಶರಣಸ್ಯ ದುರಿತಂ ಸುಕೃತಂ ವಾ ತದನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಭಗವಾನ್ ಆದತ್ತೇ, ಮದೇಕಶರಣೋ ಮತ್ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣೋ ದುಷ್ಕೃತಾದ್ಯನುಮೋದನೇನ ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯೋ ಮಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಗತಾನಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ತರಾರ್ಧಮವತಾರ್ಥ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೧೫ ॥
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಅನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾವೃತಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ವ್ಯಾಮೋಹಾಭಾವಾಚ್ಚ ಕುತಃ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಃ ? ಇತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ಣತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುನಃ ತತ್ಪರಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮಿತಿ
॥ ೧೬ ॥
ವಿದುಷಾಂ ವಿವಿದಿಷೂಣಾಂ ಚ ಅಂತರಂಗಾಣಿ ವಿದ್ಯಾಪರಿಪಾಕಸಾಧನಾನಿ ಇತಿ ಉಪದಿದಿಕ್ಷುಃ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ -
ಯತ್ಪರಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಬಾಹ್ಯಂ ವಿಷಯಮಪೋಹ್ಯ, ಗತಾ - ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೈಃ ಅಸಕೃದನುಷ್ಠಿತೈರ್ಬುದ್ಧಿಃ - ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಾ, ಯೇಷಾಂ ತೇ, ತಥಾ, ಇತಿ ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಣಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬೋದ್ಧಾ - ಜೀವಃ, ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ - ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ, ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಃ ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ತದಾತ್ಮಾನ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಂ ಬೋದ್ಧೃಬೋದ್ಧವ್ಯತ್ವಂ ವಸ್ತುತಸ್ತು ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಇತಿ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದೇವೇತಿ ।
ನನು ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಮಪನೀಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ‘ಅಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ತತ್ತದನುಷ್ಠೀಯಮಾನಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾದತ್ತೇ -
ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ನಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಮಾಹ -
ನಿಷ್ಠೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಸೇದ್ಧುಂ ಪಾರಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ಪರಾಯಣಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನಾಮಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಉಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಾನತಿರೇಕಾತ್ ನಾನ್ಯತ್ರಾಸಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಕೇವಲೇತಿ ।
ನನು ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಾಂ ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತೇಽಪಿ ದೇಹಾಂತರಪರಿಗ್ರಹವ್ಯಗ್ರತಯಾ ಕುತೋ ಯಥೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಸ್ಥಾನಮ್ ಆಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ತೇ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ।
ಸತಿ ಸಂಸಾರಕಾರಣೇ ದುರಿತಾದೌ, ಸಂಸಾರಪ್ರಸರಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ ನ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಫಲಶಾಲಿತ್ವಮ್ ಆಶ್ರಮಾಂತರೇಷ್ವಸಂಭಾವಿತಮ್ , ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯತಯ ಇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಯದ್ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಸಾಧನಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ, ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರೇಣ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾ - ವೇದಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿನಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿನಯ ಇತಿ ।
ಉಪಶಮಃ - ನಿರಹಂಕಾರತ್ವಮ್ - ಅನೌದ್ಧತ್ಯಮ್ । ಪದಾರ್ಥಮ್ ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
‘ಗವಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಅನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ-
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಹಸ್ತ್ಯಾದೌ ಪಂಡಿತಾಃ ‘ಸಮದರ್ಶಿನ’ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಿಭೇದೇಷು ತತ್ತದ್ಗುಣೈಃ ತತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸಂಸ್ಕಾರೈಶ್ಚ ಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಸಂಭವಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸತ್ತ್ವಾದೀತಿ ।
‘ತಜ್ಜೈಶ್ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಸ್ಕಾರೈರಿವ ರಾಜಸಸಂಸ್ಕಾರರೈಪಿ ಸರ್ವಥೈವಾಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ರಾಜಸೈರಿವ ತಾಮಸೈರಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರೈಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ತಾಮಸೈರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಮಸಂಗತ್ವಂ ಚ ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಃ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮಮಿತಿ ।
ಸಮದರ್ಶಿತ್ವಮೇವ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ , ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ
॥ ೧೮ ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕೇಷು ರಾಜಸೇಷು ತಾಮಸೇಷು ಚ ಸತ್ವೇಷು ಸಮತ್ವದರ್ಶನಮ್ ಅನುಚಿತಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶಿನಃ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ ।
ತೇಷಾಂ ದೋಷವತ್ತ್ವಾದ್ ಅಭೋಜ್ಯಾನ್ನತ್ವಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಸಮಾಸಮಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಸಮಾನಾಮ್ - ಅಧ್ಯಯನಾದಿಭಿಃ ಸಮಾನಧರ್ಮಕಾಣಾಂ, ವಸ್ರಾಲಂಕಾರಾದಿಪೂಜಯಾ ವಿಷಮೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಶೇಷೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಸತಿ, ಅಸಮಾನಾಂಚ ಅಸಮಾನಧರ್ಮಕಾಣಾಂ - ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಏಕವೇದತ್ವಮ್ , ಅಪರಸ್ಯ ದ್ವಿವೇದತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಧರ್ಮವತಾಂ, ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯಾ ಪೂಜಯಾ ಸಮೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಶೇಷೇ, ಪೂಜಯಿತಾ ಪುರುಷವಿಶೇಷಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಕುರ್ವನ್ , ಧನಾತ್ ಧರ್ಮಾಚ್ಚ ಹೀಯತೇ । ತೇನ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೇ ರಾಜಸತಾಮಸಯೋಶ್ಚ ಸಮಬುದ್ಧಿಂ ಕುರ್ವನ್ ಪ್ರತ್ಯವೈತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ನ ತೇ ದೋಷವಂತ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವೇಷು ಸಮತ್ವದರ್ಶಿನಾಂ ದೋಷವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ ಕಥಂ ನಾಸ್ತಿ ? ಇತಿ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇರ್ಗತಿಮ್ ಅಗ್ರೇ ವದಿಷ್ಯನ್ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಂ ಸಮತ್ವದರ್ಶಿನಾಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಇಹೈವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ಸಾಮ್ಯೇ ಪ್ರವಣಮನಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಮನಮಂತರೇಣ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಹೇ ಪರಿಭೂತಜನ್ಮನಾಮ್ ಅಶೇಷದೋಷರಾಹಿತ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿರ್ದೋಷಂ ಹೀತಿ ।
ವರ್ತಮಾನೋ ದೇಹಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ತಾನೇವ ಸಮದರ್ಶಿನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ, ದೋಷವತ್ಸು ಶ್ವಪಾಕಾದಿಷು ತದ್ದೋಷೈರ್ದೋಷವತ್ತ್ವೋಪಲಂಭಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ನಿರ್ದೋಷಂ, ತಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತೈಃನಿರ್ದೋಷೈಃ ಸರ್ಗೋ ಜಿತಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಅಲ್ಪೀಯಾಂದೋಷೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯ ಗುಣವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮನಿಷ್ಟಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಪರಿಶೇಷಾದ್ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕೈಶ್ಚಿತ್ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಅನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚಕಾರಃ, ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಃ ।
ಗುಣದೋಷವಶಾದ್ ಆತ್ಮಾನೋ ಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಭೇದಃ ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷೇಭ್ಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧೌ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ತೇಷಾಂ ಸತ್ತ್ವಂ, ತೇಷಾಂ ಚ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರತಿಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮನೋ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಶರೀರಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನೋ ಭೇದಕಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಮತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏಕಂ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಏಕತ್ವಾಜ್ಜೀವಾನಾಂ ಚ ಭೇದಕಾಭಾವೇನ ಏಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದ್ ಏಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ ಏಕತ್ವಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಏಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಏಕತ್ವೇ ಜೀಾವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ನಿರ್ದೇಷತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಯದಿ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವೇಷು ಸಮತ್ವದರ್ಶನಮದುಷ್ಟಮಿಷ್ಟಂ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಗೌತಮಸೂತ್ರಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಾಭಿಮಾನವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ಪೂಜೇತಿ ।
ಯದಿ ವಾ ಚತುರ್ವೇದಾನಾಮೇವ ಸಪ್ತಾಂ ಪೂಜಯಾ ವೈಷಮ್ಯಂ, ಯದಿ ವಾ ಚತುರ್ವೇದಾನಾಂ ಷಡಂಗವಿದಾಂ ಚ ಪೂಜಯಾ ಸಾಮ್ಯಂ, ತದಾ, ತೇಷಾಮ್ ಉಕ್ತಪೂಜಾವಿಷಯಾಣಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಮನೋವಿಕಾರಸಂಭವೇ ಕರ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯವೈತಿ, ಇತಿ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಚ ಅನುಭವಮ್ ಅऩುಕೂಲತ್ವೇನ ಉದಾಹರತಿ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾಭಿಮಾನವತಾಂ ಗುಣದೋಷಸಂಬಂಧಸಂಭವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಸೂತ್ರಮ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮಾನವತಾಂ ಗುಣದೋಷಾಸಂಬಂಧಾತ್ ನ ತದ್ವಿಷಯ ಸೂತ್ರಮ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನೇದಂ ಸೂತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಪೂಜಾಪರಿಭವಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯತ್ರ ಸಮತ್ವದರ್ಶನಂ, ತತ್ರೈವ ತು ಇದಂ ಸೂತ್ರಂ, ನತು ಕರ್ಮಿಣಿ ಅಕರ್ಮಿಣಿ ವಾ ಇತಿ ವಿಭಾಗೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಇದಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಮತ್ವದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।
ಆಽಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಭಿಧಾನಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಮ್ ಇದಂ ಸಮತ್ವದರ್ಶನಂ ಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತನ್ನಿರಹಂಕಾರೇ ನಿರವಕಾಶಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥
ನನು - ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಹರ್ಷವಿಷಾದೌ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಕುರ್ವನ್ ನಿರ್ದೋಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಂ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭೇತ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವತೋ ವಿದುಷೋ ಹರ್ಷವಿಷಾದನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ ನ ತೌ ಉಚಿತೌ, ಇತ್ಯಾಹ - ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ನನು ಹರ್ಷವಿಷಾದನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಹರ್ಷೋದ್ವೇಗೌ ನ ಕರ್ತವ್ಯೌ ? ಇತಿ ನಿಯುಜ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ವಿದುಷೋಽಪಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಹರ್ಷವಿಷಾದೌ ದುರ್ವಾರೌ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಕೇವಲೇತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮದರ್ಶನಶೀಲಸ್ಯ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತೌ ಹರ್ಷವಿಷಾದೌ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ವಿದುಷೋ ಹರ್ಷವಿಷಾದಾವಸಂಭಾವಿತೌ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನಿರ್ದೋಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೇ ದೃಢಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಸಂಮೋಹೇನ ಹರ್ಷಾದಿಹೇತುನಾ ರಹಿತಃ, ಯಥೋಕ್ತೇ ಸರ್ವದೋಷರಹಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ‘ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾವಾನ್ , ಅಶೇಷದೋಷಶೂನ್ಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ ತದನುರೋಧಾತ್ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಮೃಷ್ಯಮಾಣಃ ನೈವ ಹರ್ಷವಿಷಾದಭಾಗೀ ಭವಿತುಮಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಪ್ರೀತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತೋ ಹರ್ಷವಿಷಾದರಹಿತಃ, ಕಿಂತು ವಿಧಾಂತರೇಣಾಪಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವದ್ಯಾವತ್ ವಿಷಯೇಷು ರಾಗರೂಪಮಾವರಣಂ ನಿವರ್ತತೇ, ತಾವತ್ತಾವತ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಸುಖಮಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಅಸಕ್ತಾತ್ಮಾ ಶಮವಶಾದೇವ ಸುಖಂ ವಿಂದತೇ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ಸಮಾಹಿತಾಂತಃಕರಣಃ ಸುಖಮನಂತಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬಾಹ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಧಿಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ನಿರತಿಶಯಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿಮುತ್ತರಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಕಥಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಯಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯವಿಮುಖಸ್ಯ ಅನಂತಸುಖಾಪ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ತದರ್ಥಿನಾ, ಪ್ರಯತ್ನೇನ ವಿಷಯವೈಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಿಷ್ಯಶಿಕ್ಷಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೨೧ ॥
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮುದಾಹರತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಮೇವ ವೈಷಯಿಕಾಣಿ ಸುಖಾನಿ ದೂಷಯತಿ -
ಯೇ ಹೀತಿ ।
ನನು ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಪ್ರಸೂತೇಷು ಭೋಗೇಷು ಜಂತೂಮಾಮ್ ಅಭಿರುಚಿದರ್ಶನಾತ್ ಕುತಸ್ತೇಷಾಂ ದುಃಖಯೋನಿತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ತೇಷ್ವಾಸಂಗೇಽಪಿ ನ ವಿವೇಕಿನಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಆದ್ಯಂತವಂತ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಧಿವ್ಯಾಧಿಜರಾಮರಣಾದಿಸಹಿತೇಭ್ಯಃ ಸಮಾಗಮನಾದಿಕ್ಲೇಶರೂಪಭಾಗಿಭ್ಯಶ್ಚ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯ - ಸಂಬಂಧೇಭ್ಯೋ ಭೋಗಾಃ ಸುಖಲವಾನುಭವಾ ಜಾಯಂತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ದುಃಖಹೇತವೋ ಭವಂತಿ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ದುಃಖಾನಾಂ ಕುತೋ ಭೋಗಜನ್ಯತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಭೋಗಾನಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಬಂಧನತ್ವಂ ದುಃಖಾನಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಭೋಗಾನಾಂ ದುಃಖಯೋನಿತ್ವೇ ಮಾನವಮನುಭವಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹೀತಿ ।
ಐಹಿಕಾನಾಂ ಭೋಗಾನಾಂ ದುಃಖನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನ ಆಮುಷ್ಮಿಕಾಣಾಂ ತಥಾತ್ವಮ್ , ಅನುಭವಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಧಾರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನಿವರ್ತಯಿತ್ವ್ಯಾನಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಆದ್ಯಂತವತ್ತ್ವೇ ಮಧ್ಯಕ್ಷಣವರ್ತಿತ್ವೇನ ಕ್ಷಣಭಂಗುರತ್ವಾತ್ ಉಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ತ್ವಂ ಭೋಗಾನಾಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ಷಣಭಂಗುರತ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕವಿಷಯಾಕಾರಮನೋವೃತ್ತಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣಾಂ ವಿವೇಕವತಾಂ ಭೋಗೇಷು ಉಪೇಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ತೇಷಾಮಾಭಾಸತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಮಾದ್ಯಮಿದಂ ಪುನರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ, ನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ।
ನನು ಕೇಷಾಂಚಿದ್ ಭೋಗೇಷ್ವಭಿರುಚಿಃ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ
॥ ೨೨ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಯಂ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಂ ಕಷ್ಟತಮತ್ವೇ ಹೇತುಃ, ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ದುರ್ನಿವಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಸ್ಯ ವೇಗಸ್ಯ ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಂ, ಯೇನ ಮಾತರಮಪಿ ಚಾಧಿರೋಹತಿ, ಪಿತರಮಪಿ ಹಂತಿ, ತಮವಶ್ಯಂ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶಕ್ನೋತೀತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ವೇಗಂ ಬಹಿರನರ್ಥರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ದೇಹಾಂತರುತ್ಪನ್ನಂ ಯಃ ಸೋಢುಂ ಕ್ಷಮತೇ, ತಂ ಸ್ತೌತಿ -
ಸ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ಮರಣಸೀಮಾಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಮರಣೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಹಿ ಶಬ್ದಃ । ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅನಂತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಧ್ಯುಪಹತಾನಾಂ ವೃದ್ಧಾನಾಂ ಚ ಕಾಮಾದಿವೇಗೋ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಂ ವೇಗಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ಆದೌ ಕಾಮಂ ಮನೋವಿಕಾರವಿಶೇಷತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಾಮ ಇತಿ ।
ಕಥಮಸ್ಯ ಮನೋವಿಕಾರವಿಶೇಷತ್ವಂ ? ತದಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕಾಮಃ, ಗಾರ್ಧಿಃ, ತೃಷ್ಣಾ ಇತಿ ಪಾರ್ಯಾಂಯಾಃ ಸಂತಃ ಶಬ್ದಾಃ ಮನೋವಿಕಾರವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರೋಧಶ್ಚ ಮನೋವಿಕಾರವಿಶೇಷಃ ತದ್ವತಃ, ತೃಷ್ಣಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ ಸಂತಃ ಶಬ್ದಾಃ ಮನೋವಿಕಾರವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರೋಧಶ್ಚ ಮನೋವಿಕಾರವಿಶೇಷಃ ತದ್ವತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರೋಧಶ್ಚೇತಿ ।
ತಮೇವ ಕ್ರೋಧಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ತಯೋರುತ್ಕಟತ್ವಾವಸ್ಥಾತ್ಮನೋ ವೇಗಸ್ಯ ತಾಭ್ಯಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ತಾವಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವೇಗಾವಗಮೋಪಾಯಮುಪದಿಶತಿ -
ರೋಮಾಂಚನಪ್ರಹೃಷ್ಟನೇತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಭಯವಿಧವೇಗಂ ಯೋ ಜೀವನ್ನೇವ ಸೋಢುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ತಂ ಪುರುಷಧೌರೇಯತ್ವೇನ ಸ್ತೌತಿ - ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೨೩ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅತ್ಯಂತಮಂತರಂಗಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕಥಂಭೂತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಅಂತರೇವ ಸುಖಂ ನ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯೈಃ, ತಥಾ ಅಂತರೇವ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿಃ । ಅತೋ ವಿಷಯಾಂತರವಿಜ್ಞಾನರಹಿತಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸಮಾಧಿಮಾನ್ ಜೀವನ್ನೇವ ಮುಕ್ತಿಮಧಿಗಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಯೋಗೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಅಂತಃ - ಸುಖಮಿತಿ ವಾಹ್ಯವಿಷಯನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಂತರಾರಾಮತ್ವಂ ಚ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾಮಾಂತರೇಣ ಕ್ರೀಡಾಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮ್ ಮತಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಜನ್ಯಪ್ರಕಾಶಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ । ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸಂಪನ್ನಃ ಸಮಾಹಿತಶ್ಚ ಜೀವನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಪೂರ್ಣೇ ನಿರ್ವೃತಿಂ - ಸರ್ವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಾಂ ಸ್ಥಿತಿಮನತಿಶಯಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಲಕ್ಷಣಾಂ, ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಈದೃಶ ಇತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಮುಕ್ತಿಹೇತೋರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಜ್ಞಾದಿನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪಾಪಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕಲ್ಮಷಂ ಕ್ಷೀಯತೇ, ತತಶ್ಚ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಜಾಯತೇ ತತೋ ಮುಕ್ತಿರಪ್ರಯತ್ನೇನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಲಭಂತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿನಾ ಸಂಶಯನಿರಸನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣನಿಯಮನಂ ಚ, ದಯಾಲುತ್ವೇನ ಅಹಿಂಸಕತ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಕ್ಷರವ್ಯಾಸ್ವ್ಯಾನಂ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ॥ ೨೫ ॥
ಪೂರ್ವಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧಯೋರ್ವೇಗಃ ಸೋಢವ್ಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತಾವೇವ ತ್ಯಾಜ್ಯೌ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನನು - ದರ್ಶಿತವಿಶೇಷಣವತಾಂ ಮೃತಾನಾಮೇವ ಮೋಕ್ಷ, ನತು ಜೀವತಾಮ್ - ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಿತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾದಾದೀನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಭೂತಕಾಮಾದಿಪ್ರಭಾವವಿಧುರಾಣಾಂ ಕಿಮಿತಿ ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಭವತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವೈಶೇಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿದಿತೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಾಮನ್ವಯಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಾಮಕ್ರೋಧೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೬ ॥
ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕತ್ರಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಾರ್ಪಿತಸರ್ವಭಾವೇನೇತಿ । ಭಗವತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಈಶ್ವರೇ ಸಮರ್ಪಿತಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ - ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನಸಾಮ್ , ಭಾವಃ - ಚೇಷ್ಟಾವಿಶೇಷಃ, ನ ಕ್ಕಚಿದಪಿ ಬಹಿಃ ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ, ತೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಅಭಿಧಾನಾನಂತರಮಿತಿ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
॥ ೨೭ ॥
ಸ್ವತೋ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಕುತೋ ಬಹಿಷ್ಕರಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಬಹಿಷ್ಕರಣಂ ಕೀದೃಕ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಾನಿತಿ
ವಿಷಯಪ್ರಾವಣ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ, ಚಕ್ಷುರಪಿ ಭ್ರುವೋರ್ಮಧ್ಯೇ ವಿಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಕೃತ್ವಾ, ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ನಾಸಾಭ್ಯಂತರಚರಣಶೀಲೌ ಸಮೌ - ನ್ಯೂನಾಧಿಕಂವರ್ಜಿತೌ ಕುಂಭಕೇನ ನಿರುದ್ಧೌ ಕೃತ್ವಾ, ಕರಣಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಏವಂ ಸಂಯಮ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರೋ ಭತ್ವಾ, ಕಿಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಆಹ -
ಯತೇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಯಮಂ ಕೃತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷಮೇವ ಅಪೇಕ್ಷಮಾಣೋ ಮನನಶೀಲಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಇಚ್ಛಾದಿಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ಯಾಸಿನೋ ಮುಕ್ತೇಃ ಅನಾಯಾಸಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಗತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಯತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಗತೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೮ ॥
ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಾವೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಸರ್ವಲೋಕೇತಿ ।
‘ತತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧವಿಪರ್ಯಯೌ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩-೨-೫) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಫಲದಾತೃತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸುಹೃದಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಶ್ವರಜ್ಞಾನೇ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಯಜ್ಞೇಷು ತಪಸ್ಸು ಚ ದ್ವಿಧಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಕರ್ತೃರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮಹಾಂತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪರಿಕರೋಪಕಾರಿಣಂ ರಾಜಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸರ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ನ ಚ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿತದ್ವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇಶ್ವರಪರಿಜ್ಞಾನಫಲಮ್ ಆಭಿದಧಾತಿ -
ಮಾಂ ನಾರಾಯಣಮಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಅಮುಖ್ಯ ಸನ್ಯಾಸಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಶಸ್ತತ್ವೇಽಪಿ ತತೋ ಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಆಧಿಕ್ಯಾತ್ ತದ್ವತೋ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಂ ವೇಗಮ್ ಇಹೈವ ಸೋಢುಂ ಶಕ್ತಸ್ಯ ಶಮದಮಾದಿಮತೋ ಯೋಗಾಧಿಕೃತಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಜಾನತೋ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಇತಿ ಆನಂದಗಿರಿಕೃತಟೀಕಾಯಾಂ ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೫ ॥
ಧ್ಯಾನಯೋಗಪ್ರಸ್ತಾವಾನಂತರಂ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾಹೇತುಕರ್ಮಣಃ ಸ್ತುತಿಂ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೀಭಗವಾನಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಗತಿಮ್ ಅಭಿದಧಾನೋ ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ, ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅತೀತೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರಕರಣೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಿವರಣಯೋಃ ಅತೀತಾನಂತರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಮ್ ಅಭಿಧಾಯ ‘ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕದ್ವಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಹೇತೋಃ ಮರ್ಯಾದಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ , ಸಾಂಗಂ ಚ ಯೋಗಂ ವಿಚಾರಯಿತುಮ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಸತಿ, ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಗೃಹಸ್ಥೇನೇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಸ್ತುತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಅತಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯವಾದೀ ಸೀಮಾಕರಣಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರತಿವಶಾತ್ ಧ್ಯಾನಾರೋಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಯಾವತೇತಿ ।
ಭಾರ್ಯಾವಿಯೋಗಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿಚೋದಿತಕರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನವತ್ ವೈರಾಗ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಾದಪಿ ತದನನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಾತ್ ಭಗವತೋ ವಿಶೇಷವಚನಾಚ್ಚ ನ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನಾರುರುಕ್ಷೋರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರೇಣ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಆರುರುಕ್ಷೋರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆರೋಢುಮ್ ಇಚ್ಛತಿ ಇತಿ - ಆರುರುಕ್ಷುಃ, ಇತ್ಯತ್ರ ಆರೋಹಣೇಚ್ಛಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಆರೋಹಣಂ ಕೃತವಾನ್ ಇತಿ - ಆರೂಢಃ, ಇತ್ಯತ್ರ ಪುನಃ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯಭೂತಮ್ ಆರೋಹಣಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏವಂ ಶಮಕರ್ಮವಿಷಯಯೋಃ ಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ಮರ್ಯಾದಾಕರಣಾನಂಗೀಕರಣೇ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಆಪದ್ಯತೇ । ತಯೋರೇವಂ ವಿಭಾಗಕರಣಂ ಚ ಭಾಗವತಂ ಸೀಮಾನಂಗೀಕಾರೇ ನ ಯುಜ್ಯೇತ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣವಿಭಾಗಕರಣಯೋಃ ಅನ್ಯಥಾ ಉಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಷಷ್ಠೀ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ।
ಭವತು ಅಧಿಕಾರಿಣಾಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಶೇಷಣಾದೌ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತೃತೀಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಾನಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ ಭೇದೇ ‘ತಸ್ಯೈವ ‘ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಅನಾರುರುಕ್ಷುಂ ಪುರುಷಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ಅಾರುರುಕ್ಷೋಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮ ಆರೋಹಣಕಾರಣಮ್ , ಅನಾರೂಢಂ ಚ ಪುರುಷಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ಆರೂಢಸ್ಯ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಶಮಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಯೋಗಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾರಣಮ್ , ಇತಿ ವಿಶೇಷಣವಿಭಾಗಕರಣಯೋಃ ಉಪಪತ್ತಿಃ ; ತದಾ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನಃ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ವಿಶೇಷಣಾದ್ಯುಪಪಾದನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯೋಗಮ್ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ತದಾರೋಹಣೇ ಕಾರಣಂ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಃ ‘ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ’ ಇತಿ ಯೋಗಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಯೋ ಯೋಗಂ ಪೂರ್ವಮ್ ಆರುರುಕ್ಷುಃ ಆಸೀತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಯೋಗಮ್ ಆರೂಢಸ್ಯ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಶಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಹೇತುತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ ಅಭಿನ್ನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ऩ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಶಂಕಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಯತ್ತು - ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ಯೋಗಾರೋಹಣಸೀಮಾಕರಣಂ ಕರ್ಮಣೋಽನುಚಿತಮ್ - ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ಮತತ್ತ್ಯಾಗಯೋಃ ವಿಭಾಗೋಪಪತ್ತೌ ಶ್ರುತೇಃ ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಯೋಗಮ್ ಆರೂಢಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಸ್ವಪಿ ಪರಿತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ವಿನಾಶಶಂಕಾವಚನಾತ್ ನ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಶಬ್ದೇನ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಅಭಿಧಾನಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಯೋಗವಿಧಾನಾತ್ ಯೋಗಾರೋಹಣಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ - ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ತೇನಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಫಲಾನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೋಽಸೌ ಛಿನ್ನಾಭ್ರಮಿವ ನಶ್ಯತಿ, ಇತಿ ಶಂಕಾ ಸಾವಕಾಶಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವಶ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಅಪೌರುಷೇಯಾತ್ ನಿರ್ದೋಷಾತ್ ವೇದಾತ್ ಫಲದಾಯಿನೀ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಶಕ್ತಿ ಅವಗತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಚ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಮ್ । ಅತೋ ಮೋಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೇವ ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಾರಂಭಕಮಿತಿ ಕರ್ಮಿಣಿ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೇಽಪಿ ಕರ್ಮಗತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ನಿರವಕಾಶಾ ಶಂಕಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋಃ ಅಕರಣಾತ್ ಕೃತಯೋಶ್ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಯೋಃ ಅಫಲತ್ವಾತ್ - ಕಥಂ ತದೀಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಯಮೇನ ಫಲಾರಂಭಕತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೇಣ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅನುಕೃಷ್ಯತೇ ।
ವೇದಪ್ರಮಣಕತ್ವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಯೋಃ ಅಫಲತ್ವೇ ದೋಷಮ್ ಆಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋಽನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಫಲಾರಂಭಕತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಗೃಹಸ್ಥೋ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೋಽಪಿ ಕರ್ಮಗತಿಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನ ತಸ್ಯ ನಾಶಾಶಂಕಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ಗೃಹಸ್ಥೋ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಇತ್ಯುಭಯಮ್ , ತತೋ ಭ್ರಷ್ಟೋಽಯಂ ನಶ್ಯತಿ ಇತಿ ವಚನಮ್ , ಗೃಹಸ್ಥೇ ಕರ್ಮಿಣಿ ಸತಿ ನಾರ್ಥವದ್ ಭವಿತುಮ್ ಅಲಮ್ , ತಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಭ್ರಂಶೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಭಗವತಿ ಸಮರ್ಪಣಾತ್ ಕರ್ತರಿ ಫಲಾನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ವಿಭ್ರಂಶಕಾರಣಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ರಾಜಾರಾಧನಬುದ್ಧ್ಯಾ ಧನಧಾನ್ಯಾದಿಸಮರ್ಪಣಸ್ಯ ಅಧಿಕಫಲಹೇತುತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ ಈಶ್ವರೇ ಸಮರ್ಪಣಂ ನ ಭ್ರಂಶಕಾರಣಮ್ , ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿಕಫಲಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮ್ ಇಷ್ಯತಾಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಮೋಕ್ಷಾಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಾಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕತ್ವೇ ಕುತೋ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಮ್ ಅಧಿಂಕೃತ್ಯ ನಾಶಾಶಂಕಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಹಕಾರ್ಯಭಾವೇ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವತ್ ಫಲಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಯುಕ್ತಾ ನಾಶಾಶಂಕಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾನಸಹಿತಮ್ ಈಶ್ವರೇ ಕರ್ಮಸಮರ್ಪಣಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ, ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಗೃಹಸ್ಥೋ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ನ ಭವತಿ, ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಏಕಾಕೀತಿ ।
ನ ಖಲು ಏತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಗೃಹಸ್ಥಸಮವಾಯೀನಿ ಸಂಭವಂತಿ । ತೇನ ತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಯೋಗವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಶಬ್ದವಚನಮ್ ಉಚಿತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಾಕಿತ್ವವಚನಂ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ಯಾನಕಾಲೇ ಸ್ತ್ರೀಸಹಾಯತ್ವಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವತ್ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪತ್ನೀಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪಿ ನಾಯಮ್ ಏಕಾಕಿಶಬ್ದೋ ಗೃಹಸ್ಥಪರೋ ಭವಿತುಮ್ ಅರ್ಹತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಏಕಾಕಿತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಧ್ಯಾನಯೋಗವಿಧೌ ತಂ ಪ್ರತಿ ಉಭಯಭ್ರಷ್ಟಪ್ರಶ್ನೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಗೃಹಸ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಉಭಯಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ವಿಭ್ರಷ್ಟತ್ವಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದ್ ಭ್ರಂಶೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ತದಭಾವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಕರ್ಮಭ್ರಂಶೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮವಶಾತ್ ಫಲಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ । ಅತಃ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಶ್ನಾಲೋಚನಯಾ ನ ಗೃಹಸ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಧ್ಯಾನವಿಧಾನೋಪಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಭಗವತಾ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಯೋಗವಿಧಾನಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅನಾಶ್ರಿತ ಇತ್ಯನೇನೇತಿ ।
ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಂ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಪರಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಧ್ಯಾನೇತಿ ।
ಸ್ತುತಿಪರತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ , ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಉಭಯಪರತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ಭಗವತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಭಿಪ್ರೇತೋ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಂ ಭಗವಾನ್ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವವಚನೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಅನಾಶ್ರಿತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೬-೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ತುತಿಪರತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಿತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಮ್ , ಅತ್ರ ಮುನಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಯೋಜನಾರ್ಥಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಅನಾಶ್ರಿತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲೇಽಭಿಲಾಷೋ ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಕಥಂ ತದನಾಶ್ರಿತತ್ವವಾಚೋಯುಕ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ವಿಶದಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
‘ಕಾರ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಂಭೂತಃ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಕಥಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ? ಕರ್ಮಿತ್ವವಿರೋಧಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಈದೃಶ ಇತಿ ।
ಸ್ತುತೇಃ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಚೋದನೀಯಾ, ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ , ಆಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
‘ನ ನಿರಗ್ನಿಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೬-೧) ಇತ್ಯಾದೇಃ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಅಗ್ನಯೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾಹವನೀಯಾನ್ವಹಾರ್ಥಪಚನಪ್ರಭೃತಯಃ । ನನು - ಅನಗ್ನಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಅಗ್ನಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಣಾಮ್ , ತಥಾ ಚ ‘ನ ನಿರಗ್ನಿಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೬-೧) ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ಅಪೇಕ್ಷಿತಸಿದ್ಧೇಃ ‘ನ ಚಾಕ್ರಿಯಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೬-೧) ಇತ್ಯನರ್ಥಕಮ್ , ಅರ್ಥಪುನರುಕ್ತೇಃ - ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಅನಗ್ನೀತಿ
॥ ೧ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮ್ ಆಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಉಪದೀಯಮಾನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರುದ್ಧಾ, ಇತಿ ಚೋದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಉಭಯಸ್ಯ - ಸಾಗ್ನೌ ಸಕ್ರಿಯೇ ಚ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಸ್ಯ ಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಚ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಉಭಯಸಂಪಾದನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತತ್ ಕಥಂ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಭವತಿ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಾದೌ ಕಿಮಿತಿ ಗೌಣಮ್ ಉಭಯಮ್ ಅಭೀಷ್ಟಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಙ್ಯ, ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಿಣಿ ಅಸಂಭವಾತ್ ಗೌಣಮೇವ ಸ್ತುತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ ಇಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಚಿತ್ತವ್ಯಾಕುಲತ್ವಹೇತುಕಾಮನಾತ್ಯಾಗಾತ್ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಸಿದ್ಧೇಃ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಕರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ತು ತಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಇತ್ಯೇತಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಂ ಪ್ರಾಹುಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಇತಿ ಇತ್ಥಂ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಾರಮಾಣಿಕಾಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾದಿತಿ, ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯೋಜ್ಯಃ । ಯೋಗಂ ಫಲತೃಷ್ಣಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಮಾಹಿತಚೇತಸ್ತಯಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ
ಯದುಕ್ತಂ - ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಗೌಣಮ್ - ಇತಿ, ತದ್ ಉತ್ತರಾರ್ಧಯೋಜನಯಾ ಪ್ರಕಟಯಿತುಮ್ ಉತ್ತರಾರ್ಧಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಕರ್ತೃದ್ವಾರಕಂ ಸಾಮ್ಯಮ್ ಉಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ಯೋಹೀತಿ ।
ತ್ಯಕ್ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಾಧನಾನಿ ಚ ಯೇನ, ಸ ತಥೋಕ್ತಃ, ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ತತ್ತಾ, ತಯಾ । ಸರ್ವಕರ್ಮವಿಷಯಂ ತತ್ಫಲವಿಷಯಂ ಚ ಸಂಕಲ್ಪಂ ತ್ಯಜತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲ್ಪತ್ಯಾಗೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಕಾಮತ್ಯಾಗಃ, ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ತಜ್ಜನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಅಭಿಸಂಧಾಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಕರ್ಮಿಣ್ಯಪಿ ಯಥೋಕ್ತಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಮ್ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಪೀತಿ ।
ತದಪರಿತ್ಯಾಗೇ ವ್ಯಾಕುಲಚೇತಸ್ತಯಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯೈವ ದುಶ್ಶಕತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸಾಮ್ಯಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇತ್ಯೇತಮಿತಿ ।
ಫಲಸಂಕಲ್ಪಾಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಕಿಮಿತಿ ಸಮಾಧಾನವತ್ತಾಭಾವಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಉಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ , ಅನ್ವಯಮುಖೇನ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ‘ಯಸ್ಮಾತ್ ‘ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ‘ತಸ್ಮಾತ್ ‘ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ಮಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಯಥೋಕ್ತವಿಧೌ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯವಿಧೌ ಹೇತುಮಾಹ -
ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪೇತಿ ।
॥ ೨ ॥
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾರ್ಧಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಏವಮಿತಿ
ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಂತರ್ಭಾವೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯೈವ ಸದಾ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ಆಪದ್ಯೇತ, ತೇನ ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ಕೃತತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಕ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಭಾವಿನ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಮುನೇರ್ಯೋಗಮ್ ಆರೋಢುಮ್ ಇಚ್ಛೋಃ ಇಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಯೋಗಾರೋಹಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುಶ್ಚೇದ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ಯೋಗಮ್ ಆರೂಢಸ್ಯಪಿ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾರೂಢಸ್ಯ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯೈವ ಅರ್ಥಮ್ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಧ್ಯಾನೇತಿ ।
ಮುನಿತ್ವಂ ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಿನಿ ಔಪಚಾರಿಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಫಲೇತಿ ।
ಸಾಧನಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಧ್ಯಾನಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತೀಚ್ಛಾಯಾಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ । ‘ತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಿಣೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಏವಕಾರೋ ಭಿನ್ನಕ್ರಮಃ ಶಮಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಸ್ಯ ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಶಮೋ ಹೇತುಃ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೋಗಾರೂಢತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮರೂಪೋಪಶಮಸ್ಯ ಯೋಗಾರೂಢತ್ವೇ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಾವದ್ಯಾವದಿತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮನಿವೃತ್ತೌ ಆಯಾಸಾಭಾವಾತ್ ವಶೀಕೃತಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನೇ ಯೋಗಾರೂಢತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮೋಪರಮಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವೇ ಪೌರಾಣಿಕೀಂ ಸಮ್ಮತಿಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಏಕತಾ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ವಸ್ತುನೋ ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಸಮತಾ - ತೇಷ್ವೇವ ಔಪಾಧಿಕವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ವತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಧೀಃ । ಸತ್ಯತಾ - ತೇಷಾಮೇವ ಹಿತವಚನಮ್ । ಶೀಲಮ್ - ಸ್ವಭಾವಸಂಪತ್ತಿಃ । ಸ್ಥಿತಿಃ - ಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ । ದಂಡನಿಧಾನಮ್ - ಅಹಿಂಸನಮ್ । ಆರ್ಜವಮ್ - ಅವಕ್ರತ್ವಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವಾಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಉಪರತಿಶ್ಚ ಇತಿ, ಏತದುಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಯಥಾ - ಯಾದೃಶಮ್ , ಏತಾದೃಶಂ ನಾನ್ಯದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿತ್ತಮ್ - ಪುಮರ್ಥಸಾಧನಮ್ , ಅಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏತದೇವ ಅಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾರಣಕಥನಾನಂತರಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಲಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಮಾಧಾನಾವಸ್ಥಾ ‘ಯದಾ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ಸಮಾಧೀಯಮಾನಚಿತ್ತೋ ಯೋಗೀ, ಇತಿ । ಶಬ್ದಾದಿಷು ಕರ್ಮಸು ಚ ಅನುಷಂಗಸ್ಯ ಯೋಗಾರೋಹಣಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ ತದಭಾವಸ್ಯ ತದುಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ‘ಹಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಅಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾನಾಂ ಯೋಗಾರೋಹಣಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವಾನಿತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಸಂಭವೇ ಕುತೋ ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಪರಿತ್ಯಗೇ ಯಥೋಕ್ತವಿಧ್ಯನುಷ್ಠಾನಮ್ , ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಆಹ -
ಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಮೂಲೋನ್ಮೂಲನೇ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತಿಃ ಅಯತ್ನಸುಲಭಾ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಕಾಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಾಭಾವೇ ಕಾಮಾಭಾವವತ್ ಕರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾಮಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಮಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಸರ್ವಕಾಮೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾಮಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಶ್ರೃತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರಭಾಣಯತಿ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಸ ಪುರುಷಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಅಜಾನನ್ ಯತ್ಫಲಕಾಮೋ ಭವತಿ, ತತ್ಸಾಧನಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಬುದ್ಧೋ ಧಾರಯತಿ, ಇತಿ ತತ್ಕ್ರತುಕರ್ಭವತಿ । ಯಚ್ಚ ಅನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ತದೇವ ಕರ್ಮ ಬಹಿರಪಿ ಕರೋತಿ, ಇತಿ ಕಾಮಾಧೀನಂ ಕರ್ಮ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮಜನ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಇತಿ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಸ್ಮೃತೌ ‘ಹಿ’ ಶಬ್ದಃ ।
ನ್ಯಾಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಸ್ವಾಪಾದೌ ಅದರ್ಶನಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ದುರನಿರಸ್ತಮ್ , ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ ‘ಅಪಿ’ ಶಬ್ದಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೪ ॥
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯದೈವಮಿತಿ ।
ಯೋಗಾರೋಹಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಠೋಪಾಯೈಃ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಯೈ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಮ್ , ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಸ್ಯ ಅಧಃಪತನಹೇತುತ್ವಂ ಚ, ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮೈವ ಹೀತಿ ।
ಉದ್ಧರಣಾಪೇಕ್ಷಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸೂಚಯತಿ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಹರಣ ಕೀದೃಕ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೋಗಾರೂಢತಾಮಿತಿ ।
ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತೌ ಅನಾಸ್ಥಾ ತು ನ ಕರ್ತವ್ಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಶ್ಚೇತ್ ನಾನುಷ್ಠೀಯತೇ, ತದಾ ಯೋಗಾಭಾವೇ ಸಮ್ಸಾರಪರಿಹಾರಾಸಂಭವಾತ್ ಆತ್ಮಾ ಅಧೋ ನೀತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಆತ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಸಾರೇ ನಿಮಗ್ನಂ ತದೀಯೋ ಬಂಧುಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಉದ್ಧರಿಷ್ಯತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೈವ ಹೀತಿ ।
ಕುತೋಽವಧಾರಣಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬಂಧೋಃ ಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯೋ ಬಂಧುಃ ಸನ್ ಅಪಿ ಸಮ್ಸಾರಮುಕ್ತಯೇ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಬಂಧುರಪೀತಿ ।
‘ಸ್ನೇಹಾದಿ’ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ತದನುಗುಣಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಿಸ್ಯಾಪಿ ಶತ್ರೋಃ ಅಪಕಾರಿಣಃ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅವಧಾರಣಮ್ ಅನುಚಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೋಽನ್ಯ ಇತಿ
॥ ೫ ॥
ಉಕ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಆತ್ಮೈವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನೋ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಂ ಬಂಧುತ್ವಂ ರಿಪುತ್ವಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಭೇದಮ್ ಅಂತರೇಣ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಚೋದಿತೇ, ವಶೀಕೃತ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಬಂಧುತ್ವಮ್ , ಇತರಸ್ಯ ಶತ್ರತ್ವಮ್ , ಅವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬಂಧುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಶೀಕೃತಸಂಘಾತಸ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಮಾಧಾನಸಂಭವಾತ್ , ಉಪಪನ್ನಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಬಂಧುತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಸಾಧಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಶೀಕೃತಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪುನರ್ವಿಕ್ಷೇಪೋಪಪತ್ತೇಃ ಆತ್ಮನಿ ಸಮಾಧಾನಾಯೋಗಾತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಶತ್ರುಭಾವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಶತ್ರುವತ್ ಆತ್ಮೈವ ಶತ್ರುತ್ವೇನ ವರ್ತೇತ, ಇತಿ ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾತ್ ಅವಶೋಕೃತಸಂಘಾತಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಹಿತಾನಾಚರಣಾತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಶತ್ರುರೇವ, ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ
॥ ೬ ॥
ಕಥಂ ಸಂಯತಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಬಂಧುರಾತ್ಮಾ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಜಿತಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಜಿತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಉಪರತಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಕರಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಿಕ್ಷೇಪೇಣ ಪುನಃ ಪುನಃ ಅನಭಿಭೂಯಮಾನೋ ನಿರಂತರಂ ಚಿತ್ತೇ ಪ್ರಥತೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿತಾತ್ಮಾನಂ ಸಂನ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಕರ್ಮಾಣಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಯೋಗಾಂಗಾನಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶೀತೇತಿ ।
ಸಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಜಿತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ವರ್ತತೇ, ಕಿಂತು ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿಭಿರಪಿ ನಾಸೌ ಚಾಲ್ಯತೇ ತತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತೇಷು, ಸಮಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೭ ॥
ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮೇವ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಂ ಚೇತ್ ಇಷ್ಟಮ್ , ತರ್ಹಿ ಕಥಂಭೂತಃ ಸಮಾಹಿತೋ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಾಪರೋಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಜಾತಃ ಅಲಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಯಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣೇ, ಸೋಽಕ್ರಿಯೋ ಹರ್ಷವಿಷಾದಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿರಹಿತೋ ಯೋಗೀ, ಯುಕ್ತಃ, ಸಮಾಹಿತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಭಾಗೀ ಭವತಿ, ಇತಿ ಪದತ್ರಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ ಚ ಯೋಗೀ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಃ ಸರ್ವತ್ರ ಉಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ ಅನತಿಶಯವೈರಾಗ್ಯಭಾಗೀ, ಇತಿ ಕಥಯತಿ -
ಸ ಯೋಗೀತಿ
॥ ೮ ॥
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ತತ್ವಮ್ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಅಂಗಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಃ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂಗಂ ಸಂಪಾದಯತಿ -
ಸುಹೃದಿತೀತಿ ।
ಅರಿರ್ನಾಮ ಪರೋಕ್ಷಮ್ ಅಪಕಾರಕಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಅಪ್ರಿಯೋ ದ್ವೇಷ್ಯಃ, ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಸಮಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಃ ಕಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮೋ ಹಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಜಾತಿಗೋತ್ರಾದಿವಿಷಯಃ, ದ್ವಿತೀಯೋ ವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಃ । ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಅವ್ಯಾಪೃತಬುದ್ಧಿತ್ವೇ ಸರ್ವೋತ್ಕರ್ಷೋ ವಾ ಸರ್ವಪಾಪವಿಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪಾಠದ್ವಯೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಕಥಯತಿ -
ಯೋಗಾರೂಢಾನಾಮಿತಿ
॥ ೯ ॥
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತೋ ಯೋಗಾರೂಢೇಷು ಉತ್ತಮತ್ವೇ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಅಂಗಾಭಿಧಾನಾನಂತರಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ಅಭಿದಧಾತಿ -
ಅತ ಏವಮಿತಿ ।
ಆದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಂ ಯೋಗಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ -
ಸತತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪಂಚ ಅಂಗಾನಿ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ರಹಸಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವದಾ ಇತಿ ಆದರದೀರ್ಧಕಾಲಯೋಃ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅಂತಃಕರಣಮಿತಿ ।
ಗಿರಿಗುಹಾದೌ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಯೋಗಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರ್ಜನಾದಿವಿಧುರೋ ದೇಶೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ರಹಸೀತಿ ।
ಯೋಗಂ ಯುಂಜಾನಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯತೇತಿ ।
ಸತಿ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ಅಪರಿಗ್ರಹಗ್ರಹಣಮ್ ? ಅರ್ಥಪುನರುಕ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೌಪೀನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಷ್ವಪಿ ಸಕ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವೇಽಪೀತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಯೋಗಂ ಯೋಗಾಂಗನಿ ಚ ಉಪದಿಶ್ಯ ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯೋಗಸ್ವರೂಪಕತಿಪಯತದಂಗಪ್ರದರ್ಶನಾನಂತರ್ಯಮ್ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಿಹಾರಾದೀನಾಮ್ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಯಥೋಕ್ತಾಽಽಸನಾದಿಗತಾವಾಂತರಭೇದಗ್ರಹಣಮ್ । ತತ್ಫಲಾದಿ ಚ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಯೋಗಫಲಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ತತ್ಫಲಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ತತೋ ಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ಆತ್ಯಂತಿಕಾವಿನಷ್ಟತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸಮುದಾಯತಾತ್ಪರ್ಯೇ ದರ್ಶಿತೇ, ಕಿಂ ಆಸೀನಃ ಶಯಾನಃ ತಿಷ್ಠನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಕುರ್ವನ್ ವಾ ಯುಂಜೀತ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಸಪ್ತಮೀ । ಪ್ರಥಮಮ್ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ‘ಆಸೀನಃ ಸಂಭವಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೧-೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿವಿಕ್ತತ್ವಂ ದ್ವೇಧಾ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಆಸನಸ್ಯ ಅಸ್ಥೈರ್ಯೇ ತತ್ರ ಉಪವಿಶ್ಯ ಯೋಗಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠತಃ ಸಮಾಧಾನಾಯೋಗಾತ್ ಯೋಗಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಅಭಿಸಂಧಾಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಅಚಲಮಿತಿ ।
ಆಸ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ , ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಅನುಸೃತ್ಯ, ಆಹ -
ಆಸನಮಿತಿ ।
‘ಆತ್ಮನ’ ಇತಿ ಪರಕೀಯಾಸನವ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಮ್ । ಪತನಭಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ನಾತ್ಯುಚ್ಛ್ರಿತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪ್ಯತಿನೀಚಮ್ , ಇತಿ ಭೂತಲಪಾಷಾಣಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷೇ ವಾತಕ್ಷೋಭಾಗ್ನಿಮಾಂದ್ಯಾದಿಸಂಭಾವಿತದೋಷನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ । ಚೈಲಮ್ - ವಸ್ರಮ್ , ಅಜಿನಮ್ - ಚರ್ಮ ಪಶೂನಾಮ್ , ತಚ್ಚ ಮೃಗಸ್ಯ, ಕುಶಾಃ - ದರ್ಭಾಃ, ತೇ ಚ ಉತ್ತರೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಆರಭ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಥಮಂಚೈಲಮ್ , ತತೋಽಜಿನಮ್ , ತತಶ್ಚ ಕುಶಾಃ, ಇತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಪಾಠಕ್ರಮಮ್ ಆಪಾತಿಕಂ ಕ್ರಮಮ್ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯ, ಆದೌ ಕುಶಾಃ ತತೋಽಜಿನಮ್ , ತತಃ ಚೈಲಮ್ ಇತಿ ಕ್ರಮಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ, ಆಹ -
ವಿಪರೀತೋಽತ್ರೇತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಆಸನಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಯೋಗಂ ಯುಂಜಾನಸ್ಯ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಲಾಪಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಮನಸೋ ಯತ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಧ್ಯೇಯೇ ವಿಷಯೇ ಸಾಮಾಧಾನಮ್ , ಯತ್ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಂಯಮನಂ, ತತ್ ಉಭಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಯೋಗಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠೇತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಆಸನೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಸ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೧೨ ॥
ಉಕ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಸಮತ್ವಮ್ - ಋಜುತ್ವಮ್ , ಕಾಯಃ - ಶರೀರಮಧ್ಯಮ್
‘ಅಚಲಮ್ ‘ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅವತಾರ್ಯ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಸಮಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಯೋಃ ವಿಷಯಪಾರವಶ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ಅಚಲತ್ವಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ ।
ಕಿಮಿತಿ ಇವಶಬ್ದಲೋಪಃ ಅತ್ರ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮೇವ ಯೋಗಾಂಗತ್ವೇನ ಅತ್ರ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಿಸನ್ನಿಪಾತಃ - ದೃಷ್ಟೇಃ - ಚಕ್ಷುಷಃ, ರೂಪಾದಿವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।
ಕಥಮ್ ಅಸೌ ಅನಾಯಾಸೇನ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟೇಃ ಬಹಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ತದ್ಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯ ಅಂತರೇ ಚ ಸನ್ನಿಪಾತೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮ್ ಅತ್ರ ಶ್ರುತಮ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸ್ವನಾಸಿಕೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಮನಃಸಮಾಧಾನೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾತ್ ಮೈವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನಿ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ‘ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದಕ್ಷಿಣೇತರಚಕ್ಷುಷೋಃ ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ತಸ್ಯಾ ಬಾಹ್ಯಾದ್ವಿಷಯಾತ್ ವೈಮುಖ್ಯೇನ ಅಂತರೇವ ಸನ್ನಿಪತನಮ್ ಅತ್ರ ಸ್ವಕೀಯಂ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಮ್ ನಾಸಿಕಾಂತಂ ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಉತ್ತರಮ್ ಅಪಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅನುಕೂಲಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ದಿಶಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನವಲೋಕಯನ್ ಆಸೀತ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ, ಅಂತರಾಂತರಾ ದಿಶಾಮ್ ಅವಲೋಕನಮಪಿ ಯೋಗಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ಇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಃ
॥ ೧೩ ॥
ಯೋಗಂ ಯುಂಜಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಂತಿ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷರಾಹಿತ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಕರ್ಷಃ ರಾಗಾದಿಹೇತೋರಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ । ವಿಗತಭಯತ್ವಮ್ - ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯನಿಶ್ಚಯವಶಾತ್ ನಿಃಸಂದಿಗ್ಧಬುದ್ಧಿತ್ವಮ್ । ಭಿಕ್ಷಾಭುಕ್ಯಾದಿ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತ್ರಿಷವಣಸ್ನಾನಶೌಚಾಽಽಚಮನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಯೋಗನಿಷ್ಠೋ ಭವೇತ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮನೋವೃತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಧ್ಯಾನಮಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತಸ್ಯ ತದ್ವೃತ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಮಚ್ಚಿತ್ತ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಾಂತರವಿಷಯಮನೋವೃತ್ತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ತನ್ನಿಯಮನಾತ್ ನ ಧ್ಯಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಚ್ಚಿತ್ತತ್ವೇನೈವ ಮತ್ಪರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಮತ್ಪರ ಇತಿ ಪೃಥಗ್ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅನರ್ಥಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಭವತೀತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಃ ಯೋಗಸ್ಯ ಅವಾಂತರಫಲಮ್
॥ ೧೪ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಪರಮಫಲಕಥನಪರತ್ವೇನ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಂ ಆದತ್ತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯೋಗಸ್ವರೂಪಂ ತದಂಗಮ್ ಆಸನಂ ಅಪಿ ತತ್ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಮ್ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಥನಾನಂತರಂ ಇತಿ ಅಥ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜನ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಮನೋವಿಷಯಃ । ಯಥೋಕ್ತಃ ವಿಧಿಃ ಆಸನಾದಿಃ । ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣತ್ರಯದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಸದಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೋಗೀ - ಧ್ಯಾಯೀ ಸಂನ್ಯಾಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನಃ ಸಂಯಮಸ್ಯ ಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿಯತೇತಿ ।
ಶಾಂತಿಶಬ್ದಿತೋಪರತೇಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ನಿರ್ವಾಣೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾಯಾಃ ಮುಕ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ಅನರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಆಹ -
ಮತ್ಸಂಸ್ಥಾಮಿತಿ ।
ಮದಧೀನಾಂ - ಮದಾತ್ಮಿಕಾಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೫ ॥
ಆಹಾರಾದಿ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಬ್ದೇನ ವಿಹಾರಜಾಗರಿತಾದಿ ಚ ಉಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಸಂಮಿತಂ ಅನ್ನಪರಿಮಾಣಮ್ ಅಷ್ಟಗ್ರಾಸಾದಿ । ಆಹಾರನಿಯಮೇ ಶತಪಥಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಯದುಹ ವಾ ಇತಿ ।
ತದನ್ನಂ ಭುಜ್ಯಮಾನಂ ಯದುಹ ವಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅನೂದಿತಂ ಅವತಿ - ಅನುಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯತಾಮ್ ಆಪಾದ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರೇಣ ಭೋಕ್ತಾರಂ ರಕ್ಷತಿ । ನ ಪುನಃ ತತ್ ಅನ್ನಂ ಅಸ್ಯ ಅನರ್ಥಾಯ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಪುನಃ ಆತ್ಮಸಂಮಿತಾತ್ ಭೂಯಃ - ಅಧಿಕತರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಭುಜ್ಯತೇ, ತತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಹಿನಸ್ತಿ ಭೋಕ್ತುಃ ಅನರ್ಥಾಯ ಭವತಿ । ಯಚ್ಚ ಅನ್ನಂ ಕನೀಯಃ - ಅಲ್ಪತರಂ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಶ್ಚಯಾಭಾವಾತ್ ಅದ್ಯತೇ ತತ್ ಅನ್ನಂ ಅನುಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯತಾದಿದ್ವಾರಾ ನ ರಕ್ಷಿತುಂ ಕ್ಷಮತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅತ್ಯಧಿಕಮ್ ಅತ್ಯಲ್ಪಂಚ ಅನ್ನಂ ಯೋಗಮಾರುರುಕ್ಷತಾ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ।
ನೇತ್ಯಾದೇಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ ಅನ್ನಪರಿಮಾಣಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಂ, ಯತ್ ಅಧಿಕಂ ನ್ಯೂನಂ ವಾ ಅಭ್ಯವಹರತಃ ಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।
‘ ಪೂರಯೇದಶನೇನಾರ್ಧಂ ತೃತೀಯಮುದಕೇನ ತು ।
ವಾಯೋಸ್ಸಂಚರಣಾರ್ಥಾಯ ಚತುರ್ಥಮವಶೇಷಯೇತ್ ॥ ''
ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಅತ್ಯಂತಮಶ್ನತಃ ಅನಶ್ನತಶ್ಚ ಯೋಗಃ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾ ಅತ್ಯಂತಂ ಸ್ವಪತಃ ಜಾಗ್ರತಶ್ಚ ನ ಯೋಗಸ್ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ
॥ ೧೬ ॥
ಆಹಾರನಿದ್ರಾದಿನಿಯಮವಿರಹಿಣೋ ಯೋಗವ್ಯತಿರೇಕಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತನ್ನಿಯಮವತೋ ಯೋಗಾನ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ನಸ್ಯ ನಿಯತತ್ವಮ್ ಅರ್ಧಮ್ ಅಶನಸ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿ, ವಿಹಾರಸ್ಯ ನಿಯತತ್ವಂ ಯೋಜನಾನ್ನ ಪರಂ ಗಚ್ಛೇತ್ ಇತ್ಯಾದಿ, ಕರ್ಮಸು ಚೇಷ್ಟಾಯಾಃ ನಿಯತತ್ವಂ ವಾಙ್ನಿಯಮಾದಿ, ರಾತ್ರೌ ಪ್ರಥಮತಃ ದಶಘಟಿಕಾಪರಿಮಿತೇ ಕಾಲೇ ಜಾಗರಣಮ್ , ಮಧ್ಯತಃ ಸ್ವಪನಮ್ , ಪುನರಪಿ ದಶಘಟಿಕಾಪರಿಮಿತೇ ಜಾಗರಣಮ್ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಯೋಃ ನಿಯತಕಾಲತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಯತಮಾನಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ಭವತಃ ಯೋಗಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ದುಃಖಹೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಇತಿ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾನಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಮಂತರೇಣಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದೌ ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ, ಇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೧೭ ॥
ಸಫಲಸ್ಯ ಸಾಂಗಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಉಕ್ತ್ಯನಂತರಮ್ , ‘ಯದಾ ಹಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೭) ಇತ್ಯಾದೌ ಉಕ್ತಕಾಲಾನುವಾದೇನ ಯುಕ್ತಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಥ ಅಧುನೇತಿ ।
ವಿಶೇಷೇಣ ಸಂಯತತ್ವಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಏಕಾಗ್ರತಾಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಇತಿ ಏವಕಾರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಹಿತ್ವೇತಿ ।
ಕೇವಲತ್ವಮ್ - ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಸ್ಥಿತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಹಿ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಆತ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ಪುನಃ ಅನ್ಯತಃ ಸರ್ವತೋ ನಿವಾರಿತಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ನಿಮಗ್ನಂ ತಿಷ್ಠತಿ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯಾಮ್ ಅವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತತೃಷ್ಣೋ ಯುಕ್ತೋ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿಃಸ್ಪೃಹ ಇತಿ
॥ ೧೮ ॥
ಉಪಮಾ - ಯೋಗಿನಃ ಚಿತ್ತಸ್ಥೈರ್ಯಸ್ಯ ಉದಾಹರಣಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಮಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಪಮೀಯತ ಇತಿ ।
ಯೋಗಿನಃ - ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಃ ಚಿತ್ತಸ್ಥೈರ್ಯಸ್ಯ, ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೧೯ ॥
ದ್ವಿವಿಧಃ ಸಮಾಧಿಃ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಅಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಶ್ಚ । ಧ್ಯೇಯೈಕಾಕಾರಸತ್ವವೃತ್ತಿಃ ಭೇದೇನ ಕಥಂಚಿತ್ ಜ್ಞಾಯಮಾನಾ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಸಮಾಧಿಃ । ಕಥಮಪಿ ಪೃಥಕ್ ಅಜ್ಞಾಯಮಾನಾ ಸೈವ ಸತ್ವವೃತ್ತಿಃ ಅಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಸಮಾಧಿಃ । ತತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸಮಾಧಿಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯ ಅಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಸಾಮಧೇಃ ಅಧುನಾ ಲಕ್ಷಣಂ ವಿವಕ್ಷನ್ ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಾಲೇ ಸಮಾಧ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇ । ಏವಕಾರಃ ತುಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಚಕಾರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾಲಸ್ತು ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮಾಹ -
ಏವೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತೀಚ್ಯೇವ ತದ್ಭಾವೇನ ಅಪರೋಕ್ಷೀಕುರ್ವನ್ ಅತುಷ್ಟಿಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ತುಷ್ಯತ್ಯೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಃ ಭವತಿ ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೨೦ ॥
ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಕಾಲಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾನುಭವವಿಷಯಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ವಾನುಭವಗಮ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ ‘ಅತೀಂದ್ರಿಯ ‘ಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವಿಷಯೇತಿ ।
ಪದಚ್ಛೇದಃ -
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತಪೂರಣಮ್ -
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನೈವ ಇತಿ ಏವಕಾರಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಃ । ಚಕಾರಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಸಂಬಂಧನೀಯಃ । ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೨೧ ॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಕೃತಂ ಯೋಗಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಲಾಭಾತ್ ನ ಪರಂ ವಿದ್ಯತೇ, ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಮ್ ಆತ್ಮಲಾಭಮಿತಿ ।
ಲಾಭಾಂತರಮ್ - ಪುರುಷಾರ್ಥಭೂತಮ್ , ತತಃ - ತಸ್ಮಾತ್ , ಆತ್ಮಲಾಭಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯವತಾರಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಪರಿಪಕ್ವಯೋಗೋ ಯಥಾ ದರ್ಶಿತೇನ ದುಃಖೇನ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯತೇ ನ ಚೈವಂ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿತೋ ಯೋಗೀ, ತಂ ಯೋಗಂ ವಿದ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್
॥ ೨೨ ॥
ತಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ತಮಿತಿ ಆತ್ಮಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ದುಃಖಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವಿಯೋಗಃ ವಿಯೋಗಸಂಜ್ಞಿತೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸ ಕಥಂ ಯೋಗಸಂಜ್ಞಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಿಪರೀತೇತಿ ।
ಇಯಂ ಹಿ ಯೋಗಾವಸ್ಥಾ ಸಮುತ್ಖಾತನಿಖಿಲದುಃಖಭೇದಾ, ಇತಿ ದುಃಖಸಂಯೋಗಭಾವೋ ಯೋಗಸಂಜ್ಞಾಮ್ ಅರ್ಹತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹೃತೇ ಯೋಗಫಲೇ ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೋಗಫಲಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾರಂಭಃ ಅತ್ರ ಅನ್ವಾರಂಭಃ ।
ಯೋಗಂ ಯುಂಜಾನಃ ತತ್ಕ್ಷಣಾತ್ ಉಕ್ತಾಂ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಅಲಭಮಾನಃ ಸಂಶಯಾನೋ ನಿವರ್ತೇತ ಇತಿ, ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪುನಃ ಕರ್ತವ್ಯೋಪದೇಶಃ ಅರ್ಥವಾನ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಆಹ -
ನಿಶ್ಚಯೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸಾಧಾನವಿಧಾನಮೇವ ಅಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಸಾಧಯತಿ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ಇತಿ ಅಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಯೋಕ್ತವ್ಯಃ - ಕರ್ತವ್ಯಃ
॥ ೨೩ ॥
ಇತಶ್ಚ ಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಆಹ -
ಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಃ - ಶೋಭನಾಧ್ಯಾಸಃ ।
ಸರ್ವಾನ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಃ ಅಶೇಷತ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಿರ್ಲೇಪೇನೇತಿ ।
ತಥಾ ಶೇಷೋ ನ ಭವತಿ, ತಥಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಶೋಭನಾಧ್ಯಾಸಾಧೀನಾನಾಂ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಶೇಷತ್ವವತ್ ವಿವೇಕಯುಕ್ತೇನ ಮನಸಾ ಕರಣಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಸರ್ವತೋ ನಿಯಮನಮಪಿ ತತ್ರ ಶೇಷತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಕಾಮತ್ಯಾಗದ್ವಾರೇಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಕಿಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಿತಾರಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ಶನೈಃ ಶನೈರಿತಿ ।
ಸಹಸಾ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಉಪರಮೇ ಮನಸೋ ನ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಸಹಸೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾಧನಂ ಧೈರ್ಯಯುಕ್ತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂಮ್ಯಾದೀಃ ಅವ್ಯಾಕೃತಪರ್ಯಂತಾಃ ಪ್ರಕೃತೀಃ ಅಷ್ಟ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪೂರ್ವತ್ರ ಧಾರಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಉತ್ತರೋತ್ತರಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರವಿಲಾಪಯೇತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯ, ಆತ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಂ ಮನೋ ವಿಧಾಯ, ಚಿಂತಯಿತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಅತಿಸ್ವಸ್ಥೋ ಭವೇತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಸ್ಥಿತಿಮೇವ ಮನಸೋ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಯೋಗವಿಧಿಮ್ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ, ಕಿಮಿದಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ಯತ್ ಮನಸೋ ನೈಶ್ಚಲ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೨೫ ॥
ನನು ಮನಸಃ ಶಬ್ದಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನುರೋಧೇನ ರಾಗದ್ವೇಷವಶಾತ್ ಅತ್ಯಂತಚಂಚಲಸ್ಯ ಅಸ್ಥಿರಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ವಭಾವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕುತೋ ನೈಶ್ಚಲ್ಯಂ ನೈಶ್ಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯೋಗಪ್ರಾರಂಭಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಶಬ್ದೇನ ‘ಮನಸೈವ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ದೋಷೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಧೀನೋ ರಾಗಾದಿಃ ।
ಶಬ್ದಾದೇಃ ಮನಸೋ ನಿಯಮನಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿರೂಪಣಮ್ - ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವದುಃಖಸಂಮಿಶ್ರತ್ವಾದ್ಯಾಲೋಚನಮ್ , ತೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ವೈರಾಗ್ಯಭಾವನಯಾ ತತ್ತತ್ ಆಭಾಸೀಕೃತ್ಯ ತತಸ್ತತೋ ನಿಯಮ್ಯ ಏತನ್ಮನಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಮನೋವಶೀಕರಣೇನ ಉಪಶಮೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಃ - ವಿಷಯವಿವೇಕದ್ವಾರಾ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ, ಪ್ರಶಾಂತಮ್ - ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಲೀನಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೨೬ ॥
ಮನಸ್ತದ್ವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಅಭಾವೇ ಸ್ವರೂಪಭೂತಸುಖಾವಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ‘ಹಿ ‘ಶಬ್ದಃ । ಮೋಹಾದಿಕ್ಲೇಶಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಯೋಗಿನಿ ಯಥೋಕ್ತಸುಖಾಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಮನೋವಿಲಯಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಶಾಂತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅಸ್ಮದಾದಿವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದೇರಪಿ ಸ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಅಯುಕ್ತಾ ಯಥೋಕ್ತಸುಖಪ್ರಪ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ -
ಅಕಲ್ಮಷಮಿತಿ
॥ ೨೭ ॥
ಉತ್ತಮಂ ಸುಖಂ ಯೋಗಿನೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯುಂಜನ್ನಿತಿ ।
ಕ್ರಮಃ ಯಥೋಕ್ತೋ ‘ಮನಸೈವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಯೋಗಾಂತರಾಯಃ - ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಃ, ಸದಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜನ್ನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪಾಪಪದಂ ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಪುಣ್ಯಸ್ಯಾಪಿ । ಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ - ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಐಕರಸ್ಯಮ್ । ಉತ್ಕರ್ಷಃ - ವಿಷಯಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ
॥ ೨೮ ॥
ಯೋಗಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿನಿರತಿಶಯಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ದ್ವಿವಿಧೋಮೋಕ್ಷಃ ಹೇತುನಾ ಕೇನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಶಂಕಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಸ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಈಕ್ಷತೇ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇತ್ ನ ಶುದ್ಧವಸ್ತುಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸರ್ವಭೂತಾನೀತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ದರ್ಶನೇ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮ್ ಉಪಾಯಂದರ್ಶಯತಿ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ವಿಷಮೇಷು ಉಪಾಧಿಷು ತದನುರೋಧಾತ್ ವಿಷಮಮೇವ ದರ್ಶನಂ ತದುಪದರ್ಶಿತದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ
॥ ೨೯ ॥
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವಿಕಲ್ಪತ್ವಶಂಕಾಂ ಶಿಥಿಲಯತಿ -
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಏಕತ್ವದರ್ಶನಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯೋ ಮಾಮಿತಿ ।
ತತ್ಫಲಮ್ ಇದಾನೀಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನುವಾದಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯೋ ಮಾಮಿತಿ ।
ತತ್ಫಲೋಕ್ತಿಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಯೈವಮಿತಿ ।
ಅನೇಕತ್ವದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ಈಶ್ವರೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ಅಹಮ್ ಪರಮಾನಂದಃ, ನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಪರೋಕ್ಷೋ ಭವಾಮಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಸ ಚ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ವಿದ್ವಾನಿವ ಅವಿದ್ವಾನಪಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನ ನಶ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಕ್ತಮ್ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದುಷಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತೋಽಪಿ ವ್ಯವಹಿತತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ, ನಷ್ಟಪ್ರಾಯತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿದುಷಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಮಿಥೋಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಆಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಿದ್ವದೀಶ್ವರಯೋಃ ಏಕತ್ವಾನುವಾದೇನ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಏಕತ್ವದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೩೦ ॥
ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನ ಅನೂದ್ಯ ಉತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಫಲವಿಧಿಃ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ರಾಗಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರವತಃ ಸ್ವೈರಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ, ತಾಮ್ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಭಾಸತೋಽಪಿ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಽಂಗೀಕಾರೇ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನವತೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಮ್ , ಪ್ರಾತೀತಿಕದುರಾಚಾರಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಮೋಕ್ಷಮಿತಿ
॥ ೩೧ ॥
ಸ್ವೈರಾಚರಣಸ್ಯ ಅಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಕಥನಾತ್ ಪರಪೀಡನಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪ್ರತಿ ಅಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಪ್ರಸಕ್ತೌ ಉಕ್ತಮ್ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯದಪಿ ಕಿ़ಂಚಿತ್ ಉಚ್ಯತೇ ಪರಮಯೋಗಿನೋ ನಿರ್ದೇಶದ್ವಾರಾ ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಮೇವ - ಔಪಮ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮಾ ಚ ತತ್ ಔಪಮ್ಯಂಚ, ತೇನ । ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಯಃ ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತದೇವ ಸಮದರ್ಶನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಉಪದರ್ಶಿತಸಮದರ್ಶನಫಲಮ್ ಅಭಿಲಷತಿ -
ನ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।
ಕಿಮಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯ ಪರಮತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಸರ್ವೇತಿ
॥ ೩೨ ॥
“ ಮನಶ್ಚಂಚಲಮಸ್ಥಿರಮ್ “, ಇತ್ಯುಪಶ್ರೃತ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಚಿತ್ತಸ್ಥೈರ್ಯಂ ದುಶ್ಶಕಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ತದುಪಾಯಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ, ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಂ ಶುಶ್ರೂಷುಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
॥ ೩೩ ॥
ಮನಸಶ್ಚಂಚಲತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ನಿಗ್ರಹದ್ವಾರಾ ಯೋಗಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಸಂಪಾದ್ಯತಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ, ಆಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ
ಕೃಷ್ಣಪದಪರಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಟಯತಿ -
ಕೃಷ್ಣ ಇತೀತಿ ।
ಕಥಂ ಕರ್ಷಕತ್ವಂ ಆಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಭಕ್ತೇತಿ ।
ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಸರ್ವಸಂಪದಾಂ ಆಕರ್ಷಣಶೀಲತ್ವಾಚ್ಚ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಮಥ್ನಾತಿ ಕ್ಷೋಭಯತಿ । ತದೇವ ಕ್ಷೋಭಕತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ವಿಕ್ಷಿಪತೀತಿ ।
ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಂ ಅಭಿಪ್ರೇತಾತ್ ವಿಷಯಾತ್ ಆಕ್ರಷ್ಟುಂ ಅಶಕ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ - ಕಿಂಚೇತಿ । ಅವಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚ ದೃಢಮ್ ಇತಿ ।
ತಂತುನಾಗಃ ವರುಣಪಾಶಶಬ್ದಿತಃ ಜಲಚಾರೀ ಪದಾರ್ಥಃ ಅತ್ಯಂತದೃಢತಯಾ ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ವಾಯೋರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯಥೇತಿ
॥ ೩೪ ॥
ಪ್ರಶ್ನಮ್ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಶ್ರೀಭಗವಾನಿತಿ ।
ಕುತ್ರ ಸಂಶಯರಾಹಿತ್ಯಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಮನ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮನೋನಿರೋಧೋ ಭವತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಕಿಂತು ಇತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ನಿದರ್ಶಯತಿ -
ಅಭ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಕಸ್ಯಾಂಚಿತ್ ಚಿತ್ತಭೂಮೌ ಇತಿ ಅವಿಶೇಷಿತಃ ಧ್ಯೇಯೋ ವಿಷಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ ವಿಜಾತೀಯಪ್ರತ್ಯಯಾನಂತರಿತಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಚಿತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಾ ।
ವೈರಾಗ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ।
ತೇಷು ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಾಮ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ದೋಷೇತಿ ।
ವಿಷಯೇಷುತೃಷ್ಣಾವಿಷಯೇಷು ದೋಷದರ್ಶನಮ್ ಅಭ್ಯಸ್ಯತೇ । ತೇನ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ ಜಾಯತೇ ।
ತೇನ ನಿಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ವಿಕ್ಷೇಪೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಗೃಹೀತೇ - ನಿರುದ್ಧೇ ಮನೋನಿರೋಧೇಽಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಹೇತುಕವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ಚಿತ್ತಪ್ರಚಾರನಿರೋಧೇ ನಿರುದ್ಧವೃತ್ತಿಕಂ ಮನೋವಿಷಯವಿಮುಖಮ್ ಅಂತರ್ನಿಷ್ಠಂ ಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೩೫ ॥
ಸಂಯತಾತ್ಮನೋ ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸುಲಭಾ, ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೋಪನ್ಯಾಸಪರಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮ್ ಅನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ - ಅಸಂಯತೇತಿ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನ್ವಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರಮ್ ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವವಶತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಾದೌ ಆಸ್ಥಾವತಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತತೇತಿ ।
ಉಪಾಯೋ ವೈರಾಗ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಕೋ ಮನೋನಿರೋಧಃ
॥ ೩೬ ॥
ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನೋನಿರೋಧಸ್ಯ ದುಃಖಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹೃತೇ ಸತಿ, ಪ್ರಷ್ಟಾ ಪುನಃ ಅವಕಾಶಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಉವಾಚ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಲೋಕದ್ವಯಪ್ರಾಪಕಕರ್ಮಸಂಭವೇ ಕುತೋ ಯೋಗಿನೋ ನಾಶಾಶಂಕಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಪರಿಪಾಕಪರಿಪ್ರಾಪ್ತಿಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತೌ ಕುತಃ ತಸ್ಯ ನಾಶಾಶಂಕಾ ? ಇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ , ಅನೇಕಾಂತರಾಯವತ್ತ್ವಾತ್ ಯೋಗಸ್ಯ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಂಸಿದ್ಧೇಃ ಅಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಆಹ -
ಯೋಗಸಿದ್ಧೀತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಬಹಿರ್ಭಾವೋ ನಾಶಃ । ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಅದರ್ಶನಾತ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತರ್ಹಿ ತತೋ ಬಹಿರ್ಮುಖತ್ವಮೇವ ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ಸಂವೃತ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶ್ಕ್ಯ, ಆಹ -
ಶ್ರದ್ಧಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಯೋಗಮಾರ್ಗಮ್ ಆಶ್ರಯತೇ ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಮರಣಕಾಲೇ ವ್ಯಾಕುಲೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾವಕಾಶಾಭಾವಾತ್ ಯುಕ್ತಂ ತತಶ್ಚಲಿತಮಾನಸತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಭ್ರಷ್ಟೇತಿ ।
ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಗತಿಃ - ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಶ್ನಮ್ ಅಂತರ್ಭಾವ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರಶ್ನೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ
॥ ೩೭ ॥
ಪ್ರಶ್ನಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಚ್ಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಶಸ್ತಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಚ್ಚಿದಿತ್ಯಸ್ಯ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಉಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಯುನಾ ಛಿನ್ನಮು - ವಿಶಕಲಿತಮ್ ಅಭ್ರಂ ಯಥಾ ನಶ್ಯತಿ ತದ್ವತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ನಾಶಾಶಂಕನಿಮಿತ್ತಮ್ ಆಹ -
ನಿರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಮಾರ್ಗರೂಪಾವಷ್ಟಂಭಾಭಾವೇಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಾವಷ್ಟಂಭಃ ತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ವಿಮೂಢಃ ಸನ್ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಕರ್ಮಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಇಯಮ್ ಆಶಂಕಾ ಯುಕ್ತಾ, ಅಭಿಲಾಷಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಈಶ್ವರೇ ಸಮರ್ಪ್ಯ ವಾ ಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠತಃ, ನಿರುಪಚಾರೇಣ ತದ್ಭ್ರಂಶವಚನಾಸಂಭವಾತ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ತು ವಿಹಿತಾನಾಂ ತ್ಯಾಗಾತ್ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯಾಚ್ಚ ವಿಚ್ಯುತೇಃ ಅನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿಶಂಕಾ ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೩೮ ॥
ಯಥೋಪದರ್ಶಿತಸಂಶಯಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಮ್ ಅರ್ಜುನೋ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರೇರಯನ್ ಆಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಮತ್ತೋಽನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಋಷಿರ್ವಾ ದೇವೋ ವಾ ತ್ವದೀಯಂ ಸಂಶಯಂ ಛೇತ್ಸ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತ್ವದನ್ಯ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಶಯಛೇತ್ತುಃ ಅಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
॥ ೩೯ ॥
ಯೋಗಿನೋ ನಾಶಾಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರನ್ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮ್ ಉಭಯಭ್ರಷ್ಟೋ ಯೋಗೀ ನಶ್ಯತಿ, ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಪಾರ್ಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಯೋಗಿನೋ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಾತ್ ವಿಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ಐಹಿಕೋ ನಾಶಃ - ಶಿಷ್ಟಗರ್ಹಾಲಕ್ಷಣೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಃ ಸದ್ಭಾವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ಕಥಮ್ ಆಮುಷ್ಮಿಕನಾಶಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದ್ರೂಪನಿರೂಪಣಪೂರ್ವಕಂ ತದಭಾವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ನಾಶೋ ನಾಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ನಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಭಯಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರದ್ಧೇಂದ್ರಿಯಸಂಯಮಾದೇಃ ಸಾಮಿಕೃತಶ್ರವಣಾದೇಶ್ಚ ಭಾವಾತ್ ಉಪಪನ್ನಂ ಶುಭಕೃತ್ತ್ವಮ್ ।
ತಾತೇತಿ ಕಥಂ ಪುತ್ರಸ್ಥಾನೀಯಶಿಷ್ಯಃ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ? ಪಿತುರೇವ ತಾತಶಬ್ದತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತನೋತೀತಿ ।
ತೇನ ಪುತ್ರಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತೇತಿ ಸಂಬೋಧನಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಗಚ್ಛತಿ ಕುತ್ಸಿತಾಂ ಗತಿಮ್ , ಕಲ್ಯಾಣಕಾರಿತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ನಾಶಾಭಾವಃ
॥ ೪೦ ॥
ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪಿ ನಾಶಾಭಾವೇ ಕಿಂ ಭವತಿ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇನ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ? ತತ್ತ್ರ ಆಹ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಿಣೋ ಯೋಗಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ, ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಫಲಾಭಿಲಾಷವಿಕಲಸ್ಯ ಈಶ್ವರೇ ಸಮರ್ಪಿತಸರ್ವಕರ್ಮಣಃ ತದ್ಭ್ರಂಶಾಶಂಕಾನವಕಾಶಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಮಾನುಷಸಮಾವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ । ವೈರಾಗ್ಯಾಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ ವಿಭೂತಿಮತಾಂ ಗೃಹೇ ಜನ್ಮ, ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ
॥ ೪೧ ॥
ಶ್ರದ್ಧಾವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕಲ್ಯಾಣಾಧಿಕ್ಯೇ ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯೋಗಿನಾಮಿತಿ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಗ್ರಹಣಂ ಮಾ ಭೂತ್ , ಇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಧೀಮತಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವತಾಂ ಶುಚೀನಾಂ ದರಿದ್ರಾಣಾಂ ಕುಲೇಜನ್ಮ ದುರ್ಲಭಾದಪಿ ದುರ್ಲಭಂ ಪ್ರಮಾದಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತದ್ಧೀತಿ ।
ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಸ್ಯ ಜನ್ಮನೋ ದುಃಖಲಭ್ಯಾದಪಿ ದುಃಖಲಭ್ಯತರತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿಭೂತಿಮತಾಮಪಿ ಶುಚೀನಾಂ ಗೃಹೇ ಜನ್ಮ ದುಃಖಲಭ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಇದಂ ಜನ್ಮ ದುಃಖಲಭ್ಯತರಮ್ , ಯತ್ ಈದೃಶಂ ಶುಚೀನಾಂ ದರಿದ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾವತಾಮ್ , ಇತಿ ವಿಶೇಷಣೋಪೇತೇ ಕುಲೇ ಲೋಕೇ ಜನ್ಮ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೪೨ ॥
ಯತ್ ಉತ್ತಮತರಂ ಜನ್ಮ ಉಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯ ಉತ್ತಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯೇತಿ ಆತ್ಮವಿಷಯಯಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಭವಮ್ - ತತ್ರ ಅನುಷ್ಠಿತಸಾಧನವಿಶೇಷಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಜನ್ಮನಿ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಮ್ ಅಂತರೇಣೈವ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯತತೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನವಿಷಯಃ
॥ ೪೩ ॥
ಯದಿ ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಃ ಅಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾಮ್ ಉಪನಯನ್ ನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ, ತಥಾ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಅನಿಚ್ಛಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಸ ಹಿ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ ಸಮನಂತರಜನ್ಮಕೃತಸಂಸ್ಕಾರವಶಾತ್ ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ಅನಿಚ್ಛನ್ನಪಿ ಯೋಗಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಆಕೃಷ್ಟೋ ಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಕೋಮುತಿಕನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಜಿಜ್ಞಾಸುರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಃ ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ , ನ ಇಚ್ಛಯಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ಅಧರ್ಮಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧೇಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸವಶಾತ್ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೇನ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಬತ್ಯಾತ್ ಪ್ರಬಲತರಾಧರ್ಮಭೇದರೂಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ವಶೀಕೃತಃ ಸನ್ ಇಚ್ಛಾದಿರಹಿತೋಽಪಿ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಭಾಕ್ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಅಭಿಭೂತತ್ವಾತ್ ನ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಧರ್ಮಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಯೋಗಜಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಅಧರ್ಮಾಭಿಭೂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್ ಅಕೃತ್ವೈವ ಅಭಿಭಾವಕಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಪ್ರಣಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತತ್ಕ್ಷಯೇತ್ವಿತಿ ।
ಕಾಲವ್ಯವಧಾನಾತ್ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಉತ್ಕಮ್ -
ನೇತಿ ।
ತೃಣಜಲಾಯುಕಾದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ದೀರ್ಘತಾಯಾಃ ಸಮಾಧಿಗತತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕॊಮುತಿಕನ್ಯಾಯೋಕ್ತಿಪರಮ್ ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಜಿಜ್ಞಾಸುರಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ‘ಸಂನ್ಯಾಸೀ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಪೂರ್ವವತ್ ಅವಧೇಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಕರ್ಮೀ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ತತೋ ಭ್ರಷ್ಟಃ ಶಂಕಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅತಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈಃ ವಿಶೇಷಣೈಃ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೋಽಭೀಷ್ಟಃ । ಸೋಽಪಿ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಅತಿವರ್ತತೇ, ಕಿಮುತ ಯೋಗಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಃ - ಸದಾ ಅಭ್ಯಾಸಂ ಕುರ್ವನ್ ಕರ್ಮ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಅತಿವರ್ತತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯೋಗನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಾತಿವರ್ತನಂ ತತೋಽಧಿಕಫಲಾವಾಪ್ತಿಃ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ
॥ ೪೪ ॥
ಯೋಗನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ವಕ್ತುಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಮೃದುಪ್ರಯತ್ನೋಽಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಮೋಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಅಧಿಕಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶಹೇತೋಃ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ - ಪ್ರಯತ್ನಾದಿತಿ । ತತ್ರ - ಯೋಗವಿಷಯೇ ಪ್ರಯತ್ನಾತಿರೇಕೇ ಸತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ - ಸಂಚಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಮುದಾಯಾತ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಮುತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಶಾತ್ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾ ಗತಿಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾ ಲಭ್ಯತೇ, ತೇನ ಶೀಘ್ರಂ ಮುಕ್ತಿಮ್ ಇಚ್ಛನ್ ಅಧಿಕಪ್ರಯತ್ನೋ ಭವೇತ್ , ಅಲ್ಪಪ್ರಯತ್ನಸ್ತು ಚಿರೇಣೈವ ಮುಕ್ತಿಭಾಗೀ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೪೫ ॥
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಂ ಯೋಗಸ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸರ್ವಾಧಿಕತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯೋಗಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಉತ್ಕರ್ಷಾತ್ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಯ ಯೋಗಿನಃ ಸರ್ವಾಧಿಕ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತಪಸ್ವಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಯೋಗಿನೋ ಜ್ಞಾನಿನಶ್ಚ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯಃ ಅಧಿಕತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಯೋಗಿನಃ ಸರ್ವಾಧಿಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೪೬ ॥
ನನು ಆದಿತ್ಯೋ ವಿರಾಡಾತ್ಮಾ ಸೂತ್ರಂ ಕಾರಣಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಇತ್ಯೇಷಾಮ್ ಉಪಾಸಕಾ ಭೂಯಾಂಸೋ ಯೋಗಿನೋ ಗಮ್ಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಕತಮಃ ಶ್ರೇಯಾನ್ ಇಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೋಗಿನಾಮಿತಿ ।
ಯೋ ಭಗವಂತಂ ಸಗುಣಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ವಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಚೇತಸಾ ಶ್ರದ್ದಧಾನಃ ಸನ್ , ಅನವರತಮ್ ಅನುಸಂಧತ್ತೇ ಸ ಯುಕ್ತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಅತಿಶಯೇನ ಯುಕ್ತಃ - ಶ್ರೇಯಾನ್ , ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ, ನ ಹಿ ತದೀಯೋ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ಅನ್ಯಥಾ ಭವಿತುಮ್ ಅರ್ಹತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಅಧ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಹೇತೋಃ ಮರ್ಯಾದಾಂ ದರ್ಶಯತಾ, ಸಾಂಗಂ ಚ ಯೋಗಂ ವಿವೃಣ್ವತಾ, ಮನೋನಿಗ್ರಹೋಪಾಯೋಪದೇಶೇನ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ಆತ್ಯಂತಿಕನಾಶಶಂಕಾವಕಾಶಂ ಶಿಥಿಲಯತಾ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ ಮುಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ಸಾಧಿತಮ್
॥ ೪೭ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಾಂದಜ್ಞಾನವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಸಾಧನಪ್ರಧಾನಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಪ್ರಥಮಷಟ್ಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕಮ್ ಉಪಾಸ್ಯನಿಷ್ಠಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಂ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ಆರಭಮಾಣಃ, ಸಮನಂತರಾಧ್ಯಾಯಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯೋಗಿನಾಮಿತಿ ।
ಅತೀತಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಮದ್ಗತೇನ ಅಂತರಾತ್ಮನಾ ಯೋ ಭಜತೇ ಮಾಂ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಕೀದೃಶಂ ಭಗವತಸ್ತತ್ತ್ವಮ್ ? ಕಥಂ ವಾ ಮದೂಗತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯೇ ಜಾತೇ, ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ ಅಪೃಷ್ಟಮ್ ಏತದ್ವಕ್ತುಮ್ ಇಚ್ಛನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಸಕಲಜಗದಾಯತನತ್ವಾದಿನಾನಾವಿಧವಿಭೂತಿಭಾಗಿತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಆಸಕ್ತಿಃ - ಮನಸಃ ವಿಷಯಾಂತರಪರಿಹಾರೇಣ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಮ್ । ಮನಸಃ ಭಗವತ್ಯೇವ ಆಸಕ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯೋಗಮಿತಿ ।
ವಿಷಯಾಂತರಪರಿಹಾರೇ ಹಿ ಗೋಚರಮ್ ಆಲೋಚ್ಯಮಾನೇ ಭಗವತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಪುರುಷಃ ಮನಃ ಸ್ಥಾಪಯತಿ, ನಾನ್ಯತ್ರ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಾಹ -
ಮದಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ಯೋಗಿನಃ ಯದ್ ಈಶ್ವರಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಆಸಕ್ತಮನಸಸ್ತ್ವಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ತಮ್ , ತದ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಾಖ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಹಿತ್ವೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಯೋಗಿನಃ ತ್ವದಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಮನಸಃ ತ್ವಯ್ಯೇವ ಆಸಕ್ತಿಃ, ತಥಾಪಿ ಮಮ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ತ್ವಮೇವಮಿತಿ ।
ಏವಂಭೂತಃ - ಯಥೋಕ್ತಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಪುರುಷವದೇವ ಮಯ್ಯಾಸಕ್ತಮನಾಃ ಯಃ ತ್ವಂ, ಸ ತ್ವಂ ತಥಾವಿಧಸ್ಸನ್ , ಅಸಂಶಯಮ್ - ಅವಿದ್ಯಮಾನಃ ಸಂಶಯಃ ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ತದ್ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ, ಮಾಂ ಸಮಗ್ರಂ ಜ್ಞಾಸ್ಯಸಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಮಗ್ರಂ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮಸ್ತಮಿತಿ ।
ವಿಭೂತಿಃ - ನಾನಾವಿಧೈಶ್ವರ್ಯೋಪಾಯಸಂಪತ್ತಿಃ, ಬಲಂ - ಶರೀರಗತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಶಕ್ತಿಃ - ಮನೋಗತಂ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ, ಐಶ್ವರ್ಯಮ್ - ಈಶಿತವ್ಯವಿಷಯಮ್ ಈಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾದಯಃ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅಸಂಶಯಮಿತಿ ಪದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ವಿಶದಯನ್ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯತಿ -
ಸಂಶಯಮಿತಿ ।
ವಿನಾ ಸಂಶಯಂ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಪರಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ, ಕಥಂ ಮಮ ಜ್ಞಾನಮುದೇಷ್ಯತಿ? ನ ಹಿ ತ್ವಾಮೃತೇ ತದುಪದೇಷ್ಟಾ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಶಙಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಚ್ಛೃಣ್ವಿತಿ
॥ ೧ ॥
ಜ್ಞಾಸ್ಯಸಿ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿವೃತ್ಯರ್ಥಂ ತದುಕ್ತಿಪ್ರಕಾರಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಇದಂ - ಅಪರೋಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಲಂಭೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಇದಮಾ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ । ತದೇವ ಸವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ ।
ಅನವಶೇಷೇಣ ತದ್ವೇದನಫಲೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಶ್ರೋತಾರಂ ತಚ್ಛ್ರವಣಪ್ರವಣಂ ಕರೋತಿ -
ತದ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಉತ್ತರಾರ್ಧತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯದ್ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೨ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಹಸ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹುವಾಚಕತ್ವಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನೇಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಯೇ - ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯತಮಾನಾನಾಂ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧತ್ತ್ವಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸಿದ್ಧಾ ಏವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ
॥ ೩ ॥
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ, ತದ್ದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಲಾಭಸ್ಯ, ತದುಭಯದ್ವಾರೇಣ ಮುಕ್ತೇಶ್ಚ, ದುರ್ಲಭತ್ವಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೋತೃಪ್ರರೋಚನಂ ಫಲಮ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಶ್ರೋತಾರಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ ಅವತಾರಯನ್ ಆದೌ ಅಪರಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಆಹೇತಿ ।
ಭೂಮಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವೀವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಭೂಮಿರಿತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಭಿನ್ನೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರಂ ಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವೀಪ್ರಕೃತಿಃ, ಉತ್ತರವಿಕಾರೋ ಭೂಮಿರಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂಮಿಶಬ್ದವತ್ ಅಬಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಮಾನಾಧಿಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತೀನಾಮ್ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಕಾರಣಾಂ ನ ವಿಶೇಷತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಕರಣವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಮನ ಇತೀತಿ ।
ನ ಖಲು ಅಹಂಕಾರಾಭಾವೇ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಯೋಃ ಅಸಂಭವಾತ್ ತದಾತ್ಮಕಂ ಮನಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಶ್ಚಯಲಕ್ಷಣಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕಕರಣವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಬುದ್ಧಿರಿತೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸಮಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿರೂಪಮ್ ಅಂತರೇಣ ವ್ಯಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಅಭಿಮಾನವಿಶೇಷಣಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಭೇದತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅಹಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮಿತಿ - ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಶಬ್ದತ್ವಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಶಬ್ದತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಅಹಂಕಾರ ಏವೇತಿ ।
ಸತ್ಯೇವ ಅಹಂಕಾರೇ, ಮಮಾಕರೋ ಭವತಿ, ತಯೋಶ್ಚ ಭಾವೇ, ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತೀಯಮಿತಿ ।
ಇಯಮಿತಿ ಅಪರೋಕ್ಷಾ, ಸಾಕ್ಷಿದೃಶ್ಯಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಐಶ್ವರೀ ತದಾಶ್ರಯಾ ತದೈಶ್ವರ್ಯೋಪಾಧಿಭೂತಾ । ಪ್ರಕ್ರಿಯತೇ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಮತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಮಾಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯತಿ -
ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಷ್ಟಧೇತಿ ।
ಅಷ್ಟಭಿಃ ಪ್ರಕಾರೈಃ ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೪ ॥
ಅಚೇತನವರ್ಗಮ್ ಏಕೀಕರ್ತುಂ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಅಷ್ಟಧಾ ಪರಿಣಾಮಮ್ ಅಭಿಧಾಯ, ವಿಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಕಾರ್ಯಕಲ್ಪಂ ಚೇತನವರ್ಗಮ್ ಏಕೀಕರ್ತುಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ಉಕ್ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಅನೂದ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಪರೇತಿ ।
ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅನರ್ಥಕರೀತಿ ।
ಅನರ್ಥಕತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಕಥಂಚಿದಪಿ ಅನನ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ಯರ್ಥಃ ತುಶಬ್ದಃ । ಅನ್ಯಾಮ್ ಅತ್ಯಂತವಿಲಕ್ಷಣಾಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ವಿಶುದ್ಧಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಅತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಮಮೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಜೀವಭೂತಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯಂತರಾತ್ ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಅವಾಂತರವಿಶೇಷಮ್ ಆಹ -
ಯಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಜೀವರಹಿತಂ ಜಗದ್ ಧಾರಯಿತುಮ್ ಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಆಹ -
ಅಂತರಿತಿ
॥ ೫ ॥
ಉಕ್ತಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯೇ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮ್ ಅನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಏತದ್ಯೋನೀನೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇ ಕಥಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ತದುಪಗದತಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಏತದ್ಯೋನೀನಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಮನಂತರಪ್ರಕೃತಜೀವಭೂತಪ್ರಕೃತೌ ಏತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಅವ್ಯವಧಾನಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏತದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತನಾಚೇತನಾನಿ, ಜನಿಮಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಮ್ ಅಂಗೀಕೃತಂ ಚೇತ್ , ಕಥಮ್ ಅಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಮ ಪ್ರಕೃತೀ - ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಉಪಾಧಿತಯಾ ಸ್ಥಿತೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ, ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಂ ಕಾರಣಮ್ ಈಶ್ವರಶ್ಚ, ಇತಿ ಜಗತಃ ಅನೇಕವಿಧಕಾರಣಾಂಗೀಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ಅಪರಪ್ರಕೃತೇಃ ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ ಪರಪ್ರಕೃತೇಃ ಚೇತನತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿಂಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞೇತಿ
॥ ೬ ॥
ಪ್ರಧಾನಾತ್ ಪರತಃ ಅಕ್ಷರಾತ್ ಪುರುಷವತ್ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಪರಾತ್ ಅನ್ಯತ್ - ಪರಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಯತಃ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಾನ್ಯದಸ್ತಿ ಪರಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಮಯೀತಿ ।
ಪರತರಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅಂತರಶಬ್ದಃ ।
ನಿಷೇಧಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಹಮೇವೇತಿ ।
ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ದ್ವೀತೀಯಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ವಿಶದಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತೋ (ಯಥಾ) ದೀರ್ಘೋಷು ತಿರ್ಯಕ್ಷು ಚ ಪಟಘಟಿತೇಷು ತಂತುಷು ಪಟಸ್ಯ ಅನುಗತಿಃ ಅವಗಮ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ಮಯ್ಯೇವ ಅನುಗತಂ ಜಗತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ದೀರ್ಘೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚ ಮಣಯಃ ಸೂತ್ರೇ ಅನುಸ್ಯೂತಾಃ ತೇನೈವ ಧ್ರಿಯಂತೇ ತದಭಾವೇ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಮಯೈವ ಆತ್ಮಭೂತೇನ ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಂ ವಿನಷ್ಟಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಸೂತ್ರ ಇತಿ
॥ ೭ ॥
ಅಬಾದೀನಾಂ ರಸಾದಿಷು ಪ್ರೋತತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ‘ತ್ವಯ್ಯೇವ ಸರ್ವಂ ಪ್ರೋತಮ್ ‘ ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೇನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಉತ್ತರಮ್ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಾರೋ ಮಧುರೋ ಹೇತುಃ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ರಸೋಽಹಮಿತಿ ಕಥಮ್? ತತ್ರ ಆಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಪ್ಸು ಯೋ ರಸಃ - ಸಾರಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಮಯಿ ಮಧುರರಸೇ ಕಾರಣಭೂತೇ ಪ್ರೋತಾಃ ಆಪ ಇತಿವತ್ , ಉತ್ತರತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಭಾಸ್ಮಿ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಯೋಃ ಯಾ ಪ್ರಭಾ, ತದ್ಭೂತೇ ಮಯಿ ತೌ ಪ್ರೋತೌ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಣವಭೂತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ವೇದಾನಾಂ ಪ್ರೋತತ್ವವತ್ ಆಕಾಶೇ ಯಃ ಸಾರಭೂತಃ ಶಬ್ದಃ ತದ್ರೂಪೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪ್ರೋತಮ್ ಆಕಾಶಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
‘ಪೌರುಷಂ ನೃಷು’ ಇತಿ ಭಾಗಂ ಪೂರ್ವವತ್ ವಿಭಜತೇ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪುಂಸ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಈಶ್ವರೇ ಪ್ರೋತಾಃ ತದ್ವಿಶೇಷಾಃ, ತದುಪಾದಾನತ್ವೇನ ತತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೮ ॥
‘ಮಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಮ್ ’ [ಭ.ಗೀ.೭ - ೭] ಇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಪರಿಮಾಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಪುಣ್ಯ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಪುಣ್ಯಶಬ್ದಿತೋ ಯಃ ಸುರಭಿಗಂಧಃ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ, ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಗಂಧಸ್ಯ ಪುಣ್ಯತ್ವಮ್? ತತ್ರ ಆಹ-
ಪುಣ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಗಂಧಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಪುಣ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ, ತತ್ ಅಬಾದಿಷು ರಸಾದೇರಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪುಣ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಾಃ ಪಂಚಾಪಿ ಗುಣಾಃ ಪುಣ್ಯಾ ಏವ, ಸಿದ್ಧಾದಿಭಿರೇವ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಗಂಧಾದೀನಾಮ್ ಅಪುಣ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಭಾನಮ್? ತತ್ರ ಆಹ -
ಅಪುಣ್ಯತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸಂಸಾರಿಣಾಮಿತಿ ।
ಗಂಧಾದಯಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೈಃ ಭೂತೈಃ ಸಹ ಪರಿಣಮಮಾನಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪಾಪಾದಿವಶಾತ್ ಅಪುಣ್ಯಾಃ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚ ಅಗ್ನೇಃ ತೇಜಃ, ತದ್ಭೂತೇ ಮಯಿ ಪ್ರೋತಃ ಅಗ್ನಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಜ ಇತಿ ।
ಜೀವನಭೂತೇ ಚ ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರೋತಾನಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜೀವನಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಆಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಅನ್ನರಸೇನ ಅಮೃತಾಖ್ಯೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ತಪಶ್ಚಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಮ್ ಅನಾಶಕಾದಿ ವಾ ತಪಃ, ತದಾತ್ಮನಿ ಈಶ್ವರೇ ಪ್ರೋತಾಃ ತಪಸ್ವಿನಃ, ವಿಶೇಷಣಾಭಾವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೯ ॥
ನನು - ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ವಕಾರಣೇ ಪ್ರೋತಾನಿ, ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ತ್ವಯಿ ಪ್ರೋತತ್ವಮ್? ತತ್ರ ಆಹ -
ಬೀಜಮಿತಿ ।
ಬೀಜಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅನವಸ್ಥಾಂ ವಾರಯತಿ -
ಸನಾತನಮಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ತತ್ವನಿಶ್ಚಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿಃ, ತದ್ವತಾಂ ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ತದ್ಭೂತೇ ಮಯಿ ಸರ್ವೇ ಬುದ್ಧಿಮಂತಃ ಪ್ರೋತಾ ಭವಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯವತಾಂ ಯತ್ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ ತದ್ಭೂತೇ ಮತಿ ತದ್ವಂತಃ ಪ್ರೋತಾಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಜ ಇತಿ ।
ತದ್ಧಿ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಮ್ , ಯತ್ ಪರಾಭಿಭವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪರೈಶ್ಚ ಅಪ್ರಧೃಷ್ಯತ್ವಮ್
॥ ೧೦ ॥
ಯಚ್ಚ ಬಲವತಾಂ ಬಲಮ್ , ತದ್ಭೂತೇ ಮಯಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರೋತತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಲಮಿತಿ ।
ಕಾಮ - ಕ್ರೋಧಾದಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯಾಪಿ ಬಲಸ್ಯ ಅನುಮತಿಂ ವಾರಯತಿ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾಮರಾಗಯೋಃ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಅರ್ಥಭೇದಮ್ ಆವೇದಯತಿ -
ಕಾಮಃ - ತೃಷ್ಣಾ, ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ತು ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ರಾರ್ಥಾವಿರುದ್ಧಕಾಮಭೂತೇ ಮಯಿ ತಥಾವಿಧಕಾಮವತಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರೋತತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ, ಆಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾವಿರುದ್ಧಂ ಕಾಮಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಚಿದಾನಂದಯೋಃ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಅನ್ಯೇಷಾಮ್ ಅತದಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಕ್ತಮ್ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯೇ ಹೇತುಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯೇ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪಿತುರಿವ ಪುತ್ರಾಧೀನತ್ವಂ ತ್ವತ್ತಃ ಜಾಯಮಾನಾತ್ ತದಧೀನತ್ವಂ ತವಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವದೂಷ್ಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಮಮ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ನ ತದೂಗುಣದೋಷೌ ಮಯಿ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯಾರ್ಥಃ ತೇಷಾಮಪಿ ತದ್ವದೇವ ಸ್ವತಂತ್ರತಾಸಂಭವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಈಶ್ವರಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ, ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸತ್ತಾಾಪ್ರತೀತಿಭ್ಯಾಮ್ ಏವ ತದ್ವತ್ವಾತ್ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೨ ॥
ಸತಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದೌ ಚ, ಕುತೋ ಜಗತಃ ತದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದಜ್ಞಾನಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂಭೂತಮಪೀತಿ ।
ಯದಿ ಅಪ್ರಪಂಚಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಶ್ಚ ತ್ವಮ್ , ಕಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಾಮ್ ಆತ್ಮಭೂತಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಂ ಸರ್ವೋ ಜನಃ ತಥಾ ನ ಜಾನಾತಿ ? ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಶಂಕತೇ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕೇನ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
‘ಏಭ್ಯಃ ಪರಮ್ ‘ ಇತಿ ಅಪ್ರಪಂಚಕತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ, ‘ಅವ್ಯಯಮ್ ‘ ಇತಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯಮ್
॥ ೧೩ ॥
ಯಥೋಕ್ತಾನಾದಿಸಿದ್ಧಮಾಯಾಪಾರವಶ್ಯಪರಿವರ್ಜನಾಯೋಗಾತ್ ಜಗತಃ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ತತ್ತ್ವಬೋಧಸಮುದಯಸಂಭಾವನಾ, ಇತಿ ಆಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಭಗವದೇಕಶರಣತಯಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನದ್ವಾರೇಣ ಮಾಯಾತಿಕ್ರಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ದುರತ್ಯಯತ್ವೇನ ತದತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಮಾಮೇವೇೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಮಾಯಾಯಾ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ದೇವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಮಾಯಾತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಹಿಶಬ್ದದ್ಯೋತಿತಾಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಸಾ ನ ಅಕಸ್ಮಾತ್ ಅಪಲಾಪಮ್ ಅರ್ಹತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಷೇತಿ ।
ಜಗತಃ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಭೂತಾಃ ಗುಣಾಃ ಸತ್ವಾದಯಃ ।
‘ಮಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮೇವ ಮಾಯಾಯಾಃ ಸಂಬಂಧಮ್ ಅನೂದ್ಯವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ದುರತ್ಯಯತ್ವಂ ವಿಭಜತೇ -
ದುಃಖೇನೇತಿ ।
‘ಮಾಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಠೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಮಾಯಾರೂಪೇ ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ದುರತ್ಯಯೇ ಸತಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ‘ಮಾಮೇವ’ ಇತಿ ಏವಕಾರೇಣ ಮಾಯಾಯಾ ವೇದ್ಯಕೋಟಿನಿವೇಶಾಭಾವಃ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ - ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದಿವ್ಯಗ್ರತಾಮಂತರೇಣ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಯಾತಿಕ್ರಮೇ ಮೋಹಾತಿಕ್ರಮೋ ಭವತಿ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಮಾಯಾತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಮೋಹಯೋಃ ಅತಿಕ್ರಮೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ
॥ ೧೪ ॥
ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಾಯಾ ಮಾಯಾತಿಕ್ರಮಹೇತುತ್ವೇ ತದೇಕನಿಷ್ಠತ್ವಮೇವ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಉಚಿತಮ್ , ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಪಾಪಕಾರಿತ್ವೇನ ಅವಿವೇಕಭೂಯಸ್ತಯಾ ಹಿಂಸಾಽನೃತಾದಿಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಭೂಯಸಾಂ ಜಂತೂನಾಂ ನ ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮೌಢ್ಯಂ ಪಾಪಕಾರಿತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಅತ ಏವ ನಿಕರ್ಷಃ । ಸಮ್ಮುಷಿತಮಿವ - ತಿರಸ್ಕೃತಮ್ , ಜ್ಞಾನಮ್ - ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಮ್ ಯೇಷಾಮ್ ಇತಿ, ತೇ ತಥಾ
॥ ೧೫ ॥
ಕೇಷಾಂ ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿಷ್ಠತಾ ಸುಕರಾ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತೇ ಭಜಂತೇ ಭಗವಂತಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯೇ ತ್ವಾಂ ಭಜಂತೇ, ತೇ ಕಿಂ ಸರ್ವೇ ಮಾಯಾಂ ತರಂತಿ ? ನೈವಮ್ , ಪ್ರಾರ್ಥನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚತುರ್ವಿಧಾ ಇತಿ ।
ಆಪನ್ನಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಮ್ ಇಚ್ಛನ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ತ್ವವಿದಿತಿ । ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನವಾನ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಾತ್ರಾರ್ಥೀ ಮುಮುಕ್ಷುಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೬ ॥
ಚತುರ್ವಿಧಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಸುಕೃತಿನಾಂ ಭಗವದಭಿಮುಖಾನಾಂ ತುಲ್ಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಿಯೋ ಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಂ ಭಗವತಿ ಆತ್ಮನಿ ಸದಾ ಸಮಾಹಿತಚೇತಸ್ತ್ವಮ್ । ಅಸಾರೇ ಸಂಸಾರೇ ಭಗವಾನೇವ ಸಾರಃ, ‘ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವಸ್ಮಾತ್ ಅತ್ಯಂತಮಭಿನ್ನೇ ಭಗವತಿ ಭಕ್ತಿಃ ಸ್ನೇಹವಿಶೇಷಃ ಅಸ್ಯೇತಿ, ಏಕಭಕ್ತಿಃ । ತಸ್ಯ ಆಧಿಕ್ಯೇ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪ್ರಿಯೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಗವತೋ ಜ್ಞಾನಿನಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಿನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಿಯತ್ವೇಽಪಿ ಭಗವತೋ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಕಥಂ ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಹಂ ಜ್ಞಾನಿನೋ ನಿರುಪಾಧಿಕಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದಂ, ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಿನೋಽಪಿ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ - ಸ ಚೇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಜ್ಞಾನೀ ಚೇತ್ ಅತ್ಯರ್ಥಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತಿ, ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಇತರೇಷಾಮ್ ಅಪ್ರಿಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಮ್ , ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭಗವದಭಿಮುಖತ್ವಾತ್ ಉತ್ಕರ್ಷೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಿನಿ ತದತಿರೇಕಮ್ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಇ್ತ್ಯಾಹ -
ಉದಾರಾ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಮೇ ಮತಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೀ ತು ಆತ್ಮೈವ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಆಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಹ -
ತ್ರಯೋಽಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಭಗವದಭಿಮುಖತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಪರಾಧಾತ್ ನ ಭಗವತ್ಪ್ರೀತಿವಿಷಯತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನವತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತತ್ರ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಿತಿ ।
ತಮೇವ ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತತ್ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ತವ ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತೋ ನಿಶ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಆರೋಢುಮಿತಿ ।
ಆರೋಹೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸ ಜ್ಞಾನೀತಿ ।
ಆರೋಢುಂ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಮಾಮೇವೇತಿ
॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಜ್ಞಾನೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸಂಸ್ಕಾರಃ - ವಾಸನಾ ತತ್ತಜ್ಜನ್ಮನಿ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಜನಿತಾ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿಃ, ತದಾಶ್ರಯಾಣಾಂ - ತದ್ವತಾಮ್ ಅನಂತಾನಾಂ ಜನ್ಮನಾಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನವತ್ವಂ ಪ್ರಾಕ್ತನೇಷ್ವಪಿ ಜನ್ಮಸು ಸಂಭಾವಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತೋ ಭಗವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವತಶ್ಚ ದುರ್ಲಭತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ಮಹತ್ - ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಮ್ ಆತ್ಮಶಬ್ದಿತಂ ವೈಭವಮ್ ಅಸ್ಯ, ಇತಿ ಮಹಾತ್ಮಾ । ಮಹಾತ್ಮತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಕಥಯತಿ -
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಿತಿ
॥ ೧೯ ॥
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತೇ ಭಗವತಿ ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಂ ನೋದೋತಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ನ ಮಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಉಕ್ತಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯ, ಜ್ಞಾಾನಾನುದಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಕಾಮೈಃ ನಾನಾವಿಧೈಃ ಅಪಹೃತವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೇವತಾಂತರನಿಷ್ಠತ್ವಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಪರದೇವತಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಕಾರಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮೈರಿತಿ ।
ದೇವತಾಂತರನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ತಂ ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಿಯಮಃ ಜಪೋಪವಾಸಪ್ರದಕ್ಷಿಣನಮಸ್ಕಾರಾದಿಃ । ನಿಯಮವಿಶೇಷಾಶ್ರಯಣೇ ಕಾರಣಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ
॥ ೨೦ ॥
ತತ್ತದ್ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾತ್ ಕಾಮಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇ ವಾಸುದೇವೇ ಕ್ರಮೇಣ ಭಕ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಸ್ವಭಾವತಃ - ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರವಶಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಗವದ್ವಿಹಿತಯಾ ಸ್ಥಿರಯಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಾಧೀನಯಾ ದೇವತಾವಿಶೇಷಮ್ ಆರಾಧಯತೋಽಪಿ ಭಗವದನುಗ್ರಹಾದೇವ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋ ಯಾಂ ಇತಿ ।
ಈಹತೇ - ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಾಧಿತದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾತ್ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಿಮ್ ಈಶ್ವರೇಣ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಫಲದಾತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞೇನೇತಿ ।
‘ಏಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಹಿ, ತಾನ್ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹಿತಾನ್ ಇತ್ಯೇಕಂ ಪದಮ್ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಹಿತಾನಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ಔಪಚಾರಿಕತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ
॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಾರಿಣಿ ಕಾಮಾನಾಂ ಹಿತತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ, ಯೇ ಕಾಮಿನಃ ತೇ ನ ವಿವೇಕಿನಃ, ತತಶ್ಚ ಅವಿವೇಕಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ಕಾಮಾನಾಂ ಕುತೋ ಹಿತತ್ವಾಶಂಕಾ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿವೇಕಿನ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾನಾಮ್ ಆನಂತ್ಯಫಲತ್ವೇನ ಹಿತತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ।
ತೇಷಾಮ್ ಅವಿವೇಕಪೂರ್ವಕತ್ವಮ್ ಅತಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತುಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ।
ಕಾಮಫಲಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ಕಾಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಜಂತೂನಾಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾಂದ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಲ್ಪೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಧನಮ್ ಅನಂತಫಲಾಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಮದ್ಭಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೇವತಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮಾಮೇವ ಇತ್ಯಾದೌ ದೇವತಾವಿಶೇಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಅಂತವತ್ಫಲಾಯ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತವೈಪರೀತ್ಯೇ ಕಾರಣಮ್ ಅವಿವೇಕಾತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಅಹೋ ಖಲ್ವಿತಿ
॥ ೨೩ ॥
ಭಗವದ್ಭಜನಸ್ಯ ಉತ್ತಮಫಲತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ನಿವೇದಯತಿ -
ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರಕಾಶಮ್ , ಶರೀರಗ್ರಹಣಾತ್ ಪೂರ್ವಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಇದಾನೀಮ್ - ಲೀಲಾವಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ಭಗವತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಗವಂತಮ್ ಆಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶಂ ಮನ್ಯಂತೇ ತತ್ರ ಅಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ । ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಪರಮ್ , ಅನುತ್ತಮಮ್ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ಸೋಪಾಧಿಕನಿರೂಪಾಧಿಕಭಾವಾರ್ಥಮ್
॥ ೨೪ ॥
ಅವಿವೇಕರೂಪಮ್ ಅಜ್ಞಾನಂ ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಾಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಅನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ತದೀಯಮ್ ಅಜ್ಞಾನಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣಮಯೈಃ’ ಇತಿ ಅನೌಪಾಧಿಕರೂಪಸ್ಯ ಅಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕಾರಣಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಅತ್ರ ತು ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಪಿ, ಇತಿ ವಿಶೇಷಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಹಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಃ ಅನುಪಯುಕ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕೇಷಾಂಚಿದಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ನ ಪ್ರಕಾಶೋಽಹಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಚ್ಛನ್ನತ್ವಾದೇವ ಮದ್ವಿಷಯೇ ಲೋಕಸ್ಯ ಮೌಢ್ಯಮ್ , ತತಶ್ಚ ಮದೀಯಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಾಭಾವಾತ್ ಮನ್ನಿಷ್ಠತ್ವರಾಹಿತ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಅತ ಏವೇತಿ
ಮಾಯಯಾ ಭಗವಾನ್ ಆವೃತಶ್ಚೇತ್ ತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಸ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಇಯಂ ಮಾಯಾ, ಮಾಯಾವಿನೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ, ಮಾಯಾತ್ವಾತ್ , ಲೋಕಿಕಮಾಯಾವತ್ , ಅಥವಾ, ನ, ಈಶ್ವರಃ, ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬದ್ಧಜ್ಞಾನಃ, ಮಾಯಾವಿತ್ವಾತ್ , ಲೌಕಿಕಮಾಯಾವಿವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
॥ ೨೫ ॥
ಭಗವತೋ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬದ್ಧಜ್ಞಾನತ್ವಾಭಾವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ ಅಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಲೋಕಸ್ಯ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬದ್ಧವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾದೇವ ಭಗವದಾಭಿಮುಖ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಂತ್ವಿತಿ ।
ಕಾಲತ್ರಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸಮಸ್ತವಸ್ತುಪರಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಬಂಧೋ ನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ, ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ತುಶಬ್ದಃ । ‘ಮಾಂ ತು’ ಇತಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಭಗವತ್ತತ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತ್ವದ್ಭಕ್ತಿಃ ವಿಫಲಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಮದ್ಭಕ್ತಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೋಽಪಿ ತ್ವದ್ಭಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ತ್ವಾಂ ಜ್ಞಾಸ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಮತ್ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ವಿವೇಕವತೋ ಮದ್ಭಜನಮ್ , ನ ತು ವಿವೇಕಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೬ ॥
ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರೇಣ ಉದಾಹರತಿ -
ಕೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುನಶ್ಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಂತರವಿವಕ್ಷಾ ಗಮ್ಯತೇ । ಅಪರೋಕ್ಷಮ್ ಅವಾಂತರಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ ಇದಮಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ವಿಶೇಷಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕೇನೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।
ದ್ವಂದ್ವಶಬ್ದೇನ ಗೃಹೀತಯೋರಪಿ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಯೋಃ ಗ್ರಹಣಂ ದ್ವಂದ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ತಾವೇವೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಅಪರ್ಯಾಯಮ್ ಏಕತ್ರ ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ-
ಯಥಾಕಾಲಮಿತಿ ।
ನ ಚ ತಯೋಃ ಅನಧಿಕರಣಂ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಭೂತಂ ಸಂಸಾರಮಂಡಲೇ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಭೂತೈರಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತಯೋಃ ಮೋಹಹೇತುತ್ವಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಆಶ್ರಯಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಭಾಗಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ತರಭಾಗೇನ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಅಹಂಕಾರಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಭಾವತಃ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಅಸಂಭವಃ ಅತಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕುಲಪ್ರಸೂತ್ಯಭಿಮಾನೇನ ಸ್ವರೂಪಶಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರತಿಬಂಧ - ಪ್ರತಿವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮ್ , ಭಾರತ! ಪರಂತಪ! ಇತಿ ಸಂಬೋಧನದ್ವಯಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಅವಾಂತರಕಾರಣಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಮೋಹೇತಿ ।
ಜಾಯಮಾನಭೂತಾನಾಂ ಮೋಹಪರತಂತ್ರತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಭಗವತತ್ತ್ವವೇದನಾಭಾವೇ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವವೈಧುರ್ಯಂ ಫಲತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ
॥ ೨೭ ॥
ಯದಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾನಿ ಸಂಮೂಢಾನಿ ಸಂತಿ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಪರಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾನಿ ಭಗವದ್ಭಜನಪರಾಙ್ಮುಖಾನಿ, ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುರೋಧೇನ ಭಗವದ್ಭಜನಮ್ ಉಚ್ಯಮಾನಮ್ ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ಅನರ್ಥಕಮ್ ಆಪದ್ಯೇತ, ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನೇಕೇಷು ಜನ್ಮಸು ಸುಕೃತವಶಾತ್ ಅಪಾಕೃತದುರಿತಾನಾಂ ದ್ವಂದ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮೋಹವಿರಹಿಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿನಿಯಮವತಾಂ ಭಗವದ್ಭಜನಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ ನ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತುಶಬ್ದದ್ಯೋತ್ಯಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಮಾತ್ರಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಮಾಪ್ತಪ್ರಾಯಮ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಂ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಉಭಯವಿಧಶುದ್ಧೇಃ ದ್ವಂದ್ವನಿಮಿತ್ತಮೋಹನಿವೃತ್ತಿಫಲಮ್ ಆಹ -
ತೇ ದ್ವಂದ್ವೇತಿ ।
ಮೋಹನಿವೃತ್ತೇಃ ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಾಪರ್ಯಂತತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಭಜಂತ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ನಾನಾಪರಿಗ್ರಹವತಾಂ ಭಗವದ್ಭಜನಪ್ರತಿಹತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ದೃಢೇತಿ
॥ ೨೮ ॥
ಯಥೋಕ್ತಾನಾಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಭಗವದ್ಭಜನಫಲಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇ ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಜರಾಮರಣಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಯೋ ಬಂಧಃ ತದ್ವಿಶ್ಲೇಷಾರ್ಥಂ ಭಗವದ್ಭಜನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸಗುಣಸ್ಯ ಸಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಮಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯೇತಿ ।
ಜರಾದಿಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಮಾಮ್ ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಜಾನಂತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಮಾಮೇವ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೭-೧೪) ಇತ್ಯಾದೌ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜರೇತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ಮಾಮೇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಾಶ್ರಯಣಂ ನಾಮ ವಿಷಯವಿಮುಖತ್ವೇನ ಭಗವದೇಕನಿಷ್ಠತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಮತ್ಸಮಾಹಿತೇತಿ ।
ಪ್ರಯತನಂ ಭವನನ್ನಿಷ್ಠಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಬಹಿರಂಗಾಣಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮ್ , ಅಂತರಂಗಾಣಾಂಚ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದುಃ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಸಮಸ್ತಾಧ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುತ್ವೇನ ಸಕಲಕರ್ಮತ್ವೇನ ಚ ತದ್ವಿದುಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕೃತ್ಸ್ನಮಿತಿ
॥ ೨೯ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಸರ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕರ್ಮಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಮೇವ, ಕಿಂತು ಅಧಿಭೂತಾದಿ ಸಹಿತಂ ತದ್ವೇದಿತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾಧಿಭೂತೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ , ಕರ್ಮ, ಅಧಿಭೂತಮ್ , ಅಧಿದೈವಮ್ , ಅಧಿಯಜ್ಞಶ್ಚ ಇತಿ ಪಂಚಕಮ್ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯೇ ವಿದುಃ, ತೇಷಾಂ ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನವತಾಂ ಸಮಾಹಿತಚೇತಸಾಮ್ ಆಪದವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ಅಪ್ರತಿಹತಂ ತಿಷ್ಠತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯಾಣೇತಿ ।
ಅಪಿ, ಚ, ಇತಿ ನಿಪಾತಾಭ್ಯಾಮ್ , ತಸ್ಯಾಮ್ ಅವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ವ್ಯಗ್ರತಯಾ ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಮಯಿ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾನಾಮ್ ಉಕ್ತಜ್ಞಾನವತಾಂ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ಅಯತ್ನಲಭ್ಯಮ್ , ಇತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ತದ್ ಅನೇನ ಸಪ್ತಮೇನ ಉತ್ತಮಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞೇಯಂ ನಿರೂಪಯತಾ ತದರ್ಥಮೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಕಮ್ ಉಪದಿಶತಾ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯದ್ವಾರೇಣ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚ ವದತಾ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಂ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಚ ಉಪಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ॥ ೩೦ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸಪ್ತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೭ ॥
ಸಪ್ತಮಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ‘ಯೇಷಾಂತ್ವಂತಗತಂ ಪಾಪಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಮ್ ಅನುಸಂಧಾನಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಯಚ್ಚ ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಭಗವತಃ ಸ್ಮರಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ತದಿದಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಃ ಸನ್ ಪೃಚ್ಛತಿ, ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸಮುದಾಯಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಾನಿ - ತದ್ವಿಷಯಭೂತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ವಸ್ತೂನಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬುಭುತ್ಸಿತವಿಷಯಪ್ರತಿಲಂಭಾನಂತರಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ‘ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿದುರಿತಿ’ ತತ್ ಕಿಮ್ ಸೋಪಾಧಿಕಂ?ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ವಾ ?ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ‘ಕೃತ್ಸ್ನಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ’ ತತ್ರ ಆತ್ಮಾನಂ - ದೇಹಮ್ , ಅಧಿಕೃತ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಗ್ರಾಮೋ ವಾ ? ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ।
‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ । ಕರ್ಮಾಣಿ ತನುತೇಽಪಿ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨-೫-೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಕರ್ಮಣಃದ್ವೈವಿಧ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ‘ಕರ್ಮ ಚಾಖಿಲಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೭-೨೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಕೀದೃಕ್ ಕರ್ಮ ಗೃಹೀತಮ್ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
‘ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾಭ್ಯಾಂಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮ್ ‘ ಅತೀತಸ್ಯ ಭಗವತಃ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ವೇದ್ಯಮಸ್ತಿ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಇತಿ ।
ಸಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಧಿಭೂತಶಬ್ದೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಭೂತೇಷು ವರ್ತಮಾನಂ ಕಿಂಚಿದೇವ, ಕಿಂ ವಾ ಸಮಸ್ತಮೇವ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಇತಿ ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಅಧಿಭೂತಮಿತಿ ।
ಅಧಿದೈವಮಿತಿ ಚ ದೈವತವಿಷಯಮನುಧ್ಯಾನಂ ವಾ ? ದೈವತೇಷು ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿಷು ವರ್ತಮಾನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ವಾ ? ಜಿಘೃಕ್ಷಿತಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ಪ್ರಸ್ತॊತಿ -
ಅಧಿದೈವಮಿತಿ
॥ ೧ ॥
‘ಸಾಧಿಯಜ್ಞಂ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೭-೩೦) ಇತ್ಯತ್ರ ಅಧಿಯಜ್ಞಶಬ್ದೇನ ಯಜ್ಞಮ್ ಅಧಿಕೃತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ವಾ ? ಪರದೇವತಾ ವಾ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ಪ್ರಕರೋತಿ -
ಅಧಿಯಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಸ ಚ, ಕಥಮ್ - ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಚಿಂತನೀಯಃ, ಕಿಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ? ಕಿಂ ವಾ ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇನ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಥಾಪಿ ಸ ಕಿಂ ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ವರ್ತತೇ ? ತತೋ ಬಹಿರ್ವಾ ? ದೇಹೇ ಚೇತ್ ಸಃ, ಕೋಽತ್ರ - ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಃ ? ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ ? ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಬ್ರೂತೇ -
ಕೋಽತ್ರೇತಿ ।
‘ಅಧಿಯಜ್ಞಃ ಕಥಂ ಕೋಽತ್ರ’ ಇತಿ ನ ಪ್ರಶ್ನಭೇದಃ, ಕಥಮ್ ಇತಿ ತು ಪ್ರಕಾರಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ, ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಯತ್ತು ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾನಾಮುಕ್ತಮ್ ; ಯತ್ ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇಽಪಿ ಭಗವದನುಸಂಧಾನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಇತಿ, ತತ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಉತ್ಕ್ರಮಣದಶಾಯಾಂ ಕರಣಗ್ರಾಮವೈಯಗ್ರ್ಯಾತ್ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರಯಾಣೇತಿ
॥ ೨ ॥
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಪ್ರಶ್ನಸಪ್ತಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಭಾಗವತಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಏಷಾಮಿತಿ ।
ಕ್ರಮೇಣ ಕೃತಾನಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣೈವ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಅಭೀಷ್ಟಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಬುಧ್ಯಮಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯಥಾಕ್ರಮಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಂ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಭಗವದ್ವಚನಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
‘ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೧) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ -
ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿನಾಶಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ವಸಂಬಂಧಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಅಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಮ್ ಅಂತರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆಶ್ರೀಯತೇ ? ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಅರ್ಥಾಂತರೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಿಷಯನಿರಂಕುಶಪ್ರಶಾಸನಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಸಂಭವಾತ್ ತಥಾವಿಧಪ್ರಶಾಸನಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಶ್ರುತಮ್ ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
‘ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮ್ ಅಪಹರತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಓಂಕಾರೇ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಾತ್ಮನಿ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆಶ್ರಯಿತುಮ್ ಉಚಿತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಓಂಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನೋಪಕ್ರಮೇ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಮ್ ಅೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಮೇವ ಉತ್ತರತ್ರ ವಿಶೇಷಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪರಮವಿಶೇಷಣವಿರೋಧಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ, ಉತ್ತರಂ ‘ಸ್ವಭಾವೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಸ್ವಕೀಯೋ ಭಾವಃ - ಸ್ವಭಾವಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಗ್ರಾಮಃ, ಸ ಚ ಆತ್ಮನಿ ದೇಹೇ, ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವೇದ್ಯೋ ವರ್ತತೇ, ಇತಿ ಅಮುಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ, ಸ್ವಭಾವಪದಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಸ್ವೋ ಭಾವ ಇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹೇ ‘ಸ್ವಭಾವೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಉಚ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅಯಮ್ ಅರ್ಥೋ ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭವತಿ, ಇತಿ ಅನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ -
ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಂ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಪರಮೇವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇಹಾದೌ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭಾವಮ್ ಅನುಭವತಿ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ‘ (ತೈ.ಉ. ೨ - ೬ - ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ. ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಕಿಂ ಕರ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಉಪಾದತ್ತೇ -
ಭೂತೇತಿ ।
ಭೂತಾನ್ಯೇವ ಭಾವಾಃ, ತೇಷಾಮ್ ಉದ್ಭವಃ - ಸಮುತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಾಂ ಕರೋತೀತಿ, ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ, ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಭಾವಃ - ಸದ್ಭಾವಃ - ವಸ್ತುಭಾವಃ । ಅತ ಏವ ಭೂತವಸ್ತೂತ್ಪತ್ತಿಕರ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅತ್ರಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಕರ್ಮಶಬ್ದಿತಮ್ ಇತಿ ವಿಸರ್ಗಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿಶದಯತಿ -
ವಿಸರ್ಗ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುತ್ವೇನ ತದುದ್ಭವಕರತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಾಸ್ತಾಹುತಿಃ’ (ಮನು. ೩-೭೬) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಮ್ ಅನುಸ್ಮೃತ್ಯ, ಆಹ -
ಏತಸ್ಮಾದ್ಧೀತಿ
॥ ೩ ॥
ಸಂಪ್ರತಿಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಅಧಿಭೂತಮಿತಿ ।
‘ಅಧಿಭೂತಂ ಚ ಕಿಂ ಪ್ರೋಕ್ತಮ್ ? ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೧) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ -
ಅಧಿಭೂತಂ ಕ್ಷರೋ ಭಾವ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಅಧಿಭೂತಪದಮ್ ಅನೂದ್ಯ ವಾಚ್ಯಮ್ ಅರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಧಿಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಮ್ ಅಂತರೇಣ ನಿರ್ಜ್ಞಾತುಮ್ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ತನ್ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಕೋಽಸಾವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಮ್ ಅತ್ರ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ , ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
‘ಅಧಿದೈವಂ ಕಿಮ್ ? ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೧) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ, ‘ಪುರುಷಶ್ಚ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ । ತತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಮುಖ್ಯಮ್ ಅರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸಂಭಾವಿತಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಪುರಿ ಶಯನಾದ್ವೇತಿ ।
ವೈರಾಜಂ ದೇಹಮ್ ಆಸಾದ್ಯ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿಷು ದೈವತೇಷು ಅಂತರವಸ್ಥಿತೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ವ್ಯಷ್ಟಿಕರಣಾನುಗ್ರಾಹಕೋಽತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸ ಚ ಅಧಿದೈವತಮ್ ಇತಿ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
‘ಅಧಿಯಜ್ಞಃ ಕಥಮ್ ? ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೨) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಂ ಪರಿಹರನ್ ಅಧಿಯಜ್ಞಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅಧಿಯಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಉಕ್ತಾಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್ ಅಧಿಯಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಶ್ರುತಿಮ್ ಅನುಸರನ್ ಆಹ -
ಯಜ್ಞೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಪರೈವ ದೇವತಾ ಅಧಿಯಜ್ಞಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಸಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಹಿ ವಿಷ್ಣುರಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ‘ಅತ್ರ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಾ,ದೇಹಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ವಾ, ‘ಅತ್ರ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ।
ಕಿಮ್ ಅಧಿಯಜ್ಞೋ ಬಹಿಃ ? ಅಂತರ್ವಾ ದೇಹಾದೌ ? ಇತಿ ಸಂದೇಹೋ ಮಾಭೂತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ದೇಹ ಇತಿ ।
ನನು ಯಜ್ಞಸ್ಯದೇಹಾಧಿಕರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ತಥಾವಿಧಯಜ್ಞಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾತ್ವಂ ಭಗವತಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯಜ್ಞೋ ಹೀತಿ ।
ಏತೇನ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅವಧೇಯಮ್ । ನ ಹಿ ಪರಾ ದೇವತಾ ದರ್ಶಿತರೀತ್ಯಾ ಅಧಿಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷು ಅಂತರ್ಭಾವಮ್ ಅನುಭಾವಯಿತುಮ್ ಅಲಮ್ । ದೇಹಾನ್ ಬಿಭ್ರತೀತಿ - ದೇಹಭೃತಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಿನಃ, ತೇಷಾಮೇವ ವರಃ - ಶ್ರೇಷ್ಠಃ । ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಭಗವತಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸಂವಾದಂ ವಿದಧಾನಸ್ಯ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮ್
॥ ೪ ॥
ಯತ್ತು - ‘ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೨) ಇತ್ಯಾದಿ - ಚೋದಿತಮ್ , ತತ್ರ ಆಹ -
ಅಂತಕಾಲೇ ಚೇತಿ ।
‘ಮಾಮೇವ’ ಇತಿ ಅವಧಾರಣೇೇನ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ್ಮರಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ । ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಮರಣೇ ಹಿ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಾತ್ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಮರಣಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಮರಣಕಾಲೇಕಾರ್ಯಕರಣಪಾರವಶ್ಯಾತ್ ಭಗವದನುಸ್ಮರಣಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸರ್ವದೈವ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಆದರಧಿಯಾ ಭಗವತಿ ಸಮರ್ಪಿತಚೇತಸಃ ತತ್ಕಾಲೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಜಾತಮ್ ಅಗಣಯತೋ ಭಗವದನುಸಂಧಾನಸಿದ್ಧೇಃ । ಶರೀರೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಯಾತಿ ಇತ್ಯತ್ರಪ್ರಕೃತಶರೀರಮ್ ಅಪಾದಾನಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುುತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ, ಆಹ-
ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ವ್ಯಾಸೇಧ್ಯಂ ಸಂಶಯಮೇವ ಅಭಿನಯತಿ -
ಯಾತಿ ವೇತಿ
॥ ೫ ॥
ಅಂತಕಾಲೇ ಭಗವಂತಂ ಅನುಧ್ಯಾಯತಃ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಯಮವತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಕಾಲೇ ದೇವಾದಿವಿಶೇಷಂ ಧ್ಯಾಯತಃ ದೇಹಂ ತ್ಯಜತಃ ತತ್ ಪ್ರಪ್ತಿಃ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ, ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಅಂತಕಾಲೇ ಪರವಶಸ್ಯ ನಿಯತವಿಷಯಸ್ಮೃತಿಃ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸದಾ ಇತಿ ।
ದೇವಾದಿವಿಶೇಷಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವಃ - ಭಾವನಾ - ವಾಸನಾ, ಸಃ ಭಾವಃ ಭಾವಿತಃ ಸಂಪಾದಿತಃ, ಯೇನ ಪುಂಸಾ, ಸಃ ತಥಾವಿಧಃ ಸನ್ ಯಂ ಯಂ ಭಾವಂ ಸ್ಮರತಿ, ತಂ ತಮ್ ಏವ ದೇಹತ್ಯಾಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೬ ॥
ಸತತಭಾವನಾ ಪ್ರತಿನಿಯತಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ, ಇತಿ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ರಯವತಃ ಭಗವದನುಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವ ತಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸರ್ವೇಷು ಕಾಲೇಷು ಆದರನೈರಂತರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಭಗವದನುಸ್ಮರಣೇೇ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಸಾಹಿತ್ಯಂ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ।
ಭಗವದನುಸಂಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ತೇನ ಸಹ ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಕುರು ಯುದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಉಪದಿಶತಾ ಭಗವತಾ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಅಂಗೀಕೃತೋ ಭಾತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಮಯೀತಿ ।
ಮನೋಬುದ್ಧಿಗೋಚರಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಜಾತಂ ಸಕಲಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ಇತಿ ಭಾವಯನ್ , ಯುಧ್ಯಸ್ವ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ಕ್ರಿಯಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಅಭಾವಾಭಿಲಾಪಾತ್ ನಾತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವಧರ್ಮಮ್ ಅನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಆಹ –
ಮಾಮೇವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾಧನವಶಾತ್ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅಸಂಶಯ ಇತಿ
॥ ೭ ॥
ಇತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾಯೀ ಭಗವಂತಮ್ ಅಂತಕಾಲೇ ಪ್ರಪ್ನೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಂ ವಿಭಜತೇ -
ಮಯೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಚಿತ್ತಸಮರ್ಪಣಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಂ ಭಗವತೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ವಸ್ತುಸದಸ್ತಿ, ಇತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಅಂತರಾळಕಾಲೇಽಪಿ ವಿಜಾತೀಯಪ್ರತ್ಯಯೇಷು ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿಚ್ಛದ್ಯ ಜಾಯಮಾನೇಷ್ವಪಿ ಸಜಾತೀಯಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ ಅಯೋಗಿನೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಾಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚೇತಸೋ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ತೃತೀಯಯಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟೋಽಭ್ಯಾಸಯೋಗಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಪಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ನನು - ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ಚೇತಸ್ತಥಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ತಚ್ಚೇತ್ ಚೇತಃ ವಿಷಯಾಂತರಂ ಪರಾಮೃಶೇತ್ , ನ ತರ್ಹಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥ ಪ್ರಪ್ತಿಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಾನ್ಯಗಾಮಿನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾದಿಕಂ ವಿಷಯಾಂತರಪಾರವಶ್ಯಮ್ ಅಭ್ಯನುಜ್ಞಾತುಂತಾಚ್ಛೀಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ । ತೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಅಪರಾಮೃಷ್ಟಾರ್ಥಾಂತರೇಣ ಪರಮಪುರುಷನಿಷ್ಠೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಮ್ , ಯತ್ ಅಪರಾಮೃಷ್ಟಾಖಿಲಾನರ್ಥತ್ವಮ್ ಅನತಿಶಯಾನಂದತ್ವಂ ಚ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ನೇಹ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ।
‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨-೮-೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮ್ ಅನುಸೃತ್ಯ, ಆಹ -
ದಿವೀತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಶೇಷತೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿರೇವ ಭವನಮ್ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಚೇತಸಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪುರುಷಮ್ ಅನುಚಿಂತಯನ್ ಯಾತಿ ತಮೇವ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅನುಚಿಂತಯನ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಅನುಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಠೇ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಚಿಂತಯನ್ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಧ್ಯಾಯನ್ನಿತಿ
॥ ೮ ॥
ಪುರುಷಮ್ಅನುಚಿಂತಯನ್ನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಚಕಾರಾತ್ ಕಯಾ ವಾ ನಾಡ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ , ಇತಿ ಅನುಕೃಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಧ್ಯಾನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಾಂತದರ್ಶಿತ್ವಮ್ - ಅತೀತಾದೇರಶೇಷಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ದರ್ಶನಶಾಲಿತ್ವಮ್ । ತೇನ ನಿಷ್ಪನ್ನಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ಚಿರಂತನಮ್ - ಆದಿಮತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಅನಾದಿಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ ಆಕಾಶಾದಿ, ತತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಮ್ , ತದುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅನುಚಿಂತಯೇತ್ , ಸ ತಮೇವ ಅನುಚಿಂತಯನ್ ಯಾತಿ, ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು - ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾದಿಮತೋ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅನುಚಿಂತನಂ ಫಲವದ್ಭವತಿ, ನ ತು ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್य़, ಆಹ -
ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
‘ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩-೨-೩೮) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಆಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಏತದಪ್ರಮೇಯಂ ಧ್ರುವಮ್ ‘ (ಬೃ೦ ಉ೦ ೪ - ೪ - ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಅಚಿಂತ್ಯರೂಪಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಪಿ ರೂಪಾದಿ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ, ‘ಅರೂಪವದೇವ ಹಿ ‘ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ - ೨ - ೧೪) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ।
ಕಲ್ಪಿತಮಪಿ ನ ಅಸ್ಮದಾದಿಭಿಃ ಶಕ್ಯತೇ ಚಿಂತಯಿತುಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಮೂಲಕಾರಣಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ಕ್ರಾರ್ಯಚ್ಚ ಪರಸ್ತಾತ್ - ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಾಸ್ಪೃಷ್ಠಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಮಸ ಇತಿ
॥ ೯ ॥
ಇತಶ್ಚ ಭಗವದನುಸ್ಮರಣಂ ಸಫಲತ್ವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕದಾ ತದನುಸ್ಮರಣೇ ಪ್ರಯತ್ನಾತಿರೇಕೋಽಭ್ಯರ್ಥ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಪ್ರಯಾಣಕಾಲ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತದನುಸ್ಮರಣಮ್ ? ಇತಿ ಉಪಕರಣಕಲಾಪಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ಮನಸೇತಿ ।
ಯೋಽನುಸ್ಮರೇತ್ , ಸ ಕಿಮ್ ಉಪೈತಿ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಸ ತಮಿತಿ ।
ಮರಣಕಾಲೇ ಕ್ಲೇಶಬಾಹುಲ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಾಭ್ಯಾಸಾದಾಸಾದಿತಬುದ್ಧಿವೈಭವೋ ಭಗವಂತಮ್ ಅऩುಸ್ಮರನ್ ಯಥಾಸ್ಮೃತಮೇವ ದೇಹಾಭಿಮಾನವಿಗಮನಾನಂತರಮ್ ಉಪಾಗಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಗವದನುಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಸಾಧನಂ ‘ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರೃತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಮ್ ಆಚಷ್ಟೇ -
ಮನಸೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ ಈಶ್ವರೇ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತತ್ಕಥಂ ತೇತ ತದನುಸ್ಮರಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅಚಲೇನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಾನುಸ್ಮರಣೇ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ವಿಷಯವಿಮುಖಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಅನುಸ್ಮರಣಯೋಗ್ಯಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿಶ್ಚಲೀಕೃತಮ್ , ತತಃ ಚಲನವಿಕಲಮ್ , ತೇನ, ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಚಲೇನೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಅऩುಸ್ಮರಣಾಧಿಕಾರಿಣಂ ವಿಶಿನಿಷ್ಟಿ -
ಭಕ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪರೇಣ ಪ್ರೇಮ್ಣಾ ಸಹಿತೋ ವಿಷಯಾಂತರವಿಮುಖೋಽನುಸ್ಮರ್ತವ್ಯಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಬಲಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸಮಾಧಿಜೇತಿ ।
ಯೋಗಃ - ಸಮಾಧಿಃ, ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯಾಂತರವೃತ್ತಿನಿರೋಧೇನ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥಾಪನಮ್ । ತಸ್ಯ ಬಲಮ್ - ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯೋ ಧ್ಯೇಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಕರಣಮ್ । ತೇನ, ತತ್ರೈವ ಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಮ್ ಅನ್ವಯಮ್ ಅನ್ವಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇನ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ ಯಾತಿ, ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಚಿತ್ತ ಹಿ ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಷಯೇಷು ವ್ಯಾಪೃತಂ, ತೇಭ್ಯೋ ವಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಹೃದಯೇ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರೇ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನೇ ಯತ್ನತಃ ಸ್ಥಾಪನೀಯಮ್ ।
‘ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ತತ್ರ ಚಿತ್ತಂ ವಶೀಕೃತ್ಯ ಆದೌ, ಅನಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಉಪದಿಶತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ಇಡಾಪಿಂಗಲೇ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರೇ ನಾಡ್ಯೌ ಹೃದಯಾನ್ನಿಸ್ಸೃತೇ ನಿರುಧ್ಯ, ತಸ್ಮಾದೇವ ಹೃದಯಾಗ್ರಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಗಮನಶೀಲಯಾ ಸುಷುಮ್ನಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಹಾರ್ದ ಪ್ರಾಣಮ್ ಆನೀಯ, ಕಂಠಾವಲಂಬಿತಸ್ತನಸದೃಶಂ ಮಾಂಸಖಂಡಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ತೇನ ಅಧ್ವನಾ ಭ್ರುವೋರ್ಮಧ್ಯೇ ತಮ ಆವೇಶ್ಯ ಅಪ್ರಮಾದವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಾತ್ ವಿನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ‘ಕವಿಂ ಪುರಾಣಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಪರಮಪುರುಷಮ್ ಉಪಗಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಭೂಮಿಜಯಕ್ರಮೇಣ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಭೂಮ್ಯಾದೀನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ , ಜಯಃ - ವಶೀಕರಣಾಮ್ - ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಾಧೀನಚೇಷ್ಟಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ , ತದ್ದ್ವಾರೇಣ, ಇತಿ ಏತದುಚ್ಯತೇ । ‘ಸ ತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ ಏವಮಿತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಮಂತ್ರಾದಿನಾ ಧ್ಯಾನಕಾಲೇ ಭಗವದನುಸ್ಮರಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ,ಅಭಿಧಾನತ್ವೇ ನಿಯಂತುಂ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ತ್ರೈವಿದ್ಯವೃದ್ಧಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಉಪಾಯಃ - ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣ ಓಂಕಾರಃ ।
ಅವಿಷಯೇ ಪ್ರತೀಚಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾರ್ಥವಿದಾಮಪಿ ಕಥಂ ವಚನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಿಷಯತ್ವಮ್ ಅತ್ಯಕ್ತ್ವೈವ ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಶ್ರುತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ತದ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಅವಿಷಯೇ ಸರ್ವವಿಶೇಷಶೂನ್ಯೇ ವಚನಮ್ ಅನುಚಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ವದನುಭವಸಿದ್ಧಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಿಂತು ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತಯಾ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕೇಷಾಂ ಪುನಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ವೀತರಾಗಾ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಿಧಾನಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಮ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ? ಇತಿ ಆಕುಲಿತಚೇತಸಮ್ ಅರ್ಜುನಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ತತ್ತೇ ಪದಮಿತಿ
॥ ೧೧ ॥
‘ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಉಪಾಯೇನ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ ಓಂಕಾರದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಸಯೋ ಹೇತಿ ।
ಸತ್ಯಕಾಮೇನ ಅಭಿಧ್ಯಾನಫಲಂ ಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ಭಗವನ್ನಿತಿ ಪಿಪ್ಪಲಾದಃ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಅಭಿಮುಖೀಕ್ರಿಯತೇ ।ನಿಪಾತೌ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಮೇವ ದ್ಯೋತಯಂತೌ ಅಭಿಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ಆವೇದಯತಃ । ಮನುಷ್ಯೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಸಃ, ಯೋ ಅಧಿಕೃತಃ ಮನುಷ್ಯಃ, ತತ್ - ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅಭಿಧ್ಯಾನಂ ಯಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತಥಾ ಸರ್ವವೇದಸಾರಭೂತಮ್ ಓಂಕಾರಮ್ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಧ್ಯಾಯೀತ । ತಚ್ಚ ಅಭಿಧ್ಯಾನಮ್‘ಆಪ್ರಾಯಣಾ ‘ದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಮರಣಾಂತಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ । ಸ ಚೈವಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ಪ್ರಕೃತೇನ ಅಭಿಧ್ಯಾನೇನ ಲೋಕಾನಾಂ ಜೇತವ್ಯಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ , ಕತಮಂ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಸತ್ಯಕಾಮಾಯ ಪಿಪ್ಪಲಾದನಾಮಾ ಕಿಲ ಆಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರೋವಾಚ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮ್ ಅಭಿಧ್ಯೇಯಮ್ ಓಂಕಾರಂ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಮಹೀಕರೋತಿ -
ಏತದ್ವಾ ಇತಿ ।
ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣ - ಅಕಾರೋಕಾರಮಕಾರಾತ್ಮಕೇನ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯೋಽಭಿಧ್ಯಾಯೀತ, ತಮೇವ ಯಥಾಭಿಧ್ಯಾತಂ ಪುರುಷಮ್ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯಾದಿವಚನೇನ ಉಪಾಸನಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಶ್ನುತಿವತ್ ಕಠವಲ್ಲೀ ಚ ತತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ಉಪನಿಷದಾಮ್ , ವ್ಯವಧಾನೇನ ಚ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ತಪಸಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಪಾಂಸೀತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಚ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮ್ ಅಷ್ಟಾಂಗಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಹಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದಿಚ್ಛಂತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪದನೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಕಥನಮ್ ಓಂಕಾರದ್ವಾರಕಮ್ , ಇತಿ ಕಥಯತಿ -
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಉದಾಹೃತವಚನಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಾಚಕರೂಪೇಣ ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀಕರೂಪೇಣ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ಯಥೋಕ್ತೈಃ ವಚನೈಃ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು - ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಕಿಮಿತಿ ಉಪಾಸನಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣೋ ವಿನೈವ ಉಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಮಂದಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಚ ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವೇನ ಓಂಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಚ್ಚ ಉಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕಾಲಾಂತರೇತಿ ।
ಭವತ್ವೇವಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತಾವತಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಉಕ್ತಂ ಯದಿತಿ ।
ತದೇವ ಇಹಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಪಾಸನಮೇವ ಉಪಾಸ್ಯೋಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕವಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪೇಣೇತಿ - ಅಭಿಧಾನತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಚ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಅನೂದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸೋಪಸ್ಕರತ್ವಂ ಸಂಗಿರತೇ -
ಯೋಗೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಮ್ - ‘ಅನನ್ಯಚೇತಾಃ ಸತತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರ ಆಹ -
ಪ್ರಸಕ್ತೇತಿ ।
ಓಂಕಾರೋಪಸನಂ ಪ್ರಸಕ್ತಮ್ , ತದನಂತರಂ ತತ್ಫಲಮ್ ಅನುಪ್ರಸಕ್ತಮ್ , ತದ್ - ದ್ವಾರಾ ಚ ಅಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿ ವಕ್ತವ್ಯಕೋಟಿನಿವಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥ ಇತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಕುತ್ರ ದ್ವಾರತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಉಪಲಬ್ಧಾವಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸಂಯಮನಮ್ - ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ದೋಷದರ್ಶನದ್ವಾರಾ ತೇಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯಾಪಾದನಮ್ ।
ಕೋಽಯಂ ಮನಸೋ ಹೃದಯೇ ನಿರೋಧಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ನಿಷ್ಪ್ರಚಾರಮಿತಿ ।
ಮನಸೋ ವಿಷಯಾಕಾರವೃತ್ತಿಂ ನಿರುಧ್ಯ ಹೃದಿ ವಶೀಕೃತಸ್ಯ ಕಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
‘ಊರ್ಧ್ವಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಹೃದಯಾತ್ ಇತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸರ್ವಾಣಿ ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಸನ್ನಿರುಧ್ಯ, ವಾಯುಮಪಿ ಸರ್ವತೋ ನಿಗೃಹ್ಯ ಹೃದಯಮ್ ಆನೀಯ,ತತೋ ನಿರ್ಗತಯಾ ಸುಷುಮ್ನಯಾ ಕಂಠಭ್ರೂಮಧ್ಯಲಲಾಟಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಣಂ ಮೂರ್ಧನಿ ಆಧಾಯ ಯೋಗಧಾರಣಾಮ್ ಆರೂಢೋಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾಹರನ್ , ಮಾಂ ಚ ತದರ್ಥಮ್ ಅನುಸ್ಮರನ್ , ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ಯಾತಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೧೨ ॥
ಯಥೋಕ್ತಯೋಗಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಮೂರ್ಧನಿ ಪ್ರಾಣಮ್ ಆಧಾಯ - ಧಾರಯನ್ ಕಿಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಏಕಂ ಚ ತತ್ ಅಕ್ಷರಂ ಚ ಇತಿ ಏಕಾಕ್ಷರಮ್ - ಅೋಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಮ್ , ತತ್ಕಥಂಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
‘ಯಃ ಪ್ರಯಾತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೫) ಇತಿ ಮರಣಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ‘ತ್ಯಜನ್ ದೇಹಮ್ ‘ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಆಶ್ರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ,ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ-
ದೇಹೇೇತಿ ।
ಏವಮ್ ಓಂಕಾರಮ್ ಉಚ್ಚಾರಯನ್ ಅರ್ಥಂ ಚ ಅಭಿಧ್ಯಾಯನ್ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಃ ಸ ಪುಮಾನ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮಾಮಿತಿ ಗತಿವಿಶೇಷಣಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿವಿವಕ್ಷಯಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್
॥ ೧೩ ॥
ನನು - ವಾಯುನಿರೋಧವಿಧುರಾಣಾಮ್ ಉದೀರಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಪ್ರಯುಕ್ತೋತ್ಕ್ರಮಣಾಸಂಭವಾತ್ ದುರ್ಲಭಾ ಪರಮಾ ಗತಿಃ ಆಪತೇತ್ ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಭಗವದನುಸ್ಮರಣೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತತಮ್ , ನಿತ್ಯಶ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಯೋಃ ಅಪುನರುಕ್ತತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಸತತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಅಪೌನರೂಕ್ತ್ಯಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಿತಾಸುಃ ಇಚ್ಛಯಾ ದೇಹಂ ತ್ಯಜತಿ, ತದಿತರಸ್ತು ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇಣೈವ ಇತಿ ವಿಶೇಷಂ ವಿವಕ್ಷಯನ್ ಆಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಅನನ್ಯಚೇತಸಮ್ - ಸಮಾಹಿತಚೇತಸಂ ಪ್ರತಿ, ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೌಲಭ್ಯಮ್ಏವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ
॥ ೧೪ ॥
ಕಿಂ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ತ್ವಯ್ಯೇವ ಅವತಿಷ್ಠಂತೇ ? ಕಿಂ ವಾ ಪುನರಾವರ್ತಂತೇ ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಿವ ? ಇತಿ ಸಂದೇಹಾತ್ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ತವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನ ನಿಶ್ಚಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರೋಪಗಮನಂ ನ ಸಾಮೀಪ್ಯಮಾತ್ರಮ್ , ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮದ್ಭಾವಮಿತಿ ।
ಪುನರ್ಜನ್ಮನಃ ಅನಿಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಹಾತ್ಮತ್ವಮ್ - ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ । ಯತಯಃ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಈಶ್ವರೇ ಸಮುತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನೋ ಭೂತ್ವಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭಗವಂತಮ್ ಉಪಗತಾನಾಮ್ ಅಪುನರಾವೃ್ತ್ತೌ, ತತೋ ವಿಮುಖಾನಾಮ್ ಅನುಪಜಾತಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಾಂ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ
॥ ೧೫ ॥
‘ಅಪಾಮಸೋಮಮಮೃತಾ ಅಭೂಮ’ (ಋಕ್ ಸಂಂ. ೬ - ೪ - ೧೧)ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಗತಾನಾಮಪಿ ಸಮಾನೈವ ಅನಾವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯತೇ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಶ್ರುತೌ ಕರ್ಮಿಣಾಮ್ ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಆಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ-
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏತೇನ ಭೂರಾದಿಲೋಕಚತುಷ್ಟಯಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಪುನರಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಜನಆದಿಲೋಕತ್ರಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮ್ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ವಿಭಾಗೋಕ್ತಿಃ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದೇವ ಹೇಯಾ, ಇತ್ಯವಧೇಯಮ್ । ತರ್ಹಿ ತದ್ವದೇವ ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ಶಂಕ್ಯತೇ ? ನೇತ್ಯಾಹ-
ಮಾಮಿತಿ ।
ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಶ್ರುತಿವತ್ ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ವಂಶಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಚ ಶುದ್ಧಿಃ ತಸ್ಯೈವ ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಬುದ್ಧಿರುದೇತಿ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸಂಬುದ್ಧಿದ್ವಯಮ್
॥ ೧೬ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಹಿತಾನಾಂ ಪುನರಾವೃತ್ತೌ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಾಹೋರಾತ್ರಾವಯವಮಾಸರ್ತ್ವಯನಸಂವತ್ಸರಾವಯವಶತಸಂಖ್ಯಾಯುರವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ತದಂತರ್ವರ್ತಿನಾಮಪಿ ಲೋಕಾನಾಂ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಕಾಲಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಹಸ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯತ ಇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಯತ್ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಅಹಃ, ತದ್ ಯುಗಸಹಸ್ರಪರಿಮಿತಮ್ , ಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ರಾತ್ರಿಃ ಸಾಪಿ ತಥಾ, ಇತಿ ಕಾಲವಿದಾಮ್ ಅಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ಅನುಸೃತ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಸ್ಯ ಅಹೋರಾತ್ರಸ್ಯ ಕಾಲಪರಿಮಾಣಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ವಿಭಜ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಯತಿ -
ಪ್ರಜಾಪತೇರಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಮ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಮ್ ಇತಿಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ಅವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಾತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೂತಾ ವ್ಯಕ್ತೀಃ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸ್ಥಾವರೇತಿ ।
ಅಸದುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಸಂಜ್ಞಕಂ ಸ್ವಾಪಾವಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಜಾಪತಿಶಬ್ದಿತಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್
॥ ೧೮ ॥
ನನು - ಪ್ರಬೋಧಕಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಯೋ ಭೂತಗ್ರಾಮೋ ಭೂತ್ವಾ, ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ವಿಲೀಯತೇ,ತಸ್ಮಾದ್ ಅನ್ಯೋ ಭೂಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಅಹರಾಗಮೇ ಭೂತ್ವಾ, ಪುನಃ ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಪರವಶೋ ವಿನಶ್ಯತಿ । ತದೇವಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಂತರಕಲ್ಪಂಭೂತಗ್ರಾಮವಿಭಾಗೋ ಭವೇತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸತಿ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಮ್ ಐಕ್ಯಮ್ ಆಸ್ಥೇಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಮ್ ಅನ್ಯಥಾತ್ವಮ್ , ತದಾ ಏಕಸ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯಿನೋಽಭಾವಾತ್ ಕಾಂಡದ್ವಯಾತ್ಮನೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಅಫಲಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅತಃ ತತ್ಸಾಫಲ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ನವೀನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಭೂತಸಮುದಾಯಃ ಅಸ್ವತಂತ್ರಃ ಸನ್ ಅವಶೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಅಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಯಥೋಕ್ತಂಕ್ಲೇಶಪಂಚಕಂ ಮೂಲಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾತ್ಮಕಕರ್ಮರಾಶಿಃ ಉದ್ಭವತಿ । ತದ್ವಶಾದೇವ ಅಸ್ವತಂತ್ರೋ ಭೂತಸಮುದಾಯೋ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ಅನುಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಸ್ಯ ಜನ್ಮನಾಶಾಭ್ಯಸೋಕ್ತೇಃಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಂಸಾರೇ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ಅಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಅವಶಾನಾಮೇವ ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರಬಂಧಾತ್ ಅಲಮ್ ಅನೇನ ಸಂಸಾರೇಣ, ಇತಿ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮ್ । ತದರ್ಥಂ ಚ ಇದಂ ಭೂತಾನಾಮ್ಅಹೋರಾತ್ರಮ್ ಆವೃತ್ತಿವಚನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯಮ್ಇದಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಪ್ರಲಯಮ್ ಅನುಭವತಃ ಅಹರಾಗಮೇ ಚ ಪ್ರಭವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ತುಲ್ಯಂ ಪಾರವಶ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಯವಾನ್ ಆಹ -
ಅಹ್ನ ಇತಿ
॥ ೧೯ ॥
‘ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ತದನುಪಯುಕ್ತಂ ಕಿಮಿದಮ್ ಅನ್ಯದುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಗ್ರಂಥಸಂಗತಿಮ್ ಆಹ -
ಯದುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಸ್ವರೂಪೇ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತೇ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯೋಗಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಕಥಮ್ ಉಪಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನೇನೇತಿ ।
ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಗಮಾರ್ಗೋಕ್ತಿಃ ಉಪಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇ ತುಶಬ್ದೇನ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಪುನಃ ಅನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವ ಇತಿ ।
ತುನಾದ್ಯೋತಿತಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ಅನ್ಯಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕಟಿತಮ್ । ಯತೋ ಭಿನ್ನೇಷ್ವಪಿ ಭಾವಭೇದೇಷು ಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ಆಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ ಆಶಂಕ್ಯತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯಪದಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟವಾಚಿನೋ ಭಾವವಿಶೇಷಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಪುನರುಕ್ತಿಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತಿ, ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅನಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾಮ್ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಯಃ ಸ ಭಾವ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿನಶ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪುರುಷಾಂತಂ ವಿನಶ್ಯತಿ, ಸ ತು ವಿನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನ ವಿನಷ್ಟಮ್ ಅರ್ಹತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೦ ॥
ಯಥೋಕ್ತೇ ಅವ್ಯಕ್ತೇ ಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಸಂಮತಿಮ್ ಆಹ -
ಅವ್ಯಕ್ತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಗತಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ-
ಯಂ ಪ್ರಪ್ಯೇತಿ ।
ಯೋಽಸೌ ಅವ್ಯಕ್ತೋ ಭಾವೋಽತ್ರ ದರ್ಶಿತಃ, ಸಃ ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಮ್ ‘ (ಮು.ಉ. ೧-೨-೧೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಅಕ್ಷರ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಂ ಚಾಕ್ಷರಂ ಭಾವಮ್ , ಪರಮಾಂ ಗತಿಮ್ , ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧-೩-೧೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ವದಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।
ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಮಗತಿತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯಂ ಭಾವಮಿತಿ ।
ನನು ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸಾಧಾರಣೋ ಹೇತುಃ ಏಷಿತವ್ಯಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಾರೀ ತತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಣಾ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ತಲ್ಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಚ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ-
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ।
ಭಕ್ತಿಃ - ಭಜನಂ ಸೇವಾ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಪ್ರಣಾಮಾದಿಲಕ್ಷಣಾ, ತಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾಯಾ ಭಕ್ತೇಃ ವಿಷಯತೋ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅನನ್ಯಯೇತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ಪುರುಷಃ ? ಯದ್ವಿಷಯಾ ಭಕ್ತಿಃ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಭೂತಾನಾಂ ತದಂತಸ್ಥತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಕಾರ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಾ ಪರಮಪುರುಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಉಕ್ತಾ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಮಾರ್ಗಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ವಿದುಷೋ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಮಾರ್ಗೋಕ್ತಿಃ ಅಯುಕ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸಗುಣಶರಣಾನಾಂ ತದುಪದೇಶೋ ಅರ್ಥವಾನ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಕೃತಾನಾಮಿತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ, ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ ಚೇದ್ವಕ್ತವ್ಯಃ, ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾದಿಭಾವೇನ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯಾಯತಾಂ ಫಲಾಪ್ತಯೇ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡೀಸಂಬದ್ಧೇ ದೇವಯಾನೇ ಪಥಿ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಾಲೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ।
ಸೋಽರ್ಥೋ ಮಾರ್ಗಃ, ತದುಕ್ತಿಶೇಷತ್ವೇನ ಕಾಲೋಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಿತೃಯಾಣಮಾರ್ಗೋಪನ್ಯಾಸಃ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಕ್ರಿಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ಆವೃತ್ತೀತಿ ।
ಮಾರ್ಗಾಂತರಸ್ಯ ಆವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಯ ಚ ಅನಾವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಮಹೀಯಾನ್ ಅಯಮ್ , ಇತಿ ಸ್ತುತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಚ ತಂತ್ರೇಣ ಅಭಿಧಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಕರ್ಮಿಷು ಯೋಗಶಬ್ದೋ ವರ್ತತಾಮ್ ? , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅನುಷ್ಠಾನಗುಣಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಕರ್ಮಿಣಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಗುಣತೋ ಯೋಗಿನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಆನುಕೂಲ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಕರ್ಮಯೋಗೇನೇತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಾನಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯೋಗಿನೋ ಧ್ಯಾಯಿನೋಽತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ, ಆವೃತೌ ಅಧಿಕೃತಾ ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮಿಣ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಕಾಲ - ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಮಾರ್ಗದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸಮ್ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ ತಮೇವ ಪ್ರಧಾನೀಕೃತ್ಯ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ತಂ ಕಾಲಮಿತಿ
॥ ೨೩ ॥
ಯಥೋಪಕ್ರಮಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೇವತಾನಾಂ ಅತಿನೇತ್ರೀಣಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ಕಾಲಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಭೂಯಸಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಮಾರ್ಗದ್ವಯೇಽಪಿ ಕಾಲಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನ್ಯೋ ದೇವತಾಃ ಕಾಲಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಕಾಲಾಭಿಮಾನಿನೀನಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಕಾಲಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಮ್ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಕಾಲಕಥನಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಆಮ್ರಾಣಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ವಿದ್ಯಮಾನೇಷ್ವಪಿ ದ್ರುಮಾಂತರೇಷು ಆಮ್ರೈರೇವ ವನಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ಇತಿ ಉದಾಹರಣಮ್ ಆಹ -
ಆಮ್ರೇತಿ ।
ನನು ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನಾನಾಂ ಭೋಗಭೂಮೀನಾಂ ವಾ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದೈಃ ಉಪಾದಾನಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ದೇವತಾಗ್ರಹಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ಅತಿವಾಹಿಕಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೩-೪) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಇತಿ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮ್ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಮೀಪಮ್ , ಇತಿ ಸಾಮೀಪ್ಯೇ ‘ತತ್ರ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ । ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯೋಪಾಧಿಕಮ್ , ಪರಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂಪರಯಾ ಮುಕ್ತ್ಯಾಲಂಬನಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಕ್ರಮೇಣ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನಿರ್ಗುಣಮ್ ಅಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಮಿ, ಇತಿ ವಿದ್ಯಾವತೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾರ್ಥಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇವ ಇಯಂ ಗತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ಬಾದರ್ಯಧಿಕರಣವಿರೋಧಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಪ್ರಕೃತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಂ ಸ್ತೋತುಂ ಪಿತೃಯಾಣಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-
ಧೂಮ ಇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನಾನಿ ಭೋಗಭೂಮೀಶ್ಚ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಆತಿವಾಹಿಕದೇವತಾವಿಷಯತ್ವಂ ಧೂಮಾದಿಪದಾನಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಧೂಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮೀ ಪೂರ್ವವದೇವ ಸಾಮೀಪ್ಯಾರ್ಥಾ, ‘ಇಷ್ಟಾದಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಪೂರ್ತದತ್ತೇಗೃಹ್ಯೇತೇ । ‘ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನ್ ‘(ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ - ೧ - ೮) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ತತ್ಕ್ಷಯಾದಿತಿ
॥೨೫॥
ಆರೋಹಾವರೋಹಯೋಃ ಅಭ್ಯಾಸವಾಚಿನಾ ಪುನಶ್ಶಬ್ದೇನ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತೇೇ । ರಾತ್ರ್ಯಾದೌ ಮೃತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮ್ ಅಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅಭಿಮಾನಿದೇವತಾಗ್ರಹಣಾಯ ಮಾರ್ಗಯೋಃ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಶುಕ್ಲೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ - ವಿದ್ಯಾಪ್ರಪ್ಯತ್ವಾತ್ ಅರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರಕಾಶೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ತ್ವಾಚ್ಚ, ಶುಕ್ಲಾ ದೇವಯಾನಾಖ್ಯಾ ಗತಿಃ । ತದಭಾವಾತ್ - ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಧೂಮಾದ್ಯಪ್ರಕಾಶೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ, ಕೃಷ್ಣಾ ಪಿತೃಯಾಣಲಕ್ಷಣಾ ಗತಿಃ । ತಯೋರ್ಗತ್ಯೋಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಜಗಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾಧಿಕೃತವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ನ ಜಗತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಾರ್ಗಯೋಃ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಭಾವಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ - ಅನಾವೃತಿಃ । ಭೂಯಃ - ಭೋಕ್ತವ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಶೇಷಕರ್ಮದಶಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೬ ॥
ಗತೇಃ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ -
ನೈತೇ ಇತಿ ।
