वेदान्तकल्पतरुः

ಯದಜ್ಞಾತಂ ಜೀವೈರ್ಬಹುವಿಧಜಗದ್ವಿಭ್ರಮಧರಂ ವಿಯದ್ಯವದ್ಬಾಲೈ ಸ್ತಲಮಲಿನತಾಯೋಗಿ ಕಲಿತಮ್।
ತದುನ್ಮುದ್ರಜ್ಞಾನಪ್ರತತಸುಖಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ನಮಸ್ಯಾಮಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್–ಶ್ರುತಿಶತಶಿರೋಭಿಃ ಪ್ರಕಟಿತಮ್ ॥ ೧॥

ಬೋಧಾಭೀಷುಶತೈರಬೋಧತಿಮಿರಂ ಹೃದ್ವ್ಯೋಮಗಂ ದಾರಯನ್ ಪ್ರಜ್ಞಾವಾರಿಧಿಮುನ್ನತಿಂ ಚ ಗಮಯನ್ ಸೋಮಃ ಸದೋದೇತಿ ಯಃ।
ತಂ ಸಂಸಾರಸಹಸ್ರರಶ್ಮಿಜನಿತಕ್ಲೇಶಾಪಹಂ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಂ ನಿರ್ಮಲಯೋಗಿಚಿಂತ್ಯಚರಣಾಂಭೋಜಂ ಭಜೇ ಶಂಕರಮ್ ॥೨॥

ಮಾದ್ಯನ್ಮೋಹಮಹೇಭಕುಂಭದಲನಪ್ರೋದ್ಭೂತಸನ್ಮೌಕ್ತಿಕದ್ಯೋತಾಲಂಕೃತಸತ್ಸುಖಾದ್ವಯವಪುಃ ಶ್ರೀಮಾನ್ನೃಕಂಠೀರವಃ।
ಪ್ರಹ್ಲಾದೋಕ್ತಗಿರಃ ಪ್ರಮಾಣನವಿಧೌ ದಿವ್ಯಾಕೃತಿಃ ಸ್ತಂಭತೋ ನಿರ್ಯಾತಃ ಪ್ರಕಟೀಭವೇತ್ಸ ಹೃದಯಾಂಭೋಜೇ ಮಮಾಖಂಡಿತಮ್ ॥ ೩॥

ಲಲಿತೈಃ ಪದವಿನ್ಯಾಸೈರ್ಯಾ ನೃತ್ಯತಿ ವಿಬುಧವದನರಂಗೇಷು।
ಸಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವೇದವಾದ್ಯೈಃ ಸರಸ್ವತೀಂ ತಾಂ ನಮಸ್ಯಾಮಃ ॥ ೪ ॥

ಭಜಮಾನವಿಘ್ನಭಿತ್ತಿಪ್ರಭಿತ್ತಿಕುದ್ದಾಲಮಿವ ಕರೇಣ ರದಮ್।
ದಧತಂ ಮಹಾಗಣೇಶಂ ಪ್ರಣೌಮಿ ಸಕಲೇಷ್ಟಸಂಪದಂ ದದತಮ್ ॥ ೫॥

ಯನ್ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರಪ್ರಥಿತಾತ್ಮಬೋಧಸೌರಭ್ಯಗರ್ಭಶ್ರುತಿಪದ್ಮಮಾಲಾ।
ಪ್ರಸಾಧಯತ್ಯದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ತಂ ವ್ಯಾಸಮಾದ್ಯಂ ಗುರುಮಾನತೋ(ಅ)ಸ್ಮಿ ॥೬॥

ವೇದಾಂತಾರ್ಥತದಾಭಾಸಕ್ಷೀರನೀರವಿವೇಕಿನಮ್।
ನಮಾಮಿ ಭಗವತ್ಪಾದಂ ಪರಮಹಂಸಧುರಂಧರಮ್ ॥ ೭॥

ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದಯಾರಚಿತವಿಗ್ರಹಮ್।
ಯಥಾರ್ಥಾನುಭವಾನಂದಪದಗೀತಂ ಗುರುಂ ನುಮಃ ॥ ೮ ॥

ವಿದ್ಯಾಪ್ರಶ್ರಯಸಂಯಮಾಃ ಶುಭಫಲಾ ಯತ್ಸನ್ನಿಧಿಸ್ಥಾನತಃ ಪುಂಸಾಂ ಹಸ್ತಗತಾ ಭವಂತಿ ಸಹಸಾ ಕಾರುಣ್ಯವೀಕ್ಷಾವಶಾತ್।
ಆನಂದಾತ್ಮಯತೀಶ್ವರಂ ತಮನಿಶಂ ವಂದೇ ಗುರೂಣಾಂ ಗುರುಂ ಲಬ್ಧಂ ಯತ್ಪದಪದ್ಮಯುಗ್ಮಮನಘಂ ಪುಣ್ಯೈರನಂತೈರ್ಮಯಾ ॥೯॥

ಗ್ರಂಥಗ್ರಂಥ್ಯಭಿಧಾಃ ಸ್ಫುಟಂತಿ ಮುಕುಲಾ ಯಸ್ಯೋದಯೇ ಕೌಮುದಾ ವ್ಯಾಕುರ್ವತ್ಯಪಿ ಯತ್ರ ಮೋಹತಿಮಿರಂ ಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಶಾಮ್ಯತಿ।
ಪ್ರೋದ್ಯತ್ತಾರಕದಿವ್ಯದೀಪ್ತಿ ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮಾಪಿ ನೀರಾಜ್ಯತೇ ಗೋಭಿರ್ಯಸ್ಯ ಸುಸ್ವಪ್ರಕಾಶಶಶಿನಂ ತಂ ನೌಮಿ ವಿದ್ಯಾಗುರುಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ವೈದಿಕಮಾರ್ಗಂ ವಾಚಸ್ಪತಿರಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಸುರಕ್ಷಿತಂ ಚಕ್ರೇ।
ನಯವಿಜಿತವಾದಿದೈತ್ಯಃ ಸ ಜಯತಿ ವಿಬುಧೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯಃ ॥ ೧೧॥

ರೂಢೋಽಯಂ ವೇದಕಾಂಡಾನ್ನಯಮಯವಿಟಪೋ ಭೂರಿಶಾಖಾವಿಚಾರಃ ಸದ್ವರ್ಣಾನಂತಪರ್ಣಃ ಸಮುದಿತಪರಮಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಪ್ರಸೂನಃ।
ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಸ್ತಾವಚೇಯಂ ದದದಮೃತಫಲಂ ಜೀವವಿಶ್ವೇಶವೀಂದ್ರಃ ಸಂಸಾರಾರ್ಕೋತ್ಥತಾಪಪ್ರಮಥನನಿಪುಣಸ್ತನ್ಯತೇ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಃ ॥ ೧೨ ॥

ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಾದವವಂಶಮುನ್ನಮಯತಿ ಶ್ರೀಜೈತ್ರದೇವಾತ್ಮಜೇ ಕೃಷ್ಣೇ ಕ್ಷ್ಮಾಭೃೃತಿ ಭೂತತ್ವಂ ಸಹ ಮಹಾದೇವೇನ ಸಂಬಿಭ್ರತಿ।
ಭೋಗೀಂದ್ರೇ ಪರಿಮುಂಚತಿ ಕ್ಷಿತಿಭರಪ್ರೋದ್ಭೂತದೀರ್ಘಶ್ರಮಂ ವೇದಾಂತೋಪವನಸ್ಯ ಮಂಡನಕರಂ ಪ್ರಸ್ತೌಮಿ ಕಲ್ಪದ್ರುಮಮ್ ॥ ೧೩ ॥

ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಾಯಾ ಅವಿಘ್ನಸಮಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಂ ಪರಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಣಮನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ಏಕಾ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾ ಅನಾದಿಃ ಭಾವರೂಪಾ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ, ೨೬ — ೩೩) ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವಿಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಃ, ತದವಿದ್ಯಾದ್ವಿತಯಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಸಚಿವಂ ಸಹಕಾರಿ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ತತ್ಸಚಿವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದ್ವಿಷಯತಾ, ತದಾಶ್ರಯಾಸ್ತು ಜೀವಾ ಏವ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಸಾಚಿವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೀಶ್ವರತ್ವಮ್, ಉಪಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾವಿಘಾತಕತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಭವತ ಇತಿ ।

ಅತತ್ತ್ವತೋಽನ್ಯಥಾಭಾವೋ ವಿವರ್ತಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವಂ, ಅಪಿ ತು ಜೀವಾನಾಮಪಿ ಚರಾಚರಶರೀರೋಪಾಧಿಕಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇನ ತದ್ವಿವರ್ತತಾ ಇತ್ಯಾಹ —

ಯತಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಥವಾ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿವದ್ಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕರ್ತೃ ಇತಿ ಅನೇನೋಕ್ತಮ್ ।

ಏವಮಜ್ಞಾನವಿಪರ್ಯಸ್ತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಯೋಜನತಾಮಾಹ —

ಅಪರಿಮಿತೇತಿ ॥೧॥

ಜಗದ್ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪದಸೂಚಿತಂ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಧಯತಿ —

ನಿಃಶ್ವಸಿತಮಿತಿ ।

ವೀಕ್ಷಣಮಾತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ಭೂತಾನಿ ವೀಕ್ಷಿತಮ್ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಂ ಚರಾಚರಂ, ವೀಕ್ಷಣಾಧಿಕಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಸ್ಮಿತಸಾಮ್ಯಾತ್ ಸ್ಮಿತಮ್ ।

ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚೇತನಧರ್ಮಸುಪ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಚೇತನತಾಂ ಸಂಭಾವಯತಿ —

ಅಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ವಾ ವಿನಾಯಾಸೇನ ನಾಮರೂಪಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನೇನ ಸ್ತುತಮ್ ॥೨॥

ಷಡ್ಭಿರಿತಿ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಷಡಂಗಾನಿ ಪುರಾಣೋಕ್ತಾನಿ 'ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ತೃಪ್ತಿರನಾದಿಬೋಧಃ ಸ್ವತಂತ್ರತಾ ನಿತ್ಯಮಲುಪ್ತಶಕ್ತಿಃ । ಅಚಿಂತ್ಯಶಕ್ತಿಶ್ಚ ವಿಭೋರ್ವಿಧಿಜ್ಞಾಃ ಷಡಾಹುರಂಗಾನಿ ಮಹೇಶ್ವರಸ್ಯ ॥' ಇತಿ । ಅವ್ಯಯಾನಿ ವಾಯುಪುರಾಣೇ ಪಠ್ಯಂತೇ – 'ಜ್ಞಾನಂ ವಿರಾಗತೈಶ್ವರ್ಯಂ ತಪಃ ಸತ್ಯಂ ಕ್ಷಮಾ ಧೃತಿಃ । ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾತ್ಮಸಂಬೋಧೋ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮೇವ ಚ । ಅವ್ಯಯಾನಿ ದಶೈತಾನಿ ನಿತ್ಯಂ ತಿಷ್ಠಂತಿ ಶಂಕರೇ ॥' ಇತಿ । ವೇದಸ್ಯ ಷಡಂಗಾನಿ ನಿರುಕ್ತಾದೀನಿ । ಅವ್ಯಯಾನಿ ಚ ಚಾದಯಃ॥೩॥

ತಿಲಕಪ್ರಿಯಃ ಸ್ವಾಮೀ ತಿಲಕಸ್ವಾಮೀ । ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮ್ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸದಾ ಪೂಜಾಂ ತಿಲಕಂ ಸ್ವಾಮಿನಸ್ತಥಾ । ಮಹಾಗಣಪತೇಶ್ಚೈವ ಕುರ್ವನ್ ಸಿದ್ಧಿಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥' (ಯಾಜ್ಞ. ಅ. ೧ ಶ್ಲೋ. ೨೯೪) ಇತಿ ॥೪॥

ವೇಧಸೇ ವಿಧಾತ್ರೇ ಈಶ್ವರಾಯ । ಹರೇಃ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತೇರವತಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ ತಥಾ । ತಥಾ ಚಾಹ ಶ್ರೀಪರಾಶರಃ – 'ದ್ವಾಪರೇ ದ್ವಾಪರೇ ವಿಷ್ಣುರ್ವ್ಯಾಸರೂಪೀ ಮಹಾಮುನೇ । ವೇದಮೇಕಂ ಸುಬಹುಧಾ ಕುರುತೇ ಜಗತೋ ಹಿತಮ್ ॥' ಇತಿ ॥೫॥

ಇಹ ಭಗವತಾ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಸಾಧನ ಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಮುಪದಿಶತಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ ಸಮಸೂಚಿಷಾತಾಮ್ ।

ತದಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಪರತಾಮ್ 'ಆಹ ಕೋಯ'ಮಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿಪರಿಹರತೀತ್ಯಂತೇನ ।

ಅಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥಃ ।

ಇಹ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗಮ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪನಿಷತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾಪಾದ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾಕ್ಷೇಪಃ, ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೌ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉರರೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಏವ ಸಿದ್ಧೇಃ ವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪಕೇ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವ — ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ, ತದ್ವಿರುದ್ಧೇ ಚ ಅಸಂದಿಗ್ಧತ್ವ —ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ, ತಯೋರುಪಲಬ್ಧಿಃ, ತತಶ್ಚ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವೇ ವ್ಯಾಪ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಯೋಗೌ — ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಚಾರ್ಯಂ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್, ತಥಾವಿಧಕುಂಭವತ್ । ತಥಾ ಅಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್, ಕಾಕದಂತವದಿತಿ । ಆದ್ಯಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ತಥಾ ಹಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬೃಂಹಣತ್ವಾತ್ ದೇಹಾದೀನಾಂ ಪರಿಣಮಯಿತೃತ್ವಾತ್ ।

ನನು ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಮಿಶ್ರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ವಿವಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಮ್, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚಾಹಮಿತಿ ।

ದೇಹಾಲಂಬನ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತದೇಹಾಲಂಬನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೇಹಾದಾತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗಮ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಗ್ರಹಾತ್ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹೀತಿ ।

ಬಾಲ್ಯಸ್ಥವಿರದೇಹಯೋಃ ಪರಿಮಾಣಭೇದಾತ್ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಪರಿಮಾಣಭೇದೇಽಪಿ ದೇಹೈಕ್ಯಂ ಮನ್ವಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವಪ್ನಾಂತ ಇತಿ ।

ಜಾಗ್ರತ್ಯಪ್ಯಾಹ —

ಯೋಗೇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಃ ಸನ್ ಕೃತ್ರಿಮಂ ವ್ಯಾಘ್ರಶರೀರಮಭಿಮನ್ಯಮಾನೋ ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರಃ ।

ನಾಹಂಕಾರಾಲಂಬನಂ ದೇಹ ಇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪಿ ದೇಹಶಬ್ದ ಆತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತದೇಹಪರಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವವಾದಿನಾಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಲಂಬನತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅನುಕ್ತ್ತೋಪಾಲಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಅಥವಾ ಲೋಕಾಯತಮತಂ ಪ್ರಸಂಗಾದಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತೇ । ಪ್ರಖ್ಯಾನಂ ಶಬ್ದಃ । ಅಸತ್ಯಪ್ಯಾರೋಪಿತೇ ಅಭೇದೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ವಾಸ್ತವಾಭೇದಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಾದಿನೋಽಪ್ಯನಿಷ್ಟೇಃ । ಲೋಕಾಯತನಿರಾಸೇ ತು ಯಥಾಶ್ರುತೋಽರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಹೇತುಂ ವಿಭಜತೇ —

ಅಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ನಾಸ್ತ್ಯನ್ಯದಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಉಪನಿಷದ್ಭಿಃ ಅವಬೋಧನಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚಾಹಮಿತೀತಿ ।

ಯುಕ್ತಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ನನು ಪುರುಷಾಂತರವಚನೋ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಕಥಮಚೇತನೇ ದೇಹಾದೌ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಅತ ಆಹ —

ಇದಮಸ್ಮದಿತಿ ।

ನನ್ವಿದಂಕಾರಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಗ್ಭಾವೇನ ಭವತಿ ಭೇದಪ್ರತೀತಿಃ, ಏತೇ ವಯಮಿತಿ ತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಗೌಣಂ, ತಥಾ ತ್ವಂಕಾರಪ್ರಯೋಗೇಽಪೀತಿ ನ ವಿಶೇಷಃ ಕಶ್ಚಿತ್, ಅತ ಆಹ —

ಇತಿ ಬಹುತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯುಭಯತ್ರ ಗೌಣತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ, ತಥಾಪಿ ವಿರಲಪ್ರಯೋಗತ್ವಾತ್ ಸ್ಫುಟಂ ತ್ವಮಹಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಗೌಣತ್ವಂ, ತತಸ್ತನ್ನ ಭೇದಂ ತಿರೋದಧೀತ ಇತ್ಯತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ । ಇಮೇ ವಯಮಿತಿ ತು ಬಹುಲಪ್ರಯೋಗತ್ವೇನ ನಿರೂಢಮಿತಿ ತಿರೋದಧೀತ ಭೇದಮ್, ಅತೋ ನಾತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ । ದೃಶ್ಯೇತೇ ಚ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಬಾಹುಲ್ಯಾಬಾಹುಲ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ನಿರೂಢಸಾಂಪ್ರತಿಕತೇ — ಯಥಾ ಪಟಃ ಶುಕ್ಲೋ ರಥಾಂಗನಾಮಾ ಚಕ್ರವಾಕ ಇತಿ । ಪ್ರಯುಂಜತೇ ಬಹುತ್ವಂ ವೇದಾಶ್ಚ ಕವಯಶ್ಚ, 'ಅಯಮಮಸ್ಮೀತಿ' 'ಏತೇ ವಯಮಿಮೇ ದಾರಾಃ ಕನ್ಯೇಯಂ ಕುಲಜೀವಿತ'ಮಿತ್ಯಾದಿ ।

ನ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತದಭಾವಾತ್, ಕಿಂತ್ವನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮನಾಽಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।

ನನು ಉಲೂಕಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ತಮಸ್ತ್ವಾರೋಪಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನಹೀತಿ ।

ಸಮುದಾಚರಂತ್ಯೌ ಭೇದೇನ ಭಾಸಮಾನೇ ವೃತ್ತೀ ವರ್ತನೇ ಯಯೋಸ್ತೇ ತಥಾ । ಉಲೂಕಾದೇರವಿವೇಕಾದಾರೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ನಾಮ ಇತರೇತರಭಾವಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ತನ್ಮಾತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಸಾಧನೇಽಧ್ಯಾಸವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್, ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ವಕ್ತಿ —

ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮಿತಿ ।

ಇತರಸ್ಯೇತರತ್ರ ಭಾವಃ ಇತಿ ಯೋಜನೇ ಧರ್ಮಿಣೋರಪಿ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್, ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —

ಇತರೇತರತ್ವಮಿತಿ ।

ವಿನಿಮಯೋ ವ್ಯತ್ಯಾಸಃ ।

ರೂಪವತ ಇತಿ ।

ಗಗನಸ್ಯ ತು ಸ್ವಗತಸವಿತೃಕರಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬನದ್ವಾರಾ ಸಲಿಲೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವವಿಭ್ರಮಃ ।

ತತಶ್ಚ ರೂಪವತ ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಆತ್ಮನಸ್ತು ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಭ್ರಮಕರಂ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಐಕ್ಯಾರೋಪೇಣ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇನ ವಾ ದೃಷ್ಟಃ, ಇಹ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇ ನಿರಸ್ತೇ ಆರೋಪಃ ಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಭಾವೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮ್, ಅತೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತೌ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿತ್ವಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಾವೇ ಉಕ್ತೇ ಲಕ್ಷ್ಯಾಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಅಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವಿಷಯವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ । ವಿಷಯೋಽಚೇತನಃ ತಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಃ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ, ಚಿದಾತ್ಮನ ಐಕ್ಯಾರೋಪೇ ಹಿ ವಿಷಯಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಮಿವ ಭವತೀತಿ ।

ತಥಾಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯಸೂಚಿತಾಮ್ ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಹೇತೋಃ ವಿವೇಕಗ್ರಹಸ್ಯ ಅಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ಇದಮತ್ರಾಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷ್ವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಗೀಯತೇ ತಥಾಹಮಿತ್ಯನುಭವೇ ಯದಿ ಪ್ರಕಾಶೇತ, ನತ್ವೇತದಸ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಪರಾಮರ್ಶೋ ಮಧ್ಯೇ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರಃ ಪೌನಃಪುನ್ಯಮ್ । ದರ್ಶನೀಯಾ ಸುಂದರೀ ।

ನತ್ವೇತದಸ್ತೀತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಅಹಮನುಭವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಉಪಪ್ಲವೋ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಅಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನುಪಪ್ಲವಃ, ಅಹಮನುಭವಃ ಕಥಂ ವಿಪರ್ಯಾಸಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರ ಇತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ಪ್ರಕ್ರಮಾದಿನಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಉಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ —

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯಾಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯನ್ಯಾಯೇನ (ಜೈ೦ ಅ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ —

ತದಪೇಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।

ಆಗಮಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ವಜನ್ಯಜ್ಞಾನಗತಪ್ರಮಿತಿತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಾ, ಉತ ತದುತ್ಪತ್ತೌ । ಆದ್ಯೇ, ಕಿಂ ವಿಪರ್ಯಾಸಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ, ಸಂವಾದಾಯ ವಾ ।

ಏತದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —

ಪ್ರಮಿತಾವಿತಿ ।

ಆಗಮಸ್ಯ ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗತವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ವಿರೋಧಃ, ಉತ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವೇನ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನಹೀತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ತದಿತಿ ।

ಏವಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ನ ಚಾನನ್ಯಪರಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಂ ಭೇದಾಗ್ರಹಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿದಮುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಮುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಾಭಾವಾಯ । ವಿಧಾಯಕೇ ಶಬ್ದೇ ಪರೋ ಲಕ್ಷ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶಬರಸ್ವಾಮಿನೋಕ್ತಂ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ, ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಬೋಧಿತ್ವೇನ ತತ್ಪರತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಿತಿ ।

ಏವಂ ತಾವದುಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಹೇತುತಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯ ಇತಿ ।

ಷಷ್ಠೇ ಸ್ಥಿತಮ್ (ಜೈ. ಅ.೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇಽನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸಂಬಧ್ಯ ಯಜ್ಞಶಾಲಾತೋ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಾಮೃತ್ವಿಜಾಂ ವಿಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ಯದ್ಯುದ್ಗಾತಾ ವಿಚ್ಛಿಂದ್ಯಾದದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ, ಯದಿ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾ ಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣೇನೇತಿ । ತತ್ರೋದ್ಗಾತೃಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರೋಃ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಚ್ಛೇದೇ ವಿರುದ್ಧಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾತ್, ಕಿಂ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮುತ ಪರಮಿತಿ ˳ ಪ್ರಕೃತಿವತ್, ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತೌ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಾಃ ಕುಶಾಃ ಪ್ರಥಮಮತಿದೇಶೇನ ವಿಕೃತಾವುಪಕಾರಾಕಾಂಕ್ಷಿಣ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ, ಕಲ್ಪ್ಯೋಪಕಾರತಯಾ ಚರಮಭಾವಿಭಿರಪಿ ಶನೈಃ ನಿರಪೇಕ್ಷೈಃ ಬಾಧ್ಯಂತೇ, ತದ್ವದಿದಮಿತಿ । ನುಪಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ, ರಾದ್ಧಾಂತಃ — ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತಯೋಃ, ಪೂರ್ವಸ್ಯ ನೈಮಿತ್ತಿಕಸ್ಯ, ದೌರ್ಬಲ್ಯಂಮ್, ಉತ್ತರಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ಬಾಧಕತಯೋದಿತತ್ವಾತ್, ಪೂರ್ವೋದಯಕಾಲೇ ಉತ್ತರಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪೂರ್ವೇಣ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – 'ಪೂರ್ವಂ ಪರಮಜಾತತ್ವಾತ್ ಅಬಾಧಿತ್ವೈವ ಜಾಯತೇ । ಪರಸ್ಯಾನನ್ಯಥೋತ್ಪಾದಾತ್ ನ ತ್ವಬಾಧೇನ ಸಂಭವಃ॥ ಇತಿ । ಪ್ರಕೃತಿವತ್, ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತೌ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಾಃ ಕುಶಾಃ ಪ್ರಥಮಮತಿದೇಶೇನ ವಿಕೃತಾವುಪಕಾರಾಕಾಂಕ್ಷಿಣ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ, ಕಲ್ಪ್ಯೋಪಕಾರತಯಾ ಚರಮಭಾವಿಭಿರಪಿ ಶನೈಃ ನಿರಪೇಕ್ಷೈಃ ಬಾಧ್ಯಂತೇ, ತದ್ವದಿದಮಿತಿ । ಏವಂ ತಾವಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾದಿಗಮ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇಽನವಭಾಸಾತ್ ಅವಿವಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ವಾದಿನಿರೂಪಿತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽನವಭಾಸಾದಪಿ ತದಾಹ —

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವಗತಾತ್ಮವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಅಹಮಿಹೇತಿ ।

ನ ಹಿ ತದೈವಮಿತಿ ।

ತವ ಮತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತತ್ರ ಆತ್ಮವಚನೋಽಹಂಶಬ್ದೋ ದೇಹೇ ಉಪಚರ್ಯತೇ, ಅತ ಆಹ —

ಗೌಣತ್ವೇ ವೇತಿ ।

ಭವತೀತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಉಪಚರಿತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಜಾನಾನ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ನ ಹಿ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ದೇಹೇ ಉಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಕ್ತುಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶನಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ ।

ಅಥ ಅಹಮಾಲಂಬನೇ ಆತ್ಮನಿ ದೇಹಗತಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮೇವ ಉಪಚರ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದೋ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಃ, ನ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತ್ರ ಗೌಣವಾದೀ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಕಿಂ ಸಿಂಹಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಮಾಣವಕೇ ಸಾಂಪ್ರತಿಕಂ ದೇಹಾದಾವಹಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮ್, ಉತ ಸಾರ್ಷಪರಸಾದೌ ತೈಲಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ನಿರೂಢಮ್ ।ನಾದ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪರೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – 'ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಂ ಚಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮ್' (ಜೈ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೪) ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ, ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ ಅಗ್ನಿದೇವತಾಗುಣವಿಧಿಃ, ಉತ ಕರ್ಮನಾಮೇತಿ ।

ತತ್ರಾಗ್ನಯೇ ಹೋತ್ರಂ ಹವಿರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಮಾಸಾಂತವರ್ತಿನ್ಯಾ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಅಗ್ನೇಃ ಹೋಮದೇವತಾಸ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ರಾದ್ಧಾಂತಃ – 'ಯದಗ್ನಯೇ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಚ ಸಾಯಂ ಜುಹೋತೀ'ತ್ಯಗ್ನೇಃ ಹೋಮೇ ದೇವತಾತ್ವಪ್ರಖ್ಯಾಪನಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಚ ವಿಧಿವೈಯಾರ್ಥ್ಯಾತ್ ನಾಮಧೇಯಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಸಂಭವಃ, ತಾದರ್ಥ್ಯಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಯೋರಭಾವಾತ್ — ಇತಿ ।

ಏವಂ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಚಿನಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಗುಣಾದನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ ಗೃಹೀತಭೇದಂ ಕರ್ಮೋದಾಹರತಿ —

ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇತಿ ।

ಭೇದಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – 'ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇ ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯತ್ವಮ್' (ಜೈ. ಅ.೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೨೪) । ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತ್ರ ಕಿಂ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಮಾಸಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇ ನಾಮ್ನಾ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಧಾಪನಾತ್ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ತತ್ಸಂನಿಧಾಪಿತಾರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾನುವಾದೇನ ಮಾಸೋ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ರಾದ್ಧಾಂತಃ — ನ ತಾವದತ್ರ ಆಖ್ಯಾತೇನ ಹೋಮಾನುವಾದೇನ ಮಾಸಃ ಶಕ್ಯೋ ವಿಧಾತುಮ್, ಕಾತ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷಾನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಅನುಪಾದೇಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮಾಸೋದ್ದೇಶೇನ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಧಿಃ, ತಸ್ಯಾಸನ್ನಿಧೇಃ । ನ ಚ ನಾಮ ತತ್ಸಂನಿಧಾಪಯತಿ, ಅನ್ಯತ್ರ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತತಯೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಿನಾ ನಾಮ್ನಾಽನುಪಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯತ್ವಂ ವಿಧೇಯಭಾವನಾನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ನನು ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಕೌಂಡಪಾಯಿನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್, ನ ತಾವತ್ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣ ಸಹ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಬೋಧಃ, ತಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ಸಾಧ್ಯೇತಿ ।

ಸಪ್ತಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – 'ಉಕ್ತಂ ಕ್ರಿಯಾಭಿಧಾನಂ ತಚ್ಛುತಾವನ್ಯತ್ರ ವಿಧಿಪ್ರದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ. ಅ. ೭ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧) । ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರಾನ್ಯಾ ಚಿಂತಾ, ಕಿಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಾನಿಹ ಅತಿದಿಶೇತ್, ನ ವೇತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಯಂ ಗೌಣಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರವಜ್ಜುಹೋತೀತ್ಯತಿದಿಶೇತ್ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್, ನ ತ್ವಯಂ ಗೌಣಃ, ಜುಹೋತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಅತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವೇನ ನಾಮಧೇಯತ್ವಾತ್, ಅಗ್ನಿದೇವತಾವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಾ, ಅತೋ ನಾತಿದಿಶೇದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಸಿದ್ಧಾಂತಃ — ನ ತಾವದತ್ರ ಅಗ್ನಿದೇವತಾ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಾಸಂಭವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ಮಭೇದೇ ಅನೇಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್, ಏಕತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ ಮುಖ್ಯಃ ಅಪರತ್ರ ಗೌಣಃ, ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಚ ನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅಗ್ನಿದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಾವಾತ್ ತತ್ರೈವ ಮುಖ್ಯತಾ, ಅತಃ ಪರಶಬ್ದಃ ಪರತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಾದಾಯ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತಚ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕಾಖ್ಯಾತಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತನಾಮ್ನಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರವಜ್ಜುಹೋತೀತಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಧರ್ಮಾನತಿದಿಶೇದಿತಿ । ಅತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಾಣಾಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾದೀನಾಮತಿದೇಶಃ ಗೌಣಪ್ರಯೋಗಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ, ಅಭಿಧಾನಂ ನಾಮಧೇಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಪದಮುಕ್ತಂ ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೪), ತಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರ ಶ್ರವಣೇ, ವಿಧಿಪ್ರದೇಶಃ ವಿಧೇಯಧರ್ಮಾತಿದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ಲೋಕಸಿದ್ಧಸಾದೃಶ್ಯಾಂ ಗೌಣೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಹ —

ಮಾಣವಕೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೇ ಭೇದಗ್ರಹಾಭಾವಮಾಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಲುಠಿತಃ ಪ್ರತಿಭಾಸಿತೋ ಗರ್ಭೋಽಸಾಧಾರಣಾಕಾರೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ, ತತ್ತಯಾ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಅನುಭವೇ ವಾ ವಾದಿವಿವಾದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಸಾಂಪ್ರತಿಕೀಂ ಗೌಣತಾಂ ನಿರಸ್ಯ ನಿರೂಢಾಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಚಾತ್ಯಂತೇತಿ ।

ನಿರೂಢತ್ವಂ ನಾಮ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ಮುಖ್ಯವದ್ಭಾನಮ್ । ನಿರೂಢೇಽಪಿ ಗೌಣಪ್ರಯೋಗೇ ನಾರ್ಥಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಪ್ರತೀಯತೇ ತು ಪ್ರಕೃತೇ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ತಸ್ಮಾದ್ಗೌಣತ್ವವ್ಯಾಪಕಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮಿಹ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಗೌಣತಾಮಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಇತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ಅಭಿಜ್ಞಾರೂಪಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ವಿವೇಕಾಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪಾತ್ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಬಾಲಸ್ಥವಿರೇತಿ ।

ಆತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರ್ಥಃ । ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯ ಭೇದಸ್ತು ಅನುಮಾನಾತ್, ತಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೃತೇ ನ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ದೇಹಾದೌ ಅಹಂಶಬ್ದೋ ಗೌಣಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ಪರೀಕ್ಷಕಾ ಅಪೀತಿ ।

ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮೋ ನ ಯೌಕ್ತಿಕಬಾಧಾದುಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಪರಿಮಾಣಾತ್ಮಪಕ್ಷೇ ಕಿಮಾರಬ್ಧ ಆತ್ಮಾ, ಉತ ಅವಯವಸಮುದಾಯಃ ।

ನಾದ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ಆತ್ಮಾವಯವಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಂ, ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ವಾ ।

ನಾದ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಸಮುದಾಯಾಪತ್ತಿಃ ಶರೀರೌಪಾಧಿಕೀ ವಾ, ಸ್ವತ ಏವ ವಾ, ಕಾಕತಾಲೀಯಾ ವಾ ।

ಆದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ನ ಚ ಬಹೂನಾಮಿತಿ ।

ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಯ ಏವೇತಿ ।

ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಸಂಶ್ಲೇಷ ಇವ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕವಿಶ್ಲೇಷೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸ್ವಸ್ಥಾನಾಮೇವ ಅಕಸ್ಮಾದಚೈತನ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ — ಗೌಣವಾದಿನಾ ವಿವೇಕಗ್ರಹಮುಪಪಾದ್ಯ, ಕೃಶೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಗೌಣತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತದವಿವೇಕಸಿದ್ಧೌ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏತೇನೇತಿ ।

ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಅವಿವಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಸಿದ್ಧಿಮಭಿಧಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಮಪ್ಯಾಹ —

ತದೇವಮುಕ್ತೇತಿ ।

ಪೂತಿ ದುರ್ಗಂಧಿ ಕೂಷ್ಮಾಂಡಫಲಮಿವ ಕೃತಸ್ತಥೋಕ್ತಃ ।

ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪವರ್ಣ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ —

ತದೇವಂ ಸರ್ವಪ್ರವಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವರೂಪಂ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೌ । ನಿಮಿತ್ತಂ ಇತರೇತರಾವಿವೇಕಃ । ಫಲಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ।

ಅಹಮಿದಂ ಶರೀರಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾದ್ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ವಸ್ತುತ ಇತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೇಽಪಿ ವಾಸ್ತವಮನಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಇದಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾದುಕ್ತಂ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಂ ಪರಿಹರತಿ —

ಅಧ್ಯಸ್ತದೇಹಾದಿಭಾವೇ ಇತಿ ।

ಧರ್ಮಿಣೋಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯಮ್ ಅಹಮಿದಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ —

ಮಮೇದಮಿತಿ ।

ನನು ಅಧ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್, ಭುಕ್ತ್ವಾ ವ್ರಜತೀತಿವತ್ ಏಕಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನಭಿಧಾನಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತುರಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ನನು — ಉಪಸಂಹಾರಭಾಷ್ಯೇ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಭಿಧಾನಾಧ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೋಽಧ್ಯಾಸ ಏವ ತತ್ಕಥಂ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಃ — ಉಚ್ಯತೇ, ಇಹ ಕಾರ್ಯಭೂತವ್ಯವಹಾರನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವೋಪಸಂಹಾರಾದವಿರೋಧಃ॥

ಅಧ್ಯಾಸಾಭಿಧಾನಕ್ರಿಯಯೋಃ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಚಿತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿನಾ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಾಯೋಗಾತ್, ಅಧ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯನೇನ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತೋಕ್ತೌ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಚೇತಿ — ಕೇಚಿತ್ । ತನ್ನ, ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮಸಂಸ್ಕೃತಾಽವಿದ್ಯಯಾ ಚಿತಃ ಸಂಪ್ರತಿತನಾಧ್ಯಾಸಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ —

ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವೇತಿ ।

ಸುಪ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿವದ್ ಅಹೇತುತ್ವಭ್ರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಸ್ಫುಟಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿವಾರ್ಥಗತಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮವಿವೇಕ ಇತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೇಣೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ — ಮಿಥುನೀಕರಣಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಮಾನಂತರ್ಯಾದ್ಭಾತಿ, ನ ತು ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಂಪಾದನೇನ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಹೇತುತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯನ್ ಯೋಜಯತಿ —

ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಇತಿ ।

ಮಿಥುನೀಕರಣಾತ್ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಃ, ತತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಗಲೀಕರಣಂ ನಾಮ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಬುದ್ಧೌ ಭಾನಮ್ ।

ನನು ಮಿಥುನಂ ಕೃತ್ವೇತಿ ಕಿಮಿತಿ ನೋಕ್ತಮ್, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚ ಸಂವೃತೀತಿ ।

'ಅಭೂತತದ್ಧಾವೇ ಕೃಭ್ವಸ್ತಿಯೋಗೇ ಸಂಪದ್ಯಮಾನಕರ್ತರಿ ಚ್ವಿಃ' । ಯಸ್ಯ ಯೋ ಭಾವೋ ನ ಭೂತಃ ಸ ತದ್ಭಾವಂ ಚೇತ್ಸಂಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಭೂತತದ್ಭಾವೇ ವರ್ತಮಾನಾತ್, ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾತ್, ಕೃಭ್ವಸ್ತೀನಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಯೋಗೇ ಚ್ವಿಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ । 'ಅಸ್ಯ ಚ್ವೌ' (ಪಾ ೦ ೭ ।೪ ।೩೨) ಇತೀಕಾರಃ । ತತಶ್ಚ ಮಿಥುನಭಾವೋಽಪಿ ಅವಾಸ್ತವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮಾರೋಪಪ್ರತೀತ್ಯೋಃ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇ ವ್ಯವಹಾರಾನಾದಿತ್ವಮ್ ಅಸಾಂಪ್ರತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ವ್ಯವಹಾರಾನಾದಿತಯೇತಿ ।

ಅನಾದಿತಯೇತ್ಯತ್ರೈಕೇ ಪರ್ಯನುಯುಂಜತೇ — ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಅನಾದಿತ್ವಮ್, ತಜ್ಜಾತ್ಯೋಸ್ತು ನ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವಃ, ನ ಚ ಪ್ರವಾಹೋ ವಸ್ವಸ್ತಿ — ಇತಿ । ತತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ತದಾಕೃತ್ಯುಪರಕ್ತಾನಾಂ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮೇಕಯಾ ವಿನಾ । ಅನಾದಿಕಾಲಾ ವೃತ್ತಿಃ ಯಾ ಸಾ ಕಾರ್ಯಾಽನಾದಿತಾ ಮತಾ॥' ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವ — ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಜಾತ್ಯಾಲಿಂಗಿತವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಅನ್ಯತಮವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿನಾ ಯದನಾದಿಕಾತ್ವಸ್ಯ ಅವರ್ತನಮನ್ಯತಮಯೋಗನಿಯಮ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಾಸಾಮನಾದಿತ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಕಯೋಃ ಅನಾದಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಭ್ರಮೋಪಾದಾನಂ ತು ವಕ್ಷ್ಯತಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರಹ್ಮ. ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ. ೨೪ — ೩೩) ।

ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುಸತ್ತಾವರ್ಜಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಮುಪಯೋಗೀತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತೀತಿರೇವಾನೃತಸ್ಯ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಆಹ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಸ್ತು ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಭೇದಃ ।

ಪ್ರತೀತಿರೇವ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಪರೋಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರನಿಷೇಧೇ ತ್ವಸತ್ಪದಸ್ಯ ಅಬೋಧಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ಅನುವಾದಾಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ॥

ನನು ನಾತ್ಯಂತಾಸನ್ ದೇಹಾದಿಃ, ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ತತಃ ಪ್ರತೀತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮಿತಿ ।

ಅತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ದ್ವೈತೇತಿ ।

ದ್ವೈತಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಾಹ —

ಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಆಕ್ಷಿಪ್ತೇಽಧ್ಯಾಸ — ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಕಥಾ ವೃಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣೇನಾಕ್ಷೇಪಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವಭಾಸಪದಸ್ಯ ಅವಯವಾರ್ಥಮಾದಾಯ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಮಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮಾಹ —

ಅವಸನ್ನ ಇತಿ ।

ಅವಸಾದ ಉಚ್ಛೇದಃ । ಅವಮಾನೋ ಯೌಕ್ತಿಕತಿರಸ್ಕಾರಃ ।

ಅವಭಾಸಪದಸ್ಯ ರೂಢಮರ್ಥಮಾದಾಯ ವಿಸ್ತೃತಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾಹ —

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಪರತ್ರೇತ್ಯಾದಿಪದೈರಸತ್ಖ್ಯಾತಿನಿರಾಸೇನ ಪ್ರಪಂಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಪೀತಿ ।

ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಮರುಮರೀಚಿಕೋದಕಗ್ರಂಥೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ಸ್ಮೃತಿರೂಪವಿಶೇಷಣವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪರತ್ರ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಭಾಸ ಇತಿ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಭಿಪ್ರೇಯ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಖಸ್ತಿಮತ್ಯಾಮಿತಿ । ಪರತ್ರ ಆಶ್ರಯೇ ಪರಧರ್ಮಾವಭಾಸ ಇತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿವಕ್ಷಿಲಾಽಽಹ ಪಾಟಲಿಪುತ್ರೇ ಇತಿ ।

ಅವಭಾಸಪದಸ್ಯ ರೂಢಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರುಪಪನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅವಭಾಸಪದಂ ಚೇತಿ ।

'ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಪದಸ್ಯಾರ್ಥ ದೂಯಕ್ಲಪ್ತಿನ ದುಷ್ಯತಿ । ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತವಿಸ್ತೃತಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣದ್ವಯಲಾಭತಃ ॥ ಏವಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯವಭಾಸಪದೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯ ಭಿಜ್ಞಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಂ ಶೋಭತೇತರಾಮಿತ್ಯುಪಹಾಸಾನವಸರಃ ॥

ನನು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಮಾರೋಪಣೀಯಮನೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ಕಥಂ ತತ್ಪದಾಂಕಿತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಉಚ್ಯತೇ, ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದಾಭಿಧಾಸ್ಯಮಾನಾಽಸಂನಿಧಾನಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣ ತದಭಿಧಾನಂ, ನ ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೇತ್ಯದೋಷಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವೇನಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅಸಂನಿಹಿತೇತಿ ।

ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದೇನ ಚಾಸಂನಿಹಿತವಿಷಯತ್ವೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ, ತಾವತಿ ಚೋಕ್ತೇ ಸ್ಮೃತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅನೇನಾಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಪ್ರತೀತಿರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ ।

ಅಸಂನಿಧಾನಂ ಚಾರೋಪ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸತ್ತ್ವಂ, ನ ದೇಶಾಂತರಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ನಾಪರಾದ್ಧಾಂತಃ । 'ಅಥವಾಽಸಂನಿಧಾನೇನ ಸತ್ಖ್ಯಾತಿರಿಹ ವಾರಿತಾ । ಅವಭಾಸಾದಸತ್ಖ್ಯಾತಿಃ ನೃಶೃಂಗೇ ತದದರ್ಶನಾತ್ । ।' ಇತಿ । ಅಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವೇಽರ್ಥಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪುನರ್ಗ್ರಹಣಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಿತವವ್ಯಾವರ್ತನಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ । ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಯೋಗ್ಯಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವಾತ್ಪರತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಸ್ಮೃತೌ ವಿಭ್ರಮಃ ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮಃ, ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರೂಪಾಂತರಾರೋಪ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅನುಭೂಯಮಾನೇ ಪಿತ್ರಾದೌ ಯತ್ಸಂನಿಹಿತತ್ವಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ತದಿಹಾರೋಪ್ಯಮ್ ।

ಅನ್ಯಾರ್ಥಲಕ್ಷಣವಿಶೇಷಣತಯಾ ಉಕ್ತಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಭ್ರಮೇಷು ಅವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಪೀತಿಮಶಂಖಯೋಃ ಏಕೈಕಶೋಽನುಭವಕಾಲೇ ದೃಷ್ಟಪೀತಿಮ್ನಃ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛಂಖೇ ಸಮಾರೋಪ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ನ ರೂಪಮಾರೋಪ್ಯಂ, ಕಿಂತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಮಾಹ —

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಪೀತಿಮತಪನೀಯಯೋಃ ಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹೇಣಾಸಂಸರ್ಗೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತಥಾ ಪೀತತ್ವಶಂಖಯೋರಪೀತಿ ಸಾರೂಪ್ಯಮ್ ।

ಆದರ್ಶಾದಿಷ್ವಾರೋಪ್ಯಮುಖಸ್ಯ ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವಾದವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಯೋರಭಿಮುಖಯೋರಾದರ್ಶೋದಕಯೋರ್ದೇಶ ಏವ ದೇಶೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ತತ್ತಾ । ತಯೋರೇವಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೀಘ್ರಭ್ರಮಿತಾಲಾತಜ್ವಾಲಾಸು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಚಕ್ರಾಕಾರತಾಯಾ ಆರೋಪಃ । ಅಭ್ರೇಷು ಗ್ರಹಾದೇಃ । ಮಂಡೂಕವಸಾಕ್ತಾಕ್ಷಗ್ರಾಹ್ಯವಂಶೇಷು ವಸಾವರ್ಣೇಷು ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೋರಗತದ್ವರ್ಣಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾರೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ರಜ್ವಾದೀನಾಂ ಸರ್ಪಾತ್ಮತ್ವಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಚ್ಚಲಂತೀ ತುಂಗತರಂಗಭಂಗಾನಾಂ ತರಂಗಾವಚ್ಛೇದಾನಾಂ ಮಾಲಾ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಮಂದಾಕಿನೀ ತಥಾ । ಅಭ್ಯರ್ಣಂ ನಿಕಟಮ್ ।

ಮರೀಚೀನಾಂ ತೋಯಾತ್ಮತ್ವಂ ನ ಸದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಯನ್ಮರೀಚೀನಾಂ ತೋಯರೂಪೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ತನ್ಮರೀಚಯ ಏವಾತೋ ನಾಽಸತ್ಖ್ಯಾತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಯಾಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಸತ್ತ್ವಾಯೋಗ ಉಕ್ತಃ । ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾಭಾವಃ । ತದ್ದ್ವಯಮ್ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಃ ।

ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮತಂ ನಿರಸ್ಯ ಶೂನ್ಯಮತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ ಸದ್ವಾದೀ —

ನ ಚ ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ — ಸ್ವಸಮಾನಾಕಾರಃ ಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಅದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಃ — ಅಸಾಧಾರಣಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾಧೀನಂ ಸತ್ತ್ವಮತೋ ನ ಕ್ವಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನು ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಮಿತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ, ತತ್ಕಥಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಮ್ ಅತ ಆಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।

ಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಲಬ್ಧೌ ವಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾಪಾತಾಚ್ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತಿ ಹಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಕಸ್ಯಚಿದುಪಕಾರೋ ಭವತಿ, ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿರೂಪಣಂ ತು ಅಸತ್ಯಪ್ಯಾಯತತೇ । ನ ಚ ಸ್ವೋಪಕಾರಿಣ್ಯಸತಿ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಂ ಕಂಚಿತ್ಕರೋತಿ ಇತ್ಯತೋಽತಿಸುಸ್ವೀ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯುಪಹಾಸಃ ।

ಅನಾಧಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅಸತ ಇತಿ ।

ಅಸತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಥನಸ್ಯ ಚಾವಿನಾಭಾವಂ ಸಂಬಂಧಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಸದಂತರೇಣೇತಿ ।

ಅಹೋ ಬತೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚ ಬೌದ್ಧಾಭಿಮತಮವಿನಾಭಾವಮೂಲಮಿಹ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಸದೇವ ಭಾತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋಕ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಹ —

ನ ಸತತ್ವಾ ಇತಿ ।

ತೋಯಾತ್ಮನೇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ತದಾತ್ಮನೇತಿ ।

ತದಾತ್ಮನಾಽಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮಯಾಽಪೀಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿಃ ಸ್ವೀಕೃತಾ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ದ್ವಿವಿಧಂ ಚೇತಿ ।

ತೋಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜ್ಞಾತಂ ಮರೀಚಿರೂಪಮೇವ ತೋಯರೂಪೇಣಾಸತ್, ತಚ್ಚ ಭಾವರೂಪಮಿತಿ ನಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೋಯರೂಪೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ಮರೀಚಿರೂಪಮೇವ, ತಚ್ಚಾಬಾಧ್ಯಮ್, ತಚ್ಚೇದ್ ಭ್ರಮಗೋಚರಃ, ತರ್ಹಿ ನ ಭ್ರಮಬಾಧಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ —

ಅದ್ಧೇತಿ ।

ಬಾಢಮ್ । ಮರೀಚೀನಾಮತೋಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ತಥಾ ಭ್ರಮೋ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಕಿಂತು ಭಾವಾಂತರತೋಯಾತ್ಮನಾ ಮರೀಚೀನ್ ತೋಯಾಭಾವರೂಪಾನ್ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಭ್ರಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೋಯಾಭಾವಾತ್ಮಕಮರೀಚಿರೂಪೇ ಯದಾರೋಪಿತಂ ತೋಯತ್ವಂ ತತ್ತತ್ರ ಸದಸದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ಹಂತೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಕಿಂ ತುಚ್ಛಮಸತ್ ಸದಂತರಂ ವಾ । ನಾದ್ಯೋಽಪರಾದ್ಧಾಂತಾತ್ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ವಸ್ತ್ವಂತರಮೇವ ಹೀತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ ಹಿ ಭ್ರಮೇ ಮರೀಚಯಸ್ತೋಯಂ ಚೇತಿ ದ್ವೇ ವಸ್ತುನೀ ಭಾಸೇತೇ । ತತ್ರ ಮರೀಚಿತೋಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಯದಿ ವಸ್ತು, ತರ್ಹಿ ತೋಯಾದ್ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಭೂತಾ ಮರೀಚಯೋ ವಾ ಸ್ಯುಃ ಮರೀಚಿಭ್ಯೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ತೋಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್, ನಾನ್ಯತ್ ।

ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭ್ರಮೇಽನವಭಾಸನಾತ್ ಉಭಯತ್ರ ದೂಷಣಮಾಹ —

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಂ ಸತ್ಖ್ಯಾತಿಂ ನಿರಸ್ಯ ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿನಿರಾಸಮಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ನ ಚೇದಮಿತಿ ।

ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏವಂ ಮರೀಚಿತೋಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಸದೇವ ಭಾತೀತಿ ನಿಯಮಮಭಾಂಕ್ಷೀತ್ ।

ತಥಾ ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಪಿ ತೋಯಂ ಭ್ರಮೇಽವಭಾಸಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಮುಧಾಽಮುಷ್ಯ ದೇಶಾಂತರಾದೌ ಸತ್ತ್ವಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ನನು ಅಭಿನವ — ತೋಯಾವಭಾಸಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ, ತತ್ರಾಹ —

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಅಭಿನವತ್ವೇಽಪ್ಯಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಮುಪಯುಜ್ಯತೇ, ಆರೋಪಣೀಯಸಮಾನಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತ್ವಂತರೋಪದರ್ಶಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಉಪಯೋಗಾದಿತಿ । 'ಸ್ವರೂಪೇಣ ಮರೀಚ್ಯಂಭೋ ಮೃಷಾ ವಾಚಸ್ಪತೇಃ ಮತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿಷ್ಟಾಽಸ್ಯೇತ್ಯನ್ಯಥಾ ಜಗೃಹುರ್ಜನಾಃ ॥

ಏವಂ ತಾವದ್ದೇಹಾದಿಃ, ಸನ್, ಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮವತ್ ಇತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಮರೀಚಿಕೋದಕಾದೌ ಅನೇಕಾಂತತೋಪಪಾದನೇನ ದೇಹಾದೇರನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತಾಮಾಹ —

ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀತಿ ।

ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಉಪಾಧಿಃ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ದೇಹಾದಿಬಾಧಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪಕ್ಷಸ್ಯ ಮರೀಚಿತೋಯಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಪಕ್ಷೇತರತಾ ।

ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾರ್ಪಿತದೇಹಾದಿಃ ಯದಿ ಮಿಥ್ಯಾ, ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಿ ಕೋ ವಿಸ್ರಂಭಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಚಿದಾತ್ಮಾ ತ್ವಿತಿ ।

ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮಿತತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧದೇಹಾದೇರಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದುಕ್ತಮಾಕ್ಷೇಪವಾದಿನಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮೇವ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತದಪಿ ವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ಅಬಾಧಿತೇತಿ ।

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಬಾಧಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸತ್ತ್ವಂ, ನ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ,ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಾನಿರೂಪಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚ ಸತ್ತಾತದ್ವದ್ಭೇದಾದದ್ವೈತಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಸಾ ಚೇತಿ ।

ಯತ್ತು — ಸತ್ತಾಸಮವಾಯಾದೇಃ ಸತ್ತಾಲಕ್ಷಣತ್ವಮಖಂಡಿ, ತದನುಮೋದತೇ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಯತ್ತು — ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಲಲಾಪ — ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನೃತತ್ವವಚನಂ ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ಹಣೀಯತ್ವಾಯ, ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತೇಃ, ನ ಚ ಸಂಸಾರಿಣೋಽಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಾರ್ಥಮ್, ಔಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಉಪಾಧಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ । ತನ್ನ, ಸತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮವದನಿವೃತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು — ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮನುಮಾನಂ — ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೋ, ನ ಸ್ವರ್ಗಫಲಃ, ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್, ಮದನವತ್ ಇತಿ । ತನ್ನ, ತತ್ರ ಸ್ವರ್ಗೋದ್ದೇಶೇನ ಯಾಗವಿಧಿನಾ ವಿರೋಧೇನ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾತ್, ಅತ್ರ ತು ಸತ್ಯಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯ ಇತ್ಯಾಗಮಾಭಾವೇನ ತದಭಾವಾತ್, ಪ್ರತ್ಯುತ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದಪಿ — ತಾರ್ಕ್ಷ್ಯಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ಸತ್ಯಂ ವಿಷಾದಿ ನಶ್ಯತಿ — ಇತಿ । ತದಪಿ ನ ವಿಷಾದೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ । ಸೇತುದರ್ಶನಂ ಚ ಚೋದಿತಕ್ರಿಯಾತ್ಮನೈವೈನೋನಿವರ್ಹಕಂ, ನ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾತ್ಮನಾ, ಪಶ್ಯತಾಮಪಿ ಸೇತುಂ ಮ್ಲೇಚ್ಛಾನಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾವಿರಹಿಣಾಂ ವಾ ಅಘಾನುಪಘಾತಾತ್, ಆತ್ಮಪ್ರಮಾ ತು ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಬಂಧನಿವರ್ತನೀ, ನ ವಿಧಿದ್ವಾರಾ, ತದ್ವಿಧೇಃ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ (ಬ್ರಹ್ಮ. ಅ.೧ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೪) ಪರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು — ಉಪಾಧಿಧ್ವಂಸಾತ್ ಸಂಸಾರಧ್ವಂಸ — ಇತಿ । ತನ್ನ, ಸತ್ಯೋಪಾಧೇರಾರಂಭಣಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರಹ್ಮ. ಅ.೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೪) ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನಯೇನಾಸಂಭವಾತ್, ಮಿಥ್ಯೋಪಾಧಿಸ್ವೀಕಾರೇ ಚಾವಿವಾದಾದಿತಿ । ನನು ಅಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣೇ ಮತಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೋ ಮತಿಸಂವಾದಾಯ, ದೂಷಣಾಯ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ದೂಷಣಾನಭಿಧಾನಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ಸ ಚಾಯಮಿತಿ ।

ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಲಕ್ಷಣೇ ಸತಿ ಸಂವಾದ ಏವಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ಏವಂ ಲಕ್ಷಣಕತ್ವಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯೈವೇತಿ ಮರುಮರೀಚಿಕೋದಕನಿರೂಪಣೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತು ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾಕಾರತ್ವಸೂಚನಾತ್ ಆತ್ಮಖ್ಯಾತ್ಯನುವಾದಾರ್ಥಮ್ ।

ತತ್ರ ಬೌದ್ಧಾನಾಂ ಮತಭೇದೇನ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಮಾಹ —

ಸೌತ್ರಾಂತಿಕನಯೇ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸ್ಯ ವೈಭಾಷಿಕವದರ್ಥೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ । ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಗತಾರ್ಥಸಾರೂಪ್ಯೇಣಾನುನೀಯಮಾನತ್ವಾದಸ್ತಿ ತಾವದಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ಆರೋಪ್ಯಂ ತು ಜ್ಞಾನಾಕಾರ ಏವ, ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಾಕಾರಸದೃಶಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾತ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವೌದ್ಧಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರಹ್ಮ. ಅ. ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೨೮) ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಪತ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾದಿತಿ ।

ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಪಂಚಮ್ಯೌ । ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುತಸ್ತು ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಯೋಗ್ಯರಜತಸ್ಯ ಭ್ರಮಾದಿದಂತಯಾ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನಾಂತಮಿತಿ ।

ಭ್ರಾಂತಿರೂಪವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಮವಿಕಲ್ಪಕಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್, ತದೇವ ಬಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ಅಧ್ಯವಸೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಿದ್ಧೇ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಏವಂ ಕಲ್ಪೇತ, ತದೇವ ಕುತಃ, ತತ್ರಾಹ —

ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೇತಿ ।

ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯಾತ್ಪ್ರವೇದನೀಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ, ಅರ್ಥಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಮ್ ಅನುಭವವಿರೋಧೇನ ನಿರಸ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —

ಪುರೋವರ್ತಿತ್ವೇತಿ ।

ಇದಂತಾಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನಿದಂತಾಂ ಗಮಯೇತ್ಸ ಚ ದೇಶಾಂತರಾದಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —

ಅಸಂನಿಧಾನೇತಿ ।

ಅಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಹಿ ರಜತಸ್ಯಾಸಂನಿಧಾನಾಗ್ರಹಃ ಸಂನಿಹಿತತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾದ್ ಭ್ರಮಃ । ತನ್ನಿಷೇಧೋಽಸನ್ನಿಧಾನಗ್ರಹರೂಪೋ ಬಾಧಃ, ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಾದ್ಭಾವಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದಾರೋಪ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತುರಸಂನಿಹಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ —

ನ ಚೈಷ ಇತಿ ।

ಸರ್ವಸಂಮತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಬಾಧಸ್ಯ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಅಬಾಧಾದತಿಲಾಘವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನ ವ್ಯವಹಾರ ಏವ ನಿಷೇಧ್ಯಃ, ಕಿಂ ತು ಶುಕ್ತೌ ಪ್ರತೀತಂ ರಜತಮಿತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮಾಶಂಕ್ಯ —

ನ ಚ ರಜತಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಮಾ ಭಾತು ರಜತಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತಿಃ, ಪುರೋದೇಶಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ತು ಆಲಂಬನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪುರೋವರ್ತಿನಾಂ ಲೋಷ್ಟಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ರಜತಸದೃಶಶುಕ್ತೇ ರಜತಜ್ಞಾನಹೇತುಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕತ್ವೇನಾಲಂಬನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಏವಮರ್ಥಮಾರೋಪಿತಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಪಿ ನಿಹ್ನುತೇ —

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ನನು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಪರ್ಯಯೋ ವಾಚ್ಯಸ್ತತ್ರಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಇದಮಾತ್ಮಕಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ರಹಾದಿದಮಿತಿ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗೃಹೀತಗ್ರಹಣಸ್ವಭಾವೇತಿ ।

ಗೃಹೀತಮಿದಮಿತಿ ಪ್ರಕಾಶನಸ್ವಭಾವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂನಿಹಿತರಜತೇತಿ ।

ಸಂನಿಹಿತರಜತಗೋಚರಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಿದಮಿತಿ ರಜತಮಿತ್ಯಾಕಾರಯೋರಸಂಸರ್ಗ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ತಯೋಃ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಗತಂ ವಿವೇಕಃ, ಏಕಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್, ಏವಮೇತೇ ಅಪಿ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣೇ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನೇ ಅಪಿ ಸ್ವಗತಭೇದಂ ನ ಗೃಹೀತಃ, ನಾಪ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟೌ ಸ್ವಗೋಚರೌ ತಥೈವ ನಿವೇದಯತ ಇತಿ ಸಾರೂಪ್ಯಮ್ । ಕಾಚೋ ಹರಿತದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಃ ।

ನಿಷೇಧ್ಯಭ್ರಮಾಭಾವೇ ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಭೇದಾಗ್ರಹೇತಿ ।

ಇತರೇತರಾಭಾವಬೋಧಾತ್ ಇತರೇತರಾಭಾವಾಗ್ರಹನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ಧೇತುಕವ್ಯವಹಾರನಿವೃತ್ತಿಃ ಬಾಧಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾರ್ಥಾ ಇತಿ ।

ಸರ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಇತ್ಯೇಕೋ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಃ । ಸಂದೇಹವಿಭ್ರಮಾ ಇತ್ಯಪರಃ । ಅಯಥಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ ಮತದ್ವಯಸಂಮತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಧರ್ಮಿಣ ಇತಿ ನಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಅನ್ಯೇ ವಿತಿ ।

ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತಮಿದಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಸ್ತಥಾವಿಧಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚಾಸ್ತೀತಿ ತಾವತ್ ಸರ್ವಜನೀನಮ್ । ತತ್ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ರಜತಮಿದಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಾದ್ಭವತಿ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಅಗೃಹೀತವಿವೇಕಂ ಸ್ಮರಣಗ್ರಹಣದ್ವಯಮಯಥಾರ್ಥತ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತುಃ, ಏಕೈಕಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಜ್ಞಾನಯೋರಯೌಗಪದ್ಯಾತ್ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಹಿ ರಜತಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೇತಿ ।

ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಿದಮ್ । ಯದಿ ತದಿಚ್ಛೇತ್ ತರ್ಹ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾತಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ಲಿಂಗವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮ್ಯೈಕದೇಶದರ್ಶನಾಲ್ಲಿಂಗೇ ವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮ್ಯೇಕದೇಶೇ ಬುದ್ಧಿರನುಮಾನಮಿತಿ ಶಬರಸ್ವಾಮಿನ ಆಹುಃ । ಸಮಾರೋಪೇ ತು ಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವೇಽಪ್ಯೇಕದೇಶದರ್ಶನಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಸಾಧನೇ ಪ್ರವರ್ತಕೇ ಫಲಜ್ಞಾನೇಽನೈಕಾಂತಿಕತಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —

ನಿಯಮೇನೇತಿ ।

ಫಲಸ್ಯ ಹಿ ನಾನೋಪಾಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮುಪಾಯೇ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕಮ್ ।

ಸ್ಮರಣೇ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ವಾಯ್ವಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅರ್ಥಿನ ಇತಿ ।

ವಾಯ್ವಾದಿಃ ಹಿ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ನ ತ್ವರ್ಥಿತಾಮನುರುಂಧೇ ।

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಹೇತುಭ್ಯೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಜನ್ಮೇತಿ ತತ್ರಾಹ —

ದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।

ಪರಿಹೃತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮಿತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ತತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ — ಕಿಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್, ಉತ ತದ್ಧೇತುಃ, ಅಥ ತದ್ಯ್ವಾಪಿಕಾ । ಯೇನ ಕ್ವಚಿದ್ವ್ಯಭಿಚಾರದಶನಾತ್ ಜ್ಞಾನಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಪತೇತ್ । ಸರ್ವಥಾಪ್ಯಸಂಭವಃ, ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಾಮಪಿ ಸಿತನೀಲಾದಿಷು ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಬೋಧಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಾಮಪಿ ದಹನಾದೌ ಧೂಮಾದೀನಾಂ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಾದನುಪಜನಿತದಹನಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಮ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ಭವತು ಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಬೋಧಕಮ್, ಜ್ಞಾನೇನ ತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯಃ ಖಕಾರ್ಯೇ ಇತಿ ಚೇತ್, ಕಿಂ ಜ್ಞೇಯಾವಭಾಸೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯಃ, ಉತ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯೇ । ನ ಪ್ರಥಮಃ, ಜನ್ಮನೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾವಭಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚರಮಃ, ಅವ್ಯಭಿಚಾರಗ್ರಾಹಿಣಃ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾತ್ ಅವ್ಯಭಿಚಾರನಿಶ್ಚಯೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಾತ್, ಅನಿಶ್ಚಯೇ ಚಾಽನವಧೃತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪಾತಾದಿತಿ । ನನು — ಕಿಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಮ್, ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಮಾತ್ರಜತ್ವಂ ಚೇದ್, ನ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಜಾತಿತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾನಧಿಕರಣಜ್ಞಾನಗತಬಾಧಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪೋಪಾಧಿತ್ವೇ ವಾ ದ್ವಯೋರಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಜನ್ಮಾಭಾವಾದಿತಿ — ತದುಚ್ಯತೇ, ಇಯಂ ರೂಪಪ್ರಮಾ, ಅರ್ಥಸಂಪ್ರಯೋಗತ್ವಾನಧಿಕರಣೈತಚ್ಚಕ್ಷುರ್ಗತಗುಣಜನ್ಯಾ ನ ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್, ಪ್ರಮಾವತ್ । ತಥಾ ಏಷಾ ಪ್ರಮಾ, ಉಕ್ತವಿಧಗುಣಜ್ಞಾನಾಧೀನಜ್ಞಾನಾ ನ ಭವತಿ, ತಥಾವಿಧಗುಣಜ್ಞಾನಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಕರೀ ಚ ನ ಭವತಿ, ತತ ಏವ, ತದ್ವದೇವೇತಿ ಜ್ಞಪ್ತಿವ್ಯವಹಾರಯೋರಪಿ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇಽನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಸ್ವೀಕೃತೇತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನೇತಿ ।

ಅವಭಾಸಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಲ್ಪನೇತಿ ।

ಸರ್ವತಂತ್ರಾವಿರುದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಃ, ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ।

ರಜತವದಿತಿ ನ ಸಾದೃಶ್ಯವಿವಕ್ಷಾ, ಅಪಿ ತು ಭಾಸತೇ ಪರಂ ರಜತವತ್, ನ ಹಿ ವಸ್ತುತೋ ರಜತಮಿತಿ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ಏವಮಾರೋಪ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಸಂಭವಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಆಕ್ಷೇಪೇ ಪರಿಹೃತೇ ಪುನರಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಧ್ಯಾಸ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪುನರಪೀತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇ ಸ್ವಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ, ಪರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇತ್ಯಾಹ —

ಆತ್ಮಾಂತರೇತಿ ।

ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಫಲಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿನಿಷೇಧೇನಾತ್ಮತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಅಭ್ಯುಪೇಯತೇ ಸಂವಿದಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶೇತಿ, ಆತ್ಮಾ ತು ಜಡಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಂ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಆತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವಾದ್ಯಾಹ —

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಅರ್ಥಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿನ್ಯಾಂ ಸಂವಿದ್ಯಜಡಾಯಾಮಪಿ ನಾರ್ಥಾತ್ಮನೋಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಪಂಡಿತೇಽಪಿ ಪುತ್ರೇ ಪಿತುರಪಾಂಡಿಲ್ಯವದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ವಭಾವೇತಿ ।

ಆಶ್ರಯವಿಷಯಯೋಃ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯನಿಯಮಾತ್ ಸ್ವಭಾವಸಂಬದ್ಧಾ ಸಂವಿತ್, ನ ಪುತ್ರಃ, ಪಿತ್ರಭಾವೇಽಪಿ ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುತ್ರಗತಜನ್ಯತ್ವಮಪಿ ನಿತ್ಯಂ ಪಿತೃಗತಜನಕತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ —

ಹಂತೇತಿ ।

ಅರ್ಥಾತ್ಮನೋಃ ಪ್ರಕಾಶೇನ ಸಹ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಕಾಶ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯಃ ಸಂವಿದಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ಯಶ್ಚಾರ್ಥಾತ್ಮನೋಸ್ತೌ ಸಂವಿದಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭಿನ್ನೌ, ಅಭಿನ್ನೌ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಸಂವಿದಃ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯತಿರೇಕೇ ಸಂವಿದಪ್ರಕಾಶರೂಪಾ ಸತೀ ಘಟವದಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾರ್ಥೀಪ್ರಕಾಶಯೋಃ ಸಂವಿಧತಿರೇಕೇ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶರೂಪಾ ನ ಭವೇತ್ ಕಿಂತು ಜ್ಞಾಪಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಚಾನವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಅಭೇದಮಾಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸಂವಿದಶ್ವಾರ್ಥಾತ್ಮನೋಶ್ಚ ಪ್ರಕಾಶಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಥಂಭೂತೌ ತಾವಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ ಏವಾಹ —

ಸಂವಿದೇವೇತಿ ।

ದೂಷಯತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಸಂವಿದತಿರಿಕ್ತಪ್ರಕಾಶಾನನೀಕಾರೇ ಸಂವಿದಾತ್ಮನಾಂ ಸಾಹಿತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪುತ್ರಪಾಂಡಿತ್ಯತುಲ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಸಂವಿದೋಃ ಸಹಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಽನುಪಯೋಗ ಉಕ್ತಃ, ಸ ಏವ ಕ್ವಚಿದಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅತೀತಾದಿಬುದ್ಧಿಃ ತತ್ಸಹಿತಾ, ತದ್ವಿಷಯಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಿಜನಕತ್ವಾತ್ ವರ್ತಮಾನಬುದ್ಧಿವತ್, ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।

ತದ್ವಿಷಯಾಶ್ಚ ತಾ ಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಯಶ್ಚ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।

ತದ್ವಿಷಯಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಿಜನಕತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೌ ತದ್ವಿಷಯತ್ವವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ನೇತಿ ।

ತಾಂ ಪರಿಹರತಿ —

ಹಾನಾದಿಜನನಾದಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಹೇತೌ ಅತೀತಾದಿಸಂವಿದಾಮರ್ಥಸಹಭಾವಸಿದ್ಧೇಃ ತದ್ವಿಷಯವಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ।

ಅರ್ಥವಿಷಯಹಾನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಜನನಾದ್ಧಾನಾದಿಬುದ್ಧೇಃ ಅರ್ಥವಿಷಯಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿಶೇಷಣಾಸಿದ್ಧಿಂ ದ್ರಢಯತಿ —

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಅರ್ಥ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ ।

ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮದೇಹಸಂಯೋಗೋಽರ್ಥವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರಪಿ ಜಡತ್ವಾತ್ ನ ಅರ್ಥವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಶ್ಚೇತ್ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ ಸ್ವಮಾತ್ರೇ ಸಾಕ್ಷೀ, ಅರ್ಥೇ ತು ಅಪ್ರಕಾಶನಾತ್ ಜಡ ಏವ, ಅರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶರೂಪಾಂತರ್ಭಾವೇನ ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ ಅರ್ಥಸಂವಿದ್ಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ನನ್ವಯಮಿತಿ ।

ಮಾ ಭೂದ್ಧೇದ ಇತಿ ವದಂತಂ ಬೌದ್ಧಗಂಧಿನಮೇಕದೇಶಿನಂ ನಿರಾಕರೋತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ —

ನ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಾಂ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತಯಾ ತದಭೇದೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಮಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಮನ್ವಾನೋಽನುವದತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏವಂ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾಂ ವಿಷಯಸ್ಯ ಚ ತದ್ಧ್ಯಸ್ತತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯಾ ಆತ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮದ್ವಿತೀಯತಾಮಾಹ —

ನ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ।

ಆಜಾನತಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ।

ಇತ್ಥಂ ತರ್ಕಿತೇ ಆತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ — ದೇವದತ್ತಸುಪ್ತಿಕಾಲಃ, ದೇವದತ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಾನ್, ಕಾಲತ್ವಾತ್, ಇತರಕಾಲವದಿತಿ । ನ ಚ ಸುಪ್ತಾವಹಂವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ, ನ ಚ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ, ಈಶ್ವರಮತೇ ಯೋಗಿಮತೇ ವಾಽನೈಶ್ವರೇತ್ಯಯೋಗಜೇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣೀಯಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತದೇವಂ ಪಕ್ಷಾಂತರನಿರಾಸೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಆತ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇಽಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪಕತಯಾ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ —

ತದಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅಶಕ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರತೀಪಂ ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನ ।

ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ —

ನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತಿ ।

ಕಥಮಿತಿ ಥಮುಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂಶಬ್ದ ಆಕ್ಷೇಪಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪ್ರಥಮಾನತ್ವಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಂ —

ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಾಹ —

ಸದಾತನೇಽಪೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಆತ್ಮನೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೋಪವರ್ಣನೇನ ಅವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಔಪಾಧಿಕರೂಪೇಣ ವಿಷಯತಾಮಾಹ —

ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬುದ್ಧಿಮನಃಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪರಲೋಕಗತೋ ಆಶ್ರಯಭೂತಾನಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಬಾಹ್ಯಾನಿ ।

ನನು ಸ್ವತೋಽವಿಷಯತ್ವಮೌಪಾಧಿಕರೂಪೇಣ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ಸ್ವತ ಏವ ಶುಕ್ತಿವದ್ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಂಶತ್ವಾನ್ನತ್ಯಾಹ —

ನ ಹಿ ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಚಿದ್ರೂಪೇ ಭಾತ್ಯಪ್ಯಾನಂದಾದಿ ನ ಭಾತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮ್, ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಆನಂದಾದ್ಯುಲ್ಲೇಖೋ(ಅ)ಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ —

ಗೃಹೀತಾ ಏವೇತಿ ।

ಯಥಾ ಖಲ್ವಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಭಾಸಮಾನಮಪಿ ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯಂ ತತ್ತದಂತೋಪಾಧಿದ್ವಾರಕಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ವಿವಿಕ್ತಂ ನೋಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ, ಏವಂ ಚಿದ್ರೂಪಭಾನೇಽಪಿ ದುಃಸ್ವಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಅಪರಾಮೃಷ್ಟಾ ಆನಂದಾದಯೋಽಪ್ಯಗೃಹೀತಾ ಇವ ಭಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಚಿತ್ಪ್ರತಿಭಾಸೇ ತದಾತ್ಮತ್ವಾದಾನಂದಾದಯೋ ಭಾಂತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಭೇದೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯೇತ, ತತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್, ತಥಾ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ —

ನ ಚಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಆನಂದಾದೀನಾಂ ವಾಸ್ತವತ್ತ್ವಾತ್ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸತಾ ನ ಭೇದಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಭಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ — ವಿಷಯತ್ವೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ತತಶ್ಚಾನಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಇದಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ವಿಷಯತ್ವಮನಿದಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಅಸ್ಮದುಲ್ಲೇಖಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಮನಿದಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನೇನೋಪಪಾದಯತಿ —

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ವಿಚ್ಛುರಣಾತ್ ಮಿಶ್ರಣಾತ್ ।

ನನು ಉಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಮಂತರೇಣಾನ್ಯ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವೋಽಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಯೋಸ್ತು ತತ್ರಾಹ —

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಶಿಷ್ಟೇಽಂತಃಕರಣೇ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ನ ಕರ್ಮತ್ವಮತೋ ನ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶನಾತ್ ನ ಆರೋಪ ಇತಿ ಪಕ್ಷಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸವಶಾದಪ್ರಕಾಶಸಮರ್ಥನೇನ ನಿರಸ್ತಃ ।

ಇದಾನೀಮಪ್ರಥಮಾನೇ ನಾಸ್ತ್ಯಾರೋಪ ಇತಿ ಪಕ್ಷಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಪರೋಕ್ಷವಾಭಾವಶ್ಚಾಪ್ರಥಮಾನತಾ । ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಹ್ಯಪರೋಕ್ಷೇಣಾತ್ಮನಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್, ಸ ಚೇತ್ ನ ಅಪರೋಕ್ಷಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋಪಯೋಗಿಪ್ರಥನಾಭಾವಾತ್ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ರೂಪರಹಿತದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ಪರ್ಶರಹಿತದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ದ್ವೌ ಹೇತೂ ವಕ್ತಿ —

ನಭೋ ಹೀತಿ ।

ವಾಯುಃ ಸ್ಪಾರ್ಶನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ದ್ವಿತೀಯ ಏವ ಹೇತುಃ । ದುಃಖಾಕರೋತಿ ವಸ್ತುವೃತ್ತೇನಾದುಃಖಿನಂ ದುಃಖಿನಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಂ ಚ ತದವಧಾರಣಂ ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಮಭಿಪ್ರತ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮಾಹ —

ಚಿದಾತ್ಮರೂಪಮಿತಿ ।

ನಿರುಪದ್ರವಭೂತಾರ್ಥೇತಿ ।

ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ವಿಶದಾಭಂ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯ ನಿರುಪದ್ರವಪರಮಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಬಲಾದನುವರ್ತಮಾನವಿಪರ್ಯಯೈಃ ನ ಬಾಧಃ, ಕೃತಃ? ಬುದ್ಧೇಃ ಪರಮಾರ್ಥಭಾವನಾಜನ್ಯಾಯಾ ವಸ್ತುಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । ನನು — ಲಂಘನಾಭ್ಯಾಸವತ್ ನೈರಾತ್ಮ್ಯಾದಿಭಾವನಾಪಿ ಸಾತಿಶಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯತಿ, ಕಥಂ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಲಾಭಃ? ಇತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಕರ್ತುಮಯತ್ನವತ್ತ್ವೇಽಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಲಂಘನಾಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಯೋ ಯುಗಮಾತ್ರದೇಶಲಂಘನೇ ಪ್ರಯತ್ನಸ್ತತೋಽಧಿಕೋ ದ್ವಿಯುಗದೇಶಲಂಘನೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ನೈರಾತ್ಮ್ಯಾದಿತತ್ತ್ವವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಸೇ ತು ಯಾದೃಶಃ ಪ್ರಥಮಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದೇ ಪ್ರಯತ್ನಃ ತಾದೃಶ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾದಾವಪಿ ವೈಶದ್ಯಾಧಿಕ್ಯಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ನಿರತಿಶಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯತ್ರ ಹಿ ಯೋಽಭ್ಯಾಸಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಕರಃ ಪ್ರಾಚಃ ಪ್ರಯತ್ನಾದಧಿಕಪ್ರಯತ್ನಾನಪೇಕ್ಷಶ್ಚ, ಸ ತತ್ರ ನಿರತಿಶಯಕಾರ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಂ ಕರೋತಿ, ಪುಟಪಾಕಾಭ್ಯಾಸ ಇವ ಸುವರ್ಣಸ್ಯ ರಕ್ತಸಾರತಾಮಿತಿ । ಅಯತ್ನವತ್ವೇಽಪಿ ಅಧಿಕಪ್ರಯತ್ನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವೇನ ಉದಯಾತ್ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

'ತಮೇತಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ' ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಕರಣಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ನಾವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪ್ರೇರಕತ್ವೇನ ಆಶ್ರಯಂತಿ ಅನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹೀತಿ ।

ವಿರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ನಾವಿದ್ಯಾವಂತಮಿತಿ ।

ಅಹಮಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ।

ಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಹೀನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಹೀತಿ ।

ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರೇರಣಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪರೋಪಾಧಿರಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪ್ರೇರ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಂಡಿನ ಇತಿ । ಯಥಾ ದಂಡ್ಯದಂಡಿಸಮುದಾಯಲಕ್ಷಣದ್ವಾರೇಣ ಸಮೂಹಿಪರೋ ದಂಡಿಶಬ್ದಃ, ಏವಮಿಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೋಽಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಽನಿಂದ್ರಿಯಪ್ರಮಾಣಪರ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರೋಪಾದಾನಾತ್ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾವಯಾಪೇಕ್ಷಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತುರುಪಾದಾನೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಯೇತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾದಿತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಿಣ ಆಕ್ಷೇಪಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಪಾದಾಯ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್, ಅನುಪಾದಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಕರ್ತೃಕತ್ವನ ಅಸಂಭವನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ಕರ್ತೃಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅನುಪಾದಾಯೇತಿ । ನೈವಮಿಹ ಸಂಬಂಧೋಽನುಪಾದಾಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಪುನರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಶಂಕಾ । ಅಥ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಸ್ವಭಾವವಾದಿನಃ । ಅಥ ದೇಹ ಏವೇತಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಸ್ಯ ।

ಏವಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರೇರಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸ ಸಮರ್ಥ್ಯ ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಪಿ ಸಮರ್ಥಯತಿ —

ಆತಶ್ಚೇತಿ ।

ಅವಶ್ಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾ ಭೂತ್ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಏತಾವತಾ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ರೂಪಸಂವಲಿತಪ್ರಮಾಯಾ ಆಶ್ರಯಃ ಪ್ರಮಾತಾಪಿ ।

ತತ್ಸ್ವಭಾವೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಚ ಚಿದಚಿತ್ಸಂವಲನಮಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣೇತಿ ಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಾಣೀಯಾಹ —

ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷ ಉದ್ಭೂತಸತ್ತ್ವಃ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರವಣ ಇತಿ ಸುಖಾದೇರ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ಪರಿಣಾಮತಯಾ ಚ ಜಾಡ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । । ಯದಿ ಚಿದಾತ್ಮಾ ತತ್ರಾಂತಃಕರಣೇಽಧ್ಯಸ್ಯೇತ, ತರ್ಹ್ಯೇವ ತತ್ಪರಿಣಾಮಶ್ಚಿದ್ರೂಪೋ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ನಾಽವಿದ್ಯಾವಂತ ಇತಿ ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ಪರಿಹೃತಃ ।

ತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹೀತಿ ಗ್ರಂಥಸ್ಥಂ ಪರಿಹರತಿ —

ತಾಮೇವ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ಚೇತಿ ।

ಅನುಪಲಕ್ಷಣೇ ಹಿ ಪ್ರೇಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಲ್ಪ್ಯಾ ನಾಧ್ಯಾಸೋಪಪಾದಿಕಾ, ಪ್ರಮಾ ತು ಚಿದಚಿದ್ರೂಪಗರ್ಭಿಣೀ ಕಲ್ಪಯತ್ಯಧ್ಯಾಸಮಿತಿ॥

ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಮಿತಿ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇಽಭಿಹಿತಮ್ — 'ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಯೋಗೇ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ. ಅ.೩ ಪಾ.೭ ಸೂ. ೧೮) । ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಂ ಸಾಂಗೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಯಜಮಾನ ಏವ ಕರ್ತಾ, ಉತ ಉದ್ದೇಶತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕಪ್ರಧಾನೇ ಏವ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಅಂಗೇಷು ಯಥಾಯಥಮೃವಿಜಾಮಿತಿ । ತತ್ರೇದಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮ್ । ಸಾಂಗಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೇಽನುಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವಯಂ ಯಜಮಾನಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್, ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯಂ ಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕುತಃ, ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾದರ್ಥಸ್ಯ । ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತಿ ಸ್ವರ್ಗೋದ್ದೇಶೇನ ಭಾವನಾಂ ವಿದಧದಾಖ್ಯಾತಂ ಭಾವನಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತೃಸಂಬದ್ಧಂ ಫಲಮವಗಮಯತಿ । ಆತ್ಮನೇಪದೇನ ಚ ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತಾ ಗೀಯತೇ । ಸಾಂಗಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಫಲಸಾಧನಮಿತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಯಾಜಮಾನತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಸಿದ್ಧಾಂತಃ — ಅನ್ಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಪರಿಕ್ರಯಾಮ್ನಾನಾತ್ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ (ಜೈ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೨೦) । ಯದಿ ಯಜಮಾನ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ ತರ್ಹಿ ದಕ್ಷಿಣಾಭಿಃ ಪರಿಕ್ರಯಣಮೃತ್ವಿಜಾಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪರಿಕ್ರಯೋ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಃ । ತತ ಆಧ್ವರ್ಯವಾದಿಕಮೃತ್ವಿಗ್ಭಿರೇವ ಕಾರ್ಯಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪರಿಕ್ರಯದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಜಮಾನ ಏವ ಸಾಂಗಫಲಭಾಗಿತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಯೋಃ ಕರ್ತೃಗಾಮಿನಿ ಫಲೇ ನ ವಿಗಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮಪಿ ತಾವತ್ಯಂಶೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುದಾಹೃತಮ್ ।

ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಪದಸೂಚಿತಾಕರ್ತೃತ್ವವೈಪರಿತ್ಯಮಾಹ —

ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಹೀತಿ ।

ಅಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪದಸೂಚಿತಾಭೋಕ್ತೃತ್ವವೈಪರೀತ್ಯಮಾಹ —

ಕರ್ಮಜನಿತೇತಿ ।

ಅಪೇತಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾಽನಧಿಕಾರರೂಪವೈಪರೀತ್ಯಮಾಹ —

ಅಧಿಕಾರೀತಿ ।

ಅಧಿಕಾರಿತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸ್ವಾಮೀತಿ । ಅಕರ್ತಾ ಕರ್ತೃವಶಕ್ತಿರಹಿತಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಕರ್ಮ ವಿಧಯೋ ಯದಿ ಯದಾ ಕದಾಪಿ ಬಾಧಿಷ್ಯಂತೇ, ತರ್ಹ್ಯಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯುಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನ ಚ ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।

ಮಹಾಪಾತಕೇತಿ ।

ಮಹಾಪಾತಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವಧಾದಿ । ಉಪಪಾತಕಂ ಗೋವಧಾದಿ । ಸಂಕರೀಕರಣಾದೀನಿ ಚ ಮನುನೋಕ್ತಾನಿ । 'ಖರಾಶ್ವೋಷ್ಟ್ರವರಾಹಾಣಾಮಜಾವಿಕವಧಸ್ತಥಾ । ಸಂಕರೀಕರಣಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಮೀನಾಽಹಿಮಹಿಷಸ್ಯ ಚ॥ ನಿಂದಿತೇಭ್ಯೋ ಧನಾಽಽದಾನಂ ವಾಣಿಜ್ಯಂ ಶೂದ್ರಸೇವನಮ್ । ಅಪಾತ್ರೀಕರಣಂ ಜ್ಞೇಯಮಸತ್ಯಸ್ಯಾಭಿಭಾಷಣಮ್ । । ಮನುಸ್ಮೃತಿಃ (ಅ. ೧೧ ಶ್ಲೋ. ೬೮ — ೬೯) 'ಕೃಮಿಕೀಟವಯೋಹತ್ಯಾ ಮದ್ಯಾನುಗತಭೋಜನಮ್ । ಫಲೈಧಃಕುಸುಮಸ್ತೇಯಮಧೈರ್ಯಂ ಚ ಮಲಾವಹಮ್ ॥

(ಮನು. ಅ. ೧೧ ಶ್ಲೋ. ೭೦ ) ಇತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ತದುಕ್ತಂ ಜಾತಿಭ್ರಂಶಕರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । 'ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ರುಜಃ ಕೃತ್ಯಂ ಘ್ರಾತಿರಘ್ರೇಯಮದ್ಯಯೋಃ । ಜೈಹ್ಮ್ಯಂ ಪುಂಸಿ ಚ ಮೈಥುನ್ಯಂ ಜಾತಿಭ್ರಂಶಕರಂ ಹಿ ತತ್ ॥' (ಮನು. ಅ. ೧೧ ಶ್ಲೋ. ೬೯) ಇತಿ ।

ಅಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಥಮಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತತ್ರಾಹಮಿತಿ ।

ಗೃಹೀತವಿವೇಕತ್ವಾತ್ ಪುತ್ರಾದೀನಾಮಾತ್ಮನಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವಮಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ —

ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ।

ದೇಹಗತಸ್ವಾಮಿತ್ವಸ್ಯಾರೋಪೇ ಕಥಂ ಸಾಕಲ್ಯವೈಕಲ್ಯಾರೋಪಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಸ್ವಸ್ಯ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ದೇಹಗತಸ್ವಾಮಿತ್ವಸ್ಯ ಯೇ ಸಕಲತ್ವವಿಕಲತ್ವೇ ತೇ ಚೇದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತೇ, ಕಥಂ ಬಾಹ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಭಾಷ್ಯೇ? ತತ್ರಾಹ —

ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಚೈತನ್ಯೋದಾಸೀನತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಸಕ್ರಿಯೋಪಾಧೇಃ ಆತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಾದಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಪಾದಿತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।

ಅಂತಃಕರಣಾದಿಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಶುದ್ಧೇಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಭ್ರಮಮಪನಯತಿ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ।

ಉಪೋದ್ಧಾತರೂಪೇಣಾಧ್ಯಾಸಂ ವರ್ಣಯತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಮಧ್ಯಾಸೇ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಸತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಸಮಾಕ್ಷೇಪಾವಸರೋಕ್ತಂ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪಠ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಗತಾರಭ್ಯಂತ ಇತಿಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ।

ಅತತ್ಪರವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ಯಪ್ಯಪ್ರಮಾ, ತಥಾಪ್ಯಭ್ಯಸ್ತೋ ವಾಸ್ತವಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಿವರ್ತಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ —

ನ ಚಾಸಾವಿತಿ ।

ಅಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ —

ಏತಾವಾನಿತಿ ।

ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಮನಾರಭ್ಯಮಾರಭ್ಯಂ ವೇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ವೇದಾಂತೈಃ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಂ ನೀತೈರ್ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಾರ್ಥತಯಾ ವಿಚಾರಾಕಾರಾಂಕ್ಷೈಃ ಆಕ್ಷೇಪಾದಸ್ಯ ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಂಗತಿಃ । ಸಮನ್ವಯಾದ್ಯಶೇಷವಿಚಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಪ್ರಥಮಪಾದಸಂಗತಯಃ ।

ಆಶಂಕಾಪನಯನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಶಂಕಿತುಮಶಕ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾತ್ ಸರ್ವವೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾ, ಲೋಕವೇದಯೋಃ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸಿದ್ಧರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿವ ದೇವತಾದೌ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶಂಕ್ಯಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧಿತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ । ಅತೋ ನಾನಾರಭ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹರತಿ —

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಸ್ವರೂಪಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನ ಮೀಮಾಂಸಾಽನಾರಂಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಮೇಯಸ್ವರೂಪಾಲೋಚನಯಾಪಿ ತಮಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನೇತಿ ।

ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ಯಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ॥೧॥ ವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಇಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಮುಪಪಾದ್ಯ ಸಂಶಯಸೂಚನಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಜಿಜ್ಞಾಸಾತ್ವಿತಿ ।

ಸಾ ಹೀತಿ ।

ಸಾ ನ್ಯಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಮೀಮಾಂಸಾ ಅನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲವಿಚಾರಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಬಹ್ವರ್ಥಸೂಚನತಾ । ಲಘೂನಿ ಅಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಾನಿ । ಸಾಂಶಯಿಕಂ ಹಿ ನಾನಾರ್ಥಸ್ಫೋರಕತ್ವೇನ ಗುರು । ಸೂಚಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾತ್ ಬಹ್ವರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಬಹೂನಾಮಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತತ್ರೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯತ್ರಾಪೂರ್ವಸಂಜ್ಞಾಯೋಗಿವಿಧಾಸ್ಯಮಾನಕರ್ಮಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಅಧಿಕರಣಂ ತು (ಜೈ. ಅ.೨ ಪಾ.೨ ಸೂ. ೨೨) ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇಽನುಕ್ರಮಿಷ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋ ಮಾ ಭೂತ್, ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

'ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನಿ"ತ್ಯತ್ರ ಹಿ 'ಮೈತ್ರಾವರುಣಃ ಪ್ರೇಷ್ಯತಿ ಚಾನ್ವಾಹೇತಿ' ಮೈತ್ರಾವರುಣಸ್ಯ ಪ್ರೈಷಾನುವಚನೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದವಿವಕ್ಷಾ, ಇಹ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ನಾವಿವಕ್ಷಾ ಕಾರಣಮ್, ಪ್ರತ್ಯುತ ತದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।

ನನು ಕಿಂ ಸಂಶಯಸೂಚನೇನ? ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಏವ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸಿದ್ಧ್ಯತಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಅಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । 'ಮಾನ್ಬಧದಾನ್ಶಾನ್ಭ್ಯೋ ದೀರ್ಘಶ್ಚಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯೇ'ತಿ ಸೂತ್ರೇ 'ಮಾಙ್ಮಾನೇ' ಇತ್ಯಸ್ಯ ಙಾನುಬಂಧಸ್ಯ ಧಾತೋರ್ನಾಂತತ್ವಂ ನಿಪಾತಿತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಚ ಪೂಜಿತವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಾತ್ವಾತ್ ಸ್ವತೋ, ನಾಂತಸ್ಯ ತು ತದರ್ಥತ್ವಮ್ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮಿತಿ । ಮಾನಿತ್ಯಾದಿಧಾತುಭ್ಯಃ ಸನ್ ಭವತ್ಯಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ದೀರ್ಘ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧಾತೋಃ ಕರ್ಮಣ ಇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರೇ ಇಚ್ಛಾರ್ಥೇ ಸವಿಧಾನಾದಯಮನಿಚ್ಛಾರ್ಥ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।

ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರನಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದೋಽಸ್ತು ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಸ್ಯೇತಿ ।

ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಸಂಶಯಸೂಚನೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯೋಪಪತ್ತೌ ನ ಲಕ್ಷಣಾ, ಅಧಿಗತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸ್ತು ಸ್ವತ ಏವ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥಾಧಿಕಾರಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಕಿಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾದಥಶಬ್ದಾತ್ ಆನಂತರ್ಯಮ್ ಉತ ನಿರಂತರಾದಾನಂತರ್ಯಪಕ್ಷಾತ್, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ, ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಥಶಬ್ದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಿಂ ನಿರಂತರಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷಾತ್ ಆನಂತರ್ಯಂ ಬ್ರೂಯಾದ್, ದ್ವಿತೀಯೋಽಥಶಬ್ದೋಽಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ, ಉತ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ । ನಾದ್ಯಃ, ಅವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದರ್ಥೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾತ್ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಪ್ರಕೃತಾನಪೇಕ್ಷೇತಿ ।

ಏಕಧರ್ಮ್ಯಪೇಕ್ಷಣೇ ಹಿ ತನ್ನಿರೂಪಕಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಆನಂತರ್ಯರೂಪತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ಆನಂತರ್ಯರೂಪತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಕಲ್ಪಾಪ್ರತಿಭಾನಾತ್, ಕಿಂತೂಭಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಭೂತಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಅತಃ ಫಲದ್ವಾರೇಣಾವ್ಯತಿರೇಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನು ಉಭಯಥಾ ಫಲಾಭೇದೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಗ್ರಹಃ, ತತ್ರಾಹ —

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅನ್ಯದಪ್ಯದೃಷ್ಟಾದಿಕಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭವಂತೀ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಭವತ್ಯೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಭವಿತುಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದೇನ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದ್ವಿಷಯಮಧ್ಯಯನಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಪಾದಾನಾತ್ ಕಥಂ ತೇನ ಗತಾರ್ಥತಾ, ತತ್ರಾಹ —

ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಇಚ್ಛಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗೋ ನ ಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಅರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಾಹ —

ತತ್ರಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಶೇಷಹೇತ್ವಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।

ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣೇ ಕರ್ಮ ಕಿಮಪ್ರಮಾಣತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ, ಉತ ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ।

ನಾದ್ಯಃ, ಅಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।

ಪಾತಜಲಸೂತ್ರೇ ಸ ಇತಿ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ದೃಢಭೂಮಿಃ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ದೃಢ ಉಪಾಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಭಾವನಾಂಗತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಹಿತರೂಪಮುಪಾದಾಯ ಭಾವನಾಂಗತಾಂ ವಿನಿಯೋಗವಚನ — ವಶೇನಾಹ —

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಸಂಯೋಗಃ ಶೇಷತ್ವಬೋಧನಂ ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ ।

ಏಕಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

'ಖಾದಿರೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ', 'ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಯೂಪಂ ಕುರ್ವೀತೇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಂ ಕಾಮ್ಯೇ ಇವ ಖಾದಿರತಾ ನಿತ್ಯೇಪಿ ಸ್ಯಾದುತ ನೇತಿ, ತತ್ರ ಫಲಾರ್ಥತ್ವೇನ ಅನಿತ್ಯಾಯಾಃ ನಿತ್ಯಪ್ರಯೋಗಾಂಗತಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಯತ್ತು ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಖಾದಿರತ್ವಶ್ರವಣಂ, ತತ್ಕಾಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಪಶುಬಂಧನಯುಕ್ತಯೂಪರೂಪಾಶ್ರಯದಾನಾರ್ಥಂ, ತತೋ ನ ನಿತ್ಯೇ ಖಾದಿರತೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ, ಏಕಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ಉಭಯತ್ವೇ ಕ್ರತ್ವರ್ಥ — ಪುರುಷಾರ್ಥಲರೂಪೋಭಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ವಚನದ್ವಯೇನ ಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಫಲಶೇಷವತ್ವಕ್ಷಣಸಂಯೋಗಭೇದಾವಗಮಾತ್ ನ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿಧಿವಿರೋಧಃ । ನ ಚಾಶ್ರಯದಾನಾಯ ನಿತ್ಯವಾಕ್ಯಮ್, ಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವಾಶ್ರಯಲಾಭಾತ್ । ತತ ಉಭಯಾರ್ಥಾ ಖಾದಿರತೇತಿ (ಜೈ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೫)

ವಿಶೇಷಣತ್ರಯವತೀತಿ ।

ಆದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲತ್ವವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಯಾಃ ತದವಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಾಮ್ ಉಪಪಾದಯನ್ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಘಟಯತಿ —

ನ ಚೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟ ಉಪಕಾರಃ ತುಷವಿಮೋಕಾದಿಃ, ಅದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಜಃ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಜಶ್ಚ । ಸ ಚಾಸೌ ಯಥಾಯೋಗಂ ಸಾಮವಾಯಿಕಃ ಕ್ರತುಸ್ವರೂಪಸಮವಾಯೀ, ಆರಾದ್ ದೂರೇ ಫಲಾಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೌ ಉಪಕಾರಶ್ಚ, ತಸ್ಯ ಹೇತುಭೂತಾನಿ ಔಪದೇಶಿಕಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಹಿತಾನಿ ಆತಿದೇಶಿಕಾನಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ವಿಕೃತಾವತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಕ್ರಮಪರ್ಯಂತಾನಿ ಕ್ರಮೇಣಾಪಿ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ಯಂಗಾನಿ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಾಮಃ ಸಮೂಹಃ, ತತ್ಸಹಿತಂ ಪರಸ್ಪರವಿಭಿನ್ನಂ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಂ, ತದಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಶ್ಚ, ತಯೋಃ ಪರಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಶಕ್ಯಾನಿ ಅನುಷ್ಠಾತುಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಔಪದೇಶಿಕಾತಿದೇಶಿಕೇತಿ ಶೇಷಲಕ್ಷಣಾದಾರಭ್ಯ ಉಪರಿತನತಂತ್ರಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷೋಕ್ತಾ । ಕ್ರಮಪರ್ಯಂತೇತಿ ಪಂಚಮನಯಸ್ಯ । ಅಂಗಗ್ರಾಮೇತಿ ತಾರ್ತೀಯಸ್ಯ । ಸಹಿತೇತಿ ಚಾತುರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕವಿಚಾರಸ್ಯ । ಪರಸ್ಪರವಿಭಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಸ್ಯ । ತದಧಿಕಾರೀತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ಯ । ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮವಗುಣಕರ್ಮ ಸ್ವಪ್ನಧಾನಕರ್ಮತ್ವಾದಿಚಿಂತಾಯಾಶ್ಚ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಗತಾಯಾ ಅಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ದ್ವಿರವತ್ತೇತಿ ।

ಆಗ್ನೇಯಯಾಗಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಯೇ 'ದ್ವ್ಯವದಾನಂ ಜುಹೋತೀತಿ ವಚನಾದ್ ದ್ವಿರ್ಹವಿಷೋಽವದ್ಯತೀತಿ ವಿಹಿತಂ ದ್ವಿರವತ್ತಪುರೋಡಾಶಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।

ಭಾವನಾಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಯದಿ ಕಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ತರ್ಹಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್, ಅನ್ಯೋ ವಾ ।

ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —

ಸ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪಿಷ್ಟಂ ಸಂಯೌತೀತಿ ವಿಹಿತಮಿಶ್ರಣಸ್ಯ ಪಿಂಡ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ, ಗಾಂ ದೋಗ್ಧೀತಿ ವಿಹಿತದೋಹನೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಪಯಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾದ್ಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಡಂ ಸ್ಯಾತ್, ತಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಗೋಚರಃ ಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಹೇತುರಿತಿ ಕೇವಲಭಾವನಾಭೂಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಅಪ್ರಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತತೋ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಮಂಥರಃ ಸ್ತಿಮಿತಃ । ಸ್ಫುರಂತ್ಯೋ ಜ್ವಾಲಾ ಜಟಾಕಾರಾ ಅಸ್ಯ ಸಂತೀತಿ ಜಟಿಲಃ ।

ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತಯಾ ಪೂರ್ವರೂಪಾಪಾಯಲಕ್ಷಣೋ ವಿಕಾರಃ ಅಭಿನವಗುಣೋದಯರೂಪಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ನ ಸ್ತಃ, ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತಯಾ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।

ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾವಿರುದ್ಧಂ ದೋಷವಿಘಾತಸಂಸ್ಕಾರಮಾಹ —

ಅನಿರ್ವಚನೀಯೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಸೀರಾ ತಿರಸ್ಕರಿಣೀ । ರಂಗವ್ಯಾವೃತೋ ನಟಃ । ಆರೋಹ ಉಚ್ಛ್ರಯಃ । ವಿಸ್ತಾರಪರಿಮಾಣಂ ಪರಿಣಾಹಃ । ಉಪಾಸನಾ ಕಿಮಾಪಾತಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಃ, ನಿಶ್ಚಯಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ ।

ಆದ್ಯಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ನನು ಉಪಾಸನೈವ ಅವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತು, ಕಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ, ಯತ್ರ ಕರ್ಮೋಪಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ನನು ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಭ್ರಮಾ ಅಪರೋಕ್ಷಾ ಅಪಿ ಆಪ್ತವಚನಾದಿಜನಿತಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೈಃ ನಿವರ್ತಂತೇ — ಸತ್ಯಂ, ತೇ ನಿರುಪಾಧಿಕಾಃ, ಕರ್ತೃವಾದಿಸ್ತು ಸೋಪಾಧಿಕ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಥಾವಿಧಮುದಾಹರತಿ —

ದಿಙ್ಮೋಹೇತಿ ।

ನೌಸ್ಥಸ್ಯ ತಟಗತತರುಷು ಚಲದ್ವೃಕ್ಷಭ್ರಮಃ ।

ಅಪರೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದ ಏವ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತುಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತು ತತ್ರ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾಪಾತಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನ ಚೈಷ ಇತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ — ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಭ್ರಮಗೃಹೀತಮ್ । ತತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಕರಣಾದೇವ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ । ಅಂತಃಕರಣಂ ಚ ಸೋಪಾಧಿಕೇ ಆತ್ಮನಿ ಜನಯತ್ಯಹಂವೃತ್ತಿಮ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಅಪರೋಕ್ಷಧೀಹೇತುತ್ವಮ್ । ತತ್ತು ಶಬ್ದಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಧೀಸಂತತಿವಾಸಿತಂ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಯತಿ, ಅಕ್ಷಮಿವ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರವಾಸಿತಂ ತತ್ತೇದಂತೋಪಲಕ್ಷಿತೈಕ್ಯವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಹೇತುಃ, ಶಬ್ದಸ್ತು ನಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಹೇತುಃ ಕ್ಲೃಪ್ತಃ, ಪ್ರಮೇಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇ ದೇಹಾತ್ಮಭೇದವಿಷಯಾನುಮಿತೇರಪಿ ತದಾಪತ್ತಿಃ, ದಶಮಸ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ಸಚಿವಾದಕ್ಷಾದೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ, ಅಂಧಾದೇಸ್ತು ಪರೋಕ್ಷಧೀರೇವ । ಅಪಿಚ — ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜಜ್ಞಾನಭಾವನಾಜಾಽಪರೋಕ್ಷಧೀಃ । ಮೂಲಪ್ರ ಮಾಣದಾಯನ ನ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ । 'ನ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರತಸ್ವಾಪಾತಃ ಅಪವಾದನಿರಾಸಾಯ ಮೂಲಶುದ್ಧ್ಯನುರೋಧಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯತ್ಯಾದೇರ್ನಯಬೃಂಹಿತವಚನಾದಿತ್ಥಮುರರೀಕಾರಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದಿತ್ಯೇವಮಾಕಾರೈವ ಧೀಃ ಶಬ್ದಾದುದೇತಿ, ನತು ಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮತಿ, ಸಾ ತು ಕರಣ ಸ್ವಭಾವಾತ್ಪರೋಕ್ಷಾಽವತಿಷ್ಠತೇ ನ ಭ್ರಮ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಮುಪಪಾದ್ಯ ವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತೇರುತ್ಪಾದ್ಯ ತಾಮಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಸಮುಚ್ಚಯಮತೇನ ಕರ್ಮೋಪಯೋಗಾಯ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ —

ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತ್ವಯಾಽಪೀಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ನನು ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರೇ ಕಥಮುಪಹಿತತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚಾಂತಃಕರಣೇತಿ ।

ನಿರುಪಾಧಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಾಣಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಸ್ವೇತರೋಪಾಧಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರುದಯತೇ; ಸ್ವಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯುಪಾಧೇರ್ನಿವರ್ತಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ । ನನು — ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಶಬಲತಯಾ ನ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರತಾ;  ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಪಾತಃ, ವಿಶೇಷಣಾಗ್ರಹೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾಗ್ರಹಾತ್, ಉಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ತು ನ ವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕತಾ — ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ; ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗೋಽತ್ರ ಸತ್ತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸ್ಯತಯಾಽತೋ ವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾ ವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ನ ತು ಸ್ವತ ಇತಿ ನ ದೋಷಃ ।

ನನೂಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾದ್ವಿಷಯತ್ವಂ, ವಿಷಯತ್ವೇ ಚೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಲಕ್ಷಣ ಇತೀತರೇತರಾಶ್ರಯಮತ ಆಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಂ, ಕಿಂ ತು ಸ್ವತಃ, ಘಟಾದಿವೃತ್ತಿಷ್ವಪಿ ಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ವಭಾವಿಕೋ ವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ವಿಷಯವಿಸಂವಾದಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾಪರೋಕ್ಷೇಪಿ ಶುದ್ಧಾನಂದಾತ್ಮತ್ವಾದೇಃ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಾನ್ನ ತದಾಕಾರಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಯಥಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಶುದ್ಧಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿತಿರೋಧಾನಾದವಿಭಾವನಮ್ ।

ವೇದಾಂತಜಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ತದುಪಾಧ್ಯಪಗಮೇ ಯಥಾವದಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ, ಸ ಚೇದುಪಾಧ್ಯಭಾವಸ್ತರ್ಹಿ ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಪರೋಕ್ಷಃ ಕಥಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಭಾಯಾದತ ಆಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಪರೈರನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೋ ನ ಭವತಿ ಘಟ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನೋಪಿ ಘಟತದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ನಾಭಾವ ಉಪೇಯತೇ, ನ ಚ ಘಟತದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಯೋರೇಕತಾ, ಏವಮಸ್ಮಾಕಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಚೋಪಧ್ಯಭಾವಸ್ತತೋಽನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನಾಶ್ಚೇದಾನಂದಾದಯಸ್ತದ್ವದವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ವಿಭಾವ್ಯೇರನ್, ಉಪಾಧಿರುದ್ಧಾಶ್ಚೇಚ್ಚೈತನ್ಯೇಽಪಿ ನಿರೋಧಸ್ತುಲ್ಯಸ್ತದಭೇದಾದಿತಿ ಶಂಕಾಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಷಡಜಾದಯೋ ಗಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸ್ಫುರಂತಸ್ತದ್ರೂಪೇಣಾನುಲ್ಲಿಖಿತಾ ನ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ, ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ ತು ಶಾಸ್ತ್ರವಾಸಿತೇನ ತೇನ; ಏವಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತಾಕಾರಜ್ಞಾನವಾಸಿತಾಂತಃಕರಣೇನ ತದ್ಭಾವಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನ ಪ್ರಾಗಿತಿ ।

ನಿಷಾದರ್ಷಭಗಾಂಧಾರಷಡ್ಜಮಧ್ಯಮಧೈವತಪಂಚಮಾಃ ಸ್ವರಾಃ । ಏಷಾಂ ಸಮುದಾಯೋ ಗ್ರಾಮಃ । ಮೂರ್ಚ್ಛನಾ ತು ತೇಷಾಮಾರೋಹಾವರೋಹೌ ।˳

ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮಿದಾನೀಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನೇತಿ ।

ತತ್ರ ಕಿಮಿಹ ವಾ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ, ಉತೇಹೈವಾವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೃತಕರ್ಮಣಾಂ ಭಾವನಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಿಂ ಭಾವನಾಫಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಕರ್ಮೋಪಯೋಗಃ, ಉತ ಭಾವನಾಸ್ವರೂಪೇ ಇತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದುಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ ।

ಸಜಾತೀಯೇತಿ ।

ಸಜಾತೀಯಾಶ್ಚ ತೇ ಸ್ವಯಂ ಚ ಪರೇ ಚ ತೇಷಾಂ ವಿರೋಧಿನಸ್ತಥೋಕ್ತಾಃ ।

ಅವಗತೇ ತತ್ತ್ವೇ ವಿಪರ್ಯಾಸದರ್ಶನೇನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ದೂಷಯತಿ —

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಿದುಷ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿರ್ವಾಸ್ತವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿದುಷಶ್ಚೇದಧಿಕಾರಸ್ತರ್ಹಿ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದೇರ್ವಾಸ್ತವತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದೀತಿ ।

ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನಃ ಅವಿದ್ವಾನೇವ ವಿದ್ವಾನ್ಭವನ್ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಹಿತಾದಿಡಾಜ್ಭ್ಯಃ ಕ್ಯಷಿತಿ ಕ್ಯಷಂತಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಅತಏವಾವಿದ್ವಾನ್ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಧಿಕಾರ್ಯಭಿಮತ ಇತಿ । ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವೇತಿ । ಪ್ರಾಕ್ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಮಿತ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾದಶ್ರದ್ದಧಾನೋ ವಿಧ್ಯನಧಿಕಾರೀ, ತರ್ಹ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಭಿನ್ನಮುಲ್ಲಂಗಿತಂ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಷಿದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಯೇನ ಸ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತಾ ಅತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಗತಮಿಥ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಹೇತುತಾ । ನ ಚ ಶ್ರದ್ಧಧಾನತಾ; ಇಹಾಧಿಕಾರಹೇತುರತತ್ತ್ವವಿದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿಕತ್ವೇನಾಶ್ರದ್ಧಧತೋ ನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಾತ್, ಇತರಥಾ ನಿಷೇಧಲಂಗಿನಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾಪಾತಾದ್ವಿಧಿಷು ತು ಶ್ರದ್ಧಾಪ್ಯಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ —

ಮೈವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತೀತಿ ಶ್ರದ್ಧಾರಹಿತಮಪಿ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವದಿತಿ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ಭಕ್ತಿರೂಪಾ, ಇಯಂ ತು ಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ವಿಶ್ವಾಸಾತ್ಮಿಕೈವ ತದಭಾವೇಽನಧಿಕಾರ ಏವೇತಿ ।

ನ ಶ್ರದ್ಧಧಾನ ಇತಿ ।

ನಕಾರೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚೀ । ಯತ ಏವಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ವಿಧಿಷು ನಾಧಿಕಾರ್ಯತ ಏವ ।

ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾನ್ನೋಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತೌ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಾನವಕಾಶ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ಏತದ್ವಿಭಜತೇ —

ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸೇತಿ ।

ಪಿತೃಮನುಷ್ಯದೇವಲೋಕಾಪ್ತಿಹೇತುಭಿಃ ಕರ್ಮಪ್ರಜಾಧನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಪರವಿದ್ಯಾಭಿರ್ನಾಮೃತತ್ವಮಾಪ್ತವಂತಃ, ಕಿಂತು ತ್ಯಾಗಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ – ‘ಪುತ್ರೇಣೈವಾಯಂ ಲೋಕೋ ಜಯ್ಯೋ ವಿದ್ಯಯಾ ದೇವಲೋಕಃ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕ’ ಇತಿ ।

ಇಹ ಭವಾಂತರೇ ವಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷಮಂಗೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕತೇ —

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಆರಾತ್ ದೂರೇ ।

ಇಮಂ ಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತಥಾ ಹೀತಿ । ಪ್ರಧಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನೇಚ್ಛಯಾಽಽಖ್ಯಾತೋಪಾತ್ತಭಾವನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ।

ಅನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಇದಂ ಮಮಾಂಗಮಂತಃಕರಣಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ಪುಣ್ಯೇನ ಚೋಪಧೀಯತ ಉಪಚೀಯತ ಇತಿ ಯೋ ವಿದಿತ್ವಾ ಚರತಿ ಕರ್ಮ, ಸ ಆತ್ಮಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯಜನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ, ಸ ಚ ದೇವಯಾಜಿನಃ ಕಾಮ್ಯಕರ್ತುಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಶಾತಪಥಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಯದೇವ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —

ನಿತ್ಯೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕತೋಕ್ತಾ, ಇದಾನೀಂ ಯದುಕ್ತಂ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ —

ಕ್ಲೃಪ್ತೇನೈವೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಫಲಂ ಪಾಪಕ್ಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಾಕಾಂಕ್ಷತೇ, ನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತೌ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಾಣಾಮ್ ಅಂಗಾನಾಮತಿದೇಶೇನ ನ ಪ್ರಾಕೃತೋಪಕಾರಾತಿರಿಕ್ತೋಪಕಾರಕಲ್ಪನಮೇವಂ ಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಕ್ಲೃಪ್ತನಿತ್ಯಫಲಪಾಪಕ್ಷಯಾತಿರೇಕೇಣ ನ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಸಾಧಾರಣಮೋಕ್ಷೋಪಯೋಗ್ಯುಪಕಾರಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರತ್ವಂ ತತಸ್ತು ತಮಿತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ — ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ — ಇತಿ; ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತನಿಬರ್ಹಕತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಾದಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನೋದ್ದೇಶೇನ ನಿತ್ಯಾನ್ಯನುತಿಷ್ಠತೋಽವಶ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ, ಇತರಥಾ ಶುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮನಿಯತಾ ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿನಿಯೋಗೋಪಯೋಗಃ । ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರಿಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ಮೂಲಮ್ । ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವೇತಾದೃಶೀ ತುಲ್ಯತ್ವೇ ನೈತಾಮನುವಾದಯತಿ । ನ  ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವ ಇತ್ಯನೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್; ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೬.) ಸಂಯೋಗಭೇದಸ್ಯಾಶ್ರಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯಮರ್ಥಃ — ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವಸಿದ್ಧಿರಾರಾದಂಗಭಾವೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ನಿತ್ಯಾನಾಂ ದುರಿತಕ್ಷಯಫಲತ್ವೇ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯವೈಷಮ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ — ನಿತ್ಯೇಹಿತೇನೇಯುಕ್ತಮ್ । ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಂ ಚಿತ್ತಗತಃ ಸತ್ತ್ವಗುಣಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತೀತಿ ।

ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಸಾರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗ್ರಾಹ್ಯಮದೃಷ್ಟೇ ತೂಪಪತ್ತ್ಯಾ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತ್ಯೋಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಂ ಚಿತ್ತಗತಸತ್ತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಪಾಪಕಪಾಟನಿವೃತ್ತ್ಯಪಾವರಣೇ ಉದ್ಧಾಟನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಯೋರ್ಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಮಾಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಯವಾಗೂಪಾಕವದಿತಿ ।

ಪಂಚಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ಅರ್ಥಾಚ್ಚ’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧. ಸೂ.೨) ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಯವಾಗೂಂ ಪಚತೀತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಹೋಮಪಾಕಯೋರ್ಯಥಾಪಾಠಂ ಕ್ರಮಃ, ಉತ ಪಾಕ ಏವ ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ, ನಿಯಾಮಕಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದ್ಧೋಮನಿರ್ವೃತೇಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಭವಾದ್ಯವಾಗೂಪಾಕಸ್ಯ ಚಾರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾದ್ಧೋಮಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಪದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷೋಽನುಷ್ಠಾನವಿಧಿರೇವ ಪ್ರಯೋಜನೋಪಯೋಗಿನಂ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಂ ನಿಯಚ್ಛತೀತಿ ಪಕ್ತ್ವೈವ ಹೋತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾನಯನಂ; ಶ್ರುತದ್ರವ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಾರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಂ ಪಾಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಪಾಠಸ್ಥಾನೇತಿ ।

ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ನಿಯಮ್ಯೇತ ಕ್ರತ್ವೇಕತ್ವೇ ತದ್ಗುಣತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪) ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿಷು ಕ್ರಮಪಠಿತಪ್ರಯಾಜೇಷು ಚಿಂತಾ — ಕಿಂ ಯಥಾಪಾಠಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಃ, ಉತ ನ । ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಾವಸಿತತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಮಪರತೇತ್ಯನಿಯಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ಯಥೈತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಧಾಯೀನಿ, ತಥಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಮೃತ್ಯುಪಯೋಗೀನ್ಯಪಿ । ತಾನಿ ಚ ಕ್ರಮವಂತಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧ್ಯಾಪಿತಾನಿ ಕ್ರಮವಂತ್ಯೇವ ಸ್ಮರಣಾನಿ ಜನಯಂತಿ, ಸ್ಮೃತಸ್ಯ ಚಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಕ್ರಮೇಣಾನುಷ್ಠಾನಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ಏವಂ ಕ್ರಮಪಾಠೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ನಿಯಮ ಇತಿ । ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ರತೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಯೋಗಕ್ರಮೋ ನಿಯಮ್ಯೇತ; ತಸ್ಯ ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಲೋಕೇ ಗುಣತ್ವಾವಗಮಾತ್, ತದ್ಯಥಾ ಸ್ನಾಯಾದನುಲಿಂಪೇತ ಭುಂಜೀತೇತಿ॥

‘ಸ್ಥಾನಾಚ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿಸಂಯೋಗಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ೧.ಸೂ.೧೩) । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಕಾರೇ ಸಾದ್ಯಸ್ಕಸಂಜ್ಞೇಽತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಗ್ನಿಷೋಮೀಯಾದಿಪಶುಷು ಸಹತ್ವಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ವಚನಂ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಸಹ ಪಶೂನಾಲಭತ’ ಇತಿ । ತದ್ವಿಧಾನಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಪ್ರಥಮಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ತತಃ ಸವನೀಯಃ ತತೋಽನುಬಂಧ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ಕ್ರಮೋ ನಿವರ್ತತೇ । ಸಹತ್ವಂ ಚೇದಂ ಸವನೀಯಸ್ಥಾನೇ; ತಥಾ ಸತಿ ಹೀತರಯೋಸ್ತುಲ್ಯವತ್ ಸ್ಥಾನ ಚಲನಂ ಭವತಿ । ಸವನೀಯಶ್ಚಾಶ್ವಿನಗ್ರಹಗ್ರಹಣಾನಂತರಕಾಲಃ ಪ್ರಕೃತಾವಾಮ್ನಾಯತೇ; ಆಶ್ವಿನಂ ಗ್ರಹಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತ್ರಿವೃತಾ ಯೂಪಂ ಪರಿವೀಯಾಗ್ನೇಯಂ ಸವನೀಯಂ ಪಶುಮುಪಾಕರೋತೀತಿ । ತತ್ರೈಕ ಕಾಲತ್ವಲಕ್ಷಣಸಹತ್ವಾಸಂಭವಾದವಶ್ಯಂಭಾವಿನಿ ಕ್ರಮೇ ಕಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತಾಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಕಿಮನಿಯಮೇನೈಷಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮುತ ಸವನೀಯಸ್ಯೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ನಿಯಾಮಕಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಸ್ಥಾನಾತ್ಸವನೀಯಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ನಿಯಮ್ಯೇತ, ಕುತಃ? ಉತ್ಪತ್ತಿಸಂಯೋಗಾತ್, ಪ್ರಕೃತೌ ಸವನೀಯಸ್ಯಾಶ್ವಿನಗ್ರಹಣಾನಂತರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತಾವವಗತಂ ವಿಕೃತೌ ಚ ತೇನೈವ ಕಾಲೇನ ಸ ಉಪಸ್ಥಾಪಿತಃ, ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ತು ಸಹತ್ವವಚನೇನ ಸ್ವಸ್ಥಾನಾಚ್ಚಾಲಿತಸ್ತತಃ ಪ್ರಥಮಂ ಸವನೀಯಸ್ಯೈವೋಪಾಕರಣಾದಿಪ್ರಯೋಗಃ । ಇತರಯೋಸ್ತು ತತ್ಸಾಹಿತ್ಯವಚನಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಂ, ಮಿಥಸ್ತ್ವನಿಯಮಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರಕೃತಿದೃಷ್ಟಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕೇ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ ಪ್ರಥಮಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮುಪಾಕೃತ್ಯಾನುಬಂಧ್ಯ ಉಪಾಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ॥ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮೇಣ ಚಾಂಗಾನಾಂ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೪) ‘ಸಾರಸ್ವತೌ ಭವತ ಏತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಿಥುನಂ ಯತ್ಸರಸ್ವತೀ ಸರಸ್ವಾಂಶ್ಚೇತಿ’ ಸರಸ್ವತೀದೈವತಂ ಸರಸ್ವದ್ದೈವತಂ ಚ ಯುಗಪತ್ಕರ್ಮದ್ವಯಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಸರಸ್ವತೀದೈವತಸ್ಯ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲಂ ಪ್ರಥಮಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ತದನಂತರಂ ಪುಂದೈವತಸ್ಯ । ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವಾದ್ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಮೋಽವಗತಃ । ಅಂಗವಿಶೇಷೇ ನಿರ್ವಾಪಾದೌ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಮನಿಯತೋಽಸ್ಯ ಕ್ರಮ; ಉತ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಮೇಣ ನಿಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಗೋಚರತ್ವಾದಂಗಾನಾಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾನ್ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ಮುಖ್ಯಕ್ರಮೇಣಾಂಗಾನಾಂ ಕ್ರಮೋ ನಿಯಮ್ಯೇತ, ತದರ್ಥತ್ವಾತ್, ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಂಗಾನಾಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಮಿತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಧೂಮಾದೇರಿವಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾ ಸಾಂಗಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಗಶ್ಚೋದಿತಃ, ಸ ಚಾವರ್ಜನೀಯಾದ್ವ್ಯವಧಾನಾದಧಿಕವ್ಯವಧಿಮಂಗಾನಾಂ ನ ಸಹತೇ । ಯದಿ ತು ಪ್ರಧಾನಾಂತರಸನ್ನಿಧಾ ವನ್ಯಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಂ, ತದಾ ತೇನೈವ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾದಂಗಾನಿ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇರನ್ ; ಅತೋ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾದಂಗಕ್ರಮನಿಯಮ ಇತಿ॥

‘ಪ್ರವೃತ್ಯಾ ತುಲ್ಯಕಾಲಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತದುಪಕ್ರಮಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧.ಸೂ.೮) ವಾಜಪೇಯೇ – ‘ಸಪ್ತದಶ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನ್ಪಶೂನಾಲಭತ’ ಇತಿ ಸಪ್ತದಶ ಯಾಗಾ ಅಂಗತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಂತೇ ; ತೇಷಾಂ ಚ ವೈಶ್ವದೇವೀಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಹ ಪ್ರಚರಂತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಸಾಹಿತ್ಯಶ್ರವಣಾದೇಕೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರ ಏಕ ಏವಾವಾಂತರಪ್ರಯೋಗಃ । ತೇನೈಷಾಮತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಧರ್ಮಾ ನ ಏಕೈಕತ್ರ ಸಮಾಪನೀಯಾಃ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ , ಪಶುಷ್ವೇಕ ಏವ ಪದಾರ್ಥಃ ಪರಿಸಮಾಪನೀಯಸ್ತತೋಽನ್ಯಸ್ತತೋಽನ್ಯಃ; ಇತರಥಾ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪಶೌ ಸರ್ವಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗೈರ್ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮೇಕಪದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನೇ ವಿಶೇಷತೋ ವೇದಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾಭಾವಾದಿಚ್ಛೈವ ನಿಯಾಮಿಕಾ । ತದೇವಂ  ಸ್ಥಿತೇ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪದಾರ್ಥಪ್ರಯೋಗೇ ಸಂಶಯಃ; ಕಿಂ ಪ್ರಥಮ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾದಾವಪೀಚ್ಛೈವ ಕಾರಣಮುತ ಪ್ರಥಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೈವ ನಿಯಮ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ — ನ ತಾವತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಸ್ತಿ ನಿಯಾಮಕಮ್; ಪ್ರಥಮಾಂಗಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪೌರುಷೇಯೀ ವೇದೇನ ನಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ನ ತದ್ವಶಾದುಕ್ತರನಿಯಮಃ । ತೇನ ಪ್ರಥಮತರಾಂಗಾಶ್ರಿತಪುರುಷೇಚ್ಛೈವ ಚರಮತರಾಂಗನಿಯಾಮಿಕಾ । ಪ್ರಯೋಗಸೌಕರ್ಯಂ ಚೈವಂ ಲಭ್ಯತೇ; ಇತರಥಾ ಹಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಯೋಗಾನುಸಂಧಾನವ್ಯಗ್ರಮನಸ ಉಪರಿತನಂ ಚ ಪ್ರಯೋಗಂ ತದ್ವಶೇನ ತನ್ವಾನಸ್ಯ ಮತಿಕ್ಲೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಏಕಪ್ರಯೋಗತಯಾ ತುಲ್ಯಕಾಲಾನಾಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದ್ಯಂಗಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮನಿಯಮಃ ; ಕುತಃ? ತದುಪಕ್ರಮಾತ್ ತೇನ ಪ್ರಧಾನೇನಾಂಗಾನಾಮುಪಕ್ರಮಾತ್, ತದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ತದಶ ಯಾಗಾಂಗಾನಿ ಸಹ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಾನಿ ಪ್ರಥಮಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸತಿ ದ್ವಿತೀಯಾದೌ ಷೋಡಶಭಿರ್ವ್ಯವಧಾನಮಭ್ಯನುಜಾನಂತಿ ನ ತತೋಽಧಿಕಮ್; ಪ್ರಾವೃತ್ತಿಕಕ್ರಮಾಶ್ರಯಣೇ ಚ ಸಪ್ತದಶಸು ಪ್ರಥಮಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ದ್ವಿತೀಯೋ ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಥಮಾದಿಪಶುಷು ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಷೋಡಶಭಿರೇವ ವ್ಯವಧೀಯತೇ, ಕ್ರಮಾನಂತರಾಶ್ರಯಣೇಽಧಿಕೈರಪಿ ವ್ಯವಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್; ಅತಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನಕೋಪಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿಯಮ ಇತಿ ।  ಶೇಷಾಣಾಂ ಶೇಷಿಣಾಂ ಚ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯುಗಪದಿತಿ ।

ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತದೇವ ಕುತಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಏಕಪೌರ್ಣಮಾಸೀತಿ ।

ಷಣ್ಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತ್ರಯಃ ಪೂರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಸಂಬದ್ಧಾಸ್ತ್ರಯೋಽಮಾವಾಸ್ಯಯಾ ।

ಕಾಲೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ಕರ್ತೃಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ನ ಕ್ರಮೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ತನ್ಮಾಭೂದಿತ್ಯಾಹ —

ಏಕಾಧಿಕಾರೀತಿ ।

ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವಾನುಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ।

ಏಕಾಧಿಕಾರಿಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನೇತಿ ।

ಯಜೇತೇತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಗವಚನೇ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಏಕಫಲವದಿತಿ ।

ಏಕಶ್ಚಾಸೌ ಫಲವತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಉಪಕಾರಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಉಪನಿಬದ್ಧಾಃ ಶೇಷಾಃ; ಏಕೇನ ಫಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಶೇಷಿಣೋಽತ ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನೋಪಗೃಹೀತಾ ಇತಿ ।

ಸೌರ್ಯಾರ್ಯಮಣೇತಿ ।

ಏಕಾದಶೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ಅಂಗವತ್ಕ್ರತೂನಾಮಾನುಪೂರ್ವ್ಯಮ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೨) ಸೌರ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಃ’ ‘ಆರ್ಯಮಣಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ’ ‘ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇಚ್ಛತಕೃಷ್ಣಾಲಮಾಯುಷ್ಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಕ್ರಮಪಠಿತಕ್ರತುಷು ಚಿಂತಾ । ಕಿಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಾ, ಉತಾನಿಯಮೇನೇತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾಂಗಾನಾಂ ಸಮಿದಾದೀನಾಮೇಕೇನ ಯುಗಪತ್ಕರಣಾಶಕ್ತೇಃ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಾಠಾತ್ ಕ್ರಮನಿಯಮಃ, ಏವಂ ಕ್ರತೂನಾಮಪೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ‘ನ ವಾಽಸಂಬಂಧಾತ್’(ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೩ ಸೂ.೩೩) ಅಂಗೇಷ್ವೇಕಪ್ರಯೋಗವಚನಪರಿಗ್ರಹಾದಸ್ತಿ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಕ್ರತುಷು ನಾನಾಫಲೇಷು ನೈಕಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನೋಽಸ್ತಿ, ನ ಚ ಸರ್ವೇ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಪ್ರಯೋಜಯಂತಿ, ತೇನೈಷಾಮೇಕಪ್ರಯೋಗವಚನಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಕಿತು ಪುರುಷಸ್ಯ । ನ ಚ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ತದಿಚ್ಛಯೈವ ಕ್ರಮಃ, ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ತ್ವಧ್ಯಯನಾರ್ಥ ಇತಿ । ಯುಗಪತ್ಪಾಠಾಸಂಭವೇನಾವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯಾಗತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಯಮಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ — ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರೀತಿಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಲಿಪ್ಸಾಽರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಽವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಣಯೇದಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಗೋದೋಹನೇ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸಂದೇಹೇ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವೇನ ಚೋಭಯಾರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ನೋಪಕಾರಕತ್ವಂ ಶೇಷತ್ವಂ, ಕಿಂತು ತಾದರ್ಥ್ಯಮ್; ತಥಾಚ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪಶುಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವಮ್, ಅಂಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಕ್ರತೋರುಪಕಾರಾಯ; ಅನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್, ತೇನ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಮೇವೇತಿ । ಯಸ್ಮಿನ್ನಿರ್ವೃತ್ತೇ ಪುಂಸಃ ಪ್ರೀತಿಃ ಫಲಂ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಲಿಪ್ಸಾ ಫಲಪ್ರಯುಕ್ತಾ, ನ ವಿಧಿತಃ; ಕುತಃ? ತಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನಸ್ಯ ಪ್ರೀತ್ಯಾ ವಿಭಾಗಾಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಯ ಚಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ತತ್ಕ್ರಮ ಏವ ಕ್ರಮ ಇತಿ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ನೋ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಾವೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಅಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಣಯನಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸನ್ನಿಹಿತಲಾಭೇನ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾದ್ ಲಿಂಗಾಚ್ಚಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಮಾಹ —

ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ವಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ — ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲಾಂಗವಿಶಯೇ ಕಾಲಃ ಸ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೭) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹ, ಕಿಮಿದಮಂಗಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕಮುತ ಕಾಲಸ್ಯೇತಿ । ತತ್ರ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇರಂಗಸ್ಯ, ತಚ್ಚಾಂಗತ್ವಂ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇಃ ಸೋಮಸ್ಯೈವ । ನನು ದ್ರವ್ಯದ್ವಾರೇಣಾನ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತಸೋಮಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕಥಂ ತದ್ವಿಧಿಃ । ಉಚ್ಯತೇ; ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇಹಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತೇತಿವತ್ । ನಹ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಕಾರ್ಯ ಪ್ರತೀತಮ್, ಅತೋಽಂಗಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೋ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ । ಏವಂಚ ಸೋಮಯಾಗೋಽಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ ; ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಲಾಂಗವಿಧಿಸಂಶಯೇ ಕಾಲೋ ವಿಧೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕುತಃ , ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಕರ್ಮವಿಧಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ರೂಪೇಣ ದ್ರವ್ಯದೇವತೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ ; ನಚೇಹ ದೇವತಾರೂಪಮಸ್ತಿ । ಅಥಾವ್ಯಕ್ತತ್ವೇನೋದ್ಭಿದಾದಿಷ್ವಿವ ಸೌಮಿಕೀ ದೇವತಾಽತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ಸೋಮೋಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತೇತಿ ಸೋಮೇನೇತಿ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದತಃ ಸೋಮಯಾಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರ್ಥಮೇವ ತತ್ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಚ ನ ವಿಧಿಸಂಭವಃ ; ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ತು ವಾಜಪೇಯಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾಂತರನ್ಯಾಯಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ನಾಮಧೇಯಮಪಿ ಯಜಿಪರತಂತ್ರತಯಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಂ, ಕಿಂತು ತತ್ರೈವ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತತೇ । ಅತೋ ನಾಮ್ನೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮವಿಧಾನಮಿತಿ ।

ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಏಕಾದಶೇ ಚಿಂತಿತಮ್ — ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ತತಃ ಸ್ಯಾದೈಕಕರ್ಮ್ಯಮೇಕಶಬ್ದಾಭಿಸಂಯೋಗಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೧೧,ಪಾ.೧,ಸೂ.೧) । ಆಗ್ನೇಯಾದಿಷು  ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ತಂತ್ರಮೇಷಾಂ ಫಲಮುತ ಭೇದೇನೇತಿ । ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರನಿರಪೇಕ್ಷೈರುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಭಿರ್ವಿಹಿತಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಪೃಥಕ್ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂನಿಧೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಫಲಂ ಭೇದೇನಾಭಿಸಂಬಧ್ಯತೇ; ತತಃ ಪ್ರತಿಪ್ರಧಾನಂ ಫಲಭೇದೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಷಾಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಪೃಥಗುತ್ಪತ್ತಿವಿಹಿತತಾ; ತಥಾಪ್ಯೈಕಕರ್ಮ್ಯಮ್, ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಫಲಂ ಕರ್ಮ, ಏಕಕರ್ಮ್ಯಮೇಕಫಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ , ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಂ ಸಬಂಧಾದ್ಧೇತೋಃ । ಸ ಏವ ಕುತಃ, ಏಕಶಬ್ದಾಭಿಸಂಯೋಗಾತ್ । ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಶಬ್ದೇನ ಹಿ ಸಮುದಾಯವಾಚಿನಾ ನಿರ್ದೇಶ್ಯ ಫಲೇ ವಿಧೀಯಂತೇ ಆಗ್ನೇಯಾದಯ, ಯಥಾ ಗ್ರಾಮೇಣೋದಪಾನ ಖೇಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸಮುದಿತೈಃ ಪುಂಭಿರುದಪಾನಃ ಖನ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಕೂಪಭೇದಃ ಏವಮಿಹಾಪಿ । ನನು ಗಣಾಯಾನುಲೇಪನಮಿತ್ಯಾದೌ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಪ್ಯನುಲೇಪನಾದಿ ಪ್ರತಿಪುರುಷಮಾವರ್ತತೇ ತದ್ವತ್ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನೇತಿ ವದಾಮಃ; ಯುಕ್ತಮನುಲೇಪನಾದೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮಾವೃತ್ತಿರಿಹ ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧೀಯಮಾನಾನಾಮುಪಾದೀಯಮಾನಾನಾಮೇವಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಫಲತಂತ್ರತೇತಿ ।

ಸಂಗ್ರಹೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಫಲಾದಿಭೇದಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ವಿಭಜನೇ ಜ್ಞಾನಯೋಸ್ತತ್ಕಥನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತಿ ।

ಇಚ್ಛಾಯಾ ಜ್ಞಾನಪರಾಧೀನತಯಾ ಜ್ಞಾನಫಲಮೇವ ತತ್ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಭೇದೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಾರಣಭೇದಕಥನಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಅನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ವಿಧೇಯಾವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಫಲಯೋರುತ್ಪಾದ್ಯತಾ । ವ್ಯಂಗ್ಯತಾ ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಷ್ಠಾನಾಂತರೇತ್ಯತ್ರಾಂತರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಕ್ವಚಿತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರ’ಮಿತ್ಯಾದೌ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಮಪಿ ನ್ಯಾಯಬಲಾದ್ವಚನಾಂತರವಶಾಚ್ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಫಲಭೇದ ಉಕ್ತಃ, ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಸ್ತು ಪ್ರತೀತಿಸಮಯ ಏವ ಸ್ಫುಟ ಇತ್ಯಾಹ —

ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಮಿತಿ ।

ನನು ಭವತೇರಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಭಾವಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ನಂಪುಸಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ಭವ್ಯಶಬ್ದೇನ ಕಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಭವಿತೇತಿ ।

ನನು ‘ತಯೋರೇವ ಕೃತ್ಯಕ್ತಖಲಾರ್ಥಾಃ’ ಇತಿ ಕೃತ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಕರ್ಮಣೋಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ ‘ಅಚೋ ಯದಿ’ ತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಭವ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ತೃವಾಚಿತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕರ್ತರಿ ಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।

‘ಭವ್ಯಗೇಯೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಭಾವಕರ್ಮವಾಚಿತಾನಿಯಮಮಪೋದ್ಯ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಾ ಏವ ಭವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕರ್ತರಿ ನಿಪಾತ್ಯಂತೇ । ಅತೋ ಭವತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭವ್ಯಶಬ್ದಃ ಕರ್ತೃವಾಚೀ । ಪಕ್ಷೇ ಚ ‘ಭಾವಕರ್ಮಣೋಃ’ । ಅಸ್ಯ ಚ ಭವತೇರನುಪಸರ್ಗತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಭಾವೇ ತು ಭವ್ಯಮನೇನೇತಿ ಸ್ಯಾದ್ ನೇಹ ಸ; ಪುಂಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಉತ್ಪಾದ್ಯಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ ।

ಅತಃ ಕರ್ತರಿ ಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।

ನನು ಭವಿತುಃ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ತರಭಾವಿಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಭವಿತಾ ಚೇತಿ ।

ಭವತಿರ್ಹ್ಯಸಿದ್ಧಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾವಾಚೀ ನ ಪಚ್ಯಾದಿವತ್ಸಿದ್ಧಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಸ್ತತೋ ಭವಿತಾ ಸ್ವತೋಽಸಿದ್ಧಃ ಸನ್ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರಾಪಕ್ಷನಿಷ್ಪತ್ತಿರರ್ಥಾತ್ಸಾಧ್ಯೋ ಭಾತೀತಿ । ಅತ ಏವಾಹುಃ – ‘ಕರೋತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಯಃ ಕರ್ತಾ ಭವಿತುಃ ಸ ಪ್ರಯೋಜಕಃ । ಭವಿತಾ ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಥ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ॥‘ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯಾತೀತವಾಚಿತ್ವಭ್ರಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ಭೂತಮಿತಿ ।

ನನ್ವಾಜ್ಞಾಭ್ಯರ್ಥನಾನುಜ್ಞಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಚೋದನಾತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವೇದೇ ಚೋದನಾ? ಅತ ಆಹ —

ಆಜ್ಞಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಉತ್ಕೃಷ್ಟಪುಂಸ ಸ್ವಾಭಿಲಷಿತೋಪಾಯಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಿಧಾನಮಾಜ್ಞಾ, ಯಥಾ ಗಾಮಾನಯೇತಿ । ಏತದೇವ ಹೀನಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಥನಾ, ಯಥಾ ಮಾಣವಕ್ರಮಧ್ಯಾಪಯೇತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧಿತೋಪಾಯೋಕ್ತಿರನುಜ್ಞಾ, ತಥಾ ಕುರು ಯಥಾ ಹಿತಮಿತಿ । ನೈತಾಸಾಂ ಸಂಭವೋ ವೇದೇ ಇತ್ಯುಪದೇಶಶ್ಚೋದನಾ । ಉಪದೇಶೋ ಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನೋಪಾಯಬೋಧಕೋ ಲೋಕೇಽವಗತೋ, ಯಥಾ ಗೋಪಾಲವಚಸಿ ಸುಪಥಕಥನಪರೇಽನೇನ ಪಥಾ ಯಾಹೀತಿ । ನಹೀಹಾಜ್ಞಾ; ಪ್ರಯೋಕ್ತುರ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ । ನಾಭ್ಯರ್ಥನಾ; ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಜ್ಞಾ; ಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ತದಿಹ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಹಿತೋಪಾಯಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತಿರಪೌರುಷೇಯೇಽಪಿ ವೇದೇ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ । ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ, ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ, ಪ್ರಮಾಣಮುಪದೇಶೋ ವಿಧಿರಿತಿ ಜೈಮಿನೀಯಸೂತ್ರಾವಯವಾರ್ಥಃ ।

ಸ್ವವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಚೋದನಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ —

ಸ್ವಸಾಧ್ಯೇ ಇತಿ ।

ಸ್ವಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ವಿಷಯೇ ಭಾವನಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಭಾವನೋಪಸರ್ಜನಭೂತಾಽಪಿ ಶಬ್ದತೋಽರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಸ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಗೃಹೀತ್ವಾಽಽಹ —

ತದ್ವಿಷಯೇ ಇತಿ ।

ನನು ಭಾವನಾಧಾತ್ವರ್ಥಯೋರ್ವಿಧಿಶಬ್ದೇನ ಪುರುಷಪ್ರವರ್ತನಮಶಕ್ಯಂ; ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಾಯ್ವಾದಿವತ್ಪ್ರೇರಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಭಾವನಾಯಾ ಇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾಯಾಸ್ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವದ್ವಾರೇಣ ಚಾರ್ಥಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯೇಷ್ಟೋಪಾಯತಾಂ ಬೋಧಯತಿ, ವಿಧಿರ್ಬೋಧಯಿತ್ವಾ ಚ ತತ್ರೇಚ್ಛಾಮುಪಾಹರತಿ, ಇಚ್ಛಂಶ್ಚ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಿಯುಂಜಾನಾ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಮವಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮ್ ।

ಯಥಾ ಧರ್ಮಚೋದನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಂ ಬೋಧಂ ಜನಯತಿ, ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನೇತ್ಯಾಹ —

ಅವಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಯಾ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಹೇತ್ವರ್ಥಮಾತ್ರಾವಬೋಧಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನನು — ಮಾ ನಾಮ ಜನಿಧರ್ಮಬೋಧವದ್ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಾದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸ ಏವ ತು ವಿಧಿತಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವಸ್ತುಬೋಧನಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಸಿದ್ಧಬೋಧಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಭಾಷ್ಯೇಽವಬೋಧನಿರ್ದೇಶ ಏವ ವಿಧ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಗರ್ಭ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಯಥಾ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೌ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿರರ್ಥಾತ್, ನ ವಿಶೇಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ , ವಾಕ್ಯಭೇದಾದೇವಂ ವಿಷಯವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾವಿಧಾನಾದ್ಯುಕ್ತಾ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾ; ವೈಶಿಷ್ಠ್ಯಸ್ಯ ವಾಸ್ತವತ್ವಾತ್, ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಸ್ತು ನ ವಿಶೇಷಣಸತ್ತಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ; ವಾಚಂ ಧೇನುಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಾವಾರೋಪ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧೇಯಧೀವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಸಿದ್ಧೌ – ‘ಬ್ರಹ್ಮಧೀರ್ನ ನಿಯೋಗೇನ ಧರ್ಮಬುದ್ಧೇರನಂತರಾ ।

ತತ್ಕ್ರಮೇ ಮಾನಹೀನತ್ವಾತ್ಸ್ನಾನಭುಜ್ಯಾದಿಧೀರಿವ॥‘ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ತದ್ವಿಷಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ಅನಿತ್ಯಾದಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವೇಕಃ ಕಿಂ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಉತ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ ।

ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ಕೃತಮಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಪರ್ಯಯಃ, ಸಂಶಯೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಪ್ರಪಂಚಾನಿತ್ಯತ್ವಾನಿಶ್ಚಯೇ ತದ್ವೈರಾಗ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನಿಶ್ಚಯ ಏವ ವಿವೇಕಃ । ನ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಾರಂಭಃ; ಇದಂ ನಿತ್ಯಮಿದಮನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಮುದಾಯೇ ನಿತ್ಯತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ತೋ ಧರ್ಮಾ ತಯೋಶ್ಚ ಧರ್ಮಿಭ್ಯಾಂ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಘಟಾದೇರನಿತ್ಯತಾವಧಾರಿತಾ; ತಥಾಪಿ ಸಕಲಾನಾತ್ಮಸು ನಾವಧಾರಿತೇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —

ಋತಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತವಿವೇಕಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಯೋರುಪಾದೇಯಾನುಪಾದೇಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ತದೇತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸುಖತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಮುಪಾದೇಯಂ ದುಃಖತ್ವಾದನಿತ್ಯಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟೇಽನುಭವಃ, ಉಪಪತ್ತಿಸ್ತ್ವದೃಷ್ಟೇ ।

ವಿಗೀತಂ, ಸದಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ಅಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಗಂಧರ್ವಪುರೀವದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ನ ಚೇಯತೋ ವಿವೇಕಸ್ಯ ಸ್ವರಸತ ಉದಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಫಲತ; ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿವೇಕಾಖಂಡಸಮನ್ವಯಾದೇರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ನ ನಿತ್ಯಾದಿವಿವೇಕಮಾತ್ರಂ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತುಃ, ಕಿಂತು ತದಭ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಥಾಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸಮೂಹೇಽ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಷಯಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಂ ಧೀಸಂತತಿರುಪಾವರ್ತತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅವೀಚಿಃ ನರಕವಿಶೇಷಃ ।

ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ನಿಯಸ್ವೇತಿ ।

ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇ ಲೋಡಿತಿ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇ ಸರ್ವಲಕಾರಾಪವಾದೇನ ಲೋಟಃ ಸ್ವಾದೇಶಸ್ಯ ಚ ವಿಧಾನಾತ್ । ಆರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮವೀಚಿಪರ್ಯಂತಂ ಜನನಮರಣಾಭ್ಯಾಮಾವರ್ತಮಾನಂ ಕ್ಷಣಾದ್ಯವಾಂತರಸರ್ಗಪರ್ಯಂತೈಃ ಕಾಲೈಃ ಸಂಸಾರಸಾಗರಸ್ಯೋರ್ಮಿಭೂತೈರನಿಶಮುಹ್ಯಮಾನಮಿತಸ್ತತೋ ನೀಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಂ ಚ ಜೀವಸಮೂಹಮವಲೋಕ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಉಕ್ತಪರಿಭಾವನಾಯಾ ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಭೋಗವಿರಾಗಹೇತುತಾಮಾಹ —

ತತೋಽಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನಿತ್ಯಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಧಿಷ್ಠಾನಮಸ್ತೀತಿ ಇಯಾನ್ ವಿವೇಕೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ತದುಕ್ತಮ್ —

ಈದೃಶಾದಿತಿ ।

ಆಭೋಗೋ ಮನಸ್ಕಾರಃ । ಆದರ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅತದಾತ್ಮಿಕಾ ।

ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ಶಮಾದಿಹೇತುತಾಮಾಹ —

ತತ ಇತಿ ।

ಜ್ವಾಲಾ ಜಟಾಕಾರಾ ಅಸ್ಯ ಸಂತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಶ್ರದ್ಧೈವ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಾ ವಿತ್ತಮಸ್ಯ ನ ಗವಾದೀತಿ ತಥಾಽಭಿಹಿತಃ ।

ಮೋಕ್ಷೇಚ್ಛಾ ಭವತು, ಕುತಸ್ತಾವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ? ಅತ ಆಹ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾಽ ನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಾದವಗತೇಃ ಕಿಮತಃಶಬ್ದೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾನೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನಕಲಾಪಸ್ಯ ಹೇತುತೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ತತ್ಸ್ವರೂಪಾಽಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಹೇತುರಭಿಧೀಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರೈವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶಲ್ಕಂ ಶಕಲಮ್ । ಶುಚಿ ನರಶಿರಃಕಪಾಲಂ ಪ್ರಾಣ್ಯಂಗತ್ವಾಚ್ಛಂಕ್ಷವದಿತ್ಯಸ್ಯ ‘ನಾರಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವಾಽಸ್ಥಿ ಸಸ್ನೇಹಂ ಸವಾಸಾ ಜಲಮಾವಿಶೇ’ದಿತ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಃ ।

ಕೃತಕತ್ವಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾತ್ತದ್ಯಥೇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ ನ್ಯಾಯಹೀನಮ್ ಅಪಾಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವಾದಿಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕ್ಷಯಿತೇತಿ ।

ಯತ್ತ್ವಭಿಹಿತಂ ಭಾಸ್ಕರೇಣ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದೇರಪ್ರಕೃತತ್ವಾನ್ನ ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽತ ಏವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಫಲತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮತಃಶಬ್ದೇನ ನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತಂ ಭಾಷ್ಯಭಾವವ್ಯಾಖ್ಯಯಾಽನುಕಂಪತೇ ।

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸಕಲಾ ವೇದಾಂತಾಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇರನ್ ನೇತ್ಯಾಹ —

ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಥಶಬ್ದೋಕ್ತಹೇತುತ್ವಸಮರ್ಥನಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುಮದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಹೇತೂನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದೀನಾಂ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತದಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೇವ ।

ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ತಾದರ್ಥ್ಯೇತಿ ।

ಪಾಣಿನಿಃ ಕಿಲ ‘ಚತುರ್ಥೀ ತದರ್ಥಾರ್ಥಬಲಿಹಿತಸುಖರಕ್ಷಿತೈ’ರಿತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸಂ ಸಸ್ಮಾರ । ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಃ ಶಬ್ದಸ್ತದರ್ಥವಚನಾದಿಭಿಃ ಶಬ್ದೈಃ ಸಮಸ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮೈ ಇದಂ ತದರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಕುಂಡಲಾಯ ಹಿರಣ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕುಂಡಲಂ ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಚ್ಛೇಷೋ ಹಿರಣ್ಯಂ, ತತ್ರ ಕುಂಡಲಶಬ್ದಶ್ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಃ, ಕುಂಡಲಶೇಷವಾಚಿನಾ ಹಿರಣ್ಯಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ಯತೇ, ಕುಂಡಲಹಿರಣ್ಯಮಿತಿ । ತಥಾಽರ್ಥಶಬ್ದಾದಿನಾಪಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥಂ ಪಯಃ ಇತ್ಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ತ್ವಯಂ ಸಮಾಸಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತ್ಯೋರ್ನಿಯಮಿತಃ – ‘ಚತುರ್ಥೀ ತದರ್ಥಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋಽವಿಶೇಷಾತ್, ‘ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತ್ಯೋರಿತಿ ಚೇದಶ್ವಘಾಸಾದೀನಾಮುಪಸಂಖ್ಯಾನಮ್’ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಚಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಸ್ತುತೇ ತನ್ನಿಷೇಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।

ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯೇವಮಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಶ್ವಾರ್ಥೋ ಘಾಸೋಽ ಶ್ವಘಾಸ ಇತ್ಯಾದಾವಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರೇಽಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ  ಕಾತ್ಯಾಯನೇನೈವ ಸಮಾಸಾಂತರಮುಪಸಂಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಶ್ವಘಾಸಾದಯ ಇತಿ ।

ನನು ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯಭಂಗಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇಽಪೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋಜ್ಝಂ ವೇದತ್ಯಾಗಃ । ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾನುಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯನುಬಂಧಃ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರೂಪಿತಾಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾರೂಪನಿರೂಪಕಮಿತಿ ಪ್ರಥಮೋದಿತಾಕಾಂಕ್ಷಾವಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನನು ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿಷಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ನನು — ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತ್ಯಾದಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಕರ್ಮ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಮ್ ।

ನ; ನಿರ್ದಿಷ್ಟಕರ್ಮಲಾಭೇ ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತೇ ಸಂಬದ್ಧಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕಥಂ ಶೇಷಷಷ್ಠೀ ಶಂಕ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾದಿಬಹುಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಂ ಶ್ರೌತತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ನಿಗೂಢತಾ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮಾನಿರ್ದೇಶಾದನಿರೂಪಿತರೂಪಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾದ್, ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।

ಬಹುಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಂ ಶ್ರೌತತ್ವಲಾಭಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯೇನ ಪರಿಹಾರಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನಿಗೂಢೇತಿ ।

ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ವರಂ, ನತು ಗುಣಾನಾಂ ಬಹುನಾಮಪೀತಿ ।

ವಾಚ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಶಬ್ದೋಪಾತ್ತತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂನಿಧಿಃ । ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ಪ್ರಥಮಸಂಬಂಧಾರ್ಹಸ್ಯೇತಿ ಯೋಗ್ಯತಾ । ಏತೈರ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಥಮಃ ಸನ್ನಪಿ ಜಘನ್ಯಃ । ಏತೈಃ ರಹಿತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ಜಘನ್ಯಃ ಸನ್ ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀ’ತಿ ಕೃದ್ಯೋಗೇ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಸ್ಮರಣಾದ್ವಾಚ್ಯಂ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಚಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾತ್ ಕೃದ್ಯೋಗಃ । ಯಸ್ತು ‘ಕರ್ಮಣಿಚೇ’ತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಸಮಾಸಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ಸ ಚ ‘ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣೀ’ತಿ ಯಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರುಭಯೋರಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಾದಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮಿತಾ ಷಷ್ಠೀ ತದ್ವಿಷಯಃ । ಯಥಾಽಽಶ್ಚರ್ಯೋ ಗವಾಂ ದೋಹೋಽಗೋಪಾಲಕೇನೇತಿ । ಏವಂ ಹ್ಯತ್ರಾಶ್ಚರ್ಯಂ ವ್ಯಜ್ಯೇತ ಯದಿ ದುರ್ದೋಹಾನಾಂ ಗವಾಂ ದೋಹೇ ಕರ್ಮತ್ವಮಕುಶಲಸ್ಯ ಚೋಗೋಪಾಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಪ್ರಸ್ತುತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮತ್ವಮೇವೋಪಾದೀಯತೇ, ನ ಕರ್ತೃಗತೋಽ ತಿಶಯ ಇತ್ಯುಭಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀ’ತ್ಯೇವ ಷಷ್ಠೀ; ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಪಪನ್ನಃ ಸಮಾಸಃ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತ ಶಾಬ್ದತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ, ತತ್ರಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।

ಅವಿರುದ್ಧಮಪಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪರಮತೇ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಚರಮಾನ್ವಯಪ್ರಸಂಜನಾರ್ಥಮ್ ।

ನನ್ವಯುಕ್ತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಂ ಸೌತ್ರಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಾತ್ಪ್ರಮೀಯತಾಮ್? ನ; ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇ ಉಪದೇಶಮಾತ್ರೇಣಾಽವಿಶ್ವಾಸಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಾವಿಷಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾ ಇತಿ ಹೇತುರಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಹ —

ತದುಪಾಯಮಿತಿ ।

ಫಲೇಚ್ಛಾಯಾ ಏವೋಪಾಯಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರಸಾರಾದವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾವಗತಿರಿತಿ ।

ಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಃ ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯೋಕ್ತಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಧರ್ಮವದಸುಖತ್ವಾನ್ನ ತದವಗತಿಃ ಪುಮರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಪೀತಿ ।

ಶ್ರುತಿಸ್ವಾನುಭವಾವಗತನಿರ್ದುಃಖಾನಂದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ —

ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹೀತಿ ।

ಪ್ರತಿಭಾನ್ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಃ । ಅರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।

ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ವರೂಪಾವಗತ್ಯಾ; ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್, ಅಪಿ ತು ವೃತ್ತಿತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ವಿಗಲಿತ(ನಿಖಿಲ?) ದುಃಖೇತಿ ವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।ಪದಾರ್ಥಾನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸೂತ್ರಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಮಧ್ಯಾಹರತಿ —

ಏಷಿತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮೇಷಿತವ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಏವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ನ; ಸಂದೇಹಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ನನ್ವಿಚ್ಛಾಯಾ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ಕಿಂ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತೋಪದೇಶೇನ? ತತ್ರಾಹ —

ಇಚ್ಛಾಮುಖೇನೇತಿ ।

ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಹಿ ಸಂದಿಗ್ಧೇ ವಿಷಯೇ ನಿರ್ಣಯಾಯ ಭವತಿ, ನಿರ್ಣಯಶ್ಚ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಽರ್ಥಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆರ್ಥಿಕೇ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಶ್ರೌತಸ್ತು ಮುಮುಕ್ಷಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯೇಷ ಏವ । ತಥಾ ಚಾಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಪಾದನೇನ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ನನು ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಾದ್ವಿಧೀನಾಮರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ತತ್ರ ಕೃತಾ, ನ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್, ನೇತ್ಯಾಹ —

ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾವದ್ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ತತ್ರೈವಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪರಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದರ್ಶನಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಸ್ತತ್ರ ಸಂಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹಾರ ಉಕ್ತಃ, ಇದಾನೀಂ ಸಂಭವ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಅವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಾಯೇತಿ ಪ್ರಾಚಾ ತಂತ್ರೇಣಾಗತತೋಕ್ತಾ ।

ನಿತ್ಯಾದಿವಿವೇಕಾನಂತರ್ಯಾಯೇತಿ ।

ತತ್ರತ್ಯಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣೇಹತ್ಯಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದ್ ವಿಷಯಮಾಚಿಕ್ಷಿಪೇ ।

ಅತ್ರ ತೂಪೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಂ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಿಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ವಿಭಾಗಮಾಹ —

ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸಂದಿಗ್ಧಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಸಂಭವಾದಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಿಶ್ಚಯಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।

ಅನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಂ ತು ವೇದಾಂತಾನಾಮಯುಕ್ತಂ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪೌರುಷೇಯತೇತಿ ।

ನಿಷ್ಪಾದಿತಾ ಪ್ರಮಿತಿಲಕ್ಷಣಾ ಕ್ರಿಯಾ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸ ಇಹ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಯದ್ಯಪಿ ನಿರ್ದೋಷೋ ವೇದಃ ; ತಥಾಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟನಿಬಂಧನವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದತೋ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗಾಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಂ ದೋಷಮುದ್ಧರತಿ —

ಪ್ರಾಗಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಭಾತಿ, ಕಥಂ ಪ್ರತೀತಿಪರತ್ವವ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣಾಮಾಹ —

ಅತ್ರಚೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ಬಾಧಮಾಹ —

ತದಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಮರ್ಶೇ ಸಂಶಯೇ । ದೇಹಾದ್ಯಭೇದೇನೇತಿ ಭೇದಾಭೇದಮತೇನ ಶಂಕಾ ।

ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಚ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೀಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಕ್ತೀತಿ ।

ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯೋ ಹಿ ಜಾನಾತಿ ಶಕ್ನೋತಿ ಚ ಸ ಕರೋತಿ, ನೇತರ ಇತ್ಯನುವಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪದಾದಪಿ ಸೋಚ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಪುನರಪಿ ಕುತೋ ಹೇತ್ವಂತರಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬೃಹತಿಧಾತುರತಿಶಾಯನೇ ವರ್ತತಾಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತು ತದ್, ಬೃಹತ್ ಕುಂಭ ಇತಿವದ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಾದಿಪ್ರಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಾಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಬೋಧಕಂ ನಿತ್ಯಾದಿಪದಮ್ । ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಾನಾಮನ್ಯತಮೇನಾಪಿ ರಹಿತಸ್ಯ ನ ಮಹತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾದುಕ್ತವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇರಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ । ಜೀವಸ್ಯ ಹಿ  ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯೇವ ತತ್ಪದೇನ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತಾರಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ, ತೇನ ವ್ಯವಹಿತಮಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯೇತದಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ ।

ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಶೇಷಣಂ ಸತ್ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಂ ದ್ಯೋತಯಿಷ್ಯತಿ, ನತು ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಂ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಪಾಂಸುಮಂತೌ ಪಾದೌ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಹಲಂ ವಹತೀತಿ ಹಾಲಿಕಃ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಸರ್ವೋ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಸಾಧ್ಯಹೇತ್ವೋರವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತೀತಿಮೇವೇತಿ ।

