श्रीमदमलानन्द-सरस्वती-विरचितः
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
యదజ్ఞాతం జీవైర్బహువిధజగద్విభ్రమధరం వియద్యవద్బాలై స్తలమలినతాయోగి కలితమ్।
తదున్ముద్రజ్ఞానప్రతతసుఖసద్బ్రహ్మ పరమం నమస్యామః ప్రత్యక్–శ్రుతిశతశిరోభిః ప్రకటితమ్ ॥ ౧॥
బోధాభీషుశతైరబోధతిమిరం హృద్వ్యోమగం దారయన్ ప్రజ్ఞావారిధిమున్నతిం చ గమయన్ సోమః సదోదేతి యః।
తం సంసారసహస్రరశ్మిజనితక్లేశాపహం దక్షిణామూర్తిం నిర్మలయోగిచిన్త్యచరణామ్భోజం భజే శఙ్కరమ్ ॥౨॥
మాద్యన్మోహమహేభకుమ్భదలనప్రోద్భూతసన్మౌక్తికద్యోతాలఙ్కృతసత్సుఖాద్వయవపుః శ్రీమాన్నృకణ్ఠీరవః।
ప్రహ్లాదోక్తగిరః ప్రమాణనవిధౌ దివ్యాకృతిః స్తమ్భతో నిర్యాతః ప్రకటీభవేత్స హృదయామ్భోజే మమాఖణ్డితమ్ ॥ ౩॥
లలితైః పదవిన్యాసైర్యా నృత్యతి విబుధవదనరఙ్గేషు।
సచ్ఛాస్త్రవేదవాద్యైః సరస్వతీం తాం నమస్యామః ॥ ౪ ॥
భజమానవిఘ్నభిత్తిప్రభిత్తికుద్దాలమివ కరేణ రదమ్।
దధతం మహాగణేశం ప్రణౌమి సకలేష్టసంపదం దదతమ్ ॥ ౫॥
యన్న్యాయసూత్రప్రథితాత్మబోధసౌరభ్యగర్భశ్రుతిపద్మమాలా।
ప్రసాధయత్యద్వయమాత్మతత్త్వం తం వ్యాసమాద్యం గురుమానతో(అ)స్మి ॥౬॥
వేదాన్తార్థతదాభాసక్షీరనీరవివేకినమ్।
నమామి భగవత్పాదం పరమహంసధురన్ధరమ్ ॥ ౭॥
స్వయంప్రభసుఖం బ్రహ్మ దయారచితవిగ్రహమ్।
యథార్థానుభవానన్దపదగీతం గురుం నుమః ॥ ౮ ॥
విద్యాప్రశ్రయసంయమాః శుభఫలా యత్సన్నిధిస్థానతః పుంసాం హస్తగతా భవన్తి సహసా కారుణ్యవీక్షావశాత్।
ఆనన్దాత్మయతీశ్వరం తమనిశం వన్దే గురూణాం గురుం లబ్ధం యత్పదపద్మయుగ్మమనఘం పుణ్యైరనన్తైర్మయా ॥౯॥
గ్రన్థగ్రన్థ్యభిధాః స్ఫుటన్తి ముకులా యస్యోదయే కౌముదా వ్యాకుర్వత్యపి యత్ర మోహతిమిరం లోకస్య సంశామ్యతి।
ప్రోద్యత్తారకదివ్యదీప్తి పరమం వ్యోమాపి నీరాజ్యతే గోభిర్యస్య సుస్వప్రకాశశశినం తం నౌమి విద్యాగురుమ్ ॥ ౧౦ ॥
వైదికమార్గం వాచస్పతిరపి సమ్యక్ సురక్షితం చక్రే।
నయవిజితవాదిదైత్యః స జయతి విబుధేశ్వరాచార్యః ॥ ౧౧॥
రూఢోఽయం వేదకాణ్డాన్నయమయవిటపో భూరిశాఖావిచారః సద్వర్ణానన్తపర్ణః సముదితపరమబ్రహ్మబోధప్రసూనః।
సాక్షాద్ధస్తావచేయం దదదమృతఫలం జీవవిశ్వేశవీన్ద్రః సంసారార్కోత్థతాపప్రమథననిపుణస్తన్యతే కల్పవృక్షః ॥ ౧౨ ॥
కీర్త్యా యాదవవంశమున్నమయతి శ్రీజైత్రదేవాత్మజే కృష్ణే క్ష్మాభృృతి భూతత్వం సహ మహాదేవేన సంబిభ్రతి।
భోగీన్ద్రే పరిముఞ్చతి క్షితిభరప్రోద్భూతదీర్ఘశ్రమం వేదాన్తోపవనస్య మణ్డనకరం ప్రస్తౌమి కల్పద్రుమమ్ ॥ ౧౩ ॥
శ్రీమచ్ఛారీరకవ్యాఖ్యాయాః ప్రారిప్సితాయా అవిఘ్నసమాప్త్యాదిసిద్ధయే శాస్త్రప్రతిపాద్యాం పరాం దేవతాం ప్రణమన్ శాస్త్రీయవిషయాది దర్శయతి —
అనిర్వాచ్యేతి ।
ఎకా హ్యవిద్యా అనాదిః భావరూపా దేవతాధికరణే (బ్ర. అ.౧ పా.౩ సూ, ౨౬ — ౩౩) వక్ష్యతే, అన్యా పూర్వపూర్వవిభ్రమసంస్కారః, తదవిద్యాద్వితయం సత్త్వాసత్త్వాభ్యామనిర్వాచ్యం సచివం సహకారి యస్య తత్తథా । తత్సచివతా బ్రహ్మణః తద్విషయతా, తదాశ్రయాస్తు జీవా ఎవ ఇతి వక్ష్యతే ।
న చావిద్యాసాచివ్యే బ్రహ్మణోఽనీశ్వరత్వమ్, ఉపకరణస్య స్వాతన్త్ర్యావిఘాతకత్వాత్ ఇత్యాహ —
ప్రభవత ఇతి ।
అతత్త్వతోఽన్యథాభావో వివర్తః ।
న కేవలం భూతానాం బ్రహ్మవివర్తత్వం, అపి తు జీవానామపి చరాచరశరీరోపాధికానాం తత్ప్రతిబిమ్బత్వేన తద్వివర్తతా ఇత్యాహ —
యతశ్చేతి ।
అథవా భూతసృష్టివద్భౌతికసృష్టేరపి హిరణ్యగర్భద్వారా బ్రహ్మైవ కర్తృ ఇతి అనేనోక్తమ్ ।
ఎవమజ్ఞానవిపర్యస్తత్వాభ్యాం విషయత్వముక్త్వా ప్రయోజనతామాహ —
అపరిమితేతి ॥౧॥
జగద్వివర్తాధిష్ఠానత్వేన బ్రహ్మణః సర్వకర్తృత్వముక్త్వా సర్వజ్ఞత్వం జ్ఞానపదసూచితం వేదకర్తృత్వాదినా సాధయతి —
నిఃశ్వసితమితి ।
వీక్షణమాత్రేణ సృష్టత్వాత్, భూతాని వీక్షితమ్ । హిరణ్యగర్భద్వారా సాధ్యం చరాచరం, వీక్షణాధికప్రయత్నసాధ్యస్మితసామ్యాత్ స్మితమ్ ।
సర్వజ్ఞత్వసిద్ధ్యర్థం చేతనధర్మసుప్తిమత్త్వేన చేతనతాం సంభావయతి —
అస్య చేతి ।
యద్వా వినాయాసేన నామరూపసృష్టిప్రలయకర్తృత్వాద్ బ్రహ్మ అనేన స్తుతమ్ ॥౨॥
షడ్భిరితి ।
ఈశ్వరస్య షడఙ్గాని పురాణోక్తాని 'సర్వజ్ఞతా తృప్తిరనాదిబోధః స్వతన్త్రతా నిత్యమలుప్తశక్తిః । అచిన్త్యశక్తిశ్చ విభోర్విధిజ్ఞాః షడాహురఙ్గాని మహేశ్వరస్య ॥' ఇతి । అవ్యయాని వాయుపురాణే పఠ్యన్తే – 'జ్ఞానం విరాగతైశ్వర్యం తపః సత్యం క్షమా ధృతిః । స్రష్టృత్వమాత్మసంబోధో హ్యధిష్ఠాతృత్వమేవ చ । అవ్యయాని దశైతాని నిత్యం తిష్ఠన్తి శఙ్కరే ॥' ఇతి । వేదస్య షడఙ్గాని నిరుక్తాదీని । అవ్యయాని చ చాదయః॥౩॥
తిలకప్రియః స్వామీ తిలకస్వామీ । సర్వసిద్ధివిధాయిత్వం స్మృతిసిద్ధమ్ । ఆదిత్యస్య సదా పూజాం తిలకం స్వామినస్తథా । మహాగణపతేశ్చైవ కుర్వన్ సిద్ధిమవాప్నుయాత్ ॥' (యాజ్ఞ. అ. ౧ శ్లో. ౨౯౪) ఇతి ॥౪॥
వేధసే విధాత్రే ఈశ్వరాయ । హరేః జ్ఞానశక్తేరవతారః ప్రాప్తిర్యస్మిన్ స తథా । తథా చాహ శ్రీపరాశరః – 'ద్వాపరే ద్వాపరే విష్ణుర్వ్యాసరూపీ మహామునే । వేదమేకం సుబహుధా కురుతే జగతో హితమ్ ॥' ఇతి ॥౫॥
ఇహ భగవతా సూత్రకారేణ సాధన చతుష్టయసంపత్త్యనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాముపదిశతా జిజ్ఞాస్యస్య బ్రహ్మణః సందిగ్ధత్వసప్రయోజనత్వే సమసూచిషాతామ్ ।
తదాక్షేపసమాధానపరతామ్ 'ఆహ కోయ'మిత్యతః ప్రాక్తనస్య భాష్యస్య దర్శయతి —
అథేత్యాదిపరిహరతీత్యన్తేన ।
అథశబ్దః ప్రతిగ్రన్థం వ్యాఖ్యానప్రారమ్భార్థః ।
ఇహ అహంప్రత్యయగమ్యమాత్మానముపనిషతత్ప్రతిపాద్యమాపాద్య జిజ్ఞాస్యత్వాక్షేపః, తత్పునర్బ్రహ్మేత్యాదౌ తు తదతిరిక్తం బ్రహ్మ ఉరరీకృత్య తస్య వేదాన్తేభ్య ఎవ సిద్ధేః విచారవిషయత్వాక్షేప ఇతి భేదః । జిజ్ఞాస్యత్వవ్యాపకే సందిగ్ధత్వ — సప్రయోజనత్వే, తద్విరుద్ధే చ అసందిగ్ధత్వ —నిష్ప్రయోజనత్వే, తయోరుపలబ్ధిః, తతశ్చ వ్యాపకాభావే వ్యాప్యజిజ్ఞాస్యత్వాభావ ఇత్యర్థః । అత్ర ప్రయోగౌ — ముముక్షుణా బ్రహ్మ న విచార్యం, తం ప్రత్యసందిగ్ధత్వాత్, తథావిధకుమ్భవత్ । తథా అప్రయోజనత్వాత్, కాకదన్తవదితి । ఆద్యం హేతుం వివృణోతి —
తథా హి ఇత్యాదినా ।
బృంహణత్వాత్ దేహాదీనాం పరిణమయితృత్వాత్ ।
నను అహంప్రత్యయస్య దేహాదిమిశ్రవిషయత్వాత్ కథం వివిక్తవిషయత్వమ్, అత ఆహ —
న చాహమితి ।
దేహాలమ్బన ఇతి ।
ఆత్మైక్యాధ్యస్తదేహాలమ్బన ఇత్యర్థః ।
దేహాదాత్మనోఽహంప్రత్యయగమ్యస్య భేదగ్రహాత్ నాధ్యాస ఇత్యాహ —
తదాలమ్బనత్వే హీతి ।
బాల్యస్థవిరదేహయోః పరిమాణభేదాత్ న ప్రత్యభిజ్ఞేత్యుక్తమ్ ।
పరిమాణభేదేఽపి దేహైక్యం మన్వానం ప్రత్యాహ —
స్వప్నాన్త ఇతి ।
జాగ్రత్యప్యాహ —
యోగేతి ।
మనుష్యః సన్ కృత్రిమం వ్యాఘ్రశరీరమభిమన్యమానో యోగవ్యాఘ్రః ।
నాహంకారాలమ్బనం దేహ ఇతి ।
అత్రాపి దేహశబ్ద ఆత్మైక్యాధ్యస్తదేహపరః, అన్యథా హి జిజ్ఞాస్యత్వవాదినాపి తన్మాత్రాలమ్బనత్వానఙ్గీకారాత్ అనుక్త్తోపాలమ్భః స్యాదితి । అథవా లోకాయతమతం ప్రసఙ్గాదాశఙ్క్య నిరస్యతే । ప్రఖ్యానం శబ్దః । అసత్యప్యారోపితే అభేదే ఇత్యర్థః, వాస్తవాభేదస్యాధ్యాసవాదినోఽప్యనిష్టేః । లోకాయతనిరాసే తు యథాశ్రుతోఽర్థః ।
ద్వితీయం హేతుం విభజతే —
అప్రయోజనత్వాచ్చేత్యాదినా ।
నను కిమితి నాస్త్యన్యదాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానం బ్రహ్మాత్మభావస్య ఉపనిషద్భిః అవబోధనాత్, అత ఆహ —
న చాహమితీతి ।
యుక్తమితి నిర్దేశాత్పూర్వస్యైవ సిద్ధాన్తత్వం వ్యావర్తయతి —
అత్ర చేతి ।
నను పురుషాన్తరవచనో యుష్మచ్ఛబ్దః కథమచేతనే దేహాదౌ ప్రయుక్తః, అత ఆహ —
ఇదమస్మదితి ।
నన్విదంకారప్రయోగేఽపి ప్రత్యక్పరాగ్భావేన భవతి భేదప్రతీతిః, ఎతే వయమితి తు సామానాధికరణ్యం గౌణం, తథా త్వఙ్కారప్రయోగేఽపీతి న విశేషః కశ్చిత్, అత ఆహ —
ఇతి బహుత్వం ప్రయోగదర్శనాదితి ।
యద్యప్యుభయత్ర గౌణత్వమవిశిష్టం, తథాపి విరలప్రయోగత్వాత్ స్ఫుటం త్వమహమితి సామానాధికరణ్యే గౌణత్వం, తతస్తన్న భేదం తిరోదధీత ఇత్యత్యన్తభేదసిద్ధిః । ఇమే వయమితి తు బహులప్రయోగత్వేన నిరూఢమితి తిరోదధీత భేదమ్, అతో నాత్యన్తభేదసిద్ధిః । దృశ్యేతే చ లాక్షణికత్వావిశేషేఽపి ప్రయోగబాహుల్యాబాహుల్యాభ్యాం నిరూఢసాంప్రతికతే — యథా పటః శుక్లో రథాఙ్గనామా చక్రవాక ఇతి । ప్రయుఞ్జతే బహుత్వం వేదాశ్చ కవయశ్చ, 'అయమమస్మీతి' 'ఎతే వయమిమే దారాః కన్యేయం కులజీవిత'మిత్యాది ।
న సహానవస్థానం దృష్టాన్తే వివక్షితం దార్ష్టాన్తికే తదభావాత్, కింత్వన్యోన్యాత్మనాఽస్ఫురణమిత్యభిప్రేత్యాహ —
పరస్పరేతి ।
నను ఉలూకాదేః ప్రకాశేఽప్యస్తి తమస్త్వారోపస్తత్రాహ —
నహీతి ।
సముదాచరన్త్యౌ భేదేన భాసమానే వృత్తీ వర్తనే యయోస్తే తథా । ఉలూకాదేరవివేకాదారోప ఇత్యర్థః ।
ఇతరేతరభావానుపపత్తిః నామ ఇతరేతరభావప్రతీత్యనుపపత్తిః వివక్షితా, తన్మాత్రానుపపత్తిసాధనేఽధ్యాసవాదినం ప్రతి సిద్ధసాధనత్వాత్, ఇత్యభిప్రేత్య దృష్టాన్తే స్థిత్వా వక్తి —
పరస్పరాత్మతయా ప్రతిపత్తుమితి ।
ఇతరస్యేతరత్ర భావః ఇతి యోజనే ధర్మిణోరపి సంసర్గాధ్యాసనిషేధః స్యాత్, తథా చ సిద్ధసాధనమ్, తాదాత్మ్యాధ్యాసాభ్యుపగమాత్, తనివృత్త్యర్థమాహ —
ఇతరేతరత్వమితి ।
వినిమయో వ్యత్యాసః ।
రూపవత ఇతి ।
గగనస్య తు స్వగతసవితృకరాదిప్రతిబిమ్బనద్వారా సలిలే ప్రతిబిమ్బితత్వవిభ్రమః ।
తతశ్చ రూపవత ఎవం ప్రతిబిమ్బభావ ఇతి వ్యాప్తేః న వ్యభిచారః, ఆత్మనస్తు నాస్తి ప్రతిబిమ్బితత్వభ్రమకరం కించిదిత్యర్థః । ధర్మాధ్యాసో హి ధర్మిణోః ఐక్యారోపేణ ప్రతిబిమ్బభావేన వా దృష్టః, ఇహ ప్రతిబిమ్బభావే నిరస్తే ఆరోపః శిష్యత ఇత్యాహ —
పారిశేష్యాదితి ।
అధ్యాసానుపపత్తిముక్త్వా తదభావోపసంహారార్థమ్, అతోఽస్మత్ప్రత్యయేత్యాది భాష్యమ్ । అథవా అహం మనుష్య ఇత్యాదిప్రతీతౌ అతస్మింస్తత్ప్రతీతిత్వస్య అధ్యాసలక్షణస్యాభావే ఉక్తే లక్ష్యాధ్యాసరూపత్వస్య అభావప్రదర్శనార్థం విషయవిపర్యయేణేతి । విషయోఽచేతనః తస్య విపర్యయః చైతన్యమ్ । ఇత్థంభావే తృతీయా, చిదాత్మన ఐక్యారోపే హి విషయస్య చేతనత్వమివ భవతీతి ।
తథాపీతి భాష్యసూచితామ్ అధ్యాసాభావహేతోః వివేకగ్రహస్య అసిద్ధిమాహ —
ఇదమత్రాకృతమిత్యాదినా ।
యథా శ్రుత్యాదిష్వాత్మతత్త్వం గీయతే తథాహమిత్యనుభవే యది ప్రకాశేత, నత్వేతదస్తీతి యోజనా । పరామర్శో మధ్యే నిర్దేశః । క్రియాసమభిహారః పౌనఃపున్యమ్ । దర్శనీయా సున్దరీ ।
నత్వేతదస్తీతి యదుక్తం తత్ప్రపఞ్చయతి —
అహమనుభవస్త్వితి ।
ఉపప్లవో విపర్యాసః అస్య నాస్తీత్యనుపప్లవః, అహమనుభవః కథం విపర్యాసశూన్య ఇత్యర్థః । కథమాత్మతత్త్వగోచర ఇత్యజ్ఞానం సూచితమ్ ।
ప్రక్రమాదినా తాత్పర్యసిద్ధావపి ఉపజీవ్యవిరోధాదప్రామాణ్యమాశఙ్క్య ఆహ —
న చేత్యాదినా ।
జ్యేష్ఠస్యాపి పౌర్వాపర్యన్యాయేన (జై౦ అ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) బాధమాశఙ్క్య ఆహ —
తదపేక్షస్యేతి ।
ఆగమస్య కిం స్వజన్యజ్ఞానగతప్రమితిత్వే ప్రత్యక్షాపేక్షా, ఉత తదుత్పత్తౌ । ఆద్యే, కిం విపర్యాసశఙ్కానిరాసాయ, సంవాదాయ వా ।
ఎతద్వయం నిరస్య, ద్వితీయం శఙ్కతే —
ప్రమితావితి ।
ఆగమస్య కిం ప్రత్యక్షగతవ్యావహారికప్రామాణ్యేన విరోధః, ఉత తత్త్వావేదకత్వేన ।
నాద్య ఇత్యాహ —
నహీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న చ తదితి ।
ఎవమప్రామాణ్యం నిరాకృత్య ఉపచరితార్థత్వం నిరస్యతి —
న చానన్యపరమితి ।
పూర్వం భేదాగ్రహసిద్ధ్యర్థమిదముక్తమ్, ఇదానీముపజీవ్యవిరోధాభావాయ । విధాయకే శబ్దే పరో లక్ష్యః శబ్దార్థో న భవతీతి శబరస్వామినోక్తం తత్తుల్యం వేదాన్తేష్వపి, అనధిగతార్థబోధిత్వేన తత్పరత్వసామ్యాదితి ।
ఎవం తావదుపజీవ్యత్వం ప్రత్యక్షస్య నిరాకృత్య ముఖ్యత్వమాత్రస్య ప్రాబల్యహేతుతాం నిరాకరోతి —
జ్యేష్ఠత్వం చేతి ।
పౌర్వాపర్య ఇతి ।
షష్ఠే స్థితమ్ (జై. అ.౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) జ్యోతిష్టోమేఽన్యోన్యం సంబధ్య యజ్ఞశాలాతో నిర్గచ్ఛతామృత్విజాం విచ్ఛేదనిమిత్తం ప్రాయశ్చిత్తం శ్రూయతే — యద్యుద్గాతా విచ్ఛిన్ద్యాదదక్షిణేన యజేత, యది ప్రతిహర్తా సర్వస్వదక్షిణేనేతి । తత్రోద్గాతృప్రతిహర్త్రోః క్రమేణ విచ్ఛేదే విరుద్ధప్రాయశ్చిత్తయోః సముచ్చయాసంభవాత్, కిం పూర్వం కార్యముత పరమితి ˳ ప్రకృతివత్, యథా హి ప్రకృతౌ క్లృప్తోపకారాః కుశాః ప్రథమమతిదేశేన వికృతావుపకారాకాఙ్క్షిణ్యాం ప్రాప్తాః, కల్ప్యోపకారతయా చరమభావిభిరపి శనైః నిరపేక్షైః బాధ్యన్తే, తద్వదిదమితి । నుపజాతవిరోధిత్వాత్ పూర్వమితి పూర్వపక్షే, రాద్ధాన్తః — పౌర్వాపర్యే సతి నిమిత్తయోః, పూర్వస్య నైమిత్తికస్య, దౌర్బల్యంమ్, ఉత్తరస్య నిరపేక్షస్య తద్బాధకతయోదితత్వాత్, పూర్వోదయకాలే ఉత్తరస్యాప్రాప్తత్వేన పూర్వేణ బాధ్యత్వాయోగాత్ । ఉక్తం హి – 'పూర్వం పరమజాతత్వాత్ అబాధిత్వైవ జాయతే । పరస్యానన్యథోత్పాదాత్ న త్వబాధేన సంభవః॥ ఇతి । ప్రకృతివత్, యథా హి ప్రకృతౌ క్లృప్తోపకారాః కుశాః ప్రథమమతిదేశేన వికృతావుపకారాకాఙ్క్షిణ్యాం ప్రాప్తాః, కల్ప్యోపకారతయా చరమభావిభిరపి శనైః నిరపేక్షైః బాధ్యన్తే, తద్వదిదమితి । ఎవం తావచ్ఛ్రుత్యాదిగమ్యాత్మతత్త్వస్య అహంప్రత్యయేఽనవభాసాత్ అవివిక్తవిషయత్వముక్తమ్ ।
సంప్రతి వాదినిరూపితస్య ఆత్మనోఽనవభాసాదపి తదాహ —
అపి చేతి ।
సర్వగతాత్మవాదినం ప్రత్యాహ —
అహమిహేతి ।
న హి తదైవమితి ।
తవ మతే అహంప్రత్యయస్య వివిక్తాత్మవిషయలాదిత్యర్థః ।
నను తత్ర ఆత్మవచనోఽహంశబ్దో దేహే ఉపచర్యతే, అత ఆహ —
గౌణత్వే వేతి ।
భవతీత్యనుషఙ్గః । ఉపచరితాత్మభావస్య దేహస్య జ్ఞాతృత్వానుపపత్తేః జానాన ఇతి ప్రతీతిః న హి భవతీత్యర్థః । న చ జ్ఞాతృత్వమపి దేహే ఉపచర్యత ఇతి వాచ్యమ్ । వక్తుః స్వజ్ఞానప్రకాశనపరే వాక్యే తద్విరోధాత్ ।
అథ అహమాలమ్బనే ఆత్మని దేహగతప్రాదేశికత్వమేవ ఉపచర్యతే, తర్హి దేహాత్మనోర్భేదో గ్రహీతవ్యః, న చ గృహ్యతే ఇత్యాహ —
అపి చేత్యాదినా ।
అత్ర గౌణవాదీ ప్రష్టవ్యః, కిం సింహశబ్దస్యేవ మాణవకే సాంప్రతికం దేహాదావహంశబ్దస్య గౌణత్వమ్, ఉత సార్షపరసాదౌ తైలశబ్దస్యేవ నిరూఢమ్ ।నాద్యః ఇత్యాహ —
పరేతి ।
ప్రమాణలక్షణే స్థితమ్ – 'తత్ప్రఖ్యం చాన్యశాస్త్రమ్' (జై. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౪) ।
అగ్నిహోత్రం జుహోతీతి శ్రూయతే, తత్ర సంశయః, కిమగ్నిహోత్రశబ్దః అగ్నిదేవతాగుణవిధిః, ఉత కర్మనామేతి ।
తత్రాగ్నయే హోత్రం హవిరస్మిన్నితి సమాసాన్తవర్తిన్యా చతుర్థ్యా అగ్నేః హోమదేవతాస్వప్రతీతేర్గుణవిధిరితి ప్రాప్తే, రాద్ధాన్తః – 'యదగ్నయే చ ప్రజాపతయే చ సాయం జుహోతీ'త్యగ్నేః హోమే దేవతాత్వప్రఖ్యాపనాత్ ప్రాప్తే చ విధివైయార్థ్యాత్ నామధేయమ్ । న చాత్ర చతుర్థీసమాససంభవః, తాదర్థ్యప్రకృతివికారయోరభావాత్ — ఇతి ।
ఎవం నిత్యాగ్నిహోత్రవాచినః అగ్నిహోత్రశబ్దస్య గుణాదన్యత్ర వృత్తిం వక్తుం ముఖ్యార్థాత్ గృహీతభేదం కర్మోదాహరతి —
ప్రకరణాన్తరేతి ।
భేదలక్షణే స్థితమ్ – 'ప్రకరణాన్తరే ప్రయోజనాన్యత్వమ్' (జై. అ.౨ పా. ౩ సూ. ౨౪) । కుణ్డపాయినామయనే మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతీతి శ్రూయతే । అత్ర కిం నిత్యాగ్నిహోత్రే మాసగుణో విధీయతే, ఉత కర్మాన్తరమితి । తత్ర సత్యపి ప్రదేశభేదే నామ్నా నిత్యాగ్నిహోత్రస్య బుద్ధౌ సంనిధాపనాత్ తత్సమభివ్యాహృతస్య జుహోతీత్యాఖ్యాతస్య తత్సంనిధాపితార్థపరత్వాత్ నిత్యాగ్నిహోత్రానువాదేన మాసో విధీయతే ఇతి ప్రాప్తే, రాద్ధాన్తః — న తావదత్ర ఆఖ్యాతేన హోమానువాదేన మాసః శక్యో విధాతుమ్, కాత్వస్య పురుషానిష్పాద్యత్వేన అనుపాదేయత్వాత్ । నాపి మాసోద్దేశేన నిత్యాగ్నిహోత్రవిధిః, తస్యాసన్నిధేః । న చ నామ తత్సంనిధాపయతి, అన్యత్ర జుహోతీత్యాఖ్యాతేన పూర్వాపరీభూతతయోక్తస్య సిద్ధార్థబోధినా నామ్నాఽనుపస్థాపనాత్ । తస్మాత్ప్రయోజనాన్యత్వం విధేయభావనాన్యత్వమితి ।
నను అగ్నిహోత్రశబ్దస్య కౌణ్డపాయినే కర్మణి ప్రయోగే కిం ప్రయోజనమ్, న తావత్ నిత్యాగ్నిహోత్రేణ సహ క్రియాత్వాదిసాదృశ్యబోధః, తస్య వైయర్థ్యాత్, అత ఆహ —
సాధ్యేతి ।
సప్తమే స్థితమ్ – 'ఉక్తం క్రియాభిధానం తచ్ఛుతావన్యత్ర విధిప్రదేశః స్యాత్ (జై. అ. ౭ పా. ౩ సూ. ౧) । మాసమగ్నిహోత్రమిత్యత్రాన్యా చిన్తా, కిమగ్నిహోత్రశబ్దః నిత్యాగ్నిహోత్రధర్మానిహ అతిదిశేత్, న వేతి । తత్ర యద్యయం గౌణః స్యాత్, తదా అగ్నిహోత్రవజ్జుహోతీత్యతిదిశేత్ తద్ధర్మాన్, న త్వయం గౌణః, జుహోతిసామానాధికరణ్యస్య అత్రాపి తుల్యత్వేన నామధేయత్వాత్, అగ్నిదేవతావిధానార్థత్వాద్వా, అతో నాతిదిశేదితి ప్రాప్తే, సిద్ధాన్తః — న తావదత్ర అగ్నిదేవతా విధాతుం శక్యా, చతుర్థీసమాసాసంభవస్యోక్తత్వాత్ । తత్ర సిద్ధే కర్మభేదే అనేకార్థస్య అన్యాయ్యత్వాత్, ఎకత్ర అగ్నిహోత్రశబ్దః ముఖ్యః అపరత్ర గౌణః, నిత్యాగ్నిహోత్రే చ నామప్రవృత్తినిమిత్తస్య అగ్నిదేవతాసంబన్ధస్య భావాత్ తత్రైవ ముఖ్యతా, అతః పరశబ్దః పరత్ర సాదృశ్యముపాదాయ ప్రవర్తతే, తచ్చ సాదృశ్యం కర్తవ్యార్థబోధకాఖ్యాతసమభివ్యాహృతనామ్నా అగ్నిహోత్రవజ్జుహోతీతి సాధ్యత్వేన విధేయమితి తత్సిద్ధ్యర్థం నిత్యధర్మానతిదిశేదితి । అతశ్చ నిత్యాగ్నిహోత్రధర్మాణాం ద్రవ్యదేవతాదీనామతిదేశః గౌణప్రయోగఫలమిత్యర్థః । క్రియాయా నిత్యాగ్నిహోత్రస్య, అభిధానం నామధేయమగ్నిహోత్రపదముక్తం తత్ప్రఖ్యాధికరణే (జై. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౪), తస్య అన్యత్ర శ్రవణే, విధిప్రదేశః విధేయధర్మాతిదేశః స్యాదితి సూత్రార్థః ।
లోకసిద్ధసాదృశ్యాం గౌణీం వృత్తిమాహ —
మాణవకే ఇతి ।
ప్రకృతే భేదగ్రహాభావమాహ —
న త్వితి ।
నిష్కృష్య లుఠితః ప్రతిభాసితో గర్భోఽసాధారణాకారో యస్య స తథా, తత్తయా నానుభూయతే, అనుభవే వా వాదివివాదో న స్యాదిత్యర్థః ।
ఎవం సాంప్రతికీం గౌణతాం నిరస్య నిరూఢాం నిరాచష్టే —
న చాత్యన్తేతి ।
నిరూఢత్వం నామ ప్రయోగప్రాచుర్యాత్ ముఖ్యవద్భానమ్ । నిరూఢేఽపి గౌణప్రయోగే నార్థయోస్తాదాత్మ్యం ప్రతీయతే, ప్రతీయతే తు ప్రకృతే ఇతి వైషమ్యమిత్యర్థః । తత్ తస్మాద్గౌణత్వవ్యాపకం వివేకజ్ఞానమిహ వ్యావర్తమానం గౌణతామపి వ్యావర్తయతి ఇత్యేతత్సిద్ధమిత్యన్వయః ।
అభిజ్ఞారూపాహంప్రత్యయాద్వివేకాసిద్ధావపి ప్రత్యభిజ్ఞారూపాత్ తత్సిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
న చ బాలస్థవిరేతి ।
ఆత్మైక్యం ప్రత్యభిజ్ఞార్థః । భిన్నాభ్యామేకస్య భేదస్తు అనుమానాత్, తచ్చ శాస్త్రాదృతే న జ్ఞేయమిత్యర్థః ।
తర్హి పరీక్షకాణాం దేహాదౌ అహంశబ్దో గౌణః, నేత్యాహ —
పరీక్షకా అపీతి ।
అపరోక్షభ్రమో న యౌక్తికబాధాదుచ్ఛిద్యత ఇత్యర్థః । దేహపరిమాణాత్మపక్షే కిమారబ్ధ ఆత్మా, ఉత అవయవసముదాయః ।
నాద్యః ఇత్యాహ —
అనిత్యత్వేతి ।
ద్వితీయే ఆత్మావయవానాం చైతన్యం, సముదాయస్య వా ।
నాద్యః ఇత్యాహ —
ప్రత్యేకమితి ।
ద్వితీయేఽపి సముదాయాపత్తిః శరీరౌపాధికీ వా, స్వత ఎవ వా, కాకతాలీయా వా ।
ఆద్యం నిరస్య, ద్వితీయం నిరస్యతి —
న చ బహూనామితి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ —
య ఎవేతి ।
యాదృచ్ఛికసంశ్లేష ఇవ యాదృచ్ఛికవిశ్లేషోఽపి స్యాదితి స్వస్థానామేవ అకస్మాదచైతన్యాపత్తిరిత్యర్థః ।
యత్ — గౌణవాదినా వివేకగ్రహముపపాద్య, కృశోఽహమిత్యాదిప్రత్యయానాం గౌణత్వముక్తం, తదవివేకసిద్ధౌ నిరస్తమిత్యాహ —
ఎతేనేతి ।
అహంప్రత్యయస్య అవివిక్తవిషయత్వే శాస్త్రీయవిషయసిద్ధిమభిధాయ ప్రయోజనసిద్ధిమప్యాహ —
తదేవముక్తేతి ।
పూతి దుర్గన్ధి కూష్మాణ్డఫలమివ కృతస్తథోక్తః ।
తాత్పర్యముపవర్ణ్య భాష్యం యోజయతి —
తదేవం సర్వప్రవాదీత్యాదినా ।
స్వరూపం అన్యోన్యాత్మకతాన్యోన్యధర్మాధ్యాసౌ । నిమిత్తం ఇతరేతరావివేకః । ఫలం వ్యవహారః ।
అహమిదం శరీరమితి ప్రతీత్యభావాద్ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ —
వస్తుత ఇతి ।
అహమితి ప్రతీతేఽపి వాస్తవమనాత్మత్వమస్తీతి ఇదంశబ్దప్రయోగ ఇత్యర్థః ।
ధర్మ్యధ్యాసాభావాదుక్తం ధర్మాధ్యాసాభావం పరిహరతి —
అధ్యస్తదేహాదిభావే ఇతి ।
ధర్మిణోః తాదాత్మ్యాధ్యాసకార్యమ్ అహమిదమితి వ్యవహారం ప్రదర్శ్య, ధర్మాధ్యాసకార్యం ప్రదర్శయతి —
మమేదమితి ।
నను అధ్యస్య వ్యవహార ఇత్యనుపపన్నమ్, భుక్త్వా వ్రజతీతివత్ ఎకస్య క్రియాద్వయే కర్తృత్వానభిధానాత్, అత ఆహ —
అత్ర చేతి ।
వ్యవహారక్రియాక్షిప్తస్య కర్తురధ్యాసేఽపి కర్తృత్వాత్ క్త్వాప్రత్యయః స్యాదిత్యర్థః॥
నను — ఉపసంహారభాష్యే నైసర్గికోఽధ్యాస ఇత్యభిధానాధ్యవహారోఽపి నైసర్గికత్వవిశిష్టోఽధ్యాస ఎవ తత్కథం క్రియాభేదః — ఉచ్యతే, ఇహ కార్యభూతవ్యవహారనైసర్గికత్వేన సామర్థ్యసిద్ధాధ్యాసనైసర్గికత్వోపసంహారాదవిరోధః॥
అధ్యాసాభిధానక్రియయోః పూర్వాపరీభావో న యుక్తః, చితో బుద్ధ్యాదితాదాత్మ్యం వినా క్రియాన్వయాయోగాత్, అధ్యస్య వ్యవహార ఇత్యనేన అధ్యాసస్య వ్యవహారహేతుతోక్తౌ మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇత్యనేన పౌనరుక్త్యం చేతి — కేచిత్ । తన్న, పూర్వపూర్వభ్రమసంస్కృతాఽవిద్యయా చితః సంప్రతితనాధ్యాసక్రియాశ్రయత్వాత్ పునరుక్తిం పరిహరతి —
పూర్వకాలత్వేతి ।
సుప్త్వోత్తిష్ఠతీతివద్ అహేతుత్వభ్రమం వ్యావర్త్య స్ఫుటయతీత్యర్థః । జాతివ్యక్త్యోరివార్థగతం తాదాత్మ్యమవివేక ఇతి భ్రమం వ్యావర్తయతి —
వివేకాగ్రహేణేతి ।
భాష్యే — మిథునీకరణస్య వ్యవహారహేతుత్వమానన్తర్యాద్భాతి, న తు మిథ్యాభూతప్రతియోగిసంపాదనేన వివేకాగ్రహహేతుతేతి శఙ్కాం వ్యుదస్యన్ యోజయతి —
సత్యానృతే ఇతి ।
మిథునీకరణాత్ వివేకాగ్రహః, తతోఽధ్యాస ఇత్యర్థః । యుగలీకరణం నామ అధిష్ఠానారోప్యయోః స్వరూపేణ బుద్ధౌ భానమ్ ।
నను మిథునం కృత్వేతి కిమితి నోక్తమ్, అత ఆహ —
న చ సంవృతీతి ।
'అభూతతద్ధావే కృభ్వస్తియోగే సంపద్యమానకర్తరి చ్విః' । యస్య యో భావో న భూతః స తద్భావం చేత్సంపద్యతే తస్మిన్నభూతతద్భావే వర్తమానాత్, ప్రాతిపదికాత్, కృభ్వస్తీనాం ధాతూనాం యోగే చ్విప్రత్యయో భవతి । 'అస్య చ్వౌ' (పా ౦ ౭ ।౪ ।౩౨) ఇతీకారః । తతశ్చ మిథునభావోఽపి అవాస్తవ ఇత్యర్థః ।
సమారోపప్రతీత్యోః ఇతరేతరాశ్రయత్వే శఙ్కితే వ్యవహారానాదిత్వమ్ అసాంప్రతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వ్యవహారానాదితయేతి ।
అనాదితయేత్యత్రైకే పర్యనుయుఞ్జతే — న మిథ్యాజ్ఞానతత్సంస్కారవ్యక్త్యోః అనాదిత్వమ్, తజ్జాత్యోస్తు న నిమిత్తనైమిత్తికభావః, న చ ప్రవాహో వస్వస్తి — ఇతి । తత్ర బ్రూమః — తదాకృత్యుపరక్తానాం వ్యక్తీనామేకయా వినా । అనాదికాలా వృత్తిః యా సా కార్యాఽనాదితా మతా॥' మిథ్యాజ్ఞానత్వ — తత్సంస్కారత్వజాత్యాలిఙ్గితవ్యక్తీనాం మధ్యే అన్యతమవ్యక్త్యా వినా యదనాదికాత్వస్య అవర్తనమన్యతమయోగనియమ ఇతి యావత్ । తాసామనాదిత్వమ్ । అత్ర చ నిమిత్తనైమిత్తకయోః అనాదిత్వముక్తమ్ । భ్రమోపాదానం తు వక్ష్యతి దేవతాధికరణే (బ్రహ్మ. అ.౧ పా.౩ సూ. ౨౪ — ౩౩) ।
సత్యానృతే మిథునీకృత్యేత్యత్ర వస్తుసత్తావర్జమారోప్యస్య ప్రతీతిమాత్రముపయోగీత్యుక్తమ్, ఇదానీం ప్రతీతిరేవానృతస్య అయుక్తా ఇత్యాక్షేపాభిప్రాయముత్తరభాష్యస్య ఆహ —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
యుష్మదస్మదిత్యాదిస్తు వివేకాగ్రహాదాక్షేప ఇతి భేదః ।
ప్రతీతిరేవ త్వితి ।
అపరోక్షేత్యర్థః । ప్రతీతిమాత్రనిషేధే త్వసత్పదస్య అబోధకత్వాపత్తేః అనువాదాయోగః స్యాదితి॥
నను నాత్యన్తాసన్ దేహాదిః, కిన్త్వనిర్వాచ్యః, తతః ప్రతీతిః కిం న స్యాత్, అత ఆహ —
ప్రకాశమానత్వమితి ।
అతిరిక్తసత్తామభ్యుపగచ్ఛన్తం ప్రత్యాహ —
ద్వైతేతి ।
ద్వైతాభ్యుపగమేఽప్యాహ —
సత్తాయాశ్చేతి ।
ఆత్మన్యధ్యాసే ఆక్షిప్తేఽధ్యాస — సామాన్యలక్షణకథా వృథేత్యాశఙ్క్యాహ —
లోకసిద్ధమితి ।
పూర్వదృష్టగ్రహణేనాక్షేపప్రతిక్షేపో భవిష్యతీతి భావః ।
అవభాసపదస్య అవయవార్థమాదాయ సంక్షిప్తమధ్యాసలక్షణమాహ —
అవసన్న ఇతి ।
అవసాద ఉచ్ఛేదః । అవమానో యౌక్తికతిరస్కారః ।
అవభాసపదస్య రూఢమర్థమాదాయ విస్తృతం లక్షణం భాష్యవాక్యార్థత్వేనాహ —
తస్యేతి ।
పరత్రేత్యాదిపదైరసత్ఖ్యాతినిరాసేన ప్రపఞ్చనమిత్యర్థః ।
స్వరూపేణ సదపీతి ।
అపిశబ్దేన స్వరూపేణాసత్త్వమపి మరుమరీచికోదకగ్రన్థే వక్ష్యామ ఇతి సూచితమ్ ।
స్మృతిరూపవిశేషణవ్యావర్త్యమాహ —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
పూర్వదృష్టస్య పరత్ర తాదాత్మ్యావభాస ఇతి ధర్మ్యధ్యాసమభిప్రేయ లక్షణవాక్యార్థేఽతివ్యాప్తిమాహ —
ఖస్తిమత్యామితి । పరత్ర ఆశ్రయే పరధర్మావభాస ఇతి ధర్మాధ్యాసం వివక్షిలాఽఽహ పాటలిపుత్రే ఇతి ।
అవభాసపదస్య రూఢార్థగ్రహణాదతివ్యాప్తిరుపపన్నేత్యాహ —
అవభాసపదం చేతి ।
'సకృచ్ఛ్రుతపదస్యార్థ దూయక్లప్తిన దుష్యతి । సంక్షిప్తవిస్తృతాధ్యాసలక్షణద్వయలాభతః ॥ ఎవం చ మిథ్యాజ్ఞానమధ్యాస ఇత్యవభాసపదేన వ్యుత్పాద్య ప్రత్య భిజ్ఞాయామతివ్యాప్త్యభిధానం శోభతేతరామిత్యుపహాసానవసరః ॥
నను పూర్వదృష్టమారోపణీయమనృతమిత్యుక్తం, కథం తత్పదాఙ్కితలక్షణస్య ప్రత్యభిజ్ఞాయామతివ్యాప్తిః, ఉచ్యతే, స్మృతిరూపపదాభిధాస్యమానాఽసంనిధానసిద్ధవత్కారేణ తదభిధానం, న తు పూర్వదృష్టపదసామర్థ్యేనేత్యదోషః । ప్రత్యభిజ్ఞాయా అపి సంస్కారజన్యత్వేనావ్యావృత్తిమాశఙ్క్యాహ —
అసంనిహితేతి ।
స్మృతిరూపపదేన చాసంనిహితవిషయత్వే వివక్షితే, తావతి చోక్తే స్మృతావతివ్యాప్తిస్తన్నివృత్తయే పరత్రేత్యుక్తమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । అనేనాసంనిహితస్య పరత్ర ప్రతీతిరధ్యాస ఇతి లక్షణముక్తమ్ ।
అసంనిధానం చారోప్యస్యాధిష్ఠానే పరమార్థతోఽసత్త్వం, న దేశాన్తరసత్త్వమితి నాపరాద్ధాన్తః । 'అథవాఽసంనిధానేన సత్ఖ్యాతిరిహ వారితా । అవభాసాదసత్ఖ్యాతిః నృశృఙ్గే తదదర్శనాత్ । ।' ఇతి । అసంనిహితస్య పరత్ర ప్రతీయమానస్య పూర్వదృష్టత్వేఽర్థసిద్ధేఽపి పునర్గ్రహణం పూర్వప్రమితవవ్యావర్తనఫలమిత్యుక్తమేవ । స్వప్నజ్ఞానే ప్రమాణయోగ్యశుక్త్యాద్యధిష్ఠానాభావాత్పరత్రేతి విశేషణావ్యాప్తిమాశఙ్క్యాహ —
నాపీతి ।
స్మృతౌ విభ్రమః స్మృతివిభ్రమః, స్మర్యమాణే స్మర్యమాణరూపాన్తరారోప ఇతి యావత్ । అనుభూయమానే పిత్రాదౌ యత్సంనిహితత్వం పూర్వదృష్టం తదిహారోప్యమ్ ।
అన్యార్థలక్షణవిశేషణతయా ఉక్తపూర్వదృష్టత్వస్య గృహ్యమాణవిషయత్వేన ప్రసిద్ధభ్రమేషు అవ్యాప్తిమాశఙ్క్యాహ —
ఎవమితి ।
అత్ర పీతిమశఙ్ఖయోః ఎకైకశోఽనుభవకాలే దృష్టపీతిమ్నః పశ్చాచ్ఛఙ్ఖే సమారోప ఇతి వక్తవ్యే, న రూపమారోప్యం, కిన్తు సామానాధికరణ్యమిత్యాశఙ్క్య తస్యాపి పూర్వదృష్టత్వమాహ —
తథాహీతి ।
పీతిమతపనీయయోః సంసర్గగ్రహేణాసంసర్గో న గృహ్యతే, తథా పీతత్వశఙ్ఖయోరపీతి సారూప్యమ్ ।
ఆదర్శాదిష్వారోప్యముఖస్య స్వచక్షుషా పూర్వదృష్టత్వాభావాదవ్యాప్తిమాశఙ్క్యాహ —
ఎవమితి ।
పూర్వదృష్టయోరభిముఖయోరాదర్శోదకయోర్దేశ ఎవ దేశో యస్య తస్య భావః తత్తా । తయోరేవాభిముఖ్యం చేత్యర్థః । శీఘ్రభ్రమితాలాతజ్వాలాసు పూర్వదృష్టచక్రాకారతాయా ఆరోపః । అభ్రేషు గ్రహాదేః । మణ్డూకవసాక్తాక్షగ్రాహ్యవంశేషు వసావర్ణేషు చ పూర్వదృష్టోరగతద్వర్ణసామానాధికరణ్యారోప ఇత్యర్థః ।
తథా సతీతి ।
రజ్వాదీనాం సర్పాత్మత్వాదేః సత్త్వే సతీత్యర్థః । ఉచ్చలన్తీ తుఙ్గతరఙ్గభఙ్గానాం తరఙ్గావచ్ఛేదానాం మాలా యస్యాః సా మన్దాకినీ తథా । అభ్యర్ణం నికటమ్ ।
మరీచీనాం తోయాత్మత్వం న సదిత్యుక్తే యన్మరీచీనాం తోయరూపేణాసత్త్వం తన్మరీచయ ఎవాతో నాఽసత్ఖ్యాతిరితి శఙ్కతే —
యాచ్యేతేతి ।
నిరస్తసమస్తసామర్థ్యస్యేతి అర్థక్రియాకారిత్వసత్త్వాయోగ ఉక్తః । నిస్తత్త్వస్యేతి స్వరూపసత్తాభావః । తద్ద్వయమ్ అత్యన్తాసత్త్వే హేతుః ।
అనిర్వచనీయమతం నిరస్య శూన్యమతం నిరస్యతి సద్వాదీ —
న చ విషయస్యేతి ।
స్వప్రత్యయః — స్వసమానాకారః పూర్వప్రత్యయః । అదృష్టాన్తసిద్ధః — అసాధారణః । జ్ఞానస్యాపి పూర్వజ్ఞానాధీనం సత్త్వమతో న క్వాపి స్వరూపసత్వమిత్యర్థః ॥
నను అవిద్యయా అసత్ప్రకాశనమితి బౌద్ధాః, తత్కథం విజ్ఞానమసత్ప్రకాశనమ్ అత ఆహ —
తస్మాదితి ।
జ్ఞానాన్తరానుపలబ్ధేరితి ।
శక్త్యాశ్రయత్వేనాభిమతాత్ జ్ఞానాత్ జ్ఞానాన్తరానుపలబ్ధేరిత్యర్థః । ఉపలబ్ధౌ వా తస్యాపి జ్ఞాపకత్వేన జ్ఞానాన్తరాపేక్షాయామనవస్థాపాతాచ్చ ఇత్యర్థః । సతి హి కస్మింశ్చిత్ కస్యచిదుపకారో భవతి, ప్రత్యయస్య నిరూపణం తు అసత్యప్యాయతతే । న చ స్వోపకారిణ్యసతి ప్రత్యుపకారం కఞ్చిత్కరోతి ఇత్యతోఽతిసుస్వీ ప్రత్యయ ఇత్యుపహాసః ।
అనాధానే హేతుమాహ —
అసత ఇతి ।
అసతః ప్రత్యయప్రథనస్య చావినాభావం సంబన్ధమాశఙ్క్య నిరాచష్టే —
అసదన్తరేణేతి ।
అహో బతేతి ।
కార్యకారణభావః స్వభావశ్చ బౌద్ధాభిమతమవినాభావమూలమిహ నాస్తీత్యర్థః ।
ఎవం సదేవ భాతీతి పూర్వవాదినోక్తే సిద్ధాన్త్యాహ —
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
పూర్వపక్ష్యాహ —
న సతత్వా ఇతి ।
తోయాత్మనేత్యనుషఙ్గః ।
అత్ర హేతుమాహ —
తదాత్మనేతి ।
తదాత్మనాఽసత్త్వస్య మయాఽపీష్టత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి అసత్ఖ్యాతిః స్వీకృతా, నేత్యాహ —
ద్వివిధం చేతి ।
తోయమపేక్ష్య జ్ఞాతం మరీచిరూపమేవ తోయరూపేణాసత్, తచ్చ భావరూపమితి నాసత్ఖ్యాతిరిత్యర్థః ।
తోయరూపేణాసత్త్వం మరీచిరూపమేవ, తచ్చాబాధ్యమ్, తచ్చేద్ భ్రమగోచరః, తర్హి న భ్రమబాధప్రసిద్ధిః స్యాదిత్యుక్తే పూర్వవాద్యాహ —
అద్ధేతి ।
బాఢమ్ । మరీచీనామతోయాత్మత్వం స్వరూపం తత్తథా భ్రమో న గృహ్ణాతి, కిన్తు భావాన్తరతోయాత్మనా మరీచీన్ తోయాభావరూపాన్ గృహ్ణాతీతి భ్రమత్వమిత్యర్థః ।
తోయాభావాత్మకమరీచిరూపే యదారోపితం తోయత్వం తత్తత్ర సదసద్వేతి వికల్ప్య ఆద్యం నిరస్యతి —
హన్తేతి ।
ద్వితీయే తు కిం తుచ్ఛమసత్ సదన్తరం వా । నాద్యోఽపరాద్ధాన్తాత్ ।
న ద్వితీయః ఇత్యాహ —
వస్త్వన్తరమేవ హీతి ।
అస్మిన్ హి భ్రమే మరీచయస్తోయం చేతి ద్వే వస్తునీ భాసేతే । తత్ర మరీచితోయతాదాత్మ్యం యది వస్తు, తర్హి తోయాద్వస్తునో వస్త్వన్తరభూతా మరీచయో వా స్యుః మరీచిభ్యో వస్త్వన్తరం తోయం వా స్యాత్, నాన్యత్ ।
అన్యస్య అస్మిన్ భ్రమేఽనవభాసనాత్ ఉభయత్ర దూషణమాహ —
పూర్వస్మిన్నిత్యాదినా ।
ఎవం సత్ఖ్యాతిం నిరస్య అసత్ఖ్యాతినిరాసమప్యుక్తం స్మారయతి —
న చేదమితి ।
ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఎవం మరీచితోయతాదాత్మ్యమనిర్వాచ్యం ప్రసాధ్య సదేవ భాతీతి నియమమభాఙ్క్షీత్ ।
తథా చ స్వరూపేణానిర్వాచ్యమపి తోయం భ్రమేఽవభాసితుమర్హతీతి ముధాఽముష్య దేశాన్తరాదౌ సత్త్వకల్పనేత్యాహ —
తదనేనేతి ।
నను అభినవ — తోయావభాసాభ్యుపగమే పూర్వదృష్టత్వం భాష్యోక్తం విరుధ్యేత, తత్రాహ —
అత ఎవేతి ।
అభినవత్వేఽప్యారోప్యస్య పూర్వదృష్టగ్రహణముపయుజ్యతే, ఆరోపణీయసమానమిథ్యావస్త్వన్తరోపదర్శకస్య పూర్వదర్శనసంస్కారద్వారేణ ఉపయోగాదితి । 'స్వరూపేణ మరీచ్యమ్భో మృషా వాచస్పతేః మతమ్ । అన్యథాఖ్యాతిరిష్టాఽస్యేత్యన్యథా జగృహుర్జనాః ॥
ఎవం తావద్దేహాదిః, సన్, భాసమానత్వాత్ ఆత్మవత్ ఇత్యనుమానస్య మరీచికోదకాదౌ అనేకాన్తతోపపాదనేన దేహాదేరనిర్వాచ్యత్వముక్తః సంప్రత్యబాధితత్వేన సోపాధికతామాహ —
దేహేన్ద్రియాదీతి ।
అబాధ్యత్వమాత్మనః సత్త్వే ఉపాధిః న ప్రతిభాసమానత్వమ్ । న చ సాధనవ్యాప్తిః, దేహాదిబాధస్య తత్ర తత్ర వక్ష్యమాణత్వాదిత్యర్థః । విపక్షస్య మరీచితోయాదేః సత్త్వాన్న పక్షేతరతా ।
నను ప్రత్యక్షాదిప్రమాణార్పితదేహాదిః యది మిథ్యా, తర్హి ఆత్మని కో విస్రమ్భస్తత్రాహ —
చిదాత్మా త్వితి ।
తత్త్వావేదకప్రమాణప్రమితత్వాదాత్మనః సత్త్వం న వ్యావహారికప్రమాణసిద్ధదేహాదేరితి వక్ష్యామ ఇతి భావః ।
యదుక్తమాక్షేపవాదినా ప్రకాశమానత్వమేవ చిదాత్మనోఽపి సత్త్వమితి, తదపి విశేషాభ్యుపగమేన పరిహరతి —
అబాధితేతి ।
స్వయంప్రకాశత్వాదబాధితమాత్మనః సత్త్వం, న దృశ్యస్య దేహాదేః,దృగ్దృశ్యసంబన్ధానిరూపణాదిత్యర్థః ।
న చ సత్తాతద్వద్భేదాదద్వైతహానిరిత్యాహ —
సా చేతి ।
యత్తు — సత్తాసమవాయాదేః సత్తాలక్షణత్వమఖణ్డి, తదనుమోదతే —
న త్వితి ।
యత్తు — కశ్చిత్ప్రలలాప — సంసారస్యానృతత్వవచనం న తావద్బ్రహ్మజ్ఞాననివర్హణీయత్వాయ, శాస్త్రప్రామాణ్యాత్ సత్యస్యాపి జ్ఞానాన్నివృత్తేః, న చ సంసారిణోఽసంసారిబ్రహ్మైకత్వార్థమ్, ఔపాధికస్య సంసారస్య సత్యస్యాపి ఉపాధినివృత్త్యా నివృత్తౌ జీవస్య బ్రహ్మైక్యసంభవాత్ ఇతి । తన్న, సత్యస్యాత్మవదనివృత్తేః । యత్తు — సామాన్యతో దృష్టమనుమానం — జ్యోతిష్టోమో, న స్వర్గఫలః, క్రియాత్వాత్, మదనవత్ ఇతి । తన్న, తత్ర స్వర్గోద్దేశేన యాగవిధినా విరోధేన కాలాత్యయాత్, అత్ర తు సత్యః ప్రపఞ్చో జ్ఞాననివర్త్య ఇత్యాగమాభావేన తదభావాత్, ప్రత్యుత మిథ్యాత్వస్య బన్ధస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వశ్రుత్యర్థాపత్తిసిద్ధేః । యదపి — తార్క్ష్యధ్యానాదినా సత్యం విషాది నశ్యతి — ఇతి । తదపి న విషాదేః సత్యత్వాసిద్ధేః, ధ్యానస్య చాప్రమాత్వేనాదృష్టాన్తత్వాత్ । సేతుదర్శనం చ చోదితక్రియాత్మనైవైనోనివర్హకం, న ప్రమిత్యాత్మనా, పశ్యతామపి సేతుం మ్లేచ్ఛానాం శ్రద్ధావిరహిణాం వా అఘానుపఘాతాత్, ఆత్మప్రమా తు దృష్టద్వారేణ బన్ధనివర్తనీ, న విధిద్వారా, తద్విధేః సమన్వయసూత్రే (బ్రహ్మ. అ.౧పా. ౧ సూ. ౪) పరాకరిష్యమాణత్వాత్ । యత్తు — ఉపాధిధ్వంసాత్ సంసారధ్వంస — ఇతి । తన్న, సత్యోపాధేరారమ్భణాద్యధికరణే (బ్రహ్మ. అ.౨ పా. ౧ సూ. ౧౪) వక్ష్యమాణనయేనాసంభవాత్, మిథ్యోపాధిస్వీకారే చావివాదాదితి । నను అధ్యాసలక్షణే మతాన్తరోపన్యాసో మతిసంవాదాయ, దూషణాయ వా । నాద్యః, విప్రతిపత్తేః । న ద్వితీయః, దూషణానభిధానాత్, అత ఆహ —
స చాయమితి ।
పరత్ర పరావభాస ఇత్యుక్తలక్షణే సతి సంవాద ఎవం క్రియతే । ఎవం లక్షణకత్వం చాధ్యాసస్యానిర్వాచ్యతయైవేతి మరుమరీచికోదకనిరూపణే దర్శితమ్ । విప్రతిపత్తిస్తు అధిష్ఠానారోప్యవిశేషవిషయేత్యర్థః । అన్యత్రాన్యధర్మాధ్యాస ఇతి భాష్యం ధర్మగ్రహణేన బుద్ధ్యాకారత్వసూచనాత్ ఆత్మఖ్యాత్యనువాదార్థమ్ ।
తత్ర బౌద్ధానాం మతభేదేన భ్రమాధిష్ఠానవిశేషమాహ —
సౌత్రాన్తికనయే ఇతి ।
యద్యపి సౌత్రాన్తికస్య వైభాషికవదర్థో న ప్రత్యక్షః । తథాపి జ్ఞానగతార్థసారూప్యేణానునీయమానత్వాదస్తి తావదధిష్ఠానమ్, ఆరోప్యం తు జ్ఞానాకార ఎవ, భ్రాన్తిజ్ఞానాకారసదృశస్య బాహ్యార్థస్యాభావాదిత్యర్థః । సహోపలమ్భనియమాత్ ఇత్యాద్యనుమానముపరిష్టాద్వౌద్ధాధికరణే (బ్రహ్మ. అ. పా. ౨ సూ. ౨౮) నిరాకరిష్యత ఇత్యర్థః ।
ప్రతిపత్తుః ప్రత్యయాదితి ।
సమానాధికరణే పఞ్చమ్యౌ । జ్ఞానాత్మకాత్ప్రతిపత్తురిత్యర్థః ।
వస్తుతస్తు అహముల్లేఖయోగ్యరజతస్య భ్రమాదిదన్తయా ప్రతీతిరితి శఙ్కతే —
నాన్తమితి ।
భ్రాన్తిరూపవికల్పస్య హి స్వరూపమవికల్పకం గ్రాహ్యమ్, తదేవ బాహ్యత్వేన సవికల్పకత్వేన అధ్యవసేయమిత్యర్థః ।
సిద్ధే జ్ఞానాకారత్వే ఎవం కల్పేత, తదేవ కుతః, తత్రాహ —
జ్ఞానాకారతేతి ।
ప్రాగుక్తన్యాయాత్ప్రవేదనీయేత్యర్థః ।
బాధకప్రత్యయః కిం సాక్షాత్ జ్ఞానాకారతాం దర్శయతి, అర్థాద్వేతి వికల్ప్య, ఆద్యమ్ అనుభవవిరోధేన నిరస్య, ద్వితీయం శఙ్కతే —
పురోవర్తిత్వేతి ।
ఇదన్తాప్రతిషేధోఽనిదన్తాం గమయేత్స చ దేశాన్తరాదిసత్త్వేఽపి స్యాత్ ఇత్యన్యథోపపత్తిమాహ —
అసంనిధానేతి ।
అఖ్యాతిమతే హి రజతస్యాసంనిధానాగ్రహః సంనిహితత్వేన వ్యవహారహేతుత్వాద్ భ్రమః । తన్నిషేధోఽసన్నిధానగ్రహరూపో బాధః, ప్రాగభావనివృత్తిరూపత్వాద్భావస్య । తస్మాదారోప్యోఽర్థః ప్రతిపత్తురసంనిహితో భవతీత్యర్థః ।
యదుక్తం కల్పనాగౌరవమితి తత్రాహ —
న చైష ఇతి ।
సర్వసంమతస్య వ్యవహారమాత్రబాధస్య స్వీకారాత్కస్యచిదప్యర్థస్య అబాధాదతిలాఘవమిత్యర్థః ।
నను న వ్యవహార ఎవ నిషేధ్యః, కిం తు శుక్తౌ ప్రతీతం రజతమిత్యన్యథాఖ్యాతిమాశఙ్క్య —
న చ రజతమేవేత్యాదినా ।
నను మా భాతు రజతజ్ఞానే శుక్తిః, పురోదేశసత్తామాత్రేణ తు ఆలమ్బనం కిం న స్యాదత ఆహ —
న ఖల్వితి ।
సర్వేషాం పురోవర్తినాం లోష్టాదీనామిత్యర్థః ।
అథ రజతసదృశశుక్తే రజతజ్ఞానహేతుసంస్కారోద్బోధకత్వేనాలమ్బనత్వం, తత్రాహ —
నాపీతి ।
ఎవమర్థమారోపితం ప్రతిషిధ్య, మిథ్యాజ్ఞానమపి నిహ్నుతే —
అపి చేతి ।
నను మిథ్యాత్వవ్యవహారసిద్ధ్యర్థం విపర్యయో వాచ్యస్తత్రాహ —
తథా చేత్యాదినా ।
శుక్తిస్వరూపస్య ఇదమాత్మకసామాన్యం ప్రతి విశేషస్యాగ్రహాదిదమితి ద్రవ్యమాత్రగ్రహణం భవతీత్యర్థః ।
గృహీతగ్రహణస్వభావేతి ।
గృహీతమిదమితి ప్రకాశనస్వభావేత్యర్థః ।
సంనిహితరజతేతి ।
సంనిహితరజతగోచరం హి జ్ఞానమిదమితి రజతమిత్యాకారయోరసంసర్గ న గృహ్ణాతి, తయోః సంసృష్టత్వేనాసంసర్గాభావాత్ । న చ స్వగతం వివేకః, ఎకజ్ఞానత్వాత్, ఎవమేతే అపి గ్రహణస్మరణే పరస్పరం భిన్నే అపి స్వగతభేదం న గృహీతః, నాప్యసంసృష్టౌ స్వగోచరౌ తథైవ నివేదయత ఇతి సారూప్యమ్ । కాచో హరితద్రవ్యవిశేషః ।
నిషేధ్యభ్రమాభావే నిషేధానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ —
భేదాగ్రహేతి ।
ఇతరేతరాభావబోధాత్ ఇతరేతరాభావాగ్రహనివృత్తౌ తద్ధేతుకవ్యవహారనివృత్తిః బాధఫలమిత్యర్థః ।
తస్మాద్యథార్థా ఇతి ।
సర్వే విప్రతిపన్నా ఇత్యేకో ధర్మినిర్దేశః । సందేహవిభ్రమా ఇత్యపరః । అయథార్థవ్యవహారహేతుత్వేన మతద్వయసంమతాః ప్రత్యయా ధర్మిణ ఇతి నాశ్రయాసిద్ధిః ।
అన్యే వితి ।
పురోవర్తిని రజతమిదమితి సామానాధికరణ్యవ్యపదేశస్తథావిధప్రవృత్తిశ్చాస్తీతి తావత్ సర్వజనీనమ్ । తత్ సామానాధికరణ్యప్రత్యయాత్ రజతమిదమిత్యేవంరూపాద్భవతి నాన్యథేత్యర్థః ।
అన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
తదేతదితి ।
అగృహీతవివేకం స్మరణగ్రహణద్వయమయథార్థత్వవ్యవహారహేతుః, ఎకైకం వా । నాద్యః, జ్ఞానయోరయౌగపద్యాత్ ।
న ద్వితీయః, ఇత్యాహ —
న హి రజతప్రాతిపదికార్థేతి ।
గ్రహణేఽపి తుల్యమిదమ్ । యది తదిచ్ఛేత్ తర్హ్యేవ ప్రవర్తతేత్యర్థః । జ్ఞాతసంబన్ధస్య పుంసో లిఙ్గవిశిష్టధర్మ్యైకదేశదర్శనాల్లిఙ్గే విశిష్టధర్మ్యేకదేశే బుద్ధిరనుమానమితి శబరస్వామిన ఆహుః । సమారోపే తు ప్రమిత్యభావేఽప్యేకదేశదర్శనమస్తీత్యర్థః ।
పురోవర్తిని సాధనే ప్రవర్తకే ఫలజ్ఞానేఽనైకాన్తికతానివృత్త్యర్థమాహ —
నియమేనేతి ।
ఫలస్య హి నానోపాయసాధ్యత్వాన్న తజ్జ్ఞానముపాయే నియమేన ప్రవర్తకమ్ ।
స్మరణే వ్యభిచారనివృత్త్యర్థమాహ —
తత్రేతి ।
వాయ్వాదౌ వ్యభిచారమాశఙ్క్యాహ —
అర్థిన ఇతి ।
వాయ్వాదిః హి ప్రసహ్య ప్రవర్తయతి న త్వర్థితామనురున్ధే ।
యచ్చోక్తం సమీచీనజ్ఞానహేతుభ్యో న మిథ్యాజ్ఞానజన్మేతి తత్రాహ —
దృష్టం చేతి ।
పరిహృతం న్యాయకణికాయామితి ।
ఎవం హి తత్ర వ్యుత్పాదితమ్ — కిమవ్యభిచారితైవ ప్రామాణ్యమ్, ఉత తద్ధేతుః, అథ తద్య్వాపికా । యేన క్వచిద్వ్యభిచారదశనాత్ జ్ఞానానామప్రామాణ్యమాపతేత్ । సర్వథాప్యసంభవః, వ్యభిచారిణామపి సితనీలాదిషు చక్షురాదీనాం బోధకత్వేన ప్రామాణ్యాదవ్యభిచారిణామపి దహనాదౌ ధూమాదీనాం కుతశ్చిన్నిమిత్తాదనుపజనితదహనాదిజ్ఞానానామ్ అప్రామాణ్యాత్ । భవతు జ్ఞానకారణం వ్యభిచారేఽపి బోధకమ్, జ్ఞానేన త్వవ్యభిచారోఽపేక్ష్యః ఖకార్యే ఇతి చేత్, కిం జ్ఞేయావభాసేఽపేక్ష్యః, ఉత ప్రవృత్త్యాదికార్యే । న ప్రథమః, జన్మనైవ జ్ఞానస్య జ్ఞేయావభాసాత్మకత్వాత్ । న చరమః, అవ్యభిచారగ్రాహిణః అర్థక్రియాసంవాదాదిజ్ఞానస్య జ్ఞానాన్తరాత్ అవ్యభిచారనిశ్చయేఽనవస్థాపాతాత్, అనిశ్చయే చాఽనవధృతప్రామాణ్యాదస్మాత్ ప్రథమజ్ఞానప్రామాణ్యాసిద్ధేః, స్వతఃప్రామాణ్యే చ ప్రథమేఽపి తథాత్వాపాతాదితి । నను — కిం ప్రామాణ్యస్య స్వతస్త్వమ్, జ్ఞానసామగ్రీమాత్రజత్వం చేద్, న, ప్రామాణ్యస్య జాతిత్వే స్మృతిత్వానధికరణజ్ఞానగతబాధాత్యన్తాభావరూపోపాధిత్వే వా ద్వయోరపి నిత్యత్వేన జన్మాభావాదితి — తదుచ్యతే, ఇయం రూపప్రమా, అర్థసంప్రయోగత్వానధికరణైతచ్చక్షుర్గతగుణజన్యా న భవతి, ప్రమాత్వాత్, ప్రమావత్ । తథా ఎషా ప్రమా, ఉక్తవిధగుణజ్ఞానాధీనజ్ఞానా న భవతి, తథావిధగుణజ్ఞానాధీనప్రవృత్తికరీ చ న భవతి, తత ఎవ, తద్వదేవేతి జ్ఞప్తివ్యవహారయోరపి స్వతస్త్వసిద్ధిరితి ।
భాష్యేఽన్యథాఖ్యాతిః స్వీకృతేతి భ్రమం వ్యావర్తయన్ వ్యాచష్టే —
అన్యస్యాన్యధర్మకల్పనేతి ।
అవభాసపదవ్యాఖ్యానం కల్పనేతి ।
సర్వతన్త్రావిరుద్ధోఽర్థః సర్వతన్త్రసిద్ధార్థః, యథా ప్రమాణం ప్రమేయమితి ।
రజతవదితి న సాదృశ్యవివక్షా, అపి తు భాసతే పరం రజతవత్, న హి వస్తుతో రజతమితి, మిథ్యాత్వం వివక్షితమిత్యాహ —
న పునరితి ।
ఎవమారోప్యసిద్ధ్యసంభవప్రయుక్తే ఆక్షేపే పరిహృతే పునరాత్మనోఽధిష్ఠానత్వానుపపత్త్యాఽధ్యాస ఆక్షిప్యత ఇత్యాహ —
పునరపీతి ।
ఆత్మనో గ్రాహ్యత్వే స్వగ్రాహ్యత్వం, పరగ్రాహ్యత్వం వా ।
నాద్య ఇత్యాహ —
న ఖల్వితి ।
న ద్వితీయః, ఇత్యాహ —
ఆత్మాన్తరేతి ।
సంవిదాశ్రయత్వేన సిద్ధిమాశఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
స్వప్రకాశఫలస్య జన్మాదినిషేధేనాత్మత్వముపపాదయతి —
తథా హీత్యాదినా ।
నను అభ్యుపేయతే సంవిదపరాధీనప్రకాశేతి, ఆత్మా తు జడః కిం న స్యాదితి మన్వానం సంవిదాశ్రయత్వవాదినం ప్రతి ఆత్మస్వప్రకాశత్వవాద్యాహ —
తథాపీతి ।
అర్థాత్మసంబన్ధిన్యాం సంవిద్యజడాయామపి నార్థాత్మనోః ప్రకాశమానతాసిద్ధిః, పణ్డితేఽపి పుత్రే పితురపాణ్డిల్యవదిత్యుక్తే వైషమ్యం శఙ్కతే —
స్వభావేతి ।
ఆశ్రయవిషయయోః పారతన్త్ర్యనియమాత్ స్వభావసంబద్ధా సంవిత్, న పుత్రః, పిత్రభావేఽపి భావాదిత్యర్థః ।
పుత్రగతజన్యత్వమపి నిత్యం పితృగతజనకత్వసాపేక్షమితి సామ్యమాహ —
హన్తేతి ।
అర్థాత్మనోః ప్రకాశేన సహ సంవిత్ప్రకాశ ఇత్యుక్తే యః సంవిదః ప్రకాశో యశ్చార్థాత్మనోస్తౌ సంవిదః సకాశాద్భిన్నౌ, అభిన్నౌ వా ।
నాద్య ఇత్యాహ —
తత్కిమితి ।
సంవిదః ప్రకాశవ్యతిరేకే సంవిదప్రకాశరూపా సతీ ఘటవదస్వప్రకాశా స్యాత్ । ఆత్మార్థీప్రకాశయోః సంవిధతిరేకే సంవిదర్థాత్మప్రకాశరూపా న భవేత్ కిన్తు జ్ఞాపికా స్యాత్ తథా చానవస్థేత్యాశయః ।
అభేదమాశఙ్కతే —
అథేతి ।
సంవిదశ్వార్థాత్మనోశ్చ ప్రకాశావిత్యర్థః ।
కథంభూతౌ తావిత్యపేక్షాయాం స ఎవాహ —
సంవిదేవేతి ।
దూషయతి —
ఎవమితి ।
సంవిదతిరిక్తప్రకాశాననీకారే సంవిదాత్మనాం సాహిత్యముక్తం స్యాత్ । తథా చ పుత్రపాణ్డిత్యతుల్యతేత్యర్థః ।
అర్థసంవిదోః సహభావమఙ్గీకృత్యాఽనుపయోగ ఉక్తః, స ఎవ క్వచిదసిద్ధ ఇత్యాహ —
న చేతి ।
అతీతాదిబుద్ధిః తత్సహితా, తద్విషయహానాదిబుద్ధిజనకత్వాత్ వర్తమానబుద్ధివత్, ఇతి శఙ్కతే —
తద్విషయేతి ।
తద్విషయాశ్చ తా హానాదిబుద్ధయశ్చ ఇతి విగ్రహః ।
తద్విషయహానాదిబుద్ధిజనకత్వాదితి హేతౌ తద్విషయత్వవిశేషణస్యాసిద్ధిమాహ —
నేతి ।
తాం పరిహరతి —
హానాదిజననాదితి ।
సిద్ధే చ హేతౌ అతీతాదిసంవిదామర్థసహభావసిద్ధేః తద్విషయవసిద్ధిః ఇత్యాహ —
అర్థవిషయేతి ।
అర్థవిషయహానాదిప్రవృత్తిజననాద్ధానాదిబుద్ధేః అర్థవిషయప్రకాశత్వేఽతిప్రసఙ్గం దర్శయన్ విశేషణాసిద్ధిం ద్రఢయతి —
తత్కిమితి ।
అర్థ ఇతి సప్తమీ ।
ప్రయత్నవదాత్మదేహసంయోగోఽర్థవిషయప్రవృత్తిహేతురపి జడత్వాత్ న అర్థవిషయప్రకాశశ్చేత్ సంవిత్ప్రకాశోఽపి స్వప్రకాశత్వాత్ స్వమాత్రే సాక్షీ, అర్థే తు అప్రకాశనాత్ జడ ఎవ, అర్థస్యాపి స్వప్రకాశరూపాన్తర్భావేన సిద్ధిశ్చేత్ అర్థసంవిద్భేదో న స్యాదిత్యభిప్రేత్యాహ —
నన్వయమితి ।
మా భూద్ధేద ఇతి వదన్తం బౌద్ధగన్ధినమేకదేశినం నిరాకరోత్యాక్షేప్తా —
న చ ప్రకాశస్యేతి ।
సిద్ధాన్త్యభిమతాం సంవిద్వివర్తతయా తదభేదేనార్థసిద్ధిమధ్యాసాసంభవం వక్ష్యామీతి మన్వానోఽనువదతి —
తస్మాదితి ।
ఎవం సంవిదః స్వప్రకాశతాం విషయస్య చ తద్ధ్యస్తతాముక్త్వా తస్యా ఆత్మత్వసిద్ధ్యర్థమద్వితీయతామాహ —
న చాస్యేతి ।
ఆజానతః స్వభావతః ।
ఇత్థం తర్కితే ఆత్మస్వప్రకాశత్వే ప్రయుజ్యతే — దేవదత్తసుప్తికాలః, దేవదత్తాత్మాస్తీతి వ్యవహారహేతుసాక్షాత్కారవాన్, కాలత్వాత్, ఇతరకాలవదితి । న చ సుప్తావహంవృత్తిరస్తి, న చ పురుషాన్తరం సాక్షాత్కర్తుమర్హతి, ఈశ్వరమతే యోగిమతే వాఽనైశ్వరేత్యయోగజేతి చ విశేషణీయమితి స్వప్రకాశత్వసిద్ధిరితి । తదేవం పక్షాన్తరనిరాసేన స్వప్రకాశ ఆత్మేతి స్థాపితమ్ । అస్మిన్ పక్షేఽధ్యాసాక్షేపకతయా భాష్యం యోజయతి —
తదయమితి ।
ప్రత్యక్ఛబ్దార్థమాహ —
అశక్యేతి ।
ప్రతీపం ప్రాతిలోమ్యేన ।
తదేవ దర్శయతి —
నిర్వచనీయమితి ।
కథమితి థముప్రత్యయాన్తస్య కింశబ్దస్య రూపమ్ । తత్ర కింశబ్ద ఆక్షేపార్థ ఇత్యర్థః ।
అప్రథమానత్వపక్షే దూషణం —
సర్వో హీతి ।
భాష్యోక్తమాహ —
సదాతనేఽపీతి ।
భాష్యకారేణ ఆత్మనోఽస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వోపవర్ణనేన అవిషయత్వస్యాసిద్ధిరుక్తా, సా న యుక్తా, స్వప్రకాశస్య విషయత్వాయోగాత్ ఇత్యాశఙ్క్య ఔపాధికరూపేణ విషయతామాహ —
సత్యమిత్యాదినా ।
బుద్ధిమనఃప్రాణేన్ద్రియాణాం పరలోకగతో ఆశ్రయభూతాని భూతసూక్ష్మాణి సూక్ష్మశరీరమ్ । ఇన్ద్రియాణి బాహ్యాని ।
నను స్వతోఽవిషయత్వమౌపాధికరూపేణ విషయత్వమితి కిమితి వ్యవస్థాప్యతే, స్వత ఎవ శుక్తివద్గ్రహణాగ్రహణే కిం న స్యాతామిత్యాశఙ్క్య నిరంశత్వాన్నత్యాహ —
న హి చిదేకరసస్యేతి ।
నను చిద్రూపే భాత్యప్యానన్దాది న భాతీతి దృష్టమ్, నేత్యాహ —
న ఖల్వితి ।
తర్హి సాక్షిప్రతిభాసే ఆనన్దాద్యుల్లేఖో(అ)పి స్యాదిత్యాశఙ్కయాహ —
గృహీతా ఎవేతి ।
యథా ఖల్వభిజ్ఞాయాం భాసమానమపి దేవదత్తైక్యం తత్తదన్తోపాధిద్వారకసామానాధికరణ్యాపరామర్శాత్ వివిక్తం నోల్లిఖ్యతే, ఎవం చిద్రూపభానేఽపి దుఃస్వప్రత్యనీకత్వాదిరూపేణ అపరామృష్టా ఆనన్దాదయోఽప్యగృహీతా ఇవ భాన్తీత్యర్థః ।
నను చిత్ప్రతిభాసే తదాత్మత్వాదానన్దాదయో భాన్తి చేత్, తర్హి బుద్ధ్యాదిభ్యశ్చైతన్యస్య భేదోఽపి ప్రతీయేత, తత్ర విద్యమానత్వాత్, తథా చ బుద్ధ్యాద్యధ్యాసాయోగ ఇత్యాశఙ్కయాహ —
న చాత్మన ఇతి ।
ఆనన్దాదీనాం వాస్తవత్త్వాత్ చైతన్యైకరసతా న భేదస్యాపీత్యభానమిత్యర్థః ।
యదుక్తం — విషయత్వే యుష్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాపత్తిః తతశ్చానాత్మత్వమితి, తత్రాహ —
తస్య చేతి ।
ఇదమాత్మకత్వేన విషయత్వమనిదమాత్మకత్వేన అస్మదుల్లేఖశ్చోపపద్యతే ఇత్యర్థః ।
ఇదమనిదమాత్మకత్వం జీవస్య తద్ధర్మాన్వయప్రదర్శనేనోపపాదయతి —
తథా హీతి ।
విచ్ఛురణాత్ మిశ్రణాత్ ।
నను ఉపాధిపరిచ్ఛేదమన్తరేణాన్య ఎవ పరమాత్మనో జీవోఽహం ప్రత్యయవిషయయోస్తు తత్రాహ —
న ఖల్వితి ।
అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వమపి జీవస్యాహంప్రత్యయవిశిష్టేఽన్తఃకరణే వ్యవహారయోగ్యత్వాపత్తిర్న కర్మత్వమతో న కర్మకర్తృత్వవిరోధ ఇత్యుపసంహారవ్యాజేనాహ —
తస్మాదితి ।
స్వప్రకాశే యావత్సత్త్వం ప్రకాశనాత్ న ఆరోప ఇతి పక్షః పూర్వపూర్వాధ్యాసవశాదప్రకాశసమర్థనేన నిరస్తః ।
ఇదానీమప్రథమానే నాస్త్యారోప ఇతి పక్షముపన్యస్యతి —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
అపరోక్షవాభావశ్చాప్రథమానతా । అపరోక్షభ్రమాధిష్ఠానత్వే హ్యపరోక్షేణాత్మనా భవితవ్యమ్, స చేత్ న అపరోక్షః, తస్మిన్నధ్యాసోపయోగిప్రథనాభావాత్ నాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
రూపరహితద్రవ్యత్వాత్ స్పర్శరహితద్రవ్యత్వాదితి ద్వౌ హేతూ వక్తి —
నభో హీతి ।
వాయుః స్పార్శనప్రత్యక్ష ఇతి పక్షే ద్వితీయ ఎవ హేతుః । దుఃఖాకరోతి వస్తువృత్తేనాదుఃఖినం దుఃఖినం కరోతీత్యర్థః ।
వస్తుస్వరూపం చ తదవధారణం చేతి కర్మధారయమభిప్రత్య అభివ్యక్త స్వరూపజ్ఞానమాహ —
చిదాత్మరూపమితి ।
నిరుపద్రవభూతార్థేతి ।
భావనాప్రకర్షాద్విశదాభం సర్వవిషయం జ్ఞానముత్పద్యతే । తేన విషయీకృతస్య నిరుపద్రవపరమార్థస్వభావస్య సంస్కారబలాదనువర్తమానవిపర్యయైః న బాధః, కృతః? బుద్ధేః పరమార్థభావనాజన్యాయా వస్తుపక్షపాతిత్వేన ప్రాబల్యాత్ । నను — లఙ్ఘనాభ్యాసవత్ నైరాత్మ్యాదిభావనాపి సాతిశయమేవ కార్యం జనయతి, కథం సర్వవిషయజ్ఞానలాభః? ఇతి శఙ్కామపాకర్తుమయత్నవత్త్వేఽపీత్యుక్తమ్ । లఙ్ఘనాభ్యాసే హి యో యుగమాత్రదేశలఙ్ఘనే ప్రయత్నస్తతోఽధికో ద్వియుగదేశలఙ్ఘనేఽపేక్ష్యతే । నైరాత్మ్యాదితత్త్వవిషయప్రత్యయాభ్యాసే తు యాదృశః ప్రథమప్రత్యయోత్పాదే ప్రయత్నః తాదృశ ఎవ ద్వితీయాదావపి వైశద్యాధిక్యం చ దృశ్యతే । తచ్చ నిరతిశయం భవితుమర్హతి । యత్ర హి యోఽభ్యాసః కార్యోత్కర్షకరః ప్రాచః ప్రయత్నాదధికప్రయత్నానపేక్షశ్చ, స తత్ర నిరతిశయకార్యోత్కర్షం కరోతి, పుటపాకాభ్యాస ఇవ సువర్ణస్య రక్తసారతామితి । అయత్నవత్వేఽపి అధికప్రయత్నానపేక్షత్వేఽపి బుద్ధేస్తత్పక్షపాతిత్వేన ఉదయాత్ నిరతిశయోత్కర్షసిద్ధిశ్చ ఇత్యర్థః ।
'తమేతమిత్యాదిభాష్యస్యాధ్యస్య లోకవ్యవహార' ఇతి భాష్యేణ పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ —
యదుక్తమితి ।
ప్రమాకరణాని ప్రమాణాని నావిద్యావన్తం ప్రేరకత్వేన ఆశ్రయన్తి అనుపయోగాదిత్యాక్షేపాభిప్రాయమాహ —
తత్త్వపరిచ్ఛేదో హీతి ।
విరోధాభిప్రాయమాహ —
నావిద్యావన్తమితి ।
అహమభిమానహీనస్యేతి భాష్యపదం వ్యాచష్టే —
తాదాత్మ్యేతి ।
తాదాత్మ్యాధ్యాసో దేహాదిధర్మ్యైక్యాధ్యాసః ।
మమాభిమానహీనస్య ఇత్యేతద్వ్యాకరోతి —
తద్ధర్మేతి ।
అధ్యాసహీనస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తిముపపాదయతి —
ప్రమాతృత్వం హీతి ।
నిర్వ్యాపారే హి చిదాత్మని ప్రమాణప్రేరణం వ్యాపారః పరోపాధిరధ్యస్త ఇతి ప్రమాణానామ్ అవిద్యావత్ప్రేర్యత్వమిత్యర్థః ।
దణ్డిన ఇతి । యథా దణ్డ్యదణ్డిసముదాయలక్షణద్వారేణ సమూహిపరో దణ్డిశబ్దః, ఎవమిన్ద్రియశబ్దోఽపి ఇన్ద్రియాఽనిన్ద్రియప్రమాణపర ఇతి వ్యవహార ఇతి ।
క్రియామాత్రోపాదానాత్ సమానకర్తృకక్రియావయాపేక్షక్త్వాప్రత్యయాయోగమాశఙ్క్య ఆక్షిప్తకర్తురుపాదానేన పరిహరతి —
వ్యవహారక్రియయేతి ।
వ్యవహార్యాక్షేపాదితి ।
వ్యవహారిణ ఆక్షేపాదిత్యర్థః ।
అనుపాదాయ వ్యవహారో న సంభవతీత్యనుపపన్నమ్, అనుపాదానస్య ప్రమాతృకర్తృకత్వన అసంభవనస్య వ్యవహారకర్తృకత్వేన కర్తృభేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అనుపాదాయేతి । నైవమిహ సంబన్ధోఽనుపాదాయ న సంభవతీతి, కిం తర్హి ? అనుపాదాయ యో వ్యవహారః స న సంభవతీతి ।
కిమితి పునరితి సాఙ్ఖ్యస్య శఙ్కా । అథ స్వయమేవేతి స్వభావవాదినః । అథ దేహ ఎవేతి లౌకాయతికస్య ।
ఎవం ప్రమాణప్రేరకత్వేనాధ్యాస సమర్థ్య ప్రమాశ్రయత్వేనాపి సమర్థయతి —
ఆతశ్చేతి ।
అవశ్యం చేత్యర్థః । మా భూత్ ప్రమాతృత్వమన్తరేణ ప్రమాణప్రవృత్తిః, ఎతావతా కథం ప్రమాణానామధ్యాసాశ్రితత్వమిత్యాశఙ్క్య చిదచిద్రూపసంవలితప్రమాయా ఆశ్రయః ప్రమాతాపి ।
తత్స్వభావో భవితుమర్హతి, న చ చిదచిత్సంవలనమధ్యాసమన్తరేణేతి సంభవన్తి ప్రమాణాన్యాధ్యాసాశ్రయాణీయాహ —
ప్రమాయాం ఖల్వితి ।
పరిణామవిశేష ఉద్భూతసత్త్వః ప్రమేయప్రవణ ఇతి సుఖాదేర్వ్యవచ్ఛినత్తి । పరిణామతయా చ జాడ్యముక్తమ్ । । యది చిదాత్మా తత్రాన్తఃకరణేఽధ్యస్యేత, తర్హ్యేవ తత్పరిణామశ్చిద్రూపో భవేదిత్యర్థః ।
తత్సిద్ధౌ చేతి ।
ప్రమాశ్రయత్వం హి ప్రమాతృత్వమిత్యర్థః । అనేన నాఽవిద్యావన్త ఇతి గ్రన్థస్యాక్షేపః పరిహృతః ।
తత్త్వపరిచ్ఛేదో హీతి గ్రన్థస్థం పరిహరతి —
తామేవ చేతి ।
ప్రమాతృత్వేన చేతి ।
అనుపలక్షణే హి ప్రేమాతృత్వశక్తిః స్వయమేవ కల్ప్యా నాధ్యాసోపపాదికా, ప్రమా తు చిదచిద్రూపగర్భిణీ కల్పయత్యధ్యాసమితి॥
తథా చ పారమర్షమితి ।
శేషలక్షణేఽభిహితమ్ — 'శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి తల్లక్షణత్వాత్తస్మాత్తత్స్వయం ప్రయోగే స్యాత్ (జై. అ.౩ పా.౭ సూ. ౧౮) । దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత ఇత్యత్ర సంశయః, కిం సాఙ్గే ప్రధానే యజమాన ఎవ కర్తా, ఉత ఉద్దేశత్యాగాత్మకప్రధానే ఎవ యజమానస్య కర్తృత్వమ్, అఙ్గేషు యథాయథమృవిజామితి । తత్రేదం పూర్వపక్షసూత్రమ్ । సాఙ్గప్రధానస్య ప్రయోగేఽనుష్ఠానే స్వయం యజమానః కర్తా స్యాత్, యతః శాస్త్రగమ్యం ఫలం ప్రయోక్తరి ప్రతీయతే, కుతః, తల్లక్షణత్వాత్ శబ్దప్రమాణకత్వాదర్థస్య । స్వర్గకామో యజేతేతి స్వర్గోద్దేశేన భావనాం విదధదాఖ్యాతం భావనాక్షిప్తకర్తృసంబద్ధం ఫలమవగమయతి । ఆత్మనేపదేన చ ఫలస్య కర్తృగామితా గీయతే । సాఙ్గం ప్రధానం ఫలసాధనమితి సర్వత్ర యాజమానత్వే ప్రాప్తే, సిద్ధాన్తః — అన్యో వా స్యాత్పరిక్రయామ్నానాత్ విప్రతిషేధాత్ ప్రత్యగాత్మని (జై. అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౨౦) । యది యజమాన ఎవ సర్వత్ర కర్తా స్యాత్ తర్హి దక్షిణాభిః పరిక్రయణమృత్విజామనర్థకం స్యాత్ । స్వస్మింశ్చ పరిక్రయో విప్రతిషిద్ధః । తత ఆధ్వర్యవాదికమృత్విగ్భిరేవ కార్యం, తస్మింశ్చ పరిక్రయద్వారా ప్రయోజకకర్తృత్వాద్యజమాన ఎవ సాఙ్గఫలభాగితి । అత్ర చ పూర్వపక్షసిద్ధాన్తయోః కర్తృగామిని ఫలే న విగానమితి పూర్వపక్షసూత్రమపి తావత్యంశే ప్రమాణమిత్యుదాహృతమ్ ।
అశనాయాద్యతీతపదసూచితాకర్తృత్వవైపరిత్యమాహ —
ప్రయోక్తా హీతి ।
అసంసార్యాత్మపదసూచితాభోక్తృత్వవైపరీత్యమాహ —
కర్మజనితేతి ।
అపేతబ్రహ్మేత్యాద్యుక్తాఽనధికారరూపవైపరీత్యమాహ —
అధికారీతి ।
అధికారిత్వస్య వ్యాఖ్యానం స్వామీతి । అకర్తా కర్తృవశక్తిరహితః ।
నను బ్రహ్మజ్ఞానేన కర్మ విధయో యది యదా కదాపి బాధిష్యన్తే, తర్హ్యప్రమాణం స్యుస్తత్రాహ —
న చ పరస్పరేతి ।
మహాపాతకేతి ।
మహాపాతకం బ్రహ్మవధాది । ఉపపాతకం గోవధాది । సంకరీకరణాదీని చ మనునోక్తాని । 'ఖరాశ్వోష్ట్రవరాహాణామజావికవధస్తథా । సంకరీకరణం జ్ఞేయం మీనాఽహిమహిషస్య చ॥ నిన్దితేభ్యో ధనాఽఽదానం వాణిజ్యం శూద్రసేవనమ్ । అపాత్రీకరణం జ్ఞేయమసత్యస్యాభిభాషణమ్ । । మనుస్మృతిః (అ. ౧౧ శ్లో. ౬౮ — ౬౯) 'కృమికీటవయోహత్యా మద్యానుగతభోజనమ్ । ఫలైధఃకుసుమస్తేయమధైర్యం చ మలావహమ్ ॥
(మను. అ. ౧౧ శ్లో. ౭౦ ) ఇతి ।
ఆదిశబ్దాత్తదుక్తం జాతిభ్రంశకరాది గృహ్యతే । 'బ్రాహ్మణస్య రుజః కృత్యం ఘ్రాతిరఘ్రేయమద్యయోః । జైహ్మ్యం పుంసి చ మైథున్యం జాతిభ్రంశకరం హి తత్ ॥' (మను. అ. ౧౧ శ్లో. ౬౯) ఇతి ।
అభ్యర్హితత్వాత్ ధర్మ్యధ్యాసః ప్రథమం వక్తవ్యమ్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రాహమితి ।
గృహీతవివేకత్వాత్ పుత్రాదీనామాత్మని తద్ధర్మాధ్యాసాసంభవమాశఙ్క్య ఆహ —
దేహతాదాత్మ్యమితి ।
దేహగతస్వామిత్వస్యారోపే కథం సాకల్యవైకల్యారోపసిద్ధిస్తత్రాహ —
స్వస్య ఖల్వితి ।
దేహగతస్వామిత్వస్య యే సకలత్వవికలత్వే తే చేదాత్మన్యధ్యస్తే, కథం బాహ్యగ్రహణం భాష్యే? తత్రాహ —
బాహ్యేతి ।
సాక్షిశబ్దార్థమాహ —
చైతన్యోదాసీనతాభ్యామితి ।
సక్రియోపాధేః ఆత్మన్యారోపాదాత్మని కర్తృత్వభోక్తృత్వే ఉపపాదితే ఇత్యర్థః ।
చైతన్యమితి ।
అన్తఃకరణాదిగతమిత్యర్థః ।
సాక్షిణి ఇతి నిర్దేశాత్ శుద్ధేఽధ్యాస ఇతి భ్రమమపనయతి —
తదనేనేతి ।
ప్రకృతమితి ।
ఉపోద్ధాతరూపేణాధ్యాసం వర్ణయతో భాష్యకారస్య ప్రథమం బుద్ధిస్థత్వేన ప్రకృతం విషయప్రయోజనమిత్యర్థః ।
ఎవమధ్యాసే సమర్థితే సతి ప్రసిద్ధత్వాత్ అజిజ్ఞాస్యత్వసమాక్షేపావసరోక్తం నిరస్తమిత్యాహ —
ఎతదుక్తమితి ।
పఠ్యేరన్నితి ।
భాష్యగతారభ్యన్త ఇతిపదస్య వ్యాఖ్యా ।
అతత్పరవేదాన్తప్రత్యయో యద్యప్యప్రమా, తథాప్యభ్యస్తో వాస్తవకర్తృత్వాదినివర్తక ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ —
న చాసావితి ।
అధికరణమారచయతి —
ఎతావానితి ।
వేదాన్తశాస్త్రమనారభ్యమారభ్యం వేతి విషయప్రయోజనాసంభవసంభవాభ్యాం సంశయః । వేదాన్తైః అధ్యయనవిధినా సామాన్యతః ప్రయోజనవదర్థావబోధపరతాం నీతైర్విశేషతశ్చ సందిహ్యమానార్థతయా విచారాకారాఙ్క్షైః ఆక్షేపాదస్య అధికరణస్య శ్రుతిసఙ్గతిః । సమన్వయాద్యశేషవిచారహేతుత్వాత్ శాస్త్రప్రథమాధ్యాయప్రథమపాదసఙ్గతయః ।
ఆశఙ్కాపనయనపూర్వకం పూర్వపక్షమాహ —
యద్యపీత్యాదినా ।
అవివక్షితార్థత్వం వేదాన్తానాం శఙ్కితుమశక్యమ్ । అధ్యయనవిధేః దృష్టార్థత్వస్య తుల్యత్వాత్ । న చ కార్యపరత్వాత్ సర్వవేదస్య సిద్ధరూపే బ్రహ్మణి వేదాన్తానామ్ అప్రామాణ్యశఙ్కా, లోకవేదయోః వాక్యార్థస్య అవిశేషేణ సిద్ధరూపే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం మన్త్రాణామివ దేవతాదౌ ప్రామాణ్యసంభవాత్ । నాప్యనుత్పత్తిలక్షణాప్రామాణ్యం శఙ్క్యమ్, బ్రహ్మాత్మైక్యబోధిత్వాద్వేదాన్తానామ్ । అతో నానారభ్యం శాస్త్రమిత్యర్థః ।
పరిహరతి —
తథాపీతి ।
ప్రమాణస్వరూపపర్యాలోచనేన మీమాంసాఽనారమ్భముక్త్వా ప్రమేయస్వరూపాలోచనయాపి తమాహ —
న చేతి ।
వక్ష్యమాణేనేతి ।
తత్పునర్బ్రహ్మత్యాదావిత్యర్థః॥
అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ॥౧॥ వృత్తివ్యక్తస్వరూపజ్ఞానమభిప్రేత్యాహ —
తత్ర సాక్షాదితి ।
ఇష్యమాణత్వేన జ్ఞానస్య ప్రయోజనసూచనముపపాద్య సంశయసూచనముపపాదయతి —
జిజ్ఞాసాత్వితి ।
సా హీతి ।
సా న్యాయాత్మికా మీమాంసా అనేన గ్రన్థేన శిష్యత ఇత్యర్థః । విషయప్రయోజనబ్రహ్మస్వరూపప్రమాణయుక్తిసాధనఫలవిచారాణాం చ ప్రతిజ్ఞానాత్ బహ్వర్థసూచనతా । లఘూని అసందిగ్ధార్థాని । సాంశయికం హి నానార్థస్ఫోరకత్వేన గురు । సూచితార్థత్వే హి ముఖ్యార్థస్యాపి అవశ్యంభావిత్వాత్ బహ్వర్థసిద్ధిః ।
బహూనామప్రకృతత్వాత్తత్రేతి నిర్ధారణాయోగమాశఙ్క్యాహ —
తేష్వితి ।
అథైష జ్యోతిరిత్యత్రాపూర్వసంజ్ఞాయోగివిధాస్యమానకర్మప్రారంభార్థోఽథశబ్దః । అధికరణం తు (జై. అ.౨ పా.౨ సూ. ౨౨) గుణోపసంహారేఽనుక్రమిష్యతే ।
ప్రధానస్య జిజ్ఞాసాయాః శాస్త్రేణాప్రతిపాద్యమానత్వాత్ తత్ప్రతిపాదనప్రారంభార్థో మా భూత్, బ్రహ్మతజ్జ్ఞానప్రారంభార్థో భవత్విత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
'దణ్డీ ప్రైషాని"త్యత్ర హి 'మైత్రావరుణః ప్రేష్యతి చాన్వాహేతి' మైత్రావరుణస్య ప్రైషానువచనే ప్రాప్తత్వాదవివక్షా, ఇహ తు జిజ్ఞాసాయా నావివక్షా కారణమ్, ప్రత్యుత తదవివక్షాయాం విషయప్రయోజనసూచనం న స్యాదిత్యర్థః । ।
నను కిం సంశయసూచనేన? నిర్దిష్టే బ్రహ్మతజ్జ్ఞానే ఎవ విషయప్రయోజనే సిద్ధ్యతస్తత్రాహ —
న హీతి ।
అప్రస్తూయమానత్వాత్ ప్రత్యధికరణమప్రతిపాద్యమానత్వాత్ । 'మాన్బధదాన్శాన్భ్యో దీర్ఘశ్చాభ్యాసస్యే'తి సూత్రే 'మాఙ్మానే' ఇత్యస్య ఙానుబన్ధస్య ధాతోర్నాన్తత్వం నిపాతితమ్ । అస్య చ పూజితవిచారార్థత్వం ప్రసిద్ధిబలాత్వాత్ స్వతో, నాన్తస్య తు తదర్థత్వమ్ స్మృతిసిద్ధమితి । మానిత్యాదిధాతుభ్యః సన్ భవత్యభ్యాసస్య చ దీర్ఘ ఇత్యర్థః । ధాతోః కర్మణ ఇత్యుత్తరసూత్రే ఇచ్ఛార్థే సవిధానాదయమనిచ్ఛార్థ ఇతి గమ్యతే ।
లక్షితవిచారనారంభార్థోఽథశబ్దోఽస్తు నేత్యాహ —
న చ స్వార్థపరస్యేతి ।
వాచ్యాయా జిజ్ఞాసాయాః సంశయసూచనేన వాక్యార్థాన్వయోపపత్తౌ న లక్షణా, అధిగతవిషయప్రయోజనస్తు స్వత ఎవ విచారే ప్రవర్త్యతీత్యర్థః ।
అథాధికారార్థ ఇత్యత్ర అథశబ్దస్యానన్తర్యార్థత్వం వదన్ ప్రష్టవ్యః, కిం పూర్వప్రకృతాదథశబ్దాత్ ఆనన్తర్యమ్ ఉత నిరన్తరాదానన్తర్యపక్షాత్, నాద్య ఇత్యాహ —
పూర్వప్రకృతస్యేతి ।
ద్వితీయే, పూర్వప్రకృతమథశబ్దమపేక్ష్య కిం నిరన్తరానన్తర్యార్థత్వపక్షాత్ ఆనన్తర్యం బ్రూయాద్, ద్వితీయోఽథశబ్దోఽధికారార్థత్వపక్షస్య, ఉత అనపేక్ష్యైవ । నాద్యః, అవశ్యాపేక్షణీయత్వాత్ పూర్వప్రకృతాపేక్షాయా అథశబ్దస్య తాదర్థే సతి అర్థాన్తరకల్పనానవకాశాత్ ।
న ద్వితీయః ఇత్యాహ —
న చ ప్రకృతానపేక్షేతి ।
ఎకధర్మ్యపేక్షణే హి తన్నిరూపకయోః పక్షయోః తుల్యార్థత్వేన వికల్పః కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
నానేన భాష్యేణ పూర్వప్రకృతాపేక్షాయా ఆనన్తర్యరూపత్వముచ్యతే, ఆనన్తర్యరూపత్వపక్షే వికల్పాప్రతిభానాత్, కింతూభయత్రాపి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుభూతప్రకృతసిద్ధిరస్తి ప్రయోజనమ్ అతః ఫలద్వారేణావ్యతిరేక ఇత్యుచ్యతే, ఇత్యాహ —
అస్యాయమర్థ ఇతి ।
నను ఉభయథా ఫలాభేదే కిమిత్యానన్తర్యాగ్రహః, తత్రాహ —
పరమార్థతస్త్వితి ।
అన్యదప్యదృష్టాదికమపేక్ష్య భవన్తీ జిజ్ఞాసా యస్మిన్ సతి భవత్యేవ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మేతి ।
స్వాధ్యాయాధ్యయనానన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా భవితుం యోగ్యత్వాత్ తదానన్తర్యమథశబ్దేన వక్తుం యుక్తమిత్యర్థః ।
యోగ్యత్వే కారణమాహ —
బ్రహ్మణోఽపీతి ।
అత్ర చేతి ।
స్వాధ్యాయస్య నిత్యత్వాత్ తదానన్తర్యమయుక్తమితి తద్విషయమధ్యయనం లక్షయతీత్యర్థః ।
నను ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రే బ్రహ్మానుపాదానాత్ కథం తేన గతార్థతా, తత్రాహ —
ధర్మశబ్దస్యేతి ।
నను ఇచ్ఛాయాం వినియోగో న జ్ఞానే ఇతి, తత్రాహ —
జ్ఞానస్యైవేతి ।
అర్థతః ప్రాధాన్యాద్ జ్ఞానస్య తత్రైవ వినియోగ ఇత్యర్థః ।
సాక్షాత్కారోపయోగ యజ్ఞాదీనామాహ —
తత్రాపీత్యాదినా ।
విశేషహేత్వభావోఽసిద్ధ ఇత్యాహ —
తత్త్వమసీతి ।
యోగ్యతావధారణే కర్మ కిమప్రమాణతయోపయుజ్యతే, ఉత ప్రమాణతయా ।
నాద్యః, అప్రమాణాత్ ప్రమాణకార్యోత్పాదవ్యాఘాతాదిత్యాహ —
తత్కిమితి ।
ప్రమాణం కారణం యస్య తత్తథా ।
న ద్వితీయః, కర్మణః ప్రమాణత్వప్రసిద్ధ్యభావాదిత్యాహ —
ప్రత్యక్షాదీతి ।
పాతజలసూత్రే స ఇతి చిత్తవృత్తినిరోధ ఉక్తః । దృఢభూమిః తత్త్వప్రతిపత్తౌ దృఢ ఉపాయః ఇత్యర్థః ।
నిత్యానామేవ సంస్కారద్వారా భావనాఙ్గత్వముక్త్వా సర్వకర్మణాముత్పత్తివిధివిహితరూపముపాదాయ భావనాఙ్గతాం వినియోగవచన — వశేనాహ —
అన్యే త్వితి ।
సంయోగః శేషత్వబోధనం చతుర్థే చిన్తితమ్ ।
ఎకస్య త్వితి ।
'ఖాదిరే పశుం బధ్నాతి', 'ఖాదిరం వీర్యకామస్య యూపం కుర్వీతేతి చ శ్రూయతే । తత్ర సంశయః, కిం కామ్యే ఇవ ఖాదిరతా నిత్యేపి స్యాదుత నేతి, తత్ర ఫలార్థత్వేన అనిత్యాయాః నిత్యప్రయోగాఙ్గతా న యుక్తా । యత్తు నిత్యేఽపి ఖాదిరత్వశ్రవణం, తత్కామ్యస్యైవ పశుబన్ధనయుక్తయూపరూపాశ్రయదానార్థం, తతో న నిత్యే ఖాదిరతేతి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః, ఎకస్య ఖాదిరత్వస్య ఉభయత్వే క్రత్వర్థ — పురుషార్థలరూపోభయాత్మకత్వే వచనద్వయేన క్రతుశేషత్వఫలశేషవత్వక్షణసంయోగభేదావగమాత్ న నిత్యానిత్యసంయోగవిధివిరోధః । న చాశ్రయదానాయ నిత్యవాక్యమ్, సన్నిధానాదేవాశ్రయలాభాత్ । తత ఉభయార్థా ఖాదిరతేతి (జై. అ. ౪ పా. ౩ సూ. ౫)
విశేషణత్రయవతీతి ।
ఆదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలత్వవతీత్యర్థః ।
కర్మాపేక్షత్వేన బ్రహ్మభావనాయాః తదవబోధాపేక్షామ్ ఉపపాదయన్ కర్మావబోధానన్తర్యమితి భాష్యం ఘటయతి —
న చేతి ।
దృష్ట ఉపకారః తుషవిమోకాదిః, అదృష్టః ప్రోక్షణాదిజః ప్రయాజాదిజశ్చ । స చాసౌ యథాయోగం సామవాయికః క్రతుస్వరూపసమవాయీ, ఆరాద్ దూరే ఫలాపూర్వసిద్ధౌ ఉపకారశ్చ, తస్య హేతుభూతాని ఔపదేశికాని ప్రత్యక్షవిహితాని ఆతిదేశికాని ప్రకృతేః వికృతావతిదేశప్రాప్తాని క్రమపర్యన్తాని క్రమేణాపి అవచ్ఛిన్నాన్యఙ్గాని తేషాం గ్రామః సమూహః, తత్సహితం పరస్పరవిభిన్నం కర్మస్వరూపం, తదపేక్షితాధికారివిశేషశ్చ, తయోః పరిజ్ఞానం వినా కర్మాణి న శక్యాని అనుష్ఠాతుమిత్యన్వయః । ఔపదేశికాతిదేశికేతి శేషలక్షణాదారభ్య ఉపరితనతన్త్రస్య అపేక్షోక్తా । క్రమపర్యన్తేతి పఞ్చమనయస్య । అఙ్గగ్రామేతి తార్తీయస్య । సహితేతి చాతుర్థికస్య ప్రయోజ్యప్రయోజకవిచారస్య । పరస్పరవిభిన్నస్యేతి ద్వితీయలక్షణార్థస్య । తదధికారీతి షష్ఠాధ్యాయార్థస్య । దృష్టాదృష్టేతి సంస్కారకర్మవగుణకర్మ స్వప్నధానకర్మత్వాదిచిన్తాయాశ్చ ద్వితీయాధ్యాయగతాయా అపేక్షేత్యుక్తమ్ ।
ద్విరవత్తేతి ।
ఆగ్నేయయాగః స్వోత్పత్తయే 'ద్వ్యవదానం జుహోతీతి వచనాద్ ద్విర్హవిషోఽవద్యతీతి విహితం ద్విరవత్తపురోడాశమపేక్షత ఇతి ।
భావనాసాధ్యే సాక్షాత్కారే యది కమాపేక్షా, తర్హి స బ్రహ్మస్వరూపమ్, అన్యో వా ।
స్వరూపత్వే న కర్మాపేక్షేత్యాహ —
స చేత్యాదినా ।
పిష్టం సంయౌతీతి విహితమిశ్రణస్య పిణ్డ ఉత్పాద్యః, గాం దోగ్ధీతి విహితదోహనేన ప్రాప్యం పయః ।
సాక్షాత్కారస్య బ్రహ్మస్వరూపాద్భేదే బ్రహ్మ జడం స్యాత్, తచ్చేన్ద్రియాద్యగోచరః శబ్దశ్చ పరోక్షప్రమాహేతురితి కేవలభావనాభూః సాక్షాత్కారః అప్రమా స్యాదిత్యాహ —
తతో భిన్నస్య చేతి ।
మన్థరః స్తిమితః । స్ఫురన్త్యో జ్వాలా జటాకారా అస్య సన్తీతి జటిలః ।
న చ కూటస్థేతి ।
కూటస్థనిత్యతయా పూర్వరూపాపాయలక్షణో వికారః అభినవగుణోదయరూపసంస్కారశ్చ న స్తః, సర్వవ్యాపితయా న ప్రాప్తిః ।
కూటస్థనిత్యత్వావిరుద్ధం దోషవిఘాతసంస్కారమాహ —
అనిర్వచనీయేతి ।
ప్రతిసీరా తిరస్కరిణీ । రఙ్గవ్యావృతో నటః । ఆరోహ ఉచ్ఛ్రయః । విస్తారపరిమాణం పరిణాహః । ఉపాసనా కిమాపాతజ్ఞానాభ్యాసః, నిశ్చయాభ్యాసో వా ।
ఆద్యం భఙ్క్త్వా ద్వితీయం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
నను ఉపాసనైవ అవిద్యాం నివర్తయతు, కిం సాక్షాత్కారేణ, యత్ర కర్మోపయోగస్తత్రాహ —
న చేతి ।
నను రజ్జుసర్పాదిభ్రమా అపరోక్షా అపి ఆప్తవచనాదిజనితపరోక్షజ్ఞానైః నివర్తన్తే — సత్యం, తే నిరుపాధికాః, కర్తృవాదిస్తు సోపాధిక ఇత్యభిప్రేత్య తథావిధముదాహరతి —
దిఙ్మోహేతి ।
నౌస్థస్య తటగతతరుషు చలద్వృక్షభ్రమః ।
అపరోక్షే బ్రహ్మణి శబ్ద ఎవ అపరోక్షజ్ఞానహేతుః, అన్యథా తు తత్ర పరోక్షజ్ఞానస్య భ్రమత్వాపాతాదితి, తత్రాహ —
న చైష ఇతి ।
అయమభిసన్ధిః — స్వతోఽపరోక్షస్యాపి బ్రహ్మణః పారోక్ష్యం భ్రమగృహీతమ్ । తత్రాపరోక్షప్రమాకరణాదేవ తత్సాక్షాత్కారః । అన్తఃకరణం చ సోపాధికే ఆత్మని జనయత్యహంవృత్తిమ్ ఇతి సిద్ధమ్ అస్య ఆత్మని అపరోక్షధీహేతుత్వమ్ । తత్తు శబ్దజనితబ్రహ్మాత్మైక్యధీసన్తతివాసితం తత్పదలక్ష్యబ్రహ్మాత్మతాం జీవస్య సాక్షాత్కారయతి, అక్షమివ పూర్వానుభవసంస్కారవాసితం తత్తేదన్తోపలక్షితైక్యవిషయప్రత్యభిజ్ఞాహేతుః, శబ్దస్తు నాపరోక్షప్రమాహేతుః క్లృప్తః, ప్రమేయాపరోక్ష్యయోగ్యత్వేన ప్రమాయాః సాక్షాత్కారత్వే దేహాత్మభేదవిషయానుమితేరపి తదాపత్తిః, దశమస్వమసీత్యత్రాపి తత్సచివాదక్షాదేవ సాక్షాత్కారః, అన్ధాదేస్తు పరోక్షధీరేవ । అపిచ — వేదాన్తవాక్యజజ్ఞానభావనాజాఽపరోక్షధీః । మూలప్ర మాణదాయన న భ్రమత్వం ప్రపద్యతే । 'న చ ప్రామాణ్యపరతస్వాపాతః అపవాదనిరాసాయ మూలశుద్ధ్యనురోధాత్ । దృశ్యతే త్వగ్రయా బుద్ధ్యత్యాదేర్నయబృంహితవచనాదిత్థమురరీకారః ।
సాక్షాదపరోక్షాదిత్యేవమాకారైవ ధీః శబ్దాదుదేతి, నతు పరోక్షం బ్రహ్మతి, సా తు కరణ స్వభావాత్పరోక్షాఽవతిష్ఠతే న భ్రమ ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥స్వరూపప్రకాశస్యాభివ్యక్తిసంస్కారముపపాద్య వ్యఞ్జకాన్తఃకరణవృత్తేరుత్పాద్య తామాహ —
నచేతి ।
వృత్తివిషయత్వే బ్రహ్మణోఽస్వప్రకాశత్వమాశఙ్క్యాసముచ్చయమతేన కర్మోపయోగాయ సామ్యమాహ —
న చైతావతేతి ।
స్వప్రకాశస్యైవ శాబ్దజ్ఞానవిషయత్వం త్వయాఽపీష్టమిత్యర్థః ।
పరిహారసామ్యమాహ —
సర్వేతి ।
నను నిరుపాధిబ్రహ్మసాక్షాత్కారగోచరే కథముపహితతేతి, తత్రాహ —
నచాన్తఃకరణేతి ।
నిరుపాధి బ్రహ్మేతి విషయీకుర్వాణా వృత్తిః స్వస్వేతరోపాధినివృత్తిహేతురుదయతే; స్వస్యా అప్యుపాధేర్నివర్తకాన్తరాపేక్షేతి భావః । నను — వృత్తివిశిష్టస్య శబలతయా న తత్త్వసాక్షాత్కారగోచరతా; వృత్త్యవచ్ఛిన్నాత్మవిషయత్వే చ వృత్తేః స్వవిషయత్వాపాతః, విశేషణాగ్రహే విశిష్టాగ్రహాత్, ఉపలక్షితస్య తు న వృత్త్యుపాధికతా — ఇతి । ఉచ్యతే; వృత్త్యుపరాగోఽత్ర సత్తయోపయుజ్యతే న ప్రతిభాస్యతయాఽతో వృత్తిసంసర్గే సత్యాత్మా విషయో భవతి, న తు స్వత ఇతి న దోషః ।
ననూపాధిసంబన్ధాద్విషయత్వం, విషయత్వే చోపాధిసంబన్ధో విషయవిషయిత్వలక్షణ ఇతీతరేతరాశ్రయమత ఆహ —
అన్యథేతి ।
న బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య బ్రహ్మవిషయత్వప్రయుక్తం చైతన్యప్రతిబిమ్బితత్వం, కిం తు స్వతః, ఘటాదివృత్తిష్వపి సామ్యాత్ । చైతన్యం చ బ్రహ్మేతి స్వభావికో వృత్తేస్తత్సంబన్ధ ఇత్యర్థః ।
యచ్చ స్వరూపవ్యతిరిక్తసాక్షాత్కారస్య భ్రమత్వమితి తత్రాహ —
నచేతి ।
విషయవిసంవాదాభావాత్ ప్రమాత్వమిత్యర్థః ।
జీవచైతన్యమాత్రాపరోక్షేపి శుద్ధానన్దాత్మత్వాదేః పారోక్ష్యాన్న తదాకారసాక్షాత్కారో యథార్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
న హీతి ।
శుద్ధాదీనాం స్వభావత్వేఽప్యుపాధితిరోధానాదవిభావనమ్ ।
వేదాన్తజజ్ఞానేన తత్తదుపాధ్యపగమే యథావదభివ్యక్తో జీవో బ్రహ్మేతి గీయతే, స చేదుపాధ్యభావస్తర్హి తదతిరిక్తః పరోక్షః కథం సాక్షాత్కారే భాయాదత ఆహ —
నచేతి ।
యథా పరైరన్యోన్యాభావో న భవతి ఘట ఇతి వ్యపదిశ్యమానోపి ఘటతదన్యోన్యాభావవ్యతిరిక్తో నాభావ ఉపేయతే, న చ ఘటతదన్యోన్యాభావయోరేకతా, ఎవమస్మాకం నిరుపాధికం బ్రహ్మ, న చోపధ్యభావస్తతోఽన్య ఇత్యర్థః ।
నను చైతన్యాభిన్నాశ్చేదానన్దాదయస్తద్వదవిద్యాదశాయాం విభావ్యేరన్, ఉపాధిరుద్ధాశ్చేచ్చైతన్యేఽపి నిరోధస్తుల్యస్తదభేదాదితి శఙ్కాముపసంహారవ్యాజేన పరిహరతి —
తస్మాదితి ।
యథా షడజాదయో గన్ధర్వశాస్త్రాభ్యాసాత్ ప్రాగపి స్ఫురన్తస్తద్రూపేణానుల్లిఖితా న శ్రోత్రేణ వ్యజ్యన్తే, వ్యజ్యన్తే తు శాస్త్రవాసితేన తేన; ఎవం వేదాన్తవాక్యజన్యబ్రహ్మాత్మైకతాకారజ్ఞానవాసితాన్తఃకరణేన తద్భావాభివ్యక్తిర్న ప్రాగితి ।
నిషాదర్షభగాన్ధారషడ్జమధ్యమధైవతపఞ్చమాః స్వరాః । ఎషాం సముదాయో గ్రామః । మూర్చ్ఛనా తు తేషామారోహావరోహౌ ।˳
సముచ్చయపక్షమిదానీం నిరాకరోతి —
నేతి ।
తత్ర కిమిహ వా జన్మాన్తరే వాఽనుష్ఠితం కర్మ సంస్కారద్వారా జ్ఞానోత్పత్తావుపయుజ్యతే, ఉతేహైవావగతే బ్రహ్మణి కృతకర్మణాం భావనయా సముచ్చయ ఇతి । ద్వితీయే కిం భావనాఫలసాక్షాత్కారే కర్మోపయోగః, ఉత భావనాస్వరూపే ఇతి ।
న తావత్కార్య ఇత్యాహ —
తస్యా ఇత్యాదినా ।
తదుచ్ఛేదకస్య కర్మణ ఇతి సమానాధికరణే షష్ఠ్యౌ ।
సజాతీయేతి ।
సజాతీయాశ్చ తే స్వయం చ పరే చ తేషాం విరోధినస్తథోక్తాః ।
అవగతే తత్త్వే విపర్యాసదర్శనేన కర్మానుష్ఠానసంభవాత్ సముచ్చయ ఇతి ప్రత్యవస్థానం దూషయతి —
అత్రోచ్యత ఇతి ।
విదుష ఇతి ।
క్రియాకర్త్రాదిర్వాస్తవ ఇతి నిశ్చయవత ఇత్యర్థః ।
నను విదుషశ్చేదధికారస్తర్హి క్రియాకర్త్రాదేర్వాస్తవత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
క్రియాకర్త్రాదీతి ।
విద్వస్యమానః అవిద్వానేవ విద్వాన్భవన్విద్వదాభాస ఇత్యర్థః । లోహితాదిడాజ్భ్యః క్యషితి క్యషన్తస్య రూపమ్ । అతఎవావిద్వాన్కర్మకాణ్డేఽధికార్యభిమత ఇతి । అవిద్వద్విషయత్వం శాస్త్రస్య వర్ణయాంబభూవేతి । ప్రాక్ చేత్యాదిభాష్యేణేత్యర్థః ।
యది ప్రతీయమానాధికారనిమిత్తస్య బ్రాహ్మణ్యాదేః శాస్త్రనిమిత్తమిథ్యాత్వప్రత్యయాదశ్రద్దధానో విధ్యనధికారీ, తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
భిన్నముల్లఙ్గితం శాస్త్రనిషిద్ధం కర్మ యేన స తథా తస్య భావస్తతా అతిక్రాన్తనిషేధతేత్యర్థః । అవగతమిథ్యాభావస్యాప్యధికారనిమిత్తస్య ప్రతీయమానత్వాన్నిషేధాధికారహేతుతా । న చ శ్రద్ధధానతా; ఇహాధికారహేతురతత్త్వవిదోఽపి నాస్తికత్వేనాశ్రద్ధధతో నిషేధాధికారాత్, ఇతరథా నిషేధలఙ్గినస్తస్య ప్రత్యవాయాభావాపాతాద్విధిషు తు శ్రద్ధాప్యధికారహేతురితి ।
బ్రహ్మవిదో నాధికార ఇత్యాహ —
మైవమిత్యాదినా ।
యద్యపి యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతీతి శ్రద్ధారహితమపి కర్మ వీర్యవదితి స్థాస్యతి; తథాపి సా శ్రద్ధా భక్తిరూపా, ఇయం తు ప్రమాణద్వారా విశ్వాసాత్మికైవ తదభావేఽనధికార ఎవేతి ।
న శ్రద్ధధాన ఇతి ।
నకారోఽయం ప్రతిషేధవాచీ । యత ఎవావగతబ్రహ్మభావో విధిషు నాధికార్యత ఎవ ।
జ్ఞానానన్తరం కర్మానుష్ఠానాసంభవాన్నోపాసనోత్పత్తౌ కర్మాపేక్షేతి ద్వితీయకల్పానవకాశ ఇత్యాహ —
అతఎవేతి ।
ఎతద్విభజతే —
నిర్విచికిత్సేతి ।
పితృమనుష్యదేవలోకాప్తిహేతుభిః కర్మప్రజాధనశబ్దవాచ్యాపరవిద్యాభిర్నామృతత్వమాప్తవన్తః, కింతు త్యాగసాధ్యజ్ఞానేనేత్యర్థః । తథా హి శ్రుత్యన్తరమ్ – ‘పుత్రేణైవాయం లోకో జయ్యో విద్యయా దేవలోకః కర్మణా పితృలోక’ ఇతి ।
ఇహ భవాన్తరే వాఽనుష్ఠితం కర్మ సత్త్వశుద్ధిద్వారేణ జ్ఞానోత్పత్తిహేతురితి పక్షమఙ్గీకర్తుం శఙ్కతే —
తత్కిమితి ।
ఆరాత్ దూరే ।
ఇమం పక్షముపపాదయతి —
తథా హీతి । ప్రధానేన ప్రత్యయార్థేనేచ్ఛయాఽఽఖ్యాతోపాత్తభావనాయాః కార్యస్య సంప్రత్యయాత్సమన్వయాదితి ।
అనేన కర్మణా ఇదం మమాఙ్గమన్తఃకరణం సంస్క్రియతే పుణ్యేన చోపధీయత ఉపచీయత ఇతి యో విదిత్వా చరతి కర్మ, స ఆత్మశుద్ధ్యర్థం యజన్నాత్మయాజీ, స చ దేవయాజినః కామ్యకర్తుః శ్రేయానితి శాతపథశ్రుత్యర్థః । స యదేవ యజేతేత్యత్ర ప్రకృతం యజ్ఞాది ।
శ్రుత్యన్తరమాహ —
నిత్యేతి ।
నిత్యానాం సంస్కారద్వారా జ్ఞానోత్పాదకతోక్తా, ఇదానీం యదుక్తం సముచ్చయవాదినా సర్వేషాం కర్మణాం జ్ఞానకార్యే మోక్షే సముచ్చయ ఇతి తత్రాహ —
క్లృప్తేనైవేతి ।
నిత్యానాం ఫలం పాపక్షయం జ్ఞానమాకాఙ్క్షతే, న స్వర్గాది । తత్ర యథా ప్రకృతౌ క్లృప్తోపకారాణామ్ అఙ్గానామతిదేశేన న ప్రాకృతోపకారాతిరిక్తోపకారకల్పనమేవం జ్ఞానే వినియుక్తయజ్ఞాదీనాం క్లృప్తనిత్యఫలపాపక్షయాతిరేకేణ న నిత్యకామ్యకర్మసాధారణమోక్షోపయోగ్యుపకారః కల్ప్యః । పాపక్షయస్య చ జ్ఞానోత్పత్తిద్వారత్వం తతస్తు తమిత్యాదిశాస్త్రసిద్ధమ్ । న చ వాచ్యం — నిత్యేభ్యః పాపక్షయస్య తస్మాచ్చ జ్ఞానోత్పత్తేరన్యతః సిద్ధౌ కిం యజ్ఞేనేత్యాదినా — ఇతి; నిత్యానాం జ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకదురితనిబర్హకత్వస్య విశేషతః శాస్త్రాన్తరాదసిద్ధేః । అస్మింశ్చ వినియోగే సతి జ్ఞానోద్దేశేన నిత్యాన్యనుతిష్ఠతోఽవశ్యం జ్ఞానం భవతి, ఇతరథా శుద్ధిమాత్రమనియతా చ జ్ఞానోత్పత్తిరితి వినియోగోపయోగః । ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణ’ ఇత్యాదిస్మృతేరియం శ్రుతిర్మూలమ్ । శ్రుతిస్త్వేతాదృశీ తుల్యత్వే నైతామనువాదయతి । న సంయోగపృథక్త్వేన సాక్షాదఙ్గభావ ఇత్యనేన సాక్షాదఙ్గభావో నిషిధ్యతే, న సంయోగపృథక్త్వమ్; సర్వాపేక్షాధికరణే (బ్ర.అ.౩.పా.౪.సూ.౨౬.) సంయోగభేదస్యాశ్రయిష్యమాణత్వాత్ । తస్మాదయమర్థః — సంయోగపృథక్త్వమస్తీత్యేతావతా న సాక్షాదఙ్గభావసిద్ధిరారాదఙ్గభావేఽపి తదుపపత్తేరితి । నిత్యానాం దురితక్షయఫలత్వే నిత్యకామ్యవైషమ్యాయోగమాశఙ్క్య — నిత్యేహితేనేయుక్తమ్ । చిత్తసత్త్వం చిత్తగతః సత్త్వగుణః ।
ప్రత్యక్షోపపత్తీతి ।
సంసారస్యాసారత్వం దృష్టివిషయే ప్రత్యక్షగ్రాహ్యమదృష్టే తూపపత్త్యా । ప్రత్యక్షోపపత్త్యోశ్చ ప్రవృత్తిద్వారం చిత్తగతసత్త్వం, తస్య పాపకపాటనివృత్త్యపావరణే ఉద్ధాటనే సతీత్యర్థః ।
ధర్మబ్రహ్మావబోధయోర్హేతుమద్భావాభావేఽపి క్త్వాశ్రుత్యా పౌర్వాపర్యమాశఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
అగ్నిహోత్రయవాగూపాకవదితి ।
పఞ్చమే స్థితమ్ – ‘అర్థాచ్చ’ (జై.అ.౫.పా.౧. సూ.౨) అగ్నిహోత్రం జుహోతి యవాగూం పచతీత్యత్ర కిం హోమపాకయోర్యథాపాఠం క్రమః, ఉత పాక ఎవ ప్రథమ ఇతి సంశయే, నియామకశ్రుత్యభావాద్ధోమనిర్వృతేశ్చ ద్రవ్యాన్తరేణ సంభవాద్యవాగూపాకస్య చారాదుపకారకత్వాద్ధోమప్రాథమ్యే ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; పదార్థః ప్రయోజనాపేక్షోఽనుష్ఠానవిధిరేవ ప్రయోజనోపయోగినం క్రమవిశేషం నియచ్ఛతీతి పక్త్వైవ హోతవ్యమ్ । న చ ద్రవ్యాన్తరానయనం; శ్రుతద్రవ్యవైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । న చ దృష్టార్థత్వే సత్యారాదుపకారకత్వం పాకస్యేతి ।
పాఠస్థానేతి ।
క్రమేణ వా నియమ్యేత క్రత్వేకత్వే తద్గుణత్వాత్ (జై.అ.౫.పా.౧.సూ.౪) సమిధో యజతీత్యాదిషు క్రమపఠితప్రయాజేషు చిన్తా — కిం యథాపాఠమనుష్ఠానక్రమః, ఉత న । తత్ర వాక్యానాం స్వార్థమాత్రావసితత్వాన్న క్రమపరతేత్యనియమప్రాప్తౌ సిద్ధాన్తః; యథైతాని వాక్యాని స్వార్థవిధాయీని, తథానుష్ఠానాపేక్షితస్మృత్యుపయోగీన్యపి । తాని చ క్రమవన్తి స్వాధ్యాయవిధ్యధ్యాపితాని క్రమవన్త్యేవ స్మరణాని జనయన్తి, స్మృతస్య చానుష్ఠానమితి స్మరణక్రమేణానుష్ఠానం నియమ్యతే, ఎవం క్రమపాఠోఽపి దృష్టార్థో భవిష్యతి । తస్మాత్ పాఠక్రమేణ నియమ ఇతి । సూత్రార్థస్తు ఎకస్మిన్ క్రతౌ శ్రూయమాణానాం ప్రయాజాదీనాం పాఠక్రమేణ ప్రయోగక్రమో నియమ్యేత; తస్య పాఠక్రమస్యానుష్ఠానే లోకే గుణత్వావగమాత్, తద్యథా స్నాయాదనులిమ్పేత భుఞ్జీతేతి॥
