आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ఆనన్దగిరిటీకా
దృష్టిం మయి విశిష్టార్థాం కృపాపీయూషవర్షిణీమ్ ।
హేరమ్బ దేహి ప్రత్యూహక్ష్వేడవ్యూహనివారిణీమ్ ॥ ౧ ॥ యద్వక్త్రపఙ్కేరుహసమ్ప్రసూతం నిష్ఠామృతం విశ్వవిభాగనిష్ఠమ్ ।
సాధ్యేతరాభ్యాం పరినిష్టితాన్తం తం వాసుదేవం సతతం నతోఽస్మి ॥ ౨ ॥ ప్రత్యఞ్చమచ్యుతం నత్వా గురూనపి గరీయసః ।
క్రియతే శిష్యశిక్షాయై గీతాభాష్యవివేచనమ్ ॥ ౩ ॥
కర్మనిష్ఠాజ్ఞాననిష్ఠేత్యుపాయోపేయభూతం నిష్ఠాద్వయమధికృత్య ప్రవృత్త గీతాశాస్త్రం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్ భాష్యకారో విఘ్నోపప్లవోపశమనాదిప్రయోజనప్రసిద్ధయే ప్రామాణికవ్యవహారప్రమాణకమిష్టదేవతాతత్త్వానుస్మరణం మఙ్గలాచరణం సమ్పాదయన్ అనవశేషేణేతిహాసపురాణయోర్వ్యాచిఖ్యాసితగీతాశాస్త్రేణైకవాక్యతామభిప్రేత్య పౌరాణికశ్లోకమేవాన్తర్యామివిషయముదాహరతి –
నారాయణ ఇతి ।
‘ఆపో నారా ఇతి ప్రోక్తా ఆపో వై నరసూనవః ।
అయనం తస్య తాః పూర్వం తేన నారాయణః స్మృతః ॥ ’ [మనుః ౧.౧౦] ఇతి స్మృతిసిద్ధః స్థూలదృశాం నారాయణశబ్దార్థః । సూక్ష్మదర్శినః పునరాచక్షతే – నరశబ్దేన చరాచరాత్మకం శరీరజాతముచ్యతే । తత్ర నిత్యసన్నిహితాశ్చిదాభాసా జీవా నారా ఇతి నిరుచ్యన్తే । తేషామయనమాశ్రయో నియామకోఽన్తర్యామీ నారాయణ ఇతి । యమధికృత్యాన్తర్యామిబ్రాహ్మణం శ్రీనారాయణాఖ్యం మన్త్రామ్నాయం చాధీయతే । తదనేన శాస్త్రప్రతిపాద్యం విశిష్టం తత్త్వమాదిష్టం భవతి ।
నను పరస్యాఽఽత్మనో మాయాసమ్బన్ధాదన్తర్యామిత్వం శాస్త్రప్రతిపాద్యత్వం చ వక్తవ్యమ్ । అన్యథా కూటస్థాసఙ్గావిషయాద్వితీయస్య తదయోగాత్ । తథా చ శుద్ధతాసిద్ధౌ కథం యథోక్తా పరదేవతా శాస్త్రాదావనుస్మర్యతే ? శుద్ధస్య హి తత్త్వస్యానుస్మరణమభీష్టఫలవదభీష్టమ్ । తత్రాహ –
పరోఽవ్యక్తాదితి ।
అవ్యక్తమ్ అవ్యాకృతం మాయేత్యనర్థాన్తరమ్ । తస్మాత్ పరో – వ్యతిరిక్త స్తేనాసంస్పృష్టోఽయం పరః, ‘అక్షరాత్ పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨-౧-౨) ఇతి శ్రుతేర్గృహీతః । తత్త్వతో మాయాసమ్బన్ధాభావేఽపి కల్పనయా తదీయసఙ్గతిమఙ్గీకృత్యాన్తర్యామిత్వాదికమున్నేయమ్ ।
యస్మాదీశ్వరస్య వ్యతిరేకో వివక్షితస్తస్మిన్నవ్యక్తే సాక్షిసిద్ధేఽపి, కార్యలిఙ్గకమనుమానముపన్యస్యతి –
అణ్డమితి ।
అపఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతాత్మకం హైరణ్యగర్భం తత్త్వమణ్డమిత్యభిలప్యతే । తదవ్యక్తాత్ పూర్వోక్తాదుత్పద్యతే । ప్రసిద్ధా హి శ్రుతిస్మృతివాదేషు హిరణ్యగర్భస్య మూలకారణాదుత్పత్తిః । తథా చ కార్యలిఙ్గాదవ్యక్తాదభివ్యక్తిరిత్యర్థః ।
హిరణ్యగర్భే శ్రుతిస్మృతిసమధిగతేఽపి కార్యలిఙ్గకమనుమానమస్తీతి మన్వానో విరాడుత్పత్తిముపదర్శయతి –
అణ్డస్యేతి ।
ఉక్తస్యాణ్డస్య హిరణ్యగర్భాభిధానీయస్యాన్తరిమే భూరాదయో లోకా విరాడాత్మకా వర్తన్తే । కార్యం హి కారణస్యాన్తర్భవతి । తేన హిరణ్యగర్భాన్తర్భూతా భూరాదయో లోకా విరాడాత్మానస్తేన సృష్టా ఇతి తల్లిఙ్గాద్ధిరణ్యగర్భసిద్ధిరిత్యర్థః ।
లోకానేవ పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతాత్మకవిరాడాత్మత్వేన వ్యుత్పాదయతి –
సప్తద్వీపేతి ।
‘సా పృథివ్యభవత్’ [బృ.ఉ. ౧.౨.౨] ఇతి శ్రుతౌ విరాజో జన్మ సఙ్కీర్తితమిత్యఙ్గీకారాదశేషద్వీపోపేతా పృథివీత్యనేన సర్వలోకాత్మకో విరాడేవోచ్యతే । చశబ్దేన విరాజో హి హిరణ్యగర్భే పూర్వోక్తాణ్డాత్మన్యన్తర్భావాత్ , తతః సమ్భవోఽనుకృష్యతే । పరమాత్మా హి స్వాజ్ఞానద్వారా జగదశేషముత్పాద్య స్వాత్మన్యేవాన్తర్భావ్యాఖణ్డైకరససచ్చిదానన్దాత్మనా స్వే మహిమ్ని తిష్ఠతీత్యర్థః । అత్ర చ నారాయణశబ్దేనాభిధేయముక్తమ్ । నరా ఎవ నారా జీవాః, త్వమ్పదవాచ్యాః, తేషామయనమధిష్ఠానం తత్పదవాచ్యం పరం బ్రహ్మ । తథా చ కల్పితస్యాధిష్ఠానాతిరిక్తస్వరూపాభావాద్వాచ్యస్య కల్పితత్వేఽపి లక్ష్యస్య బ్రహ్మమాత్రత్వాద్బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయోఽత్ర సూచ్యతే । తేనార్థాద్విషయవిషయిభావః సమ్బన్ధోఽపి ధ్వనితః । పరోఽవ్యక్తాదిత్యనేన మాయాసంస్పర్శాభావోక్త్యా సర్వానర్థనివృత్త్యా పరమానన్దావిర్భావలక్షణో మోక్షో వివక్షితః । తేన చ తత్కామస్యాధికారో ద్యోతితః । పరిశిష్టేన తు, శబ్దేన వస్తునో వాస్తవమద్వితీయత్వమావేదితమ్ । తేన చ వస్తుద్వారా పరమవిషయవం తజ్జ్ఞాననిష్ఠాయాస్తదుపాయభూతకర్మనిష్ఠాయాశ్చావాన్తరవిషయత్వమిత్యర్థాదుక్తమిత్యవధేయమ్ ॥ ౧ ॥
నను నైవం సాధ్యసాధనభూతం నిష్ఠాద్వయమత్ర భగవతా ప్రతిపాద్యతే, భూమిప్రార్థితేన బ్రహ్మణాఽభ్యర్థితస్య భగవతో భూమిభారాపహారార్థం వసుదేవేన దేవక్యామావిర్భూతస్య తాదర్థ్యేన మధ్యమం పృథాసుతం ప్రథితమహిమానం ప్రేరయితుం ధర్మయోరిహానూద్యమానత్వాత్ , అతో నాస్య శాస్త్రస్య నిష్ఠాద్వయం పరాపరవిషయభావమనుభవితుమలమితి । తన్న । భగవతో ధర్మసంస్థాపనస్వాభావ్యధ్రౌవ్యాద్ ధర్మద్వయస్థాపనార్థమేవ ప్రాదుర్భావాభ్యుపగమాద్భూభారపరిహారస్య చాఽఽర్థికత్వాత్ , అర్జునం నిమిత్తీకృత్యాధికారిణం స్వధర్మప్రవర్తనద్వారా జ్ఞాననిష్ఠాయామవతారయితుం గీతాశాస్త్రస్య ప్రణీతత్వాత్ , ఉచితమస్య నిష్ఠాద్వయవిషయత్వమితి పరిహరతి –
స భగవాన్ ఇత్యాదినా ధర్మద్వయమర్జునాయోపదిదేశ ఇత్యన్తేన భాష్యేణ ।
తత్ర, నేదం గీతాశాస్త్రం వ్యాఖ్యాతుముచితమాప్తప్రణీతత్వానిర్ధారణాత్ తథావిధశాస్త్రాన్తరవదిత్యాశఙ్క్య, మఙ్గలాచరణస్యోద్దేశ్యం దర్శయన్ ఆదౌ శాస్త్రప్రణేతురాప్తత్వనిర్ధారణార్థం సర్వజ్ఞత్వాదిప్రతిజ్ఞాపూర్వకం సర్వజగజ్జనయితృత్వమాహ –
స భగవానితి ।
ప్రకృతో నారాయణాఖ్యో దేవః సర్వజ్ఞః సర్వేశ్వరః సమస్తమపి ప్రపఞ్చముత్పాద్య వ్యవస్థితః । న చ తస్యానాప్తత్వమ్ , ఈశ్వరానుగృహీతానామాప్తత్వప్రసిద్ధ్యా తస్య పరమాప్తత్వప్రసిద్ధేరిత్యర్థః ।
నను భగవతా సృష్టమపి చాతుర్వర్ణ్యాదివిశిష్టం హిరణ్యగర్భాదిలక్షణం జగత్ న వ్యవస్థితిమాస్థాతుం శక్యతే వ్యవస్థాపకాభావాత్ , న చ పరస్యైవేశ్వరస్య వ్యవస్థాపకత్వం వైషమ్యాదిప్రసఙ్గాత్ , తత్రాహ –
తస్య చేతి ।
సృష్టస్య జగతో మర్యాదావిరహితత్వే శఙ్కితే తదీయాం వ్యవస్థాం కర్తుమిచ్ఛన్ వ్యవస్థాపకమాలోచ్య క్షత్రస్యాపి క్షత్రత్వేన ప్రసిద్ధం ధర్మం తథావిధమధిగమ్య సృష్టవానిత్యర్థః ।
సృష్టస్య ధర్మస్య సాధ్యస్వభావతయా సాధయితారమన్తరేణాసమ్భావత్ తస్యైవ తదనుష్ఠాతృత్వానభ్యుపగమాత్ ప్రాణిప్రభేదానామధర్మప్రాయాణాం తదయోగాత్ కుతస్తదీయా సృష్టిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
మరీచ్యాదీనితి ।
తేషాం భగవతా సృష్టానాం ప్రజాసృష్టిహేతూనాం యాగదానాదిప్రవృత్తిసాధ్యం ధర్మమనుష్ఠాతుమధికృతానాం స్వకీయత్వేన తదుపాదానముపపన్నమిత్యర్థః ।
చైత్యవన్దనాదిభ్యో విశేషార్థం ధర్మం విశినష్టి –
వేదోక్తమితి ।
నను నైతావతా జగదశేషమపి వ్యవస్థాపయితుం శక్యతే, ప్రవృత్తిమార్గస్య పూర్వోక్తధర్మం ప్రతి నియతత్వేఽపి నివృత్తిమార్గస్య తేన వ్యవస్థాపనాయోగ్యత్వాత్ , తత్రాహ –
తతోఽన్యాంశ్చేతి ।
నివృత్తిరూపస్య ధర్మస్య శమదమాద్యాత్మనో గమకమాహ –
జ్ఞానేతి ।
వివేకవైరాగ్యాతిశయే శమాద్యతిశయో గమ్యతే । తతో వివేకాది తస్య గమకమిత్యర్థః ।
ధర్మే బహువిదాం వివాదదర్శనాజ్జగతః స్థేమ్నే కారణీభూతధర్మాన్తరమపి స్రష్టవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ –
ద్వివిధో హీతి ।
అతిప్రసఙ్గాప్రసఙ్గవ్యావృత్తయే ప్రకృతం ధర్మం లక్షయతి –
ప్రాణినామితి ।
ప్రవృత్తిలక్షణో ధర్మోఽభ్యుదయార్థినాం సాక్షాదభ్యుదయహేతుః, నిశ్రేయసార్థినాం పరమ్పరయా నిఃశ్రేయసహేతుః । నివృత్తిలక్షణస్తు ధర్మః సాక్షాదేవ నిఃశ్రేయసహేతురితి విభాగః । జ్ఞానస్యైవ నిఃశ్రేయసహేతుత్వేఽపి శమాదీనాం జ్ఞానద్వారా మోక్షహేతుత్వం, జ్ఞానాతిరిక్తవ్యవధానాభావాచ్చ సాక్షాదిత్యుక్తమ్ ।
యద్యేవం ధర్మో లక్ష్యతే, తర్హి వర్ణిత్వమాశ్రమిత్వం చోపేక్ష్య సర్వైరేవ పురుషార్థార్థిభిర్ద్వావపి ధర్మౌ యథాయోగ్యమనుష్ఠేయావిత్యానుష్ఠాతృనియమాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
బ్రాహ్మణాద్యైరితి ।
అర్థిత్వావిశేషేఽపి శ్రుతిస్మృతిపర్యాలోచనయాఽనుష్ఠానాన్నియమసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నిత్యనైమిత్తికేషు యావజ్జీవమనుష్ఠానం కామ్యేషు కరణాంశే రాగాధీనా ప్రవృత్తిః ఇతికర్తవ్యతాంశే వైధీతి విభాగేఽపి కదాచిదేవానుష్ఠానమితి విభాగమభిప్రేత్యాహ –
దీర్ఘేణేతి ।
అథ యథోక్తధర్మవశాదేవ జగతో వివక్షితస్థితిసిద్ధేర్భగవతో నారాయణస్యాదికర్తురనేకానర్థకలుషితశరీరపరిగ్రహాసమ్భవాదన్యస్యైవ కస్యచిదనాప్తస్య వైషమ్యనైర్ఘృణ్యవతో నిగ్రహపరిగ్రహద్వారేణ గీతాశాస్త్రప్రణయనమితి కుతోఽస్య ఆప్తప్రణీతత్వమ్ , తత్రాహ –
అనుష్ఠాతౄణామితి ।
అథవా యథోక్తశఙ్కాయాం దీర్ఘేణేత్యారభ్యోత్తరమ్ । మహతా కాలేన కృతత్రేతాత్యయే ద్వాపరావసానే సాధకానాం కామక్రోధాదిపూర్వకాదవివేకాదధర్మబాహుల్యాద్ధర్మాభిభవాదధర్మాభివృద్ధేశ్చ జగతో మర్యాదాభేదే తదీయాం మర్యాదామాత్మనిర్మితాం పాలయితుమిచ్ఛన్ ప్రకృతో భగవాన్ ఎతదర్థేన చాతుర్వర్ణ్యాదిసంరక్షణార్థం లీలామయం మాయాశక్తిప్రయుక్తం స్వేచ్ఛావిగ్రహం జగ్రాహేత్యర్థః ।
‘భౌమస్య బ్రహ్మణో గుప్త్యై వసుదేవాదజీజనత్’ [మ.భా.శాం. ౪౭.౨౯] ఇతి స్మృతిమనుసృత్య పదద్వయమనూద్య వ్యాచష్టే –
భౌమస్యేతి ।
అంశేనేతి ।
స్వేచ్ఛానిర్మితేన మాయామయేన స్వరూపేణేత్యర్థః ।
కిల ఇతి
కిలేత్యస్మిన్నర్థే పౌరాణికీ ప్రసిద్ధిరనూద్యతే । న హి భగవతో వ్యతిరిక్తస్యేదం జన్మేతి యుజ్యతే, బహువిధాగమవిరోధాదితి భావః ।
నను వైదికధర్మసంరక్షణార్థం భగవతో జన్మ, ‘యదా యదా హి ధర్మస్య’ [భ. గీ. ౪.౭] ఇత్యాదిదర్శనాత్ । కిమిదం బ్రాహ్మణత్వస్య రక్షణార్థమితి తత్రాహ –
బ్రాహ్మణత్వస్య హీతి ।
తథాపి వర్ణాశ్రమభేదవ్యవస్థాపనం వినా కథం యథోక్తధర్మరక్షణమిత్యాశఙ్క్యాహ –
తదధీనత్వాదితి ।
బ్రాహ్మణం హి పురోధాయ క్షత్రాదిః ప్రతిష్ఠాం ప్రతిపద్యతే, యాజనాధ్యాపనయోస్తద్ధర్మత్వాత్ తద్ద్వారా చ వర్ణాశ్రమభేదవ్యవస్థాపనాత్ । అతో బ్రాహ్మణ్యే రక్షితే సర్వమపి సురక్షితం భవతీత్యర్థః ।
నన్వేవమపి భగవతో నారాయణస్య శరీరాదిమత్త్వే సత్యస్మదాదిభిరవిశేషాదనీశ్వరత్వప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానాదికృతం విశేషమాహ –
స చేతి ।
జ్ఞానం – జ్ఞప్తిః – అర్థపరిచ్ఛిత్తిః, ఐశ్వర్యమ్ – ఈశ్వరత్వం స్వాతన్త్ర్యమ్, శక్తిః – తదర్థనిర్వర్తనసామర్థ్యమ్ , బలమ్ – సహాయసమ్పత్తిః, వీర్యమ్ – పరాక్రమవత్త్వమ్ , తేజస్తు ప్రాగల్భ్యమధృష్యత్వమ్ , ఎతే చ షడ్గుణాః సర్వవిషయాః సర్వదా భగవతి వర్తన్తే । తథా చ తస్య శరీరాదిమత్త్వేఽపి నాస్మదాదిసామ్యమిత్యర్థః ।
అథైవమపి కథమీశ్వరస్యానాదినిధనస్య నిత్యశుద్ధబుద్వముక్తస్వభావస్య స్వభావవిపరీతం జన్మాది సమ్భవతి ? న హి భూతానామీశితా స్వతన్త్రః స్వాత్మనోఽనర్థం స్వయమేవ సమ్పాదయితుమర్హతి, న చాస్య దేహాదిగ్రహే కిమపి ఫలముపలభ్యతే, తత్రాహ –
త్రిగుణాత్మికామితి ।
సిసృక్షితదేహాదిగతవైరూప్యసిద్ధ్యర్థమిదం విశేషణమ్ । తస్యా వ్యాపకత్వం వక్తుం వైష్ణవీమిత్యుక్తమ్ ।
ఈశ్వరపారవశ్యం తస్యా దర్శయతి –
స్వామితి ।
తస్యాశ్చ ప్రతిభాసమాత్రశరీరత్వమేవ న తు వస్తుత్వమిత్యాహ –
మాయామితి ।
తస్యా నానావిధకార్యాకారేణ పరిణామిత్వం సూచయతి –
మూలప్రకృతిమితి ।
ఈశ్వరస్య ప్రకృత్యధీనత్వం వారయతి –
వశీకృత్యేతి ।
నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్త
నిత్యత్వం కార్యాకారవిరహితత్వమ్ , శుద్ధత్వమకారణత్వమ్ , బుద్ధత్వం అజడత్వమ్ , ముక్తత్వం అవిద్యాకామకర్మపారతన్త్ర్యరాహిత్యమ్ ।
న చ నిత్యత్వాదయః సంసారావస్థాయామసన్తో మోక్షావస్థాయాం సమ్భవన్తీతి యుక్తమిత్యాహ –
స్వభావ ఇతి ।
స్వమాయయా ।
దేహగ్రహే ప్రాధాన్యం మాయాయా దర్శయితుం పునః స్వమాయయేత్యుక్తమ్ ।
‘స వా అయం పురుషో జాయమానః శరీరమభిసమ్పద్యమానః’ (బృ. ఉ. ౧౪-౩-౮) ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్యాహ –
దేహవానితి ।
ఇవ జాత ఇవ
ఇవకారాభ్యాం దేహాదేరవస్తుత్వేన కల్పితత్వం ద్యోత్యతే ।
లోకానుగ్రహమితి
ధర్మద్వయోపదేశద్వారా ప్రాణివర్గస్యాభ్యుదయనిఃశ్రేయసతత్పరత్వాపాదనం లోకానుగ్రహః । యద్యపి కూటస్థః స్వతన్త్రో నిత్యత్వాదిలక్షణశ్చాయమీశ్వరః స్వతో దృశ్యతే, తథాపి యథోక్తమాయాశక్త్యా దేహాది గృహీత్వా ప్రాణినామనుగ్రహమాదధానో న స్వభావవిపర్యయం పర్యేతీత్యర్థః ।
నను ‘ప్రయోజనమనుద్దిశ్య న మన్దోఽపి ప్రవర్తతే ‘ ఇతి న్యాయాదీశ్వరస్యాఽఽప్తకామతయా కృతకృత్యస్య ప్రయోజనాభావాదనుగ్రాహ్యాణాం చాద్వైతవాదే వ్యతిరిక్తానామసత్త్వాన్న ధర్మద్వయముపదేష్టుముచితమితి, తత్రాహ –
స్వప్రయోజనేతి ।
కల్పితభేదభాఞ్జి భూతాన్యుపాదాయ తదనుగ్రహేచ్ఛయా చైత్యవన్దనాదివిలక్షణం ధర్మద్వయమర్జునం నిమిత్తీకృత్యాఽఽప్తకామోఽపి భగవానుపదిష్టవానిత్యర్థః ।
అర్జునస్యోపదేశాపేక్షాస్తీతి దర్శయితుం విశినష్టి –
శోకేతి ।
నను భూతానుగ్రహే కర్తవ్యే కిమిత్యర్జునాయ ధర్మద్వయం భగవతోపదిశ్యతే, తత్రాహ –
గుణాధికైరితి ।
ప్రచయం గమిష్యతీతి మత్వా ధర్మద్వయమర్జునాయోపదిదేశేతి సమ్బన్ధః ।
అథ తథాపి సుగతోపదిష్టధర్మవదయమపి భగవదుపదిష్టో ధర్మో న ప్రామాణికోపాదేయతాముపగచ్ఛేదిత్యాశఙ్క్య వేదోక్తత్వాన్నాస్య తత్తుల్యత్వమిత్యుక్తమిత్యభిప్రత్య శిష్టపరిగృహీతత్వాచ్చ మైవమిత్యాహ –
తం ధర్మమితి ।
అధర్మే ధర్మబుద్ధిర్వేదవ్యాసస్య జాతేత్యాశఙ్క్యాహ –
సర్వజ్ఞ ఇతి ।
‘కృష్ణద్వైపాయనం విద్ధి వ్యాసం నారాయణం ప్రభుమ్’ [వి.పు. ౩.౪.౫] ఇతి స్మృతేః సజ్జనోపకారకభగవదవతారత్వాచ్చ వ్యాసస్య నాన్యథాబుద్ధిరిత్యాహ –
భగవానితి ।
గీతాశాస్త్రస్యానాప్తప్రణీతత్వమపాకృత్య వ్యాఖ్యేయత్వముపపాదితముపసంహరతి –
తదిదమితి ।
పౌరుషేయస్య వచసో మూలప్రమాణాభావేనాప్రామాణ్యమితి మత్వా విశినష్టి –
సమస్తేతి ।
శాస్త్రాక్షరైరేవ తదర్థప్రతిపత్తిసమ్భవే కిమితి వ్యాఖ్యానమిత్యాశఙ్క్యాహ –
దుర్విజ్ఞేయార్థమితి ।
‘పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిర్విగ్రహో వాక్యయోజనా ।
ఆక్షేపస్య సమాధానం వ్యాక్యానం పఞ్చలక్షణమ్ ॥' ఇత్యాదిక్రమేణాస్య శాస్త్రస్య పూర్వాచార్యైర్వ్యాఖ్యాతత్వాత్ కిమర్థమిదమారభ్యతే గతార్థత్వాత్ , తత్రాహ –
తదర్థేతి ।
గీతాశాస్త్రార్థస్య ప్రకటీకరణార్థం పదవిభాగస్తదర్థోక్తిః సమాసద్వారా వాక్యార్థనిర్దేశః, తత్రాపేక్షితో న్యాయశ్చాక్షేపసమాధానలక్షణో వృత్తికారైర్దర్శితః తథాపి తథావిధమేవ శాస్త్రం శాస్త్రపరిచయశూన్యైః సముచ్చయవాదిభిర్విరుద్ధార్థత్వేనానేకార్థత్వేన చ గృహీతమాలక్ష్య తద్బుద్ధిమనురోద్ధుమిదమారబ్ధవ్యమిత్యర్థః ।
యేషాం ప్రాచీనే వ్యాఖ్యానే బుద్ధిరప్రవిష్టా తేషాం సమ్ప్రతితనే ఎతస్మిన్నసౌ ప్రవేక్ష్యతీతి కుతో నియమస్తత్రాహ –
వివేకత ఇతి ।
పూర్వవ్యాఖ్యానే తత్తదర్థనిర్ధారణార్థోపన్యాసః సఙ్కీర్ణవద్భాతీతి న తత్ర కేషాఞ్చిన్మనీషా సమున్మిషతి, ప్రకృతే త్వసమ్ప్రకీర్ణతయా తత్తత్పదార్థనిర్ణయోపయోగిన్యాయో వివ్రియతే, తేనాత్ర మన్దమధ్యమయోరపి బుద్ధిరవతరతీత్యర్థః । కిఞ్చ అనపేక్షితాధికగ్రన్థసద్భావాన్న ప్రాచీనే వ్యాఖ్యానే శ్రోతౄణాం ప్రవృత్తిః । అత్ర త్వపేక్షితాల్పగ్రన్థే వివరణే ప్రాయశః సర్వేషాం ప్రవృత్తిః స్యాదితి మత్వాహ –
సఙ్క్షేపత ఇతి ।
నను అనాప్తప్రణీతత్వాద్యభావేఽపి నేదం శాస్త్రం వ్యాఖ్యేయం విషయాద్యనుబన్ధస్యానభిహితత్వేన శాస్త్రత్వాభావాదిత్యాశఙ్క్య సర్వవ్యాపారాణాం ప్రయోజనార్థత్వాదాదౌ ప్రయోజనమాహ –
తస్యేతి ।
ప్రసాధితప్రామాణ్యస్య, వ్యాఖ్యేయత్వేన మనసి సంనిహితస్య గీతాశాస్త్రస్య సఙ్క్షేపతః సఙ్గ్రహః సమ్పిణ్డితత్వమేకవాక్యత్వం, తేనేదం పరమం ఫలం యన్నిశ్చితం శ్రేయో నిఃశ్రేయసం కైవల్యమ్ । అవాన్తరఫలం తు తత్రతత్రావాన్తరవాక్యభేదేన మనోనిగ్రహాది వివక్ష్యతే ।
నిఃశ్రేయసం చ ద్వివిధమ్ – నిరతిశయసుఖావిర్భావో నిఃశేషానర్థోచ్ఛిత్తిశ్చ । తత్రాద్యముదాహరతి –
పరమితి ।
ద్వితీయం దర్శయతి –
సహేతుకస్యేతి ।
సంసారోపరమస్యాత్యన్తికత్వం ప్రతియోగినః సంసారస్య పునరుత్పత్త్యయోగ్యత్వమ్ । తచ్చ స్వాపమూర్చ్ఛాదివ్యవచ్ఛేదార్థం విశేషణమ్ । తదేవ సాధయితుం సహేతుకస్యేత్యుక్తమ్ ।
ఉక్తం ఫలం సముచ్చితాదేకాకినో వా కర్మణః స్యాదితి తస్యైవ శాస్త్రప్రతిపాద్యతేత్యాశఙ్క్యాభిధేయమభిధిత్సమానః సమాధత్తే –
తచ్చేతి ।
ఆత్మజ్ఞాననిష్ఠాశేషత్వేన కర్మనిష్ఠా అత్రోచ్యతే । ప్రాధాన్యేన త్వాత్మజ్ఞాననిష్ఠైవాత్ర ప్రతిపాద్యత ఇత్యర్థః ।
నను శేషిణీ నిష్ఠా కుతో భవతి సంన్యాసాత్ ? న కర్మనిష్ఠాయాః శేషత్వాత్ తత్రాహ –
సర్వేతి ।
సంన్యాసద్వారేణాసకృదనుష్ఠితశ్రవణాదేః శేషిణీ నిష్ఠా సిద్ధ్యతి, శేషత్వం చ కర్మణః, తత్ర పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।
నను ‘యజ్ఞదానతపఃకర్మ న త్యాజ్యం కార్యమేవ తత్ ’ [భ. గీ. ౧౮.౫] ఇతి వాక్యశేషాత్ సముచ్చితమాత్మజ్ఞానమత్ర ప్రతిపాద్యతే, నేత్యాహ –
తథేతి ।
సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకమాత్మజ్ఞాననిష్ఠారూపం ధర్మం నిఃశ్రేయసప్రయోజనం ప్రాగుక్తం పరామృశతి –
ఇమమేవేతి ।
వక్తృభేదాదభిప్రాయభేదాశఙ్కాం వారయతి –
భగవతైవేతి ।
ఉక్తమనుగీతాస్వితి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మణః పదం
బ్రహ్మణః పదం – పూర్వోక్తం నిఃశ్రేయసమ్ । తస్య వేదనం లాభః । తత్ర విశిష్టో జ్ఞాననిష్ఠారూపో ధర్మః సమర్థో భవతీత్యర్థః । యజ్ఞదానాదివాక్యస్య తు తద్వయాఖ్యానావసరే తాత్పర్యం వక్ష్యతే ।
కర్మత్యాగస్య భగవతోఽభిప్రేతత్వే వాక్యాన్తరమనుగీతాగతమేవోదాహరతి –
తత్రైవేతి ।
ధర్మాధర్మాపూర్వాసంసర్గిత్వే హేతుమాహ –
నైవేతి ।
క్రియాద్వయసమ్బన్ధాభావాత్ తన్నిర్వర్త్త్యాపూర్వాభ్యామసమ్బన్ధే ప్రాప్తమర్థమాహ –
యః స్యాదితి ।
వాగాదిబాహ్యకరణవ్యాపారవిరహితత్వం తూష్ణీమిత్యుచ్యతే । కిఞ్చిదచిన్తయన్ ఇత్యన్తఃకరణవ్యాపారాభావోఽభిప్రేతః । ద్వివిధకరణవ్యాపారవిరహితః సన్ ప్రాగుక్తో యోఽధికారీ కేవలమేకస్మిన్ – అద్వితీయే బ్రహ్మణి ఆసనమవస్థానమ్ , తత్ర లీనః, తస్మిన్నేవ సమాప్తిభాగీ స్యాత్ , తస్యాసమ్ప్రజ్ఞాతసమాధినిష్ఠస్య సర్వకర్మత్యాగహేతుకం జ్ఞానం ముక్తిహేతుర్భవతీత్యర్థః ।
న కేవలమనుగీతాస్వేవ యథోక్తం జ్ఞానముక్తమ్ । కిన్తు ప్రకృతేఽపి శాస్త్రే సమాప్త్యవసరే దర్శితమిత్యాహ –
ఇహాపీతి ।
నన్వత్ర నివృత్తిలక్షణధర్మాత్మకం ససంన్యసమాత్మజ్ఞానమేవ న ప్రతిపాద్యతే, ‘కురు కర్మైవ తస్మాత్ త్వమ్ ’ [భ. గీ. ౪.౧౫] ఇత్యాదౌ ప్రవృత్తిలక్షణస్యాపి ధర్మస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ , ధర్మయోశ్చ ప్రకృతత్వావిశేషాత్ , తత్రాహ –
అభ్యుదయార్థోఽపీతి ।
నను వర్ణిభిరాశ్రమిభిశ్చానుష్ఠేయత్వేనాన్యత్ర విహితస్యాపి తస్య న యుక్తం మోక్షసాధనత్వాధికారే విధానమ్ , దేవాదిస్థానప్రాప్తిహేతుత్వేన మోక్షం ప్రతి ప్రతిపక్షత్వాత్ । సత్యమ్ , తథాపి ఫలాభిలాషమన్తరేణేశ్వరార్పణధియా కృతస్య బుద్ధిశుద్ధిహేతుత్వాత్ తస్యేహ వచనమిత్యాహ –
స దేవాదీతి ।
ఫలాభిసన్ధిద్వారా కృతః సన్నితి శేషః ।
ప్రవృత్తిలక్షణధర్మస్యోక్తరీత్యా చిత్తశుద్ధిహేతుత్వేఽపి మోక్షహేతుత్వేన కుతో మోక్షాధికారే నిర్దేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
శుద్ధేతి ।
ప్రతిపద్యతే ప్రాగుక్తో ధర్మ ఇతి శేషః ।
యదుక్తం ఫలాభిసన్ధివర్జితమీశ్వరార్పణబుద్ధ్యాఽనుష్ఠితం కర్మ బుద్ధిశుద్ధయే భవతీతి, తత్ర వాక్యషేషమనుకూలయతి –
తథా చేతి ।
శాస్త్రస్య ప్రయోజనం ససాధనముక్తమనూద్య విషయం దర్శయతి –
ఇమమితి ।
దర్శితేన ఫలేన శాస్త్రస్య నిష్ఠాద్వయద్వారా సాధ్యసాధనభావః సమ్బన్ధో విషయేణ విషయవిషయిత్వమితి వివక్షిత్వాహ –
విశేషత ఇతి ।
ఎవమనుబన్ధత్రయవిశిష్టం శాస్త్రం వ్యాఖ్యానార్హమిత్యుపసంహరతి –
విశిష్టేతి ।
సిద్ధే వ్యాఖ్యానయోగ్యత్వే వ్యాఖ్యేయత్వం ఫలితమాహ –
యత ఇతి ।
తత్రైషాఽక్షరయోజనా -
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచేతి ।
ధృతరాష్ట్రో హి ప్రజ్ఞాచక్షుర్బాహ్యచక్షురభావాద్బాహ్యమర్థం ప్రత్యక్షయితుమనీశః సన్ అభ్యాశవర్తినం సఞ్జయమాత్మనో హితోపదేష్టారం పృచ్ఛతి -
ధర్మక్షేత్ర ఇతి ।
ధర్మస్య తద్బుద్ధేశ్చ క్షేత్రమభివృద్ధికారణం యదుచ్యతే కురుక్షేత్రమితి, తత్ర సమవేతాః సఙ్గతాః, యుయుత్సవో యోద్ధుకామాస్తే చ కేచిన్మదీయా దుర్యోధనప్రభృతయః పాణ్డవాశ్చాపరే యుధిష్ఠిరాదయః, తే చ సర్వే యుద్ధభూమౌ సఙ్గతా భూత్వా కిం కృతవన్తః ॥ ౧ ॥
‘కిమస్మదీయం ప్రబలం బలం ప్రతిలభ్య ధీరపురుషైర్భీష్మాదిభిరధిష్ఠితం పరేషాం భయమావిరభూత్ , యద్వా పక్షద్వయహింసానిమిత్తాధర్మభయమాసీత్ , యేనైతే యుద్ధాదుపరమేరన్ ? ‘ ఇత్యేవం పుత్రపరవశస్య పుత్రస్నేహాభినివిష్టస్య ధృతరాష్ట్రస్య ప్రశ్నే సఞ్జయస్య ప్రతివచనమ్ -
దృష్ట్వేత్యాది ।
పాణ్డవానాం భయప్రసఙ్గో నాస్తీత్యేతత్ తుశబ్దేన ద్యోత్యతే । ప్రత్యుత దుర్యోధనస్యైవ రాజ్ఞో భయం ప్రభూతం ప్రాదుర్బభూవ । పాణ్డవానాం - పాణ్డుసుతానాం యుధిష్ఠిరాదీనామనీకం - సైన్యం ధృష్టద్యుమ్నాదిభిరతిధృష్టైర్వ్యూహాధిష్ఠితం దృష్ట్వా ప్రత్యక్షేణ ప్రతీత్య త్రస్తహృదయో దుర్యోధనో రాజా తదా - తస్యాం సఙ్గ్రామోద్యోగావస్థాయామ్ , ఆచార్యం ద్రోణనామానమాత్మనః శిక్షితారం రక్షితారం చ శ్లాఘయన్నుపసఙ్గమ్య - తదీయం సమీపం వినయేన ప్రాప్య భయోద్విగ్నహృదయత్వేఽపి తేజస్విత్వాదేవ వచనమర్థసహితం వాక్యముక్తవానిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
తదేవ వచనముదాహరతి -
పశ్యేతి ।
ఎతామస్మదభ్యాశే మహాపురుషానపి భవత్ప్రముఖానపరిగణయ్య భయలేశశూన్యామవస్థితాం చమూమిమాం సేనాం పాణ్డుపుత్రైర్యుధిష్ఠిరాదిభిరానీతాం మహతీమనేకాక్షౌహిణీసహితామక్షోభ్యాం, పశ్యేత్యాచార్యం దుర్యోధనో నియుఙ్క్తే । నియోగద్వారా చ తస్మిన్ పరేషామవజ్ఞాం విజ్ఞాపయన్ క్రోధాతిరేకముత్పాదయితుముత్సహతే ।
పరకీయసేనాయా వైశిష్ట్యాభిధానద్వారా పరపక్షేఽపి త్వదీయమేవ బలమితి సూచయన్ ఆచార్యస్య తన్నిరసనం సుకరమితి మన్వానః సన్నాహ -
వ్యూఢామితి ।
రాజ్ఞో ద్రుపదస్య పుత్రః తవ చ శిష్యో ధృష్టద్యుమ్నో లోకే ఖ్యాతిముపగతః, స్వయం చ శస్త్రాస్త్రవిద్యాసమ్పన్నో మహామహిమా తేన వ్యూహమాపాద్యాధిష్ఠితామిమాం చమూం కిమితి న ప్రతిపద్యసే కిమితి వా మృష్యసీత్యర్థః ॥ ౩ ॥
అన్యేఽపి ప్రతిపక్షే పరాక్రమభాజో బహవః సన్తీత్యనుపేక్షణీయత్వం పరపక్షస్య వివక్షయన్నాహ -
అత్రేతి ।
అస్యాం హి ప్రతిపక్షభూతాయాం సేనాయాం శూరాః - స్వయమభీరవః శస్త్రాస్త్రకుశలాః భీమార్జునాభ్యాం సర్వసమ్ప్రతిపన్నవీర్యాభ్యాం తుల్యాః యుద్ధభూమావుపలభ్యన్తే ।
తేషాం యుద్ధశౌణ్డీర్యం విశదీకర్తుం విశినష్టి -
మహేష్వాసా ఇతి ।
ఇషురస్యతేఽస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా ధనుస్తదుచ్యతే । తచ్చ మహత్ అన్యైరప్రధృష్యం తద్ యేషాం తే రాజానస్తథా వివక్ష్యన్తే ।
తానేవ పరసేనామధ్యమధ్యాసీనాన్ పరపక్షానురాగిణో రాజ్ఞో విజ్ఞాపయతి -
యుయుధాన ఇత్యాదినా సౌభద్రో ద్రౌపదేయాశ్చేత్యన్తేన ।
తేషాం సర్వేషామపి మహాబలపరాక్రమభాక్త్వాదనుపేక్ష్యత్వం పునర్వివక్షతి -
సర్వ ఎవేతి
॥ ౪, ౫, ౬ ॥
యద్యేవం పరకీయం బలమతిప్రభూతం ప్రతీత్యాతిభీతవదభిదధాసి, హన్త సన్ధిరేవ పరైరిష్యతామ్ , అలం విగ్రహాగ్రహేణ ఇత్యాచార్యాభిప్రాయమాశఙ్క్య బ్రవీతి -
అస్మాకమితి ।
తుశబ్దేనాన్తరుత్పన్నమపి స్వకీయం భయం తిరోదధానో ధృష్టతామాత్మనో ద్యోతయతి । యే ఖల్వస్మత్పక్షే వ్యవస్థితాః సర్వేభ్యః సముత్కర్షజుషః తాన్ మయోచ్యమానాన్ నిబోధ - నిశ్చయేన మద్వచనాదవధారయేత్యర్థః ।
యద్యపి త్వమేవ త్రైవర్ణికేషు త్రైవిద్యవృద్ధేషు ప్రధానత్వాత్ ప్రతిపత్తుం ప్రభవసి, తథాపి మదీయసైన్యస్య యే ముఖ్యాస్తానహం తే తుభ్యం సంజ్ఞార్థమసఙ్ఖ్యేషు తేషు మధ్యే కతిచిన్నామభిర్గృహీత్వా పరిశిష్టానుపలక్షయితుం విజ్ఞాపనం కరోమి, న త్వజ్ఞాతం కిఞ్చిత్ తవ జ్ఞాపయామీతి మత్వాహ -
ద్విజోత్తమేతి
॥ ౭ ॥
తానేవ స్వసేనానివిష్టాన్ పురుషధౌరేయాన్ ఆత్మీయభయపరిహారార్థం పరిగణయతి -
భవానిత్యాదినా
॥ ౮ ॥
ద్రోణాదిపరిగణనస్య పరిశిష్టపరిసఙ్ఖ్యార్థత్వం వ్యావర్తయతి -
అన్యే చేతి ।
సర్వేఽపి భవన్తమారభ్య మదీయపృతనాయాం ప్రవిష్టాః స్వజీవితాదపి మహ్యం స్పృహయన్తీత్యాహ -
మదర్థ ఇతి ।
యత్తు తేషాం శూరత్వముక్తం తదిదానీం విశదయతి -
నానేతి ।
నానావిధాని అనేకప్రకారాణి శస్త్రాణి - ఆయుధాని ప్రహరణాని - ప్రహరణసాధనాని యేషాం తే తథా ।
బహువిధాయుధసమ్పత్తావపి తత్ప్రయోగే నైపుణ్యాభావే తద్వైఫల్యమితి చేత్ , నేత్యాహ -
సర్వ ఇతి
॥ ౯ ॥
రాజా పునరపి స్వకీయభయాభావే హేత్వన్తరమాచార్యం ప్రత్యావేదయతి -
అపర్యాప్తమితి ।
అస్మాకం ఖల్విదం ఎకాదశసఙ్ఖ్యాకాక్షౌహిణీపరిగణితమపరిమితం బలం భీష్మేణ చ ప్రథితమహామహిమ్నా సూక్ష్మబుద్ధినా సర్వతో రక్షితం పర్యాప్తం - పరోషాం పరిభవే సమర్థమ్ । ఎతేషాం పునస్తదల్పం - సప్తసఙ్ఖ్యాకాక్షౌహిణీపరిమితం బలం భీమేన చపలబుద్ధినా కుశలతావికలేన పరిపాలితం అపర్యాప్తమ్ - అస్మానభిభవితుమసమర్థమిత్యర్థః । అథవా - తదిదమస్మాకం బలం భీష్మాధిష్ఠితమపర్యాప్తం - అపరిమితం అధృష్యం - అక్షోభ్యమ్ । ఎతేషాం తు పాణ్డవానాం బలం భీమేనాభిరక్షితం పర్యాప్తం - అపరిమితమ్ సోఢుం శక్యమిత్యర్థః । అథవా - తత్ పాణ్డవానాం బలమపర్యాప్తం - నాలమ్ , అస్మాకం - అస్మభ్యం భీష్మాభిరక్షితం భీష్మోఽభిరక్షితోఽస్మై పరబలనివృత్త్యర్థమితి తదేవ తథోచ్యతే । ఇదం పునరస్మదీయం బలమేతేషాం - పాణ్డవానాం పర్యాప్తం - పరిభవే సమర్థమ్ , భీమాభిరక్షితం భీమో దుర్బలహృదయో యస్మాదస్మై పరబలనివృత్త్యర్థమభిరక్షితః । తస్మాదస్మాకం న కిఞ్చిదపి భయకారణమస్తీత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
స్వకీయబలస్య భీష్మాధిష్ఠితత్వేన బలిష్ఠత్వముక్త్వా భీష్మశేషత్వేన తదనుగుణత్వం ద్రోణాదీనాం ప్రార్థయతే -
అయనేష్వితి ।
కర్తవ్యవిశేషద్యోతీ చశబ్దః । సమరసమారమ్భసమయే యోధానాం యథాప్రధానం యుద్ధభూమౌ పూర్వాపరాదిదిగ్విభాగేనావస్థితిస్థానాని నియమ్యన్తే । తాన్యత్ర అయనాన్యుచ్యన్తే । సేనాపతిశ్చ సర్వసైన్యమధిష్ఠాయ మధ్యే తిష్ఠతి । తేషు సర్వేషు ప్రక్లృప్తం ప్రవిభాగమప్రత్యాఖ్యాయ భవాన్ అశ్వత్థామా కర్ణశ్చేత్యేవమాదయో భవన్తః సర్వేఽవస్థితాః సన్తో భీష్మమేవ సేనాపతిం సర్వతో రక్షన్తు । తస్య హి రక్షణే సర్వమస్మదీయం బలం రక్షితం స్యాత్ , పరబలనివృత్త్యర్థత్వేన తస్యాస్మాభీ రక్షితత్వాదిత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥
తమేవమాచార్యం ప్రతి సంవాదం కుర్వన్తం భయావిష్టం రాజానం దృష్ట్వా తదభ్యాశవర్తీ పితామహస్తద్ - బుద్ధ్యనురోధార్థమిత్థం కృతవానిత్యాహ -
తస్యేతి ।
రాజ్ఞో దుర్యోధనస్య హర్షం - బుద్ధిగతముల్లాసవిశేషం పరపరిభవద్వారా స్వకీయవిజయద్వారకం సమ్యగుత్పాదయన్ భయం తదీయమపనినీషురుచ్చైః సింహనాదం కృత్వా శఙ్ఖమాపూరితవాన్ । కిమితి దుర్యోధనస్య హర్షముత్పాదయితుం పితామహో యతతే, కురువృద్ధత్వాత్ తస్య కురురాజత్వాత్ పితామహత్వాచ్చాస్య దుర్యోధనభయాపనయనార్థా ప్రవృత్తిరుచితా, తదుపజీవితయా తద్వశత్వాచ్చ । తస్య చ సింహనాదే శఙ్ఖశబ్దే చ పరేషాం హృదయవ్యథా సమ్భావ్యతే, దూరాదేవ అరినివహం ప్రతి భయజననలక్షణప్రతాపత్వాదిత్యర్థః ॥ ౧౨ ॥
రాజాభిప్రాయం ప్రతీత్య భీష్మప్రవృత్త్యనన్తరం తత్పక్షైస్తైస్తై రాజభిః శఙ్ఖాదయో వాద్యవిశేషా ఝటితి శబ్దవన్తః సమ్పాదితాః । స చ శఙ్ఖాదిప్రయుక్తశబ్దస్తుములో బహులం భయం పరేషాం పరిద్యోతయన్నాసీదిత్యాహ -
తత ఇతి
॥౧౩ ॥
ఎవం దుర్యోధనపక్షే ప్రవృత్తిమాలక్ష్య పరిసరవర్తినౌ కేశవార్జునౌ శ్వేతైర్హయైరతిబలపరాక్రమైర్యుక్తే మహతి - అప్రధృష్యే రథే వ్యవస్థితౌ అప్రాకృతౌ శఙ్ఖౌ పూరితవన్తావిత్యాహ -
తతః శ్వేతైర్హయైరితి
॥ ౧౪ ॥
తయోః శఙ్ఖయోర్దివ్యత్వమేవావేదయతి -
పాఞ్చజన్యమితి ।
కేశవార్జునయోర్యుద్ధాభిముఖ్యం దృష్ట్వా సంహృష్టః స్వారస్యేన సమరరసికో భీమసేనోఽపి యుద్ధాభిముఖోఽభూదిత్యాహ -
పౌణ్డ్రమితి
॥ ౧౫ ॥
ఎతేషామీదృశీం ప్రవృత్తిం ప్రతీత్య పరిపాలనావకాశమాసాద్య రాజ్ఞో యుధిష్ఠిరస్యాపి ప్రవృత్తిం దర్శయతి -
అనన్తేతి ।
జ్యాయసాం భ్రాతౄణామనుసరణమావశ్యకమితి మత్వా తయోర్యవీయసోర్భ్రాత్రోరపి ప్రవృత్తిమాహ -
నకుల ఇతి
॥ ౧౬ ॥
అన్యేషామపి తత్పక్షీయాణాం రాజ్ఞామైకమత్యం విజ్ఞాపయన్ ధృతరాష్ట్రస్య దురాశాం సఞ్జయో వ్యుదస్యతి -
కాశ్యశ్చేత్యాదినా
॥ ౧౭ ॥
ద్రుపద ఇతి ।
పరమేష్వాసాదివిశేషణచతుష్టయం ప్రత్యేకం సమ్బధ్యతే ॥ ౧౮ ॥
తైస్తై రాజభిః శఙ్ఖానాపూరయద్భిరాపాదితో మహాన్ ఘోషః తుములః - అతిభైరవో నభశ్చ - అన్తరిక్షం పృథివీం చ - భువనం లోకత్రయం సర్వమేవ విశేషేణానుక్రమేణ నాదయన్ - నాదయుక్తం కుర్వన్ ధార్తరాష్ట్రాణాం దుర్యోధనాదీనాం హృదయాని అన్తఃకరణాని వ్యదారయత్ - విదారితవాన్ । యుజ్యతే హి తత్ప్రేరితశఙ్ఖఘోషశ్రవణాత్ త్రైంలోక్యాక్రోశే తముపశ్రృణ్వతాం తేషాం హృదయేషు దోధూయమానత్వమ్ । తదాహ -
స ఘోష ఇతి
॥ ౧౯ ॥
దుర్యోధనాదీనాం ధార్తరాష్ట్రాణామేవం భయప్రాప్తిం ప్రదర్శ్య పార్థాదీనాం పాణ్డవానాం తద్వైపరీత్యమిదానీముదాహరతి -
అథేత్యాదినా ।
భీతిప్రత్యుపస్థితేరనన్తరం పలాయనే ప్రాప్తేఽపి వైపరీత్యాద్ వ్యవస్థితాన్ అప్రచలితానేవ పరాన్ ప్రత్యక్షేణోపలభ్య హనుమన్తం వానరవరం ధ్వజలక్షణత్వేన ఆదాయావస్థితోఽర్జునో భగవన్తమాహేతి సమ్బన్ధః ।
కిమాహేత్యపేక్షాయామిదం - వక్ష్యమాణం హేతుమద్వచనమిత్యాహ -
వాక్యమిదమితి ।
కస్యామవస్థాయామిదముక్తవానితి తత్రాహ -
ప్రవృత్త ఇతి ।
శస్త్రాణాం - ఇషుప్రాసప్రభృతీనాం సమ్పాతః - సముదాయః తస్మిన్ ప్రవృత్తే - ప్రయోగాభిముఖే సతీతి యావత్ ।
కిం కృత్వా భగవన్తం ప్రత్యుక్తవానితి తదాహ –
ధనురితి ।
మహీపతిశబ్దేన రాజా ప్రజ్ఞాచక్షుః సఞ్జయేన సమ్బోధ్యతే ॥ ౨౦ ॥
తదేవ గాణ్డీవధన్వనో వాక్యమనుక్రామతి -
సేనయోరితి ।
ఉభయోరపి సేనయోః సంనిహితయోర్మధ్యే మదీయం రథం స్థాపయేత్యర్జునేన సారథ్యే సర్వేశ్వరో నియుజ్యతే । కిం హి భక్తానామశక్యం యద్భగవానపి తన్నియోగమనుతిష్ఠతి ? యుక్తం హి భగవతో భక్తపారవశ్యమ్ । అచ్యుతేతి సమ్బోధనతయా భగవతః స్వరూపం న కదాచిదపి ప్రచ్యుతిం ప్రాప్నోతీత్యుచ్యతే ॥ ౨౧ ॥
మధ్యే రథం స్థాపయేత్యుక్తమ్ । తదేవ రథస్థాపనస్థానం నిర్ధారయతి -
యావదితి ।
ఎతాన్ - ప్రతిపక్షే ప్రతిష్ఠితాన్ భీష్మద్రోణాదీన్ అస్మాభిః సార్ధం యోద్ధుమపేక్షావతో యావద్ - గత్వా నిరీక్షితుమహం క్షమః స్యామ్ , తావతి ప్రదేశే రథస్య స్థాపనమ్ కర్తవ్యమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ, ప్రవృృత్తే యుద్ధప్రారమ్భే బహవో రాజానోఽముష్యాం యుద్ధభూమావుపలభ్యన్తే, తేషాం మధ్యే కైః సహ మయా యోద్ధవ్యమ్ ? న హి క్వచిదపి మమ గతిప్రతిహతిరస్తీత్యాహ -
కైర్మయేతి
॥ ౨౨ ॥
ప్రతియోగినామభావే కథం తవ యుద్ధౌత్సుక్యం ఫలవద్ భవేదితి తత్రాహ –
యోత్స్యమానానితి ।
యే కేచిదేతే రాజానో నానాదేశేభ్యోఽత్ర కురుక్షేత్రే సమవేతాస్తానహం యోత్స్యమానాన్ - పరిగృహీతప్రహరణోపాయాన్ అతితరాం సఙ్గ్రామసముత్సుకానుపలభే । తేన ప్రతియోగినాం బాహుల్యమిత్యర్థః ।
తేషామస్మాభిః సహ పూర్వవైరాభావే కథం ప్రతియోగిత్వం ప్రకల్పతే ? తత్రాహ -
ధార్తరాష్ట్రస్యేతి ।
ధృతరాష్ట్రపుత్రస్య దుర్యోధనస్య దుర్బుద్ధేః - స్వరక్షణోపాయమప్రతిపద్యమానస్య యుద్ధాయ సంరమ్భం కుర్వతో యుద్ధే - యుద్ధభూమౌ స్థిత్వా ప్రియం కర్తుమిచ్ఛవో రాజానః సమాగతా దృశ్యన్తే, తేన తేషామౌపాధికమస్మత్ప్రతియోగిత్వముపపన్నమిత్యర్థః ॥ ౨౩ ॥
ఎవమర్జునేన ప్రేరితో భగవాన్ అహింసారూపం ధర్మమాశ్రిత్య ప్రాయశో యుద్ధాత్ తం నివర్తయిష్యతీతి ధృతరాష్ట్రస్య మనీషాం దుదూషయిషుః సఞ్జయో రాజానం ప్రత్యుక్తవానిత్యాహ -
సఞ్జయ ఇతి ।
భగవతోఽపి భూభారాపహారార్థం ప్రవృత్తస్య అర్జునాభిప్రాయప్రతిపత్తిద్వారేణ స్వాభిసన్ధిం ప్రతిలభమానస్య పరోక్తిమనుసృత్య స్వాభిప్రాయానుకూలమనుష్ఠానమాదర్శయతి -
ఎవమితి ।
॥ ౨౪ ॥
భీష్మద్రోణాదీనామన్యేషాం చ రాజ్ఞామన్తికే రథం స్థాపయిత్వా భగవాన్ కిం కృతవానితి తదాహ -
ఉవాచేతి ।
ఎతాన్ - అభ్యాశే వర్తమానాన్ , కురూన్ - కురువంశప్రసూతాన్ భవద్భిః సార్ధం యుద్ధార్థం సఙ్గతాన్ పశ్య । దృష్ట్వా చ యైః సహాత్ర యుయుత్సా తవోపావర్తతే తైః సాకం యుద్ధం కురు । నో ఖల్వేతేషాం శస్త్రాస్త్రశిక్షావతాం మహీక్షితాముపేక్షోపపద్యతే, సారథ్యే తు న మనః ఖేదనీయమిత్యర్థః ॥ ౨౫ ॥
ఎవం స్థితే మహానధర్మో హింసేతి విపరీతబుద్ధ్యా యుద్ధాదుపరిరంసా పార్థస్య సమ్ప్రవృత్తేతి కథయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
సప్తమ్యా భగవదభ్యనుజ్ఞానే సమరసమారమ్భాయ సమ్ప్రవృత్తే సతీత్యేతదుచ్యతే । సేనయోరుభయోరపి స్థితాన్ పార్థోఽపశ్యదితి సమ్బన్ధః । అథశబ్దః తథాశబ్దపర్యాయః । శ్వశురాః భార్యాణాం జనయితారః । సుహృదో మిత్రాణి కృతవర్మప్రభృతయః ॥ ౨౬ ॥
సేనాద్వయే వ్యవస్థితాన్ యథోక్తాన్ పితృపితామహాదీన్ ఆలోచ్య పరమకృపాపరవశః సన్నర్జునో భగవన్తముక్తవానిత్యాహ -
తానితి ।
విషీదన్ - యథోక్తానాం పిత్రాదీనాం హింసాసంరమ్భనిబన్ధనం విషాదముపతాపం కుర్వన్నిత్యర్థః ॥ ౨౭ ॥
తదేవ ఇదంశబ్దవాచ్యం వచనముదాహరతి -
దృష్ట్వేతి ।
॥ ౨౮ ॥
ఆత్మీయం బన్ధువర్గం యుద్ధేచ్ఛయా యుద్ధభూమావుపస్థితముపలభ్య శోకప్రవృత్తిం దర్శయతి -
సీదన్తీతి ।
దేవాంశస్యైవార్జునస్యానాత్మవిదః స్వపరదేహేష్వాత్మాత్మీయాభిమానవతః తత్ప్రియస్య యుద్ధారమ్భే తన్మృత్యుప్రసఙ్గదర్శినః శోకో మహానాసీదిత్యర్థః ।
అఙ్గేషు వ్యథా ముఖే పరిశోషశ్చేత్యుభయం శోకలిఙ్గముక్తమ్ । సమ్ప్రతి వేపథుప్రభృతీని భీతిలిఙ్గాన్యుపన్యస్యతి -
వేపథుశ్చేతి ।
రోమహర్షః - రోమ్ణాం గాత్రేషు పులకితత్వమ్ ॥ ౨౯ ॥
కిఞ్చ అధైర్యమపి సంవృత్తమిత్యాహ -
న చేతి ।
మోహోఽపి మహాన్ భవతీత్యాహ -
భ్రమతీవేతి ।
॥ ౩౦ ॥
విపరీతనిమిత్తప్రతీతేరపి మోహో భవతీత్యాహ –
నిమిత్తానీతి ।
తాని విపరీతాని నిమిత్తాని యాని వామనేత్రస్ఫురణాదీని ।
యుద్ధే స్వజనహింసయా ఫలానుపలమ్భాదపి తస్మాదుపరిరంసా జాయతే ఇత్యాహ -
న చేతి ।
॥ ౩౧ ॥
ప్రాప్తానాం యుయుత్సూనాం హింసయా విజయో రాజ్యం సుఖాని చ లబ్ధుం శక్యానీతి కుతో యుద్ధాదుపరతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న కాఙ్క్ష ఇతి
కిమితి రాజ్యాదికం సర్వాకాఙ్క్షితత్వాన్న కాఙ్క్ష్యతే తేన హి పుత్రభ్రాత్రాదీనాం స్వాస్థ్యమాధాతుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
కిమితి ।
॥ ౩౨ ॥
రాజ్యాదీనామాక్షేపే హేతుమాహ -
యేషామితి
॥౩౩ ॥
తానేవ విశినష్టి -
ఆచార్యా ఇతి ।
స్యాలాః - భార్యాణాం భ్రాతరో ధృష్టద్యుమ్నప్రభృతయః ॥ ౩౪ ॥
వధ్యేష్వపి స్వరాజ్యపరిపన్థిష్వాతతాయిషు కృపాబుద్ధ్యా స్వధర్మాద్యుద్ధాత్ పూర్వోక్తమోహాదివశాత్ ప్రచ్యుతిం ప్రదర్శయతి -
ఎతానితి ।
జిఘాంసన్తం జిఘాంసీయాత్’ (వసిష్ఠధర్మసూత్రమ్ ౩.౧౭) ఇతి న్యాయాదేతేషాం హింసా న దోషాయేత్యాశఙ్క్యాహ –
ఘ్నతోఽపీతి ।
పృథివీప్రాప్త్యర్థం హి హననమేతేషామిష్యతే ।
న చ తత్ప్రాప్తిః సమీహితేతి కైముతికన్యాయేన దర్శయతి -
అపీతి ।
న హి మహదపి త్రైలోక్యలక్షణం రాజ్యం లబ్ధుం స్వజనహింసాయై మనో మదీయం స్పృహయతి । పృథివీప్రాప్త్యర్థం పునర్బన్ధువధం న శ్రద్దధామీతి కిం వక్తవ్యమిత్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
దుర్యోధనాదీనాం శత్రూణాం నిగ్రహే ప్రీతిప్రాప్తిసమ్భవాద్యుద్ధం కర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
నిహత్యేతి ।
యది పునరమీ దుర్యోధనాదయో న నిగృహ్యేరన్ భవన్తస్తర్హి తైర్నిగృహీతా దుఃఖితాః స్యురిత్యాశఙ్క్యాహ -
పాపమేవేతి ।
యదీమే దుర్యోధనాదయో నిర్దోషానేవాస్మాన్ అకస్మాద్యుద్ధభూమౌ హన్యుః, తదైతాన్ ‘అగ్నిదో గరదశ్చ’ (మనుః ౮.౩౫౦) ఇత్యాదిలక్షణోపేతానాతతాయినో నిర్దోషస్వజనహింసాప్రయుక్తం పాపం పూర్వమేవ పాపినః సమాశ్రయేదిత్యర్థః । అథవా - యద్యప్యేతే భవన్త్యాతతాయినః, తథాప్యేతాన్ అతిశోచ్యాన్ దుర్యోధనాదీన్ హింసిత్వా హింసాకృతం పాపమస్మానేవాశ్రయేత్ , అతో నాస్మాభిరేతే హన్తవ్యా ఇత్యర్థః । అథవా - గురుభ్రాతృసుహృత్ప్రభృతీనేతాన్ హత్వా వయమాతతాయినః స్యామ, తతశ్చైతాన్ హత్వా హింసాకృతం పాపమాతతాయినోఽస్మానేవ సమాశ్రయేత్ ఇతి యుద్ధాత్ ఉపరమణమస్మాకం శ్రేయస్కరమిత్యర్థః ॥ ౩౬ ॥
ఫలాభావాదనర్థసమ్భవాచ్చ పరహింసా న కర్తవ్యేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ రాజ్యసుఖముద్దిశ్య యుద్ధముపక్రమ్యతే, న చ స్వజనపరిక్షయే సుఖముపపద్యతే, తేన న కర్తవ్యం యుద్ధమిత్యాహ -
స్వజనం హీతి
॥ ౩౭ ॥
కథం తర్హి పరేషాం కులక్షయే స్వజనహింసాయాం చ ప్రవృత్తిస్తత్రాహ –
యద్యపీతి ।
లోభోపహతబుద్ధిత్వాత్ తేషాం కులక్షయాదిప్రయుక్తదోషప్రతీత్యభావాత్ ప్రవృత్తివిస్రమ్భః సమ్భవతీత్యర్థః ॥ ౩౮ ॥
పరేషామివ అస్మాకమపి ప్రవృత్తివిస్రమ్భః సమ్భవేదితి చేత్ , నేత్యాహ –
కథమితి ।
కులక్షయే మిత్రద్రోహే చ దోషం ప్రపశ్యద్భిరస్మాభిః తద్దోషశబ్దితం పాపం కథం న జ్ఞాతవ్యమ్ ? తదజ్ఞానే తత్పరిహారాసమ్భవాత్ । అతోఽస్మాత్ పాపాన్నివృత్త్యర్థం తజ్జ్ఞానమపేక్షితమితి పాపపరిహారార్థినామస్మాకం న యుక్తా యుద్ధే ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ॥ ౩౯ ॥
కోఽసౌ కులక్షయే దోషో యద్దర్శనాద్యుష్మాకం యుద్ధాదుపరతిరపేక్ష్యతే ? తత్రాహ –
కులేతి ।
కులస్య హి క్షయే కులసమ్బన్ధినః చిరన్తనా ధర్మాః తత్తదగ్నిహోత్రాదిక్రియాసాధ్యా నాశముపయాన్తి । కర్తురభావాదిత్యర్థః ।
ధర్మనాశేఽపి కిం స్యాత్ ఇతి చేత్ , తత్రాహ -
ధర్మ ఇతి ।
కులప్రయుక్తే ధర్మే కులనాశాదేవ నష్టే కులక్షయకరస్య కులం పరిశిష్టమఖిలమపి తదీయోఽధర్మోఽభిభవతి । అధర్మభూయిష్ఠం తస్య కులం భవతీత్యర్థః ॥ ౪౦ ॥
కులక్షయే కృతే అవశిష్టకులస్య అధర్మప్రవణత్వే కో దోషః స్యాత్ ? ఇతి తత్రాహ –
అధర్మేతి ।
పాపప్రచురే కులే ప్రసూతానాం స్త్రీణాం ప్రదుష్టత్వే కిం దుష్యతి ? తత్రాహ -
స్త్రీష్వితి
॥ ౪౧ ॥
వర్ణసఙ్కరస్య దోషపర్యవసాయితామాదర్శయతి -
సఙ్కర ఇతి ।
కులక్షయకరాణాం దోషాన్తరం సముచ్చినోతి -
పతన్తీతి ।
కులక్షయకృతాం పితరో నిరయగామినో సమ్భవన్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
లుప్తేతి ।
పుత్రాదీనాం కర్తౄణామభావాత్ లుప్తా పిణ్డస్యోదకస్య చ క్రియా యేషాం తే తథా । తతశ్చ ప్రేతత్వపరావృత్తికారణాభావాత్ నరకపతనమేవ ఆవశ్యకమాపతేదిత్యర్థః ॥ ౪౨ ॥
కులక్షయకృతామేతైరుదాహృతైర్దోషైర్వర్ణసఙ్కరహేతుభిర్జాతిప్రయుక్తా వంశప్రయుక్తాశ్చ ధర్మాః సర్వే సముత్సాద్యన్తే । తేన కులక్షయకారణాద్ యుద్ధాదుపరతిరేవ శ్రేయసీత్యాహ -
దోషైరితి
॥ ౪౩ ॥
కిఞ్చ జాతిధర్మేషు కులధర్మేషు చోత్సన్నేషు తత్తద్ధర్మవర్జితానాం మనుష్యాణామనధికృతానాం నరకపతనధ్రౌవ్యాత్ అనర్థకరమిదమేవ హేయమిత్యాహ –
ఉత్సన్నేతి ।
యథోక్తానాం మనుష్యాణాం నరకపాతస్య ఆవశ్యకత్వే ప్రమాణమాహ -
ఇత్యనుశుశ్రుమేతి
॥ ౪౪ ॥
రాజ్యప్రాప్తిప్రయుక్తసుఖోపభోగలుబ్ధతయా స్వజనహింసాయాం ప్రవృత్తిరస్మాకం గుణదోషవిభాగవిజ్ఞానవతామతికష్టేతి పరిభ్రష్టహృదయః సన్నాహ -
అహో బతేతి
॥ ౪౫ ॥
యద్యేవం యుద్ధే విముఖః సన్ పరపరిభవప్రతీకారరహితో వర్తేథాః, తర్హి త్వాం శస్త్రపరిగ్రహరహితం శత్రుం శస్రపాణయో ధార్తరాష్ట్రా నిగృహ్ణీయురిత్యాశఙ్క్యాహ –
యదీతి ।
ప్రాణత్రాణాదపి ప్రకృష్టో ధర్మః ప్రాణభృతామహింసేతి భావః ॥ ౪౬ ॥
యథోక్తమర్జునస్య వృత్తాన్తం సఞ్జయో ధృతరాష్ట్రం రాజానం ప్రతి ప్రవేదితవాన్ । తమేవ ప్రవేదనప్రకారం దర్శయతి -
ఎవమితి ।
ప్రదర్శితేన ప్రకారేణ భగవన్తం ప్రతి విజ్ఞాపనం కృత్వా శోకమోహాభ్యాం పరిభూతమానసః సన్ అర్జునః సఙ్ఖ్యే - యుద్ధమధ్యే శరేణ సహితం గాణ్డీవం త్యక్త్వా ‘న యోత్స్యేఽహమ్’ (భ. భ. గీ. ౨-౯) ఇతి బ్రువన్ , మధ్యే రథస్య, సంన్యాసమేవ శ్రేయస్కరం మత్వోపవిష్టవానిత్యర్థః ॥ ౪౭ ॥
‘అహింసా పరమో ధర్మో భిక్షాశనం చ ‘ ఇత్యేవంలక్షణయా బుద్ధ్యా యుద్ధవైముఖ్యమర్జునస్య శ్రుత్వా స్వపుత్రాణాం రాజ్యైశ్వర్యమప్రచలితమవధార్య స్వస్థహృదయం ధృతరాష్ట్రం దృష్ట్వా తస్య దురాశామపనేష్యామీతి మనీషయా సఞ్జయస్తం ప్రత్యుక్తవానిత్యాహ -
సఞ్జయ ఇతి ।
పరమేశ్వరేణ స్మార్యమాణోఽపి కృత్యాకృత్యే సహసా నార్జునః సస్మార, విపర్యయప్రయుక్తస్య శోకస్య దృఢతరమోహహేతుత్వాత్ ।
తథాపి తం భగవాన్ నోపేక్షితవానిత్యాహ -
తం తథేతి ।
తం - ప్రకృతం పార్థం, తథా - స్వజనమరణప్రసఙ్గదర్శనేన కృపయా - కరుణయా ఆవిష్టం - అధిష్ఠితమ్ , అశ్రుభిః పూర్ణే సమాకులే చేక్షణే యస్య తమ్ , అశ్రువ్యాప్తతరలాక్షం విషీదన్తం - శోచన్తం ఇదం - వక్ష్యమాణం వాక్యం - సోపపత్తికం వచనం మధునామానమసురం సూదితవానితి మధుసూదనో భగవానుక్తవాన్ , న తు యథోక్తమర్జునముపేక్షితవానిత్యర్థః ॥ ౧ ॥
కిం తద్వాక్యమిత్యపేక్షాయామాహ –
శ్రీభగవానితి ।
కుతో - హేతోస్త్వా - త్వాం సర్వక్షత్రియప్రవరం కశ్మలం - మలినం శిష్టగర్హితం యుద్ధాత్ పరాఙ్ముఖత్వం విషమే - సభయస్థానే సముపస్థితం - ప్రాప్తమ్ ? అనార్యైః - శాస్త్రార్థమవిద్వద్భిర్జుష్టం - సేవితమ్ , అస్వర్గ్యం - స్వర్గానర్హం - ప్రత్యవాయకారణమ్ , ఇహ చ అకీర్తికరమ్ - అయశస్కరమ్ । అర్జుననామ్నా ప్రఖ్యాతస్య తవ నైతద్యుక్తమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
పునరపి భగవానర్జునం ప్రత్యాహ -
క్లైబ్యమితి ।
క్లైబ్యం - క్లీబభావమధైర్యం, మా స్మ గమః - మా గాః । హే పార్థ – పృథాతనయ । న హి త్వయి - మహేశ్వరేణాపి కృతాహవే ప్రఖ్యాతపౌరుషే మహామహిమని ఎతదుపపద్యతే । క్షుద్రం - క్షుద్రత్వకారణం హృదయదౌర్బల్యం - మనసో దుర్బలత్వమధైర్యం త్యక్త్వోత్తిష్ఠ - యుద్ధాయోపక్రమం కురు । హే పరన్తప - పరం శత్రుం తాపయతీతి తథా సమ్బోధ్యతే ॥ ౩ ॥
ఎవం భగవతా ప్రతిబోధ్యమానోఽపి శోకాభిభూతచేతస్త్వాత్ అప్రతిబుధ్యమానః సన్ అర్జునః స్వాభిప్రాయమేవ ప్రకృతం భగవన్తం ప్రత్యుక్తవాన్ -
కథమిత్యాదినా ।
భీష్మం పితామహం ద్రోణం చాచార్యం సఙ్ఖ్యే - రణే హే మధుసూదన, ఇషుభిః, యత్ర వాచాపి యోత్స్యామీతి వక్తుమనుచితం తత్ర కథం బాణైర్యోత్స్యే ఇతి భావః । సాయకైస్తౌ కథం ప్రతియోత్స్యామి - ప్రతియోత్స్యే ? తౌ హి పూజార్హౌ - కుసుమాదిభిరర్చనయోగ్యౌ । హే అరిసూదన - సర్వానేవ అరీన్ అయత్నేన సూదితవానితి భగవానేవం సమ్బోధ్యతే ॥ ౪ ॥
రాజ్ఞాం ధర్మేఽపి యుద్ధే గుర్వాదివధే వృత్తిమాత్రఫలత్వం గృహీత్వా పాపమారోప్య బ్రూతే -
గురూనితి ।
గురూన్ - భీష్మద్రోణాదీన్ భ్రాత్రాదీంశ్చాత్ర ప్రాప్తానహింసిత్వా । మహానుభావాన్ - మహామాహాత్మ్యాన్ శ్రుతాధ్యయనసమ్పన్నాన్ । శ్రేయః - ప్రశస్యతరం యుక్తం భోక్తుం - అభ్యవహర్తుమ్ । భైక్షం - భిక్షాణాం సమూహః । భిక్షాశనం నృపాదీనాం నిషిద్ధమపి ఇహ లోకే - వ్యవహారభూమౌ । న హి గుర్వాదిహింసయా రాజ్యభోగోఽపేక్ష్యతే । కిఞ్చ హత్వా గుర్వాదీనర్థకామానేవ భుఞ్జీయ, న మోక్షమనుభవేయమ్ । ఇహైవ భోగః, న స్వర్గే ।
అర్థకామానేవ విశినష్టి -
భోగానితి ।
భుజ్యన్తే ఇతి భోగాః, తాన్ రుధిరప్రదిగ్ధాన్ - లోహితలిప్తానివ అత్యన్తగర్హితాన్ , అతో భోగాన్ గురువధాదిసాధ్యాన్ పరిత్యజ్య భిక్షాశనమేవ యుక్తమిత్యర్థః ॥ ౫ ॥
క్షత్రియాణాం స్వధర్మత్వాద్యుద్ధమేవ శ్రేయస్కరమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చైతదితి ।
ఎతదపి న జానీమో భైక్షయుద్ధయోః కతరన్నోఽస్మాకం గరీయః - శ్రేష్ఠమ్ , కిం భైక్షం హింసాశూన్యత్వాత్ , ఉత యుద్ధం స్వవృత్తిత్వాత్ ? ఇతి । సన్దిగ్ధా చ జయస్థితిః । కిం సామ్యమేవోభయేషాం యద్వా వయం జయేమ - అతిశయీమహి, యది వా నోఽస్మాన్ ధార్తరాష్ట్రాః - దుర్యోధనాదయో జయేయుః ? జాతోఽపి జయో న ఫలవాన్ , యతో యాన్ బన్ధూన్ హత్వా న జిజీవిషామః - జీవితుం నేచ్ఛామః, తే ఎవావస్థితాః, ప్రముఖే - సమ్ముఖే, ధార్తరాష్ట్రాః - ధృతరాష్ట్రస్యాపత్యాని । తస్మాద్భైక్షాద్యుద్ధస్య శ్రేష్ఠత్వం న సిద్ధమిత్యర్థః ॥ ౬ ॥
సమధిగతసంసారదోషజాతస్య అతితరాం నిర్విణ్ణస్య ముముక్షోరుపసన్నస్య ఆత్మోపదేశసఙ్గ్రహణేఽధికారం సూచయతి -
కార్పణ్యేతి ।
యోఽల్పాం - స్వల్పామపి స్వక్షతిం న క్షమతే స కృపణః । తద్విధత్వాత్ , అఖిలోఽనాత్మవిత్ అప్రాప్తపరమపురుషార్థతయా కృపణో భవతి । ‘యో వా ఎతదక్షరం గార్గ్యవిదిత్వాఽస్మాల్లోకాత్ ప్రైతి స కృపణః’ (బృ. ఉ. ౩-౮-౧౦) ఇతి శ్రుతేః । తస్య భావః కార్పణ్యం - దైన్యం, తేన దోషేణోపహతః - దూషితః స్వభావః - చిత్తమస్యేతి విగ్రహః సోఽహం పృచ్ఛామి - అనుయుఞ్జే, త్వా - త్వామ్ । ధర్మసమ్మూఢచేతాః - ధర్మో ధారయతీతి పరం బ్రహ్మ, తస్మిన్ సంమూఢం - అవివేకతాం గతం చేతో యస్య మమేతి తథాఽహముక్తః । కిం పృచ్ఛసి ? యన్నిశ్చితమైకాన్తికమనాపేక్షికం శ్రేయః స్యాత్ , న రోగనివృత్తివదనైకాన్తికమనాత్యన్తికమ్ , స్వర్గవదాపేక్షికం వా, తన్నిఃశ్రేయసం మే - మహ్యం బ్రూహి । ‘నాపుత్రాయాశిష్యాయ’ (శ్వే. ఉ. ౬-౨౨) ఇతి నిషేధాన్న ప్రవక్తవ్యమితి మా మంస్థాః । యతః శిష్యస్తేఽహం భవామి । శాధి - అనుశాధి మాం నిఃశ్రేయసమ్ । త్వామహం ప్రపన్నోఽస్మి ॥ ౭ ॥
కుతో నిఃశ్రేయసమేవేచ్ఛసి తత్రాహ -
న హీతి ।
యస్మాన్న ప్రపశ్యామి । కిం న పశ్యసి ? మమాపనుద్యాత్ - అపనయేత్ । యత్ శోకముచ్ఛోషణం - ప్రతపనమిన్ద్రియాణాం తన్న పశ్యామి ।
నను శత్రూన్ నిహత్య రాజ్యే ప్రాప్తే శోకనివృత్తిస్తే భవిష్యతి, నేత్యాహ -
అవాప్యేతి ।
అవిద్యమానః సపత్నః శత్రుర్యస్య తద్ దృఢం రాజ్యం - రాజ్ఞః కర్మ ప్రజారక్షణప్రశాసనాది । తదిదమస్యాం భూమావవాప్యాపి శోకాపనయకారణం న పశ్యామీత్యర్థః ।
తర్హి దేవేన్ద్రత్వాదిప్రాప్త్యా శోకాపనయస్తే భవిష్యతి, నేత్యాహ -
సురాణామపీతి ।
తేషామాధిపత్యం - అధిపతిత్వం స్వామ్యమిన్ద్రత్వం బ్రహ్మత్వం వా, తదవాప్యాపి మమ శోకో నాపగచ్ఛేదిత్యర్థః ॥ ౮ ॥
ఎవమర్జునేన స్వాభిప్రాయం భగవన్తం ప్రతి ప్రకాశితం సఞ్జయో రాజానమావేదితవానిత్యాహ -
సఞ్జయ ఇతి ।
ఎవం ప్రాగుక్తప్రకారేణ భగవన్తం ప్రత్యుక్త్వా పరన్తపోఽర్జునో న యోత్స్యే - న సమ్ప్రహరిష్యే, అత్యన్తాసహ్యశోకప్రసఙ్గాత్ ఇతి గోవిన్దముక్త్వా తూష్ణీం - అబ్రువన్ బభూవ, హ కిలేత్యర్థః ॥ ౯ ॥
తమర్జునం సేనయోర్వాహిన్యోరుభయోర్మధ్యే విషీదన్తం - విషాదం కుర్వన్తమతిదుఃఖితం శోకమోహాభ్యామభిభూతం స్వధర్మాత్ ప్రచ్యుతప్రాయం ప్రతీత్య ప్రహసన్నివ - ఉపహాసం కుర్వన్నివ, తదాశ్వాసార్థం హే భారత - భరతాన్వయ ! ఇత్యేవం సమ్బోధ్య, భగవానిదం - ప్రశ్నోత్తరం నిఃశ్రేయసాధిగమసాధనం వచనమూచివానిత్యాహ -
తమువాచేతి
॥ ౧౦ ॥
అతీతసన్దర్భస్యేత్థమక్షరోత్థమర్థం వివక్షిత్వా తస్మిన్నేవ వాక్యవిభాగమవగమయతి -
దృష్ట్వా త్వితి ।
‘ధర్మక్షేత్రే కురుక్షేత్రే’ (భ. భ. గీ. ౧-౧) ఇత్యాదిరాద్యశ్లోకస్తావదేకం వాక్యమ్ । శాస్రస్య కథాసమ్బన్ధపరత్వేన పర్యవసానాత్ । ‘దృష్ట్వా’ (భ. భ. గీ. ౧-౨) ఇత్యారభ్య యావత్ ‘తూష్ణీం బభూవ హ’ (భ. భ. గీ. ౨-౯) ఇతి తావచ్చైకం వాక్యమ్ । ఇత ఆరభ్య ‘ఇదం వచః’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౦) ఇత్యేతదన్తో గ్రన్థో భవత్యపరం వాక్యమితి విభాగః ।
నను - ఆద్యశ్లోకస్య యుక్తమేకవాక్యత్వమ్ , ప్రకృతశాస్రస్య మహాభారతేఽవతారావద్యోతిత్వాత్ , అన్తిమస్యాపి సమ్భవత్యేకవాక్యత్వమర్జునాశ్వాసార్థతయా ప్రవృత్తత్వాత్ , తన్మధ్యమస్య తు కథమేకవాక్యత్వమిత్యాశఙ్క్యార్థైకత్వాదిత్యాహ -
ప్రాణినామితి ।
శోకః - మానసస్తాపః, మోహః - వివేకాభావః । ఆదిశబ్దస్తదవాన్తరభేదార్థః । స ఎవ సంసారస్య దుఃఖాత్మనో బీజభూతో దోషః, తస్యోద్భవే కారణమహఙ్కారో మమకారః తద్ధేతురవిద్యా చ తత్ప్రదర్శనార్థత్వేనేతి యోజనా ।
సఙ్గృహీతమర్థం వివృణోతి -
తథా హీతి ।
రాజ్యం - రాజ్ఞః కర్మ పరిపాలనాది । పూజార్హా గురవః - భీష్మద్రోణాదయః । పుత్రాః - స్వయముత్పాదితాః సౌభద్రాదయః । సమ్బన్ధాన్తరమన్తరేణ స్నేహగోచరా గురుపుత్రప్రభృతయో మిత్రశబ్దేనోచ్యన్తే । ఉపకారనిరపేక్షతయా స్వయముపకారిణో హృదయానురాగభాజో భగవత్ప్రముఖాః సుహృదః । స్వజనాః - జ్ఞాతయో దుర్యోధనాదయః । సమ్బన్ధినః - శ్వశురస్యాలప్రభృతయో ద్రుపదధృష్టద్యుమ్నాదయః । పరమ్పరయా పితృపితామహాదిష్వనురాగభాజో రాజానో బాన్ధవాః । తేషు యథోక్తం ప్రత్యయం నిమిత్తీకృత్య యః స్నేహో యశ్చ తైః సహ విచ్ఛేదో, యచ్చైతేషాముపఘాతే పాతకం యా చ లోకగర్హా సర్వం తన్నిమిత్తం యయోరాత్మనః శోకమోహయోస్తావేతౌ సంసారబీజభూతౌ ‘కథమ్ ? ‘ (భ. గీ. ౨. ౪) ఇత్యాదినా దర్శితావిత్యర్థః ।
కథం పునరనయోః సంసారబీజయోరర్జునే సమ్భావనోపపద్యతే ? న హి ప్రథితమహామహిమ్నో వివేకవిజ్ఞానవతః స్వధర్మే ప్రవృత్తస్య తస్య శోకమోహావనర్థహేతూ సమ్భావితావిత్యాశఙ్క్య, వివేకతిరస్కారేణ తయోర్విహితాకరణప్రతిషిద్ధాచరణకారణత్వాదనర్థాధాయకయోరస్తి తస్మిన్ సమ్భావనేత్యాహ
శోకమోహాభ్యామితి ।
భిక్షయా జీవనం ప్రాణధారణమ్ । ఆదిశబ్దాత్ అశేషకర్మసంన్యాసలక్షణం పారివ్రాజ్యమాత్మాభిధ్యానమిత్యాది గృహ్యతే ।
కిఞ్చ అర్జునే దృశ్యమానౌ శోకమోహౌ సంసారబీజం, శోకమోహత్వాత్ , అస్మదాదినిష్ఠశోకమోహవత్ , ఇతి ఉపలబ్ధౌ శోకమోహౌ ప్రత్యేకం పక్షీకృత్యానుమాతవ్యమిత్యాహ -
తథా చేతి ।
శోకమోహాదీత్యాదిశబ్దేన మిథ్యాభిమానస్నేహగర్హాదయో గృహ్యన్తే । స్వభావతః చిత్తదోషసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
అస్మదాదీనామపి స్వధర్మే ప్రవృత్తానాం విహితాకరణాద్యభావాత్ న శోకాదేః సంసారబీజతేతి దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతేతి చేత్ , తత్రాహ -
స్వధర్మ ఇతి
కాయాదీనామిత్యాదిశబ్దాదవశిష్టానీన్ద్రియాణ్యాదీయన్తే । ఫలాభిసన్ధిః - తద్విషయోఽభిలాషః । కర్తృత్వభోక్తృత్వాభిమానః - అహఙ్కారః ।
ప్రాగుక్తప్రకారేణ వాగాదివ్యాపారే సతి కిం సిధ్యతి ? తత్రాహ -
తత్రేతి ।
శుభకర్మానుష్ఠానేన ధర్మోపచయాదిష్టం దేవాదిజన్మ, తతః సుఖప్రాప్తిః, అశుభకర్మానుష్ఠానేన అధర్మోపచయాదనిష్టం తిర్యగాదిజన్మ, తతో దుఃఖప్రాప్తిః, వ్యామిశ్రకర్మానుష్ఠానాదుభాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యాం మనుష్యజన్మ, తతః సుఖదుఃఖే భవతః । ఎవమాత్మకః సంసారః సన్తతో వర్తత ఇత్యర్థః ।
అర్జునస్యాన్యేషాం చ శోకమోహయోః సంసారబీజత్వముపపాదితముపసంహరతి -
ఇత్యత ఇతి ।
తదేవం ప్రథమాధ్యాయస్య ద్వితీయాధ్యాయైకదేశసహితస్య ఆత్మాజ్ఞానోత్థనివర్తనీయశోకమోహాఖ్యసంసారబీజప్రదర్శనపరత్వం దర్శయిత్వా, వక్ష్యమాణసన్దర్భస్య సహేతుకసంసారనివర్తకసమ్యగ్జ్ఞానోపదేశే తాత్పర్యం దర్శయతి -
తయోశ్చేతి ।
తత్ - యథోక్తం జ్ఞానమ్ , ఉపదిదిక్షుః - ఉపదేష్టుమిచ్ఛన్ భగవానాహేతి సమ్బన్ధః ।
సర్వలోకానుగ్రహార్థం యథోక్తం జ్ఞానం భగవానుపదిదిక్షతీత్యయుక్తమ్ , అర్జునం ప్రత్యేవోపదేశాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అర్జునమితి ।
న హి తస్యామవస్థాయామర్జునస్య భగవతా యథోక్తం జ్ఞానముపదేష్టుమిష్టమ్ , కిన్తు స్వధర్మానుష్ఠానాద్ - బుద్ధిశుద్ధ్యుత్తరకాలమిత్యభిప్రేత్యోక్తమ్ -
నిమిత్తీకృత్యేతి ।
సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకాదాత్మజ్ఞానాదేవ కేవలాత్ కైవల్యప్రాప్తిరితి గీతాశాస్త్రార్థః స్వాభిప్రేతో వ్యాఖ్యాతః । సమ్ప్రతి వృత్తికృతామభిప్రేతం నిరసితుమనువదతి -
అత్రేతి।
నిర్ధారితః శాస్త్రార్థః సతిసప్తమ్యా పరామృశ్యతే ।
తేషాముక్తిమేవ వివృణ్వన్ ఆదౌ సైద్ధాన్తికమభ్యుపగమం ప్రత్యాదిశతి -
సర్వకర్మేతి ।
వైదికేన కర్మణా సముచ్చయం వ్యుదసితుం మాత్రపదమ్ । స్మార్తేన కర్మణా సముచ్చయం నిరసితుమవధారణమ్ ।
అభ్యాససమ్బన్ధం ధునీతే -
కేవలాదితి ।
నైవేత్యేవకారః సమ్బధ్యతే ।
కేన తర్హి ప్రకారేణ జ్ఞానం కైవల్యప్రాప్తికారణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
కిం తర్హీతి ।
కిం తత్ర ప్రమాపకమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఇదమేవ శాస్రమిత్యాహ -
ఇతి సర్వాస్వితి ।
యథా ప్రయాజానుయాజాద్యుపకృతమేవ దర్శపౌర్ణమాసాది స్వర్గసాధనమ్ , తథా శ్రౌతస్మార్తకర్మోపకృతమేవ బ్రహ్మజ్ఞానం కైవల్యం సాధయతి । విమతం సేతికర్తవ్యతాకమేవ స్వఫలసాధకం కరణత్వాద్ దర్శపౌర్ణమాసాదివత్ । తదేవం జ్ఞానకర్మసముచ్చయపరం శాస్త్రమిత్యర్థః ।
ఇతిపదమ్ - ఆహురిత్యనేన పూర్వేణ సమ్బధ్యతే । పౌర్వాపర్యాలోచనాయాం శాస్త్రస్య సముచ్చయపరత్వం న నిర్ధారితమిత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞాపకం చేతి ।
న కేవలం జ్ఞానం ముక్తిహేతుః, అపితు సముచ్చితమిత్యస్యార్థస్య స్వధర్మాననుష్ఠానే పాపప్రాప్తివచనసామర్థ్యలక్షణం లిఙ్గం గమకమిత్యర్థః ।
శాస్త్రస్య సముచ్చయపరత్వే లిఙ్గవద్వాక్యమపి ప్రమాణమిత్యాహ -
కర్మణ్యేవేతి ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరముదాహరతి -
కురు కర్మేతి ।
నను - ‘న హింస్యాత్ సర్వా భూతాని’ ఇత్యాదినా ప్రతిషిద్ధత్వేన హింసాదేరనర్థహేతుత్వావగమాత్ తదుపేతం వైదికం కర్మ అధర్మాయేతి నానుష్ఠాతుం శక్యతే । తథా చ తస్య మోక్షే జ్ఞానేన సముచ్చయో న సిధ్యతీతి సాఙ్ఖ్యమతమాశఙ్క్య పరిహరతి -
హింసాదీతి ।
ఆదిశబ్దాదుచ్ఛిష్టభక్షణం గృహ్యతే ।
యథోక్తా శఙ్కా న కర్తవ్యేత్యత్ర ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం హేతుమాహ -
కథమిత్యాదినా ।
స్వశబ్దేన క్షత్రియో వివక్ష్యతే ।
యుద్ధాకరణే క్షత్రియస్య ప్రత్యవాయశ్రవణాత్ తస్య తం ప్రతి నిత్యత్వేన అవశ్యకర్తవ్యత్వప్రతీతేర్గుర్వాదిహింసాయుక్తమతిక్రూరమపి కర్మ న అధర్మాయేతి హేత్వన్తరమాహ -
తదకరణే చేతి ।
ఆచార్యాదిహింసాయుక్తమతిక్రూరమపి యుద్ధం న అధర్మాయేతి బ్రువతా భగవతా శ్రౌతానాం హింసాదియుక్తానామపి కర్మణాం దూరతో న అధర్మత్వమితి స్పష్టముపదిష్టం భవతి । సామాన్యశాస్త్రస్య వ్యర్థహింసానిషేధార్థత్వాత్ క్రతువిషయే చోదితహింసాయాస్తదవిషయత్వాత్ కుతో వైదికకర్మానుష్ఠానానుపపత్తిరిత్యర్థః । జ్ఞానకర్మసముచ్చయాత్ కైవల్యసిద్ధిరిత్యుపసంహర్తుం ఇతిశబ్దః ।
యత్ తావత్ ‘బ్రహ్మజ్ఞానం సేతికర్తవ్యతాకం, స్వఫలసాధకం, కరణత్వాత్’ ఇత్యనుమానం తద్దూషయతి -
తదసదితి ।
న హి శుక్తికాదిజ్ఞానమజ్ఞాననివృత్తౌ స్వఫలే సహకారి కిఞ్చిదపేక్షతే, తథా చ వ్యభిచారాదసాధకం కరణత్వమిత్యర్థః ।
యత్తు - గీతాశాస్త్రే సముచ్చయస్యైవ ప్రతిపాద్యతేతి ప్రతిజ్ఞాతమ్ , తదపి విభాగవచనవిరుద్ధమిత్యాహ -
జ్ఞానేతి ।
సాఙ్ఖ్యబుద్ధిర్యోగబుద్ధిశ్చేతి బుద్ధిద్వయమ్ । తత్ర సాఙ్ఖ్యబుద్ధ్యాశ్రయాం జ్ఞాననిష్ఠాం వ్యాఖ్యాతుం సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థమాహ -
అశోచ్యానిత్యాదినేతి ।
‘అశోచ్యాన్’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౧) ఇత్యాది ‘స్వధర్మమపి చావేక్ష్య’ (భ. భ. గీ. ౨-౩౧) ఇత్యేతదన్తం వాక్యం యావద్భవిష్యతి తావతా గ్రన్థేన యత్ పరమార్థభూతమాత్మతత్త్వం భగవతా నిరూపితమ్ , తత్ యయా సమ్యక్ ఖ్యాయతే - ప్రకాశ్యతే సా వైదికీ సమ్యగ్బుద్భిః సఙ్ఖ్యా । తయా ప్రకాశ్యత్వేన సమ్బన్ధి ప్రకృతం తత్త్వం సాఙ్ఖ్యమిత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థముక్తవా తత్ప్రకాశికాం బుద్ధిం తద్వతశ్చ సాఙ్ఖ్యాన్ వ్యాకరోతి -
తద్విషయేతి ।
తద్విషయా బుద్ధిః సాఙ్ఖ్యబుద్ధిరితి సమ్బన్ధః ।
తామేవ ప్రకటయతి -
ఆత్మన ఇతి ।
‘న జాయతే మ్రియతే వా’ (భ. భ. గీ. ౨-౨౦) ఇత్యాదిప్రకరణార్థనిరూపణద్వారేణ ఆత్మనః షడ్భావవిక్రియాఽసమ్భవాత్ కూటస్థోఽసావితి యా బుద్ధిరుత్పద్యతే సా సాఙ్ఖ్యబుద్ధిః, తత్పరాః సంన్యాసినః సాఙ్ఖ్యా ఇత్యర్థః ।
సమ్ప్రతి యోగబుద్ధ్యాశ్రయాం కర్మనిష్ఠాం వ్యాఖ్యాతుకామో యోగశబ్దార్థమాహ -
ఎతస్యా ఇతి ।
యథోక్తబుద్ధ్యుత్పత్తౌ విరోధాదేవానుష్ఠానాయోగాత్ తస్యాస్తన్నివర్తకత్వాత్ పూర్వమేవ తదుత్పత్తేరాత్మనో దేహాదివ్యతిరిక్తత్వాద్యపేక్షయా ధర్మాధర్మౌ నిష్కృష్య తేన ఈశ్వరారాధనరూపేణ కర్మణా పురుషో మోక్షాయ యుజ్యతే - యోగ్యః సమ్పద్యతే । తేన మోక్షసిద్ధయే పరమ్పరయా సాధనీభూతప్రాగుక్తధర్మానుష్ఠానాత్మకో యోగ ఇత్యర్థః ।
అథ యోగబుద్ధిం విభజన్ యోగినో విభజతే -
తద్విషయేతి ।
ఉక్తే బుద్ధిద్వయే భగవతోఽభిమతిం దర్శయతి -
తథా చేతి ।
సాఙ్ఖ్యబుద్ధ్యాశ్రయా జ్ఞాననిష్ఠేత్యేతదపి భగవతోఽభిమతమిత్యాహ -
తయోశ్చేతి ।
జ్ఞానమేవ యోగో జ్ఞానయోగః । తేన హి బ్రహ్మణా యుజ్యతే - తాదాత్మ్యమాపద్యతే । తేన సంన్యాసినాం నిష్ఠా - నిశ్చయేన స్థితిస్తాత్పర్యేణ పరిసమాప్తిః, తాం కర్మనిష్ఠాతో వ్యతిరిక్తాం నిష్ఠయోర్మధ్యే నిష్కృష్య భగవాన్ వక్ష్యతీతి యోజనా । ‘లోకేఽస్మిన్ ద్వివిధా నిష్ఠా పురా ప్రోక్తా మయాఽనఘ । జ్ఞానయోగేన సాఙ్ఖ్యానామ్’ (భ. భ. గీ. ౩-౩) ఇత్యేతద్వాక్యముక్తార్థవిషయమర్థతోఽనువదతి -
పురేతి ।
యోగబుద్ధ్యాశ్రయా కర్మనిష్ఠేత్యత్రాపి భగవదనుమతిమాదర్శయతి -
తథా చేతి ।
కర్మైవ యోగః కర్మయోగః । తేన హి బుద్ధిశుద్ధిద్వారా మోక్షహేతుజ్ఞానాయ పుమాన్ యుజ్యతే । తేన నిష్ఠాం కర్మిణాం జ్ఞాననిష్ఠాతో విలక్షణాం కర్మయోగేనేత్యాదినా వక్ష్యతి భగవానితి యోజనా ।
నిష్ఠాద్వయం బుద్ధిద్వయాశ్రయం భగవతా విభజ్యోక్తముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
కయా పునరనుపపత్త్యా భగవతా నిష్ఠాద్వయం విభజ్యోక్తమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానకర్మణోరితి ।
కర్మ హి కర్తృత్వానేకత్వబుద్ధ్యాశ్రయమ్ , జ్ఞానం పునరకర్తృత్వైకత్వబుద్ధ్యాశ్రయమ్ । తదుభయమిత్థం విరుద్ధసాధనసాధ్యత్వాత్ న ఎకావస్థస్యైవ పురుషస్య సమ్భవతి । అతో యుక్తమేవ తయోర్విభాగవచనమిత్యర్థః ।
భగవదుక్తవిభాగవచనస్య మూలత్వేన శ్రుతిముదాహరతి-
యథేతి ।
తత్ర జ్ఞాననిష్ఠావిషయం వాక్యం పఠతి -
ఎతమేవేతి ।
ప్రకృతమాత్మానం నిత్యవిజ్ఞప్తిస్వభావం వేదితుమిచ్ఛన్తః త్రివిధేఽపి కర్మఫలే వైతృష్ణ్యభాజః సర్వాణి కర్మాణి పరిత్యజ్య జ్ఞాననిష్ఠా భవన్తీతి పఞ్చమలకారస్వీకారేణ సంన్యాసవిధిం వివక్షిత్వా, తస్యైవ విధేః శేషేణార్థవాదేన ‘కిం ప్రజయా’ (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౨) ఇత్యాదినా మోక్షఫలం జ్ఞానముక్తమిత్యర్థః ।
నను - ఫలాభావాత్ ప్రజాక్షేపో నోపపద్యతే, పుత్రేణైతల్లోకజయస్య వాక్యాన్తరసిద్ధత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, విదుషాం ప్రజాసాధ్యమనుష్యలోకస్య ఆత్మవ్యతిరేకేణాభావాత్ , ఆత్మనశ్చాసాధ్యత్వాదాక్షేపో యుక్తిమానితి వివక్షిత్వాహ -
యేషామితి ।
ఇతి జ్ఞానం దర్శితమితి శేషః ।
తస్మిన్నేవ బ్రాహ్మణే కర్మనిష్ఠావిషయం వాక్యం దర్శయతి -
తత్రైవేతి ।
ప్రాకృతత్వమ్ - అతత్త్వదర్శిత్వేనాజ్ఞత్వమ్ । స చ బ్రహ్మచారీ సన్ గురుసమీపే యథావిధి వేదమధీత్య అర్థజ్ఞానార్థం ధర్మజిజ్ఞాసాం కృత్వా తదుత్తరకాలం లోకత్రయప్రాప్తిసాధనం పుత్రాదిత్రయం ‘సోఽకామయత జాయా మే స్యాత్’ (బృ. ఉ. ౧-౪-౧౭) ఇత్యాదినా కామితవానితి శ్రుతమిత్యర్థః ।
విత్తం విభజతే -
ద్విప్రకారమితి ।
తదేవ ప్రకారద్వైరూప్యమాహ -
మానుషమితి ।
మానుషం విత్తం వ్యాచష్టే -
కర్మరూపమితి ।
తస్య ఫలపర్యవసాయిత్వమాహ -
పితృలోకేతి ।
దైవం విత్తం విభజతే -
విద్యాం చేతి ।
తస్యాపి ఫలనిష్ఠత్వమాహ -
దేవేతి ।
కర్మనిష్ఠావిషయత్వేనోదాహృతశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
అవిద్యేతి ।
అజ్ఞస్య కామనావిశిష్టస్యైవ కర్మాణి ‘సోఽకామయత’ (బృ. ఉ. ౧-౪-౧౭) ఇత్యాదినా దర్శితానీత్యర్థః ।
జ్ఞాననిష్ఠావిషయత్వేన దర్శితశ్రుతేరపి తాత్పర్యం దర్శయతి -
తేభ్య ఇతి ।
కర్మసు విరక్తస్యైవ సంన్యాస - పూర్వికా జ్ఞాననిష్ఠా ప్రాగుదాహృతశ్రుత్యా దర్శితేత్యర్థః ।
అవస్థాభేదేన జ్ఞానకర్మణోర్భిన్నాధికారత్వస్య శ్రుతత్వాత్ తన్మూలేన భగవతో విభాగవచనేన శాస్త్రస్య సముచ్చయపరత్వం ప్రతిజ్ఞాతమపబాధితమితి సాధితమ్ । కిఞ్చ సముచ్చయో జ్ఞానస్య శ్రౌతేన, స్మార్తేన వా కర్మణా వివక్ష్యతే ? యది ప్రథమస్తత్రాహ -
తదేతదితి ।
సముచ్చయేఽభిప్రేతే ప్రశ్నానుపపత్తిం దోషాన్తరమాహ
న చేతి ।
తామేవానుపపత్తిం ప్రకటయతి-
ఎకపురుషేతి ।
యది సముచ్చయః శాస్త్రార్థో భగవతా వివక్షితః తదా జ్ఞానకర్మణోరేకేన పురుషేణానుష్ఠేయత్వమేవ తేనోక్తమర్జునేన చ శ్రుతమ్ । తత్ కథం తదసమ్భవమనుక్తమశ్రుతం చ మిథ్యైవ శ్రోతా భగవత్యారోపయేత్ ? న చ తదారోపాదృతే కిమితి మాం కర్మణ్యేవ అతిక్రూరే యుద్ధలక్షణే నియోజయసీతి ప్రశ్నోఽవకల్పతే । తథా చ ప్రశ్నాలోచనయా ప్రష్టృప్రతివక్త్రోః శాస్త్రార్థతయా సముచ్చయోఽభిప్రేతో న భవతీతి ప్రతిభాతీత్యర్థః ।
కిఞ్చ సముచ్చయపక్షే కర్మాపేక్షయా బుద్ధేర్జ్యాయస్త్వం భగవతా పూర్వమనుక్తమర్జునేన చాశ్రుతం కథమసౌ తస్మిన్నారోపయితుమర్హతి ? తతశ్చానువాదవచనం శ్రోతురనుచితమిత్యాహ -
బుద్ధేశ్చేతి ।
ఇతశ్చ సముచ్చయః శాస్త్రార్థో న సమ్భవతి, అన్యథా పఞ్చమాదావర్జునస్య ప్రశ్నానుపపత్తేరిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
నను - సర్వాన్ ప్రత్యుక్తేఽపి సముచ్చయే, నార్జునం ప్రత్యుక్తోఽసావితి తదీయప్రశ్నోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
ఎతయోః - కర్మతత్త్యాగయోరితి యావత్ ।
నను - కర్మాపేక్షయా కర్మత్యాగపూర్వకస్య జ్ఞానస్య ప్రాధాన్యాత్ తస్య శ్రేయస్త్వాత్ తద్విషయప్రశ్నోపపత్తిరితి చేత్ , నేత్యాహ -
న హీతి ।
తథైవ సముచ్చయే పురుషార్థసాధనే భగవతా దర్శితే సత్యన్యతరగోచరో న ప్రశ్నో భవతీతి శేషః ।
సముచ్చయే భగవతోక్తేఽపి తదజ్ఞానాదర్జునస్య ప్రశ్నోపపత్తిరితి శఙ్కతే -
అథేతి ।
అజ్ఞాననిమిత్తం ప్రశ్నమఙ్గీకృత్యాపి ప్రత్యాచష్టే -
తథాపీతి ।
భగవతో భ్రాన్త్యభావేన పూర్వాపరానుసన్ధానసమ్భవాదిత్యర్థః ।
ప్రశ్నానురూపత్వమేవ ప్రతివచనస్య ప్రకటయతి -
మయేతి ।
వ్యావర్త్యమంశమాదర్శయతి -
న త్వితి ।
ప్రతివచనస్య ప్రశ్నాననురూపత్వమేవ స్పష్టయతి -
పృష్టాదితి ।
.శ్రౌతేన కర్మణా సముచ్చయో జ్ఞానస్యేతి పక్షం ప్రతిక్షిప్య పక్షాన్తరం ప్రతిక్షిపతి -
నాపీతి ।
శ్రుతిస్మృత్యోర్జ్ఞానకర్మణోర్విభాగవచనం ఆదిశబ్దగృహీతం బుద్ధేర్జ్యాయస్త్వం, పఞ్చమాదౌ ప్రశ్నః, భగవత్ప్రతివచనం, సర్వమిదం శ్రౌతేనేవ స్మార్తేనాపి కర్మణా బుద్ధేః సముచ్చయే విరుద్ధం స్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయపక్షాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
సముచ్చయపక్షే ప్రశ్నప్రతివచనయోరసమ్భవాత్ నేదం గీతాశాస్త్రం తత్పరమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
విశుద్ధబ్రహ్మాత్మజ్ఞానం స్వఫలసిద్ధౌ న సహకారిసాపేక్షమ్ , అజ్ఞాననివృత్తిఫలత్వాత్ , రజ్జ్వాదితత్త్వజ్ఞానవత్ । అథవా - బన్ధః సహాయానపేక్షేణ జ్ఞానేన నివర్త్యతే, అజ్ఞానాత్మకత్వాత్ , రజ్జుసర్పాదివదితి భావః ।
నను - ‘కుర్యాద్విద్వాంస్తథాఽసక్తశ్చికీర్షుర్లోకసఙ్గ్రహమ్’ (భ. భ. గీ. ౩-౨౫) ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్ కథం గీతాశాస్త్రే సముచ్చయో నాస్తి ? తత్రాహ -
యస్య త్వితి ।
చోదనాసూత్రానుసారేణ విధితోఽనుష్ఠేయస్య కర్మణో ధర్మత్వాత్ , వ్యాపారమాత్రస్య తథాత్వాభావాత్ తత్త్వవిదశ్చ వర్ణాశ్రమాభిమానశూన్యస్య అధికారప్రతిపత్త్యభావాత్ , యాగాదిప్రవృత్తీనామవిద్యాలేశతో జాయమానానాం కర్మాభాసత్వాత్ , ‘కుర్యాద్విద్వాన్’ (భ. భ. గీ. ౩-౨౫) ఇత్యాదివాక్యం న సముచ్చయప్రాపకమితి భావః । వాశబ్దశ్చార్థే । ద్వితీయస్తు వివిదిషావాక్యస్థసాధనాన్తరసఙ్గ్రహార్థః ।
సాంసారికం జ్ఞానం వ్యావర్తయతి -
పరమార్థేతి ।
తదేవాభినయతి -
ఎకమితి ।
ప్రవృత్తిరూపమితి రూపగ్రహణమాభాసత్వప్రదర్శనార్థమ్ । కర్మాభాససముచ్చయస్తు యాదృచ్ఛికత్వాత్ న మోక్షం ఫలయతీతి శేషః ।
కిఞ్చ, జ్ఞానినో యాగాదిప్రవృత్తిర్న జ్ఞానేన తత్ఫలేన సముచ్చీయతే, ఫలాభిసన్ధివికలప్రవృత్తిత్వాత్ అహఙ్కారవిధురప్రవృత్తిత్వాద్వా భగవత్ప్రవృత్తివదిత్యాహ -
యథేతి ।
హేతుద్వయస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి -
తత్త్వవిదితి ।
కూటస్థం బ్రహ్మైవాహమితి మన్వానో విద్వాన్ ప్రవృత్తిం తత్ఫలం వా నైవ స్వగతత్వేన పశ్యతి, రూపాదివద్ దృశ్యస్య ద్రష్టృధర్మత్వాయోగాత్ । కిన్తు కార్యకరణసఙ్ఘాతగతత్వేనైవ ప్రవృత్త్యాది ప్రతిపద్యతే । తతస్తత్త్వవిదో వ్యాఖ్యానభిక్షాటనాదావహఙ్కారస్య తృప్త్యాదిఫలాభిసన్ధేశ్చ ఆభాసత్వాత్ నాసిద్ధం హేతుద్వయమిత్యర్థః ।
నను - జ్ఞానోదయాత్ ప్రాగవస్థాయామివోత్తరకాలేఽపి ప్రతినియతప్రవృత్త్యాదిదర్శనాత్ న తత్త్వదర్శినిష్ఠప్రవృత్త్యాదేరాభాసత్వమితి, తత్రాహ -
యథా చేతి ।
స్వర్గాదిరేవ కామ్యమానత్వాత్ కామః, తదర్థినః - స్వర్గాదికామస్య అగ్నిహోత్రాదేరపేక్షితస్వర్గాదిసాధనస్యానుష్ఠానార్థమగ్నిమాధాయ వ్యవస్థితస్య తస్మిన్నేవ కామ్యే కర్మణి ప్రవృత్తస్య అర్ధకృతే కేనాపి హేతునా కామే వినష్టే తదేవాగ్నిహోత్రాది నిర్వర్తయతో న తత్ కామ్యం భవతి, నిత్యకామ్యవిభాగస్య స్వాభావికత్వాభావాత్ , కామోపబన్ధానుపబన్ధకృతత్వాత్ । తథా విదుషోఽపి విధ్యధికారాభావాత్ యాగాదిప్రవృత్తీనాం కర్మాభాసతేత్యర్థః ।
విద్వత్ప్రవృత్తీనాం కర్మాభాసత్వమిత్యత్ర భగవదనుమతిముపన్యస్యతి -
తథా చేతి ।
నను - విద్వద్వ్యాపారేఽపి కర్మశబ్దప్రయోగదర్శనాత్ తద్వ్యాపారస్య కర్మాభాసత్వానుపపత్తేః సముచ్చయసిద్ధిరితి, తత్రాహ -
యచ్చేతి ।
జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చిత్యైవ సంసిద్ధిహేతుత్వే ప్రతిపన్నే కుతో విభజ్య అర్థజ్ఞానమితి పృచ్ఛతి -
తత్కథమితి ।
తత్ర, ‘కిం జనకాదయోఽపి తత్త్వవిదః ప్రవృత్తకర్మాణః స్యుః, ఆహోస్విదతత్త్వవిదః ? ‘ ఇతి విక్ల్ప్య, ప్రథమం ప్రత్యాహ -
యదీతి ।
తత్త్వవిత్త్వే కథం ప్రవృత్తకర్మత్వమ్ , కర్మణామకిఞ్చిత్కరత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తే లోకేతి ।
తేషాముక్తప్రయోజనార్థమపి న ప్రవృత్తిర్యుక్తా సర్వత్రాప్యుదాసీనత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
గుణా ఇతి ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేషు ప్రవృత్తిద్వారా తత్త్వవిదాం ప్రవృత్తకర్మత్వేఽపి జ్ఞానేనైవ తేషాం ముక్తిరిత్యాహ -
జ్ఞానేనేతి ।
ఉక్తమేవార్థం సఙ్క్షిప్య దర్శయతి -
కర్మేతి
కర్మణేత్యాదౌ బాధితానువృత్త్యా ప్రవృత్త్యాభాసో గృహ్యతే ।
ద్వితీయమనువదతి -
అథేతి ।
తత్ర వాక్యార్థం కథయతి -
ఈశ్వరేతి ।
విభజ్య విజ్ఞేయత్వం వాక్యార్థస్యోక్తముపసంహరతి -
ఇతి వ్యాఖ్యేయమితి ।
కర్మణాం చిత్తశుద్ధిద్వారా జ్ఞానహేతుత్వమిత్యుక్తేఽర్థే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి -
ఎతమేవేతి ।
‘యోగినః కర్మ కుర్వన్తి’ (భ. భ. గీ. ౫-౧౧) ఇత్యాదివాక్యమర్థతోఽనువదతి -
సత్త్వేతి ।
‘స్వకర్మణా’ (భ. భ. గీ. ౧౮-౪౬) ఇత్యాదౌ సాక్షాదేవ మోక్షహేతుత్వం కర్మణాం వక్ష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వకర్మణేతి ।
స్వకర్మానుష్ఠానాదీశ్వరప్రసాదద్వారా జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతా లభ్యతే । తతో జ్ఞాననిష్ఠయా ముక్తిః । తేన న సాక్షాత్ కర్మణాం ముక్తిహేతుతేత్యగ్రే స్ఫుటీభవిష్యతీత్యర్థః ।
తత్త్వజ్ఞానోత్తరకాలం కర్మాసమ్భవే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నను - యద్యపి గీతాశాస్త్రం తత్త్వజ్ఞానప్రధానమేకం వాక్యమ్ , తథాపి తన్మధ్యే శ్రూయమాణం కర్మ తదఙ్గమఙ్గీకర్తవ్యమ్ , ప్రకరణప్రామాణ్యాత్ ఇతి సముచ్చయసిద్ధిః, తత్రాహ -
యథా చేతి ।
అర్థశబ్దేన ఆత్మజ్ఞానమేవ కేవలం కైవల్యహేతురితి గృహ్యతే ।
వృత్తికృతామభిప్రాయం ప్రత్యాఖ్యాయ, స్వాభిప్రేతః శాస్త్రార్థః సమర్థితః । సమ్ప్రతి ‘అశోచ్యాన్’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౧) ఇత్యస్మాత్ ప్రాక్తనగ్రన్థసన్దర్భస్య ప్రాగుక్తం తాత్పర్యార్థమనూద్య ‘అశోచ్యాన్’ ఇత్యాదేః ‘స్వధర్మమపి చావేక్ష్య’ (భ. భ. గీ. ౨-౩౧) ఇత్యేతదన్తస్య సముదాయస్య తాత్పర్యమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర హి శాస్త్రే త్రీణి కాణ్డాని । అష్టాదశసఙ్ఖ్యాకానామధ్యాయానాం షట్కత్రితయముపాదాయ త్రైవిధ్యాత్ । తత్ర పూర్వషట్కాత్మకం పూర్వకాణ్డం త్వమ్పదార్థం విషయీకరోతి । మధ్యమషట్కరూపం మధ్యమకాణ్డం తత్పదార్థం గోచరయతి । అన్తిమషట్కలక్షణమన్తిమం కాణ్డం పదార్థయోరైక్యం వాక్యార్థమధికరోతి । తజ్జ్ఞానసాధనాని చ తత్ర తత్ర ప్రసఙ్గాదుపన్యస్యన్తే, తజ్జ్ఞానస్య తదధీనత్వాత్ । తత్త్వజ్ఞానమేవ కేవలం కైవల్యసాధనమితి చ సర్వత్రావిగీతమ్ । ఎవం పూర్వోక్తరీత్యా గీతాశాస్త్రార్థే పరినిశ్చితే సతీతి యావత్ । ధర్మే సంమూఢం - కర్తవ్యాకర్తవ్యవివేకవికలం చేతో యస్య తస్య, మిథ్యాజ్ఞానవతః అహఙ్కారమమకారవతః శోకాఖ్యసాగరే దురుత్తారే ప్రవిశ్య క్లిశ్యతో బ్రహ్మాత్మైక్యలక్షణవాక్యార్థజ్ఞానం ఆత్మజ్ఞానం, తదతిరేకేణోద్ధరణాసిద్ధేః తం అతిభక్తమతిస్నిగ్ధం శోకాదుద్ధర్తుమిచ్ఛన్ భగవాన్ యథోక్తజ్ఞానార్థం తమర్జునమవతారయన్ - పదార్థపరిశోధనే ప్రవర్తయన్ , ఆదౌ త్వమ్పదార్థం శోధయితుమశోచ్యానిత్యాదివాక్యమాహేతి యోజనా ।
తదేవ వచనముదాహరతి -
శ్రీభగవానితి ।
యస్య అజ్ఞానం తస్య భ్రమః, యస్య భ్రమస్తస్య పదార్థపరిశోధనపూర్వకం సమ్యగ్జ్ఞానం వాక్యాదుదేతీతి జ్ఞానాధికారిణమభిప్రేత్యాహ -
అశోచ్యానిత్యాదీతి ।
యత్తు - కైశ్చిత్ , ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨-౪-౫) ఇత్యాద్యాత్మయాథాత్మ్యదర్శనవిధివాక్యార్థమనేన శ్లోకేన వ్యాచష్టే స్వయం హరిరిత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ । కృతియోగ్యతైకార్థసమవేతశ్రేయఃసాధనతాయా వా పరాభిమతనియోగస్య వా విధ్యర్థస్య అత్ర అప్రతీయమానస్య కల్పనాహేత్వభావాత్ । న చ దర్శనే పురుషతన్త్రత్వరహితే విధేయయాగాదివిలక్షణే విధిరుపపద్యతే । కృత్యాన్తర్భూతస్యార్హార్థత్వాత్ । తవ్యో న విధిమధికరోతీత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే -
న శోచ్యా ఇతి ।
కథం తేషామశోచ్యత్వమిత్యుక్తే భీష్మాదిశబ్దవాచ్యానాం వా శోచ్యత్వమ్ , తత్పదలక్ష్యాణాం వేతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
సద్వృత్తత్వాదితి ।
యే భీష్మాదిశబ్దైరుచ్యన్తే, తే శ్రుతిస్మృత్యుదీరితావిగీతాచారవత్త్వాత్ న శోచ్యతామశ్నువీరన్నిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
పరమార్థేతి ।
అరజతే రజతబుద్ధివత్ అశోచ్యేషు శోచ్యబుద్ధ్యా భ్రాన్తోఽసీత్యాహ -
తానితి ।
అనుశోచనప్రకారమభినయన్ భ్రాన్తిమేవ ప్రకటయతి -
తే మ్రియన్త ఇతి ।
పుత్రభార్యాదిప్రయుక్తం సుఖమాదిశబ్దేన గృహ్యతే । ఇత్యనుశోచితవానసీతి సమ్బన్ధః ।
విరుద్ధార్థాభిధాయిత్వేనాపి భ్రాన్తత్వమర్జునస్య సాధయతి -
ప్రజ్ఞావతామితి ।
వచనాని - ‘ఉత్సన్నకులధర్మాణామ్’ (భ. భ. గీ. ౧-౪౪) ఇత్యాదీని ।
కిమేతావతా ఫలితమితి తదాహ -
తదేతదితి ।
తత్ మౌఢ్యం - అశోచ్యేషు శోచ్యదృష్టిత్వమ్ । ఎతత్ పాణ్డిత్యం - బుద్ధిమతాం వచనభాషిత్వమితి యావత్ ।
అర్జునస్య పూర్వోక్తభ్రాన్తిభాక్త్వే నిమిత్తమాత్మాజ్ఞానమిత్యాహ -
యస్మాదితి ।
నను - సూక్ష్మబుద్ధిభాక్త్వమేవ పాణ్డిత్యం న త్వాత్మజ్ఞత్వం, హేత్వభావాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తే హీతి ।
పాణ్డిత్యం - పణ్డితభావమాత్మజ్ఞానం, నిర్విద్య - నిశ్చయేన లబ్ధ్వా, ‘బాల్యేన తిష్ఠాసేత్’ (బృ. ఉ. ౩-౫-౧) ఇతి బృహదారణ్యకశ్రుతిముక్తర్థాముదాహరతి -
పాణ్డిత్యమితి ।
యథోక్తపాణ్డిత్యరాహిత్యం కథం మమావగతమిత్యాశఙ్క్య, కార్యదర్శనాదిత్యాహ -
పరమార్థతస్త్వితి ।
యస్మాదిత్యస్యాపేక్షితం దర్శయతి -
అత ఇతి
॥ ౧౧ ॥
నిత్యత్వమశోచ్యత్వే కారణమితి సూచితం వివేచయితుం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రతిజానీతే -
కుత ఇత్యాదినా ।
నిత్యత్వమసిద్ధం ప్రమాణాభావాత్ ఇతి చోదయతి -
కథమితి ।
ఆత్మా న జాయతే ప్రాగభావశూన్యత్వాత్ , నరవిషాణవదితి పరిహరతి -
న త్వేవేతి ।
కిఞ్చ ఆత్మా నిత్యః, భావత్వే సత్యజాతత్వాత్ వ్యతిరేకేణ ఘటవత్ ఇత్యనుమానాన్తరమాహ -
న చైవేతి ।
యత్తు - కైశ్చిత్ ఆత్మయాథాత్మ్యం జిజ్ఞాసితం భగవానుపదిశతి న త్విత్యాదినా శ్లోకచతుష్టయేన ఇత్యాదిష్టమ్ , తదసత్ । విశేషవచనే హేత్వభావాత్ , సర్వత్రైవ ఆత్మయాథాత్మ్యప్రతిపాదనావిశేషాత్ ఇత్యాశయేన ।
‘పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిర్వాక్యయోజనా’ ఇతి త్రితయమపి వ్యాఖ్యానాఙ్గం సమ్పాదయతి -
న త్విత్యాదినా ।
నను - ఆత్మనో దేహోత్పత్తివినాశయోరుత్పత్తివినాశప్రసిద్ధేరుక్తమనుమానద్వయం ప్రసిద్ధివిరుద్ధతయా కాలాత్యయాపదిష్టమితి, నేత్యాహ -
అతీతేష్వితి ।
‘చరాచరవ్యపాశ్రయస్తు స్యాత్’ (బ్ర. సూ. ౨-౩-౧౬) ఇతి న్యాయేన ఆత్మనో జన్మవినాశప్రసిద్ధేరౌపాధికజన్యవినాశవిషయత్వాత్ నిరుపాధికస్య తస్య జన్మాదిరాహిత్యమితి భావః ।
యద్యపి తవేశ్వరస్య జన్మరాహిత్యం, తథాపి కథం మమ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
తథాపి భీష్మాదీనాం కథం జన్మాభావః ?, తత్రాహ -
‘తథా నేమే’ ఇతి ।
ద్వితీయమనుమానం ప్రపఞ్చయన్నుత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
తథేత్యాదినా ।
నను - దేహోత్పత్తివినాశయోరాత్మనో జన్మనాశాభావేఽపి మహాసర్గమహాప్రలయయోస్తస్యాగ్నివిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రృత్యా జన్మవినాశావేష్టవ్యావిత్యాశఙ్క్య, ‘నాఽఽత్మాఽశ్రుతేః’ (బ్ర. సూ. ౨. ౩. ౧౭) ఇతి న్యాయేన పరిహరతి -
త్రిష్వపీతి ।
‘యావద్వికారం తు విభాగో లోకవత్’ (బ్ర. సూ. ౨-౩-౭) ఇతి న్యాయేన భిన్నత్వాత్ వికారిత్వమాత్మనామనుమీయతే । భిన్నత్వం చ బహువచనప్రయోగప్రమితమిత్యాశఙ్క్యాహ -
దేహేతి
॥ ౧౨ ॥
నను - పూర్వం దేహం విహాయ అపూర్వం దేహముపాదానస్య విక్రియావత్త్వేనోత్పత్తివినాశవత్త్వవిభ్రమః సముద్భవేత్ ఇతి శఙ్కతే -
తత్రేతి ।
అశోచ్యత్వప్రతిజ్ఞాయాం నిత్యత్వే హేతూ కృతే సతీతి యావత్ ।
అవస్థాభేదే సత్యపి వస్తుతో విక్రియాభావాదాత్మనో నిత్యత్వముపపన్నమిత్యుత్తరశ్లోకేన దృష్టాన్తావష్టమ్భేన ప్రతిపాదయతీత్యాహ -
దృష్టాన్తమితి ।
న కేవలమాగమాదేవ ఆత్మనో నిత్యత్వమ్ , కిన్తు అవస్థాన్తరవత్ జన్మాన్తరే పూర్వసంస్కారానువృత్తేశ్చేత్యాహ -
దేహిన ఇతి ।
దేహవత్త్వం - తస్మిన్నహంమమాభిమానభాక్త్వమ్ । తాసామితి నిర్ధారణే షష్ఠీ । ఆత్మనః శ్రుతిస్మృత్యుపపత్తిభిర్నిత్యత్వజ్ఞానం ధీమానిత్యత్ర ధీర్వివక్ష్యతే ।
ఎవం సతీతి ।
తత్త్వతో విక్రియాభావాత్ నిత్యత్వే సమధిగతే సతీత్యర్థః ॥ ౧౩ ॥
ఆత్మనః శ్రుత్యాదిప్రమితే నిత్యత్వే తదుత్పత్తివినాశప్రయుక్తశోకమోహాభావేఽపి, ప్రకారాన్తరేణ శోకమోహౌ స్యాతామ్ , ఇత్యాశఙ్కామనూద్య, ఉత్తరత్వేన శ్లోకమవతారయతి -
యద్యపీత్యాదినా ।
శీతోష్ణయోస్తాభ్యాం సుఖదుఃఖయోశ్చ ప్రాప్తిం నిమిత్తీకృత్య యో మోహాదిర్దృశ్యతే, తస్య అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం దృశ్యమానత్వమాశ్రిత్య లౌకికవిశేషణమ్ । ‘అశోచ్యాన్’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౧) ఇత్యత్ర యో విద్యాధికారీ సూచితః, తస్య ‘తితిక్షుః సమాహితో భూత్వా’ (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౩) ఇతి శ్రుతేస్తితిక్షుత్వవిశేషణమిహోపదిశ్యతే।
వ్యాఖ్యేయం పదముపాదాయ కరణవ్యుత్పత్త్యా తస్యేన్ద్రియవిషయత్వం దర్శయతి -
మాత్రాస్పర్శా ఇత్యాదినా ।
షష్ఠీసమాసం దర్శయన్ భావవ్యుత్పత్త్యా స్పర్శశబ్దార్థమాహ -
మాత్రాణామితి ।
తేషామర్థక్రియామాదర్శయతి -
తే శీతేతి ।
సమ్ప్రతి స్పర్ప్రా శబ్దస్య కర్మవ్యుత్పత్త్యా శబ్దాదివిషయపరత్వముపేత్య సమాసాన్తరం దర్శయన్ విషయాణాం కార్యం కథయతి -
అథవేతి ।
నను - శీతోష్ణప్రదత్వే సుఖదుఃఖప్రదత్వస్య సిద్ధత్వాత్ కిమితి శీతోష్ణయోః సుఖదుఃఖాభ్యాం పృథగ్గ్రహణమ్ ? ఇతి, తత్రాహ -
శీతమితి ।
విషయేభ్యస్తు పృథక్కథనం తదన్తర్భూతయోరేవ తయోః సుఖదుఃఖహేత్వోరానుకూల్యప్రాతికూల్యయోరుపలక్షణార్థమ్ । అవ్యాత్మం హి శీతముష్ణం వా ఆనుకూలయం ప్రాతికూల్యం వా సమ్పాద్య బాహ్యా విషయాః సుఖాది జనయన్తి ।
నను - విషయేన్ద్రియసంయోగస్య ఆత్మని సదా సత్త్వాత్ తత్ప్రయుక్తశీతాదేరపి తథాత్వాత్ తన్నిమిత్తౌ హర్షవిషాదౌ తథైవ తస్మిన్నాపన్నౌ ఇత్యాశఙ్క్యోత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
యస్మాదిత్యాదినా ।
అత్ర చ ‘కౌన్తేయ, భారత’ ఇతి సమ్బోధనాభ్యాముభయకులశుద్ధస్యైవ విద్యాధికారిత్వమిత్యేతదేవ ద్యోత్యతే ॥ ౧౪ ॥
అధికారివిశేషణం తితిక్షుత్వం నోపయుక్తమ్ , కేవలస్య తస్య పుమర్థాహేతుత్వాత్ ఇతి శఙ్కతే -
శీతేతి ।
వివేకవైరాగ్యాదిసహితం తన్మోక్షహేతుజ్ఞానద్వారా తదర్థమితి పరిహరతి -
శ్రృణ్వితి ।
తితిక్షమాణస్య వివక్షితం లాభముపలమ్భయతి -
యం హీతి ।
హర్షవిషాదరహితమిత్యత్ర శమాదిసాధనసమ్పన్నత్వముచ్యతే । ధీమన్తమితి - నిత్యానిత్యావివేకభాగిత్వమ్ । ఎతచ్చోభయం వైరాగ్యాదేరుపలక్షణమ్ ।
నిత్యాత్మదర్శనం - త్వమర్థజ్ఞానమ్ । సాధనచతుష్టయవన్తమధికారిణమనూద్య త్వమ్పదార్థజ్ఞానవతస్తస్య మోక్షౌపయికవాక్యార్థజ్ఞానయోగ్యతామాహ -
స నిత్యేతి
॥ ౧౫ ॥
అధికారివిశేషణే తితిక్షుత్వే హేత్వన్తరపరత్వేన ఉత్తరశ్లోకమవతారయతి -
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థమేవస్ఫుటయతి -
యస్మాదితి ।
యతః శీతాదేః శోకాదిహేతోః, అనాత్మనో నాస్తి వస్తుత్వమ్ , వస్తునశ్చ ఆత్మనో నిర్వికారత్వేన ఎకరూపత్వమ్ , అతో ముముక్షోర్విశేషణం తితిక్షుత్వం యుక్తమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
కార్యస్యాసత్త్వేఽపి కారణస్య సత్త్వేన అత్యన్తాసత్త్వాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
సకారణస్యేతి ।
నాసత ఇత్యుపాదాయ, పునర్నకారానుకర్షణమన్వయార్థమ్ । అసతః శూన్యస్య అస్తిత్వప్రసఙ్గాభావాత్ అప్రసక్తప్రతిషేధప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
విమతం - అతాత్త్వికమ్ , అప్రామణికత్వాద్ - రజ్జుసర్పవత్ । న హి ధర్మిగ్రాహకస్య ప్రత్యక్షాదేస్తత్త్వావేదకం ప్రామాణ్యం కల్ప్యతే, విషయస్య దుర్నిరూపత్వాత్ , అతోఽనిర్వాచ్యం ద్వైతమిత్యర్థః ।
కథం పునరధ్యక్షాదివిషయస్య శీతోష్ణాదిద్వైతస్య దుర్నిరూపత్వేన అనిర్వాచ్యత్వమ్ ?, తత్రాహ -
వికారోహీతి ।
తతశ్చ విమతం - మిథ్యా ఆగమాపాయిత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదితి ।
ఫలితమాహ -
వికారశ్చేతి ।
వాచారమ్భణశ్రుతేర్ద్వైతమిథ్యాత్వే అనుగ్రాహకత్వం దర్శయితుం చకారః ।
కిఞ్చ కార్యం కారణాద్భిన్నమ్ , అభిన్నం వా ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
యథేతి ।
నిరూప్యమాణమ్ , అన్తర్బహిశ్చేతి శేషః । విమతం కారణాన్న తత్త్వతో భిద్యతే, కార్యత్వాద్ - ఘటవదిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి కారణాద్భేదేన నాస్తి కార్యమ్ , ‘ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి వర్తమానేఽపి తత్ తథా’ (మాం. కా. ౨-౬) ఇతి న్యాయాదిత్యాహ -
జన్మేతి ।
యది కార్యం కారణాదభిన్నమ్ , తదా తస్య భేదేన అసత్త్వే పూర్వస్మాదవిశేషః । తాదాత్మ్యేనావస్థానం తు న యుక్తమ్ , తస్యాపి కారణవ్యతిరేకేణాభావాత్ ।
కార్యకారణవిభాగావిధురే వస్తుని కార్యకారణపరమ్పరాయా విభ్రమత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ -
మృదాదీతి ।
కార్యకారణవిభాగవిహీనం వస్త్వేవ నాస్తీతి మన్వానశ్చోదయతి -
తదసత్త్వ ఇతి ।
అనువృత్తవ్యావృత్తబుద్ధిద్వయదర్శనాదనువృత్తే చ వ్యావృత్తానాం కల్పితత్వాదకల్పితం సర్వభేదకల్పనాధిష్ఠానమకార్యకారణం వస్తు సిధ్యతీతి పరిహరతి -
న ; సర్వత్రేతి ।
సమ్ప్రతి సతో వస్తుత్వే ప్రమాణమనుమానముపన్యస్యతి -
యద్విషయేతి ।
యద్వ్యావృత్తేష్వనువృత్తం తత్ పరమార్థసత్ యథా - సర్పధారాదిష్వనుగతో రజ్జ్వాదేరిదమంశః । విమతం సత్యమవ్యభిచారిత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
వ్యావృత్తస్య కల్పితత్వే ప్రమాణమాహ -
యద్విషయేత్యాదినా ।
యత్ వ్యావృత్తం తన్మిథ్యా, యథా - సర్పధారాది । విమతం మిథ్యా, వ్యభిచారిత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యర్థః । ఇత్యనుమానద్వయమనుసృత్య సతోఽకల్పితత్వమ్ , అసతశ్చ కల్పితత్వమ్ , స్థితమితి శేషః ।
నను - నేదమనుమానద్వయముపపద్యతే, సమస్తద్వైతవైతథ్యవాదినో విభాగాభావాత్ , అనుమానాదివ్యవహారానుపపత్తేః తత్రాహ -
సదసదితి ।
ఉక్తే విభాగే బుద్ధిద్వయాధీనే స్థితే సత్యనుమానాదివ్యవహారో నిర్వహతి ప్రాతిభసికవిభాగేన తద్యోగాత్ పరమార్థస్యైవ తద్ధేతుత్వే కేవలవ్యతిరేకాభావాదిత్యర్థః ।
కుతః ? సదసద్విభాగస్య బుద్ధిద్వయాధీనత్వం బుద్ధివిభాగస్యాపి తవాభావాత్ , తత్రాహ -
సర్వత్రేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః । బుద్ధివిభాగస్యాపి కల్పితస్యైవ బోధ్యవిభాగప్రతిభాసహేతుతేతి భావః ।
బుద్ధిద్వయమనురుధ్య సదసద్విభాగే, సతః సామాన్యరూపతయా విశేషాకాఙ్క్షాయాం సామాన్యవిశేషే ద్వే వస్తునీ వస్తుభూతే స్యాతామ్ ఇతి చేత్ , నేత్యాహ -
సమానాధికరణే ఇతి ।
పదయోః సామానాధికరణ్యం బుద్ధ్యోరుపచర్యతే । సోఽయమితి సామానాధికరణ్యవద్ఘటః సన్నిత్యాది సామానాధికరణ్యమేకవస్తునిష్ఠం వస్తుభేదే ఘటపటయోరివ తదయోగాదిత్యర్థః ।
నీలముత్పలమితివద్ధర్మధర్మివిషయతయా సామానాధికరణ్యస్య సువచత్వాత్ న వస్త్వైక్యవిషయత్వమ్ ఇతి చేత్ , నేత్యాహ -
న నీలేతి ।
న హి సామాన్యవిశేషయోర్భేదేఽభేదే చ తద్భావః భేదాభేదౌ చ విరుద్ధౌ, అతో జాతివ్యక్త్యోః సామానాధికరణ్యం నీలోత్పలయోరివ న గౌణమ్ , కిన్తు వ్యావృత్తమనువృత్తే కల్పితమిత్యేకనిష్ఠమిత్యర్థః ।
సామాన్యవిశేషయోరుక్తన్యాయం గుణగుణ్యాదావతిదిశతి -
ఎవమితి ।
తుల్యౌ హి తత్రాపి వికల్పదోషావితి భావః ।
సామానాధికరణ్యానుపపత్త్యా ద్వే వస్తునీ సామాన్యవిశేషావితి పక్షం ప్రతిక్షిప్య, విశేషా ఎవ వస్తూనీతి పక్షం ప్రతిక్షిపతి -
తయోరితి ।
బుద్ధివ్యభిచారాద్బోధ్యవ్యభిచారేపి, కథం వ్యావృత్తానాం విశేషాణామవస్తుత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తథా చేతి ।
వికారో హి స ఇత్యాదావితి శేషః ।
న చైకం వస్తు సామాన్యవిశేషాత్మకమేకస్య ద్వైరూప్యవిరోధాదిత్యభిప్రేత్య, సామాన్యమేకమేవ వస్తు తద్బుద్ధేరవ్యభిచారాత్ , బోధ్యస్యాపి సతస్తథాత్వాదిత్యాహ -
న త్వితి ।
వ్యభిచరతీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
విశేషాణాం వ్యభిచారిత్వే సతశ్చావ్యభిచారిత్వే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అసత్త్వం కల్పితత్వమ్ । తచ్ఛబ్దార్థమేవ స్ఫోరయతి -
వ్యభిచారాదితి ।
సద్బుద్ధివిషయస్య సతోఽకల్పితత్వే తచ్ఛబ్దోపాత్తమేవ హేతుమాహ -
అవ్యభిచారాదితి ।
సద్బుద్ధివ్యభిచారద్వారా బోధ్యస్యాపి వ్యభిచారాత్ తదవ్యభిచారిత్వహేతోరసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
ఘటే వినష్ట ఇతి ।
సద్బుద్ధేర్ఘటబుద్ధివద్ఘటమాత్రవిషయత్వాభావాత్ , న ఘటనాశే వ్యభిచారోస్తీతి పరిహరతి -
న, పటాదావితి ।
సద్బుద్ధేరఘటవియత్వే నిరాలమ్బనత్వాయోగాత్ విషయాన్తరం వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
విశేషణేతి ।
సతోఽకల్పితత్వహేతోరవ్యభిచారిత్వస్యాసిద్ధిముద్ధృత్య, విశేషాణాం కల్పితత్వహేతోర్వ్యభిచారిత్వస్యాసిద్ధిం శఙ్కతే -
సదితి ।
యథా సద్బుద్ధిర్ఘటే నష్టే పటాదౌ దృష్టత్వాదవ్యభిచారిణీతి అవ్యభిచారః సతో దర్శితః, తథా ఘటబుద్ధిరపి ఘటే నష్టే ఘటాన్తరే దృష్టేత్యవ్యభిచారాత్ ఘటే వ్యభిచారాసిద్ధౌ విశేషాన్తరేష్వపి కల్పితత్వహేతుర్వ్యభిచారో న సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఘటబుద్ధేర్ఘటాన్తరే దృష్టత్వేఽపి పటాదావదృష్టత్వేన వ్యభిచారాత్ పటాదివిశేషేష్వపి వ్యభిచారిత్వసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ -
న, పటాదావితి ।
విశేషాణామేవం వ్యభిచారిత్వే సతోఽపి తదుపపత్తేరవ్యభిచారిత్వహేత్వసిద్ధితాదవస్థ్యమితి శఙ్కతే -
సద్బుద్ధిరితి ।
ఘటాదినాశదేశే తదుపరక్తాకారేణ సత్త్వాభానేఽపి నాసత్త్వమ్ , ఘటాద్యభావాధిష్ఠానతయా భానాదిత్యాహ -
న విశేష్యేతి ।
యథా సర్వగతా జాతిరిత్యత్ర ఖణ్డముణ్డాదివ్యక్త్యభావదేశే గోత్వం వ్యఞ్జకాభావాత్ న వ్యజ్యతే, న గోత్వాభావాత్ , తథా సత్త్వమపి ఘటాదినాశే వ్యఞ్జకాభావాత్ న భాతి, న స్వరూపాభావాత్ ఇత్యుక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
సదిత్యాదినా ।
సప్రతియోగికవిశేషణవ్యభిచారేఽపి స్వరూపావ్యభిచారాద్యుక్తం సతః సత్యత్వమితి భావః ।
ద్వయోః సతోరేవ విశేషణవిశేష్యత్వదర్శనాత్ ఘటసతోరపి విశేషణవిశేష్యత్వే ద్వయోః సత్త్వధ్రౌవ్యాత్ ఘటాదికల్పితత్వానుమానం సామానాధికరణ్యధీబాధితమితి చోదయతి -
ఎకేతి ।
అనుభవమనుసృస్య బాధితవిషయత్వముక్తానుమానస్య నిరస్యతి -
నేత్యాదినా ।
ఘటాదేః సతి కల్పితత్వానుమానస్య దోషరాహిత్యే, ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రథమపాదవ్యాఖ్యానపరిసామాప్తావితిశబ్దః । నను - నేదం వ్యాఖ్యానం భాష్యకారాభిప్రేతమ్ , సర్వద్వైతశూన్యత్వవివక్షాయాం శాస్త్రతద్భాష్యవిరోధాత్ । కేనాపి పునర్దుర్విదగ్ధేన స్వమనీషికయోత్ప్రేక్షితమేతత్ ఇతి చేత్ , మైవమ్ । కిమిదం ద్వైతప్రపఞ్చస్య శూన్యత్వమ్ ? కిం తుచ్ఛత్వమ్ ? కిం వా సద్విలక్షణత్వమ్ ? నాద్యః, అనభ్యుపగమాత్ । ద్వితీయానభ్యుపగమే తు తవైవ శాస్త్రవిరోధో భాష్యవిరోధశ్చ । సర్వం హి శాస్త్రం తద్భాష్యం చ ద్వైతస్య సత్యత్వానధికరణత్వసాధనేన అద్వైతసత్యత్వే పర్యవసితమితి త్రైవిద్యవృద్ధైస్తత్ర తత్ర ప్రతిష్ఠాపితమ్ । తథా చ ప్రక్షేపాశఙ్కా సమ్ప్రదాయపరిచయాభావాత్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అనాత్మజాతస్య కల్పితత్వేన అవస్తుత్వప్రతిపాదనపరతయా ప్రథమపాదం వ్యాఖ్యాయ, ద్వితీయపాదమాత్మనః సర్వకల్పనాధిష్ఠానస్యాకల్పితత్వేన వస్తుత్వప్రసాధనపరతయా వ్యాకరోతి -
తథేతి ।
నను - ఆత్మనః సదాత్మనో విశేషేషు వినాశిషు తదుపరక్తస్య వినాశః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, విశిష్టనాశేఽపి స్వరూపానాశస్యోక్తత్వాత్ , మైవమిత్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
నను - కదాచిదసదేవ పునః సత్త్వమాపద్యతే, ప్రాగసతో ఘటస్య జన్మనా సత్త్వాభ్యుపగమాత్ । సచ్చ కదాచిదసత్త్వం ప్రతిపద్యతే, స్థితికాలే సతో ఘటస్య పునర్నాశేన అసత్త్వాఙ్గీకారాత్ । ఎవం సదసతోరవ్యవస్థితత్వావిశేషాత్ ఉభయోరపి హేయత్వముపాదేయత్వం వా తుల్యం స్యాత్ ఇతి, తత్రాహ -
ఎవమితి ।
తుశబ్దో దృష్టశబ్దేన సమ్బధ్యమానో దృష్టిమవధారయతి । న హి ప్రాగసతో ఘటస్య సత్త్వమ్ , అసత్త్వే స్థితే సత్త్వప్రాప్తివిరోధాత్ । అసత్త్వనివృత్తిశ్చ సత్త్వప్రాప్త్యా చేత్ , ప్రాప్తమితరేతరాశ్రయత్వమ్ , అన్తరేణైవ సత్త్వాపత్తిమసత్త్వనివృత్తౌ అసత్త్వమనవకాశి భవేత్ । ఎతేన - సతోసత్త్వాపత్తిరపి ప్రతినీతేతి భావః ।
కథం తర్హి సతోఽసత్త్వమ్ , అసతశ్చ సత్త్వం ప్రతిభాతి ? ఇత్యాశఙ్క్య, తత్త్వదర్శనాభావాత్ ఇత్యాహ -
తత్త్వేతి ।
తస్య భావస్తత్త్వమ్ ।
న చ తచ్ఛబ్దేన పరామర్శయోగ్యం కిఞ్చిదస్తి ప్రకృతం ప్రతినియతమ్ ఇత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
తదిత్యాదినా ।
నను - సదసతోరన్యథాత్వం కేచిత్ ప్రతిపద్యన్తే । కేచిత్తు తయోరుక్తనిర్ణయమనుసృత్య తథాత్వమేవాధిగచ్ఛన్తి । తత్ర కేషాం మతమేషితవ్యమ్ ? ఇతి, తత్రాహ -
త్వమపీతి
॥ ౧౬ ॥
నను సదితి సామాన్యమ్ , స్వరూపం వా ? ప్రథమే, తస్య విశేషసాపేక్షతయా ప్రలయదశాయామశేషవిశేషవినాశే వినాశః స్యాత్ । న చాత్మాదయో విశేషాస్తదాపి సన్తీతి వాచ్యమ్ । ఆత్మాతిరిక్తానాం విశేషణాం కార్యత్వాఙ్గీకారాత్ , ప్రలయావస్థాయామనవస్థానాత్ , ఆత్మనస్తు సామాన్యాత్మనో ధర్మిత్వాదుక్తదోషాత్ । ద్వితీయే తు, స్వరూపస్య వ్యావృత్తత్వే కల్పితత్వాద్వినాశిత్వమ్ , అనువృత్తత్వే తస్యైవ సామాన్యతయా ప్రాగుక్తదోషానుషక్తిరితి మన్వానశ్చోదయతి -
కిం పునరితి ।
సామాన్యవిశేషభావశూన్యమఖణ్డైకరసం ‘సదేవ’ (ఛా. ఉ. ౬-౨-౧) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రమితం సర్వావిక్రియారహితం వస్తు ప్రకృతం సద్వివక్షితమిత్యుత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఆత్మనః సదాత్మనో వినాశరాహిత్యవిజ్ఞానే సర్వజగద్వ్యాపకత్వం హేతుమాహ -
యేనేతి ।
ఆత్మనో వినాశాభావే యుక్తిమాహ -
వినాశమితి ।
ఆత్మనో వినాశ మిచ్ఛతా స్వతో వా పరతో వా నాశస్తస్యేష్యతే ? నాద్య ఇత్యాహ -
అవినాశీతి ।
దేహాదిద్వైతమసదుచ్యతే । తతః సతో విశేషణం స్వతో నాశరాహిత్యమ్ । తస్య ద్యోతకో నిపాత ఇత్యాహ -
తుశబ్ద ఇతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం విశేష్యం దర్శయతి -
కిమిత్యాదినా ।
విమతం - అవినాశి, వ్యాపకత్వాదాకాశవత్ । న హి ప్రమితమేవోదాహరణం కిన్తు ప్రసిద్ధమపీతి భావః । న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
వినాశమితి ।
న ఖల్వస్య వినాశం కర్తుం కశ్చిదర్హతీతి సమ్బన్ధః । వినాశస్య సావశేషత్వనిరవశేషత్వాభ్యాం ద్వైరాశ్యమాశ్రిత్య వ్యాకరోతి -
అదర్శనమితి ।
న కశ్చిదస్యభావం కర్తుం శక్నోతీత్యత్ర హేతుమాహ -
అవ్యయస్యేతి ।
బ్రహ్మ హి స్వరూపేణ వ్యేతి స్వసమ్బన్ధినా వా ? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
నైతదితి ।
న హి నిరవయవస్య స్వావయవాపచయరూపవ్యయః సమ్భవతీత్యత్ర వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ -
దేహాదివదితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నాపీతి ।
తదేవ వ్యతిరేకదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
ద్వివిధేఽపి వ్యయాయోగే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
కిఞ్చ బ్రహ్మ పరతో న నశ్యతి ఆత్మత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ -
న కశ్చిదితి ।
ఆత్మత్వహేతోరసిద్ధిముద్ధరతి -
ఆత్మా హీతి ।
తాదాత్మ్యశ్రుతిః అత్ర హీతి హేతూక్రియతే ।
అస్తు తర్హి స్వయమేవ బ్రహ్మ, ఆత్మనో నాశకముద్బన్ధనాదిదర్శనాత్ , నేత్యాహ -
స్వాత్మనీతి
॥ ౧౭ ॥
సదసతోరనన్తరప్రకృతయోః స్వరూపావ్యభిచారిత్వే పరమార్థతయా సన్నిర్ధారితమ్ । ఇదానీమసన్నిర్దిధారయిషయా పృచ్ఛతి -
కిం పునరితి ।
అసత్ అసదేవేతి నిర్ధారితత్వాత్ ప్రశ్నస్య నిరవకాశత్వమాశఙ్క్య శూన్యం వ్యావర్త్య వివక్షితమసత్ నిర్ధారయితుం తస్య సావకాశత్వమాహ -
యత్ స్వాత్మేతి ।
దేహాదేరనాత్మవర్గస్య ప్రకృతాసచ్ఛబ్దవిషయతేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
నను - దేహాదిషు సద్బుద్ధేరనువృత్తేస్తస్యా విచ్ఛేదాభావాత్ కథమన్తవత్త్వం తేషామిష్యతే ? తత్రాహ -
యథేతి ।
తథేమే దేహాః, సద్బుభాజోఽపి ప్రమాణతో నిరూపణాయామవసానే విచ్ఛేదాదన్తవన్తో భవన్తీతి శేషః ।
దేహత్వాదినా చ జాగ్రద్దేహాదేరన్తవత్త్వం సమ్ప్రతిపన్నవదనుమాతుం శక్యమిత్యాహ -
స్వప్నేతి ।
తేషాం స్వాతన్త్ర్యం వ్యుదస్యతి -
నిత్యస్యేతి ।
ఆకాశాదివ్యావృత్త్యర్థం విశినష్టి -
శరీరిణ ఇతి ।
పరిణామినిత్యత్వం వ్యవచ్ఛినతి -
అనాశిన ఇతి ।
తస్య ప్రత్యక్షాద్యవిషయత్వమాహ -
అప్రమేయస్యేతి ।
ప్రవాహస్య ప్రవాహివ్యతిరేకేణ అనిరూపణాత్ న తదాత్మనః దేహాద్యభావే సమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయోక్తమ్ -
వివేకిభిరితి ।
శరీరాదేరన్తవత్త్వేఽపి ప్రవాహరూపేణ ఆత్మనస్తత్సమ్బన్ధస్యానన్తవత్త్వమాశఙ్క్యాహ -
నిత్యస్యేతి ।
నిత్యత్వస్య ద్వైవిధ్యసిద్ధ్యర్థం నాశద్వైవిధ్యం ప్రకటయతి -
యథేత్యాదినా ।
నాశస్య నిరవశేషత్వేన సావశేషత్వేన చ సిద్ధే ద్వైవిధ్యే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
పదద్వయస్యైకార్థత్వమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
నిత్యస్యేత్యాదినా ।
విశేషణాభ్యాం కూటస్థానిత్యత్వమాత్మనో వివక్షితమిత్యర్థః ।
అన్యతరవిశేషణమాత్రోపాదానే పరిణామినిత్యత్వమాత్మనః శఙ్క్యేత ఇత్యనిష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
ఔపనిషదత్వవిశేషణమాశ్రిత్య అప్రమేయత్వమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
ఇతశ్చ ఆత్మనో నాప్రమేయత్వమిత్యాహ -
ప్రత్యక్షాదినేతి ।
తేన చ ఆగమప్రవృత్త్యపేక్షయా పూర్వావస్థాయామాత్మైవ పరిచ్ఛిద్యతే, తస్మిన్నేవ అజ్ఞాతత్వసమ్భవాత్ , ‘అజ్ఞాతజ్ఞాపకం ప్రమాణమ్’ ఇతి చ ప్రమాణలక్షణాదిత్యర్థః ।
‘ఎతదప్రమేయమ్’ (బృ. ఉ. ౪. ౪. ౨౦) ఇత్యాదిశ్రుతిమనుసృత్య పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
కథం మానమనపేక్ష్య ఆత్మనః సిద్ధత్వమిత్యాశఙ్క్యోక్తం వివృణోతి -
సిద్ధే హీతి ।
ప్రమిత్సోః ప్రమేయమితి శేషః ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి -
న హీతి ।
ఆత్మనః సర్వలోకప్రసిద్ధత్వాచ్చ తస్మిన్ న ప్రమాణమన్వేషణీయమిత్యాహ -
న హ్యాత్మేతి ।
ప్రత్యక్షాదేరనాత్మవిషయత్వాత్ తత్ర చాజ్ఞాతతాయా వ్యవహారే సమ్భవాత్ తత్ప్రామాణ్యస్య చ వ్యావహారికత్వాత్ ।
విశిష్టే తత్ప్రవృత్తావపి కేవలే తదప్రవృత్తేః యద్యపి నాత్మని తత్ప్రామాణ్యమ్ , తథాపి తద్ధితశ్రుత్యా శాస్త్రస్య తత్ర ప్రవృత్తిరవశ్యమ్భావినీత్యాశఙ్క్యాహ -
శాస్త్రం త్వితి ।
శాస్త్రేణ ప్రత్యగ్భూతే బ్రహ్మణి ప్రతిపాదితే ప్రమాత్రాదివిభాగస్య వ్యావృత్తత్వాత్ యుక్తమస్యాన్త్యత్వమ్ , అపౌరుషేయతయా నిర్దోషత్వాచ్చాస్య ప్రామాణ్యమిత్యర్థః । తథాపి కథమస్య ప్రత్యగాత్మని ప్రామాణ్యమ్, తస్య స్వతఃసిద్ధత్వేన అవిషయత్వాత్ , అజ్ఞాతజ్ఞాపనాయోగాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, స్వతో భానేఽపి ప్రతీచో, ‘మనుష్యోఽహం కర్తాహమ్’ ఇత్యాదినా మనుష్యత్వకర్తృత్వాదీనామతద్ధర్మాణామధ్యారోపణేన ఆత్మని ప్రతీయమానత్వాత్ తన్మాత్రనివర్తకత్వేన ఆత్మనో విషయత్వమనాపద్యైవ శాస్త్రం ప్రామాణ్యం ప్రతిపద్యతే, ‘సిద్ధం తు నివర్తకత్వాత్’ ఇతి న్యాయాదిత్యాహ -
అతద్ధర్మేతి ।
ఘటాదావివ స్ఫురణాతిశయజనకత్వేన కిమిత్యాత్మని శాస్త్రప్రామాణ్యం నేష్టమిత్యాశఙ్క్య, జడత్వాజడత్వాభ్యాం విశేషాదితి మత్వాహ -
న త్వితి ।
బ్రహ్మాత్మనో మానాపేక్షామన్తరేణ స్వతః స్ఫురణే ప్రమాణమాహ -
తథా చేతి ।
సాక్షాత్ - అన్యాపేక్షామన్తరేణ అపరోక్షాత్ - అపరోక్షస్ఫురణాత్మకం యద్బ్రహ్మ, న చ తస్యాత్మనోఽర్థాన్తరత్వమ్ , సర్వాభ్యన్తరత్వేన సర్వవస్తుసారత్వాత్ తమాత్మానం వ్యాచక్ష్వేతి యోజనా ।
అప్రమేయత్వేన అవినాశిత్వం ప్రతిపాద్య, ఫలితం నిగమయతి -
యస్మాదితి ।
దేహాదేరవస్తుత్వాత్ ఆత్మనశ్చైకరూపత్వాత్ యుద్ధే స్వధర్మే ప్రవృత్తస్యాపి తవ న హింసాదిదోషసమ్భావనేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
స్వధర్మనివృత్తిహేతునిషేధే తాత్పర్యం దర్శయతి -
యుద్ధాదితి ।
ఆత్మనో నిత్యత్వాదిస్వరూపముపపాద్య యుద్ధకర్తవ్యత్వవిధానాత్ జ్ఞానకర్మసముచ్చయోఽత్ర భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
యుధ్యస్వేతి వచనాత్ తత్కర్తవ్యత్వవిధిరస్తీత్యాశఙ్క్యహ -
యుద్ధ ఇతి ।
కథం తర్హి ‘కథం భీష్మమహం’ (భ. భ. గీ. ౨-౪) ఇత్యాద్యర్జునస్య యుద్ధోపరమపరం వచనమ్ ? ఇతి తత్రాహ -
శోకేతి ।
యది స్వతో యుద్ధే ప్రవృత్తిః, తర్హి భగవద్వచనస్య కా గతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్యేతి ।
భగవద్వచనస్య ప్రతిబన్ధనివర్తకత్వే సతి అర్జునప్రవృత్తేః స్వాభావికత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి
‘అవినాశి తు తద్ విద్ధి’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౭) ఇత్యత్ర పూర్వార్ధేన తత్పదార్థసమర్థనమ్ , ఉత్తరార్ధేన నిరీశ్వరవాదస్య పరిణామవాదస్య వా నిరాకరణమ్ , ఆత్మని జన్మాదిప్రతిభానస్యౌపచారికత్వప్రదర్శనార్థం ‘అన్తవన్తః’ (భ. గీ. ౨-౧౮) ఇత్యాది వచనమితి కేచిత్ । అస్తు నామ అయమపి పన్థాః ॥ ౧౮ ॥
పూర్వోక్తస్య గీతాశాస్రార్థస్యోత్ప్రేక్షామాత్రమూలత్వం నిరాకర్తుం మన్త్రద్వయం భగవాన్ ఆనీతవానితి శ్లోకద్వయస్య సఙ్గతిం దర్శయతి -
శోకమోహాదీతి ।
తత్ర ప్రథమమన్త్రస్య సఙ్గతిమాహ -
యత్త్వితి ।
ప్రత్యక్షనిబన్ధనత్వాదముష్యా బుద్ధేర్మృషాత్వమయుక్తమిత్యాక్షిపతి -
కథమితి ।
ప్రత్యక్షస్యాజ్ఞానప్రసూతత్వేన ఆభాసత్వాత్ తత్కృతా బుద్ధిర్న ప్రమేతి పరిహరతి -
య ఎనమితి ।
‘హన్తా చేన్మన్యతే హన్తుమ్’ (క. ఉ. ౧-౨-౧౯) ఇత్యాద్యామృచమర్థతో దర్శయిత్వా వ్యాచష్టే -
య ఎనమితి ।
హన్తారం హతం వా ఆత్మానం మన్యమానస్య కథమజ్ఞానమిత్యశఙ్క్యాహ -
హన్తాహమితి ।
హన్తృత్వాదిజ్ఞానమజ్ఞానమిత్యత్ర హేతుమాహ -
యస్మాదితి ।
ఆత్మనో హననం ప్రతి కర్తృత్వకర్మత్వయోరభావే హేతుం దర్శయతి -
అవిక్రిత్యవాదితి
॥ ౧౯ ॥
తదేవ సాధయితుం ‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ (క. ఉ. ౧-౨-౧౮) ఇత్యాదిమన్త్రాన్తరమవతారయతి -
కథమితి ।
సర్వవిక్రియారాహిత్యప్రదర్శనేన హేతుం విశదయన్ మన్త్రమేవ పఠతి -
న జాయత ఇతి ।
జన్మమరణవిక్రియాద్వయప్రతిషేధం సాధయతి -
నాయమితి ।
అయమాత్మా భూత్వా నాభవితా, న వా అభూత్వా భూయో భవితేతి యోజనా ।
న కేవలం విక్రియాద్వయమేవాత్ర నిషిధ్యతే, కిన్తు సర్వమేవ విక్రియాజాతమిత్యాహ -
అజ ఇతి ।
వాచ్యమర్థముక్త్వా వివక్షితమర్థమాహ -
జనిలక్షణేతి ।
వికల్పార్థత్వం వ్యావర్తయతి -
వేతి ।
నిష్పన్నమర్థం నిర్దిశతి -
నేత్యాదినా ।
సమ్బన్ధమేవాభినయతి -
న కదాచిదితి ।
అన్త్యవిక్రియాభావే హేతుత్వేన నాయమిత్యాది వ్యాచష్టే -
యస్మాదితి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి -
యో హీతి ।
ఆత్మని తు భూత్వా పునరభవనాభావాన్నాస్తి మృత్యురిత్యర్థః ।
ఆత్మనో జన్మాభావేఽపి హేతురిహైవ వివక్షితః, ఇత్యాహ -
వాశబ్దాదితి ।
అభూత్వేతి చ్ఛేదః । దేహవదితి వ్యతిరేకోదాహరణమ్ ।
ఉక్తమేవార్థం సాధయతి -
యో హీతి ।
జన్మాభావే తత్పూర్వికాస్తిత్వవిక్రియాఽపి నాత్మనోఽస్తీత్యాహ -
యస్మాదితి ।
ప్రాణవియోగాదాత్మనో మృతేరభావే సావశేషనాశాభావవన్నిరవశేషనాశాభావోఽపి సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
యస్మాదితి ।
నను - జన్మనాశయోర్నిషేధే తదన్తర్గతానాం విక్రియాన్తరాణామపి నిషేధసిద్ధేస్తన్నిషేధార్థం న పృథక్ ప్రయతితంవ్యమితి, తత్రాహ -
యద్యపీతి ।
స్వశబ్దైః - మధ్యవర్తివిక్రియానిషేధవాచకైరితి యావత్ ।
ఆర్థికేఽపి నిషేధే, నిషేధస్య సిద్ధతయా శాబ్దో నిషేధో న పృథగర్థవాన్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అనుక్తానామితి ।
నిత్యశబ్దేన శాశ్వతశబ్దస్య పౌనరుక్త్యం పరిహరన్ వ్యాకరోతి -
శాశ్వత ఇత్యాదినా ।
అపక్షయో హి స్వరూపేణ వా స్యాత్ ? గుణాపచయతో వా ? ఇతి వికల్ప్య, క్రమేణ దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
పురాణపదస్య అగతార్థత్వం కథయతి -
అపక్షయేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
యో హీతి ।
‘న మ్రియతే వా’ ఇత్యనేన చతుర్థపాదస్య పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య, వ్యాచష్టే -
తథేత్యాదినా ।
నను - హింసార్థో హన్తిః శ్రూయతే, తత్ కథం విపరిణామో నిషిధ్యతే ? తత్రాహ -
హన్తిరితి ।
హింసార్థత్వసమ్భవే కిమిత్యర్థాన్తరం హన్తేరిష్యతే ? తత్రాహ -
అపునరుక్తతాయై ఇతి ।
హింసార్థత్వే మృతినిషేధేన పౌనరుక్త్యం స్యాత్ , తన్నిషేధార్థం విపరిణామార్థత్వమేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
పూర్వావస్థాత్యాగేన అవస్థాన్తరాప్రపత్తిర్విపరిణామః । తదర్థశ్చేదత్ర హన్తిరిష్యతే, తదా నిష్పన్నమర్థమాహ -
నేతి ।
‘న జాయతే’ (క. ఉ. ౧-౨-౧౮) ఇత్యాదిమన్త్రార్థముపసంహరతి -
అస్మిన్నితి ।
షణ్ణాం వికారాణామాత్మని ప్రతిషేధే ఫలితమాహ -
సర్వేతి ।
ఆత్మనః సర్వవిక్రియారాహిత్యేఽపి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్మాదితి
॥ ౨౦ ॥
పూర్వశ్లోకార్థస్యైవోత్తరత్రాపి ప్రతిభానాత్ పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య, వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరశ్లోకమవతారయతి -
య ఎనమిత్యాదినా ।
కర్తృత్వాద్యభిమానవిరోధాత్ అద్వైతకూటస్థాత్మనిశ్చయసామర్థ్యాత్ ప్రాప్తం విదుషః సంన్యాసం విద్యాపరిపాకార్థమభ్యనుజానాతి -
వేదేతి ।
పదద్వయస్య పూర్వమేవ పౌనరుక్త్యపరిహారేఽపి ప్రకారాన్తరేణాపౌనరుక్త్యమాహ -
అవినాశినమిత్యాదినా ।
ప్రశ్నేఽపి సమ్భవతి, కిమితి నఞుల్లేఖేన వ్యాఖ్యాయతే, తత్రాహ -
ఉభయత్రేతి ।
ఉత్తరత్ర ప్రతివచనాదర్శనాత్ నాత్ర ప్రశ్నః సమ్భవతి ఇత్యర్థః ।
వివక్షితం ప్రకరణార్థం నిగమయతి -
హేత్వర్థస్యేతి ।
అవిక్రియత్వం హేత్వర్థః, తస్య విదుషః సర్వకర్మనిషేధే సమానత్వాత్ ఇతి యావత్ ।
యది విదుషః సర్వకర్మనిషేధోఽభిమతః, తర్హి కిమితి హన్త్యర్థ ఎవ ఆక్షిప్యతే ? తత్రాహ -
హన్తేరితి ।
ఉక్తం హేతుమాక్షేప్తుం పృచ్ఛతి -
విదుష ఇతి ।
అభిప్రాయమప్రతిపద్యమానో హేతువిశేషం పూర్వోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
ఉక్తమఙ్గీకృత్య ఆక్షిపతి -
సత్యమితి ।
విదుషః - విజ్ఞానాత్మనః బ్రహ్మణశ్చ వేద్యస్య విరుద్ధధర్మత్వేన దహనతుహినవత్ భిన్నత్వాత్ విదుషః సర్వకర్మత్యాగే, న అసో కారణవిశేషః స్యాత్ , ఇత్యాహ -
అన్యత్వాదితి ।
అవిక్రియాత్ ఇతి చ్ఛేదః । తథాపి కూటస్థమ్ అవిక్రియం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యమానస్య కుతో విక్రియా సమ్భవేత్ , బ్రహ్మప్రతిపత్తివిరోధాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨-౫-౧౯) ఇత్యాదిశ్రుత్యా సమాధత్తే -
న, విదుష ఇతి ।
కిఞ్చ - విద్వత్తా విశిష్టస్య వా కేవలస్య వా ? నాద్యః । విశిష్టస్య విద్వత్తాయాం సవిశేషణస్యాపి తత్ప్రసఙ్గాత్ ।
న చ విశేషణీభూతసఙ్ఘాతస్య అచేతనత్వాత్ విద్వత్తా యుక్తా, ఇత్యాహ -
న దేహాదీతి ।
ద్వితీయే తు, జీవబ్రహ్మవిభాగాసిద్ధిః ఇత్యాహ -
అసంహత ఇతి ।
కిఞ్చ ప్రామాణికవిరుద్ధధర్మవత్త్వస్య అసిద్ధత్వాత్ ప్రాతిభాసికస్య చ బిమ్బ్రప్రతిబిమ్బయోరనైకాన్త్యాత్ భేదానుమానాయోగాత్ , జీవబ్రహ్మణోరమేదసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్య, ఫలితమాహ -
ఇతి తస్యేతి ।
నను - అవిక్రియస్య బ్రహ్మస్వరూపతయా సర్వకర్మాసమ్భవే విదుషో విద్వత్తాపి కథం సమ్భవతి ? నాహి బ్రహ్మణోఽవిక్రియస్య విద్యాలక్షణా విక్రియా స్వక్రియా భవితుమర్హతి, తత్రాహ -
యథేతి ।
అదృష్టేన్ద్రియాదిసహకృతమన్తః కరణం ప్రదీపప్రభావద్విషయపర్యన్తం పరిణతం బు్ద్ధివృత్తిరుచ్యతే । తత్ర ప్రతిబిమ్బితం చైతన్యమభివ్యఞ్జకబుద్ధివృత్త్యవివేకాద్విషయజ్ఞానమితి వ్యవహ్నియతే । తేన - ఆత్మా ఉపలబ్ధా కల్ప్యతే । తచ్చ అవిద్యాప్రయుక్తమిథ్యాసమ్బన్ధనిబన్ధనమ్ । తథైవ ఆధ్యాసికసమ్బన్ధేన బ్రహ్మాత్మైక్యాభివ్యఞ్జకవాక్యోత్థబుద్ధివృత్తిద్వారా విద్వానాత్మా వ్యపదిశ్యతే । న చ మిథ్యాసమ్బన్ధేన పారమార్థికావిక్రియత్వవిహతిరస్తీత్యర్థః ।
‘అహం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౧-౪-౧౦) ఇతి బుద్ధివృత్తేర్మోక్షావస్థాయామపి భావాత్ , ఆత్మనః సవిశేషత్వమాశఙ్క్య తస్యా యావదుపాధిసత్త్వమేవేత్యాహ -
అసత్యేతి ।
నను - కూటస్థస్యాత్మనో మిథ్యావిద్యావత్త్వేఽపి తస్య కర్మాధికారనివృత్తౌ, కస్య కర్మాణి విధీయన్తే ? న హి నిరధికారాణాం తేషాం విధిః, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విదుష ఇతి ।
కర్మాణి అవిదుషో విహితానీతి విశేషమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
కర్మవిధానమవిదుషః, విదుషశ్చవిద్యావిఘానమితి విభాగే కా హానిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విదితేతి ।
విద్యాయా విదితత్వం లబ్ధత్వమ్ ।
కర్మవిధిరవిదుషః, విదుషో విద్యావిధిరితి విభాగాసమ్భవే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
ధర్మజ్ఞానానన్తరమ్ అనుష్ఠేయస్య భావాత్ బ్రహ్మజ్ఞానోత్తరకాలం చ తదభావాత్ బ్రహ్మజ్ఞానహీనస్యైవ కర్మవిధిరితి సమాధత్తే -
న ; అనుష్ఠేయస్యేతి ।
విశేషోపపత్తిమేవ ప్రపఞ్చయతి -
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
నను - దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానం వినా పారలౌకికేషు కర్మసు ప్రవృత్తేరనుపపత్తేః, తథావిధజ్ఞానవతా కర్మ అనుష్ఠేయమ్ ఇతి చేత్ , తత్రాహ -
కర్తాహమితి ।
ఆత్మని కర్తా భోక్తా ఇత్యేవం విజ్ఞానవతత్త్వేఽపి బ్రహ్మజ్ఞానవిహీనత్వేన అవిదుషోఽనుష్ఠేయం కర్మేత్యర్థః ।
దేహాదివ్యతిరేకజ్ఞానవత్ బ్రహ్మజ్ఞానమపి జ్ఞానత్వావిశేషాత్ కర్మప్రవృత్తౌ ఉపకరిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
అనుష్ఠేయవిరోధిత్వాత్ అవిక్రియాత్మజ్ఞానస్యేతి శేషః ।
నను - బ్రహ్మాత్మైకత్వజ్ఞానాత్ ఉత్తరకాలమపి కర్తాఽహమిత్యాదిజ్ఞానోత్పత్తౌ కర్మవిధిః సావకాశః స్యాత్ ఇతి, నేత్యాహ -
నాహమితి ।
కారణాభావాదితి శేషః । కర్తృత్వాదిజ్ఞానమన్యదిత్యుక్తమ్ ।
అనుష్ఠానాననుష్ఠానయోరుక్తవిశేషాత్ అవిదుషోఽనుష్ఠానం విదుషో నేత్యుపసంహరతి -
ఇత్యేష ఇతి ।
నన్వాత్మవిదో న చేదనుష్ఠేయం కిఞ్చిదస్తి, కథం తర్హి ‘విద్వాన్ యజేత’ ఇత్యాదిశాస్త్రాత్ తం ప్రతి కర్మాణి విధీయన్తే, తత్రాహ -
యః పునరితి ।
ఆత్మని కర్తృత్వాదిజ్ఞానాపేక్షాయా కర్మస్వధికృతత్వజ్ఞానే, తథావిధం పురుషం ప్రతి కర్మాణి విధీయన్తే । స చ ప్రాచీనవచనాత్ అవిద్వానేవేతి నిశ్చీయతే । న ఖలు అకర్తుత్వాదిజ్ఞానవతః తద్విపరీతకర్తృత్వాదిజ్ఞానద్వారా కర్మసు ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
కర్మాసమ్భవే బ్రహ్మవిదో హేత్వన్తరమాహ -
విశేషితస్యేతి ।
‘వేదావినాశినమ్’ (భ. భ. గీ. ౨. ౨౩) ఇత్యాదినేతి శేషః ।
యద్యపి విదుషో నాస్తి కర్మ, తథాపి వివిదిషోః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
విద్యయాం విరుద్ధత్వాత్ , ఇష్యమాణమేక్షప్రతిక్షత్వాచ్చ కర్మణామిత్యర్థః ।
యద్యపి ముముక్షోరాశ్రమకర్మాణ్యపేక్షితాని, తథాపి విద్యాతత్ఫలాభ్యామవిరుద్ధాన్యేవ తాన్యభ్యుపగతాని । అన్యథా వివిదిషాసంన్యాసవిధివిరోధాత్ ఇత్యభిప్రేత్య, ఉక్తేఽర్థే భగవతోఽనుమతిమాహ -
అత ఎవేతి ।
విదుషో వివిదిషోశ్చ సంన్యాసేఽధికారః, అవిదుషస్తు కర్మణీతి విభాగస్యేష్టత్వాదిత్యర్థః ।
అధికారిభేదేన నిష్ఠాద్వయం భగవతా వేదవ్యాసేనాపి దర్శితమిత్యాహ -
తథా చేతి ।
అధ్యయనవిధినా స్వాధ్యాయపాఠే త్రైవర్ణికస్య ప్రవృత్త్యనన్తరం తత్ర క్రియామార్గో జ్ఞానమర్గశ్చేతి ద్వౌమార్గౌ అధికారిభేేదేనావేదితావిత్యర్థః । ఆదిశబ్దాత్ ‘యత్ర వేదాః ప్రతిష్ఠితాః’ (మో. ధ. ౨౪౧-౬) ఇత్యాది గృహ్యతే ।
ఉక్తయోర్మార్గయోస్తుల్యతాం పరిహర్తుముదాహరణాన్తరమాహ -
తథేతి ।
బుద్ధిశుద్ధిద్వారా కర్మతత్ఫలయోర్వైరాగ్యోదయాత్ పూర్వం కర్మమార్గో విహితః । విరక్తస్య పునః సంన్యాసపూర్వకో జ్ఞానమార్గో దర్శితః । స చేతరస్మాదతిశయశాలీతి శ్రుతమిత్యర్థః ।
ఉక్తే విభాగే పునరపి వాక్యశేషానుకూల్యమాదర్శయతి -
ఎతమేవేతి ।
‘అహఙ్కారవిమూఢాత్మా’ (భ. గీ. ౩-౨౭) ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
అతత్త్వవిదితి ।
‘తత్వవిత్ తు’ ఇతి శ్లోకమవతార్య తాత్పర్యార్థం సఙ్గృహ్ణాతి -
నాహమితి ।
పూర్వేణ క్రియాపదేన ఇతిశబ్దః సమ్బధ్యతే ।
విరక్తమఘికృత్య వాక్యాన్తరం పఠతి -
తథా చేతి ।
ఆదిశబ్దస్తస్యైవ శ్లోకస్య శేషసఙ్గ్రహార్థః ।
అవిక్రియాత్మజ్ఞానాత్ కర్మసంన్యాసే దర్శితే, మీమాంసకమతముత్థాపయతి -
తత్రేతి ।
ఆత్మనో జ్ఞానక్రియాశక్త్యాధారత్వేన అవిక్రియత్వాభావాత్ అవిక్రియాత్మజ్ఞానం సంన్యాసకారణీభూతం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
‘యథోక్తజ్ఞానాభావో విషయాభావాద్వా ? మానాభావాద్వా ? ‘ ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
న తావదవిక్రియాత్మాభావః ‘న జాయతే మ్రియతే’ (భ. గీ. ౨-౨౦) ఇత్యాదిశాస్రస్యాప్తవాక్యతయా ప్రమణస్యాన్తరేణ కారణమానర్థక్యాయోగాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
యథా చేతి ।
పారలౌకికకర్మవిధిసామర్థ్యసిద్ధం విజ్ఞానముదాహరతి -
కర్తుశ్చేతి ।
కర్మకాణ్డాదజ్ఞాతే ధర్మాదౌ విజ్ఞానోత్పత్తివత్ , జ్ఞానకాణ్డాదజ్ఞాతే బ్రహ్మాత్మని విజ్ఞానోత్పత్తిరవిరుద్ధా, ప్రమాణత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య మనఃసంయోగజన్యత్వాత్ , ఆత్మనశ్చ శ్రుత్యా మనోగోచరత్వనిరాసాత్ , న ఆత్మజ్ఞానే సాధనమస్తీతి శఙ్కతే -
కరణేతి ।
శ్రుతిమాశ్రిత్య పరిహరతి -
న, మనసేతి ।
‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬-౮-౭) ఆదివాక్యోత్థమనోవృత్త్యైవ శాస్త్రాచార్యోపదేశమనుసృత్య ద్రష్టవ్యం తత్త్వమితి శ్రూయతే । స్వరూపేణ స్వప్రకాశమపి బ్రహ్మాత్మవస్తు వాక్యోత్థబుద్ధివృత్త్యభివ్యక్తం సవికల్పకవ్యవహారాలమ్బనం భవతీతి మనోగోచరత్వోపచారాదసిద్ధం కరణాగోచరత్వమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి బ్రహ్మాత్మనో మనోవిషయత్వనిషేధశ్రుతిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, అసంస్కృతమనోవృత్త్యవిషయత్వవిషయా సేతి మన్వానః సన్నాహ -
శాస్త్రేతి ।
సత్యపి శ్రుత్యాదౌ, తదనుగ్రాహకాభావాత్ నాస్మాకమవిక్రియాత్మకజ్ఞానముత్పత్తుమర్హతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
తస్య అవిక్రియస్య ఆత్మనోఽధిగత్యర్థం, ‘విమతో వికారః, నాత్మధర్మః, వికారత్వాత్ , ఉభయాభిమతవికారవత్’ ఇత్యనుమానే, పూర్వోక్తశ్రుతిస్మృతిరూపాగమే చ సత్యేవ, తస్మిన్నోత్పద్యతే జ్ఞానమ్ , ఇతి వచః సాహసమాత్రం, సత్యేవ మానే మేయం న భాతీతివదిత్యర్థః ।
నను - యథోక్తం జ్ఞానముత్పన్నమపి హానాయ ఉపాదానాయ వా న భవతీతి కుతోఽస్య ఫలవత్త్వమ్ ? తత్రాహ -
జ్ఞానం చేతి ।
అవశ్యమితి ।
ప్రకాశప్రవృత్తేః తమోనివృత్తివ్యతిరేకేణ అనుపపత్తివత్ , ఆత్మజ్ఞాననివృత్తమన్తరేణ ఆత్మజ్ఞానోత్పత్తేరనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
నను - అజ్ఞానస్య జ్ఞానప్రాగభావత్త్వాత్ తన్నివృత్తిరేవ జ్ఞానమ్ , నతు తన్నివర్తకమితి, తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
కథం పునర్భగవతాపి జ్ఞానాభావాతిరిక్తమజ్ఞానం దర్శితమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అత్ర చేతి ।
‘విమతం, జ్ఞానాభావో న భవతి, ఉపాదానత్వాత్ , మృదాదివత్’ ఇతి భావః ।
నను - హననక్రియాయాః ‘న హింస్యాత్’ ఇతి నిషిద్ధత్వాత్ , తత్కర్తృత్వాదేరజ్ఞానకృతత్వేఽపి విహితక్రియాకర్తృత్వాదేర్న తథాత్వమితి, నేత్యాహ -
తచ్చేతి ।
న తావదాత్మని కర్తృత్వాది । నిత్యమ్ , అముక్తిప్రసఙ్గాత్ । న చానిత్యమపి నిరుపాదానమ్ , భావకార్యస్యోపాదాననియమాత్ । న చ అనాత్మా తదుపాదానమ్ , ఆత్మని తత్ప్రతిభానాత్ । న చాత్మైవ తదుపాదానమ్ , కూటస్థస్య తస్యావిద్యాం వినా తదయోగాత్ ఇత్యాహ -
అవిక్రియత్వాదితి ।
కర్తృత్వాభావేఽపి కారయితృత్వం స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విక్రియావానితి ।
ఆత్మని కర్తృత్వాదిప్రతిభానస్య అనాద్యనిర్వాచ్యమజ్ఞానముపాదానమ్ , తన్నివృత్తిశ్చ తత్త్వజ్ఞానాదిత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం కర్తృత్వకారయితృత్వయోరవిద్యాకృతత్వే భగవతోఽనుమతిం దర్శయతి -
తదేతదితి ।
విదుషో యది కర్మాధికారాభావో భగవతోఽభిమతః, తర్హి కుత్ర తస్య జీవతోఽధికారః స్యాత్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
క్వ పునరితి ।
‘జ్ఞాననిష్ఠాయామ్’ ఇత్యుక్తం స్మారయతి -
ఉక్తమితి ।
తదఙ్గభూతే సర్వకర్మసంన్యాసే చ తస్యాధికారోఽస్తీత్యాహ -
తథేతి ।
వక్ష్యమాణే వాక్యే సర్వకర్మసంన్యాసో న ప్రతిభాతి, మానసానామేవ కర్మణాం విశేషణవశాత్ త్యాగావగమాత్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విశేషణాన్తరమాశ్రిత్య దూషయతి -
న ; సర్వేతి ।
మనసేతి విశేషణాత్ మానసేష్వేవ కర్మసు సర్వశబ్దః సఙ్కుచితః స్యాత్ ఇతి శఙ్కతే -
మానసానామితి ।
సర్వాత్మనా మనోవ్యాపారత్యాగే వ్యాపారాన్తరాణామనుపపత్తేః సర్వకర్మసంన్యాసః సిధ్యతీతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