ಅಹಂ ನ ನಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಯೋಜನಾಯಾಮ್ ಅಸ್ತೀತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ದ್ಯೇತ್; ಅಸತ್ತ್ವನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನಿವಾರಣಾತ್, ಅತೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಯೋಜನೈವ ಸಾಧ್ವೀತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೇರಹಂಕಾರಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಹಮಿತಿ ।

ಋಜುಯೋಜನಾಯಾಂ ಹ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯಾದವ್ಯಾಪಕಪ್ರಸಂಜನಂ ಸ್ಯಾತ್, ನಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಃ; ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಶ್ವಾಭಾವಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಯತಿ —

ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತೀಯಾದಿತಿ ।

ಶಂಕಿತುರನುಶಯಮಪಾಕರೋತಿ —

ಅಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಚಿದಚಿತ್ಸಂವಲಿತವಿಷಯತ್ವಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾಚಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರಾತ್ಮವಿಷಯಾಪಿ, ಅತ ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಸ್ತ್ವಮೇತಿ ।

‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿನಸ್ತ್ವಂಪದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾಕ್ಷೇಪೇ ಪದಾರ್ಥಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶನಮನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪದಾರ್ಥಯೋರವಧೃತಯೋಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಪದದ್ವಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದಪೂರ್ವೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸುಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ತಾವದಾಪಾತತೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪದತಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನತ್ವಸಂಬಂಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾಧಾರಣರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ಸಮಾಧಾತುಮಾಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯಾಹ —

ಆಕ್ಷೇಪ್ತೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।

ನನು ತೃತೀಯಾಯಾ ಇತ್ಥಂಭಾವಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿಹಾಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತ್ವಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ, ತದಾ ಹಿ ಲೋಕಶಬ್ದೋ ರೂಢಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ತತ್ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತದಾನೂದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್, ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ನ ಹೇತುತ್ವಮ್; ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಪದಾರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮನುಪಪನ್ನಮ್; ನಹಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂತು ಲೋಕಸಿದ್ಧಜೀವಾನುವಾದೇನಾಗಮಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್, ಅತ ಆಹ —

ಅಭೇದವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೋತ್ತರಕಾಲಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮುದ್ದೇಶ್ಯೋಪಾದೇಯಭಾವೋ ನ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ, ಅತ್ರ ತ್ವಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಾತ್ಮಪದೇ ಪ್ರಯೋಜ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇ ಚಾತ್ಮಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿರುದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಸಾ ಚ ವಸ್ತ್ವಭಾವಸಾಧಿಕೇತಿ ಕಥಂ ವಿಷಯಲಾಭಃ, ತತ್ರಾಹ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ನ ವಿರುದ್ಧಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣಾಭಾವಾವಗಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಮೂಲತಯಾ; ಅತಃ ಸಾಧಕಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಭಾವೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಶಯಬೀಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಾಧಾರಣಾಕಾರದೃಷ್ಟೌ ಸಂಶಯೋ, ನತ್ವಿಹ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಥಿರಭೋಕ್ತ್ರಾದಾವಸ್ತಿ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೀ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಂ ಸಾಧಯತಿ —

ವಿವಾದಾಧಿಕರಣಮಿತಿ ।

ದೇಹ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯಾದಿವಿವಾದಾಶ್ರಯೋ ಧರ್ಮೀ ಪರಾಗ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೋಽಹಮಾಸ್ಪದಂ ಸರ್ವತಂತ್ರೇಷ್ವಭ್ಯುಪಗತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಆಶ್ರಯಶಬ್ದೋ ವಿಷಯವಾಚೀ । ಭಿನ್ನವಿಷಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ನ ಸ್ಯುರತೋ ವಿವದಮಾನಾನಾಮಪ್ಯೇಕಮಾಲಂಬನಮವಿಗೀತಮ್ ।

ಅತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —

ವಿರುದ್ಧಾ ಹೀತಿ ।

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಾವಯವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಾಲಂಬನಂ ಸಿದ್ಧಮ್; ವೀತ್ಯುಪಸರ್ಗಪ್ರತೀತವಿರೋಧವಶಾಚ್ಚ ತದೇಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।

ಏಕಾರ್ಥೋಪನಿಪಾತೇ ಹಿ ಧಿಯಾಂ ವಿರೋಧಃ; ಅತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಿಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿ ಸಮಾರೋಹಃ, ನಹಿ ಸಾಧಾರಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ತತ್ರಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ । 

ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇಕಾಲಂಬನಾ, ಯತ್ತಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾಲಂಬನೇ ಪೂರ್ವಧೀವಿಷಯನಿಷೇಧೇನ ವಿರುದ್ಧಧೀರುದೇತಿ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೇಕಸ್ಕಂಧತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥತದೇಕತ್ವಪ್ರತೀತಿರ್ಲೋಕಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವೈರೇಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಕ್ವ ವಿಗಾನಮತ ಆಹ —

ತದಾಭಾಸತ್ವೇತಿ ।

ಲೌಕಾಯತಿಕಾದೀನಾಂ ಸಾ ಪ್ರತೀತಿರಾಭಾಸಃ । ಆಸ್ತಿಕಾನಾಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಸ್ತತ್ತ್ವಮರ್ಥೈಕತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಗೌಣತಾಯಾಂ ತಥಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಧಿಯೋಽ ಸಂಗಸಾಕ್ಷ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇ ಚ ವಿಗಾನಮಿತಿ ।

ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ದೇಹಾದಿಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತಾನಾಮ್ ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೋಕ್ತೈವಾತ್ಮೇತಿ — ಪಕ್ಷೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಕಿಂ ವಿಕ್ರಿಯಾ, ಉತ ಚಿದಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ ।

ಕರ್ತೃತ್ವಪಕ್ಷಾದವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಅಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಸಕ್ರಿಯತ್ವರೂಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಖ್ಯಾ ಹಿ ಜನನಮರಣಾದಿನಿಯಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ ಅಪಿ ಚೇತನಾಃ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ಮೇನಿರೇ । ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಚ ಕುಂಭವದ್ವಿನಾಶಜಾಡ್ಯಾಪತ್ತಿರತೋ ನ ನಿತ್ಯತತ್ಪದಾರ್ಥೈಕತೇತಿ ।

ಅಥವಾ ಮೈವಾನುಮಾಯಿ ಭೇದಾದನಿತ್ಯತಾ, ಆತ್ಮಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿರೋಧೀತ್ಯಾಹ —

ಅದ್ವೈತೇತಿ ।

ಲೌಕಾಯತಿಕಾದಿನಿರೀಶ್ವರಮತಾನುಭಾಷಣೇನೈವ ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ಈಶ್ವರೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸೂಚಿತಾ, ಅತಸ್ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರರ್ಥಾದ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —

ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇತಿ ।

ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನೋ ಮೀಮಾಂಸಕಾದಯಃ । ಶರೀರಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ=ಶರೀರಾದಿಶೂನ್ಯಪರ್ಯಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ । ಜೀವಾತ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ= ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಭ್ಯಃ ।

ಕೇವಲಭೋಕ್ತೃಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯೇತಿ = ನೈಯಾಯಿಕಾದಿಮತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಂ ಕರೋತಿ —

ಯುಕ್ತೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಮೂಲಂ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ತದಾಭಾಸಾವಿತಿ ।

ಅನರ್ಥಂ ಚೇಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತರ್ಕಸ್ಯ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರ್ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ ಕಿಂ ನ ತರ್ಕಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸೇತಿ ।

ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರನುಮಾನಂ ಚಾತ್ರ ತರ್ಕೋಭಿಮತಃ, ತದ್ರೂಪಾ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ, ತಸ್ಯಾ ಅವಿರೋಧಿನಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಯಸ್ತಾರ್ತೀಯಾಃ ಪಾಂಚಮಿಕಾಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾದಯೋ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಶೋಧಕಾಃ ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ವಿಚಾರಿತಾಃ । ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ತದರ್ಥಾದೀನಾಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಾದೀನಿ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ವಿಚಾರಿತಾನಿ । ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ವೇದಾನುಮಾನೇಽನುಮಾನಚಿಂತೋಪಯೋಗಃ । ತೇನ ವಿಹಿತಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಪದಾರ್ಥವಿವೇಕೇ ವೇದಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣೇ ಚ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪಯೋಗಃ । ಸರ್ವೇ ಚೈತೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ತರ್ಕಾ ಉಚ್ಯಂತ ಇತಿ॥ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್॥೧॥

ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ॥೨॥ ಅನಂತರಾಧಿಕರಣೇನ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಸಮಸ್ತ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ತದೇವಮಿತಿ ।

ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತೀಕೇನ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ವಿಷಯಾದಿಸದ್ಭಾವಾತ್ ಸಮರ್ಥಿತೇ ವಿಚಾರಾರಮ್ಮೇ ತಮುಪಜೀವ್ಯೋತ್ತರವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಹೇತುಹೇತುಮಲ್ಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಏತಸ್ಯೇತಿ ।

ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಖರೂಪವಿಚಾರವತ್ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲವಿಚಾರಾಣಾಮರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಕಥಂ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಿಚಾರ್ಯತೇಽತ ಆಹ—

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಯತಿ, ಉತ ನೇತಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —

ತತ್ರ ಯದ್ಯಾವದಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರತ್ವಾದಸ್ಯ ತತ್ರತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣನಿರೂಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ತದೀಯಮೇವ ಮುಮುಕ್ಷ್ವಭಿಲಷಿತಮೋಕ್ಷಲಾಭಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯದಾಹಾಚಾರ್ಯಃ ಶಬರಸ್ವಾಮೀ ಆಕ್ಷೇಪೇ ಚಾಪವಾದೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಕರ್ಮಣಿ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಯಚ್ಚ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ॥‘ ಇತಿ । ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಕ್ಷೇಪಿಕೀ, ಯತ್ರ ತು ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಪವಾದಿಕೀ ಸಂಗತಿಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತದರ್ಥಚಿಂತಾ, ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತನಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ, ಸಾ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮವಾದ ಇತಿ । ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನೋ ಧರ್ಮೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನಾಮ ।

ತದಿಹ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಜಗದೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಉತ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ನನು ಲೋಕಾಸಿದ್ಧಮಪಿ ವೇದೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ಐವಂ ಚೇತಿ ।

ನ ಜಗದ್ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ, ಕಿಂತು ತತ್ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ , ತಚ್ಚ ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಮಾಭೂದಿತಿ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ।

ಐಕ್ಯೇನ ।

ತತೋ ಭೇದೇನ ತದ್ಧರ್ಮತಯೇತಿ ।

ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।

ತದುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ಜಗತ್ ಸ್ವಕಾರಣಂ ಲಕ್ಷಯತಿ ಜ್ಞಾಪಯತಿ, ಕಾರಣತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ರಜ್ಯಾಯಾ ಗತೇಃ । ಜನ್ಮ ಆದಿರ್ಯಯೋಃ ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಯೋಸ್ತೌ ಜನ್ಮಾದೀ ಇತ್ಯನ್ಯಪದಾರ್ಥೋ ಯದಿ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಜನ್ಮಾದೀ ಅಸ್ಯೇತಿ ನಿರ್ದೇಶೇ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ಸೂತ್ರೇ ಕೃತಃ ।

ತತ್ರ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನಪ್ರಯೋಗಾರ್ಹಂ ಸಮಾಹಾರಮಾಹೇತ್ಯಾಹ —

ಲಾಘವಾಯೇತಿ ।

‘ಶ್ರುತೀರವಿಶದಾಃ ಕಾಶ್ಚಿದ್ಭಾಷ್ಯಾಣಿ ವಿಷಮಾಣಿ ಚ । ವಾಚಸ್ಪತ್ಯುಕ್ತಭಾವಾನಿ ಪದಶೋ ವಿಭಜಾಮಹೇ’॥

ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಬಹುವ್ರೀಹ್ಯರ್ಥೋನ್ಯಪದಾರ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ಸಂವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಸೇ ಸಃ ತಥೋಕ್ತಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸಮಾಸಾಽಸಂಭವಾತ್ ಸಮಾಸಾರ್ಥೈಕದೇಶೋ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ ।

ಅನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಕಥಂ ಜನ್ಮಾದಿಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಜನ್ಮನ ಇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾ ಕಥಮಯುಕ್ತಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮತ ಆಹ —

ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನಾನಾದೇಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾದಿರ್ಜನ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿವಸ್ತು ।

ಘಟಸ್ಯ ಹಿ ಜನ್ಮೈವಾದಿರತಿ ।

ಇದಮಃ ಸನ್ನಿಹಿತವಚನತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಂ ಸನ್ನಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಅಸ್ಯೇತೀತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ನ ಜನ್ಮ; ಆಕಾಶಾದೇರನಾದಿತ್ವಾತ್, ತತ್ರಾಹ —

ಷಷ್ಠೀತಿ ।

ವಿಯದಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧) ನ್ಯಾಯಾತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದೇರ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಂಬಂಧಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯತ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತದಧಸ್ತಾತ್ । ಏವಂ ಸೂತ್ರಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾನುಷಂಗೇಣ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ — ಅಸ್ಯ ಜಗತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭಾಷ್ಯೇಣ ।

ತದ್ಗತೈರ್ವಿಶೇಷಣೈರ್ಲಕ್ಷಣೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಭಾವ ಏವ ನಿಯಂತೇತಿ ಸ್ವಭಾವಪಕ್ಷಃ, ಯದೃಚ್ಛಾಪಕ್ಷಸ್ತು ನ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯಾಮಕಮಸ್ತೀತಿ । ವ್ಯಾಸೇಧತಿ=ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಗಸತಃ ಕಥಂ ಬುದ್ಧಾವಾಲೇಖನಮತ ಆಹ —

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಯದಸದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್, ಬುಧ್ದ್ಯಾರೂಢರೂಪೇಣ ಸದೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ತುರಂಗಶೃಂಗವತ್ಕರ್ಮತ್ವನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನ ಆಹುಃ ।

ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।

ಚತುರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತಮ್ — ಫಲಸಂಯೋಗಸ್ತ್ವಚೋದಿತೇನ ಸ್ಯಾದಶೇಷಭೂತತ್ವಾತ್(ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೮) “ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಪುತ್ರೇ ಜಾತೇ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತ ಏತಾಭಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪತಿ ಪೂತ ಏವ ಸ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದ ಇಂದ್ರಿಯಾವೀ ಪಶುಮಾನ್ ಭವತೀ’’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಪೂತತ್ವಾದಿ ಪಿತುಃ ಫಲಂ, ಉತ ಪುತ್ರಸ್ಯೇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವನಿಯಮಾದಿತರಥಾ ಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪಿತುರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತೇ ಏತಾಮಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪತಿ ಸ ಪೂತ ಇತಿ ಜಾತಗಾಮಿತ್ವೇನ ಫಲಾಮ್ನಾನಾತ್ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನಾಚೋದಿತೇ ಪಿತರಿ ಫಲಸಂಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ವಚನಸ್ಯ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಶೇಷಭೂತತ್ವಾತ್ ।

ಯತ್ತ್ವಫಲಭಾಗಿನೋ ನ ಪ್ರೇರಣೇತಿ ।

ತನ್ನ; ಪೂತತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ಪುತ್ರವತ್ತಯೈವ ಪಿತುಃ ಪ್ರೀತ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರೇರಣಾವಕಲ್ಪನಾತ್ ।

ಅತಃ ಪುತ್ರಗಾಮಿ ಫಲಮಿತಿ ।

ಅತ್ರಾನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಜೀವಾನಾಂ ಸೃಜ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾಜ್ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗ್ಯತೋಕ್ತಾ ।

ಮನಸಾಪೀತಿ ।

ಜಗತಸ್ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತೇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವನಿಷೇಧಃ । ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಇತ್ಯನೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಬೀಜಾವಸ್ಥಜಗತೋಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾದಣವಃ ಪ್ರಾಗಸದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದ್ಯಾರಭಂತ ಇತಿ ಮತವ್ಯುದಾಸಃ । ಶೇಷಂ ವಿಶದಂ ಟೀಕಾಯಾಮ್ । ತದೇವ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಜಗದ್ಯೋನಿಬ್ರಹ್ಮಸಜಾತೀಯಯಾ ಪರಭ್ರಮಪರಿಕಲ್ಪಿತಪ್ರಧಾನಾದೇರುಕ್ತವಿಧಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ವಿಜಾತೀಯಾತ್ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರಣತ್ವಾದೇವ । ತಥಾ ಚ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ ।

ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣೇತಿ ।

ಧರ್ಮ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಅವಸ್ಥೇತಿ ತ್ರೀಣಿ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಸ ಚೋತ್ಪತ್ತಾವಂತರ್ಭವತೀತಿ ।

ಧರ್ಮಪರಿಣಾಮಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಧರ್ಮಿಣೋ ಹೀತಿ ।

ಕನಕಾದೇರ್ಧರ್ಮಿಣೋ ಧರ್ಮರೂಪಪರಿಮಾಣೋ ನಾಮ ಮುಕುಟಕಟಕಾದಿರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಪರಿಣಾಮಶಬ್ದಾಲಂಬನೇ ತಸ್ಯ ಕಟಕಾದೇರ್ಹೇಮಾದಿತ ಉತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮಮುದಾಹರತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಂ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಕಟಕಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತೀತತ್ವಭವಿಷ್ಯತ್ವರೂಪೋ ಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮಃ ಸೋಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಮುದಾಹರತಿ —

ಏವಮವಸ್ಥೇತಿ ।

ಅತೀತಾದೇರೇವಾತೀತತ್ವಾತೀತತರತ್ವಾತೀತತಮತ್ವಾದಿರೂಪೋ ನವಪುರಾಣತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತಿರವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮೋ ನಾಮ, ಸ ಚೋತ್ಪತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ವಿನಾಶಾಂತರ್ಭಾವಮಾಹ —

ಅಪಕ್ಷಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತಚ್ಚ ನ ಮೂಲಕಾರಣೇತಿ ।

ಪುರುಷಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಮಂತರೇಣಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ದರ್ಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚ ವೃಧ್ದ್ಯಾದಿವಿಕಾರಕಥನಾದೇವ ಮೂಲಕಾರಣೇ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮನುಮೇಯಂ ಅನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —

ಮಹಾಸರ್ಗಾದಿತಿ ।

ಪರಮಕಾರಣಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯೋ ನ ಗೃಹೀತಾ ಇತಿ ಶಂಕಾಪನುತ್ತಯೇ ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ‘ಯತೋ ವೇತಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ಜಾಯಂತ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಭಿಹಿತಾ ಯಾ ಚ ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಜೀವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಾ, ಯಶ್ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಲಯೋಽಭಿಸಂವಿಶಂತೀತ್ಯುಕ್ತಸ್ತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಸೂತ್ರೇ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಾದೇವ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಸ್ಥಿತಿಲಯೋಪಾದಾನಮಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —

ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ಉತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಲಯಾಶ್ರಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಲಯಾಧಾರತ್ವಾದೇವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ, ನಹಿ ದಂಡಾದಿಷು ಕುಂಭಾದಯೋ ಲೀಯಂತೇಽತ ಇತರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ — ಇತಿಚೇತ್, ಮೈವಮ್; ಉಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ನ ಕುಲಧರ್ಮತಯೋಕ್ತಂ, ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಭೇದನ್ಯಾಯೇನಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಯೇ । ಏವಂ ಚ ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ ಉಪಾದಾನಮ್, ಅಧಿಷ್ಠಾತಾ ತು ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತ್ಯೋರನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಕುಂಭಕಾರ ಇವ ಕುಂಭಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ರಾಜೇವ ಚ ರಾಜಸ್ಥೇಮ್ನೀತಿ ಮಾ ಶಂಕೀತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ಲಕ್ಷಣಾಖ್ಯಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಾದೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩) ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪) ಯೋರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಿಚಾರ ಆರಭ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಮವಗಮಯತಿ, ಈದೃಶಂ ತದಿತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ, ನ ಸತ್ತಾಮ್ । ಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಮಿತಮ್ । ತತ್ತ್ವೇಕಮನೇಕಂ ವೇತಿ ಸಂದಿಗ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯ ಯದೈಕತ್ವಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ತದಾ ಭವತಿ ತತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಚ, ನೇತರಥಾ । ಅಯಮೇವ ಸಂಶಯಃ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಸಂಜ್ಞಕತರ್ಕೇಣೋತ್ಕಟೈಕಕೋಟಿಕತಾಂ ನೀತಃ ಸಂಭಾವನಾ ಸಮಭವನ್ನ ನಿರ್ಣಯಃ ।

ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಾಸಾದಾದೀನಾಂ ಬಹುಕರ್ತೃಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಯೇಣ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದಿದಮುಕ್ತಂ —

ಸಂಭಾವನೋಕ್ತೇತಿ ।

ಏವಂಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣದ್ವಯೇನ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತದೇವೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತೀನಾಮಾಸಾಂ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುತ್ವಂ ದೃಢೀಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಇತ್ಥಂ ನಾಮೇತಿ ।

ನೈಯ್ಯಾಯಿಕೈರಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದಮೂಷಾಂ ಭೇದೋ ನಾಜ್ಞಾಯಿ ಯುಕ್ತೀನಾಮ್ । ತತಃ ಸ್ತೋಕೈವಾಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೂನತೈವಂ ಚ ಸಂಭಾವಯಂತಿತರಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನೇತಿ ।

ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಾರಂಭಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕೃಪಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ್ರ ‘‘ನಾವೇದವಿನ್ಮನುತೇ ತಂ ಬೃಹಂತಂ’’ ‘‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯೇ’’ ತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ವೇದೈಕಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಮಾಧತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪರಿಹರತೀತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಶಬ್ದೇನ ಶಾಬ್ದಬೋಧ ಉಪಾಸನಾಸಹಿತ ಉಕ್ತಃ, ಪರಸ್ತಾದವಗತಿರೇವೇತಿ ಮಧ್ಯೇಽಧ್ಯವಸಾನಶಬ್ದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಯಂ ಜ್ಞಾನವಚನಃ ಕಿತು ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಲಯವಿಕ್ಷೇಪಾವಿದ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಿವಚನ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸವಾಸನೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಂಸಿನೋ ಮಧ್ಯೇ ವಿದ್ಯಾಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸೋಽಧ್ಯವಸಾನಶಬ್ದೇನ ಗೃಹೀತ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಧಾನಾದಿತಿ ।

ವಿಮತಂ, ಚೇತನಪೂರ್ವಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನೀ ವಸ್ತುವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣೇ ತದುಪಜೀವಿನೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕೇವಲಯುಕ್ತ್ಯಗೋಚರತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತದುಪಜೀವಿ  ಚೇತ್ಯಪೀತಿ ।

ಯಥಾಹಿ ಕಿಲ ಗಂಧಾರದೇಶೇಭ್ಯ ಆನೀಯ ಚೌರೈರರಣ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿದ್ಬದ್ಧಚಕ್ಷುರ್ನಿಹಿತ ಆಪ್ತೋಪದೇಶತಸ್ತದುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ನ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಪಂಡಿತಃ ಸ್ವಯಮೂಹಾಪೋಹಕ್ಷಮತಯಾ ಚ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಏವಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿವೇಕದೃಷ್ಟಿಂ ನಿರುಧ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಂಸಾರಾರಣ್ಯೇ ನಿಹಿತೋ ಜಂತುಃ ಪರಮಕಾರುಣಿಕಗುರೂಪದೇಶತಃ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇ ಕುತೋ ಮನನಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೌ ಯುಕ್ತಿಃ ಶಬ್ದಮುಪಜೀವತಿ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ; ಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ತು ಸಂಭಾವಯಂತೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ನ ಮಾನಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾನುಭವಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅಂತಃಕರಣೇತಿ ।

ನನು ಕಥಂ ವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಂ? ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಕೃತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಉಪಚಾರಾತ್ಫಲಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ವೇದವಿಷಯಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ಧರ್ಮೇ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತದುಪಯೋಗಿಯುಕ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋ, ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತೇತ್ಯಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮನುಭವಾದೀನಾಂ ಸಂಭವಃ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಂತರೇಣಾಪರೋಕ್ಷಸಂಸಾರಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ತೇನ ವಿನಾ ನ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —

ಅನುಭವಾರ್ಥೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಂ ಪದಂ ಷಷ್ಠ್ಯಂತತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯ್ಯಾನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಅನುಭವೋಽವಸಾನೇ ಸಮಾಪ್ತೌ ಫಲತ್ವೇನ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತ್ವನುಭವಃ ಕಾರಣತ್ವೇನೋಪಕ್ರಮೇ ಉಪಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇಹಾನುಭವಃ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನ ವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪರೇತಿ ।

ನ ವೃತ್ತಿರನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪುಷ್ಕಲಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನುಭವ ಏವ ತ್ವಿತ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ, ಏವಕಾರೇಣ ತು ತತ್ಕೃತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಶಕ್ಯತರೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ — ಭೂತಶಬ್ದಃ ಪರಮಾರ್ಥವಚನಃ, ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ, ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಪ್ರಪಂಚಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಂ, ತದ್ವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪರೂಪೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವರೂಪಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ, ನತು ತತ್ತ್ವತಃ । ಉಕ್ತಂ ಹೀದಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ — ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ತಯೈವೋಪಹಿತಸ್ಯ ನ ನಿರುಪಾಧೇರಿತಿ, ತತ್ರ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಿತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನುಷಂಗೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಃ; ಕರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದನ್ಯಥಾಕರಣಸ್ಯ ।

ಉದಿತಹೋಮಃ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೋಽನುದಿತೇ ತ್ವನ್ಯಥೇತಿ ತದಾಹ —

ಕರ್ತುಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವಿಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನುದಾಹೃತವಾಕ್ಯೇಷು ಯೋಜಯತಿ —

ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

‘‘ನಾರಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವಾಽಸ್ಥಿ ಸಸ್ನೇಹಂ ಸವಾಸಾ ಜಲಮಾವಿಶೇದಿ’’ತಿ ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನಿಷೇಧಃ । ‘‘ಶಿರಃಕಪಾಲೀ ಧ್ವಜವಾನ್ ಭಿಕ್ಷಾಶೀ ಕರ್ಮ ವೇದಯನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ದ್ವಾದಶಾಬ್ದಾನಿ ಮಿತಭುಕ್ ಶುದ್ಧಿಮಾಪ್ನುಯಾತ್’’ (ಯಾಜ್ಞ೦  ಅ.೩ ಶ್ಲೋ.೨೪೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಘ್ನಃ ಶವಶಿರಸೋ ನಾರಾಸ್ಥೋ ಧ್ವಜತ್ವೇನ ಧಾರಣವಿಧಿಃ॥

ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೈವ ಭಾತಿ, ನ ಹೇತುರತ ಆಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕರ್ತುಂ ಸಮರ್ಥೋಽಪಿ ಹಿತಾಹಿತೋಪಾಯತ್ವಮಜಾನನ್, ತದ್ಬೋಧಕವಿಧಿನಿಷೇಧಾಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂತಃಕರಣಜಕಲ್ಪನಾದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಾಹ —

ಸವಾಸನೇತಿ ।

ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಮನ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಕಾರಣಂ, ಜಾಗ್ರತ್ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾಂತರ್ಬಹಿಃಕರಣಜಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾವಸ್ತುತ್ವಂ ವಸ್ತ್ವನುಸಾರಿತ್ವಂ ಯಾಸಾಂ ನಾಸ್ತಿ ತಾಸ್ತಥೋಕ್ತಾಃ ।

ನ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಸಂಶಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಯಂತಿ, ವಿಪರ್ಯಯಾ ನಾನ್ಯಥಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಖಾನಿ=ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ವ್ಯತೃಣತ್=ಹಿಂಸಿತವಾನ್, ಪರಾಙ್ ಪಶ್ಯತಿ ಲೋಕಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ —

ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ತರ್ಕಪಾದೇ (ಅ.೨.ಪಾ.೨) ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೇತಿ । ವಿಮತಂ, ಧೀಮತ್ಕೃತಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಃ; ಜೀವಜತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್, ಉಪಕರಣಾದ್ಯಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧನೇ ಕತಿಪಯತದಭಿಜ್ಞತಾಯಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸರ್ವತದಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಸಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಹೀನತ್ವಾತ್, ಕುಂಭಂ ನಿರ್ಮಿತವತಃ ಕುಂಭಕಾರಸ್ಯ ಚೈತ್ರಕ್ರಯ್ಯೋಽಯಮಿತ್ಯನವಬೋಧಾತ್, ಸಾಧಾರಣೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್, ಮನಃಸಂಯೋಗಹೀನಸ್ಯ ಚೋಪಲಬ್ಧೇರಭಾವಾದಮನಸ್ಕಸ್ಯಾಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದುಪಲಬ್ಧಿಸಂಭವೇ ತತ ಏವ ವಿನೈವೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಜಗನ್ನಿರ್ಮಾಣಸಂಭವೇನೋಪಲಬ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಸ್ಯೈವ ವಿಲೋಪೇನ ವೃದ್ಧಿಗೃಹ್ಣತೋ ಮೂಲಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯಾದಿ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಂ ವ್ಯುದಪಾದಿತಿ । ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ।

ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಂ, ತದರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಜಗದ್ವಿಶೇಷಣೈಃ ಪೂರ್ವನಿರ್ಣಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿತ ಇಹ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನಾನಂದತ್ವವಿಧಾನಾತ್ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿಃ । ಆನಂದಃ ಸತ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ನನು — ಆನಂದಾದೇರ್ಭೇದೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್, ಅಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಗುಣಭೂತಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥೋ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ — ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಯತ್ರ ಪದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮಿತಃ ತತ್ರ ಸ ಏವೇತರಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಯಸ್ತ್ವಜ್ಞಾತಃ ಸ ನಾನ್ಯೈಃ ಶಕ್ಯೋ ವಿಶೇಷ್ಟುಮಿತಿ ಸ ಏವ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಮೇಯಃ । ಪ್ರಮಿತೇ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತೇರ್ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಕರ್ಷಪ್ರಕಾಶದ್ವಾರಾ ಚಂದ್ರಲಕ್ಷಣಾನ್ನ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ; ಮಾನಾಂತರಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ, ಉಪಾಯಸ್ತು ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ ಅಖಂಡಚಂದ್ರಸಿದ್ಧೌ । ತಚ್ಚಾವಿರೋಧಾಚ್ಚಂದ್ರೇಽನುಜ್ಞಾಯತೇ, ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತ್ವನಂತಾದಿಪದೈರ್ಬಾಧ್ಯತೇ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ । ಏವಂಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ಏಕಂ ವೇದಾಂತನಿಷ್ಣಾತಾ ಅಖಂಡಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ॥ ನನು — ಚಂದ್ರಲಕ್ಷಣಮಿದಂ; ತತಶ್ಚಂದ್ರಃ, ಇತರಸ್ಮಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ, ಚಂದ್ರಶಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯೋ ವಾ, ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್, ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತಮೋವದಿತಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ  — ಇತಿ । ತನ್ನ; ಅಪ್ರಮಿತೇ ಚಂದ್ರೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರನವಬೋಧಾತ್, ಪ್ರಮಿತೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾತ್ ಪ್ರಮಿತಿರ್ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಸಾಮಾನ್ಯತ; ಪ್ರಮಿತಿರ್ವಿಶೇಷತೋ ವಾ । ನಾಗ್ರಿಮಃ; ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ತದಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ನ ಚರಮಃ; ವಿಶೇಷಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಾದೇವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಲಕ್ಷಣವೈಫಲ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಪ್ರಮಿತೌ ತಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸಾನೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ; ಅಚಂದ್ರೇ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಅಥ ಚಂದ್ರತ್ವಮಪ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಚಂದ್ರತ್ವಮೇವ ಸಾಧ್ಯತಾಮವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕೃತಮಶ್ರುತವಾಚ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಜ್ಞಾತಚಂದ್ರಜ್ಞಾಪಕಮ್; ಅರ್ಥಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಂಚೈತದಪಾಸ್ತತ್ — ಏಕೇನ ಪದೇನ ಯಾವದುಕ್ತಂ ತಾವತೋಽಪರೇಣಾಭಿಧಾನೇ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮ್, ಅಧಿಕಾಭಿಧಾನೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತಿಃ — ಇತಿ; ವಾಚ್ಯಾರ್ಥನಾನಾತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಚಂದ್ರದ್ವಯಮಸ್ತಿ, ನ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಮಾ ಭೂತ್ ಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಸ್ಮದ್ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಂ, ತರ್ಹಿ ಅನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನೈತದಸ್ತಿ; ಯತಃ; ‘ಸತ್ತಾದೀನಾಂ ಹಿ ಜಾತೀನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ತ್ವಾದಿ ನ ಜಹಾತಿ ನಃ॥’‘ ಇಹ ಹಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಿತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯೈರ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ತಾಸ್ತದ್ರೂಪತ್ವಂ ನ ಜಹತಿ; ತರಂಗಚಂದ್ರಾನುಗತಚಂದ್ರತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿರಿವ ಚಂದ್ರಾತ್ಮತ್ವಮ್, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯಕುಂಭಾದಿಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತಯನುಗತಂ ಸತ್ತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ಹಾಸ್ಯತಿ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಧಾನಲಬ್ಧಭೇದಚಿದಾನಂದವಿಶೇಷಾನುಗತಾಭ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಚಿದಾನಂದವ್ಯಕ್ತಯೋರಪಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಸದ್ಭೇದ ಔಪಾಧಿಕಃ, ಏವಂ ಸಜ್ಜ್ಞಾನಾನಂದಭೇದೋಽಪಿ, ಸತ್ತ್ವರಹಿತಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಬೋಧಾತ್ಮತ್ವರಹಿತಸತಶ್ಚ ಭಾನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದ್, ದೃಶ್ಯತ್ವೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸದ್ಬೋಧಾತ್ಮಕಸಾಕ್ಷಿಣಶ್ಚ ಪರಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವೇನಾನಂದಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾವಗಮಾದಿತಿ । ತಥಾಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸಾಮಾನ್ಯತದಪೇಕ್ಷವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಕಾರಬಾಧೇನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ, ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವರಹಿತಂ, ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ । ತಥಾ — ಉಪಾಧಿಭೇದಭಿನ್ನೋಽರ್ಥೋ ಯೇನೈಕಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತದಪಿ ಸ್ಯಾದಖಂಡಾರ್ಥೇ ಮಹತ್ಖಂ ಕುಂಭಕಂ ಯಥಾ॥ ನಿರಂಶಸ್ಯ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಮನಂತತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ನಾಣುತ್ವಂ; ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿ ಹ್ಲಾದಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಾದ್, ವಿಭೋಶ್ಚ ನಭೋವದ್ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾವಾಂತರಜಾತ್ಯನಾಧಾರಸ್ಯೇಶ್ವರಾದ್ಭೇದಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನಂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದ ಔಪಾಧಿಕಃ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದೌಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಃ — ಯಥಾ ಹ್ಯಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ವಿವಸ್ವಾನಪೋ ಭಿನ್ನಾ ಬಹುಧೈಕೋಽನುಗಚ್ಛನ್ । ಉಪಾಧಿನಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಭೇದರೂಪೋ ದೇವಃ ಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವೇವಮಜೋಽಯಮಾತ್ಮಾ॥ಇತಿ ।

ನನ್ವೇವಂ ಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮತ ಆಹ —

ಏತದಿತಿ॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ ॥೩॥ ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ನೈತಜ್ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವೇ, ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಿಕಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಗತಿಮಾಹ—

ಸೂತ್ರಾಂತರಮಿತಿ ।

ಅಥ ವಾ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶ್ವಯೋನಿತಾ । ನೇತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಕರ್ತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ॥ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವ ಸಂಗತಿಃ ।

ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಹೇತುಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಹೇತ್ವಂತರಸಮರ್ಥನಾಚ್ಚಾಧಿಕರಣಾಂತರತ್ವಮ್ । ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನ ಸಾಧಯತ್ಯುತ ಸಾಧಯತೀತಿ ವೇದಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಪ್ರಸಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೋಪಕ್ರಮಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪುರಾಣನ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸಾ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಂ ಷಡಂಗಾನಿ ದಶ ವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾನಿ ।

ತಯಾ ತಯಾ ದ್ವಾರೇತಿ ।

ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಸರ್ಗಾದಿಪ್ರಪಂಚನದ್ವಾರಾ ಪುರಾಣಮದ್ವೈತಪರಂ, ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಲಕ್ಷಣನಿರೂಪಣೇನ ನ್ಯಾಯೋ ವೈದಿಕಪದಾರ್ಥಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಃ; ಶೇಷೋಪಯೋಗಸ್ತು ವ್ಯಕ್ತಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಯತೀತಿ ।

ಅತ್ರಾಯಂ ಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗಃ — ಮಹತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಂತೇನ ನಿಃಶ್ವಸಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಭಕ್ತತ್ವಹೇತೂಪಕೃತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಂ ವೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹೀದೃಶಸ್ಯೇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಂತೇನ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಲೋಕೇ ಇತ್ಯಂತೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ।

ವಿಸ್ತರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಪಯೋಗಾದ್ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಹಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾಹ —

ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ವೇದಸ್ಯೇತಿ ।

ಇದಮಿಹಾನುಮಾನಮ್ —

ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದವಿಷಯಾದಧಿಕವಿಷಯಜ್ಞಂ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್, ಯೋ ಯದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಕರ್ತಾ ಸ ತದ್ವಿಷಯಾದಧಿಕವಿಷಯಜ್ಞಃ, ಯಥಾ ಪಾಣಿನಿರಿತಿ । ಸರ್ವಾವಭಾಸಕವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಯದ್ವಾ —

ಅಯಂ ಘಟಃ, ಏತದನ್ಯಾಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾನಧಿಕರಣೈತದನ್ಯಾವೇದತ್ವಾನಧಿಕರಣಸಕರ್ತೃಕಾನ್ಯಃ, ಘಟತ್ವಾದ್, ಘಟಾಂತರವದಿತಿ ।

ಈಕ್ಷಣಾದಿಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಣಾದಪ್ರಯತ್ನಶಬ್ದಃ ಸೌಕರ್ಯಾಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ —

ಈಷದಿತಿ ।

ಅಧುನಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ಕರ್ತೃಮತ್ತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಸಾಪೇಕ್ಷತಾ ಕಿಂ ಪುರುಷನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಾತ್, ಅಭಿನವಾನುಪೂರ್ವೀವಿರಚನಾದ್ವಾ, ಮಾನಾಂತರೋಪಲಬ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯವಚನರಚನಾದ್ವಾ, ಕತಿಪಯಕಾಲವಿರಚಿತಸರ್ವಸಂಪ್ರದಾಯಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯೈಕಪುರುಷಾನ್ನಿಃಸರಣಾದ್ವಾ ।

ನಾದ್ಯಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಮತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಯೇಽಪಿ ತಾವದಿತಿ ।

ವ್ಯಕ್ತಿರಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕ್ರಮಾನ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಮಭಿನವತ್ವಂ, ವಿಸದೃಶಕ್ರಮತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೋ ಭವದ್ಭಿರಪ್ಯಂಗೀಕೃತಃ ।

ಚರಮಸ್ತು ನಾಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ಸ್ವೀಕೃತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯೇತಿ ।

ತೃತೀಯಸ್ತ್ವನಭ್ಯುಪಗಮನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —

ವೈಯಾಸಿಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಅನುವರ್ತಮಾನಾ ಆಚಕ್ಷತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ನನು ವಿವರ್ತತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕತ್ವಾಪಾತಾನ್ನ ಕ್ರಮನಿಯಮ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ —

ಯಥಾಹೀತಿ ।

ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಪಾಧ್ಯಾಯವತ್ಕ್ರಮಾನುರೋಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಯಥಾತ್ರೇತಿ ।

‘

‘ಮಂತ್ರೋ ಹೀನಃ ಸ್ವರತೋ ವರ್ಣತೋ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತೋ ನ ತಮರ್ಥಮಾಹ । ಸ ವಾಗ್ವಜ್ರೋ ಯಜಮಾನಂ ಹಿನಸ್ತಿ ಯಥೇಂದ್ರಶತ್ರುಃ ಸ್ವರತೋಽಪರಾಧಾತ್ (ಪಾಣಿ ೦ ಶಿಕ್ಷಾ ೦)॥‘ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ।

ಚತುರ್ಥಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನಚೈಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಸರ್ವದಾಸಂಪ್ರದಾಯಾವಿಚ್ಛೇದಮಿಚ್ಛದ್ಭಿರಪಿ ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತಕೇಷ್ವಾಷ್ವಾಸ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ಸ ವರಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಗತಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಕೃತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ನ ವಯಮೀಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ , ಕಥಂ ತತ್ಕರ್ತೃಕೇ ವೇದೇ ವಿಶ್ವಾಸಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಸರ್ಗಾದಿಭುವಾಮಿತಿ ।

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್॥೪॥ ವೇದಾಂತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ವೇತಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧಾತ್ಫಲಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ವಸ್ತು ಬೋಧಯತೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇನಾಕ್ಷೇಪಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಮಿತಿ ಥಮುಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ ಕಿಂಶಬ್ದ ಆಕ್ಷೇಪೇ ।

ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸೋ ನ ವ್ಯುತ್ಥಿತಸಿದ್ಧಾಂತಿವಿಶ್ರಂಭಾಯಾಪಿ ತು ದೃಢಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಾವಶ್ಯಾರಂಭಾಯೇತ್ಯಾಹ —

ಪಾರಾಮರ್ಷೇತಿ ।

ಅಭಿಧೇಯಾಭಾವೋಽನುಭವವಿರೋಧಾನ್ನ ಯುಕ್ತೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ —

ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಗ್ರಹವಿವರಣತ್ವಮಾಹ —

ಅತ ಇತ್ಯಾದೀತಿ ।

ವಾಽಂತಮಿತಿ ।

ಉಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ವೇತ್ಯೇತದಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಾದವದ್ವಿಧಿಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾ? ಮಂತ್ರವತ್ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತರ್ಹಿ ತದ್ವದ್ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ —

ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।

ಇಷೇ ತ್ವೇತ್ಯತ್ರ ಛಿನದ್ಮೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಛಾಖಾಚ್ಛೇದಃ ಕ್ರಿಯಾ ಭಾತಿ, ಕ್ವಚಿಚ್ಚಾಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧೇತ್ಯಾದೌ ತತ್ಸಾಧನಂ ದೇವತಾದೀತಿ । ಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ । ತೇ ಕಿಮ್ — ಉಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಕ್ರತಾವುಪಕುರ್ವಂತ್ಯುತ ದೃಷ್ಟೇನೈವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನೇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್; ಉಪಾಯಾಂತರೇಣಾಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕಾಲಾವಗತಸ್ಯ ಚಿಂತಾದಿನಾ ಪ್ರಯೋಗಸಮಯೇ ಸ್ಮೃತಿಸಂಭವಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅಥ ತು ಮಂತ್ರೈರೇವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನನಿಯಮಾದದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದುಚ್ಚಾರಣಾದೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ; ತಸ್ಯ ಪುಂವ್ಯಾಪಾರಗೋಚರತ್ವಾತ್ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾತ್ತತ್ರ ಚ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಣಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ – ‘ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ನ ಲಭ್ಯೇತ ತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಪ್ರಕಲ್ಪನಾ । ಲಭ್ಯತೇಽರ್ಥಸ್ಮೃತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣತಸ್ತ್ವಿಹ॥ ಅರ್ಥಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರಯೋಗಾರ್ಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಫಲೋದಯಃ । ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸಂಪತ್ತೌ ನಾದೃಷ್ಟಮಿಹ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ॥‘ ಯಸ್ತು ಮಂತ್ರೈರೇವ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ತಸ್ಯ ನ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಮಸ್ತೀತ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।

ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಮಂತ್ರ ಇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇರಿತಿ ।

ಅಧಿಕಾರವಿಧಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಾಭಾದುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರಜ್ಞಾತಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಬೋಧಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಾಗತೇತಿ ।

ಭಾವೋ ಭಾವನಾ, ತದ್ವಿಷಯಃ ಸರ್ವೋ ವಿಧಿಃ । ಯತಃ ಸ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ, ಉತ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುರನಾಗತತ್ವಮ್ । ಅಧಿಕಾರಃ ಫಲಸಂಬಂಧಬೋಧನಮ್ । ವಿನಿಯೋಗೋಽತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲಶೇಷತ್ವಜ್ಞಾಪನಮ್ । ಪ್ರಯೋಗಃ ಅನುಷ್ಠಾಪನಮ್ । ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಫಲಸಂಬಂಧಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನ ಶೇಷತ್ವಮಂತರೇಣ, ತಚ್ಚ ನಾನುಷ್ಠಾನಂ ವಿನಾ, ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ನಾಜ್ಞಾತೇ ಇತ್ಯವಿನಾಭಾವಃ । ಸಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ಪುಂವ್ಯಾಪಾರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಫಲಮಾರಭೇತ, ಸದಾಽಽರಭೇತೇತಿ ನಾಧಿಕಾರಾದಿಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವೇಷಾಮವಿನಾಭಾವೇ ಸರ್ವತ್ರ ಚಾತೂರೂಪ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಕಥಮವಾಂತರಭೇದಸ್ತತ್ರಾಹ —

ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಉದಾಹರತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಸರ್ವವಿಧಿಷೂತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ನತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಭಾವ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾ ಬೋಧ್ಯಾ; ಅಭೂದ್ಭವತಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಪತ್ತೌ ವಿಧ್ಯುತ್ಖಾತಾಪಾತಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದಧಿಕಾರವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಿನಿಯೋಗಾದ್ಯನುವಾದೇನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿಧಿಃ ಸ್ವರೂಪಪರೋ ಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಭಾವನಾಭಾವಾದನುವಾದ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿನಿಯೋಗಾದೇರಭಾವಾನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಕೇವಲಮನುವಾದತ್ವಾಭಾವಃ, ಅಪಿ ತು ವಿಪರೀತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಯಾದೃಶಮಿತಿ ।

ಜೀವಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾರೋಪಾನ್ನ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಪದೋಕ್ತಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮ್ಯಗನ್ವಯ ಇತಿ ।

ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ ।

ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನರೂಪಮಿದಮಧಿಕರಣಂ , ತತ್ರ ಚ ‘ಯತೋ ವೇತಿ’ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತಮಿಹ ಕಿಮಿತಿ ತದುಪೇಕ್ಷಿತಮತ ಆಹ —

ಯತೋ ವೇತಿ ।

ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ಯತ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯಕೀರ್ತನಾತ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಭವತೀತಿ ನೋದಾಹೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕ್ಯಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯೇನೇತಿ ।

ಭೇದಲಕ್ಷಣೇ ಚಿಂತಿತಮ್ – ‘‘ಪೌರ್ಣಮಾಸೀವದುಪಾಂಶುಯಾಜಃ ಸ್ಯಾತ್’’ । ‘‘ಜಾಮಿ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತೇ ಯದನ್ವಂಚೌ ಪುರೋಡಾಶೌ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಯಜತಿ, ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯೋಽಜಾಮಿತ್ವಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯೋಽಜಾಮಿತ್ವಾಯಾಗ್ನಿಷೋಮಾವುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಾವಜಾಮಿತ್ವಾಯೇತಿ’’ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರೋಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಯಜತೀತಿ ಕಿಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಃ, ಉತಾಪೂರ್ವಯಾಗವಿಧಿರಿತಿ ವಿಶಯೇ ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಾನಾಂ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪೌರ್ಣಮಾಸೀ ಯಜತೇ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತ’ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದೌ । ಏವಮಿದಮಪಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಃ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾದ್ಯಾ ದೇವತಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ‘‘ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಾಯ ಗೃಹ್ಯತೇ ಯದ್ಧ್ರುವಾಯಾಮಾಜ್ಯ’’ ಮಿತಿ ಧ್ರೌವಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಶ್ಚ ವಿಧಾಯಕಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ನತ್ವಂತರಾವಾಕ್ಯೇಽಸ್ತಿ ದ್ರವ್ಯದೈವತಂ ರೂಪಮ್ । ಯಜತೀತಿ ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ । ತದುಕ್ತಮ್ – ‘ಯಾಗಾನ್ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಸಂಯುಕ್ತಾನ್ವಿಹಿತಾನ್ರೂಪವತ್ತಯಾ । ಅರೂಪಮಂತರಾವಾಕ್ಯಮಗತ್ಯೈವಾವಲಂಬತೇ॥‘ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।

ಏತದಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —

ಅನೂಚೋರಿತಿ ।

ನಿರಂತರಯೋರಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯೋಃ ಪುರೋಡಾಶಯೋಃ ಕರಣೇ ಆಲಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ ತದಪನಯಾರ್ಥಮುಪಾಂಶುಯಾಜಮಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಕಂ ವಿಧಾಯಾನಂತರಮಜಾಮಿತ್ವಾಯೇತಿ ತದ್ವಿಧಾನಲಬ್ಧಂ ಜಾಮಿತಾ ದೋಷಸಮಾಧಾನಮುಪಸಂಹರತಿ । ಅತಃ ಸಾರ್ಥವಾದೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದೇಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾ ಚೋಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧೌ ಲಭ್ಯತೇ ನೇತರತ್ರಾನೇಕಯಾಗವಿಧಾವಿತಿ ।

ನನು ತವ್ಯವಿಹಿತಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದೋಽಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।

ತಥಾಹಿ — ಯಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಯಾಗಸ್ತೂಪಸರ್ಜನಮ್ । ತತ್ರ ಕರ್ಮತ್ವಮಪ್ರಧಾನೀಕೃತ್ಯ ಯಾಗಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಂ, ಕರ್ಮತಯಾ ಚ ದೇವತಾತ್ವಂ ತತೋ ಗುರುತರಾ ಕಲ್ಪನಾ । ಅಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ತು ಶ್ರುತಂ ಯಾಗಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಧಿಶ್ಚ ಪಂಚಮಲಕಾರರೂಪಃ । ಯತ್ತು ರೂಪಾಭಾವ ಇತಿ ತನ್ನ; ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಲಾಭಾತ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನ್ಯಾಗಾನ್ಕ್ರಮೇಣಾಮ್ನಾಯ ಮಂತ್ರಕಾಂಡೇ ತತ್ಕ್ರಮೇಣೈವ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾ ಆಮ್ನಾತಾಃ, ತತ್ರೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಥಾನೇ ವೈಷ್ಣವಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾಸ್ತಿಸ್ರ ಋಚಃ ಪಠ್ಯಂತೇ; ತಾಭಿಸ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಭಿರ್ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೈವತಾನಾಂ ಸಮರ್ಪಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವ ಉಪಾಂಶುಯಾಜೋ ವಿಧೇಯಃ । ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ತ್ವರ್ಥವಾದಾ । ಇತ್ಥಂ ಮಹೀಯಾನುಪಾಂಶುಯಾಜೋ ಯದಸ್ಮಿನ್ವಿಷ್ಣ್ವಾದಯೋ ಯಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ।

ऎತರೇಯಕೇ – ‘‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವೇ’’ ತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಸ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಪಶ್ಯ’’ದಿತಿ ‘‘ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನ’’ಮಭಿಧಾಯ ಸಮಾಪ್ತೌ ‘‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’’ ತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಪಿ – ‘‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ , ‘‘ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇ’’ತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ಆಥರ್ವಣೇ – ‘‘ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ’’ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ  ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ’’ ತದೇವ ನಿಗಮಿತಮ್॥

ವೇದಾಂತಾ ಯದಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರಾಸ್ತರ್ಹಿ ಮಾನಾಂತರ ಸಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ಯುಃ ಪುಂವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗೇ ಹೇತೋಃ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಗತಾಪಿಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ತಸ್ಯೈವಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪೀತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರತ್ವೇ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಪಾಧೇಃ ಶಂಕತೇ —

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿ ಲಿಂಗಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ಕಾರ್ಯಪರತಾಯಾಂ ಹಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮನುಮೇಯಂ, ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಏವಂ ನ ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವ ಇತಿ ।

ತತ್ತ್ವೇನ= ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇನ ।

ಕಾರ್ಯೇ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ಪರತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮಾ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತಶ್ಚ ದುರಪವಾದಂ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಕಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —

ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಕೃತಿಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವೇನ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹ್ಯಲೌಕಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಮಾನಾಂತರಾನವಗತೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾಲ್ಲಿಂಗಾದೀನಾಮಬೋಧಕತ್ವಾಪಾತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಹಂತೇತಿ ।

ನನು ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕಾರ್ಯತಾ ಭಾತ್ಯತೋಽಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಲೋಕಾನುಸಾರತ ಇತಿ ।

ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಸಂಜ್ಞಕತರ್ಕಾನುಗೃಹೀತವೇದಾದೇವ ಕ್ರಿಯಾವಿಲಕ್ಷಣಾಪೂರ್ವೇ ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತಿ ।

ಅಯಂ ತರ್ಕೋಽತಿಪ್ರಸಂಗೀತ್ಯಾಹ —

ಚೈತ್ಯೇತಿ ।

ಕರ್ತೃಸ್ಮರಣಾತ್ಸ್ಪೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಾದೇವಚೈಷಾಮಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ವೇದಾನಾಮಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿನಾಽನುಮಿತತ್ವಾದಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿ ಸೋಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ತತ್ಸಮಮತಃ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನಪೇಕ್ಷತಾಯಾಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ವರ್ತಮಾನಸಂಪ್ರಯೋಗಜಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯರೂಪಧರ್ಮಗೋಚರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇಷ್ವೇವಾತಿಶಯಕಾರಿತ್ವಾನ್ನ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ, ಲಿಂಗಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ನಾನುಮೇಯತ್ವಾದಿ, ನಚಾಜ್ಞಾತೇ ಪುಂಸಾಂ ವಚನರಚನಾ ಸಂಭವಿನೀತಿ ವೈದಿಕೀ ರಚನಾ ನ ಪೌರುಷೇಯೀತಿ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ ।

ನನ್ವಪೌರುಷೇಯತಯಾಽನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಪ್ಯಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿತಿವನ್ಮಾನಾಂತರಗೃಹೀತಗ್ರಾಹಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಶೇಷೇಣ ಪರಿಹೃತಮಿತ್ಯಾಹ —

ನ ಚಾನಧಿಗತೇತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನುಪಪಾದಿತೇಽರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮ್ ।

ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಪ್ರಹಾಣಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಸೋಽ ಯಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವಫಲಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಿನಿದರ್ಶನಯುಗಲದ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಪುರಃಸರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಗ್ರೈವೇಯಕಂ ಗ್ರೀವಾಲಂಕಾರಃ ।

ಸಮೂಲಘಾತಮಿತಿ ।

ಕಷಾದಿತ್ವಾದನುಪ್ರಯೋಗಃ । ಸಹ ಮೂಲೇನೋಪಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮಾರೋಪಿತನಿಬಂಧನ ಇತಿ ।

ಸಮಾರೋಪಿತಾಽವಿದ್ಯಾ ನಿಬಂಧನಂ ಯಸ್ಯ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಂ=ಚೈತನ್ಯಮ್ । ದೇವತಾ=ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಾಣವಿಶುಧ್ದ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಉಪಾಸನಾವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಮುಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಥಕಂ ವಿವಿನಕ್ತಿ —

ಆತ್ಮೇತೀತಿ ।

ಯದವಾದಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಮಂತರೇಣಾರ್ಥವತ್ತೇತಿ, ತತ್ರ ಕಿಂ ಯದಿ ವೇದಾಂತಾ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಂ, ತರ್ಹ್ಯರ್ಥವಾದಾಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರಿತಿ ಪ್ರತಿಬಂದೀ ಮತಾ, ಅಥವಾ ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಪರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇನ ನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರತ್ವಮಿತಿ ।

ಆದ್ಯಮರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಂಗೃಹ್ಣನ್ನಾಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ರುದತೋ ಯದಶ್ರು ಅಶೀರ್ಯತ ತದ್ರಜತಮಭವತ್ತಸ್ಮಾದ್ರಜತಮದಕ್ಷಿಣ್ಯಮಿತಿ ನಿಂದಾ ।

ಬರ್ಹಿಷಿ ಬರ್ಹಿಃಸಾಧ್ಯೇ ಯಾಗೇ, ರಜತಂ ನ ದೇಯಮಿತಿ ನಿಷೇಧಶೇಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ದರ್ಶಯನ್ನರ್ಥವಾದಾನಾಂ ನೋಪೇಕ್ಷಾಫಲತ್ವಮಿತಿ ತಾವದಾಹ —

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯವಸಾಯಿಬೋಧಜನಕತ್ವತದಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯನ್ಪ್ರತಿಬಂದೀಂ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ನನು ನಿಷೇಧ ಏವ ಸ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ನಿಂದಾಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ತದ್ಯದೀತಿ ।

ಅರ್ಥವಾದಾದೇವ ನಿಂದಾಲಾಭೇ ನಿಷೇಧಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ನಿಂದಾಯಾಂ ಚ ತಾತ್ಪರ್ತಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ‘ಸೋಽರೋದೀದಿತಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ನಿಂದಾ ನ ಭಾತಿ, ಕಿತು ಭೂತಾನುವಾದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾನ್ನಿಂದಾ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ —

ನನು ವಿಧ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಚ್ಚ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ತಜ್ಜನಕತ್ವಮನುಮೇಯಂ, ಕಥಂ ನಾನುಮಾನಗಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಪರಪರ್ಯಾಯಾನುಮಾನೇನ ಮಾನಾಂತರೇಣ ವಾ ಪ್ರಮಾ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಿಂತೂದಿತಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಮನುಮಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ತಾವದಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।

ಏತದರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಣೇ ದೂಷಣಮಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಅಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಸ್ಯಾನುಮಾನಂ, ತತಶ್ಚ ಪ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವೇನ ನ ಭವತೀತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಪುನರನುಮಾನೇನ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯವಿರಹಿವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾ ಯದ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತದಾ ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವೇತಿ ಚಿಂತಾ, ನನೂತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ಈದೃಗಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾರ್ಥವಾದಾದಾವದರ್ಶನಾದಪಹೂಯತ, ತದಾಽತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪರತಂತ್ರಾಣಾಂ ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಾನಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತಾಮಂತರೇಣ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇ ನ ಲಭ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಮತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವೇನ ತದವಗಮಮಾತ್ರಾಯತ್ತಪ್ರಯೋಜನಲಾಭೇನ ಚ ಪರಾಣುದತ್ ।

ಇದಾನೀಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಪದಾರ್ಥೇ ಪದಸಂಗತಿಗ್ರಹೇಣ ಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ನ ಶಬ್ದಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ವೇದಾಂತಾನುಪಾಸನನಿಯೋಗಪರಾನ್ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ, ತನ್ಮತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —

ಅಜ್ಞಾತೇತಿ ।

ಅಥವಾ ಆರೋಪಿತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥

‘ಅಯಂ ತು — ಸಂತು ವೇದಾಂತಾ ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತುನಿ । ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನವಿಧಿದ್ವಾರೇತ್ಯೇಷ ಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್॥‘ ಅತಏವ ಭಾಷ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತತ್ರ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ, ನ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾದಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನ್ಯಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವೇನೇತಿ ।

ಯತ್ರ ವೃದ್ಧಪ್ರಯುಕ್ತಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಸಂಗತಿಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಸಿದ್ಧೇತು ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಲೋಕೇನೇತಿ ।

ವೃದ್ಧೇಃ ಪ್ರಯೋಗವ್ಯಾಪಕವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಶ್ರೋತೃಪ್ರತಿಪತ್ತೀಚ್ಛಯೋರಭಾವಾತ್ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಮಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ರೂಪಮಾತ್ರಂ= ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮ್ ।

ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ —

ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಃ= ಕಾರ್ಯಶೇಷಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಃ — ಗೋಪದಂ ನ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತೇ ಗೋತ್ವೇ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಂ, ತತ್ರ ವೃದ್ಧೈರಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್, ತುರಗಪದವತ್ ।

ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನ್ಯುತ್ತಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಲಿಂಗಭೂತಾಯಾಸ್ತತ್ರಾಭಾವಾಚ್ಚ ತತ್ರ ನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿಹೇತೂನ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಚ ರಜ್ಜುರಿತಿ ।

ನಕಾರೋಽಯಂ ‘ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಾಣಾಂ ನ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ಉಪರಿ ಸಬಂಧನೀಯಃ ।

ಯಥಾಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾವಿನಾಭಾವಾದಿಹಾಪಿ ಮಾ ಭೈಷೀರಿತಿ ನಿಯೋಗಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾಽನ್ಯಪರಾದೇವ ವಾಕ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧರೂಪಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಿಷಯೋಽವಚ್ಛೇದಕೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ನನು ನಿಯೋಗೋಽಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರೈರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ಸ ಕಿಮನ್ಯ ಏವ ಕಾರ್ಯೋ ನೇತ್ಯಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಪರೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಕಥಂ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರತೀತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನ ವಿಷಯಸ್ಯ, ಸ್ವನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವೇನ ಕರಣಸ್ಯ, ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕಜ್ಞಾನನಿರೂಪಣಾಯ ಜ್ಞಾಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನ ಶ್ರೌತತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವೇ ಗುರುಸಂಮತಿಮಾಹ —

ಯಥಾಹುರಿತಿ ।

ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ= ವಿಧೇಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ।

ಉಪಾದೀಯತೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —

ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವನ್ನ ವಿಧೇಯತಾ, ಆತ್ಮನಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ವಿಧೇಯತಾ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಿಹೋಪಾಸನಂ ತಚ್ಚ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಮ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತು ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾವಿನಿಶ್ಚಿತಿರಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪ್ತಿರ್ವಿಧೇಯತೇತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಾಗ್ಧೇನೂಪಾಸ್ತ್ಯಾದಾವಿಚಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯಧೀವಿಷಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಆರೋಪಿತೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಯಾದೃಗರ್ಥೋ ಭಾತಿ ತದ್ಭಾವ ಆರೋಪಿತೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ತಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿರೂಪಕತ್ವೇ ತೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾರ್ಥೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನಿರೂಪಿತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ಯುಕ್ತ ಆರೋಪ ಇತಿ । ಇಯಚಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧೇರ್ನಿಯೋಗಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವಿಷಯತಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಏವಮಾಹವನೀಯಾದಯೋಽ ಪೀತಿ ।

‘ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹ್ವತೀ’ತಿ ವಿಹಿತೇ ಕ ಆಹವನೀಯ ಇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತೇ’ತ್ಯಾದಿವಿಧಿಭಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟೋಽಗ್ನಿರಾಹವನೀಯೋ ಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಽಪೂರ್ವದೇವತಾಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಂ ವಿಧಿಪರೇಣೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ।

ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಹೇತುದ್ವಯಂ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಂಗಮಯತಿ —

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಸ್ಯೇತಿ ।

‘ತದ್ಭೂತಾನಾಮ್’ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ,೨೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹರಣೇನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಂಗತಿರ್ನ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ’ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೫) ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಹಾಯೇತರವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।ತೇನ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಪರಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ, ಕರ್ಮಾವಬೋಧೋ ನಿಯೋಗಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ । ಚೋದನಾಸೂತ್ರೇ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨) ಚೋದನೇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾಪಕಂ ವಚನಮಾಹುರಿತಿ । ತತ್ತೇಶ್ಚ ಪದಾರ್ಥೇಷು ಭೂತಾನಾಂ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾ  ಕಾರ್ಯಂ, ತದರ್ಥತ್ವೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ ಸಮುಚ್ಚಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಚೇತಿ ।

ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವಕೀಯತ್ವೇನ ಬೋದ್ಧಾರಂ ನಿಯೋಜ್ಯಮ್ ಅಧಿಕಾರಣಂ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಮಿನಂ, ತತ್ರೈವ ಕರ್ತಾರಮ್ ಅನುಷ್ಠಾತಾರಮ್ ಇತಿ । ನಿಯೋಜ್ಯಭೇದೋ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಃ ।

ಅಮೃತತ್ವಕಾಮ ಇತಿ ಅಶ್ರವಣಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವೇದೇತಿ ।

ಭವತೀತಿ ಸಿದ್ಧರೂಪೇಣಾವಗತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಮ್, ಏವಂಕಾಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭೂಷುರ್ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇತಿ ।

ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ – ‘ಕ್ರತೌ ಫಲಾರ್ಥವಾದಮಂಗವತ್ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿಃ’ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೭) । ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಹ ವಾ ಏ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತೀ’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ರಾತ್ರಶಬ್ದೇನಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿವಾವ್ಯವಿಹಿತಾಃ ಸೋಮಯಾಗವಿಶೇಷಾ ಉಚ್ಯಂತೇ ।  ಕಿಮತ್ರ ಸ್ವರ್ಗ ಏವಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮುತ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರೈವಂಕಾಮ ಇತ್ಯಶ್ರವಣಾದ್ವಿಧಿಶಕ್ತಿಲಭ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗ ಏವ ವಿಶೇಷಣಂ, ಸಂದೇಹೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ವೀಕಾರಃ, ನ ನಿಶ್ಚಯೇ । ನಿಶ್ಚಿತಶ್ಚೇಹ ಸರ್ವಾಭಿಲಷಿತಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯಾ ತು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಾಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ವರ್ಗಪರೈವ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ । ಕ್ರತೌ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾದೌ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾದಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಂಗವದಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಾಯಾಜಾದ್ಯಂಗಫಲಾರ್ಥವಾದೋದಾಹರಣಂ, ನನು ತದ್ವತ್ಪದಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ತಿ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾಣಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ‘ಫಲಮಾತ್ರೇಯೋ ನಿರ್ದೇಶಾದಶ್ರುತೌ ಹ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೮) ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ತದೇವಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯತ್ತು ವಿಧಿಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರ್ಗ ಇತಿ । ತನ್ನ; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಶ್ರುತಿಪದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ವಿಧಿಶಕ್ತೌ ಪರ್ಯವಸಿತಾಯಾಮಾನುಮಾನಿಕಸ್ವರ್ಗಕಲ್ಪನಾಽನವಕಾಶಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಮೇವ ಫಲಮಿತಿ ।

ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವಿಶ್ವಜಿತಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರೇ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇತಿ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಸ್ಥಿರೋದಾಹರಣತ್ವೇನೋದಾಹೃತಃ ।

ಅಸಮವೇತಾರ್ಥತಯೇತಿ ।

ಅಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಶಬ್ದೇನಾಸಮವೇತಃ ಸ್ವರ್ಗೋಽ ರ್ಥಸ್ತತ್ಪರತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇಽಪ್ಯೇವಂಕಾಮ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾಽಸ್ತೀತಿ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿತಾ ತುಲ್ಯಾ; ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಂ ನ ಹೀಯತೇ, ಹೀಯತೇ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ —

ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।

ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞನ್ಯಾಯೋ ಽನುಕ್ರಮ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥೇ ಏವಂ ನಿರಣಾಯಿ – “ಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಸ್ವಕಾಲತ್ವಾದನಂಗಂ ಸ್ಯಾತ್’ । (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೪.ಸೂ.೧೯) ‘ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಪರಾಹ್ಣೇ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞೇನ ಚರಂತೀ’ತ್ಯತ್ರಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಃ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಕರ್ಮವಾಚ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ತದಂಗತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಾಲಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣೋಽಯಂ ಶಬ್ದಃ; ತಥಾಪಿ ಫಲಕಲ್ಪನಾಪರಿಹಾರಾಯ ಕರ್ಮವಾಚ್ಯೇವ ಅತಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ಕಾಲಕರ್ಮಸಾಧಾರಣೋಽಪ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಪರಾಹ್ಣಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕೃತ ಇಹ ಕಾಲಪರ ಏವ । ನ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮ್; ಕಾಲೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಿ ಚ ತತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಭಾವಾದ್ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೫) ಸ್ವರ್ಗಕಾಮನಿಯೋಜ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ಸ್ವರ್ಗಫಲಃ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞ ಇತಿ ।

ನನು ಜ್ಞಾನವಿಧಿರ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಫಲಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯೇಽಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ? ತತ್ರಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಮೃತತ್ವಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ಅಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಾದ್, ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧ್ಯುದಾಹೃತೇಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್, ತನ್ನಿವರ್ತಯತಿ —

ಅತ್ರಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದೃಶೇರಿತಿ ।

ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತದೃಶಿಧಾತೋರುಪಲಬ್ಧಿವಚನತ್ವೇನೋಪಾಸನಾಽ ನಭಿಧಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧೇರರ್ಥಾವಬೋಧಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ತೇನೈವ ಶ್ರವಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವನಯಾ ವಿಧೇಯಂ ಜನ್ಯಂ ವೈಶದ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತಥಾ ।

ವಾಜಿನವದಿತಿ ।

ಯಥಾಽಮಿಕ್ಷಾರ್ಥವಿಹಿತದಧ್ಯಾನಯನಾದ್ವಾಜಿನಮಪ್ರಯೋಜಕಮಾನುಷಂಗೀಕತಯಾ ಜಾಯತೇ, ಏವಮದೃಷ್ಟರೂಪಾಮೃತತ್ವಾಯ ವಿಹಿತಾದುಪಾಸನಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಜಾಯತ ಇತಿ ತದುತ್ಪಾದನಂ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚತುರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ಏಕನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಂ ಸಮಂ ಸ್ಯಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೨) ‘‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮಿತಿ’’ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಮಾಮಿಕ್ಷೈವ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತೇತಿ ವಾಜಿನಮಪೀತಿ । ತತ್ರೈಕಸ್ಮಾದ್ದಧ್ಯಾನಯನಾತ್ಪಯಸಃ ಸಕಾಶಾದಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನಯೋರ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಮಾಮಿಕ್ಷಾದಿ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ‘ಸಂಸರ್ಗರಸನಿಷ್ಪತ್ತೇರಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್’(ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೩) । ಅತ್ರ ಹಿ ದಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪಯ ಏವ ಪ್ರಕೃತಂ ದೇವತಾಸಬಂಧಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವೀತಿ, ನ ಪುನಸ್ತತೋ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಕಿಂಚಿತ್, ತತ್ರ ನಯತೇರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಯತ್ಪ್ರತಿ ದಧ್ಯಾನೀಯತೇ ತತ್ಪಯಆನಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮ್ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಚ ಪಯಸ ಆಮಿಕ್ಷಾತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಾಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನನು ಯದಿ ದಧಿಸಂಸ್ಕೃತಂ ಪಯ ಏವ ರೂಪಭೇದೇಽಪ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ಭೂತ್ವಾ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತ, ತರ್ಹಿ ವಾಜಿನಮಪಿ ದಧಿಸಂಯುಕ್ತಂ ಪಯ ಏವೇತಿ ಕಿಂ ನ ಪ್ರಯುಂಜೀತ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸಂಸರ್ಗರಸನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ; ದಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪಯಸೋ ಯೋ ರಸಃ ತಸ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಮುಪಲಂಭಾತ್, ರೂಪಭೇದೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪಯ ಇತ್ಯನುಮೀಯತೇ; ರೂಪಾಭೇದೇಽಪಿ ತಕ್ರಪಯಸೋರಿವ ರಸಭೇದೋಪಲಂಭಾತ್ ನ ವಾಜಿನೇನ ; ತಸ್ಯ ಕಟುತಿಕ್ತರಸತ್ವಾದಿತಿ ।

ಹೇತುದ್ವಯವಿವರಣೇನ ಪೂರ್ವಕೃತೇನೋತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಮಾಹ —

ಅರ್ಥವತ್ತಯೇತಿ ।

‘ವೇದಾಂತಾ ಯದ್ಯುಪಾಸಾಂ ವಿದಧತಿ, ವಿಧಿಸಂಶೋಧಿಮೀಮಾಂಸಯೈವ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ತರ್ಹೀರಿತಾರ್ಥಾ ಇತಿ ವಿಫಲಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸನಂ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಅಪ್ಯತ್ಯುಚ್ಚಾತಿನೀಚೋ ಜನಿಮೃತಿಭಯಭಾಗ್ವೈಧಧೀಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮೋತ್ಥೈಃ ಸ್ವರ್ಗಪಶ್ವಾದ್ಯತಿಮಧುರಫಲೈಃ ಕೋಽಪರಾಧಃ ಕೃತೋ ನಃ॥‘ ವೇದಾಂತಾ ಯದ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾಃ, ತರ್ಹಿ ವಿಹಿತೋಪಾಸನಾಯಾಃ ಪಕ್ಷಮಾಸಾದಿಕಾಲಮಿತತಯಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಮಪಿ ಸಾತಿಶಯಮನಿತ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದತೋ ನ ವಿಧಿಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಅತೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಂತಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —

ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಚಿ ತಂತ್ರೇ ವಿಚಾರಿತತ್ವೋಕ್ತಿರುಪಾಸ್ತೇರಪಿ ವಿಹಿತಾಯಾ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಪುನರವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾಯ । ಅಧರ್ಮೋಽಪೀತ್ಯದರ್ಮೋಕ್ತಿಃ ಪುಣ್ಯಫಲಭೋಗಾವಸಾನ ಇವೋಪಾಸ್ತಿಫಲಭೋಗಸಮಾಪ್ತಾವಧರ್ಮಫಲಂ ಭೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ದರ್ಶನಾಯ । ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಯಾಗವದ್ವಿಹಿತೋಪಾಸ್ತೇರ್ಧರ್ಮತ್ವಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಶರೀರವಾಗಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾನಿ ಕರ್ಮಫಲವದುಪಾಸ್ತಿಫಲಸ್ಯ ಶರೀರೋಪಭೋಗ್ಯತ್ವಾದಿ ಪ್ರಸಂಜಯಿತುಮ್ । ಸಂಪತ್ತ್ಯನೇನಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮುಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಸಂಪಾತಃ ಕರ್ಮ । ಇಷ್ಟಂ ಶ್ರೌತಮ್ । ಪೂರ್ತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವಾಪ್ಯಾದಿ ।

ದತ್ತಂ ದಾನಮಿತಿ ।

ಆತ್ಯಂತಿಕಮಿತಿ ।

ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಮಶರೀರತ್ವಂ ದೇವದತ್ತಶರೀರಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಮಾನಕಾಲೀನೋ ದೇವದತ್ತಶರೀರಧ್ವಂಸಃ, ಸರ್ವೋಪಾಧಿಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ವಿಧೇಯೋಪಾಸ್ತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಜನಮಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧೇಃ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮುತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯೋದಯೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ತ್ವಯಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪಾಸನಾಽಪೂರ್ವಮಪಿ ಚೇತಃಸಹಕಾರ್ಯತಶ್ಚ ವಿಧ್ಯವಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ऎಹಿಕಸ್ಯ ಮರ್ದನಸುಖವನ್ನ ವಿಧಿಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।

ಕಾರೀರ್ಯಾದಿನಿಯೋಗಾ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ನಿಯತಸಸ್ಯರ್ಧ್ದ್ಯಾದಿಫಲಾಃ, ಚಿತ್ರಾದಿನಿಯೋಗಫಲಂ ಪಶ್ವಾದಿ ಭುವಿ ಭೋಗ್ಯಮಪೀಹ ವಾ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಭವತಿ ।

ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।

ತದಪೂರ್ವಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾವಬೋದ್ಧಂ ನಾರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪೂರ್ವಂ ಚೇನ್ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಿ, ತರ್ಹ್ಯುಪಾಸನಕ್ರಿಯೈವ ತದರ್ಥಂ ವಿಧೀಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ತತ್ಕಾಮ ಇತಿ ।

ನನ್ವವಘಾತವದುಪಾಸ್ತಾವಪ್ಯಸ್ತು ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾದಿತಿ ।

ನೇಹ ಪರಮಾಪೂರ್ವವನ್ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಸಾಧ್ಯಮಸ್ತಿ; ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।

‘ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇ’ತ್ಯಾದ್ಯಶ್ರುತಾಧಿಕಾರಂ ಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಾಲಬ್ಧಾಧಿಕಾರಂ ಚೋದಾಹರಣಮ್ । ನಿಷೇಧೇ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಿಯೋಽಧಿಕಾರೀ ಲಭ್ಯತೇ, ಅಂಗವಿಧಿಷು ತು ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ನ ಚಿಂತ್ಯೋಽಧಿಕಾರಃ । ಏವಂ ಸತೀಹ ಸಂದೇಹಃ ಕಿಂ ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತಾಂ ನ ವೇತಿ । ತತ್ರ ಲೋಕೇ ದ್ವಾರಂ ದ್ವಾರಮಿತ್ಯಾದೌ ಕ್ರಿಯಯಾ ವಿನಾ ಕಾರಕಾಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ಯುಕ್ತೋಽಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಇಹ ತು ವಿಷಯೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಾದನಧ್ಯಾಹಾರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ; ಅತ್ರಾಪ್ಯಭಿಧೇಯಾಪರ್ಯವಸಾನದ್ವಾರಾಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಮೇವ । ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಕೃತಿನಿರೂಪ್ಯಮ್ । ನರವ್ಯಾಪಾರರೂಪಾ ಚ ಕೃತಿಃ, ಸಾ ಚ ಯಥಾ ಸ್ವಸಾಧ್ಯಧಾತ್ವರ್ಥನಿರೂಪ್ಯೈವಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯನರನಿರೂಪ್ಯಾ । ತದೇವಂ ಕೃತೇಃ ಕರ್ತಾಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಕೃತಿದ್ವಾರಾ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ನಿರೂಪಕ ಇತಿ ತಮಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವ ನಿಯೋಗಧೀಃ । ನಚಾಸಾವಬುದ್ಧ್ವಾಽಽತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಸ್ವತಸ್ತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸ್ವಸಂಬಂಧಿಕಾರ್ಯಬೋದ್ಧಾ ಚ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತಿ ಸೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಚಿಂತಾ — ಕಿಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಉತ ಏಕಸ್ಯೇತಿ । ತತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ಏಕೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತೇರೇಕಸ್ಯೇತಿ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ವಿಚಾರಃ ಕಿಂ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಉತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯೇತಿ । ತತ್ರಾವಿಶೇಷಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ‘ಸ ಸ್ವರ್ಗಃ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್’ । (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩. ಸೂ.೧೫) ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಏವಾಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಪುರುಷಾಣಾಂ ಸುಖಾಭಿಲಾಷಿತ್ವಾತ್ ।ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ತತ್ರೈವಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಸ್ತು ನ ಸುಖಾವಿನಾಭೂತಾ । ಸುಷುಪ್ತೇ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯಾಂ ಸುಖಜನ್ಮಾದರ್ಶನಾತ್, ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಸುಖವಿಶೇಷಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷೇ ಚ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಸ್ವರ್ಗ ಏವ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೇಯಮ್ । ಯಃ ಸತ್ರಾಯಾವಗುರೇತ್ಸ ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇತಿ ಸತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾವಗುರಣೋಪರಮೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತತಯಾ ವಿಹಿತತ್ವೇನ ಸಾಧಿಕಾರತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯತ್ಕಿಲೇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನ ಪರಿಣಾಮಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಸಂಮತೇ; ಅತೋ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪರೇ ಹೀತಿ ।

ಪರಭ್ರಾಂತಿರ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಂ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಂ, ತತ್ತದಾ ಘಟೇತ, ಯದಿ ಯತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತದವಿಕೃತಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದರ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಮಸಿದ್ಧತ್ವಮಾಹ —

ಪರಿಣಾಮೀತಿ ।

ಪರಿಣಾಮೋ ಹಿ ಪೂರ್ವರೂಪತ್ಯಾಗೇನ ರೂಪಾಂತರಾಪತ್ತಿಃ ।

ತತ್ರ ಪೂರ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತ್ಯಾಗೇನ ರೂಪಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೌ ಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ತನರೂಪತ್ವಂ ವ್ಯಾಹೃತಮತೋಽನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕತೇ —

ಏಕದೇಶೇತಿ ।

ಯ ಏಕದೇಶೋ ನಶ್ಯತಿ ಸ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ನ ಧರ್ಮಿಣಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಕಿಂತ್ವೇಕದೇಶಸ್ಯ ಸ ಚಾನಿತ್ಯ ಇತಿ ನ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ದಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಭಿನ್ನಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ನಶ್ಯತಶ್ಚೈಕದೇಶಸ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯಭೇದೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಸ್ತ್ವಪಗಮಾನ್ನ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಭೇದೇ ಇತಿ ।

ಪಕ್ಷದ್ವಯೋಕ್ತದೋಷಪರಿಹಾರಾಯೈಕಮೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ, ತಾನಿ ಚ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಭಿನ್ನಾನಿ, ಕಾರಣಾಕಾರೇಣ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಚ್ಚಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ।

ಯತ್ಪ್ರಾಮಾಣವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವಿರೋಧೇನ ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಏಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪೇಣ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಕುಂಡಲಮಿತಿ ।

ದ್ವಿರವಭಾಸೇತಿ ।

ಹೇಮ ಹೇಮೇತಿ ವಾ ಕುಂಡಲಂ ಕುಂಡಲಮಿತಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಾರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಹೇಮಕುಂಡಲಯೋರ್ಭೇದಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಚ್ಚಾಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಹೇಮತ್ವಸ್ಯ ಕುಂಡಲವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ವಾ ಕುಂಡಲಾಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಕನಕತ್ವಸ್ಯ ಚೈಕದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನಾಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ —

ಆಧಾರೇತಿ ।

ಆಧಾರೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಿದ್ಧೌ ಭೇದಾಭೇದೌ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದೇಃ ಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಸತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಹೇಮವದನುಗಮಾತ್ ಸನ್ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಶೇನ ಜಗತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾ ಕಾರಣರೂಪೇಣಾಭೇದೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೇದ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ರೂಪಾದಿವದ್ಭಾವರೂಪೋ ಧರ್ಮಃ , ಉತೈಕ್ಯಾಭಾವಃ । ನಾದ್ಯಃ; ऎಕಾಂತಿಕಾಭೇದಾನಿಷೇಧಾತ್ ।

ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕಿಮಯಂ ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।

ಕಟಕತ್ವವರ್ಧಮಾನಕತ್ವರೂಪೇಣ ತಯೋರಿತರೇತರಾಭೇದಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಭೇದೇ ಚ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಾಮೇಕಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ; ಏಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಭಿನ್ನೇನ ಕಾರಣೇನಾಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಏವಮೇಕಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತರಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರಣಾದಭೇದಾದ್ಭೇದಾಸಿದ್ದಾವೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಾಪಾತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚ ಹಾಟಕತ್ವಮೇವೇತಿ ।

ಕಟಕಸ್ಯ ಹಿ ದ್ವೇ ರೂಪೇ ಸ್ತೋ ಹಾಟಕತ್ವಂ ಕಟಕತ್ವಂ ಚ ।

ತತ್ರ ಹಾಟಕರೂಪೇಣಾಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಿಭಿರಭೇದ ಇಷ್ಟ ಏವ, ನ ಕಟಕರೂಪೇಣ; ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಸ್ಮೃತಪರಾಭಿಸಂಧಿಃ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತು ಕಟಕಹಾಟಕಯೋರಭೇದಾದ್ಧಾಟಕಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಿಷ್ವನುವೃತ್ತೇರಭೇದೇ ಕಟಕಸ್ಯಾಪಿ ತೈರಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಯದಿ ಹಾಟಕಾದಿತಿ ।

ಕಟಕಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಿಷ್ವನುವೃತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತೇಷ್ವನುವೃತ್ತಹಾಟಕಾದಭೇದಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ ನಾನುವರ್ತತೇ ಚೇದಿತಿ ।

ಅನುವೃತ್ತಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಭೇದೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಯೇಹೀತಿ ।

ಉಪನಯಮಾಹ —

ನಾನುವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಾದ್ಧೇತುಸಿದ್ಧಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।

ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕುಂಡಲಾದಿಷು ಹೇಮಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಯದಿ ತದಭೇದಾತ್ಕಟಕಾದೀನಾಮನುಗಮಃ; ತದಾ ಸತ್ತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವವಸ್ತೂನಾಮಿತರೇತರಾಭೇದಾಪತ್ತೇರ್ವ್ಯವಹಾರಪರಿಪ್ಲವ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸತ್ತೇತಿ ।

ಇತಿ ವಿಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಂಧಃ । ಇಹ ಕ್ಷೀರೇ ಇದಂ ದಧಿ ನೇದಂ ತೈಲಮಿತಿ ಸಂಸರ್ಗತದಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಂ ಪಟಾದಿಕಮಸ್ಮಾತ್ಕುಡ್ಯಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ ಇದಂ ಕುಡ್ಯಮಸ್ಮಾತ್ಕುಡ್ಯಾನ್ನ ಭಿದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಸಂಕರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಾನೀಂ ವಸಂತೇ ಕಾಲೇ ಇದಂ ಕೋಕಿಲರುತಮಸ್ತಿ ಇದಮಂಬುದಧ್ವಾನಂ ನೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಂ ಕುಂಭಾದಿ ಏವಂ ಕಂಬುಗ್ರೀವತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಮಿದಂ ಪಟಾದಿ ನೈವಮಿತಿ ಪ್ರಕಾರಾಸಂಕರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸು ಹೇತುಮಾಹ —

ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।

ಕುತಶ್ಚಿದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಇತಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನ ನ ವಾಸ್ತವಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಿತಕನಕಾದಭೇದಾನ್ನ ಕುಂಡಲಾದಿಷು ಸಂಶಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಂಶಯಸಂಭವಂ ಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯವಿನಿಗಮಮಾಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಹೇಮನಿರ್ಣಯೇನ ಕಟಕಾದೀನಾಂ ನಿರ್ಣಯೇ ತದಭೇದಃ ಕಾರಣಂ, ತದಭಾವಾದ್ಭೇದರೂಪಾನ್ನಿರ್ಣಯಕಾರ್ಯಾಭಾವ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ಸ ಕಾರಣಸ್ಯಾಭೇದಸ್ಯ ಭಾವಾದಪೋದ್ಯತೇ, ಘಟಸಾಮಗ್ರೀತ ಇವ ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ತತಃ ಕನಕನಿಶ್ಚಯೇ ಕಟಕಾದಿನಿಶ್ಚಯಾದವಿನಿಗಮ ಏವ ನ, ಕಿಂತು ವೈಪರೀತ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯುತೇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಕುಂಡಲಾದೀನಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾನಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।  ವಸ್ತುತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾಭಾವಂ ಸಪ್ರಮಾಣಕಮುಪಸಂಹರತಿ ।

ತೇನೇತಿ ।

ಯದಿ ಹೇಮಕುಂಡಲಯೋರ್ನ ಭೇದಾಭೇದೌ, ತರ್ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ನಹ್ಯತ್ಯಂತಭೇದೇ ತದ್ಭವತಿ; ಕುಂಡಲಕಟಕಯೋರದರ್ಶನಾತ್ ।

ನಾಪ್ಯತ್ಯಂತಾಭೇದೇ; ಹೇಮ ಹೇಮೇತ್ಯನುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —

ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ಹೇಮ್ನಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಕುಂಡಲಾದೀನಾಂ ಭೇದಾಭೇದೌ, ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮನುವೃತ್ತಹೇಮ್ನಃ ಸಕಾಶಾದ್ ಅಭೇದಾದಿತರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾನ್ನ ಹೇಮ್ನಿ ನಿರ್ಣೀತೇ ಸಂಶಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿತರ್ಕೇಣ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾಖ್ಯೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿತರ್ಕಂ ದೂಷಯತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಮಾ ನಾಮೋಪಪಾದಿ ಹೇಮಾದೇರನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಮಾಚ ಘಟಿಷ್ಟ ಹೇಮ್ನಿ ಜ್ಞಾತೇ ಕುಂಡಲಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ಭೇದಾಭೇದಮತೇ ತೇ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮವಿನಿಗಮಮುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಂ ಚ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಅನೈಕಾಂತಿಕೇ ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ನಿರುದ್ಧೇ ಽನೇಕಾಂತವಾದಿನಿ ಸ್ವಮತೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿರೋಧಾದನ್ಯತರಬಾಧೇಽಪ್ಯಭೇದೋ ಬಾಧ್ಯ ಇತಿ ಸೌಗತಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅಭೇದೋಪಾದಾನೇತಿ ।

ಭೇದಃ ಕಿಂ ಧರ್ಮಿಪ್ರತ್ತಿಯೋಗಿನೋರ್ವ್ಯಾಸಜ್ಯ ವರ್ತತೇ, ಉತ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ್ಯೇವ ।

ಆದ್ಯೇ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ತ್ಯೇಕತ್ವಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಧರ್ಮ್ಯೈಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —

ಏಕಾಭಾವೇ ಚೇತಿ ।

ತತಃ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಮಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಭೇದಸ್ಯ ಸ ಏವಾಭೇದೇಽಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಭೇದಸ್ಯೈವಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —

ನಾಯಮಿತಿ ।

‘ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ’ ಶ್ರುತಿಃ, ಕಾರಣಮೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ ಅತಃ —

ಅತ್ಯಂತಾ ಭೇದಪರೇತಿ ।

ಅನಂಶತ್ವಮಾಕಾರಭೇದರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ನಿತ್ಯತೃಪ್ತತ್ವಾದೀನಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನ್ಯೇನ ಭಾಷ್ಯೇಽನೂದಿತಾನೀತಿ ನಾಸಿದ್ಧಾನಿ; ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾನಧಿಗತವಿಷಯಲಾಭಾತ್ ಸ್ವಮತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪೃಥಕ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಅತಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಾ ।

ಪ್ರಾಗ್ವಿಮೋಕ್ಷನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಯೋಗಾಯೋಗ ಉಕ್ತಃ, ಇದಾನೀಂ ತತ್ಸಾಧನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೇವಲದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಸ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತ್ಯಾಹ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಏವಂ ಫಲಸ್ವಭಾವೇನ ನಿಯೋಗಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವೇನಾಪ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅವಿದ್ಯಾದ್ವಯೇತಿ ।

ಸ್ವತ ಇತಿ ।

ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇ — ದೋಷೋ ರಾಗಾದಿಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕರ್ಮ ।

ಆರೋಪ್ಯತ್ವಸಾಮ್ಯೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಸಂಪದೋ ಭೇದಮಾಹ —

ಮನ ಇತಿ ।

ಆರೋಪ್ಯಪ್ರಧಾನಾ ಸಂಪತ್, ಅಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಧಾನೋಽಧ್ಯಾಸಃ । ಅರೋಪಿತಸ್ತದ್ಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ತನ್ಮನಆದಿ ತಥಾ । ವಹ್ನಾದೀನಿ । ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾತ್ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।

ವಾಗಾದೀನಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿ ಸಂವೃಜ್ಯ ಉದ್ಯಮ್ಯ ಲಯಂ ಗಮಯಿತುಂ ಚಾಲಯಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂವರಣಾದಿತಿ ।

ಉದ್ಯಮನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹಿ ಯದುದ್ಯಚ್ಛತಿ ತತ್ಸ್ವವಶತಯಾ ಸಂವೃಣೋತೀತಿ ।

ಸಾತ್ಮೀಭಾವಾದಿತಿ ।

ಸಾಮ್ಯೇನ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತೌ ಸ್ವಾಪೇ ಪ್ರಾಣಃ ಸಂವರ್ಗ ಉಕ್ತಃ; ತಥಾಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾಲ್ಲಯಸ್ಯ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಕಟತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಯಣಮುದಾಹೃತಮ್ ।

ಅಗ್ನ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸೇಯಮಿತಿ ।

ದಶಾಶಾಗತಂ ದಶದಿಗ್ಗತಮ್ ।

ಸಂವರ್ಗದೃಷ್ಟಾಂತಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಬೃಂಹಣಕ್ರಿಯಯಾ ದೇಹಾದಿಪರಿಣಮನಕ್ರಿಯಯಾ ।

ಆತ್ಮದರ್ಶನೋಪಾಸನಾದಯ ಇತಿ ।

ದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಿತಿಃ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಮತಮವಲಂಬ್ಯೋಕ್ತಮ್ ಆದಿಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮನ ಆದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರವದಿತಿ ।

ಭೇದಲಕ್ಷಣೇಽಭಿದಧೇ — ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರಯೋಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಾಜ್ಯಾವದ್ದೇವತಾಭಿಧಾನತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೩) ‘ಆಜ್ಯೈಃ ಸ್ತುವತೇ’ ‘ಪ್ರಉಗಂ ಶಂಸತೀತಿ’ ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೇ ಸಮಾಮ್ನಾತೇ । ಆಜ್ಯಪ್ರಉಗಶಬ್ದೌ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರವಿಶೇಷನಾಮನೀ । ಪ್ರಗೀತಮಂತ್ರಸಾಧ್ಯಂ ದೇವತಾದಿಗುಣಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಂ ಸ್ತೋತ್ರಮ್ । ಶಸ್ತ್ರಮಪ್ರಗೀತಮಂತ್ರಸಾಧ್ಯಮ್ । ತೇ ಕಿಂ ದೇವತಾಪ್ರಕಾಶನಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಗುಣಕರ್ಮಣೀ, ಉತಾಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣೀ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಗುಣಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಾದ್ಗುಣಿನ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಅಭಿಧಾನೇನ ಯಾಜ್ಯಾವತ್ಕ್ರತೂಪಯೋಗಿದೇವತಾಸ್ಮರಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಗುಣಕರ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ‘ಅಪಿ ವಾ ಸ್ತುತಿಸಂಯೋಗಾತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸ್ತೌತಿಶಂಸತೀ ಕ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ  ವಿದಧ್ಯಾತಾಮ್‘ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೪) ಸ್ತುತಿರಿಹ ವಿಹಿತಾ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಸ್ತೌತಿ’ ‘ಸಂಸತೀತಿ’ । ಸ್ತುತಿಶ್ಚ ಗುಣಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನಮ್ । ಯಥಾ ವಿಶಾಲವಕ್ಷಾಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಯುವೇತಿ । ಯತ್ರಾಭಿಧಾನವಿವಕ್ಷಾ ನ ತತ್ರ ಸ್ತುತಿಂ ಪ್ರತೀಮೋ, ಯಥಾ ಯೋ ವಿಶಾಲವಕ್ಷಾಸ್ತಮಾನಯೇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ತೌತಿಶಂಸತೀ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಲಾಭಾಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಅಪೂರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರೇ ವಿದಧ್ಯಾತಾಮಿತಿ । ಏವಮಿಹಾತ್ಮೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮ ಆತ್ಮಾ ಭೂತೋ ಭವ್ಯಶೇಷ ಇತಿ । ಅವೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ನಿಷ್ಠಯಾ ಆಜ್ಯೇ ಕರ್ಮಣ್ಯವೇಕ್ಷಣಂ ಗುಣೀಕೃತಮ್ ।

ಭಾವ್ಯುಪಯೋಗಮಾಜ್ಯಸ್ಯಾಹ —

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇತಿ ।

ಪೂಷಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರವದುತ್ಕರ್ಷಂ ವಾರಯತಿ —

ಪ್ರಕರಣಿನಾ ಚೇತಿ ।

ಗ್ರಹಣೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಉಪಾಂಶ್ವಿತಿ ।

‘ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವೇತಿ’ ವಾಕ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಮಪ್ಯಾಜ್ಯಮುತ್ಪತ್ತಾವವಿಹಿತದ್ರವ್ಯಕೋಪಾಂಶುಯಾಗಾಂಗಮ್; ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಪುರೋಡಾಶಾದ್ಯವರೋಧಾತ್ ।

ಸತ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಜ್ಯಭಾಗಾದ್ಯಂಗೇಷ್ವಾಜ್ಯನಿವೇಶೇ ನ ಪ್ರಧಾನಹವಿಷ್ಟ್ವಮಿತಿ ।

ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕಸ್ಯ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವೇ ಜೈಮಿನೀಯಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ —

ಯೈಸ್ತ್ವಿತಿ ।

(ಜೈ.ಅ.೨. ಪಾ.೧ ಸೂ.೮) ಯೈರವಘಾತಾದಿಭಿರ್ದ್ರವ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ, ಸಂಸ್ಕಾರ್ತುಮಿಷ್ಯತೇ ಗುಣಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯೇತ, ದ್ರವ್ಯೇ ಗುಣಭೂತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತೀಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾದೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ ಭವದ್ಭವೇತ್, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಪೂರ್ವಕಂ —

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚಾನಾರಭ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಯಮಿತಿ ।

ವಿಧಿತ್ವಾಭಾವೋ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇ ವರ್ಣಿತ ಇತಿ ।

ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮಿತಿವದಿತಿ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇಽಭಿಹಿತಮ್ – ‘ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ತು ಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೭) ‘ತಸ್ಮಾತ್ಸುವರ್ಣಂ ಹಿರಣ್ಯಂ ಭಾರ್ಯಂ ದುರ್ವರ್ಣೋಽಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯೋ ಭವತೀ’ತ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇ ಸಂಶಯಃ —

ಕಿಂ ಶೋಭನವರ್ಣಹಿರಣ್ಯಧಾರಣಂ ಕ್ರತ್ವಂಗಮುತ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ ಇತಿ । ತತ್ರ ಫಲಕಲ್ಪನಾಭಯಾತ್ಕ್ರತುನಿವೇಶಃ, ದುರ್ವರ್ಣ ಇತ್ಯಾದಿ ತ್ವೇವಂಕಾಮಶಬ್ದವಿರಹಾನ್ನ ಫಲಪರಮ್ । ನ ಚ ಸತ್ರವದ್ವಿಪರಿಣಾಮಃ; ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇನ ಗತಿಸಂಭವಾತ್॥ ತಥಾಚ ವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪ್ರಕರಣನಿವೇಶ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕರ್ಮ, ಕಿಂತು ಕ್ರತುಶೇಷ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ‘ಅಪ್ರಕರಣೇ ತು ತದ್ಧರ್ಮಸ್ತತೋ ವಿಶೇಷಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೬) । ತದ್ಧರ್ಮಃ ಪುರುಷಧರ್ಮ ಏವಂ ಜಾತೀಯಕಃ । ಯತೋಽಪ್ರಕರಣೇಽಯಮಾಮ್ನಾತಃ ಪ್ರಕರಣಾಧೀತಾದ್ಧರ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ನಚಾಹವನೀಯೇ ಜುಹ್ವತೀತಿ ಹೋಮಾನುವಾದೇನಾಹವನೀಯವಿಧಾನವತ್ಕ್ರತ್ವನುವಾದೇನ ಧಾರಣಂ ವಿಹಿತಂ, ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿ ಭವೇತ್ । ನಾಪ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾಶ್ರಯದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀ ತಾವತ್ಕ್ರತುಮುಪನಿಪತೇತ್; ಸುವರ್ಣಧಾರಣಸ್ಯ ಲೋಕೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಕ್ರತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಹಿರಣ್ಯಸಾಧನಕಂ ಧಾರಣಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಫಲಾಯ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ಪುರುಷಧರ್ಮ ಇತಿ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾತ್ಮಸಾಧನಕದರ್ಶನೇನಾಮೃತತ್ವಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತೈವೇತಿ । ಅಪೂರ್ವಂ ವಿಷಯೋ ಜನ್ಯಮಸ್ಯೇತ್ಯಪೂರ್ವವಿಷಯಮ್ । ನ ಕೇವಲಮ್ ಇಕ್ಷುಕ್ಷೀರಾದಿರಸವಿಶೇಷ ಏವಾನಭಿಧೇಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಸರ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಿ ।

ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯನಭಿಧೇಯಮೇವ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಗಾಮಾನಯೇತಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯೇ ಗವಾನಯನಕರ್ತವ್ಯತಾರ್ಥಃ, ಸೋಽಪಿ ಸಾಧಾರಣ ಇತಿ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಗವಾನಯನಂ ವಕ್ತಿ ವಾಕ್ಯಂ, ಪ್ರಕರಣಾದಿವಶೇನ ತ್ವರ್ಥಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಅದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದನಭಿಧಾನಾದಸ್ತಿ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ।

ಸ ಚಾದೂರೇ ವಸ್ತುಗತಧರ್ಮಪರಾಮರ್ಶದ್ವಾರಾ ವಸ್ತುವಿಶೇಷಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋಹೀತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ।

ಯತ್ತದವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಷಯೀಭೂತೋದಾಸೀನತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೋ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರಮೇಯಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯೇವಂಭಾವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೌ ತ್ರಯಃ ಪ್ರಕಾರಾ ನಿವರ್ತಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಗಲಿತೇತಿ ।

ವಿಗಲಿತಾ ಪರಾಕ್ತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿರ್ವರ್ತನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ವಿಗಲಿತಪರಾಗ್ವೃತ್ತಿಸ್ತಾದೃಶಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ಽರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಗಲಿತಪರಾಗ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಮೇತತ್ । ತದಃ =ತತ್ಪದಸ್ಯ ।

ತದಾ ಕಾಲೇ ಭವತಿ । ಕದೇತ್ಯತ ಆಹ —

ತ್ವಮಿತಿ ಹೀತಿ ।

ತದಾ ತತ್ಪದೇನ । ಏಕಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧೇತಿ । ಆಂತರಶ್ಲೋಕಃ— ಮಧ್ಯಶ್ಲೋಕಃ ।

ಪರಪಕ್ಷೇ ಇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋಽ ಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತಾನಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಪಾದಿತೈವಾನಿತ್ಯತಾಽನೂದ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೇಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಣಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪವೇಲಂ ವೇಲಾಯಾಃ ಸಮೀಪೇ, ವಿಕೃತಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಅತಿಬಹುಲೇತಿ ।

ಸಮುಲ್ಲಸಂತಃ ಫೇನಪುಂಜಸ್ತಬಕಾ ಯಸ್ಯ  ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ । ಪೋತೇನ ದೀವ್ಯತಿ ವ್ಯವಹರತೀತಿ ಪೌತಿಕಃ । ಅಶುದ್ಧಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತೀ, ಉತಾಸತೀ । ಪ್ರಥಮಸ್ತು ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನವಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯಾಂ ನಿರಸನೀಯಃ ।

ಚರಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಮಲೇತಿ ।

ಶಂಕಿತುರ್ವಾಸ್ತವ್ಯವಿದ್ಯಾಽಭಿಮತೇತಿ ।

ನನು ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ನ ಹೇಯತ್ವಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ಶಂಕಾಽತ ಆಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾವಿದ್ಯಾ, ಕಿಂತು ಜೀವೇ; ಸಾ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ । ತಥಾವಿಧಾ ಚ ಜ್ಞಾನನಿರಸ್ಯೇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಫಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಘರ್ಷಣವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —

ಇಷ್ಟಕೇತಿ ।

ಏತಚ್ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾವೇವೇತಿ ಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ।

ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಪಂದರೂಪಾ ಭಾವನಾ ಚೈತ್ರಾಶ್ರಿತಾ ದರ್ಪಣಸ್ಯೋಪಕರೋತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಖ್ಯಧಾತ್ವರ್ಥದ್ವಾರಾ ತೌ ಚ ನಾತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಧಾತ್ವರ್ತಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಾನಂ, ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗದ್ವಾರಾತಿಶಯಜನಕತ್ವಾತ್ । ನಚಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯಸಂಭವ ಇತಿ । ತದಾ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ, ಬಾಧ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಬಾಧನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ, ತದ್ ಅವ್ಯವಹಿತಮ್ । ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಿತಮಿತಿ ।

ನನು ದೇಹಾದಾವಹಂವಿಭ್ರಮವತ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕಥಮ್, ಸ್ವತ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್? ಅತ ಆಹ —

ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ನನು ನಾವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪಹಿತೇ ಸುಷುಪ್ತವದ್ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಚ ತಾನಿ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ।

ಸಂಹತತ್ವಮಪಿ ನ ತಟಸ್ಥತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ, ಕಿಂತು ತತ್ರ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ಸಂಘಾತೇತಿ ।

ಪ್ರವೇಶೋಽಪಿ ನ ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತ್ವೇನ, ಕಿಂತು ऎಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯಾಹ —

ತದಭೇದೇನಿತಿ ।

ಅಂಗರಾಗಶ್ಚಂದನಾದಿಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ದೇಹಾದಾವೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತೇ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಽರೋಪ್ಯತೇ, ತಜ್ಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಅತೋ ನಾನ್ಯಾಶ್ರಿತಕ್ರಿಯಾಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರೋಪಿತಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ನ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕೇತಿ ।

ಸ್ರು ಪ್ರಸ್ರವಣೇ ಇತಿ ಧಾತುಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಅವಿಗಲಿತಮಿತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಾಂತರಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಭವತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಭಾಷ್ಯೇ ತದಭಾವಪ್ರತಿಜ್ಞೈವ ಭಾತಿ, ನ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಶಂಕೋತ್ತರೇ ವ್ಯರ್ಥೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹಾರಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯತಾಮಾಹ —

ಅಯಮರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದವಾದಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಔಪಾಧಿಕಂ ತು ಕರ್ಮತ್ವಮನಿಷ್ಟಂ ನಿಯೋಗವಾದಿನಾಮ್ । ಯದಾ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ರಿಯೈವ ನ ಭವತೀತ್ಯೇವಂಪರತಯಾ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತದಾ ಪಚತೀತಿವಜ್ಜಾನಾತೀತಿ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ದುಶ್ಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ।

ಜ್ಞೇಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ  ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯತ್ರ ವಿಷಯೇ ಯಾ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾ ಚೋದ್ಯತೇ ತತ್ರ ಸಾ ಕ್ರಿಯೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯಿತುಂ ಯತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯತ್ರ ವಿಷಯೇ ಇತಿ ।

ಧ್ಯಾನಯಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ನಹಿ ಯಸ್ಯೈ ಇತಿ ।

ವಷಟ್ ಕರಿಷ್ಯನ್ — ಹೋತಾ । ವಿಧ್ಯರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಮಾಣವಶಾಧ್ದ್ಯಾನೇ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತತಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಶವರ್ತೀತಿ ।

ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತತಾ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽ ನುಭವಪರ್ಯಂತತಾಶಬ್ದೋಕ್ತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪನಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪವಿರೋಧಿತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ—

ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪವಿರೋಧಿನೀತಿ ।

ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಮಪಾಕರೋತೀತಿ ।

ಅನೇನ ‘ಜ್ಞಾನಮೇವ ತನ್ನ ಕ್ರಿಯಾ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಾಗತಮವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಏವ ಹಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಚೋದನಾತಂತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ನ ಬ್ರವೀತಿ ನ ಕ್ರಿಯೇತಿ । ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ನ ಮೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಂ = ಗುರುಮುಖಾದ್ಧ್ಯಯನಾದಿ । ವಿಧಿಃ— ಕಾರ್ಯಂ ವಿಷಯೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವಿಧಿವಿಷಯಾಃ । ಯಃ ಸಮರ್ಥಃ ಶಕ್ತಃ ಸ ಕರ್ತಾ, ಯಃ ಕರ್ತಾ ಸ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತಃ ಸ್ವಾಮೀ, ಯೋಽ ಧಿಕೃತಃ ಸ ನಿಯೋಗಂ ಸ್ವಕೀಯತಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಮಾನೋ ನಿಯೋಜ್ಯಃ, ಸ ಚ ತತ್ರೈವ ವರ್ಣಿತರೂಪೇ ವಿಷಯೇ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಾವಭಾವಮಾಹ —

ನಚೈವಮಿತಿ ।

ಶ್ರವಣಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಃ; ಅಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನವಗಮೇ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಬೋಧಾಯೋಗಾತ್, ಅವಗಮೇ ಚ ಶ್ರವಣಸ್ಯೈವ ಜಾತತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಮನನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿಯತಯುಕ್ತ್ಯಾಲೋಚನಸ್ಯಾನವಗತಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಉಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಯಥಾಶ್ರವಣಮನನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತೇರವಗಮೇ ದ್ವಿತ್ರಿವಾರಾವೃತ್ತೇರವಶ್ಯಂಭಾವಾದ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ನ ಪುನಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ, ದರ್ಶನಸ್ಯ ತ್ವಶಕ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತಿ ।

ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಗತಾನ್ ಶ್ರವಣಾದೀನನುವದಂತಿ ವಚಾಂಸಿ ತದ್ಗತಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ತೇಷು ರುಚಿಮುತ್ಪಾದ್ಯಾನಾತ್ಮಚಿಂತಾಯಾಮರುಚಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯತಿಶಯಂ ಜನಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ=ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ । ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಂಗತಿಗ್ರಹವಿರಹಾದಿ ದೂಷಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪನಿಷದಾಂ ಸಿದ್ಧಬೋಧಕತ್ವೇ ಆಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪನಿಷದ್ಗಮ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೋ ಭಾಷ್ಯೇಽನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಯೋಗಿನ್ಯಾಯಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದಪೋತಿತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಇದಮತ್ರೇತಿ ।

ಪರನರವರ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಬೋಧಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ್ಯಸಂಭವಾನ್ನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ —

ಅಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವೇನೇತಿ ।

ತತ್ರಾಹ —

ಕಾರ್ಯಬೋಧೇ ಇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮರ್ಥವತ್ತಯೇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಪುತ್ರಜನ್ಮಾದಿಬೋಧೇಽಪಿ ಹರ್ಷಾದಿಪ್ರಯೋಜನಲಾಭಾನ್ನ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ನಿಯಚ್ಛತೀತ್ಯಾಹ —

ಅರ್ಥವತ್ತೈವಮಿತಿ ।

ಆಖಂಡಲಾದೀನಾಮ್  ಇಂದ್ರಾದೀನಾಮ್ । ಚಕ್ರವಾಲಂ ಸಮೂಹಃ । ಧೌತಾನಿ ಶೋಧಿತಾನಿ । ಕಲಧೌತಮಯಾನಿ ಸೌವರ್ಣಾನಿ ಶಿಲಾತಲಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಪ್ರಮದವನಾನಿ ಪ್ರಮದಾಭಿಃ ಸಹ ನೃಪಾಣಾಂ ಕ್ರೀಡಾವನಾನಿ, ತೇಷು ವಿಹಾರಿಣಾಂ ಸಂಚರಣಶೀಲಾನಾಂ । ಮಣಿಮಯಶಕುಂತಾನಾಂ ರತ್ನಮಯಪಕ್ಷಿಣಾಂ । ನಿನದಃ ಶಬ್ದಃ । ಅಭ್ಯರ್ಣಂ ನಿಕಟಮ್ । ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಜನಕಸ್ಯ ಪಿತುರಾನಂದನಿಬಂಧನಂ ಪುತ್ರಜನ್ಮ ಯೇನ ಸ ತತೋಕ್ತಃ । ಸಿಂದೂರರಂಜಿತಪುತ್ರಪದಾಂಕಿತಃ ಪಟಃ ಪಟವಾಸಃ ಸ ಏವೋಪಾಯನಮುಪಹಾರೋ ಲಾಟಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಮಹೋತ್ಪಲಂ ಪದ್ಮಮ್ ।

ಅರ್ಥವೇತ್ತೈವಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಅನೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತತ್ವಾಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ।

ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಹಿತಶಾಸನಾದ್ ಇತ್ಯೇತವ್ದ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರವಣಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ, ತಂ ತು ವೇದಾಂತಾಂತರೇಣಾಪ್ಯಾಯಾಸಂ ಜ್ಞಾನಾದೇವಾನಯಂತೀತಿ ಭವಂತಿತರಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇನ ಸಿದ್ಧಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಪರಾಮೃಶತಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರುದ್ಧೃತಾ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಬಾಧಂ ಪರಿಹರತಿ —

ವಿವಾದೇತಿ ।

ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಾಣೀತಿ ।

ನ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ; ಇತರಥಾ ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಜನಕತ್ವಸಾಧನೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧನೇ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಮತಾಪಾತಾತ್ । ಯತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾವಪಿ ಪ್ರಸ್ತುತಭೂತಾರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶತಃ । ಉಪೋಪಸರ್ಗಃ ಸಾಮೀಪ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ । ನೀತ್ಯಯಂ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।

ಸದೇರರ್ಥಮಾಹ —

ಸವಾಸನಾಮಿತಿ । 

ವಸ್ತ್ವಕ್ರಿಯಾಶೇಷಂ ವೇದಾಂತವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಅಸಂಸಾರಿ’ ಇತಿ ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ, ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ।

ವ್ಯವಹಿತಮಪ್ಯನನ್ಯಶೇಷತ್ವಮುತ್ಪಾದ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಯತಿ  —

ಅತಶ್ಚೇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿರಾಪ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಸಕ್ತವೋ ಹಿ ಪ್ರಾಡ್ ನ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ । ನ ಚ ಹೋಮೇನ ಭಸ್ಮಶೇಷಾ ಉಪಯೋಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ಅತೋ ನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಹೋಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ।

ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ  —

ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಮರ್ಥನೇನೋಪನಿಷದಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ಭವತ್ವನ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ಪುತ್ರಜನ್ಮಾದೌ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ; ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್; ಅತೋ ನ ತತ್ರೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪರಿಹಾರಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ಫುರತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತದೃಶ್ಯನಿಷೇಧೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಕ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ನಿರೂಪಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಿತಿ ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಾಧಿನಿಷೇಧದ್ವಾರಾ ಲಕ್ಷಣಾಽತ ಆಹ —

ನಹಿ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।

ಭಾಸಮಾನೇ ಭಾಸಮಾನಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವತ್, ನತು ಮಾನೇನ ಭಾಸಮಾನೇ ಇತಿ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ತದಿಹ ಸ್ವತೋ ಭಾತ್ಯಾತ್ಮನಿ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಕ ಉಪಾಧಿಃ ಶಕ್ಯನಿಷೇಧ ಇತಿ ತದವಚ್ಛೇದಕೋಽಪಿ ನ ನ ಭಾಸತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ನಿಷೇಧಮುಖೇನೈವಾವಿಷಯನಿರೂಪಣಮ್, ಅಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಾದಿಪದೈರಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವಪ್ರಭ ಅತ್ಮಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಃ, ಸ ಚಾತ್ಮಪದಯುಕ್ತಾತ್ ‘‘ನೇತಿ’’ ವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮೇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಪದಯುಕ್ತಾಚ್ಚಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ಇತಿರಿದಮರ್ಥೇ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಇದಂ ನ ಇದಂ ನೇತಿ ಚತುರ್ಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸ ಏಷ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯೇ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ತಾಪ್ರದತ್ವಾದಾತ್ಮಸತ್ಯತಾ, ಅಪಿ ತು ತತ್ಸ್ಫುರಣಪ್ರದತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವನಿರಾಸಪ್ರಸ್ತಾವೇ ‘ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಾತ್ಮನೋಽನಧಿಗತತ್ವೇನೌಪನಿಷದತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ, ತದವತಾರಯತಿ —

ಏತದೇವೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀತಿ ವಿಧಿಕಾಂಡಾನಧಿಗತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥತ್ವೇನ ಬೌದ್ಧಸಮಯಾನಧಿಗತಿಃ । ವಿನಶ್ಯತ್ಸು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಿತೋ ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾವಯವ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿವಸನಸಮಯಾನಧಿಗತಿಃ । ಸಮತ್ವೇನ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿಪಂಚರಾತ್ರತಂತ್ರಾನಧಿಗತಿಃ । ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಕಾಣಾದಾದಿತರ್ಕಾನಧಿಗತಿಃ । ಏಕಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ವರ್ಣಿತಃ, ಅನ್ಯತೋಽನಧಿಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಬಾಧಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ ।

ಅತ ಇತಿ ।

ಅಧಿಗತೇ ಹಿ ಬಾಧೋ ನಾನಧಿಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ನ ಶಕ್ಯಂ , ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ‘ತದ್ಯೋಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿವೃತಂ । ಪುನರಭಿಹಿತವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೌಪನಿಷದತ್ವಂ ವಿವೃತಮ್ ।

ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವವಿವರಣಾಯ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತದನುಷಂಗೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ।

ವಿಧ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಾ ಭೂದ್ವಿಧೇಯಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇನ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ಸ್ವತ ಏವ ವಿಧೀಯತಾಂ ನಿಷಿಧ್ಯತಾಂ ಚೇತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನೇತುಂ ನ ಹೇಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್, ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತುತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದ್ಯೋಜಯತಿ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಸ್ವತೋ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವೇ ಚಾತ್ಮತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ‘ಅಪಿಚ’ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಅತ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾದೇವ ಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮೇವಾಹ —

ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।

ನನು ಘಟಾದಿವಿನಾಶಸ್ಯ ಮೃದಾದೌ ದರ್ಶನಾತ್ಕಥಂ ಪುರುಷಾವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲಯೋಽತ ಆಹ —

ಪುರುಷೋ ಹೀತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮೇವ ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಮನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಶ್ವೋದಯಾಪ್ಯಯಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪುರುಷೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —

ಪುರುಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅನಂತೋಽನವಧಿಃ । ವಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭೇದಾಭೇದವಿಚಾರೇ ।

ಧರ್ಮಾನ್ಯಥಾತ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಧೇತ್ವಭಾವಮಪ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ — ಯತ ಏವ ಧರ್ಮಾನ್ಯಥಾತ್ವಾಭಾವೋಽತಏವ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಾದಿಸ್ವಭಾವಃ ।

ಪುರುಷಾವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾದಿತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಯುಕ್ತಿಪರಾಮರ್ಶೀ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಃ ।i

ನಿರತಿಶಯಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯತಯಾ ವೇದಾಂತೈಕವೇದ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ —

ತಂ ತ್ವೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಾವಬೋಧನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —

ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರತಿಷೇಧಾನಾಮನುಷ್ಠೇಯಾಬೋಧಕತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಪ್ರಯೋಜನತಾಽತ ಆಹ —

ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನೇತಿ ।

ಶಾಬರವಚನವದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ( ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧) ಸೂತ್ರೇ ಆಮ್ನಾಯಶಬ್ದೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರ ಇತಿ ಸಿಧ್ಯತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನ ಪರಿಹಾರಾಂತರಂ ಚಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಾರ್ಥಶಬ್ದೋಽಭಿಧೇಯಪರಃ, ಪ್ರಯೋಜನಪರೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಂ ಭವಂತಂ ಭವಿಷ್ಯಂತಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯವಗಮಯಿತುಮಿತಿ ಶಾಬರವಚಸಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಾದಿಬೋಧಿತಾ ಭಾತಿ, ನ ದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಯೋಜನತಾಽ ತ ಆಹ —

ಕಾರ್ಯಮರ್ಥಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಭೂತಬೋಧಿತ್ವೇ  ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ತನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಷ್ವಕ್ರಿಯಾಶೇಷಭೂತವಸ್ತುಬೋಧಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಬೋಧಿತ್ವನಿಯಮಃ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಿಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದುತ ಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥಮ್ । ತತ್ರ ಕೇವಲಭೂತವಸ್ತ್ವವಗಮಾದಪಿ  ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಮುತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।

ನ ತಾವದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾರ್ಥೇ ಕಾರ್ಯಶೇಷೇ ।

ನನು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಪರತ್ವನಿಯಮಾಭಾವೇ ಪದಾನಾಮತಿಲಾಘವಾಯಾನ್ವಿತಪರತ್ವಮಪಿ ತ್ಯಜ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ವಿಶಿಷ್ಟೇ  ಪದಶಕ್ತಿರ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ — ಪದೈಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಏವಾಭಿಧೀಯಂತೇ ಅರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತತಯಾ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ; ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾತಿರೇಕಿವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನೇ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು — ಅಭಿಹಿತಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟೈರನವಿನಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಾ? ನಹಿ ಗವಾರ್ಥಸ್ಯಾನಯತ್ಯನ್ವಯಾವಿನಾಭಾವಃ, ಚಾರಯತಿನಾಪ್ಯನ್ವಯಾತ್, ನಚಾರ್ಥಾಂತರಮಾತ್ರಾನ್ವಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಃ; ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಯೋಗಾತ್ ಇತಿ — ಚೇನ್ನ; ಅನವಿನಾಭಾವಿಭಿರಪಿ ಮಂಚೈಃ ಪುರುಷಲಕ್ಷಣಾತ್ । ನನು — ಮಾ ಭೂದನವಿನಾಭಾವನಿಯಮಃ, ತಥಾಪಿ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಚಾನನ್ವಯೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಮಂಚಾ ಹಿ ಸಂಬದ್ಧಾಃ ಪುಂಭಿರ್ನ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽನ್ವೀಯಂತೇ, ಯಥಾಹ ಶಾಲಿಕನಾಥಃ – ‘ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತಿತಃ । ತತ್ಸಂಬಂಧವಶಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನ್ವಯಾಲ್ಲಕ್ಷಣೋಚ್ಯತೇ॥‘ ಇತಿ । ತದಿಹ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದೌ ನ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇನಾನನ್ವಯಃ , ನಾಪ್ಯನ್ವಿತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯಭಿಧೇಯೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಅನ್ವಿತಸ್ಯಾನ್ವಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್, ತತ ಇಹ ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇಽನುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾವಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿದಾನಂ, ತತ್ರ ಯಥಾ ಪದೇನ ಪದಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪದವೃಂದಸ್ಯ ಯೇಽಭಿಧೇಯಾ ಅನನ್ವಿತಪದಾರ್ಥಾಸ್ತೇಷಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೀಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರೇವಾನ್ವಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿದಾನಮ್ । ನಚಾನ್ವಿತರೂಪಸ್ಯಾಭಿಧೇಯಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ — ಅಭಿಹಿತಾರ್ಥೈರರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಥಂ ನಿಯಮಃ? ಅರ್ಥಾಂತರಾಣಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್, ತದುಚ್ಯತೇ – ‘ಆಕಾಂಕ್ಷಾಸತ್ತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಸಹಿತಾರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತಾನ್ । ಪದಾನಿ ಲಕ್ಷಯಂತ್ಯರ್ಥಾನಿತಿ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗಿತಾ॥‘ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಗೋಪದಂ, ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾನಯತ್ಯನ್ವಿತಗೋತ್ವವಾಚಕಮ್, ಪದತ್ವಾತ್, ತುರಗಪದವದಿತಿ ।

ಏತತ್ಸರ್ವಮಾಹ —

ಏಕೇತಿ ।

ಏಕಪ್ರಯೋಜನಸಿಧ್ದ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವಂ ಹಿ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮಿತರೇತರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಂತರೇಣ ನ ಘಟತೇಽತಃ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ ಚ ಲಕ್ಷಣಯಾಽನ್ವಿತಪರತ್ವಂ ಪದಾನಾಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮಪ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಭೇದಾತ್ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ? ಅತ ಆಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಗುಣಭೂತನಾನಾಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಸ್ಯೈಕ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪದಾನಾಮನನ್ವಿತಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇಽ ನ್ವಿತಪರ್ಯವಸಾನೇ ಚ ಭಟ್ಟಸಂಮತಿಮಾಹ —

ಯಥಾಹುರಿತಿ ।

ಯದಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಯೋಗ್ಯೇತರಾನ್ವಿತಪರತ್ವಂ ಪದಾನಾಂ, ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ದ್ವಾರತ್ವೇನ ತತ್ಪರತ್ವಂ, ತದಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಚಂ ಸತೀತಿ ।

ಭಾವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿಭಾಷ್ಯೇ ಭವ್ಯಶಬ್ದೋ ಭವನಕರ್ತೃವಚನತ್ವಾದುತ್ಪಾದ್ಯಮಾತ್ರಪರೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಹ —

ಭವ್ಯಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಭೂತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಭವ್ಯಸಂಸರ್ಗಿಣಾ ರೂಪೇಣ ಭೂತಮಪಿ ಭವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಂ ಭವ್ಯಂ? ಉತ ಕ್ರಿಯಾ? ಉಭಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯ ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ, ಭೂತಂ ಸಾಧಕತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನೀತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯನಿಯಮಭಂಗೇನ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯವಸ್ತೂಪದೇಶಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಪರಿಹಾರಾಂತರಂ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಶಂಕಾಮನುವದತೀತ್ಯಾಹ —

ಶಂಕತ ಇತಿ ।

ಅಂಗೀಕೃತೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಭವತು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಭೂತೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ; ವಿಶಿಷ್ಟೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವಾತ್, ತತಃ ಕಿಮತ ಆಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸ್ವನಿಷ್ಠಭೂತವಿಷಯಾ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತಭೂತವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನತ್ವನನ್ವಿತವಿಷಯತ್ವಮೇವ; ಅನ್ವಿತೇ ಪದಾತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ತೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋದಾಹರಣೇಷು ದೃಶ್ಯಮಾನಾ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಾದಿಭಿಃ ಕ್ಲೇಶೇನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಗೃಹೀತಸಂಗತೇಃ ಪದಸ್ಯ ಕಥಂ ಶುದ್ಧಸಿದ್ಧಾಭಿಧಾಯಿತಾ? ನಹಿ ಗೋತ್ವೇ ಗೃಹೀತಶಕ್ತಿ ಗೋಪದಮಭಿದಧಾತಿ ತುರಗತ್ವಮತ ಆಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಏವಂ ಮನ್ಮತೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೋ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತೂಪಾಧಿಃ । ತಥಾಹಿ — ಕರ್ತವ್ಯತಾತದಭಾವಾವಗಮಾಧೀನತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ, ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ, ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿವಕ್ಷಾಪ್ರಯೋಗಯೋಃ, ಪ್ರಯೋಗಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೋಃ, ವಿವಕ್ಷಾದಿವತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಗತ್ಯುಪಾಯತಾವಗಮ್ಯತೇ, ಅತೋ ವಿರಹಯ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಂ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಭವತಿ ಭೂತಂ ವಸ್ತು ಪದವಾಚ್ಯಮ್; ಕಥಮಪರಥಾ ಭವತಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಗೃಹೀತಸಂಗತಿಕಪದವೃಂದಸ್ಯ ವೇದೇಽಪೂರ್ವಾನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಿತಾ? ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ – ‘‘ಉಪಹಿತಂ ಶತಶೋ ದೃಷ್ಟಮಪಿ ತದೇವ ಕ್ವಚಿದನುಪಹಿತಂ ಯದಿ ದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ, ತದಾ ತದದೃಷ್ಟಂ ನಹಿ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ದೃಷ್ಟಮೇವ ಭವತೀತಿ’’ ।

ಅಟವೀವರ್ಣಕಾದಯ ಇತಿ ।

ತದ್ಯಥಾ — ಅಸ್ತಿ ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮಗಿರಿನಾಮಾ ಗಿರಿವರಃ । ‘ತ್ರೈಯಂಬಕಜಟಾಜೂಟಕಲನಾಯ ವಿನಿರ್ಮಿತಾ । ಪಾಂಡುರೇವ ಪಟೀ ಭಾತಿ ಯತ್ರ ಗೋದಾವರೀ ನದೀ॥‘ ಯಸ್ಯ ಚ – ‘ಸಕುಸುಮಫಲಚೂತರುದ್ಧಘರ್ಮದ್ಯುತಿಕರಪಾತವನಾಲಿಷೂಪಜಾತೇ । ತಮಸಿ ಹರಕಿರೀಟಚಂದ್ರನುನ್ನೇ ಧವಮನಿಶಾ ಇವ ಭಾಂತಿ ವಾಸರಾಣಿ॥‘ ಇತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ।

ಅಕಾರಪ್ರಶ್ಲೇಷಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯನಿಯಮಂ ಪರ್ಯಹಾರ್ಷೀತ್, ಇದಾನೀಮಭ್ಯುಪಗಮಂ ತ್ಯಜತಿ —

ಉಪಪಾದಿತಾ ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಯದಿ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾದಪ್ಯರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ಶಂಕಾದ್ಯೋತೀ, ತಾಮೇವಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಏವಂ ತಾವದ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಗತಾನಾಂ ಕೇವಲಭೂತಾರ್ಥತಾಮಾಪಾದ್ಯ ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಶಬ್ದಗೋಚರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ತು ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧಪರಾ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯತ್ರ ಕೃತಿಸ್ತತ್ರೈವ ಕಾರ್ಯಮ್, ನಿಷೇಧೇಷು ಕೃತಿನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕೃತೇರಪಿ ತದ್ವ್ಯಾಪಕಧಾತ್ವರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಮಾಹ —

ಕೃತಿರ್ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಘಟವತ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸಮಾಪ್ತಃ,  ಕಿಂತು ಪಚತೀತಿವತ್ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಃ । ಸಚ ಭವತ್ಯಾದಾವಿವ ನಾತ್ಮಲಾಭಃ, ಕಿಂತು ಕರ್ತುರನ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯೌದನಾದೇರುತ್ಪಾದನಾಯಾಮನುಕೂಲಃ ಪ್ರಯತ್ನವಿಷಯಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸಾಧ್ಯೇತಿ ।

ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ ಕೃತಿವಿಷಯಾವಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಸಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತಿ ।

ತತ್ರಾಪಿ ತದುತ್ಪಾದನಾನುಕೂಲೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಕೃತಿವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವಾರ್ಥಾಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಸ್ತೇಭ್ಯಃ ಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತೀಯೇತೈಷ ಹ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತೇ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಗತಮಧಿಕರಣಮ್ ।

ಅತ್ರ ಗುರುಮತೇನಾರ್ಥಂ ಸಂಕಲಯತಿ —

ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।

ಅತ್ರಾವಮರ್ಶೇಽಪೀತ್ಯಂತಃ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ — ಪದಸ್ಮಾರಿತಾನನ್ವಿತಾರ್ಥೇಷು ನಿಮಿತ್ತೇಷು  ಭಾವಾನ್ವಿತಾವಸ್ಥಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕೀ, ತಸ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಸಿದ್ಧಯೋರಪಿ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯೇನ ಸಾಧ್ಯತಾ, ಅತೋ ದ್ರವ್ಯಗುಣಭಾವಾರ್ಥವಾಚಕಶಬ್ದಾನಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾತ್ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ನಿಯೋಗವಿಷಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಮಿತಿ॥

ರಾದ್ಧಾಂತಮಾಹ —

ಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।

ಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಾವಮರ್ಶ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಭಾವಶಬ್ದೋ ಹಿ ಸ್ವತ ಏವ ಸಾಧ್ಯರೂಪಾಂ ಕ್ರಿಯಾಮವಮೃಶತಿ, ದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯೋಗದ್ವಾರಾ ದ್ರವ್ಯಾದೀನ್ಸಾಧ್ಯತಯಾಽವಮೃಶಂತಿ ।

ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಭಾವಾರ್ಥೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ನಿಯೋಗೋ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇರವಿಷಯಃ ಸಂಸ್ತಾದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಂ ಭಾವಾರ್ಥಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ । ತಲ್ಲಾಭೇ ಚ ನ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾದೇಸ್ತದ್ವಿಷಯತಾ ಯುಕ್ತಾ । ಅತೋ ಭಾವಾರ್ಥಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಷಯವಿಶಿಷ್ಟಾಽಪೂರ್ವಾಧಿಗತಿರಿತಿ ಭಾವನಾವಾಚಿಭ್ಯೋಽ ಪಿ ಭಾವೋ ಭಾವನೇತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ನಾಪೂರ್ವಾಧಿಗತಿರಿತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥವಾಚಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಯಾಗ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ನೈವಾಪೂರ್ವಾಧಿಗತಿರಿತಿ ಭಾವಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ಧಾತ್ವರ್ಥೋಪರಕ್ತಾಭಾವನಾ ಯೇಷು ಭಾತಿ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಷು ತೇಭ್ಯೋಽಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತೀಯೇತೈಷ ಹಿ ಭಾವನಾಸಾಧ್ಯೋಽಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣೋಽ ರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ನನು ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ ವಿಧೀಯೇತೇ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯೇ, ತತ್ರ ತಯೋರೇವ ಕಾರ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತಾ, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚದಧ್ನೇತಿ ।

ಆಘಾರಃ ಕ್ಷಾರಣಮ್ । ಸಾಂತತ್ಯಮವಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ।

ಯದಿ ದಧ್ಯಾದಾವಪಿ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಃ, ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಶ್ರೂಯತೇ – ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ’ತಿ । ತಥಾ ‘ಐಂದ್ರವಾಯವಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಮೈತ್ರಾವರುಣಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಆಶ್ವಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ’ತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಸೋಮರಸಾನಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಚ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಸೋಮಯಾಗಶಬ್ದಾವನುವದಿತಾರೌ, ಉತ ದ್ರವ್ಯಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಧಾತಾರಾವಿತಿ॥ ತತ್ರೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಖ್ಯರೂಪಪ್ರತೀತೇರ್ಯಾಗಾನುಮಾನಾದಿತರತ್ರ ರೂಪಾಪ್ರತೀತೇಃ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ದ್ವಿತೀಯೇ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೭ — ೨೦) ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್, ನಾನುವಾದತ್ವಂ ಅಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಲತಾವಚನೋ ಹಿ ಸೋಮಶಬ್ದೋ ನ ರಸವಚನಃ, ಐಂದ್ರವಾಯವಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ರಸಾನಭಿದಧತೀತಿ ನ ತದನುವಾದೀ ಸೋಮಶಬ್ದಃ । ನ ಚ ಯಜೇತೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಯಾಗೇ ತದನುಮಾ, ಅತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಯಜಿರಪ್ಯನುವಾದೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಮವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಿರಿತರತ್ರ ರಸಾನಮಿಂದ್ರಾದಿದೇವತಾಭ್ಯೋ ಗ್ರಹಣಾನ್ಯುಪಕಲ್ಪನಾನಿ ವಿಧೀಯಂತ ಇತಿ । । ಏವಂ ಯಥಾ ಸೋಮೇನೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಃ, ಏವಂ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಯದಿ ದ್ರವ್ಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಹೋಮಾಘಾರವಿಧಾಯೀನಿ, ತರ್ಹಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಘಾರವಾಕ್ಯೇ ತದ್ವಿಹಿತಹೋಮಾನಾಮಾಘಾರಾಣಾಂ ಚ ಸಮುದಾಯಾವನುವದೇತಾಂ, ತಥಾಚಾಧಿಕರಣಾಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ಶಂಕಾ॥ ತಥಾಹಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮ್ — ಆಘಾರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮರೂಪತ್ವಾತ್(ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೩) । ‘ಆಘಾರಮಾಘಾರಯತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮಾಘಾರಯತಿ’ ‘ಸಂತತಮಾಘಾರಯತಿ’ । ತಥಾ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಪಯಸಾ ಜುಹೋತೀತಿ’ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ಸಂತತದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾನಾಮಾಘಾರಹೋಮಾನಾಮಾಘಾರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಕ್ಯೇ ಸುಮುದಾಯಾನುವಾದಿನೀ, ಉತಾಪೂರ್ವಯೋರಾಘಾರಹೋಮಯೋರ್ವಿಧಾತೃಣೀ ಇತಿ॥ ತತ್ರಾನುವಾದಿನೀ; ಅರೂಪತ್ವಾತ್, ನಹ್ಯತ್ರ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಹೋಮಾಘಾರೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ರೂಪಮಸ್ತಿ, ಹೋಮಾಘಾರಮಾತ್ರಂ ತು ಪ್ರಕೃತಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ಅತೋಽನುವಾದತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ವಿಧೀ ಇಮೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ಆಧಾರಯತಿಜುಹೋತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ, ತತ್ಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸಾಂತತ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿತ್ವೇ ಗೌರವಪ್ರಸಂಗೇನ ತದ್ವಿಹಿತಭಾವಾರ್ಥಾನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ॥ ಹಂತ ನೈತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಸಾಂತತ್ಯದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಂತತಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ; ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದವಿಷಯಾವನವಚ್ಛೇದಕೌ ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ; ತಥಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯನುಬಂಧತಯಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ವಿಧೀಯೇತೇ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಭಾವಾರ್ಥೋ ಹೀತಿ ।

ತತ್ಕಿಂ ಭಾವಾರ್ಥೋ ದ್ರವ್ಯಾದಿಶ್ಚ ವಿಧೇಯಃ, ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸಂತತಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಯಃ ಸ್ಯುಃ, ಸ್ಯಾಚ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಮನುವಾದಃ, ತತ್ರಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯೋ ವಿಧಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥದ್ವಾರಾ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ । ತತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಂತೋ ಯದಿ ಭಾವಾರ್ಥಮನ್ಯತೋ ವಿಹಿತಂ ನ ಲಭೇತ, ತರ್ಹಿ ಗೌರವಮಪ್ಯುರರೀಕೃತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿದಧೀತ; ಅಥ ಲಭೇತ, ತತ ಉಪಪದಾಕೃಷ್ಟಶಕ್ತಿರ್ದ್ರವ್ಯಾದಿಪರೋ ಭವತ್ಯನುವದತಿ ತು ಭಾವಾರ್ಥಮ್ । ತದಾಹುಃ – ‘ಸರ್ವತ್ರಾಖ್ಯಾತಸಂಬದ್ಧೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಪದಾಂತರೇ । ವಿಧಿಶಕ್ತಿಯುಪಸಂಸ್ಕ್ರಾಂತೇಃ ಸ್ಯಾದ್ಧಾತೋರನುವಾದತಾ॥‘ ಇತಿ । ತದಿಹಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯತ ಏವ ಭಾವಾರ್ಥಲಾಭಾದ್ದ್ರವ್ಯಾದಿಪರತಾ । ಮೀಮಾಂಸಕೈಕದೇಶಿನಃ ಆಗ್ನೇಯ ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧೋ ವಿಧೇಯ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ತತ್ರಾಪಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತಿದಿಶತಿ —

ಏತೇನೇತಿ ।

ಏಕದೇಶೀ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಾವನಾಽವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಯಥಾಶ್ರುತಭವತ್ಯರ್ಥ ಏವ ವಿಧೀಯತಾಂ, ಕಿಂ ಸಂಬಂಧವಿಧಿನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭವತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಸಿದ್ಧೋಽಸಿದ್ಧೋ ವಾ ।

ಪ್ರಥಮೇ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ಚರಮೇ ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿಧ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜ್ಯಃ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ । ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ಭವನಮ್ ।

ತಸ್ಯ ಹಿ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಭವತಿಧಾತುರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಭವತೀತಿ ।

ಭವನಂ ಚ ನೋತ್ಪಾದಕವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣೇತಿ ಭವನಾವಿನಾಭೂತೋ ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಚೋದ್ಯಚ್ಛಲೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಮೀಮಾಂಸಕೈಕದೇಶಿನಂ ದೂಷಯತಿ । ಭವತು ಲಕ್ಷಿತಭಾವನಾಯಾ ವಿಧಾನಂ, ತಸ್ಯಾಸ್ತು ನ ಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದಿವತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ಘಟಾದಿಃ ಕರೋತ್ಯರ್ಥರೂಪಭಾವನಾವಿಷಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅತ ಆಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ದಂಡಾದಿವಿಷಯೋ ಹಸ್ತಾದಿವ್ಯಾಪಾರಃ ಕೃತಿವಿಷಯಃ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಘಟಂ ಕುರ್ವಿತಿ ಘಟಸ್ಯ ಕೃತಿಕರ್ಮತಾ ಭಾತ್ಯತ ಆಹ —

ಘಟಾರ್ಥಾಮಿತಿ ।

ಘಟವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರ ಏವ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯೋ ಘಟಸ್ತೂದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿಧೇಯಸ್ತರ್ಹ್ಯಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯೇ ಕಿಂ ವಿಧೇಯಮತ ಆಹ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ಅತ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾದ್ಯಾಗಃ ಸಂಬಂಧಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ।

ನನು ಯಜೇರಪ್ಯಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವಿಧೇಯತಾ? ಅತ ಆಹ —

ಆಗ್ನೇಯೇನೇತಿ ।

ಯಾಗೇನೇತ್ಯಾಗ್ನೇಯಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ, ಭಾವಯೇದಿತಿ ಭವತಿಪದಸ್ಯ । ಯತ ಏವಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಿರತ ಏವಾನುವಾದೇ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರುತಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಬಂಧ ಏವ ಶ್ರೂಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯೇ — ಪ್ರಕರಣಂ ತು ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ರೂಪಾವಚನಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩) । ಏವಂ ಸಮಾಮನಂತಿ ‘‘ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಚಾಚ್ಯುತೋ ಭವತಿ’’ ‘‘ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಭವತಿ’’ ‘‘ತಾಭ್ಯಾಮೇತಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸೇ ಪ್ರಾಯಚ್ಛತ್’’ ‘‘ಐಂದ್ರಂ ದಧ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮ್’’ ‘‘ऎಂದ್ರ ಪಯೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿ’’ತಿ । ತಥಾ ‘‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ’’ ‘‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತೇ’’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ — ಕಿಮಿಮೌ ಯಜತೀ ಕರ್ಮಣೋರಪೂರ್ವಯೋರ್ವಿಧಾತಾರಾವುತ ಪ್ರಕೃತಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾನುವದಿತಾರಾವಿತಿ॥ ತತ್ರಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧೀ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯದೇವತೇ ನ ಸ್ತಃ; ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕದೇವತಾಲಾಭಾಚ್ಚ । ಆಜ್ಯಭಾಗಕ್ರಮೇ ಹಿ ಚತಸ್ತ್ರೋಽನುವಾಕ್ಯಾಃ ಸಂತಿ । ದ್ವೇ ಆಗ್ನೇಯ್ಯೌ, ದ್ವೇ ಸೌಮ್ಯೇ । ತೇ ಚ ಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯಸಾ ವಾಕ್ಯೇನಾಜ್ಯಭಾಗಾಭ್ಯಾಮಪಚ್ಛಿದ್ಯಾನಯೋಃ ಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಧಾಸ್ಯೇತೇ ।

ಏವಂಹಿ ಸಮಾಮನಂತಿ ।

‘‘ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮನೂಚ್ಯೇತೇ’’ “ವೃಧನ್ವತೀ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿತಿ’’ । ವೃತ್ರಘ್ನೀಪದವತ್ಯೌ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀ । ವೃಧನ್ವತ್ಪದವತ್ಯೌ ವೃಧನ್ವತೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಃ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಅಭಿಧೀಯತೇ । ಪ್ರಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಕೃತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಯೋರಾಲಂಬನಮ್ । ಕುತಃ? ರೂಪಾವಚನಾತ್ । ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಲಾಭೇಽಪಿ ದೇವತಾ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇಭ್ಯಸ್ತಲ್ಲಾಭಃ; ತೇಷಾಂ ಕ್ರಮಾದಾಜ್ಯಭಾಗಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ, ಸತ್ಯಂ; ಬಲವದಪಿ ನ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧಕಮವಿರೋಧಾತ್ । ಕ್ರಮಾವಗತಾಜ್ಯಭಾಗಾಂಗಭಾವಸ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲದ್ವಯಸ್ಯ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲಯೋರ್ವಿಭಾಗೇನ ಪ್ರಯೋಗವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಕಾಲೇ ಹೀಮೌ ಶಬ್ದೌ ರೂಢೌ, ನ ಕರ್ಮಣಿ । ಕಾಲದ್ವಯೋಪಹಿತಕರ್ಮಸಮುದಾಯದ್ವಾಯಾನುವಾದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಧಿಕಾರವಾಕ್ಯಗತದ್ವಿತ್ವೋಪಪಾದನಮ್ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಾವಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಯೋರವಿಸಂವಾದಾರ್ಥಮಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಿರಭ್ಯುಪೇಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪ್ಯಧಿಕಾರವಿಧೌ ಯಜೇತ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಯಾಗವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕೃತಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯೈವ ನಿಯೋಗಾವಚ್ಛೇದಕತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಧಿರ್ನಿಯೋಗಃ ।

ಏವಂ ನಿಯೋಗಕೃತಿಭಾವಾರ್ಥಾನಾಂ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಪಕನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿನಿಷೇಧೇಷ್ವಾಹ —

ತಥಾಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಪಾದನಮಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಬಾಧಕಮಾಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ಹಿ ನಞಃ ಪರ್ಯುದಾಸಕತಾ, ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೌ ತ್ವಾಖ್ಯಾತಯೋಗಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭಾತಿ । ತತ್ರಾನೀಕ್ಷಣವಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಃ ಪರ್ಯುದಾಸ ಇತ್ಯೇಕೋ ದೋಷೋಽಪರಶ್ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿಭಾಗಲೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತನ್ಯಾಯಂ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩ — ೯) ವಿಭಜತೇ ನಿಷೇಧೇಷು ತದಭಾವಾಯ —

ನೇಕ್ಷೇತೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವ್ರತಮಿತ್ಯನುಷ್ಠೇಯವಾಚಿವ್ರತಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮಾದೇಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕ್ರಮಾಧೀನತ್ವಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಖ್ಯಾತಯೋಗಿನಾ ನಞ ಪ್ರತೀತೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇನ ಚ ಪರ್ಯುದಾಸೋ ಲಕ್ಷಣೀಯಃ । ತಥಾ ಚೇಕ್ಷಣವಿರೋಧಿನೀ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ತದ್ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ಚ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಃ ಸಂಕಲ್ಪ ಇತ್ಯವಗತಮ್ । ಈಕ್ಷ ಇತಿ ತು ಸಂಕಲ್ಪಃ ಈಕ್ಷಣಾಪರ್ಯುದಾಸೇನ ನಾದ್ರಿಯತೇ; ತತೋಽನೀಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ, ನೈವಂ ನಿಷೇಧೇಷು ಸಂಕೋಚಕಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ನಿಷೇಧೇಷು ಭವಾರ್ಥಾಭಾವಮಭಿಧಾಯ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಕೃತಿನಿಯೋಗಯೋರಭಾವಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತದಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ —

ವಿಮತಂ ನ ನಿಯೋಗಾವಚ್ಛೇದಕಂ, ಅಭಾವತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ವಿಭಾಗಭಾಷ್ಯೇಽಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಾದಿಹ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಚನಃ । ಅಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಹ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಿಯೋಗವಾದಿನೋ ಮತಂ, ನ ಭಾವಾರ್ಥಾವಿಷಯಾಣಾಮ್; ನಿಯೋಗಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ನಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವಾನ್ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ವಿಧಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೋ ನಿಯೋಗೋ ವಿಷಯಂ ಭಾವಾರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪತು, ಸ ಏವ ಕಃ? ನ ತಾವದ್ಧನನಾದಿಃ; ತಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ಅನುಪಾತ್ತಕ್ರಿಯಾವಿಧೌ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ನ ಚ ರಾಗತ ಇತಿ ।

ಲಕ್ಷಣಯಾ ಹನನವಿರೋಧೀ ಯತ್ನೋ ವಿಧೇಯಃ, ಪ್ರಯೋಜನಲಾಭೇ ಚ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದೋಷಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಯಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಭಾಷ್ಯಮುದಾಹರತಿ —

ನಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ನಞ ಇತಿ ಪದಮ್ ಅನುರಾಗೇಣೇತ್ಯಧಸ್ತನೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯುಪರಿತನೇನ ಚ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।

ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣೇತಿ ।

ನೇದಮನುವಾದಸ್ಥಂ; ತಥಾ ಸತಿ  ಹಿ ಸರ್ವಮೇವ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರಂ ಸ್ಯಾತ್ – ‘ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ ಯನ್ನಞೋಽಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತನ್ನೇತಿ’ ।

ತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್; ನಞಶ್ಚೇತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಚಶಬ್ದಯೋಗೇನ ಶಂಕಾನಿರಾಸಿತ್ವಾದ್ಧೇತ್ವದರ್ಶನಾತ್, ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಪೃಥಕ್ಕೃತ್ಯ ಹೇತುಭಾಗಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಯೋಜಯತಿ —

ಕೇನೇತಿ ।

ಕಿಮಿಹ ವಿಧೇಯಂ ಹನನಾದಿ ವಾ ನಞರ್ಥೋ ವಾ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ —

ಹನನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತ್ರ ವಿಧಾರಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿರಾಶಂಕಿತಃ, ಸ ಏವ ಚ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಃ,  ಇತರತ್ತು ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಪರಸ್ಯ ಶಾಖಾಚಂದ್ರಮನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ದೂಷಿತಮ್ ।

ನನು ನಞರ್ಥಶ್ಚೇನ್ನ ವಿಧೀಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಹನನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಾವಿವ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।

ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಕಹನನಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಯೋಗಿಗತಂ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಬೋಧಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮಯುಕ್ತಂ; ಸತ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಹನನಗತದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಅನಪಾಯಾದಿತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಶಂಕಾಮಾಹ —

ನನು ಬೋಧಯನ್ವಿತಿ ।

ಔದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವತಯಾ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಧ್ಯಾಹರತಿ —

ಪಾಲನೇತಿ ।

ನಿಷೇಧೇಷು  ನಞ್ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತವಿಧಿಪ್ರಯತ್ನೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತಹನನಾದಿಗತಕ್ಷುದ್ರೇಷ್ಟೋಪಾಯತಾಮನಪಬಾಧ್ಯ ತದ್ಗತಗುರುತರಾದೃಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇಽತೋ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಲೋಕೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಬೋಧಕತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲೇನ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರವರ್ತಕೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ।

ಇಂದೂದಯಗತಹಿತಸಾಧನತಾಯಾಂ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತಾ, ಪ್ರಾಕ್ಕೃತಭುಜಂಗಾಂಗುಲಿದಾನೇ ಚ ನಾಧುನಾ ನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ, ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಕರ್ತವ್ಯತೇತಿ ।

ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಸಹೈಕಸ್ಮಿನ್ ಧಾತ್ವರ್ಥೇ ಸಮವೇತಾವಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವೌ  ತೌ ತಥೋಕ್ತೌ ।

ಫಲೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಯೋರುಕ್ತವಿಧಸಾಧನಭಾವಾವಗಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾದನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಜಾತ್ವಿತಿ ।

ಶಬ್ದಾದೀನಾಮಪೂರ್ವಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಾವಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ ಬಾಲಸ್ಯ ಮಾ ಭೂತಾಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇ ಸರ್ವೇಷಾಮಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಚತೀತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತೀತಾಪಿ ಭಾವನಾ ನ ಪ್ರವರ್ತಿಕೇತಿ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ । ಇಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಂತಮಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತಾವಗಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ ಇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ।

ನನು ಕರ್ತವ್ಯತೇಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯಾಪಾರಪರಃ ಶಬ್ದೋಽಸ್ತು, ಕಿಂ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನಾತ ಆಹ —

ಅನನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಾರೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಹನನಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಕರ್ತವ್ಯತ್ವಯೋರ್ನಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಮಭಾವಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮತ ಆಹ —

ನಿಷೇಧ್ಯಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ದೃಶ್ಯಮಾನಮಪೀಷ್ಟಂ ಬಹ್ವದೃಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋದಯಾವಹತ್ವಾದನಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನರ್ಥಹೇತುತ್ವಜ್ಞಾಪನಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಏವಂಚ ಪರ್ಯುದಾಸಪಕ್ಷಾದಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ನ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ನ ಶಂಕ್ಯಂ; ಶ್ರುತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತಯೇಽನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್, ತ್ವನ್ಮತೇ ಶ್ರುತಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಶ್ರುತವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿಕಲ್ಪನಾದಿತಿ । ಆಯತಿರ್ಭಾವಿಫಲಮ್ ।

ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —

ನಿವೃತ್ತಿಮಿತಿ ।

ಉದ್ಯಮಕ್ರಿಯಾಯಾ ಮಯೋಪರಂತವ್ಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ನಿವರ್ತತೇ, ನತು ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಾಗಭಾವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥೋಕ್ತಾಭಾವಬುದ್ಧೇರೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಥಾಪಕತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ವಂಸೇ ಹನನೋದ್ಯಮಃ ಸ್ಯಾಚ್ಛಶ್ವತ್ತತ್ಸಂತತೌ ಚ ವಿಷಯಾಂತರಜ್ಞಾನಾನುದಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಯಥಾಗ್ನಿಃ ಪುನರ್ಜ್ವಾಲೋಪಜನನನಿದಾನಮಿಂಧನಂ ದಹನ್ನುಶಾಂತೋಽಪಿ ಭವತಿ ಭಾವಿನೀನಾಂ ಜ್ವಾಲಾನಾಮುದಯವಿರೋಧೀ, ಏವಮಭಾವಬುದ್ಧಿಃ ಕ್ಷಣಿಕತಯಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಶಾಮ್ಯತ್ಯಪಿ ಹನನಾದ್ಯಹಿತೋಪಾಯತಾನವಬೋಧಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ತನ್ನಿದಾನಾ ಉಪರಿತನೀಃ ಪ್ರವೃತ್ತೀ ರುಣದ್ಧೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ತಾವದೇವೇತಿ ।

ನಹ್ಯಭಾವಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯಾನಾದಿನಃ ಸ್ಥಾಪನಕಾರಣಂ, ಯೇನ ತದಭಾವೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿದಂ ನ ಭವೇತ್, ಅಪಿತ್ವಪವಾದನಿರಾಸಿಕೇತ್ಯಾಹ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಅನಾದಿತ್ವಾದೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ, ತತ್ರಾಪವಾದನಿವರ್ತಕಾರಾನ್ನಿಧಾವಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಥೇಮ್ನಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಕಮಠಃ ಕೂರ್ಮಃ ।

ಯದೌದಾಸೀನ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪತ್ವಾದುಕ್ತಮಪಿ ನ ನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಃ; ತತಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಯೋಗಿಕನಿವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿ, ಯದ್ಧನ್ಯಾತ್ತನ್ನೇತಿ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪತಾ ಚೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ನ; ಸರ್ವದಾ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್, ಅತಃ ಕಾಕವದುಪಲಕ್ಷಣಮ್, ತಾದೃಶ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ —

ಔದಾಸೀನ್ಯಮಿತಿ ।

ನನು ಕೇಯಂ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ? ನ ತಾವದ್ಧನನಾದಿಪ್ರಾಗಭಾವಃ, ಅನಾದಿತ್ವಾದೇವ ತದ್ಬೋಧನಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ತದ್ಧ್ವಂಸಃ; ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅನುದಯೇನ ಧ್ವಂಸಾಯೋಗಾತ್, ಉಚ್ಯತೇ, ‘ಹನನೋದ್ಯತಖಂಗಾದೇಃ ಪರಾವರ್ತನಮುಚ್ಯತೇ । ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಹನನಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ’॥ ಏಷಾ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಃ ನಞರ್ಥಬೋಧಫಲಾ, ನಞರ್ಥಸ್ತು ಹನನಗತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವ ಏವೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಜೈಮಿನೀಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಕ್ರಿಯಾಸನ್ನಿಧಿಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಾದಿವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋಸ್ತದ್ಬಲೇನಾಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಚ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —

ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗೀತಿ ।

ಸ್ವಯಂ ಪುಮರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಪರತ್ವಮುಪನಿಷದಾಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾ ಪರಿಹರತಿ —

ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಽವಗತಿಶಬ್ದಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ನ ನಿವರ್ತಕತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಮಪಿ ಸ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಿತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಮನೋಜನ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತೇನಿ ಭಾಷ್ಯಮತ ಆಹ —

ಅತ್ರಚೇತಿ ।

ಅಶರೀರತ್ವಂ ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಕಾಲಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತವರ್ಣನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯದೀತಿ ।

ಸಶರೀರತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಜ್ಜೀವತ ಏವ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತ್ಯಂ, ತರ್ಹ್ಯಶರೀರತ್ವಮಪ್ಯಭಾವತ್ವಾತ್ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ತತ್ತ್ವತಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯಾತಥಾತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಹ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಾತ್ಮಪರಾಮರ್ಶ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿತೀತಿ ।

ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ತಾವದಿತಿ ।

‘ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಿ’ತ್ಯಾದಿ ‘ಪ್ರಸಂಗಾ’ದಿತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ತಾಭ್ಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತೋಽ ಸಿದ್ಧಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಜನ್ಯಶರೀರಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೀಯಮಾಣೇ ವಾದಿನೀ ಸಿದ್ಧೇ ಶರೀರಸಂಬಂಧೇ ಧರ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧಃ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಂ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚೇತರೇತರಹೇತುತ್ವೇ ಯದ್ಯಪೀತರೇತರಾಶ್ರಯಃ, ತಥಾಪಿ ನ ದೋಷೋಽನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ಶಂಕತೇ —

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ತತ್ರ ನಿತ್ಯಸತ್ಯೋರ್ವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರ್ನ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತಾ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಸ್ತು ಕಾದಾಚಿತ್ಕ್ಯೋರಿತರೇತರಾಧೀನತ್ವೇ ಏಕಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಸಿದ್ಧೇರಂಧಪರಂಪರಾತುಲ್ಯಾನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಂಧಪರಂಪರೇತಿ ।

ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನೇತರೇತರಾಶ್ರಯಂ ಪರಿಹರತೀತ್ಯಾಹ —

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಕಿಂ ತ್ವೇಷ ಇತಿ ।

ಇದಾನೀಂತನಶರೀರಸಂಬಂಧಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವ ಏವಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ —

ಪೂರ್ವಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಜನ್ಮನ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಜನ್ಮ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಏಷ ತ್ವಿತಿ ।

ವರ್ತಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರಸ್ತಾವೋಕ್ತಯುಕ್ತಿಭಿರ್ನೈಕೋಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಃ, ಕಥಮನಂತವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವ ಇತಿ ಪರಿಹರತೀತ್ಯಾಹ —

ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ದೇಹಾತ್ಮಸಂಬಂಧಹೇತುರ್ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾವಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಸಂಶಯನಿಮಿತ್ತಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೋದಾಹರಣಂ ಭಾಷ್ಯೇಽನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಶಬ್ದೇನ ಸಮಾರೋಪ ಉಕ್ತಃ ।

ಅಸ್ತಿ ಚ ಸಂಶಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾರೋಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ರ ಹಿ ಪುರುಷತ್ವಮಿತಿ ।

ಭ್ರಾಂತೇರಪ್ಯುಚಿತನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಣಾದಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಶುಕ್ಲಭಾಸ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಿಣೀ ದೃಷ್ಟೇ ಕಿಂ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ವಿಪರ್ಯಯಕಾರಣಮುತ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿದೋಷಮಿಲಿತಮ್ ।

ನಾದ್ಯಃ; ಧವಲಭಾಸ್ವರರೂಪಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಜತಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಸತಿ ವ್ಯವಹಿತರಜತನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಸನ್ನಿಹಿತಶುಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ಸಂಶಯೋ ವೇತಿ ।

ಸಮಾನೋ ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಸಾಧಾರಣೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ನಿಶ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾದ್ಯದ್ಯನ್ಯತರಕೋಟಿನಿರ್ಣಾಯಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್, ಸ್ಥಾಣುತ್ವ ಇವ ಶಾಖಾದಿದರ್ಶನಂ, ಬಾಧಕಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕೋಠ್ಯಂತರಮುಪಲಭ್ಯೇತ, ಯಥಾ ತತ್ರೈವ ಪುರುಷತ್ವವಿಪರೀತೇ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟತ್ವಾದಿ, ನೈವಮಿಹೇತ್ಯಾಹ —

ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।

ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಸಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ಅನುಪಲಬ್ಧಿರ್ಬಾಧಕಂ, ತಯೋರಭಾವೋಽತ್ರಾವ್ಯವಸ್ಥಾ । ತತಃ ಸಂಶಯೋ ವಾ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಧಸ್ತನೇನಾನ್ವಯಃ ।

ನನು ವಿಶೇಷದ್ವಯಸ್ಮೃತೌ ಸಂಶಯಃ, ಇಹ ತು ರಜತಮೇವ ಸ್ಮೃತಮಿತಿ ವಿಪರ್ಯಯ ಏವೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ವಿಶೇಷದ್ವಯೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತೌ । ಉದ್ಬುದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಹೇತುಃ ತದುದ್ಬೋಧಹೇತುಶ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್, ತಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಶುಕ್ತಿರಜತೋಭಯನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಹೇತುನೋಭಯತ್ರೈತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಯತೋಽತಃ ಸಂಶಯ ಏವ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ ರಾಗಾದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ; ವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಭ್ರಮಾದಿತಿ । ಏಷಾತ್ರ ಸಂಶಯಸಾಮಗ್ರ್ಯಕ್ಷಪಾದೇನ ವರ್ಣಿತಾ – ‘‘ಸಮಾನಾನೇಕಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರುಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾತಶ್ಚ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿಮರ್ಶಃ ಸಂಶಯ’’ ಇತಿ । ಸಮಾನಧರ್ಮಃ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಃ । ಅನೇಕಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಸಾಧಾರಣೋಽನೇಕಧರ್ಮಃ ।