‘స్థానాచ్చోత్పత్తిసంయోగాత్’ (జై.అ.౫.పా౧.సూ.౧౩) । జ్యోతిష్టోమవికారే సాద్యస్కసంజ్ఞేఽతిదేశప్రాప్తేష్వగ్నిషోమీయాదిపశుషు సహత్వగుణవిధానార్థం వచనం శ్రూయతే ‘సహ పశూనాలభత’ ఇతి । తద్విధానాచ్చ ప్రాకృతః ప్రథమమగ్నీషోమీయస్తతః సవనీయః తతోఽనుబన్ధ్య ఇత్యేవంరూపః క్రమో నివర్తతే । సహత్వం చేదం సవనీయస్థానే; తథా సతి హీతరయోస్తుల్యవత్ స్థాన చలనం భవతి । సవనీయశ్చాశ్వినగ్రహగ్రహణానన్తరకాలః ప్రకృతావామ్నాయతే; ఆశ్వినం గ్రహం గృహీత్వా త్రివృతా యూపం పరివీయాగ్నేయం సవనీయం పశుముపాకరోతీతి । తత్రైక కాలత్వలక్షణసహత్వాసంభవాదవశ్యంభావిని క్రమే కః ప్రథమం ప్రయుజ్యతామిత్యపేక్షాయా కిమనియమేనైషాం ప్రాథమ్యముత సవనీయస్యేతి సంశయః । తత్ర నియామకశ్రుత్యాద్యభావాదనియమే ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; స్థానాత్సవనీయప్రాథమ్యం నియమ్యేత, కుతః? ఉత్పత్తిసంయోగాత్, ప్రకృతౌ సవనీయస్యాశ్వినగ్రహణానన్తర్యముత్పత్తావవగతం వికృతౌ చ తేనైవ కాలేన స ఉపస్థాపితః, అగ్నీషోమీయస్తు సహత్వవచనేన స్వస్థానాచ్చాలితస్తతః ప్రథమం సవనీయస్యైవోపాకరణాదిప్రయోగః । ఇతరయోస్తు తత్సాహిత్యవచనాత్ తదానన్తర్యం, మిథస్త్వనియమః । అథవా ప్రకృతిదృష్టపౌర్వాపర్యస్యాసతి బాధకే త్యాగాయోగాత్ ప్రథమమగ్నీషోమీయముపాకృత్యానుబన్ధ్య ఉపాకర్తవ్య ఇతి॥ ముఖ్యక్రమేణ చాఙ్గానాం తదర్థత్వాత్’ (జై.అ.౫.పా.౧.సూ.౧౪) ‘సారస్వతౌ భవత ఎతద్వై దైవ్యం మిథునం యత్సరస్వతీ సరస్వాంశ్చేతి’ సరస్వతీదైవతం సరస్వద్దైవతం చ యుగపత్కర్మద్వయం శ్రూయతే । తత్ర చ సరస్వతీదైవతస్య యాజ్యానువాక్యాయుగలం ప్రథమమామ్నాయతే, తదనన్తరం పుందైవతస్య । తత్ర మన్త్రాణాం ప్రయోగశేషత్వాద్యాజ్యానువాక్యాపాఠక్రమేణ ప్రధానక్రమోఽవగతః । అఙ్గవిశేషే నిర్వాపాదౌ సంశయః, కిమనియతోఽస్య క్రమ; ఉత ప్రధానక్రమేణ నియత ఇతి । తత్ర యాజ్యానువాక్యాపాఠక్రమస్య ప్రధానమాత్రగోచరత్వాదఙ్గానామనుష్ఠానక్రమే శ్రుత్యాద్యభావాన్ముఖ్యక్రమస్య చ ప్రమేయత్వేన ప్రమాణత్వానుపపత్తేరనియమే ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; ముఖ్యక్రమేణాఙ్గానాం క్రమో నియమ్యేత, తదర్థత్వాత్, ప్రధానార్థత్వాదఙ్గానామ్ । యద్యపి ముఖ్యక్రమస్య యాజ్యానువాక్యాపాఠక్రమాపేక్షయా ప్రమేయత్వం; తథాపి ప్రమితస్యాస్య ధూమాదేరివాన్యత్ర ప్రమాణత్వమవిరుద్ధమ్ । ప్రధానస్య హి ప్రయోగవిధినా సాఙ్గస్యైవ ప్రయోగశ్చోదితః, స చావర్జనీయాద్వ్యవధానాదధికవ్యవధిమఙ్గానాం న సహతే । యది తు ప్రధానాన్తరసన్నిధా వన్యాఙ్గానుష్ఠానం, తదా తేనైవ స్వప్రధానాదఙ్గాని విప్రకృష్యేరన్ ; అతో ముఖ్యక్రమాదఙ్గక్రమనియమ ఇతి॥
‘ప్రవృత్యా తుల్యకాలానాం గుణానాం తదుపక్రమాత్’ (జై.అ.౫.పా.౧.సూ.౮) వాజపేయే – ‘సప్తదశ ప్రాజాపత్యాన్పశూనాలభత’ ఇతి సప్తదశ యాగా అఙ్గత్వేన శ్రూయన్తే ; తేషాం చ వైశ్వదేవీం కృత్వా సహ ప్రచరన్తీతి ప్రయోగసాహిత్యశ్రవణాదేకోపక్రమోపసంహార ఎక ఎవావాన్తరప్రయోగః । తేనైషామతిదేశప్రాప్తాః ప్రోక్షణాదిధర్మా న ఎకైకత్ర సమాపనీయాః , కిం తర్హి , పశుష్వేక ఎవ పదార్థః పరిసమాపనీయస్తతోఽన్యస్తతోఽన్యః; ఇతరథా హ్యేకస్మిన్పశౌ సర్వాఙ్గానుష్ఠానే ప్రధానస్యాఙ్గైర్విప్రకర్షః స్యాత్ । తత్ర ప్రథమమేకపదార్థానుష్ఠానే విశేషతో వేదాభ్యనుజ్ఞాభావాదిచ్ఛైవ నియామికా । తదేవం స్థితే ద్వితీయాదిపదార్థప్రయోగే సంశయః; కిం ప్రథమ ఎవ ద్వితీయాదావపీచ్ఛైవ కారణముత ప్రథమప్రవృత్త్యైవ నియమ ఇతి । తత్ర పూర్వపక్షః — న తావత్ శ్రుత్యాద్యస్తి నియామకమ్; ప్రథమాఙ్గప్రవృత్తిశ్చ పౌరుషేయీ వేదేన నాభ్యనుజ్ఞాయత ఇతి న తద్వశాదుక్తరనియమః । తేన ప్రథమతరాఙ్గాశ్రితపురుషేచ్ఛైవ చరమతరాఙ్గనియామికా । ప్రయోగసౌకర్యం చైవం లభ్యతే; ఇతరథా హి ప్రథమం ప్రయోగానుసంధానవ్యగ్రమనస ఉపరితనం చ ప్రయోగం తద్వశేన తన్వానస్య మతిక్లేశః స్యాత్ ।
తస్మాదనియమ ఇతి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; ఎకప్రయోగతయా తుల్యకాలానాం ప్రోక్షణాద్యఙ్గానాం ప్రవృత్త్యా క్రమనియమః ; కుతః? తదుపక్రమాత్ తేన ప్రధానేనాఙ్గానాముపక్రమాత్, తదేకప్రయోగత్వాదిత్యర్థః । సప్తదశ యాగాఙ్గాని సహ ప్రయోజ్యాని ప్రథమాఙ్గానుష్ఠానే సతి ద్వితీయాదౌ షోడశభిర్వ్యవధానమభ్యనుజానన్తి న తతోఽధికమ్; ప్రావృత్తికక్రమాశ్రయణే చ సప్తదశసు ప్రథమాఙ్గానుష్ఠానే ద్వితీయో ధర్మః ప్రథమాదిపశుషు క్రియమాణః షోడశభిరేవ వ్యవధీయతే, క్రమానన్తరాశ్రయణేఽధికైరపి వ్యవధానం స్యాత్; అతః ప్రయోగవచనకోపపరిహారాయ ప్రవృత్త్యా నియమ ఇతి । శేషాణాం శేషిణాం చ క్రమాపేక్షాయాం హేతుమాహ —
యుగపదితి ।
యుగపదనుష్ఠానప్రాప్తౌ క్రమః స్యాత్తదేవ కుతస్తత్రాహ —
ఎకపౌర్ణమాసీతి ।
షణ్ణాం మధ్యే త్రయః పూర్ణమాస్యా సంబద్ధాస్త్రయోఽమావాస్యయా ।
కాలైక్యేఽపి యది కర్తృభేదః స్యాత్, తదా న క్రమోఽపేక్ష్యేత తన్మాభూదిత్యాహ —
ఎకాధికారీతి ।
స్వామిత్వేనాధికారిత్వం తస్యైవానుష్ఠాతృత్వేన కర్తృత్వమ్ ।
ఎకాధికారికర్తృకత్వే హేతుమాహ —
ఎకప్రయోగవచనేతి ।
యజేతేత్యాఖ్యాతే కర్త్రైక్యస్య వివక్షితత్వాత్ప్రయోగవచనే కర్త్రైక్యం సిద్ధమ్ ।
ఎకప్రయోగవచనపరిగ్రహే హేతుమాహ —
ఎకఫలవదితి ।
ఎకశ్చాసౌ ఫలవతః ప్రధానస్య ఉపకారశ్చ తస్మిన్ సముచ్చిత్య సాధనత్వేన ఉపనిబద్ధాః శేషాః; ఎకేన ఫలేనావచ్ఛిన్నాః శేషిణోఽత ఎకప్రయోగవచనోపగృహీతా ఇతి ।
సౌర్యార్యమణేతి ।
ఎకాదశే స్థితమ్ – ‘అఙ్గవత్క్రతూనామానుపూర్వ్యమ్’ (జై.అ.౫.పా.౩.సూ.౩౨) సౌర్యం చరుం నిర్వపేద్ బ్రహ్మవర్చసకామః’ ‘ఆర్యమణం చరుం నిర్వపేత్స్వర్గకామః’ ‘ప్రాజాపత్యం చరుం నిర్వపేచ్ఛతకృష్ణాలమాయుష్కామః’ ఇత్యాదిషు క్రమపఠితక్రతుషు చిన్తా । కిం పాఠక్రమేణ ప్రయోజ్యా, ఉతానియమేనేతి । తత్ర యథాఙ్గానాం సమిదాదీనామేకేన యుగపత్కరణాశక్తేః క్రమాకాఙ్క్షాయాం పాఠాత్ క్రమనియమః, ఎవం క్రతూనామపీతి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; ‘న వాఽసంబన్ధాత్’(జై.అ.౫.పా.౩ సూ.౩౩) అఙ్గేష్వేకప్రయోగవచనపరిగ్రహాదస్తి క్రమాకాఙ్క్షా, క్రతుషు నానాఫలేషు నైకః ప్రయోగవచనోఽస్తి, న చ సర్వే మిలిత్వా ప్రయోజయన్తి, తేనైషామేకప్రయోగవచనసంబన్ధాభావాన్నాస్తి క్రమాకాఙ్క్షా, కితు పురుషస్య । న చ తదాకాఙ్క్షితం విధిప్రతిపాద్యమితి తదిచ్ఛయైవ క్రమః, పాఠక్రమస్త్వధ్యయనార్థ ఇతి । యుగపత్పాఠాసంభవేనావర్జనీయతయా పాఠక్రమస్యాగతత్వాత్తన్నియమస్య చాధ్యయనార్థత్వాదిత్యర్థః । గోదోహనస్య పురుషార్థత్వం చతుర్థే చిన్తితమ్ — యస్మిన్ప్రీతిః పురుషస్య తస్య లిప్సాఽర్థలక్షణాఽవిభక్తత్వాత్ (జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౨) దర్శపూర్ణమాసయోర్గోదోహనేన పశుకామస్య ప్రణయేదితి శ్రూయతే । తత్ర గోదోహనే క్రత్వర్థత్వపురుషార్థత్వసందేహే పశుకామస్యేతి సమభివ్యాహారాద్వాక్యేన క్రతూపకారకత్వేన చోభయార్థమితి ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; నోపకారకత్వం శేషత్వం, కింతు తాదర్థ్యమ్; తథాచ గోదోహనస్య పశుశేషత్వాన్న క్రత్వఙ్గత్వమ్, అఙ్గాపేక్షా చ క్రతోరుపకారాయ; అన్యార్థస్యాపి క్రతూపకారకత్వమవిరుద్ధమ్, తేన వాక్యాత్పురుషార్థమేవేతి । యస్మిన్నిర్వృత్తే పుంసః ప్రీతిః ఫలం భవతి, తస్య లిప్సా ఫలప్రయుక్తా, న విధితః; కుతః? తస్య ఫలసాధనస్య ప్రీత్యా విభాగాభావాదితి సూత్రార్థః ।
అస్య చాప్ప్రణయనాశ్రితత్వాత్తత్క్రమ ఎవ క్రమ ఇతి గోదోహనస్య ప్రణయనాశ్రితత్వముపపాదయతి —
నో ఖల్వితి ।
కల్ప్యతాం తర్హి వ్యాపారాన్తరావేశస్తత్రాహ —
అప్ప్రణయనాశ్రితమితి ।
ప్రణయనాన్తరవిశిష్టవిధిమాశఙ్క్య ప్రతీయత ఇత్యుక్తమ్ । సన్నిహితలాభేన విశిష్టవిధిరిత్యర్థః ।
సామర్థ్యరూపాద్ లిఙ్గాచ్చాప్ప్రణయనాశ్రితత్వమాహ —
యోగ్యత్వాచ్చేతి ।
యథా వా దర్శపూర్ణమాసాభ్యామితి ।
చతుర్థే చిన్తితమ్ — ఉత్పత్తికాలాఙ్గవిశయే కాలః స్యాద్వాక్యస్య తత్ప్రధానత్వాత్ (జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౩౭) దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేతేతి శ్రూయతే । తత్ర సందేహ, కిమిదమఙ్గస్య విధాయకముత కాలస్యేతి । తత్ర క్త్వాశ్రుతేరఙ్గస్య, తచ్చాఙ్గత్వం యజేతేతి విధిప్రత్యాసత్తేః సోమస్యైవ । నను ద్రవ్యద్వారేణాన్యత్ర విహితసోమయాగస్య ప్రత్యాభిజ్ఞానాత్కథం తద్విధిః । ఉచ్యతే; తత్కార్యస్యేహాప్రత్యభిజ్ఞానాద్వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేతేతివత్ । నహ్యత్ర బ్రహ్మవర్చసం బృహస్పతిసవకార్య ప్రతీతమ్, అతోఽఙ్గం బృహస్పతిసవో వాజపేయస్య । ఎవంచ సోమయాగోఽపి దర్శపూర్ణమాసేష్టిం ప్రత్యఙ్గత్వేన విధీయత ఇతి ప్రాప్తే — ఉచ్యతే ; అస్మిన్కాలాఙ్గవిధిసంశయే కాలో విధేయః స్యాత్ । కుతః , అస్య వాక్యస్య కాలప్రధానత్వాత్ । యది కర్మవిధిరేవ స్యాత్ , తర్హి రూపేణ ద్రవ్యదేవతేన భావ్యమ్ ; నచేహ దేవతారూపమస్తి । అథావ్యక్తత్వేనోద్భిదాదిష్వివ సౌమికీ దేవతాఽతిదేశేన ప్రాప్యేత, తర్హి సోమోఽపి ప్రాప్యేతేతి సోమేనేతి వ్యర్థం స్యాదతః సోమయాగప్రత్యభిజ్ఞార్థమేవ తత్ । ప్రత్యభిజ్ఞానే చ న విధిసమ్భవః ; బృహస్పతిసవస్తు వాజపేయప్రకరణే శ్రుతస్తత్ర ప్రకరణాన్తరన్యాయాత్కర్మాన్తరమేవ విధీయతే । నామధేయమపి యజిపరతన్త్రతయా న ప్రత్యభిజ్ఞాపకం, కింతు తత్రైవ ధర్మలక్షణయా వర్తతే । అతో నామ్నైవ ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవధర్మాణాం ప్రాపితత్వాద్యుక్తం కర్మవిధానమితి ।
యథాగ్నేయాదీనామితి ।
ఎకాదశే చిన్తితమ్ — ప్రయోజనాభిసంబన్ధాత్ పృథక్త్వం తతః స్యాదైకకర్మ్యమేకశబ్దాభిసంయోగాత్ (జై.అ.౧౧,పా.౧,సూ.౧) । ఆగ్నేయాదిషు సంశయః కిం తన్త్రమేషాం ఫలముత భేదేనేతి । తత్ర పరస్పరనిరపేక్షైరుత్పత్తివిధిభిర్విహితానాం ప్రధానానాం పృథక్ఫలాకాఙ్క్షత్వాత్తత్సంనిధౌ శ్రూయమాణం ఫలం భేదేనాభిసంబధ్యతే; తతః ప్రతిప్రధానం ఫలభేదే ఇతి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । యద్యప్యేషాం పృథక్త్వం పృథగుత్పత్తివిహితతా; తథాప్యైకకర్మ్యమ్, క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా ఫలం కర్మ, ఎకకర్మ్యమేకఫలత్వమిత్యర్థః । కుతః , ప్రయోజనేన సముచ్చితానాం సబన్ధాద్ధేతోః । స ఎవ కుతః, ఎకశబ్దాభిసంయోగాత్ । దర్శపూర్ణమాసశబ్దేన హి సముదాయవాచినా నిర్దేశ్య ఫలే విధీయన్తే ఆగ్నేయాదయ, యథా గ్రామేణోదపాన ఖేయ ఇతి సముదాయశబ్దనిర్దేశాత్సముదితైః పుంభిరుదపానః ఖన్యతే, న ప్రతిపురుషం కూపభేదః ఎవమిహాపి । నను గణాయానులేపనమిత్యాదౌ సముదాయశబ్దనిర్దిష్టమప్యనులేపనాది ప్రతిపురుషమావర్తతే తద్వత్ కిం న స్యాత్ । నేతి వదామః; యుక్తమనులేపనాదేః సంస్కారత్వాద్దృష్టార్థత్వాచ్చ ప్రతిసంస్కార్యమావృత్తిరిహ ఫలముద్దిశ్య విధీయమానానాముపాదీయమానానామేవాగ్నేయాదీనాం వివక్షితం సాహిత్యమితి ఫలతన్త్రతేతి ।
సంగ్రహే జిజ్ఞాసయోః ఫలాదిభేదం నిర్దిశ్య విభజనే జ్ఞానయోస్తత్కథనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
జిజ్ఞాసాయా ఇతి ।
ఇచ్ఛాయా జ్ఞానపరాధీనతయా జ్ఞానఫలమేవ తత్ఫలమిత్యర్థః ।
ఫలభేదే వక్తవ్యే కారణభేదకథనం భాష్యే అనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ —
న కేవలమితి ।
విధేయావిధేయక్రియాజ్ఞానఫలయోరుత్పాద్యతా । వ్యఙ్గ్యతా చ భేద ఇత్యర్థః ।
అనుష్ఠానాన్తరేత్యత్రాన్తరశబ్దార్థమాహ —
శాబ్దజ్ఞానేతి ।
క్వచిత్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పర’మిత్యాదౌ జ్ఞానఫలం సాధ్యత్వేన ప్రతీతమపి న్యాయబలాద్వచనాన్తరవశాచ్చాభివ్యక్తిపరత్వేన వ్యాఖ్యాయ ఫలభేద ఉక్తః, జిజ్ఞాస్యభేదస్తు ప్రతీతిసమయ ఎవ స్ఫుట ఇత్యాహ —
జిజ్ఞాస్యభేదమితి ।
నను భవతేరకర్మకత్వాద్భావార్థత్వే చ నంపుసకత్వప్రసఙ్గాద్భవ్యశబ్దేన కథం జిజ్ఞాస్యభేదసిద్ధిరత ఆహ —
భవితేతి ।
నను ‘తయోరేవ కృత్యక్తఖలార్థాః’ ఇతి కృత్యానాం భావకర్మణోః స్మరణాత్ ‘అచో యది’ తి సూత్రవిహితయత్ప్రత్యయాన్తస్య భవ్యశబ్దస్య కర్తృవాచిత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
కర్తరి కృత్య ఇతి ।
‘భవ్యగేయే’త్యాదినా హి సూత్రేణ భావకర్మవాచితానియమమపోద్య కృత్యప్రత్యయాన్తా ఎవ భవ్యాదిశబ్దా వికల్పేన కర్తరి నిపాత్యన్తే । అతో భవతీతి వ్యుత్పత్త్యా భవ్యశబ్దః కర్తృవాచీ । పక్షే చ ‘భావకర్మణోః’ । అస్య చ భవతేరనుపసర్గత్వాత్ప్రాప్తివాచిత్వాభావాచ్చ కర్మాప్రాప్తిః । భావే తు భవ్యమనేనేతి స్యాద్ నేహ స; పుంల్లిఙ్గనిర్దేశాత్, ఉత్పాద్యధర్మాపేక్షణాచ్చ ।
అతః కర్తరి కృత్య ఇతి ।
నను భవితుః కథం జ్ఞానకాలే సత్త్వాభావ ఇత్యాశఙ్క్య జ్ఞానోత్తరభావిప్రయోజకవ్యాపారాపేక్షణాదిత్యాహ —
భవితా చేతి ।
భవతిర్హ్యసిద్ధకర్తృకక్రియావాచీ న పచ్యాదివత్సిద్ధకర్తృకక్రియస్తతో భవితా స్వతోఽసిద్ధః సన్భావకవ్యాపారాపక్షనిష్పత్తిరర్థాత్సాధ్యో భాతీతి । అత ఎవాహుః – ‘కరోత్యర్థస్య యః కర్తా భవితుః స ప్రయోజకః । భవితా తమపేక్ష్యాథ ప్రయోజ్యత్వం ప్రపద్యతే॥‘ ఇతి ।
భాష్యే భూతశబ్దస్యాతీతవాచిత్వభ్రమం నిరస్యతి —
భూతమితి ।
నన్వాజ్ఞాభ్యర్థనానుజ్ఞానాం లోకే చోదనాత్వాత్కథం వేదే చోదనా? అత ఆహ —
ఆజ్ఞాదీనామితి ।
ఉత్కృష్టపుంస స్వాభిలషితోపాయకార్యత్వాభిధానమాజ్ఞా, యథా గామానయేతి । ఎతదేవ హీనస్యాభ్యర్థనా, యథా మాణవక్రమధ్యాపయేతి । ప్రవృత్తస్య ప్రయోజ్యస్య తద్ధితోపాయోక్తిరనుజ్ఞా, తథా కురు యథా హితమితి । నైతాసాం సంభవో వేదే ఇత్యుపదేశశ్చోదనా । ఉపదేశో హ్యప్రవృత్తనియోజ్యస్య ప్రయోజనోపాయబోధకో లోకేఽవగతో, యథా గోపాలవచసి సుపథకథనపరేఽనేన పథా యాహీతి । నహీహాజ్ఞా; ప్రయోక్తుర్నికర్షాత్ । నాభ్యర్థనా; స్వప్రయోజనాభావాత్ । నాప్యనుజ్ఞా; ప్రయోజ్యస్యాప్రవృత్తత్వాత్తదిహ నియోజ్యస్యాప్రవృత్తస్య హితోపాయకర్తవ్యతోక్తిరపౌరుషేయేఽపి వేదే భవత్యేవేతి । తస్య ధర్మస్య, జ్ఞాయతేఽనేనేతి జ్ఞానం, ప్రమాణముపదేశో విధిరితి జైమినీయసూత్రావయవార్థః ।
స్వవిషయ ఇతి భాష్యే స్వశబ్దేన చోదనాభిధీయత ఇతి మత్వాహ —
స్వసాధ్యే ఇతి ।
స్వస్యాః ప్రతిపాద్యే విషయే భావనాయామిత్యర్థః ।
ధర్మస్యేత్యుక్త్యా భావనోపసర్జనభూతాఽపి శబ్దతోఽర్థతః ప్రాధాన్యాత్ స్వశబ్దార్థ ఇతి గృహీత్వాఽఽహ —
తద్విషయే ఇతి ।
నను భావనాధాత్వర్థయోర్విధిశబ్దేన పురుషప్రవర్తనమశక్యం; ప్రమాణస్య వాయ్వాదివత్ప్రేరకత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
భావనాయా ఇతి ।
సాక్షాద్భావనాయాస్తదవచ్ఛేదకత్వద్వారేణ చార్థాద్ధాత్వర్థస్యేష్టోపాయతాం బోధయతి, విధిర్బోధయిత్వా చ తత్రేచ్ఛాముపాహరతి, ఇచ్ఛంశ్చ పురుషః ప్రవర్తతే, తదనేన క్రమేణ నియుఞ్జానా చోదనా ధర్మమవబోధయతీత్యర్థః । బ్రహ్మచోదనా బ్రహ్మవాక్యమ్ ।
యథా ధర్మచోదనా ప్రవృత్తిహేతుం బోధం జనయతి, నైవం బ్రహ్మచోదనేత్యాహ —
అవబోధస్యేతి ।
బ్రహ్మచోదనయా సిద్ధవస్తువిషయస్య ప్రవృత్త్యహేత్వర్థమాత్రావబోధస్య జన్యత్వాదితి భాష్యార్థః ।
నను — మా నామ జనిధర్మబోధవద్బ్రహ్మబోధాద్విషయే ప్రవృత్తిః, స ఎవ తు విధితః కిం న స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
విధ్యేకవాక్యత్వేన వస్తుబోధనాద్వేదాన్తానాం న సిద్ధబోధమాత్రపర్యవసానమిత్యర్థః॥
భాష్యేఽవబోధనిర్దేశ ఎవ విధ్యవిషయత్వే హేతుగర్భ ఇతి వ్యాచష్టే —
అయమభిసంధిరితి ।
యథా విశిష్టవిధౌ విశేషణవిధిరర్థాత్, న విశేషణే తాత్పర్యం , వాక్యభేదాదేవం విషయవిశిష్టప్రతిపత్తివిధిసామర్థ్యాద్బ్రహ్మనిశ్చయ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
న చ బోధస్యేతి ।
విశిష్టక్రియావిధానాద్యుక్తా విశేషణస్య ప్రమా; వైశిష్ఠ్యస్య వాస్తవత్వాత్, ప్రతిపత్తివిధిస్తు న విశేషణసత్తామాక్షిపతి; వాచం ధేనుముపాసీతేత్యాదావారోప్యస్యాపి విధేయధీవిషయత్వాదిత్యర్థః । ఎవం క్రమప్రమాణాభావసిద్ధౌ – ‘బ్రహ్మధీర్న నియోగేన ధర్మబుద్ధేరనన్తరా ।
తత్క్రమే మానహీనత్వాత్స్నానభుజ్యాదిధీరివ॥‘ నిత్యానిత్యవస్తువివేక ఇతి భాష్యమాక్షిపతి —
తద్విషయశ్చేదితి ।
అనిత్యాదబ్రహ్మణో వివేకః కిం నిశ్చయః, ఉత జ్ఞానమాత్రమ్ ।
ఆద్యం దూషయతి —
కృతమితి ।
ద్వితీయే విపర్యయః, సంశయో వా । నాద్యః; తతః శాస్త్రశ్రవణే ప్రవృత్త్యయోగాత్ ।
న ద్వితీయః; ప్రపఞ్చానిత్యత్వానిశ్చయే తద్వైరాగ్యాయోగాదిత్యాహ —
తథాచేతి ।
సమాధత్తే —
తస్మాదితి ।
నిశ్చయ ఎవ వివేకః । న చ శాస్త్రానారమ్భః; ఇదం నిత్యమిదమనిత్యమిత్యనిశ్చయాత్ । ఆత్మానాత్మసముదాయే నిత్యత్వమనిత్యత్వం చ స్తో ధర్మా తయోశ్చ ధర్మిభ్యాం భవితవ్యమిత్యేతావన్మాత్రం నిశ్చితమ్ । యద్యపి ఘటాదేరనిత్యతావధారితా; తథాపి సకలానాత్మసు నావధారితేతి ।
నిత్యత్వస్య వ్యాఖ్యా —
ఋతమితి ।
ఉక్తవివేకస్య ప్రయోజనమాహ —
తథాచేతి ।
సత్యాసత్యయోరుపాదేయానుపాదేయత్వే హేతుమాహ —
తదేతేష్వితి ।
సుఖత్వాన్నిత్యముపాదేయం దుఃఖత్వాదనిత్యం త్యాజ్యమిత్యర్థః । దృష్టేఽనుభవః, ఉపపత్తిస్త్వదృష్టే ।
విగీతం, సదధిష్ఠానమ్, అసత్యత్వాద్గన్ధర్వపురీవదిత్యాదివ్యాప్త్యసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
న ఖల్వితి ।
న చేయతో వివేకస్య స్వరసత ఉదయే శాస్త్రవిఫలత; సగుణనిర్గుణవివేకాఖణ్డసమన్వయాదేరసిద్ధేరితి ।
న నిత్యాదివివేకమాత్రం వైరాగ్యహేతుః, కింతు తదభ్యాస ఇత్యాహ —
అథాస్యేతి ।
అస్య పురుషశ్రేష్ఠస్య సంసారసమూహేఽ నిత్యత్వాదివిషయం ప్రసంఖ్యానం ధీసన్తతిరుపావర్తతే ఇత్యన్వయః । అవీచిః నరకవిశేషః ।
జాయస్వ మ్నియస్వేతి ।
పునః పునర్జాయతే మ్రియతే చేత్యర్థః । క్రియాసమభిహారే లోడితి పౌనఃపున్యే సర్వలకారాపవాదేన లోటః స్వాదేశస్య చ విధానాత్ । ఆరభ్య బ్రహ్మలోకమవీచిపర్యన్తం జననమరణాభ్యామావర్తమానం క్షణాద్యవాన్తరసర్గపర్యన్తైః కాలైః సంసారసాగరస్యోర్మిభూతైరనిశముహ్యమానమితస్తతో నీయమానమాత్మానమన్యం చ జీవసమూహమవలోక్యేతి యోజనా ।
ఉక్తపరిభావనాయా ఇహాముత్రార్థభోగవిరాగహేతుతామాహ —
తతోఽస్యేతి ।
అనిత్యసంసారస్య కించిదధిష్ఠానమస్తీతి ఇయాన్ వివేకో న తు బ్రహ్మేతి ।
తదుక్తమ్ —
ఈదృశాదితి ।
ఆభోగో మనస్కారః । ఆదర ఇతి యావత్ । అతదాత్మికా ।
వైరాగ్యస్య శమాదిహేతుతామాహ —
తత ఇతి ।
జ్వాలా జటాకారా అస్య సన్తీతి తథోక్తః । శ్రద్ధైవ తత్త్వవిషయా విత్తమస్య న గవాదీతి తథాఽభిహితః ।
మోక్షేచ్ఛా భవతు, కుతస్తావతా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా? అత ఆహ —
తస్య చేతి ।
నిత్యాఽ నిత్యవివేకాదిహేతుత్వస్యాథశబ్దాదవగతేః కిమతఃశబ్దేనేత్యాశఙ్క్య నానేన జిజ్ఞాసాం ప్రతి సాధనకలాపస్య హేతుతోచ్యతే, కింతు తత్స్వరూపాఽసిద్ధిపరిహారహేతురభిధీయతే ఇత్యాహ —
అత్రైవమిత్యాదినా ।
శల్కం శకలమ్ । శుచి నరశిరఃకపాలం ప్రాణ్యఙ్గత్వాచ్ఛఙ్క్షవదిత్యస్య ‘నారం స్పృష్ట్వాఽస్థి సస్నేహం సవాసా జలమావిశే’దిత్యాగమవిరోధః ।
కృతకత్వానుమానానుగృహీతాత్తద్యథేతి వాక్యాద్ న్యాయహీనమ్ అపామేత్యాదివాక్యమాపేక్షికామృతత్వాదిపరం వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ —
క్షయితేతి ।
యత్త్వభిహితం భాస్కరేణ నిత్యానిత్యవివేకాదేరప్రకృతత్వాన్న తదానన్తర్యమథశబ్దార్థోఽత ఎవ కర్మణాం క్షయిష్ణుఫలత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్య చ మోక్షహేతుత్వమతఃశబ్దేన న పరామ్రష్టుం యుక్తమితి తం భాష్యభావవ్యాఖ్యయాఽనుకమ్పతే ।
అత్ర చేతి ।
తర్హి సకలా వేదాన్తాః పరామృశ్యేరన్ నేత్యాహ —
యోగ్యత్వాదితి ।
అథశబ్దోక్తహేతుత్వసమర్థనయోగ్యత్వాదిత్యర్థః । హేతుమద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా హేతూనాం నిత్యానిత్యవివేకాదీనాం సూత్రకారస్య బుద్ధిస్థత్వాత్తదానన్తర్యార్థత్వమథశబ్దస్య యుక్తమేవ ।
చతుర్థీసమాసాభావే హేతుమాహ —
తాదర్థ్యేతి ।
పాణినిః కిల ‘చతుర్థీ తదర్థార్థబలిహితసుఖరక్షితై’రితి తాదర్థ్యసమాసం సస్మార । చతుర్థ్యన్తః శబ్దస్తదర్థవచనాదిభిః శబ్దైః సమస్యతే । చతుర్థ్యన్తశబ్దార్థస్తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే । తస్మై ఇదం తదర్థమ్ । యథా కుణ్డలాయ హిరణ్యమిత్యత్ర కుణ్డలం చతుర్థ్యన్తశబ్దార్థస్తచ్ఛేషో హిరణ్యం, తత్ర కుణ్డలశబ్దశ్చతుర్థ్యన్తః, కుణ్డలశేషవాచినా హిరణ్యశబ్దేన సమస్యతే, కుణ్డలహిరణ్యమితి । తథాఽర్థశబ్దాదినాపి, బ్రాహ్మణార్థం పయః ఇత్యాది ద్రష్టవ్యమ్ । కాత్యాయనేన త్వయం సమాసః ప్రకృతివికృత్యోర్నియమితః – ‘చతుర్థీ తదర్థమాత్రేణేతి చేత్తర్హి సర్వత్ర ప్రసఙ్గోఽవిశేషాత్, ‘ప్రకృతివికృత్యోరితి చేదశ్వఘాసాదీనాముపసంఖ్యానమ్’ ఇతి ।
ఎవం చార్థాత్ప్రస్తుతే తన్నిషేధసిద్ధిరిత్యాహ —
ప్రకృతీతి ।
ఇత్యేవమాదౌ బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యేవమాదావిత్యర్థః ।
నన్వశ్వార్థో ఘాసోఽ శ్వఘాస ఇత్యాదావప్రకృతివికారేఽపి తాదర్థ్యసమాసో దృష్ట ఇత్యాశఙ్క్య కాత్యాయనేనైవ సమాసాన్తరముపసంఖ్యాతమిత్యాహ —
అశ్వఘాసాదయ ఇతి ।
నను షష్ఠీసమాసాభ్యుపగమే బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాఽవ్యావర్తకత్వేన గుణత్వాత్ప్రధానపరిగ్రహ ఇతి భాష్యస్థప్రాధాన్యభఙ్గస్తత్రాహ —
షష్ఠీసమాసేఽపీతి ।
బ్రహ్మోజ్ఝం వేదత్యాగః । ప్రతిపత్తౌ విశేషణత్వేనానుబధ్యత ఇత్యనుబన్ధః । స్వరూపేణ నిరూపితాయాం జిజ్ఞాసాయాం పశ్చాత్సంబన్ధిన్యపేక్షా, బ్రహ్మ చ జ్ఞానద్వారా జిజ్ఞాసారూపనిరూపకమితి ప్రథమోదితాకాఙ్క్షావశేన బ్రహ్మ జిజ్ఞాసాయాః కర్మత్వేన సంబధ్యతే, నను సంబన్ధిమాత్రతయేత్యర్థః ।
జిజ్ఞాసాజ్ఞానయోర్విషయాధీననిరూపణం వైధర్మ్యదృష్టాన్తేన ప్రపఞ్చయతి —
న హీతి ।
నను — ప్రమాణయుక్త్యాది జిజ్ఞాసాయాః కర్మ భవిష్యతి, బ్రహ్మ తు సంబన్ధిత్వేన నిర్దిశ్యతామ్ ।
న; నిర్దిష్టకర్మలాభే కల్పనానుపపత్తేరిత్యాహ —
నన్విత్యాదినా ।
సంభన్త్స్యతే సంబద్ధం భవిష్యతి ।
నను శ్రుతకర్మత్యాగాయోగే స్థితే కథం శేషషష్ఠీ శఙ్క్యత ఇత్యత ఆహ —
నిగూఢాభిప్రాయ ఇతి ।
ప్రమాణాదిబహుప్రతిజ్ఞానాం శ్రౌతత్వసిద్ధిరిత్యభిప్రాయస్య నిగూఢతా ।
నను బ్రహ్మసంబన్ధినీ జిజ్ఞాసేత్యుక్తే కర్మానిర్దేశాదనిరూపితరూపా జిజ్ఞాసా స్యాద్, నేత్యాహ —
సామాన్యేతి ।
బహుప్రతిజ్ఞానాం శ్రౌతత్వలాభాత్కథం ప్రయాసవైయర్థ్యేన పరిహారస్తత్రాహ —
నిగూఢేతి ।
ఎకస్యాపి ప్రధానస్య శ్రౌతత్వం వరం, నతు గుణానాం బహునామపీతి ।
వాచ్యస్యేతి ।
శబ్దోపాత్తత్వేన సాక్షాత్సంనిధిః । ప్రథమాపేక్షితస్యేత్యాకాఙ్క్షా । ప్రథమసంబన్ధార్హస్యేతి యోగ్యతా । ఎతైర్యుక్తస్య కర్మత్వస్య సంబన్ధః ప్రథమః సన్నపి జఘన్యః । ఎతైః రహితస్య సంబన్ధిమాత్రస్య సంబన్ధో జఘన్యః సన్ ప్రథమ ఇతి కల్పనం వ్యాహతమిత్యర్థః । ‘కర్తృకర్మణోః కృతీ’తి కృద్యోగే కర్మణి షష్ఠీస్మరణాద్వాచ్యం కర్మత్వమ్ । జిజ్ఞాసాపదస్య చాకారప్రత్యయాన్తత్వాత్ కృద్యోగః । యస్తు ‘కర్మణిచే’తి కర్మణి షష్ఠ్యా సమాసప్రతిషేధః, స చ ‘ఉభయప్రాప్తౌ కర్మణీ’తి యా కర్తృకర్మణోరుభయోరపి సామర్థ్యాదుపాదానప్రాప్తౌ కర్మణ్యేవేతి నియమితా షష్ఠీ తద్విషయః । యథాఽఽశ్చర్యో గవాం దోహోఽగోపాలకేనేతి । ఎవం హ్యత్రాశ్చర్యం వ్యజ్యేత యది దుర్దోహానాం గవాం దోహే కర్మత్వమకుశలస్య చోగోపాలస్య కర్తృత్వమ్, ప్రస్తుతే తు బ్రహ్మకర్మత్వమేవోపాదీయతే, న కర్తృగతోఽ తిశయ ఇత్యుభయప్రాప్త్యభావాత్ ‘కర్తృకర్మణోః కృతీ’త్యేవ షష్ఠీ; తేన బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యుపపన్నః సమాసః ఇతి ।
భాష్యే ప్రత్యక్షనిర్దేశో న యుక్త శాబ్దత్వాత్కర్మత్వస్య, తత్రాహ —
ప్రత్యక్షేతి ।
అవిరుద్ధమపి పరోక్షత్వం వ్యాఖ్యేయప్రత్యక్షత్వస్య ప్రతియోగిత్వాద్వ్యాఖ్యాతమ్ । పరమతే కర్మత్వస్య లాక్షణికత్వం చరమాన్వయప్రసఞ్జనార్థమ్ ।
నన్వయుక్తమపి జ్ఞానస్యేచ్ఛావిషయత్వం సౌత్రజిజ్ఞాసాపదాత్ప్రమీయతామ్? న; న్యాయసూత్రే ఉపదేశమాత్రేణాఽవిశ్వాసాదిత్యాహ —
నేతి ।
సాక్షాత్కారసాధనం జ్ఞానమిచ్ఛావిషయ ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ ఫలవిషయత్వాదిచ్ఛాయా ఇతి హేతురయుక్తో వ్యధికరణత్వాత్తత్రాహ —
తదుపాయమితి ।
ఫలేచ్ఛాయా ఎవోపాయపర్యన్తం ప్రసారాదవిరోధ ఇత్యర్థః ।
భవతు బ్రహ్మవిషయావగతిరితి ।
స్వరూపావగతిః స్వవిషయవ్యవహారహేతుత్వేన తద్విషయోక్తా ।
బ్రహ్మణోఽపి ధర్మవదసుఖత్వాన్న తదవగతిః పుమర్థ ఇత్యాహ —
ఎవమపీతి ।
శ్రుతిస్వానుభవావగతనిర్దుఃఖానన్దమభిప్రేత్య పరిహారః —
బ్రహ్మావగతిర్హీతి ।
ప్రతిభాన్ ప్రతిభాసమానః । అర్థ్యమానత్వాత్ ప్రార్థ్యమానత్వాత్ ।
అవిద్యానివృత్తిర్న స్వరూపావగత్యా; నిత్యనివృత్త్యాపాతాత్, అపి తు వృత్తిత ఇత్యాహ —
అవిద్యేతి ।
విగలిత(నిఖిల?) దుఃఖేతి వృత్తివ్యక్తస్వరూపాభిప్రాయమ్ ।పదార్థాన్వ్యాఖ్యాయ సూత్రతాత్పర్యమాహ —
తస్మాదిత్యాదినా ।
సూత్రస్యానువాదత్వవ్యావృత్తయే తవ్యప్రత్యయమధ్యాహరతి —
ఎషితవ్యమితి ।
కిమితి జ్ఞానమేషితవ్యం వేదాన్తేభ్య ఎవ తత్సిద్ధేరితి ।
న; సందేహాదినా ప్రతిబన్ధాదిత్యాహ —
తచ్చేతి ।
నన్విచ్ఛాయా విషయసౌన్దర్యలభ్యత్వాత్కిం తత్కర్తవ్యతోపదేశేన? తత్రాహ —
ఇచ్ఛాముఖేనేతి ।
జ్ఞాతుమిచ్ఛా హి సందిగ్ధే విషయే నిర్ణయాయ భవతి, నిర్ణయశ్చ విచారసాధ్య ఇతి తత్కర్తవ్యతాఽర్థాద్గమ్యత ఇత్యర్థః । ఆర్థికే చాస్మిన్నర్థే కర్తవ్యపదాధ్యాహారః । శ్రౌతస్తు ముముక్షానన్తరం బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛా భవితుం యుక్తా ఇత్యేష ఎవ । తథా చాధికారార్థత్వమథశబ్దస్య నిషేద్ధుం జ్ఞానేచ్ఛా జిజ్ఞాసాశబ్దార్థ ఇత్యుపపాదనేన న విరోధ ఇతి ।
నను ధర్మగ్రహణాద్విధీనామర్థవివక్షా తత్ర కృతా, న వేదాన్తానామ్, నేత్యాహ —
ధర్మగ్రహణస్యేతి ।
ఉపలక్షణతయా వేదాన్తానామర్థవివక్షాప్రతిజ్ఞావద్విచారప్రతిజ్ఞాపి తత్రైవాస్త్విత్యాశఙ్క్యోపరి ప్రతిపాదనాదర్శనాన్నేత్యాహ —
యద్యపీతి ।
బ్రహ్మవిచారప్రతిజ్ఞాయాస్తత్ర సంభవమఙ్గీకృత్య పరిహార ఉక్తః, ఇదానీం సంభవ ఎవ నాస్తీత్యాహ —
నాపీతి ।
అవిరక్తస్య బ్రహ్మవిచారే ప్రవృత్త్యయోగాదిత్యర్థః । బ్రహ్మమీమాంసారమ్భాయేతి ప్రాచా తన్త్రేణాగతతోక్తా ।
నిత్యాదివివేకానన్తర్యాయేతి ।
తత్రత్యప్రథమసూత్రేణేహత్యప్రథమసూత్రస్య । యుష్మదస్మదిత్యాదినా హ్యహంప్రత్యయే జీవస్య ప్రసిద్ధేరసంసారిబ్రహ్మాత్మత్వస్య చాభావాద్ విషయమాచిక్షిపే ।
అత్ర తూపేత్య బ్రహ్మాత్మభావం వేదాన్తేభ్యస్తత్సిధ్యసిద్ధిభ్యామాక్షేప ఇతి విభాగమాహ —
వేదాన్తేభ్య ఇతి ।
సందిగ్ధప్రసిద్ధస్య జిజ్ఞాస్యత్వసంభవాదాక్షేపాయోగమాశఙ్క్యాహ —
నిశ్చయజ్ఞానేనేతి ।
అనిశ్చాయకత్వం తు వేదాన్తానామయుక్తం నిర్దోషత్వాదిత్యాహ —
అపౌరుషేయతేతి ।
నిష్పాదితా ప్రమితిలక్షణా క్రియా యస్య కర్మణో విషయస్య స ఇహ తథోక్తః ।
యద్యపి నిర్దోషో వేదః ; తథాపి సామాన్యతో దృష్టనిబన్ధనవచనవ్యక్త్యాభాసప్రతిబద్ధః సందిగ్ధార్థః స్యాదతో విచారాత్ప్రాగాపాతప్రసిద్ధిం దర్శయన్నప్రసిద్ధత్వపక్షోక్తం దోషముద్ధరతి —
ప్రాగపి బ్రహ్మమీమాంసాయా ఇతి ।
భాష్యే బ్రహ్మాస్తిత్వప్రతిజ్ఞా భాతి, కథం ప్రతీతిపరత్వవ్యాఖ్యేత్యాశఙ్క్య ప్రత్యాయ్యేన ప్రత్యయలక్షణామాహ —
అత్రచేతి ।
ముఖ్యార్థపరిగ్రహే బాధమాహ —
తదస్తిత్వస్యేతి ।
విమర్శే సంశయే । దేహాద్యభేదేనేతి భేదాభేదమతేన శఙ్కా ।
తత్త్వమసివాక్యనిర్దిష్టతత్పదలక్ష్యప్రసిద్ధిముక్త్వా వాచ్యప్రసిద్ధిమాహ —
అవిద్యోపాధికమితి ।
అవిద్యావిషయీకృతమిత్యర్థః ।
శక్తీతి ।
శక్తిజ్ఞానాభ్యాం కారణం లక్ష్యతే । యో హి జానాతి శక్నోతి చ స కరోతి, నేతర ఇత్యనువిధానాదిత్యర్థః ।
సదేవేత్యాదివాక్యాత్ప్రసిద్ధిముక్త్వా పదాదపి సోచ్యత ఇతి వక్తుం పృచ్ఛతి —
కుతః పునరితి ।
వాక్యాత్ప్రసిద్ధస్యైవ పునరపి కుతో హేత్వన్తరాత్ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను బృహతిధాతురతిశాయనే వర్తతామాపేక్షికం తు తద్, బృహత్ కుమ్భ ఇతివద్ , నేత్యాహ —
అనవచ్ఛిన్నమితి ।
ప్రకరణాదిప్రసఙ్కోచకాభావాదిత్యర్థః । పదాన్తరం సాక్షాన్నిత్యత్వాదిబోధకం నిత్యాదిపదమ్ । ఉక్తవిశేషణానామన్యతమేనాపి రహితస్య న మహత్త్వసిద్ధిరతో బ్రహ్మపదాదుక్తవస్తుసిద్ధిరితి । తత్పదార్థస్య శుద్ధత్వాదేరితి సామానాధికరణే షష్ఠ్యౌ । జీవస్య హి విశుద్ధత్వాద్యేవ తత్పదేన సమర్ప్యతే, న పదార్థాన్తరమితి । ప్రసిద్ధిర్హి జ్ఞానం జ్ఞాతారమాకాఙ్క్షతి, తేన వ్యవహితమపి సర్వస్యేత్యేతదస్తిత్వప్రసిద్ధిరిత్యనేన సంబన్ధనీయమ్ ।
తథా సతి ప్రతిజ్ఞావిశేషణం సత్కైముతికన్యాయం ద్యోతయిష్యతి, నతు సర్వస్యాత్మత్వాదితి హేతువిశేషణం, వైయర్థ్యాదిత్యభిప్రేత్యాహ —
సర్వస్యేతి ।
పాంసుమన్తౌ పాదౌ యస్య స తథా । హలం వహతీతి హాలికః ।
సర్వస్య బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః, సర్వో హి తత్ప్రత్యేతీతి సాధ్యహేత్వోరవిశేషమాశఙ్క్యాహ —
ప్రతీతిమేవేతి ।
అహం న నాస్మీతి ప్రత్యేతీతి యోజనాయామ్ అస్తీత్వం న సిధ్ద్యేత్; అసత్త్వనిషేధేఽప్యనిర్వాచ్యత్వస్యానివారణాత్, అతోఽహమస్మీతి న ప్రత్యేతీతి యోజనైవ సాధ్వీతి ।
అహమితి ప్రతీతేరహంకారమాత్రవిషయత్వాన్నాత్మప్రసిద్ధిః సిధ్యేదితి శఙ్కతే —
నన్వహమితి ।
ఋజుయోజనాయాం హ్యవ్యాప్యాదవ్యాపకప్రసఞ్జనం స్యాత్, నహి ప్రసిద్ధ్యభావో నాస్తిత్వప్రతీత్యా వ్యాప్తః; సుషుప్తౌ విశ్వాభావప్రతీతిప్రసఙ్గాత్, తన్మా భూదితి వ్యవహితేన సంబన్ధయతి —
అహమస్మీతి న ప్రతీయాదితి ।
శఙ్కితురనుశయమపాకరోతి —
అహంకారాస్పదమితి ।
అహమితి ప్రతిభాసస్య చిదచిత్సంవలితవిషయత్వమధ్యాసభాష్యే సమర్థితమ్ । తథాచాహమితి ప్రతీతిరాత్మవిషయాపి, అత ఆత్మప్రసిద్ధ్యభావేఽహమితి ప్రతీతిర్న స్యాదిత్యర్థః ।
తదస్త్వమేతి ।
‘తత్త్వమసి’ వాక్యే తత్పదస్య ప్రకృతసచ్ఛబ్దవాచ్యబ్రహ్మపరామర్శినస్త్వంపదేన సమానాధికరణ్యాదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మాత్మైకత్వస్య వాక్యార్థస్యాప్రసిద్ధత్వేనాప్రతిపాద్యత్వాక్షేపే పదార్థప్రసిద్ధిప్రదర్శనమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్మాదితి ।
పదార్థయోరవధృతయోస్తాభ్యాం గృహీతసంబన్ధపదద్వయసమభివ్యాహారాదపూర్వో వాక్యార్థః సుజ్ఞాన ఇత్యర్థః ।
ఎవం తావదాపాతతో వాక్యాత్పదతశ్చ ప్రసిద్ధేర్బ్రహ్మణః శాస్త్రేణ శక్యప్రతిపాదనత్వసంబన్ధం సామర్థ్యాసాధారణరూపవిషయత్వం సమాధాతుమాక్షిపతీత్యాహ —
ఆక్షేప్తేతి ।
బ్రహ్మణ ఆత్మత్వేన లోకప్రసిద్ధ్యభావాద్వాక్యీయప్రసిద్ధిరనూద్యత ఇత్యాహ —
తత్త్వమసీతి ।
నను తృతీయాయా ఇత్థంభావార్థత్వం విహాయాత్మత్వేన హేతునా బ్రహ్మ యది లోకే ప్రసిద్ధమాత్మా చ బ్రహ్మేతి త్వయైవోక్తత్వాదితి వ్యాఖ్యాయతాం, తదా హి లోకశబ్దో రూఢార్థః స్యాత్, ఉచ్యతే; తత్పదార్థమాత్రస్య ప్రసిద్ధిస్తదానూదితా స్యాత్, తస్యాశ్చాజిజ్ఞాస్యత్వం ప్రతి న హేతుత్వమ్; జ్ఞాతేఽపి పదార్థే వాక్యార్థస్య జిజ్ఞాసోపపత్తేరితి ।
స్యాదేతద్యది బ్రహ్మాత్మత్వేన ప్రసిద్ధమితి భాష్యమనుపపన్నమ్; నహి మహావాక్యే బ్రహ్మానువాదేనాత్మత్వం విధీయతే, కింతు లోకసిద్ధజీవానువాదేనాగమమాత్రసిద్ధబ్రహ్మత్వమ్, అత ఆహ —
అభేదవివక్షయేతి ।
అన్యత్ర హి వాక్యార్థబోధోత్తరకాలం పదార్థానాముద్దేశ్యోపాదేయభావో న వ్యావర్తతే, అత్ర త్వఖణ్డవాక్యార్థసాక్షాత్కారే స బాధ్యత ఇతి ద్యోతయితుమాత్మపదే ప్రయోజ్యే బ్రహ్మపదం బ్రహ్మపదే చాత్మపదం ప్రయుక్తమిత్యర్థః ।
నను విరుద్ధా ప్రతిపత్తిర్విప్రతిపత్తిః, సా చ వస్త్వభావసాధికేతి కథం విషయలాభః, తత్రాహ —
తదనేనేతి ।
న విరుద్ధప్రతిపత్తిమాత్రేణాభావావగమః, కింతు ప్రమాణమూలతయా; అతః సాధకబాధకప్రమాణభావే విప్రతిపత్తిః సంశయబీజమిత్యర్థః ।
నను సాధారణాకారదృష్టౌ సంశయో, నత్విహ క్షణికవిజ్ఞానస్థిరభోక్త్రాదావస్తి సాధారణో ధర్మీ ఇత్యాశఙ్క్య విప్రతిపత్త్యన్యథానుపపత్త్యా తం సాధయతి —
వివాదాధికరణమితి ।
దేహ ఆత్మా ఇత్యాదివివాదాశ్రయో ధర్మీ పరాగ్వ్యావృత్తోఽహమాస్పదం సర్వతన్త్రేష్వభ్యుపగత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
తత్ర హేతుమాహ —
అన్యథేతి ।
ఆశ్రయశబ్దో విషయవాచీ । భిన్నవిషయా విప్రతిపత్తయో న స్యురతో వివదమానానామప్యేకమాలమ్బనమవిగీతమ్ ।
అత్రోపపత్తిమాహ —
విరుద్ధా హీతి ।
విప్రతిపత్తిశబ్దావయవప్రతిపత్తిశబ్దార్థస్య జ్ఞానస్య సాలమ్బనత్వాత్ యత్కించిదాలమ్బనం సిద్ధమ్; వీత్యుపసర్గప్రతీతవిరోధవశాచ్చ తదేకమితి సిద్ధ్యతి ।
ఎకార్థోపనిపాతే హి ధియాం విరోధః; అత్ర వైధర్మ్యోదాహరణమాహ —
న హీతి ।
సాధారణధర్మిస్ఫురణేఽపి న శాస్త్రార్థస్య బుద్ధి సమారోహః, నహి సాధారణః శాస్త్రార్థస్తత్రాహ —
తస్మాదితి ।
యస్మాద్విప్రతిపత్తిరేకాలమ్బనా, యత్తశ్చైకస్మిన్నాలమ్బనే పూర్వధీవిషయనిషేధేన విరుద్ధధీరుదేతి; తస్మాత్ప్రతియోగితయా విప్రతిపత్త్యేకస్కన్ధత్వేన తత్త్వంపదార్థతదేకత్వప్రతీతిర్లోకశాస్త్రాభ్యాం సర్వైరేష్టవ్యేతి ।
తర్హి క్వ విగానమత ఆహ —
తదాభాసత్వేతి ।
లౌకాయతికాదీనాం సా ప్రతీతిరాభాసః । ఆస్తికానాం తత్పదార్థప్రతీతేస్తత్త్వమర్థైకత్వప్రతీతేశ్చ గౌణతాయాం తథా త్వంపదార్థధియోఽ సఙ్గసాక్ష్యాలమ్బనత్వే చ విగానమితి ।
త్వంపదార్థవిప్రతిపత్తిప్రదర్శనస్య వాక్యార్థవిప్రతిపత్తౌ పర్యవసానమాహ —
అత్రేతి ।
దేహాదిక్షణికవిజ్ఞానపర్యన్తానామ్ చైతన్యం చేతనత్వమాత్మత్వమిత్యర్థః । భోక్తైవాత్మేతి — పక్షే భోక్తృత్వం కిం విక్రియా, ఉత చిదాత్మత్వమ్ । నాద్యః ।
కర్తృత్వపక్షాదవిశేషాదిత్యాహ —
కర్తృత్వేఽపీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
అభోక్తృత్వేఽపీతి ।
సక్రియత్వరూపభోక్తృత్వాభావేఽపీత్యర్థః । సంఖ్యా హి జననమరణాదినియమాన్నిర్విశేషా అపి చేతనాః ప్రతిదేహం భిన్నా ఇతి మేనిరే । భిన్నానాం చ కుమ్భవద్వినాశజాడ్యాపత్తిరతో న నిత్యతత్పదార్థైకతేతి ।
అథవా మైవానుమాయి భేదాదనిత్యతా, ఆత్మభేదాభ్యుపగమ ఎవ బ్రహ్మాత్మైకత్వవిరోధీత్యాహ —
అద్వైతేతి ।
లౌకాయతికాదినిరీశ్వరమతానుభాషణేనైవ తత్పదార్థం ఈశ్వరేఽపి విప్రతిపత్తిః సూచితా, అతస్తాదృశబ్రహ్మాత్మైక్యవాక్యార్థేఽపి విప్రతిపత్తిరర్థాద్యుక్తేత్యాహ —
త్వంపదార్థేతి ।
వేదప్రామాణ్యవాదినో మీమాంసకాదయః । శరీరాదిభ్య ఇతి=శరీరాదిశూన్యపర్యన్తేభ్య ఇతి । జీవాత్మభ్య ఇతి= కర్తృభోక్తృభ్యః ।
కేవలభోక్తృభ్య ఇతి ।
స్వాభావికమస్యేతి = నైయాయికాదిమతేనేత్యర్థః ।
యుక్తివాక్యేతి భాష్యస్థతచ్ఛబ్దస్య ప్రత్యేకం యుక్తివాక్యాభ్యాం సంబన్ధం కరోతి —
యుక్తీతి ।
ఆత్మా స భోక్తురితి పక్షే మూలం యుక్తివాక్యే, అన్యత్ర తదాభాసావితి ।
అనర్థం చేయాదితి భాష్యార్థమాహ —
అపిచేతి ।
భాష్యే తర్కస్య పృథగుక్తేర్వేదాన్తమీమాంసా కిం న తర్కః, నేత్యాహ —
వేదాన్తమీమాంసేతి ।
అర్థాపత్తిరనుమానం చాత్ర తర్కోభిమతః, తద్రూపా వేదాన్తమీమాంసా, తస్యా అవిరోధినః శ్రుతిలిఙ్గాదయస్తార్తీయాః పాఞ్చమికాశ్చ శ్రుత్యర్థాదయో వేదప్రామాణ్యపరిశోధకాః కర్మమీమాంసాయాం విచారితాః । వేదస్య ప్రత్యక్షాదీనాం తదర్థాదీనాం చ లక్షణాదీని న్యాయశాస్త్రైర్విచారితాని । స్మృత్యాదిభిశ్చ వేదానుమానేఽనుమానచిన్తోపయోగః । తేన విహితజాతివ్యక్తిపదార్థవివేకే వేదస్వరూపగ్రహణే చ న్యాయశాస్త్రస్యోపయోగః । సర్వే చైతే ప్రమాణానుగ్రాహకత్వేన తర్కా ఉచ్యన్త ఇతి॥ ఇతి జిజ్ఞాసాధికరణమ్॥౧॥
జన్మాద్యస్య యతః ॥౨॥ అనన్తరాధికరణేన ప్రారిప్సితసమస్త విచారస్య సంబన్ధమాహ —
తదేవమితి ।
సకలశాస్త్రం ప్రతీకేన సంగృహీతమ్ । విషయాదిసద్భావాత్ సమర్థితే విచారారమ్మే తముపజీవ్యోత్తరవిచారప్రవృత్తేర్హేతుహేతుమల్లక్షణః సంబన్ధ ఇత్యర్థః ।
ప్రథమసూత్రేణ ద్వితీయసూత్రస్యాక్షేపలక్షణాం సఙ్గతిమాహ —
ఎతస్యేతి ।
ముముక్షుణా బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవాక్యవిచారః కర్తవ్య ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం బ్రహ్మఖరూపవిచారవత్ప్రమాణయుక్తిసాధనఫలవిచారాణామర్థాత్ ప్రతిభానే కథం ప్రథమం బ్రహ్మైవ విచార్యతేఽత ఆహ—
అత్రేతి ।
అత్ర యతో వేత్యాదివాక్యం బ్రహ్మ లక్షయతి, ఉత నేతి లక్షణస్య లోకప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధిభ్యాం విశయే పూర్వపక్షమాహ —
తత్ర యద్యావదితి ।
పూర్వాధికరణాక్షేపపరిహారత్వాదస్య తత్రత్యబ్రహ్మలక్షణనిరూపకత్వాచ్చ తదీయమేవ ముముక్ష్వభిలషితమోక్షలాభః ప్రయోజనమితి న పృథగ్వక్తవ్యమ్ । యదాహాచార్యః శబరస్వామీ ఆక్షేపే చాపవాదే చ ప్రాప్త్యాం లక్షణకర్మణి । ప్రయోజనం న వక్తవ్యం యచ్చ కృత్వా ప్రవర్తతే॥‘ ఇతి । యత్ర పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తాక్షేపేణ పూర్వఃపక్షః తత్రాక్షేపికీ, యత్ర తు పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తేన పూర్వపక్షః తత్రాపవాదికీ సఙ్గతిః । ప్రాప్తిః తదర్థచిన్తా, కృత్వా ప్రవర్తనం కృత్వాచిన్తా, సా చాభ్యుపగమవాద ఇతి । సజాతీయవిజాతీయవ్యావృత్తిప్రయోజనో ధర్మో లక్షణం నామ ।
తదిహ పరిదృశ్యమానం జగదేవ లక్షణం బ్రహ్మణః, ఉత నిత్యశుద్ధత్వాదిస్వరూపమితి వికల్ప్య నాద్య ఇత్యుక్తే ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
నను లోకాసిద్ధమపి వేదేన జ్ఞాప్యతామత ఆహ —
ఐవం చేతి ।
న జగద్ బ్రహ్మలక్షణం, కింతు తత్ప్రతి కారణత్వం , తచ్చ జీవావిద్యావిషయీకృతస్య ధర్మ ఇత్యుపలక్షణముపపాదయతి —
మాభూదితి ।
తాదాత్మ్యేనేతి ।
ఐక్యేన ।
తతో భేదేన తద్ధర్మతయేతి ।
తదుత్పత్త్యా త్వితి ।
తదుత్పన్నత్వేన జగత్ స్వకారణం లక్షయతి జ్ఞాపయతి, కారణత్వం తు బ్రహ్మలక్షణమిత్యర్థః । వ్రజ్యాయా గతేః । జన్మ ఆదిర్యయోః స్థితిభఙ్గయోస్తౌ జన్మాదీ ఇత్యన్యపదార్థో యది విశేషరూపేణ వివక్ష్యతే, తర్హి జన్మాదీ అస్యేతి నిర్దేశే గౌరవం స్యాత్తన్మా భూదితి సామాన్యవివక్షయా నపుంసకప్రయోగః సూత్రే కృతః ।
తత్ర నపుంసకైకవచనప్రయోగార్హం సమాహారమాహేత్యాహ —
లాఘవాయేతి ।
‘శ్రుతీరవిశదాః కాశ్చిద్భాష్యాణి విషమాణి చ । వాచస్పత్యుక్తభావాని పదశో విభజామహే’॥
తద్గుణసంవిజ్ఞాన ఇతి ।
తచ్ఛబ్దేన బహువ్రీహ్యర్థోన్యపదార్థ ఉచ్యతే । తస్య గుణత్వేన సంవిజ్ఞానం యస్మిన్సమాసే సః తథోక్తః । సర్వస్య విశేషణత్వే సమాసాఽసంభవాత్ సమాసార్థైకదేశో విశేషణమితి లభ్యతే ।
అనాదౌ సంసారే కథం జన్మాదిస్తత్రాహ —
జన్మన ఇతి ।
శ్రుత్యా వా కథమయుక్తం నిర్దిష్టమత ఆహ —
వస్త్వితి ।
నానాదేః సంసారస్యాదిర్జన్మోచ్యతే, కిం తర్హి ప్రతివస్తు ।
ఘటస్య హి జన్మైవాదిరతి ।
ఇదమః సన్నిహితవచనత్వాత్ప్రత్యక్షమాత్రపరామర్శిత్వమాశఙ్క్య ప్రతీతిమాత్రం సన్నిధిరిత్యాహ —
అస్యేతీతి ।
సర్వస్య జగతో న జన్మ; ఆకాశాదేరనాదిత్వాత్, తత్రాహ —
షష్ఠీతి ।
వియదధికరణ (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧) న్యాయాత్తస్యాప్యస్తి జన్మాదిసంబన్ధ ఇత్యర్థః ।
జగతో జన్మాదేర్వా బ్రహ్మాసంబన్ధాన్న లక్షణత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యత ఇతి ।
వ్యాఖ్యాతమేతదధస్తాత్ । ఎవం సూత్రపదాని వ్యాఖ్యాయ ప్రథమసూత్రాద్ బ్రహ్మపదానుషఙ్గేణ తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ చ వాక్యార్థమాహ — అస్య జగత ఇత్యాదినా భాష్యేణ ।
తద్గతైర్విశేషణైర్లక్షణేఽతివ్యాప్తిః పరిహ్రియత ఇత్యాహ —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
స్వభావ ఎవ నియన్తేతి స్వభావపక్షః, యదృచ్ఛాపక్షస్తు న కించిన్నియామకమస్తీతి । వ్యాసేధతి=ప్రతిషేధతి ।
ఉత్పత్తేః ప్రగసతః కథం బుద్ధావాలేఖనమత ఆహ —
అత ఎవేతి ।
యదసదితి ప్రసిద్ధం తద్, బుధ్ద్యారూఢరూపేణ సదేవ; అన్యథా తురఙ్గశృఙ్గవత్కర్మత్వనిర్దేశాయోగాదితి సత్కార్యవాదిన ఆహుః ।
వైశ్వానరీయేష్ట్యాదిష్వితి ।
చతుర్థే స్థితమ్ — ఫలసంయోగస్త్వచోదితేన స్యాదశేషభూతత్వాత్(జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౩౮) “వైశ్వానరం ద్వాదశకపాలం నిర్వపేత్పుత్రే జాతే’’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘‘యస్మిన్ జాత ఎతాభిష్టిం నిర్వపతి పూత ఎవ స తేజస్వ్యన్నాద ఇన్ద్రియావీ పశుమాన్ భవతీ’’తి శ్రూయతే । తత్ర కిం పూతత్వాది పితుః ఫలం, ఉత పుత్రస్యేతి సందేహే, ఫలస్య కర్తృగామిత్వనియమాదితరథా ప్రేరణానుపపత్తేః పితురితి ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః; యస్మిన్ జాతే ఎతామిష్టిం నిర్వపతి స పూత ఇతి జాతగామిత్వేన ఫలామ్నానాత్ ఫలభోక్తృత్వేనాచోదితే పితరి ఫలసంయోగో న స్యాద్వచనస్య తం ప్రత్యశేషభూతత్వాత్ ।
యత్త్వఫలభాగినో న ప్రేరణేతి ।
తన్న; పూతత్వాదిగుణవత్పుత్రవత్తయైవ పితుః ప్రీత్యుత్పత్తేః ప్రేరణావకల్పనాత్ ।
అతః పుత్రగామి ఫలమితి ।
అత్రానేకకర్తృభోక్తృజీవానాం సృజ్యత్వేన నిర్దేశాజ్జగత్కర్తృత్వాయోగ్యతోక్తా ।
మనసాపీతి ।
జగతస్తాన్ప్రతి కార్యత్వాయోగ్యతేతి విశేషణద్వయేన జీవకర్తృకత్వనిషేధః । వ్యాకృతస్య ఇత్యనేనానభివ్యక్తబీజావస్థజగతోభివ్యక్త్యభిధానాదణవః ప్రాగసద్ ద్వ్యణుకాద్యారభన్త ఇతి మతవ్యుదాసః । శేషం విశదం టీకాయామ్ । తదేవ లిలక్షయిషితజగద్యోనిబ్రహ్మసజాతీయయా పరభ్రమపరికల్పితప్రధానాదేరుక్తవిధజగత్ప్రకృతిత్వం బ్రహ్మ వ్యవచ్ఛినత్తి । విజాతీయాత్పునః కార్యాత్కారణత్వాదేవ । తథా చ సజాతీయవిజాతీయవ్యవచ్ఛేదకత్వేన జగత్ప్రకృతిత్వస్య సిద్ధం లక్షణత్వమ్ ।
ధర్మలక్షణేతి ।
ధర్మ ఇతి లక్షణమితి అవస్థేతి త్రీణి లక్షణాని యస్య పరిణామస్య స తథోక్తః ।
స చోత్పత్తావన్తర్భవతీతి ।
ధర్మపరిణామం వివృణోతి —
ధర్మిణో హీతి ।
కనకాదేర్ధర్మిణో ధర్మరూపపరిమాణో నామ ముకుటకటకాదిరితి సాంఖ్యప్రక్రియా । తత్ర నిరూప్యమాణే పరిణామశబ్దాలమ్బనే తస్య కటకాదేర్హేమాదిత ఉత్పత్తిరిత్యర్థః ।
లక్షణపరిణామముదాహరతి —
ఎవమితి ।
ప్రత్యుత్పన్నత్వం వర్తమానత్వం కటకాదికార్యస్య వర్తమానత్వాతీతత్వభవిష్యత్వరూపో లక్షణపరిణామః సోఽప్యుత్పత్తిరిత్యర్థః ।
అవస్థాపరిణామముదాహరతి —
ఎవమవస్థేతి ।
అతీతాదేరేవాతీతత్వాతీతతరత్వాతీతతమత్వాదిరూపో నవపురాణత్వాద్యాపత్తిరవస్థాపరిణామో నామ, స చోత్పత్తిరేవేత్యర్థః ।
అపక్షయస్య వినాశాన్తర్భావమాహ —
అపక్షయస్త్వితి ।
తచ్చ న మూలకారణేతి ।
పురుషాణాం శ్రుతిమన్తరేణాతీన్ద్రియార్థే దర్శనసామర్థ్యాభావాదిత్యర్థః ।
న చ వృధ్ద్యాదివికారకథనాదేవ మూలకారణే ద్రష్టృత్వమనుమేయం అన్యథాప్యుపపత్తేరిత్యాహ —
మహాసర్గాదితి ।
పరమకారణాదుత్పత్త్యాదయో న గృహీతా ఇతి శఙ్కాపనుత్తయే యోత్పత్తిర్బ్రహ్మణో ‘యతో వేతి’ వాక్యే జాయన్త ఇత్యుత్పత్తిరభిహితా యా చ తత్రైవ స్థితిజీవన్తీత్యుక్తా, యశ్చ తత్రైవ ప్రలయోఽభిసంవిశన్తీత్యుక్తస్త ఉత్పత్త్యాదయః సూత్రే గృహ్యన్త ఇతి భాష్యార్థః ।
తత్రోత్పత్తిమాత్రాదేవ లక్షణస్యాలక్ష్యవ్యావృత్తిసిద్ధౌ స్థితిలయోపాదానమాశఙ్కానివృత్త్యర్థమిత్యాహ —
ఉత్పత్తిమాత్రమితి ।
ఉత్పాదకత్వం నిమిత్తేఽపి దృష్టమిత్యుపాదానత్వసిద్ధ్యర్థం లయాశ్రయత్వముక్తమిత్యర్థః । నన్వేవమపి లయాధారత్వాదేవోపాదానత్వం లభ్యతే, నహి దణ్డాదిషు కుమ్భాదయో లీయన్తేఽత ఇతరవైయర్థ్యమ్ — ఇతిచేత్, మైవమ్; ఉపాదానత్వమేవ న కులధర్మతయోక్తం, కింతు ప్రకృతివికారాభేదన్యాయేనాద్వైతసిద్ధయే । ఎవం చ భవతు బ్రహ్మ జగత ఉపాదానమ్, అధిష్ఠాతా తు ఉత్పత్తిస్థిత్యోరన్యః స్యాత్ కుమ్భకార ఇవ కుమ్భస్యోత్పత్తౌ రాజేవ చ రాజస్థేమ్నీతి మా శఙ్కీత్యుత్పత్తిస్థితిగ్రహణమితి ।
లక్షణాఖ్యకేవలవ్యతిరేక్యనుమానాదేవ ప్రతిజ్ఞాతబ్రహ్మప్రమితేః శాస్త్రయోనిత్వ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౩) సమన్వయాధికరణ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౪) యోర్వైయర్థ్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
తదనేనేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవిచార ఆరభ్య ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం విశేషణత్వేన బ్రహ్మవిషయ ఇతి ప్రతిజ్ఞావిషయస్యేత్యుక్తమ్ । లక్షణం హి సిద్ధస్య వస్తుతో భేదమవగమయతి, ఈదృశం తదితి తత్స్వరూపం వా, న సత్తామ్ । కార్యేణ చ కారణం కించిదస్తీతి మితమ్ । తత్త్వేకమనేకం వేతి సందిగ్ధమ్ । తస్య యదైకత్వం సేత్స్యతి, తదా భవతి తత్సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి చ, నేతరథా । అయమేవ సంశయః కల్పనాలాఘవసంజ్ఞకతర్కేణోత్కటైకకోటికతాం నీతః సంభావనా సమభవన్న నిర్ణయః ।
విచిత్రప్రాసాదాదీనాం బహుకర్తృకత్వస్య ప్రాయేణ దృష్టత్వాత్తదిదముక్తం —
సంభావనోక్తేతి ।
ఎవంచ వక్ష్యమాణాధికరణద్వయేన ప్రమాణం వాచ్యమిత్యర్థః ।
ఎతదేవేతి భాష్యేణ యుక్తీనామాసాం సంభావనాహేతుత్వం దృఢీక్రియత ఇత్యాహ —
ఇత్థం నామేతి ।
నైయ్యాయికైరపి ప్రమాణాదమూషాం భేదో నాజ్ఞాయి యుక్తీనామ్ । తతః స్తోకైవాసాం ప్రమాణాదూనతైవం చ సంభావయన్తితరామిత్యర్థః ।
సుహృద్భావేనేతి ।
ఉత్తరాధికరణారంభాత్ప్రాక్ క్షణమపి శిష్యాణామనుపపత్తిశఙ్కా మా భూదితి కృపయేత్యర్థః ।
అత్ర ‘‘నావేదవిన్మనుతే తం బృహన్తం’’ ‘‘నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయే’’ త్యాదిశాస్త్రాత్ప్రాగుక్తయుక్త్యా చ వేదైకగమ్యం బ్రహ్మేతి సమాధత్త ఇత్యాహ —
పరిహరతీతి ।
వాక్యార్థవిచారణాశబ్దేన శాబ్దబోధ ఉపాసనాసహిత ఉక్తః, పరస్తాదవగతిరేవేతి మధ్యేఽధ్యవసానశబ్దో న యుక్త ఇత్యాశఙ్క్య నాయం జ్ఞానవచనః కితు సంస్కారసహితలయవిక్షేపావిద్యాసమాప్తివచన ఇత్యాహ —
సవాసనేతి ।
వృత్తిరూపసాక్షాత్కారస్యావిద్యాధ్వంసినో మధ్యే విద్యామానత్వేఽపి న సోఽధ్యవసానశబ్దేన గృహీత అవిద్యానివృత్త్యా స్వరూపాభివ్యక్తిం ప్రతి వ్యవధానాదితి ।
విమతం, చేతనపూర్వకం, కార్యత్వాదిత్యాదియుక్తిః శబ్దావిరోధినీ వస్తువిశేషనిర్ధారణే తదుపజీవినీతి వక్తవ్యమ్, బ్రహ్మాత్మత్వస్య కేవలయుక్త్యగోచరత్వస్వాభావ్యాదిత్యాహ —
తదుపజీవి చేత్యపీతి ।
యథాహి కిల గన్ధారదేశేభ్య ఆనీయ చౌరైరరణ్యే కశ్చిద్బద్ధచక్షుర్నిహిత ఆప్తోపదేశతస్తదుపదిష్టస్య సాకల్యేన న గృహీతత్వాత్పణ్డితః స్వయమూహాపోహక్షమతయా చ మేధావీ గన్ధారాన్ప్రాప్నోతి, ఎవం పరబ్రహ్మణ ఆచ్ఛిద్య వివేకదృష్టిం నిరుధ్యావిద్యాదిభిః సంసారారణ్యే నిహితో జన్తుః పరమకారుణికగురూపదేశతః స్వస్వభావం ప్రతిపద్యత ఇతి భాష్యస్థశ్రుత్యర్థః ।
యదుక్తం బ్రహ్మణో మానాన్తరావిషయత్వే కుతో మననమితి, తత్రాహ —
శబ్దావిరోధిన్యేతి ।
కారణస్య సర్వజ్ఞత్వాదిసిద్ధౌ యుక్తిః శబ్దముపజీవతి, న స్వతన్త్రా; కారణమాత్రం తు సంభావయన్తీతికర్తవ్యతా న మానాన్తరమిత్యర్థః ।
భాష్యస్థానుభవశబ్దార్థమాహ —
అన్తఃకరణేతి ।
నను కథం వృత్తిః ప్రమాణమితి భాష్యే ఉక్తం? నిష్ఫలత్వాదిత్యాశఙ్క్య తత్కృతావిద్యానివృత్తిద్వారా స్వరూపాభివ్యక్తిః, ఉపచారాత్ఫలమస్తీత్యాహ —
తస్యేతి ।
ధర్మజిజ్ఞాసాయాం శ్రుత్యాదయ ఎవ ప్రమాణమిత్యయుక్తం, వేదవిషయశ్రోత్రప్రత్యక్షాద్యపేక్షణాదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞాతవ్యే ధర్మే న సాక్షాత్కారతదుపయోగియుక్త్యాదీనాం సంభవో, బ్రహ్మజిజ్ఞాసా తు సాక్షాత్కారపర్యన్తేత్యాహ —
యద్యపీత్యాదినా ।
న కేవలం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామనుభవాదీనాం సంభవః, కింతు తత్త్వసాక్షాత్కారమన్తరేణాపరోక్షసంసారభ్రమనివృత్త్యయోగాత్తేన వినా న పర్యవసానం చేత్యాహ —
అనుభవార్థేతి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామితి సప్తమ్యన్తం పదం షష్ఠ్యన్తత్వేన విపరిణమయ్యానుభవావసానత్వాద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా ఇతి భాష్యం యోజ్యమ్ । అనుభవోఽవసానే సమాప్తౌ ఫలత్వేన యస్యాః సా తథోక్తా । ధర్మజిజ్ఞాసాయాం త్వనుభవః కారణత్వేనోపక్రమే ఉపయుక్త ఇత్యర్థః ।
ఇహానుభవః స్వరూపాభివ్యక్తిర్న వృత్తిః, తత్ర హేతుమాహ —
పరేతి ।
న వృత్తిరనిత్యత్వాద్విచారస్య పుష్కలం ఫలమిత్యర్థః । తదనుభవ ఎవ త్విత్యత్ర వృత్తిరుక్తా, ఎవకారేణ తు తత్కృతావిద్యానివృత్తిద్వారేణ స్వరూపాభివ్యక్తిరశక్యతరేతి సూచితమ్ । భాష్యే — భూతశబ్దః పరమార్థవచనః, చశబ్దః శఙ్కానివృత్త్యర్థః, వ్యతిరేకః ప్రపఞ్చాభావోపలక్షితస్వరూపం, తద్విషయసాక్షాత్కారస్య వికల్పరూపో బ్రహ్మణా సహ విషయవిషయిభావరూపః సంబన్ధోఽస్తి, నతు తత్త్వతః । ఉక్తం హీదం ప్రథమసూత్రే — వృత్తివిషయత్వమపి తయైవోపహితస్య న నిరుపాధేరితి, తత్ర ప్రస్మర్తవ్యమిత్యర్థః । అన్యథాకర్తుమిత్యత్ర కర్తుమిత్యస్యానుషఙ్గో భాష్యే కార్యః; కరణాపేక్షత్వాదన్యథాకరణస్య ।
ఉదితహోమః కర్తుం శక్యోఽనుదితే త్వన్యథేతి తదాహ —
కర్తుమితి ।
భాష్యస్థవిధ్యాదిశబ్దానుదాహృతవాక్యేషు యోజయతి —
గృహ్ణాతీత్యాదినా ।
‘‘నారం స్పృష్ట్వాఽస్థి సస్నేహం సవాసా జలమావిశేది’’తి నారాస్థిస్పర్శనిషేధః । ‘‘శిరఃకపాలీ ధ్వజవాన్ భిక్షాశీ కర్మ వేదయన్ । బ్రహ్మహా ద్వాదశాబ్దాని మితభుక్ శుద్ధిమాప్నుయాత్’’ (యాజ్ఞ౦ అ.౩ శ్లో.౨౪౩) ఇతి బ్రహ్మఘ్నః శవశిరసో నారాస్థో ధ్వజత్వేన ధారణవిధిః॥
భాష్యే ప్రతిజ్ఞైవ భాతి, న హేతురత ఆహ —
ఎతదుక్తమితి ।
స్వాతన్త్ర్యేణ కర్తుం సమర్థోఽపి హితాహితోపాయత్వమజానన్, తద్బోధకవిధినిషేధాపేక్ష ఇత్యర్థః ।
అన్తఃకరణజకల్పనాద్వైవిధ్యమాహ —
సవాసనేతి ।
జాగ్రద్వాసనావాసితం మన ఎవ స్వప్నకారణం, జాగ్రత్సంశయవిపర్యయాః సంస్కారసహితాన్తర్బహిఃకరణజా ఇత్యర్థః । యథావస్తుత్వం వస్త్వనుసారిత్వం యాసాం నాస్తి తాస్తథోక్తాః ।
న వస్త్వితి ।
సంశయా న వికల్పయన్తి, విపర్యయా నాన్యథయన్తీత్యర్థః ।
ఖాని=ఇన్ద్రియాణి, వ్యతృణత్=హింసితవాన్, పరాఙ్ పశ్యతి లోకః ప్రత్యగాత్మనస్త్వవిషయత్వమితి —
అపరోక్షత్వాత్ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేరిత్యత్రేతి ।
ఉపరిష్టాత్ తర్కపాదే (అ.౨.పా.౨) ఉపపాదితం చేతి । విమతం, ధీమత్కృతం, కార్యత్వాదిత్యనుమానాన్నేశ్వరసిద్ధిః; జీవజత్వేన సిద్ధసాధనత్వాత్, ఉపకరణాద్యభిజ్ఞకర్తృకత్వసాధనే కతిపయతదభిజ్ఞతాయాం సర్వజ్ఞాసిద్ధేః, సర్వతదభిజ్ఞకర్తృకత్వే సపక్షస్య సాధ్యహీనత్వాత్, కుమ్భం నిర్మితవతః కుమ్భకారస్య చైత్రక్రయ్యోఽయమిత్యనవబోధాత్, సాధారణేఽపి సిద్ధసాధనత్వాత్, మనఃసంయోగహీనస్య చోపలబ్ధేరభావాదమనస్కస్యాప్యైశ్వర్యాదుపలబ్ధిసంభవే తత ఎవ వినైవోపలబ్ధ్యా జగన్నిర్మాణసంభవేనోపలబ్ధిమత్కర్తృకత్వస్యైవ విలోపేన వృద్ధిగృహ్ణతో మూలచ్ఛేదాదిత్యాది న్యాయకణికాయాం వ్యుదపాదితి । ఉపరిష్టాత్ సమన్వయసూత్రే ।
జన్మాదిసూత్రేణ యతో వేత్యాదివాక్యం లక్ష్యమితి భాష్యే ఉక్తం, తదర్థం శ్రుతిసూత్రయోరర్థప్రత్యభిజ్ఞాం దర్శయతి —
శ్రుతిరితి ।
అత్ర స్వరూపలక్షణపరత్వం సూత్రస్య దర్శయితుం తస్య చేతి భాష్యం ।
తద్వ్యాచష్టే —
అత్ర చేతి ।
జగద్విశేషణైః పూర్వనిర్ణయేఽపి శ్రుతిత ఇహ నిర్ణీయతే । కారణం బ్రహ్మాఽనూద్య వాక్యేనానన్దత్వవిధానాత్స్వరూపలక్షణసిద్ధిః । ఆనన్దః సత్యాదేరుపలక్షణమ్ నను — ఆనన్దాదేర్భేదే న బ్రహ్మలక్షణత్వమ్, అభేదే వాక్యార్థాసిద్ధిః, గుణభూతపదార్థవిశిష్టః ప్రధానపదార్థో హి వాక్యార్థః — అత్రోచ్యతే; యత్ర పదార్థః ప్రమితః తత్ర స ఎవేతరపదార్థవిశిష్టః ప్రతిపాద్యః । యస్త్వజ్ఞాతః స నాన్యైః శక్యో విశేష్టుమితి స ఎవ వాక్యేన ప్రమేయః । ప్రమితే చైతస్మిన్ వాక్యస్య సమాప్తేర్న విశిష్టపరత్వమ్ । యథా ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి ప్రకర్షప్రకాశద్వారా చన్ద్రలక్షణాన్న తద్వైశిష్ట్యం ; మానాన్తరాదేవ తత్సిద్ధేః, ఉపాయస్తు వైశిష్ట్యమ్ అఖణ్డచన్ద్రసిద్ధౌ । తచ్చావిరోధాచ్చన్ద్రేఽనుజ్ఞాయతే, సత్యాదివాక్యే త్వనన్తాదిపదైర్బాధ్యతే వైశిష్ట్యమ్ । ఎవంచ అవిశిష్టమపర్యాయానేకశబ్దప్రకాశితమ్ । ఎకం వేదాన్తనిష్ణాతా అఖణ్డం ప్రతిపేదిరే॥ నను — చన్ద్రలక్షణమిదం; తతశ్చన్ద్రః, ఇతరస్మాద్భిద్యతే, చన్ద్రశబ్దేన వ్యవహర్తవ్యో వా, ప్రకృష్టప్రకాశత్వాత్, వ్యతిరేకేణ తమోవదితి వ్యావృత్తివిశిష్టస్య వాచ్యత్వవిశిష్టస్య చ వాక్యేన ప్రతిపాద్యత్వం — ఇతి । తన్న; అప్రమితే చన్ద్రే వ్యావృత్తేరనవబోధాత్, ప్రమితేఽపి ప్రమాణాన్తరాత్ ప్రమితిర్లక్షణవాక్యాద్వా । ప్రథమే సామాన్యత; ప్రమితిర్విశేషతో వా । నాగ్రిమః; సామాన్యస్యైవ వ్యావృత్తిసిద్ధౌ చన్ద్రస్య తదసిద్ధిప్రసఙ్గాత్, న చరమః; విశేషగ్రాహిప్రమాణాదేవ వ్యావృత్తిసిద్ధౌ లక్షణవైఫల్యాత్ । న ద్వితీయః; లక్షణవాక్యాచ్చన్ద్రప్రమితౌ తస్య తత్రైవ పర్యవసానే వ్యావృత్తిపరత్వానుపపత్తేః । న చ చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వం సాధ్యతే; అచన్ద్రే చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వసాధనే వ్యాఘాతాత్ । అథ చన్ద్రత్వమప్యభిప్రేత్య చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వం సాధ్యతే, తర్హి చన్ద్రత్వమేవ సాధ్యతామవశ్యాపేక్షితత్వాత్కృతమశ్రుతవాచ్యత్వకల్పనయా । తస్మాత్ప్రకృష్టత్వే సతి ప్రకాశత్వమజ్ఞాతచన్ద్రజ్ఞాపకమ్; అర్థాద్వ్యావృత్త్యాదిసిద్ధిః । ఎవంచైతదపాస్తత్ — ఎకేన పదేన యావదుక్తం తావతోఽపరేణాభిధానే పర్యాయత్వమ్, అధికాభిధానే విశిష్టవాక్యార్థత్వాపత్తిః — ఇతి; వాచ్యార్థనానాత్వస్యేష్టత్వాల్లక్ష్యస్య చైకత్వాత్ । నహి చన్ద్రద్వయమస్తి, న చ లక్షణస్య విశిష్టత్వాల్లక్ష్యం విశిష్టం స్యాత్ । మా భూత్ సామాన్యవత్త్వే సత్యస్మద్బాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం విశిష్టమిత్యనిత్యత్వమపి విశిష్టం, తర్హి అనిత్యత్వస్యేవ లక్షణానాత్మకత్వాల్లక్ష్యస్య బ్రహ్మణః సత్యాద్యాత్మకత్వం న స్యాదితి చేత్, నైతదస్తి; యతః; ‘సత్తాదీనాం హి జాతీనాం వ్యక్తితాదాత్మ్యదర్శనాత్ । లక్ష్యవ్యక్తిరపి బ్రహ్మ సత్త్వాది న జహాతి నః॥’‘ ఇహ హి కల్పితభేదవ్యక్త్యాశ్రితైః సామాన్యైర్యా వ్యక్తయో లక్ష్యన్తే, తాస్తద్రూపత్వం న జహతి; తరఙ్గచన్ద్రానుగతచన్ద్రత్వేన లక్ష్యచన్ద్రవ్యక్తిరివ చన్ద్రాత్మత్వమ్, ఎవం బ్రహ్మాపి మాయాకార్యకుమ్భాదికల్పితవ్యక్తయనుగతం సత్తయా లక్ష్యమాణం సత్త్వం న హాస్యతి । తథా జ్ఞానత్వానన్దత్వాభ్యామప్యన్తఃకరణవృత్త్యుపధానలబ్ధభేదచిదానన్దవిశేషానుగతాభ్యాం లక్ష్యమాణచిదానన్దవ్యక్తయోరపి యోజ్యమ్ । యథా చ సద్భేద ఔపాధికః, ఎవం సజ్జ్ఞానానన్దభేదోఽపి, సత్త్వరహితజ్ఞానానన్దయోః శూన్యత్వప్రసఙ్గాత్, బోధాత్మత్వరహితసతశ్చ భానాభావప్రసఙ్గాద్, దృశ్యత్వే కల్పితత్వేన సత్త్వాయోగాత్సద్బోధాత్మకసాక్షిణశ్చ పరప్రేమాస్పదత్వేనానన్దస్వాభావ్యావగమాదితి । తథాచ కల్పితభేదసామాన్యతదపేక్షవ్యక్త్యాకారబాధేన సత్యజ్ఞానానన్దాత్మకం బ్రహ్మ నిశ్చీయతే । ప్రయోగోఽపి సత్యాదివాక్యం, విశిష్టార్థపరత్వరహితం, లక్షణవాక్యత్వాత్ప్రకృష్టప్రకాశాదివాక్యవదితి । తథా — ఉపాధిభేదభిన్నోఽర్థో యేనైకః ప్రతిపాద్యతే । తదపి స్యాదఖణ్డార్థే మహత్ఖం కుమ్భకం యథా॥ నిరంశస్య హి జీవస్యాణుత్వమనన్తత్వం వా స్యాత్ । తత్ర నాణుత్వం; సకలదేహవ్యాపి హ్లాదానుపలమ్భప్రసఙ్గాద్, విభోశ్చ నభోవద్ ద్రవ్యత్వావాన్తరజాత్యనాధారస్యేశ్వరాద్భేదాయోగాత్ । తస్మాదనన్తబ్రహ్మాత్మనోఽస్య పరిచ్ఛేద ఔపాధికః । శ్రూయతే చ జీవస్య పరస్మాదౌపాధికో భేదః — యథా హ్యయం జ్యోతిరాత్మా వివస్వానపో భిన్నా బహుధైకోఽనుగచ్ఛన్ । ఉపాధినా క్రియతే భేదరూపో దేవః క్షేత్రేష్వేవమజోఽయమాత్మా॥ఇతి ।
నన్వేవం భూతబ్రహ్మణః కథం జగద్యోనిత్వమత ఆహ —
ఎతదితి॥
ఇతి ద్వితీయం జన్మాద్యధికరణమ్॥
శాస్త్రయోనిత్వాత్ ॥౩॥ అత్ర హేతుమాత్రం ప్రతిభాతి, నైతజ్జగద్యోనిత్వే, సాధ్యావిశేషాదిత్యసఙ్గతిమాశఙ్క్యార్థికప్రతిజ్ఞయా సఙ్గతిమాహ—
సూత్రాన్తరమితి ।
అథ వా వేదనిత్యత్వాద్ బ్రహ్మణో విశ్వయోనితా । నేతి శఙ్కామపాకర్తుం శాస్త్రయోనిత్వముచ్యతే ॥ అస్మిన్పక్షే శ్రౌతప్రతిజ్ఞయైవ సఙ్గతిః ।
అభ్యుచ్చయార్థత్వేన హేతుపౌనరుక్త్యం పరిహరతి —
న కేవలమితి ।
హేత్వన్తరసమర్థనాచ్చాధికరణాన్తరత్వమ్ । ‘అస్య మహత’ ఇత్యాదివాక్యం బ్రహ్మణో వేదకర్తృత్వేన సర్వజ్ఞత్వం న సాధయత్యుత సాధయతీతి వేదస్య సాపేక్షత్వప్రసఙ్గాప్రసఙ్గాభ్యాం సంశయే పూర్వపక్షామాశఙ్క్య నిరాకరిష్యతే ।
సిద్ధాన్తోపక్రమభాష్యం వ్యాచష్టే —
చాతుర్వర్ణ్యేత్యాదినా ।
పురాణన్యాయమీమాంసా ధర్మశాస్త్రం షడఙ్గాని దశ విద్యాస్థానాని ।
తయా తయా ద్వారేతి ।
సృష్టివాక్యాపేక్షితసర్గాదిప్రపఞ్చనద్వారా పురాణమద్వైతపరం, జాతివ్యక్తిలక్షణనిరూపణేన న్యాయో వైదికపదార్థశుద్ధ్యర్థః; శేషోపయోగస్తు వ్యక్తః ।
ఉక్తమర్థం ప్రమాణయతీతి ।
అత్రాయం భాష్యవిభాగః — మహత ఇత్యారభ్య బ్రహ్మేత్యన్తేన నిఃశ్వసితశ్రుత్యా విభక్తత్వహేతూపకృతయా బ్రహ్మకార్యం వేద ఇత్యుక్తమ్ । నహీదృశస్యేత్యారభ్యాస్తీత్యన్తేన వ్యతిరేకముఖేన సర్వజ్ఞత్వప్రతిజ్ఞా । యదిత్యాదినా లోకే ఇత్యన్తేన వ్యాప్తిరుక్తేతి ।
విస్తరత్వం శాస్త్రవిశేషణం వ్యాప్త్యనుపయోగాద్ వ్యర్థమిత్యాశఙ్క్య మహావిషయత్వాద్వేదస్య బ్రహ్మజ్ఞానేన తుల్యవిషయత్వభ్రమనివృత్తిః ప్రయోజనమిత్యాహ —
విస్తరార్థమితి ।
యస్మాదిత్యస్య తస్యేత్యనేన వ్యవహితేన సంబన్ధమాహ —
వేదస్యేతి ।
ఇదమిహానుమానమ్ —
బ్రహ్మ వేదవిషయాదధికవిషయజ్ఞం తత్కర్తృత్వాత్, యో యద్వాక్యప్రమాణకర్తా స తద్విషయాదధికవిషయజ్ఞః, యథా పాణినిరితి । సర్వావభాసకవేదకర్తృత్వేన పక్షధర్మతాబలాత్సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరితి ।
యద్వా —
అయం ఘటః, ఎతదన్యాసర్వవిత్కర్తృకత్వానధికరణైతదన్యావేదత్వానధికరణసకర్తృకాన్యః, ఘటత్వాద్, ఘటాన్తరవదితి ।
ఈక్షణాదిప్రయత్నాపేక్షణాదప్రయత్నశబ్దః సౌకర్యాపేక్ష ఇత్యాహ —
ఈషదితి ।
అధునా పూర్వపక్షమాశఙ్క్య నిరాక్రియతే । కర్తృమత్త్వేన వేదస్య సాపేక్షత్వం వదన్ ప్రష్టవ్యః — సాపేక్షతా కిం పురుషనిర్వర్త్యత్వమాత్రాత్, అభినవానుపూర్వీవిరచనాద్వా, మానాన్తరోపలబ్ధార్థవిషయవచనరచనాద్వా, కతిపయకాలవిరచితసర్వసంప్రదాయస్య వేదస్యైకపురుషాన్నిఃసరణాద్వా ।
నాద్యః, తత్రాపి సంమతత్వాదిత్యాహ —
యేఽపి తావదితి ।
వ్యక్తిరభివ్యక్తిః । ద్వితీయే క్రమాన్యత్వమాత్రమభినవత్వం, విసదృశక్రమత్వం వా । ఆద్యో భవద్భిరప్యఙ్గీకృతః ।
చరమస్తు నాస్మాభిరపి స్వీకృత ఇత్యాహ —
తస్మాన్నిత్యేతి ।
తృతీయస్త్వనభ్యుపగమనిరస్త ఇత్యాహ —
వైయాసికం త్వితి ।
అనువర్తమానా ఆచక్షత ఇత్యనుషఙ్గః ।
నను వివర్తత్వే వేదాన్తానాం యాదృచ్ఛికత్వాపాతాన్న క్రమనియమ స్యాత్తత్రాహ —
యథాహీతి ।
సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేర్బ్రహ్మణో నోపాధ్యాయవత్క్రమానురోధో యుక్త ఇతి, తత్రాహ —
యథాత్రేతి ।
‘‘మన్త్రో హీనః స్వరతో వర్ణతో వా మిథ్యాప్రయుక్తో న తమర్థమాహ । స వాగ్వజ్రో యజమానం హినస్తి యథేన్ద్రశత్రుః స్వరతోఽపరాధాత్ (పాణి ౦ శిక్షా ౦)॥‘ ఇతి శ్రూయతే ।
చతుర్థం నిరాకరోతి —
నచైకస్యేతి ।
సర్వదాసంప్రదాయావిచ్ఛేదమిచ్ఛద్భిరపి సంప్రదాయప్రవర్తకేష్వాష్వాస ఆస్థేయః, స వరమేకస్మిన్నేవ బ్రహ్మణ్యవగతసార్వజ్ఞ్యే కృత ఇతి భావః ।
నను న వయమీశ్వరం పశ్యామః , కథం తత్కర్తృకే వేదే విశ్వాసస్తత్రాహ —
సర్గాదిభువామితి ।
ఇతి తృతీయం శాస్త్రయోనిత్వాధికరణమ్ ॥
తత్తు సమన్వయాత్॥౪॥ వేదాన్తా బ్రహ్మణి ప్రమాణం న వేతి సిద్ధవస్తుబోధాత్ఫలభావాభావాభ్యాం సిద్ధం రూపాదిహీనం వస్తు బోధయతో వాక్యస్య మానాన్తరసాపేక్షత్వానపేక్షత్వాభ్యాం వా సంశయే పూర్వాధికరణద్వితీయవర్ణకేనాక్షేపికీం సఙ్గతిముక్త్వా పూర్వపక్షభాష్యం వ్యాచష్టే —
కిమాక్షేప ఇత్యాదినా ।
కథమితి థముప్రత్యయాన్తః కింశబ్ద ఆక్షేపే ।
జైమినిసూత్రోపన్యాసో న వ్యుత్థితసిద్ధాన్తివిశ్రమ్భాయాపి తు దృఢపూర్వపక్షనిరాసార్థం సిద్ధాన్తావశ్యారమ్భాయేత్యాహ —
పారామర్షేతి ।
అభిధేయాభావోఽనుభవవిరోధాన్న యుక్తో వక్తుమిత్యాహ —
ఆనర్థక్యం చేతి ।
భాష్యే పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య సంగ్రహవివరణత్వమాహ —
అత ఇత్యాదీతి ।
వాఽన్తమితి ।
ఉపాసనాదిక్రియాన్తరవిధానార్థత్వం వేత్యేతదన్తమిత్యర్థః ।
నను కిమితి వేదాన్తానామర్థవాదవద్విధిపదైకవాక్యతా? మన్త్రవత్పార్థగర్థ్యమస్త్విత్యాశఙ్క్య తర్హి తద్వద్విధిభిర్వాక్యైకవాక్యతా స్యాదిత్యాహ భాష్యకారః —
మన్త్రాణాం చేతి ।
ఇషే త్వేత్యత్ర ఛినద్మీత్యధ్యాహారాచ్ఛాఖాచ్ఛేదః క్రియా భాతి, క్వచిచ్చాగ్నిర్మూర్ధేత్యాదౌ తత్సాధనం దేవతాదీతి । మన్త్రాశ్చ శ్రుత్యాదిభిః క్రతౌ వినియుక్తాః । తే కిమ్ — ఉచ్చారణమాత్రేణాదృష్టం కుర్వన్తః క్రతావుపకుర్వన్త్యుత దృష్టేనైవార్థప్రకాశనేనేతి సందేహః । తత్ర న తావద్ దృష్టార్థత్వమేవ మన్త్రాణాం శక్యం వక్తుమ్; ఉపాయాన్తరేణాపి మన్త్రార్థస్య స్వాధ్యాయకాలావగతస్య చిన్తాదినా ప్రయోగసమయే స్మృతిసంభవాత్తావన్మాత్రార్థత్వే మన్త్రాణాం నిత్యవదామ్నానవైయర్థ్యాత్ । అథ తు మన్త్రైరేవార్థప్రత్యాయననియమాదదృష్టం కల్ప్యేత, తదుచ్చారణాదేవ కల్ప్యతాం; తస్య పుంవ్యాపారగోచరత్వాత్స్వవ్యాపారే చ పురుషస్య నియోగాత్తత్ర చ ఫలాకాఙ్క్షణాదితి ప్రాపయ్య ప్రమాణలక్షణే రాద్ధాన్తితమ్ – ‘యస్య దృష్టం న లభ్యేత తస్యాదృష్టప్రకల్పనా । లభ్యతేఽర్థస్మృతిర్దృష్టా మన్త్రోచ్చారణతస్త్విహ॥ అర్థస్మృతిః ప్రయోగార్థా ప్రయోగాచ్చ ఫలోదయః । ఇతి దృష్టార్థసంపత్తౌ నాదృష్టమిహ కల్ప్యతే॥‘ యస్తు మన్త్రైరేవ స్మర్తవ్యమితి నియమస్తస్య న కించిద్దృష్టమస్తీత్యదృష్టం కల్ప్యతే ।
తస్మాద్దృష్టాదృష్టార్థా మన్త్ర ఇతి ।
ఉత్పత్తివిధేరితి ।
అధికారవిధితః ప్రవృత్తిలాభాదుత్పత్తివిధిరజ్ఞాతకర్మస్వరూపబోధపర ఇత్యర్థః ।
అనాగతేతి ।
భావో భావనా, తద్విషయః సర్వో విధిః । యతః స ఉత్పాద్యః, ఉత్పాద్యత్వే హేతురనాగతత్వమ్ । అధికారః ఫలసంబన్ధబోధనమ్ । వినియోగోఽత్ర క్రియాయాః ఫలశేషత్వజ్ఞాపనమ్ । ప్రయోగః అనుష్ఠాపనమ్ । కర్మస్వరూపజ్ఞానముత్పత్తిః । ఫలసంబన్ధః క్రియాయా న శేషత్వమన్తరేణ, తచ్చ నానుష్ఠానం వినా, అనుష్ఠానం చ నాజ్ఞాతే ఇత్యవినాభావః । సిద్ధం చేత్పుంవ్యాపారానపేక్షం ఫలమారభేత, సదాఽఽరభేతేతి నాధికారాదిసంభవ ఇత్యర్థః ।
సర్వేషామవినాభావే సర్వత్ర చాతూరూప్యమస్తీతి కథమవాన్తరభేదస్తత్రాహ —
తద్వాక్యానాం త్వితి ।
ఉదాహరతి —
యథేతి ।
సర్వవిధిషూత్పత్త్యాదయః ప్రతీయన్తే, అగ్నిహోత్రం జుహుయాదిత్యత్రాప్యగ్నిహోత్రేణేష్టం భావయేదిత్యర్థః, నత్వగ్నిహోత్రస్య భావ్యత్వమ్ । అఫలత్వాత్ । న చాగ్నిహోత్రస్వరూపసత్తా బోధ్యా; అభూద్భవతి భవిష్యతీత్యాపత్తౌ విధ్యుత్ఖాతాపాతాత్ ।
తస్మాదధికారవిధితః ప్రాప్తవినియోగాద్యనువాదేనోత్పత్తిర్విధిః స్వరూపపరో భవతి, బ్రహ్మణి తు భావనాభావాదనువాద్యస్యాపి వినియోగాదేరభావాన్నోత్పత్తివిధిరిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
విధిపరత్వే వేదాన్తానాం న కేవలమనువాదత్వాభావః, అపి తు విపరీతార్థత్వం చ న స్యాత్, పక్షాన్తరే తు స్యాదిత్యాహ —
ఎవంచేతి ।
యాదృశమితి ।
జీవాద్భిన్నమిత్యర్థః । జీవే బ్రహ్మదృష్ట్యారోపాన్న భేదగ్రాహిప్రమాణవిరోధ ఇత్యర్థః ।
తదితి ।
సూత్రపదోక్తాం సిద్ధాన్తపక్షప్రతిజ్ఞామిత్యర్థః ।
సమ్యగన్వయ ఇతి ।
తాత్పర్యం సమ్యక్త్వమ్ ।
నను శాస్త్రయోనిత్వద్వితీయవర్ణకాక్షేపసమాధానరూపమిదమధికరణం , తత్ర చ ‘యతో వేతి’ వాక్యముదాహృతమిహ కిమితి తదుపేక్షితమత ఆహ —
యతో వేతి ।
తద్బ్రహ్మ సర్వజ్ఞమిత్యాదిభాష్యే యత ఇత్యాదివాక్యప్రమేయకీర్తనాత్తత్ప్రమాణం బుద్ధిస్థం భవతీతి నోదాహృతమిత్యర్థః ।
వేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైకత్వే ఉపక్రమోపసంహారైక్యం తాత్పర్యలిఙ్గం సదృష్టాన్తమాహ —
యేనేతి ।
భేదలక్షణే చిన్తితమ్ – ‘‘పౌర్ణమాసీవదుపాంశుయాజః స్యాత్’’ । ‘‘జామి వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియతే యదన్వఞ్చౌ పురోడాశౌ ఉపాంశుయాజమన్తరా యజతి, విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యోఽజామిత్వాయ ప్రజాపతిరుపాంశు యష్టవ్యోఽజామిత్వాయాగ్నిషోమావుపాంశు యష్టవ్యావజామిత్వాయేతి’’ శ్రూయతే । తత్రోపాంశుయాజమన్తరా యజతీతి కిం సముదాయానువాదః, ఉతాపూర్వయాగవిధిరితి విశయే యథాగ్నేయాదియాగానాం ‘య ఎవం విద్వాన్పౌర్ణమాసీ యజతే’ ‘య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజత’ ఇతి సముదాయానువాదౌ । ఎవమిదమపి విష్ణ్వాదివాక్యవిహితయాగానాం సముదాయానువాదః । తత్ర హి విష్ణ్వాద్యా దేవతాః శ్రూయన్తే । ‘‘సర్వస్మై వా ఎతద్యజ్ఞాయ గృహ్యతే యద్ధ్రువాయామాజ్య’’ మితి ధ్రౌవాజ్యద్రవ్యసిద్ధిః । తవ్యప్రత్యయాశ్చ విధాయకాః శ్రూయన్తే । నత్వన్తరావాక్యేఽస్తి ద్రవ్యదైవతం రూపమ్ । యజతీతి చ వర్తమానాపదేశః । తదుక్తమ్ – ‘యాగాన్విష్ణ్వాదిసంయుక్తాన్విహితాన్రూపవత్తయా । అరూపమన్తరావాక్యమగత్యైవావలమ్బతే॥‘ ఇతి పూర్వపక్షః ।
ఎతదధికరణసిద్ధాన్తమాహ —
అనూచోరితి ।
నిరన్తరయోరాగ్నేయాగ్నీషోమీయయోః పురోడాశయోః కరణే ఆలస్యం స్యాదితి దోషం సంకీర్త్య తదపనయార్థముపాంశుయాజమాజ్యద్రవ్యకం విధాయానన్తరమజామిత్వాయేతి తద్విధానలబ్ధం జామితా దోషసమాధానముపసంహరతి । అతః సార్థవాదోపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదేకమిదం వాక్యమ్ । ఎకవాక్యతా చోపాంశుయాజవిధౌ లభ్యతే నేతరత్రానేకయాగవిధావితి ।
నను తవ్యవిహితయాగానాం సముదాయానువాదోఽయమితి, తత్రాహ —
అపూర్వేతి ।
తథాహి — యష్టవ్య ఇతి కర్మప్రాధాన్యం విష్ణ్వాదివాక్యే ప్రతీయతే, యాగస్తూపసర్జనమ్ । తత్ర కర్మత్వమప్రధానీకృత్య యాగప్రాధాన్యం లక్షణీయం, కర్మతయా చ దేవతాత్వం తతో గురుతరా కల్పనా । అన్తరావాక్యే తు శ్రుతం యాగప్రాధాన్యం విధిశ్చ పఞ్చమలకారరూపః । యత్తు రూపాభావ ఇతి తన్న; ధ్రౌవాజ్యలాభాత్ । ఆగ్నేయాదీన్యాగాన్క్రమేణామ్నాయ మన్త్రకాణ్డే తత్క్రమేణైవ యాజ్యానువాక్యా ఆమ్నాతాః, తత్రోపాంశుయాజస్థానే వైష్ణవప్రాజాపత్యాగ్నీషోమీయాస్తిస్ర ఋచః పఠ్యన్తే; తాభిస్తుల్యార్థత్వేన వికల్ప్యమానాభిర్విష్ణ్వాదిదైవతానాం సమర్పితత్వాత్ । తస్మాదపూర్వ ఉపాంశుయాజో విధేయః । విష్ణ్వాదివాక్యాని త్వర్థవాదా । ఇత్థం మహీయానుపాంశుయాజో యదస్మిన్విష్ణ్వాదయో యష్టవ్యా ఇతి ।
ఎవం వాక్యాన్తరాణామితి ।
ऎతరేయకే – ‘‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవే’’ త్యుపక్రమ్య ‘‘స ఎతమేవ పురుషం బ్రహ్మ తతమపశ్య’’దితి ‘‘తమేవ బ్రహ్మాత్మాన’’మభిధాయ సమాప్తౌ ‘‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మే’’ త్యుపసంహృతమ్ । వాజసనేయకేఽపి – ‘‘అహం బ్రహ్మాస్మీత్యుపక్రమ్య ‘‘ , ‘‘ అయమాత్మా బ్రహ్మే’’త్యుపసంహృతమ్ । ఆథర్వణే – ‘‘ కస్మిన్ను భగవో విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతీతి’’ సర్వాత్మకం బ్రహ్మోపక్రమ్య ‘‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాదితి’’ తదేవ నిగమితమ్॥
వేదాన్తా యది సిద్ధవస్తుపరాస్తర్హి మానాన్తర సాపేక్షాః స్యుః పుంవాక్యవదితి పూర్వవాద్యభిమతస్య ప్రసఙ్గే హేతోః పౌరుషేయత్వేన సోపాధికత్వం భాష్యగతాపిశబ్దేన ద్యోత్యత ఇత్యాహ —
అయమభిసంధిరితి ।
తస్యైవానైకాన్తికత్వమాహ —
ప్రత్యక్షాదీనామపీతి ।
వాక్యస్య సతః సిద్ధవస్తుపరత్వే పౌరుషేయత్వాపత్తిరితి సాధనవ్యాప్తిముపాధేః శఙ్కతే —
యద్యుచ్యేతేతి ।
వాక్యత్వాది లిఙ్గం యస్య తత్తథా ।
కార్యపరతాయాం హి వేదాన్తానాం న వాక్యత్వాదినా సాపేక్షత్వమనుమేయం, పౌరుషేయత్వస్యోపాధిత్వాత్ ఎవం న చ సాధనవ్యాప్తిరిత్యాహ —
కార్యార్థత్వ ఇతి ।
తత్త్వేన= యాథాత్మ్యేన ।
కార్యే మానాన్తరాయోగ్యత్వస్యాసిద్ధత్వాత్తత్పరత్వేఽపి వేదాన్తానాం పౌరుషేయత్వం సంభవతీతి సమా సాధనవ్యాప్తిః, తశ్చ దురపవాదం వాక్యత్వాదిలిఙ్గకం పౌరుషేయత్వమిత్యాశయేనాహ —
అత్ర బ్రూమ ఇత్యాదినా ।
కిం పునరితి ।
కృతియోగ్యస్య కార్యత్వే భావార్థస్యాపి తత్త్వేన మానాన్తరయోగ్యత్వమిత్యర్థః ।
తర్హ్యలౌకికం కార్యమితి శఙ్కతే —
అపూర్వమితి ।
తర్హి మానాన్తరానవగతే సంగతిగ్రహాయోగాల్లిఙ్గాదీనామబోధకత్వాపాత ఇత్యాహ —
హన్తేతి ।
నను యజేతేతి శ్రుతేః కార్యతా భాత్యతోఽపూర్వసిద్ధిరితి, తత్రాహ —
లోకానుసారత ఇతి ।
స్వర్గకామపదసమభివ్యాహారసంజ్ఞకతర్కానుగృహీతవేదాదేవ క్రియావిలక్షణాపూర్వే లిఙ్గాదీనాం సంబన్ధగ్రహ ఇతి శఙ్కతే —
స్వర్గకామ ఇతి ।
అయం తర్కోఽతిప్రసఙ్గీత్యాహ —
చైత్యేతి ।
కర్తృస్మరణాత్స్పృష్టదృష్టపౌరుషేయత్వేన బుద్ధాదేవచైషామకార్యార్థత్వే వేదానామపి పౌరుషేయత్వస్య వాక్యత్వాదినాఽనుమితత్వాదకార్యార్థత్వం సమానమిత్యర్థః ।
స్మర్యమాణకర్తృకత్వేన వాక్యత్వాది సోపాధికమిత్యాశఙ్క్య సిద్ధార్థవేదాన్తేష్వపి తత్సమమతః కార్యార్థత్వమనపేక్షతాయామప్రయోజకమిత్యాహ —
అన్యతస్త్వితి ।
వర్తమానసంప్రయోగజప్రత్యక్షస్య కార్యరూపధర్మగోచరత్వానుపపత్తేర్యోగసామర్థ్యస్యాపీన్ద్రియవిషయేష్వేవాతిశయకారిత్వాన్న ధర్మస్య ప్రత్యక్షతా, లిఙ్గాద్యభావాచ్చ నానుమేయత్వాది, నచాజ్ఞాతే పుంసాం వచనరచనా సంభవినీతి వైదికీ రచనా న పౌరుషేయీతి న్యాయకణికాయాం వ్యుత్పాదితమ్ ।
నన్వపౌరుషేయతయాఽనపేక్షత్వేప్యగ్నిర్హిమస్య భేషజమితివన్మానాన్తరగృహీతగ్రాహిత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్త్వమసీతి, బ్రహ్మాత్మభావస్యేతి భాష్యశేషేణ పరిహృతమిత్యాహ —
న చానధిగతేతి ।
సర్వస్మిన్నుపపాదితేఽర్థే భాష్యం సంవాదయతి —
తదిదమితి ।
సిద్ధార్థత్వే సత్యపురుషార్థనిష్ఠత్వం స్యాదితి ద్వితీయపూర్వపక్షబీజమ్ ।
సర్వక్లేశప్రహాణాదితి భాష్యస్థప్రశబ్దార్థమాహ —
సోఽ యమస్యేతి ।
బాహ్యానుష్ఠానానపేక్షమజ్ఞాననివృత్త్యానన్దావిర్భావఫలమన్వయవ్యతిరేకినిదర్శనయుగలద్వయప్రదర్శనపురఃసరం బ్రహ్మజ్ఞానస్య దర్శయతి —
ఎతదుక్తమిత్యాదినా ।
గ్రైవేయకం గ్రీవాలఙ్కారః ।
సమూలఘాతమితి ।
కషాదిత్వాదనుప్రయోగః । సహ మూలేనోపహన్తీత్యర్థః ।
సమారోపితనిబన్ధన ఇతి ।
సమారోపితాఽవిద్యా నిబన్ధనం యస్య జీవభావస్య స తథోక్తః । ఆత్మానమేవ లోకం=చైతన్యమ్ । దేవతా=సగుణం బ్రహ్మ । ఆదిశబ్దాత్ ప్రాణవిశుధ్ద్యాది గృహ్యతే ।
ఉపాసనావాక్యైకదేశముపాస్యసమర్థకం వివినక్తి —
ఆత్మేతీతి ।
యదవాది పూర్వపక్షిణా న క్వచిదపి వేదవాక్యానాం విధిమన్తరేణార్థవత్తేతి, తత్ర కిం యది వేదాన్తా విధిమన్తరేణ ప్రమాణం, తర్హ్యర్థవాదాః కిం న స్యురితి ప్రతిబన్దీ మతా, అథవా వేదవాక్యస్య సిద్ధపరస్యాన్యత్రాదర్శనాద్వ్యాప్త్యభావేన న వేదాన్తానాం సిద్ధవస్తుపరత్వమితి ।
ఆద్యమర్థవాదాధికరణపూర్వపక్షం సంగృహ్ణన్నాశఙ్కతే —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
రుదతో యదశ్రు అశీర్యత తద్రజతమభవత్తస్మాద్రజతమదక్షిణ్యమితి నిన్దా ।
బర్హిషి బర్హిఃసాధ్యే యాగే, రజతం న దేయమితి నిషేధశేష ఇతి సిద్ధాన్తం దర్శయన్నర్థవాదానాం నోపేక్షాఫలత్వమితి తావదాహ —
స్వాధ్యాయేతి ।
ప్రయోజనపర్యవసాయిబోధజనకత్వతదభావాభ్యాం విశేషం దర్శయన్ప్రతిబన్దీం పరిహరతి —
న చ వేదాన్తేభ్య ఇతి ।
నను నిషేధ ఎవ స్వనిషేధస్యానర్థహేతుత్వాన్యథానుపపత్త్యా నిన్దాం కల్పయిష్యతి, నేత్యాహ —
తద్యదీతి ।
అర్థవాదాదేవ నిన్దాలాభే నిషేధకస్య నిషేధే నిన్దాయాం చ తాత్పర్తం న కల్ప్యమిత్యర్థః ।
నను ‘సోఽరోదీదితి’ వాక్యే నిన్దా న భాతి, కితు భూతానువాద ఇత్యాశఙ్క్య ముఖ్యార్థే ప్రయోజనాభావాన్నిన్దా లక్ష్యత ఇత్యాహ —
లక్ష్యమాణేతి ।
ద్వితీయముద్భావ్య నిషేధతి —
నను విధ్యసంస్పర్శిన ఇత్యాదినా ।
తచ్చ స్వత ఇత్యుపపాదితం న్యాయకణికాయామిత్యర్థః ।
నను ప్రమాయాః కార్యేణ ప్రమాణానాం తజ్జనకత్వమనుమేయం, కథం నానుమానగమ్యమితి భాష్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యద్యపీతి ।
కార్యార్థాపత్త్యపరపర్యాయానుమానేన మానాన్తరేణ వా ప్రమా నోత్పద్యతే, కింతూదితాయాం తస్యామనుమానం ప్రవర్తత ఇత్యర్థః । ప్రమాణాన్తరం తావదపేక్ష్యమాణం న దృశ్యతే ।
ఎతదర్థాపత్త్యపేక్షణే దూషణమాహ —
నాపీతి ।
అపేక్షత ఇత్యనుషఙ్గః । ఉత్పన్నాయాం ప్రమాయాం ప్రమాణానాం ప్రమాజనకత్వస్యానుమానం, తతశ్చ ప్రమోత్పత్తిరితి పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గః । శాస్త్రప్రామాణ్యమనుమానగమ్యత్వేన న భవతీతి చ భాష్యార్థో న పునరనుమానేన జ్ఞేయమితి ।
కార్యవిరహివేదాన్తేభ్యః ప్రమా యద్యుత్పద్యతే, తదా స్వతః పరతో వేతి చిన్తా, ననూత్పద్యత ఇత్యత ఆహ —
ఈదృగితి ।
సిద్ధే బ్రహ్మణి వేదాన్తేభ్యః ప్రమోత్పత్తిరనుభవసిద్ధేత్యర్థః ।
యద్యనుభవసిద్ధాప్యన్యత్ర సిద్ధార్థార్థవాదాదావదర్శనాదపహూయత, తదాఽతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ —
అన్యథేతి ।
ఎవం తావత్సిద్ధేర్థేఽపి ప్రమాణాన్తరపరతన్త్రాణాం పౌరుషేయవాక్యానామఙ్గీకృత్య ప్రామాణ్యం వేదాన్తేషు క్రియావిషయతామన్తరేణ నైరపేక్ష్యపురుషార్థపర్యవసానే న లభ్యేతే ఇతి మతం, బ్రహ్మాత్మైక్యస్య ప్రమాణాన్తరాగమ్యత్వేన తదవగమమాత్రాయత్తప్రయోజనలాభేన చ పరాణుదత్ ।
ఇదానీం కార్యాన్వితపదార్థే పదసఙ్గతిగ్రహేణ సిద్ధం వస్తు న శబ్దప్రమేయమితి వేదాన్తానుపాసననియోగపరాన్ యే మన్యన్తే, తన్మతేన పూర్వపక్షమాహ —
అజ్ఞాతేతి ।
అథవా ఆరోపితబ్రహ్మభావస్య జీవస్యోపాస్తిపరా వేదాన్తా న బ్రహ్మాత్మత్వే ప్రమాణమితి పూర్వః పక్షః ॥
‘అయం తు — సన్తు వేదాన్తా మానం బ్రహ్మాత్మవస్తుని । కింతు జ్ఞానవిధిద్వారేత్యేష భేదః ప్రతీయతామ్॥‘ అతఎవ భాష్యం యద్యపి శాస్త్రప్రమాణకం బ్రహ్మేతి । తత్ర కార్యవిషయాద్వాక్యాద్ బ్రహ్మనిశ్చయ ఇతి ప్రతిజ్ఞాసామర్థ్యాదేవ, న సిద్ధార్థాదితి లభ్యతే ।
తత్ర హేతుః —
సిద్ధే వస్తున్యజ్ఞాతసఙ్గతిత్వేనేతి ।
యత్ర వృద్ధప్రయుక్తశబ్దవిషయత్వం తత్ర సఙ్గతిః శబ్దస్య గృహ్యతే, సిద్ధేతు తద్వ్యావర్తమానం స్వవ్యాప్యం సఙ్గతిగ్రహం వ్యావర్తయతీత్యభిప్రేత్యాహ —
యత్ర హీతి ।
లోకేనేతి ।
వృద్ధేః ప్రయోగవ్యాపకవక్తృవివక్షాశ్రోతృప్రతిపత్తీచ్ఛయోరభావాత్సిద్ధే ప్రయోగాభావమాహ —
నచేతి ।
రూపమాత్రం= వస్తుమాత్రమ్ ।
సర్వపదానాం కార్యార్థత్వే సతి పర్యాయత్వమాశఙ్క్య —
తత్ర కించిదితి ।
కార్యార్థః= కార్యశేషః । అత్ర ప్రయోగః — గోపదం న కార్యానన్వితే గోత్వే గృహీతసంబన్ధం, తత్ర వృద్ధైరప్రయుక్తత్వాత్, తురగపదవత్ ।
ఎవం సర్వత్ర సిద్ధే వస్తున్యుత్తమవృద్ధస్య శబ్దప్రయోగాభావముక్త్వా మధ్యమవృద్ధప్రవృత్తేర్వ్యుత్పత్తిలిఙ్గభూతాయాస్తత్రాభావాచ్చ తత్ర న వ్యుత్పత్తిరిత్యాహ —
అపిచేతి ।
శాస్త్రత్వేనేత్యాదిహేతూన్వ్యాచష్టే —
అపిచేత్యాదినా ।
న చ రజ్జురితి ।
నకారోఽయం ‘సాంసారికధర్మాణాం న చ నివృత్తిః’ ఇతి ఉపరి సబన్ధనీయః ।
యథాకథంచిదితి ।
సిద్ధపదార్థసంసర్గస్య నియోగావినాభావాదిహాపి మా భైషీరితి నియోగం కల్పయిత్వాఽన్యపరాదేవ వాక్యాత్సిద్ధరూపార్థనిశ్చయ ఇత్యర్థః ।
కింత్వితి ।
ఆత్మప్రతిపత్తిర్విషయోఽవచ్ఛేదకో యస్య తత్తథా ।
నను నియోగోఽపూర్వమితి ప్రాభాకరైర్వాక్యార్థో వర్ణ్యతే, స కిమన్య ఎవ కార్యో నేత్యాహ —
తచ్చేతి ।
కార్యపరేభ్యో వేదాన్తేభ్యః కథం వస్తుసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య విధ్యాక్షేపలక్షణోపాదానప్రమాణాదిత్యాహ —
నచేతి ।
స్వప్రతీత్యుపాధిత్వేన విషయస్య, స్వనిర్వర్తకత్వేన కరణస్య, కార్యం స్వావచ్ఛేదకజ్ఞాననిరూపణాయ జ్ఞాయమానమాత్మానమపేక్షతే చేత్తర్హి న శ్రౌతత్వమాత్మన ఇత్యాశఙ్క్య విధ్యాక్షిప్తస్య శ్రౌతత్వే గురుసంమతిమాహ —
యథాహురితి ।
తత్సిద్ధ్యర్థం= విధేయసిద్ధ్యర్థమ్ ।
ఉపాదీయతే ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ —
ఆక్షిప్యతే ఇతి ।
జ్ఞానస్య ప్రమాత్వాత్ప్రత్యక్షవన్న విధేయతా, ఆత్మనశ్చ నిత్యత్వాత్తదయోగ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
విధేయతా చేతి ।
జ్ఞానమిహోపాసనం తచ్చ క్రియేత్యనుష్ఠేయమ్ । ఆత్మనస్తు స్వరూపసత్తావినిశ్చితిరజ్ఞాతజ్ఞాప్తిర్విధేయతేతి న విరోధ ఇత్యర్థః ।
నను వాగ్ధేనూపాస్త్యాదావిచారోప్యస్య విధేయధీవిషయత్వం కిం న స్యాదత ఆహ —
ఆరోపితేతి ।
బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానే యాదృగర్థో భాతి తద్భావ ఆరోపితో యస్య స తథా । తస్యాన్యస్య జ్ఞాననిరూపకత్వే తేన ప్రతిభాసమానార్థేన తజ్జ్ఞానం నిరూపితం న స్యాత్ । న చ సత్యాం గతౌ యుక్త ఆరోప ఇతి । ఇయచం ప్రతిపత్తివిధివిషయతయేతి భాష్యస్య వ్యాఖ్యా । ప్రతిపత్తివిధేర్నియోగస్య విషయభూతప్రతిపత్తిం ప్రత్యవచ్ఛేదకత్వేన విషయతయేతి భాష్యార్థః ।
ఎవమాహవనీయాదయోఽ పీతి ।
‘యదాహవనీయే జుహ్వతీ’తి విహితే క ఆహవనీయ ఇతి వీక్షాయాం ‘వసన్తే బ్రాహ్మణోఽగ్నీనాదధీతే’త్యాదివిధిభిః సంస్కారవిశిష్టోఽగ్నిరాహవనీయో గమ్యతే, తథాఽపూర్వదేవతాస్వర్గాదికం విధిపరేణైవ శాస్త్రేణ సమర్థ్యతే ।
శ్లోకోక్తహేతుద్వయం భాష్యేణ సఙ్గమయతి —
ప్రవృత్తినివృత్తిపరస్యేతి ।
‘తద్భూతానామ్’ (జై.అ.౧.పా.౧.సూ,౨౫) ఇతి సూత్రోదాహరణేన కార్యాన్వితేఽర్థే శబ్దసఙ్గతిర్న సిద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । ‘ఆమ్నాయస్య’ (జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౧౫) ఇత్యేతద్విహాయేతరవాక్యైః ప్రవృత్త్యాదిపరస్య శాస్త్రత్వముక్తమ్ ।తేన తు సిద్ధరూపపరస్య న శాస్త్రత్వముక్తమ్ । తస్య వేదస్య, కర్మావబోధో నియోగజ్ఞానం దృష్టం ప్రయోజనం । చోదనాసూత్రే (జై.అ.౧.పా.౧.సూ.౨) చోదనేతి శబ్దేన క్రియాయా నియోగస్యానుష్ఠాపకం వచనమాహురితి । తత్తేశ్చ పదార్థేషు భూతానాం వర్తమానానాం క్రియా కార్యం, తదర్థత్వేన సమామ్నాయః సముచ్చారణమిత్యర్థః ।
నచేతి ।
నియోగస్య స్వకీయత్వేన బోద్ధారం నియోజ్యమ్ అధికారణం కర్మణి స్వామినం, తత్రైవ కర్తారమ్ అనుష్ఠాతారమ్ ఇతి । నియోజ్యభేదో నియోజ్యవిశేషః ।
అమృతత్వకామ ఇతి అశ్రవణాన్నియోజ్యసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మవేదేతి ।
భవతీతి సిద్ధరూపేణావగతస్య ఫలస్య సాధ్యత్వాభివ్యక్త్యర్థమ్, ఎవంకామశబ్దవాచ్యనియోజ్యవిశేషాకాఙ్క్షాయాం విపరిణామేన బ్రహ్మ బుభూషుర్విద్యాదితి వాక్యార్థః స్యాదిత్యర్థః॥
రాత్రిసత్రేతి ।
చతుర్థే చిన్తితమ్ – ‘క్రతౌ ఫలార్థవాదమఙ్గవత్కార్ష్ణాజినిః’ (జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౧౭) । ప్రతితిష్ఠన్తి హ వా ఎ ఎతా రాత్రీరుపయన్తీ’తి శ్రూయతే । తత్ర రాత్రశబ్దేనాయుర్జ్యోతిరిత్యాదివావ్యవిహితాః సోమయాగవిశేషా ఉచ్యన్తే । కిమత్ర స్వర్గ ఎవాధికారివిశేషణముత ప్రతిష్ఠేతి సంశయః । తత్రైవంకామ ఇత్యశ్రవణాద్విధిశక్తిలభ్యః స్వర్గ ఎవ విశేషణం, సందేహే హి వాక్యశేషస్వీకారః, న నిశ్చయే । నిశ్చితశ్చేహ సర్వాభిలషితః స్వర్గో విధిసామర్థ్యాన్నియోజ్యవిశేషణమ్ । యా తు ప్రతిష్ఠావిషయా శ్రుతిః సాఽపి లక్షణయా స్వర్గపరైవ కల్ప్యత ఇతి ప్రాప్తం । క్రతౌ రాత్రిసత్రాదౌ న ప్రతిష్ఠాది వివక్షితమిత్యేతావన్మాత్రేణాఙ్గవదితి సూత్రే ప్రాయాజాద్యఙ్గఫలార్థవాదోదాహరణం, నను తద్వత్పదార్థత్వమస్తి రాత్రిసత్రాణామ్ । ఎవం ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; ‘ఫలమాత్రేయో నిర్దేశాదశ్రుతౌ హ్యనుమానం స్యాత్’ (జై.అ.౪.పా.౩.సూ.౧౮) ప్రతిష్ఠాఫలస్య నిర్దేశాత్తదేవాధికారివిశేషణమ్ । యత్తు విధిశక్త్యా స్వర్గ ఇతి । తన్న; ముఖ్యార్థశ్రుతిపదానుగుణ్యేన విధిశక్తౌ పర్యవసితాయామానుమానికస్వర్గకల్పనాఽనవకాశాత్ ।
తస్మాద్వాక్యశేషస్థమేవ ఫలమితి ।
విశ్వజిన్న్యాయేనేతి వక్తవ్యే విశ్వజితి నైమిత్తికాధికారే ఫలకల్పనా కృత్వాచిన్తయేతి పిణ్డపితృయజ్ఞః స్థిరోదాహరణత్వేనోదాహృతః ।
అసమవేతార్థతయేతి ।
అశ్రూయమాణత్వేన బ్రహ్మభవనశబ్దేనాసమవేతః స్వర్గోఽ ర్థస్తత్పరతయేత్యర్థః । యద్యపి బ్రహ్మభవనస్య ఫలత్వేఽప్యేవంకామ ఇతి లక్షణాఽస్తీతి పరోక్షవృత్తితా తుల్యా; తథాపి శ్రుతం బ్రహ్మభవనం న హీయతే, హీయతే తు పూర్వపక్షే ।
తదిదముక్తమ్ —
అత్యన్తేతి ।
పిణ్డపితృయజ్ఞన్యాయో ఽనుక్రమ్యతే । చతుర్థే ఎవం నిరణాయి – “పితృయజ్ఞః స్వకాలత్వాదనఙ్గం స్యాత్’ । (జై.అ.౪.పా.౪.సూ.౧౯) ‘అమావాస్యాయామపరాహ్ణే పిణ్డపితృయజ్ఞేన చరన్తీ’త్యత్రానారభ్యాధీతవాక్యే శ్రుతః పిణ్డపితృయజ్ఞః క్రత్వర్థః పురుషార్థా వేతి సంశయే కర్మవాచ్యమావాస్యాశబ్దసమభివ్యాహారాత్తదఙ్గత్వమ్ । యద్యపి కాలస్యాపి సాధారణోఽయం శబ్దః; తథాపి ఫలకల్పనాపరిహారాయ కర్మవాచ్యేవ అతః క్రత్వర్థ ఇతి ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; కాలకర్మసాధారణోఽప్యమావాస్యాశబ్దోఽపరాహ్ణశబ్దసమానాధికృత ఇహ కాలపర ఎవ । న చ సాధారణ్యమ్; కాలే రూఢత్వాత్కర్మణి చ తత్సంబన్ధేన లాక్షణికత్వాత్ । తస్మాత్కర్మసమభివ్యాహారాభావాద్విశ్వజిన్న్యాయేన (జై.అ.౪.పా.౩ సూ.౧౫) స్వర్గకామనియోజ్యకల్పనయా స్వర్గఫలః పిణ్డపితృయజ్ఞ ఇతి ।
నను జ్ఞానవిధిర్యది బ్రహ్మభావఫలః, కథం తర్హి భాష్యేఽమృతత్వకామస్యేత్యుక్తం? తత్రాహ —
బ్రహ్మభావశ్చేతి ।
అమృతత్వశబ్దేన బ్రహ్మభావనిర్దేశస్య ప్రయోజనమాహ —
అమృతత్వం చేతి ।
అత్ర భాష్యకారేణ బ్రహ్మజ్ఞానం విధేయమితి నిర్దేశాద్, ద్రష్టవ్య ఇతి విధ్యుదాహృతేశ్చ ప్రమాణజ్ఞానవిధ్యఙ్గీకారేణ పూర్వపక్ష ఇతి భ్రమః స్యాత్, తన్నివర్తయతి —
అత్రచేత్యాదినా ।
దృశేరితి ।
ద్రష్టవ్య ఇతి వాక్యోపాత్తదృశిధాతోరుపలబ్ధివచనత్వేనోపాసనాఽ నభిధాయకత్వాదిత్యర్థః । స్వాధ్యాయవిధేరర్థావబోధపర్యన్తత్వాత్తేనైవ శ్రవణజన్యజ్ఞానస్య ప్రాపితత్వాదిత్యర్థః । భావనయా విధేయం జన్యం వైశద్యం యస్య తత్ప్రత్యక్షం తథా ।
వాజినవదితి ।
యథాఽమిక్షార్థవిహితదధ్యానయనాద్వాజినమప్రయోజకమానుషఙ్గీకతయా జాయతే, ఎవమదృష్టరూపామృతత్వాయ విహితాదుపాసనాత్సాక్షాత్కారో నాన్తరీయకతయా జాయత ఇతి తదుత్పాదనం న విధేయమిత్యర్థః । చతుర్థే స్థితమ్ – ‘ఎకనిష్పత్తేః సర్వం సమం స్యాత్’ (జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౨౨) ‘‘తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమితి’’ శ్రూయతే । తత్ర సంశయః । కిమామిక్షైవ దధ్యానయనం ప్రయుఞ్జీతేతి వాజినమపీతి । తత్రైకస్మాద్దధ్యానయనాత్పయసః సకాశాదామిక్షావాజినయోర్నిష్పత్తేః సర్వమామిక్షాది ప్రయోజకం స్యాదితి ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః, ‘సంసర్గరసనిష్పత్తేరామిక్షా వా ప్రధానం స్యాత్’(జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౨౩) । అత్ర హి దధిసంసృష్టం పయ ఎవ ప్రకృతం దేవతాసబన్ధి నిర్దిశ్యతే సా వైశ్వదేవీతి, న పునస్తతో నిష్పన్నం కించిత్, తత్ర నయతేర్ద్వికర్మకత్వాద్యత్ప్రతి దధ్యానీయతే తత్పయఆనయనస్య సంస్కార్యమ్ । సంస్కార్యమేవ ప్రయోజకమ్ । సంస్కృతస్య చ పయస ఆమిక్షాత్వాత్ తస్యాశ్చ స్త్రీత్వాస్త్రీలిఙ్గమవిరుద్ధమ్ । నను యది దధిసంస్కృతం పయ ఎవ రూపభేదేఽప్యామిక్షా భూత్వా దధ్యానయనం ప్రయుఞ్జీత, తర్హి వాజినమపి దధిసంయుక్తం పయ ఎవేతి కిం న ప్రయుఞ్జీత । నేత్యుచ్యతే, సంసర్గరసనిష్పత్తేః; దధిసంసృష్టస్య పయసో యో రసః తస్యామిక్షాయాముపలమ్భాత్, రూపభేదేఽపి తస్యామస్తి సంసృష్టం పయ ఇత్యనుమీయతే; రూపాభేదేఽపి తక్రపయసోరివ రసభేదోపలమ్భాత్ న వాజినేన ; తస్య కటుతిక్తరసత్వాదితి ।
హేతుద్వయవివరణేన పూర్వకృతేనోత్తరగ్రన్థస్య వ్యాఖ్యాతత్వమాహ —
అర్థవత్తయేతి ।
‘వేదాన్తా యద్యుపాసాం విదధతి, విధిసంశోధిమీమాంసయైవ ప్రాచ్యా తర్హీరితార్థా ఇతి విఫలమిదం బ్రహ్మజిజ్ఞాసనం స్యాత్ ।
అప్యత్యుచ్చాతినీచో జనిమృతిభయభాగ్వైధధీసాధ్యమోక్షః కర్మోత్థైః స్వర్గపశ్వాద్యతిమధురఫలైః కోఽపరాధః కృతో నః॥‘ వేదాన్తా యద్యుపాసనావిధిపరాః, తర్హి విహితోపాసనాయాః పక్షమాసాదికాలమితతయా తత్సాధ్యఫలమపి సాతిశయమనిత్యం చ స్యాదతో న విధిపరత్వం వేదాన్తానామితి తాత్పర్యమ్ అతో న కర్తవ్యశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశో యుక్త ఇత్యన్తస్య భాష్యస్య దర్శయతి —
పుణ్యాపుణ్యేత్యాదినా ।
భాష్యే యద్విషయా జిజ్ఞాసేతి ధర్మస్య ప్రాచి తన్త్రే విచారితత్వోక్తిరుపాస్తేరపి విహితాయా ధర్మత్వేన పునరవిచార్యత్వాయ । అధర్మోఽపీత్యదర్మోక్తిః పుణ్యఫలభోగావసాన ఇవోపాస్తిఫలభోగసమాప్తావధర్మఫలం భోక్తవ్యమితి దర్శనాయ । చోదనాలక్షణత్వోక్తిర్యాగవద్విహితోపాస్తేర్ధర్మత్వార్థమ్ । ఎవం శరీరవాగిత్యాదివిశేషణాని కర్మఫలవదుపాస్తిఫలస్య శరీరోపభోగ్యత్వాది ప్రసఞ్జయితుమ్ । సంపత్త్యనేనాస్మాల్లోకాదముం లోకమితి సంపాతః కర్మ । ఇష్టం శ్రౌతమ్ । పూర్తం స్మార్తం వాప్యాది ।
దత్తం దానమితి ।
ఆత్యన్తికమితి ।
దేవదత్తస్యాత్యన్తికమశరీరత్వం దేవదత్తశరీరప్రాగభావాసమానకాలీనో దేవదత్తశరీరధ్వంసః, సర్వోపాధిప్రత్యస్తమయోపలక్షితం స్వరూపమితి యావత్ ।
విధేయోపాస్తివాదినం ప్రతి తత్ఫలస్య మోక్షస్యానిత్యత్వాదిప్రసఞ్జనమిష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతదుక్తమితి ।
ఉపాస్తివిధేః ఫలం బ్రహ్మాత్మత్వముతావిద్యానివృత్తిర్విద్యోదయో వేతి వికల్ప్య క్రమేణ నిరాకరోతి —
త్వయాపీత్యాదినా ।
ఉపాసనాఽపూర్వమపి చేతఃసహకార్యతశ్చ విధ్యవకాశ ఇత్యర్థః ।
ऎహికస్య మర్దనసుఖవన్న విధిఫలత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
దృష్టం చేతి ।
కారీర్యాదినియోగా ఇహ జన్మని నియతసస్యర్ధ్ద్యాదిఫలాః, చిత్రాదినియోగఫలం పశ్వాది భువి భోగ్యమపీహ వా జన్మాన్తరే వా భవతి ।
తత్కార్యమితి ।
తదపూర్వకర్తవ్యత్వేనావబోద్ధం నార్హతీత్యర్థః ।
అపూర్వం చేన్న సాక్షాత్కారోపయోగి, తర్హ్యుపాసనక్రియైవ తదర్థం విధీయతాం, నేత్యాహ —
న చ తత్కామ ఇతి ।
నన్వవఘాతవదుపాస్తావప్యస్తు నియమాపూర్వం, నేత్యాహ —
న చ బ్రహ్మభూయాదితి ।
నేహ పరమాపూర్వవన్నియమాపూర్వసాధ్యమస్తి; బ్రహ్మభావస్య నిత్యత్వాదిత్యర్థః ।
విశ్వజిన్న్యాయేనేతి ।
‘విశ్వజితా యజేతే’త్యాద్యశ్రుతాధికారం లిఙ్గప్రకరణాలబ్ధాధికారం చోదాహరణమ్ । నిషేధే హి సామర్థ్యాత్ప్రవృత్తిక్రియోఽధికారీ లభ్యతే, అఙ్గవిధిషు తు ప్రకరణాదితి న చిన్త్యోఽధికారః । ఎవం సతీహ సందేహః కిం నియోజ్యోఽధ్యాహ్రియతాం న వేతి । తత్ర లోకే ద్వారం ద్వారమిత్యాదౌ క్రియయా వినా కారకాభిధానాపర్యవసానాద్యుక్తోఽధ్యాహారః । ఇహ తు విషయేణ కార్యస్యాన్వితాభిధానపర్యవసానాదనధ్యాహారే ప్రాప్తే, ఉచ్యతే; అత్రాప్యభిధేయాపర్యవసానద్వారాభిధానాపర్యవసానమేవ । కార్యం హి సాధ్యత్వేన కృతినిరూప్యమ్ । నరవ్యాపారరూపా చ కృతిః, సా చ యథా స్వసాధ్యధాత్వర్థనిరూప్యైవం స్వాశ్రయనరనిరూప్యా । తదేవం కృతేః కర్తాపి కార్యే కృతిద్వారా సంబన్ధిత్వేన నిరూపక ఇతి తమన్తర్భావ్యైవ నియోగధీః । నచాసావబుద్ధ్వాఽఽత్మనః కార్యేణ సంబన్ధం స్వతస్తేన సంబధ్యతే । స్వసంబన్ధికార్యబోద్ధా చ నియోజ్య ఇతి సోఽధ్యాహార్య ఇతి స్థితే చిన్తా — కిం సర్వేషామధ్యాహారః, ఉత ఎకస్యేతి । తత్రావిశేషాత్సర్వేషామితి ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; ఎకేనాకాఙ్క్షాశాన్తేరేకస్యేతి । ఎవం స్థితే విచారః కిం యస్య కస్యచిన్నియోజ్యస్యాధ్యాహారః, ఉత స్వర్గకామస్యేతి । తత్రావిశేషాదనియమ ఇతి ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; ‘స స్వర్గః స్యాత్సర్వాత్ప్రత్యవిశిష్టత్వాత్’ । (జై.అ.౪.పా.౩. సూ.౧౫) స్వర్గకామ ఎవాధ్యాహార్యః । విశేషో హి గమ్యతే, పురుషాణాం సుఖాభిలాషిత్వాత్ ।దుఃఖనివృత్తేరపి తత్రైవాన్తర్భావాత్ । దుఃఖనివృత్తిస్తు న సుఖావినాభూతా । సుషుప్తే సత్యామపి తస్యాం సుఖజన్మాదర్శనాత్, అనవచ్ఛిన్నస్య సుఖస్య స్వర్గత్వాత్తస్య చ సర్వసుఖవిశేషాత్ ప్రత్యవిశిష్టత్వాద్విశేషే చ మానాభావాత్స్వర్గ ఎవ నియోజ్యవిశేషణం స్యాదితి । కృత్వాచిన్తేయమ్ । యః సత్రాయావగురేత్స విశ్వజితా యజేతేతి సత్రప్రవృత్తస్యావగురణోపరమే నిమిత్తే ప్రాయశ్చిత్తతయా విహితత్వేన సాధికారత్వాదితి ।యత్కిలేతి ।
స్వాభావికనిత్యచైతన్యాత్మకస్య బ్రహ్మాత్మత్వస్య సాధ్యత్వం వ్యాహతమిత్యర్థః ।
భాష్యే కూటస్థనిత్యమితి విశేషణం న పరిణామివ్యవచ్ఛేదాయ, సిద్ధాన్తే తన్నిత్యత్వాసంమతే; అతో వైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పరే హీతి ।
పరభ్రాన్తిర్వ్యవచ్ఛేద్యేత్యర్థః ।
ఇదం తు పారమార్థికమితి భాష్యే కూటస్థనిత్యత్వే పారమార్థికత్వం హేతూకృతం, తత్తదా ఘటేత, యది యత్పారమార్థికం తదవికృతమితి వ్యాప్తిః స్యాత్, తదర్థం పరిణామినిత్యస్య భ్రమసిద్ధత్వమాహ —
పరిణామీతి ।
పరిణామో హి పూర్వరూపత్యాగేన రూపాన్తరాపత్తిః ।
తత్ర పూర్వరూపస్య సర్వాత్మనా త్యాగేన రూపాన్తరోత్పత్తౌ జాతస్య ప్రాక్తనరూపత్వం వ్యాహృతమతోఽనిత్యత్వమిత్యుక్తే శఙ్కతే —
ఎకదేశేతి ।
య ఎకదేశో నశ్యతి స ధర్మిణః సకాశాద్భిన్న ఇతి పక్షే న ధర్మిణః పరిణామః, కింత్వేకదేశస్య స చానిత్య ఇతి న పరిణామినిత్యత్వసిద్దిరిత్యాహ —
భిన్నశ్చేదితి ।
నశ్యతశ్చైకదేశస్య ధర్మ్యభేదే సర్వాత్మనా వస్త్వపగమాన్న నిత్యత్వమిత్యాహ —
అభేదే ఇతి ।
పక్షద్వయోక్తదోషపరిహారాయైకమేవ కార్యకారణాత్మకం వస్తు తస్య కార్యాకారేణ పరిణామిత్వం, తాని చ కార్యాణి భిన్నాని, కారణాకారేణ చ నిత్యత్వం తచ్చాభిన్నమితి శఙ్కతే —
భిన్నాభిన్నమితి ।
యత్ప్రామాణవిపర్యయేణ విరోధేన వర్తతే తత్ర విరుద్ధమితి సంప్రత్యయ ఇత్యనుషఙ్గః ।
ఎకస్య కార్యకారణరూపేణ ద్వ్యాత్మకత్వే ప్రమాణమాహ —
కుణ్డలమితి ।
ద్విరవభాసేతి ।
హేమ హేమేతి వా కుణ్డలం కుణ్డలమితి వేత్యర్థః ।
అపార్యాయానేకశబ్దవాచ్యత్వేన హేమకుణ్డలయోర్భేదః సామానాధికరణ్యాచ్చాభేద ఇత్యుక్తే హేమత్వస్య కుణ్డలవ్యక్త్యాయాశ్రితత్వాద్వా కుణ్డలాకారసంస్థానస్య కనకత్వస్య చైకద్రవ్యాశ్రితత్వేన వా సామానాధికరణ్యం నాభేదాదిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారయతి —
ఆధారేతి ।
ఆధారేతి దృష్టాన్తే సిద్ధౌ భేదాభేదౌ దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
తథాచేతి ।
లోకే కార్యస్య కుణ్డలాదేః కారణాత్మకత్వాత్పరమకారణస్య చ సతః సర్వత్ర హేమవదనుగమాత్ సన్ ఘట ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యవశేన జగతః కార్యస్య సత్తా కారణరూపేణాభేదో వ్యావృత్తకార్యరూపేణ చ భేద ఇత్యర్థః ।
భేద ఇతి ।
కిం రూపాదివద్భావరూపో ధర్మః , ఉతైక్యాభావః । నాద్యః; ऎకాన్తికాభేదానిషేధాత్ ।
ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ —
కిమయం కార్యేతి ।
తత్త్వేనేతి ।
కటకత్వవర్ధమానకత్వరూపేణ తయోరితరేతరాభేదప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
కార్యస్య కారణాభేదే చ సర్వకార్యాణామేకకార్యాత్మకత్వప్రసఙ్గః ; ఎకకార్యస్య సర్వకార్యాభిన్నేన కారణేనాభేదాదిత్యాహ —
అపిచేతి ।
ఎవమేకకార్యాత్మకత్వాదితరకార్యాణాం తస్య చ కారణాదభేదాద్భేదాసిద్దావైకాన్తికాద్వైతాపాత ఇత్యాహ —
తథాచ హాటకత్వమేవేతి ।
కటకస్య హి ద్వే రూపే స్తో హాటకత్వం కటకత్వం చ ।
తత్ర హాటకరూపేణాస్య కుణ్డలాదిభిరభేద ఇష్ట ఎవ, న కటకరూపేణ; వ్యావృత్తత్వాత్తస్యేతి ప్రస్మృతపరాభిసంధిః స్వప్రక్రియయా శఙ్కతే —
అథేతి ।
సిద్ధాన్తీ తు కటకహాటకయోరభేదాద్ధాటకస్య కుణ్డలాదిష్వనువృత్తేరభేదే కటకస్యాపి తైరభేదః స్యాదితి పూర్వోక్తమేవ పరిహారం స్మారయతి —
యది హాటకాదితి ।
కటకస్య కుణ్డలాదిష్వనువృత్త్యనభ్యుపగమే తేష్వనువృత్తహాటకాదభేదభావః స్యాదితి ప్రతిజానీతే నానువర్తతే చేదితి ।
అనువృత్తాద్వ్యావృత్తస్య భేదే వ్యాప్తిమాహ —
యేహీతి ।
ఉపనయమాహ —
నానువర్తన్తే ఇతి ।
అర్థాద్ధేతుసిద్ధిర్ద్రష్టవ్యా ।
నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
కుణ్డలాదిషు హేమానువృత్త్యా యది తదభేదాత్కటకాదీనామనుగమః; తదా సత్తానువృత్త్యా సర్వవస్తూనామితరేతరాభేదాపత్తేర్వ్యవహారపరిప్లవ ఇత్యాహ —
సత్తేతి ।
ఇతి విభాగో న స్యాద్ ఇత్యస్య ప్రత్యేకం సంబన్ధః । ఇహ క్షీరే ఇదం దధి నేదం తైలమితి సంసర్గతదభావవ్యవస్థా న స్యాత్ । ఇదం పటాదికమస్మాత్కుడ్యాద్భిద్యతే ఇదం కుడ్యమస్మాత్కుడ్యాన్న భిద్యతే ఇత్యసంకరో న స్యాత్ । ఇదానీం వసన్తే కాలే ఇదం కోకిలరుతమస్తి ఇదమమ్బుదధ్వానం నేతి వ్యవస్థా న స్యాత్ । ఇదం కుమ్భాది ఎవం కమ్బుగ్రీవత్వాదిప్రకారమిదం పటాది నైవమితి ప్రకారాసఙ్కరో న స్యాదిత్యర్థః ।
ఉక్తాస్వవస్థాసు హేతుమాహ —
కస్యచిదితి ।
కుతశ్చిదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఇతశ్చ కార్యస్య కారణేన న వాస్తవమైక్యమిత్యాహ —
అపిచేతి ।
నిశ్చితకనకాదభేదాన్న కుణ్డలాదిషు సంశయ ఇత్యుక్తే సంశయసంభవం భేదప్రయుక్త్యా శఙ్కతే —
అథేతి ।
సిద్ధాన్త్యవినిగమమాహ —
నన్వితి ।
హేమనిర్ణయేన కటకాదీనాం నిర్ణయే తదభేదః కారణం, తదభావాద్భేదరూపాన్నిర్ణయకార్యాభావ ఔత్సర్గికః ప్రాప్తః, స కారణస్యాభేదస్య భావాదపోద్యతే, ఘటసామగ్రీత ఇవ తత్ప్రాగభావస్తతః కనకనిశ్చయే కటకాదినిశ్చయాదవినిగమ ఎవ న, కింతు వైపరీత్యనిశ్చయ ఇత్యాహ —
ప్రత్యుతేతి ।
తేషాం కుణ్డలాదీనాం జిజ్ఞాసా తద్విషయజ్ఞానాని చేత్యర్థః । వస్తుతః కార్యకారణయోరభేదాభావం సప్రమాణకముపసంహరతి ।
తేనేతి ।
యది హేమకుణ్డలయోర్న భేదాభేదౌ, తర్హి సామానాధికరణ్యం న స్యాత్, నహ్యత్యన్తభేదే తద్భవతి; కుణ్డలకటకయోరదర్శనాత్ ।
నాప్యత్యన్తాభేదే; హేమ హేమేత్యనుపలంభాదితి పూర్వవాద్యుక్తమనువదతి —
కథం తర్హీతి ।
యది హేమ్నః సకాశాత్ కుణ్డలాదీనాం భేదాభేదౌ, తర్హి తేషామనువృత్తహేమ్నః సకాశాద్ అభేదాదితరేతరవ్యావృత్తిర్న స్యాన్న హేమ్ని నిర్ణీతే సంశయ ఇతి ప్రతితర్కేణ మిథో విరోధాఖ్యేన సామానాధికరణ్యానుపపత్తితర్కం దూషయతి —
అథేతి ।
అత్యన్తాభేదే మా నామోపపాది హేమాదేరనువృత్తివ్యావృత్తివ్యవస్థా, మాచ ఘటిష్ట హేమ్ని జ్ఞాతే కుణ్డలాదిజిజ్ఞాసా, భేదాభేదమతే తే కిం న స్యాతామ్ , ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తమవినిగమముత్సర్గాపవాదం చ స్మారయతి —
అనైకాన్తికే చేతి ।
ఎవం నిరుద్ధే ఽనేకాన్తవాదిని స్వమతేన సామానాధికరణ్యముపపాదయతి —
తస్మాదితి ।
విరోధాదన్యతరబాధేఽప్యభేదో బాధ్య ఇతి సౌగతమతమాశఙ్క్యాహ —
అభేదోపాదానేతి ।
భేదః కిం ధర్మిప్రత్తియోగినోర్వ్యాసజ్య వర్తతే, ఉత ప్రతియోగినమపేక్ష్య ధర్మిణ్యేవ ।
ఆద్యే ధర్మిప్రతియోగినోః ప్రత్యేకవర్త్యేకత్వాపేక్షేత్యుక్త్వా ద్వితీయే ధర్మ్యైక్యాపేక్షేత్యాహ —
ఎకాభావే చేతి ।
తతః స్వసత్తాయామభేదాపేక్షత్వాద్భేదస్య స ఎవాభేదేఽధ్యస్త ఇత్యర్థః ।
ప్రతీతావపి భేదస్యైవాభేదాపేక్షేత్యాహ —
నాయమితి ।
‘మృత్తికేతి’ శ్రుతిః, కారణమేవ సత్యమిత్యాహ అతః —
అత్యన్తా భేదపరేతి ।
అనంశత్వమాకారభేదరాహిత్యమ్ । నిత్యతృప్తత్వాదీని శ్రుత్యుక్తాన్యేన భాష్యేఽనూదితానీతి నాసిద్ధాని; కార్యవిలక్షణానధిగతవిషయలాభాత్ స్వమతే శాస్త్రపృథక్త్వసిద్ధిః అతస్తద్బ్రహ్మేతి భాష్యే ఉక్తా ।
ప్రాగ్విమోక్షనిత్యత్వాన్నియోగాయోగ ఉక్తః, ఇదానీం తత్సాధనజ్ఞానస్య కేవలదృష్టార్థత్వాచ్చ స ఉచ్యత ఇత్యాహ —
తదేవమిత్యాదినా ।
ఉపపాద్య ఇత్యస్య నివారికా ఇత్యాహ ఇత్యనేన సంబన్ధః ।
ఎవం ఫలస్వభావేన నియోగాభావముక్త్వా ఫలిజ్ఞానస్వభావేనాప్యుచ్యత ఇత్యాహ —
అవిద్యాద్వయేతి ।
స్వత ఇతి ।
విహితక్రియారూపేణేత్యర్థః । న్యాయసూత్రే — దోషో రాగాదిః । ప్రవృత్తిః కర్మ ।
ఆరోప్యత్వసామ్యేఽప్యధ్యాసాత్సమ్పదో భేదమాహ —
మన ఇతి ।
ఆరోప్యప్రధానా సంపత్, అధిష్ఠానప్రధానోఽధ్యాసః । అరోపితస్తద్భావో బ్రహ్మాదిభావో యస్య తన్మనఆది తథా । వహ్నాదీని । ఇత్యాదిశబ్దాత్సూర్యచన్ద్రాదయో గృహ్యన్తే ।
వాగాదీనితి ।
చక్షుఃశ్రోత్రమనాంసి సంవృజ్య ఉద్యమ్య లయం గమయితుం చాలయిత్వేత్యర్థః ।
సంవరణాదితి ।
ఉద్యమనాదిత్యర్థః । యో హి యదుద్యచ్ఛతి తత్స్వవశతయా సంవృణోతీతి ।
సాత్మీభావాదితి ।
సామ్యేన కారణాత్మత్వోపగమనాదిత్యర్థః । యద్యపి శ్రుతౌ స్వాపే ప్రాణః సంవర్గ ఉక్తః; తథాపి న్యాయసామ్యాల్లయస్య చాత్ర ప్రకటత్వాత్ప్రాయణముదాహృతమ్ ।
అగ్న్యాదేరుపలక్షణత్వాత్సర్వాశ్రయత్వం వాయుప్రాణయోరుపాస్యమిత్యాహ —
సేయమితి ।
దశాశాగతం దశదిగ్గతమ్ ।
సంవర్గదృష్టాన్తం నిగమయతి —
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ —
ఎవమితి ।
బృంహణక్రియయా దేహాదిపరిణమనక్రియయా ।
ఆత్మదర్శనోపాసనాదయ ఇతి ।
దర్శనం ప్రమితిః । ఎతచ్చ ప్రమాణజ్ఞానం విధేయమితి మతమవలమ్బ్యోక్తమ్ ఆదిశబ్దో దృష్టాన్తభూతమన ఆద్యుపాస్త్యర్థః ।
స్తుతశస్త్రవదితి ।
భేదలక్షణేఽభిదధే — స్తుతశస్త్రయోస్తు సంస్కారో వాజ్యావద్దేవతాభిధానత్వాత్ (జై.అ.౨.పా.౧.సూ.౧౩) ‘ఆజ్యైః స్తువతే’ ‘ప్రఉగం శంసతీతి’ స్తుతశస్త్రే సమామ్నాతే । ఆజ్యప్రఉగశబ్దౌ స్తోత్రశస్త్రవిశేషనామనీ । ప్రగీతమన్త్రసాధ్యం దేవతాదిగుణసంబన్ధాభిధానం స్తోత్రమ్ । శస్త్రమప్రగీతమన్త్రసాధ్యమ్ । తే కిం దేవతాప్రకాశనాఖ్యసంస్కారార్థత్వేన గుణకర్మణీ, ఉతాపూర్వార్థత్వేన ప్రధానకర్మణీ ఇతి సందేహే, గుణసంబన్ధాభిధానాద్గుణిన్యా దేవతాయా అభిధానేన యాజ్యావత్క్రతూపయోగిదేవతాస్మరణస్య దృష్టత్వాద్గుణకర్మత్వే ప్రాప్తే — సిద్ధాన్తః; ‘అపి వా స్తుతిసంయోగాత్ప్రకరణే స్తౌతిశంసతీ క్రియోత్పత్తిం విదధ్యాతామ్‘ (జై.అ.౨.పా.౧.సూ.౨౪) స్తుతిరిహ విహితా శ్రూయతే ‘స్తౌతి’ ‘సంసతీతి’ । స్తుతిశ్చ గుణాభిధానేన స్వరూపప్రకాశనమ్ । యథా విశాలవక్షాః క్షత్రియయువేతి । యత్రాభిధానవివక్షా న తత్ర స్తుతిం ప్రతీమో, యథా యో విశాలవక్షాస్తమానయేతి । తస్మాత్ స్తౌతిశంసతీ శ్రౌతార్థలాభాయ ప్రకరణే అపూర్వోత్పత్తిం ప్రతి స్తోత్రశస్త్రే విదధ్యాతామితి । ఎవమిహాత్మోపాసనం ప్రధానకర్మ ఆత్మా భూతో భవ్యశేష ఇతి । అవేక్షితమితి నిష్ఠయా ఆజ్యే కర్మణ్యవేక్షణం గుణీకృతమ్ ।
భావ్యుపయోగమాజ్యస్యాహ —
దర్శపూర్ణమాసేతి ।
పూషానుమన్త్రణమన్త్రవదుత్కర్షం వారయతి —
ప్రకరణినా చేతి ।
గ్రహణే హేతుమాహ —
ఉపాంశ్వితి ।
‘సర్వస్మై వేతి’ వాక్యాత్సర్వార్థమప్యాజ్యముత్పత్తావవిహితద్రవ్యకోపాంశుయాగాఙ్గమ్; ఆగ్నేయాదీనాముత్పత్తిశిష్టపురోడాశాద్యవరోధాత్ ।
సత్యప్యత్రాజ్యభాగాద్యఙ్గేష్వాజ్యనివేశే న ప్రధానహవిష్ట్వమితి ।
ద్రవ్యసంస్కారకస్య గుణకర్మత్వే జైమినీయసూత్రముదాహరతి —
యైస్త్వితి ।
(జై.అ.౨. పా.౧ సూ.౮) యైరవఘాతాదిభిర్ద్రవ్యం చికీర్ష్యతే, సంస్కార్తుమిష్యతే గుణస్తత్ర ప్రతీయేత, ద్రవ్యే గుణభూతం కర్మ ప్రతీయేతేత్యర్థః ।
ఆత్మోపాస్త్యాదేః సంస్కారకర్మత్వం ప్రకరణాద్వాక్యాద్వా భవద్భవేత్, నాద్య ఇత్యాహ దృష్టాన్తవైషమ్యపూర్వకం —
దర్శపూర్ణమాసేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
న చానారభ్యేతి ।
యద్యయమితి ।
విధిత్వాభావో హి పూర్వపక్షోపన్యాసే వర్ణిత ఇతి ।
సువర్ణం భార్యమితివదితి ।
శేషలక్షణేఽభిహితమ్ – ‘అద్రవ్యత్వాత్తు శేషః స్యాత్’ (జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౨౭) ‘తస్మాత్సువర్ణం హిరణ్యం భార్యం దుర్వర్ణోఽస్య భ్రాతృవ్యో భవతీ’త్యనారభ్యాధీతే సంశయః —
కిం శోభనవర్ణహిరణ్యధారణం క్రత్వఙ్గముత పురుషధర్మః ఇతి । తత్ర ఫలకల్పనాభయాత్క్రతునివేశః, దుర్వర్ణ ఇత్యాది త్వేవంకామశబ్దవిరహాన్న ఫలపరమ్ । న చ సత్రవద్విపరిణామః; క్రత్వఙ్గత్వేన గతిసంభవాత్॥ తథాచ వైదికకర్మత్వసామ్యాదగ్నిహోత్రాదిప్రకరణనివేశ ఇతి ప్రాప్తే — అద్రవ్యత్వాద్ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధరాహిత్యాన్న స్వతన్త్రం కర్మ, కింతు క్రతుశేష ఇతి సూత్రార్థః । సిద్ధాన్తస్తు – ‘అప్రకరణే తు తద్ధర్మస్తతో విశేషాత్’ (జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౨౬) । తద్ధర్మః పురుషధర్మ ఎవం జాతీయకః । యతోఽప్రకరణేఽయమామ్నాతః ప్రకరణాధీతాద్ధర్మాద్విశిష్యతే । నచాహవనీయే జుహ్వతీతి హోమానువాదేనాహవనీయవిధానవత్క్రత్వనువాదేన ధారణం విహితం, యేన సాక్షాద్వాక్యేన క్రతుసంబన్ధి భవేత్ । నాప్యవ్యభిచారిక్రతుసంబన్ధాశ్రయద్వారా వాక్యాత్పర్ణమయీ తావత్క్రతుముపనిపతేత్; సువర్ణధారణస్య లోకేఽపి విద్యమానత్వేన క్రత్వవ్యభిచారాభావాత్ । తస్మాద్వినియోగభఙ్గేన హిరణ్యసాధనకం ధారణం వాక్యశేషగతఫలాయ విధీయతే ఇతి పురుషధర్మ ఇతి । ఎవమిహాప్యాత్మసాధనకదర్శనేనామృతత్వం భావయేదితి విధానాత్ ప్రధానకర్మతైవేతి । అపూర్వం విషయో జన్యమస్యేత్యపూర్వవిషయమ్ । న కేవలమ్ ఇక్షుక్షీరాదిరసవిశేష ఎవానభిధేయః ప్రతీయతే, అపి తు సర్వవాక్యార్థోపి ।
తథా సతి బ్రహ్మాప్యనభిధేయమేవ వేదాన్తతాత్పర్యగమ్యమిత్యాహ —
ఎవమన్యత్రాపీతి ।
గామానయేతి హి వాక్యే గవానయనకర్తవ్యతార్థః, సోఽపి సాధారణ ఇతి న వివక్షితగవానయనం వక్తి వాక్యం, ప్రకరణాదివశేన త్వర్థాత్తత్సిద్ధిరితి ।
అదూరవిప్రకర్షేణేతి ।
సాక్షాదనభిధానాదస్తి విప్రకర్షః ।
స చాదూరే వస్తుగతధర్మపరామర్శద్వారా వస్తువిశేషస్య లక్షణయా ప్రతిపాదనాదితి ప్రత్యగాత్మత్వేనావిషయతయా ప్రతిపాదయతి ।
భాష్యం వ్యాచక్షాణో వేదాన్తానామదూరవిప్రకర్షేణ వస్తుబోధకత్వముపపాదయతి —
త్వంపదార్థోహీతి ।
వ్యాప్నోతీతి ।
యత్తదవిద్యావిలసితమిత్యర్థః । తత్ తత్ర సతీత్యర్థః । అవిషయీభూతోదాసీనతత్పదార్థస్య ప్రత్యగాత్మనశ్చ తత్త్వమసీతి సామానాధికరణ్యేనాస్య సంసారిణః ప్రమాతృత్వాభావాత్తన్నివృత్తో ప్రమిత్యా ప్రమేయం వ్యాప్నోతీత్యేవంభావస్య నివృత్తౌ త్రయః ప్రకారా నివర్తన్త ఇత్యర్థః ।
విగలితేతి ।
విగలితా పరాక్త్వేన వృత్తిర్వర్తనం యస్య స విగలితపరాగ్వృత్తిస్తాదృశః ప్రత్యక్త్వమాపన్నో ఽర్థో యస్య తద్విగలితపరాగ్వృత్త్యర్థం తస్య భావస్తత్త్వమేతత్ । తదః =తత్పదస్య ।
తదా కాలే భవతి । కదేత్యత ఆహ —
త్వమితి హీతి ।
తదా తత్పదేన । ఎకార్థస్యైవ వ్యాఖ్యా విశుద్ధేతి । ఆన్తరశ్లోకః— మధ్యశ్లోకః ।
పరపక్షే ఇతి ।
సాధ్యశ్చేన్మోక్షోఽ భ్యుపగమ్యేతానిత్య ఎవ స్యాదితి భాష్యేణాపాదితైవానిత్యతాఽనూద్యతే, నిత్యేఽపి మోక్షేఽవిద్యానివృత్తిసంస్కారః కర్మసాధ్య ఇతి పక్షప్రతిక్షేపేణానిత్యత్వం స్థాపయితుమిత్యర్థః । ఉపవేలం వేలాయాః సమీపే, వికృతః ।
తత్ర హేతుః —
అతిబహులేతి ।
సముల్లసన్తః ఫేనపుఞ్జస్తబకా యస్య తస్య భావస్తత్తా । పోతేన దీవ్యతి వ్యవహరతీతి పౌతికః । అశుద్ధిర్బ్రహ్మణి సతీ, ఉతాసతీ । ప్రథమస్తు భిన్నాభిన్నవికల్పనాభ్యాం నిరసనీయః ।
చరమం నిరస్యతి —
న త్వితి ।
అనాద్యవిద్యామలేతి ।
శఙ్కితుర్వాస్తవ్యవిద్యాఽభిమతేతి ।
నను నిత్యశుద్ధత్వాదాత్మని న హేయత్వసంభవ ఇత్యుక్తే కథం శఙ్కాఽత ఆహ —
ఎతదుక్తమితి ।
బ్రహ్మణి నావిద్యా, కింతు జీవే; సా చానిర్వాచ్యేత్యుక్తమధ్యాసభాష్యే । తథావిధా చ జ్ఞాననిరస్యేత్యుపాస్తిర్విఫలేత్యర్థః ।
నిఘర్షణవ్యాఖ్యానమ్ —
ఇష్టకేతి ।
ఎతచ్చ ధాత్వర్థః సంయోగవిభాగావేవేతి మతమాశ్రిత్య ।
అన్యాశ్రయాత్వితి ।
యద్యపి స్పన్దరూపా భావనా చైత్రాశ్రితా దర్పణస్యోపకరోతి; తథాపి సంయోగవిభాగాఖ్యధాత్వర్థద్వారా తౌ చ నాత్మనీత్యర్థః । సంయోగవిభాగాతిరిక్తధాత్వర్తపక్షేఽపి సమానం, ధాత్వర్థస్య సంయోగవిభాగద్వారాతిశయజనకత్వాత్ । నచాత్మని క్రియాజన్యాతిశయసంభవ ఇతి । తదా తచ్ఛబ్దేన, బాధ్యేరన్నిత్యుక్తం బాధనం పరామృశతి, తద్ అవ్యవహితమ్ । అనిత్యత్వమాత్మనః ప్రసజ్యేతేత్యుక్తం త్వనిత్యత్వం వ్యవహితమితి ।
నను దేహాదావహంవిభ్రమవత ఎవ సంస్కార్యత్వమితి కథమ్, స్వత ఎవ కిం న స్యాత్? అత ఆహ —
అనాద్యనిర్వాచ్యేతి ।
నను నావిద్యామాత్రోపహితే సుషుప్తవద్వ్యవహారసిద్ధిరత ఆహ —
స్థూలేతి ।
స్థూలసూక్ష్మాణి చ తాని యథాక్రమం శరీరేన్ద్రియాణి । ఆదిశబ్దాత్ప్రాణాదయః ।
సంహతత్వమపి న తటస్థత్వేన తత్సంయోగిత్వం, కింతు తత్ర ప్రవిష్టత్వమిత్యాహ —
తత్సంఘాతేతి ।
ప్రవేశోఽపి న భేదేన ప్రతిభాసమానత్వేన, కింతు ऎక్యాధ్యాసేనేత్యాహ —
తదభేదేనితి ।
అఙ్గరాగశ్చన్దనాదిః ।
ఫలితమాహ —
తేనేతి ।
దేహాదావైక్యేనాధ్యస్తే ఆత్మని క్రియాఽరోప్యతే, తజ్జన్యసంస్కారశ్చ అతో నాన్యాశ్రితక్రియాఫలభాక్త్వమన్యస్యేతి న వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
ఆరోపితసంస్కారాన్న ఫలభాక్త్వమితి శఙ్కామహమ్ప్రత్యయస్య రూప్యాద్యధ్యాసవైలక్షణ్యేన పరిహరతి —
సాంవ్యవహారికేతి ।
స్రు ప్రస్రవణే ఇతి ధాతుమభిప్రేత్యాహ —
అవిగలితమితి ।
క్రియానుప్రవేశద్వారాన్తరం మోక్షే భవత్వితి శఙ్కాయాం భాష్యే తదభావప్రతిజ్ఞైవ భాతి, న హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతదుక్తమితి ।
న చ విదిక్రియావిషయత్వేనేతి భాష్యే జ్ఞానావిషయత్వస్యోక్తత్వాత్పునః శఙ్కోత్తరే వ్యర్థే ఇత్యాశఙ్క్య పరిహారాన్తరాభిప్రాయతామాహ —
అయమర్థ ఇత్యాదినా ।
యదవాది పూర్వపక్షే జ్ఞానస్య భావార్థత్వాద్ విధేయత్వమితి తత్ర క్రియాత్వమభ్యుపేత్య విధేయత్వం నిరాక్రియత ఇత్యాహ —
సత్యమితి ।
వస్తుతో విదిక్రియాయాః కర్మభావానుపపత్తేరిత్యర్థః । ఔపాధికం తు కర్మత్వమనిష్టం నియోగవాదినామ్ । యదా తు జ్ఞానం క్రియైవ న భవతీత్యేవంపరతయా భాష్యం వ్యాఖ్యాయతే, తదా పచతీతివజ్జానాతీతి పూర్వాపరీభావప్రసిద్ధిర్దుశ్చికిత్సా స్యాదితి ।
వైలక్షణ్యాన్తరమితి ।
జ్ఞేయవైలక్షణ్యం ప్రాగుక్తమిదానీం జ్ఞానస్యావిధేయత్వం వైలక్షణ్యముచ్యత ఇతి ।
యత్ర విషయే యా వస్త్వనపేక్షా చోద్యతే తత్ర సా క్రియేతి తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ యోజయితుం యత్రశబ్దార్థమాహ —
యత్ర విషయే ఇతి ।
ధ్యానయస్య వస్త్వనపేక్షాముక్త్వా పురుషేచ్ఛాధీనత్వముపపాదయతి —
నహి యస్యై ఇతి ।
వషట్ కరిష్యన్ — హోతా । విధ్యర్థానుష్ఠానాత్ప్రాక్ ప్రమాణవశాధ్ద్యానే న సిద్ధ్యతి, తతః పురుషేచ్ఛావశవర్తీతి ।
శబ్దజ్ఞానాభ్యాసో వా తస్యైవ సాక్షాత్కారపర్యన్తతా పురుషేచ్ఛాధీనేత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
ఉపాసనాయాః సాక్షాత్కారేఽ నుభవపర్యన్తతాశబ్దోక్తసాక్షాత్కారస్యావిద్యాపనయే ప్రాప్తత్వాదిత్యర్థః ।
క్రియాయాః క్వచిద్వస్తుస్వరూపవిరోధిత్వం ప్రమాణజ్ఞానాద్వైలక్షణ్యమాహ—
క్వచిద్వస్తుస్వరూపవిరోధినీతి ।
వస్తుతన్త్రత్వమపాకరోతీతి ।
అనేన ‘జ్ఞానమేవ తన్న క్రియా’ ఇతి భాష్యే క్రియాశబ్దేన క్రియాగతమవస్తుతన్త్రత్వం లక్షయిత్వా ప్రతిషిధ్యత ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అతఎవ హి భాష్యకారో బ్రహ్మజ్ఞానం న చోదనాతన్త్రమితి దార్ష్టాన్తికే చోదనాతన్త్రత్వం ప్రతిషేధతి, న బ్రవీతి న క్రియేతి । అతః క్రియాత్వమభ్యుపేత్య జ్ఞానే విధేయత్వం న మృష్యత ఇతి గమ్యతే । సాంప్రదాయికం = గురుముఖాద్ధ్యయనాది । విధిః— కార్యం విషయో యేషాం తే విధివిషయాః । యః సమర్థః శక్తః స కర్తా, యః కర్తా స కర్మణ్యధికృతః స్వామీ, యోఽ ధికృతః స నియోగం స్వకీయతయా బుద్ధ్యమానో నియోజ్యః, స చ తత్రైవ వర్ణితరూపే విషయే భవతి, తస్మిన్నసతి న భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తవిషయత్వస్య శ్రవణాదావభావమాహ —
నచైవమితి ।
శ్రవణం హి బ్రహ్మాత్మని తత్త్వమసివాక్యస్య తచ్ఛబ్దశ్రుత్యాదిపర్యాలోచనయా తాత్పర్యావగమః; అస్య చ విషయవిశేషావచ్ఛిన్నప్రత్యయస్యానవగమే తత్కర్తవ్యత్వబోధాయోగాత్, అవగమే చ శ్రవణస్యైవ జాతత్వాత్పునః కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుమశక్యత్వాత్ । ఎవం మననస్యాపి విషయవిశేషనియతయుక్త్యాలోచనస్యానవగతస్య కర్తుమశక్యత్వాదితి । ఉపాసనస్యాపి యథాశ్రవణమననం ప్రత్యయావృత్తేరవగమే ద్విత్రివారావృత్తేరవశ్యంభావాద్విధిత్సితార్థస్య జ్ఞాతస్య న పునః కర్తవ్యత్వం, దర్శనస్య త్వశక్యత్వం స్ఫుటమితి ।
అన్యతః ప్రాప్తా ఇతి ।
దర్శనార్థం కర్తవ్యత్వేనాన్వయవ్యతిరేకావగతాన్ శ్రవణాదీననువదన్తి వచాంసి తద్గతప్రాశస్త్యలక్షణయా తేషు రుచిముత్పాద్యానాత్మచిన్తాయామరుచిం కుర్వన్తి, ప్రవృత్త్యతిశయం జనయన్తీత్యర్థః । ప్రకృతసిద్ధ్యర్థం=సిద్ధే వస్తుని వేదాన్తప్రామాణ్యసిద్ధ్యర్థం । సిద్ధే వస్తుని సఙ్గతిగ్రహవిరహాది దూషయితుమిత్యర్థః ।
ఉపనిషదాం సిద్ధబోధకత్వే ఆక్షిప్తే పురుషస్యోపనిషద్గమ్యత్వసిద్ధవత్కారో భాష్యేఽనుపపన్న ఇత్యాశఙ్క్య తదుపయోగిన్యాయః సామర్థ్యాద్దపోతిత ఇత్యాహ —
ఇదమత్రేతి ।
పరనరవర్తిశబ్దార్థావబోధలిఙ్గస్య ప్రవృత్తేః సిద్ధవస్తున్యసంభవాన్న వ్యుత్పత్తిరిత్యుక్తమ్ —
అజ్ఞాతసఙ్గతిత్వేనేతి ।
తత్రాహ —
కార్యబోధే ఇతి ।
యదుక్తమర్థవత్తయేతి తత్సిద్ధపుత్రజన్మాదిబోధేఽపి హర్షాదిప్రయోజనలాభాన్న శబ్దానాం కార్యపరత్వం నియచ్ఛతీత్యాహ —
అర్థవత్తైవమితి ।
ఆఖణ్డలాదీనామ్ ఇన్ద్రాదీనామ్ । చక్రవాలం సమూహః । ధౌతాని శోధితాని । కలధౌతమయాని సౌవర్ణాని శిలాతలాని యస్య స తథా । ప్రమదవనాని ప్రమదాభిః సహ నృపాణాం క్రీడావనాని, తేషు విహారిణాం సంచరణశీలానాం । మణిమయశకున్తానాం రత్నమయపక్షిణాం । నినదః శబ్దః । అభ్యర్ణం నికటమ్ । ప్రతిపన్నం జనకస్య పితురానన్దనిబన్ధనం పుత్రజన్మ యేన స తతోక్తః । సిన్దూరరఞ్జితపుత్రపదాఙ్కితః పటః పటవాసః స ఎవోపాయనముపహారో లాటానాం ప్రసిద్ధః । మహోత్పలం పద్మమ్ ।
అర్థవేత్తైవమితి శ్లోకభాగం వ్యాచష్టే —
తథాచేతి ।
అనేన సిద్ధస్యాప్యప్రతిపిత్సితత్వాప్రతిపిపాదయిషితత్వే ప్రయుక్తే ।
శాస్త్రత్వం హితశాసనాద్ ఇత్యేతవ్ద్యాచష్టే —
ఎవంచేతి ।
ప్రవృత్తినివృత్త్యాశ్రవణం హి శాస్త్రే పురుషార్థాయ, తం తు వేదాన్తాన్తరేణాప్యాయాసం జ్ఞానాదేవానయన్తీతి భవన్తితరాం శాస్త్రాణీత్యర్థః ।
తత్సిద్ధమితి ।
తచ్ఛబ్దేన తస్మాదర్థేన సిద్ధశబ్దవ్యుత్పత్త్యాది పరామృశతా వక్ష్యమాణహేతోరసిద్ధిరుద్ధృతా ।
జ్యోతిష్టోమాదివాక్యే బాధం పరిహరతి —
వివాదేతి ।
భూతార్థవిషయాణీతి ।
న కార్యవిషయాణీత్యర్థః; ఇతరథా భూతార్థప్రతీతిమాత్రజనకత్వసాధనే సిద్ధసాధనాత్, ప్రమితిజనకత్వస్య సాధనే హేతోః సాధ్యసమతాపాతాత్ । యత్తచ్ఛబ్దావపి ప్రస్తుతభూతార్థం పరామృశతః । ఉపోపసర్గః సామీప్యార్థమాహ । నీత్యయం నిశ్చయార్థః ।
సదేరర్థమాహ —
సవాసనామితి ।
వస్త్వక్రియాశేషం వేదాన్తవిషయం దర్శయితుం భాష్యే విశేషణాని ప్రయుక్తాని వ్యాచష్టే —
అహంప్రత్యయేత్యాదినా ।
భాష్యే ‘అసంసారి’ ఇతి త్వంపదలక్ష్యనిర్దేశః, బ్రహ్మేతి తస్య బ్రహ్మత్వముక్తమ్ । క్రియారహితత్వసంసారిత్వం ।
వ్యవహితమప్యనన్యశేషత్వముత్పాద్యాద్యభావే హేతుత్వేన సంబన్ధయతి —
అతశ్చేతి ।
ఉత్పత్త్యాదిభిరాప్యం సాధ్యమ్ । సక్తవో హి ప్రాడ్ న వినియుక్తాః । న చ హోమేన భస్మశేషా ఉపయోక్ష్యన్తే, అతో న సంస్కార్యా ఇతి వినియోగభఙ్గేన హోమప్రాధాన్యమితి ।
అనన్యశేషత్వే స్వప్రకరణస్థత్వం హేతుత్వేన యోజయతి —
కస్మాదితి ।
ఎవం సిద్ధార్థవ్యుత్పత్తిసమర్థనేనోపనిషదాం బ్రహ్మాత్మైక్యే ప్రామాణ్యముక్తమ్, ఇదానీం భవత్వన్యత్ర సిద్ధే పుత్రజన్మాదౌ సఙ్గతిగ్రహః, న బ్రహ్మాణి; అవిషయత్వాత్; అతో న తత్రోపనిషత్ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్య తత్పరిహారపరత్వేన భాష్యమవతారయతి —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
స్వయంప్రకాశత్వేన స్ఫురత్యాత్మని సమారోపితదృశ్యనిషేధేన లక్షణయా శక్యం శాస్త్రేణ నిరూపణమితి భాష్యాభిప్రాయమాహ —
యద్యపీత్యాదినా ।
నను ప్రమాణాన్తరమితి తథావిధస్య నిషేధాత్కథమాత్మన్యుపాధినిషేధద్వారా లక్షణాఽత ఆహ —
నహి ప్రకాశ ఇతి ।
భాసమానే భాసమానం నిషేధ్యమిత్యేతావత్, నతు మానేన భాసమానే ఇతి, వైయర్థ్యాత్, తదిహ స్వతో భాత్యాత్మని తత్సాక్షిక ఉపాధిః శక్యనిషేధ ఇతి తదవచ్ఛేదకోఽపి న న భాసత ఇత్యన్వయః ।
న కేవలం నిషేధముఖేనైవావిషయనిరూపణమ్, అపి త్వాత్మాదిపదైరపి వ్యాప్త్యాద్యభిధానముఖేన పరిచ్ఛేదాభావోపలక్షితస్వప్రభ అత్మా లక్షణీయః, స చాత్మపదయుక్తాత్ ‘‘నేతి’’ వాక్యాదాత్మేతి నిరూప్యతే, బ్రహ్మపదయుక్తాచ్చాయమాత్మా బ్రహ్మేత్యాదేర్బ్రహ్మేతి నిరూప్యత ఇత్యాహ —
తేనేతి ।
ఇతిరిదమర్థే, య ఆత్మా ఇదం న ఇదం నేతి చతుర్థే వ్యాఖ్యాతః । స ఎష పఞ్చమాధ్యాయే నిరూప్యత ఇత్యర్థః ।
న కేవలమధిష్ఠానత్వేన ప్రపఞ్చసత్తాప్రదత్వాదాత్మసత్యతా, అపి తు తత్స్ఫురణప్రదత్వాచ్చేత్యాహ —
అపిచేతి ।
సంస్కార్యత్వనిరాసప్రస్తావే ‘సాక్షీ చేతా’ ఇతి మన్త్రోదాహరణేన ప్రత్యుక్తత్వాదితి భాష్యార్థః ।
నహ్యహంప్రత్యయవిషయేత్యాదిభాష్యమాత్మనోఽనధిగతత్వేనౌపనిషదత్వోపపాదనార్థం, తదవతారయతి —
ఎతదేవేతి ।
భాష్యే తత్సాక్షీతి విధికాణ్డానధిగతత్వముక్తమ్ । సర్వభూతస్థత్వేన బౌద్ధసమయానధిగతిః । వినశ్యత్సు సర్వేషు భూతేషు స్థితో న వినశ్యతీత్యర్థః । సావయవ ఆత్మేతి వివసనసమయానధిగతిః । సమత్వేన జీవోత్పత్తివాదిపఞ్చరాత్రతన్త్రానధిగతిః । కూటస్థనిత్యత్వేన కాణాదాదితర్కానధిగతిః । ఎకః సర్వస్యాత్మేతి వర్ణితః, అన్యతోఽనధిగతిముక్త్వా బాధాభావ ఉక్తః ।
అత ఇతి ।
అధిగతే హి బాధో నానధిగత ఇత్యర్థః । అథవా సర్వస్యాత్మత్వేన ప్రత్యాఖ్యాతుం న శక్యం , ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాదితి భాష్యం ‘తద్యోసావుపనిషత్స్విత్యాదినా వివృతం । పునరభిహితవిశేషణస్యాత్మనోఽహంప్రత్యయవిరోధమాశఙ్క్య తన్మిథ్యాత్వేనౌపనిషదత్వం వివృతమ్ ।
అనన్యశేషత్వవివరణాయ విధిశేషత్వం వేతి భాష్యం తదనుషఙ్గేణ వ్యాచష్టే —
న శక్య ఇతి ।
విధ్యశేషత్వే ఆత్మత్వాదితి హేతుం వ్యాచష్టే —
కుత ఇత్యాదినా ।
మా భూద్విధేయకర్మశేషత్వేన విధివిషయత్వమాత్మనః, స్వత ఎవ విధీయతాం నిషిధ్యతాం చేత్యాశఙ్కామపనేతుం న హేయ ఇతి భాష్యమ్, తత్రాపి హేతుత్వేనాత్మత్వాదిత్యేతద్యోజయతి —
అపిచేతి ।
అనన్యశేషత్వే స్వతో విధేయత్వాభావే చాత్మత్వం హేతురితి ‘అపిచ’ శబ్దార్థః ।
అత ఇతి ।
భాష్యోక్తాదేవ హేతోరిత్యర్థః ।
తమేవాహ —
సర్వేషామితి ।
నను ఘటాదివినాశస్య మృదాదౌ దర్శనాత్కథం పురుషావధిః సర్వస్య లయోఽత ఆహ —
పురుషో హీతి ।
కల్పితస్యాధిష్ఠానత్వాయోగాదాత్మతత్త్వమేవ తత్తదవచ్ఛిన్నమనిర్వాచ్యవిశ్వోదయాప్యయహేతురిత్యర్థః ।
నను పురుషోఽప్యనిర్వాచ్య ఇతి నేత్యాహ —
పురుషస్త్వితి ।
అనన్తోఽనవధిః । వికారో నాస్తీత్యుక్తం భేదాభేదవిచారే ।
ధర్మాన్యథాత్వవిక్రియాయా అభావముక్త్వా తద్ధేత్వభావమప్యాహ —
అపిచేతి ।
భాష్యే — యత ఎవ ధర్మాన్యథాత్వాభావోఽతఎవ నిత్యశుద్ధాదిస్వభావః ।
పురుషావధిః సర్వస్య లయ ఇత్యత్ర శ్రుతిమాహ —
తస్మాత్పురుషాదితి ।
కల్పితస్యాకల్పితమధిష్ఠానమిత్యుక్తయుక్తిపరామర్శీ తస్మాచ్ఛబ్దః ।i
నిరతిశయస్వతన్త్రతయా విధిశేషత్వాభావే శ్రుతిముదాహృత్య మానాన్తరాగమ్యతయా వేదాన్తైకవేద్యత్వే శ్రుతిముదాహరతి —
తం త్వేతి ।
తస్య వేదస్యేత్యర్థః ।
నను తర్హి ధర్మావబోధనమితి వక్తవ్యం, తత్రాహ —
ధర్మస్య చేతి ।
నను ప్రతిషేధానామనుష్ఠేయాబోధకత్వాత్కథం కర్మావబోధప్రయోజనతాఽత ఆహ —
ప్రతిషిధ్యమానేతి ।
శాబరవచనవదామ్నాయస్యేతి( జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౧) సూత్రే ఆమ్నాయశబ్దో విధినిషేధపర ఇతి సిధ్యతి ।
వికల్పముఖేన పరిహారాన్తరం చాహ —
అపిచేతి ।
ద్రవ్యగుణకర్మణాం తచ్ఛబ్దానామిత్యర్థః ।
క్రియార్థత్వాదిత్యత్రానర్థక్యమిత్యత్ర చార్థశబ్దోఽభిధేయపరః, ప్రయోజనపరో వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి —
యద్యుచ్యేతేత్యాదినా ।
నను చోదనా హి భూతం భవన్తం భవిష్యన్తమిత్యేవంజాతీయకం శక్నోత్యవగమయితుమితి శాబరవచసి విధివాక్యస్య భూతాదిబోధితా భాతి, న ద్రవ్యాదిశబ్దానాం క్రియాప్రయోజనతాఽ త ఆహ —
కార్యమర్థమితి ।
కార్యాన్వితభూతబోధిత్వే విధివాక్యస్య కథం తన్న్యాయేన బ్రహ్మవాక్యేష్వక్రియాశేషభూతవస్తుబోధిత్వసిద్ధిరత ఆహ —
అయమభిసంధిరితి ।
కార్యాన్వితబోధిత్వనియమః శబ్దానాం కిం వ్యుత్పత్తిబలాదుత ప్రయోజనార్థమ్ । తత్ర కేవలభూతవస్త్వవగమాదపి ప్రయోజనసిద్ధిముత్తరత్ర వక్ష్యతి ।
న తావద్వ్యుత్పత్తిబలాదిత్యాహ —
న తావదితి ।
కార్యార్థే కార్యశేషే ।
నను కార్యాన్వితపరత్వనియమాభావే పదానామతిలాఘవాయాన్వితపరత్వమపి త్యజ్యతామత ఆహ —
నాపీతి ।
తత్కిమిదానీం విశిష్టే పదశక్తిర్నేత్యాహ —
స్వార్థమితి ।
అయమభిసంధిః — పదైః పదార్థా ఎవాభిధీయన్తే అర్థాన్తరాన్వితతయా ఉపలక్ష్యన్తే; అన్యథా స్వరూపమాత్రాతిరేకివిశిష్టాభిధానే గౌరవం స్యాత్ । నను — అభిహితార్థస్వరూపాణాం విశిష్టైరనవినాభావాత్కథం లక్షణా? నహి గవార్థస్యానయత్యన్వయావినాభావః, చారయతినాప్యన్వయాత్, నచార్థాన్తరమాత్రాన్వయో లక్ష్యః; తస్య వ్యవహారానుపయోగాత్ ఇతి — చేన్న; అనవినాభావిభిరపి మఞ్చైః పురుషలక్షణాత్ । నను — మా భూదనవినాభావనియమః, తథాపి వాచ్యస్య లక్ష్యేణ సంబన్ధో వాక్యార్థే చానన్వయో వాచ్యః, మఞ్చా హి సంబద్ధాః పుంభిర్న చ వాక్యార్థేఽన్వీయన్తే, యథాహ శాలికనాథః – ‘వాచ్యార్థస్య చ వాక్యార్థే సంసర్గానుపపత్తితః । తత్సంబన్ధవశప్రాప్తస్యాన్వయాల్లక్షణోచ్యతే॥‘ ఇతి । తదిహ గామానయేత్యాదౌ న శ్రౌతార్థస్య వాక్యార్థేనానన్వయః , నాప్యన్వితస్య లక్ష్యస్యాస్త్యభిధేయేన సంబన్ధః అన్వితస్యాన్వయాన్తరాభావాత్, తత ఇహ న లక్షణా ఇతి । అత్రోచ్యతే; ముఖ్యార్థపరిగ్రహేఽనుపపత్తిస్తావల్లక్షణాయా నిదానం, తత్ర యథా పదేన పదార్థలక్షణాయాం వాచ్యార్థస్య వాక్యార్థే సంబన్ధానుపపత్తిః, ఎవం వాక్యార్థప్రత్యయోద్దేశేన ప్రత్యుక్తస్య పదవృన్దస్య యేఽభిధేయా అనన్వితపదార్థాస్తేషాం వాక్యార్థీభావానుపపత్తిరేవాన్విలక్షణాయా నిదానమ్ । నచాన్వితరూపస్యాభిధేయస్వరూపేణ సంబన్ధానుపపత్తిః; విశిష్టస్వరూపయోస్తాదాత్మ్యస్య కస్యాపి స్వీకారాత్ । నన్వేవమపి — అభిహితార్థైరర్థాన్తరాన్వితలక్షణాయాం కథం నియమః? అర్థాన్తరాణామానన్త్యాత్, తదుచ్యతే – ‘ఆకాఙ్క్షాసత్తియోగ్యత్వసహితార్థాన్తరాన్వితాన్ । పదాని లక్షయన్త్యర్థానితి నాతిప్రసఙ్గితా॥‘ ప్రయోగస్తు గోపదం, గామానయేతి వాక్యేనానయత్యన్వితగోత్వవాచకమ్, పదత్వాత్, తురగపదవదితి ।
ఎతత్సర్వమాహ —
ఎకేతి ।
ఎకప్రయోజనసిధ్ద్యుపయోగిత్వం హి పదార్థానామితరేతరవైశిష్ట్యమన్తరేణ న ఘటతేఽతః ప్రయోజనవత్త్వాయైకవాక్యత్వాయ చ లక్షణయాఽన్వితపరత్వం పదానాం వాచ్యమిత్యర్థః ।
నను విశిష్టానామప్యర్థానాం భేదాత్కథమేకవాక్యతా? అత ఆహ —
తథాచేతి ।
గుణభూతనానాపదార్థవిశిష్టప్రధానార్థస్యైక్యాదేకవాక్యత్వమిత్యర్థః ।
పదానామనన్వితార్థపర్యవసానేఽ న్వితపర్యవసానే చ భట్టసంమతిమాహ —
యథాహురితి ।
యదా లక్షణయా యోగ్యేతరాన్వితపరత్వం పదానాం, పదార్థానాం చ లక్షణాయాం ద్వారత్వేన తత్పరత్వం, తదా వేదాన్తానాం కార్యానన్వితబ్రహ్మపరత్వోపపత్తిరిత్యాహ —
ఎవచం సతీతి ।
భావ్యార్థత్వేనేతిభాష్యే భవ్యశబ్దో భవనకర్తృవచనత్వాదుత్పాద్యమాత్రపరో మా భూదిత్యాహ —
భవ్యమితి ।
భాష్యే భూతస్య క్రియాత్వప్రతిషేధస్య ప్రసక్తిమాహ —
నన్వితి ।
భవ్యసంసర్గిణా రూపేణ భూతమపి భవ్యమిత్యత్ర కిం కార్యం భవ్యం? ఉత క్రియా? ఉభాభ్యామపి భూతార్థస్య నైక్యమిత్యాహ —
న తాదాత్మ్యేతి ।
కార్యం హి సాధ్యతయా ప్రయోజనం, భూతం సాధకతయా ప్రయోజనీతి ।
ప్రవృత్తినివృత్తివ్యతిరేకేణేత్యాదిభాష్యేణ కార్యాన్వయనియమభఙ్గేన కూటస్థనిత్యవస్తూపదేశస్య సమర్థితత్వేఽపి కార్యాన్వితే వ్యుత్పత్తినియమమభ్యుపేత్యాపి పరిహారాన్తరం వక్తుముక్తశఙ్కామనువదతీత్యాహ —
శఙ్కత ఇతి ।
అఙ్గీకృతే కార్యాన్వితవ్యుత్పత్తినియమే కూటస్థనిత్యోపదేశానుపపత్తిరిత్యాహ —
ఎవంచేతి ।
భవతు కార్యాన్వితే భూతే సఙ్గతిగ్రహః, తథాపి స్వరూపం తత్ర ప్రతీయత ఎవ; విశిష్టేఽపి స్వరూపసద్భావాత్, తతః కిమత ఆహ —
తథాచేతి ।
స్వనిష్ఠభూతవిషయా ఇతి ।
కార్యానన్వితభూతవిషయా ఇత్యర్థః, నత్వనన్వితవిషయత్వమేవ; అన్వితే పదాతాత్పర్యస్య సమర్థితత్వాత్ । తే చ వక్ష్యమాణోదాహరణేషు దృశ్యమానా నాధ్యాహారాదిభిః క్లేశేనాన్యథయితవ్యా ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ — కార్యాన్వితే గృహీతసఙ్గతేః పదస్య కథం శుద్ధసిద్ధాభిధాయితా? నహి గోత్వే గృహీతశక్తి గోపదమభిదధాతి తురగత్వమత ఆహ —
న హీతి ।
ఎవం మన్మతే కార్యాన్వయో న శబ్దార్థః, కింతూపాధిః । తథాహి — కర్తవ్యతాతదభావావగమాధీనత్వాత్ ప్రవృత్తినివృత్త్యోః, ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యత్వాత్ప్రయోజనస్య, తదధీనత్వాచ్చ వివక్షాప్రయోగయోః, ప్రయోగాధీనత్వాచ్చ వాక్యార్థప్రతిపత్తివ్యుత్పత్త్యోః, వివక్షాదివత్కార్యాన్వయస్యాపి శబ్దార్థావగత్యుపాయతావగమ్యతే, అతో విరహయ్యాపి కార్యాన్వయం ప్రయోగభేదే భవతి భూతం వస్తు పదవాచ్యమ్; కథమపరథా భవతాం ప్రమాణాన్తరగృహీతకార్యాన్వితగృహీతసఙ్గతికపదవృన్దస్య వేదేఽపూర్వాన్వితాభిధాయితా? తదిదముక్తమ్ – ‘‘ఉపహితం శతశో దృష్టమపి తదేవ క్వచిదనుపహితం యది దృష్టం భవతి, తదా తదదృష్టం నహి భవతి, కింతు దృష్టమేవ భవతీతి’’ ।
అటవీవర్ణకాదయ ఇతి ।
తద్యథా — అస్తి కిల బ్రహ్మగిరినామా గిరివరః । ‘త్రైయమ్బకజటాజూటకలనాయ వినిర్మితా । పాణ్డురేవ పటీ భాతి యత్ర గోదావరీ నదీ॥‘ యస్య చ – ‘సకుసుమఫలచూతరుద్ధఘర్మద్యుతికరపాతవనాలిషూపజాతే । తమసి హరకిరీటచన్ద్రనున్నే ధవమనిశా ఇవ భాన్తి వాసరాణి॥‘ ఇత్యాదయ ఇతి ।
క్రియానిష్ఠా ఇతి ।
అకారప్రశ్లేషః ।
అభ్యుపేత్య కార్యాన్వయనియమం పర్యహార్షీత్, ఇదానీమభ్యుపగమం త్యజతి —
ఉపపాదితా చేతి ।
ఎవం తావద్వ్యుత్పత్తివిరోధం పరిహృత్య నిష్ప్రయోజనత్వచోద్యముద్భావ్య పరిహరతి —
యది నామేత్యాదినా ।
సముచ్చయాసంభవాదప్యర్థశ్చకారః శఙ్కాద్యోతీ, తామేవాహ —
యద్యపీతి ।
ఎవం తావద్ద్రవ్యగుణాదిశబ్దానాం విధివాక్యగతానాం కేవలభూతార్థతామాపాద్య తద్వద్బ్రహ్మాపి శబ్దగోచర ఇత్యుక్తమ్, ఇదానీం తు నిషేధవాక్యవద్వేదాన్తాః సిద్ధపరా ఇత్యాహ —
అపిచేత్యాదినా ।
యత్ర కృతిస్తత్రైవ కార్యమ్, నిషేధేషు కృతినివృత్తౌ తద్వ్యాప్తం కార్యం నివర్తత ఇత్యుక్త్వా కృతేరపి తద్వ్యాపకధాత్వర్థనివృత్త్యా నివృత్తిమాహ —
కృతిర్హీత్యాదినా ।
న ఘటవత్ప్రతిక్షణం సమాప్తః, కింతు పచతీతివత్పూర్వాపరీభూతః । సచ భవత్యాదావివ నాత్మలాభః, కింతు కర్తురన్యస్యోత్పాద్యస్యౌదనాదేరుత్పాదనాయామనుకూలః ప్రయత్నవిషయః ।
తత్ర హేతుమాహ —
సాధ్యేతి ।
న ద్రవ్యగుణౌ కృతివిషయావిత్యత్ర హేతుః —
సాక్ష్యాదితి ।
తత్రాపి తదుత్పాదనానుకూలో వ్యాపారః కృతివిషయ ఇత్యర్థః । భావార్థాః కర్మశబ్దాస్తేభ్యః క్రియా ప్రతీయేతైష హ్యర్థో విధీయతే (జై.అ.౨.పా.౧.సూ.౧) ఇతి ద్వితీయగతమధికరణమ్ ।
అత్ర గురుమతేనార్థం సంకలయతి —
ద్రవ్యేతి ।
అత్రావమర్శేఽపీత్యన్తః పూర్వః పక్షః । అయమర్థః — పదస్మారితానన్వితార్థేషు నిమిత్తేషు భావాన్వితావస్థా నైమిత్తికీ, తస్యామస్తి సిద్ధయోరపి ద్రవ్యగుణయోః క్రియాన్వయేన సాధ్యతా, అతో ద్రవ్యగుణభావార్థవాచకశబ్దానామవిశేషేణ సాధ్యార్థవాచకత్వాత్సాధ్యార్థవిషయత్వాచ్చ నియోగస్యావిశేషేణ నియోగవిషయసమర్పకత్వమితి॥
రాద్ధాన్తమాహ —
భావస్యేతి ।
భావశబ్దస్యేత్యర్థః । కార్యావమర్శ ఇత్యనుషఙ్గః । భావశబ్దో హి స్వత ఎవ సాధ్యరూపాం క్రియామవమృశతి, ద్రవ్యాదిశబ్దాస్తు క్రియాయోగద్వారా ద్రవ్యాదీన్సాధ్యతయాఽవమృశన్తి ।
కిమిత్యత ఆహ —
భావార్థేభ్య ఇతి ।
నియోగో హి సాక్షాత్కృతేరవిషయః సంస్తాద్విషయత్వాయ స్వావచ్ఛేదకత్వేన సాక్షాత్సాధ్యస్వభావం భావార్థమాకాఙ్క్షతి । తల్లాభే చ న క్రియాయోగద్వారా సాధ్యస్య ద్రవ్యాదేస్తద్విషయతా యుక్తా । అతో భావార్థశబ్దేభ్య ఎవ యజతీత్యాదిభ్యో విషయవిశిష్టాఽపూర్వాధిగతిరితి భావనావాచిభ్యోఽ పి భావో భావనేత్యాదిభ్యో నాపూర్వాధిగతిరితి కర్మశబ్దా ఇత్యుక్తమ్ । క్రత్వర్థవాచిభ్యః కర్మశబ్దేభ్యోఽపి యాగ ఇత్యాదిభ్యో నైవాపూర్వాధిగతిరితి భావార్థా ఇత్యుక్తమ్ । అతో ధాత్వర్థోపరక్తాభావనా యేషు భాతి యజేతేత్యాదిషు తేభ్యోఽపూర్వం ప్రతీయేతైష హి భావనాసాధ్యోఽపూర్వలక్షణోఽ ర్థో విధీయత ఇతి సూత్రార్థః ।
నను ద్రవ్యగుణౌ విధీయేతే దధిసాన్తత్యే, తత్ర తయోరేవ కార్యావచ్ఛేదకతా, అత ఆహ —
న చదధ్నేతి ।
ఆఘారః క్షారణమ్ । సాన్తత్యమవిచ్ఛిన్నత్వమ్ ।
యది దధ్యాదావపి భావార్థో విధేయః, తర్హి న్యాయవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
నచైతావతేతి ।
జ్యోతిష్టోమే శ్రూయతే – ‘సోమేన యజేతే’తి । తథా ‘ఐన్ద్రవాయవం గృహ్ణాతి, మైత్రావరుణం గృహ్ణాతి, ఆశ్వినం గృహ్ణాతీ’తి । తత్ర సంశయః — కిమైన్ద్రవాయవాదివాక్యే విహితానాం సోమరసానాం యాగానాం చ యథాక్రమం సోమేన యజేతేతి సోమయాగశబ్దావనువదితారౌ, ఉత ద్రవ్యయుక్తస్య కర్మణో విధాతారావితి॥ తత్రైన్ద్రవాయవాదివాక్యేషు ద్రవ్యదేవతాఖ్యరూపప్రతీతేర్యాగానుమానాదితరత్ర రూపాప్రతీతేః సముదాయానువాద ఇతి ప్రాప్తే — ద్వితీయే (జై.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౭ — ౨౦) రాద్ధాన్తితమ్, నానువాదత్వం అప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । లతావచనో హి సోమశబ్దో న రసవచనః, ఐన్ద్రవాయవాదిశబ్దాస్తు రసానభిదధతీతి న తదనువాదీ సోమశబ్దః । న చ యజేతేతి ప్రత్యక్షే యాగే తదనుమా, అతః ప్రాప్త్యభావాన్న యజిరప్యనువాదీ । తస్మాత్సోమవాక్యే యాగవిధిరితరత్ర రసానమిన్ద్రాదిదేవతాభ్యో గ్రహణాన్యుపకల్పనాని విధీయన్త ఇతి । । ఎవం యథా సోమేనేతి వాక్యే విశిష్టవిధిః, ఎవం దధిసాన్తత్యాదివాక్యాని యది ద్రవ్యగుణవిశిష్టహోమాఘారవిధాయీని, తర్హి అగ్నిహోత్రాఘారవాక్యే తద్విహితహోమానామాఘారాణాం చ సముదాయావనువదేతాం, తథాచాధికరణాన్తరవిరోధ ఇతి శఙ్కా॥ తథాహి ద్వితీయే స్థితమ్ — ఆఘారాగ్నిహోత్రమరూపత్వాత్(జై.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౩) । ‘ఆఘారమాఘారయత్యూర్ధ్వమాఘారయతి’ ‘సన్తతమాఘారయతి’ । తథా ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ‘దధ్నా జుహోతి’ ‘పయసా జుహోతీతి’ శ్రూయతే । తత్ర సంశయః — కిం సన్తతదధ్యాదివాక్యవిహితానామాఘారహోమానామాఘారాగ్నిహోత్రవాక్యే సుముదాయానువాదినీ, ఉతాపూర్వయోరాఘారహోమయోర్విధాతృణీ ఇతి॥ తత్రానువాదినీ; అరూపత్వాత్, నహ్యత్ర దధిసాన్తత్యాదివాక్యవిహితహోమాఘారేభ్యో విశిష్టం రూపమస్తి, హోమాఘారమాత్రం తు ప్రకృతముపలభ్యతే, అతోఽనువాదత్వే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః; విధీ ఇమౌ స్యాతామ్ ; ఆధారయతిజుహోతిశబ్దాభ్యామనుష్ఠేయార్థప్రతీతేః, తత్సంనిధౌ శ్రుతస్య సాన్తత్యవాక్యస్య దధ్యాదివాక్యస్య చ విశిష్టవిధిత్వే గౌరవప్రసఙ్గేన తద్విహితభావార్థానువాదేన గుణవిధానార్థత్వాదితి॥ హన్త నైతేన విరుధ్యతే సాన్తత్యదధ్యాదివాక్యే భావార్థవిషయం కార్యమిత్యభ్యుపగమః ।
అత్ర హేతుమాహ —
యద్యపీతి ।
యద్యపి సన్తతాదివాక్యే సాక్షాత్కృతివిషయత్వాద్భావార్థస్య తదవచ్ఛిన్నమేవ కార్యం; యద్యపి చ కార్యం ప్రతి సాక్షాదవిషయావనవచ్ఛేదకౌ ద్రవ్యగుణౌ; తథాపి భావార్థం ప్రత్యనుబన్ధతయావచ్ఛేదకతయా విధీయేతే ।
తత్ర హేతుమాహ —
భావార్థో హీతి ।
తత్కిం భావార్థో ద్రవ్యాదిశ్చ విధేయః, తర్హి వాక్యభేదః, నేత్యాహ —
తథాచేతి ।
తర్హి సన్తతాదివాక్యాని విశిష్టవిధయః స్యుః, స్యాచ్చాగ్నిహోత్రాదివాక్యమనువాదః, తత్రాహ —
ఎవంచేతి ।
యద్యప్యత్ర విశిష్టవిషయో విధిః ప్రతీయతే; తథాపి భావార్థద్వారా ద్రవ్యాదికమపి విషయీకరోతి । తత్ర సంక్రాన్తో యది భావార్థమన్యతో విహితం న లభేత, తర్హి గౌరవమప్యురరీకృత్య విశిష్టం విదధీత; అథ లభేత, తత ఉపపదాకృష్టశక్తిర్ద్రవ్యాదిపరో భవత్యనువదతి తు భావార్థమ్ । తదాహుః – ‘సర్వత్రాఖ్యాతసంబద్ధే శ్రూయమాణే పదాన్తరే । విధిశక్తియుపసంస్క్రాన్తేః స్యాద్ధాతోరనువాదతా॥‘ ఇతి । తదిహాగ్నిహోత్రాదివాక్యత ఎవ భావార్థలాభాద్ద్రవ్యాదిపరతా । మీమాంసకైకదేశినః ఆగ్నేయ ఇత్యాదౌ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధో విధేయ ఇత్యాహుః ।
తత్రాపి సిద్ధస్య న విధేయత్వమిత్యుక్తమతిదిశతి —
ఎతేనేతి ।
ఎకదేశీ సంబన్ధస్య భావనాఽవచ్ఛేదకత్వేన విధేయత్వం శఙ్కతే —
నన్విత్యాదినా ।
నను యథాశ్రుతభవత్యర్థ ఎవ విధీయతాం, కిం సంబన్ధవిధినేత్యాశఙ్క్య భవత్యర్థస్య కర్తా సిద్ధోఽసిద్ధో వా ।
ప్రథమే విధివైయర్థ్యం, చరమే నియోజ్యాభావాద్విధ్యభావ ఇత్యుక్త్వా కిం తర్హి విధేయమితి వీక్షాయామాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రయోజ్యః ఉత్పాద్యః । తద్వ్యాపారో హి భవనమ్ ।
తస్య హి వ్యాపారం భవతిధాతుర్విశినష్టి —
భవతీతి ।
భవనం చ నోత్పాదకవ్యాపారమన్తరేణేతి భవనావినాభూతో భావకవ్యాపారో విధేయ ఇత్యర్థః । నన్విత్యాదినా చోద్యచ్ఛలేన సిద్ధాన్తీ మీమాంసకైకదేశినం దూషయతి । భవతు లక్షితభావనాయా విధానం, తస్యాస్తు న సంబన్ధో విషయః, తస్య దధ్యాదివత్సాక్షాత్కృతివిషయత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
నన్వవ్యాపారోఽపి ఘటాదిః కరోత్యర్థరూపభావనావిషయో దృశ్యతే, అత ఆహ —
న హీతి ।
యది దణ్డాదివిషయో హస్తాదివ్యాపారః కృతివిషయః, తర్హి కథం ఘటం కుర్వితి ఘటస్య కృతికర్మతా భాత్యత ఆహ —
ఘటార్థామితి ।
ఘటవిషయవ్యాపార ఎవ కృతిసాధ్యో ఘటస్తూద్దేశ్యతయా ప్రయోజనమితి కర్మత్వనిర్దేశ ఇత్యర్థః ।
యది సంబన్ధో న విధేయస్తర్హ్యాగ్నేయవాక్యే కిం విధేయమత ఆహ సిద్ధాన్త్యేవ —
అతఎవేతి ।
అత్యక్తస్య హవిషో దేవతాసంబన్ధాసంభవాద్యాగః సంబన్ధాక్షిప్తః ।
నను యజేరప్యపుమర్థత్వాత్కథం విధేయతా? అత ఆహ —
ఆగ్నేయేనేతి ।
యాగేనేత్యాగ్నేయపదస్య లక్ష్యనిర్దేశః, భావయేదితి భవతిపదస్య । యత ఎవాగ్నేయవాక్యే యాగవిధిరత ఎవానువాదే యజేతేతి శ్రుతమ్; అన్యథా సంబన్ధ ఎవ శ్రూయేతేత్యర్థః । ఉక్తం ద్వితీయే — ప్రకరణం తు పౌర్ణమాస్యాం రూపావచనాత్ (జై.అ.౨.పా.౨.సూ.౩) । ఎవం సమామనన్తి ‘‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం పౌర్ణమాస్యాం చాచ్యుతో భవతి’’ ‘‘ఉపాంశుయాజమన్తరా భవతి’’ ‘‘తాభ్యామేతమగ్నీషోమీయమేకాదశకపాలం పౌర్ణమాసే ప్రాయచ్ఛత్’’ ‘‘ఐన్ద్రం దధ్యమావాస్యాయామ్’’ ‘‘ऎన్ద్ర పయోఽమావాస్యాయామి’’తి । తథా ‘‘య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే’’ ‘‘య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజతే’’ ఇతి । తత్ర సందేహః — కిమిమౌ యజతీ కర్మణోరపూర్వయోర్విధాతారావుత ప్రకృతాగ్నేయాదియాగానాం సముదాయస్యానువదితారావితి॥ తత్రాభ్యాసాత్కర్మాన్తరవిధీ । న చ ద్రవ్యదేవతే న స్తః; ధ్రౌవాజ్యస్య సాధారణ్యాన్మాన్త్రవర్ణికదేవతాలాభాచ్చ । ఆజ్యభాగక్రమే హి చతస్త్రోఽనువాక్యాః సన్తి । ద్వే ఆగ్నేయ్యౌ, ద్వే సౌమ్యే । తే చ క్రమాద్బలీయసా వాక్యేనాజ్యభాగాభ్యామపచ్ఛిద్యానయోః కర్మణోర్విధాస్యేతే ।
ఎవంహి సమామనన్తి ।
‘‘వార్త్రఘ్నీ పౌర్ణమాస్యామనూచ్యేతే’’ “వృధన్వతీ అమావాస్యాయామితి’’ । వృత్రఘ్నీపదవత్యౌ వార్త్రఘ్నీ । వృధన్వత్పదవత్యౌ వృధన్వతీ । తస్మాత్కర్మాన్తరవిధిః; ఇత్యేవం ప్రాప్తే — అభిధీయతే । ప్రక్రియత ఇతి ప్రకరణం ప్రకృతాని కర్మాణి పౌర్ణమాస్యమావాస్యాసంయుక్తవాక్యయోరాలమ్బనమ్ । కుతః? రూపావచనాత్ । ధ్రౌవాజ్యలాభేఽపి దేవతా న లభ్యతే । న చ మన్త్రవర్ణేభ్యస్తల్లాభః; తేషాం క్రమాదాజ్యభాగశేషత్వాత్ । యత్తు వాక్యం బలీయ ఇతి, సత్యం; బలవదపి న క్రమస్య బాధకమవిరోధాత్ । క్రమావగతాజ్యభాగాఙ్గభావస్యానువాక్యాయుగలద్వయస్య పౌర్ణమాస్యమావాస్యాకాలయోర్విభాగేన ప్రయోగవ్యవస్థాపకత్వాత్ । కాలే హీమౌ శబ్దౌ రూఢౌ, న కర్మణి । కాలద్వయోపహితకర్మసముదాయద్వాయానువాదస్య చ ప్రయోజనం దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిత్యధికారవాక్యగతద్విత్వోపపాదనమ్ ।
తస్మాత్సముదాయానువాదావితి ।
ఉత్పత్త్యధికారయోరవిసంవాదార్థమప్యాగ్నేయాదివాక్యే యాగవిధిరభ్యుపేయ ఇత్యాహ —
అతఎవేతి ।
అత్రాప్యధికారవిధౌ యజేత ఇతి దర్శనాత్ప్రాగపి యాగవిధిరిత్యర్థః ।
కృతినిర్వర్త్యస్య ధాత్వర్థస్యైవ నియోగావచ్ఛేదకతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విధిర్నియోగః ।
ఎవం నియోగకృతిభావార్థానాం వ్యాప్యవ్యాపకతాముక్త్వా వ్యాపకనివృత్త్యా వ్యాప్యనివృత్తినిషేధేష్వాహ —
తథాచేత్యాదినా ।
నిషేధేషు భావార్థాపాదనమిష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్యాభ్యుపగమే బాధకమాహ —
ఎవంచేతి ।
నామధాత్వర్థయోగే హి నఞః పర్యుదాసకతా, న హన్యాదిత్యాదౌ త్వాఖ్యాతయోగాత్ప్రతిషేధో భాతి । తత్రానీక్షణవల్లక్ష్యః పర్యుదాస ఇత్యేకో దోషోఽపరశ్చ విధినిషేధవిభాగలోప ఇత్యర్థః ।
ప్రజాపతివ్రతన్యాయం (జై.అ.౪.పా.౧.సూ.౩ — ౯) విభజతే నిషేధేషు తదభావాయ —
నేక్షేతేతి ।
తత్ర హి తస్య బ్రహ్మచారిణో వ్రతమిత్యనుష్ఠేయవాచివ్రతశబ్దోపక్రమాదేకస్మింశ్చ వాక్యే ప్రక్రమాధీనత్వాదుపసంహారస్యాఖ్యాతయోగినా నఞ ప్రతీతోఽపి ప్రతిషేధోఽననుష్ఠేయత్వాదుపేక్ష్యతే । ధాత్వర్థయోగేన చ పర్యుదాసో లక్షణీయః । తథా చేక్షణవిరోధినీ క్రియా సామాన్యేన ప్రాప్తా తద్విశేషబుభుత్సాయాం చ సర్వక్రియాప్రత్యాసన్నః సంకల్ప ఇత్యవగతమ్ । ఈక్ష ఇతి తు సంకల్పః ఈక్షణాపర్యుదాసేన నాద్రియతే; తతోఽనీక్షణసఙ్కల్పలక్షణా యుక్తా, నైవం నిషేధేషు సంకోచకమస్తీత్యర్థః ।
ఎవం నిషేధేషు భవార్థాభావమభిధాయ తద్వ్యాప్తకృతినియోగయోరభావమాహ —
తస్మాదితి ।
తదయం ప్రయోగః —
విమతం న నియోగావచ్ఛేదకం, అభావత్వాత్సంమతవదితి ।
క్రియాశబ్ద ఇతి ।
విభాగభాష్యేఽక్రియార్థానామానర్థక్యాభిధానాదిహ క్రియాశబ్దః కార్యవచనః । అకార్యార్థానాం హ్యానర్థక్యం నియోగవాదినో మతం, న భావార్థావిషయాణామ్; నియోగస్యాప్యభావార్థత్వాదితి ।
నిషేధేషు భావార్థాభావాన్న కార్యమిత్యుక్తం, తత్ర హేత్వసిద్ధిం శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
విధిశ్రుతిసిద్ధో నియోగో విషయం భావార్థమాక్షిపతు, స ఎవ కః? న తావద్ధననాదిః; తస్య రాగప్రాప్తేః, అనుపాత్తక్రియావిధౌ చ లక్షణాప్రసఙ్గాత్, అత ఆహ —
న చ రాగత ఇతి ।
లక్షణయా హననవిరోధీ యత్నో విధేయః, ప్రయోజనలాభే చ లక్షణా న దోషాయేత్యర్థః ।
ఇత్యాహేతి ।
అస్యాం శఙ్కాయామాహేత్యర్థః ।
వ్యవహితాన్వయేన వ్యాకుర్వన్ భాష్యముదాహరతి —
నచేతి ।
భాష్యే నఞ ఇతి పదమ్ అనురాగేణేత్యధస్తనేనాప్రాప్తక్రియార్థత్వమిత్యుపరితనేన చ సంబధ్యతే ।
స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణేతి ।
నేదమనువాదస్థం; తథా సతి హి సర్వమేవ భాష్యం ప్రతిజ్ఞాపరం స్యాత్ – ‘స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణ యన్నఞోఽప్రాప్తక్రియార్థత్వం తన్నేతి’ ।
తచ్చ న యుక్తమ్; నఞశ్చేత్యుత్తరభాష్యస్య చశబ్దయోగేన శఙ్కానిరాసిత్వాద్ధేత్వదర్శనాత్, తన్మా భూదితి పృథక్కృత్య హేతుభాగమాకాఙ్క్షాపూర్వకం యోజయతి —
కేనేతి ।
కిమిహ విధేయం హననాది వా నఞర్థో వా విధారకప్రయత్నో వేతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయతి —
హననేత్యాదినా ।
అత్ర విధారప్రయత్నవిధిరాశఙ్కితః, స ఎవ చ నిరాకర్తవ్యః, ఇతరత్తు పక్షద్వయం పరస్య శాఖాచంద్రమనిరాసార్థం దూషితమ్ ।
నను నఞర్థశ్చేన్న విధీయతే, తర్హి హననం నాస్తీత్యాదావివ సిద్ధతయా ప్రతీయేతేత్యాశఙ్క్యాహ —
అభావశ్చేతి ।
రాగప్రాప్తకర్తవ్యతాకహననలక్షణప్రతియోగిగతం సాధ్యత్వమభావే సమారోప్యత ఇత్యర్థః ।
కర్తవ్యత్వాభావబోధస్య నివర్తకత్వమయుక్తం; సత్యపి తస్మిన్హననగతదృష్టేష్టసాధనత్వప్రయుక్తకర్తవ్యతాయా అనపాయాదిత్యుత్తరభాష్యస్య శఙ్కామాహ —
నను బోధయన్వితి ।
ఔదాసీన్యస్య ప్రాగభావతయా కారణానపేక్షత్వాదధ్యాహరతి —
పాలనేతి ।
నిషేధేషు నఞ్ సమభివ్యాహృతవిధిప్రయత్నేన ప్రకృత్యర్థభూతహననాదిగతక్షుద్రేష్టోపాయతామనపబాధ్య తద్గతగురుతరాదృష్టానిష్టోపాయతా జ్ఞాప్యతేఽతో నివృత్త్యుపపత్తిరితి వక్తుం లోకే విధినిషేధయోరిష్టానిష్టోపాయత్వబోధకత్వం వ్యుత్పత్తిబలేన దర్శయతి —
అయమభిప్రాయ ఇత్యాదినా ।
ప్రవర్తకేషు వాక్యేషు ఇత్యతః ప్రాక్తనేన గ్రన్థేన ।
ఇన్దూదయగతహితసాధనతాయాం న ప్రవృత్తిహేతుతా, ప్రాక్కృతభుజఙ్గాఙ్గులిదానే చ నాధునా నివృత్తిహేతుత్వం, తతో విశినష్టి —
కర్తవ్యతేతి ।
కర్తవ్యతయా సహైకస్మిన్ ధాత్వర్థే సమవేతావిష్టానిష్టసాధనభావౌ తౌ తథోక్తౌ ।
ఫలేచ్ఛాద్వేషయోరుక్తవిధసాధనభావావగమపూర్వకత్వాభావాదనైకాన్తికత్వమాశఙ్క్యాహ —
ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతేతి ।
దృష్టాన్తే సాధ్యవికలతామాశఙ్క్యాహ —
న జాత్వితి ।
శబ్దాదీనామపూర్వపర్యన్తానాం యే ప్రత్యయాస్తత్పూర్వావిచ్ఛాద్వేషౌ బాలస్య మా భూతాం, ప్రత్యక్షవ్యవహారే సర్వేషామభావాదిత్యర్థః । పచతీత్యాదౌ ప్రతీతాపి భావనా న ప్రవర్తికేతి త్రైకాల్యానవచ్ఛిన్నేత్యుక్తమ్ । ఇత్యానుపూర్వ్యా సిద్ధః కార్యకారణభావ ఇత్యన్వయవ్యతిరేకప్రదర్శనపరమ్ । ఇష్టేత్యాది సిద్ధమిత్యన్తమిష్టానిష్టోపాయతావగమస్య ప్రవృత్తినివృత్తీ ప్రతి హేతుత్వప్రదర్శనపరమ్ ఇతి వివేక్తవ్యమ్ ।
నను కర్తవ్యతేష్టాసాధనత్వవిశిష్టవ్యాపారపరః శబ్దోఽస్తు, కిం ధర్మమాత్రపరత్వేనాత ఆహ —
అనన్యలభ్యత్వాదితి ।
వ్యాపారో లోకసిద్ధ ఇతి న శబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
నను హననాదిషు ప్రత్యక్షదృష్టేష్టసాధనత్వకర్తవ్యత్వయోర్నిషేద్ధుమశక్యత్వాత్కథమభావబుద్ధిరితి భాష్యమత ఆహ —
నిషేధ్యానాం చేతి ।
దృశ్యమానమపీష్టం బహ్వదృష్టానిష్టోదయావహత్వాదనిష్టమిత్యనర్థహేతుత్వజ్ఞాపనపరం వాక్యమ్ । ఎవంచ పర్యుదాసపక్షాదస్య పక్షస్య న విశేష ఇతి న శఙ్క్యం; శ్రుతేష్టసాధనత్వాభావోపపత్తయేఽనిష్టసాధనత్వకల్పనాత్, త్వన్మతే శ్రుతం పరిత్యజ్యాశ్రుతవిధారకప్రయత్నవిధికల్పనాదితి । ఆయతిర్భావిఫలమ్ ।
ప్రవృత్త్యభావమిత్యస్య వ్యాఖ్యా —
నివృత్తిమితి ।
ఉద్యమక్రియాయా మయోపరన్తవ్యమితి బుద్ధ్యా నివర్తతే, నతు ప్రవృత్తిప్రాగభావమాత్రమిత్యర్థః ।
యథోక్తాభావబుద్ధేరౌదాసీన్యస్థాపకత్వేఽపి క్షణికత్వాత్తద్ద్వంసే హననోద్యమః స్యాచ్ఛశ్వత్తత్సంతతౌ చ విషయాన్తరజ్ఞానానుదయప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
యథాగ్నిః పునర్జ్వాలోపజనననిదానమిన్ధనం దహన్నుశాన్తోఽపి భవతి భావినీనాం జ్వాలానాముదయవిరోధీ, ఎవమభావబుద్ధిః క్షణికతయా స్వయమేవ శామ్యత్యపి హననాద్యహితోపాయతానవబోధం దగ్ధ్వా తన్నిదానా ఉపరితనీః ప్రవృత్తీ రుణద్ధీతి ।
భాష్యార్థమాహ —
తావదేవేతి ।
నహ్యభావబుద్ధిరౌదాసీన్యస్యానాదినః స్థాపనకారణం, యేన తదభావే కారణాభావాదిదం న భవేత్, అపిత్వపవాదనిరాసికేత్యాహ —
ఎతదుక్తమితి ।
అనాదిత్వాదౌత్సర్గికమౌదాసీన్యం, తత్రాపవాదనివర్తకారాన్నిధావప్యౌత్సర్గికస్థేమ్ని దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
కమఠః కూర్మః ।
యదౌదాసీన్యం తత్ప్రాగభావరూపత్వాదుక్తమపి న నివృత్తిహేతుః; తతః కర్తవ్యత్వేన ప్రసక్తక్రియాప్రతియోగికనివృత్తిరూపేణ విశిష్టం నివృత్త్యుపయోగి, యద్ధన్యాత్తన్నేతి ప్రసక్తక్రియానివృత్తిరూపతా చౌదాసీన్యస్య న; సర్వదా క్రియాప్రసఙ్గాభావాత్, అతః కాకవదుపలక్షణమ్, తాదృశ్యా నివృత్త్యోపలక్ష్యౌదాసీన్యం విశినష్టి భాష్యకార ఇత్యాహ —
ఔదాసీన్యమితి ।
నను కేయం ప్రసక్తక్రియానివృత్తిః? న తావద్ధననాదిప్రాగభావః, అనాదిత్వాదేవ తద్బోధనస్యానుపయోగాత్ । నాపి తద్ధ్వంసః; ప్రసక్తక్రియాయా అనుదయేన ధ్వంసాయోగాత్, ఉచ్యతే, ‘హననోద్యతఖఙ్గాదేః పరావర్తనముచ్యతే । నివృత్తిరితి తస్మిన్హి హననం న భవిష్యతి’॥ ఎషా చ నివృత్తిః నఞర్థబోధఫలా, నఞర్థస్తు హననగతేష్టసాధనత్వాభావ ఎవేతి ।
భాష్యే జైమినీయమానర్థక్యాభిధానం క్రియాసన్నిధిస్యార్థవాదాదివిషయమిత్యుక్తమ్, తదామ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదితి హేతోస్తద్బలేనాక్రియార్థానామప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షస్య విధ్యేకవాక్యత్వేన ప్రామాణ్యమితి సిద్ధాన్తస్య చ తద్విషయత్వోపలక్షణార్థమిత్యాహ —
పురుషార్థానుపయోగీతి ।
స్వయం పుమర్థబ్రహ్మావగమపరత్వముపనిషదామసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య భాష్యవ్యాఖ్యాయా పరిహరతి —
యదపీత్యాదినా ।
అవగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి భాష్యేఽవగతిశబ్దాభిప్రాయమాహ —
సత్యమితి ।
సాక్షాత్కారస్య స్వరూపత్వాన్న నివర్తకతేతి, తత్రాహ —
బ్రహ్మసాక్షాత్కారశ్చేతి ।
ఆత్మానమపి స్వం సాక్షాత్కారమితి ।
శ్రవణాదిసంస్కృతమనోజన్యశ్చేత్సాక్షాత్కారః కథం తర్హి వేదప్రమాణజనితేని భాష్యమత ఆహ —
అత్రచేతి ।
అశరీరత్వం దేహపాతోత్తరకాలమితి శఙ్కాయాం సశరీరత్వస్య నిమిత్తవర్ణనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
సశరీరత్వం మిథ్యాత్వాజ్జీవత ఎవ జ్ఞానేన నివర్త్యం, తర్హ్యశరీరత్వమప్యభావత్వాత్తథేత్యాశఙ్క్య న తత్త్వతః శరీరసంబన్ధాభావోపలక్షితస్యాతథాత్త్వాదిత్యాహ —
యత్పునరితి ।
భాష్యే తచ్ఛబ్దేన నహ్యాత్మన ఇతి ప్రస్తుతాత్మపరామర్శ ఇత్యాహ —
తదితీతి ।
శరీరసంబన్ధస్యేత్యాద్యసిద్ధేరిత్యన్తం భాష్యం వ్యాచష్టే —
న తావదితి ।
‘శరీరసంబన్ధస్య ధర్మాధర్మయోరి’త్యాది ‘ప్రసఙ్గా’దిత్యన్తం భాష్యం వివృణోతి —
తాభ్యాం త్వితి ।
ఆత్మని స్వతోఽ సిద్ధాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యాం జన్యశరీరసంబన్ధం ప్రతి ప్రీయమాణే వాదినీ సిద్ధే శరీరసంబన్ధే ధర్మాదిసంబన్ధః తత్సిద్ధౌ శరీరాదిసంబన్ధ ఇతి పరస్పరాశ్రయం స్వపక్షే ప్రాపయతీత్యర్థః ।
ధర్మాధర్మవ్యక్త్యోః శరీరసంబన్ధవ్యక్తేశ్చేతరేతరహేతుత్వే యద్యపీతరేతరాశ్రయః, తథాపి న దోషోఽనాదిత్వాదితి సత్కార్యవాదీ శఙ్కతే —
యద్యుచ్యేతేతి ।
తత్ర నిత్యసత్యోర్వ్యక్త్యోర్న హేతుహేతుమత్తా, అభివ్యక్త్యోస్తు కాదాచిత్క్యోరితరేతరాధీనత్వే ఎకస్యా అప్యసిద్ధేరన్ధపరమ్పరాతుల్యానాదిత్వకల్పనా స్యాదిత్యాహ —
అన్ధపరమ్పరేతి ।
అసత్కార్యవాదీ వ్యక్తిభేదేనేతరేతరాశ్రయం పరిహరతీత్యాహ —
యస్త్వితి ।
కిం త్వేష ఇతి ।
ఇదానీన్తనశరీరసంబన్ధహేతురిత్యర్థః ।
పూర్వ ఎవాత్మశరీరసంబన్ధో విశేష్యతే —
పూర్వధర్మాధర్మభేదజన్మన ఇతి ।
పూర్వాభ్యాం ధర్మాధర్మవిశేషాభ్యాం జన్మ యస్య స తథోక్తః ।
ఎష త్వితి ।
వర్తమాన ఇత్యర్థః ।
ఆత్మన్యధ్యాసప్రస్తావోక్తయుక్తిభిర్నైకోపి క్రియాసంబన్ధః, కథమనన్తవ్యక్తిసంభవ ఇతి పరిహరతీత్యాహ —
తం ప్రత్యాహేతి ।
దేహాత్మసంబన్ధహేతుర్మిథ్యాభిమానః ప్రత్యక్ష ఇత్యుక్తమ్, తదాక్షిప్య సమాధత్తే —
యే త్వితి ।
అప్రసిద్ధవస్తుభేదస్యాన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయౌ భ్రాన్తినిమిత్తావితి ప్రతిజ్ఞాయ సంశయనిమిత్తశబ్దప్రత్యయోదాహరణం భాష్యేఽనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తిశబ్దేన సమారోప ఉక్తః ।
అస్తి చ సంశయస్యాపి సమారోపత్వమిత్యాహ —
తత్ర హి పురుషత్వమితి ।
భ్రాన్తేరప్యుచితనిమిత్తాపేక్షణాదకస్మాదిత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
శుక్లభాస్వరస్యేతి ।
సాధారణధర్మిణీ దృష్టే కిం తన్మాత్రం విపర్యయకారణముత సాదృశ్యాదిదోషమిలితమ్ ।
నాద్యః; ధవలభాస్వరరూపస్య శుక్తిరజతసాధారణ్యే సతి వ్యవహితరజతనిశ్చయాత్ ప్రాగేవ సన్నిహితశుక్తినిశ్చయప్రసఙ్గాదిత్యభిధాయ ద్వితీయం దూషయతి —
సంశయో వేతి ।
సమానో ధర్మో యస్య స తథోక్తః ।
దృష్టేఽపి సాధారణే ధర్మిణి నిశ్చయః స్యాద్యద్యన్యతరకోటినిర్ణాయకం ప్రమాణం స్యాత్, స్థాణుత్వ ఇవ శాఖాదిదర్శనం, బాధకం వా ప్రమాణం కోఠ్యన్తరముపలభ్యేత, యథా తత్రైవ పురుషత్వవిపరీతే నిశ్చేష్టత్వాది, నైవమిహేత్యాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
ఉపలబ్ధిః సాధకం ప్రమాణమ్, అనుపలబ్ధిర్బాధకం, తయోరభావోఽత్రావ్యవస్థా । తతః సంశయో వా యుక్త ఇత్యధస్తనేనాన్వయః ।
నను విశేషద్వయస్మృతౌ సంశయః, ఇహ తు రజతమేవ స్మృతమితి విపర్యయ ఎవేతి, తత్రాహ —
విశేషద్వయేతి ।
అత్ర హేతుమాహ —
సంస్కారేతి ।
ఇతిశబ్దో హేతౌ । ఉద్బుద్ధః సంస్కారో హి స్మృతిహేతుః తదుద్బోధహేతుశ్చ సాదృశ్యమ్, తస్య ద్విష్టత్వేన శుక్తిరజతోభయనిష్ఠత్వేన హేతునోభయత్రైతత్సాదృశ్యం తుల్యమితి యతోఽతః సంశయ ఎవ యుక్తః । న చ రాగాద్విపర్యయః; విరక్తస్యాపి శుక్తౌ రజతభ్రమాదితి । ఎషాత్ర సంశయసామగ్ర్యక్షపాదేన వర్ణితా – ‘‘సమానానేకధర్మోపపత్తేర్విప్రతిపత్తేరుపలబ్ధ్యనుపలబ్ధ్యవ్యవస్థాతశ్చ విశేషాపేక్షో విమర్శః సంశయ’’ ఇతి । సమానధర్మః సాధారణధర్మః । అనేకస్మాద్వ్యావృత్తో సాధారణోఽనేకధర్మః ।
ఎవమిహ విపర్యయనియామకం దృష్టం నాస్తీత్యుపపాద్యాకస్మాచ్ఛబ్ద ఎవమభిప్రాయ ఇత్యాహ —
అత ఇతి ।
కథం తర్హి దృశ్యమానవిపర్యయనియమః ? తత్రాహ —
అనేనేతి ।
దృష్టం హేతుం ప్రతిషిధ్య కార్యనియమం ప్రతిజానతా భాష్యకారేణాదృష్టం కర్మ హేతుత్వేనార్థాదుక్తమితి ।
నను తదపి సమం కిం న స్యాత్? తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
శ్రుతిస్మృతీరితి ।
శ్రుతిం స్మృతిం చేత్యర్థః ।
సాక్షాత్కారో హి దృష్టం ఫలం, తాదర్థ్యం మననాదేర్వదన్భాష్యకారో విధిం న మృష్యత ఇత్యాహ —
తదిదమితి ।
అత్రైకే వదన్తి — న దృష్టా శ్రవణాదేరవగత్యుపాయతా; కృతశ్రవణాదీనామపి కేషాంచిదిహ సాక్షాత్కారాసమున్మేషాత్, తాత్కాలికశ్రవణాదివిధురవామదేవాదేరప్యపరోక్షజ్ఞానసముదయాచ్చ, జన్మాన్తరకృతస్య చ విధిమన్తరేణ సాధనభావానవకల్పనాత్, శ్రవణాదివిధ్యనభ్యుపగమే చ తద్విధ్యురరీకారప్రవృత్తప్రథమసూత్రతద్భాష్యకదర్థనాదయుక్తస్తదనభ్యుపగమః —
ఇతి । ।
తత్ర న తావదనుష్ఠితసాధనస్యేహ ఫలాదర్శనం తద్విధివ్యాప్తమ్; అనవరతం వైశేషికాద్యసచ్ఛాస్త్రశ్రావిణామప్యపటుమతీనాం కేషాంచిత్తచ్ఛాస్త్రార్థానవబోధదర్శనేఽపి తచ్ఛ్రవణవిధ్యభావాత్ । నాపి భవాన్తరకృతకర్మణ ఇహ ఫలజనకతా తద్విధివ్యాప్తా; జాతిస్మరస్య ప్రాచి భవే ధనముపార్జ్య భువి నిఖన్య ప్రమీతస్యేహ జన్మని తదాదాయ భోగాన్భుఞ్జానస్యాపి ప్రాగ్భవీయధనోపార్జనాయాః సంప్రతితనఫలార్థమవిహితాయా అపి హేతుభావోపలమ్భాత్ । ప్రథమసూత్రం తు శాస్త్రీయవిషయఫలనిరూపకం న విధివిచారపరమితి । కించ — ప్రాధాన్యం శ్రవణాదేర్న భవతామపి సంమతమ్ । గుణకర్మత్వమత్రైవ భాష్యకృద్భిర్నిజుహ్వువే॥
‘యది హ్యవగతం బ్రహ్మాన్యత్ర వినియుజ్యేతేత్యాదినేతి’
ఇత్యుక్తమధస్తాదితి ।
గాన్ధర్వశాస్త్రాభ్యాసవదపూర్వానపేక్షయా సాక్షాత్కారహేతుతోక్తేత్యర్థః । గుణకర్మ హ్యుపయోక్ష్యమాణశేషః; యథాఽవఘాతాది, ఉపయుక్తశేషో వా; యథా కృతప్రయోజనప్రయాజశేషాజ్యస్య హవిష్షు క్షారణం ‘ప్రయాజశేషేణ హవీంష్యభిఘారయేదితి’ విహితమ్ ।
తదిహాత్మన ఉపయుక్తోపయోక్ష్యమాణత్వాభావాన్న తద్విషయం మననాది గుణకర్మేత్యాహ —
తదపీతి ।
న చ శ్రవణాదిసంస్కృతస్యాత్మనః సాక్షాత్కారజన్మన్యస్తూపయోగ ఇతి శ్రవణాదిగుణకర్మత్వసిద్ధిః; అపూర్వోపయోగిన ఎవ గుణకర్మత్వాద్, దృష్టే తు సాక్షాత్కారేఽపూర్వాభావేన తదయోగాదితి । నను బాహ్యక్రియావిధిః ప్రథమకాణ్డే గతో మానసజ్ఞానవిధివిచారాయ పృథగారంభ ఇతి శఙ్కాపోహార్థమారభ్యమాణం చేతి భాష్యమ్॥
అహం బ్రహ్మాస్మీతి వాక్యస్య తదర్థస్య చేతరప్రమాణావసానత్వమయుక్తం, నిత్యనివృత్తిప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానపర ఇతిశబ్ద ఇత్యాహ —
ఇతికరణేనేతి ।
విధీనామద్వైతజ్ఞానవిరోధం దర్శయతి —
విధయో హీతి ।
త్ర్యంశా భావనా హి ధర్మః । తద్విషయా విధయః సాధ్యాదిభేదాధిష్ఠానాస్తద్విషయాః ।
అపి చైతేఽనుష్ఠేయం ధర్మముపదిశన్తస్తదుత్పాదినః పురుషేణ తమనుష్ఠాపయన్తీతి సాధ్యధర్మాధిష్ఠానాస్తత్ప్రమాణానీతి యావత్, అతో నిత్యసిద్ధాద్వైతబ్రహ్మావగమే తేషాం విరోధ ఇత్యాహ —
ధర్మోత్పాదిన ఇతి ।
నహీతి ।
హేతుభాష్యస్య ప్రతీకోపాదానమ్ ।
నహీత్యాదినిర్విషయాణీత్యన్తం భాష్యం వ్యాఖ్యాతి —
అద్వైతే హీతి ।
విషయనిషేధో వాక్యార్థభేదః సాధ్యసాధనాదిపదార్థభేదస్తమ్భాద్యర్థభేదశ్చాద్వైతావగతౌ న భవతీతి భాష్యార్థః ।
అప్రమాతృకాణీత్యేతద్వ్యాచష్టే —
న చ కర్తృత్వమితి ।
జ్ఞానకర్తృత్వమిత్యర్థః । నిర్విషయాణ్యప్రమాతృకాణీతి బహువ్రీహీ విశేషణపరౌ । తథా సతి హి విషయప్రమాతృనిషేధయోర్హేతుత్వసిద్ధిః ।
భాష్యే చకారః కరణనిషేధార్థ ఇత్యాహ —
తదిదమితి ।
భాష్యస్థప్రమాణశబ్దో భావసాధనత్వేన జ్ఞానవాచీ తతశ్చకారేణ కరణనిషేధః ।
పుత్రాదావహమిత్యభిమానో గౌణాత్మా చేత్తర్హి ముఖ్యాత్మనా కిం గుణసామ్యమత ఆహ —
యథేతి ।
వాహీకో నామ దేశవిశేషస్తన్నివాసీ తచ్ఛబ్దోక్తః ।
పుత్రాదేరుపకారకత్వారోపాద్య ఆత్మాభిమానస్తస్మిన్నివృత్తే మమత్వబాధనేత్యాహ —
గౌణాత్మన ఇతి ।
శ్రవణాదిప్రమాణబాధముక్త్వా ప్రమిత్యభావమాహ —
న కేవలమితి ।
బోధీతీనన్తపాఠో వ్యాఖ్యాతః । సప్తమ్యన్తస్తు నిగదవ్యాఖ్యాతః ।
నియతప్రాక్సత్త్వం హి కారణత్వం, ప్రమాత్రాదిశ్చ జ్ఞానకారణం, తస్మిన్ సకృదుదితతత్త్వసాక్షాత్కారాన్నివృత్తే నోర్ధ్వం జ్ఞానానువృత్తిరిత్యర్థపరత్వేన ప్రథమార్ధం వ్యాఖ్యాయ ప్రమాతృలయే ఫలినోఽభావాద్ మోక్షస్యాపుమర్థతేతి శఙ్కాం ద్వితీయార్ధవ్యాఖ్యయా నిరస్యతి —
న చ ప్రమాతురితి ।
అన్వేష్టవ్యః పరమాత్మాఽన్వేష్టుః ప్రమాతృత్వోపలక్షితాచ్చిదేకరసాన్న భిన్నస్తతోఽధ్యస్తప్రమాతృత్వబాధేఽప్యుపలక్షిత ఆత్మైవ పాపదోషాదిరహితోఽన్విష్టో విదితః స్యాదతో నోక్తదోష ఇత్యర్థః ।
నను యద్యన్వేష్టురాత్మభూతం బ్రహ్మ, కిమితి తర్హి సంసారే న చకాస్తి? తత్రాహ —
ఉక్తమితి ।
ప్రమాత్రాదేస్తత్త్వజ్ఞానహేతుతాం సిద్ధవత్కృత్య జ్ఞానాత్తన్నివృత్తౌ హేత్వభావాత్ఫలాభావ ఉక్తః ।
స న, బాధ్యస్య ప్రమాత్రాదేః ప్రమానుత్పాదకత్వాపాతాద్ ఇతి శఙ్కోత్తరత్వేన తృతీయశ్లోకం వ్యాఖ్యాతి —
స్యాదేతదితి ।
యదలీకం తన్న ప్రమాహేతురితి వ్యాప్తిం ప్రశిథిలయతి —
ఎతదుక్తమితి ।
య ఉత్పద్యతేఽనుభవో న స పారమార్థికో యః పారమార్థికో న స ఉత్పద్యతేఽతశ్చాప్రమాణాత్కథం పారమార్థికానుభవోత్పత్తిరిత్యయమిష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాహ —
నచాయమితి ।
వృత్తావపి ప్రతిబిమ్బితచిదంశః సత్యో ఽస్తి, తత ఉక్తమ్ —
ఎకాన్తత ఇతి ।
నను వృత్తిరూపసాక్షాత్కారోఽలీకత్వాదవిద్యాత్మకః కథమవిద్యాముచ్ఛిన్ద్యాదవిద్యా వా కథం స్వవిరోధినం తం జనయేదత ఆహ —
అవిద్యా త్వితి ।
అలీకస్యాపి సత్యవిషయత్వాదవిద్యానివర్తకత్వోపపత్తిః, దృష్టం చ స్వప్నోపలబ్ధవ్యాఘ్నాదీనాం స్వోపాదానావిద్యానివర్తకత్వమితి భావః । అవిద్యామయీ వృత్తిర్యద్యవిద్యాముచ్ఛిన్ద్యాత్తామేవ స్వనివర్తికామవిద్యాం జనయేద్వోభయథాప్యుక్తమార్గేణ న కాచిదనుపపత్తిరిత్యర్థః । విద్యాం వృత్తిమవిద్యాం చ కార్యకారణభావేన సహితే యో వేద సోఽవిద్యోపాదానత్వేన తన్మయ్యా వృత్త్యా తదుపాదానం మృత్యుమవిద్యాం తీర్త్వా స్వరూపభూతవిద్యోపలక్షితమమృతమనుత ఇతి శ్రుతేరర్థః॥ భాష్యోదాహృతశ్రుతయో వ్యాఖ్యాయన్తే । ఉత్తరత్రాపి తత్తదధికరణసమాప్తౌ శ్రుతయో వ్యాఖ్యాస్యన్తే ।
సదేవేతి ।
సదిత్యస్తితామాత్రముక్తమ్ । ఎవశబ్దోఽవధారణార్థః ।
కిం తదవధ్రియత ఇత్యత ఆహ —
ఇదమితి ।
యదిదం వ్యాకృతం జగదుపలభ్యతే తత్, అగ్రే ప్రాగుత్పత్తేః వికృతరూపపరిత్యాగేన సదేవాసీత్, హే సౌమ్య ప్రియదర్శనేతి శ్వేతకేతుః పిత్రా సంబోధ్యతే ।
మా భూత్స్థూలం పృథివీగోలకాదీదమ్బుద్ధిగ్రాహ్యం ప్రాగుత్పత్తేః, అన్యత్తు మహదాదికం కిమాసీత్? నేత్యాహ —
ఎకమేవేతి ।
స్వకార్యపతితమన్యన్నాసీదిత్యర్థః ।
మృదో ఘటాకారేణ పరిణమయితృకుమ్భకారవత్ కిం సతోఽన్యన్నిమిత్తకారణమాసీత్? నేత్యాహ —
అద్వితీయమితి ।
ఆప్నోతీత్యాత్మా పరమకారణం, వై ఇతి జగతః ప్రాగవస్థాం స్మారయతి । ఇదమిత్యాదిపదవ్యాఖ్యా పూర్వవత్ । తదితి ప్రకృత ఆత్మా పరామృశ్యతే, య ఇన్ద్రో మాయాభిః పురురూప ఈయత ఇత్యుక్తః । నపుంసకప్రయోగస్తు విధేయబ్రహ్మాపేక్షః ।
తదేతదేవ యద్బ్రహ్మ తద్వా కింలక్షణమిత్యత ఆహ —
అపూర్వమితి ।