ಯೋಗಸ್ಯ ಮೋಹಾಪೋಹಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾರಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಸಂಸಾರಾಯೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಾಯ - ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋಗೀ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಃ ಗತಿಮಪಿ ಧ್ಯಾಯನ್ ನೈವ ಮುಹ್ಯತಿ, ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಂ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪಕಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಸ್ಯ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಫಲತ್ವೇ ನಿತ್ಯಕತಂವ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೨೭ ॥
ಶ್ರದ್ಧಾವಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯೋಗಂ ಸ್ತೌತಿ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ಪವಿತ್ರಪಾಣಿತ್ವಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿಸಾಹಿತ್ಯಮ್ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ । ಅಂಗೋಪಾಂಗೋಪೇತತ್ವಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸಾದ್ಗುಣ್ಯಮ್ । ತಪಸಾಂ ಸುತಪ್ತತ್ವಂ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಪೂರ್ವಕತ್ವಮ್ । ದಾನಸ್ಯ ಚ ಸಮ್ಯಕತ್ವಂ ದೇಶಕಾಲಪಾತ್ರಾನುಗುಣತ್ವಮ್ ।
‘ಇದಂ ವಿದಿತ್ವಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ-
ಸಪ್ತೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ‘ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೧) ಇತ್ಯಾದೌ, ‘ಅಧಿಯಜ್ಞಃ ಕಥಂ ಕೋಽತ್ರ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಂಪ್ರತಿಭಾಸಾನುಸಾರೇಣ ಕಶ್ಚಿತ್ ಉಕ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿವಚನಾಲೋಚನಾಯಾಂ ದ್ವಿತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ ಪ್ರಕಾರಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಚಶಬ್ದದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತತ್ವಾತ್ ನ ಸಪ್ತೇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಇದಂ ವೇದನಮ್ ಆಪಾತಿಕಂ ಕಿಂತು ಅನುಷ್ಠಾನಪರ್ಯಂತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಃ ಯೋಗೀ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಐಶ್ವರಮ್ - ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ್ , ತದೇವ ತಿಷ್ಠತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಶೇಷಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಾನಮ್ । ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಅಶೇಷಫಲಾತಿಶಾಯಿ ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಕ್ರಮೇಣ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತದನೇನ ಸಪ್ತಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇನ ಯೋಗಮಾರ್ಗಂ ದರ್ಶಯತಾ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ
॥ ೨೮ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅಷ್ಟಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೮ ॥
ಅತೀತೇನ ಆಗಾಮಿನೋಽಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಅಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ -
ಅಷ್ಟಮ ಇತಿ ।
ನಾಡೀ - ಸುಷುಮ್ನಾಖ್ಯಾ । ಧಾರಣಾಖ್ಯೇನ ಅಂಗೇನ ಯುಕ್ತಾ ಯೋಗೋ ಧಾರಣಾಯೋಗಃ । ಸಗುಣಃ - ಸರ್ವದ್ವಾರಸಂಯಮನಾದಿಗುಣಃ, ತೇನ ಸಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಫಲೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅನಂತರಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
‘ಅಗ್ನಿರರ್ಚಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಲಕ್ಷಿತೇನ ಕ್ರಮವತಾ, ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮೇವ ಯಥೋಕ್ತಫಲಲಾಭಾತ್ ಅಲಮ್ ಅನೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಾಲಾಂತರ ಇತಿ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮುಕ್ತೇಃ ಮಾರ್ಗಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ ‘ನ ತಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೃತ್ತೋಽರ್ಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅನಂತರಾಧ್ಯಾಯಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತದಾಶಂಕೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಾಲೋಚನಯಾ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಇದಂಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಗೃಹೀತಮ್ ; ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ - ಬುದ್ಧಾವಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾತ್ ಧ್ಯಾನಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವದ್ಯೋತೀ ತುಶಬ್ದಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತುಶಬ್ದಇತಿ ।
ನಿಪಾತಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಇದಮೇವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಂವಾದಕತ್ವೇನ ಶ್ರೃತಿಸ್ಮೃತೀ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಾಸುದೇವ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನವತ್ ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಾನ್ಯದಿತಿ ।
ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ ನ ಕ್ಷಮಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೋಪಕ್ರಮಾರ್ಥಃ ಅಥಶಬ್ದಃ । ಅತಃ - ಅದ್ವೈತಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ - ಭಿನ್ನತ್ವೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದುಃ, ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ದ್ವೈತಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಜ್ಞಾನತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಕ್ಷೇಮಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ದ್ವೈತಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಜ್ಞಾನತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಕ್ಷೇಮಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುಃ, ಇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ । ಅಸೂಯಾ - ಗುಣೇಷು ದೋಷಾವಿಷ್ಕರಣಮ್ , ತದ್ರಹಿತಾಯ, ಜ್ಞಾನಾಧಿಕೃತಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಮ್ - ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ, ತದ್ವಿಷಯಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ತೇನೈವ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನುಭವೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮ್ - ಅನುಭವಃ - ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ, ತೇನ ಸಹಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ
॥ ೧ ॥
ತದಾಭಿಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ರಾಜಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ದೀಪ್ತೀತಿ ।
ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯೋ ದೀಪ್ತ್ಯತಿಶಯವತ್ತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ದೀಪ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ವಿದ್ವದಂತರೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇ ಪೂಜಾತಿರೇಕೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಂ ಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ತತ್ರ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರಮಾಣಯಿತವ್ಯೇ । ನ ಶಾಸ್ತ್ರೇೈಕಗಮ್ಯಮ್ ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮೇಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಅವಗಮೋ ಮಾನಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ತಥಾ, ಯದ್ವಾ ಅವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಅವಗಮಃ ಫಲಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಅವಗಮಃ ಅಸ್ಯ, ಇತಿ ದೃಷ್ಟಫಲಕತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಧರ್ಮ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನಪೇತಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯೇವ ತಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ರತ್ನವಿಷಯಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಉಪದೇಶಾಪೇಕ್ಷಾತ್ ಅನಾಯಾಸೇನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಥಾ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
‘ಅವ್ಯಯಮ್ ‘ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಆಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಕ್ಷಯಫಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೨ ॥
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಖ್ಯೇ ಧರ್ಮೇ ಶ್ರದ್ಧಾವತಾಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಪರಮಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ, ತತೋ ವಿಮುಖಾನಾಂ ಸಂಸಾರಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಆಹ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನತತ್ಫಲಯೋಃ ನಾಸ್ತಿಕಾನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪಾಪೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಂಭರೀಣಾಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭಾವನಾಭಾವಾತ್ ‘ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ
॥ ೩ ॥
ಸ್ತುತಿನಿಂದಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ಮಹೀಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಾರಭತೇ -
ಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮಮೇತಿ ।
ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಭಗವದ್ರೂಪಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಕರಣೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ಜಗತೋ ಭಗವತಶ್ಚ ಪರಿಚ್ಛೇದಮಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಭಗವತೋ ಭೂತಾನಾಂಚ ಆಧಾರಾಧೇಯತ್ವೇನ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾನರ್ಹತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಭೂತಾತ್ಮತ್ವೇ ತೇಷು ಸ್ಥಿತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತೇಷು ಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ -
ಮೂರ್ತವದಿತಿ ।
ಸಂಶ್ಲೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ನ ಆಧೇಯತ್ವಮ್ , ಅತ ಆಹ -
ನಹೀತಿ
॥ ೪ ॥
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಭೂತಾನಾಂ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಃ ಆಸ್ಥಿತಾ, ಇತಿ, ಕುತೋಽಸಂಗತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
‘ನ ಚ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಚಕಾರಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ।
ಭೂತಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರೇ ನೈವ ಸ್ಥಿತಿಃ, ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪಶ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಸಂಗಶ್ಚೇತ್ ಈಶ್ವರಃ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ‘ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೫-೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಥಂಚ ತಥೋಕ್ತ್ವಾ ‘ನ ಚ ಭತ್ಸ್ಥಾನಿ’ ಇತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮುದೀರಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಇದಂಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಭೂತಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ - ಅಸಂಗತ್ವೇನ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಸಂಗತಯಾ ವಸ್ತುತೋ ಭೂತಾಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಕಲ್ಪನಯಾ ತದವಿರೋಧಾತ್ ನ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಕುತಃ ಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅಸಾವಿತಿ ।
(ವಿಭಜ್ಯೇತಿ) । ಯಥಾ ಲೋಕೋ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಮಜಾನನ್ ಭೇದಮ್ ಆರೋಪ್ಯ ‘ಮಮಾಯಮ್ ‘ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಮನುಭವತಿ, ನ ತಥಾ ಇಹ ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶಃ, ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ಭೇದೇ ಅಸತ್ಯೇವ ಲೋಕೇ ಸಂಬಂಧಬುದ್ಧಿದರ್ಶನಮ್ ಅನುಸರನ್ ಭಗವಾನ್ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಂ ವಿಭಜ್ಯ ಅಹಂಕಾರಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಆರೋಪ್ಯ ‘ಅಸೌ ಮಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಭೇದಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ತಥಾ ಚ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ‘ಮಮ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ತತೋ ನಿ(ಕೃ)ಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ನ ಭೂತಸ್ಥೋಽಸೌ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಸಂಗತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣೈವ ಆತ್ಮಾ ಭೂತಾನಿ ಭಾವಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ
॥ ೫ ॥
ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಾಣಾಂ ಅಸಂಗಾತ್ಮಾಧಾರತ್ವಂ ‘ಮಯಾ ತತಮಿದಮ್‘ (ಭ. ಗೀ. ೯-೪) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ ಉಕ್ತೋಽರ್ಥಃ । ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಉಪಪಾದಯನ್ ಆದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ಸದಾ’ ಇತಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಕಾಲೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಆಕಾಶಾದೇಃ ಮಹತೋಽನ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಮಹಾನಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸರ್ವಗಾಮಿತ್ವಾತ್ ಪರಿಮಾಣತೋ ಮಹಾನ್ ವಾಯುಃ ಆಕಾಶೇ ಸದಾ ತಿಷ್ಠತಿ, ತಥಾ ಆಕಾಶಾದೀನಿ ಮಹಾಂತ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇ ಪೂರ್ಣೇ ಪ್ರತೀಚಿ ಅಸಂಗೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಶ್ಲೇಷಮಂತರೇಣ ಸ್ಥಿತಾನಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೬ ॥
ಆಕಾಶೇ ವಾಯ್ವಾದಿಸ್ಥಿತಿವತ್ ಆಕಾಶಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರळಯಕಾಲೇ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ತಿಷ್ಠೇಯುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವವಚನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಮಿತಿ ।
ಸಾ ಚ ಅಪರೇಯಂ, ಇತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ಸೂಚಿತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪರಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಈಶ್ವರಾಧೀನತ್ವೇನ ಅಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾಹ –
ಮದೀಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರळಯಕಾಲೇ ಭೂತಾನಿ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾಂತಿ ಚೇತ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇಽಪಿ ತತಸ್ತೇಷಾಮ್ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಈಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಂ ಭೂತಸೃಷ್ಟೇಃ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪುನರಿತಿ
॥ ೭ ॥
ತರ್ಹಿ ಕೀದೃಶೀ ಪ್ರಕೃತಿಃ ? ಸಾ ಚ ಕಥಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಉಪಯುಕ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅನಾದಿತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಭೂತಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಸ್ಮಿತಾದಿದೋಷಪರವಶತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವವಶಾದಿತಿ
॥ ೮ ॥
ಯದಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಗ್ರಾಮಂ ಸ್ವಭಾವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾತಂತ್ರಂ ವಿಷಮಂ ವಿದಾಧಾಸಿ, ತರ್ಹಿ ತವ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಧರ್ಮಾದಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತರ್ಹಿತಿ ।
‘ತತ್ರ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನಿರುಚ್ಯತೇ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಫಲಾಸಂಗಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ಕರ್ಯಾಸಂಬಂಧವತ್ ಈಶ್ವರಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದುಭಯಾಭಾವಃ ಧರ್ಮಾದ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಕಾರಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಅತೋಽನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಕರ್ಮಸು ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನೋ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕರ್ಮಫಲಸಂಗೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ
॥ ೯ ॥
ಈಶ್ವರೇ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಓದಾಸೀನ್ಯಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ತೃತೀಯಾದ್ವಯಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಮ್ , ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಾಷ್ಟೇ -
ಮಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಮಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ-
ತ್ರಿಗುಣೇತಿ ।
ಪರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಮೂರ್ತಿತ್ರಯಾತ್ಮನಾ ಭೇದಂ ವಾರಯತಿ-
ಏಕ ಇತಿ ।
ಅಖಂಡಂ ಜಾ़ಡ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ದೇವ ಇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯವತ್ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೈಃ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಗೂಢ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ನಭೋವತ್ ಅನಾತ್ಮತ್ವಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಭೂತೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರ ಆಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸತ್ತಾಸ್ಫೂ್ರ್ತಿಪ್ರದತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಧಿಃ ವಾಸಃ ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಅಯಮ್ ಅಧ್ಯಕ್ಷಃ ಅಪಿ ತು ತದ್ವತಾಮಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾಕ್ಷೀತಿ ।
ದರ್ಶನಕರ್ತೃತ್ವಶಂಕಾಂ ಶಾತಯತಿ -
ಚೇತೇತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ - ಕೇವಲತ್ವಮ್ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮ್ ಆಹ -
ನಿರ್ಗುಣ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಸರ್ವವಿಶೇಷಶೂನ್ಯ ಇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಉದಾಸೀನಸ್ಯಾಪಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಜಗದೇತತ್ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಸರ್ಗಸಂಹಾರೌ ಅನುಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಹೇತುನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯವತ್ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯಧೀನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮಕಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು’ ಇತ್ಯನೇನ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಾವಸ್ಥಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತಥಾಪಿ ಜಗತಃ ಸರ್ಗಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ, ನ ಈಶ್ವರಾಯತ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ದೃಶೀತಿ ।
ನ ಹಿ ದೃಶಿ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಿನಾ ಜಡವರ್ಗಸ್ಯ ಕಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಾಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೋಗಸ್ಯ ವಿಷಯೋಪಲಂಭಾಭಾವೇ ಅಸಂಭವಾತ್ ನಾನಾವಿಧಾಂ ವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ।
ಭೋಗಫಲಂ ಇದಾನೀಂ ಕಥಯತಿ -
ಸುಖಮಿತಿ ।
ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಚರಣನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂದುಃಖಂ ಚ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥಮಿತಿ ।
ನ ಚ ವಿಮರ್ಶಪೂರ್ವಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಾ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವಾ ದೃಕ್ಕರ್ಮತ್ವಮ್ ಉರರೀಕೃತ್ಯೈವ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಅವಗತೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಅವಸಾನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಗತ್ಯವಸಾನೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಅಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಜಗಚ್ಚೇಷ್ಟಾ, ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಯೋ ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ - ಜಗತಃ, ಯೋ ಅಧ್ಯಕ್ಷಃ - ನಿರ್ವಿಕಾರಃ, ಸ ಪರಮೇ - ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇ, ಹಾರ್ದೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಸ್ಥಿತಃ, ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಾ ಪರಸ್ಯ ಇಯಂ ಸೃಷ್ಟಿಃ ? ನ ತಾವತ್ ಭೋಗಾರ್ಥಾ, ಪರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಭೋಗಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಭೂತಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯೋ ಭೋಕ್ತಾ, ಚೇತನಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಏಕತ್ವಾತ್ ಅಚೇತನಸ್ಯ ಅಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಅಪವರ್ಗಾರ್ಥಾ, ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನೈವಂ ಪ್ರಶ್ನೋ ವಾ ತದನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ವಾ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪರಸ್ಯ ಮಾಯಾನಿಬಂಧನೇ ಸರ್ಗೇ ತಸ್ಯ ಅನವಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಕೋ ಅದ್ಧೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವಕ್ತಾಪಿ ಸಂಸಾರಮಂಡಲೇ ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ ಇಹೇತಿ ।
ಜಗತಃ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾತ್ ತತೋ ನ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಜಾತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಇಯಂ ವಿವಿಧಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಅನ್ಯಸ್ಮಾದಪಿ ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಅಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಜ್ಞಾನಾಧೀನಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ಚೇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಶ್ಚೇತ್ ತ್ವಮ್ , ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ತ್ವಾಮೇವ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಭೇದೇನ ವಾ ಸರ್ವೇ ನ ಭಜಂತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಸ್ತಬುದ್ಧಿತ್ವಂ ಭಗವದವಜ್ಞಾಯಾಂ ಕಾರಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಮೂಢಾ ಇತಿ ।
ಭಗವತೋ ಮನುಷ್ಯದೇಹಸಂಬಂಧಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಾನುಷೀಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿವತ್ ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಿಮಾನಂ ಭಗವತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।
ಭಗವಂತಮ್ ಅವಜಾನತಾಮ್ ಅವಿವೇಕಮೂಲಾಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಾವಜ್ಞಾನಾತ್ ಕಿಂ ಭವತಿ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತದವಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬದ್ಧಬುದ್ಧಯಃ ಶೋಚ್ಯಾ ಭವಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಭಗವದಜ್ಞಾನಾದೇವ ಹೇತೋಃ ಅವಜಾನಂತಃ, ತೇ - ಜಂತವಃ, ವರಾಕಾಃ - ಶೋಚ್ಯಾಃ, ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಬಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ಯುಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಅವಜ್ಞಾನಮ್ ಅನಾದರಣಂ ನಿಂದನಂ ವಾ, ತಸ್ಯ ಭಾವನಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯಮ್ , ತೇನ ಆಹತಾಃ ತಜ್ಜನಿತದುರಿತಪ್ರಭಾವಾತ್ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಬುದ್ಧಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೧ ॥
ಭಗವಂತಮ್ ಅವಜಾನತಾಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶೋಚ್ಯತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಭಗವನ್ನಿಂದಾಪರಾಣಾಂ ನ ಕಾಚಿದಪಿ ಪ್ರಾರ್ಥನಾ ಅರ್ಥವತೀ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವೃಥೇತಿ ।
ನನು ಭಗವಂತಂ ನಿಂದಂತೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ವಾ ಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ, ತದನುಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಃ ಸಾರ್ಥಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ಇತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪರಿಭವಃ - ತಿರಸ್ಕರಣಮ್ , ಅವಜ್ಞಾನಂ - ಅನಾದರಣಮ್ । ತೇಷಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರರ್ಥಜ್ಞಾನವತಾಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾರ್ಥನಾರ್ಥವತ್ವಂ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಥಾ ಮೋಘೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಯೌಕ್ತಿಕವಿವೇಕವಶಾತ್ ತತ್ಪ್ರಾರ್ಥನಾಸಾಫಲ್ಯಂ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಿಚೇತಸ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವತ್ವಮೇವ ತೇಷಾಂ, ಕಿಂತು ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತಾತ್ ಅನಂತರಂ ತತ್ತದತಿಕ್ರೂರಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಿತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಮೋಹಕರೀಂ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಛಿಂಧಿ ಭಿಂಧಿ, ಪಿಬ ಖಾದ, ಇತಿ ಪ್ರಾಣಿಹಿಂಸಾರೂಪೋ ರಕ್ಷಸಾಂ ಸ್ವಭಾವಃ, ಅಸುರಾಣಾಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ನ ದೇಹಿ, ನ ಜುಹುಧಿ, ಪರಸ್ವಮೇವ ಅಪಹರ, ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಃ, ಮೋಹಃ -ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಛಿಂಧೀತಿ
॥ ೧೨ ॥
ಕೇ ಪುನಃ ಭಗವಂತಂ ಭಜಂತೇ ? ತಾನಾಹ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಮಹಾನ್ - ಪ್ರಕೃಷ್ಟಃ, ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಶೋಧಿತಃ, ಆತ್ಮಾ - ಸತ್ವಂ, ಯೇಷಾಮ್ , ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ, ಆಹ -
ಅಕ್ಷುದ್ರೇತಿ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣೇ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಶಮೇತಿ ।
ಅನನ್ಯಸ್ಮಿನ್ - ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತೇ ಮಯಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ, ಮನಃ ಯೇಷಾಮ್ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನನ್ಯಚಿತ್ತಾ ಇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತೇ ಸೇವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮ್ ಆದೌ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತಃ ಸೇವಂತೇ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಅವ್ಯಯಮ್ - ಅವಿನಾಶಿನಮ್
॥ ೧೩ ॥
ಭಜನಪ್ರಕಾರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಕಾರಮ್ ಆಹ -
ಸತತಮಿತಿ ।
“ ಸರ್ವದಾ “ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾವಸ್ಥಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕೀರ್ತನಂ - ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಂ ಪ್ರಣವಜಪಶ್ಚ, ವ್ರತಂ - ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿ, ನಮಸ್ಯಂತಃ - ಮಾಂಪ್ರತಿ ಚೇತಸಾ ಪ್ರಹ್ವೀಭವಂತಃ, ಭಕ್ತ್ಯಾ - ಪರೇಣ ಪ್ರೇಮ್ಣಾ, ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ - ಸದಾ ಸಮ್ಯುಕ್ತಾಃ
॥ ೧೪ ॥
ಉಪಾಸನಪ್ರಕಾರಭೇದಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ತೇ ಕೇನೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಕಾರಭೇದೋದೀರಣಾರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇಜ್ಯತೇ ಪೂಜ್ಯತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಅನೇನ, ಇತಿ, ಪ್ರಕೃತೇ ಜ್ಞಾನೇ ಯಜ್ಞಶಬ್ದಃ । ‘ಈಶ್ವರಂಚ’ ಇತಿ ಚಕಾರಃ ಅವಧಾರಣೇ ।
ದೇವತಾಂತರಧ್ಯಾನತ್ಯಾಗಮ್ ಅಪಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನ್ಯಾಮ್ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯೇ - ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಮೇವ ವಿಭಜತೇ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣಾಮ್ ಉಪಾಸನಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಮಧ್ಯಮಾನಾಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಾಮ್ ಉಪಾಸನಪ್ರಕಾರಮ್ ಆಹ -
ಕೇಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮೇವಾಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಸ್ಮಾರ್ತಃ ಕಿಂಚ ಸ್ವಧಾಹಂ ಪಿತ್ುಭ್ಯೋ ಯದ್ದೀಯತೇ ತತ್ಸ್ವಧಾ । ತಥಾಹಮೋಉಷಧಂ ಸರ್ವಪ್ರ್ರಾಣಿಭಿರ್ಯದದ್ಯತೇ । ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಉಪಾಸನಮ್ ಉದೀರಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಬಹುಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಗ್ನಯಾದಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ, ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೧೫ ॥
ಭಗವದೇಕವಿಷಯಮ್ ಉಪಾಸನಂ ತರ್ಹಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಯದಿ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಭೇದಮಾದಾಯ ಧ್ಯಾಯಂತೋಽಪಿ ಭಗವಂತಮೇವ ಧ್ಯಾಯಂತಿ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಆಹೇತಿ ।
ಕ್ರತುಯಜ್ಞಶಬ್ದಯೋಃ ಅಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶ್ರೌತ ಇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಜಾತಂ ಭಗವದತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತಿ, ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ
॥ ೧೬ ॥
ಇತಶ್ಚ ಭಗವತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ ಅನುಮಂತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪವಿತ್ರಮ್ - ಪೂಯತೇ ಅನೇನ, ಇತಿ ವ್ಯತ್ಪತ್ಯಾ ಪರಿಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪಾವನಮ್ ಇತಿ ।
ವೇದಿತವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದನಸಾಧನಮ್ ಓಂಕಾರಃ, ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಋಗಾದಿ । ಚಕಾರಾತ್ ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸೋ ಗೃಹ್ಯತೇ
॥ ೧೭ ॥
ಭಗವತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಲಯಾಂತಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಗತಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಪೋಷ್ಟಾ - ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಪ್ರದಾತಾ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿವಾಸ ಇತಿ ।
ಶೀರ್ಯತೇ ದುಃಖಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಶರಣಮಿತಿ ।
ಪ್ರಭವತಿ ಅಸ್ಮಾತ್ ಜಗತ್ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಆದಾಯ ಉಕ್ತಮ್ -
ಉತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಥಮ್ ಅವ್ಯಯತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ಕಾರಣಮ್ ಅಂತರೇಣಾಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕದಾಚಿತ್ ಉದೇಷ್ಯತಿ, ಕಿಂ ಕಾರಣೇನ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಮಾಭೂತ್ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮೇವ ಕದಾಚಿತ್ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನಿತ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣವ್ಯಕ್ತೇಃ ನಾಶಮ್ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದನ್ಯತಮವ್ಯಕ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಕಾಲಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಬೀಜೇತಿ
॥ ೧೮ ॥
ಇತಶ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಭಗವತೋ ನ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
“ಆದಿತ್ಯಾತ್ ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿಃ“ (ಮನುಃ - ೩ - ೭೬ ॥ ) ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮ್ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕೈಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ವರ್ಷೋತ್ಸರ್ಗನಿಗ್ರಹೌ ಏಕಸ್ಯ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ವಿರುದ್ಧೌ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಷ್ಟಭಿರಿತಿ ।
ಋತುಭೇದೇನ ವರ್ಷಸ್ಯ ನಿಗ್ರಹೋತ್ಸರ್ಗೌ ಏಕಕರ್ತೃಕೌ ಅವಿರುದ್ಧೌ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಯತ್ಕಾರ್ಯಮ್ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ತದಿಹ ಸತ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಕಾರಣಸಂಬಂಧೇನ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಕಾರಣಮೇವ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಂ ಅಸತ್ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ತದೇತತ್ ಆಹ -
ಸದಿತಿ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಭಗವತಃ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕಲ್ಪನಾ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಾ ನ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ವಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಅಸತ್ವಮ್ ಆಸ್ಥೇಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಾಶಬ್ದೇನ ನಿಷೇಧತಿ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ಸತ್ವಮ್ , ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರುತೇಃ (ಛಾ.ಉ. ೬ - ೧ - ೪ - ೬, ೬ - ೪ - ೪ - ೧ - ೪) ನಾಪಿ ಇತರಸ್ಯ ಆತ್ಯಂತಿಕಮ್ ಅಸತ್ವಮ್ “ಕುತಸ್ತು ಖಲು “ (ಛಾ.ಉ.೬ - ೨ - ೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೃತೇಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೈ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೈಃ ಭಗವದಭಿನಿವಿಷ್ಟಬುದ್ಧೀನಾಂ ಕಿಂ ಫಲಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸದ್ಯೋ ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಇತಿ
॥ ೧೯ ॥
ಭಗವದ್ಭಕ್ತಾನಾಮ್ ಅಪಿ ನಿಷ್ಕಾಮಾನಾಮ್ ಏವ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸಕಾಮಾನಾಂ ಪುಂಸಾಂ ಸಂಸಾರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತಿಸ್ತ್ರಃ ವಿದ್ಯಾಃ ಅಧೋಯತೇ, ವಿದಂತಿ ಇತಿ ವಾ ತ್ರೈವಿದ್ಯಾಃ - ವೇದವಿದಃ । ತದಾಹ -
ಋಗಿತಿ ।
ವಸ್ವಾದಿ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸವನದ್ವಯೇಶಾನಾದಿತ್ಯರುದ್ರಾಶ್ಚ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಾಃ - ನಿರಸ್ತಪಾಪಾಃ, ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೨೦ ॥
ತರ್ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿತುಲ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತೇ ತಮಿತಿ ।
ಪುಣ್ಯೇಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತೌ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ । ತ್ರಯಾಣಾಮ್ - ಹೌತ್ರಾದೀನಾಂ ವೇದತ್ರಯವಿಹಿತಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಮಾಹಾರಃ ತ್ರಿಧರ್ಮಮ್ , ತದೇವ ತ್ರಯೀಧರ್ಮ್ಯಮ್ ತದನುಪ್ರಪನ್ನಾಃ । ತದನುಗತಾಃ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಗಮನಾಗಮನದ್ವಾರಾ ಕಾಮಿತಫಲಾಪ್ತಿಶ್ಚೇತ್ ಇಷ್ಟಮೇವ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಗತೇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಫಲಮ್ ಅನಭಿಸಂಧಾಯ ತ್ವಾಮೇವ ಆರಾಧಯತಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾನಾಮ್ ಅತ್ಯಂತನಿಷ್ಕಾಮಾಣಾಂ ಕಥಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹಾಮಿ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯೇಭ್ಯಃ ಅನ್ಯೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಅಪೃಥಗಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಇವ ಕಾರಣೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಅಹಮೇವ ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ, ನ ಮತ್ತಃ ಅನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ, ತಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಂಚಂ ಸದಾ ಧ್ಯಾಯಂತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚಿಂತಯಂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತಾನ್ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಮುಖ್ಯಾನ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಸಂನ್ಯಾಸಿನ ಇತಿ ।
ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ - ಪರಿತಃ - ಸರ್ವತಃ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಪಶ್ಯಂತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಾಭಿಯುಕ್ತಾನಾಮ್ - ನಿತ್ಯಮ್ - ಅನವರತಮ್ ಆದರೇಣ ಧ್ಯಾನೇ ವ್ಯಾಪೃತಾನಾಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತತೇತಿ ।
ಯೋಗಶ್ಚ ಕ್ಷೇಮಶ್ಚ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಮ್ । ತತ್ರ ಅಪುನರುಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯೋಗ ಇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹಸಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತಃ ತೇಷಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹಾಮಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾನಾಮೇವ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹತಿ ಭಗವಾನ್ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅಮೃಷ್ಯಮಾಣಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಕ್ತಾನಾಂ ಭಗವಾನ್ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹತಿ ಇತ್ಯೇತದ್ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಭಕ್ತೇಷು ಜ್ಞಾನಿಷು ಚ ವಿಶೇಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛಾತಿ -
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋಗಕ್ಷೇಮಮ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಸ್ವಯಮ್ ಈಹಂತೇ - ಚೇಷ್ಟಾಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮವಿದಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಮ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಚೇಷ್ಟಾಭಾವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಗುದ್ಧಿಃ - ಅಪೇಕ್ಷಾ, ಕಾಮನಾ । ತಾಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಅನಾಸ್ಥಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತದೇಕಶರಣತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ
॥ ೨೨ ॥
ತತ್ತತ್ ದೇವತಾತ್ಮನಾ ಪರಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ದೇವತಾಂತರಪರಾಣಾಮಪಿ ಭಗವಚ್ಛರಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ತದೇಕನಿಷ್ಠತ್ವಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇವತಾಂತರಯಾಜಿನಾಂ ಭಗವದ್ಯಾಜಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಮ್ ಆಹ-
ಅವಿಧೀತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅವಿಧಿರಿತಿ
॥ ೨೩ ॥
ನನು ವಸ್ವಾದಿತ್ಯೇಂದ್ರಾದಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮೇವ ತದ್ಭಕ್ತಾಃ - ತದ್ಯಾಜಿನಃ ಭವಂತೀತಿ, ಕಥಮ್ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ತೇಷಾಂ ಯಜನಮ್ ? ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇವತಾಂತರಯಾಜಿನಾಂ ಯಜನಮ್ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ದ್ವಿವಿಧಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ವಸ್ವಾದಿದೇವತಾತ್ವೇನ ಅಹಮೇವ ಭೋಕ್ತಾ, ಸ್ವೇನ ಅಂತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣ ಪ್ರಭುಶ್ಚ, ಅಹಮೇವ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ ಇತಿ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಪ್ರಭುರೇವ ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಮತ್ಸ್ವಾಮಿಕೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಗತವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಅಧಿಯಜ್ಞೋಽಹಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ದೇವತಾಂತರಯಾಜಿನಾಂ ಯಜನಮ್ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಮ್ ಇತಿ ಕುತಸ್ಸಿದ್ಧಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಮಮೈವ ಯಜ್ಞೇಷು ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಪ್ರಭುತ್ವೇ ಚ ಸತಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಯೋಃ ಭೋಕ್ತೃಪ್ರಭ್ವೋಃ ಭಾವಃ ತತ್ವಮ್ । ತೇನ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಭುತ್ವೇನ ಚ, ಮಾಮ್ ಯಥಾವತ್ ಯತೋ ನ ಜಾನಂತಿ, ಅತೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ಮಮ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ಮಯ್ಯನರ್ಪಿತಕರ್ಮಾಣಃ ಚ್ಯವಂತೇ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಯದಿ ಅನ್ಯದೇವತಾಭಕ್ತಾಃ ಭಗವತ್ತತ್ವಾಜ್ಞಾನಾತ್ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ ಚ್ಯವಂತೇ, ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ದೇವತಾಂತರ ಯಜನಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೇಽಪೀತಿ ।
ದೇವತಾಂತರಯಾಜಿನಾಮ್ ಅನಾವೃತ್ತಿಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಯಾಗಾನುರೂಪಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿ ಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ನ ತತ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವತಾಂತರಯಾಜಿನಾಮ್ ಆವಶ್ಯಕಂ ತತ್ಫಲಮ್ ಆಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಯಮಃ - ಬಲ್ಯುಪಹಾರಪ್ರದಕ್ಷಿಣಪ್ರಹ್ವೀಭಾವಾದಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವತಾಂತರಾರಾಧನಸ್ಯ ಅಂತವತ್ ಫಲಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಭಗವದಾರಾಧನಸ್ಯ ಅನಂತಫಲತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಯಾಂತೀತಿ ।
ಭಗವದಾರಾಧನಸ್ಯ ಅನಂತಫಲತ್ವೇ ದೇವತಾಂತರಾರಾಧನಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಭಗವದಾರಾಧನಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ , ಆಯಾಸಸಾಮ್ಯಾತ್ , ಫಲಾತಿರೇಕಾಚ್ಚ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಮಾನೇಽಪೀತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವೇನ ದೇವತಾಂತರಾರಾಧನವತಾಂ ಫಲತೋ ನ್ಯೂನತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇನೇತಿ
॥ ೨೫ ॥
ಅನಂತಫಲತ್ವಾತ್ ಭಗವದಾರಾಧನಮೇವ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸುಕರತ್ವಾಚ್ಚ ತಥಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಭಗವದಾರಾಧನಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಧಿ ಪುಷ್ಪಾದಿಕಂ ಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಮದರ್ಥಮ್ ಅರ್ಪಿತಮ್ , ತೇನ ಅಯಂ ಶುದ್ಧಚೇತಾಃ ತಪಸ್ವೀ ಮಾಮ್ ಆರಾಧಯತಿ ಇತಿ ಅಹಮ್ ಅವಧಾರಯಾಮಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಪತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
॥ ೨೬ ॥
ತದಾರಾಧನಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವೇ ತದೇವ ಆವಶ್ಯಕಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವತಃ - ಶಾಸ್ತ್ರಾದೃತೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಗಮನಾದಿ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯದಶ್ನಾಸಿ - ಯಂ ಕಂಚಿತ್ ಭಾಗಂ ಭುಂಕ್ಷೇ ।
ಹವನಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ಶ್ರೌತಮಿತಿ ।
ಮತ್ಸಮರ್ಪಣಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಮಹ್ಯಂ ಸಮರ್ಪಯ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೭ ॥
ಕಿಮ್ ಅತೋ ಭವತಿ ? ತದಾಹ -
ಏವಮ್ ಇತಿ ।
ಭಗವದರ್ಪಣಬುದ್ದ್ಯಾ ಸರ್ವಕರ್ಮ ಕುರ್ವತೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾವಸಾನೇ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಮಾವಶ್ಯಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಶುಭೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಗವದರ್ಪಣಕರಣಾತ್ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾಚ್ಚ, ಇತಿ ಸಾಧನದ್ವಯಶಂಕಾಂ ಶಾತಯತಿ
ಸೋಽಯಮಿತಿ
॥ ೨೮ ॥
ಭಗವತೋ ರಾಗದ್ವೇಷವತ್ವೇನ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ, ಪರಿಹರತಿ -
ರಾಗೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ, ಭಗವದ್ಭಜನಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅಗ್ನಿವದಿತಿ ।
ತತ್ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಭಕ್ತಾನ್ ಅಭಕ್ತಾಂಶ್ಚ ಅನುಗೃಹ್ಣ್ತಃ । ಅನನುಗೃಹ್ಣ್ತಶ್ಚ ಭಗವತೋ ನ ಕಥಂ ರಾಗಾದಿಮತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೇ ಭಜಂತೀತಿ ।
ಯೇ ವರ್ಣಾಶ್ರಿಮಾದಿಧರ್ಮೈಃ ಮಾಂ ಭಜಂತಿ ತೇ ತೇನೈವ ಭಜನೇನ ಅಚಿಂತ್ಯಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪರಿಶುದ್ಧಬುದ್ಧಯಃ ಮಯಿ - ಮತ್ಸಪೀಪೇ, ವರ್ತಂತೇ - ಮದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗ್ಯಚಿತ್ತಾ ಭವಂತಿ । ತುಶಬ್ದಃ ಅಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ । ತೇಷು ಚ ಸಮೀಪೇ ತೇಷಾಮ್ ಅಹಮಪಿ ಸ್ವಭಾವತೋ ವರ್ತಮಾನಃ ತದನುಗ್ರಹಪರೋ ಭವಾಮಿ । ಯಥಾ ವ್ಯಾಪಕಮ್ ಅಪಿ ಸಾವಿತ್ರಂ ತೇಜಃ ಸ್ವಚ್ಛೇ ದರ್ಪಣಾದೌ ಪ್ರತಿಫಲತಿ, ತಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಅವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಭಕ್ತಿನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಕಲುಷಸತ್ತ್ವೇಷು ಪುರುಷೇಷು ಸನ್ನಿಧತ್ತೇ, ದೈವೀಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತಾಃ ಮಾಂ ಭಜಂತಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ - ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೯ ॥
ಪ್ರಕೃತಾಂ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಂ ಸ್ತುವನ್ , ಪಾಪೀಯಸಾಮ್ ಅಪಿ ತತ್ರ ಅಧಿಕಾರಃ ಅಸ್ತಿ, ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಶ್ರೃಣು ಇತಿ ।
ಸಭ್ಯಗ್ವೃತ್ತ ಏವ ಭಗವದ್ಭಕ್ತೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ, ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ
॥ ೩೦ ॥
ಹೇತ್ವರ್ಥಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಉತ್ಸೃಜ್ಯೇತಿ ।
ಭಗವಂತಂ ಭಜಮಾನಸ್ಯ ಕಥಂ ದುರಾಚಾರತಾ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕ್ಷಿಪ್ರಮಿತಿ ।
ಸತಿ ದುರಾಚಾರೇ ಕಥಂ ಧರ್ಮಚಿತ್ತತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ಶಶ್ವದಿತಿ ।
ಉಪಶಮಃ - ದುರಾಚಾರಾತ್ ಉಪಶಮಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ತ್ವದ್ಭಕ್ತಸ್ಯ ದುರಾಚಾರಾತ್ ಉಪರತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ ? ದುರಾಚಾರೋಪಹತಚೇತಸ್ತಯಾ ಕಿಮಿತ್ಯಸೌ ನ ನಂಕ್ಷ್ಯತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಶ್ರೃಣು ಇತಿ
॥ ೩೧ ॥
ಇತಶ್ಚ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಃ ವಿಧಾತವ್ಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
“ ನ ಮೇ ಭಕ್ತಃ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ “ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಚಕ್ಷಾಣಃ ಭಕ್ತ್ಯಧಿಕಾರೇ ಜಾತಿನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಂ ಹೀತಿ
॥ ೩೨ ॥
ಯದಿ ಪಾಪಯೋನಿಃ ಪಾಪಾಚಾರಶ್ಚ ತ್ವದ್ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತರ್ಹಿ ಕಿಮ್ ಉತ್ತಮಜಾತಿನಿಮಿತ್ತೇನ ಸಂನ್ಯಾಸಾದಿನಾ, ಕಿಂ ವಾ ಸದ್ - ವೃತ್ತೇನ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಉತ್ತಮಜಾತಿಮತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಅತಿಶಯೇನ ಪರಾ ಗತಿಃ ಯತೋ ಲಭ್ಯತೇ, ಅತಃ ಭಗವದ್ಭಜನಂ ತೈಃ ಏಕಾಂತೇನ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯದೇಹಾತಿರಿಕ್ತೇಷು ಪಶ್ವಾದಿದೇಹೇಷು ಭಗವದ್ಭಜನಯೋಗ್ಯತಾ ಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಮನುಷ್ಯತ್ವೇ ತದ್ಭಜನೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ದುರ್ಲಭಮಿತಿ
॥ ೩೩ ॥
ಭಗವದ್ಭಕ್ತೇಃ ಇತ್ಥಂಭಾವಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಭಜನೇ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮನ್ಮನಾ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಭಗವಂತಂ ಭಜಮಾನಸ್ಯ ಮಮ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಮಾಮೇವೇತಿ ।
ಸಮಾಧಾಯ ಭಗವತ್ಯೇವ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯೇತದ್ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಹಂ ಹೀತಿ ।
ಅಹಮೇವ ಪರಮ್ ಅಯನಂ ತವ - ಇತಿ ಮತ್ಪರಾಯಣಃ, ತಥಾಭೂತಃ ಸನ್ , ಮಾಮೇವ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಏಷ್ಯಸಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತದೇವಂ ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ಧ್ಯೇಯಂ ನಿರೂಪ್ಯ, ನವಮೇನ ಅಧಮಾನಾಂ ಆರಾಧ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ನಿಜೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನ ರೂಪೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪರಮ್ ಆರಾಧನಮ್ , ಇತ್ಯಭಿದಧತಾ, ಸೋಪಾಧಿಕಂ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಚ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಮ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್
॥ ೩೪ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನವಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೯ ॥
ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽನುಭಾಷತೇ -
ಸಪ್ತಮೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂಚ । ವಿಭೂತಯಃ - ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿನ್ಯಃ ।
ಉತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇನ ಸಂಬಂಧಂ ವದನ್ ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ಸವಿಶೇಷಧ್ಯಾನೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ಶೇಷತ್ವೇನ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಸವಿಶೇಷಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಚ ಭಗವತೋ ರೂಪಂ ಪ್ರಾಗೇವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಉಕ್ತಮ್ । ತತ್ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಉಚ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಉಕ್ತಮಪೀತಿ ।
ತದ್ಯದಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ತತ್ತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ತಯಾಪಿ ಪುನರ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ದುರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಯತಃ ಮನ್ಯತೇ, ಅತಃ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಂ ವಚಸಃ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।
ತದೇವ ವಚಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯತ್ಪರಮಮಿತಿ ।
ಸಕೃದುಕ್ತೇಃ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ ಸಕೃದುಕ್ತಿಃ ಅನರ್ಥಿಕಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರೀಯಮಾಣಾಯೇತಿ ।
ತತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ತುಭ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಹಿತಮ್ - ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್
॥ ೧ ॥
ಕಶ್ಚಿತ್ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಪರಮಂ ವಚಃ ಮಹ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತೇನ ಚ ಮಮ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅತಃ ಭಗವದ್ವಚನಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ -
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಂದ್ರಾದಯಃ ಭೃಗ್ವಾದಯಶ್ಚ ಭಗವತ್ಪ್ರಭಾವಂ ನ ವಿಂದಂತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ಉಪಾದಾನತ್ವೇನ ಚ ಯತಃ ದೇವಾನಾಂ ಭಗವಾನೇವ ಹೇತುಃ, ತತಃ ತದ್ವಿಕಾರಾಃ ತೇ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಭಾವಂ ವಿದುಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨ ॥
ಇತಶ್ಚ ಕಶ್ಚಿದೇವ ಭಗವತ್ಪ್ರಭಾವಂ ವೇತ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ಪ್ರಭಾವಃ ಭಗವತಃ ? ಯಂ ಬಹವೋ ನ ವಿದುಃ, ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪ್ರಭಾವಂ ತದಧೀನಫಲಂ ಚ ಕಥಯತಿ -
ಯೋ ಮಾಮಿತಿ ।
ಪದದ್ವಯಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅನಾದಿತ್ವಮಿತಿ
॥ ೩ ॥
ಭಗವತೋ ಲೋಕಮಹೇಶ್ವರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಹಂ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ಆರಾಧ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಅಶೇಷಂ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಭಾವಮ್ ಅಭಿಧತ್ತೇ-
ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾದಿ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಶ್ಚ ಅರ್ಥೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅರ್ಥೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತದ್ವಂತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾದೀತಿ । ತದವಬೋಧವಂತಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನಂ ವದಂತಿ । ಅಂತಃ ಕರಣಸ್ಯ ಉಪಶಮಃ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೪ ॥
ಯಥಾಶಕ್ತೀತಿ । ಪಾತ್ರೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಸ್ವಶಕ್ತಿಂ ಅನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಅರ್ಥಾನಾಂ ದೇಶಕಾಲಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಾನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಈಶ್ವರಾತ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಭವಂತೀತಿ ।
ನಾನಾವಿಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕಥಂಚಿದಪಿ ತೇಷಾಮ್ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅಭಾವಾತ್ ಮತ್ತ ಏವ ಇ್ತ್ಯುಕ್ತಮ್
॥ ೫ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಭಗವತಃ ಸರ್ವ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮೇವ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವ - ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವರೂಪಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮ್ ಅಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಆದ್ಯಾ ಭೃಗ್ವಾದಯೋ ವಸಿಷ್ಠಾಂತಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾಃ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತಕಾಃ ।
ತಥೇತಿ ಮನೂನಾಮಪಿ ಪೂರ್ವತ್ವೇನ ಆದ್ಯತ್ವಮ್ ಅನುಕೃಷ್ಯತೇ । ಕೇ ತೇ ಮನವಃ? ತತ್ರ ಆಹ-
ಸಾವರ್ಣಾ ಇತೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಪುರಾಣೇಷು, ಪ್ರಜಾನಾಂ ಪಾಲಕಾಃ, ಸ್ವಯಮ್ ಈಶ್ವರಾಶ್ಚ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಮನೂನಾಂ ಚ ತುಲ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಮಯಿ - ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ, ಗತಾ - ಭಾವನಾ ಯೇಷಾಂ, ತೇ ತಥಾ । ಭಾವನಾಫಲಮ್ ಆಹ -
ವೈಷ್ಣವೇನೇತಿ ।
ವೈಷ್ಣವ್ಯಾ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಅಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯವಂತಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಜನ್ಮನೋ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ ಆಚಷ್ಟೇ -
ಮಾನಸಾ ಇತಿ ।
ಮನ್ವಾದೀನೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ-
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾ ಜನ್ಮನಾ ಚ ಸಂತತಿಭೂತಾ ಮನ್ವಾದೀನಾಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೬ ॥
ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಪ್ರಭಾವಂ ಭಗವತೋ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಫಲಮ್ ಆಹ -
ಏತಾಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇನ ವಿವಿಧಾ ಭೂತಿಃ - ಭವನಮ್ ವೈಭವಮ್ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ , ತದಾಹ -
ವಿಸ್ತಾರಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ತದರ್ಥಸಂಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯೋಗಃ, ತದಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಯೋಗಃ - ತತ್ಫಲಮ್ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಚ ಮದೀಯಂ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಲೇಶಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಮನ್ವಾದಯೋ ಭೃಗ್ವಾದಯಶ್ಚ ಈಶತೇ ಜಾನತೇ ಚ ತದಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಯಥಾ ತೌ ವಿಭೂತಿಯೋಗೌ ತಥಾ ವೇದನಸ್ಯ ನಿರಂಕುಶತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥಾವದಿತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿರೂಪಾಧಿಕಜ್ಞಾನೇ ದ್ವಾರಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸೋಽವಿಕಂಪೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಮ್ ಆಹ -
ನಾಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ
॥ ೭ ॥
ಕಥಂ ತಾವಕ ವಿಭೂತ್ತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಜ್ಞಾನಮ್ ಉಕ್ತಯೋಗಸ್ಯ ಹೇತುಃ? ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೀದೃಶೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಭವತಿ ಅಸ್ಮಾತ್ , ಇತಿ ಪ್ರಭವಃ ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ ಸರ್ವೇಶ್ವರಾತ್ ಮತ್ತೋ ನಿಮಿತ್ತಾತ್ , ಸರ್ವಮ್ - ಸ್ಥಿತಿನಾಶಾದಿ ಭವತಿ ।
ಮಯಾ ಚ ಅಂತರ್ಯಾಮಿನಾ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣಂ ಸರ್ವಂ ಯಥಾಸ್ವಂ ಮರ್ಯಾದಾಮ್ ಅನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಚೇಷ್ಟತೇ । ತದಾಹ -
ಮತ್ತ ಇತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ಮಮ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಮಹಿಮಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಯ್ಯೇವ ನಿಷ್ಠಾವಂತೋ ಭವಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಾಸಾರತಾಜ್ಞಾನವತಾಂ ಭಗವದ್ಭಜನೇ ಅಧಿಕಾರಂ ದ್ಯೋತಯತಿ -
ಅವಗತೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತೇ ಪ್ರೇಮಾದರೌ ಅಭಿನಿವೇಶಾಖ್ಯೌ ಭವತಃ ।
ತೇನ ಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ಭಗವದ್ಭಜನೇ ಭವತಿ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಭಾವೇತಿ
॥ ೮ ॥
ನ ಕೇವಲಮ್ ಉಕ್ತಮೇವ ಭಗವದ್ಭಜನೇ ಸಾಧನಮ್ , ಸಾಧನಾಂತರಂ ಚ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಾತ್ ಪ್ರತೀಚಃ ಪ್ರಗುಕ್ತಾತ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಚಿತ್ತಪ್ರಚಾರರಾಹಿತ್ಯಂ ಭಗವದ್ಭಜನೋಪಾಯಮ್ ಆಹ -
ಮಯೀತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಭಗವತಿ ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಮಯ್ಯುಪಸಂಹೃತೇತಿ ।
ಭಗವದತಿರೇಕೇಣ ಜೀವನೇಽಪಿ ನ ಆದರಃ । ತದಪಿ ಮಯ್ಯೇವ ಅರ್ಪಿತಂ ಭಕ್ತಾನಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತ್ವಾ, ವಾದಕಥಯಾ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಗವಂತಂ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಬೋಧಯಂತಿ । ತದಪಿ ಭಗವದ್ಭಜನಸಾಧನಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಬೋಧಯಂತ ಇತಿ ।
ಆಗಮೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಭಗವಂತಮೇವ ವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಾಣಂ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯೋ ಗುರವೋ ವ್ಯುಪದಿಶಂತಿ । ತದಪಿ ಭಗವದ್ಭಜನಮೇವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಯಂತ ಇತಿ ।
ಭಕ್ತಾನಾಂ ತುಷ್ಟಿರತೀ ಸ್ವರಸತಃ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತುಷ್ಯಂತೀತಿ ।
ಮನೋರಥಪೂರ್ತ್ಯಾ ರತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾಮುಕಸಮ್ಮತಮ್ ಉದಾಹರಣಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಿಯೇತಿ
॥ ೯ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ‘ಸೋಽವಿಕಂಪೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦-೭) ಇತ್ಯಾದಿ, ತದರ್ಥಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ, ತದ್ ಇದಾನೀಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಯೇ ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾಭಿಯುಕ್ತಾನಾಮ್ - ಅನವರತಂ ಭಗವತಿ ಐಕಾಗ್ರ್ಯಸಂಪನ್ನಾನಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುತ್ರಾದಿಲೋಕತ್ರಯಹೇತ್ವರ್ಥಿತ್ವೇನ ವಾ ಗರ್ಭದಾಸತ್ವೇನ ವಾ, ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಜೀವನೋಪಾಯಸಿದ್ಧಯೇ ವಾ, ಭಜನಮ್ ಇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಂ ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಾಂ ಭಕ್ತಿಂ ಸ್ನೇಹೇನ ಕುರ್ವತಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಭ್ಯೋಽಹಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಾಮಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ದದಾಮೀತಿ ।
ಉಕ್ತಬುದ್ಧಿಸಬಂಧಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಜನ್ಯಪ್ರಕರ್ಷಕಾಷ್ಠಾಗತಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮೇ ನಿರಸ್ತಾಶೇಪವಿಶೇಷಭಗವದ್ರೂಪಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತೌ ಬುದ್ಧಿಯೋಗೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಉಕ್ತಾನ್ ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕೇ ತೇ ಇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಬುದ್ಧಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ತ್ವಮಪಿ ಭಕ್ತೇಭ್ಯಃ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ದದಾಸಿ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ದದಾಸಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕನಾಶಕೋ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಃ, ತೇನ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಅನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಭಕ್ತಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।
ಅವಿವೇಕೋ ನಾಮ ಅಜ್ಞಾನಮ್ । ತತೋ ಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ತದುಭಯಮ್ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ತಮೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ತನ್ನಾಶಕತ್ವಂ ಜಡಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ತದಂತರ್ಭೂತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇನ ಅಹಂ ನಾಶಯಾಮಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕೇವಲಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜಡಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರಿವ ಅಜ್ಞಾನಾದ್ಯನಾಶಕತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಆಶಯಃ - ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ । ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಚಿದಾತ್ಮಾ ಸಹಾಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾದಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧೀದ್ಧಬೋಧಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಬೋಧೇದ್ಧಬುದ್ಧೇಃ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ದೇಹಾದ್ಯವ್ಯಕ್ತಾಂತಾನಾತ್ಮವರ್ಗಾತಿರಿಕ್ತವಸ್ತು ಆಹ -
ವಿವೇಕೇತಿ ।
ಭಗವತಿ ಸದಾ ವಿಹಿತಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಃ - ಅನುಗ್ರಹಃ, ಸ ಏವ ಸ್ನೇಹಃ, ತೇನ ಆಸೇಚನದ್ವಾರಾ ಅಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಆಹ -
ಭಕ್ತೀತಿ ।
ಮಯ್ಯೇವ ಭಾವನಾಯಾಮ್ ಅಭಿನಿವೇಶೋ ವಾತಃ, ತೇನ ಪ್ರೇರಿತೋಽಯಂ ಜಾಯತೇ । ನ ಹಿ ವಾತಪ್ರೇರಣಮ್ ಅಂತರೇಣ ದೀಪಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಮದ್ಭಾವನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ಅಷ್ಟಾಂಗಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶಮಾದಿಗ್ರಹಃ । ತೇನ ಹೇತುನಾ ಆಹಿತಸಂಸ್ಕಾರವತಿ ಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ, ತಥಾವಿಧವರ್ತಿನಿಷ್ಠಶ್ಚ ಅಯಮ್ , ನ ಹಿ ವರ್ತ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ, ತದಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚ ಆಧಾರಾದ್ ಋತೇ ದೀಪಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿರಕ್ತೇತಿ ।
ಯದ್ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ರಾಗಾದ್ಯಕಲುಷಿತಮ್ , ತದೇವ ನಿವಾತಮ್ ಅಪವರಕಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ಥಿತತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಭಾಸ್ವತೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಶದಯತಿ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಸದಾತನಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಮ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕಂಧ್ಯಾನಮ್ , ತೇನ ಜನಿತಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಫಲಮ್ , ತದೇವ ಭಾಃ ತದ್ವತಾ ತತ್ಪರ್ಯಂತೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನ ಅಜ್ಞಾನೇ ಸಕಾರ್ಯೇ ನಿವೃತ್ತೇ, ಭಗವದ್ಭಾವಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶೀಭವತಿ ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಮೇವ ಪದಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ
॥ ೧೧ ॥
ನಿರಸ್ತಾಶೇಷವಿಶೇಷಂ ನಿರೂಪಾಧಿಕಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿ ಭಗವತೋ ರೂಪಮ್ , ತದ್ಧೀಫಲಂ ಚ ಶ್ರುತ್ವಾ, ನಿರುಪಾಧಿಕರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಬುದ್ಧ್ಯನವಗಾಹ್ಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಮಂದಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಶ್ರೋತುಮ್ ಇಚ್ಛನ್ ಪೃಚ್ಛತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೋಕ್ತಾಮಿತಿ ।
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಾನ್ ಲಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ । ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಪರಂ ಧಾಮ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಮ್ ।
ಧಾಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಥಾನವಾಚಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇಜ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಮತ್ವಂ ಜನ್ಮಾದಿರಾಹಿತ್ಯೇನ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಮ್ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಮ್ ಪಾವನಮ್ - ಅತ್ಯಂತಶುದ್ಧತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯದೇವಂಲಕ್ಷಣಂ ಪರ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ಭವಾನೇವ, ನಾನ್ಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುತಃ ತ್ವಮ್ ಏವಮ್ ಅಜ್ಞಾಸೀಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಪ್ತವಾಕ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಮಿತಿ ।
ದಿವಿ - ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಭವತೀತಿ ದಿವ್ಯಃ, ತಂ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾತೀತಮ್ ದೀವ್ಯತಿ - ದ್ಯೋತತೇ ಇತಿ ದೇವಃ, ಸ ಚಾದಿಃ ಸರ್ವಮೂಲತ್ವಾತ್ , ಅತ ಏವ ಅಜಃ, ತಂ ತ್ವಾಂ ಸರ್ವಗತಮ್ ಆಹುಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೧೨ ॥
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ತ್ವಾಮ್ ಋಷಯಃ ಸರ್ವೇ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಹುಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತದ್ವಚನಾತ್ ತವೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಈದೃಶಮಿತಿ ।
ಋಷಿಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹೀತಾನಾಮಪಿ ನಾರದಾದೀನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಸಿತೋ ದೇವಲಸ್ಯ ಪಿತಾ । ಕಿಮ್ ಅನ್ಯೈಃ । ತ್ವಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಉಕ್ತರೂಪಂ ಮಹ್ಯಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಂಚೇತಿ
॥ ೧೩ ॥
ಋಷಿಭಿಃ ತ್ವಯಾ ಚ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಮ್ ಸರ್ವಂ ಸತ್ಯಮೇವ ಇತಿ ಮಮ ಮನೀಷಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮರೂಪಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯನ್ಮಾಂ ಇತಿ ।
ದೇವಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೈಃ ಉಚ್ಯಮಾನತಯಾ ತ್ವದ್ರೂಪೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಕ್ತೃಗ್ರಹಣಂ ಅನರ್ಥಕಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಭವೋ ನಾಮ ಪ್ರಭಾವಃ ನಿರೂಪಾಧಿಕಸ್ವಭಾವಃ, ಯದಾ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತವ ರೂಪ, ತದಾ ಕಾ ಕಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೪ ॥
ಕಶ್ಚಿದೇವ ಮಹತಾ ಕಷ್ಟೇನ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಃ ಜಾನಾತಿ ತ್ವದನುಗೃಹೀತಃ ತ್ವದ್ರೂಪಮ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಯತಃ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ - ಉಪದೇಶಮ್ ಅಂತರೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಅವಿಷಯತಯಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಮ್ । ನ ಚ ತವ ಸೋಪಾಧಿಕಮಪಿ ರೂಪಂ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಗೋಚರೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।
ಪುರುಷಶ್ಚಾಸೌ ಉತ್ತಮಶ್ಚ ಇತಿ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾತೀತಪೂರ್ಣಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಮ್‌ ಸಂಬೋಧನೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ ।
ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮ್ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂಚ ಕಥಯತಿ -
ಭೂತಾನಿ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಆಹ -
ಭೂತಾನಾಮ್ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ತೇ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಂ ದೇವಾದೀನಾಮ್ ಆರಾಧ್ಯತಾಮ್ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ದೇವೇತಿ ।
ಜಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನ ಪಾಲಯಿತೃತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಜಗದಿತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ಮಾದೃಶಾಂ ಅಗೋಚರಃ ತವ ಆತ್ಮಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಶ್ಚ, ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಯೈವ ತದ್ರೂಪಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಕ್ತುಮಿತಿ ।
ದಿವ್ಯತ್ವಂ ಅಪ್ರಾಕೃತತ್ವಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಅನ್ವಯಂ ಅನ್ವಾಚಷ್ಟೇ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ವಿಭೂತೀಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯಾಭಿರಿತಿ ।
ಯದ್ದ್ವಾರಾ ಲೋಕಾನ್ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ವರ್ತಸೇ ತಾಃ ವಿಭೂತೀಃ ಅಶೇಷೇಣ ವಕ್ತುಂ ಅರ್ಹಸಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೬ ॥
ಕಿಮರ್ಥಂ ವಿಭೂತೀಃ ಶ್ರೋತುಂ ಇಚ್ಛಸಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಧ್ಯಾನಸೌಕರ್ಯಪ್ರಕಾರಪ್ರಶ್ನೇನ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯೋಗಃ ನಾಮ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ತತ್ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ಯೋಗೋ ಹೇ ಯೋಗಿನ್ , ಅಹಂ ಸ್ಥವಿಷ್ಟಮಾತಿಃ ತ್ವಾಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸತತಂ ಅನುಸಂದಧಾನಃ ವಿಶುದ್ಧಬುದ್ಧಿರ್ಭೂತ್ವಾ ನಿರೂಪಾಧಿಕಂ ತ್ವಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾಂ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ಕೇಷು ಕೇಷು ಇತಿ ।
ಚೇತನಾಚೇತನಭೇದಾತ್ ಉಪಾಧಿಬಹುತ್ವಾಚ್ಚ ಬಹುವಚನಮ್
॥ ೧೭ ॥
ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಶನಂ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ವಿಸ್ತರೇಣೇತಿ ।
ಅರ್ದತೇಃ ಗತಿಕರ್ಮಣಃ ಜನಾರ್ದನೇತಿ ರೂಪಮ್ , ತತ್ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಅಸುರಾಣಾಮ್ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಅಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ನನು ಪೂರ್ವಮೇವ ಸಪ್ತಮೇ ನವಮೇ ಚ ವಿಭೂತಿಃ ಐಶ್ವರ್ಯಂಚ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಮ್ , ತತ್ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರೋತುಂ ಇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ -
ಭೂಯ ಇತಿ ।
ಅಮೃತಮ್ - ಅಮೃತಪ್ರಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೮ ॥
ಪ್ರಷ್ಟಾರಂ ವಿಸ್ರಂಭಯಿತುಂ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೀ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಹಂತ ಇತಿ ಅನುಮತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಚ್ಛಿನಂ ಕಾಲಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಇದಾನೀಮ್ ಇತಿ ।
ದಿವಿ ಭವತ್ವಮ್ - ಅಪ್ರಾಕೃತತ್ವಂ - ಅಸ್ಮದಗೋಚರತ್ವಮ್ ।
ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಂ ದ್ಯೋತಯತಿ -
ಯಾಸ್ತಾ ಇತಿ ।
ಸರ್ವವಿಭೂತೀನಾಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಕ್ತಮ್ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಅನವಶೇಷತಃ ವಿಭೂತಯಃ ನ ಉಚ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಹ -
ಅಶೇಷತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ ಯತಃ ಇತಿ
॥ ೧೯ ॥
ವಿಭೂತಿಪ್ರದರ್ಶನೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸತಿ ಆದಾವೇವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶ್ರೋತುಃ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಮನಸ್ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ ಯತತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಮಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ಪರಸ್ಯ ರೂಪಂ ಪಶ್ಚಾತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಶ್ರೋತುಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಏವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಾವದಿತಿ ।
ಆಶೇರತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಇತಿ ಆಶಯಃ - ಹೃದಯಮ್ , ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಅಂತಃಸ್ಥಿತೋ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸಃ ಅಹಮೇವ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಇತಿ ।
ಯಸ್ತು ಮಂದೋ ಮಧ್ಯಮೋ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಧ್ಯಾತುಂ ನಾಲಮ್ , ತಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ತದಶಕ್ತೇನೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಪರಸ್ಯ ನ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ ಅನ್ಯದೇವ ಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿತ್ ತತ್ರ ತತ್ರ ಧ್ಯೇಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವೇನ ಚ ಪರಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ ಅತ್ರ ಈಪ್ಸಿತಮ್ , ನಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕಾರಣಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಧ್ಯೇಯತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೦ ॥
ಉಕ್ತಧ್ಯಾನಾಶಕ್ತೇಭ್ಯೋ ವಕ್ತವ್ಯಂ ವಿಭೂತಿಯೋಗಮ್ ಉಪದಿಶತಿ -
ಏವಂಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಪರಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ । ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಆದಿತ್ಯಾನಾಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೧ ॥
ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮುದಾಯಾನಾಮ್ ಋಗಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸಾಮವೇದೋಽಸ್ಮಿ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಾಂತರಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ವೇದಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಂಘಾತೇ ಜೀವಧಿಷ್ಠಿತೇ ಯಾವತ್ ಪಂಚತ್ವಂ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪಿನೀ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಿಕಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೨೨ ॥
ಪುರೋಹಿತೇಷು ಬೃಹಸ್ಪತೇಃ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸ ಹೀತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಏಕಮ್ ಇತಿ । ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ತದಭಿಧಾನತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಜಪಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಂತರೇಭ್ಯೋ ಹಿಂಸಾದಿರಾಹಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಆಹ -
ಯಜ್ಞಾನಾಮಿತಿ ।
ಶಿಖರವತಾಮ್ - ಉಚ್ಛ್ರಿತಾನಾಂ ಪರ್ವತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ, ಮೇರುಃ ಅಹಂ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ, ಸ್ಥಿತಿಶೀಲಾನಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ಹಿಮವಾನ್ - ಪರ್ವತರಾಜೋಽಸ್ಮಿ, ಇತಿ ಅರ್ಥಭೇದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಹ -
ಸ್ಥಿತಿಮತಾಮಿತಿ
॥ ೨೫ ॥
“ ಸರ್ವವೃಕ್ಷಾಣಾಮ್ " ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ವನಸ್ಪತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ
॥ ೨೬, ೨೭ ॥
ಪ್ರಜನಯತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಜನಯಿತೇತಿ ।
ಸರ್ಪಾ ನಾಗಾಶ್ಚ ಜಾತಿಭೇದಾತ್ ಭಿದ್ಯಂತೇ
॥ ೨೮, ೨೯, ೩೦, ೩೧ ॥
ಅಹಮಾದಿಶ್ಚ ಇತಿ ಆದೌ ಉಕ್ತಮೇವ ಪುನಃ ಇಹ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಭೂತಾನಾಂ ಇತಿ ।
ಸರ್ಗಶಬ್ದೇನ ಸೃಜ್ಯಂತ ಇತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಿಕಾ ಗೃಹೀತಾ ।
ಪ್ರವದತಾಂ ಸಂಬಂಧೋ ವಾದಃ - ವೀತರಾಗಕಥಾ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾವಸಾನಾ । ಯದಾ ಪ್ರವದತಾಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಕಥಾಭೇದೋಪಾದಾನಂ ತದಾ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರವಕ್ತೃ ಇತಿ
॥ ೩೨ ॥
ಸರ್ವಹರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಭಾವಿಕಲ್ಯಾಣಾನಾಂ ಇತ್ಯುಕ್ತಮೇವಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಉತ್ಕರ್ಷೇತಿ ।
ಕೀರ್ತಿಃ - ಧಾರ್ಮಿಕತ್ವನಿಮಿತ್ತಾ ಖ್ಯಾತಿಃ । ಶ್ರೀಃ - ಲಕ್ಷ್ಮೀಃ, ಕಾಂತಿಃ - ಶೋಭಾ । ವಾಕ್ - ವಾಣೀ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಿಕಾ, ಸ್ಮೃತಿಃ - ಚಿರಾನುಭೂತಸ್ಮರಣಶಕ್ತಿಃ, ಮೇಧಾ - ಗ್ರಂಥಧಾರಣಶಕ್ತಿಃ, ಧೃತಿಃ - ಧೈರ್ಯಮ್ , ಕ್ಷಮಾ - ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ಅವಿಕೃತಚಿತ್ತತಾ - ಸ್ತ್ರೀಷು ಕೀರ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಉತ್ತಮತ್ವಂ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯಾಸಾಮಿತಿ
॥ ೩೪ ॥
ವೇದಾನಾಂ ಸಾಮವೇದೋಽಸ್ಮಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾವಾಂತರವಿಶೇಷಮಾಹ-
ಬೃಹದಿತಿ ।
ಛಂದಸಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಗಾಯತ್ರೀ ನಾಮ ಯಚ್ಛಂದಃ ತದಹಮ್ ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಛಂದಸಾಂ ಋಗ್ಭ್ಯಃ ಅತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವರೂಪಾಸಂಭಾವತ್ । ಇತ್ಯಾಶಹ್ಕ್ಯ, ಆಹ -
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿ ಇತಿ ।
ದ್ವಿಜಾತೇಃ ದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮಜನನೀತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾರ್ಗಶೀರ್ಷಃ - ಮೃಗಶೀರ್ಷೇಣ ಯುಕ್ತಾ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ಮಾರ್ಗಶೀರ್ಷಃ ಮಾಸಃ ಸೋಽಹಮ್ ಪಕ್ವಸಸ್ಯಾಢ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಸಾನಾಮಿತಿ ।
ವಸಂತಃ ರಮಣೀಯತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
॥ ೩೫ ॥
ದ್ಯೂತಂ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಸರ್ವಸ್ವಾಪಹಾರಕಾರಣಮ್ ಅನ್ಯಾಯಾಪದೇಶೇನ ಪರಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ ನಿಘ್ನತಾಮ್ , ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ವಾ ಸಂಪಾದಯತಾಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ಛಲಸ್ಯೇತಿ ।
ತೇಜಃ ಅಪ್ರತಿಹತಾಜ್ಞಾ, ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಜಯಃ, ವ್ಯವಸಾಯಃ ಫಲಹೇತುಃ ಉದ್ಯಮಃ, ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿ ಸತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವಮ್
॥ ೩೬ ॥
ಉಶನಾ - ಶುಕ್ರಃ, ಕವಿಶಬ್ದೋೇಽತ್ರ ಯೋಗಿಕಃ ನ ರೂಢಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತ್
॥ ೩೭ ॥
ಅದಾಂತಾನ್ ಉತ್ಪಥಾನ್ ಪಥಿ ಪ್ರವರ್ತಯತಾಂ ದಂಡಃ ಅಹಂ ಉತ್ಪಥಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನೀತಿಃ ನ್ಯಾಯಃ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜಯೋಪಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಃ । ಮೌನಂ ವಾಚಂ ಯಮತ್ವಮ್ ಉತ್ತಮಾ ವಾ ಚತುರ್ಥಾಶ್ರಮವೃತ್ತಿಃ । ಶ್ರವಣಾದಿದ್ವಾರಾ ಪರಿಪಕ್ವಸಮಾಧಿಜನ್ಯಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಮ್
॥ ೩೮ ॥
ಜಾಡ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಬೀಜಮ್ । ಕಿಮಿತಿ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ವಾ ತ್ವದತಿರೇಕೇಣ ನ ಭವತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಮಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ -
ಶೂನ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅಪಕರ್ಷಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಯೈವ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಇತಿ ಅತಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ
॥ ೩೯ ॥
ದಿವ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂತೀನಾಂ ಪರಿಮಿತತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನ ಹಿ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಭೂತೇಃ ವಿಸ್ತರೋ ದರ್ಶಿತಃ ತತ್ರಾಹ-
ಏಷ ತ್ವಿತಿ
॥ ೪೦ ॥
ಅನುಕ್ತ ಅಪಿ ಪರಸ್ಯ ವಿಭೂತೀಃ ಸಂಗ್ರಹೀತುಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ -
ಯದ್ಯದಿತಿ ।
ವಸ್ತು - ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ, ಶ್ರೀಮತ್ - ಸಮೃದ್ಧಿಮದ್ವಾ ಕಾಂತಿಮದ್ವಾ ಸಪ್ರಾಣಂ ಬಲವದೂರ್ಜಿತಂ ತದಾಹ -
ಉತ್ಸಾಹೇತಿ ।
ಸಂಭವತಿ ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ಸಂಭವಃ ತೇಜಸಃ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಈಶ್ವರಶಕ್ತೇರ್ವಾ ಅಂಶಃ ತೇಜೋಂಶಃ ಸಂಭವಃ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ತೇಜೋಂಶ ಸಂಭವಾತ್ । ತದಾಹ -
ತೇಜಸ ಇತಿ
॥ ೪೧ ॥
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸುಗಮತ್ವಾಯ ಅವಯವಶಃ ವಿಭೂತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಭಕ್ತಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ತಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಅಥವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬಹುಧಾ ವಿಸ್ತೀರ್ಣೇನ ಏತೇನ ಸಂಜ್ಞಾತೇನ ಸಾವಶೇಷೇಣ ತವ ಶಕ್ತಸ್ಯ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಹುನೇತಿ ।
ನ ಹಿ ವಿಭೂತಿಷು ಉಕ್ತಾಸು ಜ್ಞಾತಾಸು ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಾಸಾಂಚಿದೇವ ವಿಭೂತೀನಾಂ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನೋಪದೇಶೇನ ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರೇಣ ಸರ್ವೋಽರ್ಥೋ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಹ -
ಅಶೇಷತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷತಃ ಸ್ತಂಭನಂ ವಿಧರಣಂ ಸರ್ವಭೂತಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನಶಕ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕೇನ ಏಕೇನ ಪಾದೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ ವಿಧೃತ್ಯ ಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಮಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತದನೇನ ಭಗವತಃ ನಾನಾವಿಧಾಃ ವಿಭೂತೀಃ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ಉಪದಿಶ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕಂ ಧ್ಯೇ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ “ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ“ ಇತಿ ಪ್ರಪಂಚಾಧಿಕಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ತತ್ತ್ವಂ ಉಪದಿಶತಾ ಪರಿಪೂರ್ಣಸಚ್ಚಿದಾನಂದೈಕತಾನಃ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ
॥ ೪೨ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ದಶಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ತೇನ ತೇನ ಆತ್ಮನಾ ಭಗವದನುಸಂಧಾನಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತಾಃ ವಿಭೂತೀಃ ಅನುವದತಿ-
ಭಗವತ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಚ ಚಿದ್ರೂಪಂ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇತ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಮ್ ಐಶ್ವರಂ ರೂಪಮ್ ಅಶೇಷಜಗದಾತ್ಮಕಂ ವಿಶ್ವರೂಪಾಖ್ಯಮ್ ಅಧಿಕೃತ್ಯ, ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯನ್ ಅನಂತರಪ್ರಶ್ನೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಪತಿ-
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಯದೇತತ್ ಅಶೇಷಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕಮ್ ಅಖಿಲಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯವದ್ರೂಪಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ತದಿದಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಯಿಯಾಚಿಷಃ ಆದೌ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಶ್ರುತ್ವಾ ಇತಿ ।
ಮಯಿ ಕರುಣಾಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಉಪಕಾರಃ - ಅನುಗ್ರಹಃ । ತದರ್ಥಮ್ ಇತಿ ವಚಸೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಅಶೋಚ್ಯಾನ್ ಇತ್ಯಾದಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಮ್ । ಮೋಹಸ್ಯಾಯಮಿತಿ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅವಿವೇಕಬುದ್ಧಿಃ - ಅಜ್ಞಾನವಿಪರ್ಯಾಸಾತ್ಮಿಕಾ
॥ ೧ ॥
ಸಪ್ತಮಾದಾರಭ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಪಿ ಭಗವದುಕ್ತಂ ವಚಃ ಮಯಾ ಶ್ರುತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತ್ವತ್ತಃ ಭೂತಾನಾಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ, ತ್ವತ್ತಃ ಶ್ರುತೌ ಇತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಮಹಾತ್ಮನಃ ತವ ಭಾವಃ - ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ವಾ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿರೂಪಂ ಶ್ರುತಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಣಮ್ಯ ಅನುವೃತ್ತಿಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮ್ , ಅಪಿ ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್
॥ ೨ ॥
ತ್ವದುಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ವಿಶ್ವಾಸಾಭಾವಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ದಿದೃಕ್ಷಾ । ಕಿಂತು ಕೃತಾರ್ಥೀಬುಭೂಷಯಾ ಇತ್ಯಾಹ-
ಏವಮೇತದಿತಿ ।
ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸೋಪಾಧಿಕೇನ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಮಮ ಆಪ್ತತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಮದ್ವಾಕ್ಯಂ ತೇ ಮಾನಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಮದುಕ್ತ ದಿದೃಕ್ಷತೇ ಕೃತಾರ್ಥೀಬುಭೂಷಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಮತ್ವಾ ಆಹ-
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಚತುರ್ಭುಜಾದಿರೂಪನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ-
ಏೇಶ್ವರಮಿತಿ ।
ತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಜ್ಞಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೩ ॥
ದ್ರಷ್ಟುಂ ಅಯೋಗ್ಯೇ ಕುತೋ ದಿದೃಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಮನ್ಯಸೇ ಇತಿ ।
ಪ್ರಭವತಿ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಪ್ರವೇಶಪ್ರಶಾಸನೇಭ್ಯಃ ಇತಿ ಪ್ರಭುಃ ।
ಲಕ್ಷಣಯಾ ಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ-
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ತತಃ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೪ ॥
ಅರ್ಜುನಂ ಅತಿಭಕ್ತಂ ಸಖಾಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಪ್ರತಿಶ್ರವಣೇನ ಆಶ್ವಾಸಯಿತುಮಾಹ-
ಏವಮಿತಿ
॥ ೫ ॥
ದಿವ್ಯಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಾನ್ಯೇವ ಲೇಶತಃ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ-
ಪಶ್ಯಾದಿತ್ಯಾನ್ ಇತಿ ।
ತಾನ್ ಮರುತಃ ತಥಾ ಪಶ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಾನಾವಿಧಾನಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ-
ಬಹೂನಿ ಇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಾಣಿ - ಪೂರ್ವ ಅದೃಷ್ಟಾನಿ । ನಾನಾವರ್ಣಾಕೃತೀನಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ವ್ಯನಕ್ತಿ-
ಆಶ್ಚರ್ಯಾಣಿ ಇತಿ
॥ ೬ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಆದಿತ್ಯವಸ್ವಾದ್ಯೇವ ಮದ್ರೂಪಂ ತ್ವಯಾ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಕಿಂತು ಸಮಸ್ತಂ ಜಗದಪಿ ಮದ್ದೇಹಸ್ಥಂ ದ್ರ್ಷ್ಟುಂ ಇಚ್ಛಸಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಪ್ತಮೀದ್ವಯಂ ಮಿಥಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸಮಾಸಾಂತರ್ಗತಾಪಿ ಸಪ್ತಮೀ -ತತ್ರೈವಾನ್ವಿತಾ ।ಯದಿ ಇಚ್ಛಸಿ ತರ್ಹಿ ಇಹೈವ ಪಶ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೭ ॥
ಮನ್ಯಸೇ ಯದಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಅನುವದತಿ-
ಕಿಂತು ಇತಿ ।
ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮಾಂ ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಶಕ್ನೋಷಿ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಇತ್ಯಾಹ-
ನ ತು ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತ್ವಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ನುಯಾಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಯೇನೇತಿ ।
ದಿವ್ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯೋಗಶಕ್ತ್ಯನಿಶಯದರ್ಶನೇ ವಿನಿಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ತೇನೇತಿ
॥ ೮ ॥
ಇಮಂ ವೃತ್ತಾಂತಂ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಾಯ ಸಂಜಯೋ ನಿವೇದಿತವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಸಂಜಯ ಇತಿ ।
ಮದೀಯಂ ವಿಶ್ವರೂಪಾಖ್ಯಂ ರೂಪಂ ನ ಪ್ರಾಕೃತೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ ನಿರೀಕ್ಷಿತುಂ ಕ್ಷಮಮ್ । ಕಿಂತು ದಿವ್ಯೇನ ಇತ್ಯಾದಿ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರಃ । ಅನಂತರಂ - ದಿವ್ಯಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರದಾನಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಹರತಿ ಅವಿದ್ಯಾಂ ಸಕಾರ್ಯಾಂ ಇತಿ ಹರಿಃ ।
ಯತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಮಾಯೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪರಮಮ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ರೂಪಮ್ ತತ್ ದರ್ಶಯಾಂಬಭೂವ ಇತ್ಯಾಹ-
ಪರಮಮ್ ಇತಿ
॥ ೯ ॥
ತದೇವ ರೂಪಂ ವಿಶಿನಾಷ್ಟಿ-
ಅನೇಕೇತಿ ।
ದಿವ್ಯಾನಿ ಆಭರಣಾದೀನಿ - ಹಾರಕೇಯೂರಾದೀನಿ ಭೂಷಣಾನಿ, ಉದ್ಯತಾನಿ - ಉಚ್ಛ್ರಿತಾನಿ
॥ ೧೦ ॥
ಉಕ್ತರೂಪವಂತಂ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
“ಅರ್ಜುನ ಇತಿ“ ಅಧ್ಯಾಹಾರೇಽಪಿ ಪದಸಂಘಟನಾಸಂಭವಾತ್
॥ ೧೧ ॥
ನನು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಭಗವತೋ ರೂಪಸ್ಯ ದೀಪ್ತಿಃ ಅಸ್ತಿ ? ನ ವಾ ? ನ ಚೇತ್ ಕಾಷ್ಠಾದಿಸಾಮ್ಯಮ್ ; ಯದಿ ಅಸ್ತಿ, ಕೀದೃಶೀ ಸಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಯಾ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಾ ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ಭಾಸಃ ಸದೃಶೀ ಸಾ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಸಂಭಾವಿತಾಭ್ಯುಪಗಮಾರ್ಥೋ ಯದಿಶಬ್ದಃ । ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ಸಾ ಕಥಂಚಿತ್ ಸದೃಶೀ ಸಂಭವತಿ, ನ ತು ಭವತ್ಯೇವ, ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಆಹ-
ಯದಿ ವೇತಿ
॥ ೧೨ ॥
ನ ಕೇವಲಮ್ ಉಕ್ತಮೇವ ಅರ್ಜುನೋ ದೃಷ್ಟವಾನ್ ; ಕಿಂತು, ತತ್ರೈವ - ವಿಶ್ವರೂಪೇ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಅವಸ್ಥಿತಮ್ ಅನುಭೂತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದಾ - ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯ ಭಗವದ್ರೂಪಸ್ಯ ದರ್ಶನದಶಾಯಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೩ ॥
ವಿಶ್ವರೂಪಧರಸ್ಯ ಭಗವತಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಏಕೋಭೂತಜಗತಶ್ಚ ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ದರ್ಶನಾನಂತರಂ ಕಿಮ್ ಅಕರೋತ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಆಹ-
ತತ ಇತಿ ।
ಆಶ್ಚರ್ಯಬುದ್ಧಿರ್ವಿಸ್ಮಯಃ, ರೋಮ್ಣಾಂ ಹೃಷ್ಟತ್ವಂ ಪುಲಕಿತತ್ತ್ವಂ, ಪ್ರಕರ್ಷೋ ಭಕ್ತಿಶ್ರದ್ಧಯೋರತಿಶಯಃ
॥ ೧೪ ॥
ಕಥಂ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಅರ್ಜುನೋ ಭಾಷಿತವಾನ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ-
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಶ್ನಮ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ ಅವತಾರಯತಿ-
ಯತ್ ತ್ವಯೇತಿ ।
ಭೂತವಿಶೇಷಸಂಘೇಷು ದೇವಾನಾಮ್ ಅಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಪೃಥಕ್ ಕರಣಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವದೇವತಾತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ತೇಭ್ಯೋ ಭೇದಕಥನಂ ತದುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಋಷೀಣಾಮ್ ಉರಗಾಣಾಂ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್ । ದಿವ್ಯಾನ್ ಇತಿ ಉಭಯೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಣಮ್
॥ ೧೫ ॥
ಯತ್ರ ಭಗವದ್ದೇಹೇ ಸರ್ವಮ್ ಇದಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ-
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಮೂಲಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ನಾಂತಂ ನ ಮಧ್ಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಂಧಂ ಸೂಚಯತಿ-
ನಾಂತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಇತಿ
॥ ೧೬ ॥
ವಿಶ್ವರೂಪವಂತಂ ಭಗವಂತಮ್ ಏವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ-
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ದುರ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ - ಇತಿ ಅಧಿಕಾರಿಭೇದಾನ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ । ಪುರತೋ ವಾ ಪೃಷ್ಠತೋ ವಾ ಪಾರ್ಶ್ವತೋ ವಾ ನ ಅಸ್ಯ ದರ್ಶನಮ್ , ಕಿಂತು ಸರ್ವತ್ರ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಸಮಂತತ ಇತಿ ।
ದೀಪ್ತಿಮತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ-
ದೀಪ್ತೇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಸಪ್ರಪಂಚೇ ಭಗವದ್ರೂಪೇ ಪ್ರಕೃತೇ, ಪ್ರಕರಣವಿರುದ್ಧಂ ತ್ವಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ನಿರುಪಾಧಿಕವಚನಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಇತ ಏವೇತಿ ।
ಯೋಗಶಕ್ತಿಃ - ಐಶ್ವರ್ಯಾತಿಶಯಃ । ನ ಕ್ಷರತಿ ಇತಿ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಪಂಚಾಯತನಸ್ಯೈವ ತತೋ ನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ತ್ವಮಸ್ಯ ಇತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ , ತವೈವ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ನಾಶಿತ್ವೇನ ಹೇಯತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ - ವೇದಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮ್ । ‘ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾಯ ಸಂಭವಾಮಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೮) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಗೋಪ್ತಾ - ರಕ್ಷಿತಾ
॥ ೧೮ ॥
ಭಗವತೋ ವಿಶ್ವರೂಪಾಖ್ಯಂ ರೂಪಮೇವ ಪುನರ್ವಿವೃಣೋತಿ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಹುತಮ್ ಅಶ್ನಾತಿ ಇತಿ ಹುತಾಶಃ - ವಹ್ನಿಃ
॥ ೧೯ ॥
ಪ್ರಕೃತಭಗವದ್ರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ-
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋರಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಭಯಂಕರತ್ವಮ್ ಆಚಷ್ಟೇ -
ದೃಷ್ಟ್ವೇತಿ
॥ ೨೦ ॥
ಅಮೀ ಹೀತ್ಯಾದಿಸಮನಂತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ-
ಅಥೇತಿ ।
ತಂ ಭಗವಂತಂ ಪಾಂಡವಜಯಮ್ ಐಕಾಂತಿಕಂ ದರ್ಶಯಂತಂ ಪಶ್ಯನ್ ಅರ್ಜುನೋ ಬ್ರವೀತಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ತಂ ಪಶ್ಯನ್ ಇತಿ ।
ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚನಾರ್ಥಮ್ ಅನಂತರಗ್ರಂಥಜಾತಮ್ , ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಸುರಸಂಘಾಃ ಇತಿ ಪದಂಛಿತ್ವಾ ಭೂಭಾರಭೂತಾ ದುರ್ಯೋಧನಾದಯಃ ತ್ವಾಂ ವಿಶಂತಿ ಇತ್ಯಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಉಭಯೋರಪಿ ಸೇನಯೋಃ ಅವಸ್ಥಿತೇಷು ಯೋದ್ಧುಕಾಮೇಷು ಅವಾಂತರವಿಶೇಷಮ್ ಆಹ-
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಮರಭೂಮೌ ಸಮಾಗತಾನಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಕಾಮಾನಾಂ ನಾರದಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಿಶ್ವವಿನಾಶಮ್ ಆಶಂಕಮಾನಾನಾಂ ತಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷತಾಂ ಸ್ತುತಿಪದೇಷು ಭಗವದ್ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಯುದ್ಧೇ ಇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭಗವದ್ರೂಪಸ್ಯ ವಿಸ್ಮಯಕರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತೇ ಏವ - ಉಕ್ತಾಃ ರುದ್ರಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ವಿಸ್ಮಯಮ್ ಆಪನ್ನಾಃ ತ್ವಾಂ ಪಶ್ಯಂತಿ - ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೨೨ ॥
ಲೋಕತ್ರಯಂ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಮ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈದೃಶಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ತೇ ರೂಪಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ - ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಭಯೇನ ಲೌಕಿಕವತ್ ಅಹಮಪಿ ವ್ಯಥಿತಃ - ವ್ಯಥಾಮ್ ಪೀಡಾಮ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಚಲನಮ್ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸ್ಮಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ತಥೇತಿ
॥ ೨೩ ॥
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ವಿಶ್ವರೂಪದರ್ಶನೇೇನ ವ್ಯಥಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ
॥ ೨೪ ॥
ದೃಶ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಭಗವದ್ದೇಹೇ, ಪರಿತೋಷಾದ್ಯಭಾವೇ ಕಾರಣಾಂತರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಆಹ-
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟ್ವೈವ - ಇತಿ ಏವಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಇತಿ ಏವಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ
॥ ೨೫ ॥
ಅಸ್ಮಾಕಂ ಜಯಂ ಪರೇಷಾಂ ಪರಾಜಯಂ ಚ (ದಿದೃಕ್ಷಂತಂ) ದಿದೃಕ್ಷುಂ ತ್ವಾಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಇತ್ಯಾಹ-
ಯೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ-
ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ದುರ್ಯೋದನಾದೀನಾಮೇವ ಪರಾಜಯಃ, ಕಿಂ ತು ಭೀಷ್ಮಾದೀನಾಮಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಕಿಂ ಚೇತಿ
॥ ೨೬ ॥
ಭಗವದ್ರೂಪಸ್ಯ ಉಗ್ರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕೇಚಿತ್ - ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೨೭ ॥
ಉಭಯೋರಪಿ ಸೇನಯೋಃ ಅವಸ್ಥಿತಾನಾಂ ರಾಜ್ಞಾಂ ಭಗವನ್ಮುಖಪ್ರವೇಶಂ ನಿದರ್ಶನೇನ ವಿಶದಯತಿ-
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೮ ॥
ಪ್ರವೇಶಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತತ್ಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷಂಚ ಉದಾಹರಣಾಂತರೇಣ ಸ್ಫೋಟಯತಿ-
ತೇ ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೯ ॥
ಯೋದ್ಧುಕಾಮಾನಾಂ ರಾಜ್ಞಾಂ ಭಗವನ್ಮುಖಪ್ರವೇಶಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತಸ್ಯಾಂ ದಶಾಯಾಂ ಭಗವತಃ, ತದ್ಭಾಸಾಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ-
ತ್ವಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಭಗವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯ, ತದೀಯಭಾಸಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ-
ಕಿಂಚೇತಿ
॥ ೩೦ ॥
ಭಗವದ್ರೂಪಸ್ಯ ಅರ್ಜುನೇನ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಪದೇಶಂ ಶುಶ್ರೂಷಮಾಣೇನ ಉಪದೇಶಕರ್ತುಃ ಪ್ರಹ್ವೀಭವನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ-
ನಮೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರೌರ್ಯತ್ಯಾಗಮ್ ಅರ್ಥಯತೇ -
ಪ್ರಸಾದಮಿತಿ ।
ತ್ವಮೇವ ಮಾಂ ಜಾನೀಷೇ, ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಇತ್ಥಮ್ ಇದಾನೀಮ್ ಅರ್ಥಯಸೇ ? ಮದೀಯಾಂ ಚೇಷ್ಟಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಥೈವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸ್ವ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ನ ಹೀತಿ
॥ ೩೧ ॥
ಸ್ವಯಂ ಯದರ್ಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ಸರ್ವಂ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಶ್ರೀ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಕಾಲಃ - ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯುಪಹಿತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ವರ್ತಮಾನಯುದ್ಧೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಂ ಕಾಲಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ - ಲೋಕಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ತ್ವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಅಸೌ ಅರ್ಥವತೀ, ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಣಾಂ ಭೀಷ್ಮಾದೀನಾಂ ಮತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಸಂಹರ್ತುಮ್ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಋತೇಽಪೀತಿ
॥ ೩೨ ॥
ತವ ಅೌದಾಸೀನ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಕೂಲಾನೀಕಸ್ಥಾಃ ಮತ್ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಾದೇವ ನ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ಇತ್ಯೇವಂ ಯಸ್ಮಾನ್ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವದೌದಾಸೀನ್ಯಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತಿಷ್ಠ - ಯುದ್ಧಾಯ ಉನ್ಮುಖೀ ಭವ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಶೋಲಾಭಮ್ ಅಭಿನಯತಿ-
ಭೀಷ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಂ ತೇನ ಅಪುಮರ್ಥೇನ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಪುಣ್ಯೈರಿತಿ ।
ರಾಜ್ಯಭೋೇಗೇ ಅಪೇಕ್ಷಿತೇ, ಕಿಮ್ ಅನಪೇಕ್ಷಿತೇನ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಜಿತ್ವೇತಿ ।
ಭೀಷ್ಮಾದಿಷು ಅತಿರಥೇಷು ಸತ್ಸು, ಕುತೋ ಜಯಾಶಂಕಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಮಯೈವೈತೇ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಮೃತಮಾರಣಾರ್ಥಂ ನ ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಆಹ-
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಸವ್ಯಸಾಚೀಪದಂ ವಿಭಜತೇ-
ವಾಮೇನೇತಿ
॥ ೩೩ ॥
‘ಮಯಾ ಏವ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಮ್ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ-
ದ್ರೋಣಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಕತಿಚಿದೇವ ಅತ್ರ ದ್ರೋಣಾದಯೋ ಗಣ್ಯಂತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ದ್ರೋಣಾದಿಷು ಕುತಃ ಶಂಕಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದ್ವಯೋಃ ಶಂಕಾನಿಮಿತ್ತಮ್ ಆಹ-
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಯದ್ರಥೇಽಪಿ ಶಂಕಾನಿಮಿತ್ತಮ್ ಆಹ-