ಏವಮಿಹ ವಿಪರ್ಯಯನಿಯಾಮಕಂ ದೃಷ್ಟಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದ್ಯಾಕಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದ ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೃಶ್ಯಮಾನವಿಪರ್ಯಯನಿಯಮಃ ? ತತ್ರಾಹ —

ಅನೇನೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಕಾರ್ಯನಿಯಮಂ ಪ್ರತಿಜಾನತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಹೇತುತ್ವೇನಾರ್ಥಾದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ತದಪಿ ಸಮಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್? ತತ್ರಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀರಿತಿ ।

ಶ್ರುತಿಂ ಸ್ಮೃತಿಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ, ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಮನನಾದೇರ್ವದನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಿಧಿಂ ನ ಮೃಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೈಕೇ ವದಂತಿ — ನ ದೃಷ್ಟಾ ಶ್ರವಣಾದೇರವಗತ್ಯುಪಾಯತಾ; ಕೃತಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದಿಹ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಸಮುನ್ಮೇಷಾತ್, ತಾತ್ಕಾಲಿಕಶ್ರವಣಾದಿವಿಧುರವಾಮದೇವಾದೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸಮುದಯಾಚ್ಚ, ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸ್ಯ ಚ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಸಾಧನಭಾವಾನವಕಲ್ಪನಾತ್, ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ತದ್ವಿಧ್ಯುರರೀಕಾರಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಥಮಸೂತ್ರತದ್ಭಾಷ್ಯಕದರ್ಥನಾದಯುಕ್ತಸ್ತದನಭ್ಯುಪಗಮಃ —

ಇತಿ । ।

ತತ್ರ ನ ತಾವದನುಷ್ಠಿತಸಾಧನಸ್ಯೇಹ ಫಲಾದರ್ಶನಂ ತದ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತಮ್; ಅನವರತಂ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯಸಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಶ್ರಾವಿಣಾಮಪ್ಯಪಟುಮತೀನಾಂ  ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾನವಬೋಧದರ್ಶನೇಽಪಿ ತಚ್ಛ್ರವಣವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭವಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಣ ಇಹ ಫಲಜನಕತಾ ತದ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತಾ; ಜಾತಿಸ್ಮರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇ ಧನಮುಪಾರ್ಜ್ಯ ಭುವಿ ನಿಖನ್ಯ ಪ್ರಮೀತಸ್ಯೇಹ ಜನ್ಮನಿ ತದಾದಾಯ ಭೋಗಾನ್ಭುಂಜಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಧನೋಪಾರ್ಜನಾಯಾಃ ಸಂಪ್ರತಿತನಫಲಾರ್ಥಮವಿಹಿತಾಯಾ ಅಪಿ ಹೇತುಭಾವೋಪಲಂಭಾತ್ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಫಲನಿರೂಪಕಂ ನ ವಿಧಿವಿಚಾರಪರಮಿತಿ । ಕಿಂಚ — ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶ್ರವಣಾದೇರ್ನ ಭವತಾಮಪಿ ಸಂಮತಮ್ । ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಮತ್ರೈವ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರ್ನಿಜುಹ್ವುವೇ॥

‘ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನೇತಿ’

ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾದಿತಿ ।

ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸವದಪೂರ್ವಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತೋಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗುಣಕರ್ಮ ಹ್ಯುಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶೇಷಃ; ಯಥಾಽವಘಾತಾದಿ, ಉಪಯುಕ್ತಶೇಷೋ ವಾ; ಯಥಾ ಕೃತಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯಾಜಶೇಷಾಜ್ಯಸ್ಯ ಹವಿಷ್ಷು ಕ್ಷಾರಣಂ ‘ಪ್ರಯಾಜಶೇಷೇಣ ಹವೀಂಷ್ಯಭಿಘಾರಯೇದಿತಿ’ ವಿಹಿತಮ್ ।

ತದಿಹಾತ್ಮನ ಉಪಯುಕ್ತೋಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯಂ ಮನನಾದಿ ಗುಣಕರ್ಮೇತ್ಯಾಹ —

ತದಪೀತಿ ।

ನ ಚ ಶ್ರವಣಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನ್ಮನ್ಯಸ್ತೂಪಯೋಗ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿಗುಣಕರ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ; ಅಪೂರ್ವೋಪಯೋಗಿನ ಏವ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಾದ್, ದೃಷ್ಟೇ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪೂರ್ವಾಭಾವೇನ ತದಯೋಗಾದಿತಿ । ನನು ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಃ ಪ್ರಥಮಕಾಂಡೇ ಗತೋ ಮಾನಸಜ್ಞಾನವಿಧಿವಿಚಾರಾಯ ಪೃಥಗಾರಂಭ ಇತಿ ಶಂಕಾಪೋಹಾರ್ಥಮಾರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್॥

ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚೇತರಪ್ರಮಾಣಾವಸಾನತ್ವಮಯುಕ್ತಂ, ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಪರ ಇತಿಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ —

ಇತಿಕರಣೇನೇತಿ ।

ವಿಧೀನಾಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ವಿಧಯೋ ಹೀತಿ ।

ತ್ರ್ಯಂಶಾ ಭಾವನಾ ಹಿ ಧರ್ಮಃ । ತದ್ವಿಷಯಾ ವಿಧಯಃ ಸಾಧ್ಯಾದಿಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಃ ।

ಅಪಿ ಚೈತೇಽನುಷ್ಠೇಯಂ ಧರ್ಮಮುಪದಿಶಂತಸ್ತದುತ್ಪಾದಿನಃ ಪುರುಷೇಣ ತಮನುಷ್ಠಾಪಯಂತೀತಿ ಸಾಧ್ಯಧರ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಾಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ಯಾವತ್, ಅತೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಾದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮೇ ತೇಷಾಂ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ —

ಧರ್ಮೋತ್ಪಾದಿನ ಇತಿ ।

ನಹೀತಿ ।

ಹೇತುಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಮ್ ।

ನಹೀತ್ಯಾದಿನಿರ್ವಿಷಯಾಣೀತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ಅದ್ವೈತೇ ಹೀತಿ ।

ವಿಷಯನಿಷೇಧೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಾದಿಪದಾರ್ಥಭೇದಸ್ತಂಭಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಶ್ಚಾದ್ವೈತಾವಗತೌ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಅಪ್ರಮಾತೃಕಾಣೀತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ರಮಾತೃಕಾಣೀತಿ ಬಹುವ್ರೀಹೀ ವಿಶೇಷಣಪರೌ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ವಿಷಯಪ್ರಮಾತೃನಿಷೇಧಯೋರ್ಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಚಕಾರಃ ಕರಣನಿಷೇಧಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಮಾಣಶಬ್ದೋ ಭಾವಸಾಧನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನವಾಚೀ ತತಶ್ಚಕಾರೇಣ ಕರಣನಿಷೇಧಃ ।

ಪುತ್ರಾದಾವಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಾತ್ಮಾ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮನಾ ಕಿಂ ಗುಣಸಾಮ್ಯಮತ ಆಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ವಾಹೀಕೋ ನಾಮ ದೇಶವಿಶೇಷಸ್ತನ್ನಿವಾಸೀ ತಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಃ ।

ಪುತ್ರಾದೇರುಪಕಾರಕತ್ವಾರೋಪಾದ್ಯ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿವೃತ್ತೇ ಮಮತ್ವಬಾಧನೇತ್ಯಾಹ —

ಗೌಣಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರಮಾಣಬಾಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವಮಾಹ —

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಬೋಧೀತೀನಂತಪಾಠೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಸ್ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।

ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕಾರಣತ್ವಂ, ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸಕೃದುದಿತತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ನಿವೃತ್ತೇ ನೋರ್ಧ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಮಾತೃಲಯೇ ಫಲಿನೋಽಭಾವಾದ್ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪುಮರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ನ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಿತಿ ।

ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಽನ್ವೇಷ್ಟುಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಾಚ್ಚಿದೇಕರಸಾನ್ನ ಭಿನ್ನಸ್ತತೋಽಧ್ಯಸ್ತಪ್ರಮಾತೃತ್ವಬಾಧೇಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತ ಆತ್ಮೈವ ಪಾಪದೋಷಾದಿರಹಿತೋಽನ್ವಿಷ್ಟೋ ವಿದಿತಃ ಸ್ಯಾದತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯದ್ಯನ್ವೇಷ್ಟುರಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ನ ಚಕಾಸ್ತಿ? ತತ್ರಾಹ —

ಉಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾತ್ರಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುತಾಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಫಲಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ ।

ಸ ನ, ಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದೇಃ ಪ್ರಮಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾಪಾತಾದ್ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ತೃತೀಯಶ್ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಯದಲೀಕಂ ತನ್ನ ಪ್ರಮಾಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರಶಿಥಿಲಯತಿ —

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಯ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽನುಭವೋ ನ ಸ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ಯಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ನ ಸ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽತಶ್ಚಾಪ್ರಮಾಣಾತ್ಕಥಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾನುಭವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಯಮಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ —

ನಚಾಯಮಿತಿ ।

ವೃತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿದಂಶಃ ಸತ್ಯೋ ಽಸ್ತಿ, ತತ ಉಕ್ತಮ್ —

ಏಕಾಂತತ ಇತಿ ।

ನನು ವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಲೀಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಃ ಕಥಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾದವಿದ್ಯಾ ವಾ ಕಥಂ ಸ್ವವಿರೋಧಿನಂ ತಂ ಜನಯೇದತ ಆಹ —

ಅವಿದ್ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಲೀಕಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ, ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಾಘ್ನಾದೀನಾಂ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅವಿದ್ಯಾಮಯೀ ವೃತ್ತಿರ್ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾತ್ತಾಮೇವ ಸ್ವನಿವರ್ತಿಕಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಜನಯೇದ್ವೋಭಯಥಾಪ್ಯುಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಿಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಸಹಿತೇ ಯೋ ವೇದ ಸೋಽವಿದ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ತನ್ಮಯ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ತದುಪಾದಾನಂ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಾಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಸ್ವರೂಪಭೂತವಿದ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತಮಮೃತಮನುತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ॥ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ತತ್ತದಧಿಕರಣಸಮಾಪ್ತೌ ಶ್ರುತಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಂತೇ ।

ಸದೇವೇತಿ ।

ಸದಿತ್ಯಸ್ತಿತಾಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ತದವಧ್ರಿಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ಇದಮಿತಿ ।

ಯದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗದುಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್, ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ವಿಕೃತರೂಪಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸದೇವಾಸೀತ್, ಹೇ ಸೌಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನೇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಪಿತ್ರಾ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ।

ಮಾ ಭೂತ್ಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವೀಗೋಲಕಾದೀದಂಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯತ್ತು ಮಹದಾದಿಕಂ ಕಿಮಾಸೀತ್? ನೇತ್ಯಾಹ —

ಏಕಮೇವೇತಿ ।

ಸ್ವಕಾರ್ಯಪತಿತಮನ್ಯನ್ನಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮೃದೋ ಘಟಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಯಿತೃಕುಂಭಕಾರವತ್ ಕಿಂ ಸತೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾಸೀತ್? ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ।

ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮಾ ಪರಮಕಾರಣಂ, ವೈ ಇತಿ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ । ಇದಮಿತ್ಯಾದಿಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಪೂರ್ವವತ್ । ತದಿತಿ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಯ ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರೂಪ ಈಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ । ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ವಿಧೇಯಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಃ ।

ತದೇತದೇವ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಾ ಕಿಂಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ನಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಪೂರ್ವಮ್, ಅಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನಾಸ್ಯಾಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ವಾಸ್ತವಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನಪರಮ್, ಅಕಾರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನಾಸ್ಯಾಂತರಂ ಜಾತ್ಯಂತರಮ್ ಅಂತರಾಲೇ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನಂತರಮ್, ದಾಡಿಮಾದಿವತ್ಸ್ವಗತರಸಾಂತರವಿಧುರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂವಿಧಮನ್ಯದಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಮೇತದನಾತ್ಮಕತಯಾ ಬಾಹ್ಯಮಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಬಾಹ್ಯಮಿತಿ । ಯತ್ಪುರಸ್ತಾದ್ ದೃಶ್ಯಮವಿದ್ಯಾದೃಷ್ಟೀನಾಮಬ್ರಹ್ಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ತತ್ಸರ್ವಮಿದಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಸ್ತುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಪಶ್ಚಾದ್ದಕ್ಷಿಣತಃ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್॥ ಸಂಪತತ್ಯಸ್ಮಾದಮುಂ ಲೋಕಂ ಫಲಭೋಗಾಯೇತಿ ಸಂಪಾತಃ ಕರ್ಮ, ತದ್ಯಾವತ್ತಾವದುಷಿತ್ವಾ ಆವರ್ತತ ಇತಿ । ಇಷ್ಟಂ ಶ್ರೌತಮ್ । ಪೂರ್ತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಮ್ । ದತ್ತಂ ದಾನಮ್॥ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧರಹಿತಂ ವಾವ ಏವ ಸಂತಂ ಭವಂತಮ್ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಷಯಿಕೇ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ನ ಸ್ಪೃಶತಃ । । ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಶರೀರಂ ಶರೀರೇಷ್ವನವಸ್ಥೇಷ್ವನಿತ್ಯೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಂ ನಿತ್ಯಂ, ಮಹಾಂತಮ್ ।

??ಮಹತ್ತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ವಿಭುಮ್ ॥

ಮಂತೃಮಂತವ್ಯಭೇದನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಾಹ —

ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ಈದೃಶಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಧೀಮಾನ್ನ ಶೋಚತಿ॥ ಪ್ರಾಣಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಪ್ರಾಣಃ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನೋ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸೋಽಮನಾಃ । ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನೋನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಸವಿಷಯಾಣಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಛುಭ್ರಃ ಶುದ್ಧ ಇತಿ । ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಕೃತಕರ್ಮಸ್ವಕರ್ತಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ ಯತ್ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನನ್ವಾಗತಸ್ತೇನ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ।

ತತ್ರ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ —

ಅಸಂಗೋ ಹೀತಿ ।

ಮೂರ್ತಂ ಹಿ ಮೂರ್ತಾಂತರೇಣ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಂ ಸೃಜ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂ ಪುರುಷೋ ನ ಮೂರ್ತಃ । ಅತೋ ನ ಕೇನಚಿತ್ಸೃಜ್ಯತ ಇತ್ಯಸಂಗಃ । ಅತೋ ನ ಕರ್ತೇತಿ॥ ಧರ್ಮಾದಧರ್ಮಾತ್ತತ್ಫಲಸುಖದುಃಖಾಚ್ಚ ಕೃತಾತ್ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಾದ್ ಅಕೃತಾತ್ಕಾರಣಾದ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಪೃಥಕ್ ಭೂತಂ ಭೂತಾದೇಃ ಕಾಲಾದನ್ಯತ್ರ ತೇನಾನವಚ್ಛೇದ್ಯಂ, ಚೇತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದೇತಿ ಮೃತ್ಯುಂ ಪ್ರತಿ ನಚಿಕೇತಸಃ ಪ್ರಶ್ನಃ॥ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷೋಽಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಾವರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟೇ ಕ್ಷೀಯಂತೇ । ಪರಂ ಕಾರಣಮ್ । ಅವರಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ತದ್ರೂಪೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನೇ ॥ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವಮಾನಂದಂ ವಿದ್ವಾನ್ । ಯದಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಜಲಸೂರ್ಯವತ್ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾಭಿಧಂ ತದಾಚಾರ್ಯೇಣ ಬೋಧ್ಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ವಿಧೂತಕಲ್ಪನಮವೇದ್ ವಿದಿತವತ್ । ಕಿಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತ ಇವ ದ್ವೈತಮಧ್ಯೇ? ನ, ಅಪಿ ತು ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಿತೀಯಮಸ್ಮೀತಿ । ತಸ್ಮಾದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಾಸರ್ವತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಭವತ್॥ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಆತ್ಮೈವಾಭೂದ್ವಿಜಾನತ ಇತಿ ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವೋ ವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ ಉಕ್ತಃ, ತತ್ರಾತ್ಮನಿ ತತ್ರ ಚಾಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಃ ಕೋ ಮೋಹಃ । ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತದಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಿತಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯನ್ನೇತಸ್ಮಾದೇವ ದರ್ಶನಾದೃಷ್ಟಿಃ ವಾಮದೇವಾಖ್ಯಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ ಕಿಲೇತಿ । ಹಶಬ್ದೋ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಂಬಂಧನೀಯಃ । ಸ ಏತಸ್ಮಿಂದರ್ಶನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಪ್ರಕಾಶಕಾನಹಂ ಮನುರಿತ್ಯಾದೀನ್ಮಂತ್ರಾಂಶ್ಚ ದದರ್ಶ॥ ಭಾರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡೃಷಯಃ ಪರಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರದಂ ಪಿಪ್ಪಲಾದಂ ಗುರುಂ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮನುರೂಪಮನ್ಯದಪಶ್ಯಂತಃ ಪಾದಯೋಃ ಪ್ರಣಮ್ಯ ಪ್ರೋಚುಃ । ತ್ವಂ ಹ್ಯಾಸ್ಮಾಕಂ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರಸ್ಯಾಜರಾಮರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಜನಯಿತೃತ್ವಾದ್, ಇತರೌ ತು ಶರೀರಮೇವ ಜನಯತಃ । ಜನಯಿತೃತ್ವಮಪಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮುಖೇನೇತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ತ್ವಂ ನಃ । ಅಸ್ಮಾನವಿದ್ಯಾಮಹೋದಧೇಃ ಪರಮಪುನರಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ ವಿದ್ಯಾಬಲೇನೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷತ್॥ ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಇತ್ಯಾದಿಚ್ಛಂದೋಗಶ್ರುತಿಃ ಸನತ್ಕುಮಾರನಾರದಸಂವಾದರೂಪಾ । ತತ್ರಾಪಿ ತಾರಯತ್ವಿತ್ಯಂತಮುಪಕ್ರಮಸ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ಶೇಷಮಾಖ್ಯಾಯಿಕೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ । ಮೇ ಮಮ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯೋ ಭಗವತ್ಸದೃಶೇಭ್ಯಃ । ಇದಂ ಶ್ರುತಮ್ । ಯತ್ತರತಿ ಶೋಕಂ ಮನಸ್ತಾಪಮಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ । ಸೋಽಹಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾಚ್ಛೋಚಾಮಿ ಅತಸ್ತಂ ಮಾಂ ಶೋಕಸಾಗರಸ್ಯ ಪಾರಮಂತಂ ಭಗವಾಂಸ್ತಾರಯತು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಡುಪೇನೇತಿ । ವಲ್ಕಲಾದಿವಚ್ಚಿತ್ತರಂಜಕೋ ರಾಗಾದಿಕಷಾಯೋ ಮೃದಿತಃ ಕ್ಷಾಲಿತೋ ವಿನಾಶಿತೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಸಕ್ಷಾರಜಲೇನ ತಸ್ಮೈ ನಾರದಾಯ ತಮಸೋಽವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪಾರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಿತವಾನ್॥ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವಾ ಅಗ್ನಿರುದ್ವಾಯತಿ ಉಪಶಾಮ್ಯತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಲೀಯತೇ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ಯದಾ ಚಂದ್ರೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ಯದಾಽಪ ಉಚ್ಛುಷ್ಯಂತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪಿಯಂತಿ ವಾಯುರ್ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತೇ ಇತ್ಯಾಧಿದೈವತಮ್ । ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ — ಪ್ರಾಣೋವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನ ಇತಿ । ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಾದನ್ಯದೇವ । ಅಥೋ ಅಪಿ ಅವಿದಿತಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಅಧಿ ಉಪರಿ ಅನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನ ಪ್ರಮಾತ್ರಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ವಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕಃ, ತಂ ಕೇನ ಕರಣೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್? ಕರಣಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾತರಿ ವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾತಾಪಿ ನ ಜ್ಞೇಯಃ ಕಿಂತು ತತ್ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾಚಾ ಶಬ್ದೇನಾನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ।

ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯಾಹ —

??।

ತದೇವಾತ್ಮಭೂತಮ್ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಅಪೋಹ್ಯೇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹತ್ತಮಮಿತಿ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ, ಹೇ ಶಿಷ್ಯ ಯದುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ದೇವತಾದೀದಮಿತ್ಯುಪಾಸತೇ ಜನಾಃ ಇದಂ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿದ್ಧೀತಿ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಮತಮವಿಷಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಸ್ಯ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮತಂ ಸಮ್ಯಗ್ ಜ್ಞಾತಂ ಯಸ್ಯ ಪುನರ್ಮತಂ ವಿಷಯತಯಾ ಮತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಿರ್ನ, ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ । ಏತೌ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪಕ್ಷಾವನುವದತಿ — ಅನಿಯಮಾರ್ಥಮ್ । ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ವಿಷಯತಯಾ ಭವತಿ ಯಥಾವದವಿಜಾನತಾಮ್ । ದೃಷ್ಟೇಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಜನ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭೂತಾಯಾ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ್ವಭಾವಭೂತಯಾ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಂ ದೃಶ್ಯಯಾಽನಯಾ ನ ಪಶ್ಯೇಃ । ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಯೋರ್ಜೀವಪರಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಏಕೋ ಜೀವಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ಅನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವ ನಾತ್ತಿ । ಆತ್ಮೀಯಂ ಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮಾ ಶರೀರಾದಿಸಂಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕೋ ದೇವೋ ಗೂಢಃ । ಛನ್ನಃ । ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ನ ಗಗನವತ್, ಕಿಂತು ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ, ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾತಾ, ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧಿವಾಸೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ।

ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇ ಹೇತುಶ್ಚೇತೇತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇವಲೋ ದೃಶ್ಯವರ್ಜಿತಃ ನಿರ್ಗುಣೋ ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣವಾನ್ ನ ಭವತಿ॥    ಸ ಆತ್ಮಾ, ಪರಿತಃ ಸಮಂತಾತ್ ಅಗಾತ್ಸರ್ವಗತಃ ಶುಕ್ರಮಿತ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾಃ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇನ ಪರಿಣೇಯಾಃ; ಸ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ । ಅಕಾಯೋ ಲಿಂಗಶರೀರವರ್ಜಿತಃ । ಅವ್ರಣೋಽಕ್ಷತಃ । ಅಸ್ನಾವಿರಃ ಶಿರರಹಿತಃ । ಅವ್ರಣಾಸ್ನಾವಿರತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲದೇಹರಾಹಿತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।

ಶುಕ್ರ ಇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಶುದ್ಧಿವಿರಹಉಕ್ತಃ । ಶುದ್ಧ ಇತ್ಯಾಂತರರಾಗಾದ್ಯಭಾವಃ । ಅಪಾಪವಿದ್ಧೋ ಧರ್ಮಾಽಧರ್ಮರಹಿತಃ । ಭಾಷ್ಯೇಽನಾಧೇಯಾತಿಶಯತ್ವನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಯೋಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಹೇತ್ವೋಃ ಸಿದ್ಧಿಮೇತೌ ಮಂತ್ರೌ ದರ್ಶಯತ ಇತಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಾನಂ ಸಾಕ್ಷಿಣಮಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಸ್ಮೀತ್ಯಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಜಾನೀಯಾಚ್ಚೇತ್, ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಃ ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಸ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮನಃ ಕಿಂ ಫಲಮಿಚ್ಛುಃ ಕಸ್ಯ ವಾ ಪುತ್ರಾದೇಃ ಕಾಮಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಯ, ತದಲಾಭನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಶರೀರಂ ಸಂತಪ್ಯಮಾನಮನು ತದುಪಾಧಿಃ ಸನ್ ಸಂಜ್ವರೇತ್ ಸಂತಪ್ಯೇತ । ನಿರುಪಾಧ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ನಾನ್ಯದಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಪ್ಯನ್ಯಃ ಪುತ್ರಾದಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ಯ ಆತ್ಮಾ ಚತುರ್ಥೇಽಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಶ್ವದೃಶ್ಯನಿಷೇಧೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸ ಏಷ ಪಂಚಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ನಿರುಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪರಂ ಪರಮಾಸೀನ್ನೈವಂ ಪುರುಷಾದಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಂ ಸಾ ಪುರುಷಲಕ್ಷಣಾ ಕಾಷ್ಠಾವಧಿಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮಹತ್ವಾದೇಃ ಸೈವ ಗತಿಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯೋದಾಹೃತಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣಾ । ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಮೌಪನಿಷದಮುಪನಿಷದ್ಭಿರೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾದಯಮರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಪುರುಷಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಹೇ ಶಾಕಲ್ಯೇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ । ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತ’ ಇತಿ  ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ । ತತ್ರ ದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಪೂರ್ವವನ್ನ ಸಂಸಾರೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತತ್ತತ್ರ ಯಥಾಽಹಿನಿರ್ಲ್ವಯಿನೀ ಅಹಿತ್ವಗ್ ವಲ್ಮೀಕಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಮೃತಾ ಪ್ರಾಗ್ವದಹಿನಾತ್ಮತ್ವೇನಾನಭಿಮತಾ ಶಯೀತ ವರ್ತೇತ ಏವಮೇವೇದಂ ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರಂ ಮುಕ್ತೇನ ಪೂರ್ವವದಾತ್ಮತ್ವೇನಾನಭಿಮತಂ ಶೇತೇ । ಅಥಾಯಂ ಸರ್ಪಸ್ಥಾನೀಯೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಃ ಶರೀರೇ ವರ್ತಮಾನೋಽಪ್ಯಶರೀರಃ । ಅಹಿರಪಿ ಹಿ ತ್ಯಕ್ತತ್ವಚಾ ಸಂಯುಕ್ತೋಽಪಿ ತಾಮಹಮಿತಿ ನಾಭಿಮನ್ಯತೇ । ಅಶರೀರತ್ವಾದೇವಾಮೃತಃ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಾಣಃ ನಿರುಪಾಧಿಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮತೇಜ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನಜ್ಯೋತಿಃ ಪರಮಾರ್ಥವಿವೇಕತೋಽಚಕ್ಷುರಪಿ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಚಕ್ಷುರಿವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಯೋಜನಾ॥ ಇತಿ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಚತುಸ್ಸೂತ್ರೀ ಸಮಾಪ್ತಾ॥

ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪರಮಾ ಪರಮಾನಂದಬೋಧಸಲ್ಲಕ್ಷಣಾಂಚಿತಮ್ । ಯಮಾಶ್ಲಿಷ್ಯತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ತಂ ವಂದೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮಮ್॥

ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಮಿತಿ ।

ಶ್ಲೋಕಪೂರಣಾರ್ಥ ಏವಂಕಾರಃ । ಸ್ವಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಯದಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ, ಕಿಮಧಿಕರಣಾಂತರೇಣ? ಅತ ಆಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಸಮನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚೇತನಂ ತದಿತ್ಯುಪಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಗತಿಃ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ತು ‘ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ’ ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಪ್ರಧಾನೈಕ್ಯಸಂಪತ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಚೇತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ।

ಜೀವಾಣುವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತಿ  ಕಾರಣಸ್ಯ ಜೀವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜೀವಾ ಏವ ಸ್ವಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ಕರ್ತಾರ ಇತಿ ಮತಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಅಣುವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಣುಸಂಘಾತವಾದಃ । ಚೇತನಗ್ರಹಣೇನ ಪ್ರಧಾನವಾದಃ । ಪರಮಾಣವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾದ್ಭೇದ ಇತಿ॥ ಆದಿಗ್ರಹಣೇನೇತಿ । ಸಾಂಖ್ಯಾದಯ ಇತಿ  ಭಾಷ್ಯೇ ಇತಿ । ಅನುಮಾನವಾಕ್ಯೇತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಅನುಮಾನಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ಬೀಜಮ್, ಅನ್ಯತ್ರ ತು ತದಾಭಾಸಾ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಸರ್ವಜನನಶಕ್ತಿಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸ್ತಃ ಕುತಃ? ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾತ್, ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಯೋಃ ಶಕ್ತೀ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತೀ ತಯೋರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಸ್ಯ ಹಿ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಜನನಶಕ್ತಿಃ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರ್ವಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ಕುತಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಷಯಜನನಶಕ್ತಿಃ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಂ ಚ ಭವೇತಾಮ್? ಶಕ್ತಿದ್ವಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅಪರಿಣಾಮಿನ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯೋನ್ನೇಯೇ ಹಿ ಶಕ್ತೀ, ಕಾರ್ಯೇ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ನಾಸ್ಯ ಸ್ತೋಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಧಾನೇ ತು ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಸ್ತಿ ಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಗುಣಃ ಪ್ರಯತ್ನಗುಣಶ್ಚ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮತ ಆಹ —

ಏಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಏಕರೂಪತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ ನಿರವಯವತ್ವಾದಿತಿ  ಯಾವತ್ ।

ನನು ಚೇತನತ್ವಾದಪರಿಣಾಮ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಮತ ಆಹ —

ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ಅವೃತ್ತಿಕಂ ಸರ್ವವಿಷಯಪರಿಣಾಮರಹಿತಮ್ ।

ನನ್ವಾವೃತಜ್ಞಾನಾ ಜೀವಾಃ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಅನಾವೃತಂ ಕಿಂ ನ ಸರ್ವಜ್ಞಮತ ಆಹ —

ನ ಚ ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾಮಾಹ —

ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಥಮಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರವರ್ತೇತಾತ ಆಹ —

ಭೋಗೇತಿ ।

ಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಶ್ಚಾಸಾವನಾದಿಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸಂಯೋಗಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ ಸರ್ಗ ಇತಿ॥

ಗೌಣಶ್ಚೇತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೬) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರನಿರಸ್ಯಾಃ ಶಂಕಾಃ ಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮೇಕತ್ರಲಿಖತಿ —

ತದೈಕ್ಷತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವೃದ್ಧಾಃ ಶಬರಸ್ವಾಮಿನಃ ।

ಯಜ್ಞಪುರುಷಸ್ಯ ‘‘ಶಿರೋ ಹ ವಾ ಆಗ್ನೇಯೋ ಹೃದಯಮುಪಾಂಶುಯಾಜ’’ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಾಗ್ನೇಯಪ್ರಾಯವಚನಾತ್ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮೋಪಾಂಶುಯಾಜ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಲೋಕೇಽಪ್ಯುದಾಹರತಿ —

ಯಥಾಗ್ನೇತ್ಯಾದಿ ।

ಅಗ್ನಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ।

ಕಥಂ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ಲಯೋಽತ ಆಹ —

ಪ್ರಧಾನಾಂಶೇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಶಸ್ತಮೋಗುಣಸ್ತಸ್ಯೋದ್ರೇಕೇ ಜೀವೋ ನಿದ್ರಾಂ ಕುರ್ವಂಸ್ತತ್ರ ಮಗ್ನ ಇವ ಭವತ್ಯತಶ್ಚ ವಿವೇಕಾಭಾವಾಲ್ಲಯೋಪಚಾರಃ । ಪ್ರಮಾಣವಿಪರ್ಯಯವಿಕಲ್ಪನಿದ್ರಾಸ್ಮೃತಯಃ (ಪಾತಂ.ಯೋ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಾ ನಿದ್ರಾತೋಽನ್ಯಾ ವೃತ್ತಯೋಽಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂತೇ ಪ್ರತಿಗಚ್ಛಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತದಾಲಂಬನಾ ಜೀವಸ್ಯ ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸಾ ನಿದ್ರೇತಿ ಪಾತಂಜಲಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ।

‘ಜ್ಞಃ ಕಾಲಕಾಲೋ ಗುಣೀ ಸರ್ವವಿದ್ಯ ‘ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ।

ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ತಾವತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯೇಽಪಿಕಾರದರ್ಶನಾದನವಧಾರಣೇನಾತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಕೇಚಿದ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಅಪಿಕಾರಾವಿತಿ ।

ಇಹ ಹಿ ‘ಗೌಣಶ್ಚೇ’ದಿತೀಕ್ಷಣೇ ಗೌಣತ್ವಶಂಕಾ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವನಿಶ್ಚಯವತ ಏವ । ತಥಾಚ ನಾನವಧಾರಣಮ್ । ತತ್ಪರತಯೈವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಯೋಜಯತೀತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಯದಾ ಯೋಗೈಶ್ವರ್ಯಾತ್ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಂ ಭವತಿ, ತದಾ ತತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಬೀಜಂ ಭವತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ನಿರತಿಶಯತಾಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಸಾಧನೇನೋಪಪಾದಯತಿ —

ಯತ್ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಕುವಲಂ ಬದರಮ್ । ಜ್ಞಾನತ್ವಂ, ನಿರತಿಶಯಕಿಂಚಿದಾಶ್ರಿತಂ, ಸಾತಿಶಯವೃತ್ತಿಜಾತಿತ್ವಾತ್, ಪರಿಮಾಣತ್ವವದಿತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।

ನಿರತಿಶಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಸರ್ವವಿಷಯತಾ? ನ ಹಿ ನಭಃ ಪರಿಮಾಣಂ ಸರ್ವವಿಷಯಮತ ಆಹ —

ಇದಮೇವೇತಿ ।

ಜ್ಞೇಯಭೂಮ್ನಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಭೂಮಾ, ತತೋ ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ , ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವಮಾನಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಭ್ಯಾಮ್ ಏವಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಭ್ಯಾಮ್ । ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತೇನೇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರಃ । ಚಕಾರೋ ವಿಶೇಷವಾಚೀ ತುಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥಃ॥

ನನ್ವನುಮಾನಸಿದ್ಧಾನುವಾದಿಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಕಥಮೀಕ್ಷತಿಶ್ರವಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನಾಮರೂಪೇತಿ ।

ಪ್ರವೇದಯಿಷ್ಯತೇ ತರ್ಕಪಾದೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨) ।

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇತಿ ।

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ । ಪರಾಮರ್ಶೋ ಮಧ್ಯೇ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಏಭಿರ್ಯದಾಮ್ನಾಯೋ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ವದೇತ್ತದೇವ ಜಗದ್ಬೀಜಂ, ಸ ಚಾಮ್ನಾಯಶ್ಚೇತನೇ ಮುಖ್ಯೋ ನ ಪ್ರಧಾನ ಇತಿ ।

ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮುಖ್ಯಾ, ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಥಂ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾದೇವ ।

ಯದವಾದ್ಯಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ —

ಯದ್ಯಪಿ ಚೇತಿ ।

ಉಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಾಸಂಭವಾದಿದಮೇವ ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಪರೈರಪೀತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೇತಿ ।

ಯತ್ರಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತತ್ರೈವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಲಬ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಪರಿಣಾಮಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಪರೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಿಂ ಚಿತಿಶಕ್ತೇರ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ, ಪ್ರಧಾನವಿಕಾರಾ ಏವ ಜ್ಞಾಸ್ಯಂತಿ? ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಭವತು ಕಾಪಿಲೇ ಮತೇಽಲೀಕಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಭಾಟ್ಟೇ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತದನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಸ್ತವ ಗೌಣಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ನಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯಮತೇ ವಾಸ್ತವಮತ ಆಹ —

ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।

ಅವ್ಯಾಪಾರವತ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಧರ್ಮೋ ಗುಣಃ । ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ‘ಜ್ಞೋಽತ ಏವ’(ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೮) ಇತ್ಯಾದೌ ।

ಔಪಾಧಿಕಮೀಕ್ಷಣಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೀ ದರ್ಶಯತಿ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಧನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ತದ್ವಿಷಯನಾಮರೂಪವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾವದ್ಭವತಿ । ಅಯಂ ಧರ್ಮದ್ವಯಯೋಗ ಉಪಚಯಃ ।

ತತೋಽನ್ನಮಭಿಜಾಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಂ  ಚೇತಿ ।

ಉತ್ಪನ್ನವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಭಿಜಾಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽನ್ನಶಬ್ದೇನ ನಾಮರೂಪಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ನಗುಣಯೋಗಮಾಹ —

ಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ।

ಅನ್ನಾದಿತಿ ಕ್ರಮಾರ್ಥಾ ಪಂಚಮೀ । ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತತ್ವಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸೃಷ್ಟಿಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಸೃಷ್ಠ್ಯನಂತರಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಮಣೀನಾಮಿವ ಸೂತ್ರಂ ಜಗತೋ ಸೂತ್ರಂ ವಿಧಾರಕಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ।

ಸಮುದಾಯೇ ಸಿಸೃಕ್ಷಿತೇ ಪ್ರಥಮಮೇಕದೇಶೋತ್ಪತ್ತೌ ನಿದರ್ಶನಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಮನ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸರ್ಗಾನಂತರಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಮನಆಖ್ಯಮಿತಿ ।

ವ್ಯಷ್ಟಿ ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಕಲ್ಪಾದಿವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತೀಕರಣಾತ್ಮಕಂ ತತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಆಕಾಶಾದೀನೀತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷು ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತತ್ರಯಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸತ್ ವಾಯ್ವಾಕಾಶೌ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ।

ಕರ್ಮಸೃಷ್ಟಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಸು ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಾಮಾಹ —

ತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸಪ್ತಮೀ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ । ಜ್ಞಾನಮಯಮ್ ಇತ್ಯೌಪಾಧಿಕಮೀಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ ।

ಅನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಕ್ರಮಾರ್ಥತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾದಿಹಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನಿಯತಪೂರ್ವಕಾಲವರ್ತಿತ್ವಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಯತಪೂರ್ವಸತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾಜ್ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಕಾಲವರ್ತಿತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ನಾಮ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿ । ರೂಪಂ ಶುಕ್ಲಾದಿ ।

ಮುಮುಕ್ಷೋಶ್ಚೇತಿ ।

‘ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ’ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನುಕರ್ಷಃ । ಅಯಥಾಭೂತಪ್ರಧಾನಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಶ್ಚ ಮುಕ್ತಿವಿರೋಧೀ ।

ಯದವಾದಿ “ಯತ್ಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರೂಯತ’’ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಸಂಶಯೇ ಚೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ವಿಶಯೇ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೬) । ‘‘ವತ್ಸಮಾಲಭೇತ ವತ್ಸನಿಕಾಂತಾ ಹಿ ಪಶವ’’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾಲಭತಿರ್ಯಜಿಮತ್ಕರ್ಮಾಭಿಧಾನಃ, ಉತ ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರವಚನ ಇತಿ ಸಶಯೇ ‘ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತೇ’ತ್ಯಾದಾವಾಲಭತಿಃ ಪ್ರಾಣಿದ್ರವ್ಯಸಂಯುಕ್ತೋ ಯಜಿಮತ್ಕರ್ಮಾಭಿಧಾನೋ ದೃಷ್ಟ ಇತೀಹಾಪಿ ತಥಾತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ, ವಾಯವ್ಯಾದೌ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾದ್ಯಾಗಪ್ರತೀತೇರ್ಯಜಿಮತ್ಸಂಜ್ಞಪನಾಭಿಧಾಯ್ಯಾಲಭತಿಃ, ಇಹ ತು ನ, ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್, ಕಿಂತು ಗೋದೋಹನಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರವಣಾತ್ ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮವಚನ ಇತಿ॥

ಪ್ರಕೃತೇ ವೈಷಮ್ಯಾಮಾಹ —

ಇಹತ್ವಿತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಅಯನಮಾಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ತ್ವಾಭಾಸ ಇತಿ । ಆರೋಪೇ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಯಮಭಂಗಾಯ ಮರೀಚ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಚೇತನಭೇದಾರೋಪೇ ಚಂದ್ರಭೇದಃ ।

ಪಾತಂಜಲಾದಿಮತೇಽಪ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ತನ್ಮತೇ ಕಾರ್ಯಾಣಾಮಧಿಷ್ಠಾತುರುಪಾದಾನಾಚ್ಚ ಭೇದಾತ್ ಶ್ರುತೌ ಚ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೇತನಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ತತ್ಸತ್ತ್ವೋಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಸದಿತಿ ।

ಅಧಿಕರಣಾನುಕ್ರಮಣೇ ಉಕ್ತೋಽರ್ಥೋ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಃ ಕ್ರಿಯತೇ —

ತಥಾಪೀಕ್ಷಿತೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ತ್ರಿಗುಣಾಸ್ತಿ ಮಾಯಾ, ತತ ಉಕ್ತಂ —

ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇತಿ ।

ತೇನಾಪೀತಿ ।

ಚೇತನಕಾರಣೇನಾತ್ಮನ ಏವ ಬಹುಭವನಕಥನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಕಾಶೋಪಕ್ರಮಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಾ ತೇಜಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಶ್ರುತೇರ್ವಿಯದಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧) ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೈವ ವಿರೋಧಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಛಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ – ‘‘ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಮಕರೋದಿ’’ತಿ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮನಂತರಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ನ ಗಗನಪವನಯೋಃ, ತತ್ರ ಚ ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ತದುಪಚಾರ ಇತಿ॥ ಸಂಪ್ರದಾಯಾಧ್ವನಾ ಪಂಚೋಕರಣಂ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತಂ ಶುಭಮ್॥ ಪೃಥಿವ್ಯಬನಲಾತ್ಮತ್ವಂ ಗಗನೇ ಪವನೇ ಚ ಚೇತ್ । ರೂಪವತ್ತ್ವಮಹತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ॥ ಅರ್ಧಭೂಯಸ್ತ್ವತಃ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದ್ಯವಿಭಾವನಕಲ್ಪನೇ । ವ್ಯವಹಾರಪಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಮುಧಾ ಪಂಚೀಕೃತಿರ್ಭವೇತ್॥ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಫಲಂ ವೇದಸಿದ್ಧೇತ್ಯೇಷೇಷ್ಯತೇ ಯದಿ । ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಿಃ ಶ್ರುತಾ ಪಂಚೀಕೃತಿರ್ನ ಕ್ವಚನ ಶ್ರುತಾ॥ ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಚ್ಯತೇ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ । ಪಂಚೀಕರಣಮೇವಮ್ — ಪಂಚಭೂತಾನಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯಂತೇ ತತ ಏಕೈಕಮರ್ಧಂ ಚತುರ್ಧಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ತೇ ಚ ಚತ್ವಾರೋ ಭಾಗಾ ಇತರಭೂತೇಷು ಚತುರ್ಷು ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಧೇನ ಭೂತಾಂತರಾಗತಪಾದಚತುಷ್ಕೇಣ ಚ ಪಂಚೀಕರಣಮ್ । ಏವಂ ಭೂತಾಂತರೇಷು ಯೋಜನಾ । ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ತು ತ್ರೀಣಿ ಭೂತಾನಿ ದ್ವಿಧಾ ವಿದಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಭೂತಮೇಕೈಕಮರ್ಧಂ ದ್ವಿಧಾ ಪ್ರಸ್ಫೋಷ್ಠ್ಯೇತರಭೂತದ್ವಯೇ ಯೋಜನಮಿತಿ ।

ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾಂತರೋದಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏಕಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಿತಿ ।

ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಷೋಡಶಕಲಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಪಶೋಃ ಪಾದೇಷು ಹಿ ಪುರತಃ ಖುರೌ ಪೃಷ್ಠತಶ್ಚ ದ್ವೌ ಪಾರ್ಷ್ಣಿಸ್ಥಾನೀಯಾವವಯವೌ ದೃಶ್ಯೇತೇ । ತದ್ವತ್ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇನ ಷೋಡಶಕಲತ್ವೇನ ಚ ಪಶುರೂಪಕಲ್ಪನಯೋಪಾಸನಮ್॥ ಇದಮುದಾಹರಣಮತ್ರ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ; ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಿ ಹಿ – ‘‘ಇಹೈವಾಂತಃ ಶರೀರೇ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಪುರುಷೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪ್ರಭವಂತೀತಿ’’ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕೇ ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕಾಂತೇ ಉತ್ಕಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ್ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾಂ ಸ್ವಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಮನೋಽನ್ನಮನ್ನಾದ್ಧೀರ್ಯಂ ತಪೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಕರ್ಮ ಲೋಕಾ ಲೋಕೇಷು ನಾಮ ಚೇತಿ’’ ಪಠ್ಯತೇ ।

ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತು —

ದಿಗಾದ್ಯವಯವಃ ಷೋಡಶಕಲ ಉಪಾಸ್ಯೋ, ನ ಚ ತತ್ರ ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕೇ ಇತಿ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ ನ್ಯಾಯನಿಷ್ಠಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಮನುದಾಹರಣಮಪ್ಯುದಾಹೃತಮ್ । ಅಥವಾ — ಏವಂ ಕಥಂ ಚಿತ್ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಾಸತಿ । ಉಪಾಸನಾನಿ ವೇದಾಂತಾಸ್ತತ ಏತದುದಾಹೃತಮ್॥ ಯಾ ಹಿ ಕಲಾಃ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಮಿತಿಪ್ರಯೋಜನಾಸ್ತತ ಉತ್ಪಾನ್ನಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಾಸ್ತಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಸ ಏವೋಪಾಸ್ಯ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾದಯಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ನ ಪಠಿತಾಃ ನಾಪಿ ದಿಗಾದಯಃ ಪ್ರಶ್ನೇ, ನ ಚ ಗುಣॊಪಸಂಹಾರಃ, ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದುಪಸಂಹಾರೇ ಚಾಧಿಕಸಂಖ್ಯಾಪತ್ತೌ ಷೋಡಶಕಲತ್ವಭಂಗಾತ್; ತಥಾಪಿ ಪೃಥಿವೀಂದ್ರಿಯಮನಃ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಕಿಯಂತಃ ಸಮಾ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ, ದಿಗಾದಯಸ್ತು ಲೋಕೇಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ, ನ ಚ ಯಾವತ್ಸೃಷ್ಟಾವುಕ್ತಂ ತಾವತ್ಸರ್ವಮುಪಾಸ್ತಾವುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ; ಯೇನ ಸಂಖ್ಯಾತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಉಪಯೋಗಿ ತು । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಯೋರೇಕತ್ವಾತ್ ಷೋಡಶಕಲಸ್ಯ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ದಿಗಾದ್ಯವಯವಂ ಷೋಡಶಕಲಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ । ಏವಂಚ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣೇ ಕಲಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋಽನ್ಯತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸನ್ ಸೋಪಯೋಗ ಇತಿ । ಕಲಾಃ ಷೋಡಶ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣೋಽಕ್ಷಂ ನಾಮ ಕರ್ಮ ಚ । ಶ್ರದ್ಧಾ ಲೋಕಾಸ್ತಪೋ ಮನೋ ವೀರ್ಯಂ ಶರೀರಕಮ್॥

ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ।

ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಏವ ನಿರುಢತ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯೋಗಾನುಗಮೋ ನ ವಾಚಕತ್ವಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ತಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ — ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಧೇರ್ಯಜತೇಃ ಪೂರ್ವವತ್ತ್ವಮ್ (ಜೈ.ಅ.೭.ಪಾ.೪.ಸೂ.೧) ಸೌರ್ಯಾದಿಷ್ವನಾಮ್ನಾನಾದನಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ; ತಥಾ ಲೋಕೇ ಶಾಕಾದಿಷು ಸಿದ್ಧೇಷು ವದತ್ಯೋದನಂ ಪಚೇತಿ, ತಥೇಹ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಕರಣಂ ವಿಹಿತಮ್ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿಕೃತಿಷ್ವವಿಧೇಃ ಸೌರ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಕೃತಿಯಾಗಾನಾಂ ದರ್ಶಾದಿಪ್ರಕೃತಿವಿಹಿತಪೂರ್ವೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವತ್ತ್ವಮಿತಿ । । ಸಮುದಾಚರಣಂ ವ್ಯಕ್ತಿಃ । ತೇಷಾಮಪಿ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾಣಾಂ ಮತೇ ಕ್ಲೇಶೈರವಿದ್ಯಾಽಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಪಾಕೇನ ತತ್ಫಲೇನ ಆಶಯೇನ ಫಲಭೋಗವಾಸನಯಾ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವೋಪಾದಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ನಾಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಚೈತದಪಿಭೇದಮತಂ ಶ್ರದ್ಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ತದಪಿ ಚೇತಿ ।

ಇದಂ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿದೋಷೋಽಸ್ತೀತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಂಜಸ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ ।

ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ, ತದಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಏತದಪೀತಿ ।

ಅನುಪಹಿತನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಾದೇರ್ಭಾವಾದಸತ್ಯಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನಾವತಾರಯತಿ ಕಿಮಿತಿ । ಸವಿತರಿ ಕರ್ಮಾಸ್ತಿ, ಇಹ ತು ನೇತಿ ವಸ್ತುತ ಏವ ಕರ್ಮಾಭಾವ ಉದಾಹರಣಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಭಿಮತಮ್, ಉತ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚ, ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಂ; ತವ ಮತೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದೃಶ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಮತಮ್ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಕಲ್ಪೇ ಕಿಂ ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯಸ್ಮಾದೈಕ್ಷತೇತ್ಯಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮುತ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ ।

ಆದ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ತದಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯನೇನೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಕಾಶತೇ ಇತ್ಯನೇನೇತಿ ।

ನಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಅಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾಶತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಸತ್ಯೈಕ್ಷತೇತ್ಯೇತದಪೀಕ್ಷಣಂ ಕರೋತೀತ್ಯೇವಂಪರಂ, ನತ್ವಾಲೋಚಯತೀತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಿತಿ । ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಯಮೇವ ಭಾಷ್ಯಪಾಠಃ ಸಾಧುರ್ನ ಣಿಜಂತಃ ।

ಆದ್ಯವಿಕಲ್ಪಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಅಥೇತಿ ।

ಐಕ್ಷತೇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಾವಿವಕ್ಷಾಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿವತ್ಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶ ಉಪಪಾದಿತಃ, ಇದಾನೀಮವಿವಕ್ಷಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ —

ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ನ ಖಲ್ವಸ್ಮಾಕಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಾಸ್ತವಂ ದೃಶ್ಯಮಸ್ತ್ಯತೋಽಪ್ಯಸ್ತತಯೈವ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಾ ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಿಣೀ ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷೇ ಯೋಗಿಸಾರ್ವಜ್ಞಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ಸಾ ಸಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ; ಚೇತನೇಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾಯತ್ತಯೋಗಿಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸ್ಯ ಪಾತಂಜಲತಂತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್, ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥ ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ, ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ತತ ಈಶ್ವರಪ್ರಣಿಧಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಧಿಗಮೋಽಂತರಾಯಸ್ಯ ರಾಗಾದೇರಪ್ಯಭಾವ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಮಾತ್ರಮುಪಾಧಿಮೀಕ್ಷಣಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಶರೀರಾದೀತಿಭಾವಃ ।

ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।

ಅನ್ವಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜ್ಞಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಯೇ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಆವರಣಾದೀತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮೇವ ಬಲಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ, ತೇನ ಬಲೇನ ಫಲಭೂತಾನುಭವಸ್ಯ ಕರಣಂ ಕ್ರಿಯಾ, ಸಾ ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಭಿನಿವೇಶಸ್ಯೈವ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯೈವ ತಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಮತ ಆಹ —

ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।

ನನು ಲಯಲಕ್ಷಣಾಽವಿದ್ಯೋಪಾದಾನಮಸ್ತಿ ಕಥಂ ಮಾತ್ರಶಬ್ದೋಽತ ಆಹ —

ಮಾತ್ರೇತಿ ।೫ ।೬ ।

ಗೌಣಶ್ಚೇದಿತಿ ।

(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧ಸೂ.೬) ಸೂತ್ರಸಂಬಂಧಿಭಾಷ್ಯಮನುಕ್ರಮಣಿಕಾಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯುಪರಿತನಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ॥

ಯಃ ಸದಾಖ್ಯಃ । ಏಷೋಽಣಿಮಾಽಣೋರ್ಭಾವಃ । ಭಾವಭವಿತ್ರೋರಭೇದಾದಣುಃ॥ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಾವ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಅಯಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವಿತೃಪರಃ । ಏತದಾತ್ಮಕಂ ಜಗತ್॥ ಸತ್ಯೇನ ತಪ್ತಪರಶುಂ ಗೃಹ್ವತೋ ಮೋಕ್ಷವತ್ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ ‘ತಪ್ತಂ ಪರಶುಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ’ತ್ಯತ್ರ॥ ಉಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಃ ।

ಅರ್ಥವಾದಪ್ರಕಲ್ಪಿತೇನೇತಿ ।

‘

‘ಏತಾನಿ ವಾವ ತಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಯ ಏತಸ್ಯ ಸ್ತೋಮಾ’’ ಇತಿ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಜ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನ ರೂಪಿತತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತುತಿಸಮುದಾಯವತ್ತ್ವಾತ್ಕ್ರತೌ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಬ್ದಃ॥೭॥ ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಪುತ್ರ ತಮಪ್ಯಾದೇಶಮ್ ಆದಿಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಗಮ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಪ್ರಾಕ್ಷೀಃ ಪೃಷ್ಟವಾನಸಿತ್ವಮಾಚಾರ್ಯಮ್ । ಯೇನ ಶ್ರುತೇನ ಶಾಸ್ತ್ರತೋಽಶ್ರುತಮಪ್ಯನ್ಯಚ್ಛ್ರುತಂ ಭವತಿ, ಅಮತಮನ್ಯನ್ಮತಂ ತರ್ಕತೋ ಏನ ಮತೇನ , ಅವಿಜ್ಞಾತಮನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನೇತಿ ।

ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯನ್ನ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಪುತ್ರಪ್ರಶ್ನಃ —

ಕಥಂ ನ್ವಿತಿ ।

ನಾನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ।

ಯೋ ವಿಕಾರಃ ಸ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಾಗಾಲಂಬನಮ್, ಉಚ್ಯತೇ ಪರಮ್ । ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಂ, ನಾರ್ಥ ಇತಿ॥೮॥

ಮನಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ।

ಲಕ್ಷ್ಯೋ ಭವತಿ ।

‘‘ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ತನ್ಮನ‘‘ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನೋಪನ್ಯಾಸವಾಕ್ಯೇ ಅರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರ್ವಚನಸ್ಯ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಹೃದಯಾದಿನಿರುಕ್ತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ತಸ್ಯ ಹೃದಯಶಬ್ದಸ್ಯ ।    ಏತನ್ನಿರುಕ್ತಂ ನಿರ್ವಚನಮ್ । ‘‘ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಷಿತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ದ್ರವೀಕರಣೇನ ನಯನಾಜ್ಜರಣಾದಾಪೋಽಶನಾಯಾ । ಏಕವಚನಂ ಛಾಂದಸಮ್ । ದ್ರಾವಕೋದಕಾಪನಯತಾಚ್ಛೋಷಣಾದುದನ್ಯಂ ತೇಜಃ । ಆಕಾರಶ್ಛಾಂದಸಃ॥೧॥ ಪ್ರಾಣಾಃ ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ । ಯಥಾಯತನಂ ಯಥಾಗೋಲಕಮ್ । ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋಽನಂತರಮಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅನುಗ್ರಾಹಕಾ ದೇವಾಃ । ಲೋಕ್ಯಂತ ಇತಿ ಲೋಕಾಃ ವಿಷಯಾಃ॥೧೦॥ ಕರಣಾಧಿಪಾನಾಂ ಜೀವನಾಮಧಿಪಃ॥೧೧॥

ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಭಾಷ್ಯೇ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ವೃತ್ತಾನುವಾದಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸೂತ್ರಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಹೀತಿ ।

ಇತಿ ಪಂಚಮಮೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೈರವಿರೋಧಾರ್ಥಮುತ್ತರಸೂತ್ರಾರಂಭಮಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರವೇಶಮಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಂ –‘ದ್ವಿರೂಪಂ ಹೀ’ತಿ, ತದಯುಕ್ತಂ; ನಿರುಪಾಧಿನ ಏವ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದಿ ಸೋಪಾಧಿಕರೂಪಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕೋಪದೇಶಶೇಷತಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಉಪಾಸ್ತಿರಿತಿ? ತತ್ರಾಹ —

ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।

ಅವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನೋಪಾಧಿವಿವಕ್ಷಯೋಪಾಸನವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಫಲಾಂತರಾಣ್ಯಾಹ —

ತದುಪಾಸನಾನೀತಿ ।

ಅಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಾನಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾನಿ । ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ದಹರಾದೀನಿ । ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನ್ಯುದ್ಗೀಥಾದೀನಿ । ಏತಾನಿ ವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ವಕ್ತವ್ಯಾನಿ; ತಥಾಪಿ ಮಾನಸತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಸಾಮ್ಯಾದಿಹಾಧೀತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗುಣಭೇದೇಽಪಿ ಗುಣಿನ ಏವಕತ್ವಾದುಪಾಸನಾತತ್ಫಲಭೇದಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ನ ವಿಶೇಷಣಮಾತ್ರಮುಪಾಧಯಃ, ಕಿಂತ್ವಪ್ಪಾತ್ರಮಿವ ಸವಿತುರವಚ್ಛೇದಕಾಃ । ತತ ಉಪಹಿತಭೇದ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ — ರೂಪಾಭೇದೇ ನೋಪಾಸನವಿಧಿರರ್ಥವಾನ್ನಿರತಿಶಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಧ್ಯವಸ್ಥಾನೇನೋಪಾಸಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವತ ಏವೈಶ್ವರ್ಯಾದತ ಔಪಾಧಿಕಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕ ಉಪಾಸಕೋಽಪಕೃಷ್ಟೋಽಪರಮುಪಾಸ್ಯಮುತ್ಕೃಷ್ಟಮಿತಿ ತಾರತಮ್ಯಂ ಸೂಚಯಂತ್ಯ ಉಪಾಸನವಿಧಿಶ್ರುತಯಃ ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೈಶ್ವರ್ಯೋಽಪ್ಯುಪಾಸಕ ಉಪಾಧಿನಿಕರ್ಷಾದನಭಿವ್ಯಕ್ತೈಶ್ವರ್ಯಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾವಿರ್ಭೂತೈಶ್ವರ್ಯಂ ವಿಶುದ್ಧೋಪಾಧಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಸ್ಥಾವರಾದಿಷ್ವಸದಿವ ಜ್ಞಾನಾದಿ ತಿರ್ಯಗಾದಿಷು ಸತ್ತತ್ರೈವಾತ್ಯಂತಾಪಕೃಷ್ಟಂ ಮನುಷ್ಯೇಷ್ವಪಕೃಷ್ಟಮಾತ್ರಮ್, ಗಂಧರ್ವಾದಿಷು ಪ್ರಕರ್ಷವದ್ದೇವಾದಿಷ್ವತ್ಯಂತಪ್ರಕರ್ಷವದಿತಿ । ಅವಿಶೇಷೇಣ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಾಧಿತಃ, ತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದ್ಧಿರಣ್ಮಯವಾಕ್ಯಾದಾವಪವಾದಃ, ಕ್ವಚಿದಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಾದಾವಪವಾದಾಭಾಸಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದಪವಾದಶ್ಚ ಪತಿಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಯಶೇಷ ಆರಭ್ಯತೇ॥ ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾಇ ॥೧೨॥

ನನು ‘‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ’’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸನ್ನಿಧಿಮಪಬಾಧ್ಯ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಿತೃ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಣೀತಮ್, ಇಹ ಕಥಮನ್ನಮಯಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸನ್ನಿಧಿಪಾಠಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಶಂಕಾ? ಅತ ಆಹ —

ಗೌಣೇತಿ ।

ಅನಾದಿಗೌಣೇಕ್ಷಣಪ್ರವಾಹಪಾತೇಽಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಣಮಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ; ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣಸ್ಯಾನವಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ರ ವಿಶಯಾನುದಯೇ ಪ್ರಾಯಪಾಠೋಽಕಿಂಚಿತ್ಕರಃ । ಅತ್ರ ತು ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರಾಯದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಿಕಾ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಚಂ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಲಕ್ಷಣಸಂಗತಿರಪಿ ಸೂಚಿತಾ । ಸಂಶಯಬೀಜಂ ಚ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಯೋಜನೇ ಚ ತತ್ತದುಪಾಸ್ತಿಃ ಪ್ರಮಿತಿರ್ವೇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ।

ಭಾಸ್ಕರೋಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ವಿಕಾರೋ ಹಿ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಃ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಧ್ಯಸ್ತಃ, ಕಶ್ಚಿತ್ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಘಟಾಕಾಶಾದಿರೂಪಾಧಿತೋ ವಿಭಕ್ತಃ, ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಧಿವಿಭಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ತದ್ವಿಕಾರಃ ।

ಅಥವಾ —

ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯುಕ್ತಾಧಿದೈವಿಕಾನ್ನಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಅನ್ನಮಯಾದಯಃ ಕೋಶಾ ವಿಕಾರಾ ಇತಿ ।

ವಿಕಾರಸನ್ನಿಧೇಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಚತುಷ್ಕೋಶೇತಿ ।

ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮನ್ನಮಯಾದ್ಯಾಂತರತ್ವಮನ್ನಮಯಾದ್ಯಾಂತರತ್ವೇನೋಕ್ತಂ ತಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾತ್ ।

ಪ್ರಥಮಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ  —

ನಚಾಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಥಾ ‘ಬಲವಾಂದೇವದತ್ತ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯಜ್ಞದತ್ತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮೇವ ಬಲವತ್ತ್ವಂ, ಸಿಂಹಾದೀನಾಂ ತತೋಽಪಿ ಬಲವತ್ತ್ವಮನುಕ್ತಮಪಿ ಗಮ್ಯತೇ; ತಥಾನಂದಮಯಸ್ಯೇತರಕೋಶಾಪೇಕ್ಷಮಾಂತರತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ತತೋಽಽಪ್ಯಾಂತರಮನುಕ್ತಮಪಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಭಾಸಂ ನಿರಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ —

ನ ಚ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಸಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾದಿ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಕಥಂ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ? ತತ್ರಾಹ —

ಅಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ।

ಏವಮುಕ್ತೇ ಹ್ಯಶರೀರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಪ್ರಿಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ದುಃಖಗಂಧಾದ್ಯೋತೀ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋ ಮಯಙ್ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆನಂದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾಭ್ಯಾಸಲಿಂಗಾತ್ಕಥಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ? ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಂ  —

ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ।

ತದಿದಮನುಪಪನ್ನಂ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಕರಣಿಕತ್ವಾದತ ಆಹ —

ಆನಂದಮಯಾವಯವಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಜ್ಯೋತಿಷೇತಿ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರ್ನಾಭ್ಯಾಸೋಽತ ಆಹ —

ಕಾಲೇತಿ ।

ವಸಂತಕಾಲಗುಣಸಂಕ್ರಾಂತತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವದತ್ತಾದಪಿ ಬಲವತ್ತ್ವಂ ಸಿಂಹಾದೇರ್ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಆನಂದಮಯಾದಾಂತರೇ ವಸ್ತುನಿ ನ ಮಾನಾಂತರಂ, ನಾಪಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —

ತಾದರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಾವಿರೋಧೇನಾನುಗುಣ್ಯಂ ಚೇದತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ದುಃಖಲವಯೋಗ ಆಪಾದಿತಃ ಸೋಽಪ್ಯುಪಾಧಿವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ಪರಿಹೃತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಿಯಾದೀತಿ॥೧೨॥

ಏವಂಚ ವಿಕಾರಶಬ್ದಾತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ‘ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಟ್’ ತದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಸಮರ್ಥಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಸ್ತುತವಚನಾಭಿಧಾನೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಮಯಡಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ವಚನಗ್ರಹಣಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ತಾದೃಶಸ್ಯೈವ ಲೋಕೇ ಮಯಟಾಭಿಧಾನಾದಿತಿ॥೧೪॥ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮ್ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ — ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮಿತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರಸ್ತುತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಸಂಬದ್ಧಪದವ್ಯವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ವಿವೃತಂ ।

ತತ್ರೇತರೇತರತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಸ್ಯಾವಿಶದತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಪಿಚ ಮಂತ್ರೇತಿ ।

ಯಥಾ ಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಗೋಪಾಯಃ, ಏವಂ ಕೋಶಚತುಷ್ಕವಾಕ್ಯಮಾನಂದಮಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಸ್ಯ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಸಮರ್ಪಕತ್ವಾದ್ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ । ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯಮುಪೇಯಪ್ರಯೋಗವಿಧಾಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವದುಪೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।

ತಯೋಶ್ಚೇತರೇತರತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾಹ —

ಮಂತ್ರೇ ಹೀತಿ ।

ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಿಶಬ್ದೈರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತದುಪಾಧಿಭ್ಯಃ ಪ್ರವಿವಿಚ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚೈವಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಾಂತರಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ತಸ್ಮಾದಾಂತರೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸೂತ್ರಕಾರಗ್ರಹಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾಷ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇಽಪಿ ಮಹಾಪ್ರಕರಣೋಪನ್ಯಾಸಃ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋ, ನ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವ ।

ಅತಏವಾಹ —

ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ । ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಶ್ಚೇತ್ಯಪಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಪ್ರದರ್ಶನಪರಮೇವೇತ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ಸೌತ್ರಂ ತು ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಪದಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕೃತಂ ಟೀಕಾಕೃತಾ ।

ನನು ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯನೇಕಹೇತೂಪದೇಶೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಶ್ವತೋಮುಖತ್ವಮಲಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥

ನನು ಜೀವಾದನ್ಯತ್ವಾನ್ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ; ಘಟಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆನಂದಮಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತನಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಜೀವತ್ವರಾಹಿತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಪರಜೀವಯೋರೌಪಾಧಿಕಭೇದಾಲ್ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಭಾವೇ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ಯಾತ್; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾತ್, ಅತ ಆಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಸ್ವತಂತ್ರೋಪಾಧಿಭೇದೇ ಚೇತನಭೇದಃ, ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಜೀವೋಽವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿಭಕ್ತಃ ಸತ್ವವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧಿಭ್ಯಾಮವಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತಿ ನ ಸ್ವಸ್ಮಾದೌಪಾಧಿಕೋಽಪಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೂತ್ರಾರೂಢೋ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾ, ಜೀವೇ ತು ಭೇದಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪಿತಂ, ನ ಸ್ವರೂಪಮತಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರೈವೇತಿ॥

ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯವಯವಃ, ಉತ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯೇನ ಗೌಣಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ಬಾಧಿತಃ, ಇಹ ತು ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯಾವಯವಮಾತ್ರತ್ವೇ ಆಧಾರಮಾತ್ರತ್ವೇ ಚ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯವಯವಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾದವಯವ ಇತಿ ಸಂಗತಿಃ ।

ಯದುಕ್ತಂ — ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾಂಗಂ ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತಿ, ತನ್ನ, ಶ್ರುತಿಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ವದನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಬೀಜಮಾವಪತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮಿತಿ ।  ಬಲ ವಿವೇಕಾಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯುಕ್ತೀರ್ವಿಭಜತೇ —

ತತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ।

ಉಪೇಕ್ಷ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಯಪಾಠಂ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಚುರಾನಂದವಾಚಿ ಚಾನಂದಮಯಪದಂ ಕಲ್ಪಿತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ; ಸ್ತೋಕದುಃಖನುವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಯಾಚಿದ್ವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಅಲ್ಪತ್ವನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರಚುರಪ್ರಕಾಶಃ ಸವಿತೇತಿವದಲ್ಪತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪರಃ ಕಿ ನ ಸ್ಯಾದ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಯತ್ರ ಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಸ್ತತ್ರೈವಂ ಭವತಿ । ಯತ್ರ ಪುನಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮೇವ ಪದಾರ್ಥೇನ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರ ವಿರೋಧಿನ ಈಷದನುವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರಚುರೋಽಯಂ ಗ್ರಾಮ ಇತ್ಯಾದೌ । ತಥಾಚ ಆನಂದಮಯಪದೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಆನಂದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಾದ್ ದುರ್ನಿವಾರಾ ದುಃಖಾನುವೃತ್ತಿರಿತಿ॥ ‘ತತ್ರಾಪಿಶಬ್ದಬಲಾದ್ವಿರೋಧ್ಯನುವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಮಾನಾಂತರೇಣ ತು ತದಭಾವಾವಗಮೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮಲ್ಪತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪರಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಯಡರ್ಥಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಃ’ । ಕೃತಬುದ್ಧಯಃ ಶಿಕ್ಷಿತಬುದ್ಧಯಃ । ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು ವಿವೇಚಯಂತು । ವಿಭಾಗಮಾತ್ರೇಣೈವ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರಾಬಲ್ಯಮುನ್ಮೀಲಯನ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತವಿವೇಕಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಪ್ರಾಯೇತಿ ।

ಮಯಡ್ವಿಕಾರೇ ಮುಖ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯಃ ಅಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಾನಂದಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಏವ ಮುಖ್ಯೋ ನ ಮಯಡರ್ಥೇ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಏತತ್ತ್ರಿತಯಲಂಘನಮ್, ಆನಂದಮಯಪದಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಪರಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಉತ್ತರೇ ತು ಪಕ್ಷೇ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯಾವಯವಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯೈವ ಬಾಧನಮ್, ಅನುಗುಣಂ ತು ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಯಥಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಯಟ್ ಚ್ಛ್ರುತಿಬಾಧಃ ।

ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪುಚ್ಛಶ್ರುತಿಬಾಧಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಪುಚ್ಛಪದಂ ಹೀತಿ ।

ಲಾಂಗೂಲೇ ಮುಖ್ಯಂ ಪುಚ್ಛಪದಂ , ನ ಕರಚರಣಾದ್ಯವಯವಮಾತ್ರೇ; ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನೋ ನ ಮುಖ್ಯಲಾಂಗೂಲಸಂಭವ ಇತಿ ।

ಅಪಿಚ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದೇನಾಧಾರಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯನುಮಥಾ, ನಾವಯವಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ —

ಆಧಾರಪರತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಆನಂದಮಯಸ್ಯಕೋಶಸ್ಯೈವೇತರಕೋಶಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಂತರತ್ವಂ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ತತೋಽಭ್ಯಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಿತಿ ನೋ़ಕ್ತಮತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅರ್ಥಾತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದುಕ್ತಮುಪಾಧಿವಶಾತ್ಪ್ರಿಯಾದಿಯೋಗಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತದುಃಖಲೇಶಾನ್ವಯಶ್ಚೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ವಾಙ್ಮಾನಸೇತಿ॥

ಗುಣೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹ್ಯಗ್ನೀಷೋಮೀಯೇ ಪಶಾವೇಕಪಾಶಕೇ ‘‘ಅದಿತಿಃ ಪಾಶಾನ್ ಪ್ರಮುಮೋಕ್ತ್ವೇತಾನ್‘‘ ಇತಿ, ‘‘ಅದಿತಿಃ ಪಾಶಂ ಪ್ರಮುಮೋಕ್ತ್ವೇತ’’ಮಿತಿ ಚ ಮಂತ್ರೌ ಶ್ರುತೌ ।

ತತ್ರ ಬಹುವಚನವಾನ್ಮಂತ್ರಃ ಕಿಂ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕ್ರಷ್ಠವ್ಯೋ ನ ವೇತಿ ವಿಶಯೇ ಬಹುವಚನಸ್ಯಾಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ಕರ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿಶೇಷಪ್ರಧಾನಭೂತಪಾಶವಾಚಿಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯೇ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತದನುರೋಧೇನ ಬಹುವಚನಂ ಪಾಶಗುಣತ್ವೇನ ತದ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಬಹುತ್ವವಾಚಕಮನ್ಯಾಯ್ಯಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪಾಶಾವಯವಾಲ್ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ನವಮೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ —

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ಸಮತ್ವಾದ್ ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನೈಕದೇಶತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೯.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೫) ಇತಿ । ಉತ್ಕರ್ಷೋಽನುತ್ಕರ್ಷೋ ವೇತ್ಯಸ್ಯಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪಾಶಂ ಪಾಶಾನಿತಿ ಚ ಮಂತ್ರಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್; ಪಾಶಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ಸಮತ್ವಾತ್ ಗುಣೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ ನ ತದ್ಬಲಾನ್ಮಂತ್ರೋತ್ಕರ್ಷಃ; ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪದೈಕದೇಶತ್ವಾತ್ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇಣೋತ್ಕರ್ಷಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಗುಣಭೂತಸೂತ್ರಾಣ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಾದಿಭಿರ್ನೇಯಾನೀತಿ ।

ತಥಾಚಾಚಾರ್ಯಶಬರಸ್ವಾಮೀ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವ — ಲೋಕೇ ಯೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಪದಾನಿ ತಾನಿ ಸತಿ ವೇದಾವಿರೋಧಸಂಭವೇ ತದರ್ಥಾನ್ಯೇವ ಸೂತ್ರೇಷ್ವಿತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮಿತಿ॥ಅಪರಾಣ್ಯಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಯೇಷು ಸೂತ್ರೇಷು ವ್ಯಾಖ್ಯಾಽತಿದಿಷ್ಟಾ ತಾನ್ಯಲ್ಪವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಯೋಜಯತಿ —

ಯತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚೇತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೪) ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರಮಧಿಕರಣಸಮಾಪ್ತಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯೇತಿ ।

ಅವಯವೋ ಯದೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅವಯವಶ್ಚೇತ್ ಕಥಂ ಕಾರಣಮುಚ್ಯೇತ, ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಆನಂದಮಯಸ್ತಾವದ್ವಿಕಾರಃ, ತದವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ವಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ತಥಾಭೂತಂ ಸನ್ನ ವಿಶ್ವಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆನಂದಮಯವಿಕಾರಸ್ಯಾವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಽವಯವೇನ ಯೋಗೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ॥ ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಂತರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತಸ್ತದ್ಧಾರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್॥೨೦॥ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮನೀಶ್ವರಾಃ । ಯೇ ಮಂದಾಸ್ತೇಽನುಕಂಪ್ಯಂತೇ ಸವಿಶೇಷನಿರೂಪಣೈಃ॥೧॥ ವಶೀಕೃತೇ ಮನಸ್ಯೇಷಾಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಶೀಲನಾತ್ । ತದೇವಾವಿರ್ಭವೇತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪೇತೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಮ್॥೨॥ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಪರತ್ವಮಪೋದ್ಯಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣ ಉತ್ಸರ್ಗಃ ಸ್ಥಾಪಿತಃ । ಇದಾನೀಮಪವಾದಚಿಂತಾರ್ಥತ್ವೇನಾಧಿಕರಣಮವತಾರಯನ್ ಪ್ರಘಟ್ಟಕಸಂಗಾತಿಮಾಹ —

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಪವಾದಾಪವಾದತ್ವಾತ್ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಚಿಂತಾ ಪ್ರಾತರ್ದನವಿಚಾರಸನ್ನಿಧೌ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಾ; ತಥಾಪ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಲೋಚ್ಯ ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೮) ತಿ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಸಸ್ಯೇಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಾ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ೧.ಸೂ.೫) ನಂತರಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತಾಂ ಚಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಕೃತಾ । ಉತಾದಿತ್ಯಪದವೇದನೀಯೋ ಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನ ತೂಪಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಇಹ ರೂಪವತ್ವಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಾಖ್ಯಬಹುಪ್ರಮಾಣಾನುಸಾರಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯವದ್ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಬಹುಪ್ರಮಾಣವಶಾತ್ಸಂಸಾರೀ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಂಕಲಯತಿ —

ಮರ್ಯಾದೇತಿ ।

ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಸ್ಯ ವೃತ್ರವಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಶ್ರವಣಾದಸ್ತಿ ದೇವಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಭಾರತಿವಿಲಾಸಃ । ತನ್ನ ; ಗವಾಂ ಸತ್ರಾಸನಶ್ರವಣಾತ್ (ತಾಸಾಂ) ತೇಷಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸಂಭವಸ್ತೂಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಃ । ನಹ್ಯೈಂದ್ರೇ ದಧನಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಸಂಭವಃ । ನ ಚ ನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಃ; ‘‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ ತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ  ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯೈವ । ಪಾಪಸ್ಯ ಫಲಾನಾರಂಭಕತ್ವಮೇತಚ್ಛ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ, ತರ್ಹಿ ತದೇವ ಪಾಪ್ಮೋದಯಸ್ಯಾಲಂಬನಮಸ್ತು, ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತತ್ವೋಕ್ತೇಃ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾತ್ಪರಾಂಚಃ ।

ನಹ್ಯನಾಧಾರಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅನಾಧಾರತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ।

ಕಥಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನಾಽನಾಧಾರತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಅನಿತ್ಯಂ ಹೀತಿ ।

ತರ್ಹಿ ತತ ಏವಾನಾಧಾರತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನಾತ ಆಹ —

ನಿತ್ಯಮಪೀತಿ ।

ನಿತ್ಯಮಪಿ ಅಸರ್ವಗತಂ ಚೇತ್ತನ್ನ ಭವತ್ಯಾಧಾರರಹಿತಂ, ಯತೋ ಯದ್ವಸ್ತು ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಾದಧರಭಾವೇನಾವಸ್ಥಿತಂ, ತದೇವ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯೋಪರಿಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಧಾರೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಗತತ್ವಮಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾನಾಧಾರತ್ವೇ ಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಸರ್ವದುರಿತವಿರಹಯೋಃ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಭ್ಯಃ ಕಿಂ ಬಲಮತ ಆಹ —

ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ತಯೋಃ ಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಸಂಭವಮಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ರೂಪವತ್ತ್ವಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಂಭವದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ —

ವಿಕಾರವದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯೋಪಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವದುರಿತವಿರಹಮುದಾಹೃತವಾಕ್ಯೇನಾಪಿ ಪ್ರಮಿಮೀತೇ —

ನಾಮೇತಿ ।

ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ ಅಪಾದಾನೇ ಪಂಚಮೀ । ತತಃ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಾದಾನಾಂ ಯಸ್ಯೋದಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ ತದ್ರೂಪೇಣೋದಯ ಉದ್ಗಮ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ । ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ತಾದೃಶೇನ ರೂಪವಿಶೇಷೇಣೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನನು ಹಿರಣ್ಮಯತ್ವಂ ಕಥಂ? ತದ್ಧಿ ಶರೀರಸ್ಯಾತ ಆಹ —

ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವವಿಕಾರಿಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಾಮಯಂ ರೂಪಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮತ ಆಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಾಯಾವಿದರ್ಶಿತಮಾಯಾನುವಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮೇವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ।

ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಕದಾ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಅಪಿತ್ವಿತಿ ।

ಮಾಯಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಂ ಕುರ್ವದಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ್ಯಾದ್, ನತು ತಾಂ ಕರೋತಿ; ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಭೂತಿಮತ್ಸ್ವೇವೇಶ್ವರಾವಸ್ಥಾನೇ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತತ್ರ, ಸತ್ತಾ ತು ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾದ್ದೇವಮನುಷ್ಯೈರೀಶ್ವರಾಜ್ಞಾ ವಿನಾಽಶಿತುಮಪಿ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಂತಃ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯನ್ಯಾಯಃ । ಸೈವರ್ಕ್ ತತ್ ಸಾಮೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೈಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಪುರುಷಪರಾಮರ್ಶಃ । ಋಗಾದಿವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ । ಉಕ್ಥಂ ಶಸ್ತ್ರವಿಶೇಷಃ । ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ಸಾಮಸ್ತೋತ್ರಂ ಋಗುಕ್ಥಾದನ್ಯಚ್ಛಸ್ತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ರಯೋ ವೇದಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಋಗಾಧಿದೈವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷದ್ಯುನಕ್ಷತ್ರಾದಿತ್ಯಗತಶುಕ್ಲಭಾರೂಪಾ ಸಾಮ ಚಾಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಮ ಆದಿತ್ಯಗತಪರಕೃಷ್ಣಾಖ್ಯಾತಿಕೃಷ್ಣರೂಪಾದಿಕಮಾಮ್ನಾತಮಿಯಮೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಋಗ್ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಗತಶುಕ್ಲಭಾಲಕ್ಷಣಾ ತಾವದುಕ್ತಾ ।

ಸಾಮ ಚ ಪ್ರಾಣಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಮನೋಕ್ಷಿಸ್ಥಕೃಷ್ಣಭಾರೂಪಮಾಮ್ನಾತಮ್ —

ವಾಗೇವರ್ಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಮಾತ್ಮಕೇ ಋಕ್ಸಾಮೇ ತಸ್ಯ ಗೇಷ್ಣ್ಯೌ ಪರ್ವಣೀ॥ ಇತಿ ಸಪ್ತಮಮಂತರಧಿಕರಣಮ್॥

ಆಕಾಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್॥೨೨॥ ಲಿಂಗಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತನಭಸೋ ಲಿಂಗೇನ ಬಾಧಾರ್ಥೋ ನ್ಯಾಯೋಽಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಮುಕ್ತಂ —

ನ ಭೂತಾಕಾಶ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ತಿಚಿಂತಾ, ಅತ್ರ ತು ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪತ್ತಿಚಿಂತೇತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಪರಂ ಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ತಥಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ಹಿರಣ್ಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇತದಪಿ ಅಸಾಧಾರಣಧರ್ಮತುಲ್ಯಮೇವಾನೂದಿತಮ್ । ಆಕಾಶಶಬ್ದೋ ನಭ ಪರ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಪರ ಇತಿ ರೂಢಿನಿರೂಢಪ್ರಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿ ನೀತಮ್, ಇಯಂ ತು ಶ್ರುತಿರ್ಲಿಂಗಾನ್ನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಲಕ್ಷಣಸಂಗತಿಃ ।

ಪ್ರಧಾನತ್ವಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಸ್ಯೇತಿ ।

ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ —

ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।

ಪ್ರಥಮತ್ವೇ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ನನು ಪರಬಲೀಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಶಂ ಬಾಧ್ಯತಾಮ್, ಅತ ಆಹ —

ಏಕವಾಕ್ಯಗತಮಿತಿ ।

ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಪರಂ ಪೂರ್ವಂ ಬಾಧತೇ, ಏಕವಾಕ್ಯನಿವಿಷ್ಟಶಬ್ದಾನಾಂ ತು ಪೂರ್ವಾನುರೋಧೇನೋತ್ತರಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಸಮರ್ಪಣೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

‘‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದ’’ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।

ಯಾದಾಂಸಿ ಜಲಚರಾಃ ।

ಯಾದಾಂಸೀತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಗಂಗಾಪದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಸಂಭವಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ, ನ ತ್ವಿಹ ನಭಸೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಃ, ಆನಂತ್ಯಾದ್ಯಯೋಗಾದತ ಆಹ —

ಸಂಭವಶ್ಚೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಗುಣಾನಾಂ ನಯನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯಃ, ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮನಭಸೋರ್ಮುಖ್ಯಃ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ನಹಿ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।

ನನು ನಭಸಿ ಗೌಣಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಢ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ —

ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರೇಕಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸೂತ್ರಗತಲಿಂಗಶಬ್ದಾರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಂತಯತಿ —

ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೇತಿ ।

ನನ್ವೈಕಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋಃ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಥಾಕಾಶಶಬ್ದಾನುರೋಧಾತ್ಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾಕಾಶಪರೋಽಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ —

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರರ್ಥತಃ ಶಬ್ದತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರತ್ವೇನಾನುಸಂಧಾನಾದಸಂಜಾತವಿರೋಧಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೇಣ ಚರಮಮುತ್ತರಂ ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಪ್ರಥಮತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತೂಪಕ್ರಮವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಆಕಾಶಪದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಗೌಣತಾ, ಅಪಿಶಬ್ದಾನ್ನ ನಭಸಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮಪಿ ತು ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪೀತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿಭಜತೇ —

ಯತ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಅಸ್ತು ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯಸ್ತು ನಭ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —

ತದಿಹೇತಿ॥

ಯತ್ತು ಕಶ್ಚಿದಾಹ — ದಾಲ್ಭ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಃ ಸಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಾಲವತ್ಯೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ತದ್ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಃ ಸಾಮಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯೂಚೇ । ಪ್ರವಾಹಣಸ್ತು ತಮಂತವತ್ತ್ವೇನಾದೂದುಷತ್ । ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಶಾಲಾವತ್ಯೋಽಪೃಚ್ಛತ್ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ಪೃಷ್ಟಂ, ನ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿಃ; ತಸ್ಮಾತ್ — ಪೂರ್ವಾಪರಪರಾಮರ್ಶರಹಿತೈಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾನಿಭಿಃ । ಕಲ್ಪಿತೇಯಂ ಗತಿರ್ನೈಷಾ ವಿದುಷಾಮನುರಂಜಿಕಾ॥ ಇತಿ ॥ ತಚ್ಛ್ರುತಿಭಾವಾನವಬೋಧವಿಜೃಂಭಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯಾಪಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಶ್ನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ಅಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕರಣದ್ಬಲೀಯಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಸ್ತು ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನೇ ದಾಲ್ಭ್ಯಕೃತೇಽಸ್ಯಶಬ್ದಃ, ಸ ಪೃಥಿವೀಪರೋಸ್ತು; ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಲೋಕಮತಿನಯೇದಿತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಏವ ತದುತ್ತರೇಽಭಿಧಾನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಶಾಲಾವತ್ಯಕೃತೇ ನ ತಥಾ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಸಂಕೋಚಕಮ್ । ಕಿಂಚಾಭಿಧತ್ತಾಮಯಮಪ್ಯಸ್ಯಶಬ್ದಃ ಪೃಥಿವೀಮೇವ; ತಥಾಪ್ಯಂತವತ್ತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣನಿರೂಪಣೇ ತದಸಿದ್ಧೇ ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ರಕ್ಷತಾಮನ್ನಮಿತಿವದಯಮಸ್ಯಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಪರಃ । ತಥಾಚ ಪೂರ್ವಾಪರೇತ್ಯಾದಿರುಪಾಲಂಭ ಉಷ್ಟ್ರಲಕುಟನ್ಯಾಯಮನುಸರತೀತಿ॥

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇತ್ಯೇತಚ್ಛಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವಿವೃಣೋತಿ —

ನ ಚೋತ್ತರೇ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರಣವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಃ ; ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯುಪಾತ್ತಮಿತಿ ಕಾರ್ಯಮೇವ ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಕಥಂ ನ ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ —

ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ‘‘ಉಚ್ಚೈೠಚಾ ಕ್ರಿಯತ‘‘ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧ್ಯುದ್ಧೇಶಗತಾ ಅಪ್ಯೃಗಾದಿಶಬ್ದಾಃ ‘‘ತ್ರಯೋ ವೇದಾ ಅಜಾಯಂತೇ’’ — ತ್ಯುಪಕ್ರಮಗತಮರ್ಥವಾದಸ್ಥಮಪಿ ವೇದಶಬ್ದಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನುರುಂಧಾನಾ ಋಗಾದಿಜಾತಿವಚನತಾಂ ಮುಂಚಂತೋ ವೇದಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ವೇದೋ ವಾ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾ(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ.೨) ದಿತ್ಯತ್ರ, ಏವಮತ್ರಾಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ‘‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ’’ ಸರ್ವಾಕಾರಣತ್ವಾವರುದ್ಧಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯವಿನಾಶಿನೋ ನಿವೇಶಾಯೋಗಾದಾಕಾಶಪದಂ ಪರಮಕಾರಣೇ ಗೌಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥ ಉಪಕ್ರಮ ಉಪಸಂಹಾರಮನ್ಯಥಯೇತ್, ನ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಃ; ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಏವ ನ ಚೇತ್ ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ ನಿರ್ವಿಷಯಃ, ಪೃಷ್ಟಾದನ್ಯವಿಷಯೋ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನಾಲಂಬನತ್ವೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವತ್ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಸೌತ್ರಹೇತುವಚನಾರ್ಥ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಲಿಂಗಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —

ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ॥

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಾದಿತಿ ।

ಉತ್ತರೇ —

ಸರ್ವಾಣೀತಿ ದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಥಃ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಲೋಕಶಬ್ದೋಽಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಸಹಪಠಿತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ । ಇದಂಚ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣವಿಷಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್, ಇತರಥಾ ಹ್ಯುತ್ತರೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶಾತ್ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ । ನನು ಸಾಮ್ಯೇ ವಿರೋಧಿನಾಂ ಭೂಯಸಾಮನುಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ, ಇಹ ತು ಪ್ರಧಾನಮಾಕಾಶಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಾಪ್ರಧಾನೈರ್ಭೂಯೋಭಿರಪಿ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಯದಾಹ ಕಶ್ಚಿತ್ — ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಯಂತಿ ಯೇ । ಶೇಷಿವಾಧೇ ನ ತೈರ್ದೃಷ್ಟಮಾತ್ಮಾರ್ಥೇ ಪೃಥಿವೀಮಿತಿ॥

ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನ್ಯಮಿತಿ ।

ನನು ಶೇಷ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಾಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಮತ ಆಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಉಪಕ್ರಾಂತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶಿಷಮ್ನಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥೋ ನತು ಗಗನಮಭಿದಧದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾಂತವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —

ಅಂತವದಿತಿ ।

ಆಸ್ತಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಃ, ಪ್ರತಿವಚನೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದಾಕಾಶಪದಂ ಗೌಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ತತ್ರೈವ ಚೇತಿ ।

‘‘ಉದ್ಗೀಥೇ ಕುಶಲಾಸ್ತ್ರಯಃ ಶಾಲಾವತ್ಯದಾಲ್ಭ್ಯಜೈವಲಯಃ ಕಥಮಾರೇಭಿರೇ ।

ಶಾಲಾವತ್ಯಾ ದಾಲ್ಭ್ಯಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕಾ ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿಃ; ಕಾರಣಮಿತಿ, ಇತರ ಆಹ ಸ್ವರ ಇತಿ ।

ಸ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮ್, ಅನ್ನಸ್ಯಾಪ, ಅಪಾಂ ಸ್ವರ್ಗಃ ವೃಷ್ಟೇಸ್ತತ ಆಗತೇರಿತಿ’’ ದಾಲ್ಭ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಕೃತಜ್ಞಾದ್ಯಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವ ಕಿಲ ತೇ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಸಾಮೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಗತಿರಿತಿ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ । ತಂ ರಾಜಾ ಜೈವಲಿರಾಹ ‘ಅಂತವದ್ಧೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮ ಕಾರಣಮಿತಿ’ ‘ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ’ ಪೃಷ್ಟೋ ರಾಜಾ ‘ಆಕಾಶ’ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರ , ಪರಮಯನಮಾಶ್ರಯಃ ಪರಾಯಣಂ ಪರೋವರೇಭ್ಯಃ ಸ್ವರಾದಿಭ್ಯೋಽತಿಶಯೇನ ವರಃ ಪರೋವರೀಯಾನ್ । ಸ ಚಾಕಾಶ ಉದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಃ॥ ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಮಾಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ॥೨೩॥ ಅತಿದೇಶತ್ವಾತ್ಸೈವ ಸಂಗತಿಃ । ಅಥ ವಾ ಅನಂತವಸ್ತುಪರತ್ವಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರಸ್ತ್ವಾಕಾಶವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್, ಅತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಪರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾದರ್ಶನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತೇತಿ ಸಂಗತಿಃ । ಅಥವಾ ಆಕಾಶವಾಕ್ಯಾನಂತರ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಂಗತಯಃ । ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶಕಭಾಷ್ಯ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದುದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸನಮಿತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ —

ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।

ಪುರಸ್ತಾದ್ಧಿ “ಪರೋವರೀಯಾಸಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತ’’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ‘‘ಪರಸ್ತಾಚ್ಚಾಥಾತಃ ಶೌಲ್ಕ ಉದ್ಗೀಥ’’ ಇತಿ , ಅತಃ ಪ್ರಸ್ತಾವವಾಕ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುದ್ಗೀಥಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇತಿ ।

ನಹ್ಯಾಕಾಶಾದ್ವಾಯೂದಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಯೋಗ್ಯಃ, ಅತೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ವ್ಯಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಃ ।

ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವಿವೃಣॊತಿ —

ಇಹ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇಹ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೋಗಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೂತಸಾರತ್ವಂ ತತಃ ಪಧಾನೇನ ಸರ್ವಭೂತಲಕ್ಷಣಯಾ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ವಾಯಾವಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂವಾದಲಬ್ಧಬಲಾಯಾ ಬಲಾತ್ಸರ್ವಾಣೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಾಯುವಿಕಾರಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ । ‘‘ಕತಮಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತೇತ್ಯಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತಮಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮಿತ್ಯನ್ನಮಿತಿ‘‘ ದೇವತೇ ಅಭಿಹಿತೇ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇ ಇತಿ ।

ಶರೀರಿಣ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ನಮಪಿ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾ । ಸ್ವತ ಏವ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದೇ ಮಾನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯವಹಾರೇ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಅಸಂವಾದಿನೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಾದಾರ್ಢ್ಯಂ ರೂಪ ಇವ ಚಕ್ಷುಷಃ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯ ಸಂವಾದಿನೋ ನ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ದ್ರವ್ಯೇ ಇತಿ । ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಾವಪ್ರಯೋಜಕೌ ತೇನ । ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸುಪ್ತಿಸಮಯೇ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಭವೇತಾಮ್, ನತ್ವೇತಾವತಾ ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ತದಾಶ್ರಯೌ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೌ; ತಯೋಸ್ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ ।

ಅಥ ಪುನರಿಂದ್ರಿಯಸಾರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಲಕ್ಷಣಾ, ತತ್ರಾಹ —

ಪ್ರತೀತೌ ವೇತಿ ।

ನನು ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವೇದ್ಯಾವತಾ ಸುಪ್ತೌ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಲಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದೃಷ್ಟೋ, ನ ಭೂತಲಯಸ್ತೇನಾಕಾಶವಾಕ್ಯವದ್ ‘ಯದಾ ವೈ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ಸರ್ವಭೂತಲಯಃ ಪ್ರತೀಯೇತ, ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ತಾವತ್ಸ್ವಾಪವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಲಯಪರತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಸರ್ವಭೂತಲಯಂ ವಕ್ತೀತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ।

ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತೇಂದ್ರಿಯಲಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದನುರೋಧೇನೇದಮಪೀಂದ್ರಿಯಲಯಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ , ತಥಾಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಮಾನಾಂತರೇತಿ ।

ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನಸ್ಯ ವಾಯ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಜನಾಯಾಮುಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಪರತ್ವಯೋಜನಾಯಾಮಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ —

ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೇತಿ ।

ನನು ವಾಕ್ಯಭೇದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸಂವಾದಿವಾಕ್ಯಬಲಾದಿತರಸಂಕೋಚಂ ನ ವದಾಮೋಽಪಿ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ನಚಾಸ್ಯೇತಿ ।

‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷ’  ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಗತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ —

ಏಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ವೇತಿ ।

ನನ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಕುತೋ ವಿನಿಗಮನಾ ಯತಸ್ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರಂ, ನ ಪುನರಿದಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಪರಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।

ಅವಯುತ್ಯವಾದಃ — ಏಕದೇಶಸ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ಕಥನಮ್ । ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತೀತೌ । ತತ್ರತ್ಯಸರ್ವಶಬ್ದಾನುರೋಧೇನ ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಕಥನಮೇಕದೇಶಾನುವಾದತ್ವೇನ ಘಟಿಷ್ಯತೇ॥ ಏಕಂ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯಾದಾವರ್ಷೇಯವರಣೇ ಸರ್ವತ್ರಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವಾದ್ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಚ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ‘ ನ ಚತುರೋ ವೃಣೀತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇಕತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾ ತತ್ರಾಪಿ ತ್ರೀನ್ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯತ್ರೇವ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಶತೇ ಪಂಚಾಶದಿತಿವದ್ ದ್ವೌ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವಾದನುವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಷಷ್ಠೇ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪೩) ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮೇವಮತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ — ವಾಕ್ಯಶೇಷಶಬ್ದಃ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಪರಃ ।

ಇಹಹಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅನ್ನಾದಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಮತಃ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಲಿಂಗಂ ಪ್ರಬಲಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಾದತ್ರ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್; ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿಪದಾಭಾವೇನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ’ ಚೇತನವಾಚಿದೇವತಾಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮಾತ್ ಸೈಷಾ ದೇವತೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಚೇತನಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ವಾಯುವಿಕಾರಪರಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೀ ದೇವತಾ ಲಕ್ಷ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ತವಾಪಿ ಸಮಃ ಶ್ರುತಿತ್ಯಾಗಃ, ಮಮ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ॥ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ಕಿಲ ಋಷಿರ್ಧನಾಯ ರಾಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಮಭಿಗಮ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈಭವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕಟಯಿತುಕಾಮಃ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ ಹೇ ಪ್ರಸ್ತೋತ, ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ ಮಮ ವಿದುಷಃ ಸನ್ನಿಧೌ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಸ ಭೀತಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕತಮಾ ಸೇತಿ, ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಸಂವಿಶಾಂತಿ ಲಯಕಾಲೇ , ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಉಜ್ಜಿಹತೇ ಉದ್ಗಚ್ಛಂತಿ । ಇತಿ ನವಮಂ ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್॥೨೪॥ ಯದಿದಮಿತ್ಯನುಭೂಯಮಾನತ್ವಮುಕ್ತಂ   ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತ್ವಗ್ಗ್ರಾಹ್ಯೇಣೇತಿ ।

ತಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ಯತ್ರೈತದಸ್ಮಿ ಶರೀರೇ ಸ್ಪರ್ಶೇನೋಷ್ಣಿಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ, ತಸ್ಯೈಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ಯತ್ರೈತತ್ಕರ್ಣಾವಪಿಧಾಯ ನಿನದಮಿವ ಶೃಣೋತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ರ ಶಾರೀರಸ್ಯೇತಿ ।

ನನ್ವೌಷ್ಣ್ಯಘೋಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯೋಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸಂಬಂಧನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ತಲ್ಲಿಂಗೇನೇತಿ ।

ಔಷ್ಣ್ಯಘೋಷಲಿಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗಮಕಸಂಬಂಧಿನೋರ್ಗಮ್ಯಸಂಬಂದೋಪಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ಲೋಕಂ ಪೂರಯತಿ —

ಗೌಣೇತಿ ।

ನನ್ವೌತ್ಸರ್ಗಿಕೋಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಆಕಾಶಪ್ರಾಣಶಬ್ದವದಪೋದ್ಯತಾಮತ ಆಹ —

ವಾಕ್ಯಸ್ಥೇತಿ ।

ತತ್ರಾಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದ್ಗೌಣತಾ, ಅತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯುತ ತೇಜೋಲಿಂಗಮೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಅತ ಉತ್ಸರ್ಗೋಽನಪೋದಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ ।

ನನು ಪೂರ್ವತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ತಾವಾನಸ್ಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತ್ಯತ ಆಹ —

ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣೇತಿ ।

ನಹಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಥಾಲಿಂಗಾತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ನಿಯಮಮಾಹ —

ತದರ್ಥೇತಿ ।

ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ಚ ಸಪ್ತಮೀಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನವಿಚ್ಛೇದಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥ ಇಹ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಥೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಬಲವದಿತಿ ।

ತೇಜೋಲಿಂಗಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —

ದೀಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಮುಪೋದ್ಬಲನಾಯ ಇಹ ತನ್ನಿರಾಸೇತಿ । ನಿರಾಸಕಾರಣಂ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ನಚಾಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೦) ಇತಿ ನಿರಸ್ತಸ್ಯಾತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವತ್ವೇಕದೇಶಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾ ನ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನ ಸಮಸ್ತಂ ತೇಜ ಉಪಾಸ್ಯಂ, ಕಿಂ ತ್ವವಯವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ನ ಚ ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತಿ ।

ತದರ್ಥಾಪ್ರತಿಸಂಧಿತ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಶ್ಛಂದೋವಚನತ್ವೇನ ಸಂದೇಹಾದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪ್ರತಿಸಂಧಿತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಯದತಃ ಪರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಿಯಂತುಂ ಕಥಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಮೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತಮೋಗ್ರಹಣಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತೇಜ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಾವಕರತ್ವೇನೇತಿ ।

ಅನುದ್ಭೂತಸ್ಪರ್ಶತ್ವೇನ ತಮಸೋ ನಯನರಶ್ಮಿನಿರ್ಗಮನಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನ ನಿರೋಧಕತ್ವಂ ತಮಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಕ ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ । ಏಕದೇಶೀ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯೇಕದೇಶೀ । ನ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಪ್ರಯೋಜನಾ ತತ್ರಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜ ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ; ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವಾದಿತ್ಯಾದಿವದುಪಾಸ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದ್ವಾಜಿನಸ್ಯೇವ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪ್ರತೀತಿ ।

ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಏಕೈಕಾಮಿತಿ ।

ತೇಜಆದಿಭೂತಂ ಪ್ರಾತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಾ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಶ್ರುತಿರುಪಾಸ್ಯಮಾನತೇಜೋವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ನ ಯುಕ್ತಾ; ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ನೇತುಮಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಜಆದೀನಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ದೇವತಾಃ । ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವಲಿತಮ್ ।

ನ ವಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಥಲಿಂಗಾತ್ತೇಜಃ ಶ್ರುತಿಂ ಬಾಧಾಮಹೇ, ಅಪಿ ತು ತದುಪಬೃಂಹಿತಶ್ರುತ್ಯೇತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವನಾಮೇತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಜ್ಞಾತಮ್ । ಪ್ರಸಾಧ್ಯಂ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾತಮ್ ।

ಯದಾ ಯಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತವಚನಸ್ತದಾ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧೀತಿ ।

ತದ್ಬಲಾದಿತಿ ।

ಯಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತಿಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇನೇತಿ ।

ಯೇನ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಪಕರ್ಷತಿ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ರೂಪಭೇದಾನ್ನ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಅತಃ ಸರ್ವನಾಮ ತಂ ನ ಪರಾಮೃಶೇದತ ಆಹ —

ಪ್ರಧಾನಂ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೋ ದ್ಯೌಸ್ತಾವದುಭಯತ್ರ ಸಮಾ, ಸಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಂ, ಗುಣಸ್ತು ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನೇತಿ ವಿಭಕ್ತಿವೈರೂಪ್ಯಂ ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದವಾದಿ ಛಂದೋಭಿಧಾನಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಪ್ರಾಚಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ರಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ತತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ತ್ರಿಪಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನತು ಚ್ಛಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘‘ಯಸ್ಯಾಹಿತಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರ್ಗೃಹಾನ್ ದಹೇದಗ್ನಯೇ ಕ್ಷಾಮವತೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿ’’ತ್ಯತ್ರ ದಹೇದಿತಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಹತಾ ಗೃಹದಾಹಲಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತಪರಾ । ಆರ್ಚ್ಛೇದಿತಿ ಚ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ ಐಂದ್ರಂ ಪಂಚಶರಾವಮೋದನಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ವಿಧಾಸ್ಯಮಾನನಿರ್ವಾಪನಿಮಿತ್ತಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮನುವದತಿ । ಉಭಯಂ ದಧಿಪಯಸೀ ।

ವಚನಾನಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಗತಸೋಮೇಷು ಶೇಷಭಕ್ಷೋ ವಿಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸರ್ವತಃ ಪರಿಹಾರಮಾಶ್ವಿನಂ ಭಕ್ಷಯತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾ ದಿಶಃ ಶೃಣೋತೀತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ಭಕ್ಷಾನುವಾದಾಯೋಗಾದ್ವಿಧಾಯಕಾನಿ ವಚನಾನೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತೃತೀಯೇ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಂ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಽಪನೀಯತ ಇತಿ ಯದಾಗ್ನೇಯ ಇತಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಾದುದಾಹೃತಮ್ ।

ಕಾರ್ಯಜ್ಯೋತಿರುಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರ ಇತಿ ।

ನನು ವಾಕ್ಯಸ್ಥಜ್ಯೋತಿರ್ಲಾಭೇ ಪ್ರಕೃತಹಾನಂ ನ ದೋಷೋತ ಆಹ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।

ಯಚ್ಛೃತೇರ್ವಿಷಯಗವೇಷಣಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ನ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತಮಪಿ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಾಮಾಣಮಪೂರ್ವಮ್, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದನ್ಯದೃಷ್ಠ್ಯಾಲಂಬನಂ ಪ್ರತೀಕಮ್ ।

ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ಕೌಕ್ಷೇಯಂ ಹೀತಿ॥೨೪॥

ನ ಚ ಭೂತಪೃಥಿವೀತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ‘‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ ಯಾ ವೈ ಸಾ ಗಾಯತ್ರೀ, ಇಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ, ಯಾ ವೈ ಸಾ ಪೃಥಿವೀಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯದಿದಂ ಶರೀರಮಸ್ಮಿನ್ ಹೀಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಯದ್ವೈ ಶರೀರಮ್ ಇದಂ ತದ್ಧೃದಯಮಸ್ಮಿನ್ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ’’ ಇತಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಭೂತಾಧಾರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಭಯಗಾಯತ್ರೀತ್ವಂ ಶರೀರಹೃದಯಯೋರ್ಭೂತಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮ್, ಏವಮನ್ಯರ್ಥೋಕ್ತವಾಕ್ಪ್ರಾಣಸಹಿತೈರ್ಭೂತಾದಿಭಿಃ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀತಿ॥

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಚ್ಛಂದ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ಚತುರಕ್ಷರಾಣಿ ಛಂದಾಂಸ್ಯಗ್ರೇ ಸಮಭವನ್ ತೇಷು ಜಗತೀ ಸೋಮಾಹರಣಾಯ ಗತಾ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಹಿತ್ವಾ  ಆಗಚ್ಛತ್ । ಏಕಂ ಹಿತ್ವಾ ತ್ರಿಷ್ಟುಬಾಗತಾ । ಗಾಯತ್ರೀ ತು ಗತ್ವಾ ತಾನಿ ಗಲಿತಾನಿ ಚತ್ವಾರ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸೋಮಂ ಚಾಹೃತವತೀ । ತತಃ ಸಾಽಷ್ಟಾಕ್ಷರಾಽಭವತ್ತಯೈವ ಸವನತ್ರಯಮತನ್ವತ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಃ । ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇ ಸವನೇ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತಾಮುಪಾಹ್ವಯತ್ । ಸಾ ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಕ್ಷರೈರಷ್ಟಭಿಃ ಸ್ವೀಯೈರೇವ ಶಿಷ್ಟೈಸ್ತ್ರಿಭಿರಕ್ಷರೈರೇಕಾದಶಾಕ್ಷರಾಭವತ್ । ತತೋ ಜಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತಾಂ ತೃತೀಯಸವನೇ ಉಪಾಹ್ವಯತ್ । ಸಾ ಚ ಸ್ವೀಯೇನೈಕೇನ ಪ್ರಾಚೀನೈಶ್ಚೈಕಾದಶಭಿರಕ್ಷರೈರ್ದ್ವಾದಶಾಕ್ಷರಾಽಭವದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪಸಂಹೃತಂ । ತಸ್ಮಾದಾಹುರ್ಗಾಯತ್ರಾಣಿ ವೈ ಸರ್ವಾಣಿ  ಸವನಾನೀತಿ । ದ್ವಿಜಾತೀನಾಂ ದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮಜನನೀತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಸೃಜತ್, ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ರಾಜನ್ಯಂ, ಜಗತ್ಯಾ ವೈಶ್ಯಮ್ ಇತಿ॥ ಕೇನಚಿದತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ತ್ರಿಪಾದಾ ಗಾಯತ್ರೀ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ; ಅಸ್ಯಾಶ್ಚಾತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ; ಷಡಕ್ಷರೈಶ್ಚತುಷ್ಪದೋಪ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರೈಸ್ತ್ರಿಪಾತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಯಾವತ್ ।

ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಇತಿ ।

ಅಲ್ಪಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪಾದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಇತಿ॥

ದಿವೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾತ್ ತ್ರಿಪಾದಿತಿ ಮಂತ್ರಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —

ಅಥ ವೇತಿ ।

ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಏಭಿಸ್ತುರೀಯಮಿತಿ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾಸ್ತ್ರಯಃ ಪಾದಾಃ ಏತೇ ಯಸ್ಯ ತಸ್ತ್ರಿಪಾತ್ತುರೀಯಂ ಸ್ವಪಾದದ್ವಾರಾ ಗಗನೇಽವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ನನು ತ್ರಿಪಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘‘ಅಯಂ ವಾವ ಸ’’ ಇತಿ ಕಥಂ ಭೂತಾಕಾಶೈಕ್ಯೋಪದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ತದ್ಧೀತಿ ।

ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಾಹ್ಯಾನಿತಿ ।

ಶರೀರಾದ್ಬಹಿಷ್ಠಾನಿತಿ ।

ನನು ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಗುಣಯೋಗಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ, ಕಥಮಭಿಹಿತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ವಿಕಾರಾನುಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಾಯತ್ರೀಪದೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಗಮಿತಮತಃ ಕೋ ವಿಶೇಷಃ । ಉಚ್ಯತೇ; ಗೌಣೇ ಪ್ರಯೋಗೇಽಭಿಧೇಯಗತೋ ಗುಣಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ, ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ಸಂಬಂಧಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ।

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ದ್ವಾರಪಾಲಾನಾದಿಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಹೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ, ತದರ್ಥತೋಽನುಕ್ರಾಮತಿ —

ಹೃದಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಾಗಾದಿದಿಗ್ಗತಾ ಹೃದಯಕಮಲಸುಷಯೋ ದ್ವಾರಾಣಿ ತತ್ಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯವೋ ದ್ವಾರಪಾಲಾಸ್ತೇ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಯುಕ್ತಾ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೇವೈರಧಿಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ನಿರ್ವಕ್ತಿ —

ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇ ಇತಿ ।

ಸ ಆದಿತ್ಯ ಇತ್ಯನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಚಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯತ್ವಂ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಕಾರಣಮಾಹ —

ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯಯೋರೈಕ್ಯೋಪಚಾರಃ । ಶ್ರೋತ್ರದ್ವಾರಾ ಚಂದ್ರಮಾ ವ್ಯಾನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತಾ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಕರಣದ್ವಾರಾ ವಾಯ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ  ದೇವತಾನಾಂ ದ್ರಷ್ಠವ್ಯಮ್ । ಅಧಃಶ್ವಾಸಸ್ಯಾಽಪಾನಸ್ಯ ಮುಖೇ ವಾಕ್ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಕ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತೌ ವಾಚೋಗ್ನಿತ್ವಮುಕ್ತಂ , ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ವಾಗ್ವಾ ಇತಿ ।

ತತ್ಪರ್ಜನ್ಯ ಇತಿ ।

ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವೃಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕೋ ದೇವಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಆಪಃ , ತಥಾ ಮನೋನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ; “ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಆಪಶ್ಚ ವರುಣಶ್ಚೇ’ತಿ ಶ್ರುತೇಃ , ಅತೋ ಮನಸಃ ಪರ್ಜನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ । ಉದಾನವಾಯುಃ ; ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಃ ಸಹಾಯಕತ್ವೇ ವರ್ತತೇ , ತಸ್ಯ ಚ ವಾಯ್ವಾಧಾರ ಆಕಾಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ದೇವತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರುಷಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ।

ಯದಾದಾವುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥವೈಷಮ್ಯಂ ನೇಯಮಿತಿ, ತದುಪದರ್ಶಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದಾಧಾರತ್ವಮಿತಿ ।

ಅರ್ವಾಗ್ಭಾಗೇತಿ ।

ಯದಾ ಮುಖ್ಯಮಾಧಾರತ್ವಂ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತದಾ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಶ್ಯೇನಶಬ್ದೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಲಗ್ರಶ್ಯೇನಾವಯವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾವಯವಿಲಕ್ಷಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ಯೇನವದವಯವಾಭಾವಾದ್ದಿವ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಶಕ್ಯತೇ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾದಿತ್ಯವಧಿಶ್ರುತಿರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನೇತುಮ್, ಅಗ್ರಭಾಗಾದೀಷದರ್ವಾಗ್ಭಾಗಪರತ್ವೇನ, ತದಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ।

ಯದಾ ತ್ವನೌಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಾಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪಂಚಮ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಾ, ತದಾ ಸಪ್ತಮೀ ಸಾಮೀಪ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯಾಹ —

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಅತಏವೇತಿ ।

ಯತಃ ಸರ್ವಮರ್ಯಾದಾ ಮುಖ್ಯಾ, ಅತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ತು ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ, ತಸ್ಯಾಂ ನಾಮೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾಃ । ಅತಏವ ತದಪರಿತೋಷಾದಥವೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ॥

ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮೇತಿ ।

ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ ಪ್ರಾಣಮಯೀ ಷಡ್ವಿಧಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾವಾನ್ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿಃ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಯಂ ಪುರುಷಸ್ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರಃ, ತದೇವಾಹ — ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯ ಪಾದಃ । ಅಸ್ಯ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಯಥಾ ಕಾರ್ಷಾಪಣಶ್ಚತುರ್ಧಾ ವಿಭಕ್ತ ಏಕಸ್ಮಾತ್ ಪಾದಾತ್ಪಾದತ್ರಯೀಕೃತೋ ಮಹಾನ್, ಏವಂ ಪುರುಷಃ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಃ ಪ್ರಪಂಚಾನ್ಮಹಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಇತಿ ।

ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿದೈವಮಗ್ನಿಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾಂಭಾಂಸಿ ವಾಯೌ ಲೀಯಂತೇ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ವಾಕ್ಯಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿ ಪ್ರಾಣೇ ಸನ್ನಿಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇ ವಾಯುನಾ ಸಹ ಪಂಚ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ । ಪ್ರಾಣೇನ ಚ ಸಹಾಧಿದೈವಿಕೇಽಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ ಪಂಚ । ಏವಂ ದಶಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಚತುರಯಕದ್ಯೂತಗತಚತುರಂಕವ ತ್ಸಂತಿ ಚತ್ವಾರಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ತ್ರ್ಯಂಕಾಯವತ್ ತ್ರಯಃ ದ್ವ್ಯಂಕಾಯವದ್ದ್ವೌ ಏಕಾಯವದೇಕಃ । ದ್ಯೂತೇ ಚ ಚತುರಂಕಃ ಕೃತಸಂಜ್ಞಃ ಸ ಚ ದಶಾತ್ಮಕಃ । ಚತುರ್ಷ್ವಂಕೇಷು ತ್ರಯೋಽಂತರ್ಭವಂತಿ; ಏವಂ ಸಪ್ತ ತ್ರಿಷು ದ್ವೌ , ತಥಾ ಸತಿ ನವ, ದ್ವಯೋರೇಕಃ ಇತಿ ದಶ । ವಾಯ್ವಾದಯೋಪಿ ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ಕೃತಮ್ । ಸೈಷೇತಿ ವಿಧೇಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ । ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾದ್ವಿರಾಟ್ ಅನ್ನಮ್ । ‘ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಡನ್ನ’ಮಿತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಕೃತತ್ವಾದನ್ನಾದೀನಿ, ಕೃತೇ ಹ್ಯನ್ನಭೂತಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭೂತಾ । ಅತಸ್ತಾಮತ್ತೀವ, ಅತೋಽನ್ನಾದತ್ವೇನಾಪಿ ಗುಣೇನ ವಾಯ್ವಾದಯ ಉಪಾಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ದಶಮಂ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಾಣಮ್॥

ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾಽನುಗಮಾತ್॥೨೮॥

ಅನೇಕೇತಿ ।

ಅನೇಕೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಲಿಂಗನಿ ವಾ ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥಮನೇಕಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಮೇಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನವಾಕ್ಯೇ ಸಮಾವೇಶೇ ಕಿಂ ಬಲವತ್, ಕಿಮಮೂನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಮಬಲಾನಿ, ಉತೈಕಮೇವ ಬಲವತ್ ಯದಾ ಚೈಲಮೇವ ಬಲವತ್ತದಾ ಕಸ್ಯ ಲಿಂಗನೋ ಲಿಂಗಂ  ಬಲವತ್, ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಉತ ಪ್ರಾಣಾದೇರಿತ್ಯೇತದತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಾಕ್ ಅತಏವ ಪ್ರಾಣಃ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೮) ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಚಿಂತಿತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾತ್ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿರ್ನೀತಾ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಬಲಾಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಮಾಕೃಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ತೇಜೋಲಿಂಗಾದ್ಬಲವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ತಥೇಹ ಕಿಂಚಿನ್ನಿರ್ಣಯಕಾರಣಮಿತಿ ತೇನಾಪ್ಯಗತಾ ಚಿಂತಾ, ಅತಏವ ಸಂಗತಿಃ । ಅಥವಾ — ದಿವಿ ದಿವ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಮನುರುಧ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ ನೀತಃ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಾಣಾದಿಪದಾರ್ಥಭೇದಪ್ರತೀತೌ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಗುಣಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರ್ಯುಕ್ತಮನ್ಯಥಾಽಽನಯನಮಿತಿ ಭಿನ್ನೋಪಾಸನವಿಧ್ಯುಪಗಮೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।

ಬಹೂನೀತಿ ।

ಬಹುಗ್ರಹಣಮನೇಕಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಲಿಂಗಾನೀತಿ ಸಂಗ್ರಹೇ ಸಮಾಸಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಪಿ ಬಹುಲಿಂಗದರ್ಶನಾದ್ ಭೂಯಸಾಂ ನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ಯನಿರ್ಣಯಾತ್, ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ – (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೨) ಇತ್ಯನೇನಾಪ್ಯಗತಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣೇತರೇಷಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ವದನ್ನಂತಸ್ತದ್ಧಾರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೦) ಇತ್ಯನೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದೇವತಾಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶಃ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾಹ —

ಇಂದ್ರಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾ ಇತಿ ।

ಧ್ಯಾನಜಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ವಾಚಸ್ಪತೇರೇತತ್ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಬೋಧಾದಿತಿ ಕೈಶ್ಚಿದಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ । ಯತಃ — ಅಪಿ ಸಂರಾಧನೇ ಸೂತ್ರಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಧ್ಯಾನಜಾ ಪ್ರಮಾ । ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿರ್ಮತಾ ತಾಂ ತು ವೇತ್ತಿ ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಪರಂ॥

ವಸತಃ ಇತಿ ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹೋತ್ಕ್ರಮಣಾದಿಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಯೋಪಾಸ್ಯಭೇದಪ್ರತೀತೇರ್ನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಪರತ್ವನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ವದನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭವಮಾಹ —

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಾ ಜೀವೇನ ಸಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।

ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಆನಂದೋಽಜರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವತು ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪೂರ್ವಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ, ತಥಾಪಿ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದಾವಿವೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ಗುಣಪ್ರಧಾನಯೋಗ್ಯಪದಾರ್ಥಾವಗಮೇ ಭವತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತಾ, ಇಹತು ಸಹೋತ್ಕಾಮತ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾವಗತೇರ್ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುಃ ಪದಾರ್ಥಾವಬೋಧೋ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೇ, ಅತಏವ ಸ ಗುಣಃ ।

ಉದ್ದೇಶ್ಯಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಧಾನಮ್, ಅತೋ ನ ಪ್ರತೀತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಭಂಗ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —

ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತೀ ಬುದ್ಧಿಃ, ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ ।

ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧೀ ಭೇದೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ, ನತು ಜೀವಪ್ರಾಣೌ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಪಾಸ್ವೇತಿ ತಯೋರುಪಾಸ್ಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ, ಭೇದೇನೋಕ್ತಯೋರ್ವಾ ಕಥಮಭೇದೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಅತ ಆಹ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ನನು ಜೀವಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಣಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಯದಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಸೂತ್ರಾವತಾರಕಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿಷೇಧೋಽತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿಯಮೋ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ಸೂತ್ರಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಜ್ಞೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮ್ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾಂತರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಣೀತಿ ।

ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತೌ ಸ್ಥಿತೇಸ್ತದುತ್ಕ್ರಾಂತಾವುತ್ಕ್ರಾಂತೇಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।

ಏತತ್ಸೂತ್ರಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಭಾಷ್ಯಂ — ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಉಭೌ ವಾ ಪ್ರತೀಯೇಯಾತಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತದಪ್ಯುಪಾಸನಾತ್ರಯಪರತಯಾ ನಯತಿ —

ಜೀವೇತಿ ।

ಅನ್ಯತರತ್ವಂ ಉಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ — ಅಸ್ಥಿರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತ್ರಯಾಣಾಮುಪಾಸನೇ ಕಥಮುಭಾವಿತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।

ಉಭಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಥಮತ ಆಹ —

ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।

ಏವಮೇತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥತ ಉಪಾದಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶಕಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಸೂತ್ರ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೧೭) ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯಂ ದಶಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿ, ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಪಂಚೇತಿ । ಶ್ರುತೌ ಭೂತಮಾತ್ರಾಶಬ್ದೇ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಃ, ಭೂತಾನಿ ಚ ಮಾತ್ರಾಶ್ಚೇತಿ । ಭೂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚ, ಮಾತ್ರಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾನಿ ಚ ಪಂಚೇತಿ ದಶೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ದಶಾನಾಮಿತ್ಯನುಷಂಜನೀಯಂ, ಚಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।

ಪಂಚಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ।

ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಜನಿತಾ ಬುದ್ಧಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ದ್ವಂದ್ವ ಏವ । ಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಬುದ್ಧಯಃ । ಮೀಯಂತೇ ಶಬ್ದಾದಯ ಆಭಿರಿತಿ ಮಾತ್ರಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।

ಪೂರ್ವೋತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಯೋಃ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿಭಜತೇ —

ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ಉಪಾಸನಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ, ಅತ್ರ ತ್ವೇಕಸ್ಯಾ ಉಪಾಸನಾಯಾಸ್ತ್ರಿವಿಧತ್ವಾದ್ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮುಪಾಸನಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸನಾತ್ರಯಂ, ಕಿಂ ವಾ ತದನುವಾದೇನ ತದಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾತ್ರಯಮಿತಿ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ನಿಧೌ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ ನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತಸ್ತೃತೀಯಪಕ್ಷಃ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದನೂದ್ಯೇತಿ ।

ತಂ ದೂಷಯತಿ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನೋಪಾಸನವಿಧಾವೇಕವಿಶೇಷ್ಯಾವಶೀಕಾರಾದುಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರಮಸಂಗಾತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।  — ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ — ಪ್ರಕರಣಿತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಶ್ರವಣಾದಿವದ್ಯಜ್ಞಾದಿವಚ್ಚೋಪಾಸನಾತ್ರಯಂ ವಿಧೇಯಮ್, ಅತ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನಾನಾವಾಕ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಪಿಚ ನೈವ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ; ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ರಿತಯಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟೈಕೋಪಾಸನವಿಧೇಃ — ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತನ್ನ ; । ಯತಃ ಅಗತ್ಯಾಕಲ್ಪ್ಯೋಽಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಹಿ ಧಾರಣೇ ।  ಇಹ  ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರೇಕೇಣ ನಾಪೂರ್ವಾರ್ಥಾವಧಾರಣಾ॥ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕ್ಯಾದವಗತೇ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಣಜೀವಧರ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ಯೋಜಯಿತುಮ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಂ ಶಕ್ಯಮನುವದಿತುಂ ನತ್ವೇವಮುಪರಿಧಾರಣಮನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾನುವಾದತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಸ್ತ್ವನಿಷ್ಠಃ, ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಿರಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಷಮಃ॥ ಯಚ್ಚ ತ್ರಿತಯಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮೇಕಮುಪಾಸನಮಿತಿ, ತದಪಿ ನ; ಇಹ ಹಿ ಕಿಂ ಜೀವಪ್ರಾಣೌ ಸ್ವಧರ್ಮೈರ್ವಿಶಿಷ್ಯ ಪುನಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ  ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ, ಉತಾರುಣೈಕಹಾಯನೀವತ್ಸರ್ವವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಂ ವಿಧಾಯ ಪಾರ್ಷ್ಠಿಕೋ ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಮೀಯತೇ ಇತಿ । ನಾದ್ಯಃ; ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ಇತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾತ್ । ನ ಚರಮಃ; ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಾದೇಕವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ॥ ದಿವೋದಾಸಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದೈವೋದಾಸಿಃ । ಧಾಮ ಗೃಹಮ್ ।

ಅರುನ್ಮುಖಾನಿತಿ ।

ರೌತಿ ಯಥಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಯತಿ ಇತಿ ರುದ್ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರ ಮುಖಂ  ಯೇಷಾಂ ತೇ ರುನ್ಮುಖಾಃ ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ ಅರುನ್ಮುಖಾಃ । ಶಾಲಾವೃಕೇಭ್ಯಃ ಆರಣ್ಯಶ್ವಭ್ಯಃ ।

ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವೇ, ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ । ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಜೀವನಾದಿಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಏವಮೇವೈತಾ ಇತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಶಬ್ದಾದಯಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯೇಷು ತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇಷು ಚ ವಿಷಯತ್ವೇನಾರ್ಪಿತಾಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಬುದ್ಧಯಃ । ಮಾತ್ರಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಪ್ರಾಣೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಅರ್ಪಿತಾನಿ । ನೇಮಿವದ್ವಿಷಯಾಃ । ಅರವದಿಂದ್ರಿಯಬುದ್ಧಯಃ । ನಾಭಿವದಾತ್ಮಾ ।

ತಾನ್ವರಿಷ್ಠ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾಃ ಕಿಲಾಸ್ಮಾಸು ಕಃ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷವ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಜಗ್ಮುಃ, ಸ ಆಹ ಯಸ್ಮಿನ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪಾಪಿಷ್ಠಮಿವ ಭವತಿ ಸ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ । ತಥೇತಿ ವಾಗಾದಯ ಉಚ್ಚಕ್ರಮುಃ । ತಥಾಪಿ ಶರೀರಮವ್ಯಗ್ರಮವರ್ತತ ಪ್ರಾಣೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾಯಾಂ ಶರೀರಕರಣೇಷ್ವನವಸ್ಥಾಮಾಪ್ನುವತ್ಸು ತಾನ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಂಮನ್ಯಾನ್ ಚಕ್ಷುರಾದೀನ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣ ಉವಾಚ । ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಭಿಃ ಪಂಚಧಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಂ ವಿಭಜ್ಯೈತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಥತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾನಂ ವಾನಮೇವ ವಾಣಮ್ । ವಾ ಗತಿಗಂಧನಯೋಃ । ಅಸ್ಥಿರಂ ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದೇತದೇವೇತಿ ।

ಉತ್ಥಾಪಯತಿ  ಶರೀರಾದಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ಥಮ್ ।

ಅಥ ಯಥೇತಿ ।

ಅಸ್ಯಾ ಜೀವಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಂಬಂಧೀನಿ  ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತಾದೃಶತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಿ, ವಸ್ತುತ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ಅಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಂ ಫಲರೂಪಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯೋಪಾಧಿನಾಽದೂದುಹದ್ರೇಚಿತವತೀ । ತಸ್ಯಾ ದುಗ್ಧಾಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಉಪರಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಾಮಲಕ್ಷಣಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರತಿವಿಹಿತಮ್ ।

ಉಪಹಿತಚೈತನ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪೇ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ —

ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ದ್ವಾರಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಚಂ ಕರಣಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಮನುಭೂಯ ತಯಾ ಕರಣೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ । ವಕ್ತೃತ್ವೇನ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಧೀನೇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹ ಉಕ್ತಃ ।

ತಾ ವಾ ಇತಿ ।

ಭೂತಾನಿ ಶಬ್ದಾದಯಶ್ಚಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಯತಿ॥ ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ತಜ್ಜಜ್ಞಾನೇಷು ಚ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ, ಇಂದ್ರಿಯತಜ್ಜಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಅಧಿಭೂತಮ್, ಭೂತೇಷು ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮತೋಽದ್ವೈತಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಇತಿ ಏಕಾದಶಂ   ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಮ್ ।  ಇತಿ ಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ॥

ಸರ್ವತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್॥೧॥ ಪ್ರಥಮಪಾದೇ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಸ್ತ್ವಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ । ತಯೋಸ್ತು ಪ್ರಾಯಶಃ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯವಿಷಯತಯಾ ವಾ ಯೋಗರೂಢಿವಿಷಯತಯಾ ವಾಽವಾಂತರಭೇದಃ ।

ಅಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇತಿ ।

ಯತ್ಸಿದ್ಧಾವರ್ಥಾದನ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಸೋಽಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಯದ್ಯರ್ಥಾಂತರರೂಢಾ ಅಪಿ ಶಬ್ದಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ, ತರ್ಹಿ ಕೈವ ಕಥಾ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇಷು ।

ಅಪಿಚೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ ಏವಾಸ್ತಿ, ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಅಸ್ತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ, ತತ್ಕಥಂ ಜೀವಪರತ್ವಶಂಕಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತ ಆಹ —

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಕ್ರತುಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯಾರಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಲ್ಲಮಿತಿ ।

ತಲ್ಲಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನನಿತೀತಿ ತದನ್ । ಕ್ರತುರ್ಧ್ಯಾನಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ತನ್ಮಯಃ ।

ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪಾದಾಂತರತ್ವಾದೇವ ನಾವಾಂತರಸಂಗತಿಃ ।

ಸ್ವವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಜೀವೋಪಾಸನಾನುವಾದೇನ ಶಮವಿಧಿಪರತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಕಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕ್ರತುಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಗಪ್ರತೀತಾಯಾಃ ಕ್ರತುಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯನುವಾದಸ್ತತ್ರಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ನನು ಸಂಕಲ್ಪವಿಧೇರುಪಾಸ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್, ಅತ ಆಹ —

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥಮಾಶ್ರಯದಾನಾಯೋಗಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರೇವಾಪೇಕ್ಷಾಪೂರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ —

ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ಚೇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತೀತಿಸಮಯಾವಗತತ್ವಮ್ ।

ಯದಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಂ, ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಹೇತುವನ್ನಿಗದ್ಯತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ॥ ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾಮ್ನಾಯ ತೇನ ಹೀತಿ ಶ್ರುತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತೌ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾದನ್ನಕರಣತ್ವಂ ಶೂರ್ಪಹೋಮೇ ಹೇತುರುಪದಿಷ್ಟಃ । ತಥಾಚ ಯದ್ಯದನ್ನಕರಣಂ ದರ್ವ್ಯಾದಿ ತೇನ ತೇನ ಹೋತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ । ಶೂರ್ಪಂ ಹಿ ಹೋಮಕರಣಂ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಗಮ್ಯತೇ, ವಿಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚ ನ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶೂರ್ಪಸ್ತುತಿಃ ।

ಯತ್ತು ಹೇತೌ ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ತನ್ನ; ನಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ವ್ಯಾದಿನಾ ಶಕ್ಯಮನ್ನಂ ಕರ್ತುಮ್ । ಅಥ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿವೃತ್ತಿತಾ ಹೇತುವಚನಸ್ಯ । ನನು ಶೂರ್ಪಸ್ತುತಾವಪಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್, ನಹಿ ತೇನಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ಅದ್ಧಾ; ಸ್ತುತಿರ್ಹ್ಯನುವಾದತ್ವಾದ್ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಹೇತ ನ ವಿಧಿರಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨೬ — ೩೦)ಅತ್ರಾಯಂ ವಿಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಸಮಾಸ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ವಿಗ್ರಹವಶಾದಂತರ್ಗರ್ಭಿತಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥವಾನ್, ಸರ್ವನಾಮ ಚ ಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬೀತಿ ಸಮಾಸಃ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತೇನ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮುಕ್ತಾ ।

ನನು ನ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯವದಿಹ ವಾಕ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿ ಸನ್ನಿಧಾಪಿಕಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಯತಃ ಸರ್ವನಾಮ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ, ಅತಃ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥೇನ ಮನೋಮಯ ಇತಿ ಮಯಡರ್ಥೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತಿರತ ಆಹ —

ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೋಽಪೀತಿ ।

ಸೋಽಪಿ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್, ಅತೋ ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಮಕಃ; ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ ।

ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ಶಮವಿಧಿಸ್ತುತಿಪರಾದಪಿ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಲಿಂಗಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ತದಭಿಧಾನಂ ಸಮಾಸಾಭಿಧಾನಮ್ । ತದ್ಧಿತಾರ್ಥಃ ।

ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ರ ಮನೋಮಯಪದಮಿತಿ ।

ಏಷ ಮನೋಮಯಶಬ್ದೋ ಜೀವ ಏವ ನಿವಿಷ್ಟಾವಯವಾರ್ಥಃ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ; ತಸ್ಯ ಮನ ಆದಿವಿರಹಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯೇತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕುತೋ ನ ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ —

ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।

ವಿಕಾರವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಜೀವಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಕಾರತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಮವಚ್ಛೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ।

ಯದಿ ಜೀವದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನೋಮಯತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ಜೀವೇ ಏವ ಮನೋಮಯಪದಂ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ತದೇವ ಸಮಾಸಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಪರಿಪೂರಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಬಲಾಬಲವಿವೇಕಾಯ ಪಕ್ಷವಿಭಾಗಂ ಕರೋತಿ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನಲಿಂಗೈಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿಭಿಸ್ತದಭಿನ್ನಜೀವಾನಾಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಥಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮವತ್ತಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಜ್ಜೀವಲಿಂಗೈಸ್ತದ್ವದ್ ಜೀವಲಿಂಗವದಿತಿ ।

ಪಕ್ಷೇ ಲಾಭಮಾಹ —

ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾಯಮಾನೇನ ಸಮಾರೋಪ್ಯರೂಪೇಣಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ ಭವೇತ್, ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವೇನ ಸಮಾರೋಪಕಾಲೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್, ವಿಷಯಸ್ಯ ತು ರೂಪೇಣಾಸಾಧಾರಣೇನ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇನ ಸಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ರೂಪವದಧಿಷ್ಠಾನಾಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಸಮಾರೋಪ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಧಿಷ್ಠಾನಾಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನು ಯದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮನೋಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾತ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ, ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸೂತ್ರವಿವರಣಾವಸರೇ ‘‘ಇಹ ಚ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’’ತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯೇವಾಹ, ನ ಪುನರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ಸರ್ವಕಾಮ ಇತ್ಯಾದಿಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಶ್ರುತಮಿತಿ, ಅತಆಹ —

ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತಿ॥೧॥

ಭಾಷ್ಯೇ ತ್ವಪೌರುಷೇಯಶಬ್ದೇನ ನ ಕರ್ಮಭಾವ ಉಕ್ತಃ, ಕಿಂ ತು ಪುಂಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಃ ।

ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಾಭಿಧಾನಮಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಉಪಾದಾನೇನ ಫಲೇನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಪಾದಾನಂ ನಾಮ ಪರಿಗ್ರಹೋ ನತೂಪಾದೇಯತ್ವಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧಾತುಂ ಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ । ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮುಪಾದೇಯತ್ವಮ್ । ಉದ್ದೇಶ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗ್ರಹಂ ಸಂಮಾರ್ಷ್ಟೀತ್ಯತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಗ್ರಹಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ  ಚ ಚಮಸಾದೇರಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಪ್ರಸಂಗಃ ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ । ಚಮಸಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೬ — ೧೭) ಹಿ ಪ್ರಕೃತಯಾಗಸಂಬಂಧಿಸೋಮಾಧಾರತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ಗ್ರಹಪದಸ್ಯ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚಮಸಾನಾಮಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಕೇವಲಂ ಸಂಮಾರ್ಗವಿಧ್ಯಯೋಗಾದುದ್ದೇಶ್ಯೇನ ಭಾವ್ಯಂ; ತಚ್ಚ ಗ್ರಹಶಬ್ದೇನ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ । ನ ಚ ಚಮಸಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಗ್ರಹಶಬ್ದಃ ; ಗ್ರಹಯಾಗಾವಾಂತರಾಪೂರ್ವಸಾಧನತ್ವಸ್ಯಾಂತರಂಗಸ್ಯ ತೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ವ್ರೀಹಿಯವಯೋಸ್ತ್ವವಾಂತರಾಪೂರ್ವಭೇದಾಭಾವಾದ್ವ್ರೀಹೀನ್ ಪ್ರೋಕ್ಷತೀತ್ಯತ್ರ ವ್ರೀಹಿಶಬ್ದೋ ಯವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।  ತತಶ್ಚ ಗ್ರಹೇಷ್ವೇವ ಸಂಮಾರ್ಗ ಇತಿ॥

ನನು ಪರಿಗ್ರಹೋ ಯದಿ ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತಸ್ತರ್ಹಿ ತದೇಕತ್ವಮಪಿ ಪಶ್ವೇಕತ್ವವದ್ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ತದ್ಗತಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಗ್ರಹಗತಂ ತ್ವೇಕತ್ವಂ ಗ್ರಹಾನ್ಪ್ರತ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಯುಕ್ತಾ ಹಿ ಪಶುನಾ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರೋಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾದೇಕಲವಿವಕ್ಷಾ; ಏಕಪ್ರಸರತಯಾ ಏಕಪಶುವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಿಸಂವಾತ್, ಅತ್ರತು ಗ್ರಹತ್ವೈಕತ್ವೋದ್ದೇಶೇನ ಸಂಮಾರ್ಗವಿಧಾಬುದ್ದಿಶ್ಯಮಾನಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಮಸಂಬಂಧಾದ್ಗ್ರಹೇ ಏವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಗ್ರಹಂ ಸಂಮಾರ್ಟಿ ತಂ ಚೈಕಮಿತಿ, ತತಶ್ಚ ಬಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೇದೇಽಪ್ಯುಪಾದೇಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾವಿವಕ್ಷಿತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಗೌಷ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ —

ಇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಚೇತಿ ।

ಕೋ ಗುಣಃ ? ಸ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮುಭಯಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಮಾಶಂಖ್ಯಾಹ —

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಬಾಧೇ ಸ್ಥಿತೇ ವಿನಿಗಮಮಾಹ—

ತತ್ರೇತಿ ।

ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಾದದ್ವೈತಂ ತತ್ವಮಿತಿ ಕುತಃ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾದ್ , ಅತ ಆಹ—

ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಣಶ್ಚೇತಿ ।

ವಿದಿಮಾತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚಾನ್ಯೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತದ್ಬಾಧನಾತ್ ತೈರ್ವೇದಾಂತೈರ್ಬಾಧನಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸೂತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ—

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾನುವಾದಿತ್ವೇನ ಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —

ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯೇತಿ ।

ತಾದೃಶಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅನಾದಿತ್ವೇನೇತಿ ।

ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರವದ್ಧೇತುಮತ್ತ್ವೇ ಜೀವಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ — ತಸ್ಮಾದುತ್ತರೋತ್ತರಜೀವಾಭಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಮತ್ರೋಕ್ತಮ್ । ಅನಾದಿಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಜೀವೋಪಾಧಿರ್ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ॥ ಅನಾದಿಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋಶ್ಚೇತರೇತರತಂತ್ರತ್ವಮವಿದ್ಯಾತತ್ಸಂಬಂಧಯೋರಿವಾವಿರುದ್ಧಮ್ । ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ಕಿಮತಃ? ಉತ್ಪತ್ತಿಜ್ಞಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ದೋಷತಾ । ನಚಾನಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅನಾದಿತ್ವಾತ್, ಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತದ್ಬಲಾದವಿದ್ಯಾಯಾಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಸ್ಕಂಧಾರೂಢಾರೋಹವತ್ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಿತತ್ವಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಮಿತಾವವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಿತಾವವ್ಯಾಪ್ಯಾದಸ್ಮಾದವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ದುಷ್ಪ್ರಸಂಜನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ನೈವ ಕುಂಡಬದರವದಧರೋತ್ತರೀಭಾವಃ ; ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರಮೂರ್ತತ್ವಾತ್, ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ತು ತತ್ರೇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾದಿಷು ಸುಲಭೋದಾಹರಣಮ್॥ ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಿವರ್ತಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುಕ್ತಿವತ್ । ಜೀವಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾನಾಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ ॥

ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।

ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಯೋಗಾದೇವೇಷ್ಟಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯೋಗೋಽತಿಶಯದ್ಯೋತನಾಯ ।

ತಮೇವಾಹ —

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅತಿಶಯಸ್ಯ ಭಾವಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ, ನನು ವಿಶೇಷಸ್ವರೂಪಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅತ್ತ್ರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್॥೧॥ ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುರುಪಸೇಚನಮೋದನಮಿಶ್ರಘೃತವದ್ । ತಂ ನಾವಿರತೋ ದುಶ್ಚರಿತಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತೋಪಾಯವಾನ್ಯಥಾ ವೇದ ಇತ್ಥಮನ್ಯಸ್ತದ್ರಹಿತಃ  ಕೋ ವೇದ । ಯತ್ರ ಸೋಽತ್ತಾ ಕಾರಣರೂಪೋ ವರ್ತತೇ ತಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮನಂ ಕೋ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಂತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತೋಕ್ತೇರಿಹ ನ ಸೋಽತ್ತೇತಿ ಸಂಗತಿಃ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ಅತ್ತುರಶ್ರವಣಾದತ್ತೇತಿ ಸೂತ್ರಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರಚೇತಿ ।

ಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಮತ್ತೃತ್ವಂ ನಾಗ್ನಿಪರಮಾತ್ಮಸಾಧಾರಣಮ್, ಕಥಂ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಯದಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಮ್, ತದಾ ನ ಪರಮಾತ್ಮಶಂಕೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯೇತಿ ।

ತಯೋರನ್ಯ ಇತಿ ।

ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ ನ ಪರಮಾತ್ಮಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ —

ತದ್ಯದೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿನಿರ್ದೇಶಾದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತುರಿಹ ನ ನಿಶ್ಚಿತಮಪಿ ತು ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾದಿನಾ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ಯದಿಕಾರಃ ।

ನನು ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಸಾಧ್ಯಮತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ಚೇತಿ ।

ಸ್ವಶರೀರಂ ಭೋಗಾಯತನಮ್ । ಛಾಗಾದಿ ಕಸ್ಯ ಚಿದ್ಭೋಗ್ಯಮ್ ।

ಯದಿ ನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಃ? ಕುತಸ್ತರ್ಹ್ಯತ ಆಹ —

ಅಥತ್ವಿತಿ ।

ಅತಏವ ಪೂರ್ವಂ ಮುಕ್ತಸಂಶಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಭವತಿ ಸಂಶಯ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ।

ಭೋಕ್ತೃತೇತಿ ।  ಅತ್ತೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ವನಿತಾದಿಷು ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಅತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಾಧನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಅತ್ರೌದನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ॥

ಓದನಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಭ್ರಾಮ ಭಾರತೀವಿಲಾಸಃ — ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯ ಓದನೋ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೇ, ನ ಚೋಪಚರಿತೌದನಾದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ । ಯದಾಹ — ಉಪಮೈವ ತಿರೋಭೂತಭೇದಾ ರೂಪಕಮಿಷ್ಯತೇ । ಅಲಂಕಾರೋ ರೂಪಕಾಖ್ಯಃ ಕಠವಲ್ಲೀಕವೇರಯಮ್॥ ಇತಿ॥ ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಓದನಭೋಕ್ತರ್ಯನೋದನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರೋದನತ್ವೇನ ರೂಪಕಮವಕಲ್ಪತೇ । ಯಥಾ ’’ಯಸ್ಯ ಮೃಗಯಾವಿನೋದೇ ಮೃಗಾಃ ಪರನರಪತಯ’’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏವಮಿಹೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರಲಯೇ ಜೀವನಾಶಾತ್ಕಥಮಜತ್ವಮತ ಆಹ —

ಸಂಹಾರೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರ ಉಪಲಕ್ಷಣಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ।

ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅಗ್ನಿರೇವ ಸಂಹೃತೇತ್ಯಾಹ —

ಯದಿತ್ವಿತಿ ।

ತವಾಪಿ ಭಾಕ್ತ ಓದನಶಬ್ದಃ, ಸ ಮಮಾಪೀತ್ಯಾಹ —

ನ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಕಸ್ತರ್ಹ್ಯೋದನಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಅಪಿತ್ವಿತಿ ।

ಓದನ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಅಪಿಚೌದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಪದಾನುಸಾರೇಣೌದನಗತವಿನಾಶಿತ್ವಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೋಪಲಕ್ಷಿತಜಗದ್ವಿನಾಶಕರ್ತೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದವಾದ್ಯೋದನಪದಾತ್ ಪ್ರಥಮಂ ಭೋಕ್ತಾ ಭಾತೀತಿ, ಅತ್ರಾಹ —

ನ ಚೌದನಪದಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಓದನಪದಸ್ಯ ಭಕ್ತವಾಚಿನೋ ಭೋಗ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ತವಾಪಿ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾಽಽಶ್ರವಣಾತ್ತದ್ಬಲಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮೃತ್ಯುಶ್ರುತೀನಾಂ ನ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಮೃತ್ಯುಪದಾದ್ವಿನಾಶಿವಸ್ತುವಿವಕ್ಷಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಗ್ರಹಣಮತ ಆಹ —

ಪ್ರಾಣಿಷ್ವಿತಿ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾಭ್ಯಾಮಿತರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಅನ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ ।

ಪಂಚಪಂಚನಖಾದೌ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಃ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಫಲಮ್ । ತಯಾ ಚಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ । ಇಹಾನ್ಯನಿವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ; ಪುರುಷಾರ್ಥವಿಶೇಷಾನವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಯೋಪಾಧೇಃ ಪರಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –  ತಥಾಚೇತಿ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಮತ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್॥

ಗುಹಾಪ್ರವಿಷ್ಟಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾತ್ವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್॥೧೧॥ ನನು — ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪಿಬದಪಿಬತೋಃ ಪಿಬಂತಾವಿತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪೇ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ ಆಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಯಂ ಹಿ ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಪಿಬಂತಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮರ್ಥಮ್ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಮಬಾಧ್ಯಂ ಮನ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಕೃತಸುಪರ್ಣವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ, ಅತ ಆಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಕ್ಷಣಾಂ ವಕ್ತುಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಯೋಗಮಾಹ —

ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ಯೌ ಪಾತಾರೌ ಪಕ್ಷಿಣೌ ನ ಶಕ್ಯೌ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಜೀವಪರೌ ಸ್ತಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ಬುದ್ಧೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸೃಷ್ಟೀರುಪದಧಾತೀತಿ ಸಮಾಮ್ನಾಯ ‘‘ಏಕಯಾಸ್ತುವತ ಪ್ರಜಾ ಅಧೀಯಂತ ಪ್ರಜಾಪತಿರಧಿಪತಿರಾಸೀತ್ತಿಸೃಭಿರಸ್ತುವತ ಬ್ರಹ್ಮಾಸೃಜತೇ’’ತ್ಯಾದಯಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಾ ಆಮ್ನಾತಾಃ, ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟೀರುಪದಧಾತೀತಿ ಯದಿ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕೇಷ್ಟಕಾನಾಮುಪಧಾನೇ ವಿಧಾನಂ, ತಹೀರ್ಷ್ಟಕಾಸು ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕತ್ವವಿಶೇಷಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯನವಗಮಾತ್ಸರ್ವಾ ಏವ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕಾಃ, ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಪದರಹಿತಮಂತ್ರಾಣಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್, ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಸಮುದಾಯಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಮುದಾಯಿನಃ ಸರ್ವಾನ್ಮಂತ್ರಾನ್ ಲಕ್ಷಯತಿ । ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಪಿಬಚ್ಛಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿಬತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತಾಂ ಪಿಬದಪಿಬತ್ಸಮುದಾಯಮಿತಿ ಯಾವಂತಂ ಲಕ್ಷಯಂತ್ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪಿಬಂತಮಜಹದಿತರೇತರಯೋಗಲಕ್ಷಣಂ ಸಮುದಾಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಮುದಾಯೀಭೂತಪಿಬದಪಿಬತ್ಪರೋ ಭವತಿ, ನ ಪಿಬತ್ಯೇವ ವರ್ತತೇ, ನಾಪಿ ಲಕ್ಷಯನ್ ಗಂಗಾಶಬ್ದವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಂ ತ್ಯಜೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಅಸ್ತು ವೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ , ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತು ಪಿಬತಿಃ ಸೃಷ್ಟಿನ್ಯಾಯೇನ ಪಾಯನಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪಕ್ಷೇ ತು ಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮುಖ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು ಬುದ್ಧಿಜೀವಗತಂ ಕರ್ತೃಕರಣಸಾಧಾರಣಕಾರಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾಸಾಮ್ಯಾತ್ ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಮೃತ್ಯುಪದಾನುಸಾರೇಣಾನಿತ್ಯವಸ್ತುಪರತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಪಿಬಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಗುಹಾಪ್ರವಿಷ್ಟಾದಿಪದಾನುಸಾರಾದ್ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –  ನಿಯತೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ , ಯಾ ದ್ವಿತೀಯತಾ ದ್ವಿತ್ವಾಧಾರತಾ ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ , ತದ್ಧಿ ಚೇತನತ್ವಾತ್ಸರೂಪಂ , ನ ತು ಬುದ್ವ್ಯಾ; ತಸ್ಯಾ ಅಚೇತನತ್ವೇನ ವಿಸದೃಶತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಋತಪಾನೇನೇತಿ ।

ನನು ಸನ್ನಿಹಿತಗುಹಾಪ್ರವಿಷ್ಟಪದಾದ್ಬುದ್ಧಿರ್ದ್ವಿತೀಯಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।

ವಚನವಿರೋಧೇ ಇತಿ ।

ಅತ್ತೀತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವೇ ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಜೀವಪರತ್ವೇನ ಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಕಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿರೋಧೇ ಆಭಾಸತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಆಧ್ವಂಸತೇ ಆಗಚ್ಛತಿ ।

ಚೇತನಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವತಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮುಪಪಾದಯನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅನಶ್ನನ್ನಿತಿ ।

ಬುದ್ಧೇರನ್ಯೋ ಯೋ ಜೀವಃ ಸೋಽನಶ್ನನ್ನಭೋಕ್ತೃ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ನಭಿಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಸ್ವೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿರನುಪಪತ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ, ತಾಮಾಹ —

ಯದೀತಿ ।

ಚಿತೇಃ ಛಾಯಾ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ತದಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ॥ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ, ಋತಂ ಸತ್ಯಮವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾತ್ಫಲಂ, ಪಿಬಂತಾವಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಲೋಕೇ ಶರೀರೇ । ಗುಹಾಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ । ಪರಮೇ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇ ಹಾರ್ದೇ ನಭಸಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಧೇ ಸ್ಥಾನೇ, ತ್ರಿರ್ನಾಚಿಕೇತೋಽಗ್ನಿಶ್ಚಿತೋ ಯೈಸ್ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಃ ।

ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಮಿತಿ ।

ಗೂಢಂ ಛನ್ನಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾಽನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮ್ । ಕ್ವೇತ್ಯತ ಆಹ — ಗುಹಾಹಿತಂ ಬುದ್ಧೌ ಸ್ಥಿತಂ, ಗಹ್ವರೇ ಅನೇಕಾನರ್ಥಸಂಕಟೇ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಪುರಾಣಂ ಚಿರಂತನಂ ವಿಷಯಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಮನಸೋ ಯೋಜನಮಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಃ, ತಸ್ಯಾಧಿಗಮೇನ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ, ಮತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ।

ಮುಂಡಕೇ —

ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇತಿ ।

ದ್ವೌ ಸುಪರ್ಣಸಾಮ್ಯಾತ್ಸುಪರ್ಣೌ ಸಯುಜೌ ಸರ್ವದಾ ಸಹಯುಕ್ತೌ, ಸಖಾಯೌ ಸಮಾನಾಖ್ಯಾನೌ, ಸ್ವಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾತ್, ಸಮಾನಮೇಕಮ್, ಉಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ವೃಕ್ಷಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಷ್ವಕ್ತವಂತೌ । ಅನ್ಯಃ ಏಕಃ, ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮಫಲಂ; ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಶ್ವತ್ಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತತ್ವಾತ್ । ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷ ಇತಿ — ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಮರ್ಥೋಽಹಂ ದೀನ ಇತಿ ಸಂಭಾವನಾಽನೀಶಾ, ಜುಷ್ಟಮ್ ಅನೇಕೈರ್ಯೋಗಮಾರ್ಗೈಃ ಸೇವಿತಮ್ । ಅನ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ಈಶಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ ಪ್ರಪಂಚಂ ಚ ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಂ ಮಾಯಾಮಯೀಮ್, ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ ತದಾ ವೀತಶೋಕೋ ಭವತಿ॥ ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಗುಹಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಂತರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ॥೧೩॥ ಅತ್ರ ಚ ದರ್ಶನಸ್ಯ ಲೌಕಿಕತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ಇಯಂ ಚ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ । ಅತಶ್ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ । ಸ ಚ ಮನೋಮಯತದ್ಧಿತಾರ್ಥವದ್ ನ ಸಂದಿಗ್ಧಃ; ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಏಷ ಇತಿ ।

ಉಪಕ್ರಮವಶಾದಿತ್ಯನೇನ ಸಂಗತಿಶ್ಚೋಕ್ತಾ । ಏತಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಭಜತೇ —

ಋತಮಿತಿ ।

ಕನೀನಿಕಾ ಅಕ್ಷಿತಾರಕಮ್ ।

ಭಿನ್ನವಕ್ತೃತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಯೋರ್ನ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕತ್ವಂ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಗ್ನಿಭಿರ್ಗತಿಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಶೇಷೋದ್ಧಾರಃ ಕೃತೋಽತ ಆಹ —

ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಬಾಧಕಾಂತರೇತಿ ।

ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂಚಿತಬಾಧಕಾಂತರದರ್ಶನಾಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಕ್ಷಣೀತ್ಯಾಧಾರನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಜೀವದೇವತೇ ಕಿಂ ನ ಸ್ತಾಮತ ಆಹ —

ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।

ಯ ಏಷ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಸಮರ್ಪಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅನಿಷ್ಪನ್ನೇತಿ ।

ಯ ಏಷ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಃ ಪೂರಿತಃ । ಯ ಇತ್ಯೇಷ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮನೀ ವಿಶೇಷ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸ್ವತೋಽನಿಷ್ಪನ್ನಾಭಿಧಾನೇ । ಅನಿಷ್ಪನ್ನಮಪರ್ಯವಸಿತಮಭಿಧಾನಂ ಯಯೋಸ್ತೇ ತಥಾ । ತತಶ್ಚ ಸನ್ನಿಹಿತಪುರುಷಾದಿಪದಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಭಿಧಾತೃಣೀ ವಾಚಕೇ ಭವೇತಾಮ್ ।

ಕಿಮತೋಽತ ಆಹ —

ಸನ್ನಿಹಿತಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಕುತಸ್ತದರ್ಥಸ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷತಾ ಚಾಕ್ಷುಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವರಸತ ಇತಿ ।

ಅನೇನ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶೋ ವಾರಿತಃ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚೇತಿ ।

ಅಧಿಕರಣಾವಸಾನಭಾಷ್ಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದುಪಾದತ್ತೇ —

ಸಿದ್ಧವದಿತಿ ।

ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —

ವಿದುಷ ಇತಿ ।

ವಿದುಷೋ ವಿಷಯಸ್ತೇನ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸಾ ಪರೋಕ್ಷಾಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ಸ್ತೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —

ದೃಢತಯೇತಿ ।

ಏತಂ ಸಂಯದ್ವಾಮ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಏತಂ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನ್ಯಭಿಸಂಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಭ್ರಮವ್ಯಾವರ್ತನೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ವನನೀಯಾನೀತಿ ।

ಜೀವಾನ್ಪ್ರತಿ ಸಂಗಚ್ಛಮಾನಾನಿ ಯಾನಿ ವಾಮಾನಿ ತಾನಿ ಯೇನ ಹೇತುನಾ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ ಸ ಸಂಯದ್ವಾಮಃ । ಏತಂ ಹೀತ್ಯಸ್ಯೈತಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಷ ಉ ಏವ ವಾಮನೀರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಂ ಫಲೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮಾತ್ರಂ, ವಾಮನೀತ್ವಂ ಫಲಪ್ರಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಏಕಸ್ಥಾನನಿಯಮಃ ಸ್ಥಾನಾಂತರಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ । ಕಮಲಸ್ಯ ಗೋತ್ರಂ ಕಾಮಲಸ್ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಾಮಲಾಯನಃ । ದೂನಮಾನಸಂ ಪರಿತಪ್ತಮಾನಸಮ್ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರಿತಿ ।

ಉಪಕೋಸಲಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽನುಶಶಾಸ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಇಮಾಭಿಶ್ಚತಸ್ತ್ರಸ್ತನವೋ ಯ ಏಷ ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋ ಽಹಮಸ್ಮೀತಿ । ತಥಾಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೋಽನುಶಶಾಸ ಆಪೋ ದಿಶೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಇತಿ ಮಮ ತನವೋ ಯ ಏಷ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ, ತಥಾಽಽಹವನೀಯೋಽನುಶಶಾಸ ಪ್ರಾಣ ಆಕಾಶೋ ದ್ಯೌರ್ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಮಮ ತನವೋ ಯ ಏಷ ವಿದ್ಯುತಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ।

ನಚೈತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ಆತ್ಮವಿದ್ಯೇತ್ಯಗ್ನಿಭಿಃ ಕಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯಾತ್ವೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಭಾಷ್ಯಗತಸಾಮಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಲೌಕಿಕಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋಽರ್ಥಯೋಃ ಶಬ್ದಯೋಸ್ತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ।

ತಥಾಚ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತದರ್ಥಯೋರಿತಿ ।

ಸುಖಸ್ಯ ವಾಚಕಃ ಶಬ್ದಃ ಸುಖಶಬ್ದಃ ।

ಕಿಂಚಿದಧಿಕಮಿತಿ ।

ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸಂಯದ್ವಾಮಾದಿಗುಣಂ ಚ ಪೂರಯಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹ್ರೀಣೋ ಲಜ್ಜಾವಾನ್ । ಅಪಜ್ಞಾಯಾಽಪಹೃತ್ಯ ।

ಆವರ್ತಮಿತಿ ।

ಜನ್ಮಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಪುಂಸಾಂ ಕರೋತಿ ಇತ್ಯಾವರ್ತೋ ಮನುಷ್ಯಲೋಕ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥೋತ್ತರೇಣೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಂ ಜಗತಃ ಸೂರ್ಯಂ ತಪಆದಿನಾ ಸಹ, ಅನ್ವಿಷ್ಯಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿದಿತ್ವಾ ತಮಭಿಜಾಯಂತೇ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ । ಏತತ್ಸೂರ್ಯಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವ್ಯಷ್ಟಿಭೂತಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಭೂತಂ ಸದ್ ಆಯತನಮ್ । ಅಗ್ನಿರರ್ಚಿರ್ದೇವತಾ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸೂರ್ಯಃ । ಅಹರಾದಯೋಽಪಿ ದೇವತಾಃ॥೧೫॥೧೬॥೧೭॥ ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಅಂತರಾಧಿಕರಣಮ್ ।

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಾಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್॥೧೮॥ ಅಶರೀರಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋಪಪಾದನಾಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಷ್ಟಃ , ತಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಅಶರೀರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ ಘಟವತ್ । ನನು — ಸ್ವಶರೀರನಿಯಂತರಿ ಶರೀರಾಂತರಹಿತೇ ತಕ್ಷಣಿ ಅನೈಕಾಂತಿಕತಾಽತ ಆಹ —

ಸ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।

ನ ನಿಯಮ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಶರೀರರಾಹಿತ್ಯಂ ಹೇತುಃ ಕಿಂ ತು ಶರೀರೇಣ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನಾನನ್ವಯಃ । ತಕ್ಷಾ ತು ಸ್ವಕರ್ಮಜ್ಞದೇಹೇನ ತಾದೃಕ್ ಸಂಬಂಧವಾನೇವ ತಂ ದೇಹಂ ದ್ವಾರೇಣಾನ್ಯಚ್ಚ ವಾಸ್ಯಾದಿ ನಿಯಚ್ಛತೀತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಚೇತನತ್ವಮುಪಾಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಮುಕ್ತೇ  ಚೇತನೇ ಸಾಧ್ಯವತ್ಯಪ್ಯುಪಾಧ್ಯಭಾವಾತ್ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।

ನಿಯಮನಂ ಶರೀರಿಣೋ, ನ ಚೇತನಮಾತ್ರಸ್ಯ; ಮುಕ್ತೇ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ನನು ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಉಭಯಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮತ ಆಹ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವೇತಿ ।

ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕಿಮಿದಮಶರೀರತ್ವಂ ಯತೋ ನಿಯಂತೃತ್ವಾಭಾವಃ । ನಿಯಮ್ಯಾತಿರಿಕ್ತದೇಹರಹಿತತ್ವಂ ವಾ, ದೇಹಸಂಬಂಧಾಭಾವೋ ವಾ, ದೇಹೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೋ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ದೇಹೇತಿ ।