నాస్య పూర్వం కారణం విద్యత ఇత్యపూర్వమ్, అకార్యమిత్యర్థః । తథా నాస్యాపరం కార్యం వాస్తవం విద్యత ఇత్యనపరమ్, అకారణమితి యావత్ । నాస్యాన్తరం జాత్యన్తరమ్ అన్తరాలే విద్యత ఇత్యనన్తరమ్, దాడిమాదివత్స్వగతరసాన్తరవిధురమిత్యర్థః । ఎవంవిధమన్యదపి కూటస్థమేతదనాత్మకతయా బాహ్యమస్య న విద్యత ఇత్యబాహ్యమితి । యత్పురస్తాద్ దృశ్యమవిద్యాదృష్టీనామబ్రహ్మేవ ప్రతిభాసతే, తత్సర్వమిదమమృతం బ్రహ్మైవ వస్తుత ఇత్యర్థః । తథా పశ్చాద్దక్షిణతః ఇత్యాదిమన్త్రశేషేణ సర్వాత్మత్వమవగన్తవ్యమ్॥ సంపతత్యస్మాదముం లోకం ఫలభోగాయేతి సంపాతః కర్మ, తద్యావత్తావదుషిత్వా ఆవర్తత ఇతి । ఇష్టం శ్రౌతమ్ । పూర్తం స్మార్తమ్ । దత్తం దానమ్॥ పరమార్థతః శరీరసంబన్ధరహితం వావ ఎవ సన్తం భవన్తమ్ తమాత్మానం వైషయికే ప్రియాప్రియే న స్పృశతః । । ఎవం పరమార్థతోఽశరీరం శరీరేష్వనవస్థేష్వనిత్యేష్వవస్థితం నిత్యం, మహాన్తమ్ ।
??మహత్త్వమాపేక్షికమిత్యాశఙ్క్యాహ —
విభుమ్ ॥
మన్తృమన్తవ్యభేదనిషేధార్థమాహ —
ఆత్మానమితి ।
ఈదృశమాత్మానం మత్వా ధీరో ధీమాన్న శోచతి॥ ప్రాణః క్రియాశక్తిః పరమార్థతో న విద్యతే యస్య సోఽప్రాణః । తథా జ్ఞానశక్తిమన్మనో యస్య నాస్తి సోఽమనాః । క్రియాశక్తిమత్ప్రాణనిషేధేన తత్ప్రధానాని కర్మేన్ద్రియాణి, జ్ఞానశక్తిమన్మనోనిషేధేన తత్ప్రధానాని జ్ఞానేన్ద్రియాణి చ సవిషయాణి నిషిద్ధాని । యస్మాదేవం తస్మాచ్ఛుభ్రః శుద్ధ ఇతి । స్వప్నాద్యవస్థాకృతకర్మస్వకర్తాత్మేత్యుక్తం స యత్తత్ర కించిత్పశ్యత్యనన్వాగతస్తేన భవతీతి పూర్వవాక్యే ।
తత్ర హేతురుచ్యతే —
అసఙ్గో హీతి ।
మూర్తం హి మూర్తాన్తరేణ సంసృజ్యమానం సృజ్యతే । ఆత్మా స్వయం పురుషో న మూర్తః । అతో న కేనచిత్సృజ్యత ఇత్యసఙ్గః । అతో న కర్తేతి॥ ధర్మాదధర్మాత్తత్ఫలసుఖదుఃఖాచ్చ కృతాత్ కార్యప్రపఞ్చాద్ అకృతాత్కారణాద్ అన్యత్ర పృథక్ భూతం భూతాదేః కాలాదన్యత్ర తేనానవచ్ఛేద్యం, చేత్పశ్యసి తద్వదేతి మృత్యుం ప్రతి నచికేతసః ప్రశ్నః॥ అస్య విదుషోఽప్రవృత్తఫలాని కర్మాణి, తస్మిన్ పరావరే బ్రహ్మణి ఆత్మత్వేన దృష్టే క్షీయన్తే । పరం కారణమ్ । అవరం కార్యమ్ । తద్రూపే తదధిష్ఠానే ॥ బ్రహ్మణః స్వభావమానన్దం విద్వాన్ । యదస్మిన్దేహే జలసూర్యవత్ ప్రవిష్టం బ్రహ్మ జీవాభిధం తదాచార్యేణ బోధ్యమానమాత్మానమేవ విధూతకల్పనమవేద్ విదితవత్ । కిం సాఙ్ఖ్యమత ఇవ ద్వైతమధ్యే? న, అపి తు అహం బ్రహ్మాద్వితీయమస్మీతి । తస్మాదేవ విజ్ఞానాదవిద్యాకృతాసర్వత్వనివృత్త్యా తద్ బ్రహ్మ సర్వమభవత్॥ యస్మిన్ సర్వాణి భూతాని ఆత్మైవాభూద్విజానత ఇతి యః సర్వాత్మభావో విద్యాభివ్యక్త ఉక్తః, తత్రాత్మని తత్ర చాజ్ఞానకాలే ఆత్మైకత్వం పశ్యతః కో మోహః । తత్పదలక్ష్యం బ్రహ్మ ఎతదాత్మభావేనావస్థితమహమస్మీతి పశ్యన్నేతస్మాదేవ దర్శనాదృష్టిః వామదేవాఖ్యః పరం బ్రహ్మ అవిద్యానివృత్తిద్వారా ప్రతిపన్నవాన్ కిలేతి । హశబ్దో వ్యవధానేన సంబన్ధనీయః । స ఎతస్మిన్దర్శనే స్థితః సర్వాత్మభావప్రకాశకానహం మనురిత్యాదీన్మన్త్రాంశ్చ దదర్శ॥ భారద్వాజాదయః షడృషయః పరం విద్యాప్రదం పిప్పలాదం గురుం విద్యానిష్క్రయార్థమనురూపమన్యదపశ్యన్తః పాదయోః ప్రణమ్య ప్రోచుః । త్వం హ్యాస్మాకం పితా బ్రహ్మశరీరస్యాజరామరస్య విద్యాయా జనయితృత్వాద్, ఇతరౌ తు శరీరమేవ జనయతః । జనయితృత్వమపి సిద్ధస్యైవావిద్యానివృత్తిముఖేనేత్యాహ — యస్త్వం నః । అస్మానవిద్యామహోదధేః పరమపునరావృత్తిలక్షణం పారం తారయసి విద్యాబలేనేతి ప్రశ్నోపనిషత్॥ శ్రుతం హ్యేవ మే ఇత్యాదిచ్ఛన్దోగశ్రుతిః సనత్కుమారనారదసంవాదరూపా । తత్రాపి తారయత్విత్యన్తముపక్రమస్థం వాక్యం శేషమాఖ్యాయికోపసంహారస్థం వాక్యాన్తరమ్ । మే మమ భగవద్దృశేభ్యో భగవత్సదృశేభ్యః । ఇదం శ్రుతమ్ । యత్తరతి శోకం మనస్తాపమకృతార్థబుద్ధిమాత్మవిదితి । సోఽహమనాత్మవిత్త్వాచ్ఛోచామి అతస్తం మాం శోకసాగరస్య పారమన్తం భగవాంస్తారయతు ఆత్మజ్ఞానోడుపేనేతి । వల్కలాదివచ్చిత్తరఞ్జకో రాగాదికషాయో మృదితః క్షాలితో వినాశితో యస్య జ్ఞానవైరాగ్యాభ్యాసక్షారజలేన తస్మై నారదాయ తమసోఽవిద్యాలక్షణస్య పారం పరమార్థతత్త్వం దర్శితవాన్॥ సంవర్గవిద్యాయాం శ్రూయతే । వాయుర్వావ సంవర్గో యదా వా అగ్నిరుద్వాయతి ఉపశామ్యతి వాయుమేవాప్యేతి ప్రలీయతే యదా సూర్యోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి । యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి । యదాఽప ఉచ్ఛుష్యన్తి వాయుమేవాపియన్తి వాయుర్హ్యేవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్తే ఇత్యాధిదైవతమ్ । అథాధ్యాత్మమ్ — ప్రాణోవావ సంవర్గో యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మన ఇతి । తద్ బ్రహ్మవిది తత్కార్యాదన్యదేవ । అథో అపి అవిదితాత్కారణాత్ అధి ఉపరి అన్యదిత్యర్థః । యేన ప్రమాత్రా ఇదం సర్వం వస్తు విజానాతి లోకః, తం కేన కరణేన విజానీయాత్? కరణస్య జ్ఞేయవిషయత్వాత్ప్రమాతరి వృత్త్యనుపపత్తేః । తస్మాత్ప్రమాతాపి న జ్ఞేయః కిన్తు తత్సాక్షీత్యర్థః । యద్వాచా శబ్దేనానభ్యుదితమ్ అప్రకాశితమ్ ।
యేన బ్రహ్మణా సా వాగభ్యుద్యతే ప్రకాశ్యతే ఇత్యవిషయత్వమ్ ఉపన్యస్యాహ —
??।
తదేవాత్మభూతమ్ ప్రమాతృత్వాదికల్పనా అపోహ్యేత్యేవకారార్థః । బ్రహ్మ మహత్తమమితి త్వం విద్ధి, హే శిష్య యదుపాధివిశిష్టం దేవతాదీదమిత్యుపాసతే జనాః ఇదం త్వం బ్రహ్మ న విద్ధీతి । యస్య బ్రహ్మామతమవిషయ ఇతి నిశ్చయః, తస్య తద్ బ్రహ్మ మతం సమ్యగ్ జ్ఞాతం యస్య పునర్మతం విషయతయా మతం బ్రహ్మేతి మతిర్న, స వేద బ్రహ్మభేదబుద్ధిత్వాత్ । ఎతౌ విద్వదవిద్వత్పక్షావనువదతి — అనియమార్థమ్ । అవిజ్ఞాతమితి విషయత్వేనావిజ్ఞాతమేవ బ్రహ్మ సమ్యగ్విజానతాం విజ్ఞాతమేవ విషయతయా భవతి యథావదవిజానతామ్ । దృష్టేశ్చక్షుర్జన్యాయాః కర్మభూతాయా ద్రష్టారం స్వభావభూతయా నిత్యదృష్ట్యా వ్యాప్తారం దృశ్యయాఽనయా న పశ్యేః । విజ్ఞాతేర్బుద్ధిధర్మస్య నిశ్చయస్య విజ్ఞాతారమితి పూర్వవత్ । తయోర్జీవపరయోర్మధ్యే ఎకో జీవః పిప్పలం కర్మఫలమ్ అన్యః పరమాత్మాఽభిచాకశీతి పశ్యత్యేవ నాత్తి । ఆత్మీయం శరీరమ్ ఆత్మా శరీరాదిసంయుక్తమాత్మానమిత్యర్థః । ఎకో దేవో గూఢః । ఛన్నః । సర్వవ్యాపిత్వం న గగనవత్, కింతు సర్వభూతాన్తరాత్మా, కర్మాధ్యక్షః కర్మఫలప్రదాతా, సర్వభూతానామధివాసోఽధిష్ఠానమ్ ।
సాక్షిత్వే హేతుశ్చేతేతి ।
చైతన్యస్వభావ ఇత్యర్థః । కేవలో దృశ్యవర్జితః నిర్గుణో జ్ఞానాదిగుణవాన్ న భవతి॥ స ఆత్మా, పరితః సమన్తాత్ అగాత్సర్వగతః శుక్రమిత్యాదయః శబ్దాః పుల్లిఙ్గత్వేన పరిణేయాః; స ఇత్యుపక్రమాత్ । అకాయో లిఙ్గశరీరవర్జితః । అవ్రణోఽక్షతః । అస్నావిరః శిరరహితః । అవ్రణాస్నావిరత్వాభ్యాం స్థూలదేహరాహిత్యముక్తమ్ ।
శుక్ర ఇతి ।
బాహ్యశుద్ధివిరహఉక్తః । శుద్ధ ఇత్యాన్తరరాగాద్యభావః । అపాపవిద్ధో ధర్మాఽధర్మరహితః । భాష్యేఽనాధేయాతిశయత్వనిత్యశుద్ధత్వయోః పూర్వసిద్ధవదుక్తహేత్వోః సిద్ధిమేతౌ మన్త్రౌ దర్శయత ఇతి బోద్ధవ్యమ్ । ఆత్మానం సాక్షిణమయం పరమాత్మాఽస్మీత్యపరోక్షతయా జానీయాచ్చేత్, కశ్చిత్పురుషః చేచ్ఛబ్దః ఆత్మసాక్షాత్కారస్య దుర్లభత్వప్రదర్శనార్థః । స స్వవ్యతిరిక్తమాత్మనః కిం ఫలమిచ్ఛుః కస్య వా పుత్రాదేః కామాయ ప్రయోజనాయ, తదలాభనిమిత్తతయా శరీరం సంతప్యమానమను తదుపాధిః సన్ సంజ్వరేత్ సంతప్యేత । నిరుపాధ్యాత్మదర్శినో నాన్యదస్తి ప్రయోజనం నాప్యన్యః పుత్రాదిరిత్యాక్షేపః । య ఆత్మా చతుర్థేఽథాత ఆదేశో నేతి నేతీతి వాక్యేన విశ్వదృశ్యనిషేధేన వ్యాఖ్యాతః స ఎష పఞ్చమేఽధ్యాయే నిరుప్యత ఇత్యర్థః । యథేన్ద్రియాదిభ్యః పరం పరమాసీన్నైవం పురుషాదస్తి కించిత్పరం సా పురుషలక్షణా కాష్ఠావధిః సూక్ష్మత్వమహత్వాదేః సైవ గతిః పరః పురుషార్థః । యస్యోదాహృతసవిశేషబ్రహ్మణా । పృథివ్యేవ యస్యాయతనమిత్యుపక్రమ్యోపన్యస్తానామధిష్ఠానం తమౌపనిషదముపనిషద్భిరేవ విజ్ఞేయమ్ । విశేషణస్య వ్యావర్తకత్వాదయమర్థో లభ్యతే । పురుషం త్వా త్వాం పృచ్ఛామి హే శాకల్యేతి యాజ్ఞవల్క్యస్య ప్రశ్నః । ‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుత’ ఇతి పూర్వవాక్యే జీవన్ముక్తిరుక్తా । తత్ర దేహే వర్తమానోఽపి పూర్వవన్న సంసారీత్యత్ర దృష్టాన్తః । తత్తత్ర యథాఽహినిర్ల్వయినీ అహిత్వగ్ వల్మీకాదౌ ప్రత్యస్తా ప్రక్షిప్తా మృతా ప్రాగ్వదహినాత్మత్వేనానభిమతా శయీత వర్తేత ఎవమేవేదం విద్వచ్ఛరీరం ముక్తేన పూర్వవదాత్మత్వేనానభిమతం శేతే । అథాయం సర్పస్థానీయో జీవన్ముక్తః శరీరే వర్తమానోఽప్యశరీరః । అహిరపి హి త్యక్తత్వచా సంయుక్తోఽపి తామహమితి నాభిమన్యతే । అశరీరత్వాదేవామృతః ప్రాణితి జీవతీతి ప్రాణః నిరుపాధిః సన్నిత్యర్థః । ఎవంచ బ్రహ్మైవ తచ్చ బ్రహ్మతేజ ఎవ విజ్ఞానజ్యోతిః పరమార్థవివేకతోఽచక్షురపి బాధితానువృత్త్యా సచక్షురివేత్యాదిశ్రుత్యన్తరయోజనా॥ ఇతి వేదాన్తకల్పతరౌ చతుస్సూత్రీ సమాప్తా॥
పరమా పరమానన్దబోధసల్లక్షణాఞ్చితమ్ । యమాశ్లిష్యతి సర్వజ్ఞం తం వన్దే పురుషోత్తమమ్॥
కార్యాన్వయమితి ।
శ్లోకపూరణార్థ ఎవంకారః । స్వయం పురుషార్థే ఇతి సంబన్ధః ।
యది సర్వజ్ఞే వేదాన్తప్రామాణ్యం సిద్ధం, కిమధికరణాన్తరేణ? అత ఆహ —
తచ్చేతి ।
సర్వజ్ఞే జగత్కారణే సమన్వయప్రదర్శనేన చేతనం తదిత్యుపక్షిప్తమ్ । తదాక్షిప్య సమర్థ్యత ఇతి సఙ్గతిః । ప్రయోజనం తు ‘తత్త్వమసీతి’ తచ్ఛబ్దవాచ్యప్రధానైక్యసంపత్తిః పూర్వపక్షే ।
సిద్ధాన్తే తు చేతనస్య బ్రహ్మైక్యమితి ।
జీవాణువ్యతిరిక్తేతి కారణస్య జీవవ్యతిరేకేణ జీవా ఎవ స్వకర్మద్వారా కర్తార ఇతి మతం నిరస్తమ్ । అణువ్యతిరేకేణాణుసఙ్ఘాతవాదః । చేతనగ్రహణేన ప్రధానవాదః । పరమాణవ ఇతి సిద్ధాన్తాద్భేద ఇతి॥ ఆదిగ్రహణేనేతి । సాంఖ్యాదయ ఇతి భాష్యే ఇతి । అనుమానవాక్యేతి । సిద్ధాన్తే అనుమానాని వాక్యాని చ బీజమ్, అన్యత్ర తు తదాభాసా ఇతి ।
జ్ఞానేతి ।
సర్వజననశక్తిసర్వవిషయజ్ఞానే బ్రహ్మణో న స్తః కుతః? తస్య జ్ఞానక్రియాశక్త్యభావాత్, జ్ఞానక్రియయోః శక్తీ జ్ఞానక్రియాశక్తీ తయోరభావాదిత్యర్థః ।
యస్య హి కించిన్మాత్రజననశక్తిః కించిన్మాత్రజ్ఞానశక్తిర్వా న సంభవతి, కుతస్తస్య సర్వవిషయజననశక్తిః సర్వవిషయజ్ఞానం చ భవేతామ్? శక్తిద్వయాభావే హేతుమాహ —
అపరిణామిన ఇతి ।
కార్యోన్నేయే హి శక్తీ, కార్యే చ జ్ఞానక్రియే నాస్య స్తోఽపరిణామిత్వాదిత్యర్థః । ప్రధానే తు పరిణామిత్వాదస్తి సంభవ ఇత్యర్థః ।
నన్వపరిణామిన్యపి జ్ఞానగుణః ప్రయత్నగుణశ్చ కిం న స్యాతామత ఆహ —
ఎకత్వాచ్చేతి ।
ఎకరూపత్వాన్నిర్గుణత్వాదిత్యర్థః । అథవాఽపరిణామిత్వం సాధయతి నిరవయవత్వాదితి యావత్ ।
నను చేతనత్వాదపరిణామ్యపి సర్వజ్ఞమత ఆహ —
స్వరూపేతి ।
అవృత్తికం సర్వవిషయపరిణామరహితమ్ ।
నన్వావృతజ్ఞానా జీవాః, బ్రహ్మ తు అనావృతం కిం న సర్వజ్ఞమత ఆహ —
న చ స్వరూపేతి ।
జ్ఞానకర్తృత్వం హి జ్ఞాతృత్వమిత్యర్థః ।
అఙ్గీకృత్యాపి స్వరూపస్య కార్యతామాహ —
కార్యత్వే చేతి ।
స్యాదేతత్ — కథమచేతనం చేతనానధిష్ఠితం ప్రవర్తేతాత ఆహ —
భోగేతి ।
పురుషార్థేన ప్రయుక్త ఆక్షిప్తశ్చాసావనాదిః ప్రధానపురుషసంయోగః ప్రధానస్య పురుషం ప్రతి పారార్థ్యలక్షణః సంబన్ధస్తన్నిమిత్తః సర్గ ఇతి॥
గౌణశ్చేత్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౬) ఇత్యాదిసూత్రనిరస్యాః శఙ్కాః సౌకర్యార్థమేకత్రలిఖతి —
తదైక్షతేత్యాదినా ।
వృద్ధాః శబరస్వామినః ।
యజ్ఞపురుషస్య ‘‘శిరో హ వా ఆగ్నేయో హృదయముపాంశుయాజ’’ ఇతి ప్రధానాగ్నేయప్రాయవచనాత్ ప్రధానకర్మోపాంశుయాజ ఇత్యుక్త్వా లోకేఽప్యుదాహరతి —
యథాగ్నేత్యాది ।
అగ్నయః శ్రేష్ఠః ।
కథం నిత్యస్య జీవస్య ప్రధానే లయోఽత ఆహ —
ప్రధానాంశేతి ।
ప్రధానస్యాంశస్తమోగుణస్తస్యోద్రేకే జీవో నిద్రాం కుర్వంస్తత్ర మగ్న ఇవ భవత్యతశ్చ వివేకాభావాల్లయోపచారః । ప్రమాణవిపర్యయవికల్పనిద్రాస్మృతయః (పాతం.యో.అ.౧.పా.౧.సూ.౬) ఇతి సూత్రోక్తా నిద్రాతోఽన్యా వృత్తయోఽభావం ప్రత్యయన్తే ప్రతిగచ్ఛన్త్యస్మిన్నిత్యభావప్రత్యయస్తదాలమ్బనా జీవస్య యా వృత్తిః సా నిద్రేతి పాతఞ్జలసూత్రార్థః ।
సర్వజ్ఞం ప్రస్తుత్యేతి ।
‘జ్ఞః కాలకాలో గుణీ సర్వవిద్య ‘ ఇతి ప్రధానకారణపక్షేఽపి యోజయితుం శక్యత ఇతి ।
సర్వశక్తిత్వం తావత్ప్రధానస్యాప్యుపపద్యతే ఇతి చ భాష్యేఽపికారదర్శనాదనవధారణేనాత్ర పూర్వపక్ష ఇతి కేచిద్వ్యాచక్షతే, తద్వ్యావర్తయతి —
అపికారావితి ।
ఇహ హి ‘గౌణశ్చే’దితీక్షణే గౌణత్వశఙ్కా ముఖ్యేక్షణవతో బ్రహ్మణః కారణత్వాసంభవనిశ్చయవత ఎవ । తథాచ నానవధారణమ్ । తత్పరతయైవ వేదాన్తవాక్యాని యోజయతీతి చ భాష్యం విపర్యయేణ పూర్వపక్షం ద్యోతయతి । యదా యోగైశ్వర్యాత్ సత్త్వం నిరతిశయోత్కర్షం భవతి, తదా తత్సర్వజ్ఞత్వే బీజం భవతీతి సూత్రార్థః ।
నిరతిశయతాం సత్త్వస్య తత్కార్యజ్ఞానస్య నిరతిశయత్వసాధనేనోపపాదయతి —
యత్ఖల్వితి ।
కువలం బదరమ్ । జ్ఞానత్వం, నిరతిశయకించిదాశ్రితం, సాతిశయవృత్తిజాతిత్వాత్, పరిమాణత్వవదితి సముదాయార్థః ।
నిరతిశయత్వే కథం సర్వవిషయతా? న హి నభః పరిమాణం సర్వవిషయమత ఆహ —
ఇదమేవేతి ।
జ్ఞేయభూమ్నా హి జ్ఞానభూమా, తతో నిరతిశయత్వం , సర్వవిషయత్వమానయతీత్యర్థః । అపిభ్యామ్ ఎవకారార్థత్వేన వ్యాఖ్యాతాభ్యామ్ । సింహావలోకితేనేతి పునరుక్తిపరిహారః । చకారో విశేషవాచీ తుశబ్దసమానార్థః॥
నన్వనుమానసిద్ధానువాదిషు వేదాన్తేషు కథమీక్షతిశ్రవణాద్ బ్రహ్మనిర్ణయస్తత్రాహ —
నామరూపేతి ।
ప్రవేదయిష్యతే తర్కపాదే (బ్ర.అ.౨.పా.౨) ।
పౌర్వాపర్యేతి ।
పౌర్వాపర్యముపక్రమోపసంహారౌ । పరామర్శో మధ్యే నిర్దేశః । ఎభిర్యదామ్నాయో ముఖ్యవృత్త్యా వదేత్తదేవ జగద్బీజం, స చామ్నాయశ్చేతనే ముఖ్యో న ప్రధాన ఇతి ।
భవతు బ్రహ్మణి ప్రకృతిర్ముఖ్యా, ప్రత్యయః కథం ముఖ్య ఇతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అత ఎవ నిత్యజ్ఞానత్వాదేవ ।
యదవాద్యపరిణామిత్వాన్న జ్ఞానం బ్రహ్మణ ఇతి , తత్రాహ —
యద్యపి చేతి ।
ఉపాధ్యపేక్షం జ్ఞాతృత్వం గౌణమిత్యాశఙ్క్య పారమార్థికేక్షితృత్వాసంభవాదిదమేవ ముఖ్యమిత్యాహ —
పరైరపీతి ।
చైతన్యసామానాధికరణ్యేనేతి ।
యత్రాత్మని స్వరూపభూతం చైతన్యం తత్రైవ జ్ఞాతృత్వోపలబ్ధేస్తస్య చ పరిణామానభ్యుపగమాత్పరైరిత్యర్థః ।
నను కిం చితిశక్తేర్జ్ఞాతృత్వేన, ప్రధానవికారా ఎవ జ్ఞాస్యన్తి? నేత్యాహ —
న హీతి ।
భవతు కాపిలే మతేఽలీకం జ్ఞాతృత్వం, భాట్టే తు తాత్త్వికం తదనభ్యుపగచ్ఛతస్తవ గౌణం స్యాదత ఆహ —
నిత్యస్యేతి ।
అస్తు తర్హి న్యాయమతే వాస్తవమత ఆహ —
కూటస్థేతి ।
అవ్యాపారవత ఇతి చ్ఛేదః । ధర్మో గుణః । ఉపరిష్టాత్ ‘జ్ఞోఽత ఎవ’(బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧౮) ఇత్యాదౌ ।
ఔపాధికమీక్షణకర్తృత్వమిత్యత్ర శ్రుతీ దర్శయతి —
తథా చేతి ।
జ్ఞానం సాధనేనోపలక్షితం తద్విషయనామరూపవ్యాచికీర్షావద్భవతి । అయం ధర్మద్వయయోగ ఉపచయః ।
తతోఽన్నమభిజాయత ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే —
వ్యాచికీర్షాయాం చేతి ।
ఉత్పన్నవ్యాచికీర్షయా నామరూపప్రపఞ్చస్య వ్యాప్తిరభిజాయత ఇత్యుక్త్వాఽన్నశబ్దేన నామరూపముచ్యతే, తత్ర నిమిత్తం ప్రసిద్ధాన్నగుణయోగమాహ —
సాధారణమితి ।
అన్నాదితి క్రమార్థా పఞ్చమీ । వ్యాచికీర్షితత్వానన్తరమిత్యర్థః । హిరణ్యగర్భసృష్టిః సూక్ష్మభూతసృష్ఠ్యనన్తరమితి ద్రష్టవ్యమ్ । మణీనామివ సూత్రం జగతో సూత్రం విధారకః సూత్రాత్మా ।
సముదాయే సిసృక్షితే ప్రథమమేకదేశోత్పత్తౌ నిదర్శనమాహ —
యథేతి ।
మన ఇత్యాదావపి పూర్వపూర్వసర్గానన్తరమితి ద్రష్టవ్యమిత్యాహ —
తస్మాచ్చేతి ।
మనఆఖ్యమితి ।
వ్యష్టి మన ఇత్యర్థః । సఙ్కల్పాదివృత్తివ్యక్తీకరణాత్మకం తత్కారణమితి యావత్ ।
సత్యమిత్యస్యార్థమాహ —
ఆకాశాదీనీతి ।
స్థూలానీత్యర్థః । తేషు హి పృథివ్యాదిభూతత్రయమ్ అపరోక్షత్వాత్సత్ వాయ్వాకాశౌ పరోక్షత్వాత్సత్యమితి తత్త్వశబ్దప్రయోగః ।
కర్మసృష్టిం సిద్ధవత్కృత్య శ్రుత్యా కర్మసు చేత్యుక్తం, తామాహ —
తేష్వితి ।
సప్తమీ నిమిత్తార్థా । జ్ఞానమయమ్ ఇత్యౌపాధికమీక్షణముక్తమ్ ।
అన్నాత్ప్రాణ ఇత్యత్ర పఞ్చమ్యాః క్రమార్థత్వస్వీకారాదిహాపి తత్ప్రసఙ్గమాశఙ్క్యాహ —
పూర్వస్మాదితి ।
నియతపూర్వకాలవర్తిత్వం కారణత్వం తచ్ఛబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
నియతపూర్వసతః సర్వజ్ఞాజ్జాయమానస్య హిరణ్యగర్భబ్రహ్మణః పరకాలవర్తిత్వేన కార్యత్వమేతచ్ఛబ్దార్థ ఇత్యాహ —
ఎతదితి ।
నామ దేవదత్త ఇత్యాది । రూపం శుక్లాది ।
ముముక్షోశ్చేతి ।
‘తన్నిష్ఠస్య’ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౭) ఇతి సూత్రార్థానుకర్షః । అయథాభూతప్రధానాత్మత్వోపదేశశ్చ ముక్తివిరోధీ ।
యదవాది “యత్ప్రాయే శ్రూయత’’ ఇతి, తత్రాహ —
సంశయే చేతి ।
ద్వితీయే స్థితమ్ – ‘విశయే ప్రాయదర్శనాత్’ (జై.అ.౧.పా.౩.సూ.౧౬) । ‘‘వత్సమాలభేత వత్సనికాన్తా హి పశవ’’ ఇత్యత్ర కిమాలభతిర్యజిమత్కర్మాభిధానః, ఉత స్పర్శమాత్రవచన ఇతి సశయే ‘వాయవ్యం శ్వేతమాలభేతే’త్యాదావాలభతిః ప్రాణిద్రవ్యసంయుక్తో యజిమత్కర్మాభిధానో దృష్ట ఇతీహాపి తథాత్వే ప్రాప్తే — రాద్ధాన్తః, వాయవ్యాదౌ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాద్యాగప్రతీతేర్యజిమత్సంజ్ఞపనాభిధాయ్యాలభతిః, ఇహ తు న, ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాభావాత్, కింతు గోదోహనాదిసంస్కారకర్మసన్నిధౌ శ్రవణాత్ స్పర్శమాత్రసంస్కారకర్మవచన ఇతి॥
ప్రకృతే వైషమ్యామాహ —
ఇహత్వితి ।
బ్రాహ్మణ అయనమాశ్రయో యస్య స్వయం త్వాభాస ఇతి । ఆరోపే సాదృశ్యనియమభఙ్గాయ మరీచ్యుదాహరణమ్ । చేతనభేదారోపే చన్ద్రభేదః ।
పాతఞ్జలాదిమతేఽప్యాహ —
నచేతి ।
తన్మతే కార్యాణామధిష్ఠాతురుపాదానాచ్చ భేదాత్ శ్రుతౌ చ తదభావాదిత్యర్థః ।
చేతనం కారణమితి ప్రతిపాద్యే తత్సత్త్వోక్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్యాహ —
సదితి ।
అధికరణానుక్రమణే ఉక్తోఽర్థో భాష్యారూఢః క్రియతే —
తథాపీక్షితేతి ।
సిద్ధాన్తేఽప్యనిర్వాచ్యా త్రిగుణాస్తి మాయా, తత ఉక్తం —
పారమార్థికేతి ।
తేనాపీతి ।
చేతనకారణేనాత్మన ఎవ బహుభవనకథనేనేత్యర్థః ।
ఆకాశోపక్రమసృష్టిశ్రుత్యా తేజః ప్రాథమ్యశ్రుతేర్వియదధికరణ (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧) సిద్ధాన్తో నాస్తీతి కృత్వాచిన్తయైవ విరోధమాహ —
యద్యపీతి ।
ఛన్దోగ్యే హి – ‘‘తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకామకరోది’’తి తిసృణాం దేవతానాం తేజోబన్నానామేవ త్రివృత్కరణమనన్తరం వక్ష్యతి, న గగనపవనయోః, తత్ర చ తేజః ప్రథమమితి స్వరూపోత్పత్తావపి తదుపచార ఇతి॥ సంప్రదాయాధ్వనా పఞ్చోకరణం యద్యపి స్థితమ్ । తథాపి యుక్తియుక్తత్వాద్వాచస్పతిమతం శుభమ్॥ పృథివ్యబనలాత్మత్వం గగనే పవనే చ చేత్ । రూపవత్త్వమహత్వాభ్యాం చాక్షుషత్వం ప్రసజ్యతే॥ అర్ధభూయస్త్వతః క్షిత్యాద్యవిభావనకల్పనే । వ్యవహారపథా ప్రాప్తా ముధా పఞ్చీకృతిర్భవేత్॥ అనపేక్ష్య ఫలం వేదసిద్ధేత్యేషేష్యతే యది । త్రివృత్కృతిః శ్రుతా పఞ్చీకృతిర్న క్వచన శ్రుతా॥ తస్మాత్సుష్ఠూచ్యతే తేజోఽబన్నానామేవ త్రివృత్కరణస్య వివక్షితత్వాదితి । పఞ్చీకరణమేవమ్ — పఞ్చభూతాని ప్రథమం ప్రత్యేకం ద్విధా విభజ్యన్తే తత ఎకైకమర్ధం చతుర్ధా క్రియతే । తే చ చత్వారో భాగా ఇతరభూతేషు చతుర్షు నిక్షిప్యన్తే । తత్రాకాశస్య స్వార్ధేన భూతాన్తరాగతపాదచతుష్కేణ చ పఞ్చీకరణమ్ । ఎవం భూతాన్తరేషు యోజనా । త్రివృత్కరణే తు త్రీణి భూతాని ద్విధా విదార్య ప్రతిభూతమేకైకమర్ధం ద్విధా ప్రస్ఫోష్ఠ్యేతరభూతద్వయే యోజనమితి ।
అభ్యుచ్చయాయ శ్రుత్యాన్తరోదాహరణమిత్యాహ —
ఎకమితి ।
బ్రహ్మ చతుష్పాదితి ।
క్వచిచ్చ షోడశకలం పురుషం ప్రస్తుత్యేత్యస్య భాష్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ । పశోః పాదేషు హి పురతః ఖురౌ పృష్ఠతశ్చ ద్వౌ పార్ష్ణిస్థానీయావవయవౌ దృశ్యేతే । తద్వత్పరమాత్మన్యపి చతుష్పాత్త్వేన షోడశకలత్వేన చ పశురూపకల్పనయోపాసనమ్॥ ఇదముదాహరణమత్ర న సంగచ్ఛతే; ప్రశ్నోపనిషది హి – ‘‘ఇహైవాన్తః శరీరే సోమ్య స పురుషో యస్మిన్నేతాః షోడశ కలాః ప్రభవన్తీతి’’ ప్రస్తుత్య ‘‘స ఈక్షాంచకే కస్మిన్న్వహముత్కాన్తే ఉత్కాన్తో భవిష్యామి కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామితి స ప్రాణమసృజత్ప్రాణాచ్ఛ్రద్ధాం స్వం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీమిన్ద్రియం మనోఽన్నమన్నాద్ధీర్యం తపో మన్త్రాః కర్మ లోకా లోకేషు నామ చేతి’’ పఠ్యతే ।
ఛాన్దోగ్యే తు —
దిగాద్యవయవః షోడశకల ఉపాస్యో, న చ తత్ర స ఈక్షాంచకే ఇతి శ్రవణమస్తి । తస్మాద్ న్యాయనిష్ఠం శాస్త్రమితి ద్యోతయితుమనుదాహరణమప్యుదాహృతమ్ । అథవా — ఎవం కథం చిత్సమర్థనీయమ్ । పరబ్రహ్మప్రమిత్యర్థాం సృష్టిమాశ్రిత్య శాసతి । ఉపాసనాని వేదాన్తాస్తత ఎతదుదాహృతమ్॥ యా హి కలాః ప్రశ్నే పరమాత్మప్రమితిప్రయోజనాస్తత ఉత్పాన్నా ఇత్యుక్తాస్తభిర్విశిష్టః ఛాన్దోగ్యే స ఎవోపాస్య ఉక్తః । తత్ర యద్యపి శ్రద్ధాదయశ్ఛాన్దోగ్యే న పఠితాః నాపి దిగాదయః ప్రశ్నే, న చ గుణॊపసంహారః, సగుణనిర్గుణత్వేన విద్యాభేదాదుపసంహారే చాధికసంఖ్యాపత్తౌ షోడశకలత్వభఙ్గాత్; తథాపి పృథివీన్ద్రియమనః ప్రాణాదయః కియన్తః సమా ఉభయత్రాపి, దిగాదయస్తు లోకేష్వన్తర్భవన్తి, న చ యావత్సృష్టావుక్తం తావత్సర్వముపాస్తావుపసంహ్రియతే; యేన సంఖ్యాతిరిచ్యతే, ఉపయోగి తు । తస్మాత్ప్రశ్నచ్ఛాన్దోగ్యయోరేకత్వాత్ షోడశకలస్య శక్యతే వక్తుం దిగాద్యవయవం షోడశకలం ప్రస్తుత్య స ఈక్షాంచక్రే ఇతి శ్రూయత ఇతి । ఎవంచ నిర్గుణప్రకరణే కలాశబ్దప్రయోగోఽన్యత్రోపాస్యత్వాభిప్రాయః సన్ సోపయోగ ఇతి । కలాః షోడశ భూతాని ప్రాణోఽక్షం నామ కర్మ చ । శ్రద్ధా లోకాస్తపో మనో వీర్యం శరీరకమ్॥
ప్రసిద్ధేతి ।
లక్షణాయా ఎవ నిరుఢత్వార్థం ప్రయోగానుగమో న వాచకత్వాయేత్యర్థః । సప్తమే స్థితమ్ — ఇతికర్తవ్యతావిధేర్యజతేః పూర్వవత్త్వమ్ (జై.అ.౭.పా.౪.సూ.౧) సౌర్యాదిష్వనామ్నానాదనితికర్తవ్యతాకత్వే ప్రాప్తే — ఉచ్యతే; తథా లోకే శాకాదిషు సిద్ధేషు వదత్యోదనం పచేతి, తథేహ సిద్ధవత్కృత్య సామాన్యేనేతికర్తవ్యతాం కరణం విహితమ్ । తస్యాశ్చ వికృతిష్వవిధేః సౌర్యాదీనాం వికృతియాగానాం దర్శాదిప్రకృతివిహితపూర్వేతికర్తవ్యతావత్త్వమితి । । సముదాచరణం వ్యక్తిః । తేషామపి హైరణ్యగర్భాణాం మతే క్లేశైరవిద్యాఽస్మితారాగద్వేషాభినివేశధర్మాధర్మకర్మణాం విపాకేన తత్ఫలేన ఆశయేన ఫలభోగవాసనయా అస్పృష్టస్య పురుషస్యైవ ప్రకృష్టసత్త్వోపాదానం సర్వజ్ఞత్వం, నాచేతనస్యేత్యర్థః ।
నచైతదపిభేదమతం శ్రద్ధేయమిత్యాహ —
తదపి చేతి ।
ఇదం తావదిత్యాదిదోషోఽస్తీత్యన్తం భాష్యం బ్రహ్మణి ప్రకృత్యర్థస్యేక్షణస్యాఞ్జస్యప్రదర్శనపరమ్ ।
జ్ఞాననిత్యత్వ ఇత్యాదినా ప్రత్యయార్థానుపపత్తిమాశఙ్క్య పరిహ్రియతే, తదభిప్రాయమాహ —
ఎతదపీతి ।
అనుపహితనిత్యచైతన్యే కర్తృత్వాభావాదిత్యర్థః । సవితృప్రకాశ్యస్య రూపాదేర్భావాదసత్యపీతి భాష్యాయోగమాశఙ్క్య వికల్పముఖేనావతారయతి కిమితి । సవితరి కర్మాస్తి, ఇహ తు నేతి వస్తుత ఎవ కర్మాభావ ఉదాహరణాద్వైషమ్యమభిమతమ్, ఉత దృష్టాన్తే కర్మ విద్యతే వివక్షితం చ, దార్ష్టాన్తికే తు యద్యపి విద్యతే, తథాప్యవివక్షితం; తవ మతేఽధ్యస్తత్వాదృశ్యస్యేతి మతమ్ । తత్ర ద్వితీయే వికల్పే కిం సవితా ప్రకాశయతీత్యస్మాదైక్షతేత్యస్య దార్ష్టాన్తికస్య వైషమ్యముత ప్రకాశత ఇత్యస్మాత్ ।
ఆద్యమభ్యుపగమేన పరిహరతి —
తదా ప్రకాశయతీత్యనేనేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
ప్రకాశతే ఇత్యనేనేతి ।
నహ్యత్రేతి ।
అకర్మకత్వాత్ప్రకాశతేరిత్యర్థః । ఎవంచ సత్యైక్షతేత్యేతదపీక్షణం కరోతీత్యేవంపరం, నత్వాలోచయతీత్యేవమర్థమితి । ప్రకాశత ఇతి కర్తృత్వవ్యపదేశదర్శనాదిత్యయమేవ భాష్యపాఠః సాధుర్న ణిజన్తః ।
ఆద్యవికల్పయోర్మధ్యే ప్రథమం ప్రత్యాహ —
అథేతి ।
ఐక్షతేత్యత్ర కర్మావివక్షాముపేత్య ప్రకాశత ఇతివత్కర్తృత్వనిర్దేశ ఉపపాదితః, ఇదానీమవివక్షాప్యసిద్ధేత్యాహ —
వివక్షితత్వాచ్చేతి ।
న ఖల్వస్మాకం క్వచిద్వాస్తవం దృశ్యమస్త్యతోఽప్యస్తతయైవ కర్మత్వస్య వివక్షేత్యర్థః ।
యా తు ప్రధానస్య సర్వజ్ఞత్వే సాక్షిణీ సత్త్వోత్కర్షే యోగిసార్వజ్ఞప్రసిద్ధిరుక్తా, సా సమా బ్రహ్మణ్యపి; చేతనేశ్వరప్రసాదాయత్తయోగిసర్వజ్ఞత్వస్య పాతఞ్జలతన్త్రే ప్రసిద్ధత్వాద్, ఇత్యేవమర్థ యత్ప్రసాదాదిత్యాదిభాష్యం, తద్వ్యాచష్టే —
యస్యేతి ।
తత ఈశ్వరప్రణిధానాత్ప్రత్యగాత్మాధిగమోఽన్తరాయస్య రాగాదేరప్యభావ ఇతి సూత్రార్థః ।
వస్తుతో నిత్యస్యేతి ।
ఔపాధికత్వేనానిత్యత్వస్యోక్తత్వాదితి ।
కారణానపేక్షామితి ।
కర్మమాత్రముపాధిమీక్షణమపేక్షతే, న శరీరాదీతిభావః ।
స్వరూపేణేతి ।
అన్వయేనేత్యర్థః ।
జ్ఞానాభివ్యక్తయే కర్తవ్యం నాస్తీత్యాహ —
ఆవరణాదీతి ।
జ్ఞానమేవ బలం సామర్థ్యముపాధ్యవచ్ఛిన్నఫలోత్పత్తౌ, తేన బలేన ఫలభూతానుభవస్య కరణం క్రియా, సా చ న ప్రధానస్యేత్యాహ —
ప్రధానస్య త్వితి ।
అభినివేశస్యైవ మిథ్యాబుద్ధిత్వాత్కథం తస్యైవ తం ప్రతి హేతుత్వమత ఆహ —
పూర్వేణేతి ।
నను లయలక్షణాఽవిద్యోపాదానమస్తి కథం మాత్రశబ్దోఽత ఆహ —
మాత్రేతి ।౫ ।౬ ।
గౌణశ్చేదితి ।
(బ్ర.అ.౧.పా.౧సూ.౬) సూత్రసంబన్ధిభాష్యమనుక్రమణికాయాం వ్యాఖ్యాతమిత్యుపరితనభాష్యం వ్యాచష్టే —
శఙ్కోత్తరత్వేనేత్యాదినా॥
యః సదాఖ్యః । ఎషోఽణిమాఽణోర్భావః । భావభవిత్రోరభేదాదణుః॥ ఎతస్యాత్మనో భావ ఐతదాత్మ్యమ్ । అయమపి ప్రయోగో భవితృపరః । ఎతదాత్మకం జగత్॥ సత్యేన తప్తపరశుం గృహ్వతో మోక్షవత్సత్యబ్రహ్మజ్ఞస్య మోక్ష ఉక్తః ‘తప్తం పరశుం గృహ్ణాతీ’త్యత్ర॥ ఉక్థం ప్రాణః ।
అర్థవాదప్రకల్పితేనేతి ।
‘‘ఎతాని వావ తాని జ్యోతీంషి య ఎతస్య స్తోమా’’ ఇతి ప్రకాశకత్వాజ్ జ్యోతిష్ట్వేన రూపితత్రివృదాదిస్తుతిసముదాయవత్త్వాత్క్రతౌ జ్యోతిః శబ్దః॥౭॥ హే శ్వేతకేతో పుత్ర తమప్యాదేశమ్ ఆదిశ్యతే ఇతి శాస్త్రాచార్యోపదేశగమ్యం వస్త్వప్రాక్షీః పృష్టవానసిత్వమాచార్యమ్ । యేన శ్రుతేన శాస్త్రతోఽశ్రుతమప్యన్యచ్ఛ్రుతం భవతి, అమతమన్యన్మతం తర్కతో ఎన మతేన , అవిజ్ఞాతమనిదిధ్యాసితం విజ్ఞాతం భవతి యేన విజ్ఞాతేనేతి ।
అన్యజ్ఞానాదన్యన్న జ్ఞేయమితి పుత్రప్రశ్నః —
కథం న్వితి ।
నాన్యత్వం కార్యస్య కారణాదిత్యాహ —
యథా సోమ్యేతి ।
యో వికారః స వాచారమ్భణం వాగాలమ్బనమ్, ఉచ్యతే పరమ్ । నామధేయం నామమాత్రం, నార్థ ఇతి॥౮॥
మనఃశబ్దవాచ్యో భవతీతి ।
లక్ష్యో భవతి ।
‘‘ఎవమేవ ఖలు సోమ్య తన్మన‘‘ ఇతి స్వప్నోపన్యాసవాక్యే అర్థవాదస్యాపి స్వపితినామనిర్వచనస్య యథార్థత్వాయ హృదయాదినిరుక్త్యుదాహరణమ్ । తస్య హృదయశబ్దస్య । ఎతన్నిరుక్తం నిర్వచనమ్ । ‘‘అశనాయాపిపాసే సోమ్య విజానీహి’’ ఇత్యుపక్రమ్యాషితస్యాన్నస్య ద్రవీకరణేన నయనాజ్జరణాదాపోఽశనాయా । ఎకవచనం ఛాన్దసమ్ । ద్రావకోదకాపనయతాచ్ఛోషణాదుదన్యం తేజః । ఆకారశ్ఛాన్దసః॥౧॥ ప్రాణాః చక్షురాదయః । యథాయతనం యథాగోలకమ్ । ప్రాణేభ్యోఽనన్తరమాదిత్యాద్యా అనుగ్రాహకా దేవాః । లోక్యన్త ఇతి లోకాః విషయాః॥౧౦॥ కరణాధిపానాం జీవనామధిపః॥౧౧॥
భాష్యే జన్మాదిసూత్రమారభ్య వృత్తానువాదః ప్రతిజ్ఞాసూత్రసిద్ధవత్కారేణేత్యాహ —
బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమితి హీతి ।
ఇతి పఞ్చమమీక్షత్యధికరణమ్॥
వేదాన్తానాం బ్రహ్మపరత్వే సిద్ధేఽపి ప్రమాణాన్తరైరవిరోధార్థముత్తరసూత్రారమ్భమాశఙ్క్య తేషాం బ్రహ్మణ్యప్రవేశమాహ —
తచ్చేతి ।
అత్ర భాష్యం –‘ద్విరూపం హీ’తి, తదయుక్తం; నిరుపాధిన ఎవ జిజ్ఞాస్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యద్యపీతి ।
యది సోపాధికరూపస్య నిరుపాధికోపదేశశేషతా, కథం తర్హి ఉపాస్తిరితి? తత్రాహ —
క్వచిదితి ।
అవాన్తరవాక్యభేదేనోపాధివివక్షయోపాసనవిధిరిత్యర్థః ।
ఉపాస్తీనామపి మోక్షసాధనత్వవ్యావృత్తయే ఫలాన్తరాణ్యాహ —
తదుపాసనానీతి ।
అభ్యుదయార్థాని ప్రతీకోపాసనాని । క్రమముక్త్యర్థాని దహరాదీని । కర్మసమృద్ధ్యర్థాన్యుద్గీథాదీని । ఎతాని విధేయత్వాద్యద్యపి కర్మకాణ్డే వక్తవ్యాని; తథాపి మానసత్వేన విద్యాసామ్యాదిహాధీతానీత్యర్థః ।
గుణభేదేఽపి గుణిన ఎవకత్వాదుపాసనాతత్ఫలభేదాభావ ఇతి శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
న విశేషణమాత్రముపాధయః, కింత్వప్పాత్రమివ సవితురవచ్ఛేదకాః । తత ఉపహితభేద ఇతి భాష్యాభిప్రాయమాహ — రూపాభేదే నోపాసనవిధిరర్థవాన్నిరతిశయేశ్వరస్య ప్రత్యుపాధ్యవస్థానేనోపాసకస్యాపి స్వత ఎవైశ్వర్యాదత ఔపాధికానాం మధ్యే ఎక ఉపాసకోఽపకృష్టోఽపరముపాస్యముత్కృష్టమితి తారతమ్యం సూచయన్త్య ఉపాసనవిధిశ్రుతయః కథమిత్యర్థః ।
వస్తుతః స్వతఃసిద్ధైశ్వర్యోఽప్యుపాసక ఉపాధినికర్షాదనభివ్యక్తైశ్వర్యస్తం ప్రత్యావిర్భూతైశ్వర్యం విశుద్ధోపాధిమద్బ్రహ్మోపాస్యమితి పరిహారాభిప్రాయమాహ —
యద్యపీతి ।
స్థావరాదిష్వసదివ జ్ఞానాది తిర్యగాదిషు సత్తత్రైవాత్యన్తాపకృష్టం మనుష్యేష్వపకృష్టమాత్రమ్, గన్ధర్వాదిషు ప్రకర్షవద్దేవాదిష్వత్యన్తప్రకర్షవదితి । అవిశేషేణ వేదాన్తానాం నిర్విశేషే బ్రహ్మణి సమన్వయః సాధితః, తస్య క్వచిద్ధిరణ్మయవాక్యాదావపవాదః, క్వచిదానన్దమయవాక్యాదావపవాదాభాసప్రాప్తౌ తదపవాదశ్చ పతిపాద్య ఇత్యధ్యాయశేష ఆరభ్యతే॥ ఆనన్దమయోఽభ్యాసాఇ ॥౧౨॥
నను ‘‘తా ఆప ఐక్షన్త’’ ఇత్యాద్యబ్రహ్మసన్నిధిమపబాధ్య ముఖ్యేక్షితృ బ్రహ్మ నిర్ణీతమ్, ఇహ కథమన్నమయాద్యబ్రహ్మసన్నిధిపాఠాదానన్దమయస్యాబ్రహ్మత్వశఙ్కా? అత ఆహ —
గౌణేతి ।
అనాదిగౌణేక్షణప్రవాహపాతేఽపి జగత్కారణే ముఖ్యమీక్షణమితి యుజ్యతే; ముఖ్యసంభవే గౌణస్యానవకాశత్వాత్ । అతస్తత్ర విశయానుదయే ప్రాయపాఠోఽకించిత్కరః । అత్ర తు మయటో వికారప్రాచుర్యయోర్ముఖ్యత్వే సతి వికారార్థగ్రహణే ప్రాయదృష్టిర్విశేషికా ప్రాచుర్యార్థత్వాద్వ్యావర్తికేత్యర్థః । ఎవచం పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తాభావేన పూర్వపక్షోత్థానాత్ ప్రత్యుదాహరణలక్షణసంగతిరపి సూచితా । సంశయబీజం చ మయటో వికారప్రాచుర్యసాధారణ్యముక్తమ్ । ప్రయోజనే చ తత్తదుపాస్తిః ప్రమితిర్వేతి సర్వత్ర ద్రష్టవ్యమ్ । ।
భాస్కరోక్తమాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
వికారో హి ద్విప్రకారః కశ్చిచ్ఛుక్తిరూప్యాదిః స్వరూపేణాధ్యస్తః, కశ్చిత్తు ప్రతిబిమ్బఘటాకాశాదిరూపాధితో విభక్తః, తత్ర ప్రాణాద్యుపాధివిభక్త ఆత్మా తద్వికారః ।
అథవా —
భృగువల్ల్యుక్తాధిదైవికాన్నాదీన్ప్రత్యాధ్యాత్మికా అన్నమయాదయః కోశా వికారా ఇతి ।
వికారసన్నిధేః సర్వాన్తరత్వలిఙ్గేన బాధమాశఙ్క్యాహ —
చతుష్కోశేతి ।
ఆనన్దమయస్య సర్వాన్తరత్వమన్నమయాద్యాన్తరత్వమన్నమయాద్యాన్తరత్వేనోక్తం తస్మాదన్యస్యాన్తరస్యాశ్రవణాత్ ।
ప్రథమం నిరస్య ద్వితీయం నిరాచష్టే —
నచాస్మాదితి ।
యథా ‘బలవాన్దేవదత్త’ ఇత్యుక్తే యజ్ఞదత్తాద్యపేక్షమేవ బలవత్త్వం, సింహాదీనాం తతోఽపి బలవత్త్వమనుక్తమపి గమ్యతే; తథానన్దమయస్యేతరకోశాపేక్షమాన్తరత్వం, బ్రహ్మ తు తతోఽఽప్యాన్తరమనుక్తమపి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మత్వే లిఙ్గాభాసం నిరస్య జీవత్వే లిఙ్గమాహ —
న చ నిష్కలస్యేతి ।
శ్రుతిమప్యాహ —
నాపీతి ।
సశరీరస్య ప్రియాది దుర్వారమిత్యేతావతా కథం మయటః ప్రాచుర్యార్థత్వే బ్రహ్మత్వానుపపత్తిరుక్తా? తత్రాహ —
అశరీరస్యేతి ।
ఎవముక్తే హ్యశరీరే బ్రహ్మణి నాప్రియమిత్యుక్తం భవతి । తథాచ దుఃఖగన్ధాద్యోతీ ప్రాచుర్యార్థో మయఙ్ న సంభవతీత్యుక్తం స్యాదిత్యర్థః ।
ఆనన్దప్రాతిపదికాభ్యాసలిఙ్గాత్కథమానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వం? వైయధికరణ్యాదితి శఙ్కానిరాకరణార్థం భాష్యం —
ఆనన్దమయం ప్రస్తుత్యేతి ।
తదిదమనుపపన్నం పుచ్ఛబ్రహ్మణః ప్రాకరణికత్వాదత ఆహ —
ఆనన్దమయావయవస్యేతి ।
నను జ్యోతిషేతి కర్మాన్తరవిధిర్నాభ్యాసోఽత ఆహ —
కాలేతి ।
వసన్తకాలగుణసంక్రాన్తత్వాన్న కర్మాన్తరవిధిరిత్యర్థః । దేవదత్తాదపి బలవత్త్వం సింహాదేర్మానాన్తరసిద్ధమ్ ।
ఆనన్దమయాదాన్తరే వస్తుని న మానాన్తరం, నాపి శ్రుతిరిత్యభిప్రేత్యాహ —
న హీతి ।
దృష్టాన్తవైషమ్యం శఙ్కతే —
తాదర్థ్యాదితి ।
ముఖ్యారున్ధతీదర్శనావిరోధేనానుగుణ్యం చేదత్రాపి తుల్యమిత్యర్థః ।
యోఽపి పూర్వపక్షే ప్రాచుర్యార్థత్వముపేత్య దుఃఖలవయోగ ఆపాదితః సోఽప్యుపాధివశాదిత్యర్థాత్పరిహృత ఇత్యాహ —
ప్రియాదీతి॥౧౨॥
ఎవంచ వికారశబ్దాత్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౩) ఇతి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ । ‘తత్ప్రకృతవచనే మయట్’ తదితి ప్రథమాసమర్థాత్ప్రాచుర్యవిశిష్టప్రస్తుతవచనాభిధానే గమ్యమానే మయడితి సూత్రార్థః । వచనగ్రహణాత్ప్రాచుర్యవైశిష్ట్యసిద్ధిః । తాదృశస్యైవ లోకే మయటాభిధానాదితి॥౧౪॥ మాన్త్రవర్ణికమ్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౬) ఇతి సూత్రం — భాష్యకృద్భిః సత్యం జ్ఞానమనన్తమితి మన్త్రప్రస్తుతం బ్రహ్మ, ఆనన్దమయవాక్యే నిర్దిశ్యతే, ప్రకృతత్వాదసంబద్ధపదవ్యవాయాభావాచ్చేతి వివృతం ।
తత్రేతరేతరత్రార్థప్రత్యభిజ్ఞానాభావాద్ మన్త్రబ్రాహ్మణయోర్వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావస్యావిశదత్వాత్ప్రకారాన్తరేణ సూత్రం వ్యాచష్టే —
అపిచ మన్త్రేతి ।
యథా మన్త్రః ప్రయోగోపాయః, ఎవం కోశచతుష్కవాక్యమానన్దమయబ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయస్య దేహాదివ్యతిరేకస్య సమర్పకత్వాద్గౌణ్యా వృత్త్యా మన్త్ర ఉచ్యతే । ఆనన్దమయవాక్యముపేయప్రయోగవిధాయిబ్రాహ్మణవదుపేయబ్రహ్మప్రత్యాయకత్వాద్బ్రాహ్మణం వివక్షితమ్ ।
తయోశ్చేతరేతరత్రార్థప్రత్యభిజ్ఞానమాహ —
మన్త్రే హీతి ।
పరబ్రహ్మణీతి ।
విజ్ఞానమయాదిశబ్దైరపి బ్రహ్మైవ తత్తదుపాధిభ్యః ప్రవివిచ్య నిర్దిష్టమిత్యర్థః । నచైవం ప్రాణమయాదాన్తరాత్మనో విజ్ఞానమయస్యాత్మత్వాపత్తిః; తస్మాదాన్తరోపదేశాదితి భావః । సూత్రకారగ్రహణం వ్యాఖ్యేయభాష్యానపేక్షత్వసూచనార్థమ్ । భాష్యేఽపి మహాప్రకరణోపన్యాసః సూత్రార్థో, న మన్త్రబ్రాహ్మణతయా వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావ ।
అతఎవాహ —
అన్యథా హి ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే స్యాతామితి । మన్త్రబ్రాహ్మణయోశ్చేత్యపి భాష్యం ప్రకరణప్రదర్శనపరమేవేత్యవిరుద్ధమ్ । సౌత్రం తు మాన్త్రవర్ణికపదం వివక్షితం కృతం టీకాకృతా ।
నను సర్వస్రష్టృత్వాద్యనేకహేతూపదేశే వాక్యభేదః స్యాదత ఆహ —
సూత్రమితి ।
సూత్రస్య విశ్వతోముఖత్వమలఙ్కార ఇత్యర్థః॥
నను జీవాదన్యత్వాన్నానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వం; ఘటాదిష్వదర్శనాత్, అత ఆహ —
తస్మాదితి ।
ఆనన్దమయో హ్యాత్మశబ్దాచ్చేతనస్తస్య చ జీవత్వరాహిత్యే బ్రహ్మత్వం సిద్ధమిత్యర్థః ।
ఎకత్వేఽపి పరజీవయోరౌపాధికభేదాల్లబ్ధృలబ్ధవ్యభావే జీవస్యాపి స్వం ప్రతి స్యాత్; తస్యాపి స్థూలసూక్ష్మాద్యుపాధిభేదాత్, అత ఆహ —
న త్వితి ।
స్వతన్త్రోపాధిభేదే చేతనభేదః, పరబ్రహ్మణస్తు జీవోఽవిద్యాయాం విభక్తః సత్వవిద్యావచ్ఛిన్న ఎవ స్థూలసూక్ష్మోపాధిభ్యామవచ్ఛిద్యత ఇతి న స్వస్మాదౌపాధికోఽపి భేద ఇత్యర్థః ।
సూత్రారూఢో హి స్వరూపేణాపి మిథ్యా, జీవే తు భేదమాత్రం కల్పితం, న స్వరూపమతః కల్పితత్వమాత్రే దృష్టాన్త ఇత్యాహ —
అత్రైవేతి॥
బ్రహ్మానన్దమయం ప్రత్యవయవః, ఉత ప్రధానమితి పుచ్ఛబ్రహ్మశబ్దాభ్యాం సంశయే ముఖ్యేక్షణాద్ బ్రహ్మనిర్ణయేన గౌణప్రాయపాఠో బాధితః, ఇహ తు పుచ్ఛశబ్దస్యావయవమాత్రత్వే ఆధారమాత్రత్వే చ లాక్షణికత్వసామ్యే సత్యవయవప్రాయదర్శనాదవయవ ఇతి సఙ్గతిః ।
యదుక్తం — ఆనన్దమయస్యాఙ్గం బ్రహ్మ — ఇతి, తన్న, శ్రుతిబాధప్రసఙ్గాదితి వదన్ సిద్ధాన్తస్య బీజమావపతి బ్రహ్మ పుచ్ఛమితి । బల వివేకాయ పూర్వోత్తరపక్షయుక్తీర్విభజతే —
తత్ర కిమితి ।
ఉపేక్ష్యాపి ప్రాయపాఠం కథంచిత్ప్రచురానన్దవాచి చానన్దమయపదం కల్పితమపి బ్రహ్మణ్యప్రసిద్ధం; స్తోకదుఃఖనువృత్త్యాపత్తేరిత్యర్థః ।
కయాచిద్వృత్త్యేతి ।
అల్పత్వనివృత్తిలక్షణయేత్యర్థః । నను ప్రచురప్రకాశః సవితేతివదల్పత్వనివృత్తిపరః కి న స్యాద్, ఉచ్యతే; యత్ర ప్రాచుర్యవిశిష్టపదార్థప్రతీతిస్తత్రైవం భవతి । యత్ర పునః ప్రాచుర్యమేవ పదార్థేన విశేష్యతే తత్ర విరోధిన ఈషదనువృత్తిః ప్రతీయతే, బ్రాహ్మణప్రచురోఽయం గ్రామ ఇత్యాదౌ । తథాచ ఆనన్దమయపదేఽపి ప్రధానం ప్రత్యయార్థ ప్రాచుర్యం ప్రతి ఆనన్దస్య విశేషణత్వాద్ దుర్నివారా దుఃఖానువృత్తిరితి॥ ‘తత్రాపిశబ్దబలాద్విరోధ్యనువృత్తిః ప్రతీయతే, మానాన్తరేణ తు తదభావావగమే ప్రాచుర్యమల్పత్వనివృత్తిపరం కల్ప్యతే । తస్మాన్మయడర్థస్య ముఖ్యస్య త్యాగః’ । కృతబుద్ధయః శిక్షితబుద్ధయః । విదాఙ్కుర్వన్తు వివేచయన్తు । విభాగమాత్రేణైవ సిద్ధాన్తప్రాబల్యమున్మీలయన్విత్యర్థః ।
ఉక్తవివేకం స్ఫోరయతి —
ప్రాయేతి ।
మయడ్వికారే ముఖ్యః బ్రహ్మశబ్దః పరబ్రహ్మణి ముఖ్యః అభ్యస్యమానానన్దశబ్దశ్చ ప్రకృత్యర్థఎవ ముఖ్యో న మయడర్థే । పూర్వపక్షే ఎతత్త్రితయలఙ్ఘనమ్, ఆనన్దమయపదస్యాన్నమయాదివికారప్రాయపాఠపరిత్యాగశ్చ స్యాత్ । ఉత్తరే తు పక్షే పుచ్ఛశబ్దస్యావయవప్రాయపాఠస్యైవ బాధనమ్, అనుగుణం తు ముఖ్యత్రితయమిత్యర్థః । నను యథా పూర్వపక్షే మయట్ చ్ఛ్రుతిబాధః ।
ఎవం సిద్ధాన్తే పుచ్ఛశ్రుతిబాధస్తత్రాహ —
పుచ్ఛపదం హీతి ।
లాఙ్గూలే ముఖ్యం పుచ్ఛపదం , న కరచరణాద్యవయవమాత్రే; ఆనన్దమయస్య చాత్మనో న ముఖ్యలాఙ్గూలసంభవ ఇతి ।
అపిచ పుచ్ఛశబ్దేనాధారలక్షణా ప్రతిష్ఠేత్యుపపదసామర్థ్యాచ్ఛ్రుత్యనుమథా, నావయవలక్షణేత్యాహ —
ఆధారపరత్వే చేతి ।
ఆనన్దమయస్యకోశస్యైవేతరకోశాపేక్షయాఽన్తరత్వం చేత్, తర్హి తతోఽభ్యన్తరం బ్రహ్మ కిమితి నో़క్తమత ఆహ —
బ్రహ్మణస్త్వితి ।
అర్థాత్ప్రతిష్ఠాత్వసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
యదుక్తముపాధివశాత్ప్రియాదియోగః ప్రాచుర్యప్రయుక్తదుఃఖలేశాన్వయశ్చేతి, తత్రాహ —
వాఙ్మానసేతి॥
గుణే త్వితి ।
యథా హ్యగ్నీషోమీయే పశావేకపాశకే ‘‘అదితిః పాశాన్ ప్రముమోక్త్వేతాన్‘‘ ఇతి, ‘‘అదితిః పాశం ప్రముమోక్త్వేత’’మితి చ మన్త్రౌ శ్రుతౌ ।
తత్ర బహువచనవాన్మన్త్రః కిం ప్రకరణాదుత్క్రష్ఠవ్యో న వేతి విశయే బహువచనస్యాసమవేతార్థత్వాదుత్కర్షే ప్రాప్తే విశేషప్రధానభూతపాశవాచిప్రాతిపదికస్యాగ్నీషోమీయే సమవేతార్థత్వాత్ తదనురోధేన బహువచనం పాశగుణత్వేన తద్విశేషణభూతబహుత్వవాచకమన్యాయ్యయా లక్షణయా పాశావయవాల్లక్షయతీతి నవమే నిర్ధారితమ్ —
విప్రతిపత్తౌ వికల్పః స్యాత్సమత్వాద్ గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనైకదేశత్వాత్ (జై.అ.౯.పా.౩.సూ.౧౫) ఇతి । ఉత్కర్షోఽనుత్కర్షో వేత్యస్యాం విప్రతిపత్తౌ పాశం పాశానితి చ మన్త్రయోర్వికల్పః స్యాత్; పాశప్రాతిపదికస్యోభయత్ర సమత్వాత్ గుణే ప్రత్యయార్థే త్వన్యాయ్యకల్పనా న తద్బలాన్మన్త్రోత్కర్షః; ప్రత్యయస్య పదైకదేశత్వాత్ప్రాతిపదికపారతన్త్ర్యేణోత్కర్షకత్వాయోగాదితి సూత్రార్థః । ఎవమిహాపి ప్రధానశ్రుతివిరోధే గుణభూతసూత్రాణ్యధ్యాహారాదిభిర్నేయానీతి ।
తథాచాచార్యశబరస్వామీ వర్ణయాంబభూవ — లోకే యేష్వర్థేషు ప్రసిద్ధాని పదాని తాని సతి వేదావిరోధసంభవే తదర్థాన్యేవ సూత్రేష్విత్యవగన్తవ్యమితి॥అపరాణ్యపీతి భాష్యే యేషు సూత్రేషు వ్యాఖ్యాఽతిదిష్టా తాన్యల్పవక్తవ్యత్వాత్ప్రథమం యోజయతి —
యత్సత్యమితి ।
తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చేతి (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౪) సూత్రవ్యాఖ్యానపరమధికరణసమాప్తిభాష్యం వ్యాఖ్యాతి —
వికారజాతస్యేతి ।
అవయవో యదీతి శేషః ।
అవయవశ్చేత్ కథం కారణముచ్యేత, తత్ర హేతుమాహ —
న హీతి ।
ఆనన్దమయస్తావద్వికారః, తదవయవో బ్రహ్మాపి వికారః స్యాత్పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ తథాభూతం సన్న విశ్వహేతురిత్యర్థః ।
చిన్తాప్రయోజనమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆనన్దమయవికారస్యావయవో బ్రహ్మేతి కృత్వేత్యర్థః । తేన బ్రహ్మణాఽవయవేన యోగో యస్య స తథోక్తః॥ ఇతి షష్ఠం ఆనన్దమయాధికరణమ్॥
అన్తస్తద్ధార్మోపదేశాత్॥౨౦॥ నిర్విశేషం పరం బ్రహ్మ సాక్షాత్కర్తుమనీశ్వరాః । యే మన్దాస్తేఽనుకమ్ప్యన్తే సవిశేషనిరూపణైః॥౧॥ వశీకృతే మనస్యేషాం సగుణబ్రహ్మశీలనాత్ । తదేవావిర్భవేత్సాక్షాదపేతోపాధికల్పనమ్॥౨॥ సమన్వయస్య సవిశేషపరత్వమపోద్యానన్దమయాధికరణ ఉత్సర్గః స్థాపితః । ఇదానీమపవాదచిన్తార్థత్వేనాధికరణమవతారయన్ ప్రఘట్టకసఙ్గాతిమాహ —
పూర్వస్మిన్నితి ।
యద్యప్యపవాదాపవాదత్వాత్ పుచ్ఛబ్రహ్మచిన్తా ప్రాతర్దనవిచారసన్నిధౌ కర్తుం యుక్తా; తథాప్యవాన్తరసఙ్గతిమాలోచ్య కామాచ్చ నానుమానాపేక్షే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౧౮) తి ప్రధాననిరాసస్యేక్షత్యధికరణా(బ్ర.అ.౧.పా౧.సూ.౫) నన్తరం బుద్ధిస్థతాం చాపేక్ష్య ప్రథమం కృతా । ఉతాదిత్యపదవేదనీయో జీవ ఉపాస్యత్వేన న తూపక్షిప్యత ఇత్యనుషఙ్గః ।
ఇహ రూపవత్వసర్వపాప్మవిరహాభ్యాం సంశయే పూర్వత్ర ముఖ్యత్రితయాఖ్యబహుప్రమాణానుసారాన్నిర్విశేషనిర్ణయవద్ రూపవత్త్వాదిబహుప్రమాణవశాత్సంసారీ హిరణ్మయః పురుషః ఇత్యవాన్తరసఙ్గతిమభిప్రేత్య పూర్వపక్షం సఙ్కలయతి —
మర్యాదేతి ।
సర్వపాప్మవిరహస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ —
కర్మేతి ।
ఇన్ద్రస్య వృత్రవధేన బ్రహ్మహత్యాశ్రవణాదస్తి దేవానాం కర్మాధికార ఇతి భారతివిలాసః । తన్న ; గవాం సత్రాసనశ్రవణాత్ (తాసాం) తేషామప్యధికారప్రసఙ్గాత్ । అసంభవస్తూభయత్ర తుల్యః । నహ్యైన్ద్రే దధని ఇన్ద్రస్యాధికారసంభవః । న చ నిషేధాధికారః; ‘‘న హ వై దేవాన్ పాపం గచ్ఛతీ’’ తి శ్రుతేః । అథ ప్రాకృతస్యైవ । పాపస్య ఫలానారమ్భకత్వమేతచ్ఛ్రుత్యర్థః, తర్హి తదేవ పాప్మోదయస్యాలమ్బనమస్తు, కర్మానధికృతత్వోక్తేః తత్ప్రదర్శనార్థత్వాదితి అముష్మాదాదిత్యాత్పరాఞ్చః ।
నహ్యనాధారస్యేతి భాష్యం వ్యాచష్టే —
అనాధారత్వే చేతి ।
నిత్యత్వమితి స్వమహిమప్రతిష్ఠితత్వస్య వ్యాఖ్యా ।
కథం నిత్యత్వేనాఽనాధారత్వసిద్ధిస్తత్రాహ —
అనిత్యం హీతి ।
తర్హి తత ఎవానాధారత్వసిద్ధౌ కిం సర్వగతత్వేనాత ఆహ —
నిత్యమపీతి ।
నిత్యమపి అసర్వగతం చేత్తన్న భవత్యాధారరహితం, యతో యద్వస్తు తస్మాన్నిత్యాదధరభావేనావస్థితం, తదేవ తస్య నిత్యస్యోపరిస్థితస్యాధారో భవతి । తస్మాత్సర్వగతత్వమపి నిత్యత్వవిశేషణత్వేనానాధారత్వే హేతుర్వక్తవ్య ఇత్యర్థః ।
సర్వాత్మత్వసర్వదురితవిరహయోః రూపవత్త్వాదిభ్యః కిం బలమత ఆహ —
అవ్యభిచారిభ్యామితి ।
న బ్రహ్మణోఽన్యత్ర తయోః సంభవ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణి సర్వాత్మత్వసంభవమాహ —
సర్వేతి ।
రూపవత్త్వాదేర్బ్రహ్మణ్యపి సమ్భవద్వ్యభిచారమాహ —
వికారవదితి ।
కార్యోపహితమిత్యర్థః ।
సర్వదురితవిరహముదాహృతవాక్యేనాపి ప్రమిమీతే —
నామేతి ।
పాప్మభ్య ఇతి అపాదానే పఞ్చమీ । తతః సర్వే పాప్మనోఽపాదానాం యస్యోదయస్య తస్య భావస్తత్తా తద్రూపేణోదయ ఉద్గమ ఉచ్యత ఇతి । రూపవత్త్వం తాదృశేన రూపవిశేషేణోపదిశ్యత ఇత్యన్వయః ।
నను హిరణ్మయత్వం కథం? తద్ధి శరీరస్యాత ఆహ —
వికారస్య చేతి ।
నన్వవికారిబ్రహ్మణో మాయామయం రూపం వక్తవ్యం, తశ్చ మిథ్యార్థప్రకాశకతయా శాస్త్రాప్రామాణ్యమత ఆహ —
నచేతి ।
యథా లోకే మాయావిదర్శితమాయానువాదివాక్యం ప్రమాణమేవం శాస్త్రమపి ।
అప్రామాణ్యం తర్హి కదా స్యాదత ఆహ —
అపిత్వితి ।
మాయాం మిథ్యాబుద్ధిం కుర్వదశాస్త్రం స్యాద్, నతు తాం కరోతి; తస్యాః ప్రాగేవ సిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
విభూతిమత్స్వేవేశ్వరావస్థానే సార్వాత్మ్యవిరోధమాశఙ్క్యాభివ్యక్తిమాత్రం తత్ర, సత్తా తు సర్వత్రేత్యాహ —
సర్వేతి ।
లోకకామేశితృత్వశ్రవణాద్దేవమనుష్యైరీశ్వరాజ్ఞా వినాఽశితుమపి న శక్యమిత్యన్తః పారార్థ్యన్యాయః । సైవర్క్ తత్ సామేతి తచ్ఛబ్దైశ్చాక్షుషపురుషపరామర్శః । ఋగాదివిధేయాపేక్షయా స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశః । ఉక్థం శస్త్రవిశేషః । తత్సాహచర్యాత్సామస్తోత్రం ఋగుక్థాదన్యచ్ఛస్త్రం బ్రహ్మ త్రయో వేదాః పృథివ్యగ్న్యాద్యాత్మకే చేత్యాదిభాష్యమ్ । తత్ర ఋగాధిదైవం పృథివ్యన్తరిక్షద్యునక్షత్రాదిత్యగతశుక్లభారూపా సామ చాగ్నివాయ్వాదిత్యచన్ద్రమ ఆదిత్యగతపరకృష్ణాఖ్యాతికృష్ణరూపాదికమామ్నాతమియమేవర్గగ్నిః సామేత్యాదినా । అధ్యాత్మం చ ఋగ్వాక్చక్షుః శ్రోత్రాదిగతశుక్లభాలక్షణా తావదుక్తా ।
సామ చ ప్రాణచ్ఛాయాత్మమనోక్షిస్థకృష్ణభారూపమామ్నాతమ్ —
వాగేవర్క్ ప్రాణః సామేత్యాదినా ।
ఎవమాత్మకే ఋక్సామే తస్య గేష్ణ్యౌ పర్వణీ॥ ఇతి సప్తమమన్తరధికరణమ్॥
ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్॥౨౨॥ లిఙ్గాద్ బ్రహ్మనిర్ణయస్య తుల్యత్వాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ —
పూర్వస్మిన్నితి ।
శ్రుతిప్రాప్తనభసో లిఙ్గేన బాధార్థో న్యాయోఽధిక ఇత్యర్థః ।
ఇదముక్తం —
న భూతాకాశ ఉపాస్యత్వేనేతి ।
యద్యప్యస్మిన్గ్రన్థే పూర్వత్ర సోపాధిబ్రహ్మణ ఉపాస్తిచిన్తా, అత్ర తు తస్యోద్గీథే సంపత్తిచిన్తేతి విశేషప్రదర్శనపరం భాతి, తథాపి న తథార్థో గ్రాహ్యః, హిరణ్మయవాక్యేఽపి తస్మాదుద్గీథ ఇత్యుద్గీథసంపత్తేస్తుల్యత్వాత్ । తస్మాదేతదపి అసాధారణధర్మతుల్యమేవానూదితమ్ । ఆకాశశబ్దో నభ పర, ఉత బ్రహ్మపర ఇతి రూఢినిరూఢప్రయోగాభ్యాం విశయే పూర్వత్రావ్యభిచారిలిఙ్గాదన్యథాసిద్ధరూపవత్త్వాది నీతమ్, ఇయం తు శ్రుతిర్లిఙ్గాన్నాన్యథయితవ్యేతి ప్రత్యుదాహరణలక్షణసంగతిః ।
ప్రధానత్వహేతుం వ్యాచష్టే —
అస్యేతి ।
తదానుగుణ్యేనేత్యేతద్వివృణోతి —
సర్వాణీతి ।
ప్రథమత్వే హేతుం వ్యాఖ్యాతి —
అపిచేతి ।
నను పరబలీయస్త్వన్యాయేన ప్రథమమాకాశం బాధ్యతామ్, అత ఆహ —
ఎకవాక్యగతమితి ।
నిరపేక్షం పరం పూర్వం బాధతే, ఎకవాక్యనివిష్టశబ్దానాం తు పూర్వానురోధేనోత్తరార్థప్రతీతిః, తద్విరుద్ధార్థసమర్పణే వాక్యభేదాపత్తేరిత్యర్థః ।
‘‘యదేష ఆకాశ ఆనన్ద’’ ఇత్యాదౌ బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దో గౌణో దృష్టః, తద్వదిహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చ క్వచిదితి ।
యాదాంసి జలచరాః ।
యాదాంసీతి ప్రయోగే గఙ్గాపదాభిధేయస్య వాక్యార్థాన్వయసంభవాన్ముఖ్యత్వం, న త్విహ నభసో వాక్యార్థాన్వయః, ఆనన్త్యాద్యయోగాదత ఆహ —
సంభవశ్చేతి ।
ముఖ్యానుగుణ్యేన గుణానాం నయనస్యోక్తత్వాదిత్యర్థః । అస్తు తర్హి బ్రహ్మణి ముఖ్యః, తత్ర వక్తవ్యం కిం బ్రహ్మనభసోర్ముఖ్యః, ఉత బ్రహ్మణ్యేవేతి ।
నాద్య ఇత్యాహ —
అనేకార్థత్వస్యేతి ।
నహి ద్వితీయ ఇత్యాహ —
భక్త్యా చేతి ।
నను నభసి గౌణః, బ్రహ్మణి రూఢ కిం న స్యాత్తత్రాహ —
తత్పూర్వకత్వాచ్చేతి ।
ప్రశ్నోత్తరయోరేకార్థపర్యవసానసామర్థ్యలక్షణం సూత్రగతలిఙ్గశబ్దార్థమభిప్రేత్య సిద్ధన్తయతి —
సామానాధికరణ్యేనేతి ।
నన్వైకార్థేఽపి ప్రశ్నోత్తరయోః ప్రతివచనస్థాకాశశబ్దానురోధాత్ప్రశ్నోఽపి ముఖ్యాకాశపరోఽస్తు, తత్రాహ —
పౌర్వాపర్యేతి ।
ప్రశ్నోత్తరయోరర్థతః శబ్దతశ్చ పూర్వాపరత్వేనానుసంధానాదసంజాతవిరోధప్రశ్నానుసారేణ చరమముత్తరం నేయమిత్యర్థః । అనేన ప్రథమత్వహేతోరసిద్ధిరుక్తా, ప్రాధాన్యం తూపక్రమవిరోధే సత్యకించిత్కరమిత్యుక్తమ్ ।
ప్రధానత్వేఽపీతి ।
ఆకాశపదస్య ప్రధానార్థత్వేఽపి గౌణతా, అపిశబ్దాన్న నభసః ప్రధానత్వమపి తు పృష్టస్య సర్వకారణస్యైవేత్యర్థః ।
ప్రధానత్వేఽపీత్యేతద్వ్యాచష్టే —
యద్యపీతి ।
సామానాధికరణ్యేనేత్యేతద్విభజతే —
యత్పృష్టమితి ।
అస్తు ప్రశ్నోత్తరయోరేకవిషయత్వం ప్రశ్నవిషయస్తు నభ ఇతి నేత్యాహ —
తదిహేతి॥
యత్తు కశ్చిదాహ — దాల్భ్యేన స్వర్గలోకః సామప్రతిష్ఠేత్యుక్తే శాలవత్యోఽప్రతిష్ఠత్వేన తద్దూషయిత్వా పృథివీలోకః సామాశ్రయ ఇత్యూచే । ప్రవాహణస్తు తమన్తవత్త్వేనాదూదుషత్ । తర్హ్యస్య లోకస్య కా గతిరితి శాలావత్యోఽపృచ్ఛత్ । తత్ర పృథివీకారణమాత్రం పృష్టం, న సర్వలోకగతిః; తస్మాత్ — పూర్వాపరపరామర్శరహితైః ప్రాజ్ఞమానిభిః । కల్పితేయం గతిర్నైషా విదుషామనురఞ్జికా॥ ఇతి ॥ తచ్ఛ్రుతిభావానవబోధవిజృమ్భితమ్ । తథా హి — పృథివీమాత్రకారణస్యాపాం ప్రసిద్ధత్వేన ప్రశ్నవైయర్థ్యాత్, అస్యేతి చ సర్వనామశ్రుతేః ప్రకరణద్బలీయస్యాః సర్వకార్యవిషయత్వోపపత్తేః । యస్తు ప్రథమప్రశ్నే దాల్భ్యకృతేఽస్యశబ్దః, స పృథివీపరోస్తు; న ప్రతిష్ఠా లోకమతినయేదితి పృథివ్యా ఎవ తదుత్తరేఽభిధానాత్ । ద్వితీయే తు శాలావత్యకృతే న తథా కించిదస్తి సంకోచకమ్ । కించాభిధత్తామయమప్యస్యశబ్దః పృథివీమేవ; తథాప్యన్తవత్త్వదోషాపనినీషయా ప్రశ్నప్రవృత్తేః పృథివీమాత్రకారణనిరూపణే తదసిద్ధే కాకేభ్యో రక్షతామన్నమితివదయమస్యశబ్దః సర్వకార్యపరః । తథాచ పూర్వాపరేత్యాదిరుపాలమ్భ ఉష్ట్రలకుటన్యాయమనుసరతీతి॥
పౌర్వాపర్యేత్యేతచ్ఛఙ్కోత్తరత్వేన వివృణోతి —
న చోత్తరే ఇతి ।
యద్యపి కారణవిషయప్రశ్నః ; తథాపి తత్ర విశేషణతయా కార్యమప్యుపాత్తమితి కార్యమేవ పృష్టమిత్యుక్తమ్ ।
కథం న యుక్తమత ఆహ —
ప్రశ్నస్యేతి ।
యథా హి ‘‘ఉచ్చైౠచా క్రియత‘‘ ఇత్యత్ర విధ్యుద్ధేశగతా అప్యృగాదిశబ్దాః ‘‘త్రయో వేదా అజాయన్తే’’ — త్యుపక్రమగతమర్థవాదస్థమపి వేదశబ్దమేకవాక్యత్వసిద్ధ్యర్థమనురున్ధానా ఋగాదిజాతివచనతాం ముఞ్చన్తో వేదలక్షణార్థా ఇతి నిర్ణీతం వేదో వా ప్రాయదర్శనా(జై.అ.౩.పా.౩.సూ.౨) దిత్యత్ర, ఎవమత్రాప్యేకస్మిన్వాక్యే ‘‘అస్య లోకస్య కా గతిరితి’’ సర్వాకారణత్వావరుద్ధాయాం బుద్ధౌ తద్విరుద్ధార్థస్య వాక్యైక్యవినాశినో నివేశాయోగాదాకాశపదం పరమకారణే గౌణమిత్యర్థః ।
నను నిర్ణీతార్థ ఉపక్రమ ఉపసంహారమన్యథయేత్, న ప్రశ్నోపక్రమః; సందిగ్ధార్థత్వాదితి, తత్రాహ —
నచేతి ।
ప్రశ్నః స్వవిషయే వ్యవస్థిత ఎవ న చేత్ తత్ర వక్తవ్యం స నిర్విషయః, పృష్టాదన్యవిషయో వా ।
నాద్య ఇత్యాహ —
అనాలమ్బనత్వేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
వైయధికరణ్యేతి ।
ఎవం తావత్ప్రశ్నప్రతివచనవాక్యసామర్థ్యం తల్లిఙ్గాదితి సౌత్రహేతువచనార్థ ఇతి వ్యాఖ్యాయ వాక్యశేషస్థలిఙ్గపరతయా వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
అపిచేత్యాదినా॥
సర్వేషాం లోకానామితి ప్రశ్నోపక్రమాదితి ।
ఉత్తరే —
సర్వాణీతి దర్శనాత్ ప్రశ్నస్థః షష్ఠ్యన్తలోకశబ్దోఽస్యేతి సర్వనామసహపఠితో వ్యాఖ్యాయ నిర్దిష్ట ఇతి । ఇదంచ ప్రశ్నస్య సర్వకారణవిషయత్వే లిఙ్గమ్, ఇతరథా హ్యుత్తరే పృథివ్యాకాశాత్ సముత్పద్యత ఇతి స్యాత్తన్మాత్రకారణస్య పృష్టత్వాదితి । నను సామ్యే విరోధినాం భూయసామనుగ్రహో న్యాయ్యః, ఇహ తు ప్రధానమాకాశశబ్దార్థో నాప్రధానైర్భూయోభిరపి బాధ్యేత । యదాహ కశ్చిత్ — త్యజేదేకం కులస్యార్థే ఇతి రాద్ధాన్తయన్తి యే । శేషివాధే న తైర్దృష్టమాత్మార్థే పృథివీమితి॥
ఇతి, తత్రాహ —
నచాకాశస్య ప్రధాన్యమితి ।
నను శేష్యర్థత్వాదాకాశపదం ప్రధానార్థమత ఆహ —
తథాచేతి ।
ఉపక్రాన్తం ప్రధానం బ్రహ్మ విశిషమ్నాకాశశబ్దః ప్రధానార్థో నతు గగనమభిదధదిత్యర్థః ।
అపి చేతి భాష్యోక్తాన్తవత్త్వప్రతిపాదికం శ్రుతిమాహ —
అన్తవదితి ।
ఆస్తాం ప్రశ్నోపక్రమానురోధః, ప్రతివచనేఽపి వాక్యశేషగతాఽనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గాదాకాశపదం గౌణార్థమితి భాష్యార్థమాహ —
తత్రైవ చేతి ।
‘‘ఉద్గీథే కుశలాస్త్రయః శాలావత్యదాల్భ్యజైవలయః కథమారేభిరే ।
శాలావత్యా దాల్భ్యం పప్రచ్ఛ కా సామ్నో గతిః; కారణమితి, ఇతర ఆహ స్వర ఇతి ।
స్వరస్య ప్రాణః, ప్రాణస్యాన్నమ్, అన్నస్యాప, అపాం స్వర్గః వృష్టేస్తత ఆగతేరితి’’ దాల్భ్యే ప్రత్యుక్తవతి స్వర్గస్యాపి మనుష్యకృతజ్ఞాద్యధీనస్థితికత్వాదప్రతిష్ఠితం వ కిల తే దాల్భ్య సామేత్యుక్త్వా అయం లోకః స్వర్గస్య గతిరితి శాలావత్య ప్రతిజజ్ఞే । తం రాజా జైవలిరాహ ‘అన్తవద్ధై కిల తే శాలావత్య సామ కారణమితి’ ‘తర్హ్యస్య లోకస్య కా గతిరితి’ పృష్టో రాజా ‘ఆకాశ’ ఇతి హోవాచ । జ్యాయాన్మహత్తర , పరమయనమాశ్రయః పరాయణం పరోవరేభ్యః స్వరాదిభ్యోఽతిశయేన వరః పరోవరీయాన్ । స చాకాశ ఉద్గీథే సంపాద్యోపాస్యత్వాదుద్గీథః॥ ఇతి అష్టమమాకాశాధికరణమ్॥
అత ఎవ ప్రాణః॥౨౩॥ అతిదేశత్వాత్సైవ సఙ్గతిః । అథ వా అనన్తవస్తుపరత్వాదుపక్రమోపసంహారయోరస్త్వాకాశవాక్యం బ్రహ్మపరమ్, అత్ర తు బ్రహ్మాసాధారణధర్మపరోపక్రమోపసంహారాదర్శనాన్న బ్రహ్మపరతేతి సఙ్గతిః । అథవా ఆకాశవాక్యానన్తర్యాత్ప్రాణవాక్యస్యేతి సఙ్గతయః । విషయప్రదర్శకభాష్య ఉద్గీథ ఇత్యుక్తం తదుద్గీథప్రకరణే ప్రాసఙ్గికం ప్రస్తావోపాసనమితి కథయితుమిత్యాహ —
ఉద్గీథేతి ।
పురస్తాద్ధి “పరోవరీయాసముద్గీథముపాస్త’’ ఇత్యుక్తం, ‘‘పరస్తాచ్చాథాతః శౌల్క ఉద్గీథ’’ ఇతి , అతః ప్రస్తావవాక్యం యద్యపి విషయః, తథాపి ప్రకరణశుద్ధ్యర్థముద్గీథగ్రహణమిత్యర్థః ।
శ్లోకస్య పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే —
బ్రహ్మణో వేతి ।
నహ్యాకాశాద్వాయూదయః ప్రత్యక్షాదియోగ్యః, అతో వాక్యశేషాద్వ్యక్తో బ్రహ్మనిర్ణయః ।
ఉత్తరార్ధం వివృణॊతి —
ఇహ త్విత్యాదినా ।
ఇహ సర్వాణి హ వేతి వాక్యే ఇత్యర్థః । భోగప్రత్యాసత్తేరిన్ద్రియాణాం భూతసారత్వం తతః పధానేన సర్వభూతలక్షణయా భూతోత్పత్తిలయౌ వాయావితి ప్రత్యక్షానుగృహీతయా శ్రుత్యోక్తం తస్యాః సంవాదలబ్ధబలాయా బలాత్సర్వాణీతి వాక్యం వాయువికారపరం వ్యాఖ్యేయమితి । ‘‘కతమా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తేత్యాదిత్య ఇతి హోవాచ కతమా ప్రతిహారమిత్యన్నమితి‘‘ దేవతే అభిహితే ।
కార్యకారణసంఘాతరూపే ఇతి ।
శరీరిణ్యావిత్యర్థః । అన్నమపి తదభిమానిదేవతా । స్వత ఎవ నిశ్చాయకత్వాత్స్వవిషయజ్ఞానోత్పాదే మానాన్తరం నాపేక్షతే, నిశ్చయపూర్వకత్వాద్వ్యవహారస్య స్వవిషయవ్యవహారే నాపేక్షతే, అసంవాదినో వాక్యస్య స్వవిషయే నాదార్ఢ్యం రూప ఇవ చక్షుషః త్వగిన్ద్రియ సంవాదినో న దార్ఢ్యం చక్షుష ఇవ ద్రవ్యే ఇతి । యేన ప్రమాణానాం సంవాదవిసంవాదావప్రయోజకౌ తేన । యదా వై పురుష ఇతి వాక్యాదిన్ద్రియమాత్రస్య సుప్తిసమయే వాయువికారే సంవేశనోద్గమనే భవేతామ్, నత్వేతావతా సర్వభూతోత్పత్తిలయౌ తదాశ్రయౌ యోజయితుం శక్యౌ; తయోస్తత్ర వాక్యే ప్రతీత్యభావాత్ ।
అథ పునరిన్ద్రియసారత్వాత్సర్వభూతలక్షణా, తత్రాహ —
ప్రతీతౌ వేతి ।
నను కథం బ్రహ్మైవ భవేద్యావతా సుప్తౌ వాయువికారే లయః ప్రమాణాన్తరసిద్ధ, తత్రాహ —
నచేతి ।
ఇన్ద్రియమాత్రలయః ప్రమాణాన్తరదృష్టో, న భూతలయస్తేనాకాశవాక్యవద్ ‘యదా వై’ ఇతి వాక్యేఽపి యది సర్వభూతలయః ప్రతీయేత, తర్హి వాక్యశేషాద్ బ్రహ్మనిర్ణయ ఇత్యర్థః । ఎవం తావత్స్వాపవాక్యస్య భూతలయపరత్వమాశ్రిత్య తదనుసారేణ సర్వాణి హ వేతి వాక్యం వాయువికారే సర్వభూతలయం వక్తీతి శఙ్కా నిరస్తా ।
ఇదానీం తస్య యథాశ్రుతేన్ద్రియలయమాత్రపరత్వమాశ్రిత్య తదనురోధేనేదమపీన్ద్రియలయపరం వ్యాఖ్యాయతే , తథాచ న బ్రహ్మలిఙ్గసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చ మానాన్తరేతి ।
సర్వభూతసంవేశనస్య వాయ్వాశ్రయత్వయోజనాయాముక్తం దూషణమిన్ద్రియమాత్రలయపరత్వయోజనాయామపి సంచారయతి —
స్వతఃసిద్ధేతి ।
నను వాక్యభేదమభ్యుపేత్య సంవాదివాక్యబలాదితరసఙ్కోచం న వదామోఽపి త్వేకవాక్యతామత ఆహ —
నచాస్యేతి ।
‘యదా వై పురుష’ ఇత్యస్య సంవర్గవిద్యాగతత్వాత్ సర్వాణి హ వేత్యస్యోద్గీథవిద్యాగతత్వాదిత్యర్థః ।
అభ్యుపేత్యాహ —
ఎకవాక్యతాయాం వేతి ।
నన్వేకవాక్యత్వే కుతో వినిగమనా యతస్తద్ బ్రహ్మపరం, న పునరిదమిన్ద్రియమాత్రలయపరమిత్యత ఆహ —
ఇన్ద్రియేతి ।
అవయుత్యవాదః — ఎకదేశస్య విభజ్య కథనమ్ । సర్వోత్పత్తిలయౌ హి సర్వాణి హ వేత్యత్ర ప్రతీతౌ । తత్రత్యసర్వశబ్దానురోధేన ఇన్ద్రియమాత్రోత్పత్తిలయకథనమేకదేశానువాదత్వేన ఘటిష్యతే॥ ఎకం వృణీత ఇత్యాదావర్షేయవరణే సర్వత్రాపూర్వత్వాద్విధిమాశఙ్క్య వర్తమానాపదేశత్వాద్విధిః కల్ప్యః । సర్వత్ర చ తత్కల్పనే సకృచ్ఛ్రుతస్య ‘ న చతురో వృణీత’ ఇత్యాద్యర్థవాదస్య ప్రతివిధ్యావృత్తిః స్యాత్, సా మా భూదిత్యేకత్ర విధికల్పనా తత్రాపి త్రీన్ వృణీత ఇత్యత్రేవ । తథా సతి హి శతే పఞ్చాశదితివద్ ద్వౌ వృణీత ఇత్యాద్యన్తర్భావాదనువాదః స్యాదితి షష్ఠే (జై.సూ.అ.౬.పా.౧.సూ.౪౩) రాద్ధాన్తితమేవమత్రాపీత్యర్థః ।
చిన్తాప్రయోజనమాహ —
తస్మాదితి ।
భాష్యే — వాక్యశేషశబ్దః ఎకవాక్యత్వపరః ।
ఇహహి స్వవాక్యే బ్రహ్మలిఙ్గం దృశ్యతే, అన్నాదిత్యసన్నిధానం వాక్యాన్తరసాపేక్షమతః స్వవాక్యస్థలిఙ్గం ప్రబలమితి భాష్యార్థమాహ —
వాక్యాదితి ।
వాక్యస్య సన్నిధానాదత్ర ప్రాబల్యం నిరూప్యత ఇతి న భ్రమితవ్యమ్; అత్ర బ్రహ్మవాచిపదాభావేన వాక్యత్వాభావాత్ । ‘కతమా సా దేవతేతి’ చేతనవాచిదేవతాశబ్దోపక్రమాత్ సైషా దేవతేత్యుపసంహారాచ్చ చేతనపరం వాక్యం న వాయువికారపరమ్ । అథ ప్రాణాభిమానినీ దేవతా లక్ష్యేత, తర్హి తవాపి సమః శ్రుతిత్యాగః, మమ తు వాక్యశేషః సాక్షీత్యభ్యుచ్చయః॥ చాక్రాయణః కిల ఋషిర్ధనాయ రాజ్ఞో యజ్ఞమభిగమ్య జ్ఞానవైభవమాత్మనః ప్రకటయితుకామః ప్రస్తోతారమువాచ హే ప్రస్తోత, యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ మమ విదుషః సన్నిధౌ ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి । స భీతః పప్రచ్ఛ కతమా సేతి, ప్రత్యుక్తిః ప్రాణ ఇతి । ప్రాణమభిలక్ష్య సంవిశాన్తి లయకాలే , ఉత్పత్తికాలే ఉజ్జిహతే ఉద్గచ్ఛన్తి । ఇతి నవమం ప్రాణాధికరణమ్॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్॥౨౪॥ యదిదమిత్యనుభూయమానత్వముక్తం తద్వ్యాచష్టే —
త్వగ్గ్రాహ్యేణేతి ।
తస్యైషా దృష్టిర్యత్రైతదస్మి శరీరే స్పర్శేనోష్ణిమానం విజానాతి, తస్యైషా శ్రుతిర్యత్రైతత్కర్ణావపిధాయ నినదమివ శృణోతీతి వాక్యం వ్యాచష్టే —
తత్ర శారీరస్యేతి ।
నన్వౌష్ణ్యఘోషోపలబ్ధ్యోః కథం తస్యేతి జ్యోతిః సంబన్ధనిర్దేశోఽత ఆహ —
తల్లిఙ్గేనేతి ।
ఔష్ణ్యఘోషలిఙ్గేనేత్యర్థః । గమకసంబన్ధినోర్గమ్యసంబన్దోపచార ఇత్యర్థః ।
శ్లోకం పూరయతి —
గౌణేతి ।
నన్వౌత్సర్గికోఽపి ముఖ్యసంప్రత్యయ ఆకాశప్రాణశబ్దవదపోద్యతామత ఆహ —
వాక్యస్థేతి ।
తత్రాహి వాక్యశేషస్య బ్రహ్మలిఙ్గాద్గౌణతా, అత్ర తు వాక్యే బ్రహ్మలిఙ్గం నోపలభ్యతే, ప్రత్యుత తేజోలిఙ్గమేవోపలభ్యతే, అత ఉత్సర్గోఽనపోదిత ఇత్యర్థః । అనేన సఙ్గతిరుక్తా ।
నను పూర్వత్ర గాయత్రీవాక్యే తావానస్యేతి బ్రహ్మలిఙ్గమస్త్యత ఆహ —
వాక్యాన్తరేణేతి ।
నహి వాక్యాన్తరస్థాలిఙ్గాత్స్వవాక్యస్థా శ్రుతిర్ముఖ్యార్థాత్ప్రచ్యావయితుం శక్యేత్యర్థః ।
అభ్యుపేత్య వాక్యాన్తరేణ నియమమాహ —
తదర్థేతి ।
దివి దివ ఇతి చ సప్తమీపఞ్చమీభ్యాం ప్రత్యభిజ్ఞానవిచ్ఛేదాన్న వాక్యాన్తరార్థ ఇహ గ్రాహ్య ఇత్యర్థః ।
వాక్యస్థేత్యేతద్వ్యాచష్టే —
బలవదితి ।
తేజోలిఙ్గమేవ దర్శయతి —
దీప్యత ఇత్యాదినా ।
కిముపోద్బలనాయ ఇహ తన్నిరాసేతి । నిరాసకారణం హి ప్రాప్తిః । నచాన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౦) ఇతి నిరస్తస్యాత్ర ప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
భవత్వేకదేశస్య మర్యాదా న సమస్తస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్య చేతి ।
న సమస్తం తేజ ఉపాస్యం, కిం త్వవయవ ఇత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరేణేత్యేతద్వ్యాఖ్యాతి —
న చ పాదోఽస్యేతి ।
తదర్థాప్రతిసన్ధిత ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే —
న చ వాక్యాన్తరే ఇతి ।
అస్యైవ వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ —
అపిచేతి ।
గాయత్ర్యాశ్ఛన్దోవచనత్వేన సన్దేహాద్వాక్యాన్తరస్య బ్రహ్మార్థత్వం సాధ్యం న సిద్ధమ్ । అప్రతిసన్ధిత ఇత్యస్యాప్యనిశ్చయాదిత్యర్థః । తేన వాక్యాన్తరేణ యదతః పర ఇతి వాక్యం బ్రహ్మపరతయా నియన్తుం కథం శక్యమితి యోజనా ।
తమో జ్యోతిరితి భాష్యే తమోగ్రహణప్రయోజనమాహ —
తేజ ఇతి ।
అర్థావకరత్వేనేతి ।
అనుద్భూతస్పర్శత్వేన తమసో నయనరశ్మినిర్గమనప్రతిబన్ధకత్వాయోగాదర్థప్రకాశనప్రతిబన్ధకత్వేన నిరోధకత్వం తమస ఇత్యర్థః । సిద్ధాన్త్యేవ పూర్వపక్షాక్షేపక ఆక్షేప్తా । ఎకదేశీ పూర్వపక్ష్యేకదేశీ । న ప్రయోజనాన్తరేతి భాష్యస్యాయమర్థః । ప్రాణికర్మనిమిత్తా సృష్టిః సప్రయోజనా తత్రాత్రివృత్కృతం తేజ ఉపాస్త్యర్థం సృష్టమితి న శక్యం వక్తుం; ప్రయోజనాన్తరప్రయుక్తస్యైవాదిత్యాదివదుపాస్యత్వసమ్భవే తస్య సృష్టిం ప్రత్యప్రయోజకత్వాద్వాజినస్యేవ దధ్యానయనం ప్రతీతి ।
తాసాం త్రివృతం త్రివృతమితి భాష్యం వ్యాచష్టే —
ఎకైకామితి ।
తేజఆదిభూతం ప్రాతి సామాన్యప్రవృత్తా త్రివృత్కరణశ్రుతిరుపాస్యమానతేజోవిషయత్వేన సంకోచయితుం న యుక్తా; తతోఽన్యత్ర నేతుమయుక్తేత్యర్థః । తేజఆదీని పరోక్షత్వసామ్యాద్దేవతాః । త్రివృతం త్రివలితమ్ ।
న వయం వాక్యాన్తరస్థలిఙ్గాత్తేజః శ్రుతిం బాధామహే, అపి తు తదుపబృంహితశ్రుత్యేత్యాహ —
సర్వనామేతి ।
ప్రసిద్ధం ప్రజ్ఞాతమ్ । ప్రసాధ్యం నాద్యాపి జ్ఞాతమ్ ।
యదా యచ్ఛబ్దః ప్రజ్ఞాతవచనస్తదా గాయత్రీవాక్యనిర్దిష్టం బ్రహ్మ పరామృశతీత్యాహ —
ప్రసిద్ధీతి ।
తద్బలాదితి ।
యచ్ఛబ్దశ్రుతిబలాదిత్యర్థః ।
తేనేతి ।
యేన పూర్వవాక్యస్థమపకర్షతి తేనేత్యర్థః ।
నను దివి దివ ఇతి రూపభేదాన్న పూర్వవాక్యస్థబ్రహ్మణ ఇహ ప్రత్యభిజ్ఞా, అతః సర్వనామ తం న పరామృశేదత ఆహ —
ప్రధానం హీతి ।
ప్రాతిపదికార్థం ఇత్యధ్యాహార్యమ్ । ప్రాతిపదికార్థో ద్యౌస్తావదుభయత్ర సమా, సా హి ప్రధానం, గుణస్తు విభక్త్యర్థః । తస్మాద్గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనేతి విభక్తివైరూప్యం నేయమిత్యర్థః ।
యదవాది ఛన్దోభిధానాత్సన్దిగ్ధం ప్రాచి వాక్యే బ్రహ్మేతి తత్రాహ —
బ్రహ్మేతి ।
తత్ర గాయత్రీవాక్యే త్రిపాద్ బ్రహ్మ నతు చ్ఛన్ద ఇత్యర్థః । ‘‘యస్యాహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్ దహేదగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేది’’త్యత్ర దహేదితి విధివిభక్తిః ప్రసిద్ధార్థయచ్ఛబ్దోపహతా గృహదాహలక్షణనిమిత్తపరా । ఆర్చ్ఛేదితి చ విధివిభక్తిః స ఐన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదితి విధాస్యమాననిర్వాపనిమిత్తం హవిరార్తిమనువదతి । ఉభయం దధిపయసీ ।
వచనాని త్వితి ।
జ్యోతిష్టోమగతసోమేషు శేషభక్షో విధ్యభావాన్న విద్యత ఇతి ప్రాప్తే సర్వతః పరిహారమాశ్వినం భక్షయతి తస్మాత్సర్వా దిశః శృణోతీత్యాద్యర్థవాదా అప్రాప్తత్వాద్భక్షానువాదాయోగాద్విధాయకాని వచనానీత్యుక్తం తృతీయే । ఎవం ప్రాప్త్యభావే ప్రసిద్ధార్థత్వం సర్వనామ్నోఽపనీయత ఇతి యదాగ్నేయ ఇతి తుల్యన్యాయత్వాదుదాహృతమ్ ।
కార్యజ్యోతిరుపలక్షిత ఇతి భాష్యోక్తలక్షణాయాం సమ్బన్ధమాహ —
బ్రహ్మవికార ఇతి ।
నను వాక్యస్థజ్యోతిర్లాభే ప్రకృతహానం న దోషోత ఆహ —
ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయామితి ।
యచ్ఛృతేర్విషయగవేషణాయాం ప్రకరణప్రాప్తమపి ప్రసిద్ధం గ్రాహ్యం, న స్వవాక్యగతమపి ప్రస్తోష్యామాణమపూర్వమ్, అప్రసిద్ధేరిత్యర్థః । శాస్త్రవశాదన్యదృష్ఠ్యాలమ్బనం ప్రతీకమ్ ।
కౌక్షేయజ్యోతిషో బ్రహ్మప్రతీకత్వే బ్రహ్మసంబన్ధమాహ —
కౌక్షేయం హీతి॥౨౪॥
న చ భూతపృథివీతి ।
ఎవం హి శ్రూయతే । ‘‘గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిం చ వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ యా వై సా గాయత్రీ, ఇయం వావ సా యేయం పృథివీ, యా వై సా పృథివీయం వావ సా యదిదం శరీరమస్మిన్ హీమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితాః, యద్వై శరీరమ్ ఇదం తద్ధృదయమస్మిన్ హి ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితా’’ ఇతి । పృథివ్యా భూతాధారత్వాత్సర్వభూతభయగాయత్రీత్వం శరీరహృదయయోర్భూతాత్మకప్రాణాశ్రయత్వాద్గాయత్రీత్వమ్, ఎవమన్యర్థోక్తవాక్ప్రాణసహితైర్భూతాదిభిః షడ్విధా గాయత్రీతి॥
గాయత్ర్యాః సర్వచ్ఛన్ద ఇతి ।
ఎవం హి శ్రూయతే — చతురక్షరాణి ఛన్దాంస్యగ్రే సమభవన్ తేషు జగతీ సోమాహరణాయ గతా త్రీణ్యక్షరాణి హిత్వా ఆగచ్ఛత్ । ఎకం హిత్వా త్రిష్టుబాగతా । గాయత్రీ తు గత్వా తాని గలితాని చత్వార్యక్షరాణి సోమం చాహృతవతీ । తతః సాఽష్టాక్షరాఽభవత్తయైవ సవనత్రయమతన్వత యాజ్ఞికాః । మాధ్యన్దినే సవనే త్రిష్టుభా ప్రార్థితా గాయత్రీ తాముపాహ్వయత్ । సా చ గాయత్ర్యక్షరైరష్టభిః స్వీయైరేవ శిష్టైస్త్రిభిరక్షరైరేకాదశాక్షరాభవత్ । తతో జగత్యా ప్రార్థితా గాయత్రీ తాం తృతీయసవనే ఉపాహ్వయత్ । సా చ స్వీయేనైకేన ప్రాచీనైశ్చైకాదశభిరక్షరైర్ద్వాదశాక్షరాఽభవదిత్యుక్త్వోపసంహృతం । తస్మాదాహుర్గాయత్రాణి వై సర్వాణి సవనానీతి । ద్విజాతీనాం ద్వితీయజన్మజననీత్వం శ్రుతం గాయత్ర్యా బ్రాహ్మణమసృజత్, త్రిష్టుభా రాజన్యం, జగత్యా వైశ్యమ్ ఇతి॥ కేనచిదత్ర ప్రసిద్ధా త్రిపాదా గాయత్రీ న ప్రత్యభిజ్ఞాయతే; అస్యాశ్చాతుష్పాత్త్వాదిత్యుక్తమ్ । తన్న; షడక్షరైశ్చతుష్పదోప్యష్టాక్షరైస్త్రిపాత్త్వోపపత్తేరితి ।
స్వాత్మనీతి ।
యావత్ ।
త్రయః పాదా ఇతి ।
అల్పం ప్రపఞ్చం పాదమపేక్ష్య స్వరూపమపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ త్రయః పాదా ఇతి॥
దివీతి వాక్యశేషవశాత్ త్రిపాదితి మన్త్రపదస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
అథ వేతి ।
పద్యతే జ్ఞాయతే ఎభిస్తురీయమితి విశ్వతైజసప్రాజ్ఞాస్త్రయః పాదాః ఎతే యస్య తస్త్రిపాత్తురీయం స్వపాదద్వారా గగనేఽవస్థితమితి మన్త్రార్థః ।
నను త్రిపాద్ బ్రహ్మణః ‘‘అయం వావ స’’ ఇతి కథం భూతాకాశైక్యోపదేశోఽత ఆహ —
తద్ధీతి ।
ఉపలబ్ధిస్థానస్తుత్యర్థం బ్రహ్మత్వోక్తిరిత్యర్థః ।
బాహ్యానితి ।
శరీరాద్బహిష్ఠానితి ।
నను చతుష్పాత్త్వగుణయోగాద్గాయత్రీశబ్దో బ్రహ్మ గమయతి, కథమభిహితమితి భాష్యనిర్దేశోఽత ఆహ —
బ్రహ్మపరత్వాదితి ।
నను పూర్వత్రాపి వికారానుగతం బ్రహ్మ గాయత్రీపదేన లక్షణయా తాత్పర్యేణ గమితమతః కో విశేషః । ఉచ్యతే; గౌణే ప్రయోగేఽభిధేయగతో గుణస్తాత్పర్యాల్లభ్యతే, లక్షణాయాం తు సంబన్ధం నిమిత్తీకృత్యార్థాన్తరే తాత్పర్యమితి ।
గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణో హృది స్థితస్యోపాసనాఙ్గత్వేన ద్వారపాలానాదిగుణవిధ్యర్థం తస్య హేత్యాది వాక్యం, తదర్థతోఽనుక్రామతి —
హృదయస్యేత్యాదినా ।
ప్రాగాదిదిగ్గతా హృదయకమలసుషయో ద్వారాణి తత్స్థాః ప్రాణాదివాయవో ద్వారపాలాస్తే చ చక్షురాదికరణయుక్తా ఆదిత్యాదిదేవైరధిష్ఠితా ఇతి సముదాయార్థః ।
ప్రాణశబ్దం నిర్వక్తి —
ప్రాయణకాలే ఇతి ।
స ఆదిత్య ఇత్యనన్తరనిర్దిష్టచక్షుష ఆదిత్యత్వం నోచ్యతే కింతు ప్రాణస్యేత్యాహ —
స ఎవేతి ।
కారణమాహ —
ఆదిత్య ఇతి ।
అధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయయోరైక్యోపచారః । శ్రోత్రద్వారా చన్ద్రమా వ్యానస్యాధిష్ఠాతా । ఎవముత్తరత్రాపి కరణద్వారా వాయ్వధిష్ఠాతృత్వం దేవతానాం ద్రష్ఠవ్యమ్ । అధఃశ్వాసస్యాఽపానస్య ముఖే వాక్సంబన్ధాద్వాక్త్వమిత్యర్థః ।
సోఽగ్నిరితి శ్రుతౌ వాచోగ్నిత్వముక్తం , తత్ర హేతుమాహ —
వాగ్వా ఇతి ।
తత్పర్జన్య ఇతి ।
పర్జన్యో వృష్ట్యాత్మకో దేవస్తన్నిమిత్తా ఆపః , తథా మనోనిమిత్తాశ్చ ; “మనసా సృష్టా ఆపశ్చ వరుణశ్చే’తి శ్రుతేః , అతో మనసః పర్జన్యోఽధిష్ఠాతా । ఉదానవాయుః ; సామాన్యాత్మకః సహాయకత్వే వర్తతే , తస్య చ వాయ్వాధార ఆకాశః పరమేశ్వరో దేవతేత్యర్థః । హార్దస్య బ్రహ్మణః పురుషాః ప్రాణాదయః ।
యదాదావుక్తం ప్రధానప్రకృత్యర్థప్రత్యభిజ్ఞానురోధేన ప్రత్యయార్థవైషమ్యం నేయమితి, తదుపదర్శకం భాష్యం వ్యాచష్టే —
యదాధారత్వమితి ।
అర్వాగ్భాగేతి ।
యదా ముఖ్యమాధారత్వం వృక్షాగ్రస్య వివక్షితం, తదా వృక్షాగ్రాత్పరతః శ్యేన ఇతి ప్రయోగే శ్యేనశబ్దో వృక్షాగ్రలగ్రశ్యేనావయవావచ్ఛిన్నావయవిలక్షక ఇత్యర్థః ।
అస్మిన్పక్షే దార్ష్టాన్తికే బ్రహ్మణః శ్యేనవదవయవాభావాద్దివ ఇతి శ్రుతిం లక్షణయా వ్యాచష్టే —
ఎవమితి ।
శక్యతే చ దృష్టాన్తేఽపి వృక్షాగ్రాదిత్యవధిశ్రుతిర్లక్షణయా నేతుమ్, అగ్రభాగాదీషదర్వాగ్భాగపరత్వేన, తదా దార్ష్టాన్తికేన సామ్యమితి ।
యదా త్వనౌపాధికం బ్రహ్మాకాశాస్పృష్టం వివక్షిత్వా పఞ్చమ్యేవ ముఖ్యా, తదా సప్తమీ సామీప్యసంబన్ధం లక్షయతీత్యాహ —
యదా త్వితి ।
అతఎవేతి ।
యతః సర్వమర్యాదా ముఖ్యా, అత ఎవేత్యర్థః । యా తు దివి ద్యోతనవతీతి వ్యాఖ్యా, తస్యాం నామీ వ్యాఖ్యా వికల్పాః । అతఎవ తదపరితోషాదథవేత్యుక్తమితి॥
తావానస్య మహిమేతి ।
గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతమిత్యాదినా భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ ప్రాణమయీ షడ్విధా చతుష్పదా గాయత్రీత్యుక్తమ్ । అస్య గాయత్ర్యనుగతస్య బ్రహ్మణస్తావాన్మహిమా విభూతిః । పరమార్థతస్త్వయం పురుషస్తతో జ్యాయాన్మహత్తరః, తదేవాహ — సర్వాణి భూతాన్యస్య పాదః । అస్య త్రిపాదమృతం దివి ద్యోతనవతి స్వాత్మన్యేవ స్థితమ్ । యథా కార్షాపణశ్చతుర్ధా విభక్త ఎకస్మాత్ పాదాత్పాదత్రయీకృతో మహాన్, ఎవం పురుషః పురుషార్థరూపః ప్రపఞ్చాన్మహానిత్యర్థః॥
తే వా ఎతే ఇతి ।
సంవర్గవిద్యాయామధిదైవమగ్నిసూర్యచన్ద్రాంభాంసి వాయౌ లీయన్తే । అధ్యాత్మం చ వాక్యచక్షుఃశ్రోత్రమనాంసి ప్రాణే సన్నియన్త ఇత్యుక్తమ్ । తే వాయునా సహ పఞ్చ ఆధ్యాత్మికేభ్యోఽన్యే । ప్రాణేన చ సహాధిదైవికేఽభ్యోఽన్యే పఞ్చ । ఎవం దశసన్తస్తత్కృతమ్ । అత్రాపి చతురయకద్యూతగతచతురఙ్కవ త్సన్తి చత్వారః పదార్థాః త్ర్యఙ్కాయవత్ త్రయః ద్వ్యఙ్కాయవద్ద్వౌ ఎకాయవదేకః । ద్యూతే చ చతురఙ్కః కృతసంజ్ఞః స చ దశాత్మకః । చతుర్ష్వఙ్కేషు త్రయోఽన్తర్భవన్తి; ఎవం సప్త త్రిషు ద్వౌ , తథా సతి నవ, ద్వయోరేకః ఇతి దశ । వాయ్వాదయోపి దశసంఖ్యత్వాదేవం కృతమ్ । సైషేతి విధేయాభిప్రాయః స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశః । దశసంఖ్యత్వాద్విరాట్ అన్నమ్ । ‘దశాక్షరా విరాడన్న’మితి హి శ్రుతిః । కృతత్వాదన్నాదీని, కృతే హ్యన్నభూతా దశసంఖ్యాన్తర్భూతా । అతస్తామత్తీవ, అతోఽన్నాదత్వేనాపి గుణేన వాయ్వాదయ ఉపాస్యా ఇత్యర్థః । ఇతి దశమం జ్యోతిరధికరాణమ్॥
ప్రాణస్తథాఽనుగమాత్॥౨౮॥
అనేకేతి ।
అనేకేషాం లిఙ్గాన్యనేకాని చ తాని లిఙ్గని వా ప్రతిపదార్థమనేకానీత్యర్థః । తేషామేకత్వేన ప్రతిభాసమానవాక్యే సమావేశే కిం బలవత్, కిమమూని సర్వాణి సమబలాని, ఉతైకమేవ బలవత్ యదా చైలమేవ బలవత్తదా కస్య లిఙ్గనో లిఙ్గం బలవత్, కిం బ్రహ్మణః, ఉత ప్రాణాదేరిత్యేతదత్ర చిన్త్యతే । ఎతచ్చ ప్రాక్ అతఎవ ప్రాణః(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౮) ఇత్యత్ర న చిన్తితమ్ । తత్ర హి బ్రహ్మలిఙ్గాత్ ప్రాణశ్రుతిర్నీతా, నతు బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గానాం బలాబలమిత్యర్థః । జ్యోతిర్వాక్యేఽపి యచ్ఛబ్దేన సమాకృష్టే బ్రహ్మణి తల్లిఙ్గం తేజోలిఙ్గాద్బలవదిత్యుక్తమ్ । న తథేహ కించిన్నిర్ణయకారణమితి తేనాప్యగతా చిన్తా, అతఎవ సఙ్గతిః । అథవా — దివి దివ ఇత్యత్ర ప్రధానప్రకృత్యర్థమనురుధ్య ప్రత్యయార్థో నీతః, ఎవమిహాపి స్వతన్త్రప్రాణాదిపదార్థభేదప్రతీతౌ తత్సాపేక్షత్వేన గుణభూతవాక్యార్థప్రతీతేర్యుక్తమన్యథాఽఽనయనమితి భిన్నోపాసనవిధ్యుపగమేన పూర్వపక్షోత్థానస్య వక్ష్యమాణత్వాత్సఙ్గతిః ।
బహూనీతి ।
బహుగ్రహణమనేకాని చ తాని లిఙ్గానీతి సంగ్రహే సమాసప్రదర్శనార్థమ్ । ఎవంచ ప్రాణాదిషు ప్రత్యేకమపి బహులిఙ్గదర్శనాద్ భూయసాం న్యాయేనాప్యనిర్ణయాత్, ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ – (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౨) ఇత్యనేనాప్యగతార్థత్వముక్తమ్ ।
అనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారేణేతరేషామన్యథాసిద్ధిం వదన్నన్తస్తద్ధార్మోపదేశాత్(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౦) ఇత్యనేన పునరుక్తిం శఙ్కతే —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
దేవతాలిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ —
తథాపీతి ।
శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశః(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౩౦) ఇతి సూత్రార్థం మనసి నిధాయాహ —
ఇన్ద్రస్య దేవతాయా ఇతి ।
ధ్యానజసాక్షాత్కారాభ్యుపగమో వాచస్పతేరేతత్సూత్రార్థాబోధాదితి కైశ్చిదయుక్తముక్తమ్ । యతః — అపి సంరాధనే సూత్రాచ్ఛాస్త్రార్థధ్యానజా ప్రమా । శాస్త్రదృష్టిర్మతా తాం తు వేత్తి వాచస్పతిః పరం॥
వసతః ఇతి ద్వివచనశ్రుత్యా సహోత్క్రమణాదిలిఙ్గానుగృహీతయోపాస్యభేదప్రతీతేర్న వాక్యస్య బ్రహ్మమాత్రపరత్వనిర్ణయ ఇతి వదన్ పూర్వపక్షసంభవమాహ —
అత్రోచ్యత ఇతి ।
తస్య ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్మనా జీవేన సహోపాస్యత్వముక్తమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణి ప్రాణ ఇతి ।
స ఎష ప్రాణ ఆనన్దోఽజర ఇత్యత్ర ప్రాణశబ్దో బ్రహ్మవాచీత్యర్థః ।
భవతు పదార్థావగమపూర్వకో వాక్యార్థావగమః, తథాపి గామానయేత్యాదావివైకవాక్యతా కిం న స్యాదత ఆహ —
పదార్థానాం చేతి ।
గుణప్రధానయోగ్యపదార్థావగమే భవత్వేకవాక్యతా, ఇహతు సహోత్కామత ఇత్యాదిభిః స్వాతన్త్ర్యావగతేర్వాక్యభేద ఇత్యర్థః । హేతుః పదార్థావబోధో హి వాక్యార్థబోధే, అతఎవ స గుణః ।
ఉద్దేశ్యస్తు వాక్యార్థప్రత్యయః ప్రధానమ్, అతో న ప్రతీతైకవాక్యత్వభఙ్గ ఇతి సిద్ధాన్తయతి —
సత్యమిత్యాదినా ।
జ్ఞానశక్తిమతీ బుద్ధిః, క్రియాశక్తిమాంశ్చ ప్రాణః ।
యది ప్రత్యగాత్మోపాధీ భేదేన నిర్దిష్టౌ, నతు జీవప్రాణౌ స్వాతన్త్ర్యేణ, కథం తర్హి ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేత్యుపక్రమ్యోపాస్వేతి తయోరుపాస్యత్వనిర్దేశః, భేదేనోక్తయోర్వా కథమభేదేన నిర్దేశః, అత ఆహ —
అతఎవేతి ।
నను జీవప్రాణబ్రహ్మణాముపాస్యత్వేన యది పూర్వః పక్షః, కథం తర్హి జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గసూత్రావతారకపూర్వపక్షభాష్యే బ్రహ్మపరత్వనిషేధోఽత ఆహ —
బ్రహ్మవాక్యమేవేతి ।
బ్రహ్మపరత్వనియమో నిషిధ్యత ఇత్యర్థః । ఎతత్సూత్రపూర్వపక్షభాష్య ఎవ ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్వముపపాదయితుం ప్రజ్ఞేత్యాదిభాష్యమ్ ।
తత్ర ప్రాణాన్తరశబ్దార్థమాహ —
ప్రాణాన్తరాణీతి ।
ముఖ్యప్రాణస్థితౌ స్థితేస్తదుత్క్రాన్తావుత్క్రాన్తేస్తత్ప్రతిష్ఠానీన్ద్రియాణి ।
ఎతత్సూత్రపూర్వపక్షోపసంహారభాష్యం — తస్మాదిహ జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతర ఉభౌ వా ప్రతీయేయాతాం న బ్రహ్మేతి, తదప్యుపాసనాత్రయపరతయా నయతి —
జీవేతి ।
అన్యతరత్వం ఉపక్రమమాత్రమ్ — అస్థిరమిత్యర్థః ।
నను త్రయాణాముపాసనే కథముభావితి నిర్దేశోఽత ఆహ —
బ్రహ్మ త్వితి ।
ఉభయోః ప్రాప్త్యర్థోఽయం నిర్దేశో న బ్రహ్మవ్యావృత్త్యర్థః ।
తర్హి న బ్రహ్మేతి కథమత ఆహ —
న బ్రహ్మైవేతి ।
ఎవమేతా భూతమాత్రా ఇతి వాక్యస్యార్థత ఉపాదానేన బ్రహ్మలిఙ్గస్యానన్యథాసిద్ధిప్రదర్శకం జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గసూత్ర(బ్ర.అ.౧.పా.౪.సూ.౧౭) సిద్ధాన్తభాష్యం దశానామిత్యాది, తద్వ్యాచష్టే పఞ్చేతి । శ్రుతౌ భూతమాత్రాశబ్దే ద్వన్ద్వసమాసః, భూతాని చ మాత్రాశ్చేతి । భూతాని పృథివ్యాదీని పఞ్చ, మాత్రాః శబ్దాదయః సూక్ష్మభూతాని చ పఞ్చేతి దశేత్యర్థః ।