మానసేష్వపి కర్మసు సంన్యాసే సఙ్కోచాత్ న వాగాదివ్యాపారానుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
శాస్త్రీయాణామితి ।
అన్యానీతి ।
అశాస్త్రీయవాక్కాయకర్మకారణాని అశాస్త్రీయాణి మానసాని । తాని చ సర్వాణి కర్మాణీత్యర్థః ।
వాక్యశేషమాదాయ దూషయతి -
న ; నైవేతి ।
న హి వివేకబుద్ధ్యా సర్వాణి కర్మాణ్యశాస్త్రీయాణి సంన్యస్య తిష్ఠతీతి యుక్తమ్ , ‘నైవ కుర్వన్’ (భ. గీ. ౫-౧౩) ఇత్యాదివిశేషణస్య వివేకబుద్ధేశ్చ త్యాగహేతోస్తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
భగవదభిమతసర్వకర్మసంన్యాసస్య అవస్థావిేశేషే సఙ్కోచం దర్శయన్నాశఙ్కతే -
మరిష్యత ఇతి ।
సంన్యాసో జీవదవస్థాయామేవ అత్ర వివక్షిత ఇత్యత్ర లిఙ్గం దర్శయన్నుత్తరమాహ -
న ; నవేతి ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫోరయతి -
న హీతి ।
అన్వయవిశేషాన్వాఖ్యానేన లిఙ్గాసిద్ధిం చోదయతి -
అకుర్వత ఇతి ।
వివేకవశాత్ అశేషాణ్యపి కర్మాణి దేహే యథోక్తే నిక్షిప్య అకుర్వన్ అకారయంశ్చ విద్వానవతిష్ఠతే । తథా చ - దేహే కర్మాణి సంన్యస్య అకుర్వతోఽకారయతశ్చ సుఖమాసనమితి సమ్బన్ధసమ్భవాత్ విశేషణస్య సతి దేహే, కర్మత్యాగావిషయత్వాభావాత్ జీవతః సర్వకర్మత్యాగో నాస్తీత్యర్థః । అథవా అకుర్వత ఇత్యాది పూర్వత్రైవ సమ్బన్ధనీయమ్ । లిఙ్గాసిద్ధిచోద్యం తు దేహే సంన్యస్యేత్యారభ్య ఉన్నేయమ్ ।
ఆత్మనః సర్వత్ర అవిక్రియత్వనిర్ధారణాత్ దేహసమ్బన్ధమన్తరేణ కర్తృత్వకారయితృత్వాప్రాప్తేః అప్రాప్తప్రతిషేధప్రసఙ్గపరిహారార్థమ్ అస్మదుక్త ఎవ సమ్బన్ధః సాధీయానితి సమాధత్తే -
న ; సర్వత్రేతి ।
శ్రుతిషు స్మృతిషు చేత్యర్థః ।
కిఞ్చ - సమ్బన్ధస్య ఆకాఙ్క్షాసంనిధియోగ్యతాధీనత్వాత్ ఆకాఙ్క్షావశాత్ అస్మదభిమతసమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యాహ -
ఆసనేతి ।
భవదిష్టస్తు సమ్బన్ధో న సిధ్యతి, ఆకాఙ్క్షాభావాత్ , ఇత్యాహ -
తదనపేక్షత్వాచ్చేతి ।
సంన్యాసశబ్దస్య నిక్షేపార్థత్వాత్ తస్య చ అఘికరణసాపేక్షత్వాత్ అస్మదిష్టసమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్పూర్వస్త్వితి ।
అన్యథా ఉపసర్గవైయర్థ్యాత్ ఇత్యర్థః ।
మనసా వివేకవిజ్ఞానేన సర్వకర్మాణి పరిత్యజ్య ఆస్తే దేహే విద్వాన్ ఇత్యస్యైవ సమ్బన్ధస్య సాధుత్వం మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సర్వవ్యాపారోపరమాత్మనః సంన్యాసస్య అవిక్రియాత్మజ్ఞానావిరోధిత్వాత్ ప్రయోజకజ్ఞానవతో వైధే సంన్యాసేఽధికారః, సమ్యగ్జ్ఞానవతస్తు అవైధే స్వాభావికే ఫలాత్మని ఇతి విభాగమభ్యుపేత్య ఉక్తేఽర్థే వాక్యశేషానుగుణ్యం దర్శయతి -
ఇతి తత్ర తత్రేతి
॥ ౨౧ ॥
ఆత్మనోఽవిక్రియత్వేన కర్మాసమ్భవం ప్రతిపాద్య అవిక్రియత్వహేతుసమర్థనార్థమేవ ఉత్తరగ్రన్థమవతారయతి -
ప్రకృతం త్వితి ।
కిం తత్ప్రకృతమ్ ? ఇతి శఙ్కమానం ప్రత్యాహ -
తత్రేతి ।
అవినాశిత్వమిత్యుపలక్షణమ్ , అవిక్రియత్వమిత్యర్థః ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయితుముత్తరశ్లోకముత్థాపయతి -
తదిత్యాదినా ।
ఆత్మనః స్వతో విక్రియాభావేఽపి పురాతనదేహత్యాగే నూతనదేహోపాదానే చ విక్రియావత్త్వధ్రౌవ్యాత్ అవిక్రియత్వమసిద్ధమితి చేత్ , తత్రాహ -
వాసాంసీతి ।
శరీరాణి జీర్ణాని - వయోహానిం గతాని, వలీపలితాదిసఙ్గతానీత్యర్థః ।
వాససాం పురాతనానాం పరిత్యాగే, నవానాం చోపాదానే త్యాగోపాదానకర్తృభూతలౌకికపురుషస్యాపి అవికారిత్వేన ఎకరూపత్వవత్ , ఆత్మనో దేహత్యాగోపాదానయోరవిరుద్ధం అవిక్రియత్వమితి వాక్యార్థమాహ -
పురుషవదితి
॥ ౨౨ ॥
పృథివ్యాదిభూతచతుష్టయప్రయుక్తవిక్రియాభాక్త్వాత్ ఆత్మనోఽసిద్ధం అవిక్రియత్వమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
యతో న భూతాని ఆత్మానం గోచరయితుమర్హన్తి అతో యుక్తమాకాశవత్ తస్య అవిక్రియత్వమితి శఙ్కతే -
ఆహేత్యాదినా
॥ ౨౩ ॥
పృథివ్యాదిభూతప్రయుక్తచ్ఛేదనాద్యర్థక్రియాభావే యోగ్యతాభావం కారణమాహ -
యత ఇతి ।
పూర్వార్ధము్త్తరార్ధే హేతుత్వేన యోజయతి -
యస్మాదితి ।
నిత్యత్వాదీనామన్యోన్యం హేతుహేతుమద్భావం సూచయతి-
నిత్యత్వాదిత్యాదినా ।
న చ నిత్యత్వం పరమాణుషు వ్యభిచారాదసాధకం సర్వగతత్వస్యేతి వాచ్యమ్ । తేషామేవ అప్రామాణికత్వేన వ్యభిచారానవతారాత్ । న చ సర్వగతత్వేఽపి విక్రియాశక్తిమత్త్వమాత్మనోఽస్తీతి యుక్తమ్ , విభుత్వేనాభిమతే నభసి తదనుపలమ్భాత్ । న చ విక్రియాశక్తిమత్వే స్థైర్యమాస్థాతుం శక్యమ్ , తథావిధస్య మృదాదేరస్థిరత్వదర్శనాత్ , ఇత్యాశయేనాహ -
స్థిరత్వాదితి ।
స్వతో నిత్యత్వేఽపి కారణాన్నాశసమ్భవాదుత్పత్తిరపి సమ్భావితేతి కుతశ్చిరన్తనత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
న కారణాదితి ।
ఆత్మనోఽవిక్రియత్వస్య ‘న జాయతే మ్రియతే వా’ (భ. గీ. ౨-౨౦) ఇత్యాదినా సాధితత్వాత్ , తస్యైవ పునఃపునరభిధానే పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ-
నైతేషామితి ।
అనాశఙ్కనీయస్య చోద్యస్య ప్రసఙ్గం దర్శయతి -
యత ఇతి ।
అతో ‘వేదావినాశినమ్’ (భ. గీ. ౨. ౨౧) ఇత్యాదౌ శఙ్క్యతే, పౌనరుక్త్యమితి శేషః ।
కథం తత్ర పౌనరుక్త్యాశఙ్కా సమున్మిషతి ? తత్రాహ -
తత్రేతి ।
వేదావినాశినమ్ (భ. గీ. ౨. ౨౧) ఇత్యాదిశ్లోకః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే, శ్లోకశబ్దేన ‘న జాయతే మ్రియతే వా’ (భ. గీ. ౨-౨౦) ఇత్యాదిరుచ్యతే ।
నను - ఇహ శ్లోకే జన్మమరణాద్యభావోఽభిలక్ష్యతే, ‘వేద’ (భ. గీ. ౨. ౨౧) ఇత్యాదౌ పునరపక్షయాద్యభావో వివక్ష్యతే, తత్ర కథమర్థాతిరేకాభావమాదాయ పౌనరుక్త్యం చోద్యతే ? తత్రాహ -
కిఞ్చిదితి ।
కథం తర్హి పౌనరుక్త్యం న చోదనీయమితి మన్యసే ? తత్రాహ -
దుర్బోధత్వాదితి ।
పునఃపునర్విధానమేదేన వస్తు నిరూపయతో భగవతోఽభిప్రాయమాహ -
కథం న్వితి
॥ ౨౪ ॥
త్వమ్పదార్థపరిశోధనస్య ప్రకృతత్వాత్ తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఆత్మనో నిత్యత్వాదిలక్షణస్య తథైవ ప్రథా కిమితి న భవతి ? తత్రాహ -
అవ్యక్త ఇతి ।
మా తర్హి ప్రత్యక్షత్వం భూత్ , అనుమేయత్వం తు తస్య కిం న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అత ఎవేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యద్ధీతి ।
అతీన్ద్రియత్వేఽపి సామాన్యతో దృష్టవిషయత్వం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్య కూటస్థేన ఆత్మనా వ్యాప్తలిఙ్గాభావాత్ , మైవమిత్యాహ -
అవికార్య ఇతి ।
అవికార్యత్వే వ్యతిరేకదృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
కిఞ్చ ఆత్మా న విక్రియతే, నిరవయవద్రవ్యత్వాత్ , ఘటాదివత్ - ఇతి వ్యతిరేక్యనుమానమాహ -
నిరవయవత్వాచ్చేతి ।
నిరవయవత్వేఽపి విక్రియావత్త్వే కా క్షతిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
సావయవస్యైవ విక్రియావత్త్వదర్శనాత్ విక్రియావత్త్వే నిరవయవత్వానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
యద్ధి సావయవం సక్రియం క్షీరాది, తత్ దధ్యాదినా వికారమాపద్యతే । న చ ఆత్మనః శ్రుతిప్రమితనిరవయవత్వస్య సావయవత్వమ్ । అతోఽవిక్రియత్వాన్నాయం వికార్యో భవితుమలమితి ఫలితమాహ -
అవిక్రియత్వాదితి ।
ఆత్మయాథాత్మ్యోపదేశమ్ ‘అశోచ్యానన్వశోచస్త్వమ్’ (భ. గీ. ౨-౧౧) ఇత్యుపక్రమ్య వ్యాఖ్యాతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అవ్యక్తత్వాచిన్త్యత్వావికార్యత్వనిత్యత్వసర్వగతత్వాదిరూపో యస్మాత్ ఆత్మా నిర్ధారితః, తస్మాత్ తథైవ జ్ఞాతుముచితః, తజ్జ్ఞానస్య ఫలవత్త్వాదిత్యర్థః ।
ప్రతిషేధ్యమనుశోకమేవాభినయతి -
హన్తాహమితి ॥ ౨౫ ॥
ఆత్మనో నిత్యత్వస్య ప్రాగేవ సిద్ధత్వాత్ ఉత్తరశ్లోకానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యహ -
ఆత్మన ఇతి ।
‘అనిత్యత్వం’ ఇతి చ్ఛేదః । శాక్యానాం లోకాయతానాం వా మతమ్ ఇదమా పరామృశ్యతే ।
శ్రోతురర్జునస్య పూర్వోక్తమాత్మయాథాత్మ్యం శ్రుత్వాపి తస్మిన్ నిర్ధారణాసిద్ధేర్ద్వయోర్మతయోరన్యతరమతాభ్యుపగమః శఙ్కితః, తదర్థో నిపాతద్వయప్రయోగ ఇత్యాహ -
అథ చేతి ।
ప్రకృతస్య ఆత్మనో నిత్యత్వాదిలక్షణస్య పునఃపునర్జాతత్వాభిమానో మానాభావాదసమ్భవీ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
లోకేతి ।
నిత్యజాతత్వాభినివేశే పౌనఃపున్యేన మృతత్వాభినేవేశో వ్యాహతః స్యాదిత్యశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
పరకీయమతమనుభాషితమభ్యుపేత్య, ‘అహో బత మహత్ పాపం కర్తుం వ్యవసితా వయమ్’ (భ. గీ. ౧. ౪౫) ఇత్యాదేస్తదీయశోకస్య నిరవకాశత్వమిత్యాహ -
తథాపీతి ।
ఎవమర్జునస్య దృశ్యమానమనుశోకప్రకారం దర్శయిత్వా తస్య కర్తుమయోగ్యత్వే హేతుమాహ -
జన్మవత ఇతి ।
‘జన్మవతో నాశో నాశవతశ్చ జన్మ’ ఇత్యేతౌ అవశ్యంభావినౌ - మిథో వ్యాప్తావితి యోజనా ॥ ౨౬ ॥
తయోరవశ్యమ్భావిత్వే సతి అనుశోకస్య అకర్తవ్యత్వే హేత్వన్తరమాహ -
తథా చేతి
॥ ౨౭ ॥
ఆత్మానముద్దిశ్యానుశోకస్య కర్తుమయోగ్యత్వేఽపి భూతసఙ్ఘాతాత్మకాని భూతాన్యుద్దిశ్య తస్య కర్తవ్యత్వమాశఙ్క్య, ఆహ -
కార్యేతి ।
సమనన్తరశ్లోకః తత్ర హేతురిత్యాహ -
యత ఇతి ।
చాక్షుషదర్శనమాత్రవృత్తిం వ్యావర్తయతి -
అనుపలబ్ధిరితి ।
నహి యథోక్తసఙ్ఘాతరూపాణి భూతాని పూర్వముత్పత్తేః ఉపలభ్యన్తే । తేన తాని తథా వ్యపదేశభాఞ్జి భవన్తి ఇత్యర్థః ।
కిం తత్ మధ్యమ్ , యదేషాం వ్యక్తమిష్యతే ? తదాహ -
ఉత్పన్నానీతి ।
ఉత్పత్తేరూర్ధ్వం మరణాచ్చ పూర్వం వ్యావహారికం సత్త్వం మధ్యమేషాం వ్యక్తమితి తథోచ్యతే ।
జన్మానుసారిత్వం విలయస్య యుక్తమ్ ఇతి మత్వా తాత్పర్యార్థమాహ -
మరణాదితి ।
ఉక్తేఽర్థే పౌరాణికసంమతిమాహ -
తథా చేతి ।
తత్రేత్యస్యార్థమాహ -
అదృష్టేతి ।
పూర్వమ్ అదృష్టాని సన్తి, పునర్దృష్టాని, తాన్యేవ పునర్నష్టాని, తదేవం భ్రాన్తివిషయతయా ఘటికాయన్త్రవత్ చక్రీభూతేషు భూతేషు శోకనిమితస్య ప్రలాపస్య నావకాశోఽస్తీత్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
అర్జునం ప్రతి ఉపాలమ్భం దర్శయిత్వా ప్రకృతస్య ఆత్మనో దుర్విజ్ఞేయత్వాత్ తం ప్రతి ఉపాలమ్భో న సమ్భవతీతి సన్వానః సన్ ఆహ -
దుర్విజ్ఞేయ ఇతి ।
తథా చ ఆత్మాజ్ఞాననిమిత్తవిప్రలమ్భస్య సాధారణత్వాత్ అసాధారణోపాలమ్భస్య నిరవకాశతా, ఇత్యాహ -
కిం త్వామేవేతి ।
అహంప్రత్యయవేద్యత్వాదాత్మనో దుర్విజ్ఞేయత్వమ్ అసిద్ధమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
విశిష్టస్య ఆత్మనః అహంప్రత్యయదృష్టత్వేఽపి కేవలస్య తదభావాత్ అస్తి దుర్విజ్ఞేయతా ఇతి శ్లోకమవతారయతి -
ఆహేతి ।
‘ఆశ్చర్యవత్’ (భ. గీ. ౨-౨౯) ఇతి ఆద్యేన పాదేన ఆత్మవిషయదర్శనస్య దుర్లభత్వం దర్శయతా ద్రష్టుర్దౌర్లభ్యముచ్యతే । ద్వితీయేన చ తద్విషయవదనస్య దుర్లభత్వోక్తేః తదుపదేష్టుస్తథాత్వం కథ్యతే । తృతీయేన తదీయశ్రవణస్య దుర్లభత్వద్వారా శ్రోతుర్విరలతా వివక్షితా । శ్రవణదర్శనోక్తీనాం భావేఽపి తద్విషయసాక్షాత్కారస్య అత్యన్తాయాసలభ్యత్వం చతుర్థేనాభిప్రేతమ్ ఇతి విభాగః । ఆత్మగోచరదర్శనాదిదుర్లభత్వద్వారా దుర్బోధత్వమ్ ఆత్మనః సాధయతి -
ఆశ్చర్యవదితి ।
సంప్రత్యాత్మని ద్రష్టుర్వక్తుః శ్రోతుః సాక్షాత్కర్తుశ్చ దుర్లభత్వాభిధానేన తదీయం దుర్బోధత్వం కథయతి -
అథవేతి ।
వ్యాఖ్యానద్వయేఽపి ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౨౯ ॥
శ్లోకాన్తరముత్థాపయతి -
అథేతి ।
ఆత్మనో దుర్జ్ఞానత్వప్రదర్శనానన్తరమితి యావత్ । వస్తువృత్తాపేక్షయా శోకమోహయోరకర్తవ్యత్వం ప్రకరణార్థః ।
హేతుభాగం విభజతే -
సర్వస్యేతి ।
దేహే వధ్యమానేఽపి దేహినో వధ్యత్వాభావే ఫలితమాహ -
యస్మాత్ ఇతి ।
ఫలితప్రదర్శనపరం శ్లోకార్ధం వ్యాచష్టే-
తస్మాద్భీష్మాదీనీతి
॥ ౩౦ ॥
శ్లోకాన్తరమవతారయన్ వృత్తం కీర్తయతి -
ఇహేతి ।
పూర్వశ్లోకః సప్తమ్యర్థః । యత్ పారమార్థికం తత్త్వం తదపేక్షాయామేవ కేవలం శోకమోహయోరసమ్భవో న భవతి, కిన్తు ‘స్వధర్మమపి చావేక్ష్య’ (భ. గీ. ౨-౩౧) ఇతి సమ్బన్ధః స్వకీయం క్షాత్రధర్మమనుసన్ధాయ తతశ్చలనం పరిహర్తవ్యమిత్యర్థః ।
యద్ధి క్షత్రియస్య ధర్మాదనపేతం శ్రేయఃసాధనం తదేవ మయా అనువర్తితవ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ధర్మ్యాదితి ।
జాతిప్రయుక్తం స్వాభావికం స్వధర్మమేవ విశినష్టి -
క్షత్రియస్యేతి ।
పునర్నకారోపాదానమన్వయార్థమ్ ।
ప్రచలితుమయోగ్యత్వే ప్రతియోగినం దర్శయతి -
స్వాభావికాదితి ।
స్వాభావికత్వమశాస్రీయత్వమితి శఙ్కాం వారయితుం తాత్పర్యమాహ-
ఆత్మేతి ।
ఆత్మనః - స్వస్యార్జునస్య స్వాభావ్యం క్షత్రియస్వభావప్రయుక్తం వర్ణాశ్రమోచితం కర్మ, తస్మాదిత్యర్థః ।
ధర్మార్థం ప్రజాపరిపాలనార్థం చ ప్రయతమానస్య యుద్ధాదుపరిరంసా శ్రద్ధాతవ్యేత్యాశఙ్క్యాహ-
తచ్చేతి ।
తతోఽపి శ్రేయస్కరం కిఞ్చిదనుష్ఠాతుం యుద్ధాదుపరతిరుచితేత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
తస్మాత్ యుద్ధాత్ ప్రచలనమనుచితమితి శేషః ॥ ౩౧ ॥
యుద్ధస్య గుర్వాద్యనేకప్రాణిహింసాత్మకస్య అహింసాశాస్త్రవిరోధాత్ నాస్తి కర్తవ్యతేతి శఙ్కతే -
కుతశ్చేతి ।
అగ్నీషోమీయహింసాదివత్ యుద్ధమపి క్షత్రియస్య విహితత్వాదనుష్ఠేయమ్ , సామాన్యశాస్త్రతో విశేషశాస్త్రస్య బలీయస్త్వాత్ ఇత్యాహ-
ఉచ్యత ఇతి ।
తథాపి యుద్ధే ప్రవృత్తానామైహికాముష్మికస్థాయిసుఖాభావాదుపరతిరేవ తతో యుక్తా ప్రతిభాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
యదృచ్ఛయేతి ।
చిరేణ చిరతరేణ కాలేన చ యాగాద్యనుష్ఠాయినః స్వర్గాదిభాజో భవన్తి । యుధ్యమానాస్తు క్షత్రియా బహిర్ముఖతావిహీనాః సహసైవ స్వర్గాదిసుఖభోక్తారః । తేన తవ కర్తవ్యమేవ యుద్ధమితి వ్యాఖ్యానేన స్ఫుటయతి -
యదృచ్ఛయేత్యాదినా ।
ఇహాముత్ర చ భావిసుఖవతామేవ క్షత్రియాణాం స్వధర్మభూతయుద్ధసిద్ధేస్తాదర్థ్యేనోత్థానం శోకమోహౌహిత్వా కర్తవ్యమిత్యర్థః ॥ ౩౨ ॥
స్వధర్మస్య యుద్ధస్య శ్రద్ధయా కరణే స్వర్గాదిమహాఫలప్రాప్తిం ప్రదర్శ్య, తదకరణే ప్రత్యవాయప్రాప్తిం ప్రదర్శయన్ ఉత్తరశ్లోకగతాథశబ్దార్థం కథయతి -
ఎవమితి ।
విహితత్వం ఫలవత్త్వమిత్యనేన ప్రకారేణేత్యర్థః । అన్వయార్థః పునః చేదిత్యనూద్యతే । మహాదేవాదీత్యాదిశబ్దేన మహేన్ద్రాదయో గృహ్యన్తే ॥ ౩౩ ॥
యుద్ధాకరణే క్షత్రియస్య ప్రత్యవాయమాముష్మికమాపాద్య, శిష్టగర్హాలక్షణం దీర్ఘకాలభావినమైహికమపి ప్రత్యవాయం ప్రతిలమ్భయతి -
న కేవలమితి ।
యుద్ధే స్వమరణసన్దేహాత్ తత్పరిహారార్థమకీర్తిరపి సోఢవ్యా, ఆత్మసంరక్షణస్య శ్రేయస్కరత్వాత్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ధర్మాత్మేతి ।
మాన్యానామకీర్తిర్భవతి మరణాదపి దుఃసహేతి తాత్పర్యార్థమాహ -
సమ్భావితస్యేతి
॥ ౩౪ ॥
ఇతశ్చ త్వయా యుద్ధం కర్తవ్యమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణిషు కృపయా నాహం యుద్ధం కరిష్యామీత్యాశఙ్క్యాహ -
భయాదితి ।
మహారథానేవ విశినష్టి -
యేషాం చేతి ।
దుర్యోధనాదిభిస్తవ ఉపహాస్యతానిరసనాయ సఙ్గ్రామే ప్రవృత్తిరవశ్యమ్భావినీత్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
ఇతశ్చ మా త్వం యుద్ధాదుపరమం కార్షీరిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
నను - భీష్మద్రోణాదివధప్రయుక్తం కష్టతరం దుఃఖమసహమానో యుద్ధాన్నివృత్తః స్వసామర్థ్యనిన్దనాది శత్రుకృతం సోఢుం శక్ష్యామీత్యాశఙ్క్యాహ-
తత ఇతి
॥ ౩౬ ॥
తర్హి యుద్ధే గుర్వాదివధవశాత్ మధ్యస్థనిన్దా, తతో నివృత్తౌ శత్రునిన్దా ఇత్యుభయతః పాశా రజ్జురిత్యాశఙ్క్యాహ -
యుద్ధే పునరితి ।
జయే పరాజయే చ లాభధ్రౌవ్యాత్ యుద్ధార్థముత్థానమావశ్యకమిత్యాహ-
తస్మాదితి ।
నహి పరిశుద్ధకులస్య క్షత్రియస్య యుద్ధాయోద్యుక్తస్య తస్మాదుపరమః సాధీయానిత్యాహ -
కౌన్తేయేతి ।
జయే పరాజయే చేత్యేతదుభయథేత్యుచ్యతే ।
జయాదినియమాభావోఽపి లాభనియమే ఫలితమాహ -
యత ఇతి ।
కృతనిశ్చయత్వమేవ విశదయతి -
జేష్యామీతి
॥ ౩౭ ॥
పాపభీరుతయా యుద్ధాయ నిశ్చయం కృత్వా నోత్థాతుం శక్నోమీత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
యుద్ధస్య స్వధర్మతయా కర్తవ్యత్వే సతీతి యావత్ ।
సుహృఞ్జీవనమరణాదినిమిత్తయోః సుఖదుఃఖయోః సమతాకరణం కథమ్ ? ఇతి, తత్రాహ -
రాగద్వేషావితి ।
లాభః - శత్రుకోషాదిప్రాప్తిః, అలాభః - తద్విపర్యయః । న్యాయ్యేన యుద్ధేనాపరిభూతేన పరస్య పరిభవో జయః, తద్విపర్యయస్త్వజయః, తయోర్లాభాలాభయోర్జయాజయయోశ్చ సమతాకరణం సమానమేవ, రాగద్వేషావకృత్వేత్యేతద్దర్శయితుం తథేత్యుక్తమ్ ।
యథోక్తోపదేశవశాత్ పరమార్థదర్శనప్రకరణే యుద్ధకర్తవ్యతోక్తేః సముచ్చయపరత్వం శాస్త్రస్య ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎష ఇతి ।
క్షత్రియస్య తవ ధర్మభూతయుద్ధకర్తవ్యతానువాదప్రసఙ్గాగతత్వాత్ అస్యోపదేశస్య నానేన మిషేణ సముచ్చయః సిధ్యతీత్యర్థః ॥ ౩౮ ॥
నను - ‘స్వధర్మమపి చావేక్ష్య’ (భ. గీ. ౨-౩౧ ) ఇత్యాదిశ్లోకైర్న్యాయావష్టమ్భేన శోకమోహాపనయనస్య తాత్పర్యేణోక్తత్వాత్ తస్మిన్నుపసంహర్తవ్యే కిమితి పరమార్థదర్శనముపసంహ్నియతే ? తత్రాహ -
శోకేతి ।
‘స్వధర్మమపి’ (భ. గీ. ౨-౩౧) ఇత్యాదిభిరతీతైః శ్లోకైః శోకమోహయోః స్వజనమరణగుర్వాదివధశఙ్కానిమిత్తయోః సమ్యగ్జ్ఞానప్రతిబన్ధకయోరపనయార్థం వర్ణాశ్రమకృతం ధర్మమనుతిష్ఠతః స్వర్గాది సిధ్యతి, నాన్యథా, ఇత్యన్వయవ్యతిరేకాత్మకో లోకప్రసిద్ధో న్యాయో యద్యపి దర్శితః, తథాపి నాసౌ తాత్పర్యేణోక్త ఇత్యర్థః ।
కిం తర్హి తాత్పర్యేణోక్తమ్ ? తదాహ -
పరమార్థేతి ।
‘న త్వేవాహం జాతు నాసం’ (భ. గీ. ౨-౧౨) ఇత్యాది సప్తమ్యా పరామృశ్యతే । ఉక్తమ్ - ‘న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిత్’ (భ. గీ. ౨. ౨౦) ఇత్యాదినోపపాదితమిత్యర్థః ।
ఉపసంహారప్రయోజనమాహ -
శాస్త్రేతి ।
తస్య వస్తుద్వారా విషయో నిష్ఠాద్వయమ్ । తస్య విభక్తస్య తేనైవ విభాగేన ప్రదర్శనార్థం పరమార్థదర్శనోపసంహార ఇత్యర్థః ।
నను - కిమిత్యత్ర శాస్త్రస్య విషయవిభాగః ప్రదర్శ్యతే ? ఉత్తరత్రైవ తద్విభాగప్రవృత్తిప్రతిపత్త్యోః సమ్భవాత్ ఇతి, తత్రాహ -
ఇహ హీతి ।
శాస్త్రప్రవృత్తేః శ్రోతృపతిపత్తేశ్చ సౌకర్యార్థమాదౌ విషయవిభాగసూచనమిత్యర్థః ।
ఉపసంహారస్య ఫలవత్త్వమేవముక్త్వా తమేవోపసంహారమవతారయతి -
అత ఆహేతి ।
పరమార్థతత్త్వవిషయాం జ్ఞాననిష్ఠాముక్తాముపసంహృత్య వక్ష్యమాణాం సఙ్గృహ్ణాతి -
యోగే త్వితి ।
తామేవ బుద్ధిం విశిష్టఫలవత్త్వేనాభిష్టౌతి -
బుద్ధ్యేతి ।
తత్రోపసంహారభాగం విభజతే-
ఎషేత్యాదినా ।
బు్ద్ధిశబ్దస్యాన్తఃకరణవిషయత్వం వ్యావర్తయతి -
జ్ఞానమితి ।
తస్య సహకారినిరపేక్షస్య విశిష్టం ఫలవత్త్వమాచష్టే -
సాక్షాదితి ।
శోకమోహౌ రాగద్వేషౌ కర్తృత్వం భోక్తృత్వమిత్యాదిరనర్థః సంసారః, తస్య హేతుర్దోషః స్వాజ్ఞానమ్ , తస్య నివృత్తౌ నిరపేక్షం కారణం జ్ఞానమ్ । అజ్ఞాననివృత్తౌ జ్ఞానస్యాన్వయవ్యతిరేకసమధిగతసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
‘యోగే త్విమాం’ (భ. గీ. ౨-౩౯) ఇత్యాది వ్యాకుర్వన్ యోగశబ్దస్య ప్రకృతే చిత్తవృత్తినిరోధవిషయత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి -
తత్ప్రాప్తీతి ।
ప్రకృతం ముక్త్యుపయుక్తం జ్ఞానం తత్పదేన పరామృశ్యతే ।
జ్ఞానోదయోపాయమేవ ప్రకటయతి -
నిఃసఙ్గతయేతి ।
ఫలాభిసన్ధివైధుర్యం నిఃసఙ్గత్వమ్ ।
బుద్ధిస్తుతిప్రయోజనమాహ -
ప్రరోచనార్థమితి ।
అభిష్టుతా హి బుద్ధిః శ్రద్ధాతవ్యా సత్యనుష్ఠాతారమధికరోతి । తేన స్తుతిరర్థవతీత్యర్థః ।
కర్మానుష్ఠానవిషయబుద్ధ్యా కర్మబన్ధస్య కుతో నివృత్తిః ? నహి తత్త్వజ్ఞానమన్తరేణ సమూలం కర్మ హాతుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యహ -
ఈశ్వరేతి
॥ ౩౯ ॥
నను - కర్మానుష్ఠానస్య అనైకాంన్తికఫలత్వేన అకిఞ్చిత్కరత్వాత్ అనేకానర్థకలుషితత్వేన దోషవత్త్వాచ్చ యోగబుద్ధిరపి న శ్రద్ధేయేతి, తత్రాహ -
కిఞ్చేతి ।
అన్యచ్చ కిఞ్చిదుచ్యతే కర్మానుష్ఠానస్యావశ్యకత్వే కారణమితి యావత్ ।
కర్మణా సహ సమాధేరనుష్ఠాతుమశక్యత్వాత్ , అనేకాన్తరాయసమ్భవాత్ , తత్ఫలస్య చ సాక్షాత్కారస్య దీర్ఘకాలాభ్యాససాధ్యస్యైకస్మిన్ జన్మన్యసమ్భావత్ అర్థాత్ యోగీ భ్రశ్యేత, అనర్థే చ నిపతేత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నేహేతి ।
ప్రతీకత్వేనోపాత్తస్య నకారస్య పునరన్వయానుగుణత్వేన నాస్తీత్యనువాదః ।
యత్తు - కర్మానుష్ఠానస్య అనైకాన్తికఫలత్వేన అకిఞ్చిత్కరత్వముక్తం తద్దూషయతి -
యథేతి ।
కృషివాణిజ్యాదేరారమ్భస్య అనియతం ఫలమ్ , సమ్భావనామాత్రోపనీతత్వాత్ , న తథా కర్మణి వైదికే ప్రారమ్భస్య ఫలమనియతం యుజ్యతే, శాస్త్రవిరోధాదిత్యర్థః ।
యత్తూక్తమ్ - అనేకానర్థకలుషితత్వేన దోషవదనుష్ఠానమితి, తత్రాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఇతోఽపి కర్మానుష్ఠానమావశ్యకమితి ప్రతిజ్ఞాయ హేత్వన్తరమపి స్ఫుటయతి -
నాపీతి ।
చికిత్సాయాం హి క్రియమాణాయాం వ్యాధ్యతిరేకో వా మరణం వా ప్రత్యవాయోఽపి సమ్భావ్యతే, కర్మపరిపాకస్య దుర్వివేకత్వాత్ । న తథా కర్మానుష్ఠానే దోషోఽస్తి, విహితత్వాదిత్యర్థః ।
సమ్ప్రతి కర్మానుష్ఠానస్య ఫలం పృచ్ఛతి -
కిం న్వితి ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాకుర్వన్ వివక్షితం ఫలం కథయతి -
స్వల్పమపీతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానోత్పాదనద్వారేణ రక్షణం వివక్షితమ్ - ‘సర్వపాపప్రసక్తోఽపి ధ్యాయన్నిమిషమచ్యుతమ్ । యతిస్తపస్వీ భవతి పఙ్క్తిపావనపావనః ॥ ‘ ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ॥ ౪౦ ॥
నను - బుద్ధిద్వయాతిరిక్తాని బుద్ధ్యన్తరాణ్యపి కాణాదాదిశాస్త్రప్రసిద్ధాని విద్యన్తే । తథా చ కథం బుద్ధిద్వయమేవ భగవతోపదిష్టమితి, తత్రాహ -
యేయమితి ।
సైవైకా ప్రమాణభూతా బుద్ధిరిత్యాహ -
వ్యవసాయాత్మికేతి ।
బుద్ధ్యన్తరాణి అవివేకమూలాని, అప్రమాణాని, ఇత్యాహ -
బహుశాఖా హీతి ।
వ్యవసాయాత్మికాయా బుద్ధేః శ్రేయోమార్గే ప్రవృత్తాయా వివక్షిత ఫలమాహ -
ఇతరేతి ।
ప్రకృతబుద్ధిద్వయాపేక్షయా ఇతరాః విపరీతాశ్చ అప్రమాణజనితాః స్వకపోలకల్పితా యా బుద్ధయః, తాసాం శాఖాభేదో యః సంసారహేతుః, తస్య బాధికేతి యావత్ ।
తత్ర హేతుః -
సమ్యగితి ।
నిర్దోషవేదవాక్యసముత్థత్వాత్ ఉక్తముపాయోపేయభూతం బుద్ధిద్వయం సాక్షాత్ పారమ్పర్యాభ్యాం సంసారహేతుబాధకమిత్యర్థః ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
యాః పునరితి ।
ప్రకృతబుద్ధిద్వయాపేక్షయా అర్థాన్తరత్వమ్ - ఇతరత్వమ్ ।
తాసామనర్థహేతుత్వం దర్శయతి -
యాసామితి ।
అప్రామాణికబుద్ధీనాం ప్రసక్తానుప్రసక్త్యా జాయమానానామతీవ బుద్ధిపరిణామవిశేషాః శాఖాభేదాః, తేషాం ప్రచారః - ప్రవృత్తిః, తద్వశాదిత్యేతత్ । అనన్తత్వం సమ్యగ్జ్ఞానమన్తరేణ నివృత్తివిరహితత్వమ్ । అపారత్వం - కార్యస్యైవ సతో వస్తుభూతకారణవిరహితత్వమ్ ।
అనుపరతత్వం స్ఫోరయతి -
నిత్యేతి ।
కథం తర్హి తన్నివృత్త్యా పురుషార్థపరిసమాప్తిః ? తత్రాహ -
ప్రమాణేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాఖ్యేన అనుమానేన ఆగమేన చ పదార్థపరిశోధనపరినిష్పన్నా వివేకాత్మికా యా బుద్ధిః, తాం నిమీత్తీకృత్య సముత్పన్నసమ్యగ్బోధానురోధాత్ ప్రకృతా విపరీతబుద్ధయో వ్యావర్తన్తే । తాస్వసఙ్ఖ్యాతాసు వ్యావృత్తాసు సతీషు నిరాలమ్బనతయా సంసారోఽపి స్థాతుమశక్నువన్ ఉపరతో భవతీత్యర్థః ।
యాః పునః ఇత్యుపక్రాన్తాస్తత్త్వజ్ఞానాపనోద్యాః సంసారాస్పదీభూతాః విపరీతబుద్ధీరనుక్రామతి -
తా బుద్ధయ ఇతి ।
బుద్ధీనాం వృక్షస్యేవ కుతో బహుశాఖిత్వమ్ ? తత్రాహ -
బహుభేదా ఇత్యేతదితి ।
ఎకైకాం బుద్ధిమ్ప్రతి శాఖాభేదోఽవాన్తరవిశేషః, తేన బుద్ధీనామసఙ్ఖ్యాత్వం ప్రఖ్యాతమిత్యాహ -
ప్రతిశాఖేతి ।
బుద్ధీనామానన్త్యప్రసిద్ధిప్రద్యోతనార్థో హిశబ్దః ।
సమ్యగ్జ్ఞానవతాం యథోక్తబుద్ధిభేదభాక్త్వమప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
కేషామిత్యాదినా
॥ ౪౧ ॥
యది సాఙ్ఖ్యయోగరూపా ఎకైవ ప్రమాణభూతా బుద్ధిః, తర్హి సైవ సర్వేషాం చిత్తే కిమితి స్థిరా న భవతి ? తత్రాహ -
యేషామితి ।
తే యామిమాం పుష్పితాం వాచం ప్రవదన్తి తయా అపహృతచేతసాం కామినాం కామవశాత్ నిశ్చయాత్మికా బుద్ధిర్న ప్రాయః స్థిరా భవతీత్యాహ -
తే । యామితి ।
‘ఇమామ్’ ఇత్యవ్యయనవిధ్యుపాత్తత్వేన ప్రసిద్ధత్వం కర్మకాణ్డరూపాయా వాచో వివక్ష్యతే । వక్ష్యమాణత్వం ‘క్రియావిశేషబహులామ్’ (భ. గీ. ౨-౪౩) ఇత్యాదౌ ద్రష్టవ్యమ్ । కింశుకో హి పుష్పశాలీ శోభమానోఽనుభూయతే, న పురుషభోగ్యఫలభాగీ లక్ష్యతే ।
తథా, ఇయమపి కర్మకాణ్డాత్మికా శ్రూయమాణదశాయాం రమణీయా వాగుపలభ్యతే, సాధ్యసాధనసమ్బన్ధప్రతిభానాత్ । న త్వేషా నిరతిశయఫలభాగినీ భవతి, కర్మానుష్ఠానఫలస్య అనిత్యత్వాత్ , ఇతి మత్వాహ -
పుష్పితామితి ।
వాక్యత్వేన లక్ష్యతేఽర్థవత్త్వప్రతిభానాత్ । వస్తుతస్తు న వాక్యమ్ , అర్థాభాసత్వాత్ , ఇత్యాహ -
వాక్యలక్షణామితి ।
ప్రవక్తౄణాం వేదవాక్యతాత్పర్యపరిజ్ఞానాభావం సూచయతి -
అవిపశ్చిత ఇతి ।
వేదవాదాః - వేదవాక్యాని, తాని చ బహూనామర్థవాదానాం ఫలానాం సాధనానాం చ విధిశేషాణాం ప్రకాశకాని, తేషు రతిః - ఆసక్తిః, తన్నిష్ఠత్వం - తద్వత్త్వమపి తేషాం విశేషణమిత్యాహ -
వేదవాదేతి ।
కర్మకాణ్డనిష్ఠత్వఫలం కథయతి -
నాన్యదితి ।
ఈశ్వరో వా మోక్షో వా నాస్తీత్యేవం వదన్తో నాస్తికాః సన్తః సమ్యగ్జ్ఞానవన్తో న భవన్తీత్యర్థః ॥ ౪౨ ॥
ప్రకృతాన్ ప్రవక్తౄనవివేకినో వ్యవసాయాత్మకబుద్ధిభాక్త్వాసమ్భవసిద్ధ్యర్థం విధాన్తరేణ విశినష్టి -
తే చేతి ।
తేషాం సంసారపరివర్తనపరిదర్శనార్థం ప్రస్తుతాం వాచమేవ విశినష్టి -
జన్మేతి ।
నను - పుంసాం కామస్వభావత్వమయుక్తమ్ , చేతనస్యేచ్ఛావతస్తదాత్మత్వానుపపత్తేః, ఇతి తత్రాహ -
కామపరా ఇతి ।
తత్పరత్వం - తత్తత్ఫలార్థిత్వేన తత్తదుపాయేషు కర్మస్వేవ ప్రవృత్తతయా కర్మసంన్యాసపూర్వకాత్ జ్ఞానాద్బహిర్ముఖత్వమ్ ।
నను - కర్మనిష్ఠానామపి పరమపురుషార్థాపేక్షయా మోక్షోపాయే జ్ఞానే భవత్యాభిముఖ్యమితి, నేత్యాహ -
స్వర్గేతి ।
తత్పరత్వం - తస్మిన్నేవాసక్తతయా తదతిరిక్తపురుషార్థరాహిత్యనిశ్చయవత్త్వమ్ । ఉచ్చావచమధ్యమదేహప్రభేదగ్రహణం జన్మ । వాచో యథోక్తఫలప్రదత్వం అప్రామాణికమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, అऩుష్ఠానద్వారా తదుపపత్తిరిత్యాహ -
క్రియేతి ।
క్రియాణాం - అనుష్ఠానానాం విశేషాః - దేశకాలాధికారిప్రయుక్తః సప్తాహానేకాహలక్షణాః, తే ఖల్వస్యాం వాచి ప్రాచుర్యేణ ప్రతిభాన్తీత్యర్థః ।
కథం యథోక్తాయాం వాచి క్రియావిశేషాణాం బాహుల్యేన అవస్థానమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రకాశ్యత్వేనేత్యేతద్విశదయతి -
స్వర్గేతి ।
తథాపి తేషాం మోక్షోపాయత్వోపపత్తేః, తన్నిష్ఠానాం మోక్షాభిముఖ్యం భవిష్యతి, నేత్యాహ -
భోగేతి ।
యథోక్తాం వాచమభివదతాం పర్యవసానం దర్శయతి -
తద్బహులామితి
॥ ౪౩ ॥
నను - కర్మకాణ్డనిష్ఠానాం కర్మానుష్ఠాయినామపి బుద్ధిశుద్ధిద్వారేణ అऩ్తఃకరణే సాధ్యసాధనభూతబుద్ధిద్వయసముదయసమ్భవాత్ , అతో మోక్షో భవిష్యతి, నేత్యాహ -
తేషాం చేతి ।
తదాత్మభూతానాం - తయోరేవ భోగైశ్వర్యయోరాత్మకర్తవ్యత్వేన ఆరోపితయోః, అభినివిష్టే చేతసి తాదాత్మ్యాధ్యాసవతాం బహిర్ముఖానామిత్యర్థః ।
తథాపి శాస్త్రానుసారిణ్యా వివేకప్రజ్ఞయా వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిస్తేషాముదేష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
తయేతి ।
నను - సమాధిః సమ్ప్రజ్ఞాతాసమ్ప్రజ్ఞాతభేదేన ద్విధోచ్యతే, తత్ర బుద్ధిద్వయవిధిరప్రసక్తః సన్ కథం నిషిధ్యతే ? తత్రాహ -
సమాధీయత ఇతి
॥ ౪౪ ॥
అవివేకినామపి వేదాభ్యాసవతాం వివేకబుద్ధిరుదేష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
య ఎవమితి ।
తర్హి వేదార్థతయా కామాత్మతా ప్రశస్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
నిస్త్రైగుణ్య ఇతి ।
భవేతి పదం నిర్ద్వన్ద్వాదివిశేషణేష్వపి ప్రత్యేకం సమ్బధ్యతే ।
త్రయాణాం - సత్త్వాదీనాం, గుణానాం - పుణ్యపాపవ్యామిశ్రకర్మతత్ఫలసమ్బన్ధలక్షణః సమాహారః - త్రైగుణ్యమ్ , ఇత్యఙ్గీకృత్య వ్యాచష్టే -
సంసార ఇతి ।
వేదశబ్దేనాత్ర కర్మకాణ్డమేవ గృహ్యతే । తదభ్యాసవతాం తదర్థానుష్ఠానద్వారా సంసారాధ్రౌవ్యాన్న వివేకావసరోఽస్తీత్యర్థః ।
తర్హి సంసారపరివర్జనార్థం వివేకసిద్ధయే కిం కర్తవ్యమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
త్వం త్వితి ।
కథం నిస్త్రైగుణ్యో భవేతి గుణత్రయరాహిత్యం విధీయతే ? నిత్యసత్త్వస్థో భవేతి వాక్యశేషవిరోధాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నిష్కామ ఇతి ।
సప్రతిపక్షత్వం - పరస్పరవిరోధిత్వమ్ । పదార్థౌ - శీతోష్ణాదిలక్షణౌ । నిష్కామత్వే ద్వన్ద్వాన్నిర్గతత్వం - శీతోష్ణాదిసహిష్ణుత్వం హేతుముక్త్వా, తత్రాపి హేత్వపేక్షాయాం సదా సత్త్వగుణాశ్రితత్వం హేతుమాహ -
నిత్యేతి ।
యోగక్షేమవ్యాపృతచేతసో రజస్తమోభ్యామసంస్పృష్టే సత్త్వమాత్రే సమాశ్రితత్వమశక్యమ్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
యోగక్షేమయోర్జీవనహేతుతయా పురుషార్థసాధనత్వాత్ నిర్యోగక్షేమో భవేతి కుతో విధిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యోగేతి ।
యోగక్షేమప్రధానత్వం సర్వస్య స్వారసికమితి తతో నిర్గమనమశక్యమ్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మవానితి ।
అప్రమాదః - మనసో విషయపారవశ్యశూన్యత్వమ్ । అథ యథోక్తోపదేశస్య ముముక్షువిషయత్వాత్ అర్జునస్య ముముక్షుత్వమిహ వివక్షితమితి, నేత్యాహ -
ఎష ఇతి
॥ ౪౫ ॥
ఈశ్వరార్పణధియా స్వధర్మానుష్ఠానేఽపి ఫలకామనాభావాద్వైఫల్యం యోగమార్గస్యేతి మన్వానః శఙ్కతే -
సర్వేష్వితి ।
కర్మమార్గస్య ఫలవత్త్వం ప్రతిజానీతే-
ఉచ్యత ఇతి ।
కిం తత్ఫలమ్ ? ఇత్యుక్తే తద్విషయం శ్లోకమవతారయతి -
శ్రృణ్వితి ।
యథా ఉదపానే - కూపాదౌ పరిచ్ఛిన్నోదకే స్నానాచమనాదిర్యోఽర్థో యావాన్ ఉత్పద్యతే స తావాన్ అపరిచ్ఛిన్నే సర్వతఃసమ్ప్లుతోదకే సముద్రేఽన్తర్భవతి, పరిచ్ఛిన్నోదకానామ్ అపరిచ్ఛిన్నోదకాంశత్వాత్ । తథా, సర్వేషు వేదోక్తేషు కర్మసు యావాన్ అర్థో విషయవిశేషోపరక్తః సుఖవిశేషో జాయతే, స తావాన్ ఆత్మవిదః స్వరూపభూతే సుఖేఽన్తర్భవతి, పరిచ్ఛిన్నానన్దానామ్ అపరిచ్ఛిన్నానన్దాన్తర్భావాభ్యుపగమాత్ , ‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪-౩-౩౨) ఇతి శ్రుతేః ।
తథా చ అపరిచ్ఛిన్నాత్మానన్దప్రాప్తిపర్యవసాయినో యోగమార్గస్య నాస్తి వైఫల్యమిత్యాహ -
యావానితి ।
ఉక్తమర్థమక్షరయోజనయా ప్రకటయతి -
యథేతి ।
ఉదకం పీయతేఽస్మిన్నితి వ్యుత్పత్యా కూపాదిపరిచ్ఛిన్నోదకవిషయత్వముదపానశబ్దస్య దర్శయతి -
కూపేతి ।
కూపాదిగతస్యాభిధేయస్య సముద్రేఽన్తర్భావాసమ్భవాత్ కథమిదమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, అర్థశబ్దస్య ప్రయోజనవిషయత్వం వ్యుత్పాదయతి -
ఫలమితి ।
యత్ ఫల్గుత్వేన లీయతే తత్ ఫలమిత్యుచ్యతే, తత్ కథం తడాగాదికృతం స్నానపానాది తథా ? ఇత్యాశఙ్క్య, తస్య అల్పీయసో నాశోపపత్తేః, ఇత్యాహ -
ప్రయోజనమితి ।
తడాగాదిప్రయుక్తప్రయోజనస్య సముద్రనిమిత్తప్రయోజనమాత్రత్వమ్ అయుక్తమ్ , అన్యస్య అన్యాత్మత్వానుపపత్తేః, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
ఘటాకాశాదేరివ మహాకాశే పరిచ్ఛిన్నోదకకార్యస్య అపరిచ్ఛిన్నోదకకార్యాన్తర్భావః సమ్భవతి, తత్ప్రాప్తావితరాపేక్షాభావాదిత్యర్థః ।
పూర్వార్ధం దృష్టాన్తభూతమేవం వ్యాఖ్యాయ, దార్ష్టాన్తికముత్తరార్ధం వ్యాకరోతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
‘కర్మసు యోఽర్థః’ ఇత్యుక్తం వ్యనక్తి -
యత్ కర్మఫలమితి ।
సోఽర్థో విజానతో బ్రాహ్మణస్య యోఽర్థః, తావానేవ సమ్పద్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తదేవ స్పష్టయతి -
పవిజ్ఞానేతి ।
తస్మినన్నన్తర్భవతీతి శేషః ।
సర్వం కర్మఫలం జ్ఞానఫలేఽన్తర్భవతీత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
సర్వమితి ।
యత్ కిమపి ప్రజాః సాధు కర్మ కుర్వన్తి, తత్ సర్వం స పురుషోఽభిసమేతి - ప్రాప్నోతి, యః పురుషః, తద్వేద - విజానాతి, యద్వస్తు సః - రైక్కో వేద తద్వేద్యమితి శ్రుతేరర్థః ।
కర్మఫలస్య సగుణజ్ఞానఫలేఽన్తర్భావః సంవర్గవిద్యాయాం శ్రూయతే, కథమేతావతా నిర్గుణజ్ఞానఫలే కర్మఫలాన్తర్భావః సమ్భవతి ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వమితి ।
తర్హి జ్ఞాననిష్ఠైవ కర్తవ్యా, తావతైవ కర్మఫలస్య లబ్ధతయా కర్మానుష్ఠానానపేక్షణాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
యోగమర్గస్య నిష్ఫలత్వాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః ॥ ౪౬ ॥
తర్హి పరమ్పరయా పురుషార్థసాధనం యోగమార్గం పరిత్యజ్య సాక్షాదేవ పురుషార్థకారణమాత్మజ్ఞానం తదర్థముపదేష్టవ్యమ్ , తస్మై హి స్పృహయతి మనో మదీయమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తవ చేతి ।
తర్హి తత్ఫలాభిలాషోఽపి స్యాత్ ఇతి, నేత్యాహ -
మాఫలేష్వితి ।
పూర్వోక్తమేవార్థం ప్రపఞ్చయతి -
మా కర్మేతి ।
ఫలాభిసన్ధ్యసమ్భవే కర్మాకరణమేవ శ్రద్దధామి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
మా తే ఇతి ।
జ్ఞానానధికారిణోఽపి కర్మత్యాగప్రసక్తిం నివారయతి -
కర్మణ్యేవేతి ।
కర్మణ్యేవేతి, ఎవకారార్థమాహ -
న జ్ఞానేతి ।
నహి తత్ర అబ్రాహ్మణస్య అపరిపక్వకషాయస్య ముఖ్యోఽధికారః సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఫలైస్తర్హి సమ్బన్ధో దుర్వారః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
కర్మణ్యేవాధికరే సతీతి సప్తమ్యర్థః ।
ఫలేష్వధికారాభావం స్ఫోరయతి -
కర్మేతి ।
కర్మానుష్ఠానాత్ ప్రాగూర్ధ్వం తత్కాలే చేత్యేతత్ కదాచనేతి వివక్షితమిత్యాహ -
కస్యాఞ్చిదితి ।
ఫలాభిసంధానే దోషమాహ -
యదేతి ।
ఎవం కర్మఫలతృష్ణాద్వారేణేత్యర్థః ।
కర్మఫలహేతుత్వం వివృణోతి -
యదా హీతి ।
తర్హి విఫలం క్లేశాత్మకం కర్మ న కర్తవ్యమ్ , ఇతి శఙ్కామనుభాష్య దూషయతి -
యదీత్యాదినా ।
అకర్మణి తే సఙ్గో మా భూత్ , ఇత్యుక్తమేవ స్పష్టయతి -
అకరణ ఇతి
॥ ౪౭ ॥
ఆసక్తిరకరణే న యుక్తా చేత్ , తర్హి క్లేశాత్మకం కర్మ కిముద్దిశ్య కర్తవ్యమ్ ? ఇత్యాశఙ్కామనూద్య, శ్లోకాన్తరమవతారయతి -
యదీత్యాదినా ।
వక్ష్యమాణయోగముద్దిశ్య తన్నిష్ఠో భూత్వా కర్మాణి క్లేశాత్మకాన్యపి విహితత్వాత్ అనుష్ఠేయానీత్యాహ -
యోగస్థః సన్నితి ।
కర్మానుష్ఠానస్యోద్దేశ్యం దర్శయతి -
కేవలమితి ।
ఫలాన్తరాపేక్షామన్తరేణ ఈశ్వరార్థం - తత్ప్రసాదనార్థమనుష్ఠానమిత్యర్థః ।
తర్హి ఈశ్వరసన్తోషోఽభిలాషగోచరీభూతో భవిష్యతి, నేత్యాహ -
తత్రాపీతి ।
ఈశ్వరప్రసాదనార్థే కర్మానుష్ఠానే స్థితేఽపీత్యర్థః । సఙ్గం త్యక్త్వా కుర్వితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
ఆకాఙ్క్షితం పూరయిత్వా, సిద్ధిశబ్దార్థమాహ -
ఫలేతి ।
తద్విపర్యయజా - సత్త్వాశుద్ధిజన్యా । జ్ఞానాప్రాప్తిలక్షణేతి యావత్ ।
కర్మ అననుతిష్ఠతో యోగముద్దిశ్య శేషతయా ప్రకృతమాకాఙ్క్షాపూర్వకం ప్రకటయతి -
కోఽసావిత్యాదినా
॥ ౪౮ ॥
కిమితి యోగస్థేన తత్త్వజ్ఞానముద్దిశ్య కర్మ కర్తవ్యమ్ , ఫలాభిలాషేఽపి తదనుష్ఠానస్య సులభత్వాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, యథోక్తయోగయుక్తం కర్మ స్తువన్ , అనన్తరశ్లోకముత్థాపయతి -
యత్ పునరితి ।
అవరం కర్మ - బుద్ధిసమ్బన్ధవిరుద్ధమితి శేషః ।
బుద్ధియుక్తస్య బుద్ధియోగాధీనం ప్రకర్షం సూచయతి -
బుద్ధీతి ।
బుద్ధిసమ్బన్ధాసమ్బన్ధాభ్యాం కర్మణి ప్రకర్షనికర్షయోర్భావే కరణీయం నియచ్ఛతి -
బుద్ధావితి ।
యత్తు ఫలేచ్ఛయాపి కర్మానుష్ఠానం సుకరమితి, తత్రాహ -
కృపణేతి ।
నికృష్టం కర్మైవ విశినష్టి -
ఫలార్థినేతి ।
కస్మాత్ ప్రతియోగినః సకాశాదిదం నికృష్టమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రతీకముపాదాయ వ్యాచష్టే -
బుద్ధీత్యాదినా ।
ఫలాభిలాషేణ క్రియమాణస్య కర్మణో నికృష్టత్వే హేతుమాహ -
జన్మేతి ।
సమత్వబుద్ధియుక్తాత్ కర్మణః తద్ధీనస్య కర్మణో జన్మాదిహేతుత్వేన నికృష్టత్వే ఫలితమాహ -
యత ఇతి ।
యోగవిషయా బుద్ధిః సమత్వబుద్ధిః ।
బుద్ధిశబ్దస్య అర్థాన్తరమాహ -
తత్పరిపాకేతి ।
తచ్ఛబ్దేన సమత్వబుద్ధిసమన్వితం కర్మ గృహ్యతే । తస్య పరిపాకః - తత్ఫలభూతా బుద్ధిశుద్ధిః ।
శరణశబ్దస్య పర్యాయం గృహీత్వా వివక్షితమర్థమాహ -
అభయేతి ।
సప్తమీమవివక్షిత్వా ద్వితీయం పక్షం గృహీత్వా వాక్యార్థమాహ -
పరమార్థేతి ।
తథావిధజ్ఞానశరణత్వే హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
ఫలహేతుత్వం వివృణోతి -
ఫలేతి ।
తేన పరమార్థజ్ఞానశరణతైవ యుక్తేతి శేషః ।
పరమార్థజ్ఞానబహిర్ముఖానాం కృపణత్వే శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
యో వా ఇతి ।
అస్థూలాదివిశేషణం ఎతదిత్యుచ్యతే ॥ ౪౯ ॥
పూర్వోక్తసమత్వబుద్ధియుక్తస్య స్వధర్మానుష్ఠానే ప్రవృత్తస్య కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సమత్వేతి ।
బుద్ధియుక్తః స్వధర్మాఖ్యం కర్మ అనుతిష్ఠన్నితి శేషః ।
బుద్ధియోగస్య ఫలవత్త్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే -
బుద్ధీత్యాదినా ।
నను - సమత్వబుద్ధిమాత్రాత్ న పుణ్యపాపనివృత్తిర్యుక్తా, పరమార్థదర్శనవతస్తన్నివృత్తిప్రసిద్ధేః, ఇతి తత్రాహ -
సత్త్వేతి ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ।
స్వధర్మమనుతిష్ఠతో యథోక్తయోగార్థం కిమర్థం మనో యోజనీయమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యోగో హీతి ।
తర్హి యథోక్తయోగసామర్థ్యాదేవ దర్శితఫలసిద్ధేరనాస్థా స్వధర్మానుష్ఠానే ప్రాప్తా, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వధర్మాఖ్యేష్వితి ।
ఈశ్వరార్పితచేతస్తయా కర్మసు వర్తమానస్య - అనుష్ఠాననిష్ఠస్య యా యథోక్తా బుద్ధిః, తత్ తేషు కౌశలమ్ ఇతి యోజనా ।
కర్మణాం బన్ధస్వభావత్వాత్ తదనుష్ఠానే బన్ధానుబన్ధః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య కౌశలమేవ విశదయతి -
తద్ధీతి ।
సమత్వబుద్ధేరేవంఫలత్వే స్థితే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి
॥ ౫౦ ॥
సమత్వబుద్ధియుక్తస్య సుకృతదుష్కృతతత్ఫలపరిత్యాగేఽపి కథం మోక్షః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్మాదితి ।
సమత్వబుద్ధ్యా యస్మాత్ కర్మానుష్ఠీయమానం దురితాది త్యాజయతి, తస్మాత్ పరమ్పరయా అసౌ ముక్తిహేతురిత్యర్థః ।
మనీషిణో హి జ్ఞానాతిశయవన్తో బుద్ధియుక్తాః సన్తః స్వధర్మాఖ్యం కర్మానుతిష్ఠన్తః, తతో జాతం ఫలం దేహప్రభేదం హిత్వా జన్మలక్షణాద్బన్ధాత్ వినిర్ముక్తాః వైష్ణవం పదం సర్వసంసారసంస్పర్శశూన్యం ప్రాప్నువన్తీతి శ్లోకోక్తమర్థం శ్లోకయోజనయా దర్శయతి -
కర్మజమిత్యాదినా ।
ఇష్టో దేహో దేవాదిలక్షణః, అనిష్టో దేహః తిర్యగాదిలక్షణః । తత్ప్రాప్తిరేవ కర్మణో జాతం ఫలమ్ । తత్ యథోక్తబుద్ధియుక్తా జ్ఞానినో భూత్వా తద్బలాదేవ పరిత్యజ్య బన్ధవినిర్మోకపూర్వకం జీవన్ముక్తాః సన్తో విదేహకైవల్యభాజో భవన్తీత్యర్థః ।
బుద్ధియోగాదిత్యాదౌ బుద్ధిశబ్దస్య సమత్వబుద్ధిరర్థో వ్యాఖ్యాతః, సమ్ప్రతి పరమ్పరాం పరిహృత్య సుకృతదుష్కృతప్రహాణహేతుత్వస్య సమత్వబుద్ధావసిద్ధేః, బుద్ధిశబ్దస్య యోగ్యమర్థాన్తరం కథయతి -
అథవేతి ।
అనవచ్ఛిన్నవస్తుగోచరత్వేన అనవచ్ఛిన్నత్వం తస్యాః సూచయన్ బుద్ధ్యన్తరాద్విశేషం దర్శయతి -
సర్వత ఇతి ।
అసాధారణం నిమిత్తన్తస్యా నిర్దిశతి - కర్మేతి ।
యథోక్తబుద్ధేర్బుద్ధిశబ్దార్థత్వే హేతుమాహ -
సాక్షాదితి ।
జన్మబన్ధవినిర్మోకాదిః ఆదిశబ్దార్థః । యస్మిన్ కర్మణి క్రియమాణే పరమార్థదర్శనలక్షణా బుద్ధిరుద్దేశ్యతయా యుజ్యతే, తస్మాత్ కర్మణః, సకాశాదితరత్ కర్మ తథావిధోద్దేశ్యభూతబుద్ధిసమ్బన్ధవిధురమతిశయేన నిష్కృష్యతే । తతశ్చ పరమార్థబుద్ధిముద్దేశ్యత్వేనాశ్రిత్య కర్మ అనుష్ఠాతవ్యమ్ , పరిచ్ఛిన్నఫలాన్తరముద్దిశ్య తదనుష్ఠానే కార్పణ్యప్రసఙ్గాత్ । కిఞ్చ - పరమార్థబుద్ధిముద్దేశ్యమాశ్రిత్య కర్మ అనుతిష్ఠన్ అన్తఃకరణశుద్ధిద్వారా పరమార్థదర్శనసిద్ధౌ, జీవత్యేవ దేహే సుకృతాది హిత్వా మోక్షమధిగచ్ఛతి । తథాచ - పరమార్థదర్శనలక్షణయోగార్థం మనో ధారయితవ్యమ్ । యోగశబ్దితం హి పరమార్థదర్శనముద్దేశ్యతయా కర్మస్వనుతిష్ఠతో నైపుణ్యమిష్యతే - యది చ పరమార్థదర్శనముద్దిశ్య తద్యుతాః సన్తః సమారభేరన్ కర్మాణి, తదా తదనుష్ఠానజనితబుద్ధిశుద్ధ్యా జ్ఞానినో భూత్వా కర్మజం ఫలం పరిత్యజ్య, నిర్ముక్తబన్ధనాః ముక్తిభాజో భవన్తి - ఇత్యేవమస్మిన్ పక్షే శ్లోకత్రయాక్షరాణి వ్యాఖ్యాతవ్యాని ॥ ౫౧ ॥
యథోక్తబుద్ధిప్రాప్తికాలం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి-
యోగేతి ।
శ్రుతం శ్రోతవ్యం దృష్ఠం ద్రష్టవ్యమిత్యాదౌ ఫలాభిలాషప్రతిబన్ధాత్ నోక్తా బుద్ధిరుదేష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యదేతి ।
విేవేకపరిపాకావస్థా కాలశబ్దేనోచ్యతే । కాలుష్యస్య దోషపర్యవసాయిత్వం దర్శయన్ విశినష్టి -
యేనేతి ।
తత్ - అనర్థరూపం కాలుష్యమ్ । తవేత్యన్వయార్థం పునర్వచనమ్ ।
బుద్ధిశుద్ధిఫలస్య వివేకస్య ప్రాప్త్యా వైరాగ్యాప్తిం దర్శయతి -
తదేతి ।
అధ్యాత్మశాస్త్రాతిరిక్తం శాస్త్రం శ్రోతవ్యాదిశబ్దేన గృహ్యతే ।
ఉక్తం వైరాగ్యమేవ స్ఫోరయతి -
శ్రోతవ్యమితి ।
యథోక్తవివేకసిద్ధౌ సర్వస్మిన్ అనాత్మవిషయే నైష్ఫల్యం ప్రతిభాతీత్యర్థః ॥ ౫౨ ॥
బుద్ధిశుద్ధివివేకవైరాగ్యసిద్ధావపి పూర్వోక్తబుద్ధిప్రాప్తికాలో దర్శితో న భవతీతి శఙ్కతే -
మోహేతి ।
ప్రాగుక్తవివేకాదియుక్తబుద్ధేరాత్మని స్థైర్యావస్థాయాం ప్రకృతబుద్ధిసిద్ధిరిత్యాహ -
తత్ శృణ్వితి ।
పృష్టం కాలవిశేషాఖ్యం వస్తు తచ్ఛబ్దేన గృహ్యతే ।
బుద్ధేః శ్రృతివిప్రతిపన్నత్వం విశదయతి -
అనేకేతి ।
నానాశ్రుతిప్రతిపన్నత్వమేవ సఙ్క్షిపతి-
విక్షిప్తేతి ।
ఉక్తం హేతుద్వయమనురుధ్య వైరాగ్యపరిపాకావస్థా కాలశబ్దార్థః । నైశ్చల్యమ్ - విక్షేపరాహిత్యమ్ , అచలత్వమ్ - వికల్పశూన్యత్వమ్ , విక్షేపః - విపర్యయః, వికల్పః - సంశయః - ఇతి వివేకః । వివేకద్వారా జాతా ప్రజ్ఞా ప్రాగుక్తా బుద్ధిః । సమాధిః - తత్రైవ నిష్ఠా ॥ ౫౩ ॥
సంన్యాసినో జ్ఞాననిష్ఠాతత్ప్రాప్తివచనం ప్రశ్నబీజమ్ । పృచ్ఛతోఽర్జునస్యాభిప్రాయమాహ -
లబ్ధేతి ।
లబ్ధా సమాధౌ - ఆత్మని, సమాధానేన వా ప్రజ్ఞా పరమార్థదర్శనలక్షణా యేన తస్యేతి యావత్ ।
నను - తస్య భాషా తత్కార్యానురోధినీ భవిష్యతి, కిమిత్యసౌ విజిజ్ఞాస్యతే ? తత్రాహ -
కథమితి ।
జ్ఞాననిష్ఠస్య లక్షణవివక్షయా ప్రశ్నమవతార్య తన్నిష్ఠాసాధనబుభుత్సయా విశినష్ఠి -
సమాధిస్థస్యేతి ।
తస్యైవార్థక్రియాం పృచ్ఛతి -
స్థితధీరితి
॥ ౫౪ ॥
ప్రతివచనమవతారయితుం పాతనికాం కరోతి -
యో హీతి ।
హిశబ్దేన కర్మసంన్యాసకారణీభూతవిరాగతాసమ్పత్తిః సూచ్యతే । ఆదితః - బ్రహ్మచర్యావస్థాయామితి యావత్ । జ్ఞానమేవ యోగో బ్రహ్మాత్మభావప్రాపకత్వాత్ , తస్మిన్ నిష్ఠా - పరిసమాప్తిః, తస్యామిత్యర్థః । కర్మైవ యోగస్తేన, కర్మాణ్యసంన్యస్య తన్నిష్ఠాయామేవ ప్రవృత్త ఇతి శేషః ।
నను - తత్ కథమేకేన వాక్యేన అర్థద్వయముపదిశ్యతే ? ద్వైయర్థ్యే వాక్యభేదాత్ । నచ లక్షణమేవ సాధనమ్ , కృతార్థలక్షణస్య తత్స్వరూపత్వేన ఫలత్వే సాధనత్వానుపపత్తేః, ఇతి తత్రాహ-
సర్వత్రైవేతి ।
యద్యపి కృతార్థస్య - జ్ఞానినో లక్షణం తద్రూపేణ ఫలత్వాన్న సాధనత్వమధిగచ్ఛతి, తథాపి జిజ్ఞాసోస్తదేవ ప్రయత్నసాధ్యతయా సాధనం సమ్పద్యతే । లక్షణం చాత్ర జ్ఞానసామర్థ్యలబ్ధమనూద్యతే । న విధీయతే, విదుషో విధినిషేధాగోచరత్వాత్ । తేన జిజ్ఞాసోః సాధనానుష్ఠానాయ లక్షణానువాదాత్ ఎకస్మిన్నేవ సాధనానుష్ఠానే తాత్పర్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే భగవద్వాక్యముత్థాపయతి -
యానీతి ।
లక్షణాని చ జ్ఞానసామర్థ్యలభ్యాని, అయత్నసాధ్యానీతి శేషః ।
స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా ? ఇతి ప్రథమప్రశ్నస్యోత్తరమాహ -
ప్రజహాతీతి ।
కామత్యాగస్య ప్రకర్షః - వాసనారాహిత్యమ్ । కామానామాత్మనిష్ఠత్వం కైశ్విదిష్యతే । తదయుక్తమ్ , తేషాం మనోనిష్ఠత్వశ్రుతేః, ఇత్యాశయవానాహ -
మనోగతానితి ।
‘ఆత్మన్యేవాత్మనా’ (భ. గీ. ౨-౫౫) ఇత్యాద్యుత్తరభాగనిరస్యం చోద్యమనువదతి -
సర్వకామేతి ।
తర్హి ప్రవర్తకాభావాద్విదుషః సర్వప్రవృత్తేరుపశాన్తిరితి, నేత్యాహ -
శరీరేతి ।
ఉన్మాదవాన్ ఉన్మత్తః - వివేకవిరహితబుద్ధిభ్రమభాగీ । ప్రకర్షేణ మదమనుభవన్ విద్యమానమపి వివేకం నిరస్యన్ భ్రాన్తవద్వ్యవహరన్ ప్రమత్తః ఇతి విభాగః ।
ఉత్తరార్ధమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఆత్మన్యేవ ఇత్యేవకారస్య ‘ఆత్మనా’ ఇత్యత్రాపి సమ్బన్ధం ద్యోతయతి -
స్వేనైవేతి ।
బాహ్మలాభనిరపేక్షత్వేన తుష్టిమేవ స్పష్టయతి -
పరమార్థేతి ।
స్థితప్రజ్ఞపదం విభజతే -
స్థితేతి ।
ప్రజ్ఞాప్రతిబన్ఘకసర్వకామవిగమావస్థా తదేతి నిర్దిశ్యతే ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
త్యక్తేతి ।
ఆత్మానం జిజ్ఞాసమానో వైరాగ్యద్వారా సర్వైషణాత్యాగాత్మకం సంన్యాసమాసాద్య, శ్రవణాద్యావృత్త్యా తజ్జ్ఞానం ప్రాప్య, తస్మిన్నేవ ఆసక్త్యా విషయవైముఖ్యేన తత్ఫలభూతాం పరితుష్టిం తత్రైవ ప్రతిలభమానః స్థితప్రజ్ఞవ్యపదేశభాక్ ఇత్యర్థః ॥ ౫౫ ॥
లక్షణభేదానువాదద్వారా వివిదిషోరేవ కర్తవ్యాన్తరముపదిశతి -
కిఞ్చేతి ।
జ్వరశిరోరోగాదికృతాని దుఃఖాని ఆధ్యాత్మికాని । ఆదిశబ్దేన ఆధిభౌతికాని వ్యాఘ్రసర్పాదిప్రయుక్తాని, ఆధిదైవికాని చ అతివాతవర్షాదినిమిత్తాని దుఃఖాని గృహ్యన్తే । తేషూపలబ్ధేష్వపి నోద్విగ్నం మనో యస్య స తథేతి సమ్బన్ధః । నోద్విగ్నమిత్యేతద్వ్యాచష్టే -
న ప్రక్షుభితమితి ।
దుఃఖానాముక్తానాం ప్రాప్తౌ పరిహారాక్షమస్య తదనుభవపరిభావితం దుఃఖముద్వేగః । తేన సహితం మనో యస్య న భవతి, స తథేత్యాహ -
దుఃఖప్రాప్తావితి ।
మనో యస్య నోద్విగ్నమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । సుఖాన్యపి దుఃఖవత్ త్రివిధానీతి మత్వా తథేత్యుక్తమ్ । తేషు ప్రాప్తేషు సత్సు తేభ్యో విగతా స్పృహా తృష్ణా యస్య సః విగతస్పృహః - ఇతి యోజనా ।
అజ్ఞస్య హి ప్రాప్తాని సుఖాన్యను వివర్ధతే తృష్ణా । విదుషస్తు నైవమ్ , ఇత్యత్ర వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ -
నాగ్నిరివేతి ।
యథా హి దాహ్యస్య ఇన్ధనాదేః అభ్యాధానే వహ్నిర్వివర్ధతే, తథా అజ్ఞస్య సుఖాని ఉపనతాని అనువివర్ఘమానాపి తృష్ణా విదుషో న తాన్యను వివర్ధతే । నహి వహ్నిరదాహ్యముపగతమపి దగ్ధుం వివృద్ధిమధిగచ్ఛతి । తేన జిజ్ఞాసునా సుఖదుఃఖయోస్తృష్ణోద్వేగౌ న కర్తవ్యావిత్యర్థః ।
రాగాదయశ్చ తేన కర్తవ్యా న భవన్తీత్యాహ -
వీతేతి ।
అనుభూతాభినివేశే విషయేషు రఞ్జనాత్మకస్తృష్ణాభేదో రాగః । పరేణాపకృతస్య గాత్రనేత్రాదివికారకారణం భయమ్ । క్రోధస్తు పరవశీకృత్య ఆత్మానం స్వపరాపకారప్రవృత్తిహేతుర్బుద్ధివృత్తివిశేషః ।
మనుతే ఇతి మునిః, ఆత్మవిత్ ఇత్యఙ్గీకృత్యాహ -
సంన్యాసీతి ।
సుఖాదివిషయతృష్ణాదేః, రాగాదేశ్చ అభావావస్థా తదేత్యుచ్యతే ॥ ౫౬ ॥
లక్షణభేదానువాదద్వారా వివిదిషోరేవ కర్తవ్యాన్తరముపదిశతి -
కిఞ్చేతి ।
వివేకవతో విదుషో వివేకజన్యా ప్రజ్ఞా కథం ప్రతిష్ఠాం ప్రతిపద్యతామ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యః సర్వత్రేతి ।
నను - దేహజీవనాదౌ స్పృహా, శుభాశుభప్రాప్తౌ హర్షవిషాదౌ విదుషో వివిదిషోశ్చ అవర్జనీయౌ ? ఇతి ప్రజ్ఞాస్థైర్యాసిద్ధిః, తత్రాహ -
యో మునిరితి ।
తత్తదితి శోభనవత్త్వేన అశోభనవత్త్వేన వా ప్రసిద్ధత్వం ప్రతినిర్దిశ్యతే । తదేవ విభజతే -
శుభమితి ।
విషయేషు అభిషఙ్గాభావః శుభాదిప్రాప్తౌ హర్షాద్యభావశ్చ ప్రజ్ఞాస్థైర్యే కారణమిత్యాహ -
తస్యేతి
॥ ౫౭ ॥
జిజ్ఞాసోరేవ కర్తవ్యాన్తరం సూచయతి -
కిఞ్చేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేభ్యో వైముఖ్యస్య ప్రజ్ఞాస్థైర్యే కారణత్వాత్ , ఆదౌ జిజ్ఞాసునా తదనుష్ఠేయమ్ , ఇత్యాహ -
యదేతి ।
ముముక్షుణా - మోక్షహేతుం ప్రజ్ఞాం ప్రార్థయమానేన సర్వేభ్యో విషయేభ్యః సర్వాణీన్ద్రియాణి విముఖాని కర్తవ్యాని, ఇతి శ్లోకవ్యాఖ్యానేన కథయతి -
యదేత్యాదినా ।
ఉపసంహారః - స్వవశత్వాపాదనమ్ । తస్య చ సమ్యక్త్వం - అతిదృఢత్వమ్ ।
అయమితి ప్రకృతస్థితప్రజ్ఞగ్రహణం వ్యావర్తయతి -
జ్ఞాననిష్ఠాయామితి ।
ఇన్ద్రియోపసంహారస్య ప్రలయరూపత్వం వ్యావర్త్య, సఙ్కోచాత్మకత్వం దృష్టాన్తేన దర్శయతి -
కూర్మ ఇతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాకరోతి -
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికే యోజయన్ జ్ఞాననిష్ఠాపదం తత్ర ప్రవర్తయతి -
ఎవమితి ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేభ్యో వైముఖ్యకరణం ప్రజ్ఞాస్థైర్యహేతుః, ఇత్యుక్తముపసంహరతి -
తస్యేతి
॥ ౫౮ ॥
ఇన్ద్రియాణాం విషయేభ్యో వైముఖ్యేఽపి తద్విషయరాగానువృత్తౌ కథం ప్రజ్ఞాలాభః స్యాత్ ? ఇతి శఙ్కతే -
తత్రేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః । విషయాన్ అనాహరతః - తదుపభోగవిముఖస్యేత్యర్థః ।
రాగశ్చేన్నోపసంహ్రియతే, న తర్హి ప్రజ్ఞాలాభః సమ్భవతి, రాగస్య తత్పరిపన్థిత్వాత్ ఇతి మత్వా ఆహ -
స కథమితి ।
రాగనివృత్త్యుపాయముపదిశన్నుత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
విషయోపభోగపరాఙ్ముఖస్య కుతో విషయపరావృత్తిః ? తత్పరావృత్తిశ్చ అప్రస్తుతా, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
నిరాహారస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యాానమ్ - అనాహ్రియమాణవిషయస్యేతి । యో హి విషయప్రవణో న భవతి, తస్య ఆత్యన్తికే తపసి క్లేశాత్మకే వ్యవస్థితస్య విద్యాహీనస్యాపి ఇన్ద్రియాణి విషయేభ్యః సకాశాద్ యద్యపి సంహ్రియన్తే, తథాపి రాగోఽవశిష్యతే । స చ తత్త్వజ్ఞానాదుచ్ఛిద్యత ఇత్యర్థః ।
రసశబ్దస్య మాధుర్యాదిషఙ్విధరసవిషత్వం నిషేధతి-
రసశబ్ద ఇతి ।
వృద్ధప్రయోగమన్తరేణ కథం ప్రసిద్ధిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వరసేనేతి ।
స్వేచ్ఛయేతి యావత్ । రసికః - స్వేచ్ఛావశవర్తీ । రసజ్ఞః - వివక్షితాపేక్షితజ్ఞాతేత్యర్థః ।
కథం తర్హి తస్య నివృత్తిః ? తత్రాహ-
సోఽపీతి ।
దృష్టిమేవోపలబ్ధిపర్యాయాం స్పష్టయతి -
అహమేవేతి ।
రాగాపగమే సిద్ధమర్థమాహ -
నిర్బీజమితి ।
నను - సమ్యగ్జ్ఞానమన్తరేణ రాగో నాపగచ్ఛతి ఇతి చేత్ , తదపగమాదృతే రాగవతః సమ్యగ్జ్ఞానోదయాయోగాత్ ఇతరేతరాశ్రయతా ఇతి, నేత్యాహ -
నాసతీతి ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయపారవశ్యే వివేకద్వారా పరిహృతే స్థూలో రాగో వ్యావర్తతే । తతశ్చ సమ్యగ్జ్ఞానోత్పత్త్యా సూక్ష్మస్యాపి రాగస్య సర్వాత్మనా నివృత్త్యుపపత్తేః, న ఇతరేతరాశ్రయతా - ఇత్యర్థః ।
ప్రజ్ఞాస్థైర్యస్య సఫలత్వే స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి
॥ ౫౯ ॥
శ్లోకాన్తరమవతారయతి -
సమ్యగ్దర్శనేతి ।
మనసః స్వవశత్వాదేవ ప్రజ్ఞాస్థైర్యసమ్భవే కిమర్థమిన్ద్రియాణాం స్వవశత్వాపాదనమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
యస్మాదితి ।
నను - వివేకవతో విషయదోషదర్శినో విషయేభ్యః స్వయమేవేన్ద్రియాణి వ్యావర్తన్తే, కిం తత్ర ప్రజ్ఞాస్థైర్యం చికీర్షతా కర్తవ్యమ్ ? ఇతి, తత్రాహ -
యతతో హీతి ।
విషయేషు భూయో భూయో దోషదర్శనమేవప్రయత్నః ।
అపిశబ్దస్య ప్రయత్నం కుర్వతోఽపీతి సమ్బన్ధం గృహీత్వా, సమ్బన్ధాన్తరమాహ -
పురుషస్యేతి ।
ప్రమథనశీలత్వం ప్రకటయతి -
విషయేతి ।
విక్షోభస్య ఆకులీకరణస్య ఫలమాహ -
ఆకులీకృత్యేతి ।
ప్రకాశమేవేత్యుక్తం విశదయతి -
పశ్యత ఇతి ।
విపశ్చితః - విదుషోఽపి, ప్రకాశమేవ - ప్రకాశశబ్దితవివేకాఖ్యవిజ్ఞానేన యుక్తమేవ మనో హరన్తీన్ద్రియాణీతి సమ్బన్ధః ।
॥ ౬౦ ॥
ఇన్ద్రియాణాం స్వవశత్వసమ్పాదనానన్తరం కర్తవ్యమర్థమాహ -
తానీతి ।
ఎవమాసీనస్య కిం స్యాత్ ? ఇతి తదాహ -
వశే హీతి ।
సమాహితస్య - విక్షేపవికలస్య కథమాసనమ్ ? ఇత్యపేక్షాయామాహ -
మత్పర ఇతి ।
పరాపరభేదశఙ్కామపాకృత్య ఆసనమేవ స్ఫోరయతి - నాన్యోఽహమితి ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
హిశబ్దార్థం స్ఫుటయతి -
అభ్యాసేతి ।
పరస్మాదాత్మనో నాహమన్యోఽస్మీతి ప్రాగుక్తానుసన్ధానస్య ఆదరేణ నైరన్తర్యదీర్ఘకాలానుష్ఠానసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।అథవా - విషయేషు దోషదర్శనాభ్యాససామర్థ్యాత్ ఇన్ద్రియాణి సంయతానీత్యర్థః ॥ ౬౧ ॥
సమనన్తరశ్లోకద్వయతాత్పర్యమాహ -
అథేతి ।
పురుషార్థోపాయోపదేశానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
తన్నిష్ఠత్వరాహిత్యావస్థాం దర్శయతి -
ఇదానీమితి ।
పరాభవిష్యతః - మహాన్తమనర్థం గమిష్యతః । వివేకవిజ్ఞానవిహీనస్యేతి యావత్ । సర్వానర్థమూలం విషయాభిధ్యానం తస్య తథాత్వమనుభవసిద్ధమితి వక్తుమిదమిత్యుక్తమ్ । విషయేషు విశేషత్వమారోపితరమణీయత్వమ్ । ప్రీతిరాసక్తిరితి సాధారణాసక్తిమాత్రం గృహ్యతే । తృష్ణేతి ఉద్రిక్తా సక్తిరుక్తా । ప్రతిబన్ధేన ప్రణాశేన వా ప్రతిహతిః ॥ ౬౨ ॥
క్రోధస్య సంమోహహేతుత్వమనుభవేన ద్రఢయతి -
క్రుద్ధో హీతి ।
ఆక్రోశతి - అధిక్షిపతి । తదయోగ్యత్వమపేరర్థః ।
సంమోహకార్యం కథయతి -
సంమోహాదితి ।
స్మృతేర్నిమిత్తనివేదనద్వారా స్వరూపం నిరూపయతి -
శాస్త్రేతి ।
క్షణికత్వాదేవతస్యాః స్వతో నాశసమ్భవాత్ , న సంమోహాధీనత్వం తస్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
స్మృతీతి ।
స్మృతిభ్రంశేఽపి కథం బుద్ధినాశః స్వరూపతః సిధ్యతి ? తత్రాహ -
కార్యేతి ।
నను - పురుషస్య నిత్యసిద్ధస్య బుద్ధినాశేఽపి ప్రణాశో న కల్పతే, తత్రాహ -
తావదేవేతి ।
కార్యాకార్యవివేచనయోగ్యాన్తఃకరణాభావే సతోఽపి పురుషస్య కరణాభావాత్ , అపగతతత్త్వవివేకవివక్షయా నష్టత్వవ్యపదేశః ।
తదేతదాహ -
పురుషార్థేతి
॥ ౬౩ ॥
విషయాణాం స్మరణమపి చేదనర్థకారణమ్ , సుతరాం తర్హి భోగః, తేన జీవనార్థం భుఞ్జానో విషయాన్ అనర్థం కథం న ప్రతిపద్యతే ? ఇత్యాశఙ్క్య, వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరశ్లోకతాత్పర్యమాహ -
సర్వానర్థస్యేతి ।
అనర్థమూలకథనానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
పరిహర్తవ్యే నిర్ణీతే తత్పరిహారోపాయజిజ్ఞాసాం దర్శయతి -
ఇదానీమితి ।
రాగద్వేషపూర్వికా ప్రవృత్తిః, ఇత్యత్ర అనుభవదర్శనార్థో హిశబ్దః । శాస్త్రీయప్రవృత్తివ్యాసేధార్థం స్వాభావికీ ఇత్యుక్తమ్ । తత్రేత్యధికృతాన్ అధికృత్య ప్రయోగః । అవర్జనీయాన్ అశనపానాదీన్ , దేహస్థితిహేతూనితి యావత్ ।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేషు ప్రవృతిశ్చేత్ , నియమానుపపత్త్యా వర్జనీయేష్వపి సా స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మేతి ।
అన్తఃకరణాధీనత్వేఽపి ఇన్ద్రియాణాం తదనియమాత్ తేషామపి నియమానుపపత్తిః, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విధేయాత్మేతి
॥ ౬౪ ॥
తథాపి నానావిధదుఃఖాభిభూతత్వాత్ న స్వాస్థ్యమాస్థాతుం శక్యమ్ , ఇత్యాశయేన పృచ్ఛతి -
ప్రసాద ఇతి ।
శ్లోకార్ధేనోత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వదుఃఖహాన్యా బుద్ధిస్వాస్థ్యేఽపి, ప్రకృతం ప్రజ్ఞాస్థైర్యం కథం సిద్ధమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రసన్నేతి ।
బుద్ధిప్రసాదస్యైవ ఫలాన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
తస్మాత్ బుద్ధిప్రసాదార్థం ప్రయతితవ్యమితి శేషః ।
శ్లోకద్వయస్య అక్షరోత్థమర్థముక్త్వా, తాత్పర్యార్థముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
యుక్తః - సమాహితః - విషయపారవశ్యశూన్యః సన్నితి యావత్ ॥ ౬౫ ॥
కిం పునః సత్త్వశుద్ధ్యైవ యథోక్తబుద్ధిః సిధ్యతి ? నేత్యాహ -
సేయమితి ।
అసమాహితస్యాపి బుద్ధిమాత్రముత్పద్యమానం ప్రతిభాతి, ఇత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
ఆత్మస్వరూపేతి ।
నహి విక్షిప్తచిత్తస్య ఆత్మస్వరూపవిషయా బుద్ధిరుదేతుమర్హతి, ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
నచేతి ।
ఆత్మజ్ఞానే శబ్దాదాపాతతో జాతే, స్మృతిసన్తానకరణం సాక్షాత్కారార్థమభినివేశో భావనేతిచోచ్యతే । న చాసౌ విక్షిప్తబుద్ధేః సిధ్యతి, ఇతి హేత్వర్థం వివక్షిత్వాహ -
ఆత్మజ్ఞానేతి ।
భావనాద్వారా సాక్షాత్కారాభావేఽపి కా క్షతిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
అసమాహితస్య భావనాభావవదితి యావత్ ।
ఆత్మని ఆపాతతో జ్ఞాతే శ్రవణాద్యావృత్తిరూపాం స్మృతిమ్ అనాతన్వానస్య అపరోక్షబుద్ధ్యభావే, న అనర్థనివృత్తిః సిధ్యతీత్యాహ -
ఉపశమ ఇతి ।
అనివృత్తానర్థస్య పరమానన్దసాగరాద్విభక్తస్య సంసారవారిధౌ నిమగ్నస్య సుఖావిర్భావో న సమ్భవతీత్యాహ -
అశాన్తస్యేతి ।
తస్యాపి విషయసేవాతో వైషయికం సుఖం సమ్భవతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇన్ద్రియాణాం హీతి ।
తృష్ణాక్షయస్య శాస్త్రప్రసిద్ధమానుభవికం చ సుఖత్వమితి వక్తుం హిశబ్దః ।
విషయసేవాతృష్ణయాపి విషయోపభోగద్వారా సుఖముపలబ్ధమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
దుఃఖమేవేతి ।
తత్రాపి హిశబ్దః అనుభవద్యోతీ ।
తదేవ స్పష్టయతి -
నేత్యాదినా
॥ ౬౬ ॥
ఆకాఙ్క్షాద్వారా శ్లోకాన్తరముత్థాపయతి -
అయుక్తస్యేతి ।
విక్షిప్తచేతసో భావనాభావే సాక్షాత్కారలక్షణా బుద్ధిర్న భవతీతి హేత్వన్తరేణ సాధయతి -
ఇన్ద్రియాణామితి ।
యత్పదోపాత్తం మనః, తత్పదేనాపి గృహ్యతే । ఇన్ద్రియాణాం - శ్రోత్రాదీనాం, విషయాః - శబ్దాదయః, తేషాం వికల్పనం - మిథో విభజ్య గ్రహణమ్ , తేనేతి యావత్ ।
దృష్టాన్తం వ్యాకరోతి -
ఉదక ఇతి ।
కరోతి యస్మాత్ తస్మాత్ అయుక్తస్య నోత్పద్యతే బుద్ధిరితి యోజనా ॥ ౬౭ ॥
‘యతతో హి’ (భ. గీ. ౨-౬౦) ఇత్యాదిశ్లోకాభ్యాముక్తస్యైవార్థస్య ప్రకృతశ్లోకాభ్యామపి కథ్యమానత్వాత్ అస్తి పునరుక్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య పరిహరతి -
యతతో హీత్యాదీనా ।
‘ధ్యాయతో విషయాన్’ (భ. గీ. ౨-౬౨) ఇత్యాదినా ఉపపత్తివచనమున్నేయమ్ ।
తచ్ఛబ్దాపేక్షితార్థోక్తిద్వారా శ్లోకమవతారయతి -
ఇన్ద్రియాణామితి ।
అసమాహితేన మనసా యస్మాత్ అనువిధీయమానాని ఇన్ద్రియాణి ప్రసహ్య ప్రజ్ఞామపహరన్తి, తస్మాత్ ఇతి యోజనా ॥ ౬౮ ॥
ఆత్మవిదః స్థితప్రజ్ఞస్య సర్వకర్మపరిత్యాగేఽధికారః, తద్విపరీతస్య అజ్ఞస్య కర్మణి, ఇత్యేతస్మిన్నర్థే సమనన్తరశ్లోకమవతారయతి-
యోఽయమితి ।
అవిద్యానివృత్తౌ సర్వకర్మనివృత్తిశ్చేత్ , తన్నివృత్తిరేవ కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
స్ఫుటీకుర్వన్ బాహ్యాభ్యన్తరకరణానాం పరాక్ప్రత్యక్ప్రవృత్తివత్ తథావిధే దర్శనే చ మిథో విరుధ్యేతే, పరాగ్దర్శనస్య అనాద్యాత్మావరణావిద్యాకార్యత్వాత్ , ఆత్మదర్శనస్య చ తన్నివర్తకత్వాత్ , తతశ్చ ఆత్మదర్శనార్థమిన్ద్రియాణ్యర్థేభ్యో నిగృహ్ణీయాత్ ఇత్యాహేతి యోజనా
సర్వప్రాణినాం నిశా పదార్థావివేకకరీ ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
తమఃస్వభావత్వాదితి ।
సర్వప్రాణిసాధారణీం ప్రసిద్ధాం నిశాం దర్శయిత్వా, తామేవ ప్రకృతానుగుణత్వేన ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి -
కిం తదిత్యాదినా ।
స్థితప్రజ్ఞవిషయస్య పరమార్థతత్త్వస్య ప్రకాశైకస్వభావస్య కథమజ్ఞానం ప్రతి నిశాత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
తత్ర హేతుమాహ-
అగోచరత్వాదితి ।
అతద్బుద్ధీనాం పరమార్థతత్త్వాతిరిక్తే ద్వైతప్రపఞ్చే ప్రవృత్తబుద్ధీనామ్ అప్రతిపన్నత్వాత్ పరమార్థతత్త్వం నిశేవ అవిదుషామిత్యర్థః ।
తస్యామిత్యాది వ్యాచష్టే -
తస్యామితి ।
నిశావదుక్తాయామవస్థాయామితి యావత్ । యోగీతి జ్ఞానీ కథ్యతే ।
ద్వితీయార్ధం విభజతే -
యస్యామితి ।
ప్రసుప్తానాం జాగరణం విరుద్ధమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రసుప్తా ఇవేతి ।
పరమార్థతత్త్వమనుభవతో నివృత్తావిద్యస్య సంన్యాసినో ద్వైతావస్థా నిశా ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
అవిద్యారూపత్వాదితి ।
పరమార్థావస్థా నిశేవ అవిదుషామ్ , విదుషాం తు ద్వైతావస్థా తథా, ఇతి స్థితే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
అవిద్యావస్థాయామేవ క్రియాకారకఫలభేదప్రతిభానాదిత్యర్థః ।
విద్యోదయేఽపి తత్ప్రతిభానావిశేషాత్ పూర్వమివ కర్మాణి విధీయేరన్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విద్యాయామితి ।
అవిద్యానివృత్తౌ బాధితానువృత్త్యా విభాగభానేఽపి నాస్తి కర్మవిధిః, విభాగాభినివేశాభావాదిత్యర్థః ।
అవిద్యావస్థాయామేవ కర్మణీత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి -
ప్రాగితి ।
విద్యోదయాత్ పూర్వం బాధకాభావాదబాధితా విద్యా క్రియాదిభేదమాపాద్య ప్రమాణరూపయా బుద్ధ్యా గ్రాహ్యతాం ప్రాప్య కర్మహేతుర్భవతి, క్రియాదిభేదాభిమానస్య తద్ధేతుత్వాదిత్యర్థః ।
న విద్యావస్థాయామిత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి -
న అప్రమాణేతి ।
ఉత్పన్నాయాం చ విద్యాయాం అవిద్యాయా నివృత్తత్వాత్ క్రియాదిభేదభానమప్రమాణమితి బుద్ధిరుత్పద్యతే, తయా గృహ్యమాణా యథోక్తవిభాగభాగిన్యపి అవిద్యా న కర్మహేతుత్వం ప్రతిపద్యతే, బాధితత్వేన ఆభాసతయా తద్ధేతుత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
విద్యావిద్యావిభాగేనోక్తమేవ విశేషం వివృణోతి -
ప్రమాణభూతేనేతి ।
యథోక్తేన వేదేన కామనాజీవనాదిమతో మమ కర్మ విహితమ్ , తేన మయా తత్ కర్తవ్యమ్ ఇతి మన్వానః సన్ కర్మణి అజ్ఞోఽధిక్రియతే, తం ప్రతి సాధనవిశేషవాదినో వేదస్య ప్రవర్తకత్వాదిత్యర్థః ।
సర్వమేవేదమవిద్యామాత్రం ద్వైతం నిషేవేత ఇతి మన్వానస్తు న ప్రవర్తతే కర్మణి, ఇతి వ్యావర్త్యమాహ -
నావిద్యేతి ।
విదుషో న కర్మణ్యధికారశ్చేత్ తస్యాధికారస్తర్హి కుత్ర ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్యేతి ।
తస్య ఆత్మజ్ఞస్య ఫలభూతసంన్యాసాధికారే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి -
తథా చేతి ।
ప్రవర్తకం ప్రమాణం విధిః, తదభావే కర్మస్వివ విదుషో జ్ఞాననిష్ఠాయామపి ప్రవృత్తేరనుపపత్తేః, ఆశ్రయణీయో జ్ఞానవతోఽపి విధిరితి శఙ్కతే -
తత్రాపీతి ।
కిమాత్మజ్ఞానం విధిమపేక్షతే ? కిం వా ఆత్మా ? నాద్యః । తస్య స్వరూపవిషయస్య యథాప్రమాణప్రమేయముత్పత్తేర్విధ్యనపేక్షత్వాదిత్యాహ -
న స్వాత్మేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ-
నహీతి ।
ప్రవర్తకప్రమాణశబ్దితస్య విధేః సాధ్యవిషయత్వాత్ ఆత్మనశ్చాసాధ్యత్వాదితి హేతుమాహ -
ఆత్మత్వాదేవేతి ।
ఆత్మతజ్జ్ఞానయోర్విఘ్యనపేక్షత్వేఽపి జ్ఞానినో మానమేవ వ్యవహారం ప్రతి నియమార్థం విధ్యపేక్షా స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తదన్తత్వాచ్చేతి ।
సర్వేషాం ప్రమాణానాం ప్రామాణ్యస్య ఆత్మజ్ఞానోదయావసానత్వాత్ తస్మిన్నుత్పన్నే వ్యవహారస్య నిరవకాశత్వాత్ , న తత్ప్రతి నియమాయ జ్ఞానినో విధిరిత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకరోతి -
నహీతి ।
ధర్మాధిగమవదాత్మాధిగమేఽపి కిమితి యథోక్తో వ్యవహారో న భవతి ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రమాతృత్వం హీతి ।
తన్నివృత్తౌ కథమద్వైతజ్ఞానస్య ప్రామాణ్యమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నివర్తయదేవేతి ।
నివర్తయత్ అద్వైతజ్ఞానం స్వయం నివృత్తేర్న ప్రమాణమ్ , ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
స్వప్నేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య విధ్యనపేక్షత్వే హేత్వన్తరమాహ -
లోకే చేతి ।
వ్యవహారభూమౌ హి ప్రమాణస్య వస్తునిశ్వయఫలపర్యన్తత్వే సతి ప్రవర్తకవిధిసాపేక్షత్వానుపలమ్భాత్ అద్వైతజ్ఞానమపి ప్రమాణత్వాత్ న విధిమపేక్షతే, రజ్జ్వాదిజ్ఞానవదిత్యర్థః ।
ఆత్మజ్ఞానవతస్తన్నిష్ఠావిధిమన్తరేణ జ్ఞానమాహత్మ్యేనైవ సిద్ధత్వాత్ , తస్య కర్మసంన్యాసేఽధికారః, న కర్మణి, ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి
॥ ౬౯ ॥
నను - అసంన్యాసినాపి విద్యావతాం విద్యాఫలస్య మోక్షస్య లబ్ధుం శక్యత్వాత్ కిమితి విదుషః సంన్యాసో నియమ్యతే ? తత్రాహ -
విదుష ఇతి ।
ఆపాతజ్ఞానవతో వివేకవైరాగ్యాదివిశిష్టస్య ఎషణాభ్యః సర్వాభ్యోఽభ్యుత్థితస్య శ్రవణాదిద్వారా సముత్పన్నసాక్షాత్కారవతో ముఖ్యస్య సంన్యాసినో మోక్షః, న అన్యస్య విషయతృష్ణాపరిభూతస్య, ఇత్యేతత్ దృష్టాన్తేన ప్రతిపాదయితుమిచ్ఛన్ , ‘రాగద్వేషవియుక్తైస్తు’ (భ. గీ. ౨. ౬౪) ఇతి శ్లోకోక్తమేవార్థం పునరాహేతి యోజనా ।
అద్భిః సముద్రస్య సమన్తాత్ పూర్యమాణత్వే వృద్ధిహ్రాసవతీ తదీయా స్థితిరాపతేత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అచలేతి ।
నహి సముద్రస్యోదకాత్మకం ప్రతినియతం రూపం కదాచిద్వివర్ధతే హ్రసతే వా । తేన తదీయా స్థితిరేకరూపైవేత్యర్థః ।
తత్తన్నాదేయాశ్చేదాపః సముద్రాన్తర్గచ్ఛన్తి, తర్హి తస్య విక్రియావత్త్వాదప్రతిష్ఠా స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వాత్మస్థమితి ।
ఇచ్ఛావిశేషా విషయాణామసంనిధౌ విదుషి నిర్వికారే ప్రవిశన్తోఽపి సంనిధానే తస్మిన్ ప్రవిశన్తో వికారమాపాదయేయుః, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విషయేతి ।
ప్రవేశం విశదయతి -
సర్వత ఇతి ।
‘యోఽకామః’ (బృ. ౪.౪.౬ ) ఇత్యాదిశ్రుతేః, విషయవిముఖస్య నిష్కామస్య మోక్షః, న కామకాముకస్యేత్యాహ -
స శాన్తిమితి
॥ ౭౦ ॥
యది గృహస్థేనాపి మనసా సమస్తాభిమానం హిత్వా కూటస్థం బ్రహ్మ ఆత్మానం పరిభావయతా బ్రహ్మనిర్వాణమాప్యతే, ప్రాప్తం తర్హి మౌఢ్యాదివిడమ్బనమేవ, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్మాదితి ।
శబ్దాదివిషయప్రవణస్య తతదిచ్ఛాభేదమానినో న ముక్తిః, ఇతి వ్యతిరేకస్య సిద్ధత్వాత్ , పూర్వోక్తమన్వయం నిగమయితుమనన్తరం వాక్యమిత్యర్థః ।
అశేషవిషయత్యాగే జీవనమపి కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
జీవనేతి ।
సమ్భవద్రాగద్వేషాదికే దేశే నివాసవ్యావృత్త్యర్థం చరతీత్యేతద్ వ్యాచష్టే-
పర్యటతీతి ।
‘విహాయ కామాన్’ (భ. గీ. ౨-౭౧) ఇత్యనేన పునరుక్తిం పరిహరతి-
శరీరేతి ।
నిఃస్పృహత్వముక్త్వా నిర్మమత్వం పునర్వదన్ , కథం పునరుక్తిమార్థికీం న పశ్యసి ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
శరీరజీవనేతి ।
సత్యహఙ్కారే మమకారస్య ఆవశ్యకత్వాత్ నిరహఙ్కారత్వం వ్యాకరోతి -
విద్యావత్త్వాదీతి ।
‘స శాన్తిమాప్నోతి’ ఇత్యుక్తముపసంహరతి -
స ఎవంభూత ఇతి ।
సంన్యాసినో మోక్షమపేక్షమాణస్య సర్వకామపరిత్యాగాదీని శ్లోకోక్తాని విశేషణాని యత్నసాధ్యాని, తత్సంమతిఫలం తు కైవల్యమిత్యర్థః ॥ ౭౧ ॥
తత్ర తత్ర సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాం ప్రదర్శితాం జ్ఞాననిష్ఠామధికారిప్రవృత్త్యర్థత్వేన స్తోతుముత్తరశ్లోకమవతారయతి -
సైషేతి ।
గృహస్థః సంన్యాసీ ఇత్యుభావపి చేన్ముక్తిభోగినౌ, కిం తర్హి కష్టేన సర్వథైవ సంన్యాసేన ఇత్యాశఙ్క్య, సంన్యాసివ్యతిరిక్తానామన్తరాయసమ్భవాత్ అపేక్షితః సంన్యాసో ముముక్షోః, ఇత్యాహ -
ఎషేతి ।
స్థితిమేవ వ్యాచష్టే -
సర్వమితి ।
న విముహ్యతీతి పునర్నఞోఽనుకర్షణమన్వయార్థమ్ । సంన్యాసినో విమోహాభావేఽపి గృహస్థో ధనహాన్యాదినిమిత్తం ప్రాయేణ విముహ్యతి । విక్షిప్తః సన్ పరమార్థవివేకరహితో భవతీత్యర్థః । యథోక్తా బ్రాహ్మీ స్థితిః - సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వికా బ్రహ్మనిష్ఠా, తస్యాం స్థిత్వా తామిమామ్ , ఆయుషశ్చతుర్థేఽపి భాగే కృత్వేత్యర్థః ।
అపిశబ్దసూచితం కైముతికన్యాయమాహ -
కిము వక్తవ్యమితి ।
తదేవం తత్త్వమ్పదార్థౌ, తదైక్యమ్ , వాక్యార్థః, తజ్జ్ఞానాదేకాకినో ముక్తిః, తదుపాయశ్చ - ఇత్యేతేషామేకైకత్ర శ్లోకే ప్రాధాన్యేన ప్రదర్శితమితి నిష్ఠాద్వయముపాయోపేయభూతమధ్యాయేన సిద్ధమ్ ॥ ౭౨ ॥
పూర్వోత్తరాధ్యాయయోః సమ్బన్ధం వక్తుం పూర్వస్మిన్నధ్యాయే వృత్తమర్థం సఙ్క్షిప్యానువదతి -
శాస్త్రస్యేతి ।
గీతాశాస్త్రప్రారమ్భాపేక్షితం హేతుఫలభూతం బుద్ధిద్వయం భగవతోపదిష్టమిత్యర్థః ।
ప్రష్టురర్జునస్యాభిప్రాయం నిర్దేష్టుం ప్రవృత్తమర్థాన్తరమనువదతి -
తత్రేతి ।
అధ్యాయో బుద్ధిద్వయనిర్ధారణం వా సప్తమ్యర్థః । పారమార్థికే తత్త్వే యజ్జ్ఞానం తన్నిష్ఠానామశేషకామత్యాగినాం కామయుక్తానాం కర్మిణామపి ప్రతిపత్తికర్మవత్ త్యాగం కర్తవ్యత్వేన భగవానుక్తవానిత్యర్థః ।
తథాఽపి మోక్షసాధనే వికల్పసముచ్చయయోరన్యతరస్య వివక్షితత్వబుద్ధ్యా సమనన్తరప్రశ్నప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉక్తేతి ।
అర్జునస్య మనసి వ్యాకులత్వం ప్రశ్నబీజం దర్శయితుముక్తమర్థాన్తరమనుభాషతే -
అర్జునాయ చేతి ।
సాఙ్ఖ్యబుద్ధిమాశ్రిత్య కర్మత్యాగముక్త్వా, పునస్తస్యైవ కర్తవ్యత్వం కథం మిథో విరుద్ధం బ్రవీతి ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యోగేతి ।
యథా సాఙ్ఖ్యబుద్ధిమాశ్రితానాం సంన్యాసద్వారా తన్నిష్ఠానాం కృతార్థతోక్తా, తథా యోగబుద్ధిమాశ్రిత్య కర్మ కుర్వతోఽపి కృతార్థత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న తత ఎవేతి ।
‘దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాత్’ (భ. గీ. ౨-౪౯) ఇతి దర్శనాదితి శేషః ।
బుద్ధివ్యాకులత్వం ప్రశ్నబీజం ప్రతిలభ్య ప్రశ్నం కరోతీత్యాహ -
తదేతదితి ।
సాక్షాదేవ శ్రేయఃసాధనం జ్ఞానమన్యేభ్యో దర్శితం - తదిత్యుచ్యతే । తద్విపరీతం కర్మ స్వస్యానుష్ఠేయత్వేనోక్తమ్ - ఎతదితి నిర్దిశ్యతే । భగవదుక్తేఽర్థే సన్దిహ్యమానస్య నిర్ణయాకాఙ్క్షయా ప్రశ్నప్రవృత్తేరస్తి పూర్వోత్తరాధ్యాయయోరుత్థాప్యోత్థాపకలక్షణా సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
అర్జునస్య ప్రశ్ననిమిత్తం పర్యాకులత్వం ప్రపఞ్చయతి -
కథమిత్యాదినా ।
యద్ధి సాక్షాదేవ శ్రేయఃసాధనం సాఙ్ఖ్యశబ్దితపరమార్థతత్త్వవిషయబుద్ధౌ నిష్ఠారూపం, తద్ అన్యస్మై శ్రేయోఽర్థినే భక్తాయ శ్రావయిత్వా, మాం పునరభక్తమ్ అశ్రేయోఽర్థినమివ కర్మణి పూర్వోక్తవిపరీతే కథం భగవాన్ నియోక్తుమర్హతీత్యర్జునస్య పర్యాకులీభావో యుక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
జ్ఞాననిష్ఠాతో వైపరీత్యం స్ఫోరయితుం కర్మ విశినష్టి -
దృష్టేతి ।
యుద్ధే హి క్షత్రకర్మణి దృష్టోఽనేకోఽనర్థో గురుభ్రాతృహింసాదిః తేన సమ్బద్ధే బుద్ధిశుద్ధిద్వారాఽపి వర్తమానే జన్మన్యేవ ఫలమిత్యనియతే । మమ -భక్తస్య శ్రేయోఽర్థినో నియోగో భగవతా యుక్తో న భవతీతి శేషః ।
యథోక్తం నిమిత్తం ప్రశ్నస్య యుక్తం తదనుగుణత్వాత్ తస్యేతి ద్యోతకమాహ -
తదనురూపశ్చేతి ।
జ్ఞాననిష్ఠానాం కృతార్థతా, కర్మనిష్ఠానాం తు న తథేత్యుక్తమ్ ।
విభాగభాగి శాస్త్రమిత్యత్ర ‘లోకేఽస్మిన్’ (భ. గీ. ౩-౩) ఇత్యాదివాక్యస్యాపి ద్యోతకత్వం దర్శయతి -
ప్రశ్నేతి ॥
సాక్షాదేవ శ్రేయఃసాధనమన్యేభ్యో భగవతోక్తమ్, న తు మహ్యమితి మత్వా వ్యాకులీభూతః సన్ పృచ్ఛతీతి స్వాభిప్రాయేణ సమ్బన్ధముక్త్వా వృత్తికారాభిప్రాయం దూషయతి -
కేచిత్త్వితి ।
జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయమవధారయితుం ప్రశ్నాఙ్గీకారే సముచ్చయావధారణేనైవ ప్రతివచనముచితమ్ । న చ తథా భగవతా ప్రతివచనముక్తమ్ । తథా చ ప్రశ్నస్య సముచ్చయవిషయత్వోపగమాత్ ప్రత్యుక్తేశ్చాసముచ్చయవిషయత్వాత్ తయోర్మిథో విరోధో వృత్తికారమతే స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ, కేవలం ప్రశ్నప్రతివచనయోరేవ పరమతే పరస్పరవిరోధో న భవతి, అపి తు పరేషాం స్వగ్రన్థేఽపి పూర్వాపరవిరోధోఽస్తీత్యాహ -
యథా చేతి ।
ఆత్మనా - వృత్తికారైరితి యావత్ । సమ్బన్ధగ్రన్థః - గీతాశాస్రారమ్భోపోద్ఘాతః । ఇహేతి తృతీయాధ్యాయారమ్భం పరామృశతి । తదేవ వివృణ్వన్నాకాఙ్క్షామాహ -
కథమితి ।
పూర్వాపరవిరోధం స్ఫోరయితుం సమ్బన్ధగ్రన్థోక్తమనువదతి -
తత్రేతి ।
పరకీయా వృత్తిః సప్తమ్యా సముల్లిఖ్యతే । సమ్బన్ధగ్రన్థే తావదయమర్థ ఉక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
తమేవార్థం విశదయతి -
సర్వేషామితి ।
సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకజ్ఞానాదేవ కేవలాత్ కైవల్యమిత్యస్మిన్నర్థే శాస్త్రస్య పర్యవసానాన్న సముచ్చయో వివక్షితస్తత్రేత్యాశఙ్క్యాహ -
పునరితి ।
ఉక్తగీతార్థో వృత్తికారైరేవ కర్మత్యాగాయోగేన విశేషితత్వాన్నావివక్షితోఽలం భవితుముత్సహతే । తథా చ శ్రౌతాని కర్మాణి త్యక్త్వా జ్ఞానాదేవ కేవలాన్ముక్తిర్భవతీత్యేతన్మతం నియమేనైవ యావజ్జీవశ్రుతిభిర్విప్రతిషిద్ధత్వాత్ నాభ్యుపగన్తుముచితమిత్యర్థః।
తథాఽపి కథం మిథో విరోధధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇహ త్వితి ।
ప్రథమతో హి సమ్బన్ధగ్రన్థే సముచ్చయో గీతార్థప్రతిపాద్యత్వేన వృత్తికృతా ప్రతిజ్ఞాతః । శ్రౌతకర్మపరిత్యాగశ్చ శ్రుతివిరోధాదేవ న సమ్భవతీత్యుక్తమ్ । తృతీయాధ్యాయారమ్భే పునః సంన్యాసినాం జ్ఞాననిష్ఠా, కర్మిణాం కర్మనిష్ఠేత్యాశ్రమవిభాగమభిదధతా పూర్వప్రతిషిద్ధకర్మత్యాగాభ్యుపగమాన్మిథో విరోధో దర్శితః స్యాదిత్యర్థః ।
నను యథా భగవతా ప్రతిపాదితం, తథైవ వృత్తికృతా వ్యాఖ్యాతమితి న తస్యాపరాధోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్కథమితి ।
న హీహ భగవాన్ విరుద్ధమర్థమభిధత్తే, సర్వజ్ఞస్య పరమాప్తస్య విరుద్ధార్థవాదిత్వాయోగాత్ । కిన్తు తదభిప్రాయాపరిజ్ఞానాదేవ వ్యాఖ్యాతుర్విరుద్ధార్థవాదితేత్యర్థః ।
భగవతో విరుద్ధార్థవాదిత్వాభావేఽపి శ్రోతుర్విరుద్ధార్థప్రతిపత్తిం ప్రతీత్య వ్యాచక్షాణో వృత్తికారో నాపరాధ్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రోతా వేతి ।
అర్జునో హి శ్రోతా । సోఽపి బుద్ధిపూర్వకారీ భగవదుక్తమేవావధారయన్ న విరుద్ధమర్థమవధారయితుమర్హతి । తథా చ పరస్యైవ విరుద్ధార్థవాదితేత్యర్థః ॥
విరోధం పరిహరన్ ఆశఙ్కతే -
తత్రేతి ।
సమ్బన్ధగ్రన్థే హి వృత్తికారస్యైతదభిప్రేతమ్ - గృహస్థానామేవ సతాం పరిపక్కజ్ఞానమన్తరేణ యావజ్జీవశ్రుతిచోదితాగ్నిహోత్రాదిత్యాగేన కేవలాదేవాపాతికాదాత్మజ్ఞానాత్ మోక్షమపేక్షమాణానాం యావజ్జీవాదిశాస్రైరసౌ నిషిధ్యతే, న తు స్వరూపేణైవ కర్మత్యాగో జ్ఞానాన్మోక్షో వా నిషేద్ధుమిష్యతే । తృతీయే పునరధ్యాయే కర్మత్యాగినాం గృహస్థేభ్యో వ్యతిరిక్తానామేవ కేవలాదాత్మజ్ఞానాన్మోక్షో వివక్ష్యతే । అతో భిన్నావిషయత్వాన్నిషేధాభ్యనుజ్ఞానయోర్నవిరోధాశంకేత్యర్థః।
విరోధాన్తరేణ విరోధం దర్శయన్నుత్తరమాహ -
ఎతదపీతి ।
విరోధమేవాకాఙ్క్షాద్వారా సాధయతి -
కథమిత్యాదినా ।
శ్రౌతం కర్మ గృహస్థానామవశ్యమనుష్ఠేయమిత్యనేనాభిప్రాయేణ తేషాం కేవలాదాత్మజ్ఞానాన్మోక్షో నిషిధ్యతే । న తు గృహస్థానాం జ్ఞానమాత్రాయత్తం మోక్షం ప్రతిషిధ్య అన్యేషాం కేవలజ్ఞానాధీనో మోక్షో వివక్ష్యతే, ఆశ్రమాన్తరాణామపి స్మార్తేన కర్మణా సముచ్చయాభ్యుపగమాదితి చోదయతి -
అథేతి ।
ఎతత్పరామృష్టం వచనమేవాభినయతి -
కేవలాదితి ।
నను గృహస్థానాం శ్రౌతకర్మరాహిత్యేఽపి, సతి స్మార్తే కర్మణి కుతో జ్ఞానస్య కేవలత్వం లభ్యతే ? యేన నిషేధోక్తిరర్థవతీ, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
ప్రకృతవచనమేవ సప్తమ్యర్థః, ప్రధానం హి శ్రౌతం కర్మ । తద్రాహిత్యే సతి, స్మార్తస్య కర్మణః సతోఽప్యసద్భావమభిప్రేత్య జ్ఞానస్య కేవలత్వముక్తమితి యుక్తా నిషేధోక్తిరిత్యర్థః ।
గృహస్థానామేవ శ్రౌతకర్మసముచ్చయో నాన్యేషామ్ , అన్యేషాం తు స్మార్తేనేతి పక్షపాతే హేత్వభావం మన్వానః సన్ పరిహరతి -
ఎతదపీతి ।
తమేవ హేతభావం ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి -
కథమిత్యాదినా ।
గృహస్థానాం శ్రౌతస్మార్తకర్మసముచ్చితం జ్ఞానం ముక్తిహేతురిత్యభ్యుపగమాత్ కేవలస్మార్తకర్మసముచ్చితాత్ తతో న ముక్తిరితి నిషేధో యుజ్యతే । ఊర్ధ్వరేతసాం తు స్మార్తకర్మమాత్రసముచ్చితాజ్జ్ఞానాన్ముక్తిరితి విభాగే నాస్తి హేతురిత్యర్థః ।
పక్షపాతే కారణం నాస్తీత్యుక్త్వా పక్షపాతపరిత్యాగే కారణమస్తీత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
గృహస్థానామపి బ్రహ్మజ్ఞానం స్మార్తైరేవ కర్మభిః సముచ్చితం మోక్షసాధనం, బ్రహ్మజ్ఞానత్వాదూర్ధ్వరేతఃసు వ్యవస్థితబ్రహ్మజ్ఞానవదితి పక్షపాతత్యాగే హేతుం స్ఫుటయతి -
యదీత్యాదినా ॥
యది గృహస్థానాం బ్రహ్మజ్ఞానం స్మార్తైరేవ కర్మభిః సముచ్చితం మోక్షహేతురితి వివక్షితం, తదా తాన్ ప్రతి యావజ్జీవశ్రుతిర్విరుధ్యేత । యది స్మార్తైరపి కర్మభిః సముచ్చితం తదీయం జ్ఞానం మోక్షసాధనం వివక్ష్యతే, తదా సిద్ధసాధ్యతేతి ప్రాగుక్తమభిప్రేత్య చోదయతి -
అథేతి ।
ఆశ్రమాన్తరాణాం తర్హి కేవలాదేవ జ్ఞానాన్ముక్తిరితి ప్రాగుక్తవిరోధతాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఊర్ధ్వరేతసాం త్వితి ।
యథోక్తే విభాగే, గార్హస్థ్యం క్లేశాత్మకకర్మబాహుల్యాదనుపాదేయమాపద్యేతేతి దూషయతి -
తత్రేతి ।
సాధనభూయస్త్వే ఫలభూయస్త్వమితి న్యాయమాశ్రిత్య శఙ్కతే -
అథేతి ।
క్లేశబాహుల్యోపేతం శ్రౌతం స్మార్తం చ బహు కర్మ । తస్యానుష్ఠానాద్ గృహస్థస్య మోక్షః స్యాదేవేత్యర్థః ।
ఎవకారనిరస్యం దర్శయతి -
నాశ్రమాన్తరాణామితి ।
తేషాం నాస్తి ముక్తిరిత్యత్ర యావజ్జీవాదిశ్రుతివిహితావశ్యానుష్ఠేయకర్మరాహిత్యం హేతుం సూచయతి -
శ్రౌతేతి ।
శాస్త్రవిరోధిన్యాయస్య నిరవకాశత్వమభిప్రేత్య దూషయతి -
తదపీతి ।
ఐకాశ్రమ్యస్మృత్యా గార్హస్థ్యస్యైవ ప్రాధాన్యాదనధికృతాన్ధాదివిషయం కర్మసంన్యాసవిధానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానాఙ్గత్వేనేతి ।
న ఖల్వనధికృతానామన్ధాదీనాం సంన్యాసః శ్రవణాద్యావృత్తిద్వారా జ్ఞానాఙ్గం భవితుమలమ్, తేషాం శ్రవణాద్యభ్యాసాసామర్థ్యాత్ । అతః శ్రుత్యాదీనాం విరోధే నాస్తి గార్హస్థ్యస్య ప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
తస్య ప్రాధాన్యాభావే హేత్వన్తరమాహ -
ఆశ్రమేతి ।
‘బ్రహ్మచర్యం సమాప్య గృహీ భవేద్ , గృహాద్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేద్ , యది వా ఇతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేద్ గృహాద్ వా వనాద్ వా‘ (జా. ఉ. ౪., యా. ఉ. ౧ ) ఇతి శ్రుతౌ, ‘తస్యాశ్రమవికల్పమేకే బ్రువతే’ (గౌ. ధ. ౩-౧) ఇతి ‘యమిచ్ఛేత్ తమావసేత్’ (వ. ౮-౨ ?) ఇత్యాదిస్మృతౌ చ ఆశ్రమాణాం సముచ్చయేన వికల్పేన చాశ్రమాన్తరమిచ్ఛన్తం ప్రతి విధానాన్న గార్హస్థ్యస్య ప్రధానత్వమిత్యర్థః ॥
యది సర్వేషామాశ్రమాణాం శ్రుతిస్మృతిమూలత్వం, తర్హి తత్తదాశ్రమవిహితకర్మణాం జ్ఞానేన సముచ్చయః సిధ్యతీతి శఙ్కతే -
సిద్ధస్తర్హీతి ।
యద్యపి జ్ఞానోత్పత్తావాశ్రమకర్మణాం సాధనత్వం, తథాఽపి జ్ఞానముత్పన్నం నైవ ఫలే సహకారిత్వేన తాన్యపేక్షతే, అన్యథా సంన్యాసవిధ్యనుపపత్తేరితి దూషయతి -
న ముముక్షోరితి ।
సంన్యాసవిధానమేవానుక్రామతి -
వ్యుత్థాయేత్యాదినా ।
ఎషణాభ్యో వైముఖ్యేనోత్థానం - తత్పరిత్యాగః ।
ఆశ్రమసమ్పత్త్యనన్తరం తత్ర విహితధర్మకలాపానుష్ఠానమపి కర్తవ్యమిత్యాహ -
అథేతి ।
ప్రాగుక్తానాం సత్యాదీనామల్పఫలత్వాద్ న్యాసస్య చ జ్ఞానద్వారా మోక్షఫలత్వాదిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
అతిరిక్తమ్ -అతిశయవన్తం, మహాఫలమితి యావత్ ।
ప్రకృతకర్మభ్యః సకాశాన్న్యాస ఎవాతిశయవాన్ ఆసీదిత్యుక్తేఽర్థే వాక్యాన్తరం పఠతి -
న్యాస ఎవేతి ।
లోకత్రయహేతుం సాధనత్రయం పరిత్యజ్య సంసారాద్ విరక్తాః సంన్యాసపూర్వకాదాత్మజ్ఞానాదేవ ప్రాప్తవన్తో మోక్షమిత్యాహ -
న కర్మణేతి ।
సతి వైరాగ్య నాస్తి కర్మాపేక్షా, సత్యాం సామగ్ర్యాం కార్యాక్షేపానుపపత్తేరిత్యాహ -
బ్రహ్మచర్యాదేవేతి ।
ఇత్యాద్యాః - సర్వకర్మసంన్యాసవిధాయిన్యః, శ్రుతయః, భవన్తీతి శేషః ।
‘ఆత్మానమేవ లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తి’ (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౨) ఇత్యాదివాక్యసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । తత్రైవ స్మృతిముదాహరతి -
త్యజేతి ।
ధర్మాధర్మయోః సత్యానృతయోశ్చ సంసారారమ్భ్కత్వాద్ ముముక్షుణా తత్త్యాగే ప్రయతితవ్యమిత్యర్థః ।
త్యక్తృత్వాభిమానస్యాపి తత్త్వతః స్వరూపసమ్బన్ధాభావాత్ త్యాజ్యత్వమవిశిష్టమిత్యాహ -
యేనేతి ।
అనుభవానుసారేణ ప్రమాతృతాప్రముఖరయ సంసారస్య దుఃఖఫలత్వమాలక్ష్య మోక్షహేతుసమ్యగ్జ్ఞానసిద్ధయే బ్రహ్మచర్యాదేవ పారివ్రజ్యమనుష్ఠేయమిత్యుత్పత్తివిధిముపన్యస్యతి -
సంసారమితి ।
తత్త్వజ్ఞానముద్దిశ్య బ్రహ్మచర్యాదేవ కర్మసంన్యాససామగ్రీమభిదధానో వినియోగవిధిం సూచయతి -
పరమితి ।
జ్ఞానకర్మణోరసముచ్చయార్థం ఫలవిభాగం కథయతి -
కర్మణేతి ।
ఉక్తం ఫలవిభాగమనూద్య జ్ఞాననిష్ఠానాం కర్మసంన్యాసస్య కర్తవ్యత్వమాహ -
తస్మాదితి ।
వాక్యశేషేఽపి సర్వకర్మసంన్యాసో వివక్షితోఽస్తీత్యాహ -
ఇహాపీతి ॥
జ్ఞానార్థినో ముముక్షోః సంన్యాసవిధ్యనుపపత్తిబాధితం సముచ్చయవిధివచనమిత్యుక్తమ్ ; ఇదానాీం మోక్షస్వభావాలోచనయాఽపి సముచ్చయవచనమనుచితమిత్యాహ -
మోక్షస్య చేతి ।
‘అకుర్వన్ విహితం కర్మ నిన్దితం చ సమాచరన్ । ప్రసజ్జంశ్చేన్ద్రియార్థేషు నరః పతనమృచ్ఛతి ॥‘ (మను ౧౧ - ౧౪) ఇతి స్మృతేః ముముక్షుణాఽపి ప్రత్యవాయనివృత్తయే కర్తవ్యం నిత్యకర్మేతి శఙ్కతే -
నిత్యానీతి ।
యో యస్మిన్ కర్మణ్యధికృతస్తస్య తదకరణాత్ ప్రత్యవాయో భవతి, న తు కర్మానధికారిణః సంన్యాసినస్తదకరణాత్ ప్రత్యవాయః సమ్భవతీతి దూషయతి -
నాసంన్యాసీతి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
న హీతి ।
సమిద్ధోమాధ్యయనాద్యకరణాత్ ప్రత్యవాయః సంన్యాసినో నాస్తీత్యర్థః ।
తత్ర వ్యతిరేకోదాహరణమాహ -
యథేతి ।
అకరణాత్ ప్రత్యవాయోత్పత్తిమభ్యుపేత్యోక్తం ; సమ్ప్రతి ప్రతిషిద్ధకరణాదేవ ప్రత్యవాయో న త్వకరణాత్ అభావాద్ భావోత్పత్తేర్లోకవేదవిరుద్ధత్వాదిత్యాహ -
న తావదితి ।
నను నిత్యకర్మవిధాయీ వేదస్తదకరణాత్ ప్రత్యవాయో భవతీతి బ్రవీతి, తత్ కథమకరణాత్ ప్రత్యవాయో న భవతీతి శ్రుతిమాశ్రిత్యోచ్యతే, శ్రుత్యన్తరవిరోధాదితి, తత్రాహ -
యదీతి ।
విహితస్యాకరణే సతి అనర్థప్రాప్తేర్న నిత్యకర్మవిధాయీ వేదోఽనర్థకరత్వేనాప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
విహితస్యేతి ।
న విహితస్య కరణే పితృలోకప్రాప్తిలక్షణం ఫలం భవతేష్యతే, ధూమాదినా నయనపీడాదిదుఃఖం తు ప్రత్యక్షమేవ, అకరణే చ ప్రత్యవాయోత్పత్తిః, ఉభయథాఽపి పురుషస్యానర్థకరో వేదోఽప్రమాణమేవ స్యాదిత్యర్థః ।
నన్వభావస్యాపి భావోత్పాదనసామర్థ్యం వేదః సమ్పాదయిష్యతి, తథా చ విహితాకరణప్రత్యవాయపరిహారో విహితకరణే ఫలిష్యతీతి, నేత్యాహ -
తథా చేతి ।
లోకప్రసిద్ధపదార్థశక్త్యాశ్రయణేన శాస్త్రప్రవృత్త్యఙ్గీకారాత్ అపూర్వశక్త్యాధానాయోగాద్ జ్ఞాపకమేవ శాస్త్రమిత్యర్థః ।
కారకత్వే చ తస్యాప్రామాణ్యమప్రత్యూహం స్యాదిత్యాహ -
కారకమితి ।
భవతు శాస్త్రస్యాప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యపౌరుషేయతయా శేషదోషానాగాన్ధితత్వాద్ మైవమిత్యాహ -
న చేతి ।
అనిర్వాచ్యానుపలమ్భస్య సంవేదనమభావజ్ఞానే కారణం, సమీహితసాధనజ్ఞానం తు చరణన్యాసాది ప్రవృత్తిక్రారణమిత్యఙ్గీకృత్యోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అకరణాత్ ప్రత్యవాయోత్పత్యసమ్భవస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
సంన్యాసినాం - జ్ఞాననిష్ఠానాం, కర్మసంన్యాసిత్వాదేవ కర్మాసమ్భవే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
సముచ్చయానుపపత్తౌ హేత్వన్తరమాహ -
జ్యాయసీతి ।
ప్రశ్నానుపపత్తిమేవ ప్రపఞ్చయతి -
యది హీతి ।
సముచ్చయోపదేశే ప్రశ్నైకదేశానుపపత్తేశ్చ న తదుపదేశోపపత్తిరిత్యాహ -
అర్జునాయేతి ।
‘కర్మణ్యేవాధికారస్తే మా ఫలేషు కదాచన’ (భ. గీ. ౨-౪౭) ఇత్యర్జునం ప్రత్యుపదేశాత్ తం ప్రతి జ్యాయసీ బుద్ధిర్నోక్తేతి యుక్తం, ‘తత్ కిమ్’ (భ. గీ. ౩-౧) ఇత్యాద్యుపాలమ్భవచనమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
యేన కల్పనేన ‘జ్యాయసీ చేద్’ (భ. గీ. ౩-౧) ఇత్యారభ్యం ‘తత్కిం కర్మణి’ (భ. గీ. ౩-౧) ఇత్యుపాలమ్భాత్మా ప్రశ్నః స్యాత్ తథా న యుక్తం కల్పయితుమ్ ‘ఎషా తేఽభిహితా సాఙ్ఖ్యే బుద్ధి’ (భ. గీ. ౨-౩౯ ) ఇతి వచనవిరోధాదితి యోజనా ।
కస్మిన్ పక్షే తర్హి ప్రశ్నస్యోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
భగవదుక్తేఽర్థే ప్రష్టుర్వివేకాభావాత్ ప్రశ్నః స్యాదిత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తమేవాధికవివక్షయా స్మారయతి -
అవివేకత ఇతి ।
భగవతోఽపి ప్రతివచనమ్ అజ్ఞాననిమిత్తం ప్రశ్నాననురూపత్వాదిత్యాశఙ్క్య అధికం దర్శయతి -
నచేతి ।
భగవతః సర్వజ్ఞత్వప్రసిద్ధివిరోధాద్ అజ్ఞానాధీనప్రతివచనాయోగాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ సముచ్చయః శాస్త్రార్థో న భవతీత్యాహ -
అస్మాచ్చేతి ।
కస్తర్హి శాస్త్రార్థో వివక్షితః ? తత్రాహ -
కేవలాదితి ।
జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తౌ కారణాన్తరమాహ -
జ్ఞానేతి ।
వాక్యశేషవశాదపి సముచ్చయస్యాశాస్త్రార్థతేత్యాహ -
కురు కర్మైవేతి ।
ప్రాథమికేన సమ్బన్ధగ్రన్థేన సమస్తశాస్త్రార్థసఙ్గ్రాహకేణ తద్వివరణాత్మనోఽస్య సన్దర్భస్య నాస్తి పౌనరుక్త్యామితి మత్వా, ప్రతిపదం వ్యాఖ్యాతుం ప్రశ్నైకదేశం సముత్థాపయతి -
జ్యాయసీ చేదితి ।
వేదాశ్చేత్ ప్రమాణమితివత్ చేదిత్యస్య నిశ్చయార్థత్వం వ్యావర్తయతి -
యదీతి ।
బుద్ధిశబ్దస్యాన్తఃకరణవిషయత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి -
జ్ఞానమితి ।
పూర్వార్ధస్యాక్షరయోజనాం కృత్వా సముచ్చయాభావే తాత్పర్యమాహ -
యదీతి ।
ఇష్టే,భగవతేతి శేషః । ఎకం జ్ఞానం కర్మ చ సముచ్చితమితి యావత్ । జ్ఞానకర్మణోరభీష్టే సముచ్చయే సముచ్చితస్య శ్రేయఃసాధనస్యైకత్వాత్ కర్మణః సకాశాద్ జ్ఞానస్య పృథక్కరణమయుక్తమిత్యర్థః ।
ఎకమపి సాధనం ఫలతోఽతిరిక్తం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
నచ కేవలాత్ కర్మణో జ్ఞానస్య కేవలస్య ఫలతోఽతిరిక్తత్వం వివక్షిత్వా పృథక్కరణం, సముచ్చయపక్షే ప్రత్యేకం శ్రేయః సాధనత్వానభ్యుపగమాదితి భావః ।
పూర్వార్ధస్యేవోత్తరార్ధస్యాపి సముచ్చయపక్షే తుల్యానుపపత్తిరిత్యాహ -
తథేతి ।
‘దూరేణ హ్యవరం కర్మ ‘ (భ. గీ. ౨-౩౦) ఇత్యత్ర కర్మణః సకాశాద్ బుద్ధిః శ్రేయస్కరీ భగవతోక్తా । కర్మ చ బుద్ధేః సకాశాదశ్రేయస్కరముక్తమ్ । తథాఽపి తదేవ కర్మ ‘కర్మణ్యేవాధికారస్తే మా ఫలేషు’ (భ. గీ. ౨-౪౭) ఇతి స్నిగ్ధం భక్తం చ మాం ప్రతి కుర్వితి భగవాన్ ప్రతిపాదయతి, తత్ర కారణానుపలమ్భాదయుక్తమ్ , అతిక్రూరే కర్మణి భగవతో మన్నియోజనమితి యదర్జునో బ్రవీతి, తచ్చ సముచ్చయపక్షేఽనుపపన్నః స్యాదిత్యర్థః ।
యత్తు వృత్తికారైురుక్తం ‘శ్రౌతేన స్మార్తేన చ కర్మణా సముచ్చయో గృహస్థానాం శ్రేయఃసాధనమ్ , ఇతరేషాం స్మార్తేనైవేతి భగవతోక్తమర్జునేన చ నిర్ధారితమ్’ ఇతి, తదేతదనువదతి –
అథేతి ।
తత్రాపి ’తత్కిమ్’ఇత్యాద్యుపాలమ్భవచనమనుపపన్నం, కర్మమాత్రసముచ్చయవాదినో భగవతో నియోజనాభావాదితి దూషయతి –
తత్కిమితి
॥౧॥
ఇతశ్చ ప్రశ్నః సముచ్చయానుసారీ న భవతీత్యాహ –
కిఞ్చేతి ।
భగవతో వివిక్తార్థవాదిత్వాదయుక్తం వ్యామిశ్రేణేత్యాదివచనమిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
యది భగవద్వచనం సఙ్కీర్ణమివ తే భాతి, తర్హి తేన త్వదీయబుద్ధివ్యామోహనమేవ తస్య వివక్షితమితి, కిమితి మోహయసీవేత్యుచ్యతే ? తత్రాహ –
మమేతి ।
జ్ఞానకర్మణి మిథో విరోధాద్ యుగపదేకపురుషాననుష్ఠేయతయా భిన్నకర్తృకే కథ్యేతే, తథా చ తయోరన్యతరస్మిన్నేవ త్వం నియుక్తః, న తు తే బుద్ధివ్యామోహనమభిమతమితి, భగవతో మతమనువదతి –
త్వం త్వితి ।
తదేకమిత్యాదిశ్లోకార్ధేనోత్తరమాహ –
తత్రేతి ।
ఉక్తం భాగవతమతం సప్తమ్యా పరామృశ్యతే । ఎకమిత్యుక్తప్రకారోక్తిః ।
ఎకమిత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి –
బుద్ధిమితి ।
నిశ్చయప్రకారం ప్రకటయతి –
ఇదమితి ।
యోగ్యత్వం స్పష్టయతి –
బుద్ధీతి ।
అస్య క్షత్రియస్య సతోఽన్తఃకరణస్య దేహశక్తేః సమరసమారమ్భావస్థాయాశ్చేదమేవ జ్ఞానం వా అనుగుణమితి నిర్ధార్య బ్రూహీత్యర్థః ।
నిశ్చిత్యాన్యతరోక్తౌ తేన శ్రోతుః శ్రేయోఽవాప్తిం ఫలమాహ -
యేనేతి ।
తదేకమిత్యాదివాక్యస్యాక్షరోత్థమర్థముక్త్వా, సముచ్చయస్య శాస్త్రార్థత్వాభావే తాత్పర్యమాహ -
యది హీతి ।
గుణభూతమపీత్యాదినా ప్రధానభూతమపి వేతి వివక్షితమ్ ।
నను ఉభయప్రాప్త్యసమ్భవమాత్మనో మన్యమానస్యార్జునస్యాన్యతరవిషయా శుశ్రూషా భవిష్యతి ? నేత్యాహ -
న హీతి ।
యథోక్తభగవద్వచనాభావే ద్వయప్రాప్త్యసమ్భవబుద్ధ్యా నాన్యతరప్రార్థనా సమ్భవతీత్యాహ -
యేనేతి ।
నహి తథావిధం భగవద్వచనం భవతేష్టం, భగవతః సముచ్చయవాదిత్వాఙ్గీకారాత్ । అతస్తదభావాదుక్తబుద్ధ్యా న యుక్తాఽన్యతరప్రార్థనేత్యర్థః ॥ ౨ ॥
సమ్ముచ్చయవిరోధితయా ప్రశ్నం వ్యాఖ్యాయ తద్విరోధిత్వేనైవ ప్రతివచనముత్థాపయతి -
ప్రశ్నేతి।
యేయం వ్యవహారభూమిరుపలభ్యతే, తత్ర త్రైవర్ణికాః జ్ఞానం కర్మ వా శాస్త్రీయమనుష్ఠాతుమధిక్రియన్తే। తేషాం ద్విధా స్థితిర్మయా ప్రోక్తేతి పూర్వార్ధం యోజయతి -
లోకేఽస్మిన్నితి।
స్థితిమేవ వ్యాకరోతి -
అనుష్ఠేయేతి।
పూర్వం ప్రవచనప్రసఙ్గం ప్రదర్శయన్ ప్రవక్తారం విశినష్టి -
సర్గాదావితి।
ప్రవచనస్యాయథార్థత్వశఙ్కాం వారయతి -
సర్వజ్ఞేనేతి।
అర్జునస్య భగవదుపదేశయోగ్యత్వం సూచయతి -
అనఘేతి।
నిర్ధారణార్థే తత్రేతి సప్తమీ । జ్ఞానం - పరమార్థవస్తువిషయం తదేవ యోగశబ్దితం, యుజ్యతేఽనేన బ్రహ్మణేతి వ్యుత్పత్తేస్తేన । నిష్ఠేత్యనువర్తతే।
ఉక్తజ్ఞానోపాయముపదిదిక్షుః సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థమాహ -
ఆత్మేతి।
తేషామేవ కర్మనిష్ఠత్వం వ్యావర్తయతి -
బ్రహ్మచర్యేతి।
తేషాం జపాదిపారవశ్యేన శ్రవణాదిపరాఙ్ముఖత్వం పరాకరోతి -
వేదాన్తేతి।
ఉక్తవిశేషణవతాం ముఖ్యసంన్యాసిత్వేన ఫలావస్థత్వం దర్శయతి -
పరమహంసేతి।
కర్మ - వర్ణాశ్రమవిహితం ధర్మాఖ్యం తదేవ యుజ్యతే తేనాభ్యుదయేనేతి యోగస్థేన నిష్ఠా కర్మిణాం ప్రోక్తేత్యనుషఙ్గం దర్శయన్నాహ -
కర్మైవేత్యాదినా ।
ఎవం ప్రతివచనవాక్యస్థాన్యక్షరాణి వ్యాఖ్యాయ తస్యైవ తాత్పర్యార్థం కథయతి -
యది చేతి।
ఇష్టస్యాపి దుర్బోధత్వమాశఙ్క్యాహ -
ఉక్తమితి।
జ్ఞానస్యాపి మూలవికలతయా విభ్రమత్చమాశఙ్క్యాహ -
వేదేష్వితి।
తస్యాశిష్యత్వబుద్ధ్యా అన్యథాకథనమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపసన్నాయేతి।
తథాపి తస్మిన్ ఔదాసీన్యాదన్యథోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రియాయేతి।
బ్రవీతి చ భిన్నపురుషకర్తృకం నిష్ఠాద్వయం, తేన సముచ్చయో భగవదభీష్టః శాస్త్రార్థో న భవతీతి శేషః।
నన్వర్జునస్య ప్రేక్షాపూర్వకారిత్వాద్ జ్ఞానకర్మశ్రవణానన్తరముభయనిర్దేశానుఉపపత్త్యా సముచ్చయానుష్ఠానం సమ్పత్స్యతే, తద్వ్యతిరిక్తానాం తు జ్ఞానకర్మణోర్భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వం శ్రుత్వా ప్రత్యేకం తదనుష్ఠానం భవిష్యతీతి భగవతో మతం కల్ప్యతే, తస్యార్జునేఽనురాగాతిరేకాదితరేషు చ తదభావాదితి తత్రాహ -
యది పునరితి।
అప్రమాణభూతత్వమ్ - అనాప్తత్వమ్ ।న చ భగవతో రాగాదిమత్త్వేనాప్తత్వం యుక్తమ్, ’సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తమ్’ ఇత్యాదివిరోధాదిత్యాహ -
తచ్చేతి।
నిష్ఠాద్వయస్య భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వనిర్దేశఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి।
॥౩॥
కిమితి భగవతా బుద్ధేర్జ్యాయస్త్వం ’జ్యాయసీ చేద్’ ఇత్యత్రోక్తముపేక్షితమితి, తత్రాహ -
యదర్జునేనేతి।
కిం చ జ్ఞాననిష్ఠాయాం సంన్యాసినామేవాధికారో భగవతోఽభిప్రేతః, అన్యథా తదీయవిభాగవచనవిరోధాదితి విభాగవచనసామర్థ్యసిద్ధమర్థమాహ -
తస్యాశ్చేతి
॥౩॥
తర్హి విభాగవచనానురోధాదర్జునస్యాపి సంన్యాసపూర్వికాయాం జ్ఞాననిష్ఠాయామేవాధికారో భవిష్యతి, నేత్యాహ -
మాం చేతి ।
బుద్ధేర్జ్యాయస్త్వముపేత్యాపీతి చకారార్థః । అర్జునమాలక్ష్య భగవానాహేతి సమ్బన్ధః ।
అన్తరేణాపి కర్మాణి, శ్రవణాదిభిర్జ్ఞానావాప్తిర్భవిష్యతీతి పరబుద్ధిమనురుధ్య విశినష్టి -
కర్మేతి ।
విభాగవచనవశాదసముచ్చయశ్చేద్ ఉభయోరపి జ్ఞానకర్మణోః స్వాతన్త్ర్యేణ పురుషార్థహేతుత్వమ్ , అన్యథా కర్మవద్ జ్ఞానమపి న స్వాతన్త్ర్యేణ పురుషార్థం సాధయేద్ ఇత్యాశఙ్క్య సమ్బన్ధాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
తర్హి జ్ఞాననిష్ఠాఽపి కర్మనిష్ఠావన్నిష్ఠాత్వావిశేషాన్న స్వాతన్త్ర్యేణ పురుషార్థహేతురితి । సముచ్చయసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞాననిష్ఠా త్వితి ।
నహి రజ్జుతత్త్వజ్ఞానముత్పన్నం ఫలసిద్ధౌ సహకారిసాపేక్షమాలక్ష్యతే । తథేదమపి చ ఉత్పన్నం మోక్షాయ నాన్యదపేక్షతే । తదాహ -
అన్యేతి ।
‘యస్య వా ఎతత్ కర్మ’ (కౌ. ఉ. ౪. ౧౭) ఇతి శ్రుతావివ కర్మశబ్దస్య క్రియమాణవస్తువిషయత్వమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
క్రియాణామితి ।
తాశ్చనిత్యనైమిత్తికత్వేన విభజతే -
యజ్ఞాదీనామితి ।
అస్మిన్నేవ జన్మని అనుష్ఠితానాం కర్మణాం బుద్ధిశుద్ధిద్వారా జ్ఞానకారణత్వే, బ్రహ్మచారిణాం కుతో జ్ఞానోత్పత్తిర్జన్మాన్తరకృతానాం కర్మణాం వా తథాత్వే, గృహస్థాదీనామైహికాని కర్మాణి న జ్ఞానహేతవః స్యురిత్యాశఙ్క్య అనియమం దర్శయతి -
ఇహేతి ।
నేమాని సత్త్వశుద్ధికారణాని ఉపాత్తదురితప్రతిబన్ధాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపాత్తేతి ।
తర్హి తావతైవ కృతార్థానాం కుతో జ్ఞాననిష్ఠాహేతుత్వం, తత్రాహ -
తత్కారణత్వేనేతి ।
కర్మణాం చిత్తశుద్ధిద్వారా జ్ఞానహేతుత్వే మానమాహ -
జ్ఞానమితి ।
అనారమ్భశబ్దస్యోపక్రమవిపరీతవిషయత్వం వ్యావర్తయతి-
అననుష్ఠానాదితి ।
నిష్కర్మణః సంన్యాసినః కర్మజ్ఞానం నైష్కర్మ్యమితి వ్యాచష్టే -
నిష్కర్మేతి ।
కర్మాభావావస్థాం వ్యవచ్ఛినత్తి -
జ్ఞానయోగేనేతి ।
తస్యాః సాధనపక్షపాతిత్వం వ్యావర్తయతి -
నిష్క్రియేతి ।
కర్మానుష్ఠానోపాయలబ్ధా జ్ఞాననిష్ఠా స్వతన్త్రా పుమర్థహేతురితి ప్రకృతార్థసమర్థనార్థం వ్యతిరేకవచనస్యాన్వయే పర్యవసానం మత్వా వ్యాచష్టే -
కర్మణామితి ।
తద్విపర్యయమేవ వ్యాచష్టే -
తేషామితి ।
ఉక్తేఽర్థే హేతుం పృచ్ఛతి -
కస్మాదితి ।
జిజ్ఞాసితం హేతుమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఉపాయత్వేఽపి తదభావే కుతో నైష్కర్మ్యాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
జ్ఞానయోగం ప్రతి కర్మయోగస్యోపాయత్వే శ్రుతిస్మృతీ ప్రమాణయతి -
కర్మయోగేతి ।
శ్రౌతముపాయోపేయత్వప్రతిపాదనం ప్రకటయతి -
శ్రుతావితి ।
యత్తు గీతాశాస్త్రే కర్మయోగస్య జ్ఞానయోగం ప్రత్యుపాయత్వోపపాదనం, తదిదానీముదాహరతి -
ఇహాపి చేతి ।
న కర్మణామిత్యాదినా పూర్వార్ధం వ్యాఖ్యాయ, ఉత్తరార్ధం వ్యాఖ్యాతుమాశఙ్కయతి -
నన్వితి ।
ఆదిశబ్దేన ‘శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః’ (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౩), ‘సంన్యాసయోగాద్ యతయః శుద్ధసత్త్వాః’ (ము. ఉ. ౩-౨-౬) ఇత్యాది గృహ్యతే ।
తత్రైవ లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి -
లోకే చేతి ।
ప్రసిద్ధతరం, ‘యతో యతో నివర్తతే తతస్తతో విముచ్యతే । నివర్తనాద్ధి సర్వతో న వేత్తి దుఃఖమణ్వపి ॥‘ (సం. శా. ౩. ౩౬౪) ఇత్యాదిదర్శనాదితి శేషః ।
లౌకికవైదికప్రసిద్ధిభ్యాం సిద్ధమర్థమాహ -
అతశ్చేతి ।
తత్రోత్తరత్వేనోత్తరార్ధమవతార్య, వ్యాకరోతి -
అత ఆహేత్యాదినా ।
ఎవకారార్థమాహ -
కేవలాదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
కర్మేతి ।
ఉక్తమేవ నఞమనుకృష్య క్రియాపదేన సఙ్గతిం దర్శయతి -
న ప్రాప్నోతీతి
॥ ౪ ॥
ఉక్తేఽర్థే బుభుత్సితం హేతుం వక్తుముత్తరశ్లోకముత్థాపయతి -
కస్మాదితి ।
కస్మాన్న కర్మసంన్యాసాదేవ సిద్ధిమధిగచ్ఛతీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
కదాచిత్ - క్షణమాత్రమపి, న కశ్చిదకర్మకృత్ తిష్ఠతీత్యత్ర హేతుత్వేనోత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
కస్మాదితి ।
సర్వశబ్దాద్ జ్ఞానవానపి గుణైరవశః సన్ కర్మ కార్యతే । తతశ్చ జ్ఞానవతః సంన్యాసవచనమనవకాశం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అజ్ఞ ఇతీతి ।
తమేవ వాక్యశేషం వాక్యశేషావష్టమ్భేన స్పష్టయతి -
యత ఇతి ।
ఆత్మజ్ఞానవతో గుణైరవిచాల్యతయా గుణాతీతత్వవచనాదజ్ఞస్యైవ సత్త్వాదిగుణైరిచ్ఛాభేదేన కార్యకరణసఙ్ఘాతం ప్రవర్తయితుమశక్తస్య అజితకార్యకరణసఙ్ఘాతస్య క్రియాసు ప్రవర్తమానత్వమిత్యర్థః ।
జ్ఞానయోగేనేత్యాదినా ఉక్తన్యాయాచ్చ వాక్యశేషోపపత్తిరిత్యాహ -
సాఙ్ఖ్యానామితి ।
జ్ఞానినాం గుణప్రయుక్తచలనాభావేఽపి స్వాభావికచలనబలాత్ కర్మయోగో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానినాం త్వితి ।
ప్రత్యగాత్మని స్వారసికచలనాసమ్భవే ప్రాగుక్తం న్యాయం స్మారయతి -
తథా చేతి
॥ ౫ ॥
ఆత్మజ్ఞవదనాత్మజ్ఞస్యాపి తర్హి కర్మాకుర్వతో న ప్రత్యవాయః, శరీరేన్ద్రియసఙ్ఘాతం నియన్తుమసమర్థస్య మూర్ఖస్యాపి సంన్యాససమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్త్వితి ।
తస్య చోదితాకరణం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే -
తదసదితి ।
మిథ్యాచారత్వాదితి భావః ।
మిథ్యాచారతామేవ వర్ణయతి -
కర్మేన్ద్రియాణీతి
॥ ౬ ॥
అనాత్మజ్ఞస్య చోదితమకుర్వతో జాగ్రతో విషయాన్తరదర్శనధ్రౌవ్యాత్ మిథ్యాచారత్వేన ప్రత్యవాయిత్వముక్త్వా విహితమనుతిష్ఠతస్తస్యైవ ఫలాభిలాషవికలస్య సదాచారత్వేన వైశిష్ట్యమాచష్టే -
యస్త్విన్ద్రియాణీతి ।
విహితమనుతిష్ఠతో, మూర్ఖాత్ కర్మ త్యజతో వైశిష్ట్యమక్షరయోజనయా స్పష్టయతి -
యస్తు పునరితి
॥ ౭ ॥
కర్మానుష్ఠాయినో వైశిష్ట్యముపదిష్టమనూద్య తదనుష్ఠానమధికృతేన కర్తవ్యమితి నిగమయతి -
యత ఇతి ।
ఉక్తమేవ హేతుం భగవదనుమతికథనేన స్ఫుటయతి -
కర్మేతి ।
ఇతశ్చ త్వయా కర్తవ్యం కర్మేత్యాహ -
శరీరేతి ।
తన్నియత తస్యాధికృతస్యేతి సమ్బన్ధః ।
స్వర్గాదిఫలే దర్శపూర్ణమాసాదావధికృతస్య తస్య తదపి నిత్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
ఫలాయేతి ।
నిత్యం - నియమేన కర్తవ్యమిత్యత్ర హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
హిశబ్దోపాత్తముక్తమేవ హేతుమనువదతి -
యస్మాదితి ।
కరణస్య అకరణాజ్జ్యాయస్త్వం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
సత్యేవ కర్మణి దేహాదిచేష్టాద్వారా శరీరం స్థాతుం పారయతి, తదభావే జీవనమేవ దుర్లభం భవేదితి ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౮ ॥
‘కర్మణా బధ్యతే జన్తుః’ (మ. భా. ౧౨-౨౪౧-౭) ఇతి స్మృతేర్బన్ధార్థం కర్మ, తత్ర శ్రేయోఽర్థినా కర్తవ్యమిత్యాశఙ్కామనూద్య దూషయతి -
యచ్చేత్యాదినా ।
కర్మాధికృతస్య తదకరణమయుక్తమితి ప్రతిజ్ఞాతం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి -
కథమిత్యాదినా ।
ఫలాభిసన్ధిమన్తరేణ యజ్ఞార్థం కర్మ కుర్వాణస్య బన్ధాభావాత్ తాదర్థ్యేన కర్మ కర్తవ్యమిత్యాహ -
తదర్థమితి ।
యజ్ఞార్థం కర్మేత్యయుక్తం, నహి కర్మార్థమేవ కర్మేత్యాశఙ్క్య, వ్యాచష్టే -
యజ్ఞో వై విష్ణురితి ।
కథం తర్హి ‘కర్మణా బధ్యతే జన్తుః’ (మ. భా. ౧౨-౨౪౧-౭) ఇతి స్మృతిః ? తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
ఈశ్వరార్పణబుద్ధ్యా కృతస్య కర్మణో బన్ధార్థత్వాభావే ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౯ ॥
నిత్యస్య కర్మణో నైమిత్తికసహితస్య అధికృతేన కర్తవ్యత్వే హేత్వన్తరపరత్వేనానన్తరశ్లోకమవతారయతి -
ఇతశ్చేతి ।
కథం పునరనేన యజ్ఞేన వృద్ధిరస్మాభిః శక్యా కర్తుమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎష ఇతి
॥ ౧౦ ॥
కథం పునరభీష్టఫలవిశేషహేతుత్వం యజ్ఞస్య విజ్ఞాయతే ? నహి దేవతాప్రసాదాదృతే స్వర్గాదిరభ్యుదయో లభ్యతే, నాపి సమ్యగ్దర్శనమన్తరేణ నిశ్శ్రేయసం సేద్ధుం పారయతీతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
తత్ర శ్లోకేనోత్తరమాహ -
దేవానితి ।
ముముక్షుత్వబుభుక్షుత్వవిభాగేన శ్రేయసి వికల్పః ॥ ౧౧ ॥
ఇతశ్చాధికృతేన కర్మ కర్తవ్యమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
కథమస్మాభిర్భావితాః సన్తో దేవా భావయిష్యన్తి అస్మానితి, తదాహ -
ఇష్టానితి ।
యజ్ఞానుష్ఠానేన పూర్వోక్తరీత్యా స్వర్గాపవర్గయోర్భావేఽపి, కథం స్త్రీపశుపుత్రాదిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య, పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి -
ఇష్టాన్ అభిప్రేతానితి ।
పశ్వాదిభిశ్చ యజ్ఞానుష్ఠానద్వారా భోగో నిర్వర్తనీయః, అన్యథా ప్రత్యవాయప్రసఙ్గాదిత్యుత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
తైరితి ।
ఆనృణ్యమకృత్వా ఇత్యస్య అయమర్థః - దేవానామృషీణాం పితృణాం చ యజ్ఞేన బ్రహ్మచర్యేణ ప్రజయా చ సన్తోషమనాపాద్య, స్వకీయం కార్యకరణసఙ్ఘాతమేవ పోష్టుం భుఞ్జానస్తస్కరో భవతీతి ॥ ౧౨ ॥
దేవాదిభ్యః సంవిభాగమకృత్వా భుఞ్జానానాం ప్రత్యవాయిత్వముక్త్వా, తదన్యేషాం సర్వదోషరాహిత్యం దర్శయతి -
యే పునరితి ।
యజ్ఞశిష్టాశినో యే పునస్తే తాదృశాః సన్తః సర్వకిల్బిషైర్ముచ్యన్త ఇతి యోజనా ।
తైర్దత్తానిత్యాదినోక్తం నిగమయతి -
భుఞ్జత ఇతి ।
దేవయజ్ఞాదీన్ ఇతి ఆదిశబ్దేన పితృయజ్ఞో మనుష్యయజ్ఞో భూతయజ్ఞో బ్రహ్మయజ్ఞశ్చేతి చత్వారో యజ్ఞాః గృహ్యన్తే । చుల్లీశబ్దేన పిఠరధారణాద్యర్థక్రియాం కుర్వన్తో విన్యాసవిశేషవన్తస్త్రయో గ్రావాణో వివక్ష్యన్తే । ఆదిశబ్దేన కణ్డనీ పేషణీ మార్జనీ ఉదకుమ్భశ్చేత్యేతే హింసాహేతవో గృహీతాః । తాన్యేతాని పఞ్చ, ప్రాణినాం సూనాస్థానాని - హింసాకారణాని, తత్ప్రయుక్తైః సర్వైరపి బుద్ధ్యబుద్ధిపూర్వకదురితైర్ముచ్యన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
ప్రమాదః -
విచారవ్యతిరేకేణాబుద్ధిపూర్వకముపనతం పాదపాతాదికర్మ, తేన ప్రాణినాం హింసా సమ్భావ్యతే । ఆదిశబ్దేనాశుచిసంస్పర్శాదిగృహీతం, తదుత్థైశ్చ పాపైర్మహాయజ్ఞకారిణో ముచ్యన్తే । ఉక్తం హి
‘కణ్డనం పేషణం చు్ల్లీ ఉదకుమ్భశ్చ మార్జనీ ।పఞ్చ సూనా గృహస్థస్య పఞ్చయజ్ఞాత్ ప్రణశ్యతి ॥ ‘ (మనుః - ౩ -౬౮) ఇతి ।‘పఞ్చ సూనా గృహస్థస్య చుల్లీ పేషణ్యవస్కరః ।
కణ్డనీ చైవ (చోద) కుమ్మశ్చ వధ్యన్తే యాంస్తు వాహయన్'
ఇతి చ । అస్యాయమర్థః - యా యథోక్తాః పఞ్చసఙ్ఖ్యాకా గృహస్థస్య సూనాస్తా యో వాహయన్ - ఆపాదయన్ వర్తతే, తేన ప్రాణినో బుద్ధిపూర్వకమబుద్ధిపూర్వకం చ వధ్యన్తే ।
తత్ప్రయుక్తం సర్వమపి పాపం మహాయజ్ఞానుష్ఠానాత్ ప్రణశ్యతీతి మహాయజ్ఞానుష్ఠానస్తుత్యర్థమ్ తదనుష్ఠానవిముఖాన్ నిన్దతి -
యే త్వితి ।
ఆత్మమ్భరిత్వమేవ స్ఫోరయతి -
యే పచన్తీతి ।
స్వదేహేన్ద్రియపోషణార్థమేవ పాకం కుర్వతాం దేవయజ్ఞాదిపరాఙ్ముఖానాం పాపభూయస్త్వం దర్శయతి -
భుఞ్జత ఇతి ।
పాఠక్రమస్త్వర్థక్రమాదపబాధనీయః ॥ ౧౩ ॥
దేవయజ్ఞాదికం కర్మాధికృతేన కర్తవ్యమిత్యత్ర హేత్వన్తరమితఃశబ్దోపాత్తమేవ దర్శయతి -
జగదితి ।
నను భుక్తమన్నం రేతోలోహితపరిణతిక్రమేణ ప్రజారూపేణ జాయతే, తచ్చాన్నం వృష్టిసమ్భవం ప్రత్యక్షదృష్టం, తత్ కథం కర్మణో జగచ్చక్రప్రవర్తకత్వమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
పారమ్పర్యేణ కర్మణస్తద్ధేతుత్వం సాధయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఉక్తేఽర్థే స్మృత్యన్తరం సంవాదయతి -
అగ్నావితి ।
తత్ర హి దేవతాభిధ్యానపూర్వకం తదుద్దేశేన ప్రహితాహుతిరపూర్వతాం గతా రశ్మిద్వారేణాదిత్యమారుహ్య, వృష్ట్యాత్మనా పృథివీం ప్రాప్య, వ్రిహియవాద్యన్నభావమాపద్య, సంస్కృతోపభుక్తా శుక్రశోణితరూపేణ పరిణతా ప్రజాభావం ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
‘యజ్ఞః కర్మసముద్భవః’ (భ. గీ. ౩-౧౪) ఇత్యయుక్తం, స్వస్యైవ స్వోద్భవే కారణత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఋత్విగితి ।
ద్రవ్యదేవతయోః సఙ్గ్రాహకశ్చకారః ॥ ౧౪ ॥
యత్ అపూర్వహేతుత్వేన కర్మోక్తం, తత్ కిం చైత్యవన్దనాది ? కిం వాఽగ్నిహోత్రాదీతి సన్దిహానం ప్రత్యాహ -
కర్మేతి ।
కిమితి కర్మణో బ్రహ్మోద్భవత్వముచ్యతే ? సర్వస్య తదుద్భవత్వావిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మ వేద ఇతి ।
బ్రహ్మ తర్హి వేదాఖ్యమనాదినిధనమితి, తత్రాహ -
బ్రహ్మ పునరితి ।
అక్షరాత్మనో వేదస్య పునరక్షరేభ్యః సకాశాదేవ సముద్భవో న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాహ -
అక్షరమితి ।
బ్రహ్మేత్యక్షరమేవోక్తం, తత్ కథం తస్మాదేవోద్భవతీత్యాశఙ్క్య, బ్రహ్మశబ్దార్థముక్తమేవ స్మారయతి -
బ్రహ్మ వేద ఇతి ।
నను బ్రహ్మశబ్దితస్య వేదస్యాపి పౌరుషేయత్వాత్ ప్రామాణ్యసన్దేహాత్ కథం తదుక్తమగ్నిహోత్రాదికం కర్మ నిర్ధారయితుం శక్యతే ? తత్రాహ -
యస్మాదితి ।
కథం తర్హి తస్య యజ్ఞే ప్రతిష్ఠితత్వం ? సర్వగతత్వే విశేషాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వగతమపీతి
॥ ౧౫ ॥
అధికృతేన అధ్యయనాదిద్వారా జగచ్చక్రమనువర్తనీయమ్ , అన్యథేశ్వరాజ్ఞాతిలఙ్ఘినస్తస్య ప్రత్యవాయః స్యాదిత్యాహ -
ఎవమితి ।
‘న కర్మణామనారమ్భాత్’ (భ. గీ. ౩-౪) ఇత్యాదినోక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
జగచ్చక్రస్య ప్రాగుక్తప్రకారేణానువర్తనే వృథా జీవనమఘసాధనం యస్మాత్ తస్మాజ్జీవతా నియతం కర్మ కర్తవ్యమిత్యర్థః ।
యద్యధికృతేన కర్తవ్యమేవ కర్మ, తర్హి కిమితి అజ్ఞేనేతి విశిష్యతే ? జ్ఞాననిష్టేనాపి తత్ కర్తవ్యమేవాధికృతత్వావిశేషాదిత్యాశ్ఙ్క్య, పూర్వోక్తమనువదతి -
ప్రాగితి ।
నహి జ్ఞానకర్మణోర్విరోధాజ్జ్ఞాననిష్ఠేన కర్మ కర్తుం శక్యతే । తథా చానాత్మజ్ఞేనైవ చిత్తశుద్ధ్యాదిపరమ్పరయా జ్ఞానార్థం కర్మాను్ష్ఠేయమితి ప్రతిపాదితమిత్యర్థః ।
తర్హి ‘యజ్ఞార్థాత్’ (భ. గీ. ౩-౯) ఇత్యాది కిమర్థం, నహి తత్ర జ్ఞాననిష్ఠా ప్రతిపాద్యతే, కర్మనిష్ఠా తు పూర్వమేవోక్తత్వాన్నాత్ర వక్తవ్యేత్యాశఙ్క్య, వృత్తమర్థాన్తరమనువదతి -
ప్రతిపాద్యేతి ।
ప్రాసఙ్గికమ్ - అజ్ఞస్య కర్మకర్తవ్యతోక్తిప్రసఙ్గాదాగతమితి యావత్ । బహుకారణమ్ - ఈశ్వరప్రసాదో దేవతాప్రీతిశ్చేత్యాది । దోషసఙ్కీర్తనం - ‘తైర్దత్తాన్ అప్రదాయ’ (భ. గీ. ౩-౧౨) ఇత్యాది ॥ ౧౬ ॥
వృత్తమర్థమేవం విభజ్యానూద్య అనన్తరశ్లోకమాశఙ్కోత్తరత్వేనావతారయతి -
ఎవమితి ।
అర్జునస్య ప్రశ్నమిత్యేవమర్థమాశఙ్క్యాహ భగవానితి సమ్బన్ధః ।
నన్వేషా ఆశఙ్కా నావకాశమాసాదయతి, అనాత్మజ్ఞేన కర్తవ్యం కర్మేతి బహుశో విశేషితత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వయమేవేతి ।
కిమర్థం శ్రుత్యర్థం స్వయమేవ భగవానత్ర ప్రతిపాదయతీత్యాశఙ్క్యాహ -
శాస్త్రార్థస్యేతి ।
గీతాశాస్త్రస్య ససంన్యాసం జ్ఞానమేవ ముక్తిసాధనమర్థః, నార్థాన్తరమితి వివేకార్థమిహ శ్రుత్యర్థం కీర్తయతీత్యర్థః ।
తమేవ శ్రుత్యర్థం సఙ్క్షిపతి -
ఎతమితి ।
సిద్ధం చేదాత్మవేదనమ్ , అనర్థకం తర్హి వ్యుత్థానాది, ఇత్యాశఙ్క్యాపాతికవిజ్ఞానఫలమాహ -
నివృత్తేతి ।
బ్రాహ్మణగ్రహణం తేషామేవ వ్యుత్థానే ముఖ్యమధికారిత్వమితి జ్ఞాపనార్థమ్ ।
క్లేశాత్మకత్వాత్ ఎషణానాం తాభ్యో వ్యుత్థానం సర్వేషాం స్వాభావికత్వాత్ అవిధిత్సితమిత్యాశఙ్క్యాహ -
మిథ్యేతి ।
‘భిక్షాచర్యం చరన్తి’ (బృ. ఉ. ౩-౫-౧) ఇతి వచనం వ్యుత్థానవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శరీరేతి ।
తర్హి తద్వదేవ తేషామగ్నిహోత్రాది అపి కర్తవ్యమాపద్యేత, ఇత్యాశఙ్క్య, వ్యుత్థాయినామాశ్రమధర్మవదగ్నిహోత్రాదేరనుష్ఠాపకాభావాద్ మైవమిత్యాహ -
న తేషామితి ।
యథోక్తం శ్రుత్యర్థమస్మిన్ గీతాశాస్త్రే పౌర్వాపర్యేణ పర్యాలోచ్యమానే ప్రతిపాదయితుమిష్టం ప్రకటీకుర్వన్ కర్తవ్యమేవ కర్మ జీవతేతి నియమే ‘జ్ఞానయోగేన సాఙ్ఖ్యానామ్’ (భ. గీ. ౩-౩) ఇతి కథముక్తమితి పరిచోద్యపరిహారముదర్శయతీత్యాహ -
ఇత్యేవమితి ।
ఆత్మనిష్ఠస్య విషయసఙ్గరాహిత్యం దృష్టం, తదనాత్మజ్ఞేన జిజ్ఞాసునా కర్తవ్యమితి మత్వాఽఽహ -
యస్తు సాఙ్ఖ్య ఇతి ।
కిఞ్చ, ఆత్మజ్ఞస్య జ్ఞానేనాత్మనైవ పరితృప్తత్వాత్ నాన్నపానాదినా సాధ్యా తృ్ప్తిరిష్టా । తేన విద్యార్థినా సంన్యాసినాఽపి నాన్నరసాదౌ ఆసక్తిర్యుక్తా కర్తుమిత్యాహ -
ఆత్మతృప్త ఇతి ।
కిఞ్చాత్మవిదః సర్వతో వైతృష్ణ్యం దృష్టం, తదనాత్మవిదా విద్యార్థినా కర్తవ్యమిత్యాహ -
ఆత్మన్యేవేతి ।
రతితృప్తిసన్తోషాణాం మోదప్రమోదానన్దవత్ అవాన్తరభేదః । అథవా రతిర్విషయాసక్తిః, తృప్తిర్విషయవిశేషసమ్పర్కజం సుఖం, సన్తోషోఽభీష్టవిషయమాత్రలాభాధీనం సుఖసామాన్యమితి భేదః ।
నను ఆత్మరతేరాత్మతృప్తస్యాత్మన్యేవ సన్తుష్టస్యాపి కిఞ్చిత్ కర్తవ్యం ముక్తయే భవిష్యతీతి, నేత్యాహ -
య ఈదృశ ఇతి
॥ ౧౭ ॥
ఇతశ్చాత్మవిదో న కిఞ్చిత్ కర్తవ్యమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
అభ్యుదయనిఃశ్రేయసయోరన్యతరత్ ప్రయోజనం కృతేన -సుకృతేనాత్మవిదో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
నైవేతి ।
ప్రత్యవాయనివృత్తయే స్వరూపప్రచ్యుతిప్రత్యాఖ్యానాయ వా కర్మ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నేత్యాదినా ।
బ్రహ్మాదిషు స్థావరాన్తేషు భూతేషు కఞ్చిద్ భూతవిశేషమాశ్రిత్య కశ్చిదర్థో విదుషః సాధ్యో భవిష్యతి, తదర్థం తేన కర్తవ్యం కర్మేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తత్రాద్యం పాదమాదత్తే -
నైవేతి ।
తం వ్యాచష్టే -
తస్యేతి ।
ఆత్మవిదః స్వర్గాద్యభ్యుదయానర్థిత్వాత్ నిఃశ్రేయసస్య చ ప్రాప్తత్వాన్న కృతం - కర్మార్థవదిత్యర్థః ।
ఆత్మవిదా చేత్ కర్మ న క్రియతే, తర్హి తేనాకృతేన తస్యానర్థో భవిష్యతీతి తత్ప్రత్యాఖ్యానార్థం తస్య కర్తవ్యం కర్మేతి శఙ్కతే -
తర్హీతి ।
ద్వితీయపాదేనోత్తరమాహ -
నేత్యాదినా ।
అతో న తన్నివృత్త్యర్థం కృతమర్థవదితి శేషః ।
ద్వితీయం భాగం విభజతే -
నచాస్యేతి ।
వ్యపాశ్రయణమ్ - ఆలమ్బనం, నేతి సమ్బన్ధః ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ -
కఞ్చిదితి ।
భూతవిశేషస్యాశ్రితస్యాపి క్రియాద్వారా ప్రయోజనప్రసవహేతుత్వమితి మత్వాఽఽహ -
యేనేతి ।
తర్హి మయాఽఽపి యథోక్తం తత్త్వమాశ్రిత్య త్యాజ్యమేవ కర్మేత్యర్జునస్య మతమాశఙ్క్యాహ -
న త్వమితి
॥ ౧౮ ॥
సమ్యగ్జ్ఞాననిష్ఠత్వాభావే కర్మానుష్ఠానమావశ్యకమిత్యాహ -
యత ఇతి ।
తస్మాత్-జ్ఞాననిష్ఠారాహిత్యాదితి యావత్ ।
మోక్షమేవాపేక్షమాణస్య కథం కర్మణి ఫలన్తరవతి నియోగః స్యాదిత్యశఙ్క్యాహ -
అసక్తో హీతి
॥ ౧౯ ॥
యద్యపి జితన్ద్రియోఽపి వివేకీ శ్రవణాదిభిరజస్రం బ్రహ్మణి నిష్ఠాతుం శక్నోతి, తథాఽపి క్షత్రియేణ త్వయా విహితం కర్మ న త్యాజ్యమిత్యాహ -
యస్మాచ్చేతి ।
తస్మాత్ త్వమపి కర్మ కర్తుమర్హసీతి సమ్బన్ధః ।
ఇతోఽపి త్వయా విహితం కర్మ కర్తవ్యమిత్యాహ -
లోకేతి
॥ ౨౦ ॥
జ్ఞానవతా కృతార్థేన లోకసఙ్గ్రహార్థమపి న ప్రవర్తితవ్యమిత్యాశఙ్కాముత్థాప్య, పరిహరతి -
లోకేత్యాదినా ।
శ్రుతాధ్యయనసమ్పన్నత్వేనాభిమతో యద్యద్ - విహితం ప్రతిషిద్ధం వా కర్మానుతిష్ఠతి, తత్తదేవ ప్రాకృతో జనోఽనువర్తతే । తేన విద్యావతాఽపి లోకమర్యాదాస్థాపనార్థం విహితం కర్మ కర్తవ్యమిత్యర్థః ।
శ్రేష్ఠానుసారిత్వమితరేషామాచారే దర్శయిత్వా, ప్రతిపత్తావపి దర్శయతి -
కిఞ్చేతి
॥ ౨౧ ॥
కృతార్థస్యాపి లోకసఙ్గ్రహార్థం విహితం కర్మ కర్తవ్యమిత్యుక్త్వా, తత్రైవ భగవన్తముదాహరణత్వేనోపన్యస్యతి -
యదీత్యాదినా ।
అప్రాప్తస్య ప్రాప్తయే తవాపి కర్తృత్వసమ్భవాద్ న కిఞ్చిదపి విద్యతే కర్తవ్యమితి కథముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నానవాప్తమితి ।