ದೇಹಾದೌ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ತತ್ಸ್ವಾಮೀ ತಕ್ಷಾದಿರ್ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೋಽಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಃ । ಅಥವಾ ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಸ್ಥೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ । ಅಸ್ಯ ಸ್ವದೇಹಾದಿನಿಯಮೇ ನ ದೇಹಾದ್ಯಂತರಮತೋಽನೈಕಾಂತಿಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —

ತದಿತಿ ।

ಪರಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ —

ತದವಿದ್ಯೇತಿ ।

ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತದವಿದ್ಯಾತ್ವಮ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ಸೋಪಾಧಿಕತೈವ; ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಾಭೇದೇನ ಪಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।

ಅತೀತಕಾಲತಾಂ ಚಾಹ —

ಶ್ರುತೀತಿ ।

ಯದವಾದಿ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಂತರಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽನವಸ್ಥೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಹ್ಯನೌಪಾಧಿಕೇಶ್ವರನಿಯಮ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತಂ ನಾನುಪಹಿತೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಂತರಾಪಾದಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವಪರಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರೋಽತ ಆಹ —

ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇತಿ ।

ಏವಂಚೇತಿ ।

ಬಹುತ್ವಾಜ್ಜೀವಾನಾಂ ನಿಯಮ್ಯಾಧಿದೈವಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕತ್ವೇಽ ಂತರ್ಯಾಮಿಣ ಏಕವಚನಶ್ರುತಿಮಾಹ —

ಏಕವಚನಮಿತಿ ।

ಅಭೇದೇಪೀತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧಿಕರಣೋಪಕ್ರಮೇ ವಿಷಯವಿವೇಚಕಮಧಿಲೋಕಮಿತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತದ್ವಿಭಜತೇ —

ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।

ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಪಾಠೇ ಯಃ ಸ್ತನಯಿತ್ನೌ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಂತಮ್॥೧೮॥೧೯॥ ಶಾರೀರಶ್ಚೋಭಯೇಽಪೀತಿ ಸೂತ್ರಪಾತನಿಕಾ । ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ತರೀತಿ ಆತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೌಕಿಕೇ ಕರ್ತರಿ ಡಿತ್ಥೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ದರ್ಶನಾದಿವೃತ್ತ್ಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಆತ್ಮನೀತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ನಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೃಥಿವ್ಯವಯವಸ್ಥಾವಯವಿನೋಽಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇಽಂತರ ಇತಿ । ಪೃಥಿವೀಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಾರಣಾಯ ನ ವೇದೇತಿ । ಸ ಹ್ಯಹಮಸ್ಮಿ ಪೃಥಿವೀತಿ ನ ವೇದ ।

ನಿಯಮ್ಯದೇಹ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ದೇಹೋ ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಃ ತರ್ಕಾವಿಷಯಃ । ಅವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯಃ । ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ॥೨೦॥ ಇತಿ ಪಂಚಮಮಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ।

ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ॥೨೧॥ ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವತ್ರ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತಮಿಹ ತದಶ್ರವಣಾದಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೈವ ಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —

ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ।

ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇದಿತಿ ।

ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪರಿಣಾಮಮತಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ಪರಿಣಾಮಸಾರೂಪ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ, ಅತ್ರ ತು ವಿವರ್ತಸಾದೃಶ್ಯಯೋಃ । ಪರಿಣಾಮಸ್ತು ತತ್ರತ್ಯ ಇಹಾನೂದಿತಃ । ಭೂತಯೋನಿರ್ಜಡಃ ಪರಿಣಮಮಾನತ್ವಾದ್ವಿವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ವಾ ಸಂಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪರಿಣಾಮಿನಃ ಕಥಮಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮತ ಆಹ —

ಸ್ವವಿಕಾರಾನಿತಿ ।

ಅನುಮಾನಯೋರ್ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಯ ಇತಿ ।

ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ।

ನಾಮರೂಪೇತಿ ।

ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಬೀಜಮಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ಮಾ ತದ್ವಿಷಯತಯಾ ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಶಕ್ತಿಭೂತಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್, ಸಂದೇಹಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಧಾನಶಬ್ದಂ ವರ್ತಯತಿ —

ಪ್ರಧೀಯತ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ನ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಮಾತ್ರಪರಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸಾರೂಪ್ಯಾದಿತಿ ।

ನನು ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಧಾನಂ ದೂಷಿತಂ, ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದಚೇತನಮವ್ಯಾಕೃತಂ ದೂಷಿತಪ್ರಾಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಪ್ರಧಾನೇ ತ್ವಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಧಿಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಬಾಧಕಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿ ।

ಈಕ್ಷತ್ಯಾದಿಚಿಂತಯಾಪ್ಯಪುನರುಕ್ತಿಮಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ಉಪಚರ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಉಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯೀಕೃತತ್ವೇನ ತದಾಶ್ರಯ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ ।

ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸತಿ ಚೇತನಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ದುರ್ನಿವಾರಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಕ್ಷರಂ ತು ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅಕ್ಷರಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಮಿತ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪಾದಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಉಪಾದಾನಪ್ರಾಯಪಾಠಾಚ್ಚ ಪಂಚಮ್ಯಾ ನ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ರ ಉಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಿಂಗೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞ ಏವ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶ್ವಯೋನಿರ್ಯದಕ್ಷರಂ ತತ್ಸರ್ವವಿದ್ಭವೇದಿತಿ ವಿಧೀಯತೇ ।

ಯದ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯಾಕ್ಷರಾತ್ಪರತ್ವಮುಕ್ತಂ? ತತ್ರಾಹ —

ಅಕ್ಷರಾದಿತಿ ।

ಯದ್ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ । ನ ಚ — ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ ಭೂತಯೋನಿರೇವಾಕ್ಷರಾದಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತಿ — ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾಽಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್, ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕ್ಷರಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ।

ವಿವರ್ತಸ್ತ್ವಿತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ಭೋಗ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —

ಭೋಗಾ ಇತಿ ।

ನನು ಋತುಷು ಯಜಂತೀತಿ ಕರ್ತರಿ ಕ್ವಿಪಿ ಸಂಪ್ರಸಾರೇಣ ಋತ್ವಿಕ್ ಶಬ್ದಃ । ಯಜ್ಞಸಂಯೋಗೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಪತಿಶಬ್ದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ನಕಾರಾದೇಶಃ, ಸ ಇಕಾರಸ್ಯಾಂತ್ಯಸ್ಯ, ತತೋ ಙೀಪಿ ಕೃತೇ ಪತ್ನೀ ।

ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ವಿವರ್ತತ್ವೇನ ಸಾರೂಪ್ಯಾನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥೨೧॥

ಪ್ರಧಾನಾದಿತ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಶಾರೀರಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣತಯಾ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ; ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾದಾದ್ಯಹೇತುರಪಿ ಪ್ರಧಾನವಾರಣಾರ್ಥ ಇತಿ । ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಬೀಜಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಃ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ಸಾ ಚೇಶ್ವರಮಾಶ್ರಯತೇ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತಿ ಈಶ್ವರಾಶ್ರಯಾ । ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಉಪಾಧಿಭೂತಾವಚ್ಛೇದಿಕಾ, ಶುಕ್ತೇರಿವ ತದ್ವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಅವಿಕಾರ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತಂ ಭಾಷ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಕೈಶ್ಚಿದಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ — ಅಜ್ಞತ್ವಭ್ರಾಂತತಾದೋಷಾದರಕ್ಷತ್ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ । ಏತದ್ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ವಾಚಸ್ಪತಿರಗಾಧಧೀಃ॥ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಗಮಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರ ಸಾರೂಪ್ಯಾದಿ ಬಹು ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸಮಂಜಸಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾದಿ ಅಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೨॥ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ । ನೇತರಾವಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಭಾಷ್ಯೇ — ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಸ್ಯ ನ ವಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ಸಮಾಧಾನಮ್ ।

ಜಾಯಮಾನಸನ್ನಿಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇನ ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಮಾಹ —

ನೇತಿ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿವದ್ ಮೂರ್ಧಾದಿಸಂಭವ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ । ತನ್ನ ; ಅಪಾಣಿಪಾದಮಿತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕ್ರಮಾದ್ಧಿರಣ್ಮಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಾಕೃತಪಾಣ್ಯಾದಿನಿಷೇಧ ಏಷ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಥಮಸ್ಯ ಚರಮೇಣಾಸಂಕೋಚಾದಿತಿ ।

ಲಿಂಗಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರಂ ನ ಶರೀರಾದಿಮತ್ವಪರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಮೂರ್ಧಾದಿಬಹುಶ್ರುತೀನಾಂ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಾಸ್ತು ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಸ್ಯ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮೇತಿ ಚಾತ್ರತ್ಯೇ ಸರ್ವನಾಮನೀ ಸನ್ನಿಹಿತತರಂ ವಿಗ್ರಹವಂತಂ ಗೃಹ್ಣೀತೋ ನ ಭೂತಯೋನಿಮಿತಿ ।

ಲಿಂಗನಿರುದ್ಧೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಸನ್ನಿಧಿರ್ವಿಜಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ —

ಸಿದ್ಧೇ ಚೇತಿ ।

ಪುರುಷ ಏವೇದಮಿತ್ಯಾದಿಸರ್ವರೂಪತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೋಽಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧಾದಿಕಸ್ಯೈವಾಸ್ತು ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತತರತ್ವಾದತ ಆಹ —

ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।

ಸನ್ನಿಧೇಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವದ್ಬಾಧಕಲಿಂಗಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಊರ್ಣನಾಭಿರ್ಲೂತಾಕೀಟಸ್ತಂತೂನ್ ಸೃಜತೇ ಸಂಹರತಿ ಚ । ಸತೋ ಜೀವತಃ । ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಅಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಪಸನ್ನಾಯ ಪ್ರೋವಾಚ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ಸರ್ವವಿದ್ಯಾವೇದ್ಯವಸ್ತ್ವಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಕರ್ಮನಿರ್ಮಿತಾನ್ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಹೇತುಮಾಹ — ಇಹ ಸಂಸಾರೇಽಕೃತೋ ಲೋಕೋ ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಅತೋಽಕೃತಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ದಿವಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಭವೋ ದಿವ್ಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಸಹಿತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮೇತಿ ಯಾವತ್ । ಕ್ರಿಯಾವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣರಹಿತಃ । ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯನಿಷೇಧೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಃ । ಅತ ಏವ ಶುಭ್ರ ಶುದ್ಧಃ; ಅಗ್ನಿದ್ಯೌಃ, ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಸ ಮೂರ್ಧಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥೇ ಅಸ್ಯಶಬ್ದಃ । ವಿವೃತಾ ಉದ್ಘಾಟಿತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ವೇದಾಃ ಯಸ್ಯ, ವಾಕ್ ವಾಯುರ್ಯಸ್ಯ, ಪ್ರಾಣಃ ವಿಶ್ವಂ ಯಸ್ಯ, ಹೃದಯಂ ಮನಸ್ತನ್ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ ವಿಶ್ವಸ್ಯ, ಪಾದರೂಪೇಣ ಪೃಥಿವೀ ಯಸ್ಯ ಜಾತಾ, ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಗತಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಮಷ್ಟಿತಯಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಗ್ನಿರ್ದ್ಯುಲೋಕೋ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ ಸಮಿಧಃ; ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿಸ್ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿದಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ದಧಾರ ದಧಾರ । ಕಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ॥ ಇತಿ ಷಷ್ಠಮದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥

ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್॥೨೪॥ ಅತ್ರ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಕಿಮನಾತ್ಮಾ, ಕಿಂ ವಾ ಆತ್ಮಾ, ಅನಾತ್ಮತ್ವೇ ಜಾಠರೋಽನ್ಯೋ ವಾ, ಆತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಃ ಪರೋ ವೇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾದಕ್ಷರಂ  ಬ್ರಹ್ಮ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಜಾಠರಾದಾವನೈಕಾಂತ್ಯಶಂಕಾ ತಸ್ಯ ನಿರಸ್ಯತೇ॥ ಕೋ ನ ಆತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹರಣಭಾಷ್ಯಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾರ್ಥಾನುಸಂಧಾನೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉದ್ದಾಲಕೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಜನ ಇತಿ ಋಷಿನಾಮೈವ ।

ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ಪರೋಕ್ಷ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾತ್ಮಪದಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಇಕ್ ಸ್ಮರಣ ಇತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಮಧ್ಯೇಷೀತಿ ।

ದ್ಯುಸೂರ್ಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಾ ದ್ಯೌರ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಗುಣಃ ಸೂರ್ಯಃ; ಏಷ ಶುಕ್ಲ ಏಷ ನೀಲ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಸ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ  ಚಕ್ಷುಃ । ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಗುಣೋ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ । ಬಹುಲತ್ವಗುಣ ಆಕಾಶೋ ದೇಹಮಧ್ಯಮ್ । ರಯಿರ್ಧನಮ್ । ತದ್ಗುಣಾ ಆಪೋ ವಸ್ತಿಸ್ಥಮ್ ಉದಕಮ್ ; ತತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ಮೂರ್ಧಾಪಾತಾದಿದೂಷಣೈರುಪಾಸನಾನಾಂ ನಿಂದಯೇತಿ । ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯದಿತ್ಯಾದಿನೈಕೈಕೋಪಾಸನನಿಂದಯಾ ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಾದಯೋ ಮೂರ್ಧಾದಯ ಇತಿ ಕಥನೇನಾವಯವಿನಃ ಸಮಸ್ತಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸಕ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರೋಽಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತ ಇತಿ — ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಹೃದಯಾದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಣೀತಮಿವ ।

ಇತಃ ಪ್ರಣಯನಾವಧಿತ್ವಾದ್ ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ, ಅತಏವ ತದನಂತರತ್ವಾನ್ಮನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನ ಇತ್ಯಾಹ —

ಹೃದಯಾನಂತರಮಿತಿ॥೨೪॥

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ತದೇಕಾರ್ಥಂ ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ಣೀಯತೇ, ನ ವಿಪರ್ಯಯ ಇತ್ಯತ್ರ ನ್ಯಾಯಮಾಹ —

ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ಹೀತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ತಂ ಚತುರ್ಧಾ ಕೃತ್ವಾ ಬರ್ಹಿಷದಂ ಕರೋತೀತಿ ಪುರೋಡಾಶಮಾತ್ರಚತುರ್ಧಾಕರಣವಾಕ್ಯಮೇಕಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿನಾ ಶಾಖಾಂತರೀಯೇಣಾಗ್ನೇಯಂ ಚತುರ್ಧಾ ಕರೋತೀತಿ ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನಾಗ್ನೇಯ ಏವ ಪುರೋಡಾಶೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ಏವಮತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಕರ್ಮಣಃ ಶಾಖಾಭೇದೇಽ ಪ್ಯಭೇದಾತ್ತತ್ರ ತಥಾ, ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಮಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕರ್ಮವದಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮುಪಕ್ರಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಃ, ಉಪಸಂಹಾರಾದಪೀತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶಮುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯುಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಪಂಚಪಾದೀಕೃತಸ್ತು ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮೋಪಕ್ರಮತ್ವಲಾಭೇ ಕಿಂ ಶಾಖಾಂತರಾಲೋಚನಯೇತಿ ಪಶ್ಯಂತಃ ಪುರುಷಮನೂದ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತದ್ದೂಷಯತಿ —

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಯತ ಏವಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಸಹ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸೂತ್ರಗತಾಪಿಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽತ ಏವಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವತ್ಪುರುಷತ್ವಮಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧೇಯಂ ನ ವಿಪರ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಪುರುಷಮನೂದ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರೋ ವಿಧೀಯತೇ, ತದಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಸತೀತಿ ।

ಕಿಮತಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಸೂತ್ರವಿರೋಧೋಽಪಿ ತು ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಯೋ ಹೈತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಥಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಗ್ನ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಪುರುಷತ್ವವೇದನಂ ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾನೂದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯಾಯಮೇವಾರ್ಥಃ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವೇ ಯಚ್ಛಬ್ದಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪಂಚಪಾದ್ಯಾಂ ತು ಜಾಠರೇ ಈಶ್ವರದೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಯೋಗಾದಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಯೋರೀಶ್ವರೇ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ವಕ್ತುಮಯಮ್ ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವವ್ಯತ್ಯಯ ಆಶ್ರಿತ ಇತಿ ಚಿಂತ್ಯಮಿದಂ ದೂಷಣಮಿತಿ॥೨೪॥೨೫॥೨೬॥೨೭॥

ಮೂರ್ಧಾದಿಚಿಬುಕಾಂತಾವಯವೇಷು ಸಂಪಾದಿತಸ್ಯ ಕಥಂ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ? ತೇಷಾಂ ಪುರುಷೈಕದೇಶತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಪುರುಷಸ್ಯ ಪಾದಾದಿಮೂರ್ಧಾಂತಾವಯವಾನಾಮೇಷು ಸಂಪಾದನಾತ್ಪುರುಷಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರಾವಯವಸಂಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಮೂರ್ಧಚಿಬುಕಾಂತರಾಲಸ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಾವಯವಸ್ಥತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕಾರ್ಯಕರಣೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಸಮುದಾಯ ಏವ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯಾವಯವಾ ಮೂರ್ಧಾದಿಚಿಬುಕಾಂತಾಸ್ತೇಷ್ವಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಃ —

ಸಮುದಾಯೇತಿ ।

ಅವಯವಿನ್ಯವಯವಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಾದವಯವಸ್ಥೋಪ್ಯವಯವ್ಯಾಶ್ರಿತಃ, ಗೃಹಸ್ಥ ಇವ ಗ್ರಾಮಸ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು — ಅವಯವಾಶ್ರಿತಸ್ಯಾವಯವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವವ್ಯಪದೇಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ವಕ್ತವ್ಯೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತ್ವವಯವಸ್ಯಾವಯವಿನಿಷ್ಠತಾವ್ಯಪದೇಶಮುದಾಹರತಿ, ತತೋ ನ ನಿದರ್ಶನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರೈವೇತಿ ।

ಶಾಖಾದೀನಾಂ ಸಮುದಾಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಶಾಖಾ ಸಮುದಾಯಮಧ್ಯಪಾತಿನೀ ಭವೇತ್, ತಾವದೇಷಾಂ ಚ ಮೂರ್ಧಾದಿಚಿಬುಕಾಂತಾವಯವಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಮುದಾಯಾಂತರ್ಭಾವೇ ನಿದರ್ಶನಮ್ । ಅವಯವಸ್ಥಸ್ಯ ತು ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಿಪುರುಷಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಮರ್ಥಾದೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಾಽಯಂ ನರೋ ನೇತಾ ಕಾರಣಮ್॥೨೮॥೨೯॥೩೦॥೩೧॥

ಭಾಷ್ಯೇ —

ವರಣಾನಾಸೀತಿ ।

ನಿರುಪ್ಯೇತಿ ।

ಇಮಾಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂ ಭ್ರೂಸಹಿತಾಂ ನಾಸಿಕಾಂ ವಾರಯತಿ ನಾಶ್ಯತೀತಿ ವರಣಾಸಹಿತಾ ನಾಶೀತಿ ನಿರುಚ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವರಣಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಭ್ರೂರಿತಿ॥೩೨॥

ಅತ್ರಿಃ ಕಿಲ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯ ಏಷೋಽನಂತೋಽವ್ಯಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ತಂ ಕಥಂ ವಿಜಾನೀಯಾಮಿತಿ । ಪ್ರತ್ಯುವಾಚೇತರಃ ಸೋಽವಿಮುಕ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।

ಅವಿಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಭೂತಾ ಕಾ ವೈ ವರಣಾ ಕಾ ಚ ನಾಶೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಾನಿಂದ್ರಿಯಕೃತಾಂದೋಷಾನ್ವಾರಯತಿ —

ತೇನ ವರಣೇತಿ ।

ಸರ್ವಾನಿಂದ್ರಿಯಕೃತಾನ್ಪಾಪ್ಮನೋ ನಾಶಯತಿ ಇತಿ ನಾಶೀತಿ । ನಿಯಮ್ಯ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವದ್ವಾರೇಣ ನಿಯಂತುರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾನ್ನಾಸಾಭ್ರುವೋಃ ಪಾಪ್ಮವಾಕರತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ನಾಸಾಭ್ರುವೋರ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪ್ರಶ್ನಃ ಕತಮಚ್ಚೇತಿ ।

ಭ್ರೂಮಧ್ಯಮಾಹೇತರೋ ಭ್ರುವೋರಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನಾಸಿಕ್ಯಸ್ಯ । ಸ ಚ ಸಂಧಿರ್ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಧಿತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯಃ॥ ಕೇಚಿತ್ತು — ಉಪಾಸನಾಬುದ್ಧಿರ್ವಾರಕತ್ವೇನ ನಾಶಕತ್ವೇನ ಚ ವರಣಾ ನಾಶೀ । ಸಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾ, ನ ಭ್ರೂಃ, ಭ್ರುವೋರಿತಿ ದ್ವಿವಚನೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಏಕವಚನಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಅತಃ ಶ್ರುತ್ಯನಭಿಜ್ಞೋ ವಾಚಸ್ಪತಿಃ — ಇತಿ ವದಂತಿ । ತನ್ನ; ಅತ್ರ ಹ್ಯುಪಾಸನಾ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ನ ಪ್ರಕೃತಾ । ತಂ ಕಥಂ ವಿಜಾತೀಯಾಮಿತ್ಯುಪಸರ್ಜನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮಪಿ ನ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾರ್ಹಮ್ । ತತಃ ಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಭ್ರೂಪ್ರಾತಿಪದಿಕರ್ಥಂ ವಕ್ತಿ ವರಣಾಶಬ್ದ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಜ್ಞೋ ವಾಚಸ್ಪತಿರೇವ । ವೈಶ್ವಾನರಮಹ್ಣಾಂ ಕೇತುಂ ಸೂರ್ಯಂ, ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಶೋಭನಮತೌ ವಿಷಯಾ ಭವೇಮ । ಸ ಚ ಕಂ ಸುಖಮ್ । ಅಭಿಮುಖಾ ಶ್ರೀಶ್ಚ । ಯೋ ಭಾನುರೂಪೇಣ ರೋದಸೀ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಚಾತತಾನ ವ್ಯಾಪ್ತವಾನ್ ।

ರೋದಸೀ ಏವ ದರ್ಶಯತಿ —

ಇಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿವ । ದೇವಾಃ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ । ಅಭಿಸಂಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಉಪಾಸನಯಾ ಯದಾ ತೇ ಸುವಿದಿತಾ ಭವಂತಿ । ಅಹಂ ಕೈಕೇಯರಾಜೋ ಯುಷ್ಮಭ್ಯಮ್ ಔಪಮನ್ಯವಾದಿಭ್ಯಃ ಏತಾನ್ ದೇವಾಸ್ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮೇವಾಭಿಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಿ । ಅಧೋಲೋಕಾನತೀತ್ಯ ಸ್ಥಿತಾಽತಿಷ್ಠಾ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧ್ನ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಾರೋಪ್ಯಾ, ಏವಂ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣವಂತೋ ವೈಶ್ವಾನರಾವಯವಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಷ್ವಾರೋಪ್ಯಾಃ॥ ಇತಿ ಸಪ್ತಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣಮ್॥ ಇತಿ ಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಭಗವದಮಲಾನಂದಕೃತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ॥

ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಥ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ। ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್॥೧॥ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗನಿರೂಪಣಂ ಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಇಹೇತಿ ।

ಆದ್ಯಾಧಿಕರಣಮವತಾರಯತಿ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಆಯತನತ್ವಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾತ್ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –

ಪಾರವತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।

ಅಮೃತಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಕರ್ಹಿಚಿತ್ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್।

ಆಯತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಪಾರವತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।

ಸೇತುತ್ವಸ್ಯ ಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಾಪರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಮೃತತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಭೇದ ಇತಿ ।

ಭೇದೇ ಹಿ ಸತಿ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾ ಷಷ್ಠೀ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮ ಚಾಮೃತಮಿತಿ ನಾಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪಾರಂ ಪರಕೂಲಮ್। ಅವಾರಮ್ ಅರ್ವಾಕ್ಕೂಲಮ್।

ನನು ಷಿಞೋ ಬಂಧನಾರ್ಥಾತ್ ಸೇತುಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜನ್ಮರ್ಯಾದಾಯಾ ಬಂಧರಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನತ್ವಿತಿ ।

ಯತ್ರ ದಾರುಣಿ ಚ್ಛಿದ್ರಿತೇ ನಿಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ಪಾದಪ್ರೋತನಂ ತತ್ ಹಡಿಃ। ನಿಗಡಃ ಶೃಂಖಲಾ।

ನನು ಅಮೃತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಮೃತಾಂತರಸಂಬಂಧಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಯಾವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತಾವದಗಚ್ಛದ್ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಭವತಿ ಪಾರವತ್।

ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದಾಯತನತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ। ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಹಿ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇತಿ।

ತಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ದೇಹಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಧಾರಣಾದ್ವೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯಾಸ್ಯ ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಥಾಕ್ರಮಮಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಧಾರಣಾತ್ ಸಾಧನಾದ್ವಾ ಸೇತುತಾ। ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಮೃತಮ್; ತಥಾಪಿ ತದಜ್ಞಾತಂ ನ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವದಶಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಧಾರಯಿತೃತ್ವಮ್। ಅತ ಏವ ಷಷ್ಠೀ।

ನನ್ವೇವಂ ರೂಢಿರ್ಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ –

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ।

ಪಾರವತ್ತಾವರ್ಜಂ ಪಾರವತ್ತಾಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ।

ಯೋಗಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।

ಷಿಞ್ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥ ವಿಧಾರಕತ್ವಮೇವ ಸೇತುಗುಣೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್, ತಥಾ ಚ ಪಾರವತ್ತಯಾ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತೀ ರೂಢ್ಯತ್ಯಾಗೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಯೋಗಾತ್ ಬಲಿನೀತಿ ಚ ನ ಶಂಕ್ಯಮಿತಿ।

ಅಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಸಾಧನತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ಅಮೃತತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಮೃತಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।

ದ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯ ಚ ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮುಪಾದಾನೇ ತೇಷಾಂ ಬಹುತ್ವಾದ್ ದ್ವ್ಯೇಕೇಷ್ವಿತಿ ಸ್ಯಾತ್। ನಾನಾರ್ಥಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸಕೃದುಚ್ಚಾರಣಮಿಹ ತಂತ್ರಮ್, ಏವಂ ಚಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಭೇದೋ ವ್ಯುದಸ್ತಃ। ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೀಯಾಃ ಶಬ್ದಾ ಏತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ತತ್ರ ತ್ವಾಯತನವದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷತ್ವನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್; ತತ್ಪ್ರಧಾನವಾದನಿರಾಸಾನುಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇನ ಸಂಗಮಯತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಪ್ರಧಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸರ್ವನಾಮಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಹಮಿತಿ ಕಶ್ಚಿತ್, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಯತ್ತು - ಕೇನಚಿದುಕ್ತಂ, ‘ತಂ ಜಾನಥೇತಿ ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನಂ ಜ್ಞಾನಮೇಷ ಇತಿ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾನರ್ಹಂ ಚ’ – ಇತಿ, ತನ್ನ; ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞೇಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯನಿರ್ದೇಶೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್।

ಪುಂಲ್ಲಿಂಗಂ ತು ವಿಧೇಯಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದೇತತ್। ‘‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ’’ ಇತ್ಯಾದೌ ಶಬ್ದತೋಽಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪಯ-ಆದೇಃ ಸರ್ವನಾಮನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಅನಿಯತಂ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಧಾನಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ॥ ೧॥

ಅವಿದ್ಯಾರಾಗದ್ವೇಷಾದೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಭಯಮೋಹಾವುಕ್ತೌ।

ಏತೇಽವಿದ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತೌ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್, ಮೋಹಶ್ಚ ವಿಷಾದಃ, ಶೋಕ ಇತಿ ಚ ವಿಷಾದವ್ಯಾಖ್ಯಾ।

ಪರಾವರ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪರಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸೂತ್ರೋಪಾತ್ತಮ್ ಉಕ್ತಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಮುದಾಹೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮ್, ಉಪಸೃಪ್ಯಪದಾರ್ಥಂ ಇತಿ ಚ ವಕ್ತುಂ ‘‘ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತಿ’’ ಮಂತ್ರ ಉದಾಹೃತಃ ತತಶ್ಚ ಉತ್ತರಮಂತ್ರೇ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಅಭಿಧಾಸ್ಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೇ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸಂಯೋಗೇ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಯಾ ದೃಷ್ಟೇ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್। ನಿಷ್ಠಾ ಚ ಭಾವೇ।

ದರ್ಶನಾರ್ಥಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾದೇಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾತ್ ಶಿಥಿಲೀಭಾವೋ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।

ಉತ್ತರಮಂತ್ರಸ್ಥನಾಮರೂಪಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ನಾಮೇತಿ॥೨॥

ಯತ್ತು - ಕಶ್ಚಿದಾಹ - ಸೂತ್ರೇಣಾಽನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ ನ ವಾಯ್ವಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ನಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಪೀತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಹೇತುನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಅವ್ಯಾಕೃತವಾದಾದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩॥೪॥೫॥೬॥ ನ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಚಕಾರಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಸೌತ್ರಚಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾತ್ವಭ್ರಮಮಪಾಕರೋತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಜೀವಾತ್ಮೈವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ।

ಜೀವಾತ್ಮಾಧಿಗಮಯೇತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಜೀವಸ್ವರೂಪಮನೂದ್ಯಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಕರಣೇ ನ ಪಠಿತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾದಿತಿ ಕೇನಚಿದಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್; ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ ಉದ್ಧಾಟನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸೂತ್ರಸ್ಯ। ಇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಪುರುಷ ಏವ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ - ಓತಂ ಸಮಾಶ್ರಿತಂ ಕಿಂ ತದಿತಿ, ಅತ ಆಹ - ಕರ್ಮ - ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ। ತಪೋ ಜ್ಞಾನಮ್, ಅರ್ಥಾತ್ ತತ್ಫಲಂ ಚ। ಸ ಚ ಪುರುಷಃ ಪರಾಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ॥೭॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಭೂಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವಾಕ್ಪ್ರೇರಕತ್ವಾತ್ ವಾಚೋ ಮನೋ ಭೂಯಃ। ಕುರ್ಯಾಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಮನಸಃ ಕರ್ತವ್ಯಾದಿವಿವೇಕಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಕಾರಣಮ್। ತಸ್ಯ ಚಾತೀತಾದಿವಿಷಯಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಂ ಚಿತ್ತಮ್। ತಸ್ಮಾದಪಿ ಲೋಕಿಕವಿಷಯಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯದೇವತಾದ್ಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಧ್ಯಾನಂ ಫಲತೋ ಭೂಯಃ। ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಯ ಮನೋಗತಂ ಬಲಂ ಪ್ರತಿಭಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಾರಣಮ್। ತಸ್ಯಾದ್ಯಮಾನಮನ್ನಮ್। ತಸ್ಯಾಪಃ। ಏವಮಾಕಾಶಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞೇಯಮ್। ಆಕಾಶಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಮರಃ ಸ್ಮರಣಮ್। ತಸ್ಯಾಶಾ ತಯಾ ಹೀಷ್ಟಂ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸ್ಮರತಿ। ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಸರ್ವಹೇತುತಯಾ ಭೂಯಾನ್ ಇತ್ಯುತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಭವತು ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಪರ್ಯವಸಾನಮ್; ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಭೂಮತ್ವಶಂಕಾ, ಏಷ ತ್ವಿತಿ ತುಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಂಥಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಭೂಮೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶನಾವಸರ ಏವ ಸಂಶಯೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭಾವನಮಾಹ –

ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಲಿಂಗಾತ್ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮಾ, ತುಶಬ್ದಸ್ತು ಸತ್ಯಪ್ರಾಣವೇದಿನ ಏವ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿತ್ವಾತ್ ವಿಶೇಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಸಂಭವಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ –

ಅಪೃಷ್ಟ ಏವೇತಿ ।

ಯದಿ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯೋ ಭೂಮಾ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗ್ವತ್ಪ್ರಶ್ನೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಭೂಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಬಹುತ್ವವಚನತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ –

ಭಾವಭವಿತ್ರೋರಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಣಸನ್ನಿಧಿರಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ಚ ಸಂಶಯಬೀಜಮುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್, ಪ್ರಬಲದುರ್ಬಲಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಂಶಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಇದಂ ಹಿ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನೇನ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋಕ್ತಮ್ ಅತೋ ಯಥಾಶ್ರುತಾಲೋಚಿಭಿಃ ನಾವಜ್ಞೇಯಮ್। ಉಪಪತ್ತಿಂ ತ್ವನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಯೋ ವೈ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತೋ ಭೂಮಾ, ನ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯಃ, ಅಸ್ತಿ ಭಗವ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಶ್ನಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಏತದ್ಗ್ರಂಥಸ್ಥಭೂಮರೂಪತ್ವಾತ್, ಆಶಾಪೇಕ್ಷಪ್ರಾಣಭೂಮವತ್ ಇತ್ಯನುಮಾನಂ ಸೂಚಿತಮ್। ಆರ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾಽಪರ್ಯಸಾನಾತ್ ಹವಿಷಾ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಹಾಮಹೇ, ಪರ್ಯವಸಿತಸ್ಯ ಹಿ ಉದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೌ ಅಹಂಗ್ರಹಸ್ಯೇವ ಏಕತ್ವಮಿತಿ ಶಬರಸ್ವಾಮಿನ ಆಹುಃ।

ಸಂಶಯಬೀಜೋಪಪತ್ತಿಮನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯವಾದಿಷ್ಮ, ತಾಮಿದಾನೀಮಾಹ –

ನ ಚಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ॥

ನಿರ್ಣೋತಾರ್ಥಪ್ರತೀಕವಿಷಯೋತ್ತರವಶಾತ್ ಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಕಪರಃ, ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ನಾಮಾದಿಷು ಆರೋಪ್ಯಮಾಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ।

ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಆರೋಪ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಅತದಿತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನೋ ಯದ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದ ಉತ್ತರಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕವಿಷಯಸ್ಯ ಅತದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ ಅಪೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಚ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋಃ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೇತಿ ಯದಿ ಪಾಠೋ ಲಭ್ಯತೇ ತದಾ ಸುಗಮಮಿತಿ॥

ತದೇತದಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಾನುತ್ಥಾನಮ್। ಪ್ರಕರಣಮೇವ ಪ್ರಾಣಸನ್ನಿಧಿಸಮಕಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಂಶಯಬೀಜಂ ದರ್ಶಯತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪ್ರಕರಣತ್ವಮಸ್ಯ ನ ನಿಶ್ಚಿತಂ, ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್। ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಸರೇ ಪುನರ್ನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಪಿ ಅತಿಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಉತ್ಥಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಪಿ ಚ ಭೂಮೇತಿ ಭಾವ ಇತ್ಯತ್ರ। ಅಪಿ ತು ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿತ್ವಾತ್ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ।

ಫಲಿತಮಾಹ –

ತದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣವ್ರತಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತೌ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –

ನ ನಾಮೇತಿ ।

ಸತ್ಯಾದಿಪರಂಪರಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ಸತ್ಯಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಯದವಾದಿ ಪ್ರತೀಕವಿಷಯೋ ಬಹೋರ್ಭಾವ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹೇ ‘ಪೃಥ್ವಾದಿಭ್ಯ ಇಮನಿಜ್ವಾ’ ಇತೀಮನಿಚ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಬಹುಶಬ್ದೋಪರಿ ಕೃತೇ ಬಹೋರ್ಲೋಪೋ ಭೂ ಚ ಬಹೋರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಬಹೋರುತ್ತರೇಷಾಮಿಮನಾದೀನಾಮಿಕಾರಸ್ಯ ಲೋಪೇ ಬಹೋಃ ಸ್ಥಾನೇ ಭೂ-ಆದೇಶೇ ಚ ಭೂಮೇತಿ ರೂಪಮ್। ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಹ ವಾ ಏಷೋಽಪಾನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಗ್ನಿತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯಃ। ಪುರೇ ಶರೀರೇ ದೇವೋ ಮನ-ಉಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ। ಅಥ ತದಾ ಯತ್ಸುಖಂ ತದಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಭವತಿ ಸ ವಾ ಏವ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಸ್ವಪ್ರಾಂತೇ ಬುದ್ಧಾಂತೇ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರದ್ಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಃ ಪಠಿತಃ। ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಶೋಕತಮಸೋಃ ಅಭಿಧಾನಾತ್ ವಿಸಂವಾದ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮ್ ಉತ್ತರಂ ಭಾಷ್ಯಂ - ತಮ ಇತಿ ಶೋಕಾದಿಕಾರಣಮಿತಿ॥೯॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಭೂಮಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಕ್ಷರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ॥೧೦॥ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ವರ್ಣಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ರೂಢಿನಿರೂಢಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಣವಸರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ಗೌಣಂ ಪ್ರಾಣಸರ್ವಾತ್ಮ್ಯವದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನನಿರಾ ಸಾತ್ಸಂಗತಿಃ। ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಅಕ್ಷರಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ರೂಪ್ಯತೇ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ಇತಿ ರೂಪಮಭಿಧೇಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಅರ್ಥೇ ಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಭವೋ ನ ತದ್ಗಮ್ಯತ್ವಕೃತಃ। ಧೂಮಗಮ್ಯವಹ್ನೇಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನವಭಾಸಾದಿತಿ।

ಶಬ್ದಬೋಧೇಽಭಿಧಯಾ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೇ ಯಃ ಶಬ್ದಬೋಧಸ್ತತ್ರೋಪಾಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಶಂಕಾಽಪಿ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಗ್ರಥಿತಾಃ ಸಂಬದ್ಧಾಃ। ವಿದ್ಧಾಃ ತದಾತ್ಮ್ಯೇನ। ಶಂಕುನಾ ಪರ್ಣನಾಲೇನ। ಪರ್ಣಾನಿ ಪರ್ಣಾವಯವಾಃ ಸಂತೃಣ್ಣಾನಿ ವಿದ್ಧಾನಿ।

ಕಿಂ ತು ಪರಮಾತ್ಮೈವೈತಿ ।

ಧಾರಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯನುಷಂಗಃ।

ಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಿರ್ಭೇದಮಾಹ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ನನು ಡಿತ್ಥೋಽಯಮಿತಿ ನಾಮಸಂಭೇದೋಽನುಭೂಯತೇ, ತತ ಆಹ –

ನ ಚ ಡಿತ್ಥ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯರ್ಥೋ ನ ಶಬ್ದಾತ್ಮಾ, ತರ್ಹಿ ಕಥಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೇ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ನ ಹಿ ಸ ತದಾ ಸ್ವೇನ ಪರೇಣ ವೋಚ್ಚಾರ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಸಂಜ್ಞಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಸ್ಯ ಸಂಪಾತ ಉತ್ಪಾದಸ್ತೇನಾಯಾತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧೈಃ ಪುಂಭಿಃ।

ಯತ್ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಮರಣಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯಹೇತುಕಮ್ ಅರ್ಥಾತ್ಮತ್ವಹೇತುಕಮ್।

ನನು ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸಂಜ್ಞಾಯಾಃ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಸಂಜ್ಞಾಹೀತಿ ।

ಸಂಜ್ಞಿನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾಽಪಿ ಸಂಜ್ಞಾ ನ ಬಾಧತೇ।

ಸಾ ಹಿ ತಟಸ್ಥಾ ಅರ್ಥಾನಿವಿಷ್ಟಾಽತೋ ನಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಾಚ್ಛಾದನಕ್ಷಮೇತಿ॥ ಭಾಸ್ಕರಸ್ತ್ವಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದೇಃ ವರ್ಣೇಷು ಅಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಅಧಿಕರಣಮನ್ಯಥಯಾಮಾಸ, ತದನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ಯೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ ಪ್ರಧಾನಂ ನ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ; ಸಾಧಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯತ್ತು ಕಶ್ಚಿದಾಹ - ಭೂತಭವಿಷ್ಯದಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವಾದವ್ಯಾಕೃತಮಾಕಾಶಂ, ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕ್ರಿಯಾ - ಇತಿ। ತನ್ನ; ತಥಾ ಸತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್। ಅತ್ರ ಸ ಏವಾಹ ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಭಂಗಃ ಫಲಂ, ನಭ ಆಶ್ರಯಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಾಯೋಗಾದವ್ಯಾಕೃತಾಶ್ರಯಸ್ಯ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ। ತಚ್ಚ ನ; ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶ ಇತಿ ಭೂತಾಕಾಶಾಶ್ರಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾವಗಮಾತ್। ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ನಭ ಆಶ್ರಯತ್ವಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ ತದ್ವ್ಯುದಾಸಾಯ ರೂಢಿಭಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್; ಅಭಗ್ನಾಯಾಮಪಿ ರೂಢೌ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಪ್ರಶಾಸ್ತೇರ್ನಿರ್ಣಯಲಾಭಾದಿತಿ।

ನ ಹ್ಯವಶ್ಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರೌಢ್ಯೈಷ ವಾದಃ। ಸಂಭವತಿ ತು ಪ್ರಾಪ್ತಿರಭಿಧಾನಾನುರಕ್ತಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ, ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾನನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾವರ್ಣೇಷು ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ॥ ಪ್ರಪಂಚಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಾತ್ರಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಶಾಸನಾಶ್ರಯತ್ವಾಽಯೋಗಾದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತೇ - ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾದಿತಿ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ.೧.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೧) ಸೂತ್ರಮಸಂಗತಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್। ತನ್ನ; ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭುಜಂಗವತ್ ಪ್ರಶಾಸನವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಾತ್। ಹಂತ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತಮಾರೋಪ್ಯ ತದಪಿ ಪ್ರಶಾಸಿತೃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್; ಚೇತನೇ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯ ಜಗದೈಶ್ವರ್ಯರೂಪೇಣ ಚೇತನ ಏವ ಸಮಾರೋಪಸಂಭವಾತ್। ನ ಹಿ ಗಜತುರಗಪತ್ತಿವೃತೇ ರಾಜಾಮಾತ್ಯೇ ರಾಜತ್ವಮಾರೋಪಿತಮಿತಿ ಕುಡ್ಯಾದಾವಾರೋಪ್ಯತೇ। ಆರೋಪಿತಮಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾದಕಾರಗತಹ್ರಸ್ವಾದಿವತ್। ಪ್ರಧಾನೇ ತು ಗೌಣಮ್।

ತದಿದಮಾಹ –

ನ ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಇತಿ॥೧೨॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಮಕ್ಷರಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ॥೧೩॥ ಅಂಬರಾವಧಿಕಾಧಾರಾತ್ಪ್ರಣವಃ ಪರ್ಯುದಾಸಿ ಯಃ। ತದ್ಧ್ಯೇಯಮಪರಂ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ॥ ಏಷಾಂ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಿಸಂಗತಿಃ।

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಜನೋ ಜೀವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತಥಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತತೋ ಹೇತೋರಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ।

ನನು ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಪರಾತ್ ಪರಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತ ಇತೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋಃ ಏಕವಿಷಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಧ್ಯೇಯಂ, ನ ತ್ವಪರಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅರ್ಥಭೇದತ ಇತಿ ।

ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರಾತ್ಪರೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಏಕವಿಷಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಥಮಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೇತಿ ।

ಅರ್ಥಭೇದತ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ದರ್ಶನಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರ್ವಿಷಯಭೇದ ಉಕ್ತಸ್ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನನು ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಮಿಹೇಕ್ಷಣಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಮನನಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ಮನನದರ್ಶನಯೋಃ ಐಕ್ಯಂ ಉತಾಽತ್ರ ಮನನವಿವಕ್ಷಾ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಮನನಾದಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರರ್ಥಭೇದಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ಈಕ್ಷಣೇತಿ ।

ಏಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ।

ಯದವಾದಿ ನ ಸರ್ವಂ ದರ್ಶನಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –

ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಮಿತಿ ।

ಈಕ್ಷತೇರೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ, ನ ಚೇಹಾಪವಾದಃ ಕಶ್ಚಿತ್, ತಥಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸ್ಯಾದನ್ಯಥಾಽನ್ಯದ್ ಧ್ಯಾಯತ್ಯನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾರ್ಥಭೇದಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದಿತಿ ।

ಸ ಈಕ್ಷತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತದನುರೋಧೇನೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣದ್ವಯಾನುರೋಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಹೇ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮ್ ಅಪರಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಚ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇತದೇವ। ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ - ಯದೋಂಕಾರಃ ಸ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಃ, ಪ್ರತಿಮೇವ ವಿಷ್ಣೋಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ವಾನೇತೇನ ಓಂಕಾರಧ್ಯಾನೇನಾಯತನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಪರಾರಯೋರೇಕತರಂ ಯಥೋಪಾಸನಮನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸ್ತೀ ಉಕ್ತ್ವಾ ವಕ್ತಿ ಪಿಪ್ಪಲಾದಃ - ಯಃ ಪುನರೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರಮಿತಿ। ತೃತೀಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾತ್ವೇನ ಪರಿಣೇಯಾ; ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರಾಭೇದೋಪಕ್ರಮಾತ್। ತಥಾವಿಧಮಕ್ಷರಂ ಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಮಂ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಸ ಸೂರ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾಮಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ॥೧೩॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಮೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಮ್॥

ದಹರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ॥೧೪॥ ಪ್ರಾಗುದಾಹೃತಪರಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೋತ್ತಮಪುರುಷಶಬ್ದವತ್ ಅಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಶಂಕಾಯಾಮ್, ಅಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೋಪಪಾದನಾತ್ಸಂಗತಿಃ ॥

ಪೂರ್ವೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಆಧೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ದೇಹಲಕ್ಷಣಂ ಪುರಂ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ। ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನಾಧೇಯತ್ವಾತ್, ಸ್ವಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಶರೀರೇಣ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಮಿತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಸಂಭವಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ನ ಯುಕ್ತಂ ಪುರಮ್; ಉಕ್ತಹೇತುದ್ವಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಅಸಾಧಾರಣೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜೀವಭೇದೋ ಜೀವವಿಶೇಷಃ।

ಆಧೇಯತ್ವಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತೇನಾಧಿಕರಣೇನ ಸಹಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥೇನಾಧೇಯೇನ ಸಂಬದ್ಧವ್ಯಮ್; ಸಮಾಸಾಭಿಹಿತಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವ ಏವ ವಿಶ್ರಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಭಕ್ತಿರ್ಗುಣಸ್ತೇನ ಹಿ ಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾದ್ಭಜ್ಯತೇ ।

ಯದಿ ಚೇತನತ್ವಂ ಸಮಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಸ್ತರ್ಹಿ ಕೋ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಉಪಧಾನೇತಿ ।

ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಂ; ಭಾಕ್ತತ್ವೇ ಸತ್ಯಭಿಧೇಯತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧೇಯಮಿತಿ ।

ವೇಶ್ಮಾಧೇಯತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾದನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಉಪಮಾನೋಕ್ತೇಃ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತೇನೇತಿ ।

ಹ್ಯಸ್ತನಾದ್ಯತನತ್ವಾದಿನಾಯುದ್ಧೇ ಭೇದಾರೋಪಃ ಕ್ರಿಯತೇ – ಗಗನಂ ಗಗನಾಕಾರಂ ಸಾಗರಃ ಸಾಗರೋಪಮಃ। ರಾಮರಾವಣಯೋರ್ಯುದ್ಧಂ ರಾಮರಾವಣಯೋರಿವ॥ ಇತ್ಯತ್ರ।

ಅಸ್ತು ವೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಽಕಾಶೇ ಭೇದಾರೋಪಃ, ತಥಾಪಿ ನ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶತುಲ್ಯತ್ವಂ ಹಾರ್ದಾಕಾಶಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ಊನತ್ವಾದ್ಧಾರ್ಧನಭಸೋ ನ ಬಾಹ್ಯೇನೋಪಮೇಯತಾ, ಹಂತಾಧಿಕತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನ ಭೂತಾಕಾಶೇತಿ ।

ಆಧೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಾಚ್ಚೇತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಕರೋತಿ –

ತೇನೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾಧೇಯತ್ವತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವನಿರ್ಣೀತಾಧೇಯಂ ವೇಶ್ಮ ಸನ್ನಿಹಿತಪುರಸ್ವಾಮಿನಾ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಜೀವಪುರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸದನಲಾಭೋಽತ ಆಹ –

ಉತ್ತರೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸನ್ನಿಧಿರ್ಲಿಂಗೈರ್ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಲಿಂಗಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪರಾಣಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೀತಿ ।

ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಾಧಕಂ ಜೀವೇ ಚ ಸಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಾಸ್ತಿ; ಬ್ರಹ್ಮಬಾಧಕತ್ವೇನ ಜೀವಸಾಧಕತ್ವೇನ ಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧೇಃ ಲಿಂಗೈರ್ಬಾಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಪಿ ಚಾಸಿದ್ಧೋ ಜೀವಸನ್ನಿಧಿಃ, ಪುರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧೋಪಪಾದನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜೀವಾಽನಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮಪುರವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ।

‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತಾವನುಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಶ್ರವಣೇತಿ ।

ವಿದೇರರ್ಥಮಾಹ –

ಅನುಭೂಯೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಾಮ್ಯಂತ ಇತಿ

ಕಾಮಾಃ ವಿಷಯಾಃ। ಚಾರಃ ಉಪಲಬ್ಧಿಃ।

ಆದ್ಯಸಂಶಯಸ್ಥಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯನ್ವೇಪ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿಷ್ಟಾಪಾದನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ‘‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮ್’’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಕಥಮತ ಆಹ –

ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ದಹರತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್-ಶಬ್ದೇನ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾಧಾರ ಆಕಾಶ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಸಮಾನಾಧಾರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್, ನ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ, ತಥಾ ಚೈಷ ಇತಿ, ಆತ್ಮೇತಿ ತದುಪರಿತನಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯಾಕಾಶ ಏವ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅನೇನ ಹೀತಿ ।

ಆಕೃಷ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವ್ಯವಧಾನಂ ಸೂಚಿತಮ್।

ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ಹ್ಯಾಕರ್ಷಣಂ ತತ್ಕಥಯತಿ –

ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।

‘‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ’’ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಆಕಾಶನಿರ್ದೇಶಾನಂತರಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾದ್ ವ್ಯವಧಾನಮ್।

ಏತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾನಂತರಂ ಕಾಮನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತಿ ಫಲಶ್ರವಣಂ ಗುಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವೇತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಚಕಾರಾದ್ಗುಣಗುಣಿನೋರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಸಮುಚ್ಚಯಾವಗಮಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಿತೋಪಾಸ್ತಿಫಲಂ ಕಾಮಚಾರ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ।

ಪೂರ್ವತ್ರ ಅವ್ಯವಹಿತದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್-ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಾಕಾಶಮೇವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –

ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾ ಇತಿ ಚೇತಿ ।

ಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮನ ಐಕ್ಯೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಶಬ್ದತೋಽನುಪಾತ್ತೇ ನೈಕವಚನಪರಾಮೃಶ್ಯತಾ - ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತದಾಧೇಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪದೇಶೋಽತ ಆಹ –

ತದನೇನೇತಿ ।

ಏತಮೇವ ದಹರಾಕಾಶಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರವವೃತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ। ಧನಾಯದ್ಭಿಃ ಧನೇಚ್ಛಾವದ್ಭಿಃ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾ; ತಥಾಪಿ ವೇದಸಂಸ್ಕೃತಜನಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವೇದಸ್ಯ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಕರ್ಮಧಾರಯಸ್ಯ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾತ್ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಲಿಂಗೋಪನ್ಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ, ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪರಿಹರತಿ –

ಅತ್ರ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಷಷ್ಠೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ಸ್ಥಪತಿಃ ನಿಷಾದಃ, ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫೧) ರೌದ್ರೀಮಿಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯ ಆಮ್ನಾಯತೇ - ಏತಯಾ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ। ತತ್ರ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಃ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮನ್ಯತಮಃ, ಉತಾನ್ಯಃ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನ ಸಮರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅನಿಷಾದೇಽಪಿ ನಿಷಾದಾನಾಂ ಸ್ಥಪತಿಃ ಸ್ವಾಮೀತಿ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾದನ್ಯತಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ। ನಿಷಾದ ಏವ ಸ್ಥಪತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ಕರ್ಮಧಾರಯಶ್ಚ ಸಮಾಸಃ, ನಿಷಾದಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಲಾಭೇನ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್। ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ತು ಸಂಬಂಧೋ ಲಕ್ಷ್ಯೇತ ಷಷ್ಠ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ಸಮಾಸಸ್ಥಷಷ್ಠೀಲೋಪೋಽಪಿ ಶಬ್ದಾಭಾವತ್ವನ್ನೈವ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಬೋಧೀ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಸಂಭವೇ ಸತಿ ನಾಶ್ರುತಷಷ್ಠೀ ಕಲ್ಪ್ಯಾ। ತಸ್ಮಾನ್ನಿಷಾದ ಏವ ಸ್ಥಪತಿರಿತಿ। ತದಪ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಚಕಾರಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ –

ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಪಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –

ಅಸಂಭವಾದಿತಿ॥೧೫॥

ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿರಿತಿ ಶ್ರುತೌ ಧೃತಿಶಬ್ದ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತೃವಾಚೀ ಕ್ತಿಜಂತಸ್ತಥಾಽಪಿ ಸೂತ್ರಗತಧೃತಿಶಬ್ದೋ ಮಹಿಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ಕ್ತಿನ್ನಂತತ್ವೇನ ಭಾವವಚನ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸೌತ್ರ ಇತಿ॥೧೬॥

ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿವಾಚಿತ್ವಭ್ರಮಮಪನಯತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ರಥಾಂಗಮಿತಿ ನಾಮ ಚಕ್ರವಾಕೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸಂಪ್ರತ್ಯೇವ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ। ರಥಾಂಗಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚಕ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ಚಕ್ರವಾಕಶಬ್ದಾವಯವತ್ವೇನ ನಿವೇಶಾತ್।

ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನಾದಿಕಾಲೇ ಬಹುಕೃತ್ವಃ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಪಂಚಪಾದ್ಯಾಂ ತು ರೂಢಿರುಕ್ತಾ, ತಾಂ ದೂಷಯತಿ –

ಯೇತ್ವಿತಿ ।

ನಭಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ರೂಢ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ, ನಾಭಸಗುಣಯೋಗಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಚ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ - ಆಸಮಂತಾತ್ ಕಾಶತ ಇತಿ ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಅವಯವವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ತದ್ಬಹಿರ್ಭೂತಗುಣವೃತ್ತಿರಯುಕ್ತಾ - ಇತ್ಯಾಹುಃ। ತನ್ನ; ಅಪಹೃತ್ಯ ಯೋಗಂ ರೂಢ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತೇ ರೂಢಿಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಾದೇವ ಗುಣಯೋಗಾದನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಲಾಭೇಽನಪೇಕ್ಷ್ಯ ರೂಢಿಮವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ಲೇಶಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್। ಸೇತುಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸೇತುಗುಣಾದ್ವಿಧರಣಾದೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತತೇ। ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಸ್ತು ಸೇತುಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಭ್ಯುಚ್ಚಯಾರ್ಥಮಾಶ್ರಿತಾ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯನೇಕಾರ್ಥತ್ವಪರಿಹಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯತ್ವಮತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ತೇನೈವ ವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗೇನ। ವರ್ತ್ಸ್ಯತಿ ವೃತೋ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದ ಇತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮ್। ತತ್ರ ಹೇತುಃ – ವೈದಿಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಲೋಕಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವೇದೇ ರೂಢ್ಯಪ್ರತೀತೇರಿತಿ।

ಏತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾಹ –

ಲೋಕಾಧೀನೇತಿ ಸ್ಯಾಂತೇನ ।

ರೂಢಿವಾದೀ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಗುಣವೃತ್ತಿವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ।

ಅಂತರ್ಹೃದಯಆಕಾಶ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದೇವಾಕಾಶಗುಣಯೋಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೌ ಲಭ್ಯಾಯಾಮಪಿ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಃ ತಾವಾನ್ ಇತ್ಯಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ ನ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -

ನ ಹಿ ಭವತೀತಿ ।

ಗಂಗಾಪದೇನ ಗಂಗಾಯಾಃ ಕೂಲಮಿತ್ಯರ್ಥೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಗಂಗಾಪದಮೇವ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ನ ತು ಗಂಗಾಯಾ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಪೃಥಗುಕ್ತ್ವಾ ಗಂಗೇತಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪರಿಹರತಿ –

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಆಗ್ನೇಯಾದೌ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದೇವ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಚ ಕಾಲಸಂಬಂಧನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೋಽನೇಕಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಾಽಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಹ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಪರಾಹ್ಣೇ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞೇನ ಚರಂತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ ರೂಢಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಥಾ ಚ ಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಸ್ವಕಾಲತ್ವಾದನಂಗಂ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೪.ಪಾ.ಸೂ.೧೯) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಬಾಧ ಇತಿ।

ಅಪರಂ ರೂಢಿಕಾರಣಮಾಶಂಕತೇ –

ಯಚ್ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರ ಮುಖ್ಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗೇಽರ್ಥಶ್ಚೇದನ್ಯತೋಽಧಿಗತಸ್ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ, ನ ಚೇದಮುಖ್ಯತ್ತ್ವಂ; ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಗಂಗಾಪದಾದೇವ ಗಂಗಾಸಂಬಂಧಿತೀರಮನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಶ್ರೋತಾ ಜಾನಾತಿ ತತಸ್ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾ, ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ತು ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯನಿಶ್ಚಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ವಾಚಕಃ। ತಥಾ ಚ ದಹರವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಶಬ್ದಾದನಧಿಗತಾರ್ಥಪ್ರತೀತೌ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ –

ಸೋಮೇನೇತಿ ।

ಸೋಮಶಬ್ದೋ ಹಿ ಲತಾಚಂದ್ರಮಸೋರ್ಮುಖ್ಯಃ, ಏತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ಸೋಮಪದಾದನ್ಯತೋಽನಧಿಗತಾಯಾಂ ಲತಾಯಾಮತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅನ್ಯತೋ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತದನೇಕಾಂತಯತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಹಿ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಿವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದೌ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೌ ನ ಭವತಃ, ಯಾಗಷಟ್ಕಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಾದಾಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದ್ ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ಜ್ಞಾತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯತ್ವೇಽನೇಕಾಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೭॥೧೮॥ ವರಿವಸಿತುಂ ಶುಶ್ರೂಷಿತುಮ್। ಅಪನಿನೀಷುಃ ಅಪನೇತುಮಿಚ್ಛನ್ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚೇತ್ಯನ್ವಯಃ। ಯಥಾ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ಮತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟನಖಲೋಮ್ನಾಂ ಛೇದನಾದೂರ್ಧ್ವಮಭಾವಾದನಾತ್ಮತ್ವಮ್, ಏವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ಸಾಧು ಅಲಂಕಾರಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ।

ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ।

ದೇಹಾದ್ಯಾಗಮಾಪಾಯಸಾಕ್ಷೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ದೇಹಾನುಪಾತಿತ್ವಾಚ್ಛಾಯಾಯಾ ಇತಿ ।

ಯಥಾ ಖಲು ನೀಲಾನೀಲಪಟಯೋರಾದರ್ಶೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಯೋಃ ಯನ್ನೀಲಂ ತನ್ಮಹಾರ್ಹಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ಚ್ಛಾಯಾಯಾ ಮಹಾರ್ಹತ್ವಮೇವಂ ಛಾಯಾಕಾರದೇಹಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ವಿರೋಚನೋ ಮೇನೇ। ಇಂದ್ರಸ್ತು ಅಲ್ಪಪಾಪತ್ವಾತ್ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮೇವಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪೇದೇ। ಏವಂಕಾರಮ್ ಏವಂ ಕೃತ್ವಾ। ನ ನಿರ್ವವಾರ - ನಿವೃತ್ತಿಂ ಸುಖಂ ನಾನುಬಭೂವ। ಅಕ್ಷಿಣಿ ಅಕ್ಷ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇ ಜಾಗ್ರತಿ। ಅಭಿಪ್ರತೀತಃ ಅಭಿಪ್ರತೀತಿವಾನ್।

ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತೀಕತ ಆದತ್ತೇ -

ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।

ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯಭೂತೋ ಯ ಆರಂಭಃ ಕ್ರಿಯಾ ತತಃ ಸಂಭವೋ ಯಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದೇರಪೂರ್ವಸ್ಯ ಸ ತಥಾ। ಜೀವವಾದೀ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ - ಕಿಮೀಶ್ವರಮೇವ ಮನ್ಯತೇ, ಉತ ತಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರತ್ವಗಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಅಥವಾಽಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ ಅತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಈಶ್ವರಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ಮನ್ಯತ ಇತಿ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।

ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭುಜಂಗವಜ್ಜಗತ್ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜೀವೋಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರವದ್ಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಉಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಭಾಷ್ಯೇಽನ್ಯಾಸಂಸರ್ಗಿಣ ಆತ್ಮನೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವೇ ಅನ್ಯಸಂಸರ್ಗಿಸ್ಫಟಿಕದೃಷ್ಟಾಂತವರ್ಣನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯ ಇತಿ ।

ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿನಾ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಭೂತಲಂ ತೇನ ನಿಕಟ ಏವ ಸಂಯೋಗೋ ಯೇಷಾಂ ಸ್ಫಟಿಕಾದೀನಾಂ ತೇ ಸಂಯುಕ್ತಸಂಯೋಗಾಃ। ತದ್ರೂಪತ್ವಮ್ ತದಾತ್ಮತ್ವಮ್। ತಥಾ ಚ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಂಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವೇದನಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ವೇದನಾ ಇತಿ ।

ಅನಾವೃತಸ್ವರೂಪಸ್ಫುರಣಮುಪಸಂಪತ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ನನು ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ವೃತ್ತಿಃ, ತಯಾಽಪಸಾರಿತೇ ಆವರಣೇ ಪಶ್ಚಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತಿಃ, ತತ್ಕಥಂ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣ ನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ –

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಯದಾ ಚ ವಿವೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಂ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮುಕ್ತಮ್। ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪಿ ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾನತ್ವೇನಾನೂದೋತ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ।

ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಽಯಮ್ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶವಾರಕಮಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮಿವ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿತಜೀವದೃಷ್ಟಾಂತನಿರಾಕರಣಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂಗಮಯತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಅಕ್ಷಿಪರ್ಯಾಯೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಜೀವೋಽತಃ ಛಾಯಾತ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಜೀವಶಂಕಾ।

ಅಹೇತ್ಯತ್ರ ಬಿಂದುಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಹಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ಅಹಮಿತಿಶಬ್ದಗೋಚರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯಥಾಶ್ರುತಪಾಠೇಽಹೇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ನಿಪಾತಃ। ನೈವ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಸುಪ್ತೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಾತ್ಸರ್ವಥಾಽಽತ್ಮಭಾನನಿಷೇಧೋ ನ ಯುಕ್ತೋಽತ ಔಪಾಧಿಕಸ್ಫೂರ್ತಿನಿಷೇಧಾಯ ನಿಪಾತಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಜಾನತೈವ ಬಿಂದುರಧ್ಯಾಹೃತಃ।

ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನೇನೇತಿ ।

ಅಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತೋಃ ಸಿದ್ಧಿನಿರ್ದೇಶೇನ ಸಿದ್ಧಿಹೇತುಭೂತಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತದೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯ ಏವಾಹಮಿತಿ ।

ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾಃ ಆಚಾರ್ಯಕಲ್ಪಾಃ। ನ ತು ಸಮ್ಯಗಾಚಾರ್ಯಾಸ್ತನ್ಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏಕದೇಶಿಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಂತರ್ಭಾವಯತಿ -

ಯದೀತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಛಾಯಾವದ್ವಾ ಆರೋಪೇಣ ಸ್ವತ ಏವ ವಾ ದೇಹಾದಿವಿಯೋಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಮೃತಾಭಯತ್ವಾದಿ ಜೀವಸ್ಯೈವೇತಿ ಏತಂ ತ್ವೇವ ತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಪುರುಷಾನುಕರ್ಷಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಇದಾನೀಂ ತು ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ ಏವೈಕದೇಶೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನನ್ವೇವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಚೇದಿಹ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಸ ಏವೇಹ ದಹರಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್। ಅಸ್ತು ಜೀವೋಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಭವೇತ್? ಅತ ಏವ ಅವಿನಿಗಮೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯತೀತಾಂತರಸೂತ್ರೋಪಕ್ರಮೇ ವರ್ಣಿತಂ ತದಿಹಾಪಿ ಸೂತ್ರೇಽನುಸಂಧೇಯಮ್। ನನ್ವೇತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಕಥಂ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಜೀವೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ। ಉಚ್ಯತೇ – ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಪರಾತ್ಮನಿ। ಧೀನಿವೇಶಾಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸ್ತಿರಿಹ ವರ್ಣ್ಯತೇ॥ ಅತ ಏವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಭವಿಷ್ಯತಾಽವಗಮಃ।

ನನು ಪರಮಾತ್ಮಪರಾಮರ್ಶೇ ಜೀವಃ ಪರಾಮೃಷ್ಟ ಏವ ತದಭೇದಾದತ ಆಹ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತಿ ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ಬೋಧ್ಯತೇ ನೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಃ। ಇಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾವಸಾನಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಾ ಭವಿಷ್ಯೋಕ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಾಶಯಃ। ಅಸ್ಯ ಚೌಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ, ಅವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸಂಭವ ಇತಿ ಮತಮ್।

ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಮತಮಾಹ –

ಮತಾಂತರಮಿತಿ ।

ಶಾರೀರಕಾರ್ಥಮಾಹ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಸೂತ್ರಕೋಪಂ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚ ವಸ್ತುಸತ ಇತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಭೇದೇನ ಗುಣಸಂಕರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕರ್ಮವಿಧ್ಯುಪರೋಧಂ ವಾರಯತಿ –

ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಅವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ।

ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ॥೧೯॥ ಅವಿನಿಗಮಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ॥೨೦॥೨೧॥

ಸ ಸ ವಾ ಅಯಮಿತಿ ।

ಸ ವೈ ಈಶ್ವರಸ್ತತ್ತ್ವತೋಽಯಂ ಜೀವ ಏವ ಔಪಾಧಿಕಸ್ತು ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪುರುಷ ಇತಿ ।

ಪುರುಷಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಪುರಿಶಯ ಇತಿ ।

ಪೂಃ ಉಪಾಧಿಃ। ಕಿಮೇಕಸ್ಯಾಮೇವ ಪುರಿ ಶೇತೇ, ನ; ಅಪಿ ತು ಸರ್ವಾಸು ಪೂರ್ಷು। ತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಶಿಷ್ಯಾಶ್ಚೇದ್ ಬ್ರೂಯುಃ।

ತದ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ತತ್ತತ್ರ ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯಪ್ರಾಪಕಕರ್ಮೋಪರಮೇ ಸತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ। ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್। ಏತತ್ಸ್ವಪ್ನಮ್। ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್।

ಸ್ವಪ್ನವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –

ಸಮಸ್ತ ಇತಿ ।

ಉಪಸಂಹೃತಸರ್ವಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ ಏವ ವಿಷಯಾಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ। ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಃ ಪೂಜ್ಯಮಾನಃ ಚರತಿ ಪಶ್ಯತಿ ಭೋಗಾನ್॥ ಇತಿ ಪಂಚಮಂ ದಹರಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅನುಕೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ॥೨೨॥ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಸತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಸಂಶಯಃ। ಪೂರ್ವಮ್ ಏತಂ ತ್ವೇತ ತ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತಾದ್ ದಹರಸ್ಯ ಜೀವತಾ ನಿರಾಸಿ, ತದಸಾಧುಃ; ತತ್ರೇತ್ಯಾದೌ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾನಿಯಮಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾತ್ಸಂಗತಿಃ। ತತ್ರೇತಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀಸ್ವೀಕಾರೇ ತದ್ಭಾಸಯತೀತಿ ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸತಿಸಪ್ತಮೀಮಾದಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಅಭಾನಮಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜಃಪ್ರತ್ಯಭಿಭಾವಕತ್ವಲಿಂಗಾತ್ ಅನುಭಾನಲಕ್ಷಣಾನುಕಾರಾಚ್ಚ ತತ್ರಶಬ್ದೇನ ತೇಜೋರೂಪಂ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಃ।

ಪ್ರಥಮಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಬಲೀಯಸೇತಿ ।

ವಿಮತಂ, ತೇಜಃ, ತದಭಿಭಾವಕತ್ವಾತ್, ಸೂರ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಸೂಚಿ।

ತಸ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯೇಽಪೀತಿ ।

ಭಾಸಕತ್ವೇ ಸತಿ ತೇಜೋಽಭಿಭಾವಕತ್ವಂ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನ್ವಿಂದ್ರಿಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಕಥಂ ತೇಜಃಪ್ರಕಾಶತ್ವಮತ ಆಹ –

ಶ್ರೂಯತೇ ಚೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ತೇಜಸೋಽಯಂ ವಿಶೇಷಃ ಶ್ರುತಿತ ಆಶ್ರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಭಿಭವಾನುಕಾರಯೋರತೇಜಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರುತಿವಶಾದಾಶ್ರಯಣೇ ತು ಗೌರವಮಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಶಯಃ।

ನನು ತಸ್ಯ ಭಾಸೇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇ ಕಥಂ ತೇಜಶ್ಶಂಕಾ, ಅತ ಆಹ –

ಸರ್ವಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನನು ಮಂತ್ರಸ್ಥತಚ್ಛಬ್ದೈಃ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮೇವ ಅವಮ್ರಕ್ಷ್ಯಂತಿ ತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಂ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ। ರಾಗವಾಚಿನಃ ಶಬ್ದಾತ್ತೇನೇತಿ ತೃತೀಯಸಮರ್ಥಾದ್ರಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥೇಽಣ್ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ। ಯಥಾ ಕಾಷಾಯಃ ಪಟ ಇತಿ। ತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮರ್ಥಾದಪತ್ಯೇಽಣ್ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ಯಥೌಪಗವ ಇತಿ। ಅನಯೋಃ ಸೂತ್ರಯೋಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೌ ನ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥೌ; ತದದರ್ಶನಾತ್।

ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।

ಯದನುಭಾನಂ ಮಂತ್ರೇ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಲಿಂಗಮ್। ತಸ್ಯ ಭಾರೂಪ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ತದಧ್ಯಸ್ತಸೂರ್ಯಾದೇಸ್ತದನುಭಾನಸಂಭವಾತ್। ನ ತೇಜಸ್ಯೇವಂಭೂತೇ ತಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾದನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾಚ್ಚ ವೇದೇ।

ಅಪಿ ಚ ತೇಜಃಪಕ್ಷೇ ಉಪಾಸ್ತಿಕಲ್ಪನಾದದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್, ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ತು ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಸಮರ್ಪಣಾತ್ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿರೋಧಮಾಹೇತಿ ।

ಅನಪೇಕ್ಷಾದ್ವಾರಕಂ ಭಾಸ್ಯಭಾಸಕತ್ವವಿರೋಧಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಿಂ ಭಾನೇಽನಪೇಕ್ಷಾ ತೇಜಸಃ, ಉತ ಭಾಸಕತ್ವೇ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ –

ನಹೀತಿ ।

ಭಾಸಮಾನತೇಜಸಾ ನ ತೇಜೋ ಭಾತೀತಿ ನಿಯಮಾದ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಆದಿತ್ಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುಕಾರಾಭಾವಃ ಕಿಂ ಸ್ವತೋ ವಿಸದೃಶತ್ವಾತ್, ಉತ ತದೀಯಕ್ರಿಯಯಾ ಸಮಾನಕ್ರಿಯಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್।

ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಯದೀತಿ ।

ಧೂಲಿಪವನಯೋಃ ಅಯೋದಹನಯೋಶ್ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ಅಥೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೂರ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಾಭಾವೋ ಹೇತುನಾ ಸಾಧ್ಯಃ, ತತ್ರ ಯದಿ ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಾಭಾವೋ ಹೇತುತ್ವೇನೋಚ್ಯೇತ, ತದಾ ಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಾಭಾವಸ್ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನ್ವಯಸಿ ನ ದಹನಕ್ರಿಯಾ ಕಥಂ ವಹ್ನಿತುಲ್ಯಾಕ್ರಿಯತ್ವಮತ ಆಹ –

ವಹ್ನೀತಿ ।

ಏಕೈವ ದಹನಕ್ರಿಯಾ ವಹ್ನೌ ಸ್ವತಃ, ಸೈವ ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷಾದಯಸಿ ಸಮಾರೋಪಿತಾ ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಿತಿ ।

ತೇಜೋಂತರೇಣ ತು ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋ ವಿಭಾತೀತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಇಂದ್ರಿಯತ್ವಮನಾಪನ್ನೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣೀಯಮ್, ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ಸೂರ್ಯಾದಿಭಾನಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಅನಿಂದ್ರಿಯಭಾವಮಿತಿ ।

ಅಥವಾ ನ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ಅಲೌಕಿಕೇ ತೇಜೋಧಾತೌ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಸತಿ ಭಾಸ್ಯವಾಚಿಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತೀ ರೂಪರೂಪಿಪೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಿಷು ಸಂಕುಚೇದಲೌಕಿಕತೇಜಸೋ ರೂಪಾದಿಷು ಮಧ್ಯೇ ರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತೇನ ರಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪರೋ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಯೋಽರ್ಥವಿಶೇಷಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ವಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾಧಸ್ತನಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏವಮನುಕಾರಲಿಂಗಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಮ್ಯರ್ಥ್ಯಮಾನಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –

ನ ತತ್ರೇತಿ ।

ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರಪ್ರಸಂಗಂ ಪರಿಹರತಿ –

ತೇನೇತಿ ।

ತತ್ರೇತಿ ।

ವಿಷಯೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ಭಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಕತಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತತಃ ಪ್ರಕಾಶಕತಯೇತಿ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮಪಿ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾ। ಅಗೃಹ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಹಿಶಬ್ದೇನ ಅಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಹೇತುಸಾಧಕಂ ದೃಗ್ರಪತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸೂಚಿತಮ್।

ನ ತತ್ರೇತಿ ।

ನ ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭಾಸ್ಯೇ ಸೂರ್ಯಾದಯೋ ಭಾಸಕತ್ವೇನ ನ ಭಾಂತಿ। ಕುತೋಽಯಮಸ್ಮದ್ಗೋಚರೋಽರ್ಗ್ನಿರ್ಭಾತಿ, ಕಿಂ ಬಹುನಾ? ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ತಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವತೋ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ।

ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾನಾದನ್ಯಜ್ಜಡಭಾನಂ ಯಥಾ ದೀಪಪ್ರಕಾಶಾದನ್ಯದ್ ಘಟಜ್ಞಾನಂ ನೇತ್ಯಾಹ -

ತಸ್ಯ ಭಾಸೇತಿ ।

ಯಥಾಗ್ನಿಸಂಶ್ಲೇಷಾದಯೋ ದಹತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಏವಮಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಭಾಸೈವ ಜಗದ್ವಿಭಾತಿ, ನಾನ್ಯಜ್ಜಗದ್ಭಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೩॥೧೪॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಮನುಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ॥೨೪॥ ಅತ್ರ ಜೀವಪರಯೋಃ ಸಮಾನಧರ್ಮಾದರ್ಶನೇ ಅಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಶಯಬೀಜಮಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಂಜಸೇತಿ ।

ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷವನ್ಮಾತ್ರವಾಚ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶಬ್ದಃ ತದ್ವಿಶೇಷೇ ಶ್ರುತಿರೇವ। ಯದ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ತರ್ಹಿ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷೋ ನ ಮುಖ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್, ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಈಶಾನಶ್ರುತಿರ್ನ ಮುಖ್ಯಾ; ಅತ ಏಕತ್ರ ಗೌಣತಾ, ಸಾ ಚ ಕ್ವೇತ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ಸಂಶಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಾಕ್ ಸತಿ ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣಸಪ್ತಮೀ ನ ತದ್ಭಾಸಯತ ಇತಿ ವಿಷಯತ್ವನಿಷೇಧಕಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಾ, ತದ್ವತ್ಪರಿಮಾಣಮಪಿ ಜೈವಮೈಶ್ವರಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷೇತಿ ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಜೈವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಪ್ರಥಮೇತಿ ।

ದಹರವಿಚಾರೇಣಾಪುನರುಕ್ತಿಮಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಶಂಕಾನಿರಾಸಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ। ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಲ್ಪತ್ವೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಯುಕ್ತಂ, ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸ್ಯ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ। ಉಪಾಧಿಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ, ಅಲ್ಪತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಔಪಾಧಿಕಂ ತತ್ಸ್ವತಸ್ತ್ವನಂತಃ ಪರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸ್ವೋ ಯೋ ಭವತಿ ಸ ಸ್ವಭವಿತಾ ತದನಿರ್ಣಯಾತ್ಸ್ವಭಾವಾನಿರ್ಣಯಃ। ಜೀವಪರಯೋರ್ನಿರಂಶತ್ವಾನ್ಮಧ್ಯಾಭಾವಃ। ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಮಧ್ಯೇ ಉದಾಸೀನೇ ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ಮಧ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ನೇಯೌ। ಸಮುಷ್ಟಿಃ ಸಕನಿಷ್ಠಿಕಃ ಕರಃ, ಅರತ್ನಿಃ।

ಏತದ್ವೈ ತದಿತಿ ।

ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೋಪಪತ್ತಿರಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ। ಯದವಾದ್ಯಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯೇ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಾದಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಮಿತಿ।

ತನ್ನ; ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।

ಅಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಿಮಾಣನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ –

ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಹಿತಪರಿಮಿತಜೀವಾನುವಾದೇನ ವಿರುದ್ಧಾಂಶಮಪಹಾಯ ತಸ್ಯೇಶ್ವರೈಕ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೪॥ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮಾಣೋಪಪಾದನಮಫಲಮುಪಾಧಿಪರಿಮಿತಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧಿತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಜೀವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ಜೀವಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜೀವನಿರ್ದೇಶವಾರಣಮಿಹ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಸತ್ಯನುವಾದಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಜೀವಪರಮಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಶೂದ್ರಾದೌ ಮಾತಿಪ್ರಸಂಜೀತಿ ಸಂಕೋಚಯತಿ –

ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಿತಿ ।

ಅಂತಃಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛತಾಂ ಚಾನರ್ಥಿತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರಃ। ಕಾಮ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯೇಷು ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮುಮುಕ್ಷೋರಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ। ತಿರಶ್ಚಾಂ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನಾಶಕ್ತತ್ವಮ್। ದೇವಾನಾಂ ಸ್ವದೇವತ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಆತ್ಮೋದ್ದೇಶೇನ ಸ್ವಕೀಯಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದಶಕ್ತಿಃ। ಋಷೀಣಾಮ್ ಆರ್ಷೇಯವರಣೇ ಋಷ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್। ಷಷ್ಠೇ ಹಿ ಫಲಾರ್ಥೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸುಖಕಾಮಸ್ಯ (ಜೈ.ಅ.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪ - ೫।೨೫ - ೩೮) ತಿರ್ಯಗಾದೇರಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾಚ್ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಮಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್। ತ್ರಯಾಣಾಮೇವಾಧಿಕಾರಃ। ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಽಗ್ನೀರಾದಧೀತ ಗ್ರೀಷ್ಮೇ ರಾಜನ್ಯಃ ಶರದಿ ವೈಶ್ಯ ಇತಿ ತೇಷಾಮೇವಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾದಿತಿ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸಂಸಾರ್ಯನುವಾದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಅಂಗಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ।

ಧೈರ್ಯೇಣ ಅಪ್ರಮಾದೇನ। ಪ್ರವೃಹೇತ್ ಉದ್ಯುಚ್ಛೇತ್, ಪೃಥಕ್ ಕುರ್ಯಾತ್ ಮುಂಜಂತಃಸ್ಥೇಷೀಕಾಮಿವ। ತಂ ಚ ವಿವೇಚಿತಂ ಶುಕ್ರಂ ಶುದ್ಧಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾತ್॥೨೫॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಂ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಮ್॥

ದೇವತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್॥೨೬॥ ಅಧಿಕಾರಚಿಂತೇಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ನ ದೇವಾದಿಪ್ರವೃತ್ಯರ್ಥಾ, ತಥಾಪಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲೋಪಾಸ್ತಿಷು ಭೋಗದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಮನುಷ್ಯಪ್ರವೃತ್ಯರ್ಥಾ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇತಿ ಕಾಮಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್। ನನು ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಭಾನಾವಸರೇ ಗುರುಮುಖಾದ್ವೇದಗ್ರಹಣಾಭಾವಾದಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ ಆಹ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ ಫಲವದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಹೇತುರಿತ್ಯನುಷಂಗಃ॥೨೬॥ ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಪ್ರತೀತಮಾತ್ರಂ ಶಬ್ದೋಪಹಿತಂ ತಾದೃಗರ್ಥನಿಯಮಿತಃ ಶಬ್ದೋ ವಾ ದೇವತಾ। ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನತ್ವಂ ಯಾಗಾದೀನಾಂ ಲೋಕೇ ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ವೇದೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅದರ್ಶನಾದ್ವಾಧಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯೋಃ ಆದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -

ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।

ದೇವಾದಯೋ ನ ಶರೀರಿಣಃ, ಮಾತಾಪಿತೃರಹಿತತ್ವಾದ್ ಘಟವತ್।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ –

ಸಂಭವೇ ಚೇತಿ ।

ಯೂಕಾದಾವನೇಕಾಂತತ್ವಮಾಹ –

ಹಂತೇತಿ ।

ನನು ಯೂಕಾದೇಃ ಸ್ವೇದಾದ್ಯಸ್ತಿ ದೇಹಹೇತುಃ, ನ ತು ದೇವಾನಾಂ; ತಥಾ ಚೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಂ ಹೇತುರ್ವಾಚ್ಯಃ, ಸ ಚಾಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇತಿ ।

ಭೂತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರಭಾವಾದನಾರಂಭಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಭೂತವಶಿನಾಂ ಹೀತಿ ।

ಪರ್ವತಾದಿವ್ಯವಹಿತಾನಾಂ ದೂರಸ್ಥತ್ವೇನ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಮದರ್ಶನಾತ್ ದೇವಾದೀನಾಮನಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಿತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮ್; ಕಾಚಾಖ್ಯಧಾತುನಾ ಮೇಘಸಮೂಹೇನ ಚ ಚ್ಛನ್ನಸ್ಯ ದೂರಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾತ್ ಕಾಚಾದೀನಾಮಸ್ಮದಾದಿದೃಗವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವಂ, ಶೈಲಭೂಮ್ಯಾದಯಸ್ತು ದೇವಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಧಾಯಕಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಭಾವವಶಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅಸಕ್ತಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಪ್ರತಿಬದ್ಧಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಭವತಾಮ್ ಈಶ್ವರಾಣಾಮ್। ಕತಿ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತ್ಯೇತಾವಾನ್ ಪ್ರಶ್ನಃ ಶಾಕಲ್ಯಸ್ಯ।

ಸ ಹೈತಯೈವ ನಿವಿದಾ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಯಾವಂತೋ ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ನಿವಿದ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತೇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರೇ ಏವಕಾರದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಶ್ನೇಽಪಿ ನಿವಿದಿ ಕತೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –

ವೈಶ್ವದೇವೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಗತವೈಶ್ವದೇವಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –

ಶಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ತ್ರೀ ತ್ರೀಣಿ ಸಹಸ್ರಾಣಿ । ನಿವೇದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ಸಂಖ್ಯಾಽನಯೇತಿ ನಿವಿತ್।

ಏತಾವಂತ ಇತಿ ।

ತ್ರ್ಯಧಿಕತ್ರಿಶತಾನಿ ತ್ರ್ಯಧಿಕತ್ರಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಮಹಿಮಾನೋ ವಿಸ್ತಾರಾಃ।

ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -

ತದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾದ್ವೃತ್ತಿರ್ವರ್ತನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ।

ಶ್ರುತೌ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತಾಂ ಪೂರಣೌ ಇಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತೀ ಉಕ್ತೌ, ತೌ ಚ ಸ್ತನಯಿತ್ನುಯಜ್ಞತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ, ಪುನಃ ಕತಮಃ ಸ್ತನಯಿತ್ನುಃ ಕತಮೋ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ಯಥಾಕ್ರಮಮಶನಿರಿತಿ ಪಶವ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ –

ಅಶನಿರಿಂದ್ರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಾ ಹ್ಯಶನಿರಿಂದ್ರಸ್ಯ ಪರಮೇಶನಾ ಪರಮೈಶ್ವರ್ಯಮ್। ಅರೂಪಂ ಯಜ್ಞಂ ದ್ರವ್ಯತಯಾ ರೂಪಯಂತೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ರೂಪಂ ಪಶವಸ್ತೇ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಷಡಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವಕ್ರಮೇಣೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಏತ ಏವೇತಿ ।

ಪವತೇ ಪುನಾತಿ ಜಗತ್। ಅಧ್ಯರ್ಧಶಬ್ದ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಯೌಗಿಕಃ।

ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದ್ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅಂಗುಲ್ಯಗ್ರೇಣ ಚಂದ್ರಾದಿಸ್ಪರ್ಶಃ। ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಮಿಚ್ಛಾನಭಿಘಾತಃ, ಯಥಾ ಭೂಮಾವುದಕ ಇವೋನ್ಮಜ್ಜನಾದಿ। ಈಶಿತ್ವಂ ಭೂತಭೌತಿಕಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಲಯಾದಾವೈಶ್ವರ್ಯಮ್। ವಶಿತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್। ಯತ್ರ ಕಾಮಾವಸಾಯಿತಾ ನಾಮ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಕಲವಿಷಯಲಾಭಃ। ಅನೇಕೇಷಾಂ ಶರೀರಾಣಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಥಮಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ।

ದ್ವಿತೀಯಾಂ ವಿವಿನಕ್ತಿ –

ಅನೇಕತ್ರೇತಿ ॥೨೭॥

ಗೋತ್ವಾದಿವದಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಹಿ ಪೂರ್ವಾವಮರ್ಶಃ, ಸ ಹಿ ನ ವಸ್ವಾದಾವದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವೀ, ಏವ ಏವೋಪಾಧ್ಯಭಾವಃ। ಮಂತ್ರಾದಿಸಿದ್ಧೇ ‘ವಸ್ವಾದಾವಸೌ ವಸುರಸಾವಪಿ ವಸುರಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಸಂಭವಃ। ತ್ರಿದಿವತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇಶ್ವರ್ಯೇಷು ಪಾಕತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪಾಕಯೋಗೇಷ್ವಿವ ಔಪಾಧಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಕ್ಯಃ ಸಂಗತಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಥಃ। ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನೇ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮೇವ ಹೇತುಃ, ಶಬ್ದಂ ಪ್ರತಿ ಸಂದೇಹಾತ್ಪ್ರಶ್ನೇ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ವರ್ಣತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್। ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽಪಿ ನಿತ್ಯಶಬ್ದಾತ್ ದೇವಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್। ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾತ್ಸ್ಫೋಟಾಚ್ಚ ದೇವಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ಕ್ರಿಯತೇ; ವರ್ಣಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಚ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತಿ।

ಸ್ಫೋಟಪಕ್ಷಸ್ತ್ವೇಕದೇಶಿನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಆಕ್ಷಿಪತೀತಿ ।

ನನ್ವನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಮಹಾಭೂತವದ್ದೇವಾದಿಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಿತಿ ।

ಯಥಾಽಽಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಫಲಕರಣತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯವಸೇಯಮಪೂರ್ವಮ್, ಏವಂ ವರ್ಣಾನಾಮ್ ಅರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ, ಸ ಚಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾತತ್ವಾದಪೂರ್ವಮುತ ವರ್ಣೋಪಲಂಭಜೋ ವರ್ಣೇ ಸ್ಮೃತಿಕರ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ –

ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅರ್ಥಧೀಪ್ರಸವಾವಸೇಯಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಿಮಜ್ಞಾತಃ ಶಬ್ದಸಹಕಾರೀ, ಉತ ಜ್ಞಾತಃ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಿದಿತಸ್ಯ ಅರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವನಿಷೇಧೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ। ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿದಿತಸ್ಯಾರ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಾ ಹೇತುತ್ವಮೇವಮಂಗತೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಅವಿದಿತಸಂಗತಿರಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ। ಶಬ್ದಃ ಸಹಾಂಗೇನ ಜ್ಞಾತೋಽರ್ಥಧೀಹೇತುಃ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಾದ್ ಧೂಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಇಂದ್ರಿಯವದಿತಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋಪಮಾ। ಅಬಧಿರೇಣ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರೋ ಯದಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ, ತದಾಽರ್ಥಧಿಯಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಜ್ಞೇಯಃ, ಕಾರಣಸ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಗ್ಭಾವನಿಯಮಾತ್, ಅಥ ಜಾತಾಯಾಮರ್ಥಬುದ್ಧೌ ತದವಗಮಸ್ತದೇತರೇತರಾಶ್ರಯಮಾಹ –

ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾದಿತಿ ।

ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ತ್ವನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಮೇವ ವೇದೇನ ಫಲಕರಣಭಾವಾವಗಮಾತ್ ಶಕ್ಯಮರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅಪೂರ್ವಾವಧಾರಣಂ, ವರ್ಣಾನಾಂ ತು ನಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ। ಭಾವನಾಖ್ಯಸ್ತು ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ ಆತ್ಮನೋ ವರ್ಣಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್। ತಥಾ ಚಾಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣವಿಷಯಾ ಸ್ಮೃತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್, ಯದಿ ಪುನಸ್ತತೋಽರ್ಥಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್। ತದಾ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ತದೇವಾರ್ಥಧೀಜನನಶಕ್ತಿರುತ ತತೋಽರ್ಥಶಕ್ತಿರುದೇತಿ।

ನ ದ್ವಾವಪೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತದೇವೇತಿ ।

ಉಭಯತ್ರ ಕ್ರಮೇಣ ನಿದರ್ಶನಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷೇ ಉಕ್ತಃ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಫೋಟೇಽಪ್ಯುಕ್ತತುಲ್ಯಮ್, ಸ್ಫೋಟೇ ಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥಧೀಸ್ತತಶ್ಚ ಸ್ಫೋಟಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸತ್ತಾಯಾ ಹೇತುತ್ವಾನ್ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸತ್ತೇತಿ ।

ನಾನೇತಿ ।

ನಾನಾವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತೈಕಪದಾವಗತೇಃ ನಾನಾಪದಾತಿರಿಕ್ತೈಕವಾಕ್ಯಾವಗತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸಾಹಿತ್ಯಮ್ ಏಕತ್ವಮ್। ನನ್ವಜ್ಞಾತೇಷು ವರ್ಣೇಷು ಪದವಾಕ್ಯಾಪ್ರತೀತೇರ್ನ ಶಬ್ದಾಂತರಕಲ್ಪನಾವಕಾಶಃ। ನೈತತ್; ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ವರ್ಣಾವ್ಯಂಗ್ಯತೋಪಪತ್ತೇಃ। ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಸ ಕಿಮೇಕೈಕವರ್ಣಾತ್ಸ್ಫುಟತಿ, ಕಿಂ ವಾ ಮಿಲಿತೇಭ್ಯಃ। ನಾದ್ಯಃ; ಏಕವರ್ಣಾದೇವ ಸ್ಫೋಟವ್ಯಕ್ತೌ ತತ ಏವಾರ್ಥಧೀಸಿದ್ಧೇರಿತರವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್।

ನ ಚರಮಃ; ವರ್ಣಸಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಭವತೈವ ವ್ಯಾಸೇಧಾದ್ ಅತ ಆಹ –

ತಂ ಚೇತಿ ।

ಸಮುದಿತವ್ಯಂಜಕತ್ವಮನಭ್ಯುಪೇತಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ಪರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್। ಯಥಾ ರತ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಮಭಿವ್ಯಕ್ತಾವಪಿ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತಿಸೃಭಿಃ ಚತಸೃಭಿಃ ಪಂಚಭಿಃ ಷಡ್ಭಿರ್ವಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಭಿಃ ಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಕೃತಪರಿಪಾಕರೂಪಸಹಕಾರಿಸಂಪನ್ನಾಂತಃಕರಣೇನ ಜನಿತೇ ಚರಮಪ್ರತ್ಯಯೇ ವಿಶದಂ ಚಕಾಸ್ತಿ ರತ್ನತತ್ತ್ವಂ, ನ ಪ್ರಾಕ್ಷು ಪ್ರತ್ಯಯೇಷು, ನಾಪಿ ತೈರ್ವಿರಹಿತೇ ಚರಮಚೇತಸಿ, ಏವಂ ಸ್ಫೋಟಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಧ್ವನಿಭಿರ್ವ್ಯಕ್ತೋಽಪಿ ಧ್ವನ್ಯಂತರಜನಿತಾಭಿರಭಿವ್ಯಕ್ತಿಭಿರ್ಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಜಾಯಂತೇ ತತ್ತತ್ಪರಿಪಾಕವನ್ಮನಃಪರಿಣಾಮೇ ಚರಮೇ ಚಕಾಸ್ತಿ ತದನಂತರಂ ಚಾರ್ಥಧೀರ್ನ ಪ್ರಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದಿ ಪ್ರಾಚೀನಧ್ವನಿಜನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಜಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಚರಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಫುಟಸ್ಫೋಟದರ್ಶಕೋ ಹಂತ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಧ್ವನಿಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯತಾಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಥವ್ಯಕ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಮಂತ್ಯಂ ಚೇತಸ್ತತ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ವ್ಯನಕ್ತು ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ಪದಪ್ರತ್ಯಯವದಿತಿ ।

ಅಭಿಹಿತಶ್ಚೇದರ್ಥೋ ನಾವ್ಯಕ್ತಃ, ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ತು ನಾಭಿಹಿತಃ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತು ಪ್ರತಿಸನ್ನಿಕರ್ಷಂ ವಿಶದಾವಿಶದನಿಶ್ಚಯಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸ್ಫೋಟೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ –

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ವರ್ಣೇಷು ವಾಚಕತ್ವಾಽನುಪಪತ್ತೌ ವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ಫೋಟೇ ಪ್ರಮಾಣಮುತ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ವರ್ಣೇಷು ವಾಚಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮಪಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ –

ದ್ವಿಧೇತಿ ।

ವ್ಯಸ್ತಾನಾಮ್ ಏಕೈಕವರ್ಣಾನಾಂ ಸಮಸ್ತಾನಾಂ ವಾ ವಾಚಕತ್ವಮಿತಿ ಯತ್ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಂ ತಸ್ಯಾಭಾವಾದ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ, ತತ್ರ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದೇವ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಭಿಧಾಯ ವರ್ಣಭೇದಗ್ರಾಹಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧಕಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇದಮಿತಿ ।

ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಗಕಾರತ್ವಾದಿಜಾತಿವಿಷಯಂ ನ ಗಕಾರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಮಿತ್ಯೇತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ।

ತಾಸಾಂ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರತಿನರಂ ಭೇದೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾ ಏವ ಹೇತುಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಮರ್ಥನಮ್ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಅಯುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಯತ ಇತಿ ।

ಬಹುಷು ಗಕಾರಮುಚ್ಚಾರಯತ್ಸು ಯೋಽನುಭವೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಕಿಂ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾವಮರ್ಶಪುರಸ್ಸರಂ ಜಾತಿವಿಷಯಃ, ಉತ ಔಪಾಧಿಕಭೇದವದೇಕವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯ ಇತಿ ನಿಪುಣಂ ನಿರೂಪ್ಯತಾಮ್। ತನ್ನಿರೂಪಣೇ ಚ ಧ್ವನ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಭೇದಮಂತರೇಣ ಸ್ವಭಾವಿಕವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೋ ನ ಭಾಸತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪಕ್ಷೇ ಚ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಮಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಯೇನ ವರ್ಣೇಷು ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೋ ನ ಸ್ಫುಟಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾತೇಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ವ್ಯಕ್ತಿಲಭ್ಯಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಜಾತಿಬುದ್ಧ್ಯುಪಪಾದನೇ ಗೋತ್ವಾದ್ಯುಚ್ಛೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ದಶವಾರಮುಚ್ಚಾರಿತವಾನ್ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಗಕಾರಸ್ಯೋಚ್ಚಾರಣೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಪ್ರತೀತೇಃ।

ಉಕ್ತೈಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈಷ ಇತಿ ।

ಸೋರಸ್ತಾಡಂ ಸಾವಿಷ್ಕಾರಮ್। ಏವಂ ತಾವಂತ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಅನಂತರಂ ಕಥಂ ಹೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತತ್ ಹಿಶಬ್ದಸಂಯುಕ್ತಮಪಿ ನ ಪೂರ್ವಹೇತ್ವರ್ಥಮ್। ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಹಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಬಾಧಕತ್ವಂ ಪ್ರಸ್ತುತಂ, ತದ್ಧೇತುತ್ವೇ ಚ ಭೇದ ಏವ ನಿಷೇಧಃ, ನೈಕಸ್ಯಾನೇಕರೂಪತ್ವಮ್; ಏಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽನಂಗೀಕಾರಾತ್। ಯತ್ತು ಕೇಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರೋ ವರ್ಣೇಷು ಭೇದಾಭೇದನಿಷೇಧೋಽಯಮಿತಿ ವದಂತಿ। ತತ್ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತೇರಯುಕ್ತಮ್।

ತತ ಇದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂಗಮಯತಿ –

ಚೋದಕ ಇತಿ ।

ಉಕ್ತಮಪಿ ಬಾಧಕಂ ಗತಿನಿರೂಪಣಾಯ ಪುನರುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಗಲಕಂಬಲಃ ಸಾಸ್ನಾ। ಉಪಕ್ರಮೇ ಉಕ್ತಕಂಠಾದಿಸ್ಥಾನಘಟಿತಾ ವಾಯವೋಽಶ್ರಾವಣಾ ಇತಿ ತದ್ಧರ್ಮಾ ವರ್ಣೇಷ್ವಾರೋಪಿತಾ ನ ಶ್ರಾವಣಾಃ ಸ್ಯುಃ।

ಅತ ಉದಾತ್ತಾದಯೋ ವರ್ಣಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಮತಂ ಗ್ರಂಥಾದ್ಬಹಿರೇವ ದೂಷಯತಿ –

ಇದಂ ತಾವದಿತಿ ।

ಭವಂತ್ವಶ್ರಾವಣವಾಯುಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರಾವಣಾಃ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಧರ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತಿರತ ಆಹ –

ತೇ ಚೇತಿ ।

ನನು ಕಿಮಿತ್ಯಾರೋಪೇಣ? ಸ್ವತ ಉದಾತ್ತಾದಯಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂತು, ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಅನೇನ ಆವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಥಂ ಹೀತ್ಯೇತದೇವ ಭಾಷ್ಯಂ ಪರಿಹಾರಪರತಯಾ ಯೋಜ್ಯತೇ।

ವ್ಯಂಜಕಧ್ವನೀತಿ ।

ಧ್ವನಯಂತಿ ವ್ಯಂಜಯಂತೀತಿ ವಾಯವ ಏವ ಧ್ವನಯಃ। ಅಶಬ್ದಾತ್ಮಕಃ ಶ್ರಾವಣೋ ಧ್ವನಿಃ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮ್; ವರ್ಣವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ।

ಸಾ ಜಾತಿವಿಷಯತ್ವೇನಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚಾಯಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಧ್ವನೇರ್ಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ। ಅತೋ ಧ್ವನ್ಯುಲ್ಲೇಖಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನ ಜಾತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಕ್ಷು ಸ್ವರೇಷು। ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ದೂಷಣಾಂಗೀಕರಣವಾದಃ; ದೂಷಣಾಪ್ರಾಪ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪದಬುದ್ಧೌ ವರ್ಣೋಲ್ಲೇಖಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ –

ಪದತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ಏಕಮಭಾಗಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೋ ನಾನೇವ ಭಾಗವದಿವ ಭಾಸಯಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ। ನಾನೇವೇತ್ಯವಯವಿಭೇದಭಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್। ಭಾಗವದಿತ್ಯವಯವಪ್ರತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್।

ವಿಭಾಗಾರೋಪೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಸಾದೃಶ್ಯೋಪಧಾನೇತಿ ।

ಸಾದೃಶ್ಯಮೇವೋಪಧಾನಮುಪಾಧಿಃ।

ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಭೇದಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಅನ್ಯೋನ್ಯೇತಿ ।

ಯೇ ಹಿ ಗಕಾರೌಕಾರವಿಸರ್ಜನೀಯಾ ಗಂಗಾ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ವೃಕ್ಷಃ ಇತಿ ಚ ವಿಸದೃಶಪದವ್ಯಂಜಕಾಃ, ತೈಃ ಸದೃಶಾ ಅಪರೇ ಗಕಾರಾದಯೋ ಧ್ವನಯೋ ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಂ ವ್ಯಂಜಯಂತಿ।

ಧ್ವನೀನಾಂ ಸಾದೃಶೇ ಹೇತುಃ –

ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನೇತಿ ।

ಭಿನ್ನಪದಾವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಸದೃಶಧ್ವನಿವ್ಯಕ್ತೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪದೇ ಸಂತಿ ಭಿನ್ನಪದಸಾದೃಶ್ಯಾನೀತಿ ಭೇದಭ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಪದಾಂತರೇಷು ಕಿಯತಾಂ ಧ್ವನೀನಾಂ ವಿಸದೃಶತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವ್ಯಂಜಕಸಾದೃಶ್ಯಮತ ಉಕ್ತ –

ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿತಿ ।

ಗಕಾರಾದೀನಾಮುಭಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪದವ್ಯಂಜಕತ್ವಾದ್ ಗೌರಿತ್ಯತ್ರ ಗಕಾರಾದೀನಾಮಸ್ತಿ ಭಿನ್ನಪದವ್ಯಂಜಕಗಕಾರಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏಕವಿಧಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯಧ್ವನೀನಾಂ ನ ಪದೇ ಭೇದಾರೋಪಹೇತುತೇತಿ –

ಪ್ರಯತ್ನಭೇದೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ವಿಭಾಗಾರೋಪೇಽಪಿ ಕಥಂ ವರ್ಣರೂಪಿತಪದಪ್ರತಿಭಾನಮತ ಆಹ –

ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವೇತಿ ।

ವ್ಯಂಜಕವರ್ಣಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಂಗ್ಯಭಾಗೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏತದಪಾಕರೋತಿ –

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕತ್ವಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾಭ್ಯಾಮೇಕತ್ವಾನಾನಾತ್ವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ –

ಅಥವೇತಿ ।

ನನ್ವತ್ರೋಪಾಧ್ಯಭಾವ ಉಕ್ತಸ್ತತ್ರಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನಾರೋಹೇಽಪ್ಯೇಕಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಪಚಾರೇ ಹಿ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತಾನುಸರಣಂ, ನ ತು ನಿಮಿತ್ತಾನುಸಾರೇಣೋಪಚಾರ ಇತಿ ನ ಧವಖದಿರಾದಿಷ್ವತಿಪ್ರಸಂಗಃ। ಏತೇನ ಸಮುದಿತಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್।

ಬಾಲೇನ ಸ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಮೃತ್ಯಾರೂಢವರ್ಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾಮನುಮಾಯ, ಏಕಪದತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ರಾಜೇತಿ ಕ್ರಮಪ್ರಯೋಗೋ ಜಾರೇತಿ ವಿಪರೀತಕ್ರಮಃ। ಬಹುಭ್ಯೋ ಯುಗಪದಕ್ರಮಃ ಪ್ರಯೋಗಃ। ಯಾವಂತಃ ಯತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ। ಯಾದೃಶಾಃ ಯತ್ಕ್ರಮಾದಿಮಂತಃ। ಯೇ ಚ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಾಃ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪಂಕ್ತಿಬುದ್ಧೌ ಪಿಪೀಲಿಕಾಕ್ರಮವತ್ ಸ್ಮೃತೌ ವರ್ಣಕ್ರಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ –

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ನ ಕಾಲತೋ ವಿಭೂನಾಂ ವಾ ನ ದೇಶತಃ ಕ್ರಮಃ।

ಪದಾವಧಾರಣೇತಿ ।

ರಾಜಾ ಜಾರೇತ್ಯತ್ರ, ಕ್ರಮ ಉಪಾಯಃ। ಗೌರ್ಗೋಮಾನಿತ್ಯತ್ರ ನ್ಯೂನಾತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ। ಸ್ವರೋ ಭಾಷಿಕಾದಿಃ ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯಾದೌ। ವಾಕ್ಯಂ ಪದಾಂತರಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ, ಯಥಾಽಶ್ವೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನ ಲುಙಂತಮಾಖ್ಯಾತಮ್, ಕ್ರಿಯಾಂತರೋಪಾದಾನಾತ್। ಶ್ರುತಿಃ ಉದ್ಭಿದೋ ಯಾಗನಾಮಪರತ್ವಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಶ್ರುತಿಗಮ್ಯಮ್। ಸ್ಮೃತಿರ್ಯುಗಪತ್ಸರ್ವವರ್ಣವಿಷಯಾ। ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇತ್ಯಾದಿ ಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೮॥
 ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾವಿರೋಧಾಯಾಹ –

ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ನಿತ್ಯೋ ವೇದ ಇತಿ ।

ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮತೋ ದೃಷ್ಟೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರೋ ಭಾರತೀವಿಲಾಸೋಕ್ತೋಽನವಕಾಶಃ। ಅತ ಏವ ನ ಹ್ಯನಿತ್ಯಾದಿತಿ ವರ್ಣಿತಾನುಕೂಲತರ್ಕೇಽಪಿ ಅನಿತ್ಯಾತ್ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮವಿದ್ಯಮಾನಾನ್ನ ಜಗದುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ। ತದಾನೀಮಸತೋ ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವರೂಪಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅನ್ಯತ ಉತ್ಪತ್ತೌ ತಸ್ಯಾಪಿ ತದೈವೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇನಾಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕರ್ತುರಸ್ಮರಣಾತ್ಸಿದ್ಧಮೇವ ನಿತ್ಯತ್ವಮನೇನಾನುಮಾನೇನ ದೃಢೀಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೯॥ ಸಮಾನನಾಮೇತಿ ಸೂತ್ರಂ (ಬ್ರ.ಸೂ.ಅ.೧.ಪಾ.೩ ಸೂ.೩೦) ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಜಾತೇರಭಾವಾತ್ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾನಿತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್। ವೇದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಜೀವಾನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಭಿಧಾನಾದಿವಾಸಿತಮಸ್ತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ನಿರವಿದ್ಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ನ ತಜ್ಜವಾಸನಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಥಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಾಸನಾಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಸೃಜೇತ್, ತತ್ರಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತ್ರೋಃ ಉಚ್ಚಾರಯಿತೃತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಅಭಿಧಾತೃಗ್ರಹಣೇನೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ

ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣೇತಿ ।

ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಿಕಾಽವಿದ್ಯಾಭ್ರಾಂತಯಸ್ತಾಸಾಂ ವಾಸನಾಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಭ್ರಮಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರತಶ್ಚಾನ್ಯಾ ಮಂಡೂಕಮೃದುದಾಹೃತೇಃ। ಭಾವರೂಪಾ ಮತಾಽವಿದ್ಯಾ ಸ್ಫ್ಟಂ ವಾಚಸ್ಪತೇರಿಹ॥ ಅಪ್ರಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ। ಅಲಕ್ಷಣಮ್ ಅನನುಮೇಯಮ್। ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮ್ ತರ್ಕಾಗೋಚರಃ। ಅವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ಆಗಮತಃ। ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಗಮಾದಿಭಿರಸತ್ತ್ವನಿವೃತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯತೇ। ನನು - ಕಿಂ ಭಾವರೂಪಯಾಽವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಮ್? ಅಜ್ಞಾತಶುಕ್ತಿಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವೇನ ರಜತಜಗದ್ಭ್ರಮಸಿದ್ಧೇಃ। ಅಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದುಪಪತ್ತೇಃ। ತನ್ನ; ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾನುದಯೇಽಪಿ ಯಥಾವತ್ಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತೌ ಜಗದ್ಭ್ರಮಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್। ನ ಹಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಂ ಸವೇದನಂ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾನುದಯಾನ್ನ ಭಾತಿ। ಯದ್ಯಪಿ ಶುಕ್ತಿಂ ಸ್ವತ ಏವ ಜಡಾಮವಿದ್ಯಾ ನಾವೃಣೋತಿ; ತಥಾಪಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಭಾವರೂಪರಜತೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಏಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ಭಾವರೂಪಾವಿದ್ಯಾ ಸಪ್ರಯೋಜನಾ। ಪ್ರಮಾಣಂ ತು ಡಿತ್ಥಪ್ರಮಾ, ಡಿತ್ಥಗತತ್ವೇ ಸತಿ ಯಃ ಪ್ರಮಾಭಾವಃ ತತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಾದಿಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವನಿವರ್ತಿಕಾ, ಪ್ರಮಾತ್ವಾದ್, ಡಪಿತ್ಥಪ್ರಮಾವತ್। ಯೇ ತು ಪ್ರಮಾ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿರೇವ, ನ ತು ನಿವರ್ತಿಕೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ, ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ನಿವರ್ತಿಕೇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್। ನ ಚೈತದಸಮವೇತತ್ವಮೇತದನ್ಯಸಮವೇತತ್ವಂ ಚೋಪಾಧಿಃ; ಏತತ್ಸುಖಾದೀನಾಮ್ ಏತನ್ನಿಷ್ಠಪ್ರಮಾಭಾವತ್ವರಹಿತಾನಾದಿಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಉಪಾಧ್ಯಭಾವೇನ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ। ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಮಾನಮ್। ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣತೋ ನ ಜಾನಾಮಿ ಕಿಂತು ಜಾನೇ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾರ್ಥಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಕೋ ಮದುಕ್ತೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽನುವದೇನ್ನ ಚ ಶಕ್ನೋತಿ। ನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತೇ ವಿಶೇಷತೋಽಜ್ಞಾನಮ್; ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್, ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾಬುದ್ಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾನವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಯೋಗಾತ್, ಪ್ರಮಿತತ್ವೇ ಚಾಜ್ಞಾತತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್, ಸ್ಮೃತತ್ವೇ ಚಾನುವಾದಾಪಾತಾತ್। ಮಮ ತು ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞನಸ್ಯ ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರತಿಭಾಸೋ ನ ಮಾನತ ಇತ್ಯವಿರೋಧಃ। ನ ಚ - ಮಾನಾಭಾವ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಸ್ತೋ ಭಾಸತ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಪ್ರಭೇ ಭಾವರೂಪಾವಿದ್ಯಾತಿರೋಧಾನಮಂತರೇಣ ಅಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್।

ಪರಾಕ್ರಾಂತಂ ಚಾತ್ರ ಸೂರಿಭಿರಿತಿ ।

ತೇ ಚಾವಧಿಮುಚಿತಕಾಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪೂರ್ವಸಮಾನನಾಮರೂಪಾಣಿ ಭೂತ್ವೋತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ। ಪರಮೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾ ಈಕ್ಷಣಮ್। ಈಕ್ಷಿತುಃ ಪರಮೇಶಸ್ಯ ವಾಚಸ್ಪತಿಮುಖೋದ್ಗತೇಃ। ನಿಜುಹುವೇ ಪರೇಶಾನಮಸಾವಿತ್ಯತಿಸಾಹಸಮ್॥ ಈಕ್ಷಣಂ ಚ ಜೀವಾಜ್ಞಾತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಿವರ್ತ ಆಕಾಶಾದಿವದಿತಿ ನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ।

ಕೂರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ –

ಯಥಾ ವೇತಿ ।

ಘನಾಃ ನಿಬಿಡಾಃ। ಘನಾಘನಾಃ ಮೇಘಾಃ। ತತ್ಕೃತಾಸಾರೇಣ ಸಂತತಧಾರಾವರ್ಷೇಣ ಸುಹಿತಾನಿ ಬೃಂಹಿತಾನಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪೂರ್ವವಾಸನಾಸ್ರಯತ್ವೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯೋಪಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾವಿಘಾತಕತ್ವೇನ ಪರಿಹರತಿ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ತತಶ್ಚಾನಾದಿತ್ವಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸರ್ಗೇತಿ ।

ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏವಂ ಪದಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧೇ ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿಚ್ಛೇದಾದ್ವಾಕ್ಯನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಮುಕ್ತಮನುವದತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಸುಷುಪ್ತಿದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಲೀಯತೇಽಸ್ಯಾಂ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಲಯಲಕ್ಷಣಾಽವಿದ್ಯಾ। ಶ್ಲೋಕೇ ಉಕ್ತೋ ಯೋ ವಿರೋಧಃ। ಯಜಮಾನೋ ಭಾವಿನ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಯದಾಽಗ್ನಿರಿದಾನೀಮಗ್ನಯೇ ವಿರ್ವಪತಿ, ತದಾ ಭವಿಷ್ಯದದ್ಯತನಾಗ್ನ್ಯೋಸ್ತುಲ್ಯನಾಮತಾ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ಭಾವಿನ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಯಜಮಾನೋಽಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇಽಗ್ನಿದೇವತೈವಾಗ್ನಯೇ ನಿರ್ವಪತು, ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಸತ್ತ್ವೇ ವಾ ಸ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿರುದ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಯಾಗಕಾಲೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನೋ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ದೇವಾದೀನಾಂ ಸ್ವಮಿಶ್ರವಿದ್ಯಾಸ್ವನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಸಂಭವಾತ್ ಆಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ –

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತಿ ।

ಮಧುವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತೀಕತ ಆದತ್ತೇ –

ಅಸಾವಿತಿ ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ದೇವಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭ್ರಮರೈರ್ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಭ್ರಾಮರಮ್। ದ್ಯೌಃ ಸ್ವರ್ಗಃ, ತಿರ್ಯಗ್ಗತವಂಶೇ ಇವಾದಿತ್ಯಂ ಮಧು ಹಿ ತತ್ರ ಲಗ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಂತರಿಕ್ಷಮಪೂಪ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಅಪೂಪವ್ಯಾಖ್ಯಾ –

ಪಟಲಮಿತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮಧ್ವಪೂಪಸಾಮ್ಯಮಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟಪಂಚಾಮೃತಾನ್ಯಾಹ –

ಯಾನಿ ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ಹ್ಯಾಮನಂತಿ ‘‘ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯೇ ಪ್ರಾಂಚೋ ರಶ್ಮಯಃ, ತಾ ಏವಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಚ್ಯೋ ಮಧುನಾಡ್ಯಃ, ಋಚ ಏವ ಮಧುಕೃತಃ, ಋಗ್ವೇದ ಏವ ಪುಷ್ಪಂ, ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ, ತಾ ವಾ ಏತಾ ಋಚಃ, ಏತಮೃಗ್ವೇದಮಭ್ಯತಪಃ, ತಸ್ಯಾಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವೀರ್ಯಮನ್ನಾದ್ಯಂ ರಸೋಽಜಾಯತ, ತದ್ವ್ಯಕ್ಷರತ್ ತದಾದಿತ್ಯಮಭಿತೋಽಶ್ರಯತ್, ತದ್ವಾ ಏತದ್ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರೋಹಿತಂ ರೂಪ’’ಮಿತ್ಯಾದಿ। ಮಧುನಾಡ್ಯಃ ಮಧ್ವಾಧಾರಚ್ಛಿದ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ। ವ್ಯಕ್ಷರತ್ ವಿಶೇಷೇಣಾಗಮತ್, ಗತ್ವಾ ಚಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾಗಮಾಶ್ರಿತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಾನಿ ಚೇತಿ ।

ಯಾದೃಙ್ ಮಧುಕರೈರ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ ಮಧು ತದಾಪಃ। ತಾಶ್ಚಾಮೃತಸಾಧನತ್ವಾದಮೃತಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ।

ಋಚ ಏವ ಮಧುಕೃತ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಥಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಾ ಇತಿ ।

ಮಂತ್ರೈಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ಮಕಂ ರಸಂ ಸ್ರವತೀತ್ಯೃಚಾಂ ಮಧುಪಸಾಮ್ಯಮ್।

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಥಾಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಮಿತ್ಯಮೃತಂ ಶ್ರುತೌ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತದ್ರಶ್ಮ್ಯುಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇಯಾಹ –

ಅತಿಕೃಷ್ಣಾಭಿರಿತಿ ।

ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇಽಥರ್ವಾಂಗಿರಸೋ ಮಧುಕೃತ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತತ್ರಾಥರ್ವಾಂಗಿರಸಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಮಧುಕರತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ತೈಃ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಮ್, ಅಥರ್ವವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಂ ಸೂಚಿತಮ್।

ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಾ ಯತ್ರ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಪುಷ್ಪತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ತನ್ಮಂತ್ರಾ ಮಧುಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಮಿತಿ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾಹ –

ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸೇತಿ ।

ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ, ಅಗ್ನೌ ಹುತಮಮೃತಮಥರ್ವಮಂತ್ರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ನಯಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ।

ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಯೋಗ್ಯಂ ಕರ್ಮಾಹ –

ತಥಾಶ್ವಮೇಧೇತಿ ।

ಕರ್ಮಕುಸುಮಾದಾಹೃತ್ಯೇತ್ಯನುಷಂಗಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ।

ನನು ಕಥಮಿತಿಹಾಸಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಾಚಸ್ತೋಮಸಂಬಂಧೋಽತ ಆಹ –

ಅಶ್ವಮೇಧೇತಿ ।

ಪಾರಿಪ್ಲವಃ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮಂತ್ರಶಂಸನಮ್। ಸರ್ವಾಣ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ ಶಂಸಂತೀತಿ ಶ್ರವಣಾದೈತಿಹಾಸಿಕಾನ್ಯಪಿ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ। ವಿಕಲ್ಪೇನಾತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪುಷ್ಪಭ್ರಮರಚಿಂತನಮ್। ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಸ್ಥಮಥ ವಾಽಥರ್ವವೇದಗಮ್॥ ನ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಶಕ್ಯಂ ಘಟಯಿತುಮ್; ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಥರ್ವಣಮಂತ್ರಯೋಃ ಅಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದತಃ ಕುಸುಸಮಧುಕರಚಿಂತನೈಕಪ್ರಯೋಜನಾನಾಂ ಕರ್ಮಮಂತ್ರಾಣಾಮಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ। ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಯಸ್ತಾ ಏವಾಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾ ಮಧುನಾಡ್ಯೋ ಗುಹ್ಯಾ ಏವಾದೇಶಾ ಮಧುಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪುಷ್ಪಮಿತಿ।

ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಊರ್ಧ್ವಾ ಇತಿ ।

ಆದಿಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾದೇಶಾ ಉಪಾಸನಾನಿ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಮರಾಣಾಂ ಗೋಪ್ಯಾನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ನಾಡೀನಾಂ ಗೋಪ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಂ ಮಧುವಿದ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ –

ತಾ ಏತಾ ಇತಿ ।

ನಾಡೀನಿರ್ದೇಶೋಽಮೃತಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ।

ಯಶ ಆದ್ಯಮೃತಸ್ಯಾಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ –

ಉಪಲಭ್ಯೇತಿ ।

ಶ್ರುತಾವಿಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ತತ್ಸಾಕಲ್ಯವಿವಕ್ಷಾ, ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಫಲತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಇಂದ್ರಿಯಸಾಕಲ್ಯೇತಿ ।

ಅನ್ನಂ ಚ ತದಾದ್ಯಮತ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಂ ವಸ್ವಾದ್ಯುಪಜೀವ್ಯಾನ್ಯಮೃತಾನಿ।

ವಿಜಾನತಾಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋ ವಿರುದ್ಧಃ, ವಸ್ವಾದೌ ತು ಸ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪಕಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೧॥ ದೇವಾದೀನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವಾವಿದ್ಯಾಸು ಕಿಮಧಿಕಾರಃ, ಉತ ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರತಮಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ। ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಮೇತೇತ್ಯಾದಿಃ। ಹೇ ಇಂದ್ರ, ತೇ ದಕ್ಷಿಣಂ ಹಸ್ತಂ ಜಗೃಭ್ಮ ಗೃಹೀತವಂತೋ ವಯಮ್ ಇಮೇ ರೋದಸೀ ಇಂದ್ರ ಯದಿ ಗೃಹ್ಣಸಿ, ತರ್ಹಿ ತೇ ತವ ಕಾಶಿರ್ಮುಷ್ಟಿಃ ಮುಷ್ಟೌ ಸಂಮಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಮುಷ್ಟಿಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ –

ಇದಿತಿ ।

ಇತ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತುವಿಗ್ರೀವಃ ಪೃಥುಗ್ರೀವಃ। ವಪಾಚ್ಛಿದ್ರಂ ಸಾವಕಾಶೋದರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ ಏವ ಅಂಧಸೋಽನ್ನಸ್ಯೋಪಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮದೇ ಹರ್ಷೇ ಸತಿ ಇಂದ್ರೋ ವೃತ್ರಾಣಿ ಶತ್ರೂನ್ ಜಿಘ್ನತೇ ಹತವಾನಿತಿ। ಪ್ರಸ್ಥಿತಸ್ಯೋಪಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪಕ್ವಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ಭಾಗಮದ್ಧಿ ಸೋಮಸ್ಯ ಸುತಸ್ಯ ಭಾಗಂ ಪಿಬ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಈಶನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ದೇವತಾಯಾ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯನುಷಂಗಃ। ಇಂದ್ರೋ ದಿವಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೇಶೇ ಈಷ್ಟೇ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಷಂಗಃ। ಅಪಾಂ ಪಾತಾಲಸ್ಯ। ವೃಧಾಂ ವೀರುಧಾಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಮ್। ಮೇಧಿರಾಣಾಂ ಮೇಧಾವತಾಂ ಜಂಗಮಾನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್। ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ರಕ್ಷಣೇ ಕ್ಷೇಮೇ ಯೋಗೇ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಣೇ ಇಂದ್ರ ಈಷ್ಟೇಽತೋ ಹವ್ಯ ಇಂದ್ರೋ ಯಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಹೇ ಇಂದ್ರ, ಜಗತೋ ಜಂಗಮಸ್ಯ ತಸ್ಥುಷಃ ಸ್ಥಾವರಸ್ಯ ಚೇಶಾನಂ ಸ್ವರ್ದೃಶಂ ದಿವ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಾಂ ಸ್ತುಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ವರಿವಸಿತಾರಂ ಪೂಜಯಿತುಮ್। ಆಹುತಿಭಿಃ ಹುತಾದೌ ದೇವಾನ್ ಪ್ರೀಣಯತಿ। ಹುತಮದಂತೀತಿ ಹುತಾದಃ। ತಸ್ಮೈ ಹೋತ್ರೇ ಪ್ರೀತಾ ದೇವಾ ಇಷಮನ್ನಮೂರ್ಜಂ ಬಲಂ ಚ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತೀತಿ। ವಿಗ್ರಹೋ ಹವಿಷಾಂ ಭೋಗ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಸನ್ನತಾ।

ಫಲಪ್ರದಾನಮಿತ್ಯೇತತ್ಪಂಚಕಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಕಮ್॥ ಯೇ ಸಿದ್ಧವಾದಿನೋ ಮಂತ್ರಾ ನ ತೇ ವಿಧಿಕ್ಷಮಾ ಇತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಐಂದ್ರ್ಯಾತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ, ಅತೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮುಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಾ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾಃ? ನೇತ್ಯಾಹ –

ದೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಕಾರೇ ಇತಿ ।

ನನ್ವನಧಿಗತಮೇಯಾಭಾವೇ ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮ್, ಅತ ಆಹ –

ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾದಿಃ ಸ ಚ ವಿಧಿಭಿರ್ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ಸ್ಮಾರ್ಯಃ। ಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ವಿಧಯ ಇವ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ದೇವತಾದ್ಯಭಿದಧತೀತಿ ನಾಪ್ರಮಾಣಮ್।

ನನು ಸ್ಮೃತೇರವಿಹಿತಾಯಾಃ ಕಥಂ ದ್ವಾರತ್ವಮತ ಆಹ –

ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಚೇತಿ ।

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ ದ್ವಾರತೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಯಥಾ ದೇವತಾಸ್ಮರಣೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ಏವಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಾವಪ್ಯಸ್ತು, ವಿಗ್ರಹಾದೇರಪಿ ಮಂತ್ರಪದೈರವಗಮಾದತ ಆಹ –

ಔತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಚೇತಿ ।

ಉದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಹಿ ದೇವತಾಸ್ವರೂಪಮೇವಾಪೇಕ್ಷಿತಂ, ನ ವಿಗ್ರಹಾದಿ, ತದ್ಬೋಧಕಪದಾನಾಂ ತು ಉತ್ಸರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಂ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಪೋದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೨॥ ಶ್ವಿತ್ರೀ ತ್ವಗಾಮಯತ್ವಾನ್। ನಿರ್ಣೇಜನಂ ಶೋಧನಮ್। ಶ್ವೇತೋ ವಸ್ತ್ರಂ ಧಾವತಿ ಶೋಧಯತೀತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತಃ ಶ್ವಾ ಧಾವತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನಾರ್ಥಧೀರಿತಿ।

ವೇದೇಽಪಿ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದ್ ವಿನಾಽರ್ಥಧೀರಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಚ್ಛಾಬ್ದಧೀಃ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷ್ವಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ ನಿಷೇಧೇಷು ಪದಾನ್ವಯೈಕ್ಯಾದವಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್; ಸಾಧ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ವಯಭೇದೇ ದಂಡಂ ನಞ್ಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತಿಮಾಹ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಅನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ –

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಮಾ ಭೂತ್ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ, ಕಿಮತಃ? ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ನಞ್ವತೀತಿ ।

ಏವಂ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಸೋದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಹ –

ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।

ನನು - ವಿಧಿದ್ವಯಸ್ಯೈಷಾ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಽತ ಆಹ –

ಲೋಕಾನುಸಾರತ ಇತಿ ।

ಕ್ರಯ್ಯಾ ಗೌರ್ದೇವದತ್ತೀಯಾ ಯತೋ ಬಹುಕ್ಷೀರೇತ್ಯಾದೌ ಬಹುಕ್ಷೀರತ್ವಾದೇಃ ಆಪ್ತವಾಕ್ಯಾವಗತೇಃ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಯೋರಪ್ಯಸ್ತಿ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತ ಏವ ಪದಾರ್ಥಸ್ತತ್ಕುತೋಽರ್ಥವಾದಪದಾನಾಂ ಪೃಥಗನ್ವಯೋಽತ ಆಹ –

ಭೂತಾರ್ಥೇತಿ ।

ಕುತಶ್ಚಿದ್ಧೇತೋರಿತಿ ।

ಯೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಸೂಚಿತಸ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಇಹ ಹೀತಿ ।

ಅನೇನ ಭಿನ್ನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಕಾ ನು ಖಲ್ವಪೇಕ್ಷಿತಿ ಶಂಕಾ ವಾರ್ಯತೇ। ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವೇದರಾಶಿಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತಾಂ ಯದಿ ನಾನೇಷ್ಯಾದ್ ನ ಪ್ರಾಪಯೇತ್, ತತೋ ಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಾಃ ಸಂತೋಽರ್ಥವಾದಾ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೇಕವಾಕ್ಯತಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯನ್ ನ ಗಚ್ಛೇಯುಃ। ಪ್ರಾಪಯತಿ ತ್ವಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ವೇದಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮ್, ತಸ್ಮಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಯದಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಭಿಧೇಯವಿವಕ್ಷಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾರ್ಥವಾದೇಷು ಸಾ ಸ್ಯಾತ್? ತತ್ರಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದೇವ ವಿವಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಅಥವಾಽರ್ಥವಾದೇಷು ಸ್ವಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾ ಇದಂ ಗಮಕಮುಕ್ತಮ್, ಇತರಥಾ ಹಿ ಗೌಣಾಲಂಬನಚಿಂತಾ ಮುಧಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧಃ ತಥಾಽಸೂತ್ರಯತ್ ಗುಣವಾದಸ್ತ್ವಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ(ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೦)। ಯಥಾ ಚ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ ಯೇನ ಗುಣಯೋಗೇನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾಽಸೂತ್ರಯತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿ(ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೨) ರಿತ್ಯನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ ಇತಿ ಕಿಂ ವಿಧಿರುತಾರ್ಥವಾದ ಇತಿ। ವಿಶಯೇ ವಿಧಿರಪೂರ್ವಾರ್ಥಲಾಭಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ। ಯದಿ ಪ್ರಸ್ತರಕಾರ್ಯೇ ಯಜಮಾನೋ ವಿಧೀಯೇತ, ತದಾ ‘‘ಪ್ರಸ್ತರಂ ಪ್ರಹರತೀ’’ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ ಯಜಮಾನೋಽಗ್ನೌ ಹೂಯೇತ, ತತಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸಮಾಪ್ಯೇತ। ಅಥ ಯಜಮಾನಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಸ್ತರೋ ವಿಧೀಯೇತ, ತದಾನೀಮಶಕ್ಯವಿಧಿಃ। ನ ಹಿ ಪ್ರಥಮ-ಲೂನದರ್ಭಮುಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ ಶಕ್ನೋತಿ ಚೇತನಯಜಮಾನಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತುಮ್। ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸ್ತರಂ ಬರ್ಹಿಷ ಉತ್ತರಂ ಸಾದಯತೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇರರ್ಥವಾದಃ। ದ್ವಿತೀಯಾದಿಮುಷ್ಟಿರ್ಬರ್ಹಿಃ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್? ಅತ್ರ ಸೂತ್ರಂ –

ಗುಣವಾದಸ್ತ್ವಿತಿ ।

(ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೦) ಕೋ ಗುಣಃ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಮ್(ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೨)। ತಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರತುನಿರ್ವೃತ್ತಿಃ ತತ್ಪ್ರಸ್ತರಾದಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ಸ ಹಿ ಜುಹ್ವಾಧಾರತಯಾ ಕ್ರತುಂ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಇತಿ। ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ ಇತ್ಯತ್ರ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಂ ಗುಣಃ; ತೇಜಸಾ ಘೃತೇನ ಯೂಪಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ।

ನನು ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾರ್ಥವಾದೇಷು ಕಥಮಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭಾವನಿಮಿತ್ತಾ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾ? ವಿರೋಧಾದೇವಾಭಿಧೇಯಾಭಾವಾದತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಯಜಮಾನಾದಿಶಬ್ದೈಃ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾದಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಲಕ್ಷಿತೇನ ಯಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತದಪ್ಯಭಿಧೇಯೇನಾವಿನಾಭೂತಮೇವ; ತದವಿನಾಭೂತಂ ಪ್ರತ್ಯವಿನಾಭೂತತ್ವಾತ್।

ನನ್ವನುವಾದಕಾರ್ಥವಾದಾನಾಮಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಽತ ಆಹ –

ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।

ನ ಸ್ಮೃತಿವತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ; ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಸ್ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್। ನ ಚೈತಾವತಾ ಭವತ್ಯಪ್ರಮಾಣತಾ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರಪಿ ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತರ್ಹಿ ಕಥಮನುವಾದಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಪ್ರಮಾತ್ರಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾತರಿ ಚರಮಪ್ರತ್ಯಯಾಧಾಯಕತ್ವಾತ್ ಆಶ್ರಯಸ್ಯಾನುವಾದಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದಿ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥವಾದಾನಾಮನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್, ತರ್ಹಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ತದಸ್ತು; ಗೌಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಿಮ್? ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।

ತತ್ಪರತಯಾ ನಿರವಕಾಶಾ ವೇದಾಂತಾ ಬಾಧಂತೇ ವಿರೋಧಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ, ನಾರ್ಥವಾದಾಃ; ಅತತ್ಪರತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾದಿತಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರತಿಬಂದೀಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತಾಮಾಹ –

ಅದ್ಧೇತಿ ।

ವಿಧ್ಯನ್ವಿತೋಽರ್ಥವಾದೋ ಮಹಾವಾಕ್ಯೀಭೂಯ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಬೋಧಯತಿ, ಸ್ವರೂಪೇಣ ತ್ವವಾಂತರವಾಕ್ಯೀಭೂಯ ವಿಗ್ರಹಾದಿ ವಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ವಾಕ್ಯದ್ವಿತ್ವಮೇಷ್ಟುಮಶಕ್ಯಮ್; ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದೇನ ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್।

ಆವೃತ್ತಿಂ ಚ ಪೌರುಷೇಯೀಂ ವೇದೋ ನಾನುಮನ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕತೇ –

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ನ ವಜ್ರಹಸ್ತೇಂದ್ರದೇವತಾತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶಸ್ತಮೈಂದ್ರಂ ದಧಿ, ವಜ್ರಹಸ್ತಶ್ಚ ಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಸ್ತೋತುಮೇವ ಯೋಽರ್ಥೋಽರ್ಥವಾದೇನಾಶ್ರಿತಸ್ತಂ ನೋಪೇಕ್ಷಾಮಹ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನೇತಿ ।

ನನು ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ಶಬ್ದಾತ್ಕಥಂ ದ್ವಾರಭೂತವಿಗ್ರಹಾದಿಪ್ರಮಿತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರಶಿಥಿಲಯತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ರಾರ್ಥೇ ನ ತತ್ಪರಂ ತತ್ರ ತದಪ್ರಮಾಣಂ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್। ತಸ್ಯ ಹಿ, ವಿಶೇಷಣೇಷ್ವಪಿ ನಾಗೃಹೀತವಿಶೇಷಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್। ನ ಚ ತೇಷು ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್; ಪ್ರತಿವಿಶೇಷಣಮಾವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್। ತಥಾ ಚ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಮಿತೌ ವಿಶಿಷ್ಟೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾತಾದಿತಿ। ನನು ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರಪರ್ಯತಸ್ಯನ್ ವಿಶೇಷಣವಿಧೀನಾಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯಾರ್ಥಿಕಾ ವಿಶೇಷಣವಿಧಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ಅತೋ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ। ಯಥಾಽಽಹುಃ - ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ್ಯೂನಾಧಿಕವಿಕಲ್ಪನೇ। ಲಕ್ಷಣಾವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿದೋಷೋ ನಾನುಮಿತೇ ಹ್ಯಸೌ’ ಇತಿ।

ಏವಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –

ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ಪ್ರತೀತೋ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರ್ವಿಶೇಷಣವಿಧೀನಾಕ್ಷಿಪೇತ್, ತತ್ಪ್ರತೀತಿರೇವ ನ ವಿಶೇಷಣಪ್ರತೀತಿಮಂತರೇಣೇತಿ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಭಾವಃ। ನನು ಪದೈಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಯೋಗ್ಯತಾದಿವಶೇನ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭೂತಾ ಲೋಕತೋಽವಗಮ್ಯಂತೇ, ತದವಗತೌ ಚ ಪ್ರತೀತೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ ವಿಶೇಷಣವಿಧೀನಾಮ್। ಸತ್ಯಮ್; ನ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಶೇಷಣಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್। ಕ್ವಚಿದ್ಧಿ ವಾಕ್ಯೈಕಗಮ್ಯಮಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವತಿ। ‘ಯಥೈತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಾಮ ಕೃತ್ವಾ ಪಶುಕಾಮೋ ಹ್ಯೇತೇನ ಯಜೇತೇ’ತಿ।

ಅತ್ರ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೌ ರೇವತೀನಾಮೃಚಾಂ ವಾರವಂತೀಯಸಾಮ್ನಶ್ಚ ಸಂಬಂಧೋ ವಿಶೇಷಣಂ ವಾಕ್ಯೈಕಗಮ್ಯಮ್ ಇತಿ ಭಾವೇನೋಪಸಂಹರತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನ್ವರ್ಥವಾದಾ ಮಾನಂತಾರಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪುಂವಾಕ್ಯವತ್। ನ ಚ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ ಮಾನಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಪ್ರಮಾಣ್ಯಮ್।

ಯದ್ಧಿ ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ತನ್ಮೂಲಮಾನರಹಿತಮಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚ ಭೂತಾರ್ಥಮಪೀತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪) ಉಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದಿ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪರಾ ಅಪ್ಯರ್ಥವಾದಾ ಭಿನ್ನಂ ವಾಕ್ಯಂ, ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮ್ - ‘ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಚೇದ್ವಿಭಾಗೇ’ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪೬)। ದೇವಸ್ಯ ತ್ವಾ ಸವಿತುಃ ಪ್ರಸವೇ ಇತಿ ಮಂತ್ರ ಏಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿನ್ನಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಪದಾನಾಮರ್ಥಭೇದಾತ್ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾವಾಚಕತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ। ಏಕಪ್ರಯೋಜನೋಪಯೋಗಿವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ ತದ್ಬೋಧಕಪದಾನ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್। ತಚ್ಚ ತರ್ಹ್ಯೇವ ಸ್ಯಾದ್ಯದ್ದಿ ಪದವಿಭಾಗೇ ಸತಿ ಪದವೃಂದಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಭವೇತ್। ‘‘ಭಗೋ ವಾಂ ವಿಭಜತ್ವರ್ಯಮಾ ವಾಂ ವಿಭಜ’’ತ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ವಿಭಜತ್ಯರ್ಥೈಕತ್ವೇ ಅನಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್, ‘ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕೃಣೋಮಿ ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇ’ತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಾತ್ವೇಽರ್ಥಭೇದೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್। ಏಕತ್ರ ಹಿ ಸದನಕರಣಂ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮನ್ಯತ್ರ ಪುರೋಡಾಶಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽತ ಉಭಯಂ ಸೂಚಿತಮ್। ತಾತ್ಪರ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮ ಏತದಧಿಕರಣವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪರಿಹರತಿ –

ನೇತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ಅವಾಂತರಭೇದ ಏವಮರ್ಥವಾದಾನಾಮಪ್ಯಸ್ತು। ತ್ವಯಾಽಪಿ ಹಿ ಸ್ತುತಿಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟೈಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿರಭ್ಯುಪೇಯಾ, ಅನ್ಯಥಾಽಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್। ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯಾಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತ್ವರ್ಥವಾದಾಸ್ತತೋ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಚ ಯಾಂತ್ವಿತಿ ಭಾವಃ।

ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಕೋ ಭೇದೋಽತ ಆಹ –

ಸ ತ್ವಿತಿ ।

ಸ್ತುತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿ, ಪ್ರಯಾಜಾದಿ ತು ನಾನ್ಯಪ್ರತೀತೌ ದ್ವಾರಮ್, ಕಿಂತು ತದ್ ದ್ವಾರಿ। ಸ್ವಯಂ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಯಾವತ್।

ಯದಿ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು ಪೃಥಕ್ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತೇಃ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ತರ್ಹ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪ್ರತೀತಿಪರ್ಯವಸಾನತದಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –

ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು ದ್ವಾರಭೂತಾರ್ಥಭೇದಾದ್ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ತದಾಽಪ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪಂಚ ಷಡ್ ವಾ ಪದಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಪಂಚಷಟ್ಪದವತ್। ಅರುಣಯೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮ್। ಅತ್ರ ನಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ; ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಭೇದೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯಕಯಾದೇಃ ಏಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಗುಣಾನುರೋಧೇನಾವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್। ಗುಣಾ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಮುಚ್ಚೇಯಾ ಇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿಶೇಷ್ಯೈಕ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಭೇದೇಽಪಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನೇನೋಪಪಾದಯತಿ –

ಪ್ರಧಾನಭೇದೇ ತ್ವಿತಿ ।

‘‘ಆಯುರ್ಯಜ್ಞೇನ ಕಲ್ಪತಾಂ ಪ್ರಾಣೋ ಯಜ್ಞೇನ ಕಲ್ಪತಾ’’ ಮಿತ್ಯಾದೌ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ತದಭಾವಾದರುಣಾದಾವೇಕವಾಕ್ಯತೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರತಿಬಂಧಾವಕಾಶ ಇತಿ। ನನ್ವತತ್ಪರಾದಪಿ ವೇದಾದರ್ಥಃ ಪ್ರಮೀಯೇತ, ಸ ಯದಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಾರ್ಥೋಪಯೋಗೀ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾವಿವ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿ ತು ನ ತಥೇತಿ ಶಂಕಾಪನುತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಮ್।

ತದಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ದೇವತಾ ಆರೋಪಿತೋಲ್ಲಿಖ್ಯತಾಂ ತತ್ರಾಹ –

ರೂಪಾಂತರೇತಿ ।

ಅಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚೋ ನನೂದ್ದೇಶ ಇತ್ಯಾದಿಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರೌ।

ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಾಚ್ಚ ಚೇತನಾ ದೇವತೇತ್ಯಾಹ –

ತದೇವಮಿತಿ ।

ಶಬ್ದಮಾತ್ರತ್ವೇ ತು ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಅಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।

ದೇವತಾತಃ ಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ ಶ್ರುತಹಾನಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈವಮಿತಿ ।

ಯಜೇತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಯಾಗೇನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತತ್ರ ಯಾಗಭಾವನಾಯಾಃ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್। ಅರ್ಥಾಚ್ಚ ಯಾಗಸ್ಯ ಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿ ತದೀಯಫಲಾಂಶಂ ವಾ ಪ್ರತಿ ಕರಣತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಯತ್ ತನ್ನ ಹಾತವ್ಯಮ್।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಯಾಗೇತಿ ।

ನವಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ - ‘ದೇವತಾ ವಾ ಪ್ರಯೋಜಯೇದತಿಥಿವದ್ಭೋಜನಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್’ (ಜೈ.ಸೂ.ಸ್.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೬) ದೇವತಾ ಧರ್ಮಾನ್ ಪ್ರಯೋಜಯೇದತಿಥಿವದ್ಭೋಜನಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಾದ್ ಯಥಾಽತಿಥಿಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಾ ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ - ಅಪಿ ವೇತಿ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೬.ಪಾ.೧.ಸೂ.೬) ರಾದ್ಧಾಂತಃ। ಯಜ್ಞಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಮಂಗಗ್ರಾಹಿ , ನ ದೇವತಾ; ಯಜೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತಿ ಯಾಗಗತಫಲಸಾಧನತಾಯಾಃ ಶಬ್ದಪೂರ್ವತ್ವಾತ್। ದೇವತಾ ತೂದ್ದೇಶ್ಯಾ ಭೂತತ್ವಾದ್ಭವ್ಯಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಗುಣ ಇತಿ ತದ್ಗುಣತ್ವೇ ದೇವತಾಶಬ್ದೋ ವರ್ತತ ಇತಿ। ತದಸ್ಮನ್ಮತೇ ಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್; ಗುನತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೩॥ ಏತ ಇತೀತಿ ಸನ್ನಿಹಿತವಾಚಿ - ಏತಶಬ್ದೋ ದೇವಾನಾಂ ಕರಣೇಷ್ವನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಾನಾ ಸ್ಮಾರಕಃ। ಅಸೃಗ್ ರುಧಿರಮ್। ತತ್ಪ್ರಧಾನದೇಹರಮಣಾನ್ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಸೃಗ್ರಶಬ್ದಃ। ಇಂದುಮಂಡಲಸ್ಥಪಿತೄಣಾಮಿಂದುಶಬ್ದಃ। ಪವಿತ್ರಂ ಸೋಮಂ ಸ್ವಾಂತಸ್ತಿರಸ್ಕುರ್ವತಾ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ತಿರಃಪವಿತ್ರಶಬ್ದಃ। ಋಚೋ ಽಸ್ತುವತಾಂ ಸ್ತೋತ್ರಾಣಾಂ ಗೀತಿರೂಪಾಣಾಂ ಶವಶಬ್ದಃ। ಸ್ತೋತ್ರಾನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಗಂ ವಿಶತಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ವಿಶ್ವಶಬ್ದಃ। ವ್ಯಾಪಿವಸ್ತುವಾಚ್ಯಭಿಶಬ್ದಯುಕ್ತೋಽಭಿಸೌಭಗೇತಿಶಬ್ದೋಽನ್ಯಾಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ಮಾರಕ ಇತಿ॥ ಸ ಮನಸೇತಿ। ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಮನಸಾ ಸಹ ವಾಚಂ ಮಿಥುನಭಾವಂ ಸಮಭವದಭಾವಯತ್। ತ್ರಯೀಪ್ರಕಾಶಿತಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಮನಸಾಽಽಲೋಚಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನಾಮ ರೂಪಂ ಚೇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ನಿಷ್ಪನ್ನಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾಪನಮುಕ್ತಮ್। ಸರ್ವೇಷಾಂ ತ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ॥ ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ಪುಣ್ಯೇನ ವಾಚೋ ವೇದಸ್ಯ ಪದವೀಯಮ್। ಭಾವಪ್ರಧಾನೋ ನಿರ್ದೇಶಃ। ಪದವೀಯತಾಂ ಮಾರ್ಗಯೋಗ್ಯತಾಂ ವೇದಗ್ರಹಣಯೋಗ್ಯತಾಮಿತ್ಯೇತತ್। ಆಯನ್ ಆಪ್ತವಂತಃ। ತತಃ ಋಷಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಂ ತಾಂ ವಾಚಮನ್ವವಿಂದನ್ ಅನುಲಬ್ಧವಂತಃ। ಯದಾ। ಸುಪ್ತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ ತೇಭ್ಯೋಽನಂತರಂ ತದನುಗ್ರಾಹಕಾ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೇವಾಃ। ತತೋ ಲೋಕಾ ವಿಷಯಾಃ। ಇಹ ವಾಕ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರತೀತ್ಯಪ್ರತೀತಿಭ್ಯಾಮುತ್ಪತ್ತಿಲಯಾಭಿಧಾನಮ್। ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇ ಶ್ರುತೇರನಾಸ್ಥಾ॥

ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮಿತಿ ।

ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ।

ದದಾತಿ ಆತ್ಮಾಕಾರಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ। ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜಬುದ್ಧಿವಿಷಯಮಿತ್ಯೇತತ್। ದಶತಯ್ಯೋ ದಶಮಂಡಲಾತ್ಮಕಃ ಋಗ್ವೇದಃ, ತತ್ರ ಭವಾ ದಾಶತಯ್ಯಃ।

ಯೋ ಹ ವಾ ಇತಿ ।

ಆರ್ಷೇಯಮೃಷಿಸಂಬಂಧಃ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಿನಿಯೋಗಃ। ಆರ್ಷೇಯಾದೀನ್ಯವಿದಿತಾನಿ ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸ ತಥಾಽಧ್ಯಾಪಯತಿ ಅಧ್ಯಯನಂ ಕಾರಯತಿ। ಸ್ಥಾಣುಂ ಸ್ಥಾವರಮ್। ಗರ್ತಮ್ ನರಕಮ್। ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಲಯಾಂತೇ। ಪರ್ಯಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ। ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ದೇವಾಃ ಸಾಂಪ್ರತೈಃ ತುಲ್ಯಾಃ॥ ತದಿತಿ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾತ್ಸರ್ವಭಾವ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧವಾನಾತ್ಮಾನಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸ ಪ್ರತಿಬೋದ್ಧೈವ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವತ್॥

ತೇ ಹೋಚುರಿತಿ ।

ತೇ ದೇವಾ ಅಸುರಾಶ್ಚೋಚುಃ ಕಿಲಾನ್ಯೋನ್ಯಂ ಹಂತ ಯದ್ಯನುಮತಿರ್ಭವತಾಂ, ತರ್ಹಿ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಚಾರಯಾಮಃ, ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಚಾರಣಾಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸರ್ವಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಫಲಾನಿ ಚಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾರ್ಥಮ್ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ದೇವಾಸುರರಾಜೌ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಕಾಶಮಾಜಗ್ಮತುಃ॥ ಪೃಥ್ವ್ಯಾಪ್ಯೇತಿ ಪಾದತಲಮಾರಭ್ಯಾಜಾನೋಃ, ಜಾನೋರಾರಭ್ಯಾನಾಭಿ, ನಾಭೇರಾರಭ್ಯಾಗ್ರೀವಂ, ಗ್ರೀವಾಯಾ ಆಕೇಶಪ್ರರೋಹದೇಶಂ ತತಶ್ಚಾಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಂ ಕ್ರಮೇಣ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಧಾರಣಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ಭೂತಗಣೇ ಸಮುತ್ಥಿತೇ ಜಿತೇ ಸತಿ ಯೋಗಗುಣೇ ಚ ಅಣಿಮಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಯೋಗಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾಗ್ನಿಮಯಂ ತೇಜೋಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ನ ಜರಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ। ತಥಾ ಚಾವೋಚನ್ನಾಚಾರ್ಯಾಃ ಪ್ರಪಂಚಸಾರೇ - ಅವನಿಜಲಾನಲಮಾರುತವಿಹಾಯಸಾಂ ಶಕ್ತಿಭಿಶ್ಚ ತದ್ಬಿಂಬೈಃ। ಸಾರೂಪ್ಯಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತಿನೀತ್ವಾ ತತ್ತದಾಶು ಜಯತಿ ಸುಧೀಃ॥ ಇತಿ। ಬಿಂಬಾನಿ ಭೂತಮಂಡಲಾನಿ। ತಚ್ಛಕ್ತಯಶ್ಚ ನಿವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ತತ್ರೈವೋಕ್ತಾಃ।

ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಂ ದೇವತಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ॥೩೪॥ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರಾ ನ ವೇತ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಮ್ ಅತ್ರೈವರ್ಣಿಕದೇವಾನಾ ತದ್ಯೋ ಯ ಇತಿ ಲಿಂಗಾದಧಿಕಾರ ಉಕ್ತಸ್ತದ್ವದ್ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಲಿಂಗಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸಂಗತಿಂ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಾಮಾಹ –

ಅವಾಂತರೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ನಿರ್ಮೃಷ್ಟೇತಿ ।

ಆಗಂತುಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮ್।

ಅಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣ ಏವಾವೈದ್ಯತ್ವಾದಭಾವಃ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೬.ಪಾ.ಸೂ.೩೭) ಇತ್ಯನಧೀಯಾನಸ್ಯಾನಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದ್ಗತಾರ್ಥತಾಮಾಶಂಕತೇ –

ಅಧ್ಯಯನೇತಿ ।

ಏತದ್ ನ ಹಿ ಆಹವನೀಯಾದಿರಹಿತೇನ ವಿದ್ಯಾ ವೇದಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪರಿಹರತಿ –

ಹಂತೇತಿ ।

ತತ್ರಾನಗ್ನೇರಗ್ನಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರ ಸ್ಥಿತೋಽವೈದ್ಯತ್ವಮ್ ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮ್; ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯತ್ವಂ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಶಂಕ್ಯಾಯಾಃ ತತ್ರಾನಿರಾಸಾತ್, ಇಹ ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಮರ್ಥನಾಚ್ಚ। ಅತೋಽನಗ್ನೀನಾಮಪಿ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಗ್ನ್ಯಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾ ನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಕರ್ಮಣ್ಯಗ್ನಿವದ್ವಿದ್ಯಾಮಧ್ಯಯನಂ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಃ ಕರ್ಮಹೇತುಃ, ಸ ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ, ಅಧ್ಯಯನಂ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾಮನಿಯತೋ ಹೇತುಃ ಸಂಭವತಿ ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ –

ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಆಹವನೀಯಾದಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯೇತದ್ಯತಃ ಕಾರಣಾದ್ ಯುಕ್ತಂ, ಯತಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಸಂಭವಿಸಾಧನಮಲೌಕಿಕಂ ನಾಸ್ತಿ, ತತಸ್ತ್ವದುಕ್ತಮಸಾಂಪ್ರತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ।

ಅಗ್ನೇಃ ಕರ್ಮಸೂಪಯೋಗಮಾಹ –

ಯದಾಹವನೀಯೇ ಇತಿ ।

ನನು ವ್ರೀಹಿವದಾಹವನೀಯೋಽಸ್ತು ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನೇತ್ಯಾಹ –

ತದ್ರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕೃತೋಽಗ್ನಿರಾಹವನೀಯಃ; ಸ ಚಾಲೌಕಿಕ ಇತ್ಯಪ್ರಕರಣಾಧೀತಾದ್ವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾಧಾನಾದೇವ ಲಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಆಧಾನಮಪಿ ದ್ವಿಜಾತಿಸಂಬದ್ಧಂ ಯದಿ ಕ್ರತುಂ ಕಂಚಿದಾರಭ್ಯ ವಿಧೀಯೇತ, ತರ್ಹಿ ಕ್ರತ್ವಂತರೇ ಶೂದ್ರೋಽಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ; ತಸ್ಯಾಗ್ನಿದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಕ್ರತುಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯೇವಮನಾರಭ್ಯಾಧೀತಗ್ರಹಣಮ್।

ಆಧಾನಮಪ್ಯಸ್ತು ಶೂದ್ರಸ್ಯ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ಆಧಾನಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿದ್ಯಾಯಾಮಲೌಕಿಕಂ ಸಾಧನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಯನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಲೌಕಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ನಿಯಮಸ್ಯ ವೈಧತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾದಿತಿ ।

ನಾನೋಪಾಯಸಾಧ್ಯೇಽಕ್ಷರಾಧಿಗಮೇಽಧ್ಯಯನಂ ನಿಯಮ್ಯಮಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಯಮ್ಯೇತೋತ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಯನಿಯಮಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಽನಾರಭ್ಯೇತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ತಯಾ ಹಿ ಜುಹ್ವಾ ಕ್ರತೌ ವ್ಯಾಪಕೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೀಕೃತೇ ವಾಕ್ಯಂ ಪರ್ಣತಾಂ ಕ್ರತುನಾ ಸಂಬಂಧಯತಿ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ತು ಸ್ವಶಾಖಾತ್ಮಕೋಽವಯವೀ ನ ಕರ್ಮವಿಶೇಷೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತ ಇತ್ಯನುಪಸ್ಥಾಪಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಬಂಧಂ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನ್ವಜ್ಞಾತೋಪಾಯೇ ಕಥಂ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರತ ಆಹ –

ತದುಪಾಯೇಽಪಿ ಹೀತಿ ।

ಫಲಮಭಿಲಷಸ್ತದುಪಾಯಮಪ್ಯನುಷ್ಠೇಯಂ ಮನ್ಯತೇ, ವಿಶೇಷಂ ತು ನ ವೇದೇತಿ।

ತರ್ಹಿ ಕರಣಾರ್ಥೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಮಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿಚ್ಛಾಧೀನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸ್ವಿತಿ ।

ಅನಧಿಗತಃ ಕರಣವಿಶೇಷೋ ವಿಧಿತೋ ಯೇನ ಪುಂಸಾ ಸ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ನ ಘಟತೇ ನ ಚೇಷ್ಟತೇ। ನ ಹಿ ಕರಣಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತೋಪಕಾರ್ಯಂ, ಕಿಂ ತು ವಿಹಿತಃ ಕಥಂಭಾವಾಕಾಂಕ್ಷಃ ಕರಣವಿಶೇಷಃ, ತತ್ರ ಯ ಯದಂಗಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಯಚ್ಚ ವಿಶೇಷತಸ್ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಧ್ಯಧೀನೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಕಥಂ ವಿಧ್ಯಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಕತಾ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ ಕ್ರತುವಿಧ್ಯೋರ್ಭೇದಾದತ ಆಹ –

ಕ್ರತುರಿತಿ ಹೀತಿ ।

ಕ್ರತುರಿತಿ ಶಬ್ದೋ ವಿಷಯೇಣ ಕ್ರತುನಾ ತದಭಿಧಾಯಕಂ ವಿಷಯಿಣಂ ವಿಧಿಶಬ್ದಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅರ್ಥ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ।

ಮಾ ಭೂವನ್ನಧ್ಯಯನಾದಯಃ ಪುಮರ್ಥಾಃ, ಮಾ ಭೂಚ್ಚ ತದಾಶ್ರಿತೋಽದೃಷ್ಟನಿಯಮೋಽರ್ಥಾವಬೋಧೇ ತು ದೃಷ್ಟೇ ಏವಾಧ್ಯಯನಂ ನಿಯಮ್ಯತಾಮತ ಆಹ –

ಯದಿ ಚೇತಿ ।

ಯಸ್ಮಾನ್ನ ನಿಯಮವಿಧಿರತೋಽ ಪೂರ್ವವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯದೋಪನಯನಾಂಗಕಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಕಾಮ್ಯಃ, ತದಾ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಾಧ್ಯಯನಾದಿನಾ ವೇದಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ದ್ವೌ ಹೀಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೌ – ಸರ್ವತ್ರ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ, ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ವೇತಿ।

ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧೇರ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯೈವ ದ್ವಿತೀಯಮಾಹ –

ಮಾ ಭೂದ್ವೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಲಿಂಗೇನ ಚಾನುಗೃಹೀತಸ್ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮವಗಮಯನ್ನಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಾಮಾಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ –

ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿನಿಯೋಗಃ ಪದಾನ್ವಯಃ।

ಪರಂಪರಯೇತಿ ।

ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಪದಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಚಾರಪರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅನ್ಯತೋಽನುಷ್ಠಾನತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಬೋಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅರ್ಥಬೋಧೇಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರೋಽವಾಪ್ತಿಃ।

ಸೈವ ದರ್ಶ್ಯತೇ –

ತೇನ ಹೀತಿ ।

ವಿಪರಿವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಶ್ರುತವಿನಿಯೋಗಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನೇತಿ ।

ಸುವರ್ಣಧಾರಣೇನೇತಿ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದವಾದಿ ಲಿಖಿತಪಠಿತವೇದಾರ್ಥಬೋಧ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ಯದಾ ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪರ್ಯುದಾಸಮಾಹ –

ಯಜ್ಞ ಇತಿ ।

ಅತತ್ಪರಃ ಶಬ್ದೋ ನಾಜ್ಞಾತಾರ್ಥಬೋಧೀತಿ ಮತೇ ಮಾ ಭೂಲ್ಲಿಂಗಾದಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸತಿ ಬಾಧಕೇಽವಗಮಾದರ್ಥಸತ್ತಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ವಿಧಿನಾ ಚಾಪೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಪ್ರಯೋಜನತಾ।

ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾವಯವೃತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಾಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಶ್ರೌತೀಮನುಕ್ರಾಮತಿ –

ಏವಂ ಕಿಲೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜನಶ್ರುತಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ। ಪುತ್ರಸಂಜ್ಞಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಪೌತ್ರಃ। ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ। ಶ್ರದ್ಧಯಾರ್ಥಿಭ್ಯೋ ದೇಯಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ। ಪಾಕ್ಯಮನ್ನಂ ಬಹು ಯಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಸ ತಥಾ। ಶೃಂಗಾಟಕಾನಿ ಚತುಷ್ಪಥಾಃ। ಶೌಂಡಸ್ಯ ಶೂರಸ್ಯ। ತದನುಗ್ರಹಾಯ ಉತ್ತಮವಿದ್ಯಾಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಕರ್ತುಮ್। ದೋಷೇತ್ಯವ್ಯಯಂ ರಾತ್ರಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ವಿರುದ್ಧಲಕ್ಷಣಯಾಽಂಧೇತ್ಯುಪಾಲಂಭಃ। ಇತ ಆರಭ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕೇ ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀಃ ಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ, ಯದಿ ಕರೋಷಿ, ತರ್ಹಿ ತನ್ಮಧ್ಯಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ತ್ವಾಂ ತನ್ಮಾ ಧಾಕ್ಷೀನ್ಮಾ ದಹತು, ತದ್ಧಕ್ಷ್ಯತಿ ವರಾಕೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಿತ್ಯೇಕದೇಶದ್ವಾರೋಚ್ಯತೇ। ಏಷ ತಾವದ್ವರಾಕಃ ಏನಮಲ್ಪಂ । ಸಂತಂ ಕಿಮೇತದ್ವಚನಮಾತ್ಥೇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದಾನ್ವಯಃ। ಯುಜೇರ್ಧಾತೋಃ ಕರ್ತರಿ ಅನ್ಯೇಭ್ಯೋಽಪಿ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಕ್ವನಿಪಿ ಕೃತೇ ಯುಗ್ವಾ। ಸ್ವಾರೂಢಂ ಪುರುಷಂ ದೇಶಾಂತರೇಣ ಯುನಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಉದ್ಭೇಲಮಪಾರಂ। ಚಿಂತಾವಿಷ್ಟ್ಸ್ಯ ಹಿ ರಾತ್ರಿರ್ಬಹುರ್ಭವತಿ। ಪಿಶುನಃ ಸೂಚಕಃ। ವಂದಾರವಃ ಸ್ತಾವಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ವೃಂದಂ ಸಮೂಹಃ। ಏಕಪದೇ ಝಟಿತಿ। ಯಂತಾರಂ ಸಾರಥಿಮ್। ವಿಪಿನಮರಣ್ಯಮ್। ನಗನಿಕುಂಜಂ ಪರ್ವತಗುಹಾ। ಪುಲಿನಂ ಸೈಕತಮ್। ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೇಷಮ್। ಧನಾಯಾ ಧನೇಚ್ಛಾ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತನಿಷ್ಕವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಹಾರಮಿತಿ। ಅಶ್ವತರೀಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತೋ ರಥಸ್ತಥೋಕ್ತಃ। ಆಟೋಪಃ ಸಂಭ್ರಮಃ। ಅಹ ಹಾರೇ ತ್ವೇತಿ ಪಾಠೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ। ಆಹರೇ ತ್ವೇತಿ ಪಾಠೇ ತ್ವಾ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಕೇನಾಪಿ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್। ಶಕಟೋಕ್ತೇಃ ಪ್ರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮಸ್ತಿ ಸಂಬಂಧೀತಿ॥೩೪॥ ಏವಂ ತಾವನ್ನ್ಯಾಯಬಲೇನ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಲಿಂಗಮನ್ಯಥಾ ನೀತಮ್।