ప్రజ్ఞామాత్రాణాం చేతి భాష్యే దశానామిత్యనుషఞ్జనీయం, చశబ్దాదిత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే —
పఞ్చ బుద్ధీన్ద్రియాణీతి ।
పఞ్చబుద్ధయ ఇతి ।
పఞ్చేన్ద్రియజనితా బుద్ధయ ఇత్యర్థః । అత్రాపి ద్వన్ద్వ ఎవ । ప్రజ్ఞాః బుద్ధయః । మీయన్తే శబ్దాదయ ఆభిరితి మాత్రా ఇన్ద్రియాణి ।
పూర్వోత్తరవ్యాఖ్యయోః సూత్రార్థం విభజతే —
పూర్వమితి ।
ఉపాసనాత్రైవిధ్యప్రసఙ్గాదితి పూర్వత్ర వ్యాఖ్యా, అత్ర త్వేకస్యా ఉపాసనాయాస్త్రివిధత్వాద్ న వాక్యభేదే ఇతి వ్యాఖ్యేత్యర్థః । కిముపాసనాత్రయవిశిష్టం బ్రహ్మ విధీయతే, ఉత బ్రహ్మవిశిష్టముపాసనాత్రయం, కిం వా తదనువాదేన తదాశ్రితోపాసనాత్రయమితి ।
నాద్య ఇత్యాహ —
యుక్తమితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
వాక్యాన్తరేభ్యశ్చేతి ।
విశేషణబ్రహ్మణః సన్నిధౌ ప్రాప్తత్వాద్ న తద్విశిష్టోపాస్తివిధిరిత్యర్థః ।
తతస్తృతీయపక్షః పరిశిష్యత ఇత్యాహ —
తదనూద్యేతి ।
తం దూషయతి —
తస్య చేతి ।
బ్రహ్మానువాదేనోపాసనవిధావేకవిశేష్యావశీకారాదుపాసనానాం చ పరస్పరమసఙ్గాత్ప్రత్యుపాస్తివిధ్యావృత్త్యాపాత ఇత్యర్థః । — అత్ర కేచిత్ — ప్రకరణిత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽవాన్తరవాక్యభేదేన శ్రవణాదివద్యజ్ఞాదివచ్చోపాసనాత్రయం విధేయమ్, అత ఎకవాక్యత్వేఽపి నానావాక్యత్వమవిరుద్ధమ్ । అపిచ నైవ వాక్యభేదః; ప్రాణాదిత్రితయధర్మవిశిష్టైకోపాసనవిధేః — ఇత్యాహుః । తన్న ; । యతః అగత్యాకల్ప్యోఽపూర్వత్వాద్వాక్యభేదో హి ధారణే । ఇహ బ్రహ్మాతిరేకేణ నాపూర్వార్థావధారణా॥ ఉపక్రమోపసంహారైక్యాదవగతే ఎకవాక్యత్వే సర్వాత్మత్వవివక్షయా ప్రాణజీవధర్మా బ్రహ్మణి స్తుత్యర్థం నిర్దిష్టా ఇతి శక్యతే యోజయితుమ్ । సర్వాత్మత్వం చ సృష్టివాక్యసిద్ధం శక్యమనువదితుం నత్వేవముపరిధారణమన్యతః ప్రాప్తమిత్యశంక్యానువాదత్వాద్వాక్యభేదస్తత్ర కల్పితః । శ్రవణాదివిధిస్త్వనిష్ఠః, యజ్ఞాదివిధిరపూర్వత్వాద్విషమః॥ యచ్చ త్రితయధర్మవిశిష్టమేకముపాసనమితి, తదపి న; ఇహ హి కిం జీవప్రాణౌ స్వధర్మైర్విశిష్య పునస్తాభ్యాం విశిష్టం బ్రహ్మోపాస్యమిష్యతే, ఉతారుణైకహాయనీవత్సర్వవిశేషణవిశిష్టబ్రహ్మోపాసనాం విధాయ పార్ష్ఠికో జీవప్రాణయోస్తద్ధర్మాణాం చ విశేషణవిశేష్యభావో విశిష్టవిధిసామర్థ్యాత్ప్రమీయతే ఇతి । నాద్యః; జీవప్రాణయోః స్వధర్మాన్ ప్రతి విశేష్యత్వం బ్రహ్మ ప్రతి విశేషణత్వమ్ ఇతి వైరూప్యాత్ । న చరమః; ప్రాణాదీనాం విప్రకీర్ణత్వాదేకవిశిష్టప్రతీత్యయోగాదితి॥ దివోదాసస్యాపత్యం దైవోదాసిః । ధామ గృహమ్ ।
అరున్ముఖానితి ।
రౌతి యథార్థం శబ్దయతి ఇతి రుద్ వేదాన్తవాక్యం తత్ర ముఖం యేషాం తే రున్ముఖాః తేభ్యోఽన్యే అరున్ముఖాః । శాలావృకేభ్యః ఆరణ్యశ్వభ్యః ।
అస్తిత్వే చేతి ।
ప్రాణశబ్దవాచ్యస్య పరమాత్మనోఽస్తిత్వే, ప్రాణానాం ఇన్ద్రియాణాం । నిఃశ్రేయసం జీవనాదిపురుషార్థసిద్ధిః ।
ఎవమేవైతా ఇతి ।
పృథివ్యాదీని శబ్దాదయశ్చేన్ద్రియేషు తజ్జన్యజ్ఞానేషు చ విషయత్వేనార్పితాః । ప్రజ్ఞాః బుద్ధయః । మాత్రాః ఇన్ద్రియాణి । ప్రాణే పరమాత్మని అర్పితాని । నేమివద్విషయాః । అరవదిన్ద్రియబుద్ధయః । నాభివదాత్మా ।
తాన్వరిష్ఠ ఇతి ।
ప్రాణాః కిలాస్మాసు కః శ్రేష్ఠ ఇతి నిర్దిధారయిషవ ప్రజాపతిం జగ్ముః, స ఆహ యస్మిన్ ఉత్క్రాన్తే ఇదం శరీరం పాపిష్ఠమివ భవతి స శ్రేష్ఠ ఇతి । తథేతి వాగాదయ ఉచ్చక్రముః । తథాపి శరీరమవ్యగ్రమవర్తత ప్రాణోచ్చిక్రమిషాయాం శరీరకరణేష్వనవస్థామాప్నువత్సు తాన్ శ్రేష్ఠంమన్యాన్ చక్షురాదీన్ శ్రేష్ఠః ప్రాణ ఉవాచ । ప్రాణాపానాదిభిః పఞ్చధాత్మానం స్వం విభజ్యైతదితి క్రియావిశేషణమిత్థత్యర్థః । వాతి గచ్ఛతీతి వానం వానమేవ వాణమ్ । వా గతిగన్ధనయోః । అస్థిరం శరీరమిత్యర్థః ।
తస్మాదేతదేవేతి ।
ఉత్థాపయతి శరీరాదికమిత్యుక్థమ్ ।
అథ యథేతి ।
అస్యా జీవలక్షణాయాః ప్రజ్ఞాయాః సంబన్ధీని భూత్వా సర్వా సర్వాణి భూతాని తాదృశత్వేన కల్పితాని, వస్తుత ఎకం భవన్తి । అస్యా ఎకమఙ్గం ఫలరూపం చైతన్యం స్వవిషయోపాధినాఽదూదుహద్రేచితవతీ । తస్యా దుగ్ధాయాః ప్రజ్ఞాయా ఉపరి విషయత్వేన నామలక్షణం భూతమాత్రా భూతసూక్ష్మం ప్రతివిహితమ్ ।
ఉపహితచైతన్యద్వారా స్వరూపే ద్రష్టృత్వాధ్యాసమాహ —
ప్రజ్ఞయా ద్వారా వాచం సమారుహ్య వాచం కరణం ప్రతి కర్తేత్యధ్యాసమనుభూయ తయా కరణేన సర్వాణి నామాన్యాప్నోతీతి । వక్తృత్వేన కర్మేన్ద్రియప్రవృత్తిరపి చైతన్యాధీనేతి ప్రజ్ఞాదోహ ఉక్తః ।
తా వా ఇతి ।
భూతాని శబ్దాదయశ్చాధిప్రజ్ఞమ్ । ప్రజ్ఞాశబ్ద ఇన్ద్రియాణ్యప్యుపలక్షయతి॥ ఇన్ద్రియేషు తజ్జజ్ఞానేషు చ దశ ప్రజ్ఞామాత్రాః, ఇన్ద్రియతజ్జప్రజ్ఞాః అధిభూతమ్, భూతేషు గ్రాహ్యగ్రాహకయోరన్యోన్యాపేక్షత్వాత్ కల్పితత్వమతోఽద్వైతం తత్త్వమిత్యర్థః॥ ఇతి ఎకాదశం ప్రతర్దనాధికరణమ్ । ఇతి శ్రీమదనుభవానన్దపూజ్యపాదశిష్యపరమహంసపరివ్రాజకాచార్యభగవదమలానన్దవిరచితే వేదాన్తకల్పతరౌ ప్రథమాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః॥
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్॥౧॥ ప్రథమపాదే స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యాన్యుదాహరణమ్ । ద్వితీయతృతీయయోస్త్వస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని । తయోస్తు ప్రాయశః సవిశేషనిర్విశేషబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యవిషయతయా వా యోగరూఢివిషయతయా వాఽవాన్తరభేదః ।
అధికరణసిద్ధాన్తేతి ।
యత్సిద్ధావర్థాదన్యసిద్ధిః సోఽధికరణసిద్ధాన్తః । యద్యర్థాన్తరరూఢా అపి శబ్దా బ్రహ్మలిఙ్గాద్బ్రహ్మపరతయా వ్యాఖ్యాతాః, తర్హి కైవ కథా మనోమయత్వాదిలిఙ్గేషు ।
అపిచేహ బ్రహ్మశబ్ద ఎవాస్తి, సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మేతి, అస్తి చ వాక్యశేషే సర్వకర్మత్వాది బ్రహ్మలిఙ్గం, తత్కథం జీవపరత్వశఙ్కా వాక్యస్యాత ఆహ —
పూర్వపక్షాభిప్రాయం త్వితి ।
క్రతుమిత్యాదివాక్యేనేత్యారభ్యేత్యర్థః ।
తల్లమితి ।
తల్లయమిత్యర్థః । తస్మిన్ననితీతి తదన్ । క్రతుర్ధ్యానం తత్ప్రధానస్తన్మయః ।
మనోమయత్వాదీనాం ప్రకృతబ్రహ్మనైరపేక్ష్యసాపేక్షత్వాభ్యాం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
పాదాన్తరత్వాదేవ నావాన్తరసఙ్గతిః ।
స్వవాక్యోపాత్తధర్మవిశిష్టజీవోపాసనానువాదేన శమవిధిపరత్వాన్న సర్వం ఖల్వితి వాక్యముపాస్యసమర్పకమిత్యాహ —
క్రతుమితి ।
ప్రాగప్రతీతాయాః క్రతుప్రవృత్తేః కథముపాసీతేత్యనువాదస్తత్రాహ —
తథా చేతి ।
నను సఙ్కల్పవిధేరుపాస్యసాపేక్షత్వాద్బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వమ్, అత ఆహ —
ఎవంచేతి ।
సాపేక్షస్య గుణవిధ్యర్థమాశ్రయదానాయోగాన్మనోమయత్వాదిభిరేవాపేక్షాపూరణమిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ — మనోమయత్వాదిమద్బ్రహ్మైవాస్త్విత్యత ఆహ —
మనోమయత్వాది చేతి ।
ఉత్పత్తిశిష్టత్వం కర్మస్వరూపప్రతీతిసమయావగతత్వమ్ ।
యది న బ్రహ్మోపాస్యం, కిమర్థం తర్హి బ్రహ్మాభిధానమిత్యత ఆహ —
నచేతి ।
హేతువన్నిగద్యత ఇతి తథోక్తః॥ శూర్పేణ జుహోతీత్యామ్నాయ తేన హీతి శ్రుతమ్ । తత్ర హిశబ్దశ్రుతేః స్తుతౌ చ లక్షణాప్రసఙ్గాదన్నకరణత్వం శూర్పహోమే హేతురుపదిష్టః । తథాచ యద్యదన్నకరణం దర్వ్యాది తేన తేన హోతవ్యమితి ప్రాపయ్య రాద్ధాన్తితం ప్రమాణలక్షణే । శూర్పం హి హోమకరణం తృతీయాశ్రుత్యా గమ్యతే, విధ్యర్థస్య చ న హేత్వపేక్షా । తస్మాత్ శూర్పస్తుతిః ।
యత్తు హేతౌ హిశబ్దశ్రుతిరితి ।
తన్న; నహి సాక్షాద్దర్వ్యాదినా శక్యమన్నం కర్తుమ్ । అథ శక్యం ప్రణాడ్యా, కథం తర్హి శ్రుతివృత్తితా హేతువచనస్య । నను శూర్పస్తుతావపి లక్షణా స్యాత్, నహి తేనాపి సాక్షాదన్నం క్రియతే । అద్ధా; స్తుతిర్హ్యనువాదత్వాద్యథాప్రాప్తి లక్షణాం సహేత న విధిరపూర్వార్థత్వాదితి (జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౨౬ — ౩౦)అత్రాయం విశేషో ద్రష్టవ్యః ।
సమాస ఇతి ।
ప్రాణః శరీరమస్యేతి బహువ్రీహిర్విగ్రహవశాదన్తర్గర్భితసర్వనామార్థవాన్, సర్వనామ చ సన్నిహితావలమ్బీతి సమాసః సన్నికృష్టమపేక్షతే, తేన సర్వనామశ్రుతిర్బ్రహ్మోపాస్యత్వే మానముక్తా ।
నను న జ్యోతిర్వాక్యవదిహ వాక్యాన్తరోక్తబ్రహ్మణోఽస్తి సన్నిధాపికా ప్రత్యభిజ్ఞా, యతః సర్వనామ పరామృశ్యేత, అతః స్వవాక్యస్థేన మనోమయ ఇతి మయడర్థేనాకాఙ్క్షాశాన్తిరత ఆహ —
తద్ధితార్థోఽపీతి ।
సోఽపి వికారప్రాచుర్యసాధారణత్వేన సామాన్యమ్, అతో నాకాఙ్క్షాశమకః; సందిగ్ధత్వాత్ ।
ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అన్యపరాదపి శమవిధిస్తుతిపరాదపి ఇతి ।
బ్రహ్మోపాదానే వాక్యశేషస్థలిఙ్గసామఞ్జస్యమాహ —
తథాచేతి ।
తదభిధానం సమాసాభిధానమ్ । తద్ధితార్థః ।
ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే —
తత్ర మనోమయపదమితి ।
ఎష మనోమయశబ్దో జీవ ఎవ నివిష్టావయవార్థః, నతు బ్రహ్మణి; తస్య మన ఆదివిరహప్రతిపాదనాదిత్యేతచ్చ న యుక్తమ్ ; కుతో న యుక్తమత ఆహ —
తస్యాపీతి ।
వికారాణాం చేతి ।
వికారవిశేషాణాం జీవానామిత్యర్థః । వికారత్వం జీవానామవచ్ఛేదాపేక్షం ।
యది జీవద్వారా బ్రహ్మణో మనోమయత్వం, తర్హి జీవే ఎవ మనోమయపదం ముఖ్యమితి తదేవ సమాసాకాఙ్క్షాయాః పరిపూరకమితి శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
బలాబలవివేకాయ పక్షవిభాగం కరోతి —
తదేతదితి ।
అధిష్ఠానలిఙ్గైః సర్వకర్మత్వాదిభిస్తదభిన్నజీవానాం తద్వత్త్వపక్షే ఫలితమాహ —
తథా చ జీవస్యేతి ।
వస్తుతో బ్రహ్మాఽభిన్నస్యాపి జీవస్యావచ్ఛిన్నతయా న బ్రహ్మధర్మవత్తా, బ్రహ్మ తు సర్వాత్మత్వాజ్జీవలిఙ్గైస్తద్వద్ జీవలిఙ్గవదితి ।
పక్షే లాభమాహ —
తథా చ బ్రహ్మలిఙ్గానామితి ।
జ్ఞాయమానేన సమారోప్యరూపేణాధిష్ఠానం విషయో రూపవాన్ భవేత్, తస్యాజ్ఞాయమానత్వేన సమారోపకాలేఽపి సత్త్వాత్, విషయస్య తు రూపేణాసాధారణేన జ్ఞాయమానేన సమారోప్యం న రూపవదధిష్ఠానాసాధారణరూపజ్ఞానే సతి సమారోప్యాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రస్తుతేఽధిష్ఠానాసాధారణరూపజ్ఞానమస్తీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
నను యద్యుక్తరీత్యా మనోమయవాక్యేఽపి బ్రహ్మలిఙ్గాత్తత్ప్రతీతిః, తర్హి కథం భాష్యకారః సూత్రవివరణావసరే ‘‘ఇహ చ సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మే’’తి వాక్యోపక్రమే శ్రుతమిత్యేవాహ, న పునర్వాక్యశేషేఽపి సర్వకామ ఇత్యాదిధర్మవత్తయా శ్రుతమితి, అతఆహ —
ఎతదుపలక్షణాయేతి॥౧॥
భాష్యే త్వపౌరుషేయశబ్దేన న కర్మభావ ఉక్తః, కిం తు పుంస్వాతన్త్ర్యాభావః ।
వివక్షాభావాభిధానమపి స్వాతన్త్ర్యనిషేధార్థమిత్యాహ —
తథాచేతి ।
ఉపాదానేన ఫలేనేతి భాష్యే ఉపాదానం నామ పరిగ్రహో నతూపాదేయత్వముద్దేశ్యత్వప్రతియోగి ।
విపక్షే దణ్డమాహ —
అన్యథేతి ।
కించిద్విధాతుం సిద్ధవన్నిర్దేశ్యత్వముద్దేశ్యత్వమ్ । అనుష్ఠేయత్వేన నిర్దేశ్యత్వముపాదేయత్వమ్ । ఉద్దేశ్యావివక్షాయాం గ్రహం సంమార్ష్టీత్యత్రోద్దేశ్యగ్రహస్యావివక్షా స్యాత్ । తథా చ చమసాదేరపి సంమార్గప్రసఙ్గః స చాయుక్తః । చమసాధికరణే (జై.అ.౩.పా.౧.సూ.౧౬ — ౧౭) హి ప్రకృతయాగసంబన్ధిసోమాధారత్వావిశేషేణ గ్రహపదస్య చోపలక్షణార్థత్వేన చమసానామపి సంమార్గమాశఙ్క్య సిద్ధాన్తితమ్ । కేవలం సంమార్గవిధ్యయోగాదుద్దేశ్యేన భావ్యం; తచ్చ గ్రహశబ్దేన సమర్పితమ్ । న చ చమసలక్షణార్థో గ్రహశబ్దః ; గ్రహయాగావాన్తరాపూర్వసాధనత్వస్యాన్తరఙ్గస్య తేన లక్ష్యమాణత్వాత్ । వ్రీహియవయోస్త్వవాన్తరాపూర్వభేదాభావాద్వ్రీహీన్ ప్రోక్షతీత్యత్ర వ్రీహిశబ్దో యవోపలక్షణార్థ ఇతి యుక్తమ్ । తతశ్చ గ్రహేష్వేవ సంమార్గ ఇతి॥
నను పరిగ్రహో యది ఉద్దేశ్యత్వేన విధిపరిగృహీతస్తర్హి తదేకత్వమపి పశ్వేకత్వవద్వివక్షితం స్యాదత ఆహ —
తద్గతం త్వితి ।
గ్రహగతం త్వేకత్వం గ్రహాన్ప్రత్యవచ్ఛేదకత్వేన రూపేణ న వివక్షితమ్ । యుక్తా హి పశునా యజేతేత్యత్రోపాదేయవిశేషణత్వాదేకలవివక్షా; ఎకప్రసరతయా ఎకపశువిశిష్టయాగవిధిసంవాత్, అత్రతు గ్రహత్వైకత్వోద్దేశేన సంమార్గవిధాబుద్దిశ్యమానయోః పరస్పరమసంబన్ధాద్గ్రహే ఎవోద్దేశ్యత్వేన పర్యవసానాచ్చ ప్రత్యుద్దేశ్యం వాక్యపరిసమాప్తిః స్యాద్ , గ్రహం సంమార్టి తం చైకమితి, తతశ్చ బాక్యభేద ఇత్యర్థః ।
వేదేఽప్యుపాదేయత్వేనాభిమతం వివక్షితమిత్యాదిభాష్యే వివక్షితావివక్షితశబ్దనిర్దిష్టేచ్ఛానిచ్ఛే గౌష్యా వృత్త్యా ఇత్యాహ —
ఇచ్ఛానిచ్ఛే చేతి ।
కో గుణః ? స భాష్యోక్త ఇత్యాహ —
తదిదమితి ।
జీవస్య బ్రహ్మణో భేదాభేదాభ్యాముభయశ్రుత్యుపపత్తేరాక్షేపాయోగమాశఙ్ఖ్యాహ —
న తావదితి ।
భేదాభేదయోరన్యతరబాధే స్థితే వినిగమమాహ—
తత్రేతి ।
వేదాన్తతాత్పర్యాదద్వైతం తత్వమితి కుతః ? ప్రత్యక్షాదివిరోధాద్ , అత ఆహ—
ద్వైతగ్రాహిణశ్చేతి ।
విదిమాత్ర వ్యాపారత్వాత్ప్రత్యక్షస్య తత్పూర్వకత్వాచ్చాన్యేషామిత్యర్థః ॥ తద్బాధనాత్ తైర్వేదాన్తైర్బాధనాత్ ।
తస్మాజ్జీవభేదానుపపత్తేః సూత్రానుపపత్తిరిత్యాహ—
తథాచేతి ।
ఔపాధికభేదానువాదిత్వేన భేదశ్రుతీనాం సూత్రస్య చోపపత్తిమాహ —
అనాద్యవిద్యేతి ।
తాదృశానాం చేతి ।
అవిద్యావచ్ఛిన్నానామిత్యర్థః ॥
అనాదిత్వేనేతి ।
జీవావిద్యయోర్బీజాఙ్కురవద్ధేతుమత్త్వే జీవానిత్యత్వం స్యాత్ — తస్మాదుత్తరోత్తరజీవాభివ్యక్తీనాం పూర్వపూర్వభ్రమనిమిత్తకత్వమత్రోక్తమ్ । అనాదిస్త్వవిద్యా జీవోపాధిర్దేవతాధికరణే వక్ష్యతే॥ అనాదిజీవావిద్యయోశ్చేతరేతరతన్త్రత్వమవిద్యాతత్సంబన్ధయోరివావిరుద్ధమ్ । స్వాశ్రితావిద్యాశ్రితత్వే జీవస్యాత్మాశ్రయమితి చేత్, కిమతః? ఉత్పత్తిజ్ఞప్తిప్రతిబన్ధేన హ్యాత్మాశ్రయస్య దోషతా । నచానయోరుత్పత్తిః, అనాదిత్వాత్, ప్రతీతిస్తు జీవస్య స్వతస్తద్బలాదవిద్యాయాః, తథాపి స్వస్కన్ధారూఢారోహవత్స్వాశ్రితాశ్రితత్వం విరుద్ధమితి చేన్న; స్వాశ్రితాశ్రితత్వస్య క్వచిత్ప్రమితావవిరోధాదప్రమితావవ్యాప్యాదస్మాదవ్యాపకస్య విరోధస్య దుష్ప్రసంజనత్వాత్ । అపిచ నైవ కుణ్డబదరవదధరోత్తరీభావః ; జీవావిద్యయోరమూర్తత్వాత్, అవచ్ఛేద్యావచ్ఛేదకత్వం తు తత్రేతరేతరాపేక్షం ప్రమాణప్రమేయాదిషు సులభోదాహరణమ్॥ అధిష్ఠానం వివర్తానామాశ్రయో బ్రహ్మ శుక్తివత్ । జీవావిద్యాదికానాం స్యాదితి సర్వమనాకులమ్ ॥
న వైశేష్యాదితి ।
సూత్రే ప్రకృతిప్రయోగాదేవేష్టసిద్ధౌ ప్రత్యయప్రయోగోఽతిశయద్యోతనాయ ।
తమేవాహ —
తథా హీతి ।
అతిశయస్య భావః ప్రత్యయార్థో, నను విశేషస్వరూపభావ ఇత్యర్థః ॥ ఇతి ప్రథమం సర్వత్ర ప్రసిద్ధాధికరణమ్॥
అత్తా చరాచరగ్రహణాత్॥౧॥ యస్య మృత్యురుపసేచనమోదనమిశ్రఘృతవద్ । తం నావిరతో దుశ్చరితాదితి పూర్వమన్త్రప్రకాశితోపాయవాన్యథా వేద ఇత్థమన్యస్తద్రహితః కో వేద । యత్ర సోఽత్తా కారణరూపో వర్తతే తం నిర్విశేషమాత్మనం కో వేదేత్యర్థః । పూర్వాధికరణాన్తే పరమేశ్వరస్యాభోక్తృతోక్తేరిహ న సోఽత్తేతి సఙ్గతిః । విషయవాక్యే అత్తురశ్రవణాదత్తేతి సూత్రాయోగమాశఙ్క్యాహ —
అత్రచేతి ।
భోక్తృత్వలక్షణమత్తృత్వం నాగ్నిపరమాత్మసాధారణమ్, కథం సంశయ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్తృత్వం చేతి ।
యదా భోక్తృత్వమత్తృత్వమ్, తదా న పరమాత్మశఙ్కేత్యాహ —
న చ ప్రస్తుతస్యేతి ।
తయోరన్య ఇతి ।
జీవాత్మనో భోక్తృత్వప్రతిపాదనాచ్చ న పరమాత్మశఙ్కేత్యర్థః ।
ఫలితమాహ —
తద్యదీతి ।
బ్రహ్మక్షత్రాదినిర్దేశాద్భోక్తృత్వమత్తురిహ న నిశ్చితమపి తు జీవపూర్వపక్షవాదినా ప్రసాధ్యమిత్యర్థో యదికారః ।
నను జీవస్య కథం బ్రహ్మక్షత్రాదిభోక్తృత్వం పూర్వపక్షిణా సాధ్యమత ఆహ —
బ్రహ్మక్షత్రాది చేతి ।
స్వశరీరం భోగాయతనమ్ । ఛాగాది కస్య చిద్భోగ్యమ్ ।
యది న భోక్తృత్వాత్సంశయః? కుతస్తర్హ్యత ఆహ —
అథత్వితి ।
అతఎవ పూర్వం ముక్తసంశయమిత్యుక్తమ్ । అత్ర చ భవతి సంశయ ఇతి ఉక్తమ్ ।
భోక్తృతేతి । అత్తృతేత్యర్థః ; వనితాదిషు భోక్తృత్వేఽపి సంహర్తృత్వాభావాత్, అత్తృత్వస్య భోక్తృత్వాత్మత్వప్రసాధనేన పూర్వపక్షముపపాదయతి —
అత్రౌదనస్యేత్యాదినా॥
ఓదనస్య భోగ్యత్వాత్ప్రథమం భోక్తృత్వప్రతీతిరిత్యత్ర సంబభ్రామ భారతీవిలాసః — న హి ముఖ్య ఓదనో బ్రహ్మక్షత్రే, న చోపచరితౌదనాద్భోక్తృత్వప్రతీతిః । యదాహ — ఉపమైవ తిరోభూతభేదా రూపకమిష్యతే । అలఙ్కారో రూపకాఖ్యః కఠవల్లీకవేరయమ్॥ ఇతి॥ అత్రోచ్యతే — ఓదనభోక్తర్యనోదనయోర్బ్రహ్మక్షత్రయోరోదనత్వేన రూపకమవకల్పతే । యథా ’’యస్య మృగయావినోదే మృగాః పరనరపతయ’’ ఇత్యుక్తే క్షత్రియ ఎవ ప్రతీయతే, న శ్రోత్రియః కశ్చిద్ బ్రాహ్మణ ఎవమిహేతి ।
నను ప్రలయే జీవనాశాత్కథమజత్వమత ఆహ —
సంహారేతి ।
సంస్కార ఉపలక్షణమవిద్యాయాః ।
అవిక్రియస్య పరమాత్మనః సంహర్తృత్వాయోగాత్ అగ్నిరేవ సంహృతేత్యాహ —
యదిత్వితి ।
తవాపి భాక్త ఓదనశబ్దః, స మమాపీత్యాహ —
న తర్హీతి ।
కస్తర్హ్యోదనస్తత్రాహ —
అపిత్వితి ।
ఓదన ఇత్యనుషఙ్గః ।
అపిచౌదనశబ్దస్య లాక్షణికస్య సన్నిహితమృత్యూపసేచనపదానుసారేణౌదనగతవినాశిత్వధర్మలక్షణార్థత్వాద్బ్రహ్మక్షత్రోపలక్షితజగద్వినాశకర్తేశ్వరః ప్రతీయతే, న జీవ ఇత్యాహ —
న చేత్యాదినా ।
యదవాద్యోదనపదాత్ ప్రథమం భోక్తా భాతీతి, అత్రాహ —
న చౌదనపదాదిత్యాదినా ।
ఓదనపదస్య భక్తవాచినో భోగ్యమాత్రపరత్వేన తవాపి జఘన్యవృత్త్యాఽఽశ్రవణాత్తద్బలాద్ బ్రహ్మక్షత్రమృత్యుశ్రుతీనాం న సఙ్కోచ ఇత్యర్థః ।
యది మృత్యుపదాద్వినాశివస్తువివక్షా, కథం తర్హి బ్రహ్మక్షత్రగ్రహణమత ఆహ —
ప్రాణిష్వితి ।
నను బ్రహ్మక్షత్రాభ్యామితరవ్యావృత్త్యర్థత్వం వాక్యస్య కిం న స్యాదత ఆహ —
అన్యనివృత్తేరితి ।
పఞ్చపఞ్చనఖాదౌ హి మనుష్యాదినివృత్తిః పరిసంఖ్యాఫలమ్ । తయా చానర్థనివృత్తిః । ఇహాన్యనివృత్తిరనర్థికా; పురుషార్థవిశేషానవగమాదిత్యర్థః । మాయోపాధేః పరస్యాస్తి సంహర్తృత్వమిత్యాహ – తథాచేతి ఇతి ద్వితీయమత్త్రధికరణమ్॥
గుహాం ప్రవిష్టాత్వాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్॥౧౧॥ నను — లక్షణయా పిబదపిబతోః పిబన్తావితి నిర్దేశోపపత్తేః పూర్వపక్షసిద్ధాన్తపక్షాక్షేపే చ వాక్యస్య నిర్విషయత్వప్రసఙ్గాద్ ఆక్షేపాయోగమాశఙ్క్యాహ —
ఔత్సర్గికస్యేతి ।
అయం హి ఆక్షేప్తా పిబన్తావిత్యస్య ముఖ్యమర్థమ్ ఔత్సర్గికమబాధ్యం మన్యతే, ప్రాకృతసుపర్ణవిషయత్వం చ వాక్యస్య పక్షాన్తరం కల్పయిష్యత ఇతి మన్యతే, అత ఆక్షేప ఇత్యర్థః ।
లక్షణాం వక్తుం ముఖ్యార్థాయోగమాహ —
అధ్యాత్మేత్యాదినా ।
అన్యౌ పాతారౌ పక్షిణౌ న శక్యౌ కల్పయితుం చేత్, తర్హి బుద్ధిజీవౌ జీవపరౌ స్తః, నేత్యాహ —
బుద్ధేరిత్యాదినా ।
సృష్టీరుపదధాతీతి సమామ్నాయ ‘‘ఎకయాస్తువత ప్రజా అధీయన్త ప్రజాపతిరధిపతిరాసీత్తిసృభిరస్తువత బ్రహ్మాసృజతే’’త్యాదయః సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రా ఆమ్నాతాః, తత్ర సృష్టీరుపదధాతీతి యది సృష్టిమన్త్రకేష్టకానాముపధానే విధానం, తహీర్ష్టకాసు సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రకత్వవిశేషస్యాద్యాప్యనవగమాత్సర్వా ఎవ సృష్టిమన్త్రకాః, తత్ర సృష్టిపదరహితమన్త్రాణామానర్థక్యం స్యాత్, తన్మా భూదితి సృష్టిశబ్దః సృష్ట్యసృష్టిసముదాయం లక్షయిత్వా తత్సముదాయినః సర్వాన్మన్త్రాన్ లక్షయతి । ఎవమత్రాపి పిబచ్ఛబ్దః స్వార్థస్యాపిబత్సంసృష్టతాం పిబదపిబత్సముదాయమితి యావన్తం లక్షయన్త్స్వార్థం పిబన్తమజహదితరేతరయోగలక్షణం సముదాయం ప్రతి సముదాయీభూతపిబదపిబత్పరో భవతి, న పిబత్యేవ వర్తతే, నాపి లక్షయన్ గఙ్గాశబ్దవత్స్వార్థం త్యజేదిత్యర్థః॥
అస్తు వేతి ।
ప్రత్యయస్య ముఖ్యత్వం , ప్రకృతిస్తు పిబతిః సృష్టిన్యాయేన పాయనం లక్షయతీత్యర్థః ।
బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞపక్షే తు బుద్ధౌ ప్రకృతిర్ముఖ్యా ప్రత్యయస్తు బుద్ధిజీవగతం కర్తృకరణసాధారణకారకత్వమాత్రం లక్షయతీత్యాహ —
ఎవమితి ।
అత్ర పూర్వోత్తరపక్షయోర్లక్షణాసామ్యాత్ సంశయః । పూర్వత్ర బ్రహ్మక్షత్రశబ్దస్య సన్నిహితమృత్యుపదానుసారేణానిత్యవస్తుపరత్వవదిహాపి పిబచ్ఛబ్దస్య సన్నిహితగుహాప్రవిష్టాదిపదానుసారాద్బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞపరత్వమిత్యాహ – నియతేతి ।
అస్య జీవస్య , యా ద్వితీయతా ద్విత్వాధారతా సా బ్రహ్మణైవ , తద్ధి చేతనత్వాత్సరూపం , న తు బుద్వ్యా; తస్యా అచేతనత్వేన విసదృశత్వాదిత్యాహ —
ఋతపానేనేతి ।
నను సన్నిహితగుహాప్రవిష్టపదాద్బుద్ధిర్ద్వితీయా కిం న స్యాదత ఆహ —
ప్రథమమితి ।
వచనవిరోధే ఇతి ।
అత్తీత్యస్య ముఖ్యకర్తృత్వసంభవే కరణే కర్తృత్వోపచారో న యుక్త ఇతి న్యాయస్య బుద్ధిజీవపరత్వేన మన్త్రవ్యాఖ్యాయకబ్రాహ్మణవిరోధే ఆభాసత్వమిత్యర్థః॥
ఆధ్వంసతే ఆగచ్ఛతి ।
చేతనస్య క్షేత్రజ్ఞస్యాభోక్తృత్వం బ్రహ్మస్వభావతాం వక్ష్యామీతి శ్రుతిః ప్రవృత్తేతి భాష్యముపపాదయన్మన్త్రార్థమాహ —
అనశ్నన్నితి ।
బుద్ధేరన్యో యో జీవః సోఽనశ్నన్నభోక్తృ బ్రహ్మ సన్నభిపశ్యతీత్యర్థః ।
అస్మిన్స్వోక్తేఽర్థే స్వయమేవ శ్రుతిరనుపపత్తిం శఙ్కతే, తామాహ —
యదీతి ।
చితేః ఛాయా చిత్ప్రతిబిమ్బం తదాపత్త్యేతి॥ సుకృతస్య కర్మణః, ఋతం సత్యమవశ్యంభావిత్వాత్ఫలం, పిబన్తావితి సంబన్ధః । లోకే శరీరే । గుహాం గుహాయాం బుద్ధౌ । పరమే బాహ్యాకాశాపేక్షయా ప్రకృష్టే హార్దే నభసి పరస్య బ్రహ్మణోఽర్ధే స్థానే, త్రిర్నాచికేతోఽగ్నిశ్చితో యైస్తే తథోక్తాః ।
తం దుర్దర్శమితి ।
గూఢం ఛన్నం యథా భవతి తథాఽనుప్రవిష్టమ్ । క్వేత్యత ఆహ — గుహాహితం బుద్ధౌ స్థితం, గహ్వరే అనేకానర్థసంకటే తిష్ఠతీతి తథోక్తః । పురాణం చిరన్తనం విషయాద్వ్యావర్త్యాత్మని మనసో యోజనమధ్యాత్మయోగః, తస్యాధిగమేన ప్రాప్త్యా, మత్వా సాక్షాత్కృత్య ।
ముణ్డకే —
ద్వా సుపర్ణేతి ।
ద్వౌ సుపర్ణసామ్యాత్సుపర్ణౌ సయుజౌ సర్వదా సహయుక్తౌ, సఖాయౌ సమానాఖ్యానౌ, స్వప్రకాశరూపత్వాత్, సమానమేకమ్, ఉచ్ఛేద్యత్వాత్ వృక్షం శరీరం పరిష్వక్తవన్తౌ । అన్యః ఎకః, పిప్పలం కర్మఫలం; సంసారస్యాశ్వత్థత్వేన రూపితత్వాత్ । సమానే వృక్ష ఇతి — న కస్యచిత్సమర్థోఽహం దీన ఇతి సంభావనాఽనీశా, జుష్టమ్ అనేకైర్యోగమార్గైః సేవితమ్ । అన్యం ప్రపఞ్చవిలక్షణమ్ । ఈశం యదా పశ్యతి ప్రపఞ్చం చ మహిమానం విభూతిం మాయామయీమ్, అస్యైవేతి యదా పశ్యతి తదా వీతశోకో భవతి॥ ఇతి తృతీయం గుహాధికరణమ్॥
అన్తర ఉపపత్తేః॥౧౩॥ అత్ర చ దర్శనస్య లౌకికత్వశాస్త్రీయత్వాభ్యాం సంశయః । ఇయం చ సుఖవిశిష్టబ్రహ్మప్రకరణం నాస్తీతి కృత్వాచిన్తా । అతశ్చ వక్ష్యమాణః సర్వనామార్థః । స చ మనోమయతద్ధితార్థవద్ న సందిగ్ధః; దృశ్యత ఇత్యస్య ప్రతిబిమ్బనిశ్చాయకత్వాదిత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
ఉపక్రమవశాదిత్యనేన సఙ్గతిశ్చోక్తా । ఎతం శ్లోకం విభజతే —
ఋతమితి ।
కనీనికా అక్షితారకమ్ ।
భిన్నవక్తృత్వేన వాక్యయోర్న నియమ్యనియామకత్వం చేత్కథం తర్హ్యగ్నిభిర్గతిం వక్ష్యతీతి శేషోద్ధారః కృతోఽత ఆహ —
ఆచార్యస్త్వితి ।
బాధకాన్తరేతి ।
అనవస్థితేరసంభవాచ్చేతి సూచితబాధకాన్తరదర్శనాయ చేత్యర్థః ।
నన్వక్షణీత్యాధారనిర్దేశాద్ జీవదేవతే కిం న స్తామత ఆహ —
అన్తస్తద్ధర్మేతి ।
య ఎష ఇత్యాదేః ప్రథమశ్రుతస్యాపి సాపేక్షత్వాన్న చాక్షుషత్వసమర్పకత్వమిత్యాహ —
అనిష్పన్నేతి ।
య ఎష ఇతి శ్లోకః పూరితః । య ఇత్యేష ఇతి చ సర్వనామనీ విశేష్యాపేక్షత్వాత్స్వతోఽనిష్పన్నాభిధానే । అనిష్పన్నమపర్యవసితమభిధానం యయోస్తే తథా । తతశ్చ సన్నిహితపురుషాదిపదస్యార్థం విశేష్యం ప్రాప్యాభిధాతృణీ వాచకే భవేతామ్ ।
కిమతోఽత ఆహ —
సన్నిహితాశ్చేతి ।
కుతస్తదర్థస్య అపరోక్షతా చాక్షుషతేత్యర్థః ।
స్వరసత ఇతి ।
అనేన ఛాయాత్మని యోజనాక్లేశో వారితః ।
వ్యాఖ్యాతం చేతి ।
అధికరణావసానభాష్యేణేత్యర్థః ।
తదుపాదత్తే —
సిద్ధవదితి ।
తద్వ్యాఖ్యాతి —
విదుష ఇతి ।
విదుషో విషయస్తేన నిష్పాద్యా శాస్త్రాద్ యోపలబ్ధిః సా పరోక్షాఽపి ప్రత్యక్షేతి స్తూయత ఇత్యర్థః ।
ఉపచారే నిమిత్తమాహ —
దృఢతయేతి ।
ఎతం సంయద్వామ ఇత్యాచక్షతే, ఎతం హి సర్వాణి వామాన్యభిసంయన్తీతి శ్రుతిమీశ్వరస్య ఫలభోక్తృత్వభ్రమవ్యావర్తనేన వ్యాచష్టే —
వననీయానీతి ।
జీవాన్ప్రతి సఙ్గచ్ఛమానాని యాని వామాని తాని యేన హేతునా సఙ్గచ్ఛన్తే స సంయద్వామః । ఎతం హీత్యస్యైతం నిమిత్తీకృత్యేత్యర్థః ।
ఎష ఉ ఎవ వామనీరిత్యస్యార్థమాహ —
స ఎవేతి ।
సంయద్వామత్వం ఫలోత్పాదకత్వమాత్రం, వామనీత్వం ఫలప్రాపకత్వమితి భేదః । ఎకస్థాననియమః స్థానాన్తరావ్యాపకత్వమ్ । కమలస్య గోత్రం కామలస్తస్యాపత్యం కామలాయనః । దూనమానసం పరితప్తమానసమ్ ।
పృథివ్యగ్నిరితి ।
ఉపకోసలం గార్హపత్యోఽనుశశాస పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతి ఇమాభిశ్చతస్త్రస్తనవో య ఎష ఆదిత్యే పురుషో దృశ్యతే సో ఽహమస్మీతి । తథాఽన్వాహార్యపచనోఽనుశశాస ఆపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇతి మమ తనవో య ఎష చన్ద్రమసి పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి, తథాఽఽహవనీయోఽనుశశాస ప్రాణ ఆకాశో ద్యౌర్విద్యుదితి మమ తనవో య ఎష విద్యుతి పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మీతి ।
నచైతత్ప్రతీకత్వమిష్టమితి ।
ఎషా సోమ్య ఆత్మవిద్యేత్యగ్నిభిః కం ఖం బ్రహ్మేతి విద్యాయా విద్యాత్వేన పరామర్శాదిత్యర్థః॥
భాష్యగతసామయశబ్దార్థమాహ —
లౌకికస్యేతి ।
విశేషణవిశేష్యభావోఽర్థయోః శబ్దయోస్తు సామానాధికరణ్యమ్ ।
తథాచ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ —
తదర్థయోరితి ।
సుఖస్య వాచకః శబ్దః సుఖశబ్దః ।
కించిదధికమితి ।
అక్షిస్థానసంయద్వామాదిగుణం చ పూరయిత్వేత్యర్థః । హ్రీణో లజ్జావాన్ । అపజ్ఞాయాఽపహృత్య ।
ఆవర్తమితి ।
జన్మాద్యావృత్తిం పుంసాం కరోతి ఇత్యావర్తో మనుష్యలోక ఉచ్యత ఇత్యర్థః ।
అథోత్తరేణేతి ।
ఆత్మానం జగతః సూర్యం తపఆదినా సహ, అన్విష్యాహమస్మీతి విదిత్వా తమభిజాయన్తే ప్రాప్నువన్తి । ఎతత్సూర్యాఖ్యం బ్రహ్మ ప్రాణానాం వ్యష్టిభూతానాం హిరణ్యగర్భభూతం సద్ ఆయతనమ్ । అగ్నిరర్చిర్దేవతా జ్యోతిః సూర్యః । అహరాదయోఽపి దేవతాః॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥ ఇతి చతుర్థం అన్తరాధికరణమ్ ।
అన్తర్యామ్యాధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్॥౧౮॥ అశరీరస్య నియన్తృత్వాసంభవసమ్భవాభ్యాం సంశయః । పూర్వత్ర స్థాననిర్దేశోపపాదనాయ పృథివ్యాదిస్థాననిర్దేశో దృష్టః , తస్యాక్షేపాత్సఙ్గతిః । అశరీరః పరమాత్మా నాన్తర్యామీ ఘటవత్ । నను — స్వశరీరనియన్తరి శరీరాన్తరహితే తక్షణి అనైకాన్తికతాఽత ఆహ —
స్వకర్మేతి ।
న నియమ్యాతిరిక్తశరీరరాహిత్యం హేతుః కిం తు శరీరేణ భోక్తృత్వేనానన్వయః । తక్షా తు స్వకర్మజ్ఞదేహేన తాదృక్ సంబన్ధవానేవ తం దేహం ద్వారేణాన్యచ్చ వాస్యాది నియచ్ఛతీతి న వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
అచేతనత్వముపాధిమాశఙ్క్య ముక్తే చేతనే సాధ్యవత్యప్యుపాధ్యభావాత్సాధ్యావ్యాప్తిమభిప్రేత్యాహ —
ప్రవృత్తీతి ।
నియమనం శరీరిణో, న చేతనమాత్రస్య; ముక్తే తదభావాదిత్యర్థః ।
విపక్షే దణ్డమాహ —
న హీతి ।
నను జన్మాదిసూత్రే ఉభయకారణత్వప్రతిపాదనాన్నియన్తృత్వం సిద్ధమత ఆహ —
తదనేనేతి ।
పారిశేష్యాజ్జీవ ఎవేతి ।
అన్తర్యామీతి వక్ష్యమాణేన సంబన్ధః ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కిమిదమశరీరత్వం యతో నియన్తృత్వాభావః । నియమ్యాతిరిక్తదేహరహితత్వం వా, దేహసంబన్ధాభావో వా, దేహే భోక్తృత్వాభావో వా ।
నాద్య ఇత్యాహ —
దేహేతి ।
దేహాదౌ నిర్దిష్టే తత్స్వామీ తక్షాదిర్బుద్ధిస్థోఽస్యేత్యుక్తః । అథవా తస్మాజ్జీవాత్మైవేత్యుపసంహారస్థో జీవాత్మా పరామృష్టః । అస్య స్వదేహాదినియమే న దేహాద్యన్తరమతోఽనైకాన్తికతేత్యర్థః ।
ద్వితీయం శఙ్కతే —
తదితి ।
పరస్యాపి దేహాదిసంబన్ధాభావోఽసిద్ధ ఇత్యాహ —
తదవిద్యేతి ।
తద్విషయత్వాదవిద్యాయాస్తదవిద్యాత్వమ్ । తృతీయే తు సోపాధికతైవ; ముక్తస్య పరాభేదేన పక్షత్వాన్న సాధ్యావ్యాప్తిః ।
అతీతకాలతాం చాహ —
శ్రుతీతి ।
యదవాది జీవస్య నియన్త్రన్తరాభ్యుపగమేఽనవస్థేతి, తత్రాహ —
నచేతి ।
ఔపాధికస్య హ్యనౌపాధికేశ్వరనియమ్యత్వమభ్యుపేతం నానుపహితేశ్వరస్య నియన్త్రన్తరాపాదకమిత్యర్థః ।
జీవపరభేదాభావే కథం లౌకికవైదికవ్యవహారోఽత ఆహ —
అవిద్యాకల్పితేతి ।
ఎవంచేతి ।
బహుత్వాజ్జీవానాం నియమ్యాధిదైవాదిషు ప్రత్యభిజ్ఞా న స్యాదిత్యర్థః ।
ఎకత్వేఽ న్తర్యామిణ ఎకవచనశ్రుతిమాహ —
ఎకవచనమితి ।
అభేదేపీతి ।
ఔపాధికభేదాభావేఽపీత్యర్థః ।
అధికరణోపక్రమే విషయవివేచకమధిలోకమిత్యాది భాష్యం తద్విభజతే —
పృథివ్యాదీతి ।
యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్నిత్యుపక్రమ్య మాధ్యన్దినపాఠే యః స్తనయిత్నౌ తిష్ఠన్నిత్యన్తమ్॥౧౮॥౧౯॥ శారీరశ్చోభయేఽపీతి సూత్రపాతనికా । భాష్యే కర్తరీతి ఆత్మనీత్యర్థః ।
లౌకికే కర్తరి డిత్థే కార్యకరణసంఘాతే దర్శనాదివృత్త్యవిరోధాదిత్యాహ —
ఆత్మనీతి ।
పృథివ్యాం తిష్ఠన్నన్తర్యామీత్యుక్తే పృథివ్యవయవస్థావయవినోఽన్తర్యామిత్వం స్యాత్తన్నివృత్తయేఽన్తర ఇతి । పృథివీక్షేత్రజ్ఞవారణాయ న వేదేతి । స హ్యహమస్మి పృథివీతి న వేద ।
నియమ్యదేహ ఎవాన్తర్యామిణో దేహో నాన్య ఇత్యాహ —
యస్యేతి ।
అప్రతర్క్యః తర్కావిషయః । అవిజ్ఞేయం ప్రమాణావిషయః । సర్వాసు దిక్షు ప్రసుప్తమివ॥౨౦॥ ఇతి పఞ్చమమన్తర్యామ్యధికరణమ్ ।
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః॥౨౧॥ అదృశ్యత్వాదిసాధారణధర్మదర్శనాత్సంశయః । పూర్వత్ర ద్రష్టృత్వాదిశ్రవణాన్న ప్రధానమన్తర్యామీత్యుక్తమిహ తదశ్రవణాదక్షరం ప్రధానమితి భాష్యోక్తైవ సఙ్గతిః । పూర్వపక్షమాహ —
పరిణామ ఇతి ।
యోనిశబ్దో నిమిత్తం చేదితి ।
బ్రూయాదిత్యధ్యాహారః । న విలక్షణత్వాదిత్యత్ర పరిణామమతం కృత్వాచిన్తయా పరిణామసారూప్యయోర్వ్యాప్తిర్నిరాకరిష్యతే, అత్ర తు వివర్తసాదృశ్యయోః । పరిణామస్తు తత్రత్య ఇహానూదితః । భూతయోనిర్జడః పరిణమమానత్వాద్వివర్తమానత్వాద్వా సంమతవదిత్యర్థః ।
నను పరిణామినః కథమక్షరశబ్దవాచ్యత్వమత ఆహ —
స్వవికారానితి ।
అనుమానయోర్బాధమాశఙ్క్యాహ —
య ఇతి ।
అక్షరాత్పర ఇతి సామానాధికరణ్యమ్ ।
నామరూపేతి ।
శబ్దార్థయోర్బీజమధిష్ఠానమాత్మా తద్విషయతయా తస్యాధిష్ఠానత్వే సహకారిత్వేన శక్తిభూతం భూతానాం సూక్ష్మం కారణం తస్మిన్, సందేహభాష్యస్థప్రధానశబ్దం వర్తయతి —
ప్రధీయత ఇతి ।
క్రియత ఇత్యర్థః ।
అచేతనానామితి భాష్యం న ప్రాయదర్శనమాత్రపరమిత్యాహ —
సారూప్యాదితి ।
నను న చ స్మార్తమితి ప్రాచ్యధికరణే ప్రధానం దూషితం, ద్రష్టృత్వాద్యసంభవన్యాయసామ్యాదచేతనమవ్యాకృతం దూషితప్రాయమితి తచ్ఛఙ్కా న యుక్తా; ప్రధానే త్వప్రామాణికత్వమధికమితి శఙ్కతే —
స్యాదేతదితి ।
బాధకం ద్రష్టృత్వాది ।
ఈక్షత్యాదిచిన్తయాప్యపునరుక్తిమాహ —
తేనేతి ।
ఉపచర్యతాం బ్రహ్మణో జగద్యోనిత్వమిత్యుక్తమ్ ।
ఉపచారే నిమిత్తమాహ —
అవిద్యేతి ।
అవిద్యాశక్త్యా విషయీకృతత్వేన తదాశ్రయ ఇతి తథోక్తమ్ ।
ద్వితీయశ్లోకస్య ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే —
అథేతి ।
సతి చేతనపరత్వే వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వం దుర్నివారమితి పూర్వపక్షాభావమాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మైవేతి ।
యదుక్తమ్ అక్షరాత్పరస్య సర్వజ్ఞత్వమక్షరం తు ప్రధానమితి, తన్నేత్యాహ —
అక్షరస్యేతి ।
యద్భూతయోనిమిత్యక్షరస్య జగద్యోనిభావముక్త్వా యః సర్వజ్ఞ ఇత్యుపక్రమ్య తస్మాన్నామరూపాది జాయత ఇతి జగద్యోనిభావ ఉచ్యతే । ఉపాదానప్రాయపాఠాచ్చ పఞ్చమ్యా న నిమిత్తార్థత్వం తత్ర ఉపాదానత్వప్రత్యభిజ్ఞాలిఙ్గేనైకవాక్యత్వే సతి వాక్యప్రమాణాత్ సర్వజ్ఞ ఎవ భూతయోనిరిత్యర్థః । విశ్వయోనిర్యదక్షరం తత్సర్వవిద్భవేదితి విధీయతే ।
యద్యక్షరశబ్దవాచ్యభూతయోనేః సర్వజ్ఞత్వం, కథం తర్హి సర్వజ్ఞస్యాక్షరాత్పరత్వముక్తం? తత్రాహ —
అక్షరాదితి ।
యద్ యస్మాదర్థే । న చ — అక్షరశబ్దప్రత్యభిజ్ఞానాద్ భూతయోనిరేవాక్షరాదితి నిర్దిష్టేతి — వాచ్యమ్; ప్రథమశ్రుతే యః సర్వజ్ఞ ఇతి వాక్యే సర్వజ్ఞస్య జగదుపాదానత్వప్రత్యభిజ్ఞయాఽస్య బాధ్యత్వాత్, యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యమితి పురుషస్యాక్షరశబ్దేన నిర్దేక్ష్యమాణత్వాచ్చ ।
వివర్తస్త్వితి శ్లోకస్య ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే —
అపి చేతి ।
ప్రయోజనమాహ —
జ్ఞేయత్వేనేతి ।
భోగ్యవ్యతిరిక్త ఇతి భాష్యస్య వ్యాఖ్యా —
భోగా ఇతి ।
నను ఋతుషు యజన్తీతి కర్తరి క్విపి సంప్రసారేణ ఋత్విక్ శబ్దః । యజ్ఞసంయోగే గమ్యమానే పతిశబ్దప్రాతిపదికస్య నకారాదేశః, స ఇకారస్యాన్త్యస్య, తతో ఙీపి కృతే పత్నీ ।
ఉక్తాభిప్రాయమితి ।
వివర్తత్వేన సారూప్యానపేక్షేత్యుక్తోఽభిప్రాయః ॥౨౧॥
ప్రధానాదిత్యపీతి ।
యద్యపి భాష్యే శారీరప్రధాననిరాకరణతయా హేతుద్వయం క్రమేణ వ్యాఖ్యాతం; తథాపి పురుషశబ్దస్య ప్రధానవ్యావర్తకత్వాదాద్యహేతురపి ప్రధానవారణార్థ ఇతి । అక్షరమవ్యాకృతమిత్యాదిభాష్యస్యాయమర్థః । శబ్దార్థయోర్బీజమధిష్ఠానం తస్య శక్తిః సహకారిత్వాత్ । సా చేశ్వరమాశ్రయతే విషయీకరోతీతి ఈశ్వరాశ్రయా । తస్యాధిష్ఠానత్వే ఉపాధిభూతావచ్ఛేదికా, శుక్తేరివ తద్విషయమజ్ఞానమ్ । అవికార ఇతి చ్ఛేదః, తస్మాద్వాచస్పతిమతం భాష్యవిరుద్ధమితి కైశ్చిదయుక్తముక్తమ్ । కించ — అజ్ఞత్వభ్రాన్తతాదోషాదరక్షత్పరమేశ్వరమ్ । ఎతద్భాష్యార్థతత్త్వజ్ఞో వాచస్పతిరగాధధీః॥ ప్రధానస్యాగమికత్వే ప్రకృతివికార సారూప్యాది బహు సమఞ్జసం స్యాదిత్యర్థః । అసమఞ్జసమితి పాఠే చేతనస్య జగదుపాదానత్వాది అసమంజసం స్యాదిత్యర్థః॥౨౨॥ రూపోపన్యాసాచ్చ । నేతరావిత్యనుషఙ్గః । భాష్యే — అదృశ్యత్వాదిధర్మకస్య న విగ్రహ ఇత్యాక్షేపః । సర్వాత్మత్వవివక్షయేతి సమాధానమ్ ।
జాయమానసన్నిధిలక్షణస్థానస్య ప్రకరణేన బాధమాశఙ్క్య విగ్రహవత్త్వలిఙ్గేన ప్రకరణబాధమాహ —
నేతి ।
ఈశ్వరస్యాపి హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదివద్ మూర్ధాదిసంభవ ఇతి కశ్చిత్ । తన్న ; అపాణిపాదమితి నిర్విశేషస్య జ్ఞేయత్వేన ప్రక్రమాద్ధిరణ్మయస్యోపాస్యత్వేన విగ్రహాద్యవిరోధాత్ । ప్రాకృతపాణ్యాదినిషేధ ఎష ఇతి చేన్న; ప్రథమస్య చరమేణాసంకోచాదితి ।
లిఙ్గం సార్వాత్మ్యపరం న శరీరాదిమత్వపరమిత్యాశఙ్క్య తథా సతి మూర్ధాదిబహుశ్రుతీనాం బాధః స్యాత్, తాస్తు ప్రకరణాద్బలీయస్య ఇత్యాహ —
న చైతావతేతి ।
ప్రకరణమాత్రేణేత్యర్థః । ఎవంచ హృదయం విశ్వమస్య ఎష సర్వభూతాన్తరాత్మేతి చాత్రత్యే సర్వనామనీ సన్నిహితతరం విగ్రహవన్తం గృహ్ణీతో న భూతయోనిమితి ।
లిఙ్గనిరుద్ధే ప్రకరణే సన్నిధిర్విజయతే ఇత్యాహ —
సిద్ధే చేతి ।
పురుష ఎవేదమిత్యాదిసర్వరూపత్వోపన్యాసోఽపి ద్యుమూర్ధాదికస్యైవాస్తు తస్య సన్నిహితతరత్వాదత ఆహ —
ప్రకరణాదితి ।
సన్నిధేః ప్రకరణస్య బలీయస్త్వాత్పూర్వవద్బాధకలిఙ్గాభావాచ్చేత్యర్థః॥ ఊర్ణనాభిర్లూతాకీటస్తన్తూన్ సృజతే సంహరతి చ । సతో జీవతః । యేన జ్ఞానేన అక్షరం పురుషం వేద తాం బ్రహ్మవిద్యాముపసన్నాయ ప్రోవాచ ప్రబ్రూయాత్ । సర్వవిద్యావేద్యవస్త్వధిష్ఠానవిషయత్వాత్సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠా । కర్మనిర్మితాన్పరీక్ష్య బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాత్కుర్యాదిత్యర్థః । గచ్ఛేదితి వాక్యశేషాద్వైరాగ్యహేతుమాహ — ఇహ సంసారేఽకృతో లోకో నాస్తి, కిం కృతేన కర్మణేత్యధ్యాహారః । అతోఽకృతజ్ఞానార్థం దివి స్వాత్మని ప్రకాశరూపే భవో దివ్యో బాహ్యాభ్యన్తరసహితః సర్వాత్మేతి యావత్ । క్రియావిజ్ఞానశక్తిమన్మనః ప్రాణరహితః । బాహ్యేన్ద్రియనిషేధోఽప్యుపలక్షితః । అత ఎవ శుభ్ర శుద్ధః; అగ్నిద్యౌః, అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిరితి శ్రుతేః, స మూర్ధా అస్యేతి సర్వత్ర సంబన్ధః । యస్యేత్యర్థే అస్యశబ్దః । వివృతా ఉద్ఘాటితాః ప్రసిద్ధాః వేదాః యస్య, వాక్ వాయుర్యస్య, ప్రాణః విశ్వం యస్య, హృదయం మనస్తన్మనసా సృష్టత్వాద్ విశ్వస్య, పాదరూపేణ పృథివీ యస్య జాతా, ఎష సర్వభూతగతప్రాణానాం సమష్టితయా సర్వభూతాన్తరాత్మా । ఎతస్మాజ్జాయతే ఇత్యనుషఙ్గః । తస్మాత్పరమాత్మనోఽగ్నిర్ద్యులోకో జాయతే యస్య సూర్యః సమిధః; అసౌ వావ లోకోఽగ్నిస్తస్యాదిత్య ఎవ సమిదితి శ్రుతేః । స దధార దధార । కస్మై బ్రహ్మణే॥ ఇతి షష్ఠమదృశ్యత్వాధికరణమ్॥
వైశ్వానరః సాధారణశబ్దవిశేషాత్॥౨౪॥ అత్ర వైశ్వానరః కిమనాత్మా, కిం వా ఆత్మా, అనాత్మత్వే జాఠరోఽన్యో వా, ఆత్మత్వేఽపి జీవః పరో వేతి సందేహః । సార్వాత్మ్యరూపోపన్యాసాదక్షరం బ్రహ్మ వర్ణితమ్ । జాఠరాదావనైకాన్త్యశఙ్కా తస్య నిరస్యతే॥ కో న ఆత్మేత్యుదాహరణభాష్యం ఛాన్దోగ్యాఖ్యాయికార్థానుసన్ధానేన వ్యాచష్టే —
ప్రాచీనశాలేత్యాదినా ।
ఉద్దాలకోఽప్యుపలక్ష్యతే । జన ఇతి ఋషినామైవ ।
ఆత్మేత్యుక్తే ఇతి ।
బ్రహ్మేత్యుక్తే తత్పరోక్ష్యనివృత్త్యర్థమాత్మపదమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఇక్ స్మరణ ఇత్యస్య రూపమధ్యేషీతి ।
ద్యుసూర్యేత్యాదిభాష్యమాదాయ వ్యాచష్టే —
వైశ్వానరస్యేత్యాదినా ।
సుతేజస్త్వగుణా ద్యౌర్వైశ్వానరస్య మూర్ధా విశ్వరూపత్వగుణః సూర్యః; ఎష శుక్ల ఎష నీల ఇత్యాదిశ్రుతేః । స వైశ్వానరస్య చక్షుః । పృథగ్గతిమత్త్వగుణో వాయుః ప్రాణః । బహులత్వగుణ ఆకాశో దేహమధ్యమ్ । రయిర్ధనమ్ । తద్గుణా ఆపో వస్తిస్థమ్ ఉదకమ్ ; తత్ర పృథివ్యాం వైశ్వానరస్య ప్రతిష్ఠానాత్ । మూర్ధాపాతాదిదూషణైరుపాసనానాం నిన్దయేతి । మూర్ధా తే వ్యపతిష్యదిత్యాదినైకైకోపాసననిన్దయా తస్య హ వా ఎతస్యేత్యాదినా వైశ్వానరస్య ద్యులోకాదయో మూర్ధాదయ ఇతి కథనేనావయవినః సమస్తభావముపదిశ్యేత్యర్థః । ఉపాసక ఎవ వైశ్వానరోఽహమితి మన్యత ఇతి — వైశ్వానరస్య భోక్తృరిత్యుక్తమ్ । హృదయాద్ధి మనః ప్రణీతమివ ।
ఇతః ప్రణయనావధిత్వాద్ హృదయం గార్హపత్యః, అతఎవ తదనన్తరత్వాన్మనోఽన్వాహార్యపచన ఇత్యాహ —
హృదయానన్తరమితి॥౨౪॥
పూర్వపక్షమాక్షిపతి —
నన్విత్యాదినా ।
నిశ్చితార్థచ్ఛాన్దోగ్యవాక్యేన తదేకార్థం వాజసనేయివాక్యం నిర్ణీయతే, న విపర్యయ ఇత్యత్ర న్యాయమాహ —
నిశ్చితార్థేన హీతి ।
యథా హి తం చతుర్ధా కృత్వా బర్హిషదం కరోతీతి పురోడాశమాత్రచతుర్ధాకరణవాక్యమేకార్థసంబన్ధినా శాఖాన్తరీయేణాగ్నేయం చతుర్ధా కరోతీతి విశేషవిషయత్వేన నిశ్చితార్థేనాగ్నేయ ఎవ పురోడాశో వ్యవస్థాప్యతే, ఎవమత్రాపీత్యర్థః ।
అథ దర్శపూర్ణమాసకర్మణః శాఖాభేదేఽ ప్యభేదాత్తత్ర తథా, తర్హ్యత్రాపి సమమిత్యాహ —
కర్మవదితి ।
న కేవలముపక్రమాద్బ్రహ్మనిర్ణయః, ఉపసంహారాదపీత్యాహ —
న చ ద్యుమూర్ధత్వాదికమిత్యాదినా ।
ప్రతీకోపదేశముపాధ్యవచ్ఛిన్నస్యోపాస్త్యుపదేశం చ ప్రపఞ్చయతి —
తథాచేతి ।
పఞ్చపాదీకృతస్తు వాజసనేయివాక్యస్యాప్యాత్మోపక్రమత్వలాభే కిం శాఖాన్తరాలోచనయేతి పశ్యన్తః పురుషమనూద్య వైశ్వానరత్వం విధేయమితి వ్యాచక్షతే, తద్దూషయతి —
అత ఎవేతి ।
యత ఎవాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వేన సహ సముచ్చయః సూత్రగతాపిశబ్దార్థోఽత ఎవాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వవత్పురుషత్వమపి వైశ్వానరముద్దిశ్య విధేయం న విపర్యయ ఇత్యర్థః ।
యది పురుషమనూద్య వైశ్వానరో విధీయతే, తదా పురుషస్య దృష్ట్యాశ్రయత్వం స్యాదిత్యాహ —
తథాసతీతి ।
కిమతస్తత్రాహ —
ఎవమితి ।
న కేవలం సూత్రవిరోధోఽపి తు భాష్యవిరోధోఽపీత్యర్థః । స యో హైతమితి వాక్యే ప్రథమనిర్దిష్టాగ్న్యుద్దేశేన పురుషత్వవేదనం స ఎషోఽగ్నిరితి వాక్యస్యార్థత్వేనానూద్యతే । తథా చ తస్యాయమేవార్థః స్థిత ఇతి శ్రుతివిరోధ ఇత్యర్థః ।
పురుషస్య విధేయత్వే యచ్ఛబ్దాయోగమాశఙ్క్యాహ —
తస్మాదితి ।
పఞ్చపాద్యాం తు జాఠరే ఈశ్వరదృష్టిపక్షముక్త్వా యోగాదగ్నివైశ్వానరశబ్దయోరీశ్వరే వృత్తిరితి పక్షాన్తరం వక్తుమయమ్ ఉద్దేశ్యవిధేయభావవ్యత్యయ ఆశ్రిత ఇతి చిన్త్యమిదం దూషణమితి॥౨౪॥౨౫॥౨౬॥౨౭॥
మూర్ధాదిచిబుకాన్తావయవేషు సంపాదితస్య కథం పురుషవిధత్వం? తేషాం పురుషైకదేశత్వాదిత్యాశఙ్క్య వైశ్వానరపురుషస్య పాదాదిమూర్ధాన్తావయవానామేషు సంపాదనాత్పురుషసాదృశ్యమిత్యాహ —
అత్రావయవసంపత్త్యేతి ।
మూర్ధచిబుకాన్తరాలస్థస్య పురుషావయవస్థత్వాత్కథం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
కార్యకరణేతి ।
కార్యకరణసముదాయ ఎవ పురుషస్తస్యావయవా మూర్ధాదిచిబుకాన్తాస్తేష్వన్తఃప్రతిష్ఠానాత్పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వమ్ ।
అత్ర హేతుః —
సముదాయేతి ।
అవయవిన్యవయవస్యాన్తర్భావాదవయవస్థోప్యవయవ్యాశ్రితః, గృహస్థ ఇవ గ్రామస్థ ఇత్యర్థః ।
నను — అవయవాశ్రితస్యావయవ్యాశ్రితత్వవ్యపదేశే దృష్టాన్తో వక్తవ్యో భాష్యకారస్త్వవయవస్యావయవినిష్ఠతావ్యపదేశముదాహరతి, తతో న నిదర్శనతేత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్రైవేతి ।
శాఖాదీనాం సముదాయే ప్రతిష్ఠితా శాఖా సముదాయమధ్యపాతినీ భవేత్, తావదేషాం చ మూర్ధాదిచిబుకాన్తావయవానాం కార్యకరణసముదాయాన్తర్భావే నిదర్శనమ్ । అవయవస్థస్య తు వైశ్వానరస్యావయవిపురుషాన్తఃస్థత్వమర్థాదేవ సిద్ధ్యతీత్యర్థః । విశ్వేషాం వాఽయం నరో నేతా కారణమ్॥౨౮॥౨౯॥౩౦॥౩౧॥
భాష్యే —
వరణానాసీతి ।
నిరుప్యేతి ।
ఇమామేవ ప్రసిద్ధాం భ్రూసహితాం నాసికాం వారయతి నాశ్యతీతి వరణాసహితా నాశీతి నిరుచ్యేత్యర్థః ।
వరణాశబ్దార్థమాహ —
భ్రూరితి॥౩౨॥
అత్రిః కిల యాజ్ఞవల్క్యం పప్రచ్ఛ య ఎషోఽనన్తోఽవ్యక్త ఆత్మా తం కథం విజానీయామితి । ప్రత్యువాచేతరః సోఽవిముక్తే ప్రతిష్ఠిత ఇతి ।
అవిముక్తస్య స్థానభూతా కా వై వరణా కా చ నాశీతి ప్రశ్నస్య ప్రత్యుక్తిః సర్వానిన్ద్రియకృతాన్దోషాన్వారయతి —
తేన వరణేతి ।
సర్వానిన్ద్రియకృతాన్పాప్మనో నాశయతి ఇతి నాశీతి । నియమ్య జీవాధిష్ఠానత్వద్వారేణ నియన్తురీశ్వరస్యాధిష్ఠానత్వాన్నాసాభ్రువోః పాప్మవాకరత్వాద్యుపపత్తిః । నాసాభ్రువోర్మధ్యేఽపి స్థానవిశేషజిజ్ఞాసయా ప్రశ్నః కతమచ్చేతి ।
భ్రూమధ్యమాహేతరో భ్రువోరితి ।
ప్రాణస్య నాసిక్యస్య । స చ సంధిర్ద్యులోకస్య స్వర్గస్య పరస్య చ బ్రహ్మలోకస్య సంధిత్వేనోపాస్యః॥ కేచిత్తు — ఉపాసనాబుద్ధిర్వారకత్వేన నాశకత్వేన చ వరణా నాశీ । సా హి ప్రకృతా, న భ్రూః, భ్రువోరితి ద్వివచనేన వక్ష్యమాణాయా ఎకవచనాయోగాచ్చ । అతః శ్రుత్యనభిజ్ఞో వాచస్పతిః — ఇతి వదన్తి । తన్న; అత్ర హ్యుపాసనా స్వశబ్దేన న ప్రకృతా । తం కథం విజాతీయామిత్యుపసర్జనం విజ్ఞానం ప్రకృతమపి న స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశార్హమ్ । తతః శబ్దోపాత్తభ్రూప్రాతిపదికర్థం వక్తి వరణాశబ్ద ఇతి శ్రుత్యర్థజ్ఞో వాచస్పతిరేవ । వైశ్వానరమహ్ణాం కేతుం సూర్యం, వైశ్వానరస్య శోభనమతౌ విషయా భవేమ । స చ కం సుఖమ్ । అభిముఖా శ్రీశ్చ । యో భానురూపేణ రోదసీ ద్యావాపృథివ్యౌ అన్తరిక్షం చాతతాన వ్యాప్తవాన్ ।
రోదసీ ఎవ దర్శయతి —
ఇమాం పృథివీం ద్యామితి ।
ప్రాదేశమాత్రమివ । దేవాః సూర్యాదయః । అభిసంపన్నాః ప్రాప్తా ఉపాసనయా యదా తే సువిదితా భవన్తి । అహం కైకేయరాజో యుష్మభ్యమ్ ఔపమన్యవాదిభ్యః ఎతాన్ దేవాస్తథా వక్ష్యామి యథా ప్రాదేశమాత్రమేవాభిసంపాదయిష్యామి । అధోలోకానతీత్య స్థితాఽతిష్ఠా ద్యౌర్మూర్ధ్న్యాధ్యాత్మమారోప్యా, ఎవం సుతేజస్త్వాదిగుణవన్తో వైశ్వానరావయవా ఆదిత్యాదయశ్చక్షురాదిష్వారోప్యాః॥ ఇతి సప్తమం వైశ్వానరాధికరణమ్॥ ఇతి శ్రీమదనుభవానన్దపూజ్యపాదశిష్యపరమహంసపరివ్రాజకభగవదమలానన్దకృతే వేదాన్తకల్పతరౌ ప్రథమాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః॥
అథ వేదాన్తకల్పతరౌ ప్రథమాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః। ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్॥౧॥ నిర్విశేషబ్రహ్మలిఙ్గనిరూపణం పాదార్థమాహ –
ఇహేతి ।
ఆద్యాధికరణమవతారయతి –
తత్రేతి ।
ఆయతనత్వసాధారణధర్మాత్ సందేహే పూర్వపక్షం సఙ్గృహ్ణాతి –
పారవత్త్వేనేతి ।
అమృతం యద్బ్రహ్మ తద్ ద్యుభ్వాద్యాయతనం కర్హిచిత్ కదాచిదపి న యుక్తమ్।
ఆయతనస్య బ్రహ్మత్వభావే హేతుమాహ –
పారవత్త్వేనేతి ।
సేతుత్వస్య పారవత్త్వేన వ్యాప్తేః బ్రహ్మణశ్చాపరత్వాదిత్యర్థః।
అమృతత్వాభావే హేతుమాహ –
భేద ఇతి ।
భేదే హి సతి సంబన్ధార్థా షష్ఠీ ప్రయుజ్యతే, బ్రహ్మ చామృతమితి నామృతస్యేతి షష్ఠీ యుక్తేత్యర్థః। పారం పరకూలమ్। అవారమ్ అర్వాక్కూలమ్।
నను షిఞో బన్ధనార్థాత్ సేతుశబ్దవ్యుత్పత్తేర్జన్మర్యాదాయా బన్ధరి బ్రహ్మణి ప్రయోగః కిం న స్యాదత ఆహ –
నత్వితి ।
యత్ర దారుణి చ్ఛిద్రితే నిగ్రాహ్యాణాం పాదప్రోతనం తత్ హడిః। నిగడః శృఙ్ఖలా।
నను అమృతమపి బ్రహ్మ అమృతాన్తరసంబన్ధి, నేత్యాహ –
న చ బ్రహ్మణ ఇతి ।
అతోఽన్యదార్తమితి శ్రుతేరిత్యర్థః। పురుషం ప్రతి యావత్తాదాత్మ్యం తావదగచ్ఛద్వస్తుతః పరిచ్ఛిన్నం భవతి పారవత్।
అథ త్వితి ।
సాక్షాదాయతనత్వేన శ్రుత్యుక్తమితి యోజనా। అవ్యాకృతం హి కారణబ్రహ్మోపాధిత్వేన ప్రతిపాద్యతే న ప్రాధాన్యేనేతి।
తస్య హి కార్యత్వేనేతి ।
దేహాద్యవచ్ఛిన్నరూపేణేత్యర్థః।
ధారణాద్వేతి ।
అస్య ద్యుభ్వాద్యాయతనస్యాస్య వా తజ్జ్ఞానస్య యథాక్రమమమృతత్వస్య ధారణాత్ సాధనాద్వా సేతుతా। యద్యపి బ్రహ్మైవామృతమ్; తథాపి తదజ్ఞాతం న మోక్ష ఇతి జ్ఞాయమానత్వదశామభిప్రేత్య ధారయితృత్వమ్। అత ఎవ షష్ఠీ।
నన్వేవం రూఢిర్గతేత్యాశఙ్క్య సామ్యమాహ –
పూర్వపక్షేఽపీతి ।
పారవత్తావర్జం పారవత్తాం వర్జయిత్వా।
యోగమాత్రాదితి ।
షిఞ్ధాత్వర్థయోగాదిత్యర్థః॥ విధారకత్వమేవ సేతుగుణోఽపి స్యాత్, తథా చ పారవత్తయా గౌణీ వృత్తీ రూఢ్యత్యాగేన ప్రవృత్తా యోగాత్ బలినీతి చ న శఙ్క్యమితి।
అమృతస్య బ్రహ్మణో హేత్వభావాత్ సాధనత్వం జ్ఞానస్యాయుక్తమ్ ఇత్యాశఙ్క్య అవిద్యానివృత్తిః అమృతత్వశబ్దార్థ ఇత్యాహ –
అమృతశబ్దశ్చేతి ।
ద్వయోరేకస్య చ సంఖ్యేయానాముపాదానే తేషాం బహుత్వాద్ ద్వ్యేకేష్వితి స్యాత్। నానార్థసాధారణ్యేన సకృదుచ్చారణమిహ తన్త్రమ్, ఎవం చావృత్తిలక్షణవాక్యభేదో వ్యుదస్తః। అస్య బ్రహ్మణః స్వీయాః శబ్దా ఎతే ఇత్యర్థః।
తత్ర త్వాయతనవద్భావశ్రవణాదితి భాష్యం ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య బ్రహ్మత్వే సిద్ధే తస్య సవిశేషత్వనిరాసార్థమ్; తత్ప్రధానవాదనిరాసానుపయోగిత్వాత్ ప్రకృతాసఙ్గతమ్ ఇత్యాశఙ్క్య హిరణ్యగర్భపూర్వపక్షనిరాసార్థత్వేన ప్రకృతేన సఙ్గమయతి –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
అప్రధానం జ్ఞానం న సర్వనామపరామర్శార్హమితి కశ్చిత్, తం ప్రత్యాహ –
న చేతి ।
యత్తు - కేనచిదుక్తం, ‘తం జానథేతి జ్ఞేయం ప్రత్యుపసర్జనం జ్ఞానమేష ఇతి పుంల్లిఙ్గనిర్దేశానర్హం చ’ – ఇతి, తన్న; సత్యపి జ్ఞేయప్రాధాన్యనిర్దేశే జ్ఞానస్య ఫలసాధనత్వేన గుణకర్మత్వాభావాత్ ప్రాధాన్యాత్।
పుంల్లిఙ్గం తు విధేయసాపేక్షమితి న కించిదేతత్। ‘‘తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా’’ ఇత్యాదౌ శబ్దతోఽప్రధానస్యాపి పయ-ఆదేః సర్వనామనిర్దేశాత్, అనియతం సర్వనామ్నః ప్రధానపరామర్శిత్వమ్ ఇత్యాహ –
న చేతి॥ ౧॥
అవిద్యారాగద్వేషాదీతి భాష్యే ఆదిగ్రహణేన ప్రాఙ్నిర్దిష్టభయమోహావుక్తౌ।
ఎతేఽవిద్యాదయః శ్రుతౌ హృదయగ్రన్థిశబ్దార్థ ఇత్యాహ –
హృదయగ్రన్థిశ్చేతి ।
అజ్ఞానస్యావిద్యాశబ్దేన నిర్దిష్టత్వాత్, మోహశ్చ విషాదః, శోక ఇతి చ విషాదవ్యాఖ్యా।
పరావర ఇతి శ్రుతిపదం వ్యాచష్టే –
పరమితి ।
భాష్యే సూత్రోపాత్తమ్ ఉక్తపదవ్యాఖ్యానాయ ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః’ ఇతి మన్త్రముదాహృత్య జ్ఞానాదజ్ఞాననివృత్తౌ బ్రహ్మణః ప్రాప్యత్వమ్, ఉపసృప్యపదార్థం ఇతి చ వక్తుం ‘‘తథా విద్వానితి’’ మన్త్ర ఉదాహృతః తతశ్చ ఉత్తరమన్త్రే విద్వానితి అభిధాస్యమానం జ్ఞానం పూర్వమన్త్రే భిద్యత ఇత్యాదికర్మసంయోగే నిమిత్తార్థయా దృష్టే ఇతి సప్తమ్యా నిర్దిష్టమ్। నిష్ఠా చ భావే।
దర్శనార్థశ్చావిద్యాదేః పరోక్షజ్ఞానాత్ శిథిలీభావో భిద్యత ఇత్యాదినోక్త ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
తస్మిన్బ్రహ్మణీతి ।
ఉత్తరమన్త్రస్థనామరూపశబ్దార్థమాహ –
నామేతి॥౨॥
యత్తు - కశ్చిదాహ - సూత్రేణాఽనిరస్తత్వాత్ న వాయ్వాదిపూర్వపక్ష ఇతి, తత్రాహ –
నావ్యాకృతమిత్యపీతి ।
సాధారణహేతునిర్దేశాద్ అవ్యాకృతవాదాద్యపి పూర్వపక్షత్వేన సూచితమిత్యర్థః॥౩॥౪॥౫॥౬॥ న చోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యేతి భాష్యే చకారప్రయోగాత్ సౌత్రచశబ్దవ్యాఖ్యాత్వభ్రమమపాకరోతి –
న చేతి ।
జీవాత్మైవ ద్యుభ్వాద్యాయతనమితి న వాచ్యమిత్యన్వయః।
జీవాత్మాధిగమయేతి ।
ప్రసిద్ధం జీవస్వరూపమనూద్యాజ్ఞస్య పారమార్థికస్వరూపాధిగమాయేత్యర్థః। ప్రకరణే న పఠితమితి కృత్వాచిన్తా న యుక్తా; ప్రకరణాదితి సూత్రాదితి కేనచిదయుక్తముక్తమ్; కృత్వాచిన్తా ఉద్ధాటనార్థత్వాత్ సూత్రస్య। ఇదం విశ్వం పురుష ఎవ యస్మిన్ పృథివ్యాది - ఓతం సమాశ్రితం కిం తదితి, అత ఆహ - కర్మ - అగ్నిహోత్రాది। తపో జ్ఞానమ్, అర్థాత్ తత్ఫలం చ। స చ పురుషః పరామృతం బ్రహ్మ॥౭॥
వాక్ప్రేరకత్వాత్ వాచో మనో భూయః। కుర్యామితి నిశ్చయస్య మనసః కర్తవ్యాదివివేకః సంకల్పః కారణమ్। తస్య చాతీతాదివిషయసాధ్యప్రయోజనజ్ఞానం చిత్తమ్। తస్మాదపి లోకికవిషయాత్ శాస్త్రీయదేవతాద్యైకాగ్ర్యం ధ్యానం ఫలతో భూయః। ధ్యానస్య విజ్ఞానం శాస్త్రీయం కారణం తస్య మనోగతం బలం ప్రతిభానసామర్థ్యం కారణమ్। తస్యాద్యమానమన్నమ్। తస్యాపః। ఎవమాకాశపర్యన్తం జ్ఞేయమ్। ఆకాశస్య భోగ్యత్వే స్మరః స్మరణమ్। తస్యాశా తయా హీష్టం తాత్పర్యేణ స్మరతి। ప్రాణో నామాద్యాశాన్తసర్వహేతుతయా భూయాన్ ఇత్యుత్తరభూయస్త్వం ద్రష్టవ్యమ్। భవతు ప్రాణే ప్రశ్నప్రత్యుక్తిపర్యవసానమ్; తథాపి న తస్య భూమత్వశఙ్కా, ఎష త్వితి తుశబ్దేన గ్రన్థం విచ్ఛిద్య భూమోపదేశాదిత్యాశఙ్క్య విషయప్రదర్శనావసర ఎవ సంశయోపయోగితయా పూర్వపక్షసమ్భావనమాహ –
ప్రాణస్యేతి ।
సర్వాత్మత్వలిఙ్గాత్ ప్రాణ ఎవ భూమా, తుశబ్దస్తు సత్యప్రాణవేదిన ఎవ నామాద్యతివాదిత్వాత్ విశేషార్థ ఇతి సంభవః పూర్వపక్షస్యేత్యర్థః॥ ప్రాణస్య భూమత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ –
అపృష్ట ఎవేతి ।
యది ప్రాణాదన్యో భూమా, తర్హి ప్రాగ్వత్ప్రశ్నేన భావ్యమిత్యర్థః।
భూమశబ్దస్య నిష్కృష్టబహుత్వవచనత్వాత్ కిం ప్రాణో భూమేతి భాష్యే సామానాధికరణ్యాయోగమాశఙ్క్య ఆహ –
భావభవిత్రోరితి ।
భాష్యకారేణ ప్రాణసన్నిధిరాత్మప్రకరణం చ సంశయబీజముక్తమయుక్తమ్, ప్రబలదుర్బలాభ్యాం సంశయాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
సంశయస్యేతి ।
ఇదం హి విశుద్ధవిజ్ఞానేన భాష్యకృతోక్తమ్ అతో యథాశ్రుతాలోచిభిః నావజ్ఞేయమ్। ఉపపత్తిం త్వనన్తరమేవ వక్ష్యామ ఇతి భావః।
పూర్వపక్షమాహ –
ఎతస్మిన్నితి ।
యో వై భూమేత్యుక్తో భూమా, న ప్రాణాదన్యః, అస్తి భగవ ఆశాయా భూయ ఇతి ప్రశ్నాతిరిక్తప్రశ్నావిషయత్వే సతి ఎతద్గ్రన్థస్థభూమరూపత్వాత్, ఆశాపేక్షప్రాణభూమవత్ ఇత్యనుమానం సూచితమ్। ఆర్తిమాత్రస్య ఉద్దేశ్యత్వాఽపర్యసానాత్ హవిషా విశేషణం సహామహే, పర్యవసితస్య హి ఉద్దేశ్యస్య విశేషణం వాక్యభేదౌ అహంగ్రహస్యేవ ఎకత్వమితి శబరస్వామిన ఆహుః।
సంశయబీజోపపత్తిమనన్తరమేవ వక్ష్యామ ఇత్యవాదిష్మ, తామిదానీమాహ –
న చాత్మన ఇత్యాదినా॥
నిర్ణోతార్థప్రతీకవిషయోత్తరవశాత్ ప్రశ్నోఽపి ప్రతీకపరః, ఆత్మశబ్దశ్చ నామాదిషు ఆరోప్యమాణబ్రహ్మవిషయః।
ప్రశ్నస్య ఆరోప్యావిషయత్వే దూషణమాహ –
అతదితి ।
ప్రశ్నో యద్యాత్మవిషయః స్యాత్ తద ఉత్తరస్య ప్రతీకవిషయస్య అతద్విషయత్వమ్ అపృష్టవిషయత్వం స్యాత్, తదా చ ప్రశ్నోత్తరయోః వైయధికరణ్యమిత్యర్థః। ప్రశ్నస్యేతి యది పాఠో లభ్యతే తదా సుగమమితి॥
తదేతదితి ।
ప్రకరణానుత్థానమ్। ప్రకరణమేవ ప్రాణసన్నిధిసమకక్షత్వేన సంశయబీజం దర్శయతా భాష్యకారేణ ప్రకరణత్వమస్య న నిశ్చితం, సన్నిధిమాత్రమాత్మశబ్దస్యేతి సూచితమ్। అత ఎవ పూర్వపక్షావసరే పునర్నోక్తమిత్యర్థః। పూర్వపక్షస్తు ప్రాణస్య ఆత్మశబ్దాదపి అతిసన్నిధానాత్ ఉత్థిత ఇత్యుక్తమపి చ భూమేతి భావ ఇత్యత్ర। అపి తు ఇత్యస్య నామాద్యతివాదిత్వాత్ వ్యవచ్ఛినత్తీతి వక్ష్యమాణేనాన్వయః।
ఫలితమాహ –
తదితి ।
వాక్యేన ప్రాణవ్రతస్య పునరుక్తౌ ప్రయోజనమాహ –
న నామేతి ।
సత్యాదిపరమ్పరయేతి భాష్యోక్తం సత్యాది దర్శయతి –
అత్ర చేతి ।
యదవాది ప్రతీకవిషయో బహోర్భావ ఇతి విగ్రహే ‘పృథ్వాదిభ్య ఇమనిజ్వా’ ఇతీమనిచ్ప్రత్యయే బహుశబ్దోపరి కృతే బహోర్లోపో భూ చ బహోరితి సూత్రేణ బహోరుత్తరేషామిమనాదీనామికారస్య లోపే బహోః స్థానే భూ-ఆదేశే చ భూమేతి రూపమ్। గార్హపత్యో హ వా ఎషోఽపాన ఇత్యాదినా అగ్నిత్వేన నిరూపితత్వాత్ ప్రాణాగ్నయః। పురే శరీరే దేవో మన-ఉపాధికో జీవః। అథ తదా యత్సుఖం తదస్మిన్ శరీరే భవతి స వా ఎవ ఎతస్మిన్ సంప్రసాదే స్వప్రాన్తే బుద్ధాన్తే ఇతి స్వప్నజాగ్రద్భ్యాం సహ సుషుప్తే సంప్రసాదశబ్దః పఠితః। ఉపక్రమోపసంహారయోః శోకతమసోః అభిధానాత్ విసంవాద ఇతి శఙ్కాయామ్ ఉత్తరం భాష్యం - తమ ఇతి శోకాదికారణమితి॥౯॥
అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః॥౧౦॥ అక్షరశబ్దస్య వర్ణబ్రహ్మణోః రూఢినిరూఢిభ్యాం సంశయే ప్రణవసర్వాత్మ్యం న గౌణం ప్రాణసర్వాత్మ్యవదితి ప్రత్యవస్థాననిరా సాత్సఙ్గతిః। పూర్వపక్షమాహ –
అక్షరశబ్ద ఇత్యాదినా ।
రూప్యతే నిరూప్యతే ఇతి రూపమభిధేయం స్వార్థే ధేయప్రత్యయః। అర్థే శబ్దాత్మకత్వానుభవో న తద్గమ్యత్వకృతః। ధూమగమ్యవహ్నేః తాదాత్మ్యానవభాసాదితి।
శబ్దబోధేఽభిధయా మానాన్తరగమ్యార్థబోధే యః శబ్దబోధస్తత్రోపాయత్వప్రయుక్తశఙ్కాఽపి నేత్యాహ –
అపి చేతి ।
గ్రథితాః సంబద్ధాః। విద్ధాః తదాత్మ్యేన। శఙ్కునా పర్ణనాలేన। పర్ణాని పర్ణావయవాః సంతృణ్ణాని విద్ధాని।
కిం తు పరమాత్మైవైతి ।
ధారయితుమర్హతీత్యనుషఙ్గః।
స్వరూపప్రమాణార్థక్రియాభిర్భేదమాహ –
తథా హీతి ।
నను డిత్థోఽయమితి నామసంభేదోఽనుభూయతే, తత ఆహ –
న చ డిత్థ ఇతి ।
యద్యర్థో న శబ్దాత్మా, తర్హి కథమర్థప్రత్యయే శబ్దః ప్రతిభాతి, న హి స తదా స్వేన పరేణ వోచ్చార్యతేఽత ఆహ –
సంజ్ఞా త్వితి ।
సంస్కారోద్బోధస్య సంపాత ఉత్పాదస్తేనాయాతా ప్రాప్తా గృహీతసంబన్ధైః పుంభిః।
యత్సంజ్ఞాస్మరణమితి ।
అన్యహేతుకమ్ అర్థాత్మత్వహేతుకమ్।
నను స్మర్యమాణసంజ్ఞాయాః పరోక్షత్వాత్తద్విశిష్టోఽర్థః కథం ప్రత్యక్షః స్యాదత ఆహ –
సంజ్ఞాహీతి ।
సంజ్ఞినః ప్రత్యక్షత్వం స్మర్యమాణాఽపి సంజ్ఞా న బాధతే।
సా హి తటస్థా అర్థానివిష్టాఽతో నార్థస్వరూపాచ్ఛాదనక్షమేతి॥ భాస్కరస్త్వస్థూలమిత్యాదేః వర్ణేషు అప్రాప్తనిషేధత్వానుపపత్తేః అధికరణమన్యథయామాస, తదనూద్య దూషయతి –
యే త్విత్యాదినా ।
అమ్బరాన్తధృతేః ప్రధానం న నిరాకర్తుం శక్యం; సాధారణత్వాదిత్యర్థః। యత్తు కశ్చిదాహ - భూతభవిష్యదాద్యాధారత్వాదవ్యాకృతమాకాశం, తథా చ ప్రధాననిరాక్రియా - ఇతి। తన్న; తథా సత్యుత్తరసూత్రవైయర్థ్యాత్। అత్ర స ఎవాహ ఆకాశశబ్దస్య రూఢిభఙ్గః ఫలం, నభ ఆశ్రయస్యావ్యాకృతస్య ప్రశాసితృత్వాయోగాదవ్యాకృతాశ్రయస్య తదుపపత్తేరితి। తచ్చ న; ఆత్మన ఆకాశ ఇతి భూతాకాశాశ్రయస్యాత్మత్వావగమాత్। అపి చ ప్రధానస్యాపి నభ ఆశ్రయత్వసాధారణ్యాత్ తద్వ్యుదాసాయ రూఢిభఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్। తచ్చాయుక్తమ్; అభగ్నాయామపి రూఢౌ వాక్యశేషస్థప్రశాస్తేర్నిర్ణయలాభాదితి।
న హ్యవశ్యమితి ।
ప్రౌఢ్యైష వాదః। సంభవతి తు ప్రాప్తిరభిధానానురక్తాభిధేయస్య, తత్ప్రకృతికత్వే ప్రకృతివికారానన్యత్వేన ప్రలయావస్థావర్ణేషు స్థౌల్యాదిప్రాప్తేరితి॥ ప్రపఞ్చాధిష్ఠానత్వమాత్రాభ్యుపగమాద్ బ్రహ్మణః ప్రశాసనాశ్రయత్వాఽయోగాద్వాచస్పతిమతే - సా చ ప్రశాసనాదితి (వ్యా.సూ.అ.౧.పా.౩.సూ.౧౧) సూత్రమసంగతమితి కేచిత్। తన్న; రజ్జ్వాం భుజఙ్గవత్ ప్రశాసనవ్యాపారస్యాప్యారోపాత్। హన్త ప్రధానేఽపి తమారోప్య తదపి ప్రశాసితృ కిం న స్యాదితి చేత్, నైతత్; చేతనే దృష్టస్య నియన్తృత్వస్య జగదైశ్వర్యరూపేణ చేతన ఎవ సమారోపసంభవాత్। న హి గజతురగపత్తివృతే రాజామాత్యే రాజత్వమారోపితమితి కుడ్యాదావారోప్యతే। ఆరోపితమపి నియన్తృత్వం బ్రహ్మణి ముఖ్యమేవ ప్రపఞ్చస్థిత్యర్థక్రియాకారిత్వాదకారగతహ్రస్వాదివత్। ప్రధానే తు గౌణమ్।
తదిదమాహ –
న చ ముఖ్యార్థసంభవే ఇతి॥౧౨॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః॥౧౩॥ అమ్బరావధికాధారాత్ప్రణవః పర్యుదాసి యః। తద్ధ్యేయమపరం కిం వా పరమిత్యత్ర చిన్త్యతే॥ ఎషాం బుద్ధిసన్నిధిసంగతిః।
కార్యేతి ।
కార్యబ్రహ్మ హిరణ్యగర్భ ఎవ జనో జీవో యస్మిన్ స బ్రహ్మలోకస్తథా తత్ప్రాప్తిః ఫలం యస్య ధ్యానస్య తత్తథా తస్య భావస్తత్త్వం తతో హేతోరపరం బ్రహ్మ ధ్యేయమితి గమ్యతే।
నను పరం పురుషమభిధ్యాయీత పరాత్ పరం పురుషమీక్షత ఇతీక్షణధ్యానయోః ఎకవిషయత్వావగమాత్ ఈక్షణస్య చ యథార్థత్వాత్ పరమార్థ బ్రహ్మైవ ధ్యేయం, న త్వపరమిత్యత ఆహ –
అర్థభేదత ఇతి ।
ధ్యానస్య పరవిషయత్వాత్ ఈక్షణస్య పరాత్పరో యస్తద్విషయత్వాత్ ఎకవిషయత్వమసిద్ధమిత్యర్థః।
ప్రథమహేతుం వ్యాచష్టే –
బ్రహ్మ వేదేతి ।
అర్థభేదత ఇత్యేతచ్ఛఙ్కోత్తరత్వేన వ్యాచష్టే –
న చేతి ।
అఙ్గీకృత్య దర్శనస్య తత్త్వవిషయత్వమీక్షణధ్యానయోర్విషయభేద ఉక్తస్తదేవాసిద్ధమిత్యాహ –
న చేతి ।
నను యుక్త్యా పర్యాలోచనమిహేక్షణం, తచ్చ తత్త్వవిషయమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ మననమితి ।
కిం మననదర్శనయోః ఐక్యం ఉతాఽత్ర మననవివక్షా।
నాద్య ఇత్యాహ –
మననాదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
ఈక్షణధ్యానయోరర్థభేదం నిరాకరోతి –
ఈక్షణేతి ।
ఎకోఽర్థ ఇత్యన్వయః।
యదవాది న సర్వం దర్శనం తత్త్వవిషయమితి తత్రాహ –
ఔత్సర్గికమితి ।
ఈక్షతేరీక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వమౌత్సర్గికం, న చేహాపవాదః కశ్చిత్, తథా ధ్యానస్యాపి తత్కారణస్య స్యాదన్యథాఽన్యద్ ధ్యాయత్యన్యత్పశ్యతీతి హేతుహేతుమత్త్వాసిద్ధేరిత్యర్థః।
ప్రకారాన్తరేణార్థభేదం నిరాకరోతి –
అపి చేతి ।
సమభివ్యాహారాదితి ।
స ఈక్షత ఇతి ప్రకృతాపేక్షనిర్దేశాదిత్యర్థః।
తదనురోధేనేతి ।
ప్రమాణద్వయానురోధేనేత్యర్థః॥ హే సత్యకామ పరం నిర్విశేషమ్ అపరం హిరణ్యగర్భాఖ్యం చ యద్ బ్రహ్మ తదేతదేవ। ఎతచ్ఛబ్దార్థమాహ - యదోఙ్కారః స హి తస్య ప్రతీకః, ప్రతిమేవ విష్ణోః, తస్మాత్ప్రణవం బ్రహ్మాత్మనా విద్వానేతేన ఓంకారధ్యానేనాయతనేన ప్రాప్తిసాధనేన పరారయోరేకతరం యథోపాసనమనుగచ్ఛతీతి ప్రకృత్యైకమాత్రద్విమాత్రోపాస్తీ ఉక్త్వా వక్తి పిప్పలాదః - యః పునరోమిత్యేతదక్షరం త్రిమాత్రమితి। తృతీయా ద్వితీయాత్వేన పరిణేయా; బ్రహ్మోంకారాభేదోపక్రమాత్। తథావిధమక్షరం సూర్యప్రతిమం పరం పురుషమభిధ్యాయీత స సూర్యం ప్రాప్తః సామభిర్బ్రహ్మలోకం ప్రాప్యతే॥౧౩॥
దహర ఉత్తరేభ్యః॥౧౪॥ ప్రాగుదాహృతపరపురుషశబ్దస్య దహరవాక్యశేషగతోత్తమపురుషశబ్దవత్ అబ్రహ్మవిషయత్వశఙ్కాయామ్, అస్యాపి బ్రహ్మవిషయత్వోపపాదనాత్సంగతిః ॥
పూర్వేభ్య ఇతి ।
శ్రవణమననధ్యానేభ్య ఇత్యర్థః।
ఆధేయత్వాదితి ।
బ్రహ్మపురశబ్దోక్తం దేహలక్షణం పురం జీవస్య యుజ్యతే। తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వేనాధేయత్వాత్, స్వకర్మోపార్జితశరీరేణ సంబన్ధవిశేషాచ్చ బ్రహ్మణః పురమితి షష్ఠీసమాససంభవాత్। బ్రహ్మణస్తు న యుక్తం పురమ్; ఉక్తహేతుద్వయాభావాదిత్యర్థః।
విశేషాదిత్యేతద్వ్యాఖ్యాతి –
అసాధారణేనేత్యాదినా ।
జీవభేదో జీవవిశేషః।
ఆధేయత్వహేతుం వ్యాచష్టే –
అపి చేత్యాదినా ।
తేనాధికరణేన సహానేన బ్రహ్మశబ్దార్థేనాధేయేన సంబద్ధవ్యమ్; సమాసాభిహితసంబన్ధసామాన్యస్య ఆధారాధేయభావ ఎవ విశ్రమాదిత్యర్థః। భక్తిర్గుణస్తేన హి శబ్దో ముఖ్యార్థాద్భజ్యతే ।
యది చేతనత్వం సమం జీవబ్రహ్మణోస్తర్హి కో విశేషస్తత్రాహ –
ఉపధానేతి ।
భక్త్యా చ తస్య బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వమితి భాష్యే వాచ్యత్వం తాత్పర్యగమ్యత్వం; భాక్తత్వే సత్యభిధేయత్వవిరోధాదిత్యర్థః। అన్యస్య బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః।
అనిర్దిష్టాధేయమితి ।
వేశ్మాధేయతయా నిర్దిష్టస్యాప్యాకాశస్య సందిగ్ధత్వాదనిశ్చయ ఇత్యర్థః।
ఉపమానోక్తేః అన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
తేనేతి ।
హ్యస్తనాద్యతనత్వాదినాయుద్ధే భేదారోపః క్రియతే – గగనం గగనాకారం సాగరః సాగరోపమః। రామరావణయోర్యుద్ధం రామరావణయోరివ॥ ఇత్యత్ర।
అస్తు వోపాధ్యపేక్షయాఽఽకాశే భేదారోపః, తథాపి న బాహ్యాకాశతుల్యత్వం హార్దాకాశస్యేత్యాహ –
న చేతి ।
యది ఊనత్వాద్ధార్ధనభసో న బాహ్యేనోపమేయతా, హన్తాధికత్వాద్ బ్రహ్మణోఽపి న స్యాదత ఆహ –
న భూతాకాశేతి ।
ఆధేయత్వాదిత్యేతత్ప్రత్యాహ –
ఉపలబ్ధేరితి ।
విశేషాచ్చేత్యేతన్నిరాకరోతి –
తేనేతి ।
ముఖ్యాధేయత్వత్యాగే హేతుమాహ –
తథా చేతి ।
నన్వనిర్ణీతాధేయం వేశ్మ సన్నిహితపురస్వామినా సంబధ్యత ఇత్యుక్తత్వాత్కథం జీవపురే బ్రహ్మసదనలాభోఽత ఆహ –
ఉత్తరేభ్య ఇతి ।
సన్నిధిర్లిఙ్గైర్బాధ్యత ఇత్యర్థః।
నను లిఙ్గాని బ్రహ్మాభేదపరాణి, నేత్యాహ –
బ్రహ్మణో హీతి ।
ఇహ బ్రహ్మణి బాధకం జీవే చ సాధకం ప్రమాణం నాస్తి; బ్రహ్మబాధకత్వేన జీవసాధకత్వేన చేష్టస్య సన్నిధేః లిఙ్గైర్బాధాదిత్యర్థః।
అపి చాసిద్ధో జీవసన్నిధిః, పురస్య బ్రహ్మసంబన్ధోపపాదనాద్ బ్రహ్మశబ్దేన జీవాఽనభిధానాదిత్యాహ –
బ్రహ్మపురవ్యపదేశశ్చేతి ।
‘అథ య ఇహాత్మానమ్’ ఇతి భాష్యస్థశ్రుతావనుశబ్దార్థమాహ –
శ్రవణేతి ।
విదేరర్థమాహ –
అనుభూయేతి ।
సాక్షాత్కృత్యేత్యర్థః।
కామ్యన్త ఇతి
కామాః విషయాః। చారః ఉపలబ్ధిః।
ఆద్యసంశయస్థపూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
భాష్యే ద్యావాపృథివ్యాద్యన్వేప్యత్వాపత్తిరిష్టాపాదనమితి శఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
తర్హి ‘‘అథ య ఇహాత్మానమ్’’ ఇత్యాత్మశబ్దః కథమత ఆహ –
తాభ్యామితి ।
తథా చ భూతాకాశస్య దహరత్వసిద్ధిరిత్యర్థః।
అస్మిన్కామా ఇత్యస్మిన్-శబ్దేన ద్యావాపృథివ్యాధార ఆకాశ ఎవ పరామృశ్యతే సమానాధారత్వప్రత్యభిజ్ఞానాద్, న ద్యావాపృథివ్యౌ, తథా చైష ఇతి, ఆత్మేతి తదుపరితనశబ్దాభ్యామప్యాకాశ ఎవ నిర్దిష్ట ఇత్యాహ –
అనేన హీతి ।
ఆకృష్యేతి భాష్యే వ్యవధానం సూచితమ్।
వ్యవహితస్య హ్యాకర్షణం తత్కథయతి –
ద్యావాపృథివ్యాదీతి ।
‘‘ఉభే అస్మిన్ ద్యావాపృథివీ అన్తరేవ సమాహితే’’ ఇతి పూర్వవాక్యే ఆకాశనిర్దేశానన్తరం ద్యావాపృథివ్యాదినిర్దేశాద్ వ్యవధానమ్।
ఎతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్ ఇత్యాత్మశబ్దానన్తరం కామనిర్దేశాత్, సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీతి ఫలశ్రవణం గుణవిజ్ఞానస్యైవేతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
చకారాద్గుణగుణినోర్జ్ఞేయత్వే సముచ్చయావగమాత్ సముచ్చితోపాస్తిఫలం కామచార ఇతి పరిహారార్థః।
పూర్వత్ర అవ్యవహితద్యావాపృథివ్యావుపేక్ష్య అస్మిన్-శబ్దేన ప్రత్యభిజ్ఞానాదాకాశమేవ పరామృశ్యత ఇత్యుక్తం, తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
అస్మిన్కామా ఇతి చేతి ।
లక్షితాత్మన ఐక్యేఽపి పూర్వం శబ్దతోఽనుపాత్తే నైకవచనపరామృశ్యతా - ఇత్యర్థః।
యది దహరాకాశస్య విజ్ఞేయత్వం, కథం తర్హి తదాధేయస్య విజ్ఞేయత్వోపదేశోఽత ఆహ –
తదనేనేతి ।
ఎతమేవ దహరాకాశం ప్రక్రమ్య శ్రుతిః ప్రవవృత ఇత్యన్వయః। ధనాయద్భిః ధనేచ్ఛావద్భిః।
యద్యపి సుషుప్తౌ బ్రహ్మప్రాప్తిర్న లోకసిద్ధా; తథాపి వేదసంస్కృతజనప్రసిద్ధ్యా వేదస్య తత్ర తాత్పర్యం గమ్యత ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
కర్మధారయస్య షష్ఠీసమాసాత్ బలీయస్త్వాత్ లిఙ్గోపన్యాసవైయర్థ్యమాశఙ్క్య, అభ్యుచ్చయార్థత్వేన పరిహరతి –
అత్ర తావదిత్యాదినా ।
షష్ఠే స్థితమ్ – స్థపతిః నిషాదః, శబ్దసామర్థ్యాత్ (జై.సూ.అ.౬.పా.౧.సూ.౫౧) రౌద్రీమిష్టిం విధాయ ఆమ్నాయతే - ఎతయా నిషాదస్థపతిం యాజయేదితి। తత్ర నిషాదస్థపతిః త్రైవర్ణికానామన్యతమః, ఉతాన్యః ఇతి సందేహే, అగ్నివిద్యావత్త్వేన సమర్థత్వాత్ అనిషాదేఽపి నిషాదానాం స్థపతిః స్వామీతి శబ్దప్రవృత్తిసంభవాదన్యతమ ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే। నిషాద ఎవ స్థపతిః స్యాత్, కర్మధారయశ్చ సమాసః, నిషాదశబ్దస్య శ్రౌతార్థలాభేన శబ్దసామర్థ్యాత్। షష్ఠీసమాసే తు సంబన్ధో లక్ష్యేత షష్ఠ్యశ్రవణాత్ సమాసస్థషష్ఠీలోపోఽపి శబ్దాభావత్వన్నైవ షష్ఠ్యర్థబోధీ ద్వితీయాయాశ్చ ప్రత్యేకం నిషాదస్థపతిశబ్దాభ్యాం సంబన్ధసంభవే సతి నాశ్రుతషష్ఠీ కల్ప్యా। తస్మాన్నిషాద ఎవ స్థపతిరితి। తదప్యాధిక్యముక్తం సూత్రకారేణ చకారం ప్రయుఞ్జానేనేత్యర్థః।
సూత్రార్థమాహ –
తథా హీత్యాదినా ।
విపక్షాద్వ్యావృత్తౌ హేతుమాహ –
అసంభవాదితి॥౧౫॥
సేతుర్విధృతిరితి శ్రుతౌ ధృతిశబ్ద ఆత్మశబ్దసామానాధికరణ్యాత్ యద్యపి కర్తృవాచీ క్తిజన్తస్తథాఽపి సూత్రగతధృతిశబ్దో మహిమశబ్దసామానాధికరణ్యాత్ క్తిన్నన్తత్వేన భావవచన ఇత్యాహ –
సౌత్ర ఇతి॥౧౬॥
ప్రసిద్ధిశబ్దస్య రూఢివాచిత్వభ్రమమపనయతి –
న చేతి ।
రథాఙ్గమితి నామ చక్రవాకే లక్షణయా సంప్రత్యేవ ప్రయుజ్యతే। రథాఙ్గశబ్దపర్యాయస్య చక్రప్రాతిపదికస్య చక్రవాకశబ్దావయవత్వేన నివేశాత్।
ఆకాశశబ్దస్య తు బ్రహ్మణ్యనాదికాలే బహుకృత్వః ప్రయోగాన్నిరూఢలక్షణేత్యర్థః॥ పఞ్చపాద్యాం తు రూఢిరుక్తా, తాం దూషయతి –
యేత్వితి ।
నభసి బ్రహ్మణి చ రూఢ్యభ్యుపగమేఽనేకార్థత్వం, నాభసగుణయోగాద్ బ్రహ్మణి వృత్తిసంభవే చ శక్తికల్పనాయాం గౌరవమిత్యర్థః। అత్ర కేచిత్ - ఆసమన్తాత్ కాశత ఇతి ఆకాశశబ్దస్య అవయవవృత్తిసంభవే సేతుశబ్దస్యేవ తద్బహిర్భూతగుణవృత్తిరయుక్తా - ఇత్యాహుః। తన్న; అపహృత్య యోగం రూఢ్యర్థే ప్రత్యాయితే రూఢిం పురస్కృత్య క్లృప్తాదేవ గుణయోగాదన్యత్ర వృత్తిలాభేఽనపేక్ష్య రూఢిమవయవవ్యుత్పత్తిక్లేశస్యాయుక్తత్వాత్। సేతుశబ్దోఽపి సేతుగుణాద్విధరణాదేః బ్రహ్మణి వర్తతే। భాష్యకృద్భిస్తు సేతుశబ్దవ్యుత్పత్తిరభ్యుచ్చయార్థమాశ్రితా।
అస్తు తర్హ్యనేకార్థత్వపరిహారాయ బ్రహ్మణ్యేవ ముఖ్యత్వమత ఆహ –
న చేతి ।
తేనైవ విభుత్వాదిగుణయోగేన। వర్త్స్యతి వృతో భవిష్యత్యాకాశశబ్ద ఇతి న వాచ్యమ్। తత్ర హేతుః – వైదికపదార్థప్రత్యయస్య లోకపూర్వకత్వాద్వేదే రూఢ్యప్రతీతేరితి।
ఎతత్సిద్ధ్యర్థమాహ –
లోకాధీనేతి స్యాన్తేన ।
రూఢివాదీ తు ప్రసిద్ధగుణవృత్తివైషమ్యం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
వ్యతిరేకేణ నిర్దేశాదితి ।
అన్తర్హృదయఆకాశ ఇతి బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దప్రయోగాదేవాకాశగుణయోగస్య లక్ష్యస్య సిద్ధౌ లభ్యాయామపి తద్వ్యతిరేకేణ యావాన్వా అయమాకాశః తావాన్ ఇత్యాకాశసాదృశ్యస్య నిర్దేశాత్ లక్షణా న యుక్తేత్యర్థః।
యత్ర లక్షణయా శబ్దః ప్రయుజ్యతే తత్ర లక్ష్యాంశస్య పృథక్ న నిర్దేశ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
న హి భవతీతి ।
గఙ్గాపదేన గఙ్గాయాః కూలమిత్యర్థే వివక్షితే గఙ్గాపదమేవ ప్రయుజ్యతే, న తు గఙ్గాయా ఇతి లక్ష్యసంబన్ధం పృథగుక్త్వా గఙ్గేతి ప్రయుజ్యత ఇత్యర్థః।
పరిహరతి –
తత్కిమితి ।
ఆగ్నేయాదౌ పౌర్ణమాస్యమావాస్యాశబ్దప్రయోగాదేవ లక్ష్యస్య కాలసంబన్ధస్య సిద్ధావపి తద్వ్యతిరేకేణ పౌర్ణమాస్యామమావాస్యాయామితి చ కాలసంబన్ధనిర్దేశాత్ ఉక్తన్యాయోఽనేకాన్త ఇత్యర్థః।
దృష్టాన్తాఽసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
ముఖ్యత్వే హ్యమావాస్యాయామపరాహ్ణే పిణ్డపితృయజ్ఞేన చరన్తీత్యత్రాపి అమావాస్యాశబ్దస్య కర్మణి రూఢిః స్యాత్, తథా చ పితృయజ్ఞః స్వకాలత్వాదనఙ్గం స్యాత్ (జై.సూ.అ.౪.పా.సూ.౧౯) ఇత్యధికరణబాధ ఇతి।
అపరం రూఢికారణమాశఙ్కతే –
యచ్చేతి ।
అన్యత్ర ముఖ్యత్వేన నిశ్చితస్య శబ్దస్యాన్యత్రార్థే ప్రయోగేఽర్థశ్చేదన్యతోఽధిగతస్తర్హి ముఖ్యత్వం, న చేదముఖ్యత్త్వం; గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర హి గఙ్గాపదాదేవ గఙ్గాసంబన్ధితీరమనుపపత్త్యా శ్రోతా జానాతి తతస్తత్ర లక్షణా, ఆకాశశబ్దస్తు యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాదిత్యత్ర సత్యం జ్ఞానమనన్తమితి వాక్యనిశ్చితే బ్రహ్మణి ప్రయుక్త ఇతి వాచకః। తథా చ దహరవాక్యేఽపి బ్రహ్మవాచక ఇత్యర్థః।
శబ్దాదనధిగతార్థప్రతీతౌ లక్షణేత్యేతద్వ్యభిచారయతి –
సోమేనేతి ।
సోమశబ్దో హి లతాచన్ద్రమసోర్ముఖ్యః, ఎతద్వాక్యార్థాన్వయిత్వేన సోమపదాదన్యతోఽనధిగతాయాం లతాయామత్ర వాక్యే ప్రయుక్త ఇత్యర్థః।
అన్యతో నిశ్చితే శబ్దస్య ముఖ్యత్వమిత్యేతదనేకాన్తయతి –
న చేతి ।
అత్ర హి సముదాయానువాదివాక్యద్వయే పౌర్ణమాస్యామావాస్యాశబ్దౌ లాక్షణికౌ న భవతః, యాగషట్కశ్చ ప్రకృతాదాగ్నేయాదివాక్యాద్ జ్ఞాత ఇతి జ్ఞాతార్థవిషయత్వం ముఖ్యత్వేఽనేకాన్తమిత్యర్థః॥౧౭॥౧౮॥ వరివసితుం శుశ్రూషితుమ్। అపనినీషుః అపనేతుమిచ్ఛన్ప్రజాపతిరువాచేత్యన్వయః। యథా ప్రాక్ప్రతిబిమ్బాత్మత్వేన దృష్టనఖలోమ్నాం ఛేదనాదూర్ధ్వమభావాదనాత్మత్వమ్, ఎవం సర్వస్య ప్రతిబిమ్బస్య వివక్షితమ్। సాధు అలంకారాద్యుపన్యాసేన।
ఎష ఆత్మేతి ।
దేహాద్యాగమాపాయసాక్షీత్యర్థః।
దేహానుపాతిత్వాచ్ఛాయాయా ఇతి ।
యథా ఖలు నీలానీలపటయోరాదర్శే దృశ్యమానయోః యన్నీలం తన్మహార్హమిత్యుక్తే న చ్ఛాయాయా మహార్హత్వమేవం ఛాయాకారదేహస్యైవాత్మత్వమితి విరోచనో మేనే। ఇన్ద్రస్తు అల్పపాపత్వాత్ శ్రద్దధానతయా న ప్రతిబిమ్బమేవాత్మేతి ప్రతిపేదే। ఎవంకారమ్ ఎవం కృత్వా। న నిర్వవార - నివృత్తిం సుఖం నానుబభూవ। అక్షిణి అక్ష్యుపలక్షితే జాగ్రతి। అభిప్రతీతః అభిప్రతీతివాన్।
చతుర్థపర్యాయం ప్రతీకత ఆదత్తే -
ఎష సంప్రసాద ఇతి ।
వాగ్బుద్ధిశరీరాణాం కార్యభూతో య ఆరమ్భః క్రియా తతః సంభవో యస్య పాప్మాదేరపూర్వస్య స తథా। జీవవాదీ ప్రష్టవ్యః - కిమీశ్వరమేవ మన్యతే, ఉత తస్య జీవప్రత్వగాత్మత్వమ్ అథవాఽభ్యుపేత్యేశ్వరస్య జీవప్రత్యక్త్వమ్ అత్ర వాక్యే ఈశ్వరప్రతిపాదనం న మన్యత ఇతి।
నాద్య ఇత్యాహ –
పౌర్వాపర్యేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
తదతిరిక్తం చేతి ।
రజ్జ్వాం భుజఙ్గవజ్జగత్పరమాత్మని వికల్పితం జీవోఽపి ద్వితీయచన్ద్రవద్భేదేనాధ్యస్త ఇత్యాహ –
తథా చేతి ।
తృతీయం ప్రత్యాహ –
ఎవం చ బ్రహ్మైవేతి ।
శ్రుత్యా ప్రజాపతివాక్యే ఉక్తమిత్యర్థః।
భాష్యేఽన్యాసంసర్గిణ ఆత్మనోఽభివ్యక్తిసమ్భవే అన్యసంసర్గిస్ఫటికదృష్టాన్తవర్ణనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపి స్ఫటికాదయ ఇతి ।
జపాకుసుమాదినా సంయుక్తం భూతలం తేన నికట ఎవ సంయోగో యేషాం స్ఫటికాదీనాం తే సంయుక్తసంయోగాః। తద్రూపత్వమ్ తదాత్మత్వమ్। తథా చ వ్యవధానేన సంయుక్తా ఇత్యర్థః।
ప్రాగ్వివేకవిజ్ఞానోత్పత్తేరితి భాష్యే వేదనాశబ్దార్థమాహ –
వేదనా ఇతి ।
అనావృతస్వరూపస్ఫురణముపసమ్పత్తిశబ్దార్థమాహ –
తథా చేతి ।
నను స్వరూపాభినిష్పత్తిర్వృత్తిః, తయాఽపసారితే ఆవరణే పశ్చాజ్జ్యోతిరుపసంపత్తిః, తత్కథం వ్యుత్క్రమేణ నిర్దేశోఽత ఆహ –
అత్ర చేతి ।
యదా చ వివేకసాక్షాత్కార ఇతి ।
పూర్వం పరోక్షజ్ఞానం శరీరాత్సముత్థానముక్తమ్। ఇదానీం తస్య ఫలపర్యన్తత్వాత్తత్ఫలం సాక్షాత్కారోఽపి శరీరాత్ సముత్థానత్వేనానూదోత ఇతి న విరోధః।
నాపి ప్రతిచ్ఛాయాత్మాఽయమ్ ఇతి భాష్యం ప్రతిబిమ్బస్య అక్షిపురుషత్వేన నిర్దేశవారకమప్రాసఙ్గికమివ ప్రతిభాతి, తత్పూర్వపక్షితజీవదృష్టాన్తనిరాకరణపరత్వేన ప్రకృతే సఙ్గమయతి –
స్యాదేతదితి ।
అక్షిపర్యాయే ఛాయాత్మా నిర్దిష్టః, స్వప్నసుషుప్తిపర్యాయయోర్జీవోఽతః ఛాయాత్మదృష్టాన్తేన జీవశఙ్కా।
అహేత్యత్ర బిన్దుమధ్యాహృత్య వ్యాచష్టే –
అహమాత్మానమితి ।
అహమితిశబ్దగోచరమిత్యర్థః। యథాశ్రుతపాఠేఽహేత్యవధారణార్థో నిపాతః। నైవ జానాతీత్యర్థః। సుప్తే చైతన్యస్య స్ఫురణాత్సర్వథాఽఽత్మభాననిషేధో న యుక్తోఽత ఔపాధికస్ఫూర్తినిషేధాయ నిపాతస్యావధారణార్థత్వం జానతైవ బిన్దురధ్యాహృతః।
అవినాశిత్వాదితి హేతోః సాధ్యావిశేషమాశఙ్క్యాహ –
అనేనేతి ।
అసిద్ధస్యాపి హేతోః సిద్ధినిర్దేశేన సిద్ధిహేతుభూతం ప్రమాణం సూచితమిత్యర్థః।
తదేవ ప్రమాణం దర్శయతి –
య ఎవాహమితి ।
ఆచార్యదేశీయాః ఆచార్యకల్పాః। న తు సమ్యగాచార్యాస్తన్మతమిత్యర్థః।
ఎకదేశిప్రత్యవస్థానం జీవో దహర ఇతి పూర్వపక్షేఽన్తర్భావయతి -
యదీతి ।
ఉక్తం హి పూర్వపక్షిణా ఛాయావద్వా ఆరోపేణ స్వత ఎవ వా దేహాదివియోగమపేక్ష్య అమృతాభయత్వాది జీవస్యైవేతి ఎతం త్వేవ త ఇత్యాక్షిస్థపురుషానుకర్షణమఙ్గీకృత్య, ఇదానీం తు పరామర్శస్యాన్యవిషయత్వేన స ఎవైకదేశీ భూత్వా ప్రత్యవతిష్ఠత ఇత్యర్థః। నన్వేవం పరమాత్మా చేదిహ నిర్దిష్టః స ఎవేహ దహరః కిం న స్యాత్। అస్తు జీవోఽపి కిం న భవేత్? అత ఎవ అవినిగమేన పూర్వపక్ష ఇత్యతీతాన్తరసూత్రోపక్రమే వర్ణితం తదిహాపి సూత్రేఽనుసంధేయమ్। నన్వేతం వ్యాఖ్యాస్యామీతి పరమాత్మానం ప్రతిజ్ఞాయ కథం స్వప్నసుషుప్తిపర్యాయయోర్జీవో వ్యాఖ్యాయతే। ఉచ్యతే – సూక్ష్మే చతుర్థపర్యాయే వక్ష్యమాణే పరాత్మని। ధీనివేశాయ జీవస్యాప్యుపాస్తిరిహ వర్ణ్యతే॥ అత ఎవ వ్యాఖ్యాస్యామీతి భవిష్యతాఽవగమః।
నను పరమాత్మపరామర్శే జీవః పరామృష్ట ఎవ తదభేదాదత ఆహ –
న ఖల్వితి ।
దృష్టే సంభవతి అదృష్టకల్పనానుపపత్తేః జీవానువాదేన బ్రహ్మతా బోధ్యతే నోపాస్తివిధిః। ఇన్ద్రబ్రహ్మచర్యావసానానన్తర్యార్థా భవిష్యోక్తిరితి పరిహారాశయః। అస్య చౌపాధికో జీవః, అవచ్ఛిన్నే చ నాపహతపాప్మత్వాదిసంభవ ఇతి మతమ్।
పారమార్థికజీవబ్రహ్మవిభాగమతమాహ –
మతాన్తరమితి ।
శారీరకార్థమాహ –
తథాహీతి ।
సూత్రకోపం పరిహరతి –
న చ వస్తుసత ఇతి ।
ఔపాధికభేదేన గుణసంకర ఇత్యర్థః।
కర్మవిధ్యుపరోధం వారయతి –
అవిద్యాకల్పితమితి ।
అవిద్యాకల్పితం కర్తృత్వాద్యాశ్రిత్య కర్మవిధయః ప్రవృత్తా ఇత్యత్ర హేతుమాహ –
అవిద్యావదితి ।
ఇత్యుక్తమధ్యాసభాష్యే॥౧౯॥ అవినిగమపరిహారార్థం జీవపరామర్శస్యాన్యథాసిద్ధిప్రతిపాదకం సూత్రమవతార్య వ్యాచష్టే –
నన్విత్యాదినా॥౨౦॥౨౧॥
స స వా అయమితి ।
స వై ఈశ్వరస్తత్త్వతోఽయం జీవ ఎవ ఔపాధికస్తు భేద ఇత్యాహ –
పురుష ఇతి ।
పురుషశబ్దార్థమాహ –
పురిశయ ఇతి ।
పూః ఉపాధిః। కిమేకస్యామేవ పురి శేతే, న; అపి తు సర్వాసు పూర్షు। తమాచార్యం శిష్యాశ్చేద్ బ్రూయుః।
తద్యత్రేతి ।
తత్తత్ర అవస్థాద్వయప్రాపకకర్మోపరమే సతి యత్ర యస్మిన్కాలే। ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్। ఎతత్స్వప్నమ్। సుప్తః స్వాపస్య ద్విప్రకారత్వాత్।
స్వప్నవ్యావృత్త్యర్థమాహ –
సమస్త ఇతి ।
ఉపసంహృతసర్వకరణ ఇత్యర్థః। అత ఎవ విషయాసంపర్కాత్ సంప్రసన్నః। స్వప్నే మహీయమానః పూజ్యమానః చరతి పశ్యతి భోగాన్॥ ఇతి పఞ్చమం దహరాధికరణమ్॥
అనుకృతేస్తస్య చ॥౨౨॥ సప్తమ్యాః సతి వాక్యే చ సాధారణ్యాత్సంశయః। పూర్వమ్ ఎతం త్వేత త ఇత్యేతచ్ఛబ్దస్య ప్రకృతార్థతాద్ దహరస్య జీవతా నిరాసి, తదసాధుః; తత్రేత్యాదౌ సర్వనామ్నః ప్రకృతార్థత్వానియమాదితి శఙ్కానిరాసాత్సంగతిః। తత్రేతి విషయసప్తమీస్వీకారే తద్భాసయతీతి ణిజధ్యాహారప్రసఙ్గాత్సతిసప్తమీమాదాయ పూర్వపక్షమాహ –
అభానమితి ।
తస్మాత్తేజఃప్రత్యభిభావకత్వలిఙ్గాత్ అనుభానలక్షణానుకారాచ్చ తత్రశబ్దేన తేజోరూపం పదార్థాన్తరం గమ్యత ఇతి ద్వితీయార్ధస్యార్థః।
ప్రథమార్థం వ్యాచష్టే –
బలీయసేతి ।
విమతం, తేజః, తదభిభావకత్వాత్, సూర్యవదిత్యనుమానమసూచి।