ప్రతీకముపాదాయ వ్యాఖ్యానద్వారా విద్యావతోఽపి కర్మప్రవృత్తిం సమ్భావయతి -
నేత్యాదినా ।
అన్వయార్థం పునర్నఞోఽనువాదః ।
భగవతో నాస్తి కర్తవ్యమిత్యేతదాకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి -
కస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రయోజనాభావే త్వయాఽపి నానుష్ఠేయం కర్మేత్యాశఙ్క్య లోకసఙ్గ్రహార్థం మమాపి కర్మానుష్ఠానమితి మత్వాఽఽహ -
తథాపీతి ।
॥ ౨౨ ॥
లోకసఙ్గ్రహోఽపి న తే కర్తవ్యో విఫలత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యది హీతి
॥ ౨౩ ॥
శ్రేష్ఠస్య తవ మార్గానువర్తిత్వం మనుష్యాణాముచితమేవేత్యాశఙ్క్య, దూషయతి -
తథాచేత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య కర్మణ్యప్రవృత్తౌ తదనువర్తినామపి కర్మానుపపత్తేరితి హేతుమాహ -
లోకస్థితీతి ।
ఇతశ్చేశ్వరేణ కర్మ కర్తవ్యమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
యది కర్మ న కుర్యామితి శేషః ।
సఙ్కరకరణస్య కార్యం కథయతి -
తేనేతి ।
ప్రజోపహతిః పరిప్రాప్యతే చేత్ , కిం తయా తవ స్యాదితి, తత్రాహ -
ప్రజానామితి
॥ ౨౪ ॥
త్వామనాచరన్తమనువర్తతాం సర్వేషాం కో దోషః స్యాత్ ? ఇత్యపేక్షాయామీశ్వరస్య కృతార్థతయా కర్మానుష్ఠానాభావే తదనువర్తినామపి తదభావాదేవ స్థితిహేత్వభావాత్ , పృథివ్యాదిభూతానాం వినాశప్రసఙ్గాద్ వర్ణాశ్రమధర్మవ్యవస్థానుపపత్తేశ్చాధికృతానాం ప్రాణభృతాం పాపోపహతత్వప్రసఙ్గాత్ పరానుగ్రహార్థం ప్రవృ్త్తిరీశ్వరస్యేత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి లోకసఙ్గ్రహాయ కర్మ కుర్వాణస్య కర్తృత్వాభిమానేన జ్ఞానాభిభవే ప్రాప్తే, ప్రత్యాహ -
యది పునరితి ।
కృతార్థబుద్ధిత్వే హేతుమాహ -
ఆత్మవిదితి ।
యథావదాత్మానమవగచ్ఛన్ కర్తృత్వాద్యభిమానాభావాత్ కృతార్థో భవత్యేవేత్యర్థః ।
అర్జునాదన్యత్రాపి జ్ఞానవతి కృతార్థబుద్ధిత్వం కర్తవ్యత్వాద్యభిమానహీనే తుల్యమిత్యాహ -
అన్యో వేతి ।
తస్య తర్హి కర్మానుష్ఠానమఫలత్వాత్ అనవకాశమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్యాపీతి ।
>కర్తవ్య ఇతి ఆత్మవిదాఽపి పరానుగ్రహాయ కర్తవ్యమేవ కర్మేతి, ఆహేతి శేషః ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికరూపం శ్లోకం వ్యాకరోతి -
సక్తా ఇత్యాదినా ।
అసక్తః సన్ కర్తృత్వాభిమానం ఫలభిసన్ధిం వా కుర్వన్నితి యావత్ ॥ ౨౫ ॥
వృత్తమనూద్యోత్తరశ్లోకమవతారయతి -
ఎవమితి ।
కర్తవ్యం,కర్మేతి శేషః ।
పూర్వార్ధమేవం వ్యాఖ్యాయోత్తరార్ధం ప్రశ్నపూర్వకమవతార్య వ్యాచష్టే -
కిం ను కుర్యాదితి ।
సర్వకర్మాణి కారయేత్ , తేషు ప్రీతిం కుర్వన్నితి శేషః ।
కథం కారయేదిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ -
తదేవేతి
॥ ౨౬ ॥
‘అజ్ఞానాం కర్మసఙ్గినామ్’ (భ. గీ. ౩-౨౬) ఇత్యుక్తం ; తేనోత్తరశ్లోకస్య సఙ్గతిమాహ -
అవిద్వానితి ।
కర్తృత్వమాత్మనః అవాస్తవమ్ ఇత్యభ్యుపగమాద్ విద్వాన్ కథం కుర్వన్నేవ తస్యాభావం పశ్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రకృతేరితి ।
కర్మసు అవిదుషః సక్తిప్రకారం ప్రకటయన్ వ్యాకరోతి -
ప్రకృతేరిత్యాదినా ।
ప్రధాన శబ్దేన మాయాశక్తిరుచ్యతే । అవిద్యయేత్యుభయతః సమ్బధ్యతే ॥ ౨౭ ॥
అజ్ఞస్య కర్మసు సక్తిముక్త్వా విదుషస్తదభావమభిదధాతి -
యః పునరితి ।
తత్త్వం యాథార్థ్యం వేత్తీతి వ్యుత్పత్త్యా తత్త్వవిదితి ।
తుశబ్దేనాజ్ఞాద్ విశిష్టే నిర్దిష్ఠప్రశ్నపూర్వకం ద్వితీయపాదమవతార్య వ్యాచష్టే -
కస్యేత్యాదినా ।
గుణానామేవ గుణేషు వర్తమానత్వమయుక్తం, నిర్గుణత్వాత్ తేషామిత్యాశఙ్క్య విభజతే -
గుణా ఇతి ।
కార్యకరణానామేవ విషయేషు ప్రవృత్తిః, ఆత్మనస్తు కూటస్థత్వాత్ మైవమితి జ్ఞాత్వా, తత్త్వవిత్ కర్మసు దృఢతరం కర్తవ్యాభిమానం న కరోతీత్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
విద్వాన్ అవిద్వానిత్యుభావపి ప్రకృత్య, విద్వానవిదుషో బుద్ధిభేదం న కుర్యాదిత్యుపసంహరతి -
యే పునరితి ।
ప్రకృతేరుక్తగుణైర్దేహాదిభిర్వికారైః సంమూఢాః - తానేవ ఆత్మత్వేన మన్యమానా యే తే ।
గుణానాం - తేషామేవ దేహాదీనాం కర్మసు -వ్యాపారేషు, సజ్జన్తే - సక్తిం దృఢతరామాత్మీయబుద్ధిం కుర్వన్తీత్యాహ -
ప్రకృతేరిత్యాదినా ।
తేషామనాత్మవిదాం స్వయమాత్మవిద్ బుద్ధిభేదం నాపాదయేదిత్యాహ -
తానిత్యాదినా
॥ ౨౯ ॥
యద్యపి కర్మణ్యజ్ఞోఽధిక్రియతే, తథాఽపి మోక్షమాణేన తేన కర్మ త్యక్తవ్యం, మోక్షస్య కర్మాసాధ్యత్వాత్ , న తు తేన కర్మ కర్తుం శక్యా, కర్మణః స్వాపేక్షితవిరోధిత్వాదితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
శ్లోకేనోత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
యథోక్తే పరస్మిన్నాత్మని సర్వకర్మణాం సమర్పణే కారణమాహ -
అధ్యాత్మేతి ।
వివేకబుద్ధిమేవ వ్యాకరోతి -
అహమితి ।
దర్శితరీత్యా కర్మసు ప్రవృత్తస్య కర్తవ్యాన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
త్యక్తాశీః ఫలప్రార్థనాహీనః సన్నిత్యర్థః । నిర్మమోభూత్వా , పుత్రభ్రాత్రాదిష్వితి శేషః ।
నను యుద్ధే నియోగో నోపపద్యతే, పుత్రభ్రాత్రాదిహింసాత్మనస్తస్య సన్తాపహేతోర్నియోగవిషయత్వాయోగాదితి, తత్రాహ -
విగతేతి
॥ ౩౦ ॥
ప్రకృతం భగవతో మతముక్తప్రకారమనుసృత్యైవానుతిష్ఠతాం క్రమముక్తిఫలం కథయతి -
యదేతదితి ।
శాస్త్రాచార్యోపదిష్టేఽదృష్ఠార్థే విశ్వాసవత్త్వం - శ్రద్దధానత్వమ్ । గుణేషు దోషావిష్కరణమ్ - అసూయా । అపిర్యథోక్తాయా ముక్తేరముఖ్యత్వద్యోతనార్థః ॥ ౩౧ ॥
భగవన్మతాననువర్తినాం ప్రత్యవాయిత్వం ప్రత్యాయయతి -
యే త్వితి ।
తద్విపరీతత్వం భగవన్మతానువర్తిభ్యో వైపరీత్యమ్ । తదేవ దర్శయతి -
ఎతదిత్యాదినా ।
అభ్యసూయన్తః - తత్రాసన్తమపి దోషముద్భావయన్త ఇత్యర్థః । సర్వజ్ఞానాని - సగుణనిర్గుణవిషయాణి । ప్రమాణప్రమేయప్రయోజనవిభాగతో వివిధత్వమ్ ॥ ౩౨ ॥
భగవన్మతానువర్తనమన్తరేణ పరధర్మానుష్ఠానే స్వధర్మాననుష్ఠానే చ కారణం పృచ్ఛతి -
కస్మాదితి ।
భగవత్ప్రతికూలత్వమేవ తత్ర కారణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
త్వత్ప్రతికూలా ఇతి ।
రాజానుశాసనాతిక్రమే దోషదర్శనాద్ భగవదనుశాసనాతిక్రమేఽపి దోషసమ్భవాత్ ప్రతికూలత్వం భయకారణమిత్యర్థః ।
ఉత్తరత్వేన శ్లోకమవతారయతి -
సదృశమితి । తత్రాహేతి ।
సర్వస్య ప్రాణివర్గస్య ప్రకృతివశవర్తిత్వే కైముతికన్యాయం సూచయతి -
జ్ఞానవానపీతి ।
సర్వాణ్యపి భూతాని అనిచ్ఛన్త్యపి ప్రకృతిసదృశీం చేష్టాం గచ్ఛన్తీతి నిగమయతి -
ప్రకృతిమితి ।
భూతానాం ప్రకృత్యధీనత్వేఽపి, ప్రకృతిర్భగవతా నిగ్రాహ్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
నిగ్రహ ఇతి ।
కా పునరియం ప్రకృతిః ? యదనుసారిణీ భూతానాం చేష్టేతి పృచ్ఛతి -
ప్రకృతిర్నామేతి ।
భగవదభిప్రేతాం ప్రకృతిం ప్రకటయతి -
పూర్వేతి ।
ఆదిశబ్దేన జ్ఞానేచ్ఛాది సఙ్గృహ్యతే ।
యథోక్తః సంస్కారః స్వసత్తయా ప్రవర్తకశ్వేత్ , ప్రలయేఽపి ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య, విశినష్టి -
వర్తమానేతి ।
సర్వో జన్తురిత్యయుక్తం, వివేకిప్రవృత్తేరతథాత్వాదిత్యాశఙ్క్య, ‘పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్’ ఇతి న్యాయమనుసరన్నాహ -
జ్ఞానవానితి ।
జ్ఞానవతామజ్ఞానవతాం చ ప్రకృత్యధీనత్వావిశేషే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ప్రకృతిం యాన్తి- ప్రకృతిసదృశీం చేష్టాం గచ్ఛన్తి, అనిచ్ఛన్త్యపి సర్వాణి భూతానీత్యర్థః ।
ప్రకృతేర్భగవతా తత్తుల్యేన వా కేనచిన్నిగ్రహమాశఙ్క్య అవతారితచతుర్థపాదస్యార్థాపేక్షితం పూరయతి -
మమ వేతి
॥ ౩౩ ॥
సర్వస్య భూతవర్గస్య ప్రకృతివశవర్తిత్వే లౌకికవైదికపురుషకారవిషయాభావాత్ విధినిషేధానర్థక్యమితిశఙ్కతే -
యదీతి ।
నను యస్య న ప్రకృతిరస్తి, తస్య పురుషకారసమ్భవాదర్థవత్త్వం తద్విషయే విధినిషేధయోర్భవిష్యతి, నేత్యాహ -
నచేతి ।
శఙ్కితదోషం శ్లోకేన పరిహరతి -
ఇదమిత్యాదినా ।
వీప్సాయాః సర్వకరణాగోచరత్వం దర్శయతి -
సర్వేతి ।
ప్రత్యర్థం రాగద్వేషయోరవ్యవస్థాయాః ప్రాప్తౌ ప్రత్యాదిశతి -
ఇష్ట ఇతి ।
ప్రతివిషయం విభాగేన తయోరన్యతరస్యావశ్యకత్వేఽపి పురుషకారవిషయాభావప్రయుక్త్యా ప్రాగుక్తం దూషణం కథం సమాధేయమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
తయోరిత్యాద్యవతారితం భాగం విభజతే -
శాస్త్రార్థ ఇతి ।
ప్రకృతివశత్వాత్ జన్తోర్నైవ నియోజ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యా హీతి ।
రాగద్వేషద్వారా ప్రకృతివశవర్తిత్వే స్వధర్మత్యాగాది దుర్వారమిత్యుక్తమ్ , ఇదానీం వివేకవిజ్ఞానేన రాగాదినివారణే శాస్త్రీయదృష్ట్యా ప్రకృతిపారవశ్యం పరిహర్తుం శక్యమిత్యాహ -
యదేతి ।
మిథ్యాజ్ఞాననిబన్ధనౌ హి రాగద్వేషౌ । తత్ప్రతిపక్షత్వం వివేకవిజ్ఞానస్య మిథ్యాజ్ఞానవిరోధిత్వాదవధేయమ్ ।
రాగద్వేషయోర్మూలనివృత్త్యా నివృత్తౌ ప్రతిబన్ధధ్వంసే కార్యసిద్ధిమభిసన్ధాయోక్తం -
తదేతి ।
ఎవకారస్యాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వం దర్శయతి -
నేతి ।
పూర్వోక్తం నియోగముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
హిశబ్దోపాత్తాో హేతుర్యత ఇతి ప్రకటితః । స చ పూర్వేణ తచ్ఛబ్దేన సమ్బన్ధనీయః ।
పురుషపరిపన్థిత్వమేవ తయోః సోదాహరణం స్ఫోరయతి -
శ్రేయోమార్గస్యేతి
॥ ౩౪ ॥
రాగద్వేషయోః శ్రేయోమార్గప్రతిపక్షత్వం ప్రకటయితుం పరమతోపన్యాసద్వారా సమనన్తరశ్లోకమవతారయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
శాస్త్రార్థస్యాన్యథాప్రతిపత్తిమేవ ప్రత్యాయయతి -
పరధర్మోఽపీతి ।
స్వధర్మవదిత్యప్యర్థః ।
అనుమానం దూషయన్నుత్తరత్వేన శ్లోకముత్థాపయతి -
తదసదితి ।
క్షత్రధర్మాద్ యుద్ధాద్ దురనుష్ఠానాత్ పరివ్రాడ్ధర్మస్య భిక్షాశనాదిలక్షణస్య స్వనుష్ఠేయతయాఽపి కర్తవ్యత్వం ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్య, వ్యాచష్టే -
శ్రేయానితి ।
ఉక్తేఽర్థే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదిత్యాదినా ।
స్వధర్మమవధూయ పరధర్మమనుతిష్ఠతః స్వధర్మాతిక్రమకృతదోషస్య దుష్పరిహరత్వాన్న తత్త్యాగః సాధీయానిత్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
ప్రాగేవానర్థమూలస్యోక్తత్వాత్ పునస్తజ్జిజ్ఞాసయా ప్రశ్నానుపపత్తిః - ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
విక్షిప్తం- వివిధేషు ప్రదేశేషు క్షిప్తం, దర్శితమితి యావత్ । అనవధారితమ్, అనేకత్రోక్తాత్వాదనేకధా అవివేకకామాదిభిర్వికల్పితత్వాదిత్యర్థః ।
నన్వనర్థమూలం పరిహర్తవ్యం, తత్కిమితి జ్ఞాతుమిష్యతే ? తత్రాహ -
జ్ఞాతే హీతి । కుర్యామితి ।
తజ్జ్ఞానమర్థవదితి శేషః ।
వాక్యారమ్భార్థత్వమథశబ్దస్య గృహీత్వా, ప్రశ్నవాక్యం వ్యాకరోతి -
అథేత్యాదినా ।
అనిచ్ఛతోఽపి బలాదేవ దుశ్చరితప్రేరితత్వే దృష్టాన్తమాచష్టే -
రాజ్ఞేవేతి ।
వినియోజ్యత్వస్యేచ్ఛాసాపేక్షత్వాత్ తదభావే తదసిద్ధిమాశఙ్క్య, ప్రాగుక్తం స్మారయతి -
రాజ్ఞేవేత్యుక్త ఇతి
॥ ౩౬ ॥
సమ్ప్రతి ప్రతివచనం ప్రస్తౌతి -
శ్రృణ్వితి ।
తస్య వైరిత్వం స్ఫోరయతి -
సర్వేతి ।
అప్రస్తుతం కిమితి ప్రస్తూయతే ? తత్రాహ -
యం త్వమితి ।
భగవచ్ఛబ్దార్థం నిర్ధారయితుం పౌరాణికం వచనముదాహరతి -
ఐశ్వర్యస్యేతి ।
సమగ్రస్యేత్యేతత్ ప్రత్యేకం విశేషణైః సమ్బధ్యతే । అథ శబ్దస్తథాశబ్దపర్యాయః సముచ్చయార్థః । మోక్షశబ్దేన తదుపాయో జ్ఞానం వివక్ష్యతే ।
ఉదాహృతవచసస్తాత్పర్యమాహ -
ఐశ్వర్యాదీతి ।
స వాచ్యో భగవానితి సమ్బన్ధః ।
తత్రైవ పౌరాణికం వాక్యాన్తరం పఠతి -
ఉత్పత్తిమితి ।
భృతానామితి ప్రత్యేకముత్పత్త్యాదిభిః సమ్బధ్యతే । కారణార్థౌ చ ఉత్పత్తిప్రలయశబ్దౌ । క్రియామాత్రస్య పురుషాన్తరగోచరత్వసమ్భవాత్ । ఆగతిర్గతిశ్చేత్యాగామిన్యౌ సమ్పదాపదౌ సూచ్యేతే ।
వాక్యాన్తరస్యాపి తాత్పర్యమాహ -
ఉత్పత్త్యాదీతి ।
వేత్తీత్యుక్తః సాక్షాత్కారో విజ్ఞానమిత్యుచ్యతే । సమగ్రైశ్వర్యాదిసమ్పత్తిసముచ్చయార్థశ్చకారః ।
ఉక్తలక్షణో భగవాన్ కిముక్తవానితి, తదాహ -
కామ ఇతి ।
కామస్య సర్వలోకశత్రుత్వం విశదయతి -
యన్నిమిత్తేతి ।
తథాఽపి కథం తస్యైవ కోధత్వం, తదాహ -
స ఎష ఇతి ।
కామక్రోధయోరేవ హేయత్వద్యోతనార్థం కారణం కథయతి -
రజోగుణేతి ।
కారణద్వారా కామాదేరేవ హేయత్వముక్త్వా, కార్యద్వారాఽపి తస్య హేయత్వం సూచయతి -
రజోగుణస్యేతి ।
కామస్య పురుషప్రవర్తకత్వమేవ, న రజోగుణజనకత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
కామో హీతి ।
తత్రైవానుభవానుసారిణీం లోకప్రసిద్ధి ప్రమాణయతి -
తృష్ణయా హీతి ।
తస్య యోగ్యాయోగ్యవిభాగమన్తరేణ బహువిషయత్వం దర్శయతి -
మహాశన ఇతి ।
బహువిషయత్వప్రయుక్తం కర్మ నిర్దిశతి -
అత ఇతి ।
సర్వవిషయత్వేఽస్య పాపత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కామేనేతి ।
కామస్యోక్తవిశేషణవత్త్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౩౭ ॥
ఉత్తరశ్లోకమవతాస్యతి -
కథమితి ।
అనేకదృష్టాన్తోపాదానం ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థమ్ ।
సహజస్య ధూమస్య ప్రకాశాత్మకవహ్నిం ప్రతి ఆవరకత్వసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి -
అప్రకాశాత్మకేనేతి
॥ ౩౮ ॥
సామాన్యతో నిర్దిష్టం విశేషతో నిర్దేష్టుమాకాఙ్క్షాపూర్వకమనన్తరశ్లోకమవతారయతి -
కిం పునరితి ।
కామస్య జ్ఞానం ప్రతి ఆవరణసిద్ధ్యర్థం జ్ఞానినో నిత్యవైరిణేత్యాదివిశేషణమ్ ।
ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి -
ఆవృతమిత్యాదినా ।
జ్ఞానినాం ప్రతి వైరిత్వేఽపి, నిత్యవైరిత్వం కామస్య కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానీ హీతి ।
అనర్థప్రాప్తిమన్తరేణ కామస్య ప్రసఙ్గావస్థా పూర్వమేవేత్యుచ్యతే । అతః శబ్దేన కామప్రసక్తిరేవ పరామృశ్యతే । నిత్యమేవేత్యుత్పత్త్యవస్థా చ కామస్య కథ్యతే ।
నను సర్వస్యాపి కామాత్మతా ऩ ప్రశస్తేతి కామో నిత్యవైరీ భవతి, తతః కుతో జ్ఞానివిశేషణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
అజ్ఞస్య నాసౌ నిత్యవైరీత్యేతదుపపాదయతి -
స హీతి ।
కార్యప్రాప్తిప్రాగవస్థా పూర్వమిత్యుక్తా ।
అజ్ఞమ్ప్రతి వైరిత్వే సత్యపి కామస్య నిత్యవైరిత్వాభావే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
స్వరూపతో నిత్యవైరిత్వావిశేషేఽపి జ్ఞానాజ్ఞానాభ్యామవాన్తరభేదసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆకాఙ్క్షాద్వారా ప్రకృతం వైరిణమేవ స్ఫోరయతి -
కింరూపేణేత్యాదినా
॥ ౩౯ ॥
కామస్య నిరాశ్రయస్య కార్యకారకత్వాభావం మత్వా ప్రశ్నపూర్వకమాశ్రయం దర్శయతి -
కిమధిష్ఠాన ఇతి ।
కామస్య నిత్యవైరిత్వేన పరిజిహీర్షితస్య కిమిత్యధిష్ఠానం జ్ఞాప్యతే, తత్రాహ -
ఇన్ద్రియాదిభిరితి
॥ ౪౦ ॥
తేషాం కామాశ్రయత్వే సిద్ధే, సాశ్రయస్య తస్య పరిహర్తవ్యత్వమాహ -
యత ఇతి ।
తస్మాత్ - ఇన్ద్రియాదీనామాశ్రయత్వాదితి యావత్ । పూర్వం - కామనిరోధాత్ ప్రాగవస్థాయామిత్యర్థః । తేషు నియమితేషు మనోబుద్ధ్యోర్నియమః సిధ్యతి, తత్ప్రవృత్తేరితరప్రవృత్తివ్యతిరేకేణాఫలత్వాదితి భావః ।
పాపమూలతయా కామస్య తచ్ఛబ్దవాచ్యత్వమున్నేయమ్ । కామస్య పరిత్యాజ్యత్వే వైరిత్వం హేతుం సాధయతి -
జ్ఞానేతి ।
జ్ఞానవిజ్ఞానశబ్దయోరర్థభేదమావేదయతి -
జ్ఞానమిత్యాదినా
॥ ౪౧ ॥
పూర్వోక్తమనూద్య కామత్యాగస్య దుష్కరత్వం మన్వానో ‘రసోఽప్యస్య’ (భ. గీ. ౨-౫౯) ఇత్యత్రోక్తమేవ స్పష్టీకర్తుం ప్రశ్నపూర్వకం శ్లోకాన్తరమవతారయతి -
ఇన్ద్రియాణీత్యాదినా ।
పఞ్చేతి । జ్ఞానేన్ద్రియవత్ । కర్మేన్ద్రియాణ్యపి వాగాదీని గృహ్యన్తే ।
కిమపేక్షయా తేషాం పరత్వం ? తత్రాహ -
దేహమితి ।
తథాఽపి కేన ప్రకారేణ పరత్వం ? తదాహ -
సౌక్ష్మ్యేతి ।
ఆదిశబ్దేన కారణత్వాది గృహ్యతే ।
ఇన్ద్రియాపేక్షయా సూక్ష్మత్వాదినా మనసః స్వరూపోక్తిపూర్వకం పరత్వం కథయతి -
తథేతి ।
మనసి దర్శితం న్యాయం బుద్ధావతిదిశతి -
తథా మనసస్త్వితి ।
‘యో బుద్ధేః’ (భ. గీ. ౩-౪౨) ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
తథేత్యాదినా ।
ఆత్మనో యథోక్తవిశేషణస్యాప్రకృతత్వమాశఙ్క్యాహ -
యం దేహినమితి
॥ ౪౨ ॥
ఇన్ద్రియాదిసమాధానపూర్వకమాత్మజ్ఞానాత్ కామజయో భవతీత్యుపసంహరతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
సంస్కృతం మనో మనః సమాధానే హేతురితి సూచయతి -
సంస్తభ్యేతి ।
ప్రకృతం శత్రుమేవ విశినష్టి -
కామరూపమితి ।
తస్య దురాసదత్వే హేతుమాహ -
దూర్విజ్ఞేయేతి ।
అనేకవిశేషోఽతాదృశో మహాశనత్వాదిః, తదనేనోపాయభూతా కర్మనిష్ఠా ప్రాధాన్యేనోక్తా, ఉపేయా తు జ్ఞాననిష్ఠా గుణత్వేనేతి వివేక్తవ్యమ్ ॥ ౪౩ ॥
తత్సత్ ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞానకృతే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే తృతీయోఽధ్యాయః ॥ ౩ ॥
పూర్వాభ్యామధ్యాయాభ్యాం నిష్ఠాద్వయాత్మనో యోగస్య గీతత్వాద్ వేదార్థస్య చ సమాప్తత్వాద్ వక్తవ్యశేషాభావాద్ ఉక్తయోగస్య కృత్రిమత్వశఙ్కానివృత్తయే వంశకథనపూర్వికాం స్తుతిం భగవాన్ ఉక్తవానిత్యాహ -
శ్రీభగవానితి ।
తదేతద్భగవద్వచనం వృత్తానువాదద్వారేణ ప్రస్తౌతి -
యోఽయమితి ।
ఉక్తమేవ యోగం విభజ్యానువదతి-
జ్ఞానేతి ।
సంన్యాసేన ఇతికర్తవ్యతయా సహితస్య జ్ఞానాత్మనో యోగస్య కర్మాఖ్యో యోగో హేతుః, అతశ్చోపాయోపేయభూతం నిష్ఠాద్వయం ప్రతిష్ఠాపితమిత్యర్థః ।
ఉక్తే యోగద్వయే ప్రమాణముపన్యస్యతి -
యస్మిన్నితి ।
అథవా, జ్ఞానయోగస్య కర్మయోగోపాయత్వమేవ స్ఫృటయతి -
యస్మిన్నితి ।
ప్రవృత్త్యా లక్ష్యతే -జ్ఞాయతే కర్మయోగః, నివృత్త్యా చ లక్ష్యతే జ్ఞానయోగ ఇతి విభాగః ।
యద్యపి పూర్వస్మిన్ అధ్యాయద్వయే యథోక్తనిష్ఠాద్వయం వ్యాఖ్యాతం, తథాఽపి వక్ష్యమాణాధ్యాయేషు వక్తవ్యాన్తరమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
గీతాసు చేతి ।
కథం తర్హి సమనన్తరాధ్యాయస్య ప్రవృత్తిః ? అత ఆహ -
అత ఇతి ।
వంశకథనం -సమ్ప్రదాయోపన్యాసః । సమ్ప్రదాయోపదేశశ్చ కృత్రిమత్వశఙ్కానివృత్త్యా యోగస్తుతౌ పర్యవస్యతి ।
గురుశిష్యపరమ్పరోపన్యాసమేవానుక్రామతి -
ఇమమితి ।
ఇమమిత్యస్య సన్నిహితం విషయం దర్శయతి -
అధ్యాయేతి ।
యోగం - జ్ఞాననిష్ఠాలక్షణం, కర్మయోగోపాయలభ్యమిత్యర్థః ।
స్వయమ్ అకృతార్థానాం ప్రయోజనవ్యగ్రాణాం పరార్థప్రవృత్త్యసమ్భవాద్‌ భగవతస్తథావిధప్రవృత్తిదర్శనాత్ కృతార్థతా కల్పనీయేత్యాహ -
వివస్వత ఇతి ।
అవ్యయవేదమూలత్వాదవ్యయత్వం యోగస్య గమయితవ్యమ్ ।
కిమితి భగవతా కృతార్థేనాపి యోగప్రవచనం కృతమితి, తదాహ -
జగదితి ।
కథం యథోక్తేన యోగేన క్షత్రియాణాం బలాధానం ? తదాహ -
తేనేతి ।
యుక్తాః, క్షత్రియా ఇతి శేషః ।
బ్రహ్మశబ్దేన బ్రాహ్మణత్వజాతిరుచ్యతే । యద్యపి యోగప్రవచనేన క్షత్రం రక్షితం, తేన చ బ్రాహ్మణత్వం, తథాఽపి కథం రక్షణీయం జగదశేషం రక్షితమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
తాభ్యాం హి కర్మఫలభూతం జగద్ అనుష్ఠానద్వారా రక్షితుం శక్యమిత్యర్థః ।
యోగస్యావ్యయత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అవ్యయఫలత్వాదితి ।
నను కర్మఫలవత్ ఉక్తయోగఫలస్యాపి సాధ్యత్వేన క్షయిష్ణుత్వమనుమీయతే, నేత్యాహ -
నహీతి ।
అపునరావృత్తిశ్రుతిప్రతిహతమనుమానం న ప్రమాణీభవతీతి భావః ।
భగవతా వివస్వతే ప్రోక్తో యోగస్తత్రైవ పర్యవస్యతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
స చేతి ।
స్వపుత్రాయేత్యుభయత్ర సమ్బధ్యతే । ఆదిరాజాయేతి ఇక్ష్వాకోః సూర్యవంశప్రవర్తకత్వేన వైశిష్ట్యముచ్యతే ॥ ౧ ॥
యథోక్తే యోగే పరమ్పరాగతే విశిష్టజనసమ్మతిముదాహరతి -
ఎవమితి ।
తస్య కథం సమ్ప్రతి వక్తవ్యత్వం, తదాహ -
స కాలేనేతి ।
పూర్వార్ధం వ్యాకరోతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
ఐశ్వర్యసమ్పత్తీ రాజత్వం యేషాం, తేషామేవ సృక్ష్మార్థనిరీక్షణక్షమత్వమృషిత్వమ్ । ఇహేతి భగవతోఽర్జునేన సహ సంవ్యవహారకాలో గృహ్యతే ।
పరన్తపేతి సమ్బోధనం విభజతే -
ఆత్మన ఇతి
॥ ౨ ॥
కిమితి వర్తమానే కాలే ప్రకృతో యోగః సమ్ప్రదాయరహితోఽభూదిత్యాశఙ్క్య, అధికార్యభావాదిత్యాహ -
దుర్బలానితి ।
తదేవ దౌర్బల్యం ప్రకృతోపయోగిత్వేన వ్యాకరోతి -
అజితేన్ద్రియానితి ।
యద్యపి కామక్రోధాదిప్రధానాన్ పురుషాన్ ప్రతిలభ్య కామక్రోధాదిభిరభిభూయమానో యోగః నష్టః - విచ్ఛిన్నసమ్ప్రదాయః సఞ్జాతః, తథాఽపి యోగాదృతే పురుషార్థో లోకస్య లభ్యతే చేత్ - కిమనేన యోగోపదేశేనేత్యాశఙ్క్య, యథోక్తయోగాభాబే పరమపురుషార్థాప్రాప్తేర్మైవమిత్యహ -
లోకం చేతి ।
పూర్వో యోగో విచ్ఛిన్నసమ్ప్రదాయః, అధునా తు అన్యో యోగో మదర్థముచ్యతే భగవతా, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
స ఎవేతి ।
కస్మాదన్యస్మై యస్మైకస్మైచిత్ పురాతనో యోగో నోక్తో భగవతేత్యాశఙ్క్యాహ -
భక్తోఽసీతి ।
ఉక్తమధికారిణం ప్రతి యోగస్య వక్తవ్యత్వే హేతుమాహ -
రహస్యం హీతి ।
అనాదివేదమూలత్వాద్ యోగస్య పురాతనత్వమ్ । భక్తిః - శరణబుద్ధ్యా ప్రీతిః, తయా యుక్తః । నిజరూపమవేక్ష్య భక్తో వివక్షితః । సమానవయాః స్నిగ్ధః సహాయః సఖేత్యుచ్యతే ।
ఎతదితి కథం యోగో విశేష్యతే, తత్రాహ -
జ్ఞానమితి
॥ ౩ ॥
భగవతి లోకస్యానీశ్వరత్వశఙ్కాం నివర్తయితుం చోద్యముద్భావయతి -
భగవతేతి ।
పరిహారార్థంభగవతో మనుష్యవదవస్థితస్యానీశ్వరత్వముపేత్య తద్వచనే శఙ్కితవిప్రతిషేధస్యేతి శేషః । భగవతో నిజరూపముపేత్య నేదం చోద్యం, కిన్తు లీలావిగ్రహం గ్రహీత్వేతి వక్తుం చోద్యమివేత్యుక్తమ్ ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి -
యస్త్వమితి
॥ ౪ ॥
భగవత్యజ్ఞానాన్మనుష్యత్వశఙ్కాం వారయితుం ప్రతివచనమవతారయతి -
యా వాసుదేవ ఇతి ।
అన్యథాప్రశ్నే కథమాశఙ్కాన్తరం పరిహర్తుం భగవద్వచనమిత్యాశఙ్క్య, ప్రశ్నప్రతివచనయోరేకార్థత్వమాహ -
యదర్థో హీతి ।
యస్య శఙ్కితస్య విరోధస్య పరిహారార్థో యస్య ప్రశ్నః, తమేవ పరిహారం వక్తుం భగవద్వచనమిత్యర్థః ।
అతీతానేకజన్మవత్త్వం మమైవ నాసాధారణం, కిన్తు సర్వప్రాణిసాధారణమిత్యాహ -
తవ చేతి ।
తాని ప్రమాణాభావాన్న ప్రతిభాన్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
తానీతి ।
ఈశ్వరస్యానావృతజ్ఞానత్వాదిత్యర్థః ।
కిమితి తర్హి తాని మమ న ప్రతీయన్తే ? తవావృతజ్ఞానత్వాదిత్యాహ -
న త్వమితి ।
పరాన్ పరికల్ప్య తత్పరిభవార్థం ప్రవృత్తత్వాత్ తవ జ్ఞానావరణం విజ్ఞేయమిత్యాహ -
పరన్తపేతి ।
అర్జునస్య భగవతా సహాతీతానేకజన్మవత్త్వే తుల్యేఽపి, జ్ఞానవైషమ్యే హేతుమాహ -
ధర్మేతి ।
ఆదిశబ్దేన రాగలోభాదయో గృహ్యన్తే ।
ఈశ్వరస్యాతీతానాగతవర్తమానసర్వార్థవిషయజ్ఞానవత్త్వే హేతుమాహ -
అహమితి
॥ ౫ ॥
ఈశ్వరస్య కారణాభావాత్‌ జన్మైవాయుక్తమ్ , అతీతానేకజన్మవత్త్వం తు దూరోత్సారితమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
వస్తుతో జన్మాభావేఽపి మాయావశాజ్జన్మ సమ్భవతీత్యుత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
పారమార్థికజన్మాయోగే కారణం పూర్వార్ధేనానూద్య, ప్రాతిభాసికజన్మసమ్భవే కారణమాహ -
ప్రకృతిమితి ।
ప్రకృతిశబ్దస్య స్వరూపవిషయత్వం ప్రత్యాదేష్టుమ్ ఆత్మమాయయా ఇత్యుక్తమ్ ।
వస్తుతో జన్మాభావే కారణానువాదభాగం వివృణోతి -
అజోఽపీత్యాదినా ।
ప్రాతిభాసికజన్మసమ్భవే కారణకథనపరముత్తరార్ధం విభజతే -
ప్రకృతిమిత్యాదినా ।
ప్రకృతిశబ్దస్య స్వరూపశబ్దపర్యాయత్వం వారయతి -
మాయామితి ।
తస్యాః స్వాతన్త్ర్యం నిరాకృత్య భగవదధీనత్వమాహ -
మమేతి ।
తస్యాశ్చాధికరణద్వారేణావచ్ఛిన్నత్వం సూచయతి -
వైష్ణవీమితి ।
మాయాశబ్దస్యాపి ప్రజ్ఞానామసు పాఠాద్ విజ్ఞానశక్తివిషయత్వమాశఙ్క్యాహ -
త్రిగుణాత్మికామితి ।
తస్యాః కార్యలిఙ్గకమనుమానం సూచయతి -
యస్యా ఇతి ।
జగతో మాయావశవర్తిత్వమేవ స్ఫుటయతి -
యయేతి ।
యథా లోకే కశ్చిజ్జాతో దేహవానాలక్ష్యతే, ఎవమహమపి మాయామాశ్రిత్యత్యా స్వవశయా సమ్భవామి - జన్మవ్యవహారమనుభవామి, తేన మాయామయమీశ్వరస్య జన్మేత్యాహ -
తాం ప్రకృతిమిత్యాదినా ।
సమ్భవామీత్యుక్తమేవ విభజతే -
దేహవానితి ।
అస్మదాదేరివ తవాపి పరమార్థత్వాభిమానో జన్మాదివిషయే స్యాదిత్యాశఙ్క్య, ప్రాగుక్తస్వరూపపరిజ్ఞానవత్త్వాదీశ్వరస్య మైవమిత్యాహ –
న పరమార్థత ఇతి ।
ఆవృతజ్ఞానవతో లోకస్య జన్మాదివిషయే పరమార్థత్వాభిమానః సమ్భవతీత్యాహ -
లోకవదితి
॥ ౬ ॥
యదీశ్వరస్య మాయానిబన్ధనం జన్మేత్యుక్తం, తస్య ప్రశ్నపూర్వకం కాలం కథయతి -
తచ్చేత్యాదినా ।
చాతురర్వర్ణ్యే చాతురాశ్రమ్యే చ యథావదనుష్ఠీయమానే నాస్తి ధర్మహానిరితి మన్వానో విశినష్టి -
వర్ణేతి ।
వర్ణైరాశ్రమైస్తదాచారైశ్చ లక్ష్యతే - జ్ఞాయతే ధర్మః, తస్యేతి యావత్ ।
ధర్మహానౌ సమస్తపురుషార్థభఙ్గో భవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
ప్రాణినామితి ।
నచ యథోక్తస్య ధర్మస్య హానిం సోఢుం శక్తో భవానిత్యాహ -
భారతేతి ।
న కేవలం ప్రాణినాం ధర్మహానిరేవ భగవతో మాయావిగ్రహస్య పరిగ్రహే హేతుః, అపి తు తేషామధర్మప్రవృత్తిరపి, ఇత్యాహ -
అభ్యుత్థానమితి ।
యదా యదేతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః
॥ ౭ ॥
యథోక్తే కాలే కృతకృత్యస్య భగవతో మాయాకృతే జన్మని ప్రశ్నపూర్వకం ప్రయోజనమాహ -
కిమర్థమిత్యాదినా ।
యథా సాధూనాం రక్షణమ్ , అసాధూనాం నిగ్రహశ్చ భగవదవతారఫలం, తథా ఫలాన్తరమపి తస్యాస్తీత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ధర్మే హి స్థాపితే జగదేవ స్థాపితం భవతి, అన్యథా భిన్నమర్యాదం జగదసన్గతమాపద్యేతేత్యర్థః
॥ ౮ ॥
మాయామయమీశ్వరస్య జన్మ, న వాస్తవం, తస్యైవ చ జగత్పరిపాలనం కర్మ, నాన్యస్య, ఇతి జానతః శ్రేయోఽవాప్తిన్దర్శయన్ , విపక్షే ప్రత్యవాయం సూచయతి -
తజ్జన్మేత్యాదినా ।
యథోక్తం - మాయామయం, కల్పితమితి యావత్ । వేదనస్య యథావత్వం, వేద్యస్య జన్మాదేరుక్తరూపానతివర్తిత్వమ్ । యది పునర్భగవతో వాస్తవం జన్మ, సాధుజనపరిపాలనాది చాన్యస్యైవ కర్మ క్షత్రియస్యేతి వివక్ష్యతే, తదా తత్త్వాపరిజ్ఞానాప్రయుక్తో జన్మాదిః సంసారో దుర్వారః స్యాదితి భావః
॥ ౯ ॥
సమ్ప్రతి ప్రస్తుతమోక్షమార్గస్య నూతనత్వేనావ్యవస్థితత్వమాశఙ్క్య, పరిహరతి -
నైష ఇతి ।
మన్మయత్వస్య మద్భావగమనేనాపౌనరుత్తయం దర్శయతి -
బ్రహ్మవిద ఇతి ।
ఆత్మనో భిన్నత్వేన, భిన్నాభిన్నత్వేన వా బ్రహ్మణో వేదనం వ్యావర్తయతి -
ఈశ్వరేతి ।
అభేదదర్శనేన సముచ్చిత్య కర్మానుష్ఠానం ప్రత్యాచష్టే -
మామేవేతి ।
తదుపాశ్రయత్వమేవ విశదయతి -
కేవలేతి ।
మాముపాశ్రితా ఇతి కేవలజ్ఞాననిష్ఠత్వముక్త్వా, ‘జ్ఞానతపసా పూతాః’ (భ. గీ. ౪-౧౦) ఇతి కిమర్థం పునరుచ్యతే ? తత్రాహ -
ఇతరేతి
॥ ౧౦ ॥
ఈశ్వరః సర్వేభ్యో భూతేభ్యో మోక్షం ప్రయచ్ఛతి చేత్ , ప్రాగుక్తవిశేషణవైయర్థ్యం ; యది తు కేభ్యశ్చిదేవ మోక్షం ప్రయచ్ఛేత్ , తర్హి, తస్య రాగాదిమత్త్వాదనీశ్వరత్వాపత్తిః, ఇతి శఙ్కతే -
తవ తర్హీతి ।
యే ముముక్షవః, తేభ్యో మోక్షమీశ్వరో జ్ఞానసమ్పాదనద్వారా ప్రయచ్ఛతి, ఫలాన్తరార్థిభ్యస్తు తత్తదుపాయానుష్ఠానేన తత్తదేవ దదాతీతి, నాస్య రాగద్వేషౌ ఇతి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ముముక్షూణామీశ్వరానుసారిత్వేఽపి ఫలాన్తరార్థినాం కుతస్తదనుసారిత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ‘ఫలమత ఉపపత్తే’ (బ్ర. సూ. ౩-౨-౩౮) ఇతి న్యాయేన తత్ఫలస్యేశ్వరాయత్తత్వాత్ తదనువర్తిత్వమావశ్యకమ్ , ఇత్యాహ -
మమేతి ।
భగవద్భజనభాగినాం సర్వేషామేవ కైవల్యమేకరూపం కిమితి నానుగృహ్యతే ? తత్రాహ -
తేషామితి ।
అభ్యుదయనిఃశ్రేయసార్థిత్వం ప్రార్థనావైచిత్ర్యాదేకస్యైవ కిం న స్యాద్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, పర్యాయేణ తదనుపపత్తిం సాధయతి -
నహీతి ।
ముముక్షూణాం ఫలార్థినాం చ విభాగే స్థితే సతి అనుగ్రహవిభాగం ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
ఫలప్రదానేనానుగృహ్ణామీతి సమ్బన్ధః ।
నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠాయినామేవ ఫలార్థిత్వాభావే సతి, ముముక్షుత్వే కథం తేష్వనుగ్రహః స్యాత్ ? ఇతి తత్రాహ -
యే యథోక్తేతి ।
జ్ఞానప్రదానేన భజామీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
సన్తి కేచిత్ త్యక్తసర్వకర్మాణో జ్ఞానినో మోక్షమేవాపేక్షమాణాః, తేష్వనుగ్రహప్రకారం ప్రకటయతి -
యే జ్ఞానిన ఇతి ।
కేచిదార్తాః సన్తో జ్ఞానాదిసాధనాన్తరరహితా భగవన్తమేవార్తిమపహర్తుమనువర్తన్తే, తేషు భగవతోఽనుగ్రహవిశేషం దర్శయతి-
తథేతి ।
పూర్వార్ధవ్యాఖ్యానముపసంహరతి -
ఇత్యేవమితి ।
భగవతోఽనుగ్రహే నిమిత్తాన్తరం నివారయతి -
న పునరితి ।
ఫలార్థిత్వే ముముక్షుత్వే చ జన్తూనాం భగవదనుసరణమావశ్యకమ్ ఇత్యుత్తరార్ధం విభజతే -
సర్వథాఽపీతి ।
సర్వావస్థత్వం - తేన తేనాత్మనా పరస్యైవేశ్వరస్యావస్థానమ్ ।
మార్గః - జ్ఞానకర్మలక్షణః । మనుష్యగ్రహణాద్ ఇతరేషామీశ్వరమార్గానువర్తిత్వపర్యుదాసః స్యాద్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్ఫలేతి ।
సర్వప్రకారైర్మమ మార్గమనువర్తన్త ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః
॥ ౧౧ ॥
అనుగ్రాహ్యాణాం జ్ఞానకర్మానురోధేన భగవతా తేష్వనుగ్రహవిధానాత్ తస్య రాగద్వేషౌ యది న భవతః, తర్హి తస్య రాగాద్యభావాదేవ సర్వేషు ప్రాణిష్వనుగ్రహేచ్ఛా తుల్యా ప్రాప్తా, నచ తస్యాం సత్యామేవ ఫలస్యాల్పీయసః సమ్పాదనే సామర్థ్యం, నతు భగవతో మహతో మోక్షాఖ్యస్య ఫలస్య ప్రదానేఽశక్తిరితి యుక్తమ్ , అప్రతిహతజ్ఞానేచ్ఛాక్రియాశక్తిమతస్తవ సర్వఫలప్రదాన సామర్థ్యాత్ । తథాచ యథోక్తానుజిఘృక్షాయాం సత్యాం, త్వయి చ యథోక్తసామర్థ్యవతి సతి, సర్వే ఫల్గుఫలాద్ అభ్యుదయాద్విముఖా మోక్షమేవాపేక్షమాణా జ్ఞానేన త్వామేవ కిమితి న ప్రతిపద్యేరన్ ? ఇతి చోదయతి -
యదీతి ।
మోక్షాపేక్షాభావాత్ తదుపాయభూతజ్ఞానాదపి వైముఖ్యాద్ భగవత్ప్రాప్త్యభావే హేతుమభిదధానః సమాధత్తే -
శ్రృణ్వితి ।
కర్మఫలసిద్ధిమిచ్ఛతా కిమితి మానుషే లోకే దేవతాపూజనమిష్యతే ? తత్రాహ -
క్షిప్రం హీతి ।
కర్మఫలసమ్పత్త్యర్థినాం యష్టృయష్టవ్యవిభాగదర్శినాం తద్దర్శనే కారణమాత్మాజ్ఞానమ్ , ఇత్యత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిముదాహరతి -
అథేతి ।
అవిద్యాప్రకరణోపక్రమార్థమథేత్యుక్తమ్ ।
ఉపాసనం భేదదర్శనమిత్యనూద్య, కారణమాత్మాజ్ఞానం తత్ర, ఇతి దర్శయతి -
నేతి ।
యథా అస్మదాదీనాం హలవహనాదినా పశురుపకరోతి, ఎవమజ్ఞో దేవాదీనాం యాగాదిభిరుపకరోతి, ఇత్యాహ -
యథేతి ।
కిమితి తే ఫలాకాఙూక్షిణో భిన్నదేవతాయాదినో జ్ఞానమార్గం నాపేక్షన్తే ? తత్రోత్తరార్ధముత్తరత్వేన యోజయతి -
తేషామిత్యాదినా ।
యస్మాద్ యథోక్తానామధికారిణాం కర్మప్రయుక్తం ఫలం లోకవిశిషే ఝటితి సిధ్యతి, తస్మాత్ తేషాంం మోక్షమార్గాదస్తి వైముఖ్యమిత్యర్థః ।
మానుషలోకవిశేషణం కిమర్థమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
మనుష్యలోకే హీతి ।
లోకాన్తరేషు తర్హి కర్మఫలసిద్ధిర్నాస్తి, ఇత్యాశఙ్క్య, క్షిప్రవిశేషణస్య తాత్పర్యమాహ -
క్షిప్రమితి ।
క్వచిత్ కర్మఫలసిద్ధిరవిలమ్బేన భవతి, అన్యత్ర తు విలమ్బేన ఇతి విభాగే కో హేతుః ? ఇత్యాశఙ్క్య, సామగ్రాీభావాభావాభ్యామ్ , ఇత్యాహ -
మానుష ఇతి ।
మనుష్యలోకే కర్మఫలసిద్ధేః శైఘ్ర్యాత్ తదభిముఖానాం జ్ఞానమార్గవైముఖ్యం ప్రాయికమిత్యుపసంహరతి -
తేషామితి
॥ ౧౨ ॥
మనుష్యలోకే ‘చాతుర్వర్ణ్యం, చాతురాశ్రమ్యమ్ ‘ ఇత్యనేన ద్వారేణ కర్మాధికారనియమే కారణం పృచ్ఛతి -
మానుష ఎవేతి ।
ఆదిశబ్దేనావస్థావిశేషా వివక్ష్యన్తే ।
ప్రకారాన్తరేణ వృత్తానువాదపూర్వకం చోద్యముత్థాపయతి -
అథవేత్యాదినా ।
ప్రశ్నద్వయం పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
తర్హి, తవ కర్తృత్వభోక్తృత్వసమ్భవాత్ అస్మదాదితుల్యత్వేనానీశ్వరత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్యేతి ।
ఈశ్వరస్య విషమసృష్టిం విదధానస్య సృష్టివైషమ్యనిర్వాహకం కథయతి -
గుణేతి ।
గుణవిభాగేన కర్మవిభాగః । తేన చాతుర్వర్ణ్యస్య సృష్టిమేవోపదిష్టాం స్పష్టయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
ప్రశ్నద్వయప్రతివిధానం ప్రకృతముపసమ్హరతి -
తచ్చేదమితి ।
మనుష్యలోకే పరం వర్ణాశ్రమాదిపూర్వకే కర్మణ్యధికారః, తత్రైవ వర్ణాదేరీశ్వరేణ సృష్టత్వాత్ , న లోకాన్తరేషు, తత్ర వర్ణాద్యభావాత్ , ఈశ్వరమేవ చాతుర్వర్ణ్యాశ్రమాదివిభాగినోఽధికారిణోఽనువర్తన్తే, తేనైవ వర్ణాదేస్తద్వ్యాపారస్య చ సృష్టత్వాత్ తదనువర్తనస్య యుక్తత్వాదిత్యర్థః ।
తస్యేత్యాది ద్వితీయభాగాపోహ్యం చోద్యమనుద్రవతి -
హన్తేతి ।
యది చాతుర్వర్ణ్యాదికర్తృత్వాదీశ్వరస్య ప్రాగుక్తో నియమోఽభిమతః, తర్హి, తద్విషయసృష్ట్యాదేః తన్నిష్ఠవ్యాపారస్య చ ధర్మాదేర్నివర్తకత్వాత్ తత్ఫలస్య కర్తృగామిత్వాత్ కర్తృత్వభోక్తృత్వయోస్త్వయి ప్రసఙ్గాత్ నిత్యముక్తత్వాది తే న స్యాదిత్యర్థః ।
మాయయా కర్తృత్వం, పరమార్థతశ్చాకర్తృత్వమ్ , ఇత్యభ్యుపగమాత్ నిత్యముక్తత్వాది సిధ్యతి, ఇత్యుత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
మాయావృత్త్యాదిసంవ్యవహారేణ చాతుర్వణర్యాదేస్తత్కర్మణశ్చ యద్యపి కర్తాఽహం, తథాఽపి తథావిధం మాం పరమార్థతోఽకర్తారం విద్ధీతి యోజనా ।
అకర్తృత్వాదేవాభోక్తృత్వసిద్ధిః, ఇత్యాహ -
అత ఎవేతి
॥ ౧౩ ॥
ఈశ్వరస్య కర్తృత్వభోక్తృత్వయోర్వస్తుతోఽభావే కర్మతత్ఫలసమ్బన్ధవైధుర్యం ఫలతి, ఇత్యాహ -
యేషాం త్వితి ।
కర్మతత్ఫలసంస్పర్శశూన్యమీశ్వరం పశ్యతో దర్శనానురూపం ఫలం దర్శయతి -
న మామితి ।
తాని కర్మాణీతి యేషాం కర్మణామహం కర్తా తవాభిమతః, తానీతి యావత్ ।
దేహేన్ద్రియాద్యారమ్భకత్వేన తేషాం కర్మణామీశ్వరే సంస్పర్శాభావే, తస్య తత్కరణావస్థాయామహఙ్కారాభావం హేతుం కరోతి -
అహఙ్కారాభావాదితి ।
కర్మఫలతృష్ణాభావాచ్చేశ్వరం కర్మాణి న లిమ్పన్తి, ఇత్యాహ-
నచేతి ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
యేషాం త్వితి ।
తదభావాత్ -కర్మసు ‘అహం కర్తా’ ఇత్యభిమానస్య, తత్ఫలేషు స్పృహాయాశ్చాభావాదిత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్య కర్మనిర్లేపేఽపి, క్షేత్రజ్ఞస్య కిమాయాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
ఇత్యేవమితి ।
అభిజ్ఞానప్రకారమభినయతి -
నాహమితి ।
జ్ఞానఫలం కథయతి -
స కర్మభిరితి ।
కర్మాసమ్బన్ధం విదుషి విశదయతి -
తస్యాపీతి
॥ ౧౪ ॥
తవ కర్మతత్ఫలసమ్బన్ధాభావే, తథా జ్ఞానవతశ్చ తదసమ్బన్ధే, మమాపి కిం కర్మణా ఇత్యాశఙ్క్య, కర్మణి కర్తృత్వాభిమానం, తత్ఫలే స్పృహాం చాకృత్వా, ముముక్షువత్ త్వయా కర్మ కర్తవ్యమేవ, ఇత్యాహ -
నాహమిత్యాదినా ।
నాహం కర్తేత్యేవమాది ఎవమా పరామృశ్యతే । తేన - పూర్వైేర్ముముక్షుభిరనుష్ఠితత్వేన హేతునేత్యర్థః ।
కర్మైవేత్యేవకారార్థమాహ -
నేత్యాదినా ।
త్వం శబ్దస్య క్రియాపదేన సమ్బన్ధః ।
తస్మాదిత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి -
పూర్వైరితి ।
యదుక్తం కిం మమ కర్మణేతి, తత్ర త్వమజ్ఞో వా, తత్త్వవిద్వా ? । యద్యజ్ఞః, తదా చిత్తశుద్ధ్యర్థం కురు కర్మ ఇత్యాహ -
యదీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
తత్త్వవిదితి ।
కురు కర్మేతి సమ్బన్ధః ।
పూర్వైర్మూఢైరాచరితమిత్యేతావతా కిమితి వివేకవతా మయా తత్కర్తవ్యమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
జనకాదిభిరితి ।
తే తావత్ ఎవం సమ్పాద్య కర్మ కృతవన్తో, న తదిదానీమప్రామాణికత్వాదనుష్ఠేయమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
పూర్వతరమితి
॥ ౧౫ ॥
కర్మవిశేషణమాక్షిపతి -
తత్రేతి ।
మనుష్యలోకః సప్తమ్యర్థః ।
కర్మణి మహతో వైషమ్యస్య విద్యమానత్వాత్ తస్య పూర్వైరనుష్ఠితత్వేన పూర్వతరత్వేన చ విశేషితత్వే, తస్మిన్ ప్రవృత్తిస్తవ సుకరా, ఇతి యుక్తం విశేషణమ్ , ఇతి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
కర్మణి దేహాదిచేష్టారూపే లోకప్రసిద్ధే నాస్తి వైషమ్యమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
విజ్ఞానవతామపి కర్మాదివిషయే వ్యామోహోపపత్తేః, సుతరామేవ తవ తద్విషయే వ్యామోహసమ్భవాత్ , తదపోహార్థమాప్తవాక్యాపేక్షణాద్ , అస్తి కర్మణి వైషమ్యమ్ , ఇత్యుత్తరమాహ -
కిం కర్మేతి ।
‘తత్ తే కర్మ’ (భ. గీ. ౪-౧౬) ఇత్యత్ర అకారానుబన్ధేనాపి పదం ఛేత్తవ్యమ్ ।
కర్మాదిప్రవచనస్య ప్రయోజనమాహ -
యజ్జ్ఞాత్వేతి ।
తత్ కర్మాకర్మ చేతి సమ్బన్ధః । అతః మేధావినామపి యథోక్తే విషయే వ్యామోహస్య సత్త్వాదిత్యర్థః ।
॥ ౧౬ ॥
కర్మణోఽకర్మణశ్చ ప్రసిద్ధత్వాత్ తద్విషయే న కిఞ్చిద్ బోద్ధవ్యమ్ , ఇతి చోద్యమనూద్య నిరస్యతి -
నచేతి
తత్ర హేత్వాకాఙూక్షాపూర్వకమనన్తరం శ్లోకమవతారయతి -
కస్మాదితి ।
త్రిష్వపి కర్మాకర్మవికర్మసు బోద్ధవ్యమస్తీతి యస్మాత్ అధ్యాహారః, తస్మాద్ మదీయం ప్రవచనమర్థవదితి యోజనా ।
బోద్ధవ్యసద్భావే హేతుమాహ -
యస్మాదితి ।
త్రితయం ప్రకృత్య అన్యతమస్య గహనత్వవచనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య, అన్యతమగ్రహణస్యోపలక్షణార్థత్వముపేత్య, వివక్షితమర్థమాహ -
కర్మాదీనామితి
॥ ౧౭ ॥
ఉత్తరశ్లోకమాకాఙ్క్షాపూర్వకముపాదత్తే -
కిం పునరితి ।
ప్రథమపాదస్యాక్షరోత్థమర్థం కథయతి -
కర్మణీత్యాదినా ।
ద్వితీయపాదస్యాపి శబ్దప్రకాశితమర్థం నిర్దిశతి -
అకర్మణి చేతి ।
కర్మాభావే యః కర్మ పశ్యతీతి సమ్బన్ధః ।
ప్రవృత్తేరేవ కర్మత్వాత్ నివృత్తేస్తదభావత్వాత్ తత్ర కథం కర్మదర్శనమిత్యాశఙ్క్య, ద్వయోరపి కారకాధీనత్వేనావిశేషమభిప్రోయాహ -
కర్తృతన్త్రత్వాదితి ।
ప్రవృత్తావివ నివృత్తావపి, కర్మదర్శనమవిరుద్ధమితి శేషః ।
నను నివృత్తేర్వస్త్వధీనత్వాత్ కారకనిబన్ధనాభావాన్న తత్ర కర్మదర్శనం యుజ్యతే, తత్రాహ -
వస్త్వితి ।
క్రియాకారకఫలవ్యవహారస్య సర్వస్యావిద్యావస్థాయామేవ ప్రవృత్తత్వాద్ వస్తుసంస్పర్శశూన్యత్వాత్ ప్రవృత్తివన్నివృత్తావపి యః కర్మ పశ్యతి, స మనుష్యేషు బుద్ధిమానితి సమ్బన్ధః ।
కర్మణ్యకర్మ అకర్మణి చ కర్మ పశ్యతో బుద్ధిమత్త్వం, యుక్తత్వం సమస్తకర్మకృత్త్వం చ కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతి స్తూయత ఇతి ।
శ్లోకస్య శబ్దోత్థేఽర్థే దర్శితే, తాత్పర్యార్థాపరిజ్ఞానాన్మిథో విరోధం శఙ్క్తతే -
నన్వితి ।
కథమిదం విరుద్ధమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, కర్మణీతి విషయసప్తమీ వా స్యాత్ ? అధికరణసప్తమీ వా ? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యే - అన్యాకారం జ్ఞానమన్యావలమ్బనమితి స్పష్టో విరోధః స్యాద్ , ఇత్యాహ -
నహీతి ।
అన్యస్యాన్యాత్మతాయోగాత్ కర్మాకర్మణోరభేదాసమ్భవాదకర్మాకారం కర్మావలమ్బనం జ్ఞానమ్ అయుక్తమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
తత్రేతి ।
కర్మణ్యధికరణే తతో విరుద్ధమకర్మ కథమాధేయం ద్రష్టా ద్రష్టుమీష్టే । నహి కర్మాకర్మణోర్మిథో విరుద్ధయోరాధారాధేయభావః సమ్భవతీత్యర్థః ।
విషయసప్తమీమభ్యుపేత్య సిద్ధాన్తీ పరిహరతి -
నన్వకర్మైవేతి ।
లోకస్య మూఢదృష్టేర్వివేకవర్జితస్య పరమార్థతో బ్రహ్మ అకర్మ అక్రియమేవ సద్ , భ్రాన్త్యా, కర్మసహితం క్రియావదివ ప్రతిభాతీత్యక్షరార్థః ।
పరస్పరాధ్యసమభ్యుపేత్యోక్తమ్ -
తథేతి ।
యథా ఖల్వకర్మ బ్రహ్మ కర్మవదుపలభ్యతే తథా కర్మ సక్రియమేవ ద్వైతమక్రియే బ్రహ్మణ్యధిష్ఠానే సంసృష్టం తద్వద్ భాతీత్యక్షరయోజనా ।
కర్మాకర్మణోరితరేతరాధ్యాసే సిద్ధే, సమ్యగ్దర్శనసిద్ధ్యర్థం భగవతో వచనముచితమ్ , ఇత్యాహ -
తత్రేతి ।
యథా, యత్ , ఇన్దం రజతమితి ప్రతిపన్నం, తత్ , ఇదానీం శుక్తిశకలం పశ్యేతి భ్రమసిద్ధరజతరూపవిషయానువాదేన తదధిష్ఠానం శుక్తిమాత్రముపదిశ్యతే, తథా భ్రమసిద్ధకర్మాద్యాత్మకవిషయానువాదేన తదధిష్ఠానం కర్మాదిరహితం కూటస్థం బ్రహ్మ భగవతా వ్యపదిశ్యతే । తథాచ భగవద్వచనమవిరుద్ధమిత్యహ -
అత ఇతి ।
ఇతశ్చాధ్యారోపితకర్మాద్యనువాదపూర్వకం తదధిష్ఠానస్య కర్మాదిరహితస్య నిర్విశోషస్య బ్రహ్మణో భగవతా బోధ్యమానత్వాన్న తత్ర విరోధాశఙ్కావకాశో భవతీత్యాహ -
బుద్ధిమత్త్వాదీతి ।
కూటస్థాద్ బ్రహ్మణోఽన్యస్య సర్వస్య మాయామాత్రత్వాత్ అన్యజ్ఞానాద్ బుద్ధిమత్త్వయుక్తత్వసర్వకర్మకృత్త్వానామనుపపత్తేః, అత్ర చ ‘స బుద్ధిమాన్ ‘ ఇత్యాదినా బుద్ధిమత్త్వాదినిర్దేశాద్ బ్రహ్మజ్ఞానాదేవ తదుపపత్తేః, సర్వవిక్రియారహితబ్రహ్మజ్ఞానమేవ వివక్షితమిత్యర్థః ।
బోధశబ్దస్య సమ్యగ్జ్ఞానే ప్రసిద్ధత్వాత్ కర్మాకర్మవికర్మణాం స్వరూపం బోద్ధవ్యస్తీతి వదతా సమ్యగ్జ్ఞానోపదేశస్య వివక్షితత్వాదపి కూటస్థం బ్రహ్మత్రాభిప్రేతమ్ ఇత్యాహ -
బోద్ధవ్యమితి చేతి ।
ఫలవచనపర్యాలోచనాయామపి కూటస్థం బ్రహ్మాత్రాభిప్రేతం ప్రతిభాతి ఇత్యాహ -
నచేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానాధీనఫలమత్ర న శ్రుతమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యజ్జ్ఞాత్వేతి ।
అధ్యారోపాపవాదార్థం భాగవద్వచనమవిరుద్ధమ్ , ఇత్యుపపాదితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
‘తద్విపర్యయ’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన ప్రాణినో గృహ్యన్తే ।
విషయమప్తమీపరిగ్రహేణ పరిహారమభివాయ, అధికరణసప్తమీపక్షే దర్శిత్ం దూషణమనఙ్గీకారేణ పరిహరతి -
నచేతి ।
వ్యవహారభూమిరత్రేత్యుచ్యతే । యోగ్యత్వే సత్యనుపలబ్ధేరిత్యర్థః ।
అకర్మాధికరణం కర్మ న సమ్భవతి ఇత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
కర్మాభావత్వాదితి ।
నహి తుచ్ఛస్యాధికరణం క్కచిద్ దృష్టమిష్టం చేత్యర్థః ।
నిరూప్యమాణే కర్మాకర్మణోరధికరణాధికర్తవ్యభావాసమ్భవే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
శాస్త్రపరిచయవిరహిణామధ్యారోపముదాహరతి -
యథేతి ।
కర్మాకర్మణోరారోపితత్వముక్తమమృష్యమాణాః సన్నాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
కర్మ కర్మైవేత్యత్ర అకర్మ చాకర్మైవేతి ద్రష్టవ్యమ్ । విమతం సత్యమవ్యభిచారిత్వాద్ బ్రహ్మవదిత్యర్థః ।
తత్ర కర్మ తత్త్వతో నావ్యభిచారి, కర్మత్వాత్ , నౌస్థస్య తటస్థవృక్షగమనవత్ ,ఇత్యవ్యభిచారిత్వం కర్మణ్యసిద్ధమితి పరిహరతి -
తన్నేతి ।
అకర్మ చ తత్త్వతో నావ్యభిచారి, కర్మాభావత్వాద్, దూరప్రదేశే చైత్రమైత్రాదిషు గచ్ఛత్స్వేవ చక్షుషా సన్నిధానవిధురేషు దృశ్యమానగత్యభావవత్ , ఇత్యాహ -
దూరేష్వితి ।
దూరత్వాదేవ విశేషతః సన్నికర్షవిరహితేషు తేషు స్వరూపేణ చక్షుః సంనికృష్టేషు చక్షుషా గత్యభావదర్శనాదితి యోజనా ।
గాతిరహితేషు తరుషు గతిదర్శనవత్ ప్రకృతే బ్రహ్మణ్యవిక్రియే కర్మదర్శనం, సక్రియే చ ద్వైతప్రపఞ్చే గతిమత్సు చైత్రాదిషు గత్యభావదర్శనవత్ కర్మాభావస్య విపరీతస్య దర్శనం యేన హేతునా సమ్భవతి, తేన తస్య విపరీతదర్శనస్య నిరసనార్థం భగవద్వచనమితి దార్ష్టాన్తికం నిగమయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
నను కర్మతదభావయోరారోపితత్వాత్ అవిక్రియస్య బ్రహ్మణో జ్ఞానమత్రాభిప్రేతం చేత్ ‘అవ్యక్తోఽయమచిన్త్యోఽయం’(భ. గీ. ౨-౨౫) ‘న జాయతే మ్రియతే’ (భ. గీ. ౨ -౧౮) ఇత్యాదినా పౌనరుక్త్యం ప్రాప్తం, తత్రైవ బ్రహ్మాత్మనో నిర్వికారత్వస్యోక్తత్వాదితి, తత్రాహ -
తదేతదితి ।
తదేతత్ -ఆత్మని శఙ్కితం సక్రియత్వమ్ అసకృదుక్తప్రతివచనమపి నిర్వికారాత్మవస్త్వపేక్షయా అత్యన్తవిపరీతదర్శనం - మిథ్యాజ్ఞానం, తేన భావితత్వం -తత్సంస్కారప్రచయవత్త్వం, తతోఽతిశయేన మోహమాపద్యమానో లోకః శ్రుతమపి తత్త్వం విస్మృత్య పునర్యత్కించిత్ప్రసఙ్గమాపాద్య, సక్రియత్వమేవ ఆత్మన శ్చోదయతీతి, పునః పునస్తత్త్వభూతముత్తరం భగవానభిధత్తే । వస్తునశ్చ దుర్విజ్ఞేయత్వాత్ పునఃపునః ప్రతిపాదనం తత్తద్భ్రమనిరాకరణార్థముపయుజ్యతే । తథాచ నాస్తి పునరుక్తిరిత్యర్థః ।
అసకృదుక్తప్రతివచనమేవానువదతి -
అవ్యక్తోఽయమితి ।
కర్మాభావ ఉక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఉక్తస్య ‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్ ‘ (క. ౧.౨. ౧౮) ఇత్యాదిశ్రుతౌ ప్రకృతస్మృతావసఙ్గత్వాదిన్యాయేన చ ప్రసిద్ధత్వమస్తి, ఇత్యాహ -
శ్రుతీతి ।
న కేవలముక్తః కర్మాభావః, కిన్తు, ‘సర్వకర్మాణి మనసా సంన్యస్య’ (భ. గీ. ౫-౧౩) ఇత్యాదౌ వక్ష్యమాణశ్చేత్యాహ -
వక్ష్యమాణశ్చేతి ।
నను కర్మణో దేహాదినిర్వర్త్యత్వేన త్రైవిధ్యాత్ కూటస్థస్వభావస్యాత్మనోఽసఙ్గత్వాత్ తద్వ్యాపారరూపస్య కర్మణోఽప్రసిద్ధత్వాన్న తస్మిన్నకర్మణి విపరీతస్య కర్మణో దర్శనం సిధ్యతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మిన్నితి ।
కర్మైవ విపరీతం, తస్య దర్శనమితి యావత్ । అహం కర్తేత్యాత్మసమానాధికరణస్య వ్యాపారస్యానుభవాత్ కర్మభ్రమస్తావత్ ఆత్మన్యత్యన్తరూఢోఽస్తీత్యర్థః ।
ఆత్మని కర్మవిభ్రమోఽస్తీత్యత్ర హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
ఆత్మనో నిష్క్రియత్వే కుతస్తస్మిన్ యథోక్తో విభ్రమః సమ్భవేత ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
దేహేతి ।
ఇదానీమాత్మని అకర్మభ్రమముదాహరతి -
తథేత్యాదినా ।
యథా శుక్తౌ స్వాభావికమరూప్యత్వం, రూప్యత్వమారోపితం, తదభావోఽప్యారోప్యాభావత్వాత్ ఆరోపపక్షపాతీ । తథా ఆత్మనోఽపి స్వాభావికమవిక్రియత్వం, సక్రియత్వం పునరధ్యస్తం, తదభావత్వాత్ , కర్మభావోఽప్యధ్యస్త ఎవేతి మన్వానః సన్నుపసంహరతి -
తత్రేదమితి ।
ఆత్మని కర్మాదివిభ్రమే లౌకికే సిద్ధే సతి ఇదం - ‘కర్మాణి’ ఇత్యాదివచనంం, తత్పరిహారార్థం భగవానుక్తవానిత్యర్థః ।
సంప్రత్యుక్తేఽర్థే శ్లోకాక్షరసమన్వయం దర్శయితుం ‘కర్మణి’ ఇత్యాది వ్యాచిఖ్యాసుర్భూమికాం కరోతి -
అత్ర చేతి ।
వ్యవహారభూమౌ కార్యకరణాధికరణం కర్మ స్వేనైవ రూపేణ వ్యవస్థితం సత్ , ఆత్మన్యవిక్రియే కార్యకరణారోపణద్వారేణ సర్వైరారోపితమిత్యత్ర హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
అవివేకినాం తు కర్తుత్వాభిమానః సుతరామితి వక్తుమపిశబ్దః । ఎవమాత్మని కర్మారోపముపపాద్య ప్రథమపాదం వ్యాటష్టే -
అత ఇతి ।
ఆత్మాని కర్మరహితే కర్మారోపే దృష్టాన్తమాహ -
నదీతి ।
ఆరోపవశాదాత్మనిష్ఠత్వేన కర్మణి సర్వలోకప్రసిద్ధే కర్మాభావం యః పశ్యేత్ , స బుద్ధిమానితి సమ్బన్ధః । అకర్మదర్శనస్య యథాభూతత్వం సమ్యక్త్వమ్ । తత్ర దృష్టాన్తమాహ -
గత్యభావమివేతి ।
ద్వితీయపాదం వ్యాకరోతి -
అకర్మణి చేతి ।
అధ్యరోపమభినయతి -
తూష్ణీమితి ।
అకర్మణి కర్మదర్శనే యుక్తిమాహ -
అహఙ్కారేతి ।
పూర్వార్ధేనోక్తమనూద్య, ఉత్తరార్ధం విభజతే -
య ఎవమితి ।
ఆత్మని కార్యకరణసఙ్ఘాతసమారోపద్వారేణ తద్వ్యాపారమాత్రే కర్మణి, శుక్తికాయామివ రజతసమారోపితవిషయే తదభావమ్ - అకర్మ, వస్తుతో యో రజతాభావవదనుభవతి, అకర్మణి చ సఙ్ఘాతవ్యాపారోపరమే తద్ద్వారా స్వాత్మని ‘అహం తూష్ణీమాసే సుఖమ్’ ఇత్యారోపిత గోచరే కర్మ - అహఙ్కారహేతుకం యస్తత్త్వతో మన్యతే, స రూప్యతదభావవిభాగహీనశుక్తిమాత్రవత్ ఆత్మమాత్రం కర్మతదభావవిభాగశూన్యం కూటస్థం పరమార్థతోఽవగచ్ఛన్ బుద్ధిమాన్ ఇత్యాదిస్తుతియోగ్యతాం గచ్ఛతి, ఇత్యేవం స్వాభిప్రాయేణ శ్లోకం వ్యాఖ్యాయ, అత్ర వృత్తికారవ్యాఖ్యానముత్థాపయతి -
అయమితి ।
అన్యథావ్యాఖ్యానమేవ ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
ఈశ్వరార్థేనానుష్ఠానే ఫలాభవవచనం వ్యాహతమ్ , ఇతి మత్వాఽఽహ -
కిలేతి ।
నిత్యానామకర్మత్వమప్రసిద్ధమ్ ఇ్త్యాశఙ్క్య, ఫలరాహిత్యగుణయోగాత్ తేష్వకర్మత్వవ్యవహారః సిధ్యతీత్యాహ -
గౌణ్యేతి ।
నిత్యానామకారణం ముఖ్యవృత్త్యైవాకర్మ వాచ్యమ్ , ఇత్యాహ -
తేషాం చేతి ।
తత్ర కర్మశబ్దస్య ప్రత్యవాయాఖ్యఫలహేతుత్వగుణయోగాద్ గౌణ్యైవ వృత్త్యా ప్రవృత్తిరిత్యాహ -
తచ్చేతి ।
పాతనికామేవం కృత్వా శ్లోకాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
తత్రేత్యాదినా
అకర్మణి చేత్యాది వ్యాకరోతి -
తథేతి ।
స బుద్ధిమానిత్యాది పూర్వవత్ ।
పరకీయం వ్యాఖ్యానం వ్యుదస్యతి -
నైతదితి ।
నిత్యం కర్మాకర్మ, నిత్యాకరణం కర్మేతి జ్ఞానాద్ దురితనివృత్త్యనుపపత్తేర్భగవద్వచనం వృత్తికారమతే బాధితం స్యాదిత్యర్థః ।
‘ధర్మేణ పాపమపనుదతి’ (మ. నా. ఉ. ౨-౧) ఇతి శ్రూతేర్నిత్యానుష్ఠానాద్ దురితనిబర్హణప్రసిద్ధేస్తదనుష్ఠానస్య ఫలాన్తరాభావాత్ తదకర్మేతి జ్ఞాత్వా అనుష్ఠానే క్రియమాణే కథమశుభక్షయో నేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
‘క్షేత్రజ్ఞస్యేశ్వరజ్ఞానాద్విశుద్ధిః పరమా మతా’ (యా. స్మృ. ౩-౩౪) ఇతి స్మరణాత్ కర్మణాత్యన్తికాశుభక్షయాభావేఽప్యఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
నిత్యానామితి ।
నిత్యానుష్ఠానాదశుభక్షయేఽపి నాస్మిన్ ప్రకరణే తద్వివక్షితం ; ‘యజ్జ్ఞాత్వా మోక్ష్యసేఽశుభాత్ ‘ (భ. గీ. ౪-౧౬) ఇతి జ్ఞానాదశుభక్షయస్య ప్రతిజ్ఞాతత్వాత్ , నచ తజ్జ్ఞానం ఫలాభావవిషయమేషితవ్యమిత్యాహ -
నత్వితి ।
అశుభస్య ఫలాభావజ్ఞానకార్యత్వాభావాన్న ఫలాభావజ్ఞానాత్ క్షయః సిధ్యతీత్యర్థః । కిఞ్చాతీన్ద్రియోఽర్థః శాస్త్రాన్నిశ్చీయతే ।
నచ నిత్యకర్మణాం ఫలాభావజ్ఞానాదశుభనివృత్తిరిత్యత్ర శాస్త్రమస్తీత్యాహ -
నహీతి ।
నిత్యాకరణం కర్మేతి జ్ఞానమపి, నాశుభనివృత్తిఫలత్వేన చోదితమస్తీత్యాహ -
నిత్యకర్మేతి ।
భగవద్వచనమేవాత్ర ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
సాధారణమేవ ‘యజ్జ్ఞాత్వా’ ఇత్యాది భగవతో వచనం, నతు నిత్యానాం ఫలాభావం జ్ఞాత్వేతి విశేషవిషయమిత్యర్థః ।
అశుభమోక్షణాసమ్భవప్రదర్శనేన కర్మణ్యకర్మదర్శననిరాకరణన్యాయేన అకర్మణి కర్మదర్శనం నిరాకరోతి -
ఎతేనేతి ।
నామాదిషు ఫలాయ బ్రహ్మదృష్టివత్ అకర్మణ్యపి ఫలార్థం కర్మదృష్టివిధానాన్నాశుభమోక్షణానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి ।
అత్ర హి శ్లోకే నిత్యస్య కర్తవ్యతామాత్రం పరమతే వివక్షితమ్ । అతశ్చాకర్మణి కర్మదర్శనం విధీయతే తత్త్ఫలాయేతి కల్పనా పరస్య సిద్ధాన్తవిరుద్ధేత్యాహ -
నిత్యస్య త్వితి ।
పరమతేఽపి నిత్యస్య కర్తవ్యతామాత్రమత్ర శ్లోకే న వివక్షితం, కిన్తు నిత్యానుష్ఠానే ప్రవృత్తిసిద్ధ్యర్థం నిత్యాకరణాత్ ప్రత్యవాయో భవతీతి జ్ఞానమపి కర్తవ్యత్వేనాత్ర వివక్షితమేవేత్యాశఙ్య అహ -
నచేతి ।
న తావత్ ప్రవృత్తిరస్య విజ్ఞానస్య ఫల, నియోగాదేవ తదుపపత్తేః । నాపి ఫలాన్తరమ్ అనుపలమ్భాత్ ; అతోఽఫలత్వాదకరణాత్ ప్రత్యవాయో భవతీతి జ్ఞానం నాత్ర కర్తవ్యత్వేన వివక్షితమిత్యర్థః ।
కిఞ్చాకరణే కర్మదృష్టివిధావకరణస్యాలమ్బనత్వేన ప్రధానత్వాత్ జ్ఞేయత్వం వక్తవ్యం, తచ్చ తుచ్ఛత్వాదనుపపన్నమిత్యాహ-
నాపీతి ।
అకరణస్యాసతో నామాదివదాశ్రయత్వేన దర్శనాసమ్భవేఽపి, సామానాధికరణ్యేన ఇదం రజతమితివద్ దర్శనం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపి కర్మేతి ।
ఆదిశబ్దేన సర్వోత్కర్షాది గృహ్యతే । ఫలవత్త్వం స్తుతిర్వా సమ్యగ్జ్ఞానస్య యుక్తం, న మిథ్యాజ్ఞానస్య, అనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
స్వప్నే మిథ్యాజ్ఞానమపి ఫలవదుపలబ్ధమిత్యాశఙ్క్య, మిథ్యాజ్ఞానస్యాశుభావిరోధిత్వాన్న తస్మాత్ తన్నివృత్తిరిత్యాహ -
మిథ్యాజ్ఞానమేవేతి ।
అశుభాదేవాశుభానివృత్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
అవివేకపూర్వకమ్ , ఇదం రజతమితి, సదసతోః సామానాధికరణ్యాన్మిథ్యాజ్ఞానం యుక్తం, కర్మాకర్మణోస్తు వివేకేన భాసమానయోః సామానాధికరణ్యాధీనం జ్ఞానం -సింహదేవదత్తయోరివ గౌణం, న మిథ్యాజ్ఞానమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కర్మాకర్మేతి దర్శనే ఫలాభావో గుణః, అకర్మ కర్మేతి దర్శనే తు ఫలాభావో గుణః, తన్నిమిత్తమిదం జ్ఞానం గౌణమిత్యాహ -
ఫలేతి ।
యథోక్తజ్ఞానస్య గౌపత్వేఽపి ప్రామాణికఫలాభావాన్న తద్నౌణతోచితేతి దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
కర్మాకర్మేత్యాదిగౌణవిజ్ఞానోపన్యాసవ్యాజేన నిత్యాకర్మణః కర్తవ్యతాయాః వివక్షితత్వాద్నౌణజ్ఞానస్యాఫలత్వమదూషణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
జ్ఞానాదశుభమోక్షణస్య శ్రుతస్య హానిః, అశ్రుతస్య నిత్యానుష్ఠానస్య కల్పనేత్యనేన వ్యాపారగౌరవేణ న కశ్చిద్విశేషః సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
స్వశబ్దేనేతి ।
నరకపాతః స్యాదతో విధేరేవానుష్ఠేయాని తానీతి శేషః ।
యథోక్తవాచకశబ్దప్రయోగాదేవ అపేక్షితార్థసిద్ధిసమ్భవే భగవతో వ్యాజవచనకల్పనమనుచితమిత్యాహ -
తత్రేతి ।
ప్రకృతే శ్లోకే వృత్తికృతాం వ్యాఖ్యానేన పరమాప్తస్యైవ భగవతో విప్రలమ్భకత్వమాపాదితమితి తదీయం వ్యాఖ్యానముపేక్షితవ్యమితి ఫలితమాహ -
తత్రైవమితి ।
నిత్యకర్మానుష్ఠానసిద్ధ్యర్థం వ్యాజరూపమితి భగవద్వచనముచితమిత్యాశఙ్క్య, స్వశబ్దేనాపీత్యాదిప్రాగుక్తపరిపాట్యా తదనుష్ఠానబోధనసమ్భవాద్ మైవమిత్యాహ -
నచైతదితి ।
వస్తుశబ్దేన నిత్యకర్మానుష్ఠానముచ్యతే । యథాత్మప్రతిపాదనం సుబోధత్వసిద్ధ్యర్థం పౌనఃపున్యేన క్రియతే, తథా నిత్యానామపి కర్మణామనుష్ఠానం ‘కర్మణ్యకర్మ’ (భ. గీ. ౪-౧౮) ఇత్యాదిశబ్దాన్తరేణోచ్యమానం సుబోధం స్యాదితి భగవతః శబ్దాన్తరం యుక్తమిత్యాశఙ్క్య, తస్య నిత్యానుష్ఠానవాచకత్వాభావాన్మైవమిత్యాహ -
నాపీతి ।
కిఞ్చ, పూర్వమేవ నిత్యానుష్ఠానస్య స్పష్టముపదిష్టత్వాన్న తస్య సుబోధనార్థం శబ్దాన్తరమపేక్షితమిత్యహ –
కర్మణ్యేవేతి ।
కర్మాకర్మాదివిజ్ఞానవ్యాజేన నిత్యాకర్మానుష్ఠానకర్తవ్యతాయాం తాత్పర్యమిత్యేతన్నిరాకృత్య, కర్మాకర్మాదిదర్శనం గౌణమితి పక్షే దూషణాన్తరమాహ -
సర్వత్ర చేతి ।
లోకే వేదే చ యథా ప్రశస్తం దేవతాదితత్త్వం, యచ్చ కర్తవ్యమనుష్ఠానార్హమగ్నిహోత్రాది, తదేవ బోద్ధవ్యమిత్యుచ్యతే ; న నిష్ఫలం కాకదన్తాది । కర్మణి అకర్మదర్శనమకర్మణి చ కర్మదర్శనం గౌణత్వాదేవాప్రశస్తమకర్తవ్యం చ । నాతః తద్ బోద్ధవ్యమితి వచనమర్హతీత్యర్థః ।
కిఞ్చ, కర్మాదేర్మాయామాత్రత్వాద్ గౌణమపి తద్విషయం జ్ఞానం మిథ్యాజ్ఞానమితి, న తస్య బోద్ధవ్యత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
నచేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానస్య బోద్ధవ్యత్వాభావేఽపి తద్విషయస్య బోద్ధవ్యతా సిధ్యేదిత్యాశఙ్క్యాహ వస్త్వాభాసత్వాత్ మైవమిత్యాహ -
తత్ప్రత్యుపస్థాపితం వేతి ।
యత్పునరకరణస్య ప్రత్యవాయహేతుత్వమ్ , అకరణే గౌణ్యా వృత్త్యా కర్మశబ్దప్రయోగే నిమిత్తమితి, తద్ దూషయతి -
నాపీతి ।
అకరణాత్ ప్రత్యవాయో భవతీత్యత్ర శ్రృతిస్మృతివిరోధమభిదధాయ, యుక్తివిరోధమభిధాతి -
అసత ఇతి ।
అసతః సద్రూపేణ భవనమభవనం చ నిఃస్వరూపత్వాదనుపపన్నమ్ - నిరస్తసమస్తతత్త్వస్య కిఞ్చిత్ తత్త్వాభ్యుపగమే సర్వప్రమాణానామప్రామాణ్యసద్రూపేణ భవనమభవనం చ నిః స్వరూపత్వాదనుపపన్నమ్ - నిరస్తసమస్తతత్త్వస్య కిఞ్చిత్ తత్త్వాభ్యుపగమే సర్వప్రమాణానామప్రామాణ్య ప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
తచ్చేతి ।
యత్తు నిత్యానాం ఫలరాహిత్యం తత్రాకర్మశబ్దప్రయోగే నిమిత్తమితి, తన్నిరస్యతి -
నచేతి ।
న కేవలం విధ్యుద్దేశే స్వఫలాభావాన్నిత్యానాం విధ్యనుపపత్తిః, అపితు ధాత్వర్థస్య క్లేశాత్మకత్వాత్ తత్ర శ్రుతఫలాభావే నైవ విధిరవకాశమాసాదయేదిత్యాహ -
దుఃఖేతి ।
దుఃఖరూపస్యాపి ధాత్వర్థస్య సాధ్యత్వేన కార్యత్వాత్ తద్విషయో విధిః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ -
దుఃఖస్య చేతి ।
స్వర్గాదిఫలాభావేఽపి నిత్యానామకరణనిమిత్తనిరయనిరాసార్థం దుఃఖరూపాణామపి స్యాదనుష్ఠేయత్వమిత్యాశఙ్క్య ఆహ -
తదకరణే చేతి ।
ఫలాన్తరాభావేఽపి మోక్షసాధనత్వాద్ ముముక్షుణా నిత్యాని కర్మాణ్యనుష్ఠేయానీత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వాభ్యుపగమేతి ।
వృత్తికారవ్యాఖ్యానాసద్భావే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కోఽసౌ యథాశ్రుతోఽర్థః శ్లోకస్యేత్యాశఙ్క్య ఆహ -
తథాచేతి
॥ ౧౮ ॥
కర్మణ్యకర్మదర్శనం పూర్వోక్తం స్తోతుముత్తరశ్లోకం ప్రస్తౌతి -
తదేతదితి ।
యథోక్తదర్శిత్వం - పూర్వోక్తదర్శనసమ్పన్నత్వమ్ ।
సమారమ్భశబ్దస్య కర్మవిషయత్వం న రూఢ్యా, కిన్తు వ్యుత్పత్త్యేత్యాహ -
సమారభ్యన్త ఇతీతి ।
కామసఙ్కల్పవర్జితత్వే కథం కర్మణామనుష్ఠానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ముధైవేతి ।
ఉద్దేశ్యఫలాభావే తేషామనుష్ఠానం యాదృచ్ఛికం స్యాదిత్యాశఙ్క్య, ప్రవృత్తేన నివృత్తేన వా తేషామనుష్ఠానం యాదృచ్ఛికం స్యాదితి వికల్ప్య, క్రమేణ నిరస్యతి -
ప్రవృత్తేనేత్యాదినా ।
జ్ఞానగ్నీత్యాది విభజతే -
కర్మాదావితి ।
యథోక్తజ్ఞానం యోగ్యమేవ దహతి, నాయోగ్యమితి వివక్షితత్వాత్ తస్మిన్నగ్నిపదమ్ ।
యథోక్తవిజ్ఞానవిరహిణామపి వైశేషికాదీనాం పణ్డితత్వప్రసిద్ధిమాశఙ్క్య, తేషాం పణ్డితాభాసత్వం వివక్షిత్వా విశినష్టి -
పరమార్థత ఇతి
॥ ౧౯ ॥
వివేకాత్ పూర్వం కర్మణి ప్రవృత్తావపి, సతి వివేకే తత్ర న ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఙ్గీకరోతి -
యస్త్వితి ।
వివేకాత్ పూర్వమభినివేశేన ప్రవృత్తస్య వివేకానన్తరమభినివేశాభావాత్ ప్రవృత్త్యసమ్భవేఽపి జీవనమాత్రముద్దిశ్య ప్రవృత్త్యాభాస సమ్భవతీత్యర్థః ।
సత్యపి వివేకే తత్త్వసాక్షాత్కారానుదయాత్ కర్మణి ప్రవృత్తస్య కథం తత్త్యాగః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్తు ప్రారబ్ధేతి ।
త్యక్త్వా ఇత్యాది సమనన్తరశ్లోకమవతారయితుం భూమికాం కృత్వా, తదవతారణప్రకారం దర్శయతి -
స కుతశ్చిదితి ।
లోకసఙ్గ్రహాది, నిమిత్తం వివక్షితమ్ । కర్మపరిత్యాగాసమ్భవే సతి తస్మిన్ ప్రవృత్తోఽపి నైవ కరోతి కిఞ్చిదితి సమ్బన్ధః ।
కర్మణి ప్రవృత్తో న కరోతి కర్మేతి కథముచ్యతే ? తత్రాహ -
స్వప్రయోజనాభావాదితి ।
కథం తహి కర్మణి ప్రవర్తతే ? తత్రాహ-
లోకేతి ।
ప్రవృత్తేరర్థక్రియాకారిత్వాభావం ‘పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్’ ఇతి న్యాయేన వ్యావర్తయతి -
పూర్వవదితి ।
కథం తర్హి వివేకినామవివేకినాం చ విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్య, కర్మాదౌ సఙ్గాసఙ్గాభ్యామిత్యాహ -
కర్మణీతి ।
ఉక్తేఽర్థే సమనన్తరశ్లోకమవతారయతి -
జ్ఞానాగ్నీతి ।
ఎతమర్థం దర్శయిష్యన్నిమం శ్లోకమాహేతి యోజనా ।
యథోక్తం జ్ఞానం కూటస్థాత్మదర్శనం, తేన స్వరూపభూతం సుఖం సాక్షాదనుభూయ, కర్మణి తత్ఫలే చ సఙ్గమపాస్య, విషయేషు నిరపేక్షశ్చేష్టతే విద్వానిత్యాహ -
త్యక్త్వేత్యాదినా ।
ఇష్టసాధనసాపేక్షస్య కుతో నిరపేక్షత్వమిత్యాశఙ్క్య, విశినష్టి -
నిరాశ్రయ ఇతి ।
యదాశ్రిత్యేతి యచ్ఛబ్దేన ఫలసాధనముచ్యతే ।
ఆశ్రయరహితమిత్యస్యార్థం స్పష్టయతి -
దృష్టేతి ।
తేన జ్ఞానవతా పురుషేణ ఎవంభూతేన - త్యకత్వా కర్మఫలాసఙ్గమిత్యాదినా విశేషితేనేత్యర్థః । తతః - ససాధనాత్ కర్మణః సకాశాదితి యావత్ ।
నిర్గమాసమ్భవే హేతుమాహ -
లోకేత్యాదినా ।
పూర్వవత్ -జ్ఞానోదయాత్ - ప్రాగవస్థాయామివేత్యర్థః । అభిప్రవృత్తోఽపి లోకదృష్ట్యేతి శేషః । నైవ కరోతి కిఞ్చిదితి స్వదృష్ట్యేతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౨౦ ॥
సత్యపి విక్షేపకే కర్మణి, కూటస్థాత్మానుసన్ధానస్య సిద్ధే కైవల్యహేతుత్వే, విక్షేపాభావే సుతరాం తస్య తద్దేతుత్వసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్యాహ -
యః పునరితి ।
పూర్వోక్తవిపరీతత్వం లోకసఙ్గ్రహాదినిరపేక్షత్వమ్ । తదేవ వైపరీత్యం స్ఫోరయతి -
ప్రాగేవేతి ।
ససాధనసర్వకర్మసంన్యాసే శరీరస్థితిరపి కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
శరీరేతి ।
తర్హి తథావిధచేష్టానివిష్టచేతస్తయా సమ్యగ్జ్ఞానబహిర్ముఖస్య కుతో ముక్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య యథోపదిష్టచేష్టాయామనాదరాత్ నైవమిత్యాహ -
జ్ఞాననిష్ఠ ఇతి ।
ఇతి దర్శయితుమిమం శ్లోకం ప్రాహేతి పూర్వవత్ । ఆశిషః ప్రార్థనాభేదాస్తృష్ణావిశేషాః ।
ఆశిషాం విదుషో నిర్గతత్వే హేతుమాహ -
యతేతి ।
చిత్తవత్ ఆత్మనః సన్యమనం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మా బాహ్య ఇతి ।
ద్వయోః సంయమనే సతి అర్థసిద్ధమర్థమాహ -
త్యక్తేతి ।
సర్వపరిగ్రహపరిత్యాగే దేహస్థితిరపి దుఃస్థా స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్ర్యాహ -
శరీరమితి ।
మాత్రశబ్దేన పౌనరుక్త్యాదనర్థకం కేవలపదమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
తత్రాపీతి ।
శారీరం కేవలమిత్యాదౌ శారీరపదార్థం స్ఫుటీకర్తుముభయథా సమ్భావనయా వికల్పయతి -
శారీరమితి ।
శరీరనిర్వర్త్యం శారీరమిత్యస్మిన్ పక్షే కిం దూషణం ? శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం శారీరమిత్యస్మిన్ వా పక్షే కిం ఫలమ్ ? ఇతి పూర్వవాదీ పృచ్ఛతి -
కిఞ్చాత ఇతి ।
శరీరనిర్వర్త్యం శారీరమిత్యస్మిన్ పక్షే సిద్ధాన్తీ దూషణమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
శరీరేణ యన్నిర్వర్త్యం, తత్కిం ప్రతిషిద్ధ ? విహితం వా ? ప్రథమే, విరోధః స్యాదిత్యాహ -
యదేతి ।
ప్రతిషిద్ధాచరణేఽపి నానిష్టప్రాప్తిరిత్యుక్తే ప్రతిషేధశాస్రవిరోధః స్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయే, విహితకరణే సతి అనిష్టప్రాప్త్యభావాదప్రాప్తతిషేధః స్యాదిత్యాహ -
శాస్త్రీయం చేతి ।
దృష్టప్రయోజనం కారీర్యాదికం కర్మ, అదృష్టప్రయోజనం స్వర్గసాధనం జ్యోతిష్టోమాదికం కర్మేతి విభాగః ।
శరీరనిర్వర్త్యం కర్మ శారీరమభిమతమ్ , ఇతి పక్షే దూషణాన్తరమాహ -
శారీరమితి ।
వాచా మనసా చాకర్మణోఽనుష్ఠానే సంన్యాసినో భవత్యేవ కిల్బిషప్రాప్తిః, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రాపీతి ।
వాఙూమనసాభ్యాం విహితానుష్ఠానే వా, ప్రతిషిద్ధకరణే వా కిల్బిషప్రాప్తిః సంన్యాసినః స్యాత్ , ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యే జపధ్యానవిధిరోధః స్యాదిత్యుక్త్వా, ద్వితీయం దూషయతి -
ప్రతిషిద్ధేతి ।
శరీరనిర్వర్త్యం కర్మ శారీరమితి పక్షమేవం ప్రతిక్షిప్య, ద్వితీయపక్షే లాభం దర్శయతి -
యదా త్వితి ।
అన్యత్ దేహస్థితిప్రయోజనాత్ కర్మణః సకాశాద్ ఇతి శేషః ।
తత్రాపి విదుషః స్వదృష్ట్యా న ప్రవృత్తిరితి సూచయతి -
లోకేతి ।
విద్వాన్ ఉక్తయా రీత్యా వర్తమానో నాప్నోతి కిల్బిషమిత్యత్ర వివక్షితమర్థమాహ -
ఎవంభూతస్యేతి ।
విధినిషేధగమ్యం కర్మ దేహస్థితిహేతువ్యతిరిక్తమకుర్వత ఇత్యర్థః ।
‘శారీరం కేవలం కర్మ కుర్వన్నాప్నోతి కిల్బిషమ్‘ (భ. గీ. ౪-౨౧) ఇత్యస్యోక్తేన ప్రకారేణ పరిగ్రహే ‘శారీరం కేవల’ మితి విశేషణద్వయం నిర్దోషం సిధ్యతీతి ఫలితమాహ -
ఎవమితి
॥ ౨౧ ॥
పూర్వశ్లోకేన సఙ్గతిం దర్శయన్ ఉత్తరశ్లోకముత్థాపయతి -
త్యక్తేతి ।
అన్నాదేరిత్యాదిశబ్దేన పాదుకాచ్ఛాదనాది గృహ్యతే । యాచనాదినేత్యాదిపదేన సేవాకృష్యాద్యుపాదీయతే । భిక్షాటనార్థముద్యోగాత్ ప్రాక్కాలే కేనాపి యోగ్యేన నివేదితం భైక్ష్యమయాచితమ్ । అభిశస్తం పతితం చ వర్జయిత్వా సఙ్కల్పమన్తరేణ పఞ్చభ్యః సప్తభ్యో వా గృహేభ్యః సమానీతం భైక్ష్యమ్ అసఙ్క్లృప్తమ్ । సిద్ధమన్నం భక్తజనైః స్వసమీపముపానీతముపపన్నమ్ । యదృచ్ఛయా - స్వకీయప్రయత్నవ్యతిరేకేణేతి యావత్ । ఆదిశబ్దేన ‘మాధూకరమసఙ్క్లృప్తం ప్రాక్ప్రణీతమయాచితమ్ ।
తత్తత్కాలోపపన్నం చ భైక్ష్యం పఞ్చవిధం స్మృతమ్ ॥ ‘ (సం. ఉ. ౬౫)
ఇత్యాది గృృహ్యతే । ఆవిష్కుర్వన్నిదం వాక్యమాహేతి యోజనీయమ్ ।
పరోత్కర్షామర్షపూర్వికా స్వస్యోత్కర్షాభివాఞ్ఛా విగతా యస్మాదితి వ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్య వివక్షితమర్థమాహ -
నిర్వైరేతి ।
సఙ్క్షేపతో దర్శితమర్థం విశదయతి -
య ఎవంభూత ఇతి ।
తథాఽపి ప్రకృతస్య యతేర్భిక్షాటనాదౌ కర్తృత్వం ప్రతిభాతి, తదభావే భిక్షాటనాద్యభావేన జీవనాభావప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
లోకేతి ।
లౌకికైరవివేకిభిః సహ వ్యవహారస్య స్నానాచమనభోజనాదిలక్షణస్య విదుషాఽపి సామాన్యేన దర్శనాత్ తదనుసారేణ లౌకికైరధ్యారోపితకర్తృత్వభోక్తృత్వాద్ విద్వానపి లోకదృష్ట్యా భిక్షాటనాదౌ కర్తృత్వమనుభవతీత్యర్థః ।
కథం తర్హి తస్యాకర్తృత్వం ? తత్రాహ -
స్వానుభవేనేతి ।
యదృచ్ఛేత్యాదిపాదత్రయం వ్యాఖ్యాయ, కృత్వాఽపీత్యాదిచతుర్థపాదం వ్యాచష్టే -
స ఎవమితి ।
భిక్షాటనాదినా ప్రాతిభాసికేన కర్మణా విదుషో బద్ధత్వాభావేఽపి కర్మాన్తరేణ నిబద్ధత్వం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
బన్ధేతి ।
జ్ఞానాగ్నిదగ్ధత్వాదిత్యేవం ‘శారీరం కేవలమ్’ (భ. గీ. ౪-౨౧) ఇత్యాదావుక్తస్యాయమనువాద ఇతి యోజనా । యథోక్తస్య కర్మణో యుత్తయా మహావిరోధాభ్యుపగమసూచనార్థః అపిశబ్దః ॥ ౨౨ ॥
గతసఙ్గస్యేత్యాదిశ్లోకస్య వ్యవహితేన సమ్బన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
త్యక్త్వేతి ।
అనేన శ్లోకేన ‘నైవ కిఞ్చిత్ కరోతి సః’ (భ. గీ. ౪-౨౦) ఇత్యత్ర కర్మాభావః ప్రదర్శితః ఇతి సబన్ధః ।
కస్య కర్మాభావప్రదర్శనమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యః ప్రారబ్ధేతి ।
ప్రారబ్ధకర్మా సన్ యోఽవతిష్ఠతే, తస్య కర్మాభావః ప్రదర్శితశ్చేత్ విరోధః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, అవస్థావిశేషే తత్ప్రదర్శనాన్మైవమిత్యాహ -
యదేతి ।
నను జ్ఞానవతః క్రియాకారకఫలాభావదర్శినః కర్మపరిత్యాగధ్రౌవ్యాత్ కర్మాభావవచనమప్రాప్తప్రతిషేధః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మన ఇతి ।
లోకసఙ్గ్రహాది నిమిత్తం ప్రాగేవోక్తమ్ । అవిద్యావస్థాయామివేతి పూర్వవదిత్యుక్తమ్ । ఎవం వృత్తమనూద్యోత్తరశ్లోకమవతారయతి -
యస్యేతి ।
యథోక్తస్యాపి విద్యావతో ముక్తస్య భగవత్ప్రీత్యర్థం కర్మానుష్ఠానోపలమ్భాత్ తతో బన్ధారమ్భః సమ్భావ్యేత, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యజ్ఞాయేతి ।
ధర్మాధర్మాదీత్యాదిశబ్దేన రాగద్వేషాదిసఙ్గ్రహః । తస్య బన్ధనత్వం కరణవ్యుత్పత్త్యా ప్రతిపత్తవ్యమ్ । యజ్ఞనిర్వృత్త్యర్థం - యజ్ఞశబ్దితస్య భగవతో విష్ణోర్నారాయణస్య ప్రీతిసమ్పత్త్యర్థమితి యావత్ ।
జ్ఞానమేవ వాఞ్ఛతో జ్ఞానస్య ప్రతిబన్ధకం కర్మ పరిశఙ్కితం పరిహరతి -
కర్మేతి ।
సమగ్రేణేత్యఙ్గీకృత్య వ్యాచష్టే -
సహేత్యాదినా
॥ ౨౩ ॥
‘నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ’ (బ్రహ్మవైవర్తపురాణే ? ) ఇతి స్మృతిమాశ్రిత్య శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
సమస్తస్య - క్రియాకారకఫలాత్మకస్య ద్వైతస్య బ్రహ్మమాత్రత్వేన బాధితత్వాద్ బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మమాత్రస్య కర్మ ప్రవిలీయతే సర్వమ్ , ఇతి యుక్తమిత్యాహ-
ఉచ్యత ఇతి ।
బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మైవ సర్వక్రియాకారకఫలజాతం ద్వైతమిత్యత్ర హేతుత్వేనానన్తరశ్లోకమవతారయతి -
యత ఇతి ।
అర్పణశబ్దస్య కరణవిషయత్వం దర్శయన్నర్పణం బ్రహ్మేతి పదద్వయపక్షే సామానాధికరణ్యం సాధయతి -
యేనేతి ।
యద్రజతం సా శుక్తిరితివద్ బాధాయామిదం సామానాధికరణ్యమిత్యాహ -
తస్యేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
ఉక్తేఽర్థే పదద్వయమవతారయతి -
తద్వదుచ్యత ఇతి ।
ఉక్తమేవార్థం స్పష్టయతి -
యథా యదితి ।
సమాసశఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
బ్రహ్మేతి ।
పదద్వయపక్షే వివక్షితమర్థం కథయతి -
యదర్పణేతి ।
బ్రహ్మ హవిరితి పదద్వయమవతార్య వ్యాచష్టే -
బ్రహ్మేత్యాదినా ।
యదర్పణబుద్ధ్యా గృహ్యతే తద్బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మైవేతి యథోక్తం, తథేహాపీత్యాహ -
తథేతి ।
అస్యేతి షష్ఠీ బ్రహ్మవిదమధికరోతి ।
పూర్వవదసమాసమాశఙ్క్య వ్యావర్తయన్ పదాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి -
తథేతి ।
ప్రాగుక్తాసమాసవదితి వ్యతిరేకః ।
తత్ర వివక్షితమర్థమాహ -
అగ్నిరపీతి ।
బ్రహ్మణేతి పదస్యాభిమతమర్థమాహ -
బ్రహ్మణేతి ।
కర్త్రా హూయత ఇతి సమ్బన్ధః ।
కర్తా బ్రహ్మణః సకాశాద్ వ్యతిరిక్తో నాస్తీత్యేతదభిమతమ్ , ఇత్యాహ -
బ్రహ్మైవేతి ।
హుతమిత్యస్య వివక్షితమర్థమాహ -
యత్తేనేతి ।
బ్రహ్మైవ తేనేత్యాది భాగం విభజతే -
బ్రహ్మైవేత్యాదినా ।
‘బ్రహ్మ కర్మ’ ఇత్యాద్యవతార్య వ్యాకరోతి -
బ్రహ్మేతి ।
కర్మత్వం బ్రహ్మణో జ్ఞేయత్వాత్ ప్రాప్యత్వాచ్చ ప్రతిపత్తవ్యమ్ ।
ఎవం బ్రహ్మార్పణమన్త్రస్యాక్షరార్థముక్త్వా తాత్పర్యార్థమాహ -
ఎవమితి ।
నివృత్తకర్మాణం సంన్యాసినం ప్రతి కథమస్య మన్త్రస్య ప్రవృత్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నివృత్తేతి ।
యథా బాహ్యయజ్ఞానుష్ఠానాసమర్థస్యాజ్ఞస్య సఙ్కల్పాత్మకయజ్ఞో దృష్టః, తథా జ్ఞానస్య యజ్ఞత్వసమ్పాదనం స్తుత్యర్థం సుతరాముపపద్యతే, తేన స్తుతిలాభాత్ కల్పనాయాః స్వాధీనత్వాచ్చేత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య యజ్ఞత్వసమ్పాదనమభినయతి -
యదర్పణాదీతి ।
కేన ప్రమాణేనాత్ర యజ్ఞత్వసమ్పాదనమవగతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, అర్పణాదీనాం విశేషతో బ్రహ్మత్వాభిధానానుపపత్త్యా, ఇత్వాహ -
అన్యథేతి ।
జ్ఞానస్య యజ్ఞత్వే సమ్పాదితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭-౨౫-౨) ఇత్యాత్మవ్యతిరేకేణ సర్వస్యావస్తుత్వ ప్రతిపాద్యమానస్య కర్మాభావే హేత్వన్తరమాహ -
కారకేతి ।
కారకబుద్ధేస్తేష్వభిమానస్యాభావేఽపి కిమితి కర్మ న స్యాద్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఉక్తమేవాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ద్రాఢయతి -
సర్వమేవేతి ।
‘ఇన్ద్రాయ’ ఇత్యాదినా శబ్దేన సమర్పితో దేవతావిశేషః సమ్ప్రదానం కారకమ్ , ఆది శబ్దాద్ వ్రీహ్యాదికరణకారకం తద్విషయబుద్ధిమత్ , కర్తాఽ స్మీత్యభిమానపూర్వకం భోక్ష్యే ఫలమస్యేతి ఫలభిసన్ధిమచ్చ కర్మ దృష్టమితి యోజనా ।
అన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ -
నేత్యాదినా ।
ఉపమృదితా క్రియాదిభేదవిషయా బుద్ధిర్యస్య తత్కర్మ । తథా కర్తృత్వాభిమానపూర్వకో భోక్ష్యే ఫలమస్యేతి యోఽభిసన్ధిస్తేన రహితం చ న కర్మ దృష్టమిత్యన్వయః ।
తథాఽపి బ్రహ్మవిదో భాసమానకర్మాభావే కిమాయాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇదమితి ।
యదిదం బ్రహ్మవిదో దృశ్యమానమ్ కర్మ, తదహమస్మి బ్రహ్మేతి బుద్ధ్యా నిరాకృతకారకాదిభేదవిషయబుద్ధిమత్ । అతశ్చ కర్మైవ న భవతి । తత్త్వజ్ఞానే సతి వ్యాపకం కారకాది, వ్యావర్తమానం వ్యాప్యం కర్మాపి వ్యావర్తయతి । తత్త్వవిదః శరీరాదిచేష్టా, కర్మాభావః కర్మవ్యాపకరహితత్వాత్ సుషుప్తచేష్టావదిత్యర్థః ।
జ్ఞానవతో దృశ్యమానం కర్మ అకర్మైవేత్యత్ర భగవదనుమతిమాహ -
తథాచేతి ।
బ్రహ్మవిదో దృష్టం కర్మ నాస్తీత్యుక్తేఽపి తత్కారణానుపమర్దాత్ పునర్భవిష్యతి ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచ దర్శయన్నితి ।
అవిద్వానివ విద్వానపి కర్మణి ప్రవర్తమానో దృశ్యతే । తథాఽపి తస్య కర్మ అకర్మైవ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
దృష్టా చేతి ।
విద్వత్కర్మాపి కర్మత్వావిశేషాదితరకర్మవత్ ఫలారమ్భకమిత్యపి శఙ్కా న యుక్తేత్యాహ -
తథేతి ।
ఇదం కర్మ ఎవం కర్తవ్యమ్ , అస్య చ ఫలం భోక్తవ్యమితిమతిః, తత్పూర్వకాణి అతత్పూర్వకాణి చ కర్మాణి । తేషామవాన్తరభేదసఙ్గ్రసన్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । దార్ష్టాన్తికమాహ -
తథేతి ।
సప్తమ్యా విద్వత్ప్రకరణం పరామృష్టమ్ । షష్ఠ్యౌ సమానాధికరణే । ఉక్తేఽర్థే పూర్వవాక్యమనుకూలయతి -
అత ఇతి ।
బ్రహ్మార్పణమన్త్రస్య స్వవ్యాఖ్యానముక్త్వా, స్వయూథ్యవ్యాఖ్యానమనువదతి -
అత్రేతి ।
ప్రసిద్ధోద్దేశేనాప్రసిద్ధవిధానస్య న్యాయ్యత్వాదప్రసిద్ధోద్దేశేన ప్రసిద్ధవిధానం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మైవేతి ।
కిలేత్యస్మిన్ వ్యాఖ్యానే సిద్ధాన్తినోఽసమ్ప్రతిపత్తిం సూచయతి । కర్తృకర్మకరణసమ్ప్రదానాధికరణరూపేణ పఞ్చవిేధేన బ్రహ్మైవ వ్యవస్థితం కర్మ కరోతీత్యఙ్గీకారాత్ తదప్రసిద్ధ్యభావాత్ తదనువాదేనార్పణాదిష్వవిరుద్ధః తద్దృష్టివిధిరిత్యర్థః ।
దృష్టివిధిపక్షే సిద్ధాన్తాద్విశేషం దర్శయతి -
తత్రేతి ।
అర్పణాదిషు కర్తవ్యాం బ్రహ్మబుద్ధిం దృష్టాన్తాభ్యాం స్పష్టయతి -
యథేత్యాదినా ।
దృష్టివిధానే విధేయదృష్టేర్మానసక్రియాత్వేన సమ్యగ్జ్ఞానత్వాభావాత్ ప్రకరణభఙ్గః స్యాత్ , ఇత్యభిప్రేత్య పరిహరతి -
సత్యమేవమితి ।
విధిత్సితదృష్టిస్తుతిపరమేవ ప్రకరణం, న జ్ఞానస్తుతిపరమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రకరణపర్యాలోచనయా జ్ఞానస్తుతిరేవాత్ర ప్రతిభాతీతి ప్రతిపాదయతి -
అత్ర త్వితి ।
కిఞ్చ బ్రహ్మార్పణమన్త్రస్యాపి సమ్యగ్జ్ఞానస్తుతౌ సామర్థ్యం ప్రతిభతీత్యాహ -
అత్ర చేతి ।
నను అర్పణాదిషు బ్రహ్మదృష్టిం కుర్వతామపి బ్రహ్మవిద్యైవాత్ర వివక్షితేతి పక్షభేదాసిద్ధిరితి చేత్ , తత్రాహ -
యే త్వితి ।
యథా బ్రహ్మదృష్ట్యా నామాదికముపాస్యం, తథాఽర్పణాదిషు బ్రహ్మదృష్టికరణే సతి అర్పణాదికమేవ ప్రాధాన్యేన జ్ఞేయమితి, బ్రహ్మవిద్యా యథోక్తేన వాక్యేన వివక్షితా న స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ ‘బ్రహ్మైవ తేన గన్తవ్యమ్ ‘ఇతి బ్రహ్మప్రాప్తిఫలాభిధానాదపి దృష్టివిధానమశ్లిష్టమిత్యాహ -
నచేతి ।
నచార్పణాద్యాలమ్బనా దృష్టిర్బ్రహ్మ ప్రాపయతి, ‘అప్రతీకాలమ్బనాన్ నయతి’ (బ్ర. సూ. ౪-౩-౧౫) ఇతి న్యాయవిరోధాదితిభావః ।
దృష్టివిధానేఽపి నియోగబలాదేన స్వర్గవదదృష్టో మోక్షో భవిష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
విరుద్ధం చేతి ।
జ్ఞానాదేవ కైవల్యముక్త్వా మార్గాన్తరాపవాదిన్యా శ్రుత్యా విరుద్ధం మోక్షస్యావిద్యానివృత్తిలక్షణస్య దృష్టస్య నైయోగికత్వవచనమిత్యర్థః ।
దృష్టినియోగాన్మోక్షో భవతీత్యేతత్ ప్రకరణవిరుద్ధం చ ఇత్యాహ-
ప్రకృతేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
సమ్యగ్దర్శనం చేతి ।
అన్తే చ సమ్యగ్దర్శనం ప్రకృతమితి సమ్బన్ధః । తత్ర హేతుః -
తస్యైవేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానేనోపక్రమ్య తేనైవోపసంహారేఽపి మధ్యే కిఞ్చిదన్యదుక్తమితి ప్రకరణస్యాతద్విషయత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రేయానితి ।
ప్రకరణే సమ్యగ్జ్ఞానవిషయే సతి అనుపపన్నో దర్శనవిధిరితి ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
బ్రహ్మార్పణమన్త్రే పరకీయవ్యాఖ్యానాసమ్భవే స్వకీయవ్యాఖ్యానం వ్యవస్థితమ్ , ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి
॥ ౨౪ ॥
జ్ఞానస్య యజ్ఞత్వం సమ్పాద్య పూర్వశ్లోకే స్థితే సతి, అధునా తస్యైవ జ్ఞానస్య స్తుత్యర్థం యజ్ఞాన్తరనిర్దేశార్థముత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిః, ఇత్యాహ -
తత్రేతి ।
సర్వస్య శ్రేయఃసాధనస్య ముఖ్యగౌణవృత్తిభ్యాం యజ్ఞత్వం దర్శయన్నాదౌ యజ్ఞద్వయమాదర్శయతి -
దైవమేవేత్యాదినా ।
ప్రతీకమాదాయ దైవయజ్ఞం వ్యాచష్టే -
దేవా ఇతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానాఖ్యం యజ్ఞం విభజతే -
బ్రహ్మాగ్నావితి ।
తత్ర బ్రహ్మశబ్దార్థం శ్రృత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి -
సత్యమితి ।
యదజడమ్ అనృతవిపరీతమ్ అపరిచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ, తస్య పరమానన్దత్వేన పరమపురుషార్థత్వమాహ -
విజ్ఞానమితి ।
తస్య జ్ఞానాధికరణత్వేన జ్ఞానత్వమౌపచారికమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్సాక్షాదితి ।
జీవబ్రహ్మవిభాగే కథమపరిచ్ఛిన్నత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
య ఆత్మేతి ।
పరస్యైవాత్మత్వం సర్వస్మాద్ దేహాదేరవ్యాకృతాన్తాత్ ఆన్తరత్వేన సాధయతి -
సర్వాన్తర ఇతి ।
విధిముఖం సర్వమేవోపనిషద్వాక్యం బ్రహ్మవిషయమాదిశబ్దార్థః ।
నిషేధముఖం బ్రహ్మవిషయముపనిషద్వాక్యమశేషమేవార్థతో నిబధ్నాతి -
అశనాయేతి ।
బ్రహ్మణ్యగ్నిశబ్దప్రయోగే నిమిత్తమాహ -
స హోమేతి ।
బుద్ధ్యారూఢతయా సర్వస్య దాహకత్వాత్ విలయస్య వా హేతుత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
యజ్ఞశబ్దస్యాత్మని త్వమ్పదార్థే ప్రయోగే హేతుమాహ -
ఆత్మనామస్వితి ।
ఆధారాధేయభావేన వాస్తవభేదం బ్రహ్మాత్మనోర్వ్యావర్తయతిం -
పరమార్థత ఇతి ।
కథం తర్హి హోమః ? నహి తస్యైవ తత్ర హోమః సమ్భవతి, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
బుద్ధ్యాదీతి ।
ఉపాధిసమ్యోగఫలం కథయతి -
అధ్యస్తేతి ।
ఉపాధ్యధ్యాసద్వారా తద్ధర్మాధ్యాసే ప్రాప్తమర్థం నిర్దిశతి -
ఆహుతీతి ।
ఇత్థమ్భూతలక్షణాం తృతీయామేవ వ్యాకరోతి -
ఉక్తేతి ।
అశనాయాదిసర్వసంసారధర్మవర్జితేన నిర్విశేషేణ స్వరూపేణేతి యావత్ ।
ఆత్మనో బ్రహ్మణి హోమమేవ ప్రకటయతి -
సోపాధికస్యేతి ।
అపర ఇత్యస్యార్థం స్ఫోరయతి -
బ్రహ్మేతి ।
ఉక్తస్య జ్ఞానయజ్ఞస్య దైవయజ్ఞాదిషు ‘బ్రహ్మార్పణమ్’ ఇత్యాదిశ్లోకైరూపక్షిప్యమాణత్వం దర్శయతి -
సోఽయమితి ।
ఉపక్షేపప్రయోజనమాహ -
శ్రేయానితి
॥ ౨౫ ॥
సమ్ప్రతి యజ్ఞద్వయముపన్యస్యతి -
శ్రోత్రాదీనీతి ।
బాహ్యానాం కరణానాం మనసి సంయమస్యైకత్వాత్ కథం సంయమాగ్నిష్వితి బహువచనమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రతీన్ద్రియమితి ।
సమ్యమానాం ప్రత్యాహారాధికరణత్వేన వ్యవస్థితానాం మనోరూపాణాం హోమాధారత్వాదగ్నిత్వం వ్యపదిశతి -
సంయమా ఇతి ।
విషయేభ్యోఽన్తర్బాహ్యానీన్ద్రియాణి ప్రత్యాహరన్తీతి సమ్యమయజ్ఞం సన్క్షిప్య దర్శయతి -
ఇన్ద్రియేతి ।
శ్రోత్రాదీన్ద్రియాగ్నిషు శబ్దాదివిషయహోమస్య తత్తదిన్ద్రియైస్తత్తద్విషయోపభోగలక్షణస్య సర్వసాధారణత్వమాశఙ్క్య, ప్రతిషిద్ధాన్ వర్జయిత్వా రాగద్వేషరహితో భూత్వా ప్రాప్తాన్ విషయానుపభుఞ్జతే తైస్తైరిన్ద్రియైః ఇతి వివక్షితం హోమం విశదయతి-
శ్రోత్రాదిభిరితి
॥ ౨౬ ॥
యజ్ఞాన్తరం కథయతి -
కిఞ్చేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం కర్మాణి -శ్రవణవదనాదీని, ఆత్మని సంయమో ధారణాధ్యానసమాధిలక్షణః । సర్వమపి వ్యాపారం నిరుధ్య ఆత్మని చిత్తసమాధానం కుర్వన్తి, ఇత్యాహ -
వివేకేతి
॥ ౨౭ ॥
యజ్ఞషట్కమవతారయతి -
ద్రవ్యేతి ।
తత్ర ద్రవ్యయజ్ఞాన్ పురుషానుపాదాయ విభజతే -
తీర్థేష్వితి ।
తపస్వినాం యజ్ఞబుద్ధ్యా తపోఽనుతిష్ఠన్తో నియమవన్త ఇత్యర్థః । ప్రత్యాహారాదీత్యాదిశబ్దేన యమనియమాసనధ్యానధారణాసమాధయో గృహ్యన్తే । యథావిధి ప్రాముఖత్వపవిత్రపాణిత్వాద్యఙ్గవిధిమనతిక్రమ్యేతి యావత్ । వ్రతానాం తీక్ష్ణీకరణమతిదృఢత్వమ్ ॥ ౨౮ ॥
ప్రాణాయామాఖ్యం యజ్ఞముదాహరతి -
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణాయామపరాయణాః సన్తో రేచకం పూరకం చ కృత్వా కుమ్భకం కుర్వన్తీత్యాహ -
ప్రాణేతి
॥ ౨౯ ॥
ప్రాణాపానయోర్గతీ - శ్వాసప్రశ్వాసౌ నిరుధ్య కిం కుర్వన్తి ? ఇత్యపేక్షాయామాహ -
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణాపానగతినిరోధరూపం కుమ్భకం కృత్వా పునఃపునర్వాయుజయం కుర్వన్తీత్యర్థః । ఆహారస్య పరిమితత్వం హితత్వమేధ్యత్వోపలక్షణార్థమ్ ।
ప్రాణానాం ప్రాణేషు హోమమేవ విభజతే -
యస్యేతి ।
జితేషు వాయుభేదేష్వజితానాం తేషాం హోమప్రకారం ప్రకటయతి -
తే తత్రేతి ।
ప్రకృతాన్ యజ్ఞానుపసంహరతి -
సర్వేఽపీతి
॥ ౩౦ ॥
యథోక్తయజ్ఞనిర్వర్తనానన్తరం క్షీణే కల్మషే కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఎవమితి ।
యథోక్తానాం యజ్ఞానాం మధ్యే కేనచిదపి యజ్ఞేన అవిశేషితస్య పురుషస్య ప్రత్యవాయం దర్శయతి -
నాయమితి ।
కథం యథోక్తయజ్ఞానుష్ఠాయినామ్ అవశిష్టేన కాలేన విహితాన్నభుజాం బ్రహ్మప్రాప్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, ముముక్షుత్వే సతి చిత్తశుద్ధిద్వారా, ఇత్యాహ - ముముక్షవశ్చేదితి । తత్కిమిదానీం సాక్షాదేవ మోక్షో వివిక్షితః ? తథాచ గతిశ్రుతివిరోధః స్యాద్ , ఇత్యాశఙ్క్య, గతినిర్దేశసామర్థ్యాత్ క్రమముక్తిః అత్రాభిప్రేతా, ఇత్యాహ -
కాలాతీతి ।
తృతీయం పాదం వ్యాచష్టే -
నాయమితి ।
వివక్షితం కైముతికన్యాయమాహ - కుత ఇతి । సాధారణలోకాభావే పునరసాధారణలోకప్రాప్తిః దూరనిరస్తా ఇత్యర్థః । యథోక్తేఽర్థే బుద్ధిసమాధానం కురుకులప్రధానస్య అర్జునస్య అనాయాసలభ్యమితి వక్తుం కురుసత్తమ ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౩౧ ॥
ఉక్తానాం యజ్ఞానాం వేదమూలకత్వేన ఉత్ప్రేక్షానిబన్ధనత్వం నిరస్యతి -
ఎవమితి ।
ఆత్మవ్యాపారసాధ్యత్వమ్ ఉక్తకర్మణామాశఙ్క్య, దూషయతి -
కర్మజానితి ।
ఆత్మనో నిర్వ్యాపారత్వజ్ఞానే ఫలమాహ-
ఎవమితి ।
కథం యథోక్తానాం యజ్ఞానాం వేదస్య ముఖే విస్తీర్ణత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
వేదద్వారేణేతి ।
తేన అవగమ్యమానత్వమేవ ఉదాహరతి - తద్యథేతి । ‘ఎతద్ధ స్మ వై తత్పూర్వే విద్వాంస ఆహుః’ (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౨) ఇత్యుపక్రమ్య అధ్యయనాద్యాక్షిప్య, హేత్వాకాఙ్క్షాయాముక్తం -
వాచి హీతి ।
జ్ఞానశక్తిమద్విషయే క్రియాశక్తిమదుపంసహారః అత్ర వివక్షితః, ‘ప్రాణే వా వాచం యో హ్యేవ ప్రభవః స ఎవాప్యయః’ (ఎే. ఆ. ౩-౨-౬) ఇతి వాక్యమ్ ఆదిశబ్దార్థః ।
జ్ఞానశక్తిమతాం క్రియాశక్తిమతాం చ అన్యోన్యోత్పత్తిప్రలయత్వాత్ తదభావే నాధ్యయనాదిసిద్ధిః ఇత్యర్థః కర్మణామ్ ఆత్మజన్యత్వాభావే హేతుమాహ -
నిర్వ్యాపారోహీతి ।
తస్య చ నిర్వ్యాపారత్వం ఫలవత్త్వాత్ జ్ఞాతవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
అత ఇతి ।
ఎవం జ్ఞానమేవ జ్ఞాపయన్ ఉక్తం వ్యనక్తి -
నేత్యాదినా
॥ ౩౨ ॥
కర్మయోగేఽనేకధా అభిహితే, సర్వస్వ శ్రేయఃసాధనస్య కర్మాత్మకత్వప్రతిపత్త్యా కేవలం జ్ఞానమ్ అనాద్రియమాణమ్ అర్జునమాలక్ష్య, వృత్తానువాదపూర్వకమ్ ఉత్తరశ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ -
బ్రహ్మేత్యాదినా ।
సిద్ధేతి ।
సిద్ధం పురుషార్థభూతమ్పురుషాపేక్షిత లక్షణం ప్రయోజనం యేషాం యజ్ఞానాం, తైః । అనన్తరోపదిష్టైరితి యావత్ ।
ప్రశ్నపూర్వకం స్తుతిప్రకారం ప్రకటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
జ్ఞానయజ్ఞస్య ద్రవ్యజ్ఞాత్ ప్రశస్యతరత్వే హేతుమాహ -
సర్వమితి ।
ద్రవ్యసాధనసాధ్యాద్ ఇత్యుపలక్షణం స్వాధ్యాయాదేరపి । తతోఽపి జ్ఞానయజ్ఞస్య శ్రేయస్త్వావిశేషాత్ , ద్రవ్యమయాదియజ్ఞేభ్యో జ్ఞానయజ్ఞస్య ప్రశస్యతరత్వం ప్రపఞ్చయతి -
ద్రవ్యమయో హితి ।
ఫలస్య -అభ్యుదయస్యేత్యర్థః । న ఫలారమ్భకః -న కస్యచిత్ఫలస్యోత్పాదకః । కిన్తు నిత్యసిద్ధస్య మోక్షస్యాభివ్యఞ్జక ఇత్యర్థః ।
తస్య ప్రశస్యతరత్వే హేత్వన్తరమాహ -
యత ఇతి ।
సపస్తం కర్మేతి అగ్నిహోత్రాదికముచ్యతే । అఖిలమ్ - అవిద్యమానం ఖిలం - శేషః అస్యేతి, అనల్పమ్ । మహత్తరమితి యావత్ ।
సర్వమ్ అఖిలమ్ - ఇతి పదద్వయోపాదానమసఙ్కోచార్థమ్ । సర్వం కర్మ జ్ఞానేఽన్తర్భవతి ఇత్యత్ర ఛాన్దోగ్యశ్రుతిం ప్రమాణయతి -
యథేతి ।
చతురాయకే హి ద్యూతే కశ్చిదాయః చతురఙ్కస్సన్ కృతశబ్దేనోచ్యతే - తస్మై విజితాయ కృతాయ తాదర్థ్యేన అధరేయాః తస్మాత్ అధస్తాద్భావినః త్రిద్వ్యేకాఙ్కాః త్రేతాద్వాపరకలినామానః, సంయన్తి - ఆయాః సఙ్గచ్ఛన్తే । చతురఙ్కే ఖలు ఆయే త్రిద్ వ్యకాఙ్కానామాయానామ్ అన్తర్మావో భవతి । మహాసంఖ్యాయామవాన్తరసఙ్ఖ్యాన్తర్భావావశ్యమ్భావాత్ । ఎవమ్ ఎనం విద్యావన్తం పురుషం, సర్వం తదాభిముఖ్యేన సమేతి - సఙ్గచ్ఛతే । కిం తత్సర్వం ? యద్విదుషి పురుషేఽన్తర్భవతి, తదాహ -
యత్కిఞ్చిదితి ।
ప్రజాః సర్వాః యత్కించిదపి సాధు కర్మ కుర్వన్తి, తత్సర్వమిత్యర్థః ।
ఎనమభిసమేతీత్యుక్తం, తమేవ విద్యావన్తం పురుషం విశినష్టి -
యస్తదితి ।
కిం తదిత్యుక్తం, తదేవ విశదయతి -యత్స ఇతి । స రైక్కో యత్ తత్త్వం వేద, తత్ తత్త్వం యోఽన్యోఽపి జానాతి, తమేనం సర్వం సాధు కర్మ అభిసమేతీతి యోజనా ॥ ౩౩ ॥
యద్యేవం ప్రశస్యతరమిదం జ్ఞానం, తర్హి కేనోపాయేన తత్ప్రాప్తిః, ఇతి పృచ్ఛతి -
తదేతదితి ।
జ్ఞానప్రాప్తౌ ప్రత్యాసన్నముపాయమ్ ఉపదిశతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
తద్విజ్ఞానం గురుభ్యో విద్ధి, గురవశ్వ ప్రణిపాతాదిభిరుపాయైః ఆవర్జితచేతసోవదిష్యన్తి, ఇత్యాహ -
తద్విద్ధీతి ।
ఉపదేష్టృత్వమ్ - ఉపదేశకర్తుత్వమ్ । పరోక్షజ్ఞానమాత్రేణ న భవతి, ఇత్యాహ -
ఉపదేక్ష్యన్తీతి ।
తదితి ప్రేప్సితం జ్ఞానసాధనం గృహ్యతే । యేన విధినా ఇతి శేషదర్శనాత్ । యద్వా, యేన ఆచార్యావర్జనప్రకారేణ తదుపదేశవశాత్ అపేక్షితం జ్ఞానం లభ్యతే, తథా తజ్జ్ఞానమాచార్యేభ్యో లభస్వ ఇత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
ఆచార్యా ఇతి ।
ఎవమాదినా ఇతి ఆదిశబ్దేన శమాదయో గృహ్యన్తే, ఎవమాదినా విద్ధీతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే-
ప్రశ్రయేణేతి ।
ప్రశ్రయః - భక్తిశ్రద్ధాపూర్వకో నిరతిశయో నాతివిశేషః । యథోక్తవిశేషణం పూర్వోక్తేన ప్రకారేణ ప్రశస్యతమమిత్యర్థః ।
విశేషణస్య పౌనరుక్త్యపరిహారార్థమ్ అర్థభేదం కథయతి -
జ్ఞానవన్తోఽపీతి ।
జ్ఞనిన ఇత్యుక్త్వా పునస్తత్త్వదర్శిన ఇతి బ్రువతో భగవతోఽభిప్రాయమాహ -
యే సమ్యగితి ।
బహువచనం చైతత్ ఆచార్యవిషయం, బహుభ్యః శ్రోతవ్యం బహుధా చేతిసామాన్యాన్యాయాభ్యనుజ్ఞానార్థమ్ । న త్వాత్మజ్ఞానమధికృత్య ఆచార్యవహుత్వం వివక్షితమ్ । తస్య తత్త్వసాక్షాత్కారవదాచార్యమాత్రోపదేశాదేవ ఉదయసమ్భవాత్ ॥ ౩౪ ॥
విశిష్టైరాచార్యైః ఉపదిష్టే జ్ఞానే కార్యక్షమే ప్రాప్తే సతి, సమనన్తరవచనమపి యోగ్యవిషయమ్ అర్థవద్భవతి ఇత్యాహ -
తథాచేతి ।
అతః, తస్మిన్విశిష్టే జ్ఞానే కార్యక్షమే త్వదీయమోహాపోహహేతౌ నిష్ఠావతా భవితవ్యమ్ , ఇతి శేషః ।
తత్ర నిష్ఠాప్రతిష్ఠాయై తదేవ జ్ఞానం పునర్విశినష్టి -
యేనేతి ।
‘యజ్జ్ఞాత్వా’ ఇత్యయుక్తం, జ్ఞానే జ్ఞానాయోగాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రాప్త్యర్థత్వమధిపూర్వస్య గమేరఙ్గీకృత్య వ్యాకరోతి -
అధిగమ్యేతి ।
ఇతశ్చ ఆచార్యోపదేశలభ్యే జ్ఞానే ఫలవతి ప్రతిష్ఠావతా భవితవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
జీవే చేశ్వరే చోభయత్ర భూతానాం ప్రతిష్ఠితత్వప్రతినిర్దేశే మేదవాదానుమతిః స్యాద్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
క్షేత్రజ్ఞేతి ।
మూలప్రమాణాభావే కథం తదేత్వదర్శనం స్యాద్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
సర్వేతి
॥ ౩౫ ॥
జ్ఞానస్య ప్రకారాన్తరేణ ప్రశమ్సాం ప్రస్తౌతి -
కిఞ్చేతి ।
పాపకారిభ్యః సర్వేభ్యః సకాశాత్ అతిశయేన పాపకారిత్వమ్ ఎకస్మిన్ అసమ్భావితమపి జ్ఞానమాహాత్మ్యప్రసిద్యర్థమఙ్గీకృత్య, బ్రవీతి -
అపిచేదితి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానస్య సర్వపాపనివర్తకత్వేన మాహాత్మ్యమ్ ఇదానీం ప్రకటయతి -
సర్వమితి ।
అధర్మే నివృత్తేఽపి ధర్మప్రతిబన్ధాత్ జ్ఞానవతోఽపి న మోక్షః సమ్భవతి ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ –
ధర్మోఽపీతి ।
ఇహేతి అధ్యాత్మశాస్త్రం గృహ్యతే ॥ ౩౬ ॥
జ్ఞానే సత్యపి ధర్మాధర్మయోరుపలమ్భాత్ కుతస్తతో నివృత్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, జ్ఞానస్య ధర్మాధర్మనివర్తకత్వం దృష్టాన్తేన దర్శయితుమ్ అనన్తరశ్లోకమవతారయతి -
జ్ఞానమితి ।
యోగ్యాయోగ్యవిభాగేన నివర్తకత్వానివర్తకత్వవిభాగముదాహరతి -
యథేతి ।
దృష్టాన్తానురూపం దార్ష్టాన్తికమాచష్టే -
జ్ఞానాగ్నిరితి ।
యోగ్యవిషయేఽపి దాహకత్వమ్ అగ్నేః అప్రతిబన్ధాపేక్షయా, ఇతి వివక్షిత్వా విశినష్టి -
సమ్యక్ ఇతి ।
దార్ష్టన్తికం వ్యాచష్టే -
జ్ఞానమేవేతి ।
నను జ్ఞానం సాక్షాదేవ కర్మదాహకం కిమితి నోచ్యతే, నీర్బీజీకరోతి కర్మ ఇతి కిమితి వ్యాఖ్యానమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి ।
జ్ఞానస్య స్వప్రమేయావరణాజ్ఞానాపాకరణే సామర్థ్యస్య లోకే దృష్టత్వాత్ అవిక్రియబ్రహ్మాత్మజ్ఞానమపి తదజ్ఞానం నివర్తయత్ తజ్జన్యకర్తృత్వభ్రమం కర్మబీజభూతం నివర్తయతి । తన్నివృత్తౌ చ కర్మాణి న స్థాతుం పారయన్తి । నతు సాక్షాత్కర్మణాం నివర్తకమ్ । జ్ఞనమజ్ఞానస్యైవ నివర్తకమితి వ్యాప్తేః తదనివృత్తౌ తు పునరపి కర్మోద్భవసమ్భవాత్ ఇత్యర్థంః ।
జ్ఞానస్య సాక్షాత్కర్మనివర్తకత్వాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
సమ్యగ్జ్ఞానం మూలభూతాజ్ఞాననివర్తనేన కర్మనివర్తకమ్ ఇష్టం చేత్ , ఆరబ్వఫలస్యాపి కర్మణో నివృత్తిప్రసఙ్గాత్ జ్ఞానోదయసమకాలమేవ శరీరపాతః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సామర్థ్యాదితి ।
జ్ఞానోదయసమసమయమేవ దేహాపోహే తత్త్వదర్శిభిః ఉపదిష్టం జ్ఞానం ఫలవత్ ఇతి భగవదభిప్రాయస్య బాధితత్వప్రసఙ్గాత్ ఆచార్యలాభాన్యాథానుపపత్త్యా ప్రవృత్తఫలకర్మసమ్పాదకమజ్ఞానలేశం న నాశయతి జ్ఞానమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి ప్రారబ్ధఫలం కర్మ నశ్యతి ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యేనేతి ।
తర్హి కథం జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి భస్మసాత్ కరోతీత్యుక్తమ్ ? తత్రాహ -
అత ఇతి ।
జ్ఞానాదారబ్ధఫలానాం కర్మణాం నివృత్త్యనుపపత్తేః అనారబ్ధఫలాని యాని కర్మాణి పూర్వం జ్ఞానోదయాత్ అస్మిన్నేవ జన్మని కృతాని జ్ఞానేన చ సహ వర్తమానాని, ప్రచీనేషు చానేకేషు జన్మసు అర్జితాని, తాని సర్వాణి జ్ఞానం కారణనివర్తనేన నివర్తయతీత్యర్థః ॥ ౩౭ ॥
నను అన్యేనైవ పరిశుద్ధికరేణ కేనచిదశ్వమేధాదినా పరమపురుషార్థసిద్ధేః అలమ్ ఆత్మజ్ఞానేన, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యత ఇతి ।
పృర్వోక్తేన ప్రకారేణ జ్ఞానమాహాత్మ్యం యతః సిద్ధమ్ , అతః తేన జ్ఞానేన తుల్యం పరిశుద్ధికరం పరమపురుషార్థౌపయికమ్ , ఇహ - వ్యవహారభూమౌ, నాస్తీత్యర్థః ।
తత్పునరాత్మవిషయం జ్ఞానం సర్వేషాం కిమితి ఝటితి నోత్పద్యతే ? తత్రాహ -
తత్స్వయమితి ।
మహతా కాలేన యథోక్తేన సాధనేన యోగ్యతామాపన్నః తదధికృతః స్వయం తత్ ఆత్మని జ్ఞానం విన్దతీతి యోజనా । సర్వేషాం ఝటితి జ్ఞానానుదయో యోగ్యతావైధుర్యాదితి భావః ॥ ౩౮ ॥
కర్మయోగేన సమాధియోగేన చ సమ్పన్నస్య జ్ఞానోత్పత్తౌ అన్తరఙ్గం సాధనముపదిశతి -
యేనేతి ।
జ్ఞానలాభప్రయోజనమాహ -
జ్ఞానమితి ।
న కేవలం శ్రద్ధాలుత్వమేవాసహాయం జ్ఞానలాభే హేతుః, అపి తు తాత్పర్యమపి, ఇత్యాహ -
శ్రద్ధాలుత్వేఽపీతి ।
మన్దప్రస్థానత్వం - తాత్పర్యవిధురత్వమ్ । నచ తస్యోపదిష్టమపి జ్ఞానముత్పత్తుమీష్టే । తేన తాత్పర్యమపి తత్ర కారణం భవతి ఇత్యాహ -
అత ఆహేతి ।
అభియుక్తః - నిష్ఠావాన్ । ఉపాసనాదౌ - ఇత్యాదిశబ్దేన శ్రవణాది గృహ్యతే । నచ శ్రద్ధా తాత్పర్యం చ ఇత్యుభయమేవ జ్ఞానకారణం, కిన్తు సంయతేన్ద్రియత్వమపి । తదభావే శ్రద్ధాదేః అకిఞ్చిత్కరత్వాత్ ఇత్యాశయేనాహ -
శ్రద్ధావానితి ।
ఉక్తసాధనానాం జ్ఞానేన సహ ఐకాన్తికత్వమాహ -
య ఎవంభూత ఇతి ।
‘తద్విద్ధి ప్రణిపాతేన’ (భ. గీ. ౪-౩౪) ఇత్యాదౌ ప్రాగేవ ప్రణిపాతాదేర్జ్ఞానహేతోరుక్తత్వాత్ కిమితీదానీం హేత్వన్తరముచ్యతే ? తత్రాహ -
ప్రణిపాతాదిస్త్వితి ।
తద్ధి బహిరఙ్గమ్ , ఇదం పునరన్తరఙ్గం, న చ తత్ర జ్ఞానే ప్రతినియమః, మనసి అన్యథా కృత్వా బహిః అన్యథాప్రదర్శనాత్మనో మాయావిత్వస్య సమ్భవాత్ । విప్రలమ్భకత్వాదేరపి సమ్భావనోపనీతత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
మాయావిత్వాదేః శ్రద్ధావత్త్వతాత్పర్యాదావపి సమ్భవాత్ అనైకాన్తికత్వమవిశిష్టమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నత్వితి ।
నహి మాయయా విప్రలమ్భేన వా శ్రద్ధాతాత్పర్యసంయమాభియోగతోఽనుష్టాతుమర్హన్తి ఇత్యర్థః ।
ఉత్తరార్ధం ప్రశ్నపూర్వకమ్ అవతార్య వ్యాకరోతి -
కిమ్పునరిత్యాదినా ।
సమ్యగ్జ్ఞానాత్ అభ్యాసాదిసాఘనానపేక్షాత్ మేక్షో భవతి ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
సమ్యగ్దర్శనాదితి ।
శాస్త్రశబ్దేన తమేవ విదిత్వా (శ్వే.ఉ. ౩ - ౮), ‘జ్ఞానాదేవ తు కైవల్యమ్’ ఇత్యాది వివక్షితమ్ । న్యాయస్తు జ్ఞానాదజ్ఞాననివృత్తేః రజ్జ్వాదౌ ప్రసిద్ధత్వాత్ ఆప్తజ్ఞానాదపి నిరపేక్షాత్ అజ్ఞానతత్కార్యప్రక్షయలక్షణో మోక్షః స్యాత్ , ఇత్యేవం లక్షణః ॥ ౩౯ ॥
ఉతరశ్లోకస్య పాతనికాం కరోతి -
అత్రేతి ।
యథోక్తసాధనవాన్ ఉపదేశమపేక్ష్య అచిరేణ బ్రహ్మ సాక్షాత్కరోతి । సాక్షాత్కృతబ్రహ్మత్వే అచిరేణైవ మోక్షం ప్రాప్నోతి ఇత్యేషోఽర్థః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే ।
సంశయస్యాకర్తవ్యత్వే హేతుమాహ -
పాపిష్ఠో హీతి ।
ఉక్తం హేతుం ప్రశ్నపూర్వకముత్తరశ్లోకేన సాధయతి-
కథమితి ।
అజ్ఞాత్ అశ్రద్దధానాచ్చ సంశయచిత్తస్య విశేషమాదర్శయతి -
నాయమితి ।
ద్వితీయవిభాగవిభజనార్థం భూమికాం కరోతి -
అజ్ఞేతి ।
అజ్ఞాదీనాం మధ్యే సంశయాత్మానః యత్ పాపిష్ఠత్వం, తత్ ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి -
కథమితి ।
లోకద్వయస్య తత్ప్రయుక్తసుఖస్య చ అభావే హేతుమాహ -
తత్రాపీతి ।
సంశయచిత్తస్య సర్వత్ర సంశయప్రవృత్తేర్దుర్నివారత్వాదిత్యర్థః ।
సంశయస్యానర్థమూలత్వే స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి
॥ ౪౦ ॥
యద్యపి సంశయః సర్వానర్థహేతుత్వాత్ కర్తవ్యో న భవతి, తథాఽపి నివర్తకాభావే తదకరణమస్వాధీనమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
శ్రుతియుక్తిప్రయుక్తమైక్యజ్ఞానం తన్నివర్తకం ఇత్యుత్తరమాహ -
జ్ఞానేతి ।
సంశయరహితస్యాపి కర్మాణి అనర్థహేతవో భవన్తీత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
యోగేతి ।
విషయపరవశస్య పుంసో యోగాయోగాత్ కుతో యోగసంన్యస్తకర్మత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఆత్మవన్తమితి ।
పరమార్థదర్శనతః సంశయోచ్ఛిత్తౌ తదుచ్ఛేదకజ్ఞానమాహాత్మ్యాదేవ కర్మణాం చ నివృత్తౌ, అప్రమత్తస్య ప్రాతిభాసికాని కర్మాణి బన్ధహేతవో న భవన్తి ఇత్యాహ -
న కర్మాణీతి ।
కర్మయోగాదేవ కర్మసంన్యాసస్యానుపపత్తిమ్ ఆశఙ్క్య ఆద్యం పాదం విభజతే -
పరమార్థేతి ।
తచ్చ వైధసంన్యాసపక్షే పరోక్షమ్ , ఫలసంన్యాసపక్షే తు అపరోక్షమితి వివేకః ।
యథోక్తజ్ఞానేన సంన్యస్తకర్మత్వమేవ, సతి సంశయే న సిధ్యతి, సంశయవతస్తదయోగాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ద్వితీయ పాదం వ్యాకుర్వన్ పరిహరతి -
ఆహేత్యాదినా ।
పాఠక్రమాదర్థక్రమస్య బలీయస్త్వాత్ ఆదౌ ద్వితీయం పాదం వ్యాఖ్యాయ పశ్చాదాద్యం పాదం వ్యాచక్షీత ఇత్యాహ -
య ఎవమితి ।
సర్వమిదం ప్రమాదవతో విషయపరవశస్య న సిధ్యతి, ఇత్యభిసన్ధాయ, ఆత్మవన్తం వ్యాకరోతి -
అప్రమత్తమితి ।
‘న కర్మాణి’ ఇత్యాదిఫలోక్తిం వ్యాచష్టే -
గుణచేష్టేతి ।
‘అనిష్టాది’ ఇత్యాదిశబ్దేన ఇష్టం మిశ్రం చ గృహ్యతే ॥ ౪౧ ॥
తస్మాదిత్యాదిసమనన్తరశ్లోకగతతత్పదాపేక్షితమర్థమాహ -
యస్మాదితి ।
సతాం కర్మణామస్మదాదిషు ఫలారమ్భకత్వోపలమ్భాద్ విదుష్యపి తేషాం తద్భావ్యమనపవాధమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
జ్ఞానాగ్నీతి ।
నను సన్దిహానస్య తత్ప్రతిబన్ధాత్ న కర్మయోగానుష్ఠానం, నాపి తద్ధేతుకజ్ఞానం, తత్రాపి సంశయావతారాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యస్మాచ్చేతి ।
శ్లోకాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
తస్మాదిత్యాదినా ।
పాపిష్ఠమితి సంశయస్య సర్వానర్థమూలత్వేన త్యాజ్యత్వం సూచ్యతే । వివేకాగ్రహప్రసూతత్వాదపి తస్యావహేయత్వమ్ , అవివేకస్యానర్థకరత్వప్రసిద్ధేః, ఇత్యాహ -
అవివేకాదితి ।
నచ తస్య చైతన్యవదాత్మనిష్ఠత్వాత్ అత్యాజ్యత్వం శఙ్కితవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
హృదీతి ।
శోకమోహాభ్యామభిభృతస్య పుంసో మనసి ప్రాదుర్భవతః సంశయస్య ప్రబలప్రతిబన్ధకాభావే నైవ ప్రధ్వంసః సిధ్యేత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానాసినేతి ।
స్వాశ్రయస్య సంశయస్య స్వాశ్రయేణైవ జ్ఞానేన సముచ్ఛేదసమ్భవాత్ కిమితి స్వస్యేతి విశేషణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఆత్మవిషయత్వాదితి ।
స్థాణ్వాదివిషయః సంశయః, తద్విషయేణ జ్ఞానేన దేవదత్తనిష్ఠేన తన్నిష్ఠః వ్యావర్త్యతే । ప్రకృతే తు ఆత్మవిషయః తదాశ్రయశ్చ సంశయః తథావిధేన జ్ఞానేన అపనీయతే । తేన విశేషణమర్థవదిత్యర్థః । తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
న హీతి ।
ఆత్మాశ్రయత్వస్య ప్రకృతే సంశయే సిద్ధత్వేనావివక్షితత్వాత్ , తద్విషయస్య తద్విషయేణైవ తస్య తేన నివృత్తిర్వివక్షితా, ఇత్యుపసంహరతి -
అత ఇతి ।
సంశయసముచ్ఛిత్త్యనన్తరం కర్తవ్యముపదిశతి -
ఛిత్త్వైనమితి ।
అగ్నిహోత్రాదికం కర్మ భగవదాజ్ఞయా క్రమేణ కరిష్యామి, యుద్ధాత్పునః ఉపరిరంస ఇవ, ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
ఉత్తిష్ఠేతి ।
భరతాన్వయే మహతి క్షత్రియవంశే ప్రసూతస్య సముపస్థితసమరవిముఖత్వమనుచితమితి మన్వానః సన్ ఆహ -
భారతేతి ।
తత్ అనేన యోగస్య కృత్రిమత్వం భగవతోఽనీశ్వరత్వం చ నిరాకృత్య కర్మాదౌ అకర్మాదిదర్శనాద్ ఆత్మనః సమ్యగ్జ్ఞానాత్ ప్రణిపాతాదేర్బహిరఙ్గాత్ అన్తరఙ్గాచ్చ శ్రద్ధాదేరుద్భూతాత్ , అశేషానర్థనివృత్త్యా బ్రహ్మభావమభిదధతా, సర్వస్మాదుత్కృష్టే తస్మిన్ అసంశయానస్యాధికారాదశేషదోషవన్తమ్ । సంశయం హిత్వా ఉత్తమస్య జ్ఞాననిష్ఠా, అపరస్య కర్మనిష్ఠా, ఇతి స్థాపితమ్ ॥ ౪౨ ॥
ఇత్యానన్దగిరికృతగీతాభాష్యటీకాయాం చతుర్థోఽధ్యాయః ॥ ౪ ॥
పూర్వోత్తరాధ్యాయయోః సమ్బన్ధమభిదధానో వృత్తానువాదపూర్వకమ్ అర్జునప్రశ్నస్యాభిప్రాయం ప్రదర్శయితుం ప్రక్రమతే - కర్మణీత్యాదినా ఇత్యారభ్య కర్మణ్యకర్మదర్శనముక్త్వా తత్ప్రశంసా ప్రసారితా, ఇత్యాహ -
స యుక్త ఇతి ।
జ్ఞానవన్తం సర్వాణి కర్మాణి లోకసఙ్గ్రహార్థం కుర్వన్తం జ్ఞానలక్షణేనాగ్నినా దగ్ధసర్వకర్మాణం - కర్మప్రయుక్తబన్ధవిధురం, వివేకవన్తో వదన్తీతి, జ్ఞానవతో జ్ఞానఫలభూతం సంన్యాసం వివక్షన్ వివిదిషోః సాధనరూపమపి సంన్యాసం భగవాన్వివక్షితవాన్ , ఇత్యాహ -
జ్ఞానాగ్నీతి ।
నిరాశీరిత్యారభ్య శరీరస్థితిమాత్రకారణం కర్మ, శరీరస్థితావపి సఙ్గరహితః సన్ ఆచరన్ , ధర్మాధర్మఫలభాగీ న భవతీత్యపి పూర్వోత్తరాభ్యామధ్యాయాభ్యాం ద్వివిధం సంన్యాసం సూచితవాన్ , ఇత్యాహ -
శారీరమితి ।
యదృచ్ఛేత్యాదావపి సంన్యాసః సూచితః తద్ధర్మఫలాయోపదేశాత్ , ఇత్యాహ -
యదృచ్ఛేతి ।
జ్ఞానస్య యజ్ఞత్వసమ్పాదనపూర్వకం ప్రశంసావచనాదపి కర్మసంన్యాసో దర్శితో జ్ఞాననిష్ఠస్య, ఇత్యాహ -
బ్రహ్మార్పణమితి ।
జ్ఞానయజ్ఞస్తుత్యర్థం నానావిధాన్ యజ్ఞాన్ అనూద్య తేషాం దేహాదివ్యాపారజన్యత్వవచనేన ఆత్మనో నిర్వ్యాపారత్వవిజ్ఞనఫలాభిలాషాదపి యథోక్తమాత్మానం వివిదిషోః సర్వకర్మంసన్యాసేఽధికారో ధ్వనిత, ఇత్యాహ -
కర్మజానితి ।
సమస్తస్యైవ అవశేషవర్జితస్య కర్మణో జ్ఞానే పర్యవసానాభిధానాచ్చ జిజ్ఞాసోః సర్వకర్మసన్యాసః సూచితః, ఇత్యాహ –
సర్వమితి ।
‘తద్విద్ధి’ ఇత్యాదినా జ్ఞానప్రాప్త్యుపాయం ప్రణిపాతాది ప్రదర్శ్య, ప్రాప్తేన జ్ఞానేనాతిశయప్రాహాత్మ్యవతా సర్వకర్మణాం నివృత్తిరేవ, ఇతి వదతా చ, జ్ఞానార్థినః సంన్యాసేఽధికారో దర్శితో భగవతా, ఇత్యాహ -
జ్ఞానాగ్నిరితి ।
జ్ఞానేన సముచ్ఛిన్నసంశయం తస్మాదేవ జ్ఞానాత్కర్మాణి సంన్యస్య వ్యవస్థితమప్రమత్తం - వశీకృతకార్యకరణసఙ్ఘాతవన్తం ప్రాతిభాసికాని కర్మాణి న నిబధ్నన్తి, ఇత్యపి ద్వివిధః సంన్యాసో భగవతోక్తః, ఇత్యాహ -
యోగేతి ।
‘కర్మణీ’ త్యారభ్య ‘యోగసంన్యస్తకర్మాణమ్’ ఇత్యన్తైరుదాహృతైర్వచనైః ఉక్తం సంన్యాసముపసంహరతి -
ఇత్యన్తైరితి ।
తర్హి కర్మసంన్యాసస్యైవ జిజ్ఞాసునా జ్ఞానవతా చ ఆదరణీయత్వాత్ కర్మానుష్ఠానమ్ అనాదేయమాపన్నమిత్యాశఙ్క్య, ఉక్తమర్థాన్తరమనువదతి -
ఛిత్త్వైనమితి ।
కర్మతత్త్యాగయోరుక్తయోః ఎకేనైవ పుురుషేణానుష్ఠేయత్వసమ్భవాత్ న విరోధోఽస్తి ఇత్యాశఙ్క్య, యుగపద్వా క్రమేణ వా అనుష్ఠానమ్ , ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి
ఉభయోశ్చేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
కాలభేదేనేతి ।
ఉక్తయోర్ద్వయోరేకేన పురుషేణానుష్ఠేయత్వాసమ్భవే, కథం కర్తవ్యత్వసిద్ధిః ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అర్థాదితి ।
ద్వయోరుక్తయోరేకేన యుగపత్క్రమాభ్యామ్ అనుష్ఠానానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
అన్యతరస్య కర్తవ్యత్వే, కతరస్యేతి కుతో నిర్ణయ ? ద్వయోః సంనిధానావిశేషాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యత్ప్రశస్యతరమితి ।
భగవతా కర్మణాం సంన్యాసో యోగశ్చోక్తః, నచ తయో సముచ్చిత్యానుష్ఠానమ్ । తేన అన్యతరస్య శ్రేష్ఠస్య అనుష్ఠేయత్వే, తద్బుభుత్సయా ప్రశ్నోపపత్తిః, ఇత్యుపసంహరతి -
ఇత్యేవమితి ।
నాయం ప్రష్టురభిప్రాయః, కర్మసంన్యాసకర్మయోగయోర్భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వస్యోక్తత్వాత్ , ఎకస్మిన్పురుషే ప్రాప్త్యభావాత్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
చోద్యమఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
సత్యమేవేతి ।
కీదృశస్తర్హి ప్రష్ఠురభిప్రాయః ? యేన ప్రశ్నప్రవృత్తిః ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
ఎకస్మిన్పురుషే కర్మతత్త్యాగయోః అస్తి ప్రాప్తిః, ఇతి ప్రష్టురభిప్రాయం ప్రతినిర్దేష్టం ప్రారభతే -
పూర్వోదాహృతైరితి ।
యథా ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి స్వర్గకామోద్దేశేన యాగో విధీయతే, నతు తస్యైవాధికారో నాన్యస్య ఇత్యపి ప్రతిపాద్యతే, వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ ; తథా అనాత్మవిత్ కర్తా సంన్యాసే పక్షే ప్రాప్తోఽనూద్యతే, నచాత్మవిత్కర్తృకత్వమేవ సంన్యాసస్య నియమ్యతే, వైరాగ్యమాత్రేణాజ్ఞస్యాపి సంన్యాసవిధిదర్శనాత్ । తస్మాత్ కర్మ తత్త్యాగయోః అవిద్వత్కర్తృకత్వమస్తి, ఇతి మన్వానస్యార్జునస్య ప్రశ్నః సమ్భవతీతి భావః ।
భవతు సంన్యసస్య కర్తవ్యత్వవివక్షా, తథాపి కథం ప్రశస్యతరబుభుత్సయా ప్రశ్నప్రవృత్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ప్రాధాన్యమితి ।
తథాపి కథమేకస్మిన్పురుషే తయోరప్రాప్తౌ ఉక్తాభిప్రాయేణ ప్రశ్నవచనం ప్రకల్ప్యతే ? తత్రాహ -
అనాత్మవిదపీతి ।
ఆత్మవిదో విద్యాసామర్థ్యాత్ కర్మత్యాగధ్రౌవ్యవత్ ఇతరస్యాపి సతి వైరాగ్యే, తత్త్యాగస్యావశ్యకత్వాత్ తత్ర కర్తాఽసౌ ప్రాప్తః అత్రానూద్యతే । తథాచ కర్మతత్త్యాగయోః ఎకస్మిన్ అవిదుషి ప్రాప్తేర్వ్యక్తత్వాత్ ఉక్తాభిప్రాయేణ ప్రశ్నపవృత్తిరవిరుద్ధా ఇత్యర్థః ।
సంన్యాసస్య ఆత్మవిత్కర్తృకత్వమేవాత్ర వివక్షిత కిం న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, కర్త్రన్తరపర్యుదాసః సంన్యాసవిధిశ్చ ఇత్యర్థభేదే వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ మైవమిత్యాహ -
న పునరితి ।
ఇతిశబ్దః వాక్యభేదప్రసఙ్గహేతుద్యోతనార్థః ।
తతః కిమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఫలితమాహ -
ఎవమితి ।
కర్మానుష్ఠానకర్మసంన్యాసయోః అవిద్వత్కర్తృకత్వమప్యస్తి, ఇత్యేవంమన్వానస్యార్జునస్య ప్రశస్యతరవివిదిషయా ప్రశ్నో నానుపపన్న ఇతి సమ్బన్ధః ।
తయోః సముచ్చిత్య అనుష్ఠానసమ్భవే కథం ప్రశస్యతరవివిదిషా ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
పూర్వోక్తేనేతి ।
ఉభయోశ్చేత్యాదౌ ఉక్చప్రకారేణ కర్మతత్త్యాగయోర్మిథో విరోధాత్ న సముచ్చిత్యానుష్ఠానం సావకాశమిత్యర్థః ।
భవతు తార్హి యస్య కస్యచిదన్యతరస్యానుష్ఠేయత్వమితి, కుత ఉక్తాభిప్రాయేణ ప్రశ్నప్రవృత్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
అన్యతరస్యేతి ।
ఉభయప్రాప్తౌ సముచ్చయానుపపత్తౌ అన్యతరపరిగ్రహే విశేషస్యాన్వేష్యత్వాత్ ఉక్తాభిప్రాయేణ ప్రశనోపపత్తిః ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ అవిద్వత్కర్తృకయోః సంన్యాసకర్మయోగయోః కతరః శ్రేయాన్ ? ఇతి ప్రష్టురభిప్రాయో భాతి, ఇత్యాహ -
ప్రతివచనేతి ।
కిం తత్ప్రతివచనం ? కథం వా తన్నిరూపణమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
తత్ర ప్రతివచనం దర్శయతి -
సంన్యాసేతి ।
తన్నిరూపణం కథయతి -
ఎతదితి ।
తదుభయమితి నిఃశ్రేయసకరత్వం కర్మయోగస్య శ్రేష్ఠత్వం చ ఇత్యర్థః ।
గుణదోషవిభాగవివేకార్థం పృచ్ఛతి - కిఞ్చేతి । అతః అస్మిన్ ఆద్యే పక్షే కిం దూషణమ్ ? అస్మిన్వా ద్వితీయే పక్షే కిం ఫలమ్ ? ఇతి ప్రశ్నార్థః । తత్ర సిద్ధాన్తీ ప్రథమపక్షే దోషమాదర్శయతి -
అత్రేత్యాదినా ।
తదేవానుపపన్నత్వం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి -
యదీత్యాదినా ।
నిఃశ్రేయసకరత్వోక్తిరిత్యత్ర పారమ్పర్యేణేతి ద్రష్టవ్యమ్ । విశిష్టత్వాభిధానమితి ప్రతియోగినోఽసహాయత్వాద్ అస్య చ శుద్ధిద్వారా జ్ఞానార్థత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
ఆత్మజ్ఞస్య కర్మసంన్యాసకర్మయోగయోః అసమ్భవే దర్శితే, చోదయతి -
అత్రాహేతి ।
చోదయితా నిర్ధారణార్థం విమృశతి -
కిమిత్యాదినా ।
అన్యతరాసమ్భవేఽపి సన్దేహాత్ ప్రశ్నోఽవతరతి ఇత్యాహ -
యదా చేతి ।
యస్య కస్యచిదన్యతరస్య అసమ్భవో భవిష్యతి ఇత్యాశఙ్క్య, కారణమన్తరేణాసమ్భవో భవన్ అతిప్రసఙ్గీ స్యాత్ , ఇతి మన్వానఃసన్ ఆహ -
అసమ్భవ ఇతి ।
ఆత్మవిదః సకారణం కర్మయోగాసమ్భవం సిద్ధాన్తీ దర్శయతి -
అత్రేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణ్వన్ ఆత్మావిత్త్వం వివృణోతి -
జన్మాదీతి ।
తస్య యదుక్తం నివృత్తమిథ్యాజ్ఞానత్వం, తదిదానీం వ్యనక్తి సమ్యగితి ।
విపర్యయజ్ఞానమూలస్యేత్యాదినా ఉక్తం ప్రపఞ్చయతి -
నిష్క్రియేతి ।
యథోక్తసంన్యాసముక్త్వా తతో విపరీతస్య కర్మయోగస్యాభావః ప్రతిపాద్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
వైపరీత్యం స్ఫోరయన్ కర్మయోగమేవ విశినష్టి -
మిథ్యాజ్ఞానేతి ।
మిథ్యా చ తత్ అజ్ఞానం చేతి అనాద్యనిర్వాచ్యమజ్ఞానం, తన్మూలః అహం కర్తా ఇత్యాత్మని కర్తృత్వాభిమానః తజ్జన్యః, తస్యేతి యావత్ ।
యథోక్తం సంన్యాసముక్త్వా యథోక్తకర్మయోగస్య అసమ్భవప్రతిపాదనే హేతుమాహ -
సమ్యగ్జ్ఞానేతి ।
కుత్ర తదభావప్రతిపాదనం ? తదాహ -
ఇహేతి ।
ఉక్తం హేతుం కృత్వా ఆత్మజ్ఞస్య కర్మయోగాసమ్భవే ఫలితమాహ -
యస్మాదితి ।
ఇహ శాస్త్రే తత్ర తత్రేత్యాదౌ ఉక్తమేవ వ్యక్తీకర్తుం పృచ్ఛతి -
కేషు కేష్వితి ।
తానేవ ప్రదేశాన్దర్శయతి -
అత్రేతి ।
ఆత్మస్వరూపనిరూపణప్రదేశేషు సంన్యాసప్రతిపాదనాద్ ఆత్మవిదః సంన్యాసో వివక్షితశ్చేత్ , తర్హి కర్మయోగోఽపి తస్య కస్మాన్న భవతి ? ప్రకరణావిశేషాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
నను చేతి ।
ఆత్మవిద్యాప్రకరణే కర్మయోగప్రతిపాదనముదాహరతి -
తద్యథేతి ।
ప్రకరణాత్ ఆత్మవిదోఽపి కర్మయోగస్య సమ్భవే ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
ఆత్మజ్ఞానోపాయత్వేనాపి ప్రకరణపాఠసిద్ధౌ జ్ఞానాదూర్ధ్వం న్యాయవిరుద్ధం కర్మ కల్పయితుమశక్యమితి పరిహరతి -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానమిథ్యాజ్ఞానయోః తత్కార్యయోశ్చ భ్రమనివృత్తిభ్రమసద్భావయోః మిథో విరోధాత్కర్తృత్వాదిభ్రమమూలం కర్మ సమ్యగ్జ్ఞానాదూర్ధ్వం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఆత్మజ్ఞస్య కర్మయోగాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ -
జ్ఞానయోగేనేతి ।
ఇతశ్చాత్మవిదో జ్ఞానాదూర్ధ్వం కర్మయోగో న యుక్తిమాన్ , ఇత్యాహ -
కృతకృత్యత్వేనేతి ।
జ్ఞానవతో నాస్తి కర్మ ఇత్యత్ర కారణాన్తరమాహ -
తస్యేతి ।
తర్హి జ్ఞానవతా కర్మయోగస్య హేయత్వవత్ జిజ్ఞాసునాపి తస్య త్యాజ్యత్వం, జ్ఞానప్రాప్త్యా తస్యాపి పురుషార్థసిద్ధేః, ఇత్యాశఙ్క్య, జిజ్ఞాసోరస్తి కర్మయోగాపేక్షా ఇత్యాహ -
న కర్మణామితి ।
స్వరూపోపకార్యఙ్గమన్తరేణ అఙ్గిస్వరూపానిష్పత్తేః । జ్ఞానానార్థినా కర్మయోగస్య శుద్ధ్యాదిద్వారా జ్ఞానహేతోరాదేయత్వమిత్యర్థః ।
తర్హి జ్ఞానవతమపి జ్ఞానఫలోపకారిత్వేన కర్మయోగో మృగ్యతామ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యోగారూఢస్యేతి ।
ఉత్పన్నసమ్యగ్జ్ఞానస్య కర్మాభావే శరీరస్థితిహేతోరపి కర్మణోఽసమ్భావత్ న తస్య శరీరస్థితిః, తదస్థితౌ చ కుతో జీవన్ముక్తిః ? తదభావే చ కస్యోపదేష్టృత్వమ్ ? ఉపదేశాభావే చ కుతో జ్ఞానోదయః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
శారీరమితి ।
విదుషోఽపి శరీరస్థితిరాస్థితా చేత్ , తన్మాత్రప్రయుక్తేషు దర్శనశ్రవణాదిషు కర్తృత్వాభిమానోఽపి స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
నైవేతి ।
తత్త్వవిత్ ఇత్యనేన చ సమాహితచేతస్తయా కరోమీతి ప్రత్యయస్య సదైవ అకర్తవ్యత్వోపదేశాదితి సమ్బన్ధః ।
యత్తు విదుషః శరీరస్థితినిమిత్తకర్మాభ్యనుజ్ఞానే తస్మిన్కర్తృత్వాభిమానోఽపి స్యాదితి, తత్రాహ -
శరీరేతి ।
ఆత్మయాథాత్మ్యవిదః తేష్వపి నాహం కరోమీతి ప్రత్యయస్య నైవ కిఞ్చిత్కరోమీత్యాదౌ అకర్తృత్వోపదేశాత్ న కర్తృత్వాభిమానసమ్భావనా ఇత్యర్థః ।
యథోక్తోపదేశానుసన్ధానాభావే విదుషోఽపి కరోమీతి స్వాభావికప్రత్యయద్వారా కర్మయోగః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఆత్మతత్త్వేతి ।
యద్యపి విద్వాన్ యథోక్తముపదేశం కదాచిత్ నానుసన్ధత్తే, తథాపి తత్త్వవిద్యావిరోధాత్ మిథ్యాజ్ఞానం తన్నిమిత్తం కర్మ వా తస్య సమ్భావయితుమశక్యమిత్యర్థః ।
ఆత్మవిత్కర్తృకయోః సంన్యాసకర్మయోగయోరయోగాత్ తయోర్నిః శ్రేయసకరత్వమ్ అన్యతరస్య విశిష్టత్వమ్ , ఇత్యేతదయుక్తమితి సిద్ధత్వాత్ ద్వితీయం పక్షమఙ్గీకరోతి -
యస్మాదిత్యాదినా ।
తదీయాశ్చ కర్మసంన్యాసాత్ కర్మయోగస్య విశిష్టత్వాభిధానమితి సమ్బన్ధః ।
నను కర్మయోగేన శుద్ధబుద్ధేః సంన్యాసో జాయమానః తస్యాదుత్కృష్యతే, కథం తస్మాత్కర్మయోగస్యోత్కృష్టత్వవాచోయుక్తిర్యుక్తా ? ఇతి తత్రాహ -
పూర్వోక్తేతి ।
వైలక్షణ్యమేవ స్పష్టయతి -
సత్యేవేతి ।
స్వాశ్రమవిహితశ్రవణాదౌ కర్తృత్వవిజ్ఞానే సత్యేవ పూర్వాశ్రమోపాత్తకర్మైకదేశ - విషయసంన్యాసాత్ కర్మయోగస్య శ్రేయస్త్వవచనం ‘నైతాదృశం బ్రాహ్మణస్యాస్తి విత్తమ్ ‘(మ.భా. ౧౨ - ౧౭౫ .౩౭) ఇత్యాదిస్మృతివిరుద్ధమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యమనియమాదీతి ।
‘ఆనృశంస్యం క్షమా సత్యమహింసా దమ ఆర్జవమ్ ।
ప్రీతిః ప్రసాదో మాధుర్యమక్రోధశ్చ యమా దశ ॥
దానమిజ్యా తపో ధ్యానం స్వాధ్యాయోపస్థనిగ్రహౌ ।
వ్రతోపవాసౌ మౌనం చ స్నానం చ నియమా దశ ॥ ‘
ఇత్యుక్తైర్యమనియ మైః అన్యైశ్చాశ్రమధర్మైః విశిష్టత్వేనానుష్ఠాతుమశక్యత్వాత్ , ఉక్తసంన్యాసాత్కర్మయోగస్య విశిష్టత్వోక్తిర్యుక్తా ఇత్యర్థః ।
నహి కశ్చిదితి న్యాయేన కర్మయోగస్య ఇతరాపేక్షయా సుకరత్వాచ్చ తస్య విశిష్టత్వవచనం శ్లిష్టమిత్యాహ -
సుకరత్వేన చేతి ।
ప్రతివచనవాక్యార్థాలోచనాత్సిద్ధమర్థముపసంహరతి -
ఇత్యేవమితి ।
సంన్యాసకర్మయోగయోర్మిథోవిరుద్ధయోః సముచ్చిత్యానుష్ఠాతుమశక్యయోః అన్యతరస్య కర్తవ్యత్వే, ప్రశస్యతరస్య తద్భావాత్ తద్భావస్య చానిర్ధారితత్వాత్ , తన్నిర్దిధారయిషయా ప్రశ్నః స్యాదితి, ప్రశ్నవాక్యార్థపర్యాలోచనయా ప్రష్టురభిప్రాయో యథా పూర్వముపదిష్టః, తథా ప్రతివచనార్థనిరూపణేనాపి తస్య నిశ్చితత్వాత్ ప్రశ్నోపపత్తిః సిద్ధా ఇత్యర్థః ।
నను తృతీయే యథోక్తప్రశ్నస్య భగవతా నిర్ణీతత్వాత్ నాత్ర ప్రశ్నప్రతివచనయోః సావకాశత్వమిత్యాశఙ్క్య, విస్తరేణ ఉక్తమేవ సమ్బన్ధం పునః సఙ్క్షేపతో దర్శయతి -
జ్యాయసీ చేదితి ।
సాఙ్ఖ్యయోగయోర్భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వేన నిర్ణీతత్వాత్ న పునః ప్రశ్నయోగ్యత్వమిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి న తయోః ప్రశ్నవిషయత్వమ్ , ఇత్యాహ -
నచేతి ।
ఎవకారవిశేషణాత్ జ్ఞానసహిసంన్యాసస్య సిద్ధసాధనత్వం భగవతోఽభిమతమ్ । ‘ఛిత్త్వైనం సంశయం యోగమాతిష్ఠ'(భ.గీ.౪ - ౪౨) ఇతి చ కర్మయోగస్య విధానాత్ తస్యాపి సిద్ధసాధనత్వమిష్టమ్ । తతశ్చ నిర్ణీతత్వాత్ న ప్రశ్నః తద్విషయః సిధ్యతీత్యర్థః ।