ಸಂಪ್ರತಿ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರವಾರಕಬಹುಲಿಂಗವಿರೋಧಾದಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಹ –

ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆ ಅಧಿಕರಣಸಮಾಪ್ತೇಃ।

ನನು ಕಾಪೇಯವಾಜ್ಯೋಽಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚಿತ್ರರಥ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಏಷ ಚೇತಿ ।

ನಾಮಭೇದಾದನ್ವತ್ವೇ ಸತಿ ತದ್ವಂಶ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಯಾಜಕೇನ ಯಾಜ್ಯತ್ವಮಿಥರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪಿ ಕ್ಷತ್ರಯಸಮಹಿ ಹಾರೋ ನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಃ ಕಾಪೇಯ ಏವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ತಥಾಪಿ ದ್ಯೋತಕತಯಾ ಸಂಭಾವಕಃ।

ಸರ್ವಂ ಚ ವೈದಿಕಂ ಲಿಂಗಮೇವಭ್ದೇತ್ಯಾಹ –

ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ಇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸಂದೇಹಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯಃ ಕೃತಃ, ಇದಾನೀಂ ತು ನೈವ ಸಂದೇಹಃ; ಶೂದ್ರಶಬ್ದಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾರಮುವಾಚೇತ್ಯಮಾತ್ಯಪ್ರೈಷಾದಿನಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಇತಶ್ಚೇತಿ ।

ಬಹುದಾಯೀ ಬಹುಪಾಕ್ಯ ಇತಿ ಹ್ಯರ್ಥಸಂಭವೋಽಧಿಗತಃ। ಅನ್ಯೇ ವದಾನ್ಯಾ ದಾನಶೀಲಾಃ ಪೃಷ್ಠೇ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ।

ಅರ್ಥಸಂಭವೇ ಚ ನಿಮಿತ್ತೇ ಯದೈಶ್ವರ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇರವಗತಂ ತತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೫॥ ಆದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಏವಾಧ್ಯಯನನಿಯಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಉಪನೀತಸ್ಯ ಯದಧ್ಯಯನಂ ತದ್ವಿಧಿಪರಾಮರ್ಶ ಆಲೋಚನಮ್। ಉಪನಯನಮಧ್ಯಯನಾಂಗಮೇಕಮ್, ಅಪರಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಉಪಸದನಾಪರಪರ್ಯಾಯಮಸ್ತಿ। ಹೀನವರ್ಣೇ ರಾಜನ್ಯಾಚಾರ್ಯೇ ಔಪಮನ್ಯವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮುಪನಯನಂ ‘‘ತಾನ್ಹೇತಿ’’ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ।

ತತ ಏವೋತ್ತಮವರ್ಣಾಚಾರ್ಯಲಾಭೇ ತೇಷಾಮುಪನಯನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯನ್ಯಥಾಽಸ್ಯೈವ ಅಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧತಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಯೇಷಾಮಿತಿ ॥೩೬॥೩೭॥೩೮॥

ತೇ ಹೈತೇ ಭಾರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡ್ ಋಷಯೋಽಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರತ್ವೇನಾವಗತವಂತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಃ, ತದ್ಧ್ಯಾನಾನುಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಪರಂ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನ್ವೇಷಮಾಣಾ ಏವ ಪಿಪ್ಪಲಾದಸ್ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ಸರ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ। ತೇ ಚ ತಮೇವ ಭಗವಂತಮುಪಪಸನ್ನಾಃ ತಾನೌಪಮನ್ಯವಾದೀನನುಪನೀಯೈತದ್ವೈಶ್ವಾನರವಿಜ್ಞಾನಮುವಾಚ ಅಶ್ವಪತೀ ರಾಜಾ। ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಂ ವಂಗಲಾಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ತಪ್ತಾಭ್ಯಾಮ್। ದ್ವಿಜಾತೀನಾಂ ದಾನಂ ಸಾಧಾರಣಮ್, ಪ್ರತಿಗ್ರಹಸ್ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೈವೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ನ ತು ಶೂದ್ರಸ್ಯೈವ ದಾನಂ ವಾರ್ಯತೇ॥

ಇತಿ ನವಮಮಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಕಂಪನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕಂಪನಾತ್॥೩೯॥ ಅಸ್ಯಾನುಪ್ರಸಕ್ತೇನಾಪಶೂದ್ರವಿಚಾರೇಣ ನ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನೋಚ್ಯತೇ। ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾನುವಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಂಭವೋ ಯತೋಽನೂದ್ಯೇತ, ತತಸ್ತದುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥೀಯತೇ। ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತೀತ್ಯತ್ರ ನಿರವೇಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಪರೈವಕಾರಶ್ರವಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮ್, ಇಹ ತದಭಾವದತ ಏವ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯನೇನಾಗತಾರ್ಥತ್ವಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾತರ್ದನವಿಚಾರೇಣಪೀತಿ। ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಭಯಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿಸ್ತಪತೀತಿ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಪರಾಚೀನವಚನಸಂದಷ್ಟತಯಾ ಽಸ್ಯ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾವಗತೇಃ ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಮತ ಆಹ –

ಪ್ರಾಣವಜ್ರೇತಿ ।

ವಾಯುಪರಿಗ್ರಹೇ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿವೃತ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ। ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಯುರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ಶಾರೀರೋ ವಜ್ರಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಹ್ಯಶ್ಚ ವಾಯುರತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ। ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಜ್ರೋದ್ಯಮನಹೇತುನಾ। ಉಭಯೋಶ್ಚ ಚಿಂತನಮೇಕಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀ –

ಯದ್ಯಪಿ ಚೇತಿ ।

ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತ್ಯೇತಿ ।

ಯಥಾ ಮಂಡೂಕೋ ಬಹೂನ್ ವಿಹಾಯ ಸ್ವಪಂಕ್ತಿಗತಮಂಡೂಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ಲವತೇ ಏವಂ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ವ್ಯವಹಿತಾಽಪಿ ಹೇತುನಾಽನುಷಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ।

ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಂಪಯಿತೃತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೀತಿ ।

ನನು ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಭಯಾತ್ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚ ಉಕ್ತಃ, ಕಥಂ ಸವಾಯುಕಜಗತ್ಪ್ರತೀತಿರತ ಆಹ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ವರ್ತಯತಿ –

ಯತ್ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಪೃಷ್ಟಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಂ ತಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಂಗಾನಿ ಪ್ರತಿವಚನೇನ ನಿರುಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ ಜಗತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಏಜತಿ ಚೇಷ್ಟತೇ। ತಚ್ಚ ತತ ಏವ ನಿಃಸೃತಮ್ ಉತ್ಪನ್ನಮ್। ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಸಂಜ್ಞಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಮಹತ್। ವಿಮೇತ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಗದಿತಿ ಭಯಮ್।

ಭಯಹೇತುತ್ವಂ ರೂಪಯತಿ –

ವಜ್ರಮಿತಿ ।

ಉದ್ಯತಂ ವಜ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಪ್ರಾಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಮಹದ್ಭಯಹೇತುರ್ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಭವತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ತಥಾ ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೋ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ। ಯದಿ ತು ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ, ತದಾಽಪಿ ವಜ್ರಶಬ್ದ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದ್; ವಜ್ರಬ್ರಹ್ಮಣೋರಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತಿ। ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಃ। ಸಮಷ್ಟಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್। ಶುಕ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ್। ಅಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭಯಾದಗ್ನಿಸೂರ್ಯೌ ತಪತಃ। ಇಂದ್ರಾದಯಸ್ತು ಧಾವಂತಿ ಸ್ವಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷು। ನಿರ್ವಿಷ್ಟಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮೃತ್ಯುಃ ಪಂಚಮಃ। ಭೀಷಾ ಭಯೇನ॥೩೯॥

ಇತಿ ದಶಮಂ ಕಂಪನಾಧಿಕರಣಮ್॥೩೯॥

ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಯೋತಿದರ್ಶನಾತ್ ॥೪೦॥ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶ್ರುತೇಃ ಪರಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ। ನನು ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮತಃ ಕಥಮಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ತಥಾ ಜ್ಯೋತಿರಪ್ಯಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ –

ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚೋಽಸ್ತಿ, ನ ತ್ವಿಹ। ಪರಮಿತಿ ತು ಶ್ರುತಿರ್ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥೇತಿ ನ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ ಏವ ಸಂಗತಿಃ। ಸಮುತ್ಥಾನಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪೀಡನಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ।

ನನು ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿವೇಕ ಇತಿ ದಹರಾಧಿಕರಣೇ ( ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೪) ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮತ ಆಹ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಚಿಷಃ ಪರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಮೀಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏವಮಾದಿತ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಾ ಽಽ ಂಜಸ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿಪೀಡಾಮುಕ್ತಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।

ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇಽಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ, ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿರ್ವಾದಿನೋ ನ ಸ್ಯಾದ್; ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್, ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಸಂಗತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನ್ವಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ಜ್ಯೋತೀರೂಪಸಂಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಾ ಸತೀ ಪರತ್ವೇನ ನ ವಕ್ತವ್ಯಾ। ಯಾ ಚ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತಿವದ್ವ್ಯತ್ಯಯಯೋಜನಾ ದಹರಾಧಿಕರಣೇ ಕೃತಾ ಸಾ ಕ್ಲಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಚೋಪಸಂಪತ್ತಿರೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ; ಉತ್ಕರ್ಷವಾಚಿಪರಶಬ್ದಯೋಗಾದುಪಸಂಪತ್ತೇರೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಿತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ। ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಸಮುತ್ಥಾಥೇತ್ಯುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ತಿಸೃಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿರ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಃ। ಅನೇನ ವಿಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಾನ್ನಾಡೀಖಂಡಪ್ರಸ್ತುತಾದಿತ್ಯಪ್ರರಕರಣಾಚ್ಚ ತೇಜೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ ಸಂಗತಿರಪಿ ಧ್ವನಿತಾ।

ಉಪಕ್ರಮಮಧ್ಯೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾನ್ನಿರ್ಣೀತೇ ಆತ್ಮನಿ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಶ್ರುತಯಸ್ತದನುರೋಧೇನ ನೇತವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯತ್ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಹಿ ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತ ಏತಂ ತ್ವೇವ ತ ಇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಪಸಂಹೃತಃ।

ಪ್ರಕರಣಮನುರುಧ್ಯ ಶ್ರುತಿಭಂಗೇಽಧಿಕರಣವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ –

ತದಿತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಶ್ರೂಯತೇ –

ತಿಸ್ರ ಏವೇತ್ಯಾದಿ ।

ಉಪಸದ ಇಷ್ಟಿವಿಶೇಷಾಃ, ತಂತ್ರಿತ್ವಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯೈವ, ದ್ವಾದಶತ್ವಂ ತು ಸಾಹಸ್ಯೋತಾಽಹೀನಸ್ಯೇತಿ ಚಿಂತಾ। ಸಾಹ ಏಕಾಹತ್ವಾದ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಃ, ಅಹೀನೋಽಹರ್ಗಣಸಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ ದ್ವಾದಶಾಹಾದಿಃ; ಅಹಃ ಖಃ ಕ್ರತುಸಮೂಹ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ, ಖಸ್ಯೇನಾದೇಶಾತ್।

ಅತ್ರತ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಾಹ –

ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।

ಅಹೀನಶ್ರುತಿರಹರ್ಗಣೇ ರೂಢಾ। ಭಗವಾಸ್ತು ಪಾಣಿನಿಃ ಸ್ವರಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮನುಶಶಾಸ। ಸಾ ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿರಿವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣರುದ್ಧಾ ಸಾಹಮಭಿದಧೀತ, ತತ್ರೈವ ಚ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಂ ವಿದಧೀತ। ತತ್ಕಿಂ ವಿಧತ್ತಾಮ್। ಅಯುಕ್ತಂ ಹಿ ವಿಧಾತುಮುತ್ಕರ್ಷಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತಾಮಾಹ –

ಸ ಹೀತಿ ।

ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ಹೀಯತೇ ಕುತಶ್ರಿನ್ನ ಕೃತ್ಸ್ನಾಂಗವಿಧಾನಾತ್, ನ ನ್ಯೂನೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಹೀನಶಬ್ದಸ್ಯಾಗರ್ಹಣೇ ರೂಢತ್ವಾನ್ನ ದುರ್ಬಲಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಹ್ನವಾಚಿತಾಽತಶ್ಚ ದ್ವಾದಶತ್ವಸ್ಯ ನ ಸಾಹ್ನೇ ನಿವೇಶ ಇತಿ ದ್ವಾದಶಾಹಾದಾವುತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ।

ಅತ್ರ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಪಾದಸಂಮತಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾದರ್ಶ್ಯ ವಿರೋಧಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷುರ್ಯಥಾಸ್ಥಿತಸಿದ್ಧಾಂತಮಧ್ಯೇ ಏಕದೇಶಮನುಜಾನಾತಿ –

ಅವಯವೇತಿ ।

ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರಕರಣೇ ವಿಧಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ವಯಮಿದಮ್। ಇತಃ ಪ್ರಕರಣಾದಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನಾಪಕೃಷ್ಯೇತಾಪಕೃಷ್ಟಂ ಚ ಸದಹರ್ಗಣೇ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಂ ನ ವಿಧತ್ತ ಇತಿ।

ತತ್ರಾದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಪರೇತಿ ।

ಯದಿ ವಿಧಿಪರಂ ಸದಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಕೃಷ್ಯೇತ, ತತೋಽಹೀನಧರ್ಮಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇ ವಿಧತ್ತ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್, ತಚ್ಚಾನ್ಯಾಯಮ್; ಕುತಃ? ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಸಂಬದ್ಧೇತಿ ।

ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತವಿಧಾನೇ ತತ್ಪದೈಃ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯೇತ। ಪುನಸ್ತದುದ್ಧಾರೇಣಾನುಸಂಧಾನೇ ಸತಿ ಕ್ಲೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ।

ಯದಿ ನಾಪಕರ್ಷೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯೋಜನಮತ ಆಹ –

ತೇನೇತಿ ।

ದ್ವಾಶೋಪಸದ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ದ್ವಾದಶಾಹಪ್ರಕರಣೇ ವಿಹಿತಾ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾ ತದ್ವಿಕೃತಿಷು ಅತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾಽನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇಽನೂದ್ಯತೇ ತ್ರಿತ್ವವಿಧಿಮೌಚಿತ್ಯೇನ ಸ್ತೋತುಮ್। ಅಹೀನೋ ಹಿ ಮಹಾಁಸ್ತಸ್ಯ ದ್ವಾದಶ ಸಾಹ್ನಸ್ತು ಶಿಶುಸ್ತಸ್ಯ ತಿಸ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅನೇನ ದ್ವಿತೀಯಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಮರ್ಥಿತಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ವಿಧಿರಿತಿ॥

ನಿವೀತಾದಿವದಿತಿ ।

‘‘ನಿವೀತಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಂ ಪಿತೄಣಾಮುಪವೀತಂ ದೇವಾನಾಮಿ’’ತಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಾಮ್ನಾಯತೇ। ತತ್ರೋಪವೀತಂ ವಿಧೀಯತೇ ಏವ। ಇತರಯೋಸ್ತು ವಿಧಿರುತಾರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥಲಾಭಾದ್ ಮನುಷ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಮನುಷ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಧಾನೇ ಆತಿಥ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ನಿವ್ಯಾತವ್ಯಂ ಪಿತ್ರ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಮಾವ್ಯಾತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ। ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾಸು ಸೌಕರ್ಯಾಯ ಕಂಠಾಲಂಬಿವಸ್ತ್ರಧಾರಣಂ ದೇಹಾರ್ಧೇ ಬಂಧನಂ ವಾ ನಿವೀತಮ್। ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಂ ವಚನಾಂತರೇಣ ಪಿತೃಯಜ್ಞೇ। ತದನುವಾದೇನ ನಿವೀತಮಿತ್ಯಾದಿರರ್ಥವಾದ ಉಪವೀತಂ ಸ್ತೋತುಮಿತಿ।

ನನು ಯದಿ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದನುತ್ಕರ್ಷಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೈಮಿನಿರಪಕೃಷ್ಯೇತೇತ್ಯುತ್ಕರ್ಷಮಾಹಾತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರಕರಣೇಽಂಗತ್ವೇನ ನಿವೇಶಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೋಽಪಕರ್ಷಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಾಪಕರ್ಷ ಇತ್ಯಧಸ್ತಾದನ್ವಯಃ। ತದೇವಂ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣನಿವೇಶಸಮರ್ಥನೇನ ಪ್ರತಿಬಂದೀ ನಿರಸ್ತಾ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಪೂಷ್ಣೋಽಹಂ ದೇವಯಜ್ಯಯಾ ಪ್ರಜಯಾ ಚ ಪಶುಭಿರಭಿಜನಿಷೀಯೇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಇಷ್ಟದೇವತಾನಾಮಸ್ಮರಣಾಖ್ಯಾನುಮಂತ್ರಣಾರ್ಥಮಂತ್ರಾಣಾಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಾತ್ ನೋತ್ಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ –

ಪೂಷಾದೀತಿ ।

ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಿಕಾಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರನಿರಂತರಪಾಠಾತ್ ಪೂಷಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಾಗ್ನೇಯಾದಿವಿಧಿಭಿರರ್ಥವಾದತ್ವೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾವಗತಿಃ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –

ಅಗತ್ಯೇತಿ ।

ಯತ್ರ ನಿನೀಷ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾನ್ಯತೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಪೌಷ್ಣಾದೌ ಚೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಶ್ರುತಿವಶಾದಾದಿತ್ಯವಾದಿನೋ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣಾನುಪಯೋಗಾದರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ಚ ಸೋಪಯೋಗತ್ವಾದುತ್ಕರ್ಷಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।

ತುಶಬ್ದೋ ನೇತ್ಯರ್ಥೇ। ಇಹ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ನೋತ್ಕರ್ಷಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಹೇತುಮಾಹ –

ಅಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।

ಫಲಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಭೋಗಸ್ಯೋಪಾಯೋ ಮಾರ್ಗಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಃ ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತ್ಯಾದಿರತಿವಿಶದಃ। ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನಾದಿತ್ಯಸ್ತತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಃ ಸಂವತ್ಸರಾದಿತ್ಯಮಿತಿ। ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ತು ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತಂ ನ ಮಾರ್ಗೋಽತಶ್ಚಾವಿಶದಮಿದಮೇಕದೇಶಮಾದಿತ್ಯಂ ವದದ್ವದೇತ್ತತಶ್ಚಾಸ್ಯ ಸಂಪೂರ್ಣಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಕೇಽರ್ಚಿರಾದ್ಯುಪದೇಶೇನೋತ್ಕರ್ಷಃ; ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಯದ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತ ಆದಿತ್ಯಸ್ತರ್ಹಿ ಮೈವಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ಪೂಷಾದಿಮಂತ್ರವದುತ್ಕರ್ಷಿ, ಏಕದೇಶಾಭಿಧಾನೇನ ತ್ವರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಂ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣೇಽನುವದದ್ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಂ ಸ್ತೋತುಂ ಸಾಯಾಸೋಽರ್ಚಿರಾದಿಪಥಃ, ಇದಂ ತು ನಿರಾಯಾಸಮಿತೀತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚ ದ್ವಾದಶೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದ್ವಾದಶತ್ವವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವಲೋಭೇನ ವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ಕಿಮಹೀನಶಬ್ದೇ ರೂಢಿಮಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಮಾಶ್ರೀಯೇತೋತ ಭಂಕ್ತ್ವಾ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ದ್ವಾದಶೇತಿ ।

ಅಹೀನಧರ್ಮಸ್ಯೇಹ ವಿಧೌ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಚಾಯುಕ್ತತ್ವಂ ದ್ವಾದಶಾಹಾದೌ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾನುವಾದಸ್ಯ ಚ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ಉಪಸದೋಽವಚ್ಛೇತ್ತುಂ ವಿಂಶತೇಸ್ತ್ರಿತ್ವದ್ವಾದಶಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಾಪತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಪಂಚದಶೋಪಸತ್ತಾಪಾತಸ್ತಿಸ್ರ ಏವೇತ್ಯೇವಕಾರವಿರೋಧಶ್ಚೇತಿ।

ಅಪಿ ಚ ತಿಸ್ರ ಉಪಸದೋ ದ್ವಾದಶೇತ್ಯೇತಾವತಾಽಲಮ್, ಯದ್ಯುಭಯೋಃ ಸಂಖ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಕರಣೇ ನಿವೇಶಃ, ವೃಥಾ ಸಾಹ್ನಾಹೀನಶಬ್ದೌ, ಪ್ರಕರಣಾದೇವ ಸಂಖ್ಯಯೋರ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ –

ಸಾಹ್ನೇತಿ ।

ಯದಾ ತ್ವಹೀನಶಬ್ದೋಽಹರ್ಗಣವಾಚೀ, ತದಾ ಸ ತಾವದವಶ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಸ್ತತಸ್ತಿಸ್ರ ಇತ್ಯೇವೋಚ್ಯಮಾನೇ ತ್ರಿತ್ವಮಪ್ಯಾನಂತರ್ಯಾದಹೀನೇ ಸ್ಯಾತ್। ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಸಾಹ್ನಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥವಾನಿತಿ ಭಾವಃ।

ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ತು ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾದಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಶ್ರುತೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಆನರ್ಥಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್। ಪ್ರಕರಣಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನ್ವಾದಿತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಕರಣಮ್; ‘ಸ ಯಾವತ್ ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀ’ತಿ ಪ್ರಸ್ತಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದಿತಿ –

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ –

ನೇತಿ ।

ದಹರವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿರಾದಿತ್ಯದ್ವಾರಾ ಉಕ್ತಾ। ಇದಂ ತು ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ದಹರವಿದ್ಯಾ ಚ ನಾಡೀಖಂಡಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇತಿ ನ ಪ್ರಕರಣೋತ್ಕರ್ಷಶಂಕಾ। ನನ್ವಾತ್ಯಂತಿಕಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾಮಿತಿ, ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ - ಕಿಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಗತಿಪೂರ್ವಕಾನಾಪ್ಯತತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೈತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಪರಮಿತ್ಯಭಿಮತಮ್? ಉತ ನಿಯಮೇನ ಗತಿಪೂರ್ವಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮಿತಿ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರಾದ್ ಅತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮವನೀಯಂತೇ ಲೀಯಂತೇ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತದ್ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಾಹ।

ಯತ್ತೂಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಮುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿವ್ಯವಾಯಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯನಾಂಜಸ್ಯಂ ತು ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತದೇವಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಶ್ರುತಿಭಂಗಮಭಿಧಾಯ ಶ್ರುತಿವಶಾದಪ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ನ ಚ ಉತ್ತಮಃ, ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ನ ತು ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಪರತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ ಏವೋತ್ತಮತ್ವೇನ ವಿಶೇಷ್ಟುಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕರಣಾದಿತಿ ।

ದ್ಯುಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ‘ಅಥ ಯಾ ಏತಾ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯ’ ಇತಿ ನಾಡೀಖಂಡೇ। ಅಥ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪರಮಾನಂತರಂ, ಯತ್ರ ಕಾಲೇ, ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್। ಏತದುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಕರೋತಿ। ಅಥ ತದೈತೈ ರಶ್ಮಿಭಿರೂರ್ಧ್ವಮ್ ಆಕ್ರಮತೇ ಉಪರಿ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಆದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರುತಮ್।।೪೦॥

ಇತಿ ಏಕಾದಶಂ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮ್॥

ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್॥೪೧॥ ಅತ್ರಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ। ‘‘ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಸರ್ವಜಗದುತ್ಪತ್ತೇಃ, ಏವಕಾರಾವಗತೇರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ, ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮ್, ನೈವಮಿಹೇತ್ಯಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಹೇತೂನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ।

ಅನಂತರಾಧಿಕರಣೇನಾಗತಾರ್ಥತ್ವಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತಿ –

ಅಕಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಹತಶ್ರುತಿರ್ನೀತಾ, ಇಹ ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಮ್; ನಾಪ್ಯಾಕಾಶಶ್ರುತೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್, ನಾಮರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ।

ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾನ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಿಂಗಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ರುತಿಶ್ಚ ನೇತ್ಯಾಹ –

ನಾಮರೂಪೇ ಇತಿ ।

ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತುರಾಕಾಶಸ್ಯಾಂತರಾಲತ್ವಂ ನಾಚಷ್ಟೇ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ।

ತತಃ ಕಿಮತ ಆಹ –

ತೇನೇತಿ ।

ನಿಷೇಧಮುಖೇನೈತದೇವ ವಿಶದಯತಿ –

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ನಿರ್ವೋಢಾ ಯ ಆಕಾಶಃ ಸ ನೈವ ಬ್ರಹ್ಮ। ಅಂತರಾಲಭೂತಂ ವಾ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಪಿ ನೈವ ನಿರ್ವೋಢ್ರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ರುತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ನಾಕಾಶ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯನಾಮರೂಪನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್, ತನ್ನ ನಭಸಿ ಸತ್ಯಪ್ಯವಕಾಶದಾತೃತ್ವೇ ಘಟತ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನಾಮರೂಪಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾಹ –

ಅನೇನೇತಿ ।

ನನ್ವನೇನ ಜೀವನೇತ್ಯತ್ರಾನುಪ್ರವೇಶವ್ಯಾಕರಣಯೋಃ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅನುಪ್ರವೇಶೇ ಚ ಜೀವಃ ಕರ್ತೇತಿ ಸ ಏವ ವ್ಯಾಕರಣೇಽಪಿ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ನ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಅತ ಆಹ –

ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಚೇತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಾವಪಿ ನ ವಿರೋಧಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೪೧॥

ಇತಿ ದ್ವಾದಶಂ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯೌ

ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ॥೪೨॥ ಅತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಥಸರ್ವೇಶಾನಾದಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ವಿಶಯಃ। ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತ್ಯತ್ರ ನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ಜೀವೇ, ಅತ್ರ ತು ಸ್ತ ಇತ್ಯಗತತಾ। ಪೂರ್ವತ್ರ ನಾಮಭೇದರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽನೇಕಾಂತೋಽಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಪ್ವಕ್ತ’ ಇತಿ ಭೇದೋಪಚಾರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

(???)

ಅತ್ರಾಪಿ ಮುಖ್ಯಭೇದಪರತ್ವಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಆದೀತಿ ।

ಆದಾವಂತೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದಾದ್ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯುಕ್ತೇಃ ಸಂಸಾರಿಪರೇ ಗ್ರಂಥೇ ಸತಿ ‘ಮಹಾನಜ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿಣ್ಯೇವ ಯೋಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸಂಪಿಂಡಿತಾ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಕೃತವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಾದ್ ಘನೀಭೂತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ, ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ। ಅನುವಾದಪ್ರಯೋಜನಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃಸ್ತುತಿಃ।

ನನ್ವಸಿದ್ಧೇ ಈಶ್ವರ ಧರ್ಮಿಣಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವಸ್ವಭಾವವಚನ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ಕಥಂ ತದತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರವ್ಯಪದೇಶೋಽತ ಆಹ –

ನ ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿವಿಷಯಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷೋಽಸ್ತಿ, ಅತ ಆಹ –

ಅಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರಿತಿ ।

ನನು ಭೇದೇನ ಜೀವಪರವ್ಯಪದೇಶೇ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತಾತ ಆಹ –

ಲೋಕಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯೇತಿ ।

ನನ್ವತಿಲಾಘವಾದನುವಾದ ಏವ ಭವತು, ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ನನ್ವಭ್ಯಾಸಾಜ್ಜೀವಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಯತ ಏವಾನುವಾದಮಾತ್ರಮನರ್ಥಕಮತ ಏವ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿವೇಕಾರ್ಥಮುಪಕ್ರಮೇ ಜೀವವರ್ಣನಂ ಸ್ವಪ್ನೇದೇರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾರ್ಥಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿರ್ದೇಶಃ। ಅಂತೇ ಚ ಶೋಧಿತಜೀವಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ।

ಉಪರಿತನವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭೋಽತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮೋಕ್ಷಾಯೈವ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯಾದಿಃ॥೪೨॥ ವಶಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ವಶ ಇತಿ ।

ವಶಃ ಶಕ್ತಿರಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ವಶೀ। ತತಃ ಫಲಿತಮಾಹ

ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತ ಇತಿ ।

ಅಯಮೀಶ್ವರಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವತಿ ಪ್ರಭುರ್ಭವತಿ ಪ್ರಭಾವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ।

ವ್ಯೂಹೇತಿ ।

ವ್ಯೂಹೇನ ವಿಭಾಗೇನ ಜಗತೋಽವಸ್ಥಾನೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಮರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶಕ್ತಸ್ಯ ತಥೈವ ಕರಣಂ ಸರ್ವೇಶಾನಪದಾರ್ಥಃ। ಪ್ರಕೃತಂ ಜಗತ್ಪ್ರತಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಸರ್ವಾಧಿಪತಿತ್ವಮ್॥ ವಿಜ್ಞಾನಮಂತಃಕರಣಮ್ ತನ್ಮಯಃ ತತ್ಪ್ರಾಯಃ। ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದೀತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾರ್ಥೇ ಸಪ್ತಮ್ಯೌ, ಪ್ರಾಣಬುದ್ಧ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಂತರಿತಿ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರ್ವಿವಿನಕ್ತಿ, ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನತ್ತಿ। ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಃ। ಯೋಽಯಮೇವಭೂತಃ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕೀಯಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಜನಕಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಮ್। ಅನ್ವಾರೂಢಃ ಅಧಿಷ್ಠಿತಃ। ಉತ್ಸರ್ಜದ್ ವೇದನಾತಃ ಶಬ್ದಂ ಕುರ್ವನ್ ಬುದ್ಧೌ ಧ್ಯಾಯಂತ್ಯಾಂ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಚಲಂತ್ಯಾಂ ಚಲತೀವ। ಬುದ್ಧಾಂತೋ ಜಾಗ್ರತ್, ಅತಃ ಕಾಮಾದಿವಿವೇಕಾನಂತರಂ, ವಿಮೋಕ್ಷಾಯ ಬ್ರೂಹೀತಿ ಜನಕಃ ಪೃಚ್ಛತಿ। ತೇನ ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಾದಿನಾ, ಅನನ್ವಾಗತೋ ಭವತ್ಯಸಂಗತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ। ತದಾ ಸುಷುಪ್ತೌ, ಹೃದಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಂಬಂಧಿನಃ ಶೋಕಾಁಸ್ತೀರ್ಣೋ ಭವತಿ॥೪೩॥

ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥ ಇತಿ ಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ-ಭಗವದಮಲಾನಂದಕೃತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ಸಮಾಪ್ತಃ॥ ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಾದೇ ಆದಿತಃ ಅಧಿಕರಣಾನಿ ೧೩ ೩೨ ಸೂತ್ರಾಣಿ ೪೩ ೧೦೬

ಆನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ॥೧॥ ಅರ್ವಾಚೀನಮಹತ್ತತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಮವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪರಶಬ್ದ ಆಹ –

ತಥಾ ಚ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನಿಯತಪ್ರಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನನು ಸಿದ್ಧೇ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕಾ ಶಂಕಾ? ಮಹತಃ ಪರಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನಿರ್ಣಯೇ ವಾ ಕಥಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ? ಉಚ್ಯತೇ – ಅಸಾಧಿ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾಗತಿಃ। ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಕ್ವ ಚಿದನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾತ್॥ ಪೂರ್ವತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯೇವ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಸಾಧಿತಾ, ಇಹ ತು ತಾಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಮನ್ವಯವಿಷಯಃ। ನ ಚಾನೇಕಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ಕಲ್ಪಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥೀಯತೇ। ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪ್ಯಪಿಧಬ್ದಮೇಕಶಬ್ದಂ ಚ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕ್ಚಾಚಿತ್ಕಶ್ಚಾಯಂ ವಿಚಾರ ಇತಿ ಸೂಚಯಾಂಬಭೂವ। ಅವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಪ್ರಧಾನಪರಂ ಶರೀರಪರಂ ವೇತಿ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಶ್ರೌತಪಾರಿಶೇಪ್ಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಭಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸಂಶಯಃ। ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರನುಮಾನಸಿದ್ಧಾನುವಾದಿತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತಾ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸಾಂಖ್ಯೇತಿ ।

ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಗುಣವೈಷಮ್ಯೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಕಾಲೇಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶಬ್ದಾದಿಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಶಾಂತೇತಿ ।

ಶಾಂತಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಘೋರೋ ರಾಜಸೋ ಮೂಢಸ್ತಾಮಸಃ।

ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇತಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ಭೇದಾನಾಂ ಮಹದಾದಿವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮಸ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಕುತಃ?

ಪರಿಮಾಣಾತ್ ।

ಮಹದಾದಿ, ಅವ್ಯಕ್ತಕಾರಣಕಮ್, ಅವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದ್ ಘಟವತ್। ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರಣೇಽವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ। ತಾವೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ। ಸಮನ್ವಯಾತ್ತದನುರಾಗವಿಜ್ಞಾನವೇದನೀಯತ್ವಾತ್। ಯದ್ಯೇನ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ। ಕಾರಣಶಕ್ತಿತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕಾರಣಗತಾವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಇದಮಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿದಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಾತ್। ಅವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವರಹಿತಸ್ಯ ನೃಶೃಂಗವತ್ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯಾವಿಭಾತ್ ಲೀನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಾಶ್ರಯೋಽಸ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ॥ ಅವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಕಿಂ ರೂಢೇಃ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತೀತಿರ್ಯೋಗಾದ್ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಾನುಗೃಹೀತಯೋಗಾದ್ವಾ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಲೌಕಿಕೀ ಹೀತಿ ।

ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾ ಇತಿ ಶಾಬರಂ ವಚಃ। ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಭೇದಃ; ಲೌಕಿಕಾ ವೈದಿಕಾ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದೇತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಧು ಯದ್ ಘೃತಮಿತಿ ದೇವಮಧುನೋ ಘೃತತ್ವಾಭಿಧಾನಾಚ್ಚೇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್। ಲೋಕಾವಗತಸಂಬಂಧಶಬ್ದಾನಾಂ ವೇದೇ ಬೋಧಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರೈಕ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ ಘೃತೇ ಮಧುತ್ವಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೈಕ್ಯಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರಿತಿ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಯೋಗಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತೃತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।

ಅಯಂ ಭಾವಃ, ಇಹ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪದಂ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಧಾನಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂಗಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ‘‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ’’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ। ತಾನಿ ‘‘ಚಾತ್ಮಾನಂ ರಥಿನ’’ಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ರಥಾದಿರೂಪಿತಾನ್ಯೇವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ। ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ‘‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರ ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾರ್ಥತತ್ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ದುರ್ಬಲಾ। ಪ್ರಕರಣಾಧೀತಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಭಿಧೇಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಪ್ರಬಲಾ। ತಥಾ ಹಿ - ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತಂ ಶರೀರಂ ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಮಪೇಕ್ಷತೇ; ಇತರಥಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್, ನ ಚ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಾವರುದ್ಧಾ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತದಭಿದಧತೀತಿ ಅಸ್ತಿ ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಾ ಶರೀರಸ್ಯ।

ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೋಽಪಿ ಯೌಗಿಕತ್ವಾದಭಿಧೇಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷೀ ಸ್ವಶಬ್ದೋಪಾತ್ತೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಭಿಧಾತುಮಕ್ಷಮಃ ಶರೀರಾಕಾಂಕ್ಷೀತಿ ಶರೀರಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ।। ‘‘ವಿಷಯಾಂಸ್ತೇಷು ಗೋಚರಾ’’ ನಿತಿ ಶ್ರುತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತೇಷ್ವಿತಿ ।

ವಿಷಯಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ಮಾರ್ಗತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮ್।

ಸ್ವಗೋಚರಮಾಲಂಬ್ಯ ಚಲಂತೀತಿ ವಿಪರಿಣತಾನುಷಂಗಃ। ‘‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣ’’ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವೇ ನಿಷ್ಠಾ, ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಂ ಚೈತತ್ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯೋಗ ಇತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮಿತ್ವುಕ್ತಮ್।

ನನು ಪ್ರಕರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ವಚನಮ್, ಕಥಮಿಹ ತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಽಂಗವಿಷಯೇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ಕಾಂಡದ್ವಯಾನುಗತಂ ಲಕ್ಷಣಮಿದಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಮತ ಆಹ –

ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಾದಯಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಂಗಮ್। ಸಂಯತೋಶ್ಚೇತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ।

ಯಸ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಭಾಷ್ಯೇ ಚಾಸಂಯಮಾಭಿಧಾನಮನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಸಂಯಮೇತಿ ।

ಸಂಯಮಾಭಾವೇ ಮೋಕ್ಷಾಭಾವೇನ ತದ್ಭಾವ ಏವ ದೃಢೀಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವವಾದಿನಾ ಮಹತಃ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ಪರಶಬ್ದಃ ಕಾರಣವಚನ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ಪರಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಮನ ಆದೌ ಅರ್ಥಾದಿಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾದಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪರಶಬ್ದಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಇಹಾಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಆಂತರತ್ವಾತ್ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ತದರ್ಥೇಷು ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ನಾಮೈವ ಶಬ್ದೋ ವಾಗಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ। ಸ ಏವ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ದ್ವಿರುಪಾತ್ತಃ। ಕಾಮೋ ಮನಸೋ ವಿಷಯಃ, ಕರ್ಮ ಹಸ್ತಯೋಃ।

ನನು ಮನಸ ಇಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಅರ್ಥೇಭ್ಯೋಽಪರಸ್ಯ ಕಥಂ ತೇಭ್ಯ ಏವ ಪರತ್ವಮ್? ಅತ ಆಹ –

ಗ್ರಹತ್ವೇನೇತಿ ।

‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ ಏವ ‘ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್, ಅನ್ಯಥಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತರಥಿಗ್ರಹಣಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾ ಭೋಗ್ಯಾಸ್ತತಃ ಪುರುಸ್ವಾಮ್ಯಂ ಭೋಗ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್। ಆಯನಾದ್ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ। ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಾದಸ್ಮದಾದಿಬುದ್ಧೇಃ।

ನನು ರಥಿನಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಕಥಮಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶೋಽತ ಆಹ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅಂಚತ್ಯವಗಚ್ಛತಿ। ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಾಯಾಂ ‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾ ನಸೀ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ವಾಕ್ಚ್ಛಬ್ದೇ ದ್ವಿತೀಯಾಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶರೀರಮೇವ ರೂಪಕೇಣ ರಥೇನ ವಿನ್ಯಸ್ತಂ ರೂಪಿತಮ್ ಇತಿ ಸೂತ್ರಪದಾರ್ಥಃ॥೧॥ ಅನುಶಯಃ ಅಸಂತೋಷಃ। ಭತ್ಸರಂ ಸೋಮಮ್, ಶ್ರೀಣೀತ ಮಿಶ್ರಯೇತ್। ಏವಂ ಸತೀತಿ। ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭೇದೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಸೇಶ್ವರಾಣಾಮೀಶ್ವರಾದ್, ಅನೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಜೀವೇಭ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ। ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ನ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨॥ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಆಧಾರವಾಚೀ ಆಶ್ರಯಶಬ್ದಃ।

ಅವಿದ್ಯಾಽಪ್ಯೇಕೇತಿ ಭ್ರಮಾದಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಗತಾ ನಿವರ್ತತೇ, ನ ವಾ।

ಪ್ರಥಮೇ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರ್ಬಂಧ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾದಾಹಮುಪೇತ್ಯ ಸರ್ವಮುಕ್ತೇರಾಪಾದನಾದಪರಿಹಾರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಭಾವಮಾಹ –

ಅಯಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಭ್ರಮಕ್ಲೃಪ್ತೇನ ಅಪ್ರಧಾನೇನಾತ್ಮನೋಽವಿವೇಕಸಂಭವಾದವಿವೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾಪಿ ಕೃತಂ ಪ್ರಧಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾ ನಾನಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಾವವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯೇಕವಚನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅವಿದ್ಯಾತ್ವೇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತತಯೇತಿ ।

ಪ್ರೇರಕತಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರೇರಕತ್ವಂ ಗಂಧಸ್ಯೇವ ಘ್ರಾಣಂ ಪ್ರತಿ।

ಉಪಾದಾನತಯೇತಿ ।

ಜಗದ್ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಇತಿ ।

ನಿರವದ್ಯಮಿತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯವಗತನಿರ್ದೋಷಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವತ್ವಮ್। ಏವಂ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಂ ಜೀವೋಽಪಿ ಸಮಮ್, ವಾಕ್ಯಜಂ ಪ್ರಮಾರೂಪತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಕೇಷಾಂ ಚಿದಾಕ್ಷೇಪೋಽನವಕಾಶಃ। ಸ್ವರೂಪಮವಿದ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಬಿಂಬಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮನಿರವದ್ಯಮಿತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್, ಅನತಿರೇಕೇ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ನಿರವಧಿತ್ವಾತ್। ಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯ ತೂಪಾಧಿಯೋಗಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಃ। ಅಪಿ ಚ ದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಾಧೇರ್ವಿಷಯ ಏವ ಮುಖಂ ನಾಶ್ರಯಃ। ನ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸಂಭವಃ, ಇತ್ಯನಾದಿನ್ಯೌ ಜೀವಾವಿದ್ಯೇ ಪರಸ್ಪರಾಧೀನತಯಾ ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಸಂಬಂಧವದುಪೇಯೇ ಇತಿ। ಯೇ ತ್ವಾಹುಃ - ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭ್ರಮಗೋಚರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸೋಽಕಾಮಯತ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಚ ಭ್ರಮಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾದ್ ಜಗತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಃ, ಭ್ರಮಜಸ್ಯ ಚಾಕಾಶಾದೇರಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಃ, ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಧಾರಿಣೀ ಸಾಧಾರಣೀ ಮಾಯಾ। ತದ್ಯಷ್ಟಶ್ಚ ಜೀವೋಪಾಧಯೋಽವಿದ್ಯಾ ಮಂತವ್ಯಾ ಇತಿ। ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಭ್ರೂಮಃ। ಅಕಾಮಯತಾಕುರುತೇತಿ ಚ ಕಾಮಕೃತೀ ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತಃ। ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕ್ರಿಯಾ; ವಿವರ್ತಶ್ಚ ವಿವರ್ತೇ ಹೇತುಃ ಸರ್ಪ ಇವ ವಿಸರ್ಪಣಸ್ಯ। ಪ್ರತಿಮಾಣವಕವರ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾಭಿರ್ವರ್ಣೇಷು ಸ್ವರಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಾಧ್ಯಾಯವಕ್ರೋದ್ವತವೇದಸ್ಯೇವ ಪ್ರಪಂಚಸಾಧಾರಣ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ। ಅಧಿಷ್ಠಾನವರ್ಣಸಾಧಾರಣ್ಯತ್ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ಸಮಂ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ। ಅಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಜೀವಾವಿದ್ಯಾಜತ್ವೇ ತದಯೋಗಃ; ಸ್ವೇಂದ್ರಿಯಾದಿವದುಪಪತ್ತೇಃ। ಯತ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ದೂಷಿತಮ್, ತದಸ್ಮದಿಷ್ಟಮೇವ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್; ಅಸ್ಮಾಭಿರ್ಜೀವಸ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ। ಅಪಿ ಚ – ನ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ವಿಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯತಾ। ಅವಚ್ಛೇದಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ।। ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ತು ಜೈವೀಭಿರವಿದ್ಯಾ ಭಿರಪಾವೃತೇ। ಜಗದ್ಭ್ರಮಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಹ ಮಾಯಯಾ।। ಗ್ರಹೀತೃಸ್ಥಾಯಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯೇ ಸ್ವಸಮಜಡಾವಭಾಸಹೇತುತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್, ಪಿತ್ತಸ್ಯೇವ ಶಂಖೇ ಪೀತಿಮಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುತೇತಿ ವಿಶದಮಶೇಷಮ್। ಯತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋಽತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಬೋಧರಾಹಿತ್ಯಂ ಜೀವಾನಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಉಪಾಧಿಭೂತಾವಿದ್ಯೈವಾಪ್ರಬೋಧೇಽಪಿ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –

ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಜೀವಾವ್ಯಕ್ತಯೋರನಾದಿತ್ವೇನ ನಿಯತಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಚ ತನ್ನಿಯಮ ಇತಿ ಯದ್ಯಪಿ; ತಥಾಪಿ ಜೀವತ್ವನಿಯಾಮಕೇಽವ್ಯಕ್ತೇ ಪೂರ್ವತ್ವಮುಪಚರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯಥಾ ಬಲೀವರ್ದಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಗೋಪದಮಿತರಗೋವಿಷಯಮೇವಮವ್ಯಕ್ತಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।

ಅಪ್ರಸಂಗೇನೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ। ಅವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲೇ ದೇಹೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದೌಪಚಾರಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲದೇಹವಿಷಯತಯಾ ಮುಖ್ಯಗೌಣತ್ವೇವೈರುಪ್ಯಾಪಾತಾದತ ಆಹ –

ನ ಚ ಮುಖ್ಯಯೇತಿ ।

ಅತತ್ಪರಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ। ಅನ್ನೋಪಘಾತಿನಿರಾಕರಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಕ್ತುಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಕಾಕಪದಂ ಕಾಕಗತೋಪಘಾತಕತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯದ್ಯಥಾ ಕಾಕತದಿತರಸಾಧಾರಣಮೇವಂ ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತುಲ್ಯವದಾಕಾಂಕ್ಷಿತಪ್ರಸ್ತುತಶರೀರದ್ವಯಂ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಲಕ್ಷಯತ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಂ ನ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವಾಭಿಧತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೂರ್ವಂ ಮಾಯಾಽಭಿಧಾನದ್ವಾರಾ ಶರೀರಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ, ಇದಾನೀಂ ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ, ಏವಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿರಸ್ತಂ ಭವತೀತಿ।

ತ್ವಙ್ಮಾಂಸರುಧಿರಾಣಿ ಮಾತೃತಃ, ಅಸ್ಥಿಸ್ತ್ರಾಯುಮಜ್ಜಾನಃ ಪಿತೃತಃ, ಏತೈಃ ಘಟ್ಕೋಶೈರಾರಬ್ಧಂ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಮ್॥೩॥೪॥೫॥ ವ್ಯವಹಿತಂ ಜೀವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವ್ಯವಹಿತಪದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಇತ್ಯನೇನೇತಿ ।

ಹಂತೇತ್ಯಾದಿ ಸನಾತನಮಿತ್ಯಂತಂ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿವಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಂ ತೇನ ವ್ಯವಹಿತಂ ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರಶ್ನಾಭೇದೇ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಏಕತ್ವೇ ಇತಿ ।

ಅಗ್ನ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಯೋಃ ದ್ವಿತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಥತ್ರಿಶಬ್ದವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಾದ್ಭೇದೇ ಪಿತುಃ ಸೌ ಸೌಮನಸ್ಯಾಗ್ನಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಷಯಂ ಯದ್ವರತ್ರಯಪ್ರದಾನಂ ತತ್ರಾನಂತರ್ಭಾವೋಽನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ಯಾಚ್ಚತುರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಥ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವರಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತತ್ರಾಹ –

ತುರೀಯೇತಿ ।

ಸಂತು ತ್ರಯೋ ವರಾಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನಃ ತೇಷ್ವನಂತರ್ಭೂತೋಽಸ್ತು ಯಥಾ ಸೃಂಕಾಂ ಚ ಗೃಹಾಣೇತ್ಯವೃತಾಮಪಿ ರತ್ನಮಾಲಾಂ ಪ್ರೀತ್ಯಾ ದದೌ ನೇತ್ಯಾಹ –

ವರಪ್ರದಾನಾಂತರ್ಭಾವೇ ಇತಿ ।

ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಾನಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಯೋಜನಾ। ಸೃಂಕಾಂ ಚೇತಿ ಚ ಶಬ್ದ ಏವಾಽವೃತೈವ ಮಾಲಾ ದತ್ತೇತಿ ಗಮಯತಿ, ನೈವಂ ಮಹತಃ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ। ಅತೋ ವರಪ್ರದಾನಾನುಸಾರೇಣೈವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್। ಏಕ ಏವ ಸನ್ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಧರ್ಮಾದ್ವ್ಯತ್ಯಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭೇದಾದ್ ದ್ವಿಃಕೃತಃ ಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಜೀವಪರಯೋರಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಶತಾಯುಷಃ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾನ್ ವೃಣೀಷ್ವೇತ್ಯಾದಿಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಃ। ತ್ವಾದೃಙ್ನೋ ಭೂಯಾನ್ನಚಿಕೇತಃ ಪ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಿಶೇಷಣಪರತ್ವಾತ್ತದೀಯಪ್ರಶ್ನಪ್ರಶಂಸಾ। ಜೀವೇ ಪೃಷ್ಟೇ ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಮಿತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಾತ್ಮಪ್ರತಿವಚನಮ್ ಆತ್ಮಪ್ರಶ್ನೇ ಕೋಚಿದಾರಪ್ರತಿವಚನವದಸಂಗತಮ್।

ಅತ ಏವ ಜೀವಪ್ರಶ್ನತತ್ಕರ್ತೃಪ್ರಶಂಸಾಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಭೇದಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।

ಏವಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತೃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಪರಾಭೇದಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ಯಾಽಪಿ ಸಾಧಯತಿ –

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದುತ್ತರೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರೇ। ತಮೇವ ವಿಷಯಂ ಯದ್ಯವದಧ್ಯಾಜ್ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಯಚ್ಛಬ್ದೋ ವಿಷಯಪರೋ ನ ಪ್ರಶ್ನಪರಃ।

ವಿಷಯಗೌರವಾದ್ಧಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರಶಂಸೇತ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ॥೬॥

ಅಧಿಕರಣಾದಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯೀ ರೂಢಿರ್ವೋದಾನುಪಯೋಗಿನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇವ ವೇದವಿರೋಧಾದ್ಬಾಧ್ಯಾ ಚ।

ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ವೇದೇ ಶರೀರಪರತ್ವಾವಧಾರಣಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅನೇನೇತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್; ತೈರ್ಬುದ್ಧೇರ್ಮಹತ್ತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪುರುಷಾರ್ಥೇತಿ ।

ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಪುರುಷಾಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಯೋಜನಕಾರಿ ಮಹತ್ತತ್ವಂ ಸತ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಪರೋ ನ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಚೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಮಹನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಃ॥೭॥ ಗೂಢ ಆತ್ಮಾ, ಅಗ್ನ್ಯಾ ಇವಾಗ್ನ್ಯಾ, ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ॥ ಅಶಬ್ದಮಿತಿ। ಶಬ್ದಾದಿಗುಣರಹಿತಮ್। ಅಭೂತಭೌತಿಕಮಿತ್ಯೇತತ್। ಅವ್ಯಯಮಪಕ್ಷಯರಹಿತಮ್। ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವವರ್ಜಿತಮ್। ಅನಾದ್ಯನಂತಮ್ ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಮ್। ಮಹತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಪರಮ್। ಧ್ರುವಮಪರಿಣಾಮಿ। ನಿಚಾಯ್ಯ ಜ್ಞಾತ್ವಾ। ಮೃತ್ಯುರಜ್ಞಾನಂ ತನ್ಮುಖಂ ಸಂಸಾರಃ। ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಹಿತಂ ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮ್। ಅಧ್ಯೇಷಿ ಜಾನಾಸಿ। ಲೋಕಕಾರಣವಿರಾಡ್ ದೃಷ್ಠ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದಿಶ್ರಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ। ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತಃ, ಯಾವತೀಃ ಸಂಖ್ಯಾತಃ, ಯಥಾ ವಾಽಗ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ತಸ್ಮೈ ನಚಿಕೇತಸೇ ಉವಾಚ। ಹಂತ ಇದಾನೀಂ ಗುಹ್ಯಂ ಗೋಪ್ಯಂ, ಸನಾತನಂ ಚಿರಂತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹೇ ಗೌತಮ ತೇ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಜೀವಂ ಚಾಹ। ಆತ್ಮಾ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ। ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ದೇಹಿನಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಮಾನುಷಾದಿಶರೀರಗ್ರಹಣಾಯ ಅನ್ಯೇ ಸ್ಥಾವರಂ ಸ್ಥಾಣುಂ ಸಂಯಂತಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾನುಸಾರೇಣ। ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರತೋರಂತೌ ಮಧ್ಯೇ ಉಭೇ ಯೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪಶ್ಯತಿ ಲೋಕಃ। ಇಹ ದೇಹೇ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದೇವಾಮುತ್ರ ಪರತ್ರ। ಅಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ। ಯಚ್ಚಾಮುತ್ರ ತದೇವೇಹ ದೇಹೇ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ವರ್ತತೇ ಯ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ನಾನೇವ ಮಿಥ್ಯಾ ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಮರಣಾನ್ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ। ಪುನಃ ಪುನರ್ಮ್ರಿಯತೇ। ತ್ವಾಂ ಬಹವಃ ಕಾಮಾ ನ ಲೋಲುಪಂತ, ಲುಪ್ಲೃ ಚ್ಛೇದನೇ ಶ್ರೇಯಸೋ ವಿಚ್ಛೇದಂ ನ ಕೃತವಂತಃ, ತತೋ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ತ್ವಾಂ ಮನ್ಯೇ ವೇದ ಜಾನೇಽಹಂ ಪುರುಷಮ್॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಮಾನುಮಾನಿಕಾಽಧಿಕರಣಮ್॥

ಚಮಸಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್॥೮॥ ಅಜಾಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಧಾನಪರಃ, ಉತ ತೇಜೋಬನ್ನರೂಪಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿಮಾಯಾರೂಪಪರಮಪ್ರಕೃತ್ಯೋರನ್ಯತರಪರ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ; ಅಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ತು ಛಾಗತೋಽಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮಾಯಯೋಸ್ತೇಜೋಬನ್ನೇ ಚ ಗುಣಾದ್ ವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ಪೂರ್ವತ್ರಾರ್ಥತಃ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಭಾವಾನ್ನಾವ್ಯಕ್ತಪದವಾಚ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇಹ ತು ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ಪರೋ ಮಂತ್ರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ ।

ಏಕಾ ಚೇತಿ ।

ಅನೇನ ಮಾಯಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಭೇದಾದೇಕಾಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ।

ನ ಚ ಗೌಣತ್ವಂ ದೋಷಃ, ಸಮತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಪರೇಣಾಪೀತಿ ।

ಉಪಚಾರೇಣ ಕಾರಣೇ ರೋಹಿತತ್ವಾದ್ಯಸ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ತ್ವಸ್ತೀತಿ ವಿಭಾಗಃ। ದಾರಶಬ್ದೋ ನಿತ್ಯಬಹುವಚನಾಂತಃ।

ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಧಾರಃ ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯಮಂತಃಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ –

ವಿಷಯಾ ಹೀತಿ ।

ಚಿತಿಶಕ್ತಿರಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂ ಸುಖಾದಿರೂಪೇಣಾಪರಿಣಾಮಿನೀ। ಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ವಸ್ತುತಃ ಅಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾದಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮಾ।

ಅವಿದ್ಯಯೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ವಿಪರ್ಯಾಸೇನೇತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಭ್ರಮಃ, ಸ ತು ಬುದ್ಧಾವೇವೇತಿ ವಿಶೇಷಃ।

ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –

ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನ ಇತಿ ।

ವಿಪರ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಬುದ್ಧ್ಯೈಕ್ಯೇನ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕೃತತ್ವೋಪಪತ್ತಯೇಽಪವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ತದುಪಾಯಪರ ಇತ್ಯಾಹ –

ಗುಣೇತಿ ।

ನ ಚಾನುವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ, ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಸ ಚೇತಿ।।೮। ।

ವ್ಯವಧಾನಾತ್ ಶಾಖಾಂತರೇಣಾನಿರ್ಣಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಗುಣವಚನರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದೈರ್ಲಕ್ಷಣಯಾಽಪಿ ನಿರೂಢ್ಯಾ ಮುಖ್ಯವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕೈಃ ಪ್ರತೀತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ನನ್ವಜಾವದಜೇತಿ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ರೂಢಿಸ್ತ್ಯಕ್ತಾ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।

ರೂಢೇರಪಹೃತೇ ಯೋಗೇ ರೂಢಾರ್ಥಗುಣಯೋಗಾತ್ಸಿದ್ಧಾ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ ಇತಿ ರೂಢಿಃ ಸ್ವೀಕೃತಾ; ಇತರಥಾ ಗುಣಯೋಗಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಖಾಂತರಾನ್ನಿರ್ಣಯಃ ಪ್ರಕರಣಾದಪೀತ್ಯವ್ಯಾಕೃತಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ।

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಯಸ್ಯ ಜಗದುತ್ಪತ್ತೌ ಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ಕಿಂ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ। ತತ್ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ। ಧ್ಯಾನಮೇವ ಯೋಗೋ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಜಕತ್ವಾತ್। ಆತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತ್ವನಾತ್ಮವಿರಹೇಣ ಸ್ಥಿತಿಃ। ನಾನೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ । ಆನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣ ಇತಿ ನಾನಾವಿದ್ಯಾಸ್ವಪ್ಯೇಕಾಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಜಾತ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್; ಪ್ರಕರಣಾದವಿದ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಾತ್॥೯॥೧೦॥

ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಮಿತಿ ।

ದೇವಾತ್ಮವಿಷಯಾಂ ಮಾಯಿನಂ ಮಾಯಾವಿಷಯಂ ಮಹೇಶ್ವರಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಭಾಷ್ಯೇ ಚ - ಪಾರಮೇಶ್ವರ್ಯಾಃ ಶಕ್ತೇರಿತಿ ಪರಮೇಶ್ವರವಿಷಯಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಏವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಥಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುಕ್ತಿವತ್। ಊಚೇ ವಾಚಸ್ಪತಿರ್ಭಾಷ್ಯಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಹೃದಯವೇದಿತಾ॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಚಮಸಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ॥೧೧॥ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವಪರಮ್ ಉತ ಅರ್ಥಾಂತರಪರಮಿತಿ ಯೋಗರೂಢ್ಯವಿನಿಗಮಾದ್ವಿಶಯಃ। ಪೂರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ರೂಢಚ್ಛಾಗಾಯಾ ಅಸಂಬಂಧಾದ್ ಅಜಾ ತೇಜಆದಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇಹಾಪಿ ರೂಢೇರ್ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದವಯವವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತತತ್ತ್ವಪರತೇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಮ್ ಅಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ। ನನೂಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಾಯೋಗಾತ್ ಕಥಂ ಪಂಚವಿಶತಿಲಾಭೋಽತ ಆಹ –

ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ।

ಹೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಜನೈಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದಾದ್ ಜನಾನಾಂ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮ್; ಸಂಖ್ಯಾಂತರಶ್ರವಣೇ ಸತಿ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಆಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನಾದಿತಿ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ –

ಸರ್ವಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಜಾಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಜನಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾ।

ನನು ರೂಢ್ಯತ್ಯಾಗೇನ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನಃ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಚ ನ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮತ ಆಹ –

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ರೂಢ್ಯರ್ಥಗ್ರಹೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಾಕ್ಯವಿರೋಧಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –

ಏಕತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾಕಾಶವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ತ್ರಯೋವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾಕರಣಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿತ್ವಂ ಶ್ರುತೌ।

ಸ್ಮೃತೌ ತು ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಾಕಾಶಾವಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಧಾನಂ ಚಾಭಿತ್ವಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಗಣನೇತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ –

ನ ಚಾಧಾರತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಹಿರುಗ್ಭಾವೇನ ಪೃಥಗ್ಭಾವೇನ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಉದಾಹೃತಾಂ ಮಾಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ–

ಮೂಲೇತಿ ।

ಮಹಾನಿತ್ಯಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ। ಅಹಂಕಾರೋಽಭಿಮಾನಾಲಕ್ಷಣಃ। ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾನಿ, ಪಂಚ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥೂಲಾನಿ। ಅಹಂಕಾರತತ್ತ್ವಮ್ ಉದ್ಭೂತತಮಸ್ಕಮ್। ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಮ್। ಉತ್ಕಟಸತ್ತ್ವಂ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್। ರಜಸ್ತ್ವಹಂಕಾರಂಗಂ ಗುಣದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ನಾರಂಭಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಷೋಡಶಕೋ ವಿಕಾರ ಏವೇತಿ ಕಥಂ? ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ನ ತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ।

ಉಭಯೇಷಾಂ ಸ್ಥೂಲತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ಚ ಸಮೇತಿ ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರತೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಆಕಾಶಾತ್ಮನೌ ವಿಹಾಯ ಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿರುದಿತಾ ತಸ್ಯಾಂ ನಾವಂತರತ್ವೇನ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಉದ್ರಿಕ್ತಾಕಾಶಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಘ್ರಾಣಮಾದಾಯ ಪೂರಣಮಯುಕ್ತಮ್, ತೇಷಾಂ ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣೋಪಾಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ತಥಾ ಘ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ವಾಚಮಾಹೃತ್ಯ ನ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ನಿವೇಶ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪಿ ರಸನೇತಿ ।

ತಥೋದ್ರೇಚಿತವಾಚಾಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನ ಮನಸಾ ಪಂಚತ್ವಲಾಭ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪಿ ಪಾಣೀತಿ ।

ಸಮಾಸಾರ್ಥಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವವಾದಿನಿ ನಿರಸ್ತೇ ಸಮಾಸಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೇಽನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಮುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯಾಹ –

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಮಿತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ನಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂತಿ ಪಂಚ ಸಂಖ್ಯಾಃ, ತಥಾಪಿ ಪಂಚ ಪಂಚ ಪೂಲ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಪಂಚಭಿಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಭಿರವಿನಾಭಾವಾದಿಹ ತಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾಃ ಸ್ವಾವ್ಯಾಪ್ತಾಂ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಯಂತೀತಿ।

ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಂ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ? ಅಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿನಾಶೇ ತನ್ನಾಶಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಹಚರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೋಸ್ತಿ ಸಂಬಂಧೋ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಅರ್ಥಾತ್ಮನಾ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಸ್ವವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾ, ಪರಂ ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಿಕೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್।

ಏವಮಸಮಾಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಲಕ್ಷಣೈವ ದೋಷ ಇತ್ಯಭಿಧಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಂ ತ್ಯಜತಿ –

ನ ಚ ಪಂಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ; ಅತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಥಮಃ ಪಂಚಶಬ್ದ ಆದ್ಯುದಾತ್ತಃ। ದ್ವಿತೀಯಃ ಸರ್ವಾನುದಾತ್ತಃ। ಜನಶಬ್ದಶ್ಚಾಂತೋದಾತ್ತಃ। ತಥಾ ನ ದ್ವಿತೀಯಪಂಚಶಬ್ದಜನಶಬ್ದಯೋಃ ಸಮಾಸಾದೃತೇ ಆಕಾರಸ್ಯಾಂತ್ಯಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ಚಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ಘಟತೇ; ಸಾಮಾಸಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಸಸ್ಯಾಂತೋದಾತ್ತತ್ವವಿಧಾನಾತ್, ಅನುದಾತ್ತಂ ಪದಮೇಕವರ್ಜಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪದೇ ಉದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಮೇಕಂ ವಿಹಾಯ ಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ। ಏವಂ ಮಂತ್ರಾಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಬಲಾತ್ ಸಮಾಸೋ ನಿರಣಾಯಿ। ಭಾಷಿಕಸಂಜ್ಞಕೇ ತು ಶತಪಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರವಿಧಾಯಕಗ್ರಂಥೇ ಸ್ವರಿತೋಽನುದಾತ್ತೋ ವೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯೋ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮನುದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉದಾತ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಪವಾದ ಆಶ್ರಿತಃ। ತತ ಆಕಾರಾದಿತರೇಷಾಮನುದಾತ್ತಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉದಾತ್ತತ್ವಮ್। ಉದಾತ್ತಮನುದಾತ್ತಮನಂತ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಚ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮುದಾತ್ತಸ್ಯಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ಪರಲಗ್ನತಯಾ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಾಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ವಿಹಿತಮ್। ತತಶ್ಚ ನಕಾರೋಪರಿತನ ಆಕಾರ ಆಕಾಶಶ್ಚೇತ್ಯನೇನ ಸಂಲಗ್ನತ್ವೇನೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽನುದಾತ್ತೋ ಭವತಿ। ಸತಿ ಚೈವಮಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರೋ ಭಾಷಿಕಗ್ರಂಥಸಿದ್ಧೋ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಮ್। ಯೇ ತು – ಛಂದೋಗಾ ಬಹ್ವೃಚಾಶ್ಚೈವ ತಥಾ ವಾಜಸನೇಯಿನಃ। ಉಚ್ಚನೀಚಸ್ವರಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಸ ವೈ ಭಾಷಿಕ ಉಚ್ಯತೇ॥ ಇತಿ ವಚನಮುದಾಹೃತ್ಯಾಂತೋದಾತ್ತೋ ಭಾಷಿಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ; ತೇಷಾಮಧ್ಯಯನವಿರೋಧಃ। ಅಂತಾನುದಾತ್ತಂ ಹಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಾರಃ ಪಂಚಜನಪದಮಧೀಯತೇ ಇತಿ॥ ಹೇ ಆಜ್ಯ ತ್ವಾ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ಕೃತೇ ಗೃಹ್ಣಾಮೀತಿ ಮಂತ್ರೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥಃ। ಅಸಮಾಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈವ ದ್ವಿಃ ಪಂಚಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ದಶಾನಾಮೇವ ಲಾಭಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ಯೋಜನಾ।

ಅಸಮಾಸಪಕ್ಷೇ ಏವ ವೀಪ್ಸಾಂ ವಿಹಾಯ ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈಕೇತಿ ।

ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದವತ್ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಮುಪಸರ್ಜನಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವಾತ್ ಗುಣೀಭೂತಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಮ್। ತಥಾ ಸತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇಣ ದ್ರವ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಣೇನ ಚ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಯುಗಪದಾಕೃಷ್ಯಮಾಣಾ ಸಂಖ್ಯಾ ನೈಕೇನಾಪ್ಯನ್ವಿಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ತದೇವಮಿತಿ ।

ನಾನಾಭಾವೇನ ದೂಷಿತಮಪಿ ಪರಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾನಾಕಾಂಕ್ಷಾನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ದೂಷಯಿತುಂ ಪುನರುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।

ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಚ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅನಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಪಂಚಪೂಲಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಪೃಥಕ್ತ್ವೈನ ಸಹೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಯಾ ಸಮವೈತಿ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ। ಈಬಂತದ್ವಿಗುಸಮಾಸೇನ ಸಮಾಹಾರಾಭಿಧಾನಾತ್ ಪದಾಂತರೋಪಾತ್ತಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಮಾಹಾರೋಽವಚ್ಛೇದ್ಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಯಾ ತು ಸಮಾನಪದಸ್ಥಯಾ ಸಮಾಹಾರಿಣಃ ಪೂಲಾ ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾ ಇತಿ ಪಂಚಪೂಲೀತ್ಯತ್ರಾಸ್ತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತ್ವೀಬಂತತ್ವಾಶ್ರವಣಾತ್ ಸಮಾಹಾರಾಪ್ರತೀತೇರ್ಜನಾನಾಂ ಚ ಸ್ವಪದಗತಸಂಖ್ಯಾಯಾಽವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಜಾತೀಯವಿಶೇಷಣಾಂತರಪ್ರಯೋಗೇ ಚ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೋ ನ ಸಜಾತೀಯೇ ಪ್ರಯೋಗೇ, ನ ಹಿ ಭವತಿ ರಕ್ತಪಟೋ ರಕ್ತ ಇತಿ।

ಇಹಾಪಿ ಪಕ್ಷೇ ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಮವತಾರಯಿಷ್ಯನ್ನಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ನ ಹಿ ಸಾಪೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ಸಂಖ್ಯಾ ತಯಾಽವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ। ಅತಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ತತ್ರ ಚೋಕ್ತೋ ದೋಷ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ಉಕ್ತ ಇತಿ ।

ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೋಪಸರ್ಜನದ್ರವ್ಯವಾಚಕತ್ವಾದುಪಸರ್ಜನಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಶಬ್ದಾಂತರೋಕ್ತಸಂಖ್ಯಾಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಸಮಾಸವತ್ ಸಮಾಸೇಽಪಿ ದೋಷಃ। ಸಮಾಸೇ ತು ಪಂಚಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಜನಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿಶೇಷಣಾನ್ವಯಃ।

ನನೂಪಸರ್ಜನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣನ್ವಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವವಿಶೇಷಣೇನಾಕೃಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ನ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂತರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಸಮಾಸೇ ಉದಾಹರಣಮಾಹ –

ನ ಹಿ ಭವತೀತಿ ।

ಋದ್ಧವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ನ ಪುರುಷೇಣ ಸಮಾಸಃ, ಅಪಿ ತು ಪದವೃತ್ತಿರೇವಂಪ್ರಕಾರಾ ಋದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜ್ಞ ಇತೀತಿ।

ಉದಾಹೃತಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ ಇತ್ಯಾಹ –

ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಂ ತ್ರಿಧಾ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಅತಿರೇಕಸಮಾಧಾನಾದಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ಕಾ ತರ್ಹಿ ಗಮನಿಕಾಽತ ಆಹ –

ಯದೀತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಸಂಖ್ಯೋಪಪಾದನೇಽಪಿ ತವ ನೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಚನಮಿತಿ ಯಥಾವಸ್ತು ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ತತ್ರಾಧಾರತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತುರಾತ್ಮನೋ ಭೋಗ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾಹೇತುತ್ವೇನ ಪೃಥಕ್ಕಾರೇಽಪ್ಯಾಕಾಶಪೃಥಕ್ಕಾರೋ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಥಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್; ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದ್ವಯಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಇತಿ ।

ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿಶಬ್ದೌ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ ಉತ್ತರಪದೇನ ಸಮಸ್ಯೇತೇ ಯಥಾ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ ಸಪ್ತಋಷಯಃ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ। ಏವಂ ಚ ಏಕೈವ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾ ಸಮಾಸಗತಸ್ಯ ನ ಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತೇತಿ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ।

ಯದ್ಯಪ್ಯವಯವಾಭಿಧಾನಸಾಪೇಕ್ಷಯೋಗಾತ್ ನಿರಪೇಕ್ಷರೂಢಿರ್ಬಲೀಯಸೀ; ತಥಾಪೀಹ ರೂಢಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ತದ್ಯದೀತಿ ।

ಇಹ ಮನುಷ್ಯಾ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಾ ಅಜಾಮಂತ್ರೇ ತ್ವಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾಚ್ಛಾಗಾ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯವಿರೋಧಿನೀತಿ।

ರೂಢೇರ್ಯೋಗೇ ಽಪಹೃತೇ ರೂಢ್ಯರ್ಥಸಂಬಂಧಾತ್ ತದ್ಗುಣಾದ್ವಾ ಅರ್ಥಾಂತರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಯೋಗಃ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ಯಥಾ ವೈ ಶ್ಯೇನೋ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತ ಏವಮಯಂ ದ್ವಿಷಂತಂ ಭ್ರಾತೃತ್ವಂ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ ಯಮಭಿಚರತಿ ಶ್ಯೇನೇನೇತಿ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –

ತಥೇತಿ ।

ಅವಯವಾರ್ಥಭೂತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಸಂಬಂಧಾನಪೇಕ್ಷ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಮನುಷ್ಯೇ ವರ್ತತೇ। ‘‘ಸ್ಯುಃ ಪುಮಾಂಸಃ ಪಂಚಜನಾಃ ಪುರುಷಾಃ ನರಾ’’ ಇತ್ಯಮರೋ ಹಿ ಜಗೌ। ಮನುಷ್ಯೇ ರೂಢಶ್ಚ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ।

ನನು ರೂಢಿರಪಿ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಸ್ತು, ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಽತ ಆಹ ನ ಚೈಷ ಇತಿ॥೧೧॥ ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ಕಾಣ್ವೇತಿ ।

ಯಚ್ಚ ವಸ್ತುನಿ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ, ತತ್ರಾಪ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।

ಉತ್ತರೇ ಮಂತ್ರೇ ವಿಧಿಶ್ರವಣಂ, ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತಯಾಽನೂದಿತಾಽಪ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ ಪುಂಸಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜನಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೀ ಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ –

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತೋಽವಯವಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತೇ ಪ್ರಾಣಾದೌ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮುದಾಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದೌ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಯಚ್ಚೋದ್ಯಂ ತದಚೋದ್ಯಂ ಸ್ಯಾದನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಭಾಷ್ಯೇ ಸಮಾನೇ ರೂಢ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಹತ್ವಮುಕ್ತಮ್। ವಾಕ್ಯಗ್ರಹಣಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾರ್ಥಮ್। ಶೇಷಗ್ರಹಣಂ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಯೇತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂ ದರ್ಶಯತಿ।

ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ ತಸ್ಯ ಭಾವಮಾಹ –

ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನೇತಿ ।

ರೂಢಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾದರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೌ ನ ಯೋಗವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಕಲ್ಪ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ।

ಕಲ್ಪ್ಯಾ ರೂಢಿರ್ಯೋಗಾದ್ ದುರ್ಬಲೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ ಕ್ಲೃಪ್ತಿಮಾಹ –

ನನು ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಾತಿರೇಕೌ ಕರೇಣಾಪಿಧಾಯ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಪ್ರಯೋಗಾನುಸಾರಿತ್ವಾದ್ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ತದಭಾವಾನ್ನ ರೂಢಿರಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯೇಷು ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಏವ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟಾಂ ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಸೂಚಿತಾಂ ಪೃಥಙ್ನ ವಕ್ತಿ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ, ಪ್ರೌಢ್ಯಾ ತು ರೂಢಿಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ –

ಜನೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಥವೀಯಸ್ತಯಾ ಸ್ಫುಟತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಶಕ್ಯೋದ್ಭಿದಾದಿವದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ - ಉದ್ಭಿದಧಿಕರಣಂ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೧ ಪಾ ೪ ಸೂ.೨) ಉದಾಹೃತಂ, ತದೇವಮ್ - ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ ಇತ್ಯತ್ರೋದ್ಭಿತ್ಪದಂ ಕರ್ಮನಾಮೋತ ವಿಧೇಯಗುಣಸಮರ್ಪಕಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ಉದ್ಭಿಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಖನಿತ್ರಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ನಾಮೇವ ಚ ಯಜಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಾದ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ। ಅತ್ರ ಹಿ ಯಜೇತೇತಿ ಯಾಗೇನ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತಥಾ ಚೋದ್ಭಿದೇತಿ ತೃತೀಯಾಂತಪದಂ ಯಜಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ಯಾಗನಾಮ ಸ್ಯಾತ್। ಚೇದಂ ವಚನಂ ಗುಣಂ ಶಕ್ನೋತಿ ವಿಧಾತುಮ್; ದ್ರವ್ಯಯಾಗಯೋರ್ಭೇದಾದುದ್ಭಿದಾ ಯಾಗೇನೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಽಯೋಗಾತ್, ಉದ್ಭಿದ್ವತೇತಿ ಕಲ್ಪನೇ ಮತ್ತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಪಾತಾತ್, ಉದ್ಭಿದಾ ಯಾಗಂ ಭಾವಯೇದ್ಯಾಗೇನ ಪಶುಮಿತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇ ಚ ಯಾಗಸ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಂ ಗುಣಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾಪಾತಾತ್, ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ। ಉದ್ಭಿನತ್ತಿ ಸಾಧಯತಿ ಪಶುಮಿತಿ ಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್। ನ ಚ ನಾಮವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ಅತ್ರ ನಾಮತ್ವಸಿದ್ಧಾವನ್ಯತ್ರ ಸಮೇ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ್ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದೌ ನಾಮವದ್ಯಾಗಾನುವಾದೇನ ಗುಣಫಲವಿಧಿಸಂಭವಾತ್। ನ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಃ ಪ್ರಕೃತೋ, ಯತ್ರ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ। ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮಧೇಯಮಿತಿ।। ಏವಂ ಯಥಾ ಸನ್ನಿಹಿತಯಜ್ಯನುರೋಧೇನೋದ್ಭಿತ್ಪದಂ ಯಾಗನಾಮಧೇಯಮೇವಂ ಸನ್ನಿಹಿತವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ರೂಢ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪ್ಯುದ್ಭಿತ್ಪದಂ ಯೌಗಿಕಮ್; ತಥಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದವಗತೇ ನಾಮತ್ವೇಽವಯವಾನುಗಮಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ರೂಢಿತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ರೂಢಿತ್ವೋಕ್ತಿಃ॥೧೨॥೧೩॥ ಯಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ, ತಮೇವ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮಮೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯೇ। ತ್ವಂ ಕಿಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಮರ್ತವ್ಯಾದನ್ಯೋಽಮರ್ತ್ಯಃ, ನ; ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯಹಮಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಮರ್ತ್ಯಃ। ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಸನ್ನಮೃತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕ ಇತಿ ಮಂತ್ರದೃಶೋ ವಚನಂ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಜೀವನಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಜೀವನಾದಿಪ್ರದಂ ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಯೇ ವಿದುಸ್ತೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಪುರಾಣಂ ಚಿರಂತನಮ್। ಅಗ್ರೇ ಕಾರ್ಯದಶಾಯಾಮಪ್ಯಲುಪ್ತತ್ವೇನ ಭವಮಗ್ನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚಿಕ್ಯುರ್ನಿಶ್ಚಯೇನ ಜ್ಞಾತವಂತಃ। ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ಪ್ರಜಯಾ ವಿಶತೀತಿ ವಿಶಾ ಮನುಷ್ಯರೂಪಯಾ। ಇಂದ್ರೇ ಆಹ್ವಾತವ್ಯೇ ಘೋಷಾ ಅಸೃಕ್ಷತ ಸೃಷ್ಟಾ। ಯತ್ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇ ಕಾಲಾನವಚ್ಛೇದ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭಾಸಕಮಮೃತತ್ವೇನ ಆಯುಷ್ಟ್ವೇನ ಜೀವನಗುಣವತ್ತಯಾ ಚ ದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ ತೇನ ತತ್ರಾಯುಷ್ಮಂತೋ ಜಾತಾಃ। ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ನಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ಏಕಸ್ಯಾಧಾರತ್ವಾಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ॥೧೪॥ ಅಕಾಂಡೇಽನವಸರೇ। ಭವಿತಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ। ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಪರಿಹಾರೋ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಃ। ಶ್ರುತೀನಾಮ್ ಇತರೇತರವಿರೋಧಪರಿಹಾರಸ್ತು ನಾನಾಶಾಖಾಗತಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಾನಾಶಾಖಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚೇತರೇತರವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣ ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿಹ ಸಂಗತ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾನೇತಿ ।

ನಾನಾ ಭಿನ್ನಾ ಏಕಾ ಚೇತಿ ತಥೋಕ್ತಾ।

ಯದಿ ಮನಾಂತರಾವಿರೋಧೋ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ವಿಯತ್ಪಾದಾದೌ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ.೨.ಪ.೩) ಕಥಂ ಶ್ರುತೀನಾಮಿತರೇತರಾವಿರೋಧಚಿಂತಾಽತ ಆಹ –

ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ಉಕ್ತೇ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರೈರುದ್ಭಾವಿತೋ ದೋಷ ಉದ್ಧರ್ತವ್ಯಃ ಸ್ವದರ್ಶನೇ। ಇತಿ ಶಿಕ್ಷಾರ್ಥಮತ್ರತ್ಯಚಿಂತಾಂ ತತ್ರಾಕರೋನ್ಮುನಿಃ॥ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಾಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚಾಸದ್ವಾದಪರತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವವಾದಪರತ್ವಂ ಚ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ। ಅಥವಾ ಏತದಾರಭ್ಯ ತ್ರೀಣ್ಯಧಿಕರಣಾನಿ ಪಾದಾಂತರಸಂಗತಾನ್ಯಪಿ ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಲೋಭಾದಿಹ ಲಿಖಿತಾನಿ। ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಧ್ಯಾಯಾವಸಾನೇ ಲೇಖೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ಏತೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವನ್ಯಾಯಾತಿದೇಶತ್ವಾದಧ್ಯಾಯಾವಸಾನ ಏವ ನಿವೇಶಃ। ಜಗತ್ಕಾರಣವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾನ್ನಜ್ಯೋತಿಷೋರ್ವಿಕಲ್ಪೇನೋಪಾಸ್ತೌ ನಿವೇಶಾದವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ।

ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧೇ ಕಾರಣೇ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾಯೋಗಾದ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೇ ವಿರೋಧಾತ್ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಗಮ್ಯೇ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಮನ್ವಯೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ವಿಗಾನಾತ್ ತದುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮಾ ಅಕ್ರಮಾ ಚ ಯುಗಪದ್ಭಾವಿನೀ ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯತ್ರ ಭಿನ್ನಃ ಕ್ರಮಃ। ಸ ಇಮಾಲ್ಲೋಕಾನ ಸೃಜತೇತ್ಯಕ್ರಮ ಇತಿ। ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಕತ್ರಭಿಧಾನಾತ್ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಶಂಸೀನೀತಿ।

ನನು ಕಾರ್ಯವಿಗಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಮಾಯಾತಮತ ಆಹ –

ಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚೇತಿ ।

ಧೂಮಧೂಲಿಸಂದೇಹೇ ತದ್ಗಮ್ಯಾಗ್ನಿಸಂದೇಹವದ್ ಗಮಕಕಾರ್ಯಸಂದೇಹಾದ್ ಗಮ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸಂದೇಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ –

ಸರ್ಗೇತಿ ।

ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಾನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ಗೇ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೈಸ್ತತ್ಕ್ರಮೇ ಚ ವಿವಾದೇಽಪಿ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ಸ ವಿವಾದೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಸರ್ಗಸ್ಯ ಚ ಅವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿವಾದೋಽಕಿಂಚಿತ್ಕರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಾರಣವಿಗಾನಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಸತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದೌ ಅಸದ್ವಚೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ। ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ಭಕ್ತಿಃ। ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಿತ್ಯತ್ರ ನಿರಾಕರಣೀಯತ್ವೇನಾನುವಾದೋಽಸದ್ವಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ಸರ್ಗೇ ಕ್ರಮೇ ಚ ನ ವಿವಾದ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್।

ತತ್ಪ್ರಕಟಯತಿ –

ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮತ್ವಂ ತಾವತ್ಪರಿಹರತಿ –

ಅನೇಕಶಿಲ್ಪೇತಿ ।

ಪರ್ಯವದಾತಃ ಕುಶಲಃ। ಸಂಯವನಂ ಮಿಶ್ರಣಂ, ಘೃತಪೂರ್ಣಂ ಪಕ್ವಾನ್ನವಿಶೇಷಃ। ಕ್ರಮೇಣ ನಾನಾ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕುರ್ವಾಣೇ ದೇವದತ್ತೇ ಪ್ರಥಮಸ್ಯೇವ ಚರಮಸ್ಯಾಪಿ ತೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತತೋ ನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ। ತಥಾ ಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಕಾರ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರಸರ್ಗಸ್ಯ ಶಕ್ಯವಚನಃ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾದಾಕಾಶಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –

ತಥೇಹಾಪೀತಿ ।

ಅನಲಾಽನಿಲೇತಿ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ, ತತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಘಟನಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್।

ತರ್ಹಿ ಕದಾ ನಿರ್ದೇಶವಿರೋಧಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಆಕಾಶವಾಯುತೇಜಸಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮಾಭಿಧಾನೇ ಹಿ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ತೇಜಸಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನೇ। ನ ಹ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಏವಮಪಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ನ ಸ ಸ್ರಷ್ಟರೀತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತಿ ।

ಯದವಾದಿ ಧೂಮಸಂದೇಹೇನ ದಹನಸಂದೇಹವತ್ಸೃಷ್ಟಿಸಂದೇಹ ಇತಿ ತದನೂದ್ಯಾಪನುದತಿ –

ನ ಚ ಸೃಷ್ಟಿವಿಗಾನಮಿತಿ ।

ಸತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಯ್ಯ ತದಾನಂತ್ಯೋಪಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ಜಗತಸ್ತತ್ರಾರೋಪಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ಅತೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ವಿಗಾನಂ ನ ದೋಷೋಽಪಿ ತ್ವಲಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಸೃಷ್ಟೇಃ ಕುತ ಆತ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತಾ? ವಿಪರೀತತಾ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।

ತದನುಗುಣತಯೇತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಘೃತಪೂರ್ಣಟೀಕಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸತಸ್ತ್ವಸದ್ವಚೋ ಭತ್ತಯೇತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಚ್ಚ ಕಾರಣಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದಪ್ಯೇಷ ಇತ್ಯಾದಿಃ ಪರಿಹಾರಃ। ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದೇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಶ್ಲೋಕೇನಾಸದಭಿಧಾನೇ ಶ್ಲೋಕವಾಕ್ಯಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದಿ। ಮಾನಾಂತರಂ ವಿಮತಂ, ಸಜ್ಜನ್ಯಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್, ಕುಂಭವದಿತ್ಯಾದಿ।

ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ –

ತದ್ಧೈಕ ಇತಿ ।

ಯದಾ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಗಾನಮುಪೇತ್ಯ ಕಾರಣೇ ತದಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ, ತದಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವಾತ್ ಚಕಾರಸ್ತುಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥತಯಾ ಸಮನ್ವಯೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಪರಾತ್ಮನೀತ್ಯೇವಂರೂಪಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಷೇಧಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಾರಣತ್ವ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀಮಾದಾಯ ಸೂತ್ರೈಕದೇಶೇನ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಹೇತೋಃ ಅಸಿದ್ಧಿರವಿಗಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಿಗಾನಭಾವೇ ಹೇತುಪರಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕುತ ಇತಿ ।

ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣತ್ವೇನೇತಿ ತೃತೀಯಾಂತಮಿತ್ಥಂಭಾವಾರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥವಿವರಣಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಕೇನೇತಿ ।

ಏವಂ ಕಾರಣವಿಗಾನನಿಷೇಧಪರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಪರಿಹಾರಪರತಯಾ ಯೋಜಯತಿ –

ಅಪರ ಇತಿ ।

ಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಕಾರಃ। ಅಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಚಕಾರಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ।

ತದುಕ್ತಂ –

ನ ಸೃಷ್ಟಾವಪೀತಿ।

ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಗಾನಂ ನ ಚ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ದ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇ।

ಆದ್ಯಾ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಾ, ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಂ ಹೇತುಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ।

ಯಥಾಶಬ್ದೋಽನತಿಕ್ರಮಾರ್ಥಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತೇಜಃಸೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಮುಕ್ತಂ, ನ ಕ್ರಮೋ ಭಗ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪರಸ್ತು ಕಾರ್ಯಾಂತರವ್ಯವಧಾನಮಂತರೇಣ ತೇಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪತ್ತಿರಭಿಪ್ರೇತಾಽತಃ ಕ್ರಮಭಂಗಾದ್ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವೇಕತ್ರೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತು ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸೃಜ್ಯತ್ವಮವ್ಯವಧಾನನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ನ ತು ಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಸರ್ಗ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪೂರ್ವವದಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತೃತೀಯಾಂತತಾಮಾದಾಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದಂ ಚಾಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ಪರಿಹರತಿ –

ಅತ ಆಹೇತಿ ।

ಪೂರ್ವತ್ರೇತ್ಥಂಭಾವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ತದ್ಭ್ರಮಾಪನುತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –

ಹೇತಾವಿತಿ ।

ಅಧಸ್ತಾದ್ ಘೃತಪೂರ್ಣಟೀಕಾಯಾಮ್। ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಲಕಾರಃ।

ಆದ್ಯೇ ಕರ್ತ್ರಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಸ್ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕಮೇವ ಸೌಕರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಫುಟೈವಾನ್ಯಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೫॥ ಇದಮಸದಿವಾವ್ಯಕ್ತಮಾಸೀತ್, ತದ್ಯದಾತ್ಮನಾ ಆಸೀತ್ ತತ್ಕಾರಣಸದರ್ಥಕ್ರಿಯೋನ್ಮುಖಮ್ ಆಸೀತ್। ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಸಮಭವತ್।

ತತ್ತತ್ರ ಕಾರಣವಿಷಯೇ ಏಕ ಆಹುಸ್ತೇಷಾಂ ಮತಂ ದೂಷಯತಿ –

ಕುತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತದೇವಾಹ –

ಕಥಮಿತಿ ।

ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮಾಹ –

ಸದೇವೇತಿ ।

ಇದಂ ಜಗತ್। ತರ್ಹಿ ತದಾನೀಮ್, ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರಣಮಾಸೀತ್। ಹ ಕಿಲ ತತ್ಕಾರಣಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ವ್ಯಕ್ತಮಭವತ್। ಭಾಷ್ಯೇ - ತದ್ವಿಷಯೇಣ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನೇನೇತಿ ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಪರಪ್ರೇಷ್ಯತ್ವಮಿದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇತಿ ಸ್ವಾತದೃಯಮ್ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ। ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನೇ ಅನ್ಯಥಾ ಅನ್ಯಥೇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ। ಲೋಹಂ ಸುವರ್ಣಮ್। ಅವತಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಬುದ್ಧೇರಿತಿ ಶೇಷಃ। ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಸ್ತಿ ಭೇದೋ ನ ವಿಗಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತೀತ್ಯನ್ವಯಃ। ಅಸದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇದಸಾಧುಃ ಸ್ಯಾತ್। ಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಾಚಷ್ಟೇ ಉಪಲಭತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣೋತಿ ಮನುತ ಇತಿ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾಖ್ಯೋ ಭವತಿ॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥೧೫॥

ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ/ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್॥೧೬॥ ಅತ್ರ ಕ್ವಚಿತ್ಕಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮತದ್ಯೋತಕಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಗುಣ್ಯವರ್ಣನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ। ಇಹೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾತಿ, ಉಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧೇನ ಜೀವಃ। ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ। ಏಕವಾಕ್ಯೇ ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದಾದಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀಯತಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಕರ್ಮಶಬ್ದೋ ನೇಯ ಇತಿ ಸಂಂಗತಿಃ। ಯದಾ ಖಲ್ವತ್ರಾಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ತಥಾ ಯಥೋತ್ತರಸಚ್ಛಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಾಚೀನ್ನೋಽಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀತ ಏವಮುತ್ತರಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಚೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಯನಮಿತಿ ಸಂಗತಿಃ। ಪ್ರಾತರ್ದನ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೮) ವಿಚಾರೇಣ ಗತತ್ವಂ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ತತ್ರ ಹ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯೇತ್ವೇ ಸತಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಲಿಂಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಯನಂ ಕೃತಮ್, ತದಿಹಾಪಿ ಸಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಮಾಹ - ಆದಿತ್ಯೇತಿ। ಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ। ಅವಚ್ಛೇದಕೇ ಪ್ರಕರಣಾದಾವಸತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಮಾಣಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಜಗತಃ ಪರಾಮರ್ಶೇ ಸತಿ ಯಜ್ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮವಗತಂ ತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇತಿ ದುಷ್ಯತಿ। ವಾಚಸ್ಪತಾವುಪಾಲಂಭಮನಾಲೋಚ್ಯೋಚಿರೇ ಪರೇ॥ ಜೀವಾಜ್ಜಜ್ಞೇ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಸಕಾರಣಮಿತಿ ಬ್ರುವನ್। ಕ್ಷಿಪನ್ ಸಮನ್ವಯಂ ಜೀವೇ ನ ಲೇಜೇ ವಾಕ್ಪತಿಃ ಕಥಮ್?॥ ಇತಿ। ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜೀವಾಃ। ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಚ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್।

ಇಹ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪಾದನೇನ ತಾವದಗತಾರ್ಥತಾಮಾಹ –

ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತ್ರ ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನ್ಯತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ರಾಜವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನನು ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಗತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ರಾಜವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಸ್ತ್ವಗ್ನಿವಾಕ್ಯಾದಿವಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಽಗ್ನಿಭಿಃ ದರ್ಶಿತಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿ ವಕ್ತೇತಿ, ಇಹ ತು ತದಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಬಾಲಾಕಿವಚನೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ? ಅತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ರಾಜವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ರಾದ್ಧಾಂತತ್ವಾತ್। ಭ್ರಾಂತಗಾಗ್ರ್ಯೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವಾದಸದ್ವಾದವದಗ್ರಾಹ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ರಾಜವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸರ್ವಜಗತ್ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯೇ ಜಗತಿ ಯೋಗಸಂಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ರೂಢ್ಯಾಽಪಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ಯೋಗಾಸಂಭವಮಾಹ –

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಉದಾಸೀನಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಪಂದತೋಕ್ತಾ। ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೃತ್ಯಭಾವಾಜ್ಜಗತಸ್ತತ್ಕೃತತ್ವಾಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯದಿ ನ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ, ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ? ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಸ್ತು।

ನನು ಸೋಽಪಿ ಕಥಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಚ್ಯತೇ? ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪೇಣ ವೇದ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಾರ್ಥಲಾಭಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧೀತ್ಯಾಹ –

ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚೇತಿ ।

ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಾದಿದೇವಾನಾಂ ಕಾರಣಭೂತ ಏಕೋ ದೇವಃ ಕತಮ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುತ್ತರಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಕಾರ್ಯತ್ವಾಮಾದಿತ್ಯಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪಾಪ್ಮಸು ಭೂತೇಷು ಚಾಪೇಕ್ಷಿಕವೃತ್ತಿಃ ಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ।

ಸಂಕೋಚಮೇವಾಹ –

ಬಹೂನಿತಿ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರನೃಪವಚನಯೋರೇಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭವಮಾಹ –

ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಗಾರ್ಗ್ಯೋ ಭ್ರಾಂತಃ; ತಥಾಪಿ ನ ಭ್ರಾಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ। ಸಹಸ್ರಮೇತಸ್ಯಾಂ ವಾಚಿ ದದ್ಮ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ರಾಜ್ಞಾ ಗೋಸಹಸ್ರಸ್ಯ ದತ್ತತ್ವಾತ್। ಅತ ಉಪಕ್ರಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಯದಿ ಮನ್ಯೇತಾನಾರಂಭವಾದೀ ತಥಾಪಿ ನೈತತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮ್; ಉಪಸಂಹಾರೇ ಜೀವನಿರ್ಣಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಪೇತಂ ಶಿಷ್ಯಭಾವೇನ ಗತಮ್। ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ಸ ಚೇತನಶ್ಚೇದ್ ಬೃಹತ್ಪಾಂಡುರವಾಸ ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ವನಾಮ ಜಾನೀಯಾದ್, ನ ಚ ಜಜ್ಞಿವಾನತಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೇನೋತ್ಥಾಪನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ಉಪಸಂಹಾರೋಽಪಿ ಜೀವಪರ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪರಸ್ತಾದಪೀತಿ ।

ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯಸ್ಯ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮಯೋರಸಂಭವಾತ್ ಕಥಂ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಯಸ್ಯ ವೈ ತದಿತಿ ।

ಜೀವಪ್ರೇರ್ಯದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಿಕರ್ಮಷಷ್ಠ್ಯಾ ಜೀವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಉಪಚರ್ಯ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜೀವಸಂಬಂಧಿಧರ್ಮಾದೌ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತ್ಯಾಹ –

ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವೇತಿ ।

ನನು ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾ ಜಗದಭಿಧೀಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾದಿತಿ ।

ರೂಢ್ಯರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದವಿನಾಭೂತಲಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಗ್ರಹೇ ಹಿ ನ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನಿ ಲಕ್ಷಣಾ।

ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಃ ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತಿ ಚ ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಥಮಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋರ್ಭೇದೋ ಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಜೀವವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚೇತಿ ।

ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಣತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಸ್ಮಾಕಮಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಮೃಷೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಾದೀನಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮೃಷಾವಾದಿನಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಮೃಷಾ ವೈ ಖಲು ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಪೋದ್ಯ ನಿರಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಿತ್ಸನ್ ರಾಜಾ ಯದಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜೀವಂ ಪ್ರಾಣಂ ವಾ ಬ್ರೂಯಾತ್, ತತೋಽಸಂಬದ್ಧವಾದೀ ಸ್ಯಾತ್। ಯದಿ ಜೀವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ವದೇತ್, ತತೋ ಮಿಥ್ಯಾ ವದೇತ್, ತಚ್ಚಾನುಪಪನ್ನಮ್। ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾಚ ಇಂದ್ರನೀಲಸಮಾನವರ್ಣಾ ಮೃತ್। ಮಿಥ್ಯಾವದ್ಯಮ್ ಮಿಥ್ಯಾವದನಮ್। ಏವಂ ಚ ಭಿನ್ನವಕ್ತೃಕವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಮಪ್ರಸಕ್ತಿಸ್ತನ್ನಿರಾಸಪರತಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ ಸಿದ್ಧಃ।

ಸಿದ್ಧಂ ಚಾಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಸಂಗಾನಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಇತಿ ।

ಹೇತೂನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯುಪರಿತನಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವಾನ್ವಯಃ। ಸರ್ವಶ್ರುತೇರಸಂಕೋಚೇ ನಿರತಿಶಯಫಲೇನೋಪಸಂಹಾರೋ ಹೇತುಃ।

ಯದವಾದಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ಕ್ಕೈಷ ಇತಿ ।

ಹೇ ಬಾಲಾಕೇ ಏಷ ಪುರುಷಃ ಕ್ಕೈತದಶಯಿಷ್ಟ। ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್। ಇತ್ಥಮಿಥರ್ಥಃ। ಏಷ ಜೀವಾಶ್ರಯಪ್ರಶ್ನಃ। ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂದಿತಿ ಭವನಪ್ರಶ್ನಃ। ಭವನಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವರ್ತನಮ್। ಶಯನಮಸಂಬೋಧಃ। ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತ್ಯಪಾದಾನಪ್ರಶ್ನಃ। ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತಿ ಭವನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಮ್। ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ತದೈನಂ ವಾಕ್ಯಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಯನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಮ್। ‘‘ಯಥಾಽಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ’’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಕ್ರಮಯಾನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಏತಾನಿ ಚ ನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸಂಭವಂತಿ, ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯೇತಿ ಚೈಕವಚನಂ ಬಹುಷ್ವೇವ ಜಾತ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್।

ನ ಕೇವಲಮನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಮ್, ಅಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಪೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –

ಅಥ ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥವಾಕ್ಯೇ ರೂಢಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ತದೇವಮಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ತವಾಪಿ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಆದಿತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪುನರುಕ್ತಮತ ಆಹ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನ ತಾವದ್ವ್ಯಾಪಕೋಕ್ತಿರೇಕದೇಶೋತ್ತಯಾ ಪುನರುಕ್ತಾ ಭವೇದ್, ನಾಪ್ಯೇಕದೇಶೋಕ್ತಿಃ ವ್ಯಾಪಕೋತ್ತಯಾಽಽದಿತ್ಯಾದೇರನ್ಯತ್ರಾವಿಶೇಷೋಕ್ತೇರಸ್ತು ಸಂಕೋಚ ಇತಿ ಬಾಲಾಕಿಭ್ರಮಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಜೀವವಾಚೀ ಪುರುಷಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಶ್ಚಾತ ಆಹ –

ಜೀವೇತಿ।

ಪ್ರಾಣಯತೀತಿ ಯೋಗಾದ್ವಿಶ್ವಸತ್ತಾಸ್ಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ವಕ್ತಿ। ಜೀವವಾಚೀ ತು ಪುರುಷಶಬ್ದೋ ಜೀವಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮೋ ಮೃಷಾವಾದಿಬಾಲಾಕ್ಯಪವಾದೋ ವಿಶ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚಾಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾನಧಿಗತೇತಿ ।

ಸ್ವರಸಃ ಸ್ವಭಾವಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಲೋಕಾನಧಿಗತೇನಾಧಿಗತಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಚಾನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಕಿಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಾವನೂದ್ಯ ನಾಮಾದಿವದುಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಧೀಯತಾಮ್? ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ ಜೀವಮುಖ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಂ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩೧) ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಂ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ಜೀವಮುಖ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಧಿಕರಣಾದ್ಯಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮೇವಾನುಸರತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವತ್ರ ಯಸ್ಯ ಚೈತತ್ಕರ್ಮೇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾಣಾಂ ಪರಾಮರ್ಶ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತೇತ್ಯನೇನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ತತ್ರ ಪೂರ್ವವಾದಿನಃ ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ಪರಿಹರತಿ –

ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕೃತಿರನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತೇತಿ ಕೃತರಪಿ ಭಾತಿಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾರ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಫಲಮ್।

ಭಾಷ್ಯೇ ಉಪಾತ್ತತ್ವಂ ನಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ, ಕಿಂ ತ್ವನುಪಪತ್ತಿಗಮ್ಯತ್ವಂ, ತದೇವಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಶಬ್ದೋಕ್ತಪುರುಷಾಣಾಮ್ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾಪರಾಮರ್ಶೇನ ಅರ್ಥಸನ್ನಿಧಿನಾ ಜಗನ್ಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶೇ ಸ್ವೇನೈವ ಕೃತಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ ಪೌನರುಕ್ತಯಚೋದ್ಯಮ್।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನನು ಯದೀತಿ ।

ಇದಾನೀಮನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.೧೮) ರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಭಾಷ್ಯಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನನು ಪ್ರಾಣ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ವಕ್ತಿ, ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ। ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಃ।

ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೋದಾಹೃತೇರೇವ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೇರುತರಭಾಷ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನುಗತಿಸ್ತೇನ ದರ್ಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರೋದ್ಭೂತಭ್ರಮಾಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತಯೋಪಮಾನಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ರೂಪಶಬ್ದೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ವಿಭಜತೇ ।

ಉಪಾಧಿಜನಿತವಿಶೇಷೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಉಪಾಧಿಭಿರಿತಿ ।

ನನು ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವಾಸ್ತು ಕಿಂ ವಿಶೇಷೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನಾತ ಆಹ –

ಯದಿತಿ ।

ಏತದ್ವಿಶೇಷಣಾಽವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತದನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ನೋಪಾಧಿಜನಿತಮ್। ನಾಪಿ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ರಹಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್। ಅತೋ ವಿಶೇಷಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮ್।

ರಾಹಿತ್ಯಾಭಾವೇಹೇತುಮಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರಹಾಣಾದಿತಿ ।

ಯತಸ್ತದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಂ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಸಂಸಾರಮಾಹ –

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ನನು ಹಿತಾಽಹಿತಫಲಪ್ರದಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯೋ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರೀತದ್ಯಥಾಽಽತ್ಮಾಧಾರ ಉಕ್ತಃ, ಏವಮಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಯದಪೀತಿ ।

ಮಂದಧಿಯಾಮಿತಿ । ಜೀವನಿರಾಸಹೇತುಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಧಃ ಸ್ಥಿತಯಷ್ಟಿಘಾತಾದೇಃ ಸೂತ್ರೇಽರ್ಥಾತ್ಸೂಚನಾಽಜ್ಞಾನಾತ್ ಧೀಮಾಂದ್ಯಮ್।

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತೌ ಹೇತಿ ।

ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ಹೇ ಬೃಹತ್ ಪಾಂಡುರಾ ಆಪೋ ವಾಸಸ್ತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಚಿಂತ್ಯಂತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ। ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಚಂದ್ರಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಸೋಮರಾಜತ್ವಮ್; ಅಥೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಃ ಶರೀರಂ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಸೌ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ॥೧೮॥ ಆಪಿಷಮ್ ಆಪಿಷ್ಯಾಪಿಷ್ಯ। ಯತ್ರ ಸುಪ್ತಸ್ತತ್ಸ್ಥಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ। ಯದಾ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಅಥ ತದಾ ಪ್ರಾಣೇ ಏಕೀಭವತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಸರ್ವದೇವಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಮಹತ್ತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತಿ ಪರೋಕ್ಷೇಣಾಚಕ್ಷತೇ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯತ್ವಾದ್ದೇವಾನಾಮ್। ಅಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ ಪ್ರಾಣೇ ಘಟಿತಃ। ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಗುಣೋತ್ಕರ್ಷಮ್ ಆಧಿಪತ್ಯಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ್ವರಾಜ್ಯಮ್ ಅನನ್ಯಾಧೀನತ್ವಮ್। ಮನೋ ಮನೌಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ। ಪ್ರಾಣಬಂಧನಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಃ।

ಇತಿ ಪಂಚಮಂ ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್॥೧೯॥ ಅತ್ರ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಯಃ। ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಾತ್ ತತ್ಪರತ್ವದಿಹಾಪಿ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಾತ್ತತ್ಪರತೇತಿ ಸಂಗತಿಃ। ಕ್ವಚಿತ್ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಜೀವಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾನನಿಷೇಧಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ। ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಾಣಾರ್ಥಮನುಕ್ರಾಮನ್ ಪ್ರಾತರ್ದನನಯೇನ ಗತಾರ್ಥತಾಮಾಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ।

ಯಿಯಾಸತಾ ಗಂತುಮಿಚ್ಛತಾ। ಕಾತ್ಯಾಯನ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಭಾರ್ಯಯಾ। ಯತ್ ಯದಿ। ಭಗೋಃ ಭಗವನ್ ತೇನಾಮೃತಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ। ಉಪಕರಣವತಾಮ್ ಅಶನವಸನಾದಿಮತಾಮ್।

ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯ ವಿತ್ತಸ್ಯ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಭಾವಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಾಧ್ಯಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಶ್ರುತೌ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।

ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಜ್ಞಾನೋಪನ್ಯಾಸಾಯ ವೈರಾಗ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಮುವಾಚೇತ್ಯನ್ವಯಃ।

ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ಇತಿ ಕೃತಸಂಧಿಕೋ ವೈಶಬ್ದೋಽನುಕಾರಾದ್ವಾದಶಬ್ದ ಉಕ್ತಃ। ವಿಹಿತಾನಿ ವಿಧಿವನ್ನಿಗದೈರ್ಬೋಧಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ಶ್ರವಣಾದೀನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್। ಆತ್ಮನೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಿದಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಂ ಭವತೀತಿ ಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಮತಿರ್ಮನನಮ್। ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮ್। ಶ್ರವಣಾದಿನಾ ಯದ್ದರ್ಶನಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಆತ್ಮದರ್ಶನಫಲಮುಕ್ತ್ವಾಽನಾತ್ಮದೃಷ್ಟೌ ದೋಷದರ್ಶಕಂ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ಕುತ ಇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾವಿರ್ಭಾವನೇನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾದ್ ಭ್ರಂಶಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನ ಬ್ರಾಹ್ಯಾನ್ ಶಬ್ದಾನ್ ಶಕ್ನುಯಾದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ದುಂದುಭೇಸ್ತು ಗ್ರಹಣೇನ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸ್ಯ ವಾ ಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸೂಚಿತಮನುಮಾನಂ ವಿಶದಯತಿ –

ಯತ್ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಹನ್ಯಮಾನದುಂದುಭ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಭೂತಾನ್ ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಬಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ನುಯಾದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಃ। ಏವಮನ್ವಯೋಽಪಿ। ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇನ ತದ್ವಿಶೇಷಶಬ್ದೋ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸಂಜ್ಞಕೋ ಗೃಹೀತಃ, ಆಘಾತಸ್ಯ ವಾ ಗ್ರಹಣೇನ ತದವಾಂತರವಿಶೇಷಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ। ಆರ್ದ್ರೈರೇಧೋಭಿರಿದ್ಧ ಆರ್ದ್ರೈಧಾಃ। ಅಭ್ಯಾಹಿತಃ ಉಪಚಿತಃ। ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ। ಧೂಮಗ್ರಹಣಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್। ಕಿಂ ತನ್ನಿಃ ಶ್ವಸಿತಂ ತದಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ ಸಾಮವೇದೋಽಥರ್ವಾಂಗಿರಸ ಇತಿಹಾಸಃ ಪುರಾಣಂ ವಿದ್ಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ಶ್ಲೋಕಾಃ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯನುವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನೀತಿ। ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸೋಂತಶ್ಚತುರ್ವಿಧೋ ಮಂತ್ರಃ। ಇತಿಹಾಸಃ - ಉರ್ವಶೀ ಹಾಪ್ಸರಾಃ ಪುರೂರವಸಮೈಲಂ ಚಕಮೇ ಇತ್ಯಾದಿ। ಪುರಾಣಂ – ಸಾದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದಿ ಸರ್ಗಾದಿಕಥಕಮ್। ವಿದ್ಯಾಃ - ದೇವಯಜನವಿದ್ಯಾದ್ಯಾಃ। ಉಪನಿಷದಃ - ಪ್ರಿಯಮಿತ್ಯೇತದುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ರಹಸ್ಯೋಪಾಸನಾಃ। ಶ್ಲೋಕಾಃ - ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರಭವಾ ಮಂತ್ರಾಸ್ತದೇತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಇತ್ಯಾದೌ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ। ಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿವಸ್ತುಸಗ್ರಹವಾಕ್ಯಾನಿ। ಅನುವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಸಂಗ್ರಹವಿವರಾಣಾನಿ। ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಃ। ಇತ್ಯಷ್ಟವಿಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಶ್ರುತೌ ಶಬ್ದಸೃಷ್ಠ್ಯರ್ಥಾದರ್ಥಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತೇತಿ ವದನ್ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಕಾರಣತಾಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಣ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –

ಯದಾ ಚೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತ ಏವ ಪ್ರಕಟ ಇತಿ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕ್ಯತೇಽತಃ ಶಂಕಾವಸರೇಽಪಿ ಯುಕ್ತಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಪ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾ। ಸ ಯಥಾ ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಆತ್ಯಂತಿಕಃ ಪ್ರಲಯಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೋಕ್ತಸ್ತಮಾಹ - ಯಥಾ ಸಾಮುದ್ರಮಿತಿ। ಖಿಲ್ಯೋ ಘನಃ।

ಆತ್ಯಂತಿಕಪ್ರಲಯೇ ಪರಾಕೃತೋ ಲಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಏತದಿತಿ ।

ಸಮುದ್ರೇಽಪಾಂ ಲಯಃ ಪ್ರಾಕೃತಲಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ನ ತ್ವಾತ್ಯಂತಿಕಲಯೇ। ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾನಾಂ ತ್ವಗೇಕಾಯನಮಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧಃ।

ತತ್ರ ಹಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ತ್ವಗಾದಿಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಪರ್ಶತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ತದ್ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಯ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ। ‘ಏವಂ ವಾ ಅರೇ ಇದಂ ಮಹ’ದಿತಿ ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣ ಉದಾಹರತಿ –

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಇತಿ ।

ಅವಚ್ಛೇದೋಽಲ್ಪತ್ವಮ್। ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯ’ತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ –

ಸ ಹೋವಾಚೇತಿ ।

‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾ’ದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಆನಂದೇತಿ ।

ವಿಷಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಪನುತ್ತಯೇ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾ’ದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ, ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತಿ ।

ಯೇನಾಹಂ ನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಮೃತತ್ವೋಪಕ್ರಮಾದ್ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತದುಪಪಾದನಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾದಿತ್ಯಾದಿ ದ್ವೈತನಿಂದಾ। ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇದಂ ಕ್ಷತ್ರಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯೇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯಂತಮದ್ವೈತಗುಣಕೀರ್ತನಮ್। ಅಸ್ತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾತಪ್ರತಿರೂಪಕಮವ್ಯಯಮ್। ವಿದ್ಯಾಮಾನಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪೀಹ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಂದೇಹೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಂತರ್ಭವಂತೋ ಜೀವಧರ್ಮಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ಯೋಜ್ಯಂತೇ।

ಪ್ರಾತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೬) ಏವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ನಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಬೋಧನಪರತಾಽವಧಾರ್ಯತೇ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾಧಿಕರಣೇ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೩.ಸೂ.೪೪) ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ; ತಥಾಪಿ ಜೀವಮನೂದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಬೋಧನಾದನುವಾದ್ಯವಿಧೇಯಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ಮತನಿರಾಸೇನ ಐಕಾಂತಿಕಮದ್ವೈತಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿಷಯೇ ಜೀವಮಾತ್ರಪರತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಸ್ತಾವಮಾತ್ರಂ ಕೃತಂ, ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮತ ಆಹ –

ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇತಿ ।

ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಂ ಭೇದಪರತ್ವೇನ ಶಂಕ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸಮಾಧಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಿಭಜತೇ –

ಪತೀತಿ ।

ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಪತಿಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತಿ, ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಜಾಯಾ ಪ್ರಿಯೇತ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜ್ಞಾತೃತಾಮಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜೀವರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಥಾನಮುತ್ಪತ್ತಿಮಾಹ –

ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದೇರರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಧೀಃ, ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಮುಖತ ಏವೇತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಗ್ರಹಣಮ್। ಭಾಷ್ಯೇ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾದ್ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಜೀವಜ್ಞಾನಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಾನೋಪಚಾರ ಇತಿ ಜೀವಪಕ್ಷಸ್ಯೋಪಬೃಂಹಣಾಭಾಸೋ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾನೋಪಪಾದನಾದುಪಚಾರಾಽಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವವರ್ಣನಚ್ಛಲೇನ ವಿವೃತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಲಿಂಗತ್ರಯಸಮಾಧಿಂ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।

ತದ್ರೂಪೇಣ ವಹ್ನಿರೂಪೇಣ ನಿರೂಪಣಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ। ಅತ್ಯಂತಮಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ಪರಸ್ಪರಮವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಜೀವಾಭಾವೇ ಚ ತಸ್ಯೈವೋಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಚಾಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರಮಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯೇ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಃ ಸ ತಯೋರಭೇದಮಾದಾಯ।

ಸ ಚಾಭೇದಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ಇತಿ ಯೋಜನಾ॥೨೦॥ ಆಶ್ಮರಥ್ಯಮತಾದ್ಭಿನತ್ತಿ –

ಜೀವೋ ಹೀತಿ ।

ಉಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕೋ ಹೇತುಃ ಕಾಲುಷ್ಯೇ, ನ ಜೀವಪರಭೇದೇ। ಸರ್ವದೇತಿ ಅನಾದಿಕಾಲೇ। ಭೇದಹೇತೋಃ ಗಮಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾದೇರೀಶ್ವರವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ವೃದ್ಧವೈಶೇಷಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾಽನಾದ್ಯಣುಶ್ಯಾಮತೋದಾಹೃತಾ। ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಾಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರೇಽಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯೇತ್ಯುದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್। ತದ್ಧಿ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮ್।

ಅರ್ಥಸಾಮ್ಯಾತ್ತು ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೇಮಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯುದಾಹರತ್॥೨೧॥ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಭೇದಾಭೇದಪರಮಿತಿ ಶಂಕಿತೇ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚ ತೇಜ ಇತಿ ।

ಆಶ್ಮರಥ್ಯಮತೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಭಾವಸ್ಯ ವಾಸ್ತವತ್ವೇನಾನ್ಯೂನತ್ವಾತ್ಕಿಯಾನಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಇತಿ ।

ಅಭೇದೇ ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಸತಿ ವಿದ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ। ಆಸ್ಥಿತೇ ಕಥಂಚಿದಭೇದೇಽಪೀಷದ್ಭೇದ ಆಪತತೀತಿ ಸ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವನಿರ್ವಾಹಕ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಥೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನನೂಚ್ಛೇದಾಭಿಧಾನಮೇತದಿತಿ ಶೇಷಂ ಭಾಷ್ಯಂ ನ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರಂ ವ್ಯಾಸೇಧೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಭಾಷ್ಯೇ - ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತಿ ಕರ್ತೃನಿರ್ದೇಶಲಿಂಗಂ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಮತೇನೈವ ಪರಿಹರಣೀಯಮಿತ್ಯೇವಕಾರಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –

ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯೇನೈವೇತಿ ।

ಶಕ್ಯನಿರಾಕರಣತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ಐಕಾಂತಿಕೇ ಹೀತಿ ।

‘‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇ’’ ದಿತ್ಯಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಕರ್ಮಕರಣೇ ನಿಷಿದ್ಧೇ ತತ ಆತ್ಮನಂ ಜಾನಾತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತಿ ತತ್ಕರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್। ಏತಾನಿ ಭೇದಪಕ್ಷೇ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ಚ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ನ ಶಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನಸ್ಯ ತತ್ಕೇನೇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವೇನ ಜೀವಗ್ರಹಣಾಽನಿಷೇಧ ಇತಿ ಕೇನಚಿದಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್, ಆತ್ಮೈವಾಭೂದಿತಿ ಭೇದಾಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವೇತಿ ಇವಕಾರೇಣ ದ್ವೈತವೈತಥ್ಯೋಪಕ್ರಮಾಚ್ಚ। ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಮತಾದತ್ಯಂತಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧೌ ಜೀವಸ್ಯ ಯತ್ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಭೂತಂ ತದಾಲೋಚನೇನ ತನ್ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸ್ಥಿತಮ್।

ಇದಾನೀಂ ಪೌರುಷೇಯೀಂ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನದೃಷ್ಟಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಶ್ರುತಿತ ಏವ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಯದಿ ಶ್ರುತಿವಿತ್ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಇತಿ ತನ್ಮತಮಾದೃತಂ, ಹಂತ ಕಿಂ ನ ಶ್ರುತಿವಿದ ಇತರೇ ಆಚಾರ್ಯಾಃ? ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಿತಿ ।

ಪುಂಗೌರವೇಣ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾದ್ವರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟಂ ಮತಂ ಗೃಹೀತಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ। ದರ್ಶಿತಂ ತು ಪುರಸ್ತಾದ್ । ಯತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯುದಾಹರಣಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಬಹುವಾಕ್ಯಪ್ರದರ್ಶಕತ್ವೇನ ಪರಿಹರತಿ –

ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೇತಿ ।

ಸ್ಮೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನೇತಿ ಶೇಷಃ। ಭಾಷ್ಯಗತ ಉಪಸಂಹಾರ ಉಪಕ್ರಮೇ ಯಸ್ಯ ತಚ್ಛುತಿಮತ್ತ್ವಂ ತಥೋಕ್ತಮ್। ಉಪಸಂಹಾರೋಕ್ತಿಸ್ತದ್ದ್ವಾರಾಪ್ಯಜಾಮಿತ್ವಾಯ। ಅತಶ್ಚೇತ್ಯಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಮುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮ್, ತತಃ ಪರಂ ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೋಪನ್ಯಸಾಯ। ಆತಶ್ಚೇತಿ ಪಾಠೇ ಬಹುಪ್ರಮಾಣದೃಷ್ಟಿರವಶ್ಯತಯಾ ಸೂಚಿತಾ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸ ವಾ ಏಷ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭಾಣಿ ತದ್ವಿಶದಯತಿ –

ಜನನೇತಿ ।

ಶ್ರುತಾವಮರ ಇತ್ಯಪಕ್ಷಯಪ್ರತಿಷೇಧಃ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತೀನಾಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –

ಪರಿಣಾಮೇತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾ ನಿರಪವಾದವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಭೇದಾಭೇದಾವವಿರುದ್ಧಾವುತ ವಿರುದ್ಧೌ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಅವಿರೋಧಶ್ಚೇದ್ಭೇದೇಽಪ್ಯತ್ಯಂತಾಭೇದಾವಿರೋಧಾನ್ನ ಭೇದಾಭೇದಾವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಷಮಬಲೌ, ಸಮಬಲೌ ವಾ; ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ನಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ - ನಿರಪವಾದತ್ವಮಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್।

ದ್ವಿತೀಯಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯನ್ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಮಾಹ –

ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।

ಸಮಬಲಬೋಧಿತವಿಪರ್ಯಯೇ ವಿಷಯೇ ಸಂಶಯಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಭೇದಾಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚೇದ್ಧಿಂಸಾವಿಧಿನಿಷೇಧವತ್। ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತರ್ಹಿ ನೈಕತ್ರ ಸ್ತೋ ಭಿದಾಭಿದೇ॥ ಯಥಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾಯಾಂ ವಿಧಿಃ, ವೃಥಾಹಿಂಸಾಯಾಂ ನಿಷೇಧಃ, ನೈಕತ್ರೈವ; ಏವಂ ಕಾರಣಮೇಕಂ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ನಾನೇತಿ ಭೇದವಾದ ಏವ ಸ್ಯಾತ್। ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಯದ್ಧೇಮಕುಂಡಲಗಂ ನ ತತ್।

ಭೇದಾಭೇದಾವಗಾಹೀತಿ ಪ್ರಾಗ್ವಾಚಸ್ಪತಿನೇರಿತಮ್॥ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೇದಾಭೇದೌ ನಿರಸ್ತಾವಿತ್ಯಾಹ –

ಏಕತ್ವಮಿತಿ ।

ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಿರ್ನಿಸ್ಸಂಶಯತಾ।

ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಮಾಹ –

ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಅನುಮಾನಾದಪ್ಯಾಹ –

ಕಥಂ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ವಿರುದ್ಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ದಹನತುಹಿನವತ್ತಯಾ ಚ ಜೀವೇಶಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮಸಿದ್ಧಮೌಪಾಧಿಕಂ ತು ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರನೇಕಾಂತಮಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ ಭೇದವಾದೀ –

ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ ಶ್ರೌತಾಭೇದಸಿದ್ಧೌ ಮೃಷಾ ಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್।

ಭೇದಾಭೇದಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದ್ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಧಾನಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ।

ಮಾ ಭೂತಾಮೇಕತ್ರ ಭೇದಾಭೇದೌ, ಭೇದ ಏವಾಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ –

ದ್ವೈತೇತಿ ।

ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮ್ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಯತ್ಯನುಮಾನಂ ವಾಽನೇಕಾಂತಯತಿ –

ತತ್ರ ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪರಸ್ಮಿನ್ನುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಚೀನೈರಾಚಾರ್ಯೈರವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ವದದ್ಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅನಾದಿತ್ವಮಾತ್ರೇ ಬೀಜಾಂಕುರದೃಷ್ಟಾಂತೋ ನ ತು ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇ। ಉತ್ಪತ್ತೌ ಹೀತರೇತಾಶ್ರಯದೋಷಃ ಅನಾದ್ಯೋರ್ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋಶ್ಚ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ। ಇತರೇತರಾಧೀನತ್ವಂ ತು ಸ್ಯಾತ್। ತಚ್ಚ ದೃಷ್ಟಮವಿದ್ಯಾತತ್ಸಂಬಂಧಯೋರ್ವಾಚ್ಯವಾಚಕತ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದತ್ರಾಹ ಕೇಶವಃ - ಯದ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಸಾರೋ ನಾಶಿತಾತ್ಮನಃ। ತಲ್ಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ರೂಪಮುಚ್ಯತಾಮ್॥ ಇತಿ। ತನ್ನ; ಯತೋ ನ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅವಿದ್ಯಾ, ನಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್, ಕಿಂ ತೂಪಾಧಿಃ। ಕಃ ಪುನರೇಷಾಂ ಭೇದಃ? ಉಚ್ಯತೇ। ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ವಿಭೇದಕಂ ಹಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನೈಲ್ಯಮಿವೋತ್ಪಲಸ್ಯ। ಅನನ್ವಯಿತ್ವೇನ ತು ಭೇದಕಾನಾಮ್ ಉಪಾಧಿತಾ ಉಪಲಕ್ಷಣತಾ ಚ ಸಿದ್ಧಾ। ತತ್ರ ಚ - ಯಾವತ್ಕಾರ್ಯಮವಸ್ಥಾಯ ಭೇದಹೇತೋರುಪಾಧಿತಾ। ಕಾದಾಚಿತ್ಕತಯಾ ಭೇದಧೀಹೇತುರುಪಲಕ್ಷಣಮ್॥ ನೀಲೋತ್ಪಲಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ನೈಲ್ಯಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನಯನಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿ ಸದುತ್ಪಲಂ ರಕ್ತಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ। ಅಲಕ್ತಕಕಾಕೌ ತು ಸ್ಫುಟಿಕಗೃಹಕಾರ್ಯಯೋರ್ನಾನ್ವೀಯೇತೇ। ಅಲಕ್ತಕಂ ತು ಯಾವದ್ರಕ್ತಸ್ಫಟಿಕಾನಯನಮನುವರ್ತತೇ। ಕಾಕಸ್ತು ನ ಚೈತ್ರಗೃಹಗಮನಂ ಯಾವದನುವರ್ತತೇ। ತದಿಹಾಽವಿದ್ಯಾ ನ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ನ ತನ್ನಾಶೇ ಜೀವನಾಶಃ। ನ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸಾರೋ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಂ ಚಾನುವರ್ತಿಷ್ಯತೇ। ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ಜೀವಃ ಸ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮೇಷ್ಯತಿ। ತ್ವಯಾಪಿ ಲಿಂಗರೀರಾವಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸಮೌ ಪರ್ಯನುಯೋಗಪರಿಹಾರೌ। ನ ಚೌಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ।

ಅತ ಏವೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಧೀನಜೀವವಿಭಾಗಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದುದ್ದೇಶ್ಯಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧಃ। ಅನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ಮಾಯಾಯಾ ಆರಚನಾಭಾವಃ। ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿಣಂ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಚೋದ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಮಾಯಾಕೃತಸಂಸಾರೇ ಪ್ರಯೋಜನಾನುಯೋಗೋ ಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿಭ್ರಮವದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ।

ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿವರ್ಣನಂ ನಾಮಮಾತ್ರಭೇದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ನಾಮೇತ್ಯವಸ್ತುತ್ವೇನಾವಿದ್ಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದಾ ದರ್ಪಣಾದಯೋಽಪಿ ಮುಖಾದಾವವದಾತತ್ವಾದೇರ್ಭಾನಾಭಾನೇ ತನ್ವತೇ, ತದಾ ಕೈವಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಥೇತ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಗುಹಾ ನ ಗಿರಿದರೀ। ಸಾ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಯಂಪ್ರಭೇನಿರಂಶೇಽಪಿ ಭಾನಾಭಾನೇ ವರ್ತಯತ್ಯಸಂಭಾವನೀಯಾವಭಾಸಚತುರತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ಭಾವಃ।

ನನ್ವೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಾವುಪಾಧಿನಾ ಭಾನಾಭಾನಸಮರ್ಥನಮ್, ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।

ಯೇ ತು ನಿರ್ಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತೀಕತ ಆದತ್ತೇ –

ಅಪಿ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಇತೀತ್ಯಂತೇನ ।

ಆಶ್ಮರಥ್ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಬಾಧಕತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಭಾಗಶಃ ಪರಿಣಾಮೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ತತಶ್ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ಚ ಸರ್ವಾಭಾವಾದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅನೇನ ಕೃತಕಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ನ್ಯಾಯೇನಾಸಂಗತಿರ್ವ್ಯಾಘಾತಾತ್।

ಔಡುಲೋಮೇರ್ನ್ಯಾಯಾಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಭಿನ್ನಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾದೇಕತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿಕತ್ಥನಮಸಂಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದೋ ನೈರಂತರ್ಯೇಣಾವಸ್ಥಾನಮ್।

ಅಥ ನದೀಪಾಥಃಪರಮಾಣವಃ ಸಮುದ್ರಾವಯವಿನೈಕ್ಯಂ ಯಾಂತಿ ತತ್ರಾಹ –

ಏವಂ ಸಮುದ್ರಾದಪೀತಿ ।

ಭಾಸ್ಕರಸ್ಯ ಮತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ಯೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಾವಯವತ್ವಮವಯವಾರಬ್ಧತ್ವಂ ಸಾಂಶತ್ವಂ ಭಾಗವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮಿತಿ ಪರೋ ಮೇನೇ। ಶಬ್ದಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯಾಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ದಿಗಾರಭ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ಮತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ವಾಯೋರಿತಿ ।

ನೇಮ್ಯಾಕಾರಕರ್ಣವಲಯತತ್ಸಂಯೋಗಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋರಾಕಾಶಾಂಶನಿರ್ದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಕಲ್ಪಿತನಭೋಽವಚ್ಛೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ಕರ್ಣಸ್ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ವಾ ಆಕಾಶಾಶಂ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ವ್ಯಾಪೀ ಸಂಯೋಗೋ ನ ವಾ।

ಆದ್ಯಮನುಪಲಂಭಾನ್ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ತಿಪಕ್ಷಮಾದಾಯಾ ಽನುಪಲಂಭಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ವ್ಯಾಪ್ಯೈವೇತಿ ।

ಕರ್ಣಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಾತ್ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಪ್ರಥೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪರಿಹೃತೇಽಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಥನಪ್ರಸಂಗೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಪತ್ತಿಮಾಹ –

ನ ನಾಮೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಧೀಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಇದಾನೀಮಂಶಮಾತ್ರೇ ಸಾಧಾರಣಂ ದೂಷಣಮಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಭಿನ್ನಯೋಃ ನಾಶಾಂಶಿತ್ವಮಶ್ವಮಹಿಷವನ್ನಾಭಿನ್ನಸ್ಯೈಕೈವನ್ನಾಪಿ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಯೋಸ್ತದ್ವಿರೋಧಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪) ಉಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನರ್ಭೋಶಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ –

ನ ಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕ ಇತಿ ।

ಯತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ನ ತದಜ್ಞಾತದಶಾಯಾಮಸ್ತಿ ರಜ್ಜುಭುಜಂಗವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಲಕ್ಷಣಾಂಶೋ ಯದಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಪ್ರಾಪ್ತಜೀವಿಕಃ ಪ್ರತೀತಸತ್ತಾಕಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಜ್ಞಾಯಮಾನೇಽಸ್ತಿ।

ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತ್ತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಸಂಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಾತತ್ವೇನ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶಬ್ದಧೀಹೇತುಸ್ತದಜ್ಞಾತದಶಾಯಾಂ ಯದ್ಯಸತ್ಸ್ಯಾತ್ತತಃ ಶಬ್ದಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಅಜ್ಞಾತತ್ವಂ ತದಾನೀಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಪಾದಕಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –

ಅಜ್ಞಾತತ್ವೇತಿ ।

ಕುತೋಽಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ನಿಗೂಢೋಽತ್ರಾಭಿಸಂಧಿಸ್ತಮಜಾನನ್ ಶಂಕತೇ –

ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾದಿತಿ ।

ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧಿಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಾದ್ಯಾ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸಾ ಕಾರ್ಯಾತ್ಪರಾಚೀತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಕಾರ್ಯಾದಸಚ್ಛ್ರೋತ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ಬಲಾತ್ತು ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಚಕ್ರಕಂ ಸತಿ ಶ್ರೋತ್ರೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸಂತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾನುಮಾನಂ ತತಶ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ತಥಾ ಚ ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಕಾರಣತ್ವಮಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –

ನ ಪೂರ್ವೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಿತ್ಯುಪಾಧಿಕಸತ್ತ್ವವತಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿದಾನೀಂತನಕಾರ್ಯೋದಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅಜಾನತಾಮಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶಬ್ದೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಹ –

ಅಸತ್ಯಪೀತಿ ।

ಯಥಾ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತೀತಿಃ ಸತ್ತ್ವಾಪಾಧಿಸ್ತಥಾ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಭಾಸಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಕರಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ನ ವಾಸ್ತವಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್; ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರೋಪಾಧಿಕಸತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ।

ಅಥ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕುತಃ? ಪ್ರಾಕ್ತನಾನುಮಿತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಅನವಸ್ಥೇತಿ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಅನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಅಥ ನೈಕೈಕಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ನ ಚ ಪ್ರವಾಹೋ ನಾಮ ವಸ್ತ್ವತ ಆಹ –

ಅಸ್ತು ವೇತಿ ।

ನೋಪಪದ್ಯತೇಽರ್ಥಃ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಮ್। ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲೋಪಾಧ್ಯಧೀನಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯೇತಿ ನಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವವಿರೋಧೋ ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮೇಷು ಪ್ರತೀತಿಕಸತ್ತಾ ಇತಿ ವಾ ಪರಿಹಾರಃ। ಕಿಂ ಚ - ಆರಭ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಸ್ಮಾಕಂ ನಭಸಾ ದಿಗ್ಭಿರೇವ ವಾ। ವಾಯೋಃ ಸಾಂಶತ್ವತಃ ಪ್ರಾಣೋ ಭಾಗಃ ಸತ್ಯಶ್ಚ ಸಂಭವೇತ್॥ ರೂಪಾಣಿ ಶರೀರಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ನಿರ್ಮಾಯ ತೇಷಾಂ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾ ತೇಷು ಪ್ರವಿಶ್ಯಾಭಿವದನ್ ಯ ಆಸ್ತೇ ಏತಂ ಮಹಾಂತಂ ಪುರುಷಮಹಂ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೨॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್॥೨೩॥ ಮಧ್ಯೇ ಪಾದಂ ವೃತ್ತಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಾಪೌನರುಕ್ತಯೇ ಫಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨) ಸಂಗತ್ಯಭಿಧಿತ್ಸಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನುವಾದೇನ ಯಥಾಭ್ಯುದಯಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮತ ಆಹ –

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನಾಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕಾರಣವಿಶೇಷವಿಚಾರಪರಸ್ಯ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ। ಆಕಸ್ಮಿಕೇ ಹಿ ಲಕ್ಷಣೇ ತದ್ವಿಶೇಷಚಿಂತಾಪ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ ಏವಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಶ್ಚ। ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವಿಶೇಷವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಸಾಮ್ಯಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ।

ಅವಶೇಷಮಾಹೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಮವಶಿಷ್ಯಮಾಣಮರ್ಥಮಾಹ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಮೇವೇತಿ ಪಕ್ಷ ಆಶ್ರೀಯೇತ, ತದಾ ಜಗದುಪಾದಾನಮಭ್ಯುಪೇಯಂ ನ ವಾ।

ಆದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ಅಸಂಭವಾದ್ವೇತಿ ।

ಭಾವಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗಗನಾದೇರವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯೇ ಉಪಾದಾನೇ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಭಯಕಾರಣತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಾನನ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ। ಅದ್ವೈತಾಽವ್ಯಾಸೇಧಕತ್ವಾಚ್ಚ ಏವಂವಿಧಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ನ ಲಕ್ಷ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಏತದಧಿಕರಣಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣ ಚ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಉಭಯಕಾರಣತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ। ಯದ್ಯಪಿ ತದನಂತರಮಿದಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್; ತಥಾಪಿ ನಿರ್ಣೀತತಾತ್ಪರ್ಯೈರ್ವೇದಾಂತೈಃ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಸಾಧಕಾನುಮಾನಸ್ಯ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಂ ಮುವಚಮಿತಿ ಸಮನ್ವಯಾವಸಾನೇ ಲಿಲಿಖೇ।

ಅಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ತು ವಿಷಯೇ ಸಮನ್ವಯೋ ದುಷ್ಪ್ರತಿಪಾದ ಇತಿ ಕಾರಣತಾಮಾತ್ರಂ ತತ್ರೋಕ್ತಮ್। ಈಕ್ಷತೃತ್ವಶ್ರುತೇರೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಮೇವೋತೋಪಾದಾನಮಪೀತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಮುಖ್ಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಮ್, ಇಹ ತು ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೇದಾದ್ಗೌಣೀ ಸೇತಿ ಸಂಗತಿಮಭಿಸಂಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಈಕ್ಷೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ನ ದ್ರವ್ಯಪ್ರಕೃತಿಃ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್, ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್। ಪ್ರಭುತ್ವಾಚ್ಚ ರಾಜವತ್। ಸುಖಾದ್ಯುಪಾದೇನ ರಾಜ್ಞಿ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಪದಮ್।

ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಕೃತಿಃ ನಿರ್ಗಂಧತ್ವಾತ್ ಅಭಾವವದಿತ್ಯಪ್ರಯೋಗಾನ್ಮತ್ವಾಽಽಹ –

ಅಸರೂಪತೇತಿ ।

ಏತೇಷಾಮನುಮಾನಾನಾಮಾಶಂಕ್ಯಾತೀತಕಾಲತಾಂ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಪರಿಹರತಿ –

ಆಗಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಆಗಮೇ ಹಿ ಯತ ಇತಿ ಪಂಚಮೀ ನ ಪ್ರಕೃತಾವಪಿ ತು ಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರೇ ‘ಹೇತುಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಂ ರೂಪ್ಯ’ ಇತಿ ಹೇತೋರ್ಮನುಷ್ಯಾಚ್ಚ ರೂಪ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯವಿಧೌ ‘ತತ ಆಗತ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತೋರಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಹೇತಾವಪಿ ಪಂಚಮೀಜ್ಞಾಪನಾತ್। ಅತೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೇದೇ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋಜನಾ ತತ್ರಾಹ –

ಏಕೇತಿ ।

ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ।

ನನು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪರೌ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಮುಖ್ಯೇ ಇತಿ।

ನನ್ವನುಮಾನವಾಧಾದ್ಗೌಣತಾಽತ ಆಹ -

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಸ್ತ್ವಾಗಮೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಪರಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಸರ್ವೇ ಹೀತಿ ।

ಕಥಮೈಕಾಂತಿಕಾಽದ್ವೈತಪರತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಭಿಧಾಯಿವೇದಾಂತಾನಾಮತ ಆಹ –

ದ್ವೈತೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿವರ್ತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನನ್ಯತಿರೇಣಾಭಾವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯದಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮ್, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತತೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಬಾಧೋಽಪಿ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ಯತ ಇತೀತಿ ।

ಯತ್ತು ಜ್ಞಾಪಕಾದ್ಧೇತೌ ಪಂಚಮೀತಿ, ತತ್ರಾಹ –

ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾಪನೇನ ವಿಧ್ಯುನ್ನಯನಾದ್ವರಮಿಹ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಕೃತಿತ್ವೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ। ಅಪಿ ಚ ಗುಣವಚನೇಷು ಹೇತುಪಂಚಮೀ ದೃಶ್ಯತೇ ಜಾಡ್ಯಾದ್ವದ್ಧ ಇತ್ಯಾದಿಷು। ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಣೋಽನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್, ಯೇನ ‘ಯತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಗುಣವಚನತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಜನಿಕರ್ತುರ್ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಭವತಿ ತತೋಽಪಾದಾನೇ ಪಂಚಮೀತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಕೃತೌ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ದುಂದುಮೀತಿ॥೨೩॥

ಸೌತ್ರ್ಯಭಿಧ್ಯಾ ಽನಾಗತವಸ್ತುನೀಚ್ಛಾ, ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –

ಸಂಕಲ್ಪ ಇತಿ ।

ಏತಯಾಽಭಿಷ್ಯಯಾ ತ್ವಾತ ಯಂ ದರ್ಶಿತಂ ತೇನ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಶ್ರುತೌ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾಯಾ ಈಶ್ವರವಿಷಯತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಽ ಭೇದಸೂಚನಾದುಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೪॥ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಶ್ರುತಾವಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಚನ ಇತ್ಯಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಇತಿ ।

ಉಪಾದಾನಾಂತರೇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ।

ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ।

ಶ್ರೌತಾವಧಾರಣೋಕ್ತೋಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಂ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಪದೇನ ದರ್ಶಯತಿ ಇತ್ಯೇವಂ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ॥೨೫॥

ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತ್ವೇಹೇತುಪರಂ ಯತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕರ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಭೇದೇನಾನಿರ್ವಚನಾದಿಭಿನ್ನ ಇವೇತಿ ಯೋಜನಾ। ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿನಾ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ನಿರುಕ್ತಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾ।

ದ್ವೇ ವಾ ವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಇತಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನ ಶ್ರುತಂ ತತ್ಕಥಂ ಸ್ಯಾದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯಾನ್ವಯಮಾಹ –

ಯದೀತಿ ।

ತರ್ಹ್ಯೇವಂರೂಪಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ॥೨೬॥

ವಿಶೇಷ್ಯೇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಚ ಗ್ರಾಹಕತಯೋಪಜೀವ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಭಾಸ್ಕರಸ್ತ್ವಿಹ ಬಭ್ರಾಮ ಯೋನಿರಿತಿ ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಚ ಸೂತ್ರನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮನಂದಿನಾ ಪರಿಣಾಮಸ್ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ಪರಿಣಾಮವಾದೋ ವೃದ್ಧಸಂಮತ ಇತಿ, ತಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ –

ಯಂ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮನಂದಿನಾ ಹಿ ನಾಸತೋಽನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತು ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸದಸತ್ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾದರ್ಶ್ಯ ನ ಸಂವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಾ ಅತಃ ಪರಿಣಾಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾಪರಿಣಾಮಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ಸೂತ್ರಂ ತ್ವೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಉದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಸಂಮತಾಂ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಪರಿಣಾಮಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಏಕದೇಶೇನ ವಾ। ನಾದ್ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಕ್ತನರೂಪತ್ಯಾಗಾದನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೌ ಶ್ರೌತನಿತ್ಯವಿರೋಧಾತ್। ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ನಿಷ್ಕಲಶ್ರುತ್ಯವಗತಾನಂಶತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಗರ್ಭನಿರ್ದೇಶಯೋರ್ವಿವರಣಮ್। ಏವಂ ಸೌತ್ರಪರಿಣಾಮಶಬ್ದೋ ವಿವರ್ತಪರತಯಾ ಯೋಜಿತಃ।

ಇದಾನೀಂ ತು ಯಥಾಶ್ರುತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಯುಕ್ತಯಸಹತ್ವೇನ ವಿವರ್ತತಾಮಾಹ –

ನ ಚ ಮೃದ ಇತಿ ।

ಮೃದ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಶ್ರುತಿರಾಹ - ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದೌ ನಿಷೇಧೇನ।

ನನು ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇಃ ಸಪ್ರಪಂಚತಾಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಪಕ್ರಮಾದ್ಯವಗತತಾತ್ಪರ್ಯಮಹಾವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಥಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನ ಮಾಯಾಮಯಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಾಹ - ಭ್ರಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ಸಮರ್ಥಿತಃ ಸ್ಯಾದ್, ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸೃಷ್ಟೇರವಿಕಾರಿತಾಮಾಹುಃ - ಇತಿ। ತನ್ನ; ವಾಕ್ಯಾಭಾಸೋತ್ಥಭ್ರಮಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಶಯಃ; ಸ್ವಪ್ನವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಪ್ರಪಂಚಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಂಮತಮಿತಿ ಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ। ಪ್ರಲಯಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಪ್ರಾಗವಿಕಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ನ ನಿರ್ವಿಕಾರಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ಪರಾ, ನಿರ್ವಿಕಾರಿತ್ವಂ ವಿಕಾರಾತ್ಯಂತಾಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ ಸ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೋ ವಿಕಾರಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ನ ಸಹತೇ ಸತ್ಯ ಇವ ತವ ಘಟಾಭಾವಃ ಸತ್ಯಘಟಂ ನ ಚಾದ್ವೈತಂ ವ್ಯಾಹಂತೀತಿ॥೨೭॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥ ೨೭॥

ಸರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ॥೨೮॥ ಅಸ್ವಾತಿದೇಶಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿಃ ದರ್ಶಯನ್ ಅಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋರರೀಕೃತ್ಯ ಕಾರಣಾಂತರಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ ಪಾದಸಂಗತಿಃ। ಉಪಪ್ಲವಮಾನತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧೌ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್। ಜಗತಃ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿ ಸ್ಯಾನ್ಮೃನ್ನಿದರ್ಶನಾತ್। ಅಣ್ವಾದಯೋಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರ್ವಟಧಾನಾನಿದರ್ಶನಾತ್॥ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತ್ಯಧಿಕಶಂಕೇ। ನ್ಯಗ್ರೋಧಫಲಮಾಹರೇತಿ ಭಿಂಧೀತಿ ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ಅಣ್ವ್ಯ ಇಮಾ ಧಾನಾ ಇತಿ ಆಸಾಮೇಕಾಂ ಭಿಂಧೀತಿ ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ನ ಕಿಂಚನ ಭಗವ ಇತಿ ಏತಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯೈಯೋಽಣಿಮ್ನ ಏವಂ ಮಹಾನ್ನ್ಯಾಗ್ರೋಧಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಶ್ರೂಯತೇ। ಅತ್ರ ನ ಕಿಂಚನೇತಿ ಶೂನ್ಯಸ್ವಭಾವವಾದಾವಣಿಮ್ನ ಇತ್ಯದೃಶ್ಯಮಾನಾಣುನಿರ್ದೇಶಾದಣುವಾದಶ್ಚ ಭಾಂತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾ ಇತಿ। ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು - ಮೃದಾದಯೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಸುರುಂಧತೇ। ಧಾನಾಸ್ತಾಮುಪರುಂಧಾನಾ ಭಕ್ತಿಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರಪೇದಿರೇ॥ ಇಹ ಖಲ್ವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಸದಾರಿಪಕ್ಷೇಷು ಕಲ್ಪತೇ, ಅತೋ ನ ಕಿಂಚನೇತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಣಿಮ್ನ ಇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾ ಚೋಕ್ತೇತಿ।

ಅಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕಲಯತಿ –

ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।

ಪ್ರಥಮ ಸೂತ್ರೇ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾ। ಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಿತೀಯೇ। ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಸಮನ್ವಯಃ ಚತುರ್ಥೇ। ಸ ಚ ತತ್ರೈವೇತಿ ಶಿಷ್ಟಾಯಾಂ ತ್ರಿಪಾದ್ಯಾಮ್, ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ಚತುರ್ಥಪಾದೇ। ಇತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಮತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಾಧಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಇತ್ಯಷ್ಟಮಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ-ಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯ-ಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸಮಾಪ್ತಃ॥

ಇತಿ ಕಲ್ಪತರೌ ಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಃ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ॥

ಸ್ಮೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್॥೧॥ ಚೇತನಜಗದುಪಾದಾನಸಮನ್ವಯಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಂಕೋಚ್ಯತಾ ನ ವೇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಭಾಷಿತತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಬಲಾಬಲಾವಿನಿಗಮಾತ್ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ವಿರೋಧೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಔದುಂಬರೀಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವೋದ್ಗಾಯೇದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾ ಸರ್ವಾಮಾವೇಷ್ಟೇತೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರ್ಮಾನಂ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾತೄಣಾಂ ಸ್ಮೃತಿಭಿರ್ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತಶ್ರುತ್ಯೋಶ್ಚ ಸ್ವಪರಾಧೀತಶ್ರುತಿವತ್ಸಮಬಲತ್ವಾದುದಿತಾನುದಿತಾದಿವದ್ವಿಕಲ್ಪಾದಿಸಂಭವಾನ್ಮಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಪೇಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷಾವರ್ಜಿತಂ ಹೇಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯತೋಽಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ವಪರಾಧೀತಶ್ರುತ್ಯೋಸ್ತುಲ್ಯವತ್ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ಸಮಬಲತಾ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ತು ನ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಮ್ ; ಅರ್ಥಾಪಹಾರೇಣ ಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಪಹಾರಾತ್ ।

ಅತೋ ಮೂಲಾಭಾವಾದಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪಾದಕಃ । ಅಧಿಕರಣಾರಂಭವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾಪೇಕ್ಷಾ , ವೇದಸ್ತ್ವಪೌರುಷೇಯತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಆಜಾನಸಿದ್ಧಾ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಾ ಚ ಸಾಽನಾವರಣಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಗೋಚರಾ ಚ ।

ಭ್ರಮವತ್ಸತ್ಯಾನೃತಗೋಚರತ್ವಂ ವಾರಯತಿ – 

ಮಾತ್ರೇತಿ ।

ಏವಂಭೂತಾ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಕೋ ವೇದರಾಶಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಮೃತೇರ್ನಿರವಕಾಶತ್ವಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಹೇತುಮಾಹ –

ನ ಚೈತಾ ಇತಿ ।

ಅನನ್ಯಪರತ್ವಂ ಸ್ಫುಟತರತ್ವಮ್ । ಶ್ರುತಿರನುಷ್ಠಾನಪರಾ ।

ಅನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶಮಾತ್ರಾನ್ನ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂದೇಹಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೩.ಸೂ.೨೪–೩೩) ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯಮಸ್ಮದಾದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಅರ್ವಾಗಿತಿ ।

ಕಪಿಲಾದಯೋಽರ್ವಾಚೀನಪುರುಷವಿಲಕ್ಷಣಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವತ್ಕಪಿಲಾದಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇ ತದನುಷ್ಠಾನವತಾಮ್ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ವೇದಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।

ಸಗರಪುತ್ರಪ್ರತಪ್ತುಃ  ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಣೇತುಶ್ಚ ಕಪಿಲ ಇತಿ ಶಬ್ದಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ನೃತ್ಯಂ ಕುರ್ವತ್ಯಪಿ ನರ್ತಕೀ ನರ್ತಕದರ್ಶಿತಕ್ರಮೇಣೈವ ನೃತ್ಯಂತೀ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ,  ಏವಮೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಾಚೀನಕ್ರಮಮನುರುಧ್ಯ ವಿರಚಯನ್ವೇದಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ , ಕ್ರಮೋಪಗೃಹೀತವರ್ಣಾತ್ಮಾ ಚ ವೇದೋಽರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಕರ ಇತಿ ನ ವಕ್ರಪೇಕ್ಷಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಫಲಿತಮಾಹ –

ತೇನೇತಿ ।

ಯೇನಾನಾದಿಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತೇನ ನ ಪ್ರಾಗಭೂತಸ್ಯ  ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತದರ್ಥಭಾನಪೂರ್ವಿಕಾಽಭಿನವಾ ಕ್ರಿಯಾ , ಕಿಂತು ನಿಯತಕ್ರಮಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪೇಣಾನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಸ್ಮಾರಣೇನ ವ್ಯತೀಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನ ನರ್ತಕ್ಯಾದಿವದಜ್ಞ ಈಶ್ವರಸ್ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಕ್ರಿಯಾತಃ ಪ್ರಾಗೇವ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ಕಪಿಲತುಲ್ಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಪೂರ್ವೀ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯದಾ ತದರ್ಥಃ ಸ್ಫುರತಿ ತದೈವಾನುಪೂರ್ವ್ಯಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾರೂಢಾ  ಸ್ಫುರತೀತ್ಯಾದರ್ಶಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ಕರಣೋಪಪತ್ತೌ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹೇತುತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಕೃತಪ್ರಾಚೀನಾದರ್ಶಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಮಾಣವಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ । ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಾಽಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಫುರಣೇ ತದರ್ಥಸ್ಫುರಣಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಃ । ತದರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತಾ ಚ ಪ್ರಲಯಾಂತರಿತಶ್ರುತೇಃ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾತ್ಸಿಧ್ಯತೀಶಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಮಾಣವಕೇಽಸ್ತಿ ತತ್ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯಾಧಿಕವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಕೃತ್ತಿಕೋದಯರೋಹಿಣ್ಯಾಸತ್ತಿವತ್ ತದ್ಭಾವನಿಯತಭಾವತ್ವರೂಪಾ ನ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶಾಸ್ತ್ರಕರಣಯೋರ್ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಕೃತಾ ।

ನನು - ಗುಣವದ್ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ - ಚೇತ್ ; ಸ್ವತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಾತ್ಕಪಿಲಾದಿವಚಸ್ತಥಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಕಪಿಲಾದಿವಚಾಂಸಿ ತ್ವಿತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಕಪಿಲಾದಿವಚಸಾಮರ್ಥಾ ಏವಾರ್ಥಾ ಯಾಸಾಂ ತಾಸ್ತಥೋಕ್ತಾಃ । ತಾಸಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಮರ್ಥಾ ಏವಾರ್ಥಾ ಯೇಷಾಮನುಭವಾದೀನಾಂ ತೇ  ತದರ್ಥಾನುಭವಾಸ್ತೇ ಪೂರ್ವಾ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಸ್ಮೃತಯಸ್ತಥಾ । ಯಥಾಽನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಶೀಘ್ರತರಪ್ರವೃತ್ತಶ್ರುತ್ಯಾ ತದ್ವಿರುದ್ಧಲಿಂಗಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಮಪಹ್ರಿಯತೇ , ಏವಮನಪೇಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯಾ ತದ್ವಿರುದ್ಧಕಾಪಿಲವಚಸಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಿನಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಹ್ರಿಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಾವದಿತಿ ।

ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧॥ ದೌಹಿತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮ ದೌಹಿತ್ರ್ಯಮ್ ।

ವಂಧ್ಯಾ ಚೇತ್ಸ್ಮರೇದಿದಂ ಮೇ ದೌಹಿತ್ರೇಣ ಕೃತಮಿತಿ ಸಾ ಸ್ಮೃತಿರಪ್ರಮಾಣಮ್ ಮೂಲಸ್ಯ ದುಹಿತುರಭಾವಾತ್ , ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಮೂಲಭೂತಾನುಭವಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಮರಣಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ –

ವಂಧ್ಯಾಯಾ ಇವೇತಿ ।

ನ ಚಾರ್ಷಮಿತಿ ।

ಉಪಜೀವ್ಯವೇದವಿರೋಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾಲ್ಲೀಯತೇ ।

ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಭವತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಲೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಚ ಪ್ರಭವಪ್ರಲಯೌ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾತುಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಸ ಮೂಲಮುಪಾದಾನಮ್ । ಶಾಶ್ವತಿಕಃ ಅನಾದಿಃ । ನಿತ್ಯೋಧ್ವಂಸವರ್ಜಿತಃ । ಜ್ಞಾನೈಃ ಪೂರಯತಿ ಯಃ ಸ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮಾ । ಪುರುಷಾ ಜೀವಾಃ ।  ಬಹೂನಾಂ ದೇಹಿನಾಂ ಯೋನಿಃ ಪೃಥಿವೀ । ವಿಶ್ವಂ ಪೂರ್ಣಮ್ । ಗುಣೈಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಭಿರಧಿಕಮ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವಮೂರ್ಧಾದಿತ್ವಮ್ ॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಯೋಗಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ॥೩॥ ಏಷಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಮ್ । ಯೋಗಸ್ವರೂಪಂ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧಸ್ತತ್ಸಾಧನಂ ಯಮಾದಿ ತದವಾಂತರಫಲಂ ವಿಭೂತಿರಣಿಮಾದಿಃ ।

ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ಚಿತ್ತನಿರೋಧೋ ಹಿ ಕ್ವಚಿದಾಲಂಬನೇ ನಿವೇಶಾದ್ಭವತಿ । ಪುರುಷೇ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ದ್ರಾಡ್ನಿವೇಶಾಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದಿ ಚಿತ್ತಾಲಂಬನತ್ವೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಸರ್ಗಃ ಪ್ರಲಯಃ । ವಂಶಾನುಚರಿತಂ ತತ್ಕರ್ಮ ।

ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಕೈವಲ್ಯಾದಿಪರಾಮರ್ಶಃ ।

ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨೪ –೩೩) ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನ್ಯಪರಾದಪೀತಿ ।

ಯತ ಏವ ಪ್ರಧಾನಾದೇರವಿವಕ್ಷಾಽತ ಏವ ಗುಣಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಪರಮಂ ರೂಪಮಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ಮಾ , ದೃಷ್ಟಿಪಥಪ್ರಾಪ್ತಂ  ದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿ , ಮಾಯೈವ ಮಿಥ್ಯಾ । ತತ್ಸುತುಚ್ಛಕಂ ಸುಷ್ಠು ತುಚ್ಛಕಮಿತಿ।

ಪ್ರಧಾನಾದಾವತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನುವಾದಕತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತತ್ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಲೋಕಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತಿ ।

ವೈದಿಕಲಿಂಗಾನಾಂ ನ್ಯಾಯಾಭಾಸಸಿದ್ಧಾನಾಮ್ ಅನುವಾದ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಷ್ಟಕಾದಿಸ್ಮೃತಿವದಿತಿ ।

ಅಷ್ಟಕಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಃ , ತಟಾಕಂ ಖನಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಯೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಧರ್ಮಸ್ಯ ವೇದೈಕಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಷ್ಟಕಾದಿಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವೇ ವೇದಾನುಪಲಂಭಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾದಿತಿ  ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾತೄಣಾಮೇವ ಸ್ಮೃತಿಷು ಸನಿಬಂಧನಾಸು ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ ಮೂಲಭೂತವೇದಮನುಮಾಪಯಂತ್ಯಃ ಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ।

‘’ತತ್ಕಾರಣಂ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಭಿಪನ್ನಮ್’’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ , ತದುಪಪಾದಯತಿ –

ಸಂಖ್ಯೇತಿ ।

ಕಥಂ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧವಾಚಿಯೋಗಶಬ್ದೇನ ಚಿಂತಾರೂಪಂ ಧ್ಯಾನಮುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –

ಉಪಾಯೇತಿ ।

ಶರೀರಗ್ರೀವಾಶಿರಾಂಸಿ ತ್ರೀಣ್ಯುನ್ನತಾನಿ ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತತ್ತಥಾ ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಯೋಗಪ್ರಕಾರಂ ಚ ಮೃತ್ಯೋರ್ಲಬ್ಧ್ವಾ ನಚಿಕೇತಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಭೂತ್ । ‘ಏಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನಿ’ತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತಂ ತತ್ಕಾರಣಮ್ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಕಾರಣಂ ಜ್ಞಾನಿಭಿರ್ಧ್ಯಾನಿಭಿಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮುಚ್ಯತೇ ॥೩॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಯೋಗಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ನವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಚ ಶಬ್ದಾತ್॥೪॥ ಚೇತನೋಪಾದಾನಕಜಗದ್ವಾದಿಸಮಾನ್ವಯಸ್ಯ ಗಗನಾದಿ , ಅಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ , ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಸಂಕೋಚಸಂದೇಹೇ ವೇದವಿರುದ್ಧಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವಾದಮಾನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅನುಮಾನಮೂಲಂ ತು ವ್ಯಾಪ್ತಿಪಕ್ಷಧರ್ಮತೇ ಲೋಕಸಿದ್ಧೇ ಇತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣಸ್ತೋಮಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯಧಿಕರಣೇನ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಿತಿ ।

ವೇದವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತೇಸ್ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದತನ್ಮೂಲತ್ವವದ್ ಬ್ರಹ್ಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಜ್ಜಗದಪ್ಯೇತನ್ಮೂಲಮಿತಿ ನಿರಂತರಸಂಗತಿಃ ।

ಏಕಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣೇತರಶ್ರುತಿನಯನದೃಷ್ಟಾಂತಮಾತ್ರಾತ್ತರ್ಕವಶೇನ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚೋ ನ ಯುಕ್ತಃ , ವೈಪರೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಾವಕಾಶಾ ಇತಿ ।

ಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇ ಸಾವಕಾಶತ್ವಂ , ತರ್ಕಸ್ಯಾನೌಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾನವಕಾಶತ್ವಮ್ ।

ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತತುಲ್ಯತ್ವೇನಾನುಮಾನಾತ್ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಗಮಿತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಕಮಾಹ –

ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾರೂಪ್ಯಂ ಜಗತೋ ದರ್ಶಯತಿ –

ವಿಶುದ್ಧಮಿತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಸಾರೂಪ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಏಕ ಇತಿ ।

ಆನುಶ್ರವಿಕೇಽಪಿ ಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಾಹ –

ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।

ನಿರತಿಶಯತ್ವಾತ್ ಆಗಮಾಪಾಯಿಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಗತೋಽಚೇತನತ್ವಶ್ರವಣಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯೇಽನವಗಮ್ಯಮಾನಗ್ರಹಣಂ , ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಶಬ್ದಾರ್ಥಾದಿತಿ ।