ತಥೇತಿ ।
ದಿವ್ಯಾಸ್ತ್ರಸಂಪನ್ನಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಶಂಕಾಯಾಂ ಕಾರಣಾಂತರಮ್ ಆಹ-
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ಣೇಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಥಯತಿ-
ಕರ್ಣೇಽಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವದೇವ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ವಾಸವೇತಿ ।
ಸಾ ಖಲು ಅಮೋಘಾ ಪುರುಷಮ್ ಏಕಮ್ ಅತ್ಯಂತಸಮರ್ಥಂ ಘಾತಯಿತ್ವೈವ ನಿವರ್ತತೇ । ಜನ್ಮನಾಪಿ ತಸ್ಯ ಶಂಕನೀಯತ್ವಮ್ ಆಹ-
ಸೂರ್ಯೇತಿ ।
ಕುಂತೀ ಹಿ ಕನ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಪ್ರಭಾವಂ ಜ್ಞಾತುಮ್ ಆದಿತ್ಯಮ್ ಆಜುಹಾವ । ತತಃ ತಸ್ಯಾಮೇವ ಅವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ಅಯಮ್ ಉದ್ - ಬಭೂವ, ತದಾಹ-
ಕಾನೀನ ಇತಿ ।
ಏತದೇವ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕರ್ಣಗ್ರಹಣಮ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಷು ಅನ್ಯುೇಷು ಚ ನ ತ್ವಯಾ ಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಮಯೇತಿ
॥ ೩೪ ॥
ಪರಾಜಯಭಯಾತ್ ಕರಿಷ್ಯತಿ ಸಂಧಿಮ್ , ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಜಯೋ ರಾಜ್ಞೇ ವೃತ್ತಾಂತಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಸಂಜಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಚನಮ್ - ಕಾಲೋಽಸ್ಮಿ, ಇತ್ಯಾದಿ ।
ವಿಶ್ವರೂಪದರ್ಶನದಶಾಯಾಮ್ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವತಾ ಸಂವಾದವಚನಂ ಕಿಮಿತಿ ಸಂಜಯೋ ರಾಜ್ಞೇ ವ್ಯಜಿಜ್ಞಪತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ತದುಕ್ತೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ-
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತಮೇವ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿಶದಯತಿ-
ಕಥಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂಜಯವಚನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ, ಕಿಮಿತಿ ರಾಜಾ ಸಂಧಿಂ ನ ಕಾರಯಾಮಾಸ ? ಇತಿ ಆಹ-
ತದಪೀತಿ
॥ ೩೫ ॥
ಕಿಂ ತತ್ ಅರ್ಜುನೋ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಸಗದ್ಗದಂ ವಚನಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ? ಇತಿ, ತದಾಹ-
ಅರ್ಜುನ ಇತಿ ।
ವಿಷಯವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ಏವ ವ್ಯನಕ್ತಿ-
ಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ಭಗವತೋ ಹರ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ತವ ಪ್ರಕೀರ್ತ್ಯಾ ಹರ್ಷವತ್ ಅನುರಾಗಂ ಚ ಗಚ್ಛತಿ ಜಗತ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ತಥೇತಿ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ಅನುರಾಗಗಮನಮ್ ।
ರಕ್ಷಃಸು ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತೇಷು ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೇಷು, ಕುತೋ ಜಗತೋ ಭವತಿ ಹರ್ಷಾನುರಾಗೌ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜಗತೋ ಭಗವತಿ ಹರ್ಷಾದಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಸರ್ವ ಇತಿ
॥ ೩೬ ॥
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ-
ಭಗವತ ಇತಿ ।
ಮಹಾತ್ಮತ್ವಮ್ - ಅಕ್ಷುದ್ರಚೇತಸ್ತ್ವಮ್ । ಗುರುತರತ್ವಾತ್ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಆಹ-
ಗುರುತರಾಯೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಮಹಾತ್ಮತ್ವಾದಿಹೇತೂನಾಂಂ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಫಲಮ್ ಆಹ-
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಾಣಿ ಸೂಚಯತಿ-
ಹೇ ಅನಂತೇತಿ ।
ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ, ಸರ್ವದೇವನಿಯಂತೃತ್ವಂ, ಸರ್ವಜಗದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ ತವ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ತ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮ್ ಆಹ-
ಯದಿತಿ ।
ಕಥಮ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ಸದಸದ್ರೂಪತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ತೇ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಸತೋಽಸತಶ್ಚ ಅಕ್ಷರಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಾಧಿತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ-
ಯದ್ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ತತ್ಪರಂ ಯದಿತ್ಯೇತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅನಂತತ್ವಾದಿನಾ ಭಗವತೋ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್
॥ ೩೭ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿನಾಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಅಸ್ತಿ, ಇತಿ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ-
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಜಗತಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಪುರುಷೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ-
ಪುರಾಣ ಇತಿ ।
ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಮೇವ, ಇತಿ ತಟಸ್ಥೇಶ್ವರವಾದಿನಃ । ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತಮ್-
ತ್ವಮೇವೇತಿ ।
ಮಹಾಪ್ರಲಯಾದೌ ಇತಿ ಆದಿಪದಮ್ ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಾರ್ಥಮ್ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಉಭಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ಸಾಧಯತಿ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ವೇದ್ಯವೇದಿತೃಭಾವೇನ ಅದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಮುಕ್ತ್ಯಾಲಂಬನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮ್ ಆಶಂಕಿತ್ವಾ ಉಕ್ತಮ್-
ಪರಂ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ ಪರಮಂ ಪದಂ, ತದಪಿ ಚ ತ್ವಮೇವ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ ಆಹ-
ತ್ವಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ಭೇದಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ, ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಮೈವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಅನಂತೇತಿ
॥ ೩೮ ॥
ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ-
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಕಶ್ಯಪಾದಿಃ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ವಿರಡ್ದಕ್ಷಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಪಿತಾಮಹಃ - ಬ್ರಹ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ಪಿತಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ಚ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।
ಸರ್ವದೇವತಾಃ ತ್ವಮೇವ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ-
ನಮ ಇತಿ ।
ಸಹಸ್ರಕೃತ್ವಃ ಇತಿ ಕೃತ್ವಸುಚೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ-
ಬಹುಶ ಇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ-
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಭಕ್ತ್ಯೋಃ ಅತಿಶಯಾತ್ ಕೃತೇಽಪಿ ನಮಸ್ಕಾರೇ ಪರಿತೋಷಾಭಾವೋ ಬುದ್ಧೇಃ - ಆತ್ಮನೋ ಅಲಂಪ್ರತ್ಯಯರಾಹಿತ್ಯಂ, ತದ್ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೩೯ ॥
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಭಗವಂತಂ ಸ್ತುತ್ಯಾ ನಮಸ್ಕುರ್ವನ್ ಅಭಿಮುಖೀಕರೋತಿ-
ತಥೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಸವಿತಾ ಉದೇತಿ, ಸಾ ಪೂರ್ವಾ ದಿಕ್ ಉಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ ಸರ್ವಂ ತ್ವಮೇವ । ತಸ್ಮೈ ತೇ - ತುಭ್ಯಂ ನಮೋ ಅಸ್ತು, ಇತ್ಯಾಹ-
ನಮ ಇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ।
ಪಶ್ಚಾದಪಿ ಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಂ ತ್ವಮೇವ । ತಸ್ಮೈ ತೇ - ತುಭ್ಯಂ ನಮೋ ಅಸ್ತು ಇತ್ಯಾಹ-
ಅಥೇತಿ ।
ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಯಾವಂತ್ಯೋ ದಿಶಃ, ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಯತ್ ವರ್ತತೇ ತತ್ ಅಶೇಷಂ ತ್ವಮೇವ । ತಸ್ಮೈ ತುಭ್ಯಂ ಪ್ರಹ್ವೀಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಹ-
ನಮೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಫಲಿತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ-
ಹೇ ಸರ್ವೇತಿ ।
ವೀರ್ಯವಿಕ್ರಮಯೋಃ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ವೀರ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೀರ್ಯವತೋ ವಿಕ್ರಮಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಅರ್ಥಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ವೀರ್ಯವಾನಿತಿ ।
ಭಗವತಿ ಲೋಕತೋ ವಿಶೇಷಮ್ ಆಹ-
ತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ-
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ವಾರಯತಿ-
ತ್ವಯೇತಿ
॥ ೪೦ ॥
ಅಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮ್ ಅಪರಾಧಂ ಕ್ಷಮಾಪಯತಿ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ-
ವಿಶ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಇದಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ತವೇತಿ ।
ಪಾಠಾಂತರಸಂಭಾವನಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಹ-
ತವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಯದುಕ್ತವಾನ್ ಅಸ್ಮಿ, ತದ್ ಅಹಂ ಕ್ಷಾಮಯೇ ತ್ವಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೪೧ ॥
ಯತ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಕ್ಷಂತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವ ನ, ಕಿಂತು ಯತ್ ಪರಿಹಾಸಾರ್ಥಂ ಕ್ರೀಡಾದಿಷು ತ್ವಯಿ ತಿರಸ್ಕರಣಂ ಕೃತಮ್ , ತದಪಿ ಸೋಢವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿಹರಣಮ್ - ಕ್ರೀಡಾ, ವ್ಯಾಯಾಮೋವಾ । ಶಯನಮ್ - ತಲ್ಪಾದಿಕಮ್ । ಆಸನಮ್ - ಆಸ್ಥಾಯಿಕಾ, ಸಿಂಹಾಸನಾದೇಃ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಏತೇಷು ವಿಷಯಭೂತೇಷು, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏಕಶಬ್ದೋ ರಹಸಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ಏಕಾಕಿನಂ ಕಥಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಪರೋಕ್ಷಃ ಸನ್ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಪರೋಕ್ಷಂ ವಾ ತದಸತ್ಕರಣಂ - ಪರಿಭವನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ, ಯತ್ ಮಯಾ ತ್ವಮ್ ಅಸತ್ಕೃತೋಽಸಿ, ತತ್ ಸರ್ವಮಿತಿ ಯೋಜನಮ್ ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಆಹ-
ತಚ್ಛಬ್ದ ಇತಿ ।
ಕ್ಷಮಾ ಕಾರಯಿತವ್ಯಾ, ಇತ್ಯತ್ರ ಅಪರಿಮಿತತ್ವಂ ಹೇತುಮ್ ಆಹ-
ಅಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ
॥ ೪೨ ॥
ವಾಚನಿಕಂ ಮದೀಯಮ್ ಅಪರಾಧಜಾತಂ ತ್ವಯಾ ಕ್ಷಂತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಇದಾನೀಂ ಮದೀಯೋ ಯೋಽಪರಾಧೋ ನ ತ್ವಯಾ ಗೃಹೀತವ್ಯಃ, ಗೃಹೀತೋಽಪಿ ಸೋಢವ್ಯಃ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಗುಣಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಪೂಜಾರ್ಹತ್ವಮ್ । ಧರ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ಶಿಕ್ಷಯಿತೃತ್ವಾತ್ ಗುರುತ್ವಮ್ । ಗುರೂಣಾಮಪಿ - ಸೂತ್ರಾದೀನಾಂ ಗುರುತ್ವಾತ್ ಗರೀಯಸ್ತ್ವಮ್ । ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ-
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಾಂತರಂ ತುಲ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ನ ಹೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಭೇದೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ತದೈಕಮತ್ಯೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ , ನಾನಾಮತಿತ್ವೇ ಚ ಏಕಸ್ಯ ಸಿಸೃಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಜಿಹೀರ್ಷಾಸಂಭವಾತ್ ವ್ಯವಹಾರಲೋಪಾತ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಈಶ್ವರನಾನಾತ್ವಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭ್ಯಧಿಕಾಸತ್ವಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ದರ್ಶಯತಿ-
ತ್ವತ್ಸಮ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಅವತಾರ್ಯ, ವ್ಯಾಕರೋತಿ-
ಅಪ್ರತಿಮೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೪೩ ॥
ನಿರತಿಶಯಪ್ರಭಾವಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಅಪ್ರತಿಮೇತ್ಯಾದಿನಾ, ಪ್ರಸಾದಯೇ ಪ್ರಣಾಮಪೂರ್ವಕಂ ತ್ವಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಾದನಾನಂತರಂ ಭಗವತಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ-
ತ್ವಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಿಯ ಇವ ಪ್ರಿಯಾಯಾಃ, ಇತಿ ಇವಕಾರೋಽನುಷಜ್ಯತೇ । ‘ ಪ್ರಿಯಾಯಾರ್ಹಸಿ’ ಇತಿ ಛಾಂದಸಃ ಸಂಧಿಃ । ಕ್ಷಂತುಂ ಮದಪರಾಧಜಾತಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೪೪ ॥
ಹೇತೂಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶ್ವರೂಪೋಪಸಂಹಾರಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ-
ಅದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಹೃಷಿತಃ - ಹೃಷ್ಟಃ, ತುಷ್ಟಃ - ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಭಯೇನ - ತದ್ದೇತುವಿಕೃತದರ್ಶನೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
॥ ೪೫ ॥
ತದೇವ ದರ್ಶಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ಇತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಆಹ-
ಕಿರೀಟಿನಮಿತಿ ।
ಚಕ್ರಂ ಹಸ್ತೇ ಯಸ್ಯ, ತಮ್ - ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಆಹ-
ಚಕ್ರೇತಿ ।
ಮದೀಯೇಚ್ಛಾ ಫಲಪರ್ಯಂತಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ, ಇ್ತ್ಯಾಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ಭುಜತ್ವೇ ಕಥಂ ಸಹಸ್ರಬಾಹುತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ವಾರ್ತಮಾನಿಕೇನೇತಿ ।
ಸತಿ ವಿಶ್ವರೂಪೇ, ಕಥಂ ಪೂರ್ವರೂಪಭಾಕ್ತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ಉಪಸಂಹೃತ್ಯೇತಿ
॥ ೪೬ ॥
ಅರ್ಜುನೇನ ‘ಸ್ಥಾನೇ ಹೃಷೀಕೇಶ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೧-೩೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಸ್ಯ ಭಗವತೋ ವಚನಮ್ ಅವತಾರಯತಿ-
ಅರ್ಜುನಮಿತಿ ।
ಭಗವತ್ಪ್ರಸಾದೈಕೋಪಾಯಲಭ್ಯಂ ತದ್ದರ್ಶನಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಆಹ-
ಮಯೇತಿ
॥ ೪೭ ॥
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಂ ದರ್ಶನಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ವೇದಾಧ್ಯಯನಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನಗ್ರಹಣಂ ಪುನರುಕ್ತೇಃ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ನ ವೇದೇತಿ ।
ನ ಚ - ವೇದಾಧ್ಯಯನಗ್ರಹಣಾದೇವ ಯಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಗೃಹೀತಮ್ , ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಅರ್ಥಾವಬೋಧಾಂತತ್ವಾತ್ - ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಾಂತತಯಾ ವೃದ್ಧೈಃ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ಲೋಕಪೂರಣಾರ್ಥಮ್ ಅಸಂಹಿತಕರಣಮ್ । ತ್ವತ್ತೋಽನ್ಯೇನ, ಮದನುಗ್ರಹವಿಹೀನೇನ ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥ ೪೮ ॥
ವಿಶ್ವರೂಪದರ್ಶನಮ್ ಏವಂ ಸ್ತುತ್ವಾ, ಯದಿ ಅಸ್ಮಾತ್ ದೃಶ್ಯಮಾನಾತ್ ಬಿಭೇಷಿ, ತರ್ಹಿ ತದುಪಸಂಹರಾಮಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಮಾ ತೇ ವ್ಯಥೇತಿ ।
ಬಹುವಿಧಮ್ ಅನುಭೂತತ್ವಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಈದೃಕ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ । ತದೇವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇದಮಿತಿ
॥ ೪೯ ॥
ತದಿದಂ ವೃತ್ತಂ ರಾಜ್ಞೇ ಸೂತೋ ನಿವೇದಿತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಸಂಜಯ ಇತಿ ।
ತಥಾಭೂತಂ ವಚನಂ - “ ಮಯಾ ಪ್ರಸನ್ನೇನ “ ಇತ್ಯಾದಿ । ಚತುರ್ಭುಜಂ ರೂಪಮ್ ।
ಕಿಂ, ತಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ಪರಿಚಿತಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಸನ್ನದೇಹತ್ವೇನ ಚ ಅರ್ಜುನಂ ಪ್ರತಿ ಆಶ್ವಾಸನಂ ಭಗವತೋ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ-
ಮಹಾತ್ಮೇತಿ ।
॥ ೫೦ ॥
ಏವಂ ಭಗವದಾಶ್ವಾಸಿತಃ ಸನ್ ಅರ್ಜುನಃ ತಂ ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತವಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಅರ್ಜುನ ಇತಿ
॥ ೫೧ ॥
ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ವಿಶ್ವರೂಪಂ ಸ್ತೋತುಂ ಭಗವದುಕ್ತಿಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ-
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ತ್ವದ್ - ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮ್ ಇದಂ ರೂಪಂ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ ಅಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ವಿಶದಯತಿ-
ದೇವಾದಯಃ ಇತಿ
॥ ೫೨ ॥
ದರ್ಶನೋಪಾಯಾಭಾವಾತ್ ದುರ್ದರ್ಶತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯತೇ-
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೇದಾದಿಷು ಉಪಾಯೇಷು ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತರೂಪೋ ನ ಶಕ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ನಾಹಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದರ್ಶನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ ಅಶಕ್ಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ದೃಷ್ಟವಾನ್ ಇತಿ
॥ ೫೩ ॥
ಕೇನ ಉಪಾಯೇನ ತರ್ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯೋ ಭಗವಾನ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ-
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಸಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಭಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತತ್ರ ಹೇತುಃ, ಇತಿ ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ-
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನನ್ಯಾಂ ಭಕ್ತಿಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ-
ಸರ್ವೈರಿತಿ
॥ ೫೪ ॥
ಭಕ್ತ್ಯಾ ತು ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಅನ್ಯೇಷಾಮ್ ಅಹೇತುತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಅಧುನೇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ - ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ, ಪುಂಜೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಮತ್ಕರ್ಮಕೃದಿತ್ಯುಕ್ತೇ, ಮತ್ಪರಮತ್ವಮ್ ಆರ್ಥಿಕಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಕರೋತೀತಿ ।
ಭಗವಾನೇವ ಪರಮಾ ಗತಿಃ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯವತಃ ತತ್ರೈವ ನಿಷ್ಠಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ತಥೇತಿ ।
ನ ತತ್ರೈವ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ಭಜನಮ್ , ಧನಾದಿಸ್ನೇಹಾಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಸಂಗೇತಿ ।
ದ್ವೇಷಪೂರ್ವಕಾನಿಷ್ಟಾಚರಣಂ ವೈರಮ್ , ಅನಪಕಾರಿಷು ತದಭಾವೇಽಪಿ ಭವತ್ಯೇವ ಅಪಕಾರಿಷು ಇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಆಹ-
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಏತಚ್ಚ ಸರ್ವಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಏವಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠತೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅವಶ್ಯಂ ಭಾವಿನೀ, ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ-
ಅಯಮಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಭಗವತೋ ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮತ್ಕರ್ಮಕೃದಿತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಮ್ ಅಭಿಧ್ಯಾನಮ್ ಅಭಿವದತಾ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯೋಽರ್ಥೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಃ
॥ ೫೫ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಏಕಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೧೧ ॥
ಅಶೋಚ್ಯಾನ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಭೂತ್ಯಧ್ಯಾಯಾವಸಾನೇಷು ಅಧ್ಯಾಯೇಷು ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಅನುಸಂಧಾನಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಇತಿ, ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತೇಷು ತತ್ತದಧ್ಯಾಯೇಷು ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ ಕೃತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಯೋಗಃ - ಘಟನಾ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಪ್ರವೇಶನಿಯಮನಾಖ್ಯಾ, ತತ್ರ ಐಶ್ವರ್ಯಮ್ - ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಜ್ಞೇಯೇ ಪ್ರತಿಬಂಧವಿಧುರಯಾ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸತ್ವಾದ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಧ್ಯಾನಮ್ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪಸಂಗಮಾಪಾದ್ಯ, ಮಂದಮಧ್ಯಮಯೋಃ ಅನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಾದಶೇ ವೃತ್ತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ವಿಶ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಭಗವದುಪದೇಶಮ್ ಅನುವದತಿ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತೀತಾನಂತರಶ್ಲೋಕೇನ ಉಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶತಿ -
ಮತ್ಕರ್ಮಕೃದಿತಿ ।
ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ತಾರತಮ್ಯೋಪೇತಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ನಿಯಂತುಮ್ ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯನ್ ಆದೌ ಪ್ರಶ್ನಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಧ್ಯಾನಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಸತತಯುಕ್ತಾಃ ಇತಿ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ-
ಏವಮಿತಿ ।
ಯೇ ಭಕ್ತಾಃ ಇತಿ ಅನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಅನನ್ಯೇತಿ ।
ಮಂದಮಧ್ಯಮಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಗುಣಶರಣಾನ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಗುಣನಿಷ್ಠಾನ್ ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣೋ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ವಿಶೇಷಿತಮ್ - ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ ಸರ್ವತ್ರಗಮ್ ಅಚಿಂತ್ಯಮ್ ಕೂಟಸ್ಥಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕ್ಷರತಿ, ಅಶ್ನುತೇ ವಾ, ಇತಿ ಅಕ್ಷರಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಿರಸ್ತೇತಿ ।
ಕರಣಾಗೋಚರತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಯಥಾವಿಶೇಷಿತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಶಿಷ್ಟೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಗತಕ್ರಿಯಾಪದಸ್ಯ ಅನುಷಂಗಮ್ ಸೂಚಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಸರ್ವೇ ತಾವತ್ ಏತೇ ಯೋಗಮ್ - ಸಮಾಧಿಮ್ ವಿಂದಂತಿ, ಇತಿ ಯೋಗವಿದಃ । ಕೇ ಪುನಃ ಅತಿಶಯೇನ ಏಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೋಗವಿದೋ ಯೋಗಿನಃ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೇ ಅತಿಶಯೇನೇತಿ
॥ ೧ ॥
ಕಿಮ್ ಅನಯೋಃ ಯೋಗಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸುಶಕ್ಯೋ ಯೋಗೋ ವಾ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ? ಕಿಂ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಃ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಉತ್ತರಂ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೀಭಗವಾನಿತಿ ।
ಯದಿ ದ್ವಿತೀಯಾಃ, ತಥಾವಿಧಯೋಗಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ನ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಯೇ ತ್ವಕ್ಷರೇತಿ ।
ಯದಿ ಆದ್ಯಃ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಯೋಗೇಶ್ವರಾಣಾಂ - ಸರ್ವೇಪಾಂ ಯೋಗಮ್ ಅಧಿತಿಷ್ಠತಾಂ ಯೋಗಿನಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮುಕ್ತಾ - ತ್ಯಕ್ತಾ ರಾಗಾದ್ಯಾಖ್ಯಾ ಕ್ಲೇಶನಿಮಿತ್ತಭೂತಾ ತಿಮಿರಶಬ್ದಿತಾನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಕೃತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಧೀಃ ಯಸ್ಯ, ತಮ್ , ಇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ವಿಮುಕ್ತೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಂ ಮಾಧಯತಿ -
ಅತೀತೇತಿ ।
ತತ್ರ ಉಕ್ತೋ ಯೋಽರ್ಥಃ ‘ಮತ್ಕರ್ಮಕೃದಿ’ ತ್ಯಾದಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಅಯನಮ್ - ಆಯಃ, ಗಮನಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ , ತೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸತೇ - ಮಯಿ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸದಾ ಕುರ್ವಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಯುಕ್ತತಮತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನೈರಂತರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅಹೋರಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಹ್ನಿ ಚ - ರಾತ್ರೌ ಚ ಅತಿಮಾತ್ರಮ್ - ಅತಿಶಯೇನ ಮಾಮೇವ ವಿಷಯಾಂತರವಿಮುಕ್ತಾಃ ಚಿಂತಯಂತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨ ॥
ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ತದುಪರಿಷ್ಟಾತ್ - ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೇಭ್ಯಃ ಫಲತೋ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ತುಶಬ್ದಃ ।
ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಮ್ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯತೋಽವ್ಯಕ್ತಮ್ , ಅತಃ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕೇಽಕ್ಷರೇ ಕಥಮ್ ಉಪಾಸನಾ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಉಪಾಸನಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ರತೋಽಕ್ಷರಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ, ತದುಪೇತ್ಯ, ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಉಪಗಮ್ಯ, ಆಸತೇ ತಥೈವ ತಿಷ್ಠಂತಿ - ಪೂರ್ಣಚಿದೇಕತಾನಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಆತ್ಮನಾಮೇವ ಸದಾ ಭಾವಯಂತಿ, ಇತ್ಯೇತತ್ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಮ್ ಏವ ಅಚಿಂತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಧಿ ಇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಕ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗತಃ ಸಾಧಯತಿ -
ಕೂಟರೂಪಮಿತಿ ।
ಆದಿಪದಮ್ ಅನೃತಾರ್ಥಮ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ತದ್ ಅನೃತಂ ಕೂಟಶಬ್ದಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕೂಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಅನೃತಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಯದೂ ಅನೇಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಬೀಜಂ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ನಾನಾವಿಧದೋಷೋಪೇತಮ್ , ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮ್', (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೭), ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮ್’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೪ - ೧೦) ‘ಮಮ ಮಾಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭-೧೪), ಇತ್ಯಾದೌ ಮಾಯಾಶಬ್ದಿತತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿ, ತದಿಹ ಕೂಟಶಬ್ದಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಕೇನ ರೂಪೇಣ? ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮ್ ಆಹ -
ತದಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯ ಅನಂತರವಿಷೇಷಣದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿಮ್ ಆಹ-
ಅತ ಏವೇತಿ
॥ ೩ ॥
ಕಥಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಉಪಾಸತೇ? ತದುಪಾಸನೇ ವಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ತದಾಹ -
ಸನ್ನಿಯಮ್ಯೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಾ ಹರ್ಷವಿಷಾದರಾಗದ್ಧೇಷಾದಿರಹಿತಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಪನೀತತ್ವಾತ್ ।
ಕ್ರಮಪರಂಪರಾಪೇಕ್ಷಯೋಃ ಅಸಂಭವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ, ಆಹ -
ತೇ ಯ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಹಿತೇ ರತಾಃ - ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಹಿತಮೇವ ಚಿಂತಯಂತಃ, ತದೇವ ಆಚರಂತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅನುವಾದಮಾತ್ರಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಿನೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಏವ, ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ತ ಏವ ಯುಕ್ತತಮಾಃ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ, ಕಥಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾನ್ ಯುಕ್ತತಮಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಅಸಿ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ
॥ ೪ ॥
ಸಗುಣೋಪಾಸಕೇಷ್ವಪಿ ಕಥಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರೋಪಾಸನಸ್ಯ ದುಷ್ಕರತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಸನಾಂತರಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಕ್ಲೇಶ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕ ಏವ ಇತರೇಭ್ಯೋ ದ್ವೈತದರ್ಶಿಭ್ಯಃ ಕಾಮಿಭ್ಯಃ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತೇಷಾಂ ಕ್ಲೇಶಸ್ಯ ಅಧಿಕತರತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಮತ್ವಾ, ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಮ್ - ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ , ನಿರ್ವಿಶೇಷಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಆಸಕ್ತಮ್ - ಅಭಿನಿವಿಷ್ಟಂ ಚೇತೋ ಯೇಷಾಂ, ತೇಷಾಮ್ - ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಕ್ಲೇಶಸ್ಯ ಅಧಿಕತರತ್ವೇ ಭಗವಾನೇವ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ದುಃಖಮ್ - ದುಃಖೇನ, ಕೃಚ್ಛ್ರೇಣ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅತಃ ದೇಹಾಭಿಮಾನತ್ಯಾಗಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಕಥಂ ವರ್ತಂತೇ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಅಕ್ಷರೇತಿ
॥ ೫ ॥
ಯದಿ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕಾಃ ಮಾಮ್ ಏವ ಆಪ್ನುವಂತಿ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯಂತೇ, ತತ್ ಕಿಂ ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾಃ ತ್ವಾಂ ನ ಆಪ್ನುವಂತಿ? ನ, ತೇಷಾಮಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದ ಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೬ ॥
ತೇಷಾಂ ಭಗವದ್ಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ಕಿಂ ಫಲತಿ? ಇತಿ ಶಂಕಾಮ್ ಅನುಭಾಷ್ಯ, ಫಲಮ್ ಆಹ -
ತೇಷಾಂ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ - ಸಮ್ಯಕ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ನೇತಾ, ಜ್ಞಾನಾವಷ್ಟಂಭದಾನೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೃತ್ಯುಃ - ಅಜ್ಞಾನಮ್ ಮರಣಾದ್ಯನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತೇನ ಕಾರ್ಯತಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ
॥ ೭ ॥
ಭಗವದುಪಾಸನಾ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಾ ಇತ್ಯೇವಂ ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಅತೋ ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಯತ ಇತಿ ।
ಅಸಂಹಿತಾಕರಣಂ ಶ್ಲೋಕಪೂರಣಾರ್ಥಮ್ ।
ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ಭಗವತಿ ಅವಸ್ಥಾಪನೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಫಲಮ್ ಆಹ-
ತತ ಇತಿ ।
ಭಗವನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ-
ಸಂಶಯೋಽತ್ರೇತಿ
॥ ೮ ॥
ಮತಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಪಾಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಮ್ ಆಲಂಬನಂ - ಸ್ಥೂಲಂ ಪ್ರತಿಮಾದಿ । ಸಮಾಧಾನಂ ತತಃ ಅಭ್ಯಂತರೇ ವಿಶ್ವರೂಪೇ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಮ್
॥ ೯ ॥
ದ್ವೈತಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ ಅಭ್ಯಾಸಾಧೀನೇ ಯೋಗೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇ ಪುನಃ, ಉಪಾಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಭ್ಯಾಸೇಽಪೀತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಯೋಗೇನ ವಿನಾ, ಭಗವದರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಭ್ಯಾಸೇನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಿಃ - ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ । ಅಪಿಃ ಉಕ್ತವ್ಯವಧಿಸೂಚನಾರ್ಥಃ
॥ ೧೦ ॥
ಭಗವತ್ಕರ್ಮಪರತ್ವಮ್ ಅಪಿ ಅಶಕ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಬಹಿರ್ವಿಷಯಾಕೃಷ್ಟಚೇತಸ್ತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ, ಸಂಯತಚಿತ್ತೋ, ಭೂತ್ವಾ ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕುರು, ಇತ್ಯಾಹ-
ಮದ್ಯೋಗಮಿತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ - ಶಬ್ದಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಿಶ್ಚಯಃ ಅಭ್ಯಾಸಃ - ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಶ್ರವಣಾಭ್ಯಾಸಃ, ನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕಃ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ । ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತ್ವಂ ಹೇತುಃ ।
ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರೀಣಾತು ಭಗವಾನ್ , ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವವಿಶೇಷಣವತಃ - ನಿಯತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಯಥೋಕ್ತತ್ಯಾಗಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅನಂತರಮೇವ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ನನು, ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸದ್ಯಃ ಶಾಂತಿಕರತ್ವೇ, ಸಮ್ಯಗ್ಧೀರೇವ ತಥಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ವಿರುಧ್ಯೇತ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಅಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ
ದೀರ್ಘೇಣ ಕಾಲೇನ ಆದರನೈರಂತರ್ಯಾನುಷ್ಠಿತಾತ್ ಧ್ಯಾನಾತ್ ವಸ್ತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಸಂಸಾರದುಃಖೋಪಶಾಂತೇಃ ತಥಾವಿಧಾತ್ ಧ್ಯಾನಾತ್ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತೇಃ ತದೀಯಸ್ತುತಿಃ ಅತ್ರ ಇಷ್ಟಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸಂಪನ್ನೇತಿ ।
ಸಂಪನ್ನಾನಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸನಾದೀನಿ । ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೌ ಉತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಉಪದೇಶಾತು, ತ್ಯಾಗೇ ಚ ಉಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ಯಾಗೇ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವವಚನಸ್ಯ ಕೇನ ಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ತುತಿತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೇನೇತಿ ।
ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ‘ಅಥ ಮರ್ತ್ಯೋಽಮೃತೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ - ೪ - ೭), (ಕ. ಉ. ೬ - ೧೪, ೧೫) ಇತಿ ಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಾಮಪ್ರಹಾಣಸ್ಯ ಅಮೃತತ್ವಾರ್ಥತ್ವಮ್ ‘ಅಥಾಕಾಮಯಮಾನಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪-೪-೬) ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಾಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ, ಕಥಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕಾಮಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಾದೇವ ಶಾಂತಿಶ್ಚೇತ್ , ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಉಪೇಕ್ಷಿತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮ್ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಇತಿ ಸರ್ವೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವತಃ ತ್ಯಾಗವತ್ , ಅವಿದ್ವತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಪಿ ತ್ಯಾಗತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ಸ್ತುತಿಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಾ ಸ್ತುತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತ್ಯಾಗೇ ರೂಚಿಮ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥೇತಿ ।
ತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಫಲತ್ಯಾಗಃ ಶ್ರೇಯೋಹೇತುಶ್ಚೇತ್ , ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾದಪಿ ಫಲತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಲಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಏವಂ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಫಲಾಭಿಲಾಷಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಅರ್ಪಿತಸ್ಯ ಈಶ್ವರೇ, ಶ್ರೇಯೋಹೇತುತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನ ಅನುಷ್ಠಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೨ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ‘ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯವತಾರಯಿತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೋಽಭೇದಃ, ನ ತರ್ಹಿ ಈಶ್ವರೇ ಮನಃಸಮಾಧಾನರೂಪೋ ಯೋಗಃ ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಧ್ಯಾ ಭಾವಾತ್ , ನ ಚ ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ, ತತ್ಫಲತ್ಯಾಗೋ ವಾ, ಪರಸ್ಪರಂ ತದಯಾಗಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಭಗವದುಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಾದಿ ನ ಅಭೇದದೃಷ್ಟಿಮತೋ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಯೋಗವತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಿನೋಽಕ್ಷರೋಪಾಸನಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ದರ್ಶಿತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕಾಃ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀನಿಷ್ಠಾಃ ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ಭಗವಂತಮೇವ ಆಪ್ನುವಂತಿ । ನ ತಥಾ ಕರ್ಮಿಣಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ತದಾಪ್ತೌ ಉಚಿತಾಃ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಿಣೋ ನ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸನಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸನಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ನ ಏಕತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಕ್ಷರೇತಿ ।
ನನು ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕವ ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಈಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಕತುಃ ತದಧೀನತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸ್ತೇಶ್ಚ ಯುಗಪತ್ ಏಕತ್ರ ಅಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
‘ಕುರು ಕರ್ಮೈವ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಈಶ್ವರಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ವೇತಿ । ನಾಸೌ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಗುಣತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಅನುಭವತಿ । ಗುಣತ್ವೇಶ್ವರತ್ವಯೋಃ ಏಕತ್ರ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ , ಅತೋಽಪಿ ನ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸನಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ಏಕತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರೋಪಾಸ್ತಿಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಏಕತ್ರ ಪರ್ಯಾಯಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ-
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಧರ್ಮಜಾತಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಅಯೋಗಾತ್ ಅಕ್ಷರನಿಷ್ಠಾನಾಮಿವ ಇದಮ್ ಉಚ್ಯತೇ, ಅವಿರುದ್ಧಾಂಶಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಇಷ್ಟಮೇವ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೋ ದುಃಖಹೇತುಃ, ತಂ ವಿದ್ವಾನಪಿ ದ್ವೇಷ್ಟ್ಯೇವ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ –
ಆತ್ಮನಃ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
‘ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಉಭಯತಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಮಮ - ಪ್ರತ್ಯಯರ್ಜಿತಃ, ದೇಹೇಽಪಿ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕೃತಾಹಂಕಾರಾತ್ ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತತ್ವಮ್ ಆಹ -
ನಿರ್ಗತೇತಿ
॥ ೧೩ ॥
ಅಕ್ಷರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವತೋ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಿ ಆಹ -
ಸಂತುಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಸತತಮ್ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಕೃತರ್ಕಾದಿನಾ ಅನಭಿಭವನೀಯತ್ವಮ್ । ಮದ್ಭಕ್ತಃ - ಮದ್ಭಜನಪರಃ ಜ್ಞಾನವಾನ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನವತೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಿಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಿಯೋ ಹೀತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಪುನರುಚ್ಯತೇ? ತತ್ರ ಆಹ-
ತದಿಹೇತಿ
॥ ೧೪ ॥
ಉದ್ವೇಗಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನವತೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಉದ್ವೇಗಂ ಪ್ರತಿ ಅಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋಽನುಪಪನ್ನಮ್ , ಕಿಂ ತು ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸಹಿಷ್ಣುತಾ, ಪರಕೀಯಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತ್ರಾಸಃ ತಸ್ಕರಾದಿದರ್ಶನಾಧೀನಃ ಉದ್ಧಿಗ್ನತ್ವಮ್ ಅಚೇತನಾತ್ , ಚೇತನಾಧೀನಸ್ಯ ಲೋಕಾದಿತಿ ಗತತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೧೫ ॥
ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ಜ್ಞಾನಿನೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಆದಿಪದಮ್ ಅಪೇಕ್ಷಣೀಯಸರ್ವಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ , ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೇಷು ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ, ಕರ್ತವ್ಯೇಷು ಕರ್ತುಂ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರೈಃ ತಾಡಿತಸ್ಯಾಪಿ ಗತಾ ವ್ಯಥಾ - ಭಯಮ್ ಅಸ್ಯ, ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಗತೇತಿ ।
ನ ಚ ಕ್ಷಮೀ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಾಯಾಮಪಿ ವ್ಯಥಾಯಾಮ್ ಅಪಕರ್ತೃಷು ಅನಪಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕ್ಷಮಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್
॥ ೧೬ ॥
ದ್ವೇಷಹರ್ಷಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
‘ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ’ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಹಿತಕಾಮ್ಯತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ವಿಹಿತಾತ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಮಾ ಸಂಕೋಚೀತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಶುಭಾಶುಭೇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಸಮ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೇಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿನಾ ದ್ವೇಷಾದಿವಿಶೇಷಾಭಾವಃ ಉಕ್ತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ಸರ್ವತ್ರೈವ ಅವಿಕೃತಚಿತ್ತತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಸರ್ವತ್ರ - ಚೇತನೇ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದೌ, ಅಚೇತನೇ ಚ ಚಂದನಾದೌ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೮ ॥
ವಾಗ್ಯತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಮಪಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನಿಂದಾ - ದೋಪಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ಸ್ತುತಿಃ - ಗುಣಗಣನಮ್ ।
ದೇಹಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಫಲೇನ ಅನ್ನಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಸಂತುಷ್ಟತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನಿಯತನಿವಾಸರಾಹಿತ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನವತೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ
‘ನ ಕುಡ್ಯಾಂ ನೋದಕೇ ಸಂಗೋ ನ ಚೈಲೇ ನ ತ್ರಿಪುಷ್ಕರೇ ।
ನಾಗಾರೇ ನಾಸನೇ ನಾನ್ನೇ ಯಸ್ಯ ವೈ ಮೋಕ್ಷವಿತ್ತು ಸಃ ॥ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮ್ ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುನಃ ಪುನಃ ಭಕ್ತೇಃ ಗ್ರಹಣಮ್ ಅಪವರ್ಗಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಪಾಯತ್ವಾರ್ಥಮ್
॥ ೧೯ ॥
‘ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಜಾತಂ ಜ್ಞಾನವತೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ತತ್ ಉಪಪಾದಿತಮ್ ಅನೂದ್ಯ, ಉಪಸಂಹಾರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅದ್ವೇಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚತುರ್ಥಪಾರದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಿಯೋ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ಧರ್ಮಜಾತಂ ಜ್ಞಾನವತೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ತಥಾಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸೂನಾಂ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯತ್ವೇನ ಯತ್ನಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ , ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಸೋಪಾಧಿಕಾಭಿಧ್ಯಾನಪರಿಪಾಕಾತ್ ನಿರುಪಾಧಿಕಮ್ ಅನುಸಂದಧಾನಸ್ಯ ‘ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವರ್ತಯತಃ ತತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಂಭವಾತ್ , ತತೋ ಮುಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ತದ್ಧೇತುವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೋವಿಷ(ಯೋಽನ್ವ) ಯಯೋಗ್ಯಃ ತತ್ಪದಾರ್ಥೋ ಅನುಸಂಧೇಯಃ, ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್
॥ ೨೦ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ದ್ವಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೧೨ ॥
ಪ್ರಥಮಮಧ್ಯಮಯೋಃ ಷಟ್ಕಯೋಃ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೌ ಉಕ್ತೌ । ಅಂತಿಮಸ್ತು ಷಟ್ಕಃ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿಷ್ಠಃ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಪ್ರಧಾನಃ ಅಧುನಾ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯಮ್ ಅಂತಿಮಷಟ್ಕಾದ್ಯಮ್ ಅವತಿತಾರಯಿಷುಃ ವ್ಯವಹಿತಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ-
ಸಪ್ತಮ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವಾರಯತಿ -
ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ಭೂಮಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಾ ಸತ್ವಾದಿರೂಪಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಅಪರಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಇತಸ್ತ್ವನ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಪರಾ ಚೇತಿ ।
ಪರತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಮೂಚಯನಿ -
ಈಶ್ವರಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕಾರಣತ್ವಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ, ವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭಪ್ರಕಾರಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತೇನ ಮವಂಧಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಅವ್ಯವಹಿತೇನ ತಂ ವಿವಕ್ಷುಃ ಅವ್ಯವಹಿತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಅತೀತೇತಿ ।
ನಿಷ್ಠಾ ಉಕ್ತಾ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನಿಷ್ಠಾಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ವರ್ತಂತೇ - ಧರ್ಮಜಾತಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ, ತಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಮುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅವ್ಯವಹಿತಮೇವ ಅನೂದ್ಯ ತೇನ ಉತ್ತರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಂ ಸಂಗಿರತೇ -
ಕೇನೇತಿ ।
ತತ್ವಜ್ಞಾನೋಕ್ತೇಃ ಉಕ್ತಾರ್ಥೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ಚಕಾರಃ ।
ಜೀವಾನಾಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿ ಭೇದಭಾಜಾಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇತ್ರಂ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ನ ಅಕ್ಷರೇಣ ಐಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸಂಘಾತನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ, ಸಂಘಾತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಭೋಗಶ್ಚ ಅಪವರ್ಗಶ್ಚ ಅರ್ಥೌ, ತಯೋರೇವ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ, ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ಅನಂತರಶ್ಲಾಕೇ ಶರೀರನಿರ್ದೇಶಾತ್ ತಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ವಕ್ತವ್ಯಾ, ಕಿಮಿತಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಭಗವದ್ವಚನಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ದ್ರ್ಷ್ಟೃತ್ವೇನ ಸಂಘಾತದೃಶ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ - ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಶ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರನಾಮನಿರುಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರೂತೇ -
ಕ್ಷತೇತಿ ।
ಕ್ಷಯಃ - ನಾಶಃ । ಕ್ಷರಣಮ್ - ಅಪಕ್ಷಯಃ ।
ಯಥಾ ಕ್ಷೇತ್ರೇ ಬೀಜಮ್ ಉಪ್ತಂ ಫಲತಿ, ತದ್ವದ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರವದ್ವೇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಪದಾತ್ ಉಪರಿಸ್ಥಿತಮ್ ಇತಿಪದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಶಬ್ದವಿಷಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತಿಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯೇವಮ್ ಅನೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಶಬ್ದೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಶ್ಯಂ ದೇಹಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತತಃ ಅತಿರಿಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಮ್ ಆಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್ ‘ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಅೌಪದೇಶಿಕಮ್ ‘ದೇಹೋ ನಾಽತ್ಮಾ ದೃಷ್ಯತ್ವಾತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಿಭಾಗಶಃ - ಸ್ವತೋಽತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರ ಇತಿಶಬ್ದವತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಇತಿಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತ್ಯೇವಮ್ - ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದೇನ ತಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರವಕ್ತ़ೃನ್ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಆಹ - ಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೧ ॥
ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ದುಃಖಾದೀನಾಂ ಭೇದಕಾನಾಂ ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿನಾಮ್ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ದೇಹಾತ್ ಅನ್ಯಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿವ ತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಮುಕ್ತಿನಿವೃತ್ತಯೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಐಕ್ಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ವೇನ ಪರಮಾರ್ಥೇನ ಅಕ್ಷರೇಣ ಐಕ್ಯಂ ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ-
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತ - ಲಕ್ಷಣಮ್ - ದೃಶ್ಯಾತ್ ದೇಹಾತ್ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚ, ಅಪಿ ಇತಿ ನಿಪಾತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಅಕ್ಷರತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೇಹಾತ್ ಅನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೌ ಭಿನ್ನಕ್ರಮೌ ; ನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಸಾಂಖ್ಯವತ್ ದೃಶಯಾತ್ ಅನ್ಯಮೇವ ವಿದ್ಧಿ ; ಕಿಂತು ಮಾಂ ಚಾಪಿ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಯಃ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಏಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ, ತಂ ಮಾಮೇವ ವಿದ್ಧಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಕಭೇದಭಾಜಃ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಧೀಗೋಚರಸ್ಯ ಕಥಂ ತದ್ವಿಪರೀತಬ್ರಹ್ಮತ್ವಧೀಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾದೀತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ನ ಚ ಭೇದವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ , ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕತ್ವೇನ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಏಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಏಕತ್ವೇ, ಜೀವಸ್ಯ ಈಶ್ವರೇ ವಾ, ತಸ್ಯ ಜೀವೇ ವಾ, ಅಂತರ್ಭಾವಃ? ನಾದ್ಯಃ, ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಸ್ಯೈವ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪-೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ಜೀವೇ ಚೇತ್ ಈಶ್ವರಃ ಅಂತರ್ಭವತಿ, ತದಾಪಿ ತತಃ ಅನ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಸಾರಃ ಅನಿಂಷ್ಟಃ, ಇತಿ ಸಂಸಾರಃ ಜಗತಿ ಅಸ್ತಂಗಚ್ಛೇತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಂಗದ್ವಯಸ್ಯ ಇಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ-
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಾಭಾವೇ ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪-೬) ಇತ್ಯಾದಿಬಂಧಶಾಸ್ರಸ್ಯ ತದ್ಧೇತು ಕರ್ಮವಿಷಯಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಚ ಆನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಈಶ್ವರಾಶ್ರಿತೇ ಚ ಸಂಸಾರೇ ತದಭಾಕ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷತದ್ಧೇತುಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ಆನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅತೋ ನ ಪ್ರಸಂಗಯೋಃ ಇಷ್ಟತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ಅನಿಷ್ಟತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮ್ ಅನುಮಾನವಿರೋಧಮ್ ಆಹ -
ಜಗದಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ವಿಚಿತ್ರಹೇತುಕಮ್ , ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಸಾದಾದಿವತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮವಿರೋಧಾತ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಐಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಐಕ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾತಃ, ವಿದ್ಯಾತಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ವಿಭಾಗಾತ್ ನ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮ್ ಆಹ -
ದೂರಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ, ಯಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ, ಏತೇ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ದೂರಂ ವಿಪರೀತೇ, ಅತ್ಯಂತವಿರುದ್ಧೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷೂಚೀ ನಾನಾಗತೀ ಭಿನ್ನಫಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿರೋಧವತ್ ಫಲತೋಽಪಿ ಸೋಽಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಫಲಭೇದೋಕ್ತಿಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋಃ ದ್ವಿಧಾ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಮತಿಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಭಗವತೋಪಿ ಸಮ್ಮತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಇಹಚೇತಿ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ನಿಷ್ಠಯೋಃ ತುಲ್ಯಂ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ಶಾತಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಾ ಹಾತವ್ಯಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೀಃ ಉದಾಹರತಿ -
ಶ್ರುತಯಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ - ಜೀವದವಸ್ಥಾ ಉಚ್ಯತೇ, ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ ವಿದ್ಯೋದಯದೌರ್ಲಭ್ಯದ್ಯೋತೀ, ಅವೇದೀತ್ - ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ವಿದಿತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ - ವಿದ್ಯಾನಂತರಮೇವ, ಸತ್ಯಮ್ - ಅವಿತಥಮ್ , ಪುನರಾವೃತ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯವಿಷಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮ್ ಆಹ -
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣಾದಿರೂಪಾ ಸಂಸೃತಿಃ ‘ವನಷ್ಟಿಃ, ತಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮ್ - ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ ಅಶ್ಕ್ಯತ್ವಮ್ । ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ತಮೇವಮಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನ್ , ಸ ದೇಹೀ ಜೀವನ್ನೇವ ಮುಕ್ತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾಪಿ ಹೇತ್ವಂತರತಃ ಮುಕ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ಭಯಹೇತುಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಂ ನಿರಾಕರ್ವತೀ, ತಜ್ಜಂ ಭಯಮಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ ವಿದ್ಯಾ, ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರತೀಚಿ ಏಕರಸೇ ಸ್ವಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮೇವ ಸಂಸಾರಧ್ರೌವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ತನ್ಮಧ್ಯೇ ತತ್ಪರವಶತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಃ ತತ್ತ್ವಮ್ ಅಜಾನಂತಃ ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನವಂತಃ ಮೂಢಾಃ ಸಂಸರಂತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅನ್ಯೋಸಾವಿತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟಿಮ್ ಅನೂದ್ಯ ತನ್ನಿದಾನಂ ಅವಿದ್ಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪಶುವತ್ ದೇವಾದೀನಾಂ ಪ್ರೇಷ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮವಿದಿತಿ ।
ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಪೂರ್ಣ ವ್ರಹ್ಮ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತು ಕೈವಲ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರೃತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಯದೇತಿ ।
ನ ಖಲು ಆಕಾಶಂ ಚರ್ಮವತ್ ಮಾನವೋ ವೇಷ್ಟಯಿತುಮ್ ಈಷ್ಟೇ, ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಅನನುಭೂಯ ನ ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಅನುಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಫಲಭೇದಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತಾಸಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸಹಸ್ರಶ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸ್ಮೃತೀಃ ಉದಾಹರತಿ-
ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ ಅನರ್ಥಧ್ವಸ್ತಿಃ, ಅವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ ಅನರ್ಥಾಪ್ತಿಃ, ಇತ್ಯೇತದ್ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯನ್ಯಾಯಾದಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಪುರಾಣಸಮ್ಮತಿಮ್ ಆಹ-
ಸರ್ಪಾನಿತಿ ।
ಉದಪಾನಾಮ್ - ಕೂಪಮ್ , ಯಥಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಪಶ್ಯ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ಇತಿ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯಂ ನ್ಯಾಯಮ್ ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಆದೌ ಅನ್ವಯಮ್ ಆಚಷ್ಟೇ-
ದೇಹಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾವೃತಃ ಚಿದಾತ್ಮಾ ದೇಹಾದೌ ಅನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಮ್ ಆದಧಾತಿ, ತದ್ಯುಕ್ತಃ ರಾಗಾದಿನಾ ಪ್ರೇರ್ಯತೇ, ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ಚ ಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠತಿ, ತತ್ಕರ್ತಾ ಚ ಯಥಾಕರ್ಮ ನೂತನಂ ದೇಹಮ್ ಆದತ್ತೇ, ಪೂರಾತನಂ ತ್ಯಜತಿ ; ಇತ್ಯೇವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ವೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮ್ ಇದಾನೀಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಭೇದೇ ಜ್ಞಾತೇ ರಾಗಾದಿಧ್ವಸ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮೋಪರಮಾತ್ ಅಶೇಷಸಂಸಾರಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾರಾಹಿತ್ಯೇ ಬಂಧಧ್ವಸ್ತಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾನ್ವಯಾದೇಃ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಿಥಿಲಯತಿ -
ಇತಿ ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಅನ್ವಯಾದಿವಾದಿನಾ, ಕೇನಚಿದಪಿ ನ್ಯಾಯತಃ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ತದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಸಾಧಕಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯಾದೇಃ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಚೋದ್ಯಮಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಪ್ರತಿನೀತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರೂಪಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಭೇದೇ ಚ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಪರಾಪರಯೋಃ ಏಕ್ಯೇಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾತ್ ಆವಿದ್ಯಕಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಆಭಾಸರೂಪಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ಸ್ವತಶ್ಚೇದ್ , ಅಹಮಿತಿ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮತಾಪಿ ಭಾಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಹ್ಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ವೈದಿಕಪಕ್ಷೇ ಸ್ವತಸ್ತ್ವೇಽಪಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ಅಹಮಿತಿ ಭಾತ್ಯೇವ, ತದತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ನ ಭಾತಿ, ಕಿಂತು ಅವಿದ್ಯಾತಃ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ವಿಪರೀತಂ ಭಾಸತೇ ; ತಥಾ ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಭಾತ್ಯೇವ, ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನ ಭಾತಿ, ಅವಿದ್ಯಾತಃ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮೇವ ತು ಅಸ್ಯ ಭಾಸ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಆವಿದ್ಯಂ ಭಾತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಭವೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅತಸ್ಮಿನ್ ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪುರಃಸ್ಥಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ಥಾಣೌ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪುಮಾನಿತಿ ನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾಯತೇ, ತಥಾ ದೇಹಾದೌ ಅನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮಧೀಃ ಅವಿದ್ಯಾತೋ ನಿಶ್ಚಿತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನೇ ದೇಹಧರ್ಮಸ್ಯ ಜರಾದೇಃ ಆತ್ಮನಿ, ಆತ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೇ ವಿನಿಮಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಭಾತಿ ಇತಿ ಏತಾವತಾ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ - ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಃ ನ ಸ್ಥಾಣೋಃ ಭವತಿ, ತದ್ಧರ್ಮೋ ವಾ ವಕ್ರತ್ವಾದಿಃ ನ ಪುಂಸೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಮಿಥ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ವಸ್ತುತೋ ಧರ್ಮಾವ್ಯತಿಕರಾತ್ , ಇತಿ । ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜರಾದೇಃ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಸುಖಾದೇಃ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ , ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಆಹ - ಸುಖೇತಿ । ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ, ವಿಮತಃ, ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ , ಜರಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತಸ್ಮಿನ್ ತದ್ - ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷತ್ವವತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷತ್ವವತ್ ಆವಿದ್ಯತ್ವಂ ದೇಹಾದೇಃ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸ್ಥಾಣ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಅತ್ರ ಚ ಉಭಯೋಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾತ್ಮಬುದ್ಧೇಃ ಭ್ರಮತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸುಖಾದೀನಾಮ್ ಉಪಹಿತೇ ಜೀೇವೇ ವಸ್ತುತ್ವಮ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಅತ್ರ ಚ ಉಭಯೋಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖಾದಿಃ ಆತ್ಮಧರ್ಮೋ ನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಅನುಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿಮತಮ್ , ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ, ಆಗಮಾಯಿತ್ವಾತ್ , ಸಂಸಾರವತ್ , ಇತಿ ಅನುಮಾನಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಹೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ದೃಶ್ಯತ್ವಜಡತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸುಖಾದೀನಾಂ ಜರಾದಿವದ್ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ, ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಅಸಂಸಾರಿತಾ, ಇತಿ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆರೋಪಿತೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಅಸ್ಪರ್ಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪರಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಯತ್ ಪರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಪಾದನಮ್ , ತತ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ತದಭಿನ್ನೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ನ ಆಶಂಕಾ ತಸ್ಯ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯೇತದ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಸ್ಯಾಣೌ ಪುರುಷನಿಶ್ಚಯವತ್ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ತತಾ, ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಇತರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಭೀಷ್ಟಂ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಉಭಯತ್ರ ಅನುಗತಿಮ್ ಆಹ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಆರೋಪನಿಯಮಾತ್ ಜ್ಞಾತರಿ ನ ಆರೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಾಯಂ ನಿಯಮಃ, ಜ್ಞಾತರಿ ಜರಾದ್ಯಾರೋಪಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಅಧ್ಯಾಸನಿಯಮಸ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅತೋ ಜ್ಞಾತರಿ ನ ಆರೋಪವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ, ತತ್ರ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ ತದಧೀನಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾ ಅವಿದ್ಯಾ? ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದಿರ್ವಾ, ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ವಾ? ನಾದ್ಯಃ ; ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದೇಃ ತಮಶ್ಶಬ್ದಿತಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತಾಮಸೋ ಹೀತಿ ।
ಆವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ - ವಸ್ತುನಿ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಕಾಶಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮ್ । ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಾದೇಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಪೋಹ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ವಿವೇಕೇತಿ ।
ನ ಚ ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾ ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದೇವ ತಸ್ಯಾಃ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ದುರ್ವಚತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ, ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದೇಃ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾವಗಮಾದಪಿ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಾಮಸೇ ಚೇತಿ ।
ತಮಶ್ಶಬ್ದಿತಾಜ್ಞಾನೋತ್ಥವಸ್ತುಪ್ರಕಾಶಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ ತಿಮಿರಕಾಚಾದಿದೋಷಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಅಜ್ಞಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾಧೀಃ ಸಂಶಯಶ್ಚ ಇತಿ ತ್ರಯಸ್ಯ ಉಪಲಂಭಾತ್ , ಅಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಪ್ರತೀತೇಃ, ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಾದೇಃ ದೋಷಾಧೀನತ್ವಾಧಿಗಮಾತ್ ನ ಕೇವಲಾತ್ಮಧರ್ಮತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೋಷಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಭಾವಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾದಾನನಿಯಮಾತ್ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಅಸಮ್ಮತೇಃ ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರ್ಯಯಾದೇಃ ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದೇಃ ದೋಷೋತ್ಥತ್ವಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ರಹಾದಿತ್ರಿತಯಮ್ ಅವಿದ್ಯಾ । ವಿಪರ್ಯಯಾದೇಃ ಸತ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನ ಆತ್ಮಾ ತದುಪಾದಾನಮ್ , ಕಿಂತು ದೋಷಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಧರ್ಮತ್ವಗ್ರಹಣಾತ್ ಅಗ್ರಹಣಾದೇರಪಿ ದೋಷತ್ವಾತ್ ಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇ, ಕರಣಮ್ ಅವಿದ್ಯೋತ್ಥಮ್ ಅಂತಃಕರಣಮ್ ।
ನ ಚ - ತದ್ಧೇತುಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಅಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಜ್ಞೋಽಹಮಿತಿ ಅನುಭವಾತ್ , ಸ್ವಾಪೇ ಚ ಅಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ತದವಗಮಾತ್ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಾತ್ ಆಗಮಾಚ್ಚ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಗೃಹೀತಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರಯೋಃ ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾತುಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಾತ್ ಉತ್ಖಾತದಂಷ್ಟ್ರೋರಗವತ್ ಅವಿದ್ಯಾ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿಮತ್ವಮೇವ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಕರಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಿಮಿರಾದಿದೋಷಃ ತತ್ಕೃತೋ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದಿಶ್ಚ ನ ಗ್ರಹೀತುಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಚಕ್ಷುಷ ಇತಿ ।
ತದ್ಗತೇನ ಅಂಜನಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ತಿಮಿರಾದೌ ಪರಾಕೃತೇ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತುಃ ದೋಷಾದ್ಯನುಪಲಂಭಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮ್ಃ ಅತೋ ವಿಮತಂ ತತ್ವತಃ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ, ದೋಷವತ್ತ್ವಾತ್ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ, ಸಮ್ಮತವತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದಿಃ, ತತ್ತ್ವತೋ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ, ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಂವೇದ್ಯತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ, ಯತ್ ವೇದ್ಯಮ್ , ತತ್ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತವೇದ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ದೀಪಾದಿ, ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದೀನಾಮಪಿ ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತವೇದ್ಯತ್ವೇ, ಸಂವೇದಿತಾ ನ ಸವೇದ್ಯಧರ್ಮವಾನ್ , ವೇದಿತೃತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ದೇವದತ್ತೋ ನ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯರೂಪಾದಿಮಾನ್ , ಇತಿ ಅನುಮಾನಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾದೇವೇತಿ ।
ಕಿಂಚ, ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದಯಃ, ತತ್ವತೋ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಾಃ, ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ , ಕೃಶತ್ವಾದಿವತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಆತ್ಮನೋ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದಿಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ವಾ? ಆಗಂತುಕೋ ವಾ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಅವಿದ್ಯಾತ़ಜ್ಜಧ್ವಸ್ತೇಃ ಅಸದ್ಭಾವಾತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಗಂತುಕೋಽಪಿ ಸ್ವತಶ್ಚೇದಮುಕ್ತಿಃ, ಪರತಶ್ಚೇತ್ ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಭುತ್ವಾದ್ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾದ್ ಅಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ವ್ಯೋಮವತ್ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೌ ಅನೂಭವತಿ, ನ ಹಿ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ವಸ್ತುತಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೌ, ಅಸಂಗತ್ವಾಚ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ತದಸಂಯೋಗಾತ್ ನ ಪರತೋಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾದಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ, ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವೇ ಭಗವದನುಮತಿಮ್ ಆಹ -
ಅನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರತ್ವೇ ಸತಿ ಆತ್ಮನಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ವಿಧಿಶಾಸ್ರಸ್ಯ ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದೇಶ್ಚ ಆನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮೇವ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಸರ್ವೈರಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರತದಾಧಾರತ್ವಯೋಃ ಅಭಾವಸ್ಯ ಸರ್ವವಾದಿಸಮ್ಮತತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿ ಚೋದ್ಯಂ ಮಯೈವ ನ ಪ್ರತಿವಿಧೇಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸರ್ವೈರಿತಿ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಾಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಶ್ನೇ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ಆಹ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ ಮುಕ್ತಾನ್ಪ್ರತಿ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದೇಶ್ಚ ಆನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನಹಿ ವ್ಯವಹಾರಾತೀತೇಷು ತೇಷು ಗುಣದೋಷಶಂಕಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೇೈತಿನಾಂ ಮತೇ, ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವಿವ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಈಶ್ವರತ್ವೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ಆಸ್ಥಿತಮಿತಿ, ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಏವಮ್ - ಅದ್ವೇೈತವಾದಿನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಅರ್ಥವತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇಃ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವೈೇತಿಭಿಃ ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ನ ಸಾಮ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತ್ವೇ ತನ್ಮತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ನ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತಾ, ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅದ್ವೈತಿನಾಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ದ್ವೈತಂ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಸ್ವೀಕೃತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತೇನ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ವಸ್ತುತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ದೋಷಾಂತರಮ್ ಆಹ-
ಬಂಧೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ತತ್ವತಃ ಅವಸ್ಥಾಭೇದಃ ದ್ವೈತಿನಾಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಅದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯುಗಪದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕ್ರಮಭಾವಿನ್ಯೋಃ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ವಾ, ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಅದ್ಯೇ ಸದಾ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಅವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಮೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥೇ, ನ ಪರಮಾರ್ಥೇ, ಅಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ , ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯವತ್ , ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತ್ವಮ್ ಇಚ್ಛತಾ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತ್ವೋಪಗಮಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ನ ವಸ್ತುತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತ್ತ್ವಮ್ ಇಚ್ಛತಾ ತಯೋಃ ಯೌಗಪದ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ವಾಚ್ಯೇ ಕ್ರಮೇ, ಬಂಧಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇಶ್ಚ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಬಂಧಸ್ಯ ಆದಿತ್ವಕೃತಂ ದೋಷಮ್ ಆಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿನಾಶನಿವೃತ್ತಯೇ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಏಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಅಂತವತ್ತ್ವಂಚ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಆಸ್ಥೇಯಮ್ ; ತಚ್ಚ ಯತ್ ಅನಾದಿಭಾವರೂಪಂ ತತ್ ನಿತ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಆತ್ಮಾ, ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಕೃತಂ ದೋಷಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಆದಿಮತೀ, ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅನಂತಾ ಚ । ತಚ್ಚ ಯದ್ ಸಾದಿಭಾವರೂಪಮ್ ತದ್ ಅಂತವತ್ , ಯಥಾ ಪಟಾದಿ, ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಂತರವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ, ಕ್ರಮಭಾವಿನೀಭ್ಯಾಮ್ ಅವಸ್ಥಾಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ವಾ, ಪ್ರಥಮೇ, ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಯಾ ಸಹೈವ ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಚೇದ್ , ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಾನಾದ್ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ; ಯದಿ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾ ಪೂರ್ವತ್ಯಾಗೋತ್ತರಾಪ್ತ್ಯೋಃ ಆತ್ಮನಃ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ, ದ್ವಿತೀಯಮ್ ಅನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ, ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ದೋಷಾವಿಶೇಷಾತ್ ನ ಅದ್ವೈತಮತಾನುರಾಗೇ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅವಿದುಷಾಂ ಹೀತಿ ।
ಫಲಮ್ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ - ಹೇತುಃ ಯದ್ವಾ ಫಲಮ್ - ದೇಹವಿಶೇಷಃ. ಹೇತುಂ - ಅದೃಷ್ಟಮ್ ; ತಯೋಃ ಅऩಾತ್ಮನೋಃ ‘ಭೋಕ್ತಾಹಮ್ ‘ ‘ಕರ್ತಾಹಮ್ ‘ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ಅಧಿಕಾರಕಾರಣಮ್ , ತೇನ ಅವಿದ್ಬದ್ವಿಷಯಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷಾಮಪಿ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿಮತಃ ದೇಹಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಃ ನ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮ್ , ಉಕ್ತಫಲಾದೌ ಆತ್ಮೀಯಾಭಿಮಾನಾಸಂಭವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದೇಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನಃ ನ ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮಧೀಃ, ಇತ್ಯೇತದ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿದುಷೋ ನ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಕಾರಿತಾ, ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿವ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಉಭಯೋರಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಥವಣಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರಸ್ಥಃ - ಯಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ಥಿತಃ, ತತ್ರೈವ ವರ್ತಮಾನಃ ಸನ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು, ದೇವದತ್ತೇ ನಿಯುಕ್ತೇ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರೋಽಪಿ ಕದಾಚಿತ್ ನಿಯುಕ್ತೋಽಸ್ಮಿ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಸತ್ಯಮ್ , ನಿಯೋಗವಿಷಯಾತ್ ನಿಯೋಜ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣಾತ್ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿಯೋಗೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನೋ ನಿಯೋಗಧೀಃ ಭವತಿ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಫಲೇ ಹೇತೌ ಚ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಅವಿದುಷಃ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ವಿಧಿನಿಪೇಧಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮ್ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ರಮ್ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಮ್ ಇತಿ ವದತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಸಮಾಹಿತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಅರ್ಥವತ್ವಂ ಶಕ್ಯಸಮರ್ಥನಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಃ - ಅವದ್ಯಾ, ತತೋ ಜಾತೋ ಯೋ ದೇಹಾದೌ ಅಭಿಮಾತಾತ್ಮಾ ಸಂಬಂಧಃ ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಅನುಭೂತಃ, ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಧಿನಾ ಪ್ರವರ್ತಿತೋಽಮ್ಮಿ, ನಿಪೇಧೇನ ನವರ್ತಿತೋಽಸ್ಮಿ, ಇತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿಷಯಾ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಧೀಃ ಯುಕ್ತೈವ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಮ್ ಆವಿದ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿಷಯಾಂ ಧಿಯಮ್ ಉಕ್ತಾಮೇವ ವ್ಯಕ್ತಾಕರೋತಿ -
ಇಷ್ಟೇತಿ ।
ನನು, ಅವಿದುಷಃ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನವತ್ ನ ವಿದುಷಃ ಸೋಽನುವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನ ಯುಕ್ತಾ ವಿದುಷೋ ಯಥೋಕ್ತಾ ಧೀಃ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪಿತಾ, ಪುತ್ರೋ, ಭ್ರಾತಾ, ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಿಥಃ ಅನ್ಯತ್ವದೃಷ್ಟಾವಪಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿಯೋಗಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಧೀಃ ಇಷ್ಟಾ, ‘ಅಥಾನಃ ಸಂಪತ್ತಿರ್ಯದಾ ಪೈಷ್ಯನ್ಮನ್ಯತೇಽಥ ಪುತ್ರಮಾಹ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ಯಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೫-೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಸಂಪ್ರತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಅಶೇಷಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪುವಕಾರ್ಯತಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಪುತ್ರಂಚ ಅಧಿಕೃತ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ತಸ್ಯ ತದಶಕ್ತೌ ಪಿತುಃ ತದರ್ಥಾ ಧೋಃ ಉಪಗತಾ । ತಥಾ ಭ್ರಾತ್ರಾದಿಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ವಿದುಷಃ ಹೇತುಫಲಾಭ್ಯಾಮ್ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೀನಾವಿದ್ಯದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಅವಿರುದ್ಧಾ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾ ಧೀಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಾತ್ ಮಿಥಃ ನಿಯೋಗಧೀಃ ಯುಕ್ತಾ, ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಸ್ತು ತದಭಾವಾತ್ ನ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಾಧೀನಾ ನಿಯೋಗಧೀಃ ಇತಿ ಪರಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ‘ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವತ್ ‘ ಇತಿ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅದೃಷ್ಟಸಾಧ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ, ಕುತೋ ವಿದುಷಃ ತದನುಷ್ಠಾನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ।
ಸತಿ ಅದೃಷ್ಟೇ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದೃಷ್ಟೇಃ, ಅಸತಿ ಚ ಅಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇಃ ತದಭಾವಾತ್ , ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮ್ , ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ನ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಉಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಚಕಾರಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಪಶ್ಯತಾಂ ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನರೂಪಾಧಿಕಾರಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ವಿಧಿತೋ ಯಾಗಾದೌ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ಅಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣಾದೇಃ ನ ನಿವೃತ್ತಿಃ । ಅತಃ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಅಭಾವೇ, ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮತ್ವಮ್ ಅನುಭವತಾಮಪಿ ನ ತೇ ಯುಕ್ತೇ ತೇಷಾಂ ಪಾರಲೌಕಿಕಭೋಕ್ತೃಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷಾಮ್ ಅವಿದುಷಾಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ-
ಅತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದ್ಯತಿರೇಕಂ ಪರೋಕ್ಷಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಂ ಚ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುರೋಧಾದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾ ಅಭಿಮತಾ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಾ, ನೈರಾತ್ಮ್ಯವಾದಿನೋ ವಾ, ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತೋ ವಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ವಿವಕ್ಷಸಿ, ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ನ ನಿವರ್ತತೇ ಚ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತೃತೀಯಮ್ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಾದೀನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಅನುರುಂಧಾನಃ ಸನ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಚಕಾರಾತ್ ನಿವರ್ನತೇ ಚ ಇತಿ ಅऩುಕೃಷ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಂ ನೈರಾತ್ಮ್ಯವಾದಿನಂ ಚ ತ್ಯಕತ್ವಾ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಾಂ ಪರೋಕ್ಷಮ್ , ಅಪರೋಕ್ಷಂ ಚ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಃ, ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಶಸ್ರಾರ್ಥಾನರ್ಥಕ್ಯ ಚೋದಯತಿ -
ವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ತೇಷಾಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ನ ಹಿ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಂ ಆತ್ಮಾನಂ ದೃಷ್ಟವತಾಂ ತಯೋಃ ಅಧಿಕಾರಃ, ತೇನ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಅರ್ಥವತ್ । ನ ಚ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವದೃಶಃ ತತ್ರ ಅಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ‘ಯದ್ಯದಾಚರತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೨೧) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿವೇಕಿನಃ ಅನುಗಚ್ಛತಾಂ ವಿಧ್ಯಾದೌ ಅಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ; ಅತಃ ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ವಿಧ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತದನುಸಾರಿಶಿಷ್ಟಾಚಾರಸ್ಯ ಚ ಆನರ್ತಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿವೇಕಿತ್ವಾತ್ ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ? ಕಿಂ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ವಿವೇಕಿತ್ವೇಽಪಿ ತದನುವರ್ತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯೇಷಾಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೋದ್ಯತೇ? ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।
‘ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಸಹಸ್ರೇಷು’ (ಭ. ಗೀ. ೭-೩) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅನೇಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಅನುಭವಾನುರೋಧೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ, ವಿವೇಕಿನಾಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತೌ ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಆಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುಮ್ , ಶ್ಯೇನಾದೌ ತದಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಇತರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಿಚರಣಾದೌ ಚೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ರಾಗಾದಿಶರಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಸ್ಪದಂ ಸರ್ವಂ ಸಂಗ್ರಹೀತುಮ್ ಆದಿಪದಮ್ । ಇತಶ್ಚ ವಿವೇಕಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಅಪ್ರವೃನಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಭಾವಾಖ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಮ್ ಅನುಕುಲಯತಿ -
ಸ್ವಭಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಅಜ್ಞಾನಜತ್ವೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧೀನ ವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕ ಸಂಧಮ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಮೇವ ಅನುಮರನ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ , ಯಥಾದೃಷ್ಟಃ ; ತದ್ವಿಷಯಃ - ತದಾಶ್ರಯಃ ಸಂಸಾರಃ, ತಥಾ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ತದ್ಧೇತುವಿಧಿಶಾಸ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು, ಅವಿದ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಆಶ್ರಯಂತೀ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಸಂಸಾರಮಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಆಧತ್ತೇ, ತೇನ ತಸ್ಯೈವ ಶಾಸ್ರಾಧ್ರಿಕಾರಿತ್ವಮ್ ; ನೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೇಃ ಶುದ್ಘೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ವಸ್ತುತಃ ಅಸಂಬಂಧೇಽಪಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ಆರೋಪಿತಂ ತಮೇವ ದುಃಖೀಕರೋತಿ, ಇತಿ, ಅತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಅವಿದ್ಯಾಽಸಂಬಂಧೇ ಭಗವವೃಚೋಽಪಿ ದ್ಯೋತಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರಯೋಃ ಐಕ್ಯೇ ಕಿಮಿತಿ ಅಸೌ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅಹಮಿತಿ ಬುಧ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ ಈಶ್ವರೋಽಸ್ಮಿ ಇತಿ ನ ಬುಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಆರಮನೋ ವಸ್ತುತಃ ಸಂಸಾರಾಸಂಸ್ಪರ್ಶೇ ವಿದ್ವದನುಭವವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ, ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಮಿತಿ - ಆಭಿಜಾತ್ಯಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಇದಮಾ ಕ್ಷೇತ್ರಕಲತ್ರಾದಿ । ಪಂಡಿತಾನಾಮಪಿ ಪ್ರತೀಲಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ? ಕಿಂ ವಾ ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ? ಆಹೋ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಿಧೀಃ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ ಆಹ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ತಚ್ಚ ವಸ್ತುತಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಾವಿರೋಧಿ । ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ತು ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಯೇನ ವಸ್ತುತಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಾಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ ; ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮಧೀವಿರುದ್ಧಾಯಾಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಬುದ್ಧೇಃ ಅನವಕಾಶಿತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅಕ್ರಿಯಂ ಪಶ್ಯತೋಽಪಿ ಕುತೋ ಭೋಗಕರ್ಮಣೀ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಬುದ್ಧೇಃ ಭೋಗಕರ್ಮಕಾಂಕ್ಷಯೋಃ ಅಭಾವೇ, ಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ವಿದುಷಃ ನ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಸತಿ ಅನಂತರಮ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾತ್ ತದುಪಾಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತ್ತತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಕಾರೀ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷಃ ವೈಧಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ನಿಷೇಧಾಧೀನನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ದುರ್ವಚತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿನಿಷ್ಠತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ತೃತೀಯಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಇದಂ ಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ ಅವಿಶೇಷಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಮೈವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ಅಹಂಧೀವೇದ್ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ ಭೇದೋ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಹಂತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸುಖೀತಿ ।
ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇ ತದನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಪುಮರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಕಥಂ ತದುಪರಮಸ್ಯ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂ ಸಂಸಾರೋಪರತಿಮ್ ಉತ್ಪಾದಯೇತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಧ್ಯಾನೇನೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನೋ ಬುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದ್ರಹಿತಾತ್ ಈಶ್ವರಾತ್ ಅನ್ಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ ಇತಿಶಬ್ದಃ । ತದೇವ ಅನ್ಯತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಮಮ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅಸಂಸಾರೀಶ್ವರತ್ವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವಂ ಯೋ ಬುಧ್ಯತೇ, ಯೋ ವಾ ತಥಾವಿಧಂ ಜ್ಞಾನಂ ತವ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಉಪದಿಶತಿ ; ಸ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ ಈಶ್ವರಾತ್ ಅನ್ಯೋ ಜ್ಞೇಯಃ ಅನ್ಯಥಾ ಉಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಸಂಸಾರೀ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾಧೀನಜ್ಞಾನೇನ ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯೇತದ್ ಜ್ಞಾನಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨-೫-೧೯) ಇತಿ ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು, ಸಂಸಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ , ಸಂಸಾರಿತ್ವನಿರಾಸೇನ ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ಸಾಧಿತೇ, ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಸ್ಯ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ , ತತ್ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನವಾನ್ ಪಂಡಿತಾಪಸದತ್ವೇನ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಕರೋಮಿ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಯಃ, ಸ ಪಂಡಿತಾಪಸದ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ಹಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅಧಿಕೃತ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಂ ಬೋಧಯತ್ ಅರ್ಥವತ್ ಇಷ್ಟಮ್ । ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಮಪಿ ತಥಾಪಿಧಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಾಕೃತ್ಯ ಅಖಂಡೈಕರಸೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯದು ಅರ್ಥವತ್ ಭವೇತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ, ಆತ್ಮನಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯನ್ ಆತ್ಮಹಾ ಭೂತ್ವಾ ಲೋಕದ್ವಯಬಹಿರ್ಭೂತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮಹೇತಿ ।
ನನು, ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ಪರಃ ಜೀವಾದನ್ಯಃ ನಿರುಚ್ಯತೇ, ನ ಜೀವಸ್ಯ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ ಅತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತತ್ ಕಥಮ್ ಇತ್ಥಮ್ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ, ತತ್ವಮಸೀತಿವತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನುವಾದೇನ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ ಇಹ ಉಪದೇಶತಃ ಧೃತಂ ತಸ್ಯ ಹಾನಿಮ್ , ಅಶ್ರುತಸ್ಯ ಚ ಜೀವೇಶ್ವೇರಯೋಃ ತಾತ್ವಿಕಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಂ ಕುರ್ವನ್ ಕಥಂ ವ್ಯಾಮೂಢೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೇತಿ ।
ನನು, ಕೇಚನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರಃ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ಚಾಪಿ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವಂತಃ ; ತತ್ಕಥಮ್ ಉಕ್ತಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ ಆಸ್ಥಾತುಃ ವ್ಯಾಸೂ़ಟತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರಯೋಃ ಐಕ್ಯಂ ಸ್ವಾಭೀಷ್ಟಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಚೋದ್ಯಮ್ ಅನುದ್ರವತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ ಏಕತ್ವಮ್ , ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಉಕ್ತಮೇವ ಸಮಾಧಿಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಏತಾವಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಸಂಮಾರ್ಯಭಾವೇನ ಸಂಸಾರಾಭಾವಶ್ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ದೋಷೌ, ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೌ, ಇತಿ ದೃಚ್ಛತಿ-
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸಂಸಾರೇಣ ಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ಅದ್ವಯಂ ವಸ್ತು ವಸ್ತುತೋ ನ ಸಂಬದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ-
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಮ್ - ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಲ್ಪಿತೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಅಸಂಸ್ಪರ್ಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ-
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಂಸಾರಿತ್ವಾಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕಟೋಕೃತ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾಂತರನಿರಾಸಮ್ ಅನುಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ ಅವಿದ್ಯ ಸಂಸಾರಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ಚ ಕಲ್ಪಯತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾ, ತತ್ವವ್ಯಾಧಾತಾತ್ ; ಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇ ಚ ಆಶ್ರಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ತದ್ವತ್ತ್ವೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ಚ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಮ್ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು - ಉತ್ಖಾತರ್ದಷ್ಟ್ವೋರಗವತ್ ಅವಿದ್ಯಾ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ - ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ಕೃತಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾತಜ್ಜಯೋಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮತಾ ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರದ್ವಾರಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ತತ್ಕೃತದೋಷವತ್ತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕಯ, ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷೇವಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ನ ತೇನ ಚಿತಃ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಪರ್ಶೋಽಸ್ತಿ, ಇತಿ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಧರ್ಮರ್ಧಾಮತ್ವೇನ ಸಂಸರ್ಗೇಽಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಆತ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ಆತ್ಮನಾ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ, ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ, ವಿಮತಮ್ , ನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಶ್ರಿತಮ್ , ತದ್ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ , ರೂಪಾದಿವತ್ , ಇತ್ಯಹ -
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ, ‘ಮಹಾಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ ನ ಅವಿದ್ಯಾದೇಃ ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮತಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞೇಯಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ, ‘ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩-೧) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವನಿರ್ಣಯಾತ್ , ನ ನತ್ರ ಜ್ಞೇಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರವಿಶತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾತೈವೇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಏವಂಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇಸಿದ್ಧಂ ಕ್ಷೇವಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದೇಃ, ಇತಿ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಇತ್ಯವಧಾರಿತ ಇತಿ ।
ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ವಿರೂದ್ಧವಾದಿತ್ವೇ ಮೂಲಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಮಾನಯುಕ್ತ್ಯಾಖ್ಯಮ್ ಅವಷ್ಟಂಭಾಂತರಮ್ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಕೇವಲಪದಮ್ । ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ವಿರುದ್ಧಮಪಿ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಚಿತಃ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಅತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , -ತಸ್ಯಾಃ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವತಯಾ ತದಾಶ್ರಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ , ಆಶ್ರಯಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಮಾತ್ರಂ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ? ತದ್ವಿಶೇಷೋ ವಾ? ಪ್ರಥಮೇ, ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಅನವಕಾಶತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ದೃಶ್ಯಾ? ಅದೃಶ್ಯಾ ವಾ? ದೃಶ್ಯತ್ವೇ, ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷ್ಠತ್ವೇನೈವ ತದೂದೃಷ್ಟೇಃ ನ ಆಶ್ರಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಅದೃಶ್ಯತ್ವೇ ವಾ, ಅಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ ಅಸಿದ್ಧಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೀತೀಯಮ್ ಆಲಂಬತೇ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಆಶ್ರಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತಾ, ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನಾಸಿದ್ಧಿಃ? ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ವೈಷಮ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನನೈರರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇ್ತ್ಯಾಹ -
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವತಃ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತೇನ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇ ಸಿದ್ಧೇಪ್ರಷ್ಟುಃ ತವ ಪ್ರಶ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಸಮಾಧಿಃ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಬುದ್ಧಪರಾಭಿಸಂಧಿಃ ಶಂಕತೇ -
ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವತಃ ತತ್ಪರಿಹಾರಾತ್ ನ ಅನ್ಯೇನ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಮೈವ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ವಾತ್ ತತ್ಪರಿಹಾರೇ ಮಯಾ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಹ್ಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಶ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಸಿದ್ಧಿಾಂತೀ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಮ್ ಆಹ -
ಜಾನಾಸೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಜಾನನ್ನಪಿ ತದ್ಬಿಷಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾಭಾವತ್ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ, ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಜಾನಾಮೀತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವತಃ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ವದತಾ - ತಸ್ಯ ‘ಅಹಮವಿದ್ಯಾವಾನ್ ‘ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಾವತ್ತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮುಕ್ತಾತ್ಮವತ, ಇತಿ ಅನುಮೇಯತ್ವಂ ಇಷ್ಟಮ್ , ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅನುಮಾನೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಗ್ರಹೇ ಕಾ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಜ್ಞಾತೈವ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಂ ಬುಧ್ಯತೇ? ಅನ್ಯೋ ವಾ ಜ್ಞಾತಾ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ಕಾಲೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾಂ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಗೃಹೇತ್ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನೈವ ಉಪಯುಕ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕುತಃ ಸಂಬಂಧಜ್ಞಾತೃತ್ವಮ್ ? ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ದೀತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯೋ ಗ್ರಹೀತಾ, ಸ ನ ಸಂಭವತಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತದ್ವಿಷಯಮಿತಿ । ಜ್ಞಾತುಃ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಃ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅನವಸ್ಥಾಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪರಜ್ಞೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಾನುಭವಗಮ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ, ಫಲಿತಂ ಆಹ -
ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।
ಯದಾ ಚ ಏವಂ, ತದಾ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ ।
ಜ್ಞಾತುಃ ಆತ್ಮನಃ ನ ಕಿಂಚಿದ್ - ದುಷ್ಯತಿ ಇತಿ, ಏತದ್ ಅಮೃಷ್ಯಮಾಣಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ? ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವಾ? ನಾದ್ಯಃ, ತದನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ದ್ವೀತೀಯೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಔಪಚರಿಕತ್ವಾತ್ ನ ತತ್ಕೃತೋ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸತ್ಯಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯೋಪಚಾರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ವಸ್ತುತಃ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವೇ ಭಗವದನುಮತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥಾತ್ರೇತಿ ।
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತ ಏವ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವಃ ಭಗವತಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಯಥೋಕ್ತಃ, ತಥೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕ್ರಿಯಾದಿಃ ಆತ್ಮನಿ ಭಾತಿ? ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾದಿಃ, ಉಪಚಾರಾತ್ತು ಭಾತಿ, ತಥಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ಅತೀತಪ್ರಕರಣೇಷು ಭಗವತಾ ಕೃತೋ ಯತ್ನಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಅತೀತೇಷ್ವೇವ ಪ್ರಕರಣೇಷು ವಾಸ್ತವಕ್ರಿಯಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ಆದ್ಯಾಸಿಕೀ ತದ್ಧೀಃ ಉಕ್ತಾ, ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಕರಣೇಷ್ವಪಿ ತಥೈವ ಭಗವದಭಿಪ್ರಾಯದರ್ಶನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ತರೇಷು ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ವಾಸ್ತವಕ್ರಿಯಾದ್ಯಭಾವೇ ಅಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ, ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಅವಿದ್ವದಧಿಕಾರಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ, ‘ವಿದ್ವಾನ್ ಯಜೇತ’ ‘ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕರ್ಮಾರಭೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕ್ತೇ -
ಹಂತೇತಿ ।
ಶಾಸ್ರಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕವಿಜ್ಞಾನಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಾತ್ಮಧೀವಿಧರಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಧಿಕಾರಿತಾ, ಇತಿ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಥಮ್ ಅಜ್ಞಸ್ಯೈೈವ ಕರ್ಮಧಿಕಾರಿತ್ವಮ್ ಉಪಪನ್ನಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏತದೇವ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಿನಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ಅಧಿಕಾರಃ, ನಿಷ್ಠಾಂತರೇ ತು ಅಜ್ಞಸ್ಯೈವ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹಾರಪ್ರಕರಣೇ ವಿಶೇಷತಃ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತದೇವ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಸಮಾಸೇನೇತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಐಕ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ನ ಕಿಂಚಿದ್ ಅವದ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಅಲಮಿತಿ
॥ ೨ ॥
ಏವಂ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಕುತ್ರ ಸಂಗ್ರಹೋಕ್ತಿಃ ಉಪಯುಜ್ಯೇತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗ್ರಹೇಕ್ತಿಃ ಅರ್ಥವತೀ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರೋತುಃ ಮನಃಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಿತವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಾಯವಿವರಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಯನ್ನಿರ್ದಿಶಷ್ಟಮಿತಿ ।
‘ಇದಂ ಶರೀರಮ್ ‘ ಇತಿ ಯನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತಚ್ಛರೀರಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶತಿ, ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಯಚ್ಚೇತಿ - ಯೇನ ರೂಪೇಣ ರೂಪವದಿತಿ, ತದೇವ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವಿಷೇಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಕೀಯಾಃ ಧರ್ಮಾಃ ಜನ್ಮಾದಯಃ, ತೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಹೇಯತ್ವಂ ಫಲತಿ ।
ಚಶಬ್ದಪಂಚಕಸ್ಯ ಇತರೇತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಚಶಬ್ದೇತಿ ।
ವಿಕಾರಿತ್ವೇನಾಪಿ ಹೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಯದ್ವಿಕಾರೀತಿ ।
ಯತ್ ಕಾರ್ಯಂಮ್ , ತತ್ ಸರ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ತತ್ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಮಿವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಕ್ತಿವಶಾತ್ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಯೇ ಪ್ರಭಾವ ಇತಿ ।
ತೇನ ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಭಾವೇಣ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯತಾ ಇತಿ ಶೇಪಃ ।
ಕಥಂ ಯಥಾ ವಿಶೇಷಿತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ವಾ ಶಕ್ಯೋ ಜ್ಞಾತುಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ
॥ ೩ ॥
ಶ್ಲೋಕಾಂತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ - ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಫಲಮಾಹ -
ಶ್ರೋತ್ರಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಆಪ್ತೋಕ್ತೇರೇವ ಕ್ಷೇತ್ರಾದಿಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಭಾವಿತಮ್ , ಕಿಂತು ವೇದವಾಕ್ಯಾದಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಛಂದೋಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಋಗಾದೀನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಣಪಿ ವೇದಾನಾಂ ನಾನಾಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ಶಾಖಾಭೇದಾತ್ ಇಷ್ಟಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮ್ ಉಕ್ತಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಕಿಂತು ಯೌಕ್ತಿಕಂ ಚ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಾನಿ ತಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ‘, ‘ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸೂತ್ರಾಣಿ ಉಕ್ತಾನಿ । ಆತ್ಮೇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಪಾದಾನಮ್ , ತಚ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ತಚ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಪಾದಾನಮ್ ।
‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧-೧-೧) ಇತ್ಯಾದೀನ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಅತ್ರ ಗೃಹೀತಾನಿ ಅನ್ಯಥಾ ಛಂದೋಭಿಃ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಹೇತುಮದ್ಭಿರಿತಿ
॥ ೪ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಾದಿಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಸ್ತುತ್ಯಾ ಪ್ರಲೋಭಿತಾಯ, ಕಿಂ ತತ್ ? ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸವೇ ಯಥೋದ್ದೇಶಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ ಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ಮಹತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ-
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಭೂತಶಬ್ದೇನ ಸ್ಥೂಲಾನಾಮಪಿ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಗ್ರಹೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸ್ಥೂಲಾನೀತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಃ - ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತೀತಿಕತ್ವೇನ ಅಭಿಮಾನಮಾತ್ರಾತ್ಮತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಅಹಂಕಾರಂ, ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮಹಾಭೂತೇತಿ ।
‘ಮಹತಃ ಪರಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಅಹಂಕಾರಹೇತುಮಾಹ -
ಅಹಂಕಾರೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಶಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಚೈತನ್ಯಮಪಿ ಶಂಕ್ಯೇತ, ತದರ್ಯಮಾಹ -
ಮಮೇತಿ ।
ಅವಧಾರಣರೂಪಮ್ ಅರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಏತಾವತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಅಹಂಕಾರಃ ಮಹತ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಮ್ ಇತಿ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ಮೂಲಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಹ ತನ್ಮಾತ್ರಾದಿಭೇದಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ದಶ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ವಿಭಜ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಶ್ರೋತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಿಂತದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಶಬ್ದೇನ ಸ್ಥೂಲಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಉಕ್ತೇಷು ತನ್ಮಾತ್ರಾದಿಷು ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
‘ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರವಿಕೃತಿಃ ಮಹದಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಸಪ್ತ । ಷೋಡಶಕಶ್ಚ ವಿಕಾರಃ’ ಇತಿ ಪಠಂತಿ
॥ ೫ ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಾಹಂಕಾರಾದೀನಾಂ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾಭಿಮಾನಾದಿಧರ್ಮಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ, ಶಬ್ದಾದೀನಾಮೇವ ಗ್ರಹಣೇ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯಾನುಕ್ತೇಃ ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕ್ಷೇತ್ರನಿರೂಪಣಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದೇಶೇನೈವ ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ‘ಯಚ್ಚ ಯಾದೃಕ್ಚೇ’ ತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಇದಾನೀಮ್ ಇಚ್ಛಾದೀನಾಮ್ ಆತ್ಮವಿಕಾರತ್ವನಿವೃತ್ತಯೇ ಕ್ಷೇತ್ರವಿಕಾರತ್ವನಿರೂಪಣೇನ ‘ಯದ್ವಿಕಾರಿ’ ಇತ್ಯೇತನ್ನಿರೂಪಯನ್ ಮತಾಂತರನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ಹೇಯಂ ವೈಶೇಷಿಕಂ ಮತಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಉಕ್ತಮ್ -
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಜಾತೀಯಸ್ಯ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಆದಾನೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸುಖೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಸುಖಹೇತುತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಇಚ್ಛಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಚ್ಛಾಂ ಸುಖತದ್ಧೇತುವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭೂತತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾವತ್ ದ್ವೇಷೋಽಪಿ ಧರ್ಮಃ ಬುದ್ಧೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ದ್ವೇಷಃ? ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯಜ್ಜಾತೀಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಇಚ್ಛಾವತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭಾವಮಾಹ ಸೋಽಯಿಮಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷವತ್ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಃ ಸುಖಮಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಮಾಹ -
ಅನುಕೂಲಮಿತಿ ।
ದುಃಖಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಮಧ್ಯವರ್ತಿತ್ವಮಾಹ -
ದುಃಖಮಿತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮವಾದೌ ವ್ಯುದಸಿತುಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭೂತಮೇವ ಸಂಘಾತಂ ವಿಭಜತೇ -
ದೇಹೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನವಾದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಪ್ತೇ ಲೋಹಪಿಂಡೇ ವಹ್ರೇಃ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ಉಕ್ತಸಂಹತೌ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಃ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಅಗ್ನಿಃ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಲೋಹಪಿಂಡಮೇವ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗ್ರಾಹಯತಿ । ತಥಾ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೌ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತಾಮೇವ ಆತ್ಮತಯಾ ಬೋಧಯತಿ । ಅತಃ ತದಾಭಾಸಾನುವಿದ್ಧಾ ಸೈವ ಚೇತನಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸಾ ಚ ಮುಖ್ಯಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಅತದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧೃತಿಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರತ್ವಂ ತಸ್ಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಧೃತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು - ಅऩ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದಯೋ ಮನೋಧರ್ಮಾಃ ಸಂತಿ, ತೇ ಕಿಮಿತಿ ಅತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರತ್ವೇನ ನೋಚ್ಯಂತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾದಿವತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ನವಸರೇ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಾಮಪಿ ದರ್ಶಿತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ, ಪ್ರಕರಣವಿಭಾಗಾರ್ಥಂ ಯತೋ ಭಗವದುಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮುಪಸಂಹರತಿ, ಅತಃ ಯುಕ್ತಮ್ ಇಚ್ಛಾದಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಸರ್ವಾನು್ಕ್ತಬುದ್ಧಿಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಾಯ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ಇತಿ ಅನುವದತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಭೇದಜಾತಸ್ಯ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹವಿಭಾಗಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಹತಿಃ - ಸಮಷ್ಟಿಶರೀರಮ್
॥ ೬ ॥
ನನು - ಉಕ್ತೇ ಕ್ಷೇತ್ರೇ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ತಂ ಹಿತ್ವಾ ಕಿಮಿತಿ ಅನ್ಯತ್ ಉಚ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ।
‘ಅನಾದಿಮತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ ವಿವಕ್ಷಿತವಿಶೇಷಣಸಹಿತಂ ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ವಕ್ಷ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ ‘ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಧುನೇತಿ ।
ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿದಧಾತಿ, ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಜ್ಞಾನಸಾಧನಸಮುದಾಯಬೋಧನಂ ಕುತ್ರ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಮವಿಕೃತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯತ್ಪರ ಇತಿ ।
‘ಏತಜ್ಜ್ಞಾನ ‘ಮಿತಿ ವಚನಾತ್ ಕಥಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಧಾನಸ್ಯ ವಕ್ತೃದ್ವಾರಾ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅಂತರ್ಧಿಯೋ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಮಾನಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಮಾನಃ - ತಿರೋಹಿತೋಽವಲೇಪಃ । ಸ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಉತ್ಕರ್ಷಾರೋಪಹೇತುಃ, ಸೋಽಸ್ಯ ಇತಿ ಮಾನೀ, ನ ಮಾನೀ ಅಮಾನೀ, ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಅಮಾನಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಮಾನಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮುಖೇನ ಅದಂಭಿತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ-
ಅದಂಭಿತ್ವಮಿತಿ ।
ವಾಙ್ಮನೋದೇಹೈಃ ಅಪೀಡನಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ - ಅಹಿಂಸನಮ್ , ತದೇವ ಅಹಿಂಸಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಹಿಂಸೇತಿ ।
ಪರಾಪರಾಧಸ್ಯ ಚಿತ್ತವಿಕಾರಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾವೇವ ಅವಿಕೃತಚಿತ್ತತ್ವೇನ ಅಪಕಾರಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಂ ಕ್ಷಾಂತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಕ್ಷಾಂತಿರಿತಿ ।
ಅವಕ್ರತ್ವಮ್ - ಅಕೌಟಿಲ್ಯಮ್ , ಯಥಾಹೃದಯವ್ಯವಹಾರಃ ಸದಾ ಏಕರೂಪಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಚ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಉಪನೀಯ ತು ಯಃ ಶಿಷ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಮ್ ಆಚಾರ್ಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಶುಶ್ರೂಷಾದಿ, ಇತಿ ಆದಿಪದಂ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿವಿಷಯಮ್ । ಬಾಹ್ಯಮ್ ಆಭ್ಯಂತರಂ ಚ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಂ ಶೌಚಮ್ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಭಜತೇ -
ಶೌಚಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನಸೋ ರಾಗಾದಿ ಮಲಾನಾಮ್ , ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದಪನಯೋಪಾಯಮ್ ಉಪದಿಶತಿ -
ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೇತಿ ।
ರಾಗಾದಿಪ್ರತಿಕೂಲಸ್ಯ ಭಾವನಾವಿಷಯೇಷು ದೋಷದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ, ತಯಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ಥಿರಭಾವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿನಿಗ್ರಹಃ? ತತ್ರಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ
॥ ೭ ॥
ನ ಕೇವಲಮ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಂತರಂಗಸಾಧನಾನಿ, ಕಿಂತು ವೈರಾಗ್ಯಾದೀನ್ಯಪಿ ತಥಾವಿಧಾನಿ ಸಂತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷು ಅನೇಕಾರ್ಥೇಷು ರಾಗೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಂ ನೋತ್ಪದ್ಯೇತ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಆವಿರ್ಭೂತೋ ಗರ್ವಃ ಅಹಂಕಾರಃ, ತದಭಾವೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನಹಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದೋಷೋನುದರ್ಶನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಜನ್ಮನಿ ದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಜನ್ಮನೀತಿ ।
ಯಥಾ ಜನ್ಮನಿ ದೋಷಾನುಸಧಾನಮ್ , ತಥಾ ಮೃತ್ಯೌ ದೋಷಸ್ಯ ಸರ್ವಮರ್ಮನಿಕೃಂತನಾದೇಃ ಆಲೋಚನಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜನ್ಮನಿ ಮೃತ್ಯೌ ಚ ದೋಷಾನುಸಂಧಾನವತ್ , ಜರಾದಿಷ್ವಪಿ ದೋಷಾನುಸಂಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವ್ಯಾಧಿಷು ದೋಷಸ್ಯ ಅಸಹ್ಯತಾರೂಪಸ್ಯ ಅನುಸಂಧಾನಮ್ , ದುಃಖೇಷು ತ್ರಿವಿಧೇಷ್ವಪಿ ದೋಷಾನುಸಂಧಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಜನ್ಮಾದಿಷು ದುಃಖಾಂತೇಷು ದೋಷದರ್ಶನಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ತೇಷ್ವೇವ ದುಃಖಾಖ್ಯದೋಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ದುಃಖಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ದುಃಖತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ದುಃಖೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಷು ದೋಷಾನುದರ್ಶನಕೃತಂ ಫಲಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯೇ ಸತಿ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಂ ಕರಣಾನಾಂ ತ ದಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ, ವೈರಾಗ್ಯಫಲಮಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮದಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ ಜ್ಞಾನಹೇತುಷು ಕಿಮಿತಿ ಉಪಸಂಖ್ಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ಧೀಹೇತುತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ
॥ ೮ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಂತರಂಗಮೇವ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನನು - ಅಸಕ್ತಿರೇವ ಅಭಿಷ್ವಂಗಾಭಾವಃ, ತಥಾ ಚ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ‘ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ’ ಅಭಿಷ್ವಂಗೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ನಿರಸ್ಯಾತಿ-
ಅಭಿಷ್ವಂಗೋನಾಮೇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನೇಷ ಪುತ್ರಾದೌ ಅನನ್ಯತ್ವಧಿಯಾ ತದ್ಗತೇ ಸುಖಾದೌ ಆತ್ಮನಿ ತದ್ಭಾವನಾಖ್ಯಂ ಸಕ್ತಿವಿಶೇಷಮೇವ ಉದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಯೋಃ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ಬಾರಾ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಕ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಯೋಃ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸದಾ ಹರ್ಷವಿಷಾದಶೂನ್ಯಭನಸ್ತ್ವಮಪಿ ಜ್ಞಾನಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿಭಜತೇ-
ಇಷ್ಟೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ - ತಚ್ತಚೈದಿತಿ
॥ ೯ ॥
ಸಾಧನಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ
ಅನನ್ಯಯೋಗಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಧೀದ್ವಾರಾ ಜಾತಾಯಾ ಭಕ್ತೇಃ ಭಗವತಿ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಃ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ದೇಶಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತತ್ವಂ ದ್ವಿವಿಧಮುದಾಹರತಿ-
ವಿವಿಕ್ತ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅರಣ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಂ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುಃ? ತತ್ರಾಹ -
ವಿವಿಕ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾದಿ, ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಉಚ್ಯತೇ ।
ನನು - ಅರತಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಅವಿಶೇಷತೋ ಜನಸಂಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
"ಸಂತಃ ಸಂಗಸ್ಯ ಭೇಷಜಮ್" ಇತಿ ಉಪಲಂಭಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಸಾಧನಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾದಿ, ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದಃ ಅನಾತ್ಮಾರ್ಥಃ । ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಿವೇಕಃ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ - ತತ್ರೈವ ನಿಷ್ಠಾವತ್ತ್ವಮ್ , ವಿವೇಕನಿಷ್ಠೋ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ । ತೇಷಾಂ ಭಾವನಾಪರಿಪಾಕೋ ನಾಮ ಯತ್ನೇನ ಸಾಧಿತಾನಾಂ ಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತತ್ವಮ್ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ - ಐಕ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ । ತತ್ಫಲಾಲೋಚನಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಅತಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಮ್ ಅರ್ಥವತ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಂತರಂಗಹೇತುಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏತದಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪರಿಹರಣಾಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ - ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ ಮಾನಿತ್ವಾದಿ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ , ಜ್ಞಾತೇ ಚ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವೇ ತೇನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಾಧನಾಧಿಕಾರಸಮಸಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೧ ॥
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಆಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಮ್ , ಇತ್ಯೇತತ್ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿಶದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ತ್ರ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತೇಷು ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹೃ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಅಮಾನಿತ್ವಾದೋನಾಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮವತಾರಯತಿ -
ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಜ್ಞೇಯಪ್ರವಚನಸ್ಯ ಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರರೋಚನಂ ಕೃತ್ವಾ ತೇನ ಶ್ರೋತುಃ ಆಭಿಮುಖ್ಯಮಾಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರರೋಚನಫಲೋಕ್ತಿಪರಮ್ ಅನಂತರವಾಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಅನಾದಿಮದಿತಿ ।
ಆದಿಮತ್ವರಾಹಿತ್ಯಮ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ, ಅತೋ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತುರಪಿ ಭೋಗ್ಯಾತ್ ಪರತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
‘ಅನಾದಿ’ ಇತ್ಯೇಕಂ ಪದಮ್ , ‘ಮತ್ಪರಮ್ ‘ ಇತಿ ಚಾಪರಮ್ , ಇತಿ ಪದಚ್ಛೇದಾತ್ ನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತಿ ಮತಾಂತರಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಏಕಪದತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಬಹುವ್ರೀಹಿಣೇತಿ ।
ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಥಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಆದಿಮತ್ವನಿಷೇಧೇ, ನಾಸ್ತಿ ಮತುಪಃ ಅರ್ಥವತ್ವಮಿತಿ । ಮತುಬಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಅನಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪದಂ ಛಿಂದಂತಿ, ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ, ‘ಅನಾದಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಪ್ತತ್ಪರಮ್ ‘ ಇತಿ ಉಚ್ಯಮಾನೇ ಕೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅರ್ಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಅಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ನಾಯಂ ಪುನರುಕ್ತಿಸಮಾಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಸಂಭವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಮತುಪೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ತುಲ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂ ನಾನ ರ್ಥಕ್ಯಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಇತ್ಯತ್ರ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷಃ ಸಮರ್ಥಿತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಕ್ತಾನುವಾದದ್ವಾರಾ ‘ನ ಸತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।
ಸತ್ - ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪತ್ವಾತ್ , ಅಸತ್ - ಕಾರಣಮ್ , ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಾತ್ , ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಜ್ಞೇಯಪ್ರವಚನಮ್ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕ್ರಮಪ್ರತಿಕೂಲಮ್ , ಇತಿ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರವಚನಂ ಪ್ರಕ್ರಮಾನುಕೂಲಮ್ ಇತಿ, ಉತ್ತರಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸತ್ ‘ ಇತಿ ಉಚ್ಯಮಾನೇ ಕಥಮಿದಮ್ ಅನುರೂಪಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದರ್ಥಂ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಉಪದೇಶಾಯೋಗಾತ್ ಅಧ್ಯಸ್ತತದ್ಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಯೇ ನಿಷೇಧದ್ವಾರಾ ಉಪದೇಶಸ್ಯ ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಆರೋಪಿತವಿಶೇಷನಿಷೇಧರೂಪಮ್ ಇದಂ ಪ್ರವಚನಮುಚಿತಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸರ್ವಾಸ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಮುಖೋಪದೇಶಾಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಾಚ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಸ್ತಿಶಬ್ದಾವಾಚ್ಯತ್ವೇ ನರವಿಷಾಣವತ್ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಅऩಿಷ್ಟಮಾಶಂಕತೇ -
ನನು ಇತಿ ।
ಏವಮ್ ಉಕ್ತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ, ಆಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಅಸ್ತಿಶಬ್ದಾವಾಚ್ಯತ್ವೇ ವ್ಯಾಘಾತಶ್ಚ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿಶಬ್ದಾವಾಚಯತ್ವಾತ್ ಅವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ಆಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಅವಸ್ತುತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಅತಃ ತದಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನಾವಸ್ತುತಾ, ಇತ್ಯೇತದೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಾಸಾಂ ಧಿಯಾಂ ಅಸ್ತಿಧೀತ್ವೇನ ನಾಸ್ತಿಧೀತ್ವೇನ ವಾ ಅऩುಗತತ್ವೇ ಅನ್ಯತರಧೀಗೋಚರತ್ವಾಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ದುರ್ವಾರಮ್ , ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಘಟಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ - ಉಭಯಬುದ್ಧ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಘಟಾದೇಃ । ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯ ಉಭಯಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯ ऩೋಭಯಧೀವಿಷಯತ್ವಮ್ ತಥಾಽಪಿ ನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ , ಸಚ್ಚಿದೇಕತಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಅವಿಷಯತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಪರೀಕ್ತಂ ವಿರೋಧಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಸಾಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಮಾನಮ್ , ಬೋಧಕಸ್ಯ ಅವಿರೋಧಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇನ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚೀನವಂಶಂ ಕರೋತಿ, ಇತಿ ಪಾರಲೌಕಿಕಫಲಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ಶಾಲಾನಿರ್ಮಾಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ, ‘ಕೋ ಹಿ ತದ್ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಪರಲೋಕಸತ್ವೇ ಸಂದಿಹಾನಾ ಯಥಾ ವಿ್ರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಏವಂ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾನ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಅಮಾನತಯಾ ಹಾತವ್ಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಾಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಮಾನತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರಮಾಹ -
ನ ವಿದಿತೇತಿ ।
ಯತ್ತು ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇ ‘ಕೋ ಹಿ’ ಇತಿ ಿಉದಾಹೃತಮ್ ; ತದಸತ್ , ಅರ್ಥವಾದಸ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ತೇ ಅತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಯತ್ರ ಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ವಂ ತತ್ರ ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಯಥಾ ಗವಾದೌ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜತಿಮತ್ವಮ್ , ಅತಃ ತಸ್ಯಾವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿಷೇಧೇನೈವ ಬೋಧ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ನೀಚ್ಯತ ಇತಿ ನಿಷೇಧೇನೈವ ತಸ್ಯ ಉಪದೇಶ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜಾತ್ಯಾದಿಮತೋಽರ್ಥಸ್ಯೈವ ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ತತ್ರೈವ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾತ್ ಇತಿ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಅಶ್ರುತಸ್ಯ, ಜಾತ್ಯಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಅಜ್ಞಾತಸಂಗತೇರ್ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಬೋಧಕತ್ವಮ್ , ಅದೃಷ್ಟೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜಾತ್ಯಾದೇಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಿಷಯತ್ವಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ‘ಅಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ವಾಂಭಾವಾತ್ ನ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ-
ನತ್ವಿತಿ ।
‘ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬-೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಗುಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ನಿಷ್ಕಲಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ಯ ಅಶೇಷೋಪನಿಷತ್ಸು ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ದ್ವಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಸಿದ್ಧೇಃ ನ ತದ್ - ದ್ವಾರಾಪಿ ತಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ-
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಭಿಧಾವೃತ್ಯಾ ಶಬ್ದಾಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಾಣ್ಯಾಹ -
ಅದ್ವಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ-
ಯತ ಇತಿ
॥ ೧೨ ॥
ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯ ಅವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಸ್ಯ ಅದೃಷ್ಟೇಃ ದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ವಿಪರೀತಸ್ಯ, ಪ್ರಪ್ತೇ ಬಹ್ಮಣಃ ಶೂನ್ಯತ್ವೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಹೇತುತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತಸ್ಯತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದತ್ವೇನ, ಈಶ್ವರತ್ವೇನ ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ ಆದೌ ದೇಹಾದೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮತಾಂ ಸ್ಥಾದಿವತ್ ಅಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಪ್ರವೃತ್ತಿಮತ್ವಾತ್ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ತ್ವಮ್ ಅನುಮಿಮಾನಃ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಚ್ಛಬ್ದೇತಿ ।
ತದಸ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಃ । ತದಾಶಂಕೇತಿ । ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಅಸತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ನನು - ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಪಾಣಿಪಾದಮ್ ಅಸ್ಯೇತಿ, ಕಥಂ ಪಾಣೀನಾಂ ಚ ಪಾದಾನಾಂ ಚ ದೇಹಸ್ಥತ್ವೇನ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಕರಣಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ರಥಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿವತ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾತೃಪೂರ್ವಿಕಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಪ್ರವೃತ್ಯಾ ಚೇತನಾಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿನಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಚೇತನಾಸ್ತಿತ್ವಂ ತದಸ್ತಿತ್ವಮೇವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪಾಣಿಪಾದಾಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಾದಿಮತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ಅತಶ್ಚ ಉಪಾಧಿತಃ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಃ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸನ್ ‘ ಇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಮತ್ವಮ್ ಔಪಾಧಿಕಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಚೇತ್ , ಜ್ಞೇಯಪ್ರವಚನಾಧಿಕಾರೇ ಕಥಂ ತದುಕ್ತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಜ್ಞೇಯವಸ್ತುಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿ ಇತ್ಯತ್ರ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಪಾಣಿಪಾದಾದೀನಾಮ್ ಅನ್ಯಗತಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನ ಆರೋಪ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶೇ ಕೋ ಹೇತುಃ? ಇತಿ, ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಶಕ್ತಿಃ - ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವರ್ತನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತತ್ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯವಂತೋ ಭವಂತಿ ಪಾಣ್ಯಾದಯಃ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
‘ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧೩) ಇತ್ಯಾದೌ ಉಕ್ತಮತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಯಥಾ ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಿಪಾದಮ್ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತಥಾ, ಇತಿ ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
‘ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷೀತಿ ।
ಅಕ್ಷಿಶ್ರವಣವತ್ವಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯವತ್ತ್ವಸ್ಯ, ಪಾಣಿಪಾದಮುಖವತ್ವಂ ಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮೇಂದ್ರಯವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಏಕಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪಾಣ್ಯಾದಿಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸರ್ವಮಿತಿ
॥ ೧೩ ॥
ಆರೋಪಾದೃತೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಪಾಣ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯವಿಶೇಷಣೀಭೂತಸರ್ವಶಬ್ದಾತ್ ಜ್ಞೇಯೋಪಾಧಿತ್ವನ್ಯಾಯಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಅತ್ರ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪಿ ಗ್ರಹಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಂತಃಕರಣೇ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಜ್ಞೇಯೋಪಾಧಿತ್ವಸ್ಯ ಮನೋಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಾತ್ವಾದಪಿ ತಯೋಃ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತಯೋರಪಿ ಇಹ ಉಪಾದಾನೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಾಪಾರವತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ-
ಧ್ಯಾಯತೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಮೇವ ಅಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ವಮ್ , ನ ವಾಸ್ತವಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಕರಣರಾಹಿತ್ಯೇ ಫಲಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ವೇಗವದ್ವಿಹರಣಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತಾಯಾ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕತ್ವಾತ್ , ಕುತೋಽಸ್ಯ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೈಃ ಅವ್ಯಾಪೃತತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾನುಗುಣತ್ವಮಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕರಣಗುಣಾನುಗುಣ್ಯಭಜನಮಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜವನಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವೇ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದಸಂಭಾವತ್ ನೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಂಧ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಶ್ರುತೇ ಅರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನ ಪ್ರಕೃತಪ್ರತಿಕೂಲತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಕರಣರಾಹಿತ್ಯಂ ತದೂವ್ಯಾಪಾರರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಸಂಗವಿವರ್ಜಿತತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಸಂಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ವಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಅಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಸರ್ವಂ ಪುಷ್ಣಾತಿ, ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಸದಿತಿ ।
ವಿಮತಮ್ , ಸತಿ ಕಲ್ಪಿತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸದನುವಿದ್ಧಧೀಬೋಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚಂದ್ರಭೇದಾನುವಿದ್ಧಧೀಬೋಧ್ಯಚಂದ್ರಭೇದವತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಂ ಸದಾಸ್ಪದಮ್ , ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೀನಾಂ ತದಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸದೇವೇತಿ, ಸರ್ವಸ್ಯ ಸತಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ, ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಸ್ತಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿದಂ ಚೇತಿ ।
ನಹಿ ತಸ್ಯ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವಂ ಅಸತ್ವೇ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೪ ॥
ಇತೋಪಿ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
‘ಬಹಿಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತ್ವಗಿತಿ ।
ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಬಹಿಃ - ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮ್ ಅನಾತ್ಮನ ಏವ ಆತ್ಮತ್ವಮ್ ? ಕಲ್ಪನಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅಂತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ - ಚರಾಚರಾಣಾಮ್ , ಅಂತಃ ಮಧ್ಯೇ, ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಮವತಾರ್ಥ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬಹಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ ಮಧ್ಯೇ ಭೂತಾತ್ಮಕಂ ನಾನಾವಿಧದೇಹಾತ್ಮನಾ ಭಾಸಮಾನಮ್ , ತದಪಿ ಜ್ಞೇಯಾಂತರ್ಭೂತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಚರಾಚರಾತ್ಮನೋ ಭೂತಜಾತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ರಜಜ್ವಾಂ ಕಲ್ಪಿತಸರ್ಪಾದೇಃ ಅಂತರ್ಭಾವವತ್ ದೇಹಾಭಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ , ನಾಸತ್ತ್ವಂ ಮಧ್ಯೇಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಚೇತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ಸರ್ವೈಃ ಇದಮಿತಿ । ಕಿಮಿತಿ । ನ ಗೃಹ್ಯೇತ? ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಯದೀತಿ ।
ಇದಮಿತಿ । ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತಇತಿ ।
ಸರ್ವವಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಾ ಭಾಸತೇ, ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮ್ - ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಅವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಕುತಃ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಃ? ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿದುಷಾಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಫಲಮಾಹ-
ವಿದುಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತಂ ಚೇತ್ , ತಥಂ ದೂರಸ್ಥತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವಿಜ್ಞಾತತಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಅಂತಿಕೇ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ವದವಿದ್ವದೂಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ‘ದೂರಾತ್ಸುದೂರೇ ತದಿಹಾಂತಿಕೇ ಚ’ (ಮು. ಉ. ೩-೧-೭) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತದರ್ಥಃ ಅತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಅನೂದಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೫ ॥
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ-
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದ್ಧಿ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ನಭೋವತ್ ಏಕಮ್ , ತದ್ - ಭೇದೇಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಚ ಘಟವತ್ ಅನಾತ್ಮತ್ವಾಪಾತಾತ್ ಅತಃ ಅದ್ವಿತೀಯಮ್ , ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಅತಿಸಾಹಸಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೇಹಾದೇಃ ಭೇದಧೀಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪನಯಾ ಇತ್ಯಾಹ - ಭೂತೇಷ್ವಿತಿ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ-
ದೇಹೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞೇಯಮಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಭೂತೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತಯಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಭವೇ ಚ ಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚ ತದಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಲಯೇತಿ ।
ತಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ನಾದ್ವೈತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ - ಯಥೇತಿ
॥ ೧೬ ॥
ಇತೋಽಪಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ನ ತತ್ ತಮೋ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ತಸ್ಯ ರೂಪಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ - ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ । ತತ್ರೋತ್ತರಮ್ -
ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಿತಿ ।
ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಅತಮಸ್ತ್ವೇಪಿ ತಮಃಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ -
ತಮಸ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾದೇರಿತಿ ।
ಉತ್ತಂಭನಮ್ - ಉದ್ದೀಪನಮ್ - ಪ್ರಕಟೀಕರಣಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ, ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಮ್ - ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಉಕ್ತಮ್ -
ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತತ್ರಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಅನುಭವಂ ಅನುಕೂಲಯತಿ -
ತತ್ರೈವೇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ತ್ವಮರ್ಥಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸವಿಕಾರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ , ಪದವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿವೇಕಸಾಧನಂ ಚ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ, ತತ್ಪದಾರ್ಥ ಚ ಶುದ್ಧಮ್ , ತದ್ಭಾವೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಉಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಂ ಫಲಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯಾಂತರೇ ಸತಿ, ಕಿಮಿತಿ ತ್ರಿತಯಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಏತಾವಾನಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಈಶ್ವರೇ ಸಮರ್ಪಿತ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಮೇವ ಅಭಿನಯತಿ -
ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾಯ - ಲಬ್ಧ್ವಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೮ ॥
‘ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ‘ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮ್ ಅನಂತರಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಸಂಬಂಧಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧರ್ಥಂ ವ್ಯವಹಿತಮನುವದತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಉಕ್ತಂ ಭೂತಕಾರಣತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಭೂತಾನಾಮಿವ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋರಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ನ ಭೂತಯೋನಿತಾ, ಇತಿ ಶಂಕ್ತೇ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಾದಿವಾರಣಾಯ ಬಂಧಸ್ಯ ನಿದಾನಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮ್ ಆತ್ಮನೋ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ವಾದಿದೋಷನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿಕಾರಭಾವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಯಮರ್ಥ ಇತಿ ।
‘ಸ ಚ ಯೋ ಯತ್ಸ್ವಭಾವಶ್ಚ’ ಇತಿ ಉದ್ದಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅಪರಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಅತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತಾ, ಪರಾ ತು ಪ್ರಕೃತಿಃ ಜೀವಾಖ್ಯಾ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಇತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋರನಾದಿತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಉಕ್ತಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯವತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದೌ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ , ನ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯವತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಕ್ತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತೇ ಇತಿ ।
ಮತಾಂತರಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಯೋರ್ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾಭಾವೇ ಕಸ್ಯ ತದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ, ಆಹ -
ತೇನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯೋರೇವ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿದ್ಬಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದಸದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ತತಃ ಸಂಸಾರಾಪ್ತೇಃ ಅನಿಷೇಧಾತ್ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ನ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಹೇತುತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಾಮೃತೇ ಪರಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ತದುದಯಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಬಂಧಾಭಾವೇ ತದ್ವಿಶ್ಲೇಷಾತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಉಭಯಾಭಾವೇ ಪುನಸ್ತದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವೇ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಭಾವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಕ್ಷವಃ - ಸತ್ತಾಪ್ರಾಪಕೋ ಹೇತುಃ । ಪ್ರಕೃತೇರನಾದಿತ್ವೇ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ತಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೧೯ ॥
ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಣೇತುಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಪಾತಯತಿ -
ಕೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಅನಾದಿತ್ವಕೃತಂ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಮಾಹ -
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ - ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಮ್ , ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಮ್ , ಮನಃ, ಬುದ್ಧಿಃ, ಅಹಂಕಾರಶ್ಚ ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶ ಕರಣಾನಿ । ತಥಾಪಿ, ಭೂತಾನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಕಾರ್ಯತಾ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ, ಗುಣಾನಾಂ ಇಹಾಗ್ರಹಣಾತ್ ನ ಪ್ರಕೃತಿಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಗುಣಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಮರ್ಥಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪಾಠಾಂತರಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಅರ್ಥಾಭೇದಮಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಏಕಾದಶ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಪಂಚವಿಷಯಾ ಇತಿ ಷೋಡಶಸಂಖ್ಯಾಕವಿಕಾರಃ ಅತ್ರ ಕಾರ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಮಹಾನ್ , ಅಹಂಕಾರಃ, ಭೂತತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ, ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಪುರುಷಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಜೀವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಧಾರಣನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ತದರ್ಥಂ ಚೇತನತ್ವಮಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅನೌಪಾಧಿಕತ್ವಂ ವಾರಯತಿ - -
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸಂಸಾರಕಾರಣ್ತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತಯೋ ತಥಾತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ
। ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಸಂಸಾರೋಽಸ್ತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಮ್ ಅನ್ವಯಮಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಅನ್ವಯಾದಿಫಲಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ಅತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಂಸರಣಂ ನೋಚಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಸುಖದಃಖಾನ್ಯತರಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭೋಗಃ, ಸ ಚ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸಂಸಾರಃ, ತಥಾವಿಧಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರಮಾಹ -
ಸುಖೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತೌ ಇತಿ ಶಬ್ದಃ
॥ ೨೦ ॥
ಶ್ಲೋಕಾಂತರಂ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವೇನ ಅವತಾರಯತಿ-
ಯದಿತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ ಆದೌ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯೌಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಗತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಭುಂಕತೇ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಗುಣವಿಷಯಂ ಭೋಗಮ್ ಅಭಿನಯತಿ -
ಸುಖೀತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಭೋಗಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ಕಾರಣಾನ್ವೇಷಣಯಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸತ್ಯಾಮಪೀತಿ ।
ಸಂಗಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಪ್ರಧಾನಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ಯೋಜನಾಂತಾರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಸದಸದ್ಯೋನೀಃ ವಿವಿಚ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸದ್ಯೋನಯ ಇತಿ ।
ಯೋನಿದ್ವಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಮಧ್ಯಮವರ್ತಿನ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯಯೋನಯೋಽಪಿ ಧ್ವನಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಂಗಸ್ಯ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವೇ, ऩ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಏಕಸ್ಮಾದೇವ ಹೇತೋಃ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಉಪಾದಾನಮ್ , ಸಂಗೋ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಇತಿ ಉಭಯೋರಪಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿವಿಧಹೇತೂಕ್ತೇಃ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಫಲಮಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಾಸಂಗಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽನಿವೃತ್ತೇಃ ತನ್ನಿವರ್ತಕಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯೇ ಸತಿ ಸಂನ್ಯಾಸಃ, ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಸಂಗಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮ್ ; ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇ ಜ್ಞಾನೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಗೀತೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾದೌ ಚ ಉಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಉದಾಹೃತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ‘ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸತ್ ‘ ಇತ್ಯಂತೇನ ಅನ್ಯನಿಷೇಧೇऩ, ‘ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಿಪಾದಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಅತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಹೇತೋರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿರ್ದೇಶಾಯ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರವತಾಂ ಸಮೀಪೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ತೇಷಾಂ ಸಾಕ್ಷೀ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥತ್ವೇನ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಮೀಪಸ್ಥ ಇತಿ ।
ಲೋಕಿಕಸ್ಯೇವ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಅಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾವ್ಯಾಪಾರಾದೃತೇ ಸನ್ನಿಧಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಬಹೂನಾಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇಽಪಿ ಕಸ್ಯ ಉಪದ್ರಷ್ಟ್ವತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಉಪೋಪಸರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಮೀಪ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತತ್ರೈವ ಸಾಮೀಪ್ಯಾವಸಾನಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಚ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚ ಇತಿ, ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷೀ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಋತ್ವಿಜಾಂ ಚ ಯಜ್ಞಕರ್ಮಣಿ ಗುಣಂ ದೋಷಂ ವಾ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾಭಿಜ್ಞಃ ಸನ್ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, ತಥಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವಭಾವಃ ಸರ್ವಂ ಗೋಚರಯತೀತಿ, ಉಪದ್ರಷ್ಟೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಯಜ್ಞೇತಿ ।
‘ಅನುಮಂತಾ ಚ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನುಮಂತೇತಿ ।
ಯೇ ಸ್ವಯಂ ಕುರ್ವಂತೋ ವ್ಯಾಪಾರಯಂತೋ ಭವಂತಿ. ತೇಷು ಕುರ್ವತ್ಸು ಸತ್ಸು, ಯಾಃ ತೇಪಾಂ ಕ್ರಿಯಾಃ, ತಾಸು ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಸ್ಯ ಪರಿತೋಷಃ ಅನುಮನನಮ್ । ತಚ್ಚ ಅನುಮೋದನಂ, ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಕರ್ತಾ ಯಃ, ಸೋಽನುಮಂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿ ।
ಭರ್ತಾ ಇತಿ ಪದಮಾದಾಯ, ಕಿಂ ಭರಣಂ ನಾಮ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಭರ್ತೇತಿ ।
ತದ್ರೂಪಂ ನಿರೂಪಯನ್ ಆತ್ಮನೋ ಭರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕ್ರಿಯಾವತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಭೋಗಃ ಚಿದವಸಾನತಾ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಭಜತೇ -
ಅಗ್ನೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಹೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ದೇಹಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮ್ , ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪರಮತ್ವಮ್ - ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಮ್ , ಸಃ ಪೂರ್ವೇಕ್ತವಿಶೇಷಣವಾನ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ಪರಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಅಂತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಕ್ವೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ಪರತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ಅವ್ಯಕ್ತಾದಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಕೂಲ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಉತ್ತಮ ಇತಿ ।
ಸೋಽಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಪರಃ ಪುರುಷಃ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶೋಧಿತಾರ್ಥಯೋಃ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಫಲೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ತೌತಿ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚೇತಿ
॥ ೨೨ ॥
ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ - ಜೀವೇಶ್ವರಾದಿ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥೋಕ್ತಾಮ್ - ಅನಾದಿಂ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಂ, ಸರ್ವಾನರ್ಥೋಪಾಧಿಭೂತಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಯಾಪ್ರಾಗುಕ್ತೈಕತ್ವಗೋಚರಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಅವಿದ್ಯಾರೂಪಾಂ ಸಕಾರ್ಯಾಮ್ ಅಭಾವಮಾಪಾದಿತಾಂ ಯೋ ವೇತ್ತಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ - ವಿಹಿತೇನ ನಿಷಿದ್ಧೇನ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುನರ್ನಕಾರಃ ಅನ್ವಯಾರ್ಥಃ । ನಿಪಾತಸೂಚಿತಂ ನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಅಪೀತಿ ।
‘ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ-
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಜನ್ಮಾಭಾವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪುನರ್ದೇಹಾರಂಭಮುಪೇತ್ಯ ನಾಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸ್ಯುಸ್ತ್ರೀಣಿ ಜನ್ಮಾಮಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವರ್ತಮಾನದೇಹೇ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಆಂ ಫಲಮದತ್ವಾ ನಾಶಾಯೋಗಾತ್ ಜನ್ಮದ್ವಯಮಾವಶ್ಯಕಮ್ । ಅತೀತಾನೇಕದೇಹೇಷ್ವಪಿ ಕೃತಕರ್ಮಣಾಂ ‘ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯೇವ ಸ್ಮೃತೇಃ ಅದತ್ವಾ ಫಲಮನಾಶಾತ್ ಅಸ್ತಿ ತೃತೀಯಮಪಿಜನ್ಮ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಫಲದಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಕರ್ಮನಾಶೇ ದೋಷಮಾಹ-
ಕೃತೇತಿ ।
ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಫಲಮದತ್ವಾ ಕರ್ಮನಾಶೋ ನ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಮತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಫಲಮದತ್ವಾ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ, ವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಆರಬ್ಧಕರ್ಮವತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ-
ಯಥೇತಿ ।
ನಾಶೋ ನ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ ನಾಶೋ ಯುಕ್ತಃ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ । ಆರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ತು ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವೇನ ಬಲವತ್ವಾತ್ ನ ಜ್ಞಾನಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ । ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನೋತ್ಥತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮ್ ಅನುಪಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮದತ್ವಾ ನಾಶಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು - ಕರ್ಮಣಾಂ ಬುಹುತ್ವಾತ್ ತತ್ಫಲೇಷು ಜನ್ಮಸು ಕುತಃ ತ್ರಿತ್ವಮ್ ? ಆರಂಭಕಕರ್ಮಣಾಂ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅನಾರಬ್ಧತ್ವೇನ ಏಕ ಪ್ರರಾರತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಹತಾನೀತಿ ।
ನಾಸ್ತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಐಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ಜನ್ಮಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ದೋಷಮ್ ಅನುಭಾಷ್ಯ, ತಸ್ಯ ಅತಿಪ್ರಸಂಜಕತ್ವಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ - ಆರಬ್ಧಕರ್ಮಸ್ವಪಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಫಲಜನಕತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಃ ಅನಾಶ್ವಾಸಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಜನ್ಮಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಶಾಸ್ರೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕತ್ವಧ್ರೌವ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ-
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಭೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮದಾಹೇ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಧೀನಸರ್ವಕರ್ಮದಾಹೇ ‘ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮-೬೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣೀಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನಾರಬ್ಧಾಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಯುಕ್ತಿರಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಾಖ್ಯಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಾನಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥಬೀಜಾನಿ, ತಾನಿ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯಾನಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕಾಣಿ । ಯಾನಿ ತು ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾದಗ್ಧಕ್ಲೇಶಬೀಜಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ತಾನಿ ಶರೀರಾರಂಭಕಾಣಿ ದಗ್ಧಪಟವತ್ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತಮಾತ್ರದೇಹಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಭಾಸಾನಾಂ ನ ಫಲಾರಂಭಕತಾ, ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಕ್ಲೇಶಾನಾಂ ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ದೇಹಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಬೀಜಾನೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನಂತರಭಾವಿಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ದಾಹಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧಿಗ್ರಸ್ತಾನಾಮೇವ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಭಾವಿಕರ್ಮಣಾಂ ನ ತತೋ ದಾಹಃ, ವಿಗೇಧಿನ ವಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ ನೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತೇಃ ಸಂಕೋಚಂ ಶಂಕತೇ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಣಾದಿಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾನ್ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪದಶಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತಮನುಮಾನಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆಭಾಸಾತ್ವಾತ್ ಇದಮಸಾಧಕಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸತ್ವೇ ಕಥಮ್ ಆಭಾಪ್ತತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ಹೇತೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಭಂಗಾತ್ ಆಭಾಸತ್ವಧೀಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧನುಪಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಇಷುರ್ಮುಕ್ತೋ ಬಲವತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವೇ ಮಧ್ಯೇ ನಂ ಪತತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಬಲಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ವಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭೋಗಾದೃತೇ ನ ಕ್ಷಯಃ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತಾದೃಕ್ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ಉತ್ಪತ್ತಾವೇವ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನೇನ ಅದಾಹ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಂದಯೇಽಪಿ, ಯತ್ರ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನದಾಹ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತಿ ನ ವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೋಽನಾರಬ್ಧೋ ವೇಗೋಽನೇನೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಥಾನಿ - ಸಾಭಾಸಾಂತಃಕರಣಾನಷ್ಠಾನಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ವಿಮತಾನಿ, ತತ್ತ್ವಧೀನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತೀನಿ, ತತ್ಕೃತಕಾರಣನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ರಜ್ಜುಸರ್ಪದಿವತ್ , ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದುಷೋ ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತೇ ದೇಹಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ತತ್ತ್ವಧೀಃ ಐಕಾಂತಿಕಫಲಾ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಪತಿತ ಇತಿ
॥ ೨೩ ॥
‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್‘ (ಭ. ಗೀ. ೧೩-೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥಃ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶ್ಚ ಅನಂತರಮೇವ ಶೋಧಿತೌ, ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ಚ ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩-೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದ್ - ದೃಷ್ಟಿಹೇತೂನ್ ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ಕಥಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಘ್ಯಾನಾಖ್ಯಂ ಸಾಧನಂ ಕಿಂ ರೂಪಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ-
ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮೇತಿ ।
ತದ್ರೂಪಂ ವದನ್ ಉತ್ತರಮಾಹ -
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಉಪಸಹೃತ್ಯ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಚ್ಚಿಂತನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತಯಿತರಿ, ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಕಿಂ ತಚ್ಚಿಂತನಮ್ ? ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರಾ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಧ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಇತಿ ಯಾವತ್ , ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಪರಮಾತ್ಮತಯಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕೇಚಿದಿತಿ ಉತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಮಧ್ಯಮಾಧಿಕಾರಿಣೋ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಸಾಖ್ಯಶಬ್ದಿತಂ ಸಾಧನಂ ಕಿನ್ನಾಮ? ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ವಿಚಾರಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುತಯಾ ಯೋಗತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಯೋಗಶಬ್ದಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾಂಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಧಮಾನ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಂಗಿರತೇ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರಾ್ಯಂ ಯೋಗಃ, ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಃ ಶುದ್ಧಿಹೇತೋರಸ್ತಿ । ತೇನ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಗಶಬ್ದಿತಂ ಕರ್ಮ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಗುಣತ ಇತಿ ।
ಅಪರೇ ‘ಪಶ್ಯಂತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ಅನುಷಂಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಆಹ -
ತೇನೇತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಅಧಮತಮಾನ್ ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಲಂಭಯತಿ -
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಾಧೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮೇವ ಅಭಿನಯತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಶ್ರದ್ದಧಾನಾ ಇತಿ ।
ಪರೋಪದೇಶಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಾಫಲ್ಯಮಾಹ-
ತೇಽಪೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
‘ತೇಽಪಿ’ ಇತಿ ಅಪಿನಾ ಸೂಚಿತಮರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಕಿಮಿತಿ
॥ ೨೫ ॥
ಐಕ್ಯಧೀಃ ಮುಕ್ತಿಗೇತುಃ, ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಹೇತುಪರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಬಂಧಾಧೀನಾ ಯಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಕಪರಮಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಬಂಧಮುಕ್ತಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ-
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಣ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಯೋಗೋ ವಾ ಸಮವಾಯೋ ವಾ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ವಾಸ್ತವಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ತಯೋರಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಃ ಸೋಽಸ್ತಿ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಇತರೇತರವತ್ , ಕ್ಷೇತ್ರೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ವಾ ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಾನಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಗತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಧಾರಸ್ಯ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಜಾಡ್ಯಾದೇಃ ಆರೋಪರೂಪೋ ಯೋಗಸ್ತಯೋಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತರೇತಿ ।
ತಢು ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಾತ್ ಆರೋಪಿತಸಂಯೋಗೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಂಬಂಧಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ-
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಇತ್ಯಾದಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮನುಸೃತ್ಯ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮಾಪಾದ್ಯ ಮಹಾಭೂತಾದಿಧೃತ್ಯಂತಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಾತ್ ಉಫದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಮುಂಜೇಷೀಕಾನ್ಯಾಯೇನ ವಿವಿಚ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜ್ಞೇಯಂ ಯೋಽನುಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಪಗಚ್ಛತಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಮಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮ್ ? ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷತ್ವಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ಬಹುದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತೇಃ ಬಹುವಿಧತ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯದ್ಯೋತ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಗಮೇ ಹೇತುಮಾಹ-
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ? ಕಾಲಾಂತರೇ ತುಲ್ಯಜಾತೀಯಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋದಯಸಂ ಭವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಫಲಿತಮಾಹ-
ಯ ಏವಮಿತಿ
॥ ೨೬ ॥
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯಿತುಂ ವ್ಯವಹಿತಮ್ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಮ್ , ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಹಿತಮನೂದ್ಯ ಅವ್ಯವಹಿತಮನುವದತಿ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ವ್ಯವಧಾನಾವ್ಯವಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥಮೂಲತ್ವಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ತನ್ನಿವರ್ತಕಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅಸಕೃದುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ವೃಥಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಬ್ದಭೇದೇನ ಪುನಃ ಪುನರ್ವಚನಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಭೇದಾನುಗ್ರಹಾಯ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪರಸ್ಯ ಏಕತ್ವಾತ್ ನ ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷವತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮಮಿತಿ ।
ಪರಮತ್ವಮ್ ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಚ ಉಪಪಾದಯತಿ-
ದೇಹೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ - ಜೀವಃ, ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಅನ್ವಯೋಕ್ತಿಃ ಆಶ್ರಯನಾಶಾತ್ ಆಶ್ರಿತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶಮಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಿನಶ್ಯಂತಮಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉಭಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ನಾಶಾನಾಶಾಭ್ಯಾಂ ವೈಲಕ್ಷ್ಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ? ಸವಿಶೇಷತ್ವಭಿನ್ನತ್ವಯೋಃ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಸಂವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಭಾವೇಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ತದಭಾವಾತ್ ಆತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ , ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಜನ್ಮನೋ ಭಾವವಿಕಾರೇಷು ಆದಿತ್ವಮಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಜನ್ಮ ಅಂತರೇಣ ಉತ್ತರೇ ವಿಕಾರಾ ಯುಜ್ಯಂತೇ, ಜನ್ಮವತಃ ತದುಪಲಂಭಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿನಾಶಾನಂತರಭಾವಿನೋಽಪಿ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದುಪಪತ್ತೇಃ ನ ತಸ್ಯ ಅಂತ್ಯವಿಕಾರತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ವಿನಾಶಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅಂತ್ಯವಿಕಾರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಮತ್ವಾನಿ ತದಧಿಕರಣಾನಿ, ತೈಃ ಸಹ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಅತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮ್ - ಸರ್ವ ಭಾವವಿಕಾರವಿರಹಿತತ್ವಂ ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ವಮ್ । ಏಕತ್ವಮ್ - ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ । ‘ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಮ್ ಈಶ್ವರಂ ‘ಪಶ್ಯನ್ನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಈಶ್ವ ರಪರಾಡಮುಖಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯ ತದ್ದರ್ಶಿತ್ವೇಽಪಿ ವಿಪರೀತದರ್ಶಿತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರಪ್ರವಣಸ್ಯೈವ ಯಸಮ್ಕ್ ದರ್ಶಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ-
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಥಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಅರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತರೇ ಇತಿ ।
ಪರವಸ್ತು ನಿಷ್ಠೇಭ್ಯಃ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಕೃತಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಕಿಮ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಫಲೋಕ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತ್ಯಾ ತದ್ಧೇತೌ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಂ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ತತಃಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಸರ್ವಭೂತೇಷು ತುಲ್ಯತಯಾವಸ್ಥಿತಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮೀಶ್ವರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪಶ್ಯನ್ ಆತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಹಿನಸ್ತಿ, ತತಃ - ತಸ್ಮಾತ್ , ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ಯಾತಿ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ರ ಪಾದತ್ರಯೇಣ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತ್ಯಾ ಧ್ವಸ್ತಿರನರ್ಥಸ್ಯ ಉಕ್ತಾ । ಅಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಆವರಣಯೋರ್ನಾಶೇ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಪರಮಾನಂದಮನುಭವತಿ ವಿದ್ವಾನ್ , ಇತಿ ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಃ ।
‘ನ ಹಿನಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಮ್ ‘ ಇತಿ ಯಥಾಶ್ರುತಮಾದಾಯ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಪ್ರಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ನಿಷೇಧವತ್ ‘ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ ನ ದಿವಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ಅಯಂ ನಿಷೇಧೋ ಮುಖ್ಯೋ ನೇಷ್ಯತೇ, ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವಿನಾ ನಿಷೇಧೋ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾಮ್ ಆತ್ಮನೈವ ಆತ್ಮಹಿಸಾಸಂಭವಾತ್ ವಿದುಷಾಂ ತದಭಾವೋಕ್ತಿಃ ಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ಸಮಾದತ್ತೇ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಾಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ದೇಹಾದಿವಿಷಯಃ ಅವಿದುಷಾಮ್ ಆರೋಪಿತಾತ್ಮಹಂತೃತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಇತ್ಯಾತ್ಮಹೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ಹನನಾಭಾವಾತ್ ನ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಆತ್ಮಹಂತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಅವಿದುಷಾಮ್ ಆತ್ಮಹಂತೃತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೈವ ಆತ್ಮಹನನಮ್ ಅವಿದುಷಾಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತದಿಹ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೇ ಶಕ್ಯಂ ನಿಷೇದ್ - ಧುಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತರ ಇತಿ ।
ಆರೋಪಾನಾರೋಪಾಭ್ಯಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಥಾಪೀತಿ ।
ಆರೋಪಾನಾರೋಪಾಭ್ಯಾಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನರ್ಥಭ್ರಂಶೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಪರಿತೃಪ್ತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ
॥ ೨೮ ॥
ಶ್ಲೋಕಾಂತರಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಅವತಾರಯಿತುಂ ಅನುವದತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಮತ್ವೇನ ಆತ್ಮನೋ ಭೇದಭಾನಾತ್ ನ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತದಿತಿ ।
ಸ್ವಗುಣೈಃ - ಸುಖದುಃಖಾದಿಭಿಃ, ಸ್ವಕರ್ಮಭಿಶ್ಚ - ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೈಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಭೇದೇ, ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ಆತ್ಮಸು ಕಥಂ ಸಾಮ್ಯೇನ ದರ್ಶನಮ್ ? ಇತ್ಯೇತದಾಶಂಕ್ಯ, ಪರಿಹರತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವವಾಚಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ।
ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂವಿತ್ಪರ್ಯಾಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತ್ರಿಗುಣೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾ ಪರಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಃ - ಮಾಯಾ, ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಮಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ನ ಭವಂತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಇತಿ ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನಾನ್ಯೇನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ ಅನ್ಯತ್ ನಿಷೇಧ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತಾ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಹದಾದೀತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಕಾರತ್ವಮ್ - ಕಾಮ್ಯತ್ವನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಕಾರಬಾಹುಲ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಾನಮ್ ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
‘ಸ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩-೨೭) ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಪುನರುಕ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸ ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಾಂ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ತೇಷು ಸಮದರ್ಶನಮ್ ಅಯು್ಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕಃ ಸಮಾಧಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯೇತಿ
॥ ೨೯ ॥
ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚ ಸಾಂಖ್ಯವತ್ ಪುರುಷಾತ್ ಅನ್ಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಉಪದೇಶಜನಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದರ್ಶನಮನುವದತಿ -
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಹ ಆತ್ಮಮಾತ್ರತಯಾ ಪ್ರಲೀನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ನಹಿ ಭೂತಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ, ಕೇವಲೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ವಿಲಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಪೂರ್ಣಾತ್ ಆತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾದೇಃ ವಿಶೇಷಾಂತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಲಾಭಮ್ ಉಪಲಭ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತಾಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ ಏವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿಸ್ತಾರಂ ಶ್ರತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಆತ್ಮತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ಪೂರ್ಣತ್ವೇನ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಅಪೂರ್ಣತ್ವಹೇತೋಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಸಾಕೃತತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಮಾನಕಾಲೈವ ಮುಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ತದೇತಿ
॥ ೩೦ ॥
ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿ, ತೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ತದ್ವತ್ತ್ವಮ್ , ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಯವಿತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪಂಚಗವ್ಯಾದೇಃ ಅವವಿತ್ರಸಂಸಹೀತ್ ತದ್ದೋಷೇಣ ದುಷ್ಟತ್ವಭ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ, ಉತ್ತರತ್ವೇತ ಶ್ಲೋಕ್ಮವತಾರಯತಿ -
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾದಿತ್ವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಆದಿರಿತಿ ।
ತಧಾಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಕಾರ್ಯವತ್ವಕೃತವ್ಯಯಾಭಾವಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಗುಣಾಪಕರ್ಷದ್ವಾರಕೋ ವ್ಯಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವಾದೇವ ಸಾವಯವದ್ವಾರಕಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ ಗುಣದ್ವಾರಕಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಯಸ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಭಾವತೋ ವ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವಾ ವ್ಯಯಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕಥಂ ಶರೀರಸ್ಥತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ಶರೀರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ದೇಹಾದೌ ಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ಸ್ವತೋ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಾ ನ ಕರೋತಿ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾತ್ , ದೇಹಾದೇಶ್ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಹ್ಕ್ಯ, ಆಹ -
ತದಕರಣಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಭಾವೇ ಕಸ್ಯ ತದಿಷ್ಟಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಪರಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ, ಇತಿ ಆಶಂಕಾಮನುವದತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕ್ರಮಭಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಾತಿರಿಕ್ತಜೀವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ನೋಪಕ್ರಮವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ, ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತೀತಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಃ ಅಧಿಕರಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಆಹ -
ಕ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವಾತ್ ನಾಸ್ತಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪರೋ ವೇತಿ ।
ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ನಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭಾವತ್ವೇ ಪರಸ್ಯ ಅಸ್ಮದಾದಿವತ್ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೌ ಅವಿಶಿಷ್ಟೇ ‘ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲಮಪಿ ಜ್ಞಾತುಂ ವಕ್ತುಂ ಚ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ತ್ಯಾಜ್ಯಮೇವೇತಿ ಪರೀಕ್ಷಕಸಂಮತ್ಯಾ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಕರ್ತುಃ ಅಭೋಕ್ತುಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಯಾ ತದಾರೋಪಾತ್ ಆದೇಯಮೇವ ಭಗವನ್ಮತಮ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೌ ಇಷ್ಟೇ ಪರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವ ಕಿಂ ನೇಷ್ಯತೇ? ತತ್ರಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ವಾಸ್ತವಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇ ಲಿಂಗಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ
॥ ೩೧ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾವಾತ್ - ಅಪ್ರತಿಹತಸ್ವಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಪಂಕಾದಿಭಿಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ - ದೇಹಾದೌಮತಮ್ - ಸ್ಥಿತಮಪಿ, ಆಕಾಶಮ್ - ಖಮ್ , ಯಥಾ ಸೌಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ಅಸಂಗಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ದೇಹಾದಿಗತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭಿಃ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ - ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ತಥಾ ಸರ್ವತ್ರ - ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ , ಅವಸ್ಥಿತ ಆತ್ಮಾ ದೇಹೇ ದೇಹಧರ್ಮೈಃ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೩೨ ॥
‘ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩-೩೧) ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯಧರ್ಮಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ರವೀತಿ ।
ಉಭಯವಿಧಮರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ-
ರವಿವದಿತಿ
॥ ೩೩ ॥
ಅಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸಕಲಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಂ - ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಪರಿಣಾಮಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ತದೇವಮ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿನಿಷ್ಠತಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಸರ್ವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ಯಾ ಪರಿಪೂರ್ಣಪರಮಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಲಕ್ಷಣಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್
॥ ೩೪ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತ್ರಯೋಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೧೩ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ ಅಜ್ಞಾತಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮ್ ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯನ್ , ಅಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಉತ್ಥಾಪ್ಯೋತ್ಥಾಪಕತ್ವರೂಪಾಂ ಸಂಗತಿಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಅಧ್ಯಾಯಾರಂಭಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥತ್ವಮ್ - ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಹ ಐಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ । ತಸ್ಯೈವ ಗುಣೇಷು - ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯೇಷು ಸಂಗಃ - ಅಭಿನಿವೇಶಃ । ಷಡ್ವಿಧಾಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಂ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ, ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಅಧ್ಯಾಯಾರಂಭೇ ಪೂರ್ವವದೇವ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಅರ್ಥೇನ ಅಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ಚಕಾರಃ । ‘ಪರಮ್ ‘ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಭಾವಿಕಾಲಾರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಸಂಗತಿಮ್ ಆಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
‘ ಭೂಯಃ’ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಧಿಕಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಇಹ ನಾಸ್ತಿ ; ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಪುನಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪೂರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂನರುಕ್ತಿಃ ತರ್ಹಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಾತ್ ಪುನರ್ವಚನಮ್ ಅರ್ಥವತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾಂ ಷಷ್ಠೀಮ್ ಆದಾಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
‘ಪರಮ್ ‘ ‘ಉತ್ತಮಮ್ ‘ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ವಿಷಯಫಲಭೇದಾತ್ ಮೈವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ತಮೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಇತ್ಯಾದೌ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಮ್ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಉತ್ತಮತ್ವಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಾ, ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನಾನಾಮಿತಿ ।
ನ ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಂ, ‘ಗ್ರಹಣಮ್ ‘ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಪೂರ್ವವದೇವ ಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕುತಃ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತಾನಿ ಇತಿ ।
ಸ್ತುತಿಫಲಮ್ ಆಹ -
ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ - ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಗಮಾತ್ ಅನವಸ್ಥಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಮುನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಾಶ್ರಮವಿಷಯತ್ವೇ ತನ್ಮಾತ್ರಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ ಕುತಃ ತೇಷಾಂ ಮುಕ್ತಿಃ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಮನನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇಃ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪರಾಮ್ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ, ಮುಕ್ತಿತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಮಿತಿ ।
ದೇಹಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧನಸ್ಯ ಅಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಅಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೧ ॥
ಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಸ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಣಮ್ ? ತದ್ಧೇತುಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪತ್ತಿದ್ವಾರಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಾಧರ್ಮ್ಯೇ ಗೋಗವಯಯೋರಿವ, ವಿದ್ವದೀಶ್ವರಯೋಃ ಅಪಿ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಮತ್ಸ್ವರೂಪತಾಮಿತಿ ।
ಸಾಧರ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಭೇದಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಯೇ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಅತ್ರ ಸಾರೂಪ್ಯಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ಸಾರೂಪ್ಯೇ ಧೀಫಲಂ ಹಿತ್ವಾ ಧ್ಯಾನಫಲಮ್ ಅಪ್ರಸ್ತುತಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಾತ್ಮತಾಂ ಗತಾನಾಮೇವ ಅವಾಂತರಸರ್ಗಾದೌ ಜನ್ಮಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಮಹಾಸರ್ಗಾದೌ ತದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಸರ್ಗೇಽಪೀತಿ
॥ ೨ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯಾ ತದಭಿಮುಖಾಯ ಅವಹಿತಚೇತಸೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಸ್ವಭೂತತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ಮದೀಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರೀಂ ಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯಪ್ರಕೃತಿರಪಿ ಮದೀಯಾ, ಇತಿ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಾ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ಭವನಯೋಗ್ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಪ್ರತಿ ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇಃ ಮಹತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮ್ ಆದಾಯ, ಯೋನಾವೇವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ।
ಲಿಂಗವೈಷಮ್ಯಾತ್ ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯೋನಿರಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಈದೃಶಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಭೂತಕಾರಣತ್ವಮ್ ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ, ಕಿಮಿದಮ್ ಅನ್ಯತ್ ಆದರ್ಶಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ಗರ್ಭಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸಂಭವ ಇತಿ ।
‘ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಕಾರ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಭೂತಾನಾಂ, ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಗರ್ಭಾಧಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇತಿ
॥ ೩ ॥
ನನು, ಕಥಮ್ ಉಕ್ತಕಾರಣಾನುರೋಧೇನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋದ್ಭವಮ್ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಭೂತಾನಾಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ ? ದೇವಾದಿಜಾತಿವಿಶೇಷೇಷು ದೇಹವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ ; ತತ್ರ ಆಹ -
ಸರ್ವಯೋನಿಷ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಪ್ರತಿಭಾಸೇ, ಕುತೋಽಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದ್ರೂಪೇಣ ಅಸ್ಯೈವ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಮಿತಿ
॥ ೪ ॥
ಏವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸರತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮ್ ಅಧ್ಯಾಯಾದೌ ಉಕ್ತಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಯಂ ಪೂರ್ವಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕೇನ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಕೇ ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಷು ಕಥಂ ಗುಣಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪರತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ರೂಪಾದಿಷ್ವಿವ ಗುಣಶಬ್ದಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಷು ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮಕಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ನೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ರೂಪಾದಿವದಿತಿ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಪೃಥಗುಕ್ತೇಃ ಅನ್ಯತ್ವೇ, ಕುತಃ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಚ ಗುಣೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭೇದೇ ಗವಾಶ್ವವತ್ ತದ್ಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಾಭೇದೇ ಚ ತದ್ಭಾವಾಸಂಭಾವತ್ , ವಿಶೇಷಾತ್ ಕುತಃ ತೇಷು ಗುಣಪರಿಭಾಷಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿ ನಿತ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕೇ ಗುಣಾಃ ? ಇತ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಕಥಂ ಬಧ್ನಂತಿ ? ಇತ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮ್ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ತಮ್ ಆಸ್ಪದೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ ಆಹ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಸಂಭವತಿ ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ಸಂಭವಃ । ಪ್ರಕೃತಿಃ ಸಂಭವೋ ಯೇಷಾಂ, ತೇ ತಥಾ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಭಗವದಿತಿ ।
ಇವಕಾರಾನುಬಂಧೇನ ನಿತರಾಂ ಬಧ್ನಂತಿ - ಸ್ವವಿಕಾರವತ್ತಯಾ ಉಪದರ್ಶಯಂತಿ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಮಹಾಬಾಹುಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಹಾಂತಾವಿತಿ ।
ದೇಹವಂತಮ್ - ದೇಹಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಂ ದೇಹಸ್ವಾಮಿನಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂ ಬಧ್ಯಮಾನತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಕುರ್ಯಾನ್ಮೇರಾವಣುಧಿಯಂ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಮಾಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಇದಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯಯಮಿತಿ ।
ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮತೋ ವಾ ವ್ಯಯರಾಹಿತ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಆಹ -
ಅವ್ಯಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
‘ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸ ಪಾಪೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೫-೧೦) ಇತ್ಯನೇನ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಇದಂ ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಇತಿ ವಚನಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇವಕಾರಾನುಬಂಧೇನ ಕ್ರಿಯಾಪದಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈಃ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಅಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ ನೈವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಹೃತಮಿತಿ
॥ ೫ ॥
ಕಿಂಲಕ್ಷಣೋ ಗುಣಃ ಕೇನ ಬಧ್ನಾತಿ ? ಇತಿ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತಯಾ ಸಪ್ತಮೀಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಪುನಃ ತತ್ರ ಇತಿ ಅನುವಾದಮಾತ್ರಮ್ । ನಿರ್ಮಲತ್ವಮ್ - ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಮ್ , ಆವರಣವಾರಣಕ್ಷಮತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ - ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್ , ನಿರುಪದ್ರವಮಿತಿ - ನಿರ್ಮಲಂ ಸತ್ ಸುಖಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇನ ದ್ವಾರೇಣ ತತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಬಧ್ನಾತಿ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸುಖಸಂಗೇನ ಬಧ್ನಾತಿ, ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ । ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸುಖೀ ಅಹಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮುಖ್ಯಸುಖಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಸತ್ತ್ವಪರಿಣಾಮಃ ಅತ್ರ ವಿಷಯಸಂಭೂತಂ ಸುಖಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಸಂಶ್ಲೇಷಾಪಾದನಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಮೃಷೈವೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಮೃಷೈವೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ? ಸಂಗಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಸಂಭಾವತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸೈಷೇತಿ ।
ನನು ಇಚ್ಛಾ ಸಂಗೋ ಅಭಿನಿವೇಶಶ್ಚ ಇತಿ ಏಕಃ ಅರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಇಚ್ಛಾದೇಃ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ಕಿಮ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಮನೋಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ಇಚ್ಛಾದೇಃ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಇಚ್ಛಾದೇಃ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಇಚ್ಛಾದಿ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಂಜಯತೀವ ; ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇವಕಾರಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ವಸ್ತುತಃ ನ ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಃ, ತಥಾಪಿ ಸಂಬಂಧ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ , ಅಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಆಪಾದ್ಯ, ದೃಷ್ಟತ್ವಮ್ ಆಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವಕೀಯೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಾಧಕತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತದವಿವೇಕರೂಪಾವಿದ್ಯಾ, ಇತಿ ತಸ್ತ್ವರೂಪಮ್ ಆಹ -
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾವಿದ್ಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಇದಂ ಯತ್ ಅಸ್ವರೂಪೇ ಅತದ್ಧರ್ಮೇ ಚ ಸಕ್ತಿಸಂಪಾದನಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ವೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸಕ್ತಮಿವೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿಬಂಧನತ್ವಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಸತ್ತ್ವಪರಿಣಾಮೋ ಜ್ಞಾನಮ್ । ತೇನ ಜ್ಞಾನೀ ಅಹಮ್ ಇತಿ ವಿಪರೀತಾಭಿಮಾನೇನ ಸತ್ತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಬಧ್ನಾತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ಸ್ವತಃ ಸಂಯೋಗಾತ್ , ತದ್ದ್ವಾರಾ ಬಂಧೇ ಚ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದಾವಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮೇ ಸಂಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವವತ್ ಆವಿದ್ಯಕತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸುಖ ಇವೇತಿ ।
ಪಾಪಾದಿದೋಷಹೀನಸ್ಯೈವ ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಅಧಿಕಾರಃ, ಇತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ -
ಅನಘೇತಿ
॥ ೬ ॥
ರಜಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಂಲಕ್ಷಣಮ್ ? ಕಥಂ ವಾ ಪುರುಷಂ ನಿಬಧ್ನಾತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ರಜ ಇತಿ ।
ರಜ್ಯತೇ - ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ ಅನೇನ ಪುರುಷಃ ದೃಶ್ಯೈಃ, ಇತಿ ರಾಗಃ, ಅಸೌ ಆತ್ಮಾ ಅಸ್ಯ, ಇತಿ ರಾಗಾತ್ಮಕಂ ರಜೋ ಜಾನೀಹಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ರಂಜನಾದಿತಿ ।
ಸಮುದ್ಭವತಿ ಅಸ್ಮಾತ್ , ಇತಿ ಸಮುದ್ಭವಃ । ತೃಷ್ಣಾ ಚ ಆಸಂಗಶ್ಚ ತೃಷ್ಣಾಸಂಗೌ, ತಯೋಃ ಸಮುದ್ಭವಃ, ತಮ್ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ರಜೋವಿವಕ್ಷುಃ, ತೃಷ್ಣಾಸಂಗಯೋಃ ಅರ್ಥಭೇದಮ್ ಆಹ -
ತೃಷ್ಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಜಸೋ ಲಕ್ಷಣಂ ಉಕ್ತ್ವಾ ನಿಬಂಧೃತ್ವಪ್ರಕಾರಮ್ ಆಹ -
ತದ್ರಜ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಂಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಅಕರ್ತಾರಮೇವ ಪುರುಷಂ ಕರೋಮಿ ಇತ್ಯಭಿಮಾನೇನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೭ ॥
ತಮಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಂಲಕ್ಷಣಮ್ ? ಕಥಂ ವಾ ಪುರುಷಂ ನಿಬಧ್ನಾತಿ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತಮಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ತಮಸೋ ಅಜ್ಞಾನಜತ್ವವಿಶೇಷಣಂ, ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ವಭಾವಾನಾಪತ್ತೇಃ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಅಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ಮುಹ್ಯತಿ ಅನೇನ, ಇತಿ ಮೋಹನಮ್ ; ವಿವೇಕಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ ಇತಿ, ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ತಮೋ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಮೋಹನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತಮಸೋ ಬಂಧನಕರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಮಾದೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಂತಿರಾಸಕ್ತತಯಾ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಅಕರಣಂ - ಪ್ರಮಾದಃ, ನಿರೀಹತಯಾ ಉತ್ಸಾಹಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ತು - ಆಲಸ್ಯಮ್ , ಸ್ವಾಪಃ - ನಿದ್ರಾ । ತಾಭಿಃ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅವಿಕಾರಮೇವ ತಮೋಽಪಿ ವಿಕಾರಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೮ ॥
ಉಕ್ತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಮಿನ್ ಮಾರ್ಗೇ ಕಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಸುಖೇ ಸಾಧ್ಯೇ ವಿಷಯೇ ಸಮುತ್ಕೃಷ್ಯತೇ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
‘ಸಂಜಯತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಸಂಶ್ಲೇಷಯತಿ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಸಾಧ್ಯೇ ರಜಃ ಸಮುತ್ಕೃಷ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಹ -
ರಜ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾದೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತಮಸೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ
॥ ೯ ॥
ಇತರೇತರಾವಿರೋಧೇನ ವಾ ಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಃ ಯುಗಪತ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಯಂತೇ ? ವಿರೋಧೇನ ವಾ ? ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ? ಇತಿ, ಸಂದೇಹಾತ್ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಾರ್ಥಿನಾಮ್ ಇತರಾಭಿಭವಾರ್ಥಂ ಕ್ರಮಪಕ್ಷಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಭಿವೃದ್ಧಿಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತದೇತಿ ।
ರಜಸ್ತಮಸೋಃ ತಿರೋಧಾನದಶಾಯಾಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ರಜಸೋ ವೃದ್ಧಿಪ್ರಕಾರಂ, ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಕಥಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತಮಸೋಽಪಿ ವಿವೃದ್ಧಿಂ, ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ತಮ ಇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕತ್ರಯಸ್ಯ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವೋದ್ಭವಲಿಂಗದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ಅನಂತರಂ ಶ್ಲೋಕಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವದ್ವಾರೇಷು ಇತ್ಯಾದಿಸಪ್ತಮೀ ನಿಮಿತ್ತೇ ನೇತವ್ಯಾ । ಉತ್ತಶಬ್ದೋ ಅಪಿಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯೋಽಪಿ ಅತಿಶಯಾರ್ಥಃ
॥ ೧೧ ॥
ಅತಿಶಯೇನ ಉದ್ಭೂತಸ್ಯ ರಜಸೋ ಲಿಂಗಮ್ ಆಹ -
ರಜಸ ಇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಆರಂಭಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ ಚ ಲೌಕಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಅನುಪಶಮಃ, ಬಾಹ್ಯಾಂತಃಕರಣಾನಾಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಲೋಭಾದ್ಯುಪಲಂಭಾತ್ ರಜೋವೃದ್ಧಿಃ ಬೋದ್ಧವ್ಯಾ, ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೧೨ ॥
ಉದ್ಭೂತಸ್ಯ ತಮಸೋ ಲಿಂಗಮ್ ಆಹ -
ಅಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಥೈವ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಅಭಾವೋ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಕ್ತಃ -
ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೋ ದರ್ಶಿತಾವಿವೇಕಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಮೋಹೋ ವೇದಿತವ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾ ವೇದನಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಮೌಢ್ಯಾಂತಮ್ಮ್ ಆಹ -
ಅವಿವೇಕ ಇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಾತಿಶಯಾದಿನಾ ಪ್ರವೃದ್ಧಂ ತಮೋ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೧೩ ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದೀನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ಫಲವಿಭಾಗಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಮರಣೇತಿ ।
ಸಂಗಃ - ಸಕ್ತಿಃ, ರಾಗಃ, ತೃಷ್ಣಾ, ತದ್ಬಲಾತ್ ಅನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ಲಭ್ಯಮಾನಮ್ ; ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೌಣಮ್ - ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಗುಣವೃದ್ಧಿಕೃತಫಲವಿಶೇಷಮ್ ಆಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಮಲರಹಿತಾನ್ - ರಜಸ್ತಮಸೋಃ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಉದ್ಭವೋ ಮಲಮ್ , ತೇನ ರಹಿತಾನ್ , ಆಗಮಸಿದ್ಧಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದೀನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೪ ॥
ರಜಸ್ಸಮುದ್ರೇಕೇ ಮೃತಸ್ಯ ಫಲವಿಶೇಷಮ್ ದರ್ಶಯತಿ -
ರಜಸೀತಿ ।
ಜಾಯತೇ, ಶರೀರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಸತ್ತ್ವೇ ರಜಸಿ ಚ ಪ್ರವೃದ್ಧೇ ಮೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿಷು ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಚ, ದೇವಾದಿಷು ಮನುಷ್ಯೇಷು ಚ ಜಾಯತೇ, ತಥೈವ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಭಾವಾನಾಂ ಫಲಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಅತೀತೇತಿ ।
ಸುಕೃತಸ್ಯ - ಶೋಭನಸ್ಯ, ಕೃತಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ - ಅಶುದ್ಧಿರಹಿತಸ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ - ಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ನಿರ್ಮಲಂ - ರಜಸ್ತಮಸ್ಸಮುದ್ಭವಾತ್ ಮಲಾತ್ ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತಮ್ ।
ರಜಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ರಾಜಸೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕುತೋ ವೃತ್ತಿಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ದುಃಖಮೇವ - ದುಃಖಬಹುಲಮ್ , ಕಥಮ್ ಇತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಪಾಪಮಿಶ್ರಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ರಜೋನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ತದನುರೋಧಾತ್ ಫಲಮಿತಿ ರಜೋನಿಮಿತ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾನಮ್ ಅವಿವೇಕಪ್ರಾಯಂ ದುಃಖಂ ತಾಮಸಾಧರ್ಮಫಲಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ
॥ ೧೬ ॥
ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಕರಣದ್ವಾರಕಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಂ - ವಿವೇಕಾಭಾವಃ
॥ ೧೭ ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಅನುಕ್ತಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಫಲದ್ವಾರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ತ್ವಗುಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಂ - ಶೋಭನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ, ತತ್ರ ತಿಷ್ಠಂತಿ ಇತಿ ತಥಾ । ರಾಜಸಾಃ - ರಜೋಗುಣನಿಮಿತ್ತೇ ಜ್ಞಾನೇ, ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ನಿರತಾಃ
॥ ೧೮ ॥
‘ಕಸ್ಮಿನ್ ಗುಣೇ ? ಕಥಮ್ ? ’ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಗುಣೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಣಂ ಕಥಮ್ ? ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ, ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾ ಗತಿಃ, ಸಾ ಚ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಮೋಕ್ಷಃ - ಗುಣೇಭ್ಯೋ ವಿಶ್ಲೇಷಪೂರ್ವಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋಕ್ತಿಪರಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪ್ರತೀಕಮ್ ಆದತ್ತೇ -
ನಾನ್ಯಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಕಾರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಗುಣಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾನಂತರ್ಯಮ್ ಅನುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯ ಆರ್ಥಿಕಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಗುಣಾ ಏವೇೇತಿ ।
ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಃ, ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಾಕಾರಪರಿಣತಾಃ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ - ಕಾಯಿಕವಾಚಿಕಮಾನಸಾನಾಂ, ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಂ - ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ । ವ್ಯತಿರೇಕಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಗುಣೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬಹ್ಮಾತ್ಮಾನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮದ್ಭಾವಂ - ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಮ್ , ಅಸೌೈ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ಅಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೯ ॥
ಅನರ್ಥವ್ರಾತರೂಪಮ್ ಅಪೋಹ್ಯ ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಇತ್ಯೇತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಠೇ -
ಮಾಯೇತಿ ।
ಮಾಯಾ ಏವ ಉಪಾಧಿಃ, ತದ್ಭೂತಾನ್ - ತದಾತ್ಮನಃ ಸತ್ತ್ವಾದೀನ್ ಅನರ್ಥರೂಪಾನ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಭ್ಯಃ ಸಮುದ್ಭವಂತಿ ಸಮುದ್ಭವಾಃ ದೇಹಸ್ಯ ಸಮುದ್ಭವಾಃ, ತಾನ್ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದೇಹೋತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಯೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಅವಿದ್ಯಾಮಯಾನ್ ಗುಣಾನ್ ಜೀವನ್ನೇವ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ಥಿತಃ, ತಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾತ್ ವಿಸ್ತರೇಣ ಉಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಅತ್ರ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ
॥ ೨೦ ॥
ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಫಲಂ ಗುಣಾತಿಕ್ರಮಪೂರ್ವಕಮ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ, ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ, ಪ್ರಶ್ನಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಜೀವನ್ನೇವೇತಿ ।
ಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಃ, ತತ್ಪರಿಣಾಮಭೂತಾನ್ ಅಧ್ಯಾಸಾನ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತಃ ಸನ್ , ಕೈರ್ಲಿಂಗೈಃ ಜ್ಞಾತೋ ಭವತಿ, ಇತಿ ತಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನಿ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಿ, ಪಶ್ಚಾತ್ ಅಯತ್ನಲಭ್ಯಾನಿ ಲಿಂಗಾನಿ, ಕಾನಿ ತಾನಿ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೈರಿತಿ ।
ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ -
ಕಿಮಾಚಾರ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗುಣಾತ್ಯಯೋಪಾಯಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಉಪಾಯಪ್ರಕಾರಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ -
ಕಥಮಿತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಪ್ರಶ್ನಸ್ವರೂಪಮ್ ಅನೂದ್ಯ, ತದುತ್ತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಗುಣಾತೀತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೃಷ್ಟೋ ಭಗವಾನ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಂ ವೃತ್ತಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಾರ್ಥಮ್ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಉತ್ತರಮ್ ಅವತಾರ್ಯ, ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ತಾನಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮ್ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನೋ ದ್ವೇಷಂ ತೇಷು ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಮಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತೇಷು ಪ್ರಕಾಶಾದಿಷು ದ್ವೇಷಾಭಾವಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ನ ನಿವೃತ್ತಾನಿ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮ್ ಅನಾತ್ಮೀಯತ್ವಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಪಶ್ಯನ್ ಆತ್ಮಾನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲತಾರೋಪಣೇನ ನ ಉದ್ವಿಜತೇ ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ನ ಸ್ಪೃಹಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಂ ಗುಣಾತೀತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತನ್ನೇತಿ ।
ಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಆಶ್ರಯೋ ವಿಷಯಃ
॥ ೨೨ ॥
ಕೈಃ ಲಿಂಗೈಃ ಇತ್ಯಾದಿ ಪರಿಹೃತ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಪೇಕ್ಷಕಸ್ಯ ಪಕ್ಷಪಾತೇ ತತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವಿತ್ ಆತ್ಮಕೌಟಸ್ಥ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಆಸೀನೋ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ಅಪ್ರಯತಮಾನೋ ಭವತಿ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಗುಣಾತೀತತ್ವೋಪಾಯಮಾರ್ಗಃ ಜ್ಞಾನಮೇವ । ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ವಿಷಯೈಃ ಅಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯವನಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಗುಣೈರಿತಿ ।
ಉಪನತಾನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ರಾಗದ್ವೇಷದ್ವಾರಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಯೋಽವತಿಷ್ಠತಿ, ಸಃ ಗುಣಾತೀತಃ - ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅವಪೂರ್ವಸ್ಯ ತಿಷ್ಠತೇಃ ಆತ್ಮನೇಪದೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯೇ, ಕಥಂ ಪರಸ್ಮೈಪದಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಛಂದೋಭಂಗೇತಿ ।
ಪಾಠಾಂತರೇ ತು ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ ।
ಕರಣಾಕಾರಪರಿಣತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ವಿಷಯಾಕಾರಪರಿಣತೇಷು ತೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ನ ಮಮ - ಇತಿ ಪಶ್ಯನ್ ಅಚಲತಯಾ ಕೂಟಸ್ಥದೃಷ್ಟಿಮ್ ಆತ್ಮನೋ ನ ಜಹಾತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇಂಗತ ಇತಿ
॥ ೨೩ ॥
ಗುಣಾತೀತಸ್ಯ ಲಿಂಗಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸಮತ್ವಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾನುತ್ಪಾದಕತಯಾ । ಸ್ವಕೀಯತ್ವಾಭಿಮಾನಾನಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಪ್ರಸನ್ನತ್ವಮ್ । ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಾತ್ ಅಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ।
ವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಅಸಂಭವೇಽಪಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಿಯಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹೀತಾನಾಂ ಕಾಂಚನಾದೀನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕವತ್ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ನಿಂದಾ ದೋಷೋಕ್ತಿಃ । ಆತ್ಮಸಂಸ್ತುತಿಃ - ಆತ್ಮನೋ ಗುಣಕೀರ್ತನಮ್
॥ ೨೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ಗುಣಾತೀತಃ ಶಕ್ಯೋ ಜ್ಞಾತುಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಮಾನಃ - ಸತ್ಕಾರಃ । ತಿರಸ್ಕಾರಃ - ಅಪಮಾನಃ । ಪರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಯೌ ಸಖಿಶತ್ರೂ ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ - ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪಕ್ಷೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತುಲ್ಯ ಇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಮಿತ್ರಾದಿಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ತುಲ್ಯೋ ಮಿತ್ರಾರಿಪಕ್ಷಯೋಃ ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇ ದೇಹಧಾರಣಮಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣೋ ಗುಣಾತೀತೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮ್ ಉಪೇಕ್ಷಕತ್ವಾದಿ, ತತ್ ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇನ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ, ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಉಕ್ತಧರ್ಮಜಾತಂ ಸ್ಥಿರೀಭೂತಂ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ತಿಷ್ಠತಿ, ಇತಿ ಉಕ್ತೇ ಧರ್ಮಜಾತೇ ವಿಭಾಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉದಾಸೀನವದಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೫ ॥
ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಮ್ ಏವಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ, ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಧುನೇತಿ ।
ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಈಶ್ವರಮಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ನಾರಾಯಣಶಬ್ದಾತ್ ಮೂರ್ತಿಭೇದೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿಭೇದೇನೇ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇತ್ತುಮ್ ‘ಅವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತಿ ।
ಭಜನಂ - ಪರಮಪ್ರೇಮಾ । ಸ ಏವ ಯುಜ್ಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಯೋಗಃ । ಸೇವತೇ - ಪರಾಕ್ಚಿತ್ತತಾಂ ವಿನಾ ಸದಾ ಅನುಸಂದಧಾತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಃ ಭಗವದನುಗ್ರಹಕೃತಸಮ್ಯಗ್ಧೀಸಂಪನ್ನೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಜೀವನ್ನೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೬ ॥
ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥದಗ್ರಣಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಯತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ।
ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ, ತತ್ ಕಿಂವಿಶೇಷಣಮ್ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತಮ್ -
ಅಮೃತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಅಮೃತಶಬ್ದೇನ ಅವ್ಯಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಅವಿಕಾರಿಣ ಇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ - ಅಪಕ್ಷಯರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ತೇನ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅನುಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಅಥ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧೋತ್ಥಂ ಸುಖಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮ್ ‘ಐಕಾಂತಿಕಸ್ಯ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅಮೃತಾದೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮತಯಾ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ, ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇನ ಏಕವಾಕ್ಯಾತಾಮ್ ಆಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಯೇತಿ ।
ಸಾ ಶಕ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ಇತಿ ಕಥಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಶಕ್ತೀತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪೂರ್ವವತ್ ಅಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾನಿ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ತದನೇನ ಅಧ್ಯಾಯೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವಂ ಪಂಚಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣದ್ವಾರೇಣ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಕಲಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಪಪಾದಯತಾ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಂ ಗುಣೈಃ ಅಚಾಲ್ಯತ್ವಾದಿ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್
॥ ೨೭ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚತುರ್ದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
॥ ೧೪ ॥
ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಗುಣಾತ್ಯಯೇ ದರ್ಶಿತೇ, ನಾಶಿತ್ವೇ ತೇಷಾಂ,ವಿನಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಅನತ್ಯಯಾತ್ ಅನಾಶಿತ್ವೇನ,ತೇನಾಪಿ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಜ್ಞಾನಂ ಗುಣಾತ್ಯಯಹೇತುಃ ಇತಿ ಆಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯ, ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರವಣಾದಿಹೇತುಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ವಿಧಿತ್ಸುಃ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಾಂ ವಿವಕ್ಷುಃ ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮಾರಭತೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಿಣೋ ಜ್ಞಾನಿನಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಅಧಿಕೃತಾಃ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಕರ್ಮಾನುಕೂಲಂ ಫಲಂ ಈಶ್ವರಾಯತ್ತಮ್ , “ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ“ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ - ೨ - ೩೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಿನಾಮಪಿ ತತ್ ಫಲಮ್ ಈಶ್ವರಾಯತ್ತಮೇವ, “ತತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧವಿಪರ್ಯಯೌ “ (ಬ್ರ. ಸೂ.೩ - ೨ - ೫) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ, ತಸ್ಮಾತ್ , ಯೇ ಭಕ್ತ್ಯಾಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಮಾಮೇವ ಸೇವಂತೇ, ತೇ ಮತ್ಪ್ರಸಾದದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೇನ ಗುಣಾತೀತಾಃ ಮುಕ್ತಾಃ ಭವಂತೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇ ತು ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಮೇವ ಸಂದೇಹಾದ್ಯಪೋಹೇನ ಜಾನಂತಿ ತೇ ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಗುಣಾತೀತಾಃ ಸಂತಃ ಮುಕ್ತಿಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಕಿಮುವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಾಜ್ಞಾನಂ ಯತಃ ಸಂಸಾರಹೇತುಃ, ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಾನುುಕೂಲಮ್ , ಅತಃ ಅರ್ಜುನೇನ ಕಿಂ ತತ್ ? ಇತಿ ಅಪೃಷ್ಟಮಪಿ ತತ್ತ್ವಂ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ , ಪ್ರಶ್ನಾಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದನಾಭಿಮಾನಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಕಿಮಿತಿ ಸಂಸಾರೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾದಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈರಾಗ್ಯಮಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಮೃಗ್ಯತೇ? ತತ್ರ ಆಹ -
ವಿರಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಿ ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಸಂಸಾರವರ್ಣನಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನಾಶಸಂಭಾವನಾಯೈ ವೃಕ್ಷರೂಪಕಂ ಬಂಧಹೇತೋಃ ದರ್ಶಯತಿ -
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಕಾಲತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಯತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಕಥಂ? ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಯತಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಾಚ್ಚ ಉತ್ಕರ್ಷಂ ಸಂಭಾವಯತಿ -
ಮಹತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವಂ - ಉಚ್ಛ್ರಿತಂ - ಉತ್ಕೃಷ್ಟಮ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂ ಮೂಲತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವಾಂಚ್ಯಃ - ನಿಕೃಷ್ಟಾಃ, ಶಾಖಾ ಇವ ಮಹಾದಾದ್ಯಾ ಯಸ್ಯ, ಸಃ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷೇ ಪುರಾಣಸಂಮತಿಮ್ ಆಹ -
ಪುರಾಣೇ ಚೇತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಂ - ಅವ್ಯಾಕೃತಂ, ತದೇವ ಮೂಲಂ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಭವನಂ - ಪ್ರಭವಃ ಯಸ್ಯ, ಸ ತಥಾ । ತಸ್ಯೈವ ಮೂಲಸ್ಯ ಅವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಅನುಗ್ರಹಾತ್ - ಅತಿದೃಢತ್ವಾತ್ ,ಉತ್ಥಿತಃ - ಸಂವರ್ಧಿತಃ । ತಸ್ಯ ಲೌಕಿಕವೃಕ್ಷಸಾಧರ್ಮ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಬುದ್ಧೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಹಿ ಶಾಖಾಃ ಸ್ಕಂಧಾತ್ ಉದ್ಭವಂತಿ, ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಕಾಶಾತ್ ನಾನಾಪರಿಣಾಮಾ ಜಾಯಂತೇ । ತೇನ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಸ್ಕಂಧಃ ತನ್ಮಯಃ - ತತ್ಪ್ರಚುರಃ, ಅಯಂ ಸಂಸಾರತರುಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಂತರಾಣಿ - ಛಿದ್ರಾಣಿ ಕೋಟರಾಣಿ ಯಸ್ಯ, ಸ ತಥಾ । ಮಹಾಂತಿ ಭೂತಾನಿ - ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಆಕಾಶಾಂತಾನಿ, ವಿಶಾಖಾಃ ಸ್ತಂಭಾ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಆಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಅಧಿಷ್ಠಿತೋ ವೃಕ್ಷಃ ಬ್ರಹ್ಮವೃಕ್ಷಃ ॥ ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಛೇತ್ತುಂ ಅಶಕ್ಯತಯಾ ಸನಾತನಃ - ಚಿರಂತನಃ ಏತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ, ವನಂ - ವನನೀಯಂ, ಸಂಭಜನೀಯಮ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ , ತಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಸಾರಾಖ್ಯಸ್ಯ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾರಭೂತಮ್ ।ಅಥವಾ ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಸ್ಯ ತದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ವನಮಿವ ವನಂ - ವನನೀಯಂ - ಸಂಭಜನೀಯಮ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಆಸ್ಪದಮ್ ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸರಾತಿ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
“ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ“ ಇತಿ ದೃಢಜ್ಞಾನೇನ ಉಕ್ತಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಂ ಛಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮನಿಷ್ಠೋ ಭೂತ್ವಾ, ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಹಿತಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಅಧಃಶಾಖಮ್ , ಇತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಹದಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ ।
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಅತಿಚಂಚಲತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಪ್ರಾಹುರಿತಿ ।
ಕ್ಷಣಧ್ವಂಸಿನಃ ಅವ್ಯಯತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ಅನಾದೀತಿ ।
ಛಾದನಂ - ರಕ್ಷಣಮ್ , ಪ್ರಾವರಣಂ ವಾ । ಕರ್ಮಕಾಂಡಾನಿ ಖಲು ಆರೋಹಾವರೋಹಫಲಾನಿ ನಾನಾವಿಧಾರ್ಥವಾದಯುಕ್ತಾನಿ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಂ ರಕ್ಷಂತಿ, ತನ್ನಿಷ್ಠಂ ದೋಷಂ ಚ ಆವೃಣ್ವಂತಿ । ತೇ ತಾನಿ ಛಂದಾಂಸಿ ಪರ್ಣಾನೀವ ಭವಂತಿ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಾನಾಂ ವೇದಾನಾಂ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಸರ್ವವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ರ ಅಂತರ್ಭಾವಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವೇದಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸಮೂಲಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಅಮೂಲಂ ಹಿತ್ವಾ ಮೂಲಮೇವ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಂ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಃ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ
॥ ೧ ॥
ಅವಯವಸಂಬಂಧಿನೀ ಅಪರಾ - ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತಾ ಕಲ್ಪನಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಆಮನುಷ್ಯಲೋಕಾತ್ಆವಿರಿಂಚೇೇಃ ಇತಿ ಅಧಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಮನುಷ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೇವ ಆರಭ್ಯ ಆಸತ್ಯಲೋಕಾತ್ ಇತಿ ಊರ್ಧ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ಶಾಖಾಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಹೇತ್ವನುಗುಣತ್ವೇನ ಬಹುವಿಧತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಣಾಂ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರವಾಲತ್ವಂ ಶಾಖಾಸು ಪಲ್ಲವತ್ವಮ್ । ಅಂಕುರತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
“ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮ್“ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಮೂಲಮುಕ್ತಂ, ಕಿಮಿದಾನೀಮ್ “ಅಧಶ್ಚ ಮೂಲಾನಿ“ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಮ್ - ಸರ್ವೇಷು ಲಿಂಗೇಷು ಅನುಗತತಯಾ ಸಂತತತ್ವಮ್ , ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ।
ರಾಗಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ರಾಗಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಮ್ । ತೇಷಾಂ ತಥಾತ್ವೇನಅನವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ವಿಶೇಷತೋ ಮನುಷ್ಯಲೋೇಕೇ ಭವತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೋ ಲೋಕಃ । ಮನುಷ್ಯಶ್ಚಾಸೌ ಲೋಕಶ್ಚ ಇತಿ ಅಧಿಕೃತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೋ ದೇಹೋ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ
॥ ೨ ॥
ಪುನಃ ಪುನಃ ರಾಗಾದಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವೇನ ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ನ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ ಸ್ವಯಮ್ ಉಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ನ ಚ ಉಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಕೇನಾಪಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ವರ್ಣಿತಂ, ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ತಥಾ ಅಸ್ಯ ರೂಪಮಿಹ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ಅನುಮೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಅಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಪನೋದ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅಪ್ರಮಿತತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಆಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದಿಸಮತ್ವೇ ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಕರೋತಿ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಇತಿ ಅಮೇಯತಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಮೇವ ಅಮೇಯತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ಅವಸಾನಮಪಿ ತಸ್ಯ ನ ಭಾತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಭ್ರಾಂತಿವಾಸನಾಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಅವಸಾನಮಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂಪ್ರಥಮತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಆದ್ಯಂತವತ್ ಮಧ್ಯಮಪಿ ನಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಧ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಅಶ್ವತ್ಥಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಕ್ಷಣಭಂಗುರಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಉಚ್ಛೇದಸಂಭವಾತ್ ತದುಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ನ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಶ್ವತ್ಥಮಿತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ - ವೈರಾಗ್ಯಪೂರ್ವಕಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮ್ । ದೃಢೀಕೃತತ್ವಮೇವ ವಿವೇಕಪೂರ್ವಕತ್ವೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಪುನಃ ಪುನರಿತಿ
॥ ೩ ॥
ಉದ್ಧೃತ್ಯ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ? ತದಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಪಶ್ಚಾತ್ - ಅಶ್ವತ್ಥಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ಪದಮ್ ? ಯದನ್ವಿಷ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ತದಾಹ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯೇನ ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ಣಂ ಪೂರ್ಷು ವಾ ಶಯಾನಂ ಪುರುಷಂ, ಪ್ರಪದ್ಯೇ - ಶರಣಂ ಗತೋಽಸ್ಮಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವರ್ತವಾದಾನುರೋಧಿನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಐಂದ್ರೇತಿ
॥ ೪ ॥
ಪರಿಮಾರ್ಗಣಪೂರ್ವಕಂ ವೈಷ್ಣವಂ ಪದಂ ಗಚ್ಛತಾಮ್ ಅಂಗಾಂತರಾಣಿ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾನಃ - ಅಹಂಕಾರಃ, ಮೋಹಸ್ತು ಅವಿವೇಕಃ, ಜಿತಸಂಗದೋಷಾಃ - ಶತ್ರುಮಿತ್ರಸನ್ನಿಧಾವಪಿ ದ್ವೇಷಪ್ರೀತಿವರ್ಜಿತಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪರತ್ವಂ - ಶ್ರವಣಾದಿನಿಷ್ಠತ್ವಮ್ । ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ - ವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಕರ್ಮಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತದ್ಧೇತುಪರಿಗ್ರಹಃ ।ಮೋಹವರ್ಜಿತತ್ವಂ - ಉಕ್ತಹೇತುತಃ ಸಂಜಾತಸಮ್ಯಗ್ಧೀತ್ವಮ್
॥ ೫ ॥
ತಚ್ಚೇತ್ಪದಂ ವೇದ್ಯಂ, ಕುರ್ತುಃ ಅನ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ ದ್ವೈತಾಪಾತಃ, ಅವೇದ್ಯಂ ಚೇತ್ ಅಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತದೇವೇತಿ
॥ ೬ ॥
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಯದ್ಗತ್ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಸಂಯೋಗಾ ಇತಿ ।
ಗಮನಸ್ಯ ಆಗಮನಾಂತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಅಯುಕ್ತಂಯದ್ಗತ್ವೇತ್ಯಾದಿ, ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಶ್ರೃಣ್ವಿತಿ ।
ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ನಿವೃತ್ಯಂತತ್ವಾಭಾವಃಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಂಶತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಉಕ್ತದೋಷಸಮಾಧಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಮಾದಾಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಯಥೇತಿ ।
ಅವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರೇಣ ಉಕ್ತದೋಷಸಮಾಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥಾವೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ತದಂಶತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ನಿರಂಶಸ್ಯಾಪಿ ಪರಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಯಾ ಜೀವಃ ಅಂಶಃ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ನ ಅಂಶತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ತಾವನ್ಮಾತ್ರತಾಯಾಃ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಿತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯದಿ ಪರಸ್ಯ ಅಂಶತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜೀವಃ ವಸ್ತುತಃ ತದಾತ್ಮೈವ, ನ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸರಣಮ್ ಉತ್ಕ್ರಮಣಂಚ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಉಪಕ್ರಮತೇ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ
॥ ೭ ॥
ಸ್ವಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಜೀವೇನ ಆಕರ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾಲಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಈಶ್ವರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯನಂತರಭಾವಿನೀ ಗತಿಃ ಇತ್ಯೇತತ್ ಅರ್ಥವಶಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಾನಿ ಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ಆಚಷ್ಟೇ -
ಯದಾಚೇತಿ
॥ ೮ ॥
ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿಶೇಷತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಾನೀತಿ
॥ ೯ ॥
ಶರೀರಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೇ ದೇಹಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಅತಿರೇಕಂ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಃ ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ವಾಭಿಲಷಿತೇ ವಿಷಯೇ ಯಥಾಯಥಂ ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ತೇಭ್ಯಃ ಅತಿರಿಕ್ತಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತರ್ಹಿ ತಂ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿ ಕುರ್ವಂತಂ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವೇ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸನ್ನಿಹಿತತಮತ್ವೇನ ದರ್ಶನಯೋಗ್ಯಮಪಿ ವಿಷಯಪಾರವಶಾತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವೇ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ, ಇತಿ ಭಗವತೋಽನುಕ್ರೋಶಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಂಭೂತಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇಷಾಮ್ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ? ತದಾಹ -
ಯೇ ತು ಪುನರಿತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಶ್ಶಬ್ದೇನ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ ಕಿಂ ಇದಾನೀಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ರೇಣ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತೇನ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ಕೇಚಿತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನಃ - ಶ್ರವಣಮನನಾತ್ಮಕಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ ಯತಂತೋಽಪಿ, ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತಪಸೇತಿ ।
ದುಶ್ಚರಿತಾತ್ ಅವಿರತಿಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಶಾಂತೇತಿ ।
ಅಶುದ್ಧಬುದ್ಧೀನಾಂ - ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಸದಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿ ನ ಫಲವತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಪ್ರಯತ್ನಮಿತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ವೃ್ತ್ತಾನುವಾದದ್ವಾರಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಯತ್ಪದಮಿತಿ ।
ಜೀವಾತ್ಮತ್ವೇ ನ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಂ ಉಕ್ತ್ವಾ ತದೀಯಚೈತನ್ಯೇನ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಅವಭಾಸಕತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದಾದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೌ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಃ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಂ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಂ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಃ ಸರ್ವತ್ರ ಅವಿಶೇಷಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿಗತತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಅಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿದೇವ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಾತ್ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಆದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಃ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿದೇವ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥಾಹೀತಿ
॥ ೧೨ ॥
ಇತಶ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂಪ್ರಕೃತಪದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರೋ ಹಿ ಪೃಥಿವೀದೇವತಾರೂಪೇಣ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಭೂತಶಬ್ದಿತಂ ಜಗತ್ ಐಶ್ವರೇಣೈವ ಬಲೇನ ಬಿಭರ್ತಿ । ತತೋ ಗುರ್ವೀ ಅಪಿ ಪೃಥಿವೀ ವಿದೀರ್ಯ ನ ಅಧೋ ನಿಪತತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತ್ಮನಾ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ ನ ಮಂತ್ರಯೋಃ ಅನ್ಯಪರತಾ ಇತಿ ಭಾವಃ । ದೇವತಾತ್ಮನಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋಃ ಉಗ್ರತ್ವಮ್ ಉದ್ಧರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಈಶ್ವರಾಯತ್ತಮೇವ ಸ್ವರೂಪಧಾರಣಂ, ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ರಸಾತ್ಮಕಸೋಮರೂಪತಾಪತ್ತಾವಪಿ, ಕಥಂ ಓಷಧೀಃ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಾಃ ಪುಷ್ಣಾತಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸರ್ವೇತಿ
॥ ೧೩ ॥
ಭಗವತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಹಮೇವೇತಿ ಅಹಂಶಬ್ದೇನ ಪರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಭೂತ್ವಾ ಪಚಾಮಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಜಾಠರಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತೌ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಂ ಭೌಮಂ ಅಗ್ನಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಕಂ ತೃತೀಯಂ ಭೂತಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಜಾಠರಾತ್ಮನಾ ಪರಃ ಸ್ಥಿತಶ್ಚೇತ್ ತಸ್ಯ ದೇಹಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ನ ಪೃಥಕ್ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, “ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ“ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಜಾಠರಾತ್ಮನಃ ಅನ್ನಪಾಕೇ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಮಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ - ಸಂಧುಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ । ಅನ್ನಸ್ಯ ಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಭೋಜ್ಯಮಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತರಿ ವೈಶ್ವಾನರದೃಷ್ಟಿಃ, ಭೋಜ್ಯೇ ಸೋಮದೃಷ್ಟಿಃ ಏವಂ ಭೋಕ್ತೃಭೋಜ್ಯರೂಪಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಅಗ್ನೀಷೋಮಾತ್ಮನಾ ಭುಕ್ತಿಕಾಲೇ ಧ್ಯಾಯತೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಅನ್ನಕೃತೋ ದೋಷೋ ನ ಇತಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಸಫಲಂ ಧ್ಯಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಭೋಕ್ತೇತಿ
॥ ೧೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಪುತ್ತಿಕಾಂತಮ್ । ಆತ್ಮತಯಾ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿವಿಷ್ಟತ್ವಂ - ತದ್ಗುಣದೋಷಾಣಾಮ್ ಅಶೇಷೇಣ - ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಬುದ್ಧಿಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ಗುಣದೋಷದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಮತ್ತಃ - ಸರ್ವಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಾತ್ ಜಗದ್ಯಂತ್ರಸೂತ್ರಧಾರಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ತದುಪಾಯಸ್ಯ ಚ ಭಗವದಧೀನತ್ವೇ ಭಗವತೋ ವೈಷಮ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಃ ಜನ್ಮಾಂತರಾದೌ ಅನುಭೂತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಃ । ದೇಶಕಾಲಸ್ವಭಾವವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅನುಭವಃ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚಿತ್ರಂ ಕುರ್ವತಃ ನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವೇದವೇದ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಗವತಃ ಅನ್ಯದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ವೇದೈರಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಪರಿಹರತಿ -
ವೇದೇತಿ ।
ತದರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾರ್ಥಂ ತದರ್ಥಯಾಥಾತಥ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ವಮಾಹ -
ವೇದಾರ್ಥೇತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಭಗವತ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧಿಃ ಆದಿತ್ಯಾದಿಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಅಧ್ಯಾಯಸಮಪ್ತೇಃ ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಃ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೋಪಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಚರಾಶಿತ್ರಯಮ್ । ಉಕ್ತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಅಶುದ್ಧ್ಯಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತೌ ಉಕ್ತಮ್ -
ದ್ವಾವಿಮಾವಿತಿ ।
ಪುರುಷೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಪುರುಷತ್ವಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಆಹ -
ಪುರುಷಾವಿತಿ ।
ಪರಂ ಪುರುಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಭಗವತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮ್ ಅನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕ್ಷರಾಖ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾದೇವ ಉಕ್ತಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ ಉಪಾದಾನಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಕಾಮಕರ್ಮಾದೀತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವೇತಿ ಪ್ರಕೃತಯೋಃ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮ್ ಇತಿ ಶಂಕಾಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಾರಯತಿ -
ಕೌ ತಾವಿತಿ ।
ಕೂಟಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತೇತಿ ಸಂಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಥಮ್ ಅಕ್ಷರತ್ವಂ ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಅನಾಶಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ
॥ ೧೬ ॥
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಖ್ಯೌ ರಾಶೀ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ರಾಶ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಆಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಫಲಮಾಹ -
ಕ್ಷರೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಯಕೃತಗುಣದೋಷಾಸ್ಪರ್ಶೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಆಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಉತ್ತಮಃ, ಅನ್ಯಃ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಂ ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಥೈವ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮ್ ।
ಜಡವರ್ಗಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ವಕೃತಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಲೋಕತ್ರಯಂ ಇತಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸರ್ವಂ ಜಗದಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಚೈತನ್ಯಮೇವ ಬಲಂ ತತ್ರ - ಶಕ್ತಿಃ - ಮಾಯಾ ತಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜಗದ್ಧಾರಣೇ ಪರಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಂ ವಾರಯತಿ -
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಅನ್ಯೋ ಧಾರಯಿತಾ, ಸ್ವತಃ ಅಚಲತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯಯ ಇತಿ ।
“ಸಂಯುಕ್ತಮೇತತ್ ಕ್ಷರಮಕ್ಷರಂ ಚ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಂ ಭರತೇ ವಿಶ್ವಮೀಶಃ“ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಹ -
ಈಶ್ವರ ಇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಕಿಂಚ ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಭಗವತೋ ನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಮ್ಅಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಶ್ವಕರ್ಣಾದಿವತ್ ಅಸ್ಯ ನಾಮ್ನಃ ರೂಢತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಭಗವತೋಽಪಿಲೌಕಿಕೇಶ್ವರವತ್ ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಸಾತಿಶಯಮ್ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ
॥ ೧೮ ॥
ಆತ್ಮನಃ ಅಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಫಲೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ತೌತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣೋಪೇತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾತೀತತ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರಃ । ಸಂಮೋಹವರ್ಜಿತಃ - ಸಂಮೋಹೇನ ದೇಹಾದಿಷು ಆತ್ಮಾತ್ಮೀಯತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ರಹಿತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಗವಂತಂ ಜಾನತಃ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ, ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಮೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಸರ್ವವಿದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಮಯ್ಯೇವ ಆಸಕ್ತಚಿತ್ತತ್ವೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೯ ॥
ಅಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಮನೂದ್ಯ ಉಪಸಂಹಾರಶ್ಲೋಕಂ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಂ ಗೀತಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತಮ್ ಅಧ್ಯಾಯಂ ಸ್ತೋತುಮಪಿ ಕುತಃ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದಃ? ತದರ್ಥಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಗೀತಾಶಾಸ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅತ್ರ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾದೇವ ಕೇವಲಂ ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅತ್ರ ಸಮಾಪ್ತೇಃ ಯುಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪದಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ -
ಯಸ್ತಮಿತಿ ।
ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
“ನಾನ್ಯಥಾ“ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಕರ್ತವ್ಯಸಮಾಪ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಕೃತಾರ್ಥತೇತಿ ತತ್ರ ಮನೋರಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಏತದ್ಧೀತಿ ।
ಭಾರತೇತಿ ಸಂಬೋಧನತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ತದನೇನ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿನಿರ್ಮುಕ್ತತ್ವೇನ ಅಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಅಖಂಡೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಶೇಷಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್
॥ ೨೦ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪಂಚದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
॥ ೧೫ ॥
ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಂ ವದನ್ ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ-
ದೈವೀತಿ ।
ದೈವೀ ಸೂಚಿತಾ, “ರಾಕ್ಷಸೀಂ ಆಸುರೀಂ ಚೈವ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಮೋಹಿನೀಮ್" ಇತ್ಯಾದೌ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಕೃತೀನಾಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ದರ್ಶನಂ ಕುತ್ರ ಉಪಯೋಗಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ವಿಭಜ್ಯ ಉಪಯೋಗಂ ಆಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಅತೀತೇ ಚ ಅಧ್ಯಾಯೇ “ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಅಧಶ್ಚ ಮೂಲಾನಿ ಅನುಸಂತತಾನಿ" ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮವ್ಯಂಗ್ಯಾಃ ವಾಸನಾಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅವಾಂತರಮೂಲತ್ವೇನ ಉಕ್ತಾಃ । ತಾಃ ಮನುಷ್ಯದೇಹೇ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಕರ್ಮಾನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಭೇದೇನ ದೈವ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿತ್ರಯತ್ವೇನ ವಿಭಕ್ತಾಃ ವಿಸ್ತಿತೀರ್ಷುಃ ಭಗವಾನ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಅಭೀರುತಾ - ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದಿಷ್ಟೇ ಅರ್ಥೇ ಸಂದೇಹಂ ಹಿತ್ವಾ ಅನುಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠತ್ವಮ್ । ಪರವಂಚನಾ - ಪರಸ್ಯ ವ್ಯಾಜೇನ ವಶೀಕರಣಮ್ । ಮಾಯಾ - ಹೃದಯೇ ಅನ್ಯಥಾ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯವಹರಣಮ್ । ಅನೃತಂ - ಅಯಥಾದೃಷ್ಟಕಥನಮ್ । ಆದಿಪದೇನ ವಿಪ್ರಲಂಭಾದಿಗ್ರಹಃ ಉಕ್ತಂ ಅರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಆಹ -
ಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಏಷಾ ಇತಿ ಅಭಯಾದ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಾದಿಸ್ಥಿತ್ಯಂತಾ ತ್ರಿಧಾ ಉಕ್ತಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಾಮೇವ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಅಭೀರುತಾದ್ಯಾ ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಸಾ ತೇಷಾಂ ತತ್ರ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ಸಂಪತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹಾಭಾಗ್ಯಾನಾಂ ಅತ್ಯುತ್ತಮಾ ದೈವೀ ಸಂಪತ್ ಉಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಸಂಪದಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ -
ದಾನಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಕರಣವಿಶೇಷೇ ಕಾರಣಮ್ ಆಹ -
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇವಯಜ್ಞಾದಿಃ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪಿತೃಯಜ್ಞೋ ಭೂತಯಜ್ಞೋ ಮನುಷ್ಯಯಜ್ಞಶ್ಚ ಇತಿ ತ್ರಯಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಬಹ್ಮಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಪೃಥಕ್ಕರಣಾತ್
॥ ೧ ॥
ದೈವೀಂ ಸಂಪದಮಭಿಜಾತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ತ್ಯಾಗಶಬ್ದೇನ ದಾನಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ನ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಲಜ್ಜಾ - ಅಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಗರ್ಹಾನಿಮಿತ್ತಾ ಮನೋವೃತ್ತಿಃ
॥ ೨ ॥
ದೈವೀ ಸಂಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಿ ಅಪಿ ಸಂತಿ ಇತಿ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕ್ಷಮಾಽಕ್ರೋಧಯೋಃ ಏಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಆಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಮ್ ಇತಿ ।
ತಯೋಃ ಏವಂ ವಿಶೇಷಾತ್ ಅಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಫಲತಿ ಇತಿ ಆಹ -
ಇತ್ಥಮ್ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಶೌಚಸ್ಯ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಮೃಜ್ಜಲೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೈರ್ಮಲ್ಯಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಮಾಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅತಿಮಾನಿತ್ವಾಭಾವಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಆತ್ಮನಃ ಇತಿ ।
ಕಸ್ಯ ಏತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಇತಿ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಆಹ -
ಭವಂತೀತಿ ।
ಸಾಧಕಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯದೇಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಕಥಂ ದೈವೀಂ ಸಂಪದಂ ಅಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಜಾತತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ದೈವೀತಿ
॥ ೩ ॥
ಆದೇಯತ್ವೇನ ದೈವೀಂ ಸಂಪದಂ ಉಕ್ತ್ವಾ ಹೇಯತ್ವೇನ ಆಸುರೀಂ ಸಂಪದಂ ಆಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಉತ್ಸೇಕಃ - ಮದಃ ಮಹದವಧೀರಣಾಹೇತುಃ । ಆತ್ಮನಿ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಾಧ್ಯಾರೋಪಃ ಅತಿಮಾನಃ । ಕ್ರೋಧಸ್ತು ಕೋಪಾಪರಪರ್ಯಾಯಃ ಸ್ವಪರಾಪಕಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ ನೇತ್ರಾದಿವಿಕಾರಲಿಂಗಃ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ । ಪರುಷಃ ನಿಷ್ಠುರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರೂಕ್ಷವಾಕ್ , ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಪಾರುಷ್ಯಮ್ । ತತ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ತಾಂ ಅಭಿಜಾತಸ್ಯ ದಂಭಾದೀನಿ ಅಜ್ಞಾನಾಂತಾನಿ ಭವಂತಿ ಇತಿ ಅನುಷಜ್ಯತೇ
॥ ೪ ॥
ಕಾರ್ಯಂ ಫಲವಿಭಾಗಃ । ಆಸುರೀ ಇತಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ರಾಕ್ಷಸೀ ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಫಲವಿಭಾಗೇ ಸಂಪದೋಃ ಏವಂ ಉಕ್ತೇ, ಪ್ರತೀತ್ಯ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ, ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಆಭಿಜಾತ್ಯಂ ಹೇತುಂ ಕರೋತಿ -
ಪಾಂಡವೇತಿ
॥ ೫ ॥
ನಿರ್ದಯಾನಾಂ ರಕ್ಷಸಾಂ ಸಂಪತ್ ತೃತೀಯಾ ಅಸ್ತಿ, ಸಾ ಕಸ್ಮಾತ್ ನ ಉಕ್ತಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಸುರ್ಯಾಂ ಅಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಾವಿತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ದ್ವೈವಿಧ್ಯೇ ಮಾನತ್ವೇನ ಉದೂಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ದ್ವಯಾ ಹೇತಿ ।
ಸಂಪದ್ದ್ವಯಯುತೇಭ್ಯಃ ಅತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಅಪಿ ಪ್ರಾಣಿಭೇದಾನಾಂ ಸಂಭವಾತ್ ಕುತಃ ಭೂತಾನಾಂ ದ್ವಿತ್ವನಿಯತಿಃ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ
॥ ೬ ॥
ನನು ಅಧ್ಯಾಯಶೇಷೇಣ ಆಸುರಸಂಪದ್ದರ್ಶನಂ ಅಯುಕ್ತಂ, ತಸ್ಯಾಃ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವೇನಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯಾವತಾರಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರಣೇನೇತಿ ।
ವರ್ಜನೀಯಾಂ ಆಸುರೀಂ ಸಂಪದಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚೇತಿ ।
ತಾಂ ವಿಹಿತಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ನ ಜಾನಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಂ ಚ ನಿಷಿದ್ಧಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ನ ಜಾನಂತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನ ಶೌಚಮ್ ಇತ್ಯಾದೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಆಹ -
ಅನಾಚಾರಾ ಇತಿ ।
ಶೌಚಸತ್ಯಯೋಃ ಆಚಾರಾಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಬಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನ ಪೃಥಕ್ ಉಪಾದಾನಮ್
॥ ೭ ॥
ಆಸುರಾಣಾಂ ಜನಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಸಂತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹುಃ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಬಂಧಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯಮ್ ಅದೃಷ್ಟಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾತ್ಮಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ರಹಿತಂ ಜಗತ್ ಇಷ್ಯತೇ ಚೇತ್ , ಕಥಂ ತದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮನ್ಯತ್ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಆಹ -
ನ ಕಿಂಚಿದಿತಿ
॥ ೮ ॥
ಯಥಾ ಉಕ್ತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವತ್ ಇಷ್ಟೈವ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಏತಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಉಪದಿಷ್ಟಾಂ ಏತಾಂ ಲೋಕಾಯತಿಕದೃಷ್ಟಿಂ ಅವಲಂಬ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನಷ್ಟಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಏವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ವಿಭ್ರಷ್ಟೇತಿ ।
ವಿಷಯಬುದ್ಧೇಃ ಅಲ್ಪತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಾತ್ರೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಮ್ । ಜಗತಃ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೯ ॥
ತಾನೇವ ದುರಾಚಾರಾನ್ ಆಸುರಾನ್ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ತೇ ಚೇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ತಾನೇವ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಚಿಂತಾಂ - ಆತ್ಮೀಯಯೋಗಕ್ಷೇಮೋಪಾಯಾಲೋಚನಾತ್ಮಿಕಾಂ ಅಪರಿಮೇಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪರಿಮಾತುಂ ಅಶಕ್ಯಾಂ ಆಶ್ರಿತಾಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಏಷಃ ಕಾಮೋಪಭೋಗಃ ಪರಂ ಅಯನಂ ಸುಖಸ್ಯ ಇತಿ ಏತಾವತ್ , ಪಾರತ್ರಿಕಂ ತು ನಾಸ್ತಿ ಸುಖಂ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯವಂತಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತಾವದಿತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಆಸುರಾನೇವ ಪುನಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಆಶೇತಿ ।
ಅಶಕ್ಯೋಪಾಯಾರ್ಥವಿಷಯಾಃ ಅನವಗತೋಪಾಯಾರ್ಥವಿಷಯಾಃ ವಾ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಃ ಆಶಾಃ, ತಾಃ ಪಾಶಃ ಇವ ಪಾಶಾಃ, ತೇಷಾಂ ಶತೈಃ ಬದ್ಧಾಃ ಇವ, ಶ್ರೇಯಸಃ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಇತಃ ತತಃ ನೀಯಮಾನಾಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆಶಾ ಏವೇತಿ
॥ ೧೨ ॥
ತೇಷಾಂ ಅಭಿಪ್ರಾಯೋಽಪಿ ವಿವೇಕವಿರೋಧೀ ಇತ್ಯಾಹ -
ಈದೃಶಶ್ಚೇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಂ ಗೋಹಿರಣ್ಯಾದಿ । ಇದಂ - ಅನ್ಯತ್ ಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಂ ಇತಿ ಏತತ್
॥ ೧೩ ॥
ಯಥೋಕ್ತೇ ಮದಭಿಪ್ರಾಯೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ ಶತ್ರುಃ ಅಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸಾವಿತಿ ।
ತ್ವತ್ತೋ ವಿಹೀನಾನಾಂ ತ್ವಯಾ ಪರಿಭವೇಽಪಿ, ತ್ವತ್ತುಲ್ಯಾನಾಂ ಶತ್ರೂಣಾಂ ಪರಿಭವೋ ನಿಶ್ಚಿತೋ ನ ಭವತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಾತಿರೇಕೇಽಪಿ ಕುತಃ ತೇಷಾಂ ಭೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸಂಪನ್ನ ಇತಿ ।
ಬಲವಾನ್ - ಓಜಸ್ವೀ । ಸುಖೀ - ರೋಗರಹಿತಃ
॥ ೧೪ ॥
ವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಧನಾಭಿಜನೈಃ ಮತ್ತುಲ್ಯಃ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆಢ್ಯಃ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಯಾಗದಾನಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಫಲೇನ ವಾ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಧಿಕಃ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಏಷಃ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸಾಧೀಯಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಕೃತ್ಯಾಕೃತ್ಯವಿವೇಕವಿಕಲಾನಾಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಆಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಕಾಮಾಃ - ವಿಷಯಾಃ, ತೇಷಾಂ ಭೋಗೇಷು - ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇಷು ಉಪಭೋಗೇಷು ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೧೬ ॥
ನನು ತೇಷಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ಯಾಗದಾನಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಅಯುಕ್ತಂ ವೈತರಣ್ಯಾದೌ ಪತನಂ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರ ಆಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಆಸುರೀಸಂಪದಂ ಅಭಿಜಾತೈಃ ಅಧರ್ಮಜಾತಮೇವ ಸಂಚೀಯತೇ, ಪ್ರವೃತ್ತೈರಪಿ ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣಿ, ನೈವ ಪುಣ್ಯಂ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಪುನಃ ಆಸುರಾಃ ದೂರಾದೇವ ಉದ್ವಿಜಂತೇ ಇತಿ ಆಹ -
ಅಹಂಕಾರಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ವಿದ್ಯಮಾನೈರಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯಾಖ್ಯ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕಿಭಿಃ ತಸ್ಯ ಅತಿಯತ್ನಾದೇವ ಹೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕಷ್ಟತಮ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಂ ಸಂಶ್ರಿತಾಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ಯಾಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಬಲಮ್ । ಅಹಂಕಾರ ಏವ ಮಹದವಧೀರಣಾಪರ್ಯಂತತ್ವೇನ ಪರಿಣತಃ ದರ್ಪಃ । ತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯಾಂಶ್ಚ ದೋಷಾನ್ ಮಾತ್ಸರ್ಯಾದೀನ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಉಕ್ತಮೇವ ತೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಕಿಂತು ಕಷ್ಟತಮಂ ಅಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಇತಿ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ದ್ವೇಷಃ ತೇಷಾಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸ್ವದೇಹೇ ಪರದೇಹೇಷು ಚ ತಂ ಪ್ರತಿ ದ್ವೇಷಃ ? ನ ಹಿ ತತ್ರ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಅಂತರೇಣ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಾನಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ತದ್ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ದ್ವೇಷಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಮಚ್ಛಾಸನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಶಾಸನಂ - ಶ್ರುತಿಸಮೃತಿರೂಪಂ ತದತಿವರ್ತಿತ್ವಂ - ತದುಕ್ತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಪರಾಙ್ಮುಖತ್ವಮ್
॥ ೧೮ ॥
ತೇಷಾಂ ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಾಂ ಆಸುರಾಣಾಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ತತ್ ಆಹ -
ತಾನಿತಿ ।
ಭಗವತಃ ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಅಧರ್ಮೇತಿ
॥ ೧೯ ॥
ನನು ತೇಷಾಮಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಬಹೂನಾಂ ಜನ್ಮನಾಂ ಅಂತೇ ಶ್ರೇಯಃ ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ನ ಇತಿ ಆಹ -
ಆಸುರೀಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಈಶ್ವರಪ್ರಾಪ್ತಿಶಂಕಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತನ್ನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಮಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಸುರೀ ಸಂಪತ್ ಅನರ್ಥಪರಂಪರಯಾ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಪರಿಪಂಥಿನೀ, ತಸ್ಮಾತ್ ಯಾವತ್ ಪುರುಷಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ನ ಕಾಂಚಿತ್ ಪಾರವಶ್ಯಕರೀಂ ಯೋನಿಮ್ ಆಪನ್ನಃ, ತಾವದೇವ ತೇನ ಅಸೌ ಪರಿಹರಣೀಯಾ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ
॥ ೨೦ ॥
ಕಥಂ ಆಸುರೀ ಸಂಪತ್ ಅನಂತಭೇದವತೀ ಪುರುಷಾಯುಷೇಣಾಪಿ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇತ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪೋಕ್ತಿಫಲಂ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಾಮಾದೌ ತ್ರಿವಿಧೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆಸುರಸಂಪದ್ಭೇದಸ್ಯ ಅಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ, ಕಥಂ ಅಸೌ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯತ್ಪರಿಹಾರೇಣೇತಿ ।
ಕಾಮಾದಿಪರಿಹಾರೇಣ ಆಸುರೀಸಂಪದ್ಭೇದಪರಿಹಾರೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥಪರಿವರ್ಜನಂ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯನ್ಮೂಲಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಆತ್ಮನಃ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಶಂಕಾ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಕಸ್ಮೈಚಿದಿತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಮಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ದರ್ಶಿತಂ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಿಶೇಷತಃ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾದಿತ್ಯಾಗೇ ಸತಿ, ಅನರ್ಥಾಚರಣಶ್ರೇಯಃಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತೀ ಸ್ಯಾತಾಂ ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೨೧ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರೇಯಃ ಸಮಾಚರನ್ ಆಸುರೀಂ ಚ ಸಂಪದಂ ವರ್ಜಯನ್ ಮೋಕ್ಷಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದ್ವಾರಾ ಲಭತೇ ಕಿಂತು ಲೌಕಿಕಮಪಿ ಸುಖಂ ಇತಿಅಪೇಃ ಅರ್ಥಃ
॥ ೨೨ ॥
ಆಸುರ್ಯಾಃ ಸಂಪದಃ ವರ್ಜನೇ ಶ್ರೇಯಸಶ್ಚ ಕರಣೇ ಕಿಂ ಕಾರಣಮ್ ? ತತ್ ಆಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಉಪಜೀವ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಂ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಶಿಷ್ಯತೇ - ಅನುಶಿಷ್ಯತೇ ಬೋಧ್ಯತೇ ಅನೇನ ಅಪೂರ್ವಃ ಅರ್ಥಃ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾತ್ಮಕಮ್ ಇತಿ ಉಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯ ಕರಣಂ ಕಾಮಕಾರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಹೇತೋಃ ಇತಿ ಉಪೇತ್ಯ ಕಾಮಾಧೀನಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಮುಖಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಹ -
ಕಾಮೇತಿ ।
ಕಾಮಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸದಾ ಪುಮರ್ಥಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ
॥ ೨೩ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ಋತೇ ಕರ್ಮಣಃ ನಿಷ್ಫಲತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ಮಮ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಕರ್ಮ - ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಯುದ್ಧಾದಿ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಅಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಅನೇನ ಅಧ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಗಭವೀಯಕರ್ಮವಾಸನಾನುಸಾರೇಣ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯಮಾನಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಪ್ರಕೃತಿತ್ರಯವಿಭಾಗೇನ ದೈವೀ ಆಸುರೀ ಇತಿ ಸಂಪದ್ದ್ವಯಂ ಆದಾನಹಾನಾಭ್ಯಾಂ ಉಪದಿಶ್ಯ ಕಾಮಕ್ರೋಧಲೋಭಾನ್ ಅಪಹಾಯ ಪುರುಷರ್ಥಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣೇನ ತದುಕ್ತಕಾರಿಣಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್
॥ ೨೪ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿ ರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಷೋಡಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
॥ ೧೬ ॥
ಆಸ್ತಿಕಾನಾಂ ನಾಸ್ತಿಕಾನಾಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಚಕ್ಷುಷಾಂ ಗತಿಃ ಉಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ಆಸ್ತಿಕಾನಾಮೇವ ಶಾಸ್ರಾನಭಿಜ್ಞಾನಾಂ ಗತಿಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಜಂತೇ ಇತಿ ಯಾಗಗ್ರಹಣಂ ದಾನಾದೇಃ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯದಿ ವೇದೋಕ್ತಂ ವಿಧಿಮ್ ಅಪಶ್ಯಂತಃ ತಮ್ ಉತ್ಸೃಜಂತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರದ್ಧಘಾನಾಃ ಯಾಗಾದಿ ಕುರ್ವಂತಿ ? ನ ಹಿ ಮಾನಂ ವಿನಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಯಾಗಾದಿ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ವಿಧಿಂ ಪಶ್ಯಂತೋಽಪಿ ಕೇಚಿತ್ ತಮ್ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಯಾ ಯಾಗಾದಿ ಕುರ್ವಂತಃ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತೇಷಾಮ್ ಇಹ ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಿಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಇತಿ ಗ್ರಾಹಃ ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತೇಷಾಮ್ ಅತ್ರ ಅಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾನಂ ತದುಪೇಕ್ಷಾವತಾಂ ಗ್ರಹೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ ಮಾ ಏವಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ದೇವಾದೀತಿ ।
ಅಶ್ರದ್ಧಧಾನತಯಾ ತತ್ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಂ ವಿಧಿಮ್ ಅಧಿಗಚ್ಛತಾಮಪಿ, ತಮ್ ಅವಧೀರ್ಯ, ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ದೇವಪೂಜಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮ್ ಆಸುರೇಷ್ವೇವ ಅಂತರ್ಭಾವಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಅನಂತರಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಿದ್ಧಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಆಸ್ತಿಕಾಧಿಕಾರೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಂಗೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಭಿಜ್ಞಾಃ । ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರಿಣಃ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತೈಃ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ಕುತ್ರ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಕಾ ನಿಷ್ಠಾ ? ಇತಿ ಏತತ್ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣೈಃ ವ್ಯಪದೇಶಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಏತದಿತಿ
॥ ೧ ॥
ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠಮ್ ಉತ್ತರಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಆಶಯೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರದ್ಧಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಯುಕ್ತಮ್ ಉಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರಾದ್ಧಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರದ್ಧಾತ್ರೈವಿಧ್ಯೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸಾ ಸ್ವಭಾವಜೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಕಥಯತಿ -
ಜನ್ಮಾಂತರೇತಿ ।
ಕಥಂ ತ್ರಿವಿಧಾ ? ಇತಿ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಆಹ -
ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮ್ ಉಕ್ತಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸ್ವಭಾವಜಾ ? ಇತಿ ತತ್ರ ಆಹ -
ತಾಮಿತಿ
॥ ೨ ॥
ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮೋದ್ಬೋಧಿತಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ವಾಸನಾ ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಿತಾ ತ್ರಿವಿಧಾಯಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಃ ನಿಮಿತ್ತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮ್ ಉಪಾದಾನಂ ತಸ್ಯಾಃ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಚಿತ್ತೋಪಾದಾನಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ತತ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯೇ ತ್ರಿವಿಧಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಃ ತ್ರೈವಿಧ್ಯನಿರೂಪಣಮ್ ಉಪಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧೇಯಂ ವಿಷಯಮ್ ಅಭಿಧ್ಯಾಯನ್ ತಯಾ ತತ್ರೈವ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಮಯತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾ ಖಲು ಅಧಿಕೃತೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರಕೃತಾ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾಮಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೩ ॥
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿನಿಷ್ಠಾ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ದೇವಾಃ - ವಸ್ವಾದಯಃ, ಯಕ್ಷಾಃ - ಕುಬೇರಾದಯಃ, ರಕ್ಷಾಂಸಿ ನೈರ್ಋತಾದಯಃ । ಸ್ವಧರ್ಮಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯುತಾಃ ವಿಪ್ರಾದಯಃ ದೇಹಪಾತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಾಯುದೇಹಮ್ ಆಪನ್ನಾಃ ಪ್ರೇತಾಃ । ಏಭ್ಯಶ್ಚ ಯಥಾಯಥಮ್ ಆರಾಧ್ಯದೇವಾದಯಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕರಾಜಸತಾಮಸಾನ್ ಪ್ರಕಾಮಾನ್ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಅವಗಂತವ್ಯಮ್
॥ ೪ ॥
ನನು ಸತ್ತ್ವಾದಿನಿಷ್ಠಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ, ಕುತಃ, ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನೇನ ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಜಂತೂತಾಮ್ ಅವಾಂತರವಿಶೇಷಂ ಪ್ರಚುರತ್ವಾಪ್ರಚುರತ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಾಜಸಾನಾಂ ತಾಮಸಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾಮಶ್ಚ ಕಾಮ್ಯಮಾನವಿಷಯಃ । ರಾಗಶ್ಚ ತದ್ವಿಷಯಭೋಗಾಭಿಲಾಷಃ । ತತ್ಕೃತಂ - ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್
॥ ೫ ॥
ರಜೋನಿಷ್ಠಾನ್ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ತಮೋನಿಷ್ಠಾನ್ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕರ್ಶಯಂತಃ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಶರೀರಾದಿಸಾಕ್ಷಿಣಮ್ ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಕೃಶೀಕರಣಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಮದನುಶಾಸನೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಿಪರ್ಯಾಸನಿಶ್ಚಯವತಾಂ ಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಕುತ್ರ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಪರಿಹರಣಾರ್ಥಮಿತಿ
॥ ೬ ॥
ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಪೂರ್ವಾರ್ಧತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಆಹಾರಾಣಾಮಿತಿ ।
ರಸ್ಯಾದಿವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಪುರುಷಪ್ರಿಯತ್ವಂ, ಕಟ್ವಾದಿವರ್ಗಸ್ಯ ರಾಜಸಪ್ರಿಯತ್ವಂ, ಯಾತಯಾಮಾದಿವರ್ಗಸ್ಯ ತಾಮಸಪ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ದರ್ಶನಂ ಕುತ್ರ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕೋತ್ತರಾರ್ಧತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಆಹಾರತ್ರೈವಿಧ್ಯವತ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮ್ ಏತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತೇಷಾಮ್ ಇತಿ
॥ ೭ ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರೀತಿವಿಷಯಮ್ ಆಹಾರವಿಶೇಷಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಆಯುರಿತಿ ।
ಆಯುಃ - ಜೀವನಂ, ಸತ್ತ್ವಂ - ಚಿತ್ತಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ , ವೀರ್ಯಂ ವಾ, ಬಲಂ - ಕಾರ್ಯಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಆರೋಗ್ಯಂ - ನೀರೋಗತಾ, ಸುಖಂ - ಅಂತಃ ಆಹ್ಲಾದಃ, ಪ್ರೀತಿಃ - ಪರೇಷಾಮಪಿ ಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ ಪರಮಃ ಹರ್ಷಃ, ತಾಸಾಂ ವಿವರ್ಧನಾಃ, ವಿವರ್ಧಯಂತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ರಸೋಪೇತಾಃ - ರಸಯಿತವ್ಯಾಃ ಸರಸಾಃ । ದೇಹೇ ಚಿರಕಾಲಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ - ಚಿರಶರೀರೋಪಕಾರಹೇತುತ್ವಮು
॥ ೮ ॥
ರಾಜಸಪ್ರೀತಿವಿಷಯಮ್ ಆಹಾರವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಟ್ವಿತಿ ।
ಕಟುಃ - ತಿಕ್ತಃ, ಕಟುಕಸ್ಯ ತೀಕ್ಷ್ಣಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ರೂಕ್ಷಃ - ನ ಸ್ನೇಹಃ, ವಿದಾಹೀ - ಸಂತಾಪಕಃ । ಅತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಯೋಜನಮೇವ ಅಭಿನಯತಿ -
ಅತಿಕಟುರಿತಿ ।
ದುಃಖಂ - ತಾತ್ಕಾಲಿಕೀ ಪೀಡಾ, ಇಷ್ಟವಿಯೋಗಜಂ ದುಃಖಂ - ಶೋಕಃ, ಆಮಯಃ - ರೋಗಃ
॥ ೯ ॥
ತಾಮಸಪ್ರಿಯಮ್ ಆಹಾರಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಯಾತಯಾಮಮಿತಿ ।
ನನು ನಿರ್ವೀರ್ಯಂ ಯಾತಯಾಮಮ್ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ಪುನಃ ಸಾಮಿಪಕ್ವಮಿತಿ ? ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ವೀರ್ಯಸ್ಯೇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಹಾನಾದಾನಾರ್ಥಮ್ ಆಹಾರತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ ಏವಂ ವಿಭಜ್ಯ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ಯಜ್ಞತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಯಜ್ಞಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ -
ಅಫಲೇತಿ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಂ ವಿನಾ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಮೇವ ಭಾವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಃ ಯಜ್ಞಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೧ ॥
ರಾಜಸಂ ಯಜ್ಞಂ ಹಾನಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಭಿಸಂಧಾಯೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದಿ ಉದ್ದಿಶ್ಯ, ಧಾರ್ಮಿಕತ್ವಖ್ಯಾಪಾನಾರ್ಥಂ ಚ ಯತ್ ಯಜನಂ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಂ ಯಜ್ಞಂ ರಜಸಾ ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ ಅವಗಚ್ಛ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೨ ॥
ತಾಮಸಂ ಯಜ್ಞಂ ಹಾನಾರ್ಥಮೇವ ಉದಾಹರತಿ -
ವಿಧೀತಿ
॥ ೧೩ ॥
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಭಾವಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ತಪಸಃ ಸ್ವರೂಪಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶಾರೀರಂ ತಪಃ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ದೇವೇತಿ ।
ದೇವಾಃ - ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುಶಿವಾದಯಃ, ದ್ವಿಜಾಃ - ಪೂಜ್ಯತ್ವಾತ್ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಾಃ, ಗುರವಃ - ಪಿತ್ರಾದಯಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞಾಃ - ಪಂಡಿತಾಃ ವಿದಿತವೇದಿತವ್ಯಾಃ, ತೇಷಾಂ ಪೂಜನಂ - ಪ್ರಣಾಮಶುಶ್ರೂಷಾದಿ । ಶೌಚಂ - ಮೃಜ್ಜಲಾಭ್ಯಾಂ ಶರೀರಶೋಧನಮ್ । ಆರ್ಜವಂ - ಋಜುತ್ವಂ, ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋಃ ಏಕರೂಪಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಮತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ - ಮೈಥುನಾಸಮಾಚರಣಂ, ಅಹಿಂಸಾ - ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ಅಪೀಡನಮ್ । ಶರೀರಮಾತ್ರನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ತಪಸಃ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಕಥಂ ಕರ್ತ್ರಾದಿ - ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ತಪಸಃ ಶಾರೀರತ್ವಮ್ ? ಶಾರೀರತ್ವೇ ವಾ ಕಥಂ ಕರ್ತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪಂಚೇತಿ
॥ ೧೪ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ವಾಙ್ಮಯಂ ತಪೋ ವ್ಯಪದಿಶತಿ -
ಅನುದ್ವೇಗಕರಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಂ - ಯಥಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥವಚನಂ, ಪ್ರಿಯಂ - ಶ್ರುತಿಸುಖಂ, ಹಿತಂ - ಪರಿಣಾಮಪಥ್ಯಮ್ । ಪ್ರಿಯಹಿತಯೋಃ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವಿಭಾಗಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಅತ್ರ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮ್ ? ತದಾಹ -
ಅನುದ್ವೇಗೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಅನುದ್ವೇಗಕರತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯೇಣ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಮುದಿತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯದ್ಯೋತೀ ಚಕಾರಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ಏತೈಃ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ? ಕಿಮಿತಿ ವಾ ತೇಷಾಂ ಮಿಥಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಅವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ವಾಙ್ಮಯತಪಸ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತಥಾಪಿ ಸತ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಭಾವೇಽಪಿ ವಾಙ್ಮಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಪಥ್ಯಂ ವಕ್ಯಮಾತ್ರಂ ತಥಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಹಿತೇತಿ ।
ಕೀದೃಕ್ ತರ್ಹಿ ತಪಃ ವಾಙ್ಮಯಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇ ವಾಙ್ಮಯೇ ತಪಸಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವಂ ಪವಿತ್ರಪಾಣಿತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಿಧಾನಮ್ ಅನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಆವರ್ತನಮಪಿ ವಾಙ್ಮಯೇ ತಪಸಿ ಅಂತರ್ಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ವಾಕ್ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ವಾಙ್ಮಯಂ ವಾಕಪ್ರಧಾನಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೫ ॥
ಮಾನಸಂ ತಪಃ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಮನಃ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶಾಂತಿಫಲಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಸ್ವಚ್ಛತೇತಿ ।
ಮನಸಃ ಸ್ವಾಚ್ಛ್ಯಮ್ ಅನಾಕುಲತಾ ನೈಶ್ಚಿಂತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೌಮನಸ್ಯಂ - ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಹಿತೈಷಿತ್ವಮ್ ಅಹಿತಾಚಿಂತನಂ ಚ । ತತ್ ಕಥಂ ಗಮ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಮುಖಾದೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಆಹ -
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಮೌನಂ ವಾಙ್ನಿಯಮನಂ ವಾಙ್ಮಯೇ ತಪಸಿ ಅಂತರ್ಭವತಿ । ತತ್ ಕಥಂ ಮಾನಸೇ ತಪಸಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ವಾಚಃ ಸಂಯಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮನಸ್ಸಂಯಮಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಗ್ರಹಣಾತ್ , ಮಾನಸೇ ತಪಸಿ ಮೌನಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಗಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಮೌನಂ ಮುನಿಭಾವಃ, ಮನಸಃ ಆತ್ಮನೋ ಮನಸಃ ವಿನಿಗ್ರಹಃ ನಿರೋಧಃ ।
ನನ್ವೇವಂ ಮೌನಸ್ಯ ಮನೋನಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಚ ಮನಃಸಂಯಮತ್ವೇನ ಏಕತ್ವಾತ್ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಭಾವಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಸಂಶುದ್ಧಿಃ, ರಾಗಾದಿಮಲವಿಕಲತಾ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರೈರಿತಿ ।
ಮಾನಸಂ - ಮನಸಾ ಪ್ರಧಾನೇನ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮ್ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ
॥ ೧೬ ॥
ತ್ರಿವಿಧಸ್ಯ ತಪಸಃ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಭಾವೇನ ತತ್ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ತ್ರ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ - ದೇಹವಾಙ್ಮನೋನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಹಿತೈಃ - ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ನಿರ್ವಿಕಾರೈಃ ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೧೭ ॥
ರಾಜಸಂ ತಪಃ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಸತ್ಕಾರೇತಿ ।
ಸಾಧುಕಾರಮೇವ ಆಸ್ಫೋರಯತಿ । ಸಾಧುರಿತಿ- ದಂಭೇನ ಚೈವ - ನಾಸ್ತಿಕ್ಯೇನ, ಕೇವಲಧರ್ಮಧ್ವಜಿತ್ವೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಇಹ ಪ್ರೋಕ್ತಂ - ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಲೋಕೇ ಫಲಪ್ರದಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾದಾಚಿತ್ಕಫಲತ್ವಂ - ಕ್ಷಣಿಕಫಲತ್ವಮ್ । ಅಧ್ರುವಂ - ಅನಿಯತಂ, ಅನೈಕಾಂತಿಕಫಲಮ್ ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೧೮ ॥
ತಾಮಸಂ ತಪಃ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಮೂಢೇತಿ ।
ಮೂಢಃ ಅತ್ಯಂತಾವಿವೇಕೀ, ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಹೋ ನಾಮ ಆಗ್ರಹಃ - ಅಭಿನಿವೇಶಃ, ತೇನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿವೇಕೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ - ಸ್ವಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೯ ॥
ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ದಾತಸ್ಯ ಗುಣನಿಮಿತ್ತಭೇದಮ್ ಆಹ -
ಇದಾನಾೀಮಿತಿ ।
ದಾತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಏವಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ - ‘ದಾನಮೇವ ಮಯಾ ಭಾವ್ಯಂ, ನ ಫಲಮ್ ‘ ಇತಿ ಅಭಿಸಂಧಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೦ ॥
ರಾಜಸತಾಮಸದಾನವಿಭಜನಂ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮ್
॥ ೨೧ - ೨೨ ॥
ವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಮಾದಯುಕ್ತೇ ವೈಗುಣ್ಯೇ ಕಥಂ ಪರಿಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಜ್ಞೇತಿ ।
‘ಓಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೧-೮-೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಓಮಿತಿ ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನಾಮನಿರ್ದೇಶಃ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೮-೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ತತ್ ಇತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನಾಮನಿರ್ದೇಶಃ । ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸದಿತ್ಯಪಿ ತಸ್ಯ ನಾಮ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಓಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ನಿರ್ದೇಶೇನ ತೇಷಾಂ ವಿಧಾನಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವೈಗುಣ್ಯಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ಯಥೋಕ್ತನಾಮ್ನಾಮ್ ಅನ್ಯತಮೋಚ್ಚಾರಣಾತ್ ಅವೈಗುಣ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಸಾದ್ಗುಣ್ಯಕಾರಣಂ ತ್ರಿವಿಧನಾಮ ಸ್ತೌತಿ -
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ - ಸರ್ಗಾದೌ ನಿರ್ಮಾಣಂ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಕರ್ತೃಕಮ್
॥ ೨೩ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಂ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನಿರ್ದೇಶಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಃ
॥ ೨೪ ॥
ಓಂಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಮ್ ಆಹ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೫ ॥
ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಓಂತಚ್ಛಬ್ದಯೋರಿತಿ
॥ ೨೬ ॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಮ್ ಆಹ -
ಯಜ್ಞೇ ಇತಿ ।
ನಾಮತ್ರಯೋಚ್ಚಾರಣೇನ ಸಾದ್ಗುಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇತದಿತಿ
॥ ೨೭ ॥
ಅಶ್ರದ್ಧಾನ್ವಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ನಾಮತ್ರಯೋಚ್ಚಾರಣಾತ್ ಅವೈಗುಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಸಪ್ತಮೀಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸರ್ವಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ಸಗುಣಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ।
ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ವಾ ಫಲಮ್ ಅಶ್ರದ್ಧಿತೇನಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ । ಕುತಃ ಅಸ್ಯ ಅಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಉಭಯವಿಧಫಲಾಹೇತುತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಸಾಧುಭಿರಿತಿ ।
ನಿಂದಂತಿ ಹಿ ಸಾಧವಃ ಶ್ರದ್ಧಾರಹಿತಂ ಕರ್ಮ । ಅತಃ ನ ಏತತ್ ಉಭಯಫಲೌಪಯಿಕಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಅನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಭಿಜ್ಞಾನಾಮಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾವತಾಂ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದಿತ್ರೈವಿಧ್ಯಭಾಜಾಂ ರಾಜಸತಾಮಸಾಹಾರಾದಿತ್ಯಾಗೇನ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಹಾರಾದಿಸೇವಯಾ ಸತ್ತ್ವೈಕಶರಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಯಜ್ಞಾದಿವೈಗುಣ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮನಿರ್ದೇಶೇನ ಪರಿಹರತಾಂ ಪರಿಶುದ್ಧಬುದ್ಧೀನಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಸಂಜಾತತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತಾಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್
॥ ೨೮ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದುಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸಪ್ತದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
॥ ೨೭ ॥
ಪೂರ್ವೈಃ ಅಧ್ಯಾಯೈಃ ವಿಸ್ತರೇಣ ಯತಸ್ತತಃ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತತಯಾ ಉಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಂ ಸುಖಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಅಭಿಧಾತುಮ್ ಅಧ್ಯಾಯಾಂತರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಸರ್ವಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಂಚ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಯತಸ್ತತಃ ವಿಸ್ತೃತಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾಭಿಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಉಪನಿಷದಾಂ ಗೀತಾನಾಂ ಚ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಸರ್ವೇಷು ಹೀತಿ ।
ನನು ವೇದಾರ್ಥಶ್ಚೇತ್ ಅಶೇಷತಃ ಅತ್ರ ಉಪಸಂಜಿಹೀರ್ಷಿತಃ, ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ‘ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ’ ‘ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್ ‘ ಇತಿ ವೇದಾರ್ಥೈಕದೇಶವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಅರ್ಜುನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪೃಥಕ್ ಅನಯೋಃ ತತ್ತ್ವಂ ವೇದಿತುಮ್ ಇಚ್ಛಾಮಿ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಅಪೃಥಗರ್ಥಃ ತಯೋಃ ಅಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾತ್ ಏಕದೇಶೇ ತದ್ಭಾವಾತ್ ಉಕ್ತಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೧ ॥
ನನು ಪೂರ್ವೇಷು ಅಧ್ಯಾಯೇಷು ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಯೋಃ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ತೌ ಪೃಚಛ್ಯತೇ ? ಜ್ಞಾತೇ ತದಯೋಗಾತ್ । ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ನಿರ್ಲುಂಠಿತಾರ್ಥೌ - ನ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾರ್ಥೌ ನ ವಿವಿಕ್ತಾರ್ಥೌ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಅಭಿಪಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಭಗವಾನ್ ಉತ್ತರಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಶಬ್ದಯೋಃ ಅರ್ಥಭೇದಂ ಕಥಯತಿ -
ಕಾಮ್ಯಾನಾಮ್ ಇತಿ ।
ತತ್ ಕಿಮ್ ಇದಾನೀಂ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಶಬ್ದಯೋಃ ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮ್ ? ತದಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಅಶಂಕ್ಯ ಅವಾಂತರಭೇದೇಽಪಿ ನ ಆತ್ಯಂತಿಕಭೇದಃ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪುತ್ರಾಭಾವಾತ್ ವಂಧ್ಯಾಯಾಃ ತತ್ತ್ಯಾಗಾಯೋಗವತ್ , ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅಫಲಾನಾಂ ಫಲತ್ಯಾಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಉಕ್ತಃ ತ್ಯಾಗಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತತ್ತ್ಯಾಗಸಂಭವಾತ್ ಉಕ್ತಃ ತ್ಯಾಗಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಭಗವತಾ ತೇಷಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮ್ ಅನುಕೂಲಯತಿ -
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮ್ ಅಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಚ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ತತ್ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈವ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಇತಿ ಅನುಕರ್ಷಣಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ವಚಸಃ ಅರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮ್ ಇತಿ
॥ ೨ ॥
ಕಾಮ್ಯಾನಿ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಫಲಾಭಿಲಾಪಾತ್ ಋತೇ, ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ಇತಿ ಅಕ್ತಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷನಿರಾಸೇನ ದ್ರಢಯಿತುಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮ್ ಆಹ -
ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೋಷವತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ದೋಷವತ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಅನಧಿಕೃತಾನಾಮ್ ಅಕರ್ಮಿಣಾಮೇವ ಕರ್ಮ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ, ಕರ್ಮಿಣಾಂ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಧಿಕೃತಾನಾಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ತೇಷಾಮಪಿ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜತಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ, ಹಿಂಸಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅನುಷ್ಠಾನೇ ಪರಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಪಕ್ಷಸಮಾಪ್ತೌ ಇತಿಶಬ್ದಃ ।
ಮೀಮಾಂಸಕಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತೇಷ್ವೇವ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮ ನಿತ್ಯಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಚ । ಕಾಂಪಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಇತಿ ಆರಭ್ಯ ಶ್ಲೋಕಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ಅಕರ್ಮಿಣಃ ಅಧಿಕೃತಾನ್ ಅನಧಿಕೃತಾಂಶ್ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ದರ್ಶಿತವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕರ್ಮಿಣಃ ಇತಿ ।
ಏವಕಾರವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮ್ ಆಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತಃ ವಿಭಕ್ತನಿಷ್ಠಾವತ್ತ್ವೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇ ಪುನಃ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವವತ್ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಮ್ ಅಪಿ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಮ್ ಅತ್ರ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ - ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ, ನ ಅತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತಾ ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ನ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ನನು ತೇಷಾಮಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ಲೇಶದುಃಖಾದಿ ಪಶ್ಯತಾಂ ತದನುರೋಧೇನ ರಾಜಸಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧೇಃ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಮ್ ? ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಕಾಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ -
ಇಚ್ಛಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದೀನಾಂ ಕ್ಲೇಶಾದ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ಕ್ಲೇಶಾದ್ಯದರ್ಶನೇಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪಶ್ಯತಾಂ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ಯುಕ್ತಃ, ತೇಷಾಂ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಾದಿಕರತ್ವಾತ್ । ನ ಇತ್ಯಾಹ-
ನಾಪೀತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಮೋಹಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ನಿಯತಮಪಿ ಕರ್ಮ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ನ ತತ್ತ್ವವಿದಾಂ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾದರ್ಶನೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಮೋಹಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಪಶ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಗುಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಅವಿವೇಕಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ, ತ್ಯಾಗಃ ತತ್ತ್ವವಿದಾಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯನ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವವಿದಾಮ್ ಅತ್ರ ಅವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯೇ ಅನಾತ್ಮವಿದಃ, ತೇ ಏವ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಅಧಿಕೃತಾನಾಮ್ ಅನಾತ್ಮವಿದಾಂ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಂಭಾವನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ತನ್ನಿಂದಾ ಕುತ್ರ ಉಪಯುಕ್ತಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕರ್ಮಿಣಾಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಪ್ರಶಸ್ಯತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ ನ ನಿಂದಾವಿಷಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಅತ್ರಾಪಿ ‘ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯಥಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮-೫೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ತದ್ವತಾಂ ನ ಇಹ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾನಾಮೇವ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಂ, ನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಮ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ತಥಾವಿಧಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮ್ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದೇನ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್ , ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋಃ ಮುಖ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತದಸಂಭವೇ ಹೇತೂಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯೇತಿ, ಅಪ್ರಾಪ್ತತಿಷೇಧಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ನೇದಂ ಹೇತುವಚನಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ಯಾಂಸಸಂಭವಸಾಧಕಂ, ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಫಲತ್ಯಾಗಾದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಯುಕ್ತಾ, ಮುಕ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನೈಕಾಧೀನತ್ವಾಸಾಧಕಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ , ‘ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೨-೧೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಅನಂತರಮೇವ ಜ್ಞಾನಸಾಧನವಿಧಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿರೇವ ಅತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತಗತಮ್ ಅರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪಕ್ಷಾಪವಾದವಿವಕ್ಷಯಾ ಹೇತೂಕ್ತೇಃ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ತದಪವಾದೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಸರ್ವೇತಿ ।
ನ ಚ ಇಯಮೇವ ಹೇತೂಕ್ತಿಃ ತದಪವಾದಿಕಾ, ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಾಪವಾದಾಸಂಭವೇ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಕಥಂ ಸಾವಕಾಶತಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನ್ ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೌ, ಕುತ್ರ ತೇಷಾಮ್ ಅಧಿಕಾರಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ವಿಕಲ್ಪಾನರ್ಹತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಯಾಮ್ ಏವ ಅಧಿಕಾರಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ಸು ಪ್ರದೇಶೇಷು ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ ನ ಸಾಧತೀಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ
॥ ೩ ॥
ಕರ್ಮಾಧಿಕತಾನ್ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಉಕ್ತವಿಕಲ್ಪಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಕುತೋ ನಿರ್ಧಾರಣಸಿದ್ಧಿಃ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಮೇವ ನಿಶ್ಚಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ಆದೌ ತ್ಯಾಗಗತಮ್ ಅವಾಂತರವಿಭಾಗಮ್ ಆಹ -
ತ್ಯಾಗೋ ಹೀತಿ ।
ನನು ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಯೋಃ ಉಭಯೋರಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ತ್ಯಾಗಸ್ಯೈವ ಅವಾಂತರವಿಭಾಗಾಭಿಧಾನೇ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಉಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ ಆಪದ್ಯೇತ ? ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ತ್ಯಾಗೇತಿ ।
ಸಾತ್ವಿಕಃ ರಾಜಸಃ ತಾಮಸಶ್ಚ ಇತಿ ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ತ್ರೈವಿಧ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ನಿಶ್ಚಯಸಂಭವಾತ್ ಕಿಮ್ ಅತ್ರ ಭಾಗವತೇನ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭಗವತಃ ಅನ್ಯೇನ ಉಕ್ತವಿಭಾಗೇ ತತ್ತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಭಾಗವತನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಶ್ರೋತವ್ಯತಾ ಇತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೪ ॥
ತಮೇವ ಭಗವತಃ ನಿಶ್ಚಯಂ ವಿಶೇಷತಃ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಯಜ್ಞ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಅತ್ಯಾಜ್ಯಂ, ಕಿಂತು ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ಏವಂ ವಿಭಜ್ಯ ಹೇತುಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
॥ ೫ ॥
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಉಪಸಂಹಾರಶ್ಲೋಕಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ - ಏತಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ನಿಶ್ಚಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ಏತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸಾಸಂಗಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಏತಾನ್ಯಪಿ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಮ್ ಇತಿ ಮತಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ನ ಚೇತ್ ಇದಂ ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಂ, ಕಿಂವಿಷಯಂ ತರ್ಹಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ-
ಏತಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಮ್ ಅಫಲತ್ವಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಯತ್ ಚೋದ್ಯಂ ತತ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ-
ತದಸದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಾಮ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ಇತಿ ತತ್ ನಿರಸ್ಯತಿ-
ನಿತ್ಯಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಭಗವತಾ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ ನ ತೇಷು ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ದೂರೇಣೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿರುದ್ಧಫಲತ್ವಾತ್ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ನ ತೇಷು ತಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಬಧಹೇತುತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ ಇತಿ ಅತ್ರೈವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತ್ರೈಗುಣ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇ ಯಜ್ಞಾದಿನಿತ್ಯ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸನ್ನಿಹಿತವಾಚಿನಾ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ‘ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತಾನಾಂ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಕೈತಚ್ಛಬ್ದಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ ಕಾಮ್ಯಕ್ರರ್ಮಾಣಿ ‘ಏತಾನ್ಯಪಿ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಮ್ ಅರ್ಹಂತಿ ಇತ್ಯಾಹ-
ದೂರೇತಿ
॥ ೬ ॥
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಕಶ್ಚಿತ್ ನಿಯತಮಪಿ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜನ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಮೋಹಾದಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಂ - ಪಾವನತ್ವಾಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅಜ್ಞಸ್ಯ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಮೋಹಾತ್ , ಇತಿ ಏತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನಿಯತಂ ಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಮೋಹಕೃತತ್ವೇ ಕುತಃ ತಾಮಸತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಮೋಹಶ್ಚೇತಿ
॥ ೭ ॥
ಇತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ನ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ಮೋಹಂ ವಿನೈವ ದುಃಖಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಭಯಾತ್ ತ್ಯಜತಿ । ಕರಣಾನಿ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯಂತಿ ಚ । ತಥಾ ಚ ನ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ತಾಮಸೋ ಯುಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಆಹ -
ದುಃಖಮಿತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಯತ್ ಕರ್ಮ ದುಃಖಾತ್ಮಕಮ್ ಅಶಕ್ಯಮ್ ಅಸಾಧ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವ ಆಲೋಚ್ಯ ತತೋ ನಿವರ್ತತೇ, ದೇಹಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮನೋ ಭಯಾತ್ ತ್ಯಜತಿ, ಸಃ ತತ್ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ - ರಜೋನಿಮಿತ್ತಂ ತ್ಯಾಗಂ ಕೃತ್ವಾಪಿ, ನ ತತ್ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಲಭತೇ, ಕಿಂತು ಕೃತೇನೈವ ರಾಜಸೇನ ತ್ಯಾಗೇನ ತದನುರೂಪಂ ನರಕಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ದುಃಖಮಿತ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೮ ॥
ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ತಾಮಸಃ ರಾಜಸಶ್ಚ ಇತಿ ದ್ವಿವಿಧಃ ದರ್ಶಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತ್ಯಾಗಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವರ್ಣಯತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವ ಇತಿ ಏವಕಾರೇಣ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಭಾವ್ಯಾಂತರಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಫಲಾಶ್ರವಣಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಫಲಂ ತ್ಯಕತ್ವಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ವಿಧಿನಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಅನರ್ಥಕಂ, ವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ತೇನ ಶ್ರೌತಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ವಿಧಿತಃ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ , ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅಜಾನನ್ ಅನುಪಹತಮನಸ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಂ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ತದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ತತ್ಕರಣಂ, ಕರ್ತುಃ ಆತ್ಮನಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಂ ಕರೋತಿ ಇತಿ ವಾ ನಿತ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಉಕ್ತಾಂ ಕಲ್ಪನಾಮ್ ಅನು ನಿಷ್ಪಾದಿತಫಲಕಲ್ಪನಾಂ ಚ ‘ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ’ ಇತಿ ಅಸ್ಯ ಭಗವಾನ್ ನಿವಾರಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಸು ಫಲತ್ಯಾಗೋಕ್ತೇಃ ಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮತತ್ಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ, ‘ತ್ಯಾಗೋ ಹಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮-೪) ಇತಿ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುರೋಧೇ ದ್ವೇ ವಿಧೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ, ತೃತೀಯಾಂ ವಿಧಾಂ ತದ್ವಿರೋಧೇನ ತ್ರ್ಯುತ್ಪಾದಯತಃ ಭಗವತಃ ಅಕೌಶಲಮ್ ಆಪತಿತಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕ್ರಮಪ್ರತಿಕೂಲಮ್ ಉಪಸಂಹಾರವಚನಮ್ ಅನುಚಿತಮ್ ಇತಿ ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ-
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಪ್ತಮ್ ಅಕೌಶಲಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ಯಗಫಲತ್ಯಾಗಯೋಃ ತ್ಯಾಗತ್ವೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ , ಕರ್ಮತ್ಯಾಗನಿಂದಯಾ ತತ್ಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇದಂ ವಚನಮ್ ಇತಿ ಉಪಗಮಾತ್ ನ ವಿರೋಧಃ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ ಆದೌ ತ್ಯಗಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ತತ್ರೇತಿ
॥ ೯ ॥
ಏವಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಪರಾಕೃತ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಫಲರಾಗಾದಿನಾ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಾಸಂಗಃ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಅಂತಃಕರಣಂ ಅಕಲುಷೀಕ್ರಿಯಮಾಣಮ್ ಇತಿ ಛೇದಃ । ವಿಶುದ್ಧೇ ಅಂತಃಕರಣೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ವಿಶುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಮಲವಿಕಲತ್ವಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಂ, ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ - ಪ್ರಸನ್ನತ್ವಮ್ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಕ್ರಮೇಣ - ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಉಕ್ತಾ ।
ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಿ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವೇನ ದ್ವೇಷಮ್ ಅಭಿನಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಉಭಯತ್ರ ದ್ವೇಷಂ ಪ್ರೀತಿಂ ಚ ನ ಕರೋತಿ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಉಕ್ತಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶೇಷತಃ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ತ್ಯಾಗೀ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ತ್ಯಾಗಿನಮ್ ಅಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಸಂಗಸ್ಯ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ತ್ಯಾಗೇನ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ತ್ಯಾಗಿನಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಃ ಕರ್ಮಣಿ ಇತಿ ।
ತತ್ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಾಮ್ಯೇ ನಿಷಿದ್ಧೇ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಬಂಧಹೇತುಃ ಇತಿ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ, ನಿತ್ಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಃ ಇತಿ ನ ಪ್ರೀಯತೇ ।
ತತ್ರ ಕಾಲವಿಶೇಷಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕದೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಣಾ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿವರ್ಜಿತೇನ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ - ಯಥಾರ್ಥಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಉದ್ಬುಧ್ಯತೇ, ತೇನ ಸಮಾವೇಶದಶಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತಪ್ರೀತಿದ್ವೇಷಯೋಃ ಅಭಾವಃ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ -
ಸಮುದ್ಬುದ್ಧಯಥಾರ್ಯಗ್ರಹಣಸಮರ್ಥಸಮಾವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಿನ್ನಸಂಶಯತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಪರಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮೇವ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ಲೋಕೇನ ಉಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅನುವದತಿ -
ಯೋಽಧಿಕೃತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ತತ್ಫಲೇ ಚ ಸಂಗತ್ಯಾಗೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಾತ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನೇನ ಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರೇಣ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸಂಬುದ್ಧಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪರಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಜನ್ಮಾದೀತಿ ।
ಉಕ್ತಜ್ಞಾನವತಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ ಸರ್ವೇತಿ
॥ ೧೦ ॥
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವತಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಂಭಾವನಾಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಧೀನಸ್ಯ ತದಸಂಭವೇ ಹೇತುವಚನತ್ವೇನ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ನ ಬಾಧಿತಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಅಜ್ಞಃ, ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ತತ್ತಾ, ತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಮ್ ಅರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಸಂಭವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿವೇಕಿನೋಽಪಿ ದೇಹಧಾರಿತಯಾ ದೇಹಭೃತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾಧಿಕಾರಃ ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಜ್ಞಾನವತಃ ದೇಹಧಾರಣೇಽಪಿ ತದಭಿಮಾನಿತ್ವಾಭಾವಃ ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗಮ್ ಉಕ್ತಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನಃ ತ್ಯಾಗಿತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕರ್ಮ್ಯಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಿಣಾಪಿ ಫಲತ್ಯಾಗೇನ ತ್ಯಾಗಿತ್ವವಚನಂ ಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ಸಂಭವತಿ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾದಿಮತಃ ದೇಹಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೧೧ ॥
ಉಕ್ತಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಫಲಾಭಾವೇ ಕುತಃ ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಗೌಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಫಲಂ ಪಿಪೃಚ್ಛಿಷಿತಮ್ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋ ನಾಮ ತದನುಷ್ಠಾನೇಽಪಿ ತತ್ಫಲಾಭಿಸಂಧಿತ್ಯಾಗಃ ಸ ಚ ಅಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಃ । ತಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಅನಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯೇ ತು ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಸಂಸಾರೋಚ್ಛಿತ್ತಿರೇವ ಫಲಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಪಾದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಿರ್ಯಗಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟನಿಕೃಷ್ಟಯೋನಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ, ದೇವಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟೋತ್ಕೃಷ್ಟಯೋನಿಗ್ರಹಣಾಯ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಫಲಶಬ್ದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ-
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಕರಣದ್ವಾರಕಮ್ ಅನೇಕವಿಧತ್ವಮ್ ಉಕತ್ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ಕೃತತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರದೇಹತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಇಂದ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿತಃ ರಮಣೀಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಮಹಾಮೋಹೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೋತ್ಥಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ವಸ್ತುತಃ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಆಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಫಲಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮ್ ಇಷ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಅಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಫಲೋಕ್ತಿಪರತ್ವಂ ಪಾದತ್ರಯಸ್ಯ ಕಥಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಿವಿಕಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ದೇಹಪಾತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಕರ್ಮಾನುರೋಧಿಫಲಮ್ ಆವಶ್ಯಕಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಿಣಾಮೇವ ಸತಾಮ್ ಅಫಲಾಭಿಸಂಧೀನಾಮ್ ಅಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಾತ್ ತದೀಯಾಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಮ್ ಅನಂತರಪ್ರಕೃತಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಧರ್ಮಮ್ ಉಪದಿಶತಿ -
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ತೇಷಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಃ ಅಫಲತ್ವಾತ್ ನ ಅನುಷ್ಠೀಯೇತ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾವಸಾಯಿತ್ವಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ
॥ ೧೨ ॥
ನನು ಅಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸವತ್ ಅವಿಶೇಷಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಆಹ -
ಅತಃ ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ತದಾರೋಪಿತಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿನಿವೃತ್ತೇಃ ಇತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾವತಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಸಂಭಾವನಾಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದುಷಃ ಅಶೇಷಕರ್ಮಣಾಂ ತದ್ಧೇತೂನಾಂ ಚ ರಾಗಾದೀನಾಂ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ ಕಾರಕೇಷು ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಷು ಆತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಂ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತತ್ವಮ್ ? ಕಥಂ ವಾ ಅವಿದುಷಃ ತೇಷು ಆತ್ಮತ್ವಧೀಃ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನಾಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಮ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಶಂಕಾಮ್ ಆದೌ ಉದ್ಧರತಿ-
ಪಂಚೇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಇತಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಷು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಷು ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತೂನಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ವೈಷಮ್ಯಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷಿತಂ ನ ಹಿ ಚೇತಸ್ಸಮಾಧಾನಾತ್ ಋತೇ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಜ್ಞಾತವ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಃ, ತತ್ಪದಾರ್ಥಃ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಯೋಃ ಐಕ್ಯಧೀಃ ತದುಪಯೋಗಿನಶ್ಚ ಶ್ರವಣಾದಯಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ, ತೇ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ - ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತೇ ।
ಕೃತಾಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾಂತವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಾಂತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಧೀದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಾವಸಾನಭೂಮಿತ್ವೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಾವಾನಿತಿ ।
ಉದಪಾನೇ - ಕೂಪಾದೌ ಯಾವಾನ್ ಅರ್ಥಃ - ಸ್ನಾನಾದಿಃ, ತಾವಾನ್ ಅರ್ಥಃ ಸಮುದ್ರೇ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಅತಃ ಯಥಾ ಕುಪಾದಿಕೃತಂ ಕಾರ್ಯ ಸರ್ವಂ ಸಮುದ್ರೇ ಅಂತರ್ಭವತಿ ತಥಾ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು ಕರ್ಮಾರ್ಥೇಷು ಯಾವತ್ ಫಲಂ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾತವತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಅಂತರ್ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾನವಶೇಷಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಉದಾಹೃತವಾಕ್ಯಯೋಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ-
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಸರ್ವಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಸ್ಯ ಕೃತಾಂತತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಾನಿ ಮದ್ವಚನತಃ ನಿಬೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೧೩ ॥
ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಿ ಮಾನಮೂಲತ್ವಾತ್ ಜ್ಞೇಯಾನಿ, ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶೇಷತಃ ತಾನಿ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಕಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತೀಕಮ್ ಆದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ।
ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ - ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಃ ಉಪಾಧಿಃ, ತಲ್ಲಕ್ಷಣಃ - ತತ್ಸ್ವಭಾವಃ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯನುವಿಧಾಯೀ - ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ ಆತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪಹಿತಃ ತತ್ಪ್ರಧಾನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮ್ ಅನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ, ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಮನಃ, ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ, ಇತಿ ದ್ವಾದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಮ್ । ಚೇಷ್ಟಾಯಾಃ ವಿವಿಧತ್ವಾತ್ ನಾನಾಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮ್ । ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ವಾಯವೀಯಾ ಇತಿ ।
ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ - ಅಸಂಕೀರ್ಣತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಚೇಷ್ಟಾನಾಂ ಮಿಥಃ ಸಂಕರಃ ಅಸ್ತಿ । ದೈವಮೇವ ಇತಿ ವಿಶದಯತಿ -
ಆದಿತ್ಯಾದೀತಿ
॥ ೧೪ ॥
ಪಂಚಾನಾಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಮ್ ಉಕ್ತಾನಾಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ನನು ಜೀವನಕೃತಂ ನಿಮೋಷೋನ್ಮೇಪಾದಿ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಸಾಧಾರಣಮ್ ಅಸ್ತಿ । ತತ್ ಕಥಂ ರಾಶಿದ್ವಯಕಾರಣಮ್ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಶರೀರಾದಿತ್ರಿವಿಧಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷಃ ಇತಿ ।
ನನು ಜೀವನಕೃತಾನಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ದರ್ಶನಾದೀನಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಬಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ದೇಹಾದಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾನಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತದಂಗತಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿತ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಅಂಗಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿ, ತನ್ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಜಾವನಕೃತಂ ದರ್ಶನಾದಿ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣಿ ಅಂತರ್ಭೂತಮ್ ಇತಿ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾದ್ಯಾರಭ್ಯೇ ತ್ರಿವಿಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪಂಚಾನಾಮೇವ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಂ ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವಮ್ , ಫಲೋಪಭೋಗಕಾಲೇ ಕಾರಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಸಂಭವಾತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಜನ್ಮಕಾಲಭಾವಿನಃ ಭೋಗಕಾಲಭಾವಿತಶ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ತೇಷ್ವೇವ ಅಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಮೈವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಫಲೇತಿ
॥ ೧೫ ॥
ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಮ್ ಆಪಾದ್ಯ, ಅವಿದುಷಃ ತೇಷು ಆತ್ಮದೃಷ್ಟಿಮ್ ಅನುವದತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ಪದಪರಾಮರ್ಶಯೋಗ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ।
ಪ್ರತೀಕಮ್ ಆದಾಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಹ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಮ್ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತಿ ಅನ್ಯಗತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಆನ್ಮನಃ, ಯತ ಅಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಪಶ್ಯತಿ, ಅತಃ ದುರ್ಮತಿರಿತಿ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪಶ್ಯನ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ತತ್ರೈವಮಿತಿ ।
ಕರ್ತಾರಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷು ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಷು, ತೈಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಆರೋಪಿತಾತ್ಮಭಾವೈಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕರ್ತಾರಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಸ್ಕೃತಬುದ್ಧಿರೇವ ಅತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದೀ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಅನುಮನ್ಯತೇ । ನಾಸೌ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ಭವತಿ ಅಕೃತಬುದ್ಧಿಃ । ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಪೂರ್ವಕಮ್ ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇೇಶೇನ ತದನುಸಾರಿನ್ಯಾಯೈಶ್ಚ ಅನಾಹಿತಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ಅಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಂ - ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಂ - ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಕೃತತ್ವೇನ ಆತ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮ್ । ಆತ್ಮಕರ್ಮಣೋಃ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಾಭಾವಃ ಅತಃಶಬ್ದರ್ಥಃ । ದುಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಂ ದುರ್ಮತಿತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಜನನೇತಿ ।
ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಇತಿ ಆತ್ಮದರ್ಶನವತೋಽಪಿ ನ ಅವಿದುಷಃ ತದ್ದರ್ಶನಮ್ ಅಸ್ತೀತಿ, ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತಿಮಿರೋಪಹತಚಕ್ಷುಃ ಅನೇಕಂ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ, ತತ್ತ್ವತಃ ನ ತಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಏವಮ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ತತ್ತ್ವತಃ ನ ತಂ ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಷು ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಬದ್ಧಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ತದ್ಗತಕ್ರಿಯಾರೋಪೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷು - ವಾಹಕೇಷು ಪುರುಷೇಷು ಧಾವನಕರ್ತೃಷು ವಾಹನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಧಾವನಕರ್ತಾರಮ್ ಅವಿವೇಕಾತ್ ಅಭಿಮನ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಷು ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಷು ತದ್ಗತಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ದುರ್ಮತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೧೬ ॥
ವಿಪರೀತದೃಷ್ಟೇಃ ದುರ್ಮತಿತ್ವಂ ಶಿಷ್ಟ್ವಾ ಸಮ್ಯಗ್ದೃಷ್ಟೇಃ ಸುಮತಿತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಆಹ -
ಕಃ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಇತಿ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇ ಕುತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಧೀಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಏತೇ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಧೀಃ ಆತ್ಮನಿ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಅಹಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ನ ಸ್ವತಃ ಅಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಅತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ನಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಅಮನಾ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಯಾಸಂಬಂಧೇ ಶುದ್ಧತ್ವಂ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಶುಭ್ರ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಸಂಬಂಧಾತ್ ಅಶುದ್ಧಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಉಕ್ತಂ -
ಅಕ್ಷರಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಆತ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವೇನ ಪಾರ್ಥಕ್ಯೇ, ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ತಯೋಃ ಅವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕೇವಲ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ನ ಅನುಶಾಯಿನೀ - ನ ಅನುಶಯವತೀ, ನ ಕ್ಲೇಶಶಾಲಿನೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ಇದಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಲೋಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಕುತಃ ಹಿಂಸಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಾಣಿನಃ ಇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ತುತಿರಪಿ ನ ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಏಷಃ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಲೌಕಿಕದೃಷ್ಟಿಮವಷ್ಟಭ್ಯ ಹತ್ವಾಪೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ತಾತ್ತ್ವಿಕೀಂ ದೃಷ್ಟಿ ಆಸ್ಥಾಯ ನ ಹಂತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ, ಕಿಂತು ಕರ್ತೃತದ್ವ್ಯಾಪಾರಯೋಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮದುಪಾಧಿದ್ವಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ಶುದ್ಧಃ ಸನ್ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಸಂಬದ್ಧಃ ಅದ್ವಿತೀಯಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕದೃಷ್ಟೇಃ ಯಥಾದರ್ಶಿತತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
‘ಹತ್ವಾಪಿ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ‘ನ ಹಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಉಭಯಂ ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಾವಷ್ಟಂಭಾತ್ ಉಪಪನ್ನಮ್ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತದುಭಯಮಿತಿ ।
ಕೇವಲಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪಶ್ಯನ್ ದುರ್ಮತಿಃ ಇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕಕೇವಲಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ-
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅಸಂಹತತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಹನನೇಽಪಿ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯವ್ಯಾಘಾತಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಸಂಹತ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಹತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಂಹತತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಇತಿ ನೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕೇವಲತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಕೇವಲಶಬ್ದಾತ್ ಉಕ್ತಮ್ ? ತದಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅಭ್ಯುಪಪನ್ನಂ, ನ ಅಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಉಪೈತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಉದಾಹರತಿ -
ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
‘ನಾಯಂ ಹಂತಿ ನ ಹನ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೧೯) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಾವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅಸಕೃದಿತಿ ।
‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತೌ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ತೈಃ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ತತ್ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ನ್ಯಾಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿರವಯವಮಿತಿ ।
ನ ತಾವತ್ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವತಃ ವಿಕ್ರಿಯತೇ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶವತ್ , ನಾಪಿ ಪರತಃ ಅಸಂಗಸ್ಯ ಅಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಾಧೀನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವನಿಷ್ಠಾ ವಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ? ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿನಿಷ್ಠಾ ವಾ ? ನ ಆದ್ಯಃ । ಸ್ವನಿಷ್ಠವಿಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಆತ್ಮನಃ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಆಶಯೇನ ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಸಾ ಚ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಕೃತಮಪಿ ಕರ್ಮ ತದ್ಯೋಗಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ಆಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ತದಾಗಮನಂ ವಾಸ್ತವಮ್ ಆವಿದ್ಯಂ ವಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪಿತಂ ಕರ್ಮ ನ ಆತ್ಮೀಯಮ್ ಇತಿ ಏತತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾಗೇವ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ತತ್ ಇಹ ಕಸ್ಮಾತ್ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಹೇತುಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಉಕ್ತ್ವಾ ಮಧ್ಯೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಸಾರಿತಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತಿಮ್ ಇಹ ಉಪಸಂಹರತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಹೇತುನಾ ಉಪಪಾದಿತಸ್ಯ ಅಂತೇ ನಿಗಮನಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೋ ವಿದುಷಃ ನ, ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ತಸ್ಯ ದೇಹಾಭಿಮಾನಾಭಾವೇ ಸತಿ, ಅವಿದ್ಯೋತ್ಥಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧೇಃ ಅನಿಷ್ಟಮ್ ಇಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನ, ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಮೇವ, ಇತಿ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಯೇ ಪುನಃ ಅವಿದ್ವಾಸಂಃ ದೇಹಾಭಿಮಾನಿನಃ, ತೇಷಾಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂಭವತ್ಯೇವ, ಇತಿ ಹೇತುವಚನಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಾಚ್ಚ ಇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಕೃತಂ ಕರ್ಮ ನ ಆತ್ಮಕೃತಮ್ , ಅವಿದುಷಾಮೇವ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ, ದೇಹಾಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ , ದೇಹಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ತು ವಿದುಷಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹೃತಮ್ ಅರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಆಹ -
ಇತ್ಯೇಷ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ಚ ಗೀತಾರ್ಥಃ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಉಪಾದೇಯಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಅಯಮ್ ಅರ್ಥಃ ವೇದಾರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ನಿಪುಣೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಮಾನಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜ್ಯ ಅನುಕ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಅಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ
॥ ೧೭ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾನಂತರ್ಯಮ್ ಅಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಿತಿ ಪ್ರವರ್ತಕೋಪದೇಶಾಪೇಕ್ಷಾವಸ್ಥಾ ಉಕ್ತಾ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಯೇಷು ವಿದುಷಾಂ ನ ಅಧಿಕಾರಃ, ಅವಿದುಷಾಂ ಚ ಅಧಿಕಾರಃ, ತೇಷಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವದೇವ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಆಹ-
ತಥೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ - ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಮ್ ಉಪಹಿತತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಅವಸ್ತುತ್ವಾರ್ಥಂ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತವಿಶೇಪಣಮ್ । ಏತದೇವ ತ್ರಯಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಕಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮ್ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಚೋದನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ವಚನಮ್ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಚೋದನಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರವರ್ತಿಕೇತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಸಂಬಂಧಃ । ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಪ್ರಾಕ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಚೋದನಾ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಅನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿ ಇತಿ ಆದಿಪದೇನ ಉಪೇಕ್ಷಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ।
ಕರಣಮ್ ಇತ್ಯಾದೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಮ್ ಅಂತಸ್ಥಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಂ ಕರಣಂ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕಥಯತಿ -
ಕರಣಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮೈವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರೋ ಹಿ ಕರ್ತಾ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ ಕಾರಕಾಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಉಕ್ತೇ ತ್ರಿವಿಧೇ ಕರ್ಮ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಾರಕಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೧೮ ॥
ಅನಂತರಶ್ಲೋಕದಶಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಿಪ್ರಸ್ತಾವಾನಂತರ್ಯಮ್ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಇದಾನೀಂ - ಪ್ರಸ್ತುತಜ್ಞಾನಾದ್ಯವಾಂತರಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಗುಣಭೇದಾತ್ ತ್ರೈವಿಧ್ಯೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಇತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯಃ - ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ಲೋಕನವಕೇನ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಥಮಮ್ ಅವಾಂತರಭೇದಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕರ್ತುಃ ಈಪ್ಸಿತತಮಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ ಯತ್ ತತ್ ಪರಿಭಾಷ್ಯತೇ, ತತ್ ನ ಅತ್ರ ಕರ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ಗುಣಾತಿರೇಕೇಣ ವಿಧಾಂತರಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಷು ನ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮ್ ಅವಧಾರಣಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಗುಣಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತೇ ತ್ರೈವಿಧ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ತು ಕಾಪಿಲಂ ಪಾತಂಜಲಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಂ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರಮಾಣಂ, ಕಥಮ್ ಇಹ ಪ್ರಮಣೀಕ್ರಿಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ವಿರೋಧೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಅರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕಾಪಿಲಾದಯಃ ಗುಣವೃತ್ತಿವಿಚಾರೇ ಗೌಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಭೋಗಾದೇಃ ನಿರೂಪಣೇ ಚ ನಿಪುಣಾಃ, ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತದೀಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಅತ್ರ ಪ್ರಮಾಣೀಕೃತಂ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತೇ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ಅವಾಂತರಭೇದಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಅರ್ಥಃ ತಸ್ಯ ತಂತ್ರಾಂತರೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಕಥನಂ ಸ್ತುತಿಃ, ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕಾಪಿಲಾದಿಮತೋಪಾದಾನಮ್ ಇಹ ಉಪಯೋಗಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಪಾದಸ್ಯ ಅವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ-
ನೇತಿ ।
ಯಥಾವತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾನ್ಯಾಯಮಿತಿ
॥ ೧೯ ॥
ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಜ್ಞಾನತ್ರೈವಿಧ್ಯಾರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕತ್ರಯಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಭೂತಾನಿ - ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕಾನಿ ಉಪಾಧಿಜಾತಾನಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಮ್ ಅಖಂಡೈಕರಸಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತಮ್ ಅಬಾಧಿತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅವ್ಯಯತ್ವಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿದೇಹಮ್ ಅವಿಭಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ವಿಭಕ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ತತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅದ್ವೈತೇತಿ
॥ ೨೦ ॥
ದ್ವೈತದರ್ಶನಾನ್ಯಪಿ ಕಾನಿಚಿತ್ ಭವಂತಿ ಸತ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಾನಿ ಸಮ್ಯಂಚಿ, ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಾನೀತಿ ।
ತೇಷಾಮ್ ಅಸಮ್ಯಕ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ರಾಜಸಾನೀತಿ ।
ಪ್ರತಿದೇಹಮ್ ಅನ್ಯತ್ವೇನ ಭಿನ್ನಾತ್ಮನಃ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜಾನಾತಿ, ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ರಾಜಸಮ್ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭೇದೇನೇತಿ ।
ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಪೃಥಗ್ವಿಧತ್ವಂ ಚ ಪುನರುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವೇನ ವಿಭಾಗಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಆಹ -
ಭಿನ್ನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯೇನೇತಿ
॥ ೨೧ ॥
ಸಕ್ತತ್ವಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಏತಾವಾನಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಕ್ತತ್ವಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ ನಿರ್ಯುಕ್ತಿಕತ್ವಂ, ತದೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆಭಾಸತ್ವೇ ಕಾರಣಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಹೈತುಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಆಭಾಸತ್ವಂ ಫಲತೋ ವಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಲ್ಪೇತಿ ।
ತಾಮಸಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಅನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಾಮಸಾನಾಂ ಹೀತಿ
॥ ೨೨ ॥
ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮ ವಕ್ತುಮ್ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತ್ರಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಕರ್ಮ ನಿರೂಪಯತಿ -
ನಿಯತಮಿತಿ
॥ ೨೩ ॥
ರಾಜಸಂ ಕರ್ಮ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಯತ್ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ, ತತ್ ರಾಜಸಮ್ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವತಾ ನಿರಂಹಂಕಾರೇಣ, ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ತು ಅಜ್ಞೇನ ಕ್ರಿಯತೇ ಕರ್ಮ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ -
ಸಾಹಂಕಾರೇಣೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾಜ್ಞಾನವತಾ ನಿರಹಂಕಾರೇಣ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ, ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ಅಜ್ಞೇನ ಕೃತಮ್ ಏತತ್ ಕರ್ಮ ಇತಿ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಕಿಮ್ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ದುರಿತರಹಿತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ ಲೋಕಾತ್ ಅನಪೇತಃ ತಸ್ಯ ಯತ್ ಅಹಂಕಾರವರ್ಜಿತಂ ಕರ್ಮ, ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಇದಂ ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಲೌಕಿಕೇತಿ ।
ನನು ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವತಃ ನಿರಹಂಕಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ಇತ್ಯಾದಿ ಕಿಂ ನ ಇಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರವಶಾದೇವ ತತ್ತ್ವವಿದಃ ನಿವಾರಿತತ್ವಾತ್ ನ ತದಪೇಕ್ಷಂ ಇದಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಹಂಕಾರಸ್ಯೈವ ರಾಜಸೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಆತ್ಮವಿದಃ ಅನ್ಯಸ್ಯ ನಿರಹಂಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಕಥಂ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಲೋಕ ಇತಿ
॥ ೨೪ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ತಾಪಸಂ ಕರ್ಮ ಉದಾಹರತಿ-
ಅನುಬಂಧಮಿತ್ಯಾದಿನಾ
॥ ೨೫ ॥
ಇದಾನೀಂ ಕರ್ತೃತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಬ್ರುವನ್ ಆದೌ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಕರ್ತಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ಸಾಂಗೋ ನಾಮ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿರ್ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನೋ ವಾ । ನಾಹಂ ವದನಶೀಲಃ - ಕರ್ತಾ ಅಹಮಿತಿ ವದನಶೀಲಃ ನ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧಾರಣಂ - ಧೈರ್ಯಮ್ । ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಯದಿ ಫಲಾನಭಿಸಂಧಿಃ, ತರ್ಹಿ ನ ಅನುಷ್ಠಾನವಿಶ್ರಂಭಃ ಸಂಭವೇತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಫಲರಾಗಾದಿನಾ ಇತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮರಾಗಃ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಯುಕ್ತಃ ಇತಿ ಛೇದಃ
॥ ೨೬ ॥
ರಾಜಸಂ ಕರ್ತಾರಂ ಕಥಯತಿ -
ರಾಗೀತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಷಯಃ ರಾಗಃ, ಕರ್ಮಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುರಿತಿ ಫಲರಾಗಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ ಕಥನಾತ್ । ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾಪ್ರಕಟೀಕರಣಪೂರ್ವಕಂ ಪರಪೀಡನಂ ಪರವಿಚ್ಛೇದನಂ ತೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೨೭ ॥
ದೀರ್ಘಂ ಸೂತ್ರಯಿತುಂ ಶೀಲಮ್ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥ ಆಹ -
ಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಸತಿ ಅನಿಷ್ಟಮ್ ಇದಂ ಕಥಂಚಿತ್ ಆಪದ್ಯೇತ ; ಯದಾ ಪುನಃ ಏವಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತದಾ ತು ಅನಿಷ್ಟಮೇವ ಸಂಭಾವನೋಪನೀತಮ್ ಇತಿ ಚಿಂತಾಪರಂಪರಾಯಾಂ ಮಂಥರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯದದ್ಯೇತಿ
॥ ೨೮ ॥
ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ಯಾಃ ಬುದ್ಧೇಃ ತದ್ವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಧೃತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಃ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರವಿವರಣಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ-
ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಧನಂಜಯತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ದಿಗಿತಿ
॥ ೨೯ ॥
ತತ್ರಾದೌ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀಂ ಬುದ್ಧಿಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆಚರಣಮಾತ್ರಮ್ ಅನಾಚರಣಮಾತ್ರಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಕಿಂ ನ ಇಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಉಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾೋಃ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂನ್ಯಾಸಮಾರ್ಗಸ್ಯ, ತಾವೇವ ಅತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯೌ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರಣಾಕರಣಯೋಃ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾಮ್ ಅವತಾರ್ಯ ಯೋಗ್ಯಂ ವಿಷಯಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ-
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ಭಯಮ್ , ಇಷ್ಟಸಾಧನಮ್ ಅಭಯಮ್ ಇತಿ ವಿಭಜತೇ -
ಭಯೇತಿ ।
ಬಂಧಾದಿಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ನನು ಬುದ್ದಿಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಇದಾನೀಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಗತತ್ವಾತ್ ನ ಪುನಃ ಧೃತಿಃ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಧೃತಿರಪೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನಾತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಇಷ್ಟಾ
॥ ೩೦ ॥
ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಯೋಃ ಧರ್ಮಾಘರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರಣಾಕರಣೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ । ತಯೋರೇವ ಅತ್ರ ಗ್ರಹಣಾತ್ ನ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಗತಾರ್ಥತಾ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಯಾ (ಸಾ) ಬುದ್ಧಿಃ, ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಬೋದ್ಧಾ ನಿರ್ಣಯೇನ ನ ಜಾನಾತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೩೧ ॥
ಧರ್ಮಶಬ್ದೋ ನಪುಮ್ಸಕಲಿಂಗೋಽಪಿ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಧರ್ಮಮ್ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ । ತಮಸಾವೃತಾ - ಅವಿವೇಕೇನ ವೇಷ್ಟಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಾದೀನ್ ಉಕ್ತಾನ್ ಅನುಕ್ತಾಂಶ್ಚ ಸಂಗ್ರಹೀತುಂ ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವಾನೇವೇತಿ ।
ವಿಪರೀತಾಂಶ್ಚೇತಿ ಚಕಾರಮ್ ಅವಧಾರಣೇ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಪರೀತಾನೇವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್
॥ ೩೨ ॥
ಇದನೀಂ ಧೃತಿತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ವ್ಯುತ್ಪಿಪಾದಯಿಷುಃ ಆದೌ ಸಾತ್ವಿಕೀಂ ಧೃತಿಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಧೃತ್ಯೇತಿ ।
ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಾಂ ಚೇಷ್ಟಾನಾಂ ಕಥಂ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಣಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ತಾಃ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಅನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಧೃತ್ಯಾ ಹೀತಿ ।
ಧ್ರಿಯತೇ ಅನಯಾ ಇತಿ ಧೃತಿಃ - ಯತ್ನವಿಶೇಷಃ ತಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರ್ಯಮಾಣಾಃ ಮಿಥೋಪದಿಷ್ಟಾಃ ಚೇಷ್ಟಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯ ನ ಅರ್ಥಾಂತರಾವಗಾಹಿನ್ಯಃ ಭವಂತಿ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ।
ಧೃತಿಮೇವ ಸಮಾಧ್ಯವಿನಾಭೂತತ್ವೇನ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೋಗೇನೇತಿ ।
ನನು ಧೃತೇಃ ನಿಯಮೇನ ಸಮಾಧ್ಯನುಗತತ್ವಂ ಕಥಮ್ ಉಕ್ತಕ್ರಿಯಾಧಾರಣೋಪಯೋಗೀ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಕ್ರಿಯಾಃ ಧಾರಯಮಾಣೋ ಯೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಧಾನೇನ ಐಕಾಗ್ರ್ಯೇಣ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ ಅವಿನಾಭೂತಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಯತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತದವಿನಾಭಾವಾಭಾವೇ ನಿಯಮೇನ ತದ್ಧಾರಣಾಸಿದ್ಧೇಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೩೩ ॥
ರಾಜಸೀಂ ಧೃತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಧಾರಣಪ್ರಕಾರಮ್ ಅಭಿನಯತಿ -
ಮನಸೀತಿ ।
ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷೀತಿ ಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ
॥ ೩೪ ॥
ತಮಾಸೀಂ ಧೃತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಯೇತಿ ।
ಶೋಕಂ - ಪ್ರಿಯವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂತಾಪಮ್ । ವಿಷಣ್ಣತಾಂ - ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಗ್ಲಾನಿಮ್ । ವಿಷಯಸೇವಾ ಕುಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿ ಮದಾಂತಂ ಸರ್ವಮೇವ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಆತ್ಮನಃ ಬಹು ಮನ್ಯಮಾನಃ - ಮನಸಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಕುರ್ವನ್ ದುರ್ಮೇಧಾಃ ನ ವಿಮುಂಚತಿ, ಕಿಂತು ಧಾರಯತ್ಯೇವ ಇತಿ ಯೋಜನಾ
॥ ೩೫ ॥
ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಗುಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾಣಾಂ ಗುಣತಃ ತ್ರೈವಿಧ್ಯೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಫಲಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ತ್ರೈವಿಧ್ಯೋಕ್ತ್ಯವಸರೇ ಸತಿ, ಇತಿ ಆಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಹೇಯೋಪಾದೇಯಭೇದಾರ್ಥಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ । ಸಮಾಧಾನಂ - ಐಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಮಮ ವಚನಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಯತ್ರ ಇತಿ ಉಭಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತತ್ ತ್ರಿವಿಧಂ ಸುಖಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೩೬ ॥
ತತ್ರ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸುಖಮ್ ಆದೇಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸನ್ನಿಪಾತಂ ವಿಭಜತೇ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕುತಃ ತಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ವಿಷಮಿವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಿಪರಿಪಾಕಾವಸ್ಥಾ ಪರಿಣಾಮಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ತತೋ ಜಾತಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮವಿಷಯೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣನೈರ್ಮಲ್ಯಾದ್ವಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ವಾ ಜಾತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ
॥ ೩೭ ॥
ರಾಜಸಂ ಸುಖಂ ಹೇಯತ್ವಾಯ ಕಥಯತಿ -
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಬಲಂ - ಸಂಘಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ವೀರ್ಯಂ - ಪರಾಕ್ರಮಕೃತಂ ಯಶಃ, ರೂಪಂ - ಶರೀರಸೌಂದರ್ಯಂ, ಪ್ರಜ್ಞಾ - ಶ್ರುತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಮೇಧಾ - ಗೃಹೀತಾರ್ಥಸ್ಯ ಅವಿಸ್ಮರಣೇನ ಘಾರಣಶಕ್ತಿಃ, ಧನಂ - ಗೋಹಿರಣ್ಯಾದಿ, ಉತ್ಸಾಹಸ್ತು - ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಕ್ರಮಾದಿಃ, ಏತೇಷಾಂ ನಾಶಕತ್ವಾತ್ ವೈಷಯಿಕಂ ಸುಖಂ ವಿಷಸಮಮ್ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಧರ್ಮೇತಿ
॥ ೩೮ ॥
ತಾಮಸಂ ಸುಖಂ ತ್ಯಾಗಾರ್ಥಮೇವ ಉದಾಹರತಿ -
ಯದಗ್ರೇ ಚೇತಿ ।
ಅನುಬಂಧಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅವಸಾನೇತಿ ।
ಮೋಹನಂ - ಮೋಹಕರಮ್ ।
ತದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ನಿದ್ರೇತಿ
॥ ೩೯ ॥
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಭೇದೇನ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಸಂಸಾರಾಂತರ್ಭೂತಮೇವ ಕಿಂಚಿತ್ ಗುಣತ್ರಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟಮಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಗುಣತ್ರಯಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಅನ್ಯದ್ವಾ ಅಪ್ರಾಣಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಪ್ರಾಣಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ಥಾವರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ
॥ ೪೦ ॥
ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹೃತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅನೇಕಾತ್ಮತ್ವೇನ ಹೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚ ತಸ್ಯಾ ಹೇಯತಾ, ಇತಿ ಆಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಅನರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಮ್ , ಅನರ್ಥತ್ವಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ, ಅವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತುವತ್ ಭಾನಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮ್ ಅಷ್ಟಾದಶೇ ಸಂಸಾರೋ ದರ್ಶಿತಃ, ಕಿಂತು ಪಂಚದಶೇಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ವೃಕ್ಷೇತಿ ।
ಚಕಾರಾತ್ ಉಕ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ ಅನುಕೃಷ್ಯತೇ ।
ಸಂಸಾರಧ್ವಸ್ತಿಸಾಧನಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ತತ್ರೈವ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಗೇತಿ ।
ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಸಂದರ್ಭತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಃ ನಿವರ್ತಯಿಷಿತಃ ಸಂಸಾರಃ ಸತಿಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಸಂಸಾರೋ ಗುಣತ್ರಯಾತ್ಮಕಃ । ನ ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮಕಾನಾಂ ಸಂಸಾರಕಾರಣೀಭೂತಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಯುಕ್ತಾ, ಪ್ರಕೃತೇಃ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕಾಯಾಂ, ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಗುಣಾನಾಮ್ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಯಥಾ ಭವತಿ, ತಥಾ ಸ್ವಧರ್ಮಜಾತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತದ್ವರ್ಣಪ್ರಯುಕ್ತಧರ್ಮಜಾತಾನುಪದೇಶೇ ಚ ಉಪಸಂಹಾರಪ್ರಕರಣಪ್ರಕೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಆಹ -
ಸರ್ವಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹೃತೇ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವೋ ವೇದಾರ್ಥಃ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ಸರ್ವಃ ಉಪಸಂಹೃತಃ, ತಥಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ ಅಸ್ತಿ ವಕ್ತವಯಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಏತಾವಾನಿತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಪರಿಮಾಣನಿರ್ಧಾರಣವತ್ ಉಕ್ತಶಂಕಾನಿವರ್ತನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚ ಇತಿ ಏತತ್ ಉಭಯಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವರ್ಣಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಧರ್ಮಜಾತಮ್ ಅಸಂಕೀರ್ಣಮ್ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇತಿ ।
ಉಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ಇತಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸಮಾಸಕರಣಮ್ ।
ಇತರೇಷಾಮ್ ಅಸಮಾಸೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಶೂದ್ರಾಣಾಮ್ ಇತಿ ।
ಏಕಜಾತಿತ್ವಮ್ ಉಪನಯನವರ್ಜಿತತ್ವಮ್ ।
ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅಸಂಕೀರ್ಣತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕೇನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಗುಣೈಃ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಪ್ರಶಾಂತೀತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಗುಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಉಕ್ತವಾಸನಾಧೀನತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ನನು ऩಾಸ್ತಿ ಗುಣಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾರಣತ್ವಂ, ಪ್ರಕೃತಿಜೈಃ ಗುಣೈಃ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಗುಣಕಾರಣತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ , ಅತಃ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ವಾಸನಾ ಕಾರಣಮ್ ಇತಿ ಗುಣವ್ಯಕ್ತೇಃ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತು ಉಪಾದಾನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣೈಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ-
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಭಾಗಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ವಿಭಾಗಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾತ್ ಉಭಯತ್ರ ವಿಭಾಗಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಅವಿರುದ್ಧಾ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ
॥ ೪೧ ॥
ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಅಂತಃಕರಣೋಪಶಮಃ - ಶಮಃ', ದಮಃ - ಬಾಹ್ಯಕರಣೋಪರತಿಃ ಇತ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ-
ಯಥೇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಂ ತಪಃ ಸಪ್ತದಶೇ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ - ತಪ ಇತಿ ।
ಶೌಚಮಪಿ ಬಾಹ್ಯಾಂತರಭೇದೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶೌಚಮಿತಿ ।
ಕ್ಷಮಾ ನಾಮ ಆಕ್ರುಷ್ಟಸ್ಯ ತಾಡಿತಸ್ಯ ವಾ ಮನಸಿ ವಿಕಾರರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾನಂ - ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾನುಭವಾಯತ್ತತ್ವಾಪಾದನಮ್ ।
ತ್ರಿಧಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಆಹ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ
॥ ೪೨ ॥
ಶೌರ್ಯಮಿತಿ ।
ಶೂರಸ್ಯ ಭಾವಃ ವಿಕ್ರಮಃ - ಬಲವತ್ತರಾನಪಿ ಪ್ರಹರ್ತುಮ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ - ಪರೈಃ ಅಘರ್ಷಣೀಯತ್ವಮ್ ।
ಮಹತ್ಯಾಮಪಿ ವಿಪದಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯೋತ್ತಂಭನೀ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಃ ಧೃತಿಃ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸ್ವಿತಿ ।
ದಕ್ಷಸ್ಯ ಭಾವಮೇವ ವಿಭಜತೇ-
ಸಹಸೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪೂರ್ವವತ್
॥ ೪೩ ॥
ವೈಶ್ಯಶೂದ್ರಯೋಃ ಕರ್ಮ ವಿವಕ್ಷಯಾ ಅನುವದತಿ -
ಕೃಷೀತಿ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ
॥ ೪೪ ॥
ಶಮಾದಿಪರಿಚರ್ಯಾಂತಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಭಜ್ಯ ಉಕ್ತಾನಾಮ್ ಅಭ್ಯುದಯಂ ಫಲಮ್ ಆದೌ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-
ಏತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತಃ - ವಿಹಿತತ್ವಾದೇವ ಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಾಮ್ ಅಂತರೇಣ ಅನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ವರ್ಣಾಃ ಇತಿ ।
ಶೇಷಶಬ್ದೇನ ಭುಕ್ತಕರ್ಮಣಃ ಅತಿರಿಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಅನುಶಯಶಬ್ದಿತಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದೇಶಾದಿಭಿಃ ವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ತದ್ಯಥಾ ಆಮ್ರೇ ಫಲಾರ್ಥೇ ನಿರ್ಮಿತೇ ಛಾಯಾಗಂಧೌ ಅನೂತ್ಪದ್ಯೇತೇ, ಏವಂ ಧರ್ಮಂ ಚರ್ಯಮಾಣಮ್ ಅರ್ಥಾಃ ಅನೂತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ನ ಧರ್ಮ ಹಾನಿಃ ಭವತಿ । ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಇತಶ್ಚ ಉಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವರ್ಗಫಲತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುರಾಣೇ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹಿ -
“ಯಸ್ತು ಸಮ್ಯಕ್ ಕರೋತ್ಯೇವಂ ಗೃಹಸ್ಥಃ ಪರಮಂ ವಿಧಿಮ್ ।
ತದ್ವರ್ಣಬಂಧಮುಕ್ತೋಽಸೌ ಲೋಕಾನ್ ಆಪ್ನೋತ್ಯನುತ್ತಮಾನ್“ ಇತಿ ।
“ ಯಸ್ತ್ವೇತಾಂ ನಿಯತಃ ಚರ್ಯಾಂ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಶ್ಚರೇನ್ಮುನಿಃ ।
ಸ ದಹತ್ಯಗ್ನಿವದ್ದೋಷಾನ್ ಜಯೇಲ್ಲೋಕಾಂಶ್ಚ ಶಾಶ್ವತಾನ್ ॥“ ಇತಿ ।
“ಮೋಕ್ಷಾಶ್ರಮೋ ಯಶ್ಚರತೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ಶುಚಿಃ ಸುಸಂಕಲ್ಪಿತಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಃ ।
ಅನಿಂಧನಜ್ಯೋತಿರಿವ ಪ್ರಶಾಂತಂ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಶ್ರಯತೇ ದ್ವಿಜಾತಿಃ ॥ “
ಇತಿ ಚ । “ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ" ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಪುನಃ ಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಉಕ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅನುಷ್ಠೀಯೇರನ್ , ತದಾ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾಹ-
ಕಾರಣಾಂತರಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಕಾರಣಾಂತರಂ, ಯತ್ ಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತೇಷಾಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಮ್ ।
ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯೇಷು ಶಮದಿಷು ಸಾತ್ತ್ವಿಕೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಧರ್ಮೇಷು ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದೀನಾಮ್ ಅನಧಿಕಾರಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇವ ಮೋಕ್ಷಃ, ನ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದೀನಾಮ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣಿ ಅಭಿರತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತೇಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನವತಃ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಸಿದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸ್ವಧರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ತಲ್ಲಾಭೇ, ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಸಂನ್ಯಾಸಾದಿವಿಧಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ, ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾ ವಾ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಸ್ವಧರ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸಂಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಸ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ ಶ್ರೃಣು - ತಂ ಪ್ರಕಾರಮ್ ಏಕಾಗ್ರಚೇತಾ ಭೂತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ವಾ, ಅವಧಾರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೪೫ ॥
ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಯಸ್ಮಾತ್ - ಈಶ್ವರಾತ್ ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟಾ ಚ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ, ಯೇನ ಚ ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ, ಮೃದಾ ಇವ ಘಟಾದಿ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾತ್ , ತಂ ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ಅಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಮಾನವಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಯಥೋಕ್ತಧರ್ಮನಿಷ್ಠಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಮೋಕ್ಷಃ ಲಭ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಕಿಂತು, ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೀನಾಂ ಕರ್ಮಸು ಫಲಮ್ ಅಪಶ್ಯತಾಮ್ ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾಸಾದಿತವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯವತಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾವತಾಂ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಕೇವಲಮಿತಿ
॥ ೪೬ ॥
ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸಾಯಿತ್ವಾತ್ , ತದನುಷ್ಠಾನಮ್ ಆವಶ್ಯಕಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಯುದ್ಧಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಕುರ್ವನ್ನಪಿ ಹಿಂಸಾಧೀನಂ ಪಾಪಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತತ್ ಕಥಂ ಸ್ವಧರ್ಮಃ ಶ್ರೇಯಾನ್ ಇತಿ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವೇತಿ ।
ಸ್ವಕೀಯಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ವಿಹಿತಂ ಸ್ವಭಾವಜಮ್ ಇತಿ ಅಧಸ್ತಾತ್ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ವಿಗ್ರಹಾತ್ಮಕಮಪಿ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಪಾಪಂ ನ ಆಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ
॥ ೪೭ ॥
ಇತಶ್ಚ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ದೋಷವದಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಂ, ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಸಂಭವಾತ್ , ಇತಿ ಉಕ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ-
ಸ್ವಭಾವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಹಿ ಕೃಮಿಃ ವಿಷಜಃ ವಿಷನಿಮಿತ್ತಂ ಮರಣಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಯಮ್ ಅಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷಃ ದೋಷವದಪಿ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಪಾಪಂ ನ ಆಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ದೋಷರಹಿತಮೇವ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿ ಸರ್ವೈಃ ಅನುಷ್ಠೀಯತಾಮ್ ।
ಅತಃ ನ ಪಾಪಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಅನುವರ್ತತೇ ।
ತರ್ಹಿ ಪಾಪಪ್ರಾಪ್ತಿಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರ್ತುಮ್ ಅಕರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮೇವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ನೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನಾತ್ಮಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಸಂಭವಕೃತಂ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಹ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಸಹಜಂ - ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ।
ತತ್ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ ऩಿರ್ದೇಷಮಪಿ ಹಿಂಸಾತ್ಮಕತಯಾ ಸದೋಷಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ತ್ರಿಗುಣೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣತ್ರಯಾರಬ್ಧತಯಾ ಹಿಂಸಾದಿದೋಷವದಪಿ ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಮ್ ಅತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ದೋಷವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಆರಂಭಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪರಸರ್ವಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ದೋಷೇಣ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಠೇ -
ಯೇ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ತೇ ಸರ್ವೇ ದೋಷೇಣ ಆವೃತಾಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ದೋಷಾವೃತತ್ವೇ ಹಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಮೇವ ಅಭಿನಯತಿ -
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಭಾವನಿಯತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ದೋಷವತ್ತ್ವಾತ್ , ತತ್ತ್ಯಾಗದ್ವಾರಾ ಪರಧರ್ಮಮ್ ಆತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ನೈವ ದೋಷಾತ್ ವಿಮೋಕಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಪರಧರ್ಮಃ ಅನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಭಯಾವಹತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಅಶೇಷತಃ ಅನನುಷ್ಠಾನಮೇವ, ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ ।
ಅತಃ ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಸದೋಷಮಪಿ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ ಇತಿ ವಾಕ್ಯರ್ಥಮ್ ಆಹ-
ಸಹಜಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಸದೋಷಮಪಿ ನ ತ್ಯಜೇತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ದೋಷಃ - ವಿಹಿತನಿತ್ಯತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉಕ್ತೇ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ಚಾತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಆದ್ಯಮ್ ಅऩೂದ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಶಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಮಹೋದಧಿಮ್ ಅಗಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಚುಲುಕೀಕೃತ್ಯ ಪಿಬತೋ ಗುಣವತ್ತ್ವಮ್ । ತದಾಹ -
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಇತಿ ।
ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಗುಣವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ತದಯೋಗಾತ್ ತಸ್ಯ ಅಶಕ್ಯಾನುಷ್ಠಾನತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಮೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಆದ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ ಆತ್ಮನಃ ನಿತ್ಯಪ್ರಚಲಿತತ್ವೇನ ಅಶೇಷತಃ ತೇನ ನ ಕರ್ಮ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ನಾಪಿ ರೂಪವಿಜ್ಞಾನವೇದನಾಸಂಜ್ಞಾಸಂಸ್ಕಾರಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಕ್ಷಣಧ್ವಂಸಿನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಮ್ ಇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಕಾರಕಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಭಂಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಾನುರೋಧೇನ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ, ವೈಶೇಷಿಕಃ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕದಾಚಿತ್ ಆತ್ಮಾ ಸಕ್ರಿಯಃ, ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಶ್ಚ ಕದಾಚಿತ್ , ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಪಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪಕ್ಷದ್ವಯಾತ್ ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇನ ವಿಶದಯತಿ -
ಅಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಆಗಮಾಪಾಯಿತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ, ತದ್ವತಃ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಾಯಿತಾ ? ಇತಿ ಅಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಶುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಕಾರಕತ್ವಮ್ ? ಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ವತ್ ಕಾರಣಂ ಕಾರಕಮ್ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಭಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮದೇವ ಕಾರಕಂ ನ ಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣಂ, ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ಸರ್ವೈಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತಾ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಭಗವನ್ಮತಾನುಸಾರಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತಾ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ-
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ಭಗವನ್ಮತಾನನುಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣಕಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ-
ಕಥಮಿತಿ ।
ಭಗವದ್ವಚನಮ್ ಉದಾಹರನ್ ಪರಪಕ್ಷಸ್ಯ ತದನುಗುಣತ್ವಾಭಾವಮ್ ಆಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪರೇಷಾಮಪಿ ಮತಮ್ ಏತದನುಗುಣಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಭಗವನ್ಮತಾನುಗುಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗುಣತ್ವೇನ ದೋಷರಹಿತಂ ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಮತಮ್ ಉಪಾದೇಯಮೇವ ತರ್ಹಿ ಕಾಣಾದಮತವಿರೋಧಾತ್ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಭಗವನ್ಮತಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಭಾಗವತತ್ವೇಽಪಿ ಇತಿ ।
ನ್ಯಾಯವತ್ತ್ವಮ್ ಅಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನುಸಾರಿಣಃ ಮತಸ್ಯ ನ ತದ್ವಿರೋಧಿತಾ ಇತಿ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಮತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ ಆದೌ ತನ್ಮತಮ್ ಅನುವದತಿ-
ಯದೀತಿ ।
ಅಸತಃ ಜನ್ಮ, ಸತಶ್ಚ ನಾಶಃ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಭಾವ ಇತಿ ।
ಸದೇವ ಅಸತ್ತ್ವಮ್ ಆಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಮತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರೈವ ಅಭ್ಯುಗಮಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಮತಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಕೀಯಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಮಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏವಮಿತಿ - ಪರಪರಿಭಾಷಾನುಸಾರೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅದರ್ಶನಾತ್ - ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಘಟಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ನ ಹಿ ಭಾವಾನಾಂ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ ಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಭಾವೇತಿ ।
ಧಟಾದೀನಾಮ್ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತಾಮೇವ ಅವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾಣಾಮ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಾಮಗ್ರೀಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೃಥಕ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅವದ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪರಮತೇ ಮಾನಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿಶ್ವಾಸಃ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸತ್ಸದೇವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸತ್ ತಥೈವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ, ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಅಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ನ ಚ ಅಸತ್ ತಥೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಉಪಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಯತ್ ಮಾನೇನ ಸತ್ ಅಸದ್ವಾ ನಿರ್ಣೀತಂ ತತ್ ತಥೇತಿ ವಿಶ್ವಾಸಾಭಾವಾತ್ ಮಾನವೈಫಲ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಃ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಪರಮತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತೀತಿ ।
ಪರಕೀಯಂ ವಚನಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಸಂಬದ್ಧಂ ಸತ್ ಇತಿ ಅನೇನ ಕಾರಣಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾಸಂಬಂಧಃ ಭವತಿ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಪರಮತಮೇವ ಅನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅಸತೋಽಪಿ ಕಾರಣಂ ಸಂಭವತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವ ಅಸತಃ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಕರಣಸ್ಯ ಸತೋಽಪಿ ನ ತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಅನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಸದಸತೋಃ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಕಾರಣಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸತಾಮೇವ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಸಂಬಂಧಂ ಶಂಕಿತಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ಅನಭ್ಯುಪಗಮಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಸದೇವ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಾಕಾರಮ್ ಆಪದ್ಯ ಕಾರ್ಯವ್ಯವಹಾರಂ ನಿರ್ವಹತಿ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಅಪರಾದ್ವಾಂತಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸಂಬಂಧಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಪರಿಶೇಷಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಚ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ ಉಕ್ತಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಬಂಧಿನೋಃ ಸದಸತೋರೇವ ಅಸಂಯೋಗೇಽಪಿ ಸಮವಾಯಃ ಸದಸತೋಃ ಸಂಭವೇತ್ ಇತಿ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯತರಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಥಿತೇಃ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸದಸತೋಃ ಮಿಥಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ನ ಇತಿ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ವಂಧ್ಯೇತಿ ।
ಘಟಾದಿಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಾಭಾವಾತ್ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಾದಿವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸ್ವಕಾರಣಸಂಬಂಧಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಘಟಾದೇರಿತಿ ।
ಉಭಯತ್ರ ಅಭಾವಸ್ವಭಾವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ, ಕಸ್ಯಾಚಿತ್ ಕಾರಣಸಂಬಂಧಃ, ನ ಇತರಸ್ಯ, ಇತಿ ವಿಶೇಷೇ, ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ನ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಣಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘಟಾದಿಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ, ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಾದೇಃ ನೈವಮ್ ಇತಿ ವಿಶೇಷಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತಿ-
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯೇವ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಾದೇರಪಿ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಸ್ವಕಾರಣೇನ ಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಯೋಃ ವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅಸತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಪಾಲಶಬ್ದಃ ಧಟಕಾರಣೀಭೂತಮೃದವಯವವಿಷಯಃ । ಸರ್ವಃ ವ್ಯವಹಾರಃ ಘಟಾಶ್ರಿತಃ ಜನ್ಮನಾಶಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ತು ಘಟಸ್ಯೈವ ಅಭಾವತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ನ ಘಟತ್ವಮ್ ಆಪದ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ಕಾರಣೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಃ ಭವತಿ, ಇತಿ ಏತತ್ ಅಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರಾಗಭಾವೇನ ಅಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಮಂಜಸಮ್ ಇತ್ಯನೇನ ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಅಸಮಂಜಸಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಧ್ವಂಸಾದೀತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೌ ಅದಿಪದಾರ್ಥೌ । ಕ್ಕಚಿತ್ ಇತಿ ದೇಶಕಾಲಯೋಃ ಗ್ರಹಣಮ್ । ವ್ಯವಹಾರಃ ಜನ್ಮಾದಿರೇವ । ಪ್ರಾಗಭಾವಃ ನ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಃ, ಅಭಾವತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಧ್ವಂಸಾದಿವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಘಟಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅನುಮಾನಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಪತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಭಾವಸ್ಯೈವ ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಅನಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಭಾವಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದಾಪತ್ತೇಃ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಅನಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಏತದಪೀತಿ ।
ಆರಂಭವಾದೋಕ್ತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಣಾಮವಾದೇಽಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ -
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮಃ - ಪರಿಣಾಮಃ । ಅಸತಃ ಅಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ, ಸತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ನಾಶಾತ್ , ಅಸತ್ ಅಸದೇವ, ಸಚ್ಚ ಸದೇವ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಅತ್ರಾಪಿ ದುರ್ಘಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸದೇವ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ವ್ಯಜ್ಯತೇ । ತೇನ ವ್ಯಕ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಜನ್ಮನಾಶವ್ಯವಹಾರಾತ್ ಮತಾಂತರಾತ್ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ ।
ತತ್ರ ಆಹ -
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೀತಿ ।
ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ ಅಸತ್ತ್ವಂ ವಾ ? ಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಃ । ದ್ವಿತೋಯೇ ಪಕ್ಷಾಂತರವತ್ ಅತ್ಯಂತಾಸತಃ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾಯೋಗೇ ಸ ಏವ ದೋಷಃ । ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ಅವ್ಯಕ್ತೇರಪಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಸ ಏವ ದೋಷಃ । ಅಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸತೋ ಅಸತ್ತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಮಾನಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ನ ಕ್ಕಾಪಿ ವಿಶ್ವಾಸಃ । ಸತ್ ಸದೇವ, ಅಸತ್ ಅಸದೇವ ಇತಿ ಅನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪನ್ಯಾಯೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯರೂಪಾಪತ್ತಿಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯೈವ ತದ್ರೂಪತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತಿಃ ನಾಶಃ ಇತಿ ಏತದಪಿ ನ । ಪೂರ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಷ್ಟೇ ಚ, ಪರಸ್ಯ ಪರರೂಪಾಪತ್ತೇಃ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ರೂಪಂ ಸ್ಥಿತೇನ ನಷ್ಟೇನ ವಾ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಂಭವಾದೇ ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ಚ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೌ ಪರಿಶೇಷಾಯಾತಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಅನೇಕವಿಧವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಪಿ ಮತಸ್ಯ ಭಗವನ್ಮತಾನುರೋಧಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅವಿಶಿಷ್ಟಾ ತ್ಯಾಜ್ಯತಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಇತೀದಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಭಗವನ್ಮತಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ ಏಕಮೇವ ವಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತರೇಷಾಂ ವಿಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ರಜತಾದಿಧೀವತ್ ಅರ್ಥವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಯಾ ತದೇವ ಸದ್ವಸ್ತು ಅನೇಕಧಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಮತಂ ಶ್ಲೋಕೇ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಭಗವತಾ ಇಷ್ಟಂ, ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸಹಜಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮನಾಂ ಗುಣಾನಾಮ್ ಅಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ವಾ ಕರ್ಮ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಇಷ್ಟಮ್ ? ದ್ವಿಧಾಪಿ ನಿಶ್ಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ವಿದುಷಃ ಅವಿದುಷೋ ವಾ ? ನ ಆದ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಮೇವ ಗುಣಶಬ್ದಿತಕಾರ್ಯಕಾರಣಾರೋಪದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ವಿದ್ವಾಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆರೋಪಶೇಷವಶಾತ್ ವಿದುಷೋಽಪಿ ನ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇ ಪಾಂಚಮಿಕಮಪಿ ವಚಃ ಅನುಕೂಲಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಾಧ್ಯಾಯಸ್ಥಮೇವ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅನುಗುಣಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಪಿ ತತ್ರೈವ ಅರ್ಥೇ ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಕರ್ಮಣೇತಿ
॥ ೪೮ ॥
ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇಽಪಿ, ನ ಅವಿದುಷಃ ತಥಾ, ಇತಿ, ಉಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಯಾ ಚ ಕರ್ಮಜೇತಿ ।
ಚಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಭಿನ್ನಕ್ರಮಃ, ವಕ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಸಾಧನಾನಿ ಉಪದಿಶನ್ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ -
ಅಸಕ್ತೇತಿ ।
ಪುತ್ರಾದಿವಿಷಯೇ ಚೇತಸಃ ಸಂಗಾಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಅಸ್ವಾಧೀನತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ಜಿತಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಸಕ್ತಿಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಪೃಹಾಭಾವಂ ವದತಾ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಇಷ್ಟಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ದೇಹೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯತತ್ಫಲಂ ಲಂಭಯತಿ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿರ್ಗತೌ ಹೇತುಮ್ ಆಹ - ನಿಷ್ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕರ್ಷಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕರ್ಮಜೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನತ್ವಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಅಯುಕ್ತಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ತತ್ಪೂರ್ವಕೇಣೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲ್ಯಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ
॥ ೪೯ ॥
ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಯೋಗ್ಯತಾವತಃ ಜಾತಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಃ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮುಕ್ತೌ ಉಕ್ತಾಯಾಂ, ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷಃ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಕ್ರಮಾಖ್ಯಂ ವಸ್ತು ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಸಿದ್ಧಿಂಪ್ರಾಪ್ತಃ ಇತಿ ಉಕ್ತಮೇವ ಕಸ್ಮಾತ್ ಅನೂದ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತದನುವಾದ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿಸ್ತರೇಣ ಉಕ್ತೌ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಅಸಂಗತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ, ಸಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾಧೀನತಯಾ ಸಾಧ್ಯಾ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೀದೃಶೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ ಅನುರುಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಸುಜ್ಞಾನಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಾದೃಶಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕೀದೃಗಿತಿ ।
ಅರ್ಥೇನೈವ ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ಯಾದೃಶಃ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮ್ ಅಭಿಸಂಧಾಯ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೀದೃಶಃ ಇತಿ ।
ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಉಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಯಾದೃಶಃ ಇತಿ ।
ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವೇತ್ಯಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ । ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಮ್ ಅಸಂಗತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾಕಾರತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅನಾಕಾರತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಕಾರಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ನ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾರವತ್ತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ-
ನನ್ವಾದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಆಕಾರವತ್ತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಆಹ-
ಅರೂಪಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಆತ್ಮನಃ ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ-
ಅವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂದೃಶೇ - ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿಷಯತ್ವಾಯ, ಅಸ್ಯ - ಆತ್ಮನಃ, ರೂಪಂ ನ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಕರಣಾಗೋಚರತ್ವೇನ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಶೂನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ವಿಷಯಃ ನ ಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಶಬ್ದಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ವಿಷಯತ್ವಾಕಾರವತ್ತ್ವಯೋಃ ಅಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮಾಕಾರತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಏಕದೇಶೀ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಕಾ ಅತ್ರ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಾಕಾರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನಿರಾಕಾರಶ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿಷಯತ್ವರಾಹಿತ್ಯಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಹಿ ನಿರಾಕಾರತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಭಾವನಾ - ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಅನುಸಂಧಾನಮ್ । ತಸ್ಯಾಃ ನಿಷ್ಠಾ - ಸಮಾಪ್ತಿಃ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದಾರ್ಢ್ಯಂಮ್ । ನ ಚ ಏತತ್ ಸರ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾ ನಿರಾಕಾರತ್ವೇ ಸಿಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಃ ಸಾಮ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸಮಾಧತ್ತೇ-
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಸಾಮ್ಯಾನುಸಾರಾತ್ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭಾಸವ್ಯಾಪ್ತಾ ಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮವತೀ ಬುದ್ಧಿಃ । ಸಾಭಾಸಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪ್ತಂ ಮನಃ ಸಾಭಾಸಮನೋ ವ್ಯಾಪ್ತಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಸಾಭಾಸೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪ್ತಃ ಸ್ಥೂಲಃ ದೇಹಃ ।
ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಭ್ರಾಂತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇಃ ದೇಹಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ಚ ತದ್ದೃಷ್ಟಿದರ್ಶನಾತ್ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸವತ್ತ್ವಂ ಮನೋದ್ವಾರಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಮನಸಿ ಚ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇಃ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸವತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಲಭ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧೌ ಚ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇಃ ಅಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹೇ ಲೌಕಿಕಮ್ ಆತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಂ ನ್ಯಾಯಾಭಾವಾತ್ ಉಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ-
ದೇಹೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನ್ಯಾಯಹೀನಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಮನಸಃ ಯತ್ ಆತ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ ನ್ಯಾಯಶೂನ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಆತ್ಮತ್ವಮ್ ಅಪಿ ನ್ಯಾಯೋಪೇತಮ್ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಅನ್ಯೇ ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ದೇಹಾದೌ ಬುದ್ಧ್ಯಂತೇ ಪರಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿಃ, ನ ಅನ್ಯತ್ರ, ಇತಿ ನ़ಿಯಮಂ ವಾರಯತಿ -
ತತೋಽಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ಸಾಭಾಸೇ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಕಾರಣೋಪಾಸಕಾನಾಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಧೀಃ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ದೇಹಾಂತೇ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಆತ್ಮತ್ವಭ್ರಾಂತೌ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದೇವ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಪರೇಷ್ಟಂ ಪರಾಸ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವೇ, ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಿಂ ತರ್ಹಿತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅವಿಧೇಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಅತಃಶಬ್ದಿತಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯವ್ಯಕ್ತೈಃ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೈಃ ಸಹ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯಮ್ ।
ನ ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಮ್ ಉಪಲಂಭಃ ಜಡತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಭ್ರಾಂತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ-