కేనాభిప్రాయేణ తర్హి ప్రశ్నః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, జ్ఞానరహితసంన్యాసాత్ కర్మయోగస్య ప్రశస్యతరత్వబుభుత్సయా, ఇత్యాహ -
జ్ఞానరహిత ఇతి ।
ప్రష్టురభిప్రాయమ్ ఎవం ప్రదర్శ్య ప్రశ్నోపపత్తిముక్త్వా ప్రశ్నముత్థాపయతి -
సంన్యాసమితి ।
తర్హి ద్వయం త్వయానుష్ఠేయమిత్యాశఙ్క్య, తదశక్తేరుక్తత్వాత్ ప్రశస్యతరస్యానుష్ఠానార్థం తదిదమ్ ఇతి నిశ్చిత్య వక్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
యచ్ఛ్రేయ ఇతి ।
కామ్యానాం ప్రతిషిద్ధానాం చ కర్మణాం పరిత్యాగో మయోచ్యతే, న సర్వేషామ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, కర్మణ్యకర్మ (౪ - ౧౮) ఇత్యాదౌ విశేషదర్శనాత్ , మైవమ్ ఇత్యాహ -
శాస్త్రీయాణామితి ।
అస్తు తర్హి శాస్త్రీయాశాస్త్రీయయోరశేషయోరపి కర్మణోః త్యాగః, నేత్యాహ -
పునరితి ।
తర్హి కర్మత్యాగః తద్యోగశ్చ, ఇత్యుభయమాహర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య, విరోధాత్ మైవమ్ ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
అత ఇతి ।
ద్వయోః ఎకేన అనుష్ఠానాయోగస్యోక్తత్వాత్ కర్తవ్యత్వోక్తేశ్చ సంశయో జాయతే । తమేవ సంశయం విశదయతి -
కిం కర్మేతి ।
ప్రశస్యతరబుభుత్సా కిమర్థా ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ప్రశస్యతరం చేతి ।
తస్యైవానుష్ఠేయత్వే ప్రశ్నస్య సావకాశత్వమాహ - అతశ్చేతి । తదేవ ప్రశస్యతరం విశినష్టి -
యదనుష్ఠానాదితి ।
తదేకమ్ - అన్యతరత్ , మేబ్రూహీతి । సబన్ధః ।
ఉభయోరుక్తత్వే సతి కిమిత్యేకం వక్తవ్యమితి నియుజ్యతే ? తత్రాహ -
సహేతి ।
కర్మతత్త్యాగయోర్మిథో విరోధాదిత్యర్థః ॥ ౧ ॥
ప్రశ్నమేవముత్థాప్య, ప్రతివచనముత్థాపయతి -
స్వాభిప్రాయమితి ।
నిర్ణయాయ తద్వారేణ పరస్య సంశయనివృత్త్యర్థమిత్యర్థః ।
ఎవం ప్రశ్నే ప్రవృత్తే కర్మయోగస్య సౌకర్యమభిప్రేత్య ప్రశస్యతరత్వమభిధిత్సుః భగవాన్ ప్రతివచనం కిముక్తవాన్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సంన్యాస ఇతి ।
ఉభయోరపి తుల్యత్వశఙ్కాం వారయతి -
తయోస్త్వితి ।
కథం తర్హి జ్ఞానస్యైవ మోక్షోపాయత్వం వివక్ష్యతే ? తత్రాహ -
జ్ఞానోత్పత్తీతి ।
తర్హి ద్వయోరపి ప్రశస్యత్వమ్ అప్రశస్యత్వం వా తుల్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ –
ఉభావితి ।
జ్ఞానసహాయస్య కర్మసంన్యాసస్య కర్మయోగాపేక్షయా విశిష్టత్వవివక్షయా విశినష్టి -
కేవలాదితి
॥ ౨ ॥
కర్మ హి బన్ధకారణం ప్రసిద్ధం, తత్కథం నిఃశ్రేయసకరం స్యాద్ ? ఇతి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
అకర్త్రాత్మవిజ్ఞానాత్ప్రాగపి సర్వదా అసౌ సంన్యాసీ జ్ఞేయః, యో రాగద్వేషౌ క్కచిదపి న కరోతి, ఇత్యాహ -
ఇత్యాహేతి ।
యథా అనుష్ఠీయమానాని కర్మాణి సంన్యాసినం న నిబధ్నన్తి, కృతాని చ వైరాగ్యేన్ద్రియసంయమాదినా నివర్తన్తే ; తథైవ అనభిసంహితఫలాని నిత్యనైమిత్తికాని యోగినమపి న నిబధ్నన్తి, నివర్తయన్తి చ సఞ్చితం దురితమ్ , ఇత్యభిప్రేత్య, ఆహ -
నిర్ద్వన్ద్వో హీతి ।
కర్మయోగినో నిత్యసంన్యాసిత్వజ్ఞానమ్ అన్యథాజ్ఞానత్వాత్ మిథ్యాజ్ఞానమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎవంవిధ ఇతి ।
కర్మిణోఽపి రాగద్వేషాభావేన సంన్యాసిత్వం జ్ఞాతుముచితమ్ ఇత్యర్థః ।
రాగద్వేషరహితస్య అనాయాసేన బన్ధప్రధ్వంససిద్ధేశ్చ యుక్తం తస్య సంన్యాసిత్వమ్ , ఇత్యాహ -
నిర్ద్వన్ద్వ ఇతి
॥ ౩ ॥
యదుక్తం సంన్యాసకర్మయోగయోర్నిఃశ్రేయసకరత్వం, తద్ ఆక్షిపతి -
సంన్యాసేతి ।
తత్ర ఉత్తరత్వేన ఉత్తరశ్లోకమవతారయతి -
ఇతి ప్రాప్త ఇతి ।
వివేకినః తర్హి కథం వదన్తి ? ఇత్యాకాఙ్క్షాయామ్ , ఆహ -
ఎకమితి ।
సంస్వ్యామ్ ఆత్మసమీక్షామ్ అర్హతీతి సాఙ్ఖ్యం - సంన్యాసః, యోగస్తు కర్మయోగః, తావుభావపి । పృథగిత్యస్య అర్థమాహ -
విరుద్ధేతి ।
శాస్త్రార్థవివేకశూన్యత్వం బాలత్వమ్ ।
ఉత్తరార్ధమవతారయితుం భూమికాం కరోతి -
పణ్డితాస్త్వితి ।
జ్ఞానినో యోగినశ్చేతి శేషః ।
ద్వయోః అవిరుద్ధఫలత్వమేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
ఎకం సాధనమనుష్ఠితవతః ద్వయోరపి ఫలం భవతీతి విరుద్ధమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఉభయోరితి ।
సాఙ్ఖ్యయోగయోః సంన్యాసకర్మానుష్ఠానయోః తత్త్వజ్ఞానద్వారా నిఃశ్రేయసఫలత్వాత్ న విరుద్ధఫలత్వశఙ్కా ఇత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యాయోగయోః ఎకఫలత్వవచనం ప్రకరణాననుగుణమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అప్రకృతత్వమసిద్ధమ్ , ఇతి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
సంన్యాసం కర్మణామిత్యాదినా సంన్యాసం కర్మయోగం చాఙ్గీకృత్య ప్రశ్నే, సంన్యాసః కర్మయోగశ్చేత్యాదినా తథైవ ప్రతివచనే చ, కథం సాఙ్ఖ్యయోగయోః ఎకఫలత్వమ్ అప్రకృతం న భవతి ? ఇత్యుచ్యతే, తత్రాహ –
యద్యపీతి ।
ప్రతివచనమపి తదనురూపమేవ భగవతా నిరూపితమితి విశేషానుపపత్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
భగవాంస్త్వితి ।
తదపరిత్యాగేన ఇత్యత్ర తత్పదేన ప్రష్ట్ర ప్రతినిర్దిష్టౌ కర్మంసంన్యాసకర్మయోగౌ ఉచ్యేతే । సాఙ్ఖ్యయోగావితి శబ్దాన్తరవాచ్యతయా తయోరేవ సంన్యాసకర్మయోగయోః అత్యాగేన స్వాభిప్రేతం చ విశేషం సంయోజ్య భగవాన్ ప్రతివచనం దదౌ, ఇతి యోజనా ।
యదుక్తం - స్వాభిప్రేతం చ విశేషం సంయోజ్య - ఇతి, తదేతత్ వ్యాక్తీకరోతి -
తావేవేతి ।
సమబుద్ధిత్వాది ఇత్యాదిశబ్దేన జ్ఞానోపాయభూతః శమాదిః ఆదీయతే ।
ప్రకృతయోరేవ సంన్యాసకర్మయోగయోః ఉపాదానే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యయోగౌ ఇత్యాదిశ్లోకవ్యాఖ్యానసమాప్తిః ఇతిశబ్దార్థః ॥ ౪ ॥
ప్రశ్నపూర్వకం శ్లోకాన్తరమవతారయతి -
ఎకస్యాపీతి ।
కేచిదేవ తయోరేకఫలత్వం పశ్యన్తి ఇత్యాశఙ్య, తేషామేవ సమ్యగ్దర్శిత్వం, నేతరేషామ్ , ఇత్యాహ -
ఎకమితి ।
తిష్ఠత్యస్మిన్ , న చ్యవతే పునః ఇతి వ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్య ఆహ -
మోక్షాఖ్యమితి ।
యోగశబ్దార్థమాహ -
జ్ఞానప్రాప్తీతి ।
యే హి జిజ్ఞాసవః సర్వాణి కర్మాణి భగవత్ప్రీత్యర్థత్వేన తేషాం ఫలాభిలాషమకృత్వా జ్ఞానప్రాప్తౌ బుద్ధిశుద్ధిద్వారేణ ఉపాయత్వేన అనుతిష్ఠన్తి, తే అత్ర యోగాః వివక్ష్యన్తే ।
అచ్ప్రత్యయస్య మత్వర్థత్వం గృహీత్వా, ఉక్తం -
యోగిన ఇతి ।
సర్వోఽపి ద్వైతప్రపఞ్చో న వస్తుభూతః, మాయావిలాసత్వాత్ , ఆత్మా తు, అవిక్రియో అద్వితీయో వస్తుసన్ ఇతి ప్రయోజకజ్ఞానం పరమార్థజ్ఞానం, తత్పూర్వకసంన్యాసద్వారేణ కర్మిభిరపి తదేవ స్థానం ప్రాప్యామ్ , ఇత్యేకఫలత్వం సంన్యాసకర్మయోగయోః అవిరుద్ధం, ఇత్యాహ -
తైరపీతి ।
ఫలైకత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౫ ॥
యది యథోక్తజ్ఞానపూర్వకసంన్యాసద్వారా కర్మిణామపి శ్రేయేఽవాప్తిరిష్టా, తర్హి సంన్యాసస్యైవ శ్రేయస్త్వం ప్రాప్తమ్ , ఇతి చోదయతి -
ఎవం తర్హీతి ।
సంన్యాసస్య శ్రేష్ఠత్వే కర్మయోగస్య ప్రశస్యత్వవచనమనుచితమ్ , ఇత్యాహ -
కథం తర్హితి ।
పూవోక్తమేవ అభిప్రాయం స్మారయన్ పరిహరతి -
శ్రృణ్వితి ।
కర్మయోగస్య విశిష్టత్వవచనం తత్రేతి పరామృష్టమ్ । తదేవ కారణం కథయతి -
త్వయేత్యాదినా ।
కేవలం విజ్ఞానరహితమితి యావత్ । తయోరన్యతరః కః శ్రేయానితి ఇతిశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
త్వదీయం ప్రశ్నమనుసృత్య తదనుగుణం ప్రతివచనం జ్ఞానమనపేక్ష్య, తద్రహితాత్ కేవలాదేవ సంన్యాసాత్ యోగస్య విశిష్టత్వమితి యథోక్తమ్ , ఇత్యాహ-
తదనురూపమితి ।
జ్ఞానాపేక్షః సంన్యాసః తర్హి కీదృక్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానేతి ।
తర్హి కర్మయోగే కథం యోగశబ్దః సంన్యాసశబ్దో వా ప్రయుజ్యతే ? తత్రాహ -
యస్త్వితి ।
తాదర్థ్యాత్ పరమార్థజ్ఞానశేషత్వాత్ ఇతి యావత్ ।
తదేవ తాదర్థ్యం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రసాధయతి -
కథమిత్యాదినా ।
కర్మానుష్ఠానాభావే బుద్ధిశుద్ధ్యభావాత్ పరమార్థసంన్యాసస్య సమ్యగ్జ్ఞానాత్మనో న ప్రాప్తిః ఇతి వ్యతిరేకముపన్యస్య, అన్వయముపన్యస్యతి -
యోగేతి ।
పారమార్థికః సమ్యగ్జ్ఞానాత్మకః । సామగ్ర్యభావే కార్యప్రాప్తిరయుక్తా, ఇతి మత్వా ఆహ -
దుఃఖమితి ।
యోగయుక్తత్వం వ్యాచష్టే -
వైదికేనేతి ।
ఈశ్వరస్వరూపస్య సవిశేషస్యేతి శేషః ।
బ్రహ్మేతి వ్యాఖ్యేయం పదమ్ ఉపాదాయ వ్యాచష్టే -
ప్రకృత ఇతి ।
తత్ర బ్రహ్మశబ్దప్రయోగే హేతుమాహ -
పరమాత్మేతి ।
లక్షణశబ్దో గమకవిషయః । సంన్యాసే బ్రహ్మశబ్దప్రయోేగే తైత్తిరీయకశ్రుతిం ప్రమాణయతి -
న్యాస ఇతి ।
కథం సంన్యాసే హిరణ్యగర్భవాచీ బ్రహ్మశబ్దః ప్రయుజ్యతే ? ద్వయోరపి పరత్వావిశేషాత్ , ఇత్యాహ -
బ్రహ్మా హీతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్య సంన్యాసవిషయత్వే ఫలితం వాక్యార్థమాహ -
బ్రహ్మేత్యాదినా ।
నద్యాః స్రోతాంసీవ నిమ్నప్రవణాని కర్మభిః అతితరాం పరిపక్కకషాయస్య కరణాని సర్వతో వ్యాపృతాని నిరస్తశేషకూటస్థప్రత్యగాత్మాన్వేషణప్రవణాని భవన్తి ఇతి ।
కర్మయోగస్య పరమార్థసంన్యాసప్రాప్త్యుపాయత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౬ ॥
నను పారివ్రాజ్యం పరిగృహ్య శ్రవణాదిసాధనమ్ అసకృదనుతిష్ఠతో లబ్ధసమ్యగ్బోధస్యాపి యథాపూర్వం కర్మాణి ఉపలభ్యన్తే । తాని చ బన్ధహేతవో భవిష్యన్తి, ఇత్యాశఙ్క్య, శ్లోకాన్తరమ్ అవతారయతి -
యదా పునరితి ।
సమ్యగ్దర్శనప్రాప్త్యుపాయత్వేన యదా పునః అయం పురుషో యోగయుక్తత్వాదివిశేషణః సమ్యగ్దర్శీ సమ్పద్యతే, తదా ప్రాతిభాసికీం ప్రవృత్తిమ్ అనుసృత్య కుర్వన్నపి న లిప్యత ఇతి యోజనా । యోగేన - నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానేన, ఇతి యావత్ ।
ఆదౌ నిత్యాద్యనుష్ఠానవతో రజస్తమోమలాభ్యామ్ అకలుషితం సత్త్వం సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
విశుద్ధేతి ।
బుద్ధిశుద్ధౌ, కార్యకరణసఙ్ఘాతస్యాపి స్వాధీనత్వం భవతి, ఇత్యాహ -
విజితేతి ।
తస్య యథోక్తవిశేషణవతో జాయతే సమ్యగ్దర్శిత్వమ్ , ఇత్యాహ -
సర్వభూతేతి ।
సమ్యగ్దర్శినః తర్హి కర్మానుష్ఠానం కుతస్త్యం ? తదనుష్ఠానే వా కుతో బన్ధవిశ్లేషసిద్ధిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
స తత్రేతి ।
సమ్యగ్దర్శనం సప్తమ్యర్థః
॥ ౭ ॥
కర్మాణి అఙ్గీకృత్య తైః అస్య విదుషో బన్ధో నాస్తి ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం వస్తుతః తస్య కర్మాణ్యేవ న సన్తి, ఇత్యాహ -
నచేతి ।
॥ ౮ ॥
లోకదృష్ట్యా విదుషోఽపి కర్మాణి సన్తి, ఇత్యాశఙ్క్య, స్వదృష్ట్యా తదభావమభిప్రేత్య, ఆహ -
నైవేతి
సార్ధం సమనన్తరశ్లోకమ్ ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమ్ ఉత్థాపయతి -
కదేత్యాదినా ।
చక్షురాదిజ్ఞానేన్ద్రియైః వాగాదికర్మేన్ద్రియైః ప్రాణాదివాయుభేదైః అన్తఃకరణచతుష్టయేన చ తత్తచ్చేష్టానిర్వర్తనావస్థాయాం తత్తదర్థేషు సర్వా ప్రవృత్తిః ఇన్ద్రియాణామేవ, ఇత్యనుసన్దధానః నైవ కిఞ్చిత్కరోమీతి విద్వాన్ ప్రతిపద్యతే, ఇత్యర్థః ।
యథోక్తస్య విదుషః విధ్యభావేఽపి విద్యాసామర్థ్యాత్ ప్రతిపత్తికర్మభూతం కర్మసంన్యాసం ఫలాత్మకమ్ అభిలషతి -
యస్యేతి ।
అజ్ఞస్యేవ విదుషోఽపి కర్మసు ప్రవృత్తిసమ్భవాత్ , కుతః సంన్యాసే అధికారః స్యాద్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి
॥ ౯ ॥
తర్హి విద్వానివ, అవిద్వానపి కర్మణి న ప్రవర్తేత, పాపోపహతిసమ్భవాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యస్త్వితి ।
యథా భృత్యః స్వామ్యర్థం కర్మాణి కరోతి న స్వఫలమపేక్షతే, తథైవ యో అవిద్వాన్ మోక్షేఽపి సఙ్గం త్యక్త్వా భగవదర్థమేవ సర్వాణి కర్మాణి కరోతి, న స స్వకర్మణా బధ్యతే । నహి పద్మపత్రమ్ అమ్భసా సమ్బధ్యతే, తద్వత్ ఇత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
విదుషః తర్హి కృతేన కర్మణా కిం స్యాద్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
కేవలమితి ।
అజ్ఞస్య ఈశ్వరార్పణబుద్ధ్యా అనుష్ఠితం కర్మ బుద్ధిశద్ధిఫలమ్ , ఇత్యత్రైవ హేతుమాహ -
యస్మాదితి ।
కేవలశబ్దస్య ప్రత్యేకం సమ్బన్ధే ప్రయోజనమ్ ఆహ -
సర్వవ్యాపారేష్వితి ।
కర్మణః చిత్తశుద్ధిఫలత్వే తాదర్థ్యేన కర్మానుష్ఠానమేవ తవ కర్తవ్యమితి, యస్మాదిత్యస్యాపేక్షితం వదన్ ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి
॥ ౧౧ ॥
ఇతశ్చ సఙ్గం త్యక్త్వా కర్మానుష్ఠానం త్వయా కర్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
యస్మాచ్చేతి ।
యుక్తః సన్ ఫలం త్యక్త్వా కర్మ కుర్వన్ మోక్షాఖ్యాం శాన్తిం యస్యాదాప్నోతి, తస్మాచ్చ త్వయా సఙ్గం త్యక్త్వా కర్మ కర్తవ్యమ్ , ఇతి యోజన । విపక్షే దోషమాహ -
అయుక్త ఇతి ।
యుక్తత్వం వ్యాకరోతి -
ఈశ్వరాయేతి ।
ఫలం పరిత్యజ్య కర్మ కుర్వన్ , ఇతి శేషః ।
నైష్ఠికీ శాన్తిః ఇత్యేతదేవ విశదయతి -
సత్త్వేతి ।
ద్వితీయమ్ అర్ధం విభజతే -
యస్త్వితి ।
అసమాధానే దోషాత్ అర్జునస్య నియోగం దర్శయతి -
అతస్త్వమితి
॥ ౧౨ ॥
తర్హి ఫలే సక్తిం త్యక్త్వా, సర్వైరపి కర్తవ్యమితి కర్మసంన్యాసస్య నిరవకాశత్వమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, అవిదుషః సకాశాద్ విదుషో విశేషం దర్శయతి -
యస్త్వితి ।
సర్వకర్మపరిత్యాగే ప్రాప్తం మరణం వ్యావర్తయతి -
ఆస్త ఇతి ।
వృత్తిం లభమానోఽపి శరీరతాపేన ఆధ్యాత్మికాదినా తప్యమానః తిష్ఠతి ఇతి చేత్ , నేత్యాహ -
సుఖమితి ।
కార్యకరణసఙ్ఘాతపారవశ్యం పర్యుదస్యతి -
వశీతి ।
ఆసనస్య అపేక్షితమ్ అధికరణం నిర్దిశతి -
నవేతి ।
దేహసమ్బన్ధామిమానాభాసవత్త్వమ్ ఆహ -
దేహీతి ।
మనసా సర్వకర్మసన్యాసేఽపి లోకసఙ్గ్రహార్థం బహిః సర్వం కర్మ కర్తవ్యమ్ , ఇతి ప్రాప్తం ప్రత్యాహ -
నైవేతి ।
తాన్యేవ సర్వాణి కర్మాణి పరిత్యాజ్యాని విశినష్టి -
నిత్యమితి ।
తేషాం పరిత్యాగే హేతుమాహ -
తానీతి ।
యదుక్తం సుఖమాస్త ఇతి, తద్ ఉపపాదయతి -
త్యక్తేతి ।
జితేన్ద్రియత్వం కాయవశీకారస్యాపి ఉపలక్షణమ్ । ద్వే శ్రోత్రే, ద్వే చక్షుషీ, ద్వే నాసికే, వాగేకా, ఇతి సప్త శీర్షణ్యాని శిరోగతాని శబ్దాద్యుపలబ్ధిద్వారాణి ।
అథాపి కథం నవద్వారత్వమ్ ? అధోగతాభ్యాం పాయూపస్థాభ్యాం సహ, ఇత్యాహ -
అర్వాగితి ।
శరీరస్య పురసామ్యం స్వామినా పౌరైశ్చ అధిష్ఠితత్వేన దర్శయతి -
ఆత్మేత్యాదినా ।
యద్యపి దేహే జీవనత్వాత్ దేహసమ్బన్ధాభిమానాభాసవాన్ అవతిష్ఠతే, తథాపి ప్రవాసీవ పరగేహే తత్పూజాపరిభవాదిభిరప్రహృష్యన్ అవిషీదన్ వ్యామోహాదిరహితశ్చ తిష్ఠతి, ఇతి మత్వా, ఆహ -
తస్మిన్నితి ।
విశేషణమ్ ఆక్షిపతి -
కిమితి ।
తదనుపపత్తిమేవ దర్శయతి -
సర్వో హీతి ।
సర్వసాధారణే దేహావస్థానే, సంన్యస్య దేహే తిష్ఠతి విద్వాన్ , ఇతి విశేషణమ్ అకిఞ్చిత్కరమితి ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
విశేషణఫలం దర్శయన్ ఉత్తరమ్ ప్రాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
కిమవివేకినం ప్రతి విశేషణానర్థక్యం చోద్యతే ! కిం వా వివేకినం ప్రతి ? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యమ్ అఙ్గీకరోతి -
యస్త్వితి ।
అజ్ఞత్వం దేహిత్వే హేతుః । తదేవ దేహిత్వం స్ఫుటయతి -
దేహేతి ।
సఙ్ఘాతాత్మదర్శినోఽపి దేహే స్థితిప్రతిభాసః స్యాద్ , ఇతి చేత్ నేత్యాహ -
నహీతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
దేహాదీతి ।
గృహాదిషు దేస్యావస్థానేన ఆత్మావస్థానభ్రమవ్యావృత్త్యర్థం దేహే విద్వాన్ ఆస్త ఇతి విశేషణమ్ ఉపపద్యతే ; వివేకవతో దేహే అవస్థానప్రతిభాససమ్భవాత్ ఇత్యర్థః ।
నను వివేకినో దేహావస్థానప్రతిభానేఽపి వాఙ్మనోదేహవ్యాపారాత్మనాం కర్మణాం తస్మిన్ ప్రసఙ్గాభావాత్ , తత్త్యాగేన కుతః తస్య దేహేఽవస్థానమ్ ఉచ్యతే ? తత్రాహ -
పరకర్మణాం చేతి ।
నను వివేకినో దిగాద్యనవచ్ఛిన్నబాహ్యాభ్యన్తరావిక్రియబ్రహ్మాత్మతాం మన్యమానస్య కుతో దేహే అవస్థానమ్ ఆస్థాతుం శక్యతే ? తత్రాహ -
ఉత్పన్నేతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
ప్రారబ్ధేతి ।
యది ప్రారబ్ధఫలం ధర్మాధర్మాత్మకం కర్మ తస్యోపభుక్తస్య శేషాత్ అనుపభుక్తాద్దేహాదిసంస్కారోఽనువర్తతే తదనువృత్త్యా చ తత్రైవ దేహే విశేషవిజ్ఞానమ్ అవస్థానవిషయమ్ ఉపపద్యతే ; అతో వివేకవతః సంన్యాసినో దేహే అవస్థానవ్యపదేశః సమ్భవతి, ఇత్యర్థః ।
అవిద్వత్ప్రత్యయాపేక్షయా విశేషణాసమ్భవేఽపి విద్వత్ప్రత్యయాపేక్షయా విశేషణమ్ అర్థవత్ , ఇతి ఉపసంహరతి -
దేహ ఎవేతి ।
దేహే స్వావస్థానవిషయో విద్వత్ప్రత్యయః, తదవిషయశ్చావిద్వత్ప్రత్యయః, తయో ఎవం భేదే విద్వత్ప్రత్యయాపేక్షయా విశేషణమ్ అర్థవత్ , ఇతి ఉపసంహరన్నేవ హేతుం విశదయతి -
విద్వదితి ।
ఆరోపితకర్తృత్వాద్యభావేపి స్వగతకర్తృత్వాది దుర్వారమ్ , ఇతి ఆశఙ్కామనూద్య, దూషయతి -
యద్యపీత్యాదినా ।
క్రియాసు ప్రవర్తయన్ ఆస్త ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః, పూర్వస్యాపి శతుః ఎవమేవ సమ్బన్ధః ।
కర్తృత్వం కారయితృత్వం చ ఆత్మనో న, ఇత్యత్ర విచారయతి -
కిమితి ।
యత్కర్తృత్వం కారయితృత్వం చ, తత్కిం దేహినః స్వాత్మసమవాయి సదేవ సంన్యాసాత్ న భవతీత్యుచ్యతే ? యథా గచ్ఛతో దేవదత్తస్య స్వగతైవ గతిః, తత్స్థిత్యా త్యాగాన్న భవతి, అథవా స్వారస్యేన కర్తృత్వం కారయితృత్వం చ ఆత్మనో నాస్తీతి వక్తవ్యమ్ ; ఆద్యే సక్రియత్వం, ద్వితీయ కూటస్థత్వమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం పక్షమాశ్రిత్య ఉత్తరమాహ -
అత్రేతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యోపక్రమమ్ అనుకూలయతి -
ఉక్తం హీతి ।
తత్రైవ వాక్యశేషమపి సంవాదయతి -
శరీరస్థోఽపీతి ।
స్మృత్యుక్తేఽర్థే శ్రుతిమపి దర్శయతి -
ధ్యాయతీవేతి ।
ఉపాధిగతైవ సర్వా విక్రియా, న ఆత్మని స్వతో అస్తి, ఇత్యర్థః ॥ ౧౩ ॥
ఆత్మనో యదుక్తం కారయితృత్వం నాస్తీతి, తత్ప్రపఞ్చయతి -
నేత్యాదినా ।
యద్యపి లోకస్య కర్తృత్వం న సృజతి, ఇతి నాస్తి కారయితృత్వం, తథాపి రథశకటాదీని కుర్వన్ భవతి కర్తా, ఇత్యాశఙ్య, ఆహ - న కర్మాణీతి ।
తథాపి భోజయితృత్వేన విక్రియావత్త్వం దుష్పరిహరమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న కర్మాణీతి ।
కస్య తర్హి ప్రవర్తకత్వం ? తదాహ -
స్వభావస్త్వితి ।
కుర్వితి కర్తృత్వం లోకస్య న సృజతి ఆత్మా, ఇతి సమ్బన్ధః ।
రథాదీనాం కర్మత్వం సాధయతి -
ఈప్సితేతి ।
ఆత్మనో దేహాదిస్వామిత్వేన ప్రభుత్వమ్ ।
రథాదికృతవతో లోకస్య రథాదిఫలేన సమ్బన్ధమపి న సృజతి ఆత్మా, ఇత్యాత్మనో భోజయితృత్వం ప్రత్యాచష్టే -
నాపీతి ।
చతుర్థపాదం శఙ్కోత్తరత్వేన అవతారయతి -
యదీత్యాదినా ।
స్వభావవాదస్తర్హి, ఇత్యాశఙ్క్య, వ్యాకరోతి -
అవిద్యాలక్షణేతి ।
ప్రకృతేః విద్యాభావత్వం వ్యుదసితుం ‘మాయా’ ఇత్యుక్తమ్ ।
సా చ సప్తమే వక్ష్యతే । తేన ప్రధానవిలక్షణా, ఇత్యాహ -
దైవీ హీతి
॥ ౧౪ ॥
కర్తృత్వభోక్తృత్వైశ్వర్యాణి ఆత్మనః అవిద్యాకృతాని ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీమీశ్వరే సంన్యస్తసమస్తవ్యాపారస్య తదేకశరణస్య దురితం సుకృతం వా తదనుగ్రహార్థం భగవాన్ ఆదత్తే, మదేకశరణో మత్ప్రీత్యర్థం కర్మ కుర్వాణో దుష్కృతాద్యనుమోదనేన అనుగ్రాహ్యో మయేతి ప్రత్యయభాక్త్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, సోఽపి పరమార్థతో న అస్య అస్తి అవిక్రియత్వాత్ , ఇత్యాహ -
పరమార్థతస్త్వితి ।
పూర్వార్ధగతాని అక్షరాణి వ్యాఖ్యాయ ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమ్ ఉత్తరార్ధమవతార్థ వ్యాచష్టే -
కిమర్థమిత్యాదినా
॥ ౧౫ ॥
తర్హి సర్వేషామ్ అనాద్యజ్ఞానావృతజ్ఞానత్వాత్ వ్యామోహాభావాచ్చ కుతః సంసారనివృత్తిః ? ఇతి ? తత్రాహ -
జ్ఞానేనేతి ।
సర్వమితి పూర్ణత్వముచ్యతే ।
జ్ఞేయస్యైవ వస్తునః తత్పరమితి విశేషణమ్ । తద్వ్యాచష్టే -
పరమార్థతత్త్వమితి
॥ ౧౬ ॥
విదుషాం వివిదిషూణాం చ అన్తరఙ్గాణి విద్యాపరిపాకసాధనాని ఇతి ఉపదిదిక్షుః ఉత్తరశ్లోకస్య అపేక్షితం పూరయతి -
యత్పరమితి ।
తస్మిన్ పరమార్థతత్త్వే పరస్మిన్ బ్రహ్మణి, బాహ్యం విషయమపోహ్య, గతా - ప్రవృత్తా శ్రవణమనననిదిధ్యాసనైః అసకృదనుష్ఠితైర్బుద్ధిః - సాక్షాత్కారలక్షణా, యేషాం తే, తథా, ఇతి ప్రథమవిశేషణం విభజతే -
తస్మిన్నితి ।
తర్హి బోద్ధా - జీవః, బోద్ధవ్యం - బ్రహ్మ ఇతి, జీవబ్రహ్మభేదాభ్యుపగమః ? నేత్యాహ -
తదాత్మాన ఇతి ।
కల్పితం బోద్ధృబోద్ధవ్యత్వం వస్తుతస్తు న భేదోఽస్తి ఇతి అఙ్గీకృత్య వ్యాచష్టే -
తదేవేతి ।
నను దేహాదౌ ఆత్మాభిమానమపనీయ బ్రహ్మణ్యేవ ‘అహమస్మి’ ఇత్యవస్థానం తత్తదనుష్ఠీయమానకర్మప్రతిబన్ధాత్ న సిధ్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య, విశేషణాన్తరమాదత్తే -
తన్నిష్ఠా ఇతి ।
తత్ర నిష్ఠాశబ్దార్థం దర్శయన్ వివక్షితమ్ అర్థమాహ -
నిష్ఠేత్యాదినా ।
తథాపి పురుషార్థాన్తరాపేక్షాప్రతిబన్ధాత్ కథం యథోక్తే బ్రహ్మణ్యేవ అవస్థానం సేద్ధుం పారయతి ? తత్రాహ -
తత్పరాయణాశ్చేతి ।
యథోక్తానామధికారిణాం పరమపురుషార్థస్య ఉక్తబ్రహ్మానతిరేకాత్ నాన్యత్రాసక్తిః, ఇతి తాత్పర్యార్థమాహ -
కేవలేతి ।
నను యథోక్తవిశేషణవతాం వర్తమానదేహపాతేఽపి దేహాన్తరపరిగ్రహవ్యగ్రతయా కుతో యథోక్తే బ్రహ్మణ్యవస్థానమ్ ఆస్థాతుం శక్యతే ? తత్రాహ -
తే గచ్ఛన్తీతి ।
సతి సంసారకారణే దురితాదౌ, సంసారప్రసరస్య దుర్వారత్వాత్ న అపునరావృత్తిసిద్ధిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
ఉక్తవిశేషసమ్పత్త్యా దర్శితఫలశాలిత్వమ్ ఆశ్రమాన్తరేష్వసమ్భావితమ్ , ఇతి మన్వానః విశినష్టి -
యతయ ఇతి
॥ ౧౭ ॥
యద్ అపునరావృత్తిసాధనం తత్త్వజ్ఞానం, తదేవ ప్రశ్నద్వారేణ వివృణోతి -
యేషామిత్యాదినా ।
విద్యా - వేదార్థవిజ్ఞానమ్ , ఇత్యఙ్గీకృత్య వినయం వ్యాచష్టే -
వినయ ఇతి ।
ఉపశమః - నిరహఙ్కారత్వమ్ - అనౌద్ధత్యమ్ । పదార్థమ్ ఎవముక్త్వా వాక్యార్థం దర్శయతి -
విద్వానితి ।
‘గవి’ ఇత్యాది అనూద్య వాక్యార్థం కథయతి-
విద్యేతి ।
హస్త్యాదౌ పణ్డితాః ‘సమదర్శిన’ ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
తత్ర తత్ర ప్రాణిభేదేషు తత్తద్గుణైః తత్తన్నిమిత్తసంస్కారైశ్చ సంస్పృష్టత్వసమ్భవాత్ న బ్రహ్మణః సమత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
సత్త్వాదీతి ।
‘తజ్జైశ్చ’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన సత్త్వమేవ గృహ్యతే ।
సాత్త్వికసంస్కారైరివ రాజససంస్కారరైపి సర్వథైవాసంస్పృష్టం బ్రహ్మ ఇత్యాహ -
తథేతి ।
రాజసైరివ తామసైరపి సంస్కారైః బ్రహ్మ అత్యన్తమేవ అస్పృష్టమ్ , ఇత్యాహ -
తథా తామసైరితి ।
బ్రహ్మణోఽద్వితీయత్వం కూటస్థత్వమసఙ్గత్వం చ ఉక్తేఽర్థే హేతుః, ఇతి మత్వా సమశబ్దార్థమాహ -
సమమితి ।
సమదర్శిత్వమేవ పాణ్డిత్యమ్ , తద్వ్యాచష్టే -
బ్రహ్మేతి
॥ ౧౮ ॥
సాత్త్వికేషు రాజసేషు తామసేషు చ సత్వేషు సమత్వదర్శనమ్ అనుచితమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సర్వత్ర సమదర్శినః తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యన్తే ।
తేషాం దోషవత్త్వాద్ అభోజ్యాన్నత్వమ్ ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
సమాసమాభ్యామితి ।
సమానామ్ - అధ్యయనాదిభిః సమానధర్మకాణాం, వస్రాలఙ్కారాదిపూజయా విషమే ప్రతిపత్తివిశేషే క్రియమాణే సతి, అసమానాఞ్చ అసమానధర్మకాణాం - కస్యచిత్ ఎకవేదత్వమ్ , అపరస్య ద్వివేదత్వమిత్యాదిధర్మవతాం, ప్రాగుక్తయా పూజయా సమే ప్రతిపత్తివిశేషే, పూజయితా పురుషవిశేషం జ్ఞాత్వా ప్రతిపత్తిమకుర్వన్ , ధనాత్ ధర్మాచ్చ హీయతే । తేన సాత్త్వికే రాజసతామసయోశ్చ సమబుద్ధిం కుర్వన్ ప్రత్యవైతి, ఇత్యర్థః ।
ఉత్తరత్వేన ఉత్తరశ్లోకమవతారయతి -
న తే దోషవన్త ఇతి ।
స్మృత్యవష్టమ్భేన సర్వసత్త్వేషు సమత్వదర్శినాం దోషవత్త్వముక్తం కథం నాస్తి ? ఇతి, ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ సిధ్యతి, ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
స్మృతేర్గతిమ్ అగ్రే వదిష్యన్ నిర్దోషత్వం సమత్వదర్శినాం విశదయతి -
ఇహైవేతి ।
సర్వేషాం చేతనానాం సామ్యే ప్రవణమనసాం బ్రహ్మలోకగమనమన్తరేణ తస్మిన్నేవ దేహే పరిభూతజన్మనామ్ అశేషదోషరాహిత్యే హేతుమాహ -
నిర్దోషం హీతి ।
వర్తమానో దేహః సప్తమ్యా పరిగృహ్యతే । తానేవ సమదర్శినో విశినష్టి -
యేషామితి ।
నను బ్రహ్మణో నిర్దోషత్వమసిద్ధం, దోషవత్సు శ్వపాకాదిషు తద్దోషైర్దోషవత్త్వోపలమ్భసమ్భవాత్ , తత్రాహ -
యద్యపీతి ।
యస్మాత్ తత్ నిర్దోషం, తస్మాత్ తస్మిన్బ్రహ్మణి స్థితైఃనిర్దోషైః సర్గో జితః, ఇతి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మణో గుణభూయస్త్వాత్ అల్పీయాన్దోషోఽపి స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నాపీతి ।
చేతనస్య గుణవిశేషవిశిష్టత్వమనిష్టం నిర్గుణత్వశ్రవణాత్ ఇత్యయుక్తమ్ , ఇచ్ఛాదీనాం పరిశేషాద్ ఆత్మధర్మత్వస్య కైశ్చిత్ నిశ్చితత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
వక్ష్యతి చేతి ।
ఆత్మనో నిర్గుణత్వే వాక్యశేషం ప్రమాణయతి -
అనాదిత్వాదితి ।
చకారః, వక్ష్యతీత్యనేన సమ్బన్ధార్థః ।
గుణదోషవశాద్ ఆత్మానో భేదాభావేఽపి భేదః అన్త్యవిశేషేభ్యో భవిష్యతి, ఇతి ప్రసఙ్గాత్ ఆశఙ్క్య, దూషయతి -
నాపీతి ।
ప్రతిశరీరమ్ ఆత్మభేదసిద్ధౌ తద్ధేతుత్వేన తేషాం సత్త్వం, తేషాం చ సత్త్వే ప్రతిశరీరమ్ ఆత్మనో భేదసిద్ధిః, ఇతి పరస్పరాశ్రయత్వమభిప్రేత్య హేతుమాహ -
ప్రతిశరీరమితి ।
ఆత్మానో భేదకాభావే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
సమత్వమేవ వ్యాకరోతి -
ఎకం చేతి ।
బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వేన ఎకత్వాజ్జీవానాం చ భేదకాభావేన ఎకత్వస్యోక్తత్వాద్ ఎకలక్షణత్వాత్ ఎకత్వం జీవబ్రహ్మణోః ఎష్టవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
జీవబ్రహ్మణో ఎకత్వే జీావానాం బ్రహ్మవత్ నిర్దేషత్వం సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
తస్మాన్నేతి ।
తచ్ఛబ్దార్థమేవ స్ఫోరయతి -
దేహాదీతి ।
యది సర్వసత్త్వేషు సమత్వదర్శనమదుష్టమిష్టం, తర్హి కథం గౌతమసూత్రమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
దేహాదిసఙ్ఘాతేతి ।
సూత్రస్య యథోక్తాభిమానవద్విషయత్వే గమకమాహ -
పూజేతి ।
యది వా చతుర్వేదానామేవ సప్తాం పూజయా వైషమ్యం, యది వా చతుర్వేదానాం షడఙ్గవిదాం చ పూజయా సామ్యం, తదా, తేషామ్ ఉక్తపూజావిషయాణాం కేషాఞ్చిత్ మనోవికారసమ్భవే కర్తా ప్రత్యవైతి, ఇతి అవిద్వద్విషయత్వం సూత్రస్య ప్రతిభాతి, ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ చ అనుభవమ్ అऩుకూలత్వేన ఉదాహరతి -
దృశ్యతే హీతి ।
దేహాదిసఙ్ఘాతాభిమానవతాం గుణదోషసమ్బన్ధసమ్భవాత్ తద్విషయం సూత్రమ్ , ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం బ్రహ్మాత్మదర్శనాభిమానవతాం గుణదోషాసమ్బన్ధాత్ న తద్విషయ సూత్రమ్ , ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
బ్రహ్మ త్వితి ।
ఇతశ్చ నేదం సూత్రం బ్రహ్మవిద్విషయమ్ , ఇత్యాహ -
కర్మీతి ।
తత్రైవ పూజాపరిభవసమ్భవాత్ ఇత్యర్థః ।
నను యత్ర సమత్వదర్శనం, తత్రైవ తు ఇదం సూత్రం, నతు కర్మిణి అకర్మిణి వా ఇతి విభాగోఽస్తి, తత్రాహ -
ఇదం త్వితి ।
సమత్వదర్శనస్య సంన్యాసివిషయత్వేన ప్రస్తుతత్వే హేతుమాహ -
సర్వకర్మాణీతి ।
ఆఽధ్యాయపరిసమాప్తేః ‘సర్వకర్మాణి’ ఇత్యారభ్య తత్ర తత్ర సర్వకర్మసంన్యాసాభిధానాత్ తద్విషయమ్ ఇదం సమత్వదర్శనం గమ్యతే । తత్ర తన్నిరహఙ్కారే నిరవకాశం సూత్రమిత్యర్థః ॥ ౧౯ ॥
నను - ఇష్టానిష్టప్రాప్తిభ్యాం హర్షవిషాదౌ విద్వానపి కుర్వన్ నిర్దోషే బ్రహ్మణి కథం స్థితిం లభేత ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆకాఙ్క్షితం పూరయన్ ఉత్తరశ్లోకముత్థాపయతి -
యస్మాదితి ।
ఆత్మజ్ఞాననిష్ఠావతో విదుషో హర్షవిషాదనిమిత్తాభావాత్ న తౌ ఉచితౌ, ఇత్యాహ - స్థిరబుద్ధిరితి ।
నను హర్షవిషాదనిమిత్తత్వం ప్రియాప్రియయోః సిద్ధమ్ , ఇతి కథం తత్ప్రాప్త్యా హర్షోద్వేగౌ న కర్తవ్యౌ ? ఇతి నియుజ్యతే, తత్రాహ -
దేహేతి ।
విదుషోఽపి ప్రియాప్రియప్రాప్తిసామర్థ్యాదేవ హర్షవిషాదౌ దుర్వారౌ, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న కేవలేతి ।
అద్వితీయాత్మదర్శనశీలస్య వ్యతిరిక్తప్రియాప్రియప్రాప్త్యయోగాత్ న తన్నిమిత్తౌ హర్షవిషాదౌ ఇత్యర్థః ।
ఇతోఽపి విదుషో హర్షవిషాదావసమ్భావితౌ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
నిర్దోషే బ్రహ్మణి ప్రాగుక్తే దృఢప్రతిపత్తిః, సంమోహేన హర్షాదిహేతునా రహితః, యథోక్తే సర్వదోషరహితే బ్రహ్మణి ‘అహం అస్మి’ ఇతి విద్యావాన్ , అశేషదోషశూన్యే తస్మిన్నేవ బ్రహ్మణి స్థితః తదనురోధాత్ కర్మాణి అమృష్యమాణః నైవ హర్షవిషాదభాగీ భవితుమలమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
శబ్దాదివిషయప్రీతిప్రతిబన్ధాత్ న కస్యచిదపి బ్రహ్మణి స్థితిః సిధ్యేత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
న కేవలం పూర్వోక్తరీత్యా బ్రహ్మణి స్థితో హర్షవిషాదరహితః, కిన్తు విధాన్తరేణాపి ఇత్యర్థః ।
యావద్యావత్ విషయేషు రాగరూపమావరణం నివర్తతే, తావత్తావత్ ఆత్మస్వరూపసుఖమభివ్యక్తం భవతి, ఇత్యాహ -
బాహ్యేతి ।
న కేవలమ్ అసక్తాత్మా శమవశాదేవ సుఖం విన్దతే, కిన్తు బ్రహ్మసమాధినా సమాహితాన్తఃకరణః సుఖమనన్తం ప్రాప్నోతి, ఇత్యాహ -
స బ్రహ్మేతి ।
తత్ర పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే -
బాహ్యాశ్చేతి ।
సమాధిసమ్యగ్జ్ఞానద్వారా నిరతిశయసుఖప్రాప్తిముత్తరార్ధవ్యాఖ్యానేన కథయతి -
బ్రహ్యణీత్యాదినా ।
శబ్దాదివిషయవిముఖస్య అనన్తసుఖాప్తిసమ్భవాత్ తదర్థినా, ప్రయత్నేన విషయవైముఖ్యం కర్తవ్యమ్ , ఇతి శిష్యశిక్షార్థమ్ ఆహ -
తస్మాదితి
॥ ౨౧ ॥
తత్రైవ హేత్వన్తరపరత్వేన ఉత్తరశ్లోకముదాహరతి -
ఇతశ్చేతి ।
విషయేభ్యః సకాశాత్ ఇన్ద్రియాణి, ఇతి శేషః ।
వైరాగ్యార్థమేవ వైషయికాణి సుఖాని దూషయతి -
యే హీతి ।
నను విషయేన్ద్రియసమ్ప్రయోగసమ్ప్రసూతేషు భోగేషు జన్తూమామ్ అభిరుచిదర్శనాత్ కుతస్తేషాం దుఃఖయోనిత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, అవివేకినాం తేష్వాసఙ్గేఽపి న వివేకినామ్ , ఇత్యాహ -
ఆద్యన్తవన్త ఇతి ।
యస్మాత్ ఆధివ్యాధిజరామరణాదిసహితేభ్యః సమాగమనాదిక్లేశరూపభాగిభ్యశ్చ విషయేన్ద్రియ - సమ్బన్ధేభ్యో భోగాః సుఖలవానుభవా జాయన్తే, తస్మాత్ తే దుఃఖహేతవో భవన్తి, ఇతి యోజనా ।
అవిద్యాకార్యత్వాత్ దుఃఖానాం కుతో భోగజన్యత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, భోగానామ్ అవిద్యాప్రయుక్తత్వాత్ తన్నిబన్ధనత్వం దుఃఖానాం యుక్తమ్ , ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
అవిద్యేతి ।
భోగానాం దుఃఖయోనిత్వే మానవమనుభవమ్ ఉపన్యస్యతి -
దృశ్యన్తే హీతి ।
ఐహికానాం భోగానాం దుఃఖనిమిత్తత్వేఽపి న ఆముష్మికాణాం తథాత్వమ్ , అనుభవాభావాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, అవధారణసామర్థ్యసిద్ధమర్థమ్ ఆహ -
యథేతి ।
పూర్వార్ధస్య అక్షరార్థముక్త్వా తాత్పర్యార్థమాహ -
నేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ విషయేభ్యః సకాశాత్ ఇన్ద్రియాణి నివర్తయిత్వ్యాని, ఇత్యాహ -
న కేవలమితి ।
ఆద్యన్తవత్త్వే మధ్యక్షణవర్తిత్వేన క్షణభఙ్గురత్వాత్ ఉపేక్షణీయత్త్వం భోగానాం సిధ్యతి ।
అస్తి హి తేషాం క్షణభఙ్గురత్వం క్షణికవిషయాకారమనోవృత్తివ్యఙ్గ్యత్వాత్ , ఇతి మన్వానః సన్ ఆహ -
అత ఇతి ।
బుద్ధిపూర్వకారిణాం వివేకవతాం భోగేషు ఉపేక్షోపలబ్ధేశ్చ తేషామాభాసత్వం ప్రతిభాతి, ఇత్యాహ -
న తేష్వితి ।
ప్రతీకోపాదానమాద్యమిదం పునర్వ్యాఖ్యానమితి, న పునరుక్తిః ।
నను కేషాఞ్చిద్ భోగేష్వభిరుచిః ఉపలభ్యతే, తత్రాహ -
అత్యన్తేతి
॥ ౨౨ ॥
ఉత్తరశ్లోకస్య తాత్పర్యమాహ -
అయం చేతి ।
శ్రేయోమార్గప్రతిపక్షత్వం కష్టతమత్వే హేతుః, తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
సర్వేతి ।
ప్రయత్నాధిక్యస్య కర్తవ్యత్వే హేతుం సూచయతి -
దుర్నివార్య ఇతి ।
ప్రసిద్ధం హి కామక్రోధోద్భవస్య వేగస్య దుర్నివారత్వం, యేన మాతరమపి చాధిరోహతి, పితరమపి హన్తి, తమవశ్యం పరిహర్తవ్యం దర్శయతి -
శక్నోతీతి ।
యథోక్తం వేగం బహిరనర్థరూపేణ పరిణామాత్ప్రాగేవ దేహాన్తరుత్పన్నం యః సోఢుం క్షమతే, తం స్తౌతి -
స యుక్త ఇతి ।
మరణసీమాకరణస్య తాత్పర్యమాహ -
మరణేతి ।
ప్రసిద్ధౌ హి శబ్దః । తత్ర హేతుమాహ -
అనన్తేతి ।
వ్యాధ్యుపహతానాం వృద్ధానాం చ కామాదివేగో న భవతి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యావదితి ।
కామక్రోధోద్భవం వేగం వ్యాఖ్యాతుమ్ ఆదౌ కామం మనోవికారవిశేషత్వేన వ్యాచష్టే -
కామ ఇతి ।
కథమస్య మనోవికారవిశేషత్వం ? తదాహ -
ఇన్ద్రియేతి ।
కామః, గార్ధిః, తృష్ణా ఇతి పార్యాంయాః సన్తః శబ్దాః మనోవికారవిశేషే పర్యవస్యన్తి, ఇత్యర్థః । క్రోధశ్చ మనోవికారవిశేషః తద్వతః, తృష్ణా ఇతి పర్యాయాః సన్తః శబ్దాః మనోవికారవిశేషే పర్యవస్యన్తి, ఇత్యర్థః ।
క్రోధశ్చ మనోవికారవిశేషః తద్వత్ , ఇత్యాహ -
క్రోధశ్చేతి ।
తమేవ క్రోధం స్పష్టయతి -
ఆత్మన ఇతి ।
ఎవం కామక్రోధౌ వ్యాఖ్యాయ, తయోరుత్కటత్వావస్థాత్మనో వేగస్య తాభ్యాముత్పత్తిముపన్యస్యతి -
తావితి ।
యథోక్తవేగావగమోపాయముపదిశతి -
రోమాఞ్చనప్రహృష్టనేత్రేత్యాదినా ।
ఉభయవిధవేగం యో జీవన్నేవ సోఢుం శక్నోతి, తం పురుషధౌరేయత్వేన స్తౌతి - తమిత్యాదినా ॥ ౨౩ ॥
జ్ఞానస్య అత్యన్తమన్తరఙ్గమాత్మనిష్ఠత్వం దర్శయన్ ప్రకృతం బ్రహ్మవిదమేవ విశినష్టి -
కథమ్భూతశ్చేతి ।
యథా అన్తరేవ సుఖం న బాహ్యవిషయైః, తథా అన్తరేవ జ్యోతిర్న శ్రోత్రాదిభిః । అతో విషయాన్తరవిజ్ఞానరహితః, ఇత్యాహ -
తథేతి ।
యథోక్తవిశేషణసమాధిమాన్ జీవన్నేవ ముక్తిమధిగచ్ఛతి, ఇత్యాహ -
స యోగీతి ।
ఆత్మని అన్తః - సుఖమితి వాహ్యవిషయనిరపేక్షత్వం వివక్షితమ్ । అన్తరారామత్వం చ స్త్ర్యాదివిషయాపేక్షామాన్తరేణ క్రీడాప్రయుక్తఫలభాక్త్వమ్ మతమ్ । ఇన్ద్రియాదిజన్యప్రకాశశూన్యత్వమ్ ఆత్మజ్యోతిష్ట్వమ్ ఇష్టమ్ । యథోక్తవిశేషణసమ్పన్నః సమాహితశ్చ జీవన్నేవ బ్రహ్మభావం ప్రాప్నోతి ।
బ్రహ్మణి పరిపూర్ణే నిర్వృతిం - సర్వానర్థనివృత్త్యుపలక్షితాం స్థితిమనతిశయానన్దావిర్భావలక్షణాం, ప్రాప్నోతి, ఇత్యాహ -
య ఈదృశ ఇతి
॥ ౨౪ ॥
ముక్తిహేతోర్జ్ఞానస్య సాధనాన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
యజ్ఞాదినిత్యకర్మానుష్ఠానాత్ పాపాదిలక్షణం కల్మషం క్షీయతే, తతశ్చ శ్రవణాద్యావృత్తేః సమ్యగ్దర్శనం జాయతే తతో ముక్తిరప్రయత్నేన భవతి, ఇత్యాహ -
లభన్త ఇతి ।
జ్ఞానప్రాప్త్యుపాయాన్తరం దర్శయతి -
ఛిన్నేతి ।
శ్రవణాదినా సంశయనిరసనం కార్యకరణనియమనం చ, దయాలుత్వేన అహింసకత్వమ్ ఇత్యేతదపి సమ్యగ్జ్ఞానప్రాప్తౌ కారణమిత్యర్థః । అక్షరవ్యాస్వ్యానం స్పష్టత్వాత్ న వ్యాఖ్యాయతే ॥ ౨౫ ॥
పూర్వం కామక్రోధయోర్వేగః సోఢవ్యో దర్శితః । సమ్ప్రతి తావేవ త్యాజ్యౌ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
నను - దర్శితవిశేషణవతాం మృతానామేవ మోక్ష, నతు జీవతామ్ - ఇతి చేత్ ; న, ఇత్యాహ -
అభిత ఇతి ।
అస్మాదాదీనామపి తర్హి ప్రభూతకామాదిప్రభావవిధురాణాం కిమితి మోక్షో న భవతి ? ఇత్యాశఙ్క్య, సమ్యగ్దర్శనవైశేష్యాభావాత్ , ఇత్యాహ -
విదితేతి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్లోకాక్షరాణామన్వయమాచష్టే -
కామక్రోధేత్యాదినా
॥ ౨౬ ॥
వృత్తమ్ అనూద్య ఉత్తరశ్లోకత్రయస్య తాత్పర్యార్థమ్ ఆహ -
సమ్యగ్దర్శనేతి ।
ఈశ్వరార్పితసర్వభావేనేతి । భగవతి పరస్మిన్ ఈశ్వరే సమర్పితః, సర్వేషాం - దేహేన్ద్రియమనసామ్ , భావః - చేష్టావిశేషః, న క్కచిదపి బహిః తేషాం వ్యాపారః, తేన ఇత్యర్థః । కర్మయోగస్య తత్ఫలస్య చ అభిధానానన్తరమితి అథశబ్దార్థః ।
॥ ౨౭ ॥
స్వతో బాహ్యానాం విషయాణాం కుతో బహిష్కరణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
శ్రోత్రాదీతి ।
తేషాం బహిష్కరణం కీదృక్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తానితి
విషయప్రావణ్యం పరిత్యజ్య, చక్షురపి భ్రువోర్మధ్యే విక్షేపపరిహారార్థం కృత్వా, ప్రాణాపానౌ నాసాభ్యన్తరచరణశీలౌ సమౌ - న్యూనాధికంవర్జితౌ కుమ్భకేన నిరుద్ధౌ కృత్వా, కరణాని సర్వాణి ఎవం సంయమ్య ప్రాణాయామపరో భత్వా, కిం కుర్యాత్ ? ఇత్యపేక్షాయామ్ , ఆహ -
యతేన్ద్రియేతి ।
ఇన్ద్రియాదిసంయమం కృత్వా మోక్షమేవ అపేక్షమాణో మననశీలః స్యాత్ , ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానాతిశయనిష్ఠస్య సర్వదా ఇచ్ఛాదిశూన్యస్య సన్యాసినో ముక్తేః అనాయాససిద్ధత్వాత్ న తస్య కిఞ్చిదపి కర్తవ్యమ్ అస్తి, ఇత్యాహ -
విగతేతి ।
పూర్వార్ధాక్షరాణి వ్యాకరోతి -
యతేత్యాదినా ।
ద్వితీయార్ధాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
విగతేత్యాదినా
॥ ౨౮ ॥
అధికారిణో యథోక్తస్య కర్తవ్యాభావే జ్ఞాతవ్యమపి నాస్తి, ఇత్యాశఙ్క్య, పరిహరతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధం భోక్తారం వ్యవచ్ఛినత్తి -
సర్వలోకేతి ।
‘తతో హ్యస్య బన్ధవిపర్యయౌ’ (బ్ర. సూ. ౩-౨-౫) ఇతి న్యాయేన సర్వఫలదాతృత్వం దర్శయతి -
సుహృదమితి ।
ఉక్తేశ్వరజ్ఞానే ఫలం కథయతి -
జ్ఞాత్వేతి ।
యజ్ఞేషు తపస్సు చ ద్విధా భోక్తృత్వం వ్యనక్తి -
కర్తృరూపేణేతి ।
హిరణ్యగర్భాదివ్యవచ్ఛేదార్థం విశినష్టి -
మహాన్తమితి ।
స్వపరికరోపకారిణం రాజానం వ్యావర్తయతి -
ప్రత్యుపకారేతి ।
ఈశ్వరస్య తాటస్థ్యం వ్యుదస్యతి -
సర్వభూతానామితి ।
తర్హి తత్ర తత్ర వ్యవస్థితకర్మతత్ఫలసంసర్గిత్వం స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సర్వకర్మేతి ।
న చ తస్య బుద్ధితద్వృత్తిసమ్బన్ధోఽపి వస్తుతోఽస్తి, ఇత్యాహ -
సర్వప్రత్యయేతి ।
యథోక్తేశ్వరపరిజ్ఞానఫలమ్ ఆభిదధాతి -
మాం నారాయణమితి ।
తదేవం కర్మయోగస్య అముఖ్య సన్యాసాపేక్షయా ప్రశస్తత్వేఽపి తతో ముఖ్యసంన్యాసస్య ఆధిక్యాత్ తద్వతో బుద్ధిశుద్ధ్యాదియుక్తస్య కామక్రోధోద్భవం వేగమ్ ఇహైవ సోఢుం శక్తస్య శమదమాదిమతో యోగాధికృతస్య త్వమ్పదార్థాభిజ్ఞస్య పరమాత్మానం ప్రత్యక్త్వేన జానతో ముక్తిః ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౯ ॥
ఇతి ఆనన్దగిరికృతటీకాయాం పఞ్చమోఽధ్యాయః ॥ ౫ ॥
ధ్యానయోగప్రస్తావానన్తరం తద్యోగ్యతాహేతుకర్మణః స్తుతిం భగవాన్ ఉక్తవాన్ , ఇత్యాహ -
శ్రీభగవానితి ।
పూర్వోత్తరాధ్యాయయోః సఙ్గతిమ్ అభిదధానో వృత్తమ్ అనూద్య, అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయతి -
అతీతేతి ।
సమ్యగ్దర్శనప్రకరణే ధ్యానయోగస్య ప్రసఙ్గాభావం వ్యుదస్యతి -
సమ్యగితి ।
సఙ్గ్రహవివరణయోః అతీతానన్తరాధ్యాయయోః యుక్తం హేతుహేతుమత్త్వమ్ , ఇతి భావః ।
అధ్యాయసమ్బన్ధమ్ అభిధాయ ‘అనాశ్రితః కర్మఫలమ్ ‘ ఇత్యాదిశ్లోకద్వయస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
కర్మయోగస్య సంన్యాసహేతోః మర్యాదాం దర్శయితుమ్ , సాఙ్గం చ యోగం విచారయితుమ్ అధ్యాయే ప్రవృత్తే సతి, ఇతి సప్తమ్యర్థః । సంన్యాసినా కర్తవ్యం కర్మ, ఇత్యేవం ప్రతిభాసం వ్యుదస్యతి -
గృహస్థేనేతి ।
కర్తవ్యత్వం స్తుతియోగ్యత్వమ్ అతశ్శబ్దార్థః ।
సముచ్చయవాదీ సీమాకరణమ్ ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
యావజ్జీవశ్రతివశాత్ ధ్యానారోహణసామర్థ్యే సత్యపి కర్మానుష్ఠానస్య దుర్వారత్వాత్ , ఇతి హేతుమ్ ఆహ -
యావతేతి ।
భార్యావియోగాదిప్రతిబన్ధాత్ యావజ్జీవశ్రుతిచోదితకర్మాననుష్ఠానవత్ వైరాగ్యప్రతిబన్ధాదపి తదననుష్ఠానసమ్భవాత్ భగవతో విశేషవచనాచ్చ న యావజ్జీవం కర్మానుష్ఠానప్రసక్తిః, ఇతి పరిహరతి -
నారురుక్షోరితి ।
ఉక్తమేవార్థం వ్యతిరేకద్వారేణ వివృణోతి -
ఆరురుక్షోరిత్యాదినా ।
ఆరోఢుమ్ ఇచ్ఛతి ఇతి - ఆరురుక్షుః, ఇత్యత్ర ఆరోహణేచ్ఛా విశేషణమ్ , ఆరోహణం కృతవాన్ ఇతి - ఆరూఢః, ఇత్యత్ర పునః ఇచ్ఛావిషయభూతమ్ ఆరోహణం విశేషణమ్ । ఎవం శమకర్మవిషయయోః భేదేన విశేషణం మర్యాదాకరణానఙ్గీకరణే విరుద్ధమ్ ఆపద్యతే । తయోరేవం విభాగకరణం చ భాగవతం సీమానఙ్గీకారే న యుజ్యేత, ఇత్యర్థః ।
విశేషణవిభాగకరణయోః అన్యథా ఉపపత్తిమ్ ఆశఙ్కతే -
తత్రేతి ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః । షష్ఠీ నిర్ధారణే ।
భవతు అధికారిణాం త్రైవిధ్యమ్ , తథాపి ప్రకృతే విశేషణాదౌ కిమాయాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, తృతీయాపేక్షయా తదుపపత్తిః, ఇత్యాహ -
తానపేక్ష్యేతి ।
ఆరురుక్షోః ఆరూఢస్య చ భేదే ‘తస్యైవ ‘ఇతి ప్రకృతపరామర్శానుపపత్తిః, ఇతి దూషయతి -
న తస్యేతి ।
యది అనారురుక్షుం పురుషమ్ అపేక్ష్య ‘అారురుక్షోః’ ఇతి విశేషణమ్ , తస్య చ కర్మ ఆరోహణకారణమ్ , అనారూఢం చ పురుషమ్ అపేక్ష్య ‘ఆరూఢస్య’ ఇతి విశేషణమ్ , తస్య చ శమః సంన్యాసః యోగఫలప్రాప్తౌ కారణమ్ , ఇతి విశేషణవిభాగకరణయోః ఉపపత్తిః ; తదా ఆరురుక్షోః ఆరూఢస్య చ భిన్నత్వాత్ ప్రకృతపరామర్శినః తచ్ఛబ్దస్యానుపపత్తేః న యుక్తమ్ విశేషణాద్యుపపాదనమ్ , ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ యోగమ్ ఆరురుక్షోః తదారోహణే కారణం కర్మ ఇత్యుక్త్వా పునః ‘యోగారూఢస్య’ ఇతి యోగశబ్దప్రయోగాత్ యో యోగం పూర్వమ్ ఆరురుక్షుః ఆసీత్ , తస్యైవ అపేక్షితం యోగమ్ ఆరూఢస్య తత్ఫలప్రాప్తౌ కర్మసంన్యాసః శమశబ్దవాచ్యో హేతుత్వేన కర్తవ్య ఇతి వచనాత్ ఆరురుక్షోః ఆరూఢస్య చ అభిన్నత్వప్రత్యభిజ్ఞానాత్ ऩ తయోర్భిన్నత్వం శఙ్కితుం శక్యమ్ , ఇత్యాహ -
పునరితి ।
యత్తు - యావజ్జీవశ్రుతివిరోధాత్ యోగారోహణసీమాకరణం కర్మణోఽనుచితమ్ - ఇతి, తత్రాహ -
అత ఇతి ।
పూర్వోక్తరీత్యా కర్మతత్త్యాగయోః విభాగోపపత్తౌ శ్రుతేః అన్యవిషయత్వాత్ యోగమ్ ఆరూఢస్య ముముక్షోః జిజ్ఞాసమానస్య నిత్యనైమిత్తికకర్మస్వపి పరిత్యాగసిద్ధిః, ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ యావజ్జీవం కర్మ కర్తవ్యం న భవతి, ఇత్యాహ -
యోగేతి ।
సంన్యాసినో యోగభ్రష్టస్య వినాశశఙ్కావచనాత్ న యావజ్జీవం కర్మ కర్తవ్యం ప్రతిభాతి, ఇత్యర్థః ।
నను - యోగభ్రష్టశబ్దేన గృహస్థస్యైవ అభిధానాత్ తస్యైవ అస్మిన్నధ్యాయే యోగవిధానాత్ యోగారోహణయోగ్యత్వే సత్యపి యావజ్జీవం కర్మ కర్తవ్యమ్ - ఇతి, నేత్యాహ -
గృహస్థస్యేతి ।
తేనాపి ముముక్షుణా కృతస్య కర్మణో మోక్షాతిరిక్తఫలానారమ్భకత్వాత్ యోగభ్రష్టోఽసౌ ఛిన్నాభ్రమివ నశ్యతి, ఇతి శఙ్కా సావకాశా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అవశ్యం హీతి ।
అపౌరుషేయాత్ నిర్దోషాత్ వేదాత్ ఫలదాయినీ కర్మణః స్వాభావికీ శక్తి అవగతా । బ్రహ్మభావస్య చ స్వతస్సిద్ధత్వాత్ న కర్మఫలత్వమ్ । అతో మోక్షాతిరిక్తస్యేవ ఫలస్య కర్మారమ్భకమితి కర్మిణి యోగభ్రష్టేఽపి కర్మగతిం గచ్ఛతి ఇతి నిరవకాశా శఙ్కా, ఇత్యర్థః ।
నను - ముముక్షుణా కామ్యప్రతిషిద్ధయోః అకరణాత్ కృతయోశ్చ నిత్యనైమిత్తికయోః అఫలత్వాత్ - కథం తదీయస్య కర్మణో నియమేన ఫలారమ్భకత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
నిత్యస్య చేతి ।
చకారేణ నైమిత్తికం కర్మ అనుకృష్యతే ।
వేదప్రమణకత్వేఽపి నిత్యనైమిత్తికయోః అఫలత్వే దోషమ్ ఆహ -
అన్యథేతి ।
కర్మణోఽనుష్ఠితస్య ఫలారమ్భకత్వధ్రౌవ్యాత్ గృహస్థో యోగభ్రష్టోఽపి కర్మగతిం గచ్ఛతీతి న తస్య నాశాశఙ్కా, ఇతి శేషః ।
ఇతోఽపి గృహస్థో యోగభ్రష్టశబ్దవాచ్యో న భవతి, ఇత్యాహ -
న చేతి ।
జ్ఞానం కర్మ చ ఇత్యుభయమ్ , తతో భ్రష్టోఽయం నశ్యతి ఇతి వచనమ్ , గృహస్థే కర్మిణి సతి నార్థవద్ భవితుమ్ అలమ్ , తస్య కర్మనిష్ఠస్య కర్మణో విభ్రంశే హేత్వభావాత్ తత్ఫలస్య ఆవశ్యకత్వాత్ , ఇత్యర్థః ।
కృతస్య కర్మణో ముముక్షుణా భగవతి సమర్పణాత్ కర్తరి ఫలానారమ్భకత్వాత్ అస్తి విభ్రంశకారణమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
కర్మేతి ।
రాజారాధనబుద్ధ్యా ధనధాన్యాదిసమర్పణస్య అధికఫలహేతుత్వోపలమ్భాత్ ఈశ్వరే సమర్పణం న భ్రంశకారణమ్ , ఇతి దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
అధికఫలహేతుత్వేఽపి మోక్షహేతుత్వమ్ ఇష్యతామ్ , ఇతి శఙ్కతే -
మోక్షాయేతి ।
తదేవ చోద్యం వివృణోతి -
స్వకర్మణామితి ।
సహకారిసామర్థ్యాత్ తస్య ఫలాన్తరం ప్రతి ఉపాయత్వాసిద్ధిః, ఇతి హేతుం సూచయతి -
యోగేతి ।
ధ్యానసహితస్య సంన్యాసస్య మోక్షౌపయికత్వే కుతో యోగభ్రష్టమ్ అధిఙ్కృత్య నాశాశఙ్కా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యోగాచ్చేతి ।
సహకార్యభావే సామగ్ర్యభావత్ ఫలానుపపత్తేః యుక్తా నాశాశఙ్కా, ఇత్యర్థః ।
ధ్యానసహితమ్ ఈశ్వరే కర్మసమర్పణం మోక్షాయ, ఇత్యత్ర ప్రమాణాభావాత్ గృహస్థో యోగభ్రష్టశబ్దవాచ్యో న భవతి, ఇతి దూషయతి -
నేతి ।
గృహస్థస్య యోగభ్రష్టశబ్దవాచ్యత్వాభావే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
ఎకాకీతి ।
న ఖలు ఎతాని విశేషణాని గృహస్థసమవాయీని సమ్భవన్తి । తేన తస్య ధ్యానయోగవిధ్యభావాత్ న తం ప్రతి యోగభ్రష్టశబ్దవచనమ్ ఉచితమ్ , ఇత్యర్థః ।
ఎకాకిత్వవచనం గృహస్థస్యాపి ధ్యానకాలే స్త్రీసహాయత్వాభావాభిప్రాయేణ భవిష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య, అగ్నిహోత్రాదివత్ ధ్యానస్య పత్నీసాధనత్వాభావాత్ అప్రాప్తప్రతిషేధాత్ మైవమ్ ఇత్యాహ -
న చాత్రేతి ।
విశేషణాన్తరపర్యాలోచనయాపి నాయమ్ ఎకాకిశబ్దో గృహస్థపరో భవితుమ్ అర్హతి, ఇత్యాహ -
న చేతి ।
కిఞ్చ గృహస్థస్యైవ ఎకాకిత్వాది వివక్షిత్వా ధ్యానయోగవిధౌ తం ప్రతి ఉభయభ్రష్టప్రశ్నో నోపపద్యతే, ఇత్యాహ -
ఉభయేతి ।
న హి గృహస్థం ప్రతి ఉభయస్మాత్ జ్ఞానాత్ కర్మణశ్చ విభ్రష్టత్వమ్ ఉపేత్య ప్రష్టుం యుజ్యతే, తస్య జ్ఞానాద్ భ్రంశేఽపి కర్మణః తదభావాత్ అనుష్ఠీయమానకర్మభ్రంశేఽపి ప్రాగనుష్ఠితకర్మవశాత్ ఫలప్రతిలమ్భాత్ । అతః యథోక్తప్రశ్నాలోచనయా న గృహస్థం ప్రతి ధ్యానవిధానోపపత్తిః ఇత్యర్థః ।
నను - భగవతా సంన్యాసస్య ప్రతిషిద్ధత్వాత్ గృహస్థస్యైవ యోగవిధానాత్ తస్యైవ యోగభ్రష్టశబ్దవాచ్యత్వమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
అనాశ్రిత ఇత్యనేనేతి ।
భగవద్వాక్యం న ప్రతిషేధపరమ్ , ఇతి పరిహరతి -
న ధ్యానేతి ।
స్తుతిపరత్వమేవ స్ఫోరయతి -
న కేవలమితి ।
సత్త్వశుద్ధ్యర్థమ్ అనుతిష్ఠన్ , ఇతి సమ్బన్ధః ।
వాక్యస్య ఉభయపరత్వమ్ ఆశఙ్క్య వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ మైవమిత్యాహ -
న చేతి ।
ఇతోఽపి భగవతః సంన్యాసాశ్రమప్రతిషేధోఽభిప్రేతో న భవతి, ఇత్యాహ -
న చ ప్రసిద్ధమితి ।
తస్య ప్రసిద్ధం సంన్యాసిత్వం యోగిత్వం చ, ఇతి సమ్బన్ధః ।
ప్రసిద్ధత్వమేవ వ్యాకరోతి -
శ్రుతీతి ।
ఇతోఽపి సంన్యాసాశ్రమం భగవాన్ న ప్రతిషేధతి, ఇత్యాహ -
స్వవచనేతి ।
విరోధమేవ సాధయతి -
సర్వకర్మాణీత్యాదినా ।
‘అనాశ్రితః’ (భ. గీ. ౬-౧) ఇత్యాదివాక్యస్య యథాశ్రుతార్థత్వానుపపత్తేః స్తుతిపరత్వమ్ ఉపపాదితమ్ ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కర్మఫలసంన్యాసిత్వమ్ , అత్ర మునిశబ్దార్థః ।
స్తుతిపరం వాక్యమ్ అక్షరయోజనార్థమ్ ఉదాహరతి -
అనాశ్రిత ఇతి ।
కర్మఫలేఽభిలాషో నాస్తి, ఇత్యేతావతా కథం తదనాశ్రితత్వవాచోయుక్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి -
యో హీతి ।
‘కార్యమ్’ ఇత్యాది వ్యాకరోతి -
ఎవంభూతః సన్నితి ।
కథం కర్మిణః సంన్యాసిత్వం యోగిత్వం చ ? కర్మిత్వవిరోధాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఈదృశ ఇతి ।
స్తుతేః అత్ర వివక్షితత్వాత్ నానుపపత్తిః చోదనీయా, ఇతి మన్వానః సన్ , ఆహ -
ఇత్యేవమితి ।
‘న నిరగ్నిః’ (భ. గీ. ౬-౧) ఇత్యాదేః అర్థమ్ ఆహ -
న కేవలమితి ।
అగ్నయో గార్హపత్యాహవనీయాన్వహార్థపచనప్రభృతయః । నను - అనగ్నిత్వే సిద్ధమ్ అక్రియత్వమ్ అగ్నిసాధ్యత్వాత్ క్రియాణామ్ , తథా చ ‘న నిరగ్నిః’ (భ. గీ. ౬-౧) ఇత్యేతావతైవ అపేక్షితసిద్ధేః ‘న చాక్రియః’ (భ. గీ. ౬-౧) ఇత్యనర్థకమ్ , అర్థపునరుక్తేః - ఇతి, తత్ర ఆహ -
అనగ్నీతి
॥ ౧ ॥
ఉత్తరశ్లోకస్య తాత్పర్యం దర్శయితుం వ్యావర్త్యమ్ ఆశఙ్కాం దర్శయతి -
నను చేతి ।
ప్రసిద్ధిమపరిత్యజ్య అప్రసిద్ధిః ఉపదీయమానా ప్రసిద్ధివిరుద్ధా, ఇతి చోద్యం దూషయతి -
నైష దోష ఇతి ।
ఉభయస్య - సాగ్నౌ సక్రియే చ సంన్యాసిత్వస్య యోగిత్వస్య చ, ఇత్యర్థః ।
గుణవృత్త్యా ఉభయసమ్పాదనం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
తత్ కథం ఇత్యాదినా ।
సమ్భవతి ముఖ్యే సంన్యాసిత్వాదౌ కిమితి గౌణమ్ ఉభయమ్ అభీష్టమ్ ? ఇత్యాశఙ్య, ముఖ్యస్య కర్మిణి అసమ్భవాత్ గౌణమేవ స్తుతిసిద్ధ్యర్థం తత్ ఇష్టమ్ , ఇత్యభిప్రేత్య, ఆహ -
న పునరితి ।
చిత్తవ్యాకులత్వహేతుకామనాత్యాగాత్ చిత్తసమాధానసిద్ధేః యోగిత్వం కర్మిణోఽపి యుక్తమ్ , సంన్యాసిత్వం తు తస్య విరుద్ధమ్ , ఇతి శఙ్కమానం ప్రతి ఉక్తే అర్థే శ్లోకమ్ అవతారయతి -
ఇత్యేతమితి ।
పరమార్థసంన్యాసం ప్రాహుః, ఇతి సమ్బన్ధః । ఇతి ఇత్థం సంన్యాసస్య ప్రారమాణికాభ్యుపగతత్వాదితి, ఇతిశబ్దో యోజ్యః । యోగం ఫలతృష్ణాం పరిత్యజ్య సమాహితచేతస్తయా, ఇతి శేషః
యదుక్తం - సంన్యాసిత్వం యోగిత్వం చ గృహస్థస్య గౌణమ్ - ఇతి, తద్ ఉత్తరార్ధయోజనయా ప్రకటయితుమ్ ఉత్తరార్ధమ్ ఉత్థాపయతి -
కర్మయోగస్యేతి ।
కర్మయోగస్య పరమార్థసంన్యాసేన కర్తృద్వారకం సామ్యమ్ ఉక్తం వ్యక్తీకరోతి -
యోహీతి ।
త్యక్తాని సర్వాణి కర్మాణి సాధనాని చ యేన, స తథోక్తః, తస్య భావః తత్తా, తయా । సర్వకర్మవిషయం తత్ఫలవిషయం చ సఙ్కల్పం త్యజతి, ఇత్యర్థః ।
సఙ్కల్పత్యాగే తత్కార్యకామత్యాగః, తత్త్యాగే తజ్జన్యప్రవృత్తిత్యాగశ్చ సిద్ధ్యతి, ఇతి అభిసన్ధాయ విశినష్టి -
ప్రవృత్తీతి ।
కర్మిణ్యపి యథోక్తసఙ్కల్పసంన్యాసిత్వమ్ అస్తి, ఇత్యాహ -
అయమపీతి ।
తదపరిత్యాగే వ్యాకులచేతస్తయా కర్మానుష్ఠానస్యైవ దుశ్శకత్వాత్ , ఇత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ సామ్యం వ్యక్తీకుర్వన్ వ్యతిరేకం దర్శయతి -
ఇత్యేతమితి ।
ఫలసఙ్కల్పాపరిత్యాగే కిమితి సమాధానవత్తాభావః ? తత్ర ఆహ -
ఫలేతి ।
వ్యతిరేకముఖేన ఉక్తమ్ అర్థమ్ , అన్వయముఖేన ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
హిశబ్దార్థస్య ‘యస్మాత్ ‘ ఇత్యుక్తస్య ‘తస్మాత్ ‘ ఇత్యనేన సమ్బన్ధః ।
కర్మిణం ప్రతి యథోక్తవిధౌ హేతుహేతుమద్భావమ్ అభిప్రేత్య, ద్వితీయవిధౌ హేతుమాహ -
చిత్తవిక్షేపేతి ।
॥ ౨ ॥
పూర్వశ్లోకే పూర్వోత్తరార్ధాభ్యామ్ ఉక్తమ్ అనువదతి -
ఎవమితి
పరమార్థసంన్యాసస్య కర్మయోగాన్తర్భావే కర్మయోగస్యైవ సదా కర్తవ్యత్వమ్ ఆపద్యేత, తేన ఇతరస్యాపి కృతత్వసిద్ధేః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఉక్తానువాదపూర్వకమ్ ఉత్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
ధ్యానయోగస్యేతి ।
భావిన్యా వృత్త్యా మునేర్యోగమ్ ఆరోఢుమ్ ఇచ్ఛోః ఇష్యమాణస్య యోగారోహణస్య కర్మహేతుశ్చేద్ అపేక్షితమ్ యోగమ్ ఆరూఢస్యపి తత్ఫలప్రాప్తౌ తదేవ కారణం భవిష్యతి తస్య కారణత్వే క్లృప్తశక్తిత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యోగారూఢస్యేతి ।
అనారూఢస్య ఇత్యేతస్యైవ అర్థమ్ స్ఫుటయతి -
ధ్యానేతి ।
మునిత్వం కర్మఫలసంన్యాసిని ఔపచారికమ్ , ఇత్యాహ -
కర్మఫలేతి ।
సాధనం చిత్తశుద్ధిద్వారా ధ్యానయోగప్రాప్తీచ్ఛాయామ్ , ఇతి శేషః । ‘తస్య’ ఇతి ప్రకృతస్య కర్మిణో గ్రహణమ్ ।
ఎవకారో భిన్నక్రమః శమశబ్దేన సమ్బధ్యతే । కస్య అన్యయోగవ్యవచ్ఛేదేన శమో హేతుః ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
యోగారూఢత్వస్యేతి ।
సర్వవ్యాపారోపరమరూపోపశమస్య యోగారూఢత్వే కారణత్వం వివృణోతి -
యావద్యావదితి ।
సర్వకర్మనివృత్తౌ ఆయాసాభావాత్ వశీకృతస్య ఇన్ద్రియగ్రామస్య చిత్తసమాధానే యోగారూఢత్వం సిధ్యతి, ఇత్యర్థః ।
సర్వకర్మోపరమస్య పురుషార్థసాధనత్వే పౌరాణికీం సమ్మతిమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
ఎకతా సర్వేషు భూతేషు వస్తునో ద్వైతాభావోపలక్షితత్వమ్ , ఇతి ప్రతిపత్తిః । సమతా - తేష్వేవ ఔపాధికవిశేషేఽపి స్వతో నిర్విశేషత్వధీః । సత్యతా - తేషామేవ హితవచనమ్ । శీలమ్ - స్వభావసమ్పత్తిః । స్థితిః - స్థైర్యమ్ । దణ్డనిధానమ్ - అహింసనమ్ । ఆర్జవమ్ - అవక్రత్వమ్ । క్రియాభ్యః సర్వాభ్యః సకాశాత్ ఉపరతిశ్చ ఇతి, ఎతదుక్తం సర్వం యథా - యాదృశమ్ , ఎతాదృశం నాన్యద్ బ్రాహ్మణస్య విత్తమ్ - పుమర్థసాధనమ్ , అస్తి । తస్మాత్ ఎతదేవ అస్య నిరతిశయం పురుషార్థసాధనమ్ , ఇత్యర్థః ॥ ౩ ॥
యోగప్రాప్తౌ కారణకథనానన్తరం తత్ప్రాప్తికాలం దర్శయితుం శ్లోకాన్తరమ్ అవతారయతి -
అథేతి ।
సమాధానావస్థా ‘యదా’ ఇత్యుచ్యతే । అత ఎవోక్తం సమాధీయమానచిత్తో యోగీ, ఇతి । శబ్దాదిషు కర్మసు చ అనుషఙ్గస్య యోగారోహణప్రతిబన్ధకత్వాత్ తదభావస్య తదుపాయత్వం ప్రసిద్ధమ్ , ఇతి ద్యోతయితుం ‘హి’ ఇత్యుక్తమ్ ।
సర్వేషామ్ అపి సఙ్కల్పానాం యోగారోహణప్రతిబన్ధకత్వమ్ అభిప్రేత్య సర్వసఙ్కల్పసంన్యాసీ ఇత్యత్ర వివక్షితమ్ అర్థమ్ ఆహ -
సర్వానితి ।
సర్వసఙ్కల్పసన్యాసేఽపి సర్వేషాం కామానాం కర్మణాం చ ప్రతిబన్ధకత్వసమ్భవే కుతో యోగప్రాప్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సర్వేతి ।
సర్వసఙ్కల్పపరిత్యగే యథోక్తవిధ్యనుష్ఠానమ్ , అయత్నసిద్ధమ్ ఇతి మన్వానః సన్ ఆహ -
సఙ్కల్పేతి ।
మూలోన్మూలనే చ తత్కార్యనివృత్తిః అయత్నసులభా, ఇతి భావః ।
తత్ర ప్రమాణమ్ ఆహ -
సఙ్కల్పమూల ఇతి ।
తత్ర అన్వయవ్యతిరేకౌ అభిప్రేత్య ఉక్తమ్ ఉపపాదయతి -
కామేతి ।
సర్వసఙ్కల్పాభావే కామాభావవత్ కర్మాభావస్య సిద్ధత్వేఽపి కర్మణాం కామకార్యత్వాత్ తన్నివృత్తిప్రయుక్తామపి నివృత్తిమ్ ఉపన్యస్యతి -
సర్వకామేతి ।
యదుక్తం కర్మణాం కామకార్యత్వమ్ , తత్ర శ్రృతిస్మృతీ ప్రభాణయతి -
స యథేతి ।
స పురుషః స్వరూపమ్ అజానన్ యత్ఫలకామో భవతి, తత్సాధనమ్ అనుష్ఠేయతయా బుద్ధో ధారయతి, ఇతి తత్క్రతుకర్భవతి । యచ్చ అనుష్ఠేయతయా గృహ్ణాతి, తదేవ కర్మ బహిరపి కరోతి, ఇతి కామాధీనం కర్మ ఉక్తమ్ , ఇతి శ్రుత్యర్థః । కామజన్యం కర్మ, ఇతి అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమ్ , ఇతి ద్యోతయితుం స్మృతౌ ‘హి’ శబ్దః ।
న్యాయమేవ దర్శయతి -
నహి సర్వసఙ్కల్పేతి ।
స్వాపాదౌ అదర్శనాత్ , ఇత్యర్థః । నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానం దురనిరస్తమ్ , ఇతి వక్తుమ్ ‘అపి’ శబ్దః ।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధమ్ అర్థమ్ ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి
॥ ౪ ॥
యోగారూఢస్య కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యదైవమితి ।
యోగారోహస్య దృష్టాదృష్ఠోపాయైః అవశ్యకర్తవ్యతాయై ముక్తిహేతుత్వమ్ , తద్విపర్యయస్య అధఃపతనహేతుత్వం చ, దర్శయతి -
అత ఇతి ।
తత్ర హేతుమ్ ఆహ -
ఆత్మైవ హీతి ।
ఉద్ధరణాపేక్షామ్ ఆత్మనః సూచయతి -
సంసారేతి ।
సంసారాత్ ఊర్ధ్వం హరణ కీదృక్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యోగారూఢతామితి ।
యోగప్రాప్తౌ అనాస్థా తు న కర్తవ్యా, ఇత్యాహ -
నాత్మానమితి ।
యోగప్రాప్త్యుపాయశ్చేత్ నానుష్ఠీయతే, తదా యోగాభావే సమ్సారపరిహారాసమ్భవాత్ ఆత్మా అధో నీతః స్యాత్ , ఇత్యర్థః ।
నను - ఆత్మానం సమ్సారే నిమగ్నం తదీయో బన్ధుః తస్మాత్ ఉద్ధరిష్యతి ; నేత్యాహ -
ఆత్మైవ హీతి ।
కుతోఽవధారణమ్ అన్యస్యాపి ప్రసిద్ధస్య బన్ధోః సమ్భవాత్ , తత్ర ఆహ -
న హీతి ।
అన్యో బన్ధుః సన్ అపి సమ్సారముక్తయే న భవతి, ఇత్యేతత్ ఉపపాదయతి -
బన్ధురపీతి ।
‘స్నేహాది’ ఇతి ఆదిశబ్దాత్ తదనుగుణప్రవృత్తివిషయత్వం గృహ్యతే ।
ఆత్మాతిరిక్తిస్యాపి శత్రోః అపకారిణః సుప్రసిద్ధత్వాత్ అవధారణమ్ అనుచితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యోఽన్య ఇతి
॥ ౫ ॥
ఉక్తమ్ అనూద్య ప్రశ్నపూర్వకం శ్లోకాన్తరమ్ అవతారయతి -
ఆత్మైవ ఇత్యాదినా ।
ఎకస్యైవ ఆత్మనో మిథో విరుద్ధం బన్ధుత్వం రిపుత్వం చ లక్షణభేదమ్ అన్తరేణ అయుక్తమ్ , ఇతి చోదితే, వశీకృత సఙ్ఘాతస్య ఆత్మానం ప్రతి బన్ధుత్వమ్ , ఇతరస్య శత్రత్వమ్ , అవిరోధం దర్శయతి -
బన్ధురిత్యాదినా ।
వశీకృతసఙ్ఘాతస్య విక్షేపాభావాత్ ఆత్మని సమాధానసమ్భవాత్ , ఉపపన్నమ్ ఆత్మానం ప్రతి బన్ధుత్వమ్ , ఇతి సాధయతి -
తస్యేతి ।
అవశీకృతసఙ్ఘాతస్య పునర్విక్షేపోపపత్తేః ఆత్మని సమాధానాయోగాత్ ఆత్మానం ప్రతి శత్రుభావే ప్రసిద్ధశత్రువత్ ఆత్మైవ శత్రుత్వేన వర్తేత, ఇతి ఉత్తరార్ధం వ్యాకరోతి -
అనాత్మన ఇతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తవశాత్ అవశోకృతసఙ్ఘాతః స్వస్య హితానాచరణాత్ ఆత్మానం ప్రతి శత్రురేవ, ఇతి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తథేతి
॥ ౬ ॥
కథం సంయతకార్యకరణస్య బన్ధురాత్మా ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
జితాత్మన ఇతి ।
జితకార్యకరణసఙ్ఘాతస్య ప్రకర్షేణ ఉపరతబాహ్యాభ్యన్తరకరణస్య పరమాత్మా విక్షేపేణ పునః పునః అనభిభూయమానో నిరన్తరం చిత్తే ప్రథతే, ఇత్యర్థః ।
జితాత్మానం సంన్యస్తసమస్తకర్మాణమ్ అధికారిణం ప్రదర్శ్య, యోగాఙ్గాని దర్శయతి -
శీతేతి ।
సమః స్యాత్ , ఇతి అధ్యాహారః ।
పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే -
జితేత్యాదినా ।
న కేవలం తస్య పరమాత్మా సాక్షాత్ ఆత్మభావేన వర్తతే, కిన్తు శీతోష్ణాదిభిరపి నాసౌ చాల్యతే తత్వజ్ఞానాత్ , ఇతి ఉత్తరార్ధం విభజతే -
కిఞ్చేతి ।
తేషు, సమః స్యాత్ ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౭ ॥
చిత్తసమాధానమేవ విశిష్టఫలం చేత్ ఇష్టమ్ , తర్హి కథమ్భూతః సమాహితో వ్యవహ్రియతే, తత్ర ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
పరోక్షాపరోక్షాభ్యాం జ్ఞానవిజ్ఞానాభ్యాం సఞ్జాతః అలంప్రత్యయః యస్య అన్తఃకరణే, సోఽక్రియో హర్షవిషాదకామక్రోధాదిరహితో యోగీ, యుక్తః, సమాహిత ఇతి వ్యవహారభాగీ భవతి, ఇతి పదత్రయవ్యాఖ్యానేన దర్శయతి -
జ్ఞానమిత్యాదినా ।
స చ యోగీ పరమహంసపరివ్రాజకః సర్వత్ర ఉపేక్షాబుద్ధిః అనతిశయవైరాగ్యభాగీ, ఇతి కథయతి -
స యోగీతి
॥ ౮ ॥
యోగారూఢస్య ప్రశస్తత్వమ్ అభ్యుపేత్య యోగస్య అఙ్గాన్తరం దర్శయతి -
కిఞ్చేతి ।
పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః ఇతి వ్యాఖ్యానాఙ్గం సమ్పాదయతి -
సుహృదితీతి ।
అరిర్నామ పరోక్షమ్ అపకారకః, ప్రత్యక్షమ్ అప్రియో ద్వేష్యః, ఇతి విభాగః । సమబుద్ధిః ఇతి వ్యాచష్టే -
కః కిమితి ।
ప్రథమో హి ప్రశ్నో జాతిగోత్రాదివిషయః, ద్వితీయో వ్యాపారవిషయః । ఉక్తప్రకారేణ అవ్యాపృతబుద్ధిత్వే సర్వోత్కర్షో వా సర్వపాపవిమోక్షో వా సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
విశిష్యత ఇతి ।
పాఠద్వయేఽపి సిద్ధమ్ అర్థం సఙ్గృహ్య కథయతి -
యోగారూఢానామితి
॥ ౯ ॥
యథోక్తవిశేషణవతో యోగారూఢేషు ఉత్తమత్వే యోగానుష్ఠానే ప్రయతితవ్యమ్ , ఇతి అఙ్గాభిధానానన్తరం ప్రధానమ్ అభిదధాతి -
అత ఎవమితి ।
ఆదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలత్వం విశేషణత్రయం యోగస్య సూచయతి -
సతతమితి ।
తస్యైవ పఞ్చ అఙ్గాని ఉపన్యస్యతి -
రహసి ఇత్యాదినా ।
సర్వదా ఇతి ఆదరదీర్ధకాలయోః ఉపలక్షణమ్ ।
ప్రత్యగాత్మానం వ్యావర్తయతి -
అన్తఃకరణమితి ।
గిరిగుహాదౌ ఇతి ఆదిశబ్దేన యోగప్రతిబన్ధకదుర్జనాదివిధురో దేశో గృహ్యతే ।
విశేషణద్వయస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
రహసీతి ।
యోగం యుఞ్జానస్య సంన్యాసినో విశేషణాన్తరాణి దర్శయతి -
యతేతి ।
సతి సంన్యాసిత్వే కిమితి అపరిగ్రహగ్రహణమ్ ? అర్థపునరుక్తేః, ఇత్యాశఙ్క్య కౌపీనాచ్ఛాదనాదిష్వపి సక్తినివృత్త్యర్థమ్ , ఇత్యాహ -
సంన్యాసిత్వేఽపీతి
॥ ౧౦ ॥
యోగం యోగాఙ్గని చ ఉపదిశ్య ఉత్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
అథేతి ।
యోగస్వరూపకతిపయతదఙ్గప్రదర్శనానన్తర్యమ్ అథశబ్దార్థః ।
విహారాదీనామ్ ఇతి ఆదిశబ్దేన యథోక్తాఽఽసనాదిగతావాన్తరభేదగ్రహణమ్ । తత్ఫలాది చ ఇతి ఆదిశబ్దేన యోగఫలసమ్యగ్జ్ఞానం చ తత్ఫలం కైవల్యం తతో భ్రష్టస్య ఆత్యన్తికావినష్టత్వమ్ ఇత్యాది గృహ్యతే । ఎవం సముదాయతాత్పర్యే దర్శితే, కిం ఆసీనః శయానః తిష్ఠన్ గచ్ఛన్ కుర్వన్ వా యుఞ్జీత ? ఇత్యపేక్షాయామ్ , అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
నిర్ధారణే సప్తమీ । ప్రథమమ్ యోగానుష్ఠానస్య ప్రధానమ్ , ‘ఆసీనః సమ్భవాత్’ (బ్ర.సూ. ౪-౧-౭) ఇతి న్యాయాత్ , ఇతి యావత్ ।
వివిక్తత్వం ద్వేధా విభజతే -
స్వభావత ఇతి ।
ఆసనస్య అస్థైర్యే తత్ర ఉపవిశ్య యోగమ్ అనుతిష్ఠతః సమాధానాయోగాత్ యోగాసిద్ధిః, ఇతి అభిసన్ధాయ విశినష్టి -
అచలమితి ।
ఆస్యతే అస్మిన్ , ఇతి వ్యుత్పత్తిమ్ అనుసృత్య, ఆహ -
ఆసనమితి ।
‘ఆత్మన’ ఇతి పరకీయాసనవ్యుదాసార్థమ్ । పతనభయపరిహారార్థం నాత్యుచ్ఛ్రితమ్ ఇత్యుక్తమ్ । నాప్యతినీచమ్ , ఇతి భూతలపాషాణాదిసంశ్లేషే వాతక్షోభాగ్నిమాన్ద్యాదిసమ్భావితదోషనిరాసార్థమ్ । చైలమ్ - వస్రమ్ , అజినమ్ - చర్మ పశూనామ్ , తచ్చ మృగస్య, కుశాః - దర్భాః, తే చ ఉత్తరే యస్మిన్ ఉపరిష్టాత్ ఆరభ్య తత్తథోక్తమ్ । ప్రథమఞ్చైలమ్ , తతోఽజినమ్ , తతశ్చ కుశాః, ఇతి ప్రతిపన్నపాఠక్రమమ్ ఆపాతికం క్రమమ్ అతిక్రమ్య, ఆదౌ కుశాః తతోఽజినమ్ , తతః చైలమ్ ఇతి క్రమం వివక్షిత్వా, ఆహ -
విపరీతోఽత్రేతి
॥ ౧౧ ॥
యథోక్తమ్ ఆసనం సమ్పాద్య కిం కర్తవ్యమ్ ? ఇతి ప్రశ్నపూర్వకం కర్తవ్యం తత్ నిర్దిశతి -
ప్రతిష్ఠాప్యేతి ।
యోగం యుఞ్జానస్య ఇతికర్తవ్యతాకలాపం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
సర్వేభ్యో విషయేభ్యః సకాశాత్ ప్రత్యాహృత్య మనసో యత్ ఎకస్మిన్నేవ ధ్యేయే విషయే సామాధానమ్ , యత్ చిత్తస్య ఇన్ద్రియాణాం చ బాహ్యక్రియాణాం సంయమనం, తత్ ఉభయం కృత్వా యోగమ్ అనుతిష్ఠేత్ , ఇత్యాహ -
సర్వేతి ।
ఆసనే యథోక్తే స్థిత్వా యథోక్తయా రీత్యా యోగానుష్ఠానస్య ప్రశ్నపూర్వకం ఫలమ్ ఆహ -
స కిమర్థమిత్యాదినా
॥ ౧౨ ॥
ఉక్తమ్ అనూద్య అనన్తరశ్లోకస్య పునరుక్తమ్ అర్థమ్ ఆహ -
బాహ్యేతి ।
సమత్వమ్ - ఋజుత్వమ్ , కాయః - శరీరమధ్యమ్
‘అచలమ్ ‘ విశేషణమ్ అవతార్య తస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
సమమితి ।
కార్యకరణయోః విషయపారవశ్యశూన్యత్వమ్ అచలత్వం స్థైర్యమ్ ।
కిమితి ఇవశబ్దలోపః అత్ర కల్ప్యతే ? స్వనాసికాగ్రసమ్ప్రేక్షణమేవ యోగాఙ్గత్వేన అత్ర విధిత్సితం కిం న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి ।
తర్హి కిమత్ర వివక్షితమ్ ? ఇతి ప్రశ్నపూర్వకమ్ ఆహ -
కిం తర్హి ఇతి ।
దృష్టిసన్నిపాతః - దృష్టేః - చక్షుషః, రూపాదివిషయప్రవృత్తిరాహిత్యమ్ ।
కథమ్ అసౌ అనాయాసేన సిధ్యతి ? తత్ర ఆహ -
స చేతి ।
సమాధానస్య ప్రాధాన్యేన అత్ర వివక్షితత్వాత్ దృష్టేః బహిర్విషయత్వేన తద్భఙ్గప్రసఙ్గాత్ తస్యా విషయేభ్యో వ్యావృత్త్య అన్తరే చ సన్నిపాతో వివక్షితో భవతి, ఇత్యర్థః ।
తథాపి కథం స్వనాసికాగ్రసమ్ప్రేక్షణమ్ అత్ర శ్రుతమ్ అవివక్షితమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
స్వనాసికేతి ।
తత్రైవ మనఃసమాధానే కా హానిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, వాక్యశేషవిరోధాత్ మైవమ్ , ఇత్యాహ -
ఆత్మని హీతి ।
కిం తర్హి ‘సమ్ప్రేక్ష్య’ ఇత్యాదౌ వివక్షితమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తస్మాదితి ।
దక్షిణేతరచక్షుషోః యా దృష్టిః తస్యా బాహ్యాద్విషయాత్ వైముఖ్యేన అన్తరేవ సన్నిపతనమ్ అత్ర స్వకీయం నాసికాగ్రమ్ నాసికాన్తం సమ్ప్రేక్ష్యేతి వివక్షితమ్ , ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ ఉత్తరమ్ అపి విశేషణమ్ అనుకూలమ్ ఇత్యాహ -
దిశశ్చేతి ।
అనవలోకయన్ ఆసీత ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః, అన్తరాన్తరా దిశామ్ అవలోకనమపి యోగప్రతిబన్ధకమ్ , ఇతి తత్ప్రతిషేధః
॥ ౧౩ ॥
యోగం యుఞ్జానస్య విశేషణాన్తరాణి దర్శయతి -
కిఞ్చేతి ।
అన్తఃకరణస్య ప్రశాన్తి రాగద్వేషాదిదోషరాహిత్యమ్ , తస్యాశ్చ ప్రకర్షః రాగాదిహేతోరపి నివృత్తిః । విగతభయత్వమ్ - సర్వకర్మపరిత్యాగే శాస్త్రీయనిశ్చయవశాత్ నిఃసన్దిగ్ధబుద్ధిత్వమ్ । భిక్షాభుక్యాది ఇతి ఆదిశబ్దేన త్రిషవణస్నానశౌచాఽఽచమనాది గృహ్యతే ।
విశేషణాన్తరమ్ ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
ఉపసంహృత్య యోగనిష్ఠో భవేత్ , ఇతి శేషః ।
మనోవృత్యుపసంహారే ధ్యానమపి న సిధ్యేత్ , తస్య తద్వృత్యావృత్తిరూపత్వాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
మచ్చిత్త ఇతి ।
విషయాన్తరవిషయమనోవృత్త్యుపసంహారేణ ఆత్మన్యేవ తన్నియమనాత్ న ధ్యానానుపపత్తిః, ఇత్యర్థః ।
మచ్చిత్తత్వేనైవ మత్పరస్య సిద్ధత్వాత్ మత్పర ఇతి పృథగ్విశేషణమ్ అనర్థకమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
భవతీతి ।
అన్తఃకరణశుద్ధిః యోగస్య అవాన్తరఫలమ్
॥ ౧౪ ॥
సమ్ప్రతి పరమఫలకథనపరత్వేన అనన్తరశ్లోకం ఆదత్తే -
అథేతి ।
యోగస్వరూపం తదఙ్గమ్ ఆసనం అపి తత్ కర్తృవిశేషణమ్ ఇత్యస్య అర్థస్య ప్రకథనానన్తరం ఇతి అథ శబ్దార్థః । ఆత్మానం యుఞ్జన్ ఇతి సమ్బన్ధః । ఆత్మశబ్దః మనోవిషయః । యథోక్తః విధిః ఆసనాదిః । ఉక్తవిశేషణత్రయద్యోతనార్థం సదా ఇత్యుక్తమ్ । యోగీ - ధ్యాయీ సంన్యాసీత్యర్థః ।
మనః సంయమస్య లోకం ప్రతి అసాధారణత్వం దర్శయతి -
నియతేతి ।
శాన్తిశబ్దితోపరతేః సర్వసంసారనివృత్తిపర్యవసాయిత్వం మత్వా విశినష్టి -
నిర్వాణేతి ।
యథోక్తాయాః ముక్తేః బ్రహ్మస్వరూపావస్థానాత్ అనర్థాన్తరత్వం ఆహ -
మత్సంస్థామితి ।
మదధీనాం - మదాత్మికాం ఇత్యర్థః
॥ ౧౫ ॥
ఆహారాది ఇత్యాది శబ్దేన విహారజాగరితాది చ ఉచ్యతే । ఆత్మసంమితం అన్నపరిమాణమ్ అష్టగ్రాసాది । ఆహారనియమే శతపథశ్రుతిం ప్రమాణయతి -
యదుహ వా ఇతి ।
తదన్నం భుజ్యమానం యదుహ వా ఇతి ప్రసిద్ధ్యా అనూదితం అవతి - అనుష్ఠానయోగ్యతామ్ ఆపాద్య అనుష్ఠానద్వారేణ భోక్తారం రక్షతి । న పునః తత్ అన్నం అస్య అనర్థాయ భవతి ఇత్యర్థః । యత్పునః ఆత్మసంమితాత్ భూయః - అధికతరం శాస్త్రమతిక్రమ్య భుజ్యతే, తత్ ఆత్మానం హినస్తి భోక్తుః అనర్థాయ భవతి । యచ్చ అన్నం కనీయః - అల్పతరం శాస్త్రనిశ్చయాభావాత్ అద్యతే తత్ అన్నం అనుష్ఠానయోగ్యతాదిద్వారా న రక్షితుం క్షమతే । తస్మాత్ అత్యధికమ్ అత్యల్పఞ్చ అన్నం యోగమారురుక్షతా త్యాజ్యమ్ ఇత్యర్థః ।
శ్రుతిసిద్ధమర్థం నిగమయతి -
తస్మాత్ ఇతి ।
నేత్యాదేః వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
కిం తత్ అన్నపరిమాణం యోగశాస్త్రోక్తం, యత్ అధికం న్యూనం వా అభ్యవహరతః యోగానుపపత్తిః ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఉక్తం హీతి ।
‘ పూరయేదశనేనార్ధం తృతీయముదకేన తు ।
వాయోస్సఞ్చరణార్థాయ చతుర్థమవశేషయేత్ ॥ ''
ఇతి వాక్యమ్ ఆదిశబ్దార్థః । యథా అత్యన్తమశ్నతః అనశ్నతశ్చ యోగః న సమ్భవతి తథా అత్యన్తం స్వపతః జాగ్రతశ్చ న యోగస్సమ్భవతి, ఇత్యాహ -
తథేతి
॥ ౧౬ ॥
ఆహారనిద్రాదినియమవిరహిణో యోగవ్యతిరేకమ్ ఉక్త్వా తన్నియమవతో యోగాన్వయం వ్యాచష్టే -
కథం పునరిత్యాదినా ।
అన్నస్య నియతత్వమ్ అర్ధమ్ అశనస్య ఇత్యాది, విహారస్య నియతత్వం యోజనాన్న పరం గచ్ఛేత్ ఇత్యాది, కర్మసు చేష్టాయాః నియతత్వం వాఙ్నియమాది, రాత్రౌ ప్రథమతః దశఘటికాపరిమితే కాలే జాగరణమ్ , మధ్యతః స్వపనమ్ , పునరపి దశఘటికాపరిమితే జాగరణమ్ ఇతి స్వప్నావబోధయోః నియతకాలత్వమ్ । ఎవం ప్రయతమానస్య యోగినో భవతః యోగస్య ఫలమ్ ఆహ -
దుఃఖహేతి ।
సర్వాణి ఇతి ఆధ్యాత్మికాదిభేదభిన్నాని, ఇత్యర్థః ।
యథోక్తయోగమన్తరేణాపి స్వప్నాదౌ దుఃఖనివృత్తిరస్తి, ఇతి విశినష్టి -
సర్వేతి ।
విశుద్ధవిజ్ఞానద్వారా, ఇతి శేషః
॥ ౧౭ ॥
సఫలస్య సాఙ్గస్య యోగస్య ఉక్త్యనన్తరమ్ , ‘యదా హి’ (భ. గీ. ౪-౭) ఇత్యాదౌ ఉక్తకాలానువాదేన యుక్తం లక్షయితుం అనన్తరశ్లోకప్రవృత్తిం దర్శయతి -
అథ అధునేతి ।
విశేషేణ సంయతత్వమేవ సఙ్క్షిపతి -
ఎకాగ్రతామితి ।
ఆత్మన్యేవ ఇతి ఎవకారార్థం కథయతి -
హిత్వేతి ।
కేవలత్వమ్ - అద్వితీయత్వమ్ । తస్య ఆత్మస్థితిం వివృణోతి -
స్వాత్మనీతి ।
చిత్తస్య హి కల్పితస్య ఆత్మైవ తత్త్వమ్ । తత్పునః అన్యతః సర్వతో నివారితమ్ అధిష్ఠానే నిమగ్నం తిష్ఠతి, ఇతి భావః ।
తస్యామ్ అవస్థాయాం సర్వేభ్యో విషయేభ్యో వ్యావృత్తతృష్ణో యుక్తో వ్యవహ్రియతే, ఇత్యాహ -
నిఃస్పృహ ఇతి
॥ ౧౮ ॥
ఉపమా - యోగినః చిత్తస్థైర్యస్య ఉదాహరణమ్ , ఇత్యర్థః । ఉపమాశబ్దస్య ప్రదీపవిషయత్వసిద్ధ్యర్థం కరణవ్యుత్పత్తిం దర్శయతి -
ఉపమీయత ఇతి ।
యోగినః - యథోక్తవిశేషణవతః చిత్తస్థైర్యస్య, ఇతి శేషః
॥ ౧౯ ॥
ద్వివిధః సమాధిః సమ్ప్రజ్ఞాతః అసమ్ప్రజ్ఞాతశ్చ । ధ్యేయైకాకారసత్వవృత్తిః భేదేన కథఞ్చిత్ జ్ఞాయమానా సమ్ప్రజ్ఞాతః సమాధిః । కథమపి పృథక్ అజ్ఞాయమానా సైవ సత్వవృత్తిః అసమ్ప్రజ్ఞాతః సమాధిః । తత్ర సామాన్యేన సమాధిలక్షణమభిధాయ అసమ్ప్రజ్ఞాతస్య సామధేః అధునా లక్షణం వివక్షన్ ఆహ -
ఎవమితి ।
కాలే సమాధ్యుపలక్షితే । ఎవకారః తుష్యతి ఇత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
చకారస్య సమ్బన్ధమాహ -
యస్మింశ్చేతి ।
కాలస్తు పూర్వవత్ ।
కర్మకారకత్వేన నిర్దిష్టమ్ ఆత్మానం తత్పదార్థత్వేన వ్యాచష్టే -
పరమితి ।
ఆత్మని ఇత్యస్య త్వమ్పదార్థవిషయత్వమాహ -
ఎవేతి ।
పరమాత్మానం ప్రతీచ్యేవ తద్భావేన అపరోక్షీకుర్వన్ అతుష్టిహేత్వభావాత్ తుష్యత్యేవ ఇత్యర్థః । తస్మిన్ కాలే యోగసిద్ధిః భవతి ఇతి శేషః
॥ ౨౦ ॥
యోగసిద్ధికాలం ప్రకారాన్తరేణ ప్రకటయతి -
కిఞ్చేతి ।
బుద్ధిశబ్దః స్వానుభవవిషయః ।
ఇన్ద్రియనిరపేక్షస్వానుభవగమ్యత్వోక్తేః ‘అతీన్ద్రియ ‘మితి పునరుక్తమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అవిషయేతి ।
పదచ్ఛేదః -
న చేత్యాది ।
అపేక్షితపూరణమ్ -
ఆత్మస్వరూప ఇతి ।
తస్మాత్ తత్త్వత ఇతి సమ్బన్ధః । నైవ ఇతి ఎవకారసమ్బన్ధోక్తిః । చకారః సప్తమ్యా సమ్బన్ధనీయః । ఇతి పూర్వవత్ సమ్బన్ధః
॥ ౨౧ ॥
ప్రకారాన్తరేణ ప్రకృతం యోగం విశినష్టి -
కిఞ్చేతి ।
ఆత్మలాభాత్ న పరం విద్యతే, ఇతి స్మృత్వా వ్యాచష్టే -
యమ్ ఆత్మలాభమితి ।
లాభాన్తరమ్ - పురుషార్థభూతమ్ , తతః - తస్మాత్ , ఆత్మలాభాదితి యావత్ । తం విద్యాత్ ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
యస్మిన్ ఇత్యాద్యవతారయతి -
కిఞ్చేతి ।
అపరిపక్వయోగో యథా దర్శితేన దుఃఖేన ప్రచ్యావ్యతే న చైవం విచాల్యతే యస్మిన్ స్థితో యోగీ, తం యోగం విద్యాత్ , ఇతి పూర్వవత్
॥ ౨౨ ॥
తం విద్యాత్ ఇత్యాద్యపేక్షితం పూరయన్ అవతారయతి -
యత్రేతి ।
తమితి ఆత్మావస్థావిశేషం పరామృశతి ।
దుఃఖసంయోగస్య వియోగః వియోగసంజ్ఞితో యుజ్యతే, స కథం యోగసంజ్ఞితః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
విపరీతేతి ।
ఇయం హి యోగావస్థా సముత్ఖాతనిఖిలదుఃఖభేదా, ఇతి దుఃఖసంయోగభావో యోగసంజ్ఞామ్ అర్హతి, ఇత్యర్థః ।
ఉపసంహృతే యోగఫలే కిమితి పునః యోగస్య కర్తవ్యత్వమ్ ఉచ్యతే ? తత్ర ఆహ -
యోగఫలమితి ।
ప్రకారాన్తరేణ యోగస్య కర్తవ్యత్వోపదేశారమ్భః అత్ర అన్వారమ్భః ।
యోగం యుఞ్జానః తత్క్షణాత్ ఉక్తాం సంసిద్ధిం అలభమానః సంశయానో నివర్తేత ఇతి, తన్నివృత్త్యర్థం పునః కర్తవ్యోపదేశః అర్థవాన్ , ఇతి మత్వా, ఆహ -
నిశ్చయేతి ।
తయోః సాధానవిధానమేవ అక్షరయోజనయా సాధయతి -
స యథేతి ।
ఇహ జన్మని జన్మాన్తరే వా సేత్స్యతి, ఇతి అధ్యవసాయేన యోక్తవ్యః - కర్తవ్యః
॥ ౨౩ ॥
ఇతశ్చ యోగస్య కర్తవ్యత్వమ్ , ఇతి ప్రతిజానీతే -
కిఞ్చేతి ।
కేన క్రమేణ కర్తవ్యత్వమ్ ఇత్యపేక్షాయామ్ , ఆహ -
సఙ్కల్పేతి ।
సఙ్కల్పః - శోభనాధ్యాసః ।
సర్వాన్ ఇత్యుక్త్వా పునః అశేషత ఇతి పునరుక్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నిర్లేపేనేతి ।
తథా శేషో న భవతి, తథా సర్వేషాం కామానాం శోభనాధ్యాసాధీనానాం త్యాగస్య యోగానుష్ఠానశేషత్వవత్ వివేకయుక్తేన మనసా కరణసముదాయస్య సర్వతో నియమనమపి తత్ర శేషత్వేన కర్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి
॥ ౨౪ ॥
కామత్యాగద్వారేణ ఇన్ద్రియాణి ప్రత్యాహృత్య కిం కుర్యాదితి శఙ్కితారం ప్రతి ఆహ -
శనైః శనైరితి ।
సహసా విషయేభ్యః సకాశాత్ ఉపరమే మనసో న స్వాస్థ్యం సమ్భవతి, ఇత్యభిప్రేత్య, ఆహ -
న సహసేతి ।
తత్ర సాధనం ధైర్యయుక్తా బుద్ధిః, ఇత్యాహ -
కయేత్యాదినా ।
భూమ్యాదీః అవ్యాకృతపర్యన్తాః ప్రకృతీః అష్ట పూర్వత్ర పూర్వత్ర ధారణం కృత్వా ఉత్తరోత్తరక్రమేణ ప్రవిలాపయేత్ , ఇతి భావః ।
అవ్యక్తమ్ ఆత్మని ప్రవిలాప్య, ఆత్మమాత్రనిష్ఠం మనో విధాయ, చిన్తయితవ్యాభావాత్ అతిస్వస్థో భవేత్ , ఇత్యాహ -
ఆత్మేతి ।
తత్ర సంస్థితిమేవ మనసో వివృణోతి -
ఆత్మైవేతి ।
యోగవిధిమ్ ఉపక్రమ్య, కిమిదమ్ ఉక్తమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎష ఇతి ।
యత్ మనసో నైశ్చల్యమ్ , ఇతి శేషః
॥ ౨౫ ॥
నను మనసః శబ్దాదినిమిత్తానురోధేన రాగద్వేషవశాత్ అత్యన్తచఞ్చలస్య అస్థిరస్య తత్ర తత్ర స్వభావేన ప్రవృత్తస్య కుతో నైశ్చల్యం నైశ్చిన్త్యం చ ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
తత్రేతి ।
యోగప్రారమ్భః సప్తమ్యర్థః । ఎవం శబ్దేన ‘మనసైవ’ ఇత్యాదిః ఉక్తప్రకారో గృహ్యతే । స్వాభావికో దోషో మిథ్యాజ్ఞానాధీనో రాగాదిః ।
శబ్దాదేః మనసో నియమనం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తత్తన్నిమిత్తమితి ।
యాథాత్మ్యనిరూపణమ్ - క్షయిష్ణుత్వదుఃఖసంమిశ్రత్వాద్యాలోచనమ్ , తేన తత్ర తత్ర వైరాగ్యభావనయా తత్తత్ ఆభాసీకృత్య తతస్తతో నియమ్య ఎతన్మనః, ఇతి సమ్బన్ధః ।
మనోవశీకరణేన ఉపశమే కిం స్యాత్ ? ఇత్యాహ -
ఎవమితి ।
యోగాభ్యాసః - విషయవివేకద్వారా మనోనిగ్రహాద్వ్యావృత్తిః, ప్రశాన్తమ్ - ఆత్మన్యేవ ప్రలీనమ్ , ఇతి యావత్
॥ ౨౬ ॥
మనస్తద్వృత్త్యోః అభావే స్వరూపభూతసుఖావిర్భావస్య స్వాపాదౌ ప్రసిద్ధిం ద్యోతయితుం ‘హి ‘శబ్దః । మోహాదిక్లేశప్రతిబన్ధాత్ యోగిని యథోక్తసుఖాప్రాప్తిమ్ ఆశఙ్క్య, మనోవిలయమ్ ఉపేత్య పరిహరతి -
శాన్తేతి ।
తస్య అస్మదాదివిలక్షణత్వమ్ ఆహ -
బ్రహ్మభూతమితి ।
అస్మదాదేరపి స్వతో బ్రహ్మభూతత్వేన తుల్యం జీవన్ముక్తత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
బ్రహ్మైవేతి ।
ధర్మాధర్మప్రతిబన్ధాత్ అయుక్తా యథోక్తసుఖప్రప్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య ఉక్తమ్ -
అకల్మషమితి
॥ ౨౭ ॥
ఉత్తమం సుఖం యోగినో భవతి ఇత్యుక్తమ్ , తదేవ స్ఫుటయతి -
యుఞ్జన్నితి ।
క్రమః యథోక్తో ‘మనసైవేన్ద్రియగ్రామమ్ ‘ ఇత్యాదిః । యోగాన్తరాయః - రాగద్వేషాదిః, సదా ఆత్మానం యుఞ్జన్నితి సమ్బన్ధః । పాపపదం ఉపలక్షణం పుణ్యస్యాపి । సంస్పర్శః - తాదాత్మ్యమ్ ఐకరస్యమ్ । ఉత్కర్షః - విషయాసంస్పర్శః
॥ ౨౮ ॥
యోగమ్ అనుతిష్ఠతో బ్రహ్మభూతస్య సర్వానర్థనివృత్తినిరతిశయసుఖప్రాప్తిలక్షణో ద్వివిధోమోక్షః హేతునా కేన స్యాత్ ? ఇతి శఙ్కమానం ప్రతి ఆహ -
ఇదానీమితి ।
స్వమ్ ఆత్మానమ్ ఈక్షతే, ఇతి సమ్బన్ధః ।
సర్వభూతాన్యపి తద్విశేషణత్వేన పశ్యతి చేత్ న శుద్ధవస్తుజ్ఞానమితి న అవిద్యానివృత్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సర్వభూతానీతి ।
ఉక్తే దర్శనే చిత్తసమాధానమ్ ఉపాయన్దర్శయతి -
యోగేతి ।
విషమేషు ఉపాధిషు తదనురోధాత్ విషమమేవ దర్శనం తదుపదర్శితదర్శనప్రతిబన్ధకం ప్రత్యుదస్యతి -
సర్వత్రేతి
॥ ౨౯ ॥
ఉక్తస్య ఎకత్వజ్ఞానస్య ఫలవికల్పత్వశఙ్కాం శిథిలయతి -
ఎతస్యేతి ।
తత్ర ఎకత్వదర్శనమ్ అనువదతి -
యో మామితి ।
తత్ఫలమ్ ఇదానీమ్ ఉపన్యస్యతి -
తస్యేతి ।
జ్ఞానానువాదభాగం విభజతే -
యో మామితి ।
తత్ఫలోక్తిభాగం వ్యాచష్టే -
తస్యైవమితి ।
అనేకత్వదర్శినోఽపి ఈశ్వరో నిత్యత్వాత్ న ప్రణశ్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
నేతి ।
అహమ్ పరమానన్దః, న తం ప్రతి పరోక్షో భవామి, ఇత్యర్థః ।
‘స చ’ ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
విద్వానితి ।
విద్వానివ అవిద్వానపి ఈశ్వరస్య న నశ్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఉక్తమ్ -
నేత్యాదినా ।
అవిదుషశ్చ స్వరూపేణ సతోఽపి వ్యవహితత్వాత్ అవిద్యయా, నష్టప్రాయతా ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్య విదుషశ్చ పరస్పరమ్ అపరోక్షత్వే హేతుమ్ ఆహ -
తస్య చేతి ।
ఆత్మైకత్వేఽపి కథం మిథోఽపరోక్షత్వమ్ , తత్ర ఆహ -
స్వాత్మేతి ।
విద్వదీశ్వరయోః ఎకత్వానువాదేన విద్యాఫలం వివృణోతి -
యస్మాచ్చేతి ।
తస్మాత్ ఎకత్వదర్శనార్థం ప్రయతితవ్యమ్ , ఇతి శేషః
॥ ౩౦ ॥
పూర్వార్ధేన అనూద్య ఉత్తరార్ధేన ఫలవిధిః, ఇతి మత్వా ఆహ -
ఇత్యేతదితి ।
రాగాదిరహితస్య యమనియమాదిసంస్కారవతః స్వైరప్రవృత్త్యసమ్భవేఽపి, తామ్ అఙ్గీకృత్య జ్ఞానం స్తౌతి -
సర్వథేతి ।
ప్రతిభాసతోఽపి యథేష్టచేష్టాఽఙ్గీకారే కుతో జ్ఞానవతో నిత్యముక్తత్వమ్ , ప్రాతీతికదురాచారప్రతిబన్ధాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న మోక్షమితి
॥ ౩౧ ॥
స్వైరాచరణస్య అప్రతిబన్ధకత్వకథనాత్ పరపీడనస్య యోగినః సమ్యగ్దర్శనం ప్రతి అప్రతిబన్ధకత్వప్రసక్తౌ ఉక్తమ్ -
కిఞ్చేతి ।
అన్యదపి కి़ఞ్చిత్ ఉచ్యతే పరమయోగినో నిర్దేశద్వారా యోగమాహాత్మ్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
ఉపమేవ - ఔపమ్యమ్ , ఆత్మా చ తత్ ఔపమ్యఞ్చ, తేన । సర్వభూతేషు యః సమం పశ్యతి ఇత్యుక్తే తదేవ సమదర్శనం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి -
కిమిత్యాదినా ।
వికల్పార్థత్వం వారయతి -
వాశబ్ద ఇతి ।
ఉపదర్శితసమదర్శనఫలమ్ అభిలషతి -
న కస్యచిదితి ।
కిమపేక్షయా తస్య పరమత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
సర్వేతి
॥ ౩౨ ॥
“ మనశ్చఞ్చలమస్థిరమ్ “, ఇత్యుపశ్రృత్య నిర్విశేషే చిత్తస్థైర్యం దుశ్శకమ్ ఇతి మన్వానః తదుపాయబుభుత్సయా పృచ్ఛతి, ఇతి ప్రశ్నమ్ ఉత్థాపయతి -
ఎతస్యేతి ।
తత్ప్రాప్త్యుపాయం శుశ్రూషుః, ఇతి సమ్బన్ధః ।
॥ ౩౩ ॥
మనసశ్చఞ్చలత్వేఽపి తన్నిగ్రహద్వారా యోగస్థైర్యం సమ్పాద్యతామ్ , ఇత్యాశఙ్క్యా, ఆహ -
ప్రసిద్ధమితి
కృష్ణపదపరినిష్పత్తిప్రకారం సూటయతి -
కృష్ణ ఇతీతి ।
కథం కర్షకత్వం ఆప్తకామస్య భగవతః సమ్భవతి ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
భక్తేతి ।
ఐహికాముష్మికసర్వసమ్పదాం ఆకర్షణశీలత్వాచ్చ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రమథ్నాతి క్షోభయతి । తదేవ క్షోభకత్వం ప్రకటయతి -
విక్షిపతీతి ।
దుర్నివారత్వం అభిప్రేతాత్ విషయాత్ ఆక్రష్టుం అశక్యత్వం విశేషణాన్తరమాహ - కిఞ్చేతి । అవచ్ఛేద్యత్వం విశేషణాన్తరమాహ -
కిఞ్చ దృఢమ్ ఇతి ।
తన్తునాగః వరుణపాశశబ్దితః జలచారీ పదార్థః అత్యన్తదృఢతయా ఛేత్తుమశక్యత్వేన ప్రసిద్ధః వివక్షితః ।
వాయోరిత్యుక్తం వ్యనక్తి -
యథేతి
॥ ౩౪ ॥
ప్రశ్నమ్ అఙ్గీకృత్య ప్రతివచనమ్ ఉత్థాపయతి -
శ్రీభగవానితి ।
కుత్ర సంశయరాహిత్యమ్ ? తత్ర ఆహ -
మన ఇతి ।
కథం తర్హి మనోనిరోధో భవతి, తత్ర ఆహ -
కిన్తు ఇతి ।
అభ్యాసస్వరూపం సామాన్యేన నిదర్శయతి -
అభ్యాసో నామేతి ।
కస్యాఞ్చిత్ చిత్తభూమౌ ఇతి అవిశేషితః ధ్యేయో విషయో నిర్దిశ్యతే, సమానప్రత్యయావృత్తిః విజాతీయప్రత్యయానన్తరితా ఇతి శేషః । చిత్తస్యేతి షష్ఠీ ప్రత్యయస్య తద్వికారత్వద్యోతనార్థా ।
వైరాగ్యస్వరూపం నిరూపయతి -
వైరాగ్యమితి ।
తేషు వైతృష్ణ్యం వైరాగ్యం నామ, ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర హేతుం సూచయతి -
దోషేతి ।
విషయేషుతృష్ణావిషయేషు దోషదర్శనమ్ అభ్యస్యతే । తేన వైతృష్ణ్యం జాయతే ।
తేన నిగృహ్యమాణం నిర్దిశతి -
విక్షేపేతి ।
తస్మిన్ గృహీతే - నిరుద్ధే మనోనిరోధేఽస్య కిం స్యాత్ ? ఇత్యపేక్షాయామ్ ఆహ -
ఎవమితి ।
అభ్యాసహేతుకవైరాగ్యద్వారా చిత్తప్రచారనిరోధే నిరుద్ధవృత్తికం మనోవిషయవిముఖమ్ అన్తర్నిష్ఠం భవతి, ఇత్యర్థః
॥ ౩౫ ॥
సంయతాత్మనో యోగప్రాప్తిః సులభా, ఇత్యుక్త్వా, వ్యతిరేకం దర్శయతి -
యః పునరితి ।
వ్యతిరేకోపన్యాసపరం పూర్వార్ధమ్ అనూద్య వ్యాకరోతి - అసంయతేతి । పూర్వోక్తాన్వయవ్యాఖ్యానపరమ్ ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
యస్త్విత్యాదినా ।
అన్తఃకరణస్య స్వవశత్వే సిద్ధేఽపి వైరాగ్యాదౌ ఆస్థావతా భవితవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
యతతేతి ।
ఉపాయో వైరాగ్యాదిపూర్వకో మనోనిరోధః
॥ ౩౬ ॥
ప్రశ్నాన్తరమ్ ఉత్థాపయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
మనోనిరోధస్య దుఃఖసాధ్యత్వమ్ ఆశఙ్క్య పరిహృతే సతి, ప్రష్టా పునః అవకాశం ప్రతిలభ్య ఉవాచ, ఇతి సమ్బన్ధః ।
లోకద్వయప్రాపకకర్మసమ్భవే కుతో యోగినో నాశాశఙ్కా ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యోగాభ్యాసేతి ।
తథాపి యోగానుష్ఠానపరిపాకపరిప్రాప్తిసమ్యగ్దర్శనసామర్థ్యాత్ మోక్షోపపత్తౌ కుతః తస్య నాశాశఙ్కా ? ఇతి చేత్ , మైవమ్ , అనేకాన్తరాయవత్త్వాత్ యోగస్య ఇహ జన్మని ప్రాయేణ సంసిద్ధేః అసిద్ధిః, ఇత్యభిసన్ధాయ ఆహ -
యోగసిద్ధీతి ।
అభ్యుదయనిఃశ్రేయసబహిర్భావో నాశః । యోగమార్గే తత్ఫలస్య సమ్యగ్దర్శనస్య అదర్శనాత్ , ఇతి శేషః ।
తర్హి తతో బహిర్ముఖత్వమేవ ఆత్యన్తికం సంవృత్తమ్ , ఇత్యాశ్క్య, ఆహ -
శ్రద్ధయేతి ।
తర్హి యోగమార్గమ్ ఆశ్రయతే ? నేత్యాహ -
యోగాదితి ।
మరణకాలే వ్యాకులేన్ద్రియస్య జ్ఞానసాధనానుష్ఠానావకాశాభావాత్ యుక్తం తతశ్చలితమానసత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
భ్రష్టేతి ।
గమ్యత ఇతి గతిః - పురుషార్థః, సామాన్యప్రశ్నమ్ అన్తర్భావ్యవిశేషప్రశ్నో ద్రష్టవ్యః
॥ ౩౭ ॥
ప్రశ్నమేవ వివృణోతి -
కచ్చిదితి ।
ప్రశస్తప్రశ్నార్థత్వం కచ్చిదిత్యస్య అఙ్గీకృత్య వ్యాచష్టే -
కిమితి ।
ఉభయవిభ్రష్టత్వం స్పష్టయతి -
కర్మేత్యాదినా ।
వాయునా ఛిన్నము - విశకలితమ్ అభ్రం యథా నశ్యతి తద్వత్ , ఇత్యాహ -
ఛిన్నేతి ।
నాశాశఙ్కనిమిత్తమ్ ఆహ -
నిరాశ్రయ ఇతి ।
కర్మమార్గరూపావష్టమ్భాభావేపి జ్ఞానమార్గావష్టమ్భః తస్య భవిష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
విమూఢః సన్ ఇతి ।
నహి కర్మిణం ప్రతి ఇయమ్ ఆశఙ్కా యుక్తా, అభిలాషం త్యక్త్వా ఈశ్వరే సమర్ప్య వా కర్మ అనుతిష్ఠతః, నిరుపచారేణ తద్భ్రంశవచనాసమ్భవాత్ । సర్వకర్మసంన్యాసినః తు విహితానాం త్యాగాత్ జ్ఞానోపాయాచ్చ విచ్యుతేః అనర్థప్రాప్తిశఙ్కా యుక్తా ఇతి భావః
॥ ౩౮ ॥
యథోపదర్శితసంశయాపాకరణార్థమ్ అర్జునో భగవన్తం ప్రేరయన్ ఆహ -
ఎతదితి ।
మత్తోఽన్యః కశ్చిత్ ఋషిర్వా దేవో వా త్వదీయం సంశయం ఛేత్స్యతి ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
త్వదన్య ఇతి ।
అన్యస్య సంశయఛేత్తుః అభావే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
॥ ౩౯ ॥
యోగినో నాశాశఙ్కాం పరిహరన్ ఉత్తరమ్ ఆహ -
భగవానితి ।
యదుక్తమ్ ఉభయభ్రష్టో యోగీ నశ్యతి, ఇతి, తత్ర ఆహ -
పార్థేతి ।
తత్ర హేతుమ్ ఆహ -
నహీతి ।
యోగినో మార్గద్వయాత్ విభ్రష్టస్య ఐహికో నాశః - శిష్టగర్హాలక్షణో న భవతీతి శ్రద్ధాదేః సద్భావాత్ , తథాపి కథమ్ ఆముష్మికనాశశూన్యత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, తద్రూపనిరూపణపూర్వకం తదభావం ప్రతిజానీతే -
నాశో నామేతి ।
తత్ర హేతుభాగం విభజతే -
నహీత్యాదినా ।
ఉభయభ్రష్టస్యాపి శ్రద్ధేన్ద్రియసంయమాదేః సామికృతశ్రవణాదేశ్చ భావాత్ ఉపపన్నం శుభకృత్త్వమ్ ।
తాతేతి కథం పుత్రస్థానీయశిష్యః సమ్బోధ్యతే ? పితురేవ తాతశబ్దత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తనోతీతి ।
తేన పుత్రస్థానీయస్య శిష్యస్య తాతేతి సమ్బోధనమ్ అవిరుద్ధమ్ , ఇత్యర్థః । న గచ్ఛతి కుత్సితాం గతిమ్ , కల్యాణకారిత్వాత్ , ఇతి నాశాభావః
॥ ౪౦ ॥
యోగభ్రష్టస్య లోకద్వయేఽపి నాశాభావే కిం భవతి ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కిన్త్వితి ।
తత్ర శ్లోకేన ఉత్తరమ్ ఆహ -
ప్రాప్యేతి ।
కథం సంన్యాసీ ఇతి విశేష్యతే ? తత్త్ర ఆహ -
సామర్థ్యాదితి ।
కర్మణి వ్యాపృతస్య కర్మిణో యోగమార్గప్రవృత్త్యనుపపత్తేః, తత్ప్రవృత్తావపి ఫలాభిలాషవికలస్య ఈశ్వరే సమర్పితసర్వకర్మణః తద్భ్రంశాశఙ్కానవకాశాత్ , ఇత్యర్థః । సమానాం నిత్యత్వం మానుషసమావిలక్షణత్వమ్ । వైరాగ్యాభావవివక్షయా విభూతిమతాం గృహే జన్మ, ఇతి విశిష్యతే
॥ ౪౧ ॥
శ్రద్ధావైరాగ్యాదికల్యాణాధిక్యే పక్షాన్తరమ్ ఆహ -
అథేతి ।
యోగినామితి కర్మిణాం గ్రహణం మా భూత్ , ఇతి విశినష్టి -
ధీమతామితి ।
బ్రహ్మవిద్యావతాం శుచీనాం దరిద్రాణాం కులేజన్మ దుర్లభాదపి దుర్లభం ప్రమాదకారణాభావాత్ , ఇత్యాహ -
ఎతద్ధీతి ।
కిమపేక్ష్య అస్య జన్మనో దుఃఖలభ్యాదపి దుఃఖలభ్యతరత్వమ్ ? తదాహ -
పూర్వమితి ।
యద్యపి విభూతిమతామపి శుచీనాం గృహే జన్మ దుఃఖలభ్యమ్ , తథాపి తదపేక్షయా ఇదం జన్మ దుఃఖలభ్యతరమ్ , యత్ ఈదృశం శుచీనాం దరిద్రాణాం విద్యావతామ్ , ఇతి విశేషణోపేతే కులే లోకే జన్మ వక్ష్యమాణమ్ , ఇత్యర్థః
॥ ౪౨ ॥
యత్ ఉత్తమతరం జన్మ ఉక్తమ్ , తస్య ఉత్తమత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
యస్మాదితి ।
బుద్ధ్యేతి ఆత్మవిషయయా, ఇతి శేషః । పూర్వస్మిన్ దేహే భవమ్ - తత్ర అనుష్ఠితసాధనవిశేషయుక్తమ్ , ఇత్యర్థః ।
తర్హి యథోక్తజన్మని సాధనానుష్ఠానమ్ అన్తరేణైవ బుద్ధిసమ్బన్ధః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యతతే చేతి ।
ప్రయత్నః శ్రవణాద్యనుష్ఠానవిషయః
॥ ౪౩ ॥
యది పూర్వసంస్కారః అస్య ఇచ్ఛామ్ ఉపనయన్ న ప్రవర్తయతి, తథా చ ప్రవృత్తిః అనిచ్ఛయా స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
పూర్వేతి ।
స హి యోగభ్రష్టః సమనన్తరజన్మకృతసంస్కారవశాత్ ఉత్తరస్మిన్ జన్మని అనిచ్ఛన్నపి యోగం ప్రత్యేవ ఆకృష్టో భవతి, ఇత్యర్థః ।
తత్ర కోముతికన్యాయం సూచయతి -
జిజ్ఞాసురితి ।
పూర్వార్ధం విభజతే -
యః పూర్వేతి ।
తస్మాత్ , న ఇచ్ఛయా తస్య ప్రవృత్తిః, ఇతి శేషః ।
యోగభ్రష్టస్య అధర్మాదిప్రతిబన్ధేఽపి తర్హి పూర్వాభ్యాసవశాత్ బుద్ధిసమ్బన్ధః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నేత్యాదినా ।
యది యోగభ్రష్టేన యోగాభ్యాసజనితసంస్కారప్రాబత్యాత్ ప్రబలతరాధర్మభేదరూపం కర్మ న కృతం స్యాత్ , తదా తేన సంస్కారేణ వశీకృతః సన్ ఇచ్ఛాదిరహితోఽపి బుద్ధిసమ్బన్ధభాక్ భవతి ఇత్యర్థః ।
విపక్షే యోగసంస్కారస్య అభిభూతత్వాత్ న కార్యారమ్భకత్వమ్ , ఇత్యాహ -
అధర్మశ్చేదితి ।
యోగజసంస్కారస్య అధర్మాభిభూతస్య కార్యమ్ అకృత్వైవ అభిభావకప్రాబల్యే ప్రణాశః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తత్క్షయేత్వితి ।
కాలవ్యవధానాత్ నివృత్తిం శఙ్కిత్వా ఉత్కమ్ -
నేతి ।
తృణజలాయుకాదృష్టాన్తశ్రుత్యా సంస్కారస్య దీర్ఘతాయాః సమాధిగతత్వాత్ , ఇతి భావః ।
కॊముతికన్యాయోక్తిపరమ్ ఉత్తరార్ధం విభజతే -
జిజ్ఞాసురపీత్యాదినా ।
అత్రాపి ‘సంన్యాసీ’ ఇతి విశేషణం పూర్వవత్ అవధేయమ్ , ఇత్యాహ -
సామర్థ్యాదితి ।
న హి కర్మీ కర్మమార్గే ప్రవృత్తః తతో భ్రష్టః శఙ్కితుం శక్యతే, అతః సంన్యాసీ పూర్వోక్తైః విశేషణైః విశిష్టో యోగభ్రష్టోఽభీష్టః । సోఽపి వైదికం కర్మ తత్ఫలం చ అతివర్తతే, కిముత యోగం బుద్ధ్వా తన్నిష్ఠః - సదా అభ్యాసం కుర్వన్ కర్మ తత్ఫలం చ అతివర్తత ఇతి వక్తవ్యమ్ , ఇతి యోజనా । యోగనిష్ఠస్య కర్మతత్ఫలాతివర్తనం తతోఽధికఫలావాప్తిః వివక్ష్యతే
॥ ౪౪ ॥
యోగనిష్ఠస్య శ్రేష్ఠత్వే హేత్వన్తరం వక్తుమ్ ఉత్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
కుతశ్చేతి ।
మృదుప్రయత్నోఽపి క్రమేణ మోక్ష్యతే చేత్ అధికప్రయత్నస్య క్లేశహేతోః అకిఞ్చిత్కరత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, హేత్వన్తరమేవ ప్రకటయతి - ప్రయత్నాదితి । తత్ర - యోగవిషయే ప్రయత్నాతిరేకే సతి, ఇత్యర్థః । తతః - సఞ్చితసంస్కారసముదాయాత్ , ఇతి యావత్ । సముత్పన్నసమ్యగ్దర్శనవశాత్ ప్రకృష్టా గతిః సంన్యాసినా లభ్యతే, తేన శీఘ్రం ముక్తిమ్ ఇచ్ఛన్ అధికప్రయత్నో భవేత్ , అల్పప్రయత్నస్తు చిరేణైవ ముక్తిభాగీ, ఇత్యర్థః
॥ ౪౫ ॥
సమ్యగ్జ్ఞానద్వారా మోక్షహేతుత్వం యోగస్య ఉక్తమ్ అనూద్య యోగినః సర్వాధికత్వమ్ ఆహ -
యస్మాదితి ।
యోగస్య సర్వస్మాత్ ఉత్కర్షాత్ అవశ్యకర్తవ్యత్వాయ యోగినః సర్వాధిక్యం సాధయతి -
తపస్విభ్య ఇతి ।
యోగినో జ్ఞానినశ్చ పర్యాయత్వాత్ కథం తస్య జ్ఞానిభ్యః అధికత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
జ్ఞానమితి ।
యోగినః సర్వాధికత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి
॥ ౪౬ ॥
నను ఆదిత్యో విరాడాత్మా సూత్రం కారణమ్ అక్షరమ్ ఇత్యేషామ్ ఉపాసకా భూయాంసో యోగినో గమ్యన్తే, తేషాం కతమః శ్రేయాన్ ఇష్యతే ? తత్ర ఆహ -
యోగినామితి ।
యో భగవన్తం సగుణం నిర్గుణం వా యథోక్తేన చేతసా శ్రద్దధానః సన్ , అనవరతమ్ అనుసన్ధత్తే స యుక్తానాం మధ్యే అతిశయేన యుక్తః - శ్రేయాన్ , ఈశ్వరస్య అభిప్రేతః, న హి తదీయో అభిప్రాయః అన్యథా భవితుమ్ అర్హతి, ఇత్యర్థః । తదనేన అధ్యాయేన కర్మయోగస్య సంన్యాసహేతోః మర్యాదాం దర్శయతా, సాఙ్గం చ యోగం వివృణ్వతా, మనోనిగ్రహోపాయోపదేశేన యోగభ్రష్టస్య ఆత్యన్తికనాశశఙ్కావకాశం శిథిలయతా, త్వమ్పదార్థాభిజ్ఞస్య జ్ఞాననిష్ఠత్వోక్త్యా వాక్యార్థజ్ఞానాత్ ముక్తిః, ఇతి సాధితమ్
॥ ౪౭ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రాజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానాన్దజ్ఞానవిరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే షష్ఠోఽధ్యాయః ॥
కర్మసంన్యాసాత్మకసాధనప్రధానం త్వమ్పదార్థప్రధానం చ ప్రథమషట్కం వ్యాఖ్యాయ, మధ్యమషట్కమ్ ఉపాస్యనిష్ఠం తత్పదార్థనిష్ఠం చ వ్యాఖ్యాతుమ్ ఆరభమాణః, సమనన్తరాధ్యాయమ్ అవతారయతి -
యోగినామితి ।
అతీతాధ్యాయాన్తే మద్గతేన అన్తరాత్మనా యో భజతే మాం ఇతి ప్రశ్నబీజం ప్రదర్శ్య, కీదృశం భగవతస్తత్త్వమ్ ? కథం వా మదూగతాన్తరాత్మా స్యాత్ ? ఇతి అర్జునస్య ప్రశ్నద్వయే జాతే, స్వయమేవ భగవాన్ అపృష్టమ్ ఎతద్వక్తుమ్ ఇచ్ఛన్ ఉక్తవాన్ ఇత్యర్థః ।
పరమేశ్వరస్య వక్ష్యమాణవిశేషణత్వం సకలజగదాయతనత్వాదినానావిధవిభూతిభాగిత్వమ్ , తత్ర ఆసక్తిః - మనసః విషయాన్తరపరిహారేణ తన్నిష్ఠత్వమ్ । మనసః భగవత్యేవ ఆసక్తౌ హేతుమాహ -
యోగమితి ।
విషయాన్తరపరిహారే హి గోచరమ్ ఆలోచ్యమానే భగవత్యేవ ప్రతిష్ఠితం భవతి ఇత్యర్థః ।
తథాపి స్వాశ్రయే పురుషః మనః స్థాపయతి, నాన్యత్ర, ఇత్యాశఙ్క్య, అాహ -
మదాశ్రయ ఇతి ।
యోగినః యద్ ఈశ్వరాశ్రయత్వేన తస్మిన్నేవ ఆసక్తమనసస్త్వమ్ ఉపన్యస్తమ్ , తద్ ఉపపాదయతి -
యో హీతి ।
ఈశ్వరాఖ్యాశ్రయస్య ప్రతిపత్తిమేవ ప్రకటయతి -
హిత్వేతి ।
అస్తు యోగినః త్వదాశ్రయప్రతిపత్త్యా మనసః త్వయ్యేవ ఆసక్తిః, తథాపి మమ కిమాయాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే -
యస్త్వమేవమితి ।
ఎవంభూతః - యథోక్తధ్యాననిష్ఠపురుషవదేవ మయ్యాసక్తమనాః యః త్వం, స త్వం తథావిధస్సన్ , అసంశయమ్ - అవిద్యమానః సంశయః యత్ర జ్ఞానే తద్ యథా స్యాత్ , తథా, మాం సమగ్రం జ్ఞాస్యసి ఇతి సమ్బన్ధః ।
సమగ్రం ఇత్యస్య అర్థమాహ -
సమస్తమితి ।
విభూతిః - నానావిధైశ్వర్యోపాయసమ్పత్తిః, బలం - శరీరగతం సామర్థ్యమ్ , శక్తిః - మనోగతం ప్రాగల్భ్యం, ఐశ్వర్యమ్ - ఈశితవ్యవిషయమ్ ఈశనసామర్థ్యమ్ , ఆదిశబ్దేన జ్ఞానేచ్ఛాదయః గృహ్యన్తే ।
అసంశయమితి పదస్య క్రియావిశేషణత్వం విశదయన్ క్రియాపదేన సమ్బన్ధం కథయతి -
సంశయమితి ।
వినా సంశయం భగవత్తత్త్వపరిజ్ఞానమేవ స్ఫోరయతి -
ఎవమేవేతి ।
భగవత్తత్త్వే జ్ఞాతవ్యే, కథం మమ జ్ఞానముదేష్యతి? న హి త్వామృతే తదుపదేష్టా కశ్చిదస్తి, ఇత్యాశఙక్య, ఆహ -
తచ్ఛృణ్వితి
॥ ౧ ॥
జ్ఞాస్యసి ఇత్యుక్త్యా పరోక్షజ్ఞానశఙ్కాయాం తన్నివృత్యర్థం తదుక్తిప్రకారమేవ వివృణోతి -
తచ్చేతి ।
ఇదం - అపరోక్షం జ్ఞానం చైతన్యమ్ । తస్య సవిజ్ఞానస్య ప్రతిలమ్భే కిం స్యాత్? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యజ్జ్ఞాత్వేతి ।
ఇదమా చైతన్యస్య పరోక్షత్వం వ్యావర్త్యతే । తదేవ సవిజ్ఞానమితి విశేషణేన స్ఫుటయతి ।
అనవశేషేణ తద్వేదనఫలోపన్యాసేన శ్రోతారం తచ్ఛ్రవణప్రవణం కరోతి -
తద్జ్ఞానమితి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానశ్రుతిమాశ్రిత్య ఉత్తరార్ధతాత్పర్యమాహ -
యద్జ్ఞాత్వేతి ।
భగవత్తత్త్వజ్ఞానస్య విశిష్టఫలత్వముక్త్వా ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౨ ॥
జ్ఞానస్య దుర్లభత్వం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
సహస్రశబ్దస్య బహువాచకత్వమ్ ఉపేత్య వ్యాకరోతి -
అనేకేష్వితి ।
సిద్ధయే - సత్త్వశుద్ధిద్వారా జ్ఞానోత్పత్త్యర్థమ్ ఇత్యర్థః ।
సిద్ధ్యర్థం యతమానానాం కథం సిద్ధత్త్వమ్? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
సిద్ధా ఎవేతి ।
సర్వేషామేవ తేషాం జ్ఞానోదయాత్ తస్య సులభత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తేషామితి
॥ ౩ ॥
జ్ఞానార్థం ప్రయత్నస్య, తద్ద్వారా జ్ఞానలాభస్య, తదుభయద్వారేణ ముక్తేశ్చ, దుర్లభత్వాభిధానస్య శ్రోతృప్రరోచనం ఫలమ్ , ఇతి మత్వా ఆహ -
శ్రోతారమితి ।
ఆత్మనః సర్వాత్మకత్వేన పరిపూర్ణత్వమ్ అవతారయన్ ఆదౌ అపరాం ప్రకృతిమ్ ఉపన్యస్యతి -
ఆహేతి ।
భూమిశబ్దస్య వ్యవహారయోగ్యస్థూలపృథివీవిషయత్వం వ్యావర్తయతి -
భూమిరితీతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
భిన్నేతి ।
ప్రకృతిసమభివ్యాహారాత్ గన్ధతన్మాత్రం స్థూలపృథివీప్రకృతిః, ఉత్తరవికారో భూమిరితి ఉచ్యతే, న విశేష ఇత్యర్థః ।
భూమిశబ్దవత్ అబాదిశబ్దానామపి సూక్ష్మభూతవిషయత్వమ్ ఆహ -
తథేతి ।
తేషామపి ప్రకృతిసమానాధికృతత్వావిశేషాత్ , తన్మాత్రాణాం పూర్వపూర్వప్రకృతీనామ్ ఉత్తరోత్తరవికారణాం న విశేషత్వాసిద్ధిః ఇత్యర్థః ।
మనఃశబ్దస్య సఙ్కల్పవికల్పాత్మకకరణవిషయత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
మన ఇతీతి ।
న ఖలు అహఙ్కారాభావే సఙ్కల్పవికల్పయోః అసమ్భవాత్ తదాత్మకం మనః సమ్భవతి ఇత్యర్థః ।
నిశ్చయలక్షణా బుద్ధిః ఇతి అభ్యుపగమాత్ బుద్ధిశబ్దస్య నిశ్చయాత్మకకరణవిషయత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
బుద్ధిరితీతి ।
న హి హిరణ్యగర్భసమష్టిబుద్ధిరూపమ్ అన్తరేణ వ్యష్టిబుద్ధిః సిద్ధ్యతి ఇత్యర్థః ।
అహఙ్కారస్య అభిమానవిశేషణాత్మకత్వేన అన్తఃకరణప్రభేదత్వం వ్యావర్తయతి -
అహఙ్కార ఇతి ।
అవిద్యాసంయుక్తమితి - అవిద్యాత్మకమ్ ఇత్యర్థః ।
కథం మూలకారణస్య అహఙ్కారశబ్దత్వమ్? ఇత్యాశఙ్క్య, ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేత్యాదినా ।
మూలకారణస్య అహఙ్కారశబ్దత్వే హేతుమాహ -
ప్రవర్తకత్వాదితి ।
తస్య ప్రవర్తకత్వం ప్రపఞ్చయతి -
అహఙ్కార ఎవేతి ।
సత్యేవ అహఙ్కారే, మమాకరో భవతి, తయోశ్చ భావే, సర్వా ప్రవృత్తిః ఇతి ప్రసిద్ధమ్ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తాం ప్రకృతిమ్ ఉపసంహరతి -
ఇతీయమితి ।
ఇయమితి అపరోక్షా, సాక్షిదృశ్యా ఇతి యావత్ ।
ఐశ్వరీ తదాశ్రయా తదైశ్వర్యోపాధిభూతా । ప్రక్రియతే మహదాద్యాకారేణ ఇతి ప్రకృతిః త్రిగుణం జగదుపాదానం ప్రధానమితి మతం వ్యుదస్యతి -
మాయేతి ।
తస్యాః తత్కార్యాకారేణ పరిణామయోగ్యత్వం ద్యోతయతి -
శక్తిరితి ।
అష్టధేతి ।
అష్టభిః ప్రకారైః ఇతి యావత్
॥ ౪ ॥
అచేతనవర్గమ్ ఎకీకర్తుం ప్రకృతేః అష్టధా పరిణామమ్ అభిధాయ, వికారావచ్ఛిన్నకార్యకల్పం చేతనవర్గమ్ ఎకీకర్తుం పురుషస్య చైతన్యస్య అవిద్యాశక్త్యవచ్ఛిన్నస్యాపి ప్రకృతిత్వం కల్పయితుమ్ ఉక్తాం ప్రకృతిమ్ అనూద్య దర్శయతి -
అపరేతి ।
నికృష్టత్వం స్పష్టయతి -
అనర్థకరీతి ।
అనర్థకత్వమేవ స్ఫోరయతి -
సంసారేతి ।
కథఞ్చిదపి అనన్యత్వవ్యావృత్యర్థః తుశబ్దః । అన్యామ్ అత్యన్తవిలక్షణామ్ , ఇతి యావత్ ।
అన్యత్వమేవ స్పష్టయతి -
విశుద్ధామితి ।
ప్రకృతిశబ్దస్య అత్ర ప్రయుక్తస్య అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
మమేతి ।
ప్రకృష్టత్వమేవ భోక్తృత్వేన స్పష్టయతి -
జీవభూతామితి ।
ప్రకృత్యన్తరాత్ అస్యాః ప్రకృతేః అవాన్తరవిశేషమ్ ఆహ -
యయేతి ।
న హి జీవరహితం జగద్ ధారయితుమ్ శక్యమ్ ఇత్యాశయేన ఆహ -
అన్తరితి
॥ ౫ ॥
ఉక్తప్రకృతిద్వయే కార్యలిఙ్గకమ్ అనుమానం ప్రమాణయతి -
ఎతద్యోనీనీతి ।
ప్రకృతిద్వయస్య జగత్కారణత్వే కథమ్ ఈశ్వరస్య జగత్కారణత్వం తదుపగదతమ్? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ –
అహమితి ।
ఎతద్యోనీని ఇత్యుక్తే సమనన్తరప్రకృతజీవభూతప్రకృతౌ ఎతచ్ఛబ్దస్య అవ్యవధానాత్ ప్రవృత్తిమ్ ఆశఙ్క్య, వ్యాకరోతి -
ఎతదితి ।
సర్వాణి చేతనాచేతనాని, జనిమన్తి ఇత్యర్థః ।
సర్వభూతకారణత్వేన ప్రకృతిద్వయమ్ అఙ్గీకృతం చేత్ , కథమ్ అహమిత్యాద్యుక్తమ్? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యస్మాదితి ।
మమ ప్రకృతీ - పరమేశ్వరస్య ఉపాధితయా స్థితే, ఇత్యర్థః ।
తర్హి, ప్రకృతిద్వయం కారణమ్ ఈశ్వరశ్చ, ఇతి జగతః అనేకవిధకారణాఙ్గీకరణం స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ప్రకృతీతి ।
అపరప్రకృతేః అచేతనత్వాత్ పరప్రకృతేః చేతనత్వేఽపి కిఞ్చింజ్ఞత్వాత్ ఈశ్వరస్యైవ సర్వకారణత్వం యుక్తమ్ , ఇత్యాహ -
సర్వజ్ఞేతి
॥ ౬ ॥
ప్రధానాత్ పరతః అక్షరాత్ పురుషవత్ పరమాత్మనోఽపి పరాత్ అన్యత్ - పరం స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రకృతిద్వయద్వారా సర్వకారణత్వమ్ ఈశ్వరస్య ఉక్తమ్ ఉపజీవ్య పరిహరతి -
యతః తస్మాదితి ।
నాన్యదస్తి పరమ్ , ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
మయీతి ।
పరతరశబ్దార్థమ్ ఆహ -
అన్యదితి ।
స్వాతన్త్ర్యవ్యావృత్త్యర్థమ్ అన్తరశబ్దః ।
నిషేధఫలం కథయతి -
అహమేవేతి ।
సర్వజగత్కారణత్వేన సిద్ధమ్ అర్థం ద్వీతీయార్ధవ్యాఖ్యానేన విశదయతి -
యస్మాదితి ।
అతో (యథా) దీర్ఘోషు తిర్యక్షు చ పటఘటితేషు తన్తుషు పటస్య అనుగతిః అవగమ్యతే, తద్వత్ మయ్యేవ అనుగతం జగత్ , ఇత్యాహ -
దీర్ఘేతి ।
యథా చ మణయః సూత్రే అనుస్యూతాః తేనైవ ధ్రియన్తే తదభావే విప్రకీర్యన్తే, తథా మయైవ ఆత్మభూతేన సర్వం వ్యాప్తం తతో నిష్కృష్టం వినష్టమేవ స్యాత్ ఇతి శ్లోకోక్తం దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
సూత్ర ఇతి
॥ ౭ ॥
అబాదీనాం రసాదిషు ప్రోతత్వప్రతీతేః ‘త్వయ్యేవ సర్వం ప్రోతమ్ ‘ ఇతి అయుక్తమ్ , ఇతి మత్వా పృచ్ఛతి -
కేనేతి ।
తత్ర ఉత్తరమ్ ఉత్తరగ్రన్థేన దర్శయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సారో మధురో హేతుః, ఇతి యావత్ ।
రసోఽహమితి కథమ్? తత్ర ఆహ -
తస్మిన్నితి ।
అప్సు యో రసః - సారః, తస్మిన్ మయి మధురరసే కారణభూతే ప్రోతాః ఆప ఇతివత్ , ఉత్తరత్ర సర్వత్ర వ్యాఖ్యానం కర్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
ఎవమితి ।
ఉక్తమ్ అర్థం దృష్టాన్తం కృత్వా ప్రభాస్మి ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
చన్ద్రాదిత్యయోః యా ప్రభా, తద్భూతే మయి తౌ ప్రోతౌ, ఇత్యర్థః ।
తత్ర వాక్యార్థం కథయతి -
తస్మిన్నితి ।
ప్రణవభూతే తస్మిన్ వేదానాం ప్రోతత్వవత్ ఆకాశే యః సారభూతః శబ్దః తద్రూపే పరమేశ్వరే ప్రోతమ్ ఆకాశమ్ , ఇత్యాహ -
తథేతి ।
‘పౌరుషం నృషు’ ఇతి భాగం పూర్వవత్ విభజతే -
తథేత్యాదినా ।
పురుషత్వమేవ విశదయతి -
యత ఇతి ।
పుంస్త్వసామాన్యాత్మకే పరస్మిన్ ఈశ్వరే ప్రోతాః తద్విశేషాః, తదుపాదానత్వేన తత్స్వభావత్వాత్ , ఇత్యర్థః
॥ ౮ ॥
‘మయి సర్వమిదం ప్రోతమ్ ’ [భ.గీ.౭ - ౭] ఇత్యస్యైవ పరిమాణార్థం ప్రకారాన్తరమ్ ఆహ -
పుణ్య ఇతి ।
పృథివ్యాం పుణ్యశబ్దితో యః సురభిగన్ధః, సోఽహమస్మి, ఇత్యత్ర వాక్యార్థం కథయతి
తస్మిన్నితి ।
కథం పృథివ్యాం గన్ధస్య పుణ్యత్వమ్? తత్ర ఆహ-
పుణ్యత్వమితి ।
యత్తు పృథివ్యాం గన్ధస్య స్వాభావికం పుణ్యత్వం దర్శితం, తత్ అబాదిషు రసాదేరపి స్వాభావికపుణ్యత్వస్య ఉపలక్షణార్థం, ఇత్యాహ -
పృథివ్యామితి ।
ప్రథమోత్పన్నాః పఞ్చాపి గుణాః పుణ్యా ఎవ, సిద్ధాదిభిరేవ భోగ్యత్వాత్ , ఇతి భావః ।
కథం తర్హి గన్ధాదీనామ్ అపుణ్యత్వప్రతిభానమ్? తత్ర ఆహ -
అపుణ్యత్వం త్వితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
సంసారిణామితి ।
గన్ధాదయః స్వకార్యైః భూతైః సహ పరిణమమానాః ప్రాణినాం పాపాదివశాత్ అపుణ్యాః సమ్పద్యన్తే, ఇత్యర్థః ।
యచ్చ అగ్నేః తేజః, తద్భూతే మయి ప్రోతః అగ్నిః, ఇత్యాహ -
తేజ ఇతి ।
జీవనభూతే చ మయి సర్వాణి భూతాని ప్రోతాని ఇత్యాహ -
తథేతి ।
జీవనశబ్దార్థం ఆహ -
యేనేతి ।
అన్నరసేన అమృతాఖ్యేన, ఇత్యర్థః ।
‘తపశ్చాస్మి’ ఇత్యాదేః తాత్పర్యార్థమ్ ఆహ -
తస్మిన్నితి ।
చిత్తైకాగ్ర్యమ్ అనాశకాది వా తపః, తదాత్మని ఈశ్వరే ప్రోతాః తపస్వినః, విశేషణాభావే విశిష్టస్య వస్తునః అభావాత్ , ఇత్యర్థః
॥ ౯ ॥
నను - సర్వాణి భూతాని స్వకారణే ప్రోతాని, కథం తేషాం త్వయి ప్రోతత్వమ్? తత్ర ఆహ -
బీజమితి ।
బీజాన్తరాపేక్షయా అనవస్థాం వారయతి -
సనాతనమితి ।
చైతన్యస్య అభివ్యఞ్జకం తత్వనిశ్చయసామర్థ్యం బుద్ధిః, తద్వతాం యా బుద్ధిః తద్భూతే మయి సర్వే బుద్ధిమన్తః ప్రోతా భవన్తి, ఇత్యాహ -
కిం చేతి ।
ప్రాగల్భ్యవతాం యత్ ప్రాగల్భ్యం తద్భూతే మతి తద్వన్తః ప్రోతాః, ఇత్యాహ -
తేజ ఇతి ।
తద్ధి ప్రాగల్భ్యమ్ , యత్ పరాభిభవసామర్థ్యం పరైశ్చ అప్రధృష్యత్వమ్
॥ ౧౦ ॥
యచ్చ బలవతాం బలమ్ , తద్భూతే మయి తేషాం ప్రోతత్వమ్ , ఇత్యాహ -
బలమితి ।
కామ - క్రోధాదిపూర్వకస్యాపి బలస్య అనుమతిం వారయతి -
తచ్చేతి ।
కామరాగయోః ఎకార్థత్వమ్ ఆశఙ్క్య అర్థభేదమ్ ఆవేదయతి -
కామః - తృష్ణా, ఇత్యాదినా ।
విశేషణసామర్థ్యసిద్ధం వ్యావర్త్య దర్శయతి -
న తు ఇతి ।
శాస్రార్థావిరుద్ధకామభూతే మయి తథావిధకామవతాం భూతానాం ప్రోతత్వం వివక్షిత్వా, ఆహ -
కిం చేతి ।
ధర్మావిరుద్ధం కామమ్ ఉదాహరతి -
యథేతి
॥ ౧౧ ॥
చిదానన్దయోః అభివ్యఞ్జకానాం భావానామ్ ఈశ్వరాత్మత్వాభిధానాత్ అన్యేషామ్ అతదాత్మత్వప్రాప్తౌ ఉక్తమ్ -
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణినాం త్రైవిధ్యే హేతుం దర్శయన్ వాక్యార్థమ్ ఆహ -
యే కేచిదితి ।
తర్హి పితురివ పుత్రాధీనత్వం త్వత్తః జాయమానాత్ తదధీనత్వం తవాపి స్యాత్ , ఇతి విక్రియావత్త్వదూష్యత్వప్రసక్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యద్యపీతి ।
మమ పరమార్థత్వాత్ తేషాం కల్పితత్వాత్ న తదూగుణదోషౌ మయి స్యాతామ్ , ఇత్యార్థః తేషామపి తద్వదేవ స్వతన్త్రతాసమ్భవాత్ కిమితి కల్పితత్వమ్? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తే పునరితి ।
త్రివిధానాం భావానాం న స్వాతన్త్ర్యమ్ , ఈశ్వరకార్యత్వేన తదధీనత్వాత్ । తథా చ, కల్పితస్య అధిష్ఠానసత్తాాప్రతీతిభ్యామ్ ఎవ తద్వత్వాత్ తన్మాత్రత్వసిద్ధిః, ఇత్యర్థః
॥ ౧౨ ॥
సతి ఈశ్వరస్య స్వాతన్త్ర్యే నిత్యశుద్ధత్వాదౌ చ, కుతో జగతః తదాత్మకస్య సంసారిత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, తదజ్ఞానాత్ ఇత్యాహ -
ఎవంభూతమపీతి ।
యది అప్రపఞ్చః అవిక్రియశ్చ త్వమ్ , కస్మాత్ త్వామ్ ఆత్మభూతం స్వయమ్ప్రకాశం సర్వో జనః తథా న జానాతి ? ఇతి మత్వా, శఙ్కతే -
తచ్చేతి ।
శ్లోకేన ఉత్తరమ్ ఆహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
‘ఎభ్యః పరమ్ ‘ ఇతి అప్రపఞ్చకత్వమ్ ఉచ్యతే, ‘అవ్యయమ్ ‘ ఇతి సర్వవిక్రియారాహిత్యమ్
॥ ౧౩ ॥
యథోక్తానాదిసిద్ధమాయాపారవశ్యపరివర్జనాయోగాత్ జగతః న కదాచిదపి తత్త్వబోధసముదయసమ్భావనా, ఇతి ఆశఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
భగవదేకశరణతయా తత్త్వజ్ఞానద్వారేణ మాయాతిక్రమః సమ్భవతి, ఇతి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
కథం దురత్యయత్వేన తదత్యయః స్యాత్ ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
మామేవేేతి ।
ప్రధానస్యేవ స్వాతన్త్ర్యం మాయాయా వ్యుదస్యతి -
దేవస్యేతి ।
స్వాతన్త్ర్యే మాయాత్వానుపపత్తిం హిశబ్దద్యోతితాం హేతూకరోతి -
యస్మాదితి ।
అనుభవసిద్ధా సా న అకస్మాత్ అపలాపమ్ అర్హతి, ఇత్యాహ -
ఎషేతి ।
జగతః తత్త్వప్రతిపత్తిప్రతిబన్ధభూతాః గుణాః సత్వాదయః ।
‘మమ’ ఇతి ప్రాగుక్తమేవ మాయాయాః సమ్బన్ధమ్ అనూద్యవిధిత్సితం దురత్యయత్వం విభజతే -
దుఃఖేనేతి ।
‘మామేవ’ ఇత్యాది వ్యాచష్ఠే -
తత్రేతి ।
తస్మిన్ మాయారూపే యథోక్తరీత్యా దురత్యయే సతి, ఇతి యావత్ । ‘మామేవ’ ఇతి ఎవకారేణ మాయాయా వేద్యకోటినివేశాభావః వివక్ష్యతే । సర్వాత్మనా - కర్మానుష్ఠానాదివ్యగ్రతామన్తరేణ, ఇత్యర్థః ।
మాయాతిక్రమే మోహాతిక్రమో భవతి, ఇతి మత్వా విశినష్టి -
సర్వేతి ।
మాయాతత్ప్రయుక్తమోహయోః అతిక్రమేఽపి కథం పురుషార్థసిద్ధిః? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
సంసారేతి
॥ ౧౪ ॥
భగవన్నిష్ఠాయా మాయాతిక్రమహేతుత్వే తదేకనిష్ఠత్వమేవ సర్వేషామ్ ఉచితమ్ , ఇతి పృచ్ఛతి -
యదీతి ।
పాపకారిత్వేన అవివేకభూయస్తయా హింసాఽనృతాదిభూయస్త్వాత్ భూయసాం జన్తూనాం న భగవన్నిష్ఠత్వసిద్ధిః, ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
మౌఢ్యం పాపకారిత్వే హేతుః । అత ఎవ నికర్షః । సమ్ముషితమివ - తిరస్కృతమ్ , జ్ఞానమ్ - స్వరూపచైతన్యమ్ యేషామ్ ఇతి, తే తథా
॥ ౧౫ ॥
కేషాం తర్హి తన్నిష్ఠతా సుకరా ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
యే పునరితి ।
తే భజన్తే భగవన్తమ్ , ఇతి శేషః ।
యే త్వాం భజన్తే, తే కిం సర్వే మాయాం తరన్తి ? నైవమ్ , ప్రార్థనావైచిత్ర్యాత్ ఇత్యాహ -
చతుర్విధా ఇతి ।
ఆపన్నః తన్నివృత్తిమ్ ఇచ్ఛన్ , ఇతి శేషః । తత్త్వవిదితి । శాబ్దజ్ఞానవాన్ ఆత్మతత్త్వసాక్షాత్కారమాత్రార్థీ ముముక్షుః, ఇత్యర్థః
॥ ౧౬ ॥
చతుర్విధానాం తేషాం సుకృతినాం భగవదభిముఖానాం తుల్యత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
తేషామితి ।
తస్య విశిష్యమాణత్వే హేతుమ్ ఆహ -
ప్రియో హీతి ।
నిత్యయుక్తత్వం భగవతి ఆత్మని సదా సమాహితచేతస్త్వమ్ । అసారే సంసారే భగవానేవ సారః, ‘సోఽహమస్మి’ ఇతి ఎకస్మిన్ అద్వితీయే స్వస్మాత్ అత్యన్తమభిన్నే భగవతి భక్తిః స్నేహవిశేషః అస్యేతి, ఎకభక్తిః । తస్య ఆధిక్యే హేతుం వివృణోతి -
ప్రియో హీత్యాదినా ।
భగవతో జ్ఞానినశ్చ పరస్పరం ప్రేమాస్పదత్వే ప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి -
ప్రసిద్ధం హీతి ।
ఆత్మనో జ్ఞానినం ప్రతి ప్రియత్వేఽపి భగవతో వాసుదేవస్య కథం తం ప్రతి ప్రియత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తస్మాదితి ।
అహం జ్ఞానినో నిరుపాధికప్రేమాస్పదం, పరమపురుషార్థత్వేన ఆత్మత్వేన చ గృహీతత్వాత్ , ఇత్యర్థః । జ్ఞానినోఽపి భగవన్తం ప్రతి ప్రియత్వం ప్రకటయతి - స చేతి
॥ ౧౭ ॥
జ్ఞానీ చేత్ అత్యర్థమ్ ఈశ్వరస్య ప్రియో భవతి, తర్హి విశేషణసామర్థ్యాత్ ఇతరేషామ్ అప్రియత్వం ప్రాప్తమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
న తర్హీతి ।
తేషాం భగవన్తం ప్రతి ప్రియత్వమ్ , అత్ర వివక్షితమ్ , ఇత్యాహ -
నేతి ।
అత్యర్థమితి విశేషణస్య తర్హి కిం ప్రయోజనమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కిం తర్హీతి ।
సర్వేషాం భగవదభిముఖత్వాత్ ఉత్కర్షేఽపి జ్ఞానిని తదతిరేకమ్ అఙ్గీకృత్య విశేషణమ్ , ఇ్త్యాహ -
ఉదారా ఇతి ।
కిం తత్ర ప్రమాణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఈశ్వరజ్ఞానమ్ , ఇత్యాహ -
మే మతమితి ।
జ్ఞానీ తు ఆత్మైవ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
ఆస్థిత ఇతి ।
సర్వశబ్దస్య జ్ఞానివ్యతిరిక్తవిషయత్వమ్ ఆహ -
త్రయోఽపీతి ।
జ్ఞానివ్యతిరిక్తానాం భగవదభిముఖత్వేఽపి జ్ఞానాభావాపరాధాత్ న భగవత్ప్రీతివిషయతా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న హీతి ।
కస్తర్హి జ్ఞానవతి విశేషః । తత్ర ఆహ -
జ్ఞానీ త్వితి ।
తమేవ విశేషం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
తత్కస్మాదిత్యాదినా ।
సర్వమాత్మానం పశ్యతోఽపి తస్య తవ కథం యథోక్తో నిశ్చయః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆస్థిత ఇత్యేతత్ వ్యాకరోతి -
ఆరోఢుమితి ।
ఆరోహే హేతుం సూచయతి -
స జ్ఞానీతి ।
ఆరోఢుం ప్రవృత్తత్వమేవ స్ఫుటయతి -
మామేవేతి
॥ ౧౮ ॥
ఉత్తరశ్లోకస్య గతార్థత్వం పరిహరతి -
జ్ఞానీతి ।
జ్ఞానార్థసంస్కారః - వాసనా తత్తజ్జన్మని పుణ్యకర్మానుష్ఠానజనితా బుద్ధిశుద్ధిః, తదాశ్రయాణాం - తద్వతామ్ అనన్తానాం జన్మనామ్ , ఇతి యావత్ ।
జ్ఞానవత్వం ప్రాక్తనేష్వపి జన్మసు సమ్భావితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ప్రాప్తేతి ।
జ్ఞానవతో భగవత్ప్రతిపత్తిం ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి -
కథమితి ।
యథోక్తజ్ఞానస్య తద్వతశ్చ దుర్లభత్వం సూచయతి -
య ఎవమితి ।
మహత్ - సర్వోత్కృష్టమ్ ఆత్మశబ్దితం వైభవమ్ అస్య, ఇతి మహాత్మా । మహాత్మత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
తత్ర వాక్యోపక్రమానుకూల్యం కథయతి -
మనుష్యాణామితి
॥ ౧౯ ॥
కిమితి తర్హి సర్వేషాం ప్రత్యగ్భూతే భగవతి యథోక్తజ్ఞానం నోదోతి? ఇత్యాశఙ్క్య, ‘న మామ్ ‘ ఇత్యత్ర ఉక్తం హృది నిధాయ, జ్ఞాానానుదయే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
ఆత్మైవేతి ।
కామైః నానావిధైః అపహృతవివేకవిజ్ఞానస్య దేవతాన్తరనిష్ఠత్వమేవ ప్రత్యగ్భూతపరదేవతాప్రతిపత్త్యభావే కారణమ్ , ఇత్యాహ -
కామైరితి ।
దేవతాన్తరనిష్ఠత్వే హేతుమ్ ఆహ -
తం తమితి ।
ప్రసిద్ధో నియమః జపోపవాసప్రదక్షిణనమస్కారాదిః । నియమవిశేషాశ్రయణే కారణమ్ ఆహ -
ప్రకృత్యేతి
॥ ౨౦ ॥
తత్తద్దేవతాప్రసాదాత్ కామినామపి సర్వేశ్వరే సర్వాత్మకే వాసుదేవే క్రమేణ భక్తిర్భవిష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తేషాం చేతి
॥ ౨౧ ॥
స్వభావతః - జన్మాన్తరీయసంస్కారవశాత్ , ఇత్యర్థః । భగవద్విహితయా స్థిరయా శ్రద్ధయా సంస్కారాధీనయా దేవతావిశేషమ్ ఆరాధయతోఽపి భగవదనుగ్రహాదేవ ఫలప్రాప్తిః, ఇత్యాహ -
యో యాం ఇతి ।
ఈహతే - నిర్వర్తయతి, ఇత్యర్థః ।
ఆరాధితదేవతాప్రసాదాత్ ఫలప్రాప్తౌ కిమ్ ఈశ్వరేణ ? ఇత్యాశఙ్క్య, తస్య సర్వజ్ఞస్య కర్మఫలవిభాగాభిజ్ఞస్య తత్తద్దేవతాధిష్ఠాతృత్వాత్ తస్యైవ ఫలదాతృత్వమ్ , ఇత్యాహ -
సర్వజ్ఞేనేతి ।
‘ఎకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ ‘ ఇత్యాదిశ్రుతిమ్ ఆశ్రిత్య హి, తాన్ ఇతి పదద్వయం వ్యాచష్టే -
యస్మాదితి ।
హితాన్ ఇత్యేకం పదమ్ ఇతి పక్షం ప్రత్యాహ -
హితానితి ।
ముఖ్యత్వసమ్భవే కిమితి ఔపచారికత్వమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న హీతి
॥ ౨౨ ॥
ప్రేక్షాపూర్వకారిణి కామానాం హితత్వాభావే హేతుమాహ -
యస్మాదితి ।
కిఞ్చ, యే కామినః తే న వివేకినః, తతశ్చ అవివేకపూర్వకత్వాత్ కామానాం కుతో హితత్వాశఙ్కా ? ఇత్యాహ -
అవివేకిన ఇతి ।
కామానామ్ ఆనన్త్యఫలత్వేన హితత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
అత ఇతి।
తేషామ్ అవివేకపూర్వకత్వమ్ అతశ్శబ్దార్థః । తుశబ్దః అవధారణార్థః ।
కామఫలస్య వినాశిత్వే కిమితి కామనిష్ఠత్వం జన్తూనామ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రజ్ఞామాన్ద్యాదిత్యాహ -
అల్పేతి ।
కిం తర్హి సాధనమ్ అనన్తఫలాయ ఇత్యాశఙ్క్య, భగవద్భక్తిరిత్యాహ -
మద్భక్తా ఇతి ।
అక్షరార్థమ్ ఉక్త్వా శ్లోకస్య తాత్పర్యార్థమాహ -
ఎవమితి ।
దేవతాప్రాప్తౌ చేతి శేషః ।
మామేవ ఇత్యాదౌ దేవతావిశేషం ప్రపద్యన్తే అన్తవత్ఫలాయ ఇతి వక్తవ్యమ్ । ఉక్తవైపరీత్యే కారణమ్ అవివేకాతిరిక్తం నాస్తి ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
అహో ఖల్వితి
॥ ౨౩ ॥
భగవద్భజనస్య ఉత్తమఫలత్వేఽపి ప్రాణినాం ప్రాయేణ తన్నిష్ఠత్వాభావే ప్రశ్నపూర్వకం నిమిత్తం నివేదయతి -
కిం నిమిత్తమిత్యాదినా ।