ಆರ್ಥಸ್ಯ ಜಗಚ್ಚೇತನತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಾಚೇತನತ್ವಬಾಧಕತ್ವಾಯೋಪಬೃಂಹಕಲೋಕಾನುಭವಾಭಾವೋಽನವಗಮ್ಯಮಾನಪದದ್ಯೋತಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರ್ಥತ್ವೇ ಉಪೋದ್ಬಲಕಾಪೇಕ್ಷಾ , ತದೇವ ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿಭಿರ್ಜಗದಚೇತನತ್ವಶ್ರುತಯಶ್ಚೈತನ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥೪॥ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಇತಿ।

ಮುಖ್ಯತಯೇತಿ ।

ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ತೇಜಆದಿಶಬ್ದಾ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾ ಏವ ತದಿದಮುಕ್ತಂ –

ಕಥಂಚಿದಿತಿ॥೫॥

ಸಾಧ್ಯಾಸಾಧಕಃ ಪಕ್ಷೇ ಏವ ವರ್ತಮಾನೋಽಸಾಧಾರಣಃ । ಯಥಾ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ।

ಏವಂ ಚೈತನ್ಯಾನನ್ವಿತತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ –

ತೃತೀಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಸ್ಯ ವಚನಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸನಿರಾಸೇನ ವಿವೇಚಕತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರವಣಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಾಸಂಭಾವನಾನಿರಾಸಕವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಾದಿತರ್ಕಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ಮನನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಂಗತ್ವಂ ಧ್ಯಾನವ್ಯವಧಾನೇನೇತ್ಯಾಹ –

ಮತೋ ಹೀತಿ ।

ಅಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ಗೋತ್ತರಕಾಲಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಜೀವರೂಪತಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥

ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಮಸದತ ಆಹ –

ನ ಕಾರಣಾದಿತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ನ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಭಿನ್ನಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಹೀತಿ ।

ಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾಕಾರಾದಿಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾನ್ನ ಭಿನ್ನಮ್ , ನಾಪ್ಯಭಿನ್ನಮ್ , ನ ಸನ್ನ ಚಾಸದತಸ್ತದ್ರೂಪೇಣ ಸತ್ತಾ ದುಃಸಾಧ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಿತಮಾಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಪಿ ತು ಸರ್ವದೇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ವರೂಪೇಣ ತ್ವಿತಿ ॥೭॥

ಯೂಷಃ ಶಾಕರಸಃ । ರೂಷಯತಿ ಮಿಶ್ರಯತಿ।

ನನು ಘಟಾದಿಲಯೇ ಯಥಾ ಮೃದೋ ನ ತತ್ತದ್ರೂಷಣಮೇವಾಮಿಹೇತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚಾನ್ಯಥೇತಿ ।

ನಿರನ್ವಯನಾಶಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದೀಷದನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಲಯೋ ನ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥

ನಿರನ್ವಯನಾಶವಾದಿನಃ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮರೂಪಣಂ ಕಾರಣೇ ಸ್ಯಾನ್ನ ತವೇತಿ ಆಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣತಾವನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಕಾರಣಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾನ್ವಯನಾಶೋಕ್ತಿರಾಕಸ್ಮಿಕೀತ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ರಜತಸ್ಯೇತಿ ।

ಲೌಕಿಕಃ ಪುರುಷೋ ಜೀವೋಽತಶ್ಚ ನ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದಾದ್ಯಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ॥೯॥

ಉಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿ ।

ಅನಂತರ ಏವ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ॥೧೦॥

ಸರ್ವಸ್ತರ್ಕೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಉತ ಕಶ್ಚಿದ್ , ನ ಚರಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾನುಮಾನಾಭಾಸೇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತಿಬಂಧೋ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಚರಮೋ ನ ಕೇವಲಮವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯುತಾನುಗುಣ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚ ವಿಚಾರೇತಿ ॥೧೧॥

ನೈಷೇತಿ ।

ಏಷಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಮತಿಸ್ತರ್ಕೇಣ ನಾಪನೇಯಾ ಪ್ರಾಪಣೀಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ – ಕುತಃ ತರ್ಕೇಣಾಪನೇಯಾ ನಿರಸ್ಯಾ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯಾನ್ಯೇನೈವಾಚಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಸತೀ ಸುಜ್ಞಾನಾಯ ಫಲಪರ್ಯಂತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಭವತಿ। ಹೇ ಪ್ರೇಷ್ಠ ಪ್ರಿಯತಮೇತಿ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಚನಮ್ । ಕಃ ಅದ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೋ ವಾ ಪ್ರಾವೋಚತ್ ಛಂದಸಿ ಕಾಲಾನಿಯಮಾತ್ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ವಿಸೃಷ್ಟಿರ್ಯತ ಆಬಭೂವ ಸ ಏವ ಸ್ವರೂಪಂ ವೇದ ನಾನ್ಯ ಇತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರತೀಕಯೋರರ್ಥಃ । ತಂ ಸರ್ವಂ ಪರಾದಾನ್ನಿರಾಕುರ್ಯಾದ್ ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ವಂ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜಂ ಜನ್ಮರಹಿತಮ್ । ಅನಿದ್ರಮ್ ಅಜ್ಞಾನರಹಿತಮ್ । ಅಸ್ವಪ್ನಂ ಭ್ರಮರಹಿತಮ್ । ಅತ ಏವಾದ್ವೈತಂ ತದಾ ಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದ್ವಚನಾರ್ಥಃ॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ನವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ॥೧೨॥ ಅತಿದೇಶಸ್ಯೋಪದೇಶವತ್ಸಂಗತಿಃ । ಯಥಾ ಹಿ ವೇದವಿಪರೀತತ್ವಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರತನ್ಮೂಲ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವೈಪರೀತ್ಯಾಜ್ಜಗನ್ನ ತನ್ಮೂಲಮ್ । ತನ್ಮೂಲತ್ವೇ ಹಿ ತತೋ ಮಹತ್ಸ್ಯಾನ್ನಾಲ್ಪಮಿತಿ ಅತುಲ್ಯತ್ವಾಶಂಕಾಯಾಮತಿದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ , ತಾಮಾಹ –

ನ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।

ಇಯಮಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ(ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೪) ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣಾಽಪ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯತ್ವೇನೇಹ ನಿರ್ದೇಶ್ಯತೇ । ಯತ್ತು ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾದಲ್ಪಪರಿಮಾಣಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಸೈವೈತದಧಿಕರಣೇ ನಿರಸ್ಯೇತಿ। ಅಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕುಲಾಲಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಮೃದ್ , ಘಟರಹಿತಾ , ತದಾನೀಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯನುಪಲಭ್ಯಮಾನಘಟತ್ವಾದ್ , ಗಗನವತ್ , ತತಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಾನ್ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಯೇನೇತಿ ।

ಅರ್ಥಗತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಮ್ ‘ಅಸದಕರಣಾ’ ದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಜ ಉಪಲಂಭೋಽನುಮಿತಿರಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ಜಗತಸ್ತು ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಾಗಮಜ ಉಪಲಂಭ ಆಗಮಃ ।

ಘಟೋ ಯದಿ ಭಿನ್ನೋ ಮೃದಃ ತರ್ಹಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾದಶ್ವವದಿತಿ ತರ್ಕಸ್ಯ , ಸ ತತೋ ಯದ್ಯಭಿನ್ನಃ , ತರ್ಹಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾನ್ಮೃದ್ವದಿತಿ ಪ್ರತಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಮೂಲಶೈಥಿಲ್ಯಮಾಹ –

ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಕುಂಭಾತ್ ಕುಂಭಕಾರಮೃದೋರತ್ಯಂತಭೇದಃ , ತರ್ಹಿ ಕಥಮುಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಽತಾ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪರಮಾಣೋರಪಿ ಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ ಕ್ಷುದ್ರತರಾಂತರಾಭ್ಯತ್ವಮತೋ ನ ಕ್ಷುದ್ರತ್ವವಿಶ್ರಾಂತಿರತ ಆಹ –

ಕ್ಷೋದೀಯೋಽಂತರೇತಿ ।

ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರೇತಿ ।

‘‘ಪಂಚಪಂಚಾಶತಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾಃ ಪಂಚಪಂಚಾಶತಃ ಪಂಚದಶಾಃ ಪಂಚಪಂಚಾಶತಃ ಸಪ್ತದಶಾಃ ಪಂಚಪಂಚಾಶತ ಏಕವಿಂಶಾ ವಿಶ್ವಸೃಜಾಮಯನೇ ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಮುಪಯಂತೀ’’ತ್ಯತ್ರ ಸಂವತ್ಸರಶಬ್ದಸ್ಯ ಹ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಲಾಭಾತ್ ತಾವದಾಯುಷ್ಕರರಸಾದಿಸಿದ್ಧಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಧಿಕಾರತಾಮಾಶಂಕ್ಯ ಷಷ್ಠೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಪ್ರಕೃತೌ ಹಿ ‘’ದ್ವಾದಶಾಹೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿವೃತೋ ಭವಂತಿ ತ್ರಯಃ ಪಂಚದಶಾಸ್ತ್ರಯಃ ಸಪ್ತದಶಾಸ್ತ್ರಯ ಏಕವಿಂಶಾ’’ ಇತಿ ತ್ರಿವೃದಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತೋತ್ರವಿಶಿಷ್ಟಾಹ ಪರಾಃ ಸಮಧಿಗತಾಃ । ಏವಂ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಪಂಚಪಂಚಾಶತಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಹಃಪರತ್ರಿವೃದಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೈಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಸಂವತ್ಸರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಸೌರಚಾಂದ್ರಾದಿನಾನೋಪಾಧಿತ್ವೇನಾನಿರ್ಧಾರಿತಾರ್ಥಸ್ಯಾಹಃಪರತೈವ । ಏವಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಲೋಚ್ಯ ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸಹಸ್ರದಿವಸಸಾಧ್ಯಕರ್ಮಪರಃ । ಔಷಧಾದಿಸಿದ್ಧಿಕಲ್ಪನಾಪ್ಯೇವಂ ನ ಭವತಿ।

ತಸ್ಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ।

ಆರಂಭೇ ಹಿ ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಾನ್ಮಹದುದಯನಿಯಮೋ ನ ನಿವರ್ತತೇ , ಉನ್ನತತರಗಿರಿಶಿಖರವರ್ತಿಮಹಾತರುಷು ಭೂಮಿಷ್ಠಸ್ಯ ದೂರ್ವಾಕಾರನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತಿಭಾಸೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಅವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪೇಣೇತಿ॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರವಿಭಾಗಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್॥೧೩॥ ಅದ್ವಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದಿನಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಮಾನವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಸಂಗತಿಗರ್ಭಮಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –

ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಹೀತಿ ।

ಪೂರ್ವತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ತರ್ಕೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತರ್ಹಿ ಜಗದ್ಭೇದೇ ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯದ್ವೈತವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಅತ ಏವ ಲಬ್ಧಪ್ರತಿಷ್ಠತರ್ಕೇಣ ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖನಿರೋಧಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರವರ್ತಮಾನೇತಿ ।

ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರತಿಷ್ಠವಿರೋಧಿತರ್ಕೇಣ ಸಹೋನ್ಮಜ್ಜನನಿಮಜ್ಜನಮನುಭವಂತೀ ಬಲಾಬಲವಿವೇಕಮಪೇಕ್ಷಮಾಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಮ್ ।

ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಾಹ –

ಸ್ಫುಟತರೇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲನೀಲಾದಿಭೇದಗೋಚರತ್ವಾತ್ಸ್ಫುಟತರತ್ವಮ್ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮನುಪಚರಿತತ್ವಮ್ ।

ಆಮ್ನಾಯೋ ಹ್ಯುಪಚಾರೇಣಾಪಿ ಸಾವಕಾಶ ಇತಿ ವರ್ತಮಾನವಿಭಾಗೇನಾಪಿ ವಿರೋಧಸಿದ್ಧೇರ್ವರ್ತಮಾನಸಾಮ್ಯೋಪಪಾದನಮತೀತಾನಾಗತಯೋರ್ಭಾಷ್ಯೇಽನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವರ್ತಮಾನವಿಭಾಗಸತ್ಯತ್ವಂ ಫಲಿತಮಾಹ –

ಯದೀತಿ॥೧೩॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಂ ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ॥೧೪॥ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇಽಪಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಮಾನವಿರೋಧೋಕ್ತೇಃ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭೇದಾಭೇದಯೋ ರೂಪಭೇದೇನ ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹೃತಃ , ಇದಾನೀಂ ತ್ವಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಏವಂಭೂತವಿಶೇಷಾಭಿಧಾನೇನೋಪಕ್ರಮೋ ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ತದನನ್ಯತ್ವಪದೇನ ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಕ್ತೇರೇವಮುಪಕ್ರಮತ್ವಮ್ । ಶ್ರುತೌ ಪರಿಣಾಮಿಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಾನ್ನ ಭೇದಾಭೇದವಿವಕ್ಷೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಗುಣಭೂತದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ವಿವರ್ತಪರತ್ವೇನ ನೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ನನು ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಭೇದಾಂಶೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।

ಭೇದಾಲೀಕತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾದಿತಿ ।

ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣ(ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ೩ ಸೂ.೨೪ –೩೩) ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾತ್ರಾನ್ನಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಹೇತುರುಕ್ತ –

ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯೇ ಹೀತಿ ।

ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಂ ಪುನರ್ನಷ್ಟಮನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಂ  ಪ್ರತೀತಸಮಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ।

ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –

ಯದಸ್ತೀತಿ ।

ವಿಮತಂ ಮಿಥ್ಯಾ , ಸಾವಧಿಕತ್ವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಚಿದಾತ್ಮವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕತಾಮಾಹ –

ಸತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಚೇದೇತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮುತ ಧರ್ಮೌ , ಅಥಾರ್ಥಾಂತರಮಲೀಕಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ನನುಮಾನಸ್ಯಾನುಕೂಲತರ್ಕಮಾಹ –

ಅಸತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವೇಽಪಿ ವಿರೋಧಿತ್ವಂ ಶಂಕತೇ –

ಅಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ವಿರೋಧಿಭೂತಮಸತ್ತ್ವಂ ಭಾವಸ್ಯ ಕಿಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮುತಾಸತ್ವ ಕರಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ –

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಸತ್ತ್ವಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತದಪಿ ಸ್ವರೂಪಂ ಧರ್ಮೋ ವೇತ್ಯಾದಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ತದ್ದೂಷಣಾನಾಂ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸತ್ತ್ವವತ್ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವಿಕಲ್ಪಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ।  ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಪಿ ವಿಕಾರೇ ಫಲಾಭಾವಾತ್ಸತ್ತ್ವಾಂತರಜನ್ಮನಿ ಚಾನವಸ್ಥಾನಾದ್ ವಿಕಾರೇ ಸತ್ತ್ವಾಂತರಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ಸ ಏವ ಸನ್ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವವಿರೋಧೇನ ವಿಕಾರನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾತಾದಿತಿ।

ನನು ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಾರಣಸತ್ಯತ್ವಂ ಚಾನುಮಾನಸಿದ್ಧಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕರ್ತುಮಯುಕ್ತಮ್ , ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೋಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯತ್ರೇತಿ ।

ಮೃದೇಕಾ ಶರಾವಾದಾಯಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನಾ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽತ್ಯಂತಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಅಥ ಮೃದಾತ್ಮನಾ ಶರಾವಾದೀನಾಮೇಕತ್ವಂ ಮೃದಶ್ಚ ಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಮತಮ್ , ತದ್ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ಇದಂ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಹ್ಯಪುನರುಕ್ತಶಬ್ದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೋ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ನ ಚಾನೇಕಾಂತವಾದ ಇತಿ ।

ಭೇದಪಕ್ಷೇಽನೇಕಾಂತವಾದಶ್ಚ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಭವೇದಪೀತಿ ।

ಅನೇಕಾಂತತ್ವಾನ್ನ ಭವೇದಪೀತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ಸತ್ಯವಾದಿನಸ್ತಸ್ಕರತ್ವೇನಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷವತ್ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವವೇದಿನೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ತಸ್ಕರದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।

ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಯೋರೇಕತ್ರ  ವ್ಯಾಘಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಯೋಜಯತಿ –

ಶರೀರಾದೀನೀತಿ ।

ನನು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸಮರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸತ್ಯಾದಪಿ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮಪದಾರ್ಥೋತ್ಪತ್ತಿಮನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಧೂಮಾಭಾಸಾದಪಿ ವಹ್ನಿಧೀಃ ಸಮೀಚೀನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।

ಧೂಮಮಹಿಷೀ ಧೂಮೀ । ಸಾ ಚ ಬಾಷ್ಪಃ । ಅಸತ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ನ ಪುನರಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯೋತ್ಪಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಪುನಃ ಕುತಶ್ಚಿದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ಜಾತಮಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸ್ಮಾದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಜನ್ಮಾಪಾದ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸತ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜನಕಮಿತಿ ತತ ಏವ ಸರ್ವಂ ಸತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಬಂದೀಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಚೋದ್ಯಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹ –

ಯತ ಇತಿ ।

ಯತೋ ನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಯಾ ವಯೋಹಾನಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಸಂಪ್ರಸಾರಣೇ ನಞ್ಸಮಾಸೇ ಚಾಽಜೀನಮಿತಿ ರೂಪಮ್ । ಅಸ್ಮಾದಧ್ಯಸ್ತದೀರ್ಘಭಾವಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಯೋನೇರ್ವಯೋಹಾನೇರಭಾವಂ ಸತ್ಯಮವಗಚ್ಛತಿ।

ವಕ್ತಾ ತು ಹ್ರಸ್ವತ್ವೇನಾಜಿನಮಿತಿ ಉಚ್ಚರಿತೇ ಭ್ರಮಾದಜೀನಮಿತಿ ಗೃಹೀತಾದಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಯಾ ವಯೋಹಾನಿಪ್ರತೀತಿಃ ಸಾ ಭ್ರಾಂತಿರಜಿನಶಬ್ದೋ ಹಿ ಚರ್ಮವಚನ ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಯಥಾ ಆರೋಪಿತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿದ್ದೈರ್ಧ್ಯಂ ಸತ್ಯಬೋಧಕಂ ಕಿಂಚಿದಸತ್ಯಬೋಧಕಮೇವಮಸ್ಮಾಕಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಯಂ ಪಾಯಂ ಪೀತ್ವಾ ಪೀತ್ವಾ । ತಾರಕ್ಷವೀಂ ವ್ಯಾಘ್ರಮಯೀಂ ತನುಮಾಸ್ಥಾಯೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿವೃತಂ ವಿಕಟಾಭ್ಯಾಂ ವಕ್ತ್ರಭ್ಯಾಂ ದಂಷ್ಟ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಕರಾಲಂ ಭಯಾನಕಮ್ ಆನನಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ಉತ್ತಬ್ಧಮ್ ಉನ್ನಮಯ್ಯ ಧೃತಮ್ । ಬಂಭ್ರಮದತ್ಯರ್ಥಂ ಭ್ರಮನ್ಮಸ್ತಕಾವಚುಂಬಿ ಲಾಂಗೂಲಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥಾ । ಧ್ವಸ್ತೇ ಇತಸ್ತತೋ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಲೋಚನೇ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥಾ । ಅಮಿತ್ರಮಭಿ ಪ್ರತಿಯೋದ್ಧುಂ ಗತಾಮ್ ಅಭ್ಯಮಿತ್ರೀಣಾಮ್ । ಸ್ಫಟಿಕಶೈಲಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾಂ ಹ್ಯಮಿತ್ರಮಿತಿ ಭ್ರಮಾದಾತ್ಮತನುಂ ಧಾವಂತೀಂ ಸುಪ್ತೋ ವ್ಯಾಘ್ರತನುಮಾಸ್ಥಿತಃ ಪಶ್ಯತೀತಿ। ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽವಗತಿರಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಾಭೇದವ್ಯವಹಾರೌ ಭೇದಾಭೇದೋಪಪಾದಕಾವಿತಿ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಚೀನೌ ತದುಪಪಾದಕೌ ಪರಾಚೀನೌ ವೇತಿ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ –

ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ಸ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಮಿದಾನೀಂ ಶಂಕತೇ –

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಮ್ ಏಕತ್ವವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ , ನತರಾಮನೇಕತ್ವವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಯದಿ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಡುಲಿಃ ಕಚ್ಛಪೀ । ನ ತಸ್ಯಾಃ ಕ್ಷೀರಮಸ್ತಿ , ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಹಿ ಸಾಽಪತ್ಯಾನಿ ಪೋಷಯತಿ। ಅವಗತಿರ್ವೃತ್ತಿ ವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ।

ಯಥಾ ಖಲು ಘಟಧ್ವಂಸೋ ಘಟವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯೋದಯ ಏವ , ನಾಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ತುಚ್ಛತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದೇವಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ವಿರೋಧಿವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಅವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿಸ್ವಭಾವತಯೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ಯದಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಂ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಮತ ಆಹ –

ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।

ನ ವಯಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಾಚೀನವ್ಯವಹಾರಾಯ ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಃ , ಕಿಂತು ಪ್ರಾಚೀನಸಿಧ್ದ್ಯರ್ಥಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಏಕತ್ವನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಮಾ ಭೂತ್ । ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವಾಕ್ಷೇಪಕ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಪೂರ್ವಂ ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಾದ್ಭೇದವ್ಯವಹಾರಾದ್ಭೇದಸತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹೃತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೇದಸತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವವದ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಹೇತಿ ಭೇದಃ॥೧೪॥

ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದಭಿನ್ನಂ ತದ್ಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯಾಪಾತಸಿದ್ಧೇ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೇ ದೋಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಕಾರಣಸ್ಯ ಭಾವ ಇತಿ ।

ಭಾವ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –

ಸತ್ತಾ ಚೇತಿ ।

ನನು ಕಾರಣಸ್ಯ ಭಾವ ಏವ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರತೀಯತೇ , ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರೇವ , ತತ್ಕಥಮುಭಯತ್ರೇತರೇತರವಿಶಿಷ್ಟಯೋರ್ಹೇತುತ್ವಮತ ಆಹ –

ಏತದಿತಿ ।

ವಿಷಯಪದಂ ಭಾವಪರಮ್ , ಭಾವೋ ಹ್ಯುಪಲಬ್ಧಿವಿಷಯ ಇತಿ ತದ್ದಂಡಿನ್ಯಾಯೇನ ವಿಷಯವಿಷಯಿಪರಮ್ । ಏವಂ ವಿಷಯಿಪದಮುಪಲಬ್ಧಿಪದಮಪ್ಯುಭಯಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾದೇಯಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ।

ಸವಿಶೇಷಹೇತೌ ಫಲಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಉಪಲಬ್ಧಾವುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಹೇತೂಕಾರೇ ಪ್ರಭಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇನ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಘಟಾದೇಃ ಪ್ರಭಾಯಾಶ್ಚಾಭೇದಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಭಾವೇ ಭಾವಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಭಾಯಾ ಭಾವ ಏವ ಘಟೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಾ ತದ್ಭಾವಾನುರಕ್ತಧೀಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ಹೇತ್ವರ್ಥಸ್ತದಾಪಿ ಭಾತಿ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರಭಾನುರಕ್ತಧೀಗಮ್ಯೇಽನೇಕಾಂತಸ್ತದಿದಮುಕ್ತಂ –

ಪ್ರಭಾರೂಪಾನುವಿದ್ಧೇತಿ ।

ಯದಿ ಭಾವೇ ಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಸ್ತರ್ಹಿ ವಹ್ನಿಭಾವೇ ಭವತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧೂಮೇಽನೇಕಾಂತಃ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಉಪಲಬ್ಧಾವುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ವಿಶೇಷೇಣ ತು ನ ಭವೇದ್ಧೂಮಸ್ಯ ವಹ್ನ್ಯುಪಲಬ್ಧಾವೇವೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ  ನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ತದ್ಭಾವಾನುರಕ್ತಾಂ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ವಯಂ ವದಾಮ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ ।

ಅತ್ರ ಕಾರಣಸ್ವಭಾವಾನುವಿದ್ಧಾ ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿರ್ಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತೇತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ ; ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಸೂತ್ರಗತೋಪಲಬ್ಧಿಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೋಭಯವಿಷಯಾಂ ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭಾವೇನ ಸತ್ತಯೋಪರಕ್ತಾಂ ವಿಶೇಷಿತಾಂ ಹೇತುಂ ವಯಂ ವದಾಮ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ತದನೇನೇತಿ ।

ಹೇತುವಿಶೇಷಣಮುಕ್ತಂ ನ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಟಸ್ಯ ತಂತುವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಂಭಃ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಭೇದತಿರೋಧಾಯಕತ್ವಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ಭೇದಸಿದ್ಧೌ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಾಚ್ಚ ವ್ಯತಿರೇಕಾನುಪಲಬ್ಧೌ ಸಮಾಹಿತಾಯಾಂ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಟಸ್ತಂತುಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತದುಪಲಂಭೇಽಪಿ ಕುವಿಂದವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪ್ರಾಗನುಪಾಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ ಕುಂಭವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದ್ಭೇದಸಿದ್ಧೇರ್ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಭೇದ ಇತಿ ।

ಅಭೇದವಾದಿನಸ್ತಂತೂಪಲಂಭೇ ತದಭಿನ್ನಪಟೋಪಲಂಭಾದ್ಧೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।ಕಾರಣಸತ್ತ್ವೇ ತಂತ್ವಾದಿ ಸತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನಯೇತಿ ॥೧೫॥

ಉಪಪತ್ತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತೀತಿ ।

ಆಹೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಯಥಾ ಮೃದಿ ಘಟೋ ಮೃದಾತ್ಮನಾಽಸ್ತಿ , ತಥಾ ಸಿಕತಾಯಾಂ ತದಾತ್ಮನಾ ನ ತೈಲಮಸ್ತಿ , ತದುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯತ್ವಾಭಾವಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಮೃದೇವ ಘಟೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಸ್ತಿ , ಕಥಂ ತದಾತ್ಮನಾ ಘಟಸ್ಯ ಸತ್ತಾ ? ಅತ ಆಹ –

ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೋ ಹೀತಿ ।

ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ಮೃದಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಾನ್ಮೃದಿ ಸತ್ಯಾಂ ಘಟಸತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಥಂ ತರ್ಕಿತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭೇದೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ - ಘಟತ್ವಂ , ಮೃನ್ನಿಷ್ಠಂ ಘಟನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವವದಿತಿ।

ಏವಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದೇಽಪಿ ಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವೃತ್ತಿಃ , ಆಕಾಶವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವವದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಕರ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಿತಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ – ಯಥಾ ಹಿ ಘಟ ಇತಿ ।  ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಧರ್ಮೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಸತ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಧರ್ಮತ್ವೇ ಚ ಸತ್ತ್ವಾಽಸತ್ತ್ವಯೋರ್ಧರ್ಮಯೋಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋಽನ್ವಯಾತ್ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅಧಸ್ತಾತ್ ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತ್ರಿಷು ಕಾಲೇಷು ಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾದ್ ದ್ವೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಂ , ತಥಾಚಾಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಾನಭಿಜ್ಞಃ ಶಂಕತೇ –

ಸತ್ತ್ವಂ ಚೇದಿತಿ ।

ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವಂ ಚೈಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೇಕಸತ್ತ್ವಾದಭೇದಾದಭಿನ್ನತ್ವಂ , ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಭೇದಾದ್ಭೇದಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನ ಹಿ ವಯಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾದಭೇದಂ ಬ್ರೂಮಃ , ಕಿಂತು ತತ್ರ ತಯೋರಾರೋಪಿತತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಮ್ ।

ಯದಿ ಮನ್ಯೇತ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಾರೋಪಿತಮಸ್ತ್ವಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ತಥಾ ಸತಿ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವಕೃತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಸಂಜನಮಯುಕ್ತಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಾಮೇವ ಪಕ್ಷವಿಭಾಗಪೂರ್ವಕಮಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಭೇದಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಲಕ್ಷಣಃ । ಸತ್ತ್ವಮಭೇದಃ । ಅಸ್ಮಾದಯಂ ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಚಮ್ಯುಲ್ಲಿಖಿತಾವಧೇರ್ಗ್ರಹೋ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸಕಾಶಾದಗೃಹೀತಭೇದಸ್ಯ  ನ ಸಂಭವತಿ। ಭೇದಗ್ರಹಶ್ಚ ನಾಗೃಹೀತೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।

ಧರ್ಮಿಣೋಪಿ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ತತಶ್ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಗ್ರಸ್ತಭೇದ ಏವಾರೋಪಿತೋ ನಾಽಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –

ವಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಯಸ್ತು – ಅಯಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಕೇನಚಿದುದ್ಧಾರಃ ಕೃತಃ , ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತಾವಧಿಕರಣತ್ವಪ್ರತೀತಿರಧಿಕರಣತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೌಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಭೇದಗ್ರಹಣಕಾರಣಂ , ನ ಭೇದೇನ ಗೃಹೀತತ್ವಮ್ । ಏಕಂ ಹಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಾಖ್ಯಭೇದಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ತಂಭಕುಂಭಯೋರಧಿಕರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ। ಅತಃ ಸ್ವಸ್ಮಾದಪಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಭೇದಗ್ರಹವಾರಣಾಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸ್ತಂಭಾದ್ಭಿನ್ನಃ ಕುಂಭ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಸ್ತಂಭಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತೀಯತೇ ನಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ । ಕುಂಭಶ್ಚಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ । ಕುಂಭಾದ್ಭಿನ್ನಃ ಸ್ತಂಭ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಂತರೇ ತು ತಮೇವ ಭೇದಂ ಪ್ರತಿ ಕುಂಭಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಪ್ರತಿಭಾತಿ , ಸ್ತಂಭಶ್ಚ ಧರ್ಮಿತಯಾ । ತತಶ್ಚೋಕ್ತವಿಧವಸ್ತುಪ್ರತೀತಿರ್ಭೇದಗ್ರಹೇ ಹೇತುರಿತಿ ಕ್ವೇತರೇತರಾಶ್ರಯಮ್ – ಇತಿ ಸೋಽಸಾಧುಃ ; ಭೇದಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ  ಪ್ರತೀತೇರಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದನಿಸ್ತಾರಾತ್ , ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ತಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಪುರೋದೇಶಾದನ್ಯದೇಶಗತಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ ಸ್ಫುರತಃ ಶಕ್ತಿದಮಂಶಸ್ಯ ರಜತಾದ್ಭೇದಗ್ರಹಪ್ರಸಂಗೇನ ಭ್ರಮಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾದ್ವಸ್ತುವೃತ್ತೇನ ಭೇದಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಪ್ಯತ ಏವಾಪಾಸ್ತಃ , ಸ್ವರೂಪೇಣ ಗೃಹೀತಯೋಃ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶರಜತಯೋರ್ವಸ್ತುವೃತ್ತೇನ ತಥಾಭೂತಯೋರ್ಭೇದಗ್ರಹಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಭೇದ ಇತಿ ಚಾತ ಏವಾಪಾಸ್ತಮ್ । ಅಸಾಧಾರಣಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಭೇದ ಇತ್ಯಪಿ ನ ; ಅಸಾಧಾರಣತ್ವಸ್ಯ  ಭೇದಗ್ರಹಾಧೀನಗ್ರಹತ್ವೇನ ಭೇದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಭಂಗಾದಿತಿ ದಿಕ್ ।

ಭೇದೇನೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಭೇದೋ ನಾಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಏಕೈಕೇತಿ ।

ವೀಪ್ಸಯಾ ಭ್ರಾಂತಭೇದಾನುವಾದಃ । ಅತ ಏವೈಕಾಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್॥೧೬॥ ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಸ್ವೀಕೃತೇಃ ಸಾಂಖ್ಯವಾದಾಪಾತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ – ವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇತಿ॥೧೭॥ ನಾನ್ಯಾಽಸತೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಅಸತೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಶಕ್ತೇರಾಪಾದ್ಯತೇ , ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಮನ್ವಾನ ಆಹ –

ನಾಪ್ಯಸತೀತಿ ।

ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಪಾಠವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಕಾರಣಾತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯಾನುಪಲಂಭಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾತ್ಸಮವಾಯಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಶ್ಚೇತ್ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷೇತೇತಿ ಪ್ರತಿಬಂದೀ , ಸಾ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾದಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿತ್ಯೇ ಆತ್ಮಾಕಾಶಸಂಯೋಗೇ ತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –

ಅಜೇತಿ ।

ಅಜಸಂಯೋಗಮನಿಚ್ಛಂತಂ  ಪ್ರತಿ ಸರ್ವತ್ರಾಸಿದ್ಧಮಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ಸಂಯೋಗನಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾಯ ಸಮವಾಯೋಽಪ್ಯನಿತ್ಯಃ , ತಥಾಪಿ ನಾನವಸ್ಥಾ ; ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾತ್ರಾತ್ತದುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಮವಾಯಾಂತರಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಥಾಸತೀತಿ ।

ತತಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಿಚ್ಛತಾ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ತದೇಷ್ಠವ್ಯಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ ತದವಸ್ಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾನಾತ್ವೇನ ಸಹೈಕ ಆಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಸಂಬಂಧಸ್ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಕರ್ತುಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ನಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ರೋತ್ಪತ್ತೇರ್ನ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತೃ , ಕಿಂತು ಕಾರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ ಘಟ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭಾತಿ ; ತಥಾಪಿ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣಸ್ಯ । ತತ್ರ ಚ ಸಿದ್ಧೇಷು ಕಪಾಲೇಷು ಜಾಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲವ್ಯಾಸಕ್ತಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಾಯಾ ವ್ಯಾಸಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಪಾಲಕರ್ತೃಕಾ ಘಟವಿಷಯೋತ್ಪಾದನಾ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ , ಸಾ ತು ಘಟಕರ್ತೃಕೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಉತ್ಪಾದನಾಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪಾದನೈವ , ತರ್ಹಿ ಉತ್ಪಾದನಾಯಾಮಿವೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ ಘಟಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯೇತ , ನ ಚೈವಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೃತ್ಯೋ ಹಿ ಘಟಂ ಕರೋತಿ ಸ್ವಾಮೀ ಕಾರಯತಿ ತತ್ರ ಯಥಾ ಕರೋತಿಕಾರಯತ್ಯೋರಾಶ್ರಯಭೇದ ಏವಮತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧಾತೂಪಾತ್ತವ್ಯಾಪಾರಃ ಕರ್ತ್ತೇತಿ ಕರ್ತೃಲಕ್ಷಣಯೋಗಾಚ್ಚ ಘಟ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿಕರ್ತೇತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಸ್ವಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯೋ ಜನ್ಮ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಕಾರ್ಯೇ ಸತ್ತಾಸಮವಾಯೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಿನ್ನಮೇವೇತಿ ।

ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಹಿ ಭಿನ್ನಮಿವಾಭಿನ್ನಮಿವ ಚಕಾಸ್ತೀತಿ ।

ಅನಯೈವೇತಿ ।

ಇತರಥಾ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಗತಮೂಲಕಾರಣಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿನ್ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೋ ನಾಭಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛನ್ನತ್ವಾದಧಿಕರಣೋಪಕ್ರಮೋಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕಿಂತು ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ –

ಮೂಲಕಾರಣಮಿತಿ॥೧೮॥

ಸ್ವಶತ್ತಯಾ ನಟವದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಂ ಶಂಕರೋಽಬ್ರವೀತ್ । ಜೀವಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಂ ತದ್ ಬಭಾಷೇ ಭಾಮತೀಪತಿಃ॥ ಅಜ್ಞಾತಂ ನಟವದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಂ ಶಂಕರೋಽಬ್ರವೀತ್ । ಜೀವಾಜ್ಞಾತಂ ಜಗದ್ಬೀಜಂ ಜಗೌ ವಾಚಸ್ಪತಿಸ್ತಥಾ॥೧೯॥

ಕಾರ್ಯಮುಪಾದಾನಾದ್ ಭಿನ್ನಂ , ತದುಪಲಬ್ಧಾವಪಿ ಅನುಪಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ , ತತೋಽಧಿಕಪರಿಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ಸಮ್ಮತವದಿತ್ಯನುಮಾನಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾರ್ಥಂ - ಪಟವಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯಾಮೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಭಿನ್ನಕಾರ್ಯಕರತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಾರ್ಥಂ –

ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿ ಇತಿ॥೨೦॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಮಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಃ॥೨೧॥ ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ವದನ್ಸಮನ್ವಯೋ ಯದಿ ತಾದೃಗ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನಯೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾನಿಷ್ಟಂ ನ ಸೃಜೇದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವವದ್ ಘಟಾಕಾಶಕಲ್ಪಜೀವಾನಾಮಪಿ ಮಹಾಕಾಶೋಪಮಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮುಕ್ತಂ , ತಸ್ಯ ಹಿತಾಕರಣಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಭಿರಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ನನು ‘’ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ’’ ಇತ್ಯಾದಿಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದಿ ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ವಿರುದ್ಧೌ , ತರ್ಹ್ಯಭೇದ ಏವ ಭೇದೇನ ಬಾಧ್ಯತಾಮತ ಆಹ –

ನ ಚ ಭೇದ ಇತಿ ।

ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನಂತರಾಧಿಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕತ್ವಂ ಜೀವಾ ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತಾಃ ಸ್ವೇಷಾಂ ನ ಜಾನಂತೀತಿ ಹಿತೇಽಪ್ಯಹಿತಭ್ರಮಾದಕರಣಮುಪಪನ್ನಮತ ಆಹ –

ತೇನೇತಿ॥೨೧॥

ತದ್ವದಭಿಮಾನ ಇತಿ ।

ಪಶ್ಯತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಏವ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷೇಣೋಪರಕ್ತಸ್ತಂ ತಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಂ ಭಾಸಯತೀತಿ ಅತಃ ಪಶ್ಯತೀತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ॥೨೨॥೨೩॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಮಿತರವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ॥೨೪॥ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಪಾದಾನಮಸಹಾಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರೌಪಾಧಿಕಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಃ ಪರಿಹೃತಃ , ಇಹ ತೂಪಾಧಿತೋಽಪಿ ವಿಭಕ್ತಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾದಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏಕಮಿತ್ಯುಪಾದಾನಭೇದವಾರಣಮ್ । ಅದ್ವಿತೀಯತಯೇತಿ ಸಹಕಾರಿನಿಷೇಧಃ ।

ಏಕತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಾಹ –

ನ ಹ್ಯೇಕರೂಪಾದಿತಿ ।

ಕಾರಣವೈಜಾತ್ಯೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯವೈಜಾತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಕಾರ್ಯವೈಜಾತ್ಯಾಯೋಗ ಏಕಜಾತೀಯಕಾರ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಕ್ರಮಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಕ್ರಮಾದಿತಿ ।

ಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಸತ್ ಕ್ರಮೇಣ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನಯನ್ನದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –

ಅದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಕಾರಕಸಾಧನಪದಯೋರಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಹ –

ಏಕೈಕಮಿತಿ ।

ಸಮಗ್ರಾಣಾಂ ಭಾವಃ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಮ್ ।

ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಸಾಧನಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮತ ಆಹ –

ತತೋ ಹೀತಿ ।

ಸಾಧಯತ್ಯೇವೇತಿ ।

ಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥ ಶ್ರುತೌ – ಕರಣಂ ನಿಷ್ಪಾದನಮ್ । ಅತ್ಯಂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವೇನಾನಂತರ್ಭೂತತ್ವಮ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಉಷಿತ್ವಾ ತಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ವಾಸಃ ಪರಿವಾಸಃ ಪರ್ಯುಷಿತಮಿತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಆಂತರತ್ವಂ ನಾಮ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಮಾಯಿನಂ ಮಾಯಾವಿಷಯಮ್ । ಅಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಮಾಯಾಖ್ಯಮಜ್ಞಾನಮಪಿ  ಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾಂತರತ್ವಮ್ ।

ನನು ಮಾಯಾಯಾ ಅಪ್ಯಕ್ರಮತ್ವಾತ್ ಕಥಮಕ್ರಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾ ಮಾಯಾಯಾಃ ಪರಿಪಾಕಸ್ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಸರ್ಗಂ ಪ್ರತಿ ಪೌಷ್ಕಲ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಕ್ರಮೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಾಸಾಚಿವ್ಯಾದಸಹಾಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ತದನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ –

ಏಕಸ್ಮಾದಪೀತಿ ।

ಶರೇ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವಾಕಾಶಪ್ರದೇಶವಿಭಾಗಮುತ್ತರಪ್ರದೇಶಸಂಯೋಗಂ ಶರೇ ಚ ವೇಗಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಂ ಜನಯತೀತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕಮ್ । ಅಸಹಾಯತ್ವಂ ನಾನಾಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೨೪॥

ಅಸಹಾಯಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಕ್ಷೀರವದುಪಪಾದ್ಯಾಸಹಾಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಮರ್ಥಕಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ –

ಯದಿ ತ್ವಿತಿ॥೨೫॥

ಇತ್ಯಷ್ಟಮಮುಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋ ವಾ॥೨೬॥ ಸಾವಯವಸ್ಯೈವ ನಾನಾಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಕ್ಷೀರದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಭ್ರಮೇ ತನ್ನಿರಾಸಾತ್ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಕ್ಷೀರೇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದವಿಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತದಸ್ತೀತಿ ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ಚ ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇತರಥಾ ಹಿ ಮಾಯಾಮಯವಿಕಾರನಿಷೇಧೇ ಜಗತ್ಸರ್ಗೋ ನ ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತ್ಯನುಕ್ತೌ ಚ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿರವಯವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿವಶೇನಾಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೋದ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಶಕ್ತೀನಾಮವಸ್ತವತ್ವಕಥನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪರಿಹರತಿ –

ಅವಿದ್ಯೇತಿ॥೨೬॥೨೭॥೨೮॥

ಅವಸ್ತುತ್ವಾತ್ಸಮುದಾಯೋ ನ ಪರಿಣಮತೇ , ಸಮುದಾಯಿಷ್ವಪಿ ಯದಿ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪರಿಣಮತೇ , ನ ರಜಸ್ತಮಸೀ , ತತೋ ಮೂಲೋಚ್ಛೇದೋ ನ  ಸ್ಯಾನ್ನ ಚೈತದಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪಿ ಸಮುದಾಯ ಇತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಬ್ಧುಮಣುನಾ ಸಂಯುಜ್ಯಮಾನೋಽಣುರುಪರ್ಯಧಃಪಾರ್ಶ್ವತಶ್ಚತಸೃಷ್ವಪಿ ದಿಕ್ಷುಕದಾಚಿತ್ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಯುಜ್ಯತೇ , ತೇ ಚ ಸರ್ವೇ ತೇನ ಸಮಾನದೇಶಾ ಇತಿ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತೇರ್ದ್ವ್ಯಣುಕಪಿಂಡಃ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತೌ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ತಾವನ್ನೈಕತ್ರ ಭಾವಾಭಾವಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅಥ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇನ ಭಾವಾಭಾವೌ ತತ್ರಾಹ –

ಅವ್ಯಾಪನೇ ವೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಆರಂಭಃ॥೨೯॥

ಇತಿ ನವಮಂ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಸರ್ವೋಪೇತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸರ್ವೋಪೇತಾ ಚ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್॥೩೦॥ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ವದತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಶರೀರಸ್ಯ ನ ಮಾಯೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ವಿಚಿತ್ರೇತಿ ।

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೮) ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಾರ್ಜಿತತ್ವಸಂಬಂಧೇ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಿದ್ಧೇ ಶರೀರರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಸಂಭವ ಉಕ್ತಃ , ಇಹ ತ್ವಶರೀರಸ್ಯಾವಿದ್ಯೈವಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಃ॥೩೦॥

ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯೇತದ್ದೇವಾದಿವದಪೀತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೮) ಸೂತ್ರೋಕ್ತಿಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕುಲಾಲಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಚೈವ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೫) ಮಿತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಿಪರತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಥಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಶಕ್ತಿಮಂತೋ ದೇವಾದಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ಶರೀರಿಣಃ , ತಥಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾನಪೇಕ್ಷಾಃ । ಯದಿ ತು ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಂ ಶರೀರಿತ್ವಂ ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕುಲಾಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಂ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದೇವಾದಿಷ್ವಪ್ಯಾಪಾದ್ಯೇತೇತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧ್ಯಾ ಪ್ರಮೇಯಸಂಭಾವನೋಕ್ತಾ । ಶ್ರೂಯಮಾಣಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತಮ್॥೩೧॥

ಇತಿ ದಶಮಂ ಸರ್ವೋಪೇತಾಧಿಕರಣಮ್॥

ನಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್॥೩೨॥ ಪರಿತೃಪ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ  ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದಿಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿನಾ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸೃಜತಿ , ಅಭ್ರಾಂತಚೇತನತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಬಾಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತರ್ಹಿ ಶಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಧ್ಯಭಾವಾದಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಸುಖಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸುಖಾಭಾವೇ ಸತಿ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತಜೀವಾನ್ ಕರೇಣಾಪಿಧಾಯಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ನ ದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಯೋಜನೋದ್ದೇಶಲಕ್ಷಣೋ ಹೇತುರಸ್ಯಾ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಹೇತುಕಾ । ಔತ್ಪತ್ತಿಕೀ ಪುರುಷಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಾರಂಭ ಪ್ರವೃತ್ತಾ । ಅದೃಷ್ಟಹೇತುಕತ್ವಸ್ಯ ವಿವರಣಂ – ಪ್ರಯೋಜನಾನುಸಂಧಾನಮಂತರೇಣ ಇತ್ಯೇತತ್ ।

ಸ್ವಾಪಾದೌ ಪ್ರಯೋಜನಾನಭಿಸಂಧಿರೂಪೇ ಶ್ವಾಸೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವದ್ಧೇತೋರಪಿ ಚೇತನಕರ್ತೃಕತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಜಾಗ್ರದಾದೌ ಚೇತನಸ್ಯ ಜಾನತೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಮಸ್ಯಾಂ ಶ್ವಾಸಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಾವನುಪಯೋಗಿ , ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕುತಃ ? ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಾಪ್ರಚ್ಯುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೨॥ ಯದುಕ್ತಂ ಲೀಲಾಯಾ ಅಪಿ ಸುಖಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತಿ , ತತ್ರಾಹ – ಸತ್ಯಪೀತಿ ।  ಅನುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಕರೋತಿ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯೇ ತ್ವಭ್ರಾಂತಚೇತನತ್ವಂ ಲೀಲಾಕರ್ತರಿ ಸವ್ಯಭಿಚಾರಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯದ್ಬಹ್ವಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಭಿಮತಾ , ತಥಾ ಚ ನ ಲೀಲಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತತ್ರಾಹ –

ದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।

ತದಪ್ಯಸ್ಮದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಜಗದ್ಬಹ್ವಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಂ ಭಾತಿ ; ತಥಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ನ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಧ್ಯಾಪಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಗೈಃ ಪರ್ವತೈರ್ಹನುಮತ್ಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಕರ್ತೃಭಿರ್ನ ಬದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತರ್ಹೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಏತಚ್ಛಕ್ಯತ್ವೇ ನಿದರ್ಶನಮ್ । ಏಷಃ ನೀರನಿಧಿಃ ಸಮುದ್ರಃ । ಶಿಲೀಮುಖೈಃ ಶರೈರ್ನ ಬದ್ಧಃ । ನ ಚ ನೀರನಿಧಿರ್ನ ಪೀತ ಇತೀಷತ್ಕರತ್ವೇ ನಿದರ್ಶನಮ್ ।

ಆಚಾರ್ಯಂ ಯೋ ಮಹೀಪತಿರ್ಮಹಯಾಂಚಕಾರ ತಸ್ಯ ನಾಮ –

ನೃಗ ಇತಿ ।

ನಿಯತನಿಮಿತ್ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯದಾ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುದಯೋ ಯದೃಚ್ಛಾ , ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಸ ಏವ ಯಾವದ್ವಸ್ತುಭಾವೀ ಯಥಾ ಶ್ವಾಸಾದೌ ।

ಯದುಕ್ತಂ ನ ತಾವದುನ್ಮತ್ತಸ್ಯೇವ ಮತಿವಿಭ್ರಮಾಜ್ಜಗತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯೇತಿ , ತತ್ರ ಮಾ ಭೂದುನ್ಮತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ , ಭವತಿ ತು ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೀಕೃತಂ ಜಗದ್ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯನುಯೋಗಃ ಸೃಷ್ಟಾವಿತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚ ನೇಯಮಿತಿ ।

ಜೀವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದ್ಬೀಜಮಜೂಘುಷತ್ । ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಪರೇಶಸ್ಯ ಲೀಲಾಸೂತ್ರಮಲೂಲುಪತ್॥ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗತಾಃ ಪಶ್ಯನ್ ಋಜುವಕ್ರಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಃ । ಪುಮಾನ್ ಕ್ರೀಡೇದ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾ ಜೀವಸ್ಥವಿಕ್ರಿಯಾ॥ ಏವಂ ವಾಚಸ್ಪತೇರ್ಲೀಲಾ ಲೀಲಾಸೂತ್ರೀಯಸಂಗತಿಃ । ಅಸ್ವತಂತ್ರತ್ವತಃ ಕ್ಲಿಷ್ಟಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಶವಾದಿನಾಮ್॥

ವಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕಾಶಾದೇರ್ಭ್ರಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ  ತದಪೇಕ್ಷಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವವಿದ್ಯಾಯಾ ಹೇತುತ್ವೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮತ ಆಹ –

ಸಾ ಚೇತಿ ।

ಛುರಿತಾ ಮಿಶ್ರಿತಾ ।

ನಿರ್ವಿಷಯ ಇತಿ ।

ವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋ ವಿಷಯೋಽಸ್ಯ ದೂಷ್ಯತ್ವೇನ ನ ವರ್ತತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ॥೩೩॥

ಇತ್ಯೇಕಾದಶಂ ನಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥

ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ॥೩೪ ॥ ಯೋ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿಕಾರೀ ಸ ಸಾವದ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಿಷಮಂ ಸೃಜತೀತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಲೀಲಯಾ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಸೈವ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ ; ಅನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ , ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಚ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಅನುಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ –

ನ ಹಿ ಸಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽನೀಶ್ವರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ –

ನ ಹಿ ಸೇವೇತಿ ।

ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವೈಷಮ್ಯಂ ಪರಿಹೃತಂ , ತರ್ಹಿ ವಿಷಮಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರೇರಕತ್ವೇನ ವೈಷಮ್ಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈಷ ಇತಿ ।

ವೈಷಮ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾನ್ನೇಶ್ವರಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯದೀಶ್ವರೋಽಪಿ ವಿಷಮಂ ಸೃಜೇತ್ತರ್ಹಿ ರಾಗಾದಿಮತ್ತಯಾಽನೀಶ್ವರಃ ಸ್ಯಾದೀಶ್ವರಶ್ಚಾಯಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಷಮಂ ಸೃಜತೀತಿ ಕಿಮನುಮೀಯತೇ ಉತ ಈಶ್ವರೋ ರಾಗಾದಿಮಾನ್ ವಿಷಮಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ನಾದ್ಯೋ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತಮೇವಾಗಮವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ಯೇವಂ ವೈಷಮ್ಯಮನುಮಿತಂ ಕಿಮತೋ ನಿರವದ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾತೀತಕಾಲತಾತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಶ್ರುತೀನಾಂ ಗ್ರಾವಪ್ಲವನಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ವೈಷಮ್ಯಾರ್ಥಮರ್ಥಸಂಭಾವನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತಜ್ಜಾತೀಯೇತಿ ।

ಉನ್ನಿನೀಷತೇ ಊರ್ಧ್ವಂ ನೇತುಮಿಚ್ಛತಿ। ಈಶ್ವರಃ ಪರ್ಜನ್ಯವತ್ಸೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರೇ ಕಾರಣಂ , ವೈಷಮ್ಯೇ ತು ಬೀಜವತ್ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮವಾಸನೇ ಇತಿ ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾವದ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಮಾಯಾಮಯೀ ಸೃಷ್ಟಿರಸ್ಮಾಕಮ್ । ಯದಿ ಚ ತಥಾವಿಧಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಮನುಮೀಯತೇ , ತರ್ಹ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ – ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಚೇತಿ॥೩೪॥೩೫॥

ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –

ಅಕೃತೇ ಇತಿ ।

ತದಂಗೀಕಾರೇ ಆಗತೌ ದೋಷಾವಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ವೇದಾಂತಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕೇವಲಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ವೈಷಮ್ಯಕರತ್ವನಿಷೇಧೋಽನುಪಪನ್ನಃ , ಭ್ರಾಂತೇರ್ವಿಚಿತ್ರತ್ವೇನ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಲಯೇತಿ ।

ನನು - ಮಾ ಭೂಲ್ಲಯಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾ ವೈಷಮ್ಯಕರೀ , ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ಚೇತ್ , ಅಸ್ತು ನ ತು ಸಂಸಾರಾನಾದಿತಾಮಂತರೇಣ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಂ ನಃ ಸಮೀಹಿತಮಿತ್ಯಾಹ –

ವಿಕ್ಷೇಪೇತಿ ।

ವಿಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ  ಭ್ರಮಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವತ ಏವ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುತ್ವಂ , ವಿಭ್ರಮಶ್ಚ ನ ಕೇವಲೋ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುರಪಿ ರಾಗಾದೀನ್ ಜನಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಹಿತಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಭ್ರಮೋ ರಾಗಾದಿಸಹಿತಃ ಶರೀರಾಚ್ಛರೀರಂ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ಮ ರಾಗದ್ವೇಷಾಭ್ಯಾಂ ತೌ ಚ ಮೋಹಸಂಜ್ಞಾದ್ವಿಭ್ರಮಾತ್ ಸ ಚ ಶರೀರಾದುದೇತೀತಿ ಚಕ್ರಕಭ್ರಮಣಮನಾದಿತೈವ ಸಮಾದಧಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಘಾತನಿಷ್ಪನ್ನಾಸ್ತುಷಾನ್ ಪುರೋಡಾಶಕಪಾಲೇನೋಪವಪತಿ ವಿಗಮಯತೀತ್ಯತ್ರಾವಘಾತಸಮಯೇ ಕಪಾಲೇಷು ಪುರೋಡಾಶಶ್ರಪಣಾಭಾವಾದ್ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛ್ರಪಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಪಾಲಾನಾಂ ಪುರೋಡಾಶಸಬಂಧಕೀರ್ತನಮಿತಿ॥೩೬॥

ಇತಿ ದ್ವಾದಶಂ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ॥೩೭॥ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವವಾದಿಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಯನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ನ ತದುಪಾದಾನಂ ಗಂಧ ಇವೇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಭವತು ವಿಷಮಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಪಕ್ಷಪಾತೇನಾವ್ಯಾಪ್ತಮನೇಕಾಂತಮ್ । ಸಾಧ್ಯೇನ ತು ಸಗುಣತ್ವೇ ಉಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿಹೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ನಿರ್ಗುಣೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ ; ಜಾತ್ಯಾದಾವನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪೋಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸೌತ್ರೀಂ ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತಿಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವತಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಯಃ ಕಾರಣಧರ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮಿವ ; ನ ಹ್ಯೇತೇ ಲೋಕೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ , ಅತ ಆಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಜಡಪ್ರೇರಕತ್ವಂ ಕುಲಾಲಾದೌ ದೃಷ್ಠಂ , ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ನಿಯಂತರಿ ತೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರೇರಕತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದರ್ಥಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾದೌ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವೇನೋಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚೇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾಮಾಯಾವಿಷಯೀಕೃತತ್ವೇನ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಸರ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾಽಪಾಸ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೭॥

ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಂ ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ರಚನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಉದ್ದಂಡೈರ್ಬಾಹುದಂಡೈಃ ಪೃಥುತರಪರಿಘಪ್ರಾಂಶುಭಿರ್ಭಿನ್ನಗಾತ್ರಾಃ ಕೇಚಿತ್ಕೇಚಿಚ್ಚ ವಜ್ರಪ್ರತಿಮನಖಮುಖೈರ್ದೀರ್ಣದೇಹೋಪದೇಹಾಃ । ಆಕರ್ಣ್ಯೈಕೇ ಚ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಘನಘನಧ್ವಾನಗಂಭೀರನಾದಂ ವಿಧ್ವಸ್ತಾ ದೈತ್ಯಮುಖ್ಯಾಸ್ತಮಹಮತಿಬಲಂ ಶ್ರೀನೃಸಿಂಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ॥ ಸ್ವಬೋಧದಲಿತಾಬೋಧತದುದ್ಭೂತಜಗದ್ ಭ್ರಮಮ್ । ಸದಾನಂದಘನಾದ್ವೈತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ ನಿರ್ಮಲಮ್ ॥ ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಾನುಮಾನಮ್ ॥೧॥ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –

ವೇದನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ।

ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಯೋ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪರತ್ವೇನ ವೇದಾಂತವ್ಯಾಖ್ಯಾಮನುಗ್ರಾಹಿಕಾಃ , ಇಮಾಸ್ತು ಯುಕ್ತಯಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಾಧಿಕಾ ಇತಿ। ಅನೇನಾಕ್ಷೇಪಾವಸರೇ ಏವ ಪಾದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಚಿತಃ । ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛತಾಮ್ । ಮುಚೇಃ ಸನ್ನಂತಸ್ಯ ಲುಪ್ತಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ರೂಪಮ್ ।

ವೇದಾಂತೈರೇವ ಜ್ಞಾನಜನನಾತ್ಕಿಂ ಪರಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪೇಣ ? ತತ್ರಾಹ –

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಣಾವಗತಾನ್ಯುಪಾದಾನಾನಿ ಜಗತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತಾಂ , ತಂತವ ಇವ ಪಟೇಽತ ಆಹ –

ನ ಚೈತದೇವೇತಿ ।

ಚೇತನಮುಪಾದಾನಮಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ವೇದೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಣೀತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ತತ್ತುಲ್ಯತಾ । ತಥಾ ಚ ಕಪಿಲಾದ್ಯಾಗಮೋ ವೇದೇನ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ , ಸಿಂಹ ಇವ ಸಮಬಲಸಿಂಹಾಂತರೇಣ । ಏವಂ ಕಪಿಲಾದ್ಯಾಗಮಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕೃತಮನುಮಾನಮಪಿ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ , ಯಥಾ ಸಿಂಹಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕೃತೇ ದಾರ್ವಾದಿಮಯೇ ಪ್ರತಿಕೃತಿಸಿಂಹೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾ ಈದೃಶಃ ಸಿಂಹ ಇತಿ ಸಿಂಹಾಕಾರಪ್ರತೀತೇರಬಾಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಜಗದಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರತಿರೋಧಕಮನುಮಾನಮಾಹ –

ಯಾನಿ ಹೀತಿ ।

ಸಂಯೋಗಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಯೋಗಾದಯೋ ಹಿ ನ ಸ್ಥೂಲಪಿಂಡಾದಾರಭ್ಯ ಕಣಪರ್ಯಂತಮನುಯಂತಿ। ಕುಂಭೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಾಶ್ರಿತಂ ಮೃದ್ಗತತ್ವಾತ್ಸತ್ತಾವದಿತಿ ಚ ವಕ್ರರೀತ್ಯಾಽನುಮಾನಮ್ ।

ನನು ಸುಖಂ ಘಟ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಪಲಂಭಾತ್ ಕಥಂ ತದಾತ್ಮತ್ವೇನಾನುಗತಿರತ ಆಹ –

ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ।

ಘಟವಿಷಯಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ತಮನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ವಾ ಗೋಚರಯತೀತಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವಾನುಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಿತತ್ವಾದೇವ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ।

ಸುಖಾದ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಜಗತಃ ಕಥಂ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮಕಪ್ರಧಾನಾರಭ್ಯತ್ವಮತ ಆಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಯೇಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವಶೋನ್ನೀತಾ ಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮತಾ ಸಾ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ।

ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ನಿರಂತರತರುಷ್ವಧ್ಯಸ್ತವನೇಽನೇಕಾಂತವಾರಣಾಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ನನು ಚೇತನೋಪಕಾರತ್ವೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣೀಭೂತಗುಣತ್ರಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮತ ಆಹ –

ತಚ್ಚ ತ್ರಿಗುಣಮಿತಿ ।

ಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣತ್ರಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧಮಾಯಯಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ –

ನ ತು ಕೇನಚಿದಿತಿ ।

ಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಕೇನಚಿಚ್ಚೇತನೇನ ನ ಕಾರ್ಯತೇ ನ ಪ್ರೇರ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಕಾರಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವನಾಗತಾವಸ್ಥೋಪಭೋಗಾಪವರ್ಗರೂಪಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಹೇತುಃ , ಸ ಚ ನ್ಯಾಯೋ ಗುಣಾನಾಮಪಿ ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವನುಮಾನಾದಚೇತನೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಜಗತಃ ಸಿದ್ಧೇ ಜಗದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕಿಂ ದೂಷಣಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ ? ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತದೃಷ್ಟಧರ್ಮಾಂತರಸಂಚಾರೋ ಹ್ಯುತ್ಕರ್ಷಸಮಾ ಜಾತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ –ಯದಿ ಕೃತಕತ್ವೇನ ಘಟವದನಿತ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ , ತರ್ಹಿ ತದ್ವನ್ಮೂರ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ , ತತ್ರಾಹ–

ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।

ಅಯಮತ್ರ ದೂಷಣಾಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಕಿಂ ಗುಣತ್ರಯಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಮುಪಾದಾನಂ ಸಾಧ್ಯತೇ , ಉತ ತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮಾತ್ರಮ್ । ಆದ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ ; ತ್ರಿಗುಣಮಾಯಾಯಾ ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇಷ್ಟೇರಿತಿ।

ಮೂರ್ತತ್ವಾಪಾದನಾದ್ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –

ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ ।

ಕೃತಕತ್ವಂ ಹಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾದದತೇ ಉತ್ಪಾದಯಂತಿ ಕೃತಕತ್ವಮಿವ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಇವಶಬ್ದೋ ಯಥಾಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥ ಉಪಮಾಮಾತ್ರಪರೋ ನ ತೂಪಮೀಯಮಾನಪರಃ ; ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಯದಿ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯನ್ವಿತತ್ವಾಜ್ಜಗತ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಮೃದನ್ವಿತಕುಂಭವತ್ , ತರ್ಹಿ ತಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ತತ ಏವ ತದ್ದೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರೋಪಾಧಿಮಾಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಧನದ್ವಯಸನ್ನಿಪಾತೇ ಸತಿ ಏಕತರಸಾಧನಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತರತ್ರಾರೋಪ್ಯತ ಇತಿ ಸೋಪಾಧಿಕತಾ , ತದ್ಯಥಾ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಹಿಂಸಾತ್ವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯತೇ , ಏವಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಸಾಧನೇ ಸಮನ್ವಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತಿಗತಾಚೇತನತ್ವಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯದ್ವಯವತ್ಯಂತರಂಗಾ ಚೇತನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಹೇತುಸಾಧ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಬಹಿರಂಗಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯತ ಇತಿ ಭವತಿ ಸಾಧ್ಯಮಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೋಽಂತರಂಗತ್ವಾದಿಃ ।

ನಾಂತರಂಗತ್ವಬಹಿರಂಗತ್ವಕೃತೇ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ , ಕಿಂತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಕೃತೇಽಂತರಂಗಸ್ಯಾಪಿ ಮಹಾನಸಾದಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಧೂಮವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದ್ಬಹಿರಂಗಸ್ಯಾಪಿ ವಹ್ನಿಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ –

ಸ್ವಭಾವೇತಿ ।

ಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಬದ್ಧಮನೌಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಸ್ವಭಾವಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯಂತರಂಗತ್ವಾದ್ ಜ್ಞೇಯಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಸ ಚೇತಿ ।

ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕ ಉಪಾಧಿರ್ಯಥಾ ಪ್ರಪಂಚಃ ಸತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯತ್ರ ಚೇತನತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಅಯಂ ಹಿ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕಃ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾಪನಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕಃ ; ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧನವತ್ಯಪ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶೈಲೇಽನಲಸ್ಯಾನುಮಾಯಾಮಿಂಧನವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ತದ್ವಾರಣಾಯ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತಾವತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಾರೀಷವಹ್ನಿಮತ್ತ್ವಾದೇರಪ್ಯುಪಾಧಿತ್ವಂ ಭವೇತ್ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಧ್ಯಸಮವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಿಶೇಷಣೀಯಮಿತಿ ತನ್ನ । ಯತಃ - ಸಾಧ್ಯಾಭಾವೇನ ಸಾಕಂ ಸ್ವಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ತೇರನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಕುತಃ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತಾ ಮತತಾ ॥ ಯದಿ ಹಿ ಯತ್ರ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ , ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿರವಧಾರ್ಯೇತ , ಯದಾ ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯಂ ತತ್ರ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾಪಿ ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಕುತಸ್ತಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪಕತಾ ? ನ ಚಾಯಮವಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಯತ್ರ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ ಪಕ್ಷೇ ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನೈವ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸಮಪದಂ ಮುಧೇತಿ। ದ್ವಿಧಾ ಚೋಪಾಧಿಸ್ತತ್ರ ಶಂಕಿತೋಽನುಕೂಲತರ್ಕಾಭಾವಾದಿನಾವಗಮ್ಯತೇ , ನಿಶ್ಚಿತಸ್ತು ಯಥಾಯೋಗಂ ಪ್ರಮಾಣೈರವಧಾರ್ಯತೇ । ಸದನುಮಾನೇ ತು ಸಮಾರೋಪಿತ ಉಪಾಧಿಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಭಿರುದ್ಧೀಯತೇ । ಶಂಕಿತಸ್ತ್ವನುಕೂಲತರ್ಕೈಃ , ಶಂಕ್ಯಮಾನಶ್ಚ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕಃ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕಶ್ಚ ವಾಚ್ಯಃ , ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದ್ , ವ್ಯಾಪಕಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾಪಕತಾಯಾ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಚ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಭವೇದ್ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪಕಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ತದುದ್ಧಾರ ಇತಿ। ನನ್ವೇವಮುಪಾಧಿಸಿದ್ಧೌ ನಿರುಪಾಧಿಕಸಂಬಂಧರೂಪವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿರೂಪಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಲಕ್ಷಣೇ ಉಪಾಧಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚಕ್ರಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನೇತಿ ನವೀನಾಃ - ಸಾಧ್ಯವನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧನವನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಸ್ಯೇತಿ। ನವೀನತರಾಸ್ತು ನ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸಪಕ್ಷೇ ಯತ್ರೋಪಾಧ್ಯವಧಾರಣಮ್ । ಅಥ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಂ , ತದೇವ ಕುತಃ ? ಯದಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತಿ ಮನ್ವೀರನ್ , ತದೇವ ತರ್ಹಿ ಚಕ್ರಕಮಾಪತಿತಮಿತಿ ಘಟ್ಟಕುಠ್ವ್ಯಾಂ ಪ್ರಭಾತಮಿತಿ।

ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದಿನಾಮತ್ರಾನಾಸ್ಥೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯನೌಪಾಧಿಕಸಂಬಂಧನಿಶ್ಚಯೋಽಂತರಂಗತ್ವೇನೈವ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತನ್ನಿಶ್ಚಯಶ್ಚಾನ್ವಯೇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸತೋಶ್ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಶ್ಚಯ ಆಯತತೇ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತನಾಪ್ರೇರಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರತಿಸ್ಫುಟತ್ವಮ್ ।

ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕವನ್ಮಾತ್ರಾನುಮಾನೇ ಏತತ್ ಪರ್ವತೇತರತ್ವಾದೇರಪ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಏವಮಪೀತಿ ।

ಆಂತರಾಃ ಪ್ರಮಾತೃಬುಧ್ದ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಚೈತನ್ಯಧರ್ಮಾಃ , ಏತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯತ್ವಮ್ ।

ಏತಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –

ವಿಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।

  ಚಂದನಾದ್ಯನ್ವಯೇಽಪಿ ಸುಖಾದಿವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।

ಸುಖಯತೀತಿ ಸುಖಃ । ಕ್ರಮೇಲಕ ಉಷ್ಟ್ರಃ ।

ಪ್ರಧಾನೇ ಹೇತೋರಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ ಅರ್ಥಾಂತರತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವೇ ಹೀತಿ ।

ನಾನಾತ್ವೇನ ಸಹೈಕಸ್ಮಿನ್ ಅರ್ಥೇ ಸಮವೇತಃ ಸಂಸರ್ಗಃ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಪರಿಮಿತತ್ವಂ ಕಿಂ ಯೋಜನಾದಿಮಿತತ್ವಮ್ , ಉತ ಸ್ವಸತ್ತಾಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ವರ್ತಮಾನೇನ ವಸ್ತುನಾ ಸಹ ವರ್ತಮಾನತ್ವಮಥ ವಾ ಸ್ವಾಸಂಸೃಷ್ಟವಸ್ತುಮತ್ತ್ವಮ್ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕತೇ –

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಾರಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಪಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ನ ಕಾರ್ಯಮತೋ ಯಾವತ್ಕಾರಣಂ ಶಬ್ದತನ್ಮಾತ್ರಂ ತಾವನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ನಭಃ , ಗಂಧಾದ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈವೇತಿ।

ಪರಿಹರತಿ –

ಹಂತೇತಿ ।

ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪರರೂಪಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಚಿತಿಶಕ್ತ್ಯಾ ಆತ್ಮನಾ ಪರಸ್ಪರಂ ಚ ಸಂಸರ್ಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥

ರಚನಾಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭೇದಮಾಹ –

ರಚನಾಭೇದಾ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಗತವಿನ್ಯಾಸವಿಶೇಷಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ತ್ವಿತ್ಯಸ್ಯ ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಗಮಯತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ ।

ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಹೇತುಮಾಹ –

ಸಾಮ್ಯೇತಿ ।

ವೈಷಮ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ವೈಷಮ್ಯೇ ಸತ್ಯಂಗಾಂಗಿತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಅಂಗಾಂಗಿತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ಏವಂ ಚಾಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ(ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೮) ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯನೇನ ಪೌನರುತ್ತಯಮರ್ಥಾನ್ನಿರಸ್ತಮ್ । ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಪ್ರಧಾನಸಾಧಕತ್ವೇನ ಪರೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಹೇತೋರೇವ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೈತನಸಿದ್ಧೌ ಹೇತುತ್ವೇನಾಭಿಧಾನಾತ್ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧೋಕ್ತಿರ್ವಕ್ರೋಕ್ತಿಃ ।

ಔಪನಿಷದೇನ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇಽತಃ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ದೃಷ್ಟಾ ಇತ್ಯಚೋದ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತ್ವಯಾ ಕಿಲೇತಿ ।

ಉಪನಿಷದರ್ಥಸಂಭಾವನಾಯಾಮ್ ಅನುಮಾನಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಮಾಧಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತ್ಯೇತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಶೇಷತ್ವೇನ ತಥಾಪಿ ಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ರಥಾದೇರಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಇತ್ಥಂ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತನಾಧೀನೇತಿ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಸಾಂಖ್ಯ ಆಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಲೌಕಾಯತಿಕಭ್ರಮೋಽಪಿ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯತಶ್ಚೇತಿ ।

ರಚನಾಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಾ ಹೇತೋಶ್ಚಿದಾತ್ಮಕಾರಣಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ಜಗತೋ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದುಕ್ತಂ ನ ಚೇತನಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತಯೇಷ್ಯತ ಇತಿ , ತತ್ರ ಕಿಂ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಭಿಮತಾ ।

ಉತ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನ್ವಯಮಾತ್ರಮ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತು ವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೌಕಾಯತಿಕೋಽಪಿ ಚೇತನತಂತ್ರಾಮಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಮನ್ಯತೇ , ಸಾಂಖ್ಯಸ್ತು ತತೋಽಪ್ಯವಿವೇಕೀತ್ಯಾಹ –

ಭೂತೇತಿ ।

ಭೂತಾನಾಂ ಚೇತನೇತಿ ಯೇಷಾಂ ಮತಂ ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಃ ।

ಏವಂ ತಾವದ್ರಥಾದಿವನ್ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯಾಪ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತನಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಕತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮ್ , ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ರಥಾದಿಪ್ರವರ್ತಕೋ ದೇಹ ಏವ , ಸ ತು ಚೇತನ ಇತ್ಯವಿವೇಕಿನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರನೂದಿತಾ , ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯಚ್ಚೇತನಃ ಸೋಽಸಂಗತ್ವಾದಪ್ರವರ್ತಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತವೇತಿ ।

ತದಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ರೂಪಾದೀನಾಂ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾದಚೇತನಾತ್ಕಾರ್ಯರಚನೇತಿ ನಿಯಮಭಂಗಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಸಿದ್ಧಮುದಾಹೃತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಹೀತಿ ।

ಅರ್ಥಾಕಾರೇಣೇತಿ ।

ಅರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಶಬ್ದಾದಿಷು ಪಂಚಾನಾಮಾಲೋಚನಮಾತ್ರಮಿಷ್ಯತೇ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ॥೨॥

ಯದಿ ಪಯೋಂಬುನೋಃ ಸಪಕ್ಷತ್ವಮಪಿ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮತ ಆಹ –

ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ॥೩॥

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಹಕಾರ್ಯಭಾವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಸರ್ಗಸ್ಯ ನಿರ್ಮಾಣೇ ಕರ್ಮವಾಸನಾ ನ ಪ್ರಭವತೀತಿ ಚೇತ್ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ತಾಸಾಮುಪಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತಂ ಧರ್ಮಾದಿ । ಪ್ರಕೃತೀನಾಂ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇರ್ಮಹದಾದಿಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತೀನಾಂ ಚ ಅಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಸರ್ಗೇ , ಕಿಂತು ವರಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ಭೇದೋ ಭಂಗಸ್ತತೋ ನಿಮಿತ್ತಾದ್ಭವತಿ , ಕ್ಷೇತ್ರಿಕವದ್ - ಯಥಾ ಹಿ ಕ್ಷೇತ್ರಕಾರೀಕೇದಾರಾದಪಾಂ ಪೂರ್ಣಾತ್ಕೇದಾರಾಂತರಂ ಸಮಂ ನಿಮ್ನಂ ವಾ ಪಿಪ್ಲಾವಯಿಷುರಪೋ ನ ಪಾಣಿನಾಽಪಕರ್ಷತಿ , ಕಿಂತು ವರಣಂ ತಾಸಾ ಭಿನತ್ತಿ , ಭಿನ್ನೇ ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಯಮೇವಾಪಃ ಕೇದಾರಾಂತರಂ ಪ್ಲಾವಯಂತಿ , ತದ್ವದಿತಿ ಪಾತಂಜಲಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹ್ಯಪನೀತೇ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸೃಜತು ಪ್ರಧಾನಮತ ಆಹ –

ತತಶ್ಚೇತಿ ।

ಸದಾತನಾದಪನಾಯಕಾತ್ಸದಾಪನೀತಃ ಪ್ರತಿಬಂಧ ಇತಿ ಸದೈವ ಸರ್ಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಪರಿಪಾಕಾವಸರಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಲೀಲಾದಿನಾ ಕದಾಚಿತ್ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ಸರ್ವದೇತ್ಯಾಹ –

ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ದೃಚ್ಛಯೇತಿ ।

ಯಥಾಸ್ಮದಾದೇಸ್ತೃಣಚ್ಛೇದಾದೌ ನಿಯತನಿಮಿತ್ತಾನಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥

ವಹ್ನ್ಯಾದೀತಿ ।

ಪಿತ್ತಧಾತುರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೫॥

ಕೀದೃಶೋಽನಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಭೋಗ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕಭೋಗಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ ಅವಾಸ್ತವಸ್ಯ ನ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಭಯಾರ್ಥತಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತಾವ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಾಣಾಮ್ ಆನಂತ್ಯಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಏವೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ , ತದನುಪಪನ್ನಮಿವ ; ಅಪವರ್ಗಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಭೋಗಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತೇಃ , ಯೋಗೈಶ್ವರ್ಯಾಚ್ಚಾನಂತವಿಕಾರಾಣಾಂ ಯುಗಪದುಪಭೋಗಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಪವರ್ಗ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ನಿಃಶೇಷವಿಕಾರಾನ್ ಭೋಜಯಿತುಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಉತ ಕಿಯತೋಽಪಿ ।

ನಾಂತ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಭೋಗಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಆದ್ಯೇ ನಿಷೇಧಭಾಷ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ –

ನಿಃಶೇಷೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಕೃಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಂಭಾದ್ ಭೋಗಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ; ತಥಾಪಿ ನ ಪುನರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ।

ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣ ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಚ ಮೋಕ್ಷಾದ್ಭೋಗಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಕೃತಭೋಗಮಪೀತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಃ । ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೋಽಭ್ಯಾಸಃ । ಅಪವರ್ಗಃ ಕಿಂ ಶಬ್ದಾದ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಖ್ಯಾತಿರ್ವಾ ।

ಯದಿ ಆದ್ಯಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಹಂತೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಚಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಉಭಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಭೋಗಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಕ್ತಿಶಕ್ತಿಮತೋರಭೇದಾತ್ಪುರುಷೋ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ । ದೃಕ್ಶಕ್ತ್ಯನುಚ್ಛೇದವದಿತಿ ಇದಾನೀಂ ಭಾಷ್ಯಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।

ನಿಬಂಧೇ ತು ಸರ್ಗಶಕ್ತ್ಯನುಚ್ಛೇದವದಿತಿ ಪಾಠಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸರ್ಗೇತಿ ।

ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಕಿಂ ಸರ್ವಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯವಿಷಯಾ , ಏಕದೇಶವಿಷಯಾ ವಾ ।

ಆದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ –

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಯಥೈಕೇನ ಪುಂಸಾ ಸ್ವವಿಕಾರದರ್ಶನೇನ ಕೃತಾರ್ಥಾಪಿ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿಃ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮನುಚ್ಛೇದಾದನುಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ , ಏವಂ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರಪಿ ಸಕೃದ್ದೃಶ್ಯದರ್ಶನೇನ ಚರಿತಾರ್ಥಾಪಿ ತಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವಪ್ರಧಾನವಿಕಾರಾಣಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಸರ್ವಾಂದ್ರಷ್ಟುಮನುಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಸಕೃದ್ದೃಶ್ಯೇತಿ ।

ಏಕಪದೇ ಏಕಪದನ್ಯಾಸಾವಚ್ಛಿನ್ನಕ್ಷಣೇ ॥೬॥

ಅರ್ಥಾಭಾವಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮನುಜಾನಾತಿ –

ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।

ಶಕ್ತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಸರ್ಗಶಕ್ತ್ಯವತ್ತ್ವಮ್ । ಶಂಕೇತ್ಯತ್ರ ಗ್ರಂಥಚ್ಛೇದಃ ॥೭॥

ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾನಾಶೇಽಪಿ ಅವಸ್ಥಾವತಾಂ ಗುಣಾನಾಮನಾಶಾತ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರಣಾಶಭಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ –

ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪಾಣಾಮಿತಿ ।

ಇತರೇತರಮನಪೇಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವಹೀನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಾಚೀನವೈಷಮ್ಯಪರಿಣಾಮಸಂಸ್ಕಾರ ಏವ ಪುನರವೈಷಮ್ಯಹೇತುರಸ್ತು ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯಕ್ಷೋಭಯಿತ್ರಾ ? ತತ್ರಾಹ –

ಯತ್ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಯೇತಿ ।

ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಯತ್ಸಾಮ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸುಚಿರಂ ಪರಿಣತಂ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ಪುನರಪಿ ಸಾಮ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ , ತದ್ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಸ್ಕಾರಯೋಃ ಸಮತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚೀನವೈಷಮ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಭಿನವಸಾಮ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ವ್ಯವಧಾನಾತ್ಸಾಮ್ಯಪರಿಣಾಮ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಲಕ್ಷಣಶ್ಚಾಸೌ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯಿತುಂ ಪ್ರತ್ಯಯತೇ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಃ ॥೮॥೯॥

ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕಥಂ ಸಪ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತ್ವಾಗಿಂದ್ರಿಯೇಽಂತರ್ಭಾವಯತಿ –

ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರಮೇವೇತಿ ।

ಅನೇಕರೂಪಾದಿಗ್ರಹಣಸಮರ್ಥಂ ಯತ್ ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರಂ ತದೇವ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಂ ತಚ್ಚೈಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತಪ್ಯ ಏವ ಮಾ ಭೂದ್ ಯಥಾಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ , ತಥಾ ಚ ಕಥಮದ್ವೈತವ್ಯಾಘಾತಕಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ತತ್ರಾಹ –

ನಹಿ ತಪಿರಿತಿ ।

ಕರ್ತೃಸ್ಥೋ ಭಾವಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಪರಮಸಮವೇತೇತಿ ।

ಕರ್ಮತ್ವವ್ಯಾಪಕೋಕ್ತಿರಿಯಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯೈವ ನ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಿಃ । ತಥಾ ಸತಿ ವೃಕ್ಷಾತ್ಪತಿತೇ ಪರ್ಣೇ ಪರ್ಣಸಮವೇತಪತನಕ್ರಿಯಾಫಲವಿಭಾಗಾಭಾಜೋ ವೃಕ್ಷಸ್ಯಾಪಾದಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು -‘ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತಿ’ ‘ಪಚ್ಯತೇ ಫಲಂ ಸ್ವಯಮೇವೇ’ತ್ಯತ್ರೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವಾತ್ ಕಥಮಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಸೋಪಾಧ್ಯಾತ್ಮನಿ ಉಪಾಧಿಭೇದಾದೇವ ಭೇದಾನ್ನಿರೂಪಾಧೌ ಯಾಂ ವೃತ್ತಿಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯಾ ಏವೋಪಾಧಿತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ , ಪಚ್ಯತೇ ಫಲಂ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ । ಪಾಣಿನಿರ್ಹಿ ಕರ್ಮವದಿತ್ಯಾಹ - ತಸ್ಮಾದ್ ಯತ್ಕರ್ಮ ತತ್ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಭಾಗೀತ್ಯರ್ಥೋ ನತು ಯದುಕ್ತವಿಧಂ ತತ್ಕರ್ಮೇತಿ।

ನನು ಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಮಾತ್ರವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕರ್ಮವತ್ವಮ್ , ವೃಥಾ ಪರವಿಶೇಷಣಮ್ ; ತಥಾ ಚ ತಪ್ತುರೇವ ತಪ್ಯತ್ವಮಸ್ತು , ತತ್ರಾಹ –

ಅನನ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।

ತಪ್ಯಸ್ಯ ತಾಪಕಾದನನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಅಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನಿದರ್ಶನಂ –

ಚೈತ್ರಸ್ಯೇವೇತಿ ।

ಸ್ವಸಮವೇತಾ ಗಮನಕ್ರಿಯಾ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಂ ನಗರಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಚ್ಛಾಲಿನೋಽಪಿ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಪರತ್ವಾಭಾವಾದಕರ್ಮತ್ವವತ್ತಪ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಾಭ್ಯುಪಗತಾವಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯಥಾ ಜಲಧಿಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತೈರಪಿ ವೀಚ್ಯಾದಿಭಿರ್ಮುಚ್ಯತೇ , ತಥಾ ತಪ್ಯತಾಪಕಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾ , ತತ್ರಾಹ –

ಜಲಧೇಶ್ಚೇತಿ ।

ಅರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಸ್ತಾಪಕತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಅರ್ಥೋಽಪೀತಿ ।

ದುನೋತಿ ಪರಿತಾಪಯತಿ ।

ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಪುರುಷಃ । ದರ್ಶಯತಿ ಸ್ವವಿಕಾರಾನ್ ಪುಂಸ ಇತಿ ದರ್ಶನಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ , ತಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಸ್ಯ ಚಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗಃ । ಅವಿವಿಕ್ತಯೋಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರ್ದರ್ಶನಮ್ ಅವಿವೇಕದರ್ಶನಮ್ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಯಾದಪೀತ್ಯಪಿನಾ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪುಂಸೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಸೂಚಿ , ತದಾಹ –

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಾಲೋಚನೇನ ತಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮತ್ವಮಾಹ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅವಿಭಾಗೋ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷಾದವಿವೇಕಸ್ತೇನ ಬುದ್ಧೇರ್ಜಡಾಯಾ ಅಪ್ಯಾಪನ್ನಂ ಗುಣಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮ್ । ಅನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಪುರುಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮತ್ವಾದ್ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷನಿರೂಪಣಾಯ ಚ ಬಂಧನಿರೂಪಣಮ್ । ಅತ ಏವಾಪವೃಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಾಹ ।

ಇದಾನೀಂ ಸ್ವಾಮಿನಿ ಪುರುಷೇ ಬಂಧಾದ್ಯುಪಚಾರಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಅವಿಭಾಗಸ್ಯಾವಿವೇಕಸ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಔಪನಿಷದದರ್ಶನಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ನಿಷೇಧತಿ –

ನೇತಿ ।

ಕಿಂ ವಸ್ತುತತ್ತಪ್ಯತಾಪಕವಿಭಾಗಾನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ , ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಾ ।

ಆದ್ಯೇ ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ಏಕತ್ವಾದೇವೇತಿ ।

ಉಪಾತ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಯತ ಇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ನಾನುಪಪತ್ತಿರ್ವ್ಯವಹಾರತೋ ಭೇದಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪರೋಕ್ತದೋಷಾನುವಾದ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಭಾತಿ –ನ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣೇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಕಥನಪರತಾಂ ಸ್ಫೋಟಯತಿ–

ಇತ್ಯಸ್ಮದಿತಿ ।

ಯದಿ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ಯ , ತರ್ಹ್ಯೇಷ ಏವ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ತ್ವಯಾಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ , ತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸಾಂಖ್ಯೋಽಪಿ ಹೀತಿ ।

ಬ್ರುವಾಣೋಽಪೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಗತಃ ಸತ್ತ್ವಗುಣಃ । ದರ್ಶಿತೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಸಃ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತತ ಇತಿ।

ಅವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕ್ಷೀರವತ್ಸತ್ಯೇತಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ತಪ್ತಿಃ ಪುಂಸಃ ಸತ್ಯಾ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ತದವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಅವಿವೇಕೋ ಹ್ಯವಿಭಾಗ ಇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ತಾಪಕಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮುಪಾತ್ತಮ್ । ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ತಸ್ಯಾತೀತಾನಂತರಪದಾನುಷಂಗೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ನ ದೃಶ್ಯತೇಽನೇನ ಪುರುಷತ್ವಮಿತಿ ಅದರ್ಶನಂ ತಮಃ ।

ತಸ್ಯ ತಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಮಸಃ ತಪ್ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಪರಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತಪ್ತೇರನಾಶ ಉಕ್ತಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಸ್ತುತಸ್ತಪ್ತಿಹೇತೋರ್ವಿದ್ಯಯಾ ನಿವೃತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ –

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ತುಶಬ್ದೋ ನಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥಃ ॥೧೦॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ರಚನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದ್ವಾ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮ್ ॥೧೧॥ ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪಾದೇ ಏವ ಸಂಗತಿಃ ; ತಥಾಪಿ ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಗುಣಾನನ್ವಯಾಜ್ಜಗನ್ನ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ , ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಗುಣಾನನ್ವಯಾನ್ನ ತದುಪಾದಾನಕಮ್ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಲೋಭಾದಿಹ ಲಿಖಿತಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪರಮತನಿರಾಸಪರತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿರಾಕೃತೋ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ಭಾಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಥೈವೇತಿ ।

ಶ್ರೌತಬ್ರಹ್ಮಧೀಸಿದ್ಧೌ ತನ್ನಿರಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನೇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯನ್ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಮಿತಿ ನಿಯಮೋ ಭಗ್ನಃ , ಇಹ ಕಾರಣವಿಶೇಷಗುಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ಗುಣಾರಂಭನಿಯಮೋ ಭಜ್ಯತ ಇತಿ ಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ರೀತಿಸಾಮ್ಯಕೃತಜಾಮಿತ್ವಪರಿಹಾರಃ ।

ಪ್ರಪಂಚ ಆರಭ್ಯತ ಇತಿ ।

ಕಾರಣಗುಣಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮ ಉಪಕ್ರಮೋ ನಿಯತಪೂರ್ವಸತ್ತ್ವಂ ತೇನ ತಮಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಕಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಮನುಮಾನಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಮತಮಚೇತನೋಪಾದಾನಕಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯ ದ್ರವ್ಯಪದಮ್ । ಮಾಯಾಶಬಲಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮೇವಕಾರಃ ।

ಪ್ರಧಾನಸಿದ್ವ್ಯಾಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧. ಸೂ.೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಭಿಘಾತಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ಕಥಮಣುಷು ಕರ್ಮ ? ತತ್ರಾಹ –

ಅದೃಷ್ಟವದಿತಿ ।

ನನು ಕಿಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭವ್ಯವಧಿನಾಽತ ಆಹ –

ಬಹವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸಂಯುಕ್ತಾನಾಮಾರಂಭಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಾಶ್ಕ್ಯಾಹ –

ಸಂಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ।

ಸಹಸೇತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಮನಾರಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಬಾಧೋಽಪೋದಿತಃ । ತಂತ್ವಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಮಣುತ್ವಮ್ ಇತಿ।

ದ್ವ್ಯಣುಕೇಷು ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವವಾರಣಾರ್ಥಂ ಪರಮೇತಿ ।

ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭಕಯೋರವ್ಯಭಿಚಾರಾಯ ಬಹುತ್ವಾದಿತಿ।

ಸಾಧ್ಯವೈಲಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಪರಮಾಣವಃ ಕಿಮ್ ಅನಾರಭ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೀನಿ ಕುಂಭಮಾರಭಂತ ಇತಿ ಉತಾರಭ್ಯ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಘಟೇ ಇತಿ ।

ಸತ್ಯೇವ ಘಟೇ ಬುಧ್ದ್ಯಾ ವಿಭಜ್ಯಮಾನೇ ಕಪಿಲಾದಿಖಂಡಾವಯವಿನೋ ನೋಪಲಭ್ಯೇರನ್ । ತಥಾಚ ತ್ರಸರೇಣುವದನುಪಲಬ್ಧರೇಖೋಪರೇಖೇ ಘಟೇ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವ್ಯಂಜಕಾಭಾವಾದ್ ಘಟತ್ವಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಘಟಸ್ಯೈವ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದಿ ಹಿ ಪರಮಾಣವ ಏವ ಖಂಡಾವಯವಿನಮ್ ಆರಭ್ಯ ಮಹಾವಯವಿನ ಆರಭೇರನ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವಏವ ತೇ ಪರಮಾಣುಷು ಸಂಭವೇಯುಃ । ತಚ್ಚ ನ ; ಮೂರ್ತಾನಾಮವಯವಾವಯವಿಭಾವವಿರಹಿಣಾಮೇಕದೇಶತ್ವಾಭಾವನಿಯಮಾತ್ । ಅವಯವಾವಯವಿನೌ ಹಿ ತಂತುಪಟಾವೇಕತ್ರ ಸಂಯೋಗಿಭೂಭಾಗೇ ಭವತೋ ನತು ಪರಮಾಣುಷು ಸಮವಯತಾಮವಯವಿನಾಮಸ್ತಿ ಪರಸ್ಪರಮವಯವಾವಯವಿಭಾವ ಇತಿ ನ ಸಮಾನದೇಶತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಪಿ ಪರಮಾಣುಭಿಃ ಸ್ಥೂಲಮಾರಭ್ಯೇತ ಘಟ ಏವ ವಾಽಽರಭ್ಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಕಪಾಲಾದೀನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ನ ಘಟ ಏವ ಪರಮಾಣುಭಿರಾರಬ್ಧಸ್ತದಾ ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಘಟೇ ಸಂಸ್ಥಾನಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ , ಕಿಂತು ನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ಕಪಾಲಾದ್ಯನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕುಂಭಭಂಗಸಮನಂತರಮವಸ್ಥಿತಸಂಯೋಗಸಚಿವಾಃ ಪರಮಾಣವಃ ಕಪಾಲಕಣಾದೀನಾರಭಂತೇ , ಸತಿ ತು ಕುಂಭೇ ತೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧಾದಸಂತೋಽಪಿ ಸಂಯೋಗಾ ನಾರಭಂತ ಇತಿ ; ಯತಃ ಕಪಾಲಾದೀನಾಮೇವ ಸಹಸಾರಂಭೇ ಸಂಸ್ಥಾನಾನುಪಲಂಭಃ ಸ್ಯಾದ್ , ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೀನ್ಯಾರಭ್ಯ ತದಾರಂಭೇ ಮೂರ್ತಾನಾಂ ಸಮಾನದೇಶತ್ವಾಯೋಗೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಪ್ರಕ್ರಮೇಣ ತದಾರಂಭೇ ಕುಂಭಾರಂಭೋಽಪಿ ತಥಾ ಭವತ್ವಿತಿ ವೃಥಾ ಶುಷ್ಕವರ್ಣನಮಿತಿ। ನನು - ದ್ವ್ಯಣುಕೈರಪಿ ಯದಿ ಬಹುಭಿಃ ಕಾರ್ಯಮಾರಭ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಘಟಾದಯೋಽಪ್ಯಾರಭ್ಯಂತಾಂ , ತಥಾ ಚಾಂತರಾಲಿಕಕಾರ್ಯಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥ ತೈಸ್ತ್ರಸರೇಣುರೇವಾರಭ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಪರಮಾಣುಭಿರಪಿ ಸ ಏವಾರಭ್ಯತಾಂ , ಮುಧಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ವಿಶೇಷೋ ವಾಚ್ಯಃ , ಉಚ್ಯತೇ – ಕಿಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಮಾಣೂನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಮುತ ಕ್ವಚಿದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಪ್ರಕ್ರಮೋಽಪಿ । ನಾದ್ಯಃ ; ಯತೋಽಸ್ತಿ ತಾವಲ್ಲೋಷ್ಟಮೂಲಾವಯವಪರಮಾಣುಸಂಖ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಲೋಷ್ಟಾವಯವಮೂಲಪರಮಾಣೂನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಪಕರ್ಷಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಲೋಷ್ಟತದವಯವಯೋರ್ಗುರುತ್ವಾದಿಸಾಮ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ತದವಯವತದವಯವಾನಾಂ ಮೂಲಾವಯವಪರಮಾಣುಸಂಖ್ಯಾಪಕರ್ಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನಚಾಯಂ ನಿರವಧಿಃ ; ಏಕತ್ವಾತ್ಪರನ್ಯೂನಸಂಖ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತ್ರಿತ್ವಮಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯಾವಧಿಃ ; ತತಃ ಪರಮಪ್ಯೇಕತ್ವದ್ವಿತ್ವಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈಕತ್ವಮೇಕಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಾವಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಧುರಸ್ಯಾನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಜಾತೀಯಸಂಯುಕ್ತಪರಮಾಣುಗತದ್ವಿತ್ವಮಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯಾಪಕರ್ಷಾವಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಮ್ । ತಥಾಚ ನ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಮಾಣುಭಿಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಾರಂಭಃ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಪರಮಾಣೋಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಕಾರಣಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ನ ತಸ್ಯ ಕ್ವಾಪಿ ತ್ರ್ಯಣುಕಕಾರಣತ್ವಸಂಭವಃ ; ಕಾರಣಜಾತೀಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಅನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಣುಜಾತೀಯಃ ತಂತುಃ ಕಾರ್ಯಂ ಪಟಜಾತೀಯಮಾರಭತ ಇತಿ। ಬಹುತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಬಹೂನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಲಯೇಽಸ್ಮಾದಾದೀನಾಮಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯೇಶ್ವರಬುದ್ಧಿಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತದಪಿ ಹೀತಿ ।

ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಸಜಾತೀಯಪರಿಮಾಣಾರಂಭಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರಣಬಹುತ್ವೇತಿ ।

ಸಮಪರಿಮಾಣದೃಢಸಂಯೋಗವತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧಪಟಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಯದನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ ಮಹತ್ತ್ವಮುದ್ರಿಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಸಮಸಂಖ್ಯದೃಢಸಂಯೋಗವತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧಯೋಸ್ತು ಕಾರಣಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ಸಮಪರಿಮಾಣಸಮಸಖ್ಯತಂತ್ವಾರಬ್ಧಯೋಃ ಪುನಃ ಕಾರಣಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ತೂಲಪಿಂಡಾನಾಂ ಪ್ರವಯಸ್ತಥಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಯೋರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ತದವಯವಾನಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರಚಯೋ ಹ್ಯಾರಂಭಕಾವಯವಗತ ಶಿಥಿಲಸಂಯೋಗಃ ಸಮತುಲಿತತೂಲಪಿಷ್ಟದ್ವಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಆರಬ್ಧಯೋರ್ಮಹತ್ತೂಲಪಿಂಡಯೋರನ್ಯತರಮಹತ್ತ್ವಾತಿಶಯಕಾರಣಮ್ । ನ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಯೋರವಯವಾನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಭಾಗೇನ ಲಗ್ನತ್ವಂ ಭಾಗೇನಾಲಗ್ನತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪಃ ಶಿಥಿಲಸಂಯೋಗಃ ; ನಿರವಯವತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತ ಸಂಖ್ಯೈವ ತ್ರ್ಯಣುಕಗತಮಹತ್ತ್ವಕಾರಣಂ , ತರ್ಹಿ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಗತಾ ಸಂಖ್ಯೈವ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಹತ್ತ್ವಹೇತುರಸ್ತು ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಮಹತ್ತ್ವಾದಿಸಂಭವಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಭಿರಿತಿ ।

ಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತಿ ದೂಷಣವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಧೇತೋರದೂಷಣೀಕ್ರಿಯತೇ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಹ - ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - ಇಮಮಭ್ಯುಪಗಮಂ ತದೀಯಯೈವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸೂತ್ರಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಥಾಶ್ರುತಸೂತ್ರೇ ಪರಿಮಂಡಲಾದಪಿ ಮಹದಾರಂಭೋ ಭಾತಿ ಸ ಚಾಯುಕ್ತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಕ್ತಿ –

ಅನುಕ್ತೇತಿ ।

ಅನುಕ್ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯಥಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರೇ ವತೋರಧಸ್ತಾದ್ ಅಣ್ವಿತ್ಯಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಣುವದಿತಿ ಸೂಚನಾಯ ವಾಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷಸ್ತು ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಂ ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಮಪರಮಾರಭತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪರಮಾಣುಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾರಂಭನಿಷೇಧಾತ್ ।

ಅರ್ಥಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತಾಣುತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಾರಂಭ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ನನು ಸೂತ್ರೇ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪರಿಮಂಡಲಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಾಣಾರಂಭಕತ್ವಂ ಚ ಭಾತಿ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಂತರನಿಷೇಧಾದತ ಆಹ –

ಗುಣಪರಮಿತಿ ।

ಪರಿಮಾಣವದ್ದ್ರವ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾರಂಭ ಉಚ್ಯತೇ , ನ ತು ಗುಣಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯೇಕವಚನಂ ಕೃತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ದ್ವ್ಯಣುಕಾಧಿಕರಣ ಇತಿ ।

ನನು ದ್ವ್ಯಣುಕಗತದ್ವಿತ್ವಯೋಃ ಕಥಂ ಚತುರಣುಕಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ದ್ರವ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಾಯೋಗಾದತ ಆಹ –

ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮಿತಿ ।

ಜಾಯತೇಪದಾನುಷಂಗಮಾಹ –

ಯೋಜನೇತಿ ।

ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಾರಂಭೇ ಅಪೋದಿತೇ ವಿರೋಧಿಪರಿಮಾಣಾಂತರಾಕ್ರಾಂತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಕಾರಣೇತಿ ।

ಸ್ವಕಾರಣಂ ಸಂಖ್ಯಾ । ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಉಕ್ತೇ ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತತ್ರಾಸ್ತ್ಯನಾರಂಭೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತಾವದುಚ್ಯತೇ ಉತ ತತ್ಕಾರಣರಾಹಿತ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಕಾರಣಗತಾ ಇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಮಣುಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕತ್ರ್ಯಣುಕಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾಣುತ್ವಯೋರನಾರಂಭೇ ಹೇತುರುತ ತತ್ಕಾರಣೇನ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ನ ಚರಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಪರಮಾಣ್ವಾದೌ ಪಾರಿಮಾಂಡ್ಲ್ಯಾದಿಗುಣವತಿ ಸತಿ ತದಾರಬ್ಧದ್ವ್ಯಣುಕಾದಾವಣುಮಹತ್ತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ , ಸಂಪ್ರತಿ ಪಾರಿಮಂಡಲ್ಯಾದೇರೇವ ತ್ವರಾವಿಶೇಷಾದಣುತ್ವಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪರಮಾಣುದ್ವ್ಯಣುಕಗತದ್ವಿತ್ವಬಹುತ್ವಯೋರ್ವಾ ಸನ್ನಿಧಾನವಿಶೇಷಾದಣುಮಹತ್ತ್ವಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಿತಿ ಆಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾರಂಭ ಇತಿ ।

ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರೇ ವ್ಯಾಪೃತತಾ ; ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪೃತತ್ವೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದ್ಯಾರಂಭೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪೃತತಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದೀನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಂ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಅಸನ್ನಿಧಾನಮಿತ್ಯೇತಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ; ಕಾರಣೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಘೃತದ್ರವತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗ ಉದಾಹೃತಃ ।

ನನು - ಆರಭೇತ ಗುಣಂ ಕಾರ್ಯೇ ಸಜಾತಿಂ ಸಮವಾಯಿಗಃ । ವಿಶೇಷಗುಣ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಕಾ ನು ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯಾ ॥ ಉಚ್ಯತೇ –

ನ ತಾವದಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಗುಣ ಇತಿ ।

ಯತ್ತೂದಯನೇನ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಮಭಾಣಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯವ್ಯವಚ್ಛೇದೋಚಿತಾವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವಂತೋ ವಿಶೇಷಗುಣಾ ಇತಿ।

ನವಸು ಮಧ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿಂದ್ರವ್ಯೇ ವರ್ತಂತೇ ತಸ್ಯೇತರಾಷ್ಟದ್ರವ್ಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।

ಏವಂ ಚ ನವಾನ್ಯತಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಗುಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂ ನವಾನ್ಯತಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ ನವಸು ಮಧ್ಯೇ ಏಕೈಕಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನವಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನೇಕಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವಂ ವಾ । ನಾಗ್ನಿಮಃ ; ಅವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ ; ಸ ಹ್ಯೇವಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಯಾನಿ ನವ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ತೇಭ್ಯೋ ಯಾನಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ನವ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ತೈರನೇಕೈಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಾನಿ ಯಾನಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ಗಂಧತ್ವಾದೀನಿ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಶೇಷಗುಣಸ್ಯೈಕೈಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನಿಷ್ಠತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ। ತನ್ನ ; ಕಿಮಿದಂ ನವಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮ್ ? ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಾ , ತದುಪಲಕ್ಷಿತವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ; ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಮುದಿತಾತಿರಿಕ್ತೈಕೈಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಯಾನಿ ಗುಣಾದಿಲಕ್ಷಣಾನಿ ತೈರನೇಕೈಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಪರಿಮಾಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವತಃ ಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷ  ಗುಣತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಉಪಲಕ್ಷಿತೈಕೈಕಾತಿರಿಕ್ತನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನೇಕಗುಣಾದಿಲಕ್ಷಣಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾಪಾದಕಪರಿಮಾಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವತಿ ಪರಿಮಾಣೇಽಪಿ ಗತತ್ವೇನೋಕ್ತದೋಷತಾದವಸ್ಥಾತ್ । ಗುಣತ್ವಾವಾಂತರಜಾತಿದ್ವಾರೈಕೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಸಜಾತೀಯಾ ಯೇ ರೂಪಾದಯೋ ಯಾನಿ ಚ  ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವನಾಸಾಂಸಿದ್ಧಿಕದ್ರವತ್ವಾನಿ ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಮಿಲಿತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈಕೈಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಏಕೈಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿಲಿತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಚ ಸಂಖ್ಯಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಸ್ವಸಮವೇತವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೈಕಜಾತೀಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮ್ ವ್ಯೋಮಶಿವೋಕ್ತಮಶಿವಮ್ ; ಸ್ವಗತಸಂಖ್ಯಾತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಿತೈರ್ದ್ರವ್ಯಜಾತೀಯಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಕೈಃ ಸಂಖ್ಯಾದಿಭಿರತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ , ಗಗನತ್ವಜಾತಿವಿರಹೇಣೈಕಜಾತೀಯಕಸ್ವಾಶ್ರಯಾವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಶಬ್ದಾವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ಸ್ವಾಶ್ರಯೈಕಜಾತಿಪದೇನ ನ ವಾನ್ಯತಮವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತದೋಷಾದಿತಿ।

ಏವಮನ್ಯದಪಿ ಸಂಭವಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಖಂಡನೀಯಮಿತಿ ।

ಕಿಂಚ ಕಾರಣೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಾವಿಶೇಷಾದ್ ಮಹತ್ತ್ವಮಿವ ಮಹತ್ತ್ವಾಂತರಮಣುತ್ವಮಪಿ ಕಾರಣಗತಂ ಕಾರ್ಯೇಽಣುತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನಾರಭತೇ ? ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಣುತ್ವೇ ಭೋಗಾತಿಶಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ನಾರಭತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಜಗತಿ ಚೇತನಾರಂಭೇ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಾಭಾವಾದ್ಭೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದತೋ ಮಾಯಾಶಬಲಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಗತಂ ಜಾಡ್ಯಂ ಜಗತಿ ಜಾಡ್ಯಮಾರಭತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಚೇತನಾ ಚೇತನಾಮ್ । ಜೀವೇಷು ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇಷ್ವಚೇತನಾ ವರ್ಸ್ತ್ಯತೀತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ - ತಮಃಪ್ರಧಾನಃಕ್ಷೇತ್ರಾಣಾಂ ಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಾಮ್ । ಪರಃ ಕಾರಣತಾಮೇತಿ ಭಾವನಾಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭಿಃ ॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಪರಮಾಣುಜಗದಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ॥೧೨॥ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೇನಾನಂತರಾಧಿಕರಣೇನ ನ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾನ್ನ ಕಾರಣಂ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯಣವಸ್ತದಧಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತು ಕಾರಣಮಿತಿ ಸುಖಬೋಧಾಯ ಸೂತ್ರಮಾದೌ ತ್ರೇಧಾ ಯೋಜಯತಿ –

ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನವಬೋಧರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಅದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವದತಾಮಣವಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಣುಸಮವಾಯೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ನನು ಕರ್ಮಣಶ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದತ ಆಹ –

ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।

ಉಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿ ।

ಪತ್ಯು (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩೭) ರಿತ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಾನುಗತೈರಿತಿ  ನ ಜಾತೇರಿವ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನುಗತತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಸಂಬದ್ಧೈರಿತಿ ।

ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ನ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸಂಬಂಧಶ್ಚೇತಿ ।

ಆಧಾರೀತೀನ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿತ್ಯಯೋಗೇ । ಅತಶ್ಚಾಯುತಸಿದ್ಧಿಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕುಂಡಬದರಸಂಯೋಗೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।

ಸಮವಾಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –

ಇಹೇತಿ ।

ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಯಕಾರ್ಯಗಮ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವೇಗಾದಿಃ । ಅಭಿಘಾತಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷಃ । ಯಥೋದ್ಯಮಿತನಿಪಾತಿತಮುಸಲಸ್ಯೋಲೂಖಲೇನ । ನೋದನಂ ತು ಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ ಏವ ಸಂಯೋಗಃ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಃ , ಯಥಾ ಸಂನದ್ಧಕರಶರಸಂಯೋಗಃ ಕ್ಷೇಪಾನುಕೂಲಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಃ । ನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ನೋದನಸಂಸ್ಕಾರಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।

ಶಂಕತ ಇತಿ ।

ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣೇನಾನುಷಂಗಃ ।

ನನು ಪರೈಃ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರದೇಶಾ ನೇಷ್ಯಂತೇ , ಕಿಂತು ಪರಮಾಣೌ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತೀ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಘಾತಾನ್ನಿರಸ್ತೇ , ಗತ್ಯಭಾವಾದ್ವೈಶೇಷಿಕೋ ಯದಿ ಪರಮಾಣೌ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಯೇ ಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರದೇಶಂ ಮನ್ಯೇತ , ಸ ಭಾಷ್ಯೇ ಆಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತಿಪಕ್ಷಂ ತಾವದಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ವ್ಯಾಘಾತಮಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –

ಕೈಷೇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ ವೈಷೇಷಿಕಃ –

ಏಷೇತಿ ।

ಘಟಾದಿಷು ಹಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತೀ ದೃಶ್ಯೇತೇ , ಯದಿ ತತ್ರಾಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗೇನ , ತರ್ಹಿ ಯಾವತ್ಪರಮಾಣು ತಥಾತ್ವೇ ಪರಮಾಣೋಶ್ಚ ನಿರಂಶತ್ವೇ ಸಂಯೋಗ ಏವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತೀ ಏವ ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂದ್ಧಾರಾಂ ಸುಪರಿಹಾರಾಮಾಪಾದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಂಕಾಯಾಃ ಸೂದ್ಧಾರತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವೃತ್ತ್ಯವೃತ್ತಿಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ –

ನ ಹ್ಯಸ್ತೀತಿ ।

ಯದಿ ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕತ್ರಾವಿರೋಧಸ್ತರ್ಹಿ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಭೇದೋಽವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇತ್ಸ ಹಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾದ್ಯಾಸರೂಪಃ , ವಿರೋಧಾಯ ಚ ತ್ವಯಾ ಜಲಾಂಜಲಿರ್ದತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಯಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಪರೇಣಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಭಿಘಾತಾದಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಲಯಾದಭಿಘಾತಾದೀನಾಂ ಹೇತುತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಣಾವಪರ್ಯಾಯೇಣಾಭಿಘಾತಾದಯೋ ನ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ನಿಯಮೇತಿ ।

ಸತ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಶರೀರಾದಿಲಯಾದೇವ ದುಃಖಚ್ಛೇದಸಿದ್ಧೇರಪ್ರಯೋಜಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಭವನ್ಮತೇ ತಾವನ್ನ  ಸಮವಾಯಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪಿತತಾದಾತ್ಮ್ಯವಾನ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಸಂಬದ್ಧಃ ಸನ್ ಸಂಬಂಧಿನೌ ನ ಘಟಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೨॥

ಸಮವಾಯಸ್ತಂತುಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬದ್ಧಃ ತನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ಕಾರಣವದಿತ್ಯತ್ರಾಸಂಬಂಧತ್ವಮುಪಾಧಿಮಾಶಂಕತೇ –

ಅಥಾಸಾವಿತಿ ।

ಅನವಸ್ಥಯಾ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪಕ್ಷೇತರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತಾ ಸಂಬಂಧಿನೋರ್ನ ಘಟಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಸ್ಪರಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧನಮವಿಶ್ಲಿಷ್ಟತ್ವಾಪಾದಾನಂ ಪರಮಾರ್ಥಃ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಬಂಧನಾತ್ಸತ್ತ್ವಂ ನಿತ್ಯಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಸಾವಿತಿ ।

ಸಂಬಂಧಿನೋಃ ಸಂಬಂಧಾನಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಿನೋರಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧನೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿನೋರಿತಿ ಯತ್ತತ್ಸ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಕಿಮಸಂಬಂಧತ್ವಮುಪಾಧಿಃ ಅಸಮವಾಯತ್ವಂ ವಾ ।

ನಾದ್ಯಃ ; ಸಂಯೋಗೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –

ಸಂಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।

ಸಮವಾಯೇನ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚೈವಂ ತ್ವಯೇಷ್ಯತೇಽತಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಂ ಚ । ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮವಾಯೋ ವಾ ಸಂಬಂಧಾನಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯುಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಯಾ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಾನಿಶ್ಚಯಾಪದೋಷಃ , ತಥಾಸತಿ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಲೋಪಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾನುಮಾನಮಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ಪರಸಿದ್ಧಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರೇಷಾಮನಿಷ್ಟಾಪಾದನಾದಿತಿ।

ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಪಾಧಿಸ್ತಥಾ ಚ ನ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಸಮವಾಯ ಇತಿ ।

ಸಂಬಂಧಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಂಯೋಗೇ ನಾಸ್ತ್ಯಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಮಸ್ಮನ್ಮತೇಽಸ್ಯಾಗುಣತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧತ್ವಾಚ್ಚ ಅತಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಭಯಸಿದ್ಧಸ್ಥಲೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನ್ಯಾಯಮತೇ ಚ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪರಮಾರ್ಥಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಯಂ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಾಸಮವೇತೋ ಗುಣೋ ಭವತೀತಿ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಮಿತ್ಯುಪಾಧೇರ್ವ್ಯತಿರೇಕ ಏವಂ ವಾಚ್ಯಃ । ಸಮವಾಯಃ ಸಂಬಂಧಾಽನಪೇಕ್ಷಃ ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧತ್ವಾದಿತಿ। ಅತ್ರ ತಾವದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾದನಧ್ಯವಸಿತತ್ವಮ್ । ನ ಚ ವ್ಯತಿರೇಕಿತ್ವಮ್ ; ಅಭಾವೇ ಸಾಧ್ಯವತ್ಯಪಿ ಹೇತೋರವೃತ್ತೇಃ । ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತೇರಗುಣತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಅವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ। ಸಮವಾಯಃ ಸಮವೇತಃ ಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯಪ್ಯನುಮಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಂಯೋಗೇ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಜಾತ್ಯಾದೌ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಮವಾಯಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪ್ತಾಂ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಾರಯೇತ್ , ಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಚ ಸಮವಾಯೇ ಉಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಅತೋಽರ್ಥಾತ್ಸಂಬಧಾಪೇಕ್ಷಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾಕಾಶಸಂಯೋಗೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –

ಅಜಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಜಸಂಯೋಗಶ್ಚ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತೇ ।

ಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಸಂಯೋಗವತ್ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯನ್ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಯೇ ತು ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯೈವ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಮವಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ನ ಮನ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಸ್ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ಸಮವಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಸಂಯೋಗಪ್ರತಿಬಂದೀಮುಪಸಂಹರತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನು ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಮಸಂಬಂಧ ಏವ ಭವತು ತಥಾ ಚ ಕುತಃ ಪ್ರತಿಬಂದೀತಿ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ದೂಷಯತಿ –

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಸಂಯೋಗಿನೋರಿತಿ ಸಪ್ತಮೀ ॥೧೩॥೧೪॥

ಯದಿ ಪರಮಾಣೂನ್ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾವಯವತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಾಧ್ಯತೇ ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯತ್ಕಿಲೇತಿ ।

ಮೂಲಕಾರಣಮುಭಯಸಂಮತಂ ಪಕ್ಷಸ್ತದ್ಯದಿ ರೂಪಾದಿಮತ್ತರ್ಹಿ ಸಾವಯವತ್ವಾದ್ಯಾಪಾದ್ಯಮಿತಿ ನಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವೇವಮಪಿ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದತ ಆಹ –

ಕೇತಿ ।

ಯದಿ ಪರ್ವತೇಽನಗ್ನಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ , ತರ್ಹ್ಯಧೂಮವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಾವಪ್ರಮಿತಸ್ಯೈವಾಭ್ಯುಪಗಮಮಾತ್ರೇಣಾಪಾದಕತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಸಂಗೇಽಪ್ಯಾಪಾದ್ಯಾಪಾದಕಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಮಿತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ।

ಯದನಗ್ನಿಮತ್ತದಧೂಮವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ತದಿದಮುಕ್ತಂ –

ನಿಯತೇತಿ ।

ನನು ವ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಾದ್ವ್ಯಾಪಕರೋಪಸ್ತರ್ಕಃ ಕಥಮನೇನ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ತದನೇನೇತಿ ।

ತದಿತಿ ।

ತತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತಂ ಸೋಪಾದಾನಂ ಭಾವಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾನುಮಾನಮೇತತ್ತರ್ಕೋಪಬೃಂಹಿತಂ ನಿತ್ಯವ್ಯಾಪಕಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಗದುಪಾದಾನಂ ನ ಸ್ಪರ್ಶವದ್ ನ ಚಾಣು ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ - ಅತ್ಯಂತಾಭಾವವದಿತಿ ಅನುಮಾನಪರ್ಯವಸಾನಮ್ ।

ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮನುಮಾನಾತ್ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತೀತ್ಯಾಹ –

ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।

ಕಾರಣಾಭಾವಾದೇವನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾರಣಗ್ರಹಣೋಕ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಪರಮಾಣುರ್ನಿತ್ಯಃ , ಅವಯವವಿನಾಶಾವಯವವಿಭಾಗರಹಿತತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತ್ಯೇತತ್ಸುಖಾದಿಭಿರ್ನ ಸವ್ಯಭಿಚಾರಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸುಖಾದಿಭಿರಿತಿ ।

ನನು ಸ್ಥಿತೇ ಘೃತೇ ಕಾಠಿನ್ಯನಾಶೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಉದಾಹೃತಃ ಉತ ಘೃತಸ್ಯಾಪಿ । ನಾದ್ಯೇ ದ್ರವ್ಯಲಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ । ಅಂತ್ಯೇ ತು ಅವಯವವಿಭಾಗಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಘೃತನಾಶಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮಿತಿ। ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮುಪರಿ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ ।

ಕಾಠಿನ್ಯಂ ತಾವದ್ ಘೃತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾ , ನ ಚ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನಾಸಂಗತಿಃ ; ಪಟಾದೀನಾಮಪಿ ತಂತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವೇನ ತಂತ್ವಾಂತರತ್ವಾಭಾವಾದ್ , ಇತ್ಯಾಹ –

ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪರಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ಅಧಸ್ತಾದಾರಂಭಣಾಧಿಕಾರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨೪) ।

ನನು ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗಪೂರ್ವೇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಏಕಂ ಹ್ಯನುಗತದ್ರವ್ಯಂ ಕಾರಣಭೂತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ತಸ್ಯ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಮೃದ್ವೇತಿ ।

ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯರೂಪಸಂಸ್ಥಾನಾತ್ಮಕತ್ವಮಾಹ –

ನ ಚೈತ ಇತಿ ।

ಶಕಲಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ರುಚಕಾವಾಂತರೋ ವಿಕಾರ ಉಕ್ತಃ ।

ನನು ಕಿಮನುಗತದ್ರವ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಃ ಕಪಾಲಶಕಲಾದಯ ಏವ ಘಟರುಚಕಾದೀನಾರಪ್ಸ್ಯಂತೇ , ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ।

ಸತ್ಯಪಿ ಜನಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕುಂಭಕಾರಹೇಮಕಾರಾದಯೋ ನ ಕುಂಭರುಚಕಾದೀನಾಮ್ ಉಪಾದಾನಮ್ । ನಹಿ  ತೇ ತಾಂಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋಪಾದದಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಭೃತ್ಕನಕೇ ತೂಪಾದಾನಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಕಾರಿತಾ ; ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಚಾನುವೃತ್ತಯೋರೇವ ಮಹೀಹೇಮ್ನೋರ್ಘಟರುಚಕಾದಿಷ್ವನುಭೂಯತೇ , ನೇತರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಾನಾಮಿತ್ಯನುಗತದ್ರವ್ಯಮೇವೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸತ್ಯುಪಾದಾನೇಽನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಚಿಂತಾ , ತದೇವ ನೇತಿ ಬೌದ್ಧಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ವಿನಶ್ಯಂತಮಿತಿ ।

ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯ । ಏವಂ ‘ಯದಾ ತ್ವಪಾಸ್ತವಿಶೇಷಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣಂ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾಂತರಮಾಪದ್ಯಮಾನಮ್ ಆರಂಭಕಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮ್ ।

ಇದಾನೀಂ ತು ತದಾ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯವಿಲಯನವದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಕೃತೋಪೋದ್ಘಾತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಇತಿ ।

ಯತ್ತು ಘೃತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽವಯವವಿಭಾಗಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರ ಘೃತನಾಶೋ ನೋಪೇಯತೇ , ಕಾಠಿನ್ಯಸಂಸ್ಥಾನನಾಶಸ್ತು ನ ಚ ತತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನೋಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗಪ್ರಯೋಜಕಃ ; ಪರಮಾಣುಗತಕಾಠಿನ್ಯನಾಶೇ ದ್ರವತ್ವೋದಯೇ ಚ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತತ್ರೇತಿ ।

ಯಥಾ ಕಾರ್ಯದ್ರವತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣೋರ್ದ್ರವತ್ವಕಲ್ಪನಾ , ಏವಂ ಕಾಠಿನ್ಯಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ನ ಚೇನ್ನೇತರದಪಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಪರಮಾಣುದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅವಯವವಿಭಾಗಾದ್ಯಭಾವ ಉಪಜೀವ್ಯಃ , ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದಾಭಾವೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಕಾಠಿನ್ಯದ್ರವತ್ವೇ ಇತಿ ॥೧೫॥

ಪರಮಾಣುಷು ಗುಣೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪಚಿತಾಪಚಿತಾವಯವತ್ವಪ್ರಸಂಜನಮಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯತ್ವಾದ್ಗುಣಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾವಿಘಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗುಣಸಮುದಾಯತ್ವಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ವಕ್ತುಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಸಮುದಾಯತ್ವಂ ತದ್ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸ್ಥೌಲ್ಯಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅನುಭೂಯತೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯೇನಾಮಿಲಿತಾ ಗುಣಾಸ್ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಸಂತಸ್ತೇ ವಿಶೇಷಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತವ್ಯವಹಾರವಂತಸ್ತೇ ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದಿನಾ ಶಾಂತತಾದಿಯೋಗಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।

ಪರಸ್ಪರೇ ಗಂಧಾದೀನಾಮನುಪ್ರವೇಶಾದ್ ದ್ರವ್ಯಸಂಜ್ಞಾಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ರಸಾದಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಭೂತ್ವಾ ಗಂಧಂ ಧಾರಯಂತಿ , ರೂಪಾದಯ ಆಪೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಂ ಧಾರಯಂತಿ , ಸ್ಪರ್ಶಾದಯಸ್ತೇಜೋ ಭೂತ್ವಾ ರೂಪಂ ಧಾರಯಂತಿ , ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಸಮುದಾಯಶ್ಚ ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವಾ ಸ್ಪರ್ಶಂ ಧಾರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಚಿತಗುಣಾನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ ।

ಉಪಚಯಮಾತ್ರೇಣ ನ ಸಂಧಾತಾತ್ಮಕಮೂರ್ತ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ –

ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।

ಸಂಘಾತೇತಿ ಮೂರ್ತಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾ ।

ಯಸ್ತು ಬ್ರೂತೇ ಇತಿ ।

ಆಗಮಮನಾದೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗುಣಸಂಘಾತೋಪಚಯಾಪಾದನೇ ಇಷ್ಟಪರತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ಪರಮಾಣುಷು ಗುಣೋಪಚಯಾನ್ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯೇಷು ತದುಪಚಯಾನ್ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಪ್ರದರ್ಶನಂ ನ ತಾವದ್ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ; ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಾದ್ , ನಾಪಿ ಹೇತುತ್ವೇನ ; ವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ  ತಾವದಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಸ್ತಾವದಿಯಮ್ ।

ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಮತಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।

ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೫) ರಿತ್ಯತ್ರ ಚೋಕ್ತರೀತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೌಗತಮತೇ ಸಂಘಾತೋಽನಧಿಷ್ಠಾತೃಕಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವೀಶ್ವರಾಧೀನಃ । ಉಪಾದಾನಂ ಚ ಗಂಧಾದೀನಾಮಸ್ತ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಭೇದಃ ॥೧೬॥೧೭॥

  ಉತ್ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।

ಉತ್ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೌತ್ರಚಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಾತ್ ಷಟ್ಪದಾರ್ಥೀದೂಷಣಸ್ಯ । ಭಾಷ್ಯೇ – ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಮಿತಿ , ನ ತು ತದುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮ್ ; ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಗುಣಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ತದಭಾವಾದ್ ।

ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ನ ಹಿ ಯಥೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಮತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಸಂಘಾತಮಾತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ವೈಶೇಷಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದ್ರವ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಗುಣಾದೇರ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಃ ।

ನನು ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಂ ಕಿಂತು ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯಧೀನೇತಿ ।

ನನು ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮ್ ಅಭೇದಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯೇಽಗ್ನಿಧೂಮಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾತ ಆಹ –

ದ್ರವ್ಯಕಾರ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ।

ಶಂಕತ ಇತಿ ।

ಶುಕ್ಲತ್ವಂ ಘಟವೃತ್ತಿ ಶೌಕ್ಲ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತದನುಕೂಲತ್ವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತೀತಿರುಕ್ತಾ , ತಸ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಭೇದೇ ಸತಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಯಾಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಂ ನಿರ್ವಕ್ತಿ –

ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಆಕಾರಿಣೌ ಸ್ವತಂತ್ರೌ ಸ್ವತಂತ್ರವಸ್ತುನೋರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಪರತಂತ್ರಯೋರ್ದ್ರವ್ಯತಂತ್ರಾಶ್ಚ ಗುಣಾದಯ ಇತಿ ಭೇದೇಽಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರವ್ಯಾಕಾರತಯಾ ದ್ರವ್ಯಧರ್ಮತಯಾ । ಆಕಾರಾಂತರಾಯೋಗೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಧರ್ಮಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವೇದಿಯಮಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪಾದಿಕಾ , ಏಷೈವ ತು ನ ಭೇದೇ ಘಟತೇ , ನ ಹಿ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ವಿಂಧ್ಯಹಿಮವದಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ।

ಅಥ ಭಿನ್ನಾನಾಮಪ್ಯಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಕಾರೈರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವ ಉಚ್ಯೇತ , ತರ್ಹಿ ತಾನ್ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತೀತ್ಯಾಹ –

ತಾಮಿಮಾಮಿತಿ ।

ತದರ್ಥವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ತದ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ತಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಏಕದೇಶತ್ವಮಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯದೂಷಿತಂ , ಸ್ವಯಂ ತು ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮಾಶಂಕತೇ , ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೂತಂ ಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮಾಹ –

ಯದಿ ತು ಸಂಯೋಗಿನೋರಿತಿ ।

ಕುಂಡಬದರೇ ಹಿ ಸಂಯೋಗಿನೀ ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಸ್ವಸ್ವಾವಯವ ಏವ ತಯೋರ್ದೇಶ ಇತಿ।

ನನು ಪರಮಾಣ್ವೋರಾಕಾಶಪರಮಾಣ್ವೋಶ್ಚ ಸಂಯೋಗೇ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿಸ್ತೇಷಾಮನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದತ ಆಹ –

ನಿತ್ಯಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅವಿಭುನೋರ್ದ್ವಾಯೋರ್ವಿಭುನೋಸ್ತ್ವನ್ಯತರಸ್ಯಾವಿಭುನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾ ಚಾಕಾಶೇತಿ ।

ಅತ್ರ ನ ಯಥಾಸಂಖ್ಯಮ್ ।

ಸತ್ಯಪೀತಿ ।

ಏಕತರಸ್ಯ ಸಬಂಧಿದೇಶತ್ವಾದೇವ ನ ತಯೋಃ ಸಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮಸಂಯೋಗೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾಶ್ರಿತಸಂಯೋಗೇನ ಸಂಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ನ ಮೂರ್ತತ್ವಮುಪಾಧಿಃ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ತಸ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಸಂಯೋಗೇ ನ ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಯಥಾಶ್ರುತೇ  ತು ಭವತ್ಯೇವೋಪಾಧಿಃ ; ಯತ್ರಾತ್ಮಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ ತತ್ರ ಮೂರ್ತತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ। ಸಂಗಿತ್ವಾತ್ ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗುಣಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಏತಾವಾನೇವ ಹೇತುಃ । ಸುಖಬೋಧಾರ್ಥಂ ತು ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶೇ ಆತ್ಮಸಂಯೋಗೇಽಸ್ತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸಂಯೋಗೇಽಸ್ತೀತಿ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ವರ್ಣಿತಾಮಯುತಸಿದ್ಧಿಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –

ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪಾದಕಃ ಸಮವಾಯಃ , ಕಿಂತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಏವೇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।

ನನು ಶುಕ್ಲತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿತ್ವತಲಾದಿಭಿರ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋ ಗುಣೋಽಭಿಧೀಯತೇ , ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಸ್ತು ದ್ರವ್ಯನಿಲೀನಗುಣವಾಚೀ ಲಕ್ಷಯತಿ ದ್ರವ್ಯಮತೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ತತಃ ಕಥಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಭೇದಪ್ರತಿಭಾವಮತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಶಾಬ್ದೋ ಹಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಸ್ಯಾದ್ , ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಾದ್ಭವತಿ , ತಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ವರೂಪಮನುಮಾನಮ್ , ದ್ರವ್ಯಂ ಗುಣಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿ , ತಚ್ಚ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಭಾಸ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಯಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇ ಸರ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಚಾಭೇದವಿಷಯೇಣ ತೇನ ವಿರೋಧಾದನುಮಾನೋತ್ಥಾನಾಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

  ನನು ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಸತಿ ಸಮವಾಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಕಥಮ್ ? ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಸಮವಾಯಃ , ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚಾಸತ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯೇ ಭವತಿ , ಇತರಥಾ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನ ಚ ಕಾರಣಸಮವಾಯಾದನ್ಯೇತಿ ।

ಅನ್ಯೇತಿ ವಾ ಪಾಠಃ । ತತ್ರ ಚ ನ ಕಾರಣಸಮವಾಯಾದನ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ , ಕಿಂ ತೂತ್ಪತ್ತಿರೇವ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣ ಏವ ಗ್ರಂಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಸತೀತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।

ನಿತ್ಯಸಮವಾಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿತ್ವೇ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯನಿತ್ಯೋಽಸ್ತು , ತತ್ರಾಹ –

ಉತ್ಪತ್ತೌ ಚೇತಿ ।

ಅಥ ಸಮವಾಯಾದನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಸಿದ್ಧಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನನು ಸಿದ್ಧಯೋರಪಿ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವಾಭಾವಾದಿಭಿರಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾನ್ಯೇತಿ ।

ಏತೇನೇತಿ ।

ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ಯತ್ಸಂಯೋಗಾಭಾವಸ್ತದಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತಃ ಸಂಯೋಗೌ ।

ಏತೇನೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –

ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।

ಏವಂಭೂತಯುತಸಿದ್ಧಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಯೋಗತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋ , ತತ್ರ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇಣಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಂಯೋಗತ್ವಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧಸ್ತತಶ್ಚ ಯುತಸಿದ್ಧಿಲಕ್ಷಣೇ ಸಯೋಗಪದಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಾವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾದ್ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವೇನೋಭಯವಾದಿಸಂಮತಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾಚಕೇನ ಪದವೃಂದೇನ ಯುತಂ ಲಕ್ಷಣಾಂತರಂ ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧೀಯೇತ , ತತ್ರಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಂಯೋಗತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತದ್ವ್ಯವೃತ್ತಿಸಮರ್ಥಸಂಯೋಗಪದವದ್ಯುತಸಿದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷಿತಯುತಸಿದ್ಧಿರಾಹಿತ್ಯೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಂಯೋಗತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತೀತರೇತರಾಶ್ರಯಮ್ ।

ತರ್ಹ್ಯಾನ್ಯೈವಾಸ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾನ್ಯೇತಿ ।

ಅನ್ಯಾಸಭವೋಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರನ್ಯತರಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಭಯಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತ್ರೀಣಿ ಲಕ್ಷಣಾನಿ । ಏತಾನಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನ ಸಂಭವಂತೀತಿ ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೈಶೇಷಿಕೈರ್ಹಿ ತಂತುಭ್ಯಃ ಪಟೇ ಉತ್ಪನ್ನೇ ತತ್ಕ್ಷಣೇ ಏವ ತಂತ್ವಾಕಾಶಸಂಯೋಗಜನ್ಯಃ ಪಟಾಕಾಶಸಂಯೋಗ ಇಷ್ಯತೇ , ಸ ಚ ನ ಕರ್ಮಜಸ್ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪಟಸತ್ತಾಕ್ಷಣೇ ಪಟೇ ಕರ್ಮಾಭಾವಾದತಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ರಾವ್ಯಾಪಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಸಂಯೋಗಜ ಇತಿ ।

ತರ್ಹ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇತಾವಲ್ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತು ತಥಾ ಚ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।

ನಾಪೀತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸಂಯೋಗಪದಾನುಪಾದಾನಾದಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ।

ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಹ –

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಅಸತಿ ಪ್ರಾಪ್ತರಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸತ್ತೋತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನಿರವಯವಸಾವಯವಯೋಃ ಸಮವಾಯಸಂಭವಾತ್ ಕಥಂ ಸಂಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತಿರತ ಆಹ –

ಸಂಗ್ರಹ ಇತಿ ।

ಏಕಾಕರ್ಷಣೇ ಇತರಾಕರ್ಷಣಂ ಹಿ ಸಾವಯವಾನಾಮಂಕುರತರುಶಾಖಾದೀನಾಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪಿಂಡಾವಯವೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸಂವೇಷ್ಟನೇನ ಪಿಂಡೀಕೃತೇ ಪಟೇ ಪ್ರಸಾರಣಸಮಯೇ ತದವಯವಸಂಯೋಗಾ ನ ನಶ್ಯಂತಿ , ಕಿಂ ತ್ವವಸ್ಥಿತಸಂಯೋಗಾನಾಮೇವ ತೇಷಾಮಧಿಕದೇಶವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಪಿಂಡಾವಸ್ಥಾ ನಶ್ಯತಿ ತಥಾ ಪಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಪರಮಾಣುಜಗದಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಸಸುದಾಯಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಸಮುದಾಯ ಉಭಯಹೇತುಕೇಽಪಿ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ॥೧೮॥ ಅಭಿಮತಫಲದಾನೈಸ್ತ್ವತ್ಕೃತೈರ್ವಿಶ್ವಲೋಕೇ ವಿತೃಷಿ ಗಜಮುಖ ತ್ವದ್ಗಂಡಭೇದೇನ ದಾನಮ್ । ಗಲದಲಿಕುಲಜುಷ್ಟಂ ತ್ವದ್ವಪುಷ್ಯೇವ ಜೀರ್ಯದ್ ಧ್ವನಯತಿ ಜನತಾಯಾಂ ನಾರ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ನೂನಮ್ ॥

ಸಮುದಾಯೇತಿ ।

ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಪರಮಾಣುಪರಿಮಾಣಾದೀನಾಮ್ । ಅಭೇದೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕಾರ್ಯನಾಶೋಽಪಿ ಕಾರಣರೂಪೇಣ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ನ ನಿರನ್ವಯನಾಶಃ , ಭೇದೇ ತು ನಿರನ್ವಯ ಇತಿ।

ನನು ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಸಂಘಾತಾರಂಭವಾದಯೋರನುಪಪತ್ತ್ಯವಿಶೇಷೇ ಕಥಂ ತರಪ್ ಪ್ರಯೋಗಃ ? ತತ್ರಾಹ –

ಸ್ಥಿರೇತಿ ।

ಸ್ಥಿರಪಕ್ಷೇ ಹಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಭೂತ್ವಾ ವ್ಯಾಪೃತ್ಯ ಜನಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ನೇತರತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಖಲು । ಬಹುಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ಗೃಹೀತಭಾಷ್ಯಪ್ರತೀಕಾನುಷಂಗಃ ।

ಬಹುಪ್ರಕಾರತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ಕೇಚಿದಿತಿ ।

ಅತ್ರಭವತಾಂ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಾದೀನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾಪರಾಧಾದ್ಭವತಿ ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣೌ ವಸ್ತುವಶಾದ್ವಾ ಯಥಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮತ್ರ ತು ನ ಪ್ರಥಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ –

ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಮಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಂ –

ತತ್ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಬೋಧೀ ಬುದ್ಧಸ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತದ್ವಿವರಣಗ್ರಂಥೇ । ಲೋಕನಾಥಾನಾಂ ಬುದ್ಧಾನಾಮ್ । ದೇಶನಾ ಆಗಮಾಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಭಿಪ್ರಾಯವಶಾನುಸಾರಿಣ್ಯಃ ಶೂನ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯೈಃ ಕ್ಷಣಿಕಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವಾದಿಭಿರ್ಲೋಕೇ ಶ್ರೋತೃಸಮುದಾಯೇ ಪುನಃ ಪುನರ್ಬಹುಧಾ ಭಿದ್ಯಂತೇ ।

ಭೇದಮೇವಾಹ –

ಗಂಭೀರೇತಿ ।

ಅಗಾಧೋ ಗಂಭೀರಃ ತದ್ವಿಪರಿತ ಉತ್ತಾನಃ ಸ್ಥೂಲದೃಷ್ಟಿಯೋಗ್ಯಸ್ತದ್ರೂಪೇಣ ಕ್ವಚಿದ್ಗ್ರಂಥಪ್ರವೇಶ ಉಭಯಲಕ್ಷಣಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಸ್ತಿತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿನೀ ಭಿನ್ನಾಽಪಿ ದೇಶನಾ ಶೂನ್ಯತೈವಾದ್ವಯಾಽತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಽತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ಯಭಿನ್ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದರ್ಥೋಽನುಮೇಯ ಇತಿ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ವೈಭಾಷಿಕಾಃ । ಅತೋ ಮತಭೇದಃ । ರೂಪ್ಯತೇ ಏಭಿರ್ವಿಷಯಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಕಾಯಸ್ಥತ್ವಾತ್ಕಾಯಾಕಾರೇಣ ಸಂಹತತ್ವಾದಸಂಹತಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಜನ್ಯಂ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮೇತದ್ ದ್ವಯಂ ದಂಡಾಯಮಾನಂ ಪ್ರವಾಹಾಪನ್ನಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದನಾಸ್ಕಂಧ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಪಾದಾನಂ , ಯಾ ಪ್ರಿಯೇತ್ಯಾದಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಸವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಭೇದಃ ಸ್ಕಂಧಯೋರ್ಧ್ವನಿತಃ ।

ವಯಂತೇ ತಂತೂನ್ ಸಂತನ್ವಂತಿ ।

ಅನುಪಲಬ್ಧಿಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಃ ಸ ತದನುಗುಣಕಾರಣಮೇಲನಾಧೀನ ಇತ್ಯೇಕಾಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಾಮಾಹ –

ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾನುಗುಣಂ ಚೇತಿ ।

ಯಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಾ , ಸಾ ಸ್ವವ್ಯಾಪಕಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವವಿರುದ್ಧಾ ಅನಧಿಷ್ಠಿತೇಭ್ಯಃ ಪರಾಭಿಮತಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಕಾರಣವತ್ತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತೇಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಅತೋ ಯಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಕಾರಣೇಭ್ಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಃ - ವಿಮತಂ , ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನತ್ವಾತ್ತಂತುವದಿತಿ।

ಚಿರಾತೀತತ್ವೇನೇತಿ ।

ಸ್ಥಾಯಿವಾಸನಾಯಾಸ್ತ್ವಯಾಽನಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾಪಾರವದಾಶ್ರಯೋ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತದಾಶ್ರಿತಜಾತೇಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ಕಾರಣಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತಾವತ್ಯುಕ್ತೇ ಕುಂಭೋಽಪಿ ಕುಂಭಕಾರವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ವ್ಯಾಪಾರವದಾಶ್ರಯ ಇತಿ। ಏವಮುಕ್ತೇಽಪಿ ಮೃದಾಶ್ರಿತೋ ಮೃಜ್ಜಶ್ಚ ಘಟೋ ಮೃದ್ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುರಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅಸ್ತ್ವೇವಂ ವ್ಯಾಪಾರಲಕ್ಷಣಂ , ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –

ನ ಚ ಸಮಸಮಯಯೋರಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾಪಾರಿಣೋರೇಕಕಾಲತ್ವಂ ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ; ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನಸತ್ಯಪ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ಪದಾರ್ಥಃ ಪೂರ್ವಂ ಭೂತ್ವಾ ಸ್ವಜನ್ಯವ್ಯಾಪಾರಸಮಯೇಽಪಿ ತದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾನುವರ್ತೇತ , ತತ್ರಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ॥೧೮॥

ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಹಕಂ ಬುದ್ಧಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ –

ಇದಮಿತಿ ।

ಹೇತುಮನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಅಯತೇ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಇತರಸಹಕಾರಿಭಿರ್ಮಿಲಿತೋ ಹೇತುಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಇದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸಮುದಾಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಫಲಂ , ನ ಚೇತನಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಹಕಂ ಬುದ್ಧಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ –

ಉತ್ಪಾದಾದ್ವೇತಿ ।

ತಥಾಗತಾನಾಂ ಬುದ್ಧಾನಾಂ ಮತೇ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾನಾಂ ಚ ಯಾ ಧರ್ಮತಾ  ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವರೂಪಾ ಏಷಾ ಉತ್ಪಾದಾದನುತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ಸ್ಥಿತಾ । ಧತ್ತೇ ಇತಿ ಧರ್ಮಃ ಕಾರಣಮ್ । ಧ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಧರ್ಮಃ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಯದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಅಸತಿ ಚ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚ , ನ ಚೇತನಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಯೇಽಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಥಿತಧರ್ಮತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಸೂತ್ರಕೃದ್ವಿಭಜತೇ –

ಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿತೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯತಾಮಾಹ – ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ಸ್ಥಿತಿರ್ಭವತೀತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕಸ್ತಲ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ಧರ್ಮನಿಯಾಮಕತೇತಿ ।

ಕಾರಣತಾಮಾಹ – ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಾಮಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವೇವಂವಿಧಮೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಚೇತನಾದೃತೇ ಸಿಧ್ಯತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರತೀತ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರಣೇ ಸತಿ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಮುತ್ಪಾದಾನುಲೋಮತಾನುಸಾರಿತಾ ಯಾ ಸೈವ ಧರ್ಮತಾ , ಸಾ ಚೋತ್ಪಾದಾನುತ್ಪಾದಾತ್ಮಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸ್ಥಿತಾ , ನ ಚೇತನಃ ಕಶ್ಚಿದುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಥ ಪುನರಯಮಿತಿ ।

ಹೇತೋರೇಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇಣೋಪನಿಬಂಧಸ್ತಥೋಕ್ತಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಮಿಲಿತಾನಾಂ ನಾನಾಕಾರಣಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೇಣೋಪನಿಬಂಧಸ್ತಥಾಽಭಿಹಿತಃ ।

ಹೇತೂಪನಿಬಂಧೇ ಉದಾಹರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವೋತ್ಪಾದಾದ್ವೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಅಸತಿ ಬೀಜೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಾವತ್ಪುಷ್ಪಫಲೋದಾಹರಣಂ ತಾವದಸತಿ ಪುಷ್ಪೇ ಫಲಂ ನ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಾವದಸತೀತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಂ ಬೀಜಾದೀನಾಂ ವಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ , ಕಿಂ ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರಶಾಸಿತುರ್ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರ ಬೀಜಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಾವತ್ಪುಷ್ಪಸ್ಯೇತಿ ।

ಪುಷ್ಪಪರ್ಯಂತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲೇಽಪಿ ಯಾವಚ್ಛಬ್ದೋ ಯೋಜ್ಯಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಸತ್ಯಪಿ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಅಂಕುರಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಚೇತನವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸೋಽನುಮೇಯಸ್ತದನ್ಯಹೇತೌ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಾದರ್ಶನಾದಿತಿ। ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದ ಇಣೋ ಧಾತೋರ್ಭಾವಾರ್ಥೀಯಾಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ರೂಪಮ್ ।

ತಥಾ ಚ ಸಮುದಿತತ್ವವಾಚೀತ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।

ತತ್ರಾಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ । ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।

ಉದಾಹರಣಮಾಹ –

ಯದಿದಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾರೂಪಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಭ್ರಾಂತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಮಾನಾ ಏತದಾರಭ್ಯ ಯಾವಜ್ಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ಜಾತಿರೂಪಂ ಕಾರಣಂ ಯಾವಚ್ಚ ಜರಾಮರಣಾದಿತತ್ಸರ್ವಮಾಧ್ಯತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧೇ ಉದಾಹರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ದೇವದತ್ತಾದಿನಾಮ್ನಃ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಚಾಶ್ರಯಃ ಶರೀರಂ ನಾಮರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾ ಕಲಲಬುದ್ಬುದಾದಿಕಾಕ್ರಾಂತನಾಮರೂಪಮ್ ಸ ಏವಾಂಕುರಸ್ತಂ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯೈಃ ಪಂಚಭಿರ್ವಿಜ್ಞಾನೈಃ ಕಾರ್ಯೈಃ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಯೋಽಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತಿ। ಆಸ್ರವತ್ಯನುಗಚ್ಛತಿ ಕರ್ತಾರಮಿತ್ಯಾಸ್ರವಃ ಕರ್ಮ , ತತ್ಸಹಿತಂ ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಮನೋವಿಜ್ಞಾನಂ ಯೋಽಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಸ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ತಚ್ಚಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣತೇಷು ಧಾತುಷು ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ಪಿಂಡಸಂಜ್ಞಾ ಅತ ಏವೈಕಸಂಜ್ಞಾ ಏಕೈಕಸ್ಮಿಂಧಾತೌ ನಿತ್ಯಸಂಜ್ಞಾ ಸತ್ತ್ವಸಂಜ್ಞಾ ಪ್ರಾಣಿಸಂಜ್ಞಾ ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಸಂಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುವಿಷಯೇತಿ ।

ನಾಲಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೋಽಪಿ ತು ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವಸ್ತುವಿಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾಮರೂಪಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧೇತೋರಭಿನಿರ್ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಚತ್ವಾರಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಕಂಧಾಃ ಪ್ರಭೇದಾಸ್ತನ್ನಾಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯೈಕವಚನಂ ನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಮತ್ವಮ್ । ತಾನಿ ಚೋಪಾದಾನಾನಿ ಉಪಾದಾಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಕೃತ್ಯ ರೂಪಂ ಸಿತಾದಿ ರೂಪವಚ್ಛರೀರಮಭಿನಿರ್ವರ್ತತೇ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನಾಮರೂಪಯೋರ್ದ್ವಿತ್ವಾತ್ಕಥಮೇಕವಚನಮತ ಆಹ –

ತದೈಕಧ್ಯಮಿತಿ ।

ಏಕಧೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘‘ಏಕಾದ್ಧೋ ಧ್ಯಮುಞನ್ಯತರಸ್ಯಾ’’ ಮಿತ್ಯೇಕಶಬ್ದಾತ್ಪರಸ್ಯ ಧಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಧ್ಯಮುಞಾದೇಶೇ ರೂಪಮ್ ಏಕಧ್ಯಮಿತಿ। ಕಾರ್ಯಕಾರಣೇ ಏಕೀಕೃತ್ಯೈಕ್ಯನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಾತೇರುಪರಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿಹ ಗರ್ಭಾಭ್ಯಂತರೇ ದೇಹಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ –

ಶರೀರಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಷಡಾಯತನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನಾಮರೂಪಸಂಮಿಶ್ರಿತಾನೀತಿ ।

ಷಟ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತವ ಆಯತನಾನಿ ಯಸ್ಯ ಕಾರಣವೃಂದಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ಉಪಕ್ಲೇಷಾಃ ಮದಮಾನಾದಯಸ್ತೇ ಉಪಾಯಾ ದುಃಖಾದೀನಾಂ ತೇ ಚ ಭಾಷ್ಯಗತೈವಂಜಾತೀಯಕಶಬ್ದನಿರ್ದೇಶ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ಪಾದಾನುತ್ಪಾದಾಭ್ಯಾಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇ ಸಮರ್ಥಿತೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಾನುವಾದೋಽಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ ? ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ।

ತತಶ್ಚಾಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಸ್ಯ ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಸ್ಯ ಸಾ ವಾರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೇತನಮನ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಕಂಧಾನಾಮಣೂನಾಂ ಚೇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದಿತರೇತರಮಿಲಿತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಅಚೇತನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಸಂಘಾತೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಸ್ತು ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ಪರೇಷಾಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರ ಏವೋತ್ತರೋತ್ಪಾದೇ ಚ ಪೂರ್ವನಿರೋಧಾ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೨೦) ದಿತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ।

ನನು ಮಿಲಿತೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀಧಾತ್ವಾದಿಭ್ಯಶ್ಚೇತನಮಂತರೇಣೈವಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ , ತದ್ವದ್ದೇಹೋತ್ಪಾದೋಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಬೀಜಾದಿತಿ ।

ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರೋಽಸ್ತಿ ಸಂಹಂತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಪೇಕ್ಷಾ । ತಥಾ ಸತ್ಯಾದ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರಜನ್ಯತ್ವಂ ಸಂಲಗ್ನಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಂ ತೇನ ಭವದ್ಭಿರ್ನಾನುಮೀಯೇತ ।

ಶುಕ್ರಾದಿಪರಿಣಾಮಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ಸಂಹತ್ತಾನಾಂ ಹೇತುತ್ವೇ ಸಂಹಂತ್ರಾ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ , ತತ್ರ ಸಂಘಾತಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ , ತತಶ್ಚ ನ ಸಂಹಂತುರನುಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯನಪೇಕ್ಷಾಸ್ತರ್ಹಿ ಕುಸೂಲಾಭಿಹತಬೀಜಾದಿಭ್ಯಃ ಕಿಮಿತ್ಯಂಕುರೋ ನ ಜಾಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –

ಅಂತ್ಯಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತಿ ।

ಅಂಕುರೋತ್ಪತ್ತೇರಾದ್ಯಕ್ಷಣೋ ಬೀಜಾದೀನಾಮಂತ್ಯಕ್ಷಣಸ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಏವ ಕಾರಣಂ ನ ಪೂರ್ವಮ್ ; ತಥೈವ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಐಕೈಕಶ್ಯೇನ ಕಾರ್ಯಜನನಸಮರ್ಥಾನಾಂ ಕಿ ಸಘಾತೇನ ? ತತ್ರಾಹ –

ತೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಉಪಸರ್ಪಣಮ್ ಇತರೇತರಸಮೀಪಗಮನಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಾರಣಂ ತದ್ವಶಾತ್ಪರಸ್ಪರಸನ್ನಿಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಸ್ಮಾದೇವ ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮನ್ಯೈರಿತಿ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಕಿಮೇಕಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ವ್ಯರ್ಥತೇತಿ , ಉತ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಕಾರ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ನ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರಣಾಂತರೇಷ್ವಪೇಕ್ಷೇತಿ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಕಾರಣಚಕ್ರೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈಕೋಽಪೀತಿ ।

ಕಿಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವೋಕ್ತನಿಗಮನಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಸನ್ನಿಧಾನಮುತ್ಪಾದಶ್ಚ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ।

ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕಾರ್ಯಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಹೇತೂನಾಂ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಕಾರಣಮೇಕೈಕಕಾರ್ಯೋದಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೇತಿ ।

ತತ್ರೈವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬೀಜೇನ ಹಿ ಅಂಕುರೋ ಜನಯಿತವ್ಯಃ , ಮೃದಾದಿಭಿರಪಿ ಸ ಏವ ; ತತ್ರ ಲಾಘತಾತ್ಸರ್ವೈರೇಕ ಏವ ಜನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಂಕುರ ಏವ ಸರ್ವೈಃ ಕಿಮಿತಿ ಜನಯಿತವ್ಯಃ ಕಾರಣಭೇದಾದ್ವಿಜಾತೀಯಾತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾನ್ಮಹೀಹೇಮಭ್ಯಾಮಿವ ಘಟಕಟಕೌ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ಕಾರಣಭೇದಾದಿತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ಯೇಷಾಂ ಮಿಲಿತ್ವೈವ ಹೇತುತಾ ತೇಷಾಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಣಾಮಪಿ ಸಾಮಗ್ರಿತಾ । ತದ್ಭೇದೇ ಚ ವಿಜಾತೀಯಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತಿ।

ಇತ್ಥಂ ಸಂಘಾತಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ದೂಷಯತಿ –

ತನ್ನೇತಿ ।

ಯದ್ಯನಪೇಕ್ಷಾದಂತ್ಯಕ್ಷಣಾತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮ , ತರ್ಹ್ಯುಪಾಂತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಜನನೇಽನಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ಯುಃ ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –

ಕುಸೂಲಸ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪೀತಿ ।

ಕುಸೂಲೇಹ್ಯುಂಕುರಜನನೋಪಯೋಗಿಬೀಜಸಂತಾನನಿರ್ವರ್ತಕೋ ಬೀಜಕ್ಷಣೋಽನ್ಯೇ ಚ ಬೀಜಕ್ಷಣಾಃ ಸಂತಿ। ತತ್ರ ಕುಸೂಲಗತವಿಮತಬೀಜಕ್ಷಣೋಂಕುರೋಪಜನನೋಪಯೋಗಿಬೀಜಸಂತಾನನಿರ್ವರ್ತಕೋ ಬೀಜಕ್ಷಣಮನಪೇಕ್ಷೋ ನ ಜನಯೇತ್ ; ಕುಸೂಲಸ್ಥತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕಾಲೋದ್ಧೃತಭಕ್ಷಿತಬೀಜಕ್ಷಣವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕುಸೂಲಸ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಂಕುರೋಪಯೋಗಿಬೀಜಸಂತಾನಾನಂತಃಪಾತಿತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನೇ ಇತಿ ।

ಅನಂತರಜನ್ಯಬೀಜಜನನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಕ್ಷಣಾದನಂತರಾನಂತರವರ್ತಿನ ಉಪರ್ಯುಪರಿವರ್ತಿನೋಽನಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಸ್ವಕಾರ್ಯಜನನ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ನನ್ವನಂತರಕ್ಷಣಪರಂಪರಾ ಬಹಿರ್ಭವತು , ಕುತಃ ಕುಸೂಲೇ ಏವಾಂಕುರಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಯೇನ ಹೀತಿ ।

ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ದೇಶಭೇದೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷಾವಿರಹಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಽಸಂಹತಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಂ ಸಂಹಂತಾ ಚ ನ ತವೇತ್ಯುಕ್ತಮಭಿಸಂಧಿಮವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾದಿಭಿಃ ಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಯ ಆಕ್ಷೇಪಃ ಸ ಉತ್ಪಾದ ಉತ ಜ್ಞಾಪನಮ್ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಸತ್ಕಾರಣಂ ನೋತ್ಪಾದಯತಿ ; ಅನ್ಯಥಾಽನುಪಪದ್ಯಮಾನದಶಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಯದಿ ಜನಕಂ , ತರ್ಹಿ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ , ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಸಂಘಾತಾನುಪಪತ್ತಿಃ , ಕಿಂ ತು ಸಂಹತಾನಾಂ ಯ ಇತರೇತರಮುಪಕಾರಃ ಸೋಽಪಿ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಭಾವಸ್ಯಾನ್ಯಕೃತೋಪಕಾರಸ್ಯ ಚ ಕಿಮೇಕಕ್ಷಣವರ್ತಿತ್ವಮುತ ಜಾತೇ ಭಾವೇ ಉತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಉಪಕಾರಃ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।

ಯೋ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇ ಉಪಕಾರಾಭಾವಾದ್ಧೇತುತಾಮನಶ್ರುವಾನಃ ಕ್ಷಣಾಂತರೇ ತತ್ಕೃತಮುಪಕಾರಮಾಸಾದ್ಯ ಹೇತುತಾಂ ಭಜತೇ , ತಸ್ಯ ಸ ಉಪಕಾರೋಽನ್ಯಕೃತ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ । ಅಪರಥಾ ಸ ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತವ ತು ಮತೇ ಪದಾರ್ಥಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದ್ಯತ್ವಾದ್ವಸ್ತುನ ಉಪಕೃತತ್ವಾನುಪಕೃತತ್ವೇ ನ ಸಂಭವತೋಽತಶ್ಚ ಭಾವಸ್ಯೋಪಕಾರಾನಾಸ್ಪದತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ನೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಕಾಲಭೇದೇನ ವೇತಿ ।

ಕ್ಷಣಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ ಕಾಲಭೇದೇನಾಪಿ ನೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವ ಇತ್ಯಧಸ್ತನೇನಾನ್ವಯಃ । ಭಾಷ್ಯೇ – ಆಶ್ರಯಿಭೂತೇಷ್ವಿತ್ಯೇತದಣುವಿಶೇಷಣಮ್ । ಚಕಾರಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃಷು ಸತ್ಸು ಚೇತ್ಯುಪರಿ ಸಂಬಂಧನೀಯಃ । ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಚ ಭಾವಪ್ರಧಾನ್ಯಮ್ ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿತ್ವಶೂನ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ತು ಪಾಠೇ ಭೋಕ್ತೃವಿಶೇಷಣಮ್ ।

ಆಶ್ರಯಶ್ಚಾದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮಭಿಸಂಧಿಮವಿದ್ವಾನಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ವಿಶದಯತಿ –

ಅಸ್ತು ತಾವದಿತಿ ।

  ಅದೃಷ್ಟಾತ್ಸಂಘಾತೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತದೂಷಣಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಭೋಕ್ತೃರ್ಭೋಗಾದನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಅಪ್ರಾಪ್ತಭೋಗೋಹೀತಿ ।

ಭೋಕ್ತುಃ ಸ್ಥಿರತಾಯಾಂ ಹೇತುರ್ಭೋಗಾರ್ಥ ಇತಿ। ಅರ್ಥಿದಶಾಯಾಂ ಭೋಗದಶಾಯಾಂ ಚಾನುವೃತ್ತೇಸ್ಥೈರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಯ ವಿವರಣಂ –

ಭೋಗಮಾಪ್ತುಕಾಮ ಇತಿ ।

ಇತರಥಾ ಹಿ ಭೋಗಶ್ಚಾಸಾವರ್ಥೀತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ಅನ್ಯಸ್ಯ ಭೋಗಾಯಾನ್ಯೋ ನ ಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಂಘಾತಾಸಿದ್ಧೌ ಕರ್ತ್ರಭಾವೋ ವಾಚ್ಯೋ ನ ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವಃ ಕರ್ತುರ್ಹಿ ಹೇತುತಾ , ತತ್ರಾಹ –

ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವೇನೇತಿ ॥೧೯॥

ನನು ನಿರುದ್ಧಸ್ಯಾಸ್ತ್ವಭಾವಗ್ರಸ್ತತಾ ನಿರುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಥಮತ ಆಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಹಿ ಆರಂಭಕತಂತ್ವಾದಿಸಂಯೋಗಸ್ಯ ನಾಶಕ್ಷಣೇ ಪಟಾದೇರ್ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವ ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಾ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ ಸ್ವೀಕೃತಾ , ನ ತಥಾ ವೈನಾಶಿಕೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಭಯೋರ್ವಿನಾಶಗ್ರಸ್ತತ್ವೇ ಕೋ ಭೇದಸ್ತತ್ರಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯದ್ವಿನಾಶಗ್ರಸ್ತತ್ವಂ ತದಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವರೂಪಂ , ಸದ್ ನಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ತದೇವ ಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವರೂಪಂ ಸದ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರ್ಯಕಾಲೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವೇನ ಹೇತುತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಮೃದಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯೇಽನ್ವೀಯಮಾನಾನಾಮುಪಾದಾನತ್ವೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ; ತತ್ರಾಹ –

ಕಾರಣಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಏಷಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಯಾ ಭೂತಿರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸೈವ ಕ್ರಿಯಾ ಕಾರಕಮಿತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ತದೇವ ಕಾರಣಮಿತಿ। ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹಿ ಭೇದವಿಕಲ್ಪಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಾದೃಶ್ಯಸಿದ್ಧೌ ತದ್ಬಲಾದನುಗತರೂಪಸಿದ್ಧಿಸ್ತದೇವ ನಾಸ್ತಿ , ಅಸತ್ಯಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಸಾದೃಶ್ಯಭ್ರಮಾದತ ಆಹ –