తస్యానైకాన్తికత్వమాశఙ్క్యాహ –
యేఽపీతి ।
భాసకత్వే సతి తేజోఽభిభావకత్వం హేతురిత్యర్థః।
నన్విన్ద్రియాతిరిక్తస్య తేజసః కథం తేజఃప్రకాశత్వమత ఆహ –
శ్రూయతే చేతి ।
అస్య తేజసోఽయం విశేషః శ్రుతిత ఆశ్రిత ఇత్యర్థః। అభిభవానుకారయోరతేజసి బ్రహ్మణి శ్రుతివశాదాశ్రయణే తు గౌరవమితి పూర్వవాద్యాశయః।
నను తస్య భాసేతి సర్వజ్ఞత్వే బ్రహ్మలిఙ్గే కథం తేజశ్శఙ్కా, అత ఆహ –
సర్వశబ్ద ఇతి ।
ద్వితీయార్ధం వ్యాఖ్యాతి –
న చేతి ।
నను మన్త్రస్థతచ్ఛబ్దైః ప్రకృతం బ్రహ్మ పరామృశ్యతేఽత ఆహ –
తత్రేతి ।
ఉపరిష్టాత్ప్రదర్శనీయం వక్ష్యమాణమేవ అవమ్రక్ష్యన్తి తస్య పరామర్శం కరిష్యన్తి। రాగవాచినః శబ్దాత్తేనేతి తృతీయసమర్థాద్రక్తమ్ ఇత్యర్థేఽణ్ ప్రత్యయో భవతి। యథా కాషాయః పట ఇతి। తస్యేతి షష్ఠీసమర్థాదపత్యేఽణ్ ప్రత్యయో భవతి యథౌపగవ ఇతి। అనయోః సూత్రయోస్తచ్ఛబ్దౌ న ప్రకృతార్థౌ; తదదర్శనాత్।
బ్రహ్మణ్యేవేతి ।
యదనుభానం మన్త్రే తద్ బ్రహ్మణ్యేవ లిఙ్గమ్। తస్య భారూప ఇత్యాదిశ్రుతౌ చైతన్యప్రకాశత్వసిద్ధేః తదధ్యస్తసూర్యాదేస్తదనుభానసంభవాత్। న తేజస్యేవంభూతే తస్యాలౌకికత్వాదనిశ్చితత్వాచ్చ వేదే।
అపి చ తేజఃపక్షే ఉపాస్తికల్పనాదదృష్టార్థం వాక్యం స్యాద్, బ్రహ్మపక్షే తు ప్రస్తుతస్య జ్యోతిషః సమర్పణాత్ దృష్టార్థత్వమిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
విరోధమాహేతి ।
అనపేక్షాద్వారకం భాస్యభాసకత్వవిరోధమాహేత్యర్థః।
కిం భానేఽనపేక్షా తేజసః, ఉత భాసకత్వే ఇతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయిత్వా సమాధత్తే –
నహీతి ।
భాసమానతేజసా న తేజో భాతీతి నియమాద్విరోధ ఇత్యర్థః। ఆదిత్యాదేర్బ్రహ్మానుకారాభావః కిం స్వతో విసదృశత్వాత్, ఉత తదీయక్రియయా సమానక్రియానాశ్రయత్వాత్।
ఆద్యమనూద్య ప్రత్యాహ –
యదీతి ।
ధూలిపవనయోః అయోదహనయోశ్చ వ్యభిచార ఇత్యర్థః।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి –
అథేతి ।
బ్రహ్మణః సూర్యాదేశ్చ క్రియాసామ్యాభావో హేతునా సాధ్యః, తత్ర యది స్వరూపసామ్యాభావో హేతుత్వేనోచ్యేత, తదా యత్ర స్వరూపసామ్యాభావస్తత్ర క్రియాసామ్యాభావోఽసిద్ధ ఇత్యర్థః।
నన్వయసి న దహనక్రియా కథం వహ్నితుల్యాక్రియత్వమత ఆహ –
వహ్నీతి ।
ఎకైవ దహనక్రియా వహ్నౌ స్వతః, సైవ తత్సంశ్లేషాదయసి సమారోపితా అతః క్రియాసామ్యమిత్యర్థః।
జ్యోతిషాం జ్యోతిరితి భాష్యోదాహృతశ్రుతిం వ్యాచష్టే –
జ్యోతిషామితి ।
తేజోన్తరేణ తు సూర్యాదితేజో విభాతీత్యప్రసిద్ధమితి భాష్యే ఇన్ద్రియత్వమనాపన్నేనేతి విశేషణీయమ్, ఇన్ద్రియేణ సూర్యాదిభానాదిత్యాహ –
అనిన్ద్రియభావమితి ।
అథవా న సూర్యాదీనామితి భాష్యం వ్యాచష్టే –
సర్వశబ్దస్య హీతి ।
అలౌకికే తేజోధాతౌ స్వీకృతే సతి భాస్యవాచిసర్వశబ్దస్య వృత్తీ రూపరూపిపైకార్థసమవాయిషు సంకుచేదలౌకికతేజసో రూపాదిషు మధ్యే రూపమాత్రప్రకాశకత్వాదిత్యర్థః।
తేన రక్తమితి ।
ప్రకృతేః పరో యః ప్రత్యయః తస్మిన్ యోఽర్థవిశేషః తస్మిన్ అన్వాఖ్యాయమానే ప్రత్యయాధస్తనప్రకృత్యర్థస్యాస్తి ప్రస్తుతత్వమిత్యర్థః।
ఎవమనుకారలిఙ్గబ్రహ్మణి సామ్యర్థ్యమానప్రతిషేధం సమర్థయతే –
న తత్రేతి ।
ణిజధ్యాహారప్రసఙ్గం పరిహరతి –
తేనేతి ।
తత్రేతి ।
విషయే నిర్దిష్టే సూర్యాదేర్భానం ప్రకాశకతయైవ ప్రాప్నోతి, తతః ప్రకాశకతయేతి నాధ్యాహారాభిప్రాయమపి తు వ్యాఖ్యా। అగృహ్య ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ న హి గృహ్యత ఇతి హిశబ్దేన అగ్రాహ్యత్వహేతుసాధకం దృగ్రపత్వం శ్రుత్యా సూచితమ్।
న తత్రేతి ।
న తస్మిన్ బ్రహ్మణి భాస్యే సూర్యాదయో భాసకత్వేన న భాన్తి। కుతోఽయమస్మద్గోచరోఽర్గ్నిర్భాతి, కిం బహునా? సర్వం జగత్తమేవ పరమేశ్వరం స్వతో భాన్తమనుభాతి।
కిం బ్రహ్మభానాదన్యజ్జడభానం యథా దీపప్రకాశాదన్యద్ ఘటజ్ఞానం నేత్యాహ -
తస్య భాసేతి ।
యథాగ్నిసంశ్లేషాదయో దహతీత్యుచ్యతే, ఎవమధిష్ఠానబ్రహ్మభాసైవ జగద్విభాతి, నాన్యజ్జగద్భానమిత్యర్థః॥౧౩॥౧౪॥
శబ్దాదేవ ప్రమితః॥౨౪॥ అత్ర జీవపరయోః సమానధర్మాదర్శనే అపి శ్రుత్యోర్విప్రతిపత్తిః సంశయబీజమిత్యాహ –
నాఞ్జసేతి ।
పరిమాణవిశేషవన్మాత్రవాచ్యఙ్గుష్ఠమాత్రశబ్దః తద్విశేషే శ్రుతిరేవ। యద్యత్ర పరమాత్మా ప్రతిపాద్యః తర్హి పరిమాణవిశేషో న ముఖ్యః స్యాత్, జీవపక్షే ఈశానశ్రుతిర్న ముఖ్యా; అత ఎకత్ర గౌణతా, సా చ క్వేత్యజ్ఞానాత్సంశయ ఇత్యర్థః। ప్రాక్ సతి విషయే చ సాధారణసప్తమీ న తద్భాసయత ఇతి విషయత్వనిషేధకస్మృత్యా విషయే వ్యవస్థాపితా, తద్వత్పరిమాణమపి జైవమైశ్వరం వేతి సంశయేఽఙ్గుష్ఠమాత్రం నిశ్చకర్షేతి నిర్ణీతార్థస్మృత్యా జైవమితి ప్రత్యవస్థానాత్సంగతిః।
పూర్వపక్షమాహ –
ప్రథమేతి ।
దహరవిచారేణాపునరుక్తిమాహ –
అపి చేతి ।
శఙ్కానిరాసః సముచ్చయార్థః। పరమాత్మనోఽల్పత్వే హృత్పుణ్డరీకస్థానత్వం కారణం యుక్తం, స్థానవిశేషస్య దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మేతి నిర్దేశాదితి యోజనా। ఉపాధిం సంకీర్త్య, అల్పత్వోక్తేః ఔపాధికం తత్స్వతస్త్వనన్తః పర ఇతి సిద్ధ్యత్విత్యర్థః। స్వో యో భవతి స స్వభవితా తదనిర్ణయాత్స్వభావానిర్ణయః। జీవపరయోర్నిరంశత్వాన్మధ్యాభావః। పూర్వపక్షే తు మధ్యే ఉదాసీనే స్వరూప ఇతి మధ్యాత్మశబ్దౌ నేయౌ। సముష్టిః సకనిష్ఠికః కరః, అరత్నిః।
ఎతద్వై తదితి ।
యేయం ప్రేత ఇతి జీవస్యాపి ప్రకృతత్వాత్తచ్ఛబ్దోపపత్తిరపి ద్రష్టవ్యా। యదవాద్యఙ్గుష్ఠవాక్యే జీవోపక్రమాదస్య తత్పరత్వమితి।
తన్న; తతోఽపి ప్రాక్ పరస్య ప్రస్తుతత్వాత్తత్సాపేక్షత్వాచ్చాస్య వాక్యస్యేత్యాహ –
ప్రశ్నేతి ।
అఙ్గుష్ఠవాక్యస్యాన్యత్ర ధర్మాదితి ప్రస్తుతపరమాత్మప్రశ్నోత్తరత్వాత్ప్రాథమ్యమసిద్ధమిత్యర్థః।
బ్రహ్మణః కథం తర్హి పరిమాణనిర్దేశోఽత ఆహ –
జీవస్యేతి ।
ఉపహితపరిమితజీవానువాదేన విరుద్ధాంశమపహాయ తస్యేశ్వరైక్యపరం వాక్యమిత్యర్థః॥౨౪॥ బ్రహ్మణః పరిమాణోపపాదనమఫలముపాధిపరిమితజీవస్య బ్రహ్మత్వబోధిత్వాద్వాక్యస్యేత్యాశఙ్క్యాహ –
జీవాభిప్రాయమితి ।
జీవభావాపన్నబ్రహ్మాభిప్రాయమిత్యర్థః।
జీవనిర్దేశవారణమిహ వాక్యే న క్రియతే, తథా సత్యనువాదాభావప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
న జీవపరమితి ।
మనుష్యగ్రహణం శూద్రాదౌ మాతిప్రసఞ్జీతి సంకోచయతి –
త్రైవర్ణికానితి ।
అన్తఃసంజ్ఞానాం స్థావరాణాం మోక్షమిచ్ఛతాం చానర్థిత్వాత్కర్మణ్యనధికారః। కామ్యగ్రహణేన శుద్ధ్యర్థం నిత్యేషు కస్యచిన్ముముక్షోరస్త్యధికార ఇతి సూచయతి। తిరశ్చాం వేదార్థజ్ఞానాదిసామగ్ర్యభావేనాశక్తత్వమ్। దేవానాం స్వదేవత్యే కర్మణి ఆత్మోద్దేశేన స్వకీయస్య త్యాగాయోగాదశక్తిః। ఋషీణామ్ ఆర్షేయవరణే ఋష్యన్తరాభావాదసామర్థ్యమ్। షష్ఠే హి ఫలార్థే కర్మణి సుఖకామస్య (జై.అ.౬.పా.౧.సూ.౪ - ౫।౨౫ - ౩౮) తిర్యగాదేరప్యధికారః స్వర్గకామశ్రుతేరవిశేషాచ్చాతుర్వర్ణ్యమధికరోతి శాస్త్రమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తితమ్। త్రయాణామేవాధికారః। వసన్తే బ్రాహ్మణో ఽగ్నీరాదధీత గ్రీష్మే రాజన్యః శరది వైశ్య ఇతి తేషామేవాగ్నిసంబన్ధశ్రవణాదితి।
సిద్ధాన్తినాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రసంసార్యనువాదాభ్యుపగమాత్సంసార్యేవాయమఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇతి భాష్యే ఇష్టప్రసఙ్గతామాశఙ్క్యాహ –
యద్యేతదితి ।
అఙ్గష్ఠమాత్ర ఇతి ।
ధైర్యేణ అప్రమాదేన। ప్రవృహేత్ ఉద్యుచ్ఛేత్, పృథక్ కుర్యాత్ ముఞ్జన్తఃస్థేషీకామివ। తం చ వివేచితం శుక్రం శుద్ధమమృతం బ్రహ్మ విద్యాత్॥౨౫॥
తదుపర్యపి బాదరాయణః సంభవాత్॥౨౬॥ అధికారచిన్తేయం యద్యపి న దేవాదిప్రవృత్యర్థా, తథాపి క్రమముక్తిఫలోపాస్తిషు భోగద్వారా మోక్షకామమనుష్యప్రవృత్యర్థా ఇన్ద్రియార్థేతి కామాదేరుపలక్షణమ్। నను స్వయం ప్రతిభానావసరే గురుముఖాద్వేదగ్రహణాభావాదపురుషార్థత్వం జ్ఞానస్యాత ఆహ –
న ఖల్వితి ।
స్మర్యమాణః ఫలవద్బ్రహ్మావబోధహేతురిత్యనుషఙ్గః॥౨౬॥ చతుర్థ్యన్తశబ్దప్రతీతమాత్రం శబ్దోపహితం తాదృగర్థనియమితః శబ్దో వా దేవతా। స్వర్గాదిసాధనత్వం యాగాదీనాం లోకే అదృష్టత్వాద్వేదేఽప్యదృష్టమితి ప్రసజ్యేత తన్మా భూదిత్యర్థః।
అదర్శనాద్వాధాద్వేతి వికల్పయోః ఆద్యం నిరస్య, ద్వితీయం శఙ్కతే -
మనుష్యేతి ।
దేవాదయో న శరీరిణః, మాతాపితృరహితత్వాద్ ఘటవత్।
విపక్షే దణ్డమాహ –
సంభవే చేతి ।
యూకాదావనేకాన్తత్వమాహ –
హన్తేతి ।
నను యూకాదేః స్వేదాద్యస్తి దేహహేతుః, న తు దేవానాం; తథా చేచ్ఛామాత్రం హేతుర్వాచ్యః, స చాయుక్త ఇత్యాహ –
ఇచ్ఛామాత్రేతి ।
భూతానామధిష్ఠాత్రభావాదనారమ్భకత్వమాశఙ్క్యాహ –
భూతవశినాం హీతి ।
పర్వతాదివ్యవహితానాం దూరస్థత్వేన విప్రకృష్టానాం చ భూతానామదర్శనాత్ దేవాదీనామనధిష్ఠాతృత్వమితి న వాచ్యమ్; కాచాఖ్యధాతునా మేఘసమూహేన చ చ్ఛన్నస్య దూరస్థస్యాపి దర్శనాదిత్యర్థః।
నను స్వచ్ఛత్వాత్ కాచాదీనామస్మదాదిదృగవ్యవధాయకత్వం, శైలభూమ్యాదయస్తు దేవాదీనాం వ్యవధాయకా ఇత్యాశఙ్క్య ప్రభావవశాన్నేత్యాహ –
అసక్తాశ్చేతి ।
అప్రతిబద్ధా ఇత్యర్థః। ప్రభవతామ్ ఈశ్వరాణామ్। కతి దేవా యాజ్ఞవల్క్యేత్యేతావాన్ ప్రశ్నః శాకల్యస్య।
స హైతయైవ నివిదా ప్రతిపేదే యావన్తో వైశ్వదేవస్య నివిద్యుచ్యన్తే త్రయశ్చ త్రీ చ శతేత్యాద్యుత్తరే ఎవకారదర్శనాత్ ప్రశ్నేఽపి నివిది కతీతి వివక్షితమిత్యాహ –
వైశ్వదేవేతి ।
శ్రుతిగతవైశ్వదేవపదస్య వ్యాఖ్యా –
శస్త్రస్యేతి ।
త్రీ త్రీణి సహస్రాణి । నివేద్యతే జ్ఞాప్యతే సంఖ్యాఽనయేతి నివిత్।
ఎతావన్త ఇతి ।
త్ర్యధికత్రిశతాని త్ర్యధికత్రిసహస్రాణి చేత్యర్థః। మహిమానో విస్తారాః।
ఇన్ద్రియేషు ప్రాణశబ్దస్య ప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ -
తద్వృత్తిత్వాదితి ।
తస్మాత్ప్రాణాద్వృత్తిర్వర్తనం యేషాం తే తథా।
శ్రుతౌ త్రయస్త్రింశతాం పూరణౌ ఇన్ద్రప్రజాపతీ ఉక్తౌ, తౌ చ స్తనయిత్నుయజ్ఞత్వేన వ్యాఖ్యాతౌ, పునః కతమః స్తనయిత్నుః కతమో యజ్ఞ ఇతి పృష్ట్వా యథాక్రమమశనిరితి పశవ ఇతి చ ప్రయుక్తం తదుపపాదయతి –
అశనిరిన్ద్ర ఇత్యాదినా ।
సా హ్యశనిరిన్ద్రస్య పరమేశనా పరమైశ్వర్యమ్। అరూపం యజ్ఞం ద్రవ్యతయా రూపయన్తో యజ్ఞస్య రూపం పశవస్తే ప్రజాపతిరిత్యర్థః।
షడాద్యన్తర్భావక్రమేణేతి భాష్యం వ్యాచష్టే –
ఎత ఎవేతి ।
పవతే పునాతి జగత్। అధ్యర్ధశబ్ద ఎకస్మిన్నపి యౌగికః।
స బ్రహ్మ త్యద్ ఇత్యాచక్షత ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే -
స ఎవేతి ।
ప్రాప్తిః అఙ్గుల్యగ్రేణ చన్ద్రాదిస్పర్శః। ప్రాకామ్యమిచ్ఛానభిఘాతః, యథా భూమావుదక ఇవోన్మజ్జనాది। ఈశిత్వం భూతభౌతికానాముత్పత్తిలయాదావైశ్వర్యమ్। వశిత్వం తేషాం నియన్తృత్వమ్। యత్ర కామావసాయితా నామ సంకల్పాదేవ సకలవిషయలాభః। అనేకేషాం శరీరాణాం ప్రాప్తిరితి ప్రథమా వ్యాఖ్యా।
ద్వితీయాం వివినక్తి –
అనేకత్రేతి ॥౨౭॥
గోత్వాదివదితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞా హి పూర్వావమర్శః, స హి న వస్వాదావదృష్టే సంభవీ, ఎవ ఎవోపాధ్యభావః। మన్త్రాదిసిద్ధే ‘వస్వాదావసౌ వసురసావపి వసురితి పరామర్శసంభవః। త్రిదివత్వాదిజాత్యవచ్ఛిన్నేశ్వర్యేషు పాకత్వావచ్ఛిన్నపాకయోగేష్వివ ఔపాధికత్వేఽపి శక్యః సఙ్గతిగ్రహ ఇత్యుత్తరార్థః। ఆక్షేపసమాధానే నిగదవ్యాఖ్యాతే ఇత్యర్థః।
ప్రమాణాన్తరాపేక్షవాక్యత్వాదితి ।
ప్రమాణాన్తరాపేక్షత్వమేవ హేతుః, శబ్దం ప్రతి సందేహాత్ప్రశ్నే స్ఫోట ఇతి పూర్వపక్షో వర్ణత్వేన సిద్ధాన్త ఇతి న భ్రమితవ్యమ్। స్ఫోటవాదినాఽపి నిత్యశబ్దాత్ దేవాద్యుత్పత్త్యభ్యుపగమేన సూత్రవ్యాఖ్యానాత్। తస్మాద్వర్ణాత్స్ఫోటాచ్చ దేవాద్యుత్పత్త్యాక్షేపః క్రియతే; వర్ణానామనిత్యత్వాత్స్ఫోటస్య చ అప్రామాణికత్వాదితి।
స్ఫోటపక్షస్త్వేకదేశిన ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
ఆక్షిపతీతి ।
నన్వనిత్యత్వేఽపి వర్ణానాం మహాభూతవద్దేవాదిహేతుతేత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమితి ।
యథాఽఽగ్నేయాదీనాం ఫలకరణత్వాన్యథానుపపత్త్యవసేయమపూర్వమ్, ఎవం వర్ణానామ్ అర్థధీహేతుత్వాన్యథానుపపత్తిసిద్ధః సంస్కారః, స చార్థాపత్తేః ప్రాగజ్ఞాతత్వాదపూర్వముత వర్ణోపలమ్భజో వర్ణే స్మృతికర ఇతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయతి –
న తావదిత్యాదినా ।
అర్థధీప్రసవావసేయసంస్కారః కిమజ్ఞాతః శబ్దసహకారీ, ఉత జ్ఞాతః।
నాద్య ఇత్యాహ –
న హీతి ।
స్వరూపేణావిదితస్య అర్థధీహేతుత్వనిషేధో దృష్టాన్తార్థః। యథా స్వరూపేణ విదితస్యార్థబుద్ధ్యా హేతుత్వమేవమఙ్గతోఽపీత్యర్థః। అవిదితసఙ్గతిరితి హేత్వర్థః। శబ్దః సహాఙ్గేన జ్ఞాతోఽర్థధీహేతుః సంబన్ధగ్రహణమపేక్ష్య బోధకత్వాద్ ధూమవదిత్యర్థః। ఇన్ద్రియవదితి వైధర్మ్యోపమా। అబధిరేణ గృహీతస్య చేత్యర్థః।
అపూర్వసంస్కారో యదా జ్ఞాతవ్యః, తదాఽర్థధియః ప్రాగేవ జ్ఞేయః, కారణస్య తజ్జ్ఞానస్య కార్యాత్ప్రాగ్భావనియమాత్, అథ జాతాయామర్థబుద్ధౌ తదవగమస్తదేతరేతరాశ్రయమాహ –
అర్థప్రత్యయాదితి ।
ఆగ్నేయాదీనాం త్వనారబ్ధఫలానామేవ వేదేన ఫలకరణభావావగమాత్ శక్యమర్థాపత్త్యా అపూర్వావధారణం, వర్ణానాం తు నార్థధీహేతుత్వే మానమస్తీతి భావః। భావనాఖ్యస్తు యః సంస్కారః స ఆత్మనో వర్ణస్య స్వస్యైవ విషయస్య స్మృతిప్రసవసామర్థ్యమ్। తథా చాస్మాద్వర్ణవిషయా స్మృతిరేవ స్యాత్, యది పునస్తతోఽర్థధీః స్యాత్। తదా వక్తవ్యం కిం తదేవార్థధీజననశక్తిరుత తతోఽర్థశక్తిరుదేతి।
న ద్వావపీత్యాహ –
న చ తదేవేతి ।
ఉభయత్ర క్రమేణ నిదర్శనమాహ –
న హీతి ।
అపూర్వసంస్కారపక్షే ఉక్తః పరస్పరాశ్రయః స్ఫోటేఽప్యుక్తతుల్యమ్, స్ఫోటే జ్ఞాతేఽర్థధీస్తతశ్చ స్ఫోటధీరిత్యర్థః।
సత్తాయా హేతుత్వాన్నేతరేతరాశ్రయ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
సత్తేతి ।
నానేతి ।
నానావర్ణాతిరిక్తైకపదావగతేః నానాపదాతిరిక్తైకవాక్యావగతేశ్చేత్యర్థః। సాహిత్యమ్ ఎకత్వమ్। నన్వజ్ఞాతేషు వర్ణేషు పదవాక్యాప్రతీతేర్న శబ్దాన్తరకల్పనావకాశః। నైతత్; స్ఫోటస్య వర్ణావ్యఙ్గ్యతోపపత్తేః। స్యాదేతత్ - స కిమేకైకవర్ణాత్స్ఫుటతి, కిం వా మిలితేభ్యః। నాద్యః; ఎకవర్ణాదేవ స్ఫోటవ్యక్తౌ తత ఎవార్థధీసిద్ధేరితరవైయర్థ్యాత్।
న చరమః; వర్ణసాహిత్యస్య భవతైవ వ్యాసేధాద్ అత ఆహ –
తం చేతి ।
సముదితవ్యఞ్జకత్వమనభ్యుపేతం ప్రత్యేకపక్షేఽపి న పరవైయర్థ్యమ్। యథా రత్నస్య ప్రతీన్ద్రియసన్నికర్షమభివ్యక్తావపి ద్వాభ్యాం తిసృభిః చతసృభిః పఞ్చభిః షడ్భిర్వా అభివ్యక్తిభిః జనితసంస్కారకృతపరిపాకరూపసహకారిసంపన్నాన్తఃకరణేన జనితే చరమప్రత్యయే విశదం చకాస్తి రత్నతత్త్వం, న ప్రాక్షు ప్రత్యయేషు, నాపి తైర్విరహితే చరమచేతసి, ఎవం స్ఫోటః ప్రత్యేకం ధ్వనిభిర్వ్యక్తోఽపి ధ్వన్యన్తరజనితాభిరభివ్యక్తిభిర్యే సంస్కారా జాయన్తే తత్తత్పరిపాకవన్మనఃపరిణామే చరమే చకాస్తి తదనన్తరం చార్థధీర్న ప్రాగిత్యర్థః।
యది ప్రాచీనధ్వనిజన్యాభివ్యక్తిజసంస్కారసహితచరమప్రత్యయః స్ఫుటస్ఫోటదర్శకో హన్త తర్హ్యర్థోఽపి ప్రత్యేకం ధ్వనిభిర్వ్యజ్యతాం పూర్వార్థవ్యక్తిసంస్కారసహితమన్త్యం చేతస్తత్త్వమర్థస్య వ్యనక్తు తత్రాహ –
న చ పదప్రత్యయవదితి ।
అభిహితశ్చేదర్థో నావ్యక్తః, సందిగ్ధస్తు నాభిహితః స్యాత్, ప్రత్యక్షే తు ప్రతిసన్నికర్షం విశదావిశదనిశ్చయసంభవ ఇత్యర్థః।
స్ఫోటే ప్రమాణం వికల్పయతి –
ఎవం హీతి ।
వర్ణేషు వాచకత్వాఽనుపపత్తౌ వాచకశబ్దప్రసిద్ధ్యన్యథానుపపత్తిః స్ఫోటే ప్రమాణముత ప్రత్యక్షమిత్యర్థః।
వర్ణేషు వాచకత్వానుపపత్తిమపి వికల్పయతి –
ద్విధేతి ।
వ్యస్తానామ్ ఎకైకవర్ణానాం సమస్తానాం వా వాచకత్వమితి యత్ప్రకారద్వయం తస్యాభావాద్వేత్యర్థః। ప్రత్యభిజ్ఞానస్య ప్రమాణాన్తరేణ బాధానుపపత్తేరితి భాష్యం, తత్ర బాధకప్రమాణాభావాదేవ బాధానుపపత్తేరిత్యర్థః।
తత్ర సామాన్యతో దృష్టస్యాతిప్రసఙ్గాదప్రామాణ్యమభిధాయ వర్ణభేదగ్రాహకం ప్రత్యక్షం బాధకమాశఙ్క్యాహ –
న చేదమితి ।
ఇదం ప్రత్యభిజ్ఞానం గకారత్వాదిజాతివిషయం న గకారాదివ్యక్తివిషయమిత్యేతచ్చ న యుక్తమిత్యన్వయః।
తాసాం వ్యక్తీనాం ప్రతినరం భేదోపలమ్భాదితి శఙ్కాయా ఎవ హేతుస్తస్య చ సమర్థనమ్ –
అత ఎవేతి ।
అయుక్తత్వే హేతుమాహ –
యత ఇతి ।
బహుషు గకారముచ్చారయత్సు యోఽనుభవో జాయతే స కిం వ్యక్తిభేదావమర్శపురస్సరం జాతివిషయః, ఉత ఔపాధికభేదవదేకవ్యక్తివిషయ ఇతి నిపుణం నిరూప్యతామ్। తన్నిరూపణే చ ధ్వన్యుపాధికృతభేదమన్తరేణ స్వభావికవ్యక్తిభేదో న భాసతః ఇత్యర్థః।
వ్యక్తిభేదపక్షే చ కల్పనాగౌరవమాహ –
తత్రేతి ।
యేన వర్ణేషు వ్యక్తిభేదో న స్ఫుటస్తేనేత్యర్థః। యత్ప్రత్యభిజ్ఞానం జాతేః ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః। వ్యక్తిలభ్యం భేదజ్ఞానమిత్యర్థః।
వ్యక్త్యా జాతిబుద్ధ్యుపపాదనే గోత్వాద్యుచ్ఛేదమాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
దశవారముచ్చారితవాన్ ఇత్యేకస్యైవ గకారస్యోచ్చారణేష్వావృత్తిప్రతీతేః।
ఉక్తైక్యస్యాన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
న చైష ఇతి ।
సోరస్తాడం సావిష్కారమ్। ఎవం తావన్త ఎవేతి ప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యారభ్య యత్ప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యన్తం భాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్। అనన్తరం కథం హీతి భాష్యం తత్ హిశబ్దసంయుక్తమపి న పూర్వహేత్వర్థమ్। ప్రత్యభిజ్ఞాయా హి భేదప్రత్యయబాధకత్వం ప్రస్తుతం, తద్ధేతుత్వే చ భేద ఎవ నిషేధః, నైకస్యానేకరూపత్వమ్; ఎకత్వస్య స్ఫోటవాదినాఽనఙ్గీకారాత్। యత్తు కేచిద్వ్యాఖ్యాతారో వర్ణేషు భేదాభేదనిషేధోఽయమితి వదన్తి। తత్ప్రకృతాసఙ్గతేరయుక్తమ్।
తత ఇదం భాష్యం ప్రకృతే సఙ్గమయతి –
చోదక ఇతి ।
ఉక్తమపి బాధకం గతినిరూపణాయ పునరుత్థాపయతీత్యర్థః। గలకమ్బలః సాస్నా। ఉపక్రమే ఉక్తకణ్ఠాదిస్థానఘటితా వాయవోఽశ్రావణా ఇతి తద్ధర్మా వర్ణేష్వారోపితా న శ్రావణాః స్యుః।
అత ఉదాత్తాదయో వర్ణధర్మా ఇతి మతం గ్రన్థాద్బహిరేవ దూషయతి –
ఇదం తావదితి ।
భవన్త్వశ్రావణవాయుధర్మాః శ్రావణాః కథం తేషాం శబ్దధర్మత్వప్రతీతిరత ఆహ –
తే చేతి ।
నను కిమిత్యారోపేణ? స్వత ఉదాత్తాదయః శబ్దస్య సన్తు, నేత్యాహ –
న చేతి ।
అనేన ఆవృత్త్యా కథం హీత్యేతదేవ భాష్యం పరిహారపరతయా యోజ్యతే।
వ్యఞ్జకధ్వనీతి ।
ధ్వనయన్తి వ్యఞ్జయన్తీతి వాయవ ఎవ ధ్వనయః। అశబ్దాత్మకః శ్రావణో ధ్వనిః పదార్థాన్తరమ్; వర్ణవిశేషాప్రతీతౌ ప్రతీతేరిత్యుక్తం భాష్యే।
సా జాతివిషయత్వేనాఽన్యథాసిద్ధేత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
న చాయమితి ।
తస్య ధ్వనేర్భిన్నత్వాన్న ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తి। అతో ధ్వన్యుల్లేఖిప్రత్యయస్య న జాతివిషయత్వమిత్యర్థః। అక్షు స్వరేషు। ఎవం చ సతీతి దూషణాఙ్గీకరణవాదః; దూషణాప్రాప్తేరుక్తత్వాదిత్యర్థః।
పదబుద్ధౌ వర్ణోల్లేఖస్యాన్యథాసిద్ధిం శఙ్కతే –
పదతత్త్వమితి ।
ఎకమభాగమభివ్యఞ్జయన్తో నానేవ భాగవదివ భాసయన్తీత్యన్వయః। నానేవేత్యవయవిభేదభానాభిప్రాయమ్। భాగవదిత్యవయవప్రతీత్యభిప్రాయమ్।
విభాగారోపే హేతుమాహ –
సాదృశ్యోపధానేతి ।
సాదృశ్యమేవోపధానముపాధిః।
సాదృశ్యే భేదముపపాదయతి –
అన్యోన్యేతి ।
యే హి గకారౌకారవిసర్జనీయా గఙ్గా ఔష్ణ్యం వృక్షః ఇతి చ విసదృశపదవ్యఞ్జకాః, తైః సదృశా అపరే గకారాదయో ధ్వనయో గౌరిత్యేకం పదం వ్యఞ్జయన్తి।
ధ్వనీనాం సాదృశే హేతుః –
తుల్యస్థానేతి ।
భిన్నపదావ్యఞ్జకధ్వనిసదృశధ్వనివ్యక్తే ఎకస్మిన్నపి పదే సన్తి భిన్నపదసాదృశ్యానీతి భేదభ్రమ ఇత్యర్థః।
నను పదాన్తరేషు కియతాం ధ్వనీనాం విసదృశత్వాత్కథం వ్యఞ్జకసాదృశ్యమత ఉక్త –
ప్రత్యేకమితి ।
గకారాదీనాముభయత్ర ప్రత్యేకం పదవ్యఞ్జకత్వాద్ గౌరిత్యత్ర గకారాదీనామస్తి భిన్నపదవ్యఞ్జకగకారాదిసాదృశ్యమిత్యర్థః।
ఎకవిధప్రయత్నజన్యధ్వనీనాం న పదే భేదారోపహేతుతేతి –
ప్రయత్నభేదేత్యుక్తమ్ ।
విభాగారోపేఽపి కథం వర్ణరూపితపదప్రతిభానమత ఆహ –
కల్పితా ఎవేతి ।
వ్యఞ్జకవర్ణాత్మత్వం వ్యఙ్గ్యభాగేష్వారోప్యత ఇత్యర్థః।
ఎతదపాకరోతి –
తత్కిమితి ।
ఔపాధికత్వస్వాభావికత్వాభ్యామేకత్వానానాత్వే వ్యవస్థాపయతి –
అథవేతి ।
నన్వత్రోపాధ్యభావ ఉక్తస్తత్రాహ –
తస్మాదితి ।
ఎకప్రత్యక్షానారోహేఽప్యేకస్మృతివిషయత్వం వర్ణానాముపాధిరిత్యర్థః। ఉపచారే హి సతి నిమిత్తానుసరణం, న తు నిమిత్తానుసారేణోపచార ఇతి న ధవఖదిరాదిష్వతిప్రసఙ్గః। ఎతేన సముదితానాం వర్ణానామర్థధీహేతుత్వముపపాదితమ్।
బాలేన స్వస్యైకస్మృత్యారూఢవర్ణానాం మధ్యమవృద్ధం ప్రత్యేకార్థధీహేతుతామనుమాయ, ఎకపదత్వాధ్యవసాయాత్ నేతరేతరాశ్రయమిత్యాహ –
న హీతి ।
రాజేతి క్రమప్రయోగో జారేతి విపరీతక్రమః। బహుభ్యో యుగపదక్రమః ప్రయోగః। యావన్తః యత్సంఖ్యాకాః। యాదృశాః యత్క్రమాదిమన్తః। యే చ యత్స్వరూపాః।
భాష్యే పఙ్క్తిబుద్ధౌ పిపీలికాక్రమవత్ స్మృతౌ వర్ణక్రమసిద్ధిరిత్యుక్తం తదాక్షిప్య సమాధత్తే –
నన్విత్యాదినా ।
నిత్యానాం న కాలతో విభూనాం వా న దేశతః క్రమః।
పదావధారణేతి ।
రాజా జారేత్యత్ర, క్రమ ఉపాయః। గౌర్గోమానిత్యత్ర న్యూనాతిరిక్తత్వే। స్వరో భాషికాదిః పఞ్చజనా ఇత్యాదౌ। వాక్యం పదాన్తరసమభివ్యాహారః, యథాఽశ్వో గచ్ఛతీతి న లుఙన్తమాఖ్యాతమ్, క్రియాన్తరోపాదానాత్। శ్రుతిః ఉద్భిదో యాగనామపరత్వం సమానాధికరణశ్రుతిగమ్యమ్। స్మృతిర్యుగపత్సర్వవర్ణవిషయా। వృద్ధవ్యవహారేత్యాది కల్పనా స్యాదిత్యన్తం భాష్యమతిరోహితార్థమిత్యర్థః॥౨౮॥ శాస్త్రయోనిత్వావిరోధాయాహ –
స్వతన్త్రస్యేతి ।
నిత్యో వేద ఇతి ।
అవాన్తరప్రలయస్థత్వం నిత్యత్వమతో దృష్టేన వ్యభిచారో భారతీవిలాసోక్తోఽనవకాశః। అత ఎవ న హ్యనిత్యాదితి వర్ణితానుకూలతర్కేఽపి అనిత్యాత్ప్రలయావస్థాయామవిద్యమానాన్న జగదుత్పత్తుమర్హతి। తదానీమసతో నియతప్రాక్సత్త్వరూపకారణత్వాయోగాత్ అన్యత ఉత్పత్తౌ తస్యాపి తదైవోత్పాద్యత్వేనాపర్యవసానాదిత్యర్థః। కర్తురస్మరణాత్సిద్ధమేవ నిత్యత్వమనేనానుమానేన దృఢీకృతమిత్యర్థః॥౨౯॥ సమాననామేతి సూత్రం (బ్ర.సూ.అ.౧.పా.౩ సూ.౩౦) మహాప్రలయే జాతేరభావాత్ శబ్దార్థసంబన్ధానిత్యత్వమాశఙ్క్య పరిహారార్థమ్। వేదస్య వాక్యరూపస్యేత్యర్థః।
నను జీవానవస్థానేఽపి బ్రహ్మ అభిధానాదివాసితమస్త్యత ఆహ –
న చ బ్రహ్మణ ఇతి ।
నిరవిద్యస్య అవిద్యాసిద్ధప్రమాణానాశ్రయత్వాన్న తజ్జవాసనాశ్రయత్వమిత్యర్థః।
అథానపేక్ష్య వాసనాః బ్రహ్మ జగత్సృజేత్, తత్రాహ –
బ్రహ్మణశ్చేతి ।
అధ్యాపకాధ్యేత్రోః ఉచ్చారయితృత్వాద్భాష్యే అభిధాతృగ్రహణేనోక్తిరిత్యర్థః। సూక్ష్మేణేత్యస్య వ్యాఖ్యా
శక్తిరూపేణేతి ।
కర్మవిక్షేపికాఽవిద్యాభ్రాన్తయస్తాసాం వాసనాభిరిత్యర్థః। భ్రమాత్సంస్కారతశ్చాన్యా మణ్డూకమృదుదాహృతేః। భావరూపా మతాఽవిద్యా స్ఫ్టం వాచస్పతేరిహ॥ అప్రజ్ఞాతం ప్రత్యక్షతః। అలక్షణమ్ అననుమేయమ్। అప్రతర్క్యమ్ తర్కాగోచరః। అవిజ్ఞేయమ్ ఆగమతః। సాక్షిసిద్ధస్య హ్యజ్ఞానస్యాగమాదిభిరసత్త్వనివృత్తిః క్రియతే। నను - కిం భావరూపయాఽవిద్యయా ప్రయోజనమ్? అజ్ఞాతశుక్తిబ్రహ్మవివర్తత్వేన రజతజగద్భ్రమసిద్ధేః। అజ్ఞాతత్వస్య చ జ్ఞానాభావాదుపపత్తేః। తన్న; స్వయంప్రభప్రత్యగ్బ్రహ్మణః స్వవిషయప్రమాణానుదయేఽపి యథావత్ప్రకాశాపత్తౌ జగద్భ్రమాభావప్రసఙ్గాత్। న హి స్వయంప్రభం సవేదనం స్వవిషయప్రమాణానుదయాన్న భాతి। యద్యపి శుక్తిం స్వత ఎవ జడామవిద్యా నావృణోతి; తథాపి తత్స్థానిర్వాచ్యభావరూపరజతోపాదానత్వేన ఎష్టవ్యేతి భావరూపావిద్యా సప్రయోజనా। ప్రమాణం తు డిత్థప్రమా, డిత్థగతత్వే సతి యః ప్రమాభావః తత్త్వానధికరణానాదిస్వప్రాగభావనివర్తికా, ప్రమాత్వాద్, డపిత్థప్రమావత్। యే తు ప్రమా స్వప్రాగభావనివృత్తిరేవ, న తు నివర్తికేతి మన్యన్తే, తాన్ ప్రతి నివర్తికేత్యస్య స్థానే నివృత్తిరితి పఠితవ్యమ్। న చైతదసమవేతత్వమేతదన్యసమవేతత్వం చోపాధిః; ఎతత్సుఖాదీనామ్ ఎతన్నిష్ఠప్రమాభావత్వరహితానాదిస్వప్రాగభావనివర్తకత్వేన సాధ్యే విద్యమానేఽపి ఉపాధ్యభావేన సాధ్యావ్యాప్తేరితి। త్వదుక్తమర్థం న జానామీతి వ్యవహారాన్యథానుపపత్తిశ్చ మానమ్। న చ ప్రమాణతో న జానామి కిన్తు జానే ఇతి వ్యపదేశార్థః, తథా సతి కో మదుక్తోఽర్థ ఇత్యుక్తేఽనువదేన్న చ శక్నోతి। న చ సామాన్యేన జ్ఞాతే విశేషతోఽజ్ఞానమ్; సామాన్యస్య జ్ఞాతత్వాత్, విశేషస్య చాబుద్ధస్యాజ్ఞానవ్యావర్తకత్వేన ప్రతిభాసాయోగాత్, ప్రమితత్వే చాజ్ఞాతత్వవ్యాఘాతాత్, స్మృతత్వే చానువాదాపాతాత్। మమ తు భావరూపాజ్ఞనస్య సవిషయస్య సాక్షిణ్యధ్యాసాత్ప్రతిభాసో న మానత ఇత్యవిరోధః। న చ - మానాభావ ఎవ తస్మిన్నధ్యస్తో భాసత ఇతి - వాచ్యమ్; స్వప్రభే భావరూపావిద్యాతిరోధానమన్తరేణ అధ్యాసాయోగస్యోక్తత్వాత్।
పరాక్రాన్తం చాత్ర సూరిభిరితి ।
తే చావధిముచితకాలం ప్రాప్య పూర్వసమాననామరూపాణి భూత్వోత్పద్యన్త ఇత్యన్వయః। పరమేశ్వరేచ్ఛా ఈక్షణమ్। ఈక్షితుః పరమేశస్య వాచస్పతిముఖోద్గతేః। నిజుహువే పరేశానమసావిత్యతిసాహసమ్॥ ఈక్షణం చ జీవాజ్ఞాతస్యేశ్వరస్య వివర్త ఆకాశాదివదితి న ప్రమాతృత్వేన అవిద్యావత్త్వప్రసఙ్గః।
కూర్మాఙ్గానాం దర్శనాదర్శనమాత్రం నోత్పత్తిరిత్యుదాహరణాన్తరమాహ –
యథా వేతి ।
ఘనాః నిబిడాః। ఘనాఘనాః మేఘాః। తత్కృతాసారేణ సన్తతధారావర్షేణ సుహితాని బృంహితాని ఇత్యర్థః।
అవిద్యాయాః పూర్వవాసనాస్రయత్వేన జగత్కారణత్వే బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వవిరోధమాశఙ్క్యోపకరణస్య స్వాతన్త్ర్యావిఘాతకత్వేన పరిహరతి –
ఎతదుక్తమితి ।
తతశ్చానాదిత్వం సంసారస్యేత్యాహ –
న చ సర్గేతి ।
ఉపపద్యతే చోక్తన్యాయేనానాదిత్వమిత్యర్థః।
ఎవం పదపదార్థసంబన్ధే విరోధం పరిహృత్య సంప్రదాయవిచ్ఛేదాద్వాక్యనిత్యత్వవిరోధముక్తమనువదతి –
స్యాదేతదితి ।
భాష్యస్యసుషుప్తిదృష్టాన్తస్య వైషమ్యమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
లీయతేఽస్యాం సర్వకార్యమితి లయలక్షణాఽవిద్యా। శ్లోకే ఉక్తో యో విరోధః। యజమానో భావిన్యా వృత్త్యా యదాఽగ్నిరిదానీమగ్నయే విర్వపతి, తదా భవిష్యదద్యతనాగ్న్యోస్తుల్యనామతా।
నను కిమితి భావిన్యా వృత్త్యా యజమానోఽగ్నిరుచ్యతేఽగ్నిదేవతైవాగ్నయే నిర్వపతు, నేత్యాహ –
న హీతి ।
సత్త్వే వా స ఎవాస్మాభిరుద్దేష్టుం శక్యతే యాగకాలే ఇతి ప్రాచీనో వృథా స్యాదిత్యర్థః।
దేవాదీనాం స్వమిశ్రవిద్యాస్వనధికారేఽపి బ్రహ్మవిద్యాధికారసంభవాత్ ఆక్షేపాయోగమాశఙ్క్య వికల్పముఖేన సూత్రమవతారయతి –
బ్రహ్మవిద్యాస్వితి ।
మధువిద్యావాక్యం ప్రతీకత ఆదత్తే –
అసావితి ।
తద్వ్యాచష్టే –
దేవానామిత్యాదినా ।
భ్రమరైర్నిర్వృత్తం భ్రామరమ్। ద్యౌః స్వర్గః, తిర్యగ్గతవంశే ఇవాదిత్యం మధు హి తత్ర లగ్నమిత్యర్థః।
అన్తరిక్షమపూప ఇతి శ్రుతిం వ్యాచష్టే –
ఆదిత్యస్య అపూపవ్యాఖ్యా –
పటలమితి ।
ప్రసిద్ధం మధ్వపూపసామ్యమాహ –
తత్రేతి ।
శ్రుతినిర్దిష్టపఞ్చామృతాన్యాహ –
యాని చేతి ।
ఎవం హ్యామనన్తి ‘‘తస్యాదిత్యస్య యే ప్రాఞ్చో రశ్మయః, తా ఎవాస్య ప్రాచ్యో మధునాడ్యః, ఋచ ఎవ మధుకృతః, ఋగ్వేద ఎవ పుష్పం, తా అమృతా ఆపః, తా వా ఎతా ఋచః, ఎతమృగ్వేదమభ్యతపః, తస్యాభితప్తస్య యశస్తేజ ఇన్ద్రియం వీర్యమన్నాద్యం రసోఽజాయత, తద్వ్యక్షరత్ తదాదిత్యమభితోఽశ్రయత్, తద్వా ఎతద్యదేతదాదిత్యస్య రోహితం రూప’’మిత్యాది। మధునాడ్యః మధ్వాధారచ్ఛిద్రాణీత్యర్థః। వ్యక్షరత్ విశేషేణాగమత్, గత్వా చాదిత్యస్య పూర్వభాగమాశ్రితవదిత్యర్థః।
తా అమృతా ఆప ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే –
యాని చేతి ।
యాదృఙ్ మధుకరైర్నిర్వర్త్యతే మధు తదాపః। తాశ్చామృతసాధనత్వాదమృతా ఇతి శ్రుత్యక్షరార్థః।
ఋచ ఎవ మధుకృత ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే –
యథా హి భ్రమరా ఇతి ।
మన్త్రైః ప్రయుక్తం కర్మఫలాత్మకం రసం స్రవతీత్యృచాం మధుపసామ్యమ్।
అథ యేఽస్య దక్షిణా ఇత్యాది శ్రుతిం వ్యాచష్టే –
అథాస్యేత్యాదినా ।
పరః కృష్ణమిత్యమృతం శ్రుతౌ నిర్దిష్టం తద్రశ్మ్యుపాధికమిత్యభిప్రేయాహ –
అతికృష్ణాభిరితి ।
చతుర్థపర్యాయేఽథర్వాఙ్గిరసో మధుకృత ఇతిహాసపురాణం పుష్పమిత్యుక్తమ్। తత్రాథర్వాఙ్గిరసమన్త్రాణాం మధుకరత్వాభిధానాత్తైః ప్రయోజ్యమ్, అథర్వవైదికం కర్మ పుష్పం సూచితమ్।
ఇతిహాసపురాణమన్త్రా యత్ర ప్రయుజ్యన్తే తస్య కర్మణః పుష్పత్వేన నిర్దేశాత్ తన్మన్త్రా మధుకృత ఇత్యర్థాదుక్తమితి మనసి నిధాయాహ –
అథర్వాఙ్గిరసేతి ।
కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్య, అగ్నౌ హుతమమృతమథర్వమన్త్రా ఆదిత్యమణ్డలం నయన్తీత్యన్వయః।
ఇతిహాసపురాణమన్త్రప్రయోగయోగ్యం కర్మాహ –
తథాశ్వమేధేతి ।
కర్మకుసుమాదాహృత్యేత్యనుషఙ్గాల్లభ్యతే।
నను కథమితిహాసాదిమన్త్రాణాం వాచస్తోమసంబన్ధోఽత ఆహ –
అశ్వమేధేతి ।
పారిప్లవః యదృచ్ఛయా బుద్ధిస్థమన్త్రశంసనమ్। సర్వాణ్యాఖ్యానాని పారిప్లవే శంసన్తీతి శ్రవణాదైతిహాసికాన్యపి గృహ్యన్త ఇతి భావః। వికల్పేనాత్ర విజ్ఞేయం పుష్పభ్రమరచిన్తనమ్। ఇతిహాసపురాణస్థమథ వాఽథర్వవేదగమ్॥ న చ యథాశ్రుతం శక్యం ఘటయితుమ్; ఇతిహాసపురాణాథర్వణమన్త్రయోః అసాధారణసంబన్ధాభావాదతః కుసుసమధుకరచిన్తనైకప్రయోజనానాం కర్మమన్త్రాణామగత్యా వికల్ప ఇతి। అథ యేఽస్యోర్ధ్వా రశ్మయస్తా ఎవాస్యోర్ధ్వా మధునాడ్యో గుహ్యా ఎవాదేశా మధుకృతో బ్రహ్మైవ పుష్పమితి।
పఞ్చమపర్యాయం వ్యాచష్టే –
ఊర్ధ్వా ఇతి ।
ఆదిశ్యన్త ఇత్యాదేశా ఉపాసనాని తేషాం భ్రమరాణాం గోప్యానామాశ్రయత్వాన్నాడీనాం గోప్యత్వముక్తమ్।
వ్యాఖ్యాతాం మధువిద్యాముపసంహరతి –
తా ఎతా ఇతి ।
నాడీనిర్దేశోఽమృతాద్యుపలక్షణార్థః।
యశ ఆద్యమృతస్యాచాక్షుషత్వాద్దృష్ట్వేతి జ్ఞానమాత్ర వివక్షేత్యాహ –
ఉపలభ్యేతి ।
శ్రుతావిన్ద్రియమితి తత్సాకల్యవివక్షా, ఇన్ద్రియమాత్రసంబన్ధస్య సిద్ధత్వేన ఫలత్వాభావాదిత్యాహ –
ఇన్ద్రియసాకల్యేతి ।
అన్నం చ తదాద్యమత్తుం యోగ్యం వస్వాద్యుపజీవ్యాన్యమృతాని।
విజానతామిత్యాదిభాష్యార్థమాహ –
న కేవలమితి ।
ఎకస్మిన్నాదిత్యే ఉపాస్యోపాసకభావో విరుద్ధః, వస్వాదౌ తు స చ ప్రాప్యప్రాపకభావశ్చేత్యర్థః॥౩౧॥ దేవాదీనాం సర్వేషాం సర్వావిద్యాసు కిమధికారః, ఉత యథాసంభవమితి వికల్ప్య ప్రతమం నిరస్య ద్వితీయం శఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
భాష్యే వాక్యశేషప్రసిద్ధిః। పురస్తాదుదేతా పశ్చాదస్తమేతేత్యాదిః। హే ఇన్ద్ర, తే దక్షిణం హస్తం జగృభ్మ గృహీతవన్తో వయమ్ ఇమే రోదసీ ఇన్ద్ర యది గృహ్ణసి, తర్హి తే తవ కాశిర్ముష్టిః ముష్టౌ సంమాత ఇత్యర్థః।
ముష్టిప్రకారమభినయతి –
ఇదితి ।
ఇత్థమిత్యర్థః। తువిగ్రీవః పృథుగ్రీవః। వపాచ్ఛిద్రం సావకాశోదర ఇత్యర్థః। అత ఎవ అన్ధసోఽన్నస్యోపయుక్తస్య మదే హర్షే సతి ఇన్ద్రో వృత్రాణి శత్రూన్ జిఘ్నతే హతవానితి। ప్రస్థితస్యోపకల్పితస్య పక్వస్య హవిషో భాగమద్ధి సోమస్య సుతస్య భాగం పిబ చేత్యర్థః। ఈశనామైశ్వర్యం దేవతాయా దర్శయతీత్యనుషఙ్గః। ఇన్ద్రో దివః స్వర్గస్యేశే ఈష్టే ఇతి సర్వత్రానుషఙ్గః। అపాం పాతాలస్య। వృధాం వీరుధాం స్థావరాణామ్। మేధిరాణాం మేధావతాం జఙ్గమానామితి యావత్। ప్రాప్తస్య రక్షణే క్షేమే యోగే చాప్రాప్తప్రాపణే ఇన్ద్ర ఈష్టేఽతో హవ్య ఇన్ద్రో యష్టవ్య ఇత్యర్థః। హే ఇన్ద్ర, జగతో జఙ్గమస్య తస్థుషః స్థావరస్య చేశానం స్వర్దృశం దివ్యజ్ఞానం త్వాం స్తుమ ఇత్యర్థః। వరివసితారం పూజయితుమ్। ఆహుతిభిః హుతాదౌ దేవాన్ ప్రీణయతి। హుతమదన్తీతి హుతాదః। తస్మై హోత్రే ప్రీతా దేవా ఇషమన్నమూర్జం బలం చ ప్రయచ్ఛన్తీతి। విగ్రహో హవిషాం భోగ ఐశ్వర్యం చ ప్రసన్నతా।
ఫలప్రదానమిత్యేతత్పఞ్చకం విగ్రహాదికమ్॥ యే సిద్ధవాదినో మన్త్రా న తే విధిక్షమా ఇతి తత్స్వరూపమేవ శ్రుత్యాదిభిః ఐన్ద్ర్యాత్యాదిభిస్తత్ర తత్ర కర్మణి వినియుజ్యతే, అతో న ప్రమాణం చేత్తర్హి కిముచ్చారణమాత్రోపయోగా అవివక్షితార్థాః? నేత్యాహ –
దృష్టే ప్రకారే ఇతి ।
నన్వనధిగతమేయాభావే కథం దృష్టార్థత్వమ్, అత ఆహ –
దృష్టశ్చేతి ।
ప్రయోగసమవేతో ద్రవ్యదేవతాదిః స చ విధిభిర్జ్ఞాత ఇతి స్మార్యః। మన్త్రాశ్చ విధయ ఇవ నిరపేక్షా దేవతాద్యభిదధతీతి నాప్రమాణమ్।
నను స్మృతేరవిహితాయాః కథం ద్వారత్వమత ఆహ –
స్మృత్వా చేతి ।
సామర్థ్యాద్ ద్వారతేత్యర్థః।
నను యథా దేవతాస్మరణే మన్త్రాణాం తాత్పర్యమ్, ఎవం దేవతావిగ్రహాదావప్యస్తు, విగ్రహాదేరపి మన్త్రపదైరవగమాదత ఆహ –
ఔత్సర్గికీ చేతి ।
ఉద్దిశ్య త్యాగస్య హి దేవతాస్వరూపమేవాపేక్షితం, న విగ్రహాది, తద్బోధకపదానాం తు ఉత్సర్గప్రాప్తమప్యర్థపరత్వం విధ్యనపేక్షితత్వాదపోద్యత ఇత్యర్థః॥౩౨॥ శ్విత్రీ త్వగామయత్వాన్। నిర్ణేజనం శోధనమ్। శ్వేతో వస్త్రం ధావతి శోధయతీతి వివక్షాయామితః శ్వా ధావతి గచ్ఛతీతి నార్థధీరితి।
వేదేఽపి న తాత్పర్యాద్ వినాఽర్థధీరిత్యాహ –
న చేతి ।
యది తాత్పర్యాచ్ఛాబ్దధీః, తర్హి ప్రత్యక్షాదిష్వపి తథా స్యాదత ఆహ –
న పునరితి ।
భాష్యకృద్భిః నిషేధేషు పదాన్వయైక్యాదవన్తరవాక్యస్య అగ్రహణమిత్యుక్తమయుక్తమ్; సాధ్యావిశిష్టత్వాదిత్యాశఙ్క్యాన్వయభేదే దణ్డం నఞ్పదవైయర్థ్యాపత్తిమాహ –
అయమభిసన్ధిరితి ।
అన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ –
న హీతి ।
ఉపసంహరతి –
వాక్యార్థే త్వితి ।
మా భూత్ స్వార్థమాత్రాభిధానే పర్యవసానం, కిమతః? తత్రాహ –
న చ నఞ్వతీతి ।
ఎవం పదైకవాక్యతాం సోదాహరణం దర్శయిత్వా విధ్యర్థవాదేషు వాక్యైకవాక్యతామాహ –
యత్ర త్వితి ।
నను - విధిద్వయస్యైషా వాక్యైకవాక్యతాఽత ఆహ –
లోకానుసారత ఇతి ।
క్రయ్యా గౌర్దేవదత్తీయా యతో బహుక్షీరేత్యాదౌ బహుక్షీరత్వాదేః ఆప్తవాక్యావగతేః విధ్యర్థవాదయోరప్యస్తి వాక్యైకవాక్యతేత్యర్థః।
నను కార్యాన్విత ఎవ పదార్థస్తత్కుతోఽర్థవాదపదానాం పృథగన్వయోఽత ఆహ –
భూతార్థేతి ।
కుతశ్చిద్ధేతోరితి ।
యో వాక్యస్య వాక్యాన్తరైకవాక్యత్వే హేతుః సూచితస్తం వివృణోతి –
ఇహ హీతి ।
అనేన భిన్నవాక్యార్థపర్యవసాయినాం పదానాం కా ను ఖల్వపేక్షితి శఙ్కా వార్యతే। స్వాధ్యాయవిధిః స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యం వేదరాశిం పురుషార్థప్రకాశకతాం యది నానేష్యాద్ న ప్రాపయేత్, తతో భూతార్థమాత్రపర్యవసితాః సన్తోఽర్థవాదా విధ్యుద్దేశేనేకవాక్యతాం నాగమిష్యన్ న గచ్ఛేయుః। ప్రాపయతి త్వధ్యయనవిధిర్వేదస్య పురుషార్థతామ్, తస్మాదేకవాక్యతాం ప్రాప్నుయురిత్యర్థః।
నను యది లక్షణాయామభిధేయవివక్షా, కథం తర్హి విరుద్ధార్థార్థవాదేషు సా స్యాత్? తత్రాభిధేయస్య విరుద్ధత్వాదేవ వివక్షానుపపత్తేస్తత్రాహ –
అత ఎవేతి ।
అథవాఽర్థవాదేషు స్వార్థవివక్షాయా ఇదం గమకముక్తమ్, ఇతరథా హి గౌణాలమ్బనచిన్తా ముధా స్యాదితి। యథా ప్రమాణాన్తరావిరోధః తథాఽసూత్రయత్ గుణవాదస్త్వితి సూత్రేణ(జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౧౦)। యథా చ స్తుత్యర్థతా యేన గుణయోగేన స్తుత్యర్థతేత్యర్థః, తథాఽసూత్రయత్తత్సిద్ధి(జై.అ.౧.పా.౪.సూ.౨౨) రిత్యనేనేత్యర్థః॥ యజమానః ప్రస్తర ఇతి కిం విధిరుతార్థవాద ఇతి। విశయే విధిరపూర్వార్థలాభాదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః। యది ప్రస్తరకార్యే యజమానో విధీయేత, తదా ‘‘ప్రస్తరం ప్రహరతీ’’తి శాస్త్రాద్ యజమానోఽగ్నౌ హూయేత, తతః ప్రయోగో న సమాప్యేత। అథ యజమానకార్యే ప్రస్తరో విధీయేత, తదానీమశక్యవిధిః। న హి ప్రథమ-లూనదర్భముష్టిః ప్రస్తరః శక్నోతి చేతనయజమానకార్యం కర్తుమ్। తస్మాత్ప్రస్తరం బర్హిష ఉత్తరం సాదయతీత్యస్య విధేరర్థవాదః। ద్వితీయాదిముష్టిర్బర్హిః।
కథం తర్హి సామానాధికరణ్యమ్? అత్ర సూత్రం –
గుణవాదస్త్వితి ।
(జై.అ.౧.పా.౨.సూ.౧౦) కో గుణః? ఇత్యపేక్షాయాం చ తత్సిద్ధిరితి సూత్రమ్(జై.అ.౧.పా.౪.సూ.౨౨)। తస్య యజమానస్య కార్యం క్రతునిర్వృత్తిః తత్ప్రస్తరాదపి సిద్ధ్యతి। స హి జుహ్వాధారతయా క్రతుం నిర్వర్తయతి ఇతి। ఆదిత్యో యూప ఇత్యత్ర తేజస్విత్వం గుణః; తేజసా ఘృతేన యూపస్యోక్తత్వాదితి।
నను విరుద్ధార్థార్థవాదేషు కథమభిధేయావినాభావనిమిత్తా ప్రాశస్త్యలక్షణా? విరోధాదేవాభిధేయాభావాదత ఆహ –
తస్మాద్యత్రేతి ।
యజమానాదిశబ్దైః తత్సిద్ధ్యాది లక్ష్యతే, తతశ్చ ప్రాశస్త్యమిత్యర్థః। లక్షితేన యల్లక్ష్యం తదప్యభిధేయేనావినాభూతమేవ; తదవినాభూతం ప్రత్యవినాభూతత్వాత్।
నన్వనువాదకార్థవాదానామప్రమాణకత్వాత్కథం విధిభిర్వాక్యైకవాక్యతాఽత ఆహ –
యత్ర త్వితి ।
న స్మృతివత్సాపేక్షత్వం; కింతు ప్రత్యక్షాదిభిస్తుల్యవిషయత్వమ్। న చైతావతా భవత్యప్రమాణతా; ప్రత్యక్షానుమానయోరపి తుల్యవిషయత్వాదిత్యర్థః।
తర్హి కథమనువాదకత్వప్రసిద్ధిరత ఆహ –
ప్రమాత్రపేక్షయేతి ।
ప్రమాతరి చరమప్రత్యయాధాయకత్వాత్ ఆశ్రయస్యానువాదకత్వసిద్ధిరిత్యర్థః।
యది మానాన్తరసిద్ధార్థత్వేఽప్యర్థవాదానామనపేక్షత్వమ్, తర్హి విరుద్ధార్థానామపి తదస్తు; గౌణార్థత్వేన కిమ్? ఇతి శఙ్కతే –
నన్వేవమితి ।
తత్పరతయా నిరవకాశా వేదాన్తా బాధన్తే విరోధి ప్రత్యక్షాది, నార్థవాదాః; అతత్పరత్వేన సావకాశత్వాదితి విశేషేణ ప్రతిబన్దీం పరిహరతి –
అత్రోచ్యత ఇత్యాదినా ।
ఇష్టప్రసఙ్గతామాహ –
అద్ధేతి ।
విధ్యన్వితోఽర్థవాదో మహావాక్యీభూయ ప్రాశస్త్యం బోధయతి, స్వరూపేణ త్వవాన్తరవాక్యీభూయ విగ్రహాది వక్తీత్యర్థః। వాక్యద్విత్వమేష్టుమశక్యమ్; ప్రత్యర్థం తాత్పర్యభేదేన వాక్యవృత్తిప్రసఙ్గాత్।
ఆవృత్తిం చ పౌరుషేయీం వేదో నానుమన్యేతేతి శఙ్కతే –
తథా సతీతి ।
న వజ్రహస్తేన్ద్రదేవతాత్వాత్ ప్రశస్తమైన్ద్రం దధి, వజ్రహస్తశ్చ సోఽస్తీత్యావృత్తిం బ్రూమః, కిన్తు స్తోతుమేవ యోఽర్థోఽర్థవాదేనాశ్రితస్తం నోపేక్షామహ ఇతి పరిహరతి –
నేతి ।
నను తాత్పర్యాభావే శబ్దాత్కథం ద్వారభూతవిగ్రహాదిప్రమితిరిత్యాశఙ్క్య వ్యాప్తిం ప్రశిథిలయతి –
న చేతి ।
యద్వాక్యం యత్రార్థే న తత్పరం తత్ర తదప్రమాణం చేత్, తర్హి విశిష్టవిధేర్విశిష్టపరత్వం న స్యాత్। తస్య హి, విశేషణేష్వపి నాగృహీతవిశేషణన్యాయేన ప్రామాణ్యం వాచ్యమ్। న చ తేషు తాత్పర్యమ్; ప్రతివిశేషణమావృత్త్యాపాతాత్। తథా చ విశేషణప్రమితౌ విశిష్టేఽప్రామాణ్యాపాతాదితి। నను విశిష్టవిధిరపర్యతస్యన్ విశేషణవిధీనాక్షిపతీత్యార్థికా విశేషణవిధయః కల్ప్యన్తే, అతో న వాక్యభేదః। యథాఽఽహుః - శ్రూయమాణస్య వాక్యస్య న్యూనాధికవికల్పనే। లక్షణావాక్యభేదాదిదోషో నానుమితే హ్యసౌ’ ఇతి।
ఎవం శఙ్కిత్వా పరిహరతి –
విశిష్టవిషయత్వేనేతి ।
ప్రతీతో హి విశిష్టవిధిర్విశేషణవిధీనాక్షిపేత్, తత్ప్రతీతిరేవ న విశేషణప్రతీతిమన్తరేణేతి ఇతరేతరాశ్రయ ఇతి భావః। నను పదైః పదార్థా యోగ్యతాదివశేన విశేషణవిశేష్యభూతా లోకతోఽవగమ్యన్తే, తదవగతౌ చ ప్రతీతో విశిష్టవిధిరాక్షేప్తా విశేషణవిధీనామ్। సత్యమ్; న సర్వత్ర విశేషణం లోకసిద్ధమితి శక్యం వక్తుమ్। క్వచిద్ధి వాక్యైకగమ్యమపి విశేషణం భవతి। ‘యథైతస్యైవ రేవతీషు వారవన్తీయమగ్నిష్టోమసామ కృత్వా పశుకామో హ్యేతేన యజేతే’తి।
అత్ర హి విశిష్టవిధౌ రేవతీనామృచాం వారవన్తీయసామ్నశ్చ సంబన్ధో విశేషణం వాక్యైకగమ్యమ్ ఇతి భావేనోపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
నన్వర్థవాదా మానన్తారాపేక్షాః సిద్ధార్థత్వాత్ పుంవాక్యవత్। న చ దేవతావిగ్రహాదౌ మానాన్తరమస్తీత్యప్రమాణ్యమ్।
యద్ధి సాపేక్షం తన్మూలమానరహితమప్రమాణమిత్యత ఆహ –
న చ భూతార్థమపీతి ।
వాక్యస్య సతః సాపేక్షత్వే పౌరుషేయత్వముపాధిరితి సమన్వయసూత్రే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౪) ఉక్తమిత్యర్థః।
యది విధేః ప్రాశస్త్యపరా అప్యర్థవాదా భిన్నం వాక్యం, తర్హి న్యాయవిరోధ ఇత్యాహ –
స్యాదేతదితి ।
ద్వితీయే స్థితమ్ - ‘అర్థైకత్వాదేకం వాక్యం సాకాఙ్క్షం చేద్విభాగే’ స్యాత్ (జై.సూ.అ.౨.పా.౧.సూ.౪౬)। దేవస్య త్వా సవితుః ప్రసవే ఇతి మన్త్ర ఎకం వాక్యం భిన్నం వేతి సంశయే పదానామర్థభేదాత్సముదాయస్యావాచకత్వాద్భిన్నమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే। ఎకప్రయోజనోపయోగివిశిష్టార్థస్యైక్యాత్ తద్బోధకపదాన్యేకం వాక్యమ్। తచ్చ తర్హ్యేవ స్యాద్యద్ది పదవిభాగే సతి పదవృన్దం సాకాఙ్క్షం భవేత్। ‘‘భగో వాం విభజత్వర్యమా వాం విభజ’’త్విత్యత్ర సత్యపి విభజత్యర్థైకత్వే అనాకాఙ్క్షత్వేన వాక్యభేదాత్, ‘స్యోనం తే సదనం కృణోమి తస్మిన్సీదే’త్యత్ర సత్యపి సాకాఙ్క్షాత్వేఽర్థభేదేన వాక్యభేదాత్। ఎకత్ర హి సదనకరణం ప్రకాశ్యమన్యత్ర పురోడాశప్రతిష్ఠాపనమితి వాక్యభేదోఽత ఉభయం సూచితమ్। తాత్పర్యైక్యేఽపి వాక్యభేదాభ్యుపగమ ఎతదధికరణవిరుద్ధ ఇత్యర్థః।
పరిహరతి –
నేతి ।
యథా హి సత్యపి వాక్యైక్యే ప్రయాజాదివాక్యానామ్ అవాన్తరభేద ఎవమర్థవాదానామప్యస్తు। త్వయాఽపి హి స్తుతిం లక్షయితుం తత్తత్పదార్థవిశిష్టైకపదార్థప్రతీతిరభ్యుపేయా, అన్యథాఽభిధేయావినాభావో న స్యాద్ ఇత్యుక్తత్వాత్। తథా చ తస్యాం పర్యవస్యన్త్వర్థవాదాస్తతో విధ్యేకవాక్యతాం చ యాన్త్వితి భావః।
ఎవం తర్హి ప్రయాజాదివాక్యానామర్థవాదవాక్యానాం చ కో భేదోఽత ఆహ –
స త్వితి ।
స్తుతిప్రతిపత్తిద్వారం విగ్రహాది, ప్రయాజాది తు నాన్యప్రతీతౌ ద్వారమ్, కిన్తు తద్ ద్వారి। స్వయం తాత్పర్యవిషయ ఇతి యావత్।
యది విధ్యేకవాక్యత్వేఽప్యర్థవాదేషు పృథక్పదార్థసంసర్గప్రతీతేః వాక్యభేదః తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కిత్వా ప్రతీతిపర్యవసానతదభావాభ్యాం వైషమ్యమాహ –
నన్వేవం సతీత్యాదినా ।
యద్యర్థవాదేషు ద్వారభూతార్థభేదాద్ వాక్యభేదస్తదాఽప్యతిప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
న చ ద్వాభ్యామిత్యాదినా ।
పఞ్చ షడ్ వా పదాన్యస్యేతి పఞ్చషట్పదవత్। అరుణయేత్యాది వాక్యమ్। అత్ర నావాన్తరవాక్యభేదప్రసఙ్గః; విశేషణానాం భేదేఽపి విశేష్యకయాదేః ఎకత్వాత్తస్య చ గుణానురోధేనావృత్త్యయోగాత్। గుణా ఎవ తస్మిన్ సముచ్చేయా ఇత్యేకవాక్యతేత్యర్థః।
విశేష్యైక్యే విశేషణభేదేఽపి న వాక్యభేద ఇత్యేతద్వ్యతిరేకప్రదర్శనేనోపపాదయతి –
ప్రధానభేదే త్వితి ।
‘‘ఆయుర్యజ్ఞేన కల్పతాం ప్రాణో యజ్ఞేన కల్పతా’’ మిత్యాదౌ హి ప్రధానభేదాద్వాక్యభేదః తదభావాదరుణాదావేకవాక్యతోపపత్తేర్న ప్రతిబన్ధావకాశ ఇతి। నన్వతత్పరాదపి వేదాదర్థః ప్రమీయేత, స యది తాత్పర్యగమ్యార్థోపయోగీ విశిష్టవిధావివ విశేషణం దేవతావిగ్రహాది తు న తథేతి శఙ్కాపనుత్త్యర్థమపి చేత్యాది భాష్యమ్।
తదాదాయ వ్యాఖ్యాతి –
దేవతాముద్దిశ్యేత్యాదినా ।
నను దేవతా ఆరోపితోల్లిఖ్యతాం తత్రాహ –
రూపాన్తరేతి ।
అస్యైవ ప్రపఞ్చో ననూద్దేశ ఇత్యాదిచోద్యపరిహారౌ।
దృష్టానుసారాచ్చ చేతనా దేవతేత్యాహ –
తదేవమితి ।
శబ్దమాత్రత్వే తు నైవమిత్యాహ –
అచేతనస్యేతి ।
దేవతాతః ఫలోత్పత్తౌ శ్రుతహానిమాశఙ్క్యాహ –
న చైవమితి ।
యజేత స్వర్గకామ ఇత్యస్య హి యాగేన స్వర్గం భావయేదిత్యర్థః। తత్ర యాగభావనాయాః ఫలవత్త్వం శ్రుతమ్। అర్థాచ్చ యాగస్య భావనాం ప్రతి తదీయఫలాంశం వా ప్రతి కరణత్వం శ్రుతం యత్ తన్న హాతవ్యమ్।
అత్ర హేతుమాహ –
యాగేతి ।
నవమే స్థితమ్ - ‘దేవతా వా ప్రయోజయేదతిథివద్భోజనస్య తదర్థత్వాత్’ (జై.సూ.స్.౬.పా.౧.సూ.౬) దేవతా ధర్మాన్ ప్రయోజయేదతిథివద్భోజనస్య యాగస్య తదర్థత్వాద్ యథాఽతిథిప్రీత్యర్థా ధర్మా ఇతి ప్రాప్తే - అపి వేతి (జై.సూ.అ.౬.పా.౧.సూ.౬) రాద్ధాన్తః। యజ్ఞకర్మ ప్రధానమఙ్గగ్రాహి , న దేవతా; యజేన స్వర్గకామ ఇతి యాగగతఫలసాధనతాయాః శబ్దపూర్వత్వాత్। దేవతా తూద్దేశ్యా భూతత్వాద్భవ్యస్య యాగస్య గుణ ఇతి తద్గుణత్వే దేవతాశబ్దో వర్తత ఇతి। తదస్మన్మతే ఽప్యవిరుద్ధమ్; గునత్వస్వీకారాదిత్యర్థః॥౩౩॥ ఎత ఇతీతి సన్నిహితవాచి - ఎతశబ్దో దేవానాం కరణేష్వనుగ్రాహకత్వేన సన్నిహితానా స్మారకః। అసృగ్ రుధిరమ్। తత్ప్రధానదేహరమణాన్మనుష్యాణామసృగ్రశబ్దః। ఇన్దుమణ్డలస్థపితౄణామిన్దుశబ్దః। పవిత్రం సోమం స్వాన్తస్తిరస్కుర్వతా గ్రహాణాం తిరఃపవిత్రశబ్దః। ఋచో ఽస్తువతాం స్తోత్రాణాం గీతిరూపాణాం శవశబ్దః। స్తోత్రానన్తరం ప్రయోగం విశతాం శాస్త్రాణాం విశ్వశబ్దః। వ్యాపివస్తువాచ్యభిశబ్దయుక్తోఽభిసౌభగేతిశబ్దోఽన్యాసాం ప్రజానాం స్మారక ఇతి॥ స మనసేతి। స ప్రజాపతిర్మనసా సహ వాచం మిథునభావం సమభవదభావయత్। త్రయీప్రకాశితాం సృష్టిం మనసాఽఽలోచితవానిత్యర్థః। నామ రూపం చేతి స్మృతౌ నిష్పన్నకర్మణామనుష్ఠాపనముక్తమ్। సర్వేషాం త్విత్యత్ర కర్మణామేవ సృష్టిరితి వివేకః॥ యజ్ఞేనేతి పుణ్యేన వాచో వేదస్య పదవీయమ్। భావప్రధానో నిర్దేశః। పదవీయతాం మార్గయోగ్యతాం వేదగ్రహణయోగ్యతామిత్యేతత్। ఆయన్ ఆప్తవన్తః। తతః ఋషిషు ప్రవిష్టాం తాం వాచమన్వవిన్దన్ అనులబ్ధవన్తః। యదా। సుప్త ఇత్యత్ర ప్రాణః పరమాత్మా సర్వే ప్రాణాశ్చక్షురాదయః తేభ్యోఽనన్తరం తదనుగ్రాహకా ఆదిత్యాదిదేవాః। తతో లోకా విషయాః। ఇహ వాక్యే కల్పితస్య అజ్ఞాతసత్త్వాభావాత్ ప్రతీత్యప్రతీతిభ్యాముత్పత్తిలయాభిధానమ్। వ్యావహారికసత్త్వే శ్రుతేరనాస్థా॥
యో బ్రహ్మాణమితి ।
ప్రహిణోతి ।
దదాతి ఆత్మాకారబుద్ధౌ ప్రకాశత ఇతి తథోక్తః। తత్త్వమస్యాదివాక్యజబుద్ధివిషయమిత్యేతత్। దశతయ్యో దశమణ్డలాత్మకః ఋగ్వేదః, తత్ర భవా దాశతయ్యః।
యో హ వా ఇతి ।
ఆర్షేయమృషిసంబన్ధః। బ్రాహ్మణం వినియోగః। ఆర్షేయాదీన్యవిదితాని యస్య మన్త్రస్య స తథాఽధ్యాపయతి అధ్యయనం కారయతి। స్థాణుం స్థావరమ్। గర్తమ్ నరకమ్। శర్వర్యన్తే ప్రలయాన్తే। పర్యయే పర్యాయే। చక్షురాద్యభిమానినో దేవాః సాంప్రతైః తుల్యాః॥ తదితి తత్ర బ్రహ్మవేదనాత్సర్వభావ ఇతి స్థితే యో యో దేవానాం మధ్యే ప్రతిబుద్ధవానాత్మానమహం బ్రహ్మాస్మీతి స ప్రతిబోద్ధైవ తద్ బ్రహ్మాభవత్॥
తే హోచురితి ।
తే దేవా అసురాశ్చోచుః కిలాన్యోన్యం హన్త యద్యనుమతిర్భవతాం, తర్హి తమాత్మానం విచారయామః, యమాత్మానం విచారణాపూర్వం జ్ఞాత్వా సర్వాన్ లోకాన్ కామాన్ ఫలాని చాప్నోతి ఇత్యుక్త్వా విద్యాగ్రహణార్థమ్ ఇన్ద్రవిరోచనౌ దేవాసురరాజౌ ప్రజాపతిసకాశమాజగ్మతుః॥ పృథ్వ్యాప్యేతి పాదతలమారభ్యాజానోః, జానోరారభ్యానాభి, నాభేరారభ్యాగ్రీవం, గ్రీవాయా ఆకేశప్రరోహదేశం తతశ్చాబ్రహ్మరన్ధ్రం క్రమేణ పృథివ్యాదిభూతధారణయా పృథివ్యాదిపఞ్చాత్మకే భూతగణే సముత్థితే జితే సతి యోగగుణే చ అణిమాదౌ ప్రవృత్తే యోగాభివ్యక్తాగ్నిమయం తేజోమయం బ్రహ్మ శరీరం ప్రాప్తస్య యోగినో న జరాదీత్యర్థః। తథా చావోచన్నాచార్యాః ప్రపఞ్చసారే - అవనిజలానలమారుతవిహాయసాం శక్తిభిశ్చ తద్బింబైః। సారూప్యమాత్మనశ్చ ప్రతినీత్వా తత్తదాశు జయతి సుధీః॥ ఇతి। బిమ్బాని భూతమణ్డలాని। తచ్ఛక్తయశ్చ నివృత్త్యాద్యాస్తత్రైవోక్తాః।
శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి॥౩౪॥ బ్రహ్మవిద్యా శూద్రాధికారా న వేత్యధ్యయనస్య ప్రధానకర్మత్వసంస్కారకర్మత్వాభ్యాం సంశయే పూర్వమ్ అత్రైవర్ణికదేవానా తద్యో య ఇతి లిఙ్గాదధికార ఉక్తస్తద్వద్విద్యాధికారిణః శూద్రశబ్దేన పరామర్శలిఙ్గాచ్ఛూద్రస్యాప్యధికార ఇతి సఙ్గతిం భాష్యారూఢామాహ –
అవాన్తరేతి ।
పూర్వపక్షమాహ –
నిర్మృష్టేతి ।
ఆగన్తుకం శాస్త్రీయమ్।
అధికారలక్షణ ఎవావైద్యత్వాదభావః కర్మణి స్యాత్ (జై.సూ.అ.౬.పా.సూ.౩౭) ఇత్యనధీయానస్యానధికార ఇతి స్థితత్వాద్గతార్థతామాశఙ్కతే –
అధ్యయనేతి ।
ఎతద్ న హి ఆహవనీయాదిరహితేన విద్యా వేదితుం న శక్యత ఇతి భాష్యం వ్యాచక్షాణః పరిహరతి –
హన్తేతి ।
తత్రానగ్నేరగ్నిసాధ్యే కర్మణ్యనధికార స్థితోఽవైద్యత్వమ్ అభ్యుచ్చయమాత్రమ్; అభ్యుచ్చయత్వం చాధ్యయనవిధేః పురుషార్థత్వశఙ్క్యాయాః తత్రానిరాసాత్, ఇహ సంస్కారపరామర్శాదిత్యాదిసూత్రైరధ్యయనవిధేః సంస్కారకర్మవిషయత్వసమర్థనాచ్చ। అతోఽనగ్నీనామపి శూద్రాణామగ్న్యసాధ్యాయాం విద్యాయామధికార ఇతి శఙ్కాయా న గతార్థత్వమిత్యర్థః।
నను కర్మణ్యగ్నివద్విద్యామధ్యయనం హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
అగ్నిః కర్మహేతుః, స చ న శూద్రస్య, అధ్యయనం తు విద్యాయామనియతో హేతుః సంభవతి చ శూద్రస్యేత్యుపపాదయతి –
యత ఇత్యాదినా ।
ఆహవనీయాదిసాధ్యే కర్మణి శూద్రస్య నాధికార ఇత్యేతద్యతః కారణాద్ యుక్తం, యతశ్చ విద్యాయాం శూద్రస్యాసంభవిసాధనమలౌకికం నాస్తి, తతస్త్వదుక్తమసాంప్రతమితి యోజనా।
అగ్నేః కర్మసూపయోగమాహ –
యదాహవనీయే ఇతి ।
నను వ్రీహివదాహవనీయోఽస్తు శూద్రస్య నేత్యాహ –
తద్రూపస్యేతి ।
సంస్కృతోఽగ్నిరాహవనీయః; స చాలౌకిక ఇత్యప్రకరణాధీతాద్వాక్యవిహితాధానాదేవ లభ్య ఇత్యర్థః। ఆధానమపి ద్విజాతిసంబద్ధం యది క్రతుం కఞ్చిదారభ్య విధీయేత, తర్హి క్రత్వన్తరే శూద్రోఽధిక్రియేత, న త్వేతదస్తి; తస్యాగ్నిద్వారా సర్వక్రతుసాధారణ్యాత్ ఇత్యేవమనారభ్యాధీతగ్రహణమ్।
ఆధానమప్యస్తు శూద్రస్య, నేత్యాహ –
ఆధానస్య చేతి ।
వసన్తాదివాక్యేనేత్యర్థః।
విద్యాయామలౌకికం సాధనం నాస్తీత్యసిద్ధమధ్యయనక్రియాయా లౌకికత్వేఽపి తన్నియమస్య వైధత్వాదితి శఙ్కాం పరిహరతి –
న వికల్పాసహత్వాదితి ।
నానోపాయసాధ్యేఽక్షరాధిగమేఽధ్యయనం నియమ్యమానం పురుషార్థే తస్మిన్నియమ్యేతోత క్రత్వర్థే ఇతి వికల్ప్య ద్వితీయం నిరస్యతి –
న తావదితి ।
అధ్యయనియమస్య క్రత్వర్థాశ్రితత్వం ప్రకరణాద్వాక్యాద్వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
న చాఽనారభ్యేతి ।
వ్యాప్తయా హి జుహ్వా క్రతౌ వ్యాపకే బుద్ధిస్థీకృతే వాక్యం పర్ణతాం క్రతునా సంబన్ధయతి, స్వాధ్యాయస్తు స్వశాఖాత్మకోఽవయవీ న కర్మవిశేషేణ వ్యాప్త ఇత్యనుపస్థాపితే కర్మణి కథం వాక్యమధ్యయనస్య కర్మసబన్ధం బ్రూయాదిత్యర్థః।
నన్వజ్ఞాతోపాయే కథం పురుషేచ్ఛాతః ప్రవృత్తిరత ఆహ –
తదుపాయేఽపి హీతి ।
ఫలమభిలషస్తదుపాయమప్యనుష్ఠేయం మన్యతే, విశేషం తు న వేదేతి।
తర్హి కరణార్థేతికర్తవ్యతాయామపి సామాన్యప్రవృత్తిరిచ్ఛాధీనేత్యాశఙ్క్యాహ –
ఇతికర్తవ్యతాస్వితి ।
అనధిగతః కరణవిశేషో విధితో యేన పుంసా స ఇతికర్తవ్యతాసు న ఘటతే న చేష్టతే। న హి కరణసామాన్యమితికర్తవ్యతోపకార్యం, కిం తు విహితః కథంభావాకాఙ్క్షః కరణవిశేషః, తత్ర య యదఙ్గం సామాన్యతో యచ్చ విశేషతస్తత్ర సర్వత్ర విధ్యధీనైవ ప్రవృత్తిరిత్యర్థః।
నను కథం విధ్యధీనప్రవృత్తికతా క్రత్వర్థతా క్రతువిధ్యోర్భేదాదత ఆహ –
క్రతురితి హీతి ।
క్రతురితి శబ్దో విషయేణ క్రతునా తదభిధాయకం విషయిణం విధిశబ్దం పరామృశతి లక్షణయేత్యర్థః। అర్థ్యతే జ్ఞాయతే।
మా భూవన్నధ్యయనాదయః పుమర్థాః, మా భూచ్చ తదాశ్రితోఽదృష్టనియమోఽర్థావబోధే తు దృష్టే ఎవాధ్యయనం నియమ్యతామత ఆహ –
యది చేతి ।
యస్మాన్న నియమవిధిరతోఽ పూర్వవిధిరిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
యదోపనయనాఙ్గకాధ్యయనవిధిః కామ్యః, తదా శూద్రస్య లౌకికాధ్యయనాదినా వేదగ్రహణమిత్యాహ –
తథా చేతి ।
ద్వౌ హీహ పూర్వపక్షౌ – సర్వత్ర శూద్రస్యాధికారః, సంవర్గవిద్యాయామేవ వేతి।
తత్రాద్యం ప్రదర్శ్య, స్వాధ్యాయవిధేర్నియామకత్వముపేత్యైవ ద్వితీయమాహ –
మా భూద్వేతి ।
వాక్యప్రకరణయోరభావేఽపి కల్పనాలాఘవేన సామర్థ్యలక్షణలిఙ్గేన చానుగృహీతస్తవ్యప్రత్యయః కర్మప్రాధాన్యమవగమయన్నధ్యయనస్య సంస్కారకర్మతామాపాదయతీత్యాహ –
తథాపీత్యాదినా ।
వినియోగః పదాన్వయః।
పరమ్పరయేతి ।
అక్షరావాప్తిపదార్థవ్యుత్పత్తివిచారపరయేత్యర్థః। అన్యతోఽనుష్ఠానతోఽపేక్షితమర్థబోధమిత్యర్థః।
అర్థబోధేఽధ్యయనస్య సామర్థ్యం దర్శయతి –
దృష్టశ్చేతి ।
సంస్కారోఽవాప్తిః।
సైవ దర్శ్యతే –
తేన హీతి ।
విపరివృత్త్యేతి ।
శ్రుతవినియోగాద్వ్యావృత్త్యేత్యర్థః।
వినియోగభఙ్గేనేతి ।
సువర్ణధారణేనేతి కృత్వేత్యర్థః।
యదవాది లిఖితపఠితవేదార్థబోధ ఇతి, తత్రాహ –
యదా చేతి ।
ఎవం శూద్రస్య విద్యాయామసామర్థ్యముక్త్వా శాస్త్రపర్యుదాసమాహ –
యజ్ఞ ఇతి ।
అతత్పరః శబ్దో నాజ్ఞాతార్థబోధీతి మతే మా భూల్లిఙ్గాదధికారసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తు కిం న స్యాదత ఆహ –
అస్మాకం త్వితి ।
అసతి బాధకేఽవగమాదర్థసత్తాసిద్ధిరుక్తా, విధినా చాపేక్ష్యత ఇతి సప్రయోజనతా।
శూద్రశబ్దస్యావయవృత్తిప్రదర్శనాయాఖ్యాయికాం శ్రౌతీమనుక్రామతి –
ఎవం కిలేత్యాదినా ।
జనశ్రుతస్యాపత్యం జానశ్రుతిః। పుత్రసంజ్ఞస్యాపత్యం పౌత్రః। తస్యాపత్యం పౌత్రాయణః। శ్రద్ధయార్థిభ్యో దేయం యస్య స తథా। పాక్యమన్నం బహు యస్య గృహే స తథా। శృఙ్గాటకాని చతుష్పథాః। శౌణ్డస్య శూరస్య। తదనుగ్రహాయ ఉత్తమవిద్యాజిజ్ఞాసాం కర్తుమ్। దోషేత్యవ్యయం రాత్రావిత్యర్థః। భల్లాక్ష భల్లాక్ష విరుద్ధలక్షణయాఽన్ధేత్యుపాలమ్భః। ఇత ఆరభ్య ద్యులోకే మా ప్రసాఙ్క్షీః ప్రసక్తిం మా కార్షీః, యది కరోషి, తర్హి తన్మధ్యప్రవిష్టం త్వాం తన్మా ధాక్షీన్మా దహతు, తద్ధక్ష్యతి వరాకో జానశ్రుతిరిత్యేకదేశద్వారోచ్యతే। ఎష తావద్వరాకః ఎనమల్పం । సన్తం కిమేతద్వచనమాత్థేత్యేతచ్ఛబ్దాన్వయః। యుజేర్ధాతోః కర్తరి అన్యేభ్యోఽపి దృశ్యన్త ఇతి క్వనిపి కృతే యుగ్వా। స్వారూఢం పురుషం దేశాన్తరేణ యునక్తీత్యర్థః। ఉద్భేలమపారం। చిన్తావిష్ట్స్య హి రాత్రిర్బహుర్భవతి। పిశునః సూచకః। వన్దారవః స్తావకాస్తేషాం వృన్దం సమూహః। ఎకపదే ఝటితి। యన్తారం సారథిమ్। విపినమరణ్యమ్। నగనికుఞ్జం పర్వతగుహా। పులినం సైకతమ్। బ్రాహ్మణాయనం బ్రాహ్మణవేషమ్। ధనాయా ధనేచ్ఛా శ్రుత్యుక్తనిష్కవ్యాఖ్యా హారమితి। అశ్వతరీభ్యాం యుక్తో రథస్తథోక్తః। ఆటోపః సంభ్రమః। అహ హారే త్వేతి పాఠో వ్యాఖ్యాతః। ఆహరే త్వేతి పాఠే త్వా ఇత్యస్యాత్ర వాక్యే న కేనాపి సంబన్ధ ఇత్యానర్థక్యమ్। శకటోక్తేః ప్రా వ్యాఖ్యాయామస్తి సంబన్ధీతి॥౩౪॥ ఎవం తావన్న్యాయబలేన శూద్రశబ్దలిఙ్గమన్యథా నీతమ్।
సంప్రతి శూద్రాధికారవారకబహులిఙ్గవిరోధాదపి తథేత్యాహ –
క్షత్రియత్వగతేశ్చేత్యారభ్య ఆ అధికరణసమాప్తేః।
నను కాపేయవాజ్యోఽభిప్రతారీ చిత్రరథ ఎవ కిం న స్యాదత ఆహ –
ఎష చేతి ।
నామభేదాదన్వత్వే సతి తద్వంశ్యత్వాత్తద్యాజకేన యాజ్యత్వమిథర్థః। యద్యపి క్షత్రయసమహి హారో న క్షత్రియత్వవ్యాప్తః కాపేయ ఎవ వ్యభిచారాత్తథాపి ద్యోతకతయా సంభావకః।
సర్వం చ వైదికం లిఙ్గమేవభ్దేత్యాహ –
సంభావ్యతే ఇతి ।
ఎవం తావద్వాక్యోపక్రమే సందేహమభ్యుపేత్యైవ వాక్యశేషాన్నిర్ణయః కృతః, ఇదానీం తు నైవ సందేహః; శూద్రశబ్దపరామర్శాత్ప్రాగేవ స హ క్షత్తారమువాచేత్యమాత్యప్రైషాదినా క్షత్రియత్వనిశ్చయాదిత్యాహ –
ఇతశ్చేతి ।
బహుదాయీ బహుపాక్య ఇతి హ్యర్థసంభవోఽధిగతః। అన్యే వదాన్యా దానశీలాః పృష్ఠే యస్య స తథా।
అర్థసంభవే చ నిమిత్తే యదైశ్వర్యం తస్య జానశ్రుతేరవగతం తత్ క్షత్రియస్య దృష్టమిత్యర్థః॥౩౫॥ ఆద్యసూత్రే ఎవాధ్యయననియమస్య సూత్రితత్వాత్ పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ –
న కేవలమితి ।
ఉపనీతస్య యదధ్యయనం తద్విధిపరామర్శ ఆలోచనమ్। ఉపనయనమధ్యయనాఙ్గమేకమ్, అపరం చ విద్యాప్రాప్తయే ఉపసదనాపరపర్యాయమస్తి। హీనవర్ణే రాజన్యాచార్యే ఔపమన్యవాదీనాం బ్రాహ్మణానాముపనయనం ‘‘తాన్హేతి’’ నిషిధ్యతే।
తత ఎవోత్తమవర్ణాచార్యలాభే తేషాముపనయనం ప్రాప్నోత్యన్యథాఽస్యైవ అప్రాప్తనిషేధతాపాతాదిత్యాహ –
యేషామితి ॥౩౬॥౩౭॥౩౮॥
తే హైతే భారద్వాజాదయః షడ్ ఋషయోఽపరం బ్రహ్మ పరత్వేనావగతవన్త ఇతి బ్రహ్మపరాః, తద్ధ్యానానుష్ఠాననిష్ఠాశ్చ బ్రహ్మనిష్ఠాః పరం చ పరమార్థం బ్రహ్మ అన్వేషమాణా ఎవ పిప్పలాదస్తజ్జిజ్ఞాసితం సర్వం వక్ష్యతీతి ప్రతిపేదిరే। తే చ తమేవ భగవన్తముపపసన్నాః తానౌపమన్యవాదీననుపనీయైతద్వైశ్వానరవిజ్ఞానమువాచ అశ్వపతీ రాజా। త్రపుజతుభ్యాం వఙ్గలాక్షాభ్యాం తప్తాభ్యామ్। ద్విజాతీనాం దానం సాధారణమ్, ప్రతిగ్రహస్తు బ్రాహ్మణస్యైవేతి వివక్షితమ్, న తు శూద్రస్యైవ దానం వార్యతే॥
కమ్పనాత్॥౩౯॥ అస్యానుప్రసక్తేనాపశూద్రవిచారేణ న సఙ్గతిరితి వ్యవహితేనోచ్యతే। శబ్దాదేవ ప్రమిత ఇత్యత్ర బ్రహ్మవాక్యే జీవానువాదో బ్రహ్మైక్యబోధేత్యుక్తమ్। ఇహ తు ప్రాణస్య స్వరూపేణ కల్పితస్య న బ్రహ్మైక్యసంభవో యతోఽనూద్యేత, తతస్తదుపాస్తివిధిరితి ప్రత్యవస్థీయతే। ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తీత్యత్ర నిరవేక్షకారణత్వపరైవకారశ్రవణాద్ బ్రహ్మపరత్వమ్, ఇహ తదభావదత ఎవ ప్రాణ ఇత్యనేనాగతార్థత్వమోపసంహారైకరూప్యస్యాస్పష్టత్వాచ్చ ప్రాతర్దనవిచారేణపీతి। స్యాదేతత్ - తదేవ శుక్రం తద్ బ్రహ్మేతి చ భయాదస్యాగ్నిస్తపతీతి చ ప్రాచీనపరాచీనవచనసందష్టతయా ఽస్య తదేకవాక్యత్వాదన్యత్ర ధర్మాదితి బ్రహ్మప్రకరణాచ్చ బ్రహ్మపరత్వావగతేః కథం పూర్వపక్షోత్థానమత ఆహ –
ప్రాణవజ్రేతి ।
వాయుపరిగ్రహే వజ్రశబ్దః శ్రుతివృత్తః స్యాదితి శ్రుతిః। ప్రాణశ్రుతిబలాద్వాయురాధ్యాత్మికః శారీరో వజ్రశ్రుతిబలాద్వాహ్యశ్చ వాయురత్ర ప్రతిపాద్యః। న హి ప్రాణమాత్రస్య వజ్రోద్యమనహేతునా। ఉభయోశ్చ చిన్తనమేకం సంవర్గవిద్యావదితి న వాక్యభేద ఇతి భావః।
సర్వశబ్దశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్యాహ పూర్వవాదీ –
యద్యపి చేతి ।
మణ్డూకప్లుత్యేతి ।
యథా మణ్డూకో బహూన్ విహాయ స్వపఙ్క్తిగతమణ్డూకం ప్రతి ప్లవతే ఎవం శబ్దాదితి ప్రతిజ్ఞా వ్యవహితాఽపి హేతునాఽనుషజ్యతే ఇత్యర్థః। శబ్దోఽత్ర సర్వశబ్దః।
సవాయుకస్య జగతః కమ్పయితృత్వముపపాదయతి –
బ్రహ్మణో హీతి ।
నను ప్రాణవజ్రశ్రుత్యోః స్వార్థత్యాగభయాత్సర్వశబ్దసంకోచ ఉక్తః, కథం సవాయుకజగత్ప్రతీతిరత ఆహ –
ఎతదుక్తమితి ।
ప్రధానస్యాఙ్క్షస్య వచనం ప్రకరణమితి ప్రకరణలక్షణం ప్రస్తుతే వర్తయతి –
యత్ఖల్వితి ।
పృష్టం జిజ్ఞాస్యత్వాత్ప్రధానం తస్య నియన్తృత్వాదీని ప్రతిపత్తావఙ్గాని ప్రతివచనేన నిరుప్యన్త ఇతి ప్రకరణసిద్ధిరిత్యర్థః। యదిదం కిం చ జగత్ తత్సర్వం ప్రాణే నిమిత్తే ఎజతి చేష్టతే। తచ్చ తత ఎవ నిఃసృతమ్ ఉత్పన్నమ్। తచ్చ ప్రాణసంజ్ఞం జగత్కారణం మహత్। విమేత్యస్మాజ్జగదితి భయమ్।
భయహేతుత్వం రూపయతి –
వజ్రమితి ।
ఉద్యతం వజ్రమిత్యర్థః। పూర్వపక్షే తు ప్రాణే నిమిత్తే మహద్భయహేతుర్వజ్రముద్యతం భవతీతి వ్యాఖ్యాతమ్। తథా చ ముఖ్యార్థో వజ్రశబ్దః। యది తు సిద్ధాన్తేఽపి బ్రహ్మణి నిమిత్తే వజ్రముద్యతమితి వ్యాఖ్యాయేత, తదాఽపి వజ్రశబ్ద ఉపలక్షణార్థః స్యాద్; వజ్రబ్రహ్మణోరసాధారణసంబన్ధాభావాదితి। వాయురేవ వ్యష్టిర్విశేషః। సమష్టిః సామాన్యమ్। శుక్రం జ్యోతిష్మత్। అస్యేశ్వరస్య భయాదగ్నిసూర్యౌ తపతః। ఇన్ద్రాదయస్తు ధావన్తి స్వస్వకార్యేషు। నిర్విష్టానపేక్ష్య మృత్యుః పఞ్చమః। భీషా భయేన॥౩౯॥
జ్యోతిదర్శనాత్ ॥౪౦॥ జ్యోతిరాదిత్యో బ్రహ్మ వేతి జ్యోతిశ్శ్రుతేః పరశ్రుతేశ్చ సంశయః। నను జ్యోతిషాం జ్యోతిరితి బ్రహ్మాపి జ్యోతిఃశబ్దమతః కథమాదిత్య ఇతి పూర్వపక్షస్తత్రాహ –
అత్రేతి ।
ప్రకరణాత్ప్రాణశబ్దం బ్రహ్మేతి యథోక్తం తథా జ్యోతిరప్యస్తు, తత్రాహ –
పూర్వమితి ।
తత్ర హి సర్వశబ్దశ్రుతిసంకోచోఽస్తి, న త్విహ। పరమితి తు శ్రుతిర్విశేషణార్థేతి న ప్రధానార్థజ్యోతిఃశ్రుతేర్బాధికేత్యర్థః। అత ఎవ సఙ్గతిః। సముత్థానశ్రుతేశ్చ పీడనప్రసఙ్గాదిత్యనుషఙ్గః।
నను సముత్థానం వివేక ఇతి దహరాధికరణే ( బ్ర.అ.౧.పా.౩.సూ.౧౪) వ్యాఖ్యాతమత ఆహ –
తథా హీతి ।
అప్రసిద్ధేరిత్యర్థః। పరమితి విశేషణమాదిత్యస్యార్చిషః పరత్వాదిత్యర్థః। ఆదిత్యస్య సమీపే బ్రహ్మలోకే స్థిత్వా తత్రోత్పన్నజ్ఞానాన్ముచ్యతే ఇత్యర్థః।
ఎవమాదిత్యే వాక్యా ఽఽ ఞ్జస్యముక్త్వా బ్రహ్మపక్షే క్త్వాశ్రుతిపీడాముక్తాం ప్రపఞ్చయతి –
బ్రహ్మజ్యోతిరితి ।
శరీరాత్సముత్థాయేతి వాక్యే జ్యోతిః ప్రాప్యావస్థితేఽస్య స్వరూపనిష్పత్తిరుచ్యతే, సా బ్రహ్మజ్యోతిర్వాదినో న స్యాద్; బ్రహ్మణ ఎవ స్వరూపత్వాత్, స్వరూపం ప్రాప్య స్వరూపం ప్రాప్నోతీతి సఙ్గతిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః।
నన్వభినిష్పత్తిః సాక్షాత్కార ఇత్యత ఆహ –
న చేతి ।
సాక్షాత్కారరూపాభినిష్పత్తిర్జ్యోతీరూపసంపత్తేః ప్రాప్తేః పూర్వా సతీ పరత్వేన న వక్తవ్యా। యా చ ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతివద్వ్యత్యయయోజనా దహరాధికరణే కృతా సా క్లిష్టేత్యర్థః। న చోపసంపత్తిరేవ సాక్షాత్కారః; ఉత్కర్షవాచిపరశబ్దయోగాదుపసంపత్తేరేవ ప్రాప్తిత్వావగమాదితి। జ్యోతిరితి సముత్థాథేత్యుపసంపద్యేతి తిసృభిః శ్రుతిభిర్య ఆత్మేతి ప్రకరణబాధః। అనేన విపక్షే శ్రుతిసంకోచాన్నాడీఖణ్డప్రస్తుతాదిత్యప్రరకరణాచ్చ తేజో జ్యోతిరితి పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తేన ప్రత్యవస్థానాత్ సంగతిరపి ధ్వనితా।
ఉపక్రమమధ్యోపసంహారైకరూప్యాన్నిర్ణీతే ఆత్మని జ్యోతిరాదిశ్రుతయస్తదనురోధేన నేతవ్యా ఇత్యాహ –
యత్ఖల్వితి ।
అత్ర హి య ఆత్మేత్యాత్మా ప్రతిజ్ఞాత ఎతం త్వేవ త ఇతి పరామృష్టః స ఉత్తమః పురుష ఇత్యుపసంహృతః।
ప్రకరణమనురుధ్య శ్రుతిభఙ్గేఽధికరణవిరోధం శఙ్కతే –
తదితి ।
జ్యోతిష్టోమే శ్రూయతే –
తిస్ర ఎవేత్యాది ।
ఉపసద ఇష్టివిశేషాః, తన్త్రిత్వం జ్యోతిష్టోమస్యైవ, ద్వాదశత్వం తు సాహస్యోతాఽహీనస్యేతి చిన్తా। సాహ ఎకాహత్వాద్ జ్యోతిష్టోమః, అహీనోఽహర్గణసాధ్యత్వాద్ ద్వాదశాహాదిః; అహః ఖః క్రతుసమూహ ఇతి స్మృతేః, ఖస్యేనాదేశాత్।
అత్రత్యం పూర్వపక్షం ప్రస్తుతేఽతిప్రసఙ్గప్రదర్శనార్థమాహ –
ప్రకరణేతి ।
అహీనశ్రుతిరహర్గణే రూఢా। భగవాస్తు పాణినిః స్వరార్థం ప్రత్యయమనుశశాస। సా జ్యోతిఃశ్రుతిరివ బ్రహ్మప్రకరణరుద్ధా సాహమభిదధీత, తత్రైవ చ ద్వాదశోపసత్తాం విదధీత। తత్కిం విధత్తామ్। అయుక్తం హి విధాతుముత్కర్షస్య సిద్ధాన్తితత్వాదిత్యర్థః।
అవయవవ్యుత్పత్త్యేత్యుక్తమ్, తామాహ –
స హీతి ।
సర్వప్రకృతిత్వేన హీయతే కుతశ్రిన్న కృత్స్నాఙ్గవిధానాత్, న న్యూనో జ్యోతిష్టోమ ఇత్యర్థః। అహీనశబ్దస్యాగర్హణే రూఢత్వాన్న దుర్బలావయవప్రసిద్ధ్యా సాహ్నవాచితాఽతశ్చ ద్వాదశత్వస్య న సాహ్నే నివేశ ఇతి ద్వాదశాహాదావుత్కర్ష ఇతి యథాభాష్యం సిద్ధాన్తః।
అత్ర వార్తికకారపాదసంమతం సిద్ధాన్తమాదర్శ్య విరోధం పరిజిహీర్షుర్యథాస్థితసిద్ధాన్తమధ్యే ఎకదేశమనుజానాతి –
అవయవేతి ।
ద్వాదశోపసత్తాయాః ప్రకరణే విధానాభావేఽపి ద్వాదశాహీనస్యేతి వాక్యస్య న ప్రకరణాదుత్కర్ష ఇత్యాహ –
నాపీతి ।
ప్రతిజ్ఞాద్వయమిదమ్। ఇతః ప్రకరణాదిదం వాక్యం నాపకృష్యేతాపకృష్టం చ సదహర్గణే ద్వాదశోపసత్తాం న విధత్త ఇతి।
తత్రాద్యాం ప్రతిజ్ఞాముపపాదయతి –
పరేతి ।
యది విధిపరం సదిదం వాక్యమకృష్యేత, తతోఽహీనధర్మం జ్యోతిష్టోమప్రకరణే విధత్త ఇతి స్యాత్, తచ్చాన్యాయమ్; కుతః? ఇత్యత ఆహ –
అసంబద్ధేతి ।
మధ్యే ప్రకృతాసంగతవిధానే తత్పదైః ప్రకరణం విచ్ఛిద్యేత। పునస్తదుద్ధారేణానుసన్ధానే సతి క్లేశః స్యాదితి।
యది నాపకర్షో వాక్యస్య, కిం తర్హి ప్రయోజనమత ఆహ –
తేనేతి ।
ద్వాశోపసద ఇతి వాక్యేన ద్వాదశాహప్రకరణే విహితా ద్వాదశోపసత్తా తద్వికృతిషు అతిదేశప్రాప్తాఽనేన వాక్యేన జ్యోతిష్టోమేఽనూద్యతే త్రిత్వవిధిమౌచిత్యేన స్తోతుమ్। అహీనో హి మహాఀస్తస్య ద్వాదశ సాహ్నస్తు శిశుస్తస్య తిస్ర ఇత్యర్థః। అనేన ద్వితీయాఽపి ప్రతిజ్ఞా సమర్థితా ప్రాప్తత్వాన్న విధిరితి॥
నివీతాదివదితి ।
‘‘నివీతం మనుష్యాణాం ప్రాచీనావీతం పితౄణాముపవీతం దేవానామి’’తి దర్శపూర్ణమాసయోరామ్నాయతే। తత్రోపవీతం విధీయతే ఎవ। ఇతరయోస్తు విధిరుతార్థవాద ఇతి సంశయే సత్యపూర్వార్థలాభాద్ మనుష్యశబ్దస్య చ మనుష్యప్రాధాన్యాభిధాయిత్వాత్తత్ప్రధానే ఆతిథ్యే కర్మణి నివ్యాతవ్యం పిత్ర్యే చ ప్రాచీనమావ్యాతవ్యమ్ ఇతి పూర్వపక్షే రాద్ధాన్తః। ప్రాప్తం హి మనుష్యాణాం క్రియాసు సౌకర్యాయ కణ్ఠాలమ్బివస్త్రధారణం దేహార్ధే బన్ధనం వా నివీతమ్। ప్రాప్తం ప్రాచీనావీతం వచనాన్తరేణ పితృయజ్ఞే। తదనువాదేన నివీతమిత్యాదిరర్థవాద ఉపవీతం స్తోతుమితి।
నను యది ద్వాదశోపసత్తావాక్యస్య ప్రకరణాదనుత్కర్షః కథం తర్హి జైమినిరపకృష్యేతేత్యుత్కర్షమాహాత ఆహ –
తస్మాదితి ।
ద్వాదశోపసత్తాయాః ప్రకరణేఽఙ్గత్వేన నివేశాభావాభిప్రాయోఽపకర్షశబ్ద ఇత్యర్థః। జ్యోతిష్టోమప్రకరణామ్నాతవాక్యస్య నాపకర్ష ఇత్యధస్తాదన్వయః। తదేవం ద్వాదశోపసత్తావాక్యస్య ప్రకరణనివేశసమర్థనేన ప్రతిబన్దీ నిరస్తా।
నను తర్హి పూష్ణోఽహం దేవయజ్యయా ప్రజయా చ పశుభిరభిజనిషీయేత్యాదీనామ్ ఇష్టదేవతానామస్మరణాఖ్యానుమన్త్రణార్థమన్త్రాణాం దర్శపూర్ణమాసప్రకరణాత్ నోత్కర్షః స్యాత్తత్రాహ –
పూషాదీతి ।
దర్శపౌర్ణమాసికాగ్న్యాదిదేవతానుమన్త్రణమన్త్రనిరన్తరపాఠాత్ పూషాదిమన్త్రాణాం నాగ్నేయాదివిధిభిరర్థవాదత్వేన సమభివ్యాహారావగతిః।
తదిదముక్తమ్ –
అగత్యేతి ।
యత్ర నినీష్యన్తే తత్రాన్యతో న ప్రాప్తిరిత్యాహ –
పౌష్ణాదౌ చేతి ।
అస్తు తర్హి జ్యోతిర్వాక్యేష్వపి శ్రుతివశాదాదిత్యవాదినో నిర్గుణప్రకరణానుపయోగాదర్చిరాదిమార్గే చ సోపయోగత్వాదుత్కర్షస్తత్రాహ –
ఇహ త్వితి ।
తుశబ్దో నేత్యర్థే। ఇహ జ్యోతిర్వాక్యే నోత్కర్షః ఇత్యర్థః।
హేతుమాహ –
అపకృష్టస్యేతి ।
ఫలస్య బ్రాహ్మలౌకికభోగస్యోపాయో మార్గస్తత్ప్రతిపాదకః అర్చిరాదిమార్గోపదేశః తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీత్యాదిరతివిశదః। మార్గపర్వత్వేనాదిత్యస్తత్ర స్వశబ్దోపాత్తః సంవత్సరాదిత్యమితి। జ్యోతిర్వాక్యే తు జ్యోతిః శబ్దమాత్రం శ్రుతం న మార్గోఽతశ్చావిశదమిదమేకదేశమాదిత్యం వదద్వదేత్తతశ్చాస్య సంపూర్ణమార్గోపదేశకేఽర్చిరాద్యుపదేశేనోత్కర్షః; నిష్ప్రయోజనత్వాదిత్యర్థః।
నను యద్యర్చిరాదిమార్గే ప్రాప్త ఆదిత్యస్తర్హి మైవం జ్యోతిర్వాక్యం పూషాదిమన్త్రవదుత్కర్షి, ఎకదేశాభిధానేన త్వర్చిరాదిమార్గం నిర్గుణప్రకరణేఽనువదద్ బ్రహ్మధ్యానం స్తోతుం సాయాసోఽర్చిరాదిపథః, ఇదం తు నిరాయాసమితీత్యత ఆహ –
న చ ద్వాదశేతి ।
అస్తు తర్హి ద్వాదశత్వవాక్యేఽపి శ్రౌతార్థసంసర్గపరత్వలోభేన విధిత్వమితి చేత్తత్ర వక్తవ్యమ్। కిమహీనశబ్దే రూఢిమభఙ్క్త్వా వాక్యం శ్రౌతార్థమాశ్రీయేతోత భఙ్క్త్వా।
నాద్య ఇత్యాహ –
ద్వాదశేతి ।
అహీనధర్మస్యేహ విధౌ ప్రకరణం విచ్ఛిద్యేత విచ్ఛేదస్య చాయుక్తత్వం ద్వాదశాహాదౌ చ ప్రాప్తద్వాదశోపసత్తానువాదస్య చ నిష్ప్రయోజనత్వాదిత్యర్థః।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చైతదితి ।
ఉపసదోఽవచ్ఛేత్తుం వింశతేస్త్రిత్వద్వాదశయోర్వికల్పాపత ఇత్యర్థః। సముచ్చయే పఞ్చదశోపసత్తాపాతస్తిస్ర ఎవేత్యేవకారవిరోధశ్చేతి।
అపి చ తిస్ర ఉపసదో ద్వాదశేత్యేతావతాఽలమ్, యద్యుభయోః సంఖ్యయోః ప్రకరణే నివేశః, వృథా సాహ్నాహీనశబ్దౌ, ప్రకరణాదేవ సంఖ్యయోర్జ్యోతిష్టోమసంబన్ధసిద్ధేరిత్యాహ –
సాహ్నేతి ।
యదా త్వహీనశబ్దోఽహర్గణవాచీ, తదా స తావదవశ్యం ప్రయోక్తవ్యస్తతస్తిస్ర ఇత్యేవోచ్యమానే త్రిత్వమప్యానన్తర్యాదహీనే స్యాత్। తన్నివృత్తయే సాహ్నశబ్దోఽప్యర్థవానితి భావః।
జ్యోతిర్వాక్యే తు ముఖ్యార్థేన ప్రకరణవిచ్ఛేదాదిరిత్యాహ –
ఇహ త్వితి ।
ప్రకరణాత్ శ్రుతేర్బలవత్త్వేఽప్యానర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమితి న్యాయాత్ జ్యోతిశ్శ్రుతేశ్చ ముఖ్యార్థత్వే ఆనర్థక్యస్యోక్తత్వాత్। ప్రకరణానుగుణ్యేన జ్యోతిః పరం బ్రహ్మేత్యర్థః।
నన్వాదిత్యస్యేత్యప్యస్తి ప్రకరణమ్; ‘స యావత్ క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతీ’తి ప్రస్తావాదిత్యుక్తమనువదితి –
యత్త్వితి ।
పరిహరతి –
నేతి ।
దహరవిద్యాఫలం బ్రహ్మలోకావాప్తిరాదిత్యద్వారా ఉక్తా। ఇదం తు య ఆత్మాఽపహతపాప్మేత్యాదినిర్గుణప్రకరణమిత్యర్థః। దహరవిద్యా చ నాడీఖణ్డాత్పూర్వం ప్రస్తుతేతి న ప్రకరణోత్కర్షశఙ్కా। నన్వాత్యన్తికమోక్షోఽపి బ్రహ్మలోకద్వారా ప్రాప్యతామితి, తత్ర వక్తవ్యమ్ - కిం మోక్షస్య గతిపూర్వకానాప్యతత్వమఙ్గీకృత్యైతద్వాక్యం క్రమముక్తిపరమిత్యభిమతమ్? ఉత నియమేన గతిపూర్వప్రాప్యత్వమితి।
నాద్య ఇత్యాహ –
న చేతి ।
తస్మాద్విద్వచ్ఛరీరాద్ అత్రైవ బ్రహ్మణి సమవనీయన్తే లీయన్తే।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చ తద్ద్వారేణేతి ।
తచ్ఛబ్దేన బ్రహ్మలోకమాహ।
యత్తూపసంపద్యేతి క్త్వాశ్రుత్యనుపపత్తిరితి, తత్రాహ –
తస్మాదితి ।
ఆదిత్యముపసంపద్యేతి వ్యాచక్షాణానాం మధ్యే బ్రహ్మలోకప్రాప్తివ్యవాయాఙ్గీకారేణ క్త్వాశ్రుత్యనాఞ్జస్యం తు తుల్యమిత్యర్థః।
తదేవం ప్రకరణాత్ శ్రుతిభఙ్గమభిధాయ శ్రుతివశాదప్యాహ –
అపి చేతి ।
న చ ఉత్తమః, పురుషం ప్రాప్తా న తు ప్రాప్యం జ్యోతిరితి - వాచ్యమ్; పరత్వేన విశేషితస్య జ్యోతిష ఎవోత్తమత్వేన విశేష్టుం యోగ్యత్వాదితి।
భాష్యే కరణాదితి ।
ద్యుసంబన్ధప్రత్యభిజ్ఞాతస్య బ్రహ్మణో యచ్ఛబ్దేన పరామర్శాదిత్యర్థః। ‘అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్య’ ఇతి నాడీఖణ్డే। అథ విశేషవిజ్ఞానోపరమానన్తరం, యత్ర కాలే, ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్। ఎతదుత్క్రమణం కరోతి। అథ తదైతై రశ్మిభిరూర్ధ్వమ్ ఆక్రమతే ఉపరి గచ్ఛతీత్యుపక్రమ్య ఆదిత్యం గచ్ఛతీతి శ్రుతమ్।।౪౦॥
ఆకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్॥౪౧॥ అత్రాకాశబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం సంశయః। ‘‘సర్వాణి భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే’’ ఇత్యత్ర హి సర్వజగదుత్పత్తేః, ఎవకారావగతేర్నిరపేక్షకారణత్వస్య, ప్రత్యుక్తిసామానాధికరణ్యసామర్థ్యస్య చ దర్శనాద్ బ్రహ్మపరత్వమ్, నైవమిహేత్యగతార్థత్వమాహ –
తథాపీతి ।
హేతూనాం ప్రసిద్ధేర్భూతాకాశో న తు బ్రహ్మేతి వక్ష్యమాణేనాన్వయః।
అనన్తరాధికరణేనాగతార్థత్వసంగతిం వక్తి –
అకస్మాచ్చేతి ।
పూర్వత్ర హి ప్రకరణాదానర్థక్యహతశ్రుతిర్నీతా, ఇహ తు న బ్రహ్మప్రకరణమ్; నాప్యాకాశశ్రుతేరానర్థక్యమ్, నామరూపాధిష్ఠానబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థత్వాత్ ఆకాశస్యేతి భావః।
తర్హి నామరూపాన్యత్వం బ్రహ్మణో లిఙ్గమ్, బ్రహ్మశబ్దశ్రుతిశ్చ నేత్యాహ –
నామరూపే ఇతి ।
నామరూపే అన్తరా బ్రహ్మేతి శ్రుతిర్నామరూపయోర్నిర్వహితురాకాశస్యాన్తరాలత్వం నాచష్టే, కింతు బ్రహ్మణః।
తతః కిమత ఆహ –
తేనేతి ।
నిషేధముఖేనైతదేవ విశదయతి –
న త్వితి ।
నిర్వోఢా య ఆకాశః స నైవ బ్రహ్మ। అన్తరాలభూతం వా యద్ బ్రహ్మ తదపి నైవ నిర్వోఢ్రిత్యర్థః। ఎవం చ బ్రహ్మశబ్దశ్రుతిరపి బ్రహ్మణ్యేవ నాకాశ ఇత్యుక్తమ్।
అభిధానాభిధేయనామరూపనిర్వాహకత్వం నియన్తృత్వమ్, తన్న నభసి సత్యప్యవకాశదాతృత్వే ఘటత ఇత్యాహ –
న చేతి ।
నామరూపకర్తృత్వేన వాక్యాన్తరగతబ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞామాహ –
అనేనేతి ।
నన్వనేన జీవనేత్యత్రానుప్రవేశవ్యాకరణయోః క్త్వాప్రత్యయేనైకకర్తృకత్వం ప్రతీయతే, అనుప్రవేశే చ జీవః కర్తేతి స ఎవ వ్యాకరణేఽపి కర్తా స్యాత్తథా చ న వ్యాకర్తృత్వాదిహ బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞా, అత ఆహ –
బ్రహ్మరూపతయా చేతి ।
జీవస్య వ్యాకర్తృత్వప్రతీతావపి న విరోధస్తస్య బ్రహ్మాభేదాదిత్యర్థః॥౪౧॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన॥౪౨॥ అత్ర విజ్ఞానమయశబ్దాదుపసంహారస్థసర్వేశానాదిశబ్దాచ్చ విశయః। అఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇత్యత్ర నోపక్రమోపసంహారౌ జీవే, అత్ర తు స్త ఇత్యగతతా। పూర్వత్ర నామభేదరూపాభ్యాం భేదవ్యపదేశాకాశం బ్రహ్మేత్యుక్తం, తత్ర భేదవ్యపదేశోఽనేకాన్తోఽసత్యపి భేదే ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిప్వక్త’ ఇతి భేదోపచారదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
(???)
అత్రాపి ముఖ్యభేదపరత్వసాధ్యత్వాత్సఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షమాహ –
ఆదీతి ।
ఆదావన్తే చ విజ్ఞానమయశబ్దాద్ మధ్యే స్వప్నాద్యుక్తేః సంసారిపరే గ్రన్థే సతి ‘మహానజ’ ఇత్యాది సర్వం సంసారిణ్యేవ యోజ్యత ఇత్యర్థః। సంపిణ్డితా విషయసంబన్ధకృతవిక్షేపాభావాద్ ఘనీభూతా ప్రజ్ఞా యస్య స తథా, సంసార్యేవానూద్యత ఇతి। అనువాదప్రయోజనం కర్మాపేక్షితకర్తృస్తుతిః।
నన్వసిద్ధే ఈశ్వర ధర్మిణి భేదవ్యపదేశోఽసిద్ధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమభిసంధిరితి ।
ద్వితీయం వికల్పం నిరాచష్టే –
న చాత్రేతి ।
నన్వాత్మశబ్దో జీవస్వభావవచన ఇత్యుక్తం, తత్కథం తదతిరిక్తేశ్వరవ్యపదేశోఽత ఆహ –
న చ ప్రాజ్ఞస్యేతి ।
నను జీవస్యాపి శాస్త్రాదివిషయప్రజ్ఞాప్రకర్షోఽస్తి, అత ఆహ –
అసంకుచద్వృత్తిరితి ।
నను భేదేన జీవపరవ్యపదేశే వాక్యం భిద్యేతాత ఆహ –
లోకసిద్ధమనూద్యేతి ।
నన్వతిలాఘవాదనువాద ఎవ భవతు, నేత్యాహ –
న త్వితి ।
నన్వభ్యాసాజ్జీవపరత్వం వాక్యస్య, నేత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
యత ఎవానువాదమాత్రమనర్థకమత ఎవ ప్రాణాదివివేకార్థముపక్రమే జీవవర్ణనం స్వప్నేదేర్వ్యభిచారిత్వాదనాత్మధర్మత్వార్థం మధ్యే నిర్దేశః। అన్తే చ శోధితజీవం పరామృశ్య తస్య బ్రహ్మత్వం బోధ్యత ఇతి వివేకః।
ఉపరితనవాక్యసందర్భోఽత ఊర్ధ్వం విమోక్షాయైవ బ్రూహీత్యాదిః॥౪౨॥ వశిశబ్దం వ్యాఖ్యాతి –
వశ ఇతి ।
వశః శక్తిరస్యాస్తీతి వశీ। తతః ఫలితమాహ
సర్వస్య జగత ఇతి ।
అయమీశ్వరః సర్వస్య జగతః ప్రభవతి ప్రభుర్భవతి ప్రభావం ప్రకటయతి।
వ్యూహేతి ।
వ్యూహేన విభాగేన జగతోఽవస్థానే సాధ్యే సమర్థ ఇత్యర్థః। శక్తస్య తథైవ కరణం సర్వేశానపదార్థః। ప్రకృతం జగత్ప్రతి నియన్తృత్వం సర్వాధిపతిత్వమ్॥ విజ్ఞానమన్తఃకరణమ్ తన్మయః తత్ప్రాయః। ప్రాణేషు హృదీతి వ్యతిరేకార్థే సప్తమ్యౌ, ప్రాణబుద్ధ్యతిరిక్త ఇత్యర్థః। అన్తరితి బుద్ధివృత్తేర్వివినక్తి, జ్యోతిరిత్యజ్ఞానాద్భినత్తి। పురుషః పూర్ణః। యోఽయమేవభూతః స ఆత్మేతి యాజ్ఞవల్కీయం ప్రతివచనం కతమ ఆత్మేతి జనకప్రశ్నానన్తరమ్। అన్వారూఢః అధిష్ఠితః। ఉత్సర్జద్ వేదనాతః శబ్దం కుర్వన్ బుద్ధౌ ధ్యాయన్త్యాం ధ్యాయతీవ చలన్త్యాం చలతీవ। బుద్ధాన్తో జాగ్రత్, అతః కామాదివివేకానన్తరం, విమోక్షాయ బ్రూహీతి జనకః పృచ్ఛతి। తేన జాగ్రద్భోగాదినా, అనన్వాగతో భవత్యసఙ్గత్వాదితి ప్రతివక్తి యాజ్ఞవల్క్యః। తదా సుషుప్తౌ, హృదయస్య బుద్ధేః సంబన్ధినః శోకాఀస్తీర్ణో భవతి॥౪౩॥
ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ॥౧॥ అర్వాచీనమహత్తత్త్వాపేక్షయా పూర్వకాలత్వమవిప్రకృష్టమవ్యక్తస్య పరశబ్ద ఆహ –
తథా చ కారణత్వసిద్ధిః । నియతప్రక్సత్త్వం హి తదిత్యర్థః। నను సిద్ధే గతిసామాన్యే కా శఙ్కా? మహతః పరమిత్యాదివాక్యార్థానిర్ణయే వా కథం గతిసామాన్యసిద్ధిః? ఉచ్యతే – అసాధి ప్రతివేదాన్తం బ్రహ్మకారణతాగతిః। ప్రతివాక్యం న తత్సిద్ధిః క్వ చిదన్యార్థదర్శనాత్॥ పూర్వత్ర హి ప్రధానాద్యేవ సర్వవేదాన్తార్థ ఇతి ప్రత్యవస్థితే తన్నిషేధేన సర్వవేదాన్తేషు బ్రహ్మావగతిః సాధితా, ఇహ తు తాముపేత్య ప్రధానాద్యపి కారణత్వేన సమన్వయవిషయః। న చానేకకారణవైయర్థ్యమ్; కల్పభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేరితి ప్రత్యవస్థీయతే। సూత్రకారోఽప్యపిధబ్దమేకశబ్దం చ ప్రయుఞ్జానో బ్రహ్మాఙ్గీకారేణ పూర్వపక్షః క్చాచిత్కశ్చాయం విచార ఇతి సూచయాంబభూవ। అవ్యక్తపదం ప్రధానపరం శరీరపరం వేతి స్మార్తక్రమశ్రౌతపారిశేప్యాభ్యామ్ ఉభయోః ప్రత్యభిజ్ఞానాత్సంశయః। సాంఖ్యానాం శ్రుతిస్మృత్యోరనుమానసిద్ధానువాదిత్వేన తుల్యతా।
భాష్యే స్మృతిశబ్దః సాంఖ్యస్మృత్యభిప్రాయ ఇత్యాహ –
సాంఖ్యేతి ।
శబ్దాదిహీనత్వాదితి భాష్యే గుణవైషమ్యోత్తరకాలభావిశబ్దాదిహీనత్వముక్తం ప్రధానకాలేఽపి సూక్ష్మశబ్దాదిభావాదిత్యాహ –
శాన్తేతి ।
శాన్తః సాత్త్వికో ఘోరో రాజసో మూఢస్తామసః।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయేతిభాష్యం వ్యాఖ్యాతి –
శ్రుతిరితి ।
భేదానాం మహదాదివిశేషాణాం కారణమవ్యక్తమస్తీతి సంబన్ధః। కుతః?