అప్రకాశమ్ , శరీరగ్రహణాత్ పూర్వమ్ ఇతి శేషః । ఇదానీమ్ - లీలావిగ్రహపరిగ్రహావస్థాయామ్ , ఇత్యర్థః ।
ప్రకాశస్య తర్హి కాదాచిత్కత్వం భగవతి ప్రాప్తమ్ , నేత్యాహ -
నిత్యేతి ।
కథం తర్హి భగవన్తమ్ ఆగన్తుకప్రకాశం మన్యన్తే తత్ర అబుద్ధయ ఇతి ఉత్తరమ్ । తద్వివృణోతి -
పరమితి ।
పరమ్ , అనుత్తమమ్ ఇతి విశేషణద్వయం సోపాధికనిరూపాధికభావార్థమ్
॥ ౨౪ ॥
అవివేకరూపమ్ అజ్ఞానం భగవన్నిష్ఠాప్రతిబన్ధకమ్ ఉక్తమ్ । తస్మిన్నపి నిమిత్తం ప్రశ్నపూర్వకమ్ అనాద్యజ్ఞానమ్ ఉపన్యస్యతి -
తదీయమ్ అజ్ఞానమ్ ఇత్యాదినా ।
‘త్రిభిర్గుణమయైః’ ఇతి అనౌపాధికరూపస్య అప్రతిపత్తౌ కారణమ్ ఉక్తమ్ , అత్ర తు సోపాధికస్యాపి, ఇతి విశేషం గృహీత్వా వ్యాచష్టే -
నాహమితి ।
తర్హి భగవద్భక్తిః అనుపయుక్తా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
కేషాంచిదితి ।
సర్వస్య లోకస్య న ప్రకాశోఽహమ్ , ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
యోగేతి ।
అనాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానాచ్ఛన్నత్వాదేవ మద్విషయే లోకస్య మౌఢ్యమ్ , తతశ్చ మదీయస్వరూపవివేకాభావాత్ మన్నిష్ఠత్వరాహిత్యమ్ , ఇత్యాహ-
అత ఎవేతి
మాయయా భగవాన్ ఆవృతశ్చేత్ తస్యాపి లోకస్యేవ జ్ఞానప్రతిబన్ధః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యయేతి ।
న హి ఇయం మాయా, మాయావినో విజ్ఞానం ప్రతిబధ్నాతి, మాయాత్వాత్ , లోకికమాయావత్ , అథవా, న, ఈశ్వరః, మాయాప్రతిబద్ధజ్ఞానః, మాయావిత్వాత్ , లౌకికమాయావివత్ ఇత్యర్థః ।
॥ ౨౫ ॥
భగవతో మాయాప్రతిబద్ధజ్ఞానత్వాభావేన సర్వజ్ఞత్వమ్ అప్రతిబద్ధం సిద్ధమ్ , ఇత్యాహ -
యత ఇతి ।
లోకస్య మాయాప్రతిబద్ధవిజ్ఞానత్వాదేవ భగవదాభిముఖ్యశూన్యత్వమ్ , ఇత్యాహ -
మాన్త్వితి ।
కాలత్రయపరిచ్ఛిన్నసమస్తవస్తుపరిజ్ఞానే ప్రతిబన్ధో న ఈశ్వరస్య అస్తి, ఇతి ద్యోతనార్థః తుశబ్దః । ‘మాం తు’ ఇతి లోకస్య భగవత్తత్వవిజ్ఞానప్రతిబన్ధం ద్యోతయతి ।
తర్హి త్వద్భక్తిః విఫలా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
మద్భక్తమితి ।
తర్హి సర్వోఽపి త్వద్భక్తిద్వారా త్వాం జ్ఞాస్యతి, నేత్యాహ -
మత్తత్త్వేతి ।
వివేకవతో మద్భజనమ్ , న తు వివేకశూన్యస్య సర్వస్యాపి, ఇత్యర్థః
॥ ౨౬ ॥
భగవత్తత్త్వవిజ్ఞానప్రతిబన్ధకం మూలాజ్ఞానాతిరిక్తం ప్రశ్నద్వారేణ ఉదాహరతి -
కేనేత్యాదినా ।
పునశ్శబ్దాత్ ప్రతిబన్ధకాన్తరవివక్షా గమ్యతే । అపరోక్షమ్ అవాన్తరప్రతిబన్ధకమ్ ఇదమా గృహ్యతే ।
విశేషమ్ ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం నిక్షిపతి -
కేనేతి ।
విశేషాపేక్షాయామితి ।
ద్వన్ద్వశబ్దేన గృహీతయోరపి ఇచ్ఛాద్వేషయోః గ్రహణం ద్వన్ద్వశబ్దార్థోపలక్షణార్థమ్ , ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
తావేవేతి ।
తయోః అపర్యాయమ్ ఎకత్ర అనుపపత్తిం గృహీత్వా విశినష్టి-
యథాకాలమితి ।
న చ తయోః అనధికరణం కిఞ్చిదపి భూతం సంసారమణ్డలే సమ్భవతి, ఇత్యాహ -
సర్వభూతైరితి ।
తథాపి కథం తయోః మోహహేతుత్వమ్? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తత్రేతి ।
తయోః ఆశ్రయః సప్తమ్యర్థః ।
ఉక్తమేవార్థం కైముతికన్యాయేన ప్రపఞ్చయతి -
నహీతి ।
పూర్వభాగానువాదపూర్వకమ్ ఉత్తరభాగేన ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
ప్రత్యగాత్మని అహఙ్కారాదిప్రతిబన్ధప్రభావతః జ్ఞానోత్పత్తేః అసమ్భవః అతశ్శబ్దార్థః ।
కులప్రసూత్యభిమానేన స్వరూపశక్త్యా చ యుక్తస్యైవ యథోక్తప్రతిబన్ధ - ప్రతివిధానసామర్థ్యమ్ ఇతి ద్యోతనార్థమ్ , భారత! పరన్తప! ఇతి సమ్బోధనద్వయమ్ । తత్త్వజ్ఞానప్రతిబన్ధే ప్రకృతమ్ అవాన్తరకారణమ్ ఉపసంహరతి -
మోహేతి ।
జాయమానభూతానాం మోహపరతన్త్రత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
యత ఇతి ।
భగవతత్త్వవేదనాభావే తన్నిష్ఠత్వవైధుర్యం ఫలతి, ఇత్యాహ -
అత ఎవేతి
॥ ౨౭ ॥
యది సర్వాణి భూతాని జన్మ ప్రతిపద్యమానాని సంమూఢాని సన్తి భగవత్తత్త్వపరిజ్ఞానశూన్యాని భగవద్భజనపరాఙ్ముఖాని, తర్హి శాస్త్రానురోధేన భగవద్భజనమ్ ఉచ్యమానమ్ అధికార్యభావాత్ అనర్థకమ్ ఆపద్యేత, ఇతి శఙ్కతే -
కే పునరితి ।
అనేకేషు జన్మసు సుకృతవశాత్ అపాకృతదురితానాం ద్వన్ద్వప్రయుక్తమోహవిరహిణాం బ్రహ్మచర్యాదినియమవతాం భగవద్భజనాధికారిత్వాత్ న శాస్త్రవిరోధోఽస్తి, ఇతి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
తుశబ్దద్యోత్యమ్ అర్థమ్ ఆహ -
పునరితి ।
ఉక్తార్థమాత్రసిధ్యర్థం సమాప్తప్రాయమ్ , ఇత్యుక్తమ్ ।
ప్రకృతోపయోగం పుణ్యస్య కర్మణో దర్శయితుం విశినష్టి -
సత్త్వేతి ।
ఉభయవిధశుద్ధేః ద్వన్ద్వనిమిత్తమోహనివృత్తిఫలమ్ ఆహ -
తే ద్వన్ద్వేతి ।
మోహనివృత్తేః భగవన్నిష్ఠాపర్యన్తత్వమ్ ఆహ -
భజన్త ఇతి ।
తేషాం నానాపరిగ్రహవతాం భగవద్భజనప్రతిహతిమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
దృఢేతి
॥ ౨౮ ॥
యథోక్తానామ్ అధికారిణాం భగవద్భజనఫలం ప్రశ్నద్వారా దర్శయతి -
తే కిమర్థమితి ।
జరామరణాదిలక్షణో యో బన్ధః తద్విశ్లేషార్థం భగవద్భజనమ్ , ఇత్యర్థః ।
సమ్ప్రతి సగుణస్య సప్రపఞ్చస్య మధ్యమానుగ్రహార్థం ధ్యేయత్వమ్ ఆహ -
మామాశ్రిత్యేతి ।
జరాదిసంసారనివృత్త్యర్థం నిర్గుణం నిష్ప్రపఞ్చం మామ్ ఉత్తమాధికారిణో జానన్తి ఇత్యుక్తమ్ ‘మామేవ యే ప్రపద్యన్తే’ (భ. గీ. ౭-౧౪) ఇత్యాదౌ, ఇత్యాహ -
జరేతి ।
మధ్యమాధికారిణః ప్రతి ఆహ -
మామేతి ।
పరమేశ్వరాశ్రయణం నామ విషయవిముఖత్వేన భగవదేకనిష్ఠత్వమ్ , ఇత్యాహ -
మత్సమాహితేతి ।
ప్రయతనం భవనన్నిష్ఠాసిద్ధ్యర్థం బహిరఙ్గాణాం యజ్ఞాదీనామ్ , అన్తరఙ్గాణాఞ్చ శ్రవణాదీనామ్ అనుష్ఠానమ్ ।
ప్రాగుక్తం జగదుపాదానం పరం బ్రహ్మ । కథం బ్రహ్మ విదుః ? ఇత్యపేక్షాయామ్ , సమస్తాధ్యాత్మవస్తుత్వేన సకలకర్మత్వేన చ తద్విదుః ఇత్యాహ -
కృత్స్నమితి
॥ ౨౯ ॥
న కేవలం భగవన్నిష్ఠానాం సర్వాధ్యాత్మికకర్మాత్మకబ్రహ్మవిత్త్వమేవ, కిన్తు అధిభూతాది సహితం తద్వేదిత్వమపి సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
సాధిభూతేతి ।
అధ్యాత్మమ్ , కర్మ, అధిభూతమ్ , అధిదైవమ్ , అధియజ్ఞశ్చ ఇతి పఞ్చకమ్ ఎతద్బ్రహ్మ యే విదుః, తేషాం యథోక్తజ్ఞానవతాం సమాహితచేతసామ్ ఆపదవస్థాయామపి భగవత్తత్త్వజ్ఞానమ్ అప్రతిహతం తిష్ఠతి, ఇత్యాహ -
ప్రయాణేతి ।
అపి, చ, ఇతి నిపాతాభ్యామ్ , తస్యామ్ అవస్థాయాం కరణగ్రామస్య వ్యగ్రతయా జ్ఞానాసమ్భవేఽపి మయి సమాహితచిత్తానామ్ ఉక్తజ్ఞానవతాం భగవత్తత్త్వజ్ఞానమ్ అయత్నలభ్యమ్ , ఇతి ద్యోత్యతే । తద్ అనేన సప్తమేన ఉత్తమమ్ అధికారిణం ప్రతి జ్ఞేయం నిరూపయతా తదర్థమేవ సర్వాత్మకత్వాదికమ్ ఉపదిశతా ప్రకృతిద్వయద్వారేణ సర్వకారణత్వాత్ ఇతి చ వదతా తత్పదవాచ్యం తల్లక్ష్యం చ ఉపక్షిప్తమ్ ॥ ౩౦ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞానవిరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే సప్తమోఽధ్యాయః ॥ ౭ ॥
సప్తమాధ్యాయాన్తే ‘యేషాన్త్వన్తగతం పాపమ్ ‘ ఇత్యాదినా యేషాం బ్రహ్మాదీనామ్ అనుసన్ధానమ్ ఉక్తమ్ , యచ్చ ప్రయాణకాలే భగవతః స్మరణం దర్శితమ్ , తదిదం జిజ్ఞాసమానః సన్ పృచ్ఛతి, ఇతి ప్రశ్నసముదాయమ్ అవతారయతి -
తే బ్రహ్మ ఇతి ।
ప్రశ్నబీజాని - తద్విషయభూతాని బ్రహ్మాదీని వస్తూని, ఇతి యావత్ ।
బుభుత్సితవిషయప్రతిలమ్భానన్తరం తేషాం ప్రశ్నద్వారా నిర్ణయార్థమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
యదుక్తం ‘తే బ్రహ్మ తద్విదురితి’ తత్ కిమ్ సోపాధికం?నిరుపాధికం వా ?బ్రహ్మశబ్దస్య ఉభయత్రాపి సమ్భవాత్ , ఇతి మత్వా ఆహ -
కిం తదితి ।
యచ్చోక్తం ‘కృత్స్నమధ్యాత్మమితి’ తత్ర ఆత్మానం - దేహమ్ , అధికృత్య తస్మిన్ అధిష్ఠానే తిష్ఠతి ఇతి అధ్యాత్మశబ్దేన శ్రోత్రాదికరణగ్రామో వా ? ప్రత్యగ్భూతం బ్రహ్మైవ వా వివక్షితమ్ ? ఇత్యాహ -
కిమధ్యాత్మమితి ।
‘విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే । కర్మాణి తనుతేఽపి చ’ (తై. ఉ. ౨-౫-౧) ఇతి శ్రుతౌ కర్మణఃద్వైవిధ్యనిర్ధారణాత్ ‘కర్మ చాఖిలమ్’ (భ. గీ. ౭-౨౯) ఇత్యత్ర కీదృక్ కర్మ గృహీతమ్ ఇతి పృచ్ఛతి -
కిమితి ।
‘క్షరాక్షరాభ్యాఙ్కార్యకారణాభ్యామ్ ‘ అతీతస్య భగవతః న కిఞ్చిత్ వేద్యమస్తి ఇతి సూచయతి -
పురుషోత్తమ ఇతి ।
సాధిభూతాధిదైవమ్ ఇత్యత్ర అధిభూతశబ్దేన పృథివ్యాదిషు భూతేషు వర్తమానం కిఞ్చిదేవ, కిం వా సమస్తమేవ కార్యమ్ , ఇతి నిర్దిధారయిషయా పృచ్ఛతి -
అధిభూతమితి ।
అధిదైవమితి చ దైవతవిషయమనుధ్యానం వా ? దైవతేషు ఆదిత్యమణ్డలాదిషు వర్తమానం చైతన్యం వా ? జిఘృక్షితమ్ ఇతి ప్రశ్నాన్తరం ప్రస్తॊతి -
అధిదైవమితి
॥ ౧ ॥
‘సాధియజ్ఞం చ’ (భ. గీ. ౭-౩౦) ఇత్యత్ర అధియజ్ఞశబ్దేన యజ్ఞమ్ అధికృతో విజ్ఞానాత్మా వా ? పరదేవతా వా ? ఇతి ప్రశ్నాన్తరం ప్రకరోతి -
అధియజ్ఞ ఇతి ।
స చ, కథమ్ - కేన ప్రకారేణ బ్రహ్మత్వేన చిన్తనీయః, కిం తాదాత్మ్యేన ? కిం వా అత్యన్తాభేదేన ? ఇత్యాహ -
కథమితి ।
సర్వథాపి స కిం అస్మిన్ దేహే వర్తతే ? తతో బహిర్వా ? దేహే చేత్ సః, కోఽత్ర - బుద్ధ్యాదిః ? తద్వ్యతిరిక్తో వా ? ఇతి జిజ్ఞాసయా బ్రూతే -
కోఽత్రేతి ।
‘అధియజ్ఞః కథం కోఽత్ర’ ఇతి న ప్రశ్నభేదః, కథమ్ ఇతి తు ప్రకారభేదవివక్షయా, ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
యత్తు సమాహితచిత్తానాముక్తమ్ ; యత్ ప్రయాణకాలేఽపి భగవదనుసన్ధానం సిధ్యతి ఇతి, తత్ అయుక్తమ్ , ఉత్క్రమణదశాయాం కరణగ్రామవైయగ్ర్యాత్ చిత్తసమాధానానుపపత్తిః, ఇత్యభిప్రేత్య, ఆహ -
ప్రయాణేతి
॥ ౨ ॥
వ్యాఖ్యాతప్రశ్నసప్తకస్య ప్రతివచనం భాగవతమ్ అవతారయతి -
ఎషామితి ।
క్రమేణ కృతానాం ప్రశ్నానాం క్రమేణైవ ప్రతివచనే ప్రష్టుః అభీష్టప్రతిపత్తిసౌకర్యం సిధ్యతి, ఇతి బుధ్యమానో విశినష్టి -
యథాక్రమమితి ।
తత్ర ప్రశ్నత్రయం నిర్ణేతుం భగవద్వచనమ్ ఉదాహరతి -
అక్షరమితి ।
‘కిం తత్ బ్రహ్మ’ (భ. గీ. ౮-౧) ఇతి ప్రశ్నస్య ప్రతివచనమ్ -
అక్షరం బ్రహ్మ పరమమితి ।
తత్ర అక్షరశబ్దస్య నిరుపాధికే పరస్మిన్ ఆత్మని అవినాశిత్వవ్యాప్తిమత్వసమ్బన్ధాత్ ప్రవృత్తిం వ్యుత్పాదయతి -
అక్షరమిత్యాదినా ।
కథం పునః అక్షరశబ్దస్య యథోక్తే పరమాత్మని వృద్ధప్రయోగమ్ అన్తరేణ వ్యుత్పత్త్యా ప్రవృత్తిః ఆశ్రీయతే ? వ్యుత్పత్తేః అర్థాన్తరేఽపి సమ్భవాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ద్యావాపృథివ్యాదివిషయనిరఙ్కుశప్రశాసనస్య పరస్మాత్ అన్యస్మిన్ అసమ్భవాత్ తథావిధప్రశాసనకర్తృత్వేన శ్రుతమ్ అక్షరం బ్రహ్మైవ, ఇత్యాహ -
ఎతస్యేతి ।
‘రూఢిర్యోగమ్ అపహరతి’ ఇతి న్యాయాత్ ఓఙ్కారే వర్ణసముదాయాత్మని అక్షరశబ్దస్య రూఢ్యా ప్రవృత్తిః ఆశ్రయితుమ్ ఉచితా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఓఙ్కారస్యేతి ।
ప్రతివచనోపక్రమే ప్రక్రాన్తమ్ అోఙ్కారాఖ్యమ్ అక్షరమేవ ఉత్తరత్ర విశేషితం భవిష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య, పరమవిశేషణవిరోధాత్ న తస్య ప్రక్రమః సమ్భవతి, ఇత్యాహ -
పరమమితి చేతి ।
కిమ్ అధ్యాత్మమ్ ఇతి ప్రశ్నస్య, ఉత్తరం ‘స్వభావోఽధ్యాత్మమ్’ ఇత్యాది । తద్వ్యాచష్టే -
తస్యైవేతి ।
స్వకీయో భావః - స్వభావః శ్రోత్రాదికరణగ్రామః, స చ ఆత్మని దేహే, అహంప్రత్యయవేద్యో వర్తతే, ఇతి అముం ప్రతిభాసం వ్యావర్త్య, స్వభావపదం గృహ్ణాతి -
స్వో భావ ఇతి ।
ఎవం విగ్రహపరిగ్రహే ‘స్వభావోఽధ్యాత్మమ్ ఉచ్యతే’ ఇత్యస్య అయమ్ అర్థో నిష్పన్నో భవతి, ఇతి అనువాదపూర్వకం కథయతి -
స్వభావ ఇతి ।
తస్యైవ పరస్య ఇత్యాదినా ఉక్తం న విస్మర్తవ్యమ్ , ఇతి విశినష్టి -
పరమార్థేతి ।
పరమేవ హి బ్రహ్మ దేహాదౌ ప్రవిశ్య ప్రత్యగాత్మభావమ్ అనుభవతి ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్ ‘ (తై.ఉ. ౨ - ౬ - ౧) ఇతి శ్రుతేః. ఇత్యర్థః ।
‘కిం కర్మ’ ఇతి ప్రశ్నస్య ఉత్తరమ్ ఉపాదత్తే -
భూతేతి ।
భూతాన్యేవ భావాః, తేషామ్ ఉద్భవః - సముత్పత్తిః, తాం కరోతీతి, వ్యుత్పత్తిం సిద్ధవత్కృత్య, విధాన్తరేణ వ్యుత్పాదయతి -
భూతానామితి ।
భావః - సద్భావః - వస్తుభావః । అత ఎవ భూతవస్తూత్పత్తికర ఇతి వక్ష్యతి ।
వైదికం కర్మ అత్రఉక్తవిశేషణం కర్మశబ్దితమ్ ఇతి విసర్గశబ్దార్థం దర్శయన్ విశదయతి -
విసర్గ ఇత్యాదినా ।
కథం పునః యథోక్తస్య యజ్ఞస్య సర్వేషు భూతేషు సృష్టిస్థితిప్రలయహేతుత్వేన తదుద్భవకరత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ‘అగ్నౌ ప్రాస్తాహుతిః’ (మను. ౩-౭౬) ఇత్యాదిస్మృతిమ్ అనుస్మృత్య, ఆహ -
ఎతస్మాద్ధీతి
॥ ౩ ॥
సమ్ప్రతిప్రశ్నత్రయస్య ఉత్తరమ్ ఆహ -
అధిభూతమితి ।
‘అధిభూతం చ కిం ప్రోక్తమ్ ? ’ (భ. గీ. ౮-౧) ఇత్యస్య ప్రతివచనమ్ -
అధిభూతం క్షరో భావ ఇతి ।
తత్ర అధిభూతపదమ్ అనూద్య వాచ్యమ్ అర్థం కథయతి -
అధిభూతమిత్యాదినా ।
తస్య నిర్దేశమ్ అన్తరేణ నిర్జ్ఞాతుమ్ అశక్యత్వాత్ ప్రశ్నద్వారా తన్నిర్దిశతి -
కోఽసావితి ।
కార్యమాత్రమ్ అత్ర సఙ్గృహీతమ్ , ఇతి వక్తుం ఉక్తమేవ వ్యనక్తి -
యత్కిఞ్చిదితి ।
‘అధిదైవం కిమ్ ? ’ (భ. గీ. ౮-౧) ఇతి ప్రశ్నే, ‘పురుషశ్చ’ ఇత్యాది ప్రతివచనమ్ । తత్ర పురుషశబ్దమ్ అనూద్య ముఖ్యమ్ అర్థం తస్య ఉపన్యస్యతి -
పురుష ఇతి ।
తస్యైవ సమ్భావితమ్ అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
పురి శయనాద్వేతి ।
వైరాజం దేహమ్ ఆసాద్య ఆదిత్యమణ్డలాదిషు దైవతేషు అన్తరవస్థితో లిఙ్గాత్మా వ్యష్టికరణానుగ్రాహకోఽత్ర పురుషశబ్దార్థః ।
స చ అధిదైవతమ్ ఇతి స్ఫుటయతి -
ఆదిత్యేతి ।
‘అధియజ్ఞః కథమ్ ? ’ (భ. గీ. ౮-౨) ఇత్యాదిప్రశ్నం పరిహరన్ అధియజ్ఞశబ్దార్థమ్ ఆహ -
అధియజ్ఞ ఇతి ।
కథమ్ ఉక్తాయాం దేవతాయామ్ అధియజ్ఞశబ్దః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, శ్రుతిమ్ అనుసరన్ ఆహ -
యజ్ఞో వా ఇతి ।
పరైవ దేవతా అధియజ్ఞశబ్దేన ఉచ్యతే ।
సా చ బ్రహ్మణః సకాశాత్ అత్యన్తాభేదేన ప్రతిపత్తవ్యా, ఇత్యాహ -
స హి విష్ణురితి ।
శాస్త్రీయవ్యవహారభూమిః ‘అత్ర’ ఇత్యుక్తా,దేహసామానాధికరణ్యాద్వా, ‘అత్ర’ ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
అస్మిన్ ఇతి ।
కిమ్ అధియజ్ఞో బహిః ? అన్తర్వా దేహాదౌ ? ఇతి సన్దేహో మాభూత్ , ఇత్యాహ -
దేహ ఇతి ।
నను యజ్ఞస్యదేహాధికరణత్వాభావాత్ కథం తథావిధయజ్ఞాభిమానిదేవతాత్వం భగవతా వివక్ష్యతే ? తత్ర ఆహ -
యజ్ఞో హీతి ।
ఎతేన తస్య బుద్ధ్యాదివ్యతిరిక్తత్వమ్ ఉక్తమ్ అవధేయమ్ । న హి పరా దేవతా దర్శితరీత్యా అధియజ్ఞశబ్దితా బుద్ధ్యాదిషు అన్తర్భావమ్ అనుభావయితుమ్ అలమ్ । దేహాన్ బిభ్రతీతి - దేహభృతః సర్వే ప్రాణినః, తేషామేవ వరః - శ్రేష్ఠః । యుక్తం హి భగవతా సాక్షాదేవ ప్రతిక్షణం సంవాదం విదధానస్య అర్జునస్య సర్వేభ్యః శ్రైష్ఠ్యమ్
॥ ౪ ॥
యత్తు - ‘ప్రయాణకాలే చ’ (భ. గీ. ౮-౨) ఇత్యాది - చోదితమ్ , తత్ర ఆహ -
అన్తకాలే చేతి ।
‘మామేవ’ ఇతి అవధారణేేన అధ్యాత్మాదివిశిష్టత్వేన స్మరణం వ్యావర్త్యతే । విశిష్టస్మరణే హి చిత్తవిక్షేపాత్ న ప్రధానస్మరణమపి స్యాత్ । న చ మరణకాలేకార్యకరణపారవశ్యాత్ భగవదనుస్మరణాసిద్ధిః, సర్వదైవ నైరన్తర్యేణ ఆదరధియా భగవతి సమర్పితచేతసః తత్కాలేఽపి కార్యకరణజాతమ్ అగణయతో భగవదనుసన్ధానసిద్ధేః । శరీరే తస్మిన్ అహంమమాభిమానాభావాత్ , ఇతి యావత్ ।
ప్రయాతి ఇత్యత్రప్రకృతశరీరమ్ అపాదానమ్ ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇత్యాది శ్రుుతిమ్ ఆశ్రిత్య, ఆహ-
నాస్తీతి ।
వ్యాసేధ్యం సంశయమేవ అభినయతి -
యాతి వేతి
॥ ౫ ॥
అన్తకాలే భగవన్తం అనుధ్యాయతః భగవత్ప్రాప్తినియమవత్ అన్యస్యాపి తత్కాలే దేవాదివిశేషం ధ్యాయతః దేహం త్యజతః తత్ ప్రప్తిః అవశ్యంభావినీ, ఇతి దర్శయతి -
న ఇత్యాదినా ।
కథం పునః అన్తకాలే పరవశస్య నియతవిషయస్మృతిః భవితుముత్సహతే, తత్రాహ -
సదా ఇతి ।
దేవాదివిశేషః తస్మిన్ ఇతి సప్తమ్యర్థః । భావః - భావనా - వాసనా, సః భావః భావితః సమ్పాదితః, యేన పుంసా, సః తథావిధః సన్ యం యం భావం స్మరతి, తం తమ్ ఎవ దేహత్యాగాదూర్ధ్వం గచ్ఛతి, ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౬ ॥
సతతభావనా ప్రతినియతఫలప్రాప్తినిమిత్తాన్త్యప్రత్యయహేతుః, ఇతి అఙ్గీకృత్య అనన్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
యస్మాదితి ।
విశేషణత్రయవతః భగవదనుస్మరణస్య భగవత్ప్రాప్తిహేతుత్వ తస్మాత్ ఇత్యుచ్యతే । సర్వేషు కాలేషు ఆదరనైరన్తర్యాభ్యాం సహ, ఇతి యావత్ । భగవదనుస్మరణేే విశేషణత్రయసాహిత్యం యథాశాస్త్రమితి ద్యోత్యతే ।
భగవదనుసన్ధానం కర్తవ్యమ్ ఉక్త్వా, తేన సహ స్వధర్మమపి కురు యుద్ధమ్ ఇతి ఉపదిశతా భగవతా సముచ్చయః జ్ఞానకర్మణోః అఙ్గీకృతో భాతి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
మయీతి ।
మనోబుద్ధిగోచరం క్రియాకారకఫలజాతం సకలమపి బ్రహ్మైవ, ఇతి భావయన్ , యుధ్యస్వ ఇతి బ్రువతా క్రియాదికలాపస్య బ్రహ్మాతిరిక్తస్య అభావాభిలాపాత్ నాత్ర సముచ్చయో వివక్షితః, ఇత్యర్థః ।
ఉక్తరీత్యా స్వధర్మమ్ అనువర్తమానస్య ప్రయోజనమ్ ఆహ –
మామేవేతి ।
ఉక్తసాధనవశాత్ ఫలప్రాప్తౌ ప్రతిబన్ధాభావం సూచయతి -
అసంశయ ఇతి
॥ ౭ ॥
ఇతశ్చ పూర్వశ్లోకార్థానుష్ఠాయీ భగవన్తమ్ అన్తకాలే ప్రప్నోతి, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
అభ్యాసం విభజతే -
మయీతి ।
న హి చిత్తసమర్పణస్య విషయభూతం భగవతోఽర్థాన్తరం వస్తుసదస్తి, ఇతి మన్వానో విశినష్టి -
చిత్తేతి ।
అన్తరాळకాలేఽపి విజాతీయప్రత్యయేషు విచ్ఛిద్య విచ్ఛద్య జాయమానేష్వపి సజాతీయప్రత్యయావృత్తిః అయోగినోఽపి స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
విలక్షణేతి ।
అభ్యాసాఖ్యేన యోగేన యుక్తత్వం చేతసో వివృణోతి -
తత్రైవేతి ।
తృతీయయా పరామృష్టోఽభ్యాసయోగః సప్తమ్యాపి పరామృశ్యతే ।
నను - ప్రాకృతానాం చేతస్తథా, ఇత్యాశఙ్క్య, విశినష్టి -
యోగిన ఇతి ।
తచ్చేత్ చేతః విషయాన్తరం పరామృశేత్ , న తర్హి పరమపురుషార్థ ప్రప్తిహేతుః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నాన్యగామినేతి ।
ప్రామాదికం విషయాన్తరపారవశ్యమ్ అభ్యనుజ్ఞాతుంతాచ్ఛీల్యప్రత్యయః । తేన తాత్పర్యాత్ అపరామృష్టార్థాన్తరేణ పరమపురుషనిష్ఠేన, ఇత్యర్థః । తదేవ పురుషస్య నిరతిశయత్వమ్ , యత్ అపరామృష్టాఖిలానర్థత్వమ్ అనతిశయానన్దత్వం చ । తచ్చ ప్రాగేవ వ్యాఖ్యాతమ్ , నేహ వ్యాఖ్యానమ్ అపేక్షతే ।
‘యశ్చాసావాదిత్యే’ (తై. ఉ. ౨-౮-౫) ఇత్యాదిశ్రుతిమ్ అనుసృత్య, ఆహ -
దివీతి ।
తత్ర విశేషతోఽభివ్యక్తిరేవ భవనమ్ । పూర్వోక్తేన చేతసా యథోక్తం పురుషమ్ అనుచిన్తయన్ యాతి తమేవ, ఇతి సమ్బన్ధః ।
అనుచిన్తయన్ ఇత్యత్ర అనుశబ్దార్థం వ్యాచష్ఠే -
శాస్త్రేతి ।
చిన్తయన్ ఇతి వ్యాకరోతి -
ధ్యాయన్నితి
॥ ౮ ॥
పురుషమ్అనుచిన్తయన్నితి సమ్బన్ధః । చకారాత్ కయా వా నాడ్యా ఉత్క్రామన్ , ఇతి అనుకృష్యతే । తత్ర ధ్యానద్వారా ప్రాప్యస్య పురుషస్య విశేషణాని దర్శయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
కాన్తదర్శిత్వమ్ - అతీతాదేరశేషస్య వస్తునో దర్శనశాలిత్వమ్ । తేన నిష్పన్నమ్ అర్థమ్ ఆహ -
సర్వజ్ఞమితి ।
చిరన్తనమ్ - ఆదిమతః సర్వస్య కారణత్వాత్ అనాదిమ్ , ఇత్యర్థః । సూక్ష్మమ్ ఆకాశాది, తతః సూక్ష్మతరమ్ , తదుపాదానత్వాత్ , ఇత్యర్థః । యో యథోక్తమ్ అనుచిన్తయేత్ , స తమేవ అనుచిన్తయన్ యాతి, ఇతి పూర్వేణైవ సమ్బన్ధ ఇతి యోజనా ।
నను - విశిష్టజాత్యాదిమతో యథోక్తమ్ అనుచిన్తనం ఫలవద్భవతి, న తు అస్మదాదీనామ్ , ఇత్యాశఙ్క్य़, ఆహ -
యః కశ్చిదితి ।
‘ఫలమత ఉపపత్తేః’ (బ్ర. సూ. ౩-౨-౩౮) ఇతి న్యాయేన ఆహ -
సర్వస్యేతి ।
‘ఎతదప్రమేయం ధ్రువమ్ ‘ (బృ౦ ఉ౦ ౪ - ౪ - ౨౦) ఇతి శ్రుతిమ్ ఆశ్రిత్య ఆహ -
అచిన్త్యరూపమితి ।
న హి పరస్య కిఞ్చిదపి రూపాది వస్తుతోఽస్తి, ‘అరూపవదేవ హి ‘ (బ్ర. సూ. ౩ - ౨ - ౧౪) ఇతి న్యాయాత్ ।
కల్పితమపి న అస్మదాదిభిః శక్యతే చిన్తయితుమ్ , ఇత్యాహ -
నాస్యేతి ।
మూలకారణాత్ అజ్ఞానాత్ తత్క్రార్యచ్చ పరస్తాత్ - ఉపరిష్టాత్ వ్యవస్థితం పరమార్థతోఽజ్ఞానతత్కార్యాస్పృష్ఠమ్ ఇత్యాహ -
తమస ఇతి
॥ ౯ ॥
ఇతశ్చ భగవదనుస్మరణం సఫలత్వాత్ అనుష్ఠేయమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
కదా తదనుస్మరణే ప్రయత్నాతిరేకోఽభ్యర్థ్యతే, తత్ర ఆహ -
ప్రయాణకాల ఇతి ।
కథం తదనుస్మరణమ్ ? ఇతి ఉపకరణకలాపప్రేక్ష్యమాణం ప్రతి ఆహ -
మనసేతి ।
యోఽనుస్మరేత్ , స కిమ్ ఉపైతి ? తత్ర ఆహ -
స తమితి ।
మరణకాలే క్లేశబాహుల్యేఽపి ప్రాచీనాభ్యాసాదాసాదితబుద్ధివైభవో భగవన్తమ్ అऩుస్మరన్ యథాస్మృతమేవ దేహాభిమానవిగమనానన్తరమ్ ఉపాగచ్ఛతి, ఇత్యర్థః ।
భగవదనుస్మరణస్య సాధనం ‘మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్ ‘ ఇతి శ్రృత్యుపదిష్టమ్ ఆచష్టే -
మనసేతి ।
తస్య చఞ్చలత్వాత్ న స్థైర్యమ్ ఈశ్వరే సిధ్యతి, తత్కథం తేత తదనుస్మరణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అచలేనేతి ।
ఈశ్వరానుస్మరణే ప్రయత్నేన ప్రవర్తితం విషయవిముఖమ్ , తస్మిన్నేవ అనుస్మరణయోగ్యపౌనఃపున్యేన ప్రవృత్త్యా నిశ్చలీకృతమ్ , తతః చలనవికలమ్ , తేన, ఇతి వ్యాచష్టే -
అచలేనేతి ।
సమ్ప్రతి అऩుస్మరణాధికారిణం విశినిష్టి -
భక్త్యేతి ।
పరమేశ్వరే పరేణ ప్రేమ్ణా సహితో విషయాన్తరవిముఖోఽనుస్మర్తవ్యః, ఇత్యర్థః ।
యోగబలమేవ స్ఫోరయతి -
సమాధిజేతి ।
యోగః - సమాధిః, చిత్తస్య విషయాన్తరవృత్తినిరోధేన పరస్మిన్నేవ స్థాపనమ్ । తస్య బలమ్ - సంస్కారప్రచయో ధ్యేయైకాగ్ర్యకరణమ్ । తేన, తత్రైవ స్థైర్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
చకారసూచితమ్ అన్వయమ్ అన్వాచష్టే -
తేన చేతి ।
యత్తు కయా నాడ్యా ఉత్క్రామన్ యాతి, ఇతి, తత్ర ఆహ -
పూర్వమితి ।
చిత్త హి స్వభావతో విషయేషు వ్యాపృతం, తేభ్యో విముఖీకృత్య హృదయే పుణ్డరీకాకారే పరమాత్మస్థానే యత్నతః స్థాపనీయమ్ ।
‘అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే ‘ ఇత్యాదిశ్రుతేః, తత్ర చిత్తం వశీకృత్య ఆదౌ, అనన్తరం కర్తవ్యమ్ ఉపదిశతి -
తత ఇతి ।
ఇడాపిఙ్గలే దక్షిణోత్తరే నాడ్యౌ హృదయాన్నిస్సృతే నిరుధ్య, తస్మాదేవ హృదయాగ్రాత్ ఊర్ధ్వగమనశీలయా సుషుమ్నయా నాడ్యా హార్ద ప్రాణమ్ ఆనీయ, కణ్ఠావలమ్బితస్తనసదృశం మాంసఖణ్డం ప్రాప్య, తేన అధ్వనా భ్రువోర్మధ్యే తమ ఆవేశ్య అప్రమాదవాన్ బ్రహ్మరన్ధ్రాత్ వినిష్క్రమ్య ‘కవిం పురాణమ్ ‘ ఇత్యాదివిశేషణం పరమపురుషమ్ ఉపగచ్ఛతి, ఇత్యర్థః ।
‘భూమిజయక్రమేణ ‘ ఇత్యత్ర భూమ్యాదీనాం పఞ్చానాం భూతానామ్ , జయః - వశీకరణామ్ - తస్య తస్య భూతస్య స్వాధీనచేష్టావైశిష్ట్యమ్ , తద్ద్వారేణ, ఇతి ఎతదుచ్యతే । ‘స తమ్ ‘ ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
స ఎవమితి
॥ ౧౦ ॥
యేన కేనచిత్ మన్త్రాదినా ధ్యానకాలే భగవదనుస్మరణే ప్రాప్తే సతి,అభిధానత్వే నియన్తుం స్మర్తవ్యత్వేన ప్రకృతపరమపురుషస్య త్రైవిద్యవృద్ధప్రసిద్ధ్యా ప్రామాణికత్వమ్ ఆహ -
పునరపీతి ।
ఉపాయః - వక్ష్యమాణ ఓఙ్కారః ।
అవిషయే ప్రతీచి బ్రహ్మణి వేదార్థవిదామపి కథం వచనమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, అవిషయత్వమ్ అత్యక్త్వైవ ఇతి మత్వా, శ్రుతిమ్ ఉదాహరతి -
తద్వేతి ।
తథాపి తస్మిన్ అవిషయే సర్వవిశేషశూన్యే వచనమ్ అనుచితమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సర్వేతి ।
న కేవలం విద్వదనుభవసిద్ధం యథోక్తం బ్రహ్మ, కిన్తు ముక్తోపసృప్యతయా ముక్తానామపి ప్రసిద్ధమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
కేషాం పునః సంన్యాసిత్వమ్ ? తదాహ -
వీతరాగా ఇతి ।
జ్ఞానార్థం బ్రహ్మచర్యవిధానాదపి బ్రహ్మ జ్ఞేయత్వేన ప్రసిద్ధమ్ ఇత్యాహ -
యచ్చేతి ।
కథం తర్హి యథోక్తం బ్రహ్మ మమ జ్ఞాతుం శక్యమ్ ? ఇతి ఆకులితచేతసమ్ అర్జునం ప్రతి ఆహ -
తత్తే పదమితి
॥ ౧౧ ॥
‘వక్ష్యమాణేన ఉపాయేన’ ఇత్యుక్తం వ్యక్తీకుర్వన్ ఓఙ్కారద్వారా బ్రహ్మోపాసనం శ్రుత్యుక్తమ్ అనుక్రామతి -
సయో హేతి ।
సత్యకామేన అభిధ్యానఫలం జిజ్ఞాసునా భగవన్నితి పిప్పలాదః సమ్బోధ్య అభిముఖీక్రియతే ।నిపాతౌ తు ప్రసిద్ధమ్ అర్థమేవ ద్యోతయన్తౌ అభిధ్యానస్య ఫలవత్వేన కర్తవ్యత్వమ్ ఆవేదయతః । మనుష్యేషు మధ్యే సః, యో అధికృతః మనుష్యః, తత్ - ప్రసిద్ధమ్ అభిధ్యానం యథా సిద్ధ్యతి, తథా సర్వవేదసారభూతమ్ ఓఙ్కారమ్ ఆభిముఖ్యేన ధ్యాయీత । తచ్చ అభిధ్యానమ్‘ఆప్రాయణా ‘దితి న్యాయేన మరణాన్తమ్ అనుష్ఠేయమ్ । స చైవమ్ అనుతిష్ఠన్ప్రకృతేన అభిధ్యానేన లోకానాం జేతవ్యానాం బహుత్వాత్ , కతమం లోకం జయతి ? ఇతి ప్రశ్నం పృష్టవతే సత్యకామాయ పిప్పలాదనామా కిల ఆచార్యః ప్రతివచనం ప్రోవాచ । తత్ర ప్రథమమ్ అభిధ్యేయమ్ ఓఙ్కారం పరాపరబ్రహ్మత్వేన మహీకరోతి -
ఎతద్వా ఇతి ।
త్రిమాత్రేణ - అకారోకారమకారాత్మకేన, ఇతి యావత్ । యోఽభిధ్యాయీత, తమేవ యథాభిధ్యాతం పురుషమ్ అధిగచ్ఛతి, ఇత్యాదివచనేన ఉపాసనమ్ ఓఙ్కారస్య ఉక్తమ్ , ఇత్యర్థః ।
ప్రశ్నశ్నుతివత్ కఠవల్లీ చ తత్రైవార్థే ప్రవృత్తా, ఇత్యాహ -
అన్యత్రేతి ।
అవ్యవధానేన ఉపనిషదామ్ , వ్యవధానేన చ కర్మశ్రుతీనాం పరస్మిన్ ఆత్మని పర్యవసానం దర్శయతి-
సర్వ ఇతి ।
తపసామపి సర్వేషాం చిత్తశుద్ధిద్వారా తత్రైవ పర్యవసానమ్ , ఇత్యాహ -
తపాంసీతి ।
తస్యైవ చ జ్ఞానార్థమ్ అష్టాఙ్గం బ్రహ్మచర్య తత్ర తత్ర విహితమ్ , ఇత్యాహ -
యదిచ్ఛన్త ఇతి ।
తస్య పదనీయస్య బ్రహ్మణః సఙ్క్షేపేణ కథనమ్ ఓఙ్కారద్వారకమ్ , ఇతి కథయతి -
ఓమిత్యేతదితి ।
ఉదాహృతవచనానాం తాత్పర్యం దర్శయతి-
పరస్యేతి ।
తస్య వాచకరూపేణ వా తస్యైవ ప్రతీకరూపేణ వా వివక్షితస్య ఉపాసనం యథోక్తైః వచనైః ఉక్తమ్ , ఇతి సమ్బన్ధః ।
నను - పరస్మిన్ బ్రహ్మణి తత్వమస్యాదివాక్యాదేవ ప్రతిపత్తిః అధికారిణో భవిష్యతి, కిమితి ఉపాసనమ్ ఓఙ్కారస్య ఉపన్యస్యతే ? తత్ర ఆహ -
పరేతి ।
యద్యపి విశిష్టాధికారిణో వినైవ ఉపాసనం బ్రహ్మణి ప్రతిపత్తిః ఉత్పద్యతే, తథాపి మన్దానాం మధ్యమానాం చ తద్ధీహేతుత్వేన ఓఙ్కారో వివక్షితః । తచ్చ ఉపాసనం బ్రహ్మదృష్ట్యా శ్రుతిభిరుపదిష్టమ్ , ఇత్యర్థః ।
తస్య క్రమముక్తిఫలత్వాత్ అనుష్ఠేయత్వం సూచయతి -
కాలాన్తరేతి ।
భవత్వేవం శ్రుతీనాం ప్రవృత్తిః, తావతా ప్రకృతే కిమాయాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఉక్తం యదితి ।
తదేవ ఇహాపి వక్తవ్యమ్ , ఇతి ఉత్తరేణ సమ్బన్ధః ।
ఉపాసనమేవ ఉపాస్యోపన్యాసద్వారా స్ఫోరయతి -
కవిమిత్యాదినా ।
పూర్వోక్తరూపేణేతి - అభిధానత్వేన ప్రతీకత్వేన చ, ఇత్యర్థః ।
శ్రౌతస్య ఉపాసనస్య అనూద్యమానస్య సోపస్కరత్వం సఙ్గిరతే -
యోగేతి ।
తర్హి కథమ్ - ‘అనన్యచేతాః సతతమ్ ‘ ఇత్యాది వక్ష్యతే తత్ర ఆహ -
ప్రసక్తేతి ।
ఓఙ్కారోపసనం ప్రసక్తమ్ , తదనన్తరం తత్ఫలమ్ అనుప్రసక్తమ్ , తద్ - ద్వారా చ అపునరావృత్త్యాది వక్తవ్యకోటినివిష్టమ్ , ఇత్యర్థః ।
ఇత్యేవమర్థ ఇతి ।
శ్రోత్రాదీనాం కుత్ర ద్వారత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
ఉపలబ్ధావితి ।
తేషాం సంయమనమ్ - విషయేషు ప్రవృత్తానాం దోషదర్శనద్వారా తేభ్యో వైముఖ్యాపాదనమ్ ।
కోఽయం మనసో హృదయే నిరోధః ? తత్ర ఆహ -
నిష్ప్రచారమితి ।
మనసో విషయాకారవృత్తిం నిరుధ్య హృది వశీకృతస్య కాయం దర్శయతి -
తత్రేతి ।
‘ఊర్ధ్వమ్ ‘ ఇత్యత్రాపి హృదయాత్ ఇతి సమ్బధ్యతే । సర్వాణి ఉపలబ్ధిద్వారాణి శ్రోత్రాదీని సన్నిరుధ్య, వాయుమపి సర్వతో నిగృహ్య హృదయమ్ ఆనీయ,తతో నిర్గతయా సుషుమ్నయా కణ్ఠభ్రూమధ్యలలాటక్రమేణ ప్రాణం మూర్ధని ఆధాయ యోగధారణామ్ ఆరూఢోబ్రహ్మ వ్యాహరన్ , మాం చ తదర్థమ్ అనుస్మరన్ , పరమాం గతిం యాతి, ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౧౨ ॥
యథోక్తయోగధారణార్థం ప్రవృత్తో మూర్ధని ప్రాణమ్ ఆధాయ - ధారయన్ కిం కుర్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, అనన్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
తత్రైవేతి ।
ఎకం చ తత్ అక్షరం చ ఇతి ఎకాక్షరమ్ - అోమిత్యేవంరూపమ్ , తత్కథంబ్రహ్మేతి విశిష్యతే ? తత్ర ఆహ -
బ్రహ్మణ ఇతి ।
‘యః ప్రయాతి’ (భ. గీ. ౮-౫) ఇతి మరణమ్ ఉక్త్వా ‘త్యజన్ దేహమ్ ‘ ఇతి బ్రువతా పునరుక్తిః ఆశ్రితా స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య,విశేషణార్థం వివృణోతి-
దేహేేతి ।
ఎవమ్ ఓఙ్కారమ్ ఉచ్చారయన్ అర్థం చ అభిధ్యాయన్ ధ్యాననిష్ఠః స పుమాన్ , ఇత్యర్థః । పరమామితి గతివిశేషణం క్రమముక్తివివక్షయా ద్రష్టవ్యమ్
॥ ౧౩ ॥
నను - వాయునిరోధవిధురాణామ్ ఉదీరితయా రీత్యా స్వేచ్ఛాప్రయుక్తోత్క్రమణాసమ్భవాత్ దుర్లభా పరమా గతిః ఆపతేత్ ఇతి, తత్ర ఆహ -
కిం చేతి ।
ఇతశ్చ భగవదనుస్మరణే ప్రయతితవ్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
సతతమ్ , నిత్యశ ఇతి విశేషణయోః అపునరుక్తత్వమ్ ఆహ -
సతతమిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ అపౌనరూక్త్యం వ్యక్తీకరోతి -
నేత్యాదినా ।
జితాసుః ఇచ్ఛయా దేహం త్యజతి, తదితరస్తు కర్మక్షయేణైవ ఇతి విశేషం వివక్షయన్ ఆహ-
యత ఇతి ।
అనన్యచేతసమ్ - సమాహితచేతసం ప్రతి, ఈశ్వరస్య సౌలభ్యమ్ఎవమిత్యుచ్యతే
॥ ౧౪ ॥
కిం త్వాం ప్రాప్తాః త్వయ్యేవ అవతిష్ఠన్తే ? కిం వా పునరావర్తన్తే చన్ద్రలోకాదివ ? ఇతి సన్దేహాత్ పృచ్ఛతి -
తవేతి ।
తత్ర ఉత్తరశ్లోకేన నిశ్చయం దర్శయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఈశ్వరోపగమనం న సామీప్యమాత్రమ్ , ఇతి వ్యాచష్టే -
మద్భావమితి ।
పునర్జన్మనః అనిష్టత్వం ప్రశ్నద్వారా స్పష్టయతి -
కిమిత్యాదినా ।
మహాత్మత్వమ్ - ప్రకృష్టసత్వవైశిష్ట్యమ్ । యతయః తస్మిన్నేవ ఈశ్వరే సముత్పన్నసమ్యగ్దర్శినో భూత్వా, ఇతి శేషః ।
భగవన్తమ్ ఉపగతానామ్ అపునరావృ్త్తౌ, తతో విముఖానామ్ అనుపజాతసమ్యగ్ధియాం పునరావృత్తిః అర్థసిద్ధా, ఇత్యాహ -
యే పునరితి
॥ ౧౫ ॥
‘అపామసోమమమృతా అభూమ’ (ఋక్ సంం. ౬ - ౪ - ౧౧)ఇతి శ్రుతేః స్వర్గాదిగతానామపి సమానైవ అనావృత్తిః, ఇత్యాశఙ్క్యతే -
కిం పునరితి ।
అర్థవాదశ్రుతౌ కర్మిణామ్ అమృతత్వస్య ఆపేక్షికత్వం వివక్షిత్వా పరిహరతి-
ఉచ్యత ఇతి ।
ఎతేన భూరాదిలోకచతుష్టయం ప్రవిష్టానాం పునరావృత్తావపి జనఆదిలోకత్రయం ప్రాప్తానామ్ అపునరావృత్తిః, ఇతి విభాగోక్తిః అప్రామాణికత్వాదేవ హేయా, ఇత్యవధేయమ్ । తర్హి తద్వదేవ ఈశ్వరం ప్రాప్తానామపి పునరావృత్తిః శఙ్క్యతే ? నేత్యాహ-
మామితి ।
యావత్సమ్పాతశ్రుతివత్ ఈశ్వరం ప్రాప్తానాం నివృత్తావిద్యానాం పునరావృత్తిః అప్రామాణికీ, ఇత్యర్థః । యస్య స్వాభావికీ వంశప్రయుక్తా చ శుద్ధిః తస్యైవ ఉక్తే అర్థే బుద్ధిరుదేతి, ఇతి మత్వా సమ్బుద్ధిద్వయమ్
॥ ౧౬ ॥
బ్రహ్మలోకసహితానాం పునరావృత్తౌ హేతుం ప్రశ్నద్వారా దర్శయతి -
బ్రహ్మేతి ।
ఉక్తమేవ హేతుమ్ ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమ్ ఉత్తరశ్లోకేన సాధయతి -
కథమిత్యాదినా ।
యథోక్తాహోరాత్రావయవమాసర్త్వయనసంవత్సరావయవశతసఙ్ఖ్యాయురవచ్ఛిన్నత్వాత్ ప్రజాపతేః తదన్తర్వర్తినామపి లోకానాం యథాయోగ్యకాలపరిచ్ఛిన్నత్వేన పునరావృత్తిః, ఇత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే -
సహస్రేత్యాదినా ।
అక్షరార్థమ్ ఉక్త్వా, తాత్పర్యార్థమ్ ఆహ -
యత ఇతి
॥ ౧౭ ॥
యత్ ప్రజాపతేః అహః, తద్ యుగసహస్రపరిమితమ్ , యా చ తస్య రాత్రిః సాపి తథా, ఇతి కాలవిదామ్ అభిప్రాయమ్ అనుసృత్య బ్రాహ్మస్య అహోరాత్రస్య కాలపరిమాణం దర్శయిత్వా తత్రైవ విభజ్య కార్యం కథయతి -
ప్రజాపతేరితి ।
అవ్యక్తమ్ అవ్యాకృతమ్ ఇతిశఙ్కాం వారయతి -
అవ్యక్తమిత్యాదినా ।
జాతిప్రతియోగిభూతా వ్యక్తీః వ్యావర్తయతి -
స్థావరేతి ।
అసదుత్పత్తిప్రసక్తిం ప్రత్యాదిశతి -
అభివ్యజ్యన్త ఇతి ।
పూర్వోక్తమ్ అవ్యక్తసంజ్ఞకం స్వాపావస్థం బ్రహ్మ ప్రజాపతిశబ్దితమ్ , తస్మిన్నితి యావత్
॥ ౧౮ ॥
నను - ప్రబోధకాలే బ్రహ్మణః, యో భూతగ్రామో భూత్వా, తస్యైవ స్వాపకాలే విలీయతే,తస్మాద్ అన్యో భూయో బ్రహ్మణో అహరాగమే భూత్వా, పునః రాత్ర్యాగమే పరవశో వినశ్యతి । తదేవం ప్రత్యవాన్తరకల్పంభూతగ్రామవిభాగో భవేత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
అకృతేతి ।
ప్రతికల్పం ప్రాణినికాయస్య భిన్నత్వే సతి అకృతాభ్యాగమాదిదోషప్రసఙ్గాత్ తత్పరిహారార్థం భూతగ్రామస్య ప్రతికల్పమ్ ఐక్యమ్ ఆస్థేయమ్ , ఇత్యర్థః ।
యది స్థావరజఙ్గమలక్షణప్రాణినికాయస్య ప్రతికల్పమ్ అన్యథాత్వమ్ , తదా ఎకస్య బన్ధమోక్షాన్వయినోఽభావాత్ కాణ్డద్వయాత్మనో బన్ధమోక్షార్థస్య శాస్త్రస్య ప్రవృత్తిః అఫలా ప్రసజ్యేత । అతః తత్సాఫల్యార్థమపి ప్రతికల్పం ప్రాణివర్గస్య నవీనత్వానుపపత్తిః, ఇత్యాహ -
బన్ధేతి ।
కథం పునః భూతసముదాయః అస్వతన్త్రః సన్ అవశో భూత్వా ప్రవిలీయతే ? తత్ర ఆహ -
అవిద్యాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన అస్మితారాగద్వేషాభినివేశా గృహ్యన్తే । యథోక్తంక్లేశపఞ్చకం మూలం ప్రతిలభ్య ధర్మాధర్మాత్మకకర్మరాశిః ఉద్భవతి । తద్వశాదేవ అస్వతన్త్రో భూతసముదాయో జన్మవినాశౌ అనుభవతి, ఇత్యర్థః ।
ప్రాణినికాయస్య జన్మనాశాభ్యసోక్తేఃఅర్థమ్ ఆహ -
ఇత్యత ఇతి ।
సంసారే విపరివర్తమానానాం ప్రాణినామ్ అస్వాతన్త్ర్యాత్ అవశానామేవ జన్మమరణప్రబన్ధాత్ అలమ్ అనేన సంసారేణ, ఇతి వైతృష్ణ్యం తస్మిన్ ప్రదర్శనీయమ్ । తదర్థం చ ఇదం భూతానామ్అహోరాత్రమ్ ఆవృత్తివచనమ్ , ఇత్యర్థః ।
సమనన్తరవాక్యమ్ఇదమా పరామృశ్యతే । రాత్ర్యాగమే ప్రలయమ్ అనుభవతః అహరాగమే చ ప్రభవం ప్రతిపద్యమానస్య ప్రణివర్గస్య తుల్యం పారవశ్యమ్ , ఇత్యాశయవాన్ ఆహ -
అహ్న ఇతి
॥ ౧౯ ॥
‘అక్షరం బ్రహ్మ పరమమ్ ‘ ఇత్యుపక్రమ్య, తదనుపయుక్తం కిమిదమ్ అన్యదుక్తమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య వృత్తమ్ అనూద్య అనన్తరగ్రన్థసఙ్గతిమ్ ఆహ -
యదుపన్యస్తమితి ।
అక్షరస్వరూపే నిర్దిదిక్షితే, తస్మిన్ పూర్వోక్తయోగమార్గస్య కథమ్ ఉపయోగః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, తత్ప్రాప్త్యుపాయత్వేన ఇత్యాహ -
అనేనేతి ।
గన్తవ్యమితి యోగమార్గోక్తిః ఉపయుక్తా, ఇతి శేషః । పూర్వోక్తామ్ అవ్యక్తాత్ ఇతి సమ్బన్ధః ।
పరశబ్దస్య వ్యతిరిక్తవిషయత్వే తుశబ్దేన వైలక్షణ్యమ్ ఉక్త్వా పునః అన్యశబ్దప్రయోగాత్ పౌనరుక్త్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
వ్యతిరిక్తత్వ ఇతి ।
తునాద్యోతితం వైలక్షణ్యమ్ అన్యశబ్దేన ప్రకటితమ్ । యతో భిన్నేష్వపి భావభేదేషు సాలక్షణ్యమ్ ఆలక్ష్యతే, తతశ్చ అవ్యక్తాత్ భిన్నత్వేఽపి బ్రహ్మణః తేన సాదృశ్యమ్ ఆశఙ్క్యతే, తన్నివృత్త్యర్థమ్ అన్యపదమ్ , ఇత్యర్థః । యద్వా పరశబ్దస్య ప్రకృష్టవాచినో భావవిశేషణార్థత్వే పునరుక్తిశఙ్కైవ నాస్తి, ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అనాదిభావస్య అక్షరస్య అవినాశిత్వామ్ అర్థసిద్ధం సమర్థయతే -
యః స భావ ఇతి ।
సర్వం హి వినశ్యద్వికారజాతం పురుషాన్తం వినశ్యతి, స తు వినాశహేత్వభావాన్న వినష్టమ్ అర్హతి, ఇత్యర్థః
॥ ౨౦ ॥
యథోక్తే అవ్యక్తే భావే శ్రుతిసంమతిమ్ ఆహ -
అవ్యక్త ఇతి ।
తస్య పరమగతిత్వం సాధయతి-
యం ప్రప్యేతి ।
యోఽసౌ అవ్యక్తో భావోఽత్ర దర్శితః, సః ‘యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యమ్ ‘ (ము.ఉ. ౧-౨-౧౩) ఇత్యాదిశ్రుతౌ అక్షర ఇత్యుక్తః । తం చాక్షరం భావమ్ , పరమాం గతిమ్ , ‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ (క. ఉ. ౧-౩-౧౧) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో వదన్తి, ఇత్యాహ -
యోఽసావితి ।
పరమపురుషస్య పరమగతిత్వమ్ ఉక్తం వ్యనక్తి -
యం భావమితి ।
నను అవ్యక్తాత్ అతిరిక్తస్య తద్విలక్షణస్య పరమపురుషస్య ప్రాప్తౌ కశ్చిత్ అసాధారణో హేతుః ఎషితవ్యః, యస్మిన్ ప్రేక్షాపూర్వకారీ తత్ప్రేక్షణా ప్రవృత్తో నిర్వృణోతి, తత్ర ఆహ -
తల్లబ్ధేరితి ।
పరస్య పురుషస్య సర్వకారణత్వం సర్వవ్యాపకత్వం చ విశేషణద్వయమ్ ఉదాహరతి -
యస్యేతి ।
నిరతిశయత్వం విశదయతి-
యస్మాదితి ।
తుశబ్దః అవధారణార్థః ।
భక్తిః - భజనం సేవా ప్రదక్షిణప్రణామాదిలక్షణా, తాం వ్యావర్తయతి -
జ్ఞానేతి ।
ఉక్తాయా భక్తేః విషయతో వైశిష్ట్యమ్ ఆహ -
అనన్యయేతి ।
కోఽసౌ పురుషః ? యద్విషయా భక్తిః తత్ప్రాప్తౌ పర్యాప్తా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
యస్యేతి ।
కథమ్ భూతానాం తదన్తస్థత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
కార్యం హీతి ।
నను జ్ఞానాయత్తా పరమపురుషప్రాప్తిః ఉక్తా । న చ జ్ఞానం మార్గమ్ అపేక్ష్య ఫలాయ కల్పతే, విదుషో గత్యుత్క్రాన్తినిషేధశ్రుతేః । తథా చ మార్గోక్తిః అయుక్తా, ఇత్యాశఙ్క్య, సగుణశరణానాం తదుపదేశో అర్థవాన్ , ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
ప్రకృతానామితి ।
వక్తవ్య ఇతి, యత్ర కాలే ఇత్యాద్యుచ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
స చేద్వక్తవ్యః, తర్హి కిమితి అధ్యాత్మాదిభావేన సవిశేషం బ్రహ్మ ధ్యాయతాం ఫలాప్తయే మూర్ధన్యనాడీసమ్బద్ధే దేవయానే పథి ఉపాస్యత్వాయ వక్తవ్యే కాలో నిర్దిశ్యతే ? తత్ర ఆహ -
వివక్షితేతి ।
సోఽర్థో మార్గః, తదుక్తిశేషత్వేన కాలోక్తిః ఇత్యర్థః ।
పితృయాణమార్గోపన్యాసః తర్హి కిమితి క్రియతే ? తత్ర ఆహ-
ఆవృత్తీతి ।
మార్గాన్తరస్య ఆవృత్తిఫలత్వాత్ , అస్య చ అనావృత్తిఫలత్వాత్ తదపేక్షయా మహీయాన్ అయమ్ , ఇతి స్తుతిర్వివక్షితా ఇతి భావః ।
యోగిన ఇతి ధ్యాయినాం కర్మిణాం చ తన్త్రేణ అభిధానమ్ , ఇత్యాహ -
యోగిన ఇతి ।
కథం కర్మిషు యోగశబ్దో వర్తతామ్ ? , ఇత్యాశఙ్క్య, అనుష్ఠానగుణయోగాత్ ఇత్యాహ-
కర్మిణస్త్వితి ।
గుణతో యోగిన ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్రైవ వాక్యోపక్రమస్య ఆనుకూల్యమ్ ఆహ -
కర్మయోగేనేతి ।
అవశిష్టాని అక్షరాణి వ్యాచక్షాణో వాక్యార్థమ్ ఆహ -
యత్రేతి ।
యోగినో ధ్యాయినోఽత్ర వివక్షితాః, ఆవృతౌ అధికృతా యోగినః కర్మిణ ఇతి విభాగః ।
కాల - ప్రాధాన్యేన మార్గద్వయోపన్యాసమ్ ఉపక్రమ్య తమేవ ప్రధానీకృత్య దేవయానం పన్థానమ్ అవతారయతి -
తం కాలమితి
॥ ౨౩ ॥
యథోపక్రమం వ్యాఖ్యాయ యథాశ్రుతం వ్యాఖ్యాతి -
అథవేతి ।
కథం తర్హి దేవతానాం అతినేత్రీణాం గ్రహణే కాలప్రాధాన్యేన నిర్దేశః శ్లిష్యతే ? తత్ర ఆహ -
భూయసాం త్వితి ।
మార్గద్వయేఽపి కాలాద్యభిమానిన్యో దేవతాః కాలశబ్దేన ఉచ్యన్తే । కాలాభిమానినీనాం భూయస్త్వాత్ కాలశబ్దేన సర్వాసాం దేవతానామ్ ఉపలక్షణత్వం వివక్షిత్వా కాలకథనమ్ ఇత్యర్థః ।
యథా ఆమ్రాణాం భూయస్త్వాత్ విద్యమానేష్వపి ద్రుమాన్తరేషు ఆమ్రైరేవ వనం నిర్దిశ్యతే, తద్వత్ ఇతి ఉదాహరణమ్ ఆహ -
ఆమ్రేతి ।
నను మార్గచిహ్నానాం భోగభూమీనాం వా తత్తచ్ఛబ్దైః ఉపాదానసమ్భవే కిమితి దేవతాగ్రహణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ‘అతివాహికస్తల్లిఙ్గాత్’ (బ్ర.సూ. ౪-౩-౪) ఇతి న్యాయేన ఉత్తరమ్ ఆహ -
ఇతి స్థిత ఇతి ।
తేషామ్ అగ్న్యాదీనాం సమీపమ్ , ఇతి సామీప్యే ‘తత్ర’ ఇతి సప్తమీ । బ్రహ్మ కార్యోపాధికమ్ , పరం వా బ్రహ్మ పరమ్పరయా ముక్త్యాలమ్బనమ్ । అత ఎవ ‘క్రమేణ’ ఇత్యుక్తమ్ ।
నిర్గుణమ్ అప్రపఞ్చం బ్రహ్మస్మి, ఇతి విద్యావతో వ్యవచ్ఛినత్తి -
బ్రహ్మోపాసనేతి ।
నను బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వార్థం పరబ్రహ్మవిదామేవ ఇయం గతిః ఉచ్యతే, న బాదర్యధికరణవిరోధాత్ ఇత్యాహ -
న హీతి
॥ ౨౪ ॥
ప్రకృతం దేవయానం పన్థానం స్తోతుం పితృయాణమ్ ఉపన్యస్యతి-
ధూమ ఇతి ।
అత్రాపి మార్గచిహ్నాని భోగభూమీశ్చ వ్యవచ్ఛిద్య ఆతివాహికదేవతావిషయత్వం ధూమాదిపదానాం విభజతే -
ధూమేత్యాదినా ।
తత్రేతి సప్తమీ పూర్వవదేవ సామీప్యార్థా, ‘ఇష్టాది’ ఇత్యాదిశబ్దేనపూర్తదత్తేగృహ్యేతే । ‘కృతాత్యయేఽనుశయవాన్ ‘(బ్ర. సూ. ౩ - ౧ - ౮) ఇతి న్యాయం సూచయతి -
తత్క్షయాదితి
॥౨౫॥
ఆరోహావరోహయోః అభ్యాసవాచినా పునశ్శబ్దేన సంసారస్య అనాదిత్వం సూచ్యతేే । రాత్ర్యాదౌ మృతానాం బ్రహ్మవిదామ్ అబ్రహ్మప్రాప్తిశఙ్కానివృత్త్యర్థమ్ అభిమానిదేవతాగ్రహణాయ మార్గయోః నిత్యత్వమ్ ఆహ -
శుక్లేతి ।
జ్ఞానప్రకాశకత్వాత్ - విద్యాప్రప్యత్వాత్ అర్చిరాదిప్రకాశోపలక్షితత్త్వాచ్చ, శుక్లా దేవయానాఖ్యా గతిః । తదభావాత్ - జ్ఞానప్రకాశకత్వాభావాత్ ధూమాద్యప్రకాశోపలక్షితత్వాత్ అవిద్యాప్రాప్యత్వాచ్చ, కృష్ణా పితృయాణలక్షణా గతిః । తయోర్గత్యోః శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధ్యర్థో హిశబ్దః ।
జగచ్ఛబ్దస్య జ్ఞానకర్మాధికృతవిషయత్వేన సఙ్కోచే హేతుమ్ ఆహ -
న జగత ఇతి ।
అన్యథా జ్ఞానకర్మోపదేశానర్థక్యాత్ , ఇత్యర్థః ।
తయోర్నిత్యత్వే హేతుమ్ ఆహ -
సంసారస్యేతి ।
మార్గయోః యావత్సంసారభావిత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
క్రమముక్తిః - అనావృతిః । భూయః - భోక్తవ్యకర్మక్షయే శేషకర్మదశాత్ , ఇత్యర్థః
॥ ౨౬ ॥
గతేః ఉపాస్యత్వాయ తద్విజ్ఞానం స్తౌతి -
నైతే ఇతి ।
యోగస్య మోహాపోహకత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞానప్రకారమ్ అనువదతి -
సంసారాయేతి ।
మోక్షాయ - క్రమముక్త్యర్థమ్ ఇత్యర్థః । యోగీ ధ్యాననిష్ఠః గతిమపి ధ్యాయన్ నైవ ముహ్యతి, కేవలం కర్మం దక్షిణమార్గప్రాపకం కర్తవ్యత్వేన న ప్రత్యేతి ఇత్యర్థః ।
యోగస్య అపునరావృత్తిఫలత్వే నిత్యకతంవ్యత్వం సిద్ధమ్ ఇతి ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి
॥ ౨౭ ॥
శ్రద్ధావివృద్ధ్యర్థం యోగం స్తౌతి -
శ్రృణ్వితి ।
పవిత్రపాణిత్వప్రాఙ్ముఖత్వాదిసాహిత్యమ్ అధ్యయనస్య సమ్యక్త్వమ్ । అఙ్గోపాఙ్గోపేతత్వమ్ అనుష్ఠానస్య సాద్గుణ్యమ్ । తపసాం సుతప్తత్వం మనోబుద్ధ్యాద్యైకాగ్ర్యపూర్వకత్వమ్ । దానస్య చ సమ్యకత్వం దేశకాలపాత్రానుగుణత్వమ్ ।
‘ఇదం విదిత్వా’ ఇత్యత్ర ఇదంశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి-
సప్తేతి ।
యద్యపి ‘కిం తద్బ్రహ్మ’ (భ. గీ. ౮-౧) ఇత్యాదౌ, ‘అధియజ్ఞః కథం కోఽత్ర’ (భ. గీ. ౮-౨) ఇత్యత్ర ప్రశ్నద్వయంప్రతిభాసానుసారేణ కశ్చిత్ ఉక్తమ్ , తథాపి ప్రతివచనాలోచనాయాం ద్విత్వప్రతీత్యభావాత్ ప్రకారభేదవివక్షయా చశబ్దద్వయస్య ప్రతినియతత్వాత్ న సప్తేతి విరుధ్యతే ।
న చ ఇదం వేదనమ్ ఆపాతికం కిన్తు అనుష్ఠానపర్యన్తమ్ ఇత్యాహ -
సమ్యగితి ।
ప్రకృతో ధ్యాననిష్ఠః యోగీ ఇత్యుచ్యతే । ఐశ్వరమ్ - విష్ణోః పరమం పదమ్ , తదేవ తిష్ఠతి అస్మిన్ అశేషమ్ ఇతి స్థానమ్ । యోగానుష్ఠానాత్ అశేషఫలాతిశాయి మోక్షలక్షణం ఫలం క్రమేణ లబ్ధుం శక్యమ్ ఇతి భావః । తదనేన సప్తప్రశ్నప్రతివచనేన యోగమార్గం దర్శయతా ధ్యేయత్వేన తత్పదార్థో వ్యాఖ్యాతః
॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞానవిరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే అష్టమోఽధ్యాయః ॥ ౮ ॥
అతీతేన ఆగామినోఽధ్యాయస్య అగతార్థత్వం వక్తుం వృత్తమనువదతి -
అష్టమ ఇతి ।
నాడీ - సుషుమ్నాఖ్యా । ధారణాఖ్యేన అఙ్గేన యుక్తా యోగో ధారణాయోగః । సగుణః - సర్వద్వారసంయమనాదిగుణః, తేన సహిత ఇత్యర్థః ।
తత్ఫలోక్త్యర్థమ్ అనన్తరాధ్యాయారమ్భమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
తస్య చేతి ।
‘అగ్నిరర్చిః’ ఇత్యాదినా ఉపలక్షితేన క్రమవతా, దేవయానేన పథా ఇతి యావత్ ।
జ్ఞానానన్తరమేవ యథోక్తఫలలాభాత్ అలమ్ అనేన మార్గేణ, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
కాలాన్తర ఇతి ।
అర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మప్రాప్తౌ ముక్తేః మార్గాయత్తత్వాత్ ‘న తస్య’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధః స్యాత్ , ఇత్యాశయేన శఙ్కతే -
తత్రేతి ।
వృత్తోఽర్థః సప్తమ్యర్థః ।
ఉక్తాశఙ్కానివృత్త్యర్థమ్ అనన్తరాధ్యాయమ్ ఉత్థాపయతి -
తదాశఙ్కేతి ।
సమ్ప్రయుక్తత్వేన అపరోక్షత్వాభావేఽపి పూర్వోత్తరగ్రన్థాలోచనయా బుద్ధిసన్నిధానాత్ ఇదంశబ్దేన బ్రహ్మజ్ఞానం గృహీతమ్ ; ఇత్యాహ -
తద్ - బుద్ధావితి ।
ప్రకృతాత్ ధ్యానాత్ జ్ఞానస్య వైశిష్ట్యావద్యోతీ తుశబ్దః, ఇత్యాహ -
తుశబ్దఇతి ।
నిపాతార్థమేవ స్ఫుటయతి -
ఇదమేవేతి ।
తస్మిన్నర్థే సంవాదకత్వేన శ్రృతిస్మృతీ దర్శయతి -
వాసుదేవ ఇతి ।
అద్వైతజ్ఞానవత్ ద్వైతజ్ఞానమపి కేషాఞ్చిత్ మోక్షహేతుః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నాన్యదితి ।
ద్వైతజ్ఞానం మోక్షాయ న క్షమమ్ , ఇత్యత్ర శ్రుతిమ్ ఉదాహరతి -
అథేతి ।
అవిద్యాప్రకరణోపక్రమార్థః అథశబ్దః । అతః - అద్వైతాత్ , అన్యథా - భిన్నత్వేన, ఇత్యర్థః । విదుః, తత్త్వమితి శేషః । ద్వైతస్య దుర్నిరూపత్వేన కల్పితత్వాత్ తజ్జ్ఞానం రజ్జుసర్పాదిజ్ఞానతుల్యత్వాత్ న క్షేమమితి శేషః । ద్వైతస్య దుర్నిరూపత్వేన కల్పితత్వాత్ తజ్జ్ఞానం రజ్జుసర్పాదిజ్ఞానతుల్యత్వాత్ న క్షేమప్రాప్తిహేతుః, ఇతి చకారార్థః । అసూయా - గుణేషు దోషావిష్కరణమ్ , తద్రహితాయ, జ్ఞానాధికృతాయ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానమ్ - బ్రహ్మచైతన్యం, తద్విషయం వా ప్రమాణజ్ఞానమ్ , తస్య తేనైవ విశేషితత్వానుపపత్తిమ్ ఆశఙ్క్య, వ్యాకరోతి -
అనుభవేతి ।
విజ్ఞానమ్ - అనుభవః - సాక్షాత్కారః, తేన సహితమ్ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తజ్ఞానం ప్రాప్తస్య కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యజ్జ్ఞానమితి
॥ ౧ ॥
తదాభిముఖ్యసిద్ధయే తజ్జ్ఞానం స్తౌతి -
తచ్చేతి ।
బ్రహ్మవిద్యా విద్యానాం రాజా శ్రేష్ఠా ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
దీప్తీతి ।
కుతో బ్రహ్మవిద్యాయా విద్యాన్తరేభ్యో దీప్త్యతిశయవత్త్వమ్ ? తదాహ -
దీప్యతే హీతి ।
దృశ్యతే హి విద్వదన్తరేభ్యో లోకే పూజాతిరేకో బ్రహ్మవిదామ్ , ఇతి భావః ।
ఉత్కృష్టతమం శుద్ధికారణం బ్రహ్మజ్ఞానమ్ , ఇత్యేతత్ ఉపపాదయతి -
అనేకేతి ।
తత్ర చ శ్రుతిస్మృతీ ప్రమాణయితవ్యే । న శాస్త్రేైకగమ్యమ్ ఇదం జ్ఞానమ్ , కిన్తు ప్రత్యక్షప్రమేయమ్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ప్రత్యక్షమ్ , అవగమో మానమ్ అస్మిన్ ఇతి తథా, యద్వా అవగమ్యత ఇతి అవగమః ఫలమ్ , ప్రత్యక్షః అవగమః అస్య, ఇతి దృష్టఫలకత్వం జ్ఞానస్య ఉచ్యతే ।
ధర్మ్యమ్ ఇత్యేతద్ వ్యాకరోతి -
అనపేతమితి ।
ధర్మస్యేవ తస్య క్లేశసాధ్యత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
ఎవమపీతి ।
తత్ర రత్నవిషయం వివేకజ్ఞానం సమ్ప్రయోగాత్ ఉపదేశాపేక్షాత్ అనాయాసేన దృష్టమ్ , తథా ఇదం బ్రహ్మజ్ఞానమ్ , ఇత్యాహ -
తథేతి ।
‘అవ్యయమ్ ‘ ఇతి విశేషణమ్ ఆశఙ్కాపూర్వకం వివృణోతి -
తత్రేత్యాదినా ।
వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
జ్ఞానస్య అక్షయఫలత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి
॥ ౨ ॥
ఆత్మజ్ఞానాఖ్యే ధర్మే శ్రద్ధావతాం తన్నిష్ఠానాం పరమపదప్రాప్తిముక్త్వా, తతో విముఖానాం సంసారప్రాప్తిమ్ ఆహ -
యే పునరితి ।
ఆత్మజ్ఞానతత్ఫలయోః నాస్తికానేవ విశినష్టి -
పాపేతి ।
ఉక్తానామ్ ఆత్మమ్భరీణాం భగవత్ప్రాప్తిసమ్భావనాభావాత్ ‘ అప్రాప్య మామ్ ‘ ఇతి అప్రసక్తప్రతిషేధః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
మత్ప్రాప్తావితి
॥ ౩ ॥
స్తుతినిన్దాభ్యాం జ్ఞాననిష్ఠాం మహీకృత్య జ్ఞానం వ్యాఖ్యాతుమారభతే -
స్తుత్యేతి ।
సోపాధికస్య వ్యాప్త్యసమ్భవమ్ అభిప్రేత్య విశినష్టి -
మమేతి ।
అనవచ్ఛిన్నస్య భగవద్రూపస్య నిరుపాధికత్వమేవ సాధయతి -
కరణేతి ।
వ్యాప్యవ్యాపకత్వేన జగతో భగవతశ్చ పరిచ్ఛేదమాశఙ్క్య, ఆహ -
తస్మిన్నితి ।
తథాపి భగవతో భూతానాఞ్చ ఆధారాధేయత్వేన భేదః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి ।
నిరాత్మకస్య వ్యవహారానర్హత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
ఈశ్వరస్య భూతాత్మత్వే తేషు స్థితిః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తేషామితి ।
తస్య తేషు స్థిత్యభావం వ్యవస్థాపయతి -
మూర్తవదితి ।
సంశ్లేషాభావేఽపి కిమితి న ఆధేయత్వమ్ , అత ఆహ -
నహీతి
॥ ౪ ॥
పరమేశ్వరస్య భూతేషు స్థిత్యభావేఽపి భూతానాం తత్ర స్థితిః ఆస్థితా, ఇతి, కుతోఽసఙ్గత్వమ్ ? తత్రాహ -
అత ఎవేతి ।
‘న చ ‘ ఇత్యత్ర చకారః అవధారణార్థః ।
భూతానామ్ ఈశ్వరే నైవ స్థితిః, ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
పశ్యేతి ।
ఆత్మనోఽసఙ్గత్వం స్వరూపమ్ , ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
తథా చేతి ।
అసఙ్గశ్చేత్ ఈశ్వరః, తర్హి కథం ‘మత్స్థాని భూతాని’ (భ. గీ. ౫-౫) ఇత్యుక్తమ్ , కథఞ్చ తథోక్త్వా ‘న చ భత్స్థాని’ ఇతి తద్విరుద్ధముదీరితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఇదఞ్చేతి ।
తర్హి భూతసమ్బన్ధః స్యాత్ , ఇతి నేత్యాహ -
నచేతి ।
యథోక్తేన న్యాయేన - అసఙ్గత్వేన, ఇతి యావత్ । అసఙ్గతయా వస్తుతో భూతాసమ్బన్ధేఽపి కల్పనయా తదవిరోధాత్ న మిథో విరోధోఽస్తి, ఇతి భావః ।
ఆత్మనః సకాశాత్ ఆత్మనోఽన్యత్వాయోగాత్ కుతః సమ్బన్ధోక్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అసావితి ।
(విభజ్యేతి) । యథా లోకో వస్తుతత్త్వమజానన్ భేదమ్ ఆరోప్య ‘మమాయమ్ ‘ ఇతి సమ్బన్ధమనుభవతి, న తథా ఇహ సమ్బన్ధవ్యపదేశః, ఆత్మని స్వతో భేదాభావాత్ । అతో భేదే అసత్యేవ లోకే సమ్బన్ధబుద్ధిదర్శనమ్ అనుసరన్ భగవాన్ ఆత్మనో దేహాదిసఙ్ఘాతం విభజ్య అహఙ్కారం తస్మిన్ ఆరోప్య ‘అసౌ మమాత్మా’ ఇతి భేదం వ్యపదిశతి । తథా చ సఙ్ఘాతస్య ‘మమ’ ఇతి వ్యపదేశాత్ తతో ని(కృ)ష్కృష్టస్య స్వరూపస్య ఆత్మశబ్దేన నిర్దేశాత్ న భూతస్థోఽసౌ, ఇత్యర్థః ।
పూర్వోక్తాసఙ్గత్వాఙ్గీకారేణైవ ఆత్మా భూతాని భావయతి, ఇత్యాహ -
తథేతి
॥ ౫ ॥
సృష్టిస్థితిసంహారాణాం అసఙ్గాత్మాధారత్వం ‘మయా తతమిదమ్‘ (భ. గీ. ౯-౪) ఇత్యాది శ్లోకద్వయేన ఉక్తోఽర్థః । తం దృష్టాన్తేన ఉపపాదయన్ ఆదౌ దృష్టాన్తమాహ, ఇతి యోజనా । ‘సదా’ ఇతి ఉత్పత్తిస్థితిసంహారకాలో గృహ్యతే । ఆకాశాదేః మహతోఽన్యాధారత్వం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
మహానితి ।
యథా సర్వగామిత్వాత్ పరిమాణతో మహాన్ వాయుః ఆకాశే సదా తిష్ఠతి, తథా ఆకాశాదీని మహాన్త్యపి సర్వాణి భూతాని ఆకాశకల్పే పూర్ణే ప్రతీచి అసఙ్గే పరస్మిన్ ఆత్మని సంశ్లేషమన్తరేణ స్థితాని, ఇత్యర్థః
॥ ౬ ॥
ఆకాశే వాయ్వాదిస్థితివత్ ఆకాశాదీని భూతాని స్థితికాలే పరమేశ్వరే స్థితాని చేత్ , తర్హి ప్రळయకాలే తతోఽన్యత్ర తిష్ఠేయుః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎవమితి ।
ప్రకృతిశబ్దస్య స్వభావవచనత్వం వ్యావర్తయతి -
త్రిగుణాత్మికామితి ।
సా చ అపరేయం, ఇతి ప్రాగేవ సూచితా, ఇత్యాహ -
అపరామితి ।
తస్యాశ్చ ఈశ్వరాధీనత్వేన అస్వాతన్త్ర్యమాహ –
మదీయామితి ।
ప్రळయకాలే భూతాని యథోక్తాం ప్రకృతిం యాన్తి చేత్ ఉత్పత్తికాలేఽపి తతస్తేషామ్ ఉత్పత్తేః ఈశ్వరాధీనత్వం భూతసృష్టేః న స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
పునరితి
॥ ౭ ॥
తర్హి కీదృశీ ప్రకృతిః ? సా చ కథం సృష్టౌ ఉపయుక్తా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎవమితి ।
సంసారస్య అనాదిత్వద్యోతనార్థం పునః పునః ఇత్యుక్తమ్ ।
భూతసముదాయస్య అవిద్యాస్మితాదిదోషపరవశత్వే హేతుమ్ ఆహ -
స్వభావవశాదితి
॥ ౮ ॥
యది ప్రకృతం భూతగ్రామం స్వభావాత్ అవిద్యాతన్త్రం విషమం విదాధాసి, తర్హి తవ విషమసృష్టిప్రయుక్తం ధర్మాదిమత్త్వమ్ ఇతి అనీశ్వరత్వాపత్తిః ఇతి శఙ్కతే -
తర్హితి ।
‘తత్ర’ ఇతి సప్తమ్యా పరమేశ్వరో నిరుచ్యతే । ఈశ్వరస్య ఫలాసఙ్గాభావాత్ కర్తృత్వాభిమానాభావాచ్చ కర్యాసమ్బన్ధవత్ ఈశ్వరాత్ అన్యస్యాపి తదుభయాభావః ధర్మాద్యసమ్బన్ధే కారణమ్ , ఇత్యాహ-
అతోఽన్యస్యేతి ।
యది కర్మసు కర్తృత్వాభిమానో వా కస్యచిత్ కర్మఫలసఙ్గో వా స్యాత్ , తత్రాహ -
అన్యథేతి
॥ ౯ ॥
ఈశ్వరే స్రష్టృత్వం ఓదాసీన్యం చ విరుద్ధమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
తత్రేతి ।
పూర్వగ్రన్థః సప్తమ్యర్థః ।
విరోధపరిహారార్థమ్ ఉత్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
తదితి ।
తృతీయాద్వయం సమానాధికరణమ్ , ఇతి అభ్యుపేత్య వ్యాచాష్టే -
మయేత్యాదినా ।
ప్రకృతిశబ్దార్థమ్ ఆహ -
మమేతి ।
తస్యా అపి జ్ఞానత్వం వ్యావర్తయతి-
త్రిగుణేతి ।
పరాభిప్రేతం ప్రధానం వ్యుదస్యతి -
అవిద్యేతి ।
సాక్షిత్వే ప్రమాణమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
మూర్తిత్రయాత్మనా భేదం వారయతి-
ఎక ఇతి ।
అఖణ్డం జా़డ్యం ప్రత్యాహ -
దేవ ఇతి ।
ఆదిత్యవత్ తాటస్థ్యం ప్రత్యాదిశతి -
సర్వభూతేష్వితి ।
కిమితి తర్హి సర్వైః నోపలభ్యతే ? తత్ర ఆహ -
గూఢ ఇతి ।
బుద్ధ్యాదివత్ పరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి -
సర్వవ్యాపీతి ।
తర్హి నభోవత్ అనాత్మత్వమ్ ? నేత్యాహ -
సర్వభూతేతి ।
తర్హి తత్ర తత్ర కర్మతత్ఫలసమ్బన్ధిత్వం స్యాత్ , తత్ర ఆహ -
కర్మేతి ।
సర్వాధిష్ఠానత్వమ్ ఆహ -
సర్వేతి ।
సర్వేషు భూతేషు సత్తాస్ఫూ్ర్తిప్రదత్వేన సన్నిధిః వాసః అత్ర ఉచ్యతే ।
న కేవలం కర్మణామేవ అయమ్ అధ్యక్షః అపి తు తద్వతామపి, ఇత్యాహ -
సాక్షీతి ।
దర్శనకర్తృత్వశఙ్కాం శాతయతి -
చేతేతి ।
అద్వితీయత్వమ్ - కేవలత్వమ్ ।
ధర్మాధర్మాదిరాహిత్యమ్ ఆహ -
నిర్గుణ ఇతి ।
కిం బహునా ? సర్వవిశేషశూన్య ఇతి చకారార్థః ।
ఉదాసీనస్యాపి ఈశ్వరస్య సాక్షిత్వమాత్రం నిమిత్తీకృత్య జగదేతత్ పౌనఃపున్యేన సర్గసంహారౌ అనుభవతి, ఇత్యాహ -
హేతునేతి ।
కార్యవత్ కారణస్యాపి సాక్ష్యధీనా ప్రవృత్తిః, ఇతి వక్తుం వ్యక్తావ్యక్తాత్మకమ్ ఇత్యుక్తమ్ । ‘సర్వావస్థాసు’ ఇత్యనేన సృష్టిస్థితిసంహారావస్థా గృహ్యన్తే । తథాపి జగతః సర్గాదిభ్యో భిన్నా ప్రవృత్తిః స్వాభావికీ, న ఈశ్వరాయత్తా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
దృశీతి ।
న హి దృశి వ్యాప్యత్వం వినా జడవర్గస్య కాపి ప్రవృత్తిః, ఇతి హిశబ్దార్థః । తామేవ ప్రవృత్తిమ్ ఉదాహరతి -
అహమిత్యాదినా ।
భోగస్య విషయోపలమ్భాభావే అసమ్భవాత్ నానావిధాం విషయోపలబ్ధిం దర్శయతి -
పశ్యామీతి ।
భోగఫలం ఇదానీం కథయతి -
సుఖమితి ।
విహితప్రతిషిద్ధాచరణనిమిత్తం సుఖన్దుఃఖం చ, ఇత్యాహ -
తదర్థమితి ।
న చ విమర్శపూర్వకం విజ్ఞానం వినా అనుష్ఠానమ్ , ఇత్యాహ -
ఇదమితి ।
ఇత్యాద్యా ప్రవృత్తిః, ఇతి సమ్బన్ధః । సా చ ప్రవృత్తిః సర్వా దృక్కర్మత్వమ్ ఉరరీకృత్యైవ ఇత్యుక్తం నిగమయతి -
అవగతీతి ।
తత్రైవ చ ప్రవృత్తేః అవసానమ్ , ఇత్యాహ -
అవగత్యవసానేతి ।
పరస్య అధ్యక్షత్వమాత్రేణ జగచ్చేష్టా, ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
యో అస్యేతి ।
అస్య - జగతః, యో అధ్యక్షః - నిర్వికారః, స పరమే - ప్రకృష్టే, హార్దే వ్యోమ్ని స్థితః, దుర్విజ్ఞేయ ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్య సాక్షిత్వమాత్రేణ స్రష్టృత్వే స్థితే ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ।
కిం నిమిత్తా పరస్య ఇయం సృష్టిః ? న తావత్ భోగార్థా, పరస్య పరమార్థతో భోగాసమ్బన్ధిత్వాత్ తస్య సర్వసాక్షిభూతచైతన్యమాత్రత్వాత్ । న చాన్యో భోక్తా, చేతనాన్తరాభావాత్ ఈశ్వరస్య ఎకత్వాత్ అచేతనస్య అభోక్తృత్వాత్ । న చ స్రష్టుః అపవర్గార్థా, తద్విరోధిత్వాత్ । నైవం ప్రశ్నో వా తదనురూపం ప్రతివచనం వా యుక్తమ్ , పరస్య మాయానిబన్ధనే సర్గే తస్య అనవకాశత్వాత్ , ఇత్యర్థః ।
పరస్య ఆత్మనః దుర్విజ్ఞేయత్వే శ్రుతిమ్ ఉదాహరతి -
కో అద్ధేతి ।
తస్మిన్ ప్రవక్తాపి సంసారమణ్డలే నాస్తి, ఇత్యాహ -
క ఇహేతి ।
జగతః సృష్టికర్తృత్వేన పరస్య జ్ఞేయత్వమ్ ఆశఙ్క్య కూటస్థత్వాత్ తతో న సృష్టిర్జాతా, ఇత్యాహ -
కుత ఇతి ।
నహి ఇయం వివిధా సృష్టిః అన్యస్మాదపి కస్మాచ్చిత్ ఉపపద్యతే, అన్యస్య వస్తునో అభావాత్ , ఇత్యాహ-
కుత ఇతి ।
కథం తర్హి సృష్టిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, అజ్ఞానాధీనా, ఇత్యాహ -
దర్శితం చేతి
॥ ౧౦ ॥
సర్వాధ్యక్షః సర్వభూతాధివాసో నిత్యముక్తశ్చేత్ త్వమ్ , తర్హి కిమితి త్వామేవ ఆత్మత్వేన భేదేన వా సర్వే న భజన్తే ? తత్రాహ -
ఎవమితి ।
విపర్యస్తబుద్ధిత్వం భగవదవజ్ఞాయాం కారణమ్ , ఇత్యాహ -
మూఢా ఇతి ।
భగవతో మనుష్యదేహసమ్బన్ధాత్ తస్మిన్ విపర్యాసః సమ్భవతి, ఇత్యాహ -
మానుషీమితి ।
అస్మదాదివత్ దేహతాదాత్మ్యాభిమానం భగవతో వ్యావర్తయతి -
మనుష్యేతి ।
భగవన్తమ్ అవజానతామ్ అవివేకమూలాజ్ఞానం హేతుమాహ -
పరమితి ।
ఈశ్వరావజ్ఞానాత్ కిం భవతి ? ఇత్యపేక్షాయాం తదవజ్ఞానప్రతిబద్ధబుద్ధయః శోచ్యా భవన్తి, ఇత్యాహ -
తతశ్చేతి ।
భగవదజ్ఞానాదేవ హేతోః అవజానన్తః, తే - జన్తవః, వరాకాః - శోచ్యాః, సర్వపురుషార్థబాహ్యాః స్యుః ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర హేతుం సూచయతి -
తస్యేతి ।
ప్రకృతస్య భగవతః అవజ్ఞానమ్ అనాదరణం నిన్దనం వా, తస్య భావనం పౌనఃపున్యమ్ , తేన ఆహతాః తజ్జనితదురితప్రభావాత్ ప్రతిబద్ధబుద్ధయః ఇత్యర్థః
॥ ౧౧ ॥
భగవన్తమ్ అవజానతాం ప్రశ్నపూర్వకం శోచ్యత్వం విశదయతి -
కథమితి ।
భగవన్నిన్దాపరాణాం న కాచిదపి ప్రార్థనా అర్థవతీ, ఇత్యాహ -
వృథేతి ।
నను భగవన్తం నిన్దన్తోఽపి నిత్యం నైమిత్తికం వా కర్మ అనుతిష్ఠన్తి, తదనుష్ఠానాచ్చ తేషాం ప్రార్థనాః సార్థా భవిష్యన్తి, ఇతి ; నేత్యాహ -
తథేతి ।
పరిభవః - తిరస్కరణమ్ , అవజ్ఞానం - అనాదరణమ్ । తేషామపి శాస్త్రర్థజ్ఞానవతాం తద్ద్వారా ప్రార్థనార్థవత్వం, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తథా మోఘేతి ।
తథాపి యౌక్తికవివేకవశాత్ తత్ప్రార్థనాసాఫల్యం, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
విచేతస ఇతి ।
న కేవలమ్ ఉక్తవిశేషణవత్వమేవ తేషాం, కిన్తు వర్తమానదేహపాతాత్ అనన్తరం తత్తదతిక్రూరయోనిప్రాప్తిశ్చ నిశ్చితా, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
మోహకరీం ఇతి ప్రకృతిద్వయేఽపి తుల్యం విశేషణమ్ , ఛిన్ధి భిన్ధి, పిబ ఖాద, ఇతి ప్రాణిహింసారూపో రక్షసాం స్వభావః, అసురాణాం స్వభావస్తు న దేహి, న జుహుధి, పరస్వమేవ అపహర, ఇత్యాదిరూపః, మోహః -మిథ్యాజ్ఞానమ్ ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి -
ఛిన్ధీతి
॥ ౧౨ ॥
కే పునః భగవన్తం భజన్తే ? తానాహ -
యే పునరితి ।
మహాన్ - ప్రకృష్టః, యజ్ఞాదిభిః శోధితః, ఆత్మా - సత్వం, యేషామ్ , ఇతి వ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్య, ఆహ -
అక్షుద్రేతి ।
తుశబ్దః అవధారణే ।
ప్రకృతిం విశినష్టి -
శమేతి ।
అనన్యస్మిన్ - ప్రత్యగ్భూతే మయి పరస్మిన్నేవ, మనః యేషామ్ ఇతి వ్యుత్పత్యా వ్యాకరోతి -
అనన్యచిత్తా ఇతి ।
అజ్ఞాతే సేవానుపపత్తేః శాస్త్రోపపత్తిభ్యామ్ ఆదౌ జ్ఞాత్వా తతః సేవన్తే, ఇత్యాహ -
జ్ఞాత్వేతి ।
అవ్యయమ్ - అవినాశినమ్
॥ ౧౩ ॥
భజనప్రకారం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
తత్ప్రకారమ్ ఆహ -
సతతమితి ।
“ సర్వదా “ ఇతి శ్రవణావస్థా గృహ్యతే । కీర్తనం - వేదాన్తశ్రవణం ప్రణవజపశ్చ, వ్రతం - బ్రహ్మచర్యాది, నమస్యన్తః - మామ్ప్రతి చేతసా ప్రహ్వీభవన్తః, భక్త్యా - పరేణ ప్రేమ్ణా, నిత్యయుక్తాః సన్తః - సదా సమ్యుక్తాః
॥ ౧౪ ॥
ఉపాసనప్రకారభేదప్రతిపిత్సయా పృచ్ఛతి -
తే కేనేతి ।
తత్ప్రకారభేదోదీరణార్థం శ్లోకమ్ అవతారయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఇజ్యతే పూజ్యతే పరమేశ్వరః అనేన, ఇతి, ప్రకృతే జ్ఞానే యజ్ఞశబ్దః । ‘ఈశ్వరఞ్చ’ ఇతి చకారః అవధారణే ।
దేవతాన్తరధ్యానత్యాగమ్ అపిశబ్దసూచితం దర్శయతి -
అన్యామ్ ఇతి ।
అన్యే - బ్రహ్మనిష్ఠా ఇతి యావత్ ।
జ్ఞానయజ్ఞమేవ విభజతే -
తచ్చేతి ।
ఉత్తమాధికారిణామ్ ఉపాసనమ్ ఉక్త్వా, మధ్యమానామ్ అధికారిణామ్ ఉపాసనప్రకారమ్ ఆహ -
కేచిచ్చేతి ।
తేషామేవాహం యజ్ఞః స్మార్తః కించ స్వధాహం పిత్ుభ్యో యద్దీయతే తత్స్వధా । తథాహమోఉషధం సర్వప్ర్రాణిభిర్యదద్యతే । ప్రకారాన్తరేణ ఉపాసనమ్ ఉదీరయతి -
కేచిదితి ।
బహుప్రకారేణ అగ్నయాదిత్యాదిరూపేణ, ఇతి యావత్
॥ ౧౫ ॥
భగవదేకవిషయమ్ ఉపాసనం తర్హి న సిద్ధ్యతి, ఇతి శఙ్కతే -
యది ఇతి ।
ప్రకారభేదమాదాయ ధ్యాయన్తోఽపి భగవన్తమేవ ధ్యాయన్తి, తస్య సర్వాత్మకత్వాత్ , ఇత్యాహ -
అత ఆహేతి ।
క్రతుయజ్ఞశబ్దయోః అపౌనరుక్త్యం దర్శయన్ వ్యాచష్టే -
శ్రౌత ఇతి ।
క్రియాకారకఫలజాతం భగవదతిరిక్తం నాస్తి, ఇతి సముదాయార్థః
॥ ౧౬ ॥
ఇతశ్చ భగవతః సర్వాత్మకత్వమ్ అనుమన్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
పవిత్రమ్ - పూయతే అనేన, ఇతి వ్యత్పత్యా పరిశుద్ధికారణం పుణ్యం కర్మ, ఇత్యాహ -
పావనమ్ ఇతి ।
వేదితవ్యే బ్రహ్మణి వేదనసాధనమ్ ఓఙ్కారః, తత్ర ప్రమాణమ్ ఋగాది । చకారాత్ అథర్వాఙ్గిరసో గృహ్యతే
॥ ౧౭ ॥
భగవతః సర్వాత్మకత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
గమ్యత ఇతి ప్రకృతివిలయాన్తం కర్మఫలం గతిః ఇత్యాహ -
కర్మేతి ।
పోష్టా - కర్మఫలస్య ప్రదాతా ।
కార్యకారణప్రపఞ్చస్య అధిష్ఠానమ్ ఇత్యాహ -
నివాస ఇతి ।
శీర్యతే దుఃఖమ్ అస్మిన్ ఇతి వ్యుత్పత్తిమ్ ఆశ్రిత్య ఆహ -
శరణమితి ।
ప్రభవతి అస్మాత్ జగత్ ఇతి వ్యుత్పత్తిమ్ ఆదాయ ఉక్తమ్ -
ఉత్పత్తిరితి ।
కారణస్య కథమ్ అవ్యయత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యావదితి ।
కారణమ్ అన్తరేణాపి కార్యం కదాచిత్ ఉదేష్యతి, కిం కారణేన ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
న హీతి ।
మాభూత్ తర్హి సంసారదశాయామేవ కదాచిత్ కార్యోత్పత్తిః ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
నిత్యం చేతి ।
కారణవ్యక్తేః నాశమ్ అఙ్గీకృత్య తదన్యతమవ్యక్తిశూన్యత్వం పూర్వకాలస్య నాస్తీతి సిద్ధవత్కృత్య విశినష్టి -
బీజేతి
॥ ౧౮ ॥
ఇతశ్చ సర్వాత్మత్వే భగవతో న వివదితవ్యమ్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
“ఆదిత్యాత్ జాయతే వృష్టిః“ (మనుః - ౩ - ౭౬ ॥ ) ఇతి స్మృతిమ్ అవష్టభ్య వ్యాచష్టే -
కైశ్చిదితి ।
వర్షోత్సర్గనిగ్రహౌ ఎకస్య ఎకస్మిన్ కాలే విరుద్ధౌ ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
అష్టభిరితి ।
ఋతుభేదేన వర్షస్య నిగ్రహోత్సర్గౌ ఎకకర్తృకౌ అవిరుద్ధౌ ఇత్యర్థః ।
యస్య కారణస్య సమ్బన్ధిత్వేన యత్కార్యమ్ అభివ్యజ్యతే, తదిహ సత్ ఇత్యుచ్యతే, కారణసమ్బన్ధేన అనభివ్యక్తం కారణమేవ అనభివ్యక్తనామరూపం అసత్ ఇతి వ్యవహ్రియతే । తదేతత్ ఆహ -
సదితి ।
శూన్యవాదం వ్యుదస్యతి -
న పునరితి ।
భగవతః అత్యన్తాసత్వే కార్యకారణకల్పనా నిరధిష్ఠానా న తిష్ఠతి ఇత్యర్థః ।
తర్హి యథాశ్రుతం కార్యస్య సత్వం కారణస్య చ అసత్వమ్ ఆస్థేయమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, వాశబ్దేన నిషేధతి -
కార్యేతి ।
న హి కార్యస్య ఆత్యన్తికం సత్వమ్ , వాచారమ్భణశ్రుతేః (ఛా.ఉ. ౬ - ౧ - ౪ - ౬, ౬ - ౪ - ౪ - ౧ - ౪) నాపి ఇతరస్య ఆత్యన్తికమ్ అసత్వమ్ “కుతస్తు ఖలు “ (ఛా.ఉ.౬ - ౨ - ౨) ఇత్యాది శ్రృతేః ఇత్యర్థః ।
ఉక్తై జ్ఞానయజ్ఞైః భగవదభినివిష్టబుద్ధీనాం కిం ఫలమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, సద్యో వా క్రమేణ వా ముక్తిః ఇత్యాహ -
య ఇతి
॥ ౧౯ ॥
భగవద్భక్తానామ్ అపి నిష్కామానామ్ ఎవ ముక్తిః ఇతి దర్శయితుం సకామానాం పుంసాం సంసారమ్ అవతారయతి -
యే పునరితి ।
తిస్త్రః విద్యాః అధోయతే, విదన్తి ఇతి వా త్రైవిద్యాః - వేదవిదః । తదాహ -
ఋగితి ।
వస్వాది ఇతి ఆదిశబ్దేన సవనద్వయేశానాదిత్యరుద్రాశ్చ గృహ్యన్తే । శుద్ధకిల్బిషాః - నిరస్తపాపాః, ఇతి యావత్
॥ ౨౦ ॥
తర్హి స్వర్గప్రాప్తిరపి భగవత్ప్రాప్తితుల్యా ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
తే తమితి ।
పుణ్యేస్వర్గప్రాప్తిహేతౌ, ఇతి యావత్ । ప్రసిద్ధ్యర్థో హిశబ్దః । త్రయాణామ్ - హౌత్రాదీనాం వేదత్రయవిహితానాం ధర్మాణాం సమాహారః త్రిధర్మమ్ , తదేవ త్రయీధర్మ్యమ్ తదనుప్రపన్నాః । తదనుగతాః, ఇతి యావత్ ।
గమనాగమనద్వారా కామితఫలాప్తిశ్చేత్ ఇష్టమేవ చేష్టితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
గతేతి
॥ ౨౧ ॥
ఫలమ్ అనభిసన్ధాయ త్వామేవ ఆరాధయతాం సమ్యగ్దర్శననిష్ఠానామ్ అత్యన్తనిష్కామాణాం కథం యోగక్షేమౌ స్యాతామ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యే పునరితి ।
తేషాం యోగక్షేమం వహామి ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
యేభ్యః అన్యో న విద్యతే ఇతి వ్యుత్పత్తిమ్ ఆశ్రిత్య ఆహ -
అపృథగితి ।
కార్యస్య ఇవ కారణే తాదాత్మ్యం వ్యావర్తయతి -
పరమితి ।
అహమేవ వాసుదేవః సర్వాత్మా, న మత్తః అన్యత్కిఞ్చిత్ అస్తి ఇతి జ్ఞాత్వా, తమేవ ప్రత్యఞ్చం సదా ధ్యాయన్తే ఇత్యాహ -
చిన్తయన్త ఇతి ।
ప్రాకృతాన్ వ్యావర్త్య ముఖ్యాన్ అధికారిణః నిర్దిశతి -
సంన్యాసిన ఇతి ।
పర్యుపాసతే - పరితః - సర్వతః అనవచ్ఛిన్నతయా పశ్యన్తి, ఇత్యర్థః ।
నిత్యాభియుక్తానామ్ - నిత్యమ్ - అనవరతమ్ ఆదరేణ ధ్యానే వ్యాపృతానామ్ ఇత్యాహ -
సతతేతి ।
యోగశ్చ క్షేమశ్చ యోగక్షేమమ్ । తత్ర అపునరుక్తమ్ అర్థమ్ ఆహ -
యోగ ఇతి ।
కిమర్థం పరమార్థదర్శినాం యోగక్షేమం వహసి ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
జ్ఞానీ త్వితి ।
అతః తేషాం యోగక్షేమం వహామి, ఇతి సమ్బన్ధః ।
సమ్యగ్దర్శననిష్ఠానామేవ యోగక్షేమం వహతి భగవాన్ ఇతి విశేషణమ్ అమృష్యమాణః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అన్యేషామపి భక్తానాం భగవాన్ యోగక్షేమం వహతి ఇత్యేతద్ అఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి భక్తేషు జ్ఞానిషు చ విశేషో నాస్తి ఇతి పృచ్ఛాతి -
కిన్త్వితి ।
తత్ర విశేషం ప్రతిజ్ఞాయ వివృణోతి -
అయమిత్యాదినా ।
యోగక్షేమమ్ ఉద్దిశ్య స్వయమ్ ఈహన్తే - చేష్టాం కుర్వన్తి, ఇతి యావత్ ।
ఆత్మవిదాం స్వార్థం యోగక్షేమమ్ ఉద్దిశ్య చేష్టాభావం స్పష్టయతి -
న హీతి ।
గుద్ధిః - అపేక్షా, కామనా । తామ్ ఇత్యేతత్ । జ్ఞానినాం తర్హి సర్వత్ర అనాస్థా ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
కేవలమితి ।
తేషాం తదేకశరణత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
ఇతిశబ్దో విశేషశబ్దేన సమ్బధ్యతే
॥ ౨౨ ॥
తత్తత్ దేవతాత్మనా పరస్యైవ ఆత్మనః స్థిత్యభ్యుపగమాత్ దేవతాన్తరపరాణామపి భగవచ్ఛరణత్వావిశేషాత్ తదేకనిష్ఠత్వమ్ అకిఞ్చిత్కరమితి మన్వానః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉక్తమ్ అఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
సత్యమిత్యాదినా ।
దేవతాన్తరయాజినాం భగవద్యాజిభ్యో విశేషమ్ ఆహ-
అవిధీతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
అవిధిరితి
॥ ౨౩ ॥
నను వస్వాదిత్యేన్ద్రాదిజ్ఞానపూర్వకమేవ తద్భక్తాః - తద్యాజినః భవన్తీతి, కథమ్ అవిధిపూర్వకం తేషాం యజనమ్ ? ఇతి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
దేవతాన్తరయాజినాం యజనమ్ అవిధిపూర్వకమ్ ఇత్యత్ర హేత్వర్థత్వేన శ్లోకమ్ ఉత్థాపయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వేషాం ద్వివిధానాం యజ్ఞానాం వస్వాదిదేవతాత్వేన అహమేవ భోక్తా, స్వేన అన్తర్యామిరూపేణ ప్రభుశ్చ, అహమేవ ఇతి ప్రసిద్ధమేతత్ ఇతి హిశబ్దః ।
ప్రభురేవ చ ఇత్యుక్తం వివృణోతి -
మత్స్వామికో హీతి ।
తత్ర పూర్వాధ్యాయగతవాక్యం ప్రమాణయతి -
అధియజ్ఞోఽహమితి ।
తథాపి దేవతాన్తరయాజినాం యజనమ్ అవిధిపూర్వకమ్ ఇతి కుతస్సిద్ధమ్ ? తత్ర ఆహ -
తథేతి ।
మమైవ యజ్ఞేషు భోక్తృత్వే ప్రభుత్వే చ సతి, ఇతి యావత్ ।
తయోః భోక్తృప్రభ్వోః భావః తత్వమ్ । తేన - భోక్తృత్వేన ప్రభుత్వేన చ, మామ్ యథావత్ యతో న జానన్తి, అతో భోక్తృత్వాదినా మమ అజ్ఞానాత్ మయ్యనర్పితకర్మాణః చ్యవన్తే కర్మఫలాత్ ఇత్యాహ -
అతశ్చేతి
॥ ౨౪ ॥
యది అన్యదేవతాభక్తాః భగవత్తత్వాజ్ఞానాత్ కర్మఫలాత్ చ్యవన్తే, తర్హి తేషాం దేవతాన్తర యజనమ్ అకిఞ్చిత్కరమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యేఽపీతి ।
దేవతాన్తరయాజినామ్ అనావృత్తిఫలాభావేఽపి తత్తద్దేవతాయాగానురూపఫలప్రాప్తి ధ్రౌవ్యాత్ న తత్ అకిఞ్చిత్కరమ్ , ఇత్యర్థః ।
దేవతాన్తరయాజినామ్ ఆవశ్యకం తత్ఫలమ్ ఆశఙ్కాపూర్వకమ్ ఉదాహరతి -
కథమిత్యాదినా ।
నియమః - బల్యుపహారప్రదక్షిణప్రహ్వీభావాదిః, ఇత్యర్థః ।
దేవతాన్తరారాధనస్య అన్తవత్ ఫలమ్ ఉక్త్వా, భగవదారాధనస్య అనన్తఫలత్వమ్ ఆహ -
యాన్తీతి ।
భగవదారాధనస్య అనన్తఫలత్వే దేవతాన్తరారాధనం త్యక్త్వా భగవదారాధనమేవ యుక్తమ్ , ఆయాససామ్యాత్ , ఫలాతిరేకాచ్చ, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సమానేఽపీతి ।
అజ్ఞానాధీనత్వేన దేవతాన్తరారాధనవతాం ఫలతో న్యూనతాం దర్శయతి -
తేనేతి
॥ ౨౫ ॥
అనన్తఫలత్వాత్ భగవదారాధనమేవ కర్తవ్యమ్ , ఇత్యుక్తమ్ । సుకరత్వాచ్చ తథా, ఇత్యాహ -
న కేవలమితి ।
భగవదారాధనస్య సుకరత్వమేవ ప్రశ్నపూర్వకం ప్రపఞ్చయతి -
కథమిత్యాదినా ।
యద్ధి పుష్పాదికం భక్తిపూర్వకం మదర్థమ్ అర్పితమ్ , తేన అయం శుద్ధచేతాః తపస్వీ మామ్ ఆరాధయతి ఇతి అహమ్ అవధారయామి, ఇత్యాహ-
పత్రమిత్యాదినా ।
॥ ౨౬ ॥
తదారాధనస్య సుకరత్వే తదేవ ఆవశ్యకమ్ ఇత్యాహ -
యత ఇతి ।
స్వతః - శాస్త్రాదృతే ప్రాప్తమ్ , గమనాది ఇతి యావత్ । యదశ్నాసి - యం కఞ్చిత్ భాగం భుఙ్క్షే ।
హవనస్య స్వతస్త్వం వారయతి -
శ్రౌతమితి ।
మత్సమర్పణమ్ , తత్సర్వం మహ్యం సమర్పయ, ఇత్యర్థః
॥ ౨౭ ॥
కిమ్ అతో భవతి ? తదాహ -
ఎవమ్ ఇతి ।
భగవదర్పణబుద్ద్యా సర్వకర్మ కుర్వతో జీవన్ముక్తస్య ప్రారబ్ధకర్మావసానే విదేహకైవల్యమావశ్యకమ్ , ఇత్యాహ -
శుభేత్యాదినా ।
భగవదర్పణకరణాత్ ముక్తిః సంన్యాసయోగాచ్చ, ఇతి సాధనద్వయశఙ్కాం శాతయతి
సోఽయమితి
॥ ౨౮ ॥
భగవతో రాగద్వేషవత్వేన అనీశ్వరత్వమాశఙ్క్య, పరిహరతి -
రాగేత్యాదినా ।
తర్హి, భగవద్భజనమ్ అకిఞ్చిత్కరమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అగ్నివదితి ।
తత్ ప్రపఞ్చయతి -
యథేతి ।
భక్తాన్ అభక్తాంశ్చ అనుగృహ్ణ్తః । అననుగృహ్ణ్తశ్చ భగవతో న కథం రాగాదిమత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యే భజన్తీతి ।
యే వర్ణాశ్రిమాదిధర్మైః మాం భజన్తి తే తేనైవ భజనేన అచిన్త్యమాహాత్మ్యేన పరిశుద్ధబుద్ధయః మయి - మత్సపీపే, వర్తన్తే - మదభివ్యక్తియోగ్యచిత్తా భవన్తి । తుశబ్దః అస్య విశేషస్య ద్యోతనార్థః । తేషు చ సమీపే తేషామ్ అహమపి స్వభావతో వర్తమానః తదనుగ్రహపరో భవామి । యథా వ్యాపకమ్ అపి సావిత్రం తేజః స్వచ్ఛే దర్పణాదౌ ప్రతిఫలతి, తథా పరమేశ్వరః అవర్జనీయతయా భక్తినిరస్తసమస్తకలుషసత్త్వేషు పురుషేషు సన్నిధత్తే, దైవీం ప్రకృతిమ్ ఆశ్రితాః మాం భజన్తి, ఇత్యుక్తత్వాత్ - ఇత్యర్థః
॥ ౨౯ ॥
ప్రకృతాం భగవద్భక్తిం స్తువన్ , పాపీయసామ్ అపి తత్ర అధికారః అస్తి, ఇతి సూచయతి -
శ్రృణు ఇతి ।
సభ్యగ్వృత్త ఎవ భగవద్భక్తో జ్ఞాతవ్యః, ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
సమ్యగితి
॥ ౩౦ ॥
హేత్వర్థమేవ ప్రపఞ్చయతి -
ఉత్సృజ్యేతి ।
భగవన్తం భజమానస్య కథం దురాచారతా పరిత్యక్తా భవతి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
క్షిప్రమితి ।
సతి దురాచారే కథం ధర్మచిత్తత్వమ్ ? తదాహ -
శశ్వదితి ।
ఉపశమః - దురాచారాత్ ఉపశమః ।
కిమితి త్వద్భక్తస్య దురాచారాత్ ఉపరతిః ఉచ్యతే ? దురాచారోపహతచేతస్తయా కిమిత్యసౌ న నఙ్క్ష్యతి ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
శ్రృణు ఇతి
॥ ౩౧ ॥
ఇతశ్చ భగవద్భక్తిః విధాతవ్యా, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
“ న మే భక్తః ప్రణశ్యతి “ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆచక్షాణః భక్త్యధికారే జాతినియమో నాస్తి, ఇత్యాహ -
మాం హీతి
॥ ౩౨ ॥
యది పాపయోనిః పాపాచారశ్చ త్వద్భక్త్యా పరాం గతిం గచ్ఛతి, తర్హి కిమ్ ఉత్తమజాతినిమిత్తేన సంన్యాసాదినా, కిం వా సద్ - వృత్తేన, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
కిం పునరితి ।
ఉత్తమజాతిమతాం బ్రహ్మణాదీనాం అతిశయేన పరా గతిః యతో లభ్యతే, అతః భగవద్భజనం తైః ఎకాన్తేన విధాతవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
యత ఇతి ।
మనుష్యదేహాతిరిక్తేషు పశ్వాదిదేహేషు భగవద్భజనయోగ్యతా భావాత్ , ప్రాప్తే మనుష్యత్వే తద్భజనే ప్రయతితవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
దుర్లభమితి
॥ ౩౩ ॥
భగవద్భక్తేః ఇత్థమ్భావం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
ఈశ్వరభజనే ఇతికర్తవ్యతాం దర్శయతి -
మన్మనా ఇతి ।
ఎవం భగవన్తం భజమానస్య మమ కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
మామేవేతి ।
సమాధాయ భగవత్యేవ, ఇతి శేషః ।
ఎవమాత్మానమిత్యేతద్ వివృణోతి -
అహం హీతి ।
అహమేవ పరమ్ అయనం తవ - ఇతి మత్పరాయణః, తథాభూతః సన్ , మామేవ ఆత్మానమ్ ఎష్యసి ఇతి సమ్బన్ధః । తదేవం మధ్యమానాం ధ్యేయం నిరూప్య, నవమేన అధమానాం ఆరాధ్యాభిధానముఖేన నిజేన పారమార్థికేన రూపేణ ప్రత్యక్త్వేన జ్ఞానం పరమేశ్వరస్య పరమ్ ఆరాధనమ్ , ఇత్యభిదధతా, సోపాధికం తత్పదవాచ్యమ్ , నిరుపాధికం చ తత్పదలక్ష్యమ్ వ్యాఖ్యాతమ్
॥ ౩౪ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే నవమోఽధ్యాయః ॥ ౯ ॥
అధ్యాయద్వయే సిద్ధమ్ అర్థ సఙ్క్షేపతోఽనుభాషతే -
సప్తమేతి ।
తత్త్వం సోపాధికం నిరుపాధికఞ్చ । విభూతయః - సవిశేషనిర్విశేషరూపప్రతిపత్త్యుపయోగిన్యః ।
ఉత్తరాధ్యాయస్య అధ్యాయద్వయేన సమ్బన్ధం వదన్ అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయతి -
అథేతి ।
వక్తవ్యాః సవిశేషధ్యానే నిర్విశేషప్రతిపత్తౌ చ శేషత్వేన, ఇతి శేషః ।
నను సవిశేషం నిర్విశేషం చ భగవతో రూపం ప్రాగేవ తత్ర తత్ర ఉక్తమ్ । తత్కిమితి పునః ఉచ్యతే, తత్ర ఆహ -
ఉక్తమపీతి ।
తద్యది తత్ర తత్ర తత్త్వమ్ ఉక్తమ్ , తయాపి పునర్వక్తవ్యం దుర్జ్ఞేయత్వాత్ , ఇతి యతః మన్యతే, అతః ఇతి యోజనా ।
ప్రకృష్టత్వం వచసః స్పష్టయతి -
నిరతిశయేతి ।
తదేవ వచః విశినష్టి -
యత్పరమమితి ।
సకృదుక్తేః అర్థసిద్ధేః సకృదుక్తిః అనర్థికా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ప్రీయమాణాయేతి ।
తతో వక్ష్యామి తుభ్యమ్ , ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । హితమ్ - దుర్విజ్ఞేయం తత్త్వజ్ఞానమ్
॥ ౧ ॥
కశ్చిత్ అన్యోఽపి పరమం వచః మహ్యం వక్ష్యతి । తేన చ మమ తత్త్వజ్ఞానం భవిష్యతి । అతః భగవద్వచనమ్ అకిఞ్చిత్కరమ్ , ఇతి శఙ్కిత్వా పరిహరతి -
కిమర్థమిత్యాదినా ।
ఇన్ద్రాదయః భృగ్వాదయశ్చ భగవత్ప్రభావం న విన్దన్తి ఇత్యత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమ్ ఆహ -
కస్మాదితి ।
నిమిత్తత్వేన ఉపాదానత్వేన చ యతః దేవానాం భగవానేవ హేతుః, తతః తద్వికారాః తే న తస్య ప్రభావం విదుః ఇత్యర్థః
॥ ౨ ॥
ఇతశ్చ కశ్చిదేవ భగవత్ప్రభావం వేత్తి ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
కోఽసౌ ప్రభావః భగవతః ? యం బహవో న విదుః, ఇత్యపేక్షాయాం పారమార్థికం ప్రభావం తదధీనఫలం చ కథయతి -
యో మామితి ।
పదద్వయాపౌనరుక్త్యమ్ ఆహ -
అనాదిత్వమితి
॥ ౩ ॥
భగవతో లోకమహేశ్వరత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
అతశ్చేతి ।
ఇతశ్చాహం ముముక్షుభిః ఆరాధ్యత్వసిద్ధయే బన్ధమోక్షసాధనం పురస్కృత్య అశేషం జగత్ప్రకృత్యధిష్ఠాతృత్వలక్షణం సోపాధికం భగవత్ప్రభావమ్ అభిధత్తే-
బుద్ధిరితి ।
సూక్ష్మాది ఇత్యాదిశబ్దేన సూక్ష్మతరః సూక్ష్మతమశ్చ అర్థో గృహ్యతే ।
ఉక్తం సామర్థ్యం బుద్ధిః, ఇత్యస్మిన్ అర్థే ప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి -
తద్వన్తమితి ।
ఆత్మాదీతి । తదవబోధవన్తం హి జ్ఞానినం వదన్తి । అన్తః కరణస్య ఉపశమః విషయేభ్యో వ్యావృత్తిః ఇతి శేషః
॥ ౪ ॥
యథాశక్తీతి । పాత్రే శ్రద్ధయా స్వశక్తిం అనతిక్రమ్య అర్థానాం దేశకాలానుగుణ్యేన ప్రతిపాదనమ్ ఇత్యర్థః । ఉక్తానాం బుద్ధ్యాదీనాం సాశ్రయాణాం ఈశ్వరాత్ ఉత్పత్తిం ప్రతిజానీతే -
భవన్తీతి ।
నానావిధత్వే హేతుమాహ -
స్వకర్మేతి ।
కథఞ్చిదపి తేషామ్ ఆత్మవ్యతిరేకేణ అభావాత్ మత్త ఎవ ఇ్త్యుక్తమ్
॥ ౫ ॥
న కేవలం భగవతః సర్వ ప్రకృతిత్వమేవ, కిన్తు సర్వజ్ఞత్వ - సర్వేశ్వరత్వరూపమ్ అధిష్ఠాతృత్వమ్ అపి, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఆద్యా భృగ్వాదయో వసిష్ఠాన్తాః సర్వజ్ఞాః విద్యాసమ్ప్రదాయప్రవర్తకాః ।
తథేతి మనూనామపి పూర్వత్వేన ఆద్యత్వమ్ అనుకృష్యతే । కే తే మనవః? తత్ర ఆహ-
సావర్ణా ఇతీతి ।
ప్రసిద్ధాః పురాణేషు, ప్రజానాం పాలకాః, స్వయమ్ ఈశ్వరాశ్చ ఇతి శేషః ।
మహర్షీణాం మనూనాం చ తుల్యం విశేషణమ్ -
తే చేతి ।
మయి - సర్వజ్ఞే సర్వేశ్వరే, గతా - భావనా యేషాం, తే తథా । భావనాఫలమ్ ఆహ -
వైష్ణవేనేతి ।
వైష్ణవ్యా శక్త్యా అధిష్ఠితత్వేన జ్ఞానైశ్వర్యవన్తః, ఇత్యర్థః ।
తేషాం జన్మనో వైశిష్ట్యమ్ ఆచష్టే -
మానసా ఇతి ।
మన్వాదీనేవ విశినష్టి-
యేషామితి ।
విద్యయా జన్మనా చ సన్తతిభూతా మన్వాదీనామ్ అస్మిన్ లోకే సర్వాః ప్రజాః, ఇత్యర్థః
॥ ౬ ॥
సోపాధికం ప్రభావం భగవతో దర్శయిత్వా తజ్జ్ఞానఫలమ్ ఆహ -
ఎతామితి ।
బుద్ధ్యాద్యుపాదానత్వేన వివిధా భూతిః - భవనమ్ వైభవమ్ సర్వాత్మకత్వమ్ , తదాహ -
విస్తారమితి ।
ఈశ్వరస్య తత్తదర్థసమ్పాదనసామర్థ్యం యోగః, తదాహ -
ఆత్మన ఇతి ।
యోగః - తత్ఫలమ్ ఐశ్వర్యం సర్వజ్ఞత్వం సర్వేశ్వరత్వం చ మదీయం శక్తిజ్ఞానలేశమ్ ఆశ్రిత్య మన్వాదయో భృగ్వాదయశ్చ ఈశతే జానతే చ తదాహ -
అథవేతి ।
యథా తౌ విభూతియోగౌ తథా వేదనస్య నిరఙ్కుశత్వం దర్శయతి -
యథావదితి ।
సోపాధికం జ్ఞానం నిరూపాధికజ్ఞానే ద్వారమ్ , ఇత్యాహ -
సోఽవికమ్పేనేతి ।
ఉక్తే అర్థే ప్రతిబన్ధాభావమ్ ఆహ -
నాస్మిన్ ఇతి
॥ ౭ ॥
కథం తావక విభూత్త్యైశ్వర్యజ్ఞానమ్ ఉక్తయోగస్య హేతుః? ఇతి మత్వా పృచ్ఛతి -
కీదృశేనేతి ।
ఉక్తజ్ఞానమాహాత్మ్యాత్ ప్రతిష్ఠితా భగవన్నిష్ఠా సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రభవతి అస్మాత్ , ఇతి ప్రభవః సర్వప్రకృతిః సర్వాత్మా, ఇత్యాహ -
ఉత్పత్తిరితి ।
సర్వజ్ఞాత్ సర్వేశ్వరాత్ మత్తో నిమిత్తాత్ , సర్వమ్ - స్థితినాశాది భవతి ।
మయా చ అన్తర్యామినా ప్రేర్యమాణం సర్వం యథాస్వం మర్యాదామ్ అనతిక్రమ్య చేష్టతే । తదాహ -
మత్త ఇతి ।
ఇత్థం మమ సర్వాత్మత్వం సర్వప్రకృతిత్వం సర్వేశ్వరత్వం సర్వజ్ఞత్వం చ మహిమానం జ్ఞాత్వా మయ్యేవ నిష్ఠావన్తో భవన్తి, ఇత్యాహ -
ఇత్యేవమితి ।
సంసారాసారతాజ్ఞానవతాం భగవద్భజనే అధికారం ద్యోతయతి -
అవగతేతి ।
పరమార్థతత్త్వే పూర్వోక్తరీత్యా జ్ఞాతే ప్రేమాదరౌ అభినివేశాఖ్యౌ భవతః ।
తేన సంయుక్తత్వం చ భగవద్భజనే భవతి హేతుః, ఇత్యాహ -
భావేతి
॥ ౮ ॥
న కేవలమ్ ఉక్తమేవ భగవద్భజనే సాధనమ్ , సాధనాన్తరం చ అస్తి, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఈశ్వరాత్ ప్రతీచః ప్రగుక్తాత్ అన్యత్ర చిత్తప్రచారరాహిత్యం భగవద్భజనోపాయమ్ ఆహ -
మయీతి ।
చక్షురాదీనాం భగవతి అప్రాప్తిః, తదగోచరత్వాత్ తస్య, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
మయ్యుపసంహృతేతి ।
భగవదతిరేకేణ జీవనేఽపి న ఆదరః । తదపి మయ్యేవ అర్పితం భక్తానామ్ , ఇత్యాహ -
అథవేతి ।
ఆచార్యేభ్యః శ్రుత్వా, వాదకథయా పరస్పరం భగవన్తం సబ్రహ్మచారిణో బోధయన్తి । తదపి భగవద్భజనసాధనమ్ , ఇత్యాహ -
బోధయన్త ఇతి ।
ఆగమోపపత్తిభ్యాం భగవన్తమేవ విశిష్టధర్మాణం శిష్యేభ్యో గురవో వ్యుపదిశన్తి । తదపి భగవద్భజనమేవ, ఇత్యాహ -
కథయన్త ఇతి ।
భక్తానాం తుష్టిరతీ స్వరసతః స్యాతామ్ ఇత్యాహ -
తుష్యన్తీతి ।
మనోరథపూర్త్యా రతిప్రాప్తౌ కాముకసమ్మతమ్ ఉదాహరణమ్ ఆహ -
ప్రియేతి
॥ ౯ ॥
యదుక్తం ‘సోఽవికమ్పేన’ (భ. గీ. ౧౦-౭) ఇత్యాది, తదర్థం భూమికాం కృత్వా, తద్ ఇదానీమ్ ఉదాహరతి -
యే యథోక్తేతి ।
నిత్యాభియుక్తానామ్ - అనవరతం భగవతి ఐకాగ్ర్యసమ్పన్నానామ్ , ఇత్యర్థః ।
పుత్రాదిలోకత్రయహేత్వర్థిత్వేన వా గర్భదాసత్వేన వా, ప్రత్యహం జీవనోపాయసిద్ధయే వా, భజనమ్ ఇతి శఙ్కిత్వా దూషయతి -
కిమిత్యాదినా ।
ప్రాగుక్తాం జ్ఞానాఖ్యాం భక్తిం స్నేహేన కుర్వతామ్ ఇత్యర్థః ।
తేభ్యోఽహం తత్త్వజ్ఞానం ప్రయచ్ఛామి, ఇత్యాహ -
దదామీతి ।
ఉక్తబుద్ధిసబన్ధస్య ఫలమ్ ఆహ -
యేనేతి ।
ధ్యానజన్యప్రకర్షకాష్ఠాగతాన్తఃకరణపరిణామే నిరస్తాశేపవిశేషభగవద్రూపప్రాప్తిహేతౌ బుద్ధియోగే ప్రశ్నపూర్వకమ్ ఉక్తాన్ అధికారిణో దర్శయతి -
కే తే ఇతి ॥ ౧౦ ॥
భగవత్ప్రాప్తేః బుద్ధిసాధ్యత్వే సతి అనిత్యత్వాపత్తేః త్వమపి భక్తేభ్యః బుద్ధియోగం దదాసి ఇత్యయుక్తమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
కిమర్థమితి ।
తేషాం బుద్ధియోగం కిమర్థం దదాసి ఇతి సమ్బన్ధః ।
భగవత్ప్రాప్తిప్రతిబన్ధకనాశకో బుద్ధియోగః, తేన నాస్తి తత్ప్రాప్తేః అనిత్యత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
కస్యేతి ।
భక్తానాం తత్ప్రాప్తిప్రతిబన్ధకం వివిచ్య దర్శయతి -
ఇత్యాకాఙ్క్షాయామితి ।
అవివేకో నామ అజ్ఞానమ్ । తతో జాతం మిథ్యాజ్ఞానమ్ । తదుభయమ్ ఎకీకృత్య తమో వివక్ష్యతే । న చ తన్నాశకత్వం జడస్య కస్యచిత్ తదన్తర్భూతస్య యుక్తమ్ । తేన అహం నాశయామి, ఇత్యుక్తమ్ ।
కేవలచైతన్యస్య జడబుద్ధివృత్తేరివ అజ్ఞానాద్యనాశకత్వమ్ ఆశఙ్క్య, విశినష్టి -
ఆత్మేతి ।
తస్య ఆశయః - తన్నిష్ఠో వృత్తివిశేషః । వాక్యోత్థబుద్ధివృత్త్యభివ్యక్తః చిదాత్మా సహాయసామర్థ్యాత్ అజ్ఞానాదినివృత్తిహేతుః, ఇత్యర్థః ।
బుద్ధీద్ధబోధస్య అజ్ఞానాదినివర్తకత్వమ్ ఉక్త్వా, బోధేద్ధబుద్ధేః తన్నివర్తకత్వమ్ , ఇతి పక్షాన్తరమ్ ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
దేహాద్యవ్యక్తాన్తానాత్మవర్గాతిరిక్తవస్తు ఆహ -
వివేకేతి ।
భగవతి సదా విహితయా భక్త్యా, తస్య ప్రసాదః - అనుగ్రహః, స ఎవ స్నేహః, తేన ఆసేచనద్వారా అస్య ఉత్పత్తిమ్ ఆహ -
భక్తీతి ।
మయ్యేవ భావనాయామ్ అభినివేశో వాతః, తేన ప్రేరితోఽయం జాయతే । న హి వాతప్రేరణమ్ అన్తరేణ దీపస్య ఉత్పత్తిః, ఇత్యాహ -
మద్భావనేతి ।
బ్రహ్మచర్యమ్ అష్టాఙ్గమ్ । ఆదిశబ్దేన శమాదిగ్రహః । తేన హేతునా ఆహితసంస్కారవతి యా ప్రజ్ఞా, తథావిధవర్తినిష్ఠశ్చ అయమ్ , న హి వర్త్యతిరేకేణ నిర్వర్త్యతే, తదాహ –
బ్రహ్మచర్యేతి ।
న చ ఆధారాద్ ఋతే దీపస్య ఉత్పత్తిః, అదృష్టత్వాత్ , ఇత్యాహ -
విరక్తేతి ।
యద్ విషయేభ్యో వ్యావృత్తం చిత్తం రాగాద్యకలుషితమ్ , తదేవ నివాతమ్ అపవరకమ్ । తత్ర స్థితత్వమ్ అస్య దర్శయతి -
విషయేతి ।
భాస్వతేతి విశేషణం విశదయతి -
నిత్యేతి ।
సదాతనం చిత్తైకాగ్ర్యమ్ , తత్పూర్వకన్ధ్యానమ్ , తేన జనితం సమ్యగ్దర్శనం ఫలమ్ , తదేవ భాః తద్వతా తత్పర్యన్తేన, ఇత్యర్థః ।
తేన అజ్ఞానే సకార్యే నివృత్తే, భగవద్భావః స్వయమేవ ప్రకాశీభవతి ఇతి మత్వా, వ్యాఖ్యాతమమేవ పదమ్ అనువదతి -
జ్ఞానేతి
॥ ౧౧ ॥
నిరస్తాశేషవిశేషం నిరూపాధికం సోపాధికం చ సర్వాత్మత్వాది భగవతో రూపమ్ , తద్ధీఫలం చ శ్రుత్వా, నిరుపాధికరూపస్య ప్రాకృతబుద్ధ్యనవగాహ్యోక్తిపూర్వకం మన్దానుగ్రహార్థం సర్వదా సర్వబుద్ధిగ్రాహ్య సోపాధికం రూపం విస్తరేణ శ్రోతుమ్ ఇచ్ఛన్ పృచ్ఛతి, ఇత్యాహ -
యథోక్తామితి ।
పరం బ్రహ్మ భవాన్ లక్ష్యనిర్దేశః । తస్య లక్షణార్థం పరం ధామ ఇత్యాది విశేషణత్రయమ్ ।
ధామశబ్దస్య స్థానవాచిత్వం వ్యావర్తయన్ వ్యాచష్టే -
తేజ ఇతి ।
తస్య చైతన్యస్య పరమత్వం జన్మాదిరాహిత్యేన కౌటస్థ్యమ్ । ప్రకృష్టమ్ పావనమ్ - అత్యన్తశుద్ధత్వమ్ ఉచ్యతే । యదేవంలక్షణం పర బ్రహ్మ, తద్భవానేవ, నాన్యః ఇత్యర్థః ।
కుతః త్వమ్ ఎవమ్ అజ్ఞాసీః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆప్తవాక్యాత్ , ఇత్యాహ -
పురుషమితి ।
దివి - పరమే వ్యోమ్ని భవతీతి దివ్యః, తం సర్వప్రపఞ్చాతీతమ్ దీవ్యతి - ద్యోతతే ఇతి దేవః, స చాదిః సర్వమూలత్వాత్ , అత ఎవ అజః, తం త్వాం సర్వగతమ్ ఆహుః ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౧౨ ॥
ఉక్తవిశేషణం త్వామ్ ఋషయః సర్వే యస్మాత్ ఆహుః, తస్మాత్ తద్వచనాత్ తవోక్తం బ్రహ్మత్వమ్ యుక్తమ్ , ఇత్యాహ -
ఈదృశమితి ।
ఋషిగ్రహణేన గృహీతానామపి నారదాదీనాం విశిష్టత్వాత్ పృథక్ గ్రహణమ్ । అసితో దేవలస్య పితా । కిమ్ అన్యైః । త్వం స్వయమేవ ఆత్మానమ్ ఉక్తరూపం మహ్యమ్ ఉక్తవాన్ ఇత్యాహ -
స్వయఞ్చేతి
॥ ౧౩ ॥
ఋషిభిః త్వయా చ ఉక్తత్వాత్ ఉక్తమ్ సర్వం సత్యమేవ ఇతి మమ మనీషా ఇత్యాహ -
సర్వమితి ।
కిం తత్ ఇత్యాశఙ్క్య ఆత్మరూపం ఇత్యాహ -
యన్మాం ఇతి ।
దేవాదిభిః సర్వైః ఉచ్యమానతయా త్వద్రూపే విశిష్టవక్తృగ్రహణం అనర్థకమ్ ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
నహీతి ।
ప్రభవో నామ ప్రభావః నిరూపాధికస్వభావః, యదా దేవాదీనామపి దుర్విజ్ఞేయం తవ రూప, తదా కా కథా మనుష్యాణాం ఇత్యర్థః
॥ ౧౪ ॥
కశ్చిదేవ మహతా కష్టేన అనేకజన్మసంసిద్ధః జానాతి త్వదనుగృహీతః త్వద్రూపమ్ ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
యతః ఇతి ।
స్వయమేవ - ఉపదేశమ్ అన్తరేణ ఇత్యర్థః । ఆత్మనా ప్రత్యక్త్వేన అవిషయతయా ఇతి యావత్ ।
ఆత్మానం నిరుపాధికం రూపమ్ । న చ తవ సోపాధికమపి రూపం అన్యస్య గోచరే తిష్ఠతి ఇత్యాహ -
నిరతిశయేతి ।
పురుషశ్చాసౌ ఉత్తమశ్చ ఇతి క్షరాక్షరాతీతపూర్ణచైతన్యరూపత్వమ్‌ సమ్బోధనేన బోధ్యతే ।
సర్వప్రకృతిత్వమ్ సర్వకర్తృత్వఞ్చ కథయతి -
భూతాని ఇతి ।
సర్వేశ్వరత్వం ఆహ -
భూతానామ్ ఇతి ।
ఉక్తం తే సోపాధికం రూపం దేవాదీనామ్ ఆరాధ్యతామ్ అధిగచ్ఛతి ఇత్యాహ -
దేవేతి ।
జగతః సర్వస్య స్వామిత్వేన పాలయితృత్వమ్ ఆహ -
జగదితి
॥ ౧౫ ॥
యస్మాత్ అస్మాదృశాం అగోచరః తవ ఆత్మా జిజ్ఞాసితశ్చ, తస్మాత్ త్వయైవ తద్రూపం వక్తవ్యం ఇత్యాహ -
వక్తుమితి ।
దివ్యత్వం అప్రాకృతత్వమ్ । సమ్ప్రతి అన్వయం అన్వాచష్టే -
ఆత్మన ఇతి ।
వక్తవ్యాః విభూతీః విశినష్టి -
యాభిరితి ।
యద్ద్వారా లోకాన్ పూరయిత్వా వర్తసే తాః విభూతీః అశేషేణ వక్తుం అర్హసి ఇత్యర్థః
॥ ౧౬ ॥
కిమర్థం విభూతీః శ్రోతుం ఇచ్ఛసి ఇత్యాశఙ్క్య, ధ్యానసౌకర్యప్రకారప్రశ్నేన ఫలం కథయతి -
కథమితి ।
యోగః నామ ఐశ్వర్యం తత్ అస్య అస్తీతి యోగో హే యోగిన్ , అహం స్థవిష్టమాతిః త్వాం కేన ప్రకారేణ సతతం అనుసన్దధానః విశుద్ధబుద్ధిర్భూత్వా నిరూపాధికం త్వాం విజానీయాం ఇతి ప్రశ్నః ।
ప్రశ్నానన్తరం ప్రస్తౌతి -
కేషు కేషు ఇతి ।
చేతనాచేతనభేదాత్ ఉపాధిబహుత్వాచ్చ బహువచనమ్
॥ ౧౭ ॥
ప్రకృతం ప్రశనం ఉపసంహరతి -
విస్తరేణేతి ।
అర్దతేః గతికర్మణః జనార్దనేతి రూపమ్ , తత్ వ్యుత్పాదయతి -
అసురాణామ్ ఇతి ।
ప్రకారాన్తరేణ శబ్దార్థం వ్యుత్పాదయతి -
అభ్యుదయేతి ।
నను పూర్వమేవ సప్తమే నవమే చ విభూతిః ఐశ్వర్యఞ్చ ఈశ్వరస్య దర్శితమ్ , తత్కిమితి శ్రోతుం ఇష్యతే తత్రాహ -
భూయ ఇతి ।
అమృతమ్ - అమృతప్రఖ్యమిత్యర్థః
॥ ౧౮ ॥
ప్రష్టారం విస్రమ్భయితుం భగవాన్ ఉక్తవాన్ ఇత్యాహ -
శ్రీ భగవానితి ।
హన్త ఇతి అనుమతిం వ్యావర్త్య జిజ్ఞాసావచ్ఛినం కాలం దర్శయతి-
ఇదానీమ్ ఇతి ।
దివి భవత్వమ్ - అప్రాకృతత్వం - అస్మదగోచరత్వమ్ ।
వాక్యాన్వయం ద్యోతయతి -
యాస్తా ఇతి ।
సర్వవిభూతీనాం వక్తవ్యత్వప్రాప్తౌ ఉక్తమ్ -
యత్రేతి ।
కిమితి అనవశేషతః విభూతయః న ఉచ్యన్తే తత్రాహ -
అశేషతస్త్వితి ।
తత్ర హేతుః యతః ఇతి
॥ ౧౯ ॥
విభూతిప్రదర్శనే ప్రస్తుతే సతి ఆదావేవ పారమార్థికం పారమేశ్వరం రూపం దర్శయితుం శ్రోతుః అర్జునస్య మనస్సమాధానార్థం యతతే -
తత్రేతి ।
సోపాధికమపి కాల్పనికం పరస్య రూపం పశ్చాత్ వక్ష్యమాణం శ్రోతుం చిత్తసమాధానం కర్తవ్యమ్ ఎవ, ఇత్యాహ -
తావదితి ।
ఆశేరతే అస్మిన్ విద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞా ఇతి ఆశయః - హృదయమ్ , సర్వేషాం భూతానాం హృదయే అన్తఃస్థితో యః ప్రత్యగాత్మా సః అహమేవ ఇతి వాక్యార్థమ్ ఆహ -
సర్వేషామ్ ఇతి ।
యస్తు మన్దో మధ్యమో వా పరమాత్మానమ్ ఆత్మత్వేన ధ్యాతుం నాలమ్ , తం ప్రతి ఆహ -
తదశక్తేనేతి ।
వక్ష్యమాణాదిత్యాదిషు పరస్య న ధ్యేయత్వమ్ అన్యదేవ కారణం కిఞ్చిత్ తత్ర తత్ర ధ్యేయమ్ ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యస్మాత్ ఇతి ।
సర్వకారణత్వేన సర్వజ్ఞత్వేన సర్వేశ్వరత్వేన చ పరస్య ధ్యేయత్వమ్ అత్ర ఈప్సితమ్ , నాన్యస్య కస్యచిత్ కారణస్య ఆదిత్యాదిషు ధ్యేయతా, ఇత్యర్థః
॥ ౨౦ ॥
ఉక్తధ్యానాశక్తేభ్యో వక్తవ్యం విభూతియోగమ్ ఉపదిశతి -
ఎవఞ్చేతి ।
తత్ర తత్ర ప్రధానత్వేన పరస్య ధ్యేయత్వమ్ । ఎవంశబ్దార్థమేవ దర్శయతి -
ఆదిత్యానామ్ ఇత్యాదినా
॥ ౨౧ ॥
మన్త్రబ్రాహ్మణసముదాయానామ్ ఋగాదీనాం మధ్యే సామవేదోఽస్మి ఇతి ధ్యానాన్తరమ్ ఉదాహరతి -
వేదానామితి ।
సఙ్ఘాతే జీవధిష్ఠితే యావత్ పఞ్చత్వం సర్వత్ర వ్యాపినీ చైతన్యాభివ్యఞ్జికా, ఇతి శేషః
॥ ౨౨ ॥
పురోహితేషు బృహస్పతేః ముఖ్యత్వే హేతుమ్ ఆహ -
స హీతి
॥ ౨౪ ॥
ఎకమ్ ఇతి । ఓఙ్కారస్య బ్రహ్మప్రతీకత్వేన తదభిధానత్వేన చ ప్రధానత్వమ్ ఉచ్యతే । జపయజ్ఞస్య యజ్ఞాన్తరేభ్యో హింసాదిరాహిత్యేన ప్రాధాన్యమ్ ఉపేత్య ఆహ -
యజ్ఞానామితి ।
శిఖరవతామ్ - ఉచ్ఛ్రితానాం పర్వతానాం మధ్యే, మేరుః అహం ఇత్యుక్తేఽపి, స్థితిశీలానాం తేషామేవ హిమవాన్ - పర్వతరాజోఽస్మి, ఇతి అర్థభేదం గృహీత్వా ఆహ -
స్థితిమతామితి
॥ ౨౫ ॥
“ సర్వవృక్షాణామ్ " ఇత్యత్ర సర్వశబ్దేన వనస్పతయో గృహ్యన్తే
॥ ౨౬, ౨౭ ॥
ప్రజనయతీతి వ్యుత్పత్తిమ్ ఆశ్రిత్య ఆహ -
ప్రజనయితేతి ।
సర్పా నాగాశ్చ జాతిభేదాత్ భిద్యన్తే
॥ ౨౮, ౨౯, ౩౦, ౩౧ ॥
అహమాదిశ్చ ఇతి ఆదౌ ఉక్తమేవ పునః ఇహ ఉచ్యతే । తథా చ న పునరుక్తిః ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
భూతానాం ఇతి ।
సర్గశబ్దేన సృజ్యన్త ఇతి సర్వాణి కార్యాణి గృహ్యన్తే ।
అధ్యాత్మవిద్యేతి ।
ఆత్మని అన్తఃకరణపరిణతిః అవిద్యానివర్తికా గృహీతా ।
ప్రవదతాం సమ్బన్ధో వాదః - వీతరాగకథా తత్త్వనిర్ణయావసానా । యదా ప్రవదతామితి లక్షణయా కథాభేదోపాదానం తదా నిర్ధారణే షష్ఠీ ఇత్యాహ -
ప్రవక్తృ ఇతి
॥ ౩౨ ॥
సర్వహరశబ్దస్య ముఖ్యం అర్థాన్తరం ఆహ -
అథవేతి ।
భావికల్యాణానాం ఇత్యుక్తమేవస్పష్టయతి -
ఉత్కర్షేతి ।
కీర్తిః - ధార్మికత్వనిమిత్తా ఖ్యాతిః । శ్రీః - లక్ష్మీః, కాన్తిః - శోభా । వాక్ - వాణీ సర్వస్య ప్రకాశికా, స్మృతిః - చిరానుభూతస్మరణశక్తిః, మేధా - గ్రన్థధారణశక్తిః, ధృతిః - ధైర్యమ్ , క్షమా - మానాపమానయోః అవికృతచిత్తతా - స్త్రీషు కీర్త్యాదీనాం ఉత్తమత్వం ఉపపాదయతి -
యాసామితి
॥ ౩౪ ॥
వేదానాం సామవేదోఽస్మి ఇత్యుక్తమ్ । తత్రావాన్తరవిశేషమాహ-
బృహదితి ।
ఛన్దసాం మధ్యే గాయత్రీ నామ యచ్ఛన్దః తదహమ్ ఇతి అయుక్తమ్ , ఛన్దసాం ఋగ్భ్యః అతిరేకేణ స్వరూపాసమ్భావత్ । ఇత్యాశహ్క్య, ఆహ -
గాయత్ర్యాది ఇతి ।
ద్విజాతేః ద్వితీయజన్మజననీత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
మార్గశీర్షః - మృగశీర్షేణ యుక్తా పౌర్ణమాసీ అస్మిన్ ఇతి మార్గశీర్షః మాసః సోఽహమ్ పక్వసస్యాఢ్యత్వాత్ ఇత్యాహ -
మాసానామితి ।
వసన్తః రమణీయత్వాదితి శేషః ।
॥ ౩౫ ॥
ద్యూతం ఉక్తలక్షణమ్ సర్వస్వాపహారకారణమ్ అన్యాయాపదేశేన పరాభిప్రేతమ్ నిఘ్నతామ్ , స్వాభిప్రేతం వా సమ్పాదయతాం ఇత్యాహ -
ఛలస్యేతి ।
తేజః అప్రతిహతాజ్ఞా, ఉత్కర్షః జయః, వ్యవసాయః ఫలహేతుః ఉద్యమః, ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యాది సత్త్వకార్యం సత్త్వమ్
॥ ౩౬ ॥
ఉశనా - శుక్రః, కవిశబ్దోేఽత్ర యోగికః న రూఢః పౌనరుక్త్యాత్
॥ ౩౭ ॥
అదాన్తాన్ ఉత్పథాన్ పథి ప్రవర్తయతాం దణ్డః అహం ఉత్పథప్రవృత్తౌ నిగ్రహే హేతుః ఇత్యర్థః । నీతిః న్యాయః ధర్మస్య జయోపాయస్య ప్రకాశకః । మౌనం వాచం యమత్వమ్ ఉత్తమా వా చతుర్థాశ్రమవృత్తిః । శ్రవణాదిద్వారా పరిపక్వసమాధిజన్యం సమ్యక్ జ్ఞానం జ్ఞానమ్
॥ ౩౮ ॥
జాడ్యమాత్రప్రతిబిమ్బితం చైతన్యం బీజమ్ । కిమితి స్థావరం జఙ్గమం వా త్వదతిరేకేణ న భవతీతి తత్రాహ -
మయేతి ।
తస్యాపి స్వరూపేణ సత్త్వమాశఙ్క్య ఉక్తమ్ -
శూన్యం హీతి ।
ఆత్మనః అపకర్షాత్ ఇత్యర్థః । మయైవ సచ్చిదానన్దస్వరూపేణ సర్వస్య సిద్ధేః । ఇతి అతశ్శబ్దార్థః
॥ ౩౯ ॥
దివ్యానాం విభూతీనాం పరిమితత్వశఙ్కాం వారయతి -
నేత్యాదినా ।
తదేవ ఉపపాదయతి -
న హి ఇతి ।
కథం తర్హి విభూతేః విస్తరో దర్శితః తత్రాహ-
ఎష త్వితి
॥ ౪౦ ॥
అనుక్త అపి పరస్య విభూతీః సఙ్గ్రహీతుం లక్షణమాహ -
యద్యదితి ।
వస్తు - ప్రాణిజాతం, శ్రీమత్ - సమృద్ధిమద్వా కాన్తిమద్వా సప్రాణం బలవదూర్జితం తదాహ -
ఉత్సాహేతి ।
సమ్భవతి అస్మాదితి సమ్భవః తేజసః చైతన్యస్య ఈశ్వరశక్తేర్వా అంశః తేజోంశః సమ్భవః అస్య ఇతి తేజోంశ సమ్భవాత్ । తదాహ -
తేజస ఇతి
॥ ౪౧ ॥
సర్వేషాం సుగమత్వాయ అవయవశః విభూతిముక్త్వా భక్తానుగ్రహార్థం సాకల్యేన తమాహ -
అథవేతి ।
పక్షాన్తరపరిగ్రహార్థం అథవేత్యుక్తమ్ । బహుధా విస్తీర్ణేన ఎతేన సంజ్ఞాతేన సావశేషేణ తవ శక్తస్య న కిఞ్చిత్ ఫలం స్యాత్ ఇత్యాహ -
బహునేతి ।
న హి విభూతిషు ఉక్తాసు జ్ఞాతాసు సర్వం జ్ఞాయతే కాసాఞ్చిదేవ విభూతీనాం ఉక్తత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
తర్హి కేనోపదేశేన అల్పాక్షరేణ సర్వోఽర్థో జ్ఞాతుం శక్యతే । తత్రాహ -
అశేషత ఇతి ।
విశేషతః స్తమ్భనం విధరణం సర్వభూతస్వరూపేణ సర్వప్రపఞ్చోపాదానశక్త్యుపాధికేన ఎకేన పాదేన కృత్స్నం జగత్ విధృత్య స్థితోఽస్మి ఇతి సమ్బన్ధః । తత్రైవ శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
తథా చేతి ।
తదనేన భగవతః నానావిధాః విభూతీః ధ్యేయత్వేన జ్ఞేయత్వేన చ ఉపదిశ్యన్తే । సర్వప్రపఞ్చాత్మకం ధ్యే రూపం దర్శయిత్వా “త్రిపాదస్యామృతం దివి“ ఇతి ప్రపఞ్చాధికం నిరుపాధికం తత్త్వం ఉపదిశతా పరిపూర్ణసచ్చిదానన్దైకతానః తత్పదలక్ష్యోఽర్థో నిర్ధారితః
॥ ౪౨ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే దశమోఽధ్యాయః
తేన తేన ఆత్మనా భగవదనుసన్ధానార్థమ్ ఉక్తాః విభూతీః అనువదతి-
భగవత ఇతి ।
పరస్య సోపాధికం నిరుపాధికం చ చిద్రూపం ధ్యేయత్వేత జ్ఞేయత్వేన చ ఉక్తమ్ , ఇత్యర్థః ।
సోపాధికమ్ ఐశ్వరం రూపమ్ అశేషజగదాత్మకం విశ్వరూపాఖ్యమ్ అధికృత్య, అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయన్ అనన్తరప్రశ్నోపయోగిత్వేన వృత్తం కీర్తపతి-
తత్ర చేతి ।
యదేతత్ అశేషప్రపఞ్చాత్మకమ్ అఖిలస్య ఎతస్య జగతః కారణం సర్వజ్ఞం సర్వైశ్వర్యవద్రూపమ్ ఉక్తమ్ , తదిదం శ్రుత్వా తస్య సాక్షాత్కారం యియాచిషః ఆదౌ పృష్టవాన్ ఇత్యాహ-
శ్రుత్వా ఇతి ।
మయి కరుణాం నిమిత్తీకృత్య ఉపకారః - అనుగ్రహః । తదర్థమ్ ఇతి వచసో విశేషణమ్ । నిరతిశయత్వం పరమపురుషార్థసాధనత్వమ్ । అశోచ్యాన్ ఇత్యాది త్వమ్పదార్థప్రధానవాక్యమ్ । మోహస్యాయమితి ఆత్మసాక్షికత్వం దర్శయతి । అవివేకబుద్ధిః - అజ్ఞానవిపర్యాసాత్మికా
॥ ౧ ॥
సప్తమాదారభ్య తత్పదార్థనిర్ణయార్థమపి భగవదుక్తం వచః మయా శ్రుతమ్ , ఇత్యాహ-
కిఞ్చేతి ।
త్వత్తః భూతానామ్ ఉత్పత్తిప్రలయౌ, త్వత్తః శ్రుతౌ ఇత్యాభ్యాం సమ్బధ్యతే, మహాత్మనః తవ భావః - మాహాత్మ్యమ్ । పారమార్థికం సోపాధికం వా సర్వాత్మత్వాదిరూపం శ్రుతమ్ , ఇతి పరిణమ్య అనువృత్తిం ద్యోతయితుమ్ , అపి చ ఇత్యుక్తమ్
॥ ౨ ॥
త్వదుక్తే అర్థే విశ్వాసాభావాత్ న తస్య దిదృక్షా । కిన్తు కృతార్థీబుభూషయా ఇత్యాహ-
ఎవమేతదితి ।
యేన ప్రకారేణ సోపాధికేన నిరుపాధికేన చ ఇత్యర్థః ।
యది మమ ఆప్తత్వం నిశ్చిత్య మద్వాక్యం తే మానం తర్హి కిమితి మదుక్త దిదృక్షతే కృతార్థీబుభూషయా ఇత్యుక్తం మత్వా ఆహ-
తథాపీతి ।
చతుర్భుజాదిరూపనివృత్త్యర్థమాహ-
ఎేశ్వరమితి ।
తత్ వ్యాచష్టే జ్ఞానేత్యాదినా ॥ ౩ ॥
ద్రష్టుం అయోగ్యే కుతో దిదృక్షా ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
మన్యసే ఇతి ।
ప్రభవతి సృష్టిస్థితిసంహారప్రవేశప్రశాసనేభ్యః ఇతి ప్రభుః ।
లక్షణయా యోగశబ్దార్థమాహ-
యోగిన ఇతి ।
తతః ఇత్యాది వ్యాచష్టే-
యస్మాదితి
॥ ౪ ॥
అర్జునం అతిభక్తం సఖాయం ప్రార్థితప్రతిశ్రవణేన ఆశ్వాసయితుమాహ-
ఎవమితి
॥ ౫ ॥
దివ్యాని రూపాణి పశ్య ఇత్యుక్తమ్ । తాన్యేవ లేశతః అనుక్రామతి-
పశ్యాదిత్యాన్ ఇతి ।
తాన్ మరుతః తథా పశ్య ఇతి సమ్బన్ధః ।
నానావిధాని ఇత్యుక్తమ్ , తదేవ స్ఫుటయతి-
బహూని ఇతి ।
అదృష్టపూర్వాణి - పూర్వ అదృష్టాని । నానావర్ణాకృతీని ఇత్యుక్తమ్ వ్యనక్తి-
ఆశ్చర్యాణి ఇతి
॥ ౬ ॥
న కేవలం ఆదిత్యవస్వాద్యేవ మద్రూపం త్వయా ద్రష్టుం శక్యమ్ , కిన్తు సమస్తం జగదపి మద్దేహస్థం ద్ర్ష్టుం ఇచ్ఛసి ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
సప్తమీద్వయం మిథః సమ్బధ్యతే । సమాసాన్తర్గతాపి సప్తమీ -తత్రైవాన్వితా ।యది ఇచ్ఛసి తర్హి ఇహైవ పశ్య ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౭ ॥
మన్యసే యది ఇత్యుక్తం అనువదతి-
కిన్తు ఇతి ।
సప్రపఞ్చం అనవచ్ఛిన్నం మాం స్వచక్షుషా న శక్నోషి ద్రష్టుం ఇత్యాహ-
న తు ఇతి ।
కథం తర్హి త్వాం ద్రష్టుం శక్నుయామ్ ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
యేనేతి ।
దివ్యస్య చక్షుషః వక్ష్యమాణయోగశక్త్యనిశయదర్శనే వినియోగం దర్శయతి-
తేనేతి
॥ ౮ ॥
ఇమం వృత్తాన్తం ధృతరాష్ట్రాయ సఞ్జయో నివేదితవాత్ ఇత్యాహ-
సఞ్జయ ఇతి ।
మదీయం విశ్వరూపాఖ్యం రూపం న ప్రాకృతేన చక్షుషా నిరీక్షితుం క్షమమ్ । కిన్తు దివ్యేన ఇత్యాది యథోక్తప్రకారః । అనన్తరం - దివ్యచక్షుషః ప్రదానాత్ ఇతి శేషః । హరతి అవిద్యాం సకార్యాం ఇతి హరిః ।
యత్ ఈశ్వరస్య మాయోపహితస్య పరమమ్ ఉత్కృష్టం రూపమ్ తత్ దర్శయామ్బభూవ ఇత్యాహ-
పరమమ్ ఇతి
॥ ౯ ॥
తదేవ రూపం విశినాష్టి-
అనేకేతి ।
దివ్యాని ఆభరణాదీని - హారకేయూరాదీని భూషణాని, ఉద్యతాని - ఉచ్ఛ్రితాని
॥ ౧౦ ॥
ఉక్తరూపవన్తం భగవన్తం ప్రకారాన్తరేణ విశినష్టి-
కిఞ్చేతి ।
“అర్జున ఇతి“ అధ్యాహారేఽపి పదసఙ్ఘటనాసమ్భవాత్
॥ ౧౧ ॥
నను ప్రకృష్టస్య భగవతో రూపస్య దీప్తిః అస్తి ? న వా ? న చేత్ కాష్ఠాదిసామ్యమ్ ; యది అస్తి, కీదృశీ సా ? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ-
యా పునరితి ।
సా యది స్యాత్ , తద్భాసః సదృశీ సా, ఇతి యోజనా । అసమ్భావితాభ్యుపగమార్థో యదిశబ్దః । స్యాచ్ఛబ్దో నిశ్చయార్థః ।
సా కథఞ్చిత్ సదృశీ సమ్భవతి, న తు భవత్యేవ, ఇతి వివక్షిత్వా ఆహ-
యది వేతి
॥ ౧౨ ॥
న కేవలమ్ ఉక్తమేవ అర్జునో దృష్టవాన్ ; కిన్తు, తత్రైవ - విశ్వరూపే సర్వం జగత్ , ఎకస్మిన్ అవస్థితమ్ అనుభూతవాన్ , ఇత్యాహ-
కిఞ్చేతి ।
తదా - విశ్వరూపస్య భగవద్రూపస్య దర్శనదశాయామ్ , ఇత్యర్థః
॥ ౧౩ ॥
విశ్వరూపధరస్య భగవతః, తస్మిన్ ఎకోభూతజగతశ్చ ఉక్తవిశేషణస్య దర్శనానన్తరం కిమ్ అకరోత్ ? ఇత్యపేక్షాయామ్ ఆహ-
తత ఇతి ।
ఆశ్చర్యబుద్ధిర్విస్మయః, రోమ్ణాం హృష్టత్వం పులకితత్త్వం, ప్రకర్షో భక్తిశ్రద్ధయోరతిశయః
॥ ౧౪ ॥
కథం భగవన్తం ప్రతి అర్జునో భాషితవాన్ ? ఇతి పృచ్ఛతి-
కథమితి ।
తత్ప్రశ్నమ్ అపేక్షితం పూరయన్ అవతారయతి-
యత్ త్వయేతి ।
భూతవిశేషసఙ్ఘేషు దేవానామ్ అన్తర్భావేఽపి పృథక్ కరణమ్ ఉత్కర్షాత్ । బ్రహ్మణః సర్వదేవతాత్మత్వేఽపి తేభ్యో భేదకథనం తదుత్పాదకత్వాత్ , ఇతి మత్వా ఆహ-
కిఞ్చేతి ।
ఋషీణామ్ ఉరగాణాం చ కిఞ్చిత్ వైషమ్యాత్ పృథక్త్వమ్ । దివ్యాన్ ఇతి ఉభయేషాం విశేషణమ్
॥ ౧౫ ॥
యత్ర భగవద్దేహే సర్వమ్ ఇదం దృష్టమ్ , తమేవ విశినష్టి-
అనేకేతి ।
ఆదిశబ్దేన మూలమ్ ఉచ్యతే । నాన్తం న మధ్యమ్ ఇత్యత్రాపి పశ్యామి ఇత్యస్య ప్రత్యేకం సమ్బన్ధం సూచయతి-
నాన్తం పశ్యామి ఇతి
॥ ౧౬ ॥
విశ్వరూపవన్తం భగవన్తమ్ ఎవ ప్రకారాన్తరేణ ప్రపఞ్చయతి-
కిఞ్చేతి ।
పరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యావర్తయతి-
సర్వత ఇతి ।
దుర్నిరీక్ష్యం పశ్యామి - ఇతి అధికారిభేదాన్ అవిరుద్ధమ్ । పురతో వా పృష్ఠతో వా పార్శ్వతో వా న అస్య దర్శనమ్ , కిన్తు సర్వత్ర, ఇత్యాహ-
సమన్తత ఇతి ।
దీప్తిమత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి-
దీప్తేతి
॥ ౧౭ ॥
సప్రపఞ్చే భగవద్రూపే ప్రకృతే, ప్రకరణవిరుద్ధం త్వమ్ అక్షరమ్ ఇత్యాది నిరుపాధికవచనమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
ఇత ఎవేతి ।
యోగశక్తిః - ఐశ్వర్యాతిశయః । న క్షరతి ఇతి నిష్ప్రపఞ్చత్వమ్ ఉచ్యతే । పరమపురుషార్థత్వాత్ పరమార్థత్వాచ్చ జ్ఞాతవ్యత్వమ్ । యస్మిన్ ద్యౌః పృథివీ ఇత్యాదౌ ప్రపఞ్చాయతనస్యైవ తతో నికృష్టస్య జ్ఞాతవ్యత్వశ్రవణాత్ ।
కుతో బ్రహ్మణో జ్ఞాతవ్యత్వమ్ ? తత్ర ఆహ-
త్వమస్య ఇతి ।
నిష్ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మణో జ్ఞేయత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
కిఞ్చేతి ।
అవినాశిత్వాత్ , తవైవ జ్ఞాతవ్యత్వాత్ అతిరిక్తస్య నాశిత్వేన హేయత్వాత్ , ఇత్యర్థః । జ్ఞానకర్మాత్మనో ధర్మస్య నిత్యత్వమ్ - వేదప్రమాణకత్వమ్ । ‘ధర్మసంస్థాపనార్థాయ సమ్భవామి’ (భ. గీ. ౪-౮) ఇత్యుక్తత్వాత్ గోప్తా - రక్షితా
॥ ౧౮ ॥
భగవతో విశ్వరూపాఖ్యం రూపమేవ పునర్వివృణోతి-
కిఞ్చేతి ।
హుతమ్ అశ్నాతి ఇతి హుతాశః - వహ్నిః
॥ ౧౯ ॥
ప్రకృతభగవద్రూపస్య వ్యాప్తిం వ్యనక్తి-
ద్యావాపృథివ్యోరితి ।
తస్యైవ భయఙ్కరత్వమ్ ఆచష్టే -
దృష్ట్వేతి
॥ ౨౦ ॥
అమీ హీత్యాదిసమనన్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ-
అథేతి ।
తం భగవన్తం పాణ్డవజయమ్ ఐకాన్తికం దర్శయన్తం పశ్యన్ అర్జునో బ్రవీతి, ఇత్యాహ-
తం పశ్యన్ ఇతి ।
విశ్వరూపస్యైవ ప్రపఞ్చనార్థమ్ అనన్తరగ్రన్థజాతమ్ , ఇతి దర్శయతి-
కిఞ్చేతి ।
అసురసఙ్ఘాః ఇతి పదఞ్ఛిత్వా భూభారభూతా దుర్యోధనాదయః త్వాం విశన్తి ఇత్యపి వక్తవ్యమ్ । ఉభయోరపి సేనయోః అవస్థితేషు యోద్ధుకామేషు అవాన్తరవిశేషమ్ ఆహ-
తత్రేతి ।
సమరభూమౌ సమాగతానాం ద్రష్టుకామానాం నారదప్రభృతీనాం విశ్వవినాశమ్ ఆశఙ్కమానానాం తం పరిజిహీర్షతాం స్తుతిపదేషు భగవద్విషయేషు ప్రవృత్తిప్రకారం దర్శయతి-
యుద్ధే ఇతి
॥ ౨౧ ॥
దృశ్యమానస్య భగవద్రూపస్య విస్మయకరత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
కిఞ్చేతి ।
తే ఎవ - ఉక్తాః రుద్రాదయః సర్వే విస్మయమ్ ఆపన్నాః త్వాం పశ్యన్తి - ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౨౨ ॥
లోకత్రయం ప్రవ్యథితమ్ , ఇత్యుక్తమ్ ఉపసంహరతి-
యస్మాదితి ।
ఈదృశం యస్మాత్ తే రూపమ్ , తస్మాత్ తం దృష్ట్వా - ఇతి యోజనా ।
భయేన లౌకికవత్ అహమపి వ్యథితః - వ్యథామ్ పీడామ్ దేహేన్ద్రియప్రచలనమ్ ప్రాప్తోఽస్మి, ఇత్యాహ-
తథేతి
॥ ౨౩ ॥
అర్జునస్య విశ్వరూపదర్శనేేన వ్యథితత్వే హేతుమ్ ఆహ -
తత్రేతి
॥ ౨౪ ॥
దృశ్యమానేఽపి భగవద్దేహే, పరితోషాద్యభావే కారణాన్తరం ప్రశ్నపూర్వకమ్ ఆహ-
కస్మాదితి ।
దృష్ట్వైవ - ఇతి ఎవకారేణ ప్రాప్తిః వ్యావర్త్యతేదృష్ట్వైవ ఇతి ఎవకారేణ ప్రాప్తిః వ్యావర్త్యతే
॥ ౨౫ ॥
అస్మాకం జయం పరేషాం పరాజయం చ (దిదృక్షన్తం) దిదృక్షుం త్వాం పశ్యామి ఇత్యాహ-
యేభ్య ఇతి ।
తత్ర హేతుత్వేన శ్లోకమ్ అవతారయతి-
యత ఇతి ।
న కేవలం దుర్యోదనాదీనామేవ పరాజయః, కిం తు భీష్మాదీనామపి, ఇత్యాహ-
కిం చేతి
॥ ౨౬ ॥
భగవద్రూపస్య ఉగ్రత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
కిఞ్చేతి ।
ప్రవిష్టానాం మధ్యే కేచిత్ - ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౨౭ ॥
ఉభయోరపి సేనయోః అవస్థితానాం రాజ్ఞాం భగవన్ముఖప్రవేశం నిదర్శనేన విశదయతి-
కథమిత్యాదినా
॥ ౨౮ ॥
ప్రవేశప్రయోజనమ్ , తత్ప్రకారవిశేషఞ్చ ఉదాహరణాన్తరేణ స్ఫోటయతి-
తే కిమర్థమ్ ఇత్యాదినా
॥ ౨౯ ॥
యోద్ధుకామానాం రాజ్ఞాం భగవన్ముఖప్రవేశప్రకారం ప్రదర్శ్య తస్యాం దశాయాం భగవతః, తద్భాసాం చ ప్రవృత్తిప్రకారం ప్రత్యాయయతి-
త్వం పునరితి ।
భగవత్ప్రవృత్తిమేవ ప్రత్యాయ్య, తదీయభాసాం ప్రవృత్తిం ప్రకటయతి-
కిఞ్చేతి
॥ ౩౦ ॥
భగవద్రూపస్య అర్జునేన దృష్టపూర్వత్వాత్ తస్య తస్మిన్ న జిజ్ఞాసా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
యత ఇతి ।
ఉపదేశం శుశ్రూషమాణేన ఉపదేశకర్తుః ప్రహ్వీభవనం కర్తవ్యమ్ , ఇతి సూచయతి-
నమోఽస్త్వితి ।
క్రౌర్యత్యాగమ్ అర్థయతే -
ప్రసాదమితి ।
త్వమేవ మాం జానీషే, కిమర్థమ్ ఇత్థమ్ ఇదానీమ్ అర్థయసే ? మదీయాం చేష్టాం దృష్ట్వా తథైవ ప్రతిపద్యస్వ, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
న హీతి
॥ ౩౧ ॥
స్వయం యదర్థా చ స్వప్రవృత్తిః, తత్సర్వం భగవాన్ ఉక్తవాన్ , ఇత్యాహ-
శ్రీ భగవానితి ।
కాలః - క్రియాశక్త్యుపహితః పరమేశ్వరః, అస్మిన్ ఇతి వర్తమానయుద్ధోపలక్షితత్వం కాలస్య వివక్షితమ్ - లోకసంహారార్థం త్వత్ప్రవృత్తావపి న అసౌ అర్థవతీ, ప్రతిపక్షాణాం భీష్మాదీనాం మత్ప్రవృత్తిం వినా సంహర్తుమ్ అశక్యత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
ఋతేఽపీతి
॥ ౩౨ ॥
తవ అౌదాసీన్యేఽపి ప్రతికూలానీకస్థాః మత్ప్రాతికూల్యాదేవ న భవిష్యన్తి, ఇత్యేవం యస్మాన్ నిశ్చితమ్ , తస్మాత్ త్వదౌదాసీన్యమ్ అకిఞ్చిత్కరమ్ , ఇత్యాహ-
యస్మాదితి ।
ఉత్తిష్ఠ - యుద్ధాయ ఉన్ముఖీ భవ, ఇత్యర్థః ।
యశోలాభమ్ అభినయతి-
భీష్మేతి ।
కిం తేన అపుమర్థేన ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
పుణ్యైరితి ।
రాజ్యభోేగే అపేక్షితే, కిమ్ అనపేక్షితేన ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
జిత్వేతి ।
భీష్మాదిషు అతిరథేషు సత్సు, కుతో జయాశఙ్కా ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
మయైవైతే ఇతి ।
తర్హి మృతమారణార్థం న మే ప్రవృత్తిః, తత్ర ఆహ-
నిమిత్తేతి ।
సవ్యసాచీపదం విభజతే-
వామేనేతి
॥ ౩౩ ॥
‘మయా ఎవ’ ఇత్యాదినా ఉక్తమ్ ప్రపఞ్చయతి-
ద్రోణం చేతి ।
కిమితి కతిచిదేవ అత్ర ద్రోణాదయో గణ్యన్తే ? తత్ర ఆహ-
యేష్వితి ।
ద్రోణాదిషు కుతః శఙ్కా ? ఇత్యాశఙ్క్య, ద్వయోః శఙ్కానిమిత్తమ్ ఆహ-
తత్రేత్యాదినా ।
జయద్రథేఽపి శఙ్కానిమిత్తమ్ ఆహ-
తథేతి ।
దివ్యాస్త్రసమ్పన్నః ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర శఙ్కాయాం కారణాన్తరమ్ ఆహ-
యస్యేతి ।
కర్ణేఽపి తత్కారణత్వం కథయతి-
కర్ణేఽపీతి ।
పూర్వవదేవ సమ్బన్ధః ।
హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
వాసవేతి ।
సా ఖలు అమోఘా పురుషమ్ ఎకమ్ అత్యన్తసమర్థం ఘాతయిత్వైవ నివర్తతే । జన్మనాపి తస్య శఙ్కనీయత్వమ్ ఆహ-
సూర్యేతి ।
కున్తీ హి కన్యావస్థాయాం మన్త్రప్రభావం జ్ఞాతుమ్ ఆదిత్యమ్ ఆజుహావ । తతః తస్యామేవ అవస్థాయామ్ అయమ్ ఉద్ - బభూవ, తదాహ-
కానీన ఇతి ।
ఎతదేవ అభిప్రేత్య కర్ణగ్రహణమ్ ఇత్యాహ-
యత ఇతి ।
ఉక్తేషు అన్యుేషు చ న త్వయా శఙ్కితవ్యమ్ , ఇత్యాహ-
మయేతి
॥ ౩౪ ॥
పరాజయభయాత్ కరిష్యతి సన్ధిమ్ , ఇతి బుద్ధ్యా సఞ్జయో రాజ్ఞే వృత్తాన్తమ్ ఉక్తవాన్ , ఇత్యాహ-
సఞ్జయ ఇతి ।
పూర్వోక్తవచనమ్ - కాలోఽస్మి, ఇత్యాది ।
విశ్వరూపదర్శనదశాయామ్ అర్జునస్య భగవతా సంవాదవచనం కిమితి సఞ్జయో రాజ్ఞే వ్యజిజ్ఞపత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, తదుక్తేః తాత్పర్యమ్ ఆహ-
అత్రేతి ।
తమేవ అభిప్రాయం ప్రశ్నద్వారా విశదయతి-
కథమ్ ఇత్యాదినా ।
తర్హి సఞ్జయవచనం శ్రుత్వా, కిమితి రాజా సన్ధిం న కారయామాస ? ఇతి ఆహ-
తదపీతి
॥ ౩౫ ॥
కిం తత్ అర్జునో భగవన్తం ప్రతి సగద్గదం వచనమ్ ఉక్తవాన్ ? ఇతి, తదాహ-
అర్జున ఇతి ।
విషయవిశేషణత్వమ్ ఎవ వ్యనక్తి-
యుక్త ఇతి ।
భగవతో హర్షాదివిషయత్వం యుక్తమ్ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ-
యత ఇతి ।
తవ ప్రకీర్త్యా హర్షవత్ అనురాగం చ గచ్ఛతి జగత్ , ఇత్యాహ-
తథేతి ।
తచ్చేతి అనురాగగమనమ్ ।
రక్షఃసు జగదేకదేశభూతేషు ప్రతిపక్షేషు, కుతో జగతో భవతి హర్షానురాగౌ, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
కిం చేతి ।
ఇతశ్చ జగతో భగవతి హర్షాది యుక్తమ్ , ఇత్యాహ-
సర్వ ఇతి
॥ ౩౬ ॥
ఉక్తే అర్థే హేత్వర్థత్వేన ఉత్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి-
భగవత ఇతి ।
మహాత్మత్వమ్ - అక్షుద్రచేతస్త్వమ్ । గురుతరత్వాత్ నమస్కారాదియోగ్యత్వమ్ ఆహ-
గురుతరాయేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
యత ఇతి ।
మహాత్మత్వాదిహేతూనాంం ముక్తానాం ఫలమ్ ఆహ-
అత ఇతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరాణి సూచయతి-
హే అనన్తేతి ।
అనవచ్ఛిన్నత్వం, సర్వదేవనియన్తృత్వం, సర్వజగదాశ్రయత్వం చ తవ నమస్కారాదియోగ్యత్వే కారణమ్ , ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
త్వమితి ।
తత్ర మానమ్ ఆహ-
యదితి ।
కథమ్ ఎకస్యైవ సదసద్రూపత్వమ్ ? తత్ర ఆహ-
తే ఇతి ।
కథం సతోఽసతశ్చ అక్షరం ప్రతి ఉపాధిత్వమ్ ? తదాహ-
యద్ద్వారేణేతి ।
తత్పరం యదిత్యేతత్ వ్యాచష్టే-
పరమార్థతస్త్వితి ।
అనన్తత్వాదినా భగవతో నమస్కారాదియోగ్యత్వమ్ ఉక్తమ్
॥ ౩౭ ॥
సమ్ప్రతి జగత్స్రష్టృత్వాదినాపి తద్యోగ్యత్వమ్ అస్తి, ఇతి స్తుతిద్వారా దర్శయతి-
పునరపీతి ।
జగతః స్రష్టా పురుషో హిరణ్యగర్భః, ఇతి పక్షం ప్రత్యాహ-
పురాణ ఇతి ।
స్రష్టృత్వం నిమిత్తమేవ, ఇతి తటస్థేశ్వరవాదినః । తాన్ప్రతి ఉక్తమ్-
త్వమేవేతి ।
మహాప్రలయాదౌ ఇతి ఆదిపదమ్ అవాన్తరప్రలయార్థమ్ ।
ఈశ్వరస్య ఉభయథా కారణత్వం సర్వజ్ఞత్వేన సాధయతి-
కిఞ్చేతి ।
వేద్యవేదితృభావేన అద్వైతానుపపత్తిమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ-
యచ్చేతి ।
ముక్త్యాలమ్బనస్య బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరత్వమ్ ఆశఙ్కిత్వా ఉక్తమ్-
పరం చేతి ।
యత్ పరమం పదం, తదపి చ త్వమేవ, ఇతి సమ్బన్ధః ।
తస్య పూర్ణత్వమ్ ఆహ-
త్వయేతి ।
వ్యాప్యవ్యాపకత్వేన భేదం శఙ్కిత్వా, కల్పితత్వాత్ తస్య మైవమ్ , ఇత్యాహ-
అనన్తేతి
॥ ౩౮ ॥
తస్య సర్వాత్మత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ-
కిం చేతి ।
కశ్యపాదిః ఇతి ఆదిశబ్దేన విరడ్దక్షాదయో గృహ్యన్తే ।
పితామహః - బ్రహ్మా, తస్య పితా సూత్రాత్మా అన్తర్యామీ చ, ఇత్యాహ-
బ్రహ్మణోఽపీతి ।
సర్వదేవతాః త్వమేవ ఇత్యుక్తే ఫలితమ్ ఆహ-
నమ ఇతి ।
సహస్రకృత్వః ఇతి కృత్వసుచో వివక్షితమ్ అర్థమ్ ఆహ-
బహుశ ఇతి ।
పునరుక్తితాత్పర్యమ్ ఆహ-
పునశ్చేతి ।
శ్రద్ధాభక్త్యోః అతిశయాత్ కృతేఽపి నమస్కారే పరితోషాభావో బుద్ధేః - ఆత్మనో అలంప్రత్యయరాహిత్యం, తద్దర్శనార్థం పునరుక్తిః ఇత్యర్థః
॥ ౩౯ ॥
విధాన్తరేణ భగవన్తం స్తుత్యా నమస్కుర్వన్ అభిముఖీకరోతి-
తథేతి ।
యస్యాం దిశి సవితా ఉదేతి, సా పూర్వా దిక్ ఉచ్యతే । తస్యాం వ్యవస్థితమ్ సర్వం త్వమేవ । తస్మై తే - తుభ్యం నమో అస్తు, ఇత్యాహ-
నమ ఇతి ।
అథశబ్దః సముచ్చయే ।
పశ్చాదపి స్థితం సర్వం త్వమేవ । తస్మై తే - తుభ్యం నమో అస్తు ఇత్యాహ-
అథేతి ।
కిం బహునా ? యావన్త్యో దిశః, తత్ర సర్వత్ర యత్ వర్తతే తత్ అశేషం త్వమేవ । తస్మై తుభ్యం ప్రహ్వీభావః స్యాత్ ఇతి ఆహ-
నమోఽస్త్వితి ।
ఫలితం సర్వాత్మత్వం సూచయతి-
హే సర్వేతి ।
వీర్యవిక్రమయోః న పౌనరుక్త్యమ్ , ఇత్యాహ-
వీర్యమిత్యాదినా ।
వీర్యవతో విక్రమావ్యభిచారాత్ అర్థపౌనరుక్త్యమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ-
వీర్యవానితి ।
భగవతి లోకతో విశేషమ్ ఆహ-
త్వం త్వితి ।
ఉక్తం సర్వాత్మత్వం ప్రపఞ్చయతి-
సర్వమితి ।
సప్రపఞ్చత్వం వారయతి-
త్వయేతి
॥ ౪౦ ॥
అజ్ఞాననిమిత్తమ్ అపరాధం క్షమాపయతి-
యత ఇతి ।
ఇదంశబ్దార్థమ్ ఆహ-
విశ్వరూపమితి ।
న హి ఇదమిత్యస్య మహిమానమిత్యస్య చ సామానాధికరణ్యమ్ , లిఙ్గవ్యత్యయాత్ , ఇత్యాహ-
తవేతి ।
పాఠాన్తరసమ్భావనాయాం సామానాధికరణ్యోపపత్తిమ్ ఆహ-
తవేత్యాదినా ।
‘యదుక్తవాన్ అస్మి, తద్ అహం క్షామయే త్వామ్ ‘ ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౪౧ ॥
యత్ అయుక్తమ్ ఉక్తమ్ , తత్ క్షన్తవ్యమ్ ఇత్యేవ న, కిన్తు యత్ పరిహాసార్థం క్రీడాదిషు త్వయి తిరస్కరణం కృతమ్ , తదపి సోఢవ్యమ్ , ఇత్యాహ-
యచ్చేతి ।
విహరణమ్ - క్రీడా, వ్యాయామోవా । శయనమ్ - తల్పాదికమ్ । ఆసనమ్ - ఆస్థాయికా, సింహాసనాదేః ఉపలక్షణమ్ । ఎతేషు విషయభూతేషు, ఇతి యావత్ ।
ఎకశబ్దో రహసి స్థితమ్ ఎకాకినం కథయతి, ఇత్యాహ-
పరోక్షః సన్ ఇతి ।
ప్రత్యక్షమ్ , పరోక్షం వా తదసత్కరణం - పరిభవనం యథా స్యాత్ తథా, యత్ మయా త్వమ్ అసత్కృతోఽసి, తత్ సర్వమితి యోజనమ్ అఙ్గీకృత్య, ఆహ-
తచ్ఛబ్ద ఇతి ।