ಸರ್ವಥೇತಿ ।

ನನು ವೈಸಾದೃಶ್ಯೇಽಪಿ ತಂತುಭಾವೇ ಪಟಭಾವಾದುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪದಾರ್ಥಕ್ಷಣೇ ತದ್ಭಾವಭಾವಸ್ಯಾಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಾದ್ರಾಸಭಾದಾವಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಜಾತ್ಯುಪಾಧೌ ಕಾರಣತ್ವಂ , ತರ್ಹಿ ಜಾತಿರೇವ ಕಾರಣಂ , ವ್ಯಕ್ತಯಸ್ತದವಸ್ಥಾಃ ಸ್ಯುರ್ನಾನ್ಯಾಃ ।

ಅನ್ಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾಯೋಗಾತ್ ತ್ವಯಾ ಚೈತನ್ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಉತ್ಪಾದಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಸ್ತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾಪಾದನೇಽಪಿ ವಸ್ತುನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾದನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯುತ್ಪಾದನಿರೋಧಯೋರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೦॥

ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಚತುರ್ವಿಧಾಂ ನಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಬೌದ್ಧೀಯಾಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನೀಲಾಭಾಸಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ತಾವಚ್ಚತುರ್ಣಾಂ ಕಾರಣಾನಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೀಲಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ದ್ವಾರಭೇದಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ಆಲಂಬನಂ ಚ ತತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಾರಣಂ ಚೇತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಉದಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ರಸಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರೂಪನಿಯಾಮಕಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಪತಿಃ ಲೋಕೇ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯಾಧಿಪತಿತ್ವಾದಿತಿ।

ಏವಂ ಚಿತ್ತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚತುರ್ಭ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಚೈತ್ತಾನಾಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಸುಖಂ ಜ್ಞಾನಂ , ಮನೋಜನ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಮದ್ರಷ್ಟಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಏಕವಿಧಸಾಮಗ್ರೀಜತ್ವೇನ ಚಿತ್ತಸಬಂಧೋ ಬೌದ್ಧಸೂತ್ರೇ ಚೈತ್ತಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಚತ್ವಾರ್ಯೇತಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ । ಅತ ಏವ ಚಿತ್ತಾಭಿನ್ನಹೇತುಜತ್ವಮ್ ।

ಉತ್ತರಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸ್ಥಿತಾವಪಿ ನ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಏಕಕ್ಷಣೇಽಪ್ಯುಭಯಸಂಭವಾದ್ , ಉತ್ತರಕ್ಷಣಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯಕ್ಷಣೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಉತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಭೂತಿತತ್ಕರ್ತ್ರೋರಭೇದೋಪಗಮಾದುತ್ತರಭಾವಕ್ಷಣತದುತ್ಪತ್ತೀ ಅಭಿನ್ನೇ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ತರಕ್ಷಣಂ ಯಾವದವಸ್ಥಿತೌ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೧॥

ಪ್ರತಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯಾರ್ಥಃ ಸಂಖ್ಯಾಶಬ್ದೋ ಬುದ್ಧಿವಚನ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಭಾವೇತಿ ।

ಪ್ರತೀಪಾ ವಿರೋಧಿನೀ । ನನ್ವಂತ್ಯಸಂತಾನಿನೋ ನ ಫಲಾನಾರಂಭಕತ್ವಂ , ಯತೋಽಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ।

ನ ಚ ಫಲಾರಂಭೇ ಸಂತಾನಾನುಚ್ಛೇದಃ ; ನ ಹಿ ಹೇತುಫಲಭಾವಮಾತ್ರಂ ಸಂತಾನಃ , ಕಿಂ ತು ಸಜಾತೀಯಾನಾಂ ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ತತ್ರ ವಿಶುದ್ಧವಿಜಾತೀಯಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಸಜಾತೀಯಹೇತುಫಲಭಾವರೂಪಸಂತಾನೋ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸಭಾಗಾನಾಮಿತಿ ।

ಹೇತುಮಾಹ –

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಹಿ ಸಂತಾನಿನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತುಲ್ಯಜಾತೀಯವಿಷಯತ್ವೇನ । ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ತುಲ್ಯಜಾತೀಯತ್ವಂ ಕಿಮಪರಜಾತ್ಯಾ , ಉತ ಪರಜಾತ್ಯಾ ।

ನಾದ್ಯಶ್ಚೈತ್ತಸಂತಾನೇಽನುವರ್ತಮಾನೇ ಏವ ರೂಪಜ್ಞಾನಸಂತಾನವಿರಮೇ ರಸಜ್ಞಾನೋದಯೇ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –

ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ಸತ್ತಯಾ ಜಾತ್ಯಾ ತತ್ಸಾರೂಪ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸೋಪಪ್ಲವಸಂತಾನೋಪರಮೇ ಸತಿ ವಿಶುದ್ಧಸಂತಾನೋದಯೇಽಪಿ ನ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂತಾನಗೋಚರೌ ನಿರೋಧೌ ಭಾವಗೋಚರೌ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ।

ನಾಪಿ ಭಾವಗೋಚರಾವಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಗತನಿರನ್ವಯನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಪದಯೋರ್ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಮಾಹ –

ಯತ ಇತಿ ।

ಅಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣರೂಪತ್ವಂ ನಿರನ್ವಯತ್ವಮ್ , ಅಸತ್ತ್ವಂ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಮ್ ।

ನನು ಯಸ್ಯ ಘಟಾದೇರ್ವಿನಾಶಃ ಸ ನಾನ್ವಯೀ , ಯಸ್ಯ ತು ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಸ್ತನ್ನ ನಶ್ಯತಿ , ತತ್ಕಥಂ ಸಾನ್ವಯತ್ವಂ ನಾಶಸ್ಯಾತ ಆಹ –

ಯದ್ಯದನ್ವಯಿರೂಪಮಿತಿ ।

ತಪ್ತಶಿಲಾತಲಪತಿತಸ್ಯೋದಬಿಂದೋರ್ದೃಶ್ಯಮಾನಾನ್ವಯಿರೂಪಾಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನುಮಾನಾದನ್ವಯಃ ಸಮರ್ಥಿತಃ , ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುವೃತ್ತಿಮಾಹ –

ಶಕ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಉದಬಿಂದಾವುಪಲತಲಪತಿತೇ ಸಿಂಧೌ ಸಮುದ್ರೇ ಚ ತೋಯಭಾವಸ್ತೋಯತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ಭಿದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದುದಬಿಂದೌ ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಬಿಂದೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣಾಂಬುಧಾವಸ್ತ್ಯನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಂತರಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾರ್ಥಃ ॥೨೨॥೨೩॥ ಮೋಕ್ಷಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದ್ಭಾವನಾಯಾ ಮಾರ್ಗತ್ವಮ್ ।

ಶಬ್ದಸ್ಯಾಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪರಿಶೇಷತಃ ಸಾಧಯತಿ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ತಸ್ಯ ಹಿ ನ ತಾವದ್ದ್ರವ್ಯಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಃ ।

ಪ್ರಸಕ್ತೇ ಚ ತೇಷು ಷಟ್ ಸ್ವಂತರ್ಭಾವೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ರಯೇ ತಾವದನಂತರ್ಭಾವಮಾಹ –

ಜಾತಿಮತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।

ತ್ರಯಾಣಾಂ ನಿಃಸಾಮಾನ್ಯರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮಣೋರನಂತರ್ಭಾವಮಾಹ – ಗುಣತ್ವೇನ ।

ಶಬ್ದಸ್ಯಾಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ –

ಅಸ್ಪರ್ಶೇತಿ ।

ಶಬ್ದೋ ಗುಣಃ ಜಾತಿಮತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಬಾಹ್ಯೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದ್ಗಂಧವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಯುಃ ಸ್ಪಾರ್ಶನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ಮತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾಯಾಸ್ಪರ್ಶತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ದಿಗಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ।

ದ್ವೀಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯದ್ರವ್ಯವಾರಣಾಯ ಏಕೇತಿ ।

ಏಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಗಂಧತ್ವಾದಿಜಾತೇರಪಾಕರಣಾಯ ಜಾತಿಮತ್ತ್ವೇ ಸತೀತಿ। ತಥಾವಿಧಾತ್ಮವ್ಯುದಾಸಾಯ ಬಾಹ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ॥೨೪॥ ಸತ್ಯಪ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ ಅನುಸ್ಮರಣೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಲಬ್ಧೃಸ್ಮರ್ತ್ರೋರನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತಿರುಪಪತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ಕ್ರಿಯಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ತ್ರಭಾವಾದುಪಲಬ್ಧಿಸ್ಮೃತೀ ಏವ ಉಪಲಬ್ಧಸ್ಮರ್ತಾರೌ ತಯೋರ್ಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕಸಂತತಿಗತತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನ್ನಾತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತ್ವೇನ ಸಮಾಜ್ಞಾತಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾತಮ್ ।

ಅಹಮದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತಿ ಯಥಾಶ್ರುತೇ ಅಪಪ್ರಯೋಗತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಅಹಂ ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ।

ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕ್ಷಣದ್ವಯಗ್ರಹಣಾಭಾವೇ ತೇನೇದಮಿತ್ಯಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯೋದಯಾಯೋಗಾದ್ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ತು ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ।

ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದೀ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ತತ್ತೇದಂತಾವಚ್ಛಿನ್ನಾವರ್ಥೌ ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಕಿಂ ನ ಭಾಸಂತೇ , ಭಾಸಮಾನಾನಿ ವಾ ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾರಾಃ , ಉತ ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಾನಿ , ಯದಾ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಂ ತದಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಮೇಕಮುತ ನಾನೇತಿ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಸಂವೇದನಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಪಕ್ಷೇ ಏಕಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಭೇದಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚ ತಾವಂತೀತಿ ।

ಏಕಜ್ಞಾನೇನ ನಾನಾಪದಾರ್ಥೋಲ್ಲೇಖೇ ಹಿ ನಾನಾ ಇತ್ಯುಲ್ಲೇಖೋ ಭವತಿ , ನ ಜ್ಞಾನಭೇದೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಶೇಷಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನೋಽರ್ಥೋಽಭ್ಯುಪೇಯಸ್ತಸ್ಯ ಚ ನಾನಾಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತೇದಂತಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸ್ಥಾಯಿನ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸತಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನು ನ ವಯಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇಽವಭಾಸಮಪಜಾನೀಮಹೇ , ಯೇನ ಪ್ರತೀತಿಂ ವಿರುಂಧೀಮಹಿ , ಕಿಂ ತು ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತೀತಾವಾರೋಪಿತೋ ನ ಬಹಿರಸ್ತಿ , ನ ಚ ಪ್ರತೀತಿತಾವನ್ಮಾತ್ರಃ ? ತತಶ್ಚ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥಾಕಾರತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಾಘಾತೋ ನ ಚ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಭ್ಯುಪಗಮಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ। ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿಶಂಕಾಗ್ರಂಥೋಕ್ತಮರ್ಥಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇಽರ್ಥಾಕಾರಃ ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನೋಽಭಿನ್ನೋ ವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾದ್ , ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾಂತರವದಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ತೇನೇತೀದಮಿತಿ ಸದೃಶಮಿತಿ ಚ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾನಾಮರ್ಥಾನಾಮೇಕಜ್ಞಾನಾಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪರಸ್ಪರಮಪ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಚೇತರೇತರಭೇದೇನ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಪದಾರ್ಥಾ ನಿಹ್ಣೂಯೇರನ್ , ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಭೇದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೋಽಪ್ಯಪಲಪ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಓಮಿತಿ ವಂದನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಮ್ ।

ಪರಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ಭಾಷ್ಯೇ , ತಾಂ ವಿಶದಯತಿ –

ಏಕಾಧಿಕರಣೇತಿ ।

ಇದಂ ನಿತ್ಯಮಿದಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ಭಿನ್ನಯೋರ್ಜ್ಞಾನಯೋರಾಕಾರೌ । ತಥಾ ಚ ಧರ್ಮಿಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾದ್ವಿವಾದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸತಿ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನತ್ವ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –

ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಹೀತಿ ।

ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದ್ ಆಶ್ರಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।

ಅಸತಿ ಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಂ –

ನ ಚಾಲೌಕಿಕಾರ್ಥೇನೇತಿ ।

ಅನಿತ್ಯಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಲೌಕಿಕಾರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ತೇನ ವಿಭುತ್ವಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ , ತಥಾ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಾಪಯಿಷತಾ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮಿಚ್ಛತಾ । ಏವಂ ತಾವತ್ತತ್ತೇದಂತಾಸ್ಪದಾದಿರರ್ಥೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತರ ಆಕಾರ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದದೂಷಣಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾದಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಚಿಕ್ಷೇಪ ।

ಇದಾನೀಮಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯೋರ್ಥಃ , ಸ ತು ಕ್ಷಣಿಕೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇ ಚಕಾಸ್ತಿ , ಸವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪಾಸ್ತದ್ಗತಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸಂತೇ , ಅತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈವ ಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ನನು ಸ್ವಗ್ರಾಹಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ತಾವದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕಥಮಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಕಾರವಿಷಯತ್ವಮತ ಆಹ –

ದ್ವಿವಿಧೋ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವಾಕಾರಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾವಸಾಯಾದ್ ಅಧಿ ಉಪರಿ ಅವಸೇಯೋಽಧ್ಯವಸೇಯಃ ।

ಅಧ್ಯವಸೇಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾದನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥತ್ವಾಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಸ್ವಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಭಾಸೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ಅನರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅಬಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ಬಾಹ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹಾನಾದಿರ್ಲೋಕಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಂತರಸ್ಯಾನಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಬಾಹ್ಯಾಕಾರರೂಪೇಣಾಧ್ಯವಸಾಯೋ ನಾಮ ಕಿಂ ತದ್ರೂಪೇಣ ನಿಷ್ಪಾದನಮುತ ತೇನ ಸಂಬಂಧನಂ ಕಿಂ ವಾ ತೇನಾಕಾರೇಣಾರೋಪಣಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ । ಆಂತರಂ ಬಾಹ್ಯೇನ ಸಹ ಯೋಜಯಿತುಂ ಚ ನೇಶತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಬಾಹ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾರೋಪ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಕೇನ ಗ್ರಹಣಂ ಕಿಂ ಯಸ್ಯಾಕಾರ ಆರೋಪ್ಯಃ ತೇನೈವ ಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯೇನೋತ ತತ್ಸಮಸಮಯಭುವಾ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇನ ।

ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯಮಭಿಮತಂ ಯತ್ರಾರೋಪಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಾ , ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪಃ ಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತಾವದಭಿಲಾಪಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತುಗೋಚರಃ । ಅಭಿಲಾಪಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಸಹ ಸಮಯಃ ಶಕ್ಯೋ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಸ್ವಲಕ್ಷಣೇನ । ತಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲಾನನುಗತತ್ವೇನಾನಂತ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ ಅತಃ ಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನ ಸ್ವಲಕ್ಷಣವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಖಾದೀನಾಂ ಕ್ಷಣಿಕಭಾವಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಮಶಕ್ಯಸಮಯಃ । ಯತೋಽನನ್ಯಭಾಗನ್ಯಾನನುಗತೋ ಹಿ ಸಃ । ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಸ್ವಸಂವಿತ್ತಿರಸಾಧಾರಣಾಕಾರವಿಷಯಾ ವಿತ್ತಿರಭಿಜಲ್ಪಾನುಷಂಗಿಣೀ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಿಕೈವೇತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಸವಿಕಲ್ಪಕಬೋಧೇನ ಗ್ರಹಣಪಾಸ್ತಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಿಮಗೃಹೀತ್ವಾ ತದ್ಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾದ್ವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚೋಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣಾಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಾದಿತಿ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪೇನಾಗೃಹೀತೇ ಬಾಹ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪಸಮಸಮಯೇನ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇನ ಗೃಹೀತೇ । ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ವಾಕಾರಮಾರೋಪಯಿತುಂ ನಾರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆದ್ಯಯೋರ್ದ್ವಿತೀಯ ನಿಷೇಧತಿ –

ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಗ್ರಹಣೇ ಆರೋಪ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ನಾರೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ತಾವದಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರತಿಭಾಸಾಸಂಭವಾದ್ಬಾಹ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾರೋಪಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಃ , ಇದಾನೀಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಫುರಣಾಯೋಗಾಚ್ಚ ನಾರೋಪ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಸ್ವಸಂವೇದನಂ ಸಂತಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ಯದಾ ಬಾಹ್ಯಂ  ಬಾಹ್ಯತ್ವೇನಾರೋಪಯತಿ , ತದಾ ಕಿಂ ವಸ್ತುಸಂತಂ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾದಾರೋಪಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಯುಗಪತ್ಸ್ವಾಕಾರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಬಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಚಾರೋಪಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ಸ್ವಾಕಾರಬಾಹ್ಯಯೋರೈಕ್ಯಸ್ಫುರಣಮಾರೋಪ ಉತ್ತಾಖ್ಯಾತಿಮತ ಇವ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಮಾತ್ರಮ್ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಾಕಾರೋ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಪರಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಾವಭಾಸಾನ್ನೈಕ್ಯಸ್ಫುರಣಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯದೇವ ಸ್ಯಾತ್ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ಪ್ರಥೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸ್ವಾಕಾರಃ ಸಮಾರೋಪಿತ ಇತಿ। ಯಃ ಸ್ವಾಕಾರಃ ಸ ಸಮಾರೋಪಿತಾತ್ಮಕೋ ನ ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ , ನ ಸ್ಫುರೇದಿತ್ಯೇವಾರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೋ ಮೃಷಾವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರಸೂತೇ ಅಗೃಗ್ಯಮಾಣೇ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಅಪಿಚಕಾರಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇ । ಏತದುಪಪತ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ವಕ್ತಿ ಏವಂ ತಾವದ್ವಸ್ತುಸಂತಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ।

ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಮಾರೋಪಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ತಃ , ಇದಾನೀಂ ವಾಸನಾಪರಿಪ್ರಾಪಿತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇ ಸಮಾರೋಪಂ ಪರಾಕರೋತಿ –

ಏತೇನೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವೇನ ಬಾಹ್ಯಾದ್ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಸಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಶುಪತಸ್ಯ ಹಿ ತಪಸ್ವಿನ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಚಿಹ್ನಂ ಕುರ್ವತಃ ಪ್ರಮಾಣಾಕುಶಲಜನೈರಪ್ಯುಪಹಾಸಾದಾತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮವಗತಮ್ ॥೨೫॥

ಬೌದ್ಧೈರಭಾವಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಕಥಮ್ ಅಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನಾನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –

ಅಸ್ಥಿರಾದಿತಿ ।

ಆಪಾದ್ಯಾನುವಾದೋಽಯಮಿತಿ ವದಿಷ್ಯನ್ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಮಾಹ –

ಉಕ್ತಮೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕ್ಷಣಿಕಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ತತ್ಕಿಮನಪೇಕ್ಷಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ವೇತಿ। ನಾದ್ಯಃ ; ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾ (ವ್ಯಾ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೯) ದಿತಿ ಸೂತ್ರವಿವರಣಾವಸರೇ ಯದ್ಯಂತ್ಯಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅನಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ ತತ್ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯ ಏವ ನ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ।

ತತ್ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ನಿರಾಸಪ್ರಕಾರಮನುವದತಿ –

ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಯಾಂ ಚಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಕ್ಷಣಿಕೋಽಪಿ ಸಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ಕಿಮನ್ಯಕೃತೋಪಕಾರಸ್ಯಾಶ್ರಯೋ ನ ವೇತಿ।

ಆದ್ಯಸ್ಯ ನಿರಸನಂ –

ಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಮನುಪಕೃತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದುಪಕಾರಸಂಬಂಧೇ ಹ್ಯುಪಕೃತತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಇತರಥೋಪಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಸಂಭವೇನಾನ್ಯಕೃತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಅನುಪಕಾರಿಣಿ ಚೇತಿ ।

ತತಶ್ಚೋಪಕೃತತ್ವಾನುಪಕೃತತ್ವಜ್ಞಾನಾಯ ಕ್ಷಣದ್ವಯಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ವಸ್ತುನೋ ಮಂತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ।

ಯದಿ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ನೋಪಕೃತತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ , ಅನುಪಕೃತಸ್ಯ ಚ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ , ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಚ ಕಾರಣತ್ವಮತಿಪ್ರಸಂಗಿ , ತರ್ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕೋ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷೋ ; ನಾಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಃ , ಕಿಂತು ಪ್ರಕಾರಾಂತರಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಶ್ಚೇತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯತಶಕ್ತಿಕತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾತ್ತಜ್ಜನ್ಯಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಕಾರ್ಯಯೌಗಪದ್ಯಾಪತ್ತಿಪರತಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಅನ್ಯಕೃತೋಪಕಾರಸ್ಯ ಭಾವಾದಭೇದೇ ಸತ್ಯುಪಕಾರಶಬ್ದೇನ ಭಾವರೂಪಮೇವಾಭಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಕೃತತ್ವೇ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚರ್ಮೋಪಮಶ್ಚೇತ್ ಸ್ಥಿರಃ ಕಾರಣತ್ವಾಭಿಮತಃ ಪದಾರ್ಥ ಉಪಕಾರಾಶ್ರಯಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಕಾರಾದಭೇದೇ ಭಾವಸ್ಯ ಸ ಭಾವೋಽನಿತ್ಯಃ , ಭೇದೇ ಸ ಉಪಕಾರೋಽನಿತ್ಯಃ , ಸ ಏವ ಚ ಕಾರಣಂ ನ ಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಕಾರಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ದೂಷಣಮ್ –

ಅಸತ್ಫಲ ಇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮುಪಕಾರ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರೀ ನ ಭಾವ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಪರಮಾರ್ಥಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾ ಭಾವ ಉಪಾದಾನಂ ತದ್ಧರ್ಮಸ್ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಉಪಕಾರಃ ಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತೌ ಮೃದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಧಾನಾದ್ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯೇನೋಪಕಾರೇಣೋಪಕೃತಂ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಕರೋತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಭೇದನಿಷೇಧೇ ಅಭೇದಾಪತ್ತೇರಭೇದನಿಷೇಧೇ ಚ ಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬೌದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂದೀಮಾಹ –

ಅಪಿ ಚ ಯೇಽಪೀತಿ ।

ಕಿಂ ವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಸಾಮಾನ್ಯಯೋರ್ವಾ ತದುಪಹಿತವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಯೋರ್ವಾ ।

ನ ಪ್ರಥಮೋಽತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ವಸ್ತುನೀ ಅವಸ್ತುನೀ ವಾ ,  ನಾದ್ಯೋಽಪರಾದ್ಧಾಂತಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಬೀಜಾಂಕುರತ್ವೇ ಇತಿ ।

ಅವಸ್ತುನೋರೇವ ಸಾಮಾನ್ಯಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಪರಾದ್ಧಾಂತಾವಹ – ಏವ ।

ಅವಸ್ತುಸಾಮಾನ್ಯೋಪಹಿತಾನಾಂ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದ್ವದುಪಕಾರಕಾರ್ಯಯೋರಪ್ಯವಸ್ತುತ್ವಸಂಭವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕಾಲ್ಪನಿಕಾತ್ ಕಾಲ್ಪನಿಕಸಾಮಾನ್ಯೋಪಹಿತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧಾನಮಂತರೇಣ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತತ್ರ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಅನುಮಾನಂ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧೌ ಪ್ರವರ್ತತೇ , ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೬॥೨೭॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಸಸುದಾಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಅಭಾವಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ॥೨೮॥ ರೂಪಾದಿರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಜಗದುಪಾದಾನತ್ವವಾದಿಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಮಿತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಾವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಮುದಾಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೂಷಣಾನ್ಯುಪಜೀವ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಪಲಾಪಾದ್ಧೇತುಹೇತುಮಲ್ಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾಘಾತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕತೇ –

ಅಥೇತಿ ।

ಚೋದ್ಯಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ವಸ್ತುವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯೈ ಪ್ರಮಾಣಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧೋ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನೇತಿ ।

ವಿಭಾಗಮಾತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯಾದ್ಯಾಕಾರಾಣಾಂ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞೇಯಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಬುದ್ಧೇರ್ವಾಸ್ತವಮೇವ ।

ನನು ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಇತ್ಯನುಮಾನೇ ವೇದಾಂತಿನಾಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನೀಲಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತದದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧೇರತ ಆಹ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಬೌದ್ಧಾ ಹಿ ವಿತ್ತೇರ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತರಂ ನೀಲಾದಿರೂಪಮಾಚಕ್ಷತೇ , ನ ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬುದ್ಧೌ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞೇಯಾದಿವಿಭಾಗಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಅಸತ್ಯಾಕಾರೇತಿ ।

ಆಕಾರಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯರೂಪೇಣಾಸತ್ಯೇನಾಂತರರೂಪೇಣ ಸತ್ಯೇನಾಕಾರೇಣ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾದಯಃ ಸತ್ಯಾಃ ಸಿಧ್ಯಂತಿ , ಕಿಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮತೇ ಪ್ರಮೇಯವಿಭಾಗಃ ಸತ್ಯ ಉಪಲಭ್ಯೇತಾಪಿ , ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಭಾಗಸ್ತಾವನ್ಮಿಥ್ಯಾ , ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಮೇಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಪತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಬಾಹ್ಯವಾದಿನೋರಪೀತಿ ।

ವೈಭಾಷಿಕಮತೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಂ ಹಿ ಕರಣಂ ಪ್ರಮಿತಿಃ ಫಲಂ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಕರಣಫಲಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಕರಣಫಲಭಾವ ಏಕಾಧಿಕರಣಯೋರೇವೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪರಶುಃ ಸ್ವಾವಯವೇಷು ಸಮವೇತೋ ದ್ವೈಧೀಭಾವಸ್ತು ಸ್ವದಿರೇ ; ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟಕರಣೀಭೂತಃ ಪರಶುಃ ಸಂಯೋಗೇನ ಖದಿರಾಧಿಕರಣ ಇತಿ ಕರಣಫಲಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ।

ಭವತು ಪ್ರಮಾಣಫಲಯೋರೇಕಾಧಿಕರಣತಾ , ತಾವತಾ ಕಥಂ ತದ್ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಕಥಂ ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೇ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇ ಭವತಃ , ತರ್ಹ್ಯೇವ ತದೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಭವತಿ ; ಇತರಥಾ ಕಥಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಭವೇತಾಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೇ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇಽತೋ ವಾ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –

ನ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।

ನ ತಾವತ್ ಕುಂಡೇ ಬದರವಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲಯೋರವಸ್ಥಾನಸಂಭವಃ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಂಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ತು ಸ್ಯಾದವಸ್ಥಾನಂ , ನ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತಿಸ್ತತಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಪ್ರಮಾಣಫಲಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –

ತದೇವೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಾಪೋಹರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜ್ಞಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೋಂಽಶೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಅಶಕ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಾ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಮನಾತ್ಮಾನಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಚ ಯಾ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಸೋಂಶೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಥಾ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೈಭಾಷಿಕಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಗತಾಕಾರವೈಚಿತ್ರ್ಯೇಣಾನುಮೇಯಃ ।

ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಗತಂ ಬಾಹ್ಯನೀಲಸಾರೂಪ್ಯಂ ಭಾಸಮಾನಮನೀಲಾಕಾರಾಪೋಹರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಂ , ತಚ್ಚ ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಿವ ಬಿಂಬಮ್ , ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಜ್ಞಾನಾತ್ಸಕಾಶಾದ್ಯದನ್ಯತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಫಲಂ , ತದ್ಧಿ ಸಾರೂಪ್ಯಬಲಾನ್ನೀಲಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಮತೇ ಪ್ರಮೇಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಭಿನ್ನಮಿತಿ ಸಾರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವೇ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕವಚನಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ವಿತ್ತಿಸತ್ತೈವ ತದ್ವೇದನಾ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವೇದನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಕುತಃ ? ತಸ್ಯಾ ವಿತ್ತಿಸತ್ತಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರಾರ್ಥೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇಯಸಾಧಾರಣಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾಂ ತು ವಿತ್ತಿಂ ಸಾರೂಪ್ಯಮಾವಿಶದ್ ಘಟಯೇತ್ ।

ಕಿಂ ಘಟಯೇದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಸರೂಪಯತ್ತದಿತಿ ।

ತದ್ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸರೂಪಯತ್ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸರೂಪಾಂ ವಿತ್ತಿಂ ಕುರ್ವದ್ ಘಟಯೇದ್ ವಿತ್ತ್ಯಾ ಸಹ ವಿಷಯಭಾವೇನ ಯೋಜಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರೂಪಯಂತಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಅರ್ಥಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏವಂ ಸಂಭಾವಿತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಥಯತೀತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ।

ಸ್ತಂಭಾದ್ಯರ್ಥಃ ಕಿಂ ಪರಮಾಣುಸ್ತತ್ಕೃತೋಽವಯವೀವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಂ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರಸ್ತದ್ಗೋಚರಪ್ರತೀತಿವಿಶೇಷಕೃತೋ ವಾ ।

ತತ್ರ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ –

ಸ ಹೀತಿ ।

ಭಾಸಮಾನಾದನ್ಯಗೋಚರತ್ವಮಾತ್ರಮತಿಪ್ರಸಂಗಃ ।

ಆದ್ಯದ್ವಿತೀಯಂ ದ್ವೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಭಾಸನಕಾಲೇ ತದುಪಾಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಂಶಃ ಸ್ವಾಕಾರಃ ।

ಗ್ರಹೇಽನೇಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನೇಕಸ್ಯ ಪರಮಾಣೋರೇಕೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಗ್ರಹಣೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಸ್ಥೂಲಂ ರೂಪಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಚ್ಚ ಸಾಂವೃತಮ್ ।

ಸಾಂವೃತತ್ವಸ್ಯ ವಿವರಣಂ –

ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಥಮಿತಿ ।

ವಿಶಕಲಿತಪರಮಾಣುತತ್ತ್ವಾಚ್ಛಾದಕತ್ವಾತ್ಸಂವೃತ್ತಿರ್ಬುದ್ಧಿಃ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಏಕಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಏಕಪರಮಾಣ್ವಾತ್ಮನಿ ಔಪಾಧಿಕವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧೇರ್ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕೇನ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ –

ನ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ನ ಚ ಭ್ರಾಂತಮ್ ; ಯತಃ ಕಾರಣಾನ್ನಾನಾವಸ್ತೂನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಸಕಾಶಾತ್ ಸಾಂವೃತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮನ್ಯತ್ರ ಭವತಿ। ಯ ಏವ ಹಿ ಭಿನ್ನಧೀಗೃಹೀತಾಸ್ತ ಏವ ನಿರಂತರಾಃ ಪರಮಾಣವ ಏಕಧಿಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಃ ಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ನಿರ್ಭಾಸಂತೇ । ತೇ ಚ ವಸ್ತ್ವೇವ ವಸ್ತುಗ್ರಹಶ್ಚ ನ ಭ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಸ್ಥೂಲನೀಲಾವಭಾಸಸ್ಯ ಸಾಲಂಬನತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿನಾ ಸಮರ್ಥಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ದೂಷಯತಿ –

ತನ್ನೇತಿ ।

ಯದಿ ನಿರಂತರಾ ನೀಲಪರಮಾಣವ ಏಕಧೀಗೋಚರಾ ನೀಲಂ , ತರ್ಹಿ ನೈರಂತರ್ಯಮಸಿದ್ಧಮ್ । ನೀಲಪದಾರ್ಥೇ ಚ ರಸಗಂಧಸ್ಪರ್ಶಪರಮಾಣೂನಾಮಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ರೂಪಪರಮಾಣೂನಾಂ ನೈರಂತರ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆರಾತ್ ದೂರಾತ್ । ಘನಂ ನಿಬಿಡಂ ತದೇವ ವನಮ್ ।

ನನು ಸ್ಥೂಲಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಸ್ವಲಕ್ಷಣವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಾತ್ , ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ಹ್ಯವಸ್ತುಭೂತಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದ್ ಭ್ರಾಂತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಕಲ್ಪನಾ ಅಭಿಲಾಪಃ । ತದಪೋಢಂ ತದ್ರಹಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥೂಲಂ ವ್ಯಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಕ್ತೌ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಥಾಪಿ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ಕಲ್ಪನಾಪೋಢಮಭ್ರಾಂತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಲಕ್ಷಣಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆದ್ಯಕಲ್ಪಯೋರ್ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ನಾಪಿ ತತ್ಸಮೂಹಾ ಇತಿ ।

ಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಸ್ತಂಭಾದೀನಾಂ ಭೇದೇ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವಾ । ಯದಿ ನ , ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಃ ? ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸಂಬಂಧಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಮವಾಯೋ ವಾ । ನಾದ್ಯೋ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ವೈಶೇಷಿಕಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೧೨) ಹಿ ಭಿನ್ನಯೋಃ ಸಮವಾಯೋ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸಮಾನಸ್ತಂಭಾದ್ಯಾಕಾರವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ತಂಭಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಭಿನ್ನಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಕಾಶನಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಅರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಾ ಭೂಜ್ಜ್ಞಾನಮ್ ಅರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಂತರಸ್ಯ ಜನಕಂ , ಮಾ ಚ ವಿಷಯಾಶ್ರಿತಂ ಪ್ರಾಕಠ್ಯಮನೇನಾಜನಿ , ತಥಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಸಂಬಂಧಾದರ್ಥವಿಷಯವ್ಯವಹಾರಂ ಜನಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞೇಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ನೀಲಾಕಾರವಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನೀಲವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಮತಮಿತಿ ವದಂಸ್ತದುಕ್ತಿಮಾಹ –

ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ನ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನೀಲಮಾಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ಕಿಂ ತು ಬಾಹ್ಯನೀಲಸದೃಶೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲಾಕಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ತತ್ಕಥಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವಸಂಮತಿರತ ಆಹ –

ಏಕಶ್ಚೇತಿ ।

ಸ್ವೀಕೃತೇ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠನೀಲಾಕಾರೇ ತೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಬಾಹ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಮರ್ಥಸ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯಾನುಮಾನಾದಪಿ ಸಮರ್ಥಯತೇ –

ಯದ್ಯೇನ ಸಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ಯೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರ್ಭೇದೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ , ತದ್ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾಭಾವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧೋ ಯಃ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಸ್ತದುಪಲಬ್ಧಿಸ್ತತಶ್ಚ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವೇ ವ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಾಭಾವ ಇತಿ।

ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ನಿಷೇಧ್ಯೋ ಹೀತಿ ।

ಅಶ್ವಿನೌ ನಕ್ಷತ್ರೇ । ಯೋ ಯನ್ಮಾತ್ರಾನುಬಂಧೀ ಯದಾತ್ಮಾ ಚ ಸ ತತ್ರ ಸ್ವಭಾವಹೇತುಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ ತದ್ಭಾವಮಾತ್ರಾನ್ವಯಿನಿ ಸ್ವಭಾವೋ ಹೇತುರಾತ್ಮನೀ’ತಿ।

ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರಕೃತೇ ದರ್ಶಯತಿ –

ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನತಾ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಾತ್ರಾನುಬಂಧಿನೀತಿ ।

ತದಾತ್ಮೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಭಾವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನ ಹ್ಯನ್ಯಾಸಂಸರ್ಗಿಣೋ ಭಾವಾದನ್ಯೋಽಭಾವ ಇತಿ। ಏವಂ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ನೀಲಾಕಾರಃ ಸ್ವೀಕೃತಶ್ಚೇತ್ತೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧೇರ್ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವೈಯರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಗತಾರ್ಥಾಕಾರಭಾನಮೇವ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯತಿಷ್ಠತೇ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸೌತ್ರಾಂತಿಕ ಇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸದ್ಭಾವೇಽನುಮಾನಮಾಹ –

ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಃ ತ್ವಾತ್ಮಸಂತಾನಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಯತಿ –

ಯಥೇತಿ ।

ಅವಿವಕ್ಷತಿ ವಿವಕ್ಷಾಮಕುರ್ವತಿ।

ಅಜಿಗಮಿಷತಿ ಗಂತುಮನಿಚ್ಛತಿ ।

ಮಯಿ ವಿವಕ್ಷುಜಿಗಮಿಷುಪುರುಷಾಂತರಸಂತಾನಾಶ್ರಿತಗಮನವಚನವಿಷಯಪ್ರತಿಭಾಸಾ ಯಥಾ ಮಯಿ ಸತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾ ಮದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾಂತರಸಂತಾನಮಪೇಕ್ಷಂತೇ , ತಥಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಅಹಮಿತ್ಯುದೀಯಮಾನಾಲಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ಜನ್ಯಮಾನಾಸ್ತದತಿರಿಕ್ತಜನ್ಯತ್ವಾಜನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗಂಧಸುಖಾದಿವಿಷಯಾಃ ಷಡಪ್ಯರ್ಥವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸತ್ಯಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೇ ಕದಾಚಿದ್ಭವಂತಸ್ತದತಿರಿಕ್ತಹೇತುಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಶ್ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸಂಭವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ವಾಸನೇತಿ ।

ಶಂಕಾಗ್ರಂಥೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ದೂಷಯತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।

ತಸ್ಯಾಂ ಸಂತತೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ನೀಲಾದಿವಿಷಯಾಣಿ ತಜ್ಜನನಶಕ್ತಿರ್ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽನೇನ ಪರಿಪಾಕ ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನಕಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೇ ಯದಾಕದಾಚಿದುತ್ಪನ್ನೋ ನೀಲಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ।

ನನು  ಕಿಮಿತಿ ಸ್ವಸಂತತಿಪತಿತಪೂರ್ವಕ್ಷಣ ಏವೋತ್ತರಕ್ಷಣವರ್ತಿಪರಿಪಾಕಕಾರಣಮಾಶ್ರೀಯತೇ –ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾದಿಸಂತಾನವರ್ತೀ ಕ್ಷಣಃ ಕಿಂ ನ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ–

ಸಂತಾನಾಂತರೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಚ ಹೇತುಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ – ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರನಿಬಂಧನತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ।

ಏವಂ ಶಂಕಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿಶದೀಕೃತ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನಕಾಲಯವಿಜ್ಞಾನವರ್ತಿವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವೇಽಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನವರ್ತಿನಃ ಕ್ಷಣಾ ಹೇತವ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।

ನ ಚೇದೇಕೋಽಪಿ ಹೇತುರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧಕಮಾಹ –

ನ ವಾ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೇತುತ್ವೇ ಚ ದೂಷಣಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಇದಾನೀಮೇಕಸ್ಯೈವ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಂ ಪ್ರತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಶಂಕತೇ –

ಕ್ಷಣಭೇದಾದಿತಿ ।

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನವರ್ತಿಕ್ಷಣಾನಾಂ ಭೇದಾದಸ್ತಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಶಕ್ತಿಭೇದಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಶಕ್ತಿಭೇದಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ ಶಕ್ತೈಕಕ್ಷಣಾನಂತರಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣವರ್ತಿವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೂಷಯತಿ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಃ –

ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।

ಏಕಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾಖ್ಯನೀಲಜ್ಞಾನೋಪಜನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನವರ್ತಿನೀಲಾದಿವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುತ್ತರಕ್ಷಣಗತವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಾಖ್ಯಪ್ರಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವೇ ಏವ ಜ್ಞಾನೇ ಏಕಸ್ಯಾಮಾಲಯಸಂತತೌ ಕಾರಣೇ ಸ್ಯಾತಾಂ ನೇತರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದೀತರೇಷಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪರಿಪಾಕಹೇತುತ್ವಮುತ್ತರೋತ್ತರೇಷಾಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ –

ಸತ್ತ್ವೇ ವೇತಿ ।

ಭವಂತು ಸರ್ವೇ ಕ್ಷಣಾಃ ಸಮರ್ಥಾಸ್ತತ್ರಾಹ ಸಮರ್ಥಹೇತುಸದ್ಭಾವೇ ಇತಿ। ಯದವಾದಿಷ್ಮ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೇತುತ್ವೇ ದೂಷಣಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ತದನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಕ್ರಿಯತೇ । ಯದ್ಯನಾದಿಸಂತತೌ ಪತಿತಾ ಆಲಯಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಾಃ ಸರ್ವ ಏವ ನೀಲಜ್ಞಾನಜನನಸಮರ್ಥಾಃ , ತರ್ಹೀದಂ ನೀಲಜ್ಞಾನಂ ಸದಾ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಕದಾಚಿದಿತ್ಯೇವ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ಯತ್ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಂ ಸದಾತನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ನೀಲಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತೇತ , ನತು ನಿವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ ; ದರ್ಶನಾದೇವ । ತತ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಯದ್ಧೇತ್ವಂತರಂ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ।

ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –

ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಸ್ತೇ ತದತಿರಿಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕೋಕ್ತವ್ಯಾಪಕಯೋಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನೀಲವಿಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತಾಂ ಹೇತ್ವಂತರಂ , ತದೇವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರಮಸ್ತು , ಕುತೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರತಾಮನುಮಾನಸ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನಚೇತಿ ।

ಚೈತ್ರಸಂತಾನೇ ವಿಚ್ಛಿನ್ನೌ ಗಮನವಚನಪ್ರತಿಭಾಸೌ ಯಸ್ಯ ತತ್ಕಾಲೇ ಉದಯತೋ ಮೈತ್ರಸಂತಾನಸ್ಥಗಮನವಚನವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಭಿಃ ಸಂತಾನಾಂತರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ , ನತು ವಿವಕ್ಷತಿ ಜಿಗಮಿಷತಿ ಚ ಚೈತ್ರೇ ಯದ್ಗಮನವಚನಪ್ರತಿಭಾನಂ ತಸ್ಯಾಪಿ । ತಸ್ಯ ತು ಚೈತ್ರಸಂತಾನಮಾತ್ರಹೇತುಕತ್ವಂ , ತಚ್ಚ ನಿರಸ್ತಮಿತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪೇಕ್ಷಾ ವಾಚ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ತು ತಥಾವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರನಿಬಂಧನತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಾಂತರಂ ಪ್ರಾಣ್ಯಂತರಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸಮವಾಯೀ ದೇಶೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ , ಸಂಯೋಗೀ ವಾ ಯದ್ಭೇದಾದ್ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ವಿಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತೇತಿ ।

ವೈಶೇಷಿಕಾದಿವತ್ ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾನಸಮವಾಯ್ಯಾತ್ಮಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ನಾಸ್ತಿ ಸಂಯೋಗದೇಶ ಆಧಾರೋ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ತಥಾ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂತಾನಾನಾಂ ಕಾಲತೋಽಪಿ ನ ವ್ಯವಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಸಂತಾನಾಂತರಸ್ಯ ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾದ್ಯದಿ ಸಂಪ್ರತಿತನಸ್ಯ ಚೈತ್ರಸಂತಾನಸಂಜಾತನೀಲಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮನಂತರಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಮೈತ್ರಸಂತಾನಂ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ । ಇತರಥಾ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನಾದಿತ್ವೇ ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಚ ಸಂಸಾರಃ ಸಾದಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸಂತಾನಾಂತರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸದಾ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಮನುಪಪನ್ನಂ , ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ। ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಹೇತುಕ ಇತಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಮ್ ವಿಪಕ್ಷಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಯ ಸ ಹೇತುಸ್ತಥಾ ತತ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಬಂದೀಮಾಹ –

ಬಾಹ್ಯನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನ್ವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಿಸ್ವಸ್ವಹೇತುವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕಸಂತತಿಪತಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದೇಕವಿಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸಂತಾನೋ ನಾಮೇತಿ ।

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೈಕ್ಯೇ ಕ್ಷಣಭೇದೇಽಪಿ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಂತಾನಭೇದೇ ಸ್ಯಾಚ್ಛಕ್ತಿಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –

ಸಂತಾನಭೇದೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನೀಲಾದಿಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಂತಾನಾನಾಂ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಭೇದಃ ।

ತತಶ್ಚಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೈರಜನ್ಯಮಪಿ ನೀಲಾದಿಸಂವೇದನಂ ಬಾಹ್ಯನೀಲಾದಿಸಂತಾನೈರ್ಜನ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ತತ್ರ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಹಂತ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನ್ನೀಲಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರತಿನೀಲಾರ್ಥಂ ಭಿನ್ನಾಃ ಸಂತಿ ನೀಲಸಂತಾನಾಸ್ತತ್ರ ಸಂತಾನಭೇದಾಚ್ಛಕ್ತಿಭೇದೋಪಗಮೇ ನೀಲಸಂತಾನಾನಾಮಪ್ಯೇಕವಿಧಾಶಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚೈಕಮೇವ ನೀಲಂ ನೀಲಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಜನಯೇದ್ , ನ ಸಂತಾನಾಂತರವರ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೋದ್ಯಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾತ್ಸಂತಾನಾಂತರಾಣಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಥಾ ನೀಲಪೀತಾದಿಸಂತಾನಾಂತರಾಣಾಂ ಸ್ವಸ್ವಕಾರಣಭೇದಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದ ಏವಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಪತಿತಕ್ಷಣಾಂತರಾಣಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪೂರ್ವೋದಿತನೀಲಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವಾಸನಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಅಸಂವಿದಿತಮವಿಜ್ಞಾತಮರ್ಥಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ ; ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಸಂವಿದಿತತ್ವಾದ್ ಅನಾಗತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಸತ್ತಾಕತ್ವಾತ್ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಾ । ನ ಹ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇಽಸ್ತಿ ಸ್ಥಾಯಿನೀ ವಾಸನೇತಿ ಭಾವಃ । ಪೂರ್ವಂ ಶಕ್ತಿರ್ವಾಸನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಶಕ್ತಿಶಕ್ತಿಮತೋರಭೇದಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ನನು ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಚ್ಚೇದುತ್ತರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ , ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಮೇವ ಕುತಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಪೂರ್ವನೀಲಾದೀತಿ ।

ಅನೇನಾನಾದೌ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತತ್ರಭವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕೌ ಸಂಭವಾಸಂಭವಾವಿತಿ ವದತೈತದಿಹ ಸೂಚಯಾಂಬಭೂವೇ । ಯಥಾ ಕಿಲ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದೇನ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಭವಃ ಪರೇಣ ಭಾಷ್ಯತೇ , ಏವಮಭೇದೇನಾಪಿ ಮಯಾ ಸ ಸುಭಾಷ ಇತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕೋಽಸಂಭವಃ । ಪ್ರಮಾಣಂ ತ್ವಾವಾಭ್ಯಾಮಾದರ್ತವ್ಯಮಿತಿ।

ತತ್ರಾಸಂಭವಂ ಪರಮತೇ ದರ್ಶಯತಿ –

ಇದಮತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಬೌದ್ಧೇನ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಭವಮುಚ್ಯಮಾನಮನುವದತಿ –

ತತ್ರೇದಮಿತಿ ।

ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಹ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಯುಗಪದ್ಭಿನ್ನದಿಗ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ಭಿನ್ನದೇಶವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ವಾ । ಏವಂ ಚೈಕದಿಗ್ದೇಶೇಽರ್ಥಸ್ಯಾವರಣಮನ್ಯದಿಗ್ದೇಶೇ ಚಾನಾವರಣಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇ ತು ನ ದೋಷಃ । ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯಾನಾವೃತತ್ವಾದಾವೃತಸ್ಯ ಚ ತದಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿರೋಧಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ । ಆವರಣಾದಿಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೇಣ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಇದಾನೀಮೇತಮಸಂಭವಮನುಮತ್ಯ ಬೌದ್ಧಮತೇಽಪ್ಯಸಂಭವಮಾಹ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯವಭಾಸಾನವಭಾಸಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೋಽರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇಽಭ್ಯುಪಗತೇ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ; ತಥಾಪ್ಯೇಕಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಿತೇ ಪಟೇ ನಾನಾದೇಶವ್ಯಾಸಕ್ತೇ ತದ್ದೇಶತ್ವಮತದ್ದೇಶತ್ವಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ , ಪ್ರದೇಶಭೇದೇನ ಚ ಕಂಪಾಕಂಪೌ ಚಿತ್ರೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ರಕ್ತತ್ವಾರಕ್ತತ್ವೇ ಚ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ವರ್ಣಿತವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದ್ಭೇದಪ್ರಸಂಗಸ್ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇ ಸತಿ ಅವಯವಿನ್ಯವಯವೇ ಚೋಕ್ತಂ ದೋಷಾಂತರಮಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ –

ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।

ನನು ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಿನ್ನೇಽರ್ಥೇ ತದ್ದೇಶತ್ವಾತದ್ದೇಶತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ಯಾವತಾ ಪರಮಾಣೂನೇವ ಜ್ಞಾನಮವಲಂಬತಾಂ , ತೇ ಚ ನ ಭಿನ್ನದೇಶತ್ವಾದಿಮಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ನೀಲಜ್ಞಾನಂ ಯದಿ ಪರಮಾಣೂನಾಲಂಬೇತ , ತರ್ಹಿ ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ರತ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಾನಾಂ ವಾ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಆಕಾರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾಕಾರಾಣಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನೈಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಾಣೂನ್ ಗೋಚರಯತಿ , ಯತ ಉಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ಪ್ರತಿಪರಮಾಣು ಜ್ಞಾನಭೇದ ಇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಯಾವಂತ ಇತಿ ।

ತರ್ಹ್ಯೇಕೈಕಜ್ಞಾನಗೃಹೀತ ನಾನಾಪರಮಾಣುಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಥೂಲಾಲಂಬನ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ – ನ ಚ ತತ್ಪೃಷ್ಠೇತಿ – ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಾಕಾರತಯಾ ಆಕಾರಾಣಾಂ  ನಾನಾಪರಮಾಣೂನಾಂ ತದಭೇದಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರತ್ವೇ ಭೇದಃ ತೇಷಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವೇ ಏಕತ್ವಮಿತಿ ಸ್ಥೂಲಾಲಂಬನಮೇಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದ್ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪಾದೇಸ್ತರ್ಕಾದರ್ಥೇ ಪರಮಾಣುಸಮೂಹಾತ್ಮಕೇ ವಿಷಯೇ ನ ಸ್ಥೂಲಾಭಾಸಃ , ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕೇಽರ್ಥೇ । ಕುತಃ ? ಏಕತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ವರ್ಣಿತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ತದಾತ್ಮನೋ ನಾನಾಕಾರತ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಬಹುಷ್ವಪಿ ವಿಜ್ಞಾನೇಷು ಪರಮಾಣುಗೋಚರೇಷು ಸ್ಥೂಲಾಭಾಸಸ್ಯ ನ ಸಂಭವಃ ; ಬಹೂನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕೋಪಲಂಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ । ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮ ಇತಿ ನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಹೇತೋಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸಹಶಬ್ದ ಏಕತ್ವಸ್ಯಾವಾಚಕ ಇತ್ಯವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತವ ನಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥೈಕೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಿತ್ಯೇವ ಹೇತುಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಅನುವಿದ್ಧಂ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಮನುಜಗ್ರಹಣಂ ತಿರ್ಯಗಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಚಾಕ್ಷುಷವಸ್ತುತ ಆಲೋಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಬ್ಧಾವಪಿ ತದೈಕ್ಯಾದರ್ಶನಾದನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಭೇದಸಾಧ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದೌ ಸರ್ವತ್ರಾಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನನೇಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಸಂಘಾತರಿ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ –ವಾಸ್ಯವಾಸಕತ್ವಮವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವೇ ಹೇತುರವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವಶ್ಚ ಸದಸದ್ಧರ್ಮೇಷು ಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ–

ಏವಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ಅನಾದೀತಿ ।

ಅನಾದಿವಾಸನಾಜನ್ಯಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕವಿಕಲ್ಪಪರಿನಿಷ್ಠಿತೋ ವಿಷಯೀಕೃತೋ ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ ತ್ರಿವಿಧೋ ಜ್ಞೇಯಃ ।

ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮೇವಾಹ –

ಭಾವೇತಿ ।

ಭಾವಂ ನೀಲಾದಿ ನೀಲತ್ವಾದಿರಭಾವಂ ನರವಿಷಾಣಂ ನರವಿಷಾಣತ್ವಾದಿ । ಉಭಯಂ ವಿಜ್ಞಾನನರವಿಷಾಣಾದಿಮಮೂರ್ತತ್ವಾದಿರಾಶ್ರಯತ ಇತಿ  ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಾದಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಏವಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯತ್ರೇತಿಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಯದಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನವಿಷಯನಿರ್ದೇಶಃ ಅಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಸಂಧಾತರಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ , ತಾವಲ್ಲೋಕೇ ತ್ವಯಾ ಚ ಸ ನೇಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಕರ್ಮಫಲಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭಾವಃ ಅತ್ಯಂತವಿರುದ್ಧಾವಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಬಂದೀರೂಪಾ ಭೂಮಿರಚನಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ತಯಾ ಚ ಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಸಾಧಿತಮ್ । ತತ ಆರಭ್ಯ ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ಕುತಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ? ಚಕ್ಷುರ್ವದಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಸಂಭವಾದತಶ್ಚೋದ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಚೋದಯತೀತಿ ।

ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಂಭಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಉಪಲಂಭಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ತಸ್ಯಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿರಜನ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾ ಚ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯನ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾನವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸದರ್ಥಪ್ರಕಾಶೋ ಭವತು , ತತ್ರಾಹ –

ತಚ್ಚೇದಿತಿ ।

ನನ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಂ ಯಥಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಉಪಲಂಭ ಇಷ್ಯತೇ , ಏವಮುಪಲಂಭಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಮುಪಲಂಭಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಂ , ತತ್ರ ಕುತೋ ನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ? ಅತ ಆಹ –

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಗ್ರಹಮಾತ್ರ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸ್ವೀಕೃತೇ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಣಃ ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಗ್ರಹಣಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಅನಂಗೀಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯ ತಸ್ಯೋಪಲಂಭಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಅಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇ ಸತ್ಯಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಭಾಸ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಸಂಭಾವಾನ್ನ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಾದಪರೋಕ್ಷತೇತಿ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯನುಭವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಾತ್ , ತರ್ಹ್ಯನುಭವ ಉದಿತೋಽಪಿ ಕದಾಚಿನ್ನ ಪ್ರಕಾಶೇತ , ನ ಚೈವಮ್ ।

ಅತೋ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾತುಃ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ । ನಚಾನುವ್ಯವಸಾಯಾದನುಭವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ; ತಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾಯೋಗಾದನುಭವಾಂತರತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ।

ನ ಕೇವಲಮನುಭವೇ ಏವಾನುಭವಿತುರ್ವ್ಯಾಪ್ತಾವನುಭವಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಾ , ಕಿಂತು ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಮೇವ ಕರ್ತ್ರಾ ಕ್ರಿಯಾಂತರಮಂತರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ಛೇತ್ತೇತಿ ।

ಮಾಭೂಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಽನವಸ್ಥಾ , ಸಾಕ್ಷಿಣಸ್ತು ಸಾಕ್ಷ್ಯಂತರಾಶ್ರಿತಪ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾಽನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಪ್ರಮಾತರೀತಿ ।

ಅನೇನ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದಿತ್ಯೇವಮಪಿ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ನನು ಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯ ಉಪಲಂಭೋಽನ್ಯೋವಾಚ್ಯಃ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ನಿರಾಸಾತ್ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತಿ ಭ್ರಮಮಪನಯತಿ –

ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮ್ ಚೇತಿ ।

ಫಲೇಂತಃ ಕರಣಗತಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಕಾಶಕಲ್ಪಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಫಲಾಂತರಾನುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೈತನ್ಯಾಭಿವಿಭಕ್ತಿಸ್ತು ಫಲಮಸ್ತ್ಯೇವ । ತದಾಹುರತ್ರಭವಂತೋ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಾಃ - ವಿಯದ್ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾಽನುರೋಧಾದೇವ ನ ಕಾರಕಾತ್ । ವಿಯತ್ಸಂಪೂರ್ಣತೋತ್ಪತ್ತೌ ಕುಂಭಸ್ಯೈವಂ ದಶಾ ಧಿಯಾಮ್ ॥

ಇತಿ ।

ನ ಸಂವಿದರ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಪರಿಣಾಮಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತಸಿದ್ಧಪ್ರಕಟತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ನನು ಯದಿ ಪರಿಣಾಮವ್ಯಾಪ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಂವಿತ್ ಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾ , ತರ್ಹ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದ್ವ್ಯಾಪಕಸಾಕ್ಷಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂವಿದರ್ಥಯೋರವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಗ್ರಾಹ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥೋ ಹಿ ಸ್ವವಿಷಯಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮರೂಪಾಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಸತ್ಯಾಂ ತದಧೀನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಸಾಕ್ಷಿರೂಪಾನುಭಾವಾತ್ ಪ್ರಕಟೋ ಭವತಿ। ಸಾ ತು ಸಂವಿತ್ ಕೇವಲಸ್ವರೂಪಾನುಭವಾತ್ಸ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾತ್ ಪ್ರಕಟತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸನ್ನಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಭವೋಽವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವಾನ್ನ ಭಾಸತೇ , ಸ ತು ನಿರ್ಮಲ ಇವ ಮುಕುರತಲೇ ಮುಖಂ ಭಾಸ್ವರಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷವದಂತಃಕರಣೇ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ವೃತ್ತಿರಪಿ ಭಾಸುರಾ ಸನ್ನಿಹಿತಾ ಚೇತಿ ಭವತಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಕಟಾ । ಅರ್ಥಸ್ತ್ವಂತಃಕರಣಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಹಿತೋ ನ ಚ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜನಕ್ಷಮಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಾದ್ ವ್ಯಂಜಕಾವ್ಯಂಜಕತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷೀ ಪ್ರಭಾ ಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ರೂಪಾದ್ಯೇವ ವ್ಯಂಜಯತಿ , ನ ವಾಯ್ವಾದಿಕಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಣಾಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನುಭವಾದರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ।

ಕರ್ಮಭಾವ ಇತಿ ।

ಪರಿಣಾಮಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಫಲಭಾಗಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಬಲಾದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞೇಯಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾದ್ ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ಇದಂ ತಾವದಾಭಾಸಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಯತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದ್ವೇದ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಭ್ಯುಪೇಯಾ । ತಥಾ ಸತ್ಯಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಯಾ ಗ್ರಾಹಿಕಾ ಸಂವಿತ್ ಸಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಂ ನ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಕಿಂ ವಾಽನ್ಯಸಂವಿದನಪೇಕ್ಷಸ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ । ನಾಗ್ರಿಮಃ ; ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚರಮಃ ; ತಸ್ಯಾಮೇವ ಸಂವಿದಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ।

ನ ಚರಮಃ ; ಅಸ್ಯಾ ಏವ ಸಂವಿದೋ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾನವಭಾಸನಾತ್ ಕಥಂ ಸಕಲವಿಶೇಷೋಪಸಂಗ್ರಹವತೀ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಪರಿಸ್ಫುರೇತ್ ? ಪರಿಸ್ಫುರಣೇ ಚ ಕಥಮನುಮಾನಮುದಯೇತ ? ಏವಂ ಸಿದ್ಧೇಽಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನೀಯದೋಷಾಮನುಮಾಮಾಹ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ –

ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನಾಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ಆಗಂತುಕಃ ಸ್ವವಿಷಯೀ ಅರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಲಭ್ಯತೇ । ಸ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸ ಚಾಸೌ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ತತ್ತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನಾಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಸತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತಿ ನಿರುಕ್ತಮ್ । ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಬಾಧವಿಧುರಂ ಭಾಸತ ಇತಿ ಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ನ ಭಾನವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ । ನ ಚ ವೇದಾಂತಜ್ಞೇಯತ್ವವಿರೋಧಃ । ನಿರುಪಾಧೇರಜ್ಞೇಯತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯುಓಆಧೌ ತಜ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಪೀತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಂ ತನ್ನ ಪ್ರನ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ - ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾನುಮಾನಜ್ಞೇಯತ್ವವಿರೋಧ ಇತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅನುಮಿತೇರೇವ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತಾಽನಾಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಸ್ಂವಿದಭಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಂ , ನ ತು ಇಂದ್ರಿಯಜಪ್ರತೀತಿತ್ವಾದಿ । ತಚ್ಚ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವತಃ ; ತದನ್ಯಸ್ಯ ತದಧ್ಯಾಸಾತ್ , ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರೀತತಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂದಿಹಾನೋಽಪ್ಯನ್ಯದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ । ತದಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ - ಆತ್ಮಾ , ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ , ಶಶ್ವದಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಶಶ್ವದಪರೋಕ್ಷಶ್ಚ ಶಶ್ವದಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಘಟವತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ; ಅಯಂ ಘಟ ಏತದನ್ಯಜ್ಞೇಯತ್ವರಹಿತಭಾಸಮಾನಾನ್ಯಃ , ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ , ಘಟವದಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ –

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ಯದಿ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಮಾತ್ಮನೋ  ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಕದಾಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಆತ್ಮವಿಷಯಾ ಸಂವಿದುದೇತ್ಯೇವೇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಅನವಸ್ಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।

ನ ಕ್ರಿಯಾ ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಕರ್ತ್ರೇತ್ಯನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡ ಉಚ್ಯತೇ ।

ಉಕ್ತಕ್ರಮಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –

ನ ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।

ನಾರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ನಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೮॥ ಸ್ವಪ್ನವದಿತ್ಯಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಂ ಜಾಗ್ರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತನ್ನಿರ ಸ್ಯತಿ। ವಿದ್ಯತ ಏವ ತು ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮಾಲಂಬನಮ್ । ಏವಂ ತಾವತ್ ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರಾಲಂಬನಃ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಗಾಗ್ರಪ್ರತ್ಯಯೇ ಬಾಧವಿರಹಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತತ್ವೇನ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯಾತೀತಕಾಲತ್ವಾತ್ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮಾಹ –

ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜಂ ಹೀತಿ ।

ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಹಿತತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ , ನ ತು ಭ್ರಮಹೇತುದೋಷಸಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಗತಃ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿಲಿತಸಂಸ್ಕಾರಜತ್ವಾದ್ಭ್ರಮೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನೇ ಔಪಚಾರಿಕೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಃ ।

ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ತ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಮುಪಲಬ್ಧಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇನ ವರ್ತಮಾನೇನ ವಸ್ತುನಾ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಷಟ್ ಪ್ರಮಾಣಜನಿತಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಲಬ್ಧಿಃ । ಏವಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿತ್ವಾದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ।

ಕಾಲಾತೀತತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಹೇತೋರಾಹ –

ಅಪಿ ಚ ಸ್ವತ ಇತಿ ।

ನನೂತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಮಾನಾದಪೋದ್ಯತಾಮತ ಆಹ –

ಅನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಅಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧೇ ನ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಮತೋ ಬಾಧಕಾನುದಯಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮೋ ನ ಸಂಭವತಿ , ಸೋಽನ್ಯಸಾಧರ್ಮ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ।

ತತ್ರ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣೇನ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯವಧಾರಿತಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಸಂದಿಗ್ಧೋ ವಸ್ತುಧರ್ಮೋಽನ್ಯಸಾಧಾರ್ಮ್ಯಾದ್ಧೂಮವತ್ತ್ವಾದೇಃ ಸಂಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ॥೨೯॥

ಅರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಾಸನಾನಾಂ ಭಾವ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಪರೇಷಾಮರ್ಥಾಭಾವಾದ್ವಾಸನಾನಾಮರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಭಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತೇರಸಂಭೂತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಥಾ ಲೋಕದರ್ಶನಮಿತಿ ।

ತ್ವಯಾಪಿ ಹ್ಯರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ಯನುಮೇಯಂ , ತಥಾ ಚ ಯೌ ಲೌಕಿಕಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತಾವರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಭವತಃ ನಾರ್ಥಾನಪೇಕ್ಷವಾಸನಾರೂಪಕಾರಣೇ ; ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಜನಕವಾಸನಾಯಾ ಅಪಿ ಜಾಗ್ರದರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವದರ್ಶನಾತ್ಕಾರಣಕಾರಣತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದತಶ್ಚ ವಾಸನಾನಾಮರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಭಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಲೌಕಿಕೀ ವಾಸನೇತಿ ।

ಅಂತರೇಣಾಶ್ರಯಮೇಕಸಂತತಿಪತಿತಸಮಾನಾಕಾರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಸನಾತ್ವಂ ಹ್ಯಲೌಕಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾಸನಾ ಹಿ ಗುಣಸ್ತಸ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ತತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಿಮತಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಯಾ ಸಹೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಂ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ದ್ವಯೋರಿತಿ ।

ನಿಯತಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಾಗಿತಿ ।

ಅಸತಶ್ಚಾಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ॥೩೦॥

ವರ್ಣಕಾಂತರಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ದರ್ಶನಮ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿವಿಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯೇತನ್ನಿರ್ಣಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕ್ಷಾದ್ವಿಭಾಗಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।

ನಾದರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಸೂತ್ರಾಂತರಾಣಿ ನ ರಚ್ಯಂತೇ । ಏತಾನ್ಯೇವಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಜ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಃ ; ಪ್ರಮಾಣೈರುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –

ಲೌಕಿಕಾನಿ ಹೀತಿ ।

ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಸ್ತುಭೂತಂ ವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಯಾಭಾವಸ್ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರಮಾಣತಸ್ತತ್ತ್ವಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ನ ಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣೈರವಗಮ್ಯತೇ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಹೀತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಬಾಧಕಂ ಚೇತಿ ।

ನನು - ಕಿಮನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಬೋಧನೇನ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಿತವಸ್ತುಗತಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಮೇವ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಂ ಗಮಯತ್ವಿತಿ - ಚೇತ್ , ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಕಿಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ನಾಮ ಸದಸದಾದಿಪಕ್ಷೇಷು ಅನ್ಯತಮಪಕ್ಷನಿವೇಶೋ ವಸ್ತುಭೂತೋ ಧರ್ಮಃ ಪರಂ ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ಉತ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಶೂನ್ಯಮಭಿಮತಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಸದಾದಿಪಕ್ಷನಿವಿಷ್ಟಂ ನ ವಾ ।

ನ ಪ್ರಥಮಃ ; ಸದಾದಿಪ್ರಕಾರತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಸ್ತ್ವಯಾಽನಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಕಥಮನ್ಯತಮದಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಹಿ ತತ್ತ್ವರೂಪತ್ವಾಭಾವಃ ಸ ಚಾಸನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭಾವಾನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಸತ್ತ್ವಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ಬಾಧೋ ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವಾದಾರೋಪಾಸಂಭವಮಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವೈಧರ್ಮ್ಯಸೂತ್ರಂ ಸುಯೋಜಮ್ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಉಪದೇಶಾದಿತ್ಯುಪಸ್ಕರಣೀಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ಕ್ಷಣಿಕಪದಾರ್ಥಸತ್ತ್ವೋಪದೇಶಾಚ್ಛೂನ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ವ್ಯಾಹತಾಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ ಸುಗತ ಇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ॥೩೧॥

ಯಥಾಯಥೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವೀಪ್ಸಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಗ್ರಂಥತ ಇತಿ ।

ದರ್ಶನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪಶ್ಯನೇತ್ಯಪಶಬ್ದಃ । ಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನೇತ್ಯಪಶಬ್ದಃ । ತಿಷ್ಠತೇರ್ದೃಶೇಶ್ಚ ಶಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ತಿಷ್ಠಪಶ್ಯಾವಾದೇಶೌ ಯುಚ್ಪ್ರತ್ಯತೇ ತು ನ ತಸ್ಯಾಶಿತ್ತ್ವಾತ್ । ಮಿಹ ಸೇಚನೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಠಾಂತಸ್ಯ ಮೀಢಮಿತಿ ಸಿಧ್ಯತಿ। ಮಿದ್ಧಮಿತಿ ತ್ವಪಶಬ್ದಃ । ಪೋಷಧಶಬ್ದ ಉಪವಾಸೇ ಬೌದ್ಧೈಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಸ್ನಾತಃ ಶುಚಿವಸ್ತ್ರಾಭರಣಃ ಪೋಷಧಂ ವಿದಧೀತೇತಿ।

ಸ ಚ ಲೋಕೈರಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಪಶಬ್ದಃ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ।

ಅರ್ಥತೋಽನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –

ಅರ್ಥತಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಕ್ಷರಮವಿನಾಶಿ । ನಮನಾದಿವಾಸನಾನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಕ್ಷರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಉತ್ಪಾದಾದ್ವೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತಾ ಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿತೇತಿ ಚ ಕಾರಣತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಸ್ಥಿರತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಸರ್ವಕ್ಷಣಿಕತ್ವವಿರೋಧಃ ॥೩೨॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಮಭಾವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ ॥೩೩॥ ಏಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯವಿರೋಧ್ಯನೇಕಾಂತವಾದಭಂಗಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾನಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ನಿರಸ್ತೇ ಇತಿ ।

ಮುಕ್ತಕಚ್ಛೇಷು ನಿರಸ್ತೇಷು ಮುಕ್ತವಸನಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾ ಭವಂತೀತಿ , ಅಥವಾ ಸಮಯಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಪಂಚಸ್ಕಂಧಾದಿಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಯನ್ಯಾಯಾಭಾಸೇ ನಿರಸ್ತೇ ಪಂಚಾಸ್ತಿಕಾಯಾದಿಸಾಮಯಿಕಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಿತಂ ನ್ಯಾಯಾಭಾಸಸಂದೃಬ್ಧಂ ಮತಂ ಭವತಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮ್ । ತದಿದಂ ಸಮಯಪದೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ಉಪಲಬ್ಧೇರರ್ಥಸತ್ತ್ವವತ್ತದನೇಕಾಂತೋಽಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರೇವಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಸಂಗತಿಃ । ಅಸ್ತೀತಿ ಕಾಯಂತೇ ಶಬ್ದ್ಯಂತ ಇತ್ಯಸ್ತಿಕಾಯಾಃ । ಕೈ ಗೈ ಶಬ್ದೇ । ಅರ್ಹನ್ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಃ । ಇತರೇ ಕೇಚಿತ್ಸಾಧನೈರ್ಮುಕ್ತಾಃ । ಅನ್ಯೇ ಬದ್ಧಾಃ ।

ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಮೇಯ ಇತಿ ।

ಸಮ್ಯಙ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತತ್ರ ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಃ  ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಮೇಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಬಾಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಹ್ಯಾಂತರೋಽಪೂರ್ವಾಖ್ಯೋ ಧರ್ಮೋಽನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧರ್ಮೇತಿ ।

ಊರ್ಧ್ವಗಮನಶೀಲೋ ಹಿ ಜೀವಸ್ತಸ್ಯ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಾನೇನಾಧರ್ಮೋಽನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಫಲೇ ।

ಪ್ರವೃತ್ತೀ ತು ಸಮೀಚ್ಯಸಮೀಚ್ಯೌ , ತಯೋಃ ಸಾಧನೇ ತೇ ದರ್ಶಯತಿ –

ಆಸ್ತ್ರವೇತಿ ।

ಆಸ್ತ್ರಾವಯತಿ ಗಮಯತಿ ।

ಬಂಧೋಽಷ್ಟವಿಧಮಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಆಸ್ತ್ರವೋಽಪಿ ಬಂಧಃ ; ತಥಾಪಿ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದಯಮಪಿ ಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।

ಆಶಾಮೋದಕಾದಿಜ್ಞಾನೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಮೋದಕಾದಿಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಪಾಕಹೇತುರಿತಿ ।

ಶರೀರಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಹೇತುಃ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ವೇದನೀಯಂ ಶರೀರದ್ವಾರೇಣ ತತ್ತ್ವವೇದನಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತವ್ಯತಿರೇಕಜಾತೇ ಮಿಲಿತಂ ತದುಭಯಸ್ವರೂಪಮಾಯುಷ್ಕಮ್ । ತಸ್ಯ ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣಾಮಶಕ್ತಿರ್ಗೋತ್ರಿಕಮ್ । ಶಕ್ತಿಮತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಬೀಜೇ ಕಲಲಾಖ್ಯದ್ರವಾತ್ಮಕಾವಸ್ಥಾಯಾ ಬುದ್ಬುದಾತ್ಮತಾಯಾಶ್ಚಾರಂಭಕಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷೋ ನಾಮಿಕಮ್ । ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಬೀಜಸ್ಯ ತೇಜಃಪಾಕವಶಾದೀಷದ್ ಘನೀಭಾವಃ ಶರೀರಾಕಾರಪರಿಣಾಮಹೇತುರ್ವೇದನೀಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಕಾಯತೀತಿ ಕೈ ಗೈ ಶಬ್ದೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್ಯೇತದವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ । ಸಪ್ತ ಚೈಕಾಂತತ್ವಭಂಗಾಃ ಕಥಂ ಕಥಂ ಕದಾ ಕದಾ ಚ ಪ್ರಸರಂತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನಂತವೀರ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಾಮಾಸ - ತದ್ವಿಧಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತಿ ಗತಿರ್ಭವೇತ್ । ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಃಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿಷೇಧೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ॥ ಕ್ರಮೇಣೋಭಯವಾಂಛಾಯಾಂ  ಪ್ರಯೋಗಃ ಸಮುದಾಯಭೃತ್ । ಯುಗಪತ್ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದವಾಚ್ಯಮಶಕ್ತಿತಃ ॥ ಆದ್ಯಾವಾಚ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಚಮೋ ಭಂಗ ಇಷ್ಯತೇ । ಅಂತ್ಯಾವಾಚ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಷಷ್ಠಭಂಗಸಮುದ್ಭವಃ ॥ ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಯುಕ್ತಶ್ಚ ಸಪ್ತಮೋ ಭಂಗ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ಇತಿ , ಯುಗಪದಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಯೋರ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಚಃ ಕ್ರಮವೃತ್ತಿತ್ವಾದುಭಯಂ ಯುಗಪದವಾಚ್ಯಮ್ । ಆದ್ಯೋಽಸ್ತಿತ್ವಭಂಗೋಽಂತ್ಯೇನಾಸತ್ತ್ವೇನ ಸಹ  ಯುಗಪದವಾಚ್ಯಃ । ಅಂತ್ಯಶ್ಚಾದ್ಯೇನ ಭಂಗೇನ ಸಹ ಯುಗಪದವಾಚ್ಯಃ । ಸಮುಚ್ಚಿತರೂಪಸ್ಯ ಭಂಗ ಏಕೈಕೇನ ಸಹ ಯುಗಪದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ -ಸದಸದುಭಯೇಷ್ವೇಕಾಂತೇ ಭಗ್ನೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವನಿಯಮಭಂಗಃ ಸ್ಯಾದವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಕೃತಃ । ತೇಷ್ವೇವ ಪಕ್ಷೇಷು ತತ್ತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾದ್ಯುಕ್ತಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವನಿಯಮಃ ಸ್ಯಾದಸ್ತ್ಯವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭಜ್ಯತೇ ।

ನನ್ವಸ್ತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವವಿಧಿವಾಚಿನೋಃ ಕಥಮೇಕಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಮತ ಆಹ –

ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದ ಇತಿ ।

ತಿಙಂತತುಲ್ಯೋಽತೋ ನ ವಿಧ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಯಂ ಶಬ್ದಸ್ತಿಡಂತಸದೃಶೋ ನಿಪಾತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ಕೋಽಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಅನೇಕಾಂತೇತಿ ।

ಅನೇಕಾಂತಃ ಕಿಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ? ನೇತ್ಯಾಹ –

ಗಮ್ಯಂ ಪ್ರತೀತಿ ।

ಗಮ್ಯಮಸ್ತಿತ್ವಾದಿ ।

ಕುತೋಽಸ್ಯಾನೈಕಾಂತದ್ಯೋತಿತ್ವಮತ ಆಹ –

ಅರ್ಥಯೋಗಿತ್ವಾದಿತಿ ।

ಏತದುಪಪಾದಯತಿ –

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।

ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮಾಹ –

ಅನೇಕಾಂತದ್ಯೋತಕತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಯಾತ್ಪದೇನಾನೇಕಾಂತಾಭಿಧಾನೇ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮತ ಆಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾಂತದ್ಯೋತಕತ್ವಂ ಜೈನೈರುಕ್ತಂ , ತಥಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದ್ವಾದೋ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಶೇಷಕೃದಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಕಿಂಶಬ್ದಾತ್ಕಿಮಶ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಥಮುಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ , ತತಃ ಕಥಮಿತಿ ರೂಪಂ ಲಭ್ಯತೇ । ತದುಪರಿ ಚಿದಿತ್ಯಯಂ ನಿಪತೋ ವಿಧಿಯತೇ , ತತಃ ಕಥಂಚಿದಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಂವೃತ್ತಚಿದ್ವಿಧೇರ್ಹಿತೋಃ ಕಥಂಚಿದಸ್ತಿ ಕಥಂಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯದಿರೂಪಾತ್ಸರ್ವಥೈಕಾಂತತ್ಯಾಗಾತ್ ಭವಂತಂ ಸಪ್ತಭಂಗನಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಯಾದ್ವಾದೋ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಶೇಷಕೃದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂವೃತ್ತೇ ಕಿಂಶಬ್ದಾದುಪರಿವೃತ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಥಮಿ ಸಪ್ತಸ್ವೇಕಾಂತೇಷ್ವಸ್ತ್ಯಾದಿನಿಯಮೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಪ್ತಾನಾಮೇಕಾಂತಾನಾಂ ಭಂಗೇ ಹೇತುಂ ನ್ಯಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ನ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।

ಸತೋ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಪಣೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ನಿವರ್ತೇತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಹೇಯೇತಿ ।

ಅಸತ್ತ್ವೇ ಹ್ಯೇಕಾಂತೇ ಹೇಯಮೇವ ತ್ಯಕ್ತಮೇವಾಹಿತಂ  ಸರ್ವದಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧ್ಯಂ ಹಾನಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ತು ಹೇಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಹೇತುಃ ಸ್ಯಾದ್ವಾದ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದಸ್ತಿ ತದಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮಮೇವ ಮನ್ಮಹೇ , ಯಸ್ತು ಕಥಂಚಿದಸ್ತಿ ಪ್ರಪಂಚಃ ಸ ವಿಕಲ್ಪಿತಃ , ತತ್ರ ಚ ಹೇಯಾದಿವಿಭಾಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೪) ಹಿ ಸದಸತ್ತ್ವೇ ವಸ್ತುನೋ ನ ಧರ್ಮೌ ; ಅಸತ್ತ್ವದಶಾಯಾಮಪಿ ವಸ್ತ್ವನುವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ; ಸರ್ವದಾಽದ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾದಿರ್ಹಿ ವಿಚಾರಃ ಕೃತಃ ಸ ಇಹಾನುಸಂಧೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಂಡಿತರೂಪಾಣಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರಶಂಸಾಯಾಂ ರೂಪಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಋಷಭೇಣ ಬಲೀವರ್ದೇನ ॥೩೩॥ ವಿಶರಾರವೋ ವಿಶರಣಶೀಲಾ ನಶ್ವರಾಃ ।

ಅನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ನಿದರ್ಶನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ನಾನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಸ್ಥಿರೇ ಇತಿ ॥೩೪॥

ಆಗಮಾಪಾಯ್ಯವಯವಾನಾಮನಾತ್ಮತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ತದಾ ಯುಜ್ಯತೇ , ಯದಿ ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಪರಾಭ್ಯುಪಗಮಃ ; ಇತರಥಾ ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಾದಾರಬ್ಧಾವಯವಿನ ಏವಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಯವಾನಾಮನಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಿರೂಪಣಮಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಸಜ್ಯಮಾನಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನಿರೂಪಣೇನೇತಿ ।

ಸಿಗ್ ವಸ್ತ್ರಂ ವಿಗತಂ ಯೇಭ್ಯಸ್ತೇ ವಿಸಿಚಃ ॥೩೫॥

ದೇಹಾಂತರಾಪ್ರವೇಶಾನ್ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಂ ಪರಿಮಾಣಮಂತ್ಯಂ , ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನೇ ಪರಿಮಾಣತ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕಥಮ್ ಏಕರೂಪಪರಿಮಾಣಾತ್ಮಕಾವಿಶೇಷಾಪಾದನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಏವಂ  ಹೀತಿ ।

ನಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ , ಕಿಂ ತ್ವಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಯೋಃ ಕಾಲಯೋರಂತ್ಯಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಪ್ರಾಗಪ್ಯಾಸೀತ್ತರ್ಹ್ಯಭೂತ್ವಾ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಂತ್ಯಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇಽನುವೃತ್ತಾವಪಿ ದೇಹಭೇದಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಲೇಷ್ವಾತ್ಮನಃ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾಣಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಪರಿಮಾಣಭೇದೇ ದ್ರವ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾತ್ಮಗತಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣೇ ನಿತ್ಯೇ , ಆತ್ಮಪರಿಮಾಣತ್ವಾದಂತ್ಯಪರಿಮಾಣವತ್ತತಶ್ಚೈಕಪರಿಮಾಣತೇತ್ಯೇಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಅಪರಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಕಾಲಗತಾತ್ಮಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತತ್ವಾನ್ನಿಯತತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಯೋರಪ್ಯಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಕಾಲಯೋರವಸ್ಥಿತಪರಿಮಾಣ ಏವ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತ್ವೇನ ವಿಶದಿತಾ ।

ಆದ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಭಯಪರಿಮಾಣನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಂತ್ಯಪರಿಮಾಣದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಪಾದ್ಯತ್ವಾದುಭಯನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಸೂತ್ರೇ ಹೇತುನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರ ಚೋಭಯೋರಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಸೂತ್ರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾದಿಮಧ್ಯಮಾಂತಿಮಪರಿಮಾಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಆಪತಿತೇ ಪರಿಮಾಣತ್ರಯವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕುತ ಏಕಪರಿಮಾಣತಾಽಽಪಾದ್ಯತೇ ? ಅತ ಆಹ –

ಏಕಶರೀರೇತಿ ।

ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪರಿಮಾಣಾನಾಂ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ಸಮತ್ವಾತ್ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕರೂಪಪರಿಮಾಣತಾಽಽತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ದೀಪ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ - ಸರ್ವದಾ ಪರಿಮಾಣೈಕ್ಯಸ್ಯೈವಾಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಗತೋಭಯಶಬ್ದೇನ ನ ಪರಿಮಾಣದ್ವಯಮಭಿಧೀಯತೇ , ಕಿಂತ್ವಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಕಾಲೌ ; ತತಶ್ಚಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಕಾಲಯೋರುಭಯೋಃ ಪರಿಮಾಣನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ರೂಪೇ ಹೇತುಂ ಯೋಜಯತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ –

ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನ ನ ಪರಿಮಾಣತ್ರಯಸ್ಯ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ತುಲ್ಯತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಯದೈಕಶರೀರೇ ಪರಿಮಾಣತಾಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವಾಪಾದ್ಯತೇ ತದಾಽಣುರ್ಮಹಾನ್ವಾಽತ್ಮಾ ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಂರೂಪಮಿತ್ಯಾಹ –

ಏಕಶರೀರೇತಿ ॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಪತ್ಯಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ॥೩೭॥ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾದೇರೇಕತ್ರಾಸಂಭವವದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಯೋರಪ್ಯೇಕತ್ರಾಸಂಭವ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯಗತಪುರುಷಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –

ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।

ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಣಂ ತು ಸಮರ್ಥಾಪಿ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಜೈವಿ ದೃಗ್ ನ ಜಾನಾತ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಮ್ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ? ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯಮಂತಃ – ಕರಣಪರಿಣಾಮಮನುಪಶ್ಯತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ ದ್ವಿವಚನಪ್ರಯೋಗಾದೇಕೋ ಜೀವ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –

ಸ ಚೇತಿ ।

ಸಮಾಸಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯೇಕವಚನಂ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಲೇಶೇತಿ ಸೂತ್ರಮೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫) ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪುರುಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದನ್ಯಃ ಕ್ಲೇಶಾದ್ಯಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾದನ್ಯಃ – ಜೀವಾದನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೂಢಚರ್ಯಾ ಸ್ವಗುಣಾಪ್ರಖ್ಯಾಪನೇನ ದೇಶೇಷು ವಾಸಃ ।

ಈಶ್ವರೋ , ನ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನಂ , ಚೇತನತ್ವಾತ್ಕುಲಾಲವದಿತ್ಯಾಹ –

ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।

ಕುಲಾಲಸ್ಯಾಪಿ ಸುಖಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ದ್ರವ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತಮ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮ್ –

ಅಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಅಧಿಗಮ್ಯ ಶ್ರುತೇರೀಶಮನುಪಾದಾನತಾ ಯದಿ । ಅನುಮೀಯೇತ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರನ್ಯಥಾ ॥ ಕಿಮಪ್ರಮಿತ ಈಶ್ವರೇಽನುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ , ಉತ ಪ್ರಮಿತೇ । ನಾದ್ಯಃ ; ಆಶ್ರಯಾಸಿಧ್ದ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಃ ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾದ್ವಾ ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಾದ್ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಿಮೀಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತ್ಯೈವಾನುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ , ತತ್ಪೂರ್ವಕಾನುಮಾನಾದ್ವಾ ।

ನಾಗ್ರಿಮಃ ; ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವನಿಷೇಧಪರತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇ(ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೩) ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸುಸಾಧಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆಸ್ಥೀಯಮಾನಮಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಬಾಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯನುಮಿತೇ ಈಶ್ವರೇಽನುಪಾದಾನತ್ವಾನುಮಾನಮತ ಆಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಈಶ್ವರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಂ ಚ ನಿಷೇತ್ಸ್ಯಾಮ ಇತಿ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ । ತಥಾಹಿ – ನ ತಾವದಾದ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕುಂಭವದಿತಿ ಮಾನಮ್ ; ಜೀವಾದೃಷ್ಟಜತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ , ಅವ್ಯವಹಿತಪ್ರಾಕ್ಕಾಲವರ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಸಾಧನೇ ಚಾದ್ಯಕಾರ್ಯವ್ಯವಹಿತಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಸ್ಯ ಕುಂಭೇಽಭಾವೇನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ , ಕುಂಭಾವ್ಯಹಿತಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಸ್ಯ ಆದ್ಯೇ ಕಾರ್ಯೇ ಬಾಧಾತ್ , ಕಿಂಚಿದವ್ಯವಹಿತಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟಾವ್ಯವಹಿತಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಪ್ರಯತ್ನಜತ್ವಾದಾದ್ಯಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಅಥ ದ್ವ್ಯುಣುಕೇ ದ್ವ್ಯುಣುಕೋಪಾದಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಜ್ಜನ್ಯಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ। ತಚ್ಚಃ ನ ; ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯುಣುಕಸ್ಯ ತದುಪಾದಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧೇಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ; ಘಟಸ್ಯ ದ್ವ್ಯುಣುಕೋಪಾದಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದೀಶ್ವರಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಅದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಮೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಚ ಯೋಗಿಭಿರರ್ಥಾಂತರತಾ , ಕಾರ್ಯಂ  ಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಚ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಧರ್ಮೋ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯಃ , ಮೇಯತ್ವಾದ್ , ಘಟವತ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯೋಗಿಭಿರರ್ಥಾಂತರತೇತಿ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತಗ್ರಹಣಮ್ ; ಯೋಗಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಕಾಲಭೇದೇನ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವರಹಿತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮಿತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರೂಪವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತತ್ವಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾದ್ವಾ ಭ್ರಮಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾದ್ವಾ ಭವತಿ। ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತಾದೃಶಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ। ತನ್ನ ; ಕಿಮಿದಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವರಹಿತತ್ವಮ್ । ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಭಾವವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ಕಿಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವಮುತ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವವತ್ತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ ; ತಥಾಸತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪದೇನೈವ ತದ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾತ್ಮಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಸ್ತಿ , ಯದ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಸರ್ಗಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಧಾವನೇ ಚ ತತ್ತದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಧಾವನಾತ್ । ಅಥ ಮತಂ ನ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ  ಸಂಸರ್ಗಾಂತರಮಸ್ತಿ , ಕಿಂತು ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ಕ್ವಾನವಸ್ಥೇತಿ ? ನೈತತ್ ; ತಥಾಸತಿ ತಾದೃಶಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯೇನ ವಜ್ರಲೇಪನಾತ್ । ಏತತ್ಖಂಡನಭಯೇನ ಯದಿ ವಿಶೇಷಣಮುಜ್ಝಸಿ , ತರ್ಹಿ ಗ್ರಸ್ತೋಽಸಿ ಯೋಗಿಭಿರರ್ಥಾಂತರತಯಾ । ಏವಂ ಸರ್ವಾ ಮಹಾವಿದ್ಯಾಸ್ತಚ್ಛಾಯಾ ವಾಽನ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಗಾಃ ಖಂಡನೀಯಾ ಇತಿ ॥ ತತ್ಸುಖಾದ್ವೈತಬೋಧಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಹರಯೇ ನಮಃ । ವೇದಾಂತೈಕಪ್ರಮಾಣಾಯ ಕುತರ್ಕಾಣಾಮಭೂಮಯೇ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಂ ತತ್ರೇಶ್ವರೇಽನುಮಾನಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ।

ಅಥವಾ –ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ತದನುಮಾನಂ ಪೌರುಷೇಯಾಗಮೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ–

ತತ್ರಾನುಮಾನಮಿತಿ ।

ಯಥೈವ ಚೇತನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಮನುಮೀಯತೇ , ತಥಾ ರಾಗಾದಿಕಮಪ್ಯನುಮೇಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತೇರವಿಶೇಷಾತ್ತಥಾ ಚ ವಾದ್ಯಭಿಮತನಿರವದ್ಯತ್ವವಿಶೇಷವಿರುದ್ಧೋಽಯಂ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –

ತದ್ಧಿ ದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣೇತಿ ।

ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶ್ರುತಿಗಮ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷತ್ವಾದ್ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಾನುಮಾನಂ ದುರ್ವಾರಮತ ಆಹ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಹ್ಯನುಮಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುಪನೀತಂ ಸರ್ವಮನುಮನ್ಯತೇ । ಆಗಮಸ್ತು ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ತತ್ರ ಯತ್ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಂ ತತ್ ಕಾಲಾತೀತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಹಗಂಧಿತಾ ಕಲಂಕಗಂಧಿತಾ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಾನಾಂತರಾನುಸಾರೇಣಾಪೂರ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ? ತತ್ರಾಹ –

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತತ್ರಾಪ್ಯಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಕಾಲಾಂತರಕೃತಯಾಗಾತ್ಸ್ವರ್ಗೋಽಸ್ತು ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ ? ಅನಂತರಪೂರ್ವಕ್ಷಣವರ್ತಿನಃ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಲೋಕಾನುಭಾವಮನುರುಧ್ಯಾಪೂರ್ವಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಾನೀಂ ಚೇತ್ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯೇತ , ತತ ಏತದ್ಬಲಾದ್ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ ಪರಂಪರಾಽವಲಂಬಿಷ್ಯತೇ , ತತ್ರ ಕುತ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕುತಸ್ತರಾಮಂಧಪರಂಪರೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾದೌ ತಾವತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋರ್ದರ್ಶಯತಿ –

ಯದೀಶ್ವರ ಇತಿ ।

ಅಥವಾ –ಕರುಣಯೈವೇಶ್ವರಃ ಪ್ರೇರಿತಃ ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ , ತತ್ಕುತ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ–

ಯದೀಶ್ವರ ಇತಿ ।

ಕಪೂಯಂ ಕುತ್ಸಿತಮ್ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರಯೋಜನೈಃ ಕರುಣಯಾ ಹೇತುನಾ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮ್ ; ದೃಶ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರುಣಾಹೇತುಕತ್ವವಿರುದ್ಧದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಈಶ್ವರೇಣ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಾವತ್ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಕುತ್ಸಿತಫಲಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾದೇವಂ ಪೂರ್ವಕರ್ಮೇಶ್ವರಾಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಕಥಮೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ ? ಏವಂ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಮನುಕ್ತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ತತಃ ಪೂರ್ವಕರ್ಮೈವಾವಾಲಂಬ್ಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ತತಃ ಪೂರ್ವಭಾವಿಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಿತೇನೇಶ್ವರೇಣ ಪ್ರವರ್ತಿತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ತಥಾ ಚ ಸರ್ವತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಸಾಮ್ಯಾದಂಧಪರಂಪರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಾವಪಿ ಕರ್ಮೇಶ್ವರೌ ।

ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಮಾಯಾಮಯ್ಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಚೋದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾಚ್ಚೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯಾಗಮಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯಾನಾದಿಸಿದ್ಧನಿಯತಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಣಾನ್ನೇಶ್ವರಾಧೀನಂ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಂತು ಸ್ವತಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ದೀಪಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಮತ ಏವ ಕೃತತ್ವಾದ್ ನ ದೇವದತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಮಾಯಾಯಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಾ , ತತ್ರಾಹ –

ಯಥಾದರ್ಶನಮಿತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩೯) ಸೂತ್ರಗತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ಭೇದಮಾಹ –

ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ಕರಣವಚ್ಚೇದಿತಿ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨.ಸೂ.೪೦) ಸೂತ್ರಸ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ವಿಶೇಷಮಾಹ –

ತಥೇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಮಿತಿ ।

ಏಷಾಂ ಪುರುಷಾನ್ ಜಾತ್ಯೈಕೀಕೃತ್ಯ ತ್ರಿತ್ವಂ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಂ , ಪುರುಷಾಣಾಂ ತು ಪರಾರ್ಧಾದಿಸಂಖ್ಯಾಸು ಮಧ್ಯೇಽನ್ಯತಮಸಂಖ್ಯಯೇಯಂತ ಏವೇತಿ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ಕುಸೂಲಮಿತಧಾನ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಾದಂತವತ್ತ್ವಂ ವಿನಾಶಿತ್ವಮನುಮಾತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇವಾಂತವತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಮನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರವಾಹನಿಯತ್ವಾದನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಸ್ರೋತೋರೂಪೇಣ ಸಂಸಾರವಾಹಕತ್ವಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವಮನುಮಿತಮ್ । ಏವಂ ತಾವದ್ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತೈವ ಸಂಖ್ಯೇತಿ ಯೇಷಾಮಾಗ್ರಹಸ್ತನ್ಮತೇ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವೇ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಮ್ ।

ಅಥ ಸಂಖ್ಯಾಂ ವಿಹಾಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಖ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಮತಂ ತನ್ಮತೇನ ಮಾನಂ –

ಸಂಖ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।

ಸಂಖ್ಯಾನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ತಮೀ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ ।

ಅಥ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಸಂಖ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಮತಂ , ತತ್ರಾನುಮಾನಮಾಹ –

ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಈದೃಶೇನಾಪಿ ದೂಷ್ಯತ್ವಾದಾಭಾಸತರಃ ಪರಪಕ್ಷ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾಯ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ –

ತತಶ್ಚೇತಿ ।

ನನು  ಬಾಹ್ಯಪ್ಯಂತವದೇಕತ್ವಾದೇಕಘಟವದಿತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಸ್ವರೂಪಪರಿಮಾಣಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ ।

ತತ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅಸತಿ ಹ್ಯಂತೇ ತದಪರಿಚ್ಛೇದೋ ನ ದೋಷಾಯ , ಅಸ್ತಿ ಚ ಸ ಇತ್ಯಾಹ –

ಆಗಮೇತಿ ।

ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷೋ ವಾದೀ ತಸ್ಯೇತಿ ॥೪೧॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಮ್ ಪತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮವಿಷಯಾಃ

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ॥೪೨॥ ಅಧಿಷ್ಠಾತೈವೈಶ್ವರ ಇತಿ ಮತೇ ನಿರಸ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿರಪಿ ಸ ಇತಿ ಮತಸ್ಯ ವೇದಸಂಗತಾರ್ಥತ್ವಾಜ್ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಮತೋ ಜೀವಸ್ವರೂಪತಯಾ ಬೋಧ್ಯಮಾನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗ ಬ್ರುವತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ತೇನ ಬಾಧ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾತ್ಸಂಗತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಪಂಚರಾತ್ರಕರ್ತುರ್ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ವೇದಾದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಕಪಿಲಪತಂಜಲ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಜೀವತ್ವಾತ್ಪಂಜರಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಪುರಾಣೇಷು ಬುದ್ಧಾದಿದೇಶನಾವದ್ವ್ಯಾಮೋಹಾರ್ಥಮೀಶ್ವರಪ್ರಣೀತತ್ವಶ್ರವಣಾನ್ನ ಯೋಗಾದ್ಯಧಿಕರಣಗತಾರ್ಥತಾ । ಅನಂತರಸಂಗತಿವಶಾದಿಹ ಪಾದೇಽಸ್ಯ ಲೇಖಃ ।

ಭವತು ಕ್ರಿಯಾಕರಣಮುತ್ಪಾದ್ಯಂ ನ ತು ಜ್ಞಾನಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಯತ್ನೇತಿ ।

ಪ್ರಯತ್ನಾದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಾತಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕೃತಿಃ ಪಂಚರಾತ್ರಂ  ನಿಃಶ್ವಸಿತಂ ಶ್ರುತಿಃ । ತೇನ ಜೀವಜನಿಸ್ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾ ಗೌಣೀ ನಿಯಮ್ಯತೇ ॥ ಯಾವಧ್ದ್ಯೇಕದೇಶೇ ವೇದಾಽವಿರೋಧಾದೀಶ್ವರಬುದ್ಧೇರ್ವೇದಮೂಲತ್ವಂ ವೇದಾದ್ವಾ ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಮೀಯತೇ , ತಾವದೇವ ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣವೇದಾಜ್ಜೀವಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಮಿತೌ ತಾದೃಗ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕೇಶ್ವರವಚನಾನ್ನ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿರವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಾಪಹೃತವಿಷಯೇ ಗೌಣಂ ತದ್ವಚನಂ ನ ತು ಭ್ರಾಂತಮ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯುಕ್ತೇರಿತಿ। ಸಂಕರ್ಷಣಸಂಜ್ಞೋ ಜೀವಃ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಂ ಜನಯಿತುಂ ಕರಣಾಂತರವಾನ್ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತದೇವ ಸರ್ವತ್ರ ಕರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಃ ಕರಣಂ ಭವೇತ್ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಸಂಕರ್ಷಣೋಽಕರಣ ಇತಿ ।

ಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯ ಇತಿ ।

ಇಹ ಕರಣಂ ಕೃತಿಃ ।

ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾಹತೇಚ್ಛಾ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಹತೇಚ್ಛತ್ವೇ ಈಶ್ವರತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ಪನ್ನೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇ ತತ್ಪ್ರತೀಶ್ವರತ್ವಮುತ್ಪತ್ತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾದ್ , ಇತ್ಯಾಹ –

ವ್ಯಾಹತಕಾಮತ್ವೇ ವೇತಿ ।

ಪರಿಶುದ್ಧಂ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ ।

ಅನೇಕೇಶ್ವರತ್ವೇಽಪಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –

ಭಗವಾನೇವೇತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಇತಿ ಶೇಷಃ ॥

ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಾನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ

ವಿಯದಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ॥೧॥ ಇಹ ಪಾದೇ ಭೂತಭೋಕ್ತೃವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಪಾದಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಪಕ್ಷೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ವವಚನವಿರೋಧಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಶ್ರುತೀತಿ ।

ನ ವಿಯದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಅಸ್ತಿ ತ್ವಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ಇಹ ಹೀತಿ ।

ಏವಂ ಹ್ಯವಿರೋಧಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾದಿತ್ಯೇಕದೇಶಿಸೂತ್ರಸ್ಯ ನ ವಿಯದಿತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಜೀವಿತ್ವಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾ ।

ಅತ ಇದಮಪ್ಯೇಕದೇಶಿನ ಇತಿ ।

ಕೇಚಿತ್ತು – ಸೂತ್ರದ್ವಯೇನ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಚ್ಯತೇ , ಪಾದಸಂಗತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈಕದೇಶಿಮತಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತನ್ನ ಕಿಮಶ್ರುತೇರಿತಿ ಹೇತುಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ಉತೈಕದೇಶಪರಃ । ನಾದ್ಯಃ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ನಭಃಸಂಭವಶ್ರವಣಾತ್ । ನಾನ್ಯಃ ; ಅನುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿಚ್ಛ್ರವಣಾತ್ ಕ್ವಚಿದಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ಅಶ್ರುತಸ್ಥಲೇ ಉಪಸಂಹಾರಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚೈಹೈವೋಪಸಂಹಾರಚಿಂತಾ ; ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ತತಃ ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಸ ಇತ್ಯೇವ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾದ್ಬಹಿಷ್ಠಾತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಚ್ಛಾಯಮೇಕದೇಶಿಮತಮಿತಿ ಸಂಗತಿಃ ಪಾದೇನ । ಏವಮಾಽಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಥಮಮ್ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ , ತತ ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ದರ್ಶನೀಯಮ್ ।

ನನ್ವೇಕದೇಶ್ಯಪಿ ಶ್ರುತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಕಥಮಶ್ರುತೇರಿತಿ ಬ್ರೂಯಾದ್ ? ಅತ ಆಹ –

ತಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ವಿರೋಧೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಅಶ್ರುತಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಶ್ರುತೋತ್ಪತ್ತೇರುಪಸಂಹಾರಾದವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ – ನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುರೋಧೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ತಿ ತ್ವಿತ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಂ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧೇಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನ ಏವ ಅಭಿಪ್ರಾಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ನ ವಿಯದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ಅಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಹ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತಂ ವಿವೃಣೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆದಿಗ್ರಹಣೇನೇತಿ ।

ವಿಭುತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯತ್ರತ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಘಟಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಸ್ಪರ್ಶತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮ್ ।

ಏಕಸ್ಯ ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಕೃತ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಗೌಣಮುಖ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಕಥಂ ಪರಿಹಾರಃ , ತತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಭಯತ್ರ ನ್ಯಾಯಮಾಹ –

ಪದಸ್ಯೇತಿ ।

ಅರ್ಥೋ ಹಿ ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ನ ಸಹತೇ , ಶಬ್ದಸ್ತು ಯೇನಾನುಷಜ್ಯತೇ ತೇನ ಯೋಗ್ಯತಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಂಬಧ್ಯತೇ , ತತೋ ಯತ್ರ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾಽನ್ವಯಯೋಗ್ಯತಾ ತತ್ರ ಮುಖ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಗೌಣಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ॥೫॥

ಕುಲಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂತಾನವಾಚಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ಗೃಹಮಿತಿ ।

ಅಮತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಥಾಲಾದಿವಚನತ್ವಂ ಚ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –

ಘಟಶರಾವಾದೀನೀತಿ ।

ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ತೃತೀಯಾರ್ಥೇ । ದ್ವೇ ಕಿಲ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಽಮುಪಪತ್ತೀ ಉಕ್ತೇ , ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇ ಸಕೃದಸೃಜತೇತಿ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುರಾಕಾಶತೇಜೋಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದ್ , ದ್ವಯೋಶ್ಚಾಕಾಶತೇಜಸೋಃ ಪ್ರಥಮಸೃಷ್ಟತ್ವವಿರೋಧ ಇತಿ।

ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಮನುಪಪತ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಶ್ರುತ್ಯೋರಿತಿ ।

ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಂ ಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಾವಶ್ರವಣಾತ್ತೇಜೋಜನ್ಮಮಾತ್ರೇಣಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಕಾಶಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ , ತೇಜಸ್ತು ಯಥಾತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿ ತೃತೀಯಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ –

ತೃತೀಯತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।

ನನು ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮಶಬ್ದೋ ನ ಶ್ರುತಃ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವತ್ತೇಜೋಽವಗತಂ ತದಾಕಾಶೋಪಸಂಹಾರೇ ಬಾಧ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಸಹಾಯಮಿತಿ ।

ಪರಿಹಾರಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –

ಸರ್ಗಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ।

ತೇಜಸೋ ಜನ್ಮಸಂಸರ್ಗ ಏವ ಶ್ರುತಃ , ಭೇದಸ್ತು ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ಶ್ರುತಾ , ಕಿಂತು ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನೇ ತೇಜಃ ಶ್ರವಣಾದರ್ಥಾತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಸ್ಥಾನಂ ಚ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ವಿರೋಧಾತ್ತೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ ; ಸ್ಥಾನಾಚ್ಛ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ವಿರೋಧಾದಾಕಾಶಜನ್ಮಾಭಾವಕಲ್ಪನಾ , ಕಿಂತು ಶ್ರುತಾನುಪಯೋಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಮುಖೇತಿ ।

ತತ್ರಾಪಿ ಲಭ್ಯಮಿತ್ಯಂತಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿರೋಧಾನುವಾದ ಏವ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಶ್ರುತೇರ್ನಾಕಾಶಜನ್ಮನಾ ತಸ್ಯಾರ್ಥಿಕಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಬಾಧನೇ ಶ್ರುತಸ್ಯ ತೇಜಃಸರ್ಗಸ್ಯ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತಃ ಶ್ರುತಾಕಾಶಜನ್ಮವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತತೇಜೋಜನ್ಮಾನುಪಯೋಗಿತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶಜನ್ಮಾಭಾವೋ ನ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಥಮಾಮನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಸಂಗದ್ವಾರೇಣೋತ್ಥಾಪ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಕಿಮರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ , ಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿರ್ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ , ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಂ ಯಥೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮನೇಕಾರ್ಥಂ ನ ಭವತಿ , ಏವಮೇಕಸ್ಯ ಕರ್ತುರನೇಕವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಮಪಿ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ , ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –

ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗೇತಿ ।

ಅನೇಕತ್ರಾರ್ಥೇಽನಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ನ ದೃಷ್ಟಃ , ಆವೃತ್ತೌ ತು ಶಬ್ದಭೇದ ಏವೇತಿ ನೈಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –

ದೃಷ್ಟಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯತ್ರ ಹ್ಯಾಕಾಶಜನ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತೇ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮನುಮೀಯತೇ ತದಾಕಾಶಮಸ್ರುಜತ ತತ್ತೇಜೋಸೃಜತೇತಿ ಚ । ತತಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ವಾಕ್ಯೇನ ಶಬ್ದಾವೃತ್ತಿರೂಪವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।

ಬಹುವಚನಮುಪಸಂಹಾರೋದಾಹರಣಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನೇ ತೇಜಃಶ್ರವಣಮರ್ಥಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಜನ್ಮ ವಾರಯತೀತ್ಯಾರ್ಥಿಕಕ್ರಮಸ್ಯಾಕಾಶಜನ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ।

ಇದಾನೀಂ ಕ್ರಮಸ್ಯ  ಪದಾರ್ಥಧರ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಶ್ರುತಾಕಾಶಪದಾರ್ಥಬಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।

ವಿಯದುತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾದಿನಿರಾಕರಣೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಕಥನಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಮಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತೇತಿ ।

ವಿಕಾರಾ ಇತಿ ।

ಪರಾಧೀನಸತ್ತಾಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚ ವಿಭಕ್ತತ್ವಮವಿದ್ಯಾದೌ ನಾನೈಕಾಂತಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಪರಾಯತ್ತಸತ್ತಾಕತ್ವಾಜ್ಜೀವೇಶ್ವರಾದ್ಯಪಿ ವಿಭಾಗವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಸಮಾರೋಪಿತಮೇವ ।

ನನ್ವದ್ವೈತವಾದಿನಃ ಕಥಮಾಕಾಶಾದೇರ್ವಿಭಕ್ತತ್ವಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಆತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।

ತತ್ತ್ವತೋ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾಭಾವೇಽಽಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾಽಽಕಾಶಾದೇರನ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಸ್ತಿ ವಿಭಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಭಾಗಶ್ಚ ಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಥಾ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ; ತದ್ಗತಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಾನಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕಥಮಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಾಕಾಶಾದೇರ್ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ ? ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽನ್ಯಂ ನಿರಾತ್ಮಕಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನಿರುಪಾದಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಸರ್ವಕಾರ್ಯಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗ್ಯದ್ಯಾತ್ಮಾಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ನಿರುಪಾದಾನತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯನೇನಾಪಾದ್ಯತೇ । ಉಪಾದಾನಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ತನ್ಮತೇನೇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಶೂನ್ಯವಾದಶ್ಚೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಮಮನ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಆತ್ಮಸಮರ್ಥನಮಾತ್ಮನ ಏವಾಕಾಶಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತೇರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಮವಾದೇ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ನಿರಾಕರಣಶಂಕಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದ್ಭಾಷ್ಯಮಾತ್ಮತ್ವಾದೇವೋಪಾದಾನತ್ವಾದೇವೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದರ್ಥಮಾತ್ಮನ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –

ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ವಿಯದಾದೇರ್ಭಾವಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತಾವಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾ ಇತಿ ಧಾತ್ವಂಶಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾವೋಕ್ತಿರ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ಷೀರಾವಯವಾನಾಂ ದಧ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಾಧ್ಯಸಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತತ್ರ ನಾವಯವಾನಾಮಿತಿ ।

ಉಪಾತ್ತಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಹಿ ದಧಿಭಾವಸಮಯೇ ಕ್ಷೀರಂ ನಶ್ಯತಿ , ಯತಸ್ತದವಯವಾನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ದಧ್ಯನೇಕೋಪಾದಾನಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ಪಟವದ್ ಇತ್ಯನುಮೀಯತಾಂ , ತತ್ರಾಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ಯಥಾ ಭವತಾಂ ಕ್ಷೀರೇ ನಷ್ಟೇ ಕ್ಷೀರಾರಂಭಕಪರಮಾಣೌ ದಧ್ಯಾರಂಭಾಯ ಕ್ಷೀರರಸಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪರೇ ರಸಾದಯ ಉದಯಂತೇ , ತೇಷಾಂ ಚೈಕಾರಭ್ಯತ್ವಮೇವಂ ದಧ್ನೋಽಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಸ್ಯಾಪಿ ದುಗ್ಧಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಗುಣವದ್ದ್ರವ್ಯಾಂತರತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥೭॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಯದಧಿಕರಣಮ್॥

ಮಾತರಿಶ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ॥೮॥ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಯದೀತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನ ಗೌಣೀ ಏಕಾಽದ್ವಿತೀಯೈವಶಬ್ದೈರಸ್ಯಾ ಅಭ್ಯಾಸಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ  ತದ್ವದ್ವಾಯುನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂತರಿಕ್ಷಸಹಿತವಾಯ್ವನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿವಾಕ್ಯಮಾತ್ರೋದಾಹೃತಾವಂತರಿಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವತ್ರೋದಾಹೃತೇರ್ವಾಯುನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿರಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕೀತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಪವನಸ್ಯ ವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ।

ಮುಕ್ತ್ವಾಽಂತರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚೇನೇತಿ ।

ಚಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಖಲ್ವನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದೇತ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಚಾತ್ಮಕಾರ್ಯವಾಯ್ವಾದಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತದುಪಪಾದಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಧಾನೇನಾಪ್ರಧಾನಬಾಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಗುಣಭೂತಾವಾಂತರವಾಕ್ಯೈರಪಿ ಬಹುಭಿರ್ವಾಯುನಿತ್ಯತ್ವವಾಕ್ಯಯೋರ್ಬಾಧಮಾಹ –

ತೇಷಾಮಪೀತಿ ।

ತೇಷಾಮವಾಂತರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಮಿತಿ ।

ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾತರಿಶ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಗ್ರಹಣಮಾಕಾಶಜನ್ಮಸಮರ್ಥನಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ವಾಯುಃ ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಮ್॥೮॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮಾತರಿಶ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಸಂಭವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ॥೯॥ ಭಾಸ್ಕರೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ। ನನು ನಾತ್ಮಾಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಧಿಕರಣೇಽಪ್ಯೇತಚ್ಛ್ರುತಿಬಲೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಮುಪೇತ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತಿರೇತದ್ವಾಕ್ಯಬಲೇನ ಶಂಕಿಷ್ಯತೇಽತ್ರ ತು ಯಥಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರೇವ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶಂಕ್ಯತೇ ।

ನನು ಯದ್ಯಾತ್ಮಾ ಆತ್ಮಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣಂ , ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದನಾದಿತ್ವಾದದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಪಿ ಚ ವಿವರ್ತತಾ ಹಿ ಕಾರ್ಯತಾ , ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಂ ಸತ್ಯಮಸತ್ಯೇ ಕುತ್ರಚಿದಧ್ಯಸ್ತಮ್ , ಉತ ಸತ್ಯಾಂತರೇ , ಕಿಂ ವಾ ವಿನೈವಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸ್ವಯಮೇವಾರೋಪಿತಮ್ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯತ್ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಿಚಲತೀತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಯೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನ ಇತಿ ।

ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾದೋಷಮಾವಹತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ಹೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇಽನವಸ್ಥಾಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದೇರ್ಹಿಕ್ವಚಿತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಗಪ್ಯೇವಿಮಿತಿ ಪರಂಪರಾ ಸ್ಯಾದತ್ರ ತು ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಕ್ವಚಿತ್ಸಮಾರೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಚ ನ ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯಪರಿನಿಷ್ಠೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಧ್ಯಮಿಕಮತನಿಷೇಧಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ತತ್ತ್ವಮನಧಿಗಮ್ಯ  ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಿತನಿಷೇಧೋ ನ  ಯುಜ್ಯತೇ , ತೈರೇವ ವಿರೋಧಾದತಃ ಪ್ರಮಿತಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಹ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ।

ಅಸದಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।

ಅಸಚ್ಛಬ್ದೋಽಪರಮಾರ್ಥವಚನಃ । ಭಾಸ್ಕರಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಮತೇ ಯದರುಚಿನಿದಾನಂ ತತ್ಪ್ರಾಗೇವ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಮ್ ।

ಇದಾನೀಂ ತದುದೀರಿತಾಮಧಿಕರಣಭಂಗೀಂ ಭಂಜಯತಿ –

ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಕ್ಲೇಶೇನೇತಿ ।

ಸತೋ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಗುಣಾದೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಃ , ಕುತಃ ? ಅದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕ್ಲೇಶಃ । ಕಿಂಚ ತೈರಶ್ರುತೋತ್ಪತ್ತಿಕಾನಾಮನುತ್ಪತ್ತಿಶಂಕಾನಿರಾಸೋಽಧಿಕರಣಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।

ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಪರಿಹಾರಾತ್ ಪಾದಾಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಅವಿರೋಧೇತಿ ।

ಯತ್ತು - ಕೇಶವೇನ ಸಮಾದಧೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾರ್ಥ ಏವಾತ್ರಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ; ಶ್ರುತಾಕಾಶಾದಿಭಿರಶ್ರುತದಿಗಾದೀನಾಂ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯತಿರೇಕಯೋರ್ಬಾಧಾದ್ , ಅಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ತ್ವೇಕದೇಶೋಪಾದಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ - ಇತಿ। ತನ್ನ ; ಅನಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾ ಭಾಸೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಾನುತ್ಪತ್ತೀನಾಮಾಕಾಶಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಿಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ॥೯॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಮಸಂಭವಾಧಿಕರಣಮ್॥

ತೇಜೋಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ॥೧೦॥ ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತರ್ಹಿ ವಾಯೋರಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾನ್ನ ತೇಜಸಸ್ತತೋ ಜನ್ಮ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿ।

ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಕ್ರಮೋಪದೇಶೋ ವಾಯೋರನಂತರಮಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ ।

ತದನುಪಪನ್ನಮ್ , ವಾಯೋರನಂತರಮಿತಿ ದಿಗ್ಯೋಗಾರ್ಥಪಂಚಮ್ಯಾ ಅನಂತರಮಿತ್ಯುಪಪದಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಪಾದಾನಪಂಚಮ್ಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ , ವಾಯೋರೇವ ತೇಜಃಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಬಹುಶ್ರುತಯಸ್ತತ್ತೇಜ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ತಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ತೇಜಸೋಽಭಿವದಂತ್ಯೋ ವಾಯುಜತ್ವೇ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ನಿತಿ।

ನನು ಶ್ರುತಯಃ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ಯೋಕ್ಷ್ಯಯಂತೇಽತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಪಾರಂಪರ್ಯಸಂಬಂಧಿದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ।

ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪ ಇತಿವದ್ ಯತ್ಪರಂಪರಯಾ ತಜ್ಜತ್ವಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಸಂಭವೇ ಸತಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ಆನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ತದಂಗೇಷು (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೮) । ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿರ್ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಯೋ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪಃ ಸ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿರಿತಿ ವಿಧೀಯತೇ ; ವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ದೇಶೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತತ್ರಾನ್ಯತರೋದ್ದೇಶೇ ಕಿಂ ವಾಜಪೇಯೋದ್ದೇಶೇನ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ , ಉತ ಯೂಪೋದ್ದೇಶೇನೇತಿ ಸಂಶಯೇಽನಂತರದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಿತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಜಪೇಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯಃ , ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತ್ವಾಸಂಭವೇ ತದೀಯಷೋಡಶ್ಯಾಖ್ಯೋರ್ಧ್ವಪಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಯೂಪಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಯೂಪ ಉದ್ದೇಶ್ಯಃ । ಏವಂ ಹಿ ಯೂಪಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ಗೌಣತಾ ; ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೈತ್ರಸ್ಯ ನಪ್ತೇತಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಜಪೇಯೇ ಯೂಪಾಭಾವಾತ್ತದಂಗಗತಯೂಪೇ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತಾ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ। ಪಶುಯಾಗಸಂಬಂಧಿನೋ ಯೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಜಪೇಯಸಂಬಂಧೋ ನ ಸಂಭವತಿ ; ವಾಜಪೇಯಪಶುಯಾಗಯೋರಂಗಾಂಗಿತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಮಾಶ್ರಯೇತ್ । ಅತ್ರ ತು ವಾಯೋರಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯೂಪಾದಾನತ್ವೇ ತೇಜಸೋಽಭಿಹಿತೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪಾರಂಪರ್ಯಮವಲಂಬ್ಯಮ್ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಾಯ್ವೋರಭೇದೇನ ವಾಯುಜಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –

ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಾಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಭೇದಃ ; ತಥಾಪಿ ವಾಸ್ತವಾಭೇದಾದವ್ಯವಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ –

ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಬಹ್ವಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಶ್ರುತಿಭಿಃ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಾಧ ಇತಿ , ತದಪ್ಯೇವಂ ಸತ್ಯಪಾಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಉಭಯಥೇತಿ ।

ವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇ ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕಾಕಿನೀ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿಸ್ತಾಸ್ತು  ಬಹ್ವ್ಯಃ ; ತಥಾಪಿ ತಾಸಾಂ ವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ತೇಜಸೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ತತ್ರೈವ ನಿಯಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂಚ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ವಾಯೋರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ ಪರಾಸ್ತಮ್ ; ತದ್ಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ।

ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿವದಿತಿ ।

ಲೋಕೇ ಕಸ್ಯಚಿಚ್ಛಿಷ್ಯಸ್ಯ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿತ್ವಂ ನಿಯತಮ್ , ಉಪಾದ್ಯಾಯಸ್ಯ ತ್ವನಿಯತಪಾತ್ರಭೋಜಿತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಯದಿ ತಯೋಃ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ಪಾತ್ರೇ ಭೋಜನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ತದಾನೀಮಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಽಬಾಧಾಯೋಪಾಧ್ಯಾಯೋಽಪಿ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿತ್ವೇನೈವ ನಿಯಮ್ಯತ ಇತಿ।

ಅವ್ಯವಧಾನಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದ್ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ।

ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ವಾಯುಬ್ರಹ್ಮಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪಾರಂಪರ್ಯವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ತು ಸರ್ವಥೇತಿ ।

ಶೃತಸ್ಯ ದುಗ್ಧಸ್ಯ ಧೇನ್ವಾಶ್ಚ ವಾಯುಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವಾಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೦॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ತೇಜೋಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಬಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆಪಃ॥೧೧॥ ಅತಿದೇಶೋಽಯಮ್ । ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅಗ್ನೇರಾಪ ಇತಿ ಚ । ಅತಶ್ಚಾಪಃ ಕಿಂ ಸತೋ ಜಾಯಂತೇ ಉತ ತೇಜಸ ಇತಿ ಸಂಶಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಪಾಮಗ್ನಿದಾಹ್ಯತ್ವಾದಗ್ನೇರುತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಗ್ನೇರಾಪಸ್ತತ್ತೇಜೋಽಪೋಽಸೃಜತೇತಿ ಚ ಗೌಣ್ಯೌ ಶ್ರುತೀ ಇತಿ ಶಂಕಾಽತ್ರ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಽಪ್ತೇಜಸೋರವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ॥೧೧॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಮಬಧಿಕರಣಮ್॥

ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕಾರರೂಪಶಬ್ದಾಂತರೇಭ್ಯಃ॥೧೨॥  ಸೃಷ್ಟಾವಪಾಂ ತೇಜಸೋಽನಂತರತ್ವಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ಚಾಬಾನಂತರ್ಯಾದಧಿಕರಣದ್ವಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾನರೂಪಾ ಸಂಗತಿಃ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾ । ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ರೂಢ್ಯಾ । ನ ವಯಂ ಮಹಾಭೂತಪ್ರಕರಣಮಾತ್ರಾದನ್ನಶ್ರುತಿಂ ಬಾಧಾಮಹೇ , ಕಿಂತು ಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಸಹಿತಸಾಭ್ಯಾಸಪೃಥಿವೀಶ್ರುತ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ –

ಶ್ರುತ್ಯೋರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಲಿಂಗಮಾಹ –

ಪ್ರಾಯಿಕೇತಿ ।

ತತ್ ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಯದ್ ಯಃ ಅಪಾಂ ಶರಃ ಮಂಡಃ ಧನೀಭಾವಃ ಆಸೀತ್ ಸಾ ಪೃಥಿವ್ಯಭವದ್ ಇತಿ ಪುನಃಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ ।

ನನು ವರ್ಷಣಾದ್ಭೂಯಿಷ್ಠತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಲಿಂಗಮನ್ನಶ್ರುತೇರಪ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಮಸ್ತಿ , ಅತ ಆಹ –

ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪಾರ್ಥಿವವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪರತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೨॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ತದಭಿಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಃ॥೧೩॥ ನನು ನ ತಾವದಿಹ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಭಾವಶ್ಚಿಂತ್ಯತೇ ; ಈಕ್ಷತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೈ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫) ರ್ಗತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತತ್ತದ್ಭೂತಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಸ್ಯೋತ್ತರಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ ; ತೇಜೋಽತ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೦) ಇತ್ಯತ್ರ ತನ್ನಿರ್ಣಯಾತ್ । ಅತೋಽಧಿಕರಣಾನಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನಯನ್ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ತತ್ರಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುರಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೪೧) ರಿತ್ಯತ್ರ ಜೀವಕರ್ತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಾಧೀನಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ; ತಥಾಪೀಹ ದೇವತಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯತೇ । ನ ಚ ದೇವತಾನಾಮಪೀಶ್ವರಾಧೀನತ್ವೇಽತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಾಜ್ಜೀವಮಾತ್ರೇಷ್ವಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಸ್ತದಧಿಕರಣಾನಾರಂಭಃ ಶಂಕ್ಯಃ ; ಸತ್ಯಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟಾವೀಶ್ವರಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾದೌ ಕ್ಷುದ್ರೇ ಜೀವಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶಂಕೋದಯಸಂಭವಾದಿತಿ। ಅತ್ರಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರಾಕಾಶಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನ್ಯೋ ದೇವತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ , ಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರಿವಜೀವಾಃ । ಪಂಚಮ್ಯಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯಥಾಽಽಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನೇಶ್ವರೋ ವಾಯ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಮೇವಂ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾತ್ಮನಾಽಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ। ಭೂತಾನಾಮಪಿ ಚೇತನತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಭೂತಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।

ನನು ಸೋಽಕಾಮಯತೇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಸ್ತಾವಂ ಕೃತ್ವಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ , ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಯಮಯತೀತಿ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಲಿಂಗಮಸ್ತಿ , ತತ್ಕಥಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವಮತ ಆಹ –

ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಲಿಂಗದ್ಯೋತಿತಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾದ್ವಾರೇಣೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವೇತಿ ।

ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಃ । ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನ ದೇವತಾಲಕ್ಷಣಾ ; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಾಭಾವಾತ್ ।

ಪಂಚಮ್ಯಶ್ಚಾಪಾದಾನಾರ್ಥಸ್ತತ್ರ ರೂಢತರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ದೇವತಾಲಕ್ಷಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತೇನ ತೇನಾತ್ಮನಾಽವತಿಷ್ಠಮಾನತ್ವಮ್ ಇತಿ ಭೂತಾತ್ಮತಾಮಾಪನ್ನಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಮಮಪನುದತಿ –

ಸ್ವಯಮಧಿಷ್ಠಾಯೇತಿ ।

ತತ್ರ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಚಾನುಗತಕಾರಣರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ತದಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನಂ , ನ ತು ತದಾತ್ಮತ್ವೇನೈವ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರಾವೇಶೋ ಜೀವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ಅಂತರ್ಯಾಮಿಭಾವೇನೇತಿ ॥೧೩॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಂ ತದಭಿಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣಮ್॥

ವಿಪರ್ಯಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ॥೧೪॥ ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ ; ತಥಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇ ನಿರೂಪಿತೇ ಲಯಕ್ರಮೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೋ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕ್ಯೋ ಪಾದಾವಾಂತರಸಂಗತೀ । ಭಾಸ್ಕರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾಽನ್ನೇನ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛೇತ್ಯತ್ರ ಲಯೇಽಪಿ ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಮಃ ಶ್ರುತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಪ್ಯಯ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಮನುಮಾಪ್ಯತೇ , ನ ಲಯೋಽಭಿಧೀಯತ ಇತಿ।

ಯತ್ತು ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ , ತತ್ರ ಲಯಮಾತ್ರಮುಕ್ತಂ ನ ಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪ್ಯಯಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಚ್ಚ ಭಾಸ್ಕರೇಣಾಽನಿಯಮಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಶ್ರುತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಾದೇವ ನಿಯಮೇ ಸತಿ ನಾನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು - ಕೇಶವೇನೋಕ್ತಮ್ ಅಯೋಗ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೋ ನಾಪ್ಯಯೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ , ನ ಹಿ ನಷ್ಟೇಷು ತಂತುಷು ಪಟಸ್ತಿಷ್ಠನ್ ದೃಷ್ಟಃ - ಇತಿ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಿಯಮೇಽಪಿ ಪಾಕ್ಷಿಕಸ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪರಿಹಾರಾತ್ । ತತ್ರ ತದಪಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಪಕ್ಷಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ವರಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಾಶ್ರಯಣಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತ್ವನಿಯತಪಕ್ಷಮುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮುಕ್ತವಾನಿತಿ।

ಘಟಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟೋಽಪ್ಯಯಕ್ರಮೋ ವಿಪರೀತಃ , ಸ ಭೂತಾನಾಂ ಕಿಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಹ –

ಕಿಂ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ।

ಸನ್ನಿಧಾನೇಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ಯಾನಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನಾಪ್ಯಯಸಬಂಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಪ್ಯಯಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ಚ ವಿಪರೀತಕ್ರಮಸ್ಯಾಸನ್ನಿಧಾನಂ , ಪ್ರಮಾಣೇನ ಸನ್ನಿಧಾಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ಘಟಾದೌ ದೃಷ್ಟೇನಾತ್ರಾಪ್ಯನುಮಾನೋಪನೀತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣೋಽಪ್ಯಯಕ್ರಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತೌ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಪ್ಯಯೇಽಪಿ ಸಂಗಮಯಿತುಂ ತ್ವಯೇಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕದೃಷ್ಟಪದಾರ್ಥಬೋಧಾಧೀನಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರತಃ ಶ್ರುತಿಸನ್ನಿಹಿತಾದಪಿ ಲೌಕಿಕಃ ಕ್ರಮಃ ಸನ್ನಿಹಿತತರ ಇತಿ ತೇನ ತದ್ಬಾಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ದೃಷ್ಟೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಶ್ರೌತಬಾಧೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಚಾಹ –

ತಸ್ಮಿನ್ ಹಿ ಸತೀತಿ ।

ಅನಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುಪಸಂಹರತಿ –

ತದ್ವಿರುದ್ಧೇತಿ ।

ತಸ್ಯೋಪಾದಾನೋಪರಮೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸತ್ತಾಪಾದಕಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧೋ ಯೋ ವಿಪರೀತಕ್ರಮಸ್ತಸ್ಯಾವರೋಧಾತ್ಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿಪರೀತಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದ್ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಜಗತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರ್ನಿರ್ಮೂಲೇತ್ಯತ ಆಹ –

ಏತನ್ನ್ಯಾಯಮೂಲೇತಿ ।

ಉಪಾದಾನಲಯೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗೋ ನ್ಯಾಯಃ॥೧೪॥

ಇತ್ಯಷ್ಟಮಂ ವಿಪರ್ಯಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಂತರಾವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತರಾ ವಿಜ್ಞಾನಮನಸೀ ಕ್ರಮೇಣ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್॥೧೫॥ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ತದೇವಮಿತಿ ।

ಭಾವನೋಪಯೋಗಿನಾವಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನೋಕ್ತಿಃ । ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಶೀಲನಂ ಹ್ಯದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನೋಪಯೋಗೀತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮವಿಚಾರೋಽಪಿ ತತ್ಫಲ ಏವ ।

ನನು ಸೂತ್ರೇ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಕಥಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿಚಿಂತಾ ? ಅತ ಆಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಯವತೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಂಶಯಾದಿಮನ್ಮತನಃ ಇತಿ ತದ್ಭೇದಃ ।

ಚೇದಿತ್ಯಂತಸ್ಯ ಯೋಜನಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ತತ್ರೈತೇಷಾಮಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಂ ಭೂತಾನೀತಿ ಚ ದ್ವಿತೀಯೇ ; ‘‘ಅಂತರಾಂತರೇಣ ಯುಕ್ತೇ’’ ಇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೇ ಸಾಮಾಮ್ನಾನಾತ್ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣ ಚಿಂತಾಂ ಸಂಗಮಯತಿ –

ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೇತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಕಾರ್ಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ , ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ಮನ ಆದೀನಾಮಾಮ್ನಾಯತೇಽತ ಆಹ –

ಅನ್ನಮಯಮಿತಿ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋ ಮಯದ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಚಾನ್ನಾತ್ಮಕಶರೀರೇಣ ಮನಆದೇರವಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ನಮಯಮಿತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।

ಅನ್ನಮಶಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ  ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶೋ ಲಿಂಗದರ್ಶನಮಿತಿ ।

ಇತರಥಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮುಕ್ತಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚ ತದಪೀತಿ ।

ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ನಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತು ಮನಸೋ ಘಟತೇ ; ಅನ್ನೋಪಯೋಗೇ ಮನೋವಿವೃದ್ಧೇಃ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದರ್ಶಿತತ್ವಾದಿತಿ। ಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಆಕಾಶಃ ಪ್ರಥಮಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಕ್ರಮಃ॥೧೫॥

ಇತಿ ನವಮಮಂತರಾವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಚರಾಚರವ್ಯಾಪಾಶ್ರಯಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭಾಕ್ತಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾತ್॥೧೬॥ ಏವಂ ತಾವತ್ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಕಾರಣತ್ವನಿರ್ಣಯಾಯ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಇದಾನೀಮಾಪಾದಸಮಾಪ್ತೇಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶುಧ್ದ್ಯೈ ಜೀವವಿಷಯಶ್ರುತಿಕಲಹೋ ವಾರಯಿಷ್ಯತೇ । ಯದೀಂದ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಮನ್ಯಥಯತಿ , ತರ್ಹಿ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತಮನ್ಯಥಯೇದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಸೈವ ನಾಸ್ತಿ , ಕುತಃ ಕಲಹಃ ? ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದವಾಂತರಸಂಗತಿಃ । ಇಹ ಜೀವಜನನನಿಧನನಿಮಿತ್ತಶ್ರಾದ್ಧವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಠ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಜೀವನಿತ್ಯತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಚಾವಿರೋಧಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ದೇವದತ್ತಾದಿನಾಮ್ನೋ ದೇಹವಾಚಕತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಜಾತೋ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಜಜೀವಜನ್ಮಶಂಕಾಽತ ಆಹ –

ದೇವದತ್ತಾದೀತಿ ।

ತನ್ಮೃತ ಇತಿ ।

ತದಿತಿ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ।

ದೇಹೇನ ಸಹಾತ್ಮನಾಶೇ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –

ಮುಖ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।

ಭಕ್ತಿರ್ಗುಣಯೋಗಃ ತತ್ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಶರೀರೋತ್ಪಾದವಿನಾಶೌ ಸ್ತ ಇತಿ ಶೇಷಃ॥

ಇತಿ ದಶಮಂ ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಆತ್ಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನಾತ್ಮಾಽಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ॥೧೭॥ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಾಯ ದೇಹನಾಶೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ನ ನಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತರ್ಹಿ ಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಸಂಭವಜ್ಜೀವಃ ಕಲ್ಪಾದ್ಯಂತಯೋರುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶವಾನಿತಿ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಮಾ ಭೂತಾಮಿತಿ ।

ನನ್ವಸಂಭವಸ್ತ್ವಿ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೯) ತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಜನ್ಮನಿಷೇಧಾತ್ ಕಥಂ ತದಭಿನ್ನಜೀವಜನ್ಮಶಂಕಾಽತ ಆಹ –

ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತಾವದಿತಿ ।

ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾನಾಮನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ಕ್ವಚಿಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾನುಪಸಂಹಾರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಕಾರಭಾವಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಜೀವಲಕ್ಷಣವಿಕಾರಭಾವಮಾಪದ್ಯ ತದ್ರೂಪೇಣ ಶರೀರೇ ಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಶ್ರುತಾನಾಂ ಮನ ಆದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಧಿಪ್ರವಿಲಯೇನ ಹೇತುನಾ ಉಪಹಿತಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಪ್ರವಿಲಯೋ ನ ಶುದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮ್ ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನಮೂಮುಹದಿತ್ಯವಿನಾಶೀ ವಾ ಅರೇ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನೇಕಧೇತಿ ।

ಅವಿನಾಶೀ ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮೇತಿ ನಿರನ್ವಯಸಾನ್ವಯನಾಶವಾರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯೋಪಪಾದನಾದಿತ್ಯಧಸ್ತನೇನಾನ್ವಯಃ । ಅವಿಭಾಗಸ್ಯ ಚೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ಅಧಸ್ತಾದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೧೯) ದಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೭॥

ಇತ್ಯೇಕಾದಶಂ ಆತ್ಮಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಜ್ಞಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಞೋಽತ ಏವ॥೧೮॥ ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವನ್ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ಜೀವಸ್ಯಾಗಂತುಕಜ್ಞಾನತ್ವವಾದಿನೀಭಿರ್ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಪ್ರಾಗುಕ್ತಜೀವಾನುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಮ್ ಉಪಾದಾಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಾತ್ ಸಂಗತಿಃ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಾ । ಅನುತ್ಪತ್ತೌ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಹಿತಂ ಜೀವ ಇತಿ ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾ । ನ ಚೈವಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ಅನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಶ್ರುತಿವಶಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಶಂಕೋಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯ ಜೀವಸ್ಯೇಹ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ಉತ್ತರೇಣ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಣುತ್ವನಿರಾಸೇನ ವಸ್ತುತೋ ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಂ ಚೈತನ್ಯಾದೀಷದ್ಬಹಿಷ್ಠಂ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತೇ । ತತೋಽಧಿಕರಣತ್ರಯೇಣ ತತೋಽಪಿ ಬಹಿಷ್ಠಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾಽಽತ್ಮನಾಧ್ಯಸ್ತಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕ್ಯಮ್ ಅಶ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೪೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಇತ್ಯಾಪಾದಸಮಾಪ್ತಿ ಸಂಗತಯಃ । ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ –

ಕರ್ಮಣಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದಿ ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಽಪಿ ನ ಜಾನೀರನ್ನಾಕಾಶವನ್ನ ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ತು ವ್ಯೋಮ್ನ ಇವೇತಿ ।

ನನು ಜೀವಸ್ವರೂಪೇಽಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಃ , ಶಕ್ತಾವಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಕಾರ್ಯನಿಯಮಾಯ ಶಕ್ತೇಃ ಪಿತೃತ್ವಾದಿವದಸಾದಾರಣ್ಯಕಲ್ಪನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽನುಮಾನಮಾಹ –

ಯದಾಗಂತುಕಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಏತೇ ಗ್ರಂಥಾ ಬೌದ್ಧಾಧಿಕರಣೇ ।

ಯದುಕ್ತಮಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ನ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –

ತಸ್ಮಾದ್ ವೃತ್ತಯ ಇತಿ ।

ಅತ ಏವ ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತಯೋ ದತ್ತವಿಷಯಾಃ॥೧೮॥

ಇತಿ ದ್ವಾದಶಂ ಜ್ಞಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಉತ್ಕಾನ್ನಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಮ್ ॥೨೯॥ ಅಣುರಿತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೋತ್ತರಸೂತ್ರಾದಾಕೃಷ್ಯಾಣುರ್ಜೀವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಯೋಜನಾ॥೧೯॥

ತಚ್ಚಾಚಲತೋಽಪೀತಿ ।

ದೇಹಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ಹಿ ದೇಹಾಭಿಮಾನ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧ್ಯಾಸೇ । ತದೇವ ಚ ಜೀವನಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಮರಣಮಿತ್ಯಚಲತೋಽಪಿ ತತ್ಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ತೃಸ್ಥೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಫಲಂ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಖ್ಯಂ ಯಯೋಸ್ತೇ ಗತ್ಯಾಗತೀ ಕರ್ತೃಸ್ಥಭಾವೇ ತಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಯೋರ್ವ್ಯಾಪಿನ್ಯಸಂಭವಾದಿತ್ಯೇತಾನ್ನಿಗಮಯತಿ –

ಗತ್ಯಾಗತೀ ಚೇತಿ ।

ಅಪಿ ಸಾಪಾದಾನೇತಿ ।

ಅಪಿಶ್ಚಾರ್ಥೇ ಸಾಪಾದಾನಾ ಚ ಸತೀತಿ ಹೇತ್ವಂತರಸಮುಚ್ಚಯಃ । ಅನೇನ ಸೌತ್ರಶ್ಚಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಾ ನಿಷ್ಕಾಮತೀತಿ ಶರೀರೈಕದೇಶಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಾವುಪಾದಾನತ್ವಶ್ರುತೇರೇವ ಕೇವಲಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಣುತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತದೇವ ನ , ಕಿಂತು ಶರೀರಪ್ರದೇಶಾನಾಂ ಹೃದಯಾದೀನಾಂ ಗಂತವ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಣುತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಏತಾಸ್ತೇಜಸ ಉಪಲಕ್ಷಿತಭೂತಮಾತ್ರಾ ಭೂತಕಾರ್ಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾದದಾನೋ ಹೃದಯಂ ಪುಂಡರೀಕಮನ್ವವಕ್ರಾಮತಿ ಅವಕ್ರಾಮನ್ ಲಿಂಗಶರೀರಮನು ತದುಪಾಧಿರವಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ । ಸುಷುಪ್ತಃ ಪುನಃ ಶುಕ್ರಂ ಶೋಚಿಷ್ಮಂತಮಿಂದ್ರಿಯಸಮುದಾಯಮಾದಾಯ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಮೇತಿ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ॥೧೯॥೨೦॥ ಇತರಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಜೀವಪರಯೋರಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ – ಯತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀತಿ॥೨೧॥

ಉದ್ಧೃತ್ಯೇತಿ ।

ಅವಯವಿನೋಽವಯವಮುದ್ಧೃತ್ಯ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಮುನ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಲಾಗ್ರದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಆರಾಗ್ರಾದಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಮೋತ್ರೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಆರಾಗ್ರಸ್ಯ ತೋತ್ರಾಗ್ರಪ್ರೋತಲೋಹಾಗ್ರಸ್ಯ ಮಾತ್ರೇವ ಮಾತ್ರಾ ಪರಿಮಾಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽವರೋ ಜೀವೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ॥೨೨॥೨೩॥

ಏಕದೇಶಸ್ಥಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚಂದನಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನ ಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಶರೀರೈಕದೇಶಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಪ್ರಮಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಶರೀರವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾತ್ತ್ವಗ್ವದಾತ್ಮನಃ ಸಕಲಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಮನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಭವೇನೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣ ಪ್ರತಿದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಭವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಚಂದನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶರೀರೈಕದೇಶಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಪ್ರಮಿತತ್ವಂ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಸಿದ್ಧಮ್ ; ಹೃದಿ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರೇಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತೀತ್ಯಾಹ –

ಶಂಕಾಮಿಮಾಮಿತಿ ।

ನನೂತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರೇವಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಯೋಃ ಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮಿತೀಹ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮುದಾಹ್ರಿಯತೇ ? ಅತ ಆಹ – ಯದ್ಯಪೀತಿ॥೨೪॥೨೫॥ ಸರ್ವಥಾ ಯದಕ್ಷೀಯಮಾಣಂ , ತರ್ಹಿ ಗುರುತ್ವಾದಿಹಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ – ಕ್ಷಯಸ್ಯೇತಿ॥೨೬॥೨೭॥೨೮॥

ನನು ಯದಿ ತ್ವಕ್ವಂಟಕಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಯಾವತ್ತ್ವಗ್ವ್ಯಪಿತ್ವಾತ್ತಜ್ಜಂ ದುಃಖಂ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ತವ ಮತೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಕಲಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ತ್ವಾಜೀವಕಂಟಕಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಯಾವಜ್ಜೀವವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಕಂಟಕತೋಜನಿತವೇದನಾಯಾಃ ಸಕಲಶರೀರವ್ಯಾಪಿತೋಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಮಹಲ್ಪಯೋರಿತಿ ।

ಕಂಟಕಾವಚ್ಛೇದಕಲ್ಪಿತೇ ಜೀವೈಕದೇಶೇ ಜೀವಕಂಟಕಸಂಯೋಗೋ ವರ್ತತೇ ನ ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವರೂಧ್ಯತೇ ಅವರುಣದ್ಧಿ ।

ತರ್ಹಿ ಮಮಾಪಿ ತ್ವಕ್ವಂಟಸಂಯೋಗಸ್ತ್ವಕ್ಪ್ರದೇಶೇ ವರ್ತೇತೇತಿ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ಚ ನ ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ತ್ವಗ್ಜೀವಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಾನುರೋಧಿತ್ವಾಪತ್ತೌ ತ್ವಗ್ ದ್ವಾರಾ ಸಕಲಶರೀರವ್ಯಾಪಿವೇದನೋಪಲಂಭಾಽಲಾಭೇನ ವೃದ್ಧಿಮಿಷ್ಟವತೋ ಮೂಲಮಪಿ ನಷ್ಟಮಿತಿ ಕಷ್ಟತರಪ್ರಸರಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಣೋರಿತಿ ।

ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ನ ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಂತರದೋಷಾನ್ನಿಸ್ತಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ನ ನಿರ್ವಹೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯದಿ ಮಹದಲ್ಪಯೋಃ ಸಂಯೋಗೋಽಲ್ಪಾನುರೋಧೀ , ತರ್ಹಿ ಜೀವಮನಃಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಮನೋಽನುರುಂಧೀತೇತಿ ನ ತದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೈತ್ಯೋಪಲಂಭಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ನನು ತ್ವಙ್ಮನಃಸಂಬಂಧೋಪಿ ತ್ವದೇಕದೇಶವೃತ್ತಿಃ , ಸತ್ಯಂ ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ ತ್ವಚೋಽಪೇಕ್ಷಿತಂ ದಂಡವತ್ , ವ್ಯಾಪಿವೇದನೋಪಲಬ್ಧೋ ತು ತ್ವಗಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –

ಏಕದೇಶೇಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಿತೇತಿ ।

ನ ಚಾಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –

ಅಣುಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತದಿತಿ ।

ದುಃಖಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಹದಲ್ಪಯೋರಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –

ಕಂಟಕತೋದನಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಗಂಧವದವಯವಾನಾಂ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವತ್ತದ್ಗತರೂಪಾದಿವದ್ ಗಂಧೋಪಿ ನೋಪಲಭ್ಯೇತೋಪಲಭ್ಯಮಾನೋ ವಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಉಪಲಭ್ಯೇತ , ಸ್ಥೂಲಸ್ತೂಪಲಭ್ಯಮಾನೋ ದ್ರವ್ಯಂ ಮುಕ್ತ್ವೈವ ಗಚ್ಛತಿ ಗಂಧ ಇತಿ ನ ದ್ರವ್ಯದೇಶತ್ವನಿಯಮ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಅತ ಏವ ಹೀತಿ ।

ಯತ ಏವ ದ್ರವ್ಯದೇಶತ್ವನಿಯಮೋ ಯತ ಏವ ಚೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತಗುಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಯಚಿದುದ್ಭವಃ ಕಸ್ಯಚಿಚ್ಚ ನೇತಿ ಸಂಭವತಿ ಅತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಕ್ತಾಃ । ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣಾಃ , ಅವಯವಾ ಯಸ್ಯ ತದಾಪ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ತಥಾ । ಅತಿಸಾಂದ್ರೇಽತಿಘನೇ । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ; ಕುಂಕುಮಮೃಗಮದಾದಿವಚ್ಛೀತಸ್ಪರ್ಶೋಪಲಂಭಸಮಯೇ ಜಲಾವಯವಿನೋ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಸ್ಯಾನುಪಲಂಭಾತ್ ।

ಏತದಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸರ್ವತ್ರ ಸೂಕ್ಷ್ಮಹಿಮಕಣಪ್ರಸರಸ್ಯ ಕಾಲವಿಶೇಷಾದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ –

ಹೇಮಂತೇ ಇತಿ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –

ತಥೇತಿ ।

ಕಾಲಪರಿವಾಸಃ ಕಾಲಾತ್ಯಯಃ ; ಪರ್ಯುಷಿತಮಿತಿ ಯಾತಯಾಮೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ।

ಬುದ್ಧೇರಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಸೂತ್ರಗತತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಮನೇತಿ ।

ನನು ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುರಸಿದ್ಧಃ ; ಸ್ವತ ಏವಾಣುರಾತ್ಮೇತಿ ವದಂತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧಿಗುಣಾಧ್ಯಾರೋಪಾಸಿದ್ಧೇರಹಮಿತಿ ಚಾತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಗ್ರಹಣಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಾರೋಪಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ , ಅತ ಆಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸೇಽಪ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಽನನುಭವಾದಾರೋಪಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಿಮವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಸ್ವತ ಏವ ಜೀವ ಇಚ್ಛಾದಿಮಾನಸ್ತು , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬುದ್ಧಿಗುಣಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ತಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮನಾ ಸಹಾಽಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇನ ತದ್ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾಧ್ಯಾಸಃ ,ತದ್ಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಹೇತುಂ ಸಮರ್ಥ್ಯ ಹೇತುಮಂತಂ ಪರಿಮಾಣಾರೋಪಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿವಿಯೋಗೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ , ತತ್ಪ್ರಾಯಣವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಾಯಣ ಇತಿ ।

ಬುದ್ಧಿವಿಯೋಗೇ ಚೇದಾತ್ಮನೋ ಮರಣಂ , ತರ್ಹ್ಯಸತ್ತ್ವಮ್ ; ಅಥ ವಿಯೋಗೇನಾವಸ್ಥಾನಂ , ತರ್ಹ್ಯಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ; ತಥಾ ಚ ಕೋ ದೋಷಸ್ತತ್ರಾಹ – ತತಶ್ಚೇತಿ॥೨೯॥೩೦॥೩೧॥

ಅನುಬುಭೂಷಾಶುಶ್ರೂಷೇ , ಸಾಶ್ರಯೇ , ಗುಣತ್ವಾದ್ , ರೂಪವದ್ , ಯಸ್ತಯೋರಾಶ್ರಯಸ್ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥಾಂತರತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈತೇ ಇತಿ ।

ಸ್ತಾಂ ತರ್ಹಿ ಘಟಾದೇರನುಬುಭೂಷಾಶುಶ್ರೂಷೇ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತೇ ಇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯೇ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ॥೩೨॥

ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಕರ್ತ್ರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್॥೩೩॥ ಅತ್ರಾಽಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾಽಕರ್ತೃತ್ವವಾದಿನೀನಾಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಕರ್ತಾಽಽತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –

ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।

ಅಧಿಕರಣಂ ತ್ವಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇಽನುಕ್ರಾಂತಂ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ಭೇದೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ।

ಭೋಕ್ತೃರಾತ್ಮನ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಚೇದ್ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ , ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾತ್ಮಕಂ ಚೇತ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ತದ್ವದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೩॥೩೪॥೩೫॥

ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಕೋಶರೂಪಬುದ್ಧೇರಭಿಧಾನಾದಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೩೬॥ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಪಲಬ್ಧಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮನಃ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪನೇ ತ್ವನ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ , ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತಿಃ ।

ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇಽನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸ್ಯಾತಂತ್ರ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮತೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಲಬ್ಧೌ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇಽನ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧಿಹೇತೂನಾಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಕಲ್ಪನೇಽವಚ್ಛಿನ್ನೋಪಲಬ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವುಪಕರಣಮಾತ್ರತ್ವಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್॥೩೭॥

ನನು ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ನ ಕರಣಶಕ್ತಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಸಾ ತು ಕರ್ತ್ರ್ಯೇವ ಕಿಂತ್ವನ್ಯದಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮತಃ ಕಥಂ ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಅವಿಪರ್ಯಯಾಯ ತ್ವಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸೈವಾಸ್ಮಾಕಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಾಮ್ನಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ತ್ವರ್ಥೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೮॥ ಪಾತಂಜಲೇ ಧಾರಣಾದೀನಿ ಲಕ್ಷಿತಾನಿ । ದ್ದೇಶಬಂಧಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಧಾರಣಾ (ಪತಂಜಲಿಯೋಗ ಪಾ.೨.ಸೂ.೧) । ನಾಭಿಚಕ್ರಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾದಿದೇಶೇಷ್ವನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಾ ವಿಷಯೇ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಬಂಧೋ ಧಾರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೈಕತಾನತಾ ಧ್ಯಾನಮ್ । (ಪಾತಂಜಲಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩) ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಧ್ಯೇಯಾಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಏಕರೂಪಸ್ರೋತಃಕರಣಂ ಧ್ಯಾನಮಿತಿ। ತದೇವಾರ್ಥಮಾತ್ರನಿರ್ಭಾಸಂ ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯಮಿವ ಭವತೀತಿ ಸಮಾಧಿಃ(ಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೨ ಸೂ.೩) । ಧ್ಯಾನಮೇವ ಧ್ಯೇಯಾಕಾರನಿರ್ಭಾಸಂ ಧ್ಯೇಯಸ್ವಭಾವಾವೇಶಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಶೂನ್ಯಮಿವ ಯದಾ ಭವತಿ ತದಾ ಸಮಾಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತ್ರಯಮೇಕತ್ರ ಸಂಯಮಃ(ಪಾತಂಜಲಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೨.ಸೂ.೪) ಏಕವಿಷಯಾಣಿ ತ್ರೀಣಿ ಸಾಧನಾನಿ ಸಂಯಮ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ।

ತತ್ರ ಕಥಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಸಮಾಧಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಸಂಯಮಮುಪಲಕ್ಷಯತೀತಿ ।

ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿತ್ತನಿವೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಮನನಯೋರ್ಧಾರಣಾತ್ವಂ ದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾವೇಶಾತ್ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯಮಿವ ಭವತೀತಿ ಸಮಾಧಿತ್ವಮ್॥೩೯॥

ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಂ ಕರ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್॥

ತಕ್ಷಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ॥೪೦॥ ನನು ಯದ್ಯುಪಾಧಿಮಂತರೇಣ ಕರ್ತಾಽಽತ್ಮಾ , ತರ್ಹಿ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಕರ್ಮ ಕುರ್ಯಾತ್ , ಇತರಥಾ ಕಥಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಥಾ ಚ ನ ಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವೇತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಹಿ ಮೋಕ್ಷೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಜ್ಞಾನಂ , ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಮಸತ್ಯಪಿ ವಿಷಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಸ್ಯಾತ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಮ್ । ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾದೇವ ಲೋಕವದ್ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ಮುಕ್ತಿವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಂದೀ ಪರಹರತಿ –

ನಿತ್ಯಶುದ್ಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನಿತ್ಯೋದಾಸೀನತ್ವೇ ಹೇತುಃ –

ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ –

ಅಸಕೃದಿತಿ ।

ಸಂಭವತಿ ಕ್ರಿಯಾವೇಶೇ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ನನು ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದೇವ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಯೋಗವಿಷಯಶಕ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ । ತದ್ವಿಷಯಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಶಕ್ತೇರ್ವಿಷಯಃ ।

ಉಪಾಧಿಮಂತರೇಣ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸ ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ವಾ ಧರ್ಮಃ , ಅಗ್ನೇರಿವೌಷ್ಣ್ಯಮ್ ; ತನ್ನಾಶೇ ಆತ್ಮನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ಸ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಃ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಆತ್ಮಾ ತಥಾ ಸ್ವಭಾವಿನಿ ಸತಿ ಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಸನ್ನೇವ ; ಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ವಭಾವಿನ ಆತ್ಮನೋ ನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ ।

ನನು ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗೋಽಸ್ತು , ಕಥಮಾತ್ಮನಾಶಾಪತ್ತಿರತ ಆಹ –

ನ ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗ ಇತಿ ಯಸ್ಮಾದತೋ ಭಾವನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ –

ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ ।

ಫಲಿತಮಾಹ –

ನ ವಿಗಲಿತೇತಿ ।

ಪರಮಾರ್ಥಶಕ್ತಿವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಶಕ್ತಶಕ್ಯಾಶ್ರಯೇತಿ ।

ಶಕ್ತಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಶ್ರಯತೇ ಶಕ್ಯಂ ವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಕ್ತಗ್ರಹಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮ್ ।

ಉಕ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತೀಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಕ್ಷಣಿ ವಿವಕ್ಷಿತವಿವೇಚನೇನ ಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಥೈವ ಸಮಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ಯಥಾಽಽತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।

ಯಃ ಪ್ರೇರಯತಿ ಸ ಪಾಣ್ಯಾದಿಭಿರೇವ ಪ್ರೇರಯತೀತಿ। ನಿಯೋಗೇನ ನಿಯಮೇನ ಪರ್ಯನುಯೋಗೋ ನಿಯೋಗಪರ್ಯನುಯೋಗಃ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯೋ ಭಾವನಾ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವತತ್ಪರಾದಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿವತ್ ಕರ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತಾಮತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯನ್ಯಾಧೀನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಾಚಿನೀ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಸ್ತರ್ಹ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ನನು ಯದೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವಾಹಂಕಾರೋಪಾಧಿನಾಽಽತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವನಿಷೇಧಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ , ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇಣ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚೈತನ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ತಥಾವಿಧತ್ವೇನ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ತದೇವಮಿತಿ ।

ಶರೀರಾದಿ ಯಥಾ ಸ್ವಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತೃ ನ ಭವತ್ಯೇವಂ ಬುದ್ಧಿರಪಿ ಸ್ವಕರ್ಮಚೈತನ್ಯೇ ನ ಕರ್ತ್ರೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಕ್ರಿಯಾ ಯದಿ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಮಪಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಬುದ್ಧೇಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಪತ್ತೌ ತನ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದಾ ಚೇತಿ ।

ನನೂಪಲಬ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಂ ಯದಿ ನ ಕರ್ತ್ರೀ ಬುದ್ಧಿಸ್ತರ್ಹಿ ನ ಕರಣಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧಿಕರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಮಿತಿ ।

ಚೈತನ್ಯವ್ಯಂಜಕವೃತ್ತೌ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರಣತ್ವಂ ತದುಪಹಿತಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಕಿಂತು ಚೈತನ್ಯಮೇವೇತಿ॥೪೦॥

ಇತಿ ಪಂಚದಶಂ ತಕ್ಷಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಪರಾಯತ್ತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ॥೪೧॥ ಏಷ ಹ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಯದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಯೋಗ್ಯತಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಾಂತರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಂ , ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮೇವೇಶ್ವರಸ್ಯಾಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಷಮಂ ಸೃಜತೋ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ನನು ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚೇಶ್ವರ ಇತಿ ।

ನನು ನೇಶ್ವರೋ ಧರ್ಮಾದಿತಂತ್ರಃ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ , ಕಿಂತು ಕರುಣಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ –

ಸ ಹಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಪರಾಧೀನಂ ಪ್ರತಿ ನ ವಿಧಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ನ ಹಿ ಬಲವದಿತಿ ।

ಶ್ವಭ್ರಂಗರ್ತಮ್ ।

ವಿಧೌ ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಚೇಶ್ವರ ಏವ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ಸ್ಥಾನ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಸರೋಕ್ತದೋಷಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕೃತನಾಶೇತಿ॥೪೧॥೪೨॥

ಇತಿ ಷೋಡಶಂ ಪರಾಯತ್ತಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಂಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ॥೪೩॥ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಜೀವನಿಯಂತೇಶ್ವರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಸ ಈಶ್ವರ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಗತಿಮಾಹೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅವಾಂತರೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯವತ್ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ , ತಥಾ ಸತಿ ತದ್ವನ್ನಿಯಂತೃನಿಯಂತವ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಕ್ಷೇಪರೂಪಸಂಗತ್ಯಸಿದ್ಧೇರತೋ ವಿರೋಧೈಕಶೃಂಗಪ್ರದರ್ಶನಮ್ । ಅತ ಏವ ಟೀಕಾಕಾರೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮದ್ವಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತಿ।

ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉತ್ಪಾದ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –

ಉಪಕಾರ್ಯೇತಿ । 

ನಿಶ್ಚಯಹೇತ್ವಾಭಾಸೇತಿ ।

ಅಭೇದಶ್ರುತಿಷು ಸತೀಷು ಭೇದೋ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಭಾಸತ್ವಮತ ಏಕಂ ಶೃಂಗಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿರೋಧೋದ್ಧಾಟನಾಯ ಶೃಂಗಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಭೇದೇ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ಉಭಯೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈತಾಭಿರಿತಿ ।

ನ ಚ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯುಪರಿತನೇನಾನ್ವಯಃ ।

ನನು ಜೀವನಾಮೀಶ್ವರಾಂಶತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವನಿಯಂತೃತ್ವಂ , ಚೇತನತ್ವೇನ ಜೀವೈರವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇಽತಿಶಯಾನಾಧಾಯಿನ್ಯೋ ಜೀವಾಶ್ರಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ ನಿರತಿಶಯಾಃ ತಾಭಿರ್ವಿಷಯೀಕೃತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾ ಉಪಾಧಿತಯೋಕ್ತಾಃ , ನಿರತಿಶಯಾ ಉಪಾಧಿಸಂಪತ್ ಸಾ ಯಸ್ಯ ಸ ವಿಭೂತಿಯೋಗಸ್ತಥೋಕ್ತಃ । ವಿಭೂತೇರನವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಸ್ಯ ಯೋಗೋ ಘಟಕಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿರೋಧವಾದ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮೀಶಿತ್ರೀಶಿಕ್ತವ್ಯಭಾವಶ್ಚತ್ಯಾದಿ ತತ್ರಾಹ –

ತತ್ರ ಭೇದ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮೇಯಾಪೂರ್ವತ್ವಲಕ್ಷಣತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾದದ್ವೈತಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪಕ್ರಮಾದ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಾದಪೀತ್ಯಾಹ –

ಯೇನ ಚೇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಗತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜೀವಗತವೇದನಾಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ।