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪ್ತಮೇವ ಜ್ಞಾಯತೇ । ತೇನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ವಸ್ತು । ಸಂಮತಂ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಂ ವಸ್ತು ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ತೇ ಭ್ರಾಮ್ಯಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾತೃ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ ಏಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವೇನೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಗಮೇನ ಅತಿರಿಕ್ತಪ್ರಮಾಣನಿರಪೇಕ್ಷತಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಅವಿಧೇಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತ್ನಃ ಅತ್ರ ಭಾವನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ, ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಥಾ ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ ? ಇತ್ಯತ್ರ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾಪ್ರತಿಭಾಸಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾದಿರೂಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಗುರುಪ್ರಸಾದಃ - ಶುಶ್ರೂಷಯಾ ತೋಷಿತಬುದ್ಧೇಃ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರುಣಾತಿರೇಕಾದೇವ ‘ತತ್ತ್ವಂ ಬುಧ್ಯತಾಂ’ ಇತಿ ನಿರವಗ್ರಹಃ ಅನುಗ್ರಹಃ । ಆತ್ಮಪ್ರಸಾದಸ್ತು - ಅಧಿಗತಪದಶಕ್ತಿವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಮನಸಃ ವಿಷಯವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ, ಪ್ರತ್ಯಗೇಕಾಗ್ರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಾವಣ್ಯಮ್ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮದ್ವಾರಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ-
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ನಿರಾಕಾರತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಬುದ್ಧಃ ಅಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾನಿಷ್ಠಾ ನ ಸುಸಂಪಾದ್ಯಾ ಇತಿ ಮತಮ್ ಉಪಸ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಬಹಿರ್ಮುಖಾನಾಮ್ ಅಂತರ್ಮುಖಾನಾಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ದುಃಸಾಧ್ಯಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವಿಶೇಷಣಮ್ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಶೇಷಣೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತದ್ವಿಪರೀತಾನಾಮಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತನಿಷ್ಠಾನಾಂ ದ್ವೈತವಿಷಯೇ ಸಮ್ಯಗ್ಬುದ್ಧೇಃ ಅತಿಶಯೇನ ದುಃಸಂಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಮೇವ ವಸ್ತು, ದ್ವೈತಂ ತು ಆವಿದ್ಯಕಂ, ನ ಅನ್ಯಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ ಇತಿ ಏತತ್ ಏವಮೇವ ಯಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಉಕ್ತವಂತಃ ವಯಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಅಧ್ಯಾಯೇಷು ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಂತರ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮ್ ಅದ್ವೈತದರ್ಶಿನಾಂ ದ್ವೈತಂ ನಾಸ್ತಿ ಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯತ್ರ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮ್ ಆಹ -
ಉಕ್ತಂಚೇತಿ ।
ಪರಮತಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತ ಉಪಸಂಹರನ್ ಆತ್ಮನಃ ನಿರಾಕಾರತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಾಲಂಬನತ್ವೇ ಕಿಂ ಕಾರಣಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಆತ್ಮಾ ಕಥಂಚಿತ್ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇತ್ ತಸ್ಯ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಾನ್ಯತರಕೋಟಿನಿವೇಶಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ । ನ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಅನಾತ್ಮವತ್ ತಸ್ಯ ಹೇಯೋಪಾದೇಯತ್ವಯೋಃ ಅಯೋಗಾತ್ ನ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತ್ ಋತೇ ಕ್ರಿಯಾಮ್ ಅಸಿದ್ಧತ್ವಂ, ತದಾ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮ್ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಾರ್ಥಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅರ್ಥಿನಃ ಅಭಾವೇ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಹೀತಿ ।
ನನು ಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಂ ದೇಹಾದೀನಾಮ್ ಅನ್ಯತಮಸ್ಯ ಅರ್ಥಿತ್ವೇನ ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್, ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಘಟಾದಿವತ್ ಅಚೇತನಸ್ಯ ಅರ್ಥಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ಏವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಫಲಾವಸಾಯಿತಯಾ ಸುಖದುಃಖಯೋಃ ಅನ್ಯತರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಸುಖದುಃಖಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ತಯೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಅರ್ಥಿತ್ವೇನ ಆತ್ಮಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾನ್ಯಾಯಾತ್ ಆತ್ಮಾವಗತ್ಯವಸಾನಃ ಸರ್ವಃ ವ್ಯವಹಾರಃ । ನ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಯಜ್ಞಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಂ, ತೇನ ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಏಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ನನು ಆತ್ಮಾ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ । ಯತ್ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತತ್ ಪ್ರಮಾಣಾದೇವ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಾನಮೇಯಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಆತ್ಮಾವಗತ್ಯತ್ವೋಪಗಮಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಏಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾವಗತೇಃ ಏವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ವಿವೇಕವತಾಮ್ ಆರೋಪನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ನನು ಅನಾಕಾರಾಮೇವ ಅನುಮಿಮೀಮಹೇ ಬುದ್ಧಿಮ್ ಇತಿ ವದತಾಮ್ ಅನಾಕಾರಂ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಇಚ್ಛತಾಂ ಪ್ರಾಕ್ ಅರ್ಥಾವಗತೇಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ ? ನ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸುಖಾದಿವತ್ ऩಿತ್ಯಾನುಭವಗಮ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಅನುಮೇಯಂ ವಿಷಯಾವಗತ್ಯಾ ತದನುಮಿತೌ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಚ ತದಯೋಗಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮ್ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಪಿ, ಜ್ಞಾನೇ, ಜ್ಞಾತರಿ ಆತ್ಮನಿ ಕಿಮ್ ಆಯಾತಮ್ ? ತದಾಹ -
ಜ್ಞಾತಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ವಿನಾ ಜ್ಞಾತಾರಮ್ , ಅಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ತವ ಭಾವನಾಪರ್ಯಾಯಃ ವಿಧಿಃ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕುತ್ರ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯತ್ನಾಖ್ಯಾ ಭಾವನಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿಷಯೇ ನಿರಾಕಾರೇ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ದುಸ್ಸಂಪಾದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೫೦ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾಂ ನಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಾಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಶ್ಲೋಕಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಯಾ ಇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ - ಸಮಾರೋಪಿತಾತದ್ಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಜ್ಞಾನಸಂತಾನರೂಪಾ ಉಚ್ಯತೇ, ಸಾ ಕಾರ್ಯಾ ಸುಸಂಪಾದ್ಯಾ ಇತಿ ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ತತ್ ಕಥಂ ಕೇನ ಉಪಾಯೇನ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ।
ಪೃಷ್ಟಂ ಉಪಾಯಭೇದಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಬುದ್ಧ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯವಸಾಯಃ - ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ । ಮಾಯಾರಹಿತತ್ವಂ - ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಶಬ್ದಾದಿಸಮಸ್ತವಿಷಯತ್ಯಾಗೇ ದೇಹಸ್ಥಿತಿರಪಿ ದುಃಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಮಾತ್ರತ್ಯಾಗೇ ದೇಹಸ್ಥಿತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಽಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಅನುಜ್ಞಾತೇಷು ಅರ್ಥೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತಂ ರಾಗಾದಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಸೇವೀ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೫೧ ॥
ಬುದ್ಧೇಃ ವೈಶಾರದ್ಯಂ ಯತ್ನೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣನಿಯಮನಂ, ದೇಹಸ್ಥಿತಿಹೇತ್ವತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ಯಾಗಃ, ದೇಹಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥೇಷ್ವಪಿ ತೇಷು ರಾಗದ್ವೇಷವರ್ಜನಮ್ , ಉಪಾಯಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಸಂತಿ ಉಪಾಯಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಾನಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಪ್ರಸಾದಾರ್ಥಂ ವಿವಿಕ್ತಸೇವಿತ್ವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅರಣ್ಯೇತಿ ।
ನಿದ್ರಾದಿದೋಷನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಲಘ್ವಾಶಿತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಲಘ್ವಿತಿ ।
ಲಘು - ಪರಿಮಿತಂ ಹಿತಂ ಮೇಧ್ಯಂ ಚ ಅಶಿತುಂ ಶೀಲಮ್ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ತಥಾ ಉಚ್ಯತೇ ।
ವಿಶೇಷಣಯೋಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ವಿವಿಕ್ತೇತಿ ।
ನಿದ್ರಾದೀತಿ ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ಆಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದಾದಯಃ ಬುದ್ಧಿವಿಕ್ಷೇಪಕಾಃ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಧ್ಯಾನಯೋಗಯೋಃ ಉಪಾಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವಿಭಜತೇ -
ವಾಕ್ ಚೇತಿ ।
ವಾಗಾದಿಸಂಯಮಸ್ಯ ಆವಶ್ಯಕತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಯತವಾಗಾದಿಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಅನಾಯಾಸೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಉಪದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಜಪಾದಿ ಇತಿ ಆದಿಪದೇನ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಪ್ರಣಾಮಾದಯಃ ಧ್ಯಾನಯೋಗಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಃ ಗೃಹೀತಾಃ ।
ಉಕ್ತಯೋರೇವ ಧ್ಯಾನಯೋಗಯೋಃ ಉಪಾಯತ್ವೇನ ಉಕ್ತಂ ವಿರಾಗಭಾವಂ ವಿಭಜತೇ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನಿತ್ಯಮಿತಿ
॥ ೫೨ ॥
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಯತೇಃ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಂ ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರತ್ವೇ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಕಾರಣಾಂತರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಹಂಕರಣಮಿತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ರೇ ಬಲಶಬ್ದಾತ್ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೇ ಕಿಮಿತಿ ವಿಶೇಷವಚನಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥಂ ಮಾನಮ್ ಆಹ-
ಹೃಷ್ಟ ಇತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಶಬ್ದೇನ ಲಬ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಪುನಃ ವಚನಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ।
ಅಹಂಕಾರಾದಿತ್ಯಾಗೇ ಪರಿಗ್ರಹಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ತತ್ತ್ಯಾಗೋಕ್ತಿಃ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪರಿಗ್ರಹಾಭಾವೇ ಮಮತ್ವವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ ನಿರ್ಮಮತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಮಮಕಾರಯೋಃ ಅಭಾವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾಮ್ ಅಂತಃಕರಣೋಪರತಿಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಜೀವನ್ನೇವ ಅಸೌ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ ಇತಿ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಯಃ ಸಂಹೃತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಪದಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಸಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಭವನಮ್ ಅನುಸಂಧಾನಪರಿಪಾಕಪರ್ಯಂತಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಂ ತದರ್ಥಮ್ ಇತಿ ಯಾವತ್
॥ ೫೩ ॥
ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅನೇನೇತಿ ।
‘ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮-೫೧) ಇತ್ಯಾದಿಃ ಅತ್ರ ಕ್ರಮಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಃ ಜೀವನ್ನೇವ ನಿವೃತ್ತಾಶೇಷಾನರ್ಥಃ ನಿರತಿಶಯಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಅನುಭವನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ - ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಸಾದಃ - ಸರ್ವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಪರಮಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಃ, ಸಃ ಲಬ್ಧೋ ಯೇನ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೇನ, ಸಃ ತಥಾ ।
ನ ಶೋಚತೀತ್ಯಾದೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಪರಿಹಾರ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಭಾವಾನುವಾದಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ ನಾಪಿ ಪರಿಹಾರ್ಯಾಪರಿಹಾರಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಶೋಕಃ, ಪರಿಹಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಅಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಠಾಂತರೇ ತು, ರಮಣೀಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ಪ್ರಮೋದತೇ ತದಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಮದರ್ಶನಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಆತ್ಮನಃ ಸಮಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಮ್ ಅತ್ರ ಅಭಿಪ್ರೈತಂ ಕಿಂ ನ ಇಷ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಃ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಸುಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂಭೂತಃ ಇತಿ ।
ಶ್ರವಣಮನನಿದಿಧ್ಯಾಸನವತಃ ಶಮಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಅಭ್ಯಸ್ತೈಃ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಅಪರೋಕ್ಷಂ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆರ್ತಾದಿಭಕ್ತತ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾ ಭಕ್ತಿಃ ಚತುರ್ಥೀ ಇತ್ಯುಕ್ತಾ ।
ತತ್ರ ಸಪ್ತಮಸ್ಥವಾಕ್ಯಮ್ ಅನುಕೂಲಯತಿ -
ಚತುರ್ವಿಧಾ ಇತಿ
॥ ೫೪ ॥
ನನು ಸಮಾಧಿಸಾಧ್ಯೇನ ಪರಮಭಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಕಿಮ್ ಅಪೂರ್ವಮ್ ಅವಾಪ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಸಮಾಧಿಜನ್ಯಯಾ ಮಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಜಾನಾತಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಭಕ್ತಿಪರಾಧೀನಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಾವಾನಿತಿ ।
ಆಕಾಶಕಲ್ಪತ್ವಮ್ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ಅಸಂಗತ್ವಂ ಚ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ।
ಯೇ ತು ದ್ರವ್ಯಬೋಧಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಮನ್ಯಂತೇ, ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತಂ -
ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ತನ್ಮಾತ್ರೇಽಪಿ ಧರ್ಮಾಂತರಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಏಕರಸಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನಃ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಜಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವೇ ತದ್ಧೇತ್ವಜ್ಞಾನಾಸಂಬಂಧಂ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಅಭಯಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ಅನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಂ ಲಂಭಯತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಂತರಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾತ್ರೇತಿ ।
ಭಿನ್ನತ್ವಾಭಾವೇ ಕಾ ಗತಿಃ ಭೇದೋಕ್ತೇಃ, ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಔಪಚಾರಿಕತ್ವಮ್ ಆಹ-
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪ್ರವೇಶಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಫಲಾಂತರಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಃ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಯಾ ಪರಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಮ್ ಅಭಿಜಾನಾತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿರೋಧಸ್ಫುಟೀಕರಣಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ-
ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿರೇವ ವಿಷಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಏವಕಾರನಿರಸ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಇತಿ ಆವಯೋಃ ಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತೇರೇವ ವಿಷಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿತ್ವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿರೋಧಧೀಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶಂಕಿತಂ ವಿರೋಧಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರೀ ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಃ, ತೇನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೧೪-೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪರಿಪಾಕಃ ಸಂಶಯಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಧ್ವಂಸಃ ತತ್ರ ಹೇತುಭೂತಮ್ ಉಪದೇಶಸ್ಯೈವ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಯತ್ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿ, ತತ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ, ತಸ್ಮಾದೇವ ಉಪದೇಶಾತ್ ಜನಿತಂ ಯತ್ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಕಭೇದಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನಾನಿ ಯಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತೇಷಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಸಹಿತಸ್ಯ, ಫಲರೂಪೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸರ್ವಪ್ರಕಲ್ಪನಾರಹಿತೇ ಯತ್ ಅವಸ್ಥಾನಂ, ಸಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೈಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪರಾ ಜ್ಞಾನಷ್ಠಿಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಾ ಚತುರ್ಥೀ ಭಕ್ತಿಃ ಇತಿ ಉಕ್ತಾ ? ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಯದನಂತರಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರೂಪಾಯಾಃ ಭಗವದ್ಭಕ್ತೇಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನತಿರೇಕಾತ್ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಃ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಭೇದೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಔಪಚಾರಿಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಔಪದೇಶಿಕೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸಹಿತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥೌಪಯಿಕತ್ವಮ್ ಇತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅರ್ಥೇ ಮಾನಮ್ ಆಹ -
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ವಿದಿತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದರ್ಶಿತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ - ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೫-೧೩) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ।
ನನು ಏಷಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವತ್ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ ವೇದವಾಕ್ಯಾಂತಂ ತದನುರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ಇತರೇಷಾಂ ನೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ‘ಸೋಽರೋದೀತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಚಾರ್ಥವಾದತ್ವಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ಅಧಿಕಾರಃ, ನ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಯಾಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ವಿರುದ್ಧಾ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಸ್ವರೂಪಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಯಾ ತಸ್ಯಾಃ ಸಹಭಾವಿತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ।
ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ವಿರೋಧಧೀಃ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪರ್ವತೇತಿ ।
ಅಂತರವಾನ್ ಉಭಯೋಃ ಏಕಧರ್ಮಿನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಸಾಂಕರ್ಯಾಭಾವಸಂಪಾದಕಭೇದವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಅಸಮುಚ್ಚಯೇ ಫಲಿತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ
॥ ೫೫ ॥
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಸಂಭವಾತ್ , ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸ್ವಕರ್ಮಣೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ಸಿದ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಯೈ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಭಗವದರ್ಚನರೂಪಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಪಿ ಕಿಮರ್ಥಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯನ್ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಪಿ ಕುತ್ರ ಉಪಯುಕ್ತಾ ? ಇತ್ಯತ್ರ ಆಹ -
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ಭಗವದರ್ಚನಾತ್ಮನಃ ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ ಪರಂಪರಯಾ ಮೋಕ್ಷಫಲಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧೇಯತ್ವೇ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಂ ಸ್ತುತಿಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಸ ಭಗವದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಉಭಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಭಾಗೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ।
ಕಿಮಿತಿ ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಪುನಃ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಉಕ್ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣವಶಾತ್ ಇಹ ಉಪಸಂಹಾರಃ । ಸ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೀಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ದೃಢತಾಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನಃ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಕೈವಲ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತಥಾಪಿ ಪಾಪಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನೋಽಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಭಾವೇ, ಕೈವಲ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಾನುರೋಧಾತ್ ಈಶ್ವರಾರಾಧನಸ್ತುತಿಪರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕವತ್ ಇತಿ ಅಪೇಃ ಅರ್ಥಃ ।
ನಿಷಿದ್ಧಾಚರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾದಿಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸದೇತಿ ।
ಅನುತಿಷ್ಠನ್ ವೈಷ್ಣವಂ ಪದಮ್ ಆಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪಾಪಕರ್ಮಕಾರಿಣಃ ಯಥೋಕ್ತಪದಪ್ರಾಪ್ತೌ, ಪಾಪಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಮ್ ಉಪಗತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಆಹ -
ಮದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಮಯೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮ್ ಉಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಆಹ -
ಸೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಾದಃ - ಅನುಗ್ರಹಃ - ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋದಯಃ । ಪದಂ - ಪದಮೀಯಮ್ ಉಪನಿಷತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯಯಮ್ - ಅಕ್ಷಯರಹಿತಮ್
॥ ೫೬ ॥
ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಏವಂ ಮಾಹ್ಯತ್ಮ್ಯಂ ಯತಃ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ಮಾತ್ ತತ್ಪ್ರಸಾದಾರ್ಥಂ ಭವತಾ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭಗವತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಆಸಾದಿತಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿಃ, ನ ಕರ್ಮಮಾತ್ರಾತ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಿವೇಕಬುದ್ಧಿಃ ।
ಆಶ್ರಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅನನ್ಯೇತಿ
॥ ೫೭ ॥
ಕಿಮ್ ಅತಃ ಭವತಿ ? ತತ್ ಆಹ -
ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಇತಿ ।
ಭೀತ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತೇತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ವಿಪರ್ಯಯೇ ದೋಷಮ್ ಆಹ -
ಅಥ ಚೇದಿತಿ
॥ ೫೮ ॥
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತಿ ಭೀತೇಃ ಅವಕಾಶಃ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಇದಂ ಚೇತಿ
॥ ೫೯ ॥
ಇತಶ್ಚ ತ್ವಯಾ ಯುದ್ಧಾತ್ ನ ವೈಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತುಮ್ ಉಚಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಜೇನ ಸ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನಿಬದ್ಧಃ ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ
॥ ೬೦ ॥
ಇತೋಽಪಿ ತ್ವಯಾ ಯುದ್ಧಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಜುನಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಕ್ತಾರ್ಥತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಹಶ್ಚೇತಿ ।
‘ಅಹಶ್ಚ ಕೃಷ್ಣಮ್ ಅಹರರ್ಜುನಂ ಚ ವಿವರ್ತೇತೇ ರಜಸೀ ವೇದ್ಯಾಭಿಃ । ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಹಃ ತಾವತ್ ಕೃಷ್ಣಂ - ಅಸ್ವಚ್ಛಂ ಕಲುಷಿತಮಿವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಕಿಂಚಿತ್ ಪುನಃ ಅಹಃ ಅರ್ಜುನಂ - ಅತಿಸ್ವಚ್ಛಂ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಮ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ಏವಮ್ ಅರ್ಜುನಶಬ್ದಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯತಯಾ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ಉಕ್ತಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಉಚಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಂತ್ರಾರೂಢಾನೀವ ಇತಿ ಕಥಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಇವ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರುಮಯಾನಿ ಯಂತ್ರಾಣಿ ಯಥಾ ಲೌಕಿಕಃ ಮಾಯಾವೀ ಮಾಯಯಾ ಭ್ರಾಮಯನ್ ವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಈಶ್ವರೋಽಪಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಭ್ರಾಮಯನ್ನೇವ ಹೃದಯೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬೧ ॥
ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರೇರಯತಿ ಚೇತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಕೈವಲ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಕಾರಸ್ಯ ಆನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಮೇವೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ - ಮನೋವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಚಾ ಕರ್ಮಣಾ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನುಗ್ರಹಾತ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಮುಕ್ತಾಃ ತಿಷ್ಠಂತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ಸ್ಥಾನಮ್
॥ ೬೨ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಉಪಸಂಹರ್ತುಮ್ ಇಚ್ಛನ್ ಆಹ -
ಇತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ - ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೀಂ, ಯಥಾ ಇಚ್ಛಸಿ, ತಥಾ ಕುರು, ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಯತ್ ಇಷ್ಟಂ ತತ್ ಅನುತಿಷ್ಠ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೬೩ ॥
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ವಿಮರ್ಶನದ್ವಾರಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ ಅಸಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -
ಭೂಯೋಽಪೀತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಇಚ್ಛನ್ ಪುನಃ ಪುನಃ ಅಭಿದಧಾಸಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಭಯಾದಿತಿ ।
ಹಿತಮಿತಿ ಸಾಧಾರಣನಿರ್ದೇಶೇ, ಕಥಂ ಪರಮಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತದ್ಧೀತಿ
॥ ೬೪ ॥
ತದೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏವಮ್ ಉಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ವರ್ತಮಾನಃ ತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಸುದೇವೇ ಭಗವತಿ ಅರ್ಪಿತಸರ್ವಭಾವಃ ಮಾಮೇವ ಆಗಮಿಷ್ಯಸಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಕರಣೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಶ್ರೇಯೋಽಥಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
॥ ೬೫ ॥
ವೃತ್ತಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ-
ಕರ್ಮಯೋಗೇತಿ ।
ಧರ್ಮವಿಶೇಷಣಾತ್ ಅಧರ್ಮಾನುಜ್ಞಾಂ ವಾರಯತಿ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇನ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಉದಾಹರತಿ -
ನಾವಿರತ ಇತಿ ।
‘ಮಾಮೇಕಂ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ನ ಮತ್ತಃ ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಸಂನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಮುಖ್ಯಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ತಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಅಧಿಕಾರಿಭ್ಯಃ ತಸ್ಯ ಉಪದಿದಿಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಅವಿರೋಧಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಅಹಂ ತ್ವೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದಾಶಮಿಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅನುಕೂಲಯತಿ -
ಉಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತ್ವದೀಯಬಂಧನಿರಸನದ್ವಾರಾ ತ್ವತ್ಪಾಲಯಿತೃತ್ವಾತ್ ನ ತೇ ಶೋಕಾವಕಾಶಃ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ
ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾತಃ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ, ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ ಅಪಿ ವಿಚಾರದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ವಿಚಾರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಿಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ತ್ರೇಧಾ ವಿಭಜತೇ -
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಆಭಾಸತ್ವಾತ್ ನ ನಿರಸ್ಯತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ತದರ್ಥಾವದ್ಯೋತಕಾನೇಕವಾಕ್ಯದರ್ಶನಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ ತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಭಾತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸಮುಚ್ಚಪ್ರಾಪಕಂ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಭವೇದಿತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಫಲಂ ಚ ವಿಚಾರ್ಯಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇಃ, ಅಸತಿ ಫಲೇ ಸಂದಿಗ್ಧಮಪಿ ನ ವಿಚಾರ್ಯಮ್ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಯೋರ್ವಾ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪರಮಸಾಧನತಾ ? ಇತಿ ಅವಧಾರಣಮೇವ ವಿಚಾರಫಲಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಂದೇಹಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಯೋಃ ಭಾವಾತ್ ವಿಚಾರದ್ವಾರಾ ಪರಮಮುಕ್ತಿಸಾಧನಂ ನಿರ್ಧಾರಣೀಯಮ್ ಇತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಚಾರಮ್ ಅವತಾರ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಆದೌ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಪೋಹ್ಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಂ ದರ್ಶಯತಿ-
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯೋಕ್ತ್ಯಾ ತದನಾದಿತ್ವಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ತಮೇವ ಅವಿದ್ಯಾಮ್ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋತ್ಥಾಮ್ ಅನರ್ಥಾತ್ಮಿಕಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಮಮೇತಿ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಅನಾದಿತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯಾಃ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಅನಾದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-
ಅಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ನನು ನ ಇದಮ್ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತಿ, ಅವಿರೋಧೇನ ಉತ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಅನುತ್ಪನ್ನಮ್ , ಅಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾಭಾವತ್ । ತತ್ರ ಆಹ -
ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಮ್ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಙಕ್ಯ ಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯೇ ತುಶಬ್ದದ್ಯೋತ್ಯವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಏವ ಅಸ್ಯ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಸಾಧ್ಯತಾ ಮುಕ್ತೇಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
‘ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ತತ್ರ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಃ ನ ಕ್ರಿಯತೇ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕೇವಲಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತ್ಯನುಪಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ, ಕುತಃ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಧೀಃ ? ಇತಿ ಆಶಂಕತೇ-
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಫಲಾವಸಾಯಿತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ಇತಿ, ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ರಜ್ಜ್ವಾದೀತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ತಮೋನಿವರ್ತಕಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಕಸ್ಮಿನ್ ಫಲೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ-
ವಿನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ಪಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ರಜ್ಜುಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನವತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕೈವಲ್ಯಾವಸಾನಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾತ್ರಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಹೇತೂನಾಂ ಕರ್ಮಾಂತರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ , ಕರ್ಮಸಹಿತೈವ ಸಾ ಕೈವಲ್ಯಾವಸಾಯಿನೀ, ಇತಿ ಚೇತ್ ತತ್ರ ಆಹ -
ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಸಾಹಿತ್ಯಂ, ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯನ್ ಆಶಂಕತೇ -
ಭುಜೀತಿ ।
ಭುಜಿಕ್ರಿಾಯಾಃ ಲೌಕಿಕ್ಯಾಃ, ವೈದಿಕ್ಯಾಶ್ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸಹಾನುಷ್ಠಾನವತ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಶ್ಚ ಸಾಹಿತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭುಜಿಫಲೇ ತೃಪ್ತ್ಯಾಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪಿ, ಸ್ವರ್ಗಾದೌ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಅರ್ಥಿತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಸಾಹಿತ್ಯಮ್ । ನ ತಥಾ ಮುಕ್ತಿಫಲಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಾಭೇ, ಸ್ವರ್ಗಾದೌ ತದ್ಧೇತೌ ವಾ ಕರ್ಮಣಿ ಅರ್ಥಿತ್ವಮ್ ।
ತೇನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಕರ್ಮಣೋಃ ನ ಸಾಹಿತ್ಯಮ್ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕೈವಲ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇ ಫಲವತಿ ಲಬ್ಧೇ, ಫಲಾಂತರೇ ತದ್ಧೇತೌ ಚ ನ ಅರ್ಥಿತಾ, ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಠಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಪ್ಲುತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಉದಕಮ್ ಇತಿ ಸಮು್ದ್ರೋಕ್ತಿಃ । ತತ್ಫಲಂ ಸ್ನಾನಾದಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ನ ತಡಾಗಾದಿನಿರ್ಮಾಣಕ್ರಿಯಾಯಾಂ, ತದಧೀನೇ ಚ ಸ್ನಾನಾದೌ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಅರ್ಥಿತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರತಿಶಯಫಲೇ ಜ್ಞಾನೇ ಲಬ್ಧೇ, ಸಾತಿಶಯಫಲೇ ಕರ್ಮಣಿ ನ ಅರ್ಥಿತ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ-
ನ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಸಾತಿಶಯಫಲತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ-
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಾಹಿತ್ಯಾಸಂಭವಮಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶತಮಸೋರಿವ ಮಿಥಃ ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ತಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಫಲೇ ಸಾಹಿತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಮೇವ ಮೋಕ್ಷಂ ಸಾಧಯತ್ ಆತ್ಮಸಹಾಯತ್ವೇನ ಕರ್ಮ ಅಪೇಕ್ಷತೇ, ಕರಣಸ್ಯ ಉಪಕರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಆಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮ್ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಯಜ್ಞಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಪಿ, ನ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಫಲೇ ತದಪೇಕ್ಷಮ್ । ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಿನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ಮುಕ್ತೇಃ ತನ್ಮಾತ್ರಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಮ್ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಮ್ ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಃ ವಿರುದ್ಧತಯಾ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ಫಲೇ ತದಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನವತ್ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಕುತಃ ವಿರುದ್ಧತಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಿತಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ಮಂಣಃ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅನನ್ವಯೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಮ್ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ । ತತ್ ನಿಷೇಧಯನ್ ಆಶಂಕತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಷೇಧ್ಯಮ್ ಅನೂದ್ಯ ನಞರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ನ ಕೇವಲಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಹೇತುತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೈವಲ್ಯಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾಣಿ ಶ್ರೌತಾನಿ, ಅಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕಾರೀಣಿ ಅವಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ, ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತೇಭ್ಯಃ ಸಮುಚ್ಚಿತೇಭ್ಯಃ ಅಸಮುಚ್ಚಿತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ನ ಇತಿ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕೇವಲಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಅತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ ಅನಿಬಂಧನಾ ಮುಕ್ತಿಃ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೈವಲ್ಯಸ್ಯ ಚ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ-
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತೇಃ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧೇಃ ನ ತದಭಾವಶಂಕಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಶಾತ್ ಇಷ್ಟಶರೀರಾಪತ್ತಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಉಕ್ತಮ್ -
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಆರಬ್ಧಕರ್ಮವಶಾತ್ ತರ್ಹಿ ದೇಹಾಂತರಂ ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ವರ್ತಮಾನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇಹಾಂತರಂ ಶೇಷಕರ್ಮಣಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯ ಐಕಭವಿಕತ್ವಾತ್ ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪತಿತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ।
ರಾಗಾದಿನಾ ಕರ್ಮಾಂತರಂ, ತತಃ ದೇಹಾಂತರಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ರಾಗಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅತೀತಾಸಂಖ್ಯಜನ್ಮಭೇದೇಷು ಅರ್ಜಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ನಾನಾಫಲಸ್ಯ ಅನಾರಬ್ಧಸ್ಯ ಭೋಗೇನ ವಿನಾ ಅಕ್ಷಯಾತ್ , ತತಃ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಾತ್ , ಐಕಭವಿಕತ್ವಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ ನ ಮುಕ್ತೇಃ ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧತಾ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅತಿಕ್ರಾಂತೇತಿ ।
ನ ಉಕ್ತಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ದೇಹಾಂತರಂ ಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾಣಿ ಶ್ರೌತಾನಿ ಅವಶ್ಯಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಿ । ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಚ ಮಹಾನ್ ಆಯಾಸಃ । ತತಃ ದುಃಖೋಪಭೋಗಃ ।
ತಸ್ಯ ಉಕ್ತಾನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಫಲಭೋಗತ್ವೋಪಗಮಾತ್ ನ ತತಃ ದೇಹಾಂತರಮ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ದುರಿತನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಅವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸುಕೃತನಿವೃತ್ತಿಃ, ತತಃ ದೇಹಾಂತರಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಸುಕೃತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾದೇಃ ಅನ್ಯತ್ವೇ ಅನಾರಬ್ಧತ್ವೇ ಚ, ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತತಃ ದೇಹಾಂತರಾಯೋಗಾತ್ ನಿತ್ಯಾದೇಃ ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಚ ನ ತಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಯಥಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮ್ ಉಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಾರ್ಥಂ, ನ ಫಲಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಂ, ತಥಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮಪಿ ನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮ ಉಪಾತ್ತಪಾಪನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತ್ ನ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಕಮ್ ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಶಾದೇವ ದೇಹಾಂತರಂ ಶಂಕ್ಯತೇ, ನಾನಾಜನ್ಮಾರಂಭಕಾಣಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಯಾವದಧಿಕಾರನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಭವಾತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಆರಬ್ಧಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಜಿತಕರ್ಮಣಾಮ್ ಏವಂ ಕ್ಷೀಣತ್ವೇಽಪಿ, ಕಾನಿಚಿತ್ ಅಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ದೇಹಾಂತರಮ್ ಆರಭೇರನ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ವಿನಾ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಣೈವ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿರಾಚಷ್ಠೇ-
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯತೇ ಅಯನಾಯ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ನೇತ್ಯಾದಿಭಾಗಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನ್ಯಇತಿ ।
“ಯದಾ ಚರ್ಮವದಾಕಾಶಂ ವೇಷ್ಟಯಿಷ್ಯಂತಿ ಮಾನವಾಃ ।
ತದಾ ದೇವಮವಿಜ್ಞಾಯ ದುಃಖಸ್ಯಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।“
ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮ್ ಅರ್ಥತಃ ಅನುವದತಿ -
ಚರ್ಮವದಿತಿ ।
ಶ್ರೌತಾರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ತ್ವದೀಯನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯಮಾನಹೀನತ್ವೇನ ಆಭಾಸತಯಾ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಂ ಕ್ಷಯಾಭಾವೇ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಸಂಭಾವತ್ ನ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ತಥಾವಿಧಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಭಾವನಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಅಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಫಲಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ಇತಿ ತತ್ರ ಆಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತಿ ತತ್ರ ಆಹ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
‘ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೫-೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮಾಕ್ಷಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾಪಿ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತಿ -
ವರ್ಣಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರೇತ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ಅನುಭೂಯ, ತತಃ ಶೇಷೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾದಿಭಾಜಃ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಏತದಾದಿಪದಾರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಭೋಗಸ್ಯ ತತ್ಫಲಭೋಗತ್ವಮ್ ಇತಿ ತತ್ ಇದಾನೀಮ್ ಅನುವದತಿ-
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಿ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಆಯಾಸಪರ್ಯಂತಾನಿ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಥಾಪಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕಾಮ್ಯಾನಾಮಿವ ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತಂ ಫಲಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ತದಶ್ರವಣಾತ್ , ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಫಲಾಶ್ರುತೌ ತತ್ಕಾಮಾಯಾಃ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ ನ ನಿತ್ಯಾನಿ ವಿಧೀಯೇರನ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಜೀವನಾದೀತಿ ।
ನ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನುಭಾಷಿತಂ ದೂಷಯತಿ-
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ನಿಷೇಧ್ಯಮ್ ಅನೂದ್ಯ ನಞರ್ಥಮ್ ಆಹ-
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಹೇತುಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂತರಾರಬ್ಧೇಽಪಿ ದೇಹೇ ದುರಿತಫಲಂ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಭುಜ್ಯತಾಂ ಕಾ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ದುಃಖಫಲವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ, ತತ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಭಾವಿತಾನಿ ತಾವತ್ ಅನಂತಾನಿ ಸಂಚಿತಾನಿ ದುರಿತಾನಿ । ತಾನಿ ಚ ನಾನಾದುಃಖಫಲಾನಿ । ಯದಿ ತಾನಿ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸರೂಪಂ ದುಃಖಂ, ತನ್ಮಾತ್ರಫಲಾನಿ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ , ತದಾ ತೇಷು ಏವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇಷು ಸತ್ಸು, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಆಯಾಸಮ್ ಆಸಾದಯತಃ ಯಃ ದುರತಿಕೃತಃ ದುಃಖವಿಶೇಷಃ ನ ತತ್ಫಲಂ ದುರಿತಫಲಾನಾಂ ದುಃಖಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ , ಅತಃ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಯಥಾವಿಶೇಷಿತಂ ದುರಿತಕೃತದುಃಖವಿಶೇಷಫಲಕಮ್ ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಾತ್ರಫಲಾನಿ ಚೇತ್ ದುರಿತಾನಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ತದಾ ದ್ವಂದ್ವಶಬ್ದಿತರಾಗಾದಿಬಾಧಸ್ಯ ರೋಗಾದಿಬಾಧಾಯಾಶ್ಚ ದುರಿತನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸುಕೃತಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಚ ಅಸಂಭವಾತ್ ಅನುಪಪತ್ತಿರೇವ ಉದೀರಿತಬಾಧಾಯಾಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಂದ್ವೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮೇವ ದುರಿತಫಲಮ್ ಇತಿ ಅಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ದುಃಖಮಿತಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಯದಿ ತದೇವ ತತ್ಫಲಂ, ನ ತರ್ಹಿ ಶಿರಸಾ ಪಾಷಾಣವಹನಾದಿದುಃಖಂ ದುರಿತಕೃತಂ, ನ ಚ ತತ್ಕಾರಣಂ ಸುಕೃತಂ, ದುಃಖಸ್ಯ ಅತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವತ್ , ಅತಃ ತತ್ ಆಕಸ್ಮಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮ್ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಫಲಮ್ ಇತಿ ಏತತ್ ಅಪ್ರಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ ಅಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಅಪ್ರಕೃತಂ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಆದೌ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಆಹ -
ಅಪ್ರಸೂತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮ್ ಅಸ್ಮಾಕಮ್ ಅಪ್ರಕೃತವಾದಿತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಅಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಸೂತಫಲತ್ವಮ್ ಅಪ್ರಸೂತಫಲತ್ವಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನದುರಿತಗತವಿಶೇಷಾನುಪಗಮಾತ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸೂತಫಲತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಫಲತ್ವಸಂಭವಾತ್ ನ ಅಪ್ರಾಕೃತವಾದಿತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತದುರಿತಸ್ಯ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಆರಬ್ಧಫಲತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತತಃ ಇತಿ ।
ದುರಿತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಆರಬ್ಧಫಲತ್ವೇನ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಉಕ್ತಫಲವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತದುರಿತಮ್ ಆರಬ್ಧಫಲಂ ಚೇತ್ , ಭೋಗೇನೈವ ತತ್ಕ್ಷಯಸಂಭವಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ನ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ದೋಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ನ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಫಲಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ-
ಶ್ರುತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ವ್ಯಾಯಾಮಗಮನಾದಿಕೃತಂ ದುಃಖಂ ನ ಅನ್ಯಸ್ಯ ದುರಿತಸ್ಯ ಇಷ್ಯತೇ, ತತ್ಫಲತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತಥಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಆಯಾಸಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಾನುಪಗಮಾತ್ , ಅನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮೇವ ಚೇತ್ ಫಲಂ, ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಾದೇವ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ತಸ್ಯ ನ ದುರಿತಫಲತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ, ನಿತ್ಯಫಲತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದುಃಖಫಲತ್ವೇ ನಿತ್ಯಾನಾಮ್ ಅನನುಷ್ಠಾನಮೇವ ಶ್ರೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಜೀವನಾದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಂ ದುರಿತಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತಥಾ ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ವಿಹಿತಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ದುರಿತಫಲತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯ ಫಲಮ್ ।
ಕಿಂತು ತದನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ತಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಪಾಪಫಲತ್ವೇ, ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಪಿ ಜೀವನಾದೇರೇವ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಸ್ಯ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಜೀವನಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತದುಃಖಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಪಾಪಫಲತ್ವವತ್ ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮಕೃತಮಪಿ ದುಃಖಂ ಜೀವನಾದಿಫಲಮ್ ಇತಿ ಅತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮೇವ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಫಲಮ್ ಇತಿ ಅಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಪಿ ದುರಿತಫಲಮ್ ಇತಿ ಉಪಗಮಾತ್ ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ಇಷ್ಟತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ವಿಹಿತಾನಿ ತಾವತ್ ನಿತ್ಯಾನಿ । ನ ಚ ತೇಷು ಫಲಂ ಶ್ರುತಮ್ । ನ ಚ ವಿನಾ ಫಲಂ ವಿಧಿಃ । ತೇನ ದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಾರ್ಥಾನಿ ನಿತ್ಯಾನಿ, ಇತಿ ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಾ ಯುಕ್ತಾ । ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾದಪಿ ದುರಿತನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನಿತ್ಯಾನಿ ಅನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸಾತಿರಿಕ್ತಫಲಾನಿ, ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ , ಕಾಮ್ಯವತ್ , ಇತಿ ಅನುಮಾನಾತ್ ನ ತೇಷಾಂ ದುರಿತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತಾ ಇತಿ ಆಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾದಿಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮ್ ಏವಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವೋಕ್ತಿವ್ಯಾಘಾತಾಚ್ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ದುರಿತಫಲಭೋಗೋಕ್ತಿಃ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ದುರಿತಸ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಯದನಂತರಂ ಯತ್ ಭವತಿ, ತತ್ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್ ಇತಿ ನಿಯಮಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ದುರಿತಫಲಭೋಗಃ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಇತಿ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚ ಯೌಗಪದ್ಯಾತ್ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖೇನ ದುರಿತಫಲಭೋಗವತ್ ಕಾಮ್ಯಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಭುಕ್ತತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ತತ್ತಂತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಯೋಃ ಯೌಗಪದ್ಯೇಽಪಿ, ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಾತ್ ಅನ್ಯದೇವ ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಫಲಂ, ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಫಲಂ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಾತ್ ಭಿನ್ನಂ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಚ ಮಿಥಃ ಭಿನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದನುಷ್ಠಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ಇಷ್ಟತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವತ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅನ್ವಯಃ ನ ಇತ್ಯತ್ರ ಅऩ್ಯದಪಿ ಕಾರಣಮ್ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ತದೇವ ಕಾರಣಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅವಿಹಿತಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಕರ್ಮ ಮರ್ದನಭೋಜನಾದಿ, ತತ್ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಹಿತಂ ನಿಷಿದ್ಧಂ ವಾ, ತತ್ ಅನಂತರಫಲಂ, ತಥಾ ಅನುಭಾವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಕರ್ಮ ತು ನ ಅನಂತರಫಲಂ, ಆನಂತರ್ಯಸ್ಯ ಅಚೋದಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಜ್ಞಾನೇ ದೃಷ್ಟಫಲೇ ನ ಅದೃಷ್ಟಫಲಂ ಕರ್ಮ ಸಹಕಾರಿ ಭವತಿ ನಾಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ದೃಷ್ಟಫಲೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ಷಮಮ್ , ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಆಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಫಲಾನಂತರ್ಯೇ ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಮ್ ಅನಂತರಮ್ ಅನುಪಲಬ್ಧಿಃ ವಿರುದ್ಧ್ಯೇತ । ತತಃ ತೇಷು ಅದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ತಥಾವಿಧಫಲಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷು ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ನಿತ್ಯಾನಾಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ನ ಅದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ, ತೇಷಾಮೇವ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ತಾದೃಕ್ ಫಲಮ್ , ನ ಚ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಅಯಂ ವಿಭಾಗಃ ಭಾವೀ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಫಲಕಾಮಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಾನಿ ನಿತ್ಯಾನಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ, ಯಾನಿ ಚ ಕಾಮ್ಯಾನಿ, ತೇಷಾಮ್ ಉಭಯೇಷಾಮೇವ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ತೇಷಾಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಾತ್ರೇಣ ಕ್ಷಯಃ, ನ ಫಲಾಂತರಮ್ ಅಸ್ತಿ । ತೇಷಾಮೇವ ಕಾಮ್ಯಾನಾಮ್ ಅಂಗಾದ್ಯಾಧಿಕ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಫಲಕಾಮಿತ್ವಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಣಿ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಏತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಮಹಾಫಲತ್ವಮ್ ಇತಿ ಅಯಂ ವಿಭಾಗಃ ನ ಪ್ರಮಾಣವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಿಭಾಗಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ-
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯವತ್ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಪಿತೃಲೋಕಾದ್ಯದೃಷ್ಟಫಲವತ್ತ್ವೇ ದುರಿತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಆತ್ಮವಿದ್ಯೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಶುಭಾಶುಭಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕಂ ಚೇತ್ ಅಶೇಷತಃ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಕಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾ ಇತಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ತು ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿಶಬ್ದದ್ಯೋತಿತಾಂ ಯುಕ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ ಆಹ -
ಅವಿದ್ವದಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಭೇದೇನ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮ್ ಅನುಕೂಲಯನ್ , ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚ ಆರೋಪಯನ್ , ನ ಜಾನಾತಿ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಇತಿ ವದತಾ ಕರ್ಮ ಅಜ್ಞಾನಮೂಲಮ್ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಉಭಾವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯೇನ ಜಾನನ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರಹಿತಃ ಭವತಿ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ, ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ಜ್ಞಾನವತಃ ಅಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ವೇದೇತಿ ।
ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಭೇದೇನ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಅತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
‘ನ ಬುದ್ಧಿಭೇದಂ ಜನಯೇತ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಃ ಸೂಚಯತಾ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಅವಿದ್ಬದ್ವಿಷಯಾ ಅನುಮೋದಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಜ್ಞಾನಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಾ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವೇಿಕಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ, ತತ್ರ ‘ತತ್ತ್ವವಿತ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಯೋಃ । ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ತತ್ತ್ವವಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಜ್ಞಾನನಷ್ಠಾ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಪಾಂಚಮಿಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಆಹ-
ನೈವೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಮನ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂಕರ್ಮ, ಶುದ್ಧಚಿತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಃ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಆರುರುಕ್ಷೋರಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇ ವಿಭಾಗೇ ಸಾಪ್ತಮಿಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅನುಗುಣಮ್ ಇತಿ ಆಹ -
ಉದಾರಾಃ ಇತಿ ।
ಏವಂ ತ್ರಯೀಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿ ನಾವಮಿಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಅಜ್ಞಾ ಇತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಿಕಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಅತ್ರೈವ ನಾವಮಿಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅನನ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಮಾಮ್ ಇತಿ ಏತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸತತಯುಕ್ತಾನಾಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ದಾಶಮಿಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ದದಾಮೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವತಾಮೇವ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಇತರೇಷಾಂ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸೂಚಿತಾ ಇತಿ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ನನು ಭಗವತ್ಕರ್ಮಕಾರಿಣಾಂ ಯುಕ್ತತಮತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ಭಗವಂತಂ ಯಾಂತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಭಗವದಿತಿ ।
ಯೇ ಮತ್ಕರ್ಮಕೃತ್ ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಭಗವತ್ಕರ್ಮಕಾರಿಣಃ, ತೇ ಯದ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತತಮಾಃ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಿಣಃ ಅಜ್ಞಾಃ ಸಂತಃ ನ ಭಗವಂತಂ ಸಹಸಾ ಗಂತುಮ್ ಅರ್ಹಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮ್ ಅಜ್ಞತ್ವೇ ಗಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉತ್ತರೋತ್ತರೇತಿ ।
ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮ್ ಆರಭ್ಯ ಫಲತ್ಯಾಗಪರ್ಯಂತಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಉತ್ತರೋತ್ತರಂ ಹೀನಸಾಧನೋಪಾದಾನಾತ್ ಅಭ್ಯಾಸಸಾಮರ್ಥಸ್ಯ ಭಗವತ್ಕರ್ಮಕಾರಿತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಭಗವತ್ಕರ್ಮಕಾರಿಣಾಮ್ ಅಜ್ಞತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯೇ ತ್ವಕ್ಷರಮನಿರ್ದೇಶ್ಯಂ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೨-೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾವಷ್ಟಂಭೇನ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ-
ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾಧನಾಃ ತೇನ ತೇ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮ್ ಅಧಿಕ್ರಿಯೇರನ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ ತ್ರಯೋದಶೇ ಯಾನಿ ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಿ ಚತುರ್ದಶೇ ಚ ಪ್ರಕಾಶಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಯಾನಿ, ಪಂಚದಶೇ ಚ ಯಾನಿ ಅಸಂಗತ್ವಾದೀನಿ ಉಕ್ತಾನಿ, ತೈಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಾಧನೈಃ ಸಹಿತಾಃ ಭವಂತಿ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಾಕ್ಷರೋಪಾಸಕಾಃ । ತತೋಽಪಿ ತೇ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ಅಧಿಕ್ರಿಯೇರನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।
ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ, ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಮ್ ಅನಿಷ್ಟಮ್ ಇಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಮ್ ಇತಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಮುಕ್ತಿರೇವ । ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಂ ತು ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ನ ಮುಕ್ತಿಃ, ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಭಾಗಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀತಿ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಬೀಜಂ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ, ತತ್ ನ, ಶಾಸ್ತ್ರಾವಗತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಇತಿ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಅಭಿಮತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-
ಯಥೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಮತಃ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತಾನ್ಯಪಿ ಅವಿದ್ಯಾದಿಮತಃ ಭವಂತಿ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ತೇಷಾಮ್ ಏಷಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರಲೌಕಿಕಕರ್ಮಸು ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ನ ತೇಷಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದೇವ ನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ತೇಷಾಮ್ ಅಪ್ರತಿಹತಮ್ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ-
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಚಲನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ನ ಆತ್ಮಕರ್ತೃಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ತು ಸಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಕರ್ಮ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಸಂಘಾತೇ ಅಹಮಭಿಮಾನದ್ವಾರಾ ಅಹಂ ಕರೋಮಿ ಇತಿ ಆತ್ಮನಃ ಮಿಥ್ಯಾಧೀಪೂರ್ವಿಕಾ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ದೃಷ್ಟಾ । ತೇನ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಮಭಿಮಾನಸ್ಯ ಭಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವಂ, ತತ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಅಹಂಧಿಯಃ ಗೌಣತ್ವೇ, ತತ್ಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಸ್ವಪಿ ಗೌಣತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಆತ್ಮನಃ ಅನರ್ಥಾಭಾವಾತ್ , ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಹೇತ್ವನ್ವೇಷಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ ಆದೌ ಚೋದ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಆತ್ಮೀಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ-
ಯಥೇತಿ ।
ದರ್ಶಿತಶ್ರುತೇಃ ಆತ್ಮೀಯೇ ಪುತ್ರೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಗೌಣಃ, ಯಥಾ ಸಂಘಾತೇಽಪಿ ಆತ್ಮೀಯೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ತಥಾ ಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಗೌಣಧಿಯಃ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇ ಚ ಇತಿ ।
ಲೋಕವೇದಾನುರೋಧೇನ ಆತ್ಮೀಯೇ ಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಧಾರಪಿ ಗೌಣಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಧಿಯೋಽಪಿ ಭೇದಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ಅಹಂಧಿಯಃ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ನೈವಾಯಮಿತಿ ।
ಭೇದಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಧೀಃ ಉದೇತಿ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋಃ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾತ್ ತದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾದೌ ಅಹಂಧಿಯಃ ಗೌಣತಾ ಇತಿ ಚಾದ್ಯೇ ವಿವೃತೇ, ತತ್ಕಾರ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಇತ್ಯಾದಿ ಪರಿಹಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತುಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸಿಂಹಃ ದೇವದತ್ತಃ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ, ದೇವದತ್ತಃ ಸಿಂಹಃ ಇವ ಇತಿ ಉಪಮಯಾ, ದೇವದತ್ತಂ ಕ್ರೌರ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಂ ಸ್ತೋತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ । ‘ಅಗ್ನಿಃ ಮಾಣವಕಃ’ ಇತ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಂ, ಮಾಣವಕಃ ಅಗ್ನಿಃ ಇವ ಇತಿ ಉಪಮಯಾ, ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪೈಂಗಲ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ । ನ ತಥಾ ‘ಮನುಷ್ಯಃ ಅಹಂ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಧಿಕರಣಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ ಭಾತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವದತ್ತಮಾಣವಕಯೋಃ ಅಧಿಕರಣತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಕ್ರೌರ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಗೌಣಶಬ್ದಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಿಂಹಕಾರ್ಯಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ದೇವದತ್ತೇ ಸಾಧ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ಮಾಣವಕೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಗ್ನಿಕಾರ್ಯಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಧೀಕಾರ್ಯಂ ತು ಅನರ್ಥಮ್ ಆತ್ಮಾ ಅನುಭವತಿ । ಅತಃ ನ ದೇಹಾದೌ ಅಹಂ ಧೀಃ ಗೌಣೀ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ದೇಹಾದೌ ನ ಅಹಂಧೀಃ ಗೌಣೀ ಇತ್ಯಾಹ -
ಗೌಣೇತಿ ।
ಯಃ ದೇವದತ್ತಃ ಮಾಣವಕೋ ವಾ ಗೌಣ್ಯಾಃ ಧಿಯಃ ವಿಷಯಃ, ತಂ ಪರಃ ನ ಏಷಃ ಸಿಂಹಃ, ನ ಅಯಮ್ ಅಗ್ನಿಃ ಇತಿ ಜಾನಾತಿ । ನ ಏವಮ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ, ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ । ಅತಃ ನ ಸಂಂಘಾತೇ ಅಹಂಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೌಣೌ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಘಾತೇ ತಯೋಃ ಗೌಣತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾ ಸತಿ, ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಗೌಣೇನ ಕೃತಂ, ನ ಮುಖ್ಯೇನ ಕೃತಮ್ , ಇತಿ ಉದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೇವದತ್ತಮಾಣವಕಾಭ್ಯಾಂ ಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಮುಖ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಿಂಹಾಗ್ನಿಭ್ಯಾಂ ನ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾಪಿ ದೇವದತ್ತಗತಕ್ರೌರ್ಯೇಣ ಮುಖ್ಯಸಿಂಹಸ್ಯ, ಮಾಣವಕನಿಷ್ಠಪೈಂಗಲ್ಯೇನ ಮುಖ್ಯಾಗ್ನೇರಿವ ಚ ಸಂಘಾತಗತೇನಾಪಿ ಜಡತ್ವೇನ ಆತ್ಮನಃ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಾರ್ಯಂ ಕೃತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ದೇಹಾದೌ ಅಹಂಧಿಯಃ ಗೌಣತ್ವಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಸ್ತೂಯಮಾನಾವಿತಿ ।
ದೇವದತ್ತಮಾಣವಕಯೋಃ ಸಿಂಹಾಗ್ನಿಭ್ಯಾಂ ಭೇದಧೀಪೂರ್ವಕಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಾಭಾವಧೀವತ್ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಸಂಘಾತಾತ್ ಭೇದಧೀದ್ವಾರಾ ತದೀಯವ್ಯಾಪಾರರಾಹಿತ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನಿ ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಧಿಯಃ ಮಿಥ್ಯಾಧೀತ್ವೇಽಪಿ ನ ತತ್ಕೃತಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಕಿಂತು ಆತ್ಮೀಯೈಃ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನೈಃ ಅಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಮ್ , ಇತಿ ಮತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಿಕೃತಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಧೀಕೃತಮೇವ, ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಧೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕೃತ್ವಾ, ಕಿಂಚಿತ್ ಇಷ್ಟಂ, ಕಿಂಚಿತ್ ಅನಿಷ್ಟಮ್ ಇತಿ ಆರೋಪ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಅನುಭೂತೇ ತಸ್ಮಿನ್ , ಪ್ರೇಪ್ಸಾಜಿಹಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯ, ತಯಾ ಇಷ್ಟಮ್ ಅನಿಷ್ಟಂ ಚ ಫಲಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ, ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ತತ್ಪೂರ್ವಿಕಾಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಇತಿ, ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೀತಾನಾಗತಜನ್ಮನೋರಿವ ವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ಜನ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಂಸಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಮತೌ ಕಾಲೌ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಸಂಸಾರವಂತೌ, ಕಾಲತ್ವಾತ್ , ವರ್ತಮಾನಕಾಲವತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಪೋಹ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕುತಃ ಅಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕೃತತ್ವಸಂಭವಾತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಧರ್ಮಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ಅವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ದೇಹಾಭಿಮಾನಃ ಸಂಭವತಿ । ಅತಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಘಾತೇ ಅಹಮಭಿಮಾನಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯಕತ್ವಮ್ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧಯನ್ , ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯನ್ ವ್ಯತಿರೇಕಮ್ ಅನುವದತಿ-
ಅಜಾನನ್ನಿತಿ ।
ಪುತ್ರೇ ಪಿತುಃ ಅಹಂಧೀವತ್ ಆತ್ಮೀಯೇ ದೇಹಾದೌ ಅಹಂಧೀಃ ಗೌಣೀ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಃ ಗೌಣಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸ ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇಹಾದಾವಪಿ ತಥೈವ ಸ್ವಕೀಯೇ ಸ್ಯಾತ್ ಅಹಂಧೀಃ ಗೌಣೀ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಗೌಣೇನೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಪುತ್ರಾದಿನಾ ಗೌಣಾತ್ಮನಾ ಪಿತೃಭೋಜನಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ದೇಹಾದೇರಪಿ ಗೌಣಾತ್ಮತ್ವೇ, ತೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಾರ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನಃ ನ ವಾಸ್ತವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೌಣಾತ್ಮನಾ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮನಃ ನಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ-
ಗೌಣೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಗೌಣಸಿಂಹೇನ ದೇವದತ್ತೇನ, ಮುಖ್ಯಸಿಂಹಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ನಾಪಿ ಗೌಣಾಗ್ನಿನಾ ಮಾಣವಕೇನ ಮುಖ್ಯಾಗ್ನಿಕಾರ್ಯಂ ದಾಹಪಾಕಾದಿ । ತಥಾ ದೇಹಾದಿನಾ ಗೌಣಾತ್ಮನಾ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮನಃ ನ ವಾಸ್ತವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಾನಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಕೇವಲಸ್ಯ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಗೌಣೈರೇವ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಭಿಃ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸತ್ಯೇವ ಶ್ರೌತಾತಿರೇಕಜ್ಞಾನೇ, ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಚೀದಯತಿ -
ಅದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ನ ದೇಹಾದೀನಾಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಗೌಣಂ, ತದೀಯಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತಃ ನ ಗೌಣಾತ್ಮಭಿಃ ಆತ್ಮಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮಭಿಃ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನಾವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ನಞರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನ ಚ ಗೌಣಾಃ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೇಹಾದಿವಿಷಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಥಾ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾ ಇತ್ಯಾದಿಹೇತುಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ದೇಹಾದೀನಾಮ್ ಅನಾತ್ಮನಾಮೇವ ಸತಾಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಕೃತಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಉದಾಹರತಿ -
ತದ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಅನ್ವಯೇ, ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಶೂನ್ಯಾನಾಮ್ ಅನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಅವಿವೇಕಿನಾಮ್ ಇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ ದರ್ಶಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಜ್ಞಾನಾಮ್ ಅನುಭವಮ್ ಅನುಕೂಲಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮ್ ಅನುಭವಾನುಸಾರಿಣಾಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ಕೃತ ಏವ ದೇಹಾದೌ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಅಭಾವಾತ್ , ನ ದೇಹಾದೌ ಅಹಂಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೌಣೌ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟವಿಷಯಚೋದನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ , ಕರ್ತುಃ ಆತ್ಮನಃ ವ್ಯತಿರೇಕಾವಧಾರಣಾತ್ , ತಸ್ಯ ದೇಹಾದೌ ಅಹಮಭಿಮಾನಸ್ಯ ಗೌಣತಾ, ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಚೋದನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ನ ತದವಷ್ಟಂಭೇನ ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಗೌಣತಾ, ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ನ ತದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಅದೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥಜ್ಞಾಪಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇಃ, ನ ಜ್ಞಾತೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಅದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಬೋಧಿನಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಔದಾಸೀನ್ಯೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತಸ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಚೋದನಾಯಾಃ, ನ ಅತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯತಾ, ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ । ಇದಾನಾೀಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನ ತತ್ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಪೌರುಷೇಯಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಅಸಂಭಾವಿತದೋಷಾಯಾಃ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ , ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಅವಿರೋಧಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಾದಿತ್ವೇ, ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ, ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ವಿರೋಧೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅವಿರೋಧಮ್ ಅವಧಾರ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮ್ ಆಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ ತ್ವಯಾ ಉಪಗಮಾತ್ ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಭಾವೇ ತದಧೀನಕರ್ತುಃ ಅಭಾವಾತ್ , ಅಂತರೇಣ ಕರ್ತಾರಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧೌ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಇತಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಶ್ರುತೇಃ ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಂಭಾವತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಜನಕತ್ವೇನ ಉಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ ನ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಃ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಶ್ರುತೇಃ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವೇ, ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಶ್ರುತೇರಪಿ ತದಸಿದ್ಧಿಃ, ಅವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ತದ್ಧೇತುಶ್ರುತೇಃ ತಾತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಬಾಧಕೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಬಾಧಕಾನುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತವತ್ ಇತಿ ಅಪೇಃ ಅರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಾವಗತೇರಿವ ಆತ್ಮಾವಗತೇರಪಿ ಫಲಾವ್ಯತಿರೇಕಮ್ ಉದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತಿವತ್ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಯಾಗಾದ್ಯಲೌಕಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತೀಃ ಜನಯತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡಶ್ರುತಿಃ । ತಜ್ಜನನಂ ಚ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಭಿಮುಖ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಮ್ ಉತ್ಪಾದಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ऩನು ಏವಮಪಿ ಶ್ರುತೇಃ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಧೂಮಾಭಾಸವತ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯೋಪೇಯದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾನಾಂ ಶ್ರುತೇ ಅರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಶೇಷಿವಿಧ್ಯನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವತ್ , ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ, ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಸತ್ಯಾಯಾಃ ವಿಷಯಸತ್ಯತಯಾ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿವಿಧ್ಯನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಅಲೌಕಿಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇಽಪಿತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಶ್ರುತೀನಾಮ್ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಉಪೇಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋದಯಾತ್ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮ್ ಅಜ್ಞಾತಂ ಸಂಬಂಧಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಇಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ-
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಪ್ರಾತೀತಿಕಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯಕತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅಪ್ರತ್ಯೂಹಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಕುತಃ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸ್ವಯಮ್ ಅಯುಧ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಕಥಂ ತತ್ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಶಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಜಿತ ಇತಿ ।
ಕಾಯಿಕವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಸೇನಾಪತಿರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ರಾಜವತ್ ಅವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಕರ್ಮಣಾ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ವೈದಿಕಮ್ ಉದಾಹರಣಮ್ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಋತ್ವಿಜಾಂ ಕರ್ಮ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತ್ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾದೃತೇ ಸನ್ನಿಧೇರೇವ ಅನ್ಯವ್ಯಾಪಾರಹೇತೋಃ ಮುಖ್ಯಕರ್ತೃತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮ್ ಆಹ-
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ವತ್ ಕಾರಣಂ ಕಾರಕಮ್ ಇತಿ ಅಂಗೀಕಾರವಿಗೇಧಾತ್ ನ ಏತತ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ಕಾರಕವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಅಂಗೀಕಾರೋಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಾರಕಮಿತಿ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮ್ ಅಂತರೇಣ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಕಾರಕಮ್ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ರಾಜೇತಿ ।
ದರ್ಶನಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ರಾಜೇತಿ ।
ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಯುದ್ಧೇ ಯೋಧಯಿತೃತ್ವೇನ ಧನದಾನೇನ ಚ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ತಥಾ ಫಲಭೋಗೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -
ಯಜಮಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾದೇವ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ರಾಜಾದೀನಾಮ್ ಉಪಗತಮ್ ಇತಿ ? ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತಥೇತಿ ।
ರಾಜಾದೀನಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ರಾಜಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸನ್ನಿಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ಜಯಾದಿಫಲವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಂ ಗೌಣತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸ್ಮಾರಯತಿ-
ನೇತಿ ।
ಅನ್ಯವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತ್ವಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ಸ್ವೀಕೃತಮ್ ? ನ ಹಿ ಬುದ್ಧೇಃ ತತ್ ಇಷ್ಟಮ್ , ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ತತ್ರ ಆಹ -
ಭ್ರಾಂತೀತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ಆತ್ಮನಿ ಭ್ರಾಂತಮ್ ಇತಿ ಏತತ್ ಉದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತಮ್ ಆತ್ಮಾನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ, ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ - ನ ಚೇತಿ । ಉಕ್ತಾವ್ಯತಿರೇಕಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಭ್ರಮಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ-
ಇತಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಇತಿ ।
॥ ೬೬ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರೀತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ಅನಂತರಶ್ಲೋಕಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಖಲು ಅಷ್ಟಾದಶಾಧ್ಯಾಯೇ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೀಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಅಂತೇ ಚ ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಶೇಷತಃ ತಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಉಪಸಂಹಾರಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿಧಿವಚನಸ್ಯಾವಸರೇ ಸತಿ ಇದಾನೀಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಿಮಿತಿ ವಿಸ್ತರೇಣ ಉಪಸಂಹೃತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೃಢತಯಾ ಬುದ್ಧಿಮ್ ಅಧಿರೋಹತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಿತಾಯ ಇತಿ ಏತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಠೇ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಕದಾಚನ ಇತಿ ಸರ್ವೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ-
ಭಗವತೀತಿ ।
ಅರ್ಥಸಿದ್ಧೇ ಅರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಮ್ ಅನುಸೃತ್ಯ ಮೇಧಾವಿತ್ವಮ್ ಅಂತರ್ಭಾವಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪದರ್ಶನಾತ್ ತೇಷು ಉಕ್ತೇಷು ವಿಶೇಷಣೇಷು ಮೇಧಾವಿತ್ವಮಪಿ ಪ್ರವಿಶತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಕಲ್ಪಪಕ್ಷೇ ಕಥಮ್ ಅಧಿಕಾರಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ? ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶುಶ್ರೂಷೇತಿ ।
ತಾಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತಾಯ ಭಗವತಿ ಅಸೂಯಾರಹಿತಾಯ ತಪಸ್ವಿನೇ ವಾಚ್ಯಮ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತದ್ಯುಕ್ತಾಯ - ಶುಶ್ರೂಷಾಭಕ್ತ್ಯನಸೂಯಾಸಹಿತಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಪಸ್ವಿತ್ವಂ ಮೇಧಾವಿತ್ವಂ ವಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಮ್ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ಶಾತಯತಿ -
ಶುಶ್ರುಷೇತಿ ।
ಭಗವದ್ವಿಷಯಾಸೂಯಾರಾಹಿತ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ-
ಭಗವತೀತಿ ।
ಕಸ್ಮೈ ತರ್ಹಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಏತತ್ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವಗುಣಸಂಪನ್ನಾಯ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಗುರುಶುಶ್ರೂಷೇತಿ ।
ಅನುಕ್ತೇತರವಿಶೇಷಣೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ಉಭಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಮೇಧಾವಿನಃ ತಪಸ್ವಿತ್ವಂ ನ ಅತೀವ ಅಪೇಕ್ಷತೇ । ಸರ್ವಮನ್ಯತ್ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮೇವ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೬೭ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸಂಪ್ರದಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಃ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಪಕಃ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ।
ಪರಮತ್ವಂ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಪರಮಮಿತಿ ।
ಗೋಪ್ಯತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ರಹಸ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಯಥೋಕ್ತಸಂವಾದಸ್ಯ ಗ್ರಂಥತಃ ಅರ್ಥತಶ್ಚ ಭಕ್ತೇಷು ಸ್ಥಾಪನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮಯಿ - ವಾಸುದೇವೇ ಭಗವತಿ, ಅನನ್ಯಭಕ್ತೇ ತ್ವಯಿ ಯಥಾ ಮಯಾ ಗ್ರಂಥಃ ಅರ್ಥತಃ ಸ್ಥಾಪಿತಃ, ತಥಾ ಮದ್ಭಕ್ತೇಷು ಅನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಯಃ ಗ್ರಂಥಮ್ ಇಮಂ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ಇದಂ ಫಲಮ್ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನ ಅಭಕ್ತಾಯ ಇತಿ ಭಕ್ತೇಃ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಮದ್ಭಕ್ತೇಷು ಇತಿ ಪುನಃ ಭಕ್ತಿಗ್ರಹಣಮ್ ಅನರ್ಥಕಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಭಕ್ತೇರಿತಿ ।
ಶುಶ್ರೂಷಾದಿಸಹಕಾರಿರಾಹಿತ್ಯಂ ಕೇವಲಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ಏತತ್ , ತಥಾಪಿ ಇತರೇಣ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಮ್ ಇತಿ ಅವಿರೋಧಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಅಭಿಧಾನಪ್ರಕಾರಮ್ ಅಭಿನಯತಿ -
ಕಥಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಗವತಿ ಭಕ್ತಿಕರಣಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಭಗವತ ಇತಿ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಾಮ್ ಏಷ್ಯತ್ಯೇವ ಇತಿ ಅನ್ವಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಠೇ -
ಮುಚ್ಯತ ಏವೇತಿ
॥ ೬೮ ॥
ನನು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಾನಾಂ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾತ್ , ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ನಾಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನಂ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತೇ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ತಮಾನೇಷು ಮಧ್ಯೇ ತತಃ ಅನ್ಯಃ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತಮಃ । ನಾಪಿ ಆತೀತೇಷು ತಾದೃಕ್ ಕಶ್ಚಿತ್ ಆಸೀತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಕರ್ತುಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವಕ್ತುಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತಮತ್ವಾತ್ ಉಚಿತಾ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಭಾವಃ
॥ ೬೯ ॥
ಸಂಪ್ರದಾಯವಕ್ತುಃ ಸರ್ವಾಧಿಕಂ ಫಲಂ ‘ಸ ವಕ್ತಾ ವಿಷ್ಣುರಿತ್ಯುಕ್ತೋ ನ ಸ ವಿಶ್ವಾಧಿದೈವತಮ್ । ‘ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಉಕ್ತ್ವಾ ಸಂಪ್ರತಿ ಅಧ್ಯೇತುಃ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಫಲಮ್ ಆಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಯೋಽಪಿ ಅಧ್ಯೇತಾ, ತೇನ ಇದಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ, ತದೇವ ಆಹ-
ಅಧ್ಯೇಷ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ತೇನ ಇದಂ ಕೃತಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತೇನ ಅಹಮ್ ಇಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾಮ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಚತುರ್ವಿಧಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ‘ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾತ್ ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೩೩) ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ , ತೇನ ಅಹಮ್ ಇಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾಮ್ ಇತಿ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಃ ಅಭಿಮತಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಧೀತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ಫಲವಿಧಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ದೇವತಾದೀತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ಫಲಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ತೇನ ತುಲ್ಯಮ್ ಅಸ್ಯ ಅಧ್ಯೇತುಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ದೇವತಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮ್ ಅಧ್ಯಯನಾದೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಫಲಂ ಲಭ್ಯತೇ ? ‘ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತತ್ರಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ತೇನ ಅಧ್ಯೇತ್ರಾ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞತುಲ್ಯೇನ ಅಧ್ಯಯನೇನ ಭಗವಾನ್ ಇಷ್ಟಃ । ತಥಾ ಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಉಕ್ತಂ ಫಲಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
॥ ೭೦ ॥
ಪ್ರವಕ್ತುಃ ಅಧ್ಯೇತುಶ್ಚ ಫಲಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರೋತುಃ ಇದಾನೀಂ ಫಲಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಥೇತಿ
॥ ೭೧ ॥
ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಶಿಷ್ಯಾಯ, ಯಾವತ್ ಅಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಃ, ತಾವತ್ ಅನೇಕಧಾ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಭಗವನ್ ಅರ್ಜುನಂ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಶಿಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತದಗ್ರಹಣ ಇತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಶ್ಚೇತ್ ಉಕ್ತಂ ಗೃಹೀತುಂ ನ ಈಷ್ಟೇ, ತರ್ಹಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಔದಾಸೀನ್ಯಮ್ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಉಚಿತಮ್ , ತಸ್ಯ ಮಂದಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯತ್ನಾಂತರಮಿತಿ ।
ಕಚ್ಚಿದಿತಿ ಕೋಮಲಪ್ರಶ್ನೇ ।
ತಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಿಮ್ ಏತದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಿಂಪದಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಕಚ್ಚಿತ್ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಿಂ ಪ್ರಣಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಮೋಹಪ್ರಣಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದರ್ಥ ಇತಿ
॥ ೭೨ ॥
ಪ್ರೇಮೋಪದಿಷ್ಟಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಸಂದೇಹವಿಪರ್ಯಾಸರಹಿತಸ್ಯ ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಭಗವದನುಗ್ರಹಪ್ರಾಪ್ತಿಕಥನೇನ ಭಗವಂತಂ ಪರಿತೋಷಯಿಷ್ಯನ್ ಅರ್ಜುನಃ ವಿಜ್ಞಾಪಿತವಾನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಜುನ ಇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನೋತ್ಥಸ್ಯ ಅವಿವೇಕಸ್ಯ ನಷ್ಟತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಸಮಸ್ತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪ್ರತೀಚಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅವಿದ್ಯಾಭ್ರಮಂ ವಿದ್ಯಾ ಅಪನಯತಿ
। ನ ಅವಿದಿತಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ-
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಲಾಭೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತಿ ಚೇತ್ ತತ್ ಆಹ -
ಯಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಮೋಹನಾಶೇ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಲಂಭೇ ಚ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮ್ ಆಹ -
ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇನ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇನ ಲಬ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಅನೇನೇತಿ ।
ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ ಅಶೇಷತಃ ಹೃದಯಗ್ರಂಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತೌ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಭಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಭಗವದನುಗ್ರಹಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಕೃತಮೋಹದಾಹಾನಂತರಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಲಬ್ಧೇ ತ್ವದಾಜ್ಞಾಪ್ರತೀಕ್ಷಃ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತವ ವಚನಂ ಕರಿಷ್ಯೇ ಅಹಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
॥ ೭೩ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರೀಾರ್ಥೇ ಸಮಾಪ್ತೇ ಸತಿ, ಅಸ್ಯಾಮ್ ಅವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಂಜಯವಚನಂ ಕುತ್ರ ಉಪಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ತತ್ ಆಹ -
ಪರಿಸಮಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ವಾಸುದೇವಸ್ಯ - ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ, ಕೃತಾರ್ಥಸ್ಯ ಪಾರ್ಥಸ್ಯ - ಪೃಥಾಸುತಸ್ಯ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನಃ - ಅಕ್ಷುದ್ರಬುದ್ಧೇಃ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಿಗುಣಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಂಚಂ ವಾದಂ - ಸಂವಾದಂ, ಗುರುಶಿಷ್ಯಭಾವೇನ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭಿಧಾನಮ್ ಇಮಂ - ಅನುಕ್ರಾಂತಮ್ ಅದ್ಭುತಂ - ವಿಸ್ಮಯಕರಂ, ರೋಮಾಣಿ ಹೃಷ್ಯಂತಿ ಪುಲಕೀಭವಂತಿ ಅನೇನ ಇತಿ ರೋಮಹರ್ಷಣಂ - ಆಹ್ಲಾದಕರಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಶ್ರುತವಾನ್ ಅಸ್ಮಿ ಇತಿ ಆಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ
॥ ೭೪ ॥
ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಸಂವಾದಂ ಕಥಮ್ ಅಶ್ರೌಷೀಃ ಇತಿ ಚೇತ್ ತತ್ರ ಆಹ -
ತಂ ಚೇತಿ ।
ಏತತ್ಪದಂ ಸಂವಾದಪರತ್ವಾತ್ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇನ ನೇತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತಮಿತಿ ।
ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಯಿಕತ್ವಾತ್ ಪರತ್ವಮ್ । ಪರಂ ಗುಹ್ಯಮ್ ಅತಿಶಯೇನ ಗುಹ್ಯಂ ರಹಸ್ಯಮ್ ಇತಿ ವಾ । ಯೋಗಃ - ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ, ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಯಂ ಸಂವಾದಃ ಯೋಗಃ ಉಕ್ತಃ ।
ಅಥವಾ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಅಂಗತ್ವಾತ್ ಅಯಂ ಸಂವಾದಃ ಯೋಗಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಂವಾದಮಿತಿ ।
ಯೋಗಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರಃ ಯೋಗೇಶ್ವರಃ, ತದನುಗ್ರಹಹೇತುತ್ವಾತ್ ಯೋಗತತ್ಫಲಯೋಃ, ತತಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ - ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ಶ್ರುತವಾನ್ , ನ ಪರಂಪರಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಗೇಶ್ವರಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂ - ಸ್ವೇನ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಅತಿರಸ್ಕೃತಾನೈಶ್ವರ್ಯರೂಪೇಣ, ಕಥಯತಃ - ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭೫ ॥
ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಂವಾದಂ ಭಗವತಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಕಿಮ್ ಉಪೇಕ್ಷಸೇ ? ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ರಾಜನ್ನಿತಿ ।
ಪುಣ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಶ್ರವಣಾದಪೀತಿ
॥ ೭೬ ॥
ಯತ್ತು ವಿಶ್ವರೂಪಾಖ್ಯಂ ರೂಪಂ ಸ್ವಗುಣಮ್ ಅರ್ಜುನಾಯ ಭಗವಾನ್ ದರ್ಶಿತವಾನ್ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ, ತತ್ ಇದಾನೀಂ ಸ್ತೌತಿ-
ತಚ್ಚೇತಿ
॥ ೭೭ ॥
ದ್ವಯೋರಪಿ ಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನಯೋಃ ನರನಾರಾಯಣಯೋಃ ಸಂವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಂ ಪರಮಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಂ ಬಹುನೇತಿ ।
ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯೋಗಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರಃ ಭಗವಾನ್ ? ಇತಿ ತತ್ರ ಆಹ-
ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಾದಿತಿ ।
ರಾಜ್ಞಃ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಪುತ್ರೇಷು ವಿಜಯಾಶಾಂ ಶಿಥಿಲೀಕೃತ್ಯ, ಪಾಂಡವೇಷು ಜಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಐಕಾಂತಿಕೀಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಯೋಪೇಯಭಾವೇನ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಪರಂಪರಯಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಹೇತುಃ, ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ತು ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಃ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರ್ತುಮ್ ಇತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್
॥ ೭೮ ॥
ಕಾಂಡತ್ರಯಾತ್ಮಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪದವಾಕ್ಯಾರ್ಥಗೋಚರಮ್ ।
ಆದಿಮಧ್ಯಾಂತಷಟ್ಕೇಷು ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾ ಗೋಚರೀಕೃತಮ್ ॥ ೧ ॥
ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಯೋ ಲಕ್ಷಣೈರುಪಪಾದಿತಃ ।
ಸೋಽರ್ಥೋಂತಿಮೇನ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಲಕ್ಷಣೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ॥ ೨ ॥
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಮಹಾರ್ಣವೋತ್ಥಮಮೃತಂ ವೈಕುಂಠಕಂಠೋದ್ಭವಂ
ಶ್ರೀಕಂಠಾಪರನಾಮವನ್ಮುನಿಕೃತಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯದ್ಯೋತಿತಮ್ ।
ನಿಷ್ಠಾ ಯತ್ರ ಮತಿಪ್ರಸಾದಜನನೀ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಂ ಕುರ್ವತೀ
ಮೋಕ್ಷೇ ಪರ್ಯವಸಾಸ್ಯತಿ ಪ್ರತಿದಿನಂ ಸೇವಧ್ವಮೇತದುಬುಧಾಃ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಚಾಮಾಚಾರ್ಯಪಾದಾನಾಂ ಪದವೀಮನುಗಚ್ಛತಾ ।
ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತಾ ಟೀಕಾ ಟೀಕತಾಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮಮ್ ॥ ೪ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸ - ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ - ಶ್ರೀಮಚ್ಛುದ್ಧಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಾನಂದಜ್ಞಾನ - ವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದುಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥ ೧೮ ॥