క్షమా కారయితవ్యా, ఇత్యత్ర అపరిమితత్వం హేతుమ్ ఆహ-
అప్రమేయమితి
॥ ౪౨ ॥
వాచనికం మదీయమ్ అపరాధజాతం త్వయా క్షన్తవ్యమ్ ఇత్యుక్తమ్ ; ఇదానీం మదీయో యోఽపరాధో న త్వయా గృహీతవ్యః, గృహీతోఽపి సోఢవ్యః, ఇత్యాహ-
యత ఇతి ।
గుణాధిక్యాత్ పూజార్హత్వమ్ । ధర్మాత్మజ్ఞానసమ్ప్రదాయప్రవర్తకత్వేన శిక్షయితృత్వాత్ గురుత్వమ్ । గురూణామపి - సూత్రాదీనాం గురుత్వాత్ గరీయస్త్వమ్ । తదేవ ప్రశ్నద్వారా సాధయతి-
కస్మాదితి ।
ఈశ్వరాన్తరం తుల్యం భవిష్యతి ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
న హీతి ।
ఈశ్వరభేదే ప్రత్యేకం స్వాతన్త్ర్యాత్ తదైకమత్యే హేత్వభావాత్ , నానామతిత్వే చ ఎకస్య సిసృక్షాయామ్ అన్యస్య సఞ్జిహీర్షాసమ్భవాత్ వ్యవహారలోపాత్ అయుక్తమ్ ఈశ్వరనానాత్వమ్ ఇత్యర్థః ।
అభ్యధికాసత్వం కైముతికన్యాయేన దర్శయతి-
త్వత్సమ ఇతి ।
తత్ర హేతుమ్ అవతార్య, వ్యాకరోతి-
అప్రతిమేత్యాదినా
॥ ౪౩ ॥
నిరతిశయప్రభావం హేతూకృత్య అప్రతిమేత్యాదినా, ప్రసాదయే ప్రణామపూర్వకం త్వామ్ , ఇత్యాహ -
యత ఇతి ।
ప్రసాదనానన్తరం భగవతా కర్తవ్యం ప్రార్థయతే-
త్వం పునరితి ।
ప్రియ ఇవ ప్రియాయాః, ఇతి ఇవకారోఽనుషజ్యతే । ‘ ప్రియాయార్హసి’ ఇతి ఛాన్దసః సన్ధిః । క్షన్తుం మదపరాధజాతమ్ , ఇతి శేషః
॥ ౪౪ ॥
హేతూక్తిపూర్వకం విశ్వరూపోపసంహారం ప్రార్థయతే-
అదృష్టేతి ।
హృషితః - హృష్టః, తుష్టః - ఇతి యావత్ । భయేన - తద్దేతువికృతదర్శనేన, ఇత్యర్థః ।
॥ ౪౫ ॥
తదేవ దర్శయ ఇత్యుక్తమ్ । కిం తత్ ఇత్యాపేక్షాయామ్ ఆహ-
కిరీటినమితి ।
చక్రం హస్తే యస్య, తమ్ - ఇతి వ్యుత్పత్తిం గృహీత్వా, ఆహ-
చక్రేతి ।
మదీయేచ్ఛా ఫలపర్యన్తా కర్తవ్యా, ఇ్త్యాహ-
యత ఇతి ।
చతుర్భుజత్వే కథం సహస్రబాహుత్వమ్ ? తత్ర ఆహ-
వార్తమానికేనేతి ।
సతి విశ్వరూపే, కథం పూర్వరూపభాక్త్వమ్ ? తత్ర ఆహ-
ఉపసంహృత్యేతి
॥ ౪౬ ॥
అర్జునేన ‘స్థానే హృషీకేశ’ (భ. గీ. ౧౧-౩౬) ఇత్యాదినా ఉక్తస్య భగవతో వచనమ్ అవతారయతి-
అర్జునమితి ।
భగవత్ప్రసాదైకోపాయలభ్యం తద్దర్శనమ్ , ఇత్యాశయేన ఆహ-
మయేతి
॥ ౪౭ ॥
తచ్ఛబ్దేన ప్రకృతం దర్శనం పరామృశ్యతే । వేదాధ్యయనాత్ పృథక్ యజ్ఞాధ్యయనగ్రహణం పునరుక్తేః అయుక్తమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
న వేదేతి ।
న చ - వేదాధ్యయనగ్రహణాదేవ యజ్ఞవిజ్ఞానమపి గృహీతమ్ , అధ్యయనస్య అర్థావబోధాన్తత్వాత్ - ఇతి వాచ్యమ్ ; తస్య అక్షరగ్రహణాన్తతయా వృద్ధైః సాధితత్వాత్ , ఇతి భావః । శ్లోకపూరణార్థమ్ అసంహితకరణమ్ । త్వత్తోఽన్యేన, మదనుగ్రహవిహీనేన ఇతి శేషః
॥ ౪౮ ॥
విశ్వరూపదర్శనమ్ ఎవం స్తుత్వా, యది అస్మాత్ దృశ్యమానాత్ బిభేషి, తర్హి తదుపసంహరామి, ఇత్యాహ-
మా తే వ్యథేతి ।
బహువిధమ్ అనుభూతత్వమ్ అభిప్రేత్య ఈదృక్ , ఇత్యుక్తమ్ ఇదమితి ప్రత్యక్షయోగ్యత్వమ్ । తదేవ ఇత్యుక్తమ్ ఇదమితి
॥ ౪౯ ॥
తదిదం వృత్తం రాజ్ఞే సూతో నివేదితవాన్ , ఇత్యాహ-
సఞ్జయ ఇతి ।
తథాభూతం వచనం - “ మయా ప్రసన్నేన “ ఇత్యాది । చతుర్భుజం రూపమ్ ।
కిం, తస్య రూపస్య పరిచితపూర్వస్య ప్రదర్శనేన ప్రసన్నదేహత్వేన చ అర్జునం ప్రతి ఆశ్వాసనం భగవతో యుక్తమ్ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ-
మహాత్మేతి ।
॥ ౫౦ ॥
ఎవం భగవదాశ్వాసితః సన్ అర్జునః తం ప్రతి ఉక్తవాన్ , ఇత్యాహ-
అర్జున ఇతి
॥ ౫౧ ॥
ఉపాస్యత్వాయ విశ్వరూపం స్తోతుం భగవదుక్తిమ్ ఉత్థాపయతి-
భగవానితి ।
త్వద్ - వ్యతిరిక్తానామ్ ఇదం రూపం ద్రష్టుమ్ అశక్యమ్ ఇత్యేతత్ విశదయతి-
దేవాదయః ఇతి
॥ ౫౨ ॥
దర్శనోపాయాభావాత్ దుర్దర్శత్వమ్ ఇతి శఙ్క్యతే-
కస్మాదితి ।
వేదాదిషు ఉపాయేషు సత్స్వపి భగవాన్ ఉక్తరూపో న శక్యో ద్రష్టుమ్ ఇత్యాహ-
నాహమితి ।
తర్హి దర్శనాయోగ్యత్వాత్ ద్రష్టుమ్ అశక్యత్వమ్ ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
దృష్టవాన్ ఇతి
॥ ౫౩ ॥
కేన ఉపాయేన తర్హి ద్రష్టుం శక్యో భగవాన్ ? ఇతి పృచ్ఛతి-
కథమితి ।
శాస్త్రీయజ్ఞానద్వారా తద్దర్శనం సఫలం సిధ్యతి, ఇత్యాహ-
ఉచ్యత ఇతి ।
న భక్తిమాత్రం తత్ర హేతుః, ఇతి తుశబ్దార్థం స్ఫుటయతి-
కిమిత్యాదినా ।
అనన్యాం భక్తిమేవ వ్యనక్తి-
సర్వైరితి
॥ ౫౪ ॥
భక్త్యా తు ఇతి విశేషణాత్ అన్యేషామ్ అహేతుత్వమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ-
అధునేతి ।
సముచ్చిత్య - సఙ్క్షిప్య, పుఞ్జీకృత్య ఇతి యావత్ ।
మత్కర్మకృదిత్యుక్తే, మత్పరమత్వమ్ ఆర్థికమితి పునరుక్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
కరోతీతి ।
భగవానేవ పరమా గతిః ఇతి నిశ్చయవతః తత్రైవ నిష్ఠా సిధ్యతి, ఇత్యాహ-
తథేతి ।
న తత్రైవ సర్వప్రకారైః భజనమ్ , ధనాదిస్నేహాకృష్టత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ-
సఙ్గేతి ।
ద్వేషపూర్వకానిష్టాచరణం వైరమ్ , అనపకారిషు తదభావేఽపి భవత్యేవ అపకారిషు ఇతి శఙ్కిత్వా ఆహ-
ఆత్మన ఇతి ।
ఎతచ్చ సర్వం సఙ్క్షిప్య అనుష్ఠానార్థమ్ ఉక్తమ్ । ఎవమ్ అనుతిష్ఠతో భగవత్ప్రాప్తిః అవశ్యం భావినీ, ఇత్యుపసంహరతి-
అయమితి ।
తదేవం భగవతో విశ్వరూపస్య సర్వాత్మనః సర్వజ్ఞస్య సర్వేశ్వరస్య మత్కర్మకృదిత్యాదిన్యాయేన క్రమముక్తిఫలమ్ అభిధ్యానమ్ అభివదతా తత్పదవాచ్యోఽర్థో వ్యవస్థాపితః
॥ ౫౫ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే ఎకాదశోఽధ్యాయః ॥ ౧౧ ॥
అశోచ్యాన్ ఇత్యాదిషు విభూత్యధ్యాయావసానేషు అధ్యాయేషు నిరుపాధికస్య బ్రహ్మణో జ్ఞేయత్వేన అనుసన్ధానమ్ ఉక్తమ్ ఇతి, వృత్తం కీర్తయతి -
ద్వితీయేతి ।
అతిక్రాన్తేషు తత్తదధ్యాయేషు సోపాధికస్యాపి బ్రహ్మణో ధ్యేయత్వేన ప్రతిపాదనమ్ కృతమ్ ఇత్యాహ -
సర్వేతి ।
సర్వస్యాపి ప్రపఞ్చస్య యోగః - ఘటనా జన్మస్థితిభఙ్గప్రవేశనియమనాఖ్యా, తత్ర ఐశ్వర్యమ్ - సామర్థ్యమ్ , తేన సర్వత్ర జ్ఞేయే ప్రతిబన్ధవిధురయా జ్ఞానశక్త్యా విశిష్టస్య సత్వాద్యుపహితస్య భగవతో ధ్యానమ్ తత్ర తత్ర పసఙ్గమాపాద్య, మన్దమధ్యమయోః అనుగ్రహార్థమ్ ఉక్తమ్ , ఇత్యర్థః ।
ఎకాదశే వృత్తమ్ అనువదతి -
విశ్వరూపేతి ।
అధ్యాయాన్తే భగవదుపదేశమ్ అనువదతి -
తచ్చేతి ।
అతీతానన్తరశ్లోకేన ఉక్తమ్ అర్థం పరామృశతి -
మత్కర్మకృదితి ।
యథాధికారం తారతమ్యోపేతాని సాధనాని నియన్తుమ్ అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయన్ ఆదౌ ప్రశ్నమ్ ఉత్థాపయతి -
అత ఇతి ।
సోపాధికధ్యానస్య నిరుపాధికజ్ఞానస్య చ ఉక్తత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
ఎవం శబ్దార్థమ్ ఉక్త్వా తమ్ అనూద్య సతతయుక్తాః ఇతి భాగం విభజతే-
ఎవమితి ।
యే భక్తాః ఇతి అనూద్య వ్యాచష్టే-
అనన్యేతి ।
మన్దమధ్యమాధికారిణః సగుణశరణాన్ ఉక్త్వా నిర్గుణనిష్ఠాన్ ఉత్తమాధికారిణో నిర్దిశతి -
యే చేతి ।
యథా విశేషితమ్ - అనిర్దేశ్యమ్ సర్వత్రగమ్ అచిన్త్యమ్ కూటస్థమ్ ఇత్యాదివక్ష్యమాణవిశేషణవిశిష్టమ్ , ఇత్యర్థః ।
న క్షరతి, అశ్నుతే వా, ఇతి అక్షరమ్ అవ్యక్తమ్ ఇత్యేతత్ వ్యాచష్టే -
నిరస్తేతి ।
కరణాగోచరత్వం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
యద్ధీతి ।
యథావిశేషితమ్ ఇత్యుక్తం స్పష్టయతి -
శిష్టైశ్చేతి ।
పూర్వార్ధగతక్రియాపదస్య అనుషఙ్గమ్ సూచయతి -
తదితి ।
సర్వే తావత్ ఎతే యోగమ్ - సమాధిమ్ విన్దన్తి, ఇతి యోగవిదః । కే పునః అతిశయేన ఎషాం మధ్యే యోగవిదో యోగినః? ఇతి పృచ్ఛతి -
కే అతిశయేనేతి
॥ ౧ ॥
కిమ్ అనయోః యోగయోర్మధ్యే సుశక్యో యోగో వా పృచ్ఛ్యతే? కిం వా సాక్షాత్ మోక్షహేతుః? ఇతి వికల్ప్య క్రమేణ ఉత్తరం భగవాన్ ఉక్తవాన్ ఇత్యాహ -
శ్రీభగవానితి ।
యది ద్వితీయాః, తథావిధయోగస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ న ప్రష్టవ్యతా, ఇత్యాహ-
యే త్వక్షరేతి ।
యది ఆద్యః, తత్ర ఆహ -
యే త్వితి ।
సర్వయోగేశ్వరాణాం - సర్వేపాం యోగమ్ అధితిష్ఠతాం యోగినామ్ , ఇత్యర్థః ।
విముక్తా - త్యక్తా రాగాద్యాఖ్యా క్లేశనిమిత్తభూతా తిమిరశబ్దితానాద్యజ్ఞానకృతా దృష్టిః అవిద్యా మిథ్యాధీః యస్య, తమ్ , ఇతి విశినష్టి -
విముక్తేతి ।
నిత్యయుక్తత్వం మాధయతి -
అతీతేతి ।
తత్ర ఉక్తో యోఽర్థః ‘మత్కర్మకృది’ త్యాది, తస్మిన్ నిశ్చయేన అయనమ్ - ఆయః, గమనమ్ , తస్య నియమేన అనుష్ఠానమ్ , తేన, ఇత్యర్థః । ఉపాసతే - మయి స్మృతిం సదా కుర్వన్తి ఇత్యర్థః ।
ఉక్తోపాసకానాం యుక్తతమత్వం వ్యనక్తి -
నైరన్తర్యేణేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
అహోరాత్రమితి ।
అహ్ని చ - రాత్రౌ చ అతిమాత్రమ్ - అతిశయేన మామేవ విషయాన్తరవిముక్తాః చిన్తయన్తి, ఇత్యర్థః
॥ ౨ ॥
వక్ష్యామః తదుపరిష్టాత్ - ఇత్యుక్తం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
కిమిత్యాదినా ।
పూర్వేభ్యః ఫలతో విశేషార్థః తుశబ్దః ।
అవ్యక్తత్వమ్ అనిర్దేశ్యత్వే హేతుః, ఇత్యాహ -
అవ్యక్తత్వాదితి ।
యతోఽవ్యక్తమ్ , అతః అనిర్దేశ్యమ్ , ఇతి యోజనా ।
నిరుపాధికేఽక్షరే కథమ్ ఉపాసనా? ఇతి పృచ్ఛతి -
ఉపాసనమితి ।
శాస్రతోఽక్షరం జ్ఞాత్వా, తదుపేత్య, ఆత్మత్వేన ఉపగమ్య, ఆసతే తథైవ తిష్ఠన్తి - పూర్ణచిదేకతానమ్ అక్షరమ్ ఆత్మనామేవ సదా భావయన్తి, ఇత్యేతత్ ఇహ వివక్షితమ్ , ఇత్యాహ -
యథేతి ।
అవ్యక్తత్వమ్ ఎవ అచిన్త్యత్వేఽపి హేతుః, ఇత్యాహ -
యద్ధి ఇతి ।
కూటస్థశబ్దస్య ఉక్తార్థత్వం వృద్ధప్రయోగతః సాధయతి -
కూటరూపమితి ।
ఆదిపదమ్ అనృతార్థమ్ । ప్రకృతే కిం తద్ అనృతం కూటశబ్దితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తథా చేతి ।
ఉక్తరీత్యా కూటశబ్దస్య అనృతార్థత్వే సిద్ధే, యదూ అనేకస్య సంసారస్య బీజం నిరూప్యమాణం నానావిధదోషోపేతమ్ , ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమ్', (బృ. ఉ. ౧-౪-౭), ‘మాయాం తు ప్రకృతిమ్’ (శ్వే.ఉ. ౪ - ౧౦) ‘మమ మాయా’ (భ. గీ. ౭-౧౪), ఇత్యాదౌ మాయాశబ్దితతయా ప్రసిద్ధమ్ అవిద్యాది, తదిహ కూటశబ్దితమ్ ఇత్యర్థః ।
తత్ర అవస్థానం కేన రూపేణ? ఇత్యాశఙ్కాయామ్ ఆహ -
తదధ్యక్షతయా ఇతి ।
కూటస్థశబ్దస్య నిష్క్రియత్వమ్ అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
అథవేతి ।
పూర్వమ్ ఉపజీవ్య అనన్తరవిషేషణద్వయప్రవృత్తిమ్ ఆహ-
అత ఎవేతి
॥ ౩ ॥
కథమ్ అక్షరమ్ ఉపాసతే? తదుపాసనే వా కిం స్యాత్ ? ఇతి తదాహ -
సన్నియమ్యేతి ।
తుల్యా హర్షవిషాదరాగద్ధేషాదిరహితా సమ్యగ్జ్ఞానేన అజ్ఞానస్య అపనీతత్వాత్ ।
క్రమపరమ్పరాపేక్షయోః అసమ్భవం వివక్షిత్వా, ఆహ -
తే య ఇతి ।
సర్వేభ్యో భూతేభ్యో హితే రతాః - సర్వేభ్యో భూతేభ్యో హితమేవ చిన్తయన్తః, తదేవ ఆచరన్తి ।
జ్ఞానవతాం యథాజ్ఞానం భగవత్ప్రాప్తేః అర్థసిద్ధత్వాత్ అనువాదమాత్రమ్ , ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
జ్ఞానినో భగవత్ప్రాప్తిః సిద్ధా ఎవ, ఇత్యత్ర ప్రమాణమ్ ఆహ -
జ్ఞానీ త్వితి ।
జ్ఞానవతాం భగవత్ప్రాప్తౌ త ఎవ యుక్తతమాః వక్తవ్యాః, కథం సగుణబ్రహ్మోపాసకాన్ యుక్తతమాన్ ఉక్తవాన్ అసి? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
న హీతి
॥ ౪ ॥
సగుణోపాసకేష్వపి కథమ్ ఇత్యాహ -
కిం త్వితి ।
అక్షరోపాసనస్య దుష్కరత్వాత్ , ఉపాసనాన్తరస్య సుకరత్వాత్ , ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -
క్లేశ ఇతి ।
అధిక ఎవ ఇతరేభ్యో ద్వైతదర్శిభ్యః కామిభ్యః, ఇతి శేషః ।
తేషాం క్లేశస్య అధికతరత్వే హేతుమ్ మత్వా, విశినష్టి -
దేహేతి ।
అవ్యక్తమ్ - అత్యన్తసూక్ష్మమ్ , నిర్విశేషమ్ అక్షరమ్ , తస్మిన్ ఆసక్తమ్ - అభినివిష్టం చేతో యేషాం, తేషామ్ - ఇతి యావత్ ।
అక్షరోపాసకానాం క్లేశస్య అధికతరత్వే భగవానేవ హేతుమ్ ఆహ -
అవ్యక్తేతి ।
దుఃఖమ్ - దుఃఖేన, కృచ్ఛ్రేణ ఇతి యావత్ ।
అతః దేహాభిమానత్యాగాత్ , ఇత్యర్థః । తే కథం వర్తన్తే? తత్ర ఆహ -
అక్షరేతి
॥ ౫ ॥
యది అక్షరోపాసకాః మామ్ ఎవ ఆప్నువన్తి ఇతి విశిష్యన్తే, తత్ కిం సగుణోపాసకాః త్వాం న ఆప్నువన్తి? న, తేషామపి క్రమేణ మత్ప్రాప్తేః ఇత్యాహ -
యే త్వితి ।
తుశబ్ద శఙ్కానివృత్త్యర్థః
॥ ౬ ॥
తేషాం భగవద్ధ్యాయినాం కిం ఫలతి? ఇతి శఙ్కామ్ అనుభాష్య, ఫలమ్ ఆహ -
తేషాం ఇత్యాదినా ।
సముద్ధర్తా - సమ్యక్ ఊర్ధ్వం నేతా, జ్ఞానావష్టమ్భదానేన ఇత్యర్థః । మృత్యుః - అజ్ఞానమ్ మరణాద్యనర్థహేతుత్వాత్ । తేన కార్యతయా యుక్తః సంసారః
॥ ౭ ॥
భగవదుపాసనా విశిష్టఫలా ఇత్యేవం యతః సిద్ధమ్ , అతో భగవన్నిష్ఠాయాం ప్రయతితవ్యమ్ , ఇత్యాహ-
యత ఇతి ।
అసంహితాకరణం శ్లోకపూరణార్థమ్ ।
మనోబుద్ధ్యోః భగవతి అవస్థాపనే ప్రశ్నపూర్వకం ఫలమ్ ఆహ-
తత ఇతి ।
భగవన్నిష్ఠస్య తత్ప్రాప్తౌ ప్రతిబన్ధాభావం సూచయతి-
సంశయోఽత్రేతి
॥ ౮ ॥
మతప్రదర్శనపూర్వకం భగవత్ప్రాప్తౌ ఉపాయాన్తరమ్ ఆహ -
అథేత్యాదినా ।
ఎకమ్ ఆలమ్బనం - స్థూలం ప్రతిమాది । సమాధానం తతః అభ్యన్తరే విశ్వరూపే చిత్తైకాగ్ర్యమ్
॥ ౯ ॥
ద్వైతాభినివేశాత్ అభ్యాసాధీనే యోగేఽపి సామర్థ్యాభావే పునః, ఉపాయాన్తరమ్ ఆహ -
అభ్యాసేఽపీతి ।
అభ్యాసయోగేన వినా, భగవదర్థం కర్మాణి కుర్వాణస్య కిం స్యాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అభ్యాసేనేతి ।
సిద్ధిః - బ్రహ్మభావః । అపిః ఉక్తవ్యవధిసూచనార్థః
॥ ౧౦ ॥
భగవత్కర్మపరత్వమ్ అపి అశక్యమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
బహిర్విషయాకృష్టచేతస్త్వాత్ , ఇత్యర్థః ।
తర్హి భగవత్ప్రాప్త్యుపాయత్వేన, సంయతచిత్తో, భూత్వా కర్మఫలసంన్యాసం కురు, ఇత్యాహ-
మద్యోగమితి
॥ ౧౧ ॥
ఉత్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
ఇదానీమితి ।
జ్ఞానం - శబ్దయుక్తిభ్యామ్ ఆత్మనిశ్చయః అభ్యాసః - జ్ఞానార్థశ్రవణాభ్యాసః, నిశ్చయపూర్వకః ధ్యానాభ్యాసో వా । తస్య విశిష్యమాణత్వే సాక్షాత్కారహేతుత్వం హేతుః ।
త్యాగస్య విశిష్టత్వే హేతుమ్ ఆహ -
ఎవమితి ।
ప్రీణాతు భగవాన్ , ఇతి తస్మిన్ కర్మసంన్యాసపూర్వకమ్ , ఇత్యర్థః । పూర్వవిశేషణవతః - నియతచిత్తస్య పుంసః యథోక్తత్యాగాత్ , ఇత్యర్థః ।
‘అనన్తరమేవ’ ఇత్యుక్తం వ్యనక్తి -
న త్వితి ।
నను, కర్మఫలత్యాగస్య సద్యః శాన్తికరత్వే, సమ్యగ్ధీరేవ తథా ఇతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిః విరుధ్యేత, తత్ర ఆహ -
అజ్ఞస్యేతి
దీర్ఘేణ కాలేన ఆదరనైరన్తర్యానుష్ఠితాత్ ధ్యానాత్ వస్తుసాక్షాత్కారద్వారా సంసారదుఃఖోపశాన్తేః తథావిధాత్ ధ్యానాత్ త్యాగస్య విశిష్టత్వోక్తేః తదీయస్తుతిః అత్ర ఇష్టా, ఇత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
తత్ర హేతుమ్ ఆహ -
సమ్పన్నేతి ।
సమ్పన్నాని ప్రాప్తాని సాధనాని అక్షరోపాసనాదీని । తేషాం మధ్యే పూర్వపూర్వస్య అనుష్ఠానాశక్తౌ ఉత్తరోత్తరస్య అనుష్ఠేయత్వేన ఉపదేశాతు, త్యాగే చ ఉపదేశపర్యవసానాత్ , ఇత్యర్థః ।
త్యాగే విశిష్టత్వవచనస్య కేన సాధర్మ్యేణ తం ప్రతి స్తుతిత్వమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కేనేతి ।
ఉత్తరమ్ ఆహ -
యదేతి ।
అమృతత్వమ్ ఉక్తమ్ ‘అథ మర్త్యోఽమృతో భవతి’ (బృ.ఉ. ౪ - ౪ - ౭), (క. ఉ. ౬ - ౧౪, ౧౫) ఇతి శేషాత్ , ఇతి శేషః ।
కామప్రహాణస్య అమృతత్వార్థత్వమ్ ‘అథాకామయమానః’ (బృ.ఉ. ౪-౪-౬) ఇత్యాదావపి సిద్ధమ్ , ఇత్యాహ -
తదితి ।
కామత్యాగస్య అమృతత్వహేతుత్వేఽపి, కథం కర్మఫలత్యాగస్య తద్ధేతుత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
కామాశ్చేతి ।
కర్మఫలత్యాగాదేవ శాన్తిశ్చేత్ , జ్ఞాననిష్ఠా ఉపేక్షితా, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
తత్త్యాగే చేతి ।
తథాపి కథమ్ అజ్ఞస్య కర్మఫలత్యాగస్తుతిః? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఇతి సర్వేతి ।
విద్యావతః త్యాగవత్ , అవిద్వత్త్యాగస్యాపి త్యాగత్వావిశేషాత్ విశిష్టత్వోక్తిః యుక్తా, ఇతి స్తుతిమ్ ఉపసంహరతి -
ఇతి తత్సామాన్యాదితి ।
కిమర్థా స్తుతిః? ఇత్యాశఙ్క్య, త్యాగే రూచిమ్ ఉత్పాద్య ప్రవర్తయితుమ్ ఇత్యాహ -
ప్రరోచనార్థేతి ।
త్యాగస్తుతిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
ఫలత్యాగః శ్రేయోహేతుశ్చేత్ , కర్మత్యాగాదపి ఫలత్యాగసిద్ధేః, అలం కర్మానుష్ఠానేనః ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఎవం కర్మేతి ।
ఫలాభిలాషం త్యక్త్వా కర్మానుష్ఠానస్య అర్పితస్య ఈశ్వరే, శ్రేయోహేతుతయా వివక్షితత్వాత్ న అనుష్ఠానానర్థక్యమ్ , ఇత్యర్థః
॥ ౧౨ ॥
సమ్ప్రతి ‘అద్వేష్టా’ ఇత్యాద్యవతారయితుం వృత్తం కీర్తయతి -
అత్ర చేతి ।
ఆత్యన్తికోఽభేదః, న తర్హి ఈశ్వరే మనఃసమాధానరూపో యోగః అత్యన్తాభేదే ధ్యా భావాత్ , న చ అత్యన్తాభేదే కర్మానుష్ఠానం, తత్ఫలత్యాగో వా, పరస్పరం తదయాగాత్ , ఇత్యర్థః భగవదుక్తిసామర్థ్యాదపి కర్మయోగాది న అభేదదృష్టిమతో భవతి, ఇత్యాహ -
అథేతి ।
అక్షరోపాసకస్య కర్మయోగాయోగవత్ కర్మయోగినోఽక్షరోపాసనానుపపత్తిరపి దర్శితా, ఇత్యాహ -
తథేతి ।
అక్షరోపాసకాః సమ్యగ్ధీనిష్ఠాః యథాజ్ఞానం భగవన్తమేవ ఆప్నువన్తి । న తథా కర్మిణః సాక్షాత్ తదాప్తౌ ఉచితాః । తథా చ కర్మిణో న అక్షరోపాసనసిద్ధిః, ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ అక్షరోపాసనం కర్మానుష్ఠానం చ న ఎకత్ర యుక్తమ్ , ఇత్యాహ -
అక్షరేతి ।
నను అక్షరోపాసకవ అన్యేషామపి ఈశ్వరాత్మత్వావిశేషాత్ కతుః తదధీనత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
యదీతి ।
కర్మయోగస్య అక్షరోపాస్తేశ్చ యుగపత్ ఎకత్ర అయోగే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
యస్మాచ్చేతి ।
‘కురు కర్మైవ’ ఇత్యాదౌ ఇతి శేషః ।
కిం చ అక్షరోపాసకో వాక్యాత్ ఈశ్వరమ్ ఆత్మానం వేతి । నాసౌ క్రియాయాం గుణత్వేన కర్తృత్వమ్ అనుభవతి । గుణత్వేశ్వరత్వయోః ఎకత్ర వ్యాఘాతాత్ , అతోఽపి న అక్షరోపాసనం కర్మానుష్ఠానం చ ఎకత్ర యుక్తమ్ , ఇత్యాహ -
న చేతి ।
అక్షరోపాస్తికర్మయోగయోః ఎకత్ర పర్యాయాయోగే ఫలితమ్ ఆహ-
తస్మాదితి ।
అజ్ఞానాం కర్మిణాం వక్ష్యమాణధర్మజాతస్య సాకల్యేన అయోగాత్ అక్షరనిష్ఠానామివ ఇదమ్ ఉచ్యతే, అవిరుద్ధాంశస్య తు సర్వార్థత్వమ్ ఇష్టమేవ, ఇత్యర్థః ।
సర్వేషాం భూతానాం మధ్యే యో దుఃఖహేతుః, తం విద్వానపి ద్వేష్ట్యేవ, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ –
ఆత్మనః ఇతి ।
తత్ర హేతుః -
సర్వాణీతి ।
‘సర్వభూతానామ్ ‘ ఇతి ఉభయతః సమ్బధ్యతే । మమ - ప్రత్యయర్జితః, దేహేఽపి ఇతి శేషః ।
వృత్తస్వాధ్యాయకృతాహఙ్కారాత్ నిష్క్రాన్తత్వమ్ ఆహ -
నిర్గతేతి
॥ ౧౩ ॥
అక్షరోపాసకస్య జ్ఞానవతో విశేషణాన్తరాణి ఆహ -
సన్తుష్ట ఇతి ।
సతతమ్ ఇతి సర్వత్ర సమ్బధ్యతే । కార్యకరణసఙ్ఘాతః స్వభావశబ్దార్థః । స్థిరత్వం కృతర్కాదినా అనభిభవనీయత్వమ్ । మద్భక్తః - మద్భజనపరః జ్ఞానవాన్ ఇతి యావత్ ।
జ్ఞానవతో భగవత్ప్రియత్వే ప్రమాణమ్ ఆహ -
ప్రియో హీతి ।
కిమర్థం తర్హి పునరుచ్యతే? తత్ర ఆహ-
తదిహేతి
॥ ౧౪ ॥
ఉద్వేగాదిరాహిత్యమపి జ్ఞానవతో విశేషణమ్ , ఇత్యాహ -
యస్మాదితి ।
న కేవలమ్ ఉద్వేగం ప్రతి అపాదానత్వమేవ సంన్యాసినోఽనుపపన్నమ్ , కిం తు తత్కర్తృత్వమపి, ఇత్యాహ -
తథేతి ।
అసహిష్ణుతా, పరకీయప్రకర్షస్య ఇతి శేషః । త్రాసః తస్కరాదిదర్శనాధీనః ఉద్ధిగ్నత్వమ్ అచేతనాత్ , చేతనాధీనస్య లోకాదితి గతత్వాత్ , ఇతి యావత్
॥ ౧౫ ॥
నిరపేక్షత్వాదికమపి జ్ఞానినో విశేషణమ్ ఇత్యాహ -
అనపేక్ష ఇతి ।
ఆదిపదమ్ అపేక్షణీయసర్వసఙ్గ్రహార్థమ్ , ప్రతిపత్తవ్యేషు ప్రతిపత్తుం, కర్తవ్యేషు కర్తుం చ ఇత్యర్థః ।
పరైః తాడితస్యాపి గతా వ్యథా - భయమ్ అస్య, ఇతి వ్యుత్పత్తిమ్ ఆశ్రిత్య ఆహ -
గతేతి ।
న చ క్షమీ ఇత్యనేనైవ పౌనరుక్త్యమ్ ; ప్రత్యుత్పన్నాయామపి వ్యథాయామ్ అపకర్తృషు అనపకర్తృత్వం క్షమిత్వమ్ , ఇతి అభ్యుపగమాత్
॥ ౧౬ ॥
ద్వేషహర్షాదిరాహిత్యమపి జ్ఞానినో లక్షణమ్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
‘సర్వారమ్భపరిత్యాగీ’ ఇత్యనేన విహితకామ్యత్యాగస్య ఉక్తత్వాత్ , విహితాత్ అన్యత్ర మా సఙ్కోచీతి విశినష్టి -
శుభాశుభేతి
॥ ౧౭ ॥
సమ ఇతి ।
అద్వేష్టేత్యాదినా ద్వేషాదివిశేషాభావః ఉక్తః, సమ్ప్రతి సర్వత్రైవ అవికృతచిత్తత్వమ్ ఉచ్యతే । సర్వత్ర - చేతనే స్త్ర్యాదౌ, అచేతనే చ చన్దనాదౌ, ఇత్యర్థః
॥ ౧౮ ॥
వాగ్యతత్వాదివిశేషణమపి జ్ఞాననిష్ఠస్య అస్తి, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
నిన్దా - దోపసఙ్కీర్తనమ్ । స్తుతిః - గుణగణనమ్ ।
దేహస్థితిమాత్రఫలేన అన్నాదినా జ్ఞానినః సన్తుష్టత్వే స్మృతిం ప్రమాణయతి -
తథా చేతి ।
నియతనివాసరాహిత్యమపి జ్ఞానవతో విశేషణమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి
‘న కుడ్యాం నోదకే సఙ్గో న చైలే న త్రిపుష్కరే ।
నాగారే నాసనే నాన్నే యస్య వై మోక్షవిత్తు సః ॥ ‘ ఇతి స్మృతిమ్ ఉక్తేఽర్థే ప్రమాణయతి -
నేత్యాదినా ।
పునః పునః భక్తేః గ్రహణమ్ అపవర్గమార్గస్య పరమార్థజ్ఞానస్య ఉపాయత్వార్థమ్
॥ ౧౯ ॥
‘అద్వేష్టా’ ఇత్యాదిధర్మజాతం జ్ఞానవతో లక్షణమ్ ఉక్తమ్ తత్ ఉపపాదితమ్ అనూద్య, ఉపసంహారశ్లోకమ్ అవతారయతి -
అద్వేష్టేత్యాదినా ।
చతుర్థపారదస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
ప్రియో హీతి ।
యద్యపి యథోక్తం ధర్మజాతం జ్ఞానవతో లక్షణమ్ , తథాపి జిజ్ఞాసూనాం జ్ఞానోపాయత్వేన యత్నాత్ అనుష్ఠేయమ్ , ఇతి వాక్యార్థమ్ ఉపసంహరతి
యస్మాదితి ।
తదేవం సోపాధికాభిధ్యానపరిపాకాత్ నిరుపాధికమ్ అనుసన్దధానస్య ‘అద్వేష్టా సర్వభూతానామ్ ‘ ఇత్యాదిధర్మవిశిష్టస్య ముఖ్యస్య అధికారిణః శ్రవణాద్యావర్తయతః తత్వసాక్షాత్కారసమ్భవాత్ , తతో ముక్త్యుపపత్తేః, తద్ధేతువాక్యార్థధోవిష(యోఽన్వ) యయోగ్యః తత్పదార్థో అనుసన్ధేయః, ఇతి సిద్ధమ్
॥ ౨౦ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితేశ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే ద్వాదశోఽధ్యాయః ॥ ౧౨ ॥
ప్రథమమధ్యమయోః షట్కయోః తత్త్వంపదార్థౌ ఉక్తౌ । అన్తిమస్తు షట్కః వాక్యార్థనిష్ఠః సమ్యగ్ధీప్రధానః అధునా ఆరభ్యతే । తత్ర క్షేత్రాధ్యాయమ్ అన్తిమషట్కాద్యమ్ అవతితారయిషుః వ్యవహితం వృత్తం కీర్తయతి-
సప్తమ ఇతి ।
ప్రకృతిద్వయస్య స్వాతన్త్ర్యం వారయతి -
ఈశ్వరస్యేతి ।
భూమిరిత్యాదినా ఉక్తా సత్వాదిరూపా ప్రకృతిః అపరా ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
సంసారేతి ।
ఇతస్త్వన్యా ఇత్యాదినా ఉక్తాం ప్రకృతిమ్ అనుక్రామతి -
పరా చేతి ।
పరత్వే హేతుం మూచయని -
ఈశ్వరాత్మికేతి ।
కిమర్థమ్ ఈశ్వరస్య ప్రకృతిద్వయమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, కారణత్వార్థమ్ ఇత్యాహ -
యాభ్యామితి ।
వృత్తమ్ అనూద్య, వర్తిష్యమాణాధ్యాయారమ్భప్రకారమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
వ్యవహితేన మవన్ధమ్ ఉక్త్వా, అవ్యవహితేన తం వివక్షుః అవ్యవహితమ్ అనువదతి -
అతీతేతి ।
నిష్ఠా ఉక్తా ఇతి సమ్బన్ధః । నిష్ఠామేవ వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
వర్తన్తే - ధర్మజాతమ్ అనుతిష్ఠన్తి, తథా పూర్వోక్తేన ప్రకారేణ సర్వముక్తమ్ ఇతి యోజనా ।
అవ్యవహితమేవ అనూద్య తేన ఉత్తరస్య సమ్బన్ధం సఙ్గిరతే -
కేనేతి ।
తత్వజ్ఞానోక్తేః ఉక్తార్థేన సముచ్చయార్థః చకారః ।
జీవానాం సుఖదుఃఖాది భేదభాజాం ప్రతిక్షేత్రం భిన్నానాం న అక్షరేణ ఐక్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, సంసారస్య ఆత్మధర్మత్వం నిరాకృత్య సఙ్ఘాతనిష్ఠత్వం వక్తుం, సఙ్ఘాతోత్పత్తిప్రకారమ్ ఆహ -
ప్రకృతిశ్చేతి ।
భోగశ్చ అపవర్గశ్చ అర్థౌ, తయోరేవ కర్తవ్యతయా, ఇతి యావత్ ।
నను అనన్తరశ్లాకే శరీరనిర్దేశాత్ తస్య ఉత్పత్తిః వక్తవ్యా, కిమితి సఙ్ఘాతస్య ఉచ్యతే? తత్రాహ -
సోఽయమితి ।
ఉక్తేఽర్థే భగవద్వచనమ్ అవతారయతి -
తదేతదితి ।
తత్ర ద్ర్ష్టృత్వేన సఙ్ఘాతదృశ్యాత్ అన్యమ్ ఆత్మానం నిర్దిశతి -
ఇదమితి ।
ఉక్తమ్ - ప్రత్యక్షదృశ్యవిశిష్టం కిఞ్చిత్ ఇతి శేషః ।
శరీరస్య ఆత్మనః అన్యత్వం క్షేత్రనామనిరుక్త్యా బ్రూతే -
క్షతేతి ।
క్షయః - నాశః । క్షరణమ్ - అపక్షయః ।
యథా క్షేత్రే బీజమ్ ఉప్తం ఫలతి, తద్వద్ ఇత్యాహ -
క్షేత్రవద్వేతి ।
క్షేత్రపదాత్ ఉపరిస్థితమ్ ఇతిపదం క్షేత్రశబ్దవిషయమ్ , అన్యథా వైయర్థ్యాత్ , ఇత్యాహ -
ఇతిశబ్ద ఇతి ।
క్షేత్రమిత్యేవమ్ అనేన క్షేత్రశబ్దేన ఇత్యర్థః ।
దృశ్యం దేహమ్ ఉక్త్వా తతః అతిరిక్తం ద్రష్టారమ్ ఆహ -
ఎతదితి ।
స్వాభావికం ‘మనుష్యోఽహమ్ ‘ ఇతి జ్ఞానమ్ , అౌపదేశికమ్ ‘దేహో నాఽత్మా దృష్యత్వాత్ ‘ ఇత్యాదివిభాగశః - స్వతోఽతిరిక్తత్వేన ఇత్యర్థః ।
క్షేత్రమిత్యత్ర ఇతిశబ్దవత్ అత్రాపి ఇతిశబ్దస్య క్షేత్రజ్ఞశబ్దవిషయత్వమ్ ఆహ -
ఇతిశబ్ద ఇతి ।
క్షేత్రజ్ఞ ఇత్యేవమ్ - క్షేత్రజ్ఞశబ్దేన తం ప్రాహుః ఇతి సమ్బన్ధః । ప్రవక్త़ృన్ ప్రశ్నపూర్వకమ్ ఆహ - క ఇత్యాదినా
॥ ౧ ॥
దృశ్యానాం దుఃఖాదీనాం భేదకానాం యావద్దేహభావినామ్ అనాత్మధర్మత్వసిద్ధయే ద్రష్టారం దేహాత్ అన్యమ్ ఉక్త్వా, సాఙ్ఖ్యానామివ తన్మాత్రేణ ముక్తినివృత్తయే తస్య సర్వదేహేషు ఐక్యోక్తిపూర్వకం స్వేన పరమార్థేన అక్షరేణ ఐక్యం వృత్తమ్ అనూద్య ప్రశ్నద్వారా దర్శయతి-
ఎవమిత్యాదినా ।
యథోక్త - లక్షణమ్ - దృశ్యాత్ దేహాత్ నిష్కృష్టం ద్రష్టారమ్ ఇత్యర్థః । చ, అపి ఇతి నిపాతౌ జీవస్య అక్షరత్వజ్ఞానస్య దేహాత్ అన్యత్వజ్ఞానేన సముచ్చయార్థౌ భిన్నక్రమౌ ; న క్షేత్రజ్ఞం సాఙ్ఖ్యవత్ దృశయాత్ అన్యమేవ విద్ధి ; కిన్తు మాం చాపి విద్ధి ఇతి సమ్బధ్యతే ।
యః సర్వక్షేత్రేషు ఎకః క్షేత్రజ్ఞః, తం మామేవ విద్ధి, ఇతి సమ్బన్ధం సూచయతి -
సర్వేతి ।
తత్తత్క్షేత్రోపాధికభేదభాజః తత్తచ్ఛబ్దధీగోచరస్య కథం తద్విపరీతబ్రహ్మత్వధీః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
బ్రహ్మాదీతి ।
ఉత్తరార్ధం విభజతే -
యస్మాదితి ।
తదేవ విశినష్టి -
క్షేత్రేతి ।
న చ భేదవిషయత్వాత్ న సమ్యగ్జ్ఞానం తద్ , ఇతి యుక్తమ్ , తస్య వివేకజ్ఞానస్య వాక్యార్థజ్ఞానద్వారా మోక్షౌపయికత్వేన సమ్యక్త్వసిద్ధేః ఇతి భావః । జీవేశ్వరయోః ఎకత్వముక్తమ్ ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
జీవేశ్వరయోః ఎకత్వే, జీవస్య ఈశ్వరే వా, తస్య జీవే వా, అన్తర్భావః? నాద్యః, జీవస్య పరస్మాత్ అన్యత్వాభావే సంసారస్య నిరాలమ్బనత్వానుపపత్త్యా పరస్యైవ తదాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ ఇత్యర్థః ।
‘అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి’ (శ్వే. ఉ. ౪-౬) ఇతి శ్రుతేః, న తస్య సంసారితా, ఇత్యాశఙ్క్య, ద్వితీయం దూషయతి -
ఈశ్వరేతి ।
జీవే చేత్ ఈశ్వరః అన్తర్భవతి, తదాపి తతః అన్యసంసార్యభావాత్ తస్య చ సంసారః అనింష్టః, ఇతి సంసారః జగతి అస్తఙ్గచ్ఛేత్ , ఇత్యర్థః ।
ప్రసఙ్గద్వయస్య ఇష్టత్వం నిరాచష్టే-
తచ్చేతి ।
సంసారాభావే ‘తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి’ (శ్వే. ఉ. ౪-౬) ఇత్యాదిబన్ధశాస్రస్య తద్ధేతు కర్మవిషయకర్మకాణ్డస్య చ ఆనర్థక్యమ్ , ఈశ్వరాశ్రితే చ సంసారే తదభాక్తృత్వశ్రుతేః జ్ఞానకాణ్డస్య మోక్షతద్ధేతుజ్ఞానార్థస్య ఆనర్థక్యమ్ , అతో న ప్రసఙ్గయోః ఇష్టతా ఇత్యర్థః ।
సంసారాభావప్రసఙ్గస్య అనిష్టత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
ప్రత్యక్షాదీతి ।
తత్ర ప్రత్యక్షవిరోధం ప్రకటయతి -
ప్రత్యక్షేణేతి ।
ఆదిశబ్దోపాత్తమ్ అనుమానవిరోధమ్ ఆహ -
జగదితి ।
విమతం విచిత్రహేతుకమ్ , విచిత్రకార్యత్వాత్ , ప్రాసాదాదివత్ , ఇత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షానుమానాగమవిరోధాత్ అయుక్తమ్ ఐక్యమ్ ఇతి ఉపసంహరతి-
సర్వమితి ।
ఐక్యేఽపి సంసారిత్వమ్ అవిద్యాతః, విద్యాతః అసంసారిత్వమ్ , ఇతి విభాగాత్ న అనుపపత్తిః, ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -
నేత్యాదినా ।
తయోః స్వరూపతః విలక్షణత్వే శ్రుతిమ్ ఆహ -
దూరమితి ।
అవిద్యా, యా చ విద్యా ఇతి ప్రసిద్ధే, ఎతే విద్యావిద్యే దూరం విపరీతే, అత్యన్తవిరుద్ధే ఇత్యర్థః । విషూచీ నానాగతీ భిన్నఫలే ఇత్యర్థః ।
స్వరూపతో విరోధవత్ ఫలతోఽపి సోఽస్తి ఇత్యాహ -
తథేతి ।
ఫలభేదోక్తిమేవ వ్యనక్తి -
విద్యేతి ।
తయోః ద్విధా విలక్షణత్వే వేదవ్యాసస్యాపి సమ్మతిమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
ఉక్తే అర్థే భగవతోపి సమ్మతిమ్ ఉదాహరతి -
ఇహచేతి ।
ద్వయోరపి నిష్ఠయోః తుల్యం ఉపాదేయత్వమ్ ఇతి శఙ్కాం శాతయతి -
అవిద్యా చేతి ।
అవిద్యా కార్యా హాతవ్యా ఇత్యత్ర శ్రుతీః ఉదాహరతి -
శ్రుతయస్తావదితి ।
ఇహేతి - జీవదవస్థా ఉచ్యతే, చేచ్ఛబ్దః విద్యోదయదౌర్లభ్యద్యోతీ, అవేదీత్ - అహం బ్రహ్మ ఇతి విదితవాన్ ఇత్యర్థః ।
అథ - విద్యానన్తరమేవ, సత్యమ్ - అవితథమ్ , పునరావృత్తివర్జితం కైవల్యం స్యాత్ ఇత్యాహ -
అథేతి ।
అవిద్యవిషయేఽపి శ్రుతిమ్ ఆహ -
న చేదితి ।
జన్మమరణాదిరూపా సంసృతిః ‘వనష్టిః, తస్య మహత్త్వమ్ - సమ్యగ్జ్ఞానం వినా నివర్తయితుమ్ అశ్క్యత్వమ్ । విద్యావిషయే శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -
తమేవమితి ।
పరమాత్మానం ప్రత్యక్త్వేన యః సాక్షాత్కృతవాన్ , స దేహీ జీవన్నేవ ముక్తో భవతి ఇత్యర్థః ।
విద్యాం వినాపి హేత్వన్తరతః ముక్తిమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
నేతి ।
భయహేతుమ్ అవిద్యాం నిరాకర్వతీ, తజ్జం భయమపి నిరస్యతి విద్యా, ఇత్యత్ర వాక్యాన్తరమాహ -
విద్వానితి ।
అవిద్యావిషయే వాక్యాన్తరమాహ -
అవిదుష ఇతి ।
ప్రతీచి ఎకరసే స్వల్పమపి భేదం మన్యమానస్య భేదదృష్ట్యనన్తరమేవ సంసారధ్రౌవ్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -
అవిద్యాయామితి ।
తన్మధ్యే తత్పరవశతయా స్థితాః తత్త్వమ్ అజానన్తః దేహాద్యభిమానవన్తః మూఢాః సంసరన్తి, ఇత్యర్థః ।
విద్యావిషయే శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -
బ్రహ్మేతి ।
అవిద్యావిషయే శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -
అన్యోసావితి ।
భేదదృష్టిమ్ అనూద్య తన్నిదానం అవిద్యా, ఇత్యాహ -
నేతి ।
స చ మనుష్యాణాం పశువత్ దేవాదీనాం ప్రేష్యతాం ప్రాప్నోతి, ఇత్యాహ -
యథేతి ।
విద్యావిషయే వాక్యాన్తరమ్ ఆహ -
ఆత్మవిదితి ।
ఇదం సర్వం ప్రత్యగ్భూతం పూర్ణ వ్రహ్మ, ఇత్యర్థః ।
‘జ్ఞానాదేవ తు కైవల్యమ్ ‘ ఇత్యత్ర శ్రృత్యన్తరమ్ ఆహ -
యదేతి ।
న ఖలు ఆకాశం చర్మవత్ మానవో వేష్టయితుమ్ ఈష్టే, తథా పరమాత్మానాం ప్రత్యక్త్వేన అననుభూయ న ముచ్యత ఇత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దేన అనుక్తా విద్యావిద్యాఫలభేదార్థాః శ్రుతయో గృహ్యన్తే । తాసాం భూయస్త్వేన ప్రామాణ్యం సూచయతి -
సహస్రశ ఇతి ।
విద్యావిద్యావిషయే స్మృతీః ఉదాహరతి-
స్మృతయశ్చేతి ।
తత్ర అవిద్యావిషయం వాక్యమ్ ఆహ -
అజ్ఞానేనేతి ।
విద్యావిషయం వాక్యద్వయం దర్శయతి -
ఇహేత్యాదినా ।
విద్యాఫలమ్ అనర్థధ్వస్తిః, అవిద్యాఫలమ్ అనర్థాప్తిః, ఇత్యేతద్ అన్వయవ్యతిరేకాఖ్యన్యాయాదపి సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
న్యాయతశ్చేతి ।
తత్రైవ పురాణసమ్మతిమ్ ఆహ-
సర్పానితి ।
ఉదపానామ్ - కూపమ్ , యథా ఆత్మజ్ఞానే విశిష్టం ఫలం స్యాత్ తథా పశ్య, ఇతి యోజనా ।
న్యాయతశ్చ ఇతి అన్వయవ్యతిరేకాఖ్యం న్యాయమ్ ఉక్తం వివృణోతి -
తథా చేతి ।
తత్ర ఆదౌ అన్వయమ్ ఆచష్టే-
దేహాదిష్వితి ।
అనాద్యానిర్వాచ్యావిద్యావృతః చిదాత్మా దేహాదౌ అనాత్మని ఆత్మబుద్ధిమ్ ఆదధాతి, తద్యుక్తః రాగాదినా ప్రేర్యతే, తత్ప్రయుక్తశ్చ కర్మ అనుతిష్ఠతి, తత్కర్తా చ యథాకర్మ నూతనం దేహమ్ ఆదత్తే, పూరాతనం త్యజతి ; ఇత్యేవమ్ అవిద్యావత్వే సంసారిత్వం సిద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।
వ్యతిరేకమ్ ఇదానీం దర్శయతి -
దేహాదీతి ।
శ్రుతియుక్తిభ్యాం భేదే జ్ఞాతే రాగాదిధ్వస్త్యా కర్మోపరమాత్ అశేషసంసారాసిద్ధిః, ఇతి అవిద్యారాహిత్యే బన్ధధ్వస్తిః, ఇత్యర్థః ।
ఉక్తాన్వయాదేః అన్యథాసిద్ధిం శిథిలయతి -
ఇతి నేతి ।
ఉక్తమ్ అన్వయాదివాదినా, కేనచిదపి న్యాయతః న శక్యం ప్రత్యాఖ్యాతుమ్ తదన్యథాసిద్ధిసాధకాభావాత్ , ఇత్యర్థః ।
అన్వయాదేః అనన్యథాసిద్ధత్వే చోద్యమపి ప్రాచీనం ప్రతినీతమ్ , ఇత్యాహ -
తత్రేతి ।
జ్ఞానాజ్ఞానయోః ఉక్తన్యాయేన స్వరూపభేదే కార్యభేదే చ స్వారస్యేన పరాపరయోః ఎక్యేఽపి బుద్ధ్యాద్యుపాధిభేదాత్ ఆవిద్యకమ్ ఆత్మనః సంసారిత్వమ్ ఆభాసరూపం ప్రాతిభాసికం సిధ్యతి, ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనో బ్రహ్మతా స్వతశ్చేద్ , అహమితి ఆత్మభావేన బ్రహ్మతాపి భాయాత్ , ఇత్యాశహ్క్య, ఆహ -
యథేతి ।
దేహాద్యతిరిక్తత్వస్య ఆత్మనః వైదికపక్షే స్వతస్త్వేఽపి, తస్మిన్ అహమితి భాత్యేవ, తదతిరిక్తత్వం న భాతి, కిన్తు అవిద్యాతః దేహాద్యాత్మత్వమేవ విపరీతం భాసతే ; తథా ఆత్మనో బ్రహ్మత్వే స్వాభావికత్వేఽపి తస్మిన్ భాత్యేవ, బ్రహ్మత్వం న భాతి, అవిద్యాతః అబ్రహ్మత్వమేవ తు అస్య భాస్యతి, ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనః దేహాద్యాత్మత్వమ్ ఆవిద్యం భాతి ఇత్యుక్తమ్ అనుభవేన స్పష్టయతి -
సర్వేతి ।
అతస్మిన్ తద్బుద్ధిః అవిద్యాకృతా ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
పురఃస్థితే వస్తుని స్థాణౌ అవిద్యయా పుమానితి నిశ్చయో జాయతే, తథా దేహాదౌ అనాత్మని ఆత్మధీః అవిద్యాతో నిశ్చితా, ఇత్యర్థః ।
దేహాత్మనోః ఐక్యజ్ఞానే దేహధర్మస్య జరాదేః ఆత్మని, ఆత్మధర్మస్య చ చైతన్యస్య దేహే వినిమయః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న చేతి ।
స్థాణౌ పురుషత్వం భ్రాన్త్యా భాతి ఇతి ఎతావతా పురుషధర్మః - శిరఃపాణ్యాదిః న స్థాణోః భవతి, తద్ధర్మో వా వక్రత్వాదిః న పుంసో దృశ్యతే, మిథ్యాధ్యస్తతాదాత్మ్యాత్ వస్తుతో ధర్మావ్యతికరాత్ , ఇతి । దృష్టాన్తమ్ ఉక్త్వా దార్ష్టన్తికమ్ ఆహ -
తథేతి ।
జరాదేః అనాత్మధర్మత్వేఽపి సుఖాదేః ఆత్మధర్మత్వమ్ ఇతి కేచిత్ , తాన్ప్రతి ఆహ - సుఖేతి । కామసఙ్కల్పాదిశ్రుతేః అనాత్మధర్మత్వజ్ఞానాత్ , ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ, విమతః, న ఆత్మధర్మః అవిద్యాకృతత్వాత్ , జరాదివత్ । న చ హేత్వసిద్ధిః, అతస్మిన్ తద్ - బుద్ధివిషయత్వేన స్థాణౌ పురుషత్వవత్ అవిద్యాకృతత్వస్య ఉక్తత్వాత్ , ఇతి మత్వా ఆహ -
అవిద్యేతి ।
స్థాణౌ పురుషత్వవత్ ఆవిద్యత్వం దేహాదేః అయుక్తమ్ , దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః వైషమ్యాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
స్థాణ్విత్యాదినా ।
జ్ఞేయస్య జ్ఞేయాన్తరే అధ్యాసాత్ , అత్ర చ ఉభయోః జ్ఞేయత్వస్య వ్యాపకస్య వ్యావృత్త్యా వ్యాప్యాధ్యాసస్యాపి వ్యావృత్తిః ఇత్యర్థః ।
దేహాత్మబుద్ధేః భ్రమత్వాభావే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
ఉపాధిధర్మాణాం సుఖాదీనామ్ ఉపహితే జీేవే వస్తుత్వమ్ అయుక్తమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ , ఇతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
అతిప్రసఙ్గమేవ ప్రకటయతి -
యదీతి ।
జ్ఞేయస్య జ్ఞేయాన్తరే అధ్యాసాత్ , అత్ర చ ఉభయోః జ్ఞేయత్వస్య వ్యాపకస్య వ్యావృత్త్యా వ్యాప్యాధ్యాసస్యాపి వ్యావృత్తిః ఇత్యర్థః ।
సుఖాదిః ఆత్మధర్మో న ఇతి పక్షేఽపి నాస్తి విశేషహేతుః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నేతి ।
తదేవ అనుమానం సాధయతి -
అవిద్యేతి ।
విమతమ్ , న ఆత్మధర్మః, ఆగమాయిత్వాత్ , సంసారవత్ , ఇతి అనుమానాన్తరమ్ ఆహ -
హేయత్వాదితి ।
ఆదిశబ్దాత్ దృశ్యత్వజడత్వాది గృహ్యతే ।
సుఖాదీనాం జరాదివద్ ఆత్మధర్మత్వాభావే, తస్య వస్తుతః అసంసారితా, ఇతి ఫలితమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
ఆరోపితేన అధిష్ఠానస్య వస్తుతః అస్పర్శే దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
పరాభిన్నస్య ఆత్మనః సంసారిత్వమ్ అధ్యస్తమ్ ఇతి స్థితే, యత్ పరస్య సంసారిత్వాపాదనమ్ , తత్ అయుక్తమ్ ఇత్యాహ -
ఎవం చేతి ।
ఆత్మని సంసారస్య అారోపితత్వాత్ తదభిన్నే పరస్మిన్ న ఆశఙ్కా తస్య అయుక్తా ఇత్యేతద్ ఉపపాదయతి -
న హీతి ।
స్యాణౌ పురుషనిశ్చయవత్ ఆత్మనో దేహాద్యాత్మత్వనిశ్చయస్య అధ్యస్తతా, ఇతి అయుక్తమ్ , దృష్టాన్తస్య జ్ఞేయమాత్రవిషయత్వాత్ , ఇతరస్య జ్ఞేయజ్ఞాతృవిషయత్వాత్ , ఇతి ఉక్తమ్ అనువదతి -
యత్త్వితి ।
వైషమ్యం దూషయతి -
తదసదితి ।
తర్హి కేన సాధర్మ్యమ్ , ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
అభీష్టం సాధర్మ్యం దర్శయతి -
అవిద్యేతి ।
తస్య ఉభయత్ర అనుగతిమ్ ఆహ -
తన్నేతి ।
జ్ఞేయాన్తరే జ్ఞేయస్య ఆరోపనియమాత్ జ్ఞాతరి న ఆరోపః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యత్త్వితి ।
నాయం నియమః, జ్ఞాతరి జరాద్యారోపస్య ఉక్తత్వాత్ , ఇత్యాహ -
తస్యాపీతి ।
జ్ఞేయస్యైవ జ్ఞేయాన్తరే అధ్యాసనియమస్య ఇతి యావత్ । అతో జ్ఞాతరి న ఆరోపవ్యభిచారశఙ్కా, ఇత్యర్థః ।
ఆత్మని అవిద్యాధ్యాసే, తత్ర అవిద్యాయాః స్వాభావికత్వాత్ తదధీనం సంసారిత్వమపి తథా స్యాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
అవిద్యావత్త్వాదితి ।
కా అవిద్యా? విపరీతగ్రహాదిర్వా, అనాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానం వా? నాద్యః ; విపరీతగ్రహాదేః తమశ్శబ్దితానిర్వాచ్యాజ్ఞానకార్యత్వాత్ తన్నిష్ఠస్య ఆత్మధర్మత్వాయోగాత్ , ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
తామసో హీతి ।
ఆవరణాత్మకత్వమ్ - వస్తుని సమ్యక్ప్రకాశప్రతిబన్ధకత్వమ్ । విపరీతగ్రహణాదేః అవిద్యాకార్యత్వం విద్యాపోహ్యత్వేన సాధయతి -
వివేకేతి ।
న చ కారణావిద్యా అనాద్యనిర్వాచ్యా ఆత్మధర్మః స్యాత్ , ఇతి యుక్తమ్ , అనిర్వాచ్యత్వాదేవ తస్యాః తద్ధర్మత్వస్య దుర్వచత్వాత్ , ఇతి భావః ।
కిఞ్చ, విపరీతగ్రహాదేః అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం దోషజన్యత్వావగమాదపి న ఆత్మధర్మతా, ఇత్యాహ -
తామసే చేతి ।
తమశ్శబ్దితాజ్ఞానోత్థవస్తుప్రకాశప్రతిబన్ధకః తిమిరకాచాదిదోషః, తస్మిన్ సతి అజ్ఞానం మిథ్యాధీః సంశయశ్చ ఇతి త్రయస్య ఉపలమ్భాత్ , అసతి తస్మిన్ అప్రతీతేః, అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విపరీతజ్ఞానాదేః దోషాధీనత్వాధిగమాత్ న కేవలాత్మధర్మతా, ఇత్యర్థః ।
దోషస్య నిమిత్తత్వాత్ భావకార్యస్య ఉపాదాననియమాత్ అనిర్వాచ్యావిద్యాయాశ్చ అసమ్మతేః తస్యైవ విపర్యయాదేః ఉపాదానత్వమ్ , ఇతి చోదయతి -
అత్రాహేతి ।
విపరీతగ్రహాదేః దోషోత్థత్వం సప్తమ్యర్థః । అగ్రహాదిత్రితయమ్ అవిద్యా । విపర్యయాదేః సత్యోపాదానత్వే సత్యత్వప్రసఙ్గాత్ న ఆత్మా తదుపాదానమ్ , కిన్తు దోషస్య చక్షురాదిధర్మత్వగ్రహణాత్ అగ్రహణాదేరపి దోషత్వాత్ కరణధర్మత్వే, కరణమ్ అవిద్యోత్థమ్ అన్తఃకరణమ్ ।
న చ - తద్ధేతుః అవిద్యా అసిద్ధా ఇతి - వాచ్యమ్ ; అజ్ఞోఽహమితి అనుభవాత్ , స్వాపే చ అజ్ఞానపరామర్శాత్ తదవగమాత్ కార్యలిఙ్గకానుమానాత్ ఆగమాచ్చ తత్ప్రసిద్ధేః, ఇతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
సఙ్గృహీతచోద్యపరిహారయోః చోద్యం వివృణోతి -
యత్త్వితి ।
అవిద్యావత్త్వేఽపి జ్ఞాతుః అసంసారిత్వాత్ ఉత్ఖాతదంష్ట్రోరగవత్ అవిద్యా కిం కరిష్యతి? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తదేవేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానాదిమత్వమేవ ఆత్మనః సంసారిత్వమ్ ఇతి స్థితే, ఫలితమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
న కరణే చక్షుషి ఇత్యాదినా ఉక్తమేవ పరిహారం ప్రపఞ్చయతి -
తన్నేత్యాదినా ।
తిమిరాదిదోషః తత్కృతో విపరీతగ్రహాదిశ్చ న గ్రహీతుః ఆత్మనః అస్తి ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
చక్షుష ఇతి ।
తద్గతేన అఞ్జనాదిసంస్కారేణ తిమిరాదౌ పరాకృతే దేవదత్తస్య గ్రహీతుః దోషాద్యనుపలమ్భాత్ న తస్య తద్ధర్మత్వమ్ః అతో విమతం తత్వతః న ఆత్మధర్మః, దోషవత్త్వాత్ తత్కార్యత్వాద్వా, సమ్మతవత్ , ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ విపరీతగ్రహాదిః, తత్త్వతో న ఆత్మధర్మః, వేద్యత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నవత్ , ఇత్యాహ -
సంవేద్యత్త్వాచ్చేతి ।
కిఞ్చ, యత్ వేద్యమ్ , తత్ స్వాతిరిక్తవేద్యమ్ , యథా దీపాది, ఇతి వ్యాప్తేః విపరీతగ్రహాదీనామపి వేద్యత్వాత్ అతిరిక్తవేద్యత్వే, సంవేదితా న సవేద్యధర్మవాన్ , వేదితృత్వాత్ , యథా దేవదత్తో న స్వసంవేద్యరూపాదిమాన్ , ఇతి అనుమానాన్తరమ్ ఆహ -
సంవేద్యత్వాదేవేతి ।
కిఞ్చ, విపరీతగ్రహాదయః, తత్వతో న ఆత్మధర్మాః, వ్యభిచారిత్వాత్ , కృశత్వాదివత్ , ఇత్యాహ -
సర్వేతి ।
ఉక్తమేవ వివృణ్వన్ ఆత్మనో విపరీతగ్రహాదిః స్వాభావికో వా? ఆగన్తుకో వా? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
ఆత్మన ఇతి ।
అతో నిర్మోక్షః అవిద్యాత़జ్జధ్వస్తేః అసద్భావాత్ , ఇతి భావః ।
ఆగన్తుకోఽపి స్వతశ్చేదముక్తిః, పరతశ్చేత్ తత్రాహ -
అవిక్రియస్యేతి ।
విభుత్వాద్ అవిక్రియత్వాద్ అమూర్తత్వాచ్చ ఆత్మా వ్యోమవత్ న కేనచిత్ సంయోగవిభాగౌ అనూభవతి, న హి విక్రియాభావే వ్యోమ్ని వస్తుతః సంయోగవిభాగౌ, అసఙ్గత్వాచ్చ ఆత్మనః తదసంయోగాత్ న పరతోఽపి తస్మిన్ విపరీతగ్రహాది, ఇత్యర్థః ।
తస్య ఆత్మధర్మత్వాభావే, ఫలితమ్ ఆహ -
సిద్ధమితి ।
ఆత్మనో నిర్ధర్మకత్వే భగవదనుమతిమ్ ఆహ -
అనాదిత్వాదితి ।
ఈశ్వరత్వే సతి ఆత్మనః అసంసారిత్వే విధిశాస్రస్య అధ్యక్షాదేశ్చ ఆనర్థక్యాత్ తాత్త్వికమేవ తస్య సంసారిత్వమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విద్యావస్థాయామ్ అవిద్యావస్థాయాం వా శాస్త్రానర్థక్యమ్ , ఇతి వికల్ప్య ఆద్యం ప్రత్యాహ -
న సర్వైరితి ।
విదుషో ముక్తస్య సంసారతదాధారత్వయోః అభావస్య సర్వవాదిసమ్మతత్వాత్ తత్ర శాస్త్రానర్థక్యాది చోద్యం మయైవ న ప్రతివిధేయమ్ ఇత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్య వివృణోతి -
సర్వైరితి ।
అభిప్రాయాజ్ఞానాత్ ప్రశ్నే స్వాభిప్రాయమ్ ఆహ -
కథమిత్యాదినా ।
తర్హి ముక్తాన్ప్రతి విధిశాస్త్రస్య అధ్యక్షాదేశ్చ ఆనర్థక్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
న చేతి ।
నహి వ్యవహారాతీతేషు తేషు గుణదోషశఙ్కా, ఇత్యర్థః ।
ద్వేైతినాం మతే, ముక్తాత్మస్వివ అస్మత్పక్షేఽపి క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరత్వే, తం ప్రతి చ శాస్త్రాద్యానర్థక్యమ్ విద్యావస్థాయామ్ ఆస్థితమితి, ఫలితమ్ ఆహ -
తథేతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
అవిద్యేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన వివృణోతి -
యథేతి ।
ఎవమ్ - అద్వేైతవాదినామపి విద్యోదయాత్ ప్రాక్ అర్థవత్వం శాస్త్రాదేః, ఇతి శేషః ।
ద్వైేతిభిః అద్వైతినాం న సామ్యమ్ , ఇతి శంకతే -
నన్వితి ।
అవస్థయోః వస్తుత్వే తన్మతే శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
సిద్ధాన్తే తు న అవస్థయోః వస్తుతా, ఇతి వైషమ్యమ్ ఆహ -
అద్వైతినామితి ।
వ్యావహారికం ద్వైతం తన్మతేఽపి స్వీకృతమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అవిద్యేతి ।
కల్పితద్వైతేన వ్యవహారాత్ న తస్య వస్తుతా, ఇత్యర్థః ।
బన్ధావస్థాయాః వస్తుత్త్వాభావే దోషాన్తరమ్ ఆహ-
బన్ధేతి ।
ఆత్మనః తత్వతః అవస్థాభేదః ద్వైతినామపి నాస్తి, ఇతి పరిహరతి -
నేతి ।
అనుపపత్తిం దర్శయితం వికల్పయతి -
యదీతి ।
తత్ర అద్యం దూషయతి -
యుగపదితి ।
ద్వితీయేఽపి క్రమభావిన్యోః అవస్థయోః నిర్నిమిత్తత్వం సనిమిత్తత్వం వా, ఇతి వికల్ప్య, అద్యే సదా ప్రసఙ్గాత్ బన్ధమోక్షయోః అవ్యవస్థా స్యాత్ ; ఇత్యాహ -
క్రమేతి ।
కల్పాన్తరం నిరస్యతి -
అన్యేతి ।
బన్ధమోక్షావస్థే, న పరమార్థే, అస్వాభావికత్వాత్ , స్ఫటికలౌహిత్యవత్ , ఇతి స్థితే, ఫలితమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
వస్తుత్వమ్ ఇచ్ఛతా అవస్థయోః వస్తుత్వోపగమాత్ , ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ అవస్థయోః న వస్తుత్వమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేేతి ।
అవస్థయోః వస్తుత్త్వమ్ ఇచ్ఛతా తయోః యౌగపద్యాయోగాత్ వాచ్యే క్రమే, బన్ధస్య పూర్వత్వం ముక్తేశ్చ పాశ్చాత్యమ్ ఇతి స్థితే, బన్ధస్య ఆదిత్వకృతం దోషమ్ ఆహ -
బన్ధేతి ।
తస్యాశ్చ అకృతాభ్యాగమకృతవినాశనివృత్తయే అనాదిత్వం ఎష్టవ్యమ్ అన్తవత్త్వఞ్చ ముక్త్యర్థమ్ ఆస్థేయమ్ ; తచ్చ యత్ అనాదిభావరూపం తత్ నిత్యమ్ , యథా ఆత్మా, ఇతి వ్యాప్తివిరుద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।
మోక్షస్య పాశ్చాత్యకృతం దోషమ్ ఆహ -
తథేతి ।
సా హి జ్ఞానాదిసాధ్యాత్వాత్ ఆదిమతీ, పునరావృత్త్యనఙ్గీకారాత్ అనన్తా చ । తచ్చ యద్ సాదిభావరూపమ్ తద్ అన్తవత్ , యథా పటాది, ఇతి వ్యాప్త్యన్తరవిరుద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ, క్రమభావినీభ్యామ్ అవస్థాభ్యామ్ ఆత్మా సమ్బధ్యతే, న వా, ప్రథమే, పూర్వావస్థయా సహైవ ఉత్తరావస్థాం గచ్ఛతి చేద్ , ఉత్తరావస్థాయామపి పూర్వావస్థావస్థానాద్ అనిర్మోక్షః ; యది పూర్వావస్థాం త్యక్త్వా ఉత్తరావస్థాం గచ్ఛతి, తదా పూర్వత్యాగోత్తరాప్త్యోః ఆత్మనః సాతిశయత్వాత్ నిత్యత్వానుపపత్తిః, ఇత్యాహ -
న చేతి ।
ఆత్మనః అవస్థాద్వయసమ్బన్ధో నాస్తి ఇతి, ద్వితీయమ్ అనూద్య దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
తర్హి, పక్షద్వయేఽపి దోషావిశేషాత్ న అద్వైతమతానురాగే హేతుః, ఇత్యాశఙ్క్య, అవిద్యావిషయే చ ఇత్యుక్తం వివృణోతి -
న చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
అవిదుషాం హీతి ।
ఫలమ్ - భోక్తృత్వమ్ , కర్తృత్వమ్ - హేతుః యద్వా ఫలమ్ - దేహవిశేషః. హేతుం - అదృష్టమ్ ; తయోః అऩాత్మనోః ‘భోక్తాహమ్ ‘ ‘కర్తాహమ్ ‘ ‘మనుష్యోఽహమ్ ‘ ఇత్యాద్యాత్మదర్శనమ్ అధికారకారణమ్ , తేన అవిద్బద్విషయం విధినిషేధశాస్త్రమ్ ఇత్యర్థః ।
విదుషామపి ‘మనుష్యోఽహమ్ ‘ ఇత్యాదివ్యవహారాత్ తద్విషయం శాస్త్రం కిం న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నేతి ।
భోక్తృత్వకర్తృత్వాభ్యాం బ్రాహ్మణ్యాదిమతః దేహాత్ ధర్మాధర్మాభ్యాం చ ఆత్మనః అన్యత్వం పశ్యతః న విధినిషేధాధికారిత్వమ్ , ఉక్తఫలాదౌ ఆత్మీయాభిమానాసమ్భవాత్ , ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనః దేహాదేః అన్యత్వదర్శినః న దేహాదౌ ఆత్మధీః, ఇత్యేతద్ ఉపపాదయతి -
న హీతి ।
విదుషో న విధినిషేధాకారితా, ఇత్యుక్తమ్ ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
శాస్త్రస్య అవిద్వద్విషయత్వమివ విద్వద్విషయత్వమపి మన్తవ్యమ్ , ఉభయోరపి శాస్త్రథవణావిశేషాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
న హీతి ।
తత్రస్థః - యస్మిన్ దేశే దేవదత్తః స్థితః, తత్రైవ వర్తమానః సన్ , ఇత్యర్థః ।
నను, దేవదత్తే నియుక్తే విష్ణుమిత్రోఽపి కదాచిత్ నియుక్తోఽస్మి ఇతి ప్రతిపద్యతే, సత్యమ్ , నియోగవిషయాత్ నియోజ్యాత్ ఆత్మనో వివేకాగ్రహణాత్ నియోజ్యత్వభ్రాన్తేః, ఇత్యాహ -
నియోగేతి ।
అవివేకినో నియోగధీః భవతి ఇతి దృష్టాన్తమ్ ఉక్త్వా, ఫలే హేతౌ చ ఆత్మదృష్టివిశిష్టస్య అవిదుషః సమ్భవత్యేవ విధినిపేధాధికారిత్వమ్ ఇతి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తథేతి ।
విధినిషేధశాస్రమ్ అవిద్వద్విషయమ్ ఇతి వదతా శాస్త్రానర్థక్యం సమాహితమ్ , సమ్ప్రతి శాస్త్రస్య విద్వద్విషయత్వేనైవ అర్థవత్వం శక్యసమర్థనమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రకృతిః - అవద్యా, తతో జాతో యో దేహాదౌ అభిమాతాత్మా సమ్బన్ధః విద్యోదయాత్ ప్రాక్ అనుభూతః, తదపేక్షయా విధినా ప్రవర్తితోఽమ్మి, నిపేధేన నవర్తితోఽస్మి, ఇతి విధినిషేధవిషయా సత్యామపి విద్యాయాం ధీః యుక్తైవ, ఇత్యర్థః ।
విదుషోఽపి పూర్వమ్ ఆవిద్యం సమ్బన్ధమ్ అపేక్ష్య విధినిషేధవిషయాం ధియమ్ ఉక్తామేవ వ్యక్తాకరోతి -
ఇష్టేతి ।
నను, అవిదుషః మిథ్యాభిమానవత్ న విదుషః సోఽనువర్తతే, తథా చ అవిద్యాసమ్బన్ధాపేక్షయా న యుక్తా విదుషో యథోక్తా ధీః ఇతి తత్రాహ -
యథేతి ।
పితా, పుత్రో, భ్రాతా, ఇత్యాదీనాం మిథః అన్యత్వదృష్టావపి అన్యోన్యనియోగార్థస్య నిషేధార్యస్య చ ధీః ఇష్టా, ‘అథానః సమ్పత్తిర్యదా పైష్యన్మన్యతేఽథ పుత్రమాహ త్వం బ్రహ్మ త్వం యజ్ఞస్త్వం లోకః’ (బృ. ఉ. ౧-౫-౧౭) ఇత్యాదిసమ్ప్రత్తిశ్రుత్యా అశేషానుష్ఠానస్య పువకార్యతా ప్రతిపాదనాత్ । పుత్రఞ్చ అధికృత్య విధినిషేధ ప్రవృత్తౌ తస్య తదశక్తౌ పితుః తదర్థా ధోః ఉపగతా । తథా భ్రాత్రాదిష్వపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవం విదుషః హేతుఫలాభ్యామ్ అన్యత్వదర్శనేఽపి ప్రాక్కాలీనావిద్యదేహాదిసమ్బన్ధాత్ అవిరుద్ధా విధినిషేధా ధీః, ఇత్యర్థః ।
పుత్రాదీనాం మిథ్యాభిమానాత్ మిథః నియోగధీః యుక్తా, తత్త్వదర్శినస్తు తదభావాత్ న దేహాదిసమ్బన్ధాధీనా నియోగధీః ఇతి పరహరతి -
నేత్యాదినా ।
కిఞ్చ ‘సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్ ‘ ఇతి సర్వాపేక్షాధికరణే సమ్యగ్జ్ఞానస్య అదృష్టసాధ్యత్వోక్తేః విధినిషేధార్థానుష్ఠానం సమ్యగ్జ్ఞానాత్పూర్వమితి, కుతో విదుషః తదనుష్ఠానమ్ ? ఇత్యాహ -
ప్రతిపన్నేతి ।
సతి అదృష్టే సమ్యగ్ధీదృష్టేః, అసతి చ అశుద్ధబుద్ధేః తదభావాత్ , అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామ్ , వివిదిషావాక్యాచ్చ విధినిషేధానుష్ఠానాత్ పూర్వం న సమ్యగ్ధీః, ఇత్యాహ -
న పూర్వమితి ।
విధినిషేధయోః విద్వద్విషయత్వాయోగే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
శాస్త్రస్య అవిద్వద్విషయత్వేన ఉక్తమ్ అర్థవత్త్వమ్ ఆక్షేపసమాధిభ్యాం ప్రపఞ్చయితుమ్ ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
చకారాత్ ఊర్ధ్వమ్ అప్రవృత్తిరితి సమ్బధ్యతే । ఆత్మనో దేహాద్వ్యతిరేకం పశ్యతాం దేహాద్యభిమానరూపాధికారహేత్వభావాత్ విధితో యాగాదౌ అప్రవృత్తిః, నిషేధాచ్చ అభక్ష్యభక్షణాదేః న నివృత్తిః । అతః తేషాం ప్రవృత్తినివృత్త్యోః అభావే, దేహాదౌ ఆత్మత్వమ్ అనుభవతామపి న తే యుక్తే తేషాం పారలౌకికభోక్తృప్రతిపత్త్యభావాత్ , ఇత్యర్థః ।
విదుషామ్ అవిదుషాం చ ప్రవృత్తినివృత్త్యభావే ఫలితమ్ ఆహ-
అత ఇతి ।
ఆత్మనో దేహాద్యతిరేకం పరోక్షమ్ అపరోక్షం చ దేహాద్యాత్మత్వం పశ్యతః శాస్త్రానురోధాదేవ ప్రవృత్తిమివృత్త్యుపపత్తేః న శాస్త్రానర్థక్యమ్ , ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -
నేత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధిః అత్ర శాస్త్రీయా అభిమతా ।
ఎతదేవ వివృణ్వన్ బ్రహ్మవిదో వా, నైరాత్మ్యవాదినో వా, పరోక్షజ్ఞానవతో వా, ప్రవృత్తినివృత్తీ వివక్షసి, ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
ఈశ్వరేతి ।
న నివర్తతే చ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
తథేతి ।
పూర్వవత్ అత్రాపి సమ్బన్ధః ।
తృతీయమ్ అఙ్గీకరోతి -
యథేతి ।
విధినిషేధాదీనాం ప్రసిద్ధిం అనురున్ధానః సన్ ఇతి యావత్ । చకారాత్ నివర్నతే చ ఇతి అऩుకృష్యతే ।
బ్రహ్మవిదం నైరాత్మ్యవాదినం చ త్యకత్వా దేహాద్యతిరిక్తమ్ ఆత్మానాం పరోక్షమ్ , అపరోక్షం చ దేహాద్యాత్మత్వం పశ్యతః, విధినిషేధాధికారిత్వే సిద్ధే ఫలమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
విధాన్తరేణ శస్రార్థానర్థక్య చోదయతి -
వివేకినామితి ।
దృష్టా హి తేషాం విధినిషేధయోః అప్రవృత్తిః, న హి దేహాదిభ్యో నిష్కృష్టం ఆత్మానం దృష్టవతాం తయోః అధికారః, తేన తాన్ ప్రతి శాస్త్రం న అర్థవత్ । న చ దేహాద్యాత్మత్వదృశః తత్ర అధిక్రియన్తే, తేషాం ‘యద్యదాచరతి’ (భ. గీ. ౩-౨౧) ఇతి న్యాయేన వివేకినః అనుగచ్ఛతాం విధ్యాదౌ అప్రవృత్తేః ; అతః అధికార్యభావాత్ విధ్యాదిశాస్త్రస్య తదనుసారిశిష్టాచారస్య చ ఆనర్తక్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
కిం సర్వేషాం వివేకిత్వాత్ అధికార్యభావాత్ ఆనర్థక్యం శాస్త్రస్య ఉచ్యతే? కిం వా కస్యచిదేవ వివేకిత్వేఽపి తదనువర్త్తిత్వాత్ అన్యేషామ్ అప్రవృత్తేః ఆనర్థక్యం చోద్యతే? తత్ర ప్రథమం ప్రత్యాహ -
న కస్యచిదితి ।
‘మనుష్యాణాం సహస్రేషు’ (భ. గీ. ౭-౩) ఇతి న్యాయేన ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి -
అనేకేష్వితి ।
తత్ర అనుభవానురోధేన దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
న చేతి ।
కిఞ్చ, వివేకినామ్ అప్రవృత్తౌ అన్యేషామపి అప్రవృత్తిః, ఇతి ఆశఙ్కాం నిరసితుమ్ , శ్యేనాదౌ తదప్రవృత్తావపి ఇతరప్రవృత్తేః, ఇత్యాహ -
అభిచరణాదౌ చేతి ।
అవివేకినాం రాగాదిశరా ప్రవృత్త్యాస్పదం సర్వం సఙ్గ్రహీతుమ్ ఆదిపదమ్ । ఇతశ్చ వివేకినాం ప్రవృత్త్యాభావేఽపి న అజ్ఞస్య అప్రవృనిః, ఇత్యాహ -
స్వాభావ్యాచ్చేతి ।
ప్రవృత్తేః స్వభావాఖ్యాజ్ఞానకార్యత్వే భగవద్వాక్యమ్ అనుకులయతి -
స్వభావస్త్వితి ।
ప్రవృత్తేః అజ్ఞానజత్వే విధినిషేధాధీన వృత్తినివృత్త్యాత్మక సన్ధమ్య అవిద్యామాత్రత్వాత్ అవిద్వద్విషయత్వం శాస్త్రస్య సిద్ధమ్ , ఇతి ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
దృష్టమేవ అనుమరన్ అవిద్వాన్ , యథాదృష్టః ; తద్విషయః - తదాశ్రయః సంసారః, తథా చ ప్రవృత్తినివృత్త్యాత్మకసంసారస్య అవిద్వద్విషయత్వాత్ తద్ధేతువిధిశాస్రస్యాపి తద్విషయత్వామ్ , ఇత్యర్థః ।
నను, అవిద్యా క్షేత్రజ్ఞం ఆశ్రయన్తీ స్వకార్యం సంసారమపి తస్మిన్ ఆధత్తే, తేన తస్యైవ శాస్రాధ్రికారిత్వమ్ ; నేత్యాహ -
నేతి ।
అవిద్యాదేః శుద్ఘే క్షేత్రజ్ఞే వస్తుతః అసమ్బన్ధేఽపి, తస్మిన్ ఆరోపితం తమేవ దుఃఖీకరోతి, ఇతి, అత్రాహ -
న చేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
న హీతి ।
క్షేత్రజ్ఞస్య వస్తుతః అవిద్యాఽసమ్బన్ధే భగవవృచోఽపి ద్యోతకమ్ , ఇత్యాహ -
అత ఇతి ।
క్షేత్రజ్ఞేశ్వరయోః ఐక్యే కిమితి అసౌ ఆత్మానమ్ అహమితి బుధ్యమానోఽపి స్వస్య ఈశ్వరత్వమ్ ఈశ్వరోఽస్మి ఇతి న బుధ్యతే, తత్రాహ -
అజ్ఞానేనేతి ।
ఆరమనో వస్తుతః సంసారాసంస్పర్శే విద్వదనుభవవిరోధః స్యాత్ , ఇతి, చోదయతి -
అథేతి ।
ఎవమితి - ఆభిజాత్యాదివైశిష్ట్యమ్ ఉక్తమ్ । ఇదమా క్షేత్రకలత్రాది । పణ్డితానామపి ప్రతీలం సంసారిత్వమ్ ఇతి శేషః ।
కిం పాణ్డిత్యం దేహాదౌ ఆత్మదర్శనమ్ ? కిం వా కూటస్థాత్మదృష్టిః? ఆహో సంసారిత్వాదిధీః? ఇతి వికల్ప్య ఆద్యం నిరాకుర్వన్ ఆహ -
శ్రృణ్వితి ।
తచ్చ వస్తుతః అసంసారిత్వావిరోధి । ప్రాతిభాసికం తు సంసారిత్వమ్ ఇష్టమ్ , ఇతి శేషః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
యదీతి ।
న హి కూటస్థాత్మవిషయం సంసారిత్వం ప్రతీయతే, యేన వస్తుతః అసంసారిత్వాం విరుధ్యేత ; కూటస్థాత్మధీవిరుద్ధాయాః సంసారిత్వబుద్ధేః అనవకాశిత్వాత్ , ఇత్యర్థః ।
ఆత్మానమ్ అక్రియం పశ్యతోఽపి కుతో భోగకర్మణీ న స్యాతామ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
విక్రియేతి ।
అవిక్రియాత్మబుద్ధేః భోగకర్మకాఙ్క్షయోః అభావే, కస్య శాస్త్రే ప్రవృత్తిః, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
అథేతి ।
ఫలార్థిత్వాభావాత్ విదుషః న కర్మణి ప్రవృత్తిః ఇత్యేవం స్థితే సతి అనన్తరమ్ అవిద్వాన్ ఫలార్థిత్వాత్ తదుపాయే కర్మణి ప్రవర్త్తతే శాస్త్రాధికారీ, ఇత్యర్థః ।
విదుషః వైధప్రవృత్త్యభావేఽపి నిషేధాధీననివృత్తేరపి దుర్వచత్వాత్ తస్య నివృత్తినిష్ఠత్వాసిద్ధిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
విదుష ఇతి ।
తృతీయమ్ ఉత్థాపయతి -
ఇదం చేతి ।
సిద్ధాన్తాత్ అవిశేషమ్ ఆశఙ్క్య, క్షేత్రస్య క్షేత్రజ్ఞాత్ వస్తుతో భిన్నత్వేన తద్విషయత్వాఙ్గీకారాత్ , మైవమ్ , ఇత్యాహ-
క్షేత్రం చేతి ।
అహన్ధీవేద్యస్య ఆత్మనో వస్తుతః సంసారిత్వస్వీకారాచ్చ సిద్ధాన్తాత్ భేదో అస్తి, ఇత్యాహ -
అహన్త్వితి ।
సంసారిత్వమేవ స్ఫోరయతి -
సుఖీతి ।
సంసారిత్వాస్య వస్తుత్వే తదనివృత్త్యా పుమర్థాసిద్ధిః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సంసారేతి ।
కథం తదుపరమస్య హేతుం వినా కర్తవ్యత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
క్షేత్రేతి ।
క్షేత్రం జ్ఞాత్వా తతో నిష్కృష్టస్య క్షేత్రజ్ఞస్య జ్ఞానం కథం సంసారోపరతిమ్ ఉత్పాదయేత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ధ్యానేనేతి ।
సంసారిత్వమ్ ఆత్మనో బుధ్యమానస్య తద్రహితాత్ ఈశ్వరాత్ అన్యత్వమ్ ఇతి వక్తుమ్ ఇతిశబ్దః । తదేవ అన్యత్వమ్ ఉపపాదయతి -
యశ్చేతి ।
మమ సంసారిణః అసంసారీశ్వరత్వం కర్తవ్యమ్ ఇత్యేవం యో బుధ్యతే, యో వా తథావిధం జ్ఞానం తవ కర్తవ్యమ్ ఇతి ఉపదిశతి ; స క్షేత్రజ్ఞాత్ ఈశ్వరాత్ అన్యో జ్ఞేయః అన్యథా ఉపదేశానర్థక్యాత్ , ఇత్యర్థః ।
ఆత్మా సంసారీ పరస్మాత్ ఆత్మనః అన్యః, తస్య ధ్యానాధీనజ్ఞానేన ఈశ్వరత్వం కర్తవ్యమ్ , ఇత్యేతద్ జ్ఞానం పాణ్డిత్యమ్ , ఇతి మతం దూషయతి -
ఎవమితి ।
‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨-౫-౧౯) ఇతి ఆత్మనో బ్రహ్మత్వశ్రుతివిరోధాత్ , ఇత్యర్థః ।
నను, సంసారస్య వస్తుత్వాఙ్గీకారాత్ తత్ప్రతీత్యవస్థాయాం కర్మకాణ్డస్య అర్థవత్త్వమ్ , సంసారిత్వనిరాసేన ఆత్మనో బ్రహ్మత్వే ధ్యానాదినా సాధితే, మోక్షావస్థాయాం జ్ఞానకాణ్డస్య అర్థవత్త్వమ్ , తత్కథం యథోక్తజ్ఞానవాన్ పణ్డితాపసదత్వేన ఆక్షిప్యతే? తత్రాహ -
సంసారేతి ।
కరోమి ఇతి మన్యమానో యః, స పణ్డితాపసద ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । కర్మకాణ్డం హి కల్పితం సంసారిత్వమ్ అధికృత్య సాధ్యసాధనసమ్బన్ధం బోధయత్ అర్థవత్ ఇష్టమ్ । జ్ఞానకాణ్డమపి తథాపిధం సంసారిత్వం పరాకృత్య అఖణ్డైకరసే ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి పర్యవస్యదు అర్థవత్ భవేత్ , ఇత్యర్థః ।
కిం చ, ఆత్మనః శాస్త్రసిద్ధం బ్రహ్మత్వం త్యక్త్వా అబ్రహ్మత్వం కల్పయన్ ఆత్మహా భూత్వా లోకద్వయబహిర్భూతః స్యాత్ , ఇత్యాహ -
ఆత్మహేతి ।
నను, ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’ ఇత్యనేన సర్వత్ర అన్తర్యామీ పరః జీవాదన్యః నిరుచ్యతే, న జీవస్య ఈశ్వరత్వమ్ అత్ర ప్రతిపాద్యతే । తత్ కథమ్ ఇత్థమ్ ఆక్షిప్యతే ? తత్రాహ -
స్వయమితి ।
కిఞ్చ, తత్వమసీతివత్ ప్రసిద్ధక్షేత్రజ్ఞానువాదేన అప్రసిద్ధం తస్య ఈశ్వరత్వమ్ ఇహ ఉపదేశతః ధృతం తస్య హానిమ్ , అశ్రుతస్య చ జీవేశ్వేరయోః తాత్వికభేదస్య కల్పనాం కుర్వన్ కథం వ్యామూఢో న స్యాత్ ? ఇత్యాహ -
శ్రుతేతి ।
నను, కేచన వ్యాఖ్యాతారః యథోక్తం పాణ్డిత్యం పురస్కృత్య క్షేత్రజ్ఞే చాపి ఇత్యాదిశ్లోకం వ్యాఖ్యాతవన్తః ; తత్కథమ్ ఉక్తపాణ్డిత్యమ్ ఆస్థాతుః వ్యాసూ़టత్వమ్ ? తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి’ ఇత్యత్ర క్షేత్రజ్ఞేశ్వరయోః ఐక్యం స్వాభీష్టం స్పష్టయితుం ప్రత్యుక్తమేవ చోద్యమ్ అనుద్రవతి -
యత్తూక్తమితి ।
తాత్త్వికమ్ ఎకత్వమ్ , అతాత్త్వికం సంసారిత్వమ్ , ఇత్యఙ్గీకృత్య ఉక్తమేవ సమాధిం స్మారయతి -
ఎతావితి ।
ఈశ్వరస్య సంసారిత్వం సంమార్యభావేన సంసారాభావశ్చ ఇత్యుక్తౌ దోషౌ, విద్యావిద్యయోః వైలక్షణ్యేఽపి కథం ప్రత్యుక్తౌ, ఇతి దృచ్ఛతి-
కథమితి ।
కల్పితసంసారేణ కల్పనాధిష్ఠానమ్ అద్వయం వస్తు వస్తుతో న సమ్బద్ధమ్ , ఇతి పరిహరతి-
అవిద్యేతి ।
తద్విషయమ్ - కల్పనాస్పదమ్ అధిష్ఠానమ్ , ఇతి యావత్ ।
కల్పితేన అధిష్ఠానస్య వస్తుతః అసంస్పర్శే దృష్టాన్తం స్మారయతి-
తథా చేతి ।
ఈశ్వరస్య నంసారిత్వాప్రసఙ్గం ప్రకటోకృత్య ప్రసఙ్గాన్తరనిరాసమ్ అనుస్మారయతి -
సంసారిణ ఇతి ।
న తావద్ అవిద్య సంసారం సంసారిణం చ కల్పయతి స్వతన్త్రా, తత్వవ్యాధాతాత్ ; పారతన్త్ర్యే చ ఆశ్రయాన్తరాభావాత్ క్షేత్రజ్ఞస్య తద్వత్త్వే సంసారిత్వమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
న చ అవిద్యావత్త్వమ్ అవిద్యాకృతమ్ అనవస్థానాత్ , ఇతి భావః ।
యత్తు - ఉత్ఖాతర్దష్ట్వోరగవత్ అవిద్యా కిం కరిష్యతి - ఇతి, తత్రాహ -
తత్కృతం చేతి ।
అవిద్యాతజ్జయోః జ్ఞేయత్వాత్ న ఆత్మధర్మతా ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యావదితి ।
జ్ఞేయస్య క్షేత్రధర్మత్వేఽపి క్షేత్రద్వారా క్షేత్రజ్ఞస్య తత్కృతదోషవత్తా, ఇత్యాశఙ్కయ, ఆహ -
న చేతి ।
క్షేవస్యాపి జ్ఞేయత్వాత్ న తేన చితః వస్తుతః స్పర్శోఽస్తి, ఇతి ఉపపాదయతి -
యదీతి ।
ధర్మర్ధామత్వేన సంసర్గేఽపి జ్ఞేయత్వే కా క్షతిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యదీతి ।
ఆత్మధర్మస్య ఆత్మనా జ్ఞేయత్వే, స్వస్యాపి జ్ఞేయత్వాపత్త్యా కర్తృకర్మవిరోధః స్యాత్ , ఇత్యర్థః ।
కిం చ, విమతమ్ , న క్షేత్రజ్ఞాశ్రితమ్ , తద్వేద్యత్వాత్ , రూపాదివత్ , ఇత్యహ -
కథం వేతి ।
కిం చ, ‘మహాభూతాని’ ఇత్యాదినా జ్ఞేయమాత్రస్య క్షేత్రాన్తర్భావాత్ న అవిద్యాదేః జ్ఞాతృధర్మతా ఇత్యాహ -
జ్ఞేయం చేతి ।
కిఞ్చ, ‘ఎతద్యో వేత్తి’ (భ. గీ. ౧౩-౧) ఇత్యుక్తత్వాత్ క్షేత్రజ్ఞస్య జ్ఞాతృత్వనిర్ణయాత్ , న నత్ర జ్ఞేయం కిఞ్చిత్ ప్రవిశతి, ఇత్యాహ -
జ్ఞాతైవేతి ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః ఎవంస్వాభావ్యే సిద్ధేసిద్ధం క్షేవధర్మత్వమ్ అవిద్యాదేః, ఇతి ఫలితమ్ ఆహ -
ఇత్యవధారిత ఇతి ।
విరోధాచ్చ న క్షేత్రజ్ఞధర్మత్వమ్ అవిద్యాదేః, ఇత్యాహ -
క్షేత్రజ్ఞేతి ।
విరూద్ధవాదిత్వే మూలం దర్శయతి -
అవిద్యేతి ।
మాత్రపదస్య వ్యావర్త్య మానయుక్త్యాఖ్యమ్ అవష్టమ్భాన్తరమ్ ఇతి వక్తుం కేవలపదమ్ । యయా అవిద్యయా విరుద్ధమపి నిర్వోఢుం శక్యతే, తస్యాః స్వాతన్త్ర్యాభావాత్ చితః అన్యస్య అవిద్యమానత్వేన అతదాశ్రయత్వాత్ , -తస్యాః విద్యాస్వభావతయా తదాశ్రయత్వవ్యాఘాతాత్ , ఆశ్రయజిజ్ఞాసయా పృచ్ఛతి -
అత్రాహేతి ।
ఆశ్రయమాత్రం పృచ్ఛ్యతే? తద్విశేషో వా? ప్రథమే, ప్రశ్నస్య అనవకాశత్వం మత్వా ఆహ -
యస్యేతి ।
అవిద్యా దృశ్యా? అదృశ్యా వా? దృశ్యత్వే, పారతన్త్ర్యాత్ కిఞ్చిన్నిష్ఠత్వేనైవ తదూదృష్టేః న ఆశ్రయమాత్రం ప్రష్టవ్యమ్ , అదృశ్యత్వే వా, అప్రకాశత్వాద్ అసిద్ధిరేవ స్యాత్ , ఇత్యర్థః ।
ద్వీతీయమ్ ఆలమ్బతే -
కస్యేతి ।
అవిద్యాయాః దృశ్యమానత్వాత్ ఆశ్రయవిశేషస్య ఆత్మనోఽపి స్వానుభవసిద్ధత్వాత్ ప్రశ్నస్య నిరవకాశతా, ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -
అత్రేతి ।
ప్రశ్నానర్థక్యం ప్రశ్నద్వారా స్ఫోరయతి -
కథమిత్యాదినా ।
తథాపి కథం ప్రశ్నాసిద్ధిః? తత్రాహ -
న చేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః వైషమ్యం చోదయతి -
నన్వితి ।
అజ్ఞానాశ్రయస్య పరోక్షత్వేఽపి ప్రశ్ననైరర్థక్యమ్ , ఇ్త్యాహ -
అప్రత్యక్షేణేతి ।
అవిద్యావతః అప్రత్యక్షత్వేఽపి తేన అవిద్యాసమ్బన్ధే సిద్ధేప్రష్టుః తవ ప్రశ్నానర్థక్యసమాధిః న కశ్చిత్ , ఇత్యర్థః ।
అబుద్ధపరాభిసన్ధిః శఙ్కతే -
అవిద్యాయా ఇతి ।
అవిద్యావతః తత్పరిహారాత్ న అన్యేన ప్రయతితవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
యస్యేతి ।
మమైవ అవిద్యావత్వాత్ తత్పరిహారే మయా ప్రయతితవ్యమ్ , ఇతి శహ్కతే -
నన్వితి ।
తర్హి ప్రశ్నానర్థక్యమ్ , ఇతి సిద్ధిాన్తీ స్వాభిసన్ధిమ్ ఆహ -
జానాసీతి ।
ఆత్మానమ్ అవిద్యావన్తం జానన్నపి తద్బిషయాధ్యక్షాభావత్ పృచ్ఛామి, ఇతి శఙ్కతే -
జానామీతి ।
అవిద్యావతః అప్రత్యక్షత్వం వదతా - తస్య ‘అహమవిద్యావాన్ ‘ అవిద్యాకార్యావత్త్వాత్ , వ్యతిరేకేణ ముక్తాత్మవత, ఇతి అనుమేయత్వం ఇష్టమ్ , ఇతి అభ్యుపేత్య దూషయతి -
అనుమానేనేతి ।
ఆత్మనః అవిద్యాసమ్బన్ధగ్రహే కా అనుపపత్తిః? ఇతి ఆశఙ్క్య, జ్ఞాతైవ ఆత్మా స్వస్య అవిద్యాసమ్బన్ధం బుధ్యతే? అన్యో వా జ్ఞాతా? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
న హీతి ।
తత్కాలే స్వస్య అవిద్యాం ప్రతి జ్ఞాతృత్వావస్థాయామ్ , ఇతి యావత్ ।
అవిద్యాం విషయత్వేన గృహేత్వా తజ్జ్ఞాతృత్వేనైవ ఉపయుక్తస్య ఆత్మనః తస్యాః స్వాత్మని కుతః సమ్బన్ధజ్ఞాతృత్వమ్ ? ఎకస్య కర్మకర్తృత్వవిరోధాత్ , ఇత్యాహ -
అవిద్యాయా ఇతి ।
దీతీయం నిరస్యతి -
న చేతి ।
యో గ్రహీతా, స న సమ్భవతి, ఇతి సమ్బన్ధః । తద్విషయమితి । జ్ఞాతుః అవిద్యాయాశ్చ సమ్బన్ధః తచ్ఛబ్దార్థః ।
అనవస్థామేవ ప్రపఞ్చయతి -
యదీతి ।
ఆత్మనః స్వపరజ్ఞేయత్వాయోగాత్ తస్మిన్ అవిద్యాసమ్బన్ధస్య అప్రామాణికత్వాత్ నిత్యానుభవగమ్యత్వే స్థితే, ఫలితం ఆహ -
యది పునరితి ।
యదా చ ఎవం, తదా ఇత్యధ్యాహార్యమ్ ।
జ్ఞాతుః ఆత్మనః న కిఞ్చిద్ - దుష్యతి ఇతి, ఎతద్ అమృష్యమాణః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కిం జ్ఞాతృత్వం జ్ఞానక్రియాకర్తృత్వమ్ ? జ్ఞానస్వరూపత్వం వా? నాద్యః, తదనభ్యుపగమాత్ తత్ప్రయుక్తదోషాభావాత్ । ద్వీతీయే జ్ఞాతృత్వస్య ఔపచరికత్వాత్ న తత్కృతో దోషోఽస్తి, ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
అసత్యామపి క్రియాయాం క్రియోపచారం దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి -
యథేతి ।
ఆత్మని వస్తుతః విక్రియాభావే భగవదనుమతిం దర్శయతి -
యథాత్రేతి ।
గీతాశాస్త్రం సప్తమ్యర్థః । స్వత ఎవ ఆత్మని క్రియాద్యాత్మత్వాభావః భగవతా శాస్త్రే యథోక్తః, తథైవ వ్యాఖ్యాతమ్ అస్మాభిః, ఇతి సమ్బన్ధః ।
కథం తర్హి క్రియాదిః ఆత్మని భాతి? తత్రాహ -
అవిద్యేతి ।
యథా వస్తుతో నాస్తి ఆత్మని క్రియాదిః, ఉపచారాత్తు భాతి, తథా తత్ర తత్ర అతీతప్రకరణేషు భగవతా కృతో యత్నః, ఇత్యాహ -
తథేతి ।
న కేవలమ్ అతీతేష్వేవ ప్రకరణేషు వాస్తవక్రియాద్యభావాత్ ఆత్మని ఆద్యాసికీ తద్ధీః ఉక్తా, కిన్తు వక్ష్యమాణప్రకరణేష్వపి తథైవ భగవదభిప్రాయదర్శనం భవిష్యతి, ఇత్యాహ -
ఉత్తరేషు చేతి ।
ఆత్మని వాస్తవక్రియాద్యభావే అధ్యాసాచ్చ తత్సిద్ధౌ, కర్మకాణ్డస్య అవిద్వదధికారిత్వప్రాప్తౌ, ‘విద్వాన్ యజేత’ ‘జ్ఞాత్వా కర్మారభేత’ ఇత్యాదిశాస్రవిరోధః స్యాత్ , ఇతి శఙ్క్తే -
హన్తేతి ।
శాస్రస్య వ్యతిరేకవిజ్ఞానాభిప్రాయత్వాత్ అశనాయాద్యతీతాత్మధీవిధరస్యైవ కర్మకాణ్డాధికారితా, ఇతి అఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
కథమ్ అజ్ఞస్యైైవ కర్మధికారిత్వమ్ ఉపపన్నమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎతదేవ చేతి ।
జ్ఞానినః జ్ఞాననిష్ఠాయామేవ అధికారః, నిష్ఠాన్తరే తు అజ్ఞస్యైవ, ఇతి ఉపసంహారప్రకరణే విశేషతః భవిష్యతి, ఇత్యాహ -
సర్వేతి ।
తదేవ అనుక్రామతి -
సమాసేనేతి ।
జీవబ్రహ్మణోః ఐక్యాభ్యుపగమే న కిఞ్చిద్ అవద్యమ్ , ఇతి ఉపసంహరతి -
అలమితి
॥ ౨ ॥
ఎవం శ్లోకద్వయం వ్యాఖ్యాయ శ్లోకాన్తరమ్ అవతారయతి -
ఇదమితి ।
కుత్ర సఙ్గ్రహోక్తిః ఉపయుజ్యేతే? తత్రాహ -
వ్యాచిఖ్యాసితస్యేతి ।
ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం సఙ్గ్రహేక్తిః అర్థవతీ, ఇత్యర్థః ।
వక్ష్యమాణేఽర్థే శ్రోతుః మనఃసమాధానార్థం సూత్రితవాక్యార్థోపాయవివరణప్రతిజ్ఞామ్ అభిప్రేత్య ఆహ -
యన్నిర్దిశష్టమితి ।
‘ఇదం శరీరమ్ ‘ ఇతి యన్నిర్దిష్టం తచ్ఛరీరం తచ్ఛబ్దేన పరామృశతి, ప్రకృతార్థత్వాత్ తస్య ఇతి యోజనా । తత్ క్షేత్రం జ్ఞాతవ్యమ్ ఇతి అధ్యాహారః । యచ్చేతి - యేన రూపేణ రూపవదితి, తదేవ క్షేత్రం విషేష్యతే । తస్య క్షేత్రస్య స్వకీయాః ధర్మాః జన్మాదయః, తైర్విశిష్టస్య జ్ఞేయత్వే హేయత్వం ఫలతి ।
చశబ్దపఞ్చకస్య ఇతరేతరసముచ్చయార్థత్వమ్ ఆహ -
చశబ్దేతి ।
వికారిత్వేనాపి హేయత్వం సూచయతి -
యద్వికారీతి ।
యత్ కార్యంమ్ , తత్ సర్వం యస్మాత్ ఉత్పద్యతే, తత్ కారణత్వాత్ జ్ఞాతవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
యత ఇతి ।
క్షేత్రమివ క్షేత్రజ్ఞం జ్ఞాతవ్యం దర్శయతి-
స చేతి ।
స జ్ఞాతవ్య ఇతి సమ్బన్ధః ।
చక్షురాద్యుపాధికృతదృష్ట్యాదిశక్తివశాత్ తస్య జ్ఞాతవ్యత్వం సూచయతి -
యే ప్రభావ ఇతి ।
తేన ఉక్తేన ప్రభావేణ తస్య జ్ఞాతవ్యతా ఇతి శేపః ।
కథం యథా విశేషితం క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞో వా శక్యో జ్ఞాతుమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, భగవద్వాక్యాత్ ఇత్యాహ -
తదితి
॥ ౩ ॥
శ్లోకాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ -
తదిత్యాదినా ।
వివక్షితమ్ - జిజ్ఞాసితమ్ ఇత్యర్థః ।
స్తుతిఫలమాహ -
శ్రోత్రితి ।
న కేవలమ్ ఆప్తోక్తేరేవ క్షేత్రాదియాథాత్మ్యం సమ్భావితమ్ , కిన్తు వేదవాక్యాదపి, ఇత్యాహ -
ఛన్దోభిశ్చేతి ।
ఋగాదీనాం చతుర్ణాణపి వేదానాం నానాప్రకారత్వం శాఖాభేదాత్ ఇష్టమ్ ।
న కేవలం శ్రుతిస్మృతిసిద్ధమ్ ఉక్తం యాథాత్మ్యమ్ , కిన్తు యౌక్తికం చ, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
కాని తాని సూత్రాణి? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఆత్మేత్యేవేతి ।
ఆదిపదేన ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ ‘, ‘అథ యోఽన్యాం దేవతామ్ ‘ ఇత్యాదీని విద్యావిద్యాసూత్రాణి ఉక్తాని । ఆత్మేతి క్షేత్రజ్ఞోపాదానమ్ , తచ్చ క్షేత్రోపలక్షణమ్ , తచ్చ క్షేత్రజ్ఞోపాదానమ్ ।
‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ (బ్ర. సూ. ౧-౧-౧) ఇత్యాదీన్యపి సూత్రాణి అత్ర గృహీతాని అన్యథా ఛన్దోభిః ఇత్యాదినా పౌనరుక్త్యాత్ , ఇతి మత్వా విశినష్టి -
హేతుమద్భిరితి
॥ ౪ ॥
క్షేత్రాదియాథాత్మ్యస్తుత్యా ప్రలోభితాయ, కిం తత్ ? ఇతి జిజ్ఞాసవే యథోద్దేశం క్షేత్రం నిర్దిశతి స్తుత్యేతి మహత్వే హేతుమాహ-
సర్వేతి ।
భూతశబ్దేన స్థూలానామపి విశేషాభావాత్ గ్రహే కా హానిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
స్థూలానీతి ।
అహఙ్కారః - అహంప్రత్యయలక్షణ ఇతి సమ్బన్ధః ।
భూతానాం ప్రతీతికత్వేన అభిమానమాత్రాత్మత్వం మత్వా అహఙ్కారం, విశినష్టి -
మహాభూతేతి ।
‘మహతః పరమ్ ‘ ఇత్యాదౌ ప్రసిద్ధం మహచ్ఛబ్దార్థమ్ అహఙ్కారహేతుమాహ -
అహఙ్కారేతి ।
ఈశ్వరశక్తిః ఇత్యుక్తే చైతన్యమపి శఙ్క్యేత, తదర్యమాహ -
మమేతి ।
అవధారణరూపమ్ అర్థమేవ స్ఫుటయతి -
ఎతావత్యేవేతి ।
పఞ్చతన్మాత్రాణి అహఙ్కారః మహత్ అవ్యాకృతమ్ ఇతి అష్టధా భిన్నత్వమ్ । మూలప్రకృత్యా సహ తన్మాత్రాదిభేదానాం సముచ్చయః చకారార్థః ।
దశ ఇన్ద్రియాణ్యేవ విభజ్య వ్యుత్పాదయతి -
శ్రోత్రేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రశ్నద్వారా స్ఫుటయతి -
కిన్తదితి ।
శబ్దాదివిషయశబ్దేన స్థూలాని భూతాని గృహ్యన్తే ।
ఉక్తేషు తన్మాత్రాదిషు తన్త్రాన్తరీయసంమతిమాహ -
తానీతి ।
‘మూలప్రకృతిరవికృతిః మహదాద్యాః ప్రకృతివికృతయః సప్త । షోడశకశ్చ వికారః’ ఇతి పఠన్తి
॥ ౫ ॥
అవ్యక్తాహఙ్కారాదీనాం త్రైగుణ్యాభిమానాదిధర్మకత్వం ప్రసిద్ధమితి, శబ్దాదీనామేవ గ్రహణే కర్మేన్ద్రియాణాం విషయానుక్తేః వైరూప్యప్రసఙ్గాత్ , క్షేత్రనిరూపణస్య చ ప్రకృతత్వాత్ , స్వరూపనిర్దేశేనైవ తత్క్షేత్రం ‘యచ్చ యాదృక్చే’ తి వ్యాఖ్యాతమ్ । ఇదానీమ్ ఇచ్ఛాదీనామ్ ఆత్మవికారత్వనివృత్తయే క్షేత్రవికారత్వనిరూపణేన ‘యద్వికారి’ ఇత్యేతన్నిరూపయన్ మతాన్తరనివృత్తిపరత్వేన శ్లోకమవతారయతి -
అథేతి ।
సర్వజ్ఞోక్తివిరోధాత్ హేయం వైశేషికం మతమ్ ఇతి మత్వా ఉక్తమ్ -
భగవానితి ।
ఉపలబ్ధజాతీయస్య ఉపలభ్యమానస్య ఆదానేచ్ఛాయాం హేతుమాహ -
సుఖేతి ।
ఇతిశబ్దః హేత్వర్థః । సుఖహేతుత్వాత్ తస్మిన్ ఇచ్ఛా, ఇత్యర్థః ।
ఇచ్ఛాం సుఖతద్ధేతువిషయత్వేన వ్యాఖ్యాయ ఆత్మధర్మత్వం తస్య వ్యుదస్యతి -
సేయమితి ।
తథాపి కథం క్షేత్రాన్తర్భూతత్వమ్ ? తత్రాహ -
జ్ఞేయత్వాదితి ।
ఇచ్ఛావత్ ద్వేషోఽపి ధర్మః బుద్ధేః, ఇత్యాహ -
తథేతి ।
కోఽసౌ ద్వేషః? యస్య బుద్ధిధర్మత్వమ్ , తత్రాహ -
యజ్జాతీయమితి ।
తస్యాపి ఇచ్ఛావత్ క్షేత్రాన్తర్భావమాహ సోఽయిమితి ।
ఇచ్ఛాద్వేషవత్ బుద్ధిధర్మః సుఖమపి, ఇత్యాహ -
తథేతి ।
తస్యాపి స్వరూపోక్త్యా క్షేత్రాన్తఃపాతిత్వమాహ -
అనుకూలమితి ।
దుఃఖస్యాపి స్వరూపోక్త్యా క్షేత్రమధ్యవర్తిత్వమాహ -
దుఃఖమితి ।
దేహేన్ద్రియాత్మవాదౌ వ్యుదసితుం క్షేత్రాన్తర్భూతమేవ సఙ్ఘాతం విభజతే -
దేహేతి ।
విజ్ఞానవాదం ప్రత్యాహ -
తస్యామితి ।
తప్తే లోహపిణ్డే వహ్రేః అభివ్యక్తివత్ ఉక్తసంహతౌ బుద్ధివృత్తిః అభివ్యజ్యతే । తత్ర చ అగ్నిః అభివ్యక్తః లోహపిణ్డమేవ అగ్నిబుద్ధ్యా గ్రాహయతి । తథా ఆత్మచైతన్యం బుద్ధివృత్తౌ అభివ్యక్తం తామేవ ఆత్మతయా బోధయతి । అతః తదాభాసానువిద్ధా సైవ చేతనా ఇత్యుచ్యతే । సా చ ముఖ్యచేతనం ప్రతి జ్ఞేయత్వాత్ అతద్రూపత్వాత్ క్షేత్రమేవ ఇత్యర్థః ।
ధృతిస్వరూపోక్త్యా క్షేత్రత్వం తస్యా దర్శయతి -
ధృతిరిత్యాదినా ।
నను - అऩ్యేఽపి సఙ్కల్పాదయో మనోధర్మాః సన్తి, తే కిమితి అత్ర క్షేత్రత్వేన నోచ్యన్తే? తత్రాహ -
సర్వేతి ।
తస్య ఉపలక్షణార్థత్వే హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
ఇచ్ఛాదివత్ అస్మిన్నవసరే సఙ్కల్పాదీనామపి దర్శితత్వం సిద్ధవత్కృత్య, ప్రకరణవిభాగార్థం యతో భగవదుక్తం క్షేత్రముపసంహరతి, అతః యుక్తమ్ ఇచ్ఛాదిగ్రహస్య సర్వాను్క్తబుద్ధిధర్మోపలక్షణార్థత్వమ్ ఇత్యర్థః ।
విరక్తస్య జ్ఞానాధికారాయ వైరాగ్యార్థం క్షేత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ , ఇతి అనువదతి -
యస్యేతి ।
క్షేత్రభేదజాతస్య వ్యష్టిదేహవిభాగస్య సర్వస్య ఇత్యర్థః । సంహతిః - సమష్టిశరీరమ్
॥ ౬ ॥
నను - ఉక్తే క్షేత్రే, క్షేత్రజ్ఞో వక్తవ్యః, తం హిత్వా కిమితి అన్యత్ ఉచ్యతే? తత్రాహ -
క్షేత్రజ్ఞ ఇతి ।
‘అనాదిమత్ ‘ ఇత్యాదినా వక్ష్యమాణవిశేషణం క్షేత్రజ్ఞం స్వయమేవ భగవాన్ వివక్షితవిశేషణసహితం ‘జ్ఞేయం యత్తత్ ‘ ఇత్యాదినా వక్ష్యతి, ఇతి సమ్బన్ధః ।
కిమితి క్షేత్రజ్ఞో వక్ష్యతే? తత్రాహ -
యస్యేతి ।
‘జ్ఞేయం యత్తత్ ‘ ఇత్యతః ప్రాక్తనగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ -
అధునేతి ।
అమానిత్వాదిలక్షణం విదధాతి, ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
జ్ఞానసాధనసముదాయబోధనం కుత్ర ఉపయుజ్యతే? తత్రాహ -
యస్మిన్నితి ।
యోగ్యమవికృతమేవ వివృణోతి -
యత్పర ఇతి ।
‘ఎతజ్జ్ఞాన ‘మితి వచనాత్ కథమిదం జ్ఞానసాధనమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తమితి ।
తద్విధానస్య వక్తృద్వారా దార్ఢ్యం సూచయతి -
భగవానితి ।
అమానిత్వాదినిష్ఠస్య అన్తర్ధియో జ్ఞానమ్ , ఇతి నియమార్థమాహ -
అమానిత్వమితి ।
మానః - తిరోహితోఽవలేపః । స చ ఆత్మని ఉత్కర్షారోపహేతుః, సోఽస్య ఇతి మానీ, న మానీ అమానీ, తస్య భావః అమానిత్వమ్ , ఇతి వ్యాకరోతి -
అమానిత్వమిత్యాదినా ।
ప్రతియోగిముఖేన అదమ్భిత్వం వివృణోతి-
అదమ్భిత్వమితి ।
వాఙ్మనోదేహైః అపీడనం ప్రాణినామ్ - అహింసనమ్ , తదేవ అహింసా ఇత్యాహ -
అహింసేతి ।
పరాపరాధస్య చిత్తవికారకారణస్య ప్రాప్తావేవ అవికృతచిత్తత్వేన అపకారసహిష్ణుత్వం క్షాన్తిః, ఇత్యాహ-
క్షాన్తిరితి ।
అవక్రత్వమ్ - అకౌటిల్యమ్ , యథాహృదయవ్యవహారః సదా ఎకరూపప్రవృత్తినిమిత్తత్వం చ, ఇత్యర్థః ।
‘ఉపనీయ తు యః శిష్యమ్ ‘ ఇత్యాదినా ఉక్తమ్ ఆచార్యం వ్యవచ్ఛినత్తి -
మోక్షేతి ।
శుశ్రూషాది, ఇతి ఆదిపదం నమస్కారాదివిషయమ్ । బాహ్యమ్ ఆభ్యన్తరం చ ద్విప్రకారం శౌచమ్ క్రమేణ విభజతే -
శౌచమిత్యాదినా ।
మనసో రాగాది మలానామ్ , ఇతి సమ్బన్ధః ।
తదపనయోపాయమ్ ఉపదిశతి -
ప్రతిపక్షేతి ।
రాగాదిప్రతికూలస్య భావనావిషయేషు దోషదృష్ట్యా వృత్తిః, తయా ఇతి యావత్ ।
స్థిరభావమేవ విశదయతి -
మోక్షేతి ।
ఆత్మనో నిత్యసిద్ధస్య అనాధేయాతిశయస్య కుతో వినిగ్రహః? తత్రాహ -
ఆత్మన ఇతి
॥ ౭ ॥
న కేవలమ్ అమానిత్వాదీన్యేవ జ్ఞానస్య అన్తరఙ్గసాధనాని, కిన్తు వైరాగ్యాదీన్యపి తథావిధాని సన్తి, ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
దృష్టాదృష్టేషు అనేకార్థేషు రాగే తత్ప్రతిబద్ధం జ్ఞానం నోత్పద్యేత, ఇతి మత్వా వ్యాకరోతి -
ఇన్ద్రియేతి ।
ఆవిర్భూతో గర్వః అహఙ్కారః, తదభావోఽపి జ్ఞానహేతుః, ఇత్యాహ -
అనహఙ్కార ఇతి ।
ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్యమ్ ఉక్తమ్ ఉపపాదయతి -
జన్మేతి ।
ప్రత్యేకం దోషోనుదర్శనమిత్యుక్తమ్ , తత్ర జన్మని దోషానుదర్శనం విశదయతి -
జన్మనీతి ।
యథా జన్మని దోషానుసధానమ్ , తథా మృత్యౌ దోషస్య సర్వమర్మనికృన్తనాదేః ఆలోచనం కార్యమ్ , ఇత్యాహ -
తథేతి ।
జన్మని మృత్యౌ చ దోషానుసన్ధానవత్ , జరాదిష్వపి దోషానుసన్ధానం కర్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
తథేతి ।
వ్యాధిషు దోషస్య అసహ్యతారూపస్య అనుసన్ధానమ్ , దుఃఖేషు త్రివిధేష్వపి దోషానుసన్ధానం ప్రసిద్ధమ్ । వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
యథా జన్మాదిషు దుఃఖాన్తేషు దోషదర్శనమ్ ఉక్తమ్ , తథా తేష్వేవ దుఃఖాఖ్యదోషస్య దర్శనం స్ఫుటయతి -
దుఃఖమిత్యాదినా ।
కథం జన్మాదీనాం బాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యాణాం దుఃఖత్వమ్ ? తత్రాహ -
దుఃఖేతి ।
జన్మాదిషు దోషానుదర్శనకృతం ఫలమాహ -
ఎవమితి ।
వైరాగ్యే సతి ఆత్మదృష్ట్యర్థం కరణానాం త దాభిముఖ్యేన ప్రవృత్తిరితి, వైరాగ్యఫలమాహ -
తత ఇతి ।
జన్మదిదుఃఖదోషానుదర్శనమ్ జ్ఞానహేతుషు కిమితి ఉపసఙ్ఖ్యాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, వైరాగ్యద్వారా ధీహేతుత్వాత్ ఇత్యాహ -
ఎవమితి
॥ ౮ ॥
జ్ఞానస్య అన్తరఙ్గమేవ హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
నను - అసక్తిరేవ అభిష్వఙ్గాభావః, తథా చ పునరుక్తిః ‘ఇత్యాశఙ్క్య’ అభిష్వఙ్గోక్తిద్వారా నిరస్యాతి-
అభిష్వఙ్గోనామేతి ।
అన్యస్మిన్నేష పుత్రాదౌ అనన్యత్వధియా తద్గతే సుఖాదౌ ఆత్మని తద్భావనాఖ్యం సక్తివిశేషమేవ ఉదాహరతి -
యథేతి ।
ఉక్తవిశేషణయోః ఆకాఙ్క్షాద్బారా విషయమాహ -
క్వేత్యాదినా ।
ఉక్తవిశేషణయోః జ్ఞానశబ్దస్య ఉపపత్తిమాహ -
తచ్చేతి ।
సదా హర్షవిషాదశూన్యభనస్త్వమపి జ్ఞానహేతుః, ఇత్యాహ -
నిత్యం చేతి ।
తదేవ విభజతే-
ఇష్టేతి ।
తస్య జ్ఞానహేతుత్వం నిగమయతి - తచ్తచైదితి
॥ ౯ ॥
సాధనాన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి
అనన్యయోగమేవ సఙ్క్షిప్తం వ్యనక్తి -
నేత్యాదినా ।
ఉక్తధీద్వారా జాతాయా భక్తేః భగవతి స్థైర్యం దర్శయతి -
నేతి ।
తత్రాపి జ్ఞానశబ్దః తద్ధేతుత్వాత్ , ఇత్యాహ -
సా చేతి ।
దేశస్య వివిక్తత్వం ద్వివిధముదాహరతి-
వివిక్త ఇతి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
అరణ్యేతి ।
ఉక్తదేశసేవిత్వం కథం జ్ఞానే హేతుః? తత్రాహ -
వివిక్తేష్వితి ।
ఆత్మాది, ఇతి ఆదిశబ్దేన పరమాత్మా వాక్యార్థశ్చ ఉచ్యతే ।
నను - అరతివిషయత్వేన అవిశేషతో జనసంసన్మాత్రం కిమితి న గృహ్యతే? తత్రాహ -
తస్యా ఇతి ।
"సన్తః సఙ్గస్య భేషజమ్" ఇతి ఉపలమ్భాత్ ఇత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
సాధనాన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఆత్మాది, ఇతి ఆదిశబ్దః అనాత్మార్థః । తద్విషయం జ్ఞానం వివేకః తన్నిత్యత్వమ్ - తత్రైవ నిష్ఠావత్త్వమ్ , వివేకనిష్ఠో హి వాక్యార్థజ్ఞానసమర్థో భవతి । తేషాం భావనాపరిపాకో నామ యత్నేన సాధితానాం ప్రకర్షపర్యన్తత్వమ్ । తన్నిమిత్తం తత్త్వజ్ఞానమ్ - ఐక్యసాక్షాత్కారః । తత్ఫలాలోచనం కిమర్థమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తత్త్వేతి ।
ప్రవృత్తిః స్యాదితి । అతః తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనమ్ అర్థవత్ , ఇతి శేషః ।
జ్ఞానస్య అన్తరఙ్గహేతుమ్ ఉక్తమ్ ఉపసంహరతి -
ఎతదితి ।
కిమితి తస్య విజ్ఞేయత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
పరిహరణాయేతి ।
తత్ర హేతుః -
సంసారేతి ।
తస్య ప్రవృత్తిః - ఉత్పత్తిః, తద్ధేతుత్వాత్ మానిత్వాది త్యాజ్యమ్ , జ్ఞాతే చ త్యాజ్యత్వే తేన తస్య జ్ఞేయతా, ఇత్యర్థః । ఇతిశబ్దః సాధనాధికారసమసాప్త్యర్థః
॥ ౧౧ ॥
ఉత్తరగ్రన్థమవతారయతి -
యథోక్తేతి ।
అమానిత్వాదీనాం జ్ఞానత్వమ్ ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
వస్తుపరిచ్ఛేదకత్వాత్ జ్ఞానత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి ।
పరిచ్ఛేదకత్వాత్ జ్ఞానత్వమ్ , జ్ఞానత్వాత్ పరిచ్ఛేదకత్వమ్ , ఇతి అన్యోన్యాశ్రయాత్ , ఇత్యభిప్రేత్య, ఆహ -
సర్వత్రేతి ।
స్వార్థస్యైవ జ్ఞానం పరిచ్ఛేదకమ్ , ఇత్యేతత్ వ్యతిరేకద్వారా విశదయతి -
నహీతి ।
త్ర్యతిరేకదృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
అమానిత్వాదీనాం జ్ఞానత్వమాక్షిప్తం ప్రతిక్షిపతి -
నైష దోష ఇతి ।
తత్ర హేతుత్వేన ఉక్తం స్మారయతి -
జ్ఞానేతి ।
తేషు జ్ఞానశబ్దే హేత్వన్తరమాహృ -
జ్ఞానేతి ।
అమానిత్వాదోనాం జ్ఞానత్వముక్త్వా జ్ఞాతవ్యమవతారయతి -
జ్ఞేయమితి ।
ప్రశ్నద్వారా జ్ఞేయప్రవచనస్య ఫలముక్త్వా ప్రరోచనం కృత్వా తేన శ్రోతుః ఆభిముఖ్యమాపాదయితుం ప్రరోచనఫలోక్తిపరమ్ అనన్తరవాక్యమ్ , ఇత్యాహ -
కిమిత్యాదినా ।
తదేవ విశినష్టి -
అనాదిమదితి ।
ఆదిమత్వరాహిత్యమ్ అవ్యాకృతస్యాప్యస్తి, అతో విశేషం దర్శయతి -
కిం తదితి ।
భోక్తురపి భోగ్యాత్ పరత్వమ్ , ఇత్యతో విశినష్టి -
బ్రహ్మేతి ।
‘అనాది’ ఇత్యేకం పదమ్ , ‘మత్పరమ్ ‘ ఇతి చాపరమ్ , ఇతి పదచ్ఛేదాత్ న పునరుక్తిరితి మతాన్తరమ్ ఉత్థాపయతి -
అత్రేతి ।
ఎకపదత్వసమ్భవే కిమితి పదద్వయమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
బహువ్రీహిణేతి ।
ఆదిః అస్య నాస్తీతి యో బహువ్రీహిణా ఉక్తః అర్థః, తస్మిన్ ఆదిమత్వనిషేధే, నాస్తి మతుపః అర్థవత్వమితి । మతుబానర్థక్యమ్ అనిష్టం స్యాత్ , ఇతి మత్వా పదం ఛిన్దన్తి, ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
ఆదిః అస్య నాస్తీతి, ‘అనాది’ ఇత్యుక్త్వా ‘ప్తత్పరమ్ ‘ ఇతి ఉచ్యమానే కోఽర్థః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అర్థేతి ।
ఉక్తవ్యాఖ్యానస్య అయుక్తత్వాత్ నాయం పునరుక్తిసమాధిః, ఇత్యాహ -
సత్యమితి ।
అర్థాసమ్భవం సమర్థయతే -
బ్రహ్మణ ఇతి ।
తథాపి విశిష్టశక్తిమత్వం కిం న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
విశిష్టేతి ।
తథాపి మతుపో బహువ్రీహిణా తుల్యస్యార్థస్య కథం నాన ర్థక్యమ్ ? తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ, ఇత్యత్ర పక్షాన్తరం ప్రతిక్షిప్య స్వపక్షః సమర్థితః, సమ్ప్రతి బ్రహ్మణో బ్రహ్మత్వాదేవ కార్యకారణాత్మకత్వప్రాప్తౌ ఉక్తానువాదద్వారా ‘న సత్ ‘ ఇత్యాది అవతారయతి -
అమృతత్వేతి ।
సత్ - కార్యమ్ , అభివ్యక్తనామరూపత్వాత్ , అసత్ - కారణమ్ , తద్విపర్యయాత్ , ఇతి విభాగః ।
జ్ఞేయప్రవచనమ్ అనిర్వాచ్యవిషయత్వాత్ ప్రక్రమప్రతికూలమ్ , ఇతి ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
నిర్విశేషస్య వస్తునో జ్ఞేయత్వాత్ తద్విషయం ప్రవచనం ప్రక్రమానుకూలమ్ ఇతి, ఉత్తరమాహ -
నేత్యాదినా ।
అనిర్వాచ్యత్వేన ‘న సత్తన్నాసత్ ‘ ఇతి ఉచ్యమానే కథమిదమ్ అనురూపమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
బ్రహ్మాత్మప్రకాశస్య సిద్ధత్వాత్ తదర్థం విధిముఖేన ఉపదేశాయోగాత్ అధ్యస్తతద్ధర్మనివృత్తయే నిషేధద్వారా ఉపదేశస్య వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధేః ఆరోపితవిశేషనిషేధరూపమ్ ఇదం ప్రవచనముచితమ్ , ఇతి పరిహరతి -
సర్వాస్వితి ।
జ్ఞేయస్య బ్రహ్మణో విధిముఖోపదేశాయోగే హేతుమాహ -
వాచ ఇతి ।
బ్రహ్మణః అస్తిశబ్దావాచ్యత్వే నరవిషాణవత్ నాస్తిత్వమ్ , ఇతి అऩిష్టమాశఙ్కతే -
నను ఇతి ।
ఎవమ్ ఉక్తేఽపి బ్రహ్మణి కిమాయాతమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యా, ఆహ -
అథేతి ।
జ్ఞేయస్య అస్తిశబ్దావాచ్యత్వే వ్యాఘాతశ్చ, ఇత్యాహ -
విప్రతిషిద్ధం చేతి ।
అస్తిశబ్దావాచయత్వాత్ అవస్తు బ్రహ్మ ఇత్యత్ర అప్రయోజకత్వమ్ ఆహ -
న తావదితి ।
నాస్తిబుద్ధివిషయత్వమేవ అవస్తుత్వే నిమిత్తమ్ । అతః తదభావాత్ బ్రహ్మణః నావస్తుతా, ఇత్యేతదేవ వ్యక్తీకర్తుం చోదయతి -
నన్వితి ।
సర్వాసాం ధియాం అస్తిధీత్వేన నాస్తిధీత్వేన వా అऩుగతత్వే అన్యతరధీగోచరత్వాభావే బ్రహ్మణోఽనిర్వాచ్యత్వమ్ దుర్వారమ్ , ఇతి ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
బ్రహ్మణో ఘటాదివైలక్షణ్యాత్ - ఉభయబుద్ధ్యవిషయత్వేఽపి న అనిర్వాచ్యతా, ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఘటాదేః । ఇన్ద్రియగ్రాహ్యస్య ఉభయబుద్ధివిషయత్వేఽపి బ్రహ్మణః తదగ్రాహ్యస్య ऩోభయధీవిషయత్వమ్ తథాఽపి నానిర్వాచ్యత్వమ్ , సచ్చిదేకతానస్య శబ్దప్రమాణాత్ అవిషయత్వేన దృష్టత్వాత్ , ఇతి ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
యద్ధీతి ।
పరీక్తం విరోధమ్ అనువదతి -
యత్త్వితి ।
శ్రుత్యవష్టమ్భేన నిరాచష్టే -
న విరుద్ధమితి ।
సాపి విరుద్ధార్థత్వాత్ న మానమ్ , బోధకస్య అవిరోధాపేక్షత్వాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
శ్రుతిరితి ।
తస్యా విరుద్ధార్థత్వేన అప్రామాణ్యే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
ప్రాచీనవంశం కరోతి, ఇతి పారలౌకికఫలయజ్ఞానుష్ఠానార్థం శాలానిర్మాణం ప్రస్తుత్య, ‘కో హి తద్వేద’ ఇత్యాద్యా పరలోకసత్వే సన్దిహానా యథా వి్రుద్ధార్థా శ్రుతిరప్రమాణమ్ , ఎవం విదితావిదితాన్యత్వశ్రుతిరపి ఇత్యర్థః ।
నేయం శ్రుతిః విరుద్ధత్వేన అమానతయా హాతవ్యా, బ్రహ్మణి అద్వితీయే ప్రత్యక్తాప్రతిపాదనేన మానత్వాత్ , ఇతి ఉత్తరమాహ -
న విదితేతి ।
యత్తు విరుద్ధార్థత్వే ‘కో హి’ ఇతి ిఉదాహృతమ్ ; తదసత్ , అర్థవాదస్య విధిశేషస్య స్వార్తే అతాత్పర్యాత్ , ఇత్యాహ -
యదీతి ।
యత్ర జాత్యాదిమత్వం తత్ర వాచ్యత్వం యథా గవాదౌ, న బ్రహ్మణి జతిమత్వమ్ , అతః తస్యావాచ్యత్వాత్ నిషేధేనైవ బోధ్యత్వమ్ , ఇత్యాహ-
ఉపపత్తేశ్చేతి ।
నీచ్యత ఇతి నిషేధేనైవ తస్య ఉపదేశ ఇతి శేషః ।
జాత్యాదిమతోఽర్థస్యైవ వాచ్యత్వమ్ తత్రైవ సఙ్గతిగ్రహాత్ ఇతి ప్రపఞ్చయతి -
సర్వో హీతి ।
అశ్రుతస్య, జాత్యాదిద్వారేణ అజ్ఞాతసఙ్గతేర్వా శబ్దస్య న బోధకత్వమ్ , అదృష్టేః, ఇత్యాహ -
నాన్యథేతి ।
జాత్యాదేః సచ్ఛబ్దవిషయత్వమ్ ఉదాహరతి -
తద్యథేత్యాదినా ।
బ్రహ్మణస్తు ‘అగోత్రమవర్ణమ్ ‘ ఇత్యాదిశ్రుతేః జాత్యాదిమత్వామ్భావాత్ న శబ్దవాచ్యతా, ఇత్యాహ-
నత్వితి ।
‘కేవలో నిర్గుణశ్చ’ (శ్వే. ఉ. ౬-౧౧) ఇతి శ్రుతేః గుణద్వారా బ్రహ్మణో న వాచ్యతా, ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
నిష్క్రియత్వే మానమాహ -
నిష్కలమితి ।
బ్రహ్మణః అద్వితీయత్వస్య అశేషోపనిషత్సు సిద్ధత్వాత్ ద్వినిష్ఠస్య సమ్బన్ధస్య తస్మిన్నసిద్ధేః న తద్ - ద్వారాపి తస్య వాచ్యతా, ఇత్యాహ-
న చేతి ।
బ్రహ్మణి అభిధావృత్యా శబ్దాప్రవృత్తౌ హేత్వన్తరాణ్యాహ -
అద్వయత్వాదితి ।
బ్రహ్మణోఽవాచ్యత్వే శ్రుతిమపి సంవాదయతి-
యత ఇతి
॥ ౧౨ ॥
సర్వవిశేషరహితస్య అవాఙ్మనసగోచరస్య అదృష్టేః దృష్టేశ్చ విపరీతస్య, ప్రప్తే బహ్మణః శూన్యత్వే, ప్రత్యక్త్వేన ఇన్ద్రియప్రవృత్త్యాదిహేతుత్వేన కల్పితద్వైతస్యత్తాస్ఫూర్తిప్రదత్వేన, ఈశ్వరత్వేన చ సత్త్వం దర్శయన్ ఆదౌ దేహాదీనాం ప్రవృత్తిమతాం స్థాదివత్ అచేతనానాం ప్రేక్షాపూర్వకప్రవృత్తిమత్వాత్ చేతనాధిష్ఠితత్త్వమ్ అనుమిమానః, తత్ప్రత్యక్చేతనం బ్రహ్మ, ఇత్యాహ -
సచ్ఛబ్దేతి ।
తదస్తిత్వమితి తచ్ఛబ్దః జ్ఞేయబ్రహ్మార్థః । తదాశఙ్కేతి । తచ్ఛబ్దేన అసత్వముచ్యతే ।
నను - సర్వదేహేషు పాణిపాదమ్ అస్యేతి, కథం పాణీనాం చ పాదానాం చ దేహస్థత్వేన ఆత్మధర్మత్వమ్ ? తత్రాహ -
సర్వేతి ।
కరణప్రవృత్తిః రథాదిప్రవృత్తివత్ ప్రేక్షాపూర్వకప్రవృత్తిత్వాత్ చేతనాధిష్ఠాతృపూర్వికా, ఇత్యర్థః ।
ఉక్తప్రవృత్యా చేతనాస్తిత్వసిద్ధావపి కథం క్షేత్రజ్ఞాస్తిత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, చేతనస్యైవ క్షేత్రోపాధినా క్షేత్రజ్ఞత్వాత్ చేతనాస్తిత్వం తదస్తిత్వమేవ, ఇత్యాహ -
క్షేత్రజ్ఞశ్చేతి ।
తస్య క్షేత్రోపాధిత్వేఽపి కథం పాణిపాదాక్షిశిరోముఖాదిమత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
క్షేత్రం చేతి ।
అతశ్చ ఉపాధితః తస్మిన్ విశేషోక్తః, ఇతి శేషః ।
కథం తర్హి ‘న సత్తన్నాసన్ ‘ ఇతి నిర్విశేషోక్తి? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
క్షేత్రేతి ।
పాణిపాదాదిమత్వమ్ ఔపాధికం మిథ్యా చేత్ , జ్ఞేయప్రవచనాధికారే కథం తదుక్తిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఉపాధీతి ।
మిథ్యారూపమపి జ్ఞేయవస్తుజ్ఞానోపయోగి ఇత్యత్ర వృద్ధసంమతిమాహ -
తథా హీతి ।
పాణిపాదాదీనామ్ అన్యగతానామ్ ఆత్మధర్మత్వేన ఆరోప్య వ్యపదేశే కో హేతుః? ఇతి, చేత్ , తత్రాహ -
సర్వత్రేతి ।
జ్ఞేయస్య బ్రహ్మణః, శక్తిః - సన్నిధిమాత్రేణ ప్రవర్తనసామర్థ్యమ్ , తత్ సత్త్వం నిమిత్తీకృత్య స్వకార్యవన్తో భవన్తి పాణ్యాదయః ఇతి కృత్వా, ఇతి యోజనా ।
‘సర్వతోఽక్షి’ (భ. గీ. ౩-౧౩) ఇత్యాదౌ ఉక్తమతిదిశతి -
తథేతి ।
తత్ జ్ఞేయం యథా సర్వతః పాణిపాదమ్ ఇతి వ్యాఖ్యాతం తథా, ఇతి ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి -
సర్వత ఇతి ।
‘సర్వతోఽక్షి’ ఇత్యాదేః అక్షరార్థమాహ -
సర్వతోఽక్షీతి ।
అక్షిశ్రవణవత్వమ్ అవశిష్టజ్ఞానేన్ద్రియవత్త్వస్య, పాణిపాదముఖవత్వం చ అవిశిష్టకర్మేన్ద్రయవత్త్వస్య మనోబుద్ధ్యాదిమత్త్వస్య చ ఉపలక్షణమ్ । ఎకస్య సర్వత్ర పాణ్యాదిమత్వం సాధయతి -
సర్వమితి
॥ ౧౩ ॥
ఆరోపాదృతే సాక్షాదేవ జ్ఞేయస్య పాణ్యాదిమత్త్వమాశఙ్క్య, ఆహ -
ఉపాధీతి ।
ఇన్ద్రియవిశేషణీభూతసర్వశబ్దాత్ జ్ఞేయోపాధిత్వన్యాయావిశేషాచ్చ అత్ర బుద్ధ్యాదేరపి గ్రహణమ్ , ఇత్యాహ -
అన్తఃకరణే చేతి ।
శ్రోత్రాదీనాం జ్ఞేయోపాధిత్వస్య మనోబుద్ధిద్వారాత్వాదపి తయోః ఇహ గ్రహణమ్ , ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
తయోరపి ఇహ ఉపాదానే ఫలితమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
అక్షరార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ -
సర్వేతి ।
ఉపాధిద్వారా కల్పితవ్యాపారవత్వే మానమాహ-
ధ్యాయతీతి ।
కల్పితమేవ అస్య వ్యాపారవత్వమ్ , న వాస్తవమ్ , ఇత్యత్ర భగవతోఽపి సంమతిమ్ ఆకాఙ్క్షాద్వారా దర్శయతి -
కస్మాదిత్యాదినా ।
సర్వకరణరాహిత్యే ఫలమాహ -
అత ఇతి ।
సాక్షాదేవ జ్ఞేయస్య వేగవద్విహరణాదిక్రియావత్తాయా మాన్త్రవర్ణికత్వాత్ , కుతోఽస్య కరణవ్యాపారైః అవ్యాపృతత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, అనువాదపూర్వకం మన్త్రస్య ప్రకృతానుగుణత్వమాహ -
యస్త్వితి ।
కరణగుణానుగుణ్యభజనమన్తరేణ సాక్షాదేవ జవనాదిక్రియావత్త్వప్రదర్శనపరత్వే మన్త్రస్య ముఖ్యార్థత్వం స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, తదసమ్భావత్ నైవమ్ ఇత్యాహ -
అన్ధ ఇతి ।
అర్థవాదస్య శ్రుతే అర్థే తాత్పర్యాభావాత్ న ప్రకృతప్రతికూలతా, ఇత్యర్థః ।
సర్వకరణరాహిత్యం తదూవ్యాపారరాహిత్యస్య ఉపలక్షణమ్ , ఇత్యఙ్గీకృత్య, ఉక్తమేవ హేతుం కృత్వా వస్తుతః సర్వసఙ్గవివర్జితత్వమ్ ఆహ -
యస్మాదితి ।
వస్తుతః సర్వసఙ్గాభావేఽపి సర్వాధిష్ఠానత్వమ్ ఆహ -
యద్యపీతి ।
స్వసత్తామాత్రేణ అధిష్ఠానతయా సర్వం పుష్ణాతి, ఇత్యేతత్ ఉపపాదయతి -
సదితి ।
విమతమ్ , సతి కల్పితమ్ , ప్రత్యేకం సదనువిద్ధధీబోధ్యత్వాత్ , ప్రత్యేకం చన్ద్రభేదానువిద్ధధీబోధ్యచన్ద్రభేదవత్ , ఇత్యర్థః ।
సర్వం సదాస్పదమ్ , ఇత్యయుక్తమ్ , మృగతృష్ణికాదీనాం తదభావాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నహీతి ।
తేషామపి కల్పితత్వే నిరధిష్ఠానత్వాయోగాత్ నిరూప్యమాణే తదధిష్ఠానం సదేవేతి, సర్వస్య సతి కల్పితత్వమ్ అవిరుద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।
సర్వాధిష్ఠానత్వేన, జ్ఞేయస్య బ్రహ్మణః అస్తిత్వముక్తమ్ ఉపసంహరతి -
అత ఇతి ।
ఇతశ్చ జ్ఞేయం బ్రహ్మాస్తి, ఇత్యాహ -
స్యాదిదం చేతి ।
నహి తస్య ఉపలబ్ధృత్వం అసత్వే సిధ్యతి, ఇత్యర్థః
॥ ౧౪ ॥
ఇతోపి జ్ఞేయం బ్రహ్మాస్తి, ఇత్యాహ-
కిఞ్చేతి ।
‘బహిః’ ఇతి వ్యాఖ్యేయమాదాయ వ్యాచష్టే -
త్వగితి ।
భూతేభ్యో బహిః - బాహ్యవిషయాద్యాత్మకమ్ , ఇత్యర్థః ।
కథమ్ అనాత్మన ఎవ ఆత్మత్వమ్ ? కల్పనయా ఇత్యాహ -
ఆత్మత్వేనేతి ।
అన్తఃశబ్దార్థమాహ -
తథేతి ।
భూతానాం - చరాచరాణామ్ , అన్తః మధ్యే, ప్రత్యగ్భూతమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం పాదమవతార్థ వ్యాచష్టే -
బహిరిత్యాదినా ।
యత్ మధ్యే భూతాత్మకం నానావిధదేహాత్మనా భాసమానమ్ , తదపి జ్ఞేయాన్తర్భూతం తత్త్వం సత్ , ఇత్యర్థః ।
కథం చరాచరాత్మనో భూతజాతస్య జ్ఞేయత్వమ్ ? తత్రాహ -
యథేతి ।
అధిష్ఠానే రజజ్వాం కల్పితసర్పాదేః అన్తర్భావవత్ దేహాభాసస్యాపి జ్ఞేయాన్తర్భావాత్ , నాసత్త్వం మధ్యేజ్ఞేయస్య శఙ్కితవ్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
సర్వాత్మకం చేత్ జ్ఞేయమ్ , సర్వైః ఇదమితి । కిమితి । న గృహ్యేత? ఇతి శఙ్కతే -
యదీతి ।
ఇదమితి । గ్రాహ్యత్వయోగ్యత్వాభావాత్ , నేత్యాహ -
ఉచ్యతఇతి ।
సర్వవస్త్వాత్మనా భాసతే, తదయోగ్యత్వం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
సత్యమితి ।
సూక్ష్మత్వేఽపి కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అత ఇతి ।
సూక్ష్మత్వమ్ - అతీన్ద్రియత్వమ్ । తస్య అవిజ్ఞేయత్వే కుతః తజ్జ్ఞానాన్ముక్తః? తత్రాహ -
అవిదుషామితి ।
విశేషణఫలమాహ-
విదుషాం త్వితి ।
తేషామాత్మత్వేన జ్ఞాతం చేత్ , తథం దూరస్థత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అవిజ్ఞాతతయేతి ।
కథం తర్హి తస్య ప్రత్యక్త్వమ్ ? తత్రాహ -
అన్తికే చేతి ।
విద్వదవిద్వదూభేదాపేక్షయా ‘దూరాత్సుదూరే తదిహాన్తికే చ’ (ము. ఉ. ౩-౧-౭) ఇతి శ్రుతిః । తదర్థః అత్ర ప్రసఙ్గాత్ అనూదిత ఇత్యర్థః
॥ ౧౫ ॥
జ్ఞేయస్యాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ-
కిఞ్చేతి ।
తద్ధి ప్రతిదేహం నభోవత్ ఎకమ్ , తద్ - భేదేమానాభావాత్ , భిన్నత్వే చ ఘటవత్ అనాత్మత్వాపాతాత్ అతః అద్వితీయమ్ , సర్వత్ర ప్రత్యగ్భూతం జ్ఞేయం నాస్తీతి అతిసాహసమ్ ఇత్యాహ -
అవిభక్తం చేతి ।
కథం తర్హి దేహాదేః భేదధీః? ఇత్యాశఙ్క్య కల్పనయా ఇత్యాహ - భూతేష్వితి । తత్ర హేతుః-
దేహేష్వితి ।
కార్యాణాం స్థితిహేతుత్వాచ్చ జ్ఞేయమస్తి, ఇత్యాహ -
భూతేతి ।
నిమిత్తోపాదానతయా తేషాం ప్రలయే ప్రభవే చ కారణత్వాచ్చ తదస్తి, ఇత్యాహ -
ప్రలయేతి ।
తహి కార్యకారణత్వస్య వస్తుత్వాత్ నాద్వైతమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ - యథేతి
॥ ౧౬ ॥
ఇతోఽపి జ్ఞేయస్యాస్తిత్వమ్ , ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
హేత్వన్తరమేవ స్ఫోరయితుం శఙ్కతే -
సర్వత్రేతి ।
న తత్ తమో మన్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
నేతి ।
తర్హి కిం తస్య రూపమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి - కిం తర్హీతి । తత్రోత్తరమ్ -
జ్యోతిషామితి ।
సూర్యాదీనాం చ ప్రకాశకత్వాత్ అస్తి జ్ఞేయం బ్రహ్మ, ఇత్యాహ -
జ్యోతిషామితి ।
తదేవ ఉపపాదయతి -
ఆత్మేతి ।
తత్ర శ్రుతిద్వయం ప్రమాణయతి -
యేనేతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యశేషమపి దర్శయతి -
స్మృతేశ్చేతి ।
జ్ఞేయస్య అతమస్త్వేపి తమఃస్పృష్టత్వమ్ ఆశఙ్క్య ఉక్తమ్ -
తమస ఇతి ।
ఉత్తరార్ధస్య తాత్పర్యమాహ -
జ్ఞానాదేరితి ।
ఉత్తమ్భనమ్ - ఉద్దీపనమ్ - ప్రకటీకరణమ్ , ఇతి యావత్ । జ్ఞానమ్ అమానిత్వాది, కరణవ్యుత్పత్త్యా, ఇతి శేషః ।
జ్ఞానగమ్యమ్ - జ్ఞేయమితి పునరుక్తిం శఙ్కిత్వా ఉక్తమ్ -
జ్ఞేయమితి ।
ఉక్తత్రయస్య బుద్ధిస్థతయా ప్రాకట్యం ప్రకటయతి -
తదేతదితి ।
తత్ర అనుభవం అనుకూలయతి -
తత్రైవేతి
॥ ౧౭ ॥
త్వమర్థశుద్ధ్యర్థం సవికారం క్షేత్రమ్ , పదవాక్యార్థవివేకసాధనం చ అమానిత్వాది, తత్పదార్థ చ శుద్ధమ్ , తద్భావోక్త్యర్థం ఉక్త్వా తేషాం ఫలమ్ ఉపసంహరతి-
యథోక్తేతి ।
పూర్వాధం విభజతే -
ఇత్యేవమితి ।
వక్తవ్యాన్తరే సతి, కిమితి త్రితయమేవ సఙ్క్షిప్య ఉపసంహృతమ్ , తత్రాహ -
ఎతావానితి ।
ఉత్తరార్ధమ్ ఆకాఙ్క్షాద్వారా అవతారయతి -
అస్మిన్నితి ।
ఈశ్వరే సమర్పిత సర్వాత్మభావమేవ అభినయతి -
యత్పశ్యతీతి ।
విజ్ఞాయ - లబ్ధ్వా, ఇత్యర్థః
॥ ౧౮ ॥
‘ప్రకృతిమ్ ‘ఇత్యాది వక్ష్యమాణమ్ అనన్తరపూర్వగ్రన్థసమ్బన్ధి, ఇత్యాశఙ్క్య వ్యవహితేన సమ్బన్ధర్థం వ్యవహితమనువదతి -
తత్రేతి ।
తయోశ్చ ప్రకృత్యోః ఉక్తం భూతకారణత్వమ్ ఇత్యాహ -
ఎతదితి ।
భూతానామివ ప్రకృత్యోరపి ప్రకృత్యన్తరాపేక్షయా అనవస్థానాత్ , న భూతయోనితా, ఇతి శఙ్క్తే -
క్షేత్రేతి ।
తత్ర అకృతాభ్యాగమాదివారణాయ బన్ధస్య నిదానజ్ఞానార్థమ్ ఆత్మనో విక్రియావత్వాదిదోషనిరాసార్థం చ ప్రకృతిపురుషయోః అనాదిత్వం క్షేత్రత్వేనోక్తానాం ప్రకృతిం ప్రతి వికారభావం చ దర్శయతి -
అయమర్థ ఇతి ।
‘స చ యో యత్స్వభావశ్చ’ ఇతి ఉద్దిష్టం వ్యాచష్టే -
ప్రకృతిమితి ।
ఈశ్వరస్య అపరా ప్రకృతిః అత్ర ప్రకృతిశబ్దేన ఉక్తా, పరా తు ప్రకృతిః జీవాఖ్యా పురుషశబ్దేన వివక్షితా, ఇతి వ్యాకరోతి -
ఈశ్వరస్యేతి ।
తయోరనాదిత్వం వ్యుత్పాదయతి -
నేత్యాదినా ।
తత్ర యుక్తిమాహ -
నిత్యత్వాదీశ్వరస్యేతి ।
ఈశ్వరస్య ఉక్తప్రకృతిద్వయవత్వం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ప్రకృతీతి ।
తస్య జగజ్జన్మాదౌ స్వాతన్త్ర్యమేవ ఈశ్వరత్వమ్ , న ప్రకృతిద్వయవత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యాభ్యామితి ।
ప్రకృత్యోః అనాదిత్వం కుత్రోపయుక్తమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తే ఇతి ।
మతాన్తరమాహ -
నేత్యాదినా ।
తయోర్మూలకారణత్వాభావే కస్య తదేష్టవ్యమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యా, ఆహ -
తేన హీతి ।
ప్రకృత్యోరేవ మూలకారణత్వే శ్రుతిస్మృతిసిద్ధమ్ ఈశ్వరస్య తథాత్వం న స్యాత్ , ఇత్యాహ -
యదీతి ।
ప్రకృతిద్బయస్య కార్యత్వపక్షం ప్రత్యాహ -
తదసదితి ।
కిం చ ప్రకృతిద్వయమనపేక్ష్య ఈశ్వరస్య సంసారహేతుత్వే స్వాతన్త్ర్యాత్ ముక్తానామపి తతః సంసారాప్తేః అనిషేధాత్ మోక్షశాస్త్రాప్రామాణ్యాత్ న తస్యైవ సంసారహేతుతా, ఇత్యాహ -
సంసారస్యేతి ।
నిర్నిమిత్తత్వం ప్రకృతిద్వయాపేక్షామృతే పరస్యైవ నిమిత్తత్వమ్ , ఇతి యావత్ ।
కిం చ కార్యత్వే ప్రకృత్యోః తదుదయాత్పూర్వం బన్ధాభావే తద్విశ్లేషాత్మనో మోక్షస్యాభావాత్ కదాచిత్ ఉభయాభావే పునస్తదప్రసఙ్గాత్ న ప్రకృతిద్వయస్య కార్యతా, ఇత్యాహ -
బన్ధేతి ।
ప్రకృత్యోః మూలకారణత్వే నానుపపత్తిః, ఇత్యాహ -
నిత్యత్వ ఇతి ।
స్వపక్షే దోషాభావం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రపఞ్చయతి -
కథమిత్యాదినా ।
సఙ్క్షవః - సత్తాప్రాపకో హేతుః । ప్రకృతేరనాదిత్వే వికారాణాం గుణానాం చ తస్కార్యత్వాత్ ఆత్మనో నిర్వికారత్వం నిర్గుణత్వం చ సిధ్యతి, ఇతి భావః
॥ ౧౯ ॥
వికారాణాం గుణానాం ప్రకృతేశ్చ స్వరూపమ్ ఆకాఙ్క్షాద్వారా నిర్ణేతుమ్ ఉత్తరశ్లోకపూర్వార్ధం పాతయతి -
కే పునరితి ।
పురుషస్య అనాదిత్వకృతం బన్ధహేతుత్వమాహ -
పురుష ఇతి ।
పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే - కార్యమిత్యాదినా । జ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చకమ్ , కర్మేన్ద్రియపఞ్చకమ్ , మనః, బుద్ధిః, అహఙ్కారశ్చ ఇతి త్రయోదశ కరణాని । తథాపి, భూతానాం విషయాణాం చ గ్రహణాత్ కథం తేషాం ప్రకృతికార్యతా? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
దేహేతి ।
తథాపి, గుణానాం ఇహాగ్రహణాత్ న ప్రకృతికార్యత్వమ్ , తత్రాహ -
గుణాశ్చేతి ।
ఉక్తరీత్యా నిష్పన్నమర్థమాహ -
ఎవమితి ।
పాఠాన్తరమనూద్య వ్యాఖ్యాపూర్వకమ్ అర్థాభేదమాహ -
కార్యేత్యాదినా ।
వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
ఎకాదశ ఇన్ద్రియాణి, పఞ్చవిషయా ఇతి షోడశసఙ్ఖ్యాకవికారః అత్ర కార్యశబ్దార్థః, మహాన్ , అహఙ్కారః, భూతతన్మాత్రాణి, మూలప్రకృతిః ఇత్యర్థః ।
ఉత్తరార్ధస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
పురుషశ్చేతి ।
తస్య పరమాత్మత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి -
జీవ ఇతి ।
తస్య ప్రాణధారణనిమిత్తస్య తదర్థం చేతనత్వమాహ -
క్షేత్రజ్ఞ ఇతి ।
తస్య అనౌపాధికత్వం వారయతి - -
భోక్తేతి ।
తయోః సంసారకారణ్త్వమ్ ఉపపాదయితుం శఙ్కతే -
కథమితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తయో తథాత్వమ్ ఇత్యాహ -
అత్రేతి
। తత్ర వ్యతిరేకం దర్శయతి-
కార్యేతి ।
న హి నిత్యముక్తస్యాత్మనః స్వతః సంసారోఽస్తి, ఇత్యర్థః ।
ఇదానీమ్ అన్వయమాహ -
యదేతి ।
అన్వయాదిఫలమ్ ఉపసంహరతి-
అత ఇతి ।
ఆత్మనోఽవిక్రియస్య సంసరణం నోచితమ్ , ఇత్యాక్షిపతి -
కః పునరితి ।
సుఖదఃఖాన్యతరసాక్షాత్కారో భోగః, స చ అవిక్రియస్యైవ ద్రష్టుః సంసారః, తథావిధభోక్తృత్వమ్ అస్య సంసారిత్వమ్ , ఇతి ఉత్తరమాహ -
సుఖేతి ।
శ్లోకవ్యాఖ్యాసమాప్తౌ ఇతి శబ్దః
॥ ౨౦ ॥
శ్లోకాన్తరం ప్రశ్నోత్తరత్వేన అవతారయతి-
యదితి ।
నిమిత్తం వక్తుమ్ ఆదౌ సంసారిత్వమస్య అవిద్యౌక్యాధ్యాసాత్ , ఇత్యాహ -
పురుష ఇతి ।
యస్మాత్ ప్రకృతిమ్ ఆత్మత్వేన గతః, తస్మాత్ భుఙ్కతే, ఇతి యోజనా ।
గుణవిషయం భోగమ్ అభినయతి -
సుఖీతి ।
అవిద్యాయాః భోగహేతుత్వాత్ కిం కారణాన్వేషణయా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సత్యామపీతి ।
సఙ్గస్య జన్మాదౌ సంసారే ప్రధానహేతుత్వే మానమాహ -
స యథేతి ।
ఉక్తే అర్థే ద్వితీయార్ధమవతార్య వ్యాచష్టే -
తదేతదిత్యాదినా ।
సాధ్యాహారం యోజనాన్తారమాహ -
అథవేతి ।
సదసద్యోనీః వివిచ్య వ్యాచష్టే -
సద్యోనయ ఇతి ।
యోనిద్వయనిర్దేశాత్ మధ్యమవర్తిన్యో మనుష్యయోనయోఽపి ధ్వనితా ఇత్యాహ -
సామర్థ్యాదితి ।
సఙ్గస్య సంసారకారణత్వే, ऩ అవిద్యాయాః తత్కారణత్వమ్ , ఎకస్మాదేవ హేతోః తదుపపత్తేః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎతదితి ।
అవిద్యా ఉపాదానమ్ , సఙ్గో నిమిత్తమ్ , ఇతి ఉభయోరపి కారణత్వం సిధ్యతి, ఇత్యర్థః ।
ద్వివిధహేతూక్తేః వివక్షితం ఫలమాహ -
తచ్చేతి ।
సాసఙ్గస్య అజ్ఞానస్య స్వతోఽనివృత్తేః తన్నివర్తకం వాచ్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అస్యేతి ।
వైరాగ్యే సతి సంన్యాసః, తత్పూర్వకం చ జ్ఞానం సాసఙ్గాజ్ఞాననివర్తకమ్ ; ఇత్యర్థః ।
ఉక్తే జ్ఞానే మానమాహ -
గీతేతి ।
అధ్యాయాదౌ చ ఉక్తం జ్ఞానమ్ , ఉదాహృతమ్ , ఇత్యాహ-
తచ్చేతి ।
తదేవ జ్ఞానం ‘యజ్జ్ఞాత్వా’ ఇత్యాదినా ‘న సత్తన్నాసత్ ‘ ఇత్యన్తేన అన్యనిషేధేऩ, ‘సర్వతః పాణిపాదమ్ ‘ ఇత్యాదినా చ అతద్ధర్మాధ్యాసేన ఉక్తమ్ , ఇత్యాహ -
యజ్జ్ఞాత్వేతి
॥ ౨౧ ॥
ప్రకృతస్యైవ మోక్షహేతోర్జ్ఞానస్య సాక్షాన్నిర్దేశాయ ఉత్తరశ్లోకమ్ ఉత్థాపయతి -
తస్యేతి ।
కార్యకారణానాం వ్యాపారవతాం సమీపే స్థితః సన్నిధిమాత్రేణ తేషాం సాక్షీ ఇత్యేవమర్థత్వేన ఉపద్రష్టా ఇతి పదం వ్యాచష్టే -
సమీపస్థ ఇతి ।
లోకికస్యేవ ద్రష్టుః అస్యాపి స్వవ్యాపారవిశిష్టతయా నిష్క్రియత్వవిరోధమాశఙ్క్య, ఆహ -
స్వయమితి ।
స్వావ్యాపారాదృతే సన్నిధిరేవ ద్రష్ట్రత్వమ్ ।
దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
ఉపద్రష్టా ఇత్యస్య అర్థాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
బహూనాం ద్రష్టృత్వేఽపి కస్య ఉపద్రష్ట్వత్వమ్ ? తత్రాహ -
తేషామితి ।
ఉపోపసర్గస్య సామీప్యార్థత్వేన ప్రత్యగర్థత్వాత్ , తత్రైవ సామీప్యావసానాత్ , ప్రత్యగాత్మా చ ద్రష్టా చ ఇతి, ఉపద్రష్టా సర్వసాక్షీ, ప్రత్యగాత్మా ఇత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి -
యత ఇతి ।
యథా యజమానస్య ఋత్విజాం చ యజ్ఞకర్మణి గుణం దోషం వా సర్వయజ్ఞాభిజ్ఞః సన్ ఉపద్రష్టా విషయీకరోతి, తథా అయమాత్మా చిన్మాత్రస్వభావః సర్వం గోచరయతీతి, ఉపద్రష్టేతి పక్షాన్తరమాహ –
యజ్ఞేతి ।
‘అనుమన్తా చ’ ఇత్యేతత్ వ్యాకరోతి -
అనుమన్తేతి ।
యే స్వయం కుర్వన్తో వ్యాపారయన్తో భవన్తి. తేషు కుర్వత్సు సత్సు, యాః తేపాం క్రియాః, తాసు పార్శ్వస్థస్య పరితోషః అనుమననమ్ । తచ్చ అనుమోదనం, తస్య సన్నిధిమాత్రేణ కర్తా యః, సోఽనుమన్తా ఇత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
కార్యేతి ।
అర్థాన్తరమాహ -
అథవేత్యాది ।
భర్తా ఇతి పదమాదాయ, కిం భరణం నామ? ఇతి పృచ్ఛతి -
భర్తేతి ।
తద్రూపం నిరూపయన్ ఆత్మనో భర్తృత్వం సాధయతి -
దేహేతి ।
భోక్తా ఇత్యుక్తే క్రియావత్వే ప్రాప్తే, భోగః చిదవసానతా ఇతి న్యాయేన విభజతే -
అగ్నీతి ।
విశేషణాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే -
మహేశ్వర ఇతి ।
పరమాత్మత్వమ్ ఉపపాదయతి -
దేహాదీనామితి ।
అవిద్యయా కల్పితానామ్ , ఇతి సమ్బన్ధః ।
పరమత్వమ్ - ప్రకృష్టత్వమ్ , సః పూర్వేక్తవిశేషణవాన్ , ఇతి యావత్ పరమాత్మశబ్దస్య ప్రకృతాత్మవిషయత్వే శ్రుతిమనుకూలయతి -
అన్త ఇతి ।
తస్య తాటస్థ్యం ప్రశ్నద్వారా ప్రత్యాచష్టే-
క్వేతి ।
కస్మాత్ పరత్వమ్ ? తదాహ -
అవ్యక్తాదితి ।
తత్రైవ వాక్యశేషానుకూల్యమ్ ఆహ -
ఉత్తమ ఇతి ।
సోఽస్మిన్ దేహే పరః పురుషః, ఇతి సమ్బన్ధః ।
శోధితార్థయోః ఐక్యజ్ఞానం ప్రాగుక్తం ఫలోక్త్యా స్తౌతి -
క్షేత్రజ్ఞం చేతి
॥ ౨౨ ॥
యథోక్తప్రకారేణ - జీవేశ్వరాది సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వేన, ఇత్యర్థః, సాక్షాదపరోక్షత్వేన, ఇతి యావత్ । యథోక్తామ్ - అనాదిం అనిర్వాచ్యాం, సర్వానర్థోపాధిభూతామ్ , ఇత్యర్థః । విద్యయాప్రాగుక్తైకత్వగోచరయా ప్రకృతిమ్ అవిద్యారూపాం సకార్యామ్ అభావమాపాదితాం యో వేత్తి, ఇతి సమ్బన్ధః సర్వప్రకారేణ - విహితేన నిషిద్ధేన చ ఇత్యర్థః । పునర్నకారః అన్వయార్థః । నిపాతసూచితం న్యాయమాహ -
అపీతి ।
‘న స భూయోఽభిజాయతే’ ఇత్యుక్తమాక్షిపతి-
నన్వితి ।
జ్ఞానోత్పత్త్యనన్తరం జన్మాభావస్యోక్తత్వాత్ పునర్దేహారమ్భముపేత్య నాక్షేపః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యద్యపీతి ।
తథాపి స్యుస్త్రీణి జన్మామి ఇతి సమ్బన్ధః ।
వర్తమానదేహే జ్ఞానాత్పూర్వోత్తరకాలానాం కర్మణఆం ఫలమదత్వా నాశాయోగాత్ జన్మద్వయమావశ్యకమ్ । అతీతానేకదేహేష్వపి కృతకర్మణాం ‘నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ’ ఇత్యేవ స్మృతేః అదత్వా ఫలమనాశాత్ అస్తి తృతీయమపిజన్మ, ఇత్యాహ -
ప్రాగితి ।
ఫలదానం వినాపి కర్మనాశే దోషమాహ-
కృతేతి ।
న యుక్త ఇతి కృత్వా ఫలమదత్వా కర్మనాశో న, ఇతి శేషః ।
విమతాని కర్మాణి, ఫలమదత్వా న క్షీయన్తే, వైదికకర్మత్వాత్ , ఆరబ్ధకర్మవత్ , ఇతి మత్వా ఆహ-
యథేతి ।
నాశో న జ్ఞానాత్ ఇతి శేషః ।
నను అనారబ్ధకర్మణాం జ్ఞానాత్ నాశో యుక్తః అప్రవృత్తఫలత్వాత్ । ఆరబ్ధకర్మణాం తు ప్రవృత్తఫలత్వేన బలవత్వాత్ న జ్ఞానాత్ తన్నివృత్తిః ఇతి । నేత్యాహ -
న చేతి ।
అజ్ఞానోత్థత్వేన జ్ఞానవిరోధిత్వావిశేషాత్ ప్రవృత్తాప్రవృత్తఫలత్వమ్ అనుపయుక్తమ్ ఇతి భావః ।
కర్మణాం ఫలమదత్వా నాశాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
నను - కర్మణాం బుహుత్వాత్ తత్ఫలేషు జన్మసు కుతః త్రిత్వమ్ ? ఆరమ్భకకర్మణాం త్రిప్రకారకత్వాత్ ఇతి చేత్ , న, అనారబ్ధత్వేన ఎక ప్రరారత్వసమ్భవాత్ , తత్రాహ -
సంహతానీతి ।
నాస్తి జ్ఞానస్య ఐకాన్తికఫలత్వమ్ ఇతి శేషః ।
ఉక్తకర్మణాం జన్మానారమ్భకత్వే ప్రాగుక్తం దోషమ్ అనుభాష్య, తస్య అతిప్రసఞ్జకత్వమాహ -
అన్యథేతి ।
సర్వత్రేతి - ఆరబ్ధకర్మస్వపి, ఇతి యావత్ । ఫలజనకత్వానిశ్చయః అనాశ్వాసః ।
కర్మణాం జన్మానారమ్భకత్వే కర్మకాణ్డానర్థక్యం దోషాన్తరమాహ -
శాస్రేతి ।
అనారబ్ధకర్మణాం సత్యపి జ్ఞానే జన్మాన్తరారమ్భకత్వధ్రౌవ్యే ఫలితమాహ-
ఇత్యత ఇతి ।
శ్రుత్యవష్టభేన పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
జ్ఞానాత్ అనారబ్ధకర్మదాహే భగవతోఽపి సంమతిమాహ -
ఇహాపీతి ।
జ్ఞానాధీనసర్వకర్మదాహే ‘సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య’ (భ. గీ. ౧౮-౬౬) ఇతి వాక్యశేషోఽపి ప్రమాణీభవతి, ఇత్యాహ -
వక్ష్యతి చేతి ।
జ్ఞానాత్ అనారబ్ధాశేషకర్మక్షయే యుక్తిరపి వక్తుం శక్యా ఇత్యాహ -
ఉపపత్తేశ్చేతి ।
తామేవ వివృణోతి -
అవిద్యేతి ।
అజ్ఞస్య అవిద్యాస్మితారాగద్వేషాభినివేశాఖ్యక్లేశాత్మకాని సర్వానర్థబీజాని, తాని నిమిత్తీకృత్య యాని ధర్మాధర్మకర్మాణి తాని జన్మాన్తరారమ్భకాణి । యాని తు విదుషో విద్యాదగ్ధక్లేశబీజస్య ప్రతిభాసమాత్రశరీరాణి కర్మాణి న తాని శరీరారమ్భకాణి దగ్ధపటవత్ అర్థక్రియాసామర్థ్యాభావాత్ ఇత్యర్థః ।
ప్రతీతమాత్రదేహానాం కర్మాభాసానాం న ఫలారమ్భకతా, ఇత్యస్మిన్నర్థే భగవతోఽపి సంమతిమాహ -
ఇహాపీతి ।
తత్త్వజ్ఞానాదూర్ధ్వం ప్రాతీతికక్లేశానాం కర్మద్వారా దేహానారమ్భకత్వే వాక్యాన్తరమపి ప్రమాణయతి -
బీజానీతి ।
జ్ఞానానన్తరభావికర్మణాం జ్ఞానేన దాహమఙ్గీకరోతి -
అస్త్వితి ।
విరోధిగ్రస్తానామేవ ఉత్పత్తిః ఇతి హేతుమాహ -
జ్ఞానేతి ।
అస్మిన్ జన్మని జన్మాన్తరే వా జ్ఞానాత్ పూర్వభావికర్మణాం న తతో దాహః, విగేధిన వినా ప్రవృత్తేః, ఇత్యాహ -
నత్వితి ।
శ్రుతిస్మృతివిరోధాత్ నైవమితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
సర్వశబ్దశ్రుతేః సఙ్కోచం శఙ్కతే -
జ్ఞానేతి ।
ప్రకారణాదిసఙ్కోచకాభావాన్ నైవమిత్యాహ -
నేతి ।
ఆక్షేపదశాయామ్ ఉక్తమనుమానమ్ అనువదతి -
యత్త్వితి ।
ఆభాసాత్వాత్ ఇదమసాధకమ్ ఇతి దూషయతి -
తదసదితి ।
వ్యాప్త్యాదిసత్వే కథమ్ ఆభాప్తత్వమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
ప్రవృత్తఫలత్వోపాధినా హేతోర్వ్యాప్తిభఙ్గాత్ ఆభాసత్వధీః ఇత్యాహ -
తేషామితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యథేత్యాదినా ।
ధనుపః సకాశాత్ ఇషుర్ముక్తో బలవత్ప్రతిబన్ధకాభావే మధ్యే నం పతతి । తథా ప్రబలప్రతిబన్ధకం వినా ప్రవృత్తఫలానాం కర్మణాం భోగాదృతే న క్షయః । న చ తత్త్వజ్ఞానం తాదృక్ ప్రతిబన్ధకమ్ , ఉత్పత్తావేవ పూర్వప్రవృత్తేన కర్మణా ప్రతిబద్ధశక్తిత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
యత్ర జ్ఞానేన అదాహ్యత్వమ్ , తత్ర ప్రవృత్తఫలత్వమ్ , ఇత్యన్దయేఽపి, యత్ర అప్రవృత్తఫలత్వమ్ , తత్ర జ్ఞానదాహ్యత్వమ్ , ఇతి న వ్యతిరేకసిద్ధిః, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
స ఎవేతి ।
ప్రవృత్తౌ నిమిత్తభూతోఽనారబ్ధో వేగోఽనేనేతి విగ్రహః । స్వాశ్రయస్థాని - సాభాసాన్తఃకరణానష్ఠాని, ఇతి యావత్ । విమతాని, తత్త్వధీనిమిత్తనివృత్తీని, తత్కృతకారణనివృత్తిత్వాత్ రజ్జుసర్పదివత్ , ఇతి వ్యతిరేకసిద్ధిః, ఇతి భావః ।
విదుషో వర్తమానదేహపాతే దేహహేత్వభావాత్ తత్త్వధీః ఐకాన్తికఫలా, ఇతి ఉపసంహరతి -
పతిత ఇతి
॥ ౨౩ ॥
‘జ్ఞేయం యత్తత్‘ (భ. గీ. ౧౩-౧౨) ఇత్యాదినా తత్పదార్థః త్వమ్పదార్థశ్చ అనన్తరమేవ శోధితౌ, తయోరైక్యం చ ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’ (భ. గీ. ౧౩-౨) ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తద్ - దృష్టిహేతూన్ యథాధికారం కథయతి -
అత్రేతి ।
ఘ్యానాఖ్యం సాధనం కిం రూపమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి-
ధ్యానం నామేతి ।
తద్రూపం వదన్ ఉత్తరమాహ -
శబ్దాదిభ్య ఇతి ।
ఎకాగ్రతయా ఉపసహృత్య, ఇతి సమ్బన్ధః ।
యచ్చిన్తనం ప్రత్యక్చేతయితరి, ఇతి పూర్వేణాన్వయః । కిం తచ్చిన్తనమ్ ? ఇత్యుక్తే దృష్టాన్తద్వారా శ్రుత్యవష్టమ్భేన ధ్యానం ప్రపఞ్చయతి -
తథేతి ।
వివక్షితధ్యానానురోధేన ఇతి యావత్ , ఆత్మానం పశ్యన్తి పరమాత్మతయా ఇతి శేషః ।
కేచిదితి ఉత్తమాధికారిణో గృహ్యన్తే । మధ్యమాధికారిణో నిర్దిశతి -
అన్య ఇతి ।
సాఖ్యశబ్దితం సాధనం కిన్నామ? ఇత్యుక్తే, విచారజన్యం జ్ఞానమ్ , తదేవ జ్ఞానం హేతుతయా యోగతుల్యత్వాత్ యోగశబ్దితమ్ , ఇత్యాహ -
సాఙ్ఖ్యమితి ।
అధమాన్ అధికారిణః సఙ్గిరతే -
కర్మేతి ।
చిత్తైకాగ్రా్యం యోగః, తాదర్థ్యం కర్మణః శుద్ధిహేతోరస్తి । తేన గౌణ్యా వృత్త్యా యోగశబ్దితం కర్మ, ఇత్యాహ -
గుణత ఇతి ।
అపరే ‘పశ్యన్త్యాత్మానమాత్మనా’ ఇతి పూర్వవత్ అనుషఙ్గమఙ్గీకృత్య ఆహ -
తేనేతి
॥ ౨౪ ॥
అధమతమాన్ అధికారిణో మోక్షమార్గే ప్రవృత్తిం ప్రతిలమ్భయతి -
అన్యే త్వితి ।
ఆచార్యాధీనాం శ్రుతిమేవ అభినయతి -
ఇదమితి ।
ఉపాసనమేవ వివృణోతి -
శ్రద్దధానా ఇతి ।
పరోపదేశాత్ ప్రవృత్తానామపి ప్రవృత్తేః సాఫల్యమాహ-
తేఽపీతి ।