ತತ್ರಾಹ –

ಯಥಾ ಚ ದರ್ಪಣಾಪನಯ ಇತಿ ।

ದರ್ಪಣಸ್ಯಾಪಗಮೇ ತತ್ರತ್ಯಂ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಭಾವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ , ನ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಂತರರೂಪೇಣ ; ಯದ್ಯಪಿ ಬಿಂಬಾತ್ಮತಾಮಾಪನ್ನಂ ತತ್ರ ತದ್ರೂಪೇಣ ಕೃಪಾಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ; ತಥಾಪಿ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರವದಾತತ್ವಶ್ಯಾಮತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಸಾಂಕರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ – ಏವಮಿತಿ॥೪೩॥೪೪॥೪೫॥೪೬॥  ॥ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಏವ ನ ಜೀವಾಂತರಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಸ್ಮೃತೌ ಸಪ್ತದಶಕಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸಪ್ತದಶೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಯಃ ಸಂಶಯಶ್ಚೇತಿ ವೃತ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರೇಣ॥೪೭॥

ನನು ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಃ ಸ್ವಾಮಿನೋಽಭಿಮತೋಪಾಯ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಭೃತ್ಯೇ ಪುನರಹಿತಾಶಂಕ್ಯಾ ಸಹಸಾ ನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾಮಿನೋಽನುಜ್ಞಾ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನೀ , ಸಾ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಃ ಸ್ವಾಮಿನೋಽಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧಿನೀ ನ ವೇದೇ ಸಂಭವತಿ , ತತ್ಕಥಮನುಜ್ಞೇತಿ ಸೂತ್ರನಿರ್ದೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ –

ವಿಧಿರಿತಿ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಫಲಕಾಮನಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ವಿಧಿರನುಜ್ಞಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಮ್ ।

ಅಪಿ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವರ್ತತಾಂ ಗೋದೋಹನಾದಿಸಾಧನವಿಶೇಷನಿಯಮೇ ಪಶ್ವಾದ್ಯರ್ಥೀವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ನಾನುಜ್ಞಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪೀತಿ ।

ನನು ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕಥಂ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧತ್ವಂ ತಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಅಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಭ್ರಾಂತವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಕಥಯಿತುಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಮಿಥ್ಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಸ್ತರ್ಹಿ ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಸ್ಯ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ದೇಹಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ನ ಸ್ತಾಮ್ ।

ನ ಚಾನಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಃ ; ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕವಿದ ಏವ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನ ಏವೇತಿ ।

ಅಸ್ಥಿಸ್ನಾಯುಮಜ್ಜಾತ್ವಙ್ಮಾಂಸಶೋಣಿತಾನಿ ಷಟ್ ಕೋಶಾಃ । ತತ್ಕೃತಂ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮ್ । ತನ್ಮಾತ್ರವಿವೇಕಿನೋಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹವಿವೇಕಾಭಾವಾನ್ನ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಭಾವ ಇತಿ ವಿಧಿಗೋಚರತಾ । ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಿಣಸ್ತು ನ ವಿಧಿಗೋಚರತಾ । ನ ಚ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ ; ತಥಾವಿಧಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿಮಾನಾಭಾಸಸ್ತು ನ ಸ್ವೈರಚೇಷ್ಟಾಹೇತುಃ , ತತ್ತ್ವಬೋಧಾಗ್ನಿದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈಃ - ಉತ್ಪನ್ನಾತ್ಮಪ್ರಬೋಧಾನಾಮಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾ ತದುದ್ಭವಮ್ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ನಿತ್ಯಂ ದಹ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಜಾಯತೇ॥೪೮॥೪೯॥ ಭಾಷ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಾತ್ಮನಃ ಸುಖಾದಿಸಂಬಂಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತದೀಯಸುಖಾದಿಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಆಪಾದಿತಃ ।

ತತ್ರ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನ ಸಂಬಂಧೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ಯಾದೃಶ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಮನಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಸಂಬಂಧ ಆತ್ಮವಿಶೇಷೇಣಾಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಇದಾನೀಮಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯಾಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮನಾ ಸಹ ಮನಸೋ ಯಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಪ್ರತಿಸಂಯೋಗಿನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಭೇದೇನ ಭೇದಾದಾಶ್ರಯಭೇದೇನ ಹಿ ಸಂಯೋಗೋ ಭಿದ್ಯತೇ , ಘಟೇನ ಸಹ ಪಟಕುಡ್ಯಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯದೃಷ್ಟಾದ್ಯನಿಯಮೇನ ನ ವೈಶೇಷಿಕಮತಂ ದೂಷ್ಯಂ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೂಷಯತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟಹೇತುಕಮನಃಸಂಯೋಗೋ ಯದೈಕಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತದೈವ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮನಾಂ ತೇನ ಮನಸಾ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ತತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಂ ಸಂಯೋಗಭೇದೇಽಪಿ ಹೇತ್ವವಿಶೇಷಾದದೃಷ್ಟನಿಷ್ಪತ್ತಿಸ್ತುಲ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಕೃತಾಶ್ಚ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಾಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸ್ಯುರಿತಿ ಕುತಸ್ತತ್ಕೃತಾಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ಕಾರೇಣ ಸೂಚಿತಮ್॥೫೦॥೫೧॥೫೨॥೫೩॥

ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಮಂಶಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಾನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ॥

ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ॥೧॥ ವಿಯದಧಿಕರಣೇನ (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೨.ಸೂ.೧) ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸರ್ವವೇದನಪ್ರತಿಜ್ಞಾರೂಪಾಶ್ರುತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವವೇದನಸ್ಯೋಪಪಾದನಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಾ ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸರ್ವವೇದನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ  ಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ಇತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ ।

ಅನ್ಯಥಾನಯನಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ।

ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಪುನರಾಪ (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇಽಪ್ಯಪಾಮಾಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುರಿತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದನುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯಪರತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಾಂಬಭೂವುಃ , ತೇಷಾಂ ಮತೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ । ಅಸ್ಮಾಭಿಸ್ತ್ವತಿದೇಶತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ನನು ಭಾಷ್ಯೇ ಕಥಮನಾಮ್ನಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾನಾಮನುತ್ಪತ್ತಿನಿಶ್ಚಯಃ ? ನ ಖಲು ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಮೇಯಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಪುರಾಣನಗರನಿಹಿತನಿಧಿಷ್ವದರ್ಶನಾದತ ಆಹ –

ಶಬ್ದೈಕೇತಿ ।

ಮಹಾಭೂತಶಬ್ದೋಽಸ್ಮದಾದ್ಯನುಪಲಭ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಕಪದಾರ್ಥಪರಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಪಿ ಸಂಗ್ರಾಹಕೋ ಮಹಾಭೂತೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಶಬ್ದೋ ಯತ್ರ ಮಹಾಭೂತೇ ಪ್ರಾಣಲಕ್ಷಣೇ ನಿವರ್ತತೇ , ತತ್ರ ತಸ್ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ತದಭಾವಃ , ತಸ್ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತೇರಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೈತ್ಯವಂದನಂ ತತ್ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಚೈತ್ಯಸ್ಯ ಕರಣಂ ನಿಷ್ಪಾದನಂ ತಯೋರ್ಧರ್ಮತಾಯಾ ಯಥಾಶಬ್ದಾಭಾವಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಶ್ವೇತಿ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತನ್ - ದೋಷಾತ್ತ್ವಿಷ್ಟಿರ್ಲೌಕಿಕೇ ಸ್ಯಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದ್ಧಿ ವೈದಿಕೇ ನ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪ ಸೂ.೩೪) ವರುಣೋ ವಾ ಏನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯೋಽಶ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ತಾವತಶ್ಚತುಷ್ಕಪಾಲಾನ್ವಾರುಣಾನ್ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯತ್ರ ದಾತುರಿಷ್ಟಿರಿತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ.ಅ.೩ ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೬ –೩೭) ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ತತೋ ದಾನನಿಮಿತ್ತೇಷ್ಟಿಃ । ಸಾ ಕಿಂ ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ವೈದಿಕೇ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೋ ನ ತು ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇ ವೈದಿಕೇ ವೇತಿ ; ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಗ್ರಹಸ್ಯಾವಿಹಿತತ್ವೇನ ವೈದಿಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರ ದೋಷನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥತ್ವಾದಿಷ್ಟೇಃ , ದೋಷಸ್ಯ ಚ ನ ಕೇಸರಿಣೋ ದದಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಲೌಕಿಕಾಶ್ವದಾನ ಏವ ಸಂಭವಾತ್ , ಪೌಂಡರೀಕೇಽಶ್ವಸಹಸ್ರಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷವಿಧಿವಿಹಿತೇ ತು ವೈದಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಾಽನವಕಾಶೇನ ದೋಷಾಽಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಇಷ್ಟಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಅರ್ಥವಾದೋಽನುಪಪತಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತೀಯತೇ (ಜೈ.ಅ.೩ ಪಾ.೪ ಸೂ.೩೫) । ನ ತಾವದ್ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಜಲೋದರರೂಪವರುಣಗ್ರಹದೋಷೋ  ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಸತಿ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ; ತತ್ರಾನೇನ ದಾನೇ ದೋಷಃ ತನ್ನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥಾ ಚೇಷ್ಟಿರಿತಿ ವದತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ । ನ ಚ - ವೃಣೋತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರುಣಶಬ್ದೋ ನಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮಕೃತದೋಷಮನುವದತೀತಿ – ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿತ್ಯಾಗಾತ್ । ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಚ ವೈದಿಕೇಽಪಿ ದಾನೇಽಶ್ವತ್ಯಾಗಜನ್ಯದುಃಖೇನ ವೃಣೋತೀತಿ ಭವತಿ ವರುಣಶಬ್ದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನುವಾದಕೋಽರ್ಥವಾದೋಽಯಮ್ । ತತೋ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಿನಿ ದಾನೇ ಇಷ್ಟಿರಿತಿ। ತತಃ ಕಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ತೇತಿ ಚಿಂತಾ । ತತ್ರ ಅಚೋದಿತಂ ಚ ಕರ್ಮ ಭೇದಾತ್(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೬) । ದಾತುರಚೋದಿತಮಿಷ್ಟಿಕರ್ಮ ಯಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತ್ರಾ ಭೇದಾದ್ ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ। ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಸಾ ಲಿಂಗಾದಾರ್ತ್ವಿಜೇ ಸ್ಯಾತ್(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೮) । ೠತ್ವಿಜಾಮಯಮಿತ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜೋ ಯಜಮಾನಃ ತಸ್ಮಿನ್ಸೇಷ್ಟಿಃಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ದಾತೃಕೀರ್ತನಾದ್ ಲಿಂಗಾದುಪಕ್ರಮಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯ । ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಚ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ದಾತಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಂ ಕರೋತಿ ಸಂಪ್ರದಾನಪ್ರೇರಣಾದಿನಾ । ಅತಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ದಾತರ್ಯಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ। ಪಾನವ್ಯಾಪಚ್ಚ ತದ್ವತ್ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೮) । ಸೌಮೇಂದ್ರಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪದ್ ಶ್ಯಾಮಾಕಂ ಸೋಮವಾಮಿನ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರಾಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಲ್ಲೌಕಿಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಪೀತಸೋಮಸ್ಯ ವಮನೇ ಯಾಗ ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ವೀರ್ಯೇಣ ವ್ಯರ್ಧ್ಯತೇ ಯಃ ಸೋಮಂ ವಮತೀತಿ ದೋಷಾದ್ ವಮನನಿಮಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಾನ್ನ ವರುಣಗ್ರಹವದಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಧಿಕಶಂಕಾ । ವೈದಿಕೇ ತು ಸೋಮಪಾನೇ ಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಜಾತತ್ವಾದ್ವಮನೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತಿ। ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಲೋಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಮನಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಕರತ್ವಾನ್ನ ದೋಷತಾ । ವೇದೇ ತು ‘‘ಮಾ ಮೇ ವಾಙ್ನಾಭಿಮತಿ ಗಾ’’ ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜರಣಾರ್ಥಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದ್ವಮನೇ ಕರ್ಮವೈಗುಣ್ಯಾದ್ದೋಷ ಇತಿ।

ಅಗ್ನಿಸಾಧನೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಶ್ಚಿತೋಗ್ನಿಃ ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಶರ್ಕರಾದೀನಿ । ಅಧಿಕಾರಿಪುರುಷಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ನಭೋವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾ ಇತ್ಯುಪರಿ ಸಂಬದ್ಯತೇ । ಭೂಯಸೀನಾಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸೃಷ್ಟಿಪರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೀತ್ಯಾದೇರನುಗ್ರಹಾಯ ತದೀಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾ ಶ್ರುತಿರುಪಪನ್ನಾರ್ಥೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಉಪವಾಸವಾಚೀ ಯೋಷಧಶಬ್ದ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨. ಅಧಿ.೫) ಉಕ್ತಮ್ । ತತ್ತ್ವಾಂತರತಯೈಷಾಮನುತ್ಪತ್ತಿರಾಸ್ಥೇಯೇತಿ ।  ಅವಿದ್ಯಾದಿವದನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಾಽವ್ಯವಧಾನಾತ್ ಸುಶುಪ್ತೇಽಪ್ಯುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅನ್ನಾದೀನಾಂ ಹ್ರಾಸೇ ಹ್ರಾಸಾದ್ವೃದ್ಧೌ ವೃದ್ಧೇರ್ಹಿ ಮನ ಆದೀನಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತೇ , ತದಿಂದ್ರಿಯಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧॥೨॥೩॥ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಷಯೇ ಯಾವುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ತತ್ಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಹೇತುನಾ ಉಕ್ತೈವ ಸೃಷ್ಟಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ॥೪॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಸಪ್ತಗತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಪ್ತ ಗತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ॥೫॥ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಪ್ತಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿವೇಕೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಏಕಾದಶಭ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಗ್ರಹತ್ವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –

ಬಂಧನೇನೇತಿ ।

ರಾಗೋತ್ಪಾದನೇನೇಂದ್ರಿಯಾಕರ್ಷಕತ್ವಾದ್ ವಿಷಯಾಣಾಮತಿಗ್ರಹತ್ವಮ್ । ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಂ ಲಕ್ಷಣಯೋಚ್ಯತೇ । ಅಪಾನ ಇತಿ ಚ ಗಂಧಃ ।

ಅಪಾನೇನ ಗಂಧಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಹೇತುಂ ಶ್ರುತಿರೇವಾಹ –

ಅಪಾನೇನ ಹೀತಿ ।

ಅಪಶ್ವಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ನೇತ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಶೇಷಃ । ಸ್ಪರ್ಶಾನಾಂ ತ್ವಗೇಕಾಯನಮಾಶ್ರಯಃ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಾತ್ ।

ನನು ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಪ್ತೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥಾದಶಿರಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ಅನ್ಯೇ ಸಂತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಯೇ ಸಪ್ತೇತಿ ।

ನೇಹ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ಸಪ್ತತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ ; ಅನ್ಯತೋಽವಗಮಾದ್ ಅನುವಾದತ್ವಾಪತ್ತೇಃ , ಕಿಂತು ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನ್ ಸಪ್ತ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರಾಣತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾಂತರಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಷ್ಟತ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರಾಣೇಷು ಶ್ರೂಯಂತೇ , ನ ಚ ತಾಃ ಸಪ್ತತ್ವೇ ಅಂತರ್ಭವಂತಿ , ಅಂತರ್ಭವತಿ ತು ತಾಸು ಸಪ್ತತ್ವಮತಃ ಕಥಂ ಸಪ್ತಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಃ ? ತತ್ರಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಇಹ –ರೂಪೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯವಶಾದನುಮಾನಾನುಗ್ರಹೀತೈಕಾದಶತ್ವಶ್ರುತ್ತೈಕಾದಶೇಂದಿಯಾಣೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯತೇ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ಶ್ರುತೇಃ ಪರತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ।

ಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾವಬೋಧಕತ್ವಭ್ರಮೇ ತದ್ವ್ಯುದಾಸೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯಾನುಮಾನಾನುಸರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೫॥

ಸ್ರುವೇಣೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ಅರ್ಥಾದ್ವಾ ಕಲ್ಪನೈಕದೇಶತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೧.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೦)॥ ಸ್ರುವೇಣಾವದ್ಯತಿ ಸ್ವಧಿತಿನಾಽವದ್ಯತಿ ಹಸ್ತೇನಾವದ್ಯತೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸ್ವಧಿತಿರುಭಯತೋಧಾರಃ ಕ್ಷುರಃ , ಅವದಾನಂ ಚಾಸ್ತಿ ದ್ರವಾಣಾಮಾಜ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಹೃತಾನಾಂ ಚ ಮಾಂಸಾದೀನಾಮ್ । ತತ್ರಾವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾದನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಅಶಕ್ಯಾರ್ಥವಿಧ್ಯಸಂಭವಾದ್ವಿಧಿರೇವ ಯಥಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವಿಧೇಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ। ಶಕ್ತಶ್ಚ ಸ್ರುವೋ ದ್ರವಸ್ಯಾವದಾನೇ ಸ್ವಧಿತಿರ್ಮಾಂಸಸ್ಯ ಹಸ್ತಶ್ಚ ಪುರೋಡಾಶಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕಲ್ಪನಾವ್ಯವಸ್ಥಾ ; ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾರೂಪಸ್ಯ ಬೋಧಕೈಕದೇಶತ್ವಾದಿತಿ। ಮನನಾತ್ । ಸಂಶಯಾದಿರೂಪವಿಚಾರಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧೌ ವೃತ್ತಿಮನ್ಮನಸೋಽಧ್ಯವಸಾಯಾದಿಕಾರ್ಯೇ ವ್ಯತಿರೇಕಾನವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಯುತ್ಯಾನುವಾದೇನೇತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಜ್ಞಾತಾರ್ಥಬೋಧನಪರಾ ; ‘‘ಸಪ್ತಭಿರ್ಧೂಪಯತಿ ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ , ಶಿರ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯದುಖಾ ಶೀರ್ಷನ್ನೇವ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಂದಧಾತೀ’’ ತ್ಯುಖಾಧೂಪನಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ । ಸಪ್ತಭಿರ್ವಸವಸ್ತ್ವಾ ಧೂಪಯಂತ್ವಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ ಪ್ರಾಣಾಂತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರತ್ವಯೋಜನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆತ್ಮೈಕಾದಶ ಇತ್ಯನುವಾದ ಏವ ; ತಥಾಪಿ ಸದನುವಾದ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಏಕಂ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯತ ಏವ ಪ್ರಾಣ(ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೨೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್॥೬॥ ಪೂರ್ವಯೋಜನಾಯಾಂ ಹಿ ಗತೇರಿತ್ಯಸ್ಯಾವಗತೇರಿತಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟಾ ಯೋಜನಾ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಗತಾಧಿಕಪ್ರಾಣಾವಗತೇಶ್ಚ ವೃತ್ತಿಭೇದವಿಷಯಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಕ್ಲೇಶಃ ।

ಯೇ ಸಪ್ತ ತ ಏವ  ಪ್ರಾಣಾಇತಿ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –

ಇಯಮಪರೇತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಪ್ತಮಂ ನಾವಧ್ರಿಯತೇ , ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದವಿಶೇಷಾಪಾತಾತ್ , ಕಿಂತು ಸಂತ್ವನ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಸ್ತು ಸಪ್ತಾನಾಮೇವೇತಿ। ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಚ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ತೂತ್ಕ್ರಾಮತಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸರ್ವದೇಹಾನುಯಾಯಿತ್ವೇನ ಬಂಧಕತ್ವಾದಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಿಕೋಪಾಸನೇಷು ಸಪ್ತಾನಾಮುಪಾಸ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವೇಕಾದಶಾನಾಮಿತಿ॥೫॥೬॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಸಪ್ತಗತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಪ್ರಾಣಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಣವಶ್ಚ॥೭॥ ಏಕಾದಶಪ್ರಾಣಾನಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರುಕ್ತಾ , ಸಾ ನ ಮುಖ್ಯಾ ; ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತಿ ಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿಃ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ದೂನಸ್ಯ ಪರಿತಪ್ತಸ್ಯ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ ।

ಆಧಿದೈವಿಕವ್ಯಾಪಕಾಹಂಕಾರಸದ್ಭಾವೇ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ತು ಷಂಢಸುತಸಮಮ್ , ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ತು ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯಮಸಂಭಾವಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಯದೀತಿ॥೭॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಾಣಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಪ್ರಾಣಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ॥೮॥ ಪಾದಾದ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೋಽತ್ರಾತಿದಿಶ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾತೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೇದಚಿಂತಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಸುಕರೇತಿ ತದನಂತರಮನತಿದೇಶಃ । ಆನೀದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಹಾಪ್ರಲಯವಿಷಯತ್ವೇನಾಧಿಕಾಶಂಕಾಮಾಹ –

ನಾಸದಾಸೀದಿತೀತಿ॥೮॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ನವಾಯುಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯೇ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್॥೯॥ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಸಂಪ್ರತೀತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಚಿಂತಾನಂತರಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಯುಮಾತ್ರಾದಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಾಚ್ಚ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿವೇಕಃ ಕಾರ್ಯಃ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಾಣಾದಪೀತಿ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಶ್ರುತಿಬಲೇನ ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯೇಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಕರಣವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ; ದೃಢಶ್ರೌತಪಕ್ಷವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಮಾರ್ತಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಅಥವೇತಿ ।

ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತಿ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನ ಆಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೈಃ ಪಾದೈಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ವಾಗಾದಿಭಿರ್ಹಿ ಮನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತತೇ , ಗೌರಿವ ಪಾದೈಃ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾ ಏವೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ । ಸ ಚ ವಾಯುನಾಽಽಧಿದೈವಿಕೇನ ಭಾತಿ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ಭವತಿ। ತಪತಿ ಚ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಉದ್ಯಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಭಾಷ್ಯೇ ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಕರಣಾದ್ ಘ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಂ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತ್ರ ತು ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಶ್ರುತಿವಶಾನ್ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಏತದ್ವಿರೋಧಾದಿತಿ। ಏತಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದಶ್ರವಣಯೋರ್ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ಶ್ರುತೀ ಹಾತವ್ಯೇ ? ನೇತ್ಯಾಹ –

ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ತ್ವಯಾಪಿ ಹಿ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಭೇದಶ್ರುತಿಃ , ವೃತ್ತಿತದ್ವದ್ಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ಚ ಭೇದಶ್ರುತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ತು ? ತದಪಿ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।

ಯದಾ ತು ಶ್ರುತೀ ತ್ಯಾಜಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ , ತದಾ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಪರತಯಾಽಪಿ ಕಥಂಚಿಚ್ಛಕ್ಯಯೋಜನೇ । ಶಕ್ಯತೇ ಹಿ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೇ ಚಲನಾಶ್ರಯವಾಚೀ ವಾಯುಶಬ್ದ ಉಪಚರಿತುಮ್ । ತಥಾ ಚಾಭಗ್ನಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಬಲಾತ್ಕರಣವೃತ್ತಿರೇವ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ‘‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೇ’’ತ್ಯಾದೌ ಕರಣೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವತಂತ್ರವದುಪದಿಶ್ಯತೇ , ಸ ಕಥಂ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರಃ ಸ್ಯಾದತೋಽತ್ರಾಪಿ ಸಮಃ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚಾತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ವೃತ್ತಿತದ್ವತೋರ್ಭೇದಃ । ಯಸ್ತು ಸ್ವತಂತ್ರವನ್ನಿರ್ದೇಶಃ ಸ ಜೀವನಾಖ್ಯಕರಣವೃತ್ತೇರ್ದೇಹಸ್ಥಿತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಾ ಭೂದನೇಕಸಾಧ್ಯೋ ಗುಣ ಏಕಸ್ಮಾತ್ಕ್ರಿಯಾ ತು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ವಿಷ್ಟಯೋ ವಾಹಕಾಃ । ಪ್ರತ್ಯೇಕವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಂ ಪ್ರಾಣಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ ।

ಯದಿ ಮನ್ಯೇತ ನಾನೇಕೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣೋ ಯತಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿಲಿತವಿಕಲ್ಪಾವಕಾಶಃ , ಕಿಂತು ತ್ವಹ್ಯಾತ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ತ್ವಗಿತಿ ।

ನ ತೇ ತದನುಗುಣ ಇತಿ ।

ತದುಪರಮೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಣದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಯುಭೇದ ಇತಿ ।

ವಾಯೋಃ ಪರಿಣಾಮರೂಪಕಾರ್ಯವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥೯॥

ಸಂಹತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಸಂಹತಿರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಚ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯದೃಷ್ಠ್ಯೋಕ್ತಮ್ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –

ಅಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ।

ಏಭಿರ್ಹೇತುಭಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವಂ , ತತಶ್ಚ ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಧಾರಣಾದೀತಿ ।

ಧಾರಣಂ ಮೇಧಾ॥೧೧॥ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಹೇತುರತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಮ್ । ಪಾತಂಜಲಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತಿತ್ವವಿಶೇಷಣೇನ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಾದ್ಭೇದ ಉಕ್ತಃ ।

ತಂ ವಿಶದಯತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಿತೇ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಂ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ನನು ಮನಸೋ ನಿದ್ರಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಸೂತ್ರಯತ್ ಪತಂಜಲಿರಭಾವಪ್ರತ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿನಾ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಮನೋಲಯ ಇಷ್ಟಃ , ಅತಃ ಕಥಂ ತತ್ರಾಂತರಸ್ಥಪಂಚವೃತ್ತಿತಾ ಆಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಸೂತ್ರಮೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫) ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್॥೧೨॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಂ ನವಾಯುಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಶ್ರೇಷ್ಠಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಣುಶ್ಚ॥೧೩॥ ಅಣವಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ಸಾಂಕ್ಯೋಕ್ತಮಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವಕೃತಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೋಽಪಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧನಿರಾಕರಣಪರೇ ಪಾದೇ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಪ್ರಾಣೇಷು ಹಿ ಪ್ರಸ್ತುತೇಷು ತತ್ಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಾದಿಸಂಮತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾವಗತಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಾಧಿದೈವಿಕವಿಷಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಾ । ಅತಏವ ಭಾಷ್ಯಕಾರನಿಬಂಧಕಾರಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಣವಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ನ ಕಾಚನ  ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ । ಅನ್ಯೇ ತ್ವಾಹುಃ - ತಸ್ಯಾತಿದೇಶೋಽಯಮ್ , ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣೇತಿ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಧಿಕಾ ಶಂಕಾ ಆಧಿದೈವಿಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ತನ್ನಿರಾಸಃ - ಇತಿ। ತನ್ನ ; ಸರ್ವೇಽನಂತಾ ಇತೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಶ್ರವಣಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚ ಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಅಪರೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ – ತತ್ರ ಚಾತ್ರ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಶ್ರುತಯ ಉದಾಹರಣಮ್ । ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ‘‘ಸ ಯೋ ಹೈತಾನನಂತಾನುಪಾಸ್ತೇ’’ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾದುಪಾಸ್ತೇಶ್ಚಾರೋಪೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತ್ರ ತು ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣೇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಸ್ಯಾಧಿದೇವಿಕವಿಷಯತ್ವಂ ವರ್ಣ್ಯತ - ಇತಿ ತನ್ನ ; ಅತ್ರಾಪಿ ಸಮತ್ವಾತ್ , ಸಾಮ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಯ ಏವಮೇತತ್ ಸಾಮ ವೇದೇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧಾನಾದ್ , ಹೇತುಭೇದಸ್ಯ ಚಾಧಿಕರಣಾಭೇದಕತ್ವಾದಿತಿ। ಕುಟೋ ಘಟಃ ।

ಯತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಾಮ್ನಾನಮಿತಿ ।

ಸಮ ಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈರಿತ್ಯೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಷ್ಟಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ವ್ಯಷ್ಟಿಃ ವಿಶೇಷಸ್ತದ್ರೂಪೇಣ ।

ಯಸ್ತು ವಿಶೇಷಮಾತ್ರರೂಪಃ ಪ್ರಾಣೋ ನ ತದ್ರೂಪೇಣ ವಿಭುತ್ವಾಮ್ನಾನಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಶರೀರೇ ಭವತೀತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಮ್ । ಪ್ಲುಷಿರ್ಮಶಕಾದಪಿ  ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಃ ಪುತ್ತಿಕಾಖ್ಯೋ ಜಂತುವಿಶೇಷಃ । ತದಾಶ್ರಯಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಾಃ॥೧೩॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ತದಾಮನನಾತ್॥೧೪॥ ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತ್ಯಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದಾವವಿರೋಧವಿಚಾರಾದಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ । ಯಥಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಶಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಧೀತಿ ।

ನ ತು ಕರಣಾನಾಂ  ಪರಾಧೀನತ್ವೇಽಪಿ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕರಣಾನಿ , ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ , ಅಚೇತನತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ , ವಾಸ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮಾಹ –

ವಾಸ್ಯಾದಿನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಮಾಽನುಮಾನಾದ್ಬಾಧ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ , ಆಗಮಾತ್ತು ಬಾಧಿಷ್ಯತೇ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚಾಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಾಗ್ಭೂತ್ವೇತಿ ।

ವಾಗಧಿಷ್ಠಾತಾ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವಸ್ಯ ದೇವತಾನಾಂ ಚಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಾಮ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ , ಅಧುನಾ ತು ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಸತ್ಯಪಿ ಜೀವೇ ದೇವತಾನಾಂ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ತತಶ್ಚ ತಾ ಏವ ಭೋಕ್ತ್ರ್ಯಃ ಕರ್ತ್ರ್ಯಶ್ಚ ಸ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಗಮಸ್ತಾವದುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯಾಪವಾದಕಃ , ನ ಚ ಸ ಔಪಚಾರಿಕಃ ಸಾಭ್ಯಸತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾನಾವಿಧಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾನಿರೂಪಣಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕರಣಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕಾಗ್ನ್ಯಾದಿಭಿರಭೇದೋಪಾಸನಾರ್ಥಮ್ , ಉಪಾಸನಂ ಚ ಸಮಾರೋಪಾದಪಿ ಸಂಭವತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚ ತದಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಅನುಪಪತ್ತಿರ್ಹ್ಯತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಸ್ತಾಂ ತು ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ – ಅನೇಕೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಾತೄಣಾಮ್ ಏಕಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಸ್ತಿ ನಿಯಂತೇತಿ ಗ್ರಂಥೇನ । ಅನುಮಾನಮಪ್ಯುತ್ಸರ್ಗಂ ಬಾಧತ ಇತಿ ವದಾಮಃ ।

ನನು ತತ್ ಜೀವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ –

ನ ಚ ಸ್ವರೂಪೋಪಯೋಗೇತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ತ್ವಧಿಷ್ಠಾನಾನಂತರಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇಽಧಿಷ್ಠೇಯಸ್ವರೂಪತತ್ಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ತತ್ಪ್ರೇರಕತ್ವಂ , ನ ಚ ತದಸ್ತಿ ಜೀವೇ ಇತಿ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೇಶ್ವರೇಣ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮ್ ; ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ತ್ವಯೈವೋತ್ಸರ್ಗಬಾಧಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯೋಜನಾದ್ಯಭಿಜ್ಞಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ।

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾದ್ ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಯೋ ಯದಧಿಷ್ಠಾತಾ ಸ ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಭೋಕ್ತೇತಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಯಂತರಿ ಸಾರಥೌ ಅನೇಕಾಂತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಮನ್ಯೇತ ಯಂತರಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದ್ಯುಕ್ತಸ್ತದಭಾವ ಇತಿ , ತರ್ಹಿ ದೇವತಾಸ್ವಪಿ ಸ ಸಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ದೇವತಾ ಏತದಿಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯಫಲಭೋಗಿನ್ಯಃ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾಜ್ಜೀವವದಿತಿ ವಿಶೇಷತೋಽನುಮೀಯತೇ , ತತ್ಕುತೋಽನೈಕಾಂತಿಕತಾಽತ ಆಹ –

ನ ಚ ನರಾದೀತಿ ।

ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ ಇತ್ಯಾಗಮವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೪॥೧೫॥೧೬॥

ಸಪ್ತಮಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಇಂದ್ರಿಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್॥೧೭॥ ಸತ್ಸು ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ತದಧಿಷ್ಠಾತೃಚಿಂತಾ , ತಾನ್ಯೇವ ತು ನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಂತೀತಿ ಶಂಕತೇ –

ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।

ತದ್ಭಾವೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಭಾವಾಭಾವಾವನುವಿಧಾಯಿನಾವನುಸರಣಶೀಲೌ ಭಾವಾಭಾವೌ ಯೇಷಾಂ ತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತಥಾತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದೇತ ಏತೇನಾಖ್ಯಾಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತೀತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶೋ ನ ಭೇದಸಾಧನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ –

ಮನಸೋಽಪೀತಿ ।

ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯೇ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾನ್ಮನಸೋಽಪ್ಯನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಮೃತಿವಶಾದಿತಿ ।

ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಹಂತಃ ಇದಾನೀಮಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ  ರೂಪಮಸಾಮ ಭವೇಮೇತಿ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಕ್ತಿಃ । ಮೃತ್ಯುರ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವವಿಷಯಾಸಂಗಃ ಸೋಽಸುರಶಬ್ದೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಃ ।

ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।

ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಯೋ ವಾಚಿ ಭೋಗಸ್ತಂ ದೇವೇಭ್ಯ ಆಗಾಯತ್ ಯತ್ಕಲ್ಯಾಣಂ ವದತಿ ತದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವಿಷಯಾಸಂಗವತ್ತ್ವಂ ಸಂಶ್ರಾವ್ಯ ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಶ್ರಮೋ ಭೂತ್ವೋಪಯೇಮೇಽಥೇಮಮೇವ ನಾಪ್ನೋದ್ಯೋಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಅರ್ಥಾಲೋಚನಂ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾ , ಮನಸೋ ಮನನಮ್ ॥ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಭೇದವಾಚಕಂ ತತ್ತ್ವಾಂತರಶಬ್ದಂ ಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣಿ ವಾಗಾದೀನೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ರಚಯಿತ್ವಾ , ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ , ತತ್ಸಾಧನಾರ್ಥಂ ಯೋಜಿತಃ । ಅನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಸ್ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಾಃ ಶ್ರುತೌ , ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾಸಂಭವೀಂದ್ರಿಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ।

ತತ್ರಾಽಪರಿತೋಷಂ ದರ್ಶಯನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ –

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾಹಾರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ; ಹೇತೂಕ್ತಿರಪಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾದಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –

ಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾದ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ , ತರ್ಹ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರೇ ಸ ಏವ ಹೇತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರಾಣಾ ಇತೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಚ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಸ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿಯುಕ್ತಃ , ಪ್ರಕರಣಭೇದಸ್ತು ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ಪ್ರಕರಣಭೇದಶ್ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕಟಿತ ಇತಿ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಯದೀಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನಾಪುನರುಕ್ತಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ; ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೀನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಅಥ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ವಕ್ತೀತಿ , ನ ತರ್ಹಿ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಃ ಸಂಜ್ಞಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಃ ಪ್ರಾಣಾಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಶಬ್ದಯೋರೇವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಂ ಜಾನನ್ನೇವ ತದಪ್ರಯೋಜಕತಾಂ ಮನ್ವಾನೋ ನಿಬಂಧಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ತತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಕರಣಭೇದಮೇವ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವ । ತತ ಉಭಯತ್ರಾಯಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಸ್ತಥಾ ಚ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಿಂಚಾಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯತ್ರತ್ಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಗತಮಧ್ಯಾಹೃತಪದಾರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶೇನ್ನ ಸಾಕ್ಷಾದುಕ್ತಮ್ ।

ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ತ್ವೇಕಾದಶಪ್ರಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾದಿಂದ್ರಿಯಪದಾರ್ಥಮನಂತರೋಕ್ತಂ ಪರಾಮೃಶತೀತಿ ಲಾಭಮಾಹ –

ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವಿಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ರೂಢಃ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣೇ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –

ಇಂದ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮರತಿ ಸ್ಮ ಹಿ ಭವಗಾನ್ ಪಾಣಿನಿಃ ‘‘ಇಂದ್ರಿಯಮಿಂದ್ರಲಿಂಗಮಿಂದ್ರದೃಷ್ಟಮಿಂದ್ರಸೃಷ್ಟಮಿಂದ್ರಜುಷ್ಟಮಿಂದ್ರದತ್ತಮಿತಿ ವಾ’’ ಇತಿ।

ಇಂದ್ರಶಬ್ದಾತ್ ಷಷ್ಠೀಸಮರ್ಥಾಲ್ಲಿಂಗಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಘಚ್ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ।

ಘಸ್ಯಾಯನಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಇಯಾದೇಶಃ । ಚಕಾರಶ್ಚಿತ ಇತ್ಯಂತೋದಾತ್ತಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಾದೇವ ತೃತೀಯಾಸಮರ್ಥಾದಿಂದ್ರೇಣ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯೋಜ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೇಶವೋಕ್ತಮಸಾಧು ; ಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ ಶಂಕೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ। ಭೌತಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ದೇಹಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತೀಂದ್ರಲಿಂಗತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ದೇಹಮಾತ್ರಮ್ ಇಂದ್ರಮನುಮಾಪಯತಿ। ಯದಿ ಪ್ರಾಣೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ ಇಂದ್ರಲಿಂಗತ್ವಮಜ್ಞಾನಾದೇರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಭೌತಿಕಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಇಂದ್ರಿಯತ್ವ ಜಾತಿವ್ಯಂಜಕಮಾಹ –

ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಇತಿ ।

ತದ್ಗೋಲಕೇಷು ದೇಹಶಬ್ದಃ ।

ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಿತಿ ।

ರೂಢಸ್ಯೈವೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪಾಣಿನಿರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮನ್ವಶಾಸದತ ಏವ ಚಾನಿಯಮಪ್ರದರ್ಶನಮ್ ।

ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೇಷು ಪಾಚಕಾದಿಷು ನಿಯತೋಽವಯವಾರ್ಥ , ರೂಢಾನಾಂ ಪುನಃ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನಾಪ್ಯವಯವಾರ್ಥೇನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಂ ತ್ವಿತಿ । ದ್ವೇ ಇಮೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೂತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ।

ಬಹುವಚನಂ ಸೂತ್ರದ್ವಯಗತಪದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಏವಂ ಚಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಏವ ಯದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿತ್ವನಿರಸನಮಕಾರಿ , ತನ್ಮಾತ್ರಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ।

ನನು ಟೀಕಾಯಾಂ ದುರಕ್ತಿಚಿಂತಾ ನ ಯುಕ್ತಾ , ವಾರ್ತಿಕೇ ಹಿ ಸಾ ಭವತಿ , ತರ್ಹಿ ವಾರ್ತಿಕತ್ವಮಸ್ತು ನ ಹಿ ವಾರ್ತಿಕಸ್ಯ ಶೃಂಗಮಸ್ತಿ ।

ಅತ ಏವಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸೂತ್ರೇ ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ಚ ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇರಿತಿಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಚಕಾರ॥೧೭॥೧೮॥೧೯॥

ಇತ್ಯಷ್ಟಮಮಿಂದ್ರಿಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಸಂಜ್ಞಾಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತಿಸ್ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಉಪದೇಶಾತ್॥೨೦॥ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನವ್ಯಾಪರ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಉತ್ಪಾದಕವ್ಯಾಪಾರ ಉತ್ಪಾದನಾ । ತತ್ರ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪಾದದ್ವಯೇ ನಿರಸ್ತಃ । ಇದಾನೀಮ್ ಉತ್ಪಾದನಾವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತತ್ರಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಭೂತೋತ್ಪಾದನಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಮೇವೇತಿ ಶ್ರುತಿಷ್ವವಿಗೀತಮವಗತಮ್ , ಭೌತಿಕನಿರ್ಮಾಣೇ ತು ಶ್ರುತಿಷು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಯತ್ಯತೇ । ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶಕಂ ಭಾಷ್ಯಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’ ಇತೀಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಕ್ತಮ್ , ಅತಃ ಕಥಂ ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತೇತಿ ಪುನರುಚ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬಹುಭವನಂ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನ ನ ನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ತೇಜ ಆದಿಷು ದೇವತಾಶಬ್ದಃ ।

ನನು ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಪ್ರಾಣಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ತದ್ಧಾರಣನಿಮಿತ್ತಜೀವಶಬ್ದಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಾವಿತಿ ।

ಸತ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯೋಪಹಿತೇ ಜೀವೇ ಪ್ರಾಣೋಪಾಧ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿರೂಪಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ಸ್ಮರಣಸನ್ನಿಧಾಪಿತತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।

ಭೂತಮಾತ್ರಾಯಾಂ ಭೂತಕಾರ್ಯೇ ರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಯಾ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಶ್ರುತಿಸ್ತಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತಾಸಾಮಿತಿ ।

ತಾಸಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕೈಕಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ಕರವಾಣೀತಿ ಯೋಜನಾ । ನಾಮರೂಪನಿರ್ಮಾಣೇಽಪಿ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಂ ನ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕೃತ್ರಿಮತ್ವಶಂಕಾ ।

ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಾನುಪ್ರವೇಶಸಂಬಂಧಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಸಮುದ್ರಾದಿನಾಮರೂಪನಿರ್ಮಾಣಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯನೇನಾಸಂಬಂಧೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಡಿತ್ಥೇತಿ ।

ಅಸ್ತಿ ತಾವತ್ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ನಾಮರೂಪನಿರ್ಮಾಣೇ ಜೀವಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ , ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಚಾನ್ವಯೋಪಯೋಗಿ ; ವಿಶೇಷಾಣಾಮಾನಂತ್ಯೇನಾಶಕ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹ – ಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಲೋಕೇ ಯದವಧಾರಿತಮ್ । ತದನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ॥ಇತಿ।

ಯೋಗ್ಯತಾಮುಪಪಾದ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾಹ –

ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಯೇತಿ ।

ನನು ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಸನ್ನಿಧಿರಸ್ತೀತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತಾಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಸನ್ನಿಧಿಃ ಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ದುರ್ಬಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಯೇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –

ಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥೇತಿ ।

ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯಾರುಣ್ಯಾದೌ ಪರಂಪರಯಾ ಸಂಬಂಧಾಶ್ರಯಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇ ಕೋ ಬಾಧಃ ? ಯತಃ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಲಕ್ಷಣಾ , ತತ್ರಾಹ –

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಕರಣಂ ಭವತು ಜೀವಸ್ತಕ್ಷ್ಣ ಇವ ವಾಸ್ಯಾದೀತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।

ಜೀವೋ ಹಿ ಚೇತನತ್ವಾತ್ ಕರ್ತಾ , ಯತ್ರ ಚ ಕರ್ತಾ ಕರ್ತ್ರಂತರಂ ಪ್ರತಿಕರಣಂ ತತ್ರ ಕರಣಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತೃತ್ವಮಿತರಸ್ಯ ತು ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚಾರೇಣ ಸಂಕಲಯಾನೀತ್ಯಾದೌ ತಥಾ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾಮಕರ್ಮಣೀತಿ ।

ನಾಮೋತ್ಪಾದನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽವಗತಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷೇ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಪವಾದಮಾಹ –

ನ ಗಿರಿನದೀತಿ ।

ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಭಾವೇತಿ ।

ಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಸಮುದ್ರಾದಿಜನಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ತಚ್ಛಕ್ತೌ ನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರಸ್ತಿ , ತೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೋಽರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯನುದಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಪ್ರತಿಪ್ರಧಾನಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಂ ನಿರಸ್ತಾಯಾಂ ಸನ್ನಿಧೇರೇವ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ತ್ವಿತಿ ।

ತ್ತವಃ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ॥೨೦॥

ಅನ್ನಭಾಗತೇತಿ ।

ಯೋಽಣಿಷ್ಠಸ್ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಕ್ತಾ ಅನ್ನಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾಗಾತ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಚಃ ಪಟುತ್ವಾತ್ತೇಜಸಾ ಸಾಮ್ಯಮಸ್ತಿ ತತ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಗಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೂಹನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಜ ಇತ್ಯಗ್ನಿದೀಪಕಂ ಘೃತಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ।

ತೇಜಸಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ಭಾಗೋ ವಾಗ್ ಅನ್ನಸ್ಯಾಶಿತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ಭಾಗೋ ಮನ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಶಾದ್ ವಾಙ್ಮನಸಯೋಸ್ತೈಜಸಭೋಮತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಂ ಮಾಂಸಾದೇರ್ಭೌಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ಅತ್ರಾಹ –

ವಾಙ್ಮನಸೀ ಇತಿ ।

ಮಾಂಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಪ್ತೇಜಃಕಾರ್ಯಯೋರ್ಮಜ್ಜಾಲೋಹಿತಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ಮಜ್ಜಾ ನಾಮಾಸ್ಥೋಽಭ್ಯಂತರೋ ರಸಃ ।f

ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಮನಸೋ ದೂಷಯತಿ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ನಾಪ್ಯಾಹಂಕಾರಾದಿಕಂ ಮನ ಆದೀತಿ ಶೇಷಃ॥೨೧॥ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವಾರ್ಧಾಧಿಕ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇಽಸ್ಮಾಭಿರ್ದರ್ಶಿತಮಿತಿ॥೨೨॥

ಇತಿ ನವಮಂ ಸಂಜ್ಞಾಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ॥

ಸಮಾಪ್ತಶ್ಚಾಯಮವಿರೋಧಾಖ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ॥

ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕಲ್ಪಾದೌ ನೂನಮಾಶಾ ಹರಿರಸೃಜದಮೂಃ ಕೀರ್ತಿವಿಸ್ತಾರವಿಜ್ಞಃ ।
ಶ್ರೀಮದ್ ವ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿವದನಮಧಾತ್ಕರ್ಣಯುಗ್ಮಂ ವಿರಿಂಚಿಃ ॥

ಶ್ರೋತುಂ ವಾಚಸ್ಪತೇರ್ವಾಕ್ ಸರಣಿಷು ವಿತತಂ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಂ ನಿಬಂಧಮ್ ।
ಭೇಜೇ ವಜ್ರೀ ಸಹಸ್ರಂ ಚರಿತಮಭಿನವಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಕ್ಷ್ಯಂಬುಜಾನಾಮ್ ॥೧॥

ಇದಮಮಲಾತ್ಮನಃ - ಮತ್ಸರಪಿತ್ತನಿದಾನಾಂ ವಿದುಷಾಮರುಚಿಂ ಚಿಕಿತ್ಸತಿ ಪ್ರಬಲಾಮ್ ।
ಸ್ವಗುಣಗಣಾಮೃತವರ್ಷೈಃ ಕೃತಿರೇಷಾ ಕರ್ಣರಂಧಗತಾ ॥೨॥

ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್ ॥೧॥

ಅವಿರೋಧೇನ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರೂಪಿತಮ್ ।
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸೋಪಾಯಮಿಹ ಚಿಂತ್ಯತೇ ॥

ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಂ ವಿಶದಯತಿ –

ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇತಿ ।

ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸಹ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಃ ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಮಿತಿ ದೇಹಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕಾದಿರುಕ್ತಃ । ಪೂರ್ವಾಪರೌ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷೌ । ಭೂಮಿಕೇತಿ ವಿಷಯಃ । ಭೂತಪರಿಷ್ವಂಗೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನರಕಾದಿಗಮನಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಮ್ , ನ ಚೇದ್ ನಿರಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣಗತ್ಯಭಾವಾನ್ನೇತಿ ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।

ಕರಣೇಷು ಉಪಾತ್ತೇಷು ಭೂತಾನುಪಾದಾನಂ ವ್ಯಾಹತಮ್ ; ಕಾರ್ಯಸ್ವೀಕಾರೇ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಸ್ವೀಕಾರಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ನನು ಭೂತೋಪಾದಾನಸ್ಯಾಶ್ರವಣಂ ತದಭಾವಗಮಕಂ ನ ಭವತಿ ; ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಮೇಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುದಯಸಂಭವಾದತ ಆಹ –

ನ ಹ್ಯಾಗಮೈಕೇತಿ ।

ನಾನಾಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯೇ ಹಿ ವಸ್ತುನ್ಯೇಕಪ್ರಮಾಣಾನುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರವೃತ್ತಿಶಂಕಯಾ ವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವಿಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಗ್ನಿಷು ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷ್ವಗ್ನಿತ್ವಸ್ಯಾನಾಹುತಿತ್ವಸ್ಯೋಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –

ಇಹ ಹೀತಿ ।

ಯದಿ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಹುತಿಜಾಂ ಪಂಚಾಹುತಿತ್ವೇನ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ತದಾಧಾರೇಷು ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷ್ವಗ್ನಿತ್ವಸಂಪಾದನಂ ವಿಧೀಯತೇ , ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಆಹುತಾವಪೂಶಬ್ದಃ? ಕಥಂ ವಾ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತೀತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಃ? ಅತ ಆಹ –

ಅತ್ರ ಸಾಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಂ ಹುತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೂಪಕಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮಾಹ –

ಆಹವನೀಯಾಗ್ನೀತಿ ।

ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಸೌ ವಾವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಆದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಸಮಿದ್ರೂಪಾದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾದಹರರ್ಚಿಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಚಿಷಃ ಸಮಿತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿದೈವಂ ಯಜಮಾನಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ತನ್ನಿರ್ದಿಶತಿ –

ಅಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಇತಿ ।

ಹ್ರಾದುನಯೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಗರ್ಜಿತಮಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿರೂಪಾ ಇತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸ್ವರ್ಗೇ ಆರಾಬ್ಧೋ ದೇಹಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸೋಮ ಇತ್ಯಾದಿರಾಹುತಿಭೇದಃ ಶ್ರೂಯತೇ ; ತಥಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಭೂತಪರಿಷ್ವಂಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾಪ ಏವ ತತ್ತದಾಕಾರಪರಿಣತಾಸ್ತಥಾ ತಥಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರಗೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರಭಾತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವರೂಪಾಭಾವಮುಪಶಮಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಸನ್ನಾನಾಮಿತಿ ।

ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಾರ್ಥಂ ದಿಕ್ಷು ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣಮಿವ । ಉಪಮಂತ್ರಣಂ ಸಂಕೇತಃ ।

ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಶೇನಾಹ –

ಲೋಮಾನಿ ವೇತಿ ।

ತಾನಿ ಚ ಗೌಹ್ಯಾನಿ ಧೂಮೋಽರ್ಚಿರ್ಜನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಖಲವವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಹೇತುತ್ವಾದ್ ಗ್ರಾಮ್ಯಕರ್ಮಣೋಽಂಗಾರತ್ವಮ್ । ಅಪ್ಸಮವಾಯಿತ್ವಾದ್ಗರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಿಹ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಸರಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕಾರೋಹಾವರೋಹಾವಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗೇ ‘‘ತದ್ಯ ಇಮೇ ಗ್ರಾಮ ಇಷ್ಟಾದ್ಯುಪಾಸತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇ’’ತಿ ಚಂದ್ರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ , ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಭವತೀತಿ ಸ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ।

ಸೋಮರಾಜಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯಾತ್ಸ್ವರ್ಗಾಖ್ಯಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾಪೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಿತಿ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತೀತ್ಯತ್ರಾಪಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಭಿರನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಏಷ ಸೋಮೋರಾಜೇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತೄಣಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾವಾಕ್ಯಾವಗತಾಭಿರದ್ಭಿಃ ಪರಿಷ್ವಂಗಮಾಹ –

ತಥಾ ಹಿ ಯಾ ಏವೇತಿ ।

ಅಂತ್ಯಾಹುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾ ಶ್ರದ್ಧಾಹುತಿಃ । ಅಥ ವಾ - ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ದ್ವಿತೀಯೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಹೋತವ್ಯಾಯಾಂ ಸೋಮಭಾವಂ ಗತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಸಾಮ್ಯಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪರ್ಜನ್ಯಾದಿಷ್ವಗ್ನಿಷು ಹುತಸ್ಯ ಸೋಮರಾಜಸ್ಯ ವೃಷ್ಠ್ಯನ್ನರೇತೋಭಾವ ಆಮ್ನಾಯತೇ । ತಥಾ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯವರೂಢಾನಾಂ ಸೋಮರಾಜಾನಾಂ ತಥಾಭಾವೋ ವಾಯೋರ್ವೃಷ್ಟಿಂ ತೇ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತೀತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತಶ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾವಾಕ್ಯೇ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಲಾಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತತಶ್ಚಂದ್ರಭೂಯಂ ಚಂದ್ರಭಾವಮಮೃತಮಯಶರೀರಾತ್ಮತಾಂ ಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಥಸೋಮರಾಜಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಭೇದಂ ಶಂಕತೇ –

ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಇತಿ ।

ಶ್ರದ್ಧಾವಾಕ್ಯೇ ಆಪ ಏವ ಸೋಮಾಖ್ಯಶರೀರಭಾವಮಾಪ್ನುವಂತು , ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇತ್ಯತ್ರ ತು ಅದ್ಭಿರಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರೋಪಹಿತಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ಸೋಮಶರೀರಂ ಭುಂಕ್ತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಮ್ –

ಅಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಯೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ ।

ಅಮೃತಮಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಮ ಆಹುತಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣ: ।

ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಮಗಮಕಂ - ಬಟೋರಪ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದಾವಿಶೇಷಾದ್ ಜ್ವಲನಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಪ್ಶಬ್ದಾತ್ಪುರುಷವಚಸ ಇತಿ ಪುರುಷಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಕೇವಲಭೂತಗಮನಸ್ಯ ಪುರುಷಾಧಿಷ್ಠಿತಭೂತಗಮನಸ್ಯ ಚ ಸಂಶಯೇ ಸೋಮರಾಜಶಬ್ದಸಾಮ್ಯಂ ನಿರ್ಣಾಯಕಂ ಭವತಿ , ಮಾಣವಕಸ್ಯ ತು ಜ್ವಲನಾದ್ಭೇದನಿಶ್ಚಯಾನ್ನಾಭೇದಾಪಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಹಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇತಿ ।

ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣೀತಿ ।

ಜಲೂಕೈವ ಜಲಾಯುಕಾ । ನನು - ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇಹ ದೇಹಾಂತರಾಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಮೇತದ್ದೇಹತ್ಯಾಗಃ ಸಂಭವತಿ , ತತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇರಾರ್ಜವಭಂಗಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ - ಚೇತ್ , ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ - ಕಿಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಕ್ತವಿಧಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರುತ ಜೀವಸ್ಯ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಜೀವೋಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ವ್ಯಾಪಕಃ ಸನ್ನಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನೋ ದೇಹಾಂತರಮಭಿಮನ್ಯತೇ , ಉತೌಪಾಧಿಕಃ ಸನ್ನುಪಾಧಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ।

ನ ಪ್ರಥಮ ಇತ್ಯಾಹ –

ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಚೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

‘‘ತದ್ಯಥಾ ತೃಣಜಲಾಯುಕಾ ತೃಣಸ್ಯಾಂತಂ ಗತ್ವಾಽನ್ಯಮಾಕ್ರಮಮಾಕ್ರಮ್ಯಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತ್ಯೇವಮೇವಾಯಂ ಶರೀರ ಆತ್ಮಾಽನ್ಯಮಾಕ್ರಮಮಾಕ್ರಮ್ಯಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತೀ’’ತಿ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯದೇಹವಿಷಯಭಾವನಾದೀರ್ಘೀಭಾವ ಉಪಮೀಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರ ಭಾವಿದೇಹಸ್ಯಾನನುಭೂತತ್ವಾತ್ಸ್ಮೃತಿಹೇತುಭಾವನಾನುಪಪತ್ತೇರಯುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಉತ್ಪಾದನಾಯಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಕೃತಕರ್ಮಾರಭ್ಯ ಭಾವಿದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಯಾವತ್ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಿತತತ್ವಾದ್ ದೀರ್ಘೀಭಾವಃ ।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ –

ಯಥಾ ಜಲೂಕಾ ತೃಣಾಂತರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೃಣಂ ಮುಂಚತಿ ಏವಂ ಸಂಸಾರ್ಯಪಿ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ದೇಹಂ ತ್ಯಜತೀತಿ ।

ಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಸುಖಾದಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಚ ಷಟ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ । ಅಹಮಿತ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯಮ್ ॥೧॥

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾಂ ದೇಹೇ ಭೂತತ್ರಯಕಾರ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತೇಜಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಃ ಶರೀರಂ ದಧತೀತಿ ವಾತಾದಯೋ ಧಾತವಃ ।

ಕಥಂ ತ್ರಿಧಾತುಕತ್ವೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಮತ ಆಹ –

ಅತೋ ನ ಸ ದೇಹ ಇತಿ ।

ವಾತಾನ್ವಯಾದ್ ವಾಯ್ವಾರಬ್ಧತ್ವಂ ಕಫಪಿತ್ತಾನ್ವಯಾದಪ್ತೇಜ ಆರಬ್ಧತ್ವಮ್ ಅವಕಾಶದಾನಾನ್ವಯಾದಾಕಾಶಾರಬ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ನೈಯಾಯಿಕಾದಯೋ ವಿವದಂತೇ – ಯದಿ ದೇಹಃ ಪಂಚಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಪಂಚಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಬಹುತ್ವವತ್ । ಯದಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತರುಮರುತ್ಸಂಯೋಗವತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ದೇಹಃ ಪಂಚಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್ಗಂಧವತ್ । ತೋಯಾದ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವೇ ಚ ಶೈತ್ಯಾದ್ಯುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ , ತೋಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ - ಇತಿ । ತನ್ನ ; ತ್ರ್ಯಣುಕಾದೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿಹೇತೋರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾನುಮಾನಾಪಾತಾತ್ । ಶೀತಸ್ಪರ್ಶಾದಿಶ್ಚ ಶರೀರೇ ಉದ್ಭವಾಭಿಭವಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪಲಭ್ಯತ ಏವ ।ಜಾತಿಸಂಕರಶ್ಚಾದೂಷಣಮ್ । ಯತ್ತು - ಮನ್ಯೇತ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿಜಾತಿಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಿಹರತಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಂ ನ ಮುಂಚತಿ ; ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ತಾದೃಗ್ಜಾತ್ಯೋಶ್ಚೈಕತ್ರ ಸಮಾವೇಶೋ ನೇತರಯೋಃ । ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿಜಾತಿಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಿಣೀ , ಕುಂಭೇ ಸಲಿಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕುಂಭಸಲಿಲೇ ಚ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಸ್ಯಾಸಮಾವೇಶಾನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇ ಚ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವಯೋರಪ್ಯಸಮಾವಿಷ್ಟತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ , ಉಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ಚ ತಜ್ಜಾತೀಯವಿರೋಧಕಥಾ । ತಥಾ ಚಾಪ್ತವಚನಾವಸಿತತುರಗಭಾವೇ ತುರಗತ್ವಾನ್ನ ಸ ಗೌರಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಪೂರ್ವಕವ್ಯವಹಾರವಿಲಯಪ್ರಸಂಗ - ಇತಿ । ತದಪಿ ನ । ಕಾಶ್ಚಿತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಪರಿಹರಂತ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನ ಸಮಾವಿಶಂತಿ , ಕಾಶ್ಚಿತ್ತು ಜಾತಯಃ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಿಹರಂತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಮಾವಿಶಂತಿ ಚ । ಸಮಾವೇಶಶ್ಚ ಕಿಯಸ್ತ್ವೇವ ದೇಹಾದಿಷ್ವತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಗೋತ್ವಾದಾವಪ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯೋರೇಕಾಮಾಪ್ತಾದಿಭ್ಯಃ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾಯಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾರ್ಥಃ । ಪೃಥಿವೀತ್ವಜಲತ್ವೇ ನೈಕತ್ರ ಸಮಾವಿಶತಃ , ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಿತ್ವಾದ್ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವವದಿತಿ । ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರೇತಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಸಲಿಲತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾಧನವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ ಹಿ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವೇ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ಪರಿಹರತಃ । ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪರಸ್ಪರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ಹೇತೋರನೈಕಾಂತಿಕತಾ ; ಗುಣತ್ವರೂಪತ್ವಯೋರ್ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವೇ ತ್ಯಜತೋರ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮಕಸ್ತಂಭಕುಂಬೌ ಪರಿಹರತೋರಪ್ಯೇಕತ್ರ ಸಮಾವೇಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಬಾಧಕಸ್ಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ ಪಂಚಭೂತಮಯಃ ಕಾಯಃ ಶ್ರುತಿತೋಽಪ್ಯನುಮೀಯತಾಮ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಪೃಥಿವೀಮಯ ಆಪೋಮಯೋ ವಾಯುಮಯಸ್ತೇಜೋಮಯ ಆಕಾಶಮಯ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ದೇಹದ್ವಾರಾಽಽತ್ಮನಃ ಪಂಚಭೂತಮಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ; ಚಕ್ಷುರ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ । ಅನುಮಾನಮಪಿ ದೇವದತ್ತಶರೀರಮೇತಜ್ಜನಕತ್ವೇ ಸತ್ಯನುದಕತ್ವಾತೇಜಸ್ತ್ವಾವಾಯುತ್ವಾನಾಕಾಶತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಂ ಶರೀರತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞದತ್ತಶರೀರವದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಯಜ್ಞದತ್ತಶರೀರಮನುದಕತ್ವಾದಿಮತ್ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಸಮವಾಯಿಕಾರಣಕಂ ಪರೇಷಾಂ ; ತಥಾಪಿ ದೇವದತ್ತಶರೀರಜನಕತ್ವೇ ಸತಿ ಅನುದಕಾದಿಮಜ್ಜನ್ಯಂ ನ ಭವತಿ , ತಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಶರೀರಜನಕತ್ವಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾನುದಕಾದಿಮತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಏತಜ್ಜನಕತ್ವೇ ಸತ್ಯನುದಕತ್ವಾದಿಮತ್ತ್ವರಹಿತಜನ್ಯತ್ವಮನುದಕತ್ವಾದಿಮತ್ತ್ವರಹಿತಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಸ್ಯಾದೇತಜ್ಜನಕತ್ವರಹಿತಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೋ ವ್ಯಾಹತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚೋದಕತ್ವಾದಿಮದ್ಭೂತಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ॥೨॥

ನನು ನಿರಾಶ್ರಯಾ ಏವ ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತು ವಾಯುವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಜೀವದ್ದೇಹೇ ಇತಿ ।

ಭವತು ಸಾಶ್ರಯತ್ವಂ , ಗತಿಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯೈವ ನ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತದನುವಿಧಾಯಿನಃ ಇತಿ ।

ನ ಚೇತ್ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸ್ಥಿತ್ಯಾಧಾರದೇಶಾನ್ನ ವಿಯುಜ್ಯೇರನ್ । ತಥಾ ಚ ದೇಶಾಂತರಗತೇ ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಾಂತಾವಾಶ್ರಯದರ್ಶನಪ್ರಸಂಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಇತಿ ।

ನನು ಕಾರ್ಯವಶಾದ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಾಶ್ರಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ , ಕಥಂ ಭೂತಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ –

ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಮಯ ಇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣಂ ಮೃತದೇಹತುಲ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಜಾಗರಿತೇ ಭೂತಮಯದೇಹಾಶ್ರಯತ್ವದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂತ್ವಾಶ್ರಯೋ , ನೇತ್ಯಾಹ – ನ ಹೀತಿ ॥೩॥ ತೇಷಾಮಪಿ ಪರೋಪಾಧಿಗಮನತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಗತ್ಯನುಪಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಗಮನಾಭಾವೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರ್ಹೇತುರುಕ್ತ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ಮನ್ಯೇತ , ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ ; ಶ್ರುತೌ ಸತ್ಯಾಮವಧಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ , ಅತ ಆಹ –

ಶಾವಿತೇಽಪೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಶ್ರುತಿದ್ವಯವಿರೋಧಾದನಧ್ಯವಸಾಯ ಆಶಂಕ್ಯತೇ । ಭಾಷ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾ ಗಚ್ಛಂತ್ಯೇವೇತಿ ಯತ್ತನ್ನೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹಾರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತೇಷಾಮಪೀತಿ ।

ವಾಗಾದಿಗಮನಾನಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಂದಿಗ್ಧಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾನ್ನಿರ್ಣೀಯತೇ ಗೌಣಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣವಿಷಯೇ ಚ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರ ಕಥಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಮಾತ್ರಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯತೇ , ಅತ ಆಹ –

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಜೀವೇನ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಾರ್ಥಾ ವಾಗಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರತಃ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾವಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಕ್ತಿರ್ಗುಣಯೋಗಃ । ಉಪಕಾರನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಭಾಷ್ಯೇ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ।೪॥

ತಾ ಏವ ಹ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೧.ಸೂ.೫೪) ಪರಿಹಾರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಪಾಂ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಯಥಾ ಭವತಿ , ತಥಾ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಪ್ರಕಾರಮಾತ್ರಮಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಮಜ್ಞಾತಂ ಪೃಚ್ಛಯತೇ , ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸಂಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । ಆಪಸ್ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪುನರಾವೃತ್ತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಾದ್ ಜ್ಞಾತಾ ಏವ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಾದ್ಯಾಹುತಿಷ್ವಪ್ಯಾಹುತಿವಿಶೇಷಮಜಿಜ್ಞಾಸಿತ್ವಾ ಪಂಚಮ್ಯಾಮ್ ಆಹುತಿವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನ ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಯೈವ ಪಂಚಮ್ಯಾಹುತಿಃ ಸೈವ ಪ್ರಥಮಾದಿಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಭವತೀತಿ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಪ್ರಶ್ನಹೃದಯೇ ಪ್ರಥಮಾಹುತೌ ಅಬ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಹುತ್ಯಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿತ್ಯಬಹುವಚನಾಂತತ್ವಾದನಪಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ।

ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಯಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಾಹುತಿತ್ವೇ ಪರಂಪರಯಾ ತಜ್ಜಾತಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯಾಬ್ವಹುಲತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಪ್ಯೇವಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವೇಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಮಪ್ತ್ವೋಪಚಾರಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸಬಂಧಮಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಆಪೋ ಹಾಸ್ಮೈ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸಂನಮಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥ ಆಹುತ್ಯಪೂರ್ವರೂಪಾ ಆಪೋ ಜೀವಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯ ಪರಲೋಕಂ ನಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಸಂವಾದಕತ್ವೇನ ತೇ ವಾ ಏತೇ ಇತ್ಯಾದಿವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇರುದ್ಧಾಹೃತಮ್ । ತದಿತ್ಥಮ್ - ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಜನಕೇನ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ‘‘ನ ತ್ವೇವೈನಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನ ಗತಿಂ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ನ ತೃಪ್ತಿಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ನ ಲೋಕಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ವೇತ್ಥೇ’’ತ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಉದ್ಭಾವಿತೇ ತೇನ ಚಾನುಮೋದಿತೇ ಜನಕಃ ಷಟ್ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ನಿರ್ಣಿನಾಯ । ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ವಾಯುಂ ಸಮಿಧಂ ಮರೀಚೀರೇವ ಶುಕ್ರಾಮಾಹುತಿಂ ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯತಸ್ತೇ ದಿವಮಾವಿಶತಸ್ತೇ ದಿವಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಸಮಿಧಂ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ಶುಕ್ರಾಮಾಹುತಿಂ ತೇ ದಿವಂ ತರ್ಪಯತಸ್ತೇ ತತಾ ಆವರ್ತೇತೇ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಪೃಥಿವೀಂ ಪುರುಷಂ ಯೋಷಿತಂ ಚಾಹವನೀಯತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಾದೀಂಶ್ಚ ಸಮಿದಾದಿತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಯೋಷಿದಗ್ನೇರ್ಯಃ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯಿತ್ಥಾಯೀ’’ ಇತಿ । ತತ್ರೈಷ ಷಟ್ ಪ್ರಶ್ನೀನಿರ್ಣಯಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮದ್ಭಿಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿಃ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾತ್ । ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನ್ಯಾಂ ಹ್ಯಾಹವನೀಯಸಮಿದಾಹುತಯ ಏವ ಶ್ರೂಯಂತೇ , ನ ತು ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರಾಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಾಗ್ನಿಶ್ಚಾಧಿಕಃ ಪರ್ಜನ್ಯಶ್ಚ ನ ಶ್ರುತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಆಹುತಿಗತ್ಯಾ ಗತಿಸಾಮ್ಯಾದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ಪರಿಹಾರಃ ।

ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ಪ್ರೌಢ್ಯಾ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಪೇತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ –

ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನೀತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಷಟ್ಸು ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಷು ಯೇ ಪ್ರಶ್ನಾಸ್ತೇಽಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೇಷು ಸಮಸ್ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಘಟಂತೇ ; ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ತತ್ರಾಪ್ಯುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬಹುಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯಲ್ಪವೈಷಮ್ಯಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೇಶ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಸ್ವರ್ಗಾತ್ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಾಗ್ನೇಶ್ಚ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾತ್ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಸಮಾಹಾರಃ ಷಣ್ಣಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚ ಷಡಗ್ನ್ಯುಪಾಸನಮಿದಮ್ । ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದೇತಿ ತ್ವವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ಸಾಮ್ಯಲಿಂಗಾತ್ ಷಷ್ಠಾಗ್ನ್ಯುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರಚಯಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಸಂಖ್ಯಾನುವಾದಿಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿಷು ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಲಂಭಾದುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿವಿಷಯಾಣಾ ಚ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯನಿಭಿಜ್ಞೋ ವಾಚಸ್ಪತಿರಿತ್ಯುಪಹಾಸೋಽನವಸರಃ ॥೬॥

ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ಸೋಮಸ್ಯ ಯಥೇತಿ ಶೇಷಃ । ಲೋಣ್ಮಧ್ಯಮೈಕವಚನಂ ಸರ್ವವಿಭತ್ತ್ಯರ್ಥೇಷು ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರಾಖ್ಯಪೌನಃಪುನ್ಯೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ತೇನಾಪ್ಯಾಯಸ್ವೇತಿ ಆಪ್ಯಾಯ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತಿ ಅಪಕ್ಷಪಯ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಸೋಮಂ ಯಜ್ಞೇ ಭಕ್ಷಯಂತ್ಯೇವಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪುರುಷಾನ್ ದೇವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತಾಸ್ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತೌ ಏತಾನ್ ಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಿಣಾಮಭಿಧಾನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಭಾಕ್ತತ್ವಂ ಭಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ವರ್ಣಿತಂ , ಸ್ವಯಂ ತು ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರೇಣಾವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –

ಸೋಮಮಯಾಲ್ಲೋಕಾನಿತಿ ।

ಯುಕ್ತತರಶ್ಚಾಯಮರ್ಥಃ ; ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇತಿ ಕರ್ಮಾಭಿಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ವಿಭೂತಿಮನುಭೂಯೇತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ನತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತಿಃ ॥೭॥ ಪಂಚಮ್ಯಾಂ ತ ಆಹುತಾವಾಪೋ ಯಥಾ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಭವಂತಿ ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ತಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗಾದಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವಾನ್ ಗಚ್ಛಂತಿ ಕ್ವಾಯಂ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತಿ ಆರ್ತಭಾಗಸ್ಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಅಸ್ಮೈ ಅಧಿಕಾರಿಣೇ । ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸನ್ನಮಂತೇ ಆನಯಂತಿ । ಅಥೋತ್ತರಮಾರ್ಗಕಥಾನಂತರಮ್ । ಗ್ರಾಮೇ ಗೃಹಾಶ್ರಮೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ । ಇಷ್ಟಂ ಯಾಗಾದಿಪೂರ್ತವಾಪ್ಯಾದಿಕರಣಂ ದತ್ತಂ ದಾನಮ್ । ಇತ್ಯೇತಾನ್ಯುಪಾಸತೇಽನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಯೇ ತೇ ಧೂಮಂ ಧೂಮಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮ್ ಅಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಆಕಾಶದೇವತಾತೋ ವಾಯುಮಾಪ್ನುವಂತಿ । ಅಸೌ ಅಮುಕನಾಮಾ ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಲೋಕಾಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಹಾ ಗಚ್ಛತು ಏತದೇವಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರೋಹಿತಾದ್ಯಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ವಸ್ವಾದಯೋ ದೇವಾಸ್ತೃಪ್ಯಂತೀತಿ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತಮ್ । ಅಥ ಪಿತ್ರಾನಂದಕಥನಾನಂತರಂ ಜಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಕರ್ಮಭಿಃ ಪಿತೃಲೋಕೋ ಯೈಸ್ತೇಷಾಂ ಪಿತೄಣಾಂ ಯೇ ಆನಂದಾಃ ಸ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಮೇಕ ಆನಂದಃ । ಪಿತ್ರಾನಂದಶತಗುಣ ಆನಂದಃ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಕರ್ಮಣೇತಿ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಕೃತಾತ್ಯಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನ್ ದೃಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಯಥೇತಮನೇವಂ ಚ ॥೮॥

ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನೀನಾಮ್ ಅಪಾಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಪುಂಪರಿಣಾಮಹೇತುಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾದ್ಭಿಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಜೀವಗಮನಮುಕ್ತಂ , ತತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಃ ಕರ್ಮೈವ ನಾಸ್ತಿ ಕುತಸ್ತತ್ಸಮವಾಯಿನ್ಯ ಆಪಃ? ಕುತಸ್ತರಾಂ ಪುಂಪರಿಣಾಮಃ? ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತ ಏವ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮೈಕಭವಿಕನಯಾದ್ವಿಲಯ ಸಂಭವೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೈಷ್ಫಲ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।

ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯದಿತಿ ।

ಅಂತಃ ಫಲಮ್ ।

ಮುಕ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಏಷಾಂ ಹೇತೂನಾಂ ಸಮಸ್ತಮೇವ ಕರ್ಮ ಸ್ವಕೀಯಂ ಫಲಮುಪಭೋಜಿತವದಿತ್ಯುಪರಿತನಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾಽನ್ವಯಃ ।

ನನು ಫಲಂ ದತ್ವಾಪಿ ಕರ್ಮ ತಿಷ್ಠತು , ತತ್ರಾಹ –

ಸ್ವಫಲವಿರೋಧೀತಿ ।

ಲೋಕೇ ತಥೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ಕಥಾಮವರೋಹಣಮತ ಆಹ –

ಆಚಾರಾದಿತಿ ।

ಚರಣಾದಿತಿ ಚೇದಿತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಚಾರೇ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವನ್ನಾಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಘಟನಾ ।

ನನು ಯಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಚಾರೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಸಾಧುಕಾರೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ ಕರಣಾಚರಣಯೇರೇಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಸ್ತಾಂ ವೇತಿ ।

ಭವೇತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ತಾರಮನುಶೇತೇಽನುಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾರ್ಥಾನುಶಯಃ । ಜಾತಿರ್ಜನ್ಮ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೋಪನ್ಯಸ್ತಾ । ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಭಾಷ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟ್ಶ್ಚಾಯಂ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣೀತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಥ ವೇತಿ ।

ಉಪಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಾಮಿತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇಽತ ಆಹ –

ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತಿ ।

ಯಾವತ್ಪದಸ್ಯೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ಕಿಂಚೇತಿ ಪದಸ್ಯೇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಂತರಗತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರತ್ಯಯಾವತ್ಪದಸ್ಯ ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವನವಿಷಯತ್ವೇಽಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿಶೇಷಂ ಶಂಕತೇ –

ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲವಿಧಾನೇತಿ ।

ನನು ಸಾಯಂ ಜುಹೋತಿ ಪ್ರಾತರ್ಜುಹೋತಿ ಇತಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ವಿಧೀಯತಾಂ ಕಾಲಃ , ಸ ತ್ವಂಗತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಾಸಂಕೋಚಕಃ. ತತ್ರಾಹ –

ಕಾಲಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಕಾಲಸ್ಯ ಪುರುಷಾನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ , ತತಶ್ಚ ನೈಮಿತ್ತಿಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವರ್ಗೇ ತದಫಲೇಷ್ಟಾಪೂರ್ತವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸಂಜಾತವಿರೋಧಸ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಯಾವಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಜಾತವಿರೋಧೋಪಸಂಹಾರಗತರಮಣೀಯಚರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಥಂ ಸಂಕೋಚಃ? ಇತಿ ಶಂಕತೇ –

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಸ್ವಯಮೇವ ಸಂಕುಚಿತಾರ್ಥಾ ಯಾವಚ್ಛ್ರುತಿಸ್ತದಪೇಕ್ಷಿತವಿಷಯೇ ಉಪಸಂಹಾರೇಣ ನೀಯತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ರಮಣೀಯಚರಣನಿಮಿತ್ತಕೋಽವರೋಹ ಇತಿ ವದಂತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾಽರ್ಥಾತ್ತದಿತರಭುಕ್ತಫಾಲಕಾರ್ಮವಿಷಯಾ ಯಾವಚ್ಛ್ರುತಿರಿತಿ ವಿಷಯೋ ದತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ತದ್ ಭೋಕ್ತೃಕೃತಂ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ , ಕರ್ಮಮಾತ್ರಂ ವಾ ।

ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಾವಂತ ಇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯಾವತಾಂ ವೇತಿ ।

ಪ್ರಥಮಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ - ಚಿರೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ –

ಪುರುಷಾಂತರೇತಿ ।

ಪೂರ್ವದರ್ಶಿತಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ತುಚ್ಛತಾಮಾಹ –

ಸಕಲೇತಿ ।

ಹೇತ್ವಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ಕರ್ಮರಹಿತಾವರೋಹಶಂಕಾ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಿತ್ರಾದಿಕರ್ಮಚರಣಾಭ್ಯಾಂ ತದುಪಪಾದನಾನ್ಮನ್ಯಮಾನೋಕ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯುಕ್ತಸಿದ್ಧಾಂತ ಏವೈಕದೇಶಿನಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅನುಪಭುಕ್ತಕರ್ಮವಶಾದಿತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ಸೌತ್ರದೃಷ್ಟಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಾದಿತಿ ।

ನನೂತ್ಪತ್ತಿಕರ್ಮಶೇಷೇ ತತ್ಫಲಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗೇ ಏವ ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ , ಸಮಸ್ತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೇಃ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಧಾನಾದತ ಆಹ –

ನ ಚಾವಶೇಷೇತಿ ।

ತಿಷ್ಠಾಸನ್ ಸ್ಥಾತುಮಿಚ್ಛನ್ ಭುವಿ ಶೇಷಫಲಭೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಸ್ತಿನಾಂ ಸಮೂಹೋ ಹಾಸ್ತಿಕಮ್ । ಅಶ್ವಾನಾಂ ಸಮೂಹೋಽಶ್ವೀಯಮ್ ।

ತನ್ಮೂಲಾ ಚೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟನ್ಯಾಯಮೂಲಾ ಲೌಕಿಕೀ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದೈರ್ಗೀತಾಂ ಸುಕೃತಶಕಲೈಃ ಸ್ವರ್ಗೀಣಾಂ ಭೂಮಿಭಾಗೇ ಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಕಥಯತಿ ಪುರೀಂ ವರ್ಣಯನ್ ಕಾಲಿದಾಸಃ । ಸ್ವಲ್ಪೀಭೂತೇ ಸುಚರಿತಫಲೇ ಸ್ವರ್ಗೀಣಾಂ ಗಾಂ ಗತಾನಾಂ ಶೇಷೈಃ ಪುಣ್ಯೈರ್ಹೃತಮಿವ ದಿವಃ ಕಾಂತಿಮತ್ಖಂಡಮೇಕಮ್ ॥ ಅಥವಾ - ತತಃ ಶೇಷೇಣೇತ್ಯಾದ್ಯೈವ ಸ್ಮೃತಿರ್ಲೌಕಿಕೀ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ತನ್ಮೂಲೇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಂ –

ಲೌಕಿಕೀತಿ ।

ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಮೂಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ।ಶಕ್ಯತೇ ಚಾಸ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇರ್ವೇದೋಽನುಮಾತುಮ್ । ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಾ ಮಧುರೋಕ್ತಿಃ । ನೈವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನೈಷ್ಠುರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಯತ್ತು ಸ್ವರ್ಗಸುಖಂ ಭುವಿ ಭೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ಭಾಂಡಸ್ನೇಹವತ್ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟೇನ ಹಿ ಕರ್ಮಶೇಷೋಽನುಮಿತಃ , ತಸ್ಯ ಚ ಭುವಿ ಭೋಗಃ ಕಲ್ಪಿತಃ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗೋದ್ದೇಶೇನ ಯಾಗವಿಧಿನಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ , ಭೌಮಸುಖಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಸ್ಮಾರ್ತಃ ಶೇಷಶಬ್ದೋಽಪಿ ನ ಭುಕ್ತಕರ್ಮಣಃ ಶೇಷಂ ವಕ್ತಿ , ಕಿಂತು ಕರ್ಮರಾಶಿಮಧ್ಯೇಽನುಪಭುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ।

ಕವಿರಪಿ ದಿವಃ ಖಂಡಮಿವೇತಿ ಪುರಮುಪಮಿಮಾನೋ ಭುವಿ ಭೋಗಮಾಹ –

ಪ್ರಾಯಣೇನೇತಿ ।

ಪೂರ್ವದೇಹಾವಸಾನಕಾಲೀನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯುಗಪದೇವ ತತ್ಫಲಾನಿ ಭುಜ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ।

ಇದಾನೀಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯುಗಪದಭಿವ್ಯಕ್ತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಮೇಣ ಫಲಂ ದದತಾಮತ ಆಹ –

ನ ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭುಜಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಾನಂತರಂ ಪರಕರ್ಮಭಿಃ ಸಂಸರಂತು ನೇತ್ಯಾಹ – ನ ಚೇತಿ ॥೮॥

ನಿರನುಶಯಾ ಏವೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾಪೂರ್ವರಹಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೯॥

ಆಚಾರಸ್ಯ ಯಾಗಾದಿವದ್ ನ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸ್ನಾನಾದಿವದಿತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘‘ತೀರ್ಥೇ ಸ್ನಾತಿ ತೀರ್ಥಮಿವ ಹಿ ಸಜಾತಾನಾಂ ಭವತೀ’’ತಿ । ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಪ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ ‘‘ಜಂಜಭ್ಯಮಾನೋಽನುಬ್ರೂಯಾನ್ಮಯಿ ದಕ್ಷಕ್ರತೂ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾವಾತ್ಮನಿ ಧತ್ತೇ’’ ಇತಿ । ತತ್ರ ತೀರ್ಥಸ್ನಾನಂ ಜೃಂಭಾನಿಮಿತ್ತಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣಂ ಚ ಕಿಂ ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಧರ್ಮಃ , ಉತ ಶುದ್ಧಮನುಷ್ಯಧರ್ಮಃ , ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಯುಕ್ತಮನುಷ್ಯಧರ್ಮೋ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ನ ತಾವತ್ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಧರ್ಮತ್ವಮ್ ; ವಾಕ್ಯೇನ ಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಯುಕ್ತಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಮ್ ; ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾವಿಶೇಷಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾಚ್ಛುದ್ಧಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ । ನ ತಾವದಿದಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಫಲಾಯ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತೇ ; ಫಲಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ವಾಕ್ಯಶೇಷನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನೋಪದಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಫಲತ್ವಾನಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ । ಗುಣಕರ್ಮ ತು ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚ ನ ಪುರುಷಮಾತ್ರೇ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ವೈಯರ್ಥಾತ್ । ಅಪೂರ್ವಸಾಧನಾಂಶೇ ಹಿ ಧರ್ಮವಿಧಾನಮ್ ಅಪೂರ್ವಸಾಧನತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ಚ ನ ಪ್ರಕರಣಾದೃತೇ ಇತಿ ದುರ್ಬಲಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನಾನುಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಯುಕ್ತಮನುಷ್ಯಧರ್ಮತ್ವಮೇವೇತಿ । ಏವಂ ಯಥಾ ತೀರ್ಥಸ್ನಾನಾದೇಃ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾಯಿಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಂ , ತಥಾಽಽಚಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಚಾರಹೀನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾನುಮಿತವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದ್ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾತೃಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಮಾಹ – ಸರ್ವೋಽನುಶಯ ಇತಿ ॥೧೦॥

ಯಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಚಾರೀತಿ ಕರಣಾಚರಣಭೇದನಿರ್ದೇಶೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸ್ಯ ಯಾವತ್ಪಿಂಡಭಾವಿತ್ವೇನ ಜಾತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕತ್ವಸ್ಯ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಭಾವೇನ ಜಾತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕರಣಚರಣತ್ವಯೋಶ್ಚಾದೃಷ್ಟತ್ವಾವಾಂತರಜಾತಿತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಗನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಗೋಬಲೀವರ್ದೇತಿ ।

ಪರಾಪರಜಾತಿವಿಷಯಗೋಬಲೀವರ್ದನ್ಯಾಯೇಽನುವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಷಯತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕಶಬ್ದ ಉಪಚರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೧॥ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ತದದೃಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪರ್ಯವೈತಿ ಪರಿಗಚ್ಛತಿ ಪರಿಕ್ಷೀಣಂ ಭವತಿತದಾ ತ ಆವರ್ತಂತ ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನಾನ್ವಯಃ ।

ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।

ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿಹ ಲೋಕೇ ಯಃ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ತಸ್ಯಾಂತಂ ಫಲಂ ಪರಲೋಕೇ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪುನರಸ್ಮೈ ಲೋಕಾಯ ಆ ಏತಿ ಆಗಚ್ಛತಿ । ಪುನಃ ಶಬ್ದಾತ್ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಾಗತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇಽನಾದಿತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯ । ಕಿಮರ್ಥಮಾಗಮನಂ? ಕರ್ಮಣೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯ । ತತ್ರ ತೇಷ್ವನುಶಯಿಷು ಮಧ್ಯೇ ಇಹ ಲೋಕೇ ಯೇ ಪೂರ್ವಂ ರಮಣೀಯಾಚರಣವಂತ ಆಸನ್ , ತೇ ತದನುರೂಪಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಯೋನಿಂ ಶರೀರಮಾಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಯತ್ ತದ್ ಅಭ್ಯಾಶಃ ಕ್ಷಿಪ್ರಮ್ ಅವಶ್ಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋನಿಶಬ್ದಃ ಸ್ಥಾನವಚನಃ । ಕಪೂಯಚರಣಾಃ ಕುತ್ಸಿತಾಚರಣಾಃ । ವರ್ಣಾ ವರ್ಣಿನಃ । ಆಶ್ರಮಾ ಆಶ್ರಮಿಣಃ । ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಾದಯೋ ಮೇಧಾಂತಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ । ಸಂಸಾರೇ ಮಜ್ಜಮಾನಸ್ಯ ಜಂತೋಃ ಕದಾಚಿತ್ಸುಕೃತಂ ಸುಷ್ಠ್ವಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಂ ಕೃತಂ ಯತ್ಕರ್ಮ ತದ್ಯಾವದ್ ದುಃಖಾತ್ಸಂಸಾರಾನ್ಮುಚ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೂಟಸ್ಥಮಿವ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಯೋಜನಾ ॥೧೧॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಕೃತಾತ್ಯಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಚ ಶ್ರುತಮ್ ॥೧೨॥ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿತ್ವವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ತ್ವನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಶುಭಮಾರ್ಗೇಣ ಗಮನಮಾತ್ರಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವೈರಾಗ್ಯಜನನಮ್ ।

ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಯಾವಚ್ಛಬ್ದಯೋಶ್ಚಿರಭುಕ್ತಾದಿಕರ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದಸ್ತು ಸಂಕೋಚಃ , ಯೇ ಕೇ ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಸಂಕೋಚೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ಯೇ ಕೇ ಚೇತಿ ।

ಹೇತೂನಾಮೇಷಾಮನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಚಂದ್ರಲೋಕಗಮನೇ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಸಮಾಮ್ನಾನಮ್ , ಉಪಪತ್ತಿರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ದೇಹಾರಂಭಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಕುತೋಽನುಪಪತ್ತಿರತ ಆಹ –

ಪಂಚಮ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನನ್ವಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿವಿಷಯ ಏವಾಸ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ದ್ಯುಶಬ್ದೇನ ದಿವಿ ಹುತಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಶ್ರದ್ಧಾ ಸೋಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತೀತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಪುರುಷಶ್ರುತಿರ್ನ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಯಥೋಪಾತ್ತಮನುಷ್ಯೇಷ್ವೇವ ಸಂಕೋಚ್ಯತಾಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಚೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮೇವೇತಿ ಭ್ರಮಮಪೋಹತಿ –

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಯೋರೇವ ಶ್ರುತಾವವಗಮಾದುತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಿಭಿರೇವಾವರುದ್ಧತ್ವಾದನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವೇತ್ಯಾಹ –

ಗಮನಾಗಮನಾಯ ಚೇತಿ ।

ದ್ವಯೋರೇವ ಮಾರ್ಗಯೋರಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಜಾಯಸ್ವೇತಿ ।

ಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಭೋಗಾಯತನತ್ವಮ್ । ನನು ‘‘ವೇತ್ಥ ಯಥಾಽಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ’’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ‘‘ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇ’’ ತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ।

ಅಸ್ಮಿಂಚಂದ್ರಲೋಕಾಸಂಪೂರಣಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಾಂತರತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ , ಏಕಮಾರ್ಗತ್ವೇ ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕೋ ನಿಬಿಡಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಿತಿ ।

ಅಸಂಪೂರಣೇನ ಹಿ ಪ್ರತಿವಚನೋಪಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಾಗತ್ಯೇಹ ಶ್ವಾದಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪಾಪಿನಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕಗಮನೇನ ತತ್ರ ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ತತಶ್ಚಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಜನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನನ್ಯಮಾರ್ಗತಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಂ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಪರತ್ವಾಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ ।

ಇದಾನೀಂ ನ ಕತರೇಣ ಚ ನೇತ್ಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಸೂಚಕತ್ವಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ನ ಕತರೇಣ ಚ ನೇತೀತಿ ।

ಏತಯೋರ್ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣಯೋಃ ಕತರೇಣ ಚ ನ ಏಕತರೇಣಾಪಿ ಯೇ ನ ಗಚ್ಛಂತಿ ತಾನಿ ಕ್ಷುದ್ರಭೂತಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಕೀಟಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗದ್ವಯಮುತ್ಥಿತಾನಾಮಿತ್ಯೇತನ್ನ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಂದ್ರಲೋಕಾಸಂಪೂರಣಪರತ್ವಾದಸಂಪೂರಣಸ್ಯ ಚ ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಾಗತಾನಾಂ ಕೀಟಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಕತರೇಣಾಪಿ ನೇತಿ ನಿಷೇಧೋ ನಿಂದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಾನಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಶರೀರೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಮಾರ್ಗಮಾಹ ; ತಥಾಪಿ ಮಾರ್ಗಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ತೃತೀಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಾರ್ಗತ್ವಂ ಗಮಯತ್ಯವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶಸ್ಯ ಸಾಜಾತ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –

ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ ಇತ್ಯುದಾಹರ್ತವ್ಯೇ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದಸೌ ಮಾರ್ಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಂ ತಸ್ಯ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿದ್ವಂದೀಭೂತಂ ಮಾರ್ಗಮೇವಾಚಕ್ಷೀತ ನ ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಪಿತೃಯಾಣೇನೈವಗತ್ವಾ ಆಗತ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತುದೇಹಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನತ್ವಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತ , ನ ತು ಮಾರ್ಗಾಂತರಸ್ಯ , ತರ್ಹಿ ‘‘ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾ’’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಶುಭಾಶುಭಶರೀರಸ್ಯ ತೃತೀಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚಾಸ್ತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಶಬ್ದೋ ಮಾರ್ಗವಾಚೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ಸರ್ವೇ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಂದ್ರಗಮನಭುಕ್ತಮಿತಿ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಂ ತೃತೀಯಮಾರ್ಗವಿಷಯವಿಶೇಷವಚನೇನ ಸಂಕೋಚನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದ್ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚೇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮಾಹುತಾವಾಪ ಇತ್ಯಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ವರ್ಗಗಮನಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಸ್ವಾರ್ಥವಿಧಾನಪರಮಿತಿ ।

ಭಾಸ್ಕರೇಣ ಸುಕೃತಿನಾ ದುಷ್ಕೃತಿಭಿಃ ಸಮಾನಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಸನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪಾದಕತಯಾ ಸಯಮನೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾಣಿ ನೀತಾನಿ । ನ ಭೋಗಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ದುಷ್ಕೃತಿನಾಂ , ಕಿಂತು ತದ್ದ್ವಾರಾ ನರಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾವರೋಹಾದಿತಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರಿತಿ ಸೂತ್ರಾದಾರಭ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ದರ್ಶಿತಃ ।

ತದ್ದೂಷಯತಿ –

ಅವರೋಹಾಪಾದನತಯೇತಿ ।

ಸಂಯಮನೇ ತ್ವನುಭೂಯಾವರೋಹ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಂಯಮನಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯಾವರೋಹಾಪಾದಾನತಾ ಶೀಘ್ರಮವಗಮ್ಯತೇ । ತುಶಬ್ದೇನ ಚ ಚಂದ್ರಾಪಾದಾನತಾ ವಾರ್ಯತೇ । ಪರಸ್ಯ ತು ಭೋಗವೈಷಮ್ಯಮರ್ಥಾದ್ಗಮ್ಯೇತ , ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರೋಹ ಇತಿ ಚಾಧ್ಯಾಹಾರಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೨॥೧೩॥೧೪॥೧೫॥೧೬॥೧೭॥೧೮॥೧೯॥೨೦॥೨೧॥

ನ ಸಾಂಪರಾಯ ಇತಿ ।

ಸಮ್ಯಗವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪರಾ ಪರಸ್ತಾದ್ದೇಹಪಾತಾದ್ ಈಯತೇ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಪರಾಯಃ ಪರಲೋಕಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಸಾಧನವಿಶೇಷಃ ಸಾಂಪರಾಯಃ । ತಂ ಬಾಲಮವಿವೇಕಿನಂ ವಿಶೇಷತೋ ವಿತ್ತನಿಮಿತ್ತೇನ ಮೋಹೇನ ಮೂಢಂ ಛನ್ನದೃಷ್ಟಿಮತ ಏವ ಪ್ರಮಾದಂ ಕುರ್ವಂತಂ ಪ್ರತಿ ನ ಭಾತಿ ; ಸ ನ ಕೇವಲಮಜ್ಞ ಏವ , ಕಿಂ ತು ವಿಪರೀತದರ್ಶ್ಯಪಿ , ಯತೋಽಯಮೇವ ಲೋಕಃ ಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಾದಿರಸ್ತಿ ನ ಪರ ಇತಿ ಮಾನೀಮನನಶೀಲಃ । ಅತಸ್ತದನುರೂಪಮಾಚರನ್ಪುನಃಪುನರ್ಜನನಮರಣಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಮೇವ ಸಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ವಚನಮ್ । ವೈವಸ್ವತಂ ಜನಾನಾ ಪರಲೋಕಗತಾನಾ ಸಂಗಮನಂ ಸಂಗಮ್ಯಂ ಹವಿಷಾ ಪ್ರೀಣಯತೇತಿ । ಜೀವಜಂ ಜರಾಯುಜಮ್ । ಅಂಡಜಂ ಹಿ ಕಿಂಚಿದ್ವೃಶ್ಚಿಕಾದಿ ಮಾತುರುದರಂ ನಿರ್ಭಿದ್ಯ ಮೃತಾಜ್ಜಾಯತೇ । ಉದ್ಭಿಜ್ಜಂ ಚ ಕಿಂಚಿದ್ವೃಕ್ಷಾದ್ಯಚೇತನಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುದ್ಭಿದ್ಯ ಜಾಯತೇ । ಜರಾಯುಜಂ ತು ಜೀವತೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥೨೧॥

ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರುಪಪತ್ತೇಃ ॥೨೨॥

ಅತ್ರಾಕಾಶಂ ವಾಯುಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವನಿರ್ದೇಶಾದ್ಧೂಮೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿ ಭವತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ , ತದಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಯುಕ್ತಂ ಮಾರ್ಗ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ತೃತೀಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸ್ಥಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ನ ತು ಭವತಿಶ್ರುತೇಃ ಸಾದೃಶ್ಯಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇಽಸ್ತಿ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಸಂಗತಿಃ ।

ವಾಯುಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವೇತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವತ್ತ್ವೇನ ಪರಾಮರ್ಶಕವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –

ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದೇರಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯಾಸಂಭವದರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ನಂದಿಕೇಶ್ವರೋ ಹಿ ರುದ್ರಮಾರಾಧ್ಯ ಮಾನುಷಶರೀರೇಣೈವ ದೇವದೇಹತ್ವೇನ ಪರಿಣನಾಮ । ನಹುಷೋಽಪೀಂದ್ರತ್ವಂ ಗತೋಽಗಸ್ತ್ಯಶಾಪಾದಜಗರತ್ವಂ ಜಗಾಮ । ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿರ್ಭವತಿ । ಇತರಥಾ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತದನುಪಪನ್ನಂ ಭವತಿ ।

ಶ್ರುತೇರ್ಹಿ ಸಾದೃಶ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇ ಮಾಣವಕೇ ಇವ ವಹ್ನಿಶ್ರುತೇಃ ಗೌಣತಾಸ್ಯಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಗೌಣ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಗೌಣ್ಯಾಮಪಿ ಗುಣಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಽಸ್ತಿ , ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತ್ವಭಿಧೇಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಿವಸ್ತ್ವಂತರಪರತ್ವಮ್ , ನ ಸಂಬಂಧಪರತ್ವಮ್ , ಗುಣಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾಯಾಂ ತು ಗೌಣ್ಯಾಂ ವೃತ್ತೌ ಗುಣಪರತ್ವಂ ನ ಗುಣಯುಕ್ತವಸ್ತುಪರತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಪಾಠೇ ಸ್ವಸಮೋ ಭಾವೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಾಸ್ತೇಷಾಂ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮಿತಿ ಸಮಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಸ್ಯಾದತಃ ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪಾಠಸ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸಮಾನ ಇತಿ ।

ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಉಷಿತ್ವಾಽಥ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನಂತರಮೇತಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪಂಥಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ , ಪುನಃ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಗತಾ ನಿವೃತ್ತಾಶ್ಚೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕೋಽಸಾವಧ್ವಾ ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿವರ್ತಂತ ಇತಿ , ಉಚ್ಯತೇ – ಯಥೇತಮ್ । ಯಥಾಗತಮ್ । ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪಿತೃಲೋಕಾದಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಿತಿ ಗಮನಕ್ರಮಃ । ಆಗಮನೇಽಪ್ಯಾಕಾಶನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಯಥೇತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಆಗಮನೇ ಪಿತೃಲೋಕಾದ್ಯಸಂಕೀರ್ತನಾದಭ್ರಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಾಚ್ಚಾನೇವಮಪೀತಿ ಗಮ್ಯತೇಽತೋ ಯಥೇತಮಿತಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ , ಯಾ ಆಪಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಶರೀರಮಾರಬ್ಧವಂತ್ಯಸ್ತಾಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ದ್ರುತಾ ಆಕಾಶಗತಾ ಆಕಾಶಸದೃಶಾ ಭವಂತಿ । ತದುಪಹಿತಾ ಅನುಶಯಿನೋಽಪ್ಯಾಕಾಶಸಮಾನಾ ಭವಂತಿ । ಆಪೋ ವಾಯುನಾ ಇತಶ್ಚಾಮುತಶ್ಚ ನೀಯಮಾನಾ ವಾಯುಸಮಾ ಭವಂತಿ । ಅನುಶಯ್ಯಪಿ ತಾದೃಶೋ ಭವತಿ । ತದನಂತರಂ ಗಮನಕಾಲೇ ಯೋ ಧೂಮ ಆಸೀತ್ ತತ್ತುಲ್ಯೋ ಭವತಿ । ತತಃ ಅಪಾಂ ಭರಣಾತ್ ಸಂಭೃತೋದಕಮಭ್ರಂ ತದ್ ಭವತಿ । ತತೋ ಜಲಸೇಚನಾನ್ಮೇಧೋ ವರ್ಷಣಕರ್ತಾ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ಭಾವಂ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮಾಪದ್ಯ ಪ್ರವರ್ಷತಿ । ವರ್ಷಧಾರಾಭಿರನುಶಯೀ ಪೃಥಿವೀಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೨॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ।

ನಾತಿಚಿರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನಾತಿಚರೇಣ ವಿಶೇಷಾತ್ ॥೨೩॥ ಆಕಾಶಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಚಿರಾಚಿರತ್ವವಿಚಾರಣಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಅತೋ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತತರಮಿತಿ ದುರುಪಸರ್ಗತರಪ್ ಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರ್ಗಮನಸ್ಯೈವ ವಿಲಂಬಿತತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಽಕಾಶಾದೇರ್ವೇಗಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರತೀಯತೇ , ತತಃ ಕಥಂ ತತ್ರಾಪಿ ಚಿರಾವಸ್ಥಾನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽತ ಆಹ –

ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಮಿತಿ ।

ದುಃಶಬ್ದೋ ಹ್ಯೇಕದೇಶಲಕ್ಷಣಯಾ ದುಃಖಂ ವಕ್ತಿ , ನ ತುವ್ಯವಧಾನಾತ್ ವಿಲಂಬಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣೇಽನುಶಯಿನಾಂ ದುಃಖನಿಷೇಧಾನ್ಮನ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಏತದೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –

ವಿನೇತಿ ।

ನ ಚೈವಮಸ್ಯಾನಾರಂಭಃ ; ಅನುಶಯಿನಾಮಾಕಾಶಾದಿಪ್ರವರ್ಷಣಾಂತಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚಿರಭಾವಿ ಅನುಶಯಿಸಾದೃಶ್ಯರೂಪತ್ವಾದ್ ಬ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಾದೃಶ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಬಾಧಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಾಂತರಾರಂಭೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ॥೨೩॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಂ ನಾತಿಚಿರಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇ ಪೂರ್ವವದಭಿಲಾಪಾತ್ ॥೨೪॥ ಅತ್ರ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೋ ಭವತಿ ।

ಶ್ರುತೇರುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಆಕಾಶಸಾರೂಪ್ಯಮಿತಿ ।

ಸರ್ವಗತಾಕಾಶಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ತೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಹಿ ತತ್ರೋಪಚಾರ ಉಕ್ತಃ , ಅತ್ರ ತು ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇಹಗ್ರಹಣೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ತದಾಶಂಕ್ಯತೇ , ತಚ್ಚಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ನ ಗೌಣತ್ವಾವಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಯನ್ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮ ತತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ , ಯಥಾ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದಿ ।

ಅತ್ರ ತು ವ್ಯಾಪಕಕರ್ಮಜತ್ವಶ್ರುತಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಮುಖ್ಯತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –

ನ ಚ ರಮಣೀಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶರೀರಭಾವಃ ಶರೀರತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಿಷ್ಟಾದೇರ್ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಾವರಶರೀರಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತಾ? ಅತ ಆಹ –

ಇಷ್ಟಾದೇಶ್ಚೇತಿ ।

ವಿಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಗತಪಶುಹಿಂಸೋಚ್ಛಿಷ್ಟಸೋಮಭಕ್ಷಾದೇರ್ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದ್ ದುಃಖಹೇತುತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕುತಃ ? ತಸ್ಯ ತತೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯೇತನ್ನ ಚ ಸಾಂಪ್ರತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯೇ ಹೇತುಃ –

ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಹೇತುಃ –

ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ನನು ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣಸ್ಥಹಿಂಸಾವಿಧೇರ್ಹಿಂಸಾಗತಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಂ ವಿಷಯಃ , ಹಿಂಸಾನಿಷೇಧಸ್ಯ ತದ್ಗತಾನರ್ಥಫಲತ್ವಂ ಗೋಚರ ಇತಿ ವಿಷಯಭೇದಾದ್ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕ್ರತುಮಧ್ಯೇ ನಿಷಿದ್ಧಹಿಂಸಾನುಷ್ಠಾನೇ ಕ್ರತುವೈಗುಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಥಾಹುರಿತಿ ।

ಕಲಂಜಭಕ್ಷಣಾದಿನಿಷೇಧಾನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದತಿಕ್ರಮೇ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ಕ್ರತೋರ್ವೈಗುಣ್ಯಮ್ । ಯಥಾವಿಹಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇಃ ।ನ ಹಿ ಕ್ರತುಶೇಷಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯತಸ್ತದತಿಲಂಘನಾತ್ಕ್ರತುವೈಗುಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಟ್ಟೋಕ್ತೇರರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಹಿ ವಿಹಿತಾಯಾ ಅಪಿ ಹಿಂಸಾಯಾ ದುಃಖಫಲತ್ವಂ , ಯದಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಂ , ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯಾ ಏವೇತಿ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥೋ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕ್ರತ್ವಾರ್ಥಾ ಹಿಂಸಾ ಪ್ರತಿಷೇಧೇತ್ ।

ತತ್ರ ಯದ್ಯಯಂ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಃ ಕ್ರತ್ವಾರ್ಥಾಂ ಹಿಂಸಾ ಪ್ರತಿಷೇಧೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯೇವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಿಷ್ಯನ್ ನಿಷೇಧ್ಯನಿಷೇಧಯೋರೇಕಾರ್ಥತಾಮಾಹ –

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಯೋ ಹಿ ಯದರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯಾದ್ ನಿವಾರ್ಯತೇ ತನ್ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ತದರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽತ ಏವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತತ್ವೇನಾನೃತವದನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ತನ್ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಯೇನ ಚ ತೇನೈವ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತತ್ವೇನ ಪಶೌ ನಿಷಿದ್ಧಯೋರಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ಭವೇತ್ , ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ನ ಸಮಾಮ್ನಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಭವೇತಾಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೌ , ನಿಷೇಧಸ್ತ್ವಭಾವಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ಏವಂ ಹಿ ಸತೀತಿ ।

ಪಶುಯಾಗೇಽತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾಜ್ಯಭಾಗನಿಷೇಧೇ ಸತಿ ತದ್ವರ್ಜನಯುಕ್ತಾಂಗಾಂತರೈರ್ಭಾವಾರ್ಥರೂಪೈರಾಜ್ಯಭಾಗಸಾಧ್ಯ ಉಪಕಾರೋ ಜನ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲನಿಷೇಧಮಾತ್ರಾತ್ । ಅತಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪ ಆಜ್ಯಭಾಗತದಭಾವಯೋಃ । ಫಲಭೂಮಾರ್ಥಿನಸ್ತ್ವನುಷ್ಠಾನಮ್ । ಪ್ರಾಭಾಕರಾಸ್ತು ಪರ್ಯುದಾಸಮೇತಮಾಹುಃ । ಅತ್ರ ಚ ಪಶುಪ್ರಕರಣ ಏವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷೇಧತ್ವಮಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ತು ಹಾನೌ ತೂಪಾಯನೇತ್ಯಧಿಕರಣೇ(ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೩.ಸೂ.೨೬) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಪಠಿತಸ್ಯ ನ ತೌ ಪಶಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಪಾಶುಕಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯುಪಗತೈತದ್ವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವೇನಾರ್ಥವಾದತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಅನೃತವದನನಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇಽಧಿಕರಣಮನುಕ್ರಮ್ಯತೇ –

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಾಮ್ನಾಯತೇ ನಾನೃತಂ ವದೇದಿತಿ ।

ತತ್ರಾಯಂ ನಿಷೇಧಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ , ತದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥೇತಿ ಚ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಯೋ ಹಿ ಯದರ್ಥಂ ಪ್ರವ್ರೃತ್ತಃ ಸನ್ನಿವಾರ್ಯತೇ ಸ ತದರ್ಥಮೇವ ಚ ನಿವಾರ್ಯತೇ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಕೈಮರ್ಥ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯ ಚ ಆಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತಾಽಭಿಧೀಯತೇ ನ ವೇತಿ ಚ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ಅಭಿಹಿತೇ ಹಿ ಕರ್ತರಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಕಾಂಕ್ಷಾವೇಲಾಯಾಂ ಶ್ರುತಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಯಾಽವಗಮ್ಯೇತ , ಅನಿಭಿಹಿತೇ ತು ಬಾಧಕಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದರ್ಥಾಚ್ಚ ಕರ್ತುಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಪ್ರತಿ ಗುಣತ್ವೇನೈವಾವಗತೇಃ ಪ್ರಕರಣೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾಽವಧಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪಚತಿ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾತೈಃ ಕರ್ತ್ರವಗಮಾದ್ ಲಃ ಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಗತಚಕಾರೇಣ ಕರ್ತರ್ಯಪಿ ಲಕಾರವಿಧಾನಾದ್ ಲಕಾರಾದೇಶಾನಾಂ ಚ ತಿವಾದೀನಾಂ ಸ್ಥಾನಿವದ್ಭಾವೇನ ಕರ್ತೃವಾಚಕತ್ವಾದಾಖ್ಯಾತಾಭಿಧೇಯಃ ಕರ್ತೇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ , ಆಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತುರನಭಿಧಾನಾತ್ । ಯಾ ತ್ವಾಖ್ಯಾತಾತ್ಕರ್ತೃಪ್ರತೀತಿಃ ಸಾ ಆಖ್ಯಾತಾಭಿಹಿತಭಾವನಯಾ ಕರ್ತುರುಪಸ್ಥಾಪನಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾ । ಸೂತ್ರಂ ತ್ವಭಿಧೇಯತ್ವದ್ಯೋತ್ಯತ್ವಯೋರುದಾಸೀನಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಲಃ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯಭಿಧಾಯ ದ್ವ್ಯೇಕಯೋರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ದ್ವಿತ್ವೈಕತ್ವಯೋರರ್ಥಯೋರ್ದ್ವಿವಚನೈಕವಚನವಿಧಾನಾತ್ ಕರ್ತೃಸಂಖ್ಯೈವಾಖ್ಯಾತವಾಚ್ಯಾ ನ ಕರ್ತಾ । ಸಂಖ್ಯೇಯಕರ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಹಿ ದ್ವ್ಯೇಕೇಷ್ವಿತಿ ಸ್ಯಾದ್ ; ದ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತೄಣಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ । ಆಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತುರಾನಭಿಧಾನೇಽನಭಿಹಿತಾಧಿಕಾರವಿಹಿತತೃತೀಯಾಪತ್ತೇಃ ಪಚತಿ ದೇವದತ್ತೇನೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಗಮ್ಯಮಾನಕರ್ತುಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅನೇನಾಭಿಧಾನೇ ಕರಣಾದಿಸಂಖ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನಾಭಿಧಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ಪಚ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕರ್ತುರ್ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಖ್ಯಾಭಿಧಾನಾಪಾತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ , ಅನಭಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತುರಿತರಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದ್ಭಾವನಾಯಾಶ್ಚ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಾಖ್ಯಾತೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ಯೋತನಾದನಭಿಹಿತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ಯೋತಿತತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ , ಕರಣಾದೀನಾಂ ಪಚತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾತ್ತೈಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಧ್ವನಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಪಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಕರ್ತೃಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸ್ಯಾದ್ಯೋತನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತುರನಭಿಧಾನಾತ್ಸಿದ್ಧಮನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ॥

ನನು ಮಾ ಭೂತ್ ಪ್ರಕರಣಾನಾಮ್ನಾನಾನ್ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ , ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ? ನ ಹೀಹ ಪುರುಷಸ್ತದರ್ಥೋವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಸ್ಮಾದನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇನೇತಿ ।

ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನೇತಿ ನಞ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಗೇನಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಭಾವ್ಯ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನನು ಹಿಂಸೈವ ಭಾವ್ಯಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।

ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವವಿಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಮರ್ಥವಿರೋಧೋ ಧಾತ್ವರ್ಥಭಾವ್ಯತ್ವೇ , ಅಪಿ ತು ಶಬ್ದವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ –

ವಿಧಿವಿಭಕ್ತೀತಿ ।

ಹಿಂಸೈವ ಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾ ತದ್ಭಾವ್ಯತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುರುಷಪ್ರತೀತಿಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಆಖ್ಯಾತಾನಭಿಹಿತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಕರ್ತ್ರಧಿಕರಣೇ ತು ಅನಭಿಹಿತಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣವಶಾತ್ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ , ಇಹ ತು ಪ್ರಕರಣಾಭಾವಾದಾರ್ಥಿಕಕರ್ತೃಶೇಷತ್ವಮವಿರುದ್ಧಂ ನಿಷೇಧಸ್ಯ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥೇ ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇನೇತಿ ಪದೇನ ದ್ಯೋತಿತಮ್ ।

ನನು ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧ್ಯಂಶೇನ ಯದಿ ಹಿಂಸಾಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮವಗತಾ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧಾವಕಾಶಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುವಾದತ್ವಮಾಹ –

ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ಕ್ರತುಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧಾರಣೀ ಹಿಂಸಾಽನೂದ್ಯ ನಿಷಿಧ್ಯತಾಂ , ತಥಾ ಚೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನಾವಗಮ್ಯತಾಮಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತಿ ।

ಹಿಂಸಾವಿಷಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಹಿಂಸಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವೇಽಧಿಕಾರಾಂತರಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಕ್ರತುಶೇಷಹಿಂಸಾನುವಾದತನ್ನಿಷೇಧವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಭಯನಿಷೇಧೇ ಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇತಿ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥನಿಷೇಧತ್ವೇ ಹಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪುರುಷಾರ್ಥನಿಷೇಧತ್ವೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಂಬಂಧದ್ವಯಬೋಧನೇ ಭವೇದ್ , ನ ತ್ವಿಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರ್ವಿಷಯಭೇದಮುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯದಾ ಚ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತಾ , ತದಾ ಇಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಣಃ ಪುಣ್ಯಮಾತ್ರರೂಪತ್ವಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾಸಂಕೀರ್ತನರೂಪೋ ಹೇತುಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ , ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮಾಲಭೇತೇತ್ಯಪವಾದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ವಿಶೇಷವಿಧಿವಿಹಿತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧಿನಾಪಿ ವಿಷಯೀಕಾರೇ ಹ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದನ್ಯಾಯಃ । ಯಥಾಽಽಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ ಪದೇ ಜುಹೋತೀತಿ ಹೋಮಮಾತ್ರಸ್ಯಾಹವನೀಯಾನ್ವಯವಿಧಿನಾ ಪದಹೋಮಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯೀಕಾರೇ ಪದಹೋಮಾನ್ವಯವಿಶೇಷವಿಧಿನಾ ಬಾಧಾತ್ತದಿತರಪರತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ।

ಅತ್ರ ತು ವರ್ಣಿತೇನನ್ಯಾಯೇನ ನಿಷೇಧಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸಮಯ ಏವ ಪುರುಷಾರ್ಥಹಿಂಸಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮೇವಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಏಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧವಿಧೈಃ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ವಿನಿಯೋಗೇ ವಿರೋಧಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥಹಿಂಸಾಸು ಸಾವಕಾಶಸ್ಯ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾನಿಷೇಧವಿಷಯತ್ವಂ ತದಾ ಹ್ಯಧಿಕಾರಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋ ವಿಷಯನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ಕೃತೋಽಯಮೇವಾವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತತ್ವೇನಾವಭಾಸಮಾನಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷತ್ಯಾಜನಲಕ್ಷಣಗುಣಸಾಮ್ಯಾದುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದ ಇತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಹಂತಿನಾ ಫಲೀಕೃತೇಷು=ಕಂಡಿತೇಷು । ತೇಽನುಶಯಿನ ಇಹ ಲೋಕೇ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪೇಣ ಜಾಯಂತೇ । ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯುನುಶಯಿಭಿಃ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಮನ್ನಮತ್ತಿ ಸ ಏವ ಚ ಯೋ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಸ್ತ್ರಿಯಾಮೃತುಕಾಲೇ ತದ್ಭೂಯ ಏವ ತದ್ಭಾವ ಏವ ತತ್ಸಮಾನಾಕಾರತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಅನುಶಯೀ । ತಥಾ ಚ ಮನುಷ್ಯಾನ್ಮನುಷ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ಪಶ್ವಾದೇಶ್ಚ ಪಶ್ವಾದಿರಿತಿ ॥೨೪॥೨೫॥೨೬॥೨೭॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಶ್ರೀಮದನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ತೃತೀಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥

ಸಂಧ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ ॥೧॥ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಯಾತಾಯಾತರೂಪತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.ಸೂ.೧೧) ತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಚಿತಃ , ತತ ಆರಭ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥಃ । ಆದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಿಹಲೋಕಪರಲೋಕಸಂಚಾರ ಉಕ್ತಃ ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –

ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಠ್ವೇತಿ ।

ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಂ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಸಂಕರಾದ್ ದುರ್ವಿವೇಕಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಠ್ವಂ , ತತ್ರ ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನೋಽಪಿ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದವಸ್ಥಂ ದುರ್ವಿವೇಕತ್ವಮಿತಿ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಮುಚ್ಯತೇ । ಮನಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನೇ ಸದಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮಭಾಸಕಮ್ ।ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮರ್ಥವತೀ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಚಿಂತಾ । ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೪) ಸಮಸ್ತಭೇದಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪಾದನಾದಜಾಮಿತ್ವಾಯ ಪ್ರಪಂಚಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಃ ।

ರಥಾದಿಸರ್ಗಾಮ್ನಾನಾದ್ರಥಾದ್ಯಭಾವಾಮ್ನಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ –

ಕಿಮಿತಿ ।

ಸರ್ವವಿಕಾರಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ಸಾಧನಾದ್ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಮಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಚಿಂತ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿವೃತಮ್ ।

ದ್ವಯೋರ್ಲೋಕಸ್ಥಾನಯೋಃ ಸಂಧೌ ಭವತೀತಿ ಸಂಧ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ನ ಯುಕ್ತಂ , ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೇಹೈವ ಲೋಕೇಽನುಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಐಹಲೌಕಿಕೇತಿ ।

ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಗ್ರಾಮಸಂಧಿರ್ದ್ವೌ ಗ್ರಾಮೌ ಭಜತೇ , ಏವಂ ಸ್ವಪ್ನ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಲಕ್ಷಣತಃ ಸ್ಪೃಶತಿ , ತತ್ರ ಪರಲೋಕಸ್ಯೈತಲ್ಲೋಕವರ್ತಿಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಜನ್ಯರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿರಹಾಚ್ಚೇದನೈಹಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ , ತರ್ಹ್ಯೈಹಲೌಕಿಕಸುಷುಪ್ತೇರಪ್ಯನೈಹಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಜನನಾದಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುರಾದಿಶಬ್ದೋ ಗೋಲಕಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಕರಣಾನಾಂ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ ।

ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಪರಲೋಕಲಕ್ಷಣವತ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಇಹಲೋಕಲಕ್ಷಣವತ್ತ್ವಮಾಹ –

ಪಾರಲೌಕಿಕೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪಿ ಪಾರಲೌಕಿಕಸುಷುಪ್ತೇರಪಾರಲೌಕಿಕತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ನ ಚ ನ ರೂಪಾದೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ತಥ್ಯರೂಪೈವ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣಾದೌ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಮರ್ಥನಾದತ ಆಹ –

ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಸತ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಇದಂರಜತಾದಿಬೋಧೇಷ್ವಿವ ಬಾಧವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಂ ಯಥಾರ್ಥಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋದಾಹರಣಮಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಭ್ರಮೇಷು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರವಿಶೇಷಾದತ ಆಹ –

ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಿತ್ವಶ್ರುತೌ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ ।

ಬಾಧಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪರಾಭಿಮತಬಾಧಕತ್ವರೂಪಮನುವದತಿ –

ಸಮಾನಗೋಚರೇ ಇತಿ ।ಸಮಾನಗೋಚರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಜ್ಞಾನಯೋರಪಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಯೋರಿವ ನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಂ – ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವೇತಿ ।

ತತ್ರ ತಾವದಿದಂರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನೇದಂರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ವಿರೋಧಾಭಾವಮಾಹ – ನಾಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ।

ನೀಲೋತ್ಪಲೇ ರಾತ್ರೌ ರಕ್ತತ್ವಭ್ರಮೋ ಭವತಿ ತಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಏವಮುತ್ಪಲಮಪೀತಿ ।

ತಸ್ಮಾದಪೀತಿ ।

ಅಪಿಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ವಿರೋಧಾಭಾವಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ । ವಿವಾದಾಸ್ಪದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತಿ ನಿಯತಲಿಂಗತ್ವಾತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ರಥೈರ್ಯುಜ್ಯಂತ ಇತಿ ರಥಯೋಗಾ ಅಶ್ವಾದಯಃ । ಪಥೋ ರಥಮಾರ್ಗಾನ್ ।

ಬಹುಶ್ರುತಿಸಂವಾದಾದಿತಿ ।

ಬಹುಶ್ರುತಯಃ ಸ ಹಿ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಉದಾಹೃತಾ ಭಾಷ್ಯೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ ಉಕ್ತಮನುಮಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಹೇತುಕಮ್ ।

ಭಾಕ್ತತ್ವೇನೇತಿ ।

ಭಕ್ತಿಃ ಸಂಕೋಚಃ ।

ತಮೇವಾಹ –

ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।

ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯೇತತ್ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಕರ್ತೃಶ್ರುತಿಃ ಸ ಹಿ ಕರ್ತೇತ್ಯೇಷಾ ಬಾರ್ಹದಾರಣ್ಯಕೀ । ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಿಸ್ತು ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷ್ವಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಕಠಶಾಖಾಗತಾ ।

ಅನುಮಾನಾಂತರಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾಹ –

ಪ್ರಾಜ್ಞೇತಿ ।

ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯ ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಮತಿಪದಂ ಸತ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನತ್ವಾತ್ , ಸಂವಾದಿಸ್ವಪ್ನವದಿತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಯನಮಾಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಸ್ವಯಂ ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾವಿಧೇನೋಕ್ತಮಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸತ್ಯಂ ಭವತಿ ಕಿಂ ಪುನರನ್ಯದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಿಯವ್ರತಂ ಪ್ರಿಯವ್ರತನಾಮಾನಂ ಕಂಚಿತ್ । ಉರ್ವರಾ ಸರ್ವಸಸ್ಯಾ ಭೂಃ ॥೧॥೨॥

ಯದುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀರದಧಿವತ್ಕಾಲಭೇದೇನೈಕಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಜತಾತ್ಮಕತ್ವಾದವಿರೋಧೋ ರಜತಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಯೋರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ನ ತಾವತ್ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯ ರಾಜಾದೇರ್ಗೃಹೇ ವಸ್ತುತೋ ಯದೀದಂ ರಜತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ , ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ , ರಾಜಮಂದಿರಗತರಜತಕುಂಭವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಯದಾಪಿ ರಜತತ್ವೇನಾನುಭೂಯತೇ , ತದೈವ ಪುರುಷಾಂತರೇ ವಿಸಂವಾದಾದಪಿ ನ ವಾಸ್ತವಂ ರಜತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತರಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನ್ಯೋಽನಾಕುಲೇಂದ್ರಿಯಸ್ತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಭಾವಂ ನಾನುಭವತೀತ್ಯೇತನ್ನೇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮಾಹ –

ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಚೇತಿ ।

ಶುಕ್ತಿಭಾವಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಶುಕ್ತಿರಜತಾತ್ಮಕಮೇಕಮೇವ ವಸ್ತು ಗ್ರಹಣಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾತ್ಕದಾಚಿಚ್ಛುಕ್ತಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ , ಕದಾಚಿದ್ರಜತತ್ವೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ।

ಮಾ ಭೂತ್ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ –

ನ ಚೋಭಯರೂಪಮಿತಿ ।

ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಮರೀಚಿಭಿರಿತಿ ।

ತೃಷ್ಣಜಃ ಪಿಪಾಸೋಃ । ಸ್ವಪಿತೃಷೋರ್ನಜಿಙಿತಿ ತೃಷೇರ್ನಜಿಙ್ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಉದನ್ಯಾ ಪಿಪಾಸಾ ।

ನನು ಮಾ ಕುರ್ವಂತು ಮರೀಚಯಸ್ತೋಯಸಾಧ್ಯಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ , ಸಂತು ಚ ತೋಯಂ , ಕಾ ಬಾಧಾ ? ತೋಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತೋಯಮೇವೇತಿ ।

ಪಿಪಾಸೋಪಶಮಕಮುದಕಮಿತ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ನ ಪ್ರಯೋಜಕದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಕಲ್ಪನೇ ಚ ವ್ಯಾಪಕವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ –

ತದರ್ಥೇತಿ ।

ನನು ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ದೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕದ್ವೈವಿಧ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾಪಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಮರೀಚಿಷು ತೋಯಮವಭಾಸಮಾನಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಮಸಮರ್ಥಮಿತಿ ಭಾಸೇತ ಸಮರ್ಥಮಿತಿ ವಾ , ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಸಮರ್ಥವಿಧೇತಿ ।

ಅಸಮರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಾ ಪ್ರಕಾರಸ್ತಂ ಪತತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಮರೀಚೀನ್ ಶುದ್ಧಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವಂ ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇವ ದಧಿ ನ ರಜತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಃ ಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಂ ದೂಷಣಮಭಾಣಿ , ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರತೀತಿರಪಿ ತಥಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಕ್ಷೀರದಧಿಪ್ರತ್ಯಯವದಿತಿ ।

ಆಚಾರ್ಯಾದೌ ನ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಿಂ ತ್ವಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರಮ್ । ಏವಂ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವೋ ನ ಜ್ಞಾನಯೋರ್ನಿರ್ಣೀಯತೇ ; ಸ್ವಗೋಚರಶೂರತ್ವಾದ್ ದ್ವಯೋರಿತಿ ತತ್ರ ಸ್ವಗೋಚರಶೂರತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾದ್ವಿರೋಧಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।

ಇದಾನೀಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಂ ನಿಗಮಯತಿ –

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಪರಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಬಾಧಿತ್ವೈವ ಪೂರ್ವಂ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ , ಕುತಃ ? ಪರಸ್ಯಾಗಾಮಿತ್ವಾದ್ ಭವಿಷ್ಯತ್ತ್ವಾದಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಪರೇಣ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ , ಸ್ವವಿಷಯಶೂರತ್ವಾದುಭಯೋರಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಪೂರ್ವಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವಪ್ರತೀತಾರ್ಥಾಭಾವಬೋಧಿತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವವಿಷಯಶೂರತ್ವೇಽಪಿ ಅರ್ಥಾದ್ವಿರೋಧಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯವಾದಿಷ್ಮ , ತಮಾಹ –

ನ ಚ ವರ್ತಮಾನರಜತಾವಭಾಸೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವರ್ತಮಾನರಜತಾವಭಾಸಿ ವಿಜ್ಞಾನಮತ ಏವಾಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಮಗೋಚರಯದ್ ಭವಿಷ್ಯತಾ ಶುಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸ್ವಸಮಯವರ್ತಿನೀಂ ಶುಕ್ತಿಂ ಗೋಚರಯತಾ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ , ಕುತಃ ? ಕಾಲಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯೇತನ್ನ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಮಾ ನಾಮೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಂ ಮಾ ಜ್ಞಾಸೀನ್ನಾಮ ಮಾ ಪ್ರಕಾಶಯತು ನಾಮ ।

ಉಪಕಾರಭಾವಹೇತುಮಿವೇತಿ ।

ಇದಂ ರಜತಮುಪಕಾರಕಂ ರಜತತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿನಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ವಸ್ತು ಯೇನ ಸ ವಿನಾಶಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿನಾಶಃ ಕಾರಣಮ್ । ರಜತಜ್ಞಾನಕಾಲಮಾರಭ್ಯ ಯಾವಚ್ಛುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಕಾಲಂ ರಜತವಿನಾಶಹೇತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿತ್ವರಜತಯೋರೇಕದೈಕತ್ರ ವಿರೋಧಾದರ್ಥಾದ್ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ರಜತಂ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತಿ । ತೇನ ತದ್ರಜತಂ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಃ ಕಾಲಃ ತಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ವಾರ್ತಿಕಾರ್ಥಃ ।

ನನು ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಾಲಾಂತರವರ್ತಿನೀಂ ತತ್ತಾಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ , ಏವಂ ರಜತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಂ ರಜತಸ್ಯ ಗ್ರಹೀಷ್ಯತಿ , ಅತ ಆಹ –

ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸವಶೇನೇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾಲವ್ಯವಧಾನಾಗಣನೇ ಹೇತುಃ । ಪರಿಚ್ಛೇದಾನಂತರಕ್ಷಣೇ ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾತ್ತದಾ ಚ ತಸ್ಯ ವಿನಶ್ಯತ್ತ್ವಾದ್ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಏತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಕಾಲವ್ಯವಧಾನಮವಿವೇಚಯಂತಃ ಸೌಗತಾ ಅನುಮಾನಗಮ್ಯೋಽಪಿ ಸಂತಾನೋಽನುಗತರೂಪಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಧ್ಯಾವಸೇಯಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಗ್ರಹಣಾದಧ್ಯುಪರ್ಯವಸೇಯ ಇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಂರಜತಾದಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಬಾಧಮುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ –

ಏತೇನೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಯ ಆಖ್ಯಾತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭಾಸಸ್ತೇನ ಸಹ ಜಾಗರಣೇ ಗತ್ವಾ ಆಖ್ಯಾತೇ ತ್ವಯಾ ಮಮೈತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಧಾನೇ ತೇನ ಚ ನೇತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಂಸವಾದಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಭಾಷ್ಯಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ರಜನ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಭಾರತವರ್ಷೇ ವಾಸರಮಿತಿ ಭಾರತಗ್ರಹಣವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ –

ರಜನೀತಿ ।

ಭಾರತವರ್ಷೇ ಯೋ ರಜನೀಸಮಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇತುಮಾಲಮಿತಿ ಮೇರೋಃ ಪಶ್ಚಿಮದೇಶಃ ॥೩॥

ನನು ಕುಂಜರಾರೋಹಾದಿದರ್ಶನಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸೂಚಕಂ ತಚ್ಚ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸೂಚಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –

ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।

ವಿಷಯಾವಿಶೇಷಿತರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರರೂಪೇಣ ಸತ್ । ತಚ್ಚ ನ ಸೂಚಕಮ್ । ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿಜ್ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸೂಚನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸತ್ತು ದೃಶ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ತದುಪಹಿತಂ ದರ್ಶನಂ ಸೂಚಕಮ್ । ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಸೂಚಕತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೋಪೇಯತೇ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮಹತ್ತ್ವಸಂಯೋಗಾತ್ ಜಾಗ್ರದ್ವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದರ್ವಾಗಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಅತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಅಸ್ತಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಖ್ಯಾದ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವಾದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ್ವಪ್ನಮಹಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೋಪಹಿತಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮನುಮನ್ಯತೇ । ಯುಕ್ತಯಾ ತು ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೋಪಹಿತತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಸ್ತು ಸ್ವಾಪ್ನೋ ಮಿಥ್ಯಾ , ನ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನಃ ಸತ್ಯಃ , ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಿತೇ ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಮಭ್ಯುನುಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ರ ಹೇತುಸ್ವೀಕಾರೇ ಹೇತುಮತ್ಸತ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ – ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನೇತಿ ॥೪॥

ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತೃತೀಯಂ ದೇಹಭೇದೇ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತೌ ತೃತೀಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರಿತಿ ।

ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಫಲಮೀಶ್ವರಸಾಯುಜ್ಯಂ ಹಿ ನ ಬಂಧೋ ದುಃಖಾಭಾವಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷೋ ಭೇದಾಶ್ರಯತ್ವಾದತೋಽಂತರಾಲವರ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕೃತೋಪಪಾದನಮಿತಿ ।

ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಸಮರ್ಥನಾತ್ ಜೀವಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯತಿರೋಧಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ನಿವೃತ್ತೇರಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ಸಮರ್ಥಿತೇತಿ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಶ್ಚ ದೇಹಯೋಗಃ ಸಮರ್ಥಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥೬॥ ಸುಪ್ತೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ಯ ಏಷ ಸಾಕ್ಷೀ ಜಾಗರ್ತಿ , ನ ಸ್ವಪಿತಿ । ಕಥಂ ನ ಸ್ವಪಿತ್ಯತ ಆಹ – ಕಾಮಂ ಕಾಮಂ ತಂ ತಮಭಿಪ್ರೇತಂ ವಿಷಯಂ ನಿರ್ಮಿಮಾಣೋ ಜಾಗರ್ತಿ ಯಸ್ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ಶುದ್ಧಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ ।

ವೃಣೀಷ್ವೇತಿ ।

ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ಮೃತ್ಯುವಚನಮ್ । ಕಾಮ್ಯಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಕಾಮಭಾಜಂಪ್ರಕಾಮಭಾಜಮತಿಶಯಭಾಜಮ್ । ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ನಾತ್ಯೇತಿ ಉಶಬ್ದ ಏವಾರ್ಥೇ । ನಾತ್ಯೇತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥೋ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಕಥನಾನಂತರಮ್ । ಅನ್ಯೇ ಆಹುಃ । ಅಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಾಗರಿತದೇಶ ಏವೈಷ ಯಃ ಸ್ವಪ್ನಃ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಯಾನಿ ಹಿ ಜಾಗ್ರತ್ಪುರುಷಃ ಪಶ್ಯತಿ ತಾನ್ಯೇವ ಸುಪ್ತೋಪಿ ಪಶ್ಯತೀತಿ ।

ಬಹೀಷ್ಕುಲಾಯಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೇನ ರಕ್ಷನ್ನವರಂ ಕುಲಾಯಂ ಕುತ್ಸಿತಂ ನೀಡಂ ಶರೀರಂ ತಸ್ಮಾತ್ಕುಲಾಯಾದ್ವಹಿಶ್ಚರಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಭಿಮಾನಮಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಯತ್ರ ಕಾಮಂ ಯತ್ರ ಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ರ ವಿಷಯೇ ಈಯತೇ ಗಚ್ಛತಿ । ಸ್ವಪ್ನಯಾ ಸ್ವಪ್ನರೂಪಯಾಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಯಮಾತ್ಮಾ ಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಂ ವಿಹತ್ಯ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಮಾಪಾದ್ಯ । ದೇಹವ್ಯಾಪಾರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಭೋಗಾರ್ಥಃ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಣಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ , ತದಾ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಪ್ರದಕರ್ಮೋಪರಮೇ ಸತಿ ದೇಹಪಾತಾದಾತ್ಮಾ ವಿಹಂತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೇಹಮದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಸ್ವಯಂ ನಿರ್ಮಾಯ ಸ್ವೇನ ಭಾಸಾ ವಾಸನಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶೇನ ಇತ್ಥಂಭೂತಃ ಪ್ರಸ್ವಪಿತಿ ವಾಸನಾಮಯೀರ್ವೃತ್ತೀಃ ಪಶ್ಯನ್ನಾಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವಮೀಶ್ವರಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಸರ್ವಪಾಶಾನಾಮವಿದ್ಯಾದಿಬಂಧಾನಾಮಪಹಾನಿರ್ಭವತಿ ।

ಕ್ಷೀಣೈಃ ಕ್ಲೇಶೈರ್ಜನ್ಮಮರಣಯೋರ್ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಪ್ರಹಾಣಿರಿತಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಫಲಮಾಹ –

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ತೃತೀಯತ್ವಂ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಿತಂ । ದೇಹಭೇದೇ ದೇಹವಿಯೋಗೇ ಸತಿ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಚ ಭೋಗಾನ್ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಕೇವಲೋಽದ್ವಿತೀಯ ಆಪ್ತಕಾಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಪರಮಾನಂದಃಪರಾನಂದಾತ್ಮಾ ಭವತೀತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಭಾಷ್ಯೇಽರಣಿನಿಹಿತಾಗ್ನ್ಯುದಾಹರಣಮರಣ್ಯೋರ್ನಿಹಿತೋ ಜಾತವೇದಾ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಠ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಲೋಕದೃಷ್ಠ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಭಸ್ಮಚ್ಛನ್ನೋದಾಹರಣಮ್ ॥೧॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಸಂಧ್ಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೩॥

ತದಭಾವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷು ತಚ್ಛ್ರುತೇರಾತ್ಮನಿ ಚ ॥೭॥ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಭವತ್ವಾಯ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೀರಿತಮ್ । ಅಥಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಯ ಸುಷುಪ್ತಿಃ ಕ್ವೇತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ ॥

ಆಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಇತ್ಯಾದಿಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶಾತ್ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವತ್ಸೃಪ್ಯೇತ್ಯಾಸಿದಮುಚ್ಚಯನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ –

ತತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –

ಏತದತ ಇತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಭ್ರಮಃ ।ತದ್ಯಪಿ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಪರ್ಯಾಸೇ ನಾಡೀಷು ಪುರೀತತಿ ವಾ ತಿಷ್ಠೇದ್ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಭಜೇತ ಜೀವಸ್ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಪ್ರಯೋಜಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ದಂಡಾಯಮಾನಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ , ಸುಷುಪ್ತೌ ತು ನಾಡ್ಯಾದಿಸ್ಥಸ್ಯ ತದನಿವೃತ್ತಮಿತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ತತೋ ನಾಡ್ಯಾದೇಃ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಾಭಾವಚಿಂತಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪೀತಿ ।

ಯಾವದ್ಯಾವದ್ಧಿ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಸ್ತಾವತ್ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪ್ಯಾವಿರ್ಭವೇತ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾವಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯೇತ , ತರ್ಹ್ಯಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಾಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಯ ಕಾರಣಾಂತರಂ ಸ್ಯಾದ್ ನಾಂಜಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ತದೇವ ಕಾರಣಾಂತರಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮ ಹ್ಯಭೂತಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಫಲಂ , ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ನ ತು ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮೇವಾವಿದ್ಯೇತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ ; ಸಮೂಲಕಾಷಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಕಾಷಾದಿತ್ಯುಪರಿತನಗ್ರಂಥೇ ಮೂಲಶಬ್ದೇನ ಭಾವರೂಪಾಽವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಭಿಧಾನಾತ್ ।

ತರ್ಹ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಜ್ಞಾನಮಭಿವ್ಯನಕ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –

ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ ।

ಚಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಾತ್ರಯೇತಿ ।

ಸ್ತೋಕಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯಾ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತಾವತ್ತದವಸ್ಥಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಸ್ಥಾನೋ ಭವತಿ ಜೀವಸ್ತಾವಚ್ಛಬ್ದೇನ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತದವಸ್ಥಾನೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೌಕಿಕಂ ವಿಕಲ್ಪೋದಾಹರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ವೈದಿಕಮಾಹ –

ಯಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ।

ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾರ್ಥಮ್ ।

ಆಯತನಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।

ಸದಾಯತನಾ ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಬೀಜಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।

ನನ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ , ಕಥಂ ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಃ ? ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮಿತಿ ।

ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಸ್ತುತವಾಕ್ಯಮೇವ ಯೋಜಯತಿ –

ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।

ಇತಿವಚನಾದ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಥಾಪೀತಿ ।

ತತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರಾಪೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।

ನಿರಪೇಕ್ಷಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಯದಿ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಮಾಧಾರತ್ವಂ , ಕಾ ತರ್ಹಿ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಸ್ಯ ಗತಿಃ ? ಅತ ಆಹ –

ಇಯಾಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನಾಡ್ಯಸ್ತಾವತ್ , ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಏವಾಧಾರಃ , ಪುರೀತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೀ ತು ನಾಡೀದ್ವಾರಾ ಭವತಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಚಾನಪೇಕ್ಷೇ , ತತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಾಭಾವಾತ್ ಕದಾಚಿಚ್ಚ ನಾಡೀನಾಂ ಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ಕದಾಚಿದನಪೇಕ್ಷಸ್ಥಾನತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬೃಹತ್ಪೃಷ್ಠಂ ಭವತಿ ರಥಂತರಂ ಪೃಷ್ಠಂ ಭವತೀತಿ ಪೃಷ್ಠಾಖ್ಯಸ್ತೋತ್ರಸಾಧನತ್ವೇನ ಬೃಹದ್ರಥಂತರಯೋರ್ವಿಧಾನಾದ್ವಿಕಲ್ಪಃ । ಏವಮೇಷೋಽಷ್ಟದೋಷ ಇತಿ(೧) ವ್ರೀಹ್ಯನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇ ಯವಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾತೀತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಃ (೨) ಅಪ್ರತೀತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ವೀಕಾರಃ , ತಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ (೩) ಯವೇಷು ಉಪಾದೀಯಮಾನೇಷು ಯವಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ಸ್ವೀಕೃತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತ್ಯಾಗಃ (೪) ಪರಿತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಯವಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚತ್ವಾರೋ ದೋಷಾಃ ; ಏವಂ ಯವಾನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವ್ರೀಹಿಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚತ್ವಾರ ಇತ್ಯಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ।

ನನು ಯದಿ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ದ್ವೌ ವಿಹಿತೌ , ತರ್ಹ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿವತ್ಸಮುಚ್ಚಯ , ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ ‘ಗತಿರನ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಾಧನೀಭೂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಾ ಭೂದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಯ: , ಅಂಗಸಹಿತಪ್ರಧಾನಾನುಷ್ಠಾಪಕಪ್ರಯೋಗವಚನೋ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ಸಮುಚ್ಚಾಯಯತು , ತತ್ರಾಹ –

ನ ಚೈತಾವಿತಿ ।

ನನು ಮಾ ಮಿಶ್ಯೇತಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾವುಭಯವಿಧ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಯೋಗೇ ವ್ರೀಹಿಭಿರೇಕವಾರಂ ಯವೈರಪ್ಯಪರವಾರಮಿಜ್ಯತಾಮಿತಿ ಗತ್ಯಂತರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಂಗಾನುರೋಧೇನೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೌ ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಪೃಷ್ಠಸ್ತೋತ್ರಸಾಧನತ್ವೇನ ವಿಹಿತೇ ವಿಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ , ವಿಕೃತೌ ಗೋಸವಾಖ್ಯೈಕಾಹೇಽತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ನುತಃ । ತತ್ರಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಾಪ್ತೌ ಗೋಸವೇ ಉಭೇ ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಂಗಭೂತದ್ಬೃಹದ್ರಥಂತರಸಾಹಿತ್ಯವಚನಾತ್ ಪೃಷ್ಠಸ್ತೋತ್ರಮಾವರ್ತತೇ , ಬೃಹತೈಕವಾರಂ ರಥಂತರೇಣೈಕವಾರಮಿತಿ । ಏವಮಿಹಾಂಗಭೂತವ್ರೀಹಿಯವಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾಗ್ನೇಯಯಾಗಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ।

ಕಾರಣಮಾಹ –

ಅಶ್ರುತ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಹ್ಯುಭೇ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಂಗಸಾಹಿತ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ತೋತ್ರಾವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸಂಭವಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರುತಃ , ನೈವಮತ್ರ ವ್ರೀಹಿಯವಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ , ಯೇನಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಸತ್ಯಂಗವಿಧಿಮಾತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಧಾನಾವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯಾ , ಸಾ ಚಾಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ –

ಅಂಗಾನುರೋಧೇನ ಚೇತಿ ।

ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಲಾನಿ ಸಂಪನ್ನಾನೀತಿ ಭುಕ್ತವತಾಪಿ ಪುನರ್ಭೋಕ್ತವ್ಯಮೇವಮಿಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಾಹಿತ್ಯಾಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯಂಗಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ದೃಶ್ಯತೇ , ಯಥಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಸ್ಯೈಂದ್ರವಾಯವಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಮೈತ್ರಾವರುಣಂ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯಾಶ್ವಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣರೂಪಾಂಗಾನುರೋಧೇನಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚಾಂಗಭೂತೇತಿ ।

ನನು ಕಥಮತ್ರ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗಾನುರೋಧೇನಾಽವೃತ್ತಿಃ ? ಯಾವತೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾಽನು ಮಿತಯಾಗಾ ವಿಧೀಯಂತೇ , ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ತು ತೇಷಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಹೀತಿ ।

ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ನ ಸಮುದಾಯಾನುವಾದತ್ವಮ್ ಸೋಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ; ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಐಂದ್ರವಾಯವಾದಿಶಬ್ದಾ ಹಿ ರಸಮಭಿದಧತಿ ; ಸೋಮಮಭಿಷುಣೋತಿ ಸೋಮಂ ಪ್ಲಾವಯತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈ ರಸಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ । ಸೋಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಲತಾಪರಃ , ತತಶ್ಚ ಲತಾವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಿರಯಂ ಕಥಮನುವಾದಕಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚ ಯಾಗವಿಧಾವಾನುಮಾನಿಕವಿಧಿಕಲ್ಪನಾಽನುಪಪನ್ನ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯೇವಾಪೂರ್ವವಿಧಿಃ , ಇತರಾಣಿ ತ್ವಿಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಗ್ರಹಣಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಾಯಕಾನೀತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ನಿರೂಪಿತಮಿತಿ ।

ಭವತ್ವಪೂರ್ವವಿಧಿಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ ? ಸೋಮವಾಕ್ಯವಿಹಿತಸೋಮಯಾಗೇ ಇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಿದೇವತಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ವಿಧೀಯಂತಾಂ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಂ ಹ್ಯತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಯದೀಮಾನಿ ದೇವತಾವಿಧಾನಾನಿ ದ್ರವ್ಯಂ ವಾ ಸರ್ವಂ ಸಕೃತ್ ತ್ಯುಕ್ತಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ತಾವದ್ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಕೃತ್ ತ್ಯಾಗಸಂಭವೋ ದಶಮುಷ್ಟೀರ್ಮಿಮೀತೇ ಇತಿ ವಿಧೇಃ ಸೋಮಸ್ಯ ವಿಪುಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದಶಾಪಿ ಮುಷ್ಟಯೋ ಲತಾರೂಪೇಣ ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ ; ಅಭಿಷುಣೋತ್ಯಭಿಪ್ಲಾವಯತಿ ಗಾಲಯತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ರಸಭಾವೇನ ಯಾಗೋಪಯೋಗಾವಗಮಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ನಿಯತಪರಿಮಾಣೋದಕಕಲಶಜಲೈಃ ಸೇಕಾತ್ ।

ನ ಚ ಸರ್ವೋಽಪಿ ರಸಃ ಸಕೃತ್ ತ್ಯಜ್ಯೇತ , ನಾನಾದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದೀತಿ ।

ನನು ಪ್ರತೀಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಿಕಂ ಗ್ರಹಣಾನಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಂತಾಂ , ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಹಿ ಪಾತ್ರೇಣ ಏಕೈಕೇನೇದ್ರವಾಯ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ರಸೋ ಗೃಹ್ಯತೇ , ನ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ಪಾತ್ರೇ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ರಸಃ ಸಂಮಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗ್ರಹಣಾನೀತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –

ಪೃಥಕ್ವಲ್ಪನಾನೀತಿ ।

ಏವಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಕೃತ್ತ್ಯಾಗಾಸಂಭವಮಭಿಧಾಯ ದೇವತಾವಿಧ್ಯಸಂಭವಮಾಹ –

ನ ತು ಸೋಮಯಾಗೋದ್ದೇಶೇನೇತಿ ।

ಏಷು ಹಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಗ್ರಹಣಾನ್ವಯೋ ದೇವತಾನಾಮವಗಮ್ಯತೇ , ಅತಃ ಕಥಂ ಯಾಗೇ ದೇವತಾವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೇ ತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾದರ್ಥಾದ್ದೇವತಾನಾ ಯಾಗಾನ್ವಯಃ ।

ದಶಮುಷ್ಠ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ನ ಚ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇ ಊರ್ಧ್ವತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ತರ್ಹ್ಯೇವ ಘಟತೇ , ಯದಿ ವಿಸ್ತಾರಃ ಪ್ರಾದೇಶಾದೂನಸ್ತಿರ್ಯಕ್ ಪ್ರಸಾರೇ ಹ್ಯೂರ್ಧ್ವತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋಽಲ್ಪತ್ವವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನೋಕ್ತಂ –

ತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯೇತಿ ।

ಏಕಸೋಮಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಯೋಜನತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಿಂಗದರ್ಶನಾನ್ಯಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪೇ ಹ್ಯೇಕ ಏವ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸತ್ಯುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಆಶ್ವಿನ ಇತಿ ।

ದಶಾನಾ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಆಶ್ವಿನೋ ಗ್ರಹಣಕಾಲೇ ದಶಮತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ , ಹೋಮಕಾಲೇ ತೃತೀಯತ್ವೇನ ಹೂಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ ವಿಕಲ್ಪೇ ಸತಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಏಕತ್ವೇನ ದಶಮತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ವಿಕಲ್ಪೇ ಸತಿ ಗ್ರಹಣಕಾಲೇ ಗ್ರಹಣಾಮೈಂದ್ರವಾಯವಾಗ್ರತ್ವಮೈಂದ್ರವಾಯವಪ್ರಾಥಮ್ಯವತ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದೇಕತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಚರಮಭಾವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವೇವಮಪಿ ಗ್ರಹಣಾನ್ಯಾವರ್ತಂತಾಂ ಕಥಂ ಯಾಗಾವೃಸ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದ್ , ಯತೋಽಂಗಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಹ –

ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।

ಕಾಂಚನ ದೇವತಾಮಿತಿ ।

ಇಂದ್ರ ವಾಯ್ವಾದಿನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।

ವ್ರೀಹಿಯವವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ರೀಹಿಯವಸಮುಚ್ಚಯೇ ಹಿ ಯಾಗಾಭ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ವ್ರೀಹಿಯವಸಮುಚ್ಚಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಃ , ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ಪುರೋಡಾಶಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಪುರೋಡಾಶಚೋದನಯೈವೌಷಧಿದ್ರವ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವ್ರೀಹಯೋಽಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತಾಂಶಪೂರಣಾರ್ಥಾ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿರ್ವೀಹಿಭಿರೇವೇತಿ ನಿಯಮಯೇತ್ತತ್ರ ಯವಸಮುಚ್ಚಯೇ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಏವಂ ಯವಶ್ರುತೇರಪಿ ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ವ್ರೀಹಿಸಮುಚ್ಚಯೇ ತದ್ಬಾಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕಾರ್ಥತಯೇತಿ ।

ಏಕಪುರೋಡಾಶಾರ್ಥತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದ್ವ್ರೀಹಿಯವಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಗತ್ಯಂತರಸದ್ಭಾವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾಭಾವಮಾಹ –

ನ ತು ನಾಡೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತಿರ್ನೇಯೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಮಿವ ಭಾತಿ , ತತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –

ಸಾಪೇಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೇತಿ ।

ನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಹ್ಯಪೇಕ್ಷಾಭಾವ ಉತ್ಸರ್ಗಃ , ತಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಽಪವಾದಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪಫಲಕೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ತಾವತ್ತುಲ್ಯಬಲಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಮತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜೀವೋಪಾಧಿರಂತಃಕರಣಾದಿರ್ನಾಡೀಪುರೀತತೋರಾಶ್ರಿತಃ , ಜೀವಸ್ತು ನ ಕ್ವಾಪೀತಿ ಕಥಮಾಧಾರತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತೇತ್ಯಥಃ ।

ನನು ಸರ್ವದಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕಿಮಿತ್ಯಾಧಾರತ್ವೋಪಚಾರಸ್ತತ್ರಾಹ –

ಉಪಾಧೀನಾಮಸಮುದಾಚಾರಾದಿತಿ ।

ಅವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದುಪಾಧ್ಯುಪಶಾಂತೇಶ್ಚ ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಚಾರ ಏವಂ ಜೀವೋಪಾಧ್ಯಾಧಾರತ್ವಾತ್ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾಡ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಚಾರೋಽಸ್ತು , ತತ ಔಪಚಾರಿಕಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮತ ಆಹ –

ಸುಷುಪ್ತದಶಾರಂಭಾಯೇತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಉಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮುಪಚರಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತೇನ ಸುಷುಪ್ತೌ ಉಪಾಧೀನಾಂ ಲೀನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಸಮಪ್ರಧಾನತಯೇತಿ ।

ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವೇ ಹಿ ನಾಡೀಪುರಿತದ್ದ್ಬ್ರಹ್ಮಸು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಜೀವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ನಿರಸ್ತಮ್ , ತನ್ನಿರಾಸಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪನಿರಾಸೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೀತಾರ್ಥಂ ಗತಾರ್ಥಮ್ ।

ತದ್ಯತ್ರೈತದಿತಿ ।

ನಾಡೀಷ್ವಾದಿತ್ಯರಶ್ಮೀನಾಂ ಪ್ರವೇಶಃ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯ ಉಕ್ತಸ್ತತ್ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಏತತ್ ಸ್ವಪ್ನಂ ಸುಪ್ತಃ ಕುರ್ವನ್ ಓದನಪಾಕಂ ಪಚತೀತಿವತ್ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।

ಸಮಸ್ತ ಇತಿ ।

ಉಪಸಹೃತಸರ್ವಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಸಂಪರ್ಕಜನಿತಕಾಲುಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸನ್ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ತದಾ ಆಸು ರಶ್ಮಿಪೂರ್ಣಾಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸುಷುಪ್ತಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ತದಾಗಮನಾವಧಿಮಜಾತಶತ್ರುರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪಪ್ರಚ್ಛ –

ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತಿ ।

ಏತದಾಗಮನಂ ಕುತ ಆಗಾತ್ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥೮॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ತದಭಾವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥

ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದವಿಧ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸ ಏವ ತು ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದವಿಧಿಭ್ಯಃ ॥೯॥ ಆತ್ಯಂತಿಕತ್ವೇನೋತ್ಸೃಷ್ಟಾ ಸಂತ್ಸಂಪತ್ತಿಃ ಪುರೋದಿತಾ । ತಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಮಪವಾದ ಇಹೋಚ್ಯತೇ ॥ ಅಥವಾಽತಃ ಪ್ರಬೋಧೋಽಸ್ಮಾದಿತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಬೋಧಶ್ರವಣಾತ್ ತದಾತ್ಮನೈವ ಸುಷುಪ್ತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯುಕ್ತಂ , ತತಃ ಪ್ರಬೋಧಃ ತತ್ಸಂಪತ್ತಿಂ ನ ಗಮಯತಿ ಸುಷುಪ್ತಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧಸಂಭವೇನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರವಸ್ಥಾನಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಭಾಸ್ಕರೇಣ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತೇಽಧಿಕರಣಾನಾರಂಭ ಉಕ್ತಃ - ಯೇಷಾಮೀಶ್ವರ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಸಾರೀತಿ ದರ್ಶನಂ ನ ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽವಕಲ್ಪತೇ । ನಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ; ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಥಾನಾದೇರದರ್ಶನಾತ್ ।

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನಜೀವವದುತ್ಥಾನಾದ್ಯಸಂಭವಾತ್ - ಇತಿ , ತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಾನಬೋಧಜೃಂಭಿತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಾದಿತಿ ।

ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಾನುಗಾಮಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೋಪೇತಾವಿದ್ಯೋಪಹಿತಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಕಲ್ಪಿತಜೀವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ಸ ಏವೋತಿಷ್ಠತ್ತ್ವನ್ಯೋ ವೇತಿ ಚಿಂತಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಭಾಷ್ಯಂ - ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವೇಶ್ವರೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸ ಏವೇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಿಯಮೇನಾತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಣಾತ್ , ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವಾತ್ ।

ಅತೀತಾನಂತರಭಾಷ್ಯೇ ಚ ನ ಸ ಏವ ಪುನರುತ್ಥಾತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಭಿಹಿತತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಸ ಏವೇತೀತಿ ।

ಸ ಏವೇತ್ಯೇತತ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನ ದುಃಸಂಪಾದಮಿತಿ ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಾಶಬ್ದಸಮನಾರ್ಥ ಏವಕಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಸ ವಾಽನ್ಯೋ ವೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಈಶ್ವರೋ ವೇತಿ ಪಕ್ಷೋಪಿ ನ ಸ್ಥಿರಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –

ಈಶ್ವರೋ ವೇತೀತಿ ।

ಜೀವವಚ್ಚೇತನತ್ವಾದೀಶ್ವರೋತ್ಥಾನಸಂಭಾವನಾ ।

ವಿಮರ್ಶಾವಸರ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ಯ ಏವ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಃ ಸ ಏವ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಉತ ಸ ಏವಾಽನ್ಯೋ ವೇತಿ ಸಂದೇಹಭಾಷ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಜೀವೈಕ್ಯಗಮಕತ್ವಮಸ್ತಿ , ನ ಹ್ಯನ್ಯದೃಷ್ಟಮನ್ಯ ಸ್ಮರತಿ , ಸ್ಮರತಿ ಚಾತ್ರ ಸುಷುಪ್ತೋ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಷ್ಟಮತಃ ಸೂತ್ರೇ ಅನುಸ್ಮೃತೀತ್ಯನುಶಬ್ದೋ ವ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಧಿ ದ್ವ್ಯಹಾದೀತಿ ।

ದ್ವೇ ಅಹನೀ ದ್ವ್ಯಹಃ । ಯತ ಏವ ಸೂತ್ರೇಽನುಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ , ಅತ ಏವ ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೋದಾಹೃತಾ ಭಾಷ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯಗತಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಯನಮಿತಿ ।

ಇಣೋ ಧಾತೋರ್ಘಞಿ ಕೃತೇ ಆಯ ಇತಿ ರೂಪಮ್ । ಬುದ್ಧಾಂತಾಯ ಬುದ್ಧಮಧ್ಯಾಯ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯೈ ।

ಪ್ರತಿಯೋನೀತಿ ।

ಯೋನಿಶಬ್ದಃ ಸ್ಥಾನವಚನಃ ಸನ್ ಶರೀರಮಾಹ –

ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಯ ಉಪಧಾನೇ ಭೇದಃ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ ಸ ಏವೋಪಾಧಿಃ , ತೇನ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯೌಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಸ್ತರ್ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಾವುಪಾಧಿನಾಶಾನ್ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –

ಉಪಾಧ್ಯುದ್ಭವೇತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತಾದಾವಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿರಭಿಭೂತೋ ಭವತಿ , ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾಽವತಿಷ್ಠತೇ , ನ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಜಾಗ್ರದಾದಾವಂತಃಕರಣಾದಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ತದ್ವಾಸನೇತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾಜ್ಜೀವಭೇದಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಅತಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮತ ಆಹ –

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಾಸನಾ ಚೋಪಾಧೀ ಅವಚ್ಛೇದಕೌ ಮೃದ ಇವ ಘಟಶರಾವಾದಿ ಯಸ್ಯ ಸೋಽವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನೋಪಾಧಿದಂಡಾಯಮಾನೋಽವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಃ , ತಸ್ಯಾನಾದಿತಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕಭ್ರಮತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಭಾವೇನ ಪ್ರವಹತಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಯೋರಭೇದಾನ್ ಪರಿಣಮಮಾನಸ್ಯ ಸುವಿವೇಕತಯಾ ತದುಪಹಿತೋ ಜೀವೋನಾದಿಕಾಲೇಽಪಿ ಸುವಿವೇಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಂಕೀರ್ಣಃ ಸನ್ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾ ಅನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಯಥಾಶ್ರುತಗ್ರಂಥಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿಭಿಃ ಕೈಶ್ಚಿದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರ ಉಪಾಧಿರ್ಜಾಗ್ರತ್ಯಂತಃಕರಣಾದೀತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದುಪಹಿತಜೀವಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ , ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ನ ಸಾಂಕರ್ಯವಾರಕತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಘಟಸಂಸ್ಕಾರೋ ಘಟಾಕಾಶಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೌ ಕೃತಾವನಕಾಶೌ ॥

ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಇತಿ ।

ಅಹರಹರಿತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಏಕಸ್ಯೈವ ಗತ್ಯಾಗತೀ ದರ್ಶಯತಿ । ಯೇ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಾಸ್ತ ಇಹ ಜಾಗರಿತೇ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವೇತ್ಯಾದಿ ಯದ್ಯದ್ ಭವಂತಿ – ಉಭವನ್ , ತ ಏವ ಸುಷುಪ್ತಾದಾಗತ್ಯ ಭವಂತಿ ॥೯॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದವಿಧ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