పరిమాణాత్ ।
మహదాది, అవ్యక్తకారణకమ్, అవ్యాపిత్వాద్ ఘటవత్। సత్కార్యవాదే ప్రాక్కార్యోత్పత్తేరవ్యక్తకార్యత్వాత్కారణేఽవ్యక్తశబ్దప్రయోగః। తావేవ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తౌ। సమన్వయాత్తదనురాగవిజ్ఞానవేదనీయత్వాత్। యద్యేన సమన్వితమితి సామాన్యేనాత్ర వ్యాప్తిః। కారణశక్తితః కార్యస్య ప్రవృత్తేః కారణగతావ్యక్తకార్యం హి శక్తిరిత్యర్థః। ఇదమస్య కారణమిదమస్య కార్యమితి విభాగాత్। అవ్యక్తకార్యసత్త్వరహితస్య నృశృఙ్గవత్కారణత్వాయోగాదిత్యర్థః। ప్రలయావస్థాయాం వైశ్వరూప్యస్యావిభాత్ లీనానభివ్యక్తకార్యాశ్రయోఽస్త్యవ్యక్తమితి॥ అవ్యక్తపదేన కిం రూఢేః ప్రధానప్రతీతిర్యోగాద్వా స్మార్తక్రమానుగృహీతయోగాద్వా।
నాద్య ఇత్యాహ –
లౌకికీ హీతి ।
య ఎవ లౌకికా ఇతి శాబరం వచః। లోకవేదయోః శబ్దార్థభేదః; లౌకికా వైదికా ఇతి వ్యపదేశభేదాదేతద్వై దైవ్యం మధు యద్ ఘృతమితి దేవమధునో ఘృతత్వాభిధానాచ్చేతి ప్రాపయ్య రాద్ధాన్తితమ్। లోకావగతసంబన్ధశబ్దానాం వేదే బోధకత్వోపపత్తేరైక్యేన చ ప్రత్యభిజ్ఞానాద్ ఘృతే మధుత్వస్య స్తుత్యర్థత్వాచ్చైక్యం శబ్దార్థయోరితి।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
యోగాస్త్వితి ।
తృతీయం నిరాకరోతి –
ప్రకరణేతి ।
అయం భావః, ఇహ విష్ణోః పదం పురుషః ప్రధానం తత్ప్రతిపత్త్యఙ్గాని ఇన్ద్రియాదీని ‘‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరా’’ ఇత్యాదినా నిర్దిశ్యన్తే। తాని ‘‘చాత్మానం రథిన’’మితి వాక్యే రథాదిరూపితాన్యేవ గృహ్యన్తే। ఎవం స్థితే ‘‘మహతః పరమవ్యక్తమిత్యత్ర పౌరుషేయవాక్యస్థపదార్థతత్క్రమాపేక్షప్రధానప్రత్యభిజ్ఞా దుర్బలా। ప్రకరణాధీతపదార్థాశ్రయత్వాదిభిధేయాకాఙ్క్షాశ్రయత్వాచ్చ పారిశేష్యనిమిత్తా శరీరప్రత్యభిజ్ఞా ప్రబలా। తథా హి - రథత్వేన రూపితం శరీరం పురుషపరత్వప్రతిపాదకవాక్యాన్వయమపేక్షతే; ఇతరథా నిష్ప్రయోజనత్వాత్, న చ స్వాభిధేయావరుద్ధా ఇన్ద్రియాదిశబ్దాస్తదభిదధతీతి అస్తి అవ్యక్తశబ్దాపేక్షా శరీరస్య।
అవ్యక్తశబ్దోఽపి యౌగికత్వాదభిధేయవిశేషాకాఙ్క్షీ స్వశబ్దోపాత్తేన్ద్రియాద్యభిధాతుమక్షమః శరీరాకాఙ్క్షీతి శరీరమేవావ్యక్తశబ్దార్థ ఇతి।। ‘‘విషయాంస్తేషు గోచరా’’ నితి శ్రుతి వ్యాచష్టే –
తేష్వితి ।
విషయానుద్దిశ్య మార్గత్వం విధేయమ్।
స్వగోచరమాలమ్బ్య చలన్తీతి విపరిణతానుషఙ్గః। ‘‘ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణ’’ ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే –
ఆత్మేతి ।
యుక్తమితి భావే నిష్ఠా, క్రియావిశేషణం చైతత్తదేవ దర్శయతి –
యోగ ఇతి ।
ప్రకరణపరిశేషాభ్యామిత్వుక్తమ్।
నను ప్రకరణం కర్తవ్యస్యేతికర్తవ్యాకాఙ్క్షస్య వచనమ్, కథమిహ తదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రధానస్యేతి ।
ప్రధానస్యేత్యుక్తేఽర్థాదాకాఙ్క్షాఽఙ్గవిషయేతి సిద్ధ్యతి। కాణ్డద్వయానుగతం లక్షణమిదమేవేత్యర్థః।
కిం ప్రధానమత ఆహ –
గన్తవ్యమితి ।
ఇన్ద్రియాదయశ్చ తస్య పరత్వప్రతిపత్తావఙ్గమ్। సంయతోశ్చేతత్ప్రాప్తావపి।
యస్త్వవిజ్ఞానవానిత్యాదిశ్రుతౌ భాష్యే చాసంయమాభిధానమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ –
అసంయమేతి ।
సంయమాభావే మోక్షాభావేన తద్భావ ఎవ దృఢీకృత ఇత్యర్థః।
యదుక్తం పూర్వవాదినా మహతః పరమిత్యత్ర పరశబ్దః కారణవచన ఇతి, తత్రాహ –
పరశబ్ద ఇతి ।
మన ఆదౌ అర్థాదికారణత్వాసంభవాదస్మిన్ప్రకరణే పరశబ్దః శ్రైష్ఠ్యవచన ఇత్యర్థః।
ఇహాధ్యాత్మప్రకరణే ఆన్తరత్వాత్ శ్రైష్ఠ్యం వక్తవ్యమ్, తదర్థేషు నాస్తీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
నామైవ శబ్దో వాగభివ్యఙ్గ్యః। స ఎవ శ్రోత్రేణ గ్రాహ్య ఇతి ద్విరుపాత్తః। కామో మనసో విషయః, కర్మ హస్తయోః।
నను మనస ఇన్ద్రియత్వేన అర్థేభ్యోఽపరస్య కథం తేభ్య ఎవ పరత్వమ్? అత ఆహ –
గ్రహత్వేనేతి ।
‘ఆత్మానం రథినమ్’ ఇత్యత్ర య ఆత్మశబ్దః స ఎవ ‘బుద్ధేరాత్మా’ ఇత్యత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇత్యభిప్రాయేణాత్మశబ్దాదితి భాష్యమ్, అన్యథాఽఽత్మశబ్దమాత్రస్య ప్రకృతరథిగ్రహణహేతుత్వాభావాదిత్యాహ –
తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదితి ।
ఇన్ద్రియద్వారా బుద్ధిస్థా భోగ్యాస్తతః పురుస్వామ్యం భోగ్యాశ్రయత్వమ్। ఆయనాద్ వ్యాప్తేః। బుద్ధిమాత్రాదస్మదాదిబుద్ధేః।
నను రథినః సంసారిణః కథమసంసార్యాత్మత్వేన నిర్దేశోఽత ఆహ –
తథా హీతి ।
అఞ్చత్యవగచ్ఛతి। భాష్యోదాహృతాయాం ‘యచ్ఛేద్వా నసీ’ ఇతి శ్రుతౌ వాక్చ్ఛబ్దే ద్వితీయాలోపశ్ఛాన్దస ఇత్యర్థః। శరీరమేవ రూపకేణ రథేన విన్యస్తం రూపితమ్ ఇతి సూత్రపదార్థః॥౧॥ అనుశయః అసంతోషః। భత్సరం సోమమ్, శ్రీణీత మిశ్రయేత్। ఎవం సతీతి। కార్యకారణాభేదే సతీత్యర్థః। సేశ్వరాణామీశ్వరాద్, అనీశ్వరాణాం జీవేభ్య ఇతి సంబన్ధః। ప్రమాణైర్న వ్యజ్యతే న నిరూప్యత ఇత్యవ్యక్తత్వమిత్యర్థః॥౨॥ తదాశ్రయత్వాత్ తద్విషయత్వాదిత్యర్థః। ఆధారవాచీ ఆశ్రయశబ్దః।
అవిద్యాఽప్యేకేతి భ్రమాదాశఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
అవిద్యా బ్రహ్మగతా నివర్తతే, న వా।
ప్రథమే సర్వముక్తిః, ద్వితీయే ముక్తానాం పునర్బన్ధ ఇతి అవిద్యాదాహముపేత్య సర్వముక్తేరాపాదనాదపరిహారత్వమాశఙ్క్య భాష్యభావమాహ –
అయమితి ।
పూర్వభ్రమక్లృప్తేన అప్రధానేనాత్మనోఽవివేకసంభవాదవివేకప్రతియోగిత్వేనాపి కృతం ప్రధానేనేత్యర్థః।
యద్యవిద్యా నానా, కథం తర్హి శ్రుతావవ్యక్తమిత్యేకవచనమిత్యత ఆహ –
అవిద్యాత్వేతి ।
నిమిత్తతయేతి ।
ప్రేరకతయా, అవిద్యావిషయత్వేన చ తత్ప్రేరకత్వం గన్ధస్యేవ ఘ్రాణం ప్రతి।
ఉపాదానతయేతి ।
జగద్భ్రమాధిష్ఠానతయేత్యర్థః।
విద్యాస్వభావే ఇతి ।
నిరవద్యమితి ।
శ్రుత్యవగతనిర్దోషజ్ఞానాత్మత్వం విద్యాస్వభావత్వమ్। ఎవం చిద్రూపత్వం జీవోఽపి సమమ్, వాక్యజం ప్రమారూపత్వమసిద్ధమితి కేషాం చిదాక్షేపోఽనవకాశః। స్వరూపమవిద్యాశ్రయో బిమ్బం తు బ్రహ్మనిరవద్యమితి కిం న స్యాదితి చేద్, న; బిమ్బస్య స్వరూపాతిరేకే కల్పితత్వాత్, అనతిరేకే స్వరూపస్యైవ నిరవధిత్వాత్। ముఖమాత్రస్య తూపాధియోగః పరిచ్ఛిన్నత్వాదవిరుద్ధః। అపి చ దర్పణాద్యుపాధేర్విషయ ఎవ ముఖం నాశ్రయః। న తు నిర్విశేషబ్రహ్మస్వరూపస్యావిద్యాసంబన్ధసంభవః, ఇత్యనాదిన్యౌ జీవావిద్యే పరస్పరాధీనతయా అవిద్యాతత్సంబన్ధవదుపేయే ఇతి। యే త్వాహుః - బ్రహ్మణో జీవభ్రమగోచరస్యాధిష్ఠానతయోపాదానత్వే సోఽకామయత స్వయమకురుతేతి చ న స్యాత్, ప్రతిజీవం చ భ్రమాసాధారణ్యాద్ జగత్సాధారణ్యానుభవవిరోధః, భ్రమజస్య చాకాశాదేరజ్ఞాతసత్త్వాయోగః, తస్మాదీశ్వరస్య ప్రతిబిమ్బధారిణీ సాధారణీ మాయా। తద్యష్టశ్చ జీవోపాధయోఽవిద్యా మన్తవ్యా ఇతి। తాన్ ప్రతి భ్రూమః। అకామయతాకురుతేతి చ కామకృతీ జీవావిద్యావివర్తః। న చ బ్రహ్మవిక్రియా; వివర్తశ్చ వివర్తే హేతుః సర్ప ఇవ విసర్పణస్య। ప్రతిమాణవకవర్త్యవిద్యాభిర్వర్ణేషు స్వరాదివైశిష్ట్యేన క్లృప్తోపాధ్యాయవక్రోద్వతవేదస్యేవ ప్రపఞ్చసాధారణ్యప్రసిద్ధిః। అధిష్ఠానవర్ణసాధారణ్యత్తత్సాధారణ్యం ప్రస్తుతేఽపి సమం సర్వప్రత్యక్త్వాద్ బ్రహ్మణః। అజ్ఞాతసత్త్వం ప్రపఞ్చస్య వ్యావహారికసత్త్వాత్। న చ జీవావిద్యాజత్వే తదయోగః; స్వేన్ద్రియాదివదుపపత్తేః। యత్తు జీవస్య మనోవచ్ఛిన్నత్వం భూతసూక్ష్మావచ్ఛిన్నత్వం చ దూషితమ్, తదస్మదిష్టమేవ చేష్టితమ్; అస్మాభిర్జీవస్యానాద్యవిద్యావచ్ఛేదాభ్యుపగమాదితి। అపి చ – న మాయాప్రతిబిమ్బస్య విముక్తైరుపసృప్యతా। అవచ్ఛేదాన్న తజ్జ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానసంభవః।। అధిష్ఠానే తు జైవీభిరవిద్యా భిరపావృతే। జగద్భ్రమప్రసిద్ధౌ కిం సాధారణ్యేహ మాయయా।। గ్రహీతృస్థాయా అప్యవిద్యాయా గ్రాహ్యే స్వసమజడావభాసహేతుత్వమవిరుద్ధమ్, పిత్తస్యేవ శఙ్ఖే పీతిమప్రతిభాసహేతుతేతి విశదమశేషమ్। యత ఎవ బ్రహ్మావిద్యావిషయోఽత ఎవ బ్రహ్మవిషయబోధరాహిత్యం జీవానామాహేత్యర్థః।
ఉపాధిభూతావిద్యైవాప్రబోధేఽపి హేతురిత్యాహ –
సత్యామితి ।
జీవావ్యక్తయోరనాదిత్వేన నియతం పౌర్వాపర్యం నాస్తీతి న పౌర్వాపర్యే చ తన్నియమ ఇతి యద్యపి; తథాపి జీవత్వనియామకేఽవ్యక్తే పూర్వత్వముపచరితమిత్యర్థః। యథా బలీవర్దమానయేత్యుక్తే గామానయేతి ప్రయోగే గోపదమితరగోవిషయమేవమవ్యక్తపదమిత్యర్థః।
ప్రకృతేతి ।
అప్రసఙ్గేనేతి చ్ఛేదః। అవ్యక్తపదస్య స్థూలే దేహే ముఖ్యత్వాభావాదౌపచారికత్వం స్యాన్న చ తద్యుక్తమ్।
సకృచ్ఛ్రుతస్య సూక్ష్మస్థూలదేహవిషయతయా ముఖ్యగౌణత్వేవైరుప్యాపాతాదత ఆహ –
న చ ముఖ్యయేతి ।
అతత్పరమితి చ్ఛేదః। అన్నోపఘాతినిరాకరణాకాఙ్క్షాయాం వక్తుస్తత్ప్రయుక్తకాకపదం కాకగతోపఘాతకత్వం లక్షయద్యథా కాకతదితరసాధారణమేవం పురుషపరత్వప్రతిపత్త్యర్థం తుల్యవదాకాఙ్క్షితప్రస్తుతశరీరద్వయం ఛత్రిన్యాయేన లక్షయత్యవ్యక్తపదం న సూక్ష్మమేవాభిధత్త ఇత్యర్థః। పూర్వం మాయాఽభిధానద్వారా శరీరలక్షణోక్తా, ఇదానీం తు సూక్ష్మశరీరాభిధానద్వారేణ, ఎవమపి హి ప్రధానం నిరస్తం భవతీతి।
త్వఙ్మాంసరుధిరాణి మాతృతః, అస్థిస్త్రాయుమజ్జానః పితృతః, ఎతైః ఘట్కోశైరారబ్ధం షాట్కౌశికమ్॥౩॥౪॥౫॥ వ్యవహితం జీవవిషయం ప్రతివచనమితి భాష్యస్థవ్యవహితపదార్థమాహ –
ఇత్యనేనేతి ।
హన్తేత్యాది సనాతనమిత్యన్తం పరమాత్మప్రతివచనప్రతిజ్ఞావాక్యం తేన వ్యవహితం యథేత్యాది జీవప్రశ్నస్య ప్రతివచనమిత్యర్థః।
ప్రశ్నాభేదే దూషణమాహ –
ఎకత్వే ఇతి ।
అగ్న్యాత్మవిద్యయోః ద్విత్వాత్సూత్రస్థత్రిశబ్దవిరోధ ఇత్యర్థః। పరమాత్మప్రశ్నస్య జీవప్రశ్నాద్భేదే పితుః సౌ సౌమనస్యాగ్నిజ్ఞానాత్మజ్ఞానవిషయం యద్వరత్రయప్రదానం తత్రానన్తర్భావోఽన్యత్ర ధర్మాదిత్యాదేః స్యాచ్చతుర్థత్వాదిత్యర్థః।
అథ ప్రశ్నాన్యథానుపపత్త్యా వరాన్తరం కల్ప్యేత, తత్రాహ –
తురీయేతి ।
సన్తు త్రయో వరాః పరమాత్మప్రశ్నః తేష్వనన్తర్భూతోఽస్తు యథా సృఙ్కాం చ గృహాణేత్యవృతామపి రత్నమాలాం ప్రీత్యా దదౌ నేత్యాహ –
వరప్రదానాన్తర్భావే ఇతి ।
మహతః పరమవ్యక్తమితి ప్రధానాఖ్యానమస్త్వితి యోజనా। సృఙ్కాం చేతి చ శబ్ద ఎవాఽవృతైవ మాలా దత్తేతి గమయతి, నైవం మహతః పరమిత్యత్ర। అతో వరప్రదానానుసారేణైవార్థప్రతిపాదనమ్। ఎక ఎవ సన్ దేహాదివ్యతిరేకధర్మాద్వ్యత్యయప్రవృత్త్యభేదాద్ ద్విఃకృతః ప్రశ్న ఇత్యర్థః।
అత ఎవేతి ।
జీవపరయోరభేదాదిత్యర్థః। శతాయుషః పుత్రపౌత్రాన్ వృణీష్వేత్యాదిస్తత్తత్కామః। త్వాదృఙ్నో భూయాన్నచికేతః ప్రష్టేతి విశేషణపరత్వాత్తదీయప్రశ్నప్రశంసా। జీవే పృష్టే తం దుర్దర్శమితి తద్వ్యతిరిక్తపరమాత్మాత్మప్రతివచనమ్ ఆత్మప్రశ్నే కోచిదారప్రతివచనవదసఙ్గతమ్।
అత ఎవ జీవప్రశ్నతత్కర్తృప్రశంసాఽపి జీవస్య పరమాత్మాభేదప్రమిత్యర్థత్వేన దృష్టార్థా స్యాదిత్యాహ –
యది పునరితి ।
ఎవం ప్రతివక్తృప్రవృత్త్యా జీవపరాభేదం సాధయిత్వా శబ్దప్రవృత్యాఽపి సాధయతి –
అపి చేత్యాదినా ।
తదుత్తరే తస్య ప్రశ్నస్యోత్తరే। తమేవ విషయం యద్యవదధ్యాజ్జానీయాదిత్యర్థః। యత్ప్రశ్నేతి భాష్యే యచ్ఛబ్దో విషయపరో న ప్రశ్నపరః।
విషయగౌరవాద్ధి ప్రశ్నప్రశంసేత్యాహ –
యస్మిన్నితి ॥౬॥
అధికరణాదావ్యక్తశబ్దస్య పౌరుషేయీ రూఢిర్వోదానుపయోగినీత్యుక్తమ్, ఇదానీం మహచ్ఛబ్దస్యేవ వేదవిరోధాద్బాధ్యా చ।
అవ్యక్తశబ్దస్య ప్రకరణాదినా వేదే శరీరపరత్వావధారణాదిత్యుచ్యత ఇత్యాహ –
అనేనేతి ।
సాఙ్ఖ్యైః సత్తామాత్రే మహచ్ఛబ్దః ప్రయుక్త ఇతి భాష్యమయుక్తమ్; తైర్బుద్ధేర్మహత్త్వేన స్వీకారాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
పురుషార్థేతి ।
అర్థక్రియాకారిణి సచ్ఛబ్దః ప్రయుక్తః, పురుషాపేక్షితప్రయోజనకారి మహత్తత్వం సత్తత్ప్రత్యయోఽపి స్వరూపపరో న సామాన్యవాచీత్యర్థః। కార్యానుమేయం మహన్న ప్రత్యక్షమితి మాత్రశబ్దః॥౭॥ గూఢ ఆత్మా, అగ్న్యా ఇవాగ్న్యా, సూక్ష్మవస్తువిషయత్వాత్ సూక్ష్మా॥ అశబ్దమితి। శబ్దాదిగుణరహితమ్। అభూతభౌతికమిత్యేతత్। అవ్యయమపక్షయరహితమ్। ప్రాక్ ప్రధ్వంసాభావవర్జితమ్। అనాద్యనన్తమ్ అత ఎవ నిత్యమ్। మహతః క్షేత్రజ్ఞాత్పరమ్। ధ్రువమపరిణామి। నిచాయ్య జ్ఞాత్వా। మృత్యురజ్ఞానం తన్ముఖం సంసారః। స్వర్గాయ హితం స్వర్గ్యమ్। అధ్యేషి జానాసి। లోకకారణవిరాడ్ దృష్ఠ్యోపాస్యత్వాల్లోకాదిశ్రిత్యోఽగ్నిః। యాః స్వరూపతః, యావతీః సఙ్ఖ్యాతః, యథా వాఽగ్నిశ్చీయతే తత్సర్వం తస్మై నచికేతసే ఉవాచ। హన్త ఇదానీం గుహ్యం గోప్యం, సనాతనం చిరన్తనం బ్రహ్మ హే గౌతమ తే ప్రవక్ష్యామీతి బ్రహ్మప్రతివచనం ప్రతిజ్ఞాయ జీవం చాహ। ఆత్మా మరణం ప్రాప్య యథా భవతి తథా చ ప్రవక్ష్యామీతి। యోనిమన్యే దేహినః ప్రాప్నువన్తి మానుషాదిశరీరగ్రహణాయ అన్యే స్థావరం స్థాణుం సంయన్తి కర్మజ్ఞానానుసారేణ। స్వప్నజాగ్రతోరన్తౌ మధ్యే ఉభే యేనాత్మనాఽనుపశ్యతి లోకః। ఇహ దేహే యచ్చైతన్యం తదేవాముత్ర పరత్ర। అసంసారి బ్రహ్మ। యచ్చాముత్ర తదేవేహ దేహే అనుప్రవిష్టం వర్తతే య ఇహ బ్రహ్మాత్మని నానేవ మిథ్యా భేదం పశ్యతి స మరణాన్మరణం ప్రాప్నోతి। పునః పునర్మ్రియతే। త్వాం బహవః కామా న లోలుపన్త, లుప్లృ చ్ఛేదనే శ్రేయసో విచ్ఛేదం న కృతవన్తః, తతో విద్యార్థినం త్వాం మన్యే వేద జానేఽహం పురుషమ్॥
చమసవదవిశేషాత్॥౮॥ అజామన్త్రః ప్రధానపరః, ఉత తేజోబన్నరూపావాన్తరప్రకృతిమాయారూపపరమప్రకృత్యోరన్యతరపర ఇతి సంశయః; అజాశబ్దస్య తు ఛాగతోఽపకృష్టస్య ప్రధానమాయయోస్తేజోబన్నే చ గుణాద్ వృత్తిసంభవాత్ పూర్వత్రార్థతః ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞాయా అభావాన్నావ్యక్తపదవాచ్యతేత్యుక్తమ్, ఇహ తు త్రిగుణత్వాదినా ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞానాత్ తత్పరో మన్త్ర ఇతి పూర్వపక్షమాహ –
ప్రధానమేవేతి ।
ఎకా చేతి ।
అనేన మాయాయాః ప్రతిజీవం భేదాదేకామిత్యేకత్వానుపపత్తిరుక్తా।
న చ గౌణత్వం దోషః, సమత్వాదిత్యాహ –
పరేణాపీతి ।
ఉపచారేణ కారణే రోహితత్వాద్యస్తికల్పనే త్వస్తీతి విభాగః। దారశబ్దో నిత్యబహువచనాన్తః।
తామేవావిద్యయేతి భాష్యే తచ్ఛబ్దార్థో విషయజ్ఞానాధారః ప్రధానకార్యమన్తఃకరణమిత్యాహ –
విషయా హీతి ।
చితిశక్తిరాత్మా స్వయం సుఖాదిరూపేణాపరిణామినీ। పరిణామిన్యాం బుద్ధౌ వస్తుతః అప్రవిష్టత్వాదప్రతిసఙ్క్రమా।
అవిద్యయేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
విపర్యాసేనేతి ।
సాంఖ్యానామప్యస్తి భ్రమః, స తు బుద్ధావేవేతి విశేషః।
ఆత్మత్వేనోపగమ్యేత్యేతద్వివృణోతి –
బుద్ధిస్థాన ఇతి ।
విపర్యాససిద్ధబుద్ధ్యైక్యేన బుద్ధిధర్మానాత్మన్యభిమన్యమానేత్యర్థః।
కృతత్వోపపత్తయేఽపవర్గశబ్దస్తదుపాయపర ఇత్యాహ –
గుణేతి ।
న చానువాదసామర్థ్యాత్ ప్రమాణం కల్ప్యం, విరోధాదిత్యాహ –
స చేతి।।౮। ।
వ్యవధానాత్ శాఖాన్తరేణానిర్ణయమాశఙ్క్యాహ –
సర్వేతి ।
గుణవచనరోహితాదిశబ్దైర్లక్షణయాఽపి నిరూఢ్యా ముఖ్యవత్ప్రత్యాయకైః ప్రతీతిమభిప్రేత్య సతి ముఖ్యార్థసంభవ ఇత్యుక్తమ్।
నన్వజావదజేతి గుణవృత్త్యఙ్గీకారాత్ రూఢిస్త్యక్తా, నేత్యాహ –
అత్ర త్వితి ।
రూఢేరపహృతే యోగే రూఢార్థగుణయోగాత్సిద్ధా వృత్తిరాశ్రితా ఇతి రూఢిః స్వీకృతా; ఇతరథా గుణయోగస్యైవాసిద్ధేరితి। న కేవలం శాఖాన్తరాన్నిర్ణయః ప్రకరణాదపీత్యవ్యాకృతపక్షం ప్రస్తౌతి।
అపి చేతి ।
యస్య జగదుత్పత్తౌ సాధ్యాయాం కిం సహకారికారణమితి పృచ్ఛ్యతే। తత్కిం కారణమితి బహువ్రీహిః। ధ్యానమేవ యోగో జీవస్య బ్రహ్మైక్యయోజకత్వాత్। ఆత్మప్రాప్తిస్త్వనాత్మవిరహేణ స్థితిః। నానేత్యుక్తమితి । ఆనుమానికాధికరణ ఇతి నానావిద్యాస్వప్యేకామిత్యేకత్వం జాత్యాభిప్రాయమ్; ప్రకరణాదవిద్యానిశ్చయాత్॥౯॥౧౦॥
దేవాత్మశక్తిమితి ।
దేవాత్మవిషయాం మాయినం మాయావిషయం మహేశ్వరమ్ ఇత్యర్థః। భాష్యే చ - పారమేశ్వర్యాః శక్తేరితి పరమేశ్వరవిషయాయా ఇత్యర్థః। ఎవం చ జీవస్థాయా అవిద్యాయా విషయం బ్రహ్మ శుక్తివత్। ఊచే వాచస్పతిర్భాష్యశ్రుత్యోర్హృదయవేదితా॥
న సంఖ్యోపసంగ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ॥౧౧॥ పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి సాంఖ్యీయతత్త్వపరమ్ ఉత అర్థాన్తరపరమితి యోగరూఢ్యవినిగమాద్విశయః। పూర్వత్రాధ్యాత్మప్రకరణే రూఢచ్ఛాగాయా అసంబన్ధాద్ అజా తేజఆదికేత్యుక్తమ్ ఇహాపి రూఢేర్మనుష్యగ్రహే వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యప్రసఙ్గాదవయవవృత్త్యా సాంఖ్యస్మృతతత్త్వపరతేత్యవాన్తరసఙ్గతిమ్ అధికరణసఙ్గతిమాహేత్యర్థః। ననూపసర్జనస్య సంఖ్యాయాః సంఖ్యాన్తరేణ విశేషణాయోగాత్ కథం పఞ్చవిశతిలాభోఽత ఆహ –
పఞ్చజనా ఇతి ।
హీతి విశేష్యజనైః సంఖ్యాన్తరాన్వయ ఇత్యర్థః। న చ పఞ్చసంఖ్యావచ్ఛేదాద్ జనానాం నైరాకాఙ్క్ష్యమ్; సంఖ్యాన్తరశ్రవణే సతి రక్తపటన్యాయేన ఆకాఙ్క్షోత్థాపనాదితి।
వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యే తాత్పర్యాభావే హేతురుక్తః –
సర్వస్యైవేతి ।
జాయన్త ఇతి వ్యుత్పత్యా జనశబ్దవ్యాఖ్యా।
నను రూఢ్యత్యాగేన మనుష్యసంబన్ధినః ప్రాణాదయో లక్ష్యన్తే, తథా చ న నిస్తాత్పర్యమత ఆహ –
తత్రాపీతి ।
రూఢ్యర్థగ్రహేఽపీత్యర్థః।
వాక్యవిరోధం వ్యనక్తి –
ఎకత్ర హీతి ।
ఆత్మాకాశవ్యతిరిక్తానాం త్రయోవింశతితత్త్వానామపి ప్రధానస్య త్రిధాకరణాత్ పఞ్చవింశతిత్వం శ్రుతౌ।
స్మృతౌ తు తత్త్వేష్వాత్మాకాశావన్తర్భావ్య ప్రధానం చాభిత్వా పఞ్చవింశతితత్త్వగణనేత్యవిరోధమాహ –
న చాధారత్వేనేత్యాదినా ।
హిరుగ్భావేన పృథగ్భావేన।
భాష్యే ఉదాహృతాం మాయాం వ్యాఖ్యాతి–
మూలేతి ।
మహానిత్యధ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరుచ్యతే। అహఙ్కారోఽభిమానాలక్షణః। తన్మాత్రాణి సూక్ష్మభూతాని, పఞ్చ భూతాని స్థూలాని। అహఙ్కారతత్త్వమ్ ఉద్భూతతమస్కమ్। ప్రకృతిస్తన్మాత్రాణామ్। ఉత్కటసత్త్వం త్విన్ద్రియాణామ్। రజస్త్వహఙ్కారంగం గుణద్వయప్రవృత్తిహేతుర్నారమ్భకమిత్యర్థః।
నను షోడశకో వికార ఎవేతి కథం? పృథివ్యాదీనాం ఘటాదిప్రకృతిత్వాదత ఆహ –
యద్యపీతి ।
న తే పృథివ్యాదిభ్యః తత్త్వాన్తరమితి ।
ఉభయేషాం స్థూలతేన్ద్రియగ్రాహ్యతా చ సమేతి న తత్త్వాన్తరతేత్యర్థః।
ఆకాశాత్మనౌ విహాయ యా పఞ్చవింశతిరుదితా తస్యాం నావన్తరత్వేన పఞ్చసంఖ్యానివేశ ఇత్యాహ –
న ఖల్వితి ।
ఉద్రిక్తాకాశానాం పృథివ్యాదీనాం జ్ఞానేన్ద్రియేభ్యో ఘ్రాణమాదాయ పూరణమయుక్తమ్, తేషాం తస్య చ సాధారణోపాధ్యభావాదిత్యాహ –
నాపీతి ।
తథా ఘ్రాణాతిరిక్తానాం జ్ఞానేన్ద్రియాణాం కర్మేన్ద్రియేభ్యో వాచమాహృత్య న పఞ్చసంఖ్యా నివేశ్యేత్యాహ –
నాపి రసనేతి ।
తథోద్రేచితవాచాం కర్మేన్ద్రియాణాం న మనసా పఞ్చత్వలాభ ఇత్యాహ –
నాపి పాణీతి ।
సమాసార్థసంఖ్యాన్తరేణ విశిష్యత ఇతి ।
సాక్షాత్పూర్వవాదిని నిరస్తే సమాసం పఞ్చజనశబ్దేఽనభ్యుపగచ్ఛన్తముత్థాపయతీత్యాహ –
పూర్వపక్షైకదేశినమితి ।
అస్యాయమభిప్రాయః - యద్యప్యత్ర నానాభావాన్న సన్తి పఞ్చ సంఖ్యాః, తథాపి పఞ్చ పఞ్చ పూల్య ఇత్యాదౌ పఞ్చవింశతిసంఖ్యాయాః పఞ్చభిః పఞ్చసంఖ్యాభిరవినాభావాదిహ తా నిర్దిశ్యమానాః స్వావ్యాప్తాం మహాసంఖ్యాం లక్షయన్తీతి।
నను తత్రాపి కథం మహాసంఖ్యాయా అవాన్తరసంఖ్యాభిః సంబన్ధః? అపేక్షాబుద్ధినాశే తన్నాశాదిత్యాశఙ్క్య సాహచర్యాభావేఽపి హేతుహేతుమద్భావోస్తి సంబన్ధో లక్షణాబీజమిత్యాహ –
యద్యపీత్యాదినా ।
అపిశబ్దేన విద్యత ఎవ అర్థాత్మనా మహాసంఖ్యాస్వవాన్తరసంఖ్యా, పరం త్వపరిచ్ఛేదికేతి సూచితమ్।
ఎవమసమాసమభ్యుపేత్య లక్షణైవ దోష ఇత్యభిధాయాభ్యుపగమం త్యజతి –
న చ పఞ్చశబ్ద ఇతి ।
భాష్యే భాషికేణ స్వరేణేతి ।
తస్యార్థః; అత్ర మన్త్రే ప్రథమః పఞ్చశబ్ద ఆద్యుదాత్తః। ద్వితీయః సర్వానుదాత్తః। జనశబ్దశ్చాన్తోదాత్తః। తథా న ద్వితీయపఞ్చశబ్దజనశబ్దయోః సమాసాదృతే ఆకారస్యాన్త్యస్యోదాత్తత్వమితరేషాం చానుదాత్తత్వం ఘటతే; సామాసస్యేతి సూత్రేణ సమాసస్యాన్తోదాత్తత్వవిధానాత్, అనుదాత్తం పదమేకవర్జమితి సూత్రేణ యస్మిన్ పదే ఉదాత్తః స్వరితో వా విధీయతే తమేకం విహాయ శిష్టస్యానుదాత్తత్వస్మరణాచ్చ। ఎవం మన్త్రాన్తోదాత్తస్వరబలాత్ సమాసో నిరణాయి। భాషికసంజ్ఞకే తు శతపథబ్రాహ్మణస్వరవిధాయకగ్రన్థే స్వరితోఽనుదాత్తో వేతి సూత్రేణ యో మన్త్రదశాయామనుదాత్తః స్వరితో వా స బ్రాహ్మణే ఉదాత్తో భవతీత్యపవాద ఆశ్రితః। తత ఆకారాదితరేషామనుదాత్తానాం బ్రాహ్మణే ఉదాత్తత్వమ్। ఉదాత్తమనుదాత్తమనన్త్యమితి సూత్రేణ చ మన్త్రదశాయాముదాత్తస్యానన్త్యస్య పరలగ్నతయా ఉచ్చార్యాస్యానుదాత్తత్వం విహితమ్। తతశ్చ నకారోపరితన ఆకార ఆకాశశ్చేత్యనేన సంలగ్నత్వేనోచ్చార్యమాణోఽనుదాత్తో భవతి। సతి చైవమన్తానుదాత్తస్వరో భాషికగ్రన్థసిద్ధో ఇతి భాష్యే ఉక్తమ్। యే తు – ఛన్దోగా బహ్వృచాశ్చైవ తథా వాజసనేయినః। ఉచ్చనీచస్వరం ప్రాహుః స వై భాషిక ఉచ్యతే॥ ఇతి వచనముదాహృత్యాన్తోదాత్తో భాషిక ఇతి వ్యాచక్షతే; తేషామధ్యయనవిరోధః। అన్తానుదాత్తం హి సమామ్నాతారః పఞ్చజనపదమధీయతే ఇతి॥ హే ఆజ్య త్వా పఞ్చజనానాం కృతే గృహ్ణామీతి మన్త్రైకదేశస్యార్థః। అసమాసమభ్యుపేత్యైవ ద్విః పఞ్చశబ్దప్రయోగే దశానామేవ లాభాన్న సాంఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యాహేతి యోజనా।
అసమాసపక్షే ఎవ వీప్సాం విహాయ విశేషణపక్షమాశఙ్క్యాహ –
న చైకేతి ।
శుక్లాదిశబ్దవత్ పఞ్చశబ్దస్య సంఖ్యాముపసర్జనం కృత్వా ప్రాధాన్యేన ద్రవ్యపరత్వాత్ గుణీభూతసంఖ్యాయా న సంఖ్యాన్తరేణ విశేషణమ్। తథా సతి విశేష్యేణ ద్రవ్యేణ విశేషణేన చ సంఖ్యయా యుగపదాకృష్యమాణా సంఖ్యా నైకేనాప్యన్వియాదిత్యర్థః।
తదేవమితి ।
నానాభావేన దూషితమపి పరమపూర్వపక్షిణం సంఖ్యాన్తరానాకాఙ్క్షానోపసర్జనన్యాయాభ్యాం దూషయితుం పునరుత్థాపయతీత్యర్థః।
రూఢౌ సత్యామితి ।
తద్ద్వారా ప్రాణాదిషు లక్షణాయాం చ సత్యామిత్యర్థః।
అనాకాఙ్క్షాం దర్శయతి –
పఞ్చపూలిత్యత్రేతి ।
పృథక్త్వైన సహైకస్మిన్నర్థే యా సమవైతి సా తథోక్తా। ఈబన్తద్విగుసమాసేన సమాహారాభిధానాత్ పదాన్తరోపాత్తసంఖ్యయా సమాహారోఽవచ్ఛేద్యః, ఉత్పత్తిశిష్టయా తు సమానపదస్థయా సమాహారిణః పూలా అవచ్ఛేద్యా ఇతి పఞ్చపూలీత్యత్రాస్త్యాకాఙ్క్షా, పఞ్చజనా ఇత్యత్ర త్వీబన్తత్వాశ్రవణాత్ సమాహారాప్రతీతేర్జనానాం చ స్వపదగతసంఖ్యాయాఽవచ్ఛిన్నత్వాన్న సంఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షేత్యర్థః। విజాతీయవిశేషణాన్తరప్రయోగే చ రక్తపటన్యాయో న సజాతీయే ప్రయోగే, న హి భవతి రక్తపటో రక్త ఇతి।
ఇహాపి పక్షే నోపసర్జనన్యాయమవతారయిష్యన్నాశఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
న హి సాపీతి ।
ఆత్మాశ్రయప్రసఙ్గాన్న సంఖ్యా తయాఽవచ్ఛిద్యతే। అతః సంఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షేత్యర్థః।
తత్ర చోక్తో దోష ఇతి పరిహారభాష్యార్థమాహ –
ఉక్త ఇతి ।
పఞ్చశబ్దస్య సంఖ్యోపసర్జనద్రవ్యవాచకత్వాదుపసర్జనసంఖ్యాయా న శబ్దాన్తరోక్తసంఖ్యాసంబన్ధ ఇత్యసమాసవత్ సమాసేఽపి దోషః। సమాసే తు పఞ్చశబ్దోపాత్తసంఖ్యాయా జనశబ్దార్థం ప్రతి విశేషణతత్వాచ్చ న విశేషణాన్వయః।
ననూపసర్జనస్యాపి విశేషణన్వయః కిం న స్యాదత ఆహ –
విశేషణాపేక్షాయాం త్వితి ।
నైరపేక్ష్యం హి సామర్థ్యం, సాకాఙ్క్షత్వే సతి స్వవిశేషణేనాకృష్యమాణస్య న విశేష్యాన్తరాన్వయ ఇత్యసమాసః స్యాదిత్యర్థః।
సాపేక్షస్యాసమాసే ఉదాహరణమాహ –
న హి భవతీతి ।
ఋద్ధవిశేషణాపేక్షస్య రాజ్ఞో న పురుషేణ సమాసః, అపి తు పదవృత్తిరేవంప్రకారా ఋద్ధస్య రాజ్ఞ ఇతీతి।
ఉదాహృతభాష్యస్యాయమర్థః ఇత్యాహ –
ఇత్యర్థ ఇతి ।
ప్రధానం త్రిధా భిత్త్వా అతిరేకసమాధానాదభ్యుచ్చయమాత్రత్వమితి చేత్ కా తర్హి గమనికాఽత ఆహ –
యదీతి ।
ప్రధానం భిత్త్వా సంఖ్యోపపాదనేఽపి తవ నోపాస్తిపరం వచనమితి యథావస్తు వక్తవ్యమ్। తత్రాధారత్వేన భోక్తురాత్మనో భోగ్యప్రతిష్ఠాహేతుత్వేన పృథక్కారేఽప్యాకాశపృథక్కారో నిష్ప్రయోజన ఇత్యర్థః।
కథం చేతి భాష్యమయుక్తమ్; పఞ్చసంఖ్యాద్వయాత్ పఞ్చవింశతిసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
దిక్సంఖ్యే ఇతి ।
దిక్సంఖ్యావాచిశబ్దౌ సంజ్ఞాయాం గమ్యమానాయామ్ ఉత్తరపదేన సమస్యేతే యథా దక్షిణాగ్నిః సప్తఋషయః ఇతి సూత్రార్థః। ఎవం చ ఎకైవ పఞ్చసంఖ్యా ద్వితీయపఞ్చశబ్దస్య సంజ్ఞా సమాసగతస్య న సంఖ్యార్థతేతి గ్రన్థార్థః।
యద్యప్యవయవాభిధానసాపేక్షయోగాత్ నిరపేక్షరూఢిర్బలీయసీ; తథాపీహ రూఢమనుష్యగ్రహణం నిస్తాత్పర్యముక్తమిత్యత ఆహ –
తద్యదీతి ।
ఇహ మనుష్యా వాక్యే న సంబన్ధార్హా అజామన్త్రే త్వధ్యాత్మాధికారాచ్ఛాగా పూర్వాపరవాక్యవిరోధినీతి।
రూఢేర్యోగే ఽపహృతే రూఢ్యర్థసంబన్ధాత్ తద్గుణాద్వా అర్థాన్తరవృత్తిసిద్ధౌ శబ్దస్య న యోగః కల్ప్య ఇత్యత్రోదాహరణమాహ –
యథేతి ।
ఉక్తం హ్యర్థవాదేన యథా వై శ్యేనో నిపత్యాదత్త ఎవమయం ద్విషన్తం భ్రాతృత్వం నిపత్యాదత్తే యమభిచరతి శ్యేనేనేతి।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
అవయవార్థభూతపఞ్చసంఖ్యాసంబన్ధానపేక్ష ఎకస్మిన్నపి మనుష్యే వర్తతే। ‘‘స్యుః పుమాంసః పఞ్చజనాః పురుషాః నరా’’ ఇత్యమరో హి జగౌ। మనుష్యే రూఢశ్చ పఞ్చజనశబ్దస్తత్సంబన్ధాత్ప్రాణాదిషు లక్షణయా వర్త్స్యతీతి వక్ష్యతీతి।
నను రూఢిరపి తత్త్వేష్వస్తు, కిం లక్షణయా ఽత ఆహ న చైష ఇతి॥౧౧॥ అస్తు తర్హి తత్త్వేషు లాక్షణికః పఞ్చజనశబ్దో నేత్యాహ –
ఎవం చేతి ।
యచ్చోక్తం వాక్యశేషయోర్విరోధాన్న ప్రాణాదయః పఞ్చజనా ఇతి తత్రాహ –
న చ కాణ్వేతి ।
యచ్చ వస్తుని న వికల్ప ఇతి, తత్రాప్యాహ –
న చేయమితి ।
ఉత్తరే మన్త్రే విధిశ్రవణం, తత్రాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధతయాఽనూదితాఽప్యుపాస్తిః పుంసా వికల్పేన కర్తుం శక్యేత్యర్థః।
జనానాం వాచకత్వేన సంబన్ధీ శబ్దో జనశబ్ద ఇతి వ్యాఖ్యానాభావే దోషమాహ –
అన్యథేతి ।
ప్రత్యస్తమితోఽవయవార్థో యస్మిన్ సముదాయశబ్దార్థే సిద్ధాన్త్యభిమతే ప్రాణాదౌ జనశబ్దస్య సముదాయైకదేశస్యార్థో నాస్తీతి జనశబ్దస్య ప్రాణాదౌ కథం ప్రయోగ ఇతి యచ్చోద్యం తదచోద్యం స్యాదనుక్తోపాలమ్భత్వాదిత్యర్థః। భాష్యే సమానే రూఢ్యతిక్రమే వాక్యశేషవశాత్ ప్రాణాదయో గ్రహీతవ్యా ఇతి ప్రాణాదీనాం లక్షణార్హత్వముక్తమ్। వాక్యగ్రహణం తేషాం ప్రమితత్వార్థమ్। శేషగ్రహణం సన్నిహితత్వాయేతి లక్షణాం దర్శయతి।
జనసంబన్ధాచ్చేతి భాష్యమ్ తస్య భావమాహ –
రూఢ్యపరిత్యాగేనేతి ।
రూఢార్థసంబన్ధాదర్థాన్తరప్రతీతిసిద్ధౌ న యోగవృత్తిః ప్రధానాదౌ కల్ప్యేతి భాష్యార్థః।
కల్ప్యా రూఢిర్యోగాద్ దుర్బలేత్యాశఙ్క్య సూత్రాత్ క్లృప్తిమాహ –
నను సత్యామితి ।
నోపసర్జనన్యాయాతిరేకౌ కరేణాపిధాయ సంభవతి చేత్యుక్తమ్।
ప్రయోగానుసారిత్వాద్ వ్యాకరణస్య తదభావాన్న రూఢిరిత్యాశఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
మనుష్యేషు పఞ్చజనశబ్దస్య లోకే ఎవ ప్రయోగాత్తత్సంబన్ధాత్ప్రాణాదిషు వృత్త్యుపపత్తిం స్ఫుటాం జనసంబన్ధాచ్చేతి భాష్యాసూచితాం పృథఙ్న వక్తి భగవాన్ భాష్యకారః, ప్రౌఢ్యా తు రూఢిం సమర్థయతే ఇత్యాహ –
జనేష్వితి ।
స్థవీయస్తయా స్ఫుటతయేత్యర్థః। శక్యోద్భిదాదివదితి భాష్యే - ఉద్భిదధికరణం (జై.సూ.అ.౧ పా ౪ సూ.౨) ఉదాహృతం, తదేవమ్ - ఉద్భిదా యజేత పశుకామ ఇత్యత్రోద్భిత్పదం కర్మనామోత విధేయగుణసమర్పకమితి సంశయే ఉద్భిచ్ఛబ్దస్య ఖనిత్రాదౌ ప్రసిద్ధేః, నామేవ చ యజిసమానార్థత్వేనానర్థక్యాద్ జ్యోతిష్టోమే గుణవిధిరితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః। అత్ర హి యజేతేతి యాగేన భావయేదిత్యర్థః। తథా చోద్భిదేతి తృతీయాన్తపదం యజిసామానాధికరణ్యాత్ యాగనామ స్యాత్। చేదం వచనం గుణం శక్నోతి విధాతుమ్; ద్రవ్యయాగయోర్భేదాదుద్భిదా యాగేనేతి సామానాధికరణ్యాఽయోగాత్, ఉద్భిద్వతేతి కల్పనే మత్త్వర్థలక్షణాపాతాత్, ఉద్భిదా యాగం భావయేద్యాగేన పశుమితి వైయధికరణ్యే చ యాగస్య ఫలం ప్రతి సాధనత్వం గుణం ప్రతి సాధ్యత్వమితి వైరూప్యాపాతాత్, విధ్యావృత్త్యా వాక్యభేదాచ్చ। ఉద్భినత్తి సాధయతి పశుమితి యోగేఽపి ప్రసిద్ధిః స్యాత్। న చ నామవైయర్థ్యమ్; అత్ర నామత్వసిద్ధావన్యత్ర సమే దర్శపౌర్ణమాసాభ్యాం యజేత్ దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేతేత్యాదౌ నామవద్యాగానువాదేన గుణఫలవిధిసంభవాత్। న చ జ్యోతిష్టోమః ప్రకృతో, యత్ర గుణో విధీయతే। తస్మాన్నామధేయమితి।। ఎవం యథా సన్నిహితయజ్యనురోధేనోద్భిత్పదం యాగనామధేయమేవం సన్నిహితవాక్యశేషాత్ పఞ్చజనశబ్దః ప్రాణాదిషు రూఢ ఇతి భాష్యార్థః। యద్యప్యుద్భిత్పదం యౌగికమ్; తథాపి సామానాధికరణ్యాదవగతే నామత్వేఽవయవానుగమః క్రియత ఇతి రూఢితుల్యత్వాద్భాష్యే రూఢిత్వోక్తిః॥౧౨॥౧౩॥ యస్మిన్నవ్యాకృతాఖ్య ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠితః, తమేవ నిష్ప్రపఞ్చం బ్రహ్మాత్మకమమృతమాత్మానం మన్యే। త్వం కిం విద్వాన్ మర్తవ్యాదన్యోఽమర్త్యః, న; కిం తర్హ్యహమప్యవిద్యయా మర్త్యః। విద్వాంస్తు సన్నమృతబ్రహ్మాత్మక ఇతి మన్త్రదృశో వచనం ప్రాణాదీనాం జీవనాదిహేతూనాం జీవనాదిప్రదం త్వంపదలక్ష్యం యే విదుస్తే తస్య స్వరూపం పురాణం చిరన్తనమ్। అగ్రే కార్యదశాయామప్యలుప్తత్వేన భవమగ్న్యం బ్రహ్మ నిశ్చిక్యుర్నిశ్చయేన జ్ఞాతవన్తః। పాఞ్చజన్యయా ప్రజయా విశతీతి విశా మనుష్యరూపయా। ఇన్ద్రే ఆహ్వాతవ్యే ఘోషా అసృక్షత సృష్టా। యత్పూర్వార్ధే కాలానవచ్ఛేద్యముక్తం తజ్జ్యోతిషామాదిత్యాదీనాం భాసకమమృతత్వేన ఆయుష్ట్వేన జీవనగుణవత్తయా చ దేవా ఉపాసతే తేన తత్రాయుష్మన్తో జాతాః। అస్మిన్మన్త్రే షష్ఠ్యన్తజ్యోతిషా పఞ్చసంఖ్యాపూరణం నాత్మజ్యోతిషా ఎకస్యాధారత్వాధేయత్వాయోగాదితి॥
కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తేః॥౧౪॥ అకాణ్డేఽనవసరే। భవితా భవిష్యతి। మానాన్తరవిరోధపరిహారో ద్వితీయాధ్యాయార్థః। శ్రుతీనామ్ ఇతరేతరవిరోధపరిహారస్తు నానాశాఖాగతపూర్వాపరవాక్యపర్యాలోచనయా నానాశాఖానామన్యోన్యవాక్యానాం చేతరేతరవిరోధపరిహారేణ అద్వితీయబ్రహ్మప్రతిపత్తిసిద్ధ్యా సమన్వయసిద్ధ్యర్థత్వాదిహ సఙ్గత ఇత్యాహ –
నానేతి ।
నానా భిన్నా ఎకా చేతి తథోక్తా।
యది మనాన్తరావిరోధో ద్వితీయాధ్యాయార్థస్తర్హి వియత్పాదాదౌ (వ్యా.సూ.అ.౨.ప.౩) కథం శ్రుతీనామితరేతరావిరోధచిన్తాఽత ఆహ –
ప్రాసఙ్గికం త్వితి ।
విప్రతిషేధాత్ పరపక్షాణామనపేక్ష్యత్వే ఉక్తే స్వపక్షస్యాపి తత్ప్రసఙ్గే తన్నివృత్తిః ప్రయోజనం తత్రైవ ప్రతిపాదయిష్యత ఇత్యర్థః। పరైరుద్భావితో దోష ఉద్ధర్తవ్యః స్వదర్శనే। ఇతి శిక్షార్థమత్రత్యచిన్తాం తత్రాకరోన్మునిః॥ క్వాచిత్కస్యాసచ్ఛబ్దస్య కర్మకర్తృప్రయోగస్య చాసద్వాదపరత్వం స్వభావవాదపరత్వం చ వ్యుదస్య గతిసామాన్యవ్యవస్థాపనాత్పాదసఙ్గతిః। అథవా ఎతదారభ్య త్రీణ్యధికరణాని పాదాన్తరసఙ్గతాన్యపి అవాన్తరసఙ్గతిలోభాదిహ లిఖితాని। ప్రకృతిశ్చేత్యస్య త్వధ్యాయావసానే లేఖే నిమిత్తం వక్ష్యతే। ఎతేనేత్యస్యాపి సర్వన్యాయాతిదేశత్వాదధ్యాయావసాన ఎవ నివేశః। జగత్కారణవాదివాక్యాని బ్రహ్మణి ప్రమాణం న వేతి విప్రతిపత్తేర్విశయే పూర్వత్రాన్నజ్యోతిషోర్వికల్పేనోపాస్తౌ నివేశాదవిరోధ ఉక్తః।
ఇహ తు సిద్ధే కారణే త్రైకాల్యాయోగాద్విరోధే సత్యప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షమాహ –
వాక్యానామితి ।
వాక్యానాం కార్యే విరోధాత్కార్యద్వారగమ్యే జగద్యోనౌ న సమన్వయో వేదాన్తానాం కారణే విగానాత్ తదుపలక్ష్య పరమాత్మని చ న సిద్ధ్యతీత్యర్థః। విభిన్నక్రమా అక్రమా చ యుగపద్భావినీ యా ఉత్పత్తిస్తత్ప్రతిపాదకానామిత్యర్థః। ఆత్మన ఆకాశస్తత్తేజోఽసృజతేత్యత్ర భిన్నః క్రమః। స ఇమాల్లోకాన సృజతేత్యక్రమ ఇతి। తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియతేత్యాదీని కర్మకత్రభిధానాత్స్వయంకర్తృకత్వశంసీనీతి।
నను కార్యవిగానే బ్రహ్మణి కిమాయాతమత ఆహ –
సృష్ట్యా చేతి ।
ధూమధూలిసందేహే తద్గమ్యాగ్నిసందేహవద్ గమకకార్యసందేహాద్ గమ్యబ్రహ్మసన్దేహ ఇత్యర్థః।
కార్యవిగానమభ్యుపేత్యాహ –
సర్గేతి ।
స్వయంకర్తృకత్వాన్యకర్తృకత్వాభ్యాం సర్గే క్రమాక్రమవ్యుత్క్రమైస్తత్క్రమే చ వివాదేఽపి స్రష్టరి స వివాదో న విద్యతే, సర్గస్య చ అవివక్షితత్వాత్ తద్వివాదోఽకిఞ్చిత్కర ఇత్యర్థః।
కారణవిగానం పరిహరతి –
సతస్త్వితి ।
అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీదిత్యాదౌ అసద్వచో భక్త్యా। అనభివ్యక్తిశ్చ భక్తిః। తద్ధైక ఆహురిత్యత్ర నిరాకరణీయత్వేనానువాదోఽసద్వచ ఇత్యర్థః। అపిశబ్దాత్సర్గే క్రమే చ న వివాద ఇతి సూచితమ్।
తత్ప్రకటయతి –
న తావదిత్యాదినా ।
తత్ర విభిన్నక్రమత్వం తావత్పరిహరతి –
అనేకశిల్పేతి ।
పర్యవదాతః కుశలః। సంయవనం మిశ్రణం, ఘృతపూర్ణం పక్వాన్నవిశేషః। క్రమేణ నానా కార్యాణి కుర్వాణే దేవదత్తే ప్రథమస్యేవ చరమస్యాపి తేన సాక్షాత్సృష్టత్వాత్తతో నిష్పత్తిర్వక్తుం శక్యా। తథా పూర్వకార్యస్యోత్తరకార్యనిమిత్తత్వాత్కార్యాత్కార్యాన్తరసర్గస్య శక్యవచనః।
దృష్టాన్తముక్త్వా ఎవం బ్రహ్మైక్యాదాకాశాదేర్వాయ్వాద్యుపాదానత్వమితి దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేహాపీతి ।
అనలాఽనిలేతి తేజసః ప్రాథమ్యనిర్దేశః, తత్ప్రాథమ్యఘటనస్య ప్రస్తుతత్వాత్।
తర్హి కదా నిర్దేశవిరోధస్తత్రాహ –
యది త్వితి ।
ఆకాశవాయుతేజసాం క్రమేణోత్పత్తిముక్త్వా వ్యుత్క్రమాభిధానే హి విరోధః స్యాన్న తు తేజసః సాక్షాద్ బ్రహ్మణః సృష్టిమాత్రాభిధానే। న హ్యనేన క్రమో బాధ్యత ఇత్యర్థః।
ఎవమపిశబ్దస్య భావముక్త్వా న స స్రష్టరీతి శ్లోకభాగం వ్యాచష్టే –
అభ్యుపేత్యేతి ।
యదవాది ధూమసన్దేహేన దహనసన్దేహవత్సృష్టిసన్దేహ ఇతి తదనూద్యాపనుదతి –
న చ సృష్టివిగానమితి ।
సత్యాదిలక్షణం బ్రహ్మావగమయ్య తదానన్త్యోపపిపాదయిషయా జగతస్తత్రారోపః శ్రుత్యా సృష్టిరుచ్యతే, న తు సృష్టౌ తాత్పర్యమ్, అతో మిథ్యాభూతాయాం సృష్టౌ విగానం న దోషోఽపి త్వలంకార ఇత్యర్థః।
నను సృష్టేః కుత ఆత్మప్రమిత్యర్థతా? విపరీతతా కస్మాన్న స్యాదత ఆహ –
తజ్జ్ఞానం చేతి ।
తదనుగుణతయేతి ।
వ్యాఖ్యాతం చ ఘృతపూర్ణటీకాయామిత్యర్థః।
సతస్త్వసద్వచో భత్తయేతి శ్లోకభాగం వ్యాచష్టే –
యచ్చ కారణఇత్యాదినా ।
తదప్యేష ఇత్యాదిః పరిహారః। అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేదేతి ప్రకృతం బ్రహ్మ తత్రశబ్దసమానార్థతచ్ఛబ్దేన పరామృశ్య శ్లోకేనాసదభిధానే శ్లోకవాక్యమసంబద్ధం స్యాదిత్యర్థః। శ్రుత్యన్తరం సదేవ సోమ్యేత్యాది। మానాన్తరం విమతం, సజ్జన్యం, కార్యత్వాత్, కుమ్భవదిత్యాది।
నిరాకార్యతయా క్వచిదితి శ్లోకభాగం విభజతే –
తద్ధైక ఇతి ।
యదా కార్యే విగానముపేత్య కారణే తదభావ ఉచ్యతే, తదా సముచ్చయాభావాత్ చకారస్తుశబ్దసమానార్థతయా సమన్వయో న సిద్ధ్యతి పరాత్మనీత్యేవంరూపపూర్వపక్షనిషేధార్థ ఇత్యర్థః।
కారణత్వ ఇతి సప్తమీమాదాయ సూత్రైకదేశేన వాక్యానాం కారణే పరస్పరవిరోధ ఇతి పూర్వపక్షోక్తహేతోః అసిద్ధిరవిగానప్రతిజ్ఞయోచ్యత ఇత్యాహ –
ఆకాశాదిష్విత్యాదినా ।
ప్రతిజ్ఞాతవిగానభావే హేతుపరం సూత్రావయవం వ్యాచష్టే –
కుత ఇతి ।
పునరావృత్త్యా కారణత్వేనేతి తృతీయాన్తమిత్థంభావార్థం వివక్షిత్వా యథావ్యపదిష్టపదార్థవివరణపరత్వేన వ్యాఖ్యాతి –
కేనేతి ।
ఎవం కారణవిగాననిషేధపరత్వేన సూత్రం వ్యాఖ్యాయ సంప్రతి కార్యవిగానపరిహారపరతయా యోజయతి –
అపర ఇతి ।
కల్పః ప్రకారః। అస్యాం వ్యాఖ్యాయాం చకారః సముచ్చయే।
తదుక్తం –
న సృష్టావపీతి।
కారణత్వేన విగానం న చ కార్యక్రమే ఇతి సూత్రే ద్వే ప్రతిజ్ఞే।
ఆద్యా ప్రాగుపపాదితా, ద్వితీయాయాం హేతుం యోజయతి –
యథావ్యపదిష్ట ఇతి ।
యథాశబ్దోఽనతిక్రమార్థః। బ్రహ్మణస్తేజఃసృష్టిమాత్రముక్తం, న క్రమో భగ్న ఇత్యర్థః।
పరస్తు కార్యాన్తరవ్యవధానమన్తరేణ తేజసో బ్రహ్మప్రభవత్వాభిధానాత్ ప్రథమోత్పత్తిరభిప్రేతాఽతః క్రమభఙ్గాద్యథావ్యపదిష్టోక్తిరసిద్ధేతి శఙ్కతే –
నన్వేకత్రేతి ।
సిద్ధాన్తీ తు సాక్షాద్ బ్రహ్మసృజ్యత్వమవ్యవధాననిర్దేశస్య ప్రయోజనమ్ న తు కార్యాన్తరస్యాసర్గ ఇతి మన్వానః పూర్వవదావృత్త్యా తృతీయాన్తతామాదాయ సాక్షాత్పదం చాధ్యాహృత్య సూత్రావయవవ్యాఖ్యయా పరిహరతి –
అత ఆహేతి ।
పూర్వత్రేత్థంభావే వ్యాఖ్యాతత్వాత్తద్భ్రమాపనుత్త్యర్థమాహ –
హేతావితి ।
అధస్తాద్ ఘృతపూర్ణటీకాయామ్। నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియతేతి కర్మకర్తరి కర్మణి వా లకారః।
ఆద్యే కర్త్రప్రతిక్షేపస్తత్ర హేతుమాహ –
న హీతి ।
లూయతే కేదారః స్వయమేవేతి భిన్నకర్తృకమేవ సౌకర్యాపేక్షయా కర్మకర్తృ ఇత్యుచ్యతే ఇత్యర్థః। ద్వితీయే స్ఫుటైవాన్యకర్త్రపేక్షేత్యర్థః॥౧౫॥ ఇదమసదివావ్యక్తమాసీత్, తద్యదాత్మనా ఆసీత్ తత్కారణసదర్థక్రియోన్ముఖమ్ ఆసీత్। కార్యరూపేణ చ సమభవత్।
తత్తత్ర కారణవిషయే ఎక ఆహుస్తేషాం మతం దూషయతి –
కుతస్త్వితి ।
తదేవాహ –
కథమితి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాహ –
సదేవేతి ।
ఇదం జగత్। తర్హి తదానీమ్, అవ్యాకృతం కారణమాసీత్। హ కిల తత్కారణం శబ్దార్థాత్మనా వ్యాక్రియత వ్యక్తమభవత్। భాష్యే - తద్విషయేణ కామయితృత్వవచనేనేతి సోఽకామయతేత్యనేనేత్యర్థః। అపరప్రేష్యత్వమిదం సర్వమసృజతేతి స్వాతదృయమ్ తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఇతి తద్విషయ ఆత్మశబ్దః। సంప్రదాయవిదాం వచనే అన్యథా అన్యథేతి వీప్సా ద్రష్టవ్యా। లోహం సువర్ణమ్। అవతారాయ బ్రహ్మాత్మైక్యబుద్ధేరితి శేషః। ప్రతిపాద్యే బ్రహ్మణి నాస్తి భేదో న విగానమిత్యర్థః। మృత్యుమత్యేతీత్యన్వయః। అసద్ బ్రహ్మేతి వేద చేదసాధుః స్యాత్। పశ్యన్నాత్మాచష్టే ఉపలభత ఇతి చక్షుః శృణోతి మనుత ఇతి చ శ్రోత్రాద్యాఖ్యో భవతి॥
జగద్వాచిత్వాత్॥౧౬॥ అత్ర క్వచిత్కహైరణ్యగర్భమతద్యోతకకర్మశబ్దస్య బ్రహ్మానుగుణ్యవర్ణనాత్పాదసంగతిః। ఇహోపక్రమానురోధాత్ బ్రహ్మ భాతి, ఉపసంహారానురోధేన జీవః। బ్రహ్మశబ్దస్య స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షత ఇతి ప్రాణేఽపి ప్రయుక్త ఇతి సంశయః। ఎకవాక్యే త్యచ్ఛబ్దాదసచ్ఛబ్దో నీయతాం వాక్యభేదే తు న బ్రహ్మశబ్దాత్కర్మశబ్దో నేయ ఇతి సంఙ్గతిః। యదా ఖల్వత్రాప్యేకవాక్యత్వం తథా యథోత్తరసచ్ఛబ్దానుసారేణ ప్రాచీన్నోఽసచ్ఛబ్దో నీత ఎవముత్తరస్మాత్కర్మశబ్దాత్ప్రాచో బ్రహ్మశబ్దస్య నయనమితి సఙ్గతిః। ప్రాతర్దన(బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౮) విచారేణ గతత్వం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తత్ర హ్యుపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదేకవాక్యేత్వే సతి జీవప్రాణలిఙ్గయోర్బ్రహ్మపరతయా నయనం కృతమ్, తదిహాపి సమమిత్యర్థః। మధ్యేఽపి బ్రహ్మపరామర్శమాహ - ఆదిత్యేతి। పురుషకర్తృత్వస్య బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసంభవాదిత్యన్వయః। అవచ్ఛేదకే ప్రకరణాదావసతి సర్వనామ్నా ప్రమాణమాత్రసిద్ధజగతః పరామర్శే సతి యజ్జగత్కర్తృత్వమవగతం తస్య చ బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసంభవాదిత్యర్థః। జగత్కర్తృత్వమన్యత్ర బ్రహ్మణో నేతి దుష్యతి। వాచస్పతావుపాలమ్భమనాలోచ్యోచిరే పరే॥ జీవాజ్జజ్ఞే జగత్సర్వం సకారణమితి బ్రువన్। క్షిపన్ సమన్వయం జీవే న లేజే వాక్పతిః కథమ్?॥ ఇతి। అధిష్ఠానం హి బ్రహ్మ న జీవాః। అధిష్ఠానే చ సమన్వయ ఇత్యనవద్యమ్।
ఇహ వాక్యభేదాపాదనేన తావదగతార్థతామాహ –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
అత్ర బాలాకివాక్యాద్ బ్రహ్మ మన్యతే సిద్ధాన్తీ రాజవాక్యాద్వా।
నాద్య ఇత్యాహ –
బ్రహ్మ తే ఇతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
యస్య చేతి ।
నను బాలాకివాక్యగతబ్రహ్మప్రతిజ్ఞయా రాజవాక్యం బ్రహ్మపరమస్త్వగ్నివాక్యాదివాచార్యవాక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
తత్ర హి వక్తృభేదేఽప్యేకవాక్యతాఽగ్నిభిః దర్శితాఽఽచార్యస్తు తే గతి వక్తేతి, ఇహ తు తదభావాద్వాక్యభేద ఇత్యర్థః।
నను బాలాకివచనే బ్రహ్మశబ్దస్య కా గతిః? అత ఆహ –
తస్మాదితి ।
రాజవాక్యార్థ ఎవ గ్రాహ్యః, రాద్ధాన్తత్వాత్। భ్రాన్తగాగ్ర్యోక్తిస్తు పూర్వపక్షత్వాదసద్వాదవదగ్రాహ్యేత్యర్థః।
నను రాజవాక్యేఽపి క్రియమాణసర్వజగత్ ప్రతి కర్తవ్యత్వం బ్రహ్మలిఙ్గం గమ్యతేఽత ఆహ –
అత్ర చేతి ।
బ్రహ్మకార్యే జగతి యోగసంభవమఙ్గీకృత్య రూఢ్యాఽపహారముక్త్వా యోగాసంభవమాహ –
న చ బ్రహ్మణ ఇతి ।
ఉదాసీనస్యేత్యస్పన్దతోక్తా। బ్రహ్మణి కృత్యభావాజ్జగతస్తత్కృతత్వాయోగ ఇత్యర్థః। బ్రహ్మణో యది న వ్యాపారవత్తా, కస్య తర్హి? నను ప్రాణస్యాస్తు।
నను సోఽపి కథం వేదితవ్యతయోచ్యతే? ప్రసిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్య తస్య హిరణ్యగర్భరూపేణ వేద్యత్వోపపత్తేః, వాక్యశేషస్య ప్రాణశ్రుతేః కర్మశబ్దస్య రూఢార్థలాభాచ్చ ప్రాణ ఎవ కర్మసంబన్ధీత్యాహ –
వాక్యశేషే చేతి ।
త్రయస్త్రింశదాదిదేవానాం కారణభూత ఎకో దేవః కతమ ఇతి పృష్టే ప్రాణ ఇత్యుత్తరాద్ధిరణ్యగర్భాత్మకప్రాణకార్యత్వామాదిత్యాదేరిత్యర్థః। పాప్మసు భూతేషు చాపేక్షికవృత్తిః సఙ్కుచితవృత్తిః సర్వశబ్దః।
సఙ్కోచమేవాహ –
బహూనితి ।
సంప్రతి విప్రనృపవచనయోరేకత్వముపేత్యాపి పూర్వపక్షసంభవమాహ –
యది త్వితి ।
యద్యపి గార్గ్యో భ్రాన్తః; తథాపి న భ్రాన్తో బ్రహ్మోపక్రమః। సహస్రమేతస్యాం వాచి దద్మ ఇతి బ్రహ్మప్రతిజ్ఞాయాం రాజ్ఞా గోసహస్రస్య దత్తత్వాత్। అత ఉపక్రాన్తం బ్రహ్మైవ గార్గ్యం ప్రతి విశేషతో నిరూప్యమితి యది మన్యేతానారమ్భవాదీ తథాపి నైతత్పరబ్రహ్మాభిధానమ్; ఉపసంహారే జీవనిర్ణయాదిత్యర్థః। ఉపేతం శిష్యభావేన గతమ్। ప్రాణో హి సుషుప్తౌ వ్యాప్రియతే, స చేతనశ్చేద్ బృహత్పాణ్డురవాస ఇత్యాది స్వనామ జానీయాద్, న చ జజ్ఞివానతః సుషుప్తస్య యష్టిఘాతేనోత్థాపనాత్ ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం బోధయతీత్యర్థః।
ఉపసంహారోఽపి జీవపర ఇత్యాహ –
పరస్తాదపీతి ।
నను జీవస్యాపి సర్వగతస్య నిరవయస్య పరిస్పన్దపరిణామయోరసంభవాత్ కథం యస్య వైతత్కర్మేతి నిర్దేశస్తత్రాహ –
యస్య వై తదితి ।
జీవప్రేర్యదేహాదిసంబన్ధికర్మషష్ఠ్యా జీవసమ్బన్ధిత్వేన ఉపచర్య్యత ఇత్యర్థః।
సాక్షాజ్జీవసమ్బన్ధిధర్మాదౌ కర్మశబ్దో లాక్షణిక ఇత్యాహ –
కర్మజన్యత్వాద్వేతి ।
నను యోగవృత్త్యా జగదభిధీయతాం, నేత్యాహ –
రూఢ్యనుసారాదితి ।
రూఢ్యర్థం గృహీత్వా తదవినాభూతలక్షణాదిత్యర్థః। అగ్రహే హి న తత్సంబన్ధిని లక్షణా।
యద్యపి బ్రహ్మశబ్దాశ్రవణాత్స్పష్టం బ్రహ్మాభిధానం నోపలభ్యతే; తథాపి ప్రశ్నప్రతివచనయోః క్వైష ఇతి ప్రాణ ఎవైకధా భవతీతి చ సప్తమీప్రథమాభ్యాం జీవప్రాణయోర్భేదో గమ్యతేఽత ఆహ –
జీవవ్యతిరేకశ్చేతి ।
జీవాతిరిక్తహిరణ్యగర్భస్య ప్రాణత్వాన్న బ్రహ్మసిద్ధిరిత్యస్మాకమిష్టసిద్ధిరిత్యర్థః।
మృషేతి ।
ఆదిత్యాదీనబ్రహ్మణో బ్రహ్మేతి మృషావాదినం బాలాకిం మృషా వై ఖలు మా సంవదిష్ఠా ఇత్యపోద్య నిరస్య సత్యం బ్రహ్మాభిధిత్సన్ రాజా యది స్వరూపేణ జీవం ప్రాణం వా బ్రూయాత్, తతోఽసంబద్ధవాదీ స్యాత్। యది జీవాది బ్రహ్మత్వేన వదేత్, తతో మిథ్యా వదేత్, తచ్చానుపపన్నమ్। తస్మాద్ బ్రహ్మైవ వదతీత్యర్థః। కాచ ఇన్ద్రనీలసమానవర్ణా మృత్। మిథ్యావద్యమ్ మిథ్యావదనమ్। ఎవం చ భిన్నవక్తృకవాక్యద్వయస్యాపి భ్రమప్రసక్తిస్తన్నిరాసపరతయైకవాక్యత్వాద్ బ్రహ్మోపక్రమః సిద్ధః।
సిద్ధం చాస్యోపసంహారేణ సఙ్గానమితి బ్రహ్మపరత్వం సర్వస్య సందర్భస్యేత్యాహ –
తస్మాద్ బ్రహ్మ తే ఇతి ।
హేతూనాం బ్రహ్మపరత్వం నిశ్చీయత ఇత్యుపరితనప్రతిజ్ఞయైవాన్వయః। సర్వశ్రుతేరసఙ్కోచే నిరతిశయఫలేనోపసంహారో హేతుః।
యదవాది వ్యతిరేకనిర్దేశో హిరణ్యగర్భే స్యాదితి, తత్రాహ –
క్కైష ఇతి ।
హే బాలాకే ఎష పురుషః క్కైతదశయిష్ట। ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్। ఇత్థమిథర్థః। ఎష జీవాశ్రయప్రశ్నః। క్వ వా ఎతదభూదితి భవనప్రశ్నః। భవనం తాదాత్మ్యేన వర్తనమ్। శయనమసంబోధః। కుత ఎతదాగాదిత్యపాదానప్రశ్నః। ప్రాణ ఎవైకధా భవతీతి భవనప్రశ్నోత్తరమ్। ఆదిశబ్దాత్తదైనం వాక్యసర్వైర్నామభిః సహాప్యేతి ఇత్యాది శయనప్రశ్నోత్తరమ్। ‘‘యథాఽగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాత్సర్వే ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే’’ ఇత్యాదేః క్రమయానప్రశ్నోత్తరం చ ద్రష్టవ్యమ్। ఎతాని చ న హిరణ్యగర్భే సంభవన్తి, జీవస్య జీవాన్తరాత్మత్వాయోగాదిత్యర్థః। ప్రశ్నస్యోత్తరస్యేతి చైకవచనం బహుష్వేవ జాత్యపేక్షమ్।
న కేవలమనుపపత్త్యా ప్రశ్నోత్తరయోర్బ్రహ్మార్థత్వమ్, అపి త్వాత్మశబ్దాదపీతి వక్తుం పృచ్ఛతి –
అథ కస్మాదితి ।
నిర్ణీతార్థవాక్యే రూఢిర్బాధ్యేత్యాహ –
తదేవమితి ।
వ్యాపారాభిధానే సతీత్యర్థః।
నను తవాపి సర్వకర్తృత్వే సిద్ధే ఆదిత్యాదికర్తృత్వం పునరుక్తమత ఆహ –
ఎతదుక్తమితి ।
న తావద్వ్యాపకోక్తిరేకదేశోత్తయా పునరుక్తా భవేద్, నాప్యేకదేశోక్తిః వ్యాపకోత్తయాఽఽదిత్యాదేరన్యత్రావిశేషోక్తేరస్తు సఙ్కోచ ఇతి బాలాకిభ్రమాపోహార్థత్వాదిత్యర్థః।
కథం తర్హి బ్రహ్మపరే వాక్యే జీవవాచీ పురుషశబ్దః ప్రాణశబ్దశ్చాత ఆహ –
జీవేతి।
ప్రాణయతీతి యోగాద్విశ్వసత్తాస్పదం బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దో వక్తి। జీవవాచీ తు పురుషశబ్దో జీవసుప్తిస్థానభూతబ్రహ్మలక్షణార్థం ఇత్యర్థః। బ్రహ్మభావాపేక్షయా బ్రహ్మశబ్దేన జీవోపలక్షణే బ్రహ్మశబ్దోపక్రమో మృషావాదిబాలాక్యపవాదో విశ్వకర్తృత్వం చాసమఞ్జసమిత్యర్థః।
ప్రత్యక్షత్వాజ్జీవస్య న ప్రతిపాద్యతాఽపీత్యాహ –
న చానధిగతేతి ।
స్వరసః స్వభావః। బ్రహ్మణా లోకానధిగతేనాధిగతజీవోపలక్షణం చానుపపన్నమిత్యర్థః।
నను కిం జీవస్య బ్రహ్మోపలక్షకత్వేన ప్రసిద్ధావపి జీవప్రాణావనూద్య నామాదివదుపాస్తిర్విధీయతామ్? ఇతి శఙ్కాం నిరాకుర్వన్ జీవముఖ్యేతి సూత్రం (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౩౧) వ్యాచష్టే –
న చ సంభవత్యేకవాక్యత్వ ఇత్యాదినా ।
ఎవం ప్రసఙ్గాగతం జీవముఖ్యేతి సూత్రం వ్యాఖ్యాయాధికరణాద్యసూత్రవ్యాఖ్యామేవానుసరతి –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
పూర్వత్ర యస్య చైతత్కర్మేత్యేతచ్ఛబ్దేన నాదిత్యాదిపురుషాణాం పరామర్శ ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తేత్యనేన పునరుక్తిరిత్యుక్తమ్।
తత్ర పూర్వవాదినః పునరుక్తిపరిహారమాశఙ్క్య భాష్యవ్యాఖ్యయా పరిహరతి –
నిర్దిశ్యన్తామిత్యాదినా ।
కృతిరనిర్దిష్టేతి ।
యద్యపి కర్తేతి కృతరపి భాతిః, తథాపి ప్రాధాన్యేనార్నిర్దిష్టేత్యర్థః। కార్యోత్పత్తిః కర్తవ్యాపారస్య సాధ్యతయా ఫలమ్।
భాష్యే ఉపాత్తత్వం నాభిధేయత్వం, కిం త్వనుపపత్తిగమ్యత్వం, తదేవం దర్శయతి –
న హీతి ।
శబ్దోక్తపురుషాణామ్ ఎతచ్ఛబ్దాపరామర్శేన అర్థసన్నిధినా జగన్మాత్రపరామర్శే స్వేనైవ కృతప్రతివచనమపి పౌనరుక్తయచోద్యమ్।
భాష్యే క్రమప్రాప్తం వ్యాచష్టే –
నను యదీతి ।
ఇదానీమన్యార్థం తు జైమిని (బ్ర.అ.౧.పా.౪.౧౮) రితి సూత్రస్థభాష్యాణి వ్యాచష్టే –
నను ప్రాణ ఎవేత్యాదినా ।
ప్రాణశబ్దో హిరణ్యగర్భం వక్తి, కుతో బ్రహ్మప్రతీతిరితి శఙ్కార్థః। ఆత్మశబ్దాద్గమ్యత ఇతి పరిహారః।
ఎతస్మాదితి వాక్యోదాహృతేరేవ వేదాన్తార్థత్వసిద్ధేరుతరభాష్యవైయర్థ్యమాశఙ్క్య సర్వవేదాన్తానుగతిస్తేన దర్శ్యత ఇత్యాహ –
అపి చేతి ।
భ్రమసంస్కారే సత్యపి ప్రోద్భూతభ్రమాభావాన్ముక్తయోపమానం సుషుప్తే రూపశబ్దేన భాష్యే కృతమిత్యర్థః।
విభజతే ।
ఉపాధిజనితవిశేషేత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః।
తద్వ్యాచష్టే –
ఉపాధిభిరితి ।
నను విజ్ఞానమిత్యేవాస్తు కిం విశేషేతి విశేషణేనాత ఆహ –
యదితి ।
ఎతద్విశేషణాఽవిశిష్టం విజ్ఞానం యత్తదనవచ్ఛిన్నం సద్రూపం బ్రహ్మైవ స్యాత్తచ్చ నిత్యమితి కృత్వా నోపాధిజనితమ్। నాపి తేన బ్రహ్మరూపేణ రహితమాత్మనః స్వరూపమ్। అతో విశేషపదేన బ్రహ్మ వ్యవచ్ఛేద్యమ్।
రాహిత్యాభావేహేతుమాహ –
బ్రహ్మస్వభావస్యాప్రహాణాదితి ।
యతస్తద్భ్రంశరూపమాగమనమితి భాష్యం వ్యాచక్షాణః సుషుప్తౌ బ్రహ్మభావం దృఢీకర్తుం తద్వ్యతిరేకే సంసారమాహ –
యదా త్వితి ।
నను హితాఽహితఫలప్రదా నామ నాడ్యో ద్వాసప్తతిసహస్రాణి తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేత ఇత్యత్ర పురీతద్యథాఽఽత్మాధార ఉక్తః, ఎవమాకాశః కిం న స్యాదత ఆహ –
యదపీతి ।
మన్దధియామితి । జీవనిరాసహేతుప్రశ్నోత్తరాధః స్థితయష్టిఘాతాదేః సూత్రేఽర్థాత్సూచనాఽజ్ఞానాత్ ధీమాన్ద్యమ్।
భాష్యోక్తప్రాణాదివ్యతిరిక్తోపదేశం దర్శయతి –
తౌ హేతి ।
మహత్త్వాత్ హే బృహత్ పాణ్డురా ఆపో వాసస్త్వేనాస్య చిన్త్యన్త ఇతి తథోక్తః। ప్రాణస్యైవ చన్ద్రాత్మత్వాత్సోమరాజత్వమ్; అథైతస్య ప్రాణస్యాపః శరీరం జ్యోతీరూపమసౌ చన్ద్ర ఇతి శ్రుతేః॥౧౮॥ ఆపిషమ్ ఆపిష్యాపిష్య। యత్ర సుప్తస్తత్స్థానం కిమితి ప్రశ్నః। యదా పురుషః స్వపితి అథ తదా ప్రాణే ఎకీభవతి ప్రాణః సర్వదేవానామాత్మత్వేన మహత్త్వాద్ బ్రహ్మ తచ్చ బ్రహ్మ త్యదితి పరోక్షేణాచక్షతే పరోక్షప్రియత్వాద్దేవానామ్। అస్మాద్ బ్రహ్మశబ్దాత్ పూర్వపక్షే బ్రహ్మోపక్రమః ప్రాణే ఘటితః। సర్వేషాం శ్రైష్ఠ్యం గుణోత్కర్షమ్ ఆధిపత్యమైశ్వర్యం స్వరాజ్యమ్ అనన్యాధీనత్వమ్। మనో మనౌపాధికో జీవః। ప్రాణబన్ధనః ప్రాణాశ్రయః।
వాక్యాన్వయాత్॥౧౯॥ అత్ర జీవబ్రహ్మాలిఙ్గాభ్యాం విశయః। పూర్వత్ర బ్రహ్మోపక్రమాత్ తత్పరత్వదిహాపి జీవోపక్రమాత్తత్పరతేతి సఙ్గతిః। క్వచిత్సమన్వయస్య జీవమాత్రపర్యవసాననిషేధాత్పాదసఙ్గతిః। మైత్రేయీబ్రాహ్మాణార్థమనుక్రామన్ ప్రాతర్దననయేన గతార్థతామాశఙ్కతే –
నన్విత్యాదినా।
యియాసతా గన్తుమిచ్ఛతా। కాత్యాయన్యా ద్వితీయభార్యయా। యత్ యది। భగోః భగవన్ తేనామృతా కిం స్యామితి ప్రశ్నః। ఉపకరణవతామ్ అశనవసనాదిమతామ్।
సిద్ధరూపస్య విత్తస్య అమృతత్వసాధనభావాప్రాప్తేః ప్రతిషేధాయోగమాశఙ్క్య తత్సాధ్యకర్మద్వారా ప్రాప్తిముపపాదయతి –
ఎవమితి ।
శ్రుతౌ తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
అమృతత్వేతి ।
అమృతత్వసాధనజ్ఞానోపన్యాసాయ వైరాగ్యముత్పాదయితుం వాక్యసన్దర్భమువాచేత్యన్వయః।
వాక్యసన్దర్భం వ్యాఖ్యాతి –
ఆత్మేతి ।
ఆత్మా వా అరే ఇతి కృతసన్ధికో వైశబ్దోఽనుకారాద్వాదశబ్ద ఉక్తః। విహితాని విధివన్నిగదైర్బోధితానీత్యర్థః। కస్మాదిత్యత్ర ద్రష్టవ్య ఇత్యనుషఙ్గః శ్రవణాదీని సాధనాని యస్య తత్తథోక్తమ్। ఆత్మనో వేత్యాదివాక్యే విదితమిత్యస్యానన్తరం భవతీతి శేషో ద్రష్టవ్య ఇత్యర్థః। మతిర్మననమ్। విజ్ఞానం నిదిధ్యాసనమ్। శ్రవణాదినా యద్దర్శనం తేనేత్యర్థః।
ఆత్మదర్శనఫలముక్త్వాఽనాత్మదృష్టౌ దోషదర్శకం వాక్యమవతారయతి –
కుత ఇతి ।
బ్రాహ్మణ్యాద్యభిమానో నియోజ్యత్వావిర్భావనేనాత్మతత్త్వాద్ భ్రంశయేదిత్యర్థః।
స యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్య న బ్రాహ్యాన్ శబ్దాన్ శక్నుయాద్గ్రహణాయ దున్దుభేస్తు గ్రహణేన దున్దుభ్యాఘాతస్య వా శబ్దో గృహీత ఇత్యాదిశ్రుతిసూచితమనుమానం విశదయతి –
యత్ఖల్వితి ।
స దృష్టాన్తో యథా లోకే దున్దుభేర్హన్యమానస్య లక్షణయా హన్యమానదున్దుభ్యభివ్యక్తశబ్దత్వసామాన్యస్య విశేషభూతాన్ సామాన్యాద్బాహ్యత్వేన గ్రహీతుం న శక్నుయాదితి వ్యతిరేకః। ఎవమన్వయోఽపి। దున్దుభిశబ్దస్య గ్రహణేన తద్విశేషశబ్దో దున్దుభ్యాఘాతసంజ్ఞకో గృహీతః, ఆఘాతస్య వా గ్రహణేన తదవాన్తరవిశేషశబ్దో గృహీత ఇతి శ్రుత్యర్థః। ఆర్ద్రైరేధోభిరిద్ధ ఆర్ద్రైధాః। అభ్యాహితః ఉపచితః। పఞ్చమ్యర్థే షష్ఠ్యౌ। ధూమగ్రహణం విస్ఫులిఙ్గాద్యుపలక్షణార్థమ్। కిం తన్నిః శ్వసితం తదాహ శ్రుతిః - యదృగ్వేదో యజుర్వేదః సామవేదోఽథర్వాఙ్గిరస ఇతిహాసః పురాణం విద్యా ఉపనిషదః శ్లోకాః సూత్రాణ్యనువ్యాఖ్యానాని వ్యాఖ్యానానీతి। అథర్వాఙ్గిరసోన్తశ్చతుర్విధో మన్త్రః। ఇతిహాసః - ఉర్వశీ హాప్సరాః పురూరవసమైలం చకమే ఇత్యాది। పురాణం – సాదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదిత్యాది సర్గాదికథకమ్। విద్యాః - దేవయజనవిద్యాద్యాః। ఉపనిషదః - ప్రియమిత్యేతదుపాసీతేత్యాద్యా రహస్యోపాసనాః। శ్లోకాః - బ్రాహ్మణప్రభవా మన్త్రాస్తదేతే శ్లోకా ఇత్యాదౌ నిర్దిష్టాః। సూత్రాణ్యాత్మేత్యేవోపాసీతేత్యాదివస్తుసగ్రహవాక్యాని। అనువ్యాఖ్యానాని సంగ్రహవివరాణాని। వ్యాఖ్యానాని మన్త్రవ్యాఖ్యాః। ఇత్యష్టవిధం బ్రాహ్మణమిత్యర్థః।
శ్రుతౌ శబ్దసృష్ఠ్యర్థాదర్థసృష్టిరుక్తేతి వదన్నామరూపప్రపఞ్చకారణతాం వ్యాచక్షణ ఇతి భాష్యాభిప్రాయమాహ –
యదా చేతి ।
సిద్ధాన్త ఎవ ప్రకట ఇతి గతార్థత్వం శఙ్క్యతేఽతః శఙ్కావసరేఽపి యుక్తా సిద్ధాన్తభాప్యవ్యాఖ్యా। స యథా సైన్ధవఖిల్య ఇతి వాక్యేన జ్ఞాననిమిత్త ఆత్యన్తికః ప్రలయః ప్రపఞ్చస్యోక్తస్తమాహ - యథా సాముద్రమితి। ఖిల్యో ఘనః।
ఆత్యన్తికప్రలయే పరాకృతో లయో దృష్టాన్తత్వేనోచ్యత ఇత్యాహ –
ఎతదితి ।
సముద్రేఽపాం లయః ప్రాకృతలయే దృష్టాన్తో న త్వాత్యన్తికలయే। సర్వేషాం స్పర్శానాం త్వగేకాయనమిత్యాదిదృష్టాన్తప్రబన్ధః।
తత్ర హి మహాప్రలయసమయే త్వగాదిశబ్దలక్ష్యస్పర్శత్వాదిసామాన్యేషు తద్విశేషాణాం తేషాం చ సామాన్యానాం క్రమేణ బ్రహ్మణి లయ ఉచ్యతే ఇతి। ‘ఎవం వా అరే ఇదం మహ’దితి శ్రుతిం వ్యాచక్షాణ ఉదాహరతి –
దార్ష్టాన్తికే ఇతి ।
అవచ్ఛేదోఽల్పత్వమ్। ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్య’తీతి వాక్యం విభజతే –
స హోవాచేతి ।
‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన విజానీయా’దితి వాక్యం వివృణోతి –
ఆనన్దేతి ।
విషయాభావేఽప్యాత్మభూతం బ్రహ్మ జానీయాదితి శఙ్కాపనుత్తయే విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయా’దితి వాక్యం, తద్వ్యాచష్టే –
బ్రహ్మ వేతి ।
యేనాహం నామృతా స్యామిత్యమృతత్వోపక్రమాద్ దున్దుభ్యాదిభిస్తదుపపాదనాత్। బ్రహ్మ తం పరాదాదిత్యాది ద్వైతనిన్దా। ఇదం బ్రహ్మేదం క్షత్రమిత్యారభ్యేదం సర్వం యదయమాత్మేత్యన్తమద్వైతగుణకీర్తనమ్। అస్తీత్యాఖ్యాతప్రతిరూపకమవ్యయమ్। విద్యామానపూర్వపక్షమిత్యర్థః। యద్యపీహ జీవబ్రహ్మలిఙ్గసందేహే సర్వాత్మబ్రహ్మణ్యన్తర్భవన్తో జీవధర్మా న బ్రహ్మపరతయా యోజ్యన్తే।
ప్రాతర్దనాధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౬) ఎవ తత్సిద్ధేః నాపి ప్రసిద్ధజీవానువాదేనాప్రసిద్ధబ్రహ్మాత్మబోధనపరతాఽవధార్యతే, సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యాధికరణే(బ్ర.అ.౧.పా.౩.సూ.౪౪) తత్సిద్ధేః; తథాపి జీవమనూద్య బ్రహ్మత్వాబోధనాదనువాద్యవిధేయయోర్భేదాభేదావితి మతనిరాసేన ఐకాన్తికమద్వైతం ప్రతిపాద్యత ఇత్యాహ –
అత్రోచ్యత ఇతి ।
మైత్రేయీబ్రాహ్మణవిషయే జీవమాత్రపరత్వపూర్వపక్షేణ ప్రస్తావమాత్రం కృతం, తత్కిమర్థమత ఆహ –
భోక్తృత్వేతి ।
భోక్తృత్వాదీనాం భేదపరత్వేన శఙ్క్యమానానాం సమాధయే ఇత్యర్థః।
భోక్తృత్వం విభజతే –
పతీతి ।
ఆత్మనస్తు కామాయ పతిః ప్రియో భవతి, ఆత్మనస్తు కామాయ జాయా ప్రియేత్యాదిసంబన్ధ ఇత్యర్థః।
జ్ఞాతృతామాహ –
నాపీతి ।
విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాదితి శ్రుతమిత్యర్థః।
జీవరూపేణ బ్రహ్మణ ఉత్థానముత్పత్తిమాహ –
సాక్షాచ్చేతి ।
భోక్తృత్వాదేరర్థాపత్త్యా జీవధీః, ఇహ తు బ్రహ్మణ ఉత్పత్త్యా ముఖత ఎవేతి సాక్షాద్గ్రహణమ్। భాష్యే భోక్త్రర్థత్వాద్భోగ్యజాతస్య జీవజ్ఞానాత్ సర్వజ్ఞానోపచార ఇతి జీవపక్షస్యోపబృంహణాభాసో దున్దుభ్యాదిభిః సర్వజ్ఞానోపపాదనాదుపచారాఽయోగాదిత్యర్థః।
సిద్ధాన్తభాష్యం గతార్థత్వవర్ణనచ్ఛలేన వివృతమిత్యభిప్రేత్యాహ –
సిద్ధాన్తస్త్వితి ।
లిఙ్గత్రయసమాధిం శ్లోకోక్తం దర్శయతి –
తదేవమిత్యాదినా ।
పూర్వపక్షమాహ –
ఆచార్యదేశీయేతి ।
ప్రతిజ్ఞేతి ।
తద్రూపేణ వహ్నిరూపేణ నిరూపణం యేషాం తే తథా। అత్యన్తమభేదే బ్రహ్మవత్పరస్పరమవ్యావృత్తిప్రసఙ్గాత్ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తజీవాభావే చ తస్యైవోపదేశః స్యాత్ తస్య చాయుక్తత్వాదిత్యర్థః। పరమాత్మని దర్శయితవ్యే యో విజ్ఞానాత్మనోపక్రమః స తయోరభేదమాదాయ।
స చాభేదః ప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే ఇతి యోజనా॥౨౦॥ ఆశ్మరథ్యమతాద్భినత్తి –
జీవో హీతి ।
ఉపాధిసంపర్కో హేతుః కాలుష్యే, న జీవపరభేదే। సర్వదేతి అనాదికాలే। భేదహేతోః గమకస్య సంసారిత్వాదేరీశ్వరవిరుద్ధధర్మస్యేత్యర్థః। వృద్ధవైశేషికదృష్ట్యాఽనాద్యణుశ్యామతోదాహృతా। యథా నద్యః స్యాన్దమానాః సముద్రేఽస్తం గచ్ఛన్తి నామరూపే విహాయేత్యుదాహర్తవ్యమ్। తద్ధి తథా విద్వానిత్యస్య పూర్వార్ధమ్।
అర్థసామ్యాత్తు యథా సోమ్యేమా నద్యః స్యన్దమానాః సముద్రం ప్రాప్యాస్తం గచ్ఛన్తీత్యుదాహరత్॥౨౧॥ అనేన జీవేనాత్మనేతి సామానాధికరణ్యం కార్యకారణభావేన భేదాభేదపరమితి శఙ్కితే పరిహరతి –
న చ తేజ ఇతి ।
ఆశ్మరథ్యమతే కార్యకరణభావస్య వాస్తవత్వేనాన్యూనత్వాత్కియానపీతి భాష్యనిర్దేశాయోగమాశఙ్క్యాహ –
ఆత్యన్తికే ఇతి ।
అభేదే ఆత్యన్తికే సతి విద్యమాన ఇతి చ్ఛేదః। ఆస్థితే కథంచిదభేదేఽపీషద్భేద ఆపతతీతి స కార్యకారణభావనిర్వాహక ఇతి లక్షణయా తథోక్త ఇత్యర్థః। ననూచ్ఛేదాభిధానమేతదితి శేషం భాష్యం న సంజ్ఞామాత్రం వ్యాసేధీత్యాదిగ్రన్థేన వ్యాఖ్యాతార్థమిత్యర్థః।
భాష్యే - విజ్ఞాతారమితి కర్తృనిర్దేశలిఙ్గం కాశకృత్స్నమతేనైవ పరిహరణీయమిత్యేవకారస్యాభిప్రాయమాహ –
కాశకృత్స్నీయేనైవేతి ।
శక్యనిరాకరణత్వమేవ దర్శయతి –
ఐకాన్తికే హీతి ।
‘‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్ కేన కం పశ్యే’’ దిత్యాత్మనోఽన్యకర్మకరణే నిషిద్ధే తత ఆత్మనం జానాత్వితి శఙ్కాయాం స్వప్రకాశం విజ్ఞాతారం కేన విజానీయాదితి తత్కర్మత్వం ప్రతిషిద్ధమ్। ఎతాని భేదపక్షే భేదాభేదపక్షే చ నిషేద్ధుం న శక్యాని ప్రమాణాదేః సత్త్వాదిత్యర్థః। అత్యన్తభిన్నస్య తత్కేనేతి ప్రతిషేధో విజ్ఞాతారమితి వ్యావృత్తత్వేన జీవగ్రహణాఽనిషేధ ఇతి కేనచిదయుక్తముక్తమ్, ఆత్మైవాభూదితి భేదాభేదప్రతిషేధాత్ యత్ర హి ద్వైతమివేతి ఇవకారేణ ద్వైతవైతథ్యోపక్రమాచ్చ। శ్రుత్యనుసారికాశకృత్స్నమతాదత్యన్తాద్వైతసిద్ధౌ జీవస్య యత్ జ్ఞాతృత్వమవిద్యావస్థాయాం భూతం తదాలోచనేన తన్నిర్దేశ ఇత్యర్థాత్స్థితమ్।
ఇదానీం పౌరుషేయీం కాశకృత్స్నదృష్టిమనపేక్ష్య శ్రుతిత ఎవ నిర్ధార్యతే ఇత్యాహ –
న కేవలమితి ।
యది శ్రుతివిత్కాశకృత్స్న ఇతి తన్మతమాదృతం, హన్త కిం న శ్రుతివిద ఇతరే ఆచార్యాః? ఇతి శఙ్కతే –
కస్మాత్పునరితి ।
పుంగౌరవేణ శ్రుత్యనుమానాద్వరం ప్రత్యక్షశ్రుతిదృష్టం మతం గృహీతమితి పరిహారార్థః। దర్శితం తు పురస్తాద్ । యత్ర హీత్యాదిశ్రుతిమత్త్వమిత్యర్థః।
ఉక్తశ్రుత్యుదాహరణభాష్యస్య పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య బహువాక్యప్రదర్శకత్వేన పరిహరతి –
శ్రుతిప్రబన్ధేతి ।
స్మృతిమత్త్వం చ స్మృత్యుపన్యాసేనేతి శేషః। భాష్యగత ఉపసంహార ఉపక్రమే యస్య తచ్ఛుతిమత్త్వం తథోక్తమ్। ఉపసంహారోక్తిస్తద్ద్వారాప్యజామిత్వాయ। అతశ్చేత్యాద్యభ్యుపగన్తవ్య ఇత్యన్తం భాష్యముపసంహారార్థమ్, తతః పరం శ్రుతిప్రబన్ధోపన్యసాయ। ఆతశ్చేతి పాఠే బహుప్రమాణదృష్టిరవశ్యతయా సూచితా।
భాష్యకారేణ స వా ఎష ఇతి శ్రుతిముదాహృత్య సర్వవిక్రియాప్రతిషేధాదితి తాత్పర్యమభాణి తద్విశదయతి –
జననేతి ।
శ్రుతావమర ఇత్యపక్షయప్రతిషేధః।
భాష్యస్థశ్రుతీనామనన్యథాసిద్ధిమాహ –
పరిణామేతి ।
అన్యథా నిరపవాదవిజ్ఞానానుపపత్తేరితి భాష్యం వ్యాకరోతి –
అపి చేతి ।
భేదాభేదావవిరుద్ధావుత విరుద్ధౌ, నాద్య ఇత్యాహ –
విరోధాదితి ।
అవిరోధశ్చేద్భేదేఽప్యత్యన్తాభేదావిరోధాన్న భేదాభేదావకాశ ఇతి భావః।
ద్వితీయే విషమబలౌ, సమబలౌ వా; ఆద్యమనూద్య ప్రత్యాహ –
నాత్మనీతి ।
భాష్యే - నిరపవాదత్వమబాధ్యత్వమ్।
ద్వితీయమనుభాష్య దూషయన్ సునిశ్చితార్థత్వానుపపత్తేశ్చేతి భాష్యభావమాహ –
అథ త్వితి ।
సమబలబోధితవిపర్యయే విషయే సంశయః సత్ప్రతిపక్షానుమానవదిత్యర్థః। భేదాభేదవ్యవస్థా చేద్ధింసావిధినిషేధవత్। కార్యకారణయోస్తర్హి నైకత్ర స్తో భిదాభిదే॥ యథాగ్నీషోమీయహింసాయాం విధిః, వృథాహింసాయాం నిషేధః, నైకత్రైవ; ఎవం కారణమేకం కార్యాణి నానేతి భేదవాద ఎవ స్యాత్। సామానాధికరణ్యం యద్ధేమకుణ్డలగం న తత్।
భేదాభేదావగాహీతి ప్రాగ్వాచస్పతినేరితమ్॥ భాష్యస్థశ్రుత్యా భేదాభేదౌ నిరస్తావిత్యాహ –
ఎకత్వమితి ।
స్థితప్రజ్ఞేతి భాష్యే స్థితిర్నిస్సంశయతా।
లోకప్రసిద్ధ్యా జీవేశ్వరభేదమాహ –
కథం తర్హీతి ।
అనుమానాదప్యాహ –
కథం చేతి ।
యద్విరుద్ధర్మవత్తయా దహనతుహినవత్తయా చ జీవేశావిత్యర్థః।
స్వాభావికం విరుద్ధధర్మవత్త్వమసిద్ధమౌపాధికం తు బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరనేకాన్తమితి శఙ్కిత్వా పరిహరతి భేదవాదీ –
అవిద్యేత్యాదినా ।
భాష్యకృద్భిః శ్రౌతాభేదసిద్ధౌ మృషా భేద ఇతి ప్రతిపాదితం తదయుక్తమ్।
భేదాభేదసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న తావద్భేదాభేదావితి ।
అవిద్యాశ్రయం త్వవిద్యోపధానం చేత్యాదినా వక్ష్యామ ఇతి తావచ్ఛబ్దః।
మా భూతామేకత్ర భేదాభేదౌ, భేద ఎవాస్తు, నేత్యాహ –
ద్వైతేతి ।
లోకప్రసిద్ధిమ్ అన్యథాసిద్ధయత్యనుమానం వాఽనేకాన్తయతి –
తత్ర యథేత్యాదినా ।
పరస్మిన్నుచ్యతే ప్రాచీనైరాచార్యైరవిద్యా బ్రహ్మణీతి వదద్భిరిత్యర్థః। అనాదిత్వమాత్రే బీజాఙ్కురదృష్టాన్తో న తు జీవావిద్యావ్యక్తిభేదే। ఉత్పత్తౌ హీతరేతాశ్రయదోషః అనాద్యోర్జీవావిద్యయోశ్చ నోత్పత్తిః। ఇతరేతరాధీనత్వం తు స్యాత్। తచ్చ దృష్టమవిద్యాతత్సంబన్ధయోర్వాచ్యవాచకత్వాదీనాం చేత్యర్థః। యదత్రాహ కేశవః - యద్యుపాధివిశిష్టస్య సంసారో నాశితాత్మనః। తల్లక్షితస్య చేద్ బ్రహ్మ ముక్త్వా తద్రూపముచ్యతామ్॥ ఇతి। తన్న; యతో న విశేషణమ్ అవిద్యా, నాప్యుపలక్షణమ్, కిం తూపాధిః। కః పునరేషాం భేదః? ఉచ్యతే। కార్యాన్వయిత్వేన విభేదకం హి విశేషణం నైల్యమివోత్పలస్య। అనన్వయిత్వేన తు భేదకానామ్ ఉపాధితా ఉపలక్షణతా చ సిద్ధా। తత్ర చ - యావత్కార్యమవస్థాయ భేదహేతోరుపాధితా। కాదాచిత్కతయా భేదధీహేతురుపలక్షణమ్॥ నీలోత్పలమానయేత్యత్ర హి నైల్యం వ్యావృత్తిప్రయుక్తానయనకార్యాన్వయి సదుత్పలం రక్తాద్వ్యావర్తయతి। అలక్తకకాకౌ తు స్ఫుటికగృహకార్యయోర్నాన్వీయేతే। అలక్తకం తు యావద్రక్తస్ఫటికానయనమనువర్తతే। కాకస్తు న చైత్రగృహగమనం యావదనువర్తతే। తదిహాఽవిద్యా న విశేషణమితి న తన్నాశే జీవనాశః। న చోపలక్షణమితి న బ్రహ్మణి సంసారో యావత్సంసారం చానువర్తిష్యతే। తన్నివృత్తౌ చ జీవః స్వం బ్రహ్మభావమేష్యతి। త్వయాపి లిఙ్గరీరావచ్ఛేదాభ్యుపగమాత్ సమౌ పర్యనుయోగపరిహారౌ। న చౌపాధికస్య సత్యత్వమిత్యనన్తరమేవ వక్ష్యత ఇతి।
అత ఎవేత్యేతద్వివృణోతి –
న ఖల్వితి ।
అవిద్యాధీనజీవవిభాగస్యానాదిత్వాదుద్దేశ్యాభావోఽసిద్ధః। అనాదిత్వాచ్చ మాయాయా ఆరచనాభావః। సంసారస్యానాదిత్వాత్సంసారిణం కథం కుర్యాదిత్యచోద్యమిత్యర్థః। న మాయాకృతసంసారే ప్రయోజనానుయోగో గన్ధర్వనగరాదిభ్రమవదిత్యాదిశబ్దార్థః।
అవిద్యోపాధివర్ణనం నామమాత్రభేదాదితి భాష్యవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అత్ర చేతి ।
నామేత్యవస్తుత్వేనావిద్యోక్తిరిత్యర్థః।
యదా దర్పణాదయోఽపి ముఖాదావవదాతత్వాదేర్భానాభానే తన్వతే, తదా కైవావిద్యాయాః కథేత్యాహ –
యథా హీతి ।
అవిద్యా గుహా న గిరిదరీ। సా చైకస్మిన్ స్వయంప్రభేనిరంశేఽపి భానాభానే వర్తయత్యసంభావనీయావభాసచతురత్వాదితి భాష్యటీకయోర్భావః।
నన్వైక్యసిద్ధావుపాధినా భానాభానసమర్థనమ్, తదేవాసిద్ధమితి శఙ్కతే –
అస్తు తర్హీతి ।
యే తు నిర్బన్ధం కుర్వన్తీతి భాష్యం వ్యాఖ్యానపూర్వకం ప్రతీకత ఆదత్తే –
అపి త్విత్యాదినా ఇతీత్యన్తేన ।
ఆశ్మరథ్యస్య వేదాన్తార్థబాధకత్వం భాష్యోక్తం స్ఫుటయతి –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
భాగశః పరిణామే కార్యత్వం సావయవత్వాత్తతశ్చానిత్యత్వం సర్వాత్మనా పరిణామే చ సర్వాభావాదనిత్యత్వం సాక్షాదిత్యర్థః। అనేన కృతకమనిత్యమితి భాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్। న్యాయేనాసఙ్గతిర్వ్యాఘాతాత్।
ఔడులోమేర్న్యాయాసఙ్గతిమాహ –
ఎవమితి ।
భిన్నయోరైక్యాయోగాదేకత్వశాస్త్రవికత్థనమసఙ్గతమిత్యర్థః। సంస్థానభేదో నైరన్తర్యేణావస్థానమ్।
అథ నదీపాథఃపరమాణవః సముద్రావయవినైక్యం యాన్తి తత్రాహ –
ఎవం సముద్రాదపీతి ।
భాస్కరస్య మతమనూద్య దూషయతి –
యే త్విత్యాదినా ।
సావయవత్వమవయవారబ్ధత్వం సాంశత్వం భాగవత్త్వమాత్రమితి పరో మేనే। శబ్దశ్రవణయోగ్యమిత్యాజ్ఞానదశాయాం కార్యకరత్వాత్ సత్యత్వమిత్యుక్తమ్।
దిగారభ్యం శ్రోత్రమితి మతే దృష్టాన్తమాహ –
వాయోరితి ।
నేమ్యాకారకర్ణవలయతత్సంయోగయోః ప్రాప్తయోరాకాశాంశనిర్దేశాదన్యథా చానిర్దేశాత్ కల్పితనభోఽవచ్ఛేదానభ్యుపగమాచ్చ కర్ణస్తత్సంయోగో వా ఆకాశాశం ఇత్యుక్తం స్యాదిత్యర్థః। కిం వ్యాపీ సంయోగో న వా।
ఆద్యమనుపలమ్భాన్నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి –
న హీతి ।
వ్యాప్తిపక్షమాదాయా ఽనుపలమ్భస్య అన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
వ్యాప్యైవేతి ।
కర్ణస్య పరిచ్ఛేదాత్క్వాచిత్కప్రథేత్యర్థః।
పరిహృతేఽపి సర్వత్ర ప్రథనప్రసఙ్గే తత్కార్యస్య సర్వత్రాపత్తిమాహ –
న నామేతి ।
అజ్ఞాతస్య తస్య శబ్దధీహేతుత్వాదిత్యర్థః।
ఇదానీమంశమాత్రే సాధారణం దూషణమాహ –
న చేతి ।
భిన్నయోః నాశాంశిత్వమశ్వమహిషవన్నాభిన్నస్యైకైవన్నాపి భిన్నాభిన్నయోస్తద్విరోధస్య సమన్వయసూత్రే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౪) ఉక్తత్వాదిత్యర్థః।
నర్భోశస్యావిద్యాకల్పితత్వమాక్షిప్య సమాధత్తే –
న చ కాల్పనిక ఇతి ।
యత్కాల్పనికం న తదజ్ఞాతదశాయామస్తి రజ్జుభుజఙ్గవచ్ఛ్రోత్రలక్షణాంశో యది కాల్పనికత్వేన జ్ఞానమాత్రప్రాప్తజీవికః ప్రతీతసత్తాకస్తర్హి కథమజ్ఞాయమానేఽస్తి।
ఇష్టప్రసఙ్గత్తామాశఙ్క్యాహ –
అసంశ్చేతి ।
అజ్ఞాతత్వేన హి శ్రోత్రం శబ్దధీహేతుస్తదజ్ఞాతదశాయాం యద్యసత్స్యాత్తతః శబ్దధీర్న స్యాదిత్యర్థః।
అజ్ఞాతత్వం తదానీమసిద్ధమిత్యాపాదకాసిద్ధిమాహ –
అజ్ఞాతత్వేతి ।
కుతోఽసిద్ధిరత ఆహ –
కార్యేతి ।
నిగూఢోఽత్రాభిసన్ధిస్తమజానన్ శఙ్కతే –
కార్యోత్పాదాదితి ।
శబ్దోపలబ్ధికార్యలిఙ్గకానుమానాద్యా శ్రోత్రస్యాభివ్యక్తిః సా కార్యాత్పరాచీతి ప్రాక్ కార్యాదసచ్ఛ్రోత్రం స్యాత్తద్బలాత్తు తత్సత్త్వే చక్రకం సతి శ్రోత్రే తత్కార్యం తస్మిన్సన్తి శ్రోత్రానుమానం తతశ్చ శ్రోత్రసత్త్వమితి తథా చ నియతప్రాక్సత్త్వాత్మకకారణత్వమస్య న స్యాదిత్యర్థః।
నిగూఢాభిసన్ధిం ప్రకటయతి –
న పూర్వేతి ।
పూర్వపూర్వకార్యలిఙ్గకానుమిత్యుపాధికసత్త్వవతః శ్రోత్రాదిదానీన్తనకార్యోదయ ఇత్యుక్తమ్; అజానతామపి శ్రోత్రం శబ్దోపలమ్భాదితి చేత్తత్రాహ –
అసత్యపీతి ।
యథా కల్పితప్రతీతిః సత్త్వాపాధిస్తథా తత్సంస్కారోఽపీత్యర్థః। ఎతదుక్తం భవతి - అభాసమానం కార్యకరం శ్రోత్రమితి న వాస్తవం సత్త్వం కల్ప్యమ్; భ్రమసంస్కారోపాధికసత్వసంభవాదితి।
అథ సంస్కారః కుతః? ప్రాక్తనానుమితేరితి చేత్ తర్హి అనవస్థేతి శఙ్కాం పరిహరతి –
అనాదిత్వాచ్చేతి ।
అథ నైకైకస్యానాదిత్వం న చ ప్రవాహో నామ వస్త్వత ఆహ –
అస్తు వేతి ।
నోపపద్యతేఽర్థః పరమార్థత్వం యస్యాస్తస్యా భావస్తత్త్వమ్। కర్ణనేమిమణ్డలోపాధ్యధీనం సత్త్వమ్ శ్రోత్రస్యేతి నాజ్ఞాతసత్త్వవిరోధో నిరుపాధికభ్రమేషు ప్రతీతికసత్తా ఇతి వా పరిహారః। కిం చ - ఆరభ్యం శ్రోత్రమస్మాకం నభసా దిగ్భిరేవ వా। వాయోః సాంశత్వతః ప్రాణో భాగః సత్యశ్చ సంభవేత్॥ రూపాణి శరీరాణి విచిత్య నిర్మాయ తేషాం నామాని కృత్వా తేషు ప్రవిశ్యాభివదన్ య ఆస్తే ఎతం మహాన్తం పురుషమహం వేదేత్యర్థః॥౨౨॥
ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్॥౨౩॥ మధ్యే పాదం వృత్తకీర్తనస్య ప్రయోజనమాహ –
స్యాదేతదితి ।
వ్యవహితసంబన్ధాపౌనరుక్తయే ఫలే ఇత్యర్థః।
జన్మాదిసూత్ర (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨) సఙ్గత్యభిధిత్సాయాం ప్రథమసూత్రార్థానువాదేన యథాభ్యుదయహేతుత్వాదిత్యాదిభాష్యోక్తేన కిం ప్రయోజనమత ఆహ –
అత్ర చేతి ।
బ్రహ్మలక్షణస్య కారణత్వస్య విచారప్రతిజ్ఞయా సఙ్గతిముక్త్వా తేనాస్యాధికరణస్య కారణవిశేషవిచారపరస్య సఙ్గతిరుక్తా। ఆకస్మికే హి లక్షణే తద్విశేషచిన్తాప్యాకస్మికీ స్యాదిత్యర్థః। అత ఎవాధ్యాయసఙ్గతిశ్చ। బ్రహ్మకారణత్వాభ్యుపగమేన విశేషవిప్రతిపత్తినిరాససామ్యాత్పాదసఙ్గతిః।
అవశేషమాహేత్యుక్తే తమవశిష్యమాణమర్థమాహ –
ఎతదుక్తమితి ।
కారణత్వమాత్రం లక్షణముక్త్వా యది బ్రహ్మ నిమిత్తమేవేతి పక్ష ఆశ్రీయేత, తదా జగదుపాదానమభ్యుపేయం న వా।
ఆద్యం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి –
అసంభవాద్వేతి ।
భావకార్యస్య గగనాదేరవశ్యాశ్రయణీయే ఉపాదానే తదధిష్ఠాతృత్వేన నిమిత్తత్వం వక్తవ్యం తదనభ్యుపగమే తన్న స్యాదిత్యర్థః। ఉభయకారణత్వపక్షే ప్రధానానన్యుపగమాన్నాతివ్యాప్తిః। అద్వైతాఽవ్యాసేధకత్వాచ్చ ఎవంవిధకారణత్వస్య న లక్ష్యావ్యాప్తిర్నాసంభవ ఇత్యర్థః। ఎతదధికరణసిద్ధవత్కారేణ చ జన్మాదిసూత్రే ఉభయకారణత్వవ్యవహారః। యద్యపి తదనన్తరమిదమారబ్ధవ్యమ్; తథాపి నిర్ణీతతాత్పర్యైర్వేదాన్తైః నిమిత్తత్వమాత్రసాధకానుమానస్య కాలాతీతత్వం మువచమితి సమన్వయావసానే లిలిఖే।
అప్రదర్శితే తు విషయే సమన్వయో దుష్ప్రతిపాద ఇతి కారణతామాత్రం తత్రోక్తమ్। ఈక్షతృత్వశ్రుతేరేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాచ్చ బ్రహ్మ నిమిత్తమేవోతోపాదానమపీతి సంశయే పూర్వత్ర ప్రతిజ్ఞాం ముఖ్యామాశ్రిత్య జీవపరత్వం వాక్యస్య నిరస్తమ్, ఇహ తు నిమిత్తోపాదానభేదాద్గౌణీ సేతి సఙ్గతిమభిసన్ధాయ పూర్వపక్షమాహ –
ఈక్షేతి ।
బ్రహ్మ న ద్రవ్యప్రకృతిః ఈక్షితృత్వాత్, కర్తృత్వాత్ స్వతన్త్రత్వాదితి యావత్। ప్రభుత్వాచ్చ రాజవత్। సుఖాద్యుపాదేన రాజ్ఞి సాధ్యవైకల్యవ్యావృత్తయే ప్రతిజ్ఞాయాం ద్రవ్యపదమ్।
బ్రహ్మ న పృథివీప్రకృతిః నిర్గన్ధత్వాత్ అభావవదిత్యప్రయోగాన్మత్వాఽఽహ –
అసరూపతేతి ।
ఎతేషామనుమానానామాశఙ్క్యాతీతకాలతాం విషయవ్యవస్థయా పరిహరతి –
ఆగమస్యేతి ।
ఆగమే హి యత ఇతి పఞ్చమీ న ప్రకృతావపి తు హేతుత్వమాత్రే ‘హేతుమనుష్యేభ్యోఽన్యతరస్యాం రూప్య’ ఇతి హేతోర్మనుష్యాచ్చ రూప్యాప్రత్యయవిధౌ ‘తత ఆగత’ ఇతి ప్రకృతస్య పఞ్చమ్యర్థస్య హేతోరితి విశేషణేన హేతావపి పఞ్చమీజ్ఞాపనాత్। అతో న విరోధ ఇత్యర్థః।
నను నిమిత్తోపాదానభేదే కథం ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తయోజనా తత్రాహ –
ఎకేతి ।
ఇత్యాదినా యత్ప్రతిజ్ఞాతమిత్యన్వయః।
నను ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తౌ ప్రాధాన్యపరౌ, నేత్యాహ –
న ముఖ్యే ఇతి।
నన్వనుమానవాధాద్గౌణతాఽత ఆహ -
న చేతి ।
అస్త్వాగమో నిమిత్తత్వపరస్తత్రాహ –
సర్వే హీతి ।
కథమైకాన్తికాఽద్వైతపరత్వం ప్రకృతివికారాభిధాయివేదాన్తానామత ఆహ –
ద్వైతేతి ।
కార్యస్య వివర్తత్వేనాధిష్ఠానన్యతిరేణాభావే వేదాన్తానాం తాత్పర్యమిత్యర్థః।
యది తజ్జ్ఞానాత్సర్వకార్యజ్ఞానార్థం బ్రహ్మోపాదానమ్, అస్తు తర్హి తతోఽన్యన్నిమిత్తమత ఆహ –
న చేతి ।
న కేవలమనుమానస్య ప్రతిజ్ఞాదిలిఙ్గైర్బాధోఽపి తు శ్రుత్యాఽపీత్యాహ –
యత ఇతీతి ।
యత్తు జ్ఞాపకాద్ధేతౌ పఞ్చమీతి, తత్రాహ –
న కారణమాత్ర ఇతి ।
జ్ఞాపనేన విధ్యున్నయనాద్వరమిహ ప్రత్యక్షవిధిప్రాప్తప్రకృతిత్వోపాదానమితి భావః। అపి చ గుణవచనేషు హేతుపఞ్చమీ దృశ్యతే జాడ్యాద్వద్ధ ఇత్యాదిషు। న చ బ్రహ్మ గుణోఽనాశ్రితత్వాద్, యేన ‘యత’ ఇత్యస్య గుణవచనతా స్యాదితి జనికర్తుర్జాయమానస్య ప్రకృతిరపాదానసంజ్ఞా భవతి తతోఽపాదానే పఞ్చమీతి సూత్రేణ ప్రకృతౌ స్మర్యత ఇత్యర్థః।
భాష్యస్థశ్రుతిం వ్యాచష్టే -
దున్దుమీతి॥౨౩॥
సౌత్ర్యభిధ్యా ఽనాగతవస్తునీచ్ఛా, తస్యా వ్యాఖ్యా –
సంకల్ప ఇతి ।
ఎతయాఽభిష్యయా త్వాత యం దర్శితం తేన చ నిమిత్తత్వం శ్రుతౌ దర్శితమిత్యర్థః।
బహు స్యామిత్యాభిధ్యాయా ఈశ్వరవిషయత్వేన కార్యకారణాఽ భేదసూచనాదుపాదానత్వముక్తమిత్యర్థః॥౨౪॥ సాక్షాచ్చేతి సూత్రోదాహృతశ్రుతావాకాశశబ్దో బ్రహ్మవచన ఇత్యాహ –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
వ్యాచష్టే ఇతి ।
ఉపాదానాన్తరేత్యాదినేతి శేషః।
ఆకాశాదేవేతి ।
శ్రౌతావధారణోక్తోపాదానాన్తరాభావం సాక్షాదితి సూత్రపదేన దర్శయతి ఇత్యేవం వ్యవహితాన్వయేన భాష్యం యోజయతి –
ఆకాశాదేవేతి ॥౨౫॥
భాష్యే ప్రకృతిగ్రహణముపలక్షణార్థమిత్యర్థః।
నిమిత్తోపాదానత్వేహేతుపరం యత్కారణమిత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
కర్మత్వేనేతి ।
పూర్వసిద్ధస్యేతి ।
భేదేనానిర్వచనాదిభిన్న ఇవేతి యోజనా। సామాన్యేన ద్రవ్యత్వాదినా విశేషేణ పృథివీత్వాదినా నిర్వాచ్యమితి నిరుక్తపదవ్యాఖ్యా।
ద్వే వా వ బ్రహ్మణో రూపే ఇతి మూర్తామూర్తం బ్రహ్మాభేదేన శ్రుతం తత్కథం స్యాద్యది బ్రహ్మోపాదానం న స్యాదితి వ్యతిరేకం సిద్ధవత్కృత్యాన్వయమాహ –
యదీతి ।
తర్హ్యేవంరూపం స్యాదితి శేషః॥౨౬॥
విశేష్యేతి ।
సాధ్యం ప్రతి విశేష్యస్య హేతుం ప్రత్యాశ్రయస్య చ గ్రాహకతయోపజీవ్యాగమవిరోధాదిత్యర్థః।
భాస్కరస్త్విహ బభ్రామ యోనిరితి పరిణామాదితి చ సూత్రనిర్దేశాచ్ఛాన్దోగ్యవాక్యకారేణ బ్రహ్మనన్దినా పరిణామస్తు స్యాదిత్యభిధానాచ్చ పరిణామవాదో వృద్ధసంమత ఇతి, తం ప్రతిబోధయతి –
యం చేతి ।
బ్రహ్మనన్దినా హి నాసతోఽనిష్పాద్యత్వాత్ప్రవృత్త్యానర్థక్యం తు సత్త్వావిశేషాదితి సదసత్పక్షప్రతిక్షేపేణ పూర్వపక్షమాదర్శ్య న సంవ్యవహారమాత్రత్వాదితి అనిర్వచనీయతా సిద్ధాన్తితా అతః పరిణామస్త్వితి మిథ్యాపరిణామాభిప్రాయం, సూత్రం త్వేతదభిప్రాయమేవేత్యర్థః।
ఉదాహరిష్యమాణశ్రుతిసంమతాం యుక్తిమాహ –
న ఖల్వితి ।
పరిణామః సర్వాత్మనా ఎకదేశేన వా। నాద్యః సర్వాత్మనా ప్రాక్తనరూపత్యాగాదనిత్యత్వాపత్తౌ శ్రౌతనిత్యవిరోధాత్। న ద్వితీయః; నిష్కలశ్రుత్యవగతానంశత్వవిరోధాదిత్యర్థః। నిత్యత్వాదితి హేతుగర్భనిర్దేశయోర్వివరణమ్। ఎవం సౌత్రపరిణామశబ్దో వివర్తపరతయా యోజితః।
ఇదానీం తు యథాశ్రుతమాశ్రిత్య పరిణామత్వేన లోకసిద్ధస్య యుక్తయసహత్వేన వివర్తతామాహ –
న చ మృద ఇతి ।
మృద ఎవ సత్యత్వావధారణాత్కార్యమిథ్యాత్వం శ్రుతిరాహ - ఎకమేవాద్వితీయమిత్యాదౌ సాక్షాన్నేతి నేతీత్యాదౌ నిషేధేన।
నను సృష్టిశ్రుతేః సప్రపఞ్చతాఽస్తు, నేత్యాహ –
న హీతి ।
ఉపక్రమాద్యవగతతాత్పర్యమహావాక్యమధ్యస్థావాన్తరవాక్యస్య ప్రధానానురోధేన మాయామయసృష్టివిషయత్వమిత్యర్థః। అత్ర కశ్చిదాహ - భ్రాన్తే బ్రహ్మోపాదానత్వే పూర్వపక్ష ఎవ సమర్థితః స్యాద్, నిర్వికారత్వశ్రుతయః ప్రాక్ సృష్టేరవికారితామాహుః - ఇతి। తన్న; వాక్యాభాసోత్థభ్రమమాత్రసిద్ధం బ్రహ్మోపాదానత్వమితి హి పూర్వపక్షాశయః; స్వప్నవదర్థక్రియాసమర్థప్రపఞ్చాస్పదత్వం సిద్ధాన్తసంమతమితి భేదోపపత్తేః। ప్రలయశ్రుతిభిరేవ ప్రాగవికారిత్వసిద్ధిర్న నిర్వికారశ్రుతిస్తత్పరా, నిర్వికారిత్వం వికారాత్యన్తాభావో బ్రహ్మధర్మః స చానిర్వాచ్యో వికారమనిర్వాచ్యం న సహతే సత్య ఇవ తవ ఘటాభావః సత్యఘటం న చాద్వైతం వ్యాహన్తీతి॥౨౭॥
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతాః॥౨౮॥ అస్వాతిదేశస్య జన్మాదిసూత్రేణాక్షేపసఙ్గతిః దర్శయన్ అధ్యాయసఙ్గతిమాహ –
స్యాదేతదితి ।
బ్రహ్మోరరీకృత్య కారణాన్తరప్రత్యవస్థానాత్ పాదసఙ్గతిః। ఉపప్లవమానత్వాత్ బుద్ధౌ ప్రతిభాసమానత్వాత్। జగతః ప్రకృతిర్బ్రహ్మ యది స్యాన్మృన్నిదర్శనాత్। అణ్వాదయోఽపి కిం న స్యుర్వటధానానిదర్శనాత్॥ ఇత్యవాన్తరసఙ్గత్యధికశఙ్కే। న్యగ్రోధఫలమాహరేతి భిన్ధీతి కిమత్ర పశ్యసీతి అణ్వ్య ఇమా ధానా ఇతి ఆసామేకాం భిన్ధీతి కిమత్ర పశ్యసీతి న కించన భగవ ఇతి ఎతస్య సోమ్యైయోఽణిమ్న ఎవం మహాన్న్యాగ్రోధస్తిష్ఠతీతి జగతః ప్రాగవస్థాయా దృష్టాన్తః శ్రూయతే। అత్ర న కించనేతి శూన్యస్వభావవాదావణిమ్న ఇత్యదృశ్యమానాణునిర్దేశాదణువాదశ్చ భాన్తి దార్ష్టాన్తికా ఇతి। సిద్ధాన్తస్తు - మృదాదయో హి దృష్టాన్తాః ప్రతిజ్ఞామసురున్ధతే। ధానాస్తాముపరున్ధానా భక్తిమార్గం ప్రపేదిరే॥ ఇహ ఖల్వేకవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానం ప్రధానం నాసదారిపక్షేషు కల్పతే, అతో న కించనేత్యనభివ్యక్తిరణిమ్న ఇతి సూక్ష్మతా చోక్తేతి।
అధ్యాయార్థం సఙ్కలయతి –
ప్రతిజ్ఞేతి ।
ప్రథమ సూత్రే విచారప్రతిజ్ఞా। లక్షణం ద్వితీయే। లక్ష్యమాణే సమన్వయః చతుర్థే। స చ తత్రైవేతి శిష్టాయాం త్రిపాద్యామ్, నాన్యత్రేతి చతుర్థపాదే। ఇత్యేతత్సర్వమత్రాధ్యాయే సాధితమిత్యర్థః। ఇత్యష్టమం సర్వవ్యాఖ్యానాధికరణమ్॥
స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గ ఇతి చేన్నాన్యస్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గాత్॥౧॥ చేతనజగదుపాదానసమన్వయః సాఙ్ఖ్యస్మృత్యా సఙ్కోచ్యతా న వేతి సర్వజ్ఞభాషితత్వసామ్యేన బలాబలావినిగమాత్సందేహే పూర్వపక్షమాహ –
న ఖల్వితి ।
విరోధే త్వితి ।
ఔదుమ్బరీం స్పృష్ట్వోద్గాయేదితి ప్రత్యక్షశ్రుతివిరుద్ధా సర్వామావేష్టేతేతి స్మృతిర్మానం వేతి సన్దేహే వేదార్థానుష్ఠాతౄణాం స్మృతిభిర్మూలశ్రుత్యనుమానాత్ప్రత్యక్షానుమితశ్రుత్యోశ్చ స్వపరాధీతశ్రుతివత్సమబలత్వాదుదితానుదితాదివద్వికల్పాదిసమ్భవాన్మానమితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । శ్రుతివిరుద్ధస్మృతీనాం ప్రామాణ్యమనపేక్షమపేక్షావర్జితం హేయమితి యావత్ । యతోఽసతి విరోధే మూలశ్రుత్యనుమానం స్వపరాధీతశ్రుత్యోస్తుల్యవత్ప్రమితత్వాత్సమబలతా । ప్రత్యక్షశ్రుతివిరుద్ధేఽర్థే తు న శ్రుత్యనుమానమ్ ; అర్థాపహారేణ మానస్యాప్యపహారాత్ ।
అతో మూలాభావాదప్రమాణమితి ।
పూర్వపక్షీ పూర్వపక్షోపపాదకః । అధికరణారమ్భవాదీత్యర్థః ।
ఆర్షప్రత్యక్షమూలాపి స్మృతిః సాపేక్షా , వేదస్త్వపౌరుషేయత్వాదనపేక్ష ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమస్యాభిసంధిరితి ।
ఆజానసిద్ధా స్వభావసిద్ధా చ సాఽనావరణభూతార్థమాత్రగోచరా చ ।
భ్రమవత్సత్యానృతగోచరత్వం వారయతి –
మాత్రేతి ।
ఎవంభూతా తస్య బ్రహ్మణో యా బుద్ధిస్తత్పూర్వకో వేదరాశిరిత్యర్థః ।
పౌరుషేయత్వేన తుల్యత్వముక్త్వా స్మృతేర్నిరవకాశత్వం ప్రాబల్యహేతుమాహ –
న చైతా ఇతి ।
అనన్యపరత్వం స్ఫుటతరత్వమ్ । శ్రుతిరనుష్ఠానపరా ।
అన్యస్మృత్యనవకాశమాత్రాన్న సిద్ధాన్తసిద్ధిః సందేహాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యథా హీత్యాదినా ।
దేవతాధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౩.సూ.౨౪–౩౩) యోగిప్రత్యక్షస్య సమర్థితత్వాద్భాష్యమస్మదాద్యభిప్రాయమిత్యాహ –
అర్వాగితి ।
కపిలాదయోఽర్వాచీనపురుషవిలక్షణా ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న తావత్కపిలాదయ ఇతి ।
ప్రాచి భవే తదనుష్ఠానవతామ్ ఇతి సమ్బన్ధః । తచ్ఛబ్దేన వేదార్థో వివక్షితః ।
పూర్వోక్తమితి ।
విప్రతిపత్తౌ చేత్యాదిభాష్యేణ పూర్వోక్తం స్మారయతీత్యర్థః ।
శ్రుతిసామాన్యమాత్రేణేతి ।
సగరపుత్రప్రతప్తుః సాఙ్ఖ్యప్రణేతుశ్చ కపిల ఇతి శబ్దసామ్యమాత్రేణేత్యర్థః ।