తేషాం ముఖ్యాధికారిత్వం వ్యావర్తయతి -
శ్రుతీతి ।
‘తేఽపి’ ఇతి అపినా సూచితమర్థమ్ ఆహ -
కిమితి
॥ ౨౫ ॥
ఐక్యధీః ముక్తిగేతుః, ఇతి ప్రాగుక్తమనూద్య ప్రశ్నపూర్వక జిజ్ఞాసితహేతుపరత్వేన శ్లోకమవతారయతి -
క్షేత్రేతి ।
సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసమ్బన్ధాధీనా యస్మాదుత్పత్తిః, తస్మాత్ క్షేత్రజ్ఞాత్మకపరమాత్మాతిరేకేణ ప్రాణినికాయస్యాభావాత్ , ఐక్యజ్ఞానాదేవ ముక్తిః, ఇత్యాహ -
కస్మాదితి ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసమ్బన్ధముక్తమ్ ఆక్షిపతి-
కః పునరితి ।
క్షేత్రజ్ఞస్య క్షేత్రణ సమ్బన్ధః సంయోగో వా సమవాయో వా? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -
న తావదితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నాపీతి ।
వాస్తవసమ్బన్ధాభావేఽపి తయోరధ్యాసస్వరూపః సోఽస్తి, ఇతి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
భిన్నస్వభావత్వే హేతుమాహ -
విషయేతి ।
ఇతరేతరవత్ , క్షేత్రే క్షేత్రజ్ఞే వా తద్ధర్మస్య క్షేత్రానధికరణస్య క్షేత్రజ్ఞగతస్య చైతన్యస్య క్షేత్రజ్ఞానాధారస్య చ క్షేత్రనిష్ఠస్య జాడ్యాదేః ఆరోపరూపో యోగస్తయోః, ఇత్యాహ -
ఇతరేతి ।
తఢు నిమిత్తమాహ -
క్షేత్రేతి ।
అవివేకాత్ ఆరోపితసంయోగే దృష్టాన్తమాహ -
రజ్జ్వితి ।
ఉక్తం సమ్బన్ధం నిగమయతి -
సోఽయమితి ।
తస్య నివృత్తియోగ్యత్వం సూచయతి-
మిథ్యేతి ।
కథం తర్హి మిథ్యాజ్ఞానస్య నివృత్తిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యథేతి ।
యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు ఇత్యాది త్వమ్పదార్థవిషయం శాస్త్రమనుసృత్య వివేకజ్ఞానమాపాద్య మహాభూతాదిధృత్యన్తాత్ క్షేత్రాత్ ఉఫద్రష్ట్టత్వాదిలక్షణం ప్రాగుక్తం క్షేత్రజ్ఞం ముఞ్జేషీకాన్యాయేన వివిచ్య సర్వోపాధివినిర్ముక్తం బ్రహ్మ స్వరూపేణ జ్ఞేయం యోఽనుభవతి, తస్య మిథ్యాజ్ఞానమపగచ్ఛతి, ఇతి సమ్బన్ధః ।
కథమస్య నిర్విశేషత్వమ్ ? క్షేత్రజ్ఞస్య సవిశేషత్వహేతోః సత్త్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
క్షేత్రం చేతి ।
బహుదృష్టాన్తోక్తేః బహువిధత్వం క్షేత్రస్యద్యోత్యతే ।
ఉక్తజ్ఞానాత్ మిథ్యాజ్ఞానాపగమే హేతుమాహ-
యథోక్తేతి ।
తథాపి కథం పురుషార్థసిద్ధిః? కాలాన్తరే తుల్యజాతీయమిథ్యాజ్ఞానోదయసం భవాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
తస్యేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానాత్ అజ్ఞానతత్కార్యనివృత్త్యా ముక్తిః, ఇతి స్థితే, ఫలితమాహ-
య ఎవమితి
॥ ౨౬ ॥
ఉత్తరగ్రన్థమవతారయితుం వ్యవహితమ్ వృత్తం కీర్తయతి -
నేత్యాదినా ।
అవిద్యా అనాద్యనిర్వాచ్యమజ్ఞానమ్ , మిథ్యాజ్ఞానం తత్సంస్కారశ్చ ఆదిశబ్దార్థః ।
వ్యవహితమనూద్య అవ్యవహితమనువదతి -
జన్మేతి ।
వ్యవధానావ్యవధానాభ్యాం సర్వానర్థమూలత్వాత్ అజ్ఞానస్య, తన్నివర్తకం సమ్యగ్జ్ఞానం వక్తవ్యమ్ , ఇత్యాహ -
అత ఇతి ।
తస్య అసకృదుక్తత్వాత్ ఉక్తార్థప్రవృత్తిః వృథా, ఇత్యాశఙ్క్య అతిసూక్ష్మార్థస్య శబ్దభేదేన పునః పునర్వచనమ్ అధికారిభేదానుగ్రహాయ, ఇతి మత్వా ఆహ -
ఉక్తమితి ।
సర్వత్ర పరస్య ఎకత్వాత్ న ఉత్కర్షాపకర్షవత్వమ్ , ఇత్యాహ -
సమమితి ।
పరమత్వమ్ ఈశ్వరత్వం చ ఉపపాదయతి-
దేహేతి ।
ఆత్మా - జీవః, తమిత్యాదినా అన్వయోక్తిః ఆశ్రయనాశాత్ ఆశ్రితస్యాపి నాశమాశఙ్క్య, ఆహ -
తం చేతి ।
అవినశ్యన్తమితి విశినష్టి, ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఉభయత్ర విశేషణద్వయస్య తాత్పర్యమాహ -
భూతానామితి ।
నాశానాశాభ్యాం వైలక్ష్ణ్యేఽపి కథమత్యన్తవైలక్షణ్యమ్ ? సవిశేషత్వభిన్నత్వయోః తుల్యత్వాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
భూతానాం సంవిశేషత్వాదిభావేఽపి పరస్య తదభావాత్ ఆత్యన్తవైలక్షణ్యమ్ , ఇతి వక్తుం జన్మనో భావవికారేషు ఆదిత్వమాహ -
సర్వేషామితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
జన్మేతి ।
న హి జన్మ అన్తరేణ ఉత్తరే వికారా యుజ్యన్తే, జన్మవతః తదుపలమ్భాత్ , ఇత్యర్థః ।
వినాశానన్తరభావినోఽపి వికారస్య కస్యచిదుపపత్తేః న తస్య అన్త్యవికారత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
వినాశాదితి ।
తస్య అన్త్యవికారత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
తేషాం జన్మాదీనాం కార్యాణి కాదాచిత్కమత్వాని తదధికరణాని, తైః సహ ఇతి యావత్ ।
పరమేశ్వరస్య భూతేభ్యః అత్యన్తవైలక్షణ్యముక్తమ్ ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నిర్విశేషత్వమ్ - సర్వ భావవికారవిరహితత్వం కూటస్థాత్వమ్ । ఎకత్వమ్ - అద్వితీయత్వమ్ । ‘యః పశ్యతి’ ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
య ఎవమితి ।
ఉక్తవిశేషణమ్ ఈశ్వరం ‘పశ్యన్నేవ పశ్యతి’ ఇత్యుక్తమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
ఈశ్వ రపరాడముఖస్య అనాత్మనిష్ఠస్య తద్దర్శిత్వేఽపి విపరీతదర్శిత్వాత్ ఈశ్వరప్రవణస్యైవ యసమ్క్ దర్శిత్వమ్ , ఇతి వివక్షిత్వా విశేషణమ్ ఇతి పరిహరతి-
సత్యమితి ।
ఉక్తమేవ దృష్టాన్తేన వివృణోతి -
థథేత్యాదినా ।
‘యః పశ్యతి’ ఇత్యాదేః అర్థముపసంహరతి -
ఇతరే ఇతి ।
పరవస్తు నిష్ఠేభ్యః వ్యతిరిక్తా ఇత్యర్థః
॥ ౨౭ ॥
ప్రకృతసమ్యగ్జ్ఞానేన కిమ్ ? ఇత్యపేక్షాయాం తత్ఫలోక్త్యా తస్యైవ స్తుత్యా తద్ధేతౌ పురుషం ప్రవర్తయితుం శ్లోకాన్తరమ్ ఇత్యాహ -
యథోక్తస్యేతి ।
యస్మాదిత్యస్య తతఃశబ్దేన సమ్బన్ధః । సర్వభూతేషు తుల్యతయావస్థితం పూర్వోక్తలక్షణమీశ్వరం నిర్విశేషం పశ్యన్ ఆత్మానమాత్మనా యస్మాత్ న హినస్తి, తతః - తస్మాత్ , మోక్షాఖ్యాం పరాం గతిం యాతి, ఇతి యోజనా । తత్ర పాదత్రయేణ జ్ఞానాత్ అజ్ఞానధ్వస్త్యా ధ్వస్తిరనర్థస్య ఉక్తా । అజ్ఞానమిథ్యాజ్ఞానయోః ఆవరణయోర్నాశే సర్వోత్కృష్టాం గతిం పరమపురుషార్థం పరమానన్దమనుభవతి విద్వాన్ , ఇతి చతుర్థపాదార్థః ।
‘న హినస్త్యాత్మనాత్మానమ్ ‘ ఇతి యథాశ్రుతమాదాయ చోదయతి -
నన్వితి ।
‘న పృథివ్యామ్ ‘ ఇతి ప్రప్తిద్వారా నిషేధవత్ ‘నాన్తరిక్షే న దివి’ ఇతి ప్రాప్త్యభావాచ్చ అయం నిషేధో ముఖ్యో నేష్యతే, తథా ఇహాపి ప్రాప్తిం వినా నిషేధో న యుక్తిమాన్ , ఇత్యాహ -
యథేతి ।
అజ్ఞానామ్ ఆత్మనైవ ఆత్మహిసాసమ్భవాత్ విదుషాం తదభావోక్తిః యుక్తా, ఇతి సమాదత్తే -
నైష దోష ఇతి ।
సఙ్గ్రాహవాక్యం వివృణోతి -
సర్వో హీతి ।
అనాత్మశబ్దో దేహాదివిషయః అవిదుషామ్ ఆరోపితాత్మహన్తృత్వం నిగమయతి -
ఇత్యాత్మహేతి ।
తథాపి పారమార్థికస్య ఆత్మనో హననాభావాత్ న తేషాం సర్వేషామ్ ఆత్మహన్తృత్వమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యస్త్వితి ।
ఉక్తరీత్యా సర్వేషామ్ అవిదుషామ్ ఆత్మహన్తృత్వం సిద్ధమ్ , ఇతి ఉపసంహరతి -
సర్వ ఇతి ।
ఆత్మనైవ ఆత్మహననమ్ అవిదుషాం దృష్టమ్ , తదిహ విద్వద్విషయే శక్యం నిషేద్ - ధుమ్ , ఇత్యాహ -
యస్త్వితర ఇతి ।
ఆరోపానారోపాభ్యామ్ , ఇత్యర్థః ।
ఉభయథాపీతి ।
ఆరోపానారోపాభ్యామ్ , ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానాత్ అనర్థభ్రంశే పూర్వోక్తపరమానన్దప్రాప్త్యా పరితృప్తత్వం యుక్తమ్ , ఇత్యాహ -
తత ఇతి
॥ ౨౮ ॥
శ్లోకాన్తరం శఙ్కోత్తరత్వేన అవతారయితుం అనువదతి -
సర్వేతి ।
ప్రతిదేహం ధర్మాధర్మాదిమత్వేన ఆత్మనో భేదభానాత్ న సమ్యగ్దర్శనమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
తదితి ।
స్వగుణైః - సుఖదుఃఖాదిభిః, స్వకర్మభిశ్చ - ధర్మాధర్మాఖ్యైః వైలక్షణ్యాత్ ప్రతిదేహం భేదే, తద్విశిష్టేషు ఆత్మసు కథం సామ్యేన దర్శనమ్ ? ఇత్యేతదాశఙ్క్య, పరిహరతి ఇత్యాహ -
ఎతదితి ।
ప్రకృతిశబ్దస్య స్వభావవాచిత్వం వ్యావర్తయతి -
ప్రకృతిరితి ।
మాయాశబ్దస్య సంవిత్పర్యాయత్వం ప్రత్యాహ -
త్రిగుణేతి ।
ఉక్తా పరస్య శక్తిః - మాయా, ఇత్యత్ర శ్రుతిసంమతిమాహ -
మాయాం త్వితి ।
అన్యేన కేనచిత్ క్రియమాణాని న భవన్తి కర్మాణి, ఇతి ఎవకారార్థమాహ -
నాన్యేనేతి ।
కిం తత్ అన్యత్ నిషేధ్యమ్ ? ఇత్యుక్తే, సాఙ్ఖ్యాభిప్రేతా ప్రధానాఖ్యా ప్రకృతిః, ఇత్యాహ -
మహదాదీతి ।
సర్వప్రకారత్వమ్ - కామ్యత్వనిషిద్ధత్వాదినా ప్రకారబాహుల్యమ్ । ఆత్మానమ్ ఉక్తవిశేషణం యః పశ్యతి, ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
‘స పశ్యతి’ (భ. గీ. ౧౩-౨౭) ఇతి అయుక్తమ్ , పునరుక్తేః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
స పరమార్థేతి ।
ఆత్మనాం ప్రతిదేహం భిన్నత్వే తేషు సమదర్శనమ్ అయు్క్తమ్ , ఇత్యుక్తస్య కః సమాధిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
నిర్గుణస్యేతి
॥ ౨౯ ॥
ప్రకృతేర్వికారాణాం చ సాఙ్ఖ్యవత్ పురుషాత్ అన్యత్వప్రసక్తౌ ప్రత్యాహ -
పునరపీతి ।
ఉపదేశజనితం ప్రత్యక్షదర్శనమనువదతి -
ఆత్మైవేతి ।
భూతానాం వికారాణాం నానాత్వం ప్రకృత్యా సహ ఆత్మమాత్రతయా ప్రలీనం పశ్యతి । నహి భూతపృథక్త్వం సత్యాం ప్రకృతౌ, కేవలే పరస్మిన్ విలాపయితుం శక్యత ఇత్యర్థః ।
పరిపూర్ణాత్ ఆత్మన ఎవ ప్రకృత్యాదేః విశేషాన్తస్య స్వరూపలాభమ్ ఉపలభ్య తన్మాత్రతాం పశ్యతి, ఇత్యాహ -
తత ఎవేతి ।
ఉక్తమేవ విస్తారం శ్రత్యవష్టమ్భేన స్పష్టయతి -
ఆత్మత ఇతి ।
బ్రహ్మసమ్పత్తిర్నామ పూర్ణత్వేన అభివ్యక్తిః, అపూర్ణత్వహేతోః సర్వస్య ఆత్మసాకృతత్వాత్ , ఇత్యాహ -
బ్రహ్మైవేతి ।
జ్ఞానసమానకాలైవ ముక్తిః, ఇతి సూచయతి -
తదేతి
॥ ౩౦ ॥
పరిపూర్ణత్వేన సర్వాత్మత్వే ప్రాప్తమ్ ఆత్మనో దేహాది, తేన కర్తృత్వాదినా తద్వత్త్వమ్ , దృష్టం హి యవిత్రస్యాపి పఞ్చగవ్యాదేః అవవిత్రసంసహీత్ తద్దోషేణ దుష్టత్వభ్ , ఇత్యాశఙ్కామనూద్య, ఉత్తరత్వేత శ్లోక్మవతారయతి -
ఎకస్యేతి ।
అనాదిత్వమేవ సాధయతి -
ఆదిరితి ।
తధాపి కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, కార్యవత్వకృతవ్యయాభావః సిధ్యతి, ఇత్యాహ -
యద్ధీతి ।
తథాపి గుణాపకర్షద్వారకో వ్యయో భవిష్యతి, నేత్యాహ -
తథేతి ।
నిరవయవత్వాదేవ సావయవద్వారకస్య నిర్గుణత్వాత్ గుణద్వారకస్య చ వ్యయస్యాభావేఽపి స్వభావతో వ్యయః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
పరమాత్మేతి ।
పరమాత్మనః స్వతః పరతో వా వ్యయాభావే ఫలితమాహ -
యత ఇతి ।
స్వమహిమప్రతిష్ఠస్య కథం శరీరస్థత్వమ్ ? తత్రాహ -
శరీరేష్వితి ।
సర్వగతత్వేన సర్వాత్మత్వేన చ దేహాదౌ స్థితోఽపి స్వతో దేహాద్యాత్మనా వా న కరోతి కూటస్థత్వాత్ , దేహాదేశ్చ కల్పితత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
కర్తృత్వాభావేఽపి భోక్తృత్వం స్యాత్ , ఇత్యాశహ్క్య, ఆహ -
తదకరణాదితి ।
తదేవ ఉపపాదయతి -
యో హీతి ।
పరస్య కర్తృత్వాదేరభావే కస్య తదిష్టమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కః పునరితి ।
పరస్మాత్ అన్యస్య కస్యచిత్ జీవస్య కర్తృత్వాది, ఇతి ఆశఙ్కామనువదతి -
యదీతి ।
తస్మిన్ పక్షే ప్రక్రమభఙ్గః స్యాత్ , ఇతి దూషయతి -
తత ఇతి ।
ఈశ్వరాతిరిక్తజీవానఙ్గీకారాత్ నోపక్రమవిరోధోఽస్తి, ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
తర్హి ప్రతీతకర్తృత్వాదేః అధికరణం వక్తవ్యమ్ ; ఇతి పూర్వవాదీ ఆహ -
క ఇతి ।
పరస్యైవ కర్తృత్వాద్యాధారత్వాత్ నాస్తిం వక్తవ్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
పరో వేతి ।
నాస్తీతి వాచ్యమ్ , ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । నహి కర్తృత్వాదిభావత్వే పరస్య అస్మదాదివత్ ఈశ్వరత్వమ్ , ఇతి భావః ।
పరస్య అన్యస్య వా కర్తృత్వాదౌ అవిశిష్టే ‘శరీరస్థోఽపి’ ఇత్యాది శ్రుతిమూలమపి జ్ఞాతుం వక్తుం చ అశక్యత్వాత్ త్యాజ్యమేవేతి పరీక్షకసంమత్యా ఉపసంహరతి -
సర్వథేతి ।
పరస్య వస్తునః అకర్తుః అభోక్తుశ్చ అవిద్యయా తదారోపాత్ ఆదేయమేవ భగవన్మతమ్ , ఇతి పరిహరతి -
తత్రేతి ।
తమేవ పరిహారం ప్రపఞ్చయతి -
అవిద్యేతి ।
వ్యావహారికే కర్తృత్వాదౌ ఇష్టే పరమార్థికమేవ కిం నేష్యతే? తత్రాహ -
నత్వితి ।
వాస్తవకర్తృత్వాద్యభావే లిఙ్గమ్ ఉపన్యస్యతి -
అత ఇతి
॥ ౩౧ ॥
సూక్ష్మభావాత్ - అప్రతిహతస్వభావాత్ , ఇత్యర్థః । న సమ్బధ్యతే, పఙ్కాదిభిః ఇతి శేషః ॥ కర్తృత్వాభావాత్ న లిప్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
సర్వత్ర - దేహాదౌమతమ్ - స్థితమపి, ఆకాశమ్ - ఖమ్ , యథా సౌక్ష్మత్వాత్ అసఙ్గస్వభావత్వాత్ , దేహాదిగతకర్తృత్వాదిభిః న లిప్యతే - న సమ్బధ్యతే తథా సర్వత్ర - సర్వస్మిన్ , అవస్థిత ఆత్మా దేహే దేహధర్మైః న లిప్యతే, ఇత్యర్థః
॥ ౩౨ ॥
‘న కరోతి న లిప్యతే చ’ (భ. గీ. ౧౩-౩౧) ఇత్యత్ర ద్రష్టృత్వేన దృశ్యధర్మశూన్యత్వం హేతుమాహ -
కిం చేతి ।
దృష్టాన్తేన వివక్షితమర్థం దర్శయతి -
రవీతి ।
ఉభయవిధమర్థమేవ స్ఫుటయతి-
రవివదితి
॥ ౩౩ ॥
అధ్యాయార్థం సకలమ్ ఉపసంహరతి -
సమస్తేతి ।
విశేషం - కౌటస్థ్యపరిణామాదిలక్షణమ్ । తదేవమ్ అమానిత్వాదినిష్ఠతయా క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యవిజ్ఞానవతః సర్వానర్థనివృత్యా పరిపూర్ణపరమానన్దావిర్భావలక్షణపురుషార్థసిద్ధిః, ఇతి సిద్ధమ్
॥ ౩౪ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే త్రయోశోఽధ్యాయః ॥ ౧౩ ॥
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగస్య సర్వోత్పత్తినిమిత్తత్వమ్ అజ్ఞాతం జ్ఞాపయితుమ్ అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయన్ , అధ్యాయయోః ఉత్థాప్యోత్థాపకత్వరూపాం సఙ్గతిమ్ ఆహ -
సర్వమితి ।
విధాన్తరేణ అధ్యాయారమ్భం సూచయతి -
అథవేతి ।
తదేవ వక్తుమ్ ఉక్తమ్ అనువదతి -
ఈశ్వరేతి ।
ప్రకృతిస్థత్వమ్ - పురుషస్య ప్రకృత్యా సహ ఐక్యాధ్యాసః । తస్యైవ గుణేషు - శబ్దాదివిషయేషు సఙ్గః - అభినివేశః । షడ్విధామ్ ఆకాఙ్క్షాం నిక్షిప్య, తదుత్తరత్వేన అధ్యాయారమ్భే పూర్వవదేవ పూర్వాధ్యాయసమ్బన్ధసిద్ధిః, ఇత్యాహ -
కస్మిన్నితి ।
పూర్వోక్తేన అర్థేన అస్య అధ్యాయస్య సముచ్చయార్థః చకారః । ‘పరమ్ ‘ ఇత్యస్య భావికాలార్థత్వం వ్యావర్తయితుం సఙ్గతిమ్ ఆహ -
పరమితి ।
‘ భూయః’ శబ్దస్య అధికార్థత్వమ్ ఇహ నాస్తి ; ఇత్యాహ -
పునరితి ।
పునఃశబ్దార్థమేవ వివృణోతి -
పూర్వేష్వితి ।
పూనరుక్తిః తర్హి ? ఇత్యాశఙ్క్య సూక్ష్మత్వేన దుర్బోధత్వాత్ పునర్వచనమ్ అర్థవత్ ఇత్యాహ -
తచ్చేతి ।
విశేష్యం ప్రశ్నద్వారా నిర్దిశతి -
కిం తదితి ।
నిర్ధారణార్థాం షష్ఠీమ్ ఆదాయ తస్య ప్రకర్షం దర్శయతి -
సర్వేషామితి ।
‘పరమ్ ‘ ‘ఉత్తమమ్ ‘ ఇతి పునరుక్తిమ్ ఆశఙ్క్య, విషయఫలభేదాత్ మైవమ్ , ఇత్యాహ -
ఉత్తమేతి ।
జ్ఞానం జ్ఞేయమ్ ఇత్యాదౌ జ్ఞానశబ్దేన అమానిత్వాదీనామ్ ఉక్తత్వాత్ , తన్మధ్యే చ జ్ఞానస్య సాధ్యత్వేన ఉత్తమత్వాత్ న తస్య వక్తవ్యతా, ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
జ్ఞానానామితి ।
న అమానిత్వాదీనాం, ‘గ్రహణమ్ ‘ ఇతి శేషః ।
ఇతిశబ్దాత్ ఊర్ధ్వం పూర్వవదేవ శేషో ద్రష్టవ్యః యథోక్తజ్ఞానాపేక్షయా కుతః తజ్జ్ఞానస్య ప్రకర్షః ? తత్ర ఆహ -
తాని ఇతి ।
స్తుతిఫలమ్ ఆహ -
శ్రోతృబుద్ధీతి ।
జ్ఞానం జ్ఞాత్వా - జ్ఞానస్య జ్ఞేయత్వోపగమాత్ అనవస్థా, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ప్రాప్యేతి ।
మునిశబ్దస్య చతుర్థాశ్రమవిషయత్వే తన్మాత్రాదేవ జ్ఞానాయోగాత్ కుతః తేషాం ముక్తిః ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
మననేతి ।
సిద్ధేః జ్ఞానత్వం పరామ్ ఇతి విశేషణాత్ వ్యావర్త్య, ముక్తిత్వమ్ ఆహ -
మోక్షాఖ్యామితి ।
దేహాఖ్యస్య బన్ధనస్య అధ్యక్షత్వమ్ ఆహ -
అస్మాదితి
॥ ౧ ॥
జ్ఞానఫలస్య కర్మఫలవైలక్షణ్యమ్ ఆహ -
అస్యాశ్చేతి ।
కథం జ్ఞానాశ్రయణమ్ ? తద్ధేతుశ్రవణాదిసామగ్రీసమ్పత్తిద్వారా, ఇత్యాహ -
జ్ఞానేతి ।
సాధర్మ్యే గోగవయయోరివ, విద్వదీశ్వరయోః అపి భేదః స్యాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
మత్స్వరూపతామితి ।
సాధర్మ్యస్య ముఖ్యత్వే భేదధ్రౌవ్యాత్ గీతాశాస్త్రవిరోధః, ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
జ్ఞానస్తుతయే తత్ఫలస్య వివక్షితత్వాచ్చ న అత్ర సారూప్యమ్ ఇష్టమ్ , ఇత్యాహ -
ఫలేతి ।
సారూప్యే ధీఫలం హిత్వా ధ్యానఫలమ్ అప్రస్తుతం ప్రసజ్యేత, ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరాత్మతాం గతానామేవ అవాన్తరసర్గాదౌ జన్మాద్యభావేఽపి మహాసర్గాదౌ తద్భవిష్యతి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-
సర్గేఽపీతి
॥ ౨ ॥
జ్ఞానస్తుత్యా తదభిముఖాయ అవహితచేతసే వివక్షితమ్ అర్థమ్ ఆహ -
క్షేత్రేతి ।
స్వరూపత్వేన స్వభూతత్వం వారయతి -
మదీయేతి ।
ఈశ్వరీం చిచ్ఛక్తిం వ్యావర్తయతి -
త్రిగుణాత్మికేతి ।
సాఙ్ఖ్యీయప్రకృతిరపి మదీయా, ఇతి వ్యావర్తితా ।
యోనిశబ్దేన సర్వాణి భవనయోగ్యాని కార్యాణి ప్రతి ఉపాదానత్వమ్ అభిప్రేతమ్ , ఇత్యాహ -
సర్వభూతానామ్ ఇతి ।
ప్రకృతేః మహత్వం సాధయతి -
సర్వేతి ।
సర్వకార్యవ్యాప్తిమ్ ఆదాయ, యోనావేవ బ్రహ్మశబ్దః ।
లిఙ్గవైషమ్యాత్ మహద్బ్రహ్మ ఇతి అర్థాన్తరం కిఞ్చిత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యోనిరితి ।
తస్మిన్నిత్యాది వ్యాచష్టే -
తస్మిన్నితి ।
ఈదృశస్య క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగస్య భూతకారణత్వమ్ ఇతి వక్తుమ్ ఉపక్రమ్య, కిమిదమ్ అన్యత్ ఆదర్శితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
క్షేత్రేతి ।
గర్భశబ్దేన ఉక్తసంయోగస్య ఫలం దర్శయతి -
సమ్భవ ఇతి ।
‘ఆదికర్తా స భూతానామ్ ‘ ఇతి స్మృత్యా హిరణ్యగర్భకార్యత్వావగమాత్ భూతానాం, కథం యథోక్తగర్భాధాననిమిత్తత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
హిరణ్యగర్భేతి
॥ ౩ ॥
నను, కథమ్ ఉక్తకారణానురోధేన హిరణ్యగర్భోద్భవమ్ అభ్యుపేత్య భూతానామ్ ఉత్పత్తిః ఉచ్యతే ? దేవాదిజాతివిశేషేషు దేహవిశేషాణాం కారణాన్తరస్య సమ్భవాత్ ; తత్ర ఆహ -
సర్వయోనిష్వితి ।
తత్ర తత్ర హేత్వన్తరప్రతిభాసే, కుతోఽస్య హేతుత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, తద్రూపేణ అస్యైవ అవస్థానాత్ , ఇత్యాహ -
సర్వావస్థామితి
॥ ౪ ॥
ఎవం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్ జగదుత్పత్తిం దర్శయతా బ్రహ్మైవ అవిద్యయా సంసరతి ఇత్యుక్తమ్ , ఇదానీమ్ అధ్యాయాదౌ ఉక్తమ్ ఆకాఙ్క్షాద్వయం పూర్వమ్ అనూద్య అనన్తరశ్లోకేన ఉత్తరమ్ ఆహ -
కే గుణా ఇతి ।
సత్త్వాదిషు కథం గుణశబ్దప్రవృత్తిః ? ఇత్యాశఙ్క్య, పరతన్త్రత్వాత్ ఇత్యాహ -
గుణా ఇతి ।
రూపాదిష్వివ గుణశబ్దః సత్త్వాదిషు ద్రవ్యాశ్రితత్వం నిమిత్తీకృత్య కిం న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రకృత్యాత్మకానాం తేషాం సర్వాశ్రయత్వాత్ నైవమ్ ఇత్యాహ -
న రూపాదివదితి ।
గుణానాం ప్రకృతేశ్చ పృథగుక్తేః అన్యత్వే, కుతః తేషాం ప్రకృత్యాత్మత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
న చ గుణేతి ।
అత్యన్తభేదే గవాశ్వవత్ తద్భావాసమ్భవాత్ , ఇత్యర్థః ।
భేదాభేదే చ తద్భావాసమ్భావత్ , విశేషాత్ కుతః తేషు గుణపరిభాషా ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
తస్మాదితి ।
క్షేత్రజ్ఞం ప్రతి నిత్యపారతన్త్ర్యే హేతుమ్ ఆహ -
అవిద్యేతి ।
కే గుణాః ? ఇత్యస్య ఉత్తరమ్ ఉక్తమ్ । కథం బధ్నన్తి ? ఇత్యస్య ఉత్తరమ్ ఆహ -
క్షేత్రజ్ఞమ్ ఇతి ।
తదేవ ఉపపాదయతి -
తమ్ ఆస్పదీకృత్యేతి ।
ప్రాకృతానాం గుణానాం ప్రకృత్యాత్మకత్వమ్ ఆహ -
తే చేతి ।
సమ్భవతి అస్మాదితి సమ్భవః । ప్రకృతిః సమ్భవో యేషాం, తే తథా ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యీయాం ప్రకృతిం ప్రధానాఖ్యాం వ్యావర్తయతి -
భగవదితి ।
ఇవకారానుబన్ధేన నితరాం బధ్నన్తి - స్వవికారవత్తయా ఉపదర్శయన్తి ఇతి క్రియాపదం వ్యాఖ్యాయ, మహాబాహుశబ్దం వ్యాచష్టే -
మహాన్తావితి ।
దేహవన్తమ్ - దేహమ్ ఆత్మానం మన్యమానం దేహస్వామినమ్ ఇత్యర్థః ।
కూటస్థస్య కథం బధ్యమానత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ‘కుర్యాన్మేరావణుధియం’ ఇతి న్యాయేన మాయామాహాత్మ్యమ్ ఇదమ్ , ఇత్యాహ -
అవ్యయమితి ।
స్వతో ధర్మతో వా వ్యయరాహిత్యమ్ ? ఇత్యపేక్షాయామ్ ఆహ -
అవ్యయత్వం చేతి ।
‘లిప్యతే న స పాపేన’ (భ. గీ. ౫-౧౦) ఇత్యనేన విరుద్ధమ్ ఇదం నిబధ్నన్తి ఇతి వచనమ్ , ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఇవకారానుబన్ధేన క్రియాపదం వ్యాచక్షాణైః అస్మాభిః అస్య చోద్యస్య పరిహృతత్వాత్ నైవమ్ , ఇత్యాహ -
పరిహృతమితి
॥ ౫ ॥
కింలక్షణో గుణః కేన బధ్నాతి ? ఇతి అపేక్షాయామ్ , ఆహ -
తత్రేతి ।
నిర్ధారణార్థతయా సప్తమీం వ్యాచష్టే -
తత్ర సత్త్వాదీనామితి ।
పునః తత్ర ఇతి అనువాదమాత్రమ్ । నిర్మలత్వమ్ - స్వచ్ఛత్వమ్ , ఆవరణవారణక్షమత్వమ్ । తస్మాత్ ప్రకాశకమ్ - చైతన్యాభివ్యఞ్జకమ్ , నిరుపద్రవమితి - నిర్మలం సత్ సుఖస్య అభివ్యఞ్జకమ్ , ఇత్యర్థః ।
కేన ద్వారేణ తత్ ఆత్మానం నిబధ్నాతి ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
సుఖసఙ్గేన బధ్నాతి, ఇతి ఉత్తరమ్ । తదేవ వివృణోతి -
సుఖీ అహమ్ ఇత్యాదినా ।
ముఖ్యసుఖస్య అభివ్యఞ్జకసత్త్వపరిణామః అత్ర విషయసమ్భూతం సుఖమ్ ఉచ్యతే ।
సంశ్లేషాపాదనమేవ విశదయతి -
మృషైవేతి ।
కిమితి మృషైవేతి విశేషణమ్ ? సఙ్గస్య వస్తుత్వసమ్భావత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సైషేతి ।
నను ఇచ్ఛా సఙ్గో అభినివేశశ్చ ఇతి ఎకః అర్థః । తత్ర ఇచ్ఛాదేః ఆత్మధర్మత్వాత్ కిమ్ అవిద్యయా ? ఇత్యాశఙ్క్య, మనోధర్మత్వాత్ ఇచ్ఛాదేః న ఆత్మధర్మతా, ఇత్యాహ -
న హీతి ।
ఇచ్ఛాదేః అనాత్మధర్మత్వే కిం ప్రమాణమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఇచ్ఛాది చేతి ।
తస్య ఆత్మధర్మత్వాసమ్భవే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
సఞ్జయతీవ ; సత్త్వమితి శేషః ।
ఇవకారప్రయోగే హేతుమ్ ఆహ -
అవిద్యయేతి ।
తస్యాః వస్తుతః న ఆత్మసమ్బన్ధః, తథాపి సమ్బన్ధ్యన్తరాభావాత్ , అస్వాతన్త్ర్యాచ్చ ఆత్మధర్మత్వమ్ ఆపాద్య, దృష్టత్వమ్ ఆచష్టే -
స్వకీయేతి ।
వృత్తిమదన్తఃకరణస్య విషయత్వాత్ ఆత్మనః సాధకత్వేన తద్విషయత్వేఽపి తదవివేకరూపావిద్యా, ఇతి తస్త్వరూపమ్ ఆహ -
విషయేతి ।
యథోక్తావిద్యామాహాత్మ్యమ్ ఇదం యత్ అస్వరూపే అతద్ధర్మే చ సక్తిసమ్పాదనమ్ ఇత్యాహ -
అస్వేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
సక్తమివేతి ।
ప్రకారాన్తరేణ సత్త్వస్య నిబన్ధనత్వమ్ ఆహ -
తథేతి ।
జ్ఞాయతే అనేన ఇతి సత్త్వపరిణామో జ్ఞానమ్ । తేన జ్ఞానీ అహమ్ ఇతి విపరీతాభిమానేన సత్త్వమ్ ఆత్మానం నిబధ్నాతి, ఇత్యాహ -
జ్ఞానమిత్యాదినా ।
విపక్షే దోషమ్ ఆహ -
ఆత్మేతి ।
స్వాభావికత్వేన ప్రాప్తత్వాత్ , తత్ర స్వతః సంయోగాత్ , తద్ద్వారా బన్ధే చ తన్నివృత్త్యనుపపత్తేః న ఆత్మధర్మత్వమ్ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానైశ్వర్యాదావపి క్షేత్రధర్మే సఙ్గస్య పూర్వవత్ ఆవిద్యకత్వం సూచయతి -
సుఖ ఇవేతి ।
పాపాదిదోషహీనస్యైవ అత్ర శాస్త్రే అధికారః, ఇతి ద్యోతయతి -
అనఘేతి
॥ ౬ ॥
రజస్తర్హి కింలక్షణమ్ ? కథం వా పురుషం నిబధ్నాతి ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
రజ ఇతి ।
రజ్యతే - సంసృజ్యతే అనేన పురుషః దృశ్యైః, ఇతి రాగః, అసౌ ఆత్మా అస్య, ఇతి రాగాత్మకం రజో జానీహి, ఇత్యాహ -
రఞ్జనాదితి ।
సముద్భవతి అస్మాత్ , ఇతి సముద్భవః । తృష్ణా చ ఆసఙ్గశ్చ తృష్ణాసఙ్గౌ, తయోః సముద్భవః, తమ్ ఇతి విగ్రహం గృహీత్వా, కార్యద్వారా రజోవివక్షుః, తృష్ణాసఙ్గయోః అర్థభేదమ్ ఆహ -
తృష్ణేత్యాదినా ।
రజసో లక్షణం ఉక్త్వా నిబన్ధృత్వప్రకారమ్ ఆహ -
తద్రజ ఇతి ।
కర్మసఙ్గం విభజతే -
దృష్టేతి ।
అకర్తారమేవ పురుషం కరోమి ఇత్యభిమానేన ప్రవర్తయతి ఇత్యర్థః
॥ ౭ ॥
తమస్తర్హి కింలక్షణమ్ ? కథం వా పురుషం నిబధ్నాతి ? తత్ర ఆహ -
తమస్త్వితి ।
గుణానాం ప్రకృతిసమ్భవత్వావిశేషేఽపి తమసో అజ్ఞానజత్వవిశేషణం, తద్విపరీతస్వభావానాపత్తేః, ఇతి మత్వా ఆహ -
అజ్ఞానాదితి ।
ముహ్యతి అనేన, ఇతి మోహనమ్ ; వివేకప్రతిబన్ధకమ్ ఇతి, కార్యద్వారా తమో నిర్దిశతి -
మోహనమిత్యాదినా ।
లక్షణమ్ ఉక్త్వా తమసో బన్ధనకరత్వం దర్శయతి -
ప్రమాదేతి ।
కార్యాన్తిరాసక్తతయా చికీర్షితస్య కర్తవ్యస్య అకరణం - ప్రమాదః, నిరీహతయా ఉత్సాహప్రతిబన్ధస్తు - ఆలస్యమ్ , స్వాపః - నిద్రా । తాభిః ఆత్మానమ్ అవికారమేవ తమోఽపి వికారయతి, ఇత్యర్థః
॥ ౮ ॥
ఉక్తానాం మధ్యే కస్మిన్ మార్గే కస్య గుణస్య ఉత్కర్షః ? తత్ర ఆహ -
పునరితి ।
సుఖే సాధ్యే విషయే సముత్కృష్యతే సత్త్వమ్ , ఇత్యాహ -
సత్త్వమితి ।
‘సఞ్జయతి’ ఇత్యస్య అర్థమ్ ఆహ -
సంశ్లేషయతి ఇతి ।
కర్మణి సాధ్యే రజః సముత్కృష్యతే, ఇత్యాహ -
రజ ఇతి ।
ప్రమాదే ప్రాధాన్యం తమసో దర్శయతి -
జ్ఞానమితి
॥ ౯ ॥
ఇతరేతరావిరోధేన వా సత్త్వాదయో గుణాః యుగపత్ ఉత్కృష్యన్తే ? విరోధేన వా ? క్రమేణ వా ? ఇతి, సన్దేహాత్ పృచ్ఛతి -
ఉక్తమితి ।
సత్త్వోత్కర్షార్థినామ్ ఇతరాభిభవార్థం క్రమపక్షమ్ ఆశ్రిత్య ఉత్తరమ్ ఆహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
సత్త్వాభివృద్ధిమేవ వివృణోతి -
తదేతి ।
రజస్తమసోః తిరోధానదశాయామ్ , ఇతి యావత్ ।
రజసో వృద్ధిప్రకారం, తత్కార్యం చ కథయతి -
తథేతి ।
తమసోఽపి వివృద్ధిం, తత్కార్యం చ నిర్దిశతి -
తమ ఇతి
॥ ౧౦ ॥
ఉత్తరశ్లోకత్రయస్య ఆకాఙ్క్షాం దర్శయతి -
యదేతి ।
సత్త్వోద్భవలిఙ్గదర్శనార్థమ్ అనన్తరం శ్లోకమ్ ఉత్థాపయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వద్వారేషు ఇత్యాదిసప్తమీ నిమిత్తే నేతవ్యా । ఉత్తశబ్దో అపిశబ్దపర్యాయోఽపి అతిశయార్థః
॥ ౧౧ ॥
అతిశయేన ఉద్భూతస్య రజసో లిఙ్గమ్ ఆహ -
రజస ఇతి ।
ఉపక్రమపర్యాయస్య ఆరమ్భస్య విషయం పృచ్ఛతి -
కస్యేతి ।
కామ్యాని నిషిద్ధాని చ లౌకికాని కర్మాణి విషయత్వేన నిర్దిశతి -
కర్మణామితి ।
అనుపశమః, బాహ్యాన్తఃకరణానామ్ , ఇతి శేషః । లోభాద్యుపలమ్భాత్ రజోవృద్ధిః బోద్ధవ్యా, ఇతి భావః
॥ ౧౨ ॥
ఉద్భూతస్య తమసో లిఙ్గమ్ ఆహ -
అప్రకాశ ఇతి ।
సర్వథైవ జ్ఞానకర్మణోః అభావో విశేషణాభ్యామ్ ఉక్తః -
తత్కార్యమితి ।
తచ్ఛబ్దో దర్శితావివేకార్థః ।
ప్రమాదో వ్యాఖ్యాతః । మోహో వేదితవ్యస్య అన్యథా వేదనమ్ । తస్యైవ మౌఢ్యాన్తమ్మ్ ఆహ -
అవివేక ఇతి ।
అవివేకాతిశయాదినా ప్రవృద్ధం తమో జ్ఞేయమ్ , ఇతి భావః
॥ ౧౩ ॥
సాత్త్వికాదీనాం భావానాం పారలౌకికం ఫలవిభాగమ్ ఉదాహరతి -
మరణేతి ।
సఙ్గః - సక్తిః, రాగః, తృష్ణా, తద్బలాత్ అనుష్ఠానద్వారా లభ్యమానమ్ ; ఇత్యర్థః । గౌణమ్ - సత్త్వాదిగుణప్రయుక్తమ్ , ఇతి యావత్ ।
తత్ర సత్త్వగుణవృద్ధికృతఫలవిశేషమ్ ఆహ -
యదేతి ।
మలరహితాన్ - రజస్తమసోః అన్యతరస్య ఉద్భవో మలమ్ , తేన రహితాన్ , ఆగమసిద్ధాన్ బ్రహ్మలోకాదీన్ ఇత్యర్థః
॥ ౧౪ ॥
రజస్సముద్రేకే మృతస్య ఫలవిశేషమ్ దర్శయతి -
రజసీతి ।
జాయతే, శరీరం గృహ్ణాతి, ఇత్యర్థః ।
యథా సత్త్వే రజసి చ ప్రవృద్ధే మృతో బ్రహ్మలోకాదిషు మనుష్యలోకే చ, దేవాదిషు మనుష్యేషు చ జాయతే, తథైవ ఇత్యాహ -
తద్వదితి
॥ ౧౫ ॥
భావానాం ఫలమ్ ఉక్త్వా, సాత్త్వికాదీనాం కర్మణాం ఫలమ్ ఆహ -
అతీతేతి ।
సుకృతస్య - శోభనస్య, కృతస్య పుణ్యస్య ఇత్యర్థః । సాత్త్వికస్య - అశుద్ధిరహితస్య ఇతి యావత్ । సాత్త్వికం - సత్త్వేన నిర్వృత్తం నిర్మలం - రజస్తమస్సముద్భవాత్ మలాత్ నిష్క్రాన్తమ్ ।
రజశ్శబ్దస్య రాజసే కర్మణి కుతో వృత్తిః ? తత్ర ఆహ -
కర్మేతి ।
దుఃఖమేవ - దుఃఖబహులమ్ , కథమ్ ఇత్థం వ్యాఖ్యాయతే ? తత్ర ఆహ -
కారణేతి ।
పాపమిశ్రస్య పుణ్యస్య రజోనిమిత్తస్య కారణత్వాత్ తదనురోధాత్ ఫలమితి రజోనిమిత్తం యథోక్తం యుక్తమ్ , ఇత్యర్థః ।
అజ్ఞానమ్ అవివేకప్రాయం దుఃఖం తామసాధర్మఫలమ్ , ఇత్యాహ -
తథేతి
॥ ౧౬ ॥
విహితప్రతిషిద్ధజ్ఞానకర్మణి సత్త్వాదీనాం లక్షణాని సఙ్క్షిప్య దర్శయతి -
కిఞ్చేతి ।
జ్ఞానం సర్వకరణద్వారకమ్ । అజ్ఞానం - వివేకాభావః
॥ ౧౭ ॥
సాత్త్వికాదిజ్ఞానకర్మఫలాని ఉక్త్వా, అనుక్తసఙ్గ్రహార్థం సామాన్యేన ఉపసంహరతి -
కిం చేతి ।
వక్ష్యమాణఫలద్వారాపి సత్త్వాదిజ్ఞానమ్ , ఇత్యర్థః । సత్త్వగుణస్య వృత్తం - శోభనం జ్ఞానం కర్మ వా, తత్ర తిష్ఠన్తి ఇతి తథా । రాజసాః - రజోగుణనిమిత్తే జ్ఞానే, కర్మణి వా నిరతాః
॥ ౧౮ ॥
‘కస్మిన్ గుణే ? కథమ్ ? ’ఇత్యాదిప్రశ్నాన్ ప్రత్యాఖ్యాయ, గుణేభ్యో మోక్షణం కథమ్ ? ఇతి ప్రత్యాఖ్యానార్థం, వృత్తానువాదపూర్వకం మిథ్యాజ్ఞాననివర్తకం సమ్యగ్జ్ఞానం ప్రస్తౌతి -
పురుషస్యేత్యాదినా ।
పురుషస్య యా గతిః, సా చ ఇతి శేషః । మోక్షః - గుణేభ్యో విశ్లేషపూర్వకో బ్రహ్మభావః ।
సమ్యగ్జ్ఞానోక్తిపరం శ్లోకం వ్యాఖ్యాతుం ప్రతీకమ్ ఆదత్తే -
నాన్యమితి ।
సత్త్వాదికార్యవిషయస్య గుణశబ్దస్య వివక్షితమ్ అర్థమ్ ఆహ -
కార్యేతి ।
విద్యానన్తర్యమ్ అనుశబ్దార్థః ।
అక్షరార్థమ్ ఉక్త్వా, పూర్వార్ధస్య ఆర్థికమ్ అర్థమ్ ఆహ -
గుణా ఎవేేతి ।
సర్వావస్థాః, తత్తత్కార్యకరణాకారపరిణతాః, ఇతి యావత్ । సర్వకర్మణామ్ - కాయికవాచికమానసానాం, విహితప్రతిషిద్ధానామ్ ఇత్యర్థః ।
పరం - వ్యతిరిక్తమ్ । వ్యతిరేకమేవ స్ఫోరయతి -
గుణేతి ।
నిర్గుణబహ్మాత్మానమ్ , ఇత్యర్థః । మద్భావం - బ్రహ్మాత్మతామ్ , అసౌై ప్రాప్నోతి । బ్రహ్మభావో అస్య అభివ్యజ్యతే, ఇత్యర్థః
॥ ౧౯ ॥
అనర్థవ్రాతరూపమ్ అపోహ్య విద్వాన్ బ్రహ్మత్వం ప్రాప్నోతి ఇత్యేతత్ ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి -
కథమిత్యాదినా ।
యథోక్తాన్ ఇత్యేతదేవ వ్యాచష్ఠే -
మాయేతి ।
మాయా ఎవ ఉపాధిః, తద్భూతాన్ - తదాత్మనః సత్త్వాదీన్ అనర్థరూపాన్ , ఇత్యర్థః ।
ఎభ్యః సముద్భవన్తి సముద్భవాః దేహస్య సముద్భవాః, తాన్ ఇతి వ్యుత్పత్తిం గృహీత్వా వ్యాచష్టే -
దేహోత్పత్తీతి ।
యో విద్వాన్ అవిద్యామయాన్ గుణాన్ జీవన్నేవ అతిక్రమ్య స్థితః, తమేవ విశినష్టి -
జన్మేతి ।
పురస్తాత్ విస్తరేణ ఉక్తస్య ప్రసఙ్గాత్ అత్ర సఙ్క్షిప్తస్య సమ్యగ్జ్ఞానస్య ఫలమ్ ఉపసంహరతి -
ఎవమితి
॥ ౨౦ ॥
సమ్యగ్ధీఫలం గుణాతిక్రమపూర్వకమ్ అమృతత్వమ్ ఉక్తం శ్రుత్వా, ముక్తస్య లక్షణం వక్తవ్యమ్ , ఇతి ప్రకృతం వివక్షిత్వా, ప్రశ్నమ్ ఉత్థాపయతి -
జీవన్నేవేతి ।
యే వ్యాఖ్యాతాః సత్త్వాదయో గుణాః, తత్పరిణామభూతాన్ అధ్యాసాన్ అతిక్రాన్తః సన్ , కైర్లిఙ్గైః జ్ఞాతో భవతి, ఇతి తాని వక్తవ్యాని సిద్ధ్యర్థం పూర్వమ్ అనుష్ఠేయాని, పశ్చాత్ అయత్నలభ్యాని లిఙ్గాని, కాని తాని ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కైరితి ।
యథేష్టచేష్టావ్యావృత్త్యర్థం ప్రశ్నాన్తరం -
కిమాచార ఇతి ।
జ్ఞానస్య గుణాత్యయోపాయస్య ఉక్తత్వాత్ ఉపాయప్రకారజిజ్ఞాసయా ప్రశ్నాన్తరం -
కథమితి
॥ ౨౧ ॥
ప్రశ్నస్వరూపమ్ అనూద్య, తదుత్తరం దర్శయతి -
గుణాతీతస్యేతి ।
పృష్టో భగవాన్ ఇతి సమ్బన్ధః ।
కిం వృత్తస్య త్రిధా ప్రయోగదర్శనాత్ ప్రశ్నద్వయార్థమ్ ఇత్యుపలక్షణం ప్రశ్నత్రయార్థమ్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఉత్తరమ్ అవతార్య, అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
యత్తావదితి ।
తాని సమ్యగ్దర్శీ న ద్వేష్టి, ఇత్యుక్తమేవ స్పష్టయితుం నిషేధ్యమ్ అసమ్యగ్దర్శినో ద్వేషం తేషు ప్రకటయతి -
మమేత్యాదినా ।
సమ్యగ్దర్శినః సమ్ప్రవృత్తేషు ప్రకాశాదిషు ద్వేషాభావమ్ ఉపసంహరతి -
తదేవమితి ।
న నివృత్తాని ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
యథా చేతి ।
తేషామ్ అనాత్మీయత్వం సమ్యక్ పశ్యన్ ఆత్మానుకూలప్రతికూలతారోపణేన న ఉద్విజతే తేభ్యశ్చ న స్పృహయతి, ఇత్యర్థః ।
స్వానుభవసిద్ధం గుణాతీతస్య లక్షణమ్ ఉక్తమ్ ఇత్యాహ -
ఎతన్నేతి ।
పరప్రత్యక్షత్వాభావం ప్రపఞ్చయతి -
న హీతి ।
ఆశ్రయో విషయః
॥ ౨౨ ॥
కైః లిఙ్గైః ఇత్యాది పరిహృత్య, ద్వితీయం ప్రశ్నం పరిహరతి -
అథేతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
ఉపేక్షకస్య పక్షపాతే తత్త్వాయోగాత్ , ఇత్యర్థః ।
ఆత్మవిత్ ఆత్మకౌటస్థ్యజ్ఞానేన ఆసీనో నివృత్తకర్మత్వాభిమానః అప్రయతమానో భవతి ఇతి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తథేతి ।
గుణాతీతత్వోపాయమార్గః జ్ఞానమేవ । శబ్దాదిభిః విషయైః అస్య కూటస్థత్వజ్ఞానాత్ ప్రచ్యవనమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ -
గుణైరితి ।
ఉపనతానాం విషయాణాం రాగద్వేషద్వారా ప్రవర్తకత్వమ్ ఇత్యేతత్ ప్రపఞ్చయతి -
తదేతదితి ।
యోఽవతిష్ఠతి, సః గుణాతీతః - ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
అవపూర్వస్య తిష్ఠతేః ఆత్మనేపదే ప్రయోక్తవ్యే, కథం పరస్మైపదమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఛన్దోభఙ్గేతి ।
పాఠాన్తరే తు బాధితానువృత్తిమాత్రమ్ అనుష్ఠానమ్ ।
కరణాకారపరిణతానాం గుణానాం విషయాకారపరిణతేషు తేషు ప్రవృత్తిః, న మమ - ఇతి పశ్యన్ అచలతయా కూటస్థదృష్టిమ్ ఆత్మనో న జహాతి ఇత్యాహ -
నేఙ్గత ఇతి
॥ ౨౩ ॥
గుణాతీతస్య లిఙ్గాన్తరమ్ ఆహ -
కిం చేతి ।
తయోః సమత్వం రాగద్వేషానుత్పాదకతయా । స్వకీయత్వాభిమానానాస్పదత్వం ప్రసన్నత్వమ్ । స్వాస్థ్యాత్ అప్రచ్యుతిః అవిక్రియత్వమ్ ।
విద్వద్దృష్ట్యా ప్రియాప్రియయోః అసమ్భవేఽపి లోకదృష్టిమ్ ఆశ్రిత్య ఆహ -
ప్రియం చేతి ।
ప్రియాప్రియగ్రహణేన గృహీతానాం కాఞ్చనాదీనాం బ్రాహ్మణపరివ్రాజకవత్ పృథగ్గ్రహణమ్ । నిన్దా దోషోక్తిః । ఆత్మసంస్తుతిః - ఆత్మనో గుణకీర్తనమ్
॥ ౨౪ ॥
ఇతశ్చ గుణాతీతః శక్యో జ్ఞాతుమ్ , ఇత్యాహ -
కిం చేతి ।
మానః - సత్కారః । తిరస్కారః - అపమానః । పరదృష్ట్యా యౌ సఖిశత్రూ తయోః పక్షయోః నిర్విశేషః - న కస్యచిత్ పక్షే తిష్ఠతి ఇత్యాహ -
తుల్య ఇతి ।
విదుషో మిత్రాదిబుద్ధ్యభావాత్ తుల్యో మిత్రారిపక్షయోః ఇతి అయుక్తమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
యద్యపీతి ।
సర్వకర్మత్యాగే దేహధారణమపి నిమిత్తాభావాత్ న స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
దేహేతి ।
ఉక్తవిశేషణో గుణాతీతో జ్ఞాతవ్యః, ఇత్యాహ -
గుణేతి ।
యదుక్తమ్ ఉపేక్షకత్వాది, తత్ విద్యోదయాత్ పూర్వం యత్నసాధ్యం విద్యాధికారిణా జ్ఞానసాధనత్వేన అనుష్ఠేయం, ఉత్పన్నాయాం తు విద్యాయాం జీవన్ముక్తస్య ఉక్తధర్మజాతం స్థిరీభూతం స్వానుభవసిద్ధలక్షణత్వేన తిష్ఠతి, ఇతి ఉక్తే ధర్మజాతే విభాగం దర్శయతి -
ఉదాసీనవదిత్యాదినా
॥ ౨౫ ॥
ప్రశ్నద్వయమ్ ఎవం పరిహృత్య, తృతీయం ప్రశ్నం పరిహరతి -
అధునేతి ।
మచ్ఛబ్దస్య సంసారివిషయత్వం వ్యావర్తయతి -
ఈశ్వరమితి ।
తత్రైవ నారాయణశబ్దాత్ మూర్తిభేదో వ్యావర్త్యతే ।
తస్య తాటస్థ్యం వ్యవచ్ఛినత్తి -
సర్వేతి ।
ముఖ్యాముఖ్యాధికారిభేదేనే వికల్పః । భక్తియోగస్య యాదృచ్ఛికత్వం వ్యవచ్ఛేత్తుమ్ ‘అవ్యభిచారేణ’ ఇత్యుక్తమ్ । తద్వ్యాచష్టే -
నేతి ।
భజనం - పరమప్రేమా । స ఎవ యుజ్యతే అనేన ఇతి యోగః । సేవతే - పరాక్చిత్తతాం వినా సదా అనుసన్దధాతి, ఇత్యర్థః । సః భగవదనుగ్రహకృతసమ్యగ్ధీసమ్పన్నో విద్వాన్ జీవన్నేవ ఇత్యర్థః
॥ ౨౬ ॥
విద్వాన్ బ్రహ్మైవ ఇత్యత్ర హేతుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తత్ర ఉత్తరమ్ ఆహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్య అసతి బాధకే ముఖ్యార్థదగ్రణమ్ అభిప్రేత్య ఆహ -
పరమాత్మన ఇతి ।
తం ప్రతి ప్రత్యగాత్మనో యత్ ప్రతిష్ఠాత్వం తత్ ఉపపాదయతి -
ప్రతితిష్ఠతీతి ।
యత్ బ్రహ్మ ప్రత్యగాత్మని ప్రతితిష్ఠతి, తత్ కింవిశేషణమ్ ఇత్యపేక్షాయామ్ ఉక్తమ్ -
అమృతస్యేత్యాది ।
తత్ర అమృతశబ్దేన అవ్యయశబ్దస్య పునరుక్తిం పరిహరతి -
అవికారిణ ఇతి ।
నిత్యత్వమ్ - అపక్షయరాహిత్యమ్ । తేన పూర్వాభ్యామ్ అపౌనరుక్త్యమ్ ।
ప్రసిద్ధార్థస్య ధర్మశబ్దస్య బ్రహ్మణి అనుపపత్తిమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
అథ ఇన్ద్రియసమ్బన్ధోత్థం సుఖం వ్యావర్తయితుమ్ ‘ఐకాన్తికస్య’ ఇత్యుక్తమ్ । అక్షరార్థమ్ ఉక్త్వా, వాక్యార్థమ్ ఆహ -
అమృతాదీతి ।
ప్రతిష్ఠా యస్మాత్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । తస్మాత్ ప్రత్యగాత్మా పరమాత్మతయా నిశ్చీయతే సమ్యగ్జ్ఞానేన, ఇతి యోజనా ।
అస్య శ్లోకస్య, పూర్వశ్లోకేన ఎకవాక్యాతామ్ ఆహ -
తదేతదితి ।
వివక్షితం వాక్యార్థం ప్రపఞ్చయతి -
యయేతి ।
సా శక్తిః బ్రహ్మైవ, ఇతి కథం సామానాధికరణ్యమ్ ? తత్ర ఆహ -
శక్తీతి ।
వ్యాఖ్యాన్తరమ్ ఆహ -
అథవేతి ।
విశేషణాని పూర్వవత్ అపౌనరుక్త్యాని నేతవ్యాని । తదనేన అధ్యాయేన క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగస్య సంసారకారణత్వం పఞ్చప్రశ్ననిరూపణద్వారేణ చ సమ్యగ్జ్ఞానస్య సకలసంసారనివర్తకత్వమ్ , ఇత్యేతత్ ఉపపాదయతా ముముక్షోః యత్నసాధ్యం గుణైః అచాల్యత్వాది ముక్తస్య అయత్నసిద్ధం లక్షణమ్ ఇతి నిర్ధారితమ్
॥ ౨౭ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే చతుర్దశోఽధ్యాయః
॥ ౧౪ ॥
భక్తియోగేన గుణాత్యయే దర్శితే, నాశిత్వే తేషాం,వినా జ్ఞానేన అనత్యయాత్ అనాశిత్వేన,తేనాపి తదయోగ్యత్వాత్ న జ్ఞానం గుణాత్యయహేతుః ఇతి ఆశఙ్కాం నిరస్య, సాక్షాదేవ శ్రవణాదిహేతుం సంన్యాసం విధిత్సుః బ్రహ్మత్వస్య పరమపురుషార్థతాం వివక్షుః అధ్యాయాన్తరమారభతే -
యస్మాదితి ।
కర్మిణో జ్ఞానినశ్చ శాస్త్రే అధికృతాః । తత్ర కర్మిణాం కర్మానుకూలం ఫలం ఈశ్వరాయత్తమ్ , “ఫలమత ఉపపత్తేః“ (బ్ర. సూ. ౩ - ౨ - ౩౭) ఇతి న్యాయాత్ । జ్ఞానినామపి తత్ ఫలమ్ ఈశ్వరాయత్తమేవ, “తతో హ్యస్య బన్ధవిపర్యయౌ “ (బ్ర. సూ.౩ - ౨ - ౫) ఇత్యుక్తత్వాత్ । యస్మాత్ ఎవం, తస్మాత్ , యే భక్త్యాఖ్యేన యోగేన మామేవ సేవంతే, తే మత్ప్రసాదద్వారా జ్ఞానం ప్రాప్య తేన గుణాతీతాః ముక్తాః భవన్తీతి స్థితమ్ , ఇత్యర్థః ।
యే తు ఆత్మనః తత్త్వమేవ సన్దేహాద్యపోహేన జానన్తి తే తేన జ్ఞానేన గుణాతీతాః సన్తః ముక్తిం గచ్ఛన్తీతి కిము వక్తవ్యమ్ , ఇతి అర్థసిద్ధమర్థమ్ ఆహ -
కిమువక్తవ్యమితి ।
ఆత్మతత్త్వాజ్ఞానం యతః సంసారహేతుః, జ్ఞానం మోక్షానుుకూలమ్ , అతః అర్జునేన కిం తత్ ? ఇతి అపృష్టమపి తత్త్వం భగవాన్ ఉక్తవాన్ , ప్రశ్నాభావేఽపి తస్య తద్వ్యుత్పాదనాభిమానాత్ ఇత్యాహ -
అత ఇతి ।
తత్త్వే వివక్షితే కిమితి సంసారో వర్ణ్యతే ? తత్ర ఆహ -
తత్రేతి ।
అధ్యాయాదిః సప్తమ్యర్థః ।
వైరాగ్యమపి కిమితి మృగ్యతే? తత్ర ఆహ -
విరక్తస్యేతి ।
ఇతి వైరాగ్యాయ సంసారవర్ణనమ్ , ఇతి శేషః ।
నాశసమ్భావనాయై వృక్షరూపకం బన్ధహేతోః దర్శయతి -
ఊర్ధ్వమూలమితి ।
కథం కాలతః సూక్ష్యత్వమ్ ? తదాహ -
కారణత్వాదితి ।
తదేవ కథం? కార్యాపేక్షయా నియతపూర్వభావిత్వాత్ , ఇత్యాహ -
నిత్యత్వాదితి ।
సర్వవ్యాపిత్వాచ్చ ఉత్కర్షం సమ్భావయతి -
మహత్వాచ్చేతి ।
ఊర్ధ్వం - ఉచ్ఛ్రితం - ఉత్కృష్టమ్ ఇతి యావత్ ।
తస్య కూటస్థస్య కథం మూలత్వమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అవ్యక్తేతి ।
స్మృతిమూలత్వేన శ్రుతిముదాహరతి -
శ్రుతేశ్చేతి ।
అవాఞ్చ్యః - నికృష్టాః, శాఖా ఇవ మహాదాద్యా యస్య, సః, తథా ప్రకృతే సంసారవృక్షే పురాణసంమతిమ్ ఆహ -
పురాణే చేతి ।
అవ్యక్తం - అవ్యాకృతం, తదేవ మూలం, తస్మాత్ ప్రభవనం - ప్రభవః యస్య, స తథా । తస్యైవ మూలస్య అవ్యక్తస్య అనుగ్రహాత్ - అతిదృఢత్వాత్ ,ఉత్థితః - సంవర్ధితః । తస్య లౌకికవృక్షసాధర్మ్యమ్ ఆహ -
బుద్ధీత్యాదినా ।
వృక్షస్య హి శాఖాః స్కన్ధాత్ ఉద్భవన్తి, సంసారస్య చ బుద్ధేః సకాశాత్ నానాపరిణామా జాయన్తే । తేన బుద్ధిరేవ స్కన్ధః తన్మయః - తత్ప్రచురః, అయం సంసారతరుః । ఇన్ద్రియాణామన్తరాణి - ఛిద్రాణి కోటరాణి యస్య, స తథా । మహాన్తి భూతాని - పృథివ్యాదీని ఆకాశాన్తాని, విశాఖాః స్తమ్భా యస్య స తథా । ఆజీవ్యత్వం ఉపజీవ్యత్వమ్ । బ్రహ్మణా అధిష్ఠితో వృక్షః బ్రహ్మవృక్షః ॥ తథాపి జ్ఞానం వినా ఛేత్తుం అశక్యతయా సనాతనః - చిరన్తనః ఎతచ్చ బ్రహ్మణః పరస్య ఆత్మనః, వనం - వననీయం, సమ్భజనీయమ్ । అత్ర హి బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠితమ్ , తస్య వృక్షస్య సంసారాఖ్యస్య తదేవ బ్రహ్మ సారభూతమ్ ।అథవా అస్య బ్రహ్మవృక్షస్య అనవచ్ఛిన్నస్య సంసారమణ్డలస్య తదేతత్ బ్రహ్మ, వనమివ వనం - వననీయం - సమ్భజనీయమ్ । న హి బ్రహ్మాతిరిక్తం సంసారస్య ఆస్పదమ్ అస్తి బ్రహ్మైవ అవిద్యయా సంసరాతి ఇతి అభ్యుపగమాత్ ఇత్యర్థః ।
“అహం బ్రహ్మ“ ఇతి దృఢజ్ఞానేన ఉక్తం సంసారవృక్షం ఛిత్వా ప్రతిబన్ధకాభావాత్ ఆత్మనిష్ఠో భూత్వా, పునరావృత్తిరహితం కైవల్యం ప్రాప్నోతి, ఇత్యాహ -
ఎతదితి ।
అధఃశాఖమ్ , ఇత్యేతద్ వ్యాచష్టే -
మహదితి ।
ఆదిశబ్దేన ఇన్ద్రియాదిసఙ్గ్రహః ।
సంసారవృక్షస్య అతిచఞ్చలత్వే ప్రమాణమాహ -
ప్రాహురితి ।
క్షణధ్వంసినః అవ్యయత్వం విరుద్ధమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
సంసారేతి ।
తదేవోపపాదయతి -
అనాదీతి ।
ఛాదనం - రక్షణమ్ , ప్రావరణం వా । కర్మకాణ్డాని ఖలు ఆరోహావరోహఫలాని నానావిధార్థవాదయుక్తాని సంసారవృక్షం రక్షన్తి, తన్నిష్ఠం దోషం చ ఆవృణ్వన్తి । తే తాని ఛన్దాంసి పర్ణానీవ భవన్తి ఇతి అర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యథేతి ।
ఉక్తేఽర్థే హేతుమాహ -
ధర్మేతి ।
కర్మకాణ్డానాం వేదానాం ఇతి శేషః ।
కర్మబ్రహ్మాఖ్యసర్వవేదార్థస్య తత్ర అన్తర్భావమ్ ఉపేత్య వ్యాచష్టే -
వేదార్థేతి ।
సమూలసంసారవృక్షజ్ఞానే అమూలం హిత్వా మూలమేవ నిష్కృష్య జ్ఞాతుం శక్యమితి తజ్జ్ఞానార్థం ప్రయతితవ్యం ఇతి మత్వా తజ్జ్ఞానస్తుతిః అత్ర వివక్షితా ఇత్యాహ -
న హీతి
॥ ౧ ॥
అవయవసమ్బన్ధినీ అపరా - ప్రాగుక్తాత్ అతిరిక్తా కల్పనా ఇతి యావత్ । ఆమనుష్యలోకాత్ఆవిరిఞ్చేేః ఇతి అధశ్శబ్దార్థమాహ -
మనుష్యాదిభ్య ఇతి ।
తస్మాదేవ ఆరభ్య ఆసత్యలోకాత్ ఇతి ఊర్ధ్వశబ్దార్థమ్ ఆహ -
యావదితి ।
శాఖాశబ్దార్థం దర్శయతి -
జ్ఞానేతి ।
తేషాం హేత్వనుగుణత్వేన బహువిధత్వం సూచయతి -
యథేతి ।
ప్రత్యక్షాణాం శబ్దాదివిషయాణాం ప్రవాలత్వం శాఖాసు పల్లవత్వమ్ । అఙ్కురత్వం స్ఫోరయతి -
దేహాదీతి ।
“ఊర్ధ్వమూలమ్“ ఇత్యత్ర సంసారవృక్షస్య మూలముక్తం, కిమిదానీమ్ “అధశ్చ మూలాని“ ఇతి ఉచ్యతే ? తత్ర ఆహ -
సంసారేతి ।
అనుప్రవిష్టత్వమ్ - సర్వేషు లిఙ్గేషు అనుగతతయా సన్తతత్వమ్ , అవిచ్ఛిన్నత్వమ్ ।
రాగాదీనాం కర్మఫలజన్యత్వం ప్రకటయతి -
కర్మేతి ।
కర్మణాం రాగాదీనాం మిథో హేతుహేతుమత్త్వమ్ । తేషాం తథాత్వేనఅనవచ్ఛిన్నతయా ప్రవృత్తిః విశేషతో మనుష్యలోేకే భవతి ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
అత్ర హీతి ।
కర్మవ్యుత్పత్త్యా ప్రాణినికాయో లోకః । మనుష్యశ్చాసౌ లోకశ్చ ఇతి అధికృతో బ్రాహ్మణ్యాదివిశిష్టో దేహో మనుష్యలోకః
॥ ౨ ॥
పునః పునః రాగాదినా ప్రవృత్తత్వేన అనాదిత్వాత్ న సంసారవృక్షః స్వయమ్ ఉచ్ఛిద్యతే, న చ ఉచ్ఛేత్తుం శక్యతే కేనాపి, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యస్త్వితి ।
యథా పూర్వం వర్ణితం, యథా చ లోకే ప్రసిద్ధమ్ తథా అస్య రూపమిహ శాస్త్రాత్ అనుమీయతే । తథా చ అస్య జ్ఞానాపనోద్యత్వం యుక్తమ్ ఇత్యాహ -
యథేతి ।
తస్య అప్రమితత్వే హేతుం ఆహ -
స్వప్నేతి ।
తస్య స్వప్నదిసమత్వే దృష్టనష్టస్వరూపత్వం హేతుం కరోతి -
దృష్టేతి ।
ఇతి అమేయతా ఇతి శేషః ।
తమేవ అమేయత్వం హేతుం కృత్వా అవసానమపి తస్య న భాతి ఇత్యాహ -
అత ఎవేతి ।
జ్ఞానం వినా భ్రాన్తివాసనాకర్మణామ్ అన్యోన్యనిమిత్తత్వాత్ న అవసానమస్తి ఇత్యర్థః ।
ఇదమ్ప్రథమత్వమపి నాస్య పరిచ్ఛేత్తుం శక్యమ్ ఇత్యాహ -
తథేతి ।
ఆద్యన్తవత్ మధ్యమపి నాస్య ప్రామాణికమ్ ఇత్యాహ -
మధ్యమితి ।
సంసారవృక్షస్య అశ్వత్థశబ్దితస్య క్షణభఙ్గురస్య స్వయమేవ ఉచ్ఛేదసమ్భవాత్ తదుచ్ఛేదార్థం న ప్రయతితవ్యమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
అశ్వత్థమితి ।
వ్యుత్థానం - వైరాగ్యపూర్వకం పారివ్రాజ్యమ్ । దృఢీకృతత్వమేవ వివేకపూర్వకత్వేన స్ఫుటయతి -
పునః పునరితి
॥ ౩ ॥
ఉద్ధృత్య కిం కర్తవ్యమ్ ? తదాహ -
తత ఇతి ।
పశ్చాత్ - అశ్వత్థాత్ ఊర్ధ్వం వ్యవస్థితమ్ ఇత్యర్థః ।
కిం తత్పదమ్ ? యదన్విష్య జ్ఞాతవ్యమ్ , తదాహ -
యస్మిన్నితి ।
యేన సర్వం పూర్ణం పూర్షు వా శయానం పురుషం, ప్రపద్యే - శరణం గతోఽస్మి, ఇత్యర్థః ।
వివర్తవాదానురోధినం దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
ఐన్ద్రేతి
॥ ౪ ॥
పరిమార్గణపూర్వకం వైష్ణవం పదం గచ్ఛతామ్ అఙ్గాన్తరాణి ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం కథయతి -
కథమిత్యాదినా ।
మానః - అహఙ్కారః, మోహస్తు అవివేకః, జితసఙ్గదోషాః - శత్రుమిత్రసన్నిధావపి ద్వేషప్రీతివర్జితాః ఇత్యర్థః । తత్పరత్వం - శ్రవణాదినిష్ఠత్వమ్ । సంన్యాసినః - వైరాగ్యద్వారా త్యక్తసర్వకర్మాణ ఇత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన తద్ధేతుపరిగ్రహః ।మోహవర్జితత్వం - ఉక్తహేతుతః సఞ్జాతసమ్యగ్ధీత్వమ్
॥ ౫ ॥
తచ్చేత్పదం వేద్యం, కుర్తుః అన్యత్కర్మ ఇతి ద్వైతాపాతః, అవేద్యం చేత్ అపుమర్థత్వాత్ ప్రేప్సితత్వాసిద్ధిః ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
తదేవేతి
॥ ౬ ॥
ఉక్తమనూద్య ఆక్షిపతి -
యద్గత్వేతి ।
తత్ర ప్రసిద్ధిం ప్రమాణయతి -
సంయోగా ఇతి ।
గమనస్య ఆగమనాన్తత్వప్రసిద్ధేః అయుక్తంయద్గత్వేత్యాది, ఇత్యుపసంహరతి -
కథమితి ।
ఆక్షేపం పరిహరతి -
శ్రృణ్వితి ।
భగవత్ప్రాప్తేః నివృత్యన్తత్వాభావఃసప్తమ్యర్థః ।
జీవస్య పరాంశత్వేఽపి కథం ఉక్తదోషసమాధిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ప్రతిబిమ్బపక్షమాదాయ దృష్టాన్తేన ప్రత్యాచష్టే-
యథేతి ।
అవచ్ఛేదపక్షమాశ్రిత్య దృష్టాన్తాన్తరేణ ఉక్తదోషసమాధిం దర్శయతి -
యథావేతి ।
ఆక్షేపసమాధిముపసంహరతి -
అత ఇతి ।
పరస్య నిరవయవత్వాత్ తదంశత్వం జీవస్యాయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తస్య నిరవయవత్వం సాధయతి -
సావయవత్వే చేతి ।
వస్తుతో నిరంశస్యాపి పరస్య కల్పనయా జీవః అంశః భవిష్యతి ఇతి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
వస్తుతస్తు జీవస్య న అంశత్వం పరమాత్మనా తావన్మాత్రతాయాః దర్శితత్వాత్ ఇత్యాహ -
దర్శితశ్చేతి ।
యది పరస్య అంశత్వేన కల్పితో జీవః వస్తుతః తదాత్మైవ, న తర్హి తస్య సంసారిత్వం ఉత్క్రాన్తిర్వేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
జీవస్య సంసరణమ్ ఉత్క్రమణఞ్చ ఉపపాదయితుం ఉపక్రమతే -
ఉచ్యత ఇతి
॥ ౭ ॥
స్వస్థానే స్థితానాం ఇన్ద్రియాణాం జీవేన ఆకర్షణస్య కాలం పృచ్ఛతి -
కస్మిన్నితి ।
జీవస్య ఉత్క్రాన్తిః న ఈశ్వరస్య ఇత్యాశఙ్క్య, ఈశ్వరశబ్దార్థమాహ -
దేహాదీతి ।
ఉత్క్రాన్త్యనన్తరభావినీ గతిః ఇత్యేతత్ అర్థవశాత్ ఇత్యుక్తమ్ ।
అవశిష్టాని శ్లోకాక్షరాణి ఆచష్టే -
యదాచేతి
॥ ౮ ॥
మనఃషష్ఠాని ఇన్ద్రియాణ్యేవ ప్రశ్నద్వారా విశేషతో దర్శయతి -
కానీతి
॥ ౯ ॥
శరీరమిత్యాదిశ్లోకే దేహాత్ ఆత్మనః అతిరేకం ఉక్త్వా, శ్రోత్రం చక్షుః ఇత్యాదౌ స్వాభిలషితే విషయే యథాయథం కరణానాం ప్రవర్తకత్వాత్ తేభ్యః అతిరిక్తశ్చ ఆత్మా ఇత్యుక్తమ్ । తర్హి తం ఉత్క్రాన్త్యాది కుర్వన్తం స్వరూపత్వాత్ కిమితి సర్వే న పశ్యన్తి? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
ఎవమితి ।
సన్నిహితతమత్వేన దర్శనయోగ్యమపి విషయపారవశాత్ ఆత్మానం సర్వే న పశ్యన్తి, ఇతి భగవతోఽనుక్రోశం దర్శయతి -
ఎవంభూతమితి ।
తర్హి కేషామ్ ఆత్మదర్శనమ్ ? తదాహ -
యే తు పునరితి
॥ ౧౦ ॥
జ్ఞానచక్షుశ్శబ్దేన న్యాయానుగృహీతం శాస్త్రం జ్ఞానసాధనముక్తమ్ । తత్ కిం ఇదానీం శాస్త్రమాత్రేణ న్యాయానుగృహీతేన ఆత్మానం పశ్యన్తి? నేత్యాహ -
కేచిత్వితి ।
ప్రయత్నః - శ్రవణమననాత్మకః । శాస్త్రాదిప్రమాణైః యతన్తోఽపి, ఇతి సమ్బన్ధః ।
అసంస్కృతాత్మత్వం ప్రకటయతి -
తపసేతి ।
దుశ్చరితాత్ అవిరతిఫలం కథయతి -
అశాన్తేతి ।
అశుద్ధబుద్ధీనాం - అవివేకినాం సదపి శ్రవణాది న ఫలవత్ , ఇతి మత్వా ఆహ -
ప్రయత్నమితి
॥ ౧౧ ॥
అనన్తరశ్లోకచతుష్టయస్య వృ్త్తానువాదద్వారా తాత్పర్యార్థమాహ -
యత్పదమితి ।
జీవాత్మత్వే న చిద్రూపత్వం ఉక్త్వా తదీయచైతన్యేన ఆదిత్యాదీనాం అవభాసకత్వాచ్చ బ్రహ్మణః చిద్రూపత్వం ఇత్యాహ -
యదాదిత్యేతి ।
చిద్రూపస్యైవ బ్రహ్మణః సర్వాత్మకత్వప్రతిపాదకత్వేన శ్లోకం వ్యాచష్టే -
యదిత్యాదినా ।
ఆదిత్యాదౌ తత్ర తత్ర స్థితం బ్రహ్మచైతన్యజ్యోతిః సర్వావభాసకం ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ సర్వజ్ఞత్వేన చిద్రూపత్వం అత్ర వివక్షితమ్ , ఇతి వ్యాఖ్యాన్తరం ఆహ -
అథవేతి ।
చైతన్యజ్యోతిషః సర్వత్ర అవిశేషాత్ ఆదిత్యాదిగతత్వవిశేషణం అయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సర్వత్ర సత్వేఽపి క్వచిదేవ అభివ్యక్తివిశేషాత్ విశేషణమితి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
ఆదిత్యాదిష్వితి ।
సర్వత్ర చైతన్యజ్యోతిషః తుల్యత్వేఽపి క్వచిదేవ అభివ్యక్త్యా విశేషణోపపత్తిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథాహీతి
॥ ౧౨ ॥
ఇతశ్చ సర్వాత్మత్వంప్రకృతపదస్య యుక్తమ్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఈశ్వరో హి పృథివీదేవతారూపేణ పృథివీం ప్రవిశ్య భూతశబ్దితం జగత్ ఐశ్వరేణైవ బలేన బిభర్తి । తతో గుర్వీ అపి పృథివీ విదీర్య న అధో నిపతతి ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
తథా చేతి ।
పరస్యైవ హిరణ్యగర్భాత్మనా అవస్థానాత్ న మన్త్రయోః అన్యపరతా ఇతి భావః । దేవతాత్మనా ద్యావాపృథివ్యోః ఉగ్రత్వమ్ ఉద్ధరణసామర్థ్యమ్ , తథాపి ఈశ్వరాయత్తమేవ స్వరూపధారణం, తదపేక్షయా దుర్బలత్వాత్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఈశ్వరస్య సర్వాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
రసాత్మకసోమరూపతాపత్తావపి, కథం ఓషధీః ఈశ్వరః సర్వాః పుష్ణాతి? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
సర్వేతి
॥ ౧౩ ॥
భగవతః సర్వాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
అహమేవేతి అహంశబ్దేన పరో లక్ష్యతే, భూత్వా పచామి ఇతి సమ్బన్ధః ।
పరస్యైవ జాఠరాత్మనా స్థితౌ శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
అయమితి ।
బాహ్యం భౌమం అగ్నిం వ్యావర్తయతి -
యోఽయమితి ।
దేహాన్తరారమ్భకం తృతీయం భూతం వ్యవచ్ఛినత్తి -
యేనేతి ।
జాఠరాత్మనా పరః స్థితశ్చేత్ తస్య దేహాశ్రితత్వం సిద్ధమ్ ఇతి న పృథక్ వక్తవ్యమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, “పురుషవిధం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద“ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్య ఆహ -
ప్రవిష్ట ఇతి ।
పరస్య జాఠరాత్మనః అన్నపాకే సహకారికారణమాహ -
ప్రాణేతి ।
సంయుక్తత్వం - సన్ధుక్షితత్వమ్ । అన్నస్య చాతుర్విధ్యం ప్రకటయతి -
భోజ్యమితి ।
భోక్తరి వైశ్వానరదృష్టిః, భోజ్యే సోమదృష్టిః ఎవం భోక్తృభోజ్యరూపం సర్వం జగత్ అగ్నీషోమాత్మనా భుక్తికాలే ధ్యాయతో భోక్తుః అన్నకృతో దోషో న ఇతి ప్రాసఙ్గికం సఫలం ధ్యానం దర్శయతి -
భోక్తేతి
॥ ౧౪ ॥
ఇతశ్చ సర్వాత్మత్వేన సర్వవ్యవహారాస్పదత్వమ్ ఈశ్వరస్య ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ప్రాణిజాతం బ్రహ్మాదిపుత్తికాన్తమ్ । ఆత్మతయా బుద్ధౌ సంనివిష్టత్వం - తద్గుణదోషాణామ్ అశేషేణ - ద్రష్టృత్వమ్ । అతః బుద్ధిమధ్యస్థస్య గుణదోషద్రష్టృత్వాత్ ఇతి యావత్ । మత్తః - సర్వకర్మాధ్యక్షాత్ జగద్యన్త్రసూత్రధారాత్ ఇత్యర్థః ।
ప్రాణినాం స్మృతిజ్ఞానయోః తదుపాయస్య చ భగవదధీనత్వే భగవతో వైషమ్యం స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యేషామితి ।
స్మృతిః జన్మాన్తరాదౌ అనుభూతస్య పరామర్శః । దేశకాలస్వభావవిప్రకృష్టస్యాపి జ్ఞానమ్ అనుభవః । ధర్మాధర్మాభ్యాం విచిత్రం కుర్వతః న ఈశ్వరస్య వైషమ్యమ్ ఇతి భావః ।
వేదవేద్యం పరం బ్రహ్మ భగవతః అన్యదితి శఙ్కాం వారయతి -
వేదైరితి ।
వేదాన్తానాం పౌరుషేయత్వం పరిహరతి -
వేదేతి ।
తదర్థసమ్ప్రదాయప్రవర్తకత్వార్థం తదర్థయాథాతథ్యజ్ఞానవత్వమాహ -
వేదార్థేతి
॥ ౧౫ ॥
ఉత్తరశ్లోకానాం తాత్పర్యం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
భగవత ఇతి ।
విశిష్టోపాధిః ఆదిత్యాదిః ।
సమ్ప్రతి అధ్యాయసమప్తేః ఉత్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యమాహ -
అథేతి ।
న కేవలం నిరుపాధికాత్మస్వరూపనిర్ధారణాయ ఉత్తరగ్రన్థః, కిన్తు సర్వస్యైవ గీతాశాస్త్రస్య అర్థనిర్ణయార్థమిత్యాహ -
తత్రేతి ।
క్షరాక్షరోపాధిభ్యాం పరమాత్మనా చరాశిత్రయమ్ । ఉక్తేన సర్వాత్మత్వేన అశుద్ధ్యాదిదోషప్రసక్తౌ ఉక్తమ్ -
ద్వావిమావితి ।
పురుషోపాధిత్వాత్ పురుషత్వం న సాక్షాత్ ఇతి వివక్షితత్వాత్ ఆహ -
పురుషావితి ।
పరం పురుషం వ్యావర్తయతి -
భగవత ఇతి ।
తత్ర కార్యలిఙ్గకమ్ అనుమానం సూచయతి -
క్షరాఖ్యస్యేతి ।
మాయాశక్తిం వినా భోక్తౄణాం కర్మాదిసంస్కారాదేవ ఉక్తకార్యోత్పత్తిః ఇత్యాశఙ్క్య, తస్య నిమిత్తత్వేఽపి మాయాశక్తిః ఉపాదానమ్ ఇతి మత్వా ఆహ -
అనేకేతి ।
కామకర్మాదీతి ఆదిశబ్దేన జ్ఞానం గృహ్యతే ।
ప్రకృతిం పురుషం చైవేతి ప్రకృతయోః ఇహ గ్రహణమ్ ఇతి శఙ్కామ్ ఆకాఙ్క్షాద్వారా వారయతి -
కౌ తావితి ।
కూటశబ్దార్థముక్త్వా తేన స్థితస్య కూటస్థతేతి సమ్పిణ్డితార్థమాహ -
అనేకేతి ।
తస్య కథమ్ అక్షరత్వం వినా బ్రహ్మజ్ఞానం అనాశాదిత్యాహ -
సంసారేతి
॥ ౧౬ ॥
కార్యకారణాఖ్యౌ రాశీ దర్శయిత్వా రాశ్యన్తరం దర్శయతి -
ఆభ్యామితి ।
వైలక్షణ్యఫలమాహ -
క్షరేతి ।
ఉపాధిద్వయకృతగుణదోషాస్పర్శే ఫలితమాహ -
నిత్యేతి ।
ఆభ్యాం క్షరాక్షరాభ్యామితి యావత్ । ఉత్తమః, అన్యః ఇతి పదద్వయం వస్తుతః సర్వథైవ క్షరాక్షరాత్మత్వాభావదృష్ట్యర్థమ్ ।
జడవర్గస్య అన్యత్వకృతం స్వాతన్త్ర్యం నిరస్యతి -
స ఎవేతి ।
లోకత్రయం ఇతి ఉపలక్షణమ్ , సర్వం జగదపి వివక్షితమ్ । చైతన్యమేవ బలం తత్ర - శక్తిః - మాయా తయేతి యావత్ ।
జగద్ధారణే పరస్య వ్యాపారాన్తరం వారయతి -
స్వరూపేతి ।
న చ అస్య అన్యో ధారయితా, స్వతః అచలత్వాత్ ఇత్యాహ -
అవ్యయ ఇతి ।
“సంయుక్తమేతత్ క్షరమక్షరం చ వ్యక్తావ్యక్తం భరతే విశ్వమీశః“ ఇతి శ్రుత్యర్థం గృహీత్వా ఆహ -
ఈశ్వర ఇతి
॥ ౧౭ ॥
కిఞ్చ లోకవేదయోః భగవతో నామప్రసిద్ధ్యా సిద్ధమ్అప్రపఞ్చత్వం ఇత్యాహ -
యథేతి ।
అశ్వకర్ణాదివత్ అస్య నామ్నః రూఢత్వాత్ అర్థవిశేషాభావాత్ భగవతోఽపిలౌకికేశ్వరవత్ ఈశ్వరత్వం సాతిశయమ్ ఇతి, నేత్యాహ -
తస్యేతి ।
యస్మాదిత్యస్య అపేక్షితం నిక్షిపతి -
అత ఇతి ।
ఉత్తమః పురుషః ఇతి వాక్యశేషః
॥ ౧౮ ॥
ఆత్మనః అప్రపఞ్చత్వం జ్ఞానఫలోక్త్యా స్తౌతి -
అథేతి ।
యథోక్తవిశేషణం సర్వాత్మత్వాదివిశేషణోపేతమితి యావత్ । క్షరాక్షరాతీతత్వం యథోక్తప్రకారః । సంమోహవర్జితః - సంమోహేన దేహాదిషు ఆత్మాత్మీయత్వబుద్ధ్యా రహితః ఇత్యర్థః ।
భగవన్తం జానతః సర్వవిత్త్వం, తస్యైవ సర్వాత్మనా మేయత్వాదిత్యాహ -
స సర్వవిదితి ।
సర్వాత్మని మయ్యేవ ఆసక్తచిత్తత్వేన ఇత్యర్థః
॥ ౧౯ ॥
అధ్యాయార్థమనూద్య ఉపసంహారశ్లోకం అవతారయతి -
అస్మిన్నితి ।
సర్వస్యాం గీతాయాం శాస్త్రశబ్దే వక్తవ్యే కథమస్మిన్ అధ్యాయే తత్ప్రయోగః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యద్యపీతి ।
సంనిహితమ్ అధ్యాయం స్తోతుమపి కుతః తత్ర శాస్త్రశబ్దః? తదర్థాభావాత్ । తత్రాహ -
సర్వో హీతి ।
గీతాశాస్రార్థస్య సర్వస్య అత్ర సఙ్క్షిప్తత్వాదేవ కేవలం శాస్త్రశబ్దో న భవతి, కిన్తు వేదార్థస్యాపి సర్వస్య అత్ర సమాప్తేః యుక్తం శాస్త్రపదం ఇత్యాహ -
నేతి ।
తత్ర గమకమాహ -
యస్తమితి ।
భగవత్తత్త్వజ్ఞానే కృతకృత్యతా ఇత్యేతత్ ఉపపాదయతి -
విశిష్టేతి ।
“నాన్యథా“ ఇత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి -
న చేతి ।
సత్యపి తత్త్వజ్ఞానే కర్మణాం కర్తవ్యత్వాత్ న కర్తవ్యసమాప్తిః ఇతి ఆశఙ్క్యాహ -
సర్వమితి ।
తత్త్వజ్ఞానే కృతార్థతేతి తత్ర మనోరపి సంమతిమాహ -
ఎతద్ధీతి ।
భారతేతి సమ్బోధనతాత్పర్యమాహ -
యత ఇతి ।
తదనేన ఆత్మనో దేహాద్యతిరిక్తత్వం చిద్రూపత్వం సర్వాత్మత్వం కార్యకారణవినిర్ముక్తత్వేన అప్రపఞ్చత్వం తస్య అఖణ్డైకరసబ్రహ్మాత్మత్వజ్ఞానాత్ అశేషపురుషార్థపరిసమాప్తిరిత్యుక్తమ్
॥ ౨౦ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే పఞ్చదశోఽధ్యాయః
॥ ౧౫ ॥
వ్యవహితేన సమ్బన్ధం వదన్ అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయతి-
దైవీతి ।
దైవీ సూచితా, “రాక్షసీం ఆసురీం చైవ ప్రకృతిం మోహినీమ్" ఇత్యాదౌ ఇతి శేషః ।
ప్రకృతీనాం విస్తరేణ దర్శనం కుత్ర ఉపయోగి ఇతి ఆశఙ్క్య, విభజ్య ఉపయోగం ఆహ -
సంసారేతి ।
అతీతే చ అధ్యాయే “కర్మానుబన్ధీని అధశ్చ మూలాని అనుసన్తతాని" ఇత్యత్ర కర్మవ్యఙ్గ్యాః వాసనాః సంసారస్య అవాన్తరమూలత్వేన ఉక్తాః । తాః మనుష్యదేహే ప్రాగ్భవీయకర్మానుసారేణ వ్యజ్యమానాః సాత్త్వికాదిభేదేన దైవ్యాదిప్రకృతిత్రయత్వేన విభక్తాః విస్తితీర్షుః భగవాన్ ఉక్తవాన్ ఇత్యాహ -
భగవానితి ।
అభీరుతా - శాస్త్రోపదిష్టే అర్థే సన్దేహం హిత్వా అనుష్ఠాననిష్ఠత్వమ్ । పరవఞ్చనా - పరస్య వ్యాజేన వశీకరణమ్ । మాయా - హృదయే అన్యథా కృత్వా బహిః అన్యథా వ్యవహరణమ్ । అనృతం - అయథాదృష్టకథనమ్ । ఆదిపదేన విప్రలమ్భాదిగ్రహః ఉక్తం అర్థం సఙ్క్షిప్య ఆహ -
శుద్ధేతి ।
ఎషా ఇతి అభయాద్యా జ్ఞానాదిస్థిత్యన్తా త్రిధా ఉక్తా ఇతి యావత్ ।
తామేవ సాత్త్వికీం ప్రకృతిం ప్రకటయతి -
యత్రేతి ।
జ్ఞానే కర్మణి వా అధికృతానాం అభీరుతాద్యా యా ప్రకృతిః సా తేషాం తత్ర సాత్త్వికీ సమ్పత్ ఇత్యర్థః ।
మహాభాగ్యానాం అత్యుత్తమా దైవీ సమ్పత్ ఉక్తా । సమ్ప్రతి సర్వేషాం యథాసమ్భవం సమ్పదం వ్యపదిశతి -
దానమితి ।
బాహ్యకరణవిశేషే కారణమ్ ఆహ -
అన్తఃకరణస్యేతి ।
దేవయజ్ఞాదిః ఇతి ఆదిశబ్దేన పితృయజ్ఞో భూతయజ్ఞో మనుష్యయజ్ఞశ్చ ఇతి త్రయమ్ ఉక్తమ్ । బహ్మయజ్ఞస్య స్వాధ్యాయేన పృథక్కరణాత్
॥ ౧ ॥
దైవీం సమ్పదమభిజాతస్య విశేషణాన్తరాణి దర్శయతి -
కిం చేతి ।
త్యాగశబ్దేన దానం కస్మాత్ న ఉచ్యతే ? తత్ర ఆహ -
పూర్వమితి ।
లజ్జా - అకార్యనివృత్తిహేతుగర్హానిమిత్తా మనోవృత్తిః
॥ ౨ ॥
దైవీ సమ్పదం ప్రాప్తస్య విశేషణాన్తరాణి అపి సన్తి ఇతి ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
వ్యావర్త్యం కీర్తయతి -
నేతి ।
అధ్యాత్మాధికారాత్ ఇతి శేషః ।
క్షమాఽక్రోధయోః ఎకార్థత్వేన పౌనరుక్త్యం ఆశఙ్క్య పరిహరతి -
ఉత్పన్నాయామ్ ఇతి ।
తయోః ఎవం విశేషాత్ అపౌనరుక్త్యం ఫలతి ఇతి ఆహ -
ఇత్థమ్ ఇతి ।
వృత్తివిశేషమేవ విశదయతి -
యేనేతి ।
శౌచస్య ద్వైవిధ్యమేవ ప్రకటయతి -
మృజ్జలేత్యాదినా ।
నైర్మల్యమేవ స్ఫోరయతి -
మాయేతి ।
ఉక్తమ్ ఉపసంహరతి -
ఎవమితి ।
అతిమానిత్వాభావమేవ వ్యనక్తి -
ఆత్మనః ఇతి ।
కస్య ఎతాని విశేషణాని ఇతి అపేక్షాయాం ఆహ -
భవన్తీతి ।
సాధకస్య మనుష్యదేహస్థస్యైవ కథం దైవీం సమ్పదం అభిలక్ష్య జాతత్వమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
దైవీతి
॥ ౩ ॥
ఆదేయత్వేన దైవీం సమ్పదం ఉక్త్వా హేయత్వేన ఆసురీం సమ్పదం ఆహ -
అథేతి ।
ఉత్సేకః - మదః మహదవధీరణాహేతుః । ఆత్మని ఉత్కృష్టత్వాధ్యారోపః అతిమానః । క్రోధస్తు కోపాపరపర్యాయః స్వపరాపకారప్రవృత్తిహేతుః నేత్రాదివికారలిఙ్గః అన్తఃకరణవృత్తివిశేషః । పరుషః నిష్ఠురః ప్రత్యక్షరూక్షవాక్ , తస్య భావః పారుష్యమ్ । తత్ ఉదాహరతి -
యథేతి ।
తాం అభిజాతస్య దమ్భాదీని అజ్ఞానాన్తాని భవన్తి ఇతి అనుషజ్యతే
॥ ౪ ॥
కార్యం ఫలవిభాగః । ఆసురీ ఇతి ఉపలక్షణం రాక్షసీ చేతి ద్రష్టవ్యం ఇత్యాహ -
తథేతి ।
ఫలవిభాగే సమ్పదోః ఎవం ఉక్తే, ప్రతీత్య అర్జునస్య అభిప్రాయం, భగవతో వచనం ఇత్యాహ -
తత్రేతి ।
తత్ర ఆభిజాత్యం హేతుం కరోతి -
పాణ్డవేతి
॥ ౫ ॥
నిర్దయానాం రక్షసాం సమ్పత్ తృతీయా అస్తి, సా కస్మాత్ న ఉక్తా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆసుర్యాం అన్తర్భావాత్ ఇత్యాహ -
ద్వావితి ।
భూతానాం ద్వైవిధ్యే మానత్వేన ఉదూగీథబ్రాహ్మణమ్ ఉదాహరతి -
ద్వయా హేతి ।
సమ్పద్ద్వయయుతేభ్యః అతిరిక్తానాం అపి ప్రాణిభేదానాం సమ్భవాత్ కుతః భూతానాం ద్విత్వనియతిః ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
సర్వేషామితి
॥ ౬ ॥
నను అధ్యాయశేషేణ ఆసురసమ్పద్దర్శనం అయుక్తం, తస్యాః త్యాజ్యత్వేనపఙ్కప్రక్షాలనన్యాయావతారాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ప్రత్యక్షీకరణేనేతి ।
వర్జనీయాం ఆసురీం సమ్పదం వివృణోతి -
ప్రవృత్తిం చేతి ।
తాం విహితాం ప్రవృత్తిం న జానన్తి ఇత్యర్థః । తాం చ నిషిద్ధాం క్రియాం న జానన్తి ఇతి సమ్బన్ధః ।
న శౌచమ్ ఇత్యాదేః తాత్పర్యం ఆహ -
అనాచారా ఇతి ।
శౌచసత్యయోః ఆచారాన్తర్భావేఽపి బాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేన పృథక్ ఉపాదానమ్
॥ ౭ ॥
ఆసురాణాం జనానాం విశేషణాన్తరాణ్యపి సన్తి ఇత్యాహ -
కిం చేతి ।
విద్యతే ఇత్యాహుః ఇతి పూర్వేణ సబన్ధః ।
శాస్త్రైకగమ్యమ్ అదృష్టం నిమిత్తీకృత్యప్రకృత్యధిష్ఠాత్రాత్మకేన బ్రహ్మణా రహితం జగత్ ఇష్యతే చేత్ , కథం తదుత్పత్తిః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
కిం చేతి ।
కిమన్యత్ ఇత్యాదేః ఆక్షేపస్య తాత్పర్యం ఆహ -
న కిఞ్చిదితి
॥ ౮ ॥
యథా ఉక్తా దృష్టిః బ్రహ్మదృష్టివత్ ఇష్టైవ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఎతామితి ।
ప్రాక్ ఉపదిష్టాం ఎతాం లోకాయతికదృష్టిం అవలమ్బ్య ఇతి యావత్ ।
నష్టస్వభావత్వం ఎవ స్పష్టయతి -
విభ్రష్టేతి ।
విషయబుద్ధేః అల్పత్వం దృష్టమాత్రోద్దేశేన ప్రవృత్తత్వమ్ । జగతః ప్రాణిజాతస్య ఇతి యావత్
॥ ౯ ॥
తానేవ దురాచారాన్ ఆసురాన్ ప్రకారాన్తరేణ విశినష్టి -
తే చేతి
॥ ౧౦ ॥
తానేవ విధాన్తరేణ విశినష్టి -
కిం చేతి ।
చిన్తాం - ఆత్మీయయోగక్షేమోపాయాలోచనాత్మికాం అపరిమేయవిషయత్వాత్ పరిమాతుం అశక్యాం ఆశ్రితాః ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఎషః కామోపభోగః పరం అయనం సుఖస్య ఇతి ఎతావత్ , పారత్రికం తు నాస్తి సుఖం ఇతి నిశ్చయవన్తః ఇత్యాహ -
ఎతావదితి
॥ ౧౧ ॥
ఆసురానేవ పునః విశినష్టి -
ఆశేతి ।
అశక్యోపాయార్థవిషయాః అనవగతోపాయార్థవిషయాః వా ప్రార్థనాః ఆశాః, తాః పాశః ఇవ పాశాః, తేషాం శతైః బద్ధాః ఇవ, శ్రేయసః ప్రచ్యావ్య ఇతః తతః నీయమానాః ఇత్యాహ -
ఆశా ఎవేతి
॥ ౧౨ ॥
తేషాం అభిప్రాయోఽపి వివేకవిరోధీ ఇత్యాహ -
ఈదృశశ్చేతి ।
ద్రవ్యం గోహిరణ్యాది । ఇదం - అన్యత్ బుద్ధౌ ప్రార్థ్యమానత్వేన విపరివర్తమానం ఇతి ఎతత్
॥ ౧౩ ॥
యథోక్తే మదభిప్రాయే ప్రతిబన్ధకః శత్రుః అపి న సమ్భవతి ఇత్యాహ -
అసావితి ।
త్వత్తో విహీనానాం త్వయా పరిభవేఽపి, త్వత్తుల్యానాం శత్రూణాం పరిభవో నిశ్చితో న భవతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
సర్వథేతి ।
ఐశ్వర్యాతిరేకేఽపి కుతః తేషాం భోగసామర్థ్యమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అహమితి ।
సిద్ధత్వమేవ స్ఫుటయతి -
సమ్పన్న ఇతి ।
బలవాన్ - ఓజస్వీ । సుఖీ - రోగరహితః
॥ ౧౪ ॥
విద్యావృత్తధనాభిజనైః మత్తుల్యః నాస్తి ఇత్యాహ -
ఆఢ్యః ఇతి ।
తథాపి యాగదానాభ్యాం తత్ఫలేన వా కశ్చిత్ అధికః భవిష్యతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
న చ తేషాం ఎషః అభిప్రాయః సాధీయాన్ ఇత్యాహ -
ఇత్యేవమితి
॥ ౧౫ ॥
ఉక్తప్రకారవిపర్యయేణ కృత్యాకృత్యవివేకవికలానాం కిం స్యాత్ ? ఇతి అపేక్షాయాం ఆహ -
అనేకేతి ।
కామాః - విషయాః, తేషాం భోగేషు - తత్ప్రయుక్తేషు ఉపభోగేషు ఇతి యావత్
॥ ౧౬ ॥
నను తేషామపి కేషాఞ్చిత్ వైదికే కర్మణి యాగదానాదౌ ప్రవృత్తిప్రతిపత్తేః అయుక్తం వైతరణ్యాదౌ పతనం ఇతి చేత్ , తత్ర ఆహ -
ఆత్మేతి
॥ ౧౭ ॥
ఆసురీసమ్పదం అభిజాతైః అధర్మజాతమేవ సఞ్చీయతే, ప్రవృత్తైరపి వైదికే కర్మణి, నైవ పుణ్యం ఇతి ఉక్తమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానాత్ పునః ఆసురాః దూరాదేవ ఉద్విజన్తే ఇతి ఆహ -
అహఙ్కారమితి ।
అహఙ్కారమేవ స్ఫోరయతి -
విద్యమానైరితి ।
అధ్యారోపితవైశిష్ట్యవిషయత్వాత్ అహఙ్కారస్య అవిద్యామూలత్వేన అవిద్యాత్మత్వం ఆహ -
అవిద్యాఖ్య ఇతి ।
వివేకిభిః తస్య అతియత్నాదేవ హేయత్వం సూచయతి -
కష్టతమ ఇతి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
సర్వేతి ।
తం సంశ్రితాః ఇతి సమ్బన్ధః ।
కర్యాకరణసామర్థ్యం ఉక్తవిశేషణం బలమ్ । అహఙ్కార ఎవ మహదవధీరణాపర్యన్తత్వేన పరిణతః దర్పః । తం వ్యాకరోతి -
నామేత్యాదినా ।
అన్యాంశ్చ దోషాన్ మాత్సర్యాదీన్ । న కేవలం ఉక్తమేవ తేషాం విశేషణమ్ , కిన్తు కష్టతమం అస్తి విశేషణాన్తరం ఇతి ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
యద్యపి ఈశ్వరం ప్రతి ద్వేషః తేషాం సమ్భావ్యతే, తథాపి కథం స్వదేహే పరదేహేషు చ తం ప్రతి ద్వేషః ? న హి తత్ర భోక్తారం అన్తరేణ ఈశ్వరస్య అవస్థానమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
తద్బుద్ధీతి ।
తేషాం ఈశ్వరం ప్రతి ద్వేషమేవ ప్రకటయతి -
మచ్ఛాసనేతి ।
ఈశ్వరస్య శాసనం - శ్రుతిసమృతిరూపం తదతివర్తిత్వం - తదుక్తార్థజ్ఞానానుష్ఠానపరాఙ్ముఖత్వమ్
॥ ౧౮ ॥
తేషాం ఉక్తవిశేషణవతాం ఆసురాణాం కిం స్యాత్ ఇతి తత్ ఆహ -
తానితి ।
భగవతః నైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గం ప్రత్యాదిశతి -
అధర్మేతి
॥ ౧౯ ॥
నను తేషామపి క్రమేణ బహూనాం జన్మనాం అన్తే శ్రేయః భవిష్యతి ? న ఇతి ఆహ -
ఆసురీమితి ।
తేషాం ఈశ్వరప్రాప్తిశఙ్కాభావే కథం తన్నిషేధః స్యాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
మామిత్యాదినా ।
యస్మాత్ ఆసురీ సమ్పత్ అనర్థపరమ్పరయా సర్వపురుషార్థపరిపన్థినీ, తస్మాత్ యావత్ పురుషః స్వతన్త్రః న కాఞ్చిత్ పారవశ్యకరీం యోనిమ్ ఆపన్నః, తావదేవ తేన అసౌ పరిహరణీయా ఇతి సముదాయార్థః
॥ ౨౦ ॥
కథం ఆసురీ సమ్పత్ అనన్తభేదవతీ పురుషాయుషేణాపి పరిహర్తుం శక్యేత ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
సర్వస్యా ఇతి ।
సఙ్క్షేపోక్తిఫలం ఆహ -
యస్మిన్నితి ।
కామాదౌ త్రివిధే సర్వస్య ఆసురసమ్పద్భేదస్య అన్తర్భావేఽపి, కథం అసౌ పరిహ్రియతే ? తత్ర ఆహ -
యత్పరిహారేణేతి ।
కామాదిపరిహారేణ ఆసురీసమ్పద్భేదపరిహారేఽపి కథం సర్వానర్థపరివర్జనం ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
యన్మూలమితి ।
కథం ఆత్మనః నిత్యస్య నాశశఙ్కా ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
కస్మైచిదితి ।
త్రివిధమపి సామాన్యతః దర్శితం ఆకాఙ్క్షాద్వారా విశేషతః దర్శయతి -
కిం తదితి ।
తస్మాత్ ఇతి వ్యాచష్టే -
యత ఇతి ।
కామాదిత్యాగే సతి, అనర్థాచరణశ్రేయఃప్రతిబన్ధనివృత్తీ స్యాతాం ఇతి భావః
॥ ౨౧ ॥
న కేవలం శ్రేయః సమాచరన్ ఆసురీం చ సమ్పదం వర్జయన్ మోక్షమేవ సమ్యగ్ధీద్వారా లభతే కిన్తు లౌకికమపి సుఖం ఇతిఅపేః అర్థః
॥ ౨౨ ॥
ఆసుర్యాః సమ్పదః వర్జనే శ్రేయసశ్చ కరణే కిం కారణమ్ ? తత్ ఆహ -
సర్వస్యేతి ।
తస్య కారణత్వం సాధయతి -
శాస్త్రేతి ।
ఉక్తం ఉపజీవ్య అనన్తరశ్లోకం ప్రవర్తయతి -
అత ఇతి ।
శిష్యతే - అనుశిష్యతే బోధ్యతే అనేన అపూర్వః అర్థః ఇతి శాస్త్రమ్ । తచ్చ విధినిషేధాత్మకమ్ ఇతి ఉపేత్య వ్యాచష్టే -
కర్తవ్యేతి ।
కామస్య కరణం కామకారః, తస్మాత్ హేతోః ఇతి ఉపేత్య కామాధీనా శాస్త్రవిముఖస్య ప్రవృత్తిః ఇతి ఆహ -
కామేతి ।
కామాధీనప్రవృత్తేః సదా పుమర్థయోగ్యస్య సర్వపురుషార్థసిద్ధిః ఇత్యాహ -
నాపీతి
॥ ౨౩ ॥
శాస్త్రాత్ ఋతే కర్మణః నిష్ఫలత్వే ఫలితం ఆహ -
తస్మాదితి ।
కర్తవ్యాకర్తవ్యౌ ధర్మాధర్మౌ తత్ర శాస్త్రస్య ప్రమాణత్వేఽపి మమ కిం కర్తవ్యం ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అత ఇతి ।
స్వకర్మ - క్షత్రియస్య యుద్ధాది । ఇతిశబ్దః అధ్యాయసమాప్త్యర్థః । తత్ అనేన అధ్యాయేన ప్రాగభవీయకర్మవాసనానుసారేణ అభివ్యజ్యమానసాత్త్వికాదిప్రకృతిత్రయవిభాగేన దైవీ ఆసురీ ఇతి సమ్పద్ద్వయం ఆదానహానాభ్యాం ఉపదిశ్య కామక్రోధలోభాన్ అపహాయ పురుషర్థినా శాస్త్రశ్రవణేన తదుక్తకారిణా భవితవ్యమితి నిర్ధారితమ్
॥ ౨౪ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రాజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - వి రచితే శ్రీమద్భగవద్గీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే షోడశోఽధ్యాయః
॥ ౧౬ ॥
ఆస్తికానాం నాస్తికానాం చ శాస్త్రైకచక్షుషాం గతిః ఉక్తా । సమ్ప్రతి ఆస్తికానామేవ శాస్రానభిజ్ఞానాం గతిం జిజ్ఞాసయా పృచ్ఛతి ఇతి ఆహ -
తస్మాదితి ।
యజన్తే ఇతి యాగగ్రహణం దానాదేః ఉపలక్షణమ్ । యది వేదోక్తం విధిమ్ అపశ్యన్తః తమ్ ఉత్సృజన్తి, కథం తర్హి శ్రద్ధఘానాః యాగాది కుర్వన్తి ? న హి మానం వినా శ్రద్ధయా యాగాది కర్తుం శక్యమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
శ్రుతీతి ।
నను శాస్త్రీయం విధిం పశ్యన్తోఽపి కేచిత్ తమ్ ఉపేక్ష్య స్వోత్ప్రేక్షయా యాగాది కుర్వన్తః దృశ్యన్తే, తేషామ్ ఇహ యే శాస్త్రవిధిముత్సృజ్య ఇతి గ్రాహః భవిష్యతి ? న ఇత్యాహ -
యే పునరితి ।
తేషామ్ అత్ర అపరిగ్రహే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమ్ ఆహ -
కస్మాదితి ।
శాస్త్రజ్ఞానం తదుపేక్షావతాం గ్రహేఽపి విశేషణమ్ అవిరుద్ధమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య వ్యాఘాతాత్ మా ఎవమ్ ఇతి ఆహ -
దేవాదీతి ।
అశ్రద్ధధానతయా తత్ ఉత్సృజ్య ఇతి సమ్బన్ధః ।
శాస్త్రోక్తం విధిమ్ అధిగచ్ఛతామపి, తమ్ అవధీర్య, స్వేచ్ఛయా దేవపూజాదౌ ప్రవృత్తానామ్ ఆసురేష్వేవ అన్తర్భావః, యస్మాత్ అనన్తరాధ్యాయే సిద్ధః, తస్మాత్ ఆస్తికాధికారే తేషాం ప్రసఙ్గో నాస్తి ఇతి ఉపసంహరతి -
యస్మాదితి ।
పూర్వోక్తాః శాస్త్రానభిజ్ఞాః । వృద్ధవ్యవహారానుసారిణః ఇతి యావత్ ।
తైః శ్రద్ధయా క్రియమాణం కర్మ కుత్ర పర్యవస్యతి ? ఇతి పృచ్ఛతి -
తేషామితి ।
కా నిష్ఠా ? ఇతి ఎతత్ వివృణోతి -
సత్త్వమితి ।
కార్యాణాం కారణైః వ్యపదేశమ్ ఆశ్రిత్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
ఎతదితి
॥ ౧ ॥
విశేషనిష్ఠమ్ ఉత్తరం సామాన్యేన వక్తుం న శక్యమ్ , ఇతి ఆశయేన పరిహరతి -
సామాన్యేతి ।
కిమితి శ్రద్ధాత్రైవిధ్యం ప్రశ్నానుపయుక్తమ్ ఉచ్యతే, తత్రాహ -
యస్యామితి ।
శ్రాద్ధపూర్వికాయాం క్రియాయామ్ ఇతి యావత్ ।
శ్రద్ధాత్రైవిధ్యే హేతుమ్ ఆహ -
సా స్వభావజేతి ।
స్వభావశబ్దార్థం ప్రకృతోపయోగితయా కథయతి -
జన్మాన్తరేతి ।
కథం త్రివిధా ? ఇతి అపేక్షాయామ్ ఆహ -
సాత్త్వికీత్యాదినా ।
కథమ్ ఉక్తా శ్రద్ధా స్వభావజా ? ఇతి తత్ర ఆహ -
తామితి
॥ ౨ ॥
ప్రాచీనకర్మోద్బోధితా త్రివిధా వాసనా స్వభావశబ్దితా త్రివిధాయాః శ్రద్ధాయాః నిమిత్తమ్ ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీమ్ ఉపాదానం తస్యాః దర్శయతి -
సత్త్వమితి ।
విశిష్టచిత్తోపాదానా శ్రద్ధా తత్త్రైవిధ్యే త్రివిధా ఇతి పూర్వార్ధస్య అర్థః ।
కథం నిష్ఠాయాః సాత్త్వికాదిప్రశ్నద్వారా శ్రద్ధాయాః త్రైవిధ్యనిరూపణమ్ ఉపయుక్తమ్ ఇతి మన్వానః శఙ్కతే -
యద్యేవమితి ।
శ్రద్ధేయం విషయమ్ అభిధ్యాయన్ తయా తత్రైవ వర్తతే ఇతి మన్వానః పరిహరతి -
ఉచ్యతే ఇతి ।
శ్రద్ధామయత్వం ప్రశ్నపూర్వకం కథయతి -
కథమితి ।
శ్రద్ధా ఖలు అధికృతే పురుషే ప్రాచుర్యేణ ప్రకృతా ఇతి తస్య శ్రద్ధామయత్వసిద్ధిః ఇత్యర్థః
॥ ౩ ॥
తథాపి కథం సత్త్వాదినిష్ఠా యథోక్తస్య పురుషస్య జ్ఞాతుం శక్యా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తతశ్చేతి ।
అధికృతస్య పురుషస్య శ్రద్ధాప్రధానత్వాత్ ఇతి యావత్ । దేవాః - వస్వాదయః, యక్షాః - కుబేరాదయః, రక్షాంసి నైర్ఋతాదయః । స్వధర్మాత్ ప్రచ్యుతాః విప్రాదయః దేహపాతాత్ ఊర్ధ్వం వాయుదేహమ్ ఆపన్నాః ప్రేతాః । ఎభ్యశ్చ యథాయథమ్ ఆరాధ్యదేవాదయః సాత్త్వికరాజసతామసాన్ ప్రకామాన్ ప్రయచ్ఛన్తీతి సామర్థ్యాత్ అవగన్తవ్యమ్
॥ ౪ ॥
నను సత్త్వాదినిష్ఠాః శాస్త్రేణ జ్ఞాతుం శక్యన్తే, కుతః, కార్యలిఙ్గకానుమానేన ఇతి, తత్ర ఆహ -
ఎవమితి ।
సత్త్వాదినిష్ఠానాం జన్తూతామ్ అవాన్తరవిశేషం ప్రచురత్వాప్రచురత్వరూపం దర్శయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
రాజసానాం తామసానాం చ ప్రాచుర్యం ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి -
కథమిత్యాదినా ।
కామశ్చ కామ్యమానవిషయః । రాగశ్చ తద్విషయభోగాభిలాషః । తత్కృతం - తత్ప్రయుక్తం తన్నిమిత్తమితి యావత్
॥ ౫ ॥
రజోనిష్ఠాన్ ప్రాధాన్యేన ప్రదర్శ్య, తమోనిష్ఠాన్ ప్రాధాన్యేన దర్శయతి -
కర్శయన్తః ఇతి ।
కథం శరీరాదిసాక్షిణమ్ ఈశ్వరం ప్రతి కృశీకరణం ప్రాణినాం ప్రకల్ప్యతే ? తత్రాహ -
మదనుశాసనేతి ।
తేషాం విపర్యాసనిశ్చయవతాం పరిజ్ఞానం కుత్ర ఉపయుజ్యతే ? తత్రాహ -
పరిహరణార్థమితి
॥ ౬ ॥
ఉత్తరశ్లోకపూర్వార్ధతాత్పర్యమ్ ఆహ -
ఆహారాణామితి ।
రస్యాదివర్గస్య సాత్త్వికపురుషప్రియత్వం, కట్వాదివర్గస్య రాజసప్రియత్వం, యాతయామాదివర్గస్య తామసప్రియత్వమితి దర్శనం కుత్ర ఉపయుజ్యతే ? తత్ర ఆహ -
రస్యేతి ।
శ్లోకోత్తరార్ధతాత్పర్యమ్ ఆహ -
తథేతి ।
ఆహారత్రైవిధ్యవత్ ఇతి యావత్ ।
కథమ్ ఎతేషాం ప్రత్యేకం త్రైవిధ్యమ్ ? తత్ర ఆహ -
తేషామ్ ఇతి
॥ ౭ ॥
సాత్త్వికప్రీతివిషయమ్ ఆహారవిశేషమ్ ఉదాహరతి -
ఆయురితి ।
ఆయుః - జీవనం, సత్త్వం - చిత్తస్థైర్యమ్ , వీర్యం వా, బలం - కార్యకరణసామర్థ్యం, ఆరోగ్యం - నీరోగతా, సుఖం - అన్తః ఆహ్లాదః, ప్రీతిః - పరేషామపి సమ్పన్నానాం దర్శనాత్ పరమః హర్షః, తాసాం వివర్ధనాః, వివర్ధయన్తీతి వ్యుత్పత్తేః । రసోపేతాః - రసయితవ్యాః సరసాః । దేహే చిరకాలస్థాయిత్వం - చిరశరీరోపకారహేతుత్వము
॥ ౮ ॥
రాజసప్రీతివిషయమ్ ఆహారవిశేషం దర్శయతి -
కట్వితి ।
కటుః - తిక్తః, కటుకస్య తీక్ష్ణశబ్దేన ఉక్తత్వాత్ ।
రూక్షః - న స్నేహః, విదాహీ - సన్తాపకః । అతిశబ్దస్య సర్వత్ర యోజనమేవ అభినయతి -
అతికటురితి ।
దుఃఖం - తాత్కాలికీ పీడా, ఇష్టవియోగజం దుఃఖం - శోకః, ఆమయః - రోగః
॥ ౯ ॥
తామసప్రియమ్ ఆహారమ్ ఉదాహరతి -
యాతయామమితి ।
నను నిర్వీర్యం యాతయామమ్ ఉచ్యతే, న పునః సామిపక్వమితి ? న ఇత్యాహ -
నిర్వీర్యస్యేతి
॥ ౧౦ ॥
హానాదానార్థమ్ ఆహారత్రైవిధ్యమ్ ఎవం విభజ్య క్రమప్రాప్తం యజ్ఞత్రైవిధ్యం కథయతి -
అథేతి ।
తత్ర సాత్త్వికం యజ్ఞం జ్ఞాపయతి -
అఫలేతి ।
ఫలాభిసన్ధిం వినా యజ్ఞస్వరూపమేవ భావ్యమ్ ఇతి బుద్ధ్యా శాస్త్రతః అనుష్ఠీయమానః యజ్ఞః సాత్త్వికః ఇత్యర్థః
॥ ౧౧ ॥
రాజసం యజ్ఞం హానార్థం దర్శయతి -
అభిసన్ధాయేతి ।
స్వర్గాది ఉద్దిశ్య, ధార్మికత్వఖ్యాపానార్థం చ యత్ యజనం క్రియతే, తం యజ్ఞం రజసా నిర్వృత్తం త్యాజ్యమ్ అవగచ్ఛ ఇత్యర్థః
॥ ౧౨ ॥
తామసం యజ్ఞం హానార్థమేవ ఉదాహరతి -
విధీతి
॥ ౧౩ ॥
సాత్త్వికాదిభావం నిరూపయితుం సర్వస్య తపసః స్వరూపం త్రివిధం నిరూపయతి -
అథేతి ।
తత్ర శారీరం తపః నిర్దిశతి -
దేవేతి ।
దేవాః - బ్రహ్మవిష్ణుశివాదయః, ద్విజాః - పూజ్యత్వాత్ ద్విజోత్తమాః, గురవః - పిత్రాదయః, ప్రాజ్ఞాః - పణ్డితాః విదితవేదితవ్యాః, తేషాం పూజనం - ప్రణామశుశ్రూషాది । శౌచం - మృజ్జలాభ్యాం శరీరశోధనమ్ । ఆర్జవం - ఋజుత్వం, విహితప్రతిషిద్ధయోః ఎకరూపప్రవృత్తినివృత్తిమత్వం, బ్రహ్మచర్యం - మైథునాసమాచరణం, అహింసా - ప్రాణినామ్ అపీడనమ్ । శరీరమాత్రనిర్వర్త్యత్వమ్ అస్య తపసః సమ్భవతి ఇతి మత్వా విశినష్టి -
శరీరేతి ।
కథం కర్త్రాది - సాధ్యత్వే తపసః శారీరత్వమ్ ? శారీరత్వే వా కథం కర్త్రాదిసాధ్యత్వమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
పఞ్చేతి
॥ ౧౪ ॥
సమ్ప్రతి వాఙ్మయం తపో వ్యపదిశతి -
అనుద్వేగకరమితి ।
సత్యం - యథాదృష్టార్థవచనం, ప్రియం - శ్రుతిసుఖం, హితం - పరిణామపథ్యమ్ । ప్రియహితయోః విధాన్తరేణ విభాగమ్ ఆహ -
ప్రియేతి ।
కథమ్ అత్ర విశేషణవిశేష్యత్వమ్ ? తదాహ -
అనుద్వేగేతి ।
విశేషణానాం ధర్మాణామ్ అనుద్వేగకరత్వాదీనాం విశేష్యేణ వాక్యేన సముదితానాం పరస్పరమపి సముచ్చయద్యోతీ చకారః ఇత్యాహ -
విశేషణేతి ।
కిమితి వాక్యమ్ ఎతైః విశేష్యతే ? కిమితి వా తేషాం మిథః సముచ్చయః ? తత్ర ఆహ -
పరేతి ।
యద్యపి వాక్యమాత్రస్య అవిశేషితస్య వాఙ్మయతపస్త్వానుపపత్తిః, తథాపి సత్యవాక్యస్య వాక్యవిశేషణాన్తరాభావేఽపి వాఙ్మయత్వమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తథేతి ।
తథాపి పరిణామపథ్యం వక్యమాత్రం తథా భవిష్యతి, న ఇత్యాహ -
తథా హితేతి ।
కీదృక్ తర్హి తపః వాఙ్మయమితి ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి -
కిం పునరితి ।
విశిష్టే వాఙ్మయే తపసి దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
ప్రాఙ్ముఖత్వం పవిత్రపాణిత్వమ్ ఇత్యాదివిధానమ్ అనతిక్రమ్య స్వాధ్యాయస్య ఆవర్తనమపి వాఙ్మయే తపసి అన్తర్భవతి ఇత్యాహ -
స్వాధ్యాయేతి ।
వాక్ ప్రాచుర్యేణ ప్రస్తుతా అస్మిన్ ఇతి వాఙ్మయం వాకప్రధానమ్ ఇత్యర్థః
॥ ౧౫ ॥
మానసం తపః సఙ్క్షిపతి -
మనః ఇతి ।
ప్రశాన్తిఫలమేవ వ్యనక్తి -
స్వచ్ఛతేతి ।
మనసః స్వాచ్ఛ్యమ్ అనాకులతా నైశ్చిన్త్యమ్ ఇత్యర్థః ।
సౌమనస్యం - సర్వేభ్యః హితైషిత్వమ్ అహితాచిన్తనం చ । తత్ కథం గమ్యతే ? తత్ర ఆహ -
ముఖాదీతి ।
తస్య స్వరూపమ్ ఆహ -
అన్తఃకరణస్యేతి ।
నను మౌనం వాఙ్నియమనం వాఙ్మయే తపసి అన్తర్భవతి । తత్ కథం మానసే తపసి వ్యపదిశ్యతే ? తత్ర వాచః సంయమస్య కార్యత్వాత్ , మనస్సంయమస్య కారణత్వాత్ , కార్యేణ కారణగ్రహణాత్ , మానసే తపసి మౌనమ్ ఉక్తమ్ ఇత్యాహ -
వాగితి ।
యద్వా మౌనం మునిభావః, మనసః ఆత్మనో మనసః వినిగ్రహః నిరోధః ।
నన్వేవం మౌనస్య మనోనిగ్రహస్య చ మనఃసంయమత్వేన ఎకత్వాత్ పౌనరుక్త్యమ్ ? నేత్యాహ -
సర్వత ఇతి ।
భావస్య హృదయస్య సంశుద్ధిః, రాగాదిమలవికలతా ఇతి వ్యాచష్టే -
పరైరితి ।
మానసం - మనసా ప్రధానేన నిర్వర్త్యమ్ ఇతి అర్థః
॥ ౧౬ ॥
త్రివిధస్య తపసః యథాసమ్భవం సాత్త్వికాదిభావేన తత్ త్రైవిధ్యమ్ ఆకాఙ్క్షాద్వారా నిక్షిపతి -
యథోక్తమితి ।
త్ర్యధిష్ఠానం - దేహవాఙ్మనోనిర్వర్త్యమ్ ఇత్యర్థః । సమాహితైః - సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః నిర్వికారైః ఇతి యావత్
॥ ౧౭ ॥
రాజసం తపః నిర్దిశతి -
సత్కారేతి ।
సాధుకారమేవ ఆస్ఫోరయతి । సాధురితి- దమ్భేన చైవ - నాస్తిక్యేన, కేవలధర్మధ్వజిత్వేన ఇత్యర్థః । తత్ ఇహ ప్రోక్తం - అస్మిన్నేవ లోకే ఫలప్రదమ్ ఇత్యర్థః । కాదాచిత్కఫలత్వం - క్షణికఫలత్వమ్ । అధ్రువం - అనియతం, అనైకాన్తికఫలమ్ ఇతి యావత్
॥ ౧౮ ॥
తామసం తపః సఙ్గృహ్ణాతి -
మూఢేతి ।
మూఢః అత్యన్తావివేకీ, తస్య గ్రాహో నామ ఆగ్రహః - అభినివేశః, తేన ఇత్యాహ -
అవివేకేతి ।
ఆత్మనః - స్వస్య దేహాదేః ఇత్యర్థః
॥ ౧౯ ॥
క్రమప్రాప్తం దాతస్య గుణనిమిత్తభేదమ్ ఆహ -
ఇదానాీమితి ।
దాతవ్యమ్ ఇతి ఎవం మనః కృత్వా - ‘దానమేవ మయా భావ్యం, న ఫలమ్ ‘ ఇతి అభిసన్ధాయ ఇత్యర్థః
॥ ౨౦ ॥
రాజసతామసదానవిభజనం స్పష్టార్థమ్
॥ ౨౧ - ౨౨ ॥
విహితానాం కర్మణాం ప్రమాదయుక్తే వైగుణ్యే కథం పరిహారః స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
యజ్ఞేతి ।
‘ఓమితి బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౧-౮-౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ఓమితి తావత్ బ్రహ్మణః నామనిర్దేశః । ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬-౮-౭) ఇతి శ్రుతేః తత్ ఇత్యపి బ్రహ్మణః నామనిర్దేశః । ‘సదేవ సోమ్యేదమ్ ‘ ఇతి శ్రుతేః సదిత్యపి తస్య నామ ఇతి మత్వా ఆహ -
ఓమితి ।
కథం నిర్దేశేన తేషాం విధానమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
నిర్దిశ్యత ఇతి ।
యజ్ఞాదీనాం వైగుణ్యప్రతీతికాలే యథోక్తనామ్నామ్ అన్యతమోచ్చారణాత్ అవైగుణ్యం సిధ్యతీతి భావః ।
కర్మసాద్గుణ్యకారణం త్రివిధనామ స్తౌతి -
బ్రాహ్మణాః ఇతి ।
పూర్వం - సర్గాదౌ నిర్మాణం చ ప్రజాపతికర్తృకమ్
॥ ౨౩ ॥
యస్మాత్ బ్రాహ్మణాదీనాం కారణం, యస్మాచ్చ బ్రహ్మణః నిర్దేశః, తస్మాత్ ఇతి ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మవాదినామ్ ఇత్యత్ర బ్రహ్మ వేదః
॥ ౨౪ ॥
ఓంశబ్దస్య వినియోగమ్ ఉక్త్వా తచ్ఛబ్దస్య వినియోగమ్ ఆహ -
తదిత్యాదినా
॥ ౨౫ ॥
వృత్తమ్ అనూద్య అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
ఓన్తచ్ఛబ్దయోరితి
॥ ౨౬ ॥
ప్రకారాన్తరేణ సచ్ఛబ్దస్య వినియోగమ్ ఆహ -
యజ్ఞే ఇతి ।
నామత్రయోచ్చారణేన సాద్గుణ్యం సిద్ధ్యతి ఇతి ప్రకరణార్థమ్ ఉపసంహరతి -
తదేతదితి
॥ ౨౭ ॥
అశ్రద్ధాన్వితస్యాపి కర్మణః నామత్రయోచ్చారణాత్ అవైగుణ్యే శ్రద్ధాప్రాధాన్యం న స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తత్ర చేతి ।
సప్తమీభ్యాం ప్రకృతం యజ్ఞాది గృహ్యతే । సర్వం యజ్ఞాది సగుణమ్ ఇతి శేషః ।
తస్య అసత్త్వం సాధయతి -
మత్ప్రాప్తీతి ।
ఐహికాముష్మికం వా ఫలమ్ అశ్రద్ధితేనాపి కర్మణా సమ్పత్స్యతే । కుతః అస్య అసత్త్వమితి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న చేతి ।
తస్య ఉభయవిధఫలాహేతుత్వే హేతుమ్ ఆహ -
సాధుభిరితి ।
నిన్దన్తి హి సాధవః శ్రద్ధారహితం కర్మ । అతః న ఎతత్ ఉభయఫలౌపయికమ్ ఇత్యర్థః । తత్ అనేన శాస్త్రానభిజ్ఞానామపి శ్రద్ధావతాం శ్రద్ధయా సాత్త్వికత్వాదిత్రైవిధ్యభాజాం రాజసతామసాహారాదిత్యాగేన సాత్త్వికాహారాదిసేవయా సత్త్వైకశరణానాం ప్రాప్తమపి యజ్ఞాదివైగుణ్యం బ్రహ్మనామనిర్దేశేన పరిహరతాం పరిశుద్ధబుద్ధీనాం శ్రవణాదిసామగ్రీసఞ్జాతతత్త్వసాక్షాత్కారవతాం మోక్షోపపత్తిరితి స్థితమ్
॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రాజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవదుగీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే సప్తదశోఽధ్యాయః
॥ ౨౭ ॥
పూర్వైః అధ్యాయైః విస్తరేణ యతస్తతః విక్షిప్తతయా ఉక్తమ్ అర్థం సుఖప్రతిపత్త్యర్థం సఙ్క్షేపేణ ఉపసంహృత్య అభిధాతుమ్ అధ్యాయాన్తరమ్ అవతారయతి -
సర్వస్యైవేతి ।
ఉపసంహృత్య వక్తవ్యః ఇతి సమ్బన్ధః ।
కిఞ్చ ఉపనిషత్సు యతస్తతః విస్తృతస్య అర్థస్య బుద్ధిసౌకర్యార్థమ్ అస్మిన్ అధ్యాయే సఙ్క్షిప్తాభిధానం కర్తవ్యమ్ , ఉపనిషదాం గీతానాం చ ఎకార్థత్వాత్ ఇత్యాహ -
సర్వశ్చేతి ।
కథం సర్వోఽపి శాస్త్రార్థః అస్మిన్ అధ్యాయే సఙ్క్షిప్య ఉపసంహ్రియతే ? తత్ర ఆహ -
సర్వేషు హీతి ।
నను వేదార్థశ్చేత్ అశేషతః అత్ర ఉపసఞ్జిహీర్షితః, తర్హి కిమితి ‘త్యాగేనైకే’ ‘సంన్యాసయోగాత్ ‘ ఇతి వేదార్థైకదేశవిషయం ప్రశ్నప్రతివచనమ్ ? తత్ర ఆహ -
అర్జునస్త్వితి ।
పృథక్ అనయోః తత్త్వం వేదితుమ్ ఇచ్ఛామి ఇతి విశేషణాత్ అపృథగర్థః తయోః అస్తీతి గమ్యతే । బుభుత్సితస్య ప్రష్టవ్యత్వాత్ ఎకదేశే తద్భావాత్ ఉక్తప్రశ్నోపపత్తిః ఇతి భావః
॥ ౧ ॥
నను పూర్వేషు అధ్యాయేషు తత్ర తత్ర సంన్యాసత్యాగయోః ఉక్తత్వాత్ కిమితి పునః తౌ పృచఛ్యతే ? జ్ఞాతే తదయోగాత్ । తత్రాహ -
తత్ర తత్రేతి ।
న నిర్లుణ్ఠితార్థౌ - న నిష్కృష్టార్థౌ న వివిక్తార్థౌ ఇత్యర్థః ।
బుభుత్సయా ప్రశ్నస్య ప్రవృత్తత్వాత్ , ప్రష్టుః అభిపాయం ప్రశ్నేన ప్రతిపద్య భగవాన్ ఉత్తరమ్ ఉక్తవాన్ ఇత్యాహ -
అత ఇతి ।
పక్షద్వయోపన్యాసేన సంన్యాసత్యాగశబ్దయోః అర్థభేదం కథయతి -
కామ్యానామ్ ఇతి ।
తత్ కిమ్ ఇదానీం సంన్యాసత్యాగశబ్దయోః ఆత్యన్తికం భిన్నార్థత్వమ్ ? తదా ప్రసిద్ధివిరోధః స్యాత్ ఇతి అశఙ్క్య అవాన్తరభేదేఽపి న ఆత్యన్తికభేదః అస్తి ఇత్యాహ -
యదీతి ।
పుత్రాభావాత్ వన్ధ్యాయాః తత్త్యాగాయోగవత్ , నిత్యనైమిత్తికకర్మణామ్ అఫలానాం ఫలత్యాగానుపపత్తేః ఉక్తః త్యాగశబ్దార్థః న సిద్ధ్యతి ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
నిత్యనైమిత్తికకర్మఫలస్య వన్ధ్యాపుత్రసాదృశ్యాభావాత్ తత్త్యాగసమ్భవాత్ ఉక్తః త్యాగశబ్దార్థః సమ్భవతి ఇతి సమాధత్తే -
నైష దోష ఇతి ।
భగవతా తేషాం ఫలవత్త్వమ్ ఇష్టమ్ ఇత్యత్ర వాక్యశేషమ్ అనుకూలయతి -
వక్ష్యతీతి ।
తర్హి సంన్యాసినామ్ అసంన్యాసినాం చ నిత్యాద్యనుష్ఠాయినామ్ అవిశేషేణ తత్ఫలం స్యాత్ ఇతి చేత్ , నైవ ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
వక్ష్యతి ఇతి అనుకర్షణం చకారార్థః ।
ప్రసక్తస్య వచసః అర్థం ప్రకృతోపయోగిత్వేన సఙ్గృహ్య స్మారయతి -
సంన్యాసినామ్ ఇతి
॥ ౨ ॥
కామ్యాని వర్జయిత్వా నిత్యనైమిత్తికాని ఫలాభిలాపాత్ ఋతే, కర్తవ్యాని ఇతి అక్తం పక్షం ప్రతిపక్షనిరాసేన ద్రఢయితుం విప్రతిపత్తిమ్ ఆహ -
త్యాజ్యమితి ।
కర్మణః సర్వస్య దోషవత్త్వే హేతుమ్ ఆహ -
బన్ధేతి ।
దోషవత్ ఇత్యేతత్ దృష్టాన్తత్వేన వ్యాచష్టే -
అథవేతి ।
కర్మణి అనధికృతానామ్ అకర్మిణామేవ కర్మ త్యాజ్యం, కర్మిణాం తత్త్యాగే ప్రత్యవాయాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అధికృతానామితి ।
న హి తేషామపి కర్మ త్యజతాం ప్రత్యవాయః, హింసాదియుక్తస్య కర్మణః అనుష్ఠానే పరం ప్రత్యవాయాత్ ఇతి భావః । సాఙ్ఖ్యాదిపక్షసమాప్తౌ ఇతిశబ్దః ।
మీమాంసకపక్షమాహ -
తత్రైవేతి ।
కర్మాధికృతేష్వేవ ఇతి యావత్ ।
కర్మ నిత్యం నైమిత్తికం చ । కామ్పానాం కర్మణామ్ ఇతి ఆరభ్య శ్లోకాభ్యాం కర్మిణః అకర్మిణః అధికృతాన్ అనధికృతాంశ్చ అపేక్ష్య దర్శితవికల్పానాం ప్రవృత్తిః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
కర్మిణః ఇతి ।
ఎవకారవ్యవచ్ఛేద్యమ్ ఆహ -
న త్వితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
జ్ఞానేతి ।
కర్మాధికృతానాం జ్ఞాననిష్ఠాతః విభక్తనిష్ఠావత్త్వేన పూర్వోక్తానామపి శాస్త్రార్థోపసంహారే పునః విచార్యత్వవత్ జ్ఞాననిష్ఠానామ్ అపి విచార్యత్వమ్ అత్ర అవిరుద్ధమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సాఙ్ఖ్యానాం - పరమార్థజ్ఞాననిష్ఠానాం, న అత్ర విచార్యతా ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -
న తేషామితి ।
నను తేషామపి స్వాత్మని క్లేశదుఃఖాది పశ్యతాం తదనురోధేన రాజసకర్మత్యాగసిద్ధేః విచార్యత్వమ్ ? న ఇత్యాహ -
న కాయేతి ।
తత్ర క్షేత్రాధ్యాయోక్తం హేతూకరోతి -
ఇచ్ఛాదీనామితి ।
స్వాత్మని సాఙ్ఖ్యాదీనాం క్లేశాద్యప్రతిపత్తౌ ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
నను తేషాం క్లేశాద్యదర్శనేఽపి స్వాత్మని కర్మాణి పశ్యతాం తత్త్యాగః యుక్తః, తేషాం కాయక్లేశాదికరత్వాత్ । న ఇత్యాహ-
నాపీతి ।
అజ్ఞానాం మోహమాహాత్మ్యాత్ నియతమపి కర్మ త్యక్తుం శక్యం, న తత్త్వవిదాం, స్వాత్మని కర్మాదర్శనేన తత్త్యాగే హేత్వభావాత్ , ఇతి మత్వా ఆహ -
మోహాదితి ।
కథం తర్హి తేషామ్ ఆత్మని కర్మాణి అపశ్యతాం ప్రాప్త్యభావే తత్త్యాగః సంన్యాసః ? తత్ర ఆహ -
గుణానామితి ।
అవివేకప్రాప్తానాం కర్మణాం, త్యాగః తత్త్వవిదామ్ ఇత్యుక్తం స్మారయన్ , అప్రాప్తప్రతిషేధం ప్రత్యాదిశతి -
సర్వేతి ।
తత్త్వవిదామ్ అత్ర అవిచార్యత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
యే అనాత్మవిదః, తే ఎవ ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
కర్మణి అధికృతానామ్ అనాత్మవిదాం కర్మత్యాగసమ్భావనాం దర్శయతి -
యేషాం చేతి ।
తన్నిన్దా కుత్ర ఉపయుక్తా ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
కర్మిణామితి ।
కిఞ్చ పరమార్థసంన్యాసినాం ప్రశస్యత్వోపలమ్భాత్ న నిన్దావిషయత్వమ్ ఇత్యాహ -
సర్వేతి ।
కిఞ్చ అత్రాపి ‘సిద్ధిం ప్రాప్తో యథా’ (భ. గీ. ౧౮-౫౦) ఇత్యాదినా జ్ఞాననిష్ఠాయాః వక్ష్యమాణత్వాత్ తద్వతాం న ఇహ విచార్యత ఇత్యాహ -
వక్ష్యతీతి ।
కర్మాధికృతానామేవ అత్ర వివక్షితత్వం, న జ్ఞాననిష్ఠానామ్ , ఇతి ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నను సంన్యాసశబ్దేన సర్వకర్మసంన్యాసస్య గ్రాహ్యత్వాత్ తథావిధసంన్యాసినామ్ ఇహ వివక్షితత్వం ప్రతిభాతి ? తత్ర ఆహ -
కర్మేతి ।
సంన్యాసశబ్దేన ముఖ్యస్యైవ సంన్యాసస్య గ్రహణమ్ , గౌణముఖ్యయోః ముఖ్యే కార్యసంప్రత్యయాత్ , అన్యథా తదసమ్భవే హేతూక్తివైయర్థ్యేతి, అప్రాప్తతిషేధాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
సర్వేతి ।
నేదం హేతువచనం సర్వకర్మసన్యాంససమ్భవసాధకం, కర్మఫలత్యాగస్తుతిపరత్వాత్ ఇతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
ఎతదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
దృష్టాన్తేఽపి యథాశ్రుతార్థత్వం కిం న స్యాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
యథోక్తేతి ।
న హి ఫలత్యాగాదేవ జ్ఞానం వినా ముక్తిః యుక్తా, ముక్తేః జ్ఞానైకాధీనత్వాసాధకశ్రుతిస్మృతివిరోధాత్ , ‘అద్వేష్టా’ (భ. గీ. ౧౨-౧౩) ఇత్యాదినా చ అనన్తరమేవ జ్ఞానసాధనవిధానానర్థక్యాత్ । అతః త్యాగస్తుతిరేవ అత్ర గ్రాహ్యా ఇత్యర్థః । దృష్టాన్తగతమ్ అర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
తథేతి ।
ప్రాగుక్తపక్షాపవాదవివక్షయా హేతూక్తేః ముఖ్యార్థత్వమేవ కిం న స్యాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య తదపవాదే హేత్వభావాత్ మైవమ్ ఇత్యాహ -
న సర్వేతి ।
న చ ఇయమేవ హేతూక్తిః తదపవాదికా, అన్యథాసిద్ధేః ఉక్తత్వాత్ ఇతి భావః ।
ముఖ్యసంన్యాసాపవాదాసమ్భవే సంన్యాసత్యాగవికల్పస్య కథం సావకాశతా ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞాననిష్ఠాన్ ప్రతి ఉక్తవికల్పానుపపత్తౌ, కుత్ర తేషామ్ అధికారః ? తత్ర ఆహ -
యే త్వితి ।
సంన్యాసినాం వికల్పానర్హత్వేన జ్ఞాననిష్ఠయామ్ ఎవ అధికారస్య భూయస్సు ప్రదేశేషు సాధితత్వాత్ న సాధతీయత్వాపేక్షా ఇత్యాహ -
తథేతి
॥ ౩ ॥
కర్మాధికతాన్ ప్రత్యేవ ఉక్తవికల్పప్రవృత్తావపి కుతో నిర్ధారణసిద్ధిః ? తత్ర ఆహ -
తత్రేతి ।
తమేవ నిశ్చయం దర్శయితుమ్ ఆదౌ త్యాగగతమ్ అవాన్తరవిభాగమ్ ఆహ -
త్యాగో హీతి ।
నను త్యాగసంన్యాసయోః ఉభయోరపి ప్రకృతత్వావిశేషే త్యాగస్యైవ అవాన్తరవిభాగాభిధానే సంన్యాసస్య ఉపేక్షితత్వమ్ ఆపద్యేత ? న ఇత్యాహ -
త్యాగేతి ।
సాత్వికః రాజసః తామసశ్చ ఇతి ఉక్తే అర్థే త్రైవిధ్యేఽపి స్వయమేవ నిశ్చయసమ్భవాత్ కిమ్ అత్ర భాగవతేన నిశ్చయేన ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
యస్మాదితి ।
భగవతః అన్యేన ఉక్తవిభాగే తత్త్వానిశ్చయాత్ భాగవతనిశ్చయస్య శ్రోతవ్యతా ఇతి నిగమయతి -
తస్మాదితి
॥ ౪ ॥
తమేవ భగవతః నిశ్చయం విశేషతః నిర్ధారయితుం ప్రశ్నపూర్వకమ్ అనన్తరశ్లోకప్రవృత్తిం దర్శయతి -
కః పునరితి ।
యజ్ఞాదీనాం కర్తవ్యత్వే హేతుమ్ ఆహ -
యజ్ఞ ఇతి ।
న కేవలమ్ అత్యాజ్యం, కిన్తు కర్తవ్యమేవ ఇత్యాహ -
కార్యమితి ।
ప్రతిజ్ఞాతమ్ ఎవం విభజ్య హేతుం విభజతే -
కస్మాదితి ।
॥ ౫ ॥
ప్రతిజ్ఞాతమ్ అర్థమ్ ఉపసంహరతి -
ఎతాన్యపీతి ।
ఉపసంహారశ్లోకాక్షరాణి వ్యాకరోతి - ఎతానీత్యాదినా । అక్షరార్థమ్ ఉక్త్వా తాత్పర్యార్థమాహ -
నిశ్చయమితి ।
ప్రకృతార్థోపసంహారే గమకమాహ -
ఎతాన్యపీతి ।
అపిశబ్దస్య వివక్షితమ్ అర్థం దర్శయతి -
సాసఙ్గస్యేతి ।
వ్యావర్త్యం కీర్తయతి -
న త్వితి ।
ఎతాన్యపి ఇత్యాదివాక్యం న నిత్యకర్మవిషయమ్ ఇతి మతమ్ ఉపన్యస్యతి -
అన్య ఇతి ।
న చేత్ ఇదం నిత్యకర్మవిషయం, కింవిషయం తర్హి ? ఇత్యాశఙ్క్య, వాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి-
ఎతానీత్యాదినా ।
నిత్యానామ్ అఫలత్వమ్ ఉపేత్య యత్ చోద్యం తత్ అయుక్తమ్ ఇతి దూషయతి-
తదసదితి ।
యత్తు కామ్యాన్యపి కర్తవ్యాని ఇతి తత్ నిరస్యతి-
నిత్యాన్యపీతి ।
కిఞ్చ కామ్యానాం భగవతా నిన్దితత్వాత్ న తేషు ముముక్షోః అనుష్ఠానమ్ ఇతి ఆహ -
దూరేణేతి ।
కిఞ్చ ముముక్షోః అపేక్షితమోక్షాపేక్షయా విరుద్ధఫలత్వాత్ కామ్యకర్మణాం న తేషు తస్య అనుష్ఠానమ్ ఇత్యాహ -
యజ్ఞార్థాదితి ।
కామ్యానాం బధహేతుత్వం నిశ్చితమ్ ఇతి అత్రైవ పూర్వోత్తరవాక్యానుకూల్యం దర్శయతి -
త్రైగుణ్యేతి ।
కిఞ్చ పూర్వశ్లోకే యజ్ఞాదినిత్య కర్మణాం ప్రకృతత్వాత్ ఎతచ్ఛబ్దేన సన్నిహితవాచినా పరామర్శాత్ కామ్యకర్మణాం చ ‘కామ్యానాం కర్మణాం’ ఇతి వ్యవహితానాం సన్నిహితపరామర్శకైతచ్ఛబ్దావిషయత్వాత్ న కామ్యక్రర్మాణి ‘ఎతాన్యపి’ ఇతి వ్యపదేశమ్ అర్హన్తి ఇత్యాహ-
దూరేతి
॥ ౬ ॥
నిత్యకర్మణామ్ అవశ్యకర్తవ్యత్వమ్ ఉక్తమ్ ఉపజీవ్య అపేక్షితం పూరయన్ అనన్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
తస్మాదితి ।
నను కశ్చిత్ నియతమపి కర్మ త్యజన్ ఉపలభ్యతే ? తత్ర ఆహ -
మోహాదితి ।
అజ్ఞానం - పావనత్వాపరిజ్ఞానమ్ । అజ్ఞస్య నిత్యకర్మపరిత్యాగః మోహాత్ , ఇతి ఎతత్ ఉపపాదయతి -
నియతం చేతి ।
నిత్యకర్మత్యాగస్య మోహకృతత్వే కుతః తామసత్వమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
మోహశ్చేతి
॥ ౭ ॥
ఇతశ్చ నిత్యకర్మత్యాగః న అజ్ఞస్య సమ్భవతి ఇత్యాహ -
కిం చేతి ।
నను మోహం వినైవ దుఃఖాత్మకం కర్మ కాయక్లేశభయాత్ త్యజతి । కరణాని హి కార్యం జనయన్తి చ । తథా చ న తత్త్యాగః తామసో యుక్తః । తత్ర ఆహ -
దుఃఖమిత్యేవేతి ।
యత్ కర్మ దుఃఖాత్మకమ్ అశక్యమ్ అసాధ్యమ్ ఇత్యేవ ఆలోచ్య తతో నివర్తతే, దేహస్య ఇన్ద్రియాణాం చ క్లేశాత్మనో భయాత్ త్యజతి, సః తత్ త్యక్త్వా - రజోనిమిత్తం త్యాగం కృత్వాపి, న తత్ఫలం మోక్షం లభతే, కిన్తు కృతేనైవ రాజసేన త్యాగేన తదనురూపం నరకం ప్రతిపద్యతే ఇత్యాహ -
దుఃఖమిత్యేవేత్యాదినా
॥ ౮ ॥
కర్మత్యాగః తామసః రాజసశ్చ ఇతి ద్వివిధః దర్శితః । సమ్ప్రతి సాత్త్వికం త్యాగం ప్రశ్నపూర్వకం వర్ణయతి -
కః పునరితి ।
కర్తవ్యమ్ ఇత్యేవ ఇతి ఎవకారేణ నిత్యస్య భావ్యాన్తరం నిషిధ్యతే । నిత్యానాం విధ్యుద్దేశే ఫలాశ్రవణాత్ , తేషాం ఫలం త్యక్త్వా ఇతి అయుక్తమ్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
నిత్యానామితి ।
ఫలం త్యకత్వా ఇత్యస్య విధాన్తరేణ తాత్పర్యమ్ ఆహ -
అథవేతి ।
న హి విధినా కృతం కర్మ అనర్థకం, విధ్యానర్థక్యాత్ । తేన శ్రౌతఫలాభావేఽపి నిత్యం కర్మ విధితః అనుతిష్ఠన్ , ఆత్మానమ్ అజానన్ అనుపహతమనస్త్వోక్త్యా తస్మిన్ కర్మణి ఆత్మసంస్కారం ఫలం కల్పయతి, తదకరణే ప్రత్యవాయస్మృత్యా తత్కరణం, కర్తుః ఆత్మనః తన్నివృత్తిం కరోతి ఇతి వా నిత్యే కర్మణి ఉక్తాం కల్పనామ్ అను నిష్పాదితఫలకల్పనాం చ ‘ఫలం త్యక్త్వా’ ఇతి అస్య భగవాన్ నివారయతి ఇత్యర్థః ।
నిత్యకర్మసు ఫలత్యాగోక్తేః సమ్భవే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
కర్మతత్ఫలత్యాగస్య త్యాగసంన్యాసశబ్దాభ్యాం ప్రకృతస్య, ‘త్యాగో హి’ (భ. గీ. ౧౮-౪) ఇతి త్రైవిధ్యం ప్రతిజ్ఞాయ, ప్రతిజ్ఞానురోధే ద్వే విధే వ్యుత్పాద్య, తృతీయాం విధాం తద్విరోధేన త్ర్యుత్పాదయతః భగవతః అకౌశలమ్ ఆపతితమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రక్రమప్రతికూలమ్ ఉపసంహారవచనమ్ అనుచితమ్ ఇతి అత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ-
యథేతి ।
పూర్వోత్తరవిరోధేన ప్రప్తమ్ అకౌశలం ప్రత్యాదిశతి -
నైష దోష ఇతి ।
కర్మత్యగఫలత్యాగయోః త్యాగత్వేన సాదృశ్యాత్ , కర్మత్యాగనిన్దయా తత్ఫలత్యాగస్తుత్యర్థమ్ ఇదం వచనమ్ ఇతి ఉపగమాత్ న విరోధః అస్తి ఇతి ఉక్తమేవ వ్యక్తీకుర్వన్ ఆదౌ త్యగసామాన్యం విశదయతి -
అస్తీతి ।
సతి సామాన్యే నిర్దేశస్య స్తుత్యర్థత్వం సమర్థయతే -
తత్రేతి
॥ ౯ ॥
ఎవం పూర్వాపరవిరోధం పరాకృత్య అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
యస్త్వితి ।
ఫలరాగాదినా ఇతి ఆదిశబ్దేన కర్మస్వరూపాసఙ్గః గృహ్యతే ।
అన్తఃకరణం అకలుషీక్రియమాణమ్ ఇతి ఛేదః । విశుద్ధే అన్తఃకరణే కిం స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
విశుద్ధమితి ।
మలవికలత్వం విశుద్ధత్వం, సంస్క్రియమాణత్వం - ప్రసన్నత్వమ్ ఇతి భేదః । క్రమేణ - శ్రవణాద్యావృత్తిద్వారేణ ఇత్యర్థః । తన్నిష్ఠా ఇతి ఆత్మజ్ఞాననిష్ఠా ఉక్తా ।
కామ్యకర్మణి త్యాజ్యత్వేన ద్వేషమ్ అభినయతి -
కిమితి ।
ఉభయత్ర ద్వేషం ప్రీతిం చ న కరోతి ఇతి సామాన్యేన ఉక్తం కర్తారం ప్రశ్నపూర్వకం విశేషతః నిర్దిశతి -
కః పునరితి ।
త్యాగీ ఇతి ఉక్తం త్యాగినమ్ అభివ్యనక్తి -
పూర్వోక్తేనేతి ।
కర్మణి సఙ్గస్య తత్ఫలస్య చ త్యాగేన ఇతి యావత్ ।
ఉక్తమేవ త్యాగినం వివృణోతి -
యః కర్మణి ఇతి ।
తత్ఫలం త్యక్త్వా ఇతి సమ్బన్ధః । కామ్యే నిషిద్ధే చ కర్మణి బన్ధహేతుః ఇతి న ద్వేష్టి, నిత్యే నైమిత్తికే చ మోక్షహేతుః ఇతి న ప్రీయతే ।
తత్ర కాలవిశేషం పృచ్ఛతి -
కదేతి ।
నిత్యాదికర్మణా ఫలాభిసన్ధివర్జితేన క్షపితకల్మషస్య సత్త్వం - యథార్థగ్రహణసామర్థ్యమ్ ఉద్బుధ్యతే, తేన సమావేశదశాయామ్ ఉక్తప్రీతిద్వేషయోః అభావః భవతి ఇత్యాహ -
ఉచ్యతే ఇతి ।
అత ఎవేతి -
సముద్బుద్ధయథార్యగ్రహణసమర్థసమావిష్టత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
ఛిన్నసంశయత్వమేవ విశదయతి -
ఆత్మేతి ।
పరం నిఃశ్రేయసం తస్య చ సాధనం సమ్యగ్జ్ఞానమేవ ఇతి యోజనా ।
న ద్వేష్టి ఇత్యాదినా శ్లోకేన ఉక్తమ్ అర్థం సఙ్క్షిప్య అనువదతి -
యోఽధికృత ఇతి ।
పూర్వోక్తప్రకారేణ ఇతి కర్మణి తత్ఫలే చ సఙ్గత్యాగేన ఇత్యర్థః । కర్మాత్మయోగస్య అనుష్ఠానేన సంస్కృతాత్మా సన్ క్రమేణ శ్రవణాద్యనుష్ఠానద్వారేణ కూటస్థం బ్రహ్మ ప్రత్యక్త్వేన సమ్బుద్ధః ఇతి సమ్బన్ధః ।
పరస్య నిష్క్రియత్వే హేతుమ్ ఆహ -
జన్మాదీతి ।
ఉక్తజ్ఞానవతః సర్వకర్మత్యాగద్వారా ముక్తిభాక్త్వం దర్శయతి -
స సర్వేతి
॥ ౧౦ ॥
ఆత్మజ్ఞానవతః సర్వకర్మత్యాగసమ్భావనామ్ ఉక్త్వా తద్ధీనస్య తదసమ్భవే హేతువచనత్వేన అనన్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
యః పునరితి ।
న బాధితమ్ ఆత్మని కర్తృత్వవిజ్ఞానమ్ అస్య ఇతి అజ్ఞః, తథా తస్య భావః తత్తా, తయేతి యావత్ । ఎవమ్ అర్థం దర్శయితుమ్ అజ్ఞస్య సర్వకర్మసంన్యాసాసమ్భవే హేతుమ్ ఆహ ఇతి యోజనా । యస్మాత్ ఇత్యస్య తస్మాత్ ఇత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః ।
వివేకినోఽపి దేహధారితయా దేహభృత్త్వావిశేషే కర్మాధికారః స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న హీతి ।
కర్తృత్వాధికారః తత్పూర్వకం కర్మానుష్ఠానం తస్మాత్ ఇతి యావత్ । జ్ఞానవతః దేహధారణేఽపి తదభిమానిత్వాభావః అతఃశబ్దార్థః ।
అజ్ఞస్య సర్వకర్మత్యాగాయోగమ్ ఉక్తం హేతూకృత్య ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
కర్మానుష్ఠాయినః త్యాగిత్వోక్తిః అయుక్తా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
కర్మ్యపీతి ।
కర్మిణాపి ఫలత్యాగేన త్యాగిత్వవచనం ఫలత్యాగస్తుత్యర్థమ్ ఇత్యర్థః ।
కస్య తర్హి సర్వకర్మత్యాగః సమ్భవతి ? ఇతి ఆశఙ్క్య వివేకవైరాగ్యాదిమతః దేహాభిమానహీనస్య ఇత్యుక్తం నిగమయతి -
తస్మాదితి
॥ ౧౧ ॥
ఉక్తాధికారిణః సర్వకర్మసంన్యాసాసమ్భవేఽపి ఫలాభావే కుతః తస్య కర్తవ్యతా ఇతి శఙ్కతే -
కిం పునరితి ।
గౌణస్య ముఖ్యస్య వా సంన్యాసస్య ఫలం పిపృచ్ఛిషితమ్ ? ఇతి వికల్పయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వకర్మత్యాగో నామ తదనుష్ఠానేఽపి తత్ఫలాభిసన్ధిత్యాగః స చ అముఖ్యసంన్యాసః । తస్య ఫలమ్ ఆహ -
అనిష్టమితి ।
ముఖ్యే తు సంన్యాసే సర్వకర్మత్యాగే సమ్యగ్ధీద్వారా సర్వసంసారోచ్ఛిత్తిరేవ ఫలమ్ ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
పాదత్రయం వ్యాకరోతి -
అనిష్టమిత్యాదినా ।
తిర్యగాదీత్యాదిపదమ్ అవశిష్టనికృష్టయోనిసఙ్గ్రహార్థం, దేవాదీత్యాదిపదమ్ అవశిష్టోత్కృష్టయోనిగ్రహణాయ ఇతి విభాగః ।
ఫలశబ్దం వ్యుత్పాదయతి-
బాహ్యేతి ।
కరణద్వారకమ్ అనేకవిధత్వమ్ ఉకత్వా మిథ్యాత్వమ్ ఆహ -
అవిద్యేతి ।
తత్కృతత్వేన దృష్టిమాత్రదేహత్వే దృష్టాన్తమాహ -
ఇన్ద్రేతి ।
ప్రతీతితః రమణీయత్వం సూచయతి -
మహామోహేతి ।
అవిద్యోత్థస్య అవిద్యాశ్రితత్వాత్ ఆత్మాశ్రితత్వం వస్తుతః నాస్తి ఇతి ఆహ -
ప్రత్యగితి ।
ఉక్తం ఫలం కర్మిణామ్ ఇష్యతే చేత్ అముఖ్యసంన్యాసఫలోక్తిపరత్వం పాదత్రయస్య కథమ్ ఇష్టమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అపరమార్థేతి ।
ఫలాభిసన్ధివికలానాం కర్మిణాం దేహపాతాత్ ఊర్ధ్వం కర్మానురోధిఫలమ్ ఆవశ్యకమ్ ఇత్యర్థః ।
కర్మిణామేవ సతామ్ అఫలాభిసన్ధీనామ్ అముఖ్యసంన్యాసిత్వాత్ తదీయాముఖ్యసంన్యాసస్య ఫలమ్ ఉక్త్వా చతుర్థపాదం వ్యాచష్టే-
న త్వితి ।
అముఖ్యసంన్యాసమ్ అనన్తరప్రకృతం వ్యవచ్ఛినత్తి -
పరమార్థేతి ।
తేషాం ప్రధానం ధర్మమ్ ఉపదిశతి -
కేవలేతి ।
క్వచిత్ దేశే కాలే వా నాస్తి యథోక్తం ఫలం తేషామితి సమ్బన్ధః ।
తర్హి పరమార్థసంన్యాసః అఫలత్వాత్ న అనుష్ఠీయేత ఇతి ఆశఙ్క్య తస్య మోక్షావసాయిత్వాత్ మైవమ్ ఇత్యాహ -
న హీతి
॥ ౧౨ ॥
నను అపరమార్థసంన్యాసవత్ అవిశేషాత్ అజ్ఞానాం పరమార్థసంన్యాసోఽపి కిం న స్యాత్ ? త్యాగస్య సుకరత్వాత్ । తత్ర ఆహ -
అతః పరమార్థేతి ।
తస్య సమ్యగ్దర్శనాత్ అవిద్యానివృత్తౌ తదారోపితక్రియాకారకాదినివృత్తేః ఇతి హేత్వర్థః ।
విద్యావతః సర్వకర్మసంన్యాసిత్వసమ్భావనామ్ ఉక్త్వా ఎవకారవ్యావర్త్యం దర్శయతి -
న త్వితి ।
అవిదుషః అశేషకర్మణాం తద్ధేతూనాం చ రాగాదీనాం త్యాగాయోగే కారకేషు అధిష్ఠానాదిషు ఆత్మత్వదర్శనం హేతుమ్ ఆహ -
క్రియేతి ।
కథమ్ అధిష్ఠానాదీనాం క్రియాకర్తృతత్వమ్ ? కథం వా అవిదుషః తేషు ఆత్మత్వధీః ? ఇతి ఆశఙ్క్య అనన్తరశ్లోకచతుష్టయస్య తాత్పర్యమ్ ఆహ -
తదేతదితి ।
కర్మార్థానామ్ అధిష్ఠానాదీనామ్ అప్రామాణికత్వాశఙ్కామ్ ఆదౌ ఉద్ధరతి-
పఞ్చేతి ।
ఉత్తరత్ర ఇతి అధిష్ఠానాదిషు వక్ష్యమాణేషు ఇత్యర్థః ।
వస్తూనాం తేషామేవ వైషమ్యం దిదర్శయిషితం న హి చేతస్సమాధానాత్ ఋతే జ్ఞాతుం శక్యతే । సాఙ్ఖ్యశబ్దం వ్యుత్పాదయతి -
జ్ఞాతవ్యా ఇతి ।
ఆత్మా త్వమ్పదార్థః, తత్పదార్థః బ్రహ్మ, తయోః ఐక్యధీః తదుపయోగినశ్చ శ్రవణాదయః పదార్థాః, తే సఙ్ఖ్యాయన్తే - వ్యుత్పాద్యన్తే ।
కృతాన్తశబ్దస్య వేదాన్తవిషయత్వం విభజతే -
కృతమిత్యాదినా ।
వేదాన్తస్య తత్త్వధీద్వారా కర్మావసానభూమిత్వే వాక్యోపక్రమానుకూల్యం దర్శయతి -
యావానితి ।
ఉదపానే - కూపాదౌ యావాన్ అర్థః - స్నానాదిః, తావాన్ అర్థః సముద్రే సమ్పద్యతే । అతః యథా కుపాదికృతం కార్య సర్వం సముద్రే అన్తర్భవతి తథా సర్వేషు వేదేషు కర్మార్థేషు యావత్ ఫలం తావత్ జ్ఞాతవతః బ్రాహ్మణస్య జ్ఞానే అన్తర్భవతి । జ్ఞానం ప్రాప్తస్య కర్తవ్యానవశేషాత్ ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరమ్ అనుక్రామతి -
సర్వమితి ।
ఉదాహృతవాక్యయోః తాత్పర్యమ్ ఆహ-
ఆత్మేతి ।
ఆత్మజ్ఞానే సతి సర్వకర్మనివృత్తావపి కథం వేదాన్తస్య కృతాన్తత్వమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అత ఇతి ।
తాని మద్వచనతః నిబోధ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః
॥ ౧౩ ॥
కర్మార్థాని అధిష్ఠానాదీని మానమూలత్వాత్ జ్ఞేయాని, ఇతి ఉక్తమ్ ఇదానీం ప్రశ్నపూర్వకం విశేషతః తాని నిర్దిశతి -
కానీత్యాదినా ।
ప్రతీకమ్ ఆదాయ వ్యాకరోతి -
అధిష్ఠానమితి ।
ఉపాధిలక్షణః - బుద్ధ్యాదిః ఉపాధిః, తల్లక్షణః - తత్స్వభావః, బుద్ధ్యాద్యనువిధాయీ - తద్ధర్మాన్ ఆత్మని పశ్యన్ ఉపహితః తత్ప్రధానః ఇత్యర్థః ।
తత్ర కార్యలిఙ్గకమ్ అనుమానం సూచయతి -
శబ్దాదీతి ।
జ్ఞానేన్ద్రియాణి పఞ్చ, పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణి, మనః, బుద్ధిశ్చ, ఇతి ద్వాదశసఙ్ఖ్యత్వమ్ । చేష్టాయాః వివిధత్వాత్ నానాప్రకారకత్వమ్ । తదేవ స్పష్టయతి -
వాయవీయా ఇతి ।
పృథక్త్వం - అసఙ్కీర్ణత్వమ్ । న హి ప్రాణాపానాదిచేష్టానాం మిథః సఙ్కరః అస్తి । దైవమేవ ఇతి విశదయతి -
ఆదిత్యాదీతి
॥ ౧౪ ॥
పఞ్చానామ్ అధిష్ఠానాదీనామ్ ఉక్తానాం సర్వకర్మసిద్ధ్యర్థత్వం స్ఫుటయతి -
శరీరేతి ।
నను జీవనకృతం నిమోషోన్మేపాది కర్మాన్తరం సాధారణమ్ అస్తి । తత్ కథం రాశిద్వయకారణమ్ ? ఇతి, తత్ర ఆహ -
యచ్చేతి ।
అధిష్ఠానాదీనాం కర్మమాత్రహేతుత్వం ప్రతిజ్ఞాయ, శరీరాదిత్రివిధకర్మహేతుత్వోక్తిః అయుక్తా ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పూర్వాపరవిరోధం పరిహరతి -
నైష దోషః ఇతి ।
నను జీవనకృతాని స్వాభావికాని కర్మాణి దర్శనాదీని విధినిషేధబాహ్యత్వాత్ న దేహాదినిర్వర్త్యాని ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తదఙ్గతయేతి ।
తస్య దేహాదిత్రయస్య ప్రధానస్య అఙ్గం చక్షురాది, తన్నిష్పాద్యత్వేన జావనకృతం దర్శనాది ప్రధానకర్మణి అన్తర్భూతమ్ ఇతి త్రైవిధ్యమ్ అవిరుద్ధమ్ ఇత్యర్థః ।
దేహాద్యారభ్యే త్రివిధే కర్మణి సర్వకర్మాన్తర్భావేఽపి కథం పఞ్చానామేవ అధిష్ఠానాదీనాం తత్ర హేతుత్వమ్ , ఫలోపభోగకాలే కారణాన్తరాపేక్షాసమ్భవాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య, జన్మకాలభావినః భోగకాలభావితశ్చ సర్వస్య కారణస్య తేష్వేవ అన్తర్భావాత్ మైవ ఇత్యాహ -
ఫలేతి
॥ ౧౫ ॥
క్రియాకర్తృత్వమ్ అధిష్ఠానాదీనామ్ ఆపాద్య, అవిదుషః తేషు ఆత్మదృష్టిమ్ అనువదతి -
తత్రేతి ।
తత్పదపరామర్శయోగ్యం ప్రకృతం సర్వం కర్మ ।
ప్రతీకమ్ ఆదాయ పూర్వేణ సహ అక్షరార్థం కథయతి -
ఎవమితి ।
అధిష్ఠానాదీనామ్ ఉక్తరీత్యా కర్తృత్వే సతి అన్యగతం కర్తృత్వమ్ ఆన్మనః, యత అధ్యారోప్య పశ్యతి, అతః దుర్మతిరితి ఆత్మని కర్తృత్వం పశ్యన్ ఇత్యాహ-
తత్రైవమితి ।
కర్తారమ్ ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
తత్రేత్యాదినా ।
తేషు అధిష్ఠానాదిషు, తైః అధిష్ఠానాదిభిః ఆరోపితాత్మభావైః ఇత్యర్థః ।
అకర్తారమ్ ఆత్మానం కర్తారం పశ్యతి ఇత్యత్ర ప్రశ్నద్వారా హేతుమ్ ఆహ -
కస్మాదితి ।
నను శాస్త్రసంస్కృతబుద్ధిరేవ అతిరిక్తాత్మవాదీ కర్తృత్వం తస్య అనుమన్యతే । నాసౌ కర్తృత్వమ్ ఆత్మని పశ్యన్నపి భవతి అకృతబుద్ధిః । తత్ర ఆహ -
యోఽపీతి ।
తస్యాపి శాస్త్రీపూర్వకమ్ ఆచార్యోపదేేశేన తదనుసారిన్యాయైశ్చ అనాహితబుద్ధిత్వాత్ అకృతబుద్ధిత్వం సిద్ధమ్ ఇత్యర్థః ।
కౌటస్థ్యమ్ ఆత్మనః తత్త్వం - యాథాత్మ్యం కర్మణోఽపి తత్త్వం - అవిద్యాకృతాధిష్ఠానాదికృతత్వేన ఆత్మాస్పర్శిత్వమ్ । ఆత్మకర్మణోః తత్త్వదర్శనాభావః అతఃశబ్దర్థః । దుష్టత్వం స్పష్టీకర్తుం దుర్మతిత్వం వివృణోతి -
జననేతి ।
అహం కర్తా ఇతి ఆత్మదర్శనవతోఽపి న అవిదుషః తద్దర్శనమ్ అస్తీతి, అత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
తిమిరోపహతచక్షుః అనేకం చన్ద్రం పశ్యన్నపి, తత్త్వతః న తం పశ్యతి । ఎవమ్ అవిద్వాన్ ఆత్మానం కర్తారం పశ్యన్నపి తత్త్వతః న తం పశ్యతి ఇత్యర్థః ।
అధిష్ఠానాదిషు అవిద్యయా సమ్బద్ధాత్మనః స్వాత్మని తద్గతక్రియారోపే దృష్టాన్తమాహ -
యథా వేతి ।
అన్యేషు - వాహకేషు పురుషేషు ధావనకర్తృషు వాహనే స్థితః స్వాత్మానం ప్రధావనకర్తారమ్ అవివేకాత్ అభిమన్యతే । తథా అధిష్ఠానాదిషు క్రియాకర్తృషు తద్గతం స్వాత్మానం కర్తారం మన్యమానః దుర్మతిః ఇత్యర్థః
॥ ౧౬ ॥
విపరీతదృష్టేః దుర్మతిత్వం శిష్ట్వా సమ్యగ్దృష్టేః సుమతిత్వం ప్రశ్నపూర్వకమ్ ఆహ -
కః పునరిత్యాదినా ।
అహం కర్తా ఇతి ఆత్మని కర్తృత్వప్రత్యయాభావే కుత్ర కర్తృత్వధీః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
ఎతే ఇతి ।
కథం తర్హి కర్తృత్వధీః ఆత్మని ? ఇతి ఆశఙ్క్య, అధిష్ఠానాదీనాం తద్వ్యాపారాణాం చ సాక్షిత్వాత్ ఇతి ఆహ -
అహం త్వితి ।
ఆత్మనః న స్వతః అస్తి క్రియాశక్తిమత్త్వమ్ ఇతి అత్ర ప్రమాణమ్ ఆహ -
అప్రాణో హీతి ।
నాపి తస్య స్వతః జ్ఞానశక్తిమత్త్వమ్ ఇతి ఆహ -
అమనా ఇతి ।
ఉపాధిద్వయాసమ్బన్ధే శుద్ధత్వం ఫలితమ్ ఆహ -
శుభ్ర ఇతి ।
కారణసమ్బన్ధాత్ అశుద్ధిమ్ ఆశఙ్క్య ఉక్తం -
అక్షరాదితి ।
కార్యకారణయోః ఆత్మాస్పర్శిత్వేన పార్థక్యే, సద్వితీయత్వమ్ ఆశఙ్క్య, తయోః అవస్తుత్వాత్ మైవమ్ ఇత్యాహ -
కేవల ఇతి ।
జన్మాది సర్వవిక్రియారహితత్వేన కౌటస్థ్యమ్ ఆహ -
అవిక్రియ ఇతి ।
బుద్ధిర్యస్యేత్యాది వ్యాచష్టే -
బుద్ధిరితి ।
న అనుశాయినీ - న అనుశయవతీ, న క్లేశశాలినీ ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయపాదస్య అక్షరార్థమ్ ఉక్తవా వాక్యార్థమాహ -
ఇదమితి ।
పాపం కర్మ ఇదమా పరామృశ్యతే ।
లోకానాం ప్రాణసమ్బన్ధాభావే కుతః హింసా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ప్రాణినః ఇతి ।
విరుద్ధార్థోక్త్యా స్తుతిరపి న యుక్తా ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విరోధం పరిహరతి -
న ఎషః దోష ఇతి ।
లౌకికదృష్టిమవష్టభ్య హత్వాపీతి నిర్దేశం విశదయతి -
దేహాదీతి ।
తాత్త్వికీం దృష్టి ఆస్థాయ న హన్తి ఇత్యాదినిర్దేశమ్ ఉపపాదయతి -
యథేతి ।
నాహం కర్తా, కిన్తు కర్తృతద్వ్యాపారయోః సాక్షీ క్రియాజ్ఞానశక్తిమదుపాధిద్వయవినిర్ముక్తః శుద్ధః సన్ కార్యకారణాసమ్బద్ధః అద్వితీయః అవిక్రియః ఇత్యేవం పారమార్థికదృష్టేః యథాదర్శితత్వం ద్రష్టవ్యమ్ ।
‘హత్వాపి’ ఇత్యేతత్ ‘న హన్తి’ ఇత్యాది చ ఉభయం దృష్టిద్వయావష్టమ్భాత్ ఉపపన్నమ్ ఇతి ఉపసంహరతి -
తదుభయమితి ।
కేవలమేవ ఆత్మానం కర్తారం పశ్యన్ దుర్మతిః ఇత్యత్ర ఆత్మవిశేషణసమర్పకకేవలశబ్దసామర్థ్యాత్ ఆత్మనః విశిష్టస్య కర్తృత్వమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఆత్మనః వైశిష్ట్యాయోగాత్ న విశిష్టస్యాపి కర్తృత్వమ్ ఇతి దూషయతి-
నైష దోష ఇతి ।
అవిక్రియస్వాభావ్యేఽపి కథమ్ ఆత్మనః అసంహతత్వమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
విక్రియేతి ।
అధిష్ఠానాదిభిః ఆత్మనః సంహననేఽపి న కర్తృత్వమ్ అవిక్రియస్య క్రియాన్వయవ్యాఘాతాత్ ఇత్యాహ-
సంహత్యేతి ।
సంహతత్వానుపపత్తిం వ్యక్తీకరోతి -
న త్వితి ।
అసంహతత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
ఇతి నేతి ।
కథం తర్హి కేవలత్వమ్ ఆత్మని కేవలశబ్దాత్ ఉక్తమ్ ? తదాహ -
అత ఇతి ।
అకర్తృత్వమ్ ఆత్మనః అభ్యుపపన్నం, న అస్య అవిక్రియత్వమ్ ఉపైతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అవిక్రియత్వం చేతి ।
తత్ర స్మృతివాక్యాని ఉదాహరతి -
అవికార్యోఽయమితి ।
‘నాయం హన్తి న హన్యతే’ (భ. గీ. ౨-౧౯) ఇత్యాదివాక్యమ్ ఆదిశబ్దార్థః ।
ఉక్తవాక్యానామ్ ఆత్మావిక్రియత్వే తాత్పర్యం సూచయతి -
అసకృదితి ।
‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్ ఇత్యాదివాక్యం శ్రుతౌ ఆదిశబ్దార్థః । యాని వాక్యాని తైః ఆత్మనః అవిక్రియత్వం దర్శితమ్ ఇతి యోజనా ।
న్యాయతశ్చ తత్ దర్శితమ్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః న్యాయమేవ దర్శయతి -
నిరవయవమితి ।
న తావత్ ఆత్మా స్వతః విక్రియతే నిరవయవత్వాత్ ఆకాశవత్ , నాపి పరతః అసఙ్గస్య అకార్యస్య పరాధీనత్వాయోగాత్ ఇత్యర్థః ।
కిం చ ఆత్మనః స్వనిష్ఠా వా విక్రియా ? అధిష్ఠానాదినిష్ఠా వా ? న ఆద్యః । స్వనిష్ఠవిక్రియానుపపత్తేః ఆత్మనః దర్శితత్వాత్ ఇతి ఆశయేన ఆహ -
విక్రియావత్త్వేతి ।
సా చ అయుక్తా ఇతి ఉక్తమ్ ఇతి శేషః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
అధిష్ఠానాదికృతమపి కర్మ తద్యోగాత్ ఆత్మని ఆగచ్ఛతి ఇతి ఆశఙ్క్య, తదాగమనం వాస్తవమ్ ఆవిద్యం వా ఇతి వికల్ప్య ఆద్యం దూషయతి -
నహీతి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
యత్త్వితి ।
ఆత్మని అవిద్యాప్రాపితం కర్మ న ఆత్మీయమ్ ఇతి ఎతత్ దృష్టాన్తాభ్యామ్ ఉపపాదయతి -
యథేత్యాదినా ।
ఆత్మనః అవిక్రియత్వేన కర్తృత్వాభావే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
నను ప్రాగేవ ఆత్మనః అవిక్రియత్వం ప్రతిపాదితమ్ । తత్ ఇహ కస్మాత్ ఉచ్యతే ? తత్ర ఆహ -
నాయమితి ।
శాస్త్రాదౌ ప్రతిజ్ఞాతం హేతుపూర్వకం సఙ్క్షిప్య ఉక్త్వా మధ్యే తత్ర తత్ర ప్రసఙ్గం కృత్వా ప్రసారితాం కర్మాధికారనివృత్తిమ్ ఇహ ఉపసంహరతి ఇతి సమ్బన్ధః ।
ప్రతిజ్ఞాతస్య హేతునా ఉపపాదితస్య అన్తే నిగమనం కిమర్థమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
శాస్త్రార్థేతి ।
కర్మాధికారో విదుషః న, ఇతి స్థితే, తస్య దేహాభిమానాభావే సతి, అవిద్యోత్థసర్వకర్మత్యాగసిద్ధేః అనిష్టమ్ ఇష్టం మిశ్రం చేతి త్రివిధం కర్మఫలం సంన్యాసినాం న, ఇతి ప్రాగుక్తం యుక్తమేవ, ఇతి పరమప్రకృతమ్ ఉపసంహరతి -
ఎవం చేతి ।
యే పునః అవిద్వాసంః దేహాభిమానినః, తేషాం త్రివిధం కర్మఫలం సమ్భవత్యేవ, ఇతి హేతువచనసిద్ధమ్ అర్థం నిగమయతి -
తద్విపర్యయాచ్చ ఇతి ।
అధిష్ఠానాదికృతం కర్మ న ఆత్మకృతమ్ , అవిదుషామేవ కర్మాధికారః, దేహాభిమానిత్వేన తత్త్యాగాయోగాత్ , దేహాభిమానాభావాత్తు విదుషాం కర్మాధికారనివృత్తిః, ఇతి ఉపసంహృతమ్ అర్థం సఙ్క్షిప్య ఆహ -
ఇత్యేష ఇతి ।
ఉక్తశ్చ గీతార్థః వేదార్థత్వాత్ ఉపాదేయః ఇత్యాహ -
స ఎష ఇతి ।
కథమ్ అయమ్ అర్థః వేదార్థోఽపి ప్రతిపత్తుం శక్యతే ? తత్ర ఆహ -
నిపుణేతి ।
భాష్యకృతా మానయుక్తిభ్యాం విభజ్య అనుక్తత్వాత్ న అస్య అర్థస్య ఉపాదేయత్వమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తత్రేతి
॥ ౧౭ ॥
శాస్త్రార్థోపసంహారానన్తర్యమ్ అథ ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీమితి ప్రవర్తకోపదేశాపేక్షావస్థా ఉక్తా । కర్మణాం యేషు విదుషాం న అధికారః, అవిదుషాం చ అధికారః, తేషామ్ ఇత్యర్థః । జ్ఞానశబ్దస్య కరణవ్యుత్పత్త్యా జ్ఞానమాత్రార్థత్వమ్ ఆహ -
జ్ఞానమితి ।
జ్ఞేయశబ్దస్యాపి తద్వదేవ జ్ఞాతవ్యమాత్రార్థత్వమ్ ఆహ-
తథేతి ।
ఉపాధిలక్షణత్వం - తత్ప్రధానత్వమ్ ఉపహితత్వమ్ । తస్య అవస్తుత్వార్థం అవిద్యాకల్పితవిశేపణమ్ । ఎతదేవ త్రయం సర్వకర్మప్రవర్తకమ్ ఇత్యాహ -
ఇత్యేతదితి ।
సర్వకర్మణాం ప్రవర్తకమ్ ఇతి అధ్యాహర్తవ్యమ్ ।
చోదనేతి క్రియాయాః ప్రవర్తకం వచనమ్ ఇతి భాష్యానుసారేణ చోదనాశబ్దార్థమ్ ఆహ -
ప్రవర్తికేతి ।
సర్వకర్మణామ్ ఇతి పూర్వేణసమ్బన్ధః । త్రైవిధ్యం జ్ఞానాదినా ప్రాక్ ఉక్తమ్ । కర్మణాం చోదనా ఇతి విగ్రహః ।
తేషాం సర్వకర్మప్రవర్తకత్వమ్ అనుభవేన సాధయతి -
జ్ఞానాదీనామితి ।
హానోపాదానాది ఇతి ఆదిపదేన ఉపేక్షా వివక్షితా ।
కరణమ్ ఇత్యాదేః తాత్పర్యమ్ ఆహ -
తత ఇతి ।
జ్ఞానాదీనాం ప్రవర్తకత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే శ్లోకభాగమ్ అవతారయతి -
ఇత్యేతదితి ।
బాహ్యమ్ అన్తస్థం చ ద్వివిధం కరణం కరణవ్యుత్పత్త్యా కథయతి -
కరణమితి ।
ఉక్తలక్షణం కర్మైవ స్ఫుటయతి -
కర్తురితి ।
స్వతన్త్రో హి కర్తా ।
స్వాతన్త్ర్యం చ కారకాప్రయోజ్యస్య తత్ప్రయోక్తృత్వమ్ ఇత్యాహ -
కర్తేతి ।
కథమ్ ఉక్తే త్రివిధే కర్మ సఙ్గృహ్యతే ? తత్రాహ -
కర్మేతి ।
కర్మణో హి ప్రసిద్ధం కారకాశ్రయత్వమ్ ఇతి భావః
॥ ౧౮ ॥
అనన్తరశ్లోకదశకతాత్పర్యమాహ -
అథేతి ।
జ్ఞానాదిప్రస్తావానన్తర్యమ్ అథశబ్దార్థః । ఇదానీం - ప్రస్తుతజ్ఞానాద్యవాన్తరభేదాపేక్షాయామ్ ఇత్యర్థః ।
తేషాం గుణభేదాత్ త్రైవిధ్యే హేతుమ్ ఆహ -
గుణాత్మకత్వాత్ ఇతి ।
వక్తవ్యః - వక్ష్యమాణశ్లోకనవకేన ఇతి శేషః ।
ఎవం స్థితే ప్రథమమ్ అవాన్తరభేదప్రతిజ్ఞా క్రియతే ఇత్యాహ -
ఇత్యారభ్యత ఇతి ।
కర్తుః ఈప్సితతమం కర్మ ఇతి యత్ తత్ పరిభాష్యతే, తత్ న అత్ర కర్మశబ్దవాచ్యమ్ ఇతి ఆహ -
నేతి ।
గుణాతిరేకేణ విధాన్తరం జ్ఞానాదిషు న ఇతి నిర్ధారయితుమ్ అవధారణమ్ ఇతి ఆహ -
గుణేతి ।
జ్ఞానాదీనాం ప్రత్యేకం గుణభేదప్రయుక్తే త్రైవిధ్యే ప్రమాణమ్ ఆహ -
ప్రోచ్యత ఇతి ।
న తు కాపిలం పాతఞ్జలమ్ ఇత్యాది శాస్త్రీం విరుద్ధార్థత్వాత్ అప్రమాణం, కథమ్ ఇహ ప్రమణీక్రియతే ? తత్ర ఆహ -
తదపీతి ।
విషయవిశేషే విరోధేఽపి ప్రకృతే అర్థే ప్రామాణ్యమ్ అవిరుద్ధమ్ ఇత్యర్థః ।
యద్యపి కాపిలాదయః గుణవృత్తివిచారే గౌణవ్యాపారస్య భోగాదేః నిరూపణే చ నిపుణాః, తథాపి కథం తదీయం శాస్త్రమ్ అత్ర ప్రమాణీకృతం ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తే హీతి ।
జ్ఞానాదిషు ప్రత్యేకమ్ అవాన్తరభేదః వక్ష్యమాణః అర్థః తస్య తన్త్రాన్తరేఽపి ప్రసిద్ధికథనం స్తుతిః, తాదర్థ్యేన కాపిలాదిమతోపాదానమ్ ఇహ ఉపయోగి ఇత్యర్థః ।
తృతీయపాదస్య అవిరుద్ధార్థత్వం నిగమయతి-
నేతి ।
యథావత్ ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
యథాన్యాయమితి
॥ ౧౯ ॥
జ్ఞానాదీనాం ప్రత్యేకం జ్ఞాతవ్యం ప్రతిజ్ఞాయ, జ్ఞానత్రైవిధ్యార్థం శ్లోకత్రయమ్ అవతారయతి -
జ్ఞానస్యేతి ।
తత్ర సాత్త్వికం జ్ఞానమ్ ఉపన్యస్యతి -
సర్వేతి ।
భూతాని - కార్యకారణాత్మకాని ఉపాధిజాతాని ।
అద్వితీయమ్ అఖణ్డైకరసం ప్రత్యగాత్మభూతమ్ అబాధితం తత్త్వం జ్ఞేయత్వేన వివక్షితమ్ ఇత్యాహ -
ఎకమితి ।
వివక్షితమ్ అవ్యయత్వం సఙ్క్షిపతి -
కూటస్థేతి ।
ప్రతిదేహమ్ అవిభక్తమ్ ఇతి ఉక్తం వ్యనక్తి -
విభక్తేష్వితి ।
తత్ జ్ఞానమ్ ఇత్యాది వ్యాకరోతి -
అద్వైతేతి
॥ ౨౦ ॥
ద్వైతదర్శనాన్యపి కానిచిత్ భవన్తి సత్వనిర్వృత్తాని సమ్యఞ్చి, ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
యానీతి ।
తేషామ్ అసమ్యక్త్వే హేతుమ్ ఆహ -
రాజసానీతి ।
ప్రతిదేహమ్ అన్యత్వేన భిన్నాత్మనః యేన జ్ఞానేన జానాతి, తత్ జ్ఞానం రాజసమ్ ఇతి వ్యాచష్టే -
భేదేనేతి ।
పృథక్త్వం పృథగ్విధత్వం చ పునరుక్తమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, హేతుహేతుమత్త్వేన విభాగం వివక్షిత్వా ఆహ -
భిన్నేతి ।
జ్ఞానస్య జ్ఞానకర్తృత్వమ్ అయుక్తమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
యేనేతి
॥ ౨౧ ॥
సక్తత్వమేవ వ్యనక్తి -
ఎతావానితి ।
ఎకస్మిన్ కార్యే జ్ఞానస్య సక్తత్వమేవ దృష్టాన్తేన సాధయతి -
యథేత్యాదినా ।
యత్ నిర్యుక్తికత్వం, తదేవ జ్ఞానస్య ఆభాసత్వే కారణమ్ ఇత్యాహ -
అహైతుకత్వాదితి ।
స్వరూపతో విషయతశ్చ ఆభాసత్వం ఫలతో వా ఇత్యాహ -
అల్పేతి ।
తామసం జ్ఞానమ్ ఉక్తలక్షణమ్ ఇత్యత్ర అనుభవం ప్రమాణయతి -
తామసానాం హీతి
॥ ౨౨ ॥
త్రివిధం కర్మ వక్తుమ్ అనన్తరశ్లోకత్రయమ్ ఇత్యాహ -
అథేతి ।
తత్ర సాత్త్వికం కర్మ నిరూపయతి -
నియతమితి
॥ ౨౩ ॥
రాజసం కర్మ నిర్దిశతి -
యత్త్వితి ।
ఫలప్రేప్సునా కర్త్రా యత్ కర్మ క్రియతే, తత్ రాజసమ్ ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
తత్త్వజ్ఞానవతా నిరంహఙ్కారేణ, సాహఙ్కారేణ తు అజ్ఞేన క్రియతే కర్మ ఇతి వివక్షాం వారయతి -
సాహఙ్కారేణేతి ।
తత్త్వాజ్ఞానవతా నిరహఙ్కారేణ కృతం కర్మ అపేక్ష్య, సాహఙ్కారేణ అజ్ఞేన కృతమ్ ఎతత్ కర్మ ఇతి న వివక్ష్యతే చేత్ తర్హి కిమ్ అత్ర వివక్షితమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కిం తర్హి ఇతి ।
యో హి దురితరహితః శ్రోత్రియః లోకాత్ అనపేతః తస్య యత్ అహఙ్కారవర్జితం కర్మ, తదపేక్షయా ఇదం సాహఙ్కారేణ కృతం కర్మ ఇతి ఉక్తమ్ ఇత్యాహ -
లౌకికేతి ।
నను తత్త్వజ్ఞానవతః నిరహఙ్కారస్య కర్మకర్తృత్వమ్ అపేక్ష్య సాహఙ్కారేణ ఇత్యాది కిం న ఇష్యతే ? తత్ర ఆహ -
యో హీతి ।
విశేషణాన్తరవశాదేవ తత్త్వవిదః నివారితత్వాత్ న తదపేక్షం ఇదం విశేషణమ్ ఇత్యర్థః ।
సాహఙ్కారస్యైవ రాజసే కర్మణి కర్తృత్వమ్ ఇత్యేతత్ కైముతికన్యాయేన సాధయతి -
సాత్త్వికస్యేతి ।
నను ఆత్మవిదః అన్యస్య నిరహఙ్కారత్వాయోగాత్ కథం తదపేక్షయా సాహఙ్కారేణ ఇతి ఉక్తమ్ ? తత్ర ఆహ -
లోక ఇతి
॥ ౨౪ ॥
సమ్ప్రతి తాపసం కర్మ ఉదాహరతి-
అనుబన్ధమిత్యాదినా
॥ ౨౫ ॥
ఇదానీం కర్తృత్రైవిధ్యం బ్రువన్ ఆదౌ సాత్త్వికం కర్తారం దర్శయతి -
ముక్తేతి ।
సాఙ్గో నామ ఫలాభిసన్ధిర్వా కర్తృత్వాభిమానో వా । నాహం వదనశీలః - కర్తా అహమితి వదనశీలః న భవతి ఇత్యర్థః ।
ధారణం - ధైర్యమ్ । క్రియమాణస్య కర్మణః యది ఫలానభిసన్ధిః, తర్హి న అనుష్ఠానవిశ్రమ్భః సమ్భవేత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
కేవలమితి ।
ఫలరాగాదినా ఇతి ఆదిశబ్దేన కర్మరాగః గృహ్యతే । అయుక్తః ఇతి ఛేదః
॥ ౨౬ ॥
రాజసం కర్తారం కథయతి -
రాగీతి ।
కర్మవిషయః రాగః, కర్మఫలప్రేప్సురితి ఫలరాగస్య పృథక్ కథనాత్ । స్వాభిప్రాయాప్రకటీకరణపూర్వకం పరపీడనం పరవిచ్ఛేదనం తేన స్వార్థపరః ఇత్యర్థః
॥ ౨౭ ॥
దీర్ఘం సూత్రయితుం శీలమ్ అస్య ఇతి వ్యుత్పత్తిం గృహీత్వా వివక్షితమ్ అర్థ ఆహ -
కర్తవ్యానామితి ।
ఎవం క్రియమాణే సతి అనిష్టమ్ ఇదం కథఞ్చిత్ ఆపద్యేత ; యదా పునః ఎవం క్రియతే తదా తు అనిష్టమేవ సమ్భావనోపనీతమ్ ఇతి చిన్తాపరమ్పరాయాం మన్థరప్రవృత్తిః ఇత్యర్థః ।
తదేవ స్పష్టయతి -
యదద్యేతి
॥ ౨౮ ॥
జ్ఞానాదీనాం ప్రత్యేకం త్రైవిధ్యమ్ ఉక్త్వా, వృత్తిమత్త్యాః బుద్ధేః తద్వృత్తేశ్చ ధృత్యాఖ్యాయాః త్రైవిధ్యం సూచయతి -
బుద్ధేరితి ।
సూత్రవివరణం ప్రతిజానీతే-
ప్రోచ్యమానమితి ।
అర్జునస్య ధనఞ్జయత్వం వ్యుత్పాదయతి -
దిగితి
॥ ౨౯ ॥
తత్రాదౌ సాత్త్వికీం బుద్ధిం నిర్దిశతి -
ప్రవృత్తిం చేతి ।
ప్రవృత్తిః ఆచరణమాత్రమ్ అనాచరణమాత్రం చ నివృత్తిః ఇతి కిం న ఇష్యతే ? తత్ర ఆహ -
బన్ధేతి ।
యస్మిన్ వాక్యే బన్ధమోక్షౌ ఉచ్యతే, తస్మిన్నేవ ప్రవృత్తినివృత్త్యాోః ఉక్తత్వాత్ , కర్మమార్గస్య బన్ధహేతుత్వాత్ , మోక్షహేతుత్వాచ్చ సంన్యాసమార్గస్య, తావేవ అత్ర గ్రాహ్యౌ ఇత్యర్థః ।
కరణాకరణయోః నిర్విషయత్వాయోగాత్ విషయాపేక్షామ్ అవతార్య యోగ్యం విషయం నిర్దిశతి-
కస్యేతి ।
అనిష్టసాధనం భయమ్ , ఇష్టసాధనమ్ అభయమ్ ఇతి విభజతే -
భయేతి ।
బన్ధాదిమాత్రజ్ఞానస్య బుద్ధ్యన్తరేఽపి సమ్భవాత్ విశేషణమ్ ।
నను బుద్దిశబ్దితస్య జ్ఞానస్య ప్రాగేవ త్రైవిధ్యప్రతిపాదనాత్ కిమితి బుద్ధేః ఇదానీం త్రైవిధ్యం ప్రతిజ్ఞాయ వ్యుత్పాద్యతే ? తత్ర ఆహ -
జ్ఞానమితి ।
తర్హి జ్ఞానేన గతత్వాత్ న పునః ధృతిః వ్యుత్పాదనీయా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ధృతిరపీతి ।
విశేషశబ్దేన జ్ఞానాత్ వ్యావృత్తిః ఇష్టా
॥ ౩౦ ॥
కార్యాకార్యయోః ధర్మాఘర్మాభ్యాం పౌనరుక్త్యం పరిహరతి -
పూర్వోక్తే ఇతి ।
పూర్వశ్లోకే కార్యాకార్యశబ్దాభ్యాం దృష్టాదృష్టార్థానాం కర్మణాం కరణాకరణే నిర్దిష్టే । తయోరేవ అత్ర గ్రహణాత్ న ధర్మాధర్మాభ్యాం పూర్వపర్యాయాభ్యాం గతార్థతా ఇతి అర్థః । యా (సా) బుద్ధిః, యయా బుద్ధ్యా బోద్ధా నిర్ణయేన న జానాతి ఇత్యర్థః
॥ ౩౧ ॥
ధర్మశబ్దో నపుమ్సకలిఙ్గోఽపి ఇతి అభిప్రేత్య ధర్మమ్ ఇతి ఉక్తమ్ । తమసావృతా - అవివేకేన వేష్టితా ఇత్యర్థః । కార్యాకార్యాదీన్ ఉక్తాన్ అనుక్తాంశ్చ సఙ్గ్రహీతుం సర్వార్థాన్ ఇత్యుక్తమ్ । తత్ వ్యాచష్టే -
సర్వానేవేతి ।
విపరీతాంశ్చేతి చకారమ్ అవధారణే గృహీత్వా విపరీతానేవ ఇత్యుక్తమ్
॥ ౩౨ ॥
ఇదనీం ధృతిత్రైవిధ్యం వ్యుత్పిపాదయిషుః ఆదౌ సాత్వికీం ధృతిం వ్యుత్పాదయతి -
ధృత్యేతి ।
నిర్దిష్టానాం చేష్టానాం కథం ధృత్యా ధారణమ్ ? తత్ర ఆహ-
తాః ఇతి ।
తదేవ అనుభవేన సాధయతి -
ధృత్యా హీతి ।
ధ్రియతే అనయా ఇతి ధృతిః - యత్నవిశేషః తయా ధృత్యా ధార్యమాణాః మిథోపదిష్టాః చేష్టాః శాస్త్రమ్ అతిక్రమ్య న అర్థాన్తరావగాహిన్యః భవన్తి ఇతి అర్థః ।
ధృతిమేవ సమాధ్యవినాభూతత్వేన విశినష్టి -
యోగేనేతి ।
నను ధృతేః నియమేన సమాధ్యనుగతత్వం కథమ్ ఉక్తక్రియాధారణోపయోగీ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఎతదితి ।
ఉక్తక్రియాః ధారయమాణో యోగేన బ్రహ్మణి సమాధానేన ఐకాగ్ర్యేణ అవ్యభిచారిణ్యా అవినాభూతయా ధృత్యా ధారయతి । అన్యథా తదవినాభావాభావే నియమేన తద్ధారణాసిద్ధేః ఇత్యర్థః
॥ ౩౩ ॥
రాజసీం ధృతిం దర్శయతి -
యయా త్వితి ।
తేషాం ధారణప్రకారమ్ అభినయతి -
మనసీతి ।
ఫలాకాఙ్క్షీతి కస్య విశేషణమ్ ? తత్ర ఆహ -
యః పురుష ఇతి
॥ ౩౪ ॥
తమాసీం ధృతిం వ్యాచష్టే -
యయేతి ।
శోకం - ప్రియవియోగనిమిత్తం సన్తాపమ్ । విషణ్ణతాం - ఇన్ద్రియాణాం గ్లానిమ్ । విషయసేవా కుమార్గప్రవృత్తేః ఉపలక్షణమ్ ఉక్తమ్ । స్వప్నాది మదాన్తం సర్వమేవ కర్తవ్యతయా ఆత్మనః బహు మన్యమానః - మనసి నిత్యమేవ కుర్వన్ దుర్మేధాః న విముఞ్చతి, కిన్తు ధారయత్యేవ ఇతి యోజనా
॥ ౩౫ ॥
వృత్తమ్ అనూద్య అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
గుణేత్యాదినా ।
క్రియాకారకాణాం గుణతః త్రైవిధ్యోక్త్యనన్తరం ఫలస్య సుఖస్య త్రైవిధ్యోక్త్యవసరే సతి, ఇతి ఆహ -
ఇదానీమితి ।
హేయోపాదేయభేదార్థం త్రైవిధ్యమ్ । సమాధానం - ఐకాగ్ర్యం మమ వచనాత్ ఇతి శేషః । యత్ర ఇతి ఉభయత్ర సమ్బధ్యతే । తత్ త్రివిధం సుఖమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః
॥ ౩౬ ॥
తత్ర సాత్త్వికం సుఖమ్ ఆదేయత్వేన దర్శయతి -
యత్తదితి ।
ప్రథమసన్నిపాతం విభజతే -
జ్ఞానేతి ।
కుతః తస్య దుఃఖాత్మకత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
అత్యన్తేతి ।
దుఃఖాత్మకత్వే దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
విషమివేతి ।
జ్ఞానాదిపరిపాకావస్థా పరిణామః, తస్మిన్ సతి తతో జాతమ్ ఇతి యోజనా ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
ఆత్మన ఇతి ।
ఆత్మబుద్ధిశబ్దస్య అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
ఆత్మవిషయేతి ।
అన్తఃకరణనైర్మల్యాద్వా సమ్యగ్జ్ఞానప్రకర్షాద్వా జాతత్వాత్ ఇతి తచ్ఛబ్దార్థః
॥ ౩౭ ॥
రాజసం సుఖం హేయత్వాయ కథయతి -
విషయేతి ।
బలం - సఙ్ఘాతసామర్థ్యం, వీర్యం - పరాక్రమకృతం యశః, రూపం - శరీరసౌన్దర్యం, ప్రజ్ఞా - శ్రుతార్థగ్రహణసామర్థ్యం, మేధా - గృహీతార్థస్య అవిస్మరణేన ఘారణశక్తిః, ధనం - గోహిరణ్యాది, ఉత్సాహస్తు - కార్యం ప్రతి ఉపక్రమాదిః, ఎతేషాం నాశకత్వాత్ వైషయికం సుఖం విషసమమ్ ఇతి అర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
అధర్మేతి
॥ ౩౮ ॥
తామసం సుఖం త్యాగార్థమేవ ఉదాహరతి -
యదగ్రే చేతి ।
అనుబన్ధశబ్దార్థమ్ ఆహ -
అవసానేతి ।
మోహనం - మోహకరమ్ ।
తదుత్పత్తిహేతుమ్ ఆహ -
నిద్రేతి
॥ ౩౯ ॥
క్రియాకారకఫలాత్మనః సంసారస్య ప్రత్యేకం సాత్త్వికాదిభేదేన త్రైవిధ్యమ్ ఉక్త్వా సంసారాన్తర్భూతమేవ కిఞ్చిత్ గుణత్రయాస్పృష్టమపి క్వచిత్ భవిష్యతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అథేతి ।
సంసారస్య సర్వస్యైవ గుణత్రయసంస్పృష్టత్వం ప్రకరణమ్ । అన్యద్వా అప్రాణి ఇత్యత్ర అప్రాణిశబ్దేన ప్రసిద్ధ్యా స్థావరాది గృహ్యతే
॥ ౪౦ ॥
ప్రకరణార్థమ్ ఉపసంహృతమ్ అనువదతి -
సర్వ ఇతి ।
తస్య అనేకాత్మత్వేన హేయత్వం సూచయతి -
క్రియేతి ।
నిర్గుణాత్ ఆత్మనః వైలక్షణ్యాచ్చ తస్యా హేయతా, ఇతి ఆహ -
సత్త్వేతి ।
అనర్థత్వాచ్చ తస్య త్యాజ్యత్వమ్ , అనర్థత్వం చ అవిద్యాకల్పితత్వేన, అవస్తునో వస్తువత్ భానాత్ ఇత్యాహ -
అవిద్యేతి ।
న కేవలమ్ అష్టాదశే సంసారో దర్శితః, కిన్తు పఞ్చదశేఽపీత్యాహ -
వృక్షేతి ।
చకారాత్ ఉక్తః సంసారః అనుకృష్యతే ।
సంసారధ్వస్తిసాధనం సమ్యక్ జ్ఞానం చ తత్రైవ ఉక్తమ్ ఇత్యాహ -
అసఙ్గేతి ।
వృత్తమ్ అనూద్య అనన్తరసన్దర్భతాత్పర్యమ్ ఆహ -
తత్ర చేతి ।
ఉక్తః నివర్తయిషితః సంసారః సతిసప్తమ్యా పరామృశ్యతే । సర్వో హి సంసారో గుణత్రయాత్మకః । న చ గుణానాం ప్రకృత్యాత్మకానాం సంసారకారణీభూతానాం నివృత్తిః యుక్తా, ప్రకృతేః నిత్యత్వాత్ ఇతి ఆశఙ్కాయాం, స్వధర్మానుష్ఠానాత్ తత్త్వజ్ఞానోత్పత్త్యా గుణానామ్ అజ్ఞానాత్మకానాం నివృత్తిర్యథా భవతి, తథా స్వధర్మజాతం వక్తవ్యమ్ ఇతి ఉత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిః ఇత్యర్థః ।
తత్తద్వర్ణప్రయుక్తధర్మజాతానుపదేశే చ ఉపసంహారప్రకరణప్రకోపః స్యాత్ , ఇతి ఆహ -
సర్వశ్చేతి ।
ఉపసంహృతే గీతాశాస్త్రే యద్యపి సర్వో వేదార్థః స్మృత్యర్థశ్చ సర్వః ఉపసంహృతః, తథాపి ముముక్షుభిః అనుష్ఠేయమ్ అస్తి వక్తవయమ్ అవశిష్టమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఎతావానితి ।
అనుష్ఠేయపరిమాణనిర్ధారణవత్ ఉక్తశఙ్కానివర్తనం శాస్త్రార్థోపసంహారశ్చ ఇతి ఎతత్ ఉభయం చకారార్థః ।
సమ్ప్రతి వర్ణచతుష్టయస్య అనుష్ఠేయం ధర్మజాతమ్ అసఙ్కీర్ణమ్ ఇతి సూత్రమ్ ఉపన్యస్యతి-
బ్రాహ్మణేతి ।
ఉపనయనసంస్కారవత్త్వే సతి వేదాధికారిత్వం సమానమ్ ఇతి త్రయాణాం సమాసకరణమ్ ।
ఇతరేషామ్ అసమాసే హేతుమ్ ఆహ -
శూద్రాణామ్ ఇతి ।
ఎకజాతిత్వమ్ ఉపనయనవర్జితత్వమ్ ।
కర్మణామ్ అసఙ్కీర్ణత్వేన వ్యవస్థాపకం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి -
కేన ఇత్యాదినా ।
స్వభావప్రభవైః గుణైః ఇత్యస్య అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
అథవేతి ।
ఉక్తవ్యవస్థాయాం కార్యదర్శనం ప్రమాణయతి -
ప్రశాన్తీతి ।
స్వభావశబ్దస్య అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
అథవేతి ।
కిమితి గుణాభివ్యక్తేః ఉక్తవాసనాధీనత్వమ్ ? తత్ర ఆహ -
గుణేతి ।
నను ऩాస్తి గుణప్రాదుర్భావస్య నిష్కారణత్వం, ప్రకృతిజైః గుణైః ఇతి ప్రకృతేః గుణకారణత్వాభిధానాత్ , అతః ఆహ -
స్వభావ ఇతి ।
వాసనా కారణమ్ ఇతి గుణవ్యక్తేః నిమిత్తకారణత్వం వివక్షితమ్ । ప్రకృతిస్తు ఉపాదాన ఇతి భావః ।
ఉక్తమ్ ఉపసంహరతి -
ఎవమితి ।
స్వభావప్రభవైః సత్త్వాదిగుణైః బ్రాహ్మణాదీనాం కర్మాణి ప్రవిభక్తాని ఇతి ఉక్తమ్ ఆక్షిపతి-
నన్వితి ।
శాస్త్రస్య ధర్మవిభాగహేతోః సత్త్వాదివిశేషాపేక్షయైవ విభాగజ్ఞాపకత్వాత్ ఉభయత్ర విభాగహేతుత్వోక్తిః అవిరుద్ధా ఇతి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి
॥ ౪౧ ॥
ప్రవిభక్తాని కర్మాణ్యేవ ప్రశ్నద్వారా వివిచ్య దర్శయతి -
కానీత్యాదినా ।
‘అన్తఃకరణోపశమః - శమః', దమః - బాహ్యకరణోపరతిః ఇత్యక్తం స్మారయతి-
యథేతి ।
త్రివిధం తపః సప్తదశే దర్శితమ్ ఇత్యాహ - తప ఇతి ।
శౌచమపి బాహ్యాన్తరభేదేన ప్రాగేవ ఉక్తమ్ ఇత్యాహ -
శౌచమితి ।
క్షమా నామ ఆక్రుష్టస్య తాడితస్య వా మనసి వికారరాహిత్యమ్ । జ్ఞానం - శాస్త్రీయపదార్థజ్ఞానమ్ । విజ్ఞానం శాస్త్రార్థస్య స్వానుభవాయత్తత్వాపాదనమ్ ।
త్రిధా వ్యాఖ్యాతం స్వభావశబ్దార్థమ్ ఉపేత్య ఆహ -
యదుక్తమితి
॥ ౪౨ ॥
శౌర్యమితి ।
శూరస్య భావః విక్రమః - బలవత్తరానపి ప్రహర్తుమ్ ప్రవృత్తిః । ప్రాగల్భ్యం - పరైః అఘర్షణీయత్వమ్ ।
మహత్యామపి విపది దేహేన్ద్రియోత్తమ్భనీ చిత్తవృత్తిః ధృతిః ఇతి వ్యాచష్టే -
సర్వావస్థాస్వితి ।
దక్షస్య భావమేవ విభజతే-
సహసేతి ।
స్వభావస్తు పూర్వవత్
॥ ౪౩ ॥
వైశ్యశూద్రయోః కర్మ వివక్షయా అనువదతి -
కృషీతి ।
స్పష్టార్థః
॥ ౪౪ ॥
శమాదిపరిచర్యాన్తకర్మణాం విభజ్య ఉక్తానామ్ అభ్యుదయం ఫలమ్ ఆదౌ ఉపన్యస్యతి-
ఎతేషామితి ।
స్వభావతః - విహితత్వాదేవ మోక్షాపేక్షామ్ అన్తరేణ అనుష్ఠానాత్ ఇత్యర్థః ।
తత్ర ప్రమాణమ్ ఆహ -
వర్ణాః ఇతి ।
శేషశబ్దేన భుక్తకర్మణః అతిరిక్తం కర్మ అనుశయశబ్దితమ్ ఉచ్యతే । ప్రత్యేకం దేశాదిభిః విశిష్టశబ్దః సమ్బధ్యతే । ఆదిశబ్దేన ‘తద్యథా ఆమ్రే ఫలార్థే నిర్మితే ఛాయాగన్ధౌ అనూత్పద్యేతే, ఎవం ధర్మం చర్యమాణమ్ అర్థాః అనూత్పద్యన్తే । న ధర్మ హానిః భవతి । ‘ ఇతి స్మృతిః గృహ్యతే ।
ఇతశ్చ ఉక్తానాం కర్మణాం స్వర్గఫలత్వం యుక్తమ్ ఇత్యాహ -
పురాణే చేతి ।
ఉక్తం హి -
“యస్తు సమ్యక్ కరోత్యేవం గృహస్థః పరమం విధిమ్ ।
తద్వర్ణబన్ధముక్తోఽసౌ లోకాన్ ఆప్నోత్యనుత్తమాన్“ ఇతి ।
“ యస్త్వేతాం నియతః చర్యాం వానప్రస్థశ్చరేన్మునిః ।
స దహత్యగ్నివద్దోషాన్ జయేల్లోకాంశ్చ శాశ్వతాన్ ॥“ ఇతి ।
“మోక్షాశ్రమో యశ్చరతే యథోక్తం శుచిః సుసఙ్కల్పితబుద్ధియుక్తః ।
అనిన్ధనజ్యోతిరివ ప్రశాన్తం స బ్రహ్మలోకం శ్రయతే ద్విజాతిః ॥ “
ఇతి చ । “సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి" ఇతి శ్రుతిః చకారార్థః ।
యది పునః మోక్షాపేక్షయా ఉక్తాని కర్మాణి అనుష్ఠీయేరన్ , తదా మోక్షఫలత్వం తేషాం సేత్స్యతి ఇత్యాహ-
కారణాన్తరాదితి ।
తదేవ కారణాన్తరం, యత్ మోక్షాపేక్షయా తేషామ్ అనుష్ఠానమ్ ।
మోక్షోపాయేషు శమదిషు సాత్త్వికేషు బ్రాహ్మణధర్మేషు క్షత్రియాదీనామ్ అనధికారాత్ బ్రాహ్మణానామేవ మోక్షః, న క్షత్రియాదీనామ్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
స్వే స్వే ఇతి ।
యథా స్వే కర్మణి అభిరతస్య బుద్ధిశుద్ధిద్వారా జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతయా ప్రాప్తజ్ఞానస్య మోక్షోపపత్తేః బ్రాహ్మణాతిరిక్తస్యాపి జ్ఞానవతః ముక్తిః ఇతి మత్వా పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే -
స్వే స్వే ఇత్యాదినా ।
సంసిద్ధిశబ్దస్య మోక్షార్థత్వం గృహీత్వా స్వధర్మనిష్ఠత్వమాత్రేణ తల్లాభే, తాదర్థ్యేన సంన్యాసాదివిధానానర్థక్యమ్ ఇతి మన్వానః శఙ్కతే -
కిమితి ।
న తావన్మాత్రేణ సాక్షాన్మోక్షః, జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతా వా ఇతి పరిహరతి -
నేతి ।
తర్హి కథం స్వధర్మనిష్ఠస్య సంసిద్ధిరితి పృచ్ఛతి -
కథం తర్హి ఇతి ।
ఉత్తరార్ధేన ఉత్తరమ్ ఆహ -
స్వకర్మేతి ।
తత్ శ్రృణు - తం ప్రకారమ్ ఎకాగ్రచేతా భూత్వా శ్రుత్వా, అవధారయ ఇత్యర్థః
॥ ౪౫ ॥
తమేవ ప్రకారం స్ఫుటయతి -
యత ఇతి ।
యతఃశబ్దార్థం యస్మాత్ ఇత్యుక్తం వ్యక్తీకరోతి -
యస్మాదితి ।
ప్రాణినామ్ ఉత్పత్తిః యస్మాత్ - ఈశ్వరాత్ తేషాం చేష్టా చ యస్మాత్ అన్తర్యామిణః, యేన చ సర్వం వ్యాప్తం, మృదా ఇవ ఘటాది, కార్యస్య కారణాతిరిక్తస్వరూపాభావాత్ , తం స్వకర్మణా అభ్యర్చ్య మానవః సంసిద్ధిం విన్దతి ఇతి సమ్బన్ధః । న హి బ్రాహ్మణాదీనాం యథోక్తధర్మనిష్ఠయా సాక్షాత్ మోక్షః లభ్యతే, తస్య జ్ఞానైకలభ్యత్వాత్ ।
కిన్తు, తన్నిష్ఠానాం శుద్ధబుద్ధీనాం కర్మసు ఫలమ్ అపశ్యతామ్ ఈశ్వరప్రసాదాసాదితవివేకవైరాగ్యవతాం సంన్యాసినాం జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతావతాం జ్ఞానప్రాప్త్యా ముక్తిః ఇతి అభిప్రేత్య ఆహ -
కేవలమితి
॥ ౪౬ ॥
స్వధర్మానుష్ఠానస్య బుద్ధిశుద్ధ్యాదిద్వారా మోక్షావసాయిత్వాత్ , తదనుష్ఠానమ్ ఆవశ్యకమ్ ఇత్యాహ -
యత ఇతి ।
నను యుద్ధాదిలక్షణం స్వధర్మం కుర్వన్నపి హింసాధీనం పాపం ప్రాప్నోతి తత్ కథం స్వధర్మః శ్రేయాన్ ఇతి ? తత్ర ఆహ -
స్వభావేతి ।
స్వకీయం వర్ణాశ్రమం నిమిత్తీకృత్య విహితం స్వభావజమ్ ఇతి అధస్తాత్ ఉక్తమ్ ఇత్యాహ -
యదుక్తమితి ।
విగ్రహాత్మకమపి విహితం కర్మ కుర్వన్ పాపం న ఆప్నోతి ఇతి అత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి
॥ ౪౭ ॥
ఇతశ్చ విహితం కర్మ దోషవదపి కర్తవ్యం, ప్రకారాన్తరాసమ్భవాత్ , ఇతి ఉక్తానువాదపూర్వకం కథయతి-
స్వభావేత్యాదినా ।
న హి కృమిః విషజః విషనిమిత్తం మరణం ప్రతిపద్యతే । తథా అయమ్ అధికృతః పురుషః దోషవదపి విహితం కర్మ కుర్వన్ పాపం న ఆప్నోతి ఇతి ఉక్తమ్ ఇత్యర్థః । తర్హి దోషరహితమేవ భిక్షాటనాది సర్వైః అనుష్ఠీయతామ్ ।
అతః న పాపప్రాప్త్యాశఙ్కా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
పరేతి ।
ఉక్తమ్ ఇతి అనువర్తతే ।
తర్హి పాపప్రాప్తిశఙ్కాం పరిహర్తుమ్ అకర్మనిష్ఠత్వమేవ సర్వేషాం స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, జ్ఞానాభావాత్ నైవమ్ ఇత్యాహ -
అనాత్మజ్ఞ ఇతి ।
పూర్వవత్ అత్రాపి సమ్బన్ధః ।
ప్రకారాన్తరాసమ్భవకృతం ఫలమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
సహ జాయతే ఇతి సహజం - స్వభావనియతం నిత్యం కర్మ ।
తత్ విహితత్వాత్ ऩిర్దేషమపి హింసాత్మకతయా సదోషమ్ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
త్రిగుణేతి ।
సత్త్వాదిగుణత్రయారబ్ధతయా హింసాదిదోషవదపి కర్మ విహితమ్ అత్యాజ్యమ్ ఇత్యర్థః ।
కర్మణాం దోషవత్త్వం ప్రపఞ్చయతి -
సర్వేతి ।
ఆరమ్భశబ్దస్య కర్మవ్యుత్పత్త్యా స్వపరసర్వకర్మార్థత్వే కర్మణాం ప్రకృతత్వం హేతుమ్ ఆహ -
ప్రకరణాదితి ।
దోషేణ ఇత్యాది వ్యాచష్ఠే -
యే కేచిదితి ।
తే సర్వే దోషేణ ఆవృతాః ఇతి సమ్బన్ధః ।
సర్వకర్మణాం దోషావృతత్వే హిశబ్దోపాత్తం యస్మాత్ ఇత్యుక్తం హేతుమేవ అభినయతి -
త్రిగుణాత్మకత్వమితి ।
స్వభావనియతస్య కర్మణః దోషవత్త్వాత్ , తత్త్యాగద్వారా పరధర్మమ్ ఆతిష్ఠమానస్యాపి నైవ దోషాత్ విమోకః సమ్భవతి । న చ పరధర్మః అనుష్ఠాతుం శక్యతే భయావహత్వాత్ । న చ తర్హి కర్మణః అశేషతః అననుష్ఠానమేవ, అజ్ఞస్య అశేషకర్మత్యాగాయోగాత్ ।
అతః సహజం కర్మ సదోషమపి న త్యాజ్యమ్ ఇతి వాక్యర్థమ్ ఆహ-
సహజస్యేతి ।
సహజం కర్మ సదోషమపి న త్యజేత్ ఇత్యత్ర విచారమ్ అవతారయతి -
కిమితి ।
న హి కశ్చిదితి న్యాయాత్ ఇతి శేషః । దోషః - విహితనిత్యత్యాగే ప్రత్యవాయః ।
సన్దిగ్ధస్య సప్రయోజనస్య విచార్యత్వాత్ , ఉక్తే సన్దేహే ప్రయోజనం పృచ్ఛతి -
కిం చాత ఇతి ।
తత్ర ఆద్యమ్ అऩూద్య ఫలం దర్శయతి -
యదీతి ।
అశక్యార్థానుష్ఠానస్య గుణత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్ । ప్రసిద్ధం హి మహోదధిమ్ అగస్త్యస్య చులుకీకృత్య పిబతో గుణవత్త్వమ్ । తదాహ -
ఎవం తర్హి ఇతి ।
అశేషకర్మత్యాగస్య గుణవత్త్వేఽపి ప్రాగుక్తన్యాయేన తదయోగాత్ తస్య అశక్యానుష్ఠానతా ఇతి శఙ్కతే -
సత్యమితి ।
చోద్యమేవ వివృణ్వన్ ఆద్యం విభజతే -
కిమితి ।
సత్త్వాదిగుణవత్ ఆత్మనః నిత్యప్రచలితత్వేన అశేషతః తేన న కర్మ త్యక్తుం శక్యమ్ ; నాపి రూపవిజ్ఞానవేదనాసంజ్ఞాసంస్కారసంజ్ఞానాం క్షణధ్వంసినాం స్కన్ధానామ్ ఇవ క్రియాకారకభేదాభావాత్ కారకస్యైవ ఆత్మనః క్రియాత్వమ్ ఇత్యుక్తే కర్మ అశేషతః త్యక్తుం శక్యమ్ , ఉభయత్రాపి స్వభావభఙ్గాత్ ఇత్యాహ -
ఉభయథేతి ।
పక్షద్వయానురోధేన అశేషకర్మత్యాగాయోగే, వైశేషికః చోదయతి -
అథేతి ।
కదాచిత్ ఆత్మా సక్రియః, నిష్క్రియశ్చ కదాచిత్ , ఇతి స్థితే ఫలితమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తమేవ పక్షం పూర్వోక్తపక్షద్వయాత్ విశేషదర్శనేన విశదయతి -
అయం త్వితి ।
ఆగమాపాయిత్వే క్రియాయాః, తద్వతః ద్రవ్యస్య కథం స్థాయితా ? ఇతి అశఙ్క్య, ఆహ -
శుద్ధమితి ।
క్రియాశక్తిమత్త్వేఽపి క్రియావత్త్వాభావే కథం కారకత్వమ్ ? క్రియాం కుర్వత్ కారణం కారకమ్ ఇతి అభ్యుపగభాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
తదేవేతి ।
క్రియాశక్తిమదేవ కారకం న క్రియాధికరణం, పరస్పరాశ్రయాత్ ఇత్యర్థః ।
వైశేషికపక్షే దోషాభావాత్ అస్తి సర్వైః స్వీకార్యతా ఇతి ఉపసంహరతి -
ఇత్యస్మిన్నితి ।
భగవన్మతానుసారిత్వాభావాత్ అస్య పక్షస్య త్యాజ్యతా ఇతి దూషయతి-
అయమేవేతి ।
భగవన్మతాననుసారిత్వమ్ అస్య అప్రామాణకమ్ ఇతి శఙ్కతే-
కథమితి ।
భగవద్వచనమ్ ఉదాహరన్ పరపక్షస్య తదనుగుణత్వాభావమ్ ఆహ -
యత ఇతి ।
పరేషామపి మతమ్ ఎతదనుగుణమేవ కిం న స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
కాణాదానాం హీతి ।
భగవన్మతానుగుణత్వాభావేఽపి న్యాయానుగుణత్వేన దోషరహితం కాణాదానాం మతమ్ ఉపాదేయమేవ తర్హి కాణాదమతవిరోధాత్ ఉపేక్ష్యతే భగవన్మతమ్ ఇతి శఙ్కతే -
అభాగవతత్వేఽపి ఇతి ।
న్యాయవత్త్వమ్ అసిద్ధమ్ ఇతి దూషయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వప్రమాణానుసారిణః మతస్య న తద్విరోధితా ఇతి ఆక్షిపతి -
కథమితి ।
వైశేషికమతస్య సర్వప్రమాణవిరోధం ప్రకటయన్ ఆదౌ తన్మతమ్ అనువదతి-
యదీతి ।
అసతః జన్మ, సతశ్చ నాశః ఇతి స్థితే ఫలితమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
ఉక్తమేవ వాక్యం వ్యాకరోతి -
అభావ ఇతి ।
సదేవ అసత్త్వమ్ ఆపద్యతే ఇత్యుక్తం వ్యాచష్టే -
భావశ్చేతి ।
ఇతి మతమితి శేషః ।
తత్రైవ అభ్యుగమాన్తరమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
ప్రకృతం మతం సప్తమ్యర్థః । ఇతి అభ్యుపగమ్యతే ఇతి శేషః ।
పరకీయమ్ అభ్యుపగమం దూషయతి -
న చేతి ।
ఎవమితి - పరపరిభాషానుసారేణ ఇత్యర్థః । అదర్శనాత్ - ఉత్పత్తేః అపేక్షాయాశ్చ ఇతి శేషః ।
కథం తర్హి త్వన్మతేఽపి ఘటాదీనాం కారణాపేక్షాణామ్ ఉత్పత్తిః, న హి భావానాం కారణాపేక్షా ఉత్పత్తిర్వా యుక్తా, ఇతి తత్రాహ -
భావేతి ।
ధటాదీనామ్ అస్మత్పక్షే ప్రాగపి కారణాత్మనా సతామేవ అవ్యక్తనామరూపాణామ్ అభివ్యక్తిసామగ్రీమ్ అపేక్ష్య పృథక్ అభివ్యక్తిసమ్భవాత్ న కిఞ్చిత్ అవద్యమ్ ఇత్యర్థః ।
అసత్కార్యవాదే దోషాన్తరమ్ ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
పరమతే మానమేయవ్యవహారే క్వచిదపి విశ్వాసః న కస్యచిత్ ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
సత్సదేవేతి ।
న హి సత్ తథైవ ఇతి నిశ్చితం, తస్యైవ పునః అసత్త్వప్రాప్తేః ఇష్టత్వాత్ , న చ అసత్ తథైవేతి నిశ్చయః, తస్యైవ సత్త్వప్రాప్తేః ఉపగమాత్ । అతః యత్ మానేన సత్ అసద్వా నిర్ణీతం తత్ తథేతి విశ్వాసాభావాత్ మానవైఫల్యమ్ ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ అసత్కార్యవాదః న యుక్తిమాన్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
తదేవ హేత్వన్తరం స్ఫోరయితుం పరమతమ్ అనువదతి -
ఉత్పద్యత ఇతీతి ।
పరకీయం వచనమేవ వ్యాచష్టే -
ప్రాగితి ।
సమ్బద్ధం సత్ ఇతి అనేన కారణసమ్బన్ధే సతి కార్యస్య సత్తాసమ్బన్ధః భవతి ఇతి ఉక్తమ్ ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
కారణేతి ।
పరమతమేవ అనుభాష్య దూషయతి -
తత్రేతి ।
కార్యస్య అసతోఽపి కారణం సమ్భవతి ।
తస్య చ కార్యేణ సమ్బన్ధః సిద్ధ్యతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న హీతి ।
అసత్త్వాదేవ అసతః సమ్బన్ధాభావే కరణస్య సతోఽపి న తేన సమ్బన్ధః అనుమాతుం శక్యతే ; సదసతోః సమ్బన్ధాభావాత్ ఇత్యర్థః ।
కార్యస్య అత్యన్తాసత్త్వానభ్యుపగమాత్ కారణసమ్బన్ధః స్యాత్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సతామేవ ద్వ్యణుకాదీనాం కారణసమ్బన్ధం శఙ్కితం దూషయతి -
న సమ్బన్ధాదితి ।
అనభ్యుపగమమేవ విశదయతి -
నహీతి ।
సదేవ కారణం కార్యాకారమ్ ఆపద్య కార్యవ్యవహారం నిర్వహతి ఇతి అభ్యుపగమాత్ నాస్తి సమ్బన్ధానుపపత్తిః ఇతి ఆశఙ్క్య అపరాద్వాన్తాత్ మైవమ్ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
కార్యస్య కారణసమ్బన్ధాత్ పూర్వం సత్త్వాభావే పరిశేషసిద్ధమ్ అర్థం దర్శయతి -
తతశ్చేతి ।
తత్ర చ అనుపపత్తిః ఉక్తా ఇతి శేషః ।
సమ్బన్ధినోః సదసతోరేవ అసంయోగేఽపి సమవాయః సదసతోః సమ్భవేత్ ఇతి, తస్య నిత్యత్వాత్ అన్యతరసమ్బన్ధాభావేఽపి స్థితేః ఆవశ్యకత్వాత్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సదసతోః మిథః సమ్బన్ధస్య అదృష్టత్వాత్ న ఇతి నిరాచష్టే -
న వన్ధ్యేతి ।
ఘటాదిప్రాగభావస్య అత్యన్తాభావత్వాభావాత్ వన్ధ్యాపుత్రాదివిలక్షణతయా స్వకారణసమ్బన్ధః సిధ్యతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఘటాదేరితి ।
ఉభయత్ర అభావస్వభావావిశేషేఽపి, కస్యాచిత్ కారణసమ్బన్ధః, న ఇతరస్య, ఇతి విశేషే, హేత్వభావాత్ న ప్రాగభావస్య కారణసమ్బన్ధః సమ్భవతి ఇత్యర్థః ।
ఘటాదిప్రాగభావస్య సప్రతియోగికత్వం, వన్ధ్యాపుత్రాదేః నైవమ్ ఇతి విశేషమ్ ఆశఙ్క్య దూషయతి-
ఎకస్యేతి ।
ప్రాగభావస్యేవ ప్రధ్వంసాభావాదేరపి సప్రతియోగికత్వావిశేషే స్వకారణేన సమ్బన్ధావిశేషః స్యాత్ ఇత్యర్థః ।
ప్రాగభావప్రధ్వంసాభావయోః విశేషాభావే ఫలితమ్ ఆహ -
అసతి చేతి ।
కపాలశబ్దః ధటకారణీభూతమృదవయవవిషయః । సర్వః వ్యవహారః ఘటాశ్రితః జన్మనాశాదివ్యవహారః । ప్రధ్వంసాభావస్తు ఘటస్యైవ అభావత్వే సత్యపి న ఘటత్వమ్ ఆపద్యతే । నాపి కారణేన సంబధ్యతే ।
న చ ఉత్పత్త్యాదివ్యవహారయోగ్యః భవతి, ఇతి ఎతత్ అయుక్తం, ప్రాగభావేన అస్య విశేషాభావాత్ ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
అసమఞ్జసమ్ ఇత్యనేన ఇతిశబ్దః సమ్బధ్యతే ।
అసమఞ్జసాన్తరమ్ ఆహ -
ప్రధ్వంసాదీతి ।
అన్యోన్యాభావాత్యన్తాభావౌ అదిపదార్థౌ । క్కచిత్ ఇతి దేశకాలయోః గ్రహణమ్ । వ్యవహారః జన్మాదిరేవ । ప్రాగభావః న ఉత్పత్త్యాదివ్యవహారయోగ్యః, అభావత్వాత్ , ప్రధ్వంసాదివత్ ఇత్యర్థః ।
ప్రాగభావస్య ఘటభావానభ్యుపగమాత్ అనుమానం సిద్ధసాధనమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అభావస్య భావాపత్త్యనభ్యుపగమే భావస్యైవ భావాపత్తిః ఇతి అనిష్టం స్యాత్ ఇతి దూషయతి -
భావస్యైవేతి ।
తస్య తదాపత్తేః అయోగ్యత్వే దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
అభావస్య భావాపత్తిః అనిష్టా ఇతి దార్ష్టాన్తికం స్పష్టయతి -
ఎతదపీతి ।
ఆరమ్భవాదోక్తం దోషం పరిణామవాదేఽపి సఞ్చారయతి -
సాఙ్ఖ్యస్యేతి ।
ధర్మః - పరిణామః । అసతః అపూర్వపరిణామస్య ఉత్పత్తేః, సతశ్చ పూర్వపరిణామస్య నాశాత్ , అసత్ అసదేవ, సచ్చ సదేవ ఇతి వ్యవస్థా అత్రాపి దుర్ఘటా ఇత్యర్థః । నను కార్యం కారణాత్మనా ప్రాగపి సదేవ అవ్యక్తం కారకవ్యాపారాత్ వ్యజ్యతే । తేన వ్యక్త్యవ్యక్త్యోః జన్మనాశవ్యవహారాత్ మతాన్తరాత్ విశేషసిద్ధిః ।
తత్ర ఆహ -
అభివ్యక్తీతి ।
కారకవ్యాపారాత్ ప్రాక్ అనభివ్యక్తివత్ అభివ్యక్తేః సత్త్వమ్ అసత్త్వం వా ? సత్త్వే కారకవ్యాపారవైయర్థ్యాత్ తద్విషయప్రమాణవిరోధః । ద్వితోయే పక్షాన్తరవత్ అత్యన్తాసతః తన్నిర్వర్త్యత్వాయోగే స ఎవ దోషః । కారకవ్యాపారాత్ ఊర్ధ్వం వ్యక్తివత్ అవ్యక్తేరపి సత్త్వే స ఎవ దోషః । అసత్త్వేఽపి సతో అసత్త్వానఙ్గీకారాత్ మానమేయవ్యవహారే న క్కాపి విశ్వాసః । సత్ సదేవ, అసత్ అసదేవ ఇతి అనిర్ధారణాత్ ఇత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యపక్షప్రతిక్షేపన్యాయేన పక్షాన్తరమపి ప్రతిక్షిప్తమ్ ఇత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
కారణస్యైవ కార్యరూపాపత్తిః ఉత్పత్తిః । తస్యైవ తద్రూపత్యాగేన స్వరూపాపత్తిః నాశః ఇతి ఎతదపి న । పూర్వరూపే స్థితే నష్టే చ, పరస్య పరరూపాపత్తేః అనుపపత్తేః । న చ ప్రాప్తం రూపం స్థితేన నష్టేన వా త్యక్తుం శక్యమ్ ఇత్యర్థః ।
ఆరమ్భవాదే పరిణామవాదే చ ఉత్పత్త్యాదివ్యవహారానుపపత్తౌ పరిశేషాయాతం దర్శయతి-
పారిశేష్యాదితి ।
ఎకస్య అనేకవిధవికల్పానుపపత్తిమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
అవిద్యయేతి ।
అస్యాపి మతస్య భగవన్మతానురోధిత్వాభావాత్ అవిశిష్టా త్యాజ్యతా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఇతీదమితి ।
ఉక్తమేవ భగవన్మతం విశదయతి -
సత్ప్రత్యయస్యేతి ।
సత్ ఎకమేవ వస్తు స్యాత్ ఇతి శేషః ।
ఇతరేషాం వికారప్రత్యయానాం రజతాదిధీవత్ అర్థవ్యభిచారాత్ , అవిద్యయా తదేవ సద్వస్తు అనేకధా వికల్ప్యతే ఇత్యాహ -
వ్యభిచారాచ్చేతి ।
ఇతి మతం శ్లోకే దర్శితమ్ ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఆత్మనశ్చేత్ అవిక్రియత్వం భగవతా ఇష్టం, తర్హి సర్వకర్మపరిత్యాగోపపత్తేః, సహజస్యాపి కర్మణః త్యాగసిద్ధిః ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
కిం కార్యకారణాత్మనాం గుణానామ్ అకల్పితానాం కల్పితానాం వా కర్మ ధర్మత్వేన ఇష్టమ్ ? ద్విధాపి నిశ్శేషకర్మత్యాగః విదుషః అవిదుషో వా ? న ఆద్యః ఇత్యాహ -
యదీత్యాదినా ।
అవిద్యారోపితమేవ గుణశబ్దితకార్యకారణారోపద్వారా కర్మ ఇతి శేషః ।
ద్వితీయం ప్రతి ఆహ -
విద్వాంస్త్వితి ।
ఆరోపశేషవశాత్ విదుషోఽపి న అశేషకర్మత్యాగసిద్ధిః ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
అవిద్యేతి ।
తామేవ అనుపపత్తిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
న హీతి ।
విదుషః అశేషకర్మత్యాగే పాఞ్చమికమపి వచః అనుకూలమ్ ఇత్యాహ -
ఎవం చేతి ।
అవిదుషః సర్వకర్మత్యాగాయోగే చ ప్రకృతాధ్యాయస్థమేవ వాక్యమ్ అనుగుణమ్ ఇతి ఆహ -
స్వే స్వే ఇతి ।
వాక్యాన్తరమపి తత్రైవ అర్థే యుక్తార్థమ్ ఇత్యాహ -
స్వకర్మణేతి
॥ ౪౮ ॥
విదుషః సర్వకర్మత్యాగేఽపి, న అవిదుషః తథా, ఇతి, ఉక్తమ్ । ఇదానీమ్ ఉక్తమ్ అనూద్య అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ -
యా చ కర్మజేతి ।
చః అవధారణార్థః భిన్నక్రమః, వక్తవ్యః ఇత్యత్ర సమ్బధ్యతే ।
సాధనాని ఉపదిశన్ నైష్కర్మ్యసిద్ధిం వ్యపదిశతి -
అసక్తేతి ।
పుత్రాదివిషయే చేతసః సఙ్గాభావేఽపి తస్య అస్వాధీనత్వమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ-
జితాత్మేతి ।
అసక్తిమ్ ఉక్త్వా స్పృహాభావం వదతా పునరుక్తిః ఇష్టా ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ-
దేహేతి ।
ఉక్తమ్ అనూద్యతత్ఫలం లమ్భయతి -
య ఎవమితి ।
కర్మణాం నిర్గతౌ హేతుమ్ ఆహ - నిష్క్రియేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానార్థత్వేన నైష్కర్మ్యసిద్ధిశబ్దం వ్యాఖ్యాయ అర్థాన్తరమ్ ఆహ -
నైష్కర్మ్యస్యేతి ।
ప్రకర్షమేవ ప్రకటయతి -
కర్మజేతి ।
సంన్యాసస్య శ్రుతిస్మృత్యోః సమ్యగ్దర్శనత్వాప్రసిద్ధేః అయుక్తం తాదాత్మ్యమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, పక్షాన్తరమ్ ఆహ -
తత్పూర్వకేణేతి ।
సంన్యాసాత్ నైష్కర్మ్యప్రాప్తిః ఇత్యత్ర వాక్యోపక్రమానుకూల్యమ్ ఆహ -
తథా చేతి
॥ ౪౯ ॥
జ్ఞానప్రాప్తియోగ్యతావతః జాతసమ్యగ్ధియః తత్ఫలప్రాప్తౌ ముక్తౌ ఉక్తాయాం, వక్తవ్యశేషః నాస్తి ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
పూర్వోక్తేనేతి ।
క్రమాఖ్యం వస్తు తత్ ఉచ్యతే ।
సిద్ధిమ్ప్రాప్తః ఇతి ఉక్తమేవ కస్మాత్ అనూద్యతే ? తత్ర ఆహ -
తదనువాద ఇతి ।
ఉత్తరమేవ ప్రశ్నపూర్వకం స్ఫోరయతి -
కిం తదిత్యాదినా ।
జ్ఞాననిష్ఠాప్రాప్తిక్రమస్య విస్తరేణ ఉక్తౌ దుర్బోధత్వమ్ ఆశఙ్క్య పరిహరతి -
కిమితి ।
చతుర్థపాదస్య పూర్వేణ అసఙ్గతిమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
యథేతి ।
నిష్ఠాయాః సాపేక్షత్వాత్ ప్రతిసమ్బన్ధి ప్రతినిర్దేష్టవ్యమ్ ఇత్యాహ -
కస్యేతి ।
యా బ్రహ్మజ్ఞానస్య పరా నిష్ఠా, సా ప్రకృతస్య జ్ఞానస్య నిష్ఠా ఇత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
తస్య పరా నిష్ఠా న ప్రసిద్ధా ఇతి కృత్వా సాధనానుష్ఠానాధీనతయా సాధ్యా ఇతి మత్వా పృచ్ఛతి -
కీదృశీతి ।
ప్రసిద్ధమ్ ఆత్మజ్ఞానమ్ అనురుధ్య బ్రహ్మజ్ఞాననిష్ఠా సుజ్ఞానా ఇత్యాహ -
యాదృశమితి ।
తత్రాపి ప్రసిద్ధిః అప్రసిద్ధా ఇతి శఙ్కతే -
కీదృగితి ।
అర్థేనైవ విశేషో హి ఇతి న్యాయేన ఉత్తరమ్ ఆహ -
యాదృశః ఇతి ।
తస్మిన్నపి విప్రతిపత్తేః అప్రసిద్ధిమ్ అభిసన్ధాయ పృచ్ఛతి -
కీదృశః ఇతి ।
భగవద్వాక్యాని ఉపనిషద్వాక్యాని చ ఆశ్రిత్య పరిహరతి -
యాదృశః ఇతి ।
న జాయతే మ్రియతే వేత్యాదీని వాక్యాని । కూటస్థత్వమ్ అసఙ్గత్వమ్ ఇత్యాది న్యాయః ।
జ్ఞానస్య విషయాకారత్వాత్ , ఆత్మనశ్చ అవిషయత్వాత్ అనాకారత్వాచ్చ తదాకారజ్ఞానాయోగాత్ , ఆత్మప్రసిద్ధావపి న ఆత్మజ్ఞానప్రసిద్ధిః ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఆకారవత్త్వమ్ ఆత్మనః శ్రుతిసిద్ధమ్ ఇతి సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే-
నన్వాదిత్యేతి ।
ఉక్తవాక్యానామ్ అన్యార్థత్వదర్శనేన పూర్వవాదీ పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
సఙ్గ్రహవాక్యం ప్రపఞ్చయతి -
ద్రవ్యేతి ।
ఇతశ్చ ఆకారవత్త్వమ్ ఆత్మనః నాస్తి ఇతి ఆహ-
అరూపమితి ।
యత్ ఆత్మనః విషయత్వాభావాత్ తద్విషయం జ్ఞానం న సమ్భవతి ఇతి ఉక్తం తత్ ఉపపాదయతి-
అవిషయత్వాచ్చేతి ।
ఆత్మనః అవిషయత్వే శ్రుతిమ్ ఉదాహరతి -
నేత్యాదినా ।
సన్దృశే - సమ్యగ్దర్శనవిషయత్వాయ, అస్య - ఆత్మనః, రూపం న తిష్ఠతి ఇత్యర్థః ।
తదేవ కరణాగోచరత్వేన ఉపపాదయతి -
నేతి ।
శబ్దాదిశూన్యత్వాచ్చ ఆత్మా విషయః న భవతి, ఇత్యాహ -
అశబ్దమితి ।
ఆత్మనః విషయత్వాకారవత్త్వయోః అభావే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞానస్య ఆత్మాకారత్వాభావే సతి ఆత్మజ్ఞానమితి వ్యపదేశాసిద్ధిః ఇతి ఎకదేశీ శఙ్కతే -
కథం తర్హీతి ।
కా అత్ర అనుపపత్తిః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
సర్వం హీతి ।
ఆత్మనోఽపి తర్హి విషయత్వేన జ్ఞానస్య తదాకారత్వం స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
నిరాకారశ్చేతి ।
ఆత్మనో విషయత్వరాహిత్యం చకారార్థః ।
ఆత్మవత్ తజ్జ్ఞానస్యాపి తర్హి నిరాకారత్వం భవిష్యతి ఇత్యత్ర ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
తచ్ఛబ్దేన ఆత్మజ్ఞానం గృహ్యతే । తస్య భావనా - పౌనఃపున్యేన అనుసన్ధానమ్ । తస్యాః నిష్ఠా - సమాప్తిః ఆత్మసాక్షాత్కారదార్ఢ్యంమ్ । న చ ఎతత్ సర్వమ్ ఆత్మనః జ్ఞానస్య వా నిరాకారత్వే సిధ్యతి ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానాత్మనోః సామ్యోపన్యాసేన సిద్ధాన్తీ సమాధత్తే-
నేత్యాదినా ।
యథోక్తసామ్యానుసారాత్ ఆత్మచైతన్యాభాసవ్యాప్తా జ్ఞానపరిణామవతీ బుద్ధిః । సాభాసబుద్ధివ్యాప్తం మనః సాభాసమనో వ్యాప్తాని ఇన్ద్రియాణి । సాభాసేన్ద్రియవ్యాప్తః స్థూలః దేహః ।
తత్ర లౌకికభ్రాన్తిం ప్రమాణయతి -
అత ఇతి ।
ఆత్మదృష్టేః దేహమాత్రే దృష్టత్వాత్ , తత్ర చైతన్యాభాసవ్యాప్తిః ఇన్ద్రియద్వారా కల్ప్యతే । ఇన్ద్రియేషు చ తద్దృష్టిదర్శనాత్ చైతన్యాభాసవత్త్వం మనోద్వారా సిద్ధ్యతి । మనసి చ ఆత్మదృష్టేః చైతన్యాభాసవత్త్వం బుద్ధిద్వారా లభ్యతే । బుద్ధౌ చ ఆత్మదృష్టేః అజ్ఞానద్వారా చైతన్యాభాససిద్ధిః ఇత్యర్థః ।
దేహే లౌకికమ్ ఆత్మత్వదర్శనం న్యాయాభావాత్ ఉపేక్షితమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ-
దేహేతి ।
తథాపి కథమ్ ఇన్ద్రియాణాం న్యాయహీనమ్ ఆత్మత్వమ్ ఇష్టమ్ ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
తథేతి ।
తథాపి మనసః యత్ ఆత్మత్వం, తత్ న్యాయశూన్యమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
అన్య ఇతి ।
బుద్ధేః ఆత్మత్వమ్ అపి న్యాయోపేతమ్ ఇతి సూచయతి -
అన్యే బుద్ధీతి ।
దేహాదౌ బుద్ధ్యన్తే పరమ్ ఆత్మత్వబుద్ధిః, న అన్యత్ర, ఇతి న़ియమం వారయతి -
తతోఽపీతి ।
తత్ర హి సాభాసే అన్తర్యామిణి కారణోపాసకానామ్ ఆత్మత్వధీః అస్తి ఇత్యర్థః ।
బుద్ధ్యాదౌ దేహాన్తే లౌకికపరీక్షకాణాం ఆత్మత్వభ్రాన్తౌ సాధారణం కారణమ్ ఆహ -
సర్వత్రేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య లౌకికపరీక్షకప్రసిద్ధత్వాదేవ విధివిషయత్వమపి పరేష్టం పరాస్తమ్ ఇత్యాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
జ్ఞానస్య విధేయత్వాభావే, కిం కర్తవ్యం ద్రష్టవ్యాదివాక్యైః ? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
కిం తర్హితి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య అవిధేయత్వే ప్రాగుక్తం అతఃశబ్దితం హేతుం వివృణోతి -
అవిద్యేతి ।
దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యవ్యక్తైః ఉపలభ్యమానైః సహ ఉపలభ్యతే చైతన్యమ్ ।
న అన్యథా తేషామ్ ఉపలమ్భః జడత్వాత్ ఇత్యత్ర విజ్ఞానవాదిభ్రాన్తిం ప్రమాణయతి-
అత ఎవేతి ।
సర్వం జ్ఞేయం జ్ఞానవ్యాప్తమేవ జ్ఞాయతే । తేన జ్ఞానాతిరిక్తం నాస్త్యేవ వస్తు । సంమతం హి స్వప్నదృష్టం వస్తు జ్ఞానాతిరిక్తం నాస్తి ఇతి తే భ్రామ్యన్తి ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానస్యాపి జ్ఞేయత్వాత్ జ్ఞాతృ వస్త్వన్తరమ్ ఎష్టవ్యమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
ప్రమాణాన్తరేతి ।
జ్ఞానస్య స్వేనైవ జ్ఞేయత్వోపగమేన అతిరిక్తప్రమాణనిరపేక్షతాం చ ప్రతిపన్నాః ఇతి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మాత్మని జ్ఞానస్య సిద్ధత్వేన అవిధేయత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
యత్నః అత్ర భావనా ।
బ్రహ్మణః తజ్జ్ఞానస్య చ అత్యన్తప్రసిద్ధత్వే, కథం బ్రహ్మణి అన్యథా ప్రథా లౌకికానామ్ ? ఇత్యత్ర ఆహ -
అవిద్యేతి ।
యథాప్రతిభాసం దుర్విజ్ఞేయత్వాదిరూపమేవ బ్రహ్మ కిం న స్యాత్ ? తత్ర ఆహ -
బాహ్యేతి ।
గురుప్రసాదః - శుశ్రూషయా తోషితబుద్ధేః ఆచార్యస్య కరుణాతిరేకాదేవ ‘తత్త్వం బుధ్యతాం’ ఇతి నిరవగ్రహః అనుగ్రహః । ఆత్మప్రసాదస్తు - అధిగతపదశక్తివాక్యతాత్పర్యస్య శ్రౌతయుక్త్యనుసన్ధానాత్ ఆత్మనః మనసః విషయవ్యావృత్తస్య, ప్రత్యగేకాగ్రతయా తత్ప్రావణ్యమ్ ఇతి వివేకః ।
ఆత్మజ్ఞానస్య ఆత్మద్వారా ప్రసిద్ధత్వే వాక్యోపక్రమం ప్రమాణయతి-
తథా చేతి ।
ఆత్మనః నిరాకారత్వాత్ తస్మిన్ బుద్ధః అప్రవృత్తేః సమ్యగ్జ్ఞానానిష్ఠా న సుసమ్పాద్యా ఇతి మతమ్ ఉపస్థాపయతి -
కేచిత్త్వితి ।
బహిర్ముఖానామ్ అన్తర్ముఖానాం వా బ్రహ్మణి సమ్యక్ జ్ఞాననిష్ఠా దుఃసాధ్యా ఇతి వికల్ప్య ఆద్యమ్ అనూద్య అఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
పూర్వపూర్వవిశేషణమ్ ఉత్తరోత్తరవిశేషణే హేతుత్వేన యోజనీయమ్ ।
ద్వితీయం దూషయతి -
తద్విపరీతానామితి ।
అద్వైతనిష్ఠానాం ద్వైతవిషయే సమ్యగ్బుద్ధేః అతిశయేన దుఃసమ్పాద్యత్వే హేతుమ్ ఆహ -
ఆత్మేతి ।
తద్వ్యతిరేకేణ వస్త్వన్తరస్య అసత్త్వం కథమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
యథా చ ఇతి ।
అద్వైతమేవ వస్తు, ద్వైతం తు ఆవిద్యకం, న అన్యయా తాత్త్వికమ్ ఇతి ఎతత్ ఎవమేవ యయా స్యాత్ తథా ఉక్తవన్తః వయం తత్ర తత్ర అధ్యాయేషు ఇతి యోజనా ।
అన్తర్నిష్ఠానామ్ అద్వైతదర్శినాం ద్వైతం నాస్తి సద్బుద్ధిః ఇత్యత్ర భగవతోఽపి సంమతిమ్ ఆహ -
ఉక్తఞ్చేతి ।
పరమతం నిరాకృత్య ప్రకృత ఉపసంహరన్ ఆత్మనః నిరాకారత్వే జ్ఞానస్య తదాలమ్బనత్వే కిం కారణమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తస్మాదితి ।
నను ఆత్మా కథఞ్చిత్ సమ్యగ్జ్ఞానక్రియాసాధ్యశ్చేత్ తస్య హేయోపాదేయాన్యతరకోటినివేశాత్ ప్రాప్తం స్వర్గాదివత్ క్రియాసాధ్యత్వేన అప్రసిద్ధత్వమ్ । న, ఇత్యాహ -
నహీతి ।
ఆత్మత్వాదేవ ప్రసిద్ధత్వేన ప్రాప్తత్వాత్ అనాత్మవత్ తస్య హేయోపాదేయత్వయోః అయోగాత్ న క్రియాసాధ్యతా ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనశ్చేత్ ఋతే క్రియామ్ అసిద్ధత్వం, తదా సర్వప్రవృత్తీనామ్ అభ్యుదయనిఃశ్రేయసార్థానామ్ ఆత్మార్థత్వాయోగాత్ అర్థినః అభావే స్వార్థత్వమ్ అప్రామాణికం స్యాత్ ఇత్యాహ -
అప్రసిద్ధే హీతి ।
నను ప్రవృత్తీనాం స్వార్థత్వం దేహాదీనామ్ అన్యతమస్య అర్థిత్వేన తాదర్థ్యాత్, ఇతి ఆశఙ్క్య ఘటాదివత్ అచేతనస్య అర్థిత్వాయోగాత్ న ఎవమ్ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
నను ప్రవృత్తీనాం ఫలావసాయితయా సుఖదుఃఖయోః అన్యతరార్థత్వాత్ న స్వార్థత్వమ్ ? తత్రాహ -
న చేతి ।
ప్రవృత్తీనాం సుఖదుఃఖార్థత్వేఽపి తయోః స్వార్థత్వాసిద్ధేః అర్థిత్వేన ఆత్మా సిధ్యతి ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ సర్వాపేక్షాన్యాయాత్ ఆత్మావగత్యవసానః సర్వః వ్యవహారః । న చ ఆత్మని అప్రసిద్ధే యజ్ఞాదివ్యవహారస్య తజ్జ్ఞానార్థత్వం, తేన ఆత్మప్రసిద్ధిః ఎష్టవ్యా ఇత్యాహ -
ఆత్మేతి ।
నను ఆత్మా అప్రసిద్ధేఽపి ప్రమాణద్వారా ప్రసిధ్యతి । యత్ సిధ్యతి, తత్ ప్రమాణాదేవ ఇతి న్యాయాత్ । తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
మానమేయాదిసర్వవ్యవహారస్య ఆత్మావగత్యత్వోపగమాత్ ప్రాగేవ ప్రమాణప్రవృత్తేః, ఆత్మప్రసిద్ధేః ఎష్టవ్యత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
ఆత్మావగతేః ఎవం స్వాభావికత్వే వివేకవతామ్ ఆరోపనివృత్త్యా జ్ఞాననిష్ఠా సుప్రసిద్ధా ఇతి ఉపసంహరతి -
ఇత్యాత్మేతి ।
నను అనాకారామేవ అనుమిమీమహే బుద్ధిమ్ ఇతి వదతామ్ అనాకారం అప్రత్యక్షమ్ ఇచ్ఛతాం ప్రాక్ అర్థావగతేః అప్రసిద్ధమేవ జ్ఞానమ్ ? న, ఇత్యాహ -
యేషామితి ।
సుఖాదివత్ ऩిత్యానుభవగమ్యం జ్ఞానం న అనుమేయం విషయావగత్యా తదనుమితౌ ఇతరేతరాశ్రయాత్ ఇతి భావః ।
ఇతశ్చ జ్ఞానం ప్రసిద్ధమ్ , అన్యథా తత్ర జిజ్ఞాసాప్రసఙ్గాత్ । న చ జ్ఞానే జిజ్ఞాసా ప్రసిద్ధా । ప్రసిద్ధే చ తదయోగాత్ , ఇత్యాహ -
జిజ్ఞాసేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
అప్రసిద్ధం చేదితి ।
దృష్టాన్తమేవ వ్యాచష్టే-
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి -
తథేతి ।
ఇష్టాపత్తిం నిరాచష్టే -
న చేతి ।
జ్ఞానస్య జ్ఞానాన్తరేణ జ్ఞేయత్వమ్ ఎతచ్ఛబ్దార్థః । అనవస్థాపత్తేః ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానే జిజ్ఞాసానుపపత్తౌ ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
ప్రసిద్ధేఽపి, జ్ఞానే, జ్ఞాతరి ఆత్మని కిమ్ ఆయాతమ్ ? తదాహ -
జ్ఞాతాపీతి ।
జ్ఞానస్య, వినా జ్ఞాతారమ్ , అపర్యవసానాత్ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య ప్రసిద్ధత్వే తవ భావనాపర్యాయః విధిః నాస్తి ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
కుత్ర తర్హి ప్రయత్నాఖ్యా భావనా ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
కిం త్వితి ।
అవిషయే నిరాకారే చ ఆత్మని జ్ఞాననిష్ఠాయాః దుస్సమ్పాద్యత్వాభావే ఫలితం నిగమయతి -
తస్మాదితి
॥ ౫౦ ॥
బ్రహ్మజ్ఞానస్య పరాం నిష్ఠాం ప్రతిష్ఠాపితామ్ అనూద్య శ్లోకాన్తరం పృచ్ఛతి -
సేయమితి ।
యా ఇయం బ్రహ్మజ్ఞానస్య పరా నిష్ఠా - సమారోపితాతద్ధర్మనివృత్తిద్వారా బ్రహ్మణి పరిసమాప్తిః జ్ఞానసన్తానరూపా ఉచ్యతే, సా కార్యా సుసమ్పాద్యా ఇతి యత్ ఉక్తం తత్ కథం కేన ఉపాయేన ? ఇతి ప్రశ్నార్థః ।
పృష్టం ఉపాయభేదమ్ ఉదాహరతి -
బుద్ధ్యేతి ।
అధ్యవసాయః - బ్రహ్మాత్మత్వనిశ్చయః । మాయారహితత్వం - సంశయవిపర్యయశూన్యత్వమ్ ।
శబ్దాదిసమస్తవిషయత్యాగే దేహస్థితిరపి దుఃస్థా స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
సామర్థ్యాదితి ।
విషయమాత్రత్యాగే దేహస్థిత్యనుపపత్తేః జ్ఞాననిష్ఠాఽసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ ఇత్యర్థః ।
దేహస్థిత్యర్థత్వేన అనుజ్ఞాతేషు అర్థేషు ప్రాప్తం రాగాది జ్ఞాననిష్ఠాప్రతిబన్ధకం వ్యుదస్యతి -
శరీరేతి ।
పరిత్యజ్య వివిక్తసేవీ స్యాత్ ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౫౧ ॥
బుద్ధేః వైశారద్యం యత్నేన కార్యకరణనియమనం, దేహస్థితిహేత్వతిరిక్తవిషయత్యాగః, దేహస్థిత్యర్థేష్వపి తేషు రాగద్వేషవర్జనమ్ , ఉపాయభేదే సిద్ధే, సన్తి ఉపాయాన్తరాణ్యపి యత్నసాధ్యాని ఇత్యాహ -
తత ఇతి ।
చిత్తైకాగ్ర్యప్రసాదార్థం వివిక్తసేవిత్వం వ్యాకరోతి -
అరణ్యేతి ।
నిద్రాదిదోషనివృత్త్యర్థం లఘ్వాశిత్వం విశదయతి -
లఘ్వితి ।
లఘు - పరిమితం హితం మేధ్యం చ అశితుం శీలమ్ అస్య ఇతి తథా ఉచ్యతే ।
విశేషణయోః తాత్పర్యం వివృణోతి -
వివిక్తేతి ।
నిద్రాదీతి ఆదిశబ్దాత్ ఆలస్యప్రమాదాదయః బుద్ధివిక్షేపకాః వివక్షితాః ।
వక్ష్యమాణధ్యానయోగయోః ఉపాయత్వేన విశేషణాన్తరం విభజతే -
వాక్ చేతి ।
వాగాదిసంయమస్య ఆవశ్యకత్వద్యోతనార్థం స్యాత్ ఇత్యుక్తమ్ ।
సంయతవాగాదికరణగ్రామస్య అనాయాసేన కర్తవ్యమ్ ఉపదిశతి -
ఎవమితి ।
మన్త్రజపాది ఇతి ఆదిపదేన ప్రదక్షిణప్రణామాదయః ధ్యానయోగప్రతిబన్ధకాః గృహీతాః ।
ఉక్తయోరేవ ధ్యానయోగయోః ఉపాయత్వేన ఉక్తం విరాగభావం విభజతే -
దృష్టేతి ।
సమ్యక్త్వమేవ వ్యనక్తి -
నిత్యమితి
॥ ౫౨ ॥
జ్ఞాననిష్ఠస్య యతేః విశేషణాన్తరం సముచ్చినోతి -
కిం చేతి ।
నిత్యం ధ్యానయోగపరత్వే సముచ్చితం కారణాన్తరం వివృణోతి -
అహఙ్కరణమితి ।
సామర్థ్యమాత్రే బలశబ్దాత్ ఉపలభ్యమానే కిమితి విశేషవచనమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
స్వాభావికత్వేనేతి ।
ఉక్తే అర్థం మానమ్ ఆహ-
హృష్ట ఇతి ।
వైరాగ్యశబ్దేన లబ్ధస్యాపి కామత్యాగస్య పునః వచనం ప్రకృష్టత్వఖ్యాపనార్థమ్ ।
అహఙ్కారాదిత్యాగే పరిగ్రహప్రాప్త్యభావాత్ తత్త్యాగోక్తిః అయుక్తా ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
ఇన్ద్రియేతి ।
పరిగ్రహాభావే మమత్వవిషయాభావాత్ నిర్మమత్వం కథమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
దేహేతి ।
అహఙ్కారమమకారయోః అభావేన ప్రాప్తామ్ అన్తఃకరణోపరతిమ్ అనువదతి -
అత ఎవేతి ।
ఉక్తమ్ అనూద్య జీవన్నేవ అసౌ బ్రహ్మ భవతి ఇతి ఫలితమ్ ఆహ -
యః సంహృతేతి ।
జ్ఞాననిష్ఠపదాత్ ఊర్ధ్వం సశబ్దో ద్రష్టవ్యః । బ్రహ్మణః భవనమ్ అనుసన్ధానపరిపాకపర్యన్తం సాక్షాత్కరణం తదర్థమ్ ఇతి యావత్
॥ ౫౩ ॥
అపేక్షితం పూరయన్ ఉత్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
అనేనేతి ।
‘బుద్ధ్యా విశుద్ధయా’ (భ. గీ. ౧౮-౫౧) ఇత్యాదిః అత్ర క్రమః బ్రహ్మప్రాప్తః జీవన్నేవ నివృత్తాశేషానర్థః నిరతిశయానన్దం బ్రహ్మ ఆత్మత్వేన అనుభవన్ ఇత్యర్థః । అధ్యాత్మం - ప్రత్యగాత్మా, తస్మిన్ ప్రసాదః - సర్వానర్థనివృత్త్యా పరమానన్దావిర్భావః, సః లబ్ధో యేన జీవన్ముక్తేన, సః తథా ।
న శోచతీత్యాదౌ తాత్పర్యమ్ ఆహ -
బ్రహ్మభూతస్యేతి ।
ప్రాప్తవ్యపరిహార్యాభావనిశ్చయాత్ ఇత్యర్థః ।
స్వభావానువాదమ్ ఉపపాదయతి -
న హీతి ।
తస్య అప్రాప్తవిషయాభావాత్ నాపి పరిహార్యాపరిహారప్రయుక్తః శోకః, పరిహార్యస్యైవ అభావాత్ ఇత్యర్థః । పాఠాన్తరే తు, రమణీయం ప్రాప్య న ప్రమోదతే తదభావాత్ ఇత్యర్థః ।
వివక్షితం సమదర్శనం విశదయతి -
ఆత్మేతి ।
నను సర్వేషు భూతేషు ఆత్మనః సమస్య నిర్విశేషస్య దర్శనమ్ అత్ర అభిప్రైతం కిం న ఇష్యతే ? తత్ర ఆహ-
నాత్మేతి ।
ఉక్తవిశేషణవతః జీవన్ముక్తస్య జ్ఞాననిష్ఠా ప్రాగుక్తక్రమేణ ప్రాప్తా సుప్రతిష్ఠితా భవతి ఇత్యాహ -
ఎవంభూతః ఇతి ।
శ్రవణమననిదిధ్యాసనవతః శమాదియుక్తస్య అభ్యస్తైః శ్రవణాదిభిః బ్రహ్మాత్మని అపరోక్షం మోక్షఫలం జ్ఞానం సిద్ధ్యతి ఇత్యర్థః । ఆర్తాదిభక్తత్రయాపేక్షయా జ్ఞానలక్షణా భక్తిః చతుర్థీ ఇత్యుక్తా ।
తత్ర సప్తమస్థవాక్యమ్ అనుకూలయతి -
చతుర్విధా ఇతి
॥ ౫౪ ॥
నను సమాధిసాధ్యేన పరమభక్త్యాత్మకేన జ్ఞానేన కిమ్ అపూర్వమ్ అవాప్యతే ? తత్ర ఆహ -
తత ఇతి ।
భక్త్యా సమాధిజన్యయా మాం బ్రహ్మ ఆభిముఖ్యేన ప్రత్యక్తయా జానాతి వ్యాప్నోతి ఇత్యర్థః ।
తదేవ జ్ఞానం భక్తిపరాధీనం వివృణోతి -
యావానితి ।
ఆకాశకల్పత్వమ్ అనవచ్ఛిన్నత్వమ్ అసఙ్గత్వం చ ।
చైతన్యస్య విషయసాపేక్షత్వం ప్రతిక్షిపతి -
అద్వైతమితి ।
యే తు ద్రవ్యబోధాత్మత్వమ్ ఆత్మనః మన్యన్తే, తాన్ ప్రతి ఉక్తం -
చైతన్యమాత్రేతి ।
ఆత్మని తన్మాత్రేఽపి ధర్మాన్తరమ్ ఉపేత్య ధర్మధర్మిత్వం ప్రత్యాహ -
ఎకరసమితి ।
సర్వవిక్రియారాహిత్యోక్త్యా కౌటస్థ్యమ్ ఆత్మనః వ్యవస్థాపయతి -
అజమితి ।
ఉక్తవిక్రియాభావే తద్ధేత్వజ్ఞానాసమ్బన్ధం హేతుమ్ ఆహ -
అభయమితి ।
తత్త్వజ్ఞానమ్ అనూద్య తత్ఫలం విదేహకైవల్యం లమ్భయతి -
తత ఇతి ।
తత్త్వజ్ఞానస్య తస్మాత్ అనన్తరప్రవేశక్రియాయాశ్చ భిన్నత్వం ప్రాప్తం ప్రత్యాహ -
నాత్రేతి ।
భిన్నత్వాభావే కా గతిః భేదోక్తేః, ఇతి ఆశఙ్క్య, ఔపచారికత్వమ్ ఆహ-
కిం తర్హీతి ।
ప్రవేశః ఇతి శేషః ।
బ్రహ్మప్రాప్తిరేవ ఫలాన్తరమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య బ్రహ్మాత్మనోః భేదాభావాత్ న జ్ఞానాతిరిక్తా తత్ప్రాప్తిః ఇత్యాహ -
క్షేత్రజ్ఞం చేతి ।
జ్ఞాననిష్ఠయా పరయా భక్త్యా మామ్ అభిజానాతి ఇత్యుక్తమ్ ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
విరుద్ధత్వం స్ఫోరయితుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
విరోధస్ఫుటీకరణం ప్రతిజానీతే-
ఉచ్యతే ఇతి ।
తత్ర జ్ఞానస్య ఉత్పత్తిరేవ విషయాభివ్యక్తిః ఇత్యాహ -
యదేతి ।
ఎవకారనిరస్యం దర్శయతి -
న జ్ఞానేతి ।
ఇతి ఆవయోః సిద్ధమ్ ఇతి శేషః ।
జ్ఞానస్య ఉత్పత్తేరేవ విషయాభివ్యక్తిత్వే కథం ప్రకృతే విరోధధీః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తతశ్చేతి ।
విరుద్ధమితి శేషః ।
శఙ్కితం విరోధం నిరస్యతి -
నైష దోష ఇతి ।
ఉక్తమేవ హేతుం ప్రపఞ్చయతి -
శాస్త్రేతి ।
యో హి శాస్త్రానుసారీ ఆచార్యోపదేశః, తేన జ్ఞానోత్పత్తిః । ‘ఆచార్యవాన్ పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬-౧౪-౨) ఇతి శ్రుతేః । తస్యాశ్చ పరిపాకః సంశయాదిప్రతిబన్ధధ్వంసః తత్ర హేతుభూతమ్ ఉపదేశస్యైవ సహకారికారణం యత్ బుద్ధిశుద్ధ్యాది, తత్ అపేక్ష్య, తస్మాదేవ ఉపదేశాత్ జనితం యత్ ఐక్యజ్ఞానం తస్య కారకభేదబుద్ధినిబన్ధనాని యాని సర్వాణి కర్మాణి, తేషాం సంన్యాసేన సహితస్య, ఫలరూపేణ స్వాత్మన్యేవ సర్వప్రకల్పనారహితే యత్ అవస్థానం, సా జ్ఞానస్య పరా నిష్ఠా ఇతి వ్యవహ్రియతే ప్రామాణికైః ఇతి అర్థః ।
యది యథోక్తా పరా జ్ఞానష్ఠిా, కథం తర్హి సా చతుర్థీ భక్తిః ఇతి ఉక్తా ? ఇతి, తత్రాహ -
సేయమితి ।
యథోక్తయా భక్త్యా భగవత్తత్త్వజ్ఞానం సిద్ధ్యతి ఇత్యాహ -
తయేతి ।
తత్త్వజ్ఞానస్య ఫలమ్ ఆహ -
యదనన్తరమితి ।
జ్ఞాననిష్ఠారూపాయాః భగవద్భక్తేః తత్త్వజ్ఞానానతిరేకాత్ తత్ఫలస్య చ అజ్ఞాననివృత్తేః తన్మాత్రత్వాత్ భేదోక్తేశ్చ ఔపచారికత్వాత్ ప్రకృతం వాక్యమ్ అవిరుద్ధమ్ ఇతి ఉపసంహరతి -
అత ఇతి ।
ఔపదేశికైక్యజ్ఞానస్య సర్వకర్మసంన్యాససహితస్య స్వరూపావస్థానాత్మకస్య పరమపురుషార్థౌపయికత్వమ్ ఇతి అస్మిన్ అర్థే మానమ్ ఆహ -
అత్ర చేతి ।
తదేవ శాస్త్రమ్ ఉదాహరతి -
విదిత్వేత్యాదినా ।
దర్శితాని వాక్యాని - ‘సర్వకర్మాణి మనసా’ (భ. గీ. ౫-౧౩) ఇత్యాదీని ।
నను ఎషాం వాక్యానామ్ అవివక్షితార్థత్వత్ నాస్తి స్వార్థే ప్రామాణ్యమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య అధ్యయనవిధ్యుపాత్తత్వాత్ వేదవాక్యాన్తం తదనురోధిత్వాచ్చ ఇతరేషాం నైవమ్ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
తథాపి ‘సోఽరోదీత్ ‘ ఇత్యాదివత్ న స్వార్థే మానతా ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న చార్థవాదత్వమితి ।
ఇతశ్చ ముముక్షోః అపేక్షితమోక్షౌపయికజ్ఞాననిష్ఠస్య సంన్యాసే అధికారః, న కర్మనిష్ఠాయామ్ ఇత్యాహ -
ప్రత్యగితి ।
జ్ఞాననిష్ఠస్య కర్మనిష్ఠా విరుద్ధా ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
న హీతి ।
జ్ఞాననిష్ఠాస్వరూపానువాదపూర్వకం కర్మనిష్ఠయా తస్యాః సహభావిత్వం విరుద్ధమ్ ఇతి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
ప్రత్యగాత్మేతి ।
కథం జ్ఞానకర్మణోః విరోధధీః ? ఇతి ఆశఙ్క్య, కర్మణాం జ్ఞాననివర్త్యత్వస్య శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాత్ ఇత్యాహ -
పర్వతేతి ।
అన్తరవాన్ ఉభయోః ఎకధర్మినిష్ఠత్వేన సాఙ్కర్యాభావసమ్పాదకభేదవాన్ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానకర్మణోః అసముచ్చయే ఫలితమ్ ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి
॥ ౫౫ ॥
తర్హి జ్ఞాననిష్ఠస్యైవ మోక్షసమ్భవాత్ , న కర్మానుష్ఠానసిద్ధిః ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
స్వకర్మణేతి ।
తామేవ సిద్ధిప్రాప్తిం విశినష్టి -
జ్ఞానేతి ।
జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతాయై స్వకర్మానుష్ఠానం భగవదర్చనరూపం కర్తవ్యమ్ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతాపి కిమర్థా ? ఇతి ఆశఙ్క్య, జ్ఞాననిష్ఠాసిద్ధ్యర్థా ఇత్యాహ -
యన్నిమిత్తేతి ।
జ్ఞాననిష్ఠాపి కుత్ర ఉపయుక్తా ? ఇత్యత్ర ఆహ -
మోక్షేతి ।
స్వకర్మణా భగవదర్చనాత్మనః భక్తియోగస్య పరమ్పరయా మోక్షఫలస్య కార్యత్వేన విధేయత్వే విధ్యపేక్షితాం స్తుతిమ్ అవతారయతి -
స భగవదితి ।
జ్ఞాననిష్ఠా కర్మనిష్ఠా ఇతి ఉభయం ప్రతిజ్ఞాయ తత్ర తత్ర విభాగేన ప్రతిపాదితమ్ ।
కిమితి ఇదానీం కర్మనిష్ఠా పునః స్తుత్యా కర్తవ్యతయా ఉచ్యతే ? తత్ర ఆహ-
శాస్త్రార్థేతి ।
తత్ర తత్ర ఉక్తస్యైవ కర్మానుష్ఠానస్య ప్రకరణవశాత్ ఇహ ఉపసంహారః । స చ శాస్త్రీార్థనిశ్చయస్య దృఢతాం ద్యోతయతి ఇత్యర్థః ।
యద్యపి కస్యచిత్ కర్మానుష్ఠాయినః బుద్ధిశుద్ధిద్వారా కైవల్యం సిద్ధ్యతి, తథాపి పాపబాహుల్యాత్ కర్మానుష్ఠాయినోఽపి కస్యచిత్ బుద్ధిశుద్ధ్యభావే, కైవల్యాసిద్ధిః ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
సర్వకర్మాణీతి ।
సర్వశబ్దానురోధాత్ ఈశ్వరారాధనస్తుతిపరత్వేన శ్లోకం వ్యాచష్టే -
ప్రతిషిద్ధాన్యపీతి ।
నిత్యనైమిత్తికవత్ ఇతి అపేః అర్థః ।
నిషిద్ధాచరణస్య ప్రామాదికత్వం వ్యావర్తయతి -
సదేతి ।
అనుతిష్ఠన్ వైష్ణవం పదమ్ ఆప్నోతి ఇతి సమ్బన్ధః ।
పాపకర్మకారిణః యథోక్తపదప్రాప్తౌ, పాపస్యాపి మోక్షఫలత్వమ్ ఉపగతం స్యాత్ , ఇత్యత్ర ఆహ -
మద్వ్యపాశ్రయ ఇతి ।
తస్యైవ తాత్పర్యమ్ ఆహ -
మయీతి ।
తర్హి జ్ఞానస్య మోక్షహేతుత్వమ్ ఉపేక్షితం స్యాత్ , ఇత్యత్ర ఆహ -
సోఽపీతి ।
ప్రసాదః - అనుగ్రహః - సమ్యగ్జ్ఞానోదయః । పదం - పదమీయమ్ ఉపనిషత్తాత్పర్యగమ్యమ్ , అవ్యయమ్ - అక్షయరహితమ్
॥ ౫౬ ॥
పరమేశ్వరప్రసాదస్య ఎవం మాహ్యత్మ్యం యతః సిద్ధం, తత్మాత్ తత్ప్రసాదార్థం భవతా ప్రయతితవ్యమ్ ఇత్యాహ -
యస్మాదితి ।
భగవత్ప్రసాదాత్ ఆసాదితసమ్యగ్జ్ఞానాదేవ ముక్తిః, న కర్మమాత్రాత్ ఇతి జ్ఞానం వివేకబుద్ధిః ।
ఆశ్రయశబ్దార్థమ్ ఆహ -
అనన్యేతి
॥ ౫౭ ॥
కిమ్ అతః భవతి ? తత్ ఆహ -
మచ్చిత్తః ఇతి ।
భీత్యాపి ప్రవర్తేత ఇతి మన్వానః విపర్యయే దోషమ్ ఆహ -
అథ చేదితి
॥ ౫౮ ॥
స్వాతన్త్ర్యే సతి భీతేః అవకాశః నాస్తి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఇదం చేతి
॥ ౫౯ ॥
ఇతశ్చ త్వయా యుద్ధాత్ న వైముఖ్యం కర్తుమ్ ఉచితమ్ ఇత్యాహ -
యస్మాచ్చేతి ।
స్వభావజేన స్వేన కర్మణా నిబద్ధః త్వమ్ ఇతి సమ్బన్ధః
॥ ౬౦ ॥
ఇతోఽపి త్వయా యుద్ధం కర్తవ్యమేవ, ఇత్యాహ -
యస్మాదితి ।
అర్జునశబ్దస్య ఉక్తార్థత్వే శ్రుతిమ్ ఉదాహరతి -
అహశ్చేతి ।
‘అహశ్చ కృష్ణమ్ అహరర్జునం చ వివర్తేతే రజసీ వేద్యాభిః । ‘ ఇత్యత్ర కిఞ్చిత్ అహః తావత్ కృష్ణం - అస్వచ్ఛం కలుషితమివ లక్ష్యతే, కిఞ్చిత్ పునః అహః అర్జునం - అతిస్వచ్ఛం శుద్ధస్వభావమ్ ఉపలభ్యతే । ఎవమ్ అర్జునశబ్దస్య శుక్లశబ్దపర్యాయతయా ప్రయోగదర్శనాత్ ఉక్తార్థత్వమ్ ఉచితమ్ ఇత్యర్థః ।
యన్త్రారూఢానీవ ఇతి కథమ్ ఉచ్యతే ? తత్రాహ -
ఇవ శబ్ద ఇతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యథేతి ।
దారుమయాని యన్త్రాణి యథా లౌకికః మాయావీ మాయయా భ్రామయన్ వర్తతే, తథా ఈశ్వరోఽపి సర్వాణి భూతాని భ్రామయన్నేవ హృదయే తిష్ఠతి ఇత్యర్థః ॥ ౬౧ ॥
ఈశ్వరః సర్వాణి భూతాని ప్రేరయతి చేత్ ప్రాప్తకైవల్యస్యాపి పురుషకారస్య ఆనర్థక్యమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తమేవేతి ।
సర్వాత్మనా - మనోవృత్త్యా వాచా కర్మణా చ ఇత్యర్థః । ఈశ్వరస్య అనుగ్రహాత్ తత్త్వజ్ఞానోత్పత్తిపర్యన్తాత్ ఇతి శేషః । ముక్తాః తిష్ఠన్తి అస్మిన్ ఇతి స్థానమ్
॥ ౬౨ ॥
శాస్త్రమ్ ఉపసంహర్తుమ్ ఇచ్ఛన్ ఆహ -
ఇతి తే జ్ఞానమితి ।
జ్ఞానం - కరణవ్యుత్పత్త్యా గీతాశాస్త్రీం, యథా ఇచ్ఛసి, తథా కురు, జ్ఞానం కర్మ వా యత్ ఇష్టం తత్ అనుతిష్ఠ ఇత్యర్థః
॥ ౬౩ ॥
గీతాశాస్త్రస్య పౌర్వాపర్యేణ విమర్శనద్వారా తాత్పర్యార్థం ప్రతిపత్తుమ్ అసమర్థం ప్రతి ఆహ -
భూయోఽపీతి ।
కిమర్థమ్ ఇచ్ఛన్ పునః పునః అభిదధాసి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న భయాదితి ।
హితమితి సాధారణనిర్దేశే, కథం పరమమ్ ఇత్యాదివిశేషణమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తద్ధీతి
॥ ౬౪ ॥
తదేవ ప్రశ్నద్వారా వివృణోతి -
కిం తదిత్యాదినా ।
ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -
తత్రేతి ।
ఎవమ్ ఉక్తయా రీత్యా వర్తమానః త్వం తస్మిన్నేవ వాసుదేవే భగవతి అర్పితసర్వభావః మామేవ ఆగమిష్యసి ఇతి సమ్బన్ధః ।
సత్యప్రతిజ్ఞాకరణే హేతుమ్ ఆహ -
యత ఇతి ।
ఇదానీం వాక్యార్థం శ్రేయోఽథినాం ప్రవృత్త్యుపయోగిత్వేన సఙ్గృహ్ణాతి -
ఎవమితి ।
॥ ౬౫ ॥
వృత్తమ్ అనూద్య అనన్తరశ్లోకతాత్పర్యమ్ ఆహ-
కర్మయోగేతి ।
ధర్మవిశేషణాత్ అధర్మానుజ్ఞాం వారయతి -
ధర్మేతి ।
జ్ఞాననిష్ఠేన ముముక్షుణా ధర్మాధర్మయోః త్యాజ్యత్వే శ్రుతిస్మృతీ ఉదాహరతి -
నావిరత ఇతి ।
‘మామేకం’ ఇత్యాదేః తాత్పర్యమ్ ఆహ -
న మత్తః అన్యదితి ।
అర్జునస్య క్షత్రియత్వాత్ ఉక్తసంన్యాసద్వారా జ్ఞాననిష్ఠాయాం ముఖ్యానధికారేఽపి తం పురస్కృత్య అధికారిభ్యః తస్య ఉపదిదిక్షితత్వాత్ అవిరోధమ్ అభిప్రేత్య ఆహ -
అహం త్వేతి ।
ఉక్తేఽర్థే దాశమికం వాక్యమ్ అనుకూలయతి -
ఉక్తం చేతి ।
ఈశ్వరస్య త్వదీయబన్ధనిరసనద్వారా త్వత్పాలయితృత్వాత్ న తే శోకావకాశః అస్తి ఇత్యాహ -
అత ఇతి
పూర్వాపరాలోచనాతః గీతాశాస్త్రం వ్యాఖ్యాయ ఉపసంహృత్య, తత్తాత్పర్యార్థం నిర్ధారితమ్ అపి విచారద్వారా నిర్ధారయితుం విచారమ్ అవతారయతి -
అస్మిన్నితి ।
కింశబ్దార్థమేవ త్రేధా విభజతే -
జ్ఞానమితి ।
నిమిత్తాభావే సంశయస్య ఆభాసత్వాత్ న నిరస్యతేతి మత్వా పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తత్తదర్థావద్యోతకానేకవాక్యదర్శనం తన్నిమిత్తమ్ ఇత్యాహ -
యజ్జ్ఞాత్వేతి ।
కర్మణామ్ అవశ్యకర్తవ్యత్వోపలమ్భాత్ తేభ్యోఽపి నిఃశ్రేయసప్రాప్తిః భాతి ఇత్యాహ -
కర్మణ్యేవేతి ।
తథాపి సముచ్చప్రాపకం నాస్తి ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
ఎవమితి ।
సత్యాం సామగ్ర్యాం కార్యమ్ అవశ్యంభావి ఇతి ఉపసంహరతి -
ఇతి భవేదితి ।
సన్దిగ్ధం సఫలం చ విచార్యమ్ ఇతి స్థితేః, అసతి ఫలే సన్దిగ్ధమపి న విచార్యమ్ ఇతి బుద్ధ్యా పృచ్ఛతి -
కిం పునరితి ।
ప్రత్యేకం జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చితయోర్వా ముక్తిం ప్రతి పరమసాధనతా ? ఇతి అవధారణమేవ విచారఫలమితి పరిహరతి -
నన్వితి ।
సన్దేహప్రయోజనయోః విచారప్రయోజకయోః భావాత్ విచారద్వారా పరమముక్తిసాధనం నిర్ధారణీయమ్ ఇతి నిగమయతి -
అత ఇతి ।
ఎవం విచారమ్ అవతార్య సిద్ధాన్తం సఙ్గృహ్ణాతి -
ఆత్మేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణ్వన్ ఆదౌ ఆత్మజ్ఞానాపోహ్యామ్ అవిద్యాం దర్శయతి-
క్రియేతి ।
ఆశ్రయోక్త్యా తదనాదిత్వమ్ ఆహ -
ఆత్మనీతి ।
తమేవ అవిద్యామ్ అనాద్యవిద్యోత్థామ్ అనర్థాత్మికాం ప్రపఞ్చయతి -
మమేతి ।
అనాద్యవిద్యాకార్యత్వాత్ ప్రవాహరూపేణ అనాదిత్వమ్ అస్యాః వివక్షిత్వా విశినష్టి -
అనాదీతి ।
తత్ర కారణావిద్యానివర్తకత్వమ్ ఆత్మజ్ఞానస్య ఉపన్యస్యతి-
అస్యా ఇతి ।
నను న ఇదమ్ ఉత్పన్నం జ్ఞానం నివర్తయతి, అవిరోధేన ఉత్పన్నత్వాత్ । న చ అనుత్పన్నమ్ , అలబ్ధాత్మకస్య అర్థక్రియాకారిత్వాభావత్ । తత్ర ఆహ -
ఉత్పద్యమానమ్ ఇతి ।
కథం తస్య కారణావిద్యానివర్తకత్వమ్ ఇతి ఆశఙక్య కార్యావిద్యానివర్తకత్వదృష్టేః ఇత్యాహ -
కర్మేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య ఇత్యాదిసఙ్గ్రహవాక్యే తుశబ్దద్యోత్యవిశేషాభావాత్ తదానర్థక్యమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
తుశబ్ద ఇతి ।
పక్షద్వయవ్యావర్తకత్వమ్ ఎవ అస్య స్ఫుటయతి -
నేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ కర్మాసాధ్యతా ముక్తేః ఇత్యాహ -
అకార్యత్వాచ్చేతి ।
‘ఎష నిత్యో మహిమా’ ఇతి శ్రుతేః నిత్యత్వేన మోక్షస్య అకార్యత్వాత్ న తత్ర హేత్వపేక్షా ఇతి ఉపపాదయతి -
న హీతి ।
జ్ఞానేనాపి మోక్షః న క్రియతే చేత్ , తర్హి కేవలమపి జ్ఞానం ముక్త్యనుపయుక్తమ్ ఇతి, కుతః తస్య హేతుత్వధీః ? ఇతి ఆశఙ్కతే-
కేవలేతి ।
జ్ఞానానర్థక్యం దూషయతి -
నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
అవిద్యేతి ।
యత్ ఉక్తమ్ అవిద్యానివర్తకజ్ఞానస్య కైవల్యఫలావసాయిత్వం దృష్టమ్ ఇతి, తత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
రజ్జ్వాదీతి ।
ఉక్తే విషయే తమోనివర్తకప్రకాశస్య కస్మిన్ ఫలే పర్యవసానమ్ ? తత్ర ఆహ-
వినివృత్తేతి ।
ప్రదీపప్రకాశస్య సర్పభ్రమనివృత్తిద్వారా రజ్జుమాత్రే పర్యవసానవత్ ఆత్మజ్ఞానస్యాపి తదవిద్యానివృత్త్యాత్మకైవల్యావసానమితి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తథేతి ।
జ్ఞాత్రాదీనాం జ్ఞాననిష్ఠాహేతూనాం కర్మాన్తరే ప్రవృత్తిసమ్భవాత్ , కర్మసహితైవ సా కైవల్యావసాయినీ, ఇతి చేత్ తత్ర ఆహ -
దృష్టార్థాయామితి ।
కర్మసాహిత్యం, జ్ఞాననిష్ఠాయాః, దృష్టాన్తేన సాధయన్ ఆశఙ్కతే -
భుజీతి ।
భుజిక్రిాయాః లౌకిక్యాః, వైదిక్యాశ్చ అగ్నిహోత్రాదిక్రియాయాః సహానుష్ఠానవత్ అగ్నిహోత్రాదిక్రియాయాః జ్ఞాననిష్ఠాయాశ్చ సాహిత్యమ్ ఇత్యర్థః । భుజిఫలే తృప్త్యాఖ్యే ప్రాప్తేఽపి, స్వర్గాదౌ చ అగ్నిహోత్రాదౌ అర్థిత్వదృష్టేః యుక్తం తత్ర సాహిత్యమ్ । న తథా ముక్తిఫలజ్ఞాననిష్ఠాలాభే, స్వర్గాదౌ తద్ధేతౌ వా కర్మణి అర్థిత్వమ్ ।
తేన జ్ఞాననిష్ఠాకర్మణోః న సాహిత్యమ్ ఇతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి -
కైవల్యేతి ।
జ్ఞానే ఫలవతి లబ్ధే, ఫలాన్తరే తద్ధేతౌ చ న అర్థితా, ఇత్యత్ర దృష్ఠాన్తమ్ ఆహ -
సర్వత ఇతి ।
సర్వత్ర సమ్ప్లుతం వ్యాప్తమ్ ఉదకమ్ ఇతి సము్ద్రోక్తిః । తత్ఫలం స్నానాది । తస్మిన్ ప్రాప్తే, న తడాగాదినిర్మాణక్రియాయాం, తదధీనే చ స్నానాదౌ కస్యచిత్ అర్థిత్వమ్ , తథా ప్రకృతేఽపి, ఇత్యర్థః ।
నిరతిశయఫలే జ్ఞానే లబ్ధే, సాతిశయఫలే కర్మణి న అర్థిత్వమ్ ఇత్యేతత్ దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి-
న హీతి ।
కర్మణః సాతిశయఫలత్వమ్ ఉక్తమ్ ఉపజీవ్య ఫలితమ్ ఆహ-
తస్మాన్నేతి ।
జ్ఞానకర్మణోః సాహిత్యాసమ్భవమపి పూర్వోక్తం నిగమయతి -
న చేతి ।
న హి ప్రకాశతమసోరివ మిథః విరుద్ధయోః తయోః సాక్షాత్ ఎకస్మిన్ ఫలే సాహిత్యమ్ ఇత్యర్థః ।
నను జ్ఞానమేవ మోక్షం సాధయత్ ఆత్మసహాయత్వేన కర్మ అపేక్షతే, కరణస్య ఉపకరణాపేక్షత్వాత్ । తత్ర ఆహ -
నాపీతి ।
జ్ఞానమ్ ఉత్పత్తౌ యజ్ఞాద్యపేక్షమపి, న ఉత్పన్నం ఫలే తదపేక్షమ్ । స్వోత్పత్తినాన్తరీయకత్వేన ముక్తేః తన్మాత్రాయత్తత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
యత్ ఉక్తమ్ ఇతికర్తవ్యత్వేన జ్ఞానం కర్మాపేక్షమ్ ఇతి, తత్ర ఆహ -
అవిద్యేతి ।
జ్ఞానస్య అజ్ఞాననివర్తకత్వాత్ , తత్ర కర్మణః విరుద్ధతయా సహకారిత్వాయోగాత్ న ఫలే తదపేక్షా ఇత్యర్థః ।
కర్మణోఽపి జ్ఞానవత్ అజ్ఞాననివర్తకత్వే కుతః విరుద్ధతా ? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
న హీతి ।
కేవలస్య సముచ్చితస్య వా కర్మంణః మోక్షే సాక్షాత్ అనన్వయే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
కేవలం జ్ఞానం ముక్తిసాధనమ్ ఇతి ఉక్తమ్ । తత్ నిషేధయన్ ఆశఙ్కతే -
నేత్యాదినా ।
నిషేధ్యమ్ అనూద్య నఞర్థమ్ ఆహ -
యత్తావదితి ।
నిత్యానుష్ఠానస్య ఆవశ్యకత్వాత్ న కేవలజ్ఞానస్య కైవల్యహేతుతా ఇత్యర్థః ।
కైవల్యస్య చ నిత్యత్వాత్ ఇత్యస్య వ్యావర్త్యం దర్శయతి -
నన్వితి ।
యది నిత్యనైమిత్తికకర్మాణి శ్రౌతాని, అకరణే ప్రత్యవాయకారీణి అవశ్యానుష్ఠేయాని, ఎవం తర్హి తేభ్యః సముచ్చితేభ్యః అసముచ్చితేభ్యశ్చ మోక్షః న ఇతి ఉక్తత్వాత్ కేవలజ్ఞానస్య చ అతద్ధేతుత్వాత్ అనిబన్ధనా ముక్తిః న సిధ్యేత్ ఇత్యర్థః ।
కైవల్యస్య చ ఇత్యాది వ్యాకుర్వన్ అనిర్మోక్షప్రసఙ్గం ప్రత్యాదిశతి-
నైష దోష ఇతి ।
ముక్తేః నిత్యత్వేన అయత్నసిద్ధేః న తదభావశఙ్కా ఇత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి -
నిత్యానామితి ।
కామ్యకర్మవశాత్ ఇష్టశరీరాపత్తిం శఙ్కిత్వా ఉక్తమ్ -
కామ్యానాం చేతి ।
ఆరబ్ధకర్మవశాత్ తర్హి దేహాన్తరం న ఇత్యాహ -
వర్తమానేతి ।
తర్హి దేహాన్తరం శేషకర్మణా స్యాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య కర్మాశయస్య ఐకభవికత్వాత్ న ఇత్యాహ -
పతితేఽస్మిన్ ఇతి ।
రాగాదినా కర్మాన్తరం, తతః దేహాన్తరం చ భవిష్యతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
రాగాదీనాం చేతి ।
ఆత్మనః స్వరూపావస్థానమ్ ఇతి సమ్బన్ధః ।
అతీతాసఙ్ఖ్యజన్మభేదేషు అర్జితస్య కర్మణః నానాఫలస్య అనారబ్ధస్య భోగేన వినా అక్షయాత్ , తతః దేహాన్తరారమ్భాత్ , ఐకభవికత్వస్య అప్రామాణికత్వాత్ న ముక్తేః అయత్నసిద్ధతా ఇతి చోదయతి -
అతిక్రాన్తేతి ।
న ఉక్తకర్మనిమిత్తం దేహాన్తరం శఙ్కితవ్యమ్ ఇత్యాహ -
నేతి ।
నిత్యనైమిత్తికకర్మాణి శ్రౌతాని అవశ్యమ్ అనుష్ఠేయాని । తదనుష్ఠానే చ మహాన్ ఆయాసః । తతః దుఃఖోపభోగః ।
తస్య ఉక్తానారబ్ధకర్మఫలభోగత్వోపగమాత్ న తతః దేహాన్తరమ్ ఇత్యాహ-
నిత్యేతి ।
నిత్యాదినా దురితనివృత్తావపి అవిరోధాత్ న సుకృతనివృత్తిః, తతః దేహాన్తరమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, సుకృతస్య నిత్యాదేః అన్యత్వే అనారబ్ధత్వే చ, న్యాయవిరుద్ధస్య తస్య అసిద్ధత్వాత్ తతః దేహాన్తరాయోగాత్ నిత్యాదేః అనన్యత్వే చ న తస్య ఫలాన్తరమ్ ఇతి మత్వా, యథా ప్రాయశ్చిత్తమ్ ఉపాత్తదురితనిబర్హణార్థం, న ఫలాన్తరాపేక్షం, తథా ఇదం సర్వమపి నిత్యాదికర్మ ఉపాత్తపాపనిరాకరణార్థం తస్మిన్నేవ పర్యవస్యత్ న దేహాన్తరారమ్భకమ్ ఇతి పక్షాన్తరమ్ ఆహ -
ప్రాయశ్చిత్తవదితి ।
తథాపి ప్రారబ్ధవశాదేవ దేహాన్తరం శఙ్క్యతే, నానాజన్మారమ్భకాణామపి తేషాం యావదధికారన్యాయేన సమ్భవాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఆరబ్ధానాం చేతి ।
పూర్వార్జితకర్మణామ్ ఎవం క్షీణత్వేఽపి, కానిచిత్ అపూర్వకర్మాణి దేహాన్తరమ్ ఆరభేరన్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అపూర్వాణాం చేతి ।
వినా జ్ఞానం కర్మణైవ ముక్తిః ఇతి పక్షం శ్రుత్యవష్టమ్భేన నిరాచష్ఠే-
నేత్యాదినా ।
విద్యతే అయనాయ ఇతి శ్రుతేః ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఎవకారార్థం వివృణ్వన్ నేత్యాదిభాగం వ్యాకరోతి -
అన్యఇతి ।
“యదా చర్మవదాకాశం వేష్టయిష్యన్తి మానవాః ।
తదా దేవమవిజ్ఞాయ దుఃఖస్యాన్తో భవిష్యతి ।“
ఇతి శ్రుతిమ్ అర్థతః అనువదతి -
చర్మవదితి ।
శ్రౌతార్థే స్మృతిం సంవాదయతి -
జ్ఞానాదితి ।
కిఞ్చ త్వదీయన్యాయస్య అనుగ్రాహ్యమానహీనత్వేన ఆభాసతయా పుణ్యకర్మణామ్ అనారబ్ధఫలానాం క్షయాభావే దేహాన్తరారమ్భసమ్భావత్ న జ్ఞానం వినా ముక్తిః ఇత్యాహ -
అనారబ్ధేతి ।
తథావిధానాం కర్మణాం నాస్తి సమ్భావనా ఇతి ఆశఙ్క్య అహ -
యథేతి ।
అనారబ్ధఫలపుణ్యకర్మాభావేఽపి కథం మోక్షానుపపత్తిః ? ఇతి తత్ర ఆహ -
తేషాం చేతి ।
ఇతశ్చ కర్మక్షయానుపపత్త్యా మోక్షానుపపత్తిః, ఇతి తత్ర ఆహ -
ధర్మేతి ।
‘కర్మణా పితృలోకః’ (బృ. ఉ. ౧-౫-౧౬) ఇతి శ్రుతిమ్ ఆశ్రిత్య కర్మాక్షయే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
నిత్యానామితి ।
స్మృత్యాపి యథోక్తమ్ అర్థం సమర్థయతి -
వర్ణా ఇతి ।
ప్రేత్య కర్మఫలమ్ అనుభూయ, తతః శేషేణ విశిష్టజాత్యాదిభాజః జన్మ ప్రతిపద్యన్తే ఇతి ఎతదాదిపదార్థః ।
యత్తు నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖభోగస్య తత్ఫలభోగత్వమ్ ఇతి తత్ ఇదానీమ్ అనువదతి-
యే త్వితి ।
నిత్యాని అనుష్ఠీయమానాని ఆయాసపర్యన్తాని ఇతి శేషః ।
తథాపి నిత్యానాం కామ్యానామివ స్వరూపాతిరిక్తం ఫలమ్ ఆశఙ్క్య విధ్యుద్దేశే తదశ్రవణాత్ , మైవమ్ ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
విధ్యుద్దేశే ఫలాశ్రుతౌ తత్కామాయాః నిమిత్తస్య అభావాత్ న నిత్యాని విధీయేరన్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
జీవనాదీతి ।
న నిత్యానాం విధ్యసిద్ధిః ఇతి శేషః ।
అనుభాషితం దూషయతి-
నేత్యాదినా ।
తదేవ వివృణ్వన్ నిషేధ్యమ్ అనూద్య నఞర్థమ్ ఆహ-
యదుక్తమితి ।
అప్రవృత్తానామ్ ఇత్యాదిహేతుం ప్రపఞ్చయతి -
న హీతి ।
కర్మాన్తరారబ్ధేఽపి దేహే దురితఫలం నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం భుజ్యతాం కా అనుపపత్తిః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అన్యథేతి ।
యత్ ఉక్తం దుఃఖఫలవిశేషానుపపత్తిశ్చ స్యాత్ ఇతి, తత్ ఉపపాదయతి -
తస్యేతి ।
సమ్భావితాని తావత్ అనన్తాని సఞ్చితాని దురితాని । తాని చ నానాదుఃఖఫలాని । యది తాని నిత్యానుష్ఠానాయాసరూపం దుఃఖం, తన్మాత్రఫలాని కల్ప్యేరన్ , తదా తేషు ఎవం కల్ప్యమానేషు సత్సు, నిత్యస్య అనుష్ఠితస్య ఆయాసమ్ ఆసాదయతః యః దురతికృతః దుఃఖవిశేషః న తత్ఫలం దురితఫలానాం దుఃఖానాం బహుత్వాత్ , అతః నిత్యం కర్మ యథావిశేషితం దురితకృతదుఃఖవిశేషఫలకమ్ ఇతి అయుక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమాత్రఫలాని చేత్ దురితాని కల్ప్యన్తే, తదా ద్వన్ద్వశబ్దితరాగాదిబాధస్య రోగాదిబాధాయాశ్చ దురితనిమిత్తత్వానుపపత్తేః, సుకృతకృతత్వస్య చ అసమ్భవాత్ అనుపపత్తిరేవ ఉదీరితబాధాయాః స్యాత్ ఇత్యాహ -
ద్వన్ద్వేతి ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమేవ దురితఫలమ్ ఇతి అయుక్తమ్ ఇత్యాహ -
నిత్యేతి ।
దుఃఖమితి న శక్యతే కల్పయితుమ్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । యది తదేవ తత్ఫలం, న తర్హి శిరసా పాషాణవహనాదిదుఃఖం దురితకృతం, న చ తత్కారణం సుకృతం, దుఃఖస్య అతత్కార్యత్వత్ , అతః తత్ ఆకస్మికం స్యాత్ ఇత్యర్థః ।
నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమ్ ఉపాత్తదురితఫలమ్ ఇతి ఎతత్ అప్రకృతత్వాచ్చ అయుక్తం వక్తుమ్ ఇతి ఆహ -
అప్రకృతం చేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయితుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
తత్ర ఆదౌ ప్రకృతమ్ ఆహ -
అప్రసూతేతి ।
తథాపి కథమ్ అస్మాకమ్ అప్రకృతవాదిత్వమ్ ? తత్ర అాహ -
తత్రేతి ।
ప్రసూతఫలత్వమ్ అప్రసూతఫలత్వమ్ ఇతి ప్రాచీనదురితగతవిశేషానుపగమాత్ అవిశేషేణ సర్వస్యైవ తస్య ప్రసూతఫలత్వాత్ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖఫలత్వసమ్భవాత్ న అప్రాకృతవాదితా ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
పూర్వోపాత్తదురితస్య అవిశేషేణ ఆరబ్ధఫలత్వే విశేషణానర్థక్యమ్ ఇతి పరిహరతి -
తతః ఇతి ।
దురితమాత్రస్య ఆరబ్ధఫలత్వేన అనారబ్ధఫలస్య తస్య ఉక్తఫలవిశేషవత్త్వానుపపత్తేః ఇత్యర్థః ।
పూర్వోపాత్తదురితమ్ ఆరబ్ధఫలం చేత్ , భోగేనైవ తత్క్షయసమ్భవాత్ తన్నివృత్త్యర్థం నిత్యం కర్మ న విధాతవ్యమ్ ఇతి దోషాన్తరమ్ ఆహ -
నిత్యేతి ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం న ఉపాత్తదురితఫలమ్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి-
శ్రుతస్యేతి ।
యథా వ్యాయామగమనాదికృతం దుఃఖం న అన్యస్య దురితస్య ఇష్యతే, తత్ఫలత్వసమ్భవాత్ , తథా నిత్యస్యాపి శ్రుత్యుక్తస్య అనుష్ఠితస్య ఆయాసపర్యన్తస్య ఫలాన్తరానుపగమాత్ , అనుష్ఠానాయాసదుఃఖమేవ చేత్ ఫలం, తర్హి తస్మాదేవ తద్దర్శనాత్ తస్య న దురితఫలత్వం కల్ప్యం, నిత్యఫలత్వసమ్భవాత్ ఇత్యర్థః ।
దుఃఖఫలత్వే నిత్యానామ్ అననుష్ఠానమేవ శ్రేయః స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
జీవనాదితి ।
నిత్యానాం దురితఫలత్వానుపపత్తౌ హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
ప్రాయశ్చిత్తవదితి ।
దృష్టాన్తం ప్రపఞ్చయతి -
యస్మిన్నితి ।
తథా జీవనాదినిమిత్తే విహితానాం నిత్యానాం దురితఫలత్వాసిద్ధిః ఇతి శేషః । సత్యం ప్రాయశ్చిత్తం న నిమిత్తస్య పాపస్య ఫలమ్ ।
కిన్తు తదనుష్ఠానాయాసదుఃఖం తస్య పాపస్య ఫలమ్ ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
ప్రాయశ్చిత్తానుష్ఠానాయాసదుఃఖస్య నిమిత్తభూతపాపఫలత్వే, జీవనాదినిమిత్తనిత్యాద్యనుష్ఠానాయాసదుఃఖమపి జీవనాదేరేవ ఫలం స్యాత్ , న ఉపాత్తదురితస్య, ఇతి పరిహరతి -
జీవనాదీతి ।
ప్రాయశ్చిత్తదుఃఖస్య తన్నిమిత్తపాపఫలత్వవత్ జీవనాదినిమిత్తకర్మకృతమపి దుఃఖం జీవనాదిఫలమ్ ఇతి అత్ర హేతుమ్ ఆహ -
నిత్యేతి ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమేవ ఉపాత్తదురితఫలమ్ ఇతి అశక్యం వక్తుమ్ ఇతి ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
కామ్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమపి దురితఫలమ్ ఇతి ఉపగమాత్ ప్రసఙ్గస్య ఇష్టత్వమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ -
తథాచేతి ।
విహితాని తావత్ నిత్యాని । న చ తేషు ఫలం శ్రుతమ్ । న చ వినా ఫలం విధిః । తేన దురితనిబర్హణార్థాని నిత్యాని, ఇతి అర్థాపత్త్యా కల్ప్యతే । న చ సా యుక్తా । కామ్యానుష్ఠానాదపి దురితనివృత్తిసమ్భవాత్ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ నిత్యాని అనుష్ఠానాయాసాతిరిక్తఫలాని, విహితత్వాత్ , కామ్యవత్ , ఇతి అనుమానాత్ న తేషాం దురితనివృత్త్యర్థతా ఇతి ఆహ -
ఎవమితి ।
కామ్యాదికర్మ దృష్టాన్తయితుమ్ ఎవమ్ ఇత్యుక్తమ్ । స్వోక్తివ్యాఘాతాచ్చ నిత్యానుష్ఠానాత్ దురితఫలభోగోక్తిః అయుక్తా ఇత్యాహ -
విరోధాచ్చేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
విరుద్ధం చేతి ।
ఇదంశబ్దార్థమేవ విశదయతి -
నిత్యేతి ।
అన్యస్య కర్మణః దురితస్య ఇతి యావత్ ।
స ఎవేతి ।
యదనన్తరం యత్ భవతి, తత్ తస్య కార్యమ్ ఇతి నియమాత్ ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానే దురితఫలభోగః న సిధ్యతి ఇతి ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
కామ్యానుష్ఠానస్య నిత్యానుష్ఠానస్య చ యౌగపద్యాత్ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖేన దురితఫలభోగవత్ కామ్యఫలస్యాపి భుక్తత్వసమ్భవాత్ ఇతి హేతుమ్ ఆహ -
తత్తన్త్రత్వాదితి ।
నిత్యకామ్యానుష్ఠానయోః యౌగపద్యేఽపి, నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖాత్ అన్యదేవ కామ్యానుష్ఠానఫలం, శ్రుతత్వాత్ ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
కామ్యానుష్ఠానఫలం నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖాత్ భిన్నం చేత్ , తర్హి కామ్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం చ మిథః భిన్నం స్యాత్ ఇత్యాహ -
తదనుష్ఠానేతి ।
ప్రసఙ్గస్య ఇష్టత్వమ్ ఆశఙ్క్య నిరాచష్టే -
న చేతి ।
దృష్టవిరోధమేవ స్పష్టయతి -
న హీతి ।
ఆత్మజ్ఞానవత్ అగ్నిహోత్రాదీనాం మోక్షే సాక్షాత్ అన్వయః న ఇత్యత్ర అऩ్యదపి కారణమ్ అస్తి ఇత్యాహ -
కిఞ్చాన్యదితి ।
తదేవ కారణం వివృణోతి -
అవిహితమితి ।
యత్ కర్మ మర్దనభోజనాది, తత్ న శాస్త్రేణ విహితం నిషిద్ధం వా, తత్ అనన్తరఫలం, తథా అనుభావత్ ఇత్యర్థః ।
శాస్త్రీయం కర్మ తు న అనన్తరఫలం, ఆనన్తర్యస్య అచోదితత్వాత్ । అతః జ్ఞానే దృష్టఫలే న అదృష్టఫలం కర్మ సహకారి భవతి నాపి స్వయమేవ దృష్టఫలే మోక్షే కర్మ ప్రవృత్తిక్షమమ్ , ఇతి వివక్షిత్వా ఆహ -
న త్వితి ।
శాస్త్రీయస్య అగ్నిహోత్రాదేరపి ఫలానన్తర్యే స్వర్గాదీనామ్ అనన్తరమ్ అనుపలబ్ధిః విరుద్ధ్యేత । తతః తేషు అదృష్టేఽపి తథావిధఫలాపేక్షయా ప్రవృత్తిః అగ్నిహోత్రాదిషు న స్యాత్ ఇత్యాహ -
తదేతి ।
కిఞ్చ నిత్యానామ్ అగ్నిహోత్రాదీనాం న అదృష్టం ఫలం, తేషామేవ కామ్యానాం తాదృక్ ఫలమ్ , న చ హేతుం వినా అయం విభాగః భావీ, ఇత్యాహ -
అగ్నిహోత్రాదీనామితి ।
ఫలకామిత్వమాత్రేణేతి ।
న స్యాత్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । యాని నిత్యాని అగ్నిహోత్రాదీని, యాని చ కామ్యాని, తేషామ్ ఉభయేషామేవ కర్మస్వరూపవిశేషాభావేఽపి నిత్యానాం తేషామ్ అనుష్ఠానాయాసదుఃఖమాత్రేణ క్షయః, న ఫలాన్తరమ్ అస్తి । తేషామేవ కామ్యానామ్ అఙ్గాద్యాధిక్యాభావేఽపి ఫలకామిత్వమ్ అధికారిణి అస్తి ఇతి ఎతావన్మాత్రేణ స్వర్గాదిమహాఫలత్వమ్ ఇతి అయం విభాగః న ప్రమాణవాన్ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తవిభాగాయోగే ఫలితమ్ ఆహ-
తస్మాన్నేతి ।
కామ్యవత్ నిత్యానామపి పితృలోకాద్యదృష్టఫలవత్త్వే దురితనివృత్త్యర్థత్వాయోగాత్ తాదర్థ్యేన ఆత్మవిద్యైవ అభ్యుపగన్తవ్యా ఇత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
శుభాశుభాత్మకం కర్మ సర్వమ్ అవిద్యాపూర్వకం చేత్ అశేషతః తర్హి తస్య క్షయకారణం విద్యా ఇతి ఉపపద్యతే । న తు సర్వం కర్మ అవిద్యాపూర్వకమ్ ఇతి సిద్ధమ్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ –
అవిద్యేతి ।
తత్ర హిశబ్దద్యోతితాం యుక్తిం దర్శయతి -
తథేతి ।
ఇతశ్చ అవిద్వద్విషయం కర్మ ఇతి ఆహ -
అవిద్వదితి ।
అధికారిభేదేన నిష్ఠాద్వయమ్ ఇత్యత్ర వాక్యోపక్రమమ్ అనుకూలయన్ , ఆత్మని కర్తృత్వం కర్మత్వం చ ఆరోపయన్ , న జానాతి ఆత్మానమ్ ఇతి వదతా కర్మ అజ్ఞానమూలమ్ ఇతి దర్శితమ్ ఇతి ఆహ -
ఉభావితి ।
ఆత్మానం యాథార్థ్యేన జానన్ కర్తృత్వాదిరహితః భవతి ఇతి బ్రువతా, కర్మసంన్యాసే జ్ఞానవతః అధికారిత్వం సూచితమ్ ఇతి ఆహ -
వేదేతి ।
నిష్ఠాద్వయమ్ అధికారిభేదేన బోద్ధవ్యమ్ ఇతి అత్రైవ వాక్యన్తరమ్ ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
‘న బుద్ధిభేదం జనయేత్ ‘ ఇత్యత్ర చ అవిద్యామూలత్వం కర్మణః సూచయతా కర్మనిష్ఠా అవిద్బద్విషయా అనుమోదితా ఇత్యాహ -
అజ్ఞానామితి ।
యత్ ఉక్తం విద్వద్విషయా సంన్యాసపూర్వేికా జ్ఞాననిష్ఠా ఇతి, తత్ర ‘తత్త్వవిత్తు మహాబాహో గుణకర్మవిభాగయోః । ‘ ఇత్యాది వాక్యమ్ ఉదాహరతి -
తత్త్వవిత్త్వితి ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరం పఠతి -
సర్వేతి ।
విదుషః జ్ఞాననష్ఠా ఇత్యత్రైవ పాఞ్చమికం వాక్యాన్తరమ్ ఆహ-
నైవేతి ।
తత్రైవ అర్థసిద్ధమ్ అర్థం కథయతి -
అజ్ఞ ఇతి ।
మన్యతే ఇతి సమ్బన్ధః ।
అజ్ఞస్య చిత్తశుద్ధ్యర్థఙ్కర్మ, శుద్ధచిత్తస్య కర్మసంన్యాసః జ్ఞానప్రాప్తౌ హేతుః ఇత్యత్ర వాక్యాన్తరమ్ ఆహ -
ఆరురుక్షోరితి ।
యథోక్తే విభాగే సాప్తమికం వాక్యమ్ అనుగుణమ్ ఇతి ఆహ -
ఉదారాః ఇతి ।
ఎవం త్రయీధర్మ ఇత్యాది నావమికం వాక్యమ్ అవిద్వద్విషయం కర్మ ఇత్యత్ర ప్రమాణయతి -
అజ్ఞా ఇతి ।
విదుషః సంన్యాసపూర్వికా జ్ఞాననిష్ఠా ఇతి అత్రైవ నావమికం వాక్యాన్తరమ్ ఆహ -
అనన్యా ఇతి ।
మామ్ ఇతి ఎతత్ వ్యాచష్టే-
యథోక్తమితి ।
తేషాం సతతయుక్తానామ్ ఇత్యాది దాశమికం వాక్యం తత్రైవ ప్రమాణయతి -
దదామీతి ।
విద్యావతామేవ భగవత్ప్రాప్తినిర్దేశాత్ ఇతరేషాం తదప్రాప్తిః సూచితా ఇతి అర్థసిద్ధమ్ అర్థమ్ ఆహ -
అర్థాదితి ।
నను భగవత్కర్మకారిణాం యుక్తతమత్వాత్ , కర్మిణోఽపి భగవన్తం యాన్తి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
భగవదితి ।
యే మత్కర్మకృత్ ఇత్యాదిన్యాయేన భగవత్కర్మకారిణః, తే యద్యపి యుక్తతమాః, తథాపి కర్మిణః అజ్ఞాః సన్తః న భగవన్తం సహసా గన్తుమ్ అర్హన్తి ఇత్యర్థః ।
తేషామ్ అజ్ఞత్వే గమకం దర్శయతి -
ఉత్తరోత్తరేతి ।
చిత్తసమాధానమ్ ఆరభ్య ఫలత్యాగపర్యన్తం పాఠక్రమేణ ఉత్తరోత్తరం హీనసాధనోపాదానాత్ అభ్యాససామర్థస్య భగవత్కర్మకారిత్వాభిధానాత్ భగవత్కర్మకారిణామ్ అజ్ఞత్వం విజ్ఞాతమ్ ఇత్యర్థః ।
‘యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యం’ (భ. గీ. ౧౨-౩) ఇత్యాదివాక్యావష్టమ్భేన విద్వద్విషయత్వం సంన్యాసపూర్వకజ్ఞాననిష్ఠాయాః నిర్ధారయతి-
అనిర్దేశ్యేతి ।
ఉక్తసాధనాః తేన తే సంన్యాసపూర్వకజ్ఞాననిష్ఠాయామ్ అధిక్రియేరన్ ఇతి శేషః ।
కిఞ్చ త్రయోదశే యాని అమానిత్వాదీని చతుర్దశే చ ప్రకాశం చ ప్రవృత్తిం చ ఇత్యాదీని యాని, పఞ్చదశే చ యాని అసఙ్గత్వాదీని ఉక్తాని, తైః సర్వైః సాధనైః సహితాః భవన్తి అనిర్దేశ్యాక్షరోపాసకాః । తతోఽపి తే జ్ఞాననిష్ఠాయామేవ అధిక్రియేరన్ ఇత్యాహ -
క్షేత్రేతి ।
నిష్ఠాద్వయమ్ అధికారిభేదేన ప్రతిష్ఠాప్య, జ్ఞాననిష్ఠానామ్ అనిష్టమ్ ఇష్టం మిశ్రమ్ ఇతి త్రివిధం కర్మఫలం న భవతి, కిన్తు ముక్తిరేవ । కర్మనిష్ఠానాం తు త్రివిధం కర్మఫలం న ముక్తిః, ఇతి శాస్త్రార్థవిభాగమ్ అభిప్రేతమ్ ఉపసంహరతి -
అధిష్ఠానాదీతి ।
యత్ ఉక్తమ్ అవిద్యాకామబీజం సర్వం కర్మ ఇతి, తత్ న, శాస్త్రావగతస్య కర్మణః అవిద్యాపూర్వకత్వానుపపత్తేః ఇతి ఆక్షిపతి -
అవిద్యేతి ।
దృష్టాన్తేన సమాధత్తే -
నేతి ।
తత్ర అభిమతాం ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
యద్యపీతి ।
ఉక్తం దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే-
యథేతి ।
అవిద్యాదిమతః బ్రహ్మహత్యాది కర్మ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
అన్యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం గృహ్ణాతి -
తథేతి ।
తాన్యపి అవిద్యాదిమతః భవన్తి ఇతి అవిద్యాదిపూర్వకత్వం తేషామ్ ఎషితవ్యమ్ ఇత్యర్థః ।
పారలౌకికకర్మసు దేహాద్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానం వినా ప్రవృత్త్యయోగాత్ , న తేషామ్ అవిద్యాపూర్వకతా ఇతి శఙ్కతే -
వ్యతిరిక్త ఇతి ।
సత్యపి వ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానే, పారమార్థికాత్మజ్ఞానాభావాత్ , మిథ్యాజ్ఞానాదేవ నిత్యాదికర్మసు ప్రవృత్తేః అవిద్యాపూర్వకత్వం తేషామ్ అప్రతిహతమ్ ఇతి పరిహరతి-
నేత్యాదినా ।
కర్మణః చలనాత్మకత్వాత్ న ఆత్మకర్తృకత్వమ్ । తస్య నిష్క్రియత్వాత్ దేహాదిసఙ్ఘాతస్య తు సక్రియత్వాత్ తత్కర్తృకం కర్మ యుక్తమ్ । తథాపి సఙ్ఘాతే అహమభిమానద్వారా అహం కరోమి ఇతి ఆత్మనః మిథ్యాధీపూర్వికా కర్మణి ప్రవృత్తిః దృష్టా । తేన అవిద్యాపూర్వకత్వం తస్య యుక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం దేహాదిసఙ్ఘాతే అహమభిమానస్య భిథ్యాజ్ఞానత్వం, తత్ ఆక్షిపతి -
దేహాదీతి ।
అహన్ధియః గౌణత్వే, తత్పూర్వకకర్మస్వపి గౌణత్వాపత్తేః, ఆత్మనః అనర్థాభావాత్ , తన్నివృత్త్యర్థం హేత్వన్వేషణం న స్యాత్ ఇతి దూషయతి -
నేతి ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయన్ ఆదౌ చోద్యం ప్రపఞ్చయతి -
ఆత్మీయేతి ।
తత్ర శ్రుత్యవష్టమ్భేన దృష్టాన్తమ్ ఆహ-
యథేతి ।
దర్శితశ్రుతేః ఆత్మీయే పుత్రే అహంప్రత్యయః గౌణః, యథా సఙ్ఘాతేఽపి ఆత్మీయే అహంప్రత్యయః తథా యుక్తః ఇత్యర్థః ।
భేదధీపూర్వకత్వం గౌణధియః లోకే ప్రసిద్ధమ్ ఇత్యాహ -
లోకే చ ఇతి ।
లోకవేదానురోధేన ఆత్మీయే సఙ్ఘాతే అహన్ధారపి గౌణః స్యాత్ , ఇతి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తద్వదితి ।
మిథ్యాధియోఽపి భేదధీపూర్వకత్వసమ్భవాత్ ఆత్మని అహన్ధియః మిథ్యాత్వమేవ కిం న స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
నైవాయమితి ।
భేదధీపూర్వకత్వాభావే కథం మిథ్యాధీః ఉదేతి ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
మిథ్యేతి ।
అధిష్ఠానారోప్యయోః వివేకాగ్రహాత్ తదుత్పత్తిః ఇత్యర్థః ।
దేహాదౌ అహన్ధియః గౌణతా ఇతి చాద్యే వివృతే, తత్కార్యేష్వపి ఇత్యాది పరిహారం వివృణోతి -
నేత్యాదినా ।
హేతుభాగం విభజతే -
యథేతి ।
సింహః దేవదత్తః ఇతి వాక్యం, దేవదత్తః సింహః ఇవ ఇతి ఉపమయా, దేవదత్తం క్రౌర్యాద్యధికరణం స్తోతుం ప్రవృత్తమ్ । ‘అగ్నిః మాణవకః’ ఇత్యపి వాక్యం, మాణవకః అగ్నిః ఇవ ఇతి ఉపమయా, మాణవకస్య పైఙ్గల్యాధికరణస్య స్తుత్యర్థమేవ । న తథా ‘మనుష్యః అహం’ ఇతి వాక్యస్య అధికరణస్తుత్యర్థతా భాతి ఇత్యర్థః ।
దేవదత్తమాణవకయోః అధికరణత్వం కథమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
క్రౌర్యేతి ।
కిఞ్చ గౌణశబ్దం తత్ప్రత్యయం చ నిమిత్తం కృత్వా సింహకార్యం న కిఞ్చిత్ దేవదత్తే సాధ్యతే । నాపి మాణవకే కిఞ్చిత్ అగ్నికార్యమ్ । మిథ్యాధీకార్యం తు అనర్థమ్ ఆత్మా అనుభవతి । అతః న దేహాదౌ అహం ధీః గౌణీ, ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
ఇతోఽపి దేహాదౌ న అహన్ధీః గౌణీ ఇత్యాహ -
గౌణేతి ।
యః దేవదత్తః మాణవకో వా గౌణ్యాః ధియః విషయః, తం పరః న ఎషః సింహః, న అయమ్ అగ్నిః ఇతి జానాతి । న ఎవమ్ అవిద్వాన్ ఆత్మనః సఙ్ఘాతస్య చ సత్యపి భేదే, సఙ్ఘాతస్య అనాత్మత్వం ప్రత్యేతి । అతః న సంఙ్ఘాతే అహంశబ్దప్రత్యయౌ గౌణౌ ఇత్యర్థః ।
సఙ్ఘాతే తయోః గౌణత్వే దోషాన్తరం సముచ్చినోతి -
తథేతి ।
తథా సతి, ఆత్మని కర్తృత్వాదిప్రతిభాసాసిద్ధిః ఇతి శేషః ।
గౌణేన కృతం, న ముఖ్యేన కృతమ్ , ఇతి ఉదాహరణేన స్ఫుటయతి -
న హీతి ।
యద్యపి దేవదత్తమాణవకాభ్యాం కృతం కార్యం ముఖ్యాభ్యాం సింహాగ్నిభ్యాం న క్రియతే, తథాపి దేవదత్తగతక్రౌర్యేణ ముఖ్యసింహస్య, మాణవకనిష్ఠపైఙ్గల్యేన ముఖ్యాగ్నేరివ చ సఙ్ఘాతగతేనాపి జడత్వేన ఆత్మనః ముఖ్యస్య కిఞ్చిత్ కార్యం కృతం భవిష్యతి, ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న చేతి ।
దేహాదౌ అహన్ధియః గౌణత్వాయోగే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
స్తూయమానావితి ।
దేవదత్తమాణవకయోః సింహాగ్నిభ్యాం భేదధీపూర్వకం తద్వ్యాపారవత్త్వాభావధీవత్ ఆత్మనోఽపి ముఖ్యస్య సఙ్ఘాతాత్ భేదధీద్వారా తదీయవ్యాపారరాహిత్యమ్ ఆత్మని దృష్టం స్యాత్ ఇత్యర్థః ।
వ్యావర్త్యం దర్శయతి -
న పునరితి ।
సఙ్ఘాతే అహన్ధియః మిథ్యాధీత్వేఽపి న తత్కృతమ్ ఆత్మని కర్తృత్వం, కిన్తు ఆత్మీయైః జ్ఞానేచ్ఛాప్రయత్నైః అస్య కర్తృత్వం వాస్తవమ్ , ఇతి మతమ్ అనువదతి -
యచ్చేతి ।
జ్ఞానాదికృతమపి కర్తృత్వం మిథ్యాధీకృతమేవ, జ్ఞానాదీనాం మిథ్యాధీకార్యత్వాత్ , ఇతి దూషయతి -
న తేషామితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
మిథ్యేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానం నిమిత్తం కృత్వా, కిఞ్చిత్ ఇష్టం, కిఞ్చిత్ అనిష్టమ్ ఇతి ఆరోప్య తద్ద్వారా అనుభూతే తస్మిన్ , ప్రేప్సాజిహాసాభ్యాం క్రియాం నిర్వర్త్య, తయా ఇష్టమ్ అనిష్టం చ ఫలం భుక్త్వా, తేన సంస్కారేణ తత్పూర్వికాః స్మృత్యాదయః స్వాత్మని క్రియాం కుర్వన్తి ఇతి, యుక్తం కర్తృత్వస్య మిథ్యాత్వమ్ ఇత్యర్థః ।
అతీతానాగతజన్మనోరివ వర్తమానేఽపి జన్మని కర్తృత్వాదిసంసారస్య వస్తుత్వమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ-
యథేతి ।
విమతౌ కాలౌ అవిద్యాకృతసంసారవన్తౌ, కాలత్వాత్ , వర్తమానకాలవత్ , ఇత్యర్థః ।
సంసారస్య అవిద్యాకృతత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తతశ్చేతి ।
తస్య ఆవిద్యత్వేన విద్యాపోహ్యత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
అవిద్యేతి ।
కుతః అస్య అవిద్యాకృతత్వం, ధర్మాధర్మకృతత్వసమ్భవాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
దేహాదీతి ।
ఆత్మనః ధర్మాదికర్తృత్వస్య ఆవిద్యత్వాత్ , న అవిద్యాం వినా కర్మిణాం దేహాభిమానః సమ్భవతి । అతశ్చ ఆత్మనః సఙ్ఘాతే అహమభిమానస్య ఆవిద్యా విద్యమానతా ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనః దేహాద్యభిమానస్య ఆవిద్యకత్వమ్ అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయన్ , వ్యతిరేకం దర్శయతి -
నహీతి ।
అన్వయం దర్శయన్ వ్యతిరేకమ్ అనువదతి-
అజానన్నితి ।
పుత్రే పితుః అహన్ధీవత్ ఆత్మీయే దేహాదౌ అహన్ధీః గౌణీ ఇతి ఉక్తమ్ అనువదతి -
యస్త్వితి ।
తత్ర దృష్టాన్తశ్రుతేః గౌణాత్మవిషయత్వమ్ ఉక్తమ్ అఙ్గీకరోతి -
స త్వితి ।
తర్హి దేహాదావపి తథైవ స్వకీయే స్యాత్ అహన్ధీః గౌణీ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
గౌణేనేతి ।
న హి స్వకీయేన పుత్రాదినా గౌణాత్మనా పితృభోజనాదికార్యం క్రియతే । తథా దేహాదేరపి గౌణాత్మత్వే, తేన కర్తృత్వాదికార్యమ్ ఆత్మనః న వాస్తవం సిద్ధ్యతి ఇత్యర్థః ।
గౌణాత్మనా ముఖ్యాత్మనః నాస్తి వాస్తవం కార్యమ్ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ-
గౌణేతి ।
న హి గౌణసింహేన దేవదత్తేన, ముఖ్యసింహకార్యం క్రియతే । నాపి గౌణాగ్నినా మాణవకేన ముఖ్యాగ్నికార్యం దాహపాకాది । తథా దేహాదినా గౌణాత్మనా ముఖ్యాత్మనః న వాస్తవం కార్యం కర్తృత్వాది కర్తుం శక్యమ్ ఇత్యర్థః ।
స్వర్గకామాదివాక్యప్రామాణ్యాత్ , ఆత్మనః దేహాద్యతిరేకజ్ఞానాత్ , తస్య చ కేవలస్య అకర్తృత్వాత్ , తత్కర్తవ్యం కర్మ గౌణైరేవ దేహాద్యాత్మభిః సమ్పాద్యతే । న హి సత్యేవ శ్రౌతాతిరేకజ్ఞానే, దేహాదౌ ఆత్మత్వమ్ ఆత్మనో ముఖ్యం యుక్తమ్ , ఇతి చీదయతి -
అదృష్టేతి ।
న దేహాదీనామ్ ఆత్మత్వం గౌణం, తదీయాత్మత్వస్య ఆవిద్యత్వేన ముఖ్యత్వాత్ , అతః న గౌణాత్మభిః ఆత్మకర్తవ్యం కర్మ క్రియతే, కిన్తు మిథ్యాత్మభిః, ఇతి పరిహరతి -
నావిద్యేతి ।
తదేవ వివృణ్వన్ నఞర్థం స్ఫుటయతి -
న చ గౌణాః ఇతి ।
కథం తర్హి దేహాదివిషయాత్మత్వప్రథా ? ఇతి ఆశఙ్క్య అవిద్యాకృతా ఇత్యాదిహేతుం విభజతే -
కథం తర్హీతి ।
దేహాదీనామ్ అనాత్మనామేవ సతామ్ ఆత్మత్వం మిథ్యాప్రత్యయకృతమ్ , ఇత్యత్ర అన్వయవ్యతిరేకౌ ఉదాహరతి -
తద్భావ ఇతి ।
ఉక్తే అన్వయే, శాస్త్రీయసంస్కారశూన్యానామ్ అనుభవం ప్రమాణయతి -
అవివేకినామ్ ఇతి ।
వ్యతిరేకేఽపి దర్శితే శాస్త్రాభిజ్ఞానామ్ అనుభవమ్ అనుకూలయతి -
న త్వితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామ్ అనుభవానుసారిణాం సిద్ధమ్ అర్థమ్ ఉపసంహరతి-
తస్మాదితి ।
తత్కృత ఎవ దేహాదౌ అహమ్ప్రత్యయః ఇతి శేషః ।
కిఞ్చ వ్యవహారభూమౌ భేదగ్రహస్య గౌణత్వవ్యాపకత్వాత్ , తస్య ప్రకృతే అభావాత్ , న దేహాదౌ అహంశబ్దప్రత్యయౌ గౌణౌ ఇత్యాహ –
పృథగితి ।
అదృష్టవిషయచోదనాప్రామాణ్యాత్ , కర్తుః ఆత్మనః వ్యతిరేకావధారణాత్ , తస్య దేహాదౌ అహమభిమానస్య గౌణతా, ఇత్యుక్తమ్ అనువదతి -
యత్త్వితి ।
శ్రుతిప్రామాణ్యస్య అజ్ఞాతార్థవిషయత్వాత్ , మానాన్తరసిద్ధే వ్యతిరిక్తాత్మని చోదనాప్రామాణ్యాభావాత్ , న తదవష్టమ్భేన దేహాదౌ ఆత్మాభిమానస్య గౌణతా, ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -
న తదితి ।
శ్రుతిప్రామాణ్యస్య అదృష్టవిషయత్వం స్పష్టయతి -
ప్రత్యక్షాదీతి ।
అజ్ఞాతార్థజ్ఞాపకం ప్రమాణమ్ , ఇతి స్థితేః, న జ్ఞాతే శ్రుతిప్రామాణ్యమ్ , ఇత్యాహ -
అదృష్టేతి ।
అజ్ఞాతసాధ్యసాధనసమ్బన్ధబోధినః శాస్త్రస్య అతిరిక్తాత్మని ఔదాసీన్యే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం దృష్టః మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః దేహాదిసఙ్ఘాతే అహంప్రత్యయః, తస్య ఇతి యావత్ ।
అన్యవిషయత్వాత్ చోదనాయాః, న అతిరిక్తాత్మవిషయతా, ఇతి ఉక్తమ్ । ఇదానాీం తద్విషయత్వాఙ్గీకారేఽపి న తత్ నిర్వోఢుం శక్యం ప్రత్యక్షవిరోధాత్ ఇత్యాహ-
న హీతి ।
అపౌరుషేయాయాః శ్రుతేః అసమ్భావితదోషాయాః మానాన్తరవిరోధేఽపి ప్రామాణ్యమ్ అప్రత్యాఖ్యేయమ్ , ఇతి అభిప్రేత్య ఆహ -
యదీతి ।
స్వార్థం బోధయన్త్యాః శ్రుతేః అవిరోధాపేక్షత్వాత్ , విరుద్ధార్థవాదిత్వే, తత్పరిహారాయ, వివక్షితమ్ అర్థాన్తరమ్ అవిరుద్ధం తస్యాః స్వీకర్తవ్యమ్ , విరోధే తత్ప్రామాణ్యానుపపత్తేః, ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
అవిరోధమ్ అవధార్య శ్రుత్యర్థకల్పనా న యుక్తా, ఇతి వ్యావర్త్యమ్ ఆహ -
నత్వితి ।
అవిద్యావత్కర్తృకం కర్మ ఇతి త్వయా ఉపగమాత్ ఉత్పన్నాయాం విద్యాయామ్ అవిద్యాభావే తదధీనకర్తుః అభావాత్ , అన్తరేణ కర్తారమ్ అనుష్ఠానాసిద్ధౌ కర్మకాణ్డాప్రామాణ్యమ్ ఇతి అధ్యయనవిధివిరోధః స్యాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
కర్మణ ఇతి ।
కర్మకాణ్డశ్రుతేః విద్యోదయాత్ పూర్వం వ్యావహారికప్రామాణ్యస్య తాత్త్వికప్రామాణ్యాభావేఽపి సమ్భావత్ , బ్రహ్మకాణ్డశ్రుతేశ్చ తాత్త్వికప్రామాణ్యస్య బ్రహ్మవిద్యాజనకత్వేన ఉపపన్నత్వాత్ న అధ్యయనవిధివిరోధః ఇతి పరిహరతి -
న బ్రహ్మేతి ।
కర్మకాణ్డశ్రుతేః తాత్త్వికప్రామాణ్యాభావే, బ్రహ్మకాణ్డశ్రుతేరపి తదసిద్ధిః, అవిశేషాత్ , ఇతి శఙ్కతే -
కర్మేతి ।
ఉత్పన్నాయాః బ్రహ్మవిద్యాయాః బాధకాభావేన ప్రమాణత్వాత్ , తద్ధేతుశ్రుతేః తాత్వికం ప్రామాణ్యమ్ , ఇతి దూషయతి -
న బాధకేతి ।
బ్రహ్మవిద్యాయాః బాధకానుపపత్తిం దృష్టాన్తేన సాధయతి -
యథేతి ।
దేహాదిసఙ్ఘాతవత్ ఇతి అపేః అర్థః ।
లౌకికావగతేరివ ఆత్మావగతేరపి ఫలావ్యతిరేకమ్ ఉదాహరణేన స్ఫోరయతి -
యథేతి ।
కర్మవిధిశ్రుతివత్ ఇతి ఉక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి -
న చేతి ।
అనాదికాలప్రవృత్తస్వాభావికప్రవృత్తివ్యక్తీనాం ప్రతిబన్ధేన యాగాద్యలౌకికప్రవృత్తివ్యక్తీః జనయతి కర్మకాణ్డశ్రుతిః । తజ్జననం చ చిత్తశుద్ధిద్వారా ప్రత్యగాత్మాభిముఖ్యప్రవృత్తిమ్ ఉత్పాదయతి । తథా చ కర్మవిధిశ్రుతీనాం పారమ్పర్యేణ ప్రత్యగాత్మజ్ఞానార్థత్వాత్ తాత్త్వికప్రామాణ్యసిద్ధిః ఇత్యర్థః ।
ऩను ఎవమపి శ్రుతేః మిథ్యాత్వాత్ ధూమాభాసవత్ అప్రామాణ్యమ్ , ఇతి చేత్ , న, ఇత్యాహ -
మిథ్యాత్వేఽపి ఇతి ।
స్వరూపేణ అసత్యత్వేఽపి సత్యోపేయద్వారా ప్రామాణ్యమ్ , ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణానాం శ్రుతే అర్థే ప్రామాణ్యాభావేఽపి శేషివిధ్యనురోధేన ప్రామాణ్యవత్ , ప్రకృతేఽపి, శ్రుతేః స్వరూపేణ అసత్యాయాః విషయసత్యతయా సత్యత్వే ప్రామాణ్యమ్ అవిరుద్ధమ్ ఇత్యర్థః ।
వాక్యస్య శేషివిధ్యనురోధేన ప్రామాణ్యం న అలౌకికమ్ , ఇత్యాహ -
లోకేఽపితి ।
కర్మకాణ్డశ్రుతీనామ్ ఉక్తరీత్యా పరమ్పరయా ప్రామాణ్యేఽపి, సాక్షాత్ ప్రామాణ్యమ్ ఉపేక్షితమ్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ప్రకారాన్తరేతి ।
ఆత్మజ్ఞానోదయాత్ ప్రాగవస్థా ప్రకారాన్తరమ్ । తత్ర స్థితానాం కర్మశ్రుతీనామ్ అజ్ఞాతం సమ్బన్ధబోధకత్వేన సాక్షాదేవ ప్రామాణ్యమ్ ఇష్టమ్ , ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానాత్ పూర్వం కర్మశ్రుతీనాం వ్యావహారికప్రామాణ్యే దృష్టాన్తమ్ ఆహ-
ప్రాగితి ।
ప్రాతీతికకర్తృత్వస్య ఆవిద్యకత్వేఽపి శ్రుతిప్రామాణ్యమ్ అప్రత్యూహమ్ ఇత్యుక్తమ్ ।
సమ్ప్రతి కర్తృత్వస్య ప్రకారాన్తరేణ పారమార్థికత్వమ్ ఉత్థాపయతి -
యత్త్వితి ।
స్వవ్యాపారాభావే సన్నిధిమాత్రేణ కుతః ముఖ్యం కర్తృత్వమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
స్వయమ్ అయుధ్యమానత్వే కథం తత్ఫలవత్త్వమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య, ప్రసిద్ధివశాత్ ఇత్యాహ -
జిత ఇతి ।
కాయికవ్యాపారాభావేఽపి కర్తృత్వస్య ముఖ్యత్వే దృష్టాన్తమాహ -
సేనాపతిరితి ।
తస్యాపి ఫలవత్త్వం రాజవత్ అవిశిష్టమ్ , ఇత్యాహ -
క్రియేతి ।
అన్యకర్మణా అన్యస్య సన్నిహితస్య ముఖ్యే కర్తృత్వే వైదికమ్ ఉదాహరణమ్ ఆహ -
యథా చేతి ।
కథమ్ ఋత్విజాం కర్మ యజమానస్య ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తత్ఫలస్యేతి ।
స్వవ్యాపారాదృతే సన్నిధేరేవ అన్యవ్యాపారహేతోః ముఖ్యకర్తృత్వే దృష్టాన్తాన్తరమ్ ఆహ-
యథా వేతి ।
క్రియాం కుర్వత్ కారణం కారకమ్ ఇతి అఙ్గీకారవిగేధాత్ న ఎతత్ ఇతి దూషయతి -
తదసదితి ।
కారకవిశేషవిషయత్వేన అఙ్గీకారోపపత్తిః ఇతి శఙ్కతే -
కారకమితి ।
స్వవ్యాపారమ్ అన్తరేణ న కిఞ్చిదపి కారకమ్ ఇతి పరిహరతి -
న రాజేతి ।
దర్శనమేవ విశదయతి -
రాజేతి ।
యథా రాజ్ఞః యుద్ధే యోధయితృత్వేన ధనదానేన చ ముఖ్యం కర్తృత్వం, తథా ఫలభోగేఽపి ముఖ్యమేవ తస్య కర్తృత్వమ్ , ఇత్యాహ -
తథేతి ।
యత్ ఉక్తమ్ , ఋత్విక్కర్మ యజమానస్య ఇతి, తత్ర ఆహ -
యజమానస్యాపీతి ।
స్వవ్యాపారాదేవ ముఖ్యం కర్తృత్వమ్ ఇతి స్థితే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యదీతి ।
తర్హి సన్నిధానాదేవ ముఖ్యం కర్తృత్వం రాజాదీనామ్ ఉపగతమ్ ఇతి ? న ఇత్యాహ -
న తథేతి ।
రాజాదీనాం స్వవ్యాపారవత్త్వే పూర్వోక్తం సిద్ధమ్ ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
రాజప్రభృతీనాం సన్నిధేరేవ కర్తృత్వస్య గౌణత్వే జయాదిఫలవత్త్వస్యాపి సిద్ధం గౌణత్వమ్ , ఇత్యాహ -
తథా చేతి ।
తత్ర పూర్వోక్తం హేతుత్వేన స్మారయతి-
నేతి ।
అన్యవ్యాపారేణ అన్యస్య ముఖ్యకర్తృత్వాభావే ఫలితమ్ ఉపసంహరతి-
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి త్వయా ఆత్మని కర్తృత్వాది స్వీకృతమ్ ? న హి బుద్ధేః తత్ ఇష్టమ్ , కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ ఇతి న్యాయాత్ । తత్ర ఆహ -
భ్రాన్తీతి ।
కర్తృత్వాది ఆత్మని భ్రాన్తమ్ ఇతి ఎతత్ ఉదాహరణేన స్ఫోరయతి -
యథేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానకృతమ్ ఆత్మాని కర్తృత్వాది, ఇత్యత్ర వ్యతిరేకం దర్శయతి - న చేతి । ఉక్తావ్యతిరేకఫలం కథయతి -
తస్మాదితి ।
సంసారభ్రమస్య అవిద్యాకృతత్వే సిద్ధే పరమప్రకృతమ్ ఉపసంహరతి-
ఇతి సమ్యక్ ఇతి ।
॥ ౬౬ ॥
శాస్త్రీతాత్పర్యార్థం విచారద్వారా నిర్ధార్య అనన్తరశ్లోకమ్ అవతారయతి -
సర్వమితి ।
ప్రకృతే ఖలు అష్టాదశాధ్యాయే గీతాశాస్త్రీార్థం సర్వం ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థమ్ ఉపసంహృత్య, అన్తే చ సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య ఇత్యాదౌ విశేషతః తస్య సఙ్క్షేపేణ ఉపసంహారం కృత్వా సమ్ప్రదాయవిధివచనస్యావసరే సతి ఇదానీమ్ ఇతి యోజనా ।
కిమితి విస్తరేణ ఉపసంహృతః శాస్త్రార్థః సఙ్క్షిప్య ఉపసంహ్రియతే ? తత్రాహ -
శాస్త్రార్థేతి ।
సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యామ్ ఉక్తః అర్థః సర్వేషాం దృఢతయా బుద్ధిమ్ అధిరోహతి ఇత్యర్థః ।
హితాయ ఇతి ఎతదేవ వ్యాచష్ఠే -
సంసారేతి ।
కదాచన ఇతి సర్వైః సమ్బధ్యతే ।
ప్రతిషేధసామర్థ్యసిద్ధమ్ అర్థం కథయతి-
భగవతీతి ।
అర్థసిద్ధే అర్థే స్మృత్యన్తరమ్ అనుసృత్య మేధావిత్వమ్ అన్తర్భావయతి -
తత్రేతి ।
వికల్పదర్శనాత్ తేషు ఉక్తేషు విశేషణేషు మేధావిత్వమపి ప్రవిశతి ఇత్యర్థః ।
వికల్పపక్షే కథమ్ అధికారిప్రతిపత్తిః ? ఇతి, తత్రాహ -
శుశ్రూషేతి ।
తాభ్యాం యుక్తాయ భగవతి అసూయారహితాయ తపస్వినే వాచ్యమ్ ఇతి సమ్బన్ధః । తద్యుక్తాయ - శుశ్రూషాభక్త్యనసూయాసహితాయ ఇత్యర్థః ।
తపస్విత్వం మేధావిత్వం వా నిరపేక్షమ్ అధికారివిశేషణమ్ ఇతి శఙ్కాం శాతయతి -
శుశ్రుషేతి ।
భగవద్విషయాసూయారాహిత్యే తాత్పర్యం సూచయతి-
భగవతీతి ।
కస్మై తర్హి వాచ్యమ్ ఎతత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య, పూర్వోక్తసర్వగుణసమ్పన్నాయ, ఇత్యాహ -
గురుశుశ్రూషేతి ।
అనుక్తేతరవిశేషణోపలక్షణార్థమ్ ఉభయగ్రహణమ్ । మేధావినః తపస్విత్వం న అతీవ అపేక్షతే । సర్వమన్యత్ బాధకాభావాత్ అపేక్షితమేవ ఇతి భావః ॥ ౬౭ ॥
శాస్త్రసమ్ప్రదాయప్రవృత్త్యర్థమ్ ఉత్తరశ్లోకప్రవృత్తిం దర్శయతి -
సమ్ప్రదాయస్యేతి ।
యః ఇతి అధ్యాపకః నిర్దిశ్యతే ।
పరమత్వం గ్రన్థస్య నిరతిశయపురుషార్థసాధనత్వమ్ ఇత్యాహ-
పరమమితి ।
గోప్యత్వమ్ అస్య రహస్యార్థవిషయత్వాత్ ।
యథోక్తసంవాదస్య గ్రన్థతః అర్థతశ్చ భక్తేషు స్థాపనే దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
మయి - వాసుదేవే భగవతి, అనన్యభక్తే త్వయి యథా మయా గ్రన్థః అర్థతః స్థాపితః, తథా మద్భక్తేషు అన్యేష్వపి యః గ్రన్థమ్ ఇమం స్థాపయిష్యతి, తస్య ఇదం ఫలమ్ ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
న అభక్తాయ ఇతి భక్తేః అధికారివిశేషణత్వోక్తేః మద్భక్తేషు ఇతి పునః భక్తిగ్రహణమ్ అనర్థకమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
భక్తేరితి ।
శుశ్రూషాదిసహకారిరాహిత్యం కేవలశబ్దార్థః । యద్యపి మాత్రశబ్దేన సూచితమ్ ఎతత్ , తథాపి ఇతరేణ స్ఫుటీకృతమ్ ఇతి అవిరోధః ।
ప్రశ్నపూర్వకమ్ అభిధానప్రకారమ్ అభినయతి -
కథమ్ ఇత్యాదినా ।
భగవతి భక్తికరణప్రకారం ప్రకటయతి -
భగవత ఇతి ।
యచ్ఛబ్దాపేక్షితం పూరయతి -
తస్యేతి ।
మామ్ ఎష్యత్యేవ ఇతి అన్వయం గృహీత్వా వ్యాచష్ఠే -
ముచ్యత ఎవేతి
॥ ౬౮ ॥
నను సర్వేషాం ముక్తిసాధనానాం ధ్యానస్య శ్రేష్ఠత్వాత్ , తన్నిష్ఠస్య ముముక్షోః నాస్తి విద్యాసమ్ప్రదానే ప్రవృత్తిః, ఇతి తత్రాహ -
కిం చేతి ।
ఇతశ్చ విద్యాసమ్ప్రదానం ముముక్షుణా యథోక్తవిశేషణవతే కర్తవ్యమ్ ఇత్యర్థః । వర్తమానేషు మధ్యే తతః అన్యః నాస్త్యేవ ప్రియకృత్తమః । నాపి ఆతీతేషు తాదృక్ కశ్చిత్ ఆసీత్ ఇతి శేషః । తస్మాత్ విద్యాసమ్ప్రదాయకర్తుః సకాశాత్ ఇత్యర్థః । ధ్యాననిష్ఠస్య శ్రేష్ఠత్వేఽపి స్వసమ్ప్రదాయప్రవక్తుః శ్రేష్ఠతమత్వాత్ ఉచితా విద్యాసమ్ప్రదానే ప్రవృత్తిః ఇతి భావః
॥ ౬౯ ॥
సమ్ప్రదాయవక్తుః సర్వాధికం ఫలం ‘స వక్తా విష్ణురిత్యుక్తో న స విశ్వాధిదైవతమ్ । ‘ఇతి న్యాయేన ఉక్త్వా సమ్ప్రతి అధ్యేతుః వివక్షితం ఫలమ్ ఆహ -
యోఽపీతి ।
యథోక్తస్య శాస్త్రస్య యోఽపి అధ్యేతా, తేన ఇదం కృతం స్యాత్ ఇతి సమ్బన్ధః, తదేవ ఆహ-
అధ్యేష్యతే ఇతి ।
తేన ఇదం కృతమ్ ఇత్యత్ర ఇదంశబ్దార్థం విశదయతి -
జ్ఞానేతి ।
తేన అహమ్ ఇష్టః స్యామ్ ఇతి సమ్బన్ధః ।
చతుర్విధానాం యజ్ఞానాం మధ్యే జ్ఞానయజ్ఞస్య ‘శ్రేయాన్ ద్రవ్యమయాత్ యజ్ఞాత్ జ్ఞానయజ్ఞః’ (భ. గీ. ౪-౩౩) ఇతి విశిష్టత్వాభిధానాత్ , తేన అహమ్ ఇష్టః స్యామ్ ఇతి అధ్యయనస్య స్తుతిః అభిమతా ఇత్యాహ -
విధీతి ।
పక్షాన్తరమ్ ఆహ -
ఫలేతి ।
ఫలవిధిమేవ ప్రకటయతి -
దేవతాదీతి ।
యద్ధి జ్ఞానయజ్ఞస్య ఫలం కైవల్యం తేన తుల్యమ్ అస్య అధ్యేతుః సమ్పద్యతే । తచ్చ దేవతాద్యాత్మత్వమ్ ఇత్యర్థః ।
కథమ్ అధ్యయనాదేవ సర్వాత్మత్వం ఫలం లభ్యతే ? ‘తస్మాత్సర్వమభవత్ ‘ ఇతి శ్రుతేః । తత్రాహ -
తేనేతి ।
తేన అధ్యేత్రా జ్ఞానయజ్ఞతుల్యేన అధ్యయనేన భగవాన్ ఇష్టః । తథా చ తజ్జ్ఞానాత్ ఉక్తం ఫలమ్ అవిరుద్ధమ్ ఇత్యర్థః
॥ ౭౦ ॥
ప్రవక్తుః అధ్యేతుశ్చ ఫలమ్ ఉక్త్వా శ్రోతుః ఇదానీం ఫలం కథయతి -
అథేతి
॥ ౭౧ ॥
ఆచార్యేణ శిష్యాయ, యావత్ అజ్ఞానసంశయవిపర్యాసః, తావత్ అనేకధా ఉపదేష్టవ్యమ్ ఇతి దర్శయితుం భగవన్ అర్జునం పృష్టవాన్ ఇత్యాహ-
శిష్యస్యేతి ।
ప్రష్టుః అభిప్రాయం ప్రకటయతి -
తదగ్రహణ ఇతి ।
శిష్యశ్చేత్ ఉక్తం గృహీతుం న ఈష్టే, తర్హి తం ప్రతి ఔదాసీన్యమ్ ఆచార్యస్య ఉచితమ్ , తస్య మన్దబుద్ధిత్వాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
యత్నాన్తరమితి ।
కచ్చిదితి కోమలప్రశ్నే ।
తమేవ వ్యాచష్టే -
కిమ్ ఎతదితి ।
ద్వితీయం కిమ్పదం పూర్వస్య వ్యాఖ్యానతయా సమ్బధ్యతే ।
కచ్చిత్ ఇతి ద్వితీయం ప్రశ్నం విభజతే -
కిం ప్రణష్ట ఇతి ।
మోహప్రణాశస్య ప్రసఙ్గం దర్శయతి -
యదర్థ ఇతి
॥ ౭౨ ॥
ప్రేమోపదిష్టాత్మజ్ఞానస్య అజ్ఞానసన్దేహవిపర్యాసరహితస్య పృష్టస్య భగవదనుగ్రహప్రాప్తికథనేన భగవన్తం పరితోషయిష్యన్ అర్జునః విజ్ఞాపితవాన్ ఇత్యాహ -
అర్జున ఇతి ।
అజ్ఞానోత్థస్య అవివేకస్య నష్టత్వమేవ స్పష్టయతి -
సమస్త ఇతి ।
స్వయఞ్జ్యోతిషి ప్రతీచి బ్రహ్మణి అవిద్యాభ్రమం విద్యా అపనయతి
। న అవిదితం ప్రకాశయతి ఇతి మత్వా ఆహ-
స్మృతిశ్చేతి ।
స్మృతిలాభే కిం స్యాత్ ? ఇతి చేత్ తత్ ఆహ -
యస్యా ఇతి ।
మోహనాశే స్మృతిప్రతిలమ్భే చ అసాధారణం కారణమ్ ఆహ -
త్వత్ప్రసాదాదితి ।
ప్రకృతేన ప్రశ్నప్రతివచనేన లబ్ధమ్ అర్థం కథయతి -
అనేనేతి ।
యత్ ఉక్తం స్మృతిప్రతిలమ్భాత్ అశేషతః హృదయగ్రన్థీనాం విప్రమోక్షః స్యాత్ ఇతి తత్ర ప్రమాణమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
జ్ఞానాత్ అజ్ఞానతత్కార్యనివృత్తౌ శ్రుత్యన్తరమపి సంవాదయతి -
భిద్యతే ఇతి ।
భగవదనుగ్రహాత్ అజ్ఞానకృతమోహదాహానన్తరమ్ ఆత్మజ్ఞానే ప్రతిలబ్ధే త్వదాజ్ఞాప్రతీక్షః అహమ్ ఇతి ఉత్తరార్ధం వ్యాకరోతి -
అథేతి ।
తవ వచనం కరిష్యే అహమ్ ఇత్యత్ర తాత్పర్యమ్ ఆహ -
అహమితి ।
॥ ౭౩ ॥
శాస్త్రీార్థే సమాప్తే సతి, అస్యామ్ అవస్థాయాం సఞ్జయవచనం కుత్ర ఉపయుక్తమ్ ఇతి తత్ ఆహ -
పరిసమాప్త ఇతి ।
వాసుదేవస్య - సర్వజ్ఞస్య, కృతార్థస్య పార్థస్య - పృథాసుతస్య అర్జునస్య మహాత్మనః - అక్షుద్రబుద్ధేః సర్వాధికారిగుణసమ్పన్నస్య సమ్యఞ్చం వాదం - సంవాదం, గురుశిష్యభావేన ప్రశ్నప్రతివచనాభిధానమ్ ఇమం - అనుక్రాన్తమ్ అద్భుతం - విస్మయకరం, రోమాణి హృష్యన్తి పులకీభవన్తి అనేన ఇతి రోమహర్షణం - ఆహ్లాదకరం యథోక్తం శ్రుతవాన్ అస్మి ఇతి ఆహ -
ఇత్యేవమితి
॥ ౭౪ ॥
ప్రకృష్టం సంవాదం కథమ్ అశ్రౌషీః ఇతి చేత్ తత్ర ఆహ -
తం చేతి ।
ఎతత్పదం సంవాదపరత్వాత్ పుల్లిఙ్గత్వేన నేతవ్యమ్ ఇత్యాహ -
ఎతమితి ।
పరమపురుషార్థోపయికత్వాత్ పరత్వమ్ । పరం గుహ్యమ్ అతిశయేన గుహ్యం రహస్యమ్ ఇతి వా । యోగః - జ్ఞానం కర్మ చ, తదర్థత్వాత్ అయం సంవాదః యోగః ఉక్తః ।
అథవా చిత్తవృత్తినిరోధస్య యోగస్య అఙ్గత్వాత్ అయం సంవాదః యోగః ఇత్యాహ -
సంవాదమితి ।
యోగానామ్ ఈశ్వరః యోగేశ్వరః, తదనుగ్రహహేతుత్వాత్ యోగతత్ఫలయోః, తతః సాక్షాత్ - అవ్యవధానేన శ్రుతవాన్ , న పరమ్పరయా, ఇత్యాహ -
యోగేశ్వరాదితి ।
స్వయం - స్వేన పరమేశ్వరేణ అతిరస్కృతానైశ్వర్యరూపేణ, కథయతః - వ్యాచక్షాణాత్ ఇత్యర్థః ॥ ౭౫ ॥
యథోక్తం సంవాదం భగవతః శ్రుత్వా కిమ్ ఉపేక్షసే ? న ఇత్యాహ -
రాజన్నితి ।
పుణ్యత్వం సాధయతి -
శ్రవణాదపీతి
॥ ౭౬ ॥
యత్తు విశ్వరూపాఖ్యం రూపం స్వగుణమ్ అర్జునాయ భగవాన్ దర్శితవాన్ ధ్యానార్థం, తత్ ఇదానీం స్తౌతి-
తచ్చేతి
॥ ౭౭ ॥
ద్వయోరపి కృష్ణార్జునయోః నరనారాయణయోః సంవాదస్య ప్రామాణ్యార్థం పరమమ్ ఉత్కర్షం దర్శయతి -
కిం బహునేతి ।
కథం సర్వేషాం యోగానామ్ ఈశ్వరః భగవాన్ ? ఇతి తత్ర ఆహ-
తత్ప్రభవత్వాదితి ।
రాజ్ఞః ధృతరాష్ట్రస్య స్వపుత్రేషు విజయాశాం శిథిలీకృత్య, పాణ్డవేషు జయప్రాప్తిమ్ ఐకాన్తికీమ్ ఉపసంహరతి -
ఇత్యేవమితి ।
ఉపాయోపేయభావేన నిష్ఠాద్వయస్య ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్ , కర్మనిష్ఠా పరమ్పరయా జ్ఞాననిష్ఠాహేతుః, జ్ఞాననిష్ఠా తు సాక్షాదేవ మోక్షహేతుః ఇతి శాస్త్రార్థమ్ ఉపసంహర్తుమ్ ఇతి ఇత్యుక్తమ్
॥ ౭౮ ॥
కాణ్డత్రయాత్మకం శాస్త్రం పదవాక్యార్థగోచరమ్ ।
ఆదిమధ్యాన్తషట్కేషు వ్యాఖ్యాయా గోచరీకృతమ్ ॥ ౧ ॥
సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాం యో లక్షణైరుపపాదితః ।
సోఽర్థోన్తిమేన సఙ్క్షిప్య లక్షణేన వివక్షితః ॥ ౨ ॥
గీతాశాస్త్రమహార్ణవోత్థమమృతం వైకుణ్ఠకణ్ఠోద్భవం
శ్రీకణ్ఠాపరనామవన్మునికృతం నిష్ఠాద్వయద్యోతితమ్ ।
నిష్ఠా యత్ర మతిప్రసాదజననీ సాక్షాత్కృతం కుర్వతీ
మోక్షే పర్యవసాస్యతి ప్రతిదినం సేవధ్వమేతదుబుధాః ॥ ౩ ॥
ప్రాచామాచార్యపాదానాం పదవీమనుగచ్ఛతా ।
గీతాభాష్యే కృతా టీకా టీకతాం పురుషోత్తమమ్ ॥ ౪ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంస - పరివ్రాజకాచార్య - శ్రీమచ్ఛుద్ధానన్దపూజ్యపాదశిష్యానన్దజ్ఞాన - విరచితే శ్రీమద్భగవదుగీతాశాఙ్కరభాష్యవ్యాఖ్యానే అష్టాదశోఽధ్యాయః ॥ ౧౮ ॥