యథా నృత్యం కుర్వత్యపి నర్తకీ నర్తకదర్శితక్రమేణైవ నృత్యన్తీ న స్వతన్త్రా , ఎవమీశ్వరః ప్రాచీనక్రమమనురుధ్య విరచయన్వేదం న స్వతన్త్రః , క్రమోపగృహీతవర్ణాత్మా చ వేదోఽర్థప్రమితికర ఇతి న వక్రపేక్షమస్య ప్రామాణ్యమిత్యాహ –
సత్యమితి ।
ఫలితమాహ –
తేనేతి ।
యేనానాదిః కార్యకారణభావస్తేన న ప్రాగభూతస్య శాస్త్రస్య తదర్థభానపూర్వికాఽభినవా క్రియా , కింతు నియతక్రమస్య తస్య సంస్కారరూపేణానువర్తమానస్య స్మారణేన వ్యతీకార ఇత్యర్థః ।
నను న నర్తక్యాదివదజ్ఞ ఈశ్వరస్తతః శాస్త్రక్రియాతః ప్రాగేవ తదర్థజ్ఞానవత్త్వాత్కపిలతుల్యః కిం న స్యాదత ఆహ –
శాస్త్రార్థజ్ఞానం చేతి ।
పూర్వవర్ణానుపూర్వీ హి శాస్త్రమ్ । తథా చ యదా తదర్థః స్ఫురతి తదైవానుపూర్వ్యపి సంస్కారారూఢా స్ఫురతీత్యాదర్శాత్మకశాస్త్రస్వరూపమాత్రజ్ఞానాత్తత్కరణోపపత్తౌ న శాస్త్రార్థజ్ఞానస్య హేతుతేత్యర్థః । స్వకృతప్రాచీనాదర్శాపేక్షత్వాచ్చ మాణవకవైలక్షణ్యమీశ్వరస్య । శాస్త్రస్య వక్తృజ్ఞానాఽజన్యత్వేఽపి నాన్తరీయకత్వేన శాస్త్రస్ఫురణే తదర్థస్ఫురణాత్సర్వజ్ఞేశ్వరసిద్ధిః । తదర్థజ్ఞానవత్తా చ ప్రలయాన్తరితశ్రుతేః జ్ఞాతృత్వాత్సిధ్యతీశస్య । న హి మాణవకేఽస్తి తత్ । సతి చైవం శాస్త్రయోనిత్వశాస్త్రవిషయాధికవిజ్ఞానవత్త్వయోర్వ్యాప్తిః కృత్తికోదయరోహిణ్యాసత్తివత్ తద్భావనియతభావత్వరూపా న తు శాస్త్రార్థజ్ఞానశాస్త్రకరణయోర్హేతుహేతుమత్త్వకృతా ।
నను - గుణవద్వక్తృజ్ఞానజన్యత్వాభావే కథం శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యమితి - చేత్ ; స్వత ఇత్యాహ –
శాస్త్రం చేతి ।
ప్రమాణానాం ప్రామాణ్యస్య స్వతస్త్వాత్కపిలాదివచస్తథా కిం న స్యాదత ఆహ –
కపిలాదివచాంసి త్వితి ।
తేషాం కపిలాదివచసామర్థా ఎవార్థా యాసాం తాస్తథోక్తాః । తాసాం స్మృతీనామర్థా ఎవార్థా యేషామనుభవాదీనాం తే తదర్థానుభవాస్తే పూర్వా యాసాం తాః స్మృతయస్తథా । యథాఽనపేక్షత్వేన శీఘ్రతరప్రవృత్తశ్రుత్యా తద్విరుద్ధలిఙ్గస్య శ్రుతికల్పనాపేక్షత్వేన విలమ్బితప్రవృత్తేః పరిచ్ఛేదకత్వమపహ్రియతే , ఎవమనపేక్షశ్రుత్యా తద్విరుద్ధకాపిలవచసః సాపేక్షత్వేన విలమ్బినః ప్రామాణ్యమపహ్రియతే ఇత్యర్థః ।
యావదితి ।
కథంచిదిత్యర్థః॥౧॥ దౌహిత్రస్య కర్మ దౌహిత్ర్యమ్ ।
వన్ధ్యా చేత్స్మరేదిదం మే దౌహిత్రేణ కృతమితి సా స్మృతిరప్రమాణమ్ మూలస్య దుహితురభావాత్ , ఎవమత్రాపి మూలభూతానుభవాభావాత్ స్మరణాభావ ఇత్యాహ –
వన్ధ్యాయా ఇవేతి ।
న చార్షమితి ।
ఉపజీవ్యవేదవిరోధస్యోక్తత్వాదిత్యర్థః ॥౨॥ అవ్యక్తం జ్ఞానాల్లీయతే ।
అహం సర్వస్యేతి ।
ప్రభవత్యస్మాదితి ప్రలీయతేఽస్మిన్నితి చ ప్రభవప్రలయౌ । తస్మాదాత్మనోఽధిష్ఠాతుః ప్రభవన్తి స మూలముపాదానమ్ । శాశ్వతికః అనాదిః । నిత్యోధ్వంసవర్జితః । జ్ఞానైః పూరయతి యః స సర్వేషామాత్మా । పురుషా జీవాః । బహూనాం దేహినాం యోనిః పృథివీ । విశ్వం పూర్ణమ్ । గుణైః సర్వజ్ఞత్వాదిభిరధికమ్ । సర్వాత్మకత్వాద్విశ్వమూర్ధాదిత్వమ్ ॥
ఎతేన యోగః ప్రత్యుక్తః॥౩॥ ఎషాం హిరణ్యగర్భాదిశాస్త్రాణామ్ । యోగస్వరూపం చిత్తవృత్తినిరోధస్తత్సాధనం యమాది తదవాన్తరఫలం విభూతిరణిమాదిః ।
కించిన్నిమిత్తీకృత్యేతి ।
చిత్తనిరోధో హి క్వచిదాలమ్బనే నివేశాద్భవతి । పురుషే చ సూక్ష్మే ద్రాడ్నివేశాసమ్భవాత్ప్రధానాది చిత్తాలమ్బనత్వేన వ్యుత్పాద్యత ఇత్యర్థః । ప్రతిసర్గః ప్రలయః । వంశానుచరితం తత్కర్మ ।
తత్ప్రతిపాదనేతి ।
తచ్ఛబ్దేన కైవల్యాదిపరామర్శః ।
దేవతాధికరణన్యాయేన (బ్ర.అ.౧.పా.౨.సూ.౨౪ –౩౩) ప్రధానాదౌ ప్రామాణ్యమాశఙ్క్యాహ –
అన్యపరాదపీతి ।
యత ఎవ ప్రధానాదేరవివక్షాఽత ఎవ గుణానాం సత్త్వాదీనాం పరమం రూపమధిష్ఠానమాత్మా , దృష్టిపథప్రాప్తం దృశ్యం ప్రధానాది , మాయైవ మిథ్యా । తత్సుతుచ్ఛకం సుష్ఠు తుచ్ఛకమితి।
ప్రధానాదావతాత్పర్యే యోగశాస్త్రస్యానువాదకత్వం వక్తవ్యమ్ , తత్కథమ్ ? ప్రాప్త్యభావాదిత్యత ఆహ –
అలోకసిద్ధానామితి ।
వైదికలిఙ్గానాం న్యాయాభాససిద్ధానామ్ అనువాద్యత్వమిత్యర్థః ।
అష్టకాదిస్మృతివదితి ।
అష్టకాః కర్తవ్యాః , తటాకం ఖనితవ్యమిత్యాదిస్మృతయో న ప్రమాణమ్ ; ధర్మస్య వేదైకప్రమాణత్వాదష్టకాదిశ్రేయఃసాధనత్వే వేదానుపలమ్భాత్ స్మృతేశ్చ భ్రాన్త్యాపి సమ్భవాదితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తితమ్ । వేదార్థానుష్ఠాతౄణామేవ స్మృతిషు సనిబన్ధనాసు కర్తృత్వాద్ మూలభూతవేదమనుమాపయన్త్యః స్మృతయః ప్రమాణమితి।
‘’తత్కారణం సాంఖ్యయోగాభిపన్నమ్’’ ఇతి శ్రుతౌ సాంఖ్యయోగశబ్దాభ్యాం జ్ఞానధ్యానే నిర్దిష్టే ఇత్యుక్తం భాష్యే , తదుపపాదయతి –
సంఖ్యేతి ।
కథం చిత్తవృత్తినిరోధవాచియోగశబ్దేన చిన్తారూపం ధ్యానముచ్యతే ? తత్రాహ –
ఉపాయేతి ।
శరీరగ్రీవాశిరాంసి త్రీణ్యున్నతాని యస్మింస్తత్తథా ఎతాం బ్రహ్మవిషయాం విద్యాం యోగప్రకారం చ మృత్యోర్లబ్ధ్వా నచికేతా బ్రహ్మ ప్రాప్తోఽభూత్ । ‘ఎకో బహూనాం యో విదధాతి కామాని’త్యుపక్రమ్య శ్రుతం తత్కారణమ్ ఇతి తేషాం కామానాం కారణం జ్ఞానిభిర్ధ్యానిభిశ్చ ప్రాప్తం దేవం జ్ఞాత్వా ముచ్యతే ॥౩॥
న విలక్షణత్వాదస్య తథాత్వం చ శబ్దాత్॥౪॥ చేతనోపాదానకజగద్వాదిసమాన్వయస్య గగనాది , అచేతనప్రకృతికం , ద్రవ్యత్వాద్ , ఘటవదిత్యనుమానేన సంకోచసందేహే వేదవిరుద్ధస్మృతేర్మూలాభావాదమానత్వముక్తమ్ । అనుమానమూలం తు వ్యాప్తిపక్షధర్మతే లోకసిద్ధే ఇత్యుత్తరాధికరణస్తోమస్య స్మృత్యధికరణేన సఙ్గతిమాహ –
అవాన్తరసఙ్గతిమితి ।
వేదవిరుద్ధార్థత్వేన స్మృతేస్తద్వైలక్షణ్యాదతన్మూలత్వవద్ బ్రహ్మవైలక్షణ్యాజ్జగదప్యేతన్మూలమితి నిరన్తరసఙ్గతిః ।
ఎకశ్రుత్యనుసారేణేతరశ్రుతినయనదృష్టాన్తమాత్రాత్తర్కవశేన శ్రుతిసంకోచో న యుక్తః , వైపరీత్యస్యాపి సమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
సావకాశా ఇతి ।
శ్రుతీనాం నిమిత్తకారణే సావకాశత్వం , తర్కస్యానౌపాధికత్వేనానవకాశత్వమ్ ।
దృష్టసాధర్మ్యేణేతి ।
ప్రత్యక్షదృష్టాన్తతుల్యత్వేనానుమానాత్పక్షే సాధ్యే గమితే తస్యాపి ప్రత్యక్షతా సంభావ్యత ఇత్యర్థః ।
తర్కమాహ –
ప్రకృత్యేతి ।
బ్రహ్మాసారూప్యం జగతో దర్శయతి –
విశుద్ధమితి ।
ప్రధానసారూప్యముపపాదయతి –
ఎక ఇతి ।
ఆనుశ్రవికేఽపి సుఖాద్యాత్మత్వమాహ –
స్వర్గేతి ।
నిరతిశయత్వాత్ ఆగమాపాయిధర్మరహితత్వాదిత్యర్థః ।
జగతోఽచేతనత్వశ్రవణమపి చైతన్యానభివ్యక్తిపరమితి శఙ్కాపాకరణార్థం భాష్యేఽనవగమ్యమానగ్రహణం , తద్వ్యాచష్టే –
శబ్దార్థాదితి ।
ఆర్థస్య జగచ్చేతనత్వస్య శ్రుతాచేతనత్వబాధకత్వాయోపబృంహకలోకానుభవాభావోఽనవగమ్యమానపదద్యోతిత ఇత్యర్థః ।
ఆర్థత్వే ఉపోద్బలకాపేక్షా , తదేవ నేత్యాహ –
న పృథివ్యాదీనామితి ।
శ్రుతార్థాపత్త్యనుగృహీతశ్రుతిభిర్జగదచేతనత్వశ్రుతయశ్చైతన్యానభివ్యక్తిపరత్వేన వ్యాఖ్యేయా ఇత్యర్థః॥౪॥ ప్రథమేఽధ్యాయే ఈక్షత్యధికరణే ఇతి।
ముఖ్యతయేతి ।
ఐక్షతేత్యస్య ముఖ్యత్వం తేజఆదిశబ్దా లాక్షణికా ఎవ తదిదముక్తం –
కథంచిదితి॥౫॥
సాధ్యాసాధకః పక్షే ఎవ వర్తమానోఽసాధారణః । యథా సర్వం క్షణికం సత్త్వాదితి।
ఎవం చైతన్యానన్వితత్వమపీత్యాహ –
తృతీయస్త్వితి ।
ప్రమాణేతి ।
ప్రమాణవిషయస్య వచనయుక్త్యాభాసనిరాసేన వివేచకతయేత్యర్థః ।
శ్రవణపాశ్చాత్యాసంభావనానిరాసకవాచారమ్భణత్వాదితర్కాభిప్రాయమ్ మననస్య సాక్షాత్కారాఙ్గత్వం ధ్యానవ్యవధానేనేత్యాహ –
మతో హీతి ।
అచేతనస్య జగత్కారణస్య సర్గోత్తరకాలం విజ్ఞానాత్మకజీవరూపతా న సమ్భవతీత్యర్థః ॥౬॥
ప్రాగుత్పత్తేః కారణస్య సత్త్వాత్తదభిన్నం కార్యం కథమసదత ఆహ –
న కారణాదితి ।
యదుక్తం న కారణాత్కార్యమభిన్నమితి , తత్రాహ –
ప్రతిపాదయిష్యతి హీతి ।
పృథుబుధ్నోదరాకారాదిస్వరూపేణ కార్యం కారణాన్న భిన్నమ్ , నాప్యభిన్నమ్ , న సన్న చాసదతస్తద్రూపేణ సత్తా దుఃసాధ్యేత్యర్థః ।
ఫలితమాహ –
ఎవం చేతి ।
న కేవలముత్పత్తేః ప్రాగేవ స్వరూపేణ కార్యస్యాసత్త్వమపి తు సర్వదేత్యాహ –
స్వరూపేణ త్వితి ॥౭॥
యూషః శాకరసః । రూషయతి మిశ్రయతి।
నను ఘటాదిలయే యథా మృదో న తత్తద్రూషణమేవామిహేత్యత ఆహ –
న చాన్యథేతి ।
నిరన్వయనాశానభ్యుపగమాదీషదనువర్తమానస్యాన్యథాలయో న లోకసిద్ధ ఇత్యర్థః ॥౮॥
నిరన్వయనాశవాదినః కార్యధర్మరూపణం కారణే స్యాన్న తవేతి ఆశఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
కార్యస్య కారణతావన్మాత్రత్వాత్కారణానువృత్త్యా సాన్వయనాశోక్తిరాకస్మికీత్యాహ –
యథా రజతస్యేతి ।
లౌకికః పురుషో జీవోఽతశ్చ న సాధ్యసమత్వమిత్యర్థః ।
జగత్కారణస్య జాగ్రదాద్యభావాద్వ్యాచష్టే –
ఉత్పత్తీతి॥౯॥
ఉపరిష్టాదితి ।
అనన్తర ఎవ శిష్టాపరిగ్రహాధికరణపూర్వపక్షే॥౧౦॥
సర్వస్తర్కోఽప్రతిష్ఠిత ఉత కశ్చిద్ , న చరమ ఇత్యాహ –
నానుమానాభాసేతి ।
స్వాభావికప్రతిబన్ధో వ్యాప్తిః ।
నాద్య ఇత్యాహ –
అపి చేతి ।
చరమో న కేవలమవిరుద్ధః ప్రత్యుతానుగుణ ఇత్యాహ –
అపి చ విచారేతి ॥౧౧॥
నైషేతి ।
ఎషా బ్రహ్మవిషయా మతిస్తర్కేణ నాపనేయా ప్రాపణీయేత్యర్థః । అథవా – కుతః తర్కేణాపనేయా నిరస్యా న భవతి , కిం తర్హ్యాన్యేనైవాచార్యేణ ప్రోక్తా సతీ సుజ్ఞానాయ ఫలపర్యన్తసాక్షాత్కారాయ భవతి। హే ప్రేష్ఠ ప్రియతమేతి నచికేతసం ప్రతి మృత్యోర్వచనమ్ । కః అద్ధా సాక్షాద్వేద బ్రహ్మ కో వా ప్రావోచత్ ఛన్దసి కాలానియమాత్ ప్రబ్రూయాదిత్యర్థః । ఇయం విసృష్టిర్యత ఆబభూవ స ఎవ స్వరూపం వేద నాన్య ఇతి మన్త్రప్రతీకయోరర్థః । తం సర్వం పరాదాన్నిరాకుర్యాద్ యోఽన్యత్రాత్మనః ఆత్మవ్యతిరేకేణ సర్వం వేదేత్యర్థః । అజం జన్మరహితమ్ । అనిద్రమ్ అజ్ఞానరహితమ్ । అస్వప్నం భ్రమరహితమ్ । అత ఎవాద్వైతం తదా బుధ్యత ఇతి సంప్రదాయవిద్వచనార్థః॥
ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః॥౧౨॥ అతిదేశస్యోపదేశవత్సఙ్గతిః । యథా హి వేదవిపరీతత్వాత్సాంఖ్యాదిస్మృతిరతన్మూల , ఎవం బ్రహ్మకారణవైపరీత్యాజ్జగన్న తన్మూలమ్ । తన్మూలత్వే హి తతో మహత్స్యాన్నాల్పమితి అతుల్యత్వాశఙ్కాయామతిదేశః స్యాదితి , తామాహ –
న కార్యమితి ।
ఇయమారమ్భణాధికరణే(బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౧౪) నిరసిష్యమాణాఽప్యభ్యుచ్చయత్వేనేహ నిర్దేశ్యతే । యత్తు వక్ష్యతే ఉపాదానత్వం చ కారణస్య కార్యాదల్పపరిమాణస్యైవ దృష్టమితి సైవైతదధికరణే నిరస్యేతి। అస్య కార్యస్యేత్యర్థః ।
కులాలాదివ్యాపారాత్ప్రాక్ మృద్ , ఘటరహితా , తదానీం యోగ్యత్వే సత్యనుపలభ్యమానఘటత్వాద్ , గగనవత్ , తతశ్చ సత్త్వవిరోధాన్న కార్యకారణయోరైక్యమిత్యాహ –
కించేతి ।
యేనేతి ।
అర్థగతప్రత్యక్షపరోక్షత్వేనేత్యర్థః । ఘటాదికార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వే మానమ్ ‘అసదకరణా’ దిత్యాద్యనుమానజ ఉపలమ్భోఽనుమితిరిత్యనుమానమ్ । జగతస్తు ప్రాగవస్థాయామాగమజ ఉపలమ్భ ఆగమః ।
ఘటో యది భిన్నో మృదః తర్హి తత్కార్యం న స్యాదశ్వవదితి తర్కస్య , స తతో యద్యభిన్నః , తర్హి తత్కార్యం న స్యాన్మృద్వదితి ప్రతిరోధముక్త్వా మూలశైథిల్యమాహ –
అత్యన్తేతి ।
నను యది కుమ్భాత్ కుమ్భకారమృదోరత్యన్తభేదః , తర్హి కథముపాదాననిమిత్తవ్యవస్థాఽతా ఆహ –
తస్మాదితి ।
పరమాణోరపి మూర్తత్వాత్ క్షుద్రతరాన్తరాభ్యత్వమతో న క్షుద్రత్వవిశ్రాన్తిరత ఆహ –
క్షోదీయోఽన్తరేతి ।
సహస్రసంవత్సరేతి ।
‘‘పఞ్చపఞ్చాశతస్త్రివృతః సంవత్సరాః పఞ్చపఞ్చాశతః పఞ్చదశాః పఞ్చపఞ్చాశతః సప్తదశాః పఞ్చపఞ్చాశత ఎకవింశా విశ్వసృజామయనే సహస్రసంవత్సరముపయన్తీ’’త్యత్ర సంవత్సరశబ్దస్య హ్యుత్పత్తివాక్యే ముఖ్యార్థలాభాత్ తావదాయుష్కరరసాదిసిద్ధమనుష్యాద్యధికారతామాశఙ్క్య షష్ఠే సిద్ధాన్తితమ్ । ప్రకృతౌ హి ‘’ద్వాదశాహే త్రయస్త్రివృతో భవన్తి త్రయః పఞ్చదశాస్త్రయః సప్తదశాస్త్రయ ఎకవింశా’’ ఇతి త్రివృదాదిశబ్దాస్త్రివృదాదిస్తోత్రవిశిష్టాహ పరాః సమధిగతాః । ఎవం చాత్రాపి పఞ్చపఞ్చాశతస్త్రివృతః సంవత్సరా ఇత్యాద్యుత్పత్తివాక్యేష్వహఃపరత్రివృదాదిశబ్దైర్నిశ్చితార్థైః సామానాధికరణ్యాత్సంవత్సరశబ్దస్య స్వయం సౌరచాన్ద్రాదినానోపాధిత్వేనానిర్ధారితార్థస్యాహఃపరతైవ । ఎవం చోత్పత్తిమాలోచ్య సహస్రసంవత్సరశబ్దోఽపి సహస్రదివససాధ్యకర్మపరః । ఔషధాదిసిద్ధికల్పనాప్యేవం న భవతి।
తస్మాన్మనుష్యోఽధికారీతి ।
ఆరమ్భే హి న్యూనపరిమాణాన్మహదుదయనియమో న నివర్తతే , ఉన్నతతరగిరిశిఖరవర్తిమహాతరుషు భూమిష్ఠస్య దూర్వాకారనిర్భాసప్రతిభాసోపలమ్భాదిత్యాహ –
అవిద్యాసమారోపేణేతి॥
భోక్త్రాపత్తేరవిభాగశ్చేత్స్యాల్లోకవత్॥౧౩॥ అద్వయబ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదినః సమన్వయస్య భేదగ్రాహిమానవిరోధసందేహే సఙ్గతిగర్భమగతార్థత్వమాహ –
ప్రవృత్తా హీతి ।
పూర్వత్ర జగత్కారణే తర్కోఽప్రతిష్ఠిత ఇత్యుక్తమ్ , తర్హి జగద్భేదే తర్కః ప్రతిష్ఠిత ఇత్యద్వైతవిరోధేన ప్రత్యవస్థానాత్సఙ్గతిః । అత ఎవ లబ్ధప్రతిష్ఠతర్కేణ శ్రుతేర్ముఖనిరోధాదగతార్థత్వం చేత్యర్థః ।
ప్రవర్తమానేతి ।
స్వవిషయప్రతిష్ఠవిరోధితర్కేణ సహోన్మజ్జననిమజ్జనమనుభవన్తీ బలాబలవివేకమపేక్షమాణేత్యర్థః । ఎతద్వైధర్మ్యం చ ప్రవృత్తత్వమ్ ।
తర్కస్య ప్రాబల్యమాహ –
స్ఫుటతరేతి ।
స్థూలనీలాదిభేదగోచరత్వాత్స్ఫుటతరత్వమ్ । ప్రతిష్ఠితత్వమనుపచరితత్వమ్ ।
ఆమ్నాయో హ్యుపచారేణాపి సావకాశ ఇతి వర్తమానవిభాగేనాపి విరోధసిద్ధేర్వర్తమానసామ్యోపపాదనమతీతానాగతయోర్భాష్యేఽనుపయోగీత్యాశఙ్క్య వర్తమానవిభాగసత్యత్వం ఫలితమాహ –
యదీతి॥౧౩॥
తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః॥౧౪॥ పూర్వాధికరణేఽపి భేదగ్రాహిమానవిరోధోక్తేః పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ –
పూర్వస్మాదితి ।
అఙ్గీకృత్య హి భేదగ్రాహిమానస్య ప్రామాణ్యం భేదాభేదయో రూపభేదేన విరోధః పరిహృతః , ఇదానీం త్వస్వీకృత్య ప్రామాణ్యం తత్త్వావేదకత్వాత్ప్రచ్యావ్య వ్యావహారికత్వే వ్యవస్థాప్యతే । ఎవంభూతవిశేషాభిధానేనోపక్రమో యస్య విరోధపరిహారస్య స తథోక్తః । తదనన్యత్వపదేన ద్వైతమిథ్యాత్వోక్తేరేవముపక్రమత్వమ్ । శ్రుతౌ పరిణామిమృదాదిదృష్టాన్తోపాదానాన్న భేదాభేదవివక్షేతి మన్తవ్యమ్ ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాయాం ప్రధానస్యానురోధేన గుణభూతదృష్టాన్తస్య వివర్తపరత్వేన నేయత్వాదిత్యాహ –
ఎవం హీతి ।
నను పరిణామపక్షేఽప్యభేదాంశేన సర్వజ్ఞానం స్యాదత ఆహ –
తత్త్వజ్ఞానం చేతి ।
భేదాలీకతాయా ఉక్తత్వాదిత్యర్థః ।
ఉపపాదితమధస్తాదితి ।
శిష్టాపరిగ్రహాధికరణ(బ్ర.అ.౧ పా౩ సూ.౨౪ –౩౩) పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
దృష్టాన్తమాత్రాన్నార్థసిద్ధిరితి భాష్యే హేతురుక్త –
దృష్టేతి ।
తం వ్యాచష్టే –
యే హీతి ।
క్వచిద్దృష్టం పునర్నష్టమనిత్యమిత్యర్థః । దృష్టగ్రహణం ప్రతీతసమయేఽపి సత్త్వవ్యావృత్త్యర్థమ్ ।
వ్యతిరేకవ్యాప్తిమాహ –
యదస్తీతి ।
విమతం మిథ్యా , సావధికత్వాద్వ్యతిరేకే చిదాత్మవదిత్యనుమానస్య విపక్షే బాధకతామాహ –
సత్స్వభావం చేదేతి ।
సత్త్వాసత్త్వే వికారస్య స్వరూపముత ధర్మౌ , అథార్థాన్తరమలీకం వేతి వికల్ప్య క్రమేణ నిరాకుర్వన్ననుమానస్యానుకూలతర్కమాహ –
అసత్స్వభావం చేత్యాదినా ।
అర్థాన్తరత్వేఽపి విరోధిత్వం శఙ్కతే –
అసత్త్వమితి ।
విరోధిభూతమసత్త్వం భావస్య కిమకించిత్కరముతాసత్వ కరం స్వరూపం వేతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయతి –
నేత్యాదినా ।
కించిత్కరత్వే యత్కించిదసత్త్వం క్రియతే తదపి స్వరూపం ధర్మో వేత్యాది వికల్ప్య తద్దూషణానాం సమ్భవాదిత్యర్థః । అసత్త్వవత్సత్త్వేఽపి అర్థాన్తరత్వాదివికల్పా ద్రష్టవ్యాః । అర్థాన్తరత్వాదపి వికారే ఫలాభావాత్సత్త్వాన్తరజన్మని చానవస్థానాద్ వికారే సత్త్వాన్తరం న భవతి , కిన్తు స ఎవ సన్ భవతీత్యుక్తేఽపి త్స్వభావస్యాసత్త్వవిరోధేన వికారనిత్యత్వాపాతాదితి।
నను కార్యమిథ్యాత్వం కారణసత్యత్వం చానుమానసిద్ధం శ్రుత్యా దృష్టాన్తీకర్తుమయుక్తమ్ , లోకసిద్ధస్య దృష్టాన్తత్వోక్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యత్రేతి ।
మృదేకా శరావాదాయః పరస్పరం భిన్నా ఇత్యభ్యుపగమేఽత్యన్తభేద ఎవ స్యాత్ ।
అథ మృదాత్మనా శరావాదీనామేకత్వం మృదశ్చ శరావాద్యాత్మనా నానాత్వమితి మతమ్ , తద్ వికల్ప్య దూషయతి –
ఇదం తావదిత్యాదినా ।
అత్యన్తాభేదే హ్యపునరుక్తశబ్దద్వయప్రయోగో భేదాభేదయోః కార్యకారణాత్మనా వ్యవస్థా చ న స్యాదిత్యాహ –
తత్రేతి ।
న చానేకాన్తవాద ఇతి ।
భేదపక్షేఽనేకాన్తవాదశ్చ న భవతీత్యర్థః ।
న భవేదపీతి ।
అనేకాన్తత్వాన్న భవేదపీత్యపేరర్థః । సత్యవాదినస్తస్కరత్వేనారోపితస్య మోక్షవత్సత్యబ్రహ్మాత్మత్వవేదినో మోక్ష ఇతి తస్కరదృష్టాన్తః ।
అహంమమాభిమానయోరేకత్ర వ్యాఘాతః స్యాదితి ప్రవిభజ్య యోజయతి –
శరీరాదీనీతి ।
నను మిథ్యాత్వే శ్రవణాదీనామవిద్యానివృత్తిసమర్థసాక్షాత్కారహేతుత్వం న స్యాదత ఆహ –
సాంవ్యవహారికం త్వితి ।
అసత్యాదపి కార్యక్షమపదార్థోత్పత్తిమనన్తరమేవ వక్ష్యామ ఇత్యర్థః ।
యద్యసత్యాత్సత్యధీః స్యాత్ , తర్హి ధూమాభాసాదపి వహ్నిధీః సమీచీనా స్యాదిత్యుక్తమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ బ్రూమ ఇతి ।
ధూమమహిషీ ధూమీ । సా చ బాష్పః । అసత్యాదపి సత్యముత్పద్యత ఇత్యుచ్యతే న పునరసత్యాత్సత్యోత్పాదనియమ ఇత్యర్థః ।
యది పునః కుతశ్చిదసత్యాత్సత్యం జాతమితి సర్వం స్మాదసత్యాత్సత్యజన్మాపాద్యతే , తర్హి కించిత్సత్యం కస్యచిత్సత్యస్య జనకమితి తత ఎవ సర్వం సత్యం స్యాదితి ప్రతిబన్దీమాహ –
న హీతి ।
చోద్యసామ్యముక్త్వా పరిహారసామ్యమాహ –
యత ఇతి ।
యతో నియమాదిత్యర్థః । జ్యా వయోహానావిత్యస్య నిష్ఠాయాం సంప్రసారణే నఞ్సమాసే చాఽజీనమితి రూపమ్ । అస్మాదధ్యస్తదీర్ఘభావాద్యద్యపి జ్యోనేర్వయోహానేరభావం సత్యమవగచ్ఛతి।
వక్తా తు హ్రస్వత్వేనాజినమితి ఉచ్చరితే భ్రమాదజీనమితి గృహీతాదస్మాచ్ఛబ్దాద్యా వయోహానిప్రతీతిః సా భ్రాన్తిరజినశబ్దో హి చర్మవచన ఇతి ।
అత్ర యథా ఆరోపితత్వావిశేషేఽపి కించిద్దైర్ధ్యం సత్యబోధకం కించిదసత్యబోధకమేవమస్మాకమపీత్యర్థః । పాయం పాయం పీత్వా పీత్వా । తారక్షవీం వ్యాఘ్రమయీం తనుమాస్థాయేత్యన్వయః । వ్యాప్తం వివృతం వికటాభ్యాం వక్త్రభ్యాం దంష్ట్రాభ్యాం కరాలం భయానకమ్ ఆననం యస్యాః సా తథోక్తా । ఉత్తబ్ధమ్ ఉన్నమయ్య ధృతమ్ । బమ్భ్రమదత్యర్థం భ్రమన్మస్తకావచుమ్బి లాఙ్గూలం యస్యాః సా తథా । ధ్వస్తే ఇతస్తతో విక్షిప్తే లోచనే యస్యాః సా తథా । అమిత్రమభి ప్రతియోద్ధుం గతామ్ అభ్యమిత్రీణామ్ । స్ఫటికశైలప్రతిబిమ్బితాం హ్యమిత్రమితి భ్రమాదాత్మతనుం ధావన్తీం సుప్తో వ్యాఘ్రతనుమాస్థితః పశ్యతీతి। యది స్వప్నదృశోఽవగతిరబాధితా స్యాత్ , తర్హ్యేవోపపద్యత ఇత్యర్థః । భేదాభేదవ్యవహారౌ భేదాభేదోపపాదకావితి వదన్ ప్రష్టవ్యః కిం బ్రహ్మజ్ఞానాత్ప్రాచీనౌ తదుపపాదకౌ పరాచీనౌ వేతి।
నాద్య ఇత్యుక్తం –
నానాత్వాంశేన కర్మకాణ్డాశ్రయ ఇత్యాదినా ।
తత్త్వజ్ఞానాత్ప్రాగభేదవ్యవహారస్యాప్రాప్తత్వాన్న స ఉపన్యస్తః ।
ద్వితీయమిదానీం శఙ్కతే –
యచ్చోక్తమితి ।
ఎకత్వజ్ఞానోత్తరకాలమ్ ఎకత్వవ్యవహారోఽపి నాస్తి , నతరామనేకత్వవ్యవహార ఇతి పరిహరతి –
యది ఖల్వితి ।
డులిః కచ్ఛపీ । న తస్యాః క్షీరమస్తి , స్మృత్యా హి సాఽపత్యాని పోషయతి। అవగతిర్వృత్తి వ్యక్తం స్వరూపమ్ ।
యథా ఖలు ఘటధ్వంసో ఘటవిరోధికార్యోదయ ఎవ , నాభావస్తస్య తుచ్ఛత్వేన కార్యత్వాయోగాదేవమవిద్యానివృత్తిరపి విరోధివిద్యాభివ్యక్తిరిత్యాహ –
అవిద్యావిరోధిస్వభావతయేతి ।
అవిద్యానివృత్తిర్యది విద్యాయాః స్వరూపం , కథం తర్హి విద్యాఫలమత ఆహ –
అవిద్యానివృత్తిశ్చేతి ।
న వయం జ్ఞానాత్పరాచీనవ్యవహారాయ ద్వైతసత్యత్వం కల్పయామః , కిన్తు ప్రాచీనసిధ్ద్యర్థమేవేతి శఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
ఎకత్వనిబన్ధనో వ్యవహారో మా భూత్ । ద్వైతసత్యత్వాక్షేపక ఇతి శేషః । పూర్వం నానాత్వాంశేన కర్మకాణ్డాశ్రయ ఇతి గ్రన్థే ప్రమాణసిద్ధాద్భేదవ్యవహారాద్భేదసత్యత్వమాశఙ్క్య పరిహృతమ్ , ఇదానీం సర్వలోకప్రసిద్ధేర్భేదసత్యత్వమాశఙ్క్య దేహాత్మభావవద్ మిథ్యాత్వేఽపి తదుపపత్తిమాహేతి భేదః॥౧౪॥
కార్యం కారణాదభిన్నం తద్భావ ఉపలబ్ధేరిత్యాపాతసిద్ధే సూత్రార్థే దోషం దృష్ట్వా వ్యాఖ్యాతి –
కారణస్య భావ ఇతి ।
భావ ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానం –
సత్తా చేతి ।
నను కారణస్య భావ ఎవ సూత్రే ప్రతీయతే , కార్యస్యోపలబ్ధిరేవ , తత్కథముభయత్రేతరేతరవిశిష్టయోర్హేతుత్వమత ఆహ –
ఎతదితి ।
విషయపదం భావపరమ్ , భావో హ్యుపలబ్ధివిషయ ఇతి తద్దణ్డిన్యాయేన విషయవిషయిపరమ్ । ఎవం విషయిపదముపలబ్ధిపదమప్యుభయపరమిత్యర్థః । ఉపాదేయం కార్యమ్ ।
సవిశేషహేతౌ ఫలమాహ –
తథా చేతి ।
ఉపలబ్ధావుపలబ్ధేరితి హేతూకారే ప్రభాసాక్షాత్కారే సాక్షాత్కృతేన చాక్షుషేణ వ్యభిచారః స్యాత్ । న హి ఘటాదేః ప్రభాయాశ్చాభేదస్తన్నివృత్త్యర్థం భావే భావాదితి విశేషణమ్ । న హి ప్రభాయా భావ ఎవ ఘటో భవతీత్యర్థః ।
యదా తద్భావానురక్తధీబోధ్యత్వం హేత్వర్థస్తదాపి భాతి ఘట ఇతి ప్రభానురక్తధీగమ్యేఽనేకాన్తస్తదిదముక్తం –
ప్రభారూపానువిద్ధేతి ।
యది భావే భావాదితి హేతుస్తర్హి వహ్నిభావే భవతి విశిష్టధూమేఽనేకాన్తః స్యాత్ ।
ఉపలబ్ధావుపలబ్ధేరితి విశేషేణ తు న భవేద్ధూమస్య వహ్న్యుపలబ్ధావేవోపలబ్ధిరితి నియమాభావాదిత్యాహ –
నాపీతి ।
తద్భావానురక్తాం హి బుద్ధిం కార్యకారణయోరనన్యత్వే హేతుం వయం వదామ ఇతి భాష్యమ్ ।
అత్ర కారణస్వభావానువిద్ధా కార్యబుద్ధిర్హేతుత్వేనోక్తేతి న భ్రమితవ్యమ్ ; తత్రాపి వ్యభిచారస్యోక్తత్వాత్ , కింతు సూత్రగతోపలబ్ధిం బుద్ధిం కార్యకారణోభయవిషయాం తయోః కార్యకారణయోర్భావేన సత్తయోపరక్తాం విశేషితాం హేతుం వయం వదామ ఇతి భాష్యార్థ ఇత్యాహ –
తదనేనేతి ।
హేతువిశేషణముక్తం న హేత్వన్తరపరత్వేన వ్యాఖ్యానమిత్యర్థః ।
పటస్య తన్తువ్యతిరేకేణానుపలమ్భః సమవాయస్య భేదతిరోధాయకత్వాదన్యథాసిద్ధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
సమ్బన్ధస్య భిన్నాశ్రితత్వాద్భేదసిద్ధౌ సమవాయః సమవాయాచ్చ వ్యతిరేకానుపలబ్ధౌ సమాహితాయాం భేదసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయ ఇత్యర్థః ।
పటస్తన్తుభ్యో భిద్యతే తదుపలమ్భేఽపి కువిన్దవ్యాపారాత్ప్రాగనుపాలబ్ధత్వాత్ కుమ్భవదిత్యనుమానాద్భేదసిద్ధేర్నేతరేతరాశ్రయమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ భేద ఇతి ।
అభేదవాదినస్తన్తూపలమ్భే తదభిన్నపటోపలమ్భాద్ధేత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।కారణసత్త్వే తన్త్వాది సత్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అనయేతి ॥౧౫॥
ఉపపత్తిశ్చాత్ర భవతీతి ।
ఆహేతి శేషః ।
ఉపపత్తిమేవ దర్శయతి –
న హీతి ।
యథా మృది ఘటో మృదాత్మనాఽస్తి , తథా సికతాయాం తదాత్మనా న తైలమస్తి , తదుపాదానోపాదేయత్వాభావకృతమిత్యర్థః ।
నను మృదేవ ఘటోత్పత్తేః ప్రాగస్తి , కథం తదాత్మనా ఘటస్య సత్తా ? అత ఆహ –
ప్రత్యుత్పన్నో హీతి ।
ఉత్పన్నస్య ఘటస్య మృదాత్మత్వదర్శనాన్మృది సత్యాం ఘటసత్త్వం యుక్తమిత్యర్థః । ఇత్థం తర్కితే కార్యకారణాభేదే ప్రయుజ్యతే - ఘటత్వం , మృన్నిష్ఠం ఘటనిష్ఠత్వాత్సత్త్వవదితి।
ఎవం జగద్బ్రహ్మణోరభేదేఽపి శబ్దో బ్రహ్మవృత్తిః , ఆకాశవృత్తిత్వాత్సత్త్వవదితి ।
కార్యస్య కాలత్రయే సత్యత్వం భాష్యోక్తమయుక్తమ్ ; తథా సతి కర్యత్వవ్యాఘాతాదిత్యాశఙ్క్యానిర్వాచ్యరూపస్య కాదాచిత్కత్వేఽపి కార్యస్య తత్త్వమధిష్ఠానం తచ్చ నిత్యమితి యుక్తితః ప్రతిపాదయతి – యథా హి ఘట ఇతి । కార్యస్య సత్త్వం స్వరూపం ధర్మో వా । ఆద్యే తస్య కదాచిదసత్త్వం న స్యాత్ । ధర్మత్వే చ సత్త్వాఽసత్త్వయోర్ధర్మయోః కార్యస్య ధర్మిణోఽన్వయాత్ కాదాచిత్కత్వవ్యాహతిరిత్యాద్యుపపాదితమ్ । అధస్తాత్ దృష్టనష్టస్వరూపత్వాదితి భాష్యవ్యాఖ్యానావసర ఇత్యర్థః ।
కార్యస్య త్రిషు కాలేషు సత్త్వే కారణస్యాపి తథాత్వాద్ ద్వే సత్త్వే స్యాతాం , తథాచాభేదాసిద్ధిరిత్యుక్తాభిప్రాయానభిజ్ఞః శఙ్కతే –
సత్త్వం చేదితి ।
త్రిష్వపి కాలేషు కార్యస్య సత్త్వం చేదిత్యర్థః । కార్యకారణయోః స్వరూపసత్త్వం చైకమిత్యర్థః ।
యది కార్యకారణయోరేకసత్త్వాదభేదాదభిన్నత్వం , తర్హి తస్యాపి ద్వాభ్యామభేదాద్భేదాపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ తాభ్యామితి ।
న హి వయం సత్త్వేన కార్యకారణయోః సాక్షాదభేదం బ్రూమః , కింతు తత్ర తయోరారోపితత్వేన తద్వ్యతిరేకేణాభావమ్ ।
యది మన్యేత సత్త్వమేవ కార్యకారణయోరారోపితమస్త్వితి , తత్రాహ –
తథా సతి హీతి ।
స్వకృతస్యైవ ప్రసఞ్జనమయుక్తం దర్శయితుం తామేవ పక్షవిభాగపూర్వకమాహ –
తత్రేతి ।
భేదః కార్యకారణలక్షణః । సత్త్వమభేదః । అస్మాదయం భిన్న ఇత్యత్ర పఞ్చమ్యుల్లిఖితావధేర్గ్రహో ధర్మిణః సకాశాదగృహీతభేదస్య న సమ్భవతి। భేదగ్రహశ్చ నాగృహీతే ప్రతియోగిత్వే ఉపపద్యతే ।
ధర్మిణోపి స్వాపేక్షయా తత్ప్రసఙ్గాత్తతశ్చాన్యోన్యాశ్రయగ్రస్తభేద ఎవారోపితో నాఽభేద ఇత్యాహ –
వయం త్వితి ।
యస్తు – అయమన్యోన్యాశ్రయస్య కేనచిదుద్ధారః కృతః , ప్రతియోగిత్వేనాప్రతీతావధికరణత్వప్రతీతిరధికరణత్వేనాప్రతీతౌప్రతియోగిత్వప్రతీతేశ్చ భేదగ్రహణకారణం , న భేదేన గృహీతత్వమ్ । ఎకం హి అన్యోన్యాభావాఖ్యభేదం ప్రతి స్తమ్భకుమ్భయోరధికరణత్వం ప్రతియోగిత్వం చాస్తి। అతః స్వస్మాదపి స్వస్య భేదగ్రహవారణాయ ప్రతియోగిత్వేనేత్యాదివిశేషణమ్ । స్తమ్భాద్భిన్నః కుమ్భ ఇత్యత్ర హి స్తమ్భః ప్రతియోగిత్వేనైవ ప్రతీయతే నాధికరణత్వేన । కుమ్భశ్చాధికరణత్వేన న ప్రతియోగితయా । కుమ్భాద్భిన్నః స్తమ్భ ఇతి ప్రతీత్యన్తరే తు తమేవ భేదం ప్రతి కుమ్భః ప్రతియోగితయా ప్రతిభాతి , స్తమ్భశ్చ ధర్మితయా । తతశ్చోక్తవిధవస్తుప్రతీతిర్భేదగ్రహే హేతురితి క్వేతరేతరాశ్రయమ్ – ఇతి సోఽసాధుః ; భేదాధికరణత్వేన భేదప్రతియోగిత్వేన చ ప్రతీతేరపేక్షాయామన్యోన్యాశ్రయాదనిస్తారాత్ , యస్య కస్యచిదధికరణత్వేన ప్రతియోగిత్వేన చ ప్రతీత్యపేక్షాయాం సత్తాధికరణత్వేన పురోదేశాదన్యదేశగతసంసర్గాభావం ప్రతి ప్రతియోగిత్వేన చ స్ఫురతః శక్తిదమంశస్య రజతాద్భేదగ్రహప్రసఙ్గేన భ్రమానుదయప్రసఙ్గాద్వస్తువృత్తేన భేదాధికరణస్య తత్ప్రతియోగినశ్చ స్వరూపేణ ప్రతీత్యపేక్షాప్యత ఎవాపాస్తః , స్వరూపేణ గృహీతయోః శుక్తీదమంశరజతయోర్వస్తువృత్తేన తథాభూతయోర్భేదగ్రహప్రసఙ్గాత్ । ఎవం స్వరూపం భేద ఇతి చాత ఎవాపాస్తమ్ । అసాధారణం స్వరూపం భేద ఇత్యపి న ; అసాధారణత్వస్య భేదగ్రహాధీనగ్రహత్వేన భేదాన్తరాపేక్షాయాం స్వరూపభేదాభ్యుపగమభఙ్గాదితి దిక్ ।
భేదేనోపజీవ్యత్వాచ్చాభేదో నాధ్యస్త ఇత్యాహ –
ఎకైకేతి ।
వీప్సయా భ్రాన్తభేదానువాదః । అత ఎవైకాభావ ఇత్యుక్తమ్॥౧౬॥ వ్యాకృతనామరూపత్వాదితి భాష్యే వ్యక్తావ్యక్తస్వీకృతేః సాంఖ్యవాదాపాత ఇత్యాశఙ్క్యాహ – వ్యాకృతత్వేతి॥౧౭॥ నాన్యాఽసతీతి భాష్యే అసతీతి చ్ఛేదః ।
కార్యరూపేణ చ సత్త్వం శక్తేరాపాద్యతే , తథా సతి హి కార్యస్యాసత్త్వప్రతిక్షేపః సిధ్యతీతి మన్వాన ఆహ –
నాప్యసతీతి ।
భావాచ్చేతి ద్వితీయపాఠవ్యాఖ్యాయాం కారణాతిరేకేణ కార్యానుపలమ్భస్యోక్తత్వాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
స్వపరనిర్వాహకత్వాత్సమవాయః సమ్బన్ధాన్తరానపేక్షశ్చేత్సంయోగోఽపి నాపేక్షేతేతి ప్రతిబన్దీ , సా సంయోగస్య కార్యస్వరూపవిశేషాదయుక్తేత్యాశఙ్క్య నిత్యే ఆత్మాకాశసంయోగే తస్యాసిద్ధిమాహ –
అజేతి ।
అజసంయోగమనిచ్ఛన్తం ప్రతి సర్వత్రాసిద్ధమాహ –
అపి చేతి ।
అస్తు సంయోగనిత్యత్వాభావాయ సమవాయోఽప్యనిత్యః , తథాపి నానవస్థా ; సమవాయస్య సమవాయికారణానభ్యుపగమేన నిమిత్తకారణమాత్రాత్తదుత్పత్తేః సమవాయాన్తరాప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తథాసతీతి ।
తతః సంయోగస్య సమవాయికారణమిచ్ఛతా సమవాయస్యాపి తదేష్ఠవ్యమిత్యనవస్థా తదవస్థైవేత్యర్థః । నానాత్వేన సహైక ఆశ్రయో యస్య స సమ్బన్ధస్తథోక్తః ।
ఉత్పత్తికర్తుః కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేర్నాసత్త్వమిత్యుక్తే తత్రోత్పత్తేర్న కార్యం కర్తృ , కింతు కారణమితి శఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
యద్యప్యుత్పద్యతే ఘట ఇతి కార్యస్య కర్తృత్వం భాతి ; తథాపి గౌణ్యా వృత్త్యా కారణస్య । తత్ర చ సిద్ధేషు కపాలేషు జాయత ఇతి పూర్వాపరకాలవ్యాసక్తప్రయోగానుపపత్తిః కార్యోత్పాదనాయా వ్యాసక్తత్వాదిత్యర్థః ।
కపాలకర్తృకా ఘటవిషయోత్పాదనా నోత్పత్తిః , సా తు ఘటకర్తృకేతి పరిహరతి –
ఉత్పాదనాహీత్యాదినా ।
యద్యుత్పత్తిరుత్పాదనైవ , తర్హి ఉత్పాదనాయామివోత్పత్తావపి సకర్మకత్వాద్ ఘటస్య కర్మత్వం వ్యపదిశ్యేత , న చైవమస్తీత్యర్థః । భృత్యో హి ఘటం కరోతి స్వామీ కారయతి తత్ర యథా కరోతికారయత్యోరాశ్రయభేద ఎవమత్రాపీత్యర్థః ।
ధాతూపాత్తవ్యాపారః కర్త్తేతి కర్తృలక్షణయోగాచ్చ ఘట ఎవోత్పత్తికర్తేత్యాహ –
ఎవం చేతి ।
స్వకారణే కార్యస్య సమవాయో జన్మ స్వస్మిన్నసతి కార్యే సత్తాసమవాయో వేత్యర్థః ।
భిన్నమేవేతి ।
సామానాధికరణ్యేన హి భిన్నమివాభిన్నమివ చకాస్తీతి ।
అనయైవేతి ।
ఇతరథా హి సాంఖ్యవాదః స్యాదితి ।
భాష్యగతమూలకారణశబ్దేన బ్రహ్మణోఽన్యః కశ్చిన్మాయాప్రతిబిమ్బితో నాభిధీయతే । తథా సతి తస్య పరిచ్ఛన్నత్వాదధికరణోపక్రమోక్తస్య కారణవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానస్యాసమ్భవప్రసఙ్గాత్కింతు సర్వాధిష్ఠానమిత్యాహ –
మూలకారణమితి॥౧౮॥
స్వశత్తయా నటవద్ బ్రహ్మ కారణం శఙ్కరోఽబ్రవీత్ । జీవభ్రాన్తినిమిత్తం తద్ బభాషే భామతీపతిః॥ అజ్ఞాతం నటవద్ బ్రహ్మ కారణం శఙ్కరోఽబ్రవీత్ । జీవాజ్ఞాతం జగద్బీజం జగౌ వాచస్పతిస్తథా॥౧౯॥
కార్యముపాదానాద్ భిన్నం , తదుపలబ్ధావపి అనుపలబ్ధత్వాత్ , తతోఽధికపరిమాణత్వాచ్చ సమ్మతవదిత్యనుమానయోర్వ్యభిచారార్థం - పటవచ్చేతి సూత్రమ్ । తస్యామేవ ప్రతిజ్ఞాయాం భిన్నకార్యకరత్వస్య వ్యభిచారార్థం –
యథా చ ప్రాణాది ఇతి॥౨౦॥
ఇతరవ్యపదేశాద్ధితాకరణాదిదోషప్రసక్తిః॥౨౧॥ జీవాభిన్నం బ్రహ్మ జగదుపాదానం వదన్సమన్వయో యది తాదృగ్ బ్రహ్మ జగజ్జనయేత్ , తర్హి స్వానిష్టం న సృజేదితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సందేహే పూర్వత్ర కార్యకారణానన్యత్వవద్ ఘటాకాశకల్పజీవానామపి మహాకాశోపమబ్రహ్మాత్మైక్యముక్తం , తస్య హితాకరణాద్యనుపపత్తిభిరాక్షేపాత్సఙ్గతిః । నను ‘’సోఽన్వేష్టవ్య’’ ఇత్యాదిభేదనిర్దేశాత్ కథం పూర్వపక్షస్తత్రాహ –
యద్యపీతి ।
యది భేదాభేదావేకత్ర విరుద్ధౌ , తర్హ్యభేద ఎవ భేదేన బాధ్యతామత ఆహ –
న చ భేద ఇతి ।
ఇత్యుక్తమ్ । అనన్తరాధికరణ ఇత్యర్థః ।
నను స్వాభావికం బ్రహ్మణైకత్వం జీవా అవిద్యోపహితాః స్వేషాం న జానన్తీతి హితేఽప్యహితభ్రమాదకరణముపపన్నమత ఆహ –
తేనేతి॥౨౧॥
తద్వదభిమాన ఇతి ।
పశ్యతీత్యన్వయః । యద్యపి పరమాత్మనో దర్శనక్రియాశ్రయత్వమనుపపన్నమ్ ; తథాపి పురుషః స్వప్రకాశ ఎవ తత్తద్విశేషేణోపరక్తస్తం తం యథావస్థితం భాసయతీతి అతః పశ్యతీతి నిర్దిశ్యతే॥౨౨॥౨౩॥
ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి॥౨౪॥ బ్రహ్మ నోపాదానమసహాయత్వాత్సంమతవదితి న్యాయేన సమన్వయస్య విరోధసన్దేహే పూర్వత్రౌపాధికజీవబ్రహ్మభేదాద్ధితాకరణాదిదోషః పరిహృతః , ఇహ తూపాధితోఽపి విభక్తమధిష్ఠాత్రాది నాస్తీతి పూర్వపక్షమాహ –
బ్రహ్మ ఖల్విత్యాదినా ।
ఎకమిత్యుపాదానభేదవారణమ్ । అద్వితీయతయేతి సహకారినిషేధః ।
ఎకత్వప్రయుక్తం దూషణమాహ –
న హ్యేకరూపాదితి ।
కారణవైజాత్యే హి కార్యవైజాత్యమిత్యర్థః ।
న కేవలం కార్యవైజాత్యాయోగ ఎకజాతీయకార్యాణామపి క్రమయోగ ఇత్యాహ –
న చాక్రమాదితి ।
సమర్థమపి సహకార్యపేక్షం సత్ క్రమేణ కుర్యాదిత్యాశఙ్కామపనయన్నద్వితీయత్వప్రయుక్తామనుపపత్తిమాహ –
అద్వితీయతయా చేతి ।
భాష్యస్థకారకసాధనపదయోరపౌనరుక్త్యమాహ –
ఎకైకమితి ।
సమగ్రాణాం భావః సామగ్ర్యమ్ ।
కథం తస్య సాధనశబ్దాభిధేయత్వమత ఆహ –
తతో హీతి ।
సాధయత్యేవేతి ।
సాధనమిత్యర్థః॥ శ్రుతౌ – కరణం నిష్పాదనమ్ । అత్యన్తవ్యతిరిక్తత్వం స్వధర్మత్వేనానన్తర్భూతత్వమ్ । ఎకస్మిన్కాలే ఉషిత్వా తం పరిత్యజ్య కాలాన్తరేఽపి వాసః పరివాసః పర్యుషితమితి దర్శనాత్ । ఆన్తరత్వం నామ స్వధర్మత్వమ్ । మాయినం మాయావిషయమ్ । అజ్ఞాతత్వస్య వస్తుధర్మత్వాత్ తద్ద్వారేణ మాయాఖ్యమజ్ఞానమపి ధర్మ ఇత్యాన్తరత్వమ్ ।
నను మాయాయా అప్యక్రమత్వాత్ కథమక్రమాత్కారణాత్ కార్యక్రమస్తత్రాహ –
కార్యక్రమేణేతి ।
తస్యా మాయాయాః పరిపాకస్తత్తత్కార్యసర్గం ప్రతి పౌష్కల్యమ్ । తస్య క్రమోఽపి కార్యక్రమాన్యథానుపపత్త్యా కల్ప్య ఇత్యర్థః ।
పూర్వమవిద్యాసాచివ్యాదసహాయత్వమసిద్ధమిత్యుక్తమ్ , ఇదానీమఙ్గీకృత్యాపి తదనైకాన్తికత్వమాహ –
ఎకస్మాదపీతి ।
శరే ఉత్పన్నం హి కర్మ పూర్వాకాశప్రదేశవిభాగముత్తరప్రదేశసంయోగం శరే చ వేగాఖ్యసంస్కారం జనయతీత్యనైకాన్తికమ్ । అసహాయత్వం నానాకార్యానుత్పాదమిత్యర్థః॥౨౪॥
అసహాయస్యోపాదానత్వం క్షీరవదుపపాద్యాసహాయస్యాధిష్ఠాతృత్వసమర్థకం సూత్రమవతారయతి –
యది త్వితి॥౨౫॥
కృత్స్నప్రసక్తిర్నిరవయవత్వశబ్దకోపో వా॥౨౬॥ సావయవస్యైవ నానాకార్యోపాదానతేతి న్యాయేన సమన్వయస్య విరోధసన్దేహే పూర్వాధికరణోక్తక్షీరదృష్టాన్తాత్ పరిణామిత్వభ్రమే తన్నిరాసాత్ సంగతిమాహ –
క్షీరేతి ।
తస్మాదవికృతం బ్రహ్మేతి భాష్యం తదస్తీతి తత్త్వత ఇతి చ పదాధ్యాహారేణ వ్యాచష్టే –
తస్మాదితి ।
ఇతరథా హి మాయామయవికారనిషేధే జగత్సర్గో న స్యాదస్తీత్యనుక్తౌ చ సాకాఙ్క్షత్వం స్యాదితి నిరవయవేఽపి బ్రహ్మణి విచిత్రశక్తివశేనాకృత్స్నప్రసక్తేరుక్తత్వాచ్చోద్యానుపపత్తిమాశఙ్క్య శక్తీనామవస్తవత్వకథనార్థత్వేన పరిహరతి –
అవిద్యేతి॥౨౬॥౨౭॥౨౮॥
అవస్తుత్వాత్సముదాయో న పరిణమతే , సముదాయిష్వపి యది సత్త్వమాత్రం పరిణమతే , న రజస్తమసీ , తతో మూలోచ్ఛేదో న స్యాన్న చైతదస్తి ఇత్యాహ –
యద్యపి సముదాయ ఇతి ।
ద్వ్యణుకమారబ్ధుమణునా సంయుజ్యమానోఽణురుపర్యధఃపార్శ్వతశ్చతసృష్వపి దిక్షుకదాచిత్ కశ్చిత్సంయుజ్యతే , తే చ సర్వే తేన సమానదేశా ఇతి ప్రథిమానుపపత్తేర్ద్వ్యణుకపిణ్డః పరమాణుమాత్రః ప్రసజ్యేతేత్యర్థః । అవ్యాప్యవృత్తౌ సంయోగస్య తావన్నైకత్ర భావాభావావిత్యుక్తమ్ ।
అథ ప్రదేశభేదేన భావాభావౌ తత్రాహ –
అవ్యాపనే వేతి ।
కార్యకారణభావ ఆరమ్భః॥౨౯॥
సర్వోపేతా చ తద్దర్శనాత్॥౩౦॥ మాయాశక్తిమద్బ్రహ్మణః జగత్సర్వం వదతః సమన్వయస్యాశరీరస్య న మాయేతి న్యాయేన విరోధసందేహే సంగతిమాహ –
విచిత్రేతి ।
అన్తర్యామ్యధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౩.సూ.౧౮) త్వవిద్యోపార్జితత్వసమ్బన్ధే జగద్బ్రహ్మణోః సిద్ధే శరీరరహితస్యాపి నియన్తృత్వసమ్భవ ఉక్తః , ఇహ త్వశరీరస్యావిద్యైవాక్షిప్యత ఇతి భేదః॥౩౦॥
తదుక్తమిత్యేతద్దేవాదివదపీతి (బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౨౮) సూత్రోక్తిపరత్వేన వ్యాచష్టే –
కులాలాదిభ్య ఇతి ।
ఆత్మని చైవ (బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౨౫) మితి సూత్రోక్తిపరత్వేనాపి వ్యాచష్టే –
యథా త్వితి ।
శక్తిమన్తో దేవాదయో యద్యపి శరీరిణః , తథాపి బాహ్యసాధనానపేక్షాః । యది తు తత్ర దృష్టం శరీరిత్వం శక్తిమత్త్వేన బ్రహ్మణ్యాపాద్యతే , తర్హి కర్తృత్వేన కులాలాదిషు దృష్టం బాహ్యసాధనాపేక్షత్వం దేవాదిష్వప్యాపాద్యేతేతి ప్రతిబన్ధ్యా ప్రమేయసంభావనోక్తా । శ్రూయమాణమ్ ఇతి ప్రమాణముక్తమ్॥౩౧॥
న ప్రయోజనవత్త్వాత్॥౩౨॥ పరితృప్తాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదిసమన్వయస్య బ్రహ్మ న వినా ప్రయోజనేన సృజతి , అభ్రాన్తచేతనత్వాత్సంమతవదితి న్యాయేన బాధసందేహే పూర్వత్ర సర్వశక్తి బ్రహ్మేత్యుక్తం , తర్హి శక్తస్యాపి ప్రయోజనాభిసంధ్యభావాదకర్తృత్వమితి పూర్వపక్షమాహ –
న తావదిత్యాదినా ।
తాదర్థ్యేన సుఖార్థత్వేన । ప్రవృత్తౌ ప్రవృత్తేః ప్రాక్ సుఖాభావే సతి కృతార్థత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః । అవిద్యోపహితజీవాన్ కరేణాపిధాయానుగ్రాహ్యాభావ ఉక్తః । న దృష్టః ప్రయోజనోద్దేశలక్షణో హేతురస్యా ఇత్యదృష్టహేతుకా । ఔత్పత్తికీ పురుషస్యోత్పత్తిమారమ్భ ప్రవృత్తా । అదృష్టహేతుకత్వస్య వివరణం – ప్రయోజనానుసన్ధానమన్తరేణ ఇత్యేతత్ ।
స్వాపాదౌ ప్రయోజనానభిసన్ధిరూపే శ్వాసే సాధ్యాభావవద్ధేతోరపి చేతనకర్తృకత్వస్యాభావాన్న వ్యభిచార ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చాస్యామితి ।
జాగ్రదాదౌ చేతనస్య జానతోఽపి చైతన్యమస్యాం శ్వాసాదిప్రవృత్తావనుపయోగి , సుషుప్తేఽపి తస్యాభావాదితి చ న యుక్తమ్ ; కుతః ? ప్రాజ్ఞస్య సుషుప్తస్యాపి స్వరూపచైతన్యాప్రచ్యుతేరిత్యర్థః॥౩౨॥ యదుక్తం లీలాయా అపి సుఖప్రయోజనత్వాదితి , తత్రాహ – సత్యపీతి । అనుద్దిశ్య ప్రయోజనం న కరోతి ఇతి సాధ్యే త్వభ్రాన్తచేతనత్వం లీలాకర్తరి సవ్యభిచారమ్ ఇత్యర్థః ।
నను యద్బహ్వాయాససాధ్యం తత్ప్రయోజనాభిసంధిపూర్వకమితి వ్యాప్తిరభిమతా , తథా చ న లీలాదౌ వ్యభిచారస్తత్రాహ –
దృష్టం చేతి ।
తదప్యస్మదాద్యపేక్షయా జగద్బహ్వాయాససాధ్యం భాతి ; తథాపి న బ్రహ్మాపేక్షయేతి న ప్రయోజనాభిసంధ్యాపాత ఇత్యర్థః । నగైః పర్వతైర్హనుమత్ప్రభృతిభిః కర్తృభిర్న బద్ధ ఇత్యర్థః । తత్తర్హీత్యన్వయః । ఎతచ్ఛక్యత్వే నిదర్శనమ్ । ఎషః నీరనిధిః సముద్రః । శిలీముఖైః శరైర్న బద్ధః । న చ నీరనిధిర్న పీత ఇతీషత్కరత్వే నిదర్శనమ్ ।
ఆచార్యం యో మహీపతిర్మహయాఞ్చకార తస్య నామ –
నృగ ఇతి ।
నియతనిమిత్తమనపేక్ష్య యదా కదాచిత్ప్రవృత్త్యుదయో యదృచ్ఛా , స్వభావస్తు స ఎవ యావద్వస్తుభావీ యథా శ్వాసాదౌ ।
యదుక్తం న తావదున్మత్తస్యేవ మతివిభ్రమాజ్జగత్ప్రక్రియేతి , తత్ర మా భూదున్మత్తం బ్రహ్మ , భవతి తు జీవావిద్యావిషయీకృతం జగద్వివర్తాధిష్ఠానమ్ , తథా చ న ప్రయోజనపర్యనుయోగః సృష్టావిత్యాహ –
అపి చ నేయమితి ।
జీవభ్రాన్త్యా పరం బ్రహ్మ జగద్బీజమజూఘుషత్ । వాచస్పతిః పరేశస్య లీలాసూత్రమలూలుపత్॥ ప్రతిబిమ్బగతాః పశ్యన్ ఋజువక్రాదివిక్రియాః । పుమాన్ క్రీడేద్యథా బ్రహ్మ తథా జీవస్థవిక్రియా॥ ఎవం వాచస్పతేర్లీలా లీలాసూత్రీయసఙ్గతిః । అస్వతన్త్రత్వతః క్లిష్టా ప్రతిబిమ్బేశవాదినామ్॥
విభ్రమాణాం ప్రయోజనానపేక్షాయామపి తత్కార్యస్య తదపేక్షా స్యాదిత్యాకాశాదేర్భ్రమకార్యస్య తదపేక్షామాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
నన్వవిద్యాయా హేతుత్వే కథం బ్రహ్మ కారణమత ఆహ –
సా చేతి ।
ఛురితా మిశ్రితా ।
నిర్విషయ ఇతి ।
వేదాన్తప్రతిపాద్యో విషయోఽస్య దూష్యత్వేన న వర్తత ఇతి తథోక్తః॥౩౩॥
వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్తథా హి దర్శయతి॥౩౪ ॥ యో విషమసృష్టికారీ స సావద్యో బ్రహ్మ చ విషమం సృజతీతి న్యాయేన సమన్వయస్య విరోధసందేహే పూర్వత్ర లీలయా స్రష్టృత్వముక్తమ్ , ఇదానీం సైవ న సాపేక్షస్య సమ్భవతి ; అనీశ్వరత్వప్రసఙ్గాద్ , నిరపేక్షత్వే చ రాగాదిమత్త్వమిత్యాక్షిప్యతే । అనుమానస్య వ్యభిచారమాహ –
న హి సభ్య ఇతి ।
సాపేక్షత్వేఽనీశ్వరత్వమాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ –
న హి సేవేతి ।
కర్మాపేక్షత్వేన వైషమ్యం పరిహృతం , తర్హి విషమకర్మణి ప్రేరకత్వేన వైషమ్యతాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైష ఇతి ।
వైషమ్యాదిప్రసఙ్గాన్నేశ్వరః కారణమితి న చ వాచ్యమిత్యన్వయః । యదీశ్వరోఽపి విషమం సృజేత్తర్హి రాగాదిమత్తయాఽనీశ్వరః స్యాదీశ్వరశ్చాయం తస్మాన్న విషమం సృజతీతి కిమనుమీయతే ఉత ఈశ్వరో రాగాదిమాన్ విషమస్రష్టృత్వాదితి వైషమ్యమ్ । నాద్యో విరోధాదిత్యుక్తమ్ ।
తమేవాగమవిరోధం దర్శయతి –
యస్మాదితి ।
ద్వితీయం నిషేధతి –
న చేతి ।
యద్యేవం వైషమ్యమనుమితం కిమతో నిరవద్యత్వస్యాపి శ్రుతిసిద్ధత్వేనాతీతకాలతాతాదవస్థ్యాదిత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
శ్రుతీనాం గ్రావప్లవనాదిశ్రుతిభ్యో వైషమ్యార్థమర్థసంభావనాం దర్శయతి –
తజ్జాతీయేతి ।
ఉన్నినీషతే ఊర్ధ్వం నేతుమిచ్ఛతి। ఈశ్వరః పర్జన్యవత్సృష్టిమాత్రే కారణం , వైషమ్యే తు బీజవత్తత్తత్ప్రాణికర్మవాసనే ఇతి నేశ్వరస్య సావద్యతేత్యర్థః । అపి చ మాయామయీ సృష్టిరస్మాకమ్ । యది చ తథావిధసృష్టికర్తృత్వేన రాగాదిమత్త్వమనుమీయతే , తర్హ్యనైకాన్తికత్వమిత్యాహ – అభ్యుపేత్య చేతి॥౩౪॥౩౫॥
అకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గం వ్యాకరోతి –
అకృతే ఇతి ।
తదఙ్గీకారే ఆగతౌ దోషావాహ –
తథా చేతి ।
వేదాన్తానర్థక్యం ముక్తానామపీతి భాష్యోక్తమిత్యాహ –
మోక్షశాస్త్రస్యేతి ।
భాష్యే కేవలాయా అవిద్యాయా వైషమ్యకరత్వనిషేధోఽనుపపన్నః , భ్రాన్తేర్విచిత్రత్వేన వైషమ్యహేతుత్వోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
లయేతి ।
నను - మా భూల్లయలక్షణావిద్యా వైషమ్యకరీ , భ్రమసంస్కారస్తు కిం న స్యాదితి - చేత్ , అస్తు న తు సంసారానాదితామన్తరేణ స్యాత్ , తథా చ సిద్ధం నః సమీహితమిత్యాహ –
విక్షేపేతి ।
విభ్రమసంస్కారస్య భ్రమసాపేక్షత్వాన్న స్వత ఎవ వైషమ్యహేతుత్వం , విభ్రమశ్చ న కేవలో వైషమ్యహేతురపి రాగాదీన్ జనయిత్వా తత్సహితః । తథా చ విభ్రమో రాగాదిసహితః శరీరాచ్ఛరీరం కర్మణః కర్మ రాగద్వేషాభ్యాం తౌ చ మోహసంజ్ఞాద్విభ్రమాత్ స చ శరీరాదుదేతీతి చక్రకభ్రమణమనాదితైవ సమాదధాతీత్యర్థః । అవఘాతనిష్పన్నాస్తుషాన్ పురోడాశకపాలేనోపవపతి విగమయతీత్యత్రావఘాతసమయే కపాలేషు పురోడాశశ్రపణాభావాద్భవిష్యచ్ఛ్రపణమపేక్ష్య కపాలానాం పురోడాశసబన్ధకీర్తనమితి॥౩౬॥
సర్వధర్మోపపత్తేశ్చ॥౩౭॥ నిర్గుణబ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వవాదిసమన్వయస్య యన్నిర్గుణం న తదుపాదానం గన్ధ ఇవేతి న్యాయవిరోధసందేహే భవతు విషమస్రష్టృత్వం పక్షపాతేనావ్యాప్తమనేకాన్తమ్ । సాధ్యేన తు సగుణత్వే ఉపాదానత్వమితి ప్రాప్తే వివర్తాధిష్ఠానత్వమిహోపాదానత్వమ్ । తచ్చ నిర్గుణేఽప్యవిరుద్ధమ్ ; జాత్యాదావనిత్యత్వాద్యారోపోపలబ్ధేరితి సిద్ధాన్తః । భాష్యకారేణ సౌత్రీం సర్వధర్మోపపత్తిం వ్యాకుర్వతా సర్వజ్ఞత్వాదయః కారణధర్మా బ్రహ్మణ్యుపపద్యన్త ఇత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమివ ; న హ్యేతే లోకే కస్యచిత్కారణస్య ధర్మా దృశ్యన్తే , అత ఆహ –
అత్రేతి ।
జడప్రేరకత్వం కులాలాదౌ దృష్ఠం , బ్రహ్మణ్యపి నియన్తరి తేన భావ్యమ్ । తస్య సర్వప్రేరకత్వస్య శ్రుతిసిద్ధత్వాదర్థాత్సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిః । ఎవం సర్వశక్తిత్వాదౌ యోజ్యమ్ । సర్వశక్తిత్వేనోపాదానకారణత్వముపపాదితమ్ । సర్వజ్ఞత్వేన నిమిత్తకారణం చేత్యుపపాదితమిత్యర్థః । మహామాయావిషయీకృతత్వేన నిర్గుణత్వాదిప్రయుక్తసర్వానుపపత్తిశఙ్కాఽపాస్తేత్యర్థః॥౩౭॥
ఉద్దణ్డైర్బాహుదణ్డైః పృథుతరపరిఘప్రాంశుభిర్భిన్నగాత్రాః కేచిత్కేచిచ్చ వజ్రప్రతిమనఖముఖైర్దీర్ణదేహోపదేహాః । ఆకర్ణ్యైకే చ యస్య ప్రలయఘనఘనధ్వానగమ్భీరనాదం విధ్వస్తా దైత్యముఖ్యాస్తమహమతిబలం శ్రీనృసింహం ప్రపద్యే ॥ స్వబోధదలితాబోధతదుద్భూతజగద్ భ్రమమ్ । సదానన్దఘనాద్వైతం పరం బ్రహ్మాస్మి నిర్మలమ్ ॥ రచనానుపపత్తేశ్చ నానుమానమ్ ॥౧॥ స్వతన్త్రా ఇత్యస్య వ్యాఖ్యానం –
వేదనిరపేక్షా ఇతి ।
విలక్షణత్వాదయో హి ప్రధానాదిపరత్వేన వేదాన్తవ్యాఖ్యామనుగ్రాహికాః , ఇమాస్తు యుక్తయః స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రధానాదిసాధికా ఇతి। అనేనాక్షేపావసరే ఎవ పాదార్థో వివేచితః । మోక్షమాణానాం మోక్షమిచ్ఛతామ్ । ముచేః సన్నన్తస్య లుప్తాభ్యాసస్య రూపమ్ ।
వేదాన్తైరేవ జ్ఞానజననాత్కిం పరపక్షాక్షేపేణ ? తత్రాహ –
యథా చేతి ।
నను ప్రమాణావగతాన్యుపాదానాని జగతి సముచ్చీయన్తాం , తన్తవ ఇవ పటేఽత ఆహ –
న చైతదేవేతి ।
చేతనముపాదానమస్యేతి తథోక్తమ్ । వేదో హి బ్రహ్మప్రణీత ఇతి సాంఖ్యాద్యాగమస్య తత్తుల్యతా । తథా చ కపిలాద్యాగమో వేదేన న బాధ్యతే , సింహ ఇవ సమబలసింహాన్తరేణ । ఎవం కపిలాద్యాగమం దృష్ట్వా కృతమనుమానమపి న బాధ్యతే , యథా సింహం దృష్ట్వా కృతే దార్వాదిమయే ప్రతికృతిసింహే దృశ్యమానాయా ఈదృశః సింహ ఇతి సింహాకారప్రతీతేరబాధ ఇత్యర్థః ।
చేతనప్రకృతికం జగదితి ప్రతిపాదకస్య వేదస్య ప్రతిరోధకమనుమానమాహ –
యాని హీతి ।
సంయోగాదౌ వ్యభిచారవారణార్థం స్థౌల్యాదిత్యుక్తమ్ । సంయోగాదయో హి న స్థూలపిణ్డాదారభ్య కణపర్యన్తమనుయన్తి। కుమ్భోపాదానత్వం సత్త్వాదిగుణాశ్రితం మృద్గతత్వాత్సత్తావదితి చ వక్రరీత్యాఽనుమానమ్ ।
నను సుఖం ఘట ఇత్యాద్యనుపలమ్భాత్ కథం తదాత్మత్వేనానుగతిరత ఆహ –
ఉపలభ్యత ఇతి ।
ఘటవిషయా హి బుద్ధిస్తమనుకూలం ప్రతికూలం వా గోచరయతీతి అస్త్యేవానుగతిరిత్యర్థః । అన్వితత్వాదేవ సుఖదుఃఖమోహాత్మకం సామాన్యమ్ ।
సుఖాద్యారబ్ధత్వేఽపి జగతః కథం సత్త్వాద్యాత్మకప్రధానారభ్యత్వమత ఆహ –
తత్రేతి ।
యేయం జగత్కారణస్య కార్యవశోన్నీతా సుఖాద్యాత్మతా సా సత్త్వమిత్యర్థః । విధేయాపేక్షయా నపుంసకప్రయోగః ।
ఉపలభ్యత ఇతి యదుక్తం తద్వ్యక్తీకరోతి –
తథా హీతి ।
నిరన్తరతరుష్వధ్యస్తవనేఽనేకాన్తవారణాయ ప్రత్యేకమిత్యుక్తమ్ ।
నను చేతనోపకారత్వేన తం ప్రతి గుణీభూతగుణత్రయస్య కథం ప్రధానత్వమత ఆహ –
తచ్చ త్రిగుణమితి ।
చేతనం ప్రతి గుణభూతస్యాపి గుణత్రయస్య సిద్ధాన్తసిద్ధమాయయా వైలక్షణ్యమాహ –
న తు కేనచిదితి ।
కరణమిన్ద్రియం కేనచిచ్చేతనేన న కార్యతే న ప్రేర్యతే , కింతు కారణానాం ప్రవృత్తావనాగతావస్థోపభోగాపవర్గరూపః పురుషార్థ ఎవ హేతుః , స చ న్యాయో గుణానామపి తుల్య ఇత్యర్థః ।
నన్వనుమానాదచేతనోపాదానత్వే జగతః సిద్ధే జగదుపాదానస్య చేతనాధిష్ఠితత్వాపత్త్యా కిం దూషణముక్తం భవతి ? సాధ్యసిద్ధిమఙ్గీకృత్య దృష్టాన్తదృష్టధర్మాన్తరసంచారో హ్యుత్కర్షసమా జాతిః స్యాత్ , యథా –యది కృతకత్వేన ఘటవదనిత్యః శబ్దః , తర్హి తద్వన్మూర్తః స్యాదితి , తత్రాహ–
యది తావదితి ।
అయమత్ర దూషణాభిప్రాయః – కిం గుణత్రయం చేతనానధిష్ఠితముపాదానం సాధ్యతే , ఉత తస్యోపాదానత్వమాత్రమ్ । ఆద్యే విరుద్ధత్వం ద్వితీయే సిద్ధసాధనం ; త్రిగుణమాయాయా ఈశ్వరాధిష్ఠితాయాః ప్రకృతిత్వేష్టేరితి।
మూర్తత్వాపాదనాద్ వైషమ్యమాహ –
వ్యాప్తేరితి ।
కృతకత్వం హి న వ్యాప్తమిత్యర్థః । ఉపాదదతే ఉత్పాదయన్తి కృతకత్వమివ విరుద్ధమిత్యన్వయః । ఇవశబ్దో యథాశబ్దసమానార్థ ఉపమామాత్రపరో న తూపమీయమానపరః ; ఎవంశబ్దస్య పృథక్ ప్రయోగాత్ । యది సత్త్వాద్యన్వితత్వాజ్జగత్తత్ప్రకృతికం మృదన్వితకుమ్భవత్ , తర్హి తచ్చేతనాధిష్ఠితం తత్ప్రకృతికం స్యాత్తత ఎవ తద్దేవేత్యుక్తమ్ ।
తత్రోపాధిమాశఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
యథైకస్మిన్సాధ్యే సాధనద్వయసన్నిపాతే సతి ఎకతరసాధనప్రయుక్తా వ్యాప్తిరితరత్రారోప్యత ఇతి సోపాధికతా , తద్యథా నిషిద్ధత్వప్రయుక్తా వ్యాప్తిరధర్మత్వస్య హింసాత్వే సమారోప్యతే , ఎవమేకస్మిన్సాధనే సమన్వయాదౌ ప్రకృతిగతాచేతనత్వచేతనాధిష్ఠితత్వరూపసాధ్యద్వయవత్యన్తరఙ్గా చేతనత్వప్రయుక్తా హేతుసాధ్యయోర్వ్యాప్తిర్బహిరఙ్గచేతనాధిష్ఠితత్వే సమారోప్యత ఇతి భవతి సాధ్యమపి సోపాధికమిత్యర్థః । కశ్చిద్ధర్మోఽన్తరఙ్గత్వాదిః ।
నాన్తరఙ్గత్వబహిరఙ్గత్వకృతే వ్యాపకత్వే , కింత్వవ్యభిచారకృతేఽన్తరఙ్గస్యాపి మహానసాదిస్వరూపస్య వ్యభిచారాద్ధూమవత్త్వం ప్రత్యవ్యాపకత్వాద్బహిరఙ్గస్యాపి వహ్నిసంయోగస్యావ్యభిచారేణ వ్యాపకత్వాదితి మత్వా పరిహరతి –
స్వభావేతి ।
స్వభావప్రతిబద్ధమనౌపాధికత్వేన సంబద్ధమ్ ।
నను స్వభావసంబన్ధోఽప్యన్తరఙ్గత్వాద్ జ్ఞేయస్తత్రాహ –
స చేతి ।
సాధనావ్యాపక ఉపాధిర్యథా ప్రపఞ్చః సత్యః ప్రతిభాసమానత్వాద్ బ్రహ్మవదిత్యత్ర చేతనత్వముపాధిః । అయం హి సాధ్యవ్యాపకః సత్యబ్రహ్మవ్యాపనాత్ । న చ సాధనవ్యాపకః ; పక్షే సాధనవత్యప్యప్రవృత్తేః । సాధ్యవ్యాపక ఇత్యుక్తే శైలేఽనలస్యానుమాయామిన్ధనవత్త్వస్యాప్యుపాధితా స్యాత్ తద్వారణాయ సాధనవ్యాపక ఇత్యుక్తమ్ । ఎతావత్యుక్తే కారీషవహ్నిమత్త్వాదేరప్యుపాధిత్వం భవేత్తన్మా భూదితి సాధ్యవ్యాపక ఇత్యభిహితమ్ । నన్వేవం పక్షేతరత్వస్యాప్యుపాధితా స్యాత్తద్వ్యావృత్త్యర్థం సాధ్యసమవ్యాప్తిరితి విశేషణీయమితి తన్న । యతః - సాధ్యాభావేన సాకం స్వాభావవ్యాప్తేరనిశ్చయాత్ । కుతః పక్షేతరత్వస్య సాధ్యవ్యాపకతా మతతా ॥ యది హి యత్ర పక్షాన్యత్వం నాస్తి , తత్ర సాధ్యమితి వ్యతిరేకవ్యాప్తిరవధార్యేత , యదా యత్ర సాధ్యం తత్ర పక్షాన్యత్వమిత్యన్వయః । అన్యథా పక్షేతరత్వం త్యక్త్వాపి సాధ్యసత్త్వే కుతస్తస్య తద్వ్యాపకతా ? న చాయమవధారయితుం శక్యతే ; యత్ర పక్షాన్యత్వం నాస్తి పక్షే తత్ర సాధ్యాభావస్య సందిగ్ధత్వాత్ । ఎవం చ సాధ్యవ్యాపకత్వేనైవ పక్షేతరత్వస్య వ్యావృత్తేః సమపదం ముధేతి। ద్విధా చోపాధిస్తత్ర శఙ్కితోఽనుకూలతర్కాభావాదినావగమ్యతే , నిశ్చితస్తు యథాయోగం ప్రమాణైరవధార్యతే । సదనుమానే తు సమారోపిత ఉపాధిః సాధనవ్యాప్త్యాదిభిరుద్ధీయతే । శఙ్కితస్త్వనుకూలతర్కైః , శఙ్క్యమానశ్చ సాధ్యవ్యాపకః సాధనావ్యాపకశ్చ వాచ్యః , తత్ర సాధ్యవ్యాపకత్వం స్యాద్ , వ్యాపకం ప్రతి వ్యాపకస్య వ్యాప్యం ప్రతి వ్యాపకతాయా అవశ్యంభావాత్సాధనావ్యాపకత్వే చ సాధ్యావ్యాపకత్వం భవేద్ వ్యాప్యం ప్రత్యవ్యాపకస్య తద్వ్యాపకం ప్రత్యవ్యాపకత్వనియమాదిత్యాదిభిశ్చ తదుద్ధార ఇతి। నన్వేవముపాధిసిద్ధౌ నిరుపాధికసంబన్ధరూపవ్యాప్తిసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చ సాధనావ్యాపకత్వాదిరూపలక్షణసిద్ధిః సిద్ధే చ లక్షణే ఉపాధిసిద్ధిరితి చక్రకం స్యాత్ । నేతి నవీనాః - సాధ్యవన్నిష్ఠాత్యన్తాభావాప్రతియోగిత్వరూపత్వాత్సాధ్యవ్యాపకత్వస్య సాధనవన్నిష్ఠాత్యన్తాభావప్రతియోగిత్వాత్మకత్వాచ్చ సాధనావ్యాపకత్వస్యేతి। నవీనతరాస్తు న సాధ్యత్వం సపక్షే యత్రోపాధ్యవధారణమ్ । అథ సాధ్యత్వేన సంభావ్యమానత్వం , తదేవ కుతః ? యది వ్యాపకత్వాదితి మన్వీరన్ , తదేవ తర్హి చక్రకమాపతితమితి ఘట్టకుఠ్వ్యాం ప్రభాతమితి।
అస్మాకం త్వనిర్వచనీయత్వాదినామత్రానాస్థేతి ।
అస్తు తర్హ్యనౌపాధికసంబన్ధనిశ్చయోఽన్తరఙ్గత్వేనైవ , నేత్యాహ –
తన్నిశ్చయశ్చాన్వయేతి ।
సాధ్యవ్యాపకత్వాదిత్యుక్తధర్మాన్తరస్యానుపలబ్ధౌ సత్యాం సతోశ్చాన్వయవ్యతిరేకయోర్వ్యాప్తినిశ్చయ ఆయతతే సిధ్యతి ప్రాప్నోతీత్యర్థః । అచేతనస్య చేతనాప్రేరితస్య కార్యజనకత్వాభావాచ్చ చేతనప్రయుక్తాన్వయవ్యతిరేకయోరతిస్ఫుటత్వమ్ ।
అన్వయవ్యతిరేకవన్మాత్రానుమానే ఎతత్ పర్వతేతరత్వాదేరప్యనుమానం స్యాదత ఆహ –
ఎవమపీతి ।
ఆన్తరాః ప్రమాతృబుధ్ద్యైక్యాధ్యస్తచైతన్యధర్మాః , ఎతద్వైపరీత్యం బాహ్యత్వమ్ ।
ఎతస్య చ వ్యాఖ్యానం –
విచ్ఛిన్నేతి ।
చన్దనాద్యన్వయేఽపి సుఖాదివ్యభిచారాచ్చ నైక్యమిత్యాహ –
యది పునరితి ।
సుఖయతీతి సుఖః । క్రమేలక ఉష్ట్రః ।
ప్రధానే హేతోరపర్యవసానాద్ అర్థాన్తరతామాశఙ్క్యాహ –
సంసర్గపూర్వకత్వే హీతి ।
నానాత్వేన సహైకస్మిన్ అర్థే సమవేతః సంసర్గః స తథోక్తః । పరిమితత్వం కిం యోజనాదిమితత్వమ్ , ఉత స్వసత్తామతిక్రమ్య వర్తమానేన వస్తునా సహ వర్తమానత్వమథ వా స్వాసంసృష్టవస్తుమత్త్వమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
యది తావదితి ।
ద్వితీయమాశఙ్కతే –
అథేత్యాదినా ।
కారణం హి కార్యాన్తరమపి వ్యాప్నోతి న కార్యమతో యావత్కారణం శబ్దతన్మాత్రం తావన్న వ్యాప్నోతి నభః , గన్ధాద్యవ్యాప్తిస్తస్య ప్రసిద్ధైవేతి।
పరిహరతి –
హన్తేతి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ –
పరరూపసంసర్గస్త్వితి ।
సత్త్వాదీనాం చితిశక్త్యా ఆత్మనా పరస్పరం చ సంసర్గో నాస్తీత్యర్థః ॥౧॥
రచనాయాః ప్రవృత్తేః సకాశాద్భేదమాహ –
రచనాభేదా ఇతి ।
కార్యగతవిన్యాసవిశేషా ఇత్యర్థః । అపి త్విత్యస్య యా ప్రవృత్తిః సాపి చేతనాధిష్ఠానమేవ గమయతీతి వక్ష్యమాణేనాన్వయః ।
ప్రవృత్తేర్హేతుమాహ –
సామ్యేతి ।
వైషమ్యం భవతీతి శేషః ।
వైషమ్యే సత్యఙ్గాఙ్గిత్వం భవతీత్యాహ –
తథా చేతి ।
అఙ్గాఙ్గిత్వాత్కార్యోత్పాదనరూపా ప్రవృత్తిర్భవతీత్యాహ –
ఎవం హీతి ।
ఎవం చాఙ్గిత్వానుపపత్తేశ్చేత్యస్య సూత్రస్య(బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౮) ప్రవృత్తేశ్చేత్యనేన పౌనరుత్తయమర్థాన్నిరస్తమ్ । చేతనానధిష్ఠితప్రధానసాధకత్వేన పరోక్తస్య ప్రవృత్తేరితి హేతోరేవ చేతనాధిష్ఠితాచైతనసిద్ధౌ హేతుత్వేనాభిధానాత్సాధ్యవిరుద్ధోక్తిర్వక్రోక్తిః ।
ఔపనిషదేన న దృష్టాన్తానుసారేణ బ్రహ్మకారణత్వం సమర్థ్యతేఽతః కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిర్న దృష్టా ఇత్యచోద్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
త్వయా కిలేతి ।
ఉపనిషదర్థసంభావనాయామ్ అనుమానం సామాన్యతో దృష్టం వాచ్యమిత్యర్థః । అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితేత్యాదిభాష్యేణ స్వపక్షం సమాధాస్యామీత్యభిసంధిమానిత్యర్థః । న కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టేత్యేతత్సత్యమిత్యర్థః । అత్ర చ శేషత్వేన తథాపి చేతనసంయుక్తస్య రథాదేరచేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టేతి భాష్యమనుసన్ధేయమ్ । ఇత్థం కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్త్యభావమభ్యుపగమ్యాచేతనస్య ప్రవృత్తిశ్చేతనాధీనేతి సమర్థితే సాంఖ్య ఆహేత్యర్థః ।
న చేతనస్య ప్రవృత్త్యాశ్రయత్వమిత్యత్ర లౌకాయతికభ్రమోఽపి లిఙ్గమిత్యాహ –
యతశ్చేతి ।
రచనాయాః ప్రవృత్తేర్వా హేతోశ్చిదాత్మకారణకత్వసిద్ధిర్జగతో నేత్యర్థః । యదుక్తం న చేతనః ప్రవృత్త్యాశ్రయతయేష్యత ఇతి , తత్ర కిం స్వరూపస్యాసిద్ధిరభిమతా ।
ఉత ప్రవృత్తిసంబన్ధస్య ? నాద్య ఇత్యాహ –
న తావదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
తత్రేతి ।
ఆకాశస్య ప్రవృత్త్యన్వయమాత్రమ్ , చైతన్యస్య తు వ్యతిరేకోఽప్యస్తీతి వైషమ్యమిత్యర్థః ।
లౌకాయతికోఽపి చేతనతన్త్రామచేతనప్రవృత్తిం మన్యతే , సాంఖ్యస్తు తతోఽప్యవివేకీత్యాహ –
భూతేతి ।
భూతానాం చేతనేతి యేషాం మతం తే తథోక్తాః ।
ఎవం తావద్రథాదివన్మూలకారణస్యాప్యచేతనస్య చేతనాధీనప్రవృత్తికత్వం సాధితమ్ , తత్ర దృష్టాన్తాసిద్ధిమాశఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
రథాదిప్రవర్తకో దేహ ఎవ , స తు చేతన ఇత్యవివేకినాం ప్రసిద్ధిరనూదితా , సాక్షాద్యచ్చేతనః సోఽసఙ్గత్వాదప్రవర్తక ఇత్యర్థః ।
తవేతి ।
తదాపీత్యర్థః ।
రూపాదీనాం సన్నిధిమాత్రేణేన్ద్రియప్రవర్తకత్వే చేతనాధిష్ఠితాదచేతనాత్కార్యరచనేతి నియమభఙ్గమాశఙ్క్య పరసిద్ధముదాహృతమితి పరిహరతి –
సాంఖ్యానాం హీతి ।
అర్థాకారేణేతి ।
అర్థవిషయజ్ఞానాకారేణేత్యర్థః । ఉక్తం హి శబ్దాదిషు పఞ్చానామాలోచనమాత్రమిష్యతే వృత్తిరితి ॥౨॥
యది పయోమ్బునోః సపక్షత్వమపి , కథం తర్హి సాధ్యపక్షనిక్షిప్తత్వాదితి భాష్యమత ఆహ –
సాధ్యపక్షేత్యుపలక్షణమితి ॥౩॥
ప్రధానస్య సహకార్యభావాసిద్ధేః సూత్రభాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
సర్గస్య నిర్మాణే కర్మవాసనా న ప్రభవతీతి చేత్క్వ తర్హి తాసాముపయోగస్తత్రాహ –
ప్రధానమేవేతి ।
నిమిత్తం ధర్మాది । ప్రకృతీనాం మూలప్రకృతేర్మహదాదిప్రకృతివికృతీనాం చ అప్రయోజకం స్వకార్యే సర్గే , కింతు వరణస్య ప్రతిబన్ధకస్య భేదో భఙ్గస్తతో నిమిత్తాద్భవతి , క్షేత్రికవద్ - యథా హి క్షేత్రకారీకేదారాదపాం పూర్ణాత్కేదారాన్తరం సమం నిమ్నం వా పిప్లావయిషురపో న పాణినాఽపకర్షతి , కింతు వరణం తాసా భినత్తి , భిన్నే తస్మిన్స్వయమేవాపః కేదారాన్తరం ప్లావయన్తి , తద్వదితి పాతఞ్జలసూత్రార్థః ।
తర్హ్యపనీతే ప్రతిబన్ధే సృజతు ప్రధానమత ఆహ –
తతశ్చేతి ।
సదాతనాదపనాయకాత్సదాపనీతః ప్రతిబన్ధ ఇతి సదైవ సర్గః స్యాదిత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్య తు సర్వజ్ఞత్వాత్ప్రాణికర్మపరిపాకావసరాభిజ్ఞస్య లీలాదినా కదాచిత్ స్రష్టృత్వం న సర్వదేత్యాహ –
ఈశ్వరస్య త్వితి ।
యద్దృచ్ఛయేతి ।
యథాస్మదాదేస్తృణచ్ఛేదాదౌ నియతనిమిత్తానపేక్షా ప్రవృత్తిరేవమిత్యర్థః ॥౪॥
వహ్న్యాదీతి ।
పిత్తధాతురాదిశబ్దార్థః ॥౫॥
కీదృశోఽనాధేయాతిశయస్య భోగ ఇత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
న కేవలమితి ।
సిద్ధాన్తేఽప్యతాత్త్వికభోగాభ్యుపగమాద్ అవాస్తవస్య న నిషేధ ఇత్యర్థః ।
ఉభయార్థతాభ్యుపగమేఽపి భోక్తావ్యానాం ప్రధానమాత్రాణామ్ ఆనన్త్యాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఎవేతి భాష్యం , తదనుపపన్నమివ ; అపవర్గార్థమపి ప్రధానప్రవృత్తౌ సత్యాం క్రమేణ భోగమోక్షోపపత్తేః , యోగైశ్వర్యాచ్చానన్తవికారాణాం యుగపదుపభోగసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న తావదపవర్గ ఇతి ।
కిం నిఃశేషవికారాన్ భోజయితుం ప్రధానం ప్రవర్తతే ఉత కియతోఽపి ।
నాన్త్య ఇత్యాహ –
భోగస్య చేతి ।
ఆద్యే నిషేధభాష్యముపపాదయతి –
నిఃశేషేతి ।
యద్యపి సకృచ్ఛబ్దాద్యుపలమ్భాద్ భోగః సమాప్తః ; తథాపి న పునరప్రవృత్తిః ।
తత్త్వజ్ఞానమన్తరేణ మోక్షాసిద్ధేః ప్రాక్చ మోక్షాద్భోగస్యావశ్యకత్వాదితి శఙ్కతే –
కృతభోగమపీతి ।
సత్త్వం బుద్ధిః । క్రియాసమభిహారోఽభ్యాసః । అపవర్గః కిం శబ్దాద్యనుపలబ్ధిర్బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞభేదఖ్యాతిర్వా ।
యది ఆద్యస్తత్రాహ –
హన్తేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
నచాస్యా ఇతి ।
ఉభయార్థమితి ।
భోగమోక్షార్థమిత్యర్థః । శక్తిశక్తిమతోరభేదాత్పురుషో దృక్శక్తిః । దృక్శక్త్యనుచ్ఛేదవదితి ఇదానీం భాష్యపాఠో దృశ్యతే ।
నిబన్ధే తు సర్గశక్త్యనుచ్ఛేదవదితి పాఠం దృష్ట్వా వ్యాచష్టే –
సర్గేతి ।
దృక్శక్తిః కిం సర్వప్రధానకార్యవిషయా , ఎకదేశవిషయా వా ।
ఆద్యే దోషమాహ –
యథా హీతి ।
యథైకేన పుంసా స్వవికారదర్శనేన కృతార్థాపి సర్గశక్తిః పురుషాన్తరం ప్రతి దర్శయితుమనుచ్ఛేదాదనుచ్ఛేదేన ప్రవర్తతే , ఎవం దృక్శక్తిరపి సకృద్దృశ్యదర్శనేన చరితార్థాపి తం పురుషం ప్రతి సర్వప్రధానవికారాణామర్థవత్త్వాయ సర్వాన్ద్రష్టుమనుచ్ఛేదేన ప్రవర్తత ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
సకృద్దృశ్యేతి ।
ఎకపదే ఎకపదన్యాసావచ్ఛిన్నక్షణే ॥౬॥
అర్థాభావసూత్రోక్తం దూషణమనుజానాతి –
మా భూదితి ।
శక్త్యర్థవత్త్వం దృక్శక్తిసర్గశక్త్యవత్త్వమ్ । శఙ్కేత్యత్ర గ్రన్థచ్ఛేదః ॥౭॥
ప్రధానావస్థానాశేఽపి అవస్థావతాం గుణానామనాశాత్స్వరూపప్రణాశభయాదితి భాష్యాయోగమాశఙ్క్య వికల్పముఖేన వ్యాచష్టే –
యది ప్రధానావస్థేతి ।
భాష్యే –
అనపేక్షస్వరూపాణామితి ।
ఇతరేతరమనపేక్షమాణానాం గుణప్రధానత్వహీనానామిత్యర్థః ।
నను ప్రాచీనవైషమ్యపరిణామసంస్కార ఎవ పునరవైషమ్యహేతురస్తు కిం బాహ్యక్షోభయిత్రా ? తత్రాహ –
యత్సామ్యావస్థయేతి ।
ప్రలయసమయే యత్సామ్యాకారేణ సుచిరం పరిణతం తత్సంస్కారప్రాచుర్యాత్పునరపి సామ్యాకారేణ పరిణమతే , తద్ ద్వయోః సంస్కారయోః సమత్వేఽపి ప్రాచీనవైషమ్యసంస్కారస్యాభినవసామ్యసంస్కారేణ వ్యవధానాత్సామ్యపరిణామ ఎవ యుక్త ఇత్యర్థః । విలక్షణశ్చాసౌ కార్యం జనయితుం ప్రత్యయతే ఆగచ్ఛతీతి తథోక్తః ॥౮॥౯॥
ఎకాదశేన్ద్రియాణాం కథం సప్తత్వమిత్యాశఙ్క్య బుద్ధీన్ద్రియాణి త్వాగిన్ద్రియేఽన్తర్భావయతి –
త్వఙ్మాత్రమేవేతి ।
అనేకరూపాదిగ్రహణసమర్థం యత్ త్వఙ్మాత్రం తదేవ బుద్ధీన్ద్రియం తచ్చైకమిత్యర్థః ।
నను తప్య ఎవ మా భూద్ యథాఽస్తీత్యత్ర , తథా చ కథమద్వైతవ్యాఘాతకస్తప్యతాపకభావస్తత్రాహ –
నహి తపిరితి ।
కర్తృస్థో భావః ఫలం యస్య స తథోక్తః ।
పరమసమవేతేతి ।
కర్మత్వవ్యాపకోక్తిరియమ్ । తద్వ్యావృత్త్యా తద్వ్యావృత్త్యైవ న లక్షణోక్తిః । తథా సతి వృక్షాత్పతితే పర్ణే పర్ణసమవేతపతనక్రియాఫలవిభాగాభాజో వృక్షస్యాపాదానస్యాపి కర్మత్వప్రసఙ్గాత్ । నను -‘ఆత్మానం జానాతి’ ‘పచ్యతే ఫలం స్వయమేవే’త్యత్రైకస్యాపి కర్మకర్తృభావాత్ కథమస్య కర్మత్వవ్యాపకత్వమ్ ? ఉచ్యతే – సోపాధ్యాత్మని ఉపాధిభేదాదేవ భేదాన్నిరూపాధౌ యాం వృత్తిం కర్మత్వం తస్యా ఎవోపాధిత్వస్య వర్ణితత్వాత్ , పచ్యతే ఫలం స్వయమేవేత్యత్ర కర్మత్వోపచారాత్ । పాణినిర్హి కర్మవదిత్యాహ - తస్మాద్ యత్కర్మ తత్పరసమవేతక్రియాఫలభాగీత్యర్థో నతు యదుక్తవిధం తత్కర్మేతి।
నను క్రియాఫలశాలిత్వమాత్రవ్యాప్తం కర్మవత్వమ్ , వృథా పరవిశేషణమ్ ; తథా చ తప్తురేవ తప్యత్వమస్తు , తత్రాహ –
అనన్యత్వ ఇతి ।
తప్యస్య తాపకాదనన్యత్వే సతి అకర్మత్వప్రసఙ్గాదిత్యన్వయః ।
నిదర్శనం –
చైత్రస్యేవేతి ।
స్వసమవేతా గమనక్రియా తస్యాః ఫలం నగరప్రాప్తిస్తచ్ఛాలినోఽపి చైత్రస్య పరత్వాభావాదకర్మత్వవత్తప్యస్యాప్యభేదాభ్యుపగతావకర్మత్వప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
నను యథా జలధిః స్వభావభూతైరపి వీచ్యాదిభిర్ముచ్యతే , తథా తప్యతాపకాభ్యామాత్మా , తత్రాహ –
జలధేశ్చేతి ।
అర్థస్యాపి స్వర్గాదేస్తాపకత్వం భాష్యోక్తముపపాదయతి –
అర్థోఽపీతి ।
దునోతి పరితాపయతి ।
దృక్శక్తిః పురుషః । దర్శయతి స్వవికారాన్ పుంస ఇతి దర్శనశక్తిః ప్రధానం , తస్య చ బుద్ధిరూపేణ పరిణతస్య చిచ్ఛాయాపత్తిః సంయోగః । అవివిక్తయోః ప్రధానపురుషయోర్దర్శనమ్ అవివేకదర్శనమ్ ।
భాష్యే స్యాదపీత్యపినా న సాక్షాత్పుంసో మోక్ష ఇత్యసూచి , తదాహ –
అత్ర చేతి ।
బన్ధమోక్షస్వరూపాలోచనేన తయోః సాక్షాద్బుద్ధిధర్మత్వమాహ –
తథా హీతి ।
అవిభాగో బుద్ధిసత్త్వస్య పురుషాదవివేకస్తేన బుద్ధేర్జడాయా అప్యాపన్నం గుణస్వరూపావధారణమ్ । అనుకూలప్రతికూలశబ్దాదిజ్ఞానస్య వివిక్తపురుషజ్ఞానస్య చ బుద్ధిపరిణామత్వాద్ బుద్ధేరేవ బన్ధమోక్షావిత్యర్థః । మోక్షనిరూపణాయ చ బన్ధనిరూపణమ్ । అత ఎవాపవృజ్యత ఇత్యేవాహ ।
ఇదానీం స్వామిని పురుషే బన్ధాద్యుపచారం సదృష్టాన్తమాహ –
తథాపీతి ।
అవిభాగస్యావివేకస్యాపత్తిః ప్రాప్తిస్తయేత్యర్థః ।
ఔపనిషదదర్శనాసామఞ్జస్యం నిషేధతి –
నేతి ।
కిం వస్తుతత్తప్యతాపకవిభాగానుపపత్తిరుచ్యతే , వ్యవహారతో వా ।
ఆద్యే ఇష్టప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
ఎకత్వాదేవేతి ।
ఉపాత్తం భాష్యం వ్యాఖ్యాతి –
యత ఇతి ।
ద్వితీయే నానుపపత్తిర్వ్యవహారతో భేదస్వీకారాదిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
పరోక్తదోషానువాద ఎవ భాష్యే భాతి –న దూషణమిత్యాశఙ్క్యాధ్యాహారేణేష్టప్రసఙ్గకథనపరతాం స్ఫోటయతి–
ఇత్యస్మదితి ।
యది భ్రాన్తత్వం తప్యతాపకభావస్య , తర్హ్యేష ఎవ దోష ఇత్యాశఙ్క్య సామ్యప్రతిపాదనార్థం తత్ర త్వయాపీతి భాష్యమ్ , తద్ వ్యాచష్టే –
సాంఖ్యోఽపి హీతి ।
బ్రువాణోఽపీత్యన్వయః । సత్త్వం బుద్ధిగతః సత్త్వగుణః । దర్శితో విషయో యస్య పుంసః సః తథా తస్య భావస్తత్త్వం తత ఇతి।
అవిభాగాపత్తిస్తర్హి క్షీరవత్సత్యేతి తన్నిమిత్తా తప్తిః పుంసః సత్యా స్యాదత ఆహ –
తదవిభాగాపత్తిశ్చేతి ।
అవివేకో హ్యవిభాగ ఇతి ।
నిత్యత్వాభ్యుపగమాచ్చ తాపకస్యేతి భాష్యముపాత్తమ్ । అనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఇతి తస్యాతీతానన్తరపదానుషఙ్గేణ వ్యాఖ్యా । న దృశ్యతేఽనేన పురుషత్వమితి అదర్శనం తమః ।
తస్య తప్తిహేతుత్వముపపాదయతి –
న తావదిత్యాదినా ।
తమసః తప్తస్య నివృత్త్యయోగాత్ పరస్య తన్నిమిత్తతప్తేరనాశ ఉక్తః ।
సిద్ధాన్తే త్వవిద్యాయా అవస్తుతస్తప్తిహేతోర్విద్యయా నివృత్తేర్మోక్షోపపత్తిమాహ –
యథా హీతి ।
సాంఖ్యస్య త్వితి తుశబ్దో నశబ్దసమానార్థః ॥౧౦॥
మహద్దీర్ఘవద్వా హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామ్ ॥౧౧॥ యద్యప్యస్య స్వపక్షదోషపరిహారస్య స్మృతిపాదే ఎవ సఙ్గతిః ; తథాపి యది ప్రధానగుణానన్వయాజ్జగన్న తత్ప్రకృతికం , తర్హి బ్రహ్మవిశేషగుణానన్వయాన్న తదుపాదానకమ్ ఇత్యవాన్తరసఙ్గతిలోభాదిహ లిఖితః । తత్త్వజ్ఞానప్రధానస్యాస్య శాస్త్రస్య పరమతనిరాసపరత్వాభావాన్నిరాకృతో నిరాకర్తవ్య ఇతి చ భాష్యనిర్దేశాయోగమాశఙ్క్యాహ –
యథైవేతి ।
శ్రౌతబ్రహ్మధీసిద్ధౌ తన్నిరాస ఇత్యర్థః । ఎతేనేత్యత్ర కారణం కార్యన్న్యూనపరిమాణమితి నియమో భగ్నః , ఇహ కారణవిశేషగుణస్య కార్యే గుణారమ్భనియమో భజ్యత ఇతి సత్యపి భేదే రీతిసామ్యకృతజామిత్వపరిహారః ।
ప్రపఞ్చ ఆరభ్యత ఇతి ।
కారణగుణస్య ప్రక్రమ ఉపక్రమో నియతపూర్వసత్త్వం తేన తమసమవాయికారణం కృత్వేత్యర్థః ।
తర్కస్య విపర్యయమనుమానమాహ –
తస్మాదితి ।
విమతమచేతనోపాదానకం కార్యద్రవ్యత్వాత్సంమతవదిత్యర్థః । జ్ఞానాదౌ వ్యభిచారవారణాయ ద్రవ్యపదమ్ । మాయాశబలబ్రహ్మోపాదానత్వేన సిద్ధసాధనత్వం వ్యావర్తయితుమేవకారః ।
ప్రధానసిద్వ్యాఽర్థాన్తరత్వమాశఙ్క్యాహ –
తచ్చేతి ।
ఇత్యుక్తమితి ।
ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా (బ్ర.అ.౨.పా.౧. సూ.౧౨) ఇత్యత్ర పూర్వపక్షే ఇత్యర్థః ।
మహాప్రలయే ప్రయత్నాభిఘాతాద్యభావాత్ కథమణుషు కర్మ ? తత్రాహ –
అదృష్టవదితి ।
నను కిం ద్వ్యణుకారమ్భవ్యవధినాఽత ఆహ –
బహవస్త్వితి ।
అసంయుక్తానామారమ్భానభ్యుపగమాత్ సిద్ధసాధనమాశ్క్యాహ –
సంయుక్తా ఇతి ।
సహసేతి ।
ద్వ్యణుకమనారభ్యేత్యర్థః । అనేన బాధోఽపోదితః । తన్త్వాదిషు వ్యభిచారవారణార్థమణుత్వమ్ ఇతి।
ద్వ్యణుకేషు అనైకాన్తికత్వవారణార్థం పరమేతి ।
పరమాణ్వోః స్వాపేక్షయా స్థూలద్వ్యణుకారమ్భకయోరవ్యభిచారాయ బహుత్వాదితి।
సాధ్యవైలక్యమాశఙ్క్యాహ –
యది హీతి ।
పరమాణవః కిమ్ అనారభ్య ద్వ్యణుకాదీని కుమ్భమారభన్త ఇతి ఉతారభ్య ।
నాద్య ఇత్యాహ –
న ఘటే ఇతి ।
సత్యేవ ఘటే బుధ్ద్యా విభజ్యమానే కపిలాదిఖణ్డావయవినో నోపలభ్యేరన్ । తథాచ త్రసరేణువదనుపలబ్ధరేఖోపరేఖే ఘటే సంస్థానవిశేషానుపపత్తేర్వ్యఞ్జకాభావాద్ ఘటత్వానుపలబ్ధిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
ఘటస్యైవ త్వితి ।
యది హి పరమాణవ ఎవ ఖణ్డావయవినమ్ ఆరభ్య మహావయవిన ఆరభేరన్ , తథా సతి సర్వఎవ తే పరమాణుషు సంభవేయుః । తచ్చ న ; మూర్తానామవయవావయవిభావవిరహిణామేకదేశత్వాభావనియమాత్ । అవయవావయవినౌ హి తన్తుపటావేకత్ర సంయోగిభూభాగే భవతో నతు పరమాణుషు సమవయతామవయవినామస్తి పరస్పరమవయవావయవిభావ ఇతి న సమానదేశతా । తస్మాద్యపి పరమాణుభిః స్థూలమారభ్యేత ఘట ఎవ వాఽఽరభ్యః స్యాన్న కపాలాదీనీత్యర్థః ।
యది న ఘట ఎవ పరమాణుభిరారబ్ధస్తదా న కేవలం విద్యమానే ఘటే సంస్థానానుపలమ్భప్రసఙ్గః , కింతు నాశాదూర్ధ్వమపి కపాలాద్యనుపలమ్భప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
తథా సతీతి ।
న చ వాచ్యం కుమ్భభఙ్గసమనన్తరమవస్థితసంయోగసచివాః పరమాణవః కపాలకణాదీనారభన్తే , సతి తు కుమ్భే తేన ప్రతిబన్ధాదసన్తోఽపి సంయోగా నారభన్త ఇతి ; యతః కపాలాదీనామేవ సహసారమ్భే సంస్థానానుపలమ్భః స్యాద్ , ద్వ్యణుకాదీన్యారభ్య తదారమ్భే మూర్తానాం సమానదేశత్వాయోగో ద్వ్యణుకాదిప్రక్రమేణ తదారమ్భే కుమ్భారమ్భోఽపి తథా భవత్వితి వృథా శుష్కవర్ణనమితి। నను - ద్వ్యణుకైరపి యది బహుభిః కార్యమారభ్యతే , తర్హి ఘటాదయోఽప్యారభ్యన్తాం , తథా చాన్తరాలికకార్యానుపలమ్భప్రసఙ్గః । అథ తైస్త్రసరేణురేవారభ్యతే , తర్హి పరమాణుభిరపి స ఎవారభ్యతాం , ముధా ద్వ్యణుకం విశేషో వాచ్యః , ఉచ్యతే – కిం సర్వత్ర పరమాణూనామారమ్భకత్వముత క్వచిద్ ద్వ్యణుకాదిప్రక్రమోఽపి । నాద్యః ; యతోఽస్తి తావల్లోష్టమూలావయవపరమాణుసంఖ్యాపేక్షయా లోష్టావయవమూలపరమాణూనాం సంఖ్యాపకర్షః । అన్యథా లోష్టతదవయవయోర్గురుత్వాదిసామ్యప్రసఙ్గాత్ । ఎవం తదపేక్షయా తదవయవతదవయవానాం మూలావయవపరమాణుసంఖ్యాపకర్షో ద్రష్టవ్యః । నచాయం నిరవధిః ; ఎకత్వాత్పరన్యూనసంఖ్యాసంభవాత్ । న చ త్రిత్వమారమ్భకసంఖ్యావధిః ; తతః పరమప్యేకత్వద్విత్వభావాత్ । న చైకత్వమేకస్య సంయోగానుపపత్తావసమవాయికారణవిధురస్యానారమ్భకత్వాత్ । తస్మాత్సజాతీయసంయుక్తపరమాణుగతద్విత్వమారమ్భకసంఖ్యాపకర్షావధిరితి సిద్ధం ద్వ్యణుకమ్ । తథాచ న సర్వత్ర పరమాణుభిస్త్ర్యణుకారమ్భః । నాపి ద్వితీయః ; సిద్ధం హి పరమాణోస్త్ర్యణుకకారణం ద్వ్యణుకం ప్రతి కారణత్వమ్ । తథాచ న తస్య క్వాపి త్ర్యణుకకారణత్వసంభవః ; కారణజాతీయస్య కార్యజాతీయం ప్రతి అనారమ్భకత్వాత్ । న హ్యణుజాతీయః తన్తుః కార్యం పటజాతీయమారభత ఇతి। బహుత్వం ప్రతి బహూనాం పరమాణూనాం సమవాయికారణత్వాద్ ద్రవ్యం ప్రతీత్యుక్తమ్ । ప్రలయేఽస్మాదాదీనామపేక్షాబుద్ధ్యభావమాశఙ్క్యేశ్వరబుద్ధిమిత్యుక్తమ్ ।
తదపి హీతి ।
పరిమాణస్య సజాతీయపరిమాణారమ్భకత్వనియమాదిత్యర్థః ।
కారణబహుత్వేతి ।
సమపరిమాణదృఢసంయోగవత్తన్త్వారబ్ధపటయోర్మధ్యే యదన్యతరస్మిన్ మహత్త్వముద్రిక్తం తస్య కారణబహుత్వాదుత్పత్తిః । సమసంఖ్యదృఢసంయోగవత్తన్త్వారబ్ధయోస్తు కారణమహత్త్వాత్ సమపరిమాణసమసఖ్యతన్త్వారబ్ధయోః పునః కారణప్రాచుర్యాదిత్యర్థః ।
యథా తూలపిణ్డానాం ప్రవయస్తథా ద్వ్యణుకయోర్నాస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
తదవయవానామితి ।
ప్రచయో హ్యారమ్భకావయవగత శిథిలసంయోగః సమతులితతూలపిష్టద్వయాభ్యామ్ ఆరబ్ధయోర్మహత్తూలపిణ్డయోరన్యతరమహత్త్వాతిశయకారణమ్ । న చ ద్వ్యణుకయోరవయవానాం పరమాణూనాం భాగేన లగ్నత్వం భాగేనాలగ్నత్వమిత్యేవం రూపః శిథిలసంయోగః ; నిరవయవత్వాదిత్యర్థః ।
యది ద్వ్యణుకగత సంఖ్యైవ త్ర్యణుకగతమహత్త్వకారణం , తర్హి త్ర్యణుకాదిగతా సంఖ్యైవ తత్కార్యమహత్త్వహేతురస్తు ఇత్యాశఙ్క్య తత్ర మహత్త్వాదిసంభవాదనియమ ఇత్యాహ –
త్ర్యణుకాదిభిరితి ।
సమానజాతీయగుణాన్తరమారభన్త ఇతి దూషణవ్యభిచారాద్ధేతోరదూషణీక్రియతే సూత్రకారేణేత్యాహ - భాష్యకారః - ఇమమభ్యుపగమం తదీయయైవ ప్రక్రియయేత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః ।
సూత్రముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
యథాశ్రుతసూత్రే పరిమణ్డలాదపి మహదారమ్భో భాతి స చాయుక్త ఇతి మత్వా వక్తి –
అనుక్తేతి ।
అనుక్తమేవ దర్శయతి –
యథా ద్వ్యణుకమితి ।
సూత్రే వతోరధస్తాద్ అణ్విత్యధ్యాహర్తవ్యమ్ । తథా చ యథాక్రమం హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యాం మహద్దీర్ఘాణువదితి సూచనాయ వాశబ్ద ఇత్యర్థః । పరిమాణవిశేషస్తు పారిమాణ్డల్యం న ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యమపరమారభత ఇతి భాష్యే పరమాణుపారిమాణ్డల్యాద్ ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యారమ్భనిషేధాత్ ।
అర్థాద్ ద్వ్యణుకగతాణుత్వస్య పారిమాణ్డల్యాదారమ్భ ఇతి భ్రమః స్యాత్తం నిరస్యతి –
పారిమాణ్డల్యగ్రహణమితి ।
నను సూత్రే హ్రస్వపరిమాణస్య మహద్దీర్ఘారమ్భకత్వం పరిమణ్డలపరిమాణస్య హ్రస్వపరిమాణారమ్భకత్వం చ భాతి , తదయుక్తమ్ ; అనన్తరనిషేధాదత ఆహ –
గుణపరమితి ।
పరిమాణవద్ద్రవ్యాభ్యాం ద్రవ్యాన్తరారమ్భ ఉచ్యతే , న తు గుణారమ్భ ఇత్యర్థః ।
ద్వ్యణుక ఇతి సప్తమ్యేకవచనం కృత్వా వాక్యార్థమాహ –
ద్వ్యణుకాధికరణ ఇతి ।
నను ద్వ్యణుకగతద్విత్వయోః కథం చతురణుకారమ్భకత్వమ్ , సంఖ్యాయా ద్రవ్యారమ్భకత్వాయోగాదత ఆహ –
సంఖ్యేయానామితి ।
జాయతేపదానుషఙ్గమాహ –
యోజనేతి ।
పారిమాణ్డల్యాదారమ్భే అపోదితే విరోధిపరిమాణాన్తరాక్రాన్తిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్యాహ –
స్వకారణేతి ।
స్వకారణం సంఖ్యా । వ్యాప్తేర్వ్యభిచారే ఉక్తే యత్ర వ్యభిచారస్తత్రాస్త్యనారమ్భే కారణమిత్యేతావదుచ్యతే ఉత తత్కారణరాహిత్యేన వ్యాప్తిర్విశిష్యతే ।
నాద్య ఇత్యాహ –
కారణగతా ఇతి ।
ద్వితీయేఽపి కిమణుమహత్పరిమాణాభ్యాం ద్వ్యణుకత్ర్యణుకయోః స్వరూపేణ వ్యాప్తిః పారిమాణ్డల్యాణుత్వయోరనారమ్భే హేతురుత తత్కారణేన ।
నాద్య ఇత్యాహ –
అపి చేతి ।
న చరమ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
పరమాణ్వాదౌ పారిమాణ్డ్ల్యాదిగుణవతి సతి తదారబ్ధద్వ్యణుకాదావణుమహత్త్వాద్యనుపపత్తిరుక్తా , సంప్రతి పారిమణ్డల్యాదేరేవ త్వరావిశేషాదణుత్వాద్యారమ్భకత్వం పరమాణుద్వ్యణుకగతద్విత్వబహుత్వయోర్వా సన్నిధానవిశేషాదణుమహత్త్వాద్యారమ్భకత్వమితి ఆశఙ్కానిరాసార్థం భాష్యం వ్యాచష్టే –
న పరిమాణాన్తరారమ్భ ఇతి ।
న చ పరిమాణాన్తరే వ్యాపృతతా ; పారిమాణ్డల్యాదీనాం వ్యాపృతత్వే పారిమాణ్డల్యాద్యారమ్భేఽపి వ్యాపృతతయాస్తుల్యత్వాదిత్యర్థః । కారణబహుత్వాదీనాం సన్నిధానం పారిమాణ్డల్యాదీనామ్ అసన్నిధానమిత్యేతచ్చ నాస్తి ; కారణైకార్థసమవాయస్య తుల్యాత్వాదిత్యర్థః । కారణావస్థా ద్రవ్యమితి ఘృతద్రవత్వం వక్ష్యమాణమభిప్రేత్య భాష్యే ద్రవ్యస్య సంయోగ ఉదాహృతః ।
నను - ఆరభేత గుణం కార్యే సజాతిం సమవాయిగః । విశేషగుణ ఇత్యస్యా వ్యాప్తేః కా ను ప్రతిక్రియా ॥ ఉచ్యతే –
న తావదస్తి విశేషగుణ ఇతి ।
యత్తూదయనేన తత్ర లక్షణమభాణి స్వాశ్రయవ్యవచ్ఛేదోచితావాన్తరసామాన్యవిశేషవన్తో విశేషగుణా ఇతి।
నవసు మధ్యే యస్మిన్ద్రవ్యే వర్తన్తే తస్యేతరాష్టద్రవ్యేభ్యో వ్యావర్తకా ఇత్యుక్తం భవతి ।
ఎవం చ నవాన్యతమమాత్రవృత్తిగుణత్వం లక్షణమ్ । తత్ర కిం నవాన్యతమమాత్రవృత్తిత్వం వా నవసు మధ్యే ఎకైకమాత్రవృత్తిత్వం నవవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తమాత్రవృత్తిత్వం వా పృథివ్యాదినవలక్షణవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తానేకసమానాధికరణత్వానాపాదకసామాన్యవత్త్వం వా । నాగ్నిమః ; అవ్యాప్తేః । న ద్వితీయః ; అతివ్యాప్తేః । న తృతీయః ; స హ్యేవమ్ । పృథివ్యాదీనాం యాని నవ లక్షణాని తేభ్యో యాని వ్యతిరిక్తాని తేభ్యశ్చ వ్యతిరిక్తాని తాన్యేవ నవ లక్షణాని తైరనేకైః సమానాధికరణత్వానాపాదకాని యాని సామాన్యాని గన్ధత్వాదీని తద్వత్త్వం విశేషగుణత్వమ్ । తథా చ విశేషగుణస్యైకైకపృథివ్యాదినిష్ఠత్వసిద్ధిరితి। తన్న ; కిమిదం నవలక్షణవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వమ్ ? నవత్వవిశిష్టవ్యతిరిక్తత్వం వా , తదుపలక్షితవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వం వా । నాద్యః ; నవత్వవిశిష్టవ్యతిరిక్తసముదితాతిరిక్తైకైకపృథివ్యాదిలక్షణేభ్యో వ్యతిరిక్తాని యాని గుణాదిలక్షణాని తైరనేకైః సమానాధికరణత్వానాపాదకపరిమాణత్వసామాన్యవతః పరిమాణస్యాపి విశేష గుణత్వాపత్త్యాతివ్యాప్తేః । న ద్వితీయః ; ఉపలక్షితైకైకాతిరిక్తనవత్వవిశిష్టపృథివ్యాదిలక్షణవ్యతిరిక్తానేకగుణాదిలక్షణసమానాధికరణత్వానాపాదకపరిమాణత్వసామాన్యవతి పరిమాణేఽపి గతత్వేనోక్తదోషతాదవస్థాత్ । గుణత్వావాన్తరజాతిద్వారైకైకేన్ద్రియగ్రాహ్యసజాతీయా యే రూపాదయో యాని చ ధర్మాధర్మభావనాసాంసిద్ధికద్రవత్వాని తేభ్యో వ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వం విశేషగుణత్వమితి చేత్ , న ; మిలితవ్యతిరిక్తైకైకవ్యతిరిక్తే ఎకైకవ్యతిరిక్తమిలితవ్యతిరిక్తే చ సంఖ్యాదావతివ్యాప్తేః । స్వసమవేతవిశేషణవిశిష్టత్వే సతి స్వాశ్రయైకజాతీయవ్యవచ్ఛేదకత్వం విశేషగుణత్వమ్ వ్యోమశివోక్తమశివమ్ ; స్వగతసంఖ్యాత్వాదివిశేషితైర్ద్రవ్యజాతీయపృథివ్యాదివ్యవచ్ఛేదకైః సంఖ్యాదిభిరతివ్యాప్తేః , గగనత్వజాతివిరహేణైకజాతీయకస్వాశ్రయావ్యవచ్ఛేదకశబ్దావ్యాప్తేశ్చ । స్వాశ్రయైకజాతిపదేన న వాన్యతమవివక్షాయామ్ ఉక్తదోషాదితి।
ఎవమన్యదపి సంభవల్లక్షణం ఖణ్డనీయమితి ।
కించ కారణైకార్థసమవాయావిశేషాద్ మహత్త్వమివ మహత్త్వాన్తరమణుత్వమపి కారణగతం కార్యేఽణుత్వం కిమితి నారభతే ? కార్యస్యాప్యణుత్వే భోగాతిశయాసిద్ధేః నారభత ఇతి చేత్ , తర్హీహాపి సర్వత్ర జగతి చేతనారమ్భే శేషశేషిభావాభావాద్భోగో న స్యాదతో మాయాశబలబ్రహ్మణ ఉపాదానత్వాన్మాయాగతం జాడ్యం జగతి జాడ్యమారభతే న బ్రహ్మచేతనా చేతనామ్ । జీవేషు తు బ్రహ్మావచ్ఛేదేష్వచేతనా వర్స్త్యతీతి తుల్యమ్ । తదుక్తమాచార్యవార్తికకృతా - తమఃప్రధానఃక్షేత్రాణాం చిత్ప్రధానశ్చిదాత్మనామ్ । పరః కారణతామేతి భావనాజ్ఞానకర్మభిః ॥
ఉభయథాపి న కర్మాతస్తదభావః ॥౧౨॥ అస్య ప్రాసఙ్గికేనానన్తరాధికరణేన న సంగతిరితి వ్యవహితేనోచ్యతే । ప్రధానం చేతనానధిష్ఠితత్వాన్న కారణం చేత్తర్హ్యణవస్తదధిష్ఠితా భవన్తు కారణమితి సుఖబోధాయ సూత్రమాదౌ త్రేధా యోజయతి –
పరమాణూనామిత్యాదినా ।
అనవబోధరూప ఆత్మా అదృష్టాశ్రయ ఇతి వదతామణవః కిం న స్యురిత్యణుసమవాయీత్యుక్తమ్ ।
నను కర్మణశ్చేతనానధిష్ఠితత్వమసిద్ధమ్ ఈశ్వరాధిష్ఠితత్వాదత ఆహ –
నిమిత్తేతి ।
ఉపరిష్టాదితి ।
పత్యు (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౩౭) రిత్యత్రేత్యర్థః ।
భాష్యే స్వానుగతైరితి న జాతేరివ వ్యక్తీనామనుగతత్వముచ్యత ఇత్యాహ –
స్వసంబద్ధైరితి ।
సంబన్ధోఽపి న సంయోగ ఇత్యాహ –
సంబన్ధశ్చేతి ।
ఆధారీతీన్ప్రత్యయో నిత్యయోగే । అతశ్చాయుతసిద్ధిసిద్ధేర్న కుణ్డబదరసంయోగేఽతివ్యాప్తిః ।
సమవాయే ప్రమాణమాహ –
ఇహేతి ।
ఇహ ప్రత్యయకార్యగమ్య ఇత్యర్థః । సంస్కారో వేగాదిః । అభిఘాతః క్రియావిశిష్టద్రవ్యస్య ద్రవ్యాన్తరేణ సంయోగవిశేషః । యథోద్యమితనిపాతితముసలస్యోలూఖలేన । నోదనం తు సంయుక్తస్య స ఎవ సంయోగః ప్రయత్నవిశేషాపేక్షః , యథా సంనద్ధకరశరసంయోగః క్షేపానుకూలప్రయత్నాపేక్షః । నిమిత్తాపేక్షత్వేన సమానయోగక్షేమౌ నోదనసంస్కారావిత్యర్థః ।
తథాపీశ్వరస్య చైతన్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ –
క్షేత్రజ్ఞస్యేతి ।
శఙ్కత ఇతి ।
పరమాణూనాం కల్పితా ఇతి వక్ష్యమాణప్రతీకగ్రహణేనానుషఙ్గః ।
నను పరైః కల్పితాః ప్రదేశా నేష్యన్తే , కింతు పరమాణౌ సంయోగస్య వృత్త్యవృత్తీ ఇత్యాశఙ్క్య వృత్త్యవృత్తిపక్షే వ్యాఘాతాన్నిరస్తే , గత్యభావాద్వైశేషికో యది పరమాణౌ సంయోగస్యావ్యాప్యవృత్తయే కల్పితం ప్రదేశం మన్యేత , స భాష్యే ఆశఙ్క్య నిరస్యత ఇతి వక్తుం వృత్త్యవృత్తిపక్షం తావదాహ –
యద్యపీతి ।
వ్యాఘాతమాహ సిద్ధాన్తీ –
కైషేతి ।
పరిహరతి వైషేషికః –
ఎషేతి ।
ఘటాదిషు హి సంయోగస్య వృత్త్యవృత్తీ దృశ్యేతే , యది తత్రాప్యవయవవిభాగేన , తర్హి యావత్పరమాణు తథాత్వే పరమాణోశ్చ నిరంశత్వే సంయోగ ఎవ న స్యాదితి వృత్త్యవృత్తీ ఎవ తస్యావ్యాప్యవృత్తితేత్యర్థః । సూద్ధారాం సుపరిహారామాపాద్యేత్యర్థః ।
శఙ్కాయాః సూద్ధారత్వాసిద్ధ్యర్థం వృత్త్యవృత్తిపక్షం దూషయతి –
న హ్యస్తీతి ।
యది భావాభావయోరేకత్రావిరోధస్తర్హి న క్వచిదపి భేదోఽవకాశమాసాదయేత్స హి విరుద్ధధర్మాద్యాసరూపః , విరోధాయ చ త్వయా జలాఞ్జలిర్దత్త ఇత్యర్థః । ప్రదేశకల్పనయాపి కల్ప్య ఇతి పరేణాప్యఙ్గీకార్యమిత్యర్థః ।
నన్వభిఘాతాదయ ఇతి ।
ప్రాక్ ప్రలయాదభిఘాతాదీనాం హేతుత్వసంభవాదిత్యర్థః ।
సర్వస్మిన్నణావపర్యాయేణాభిఘాతాదయో న సంభవన్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
నియమేతి ।
సత్యపి పృథివ్యాదౌ శరీరాదిలయాదేవ దుఃఖచ్ఛేదసిద్ధేరప్రయోజకస్తస్మిన్ పృథివ్యాదిలయ ఇత్యాహ –
తథాపీతి ।
భవన్మతే తావన్న సమవాయః సంబన్ధిభ్యాం కల్పితతాదాత్మ్యవాన్ । తథా చ స్వతన్త్రోఽసంబద్ధః సన్ సంబన్ధినౌ న ఘటయితుమర్హతీత్యర్థః ॥౧౨॥
సమవాయస్తన్తుపటాభ్యాం సంబద్ధః తన్నియామకత్వాత్కారణవదిత్యత్రాసంబన్ధత్వముపాధిమాశఙ్కతే –
అథాసావితి ।
అనవస్థయా పక్షే సాధ్యాభావనిశ్చయాత్పక్షేతరస్యాప్యుపాధితా సంబన్ధినోర్న ఘటయితుమర్హతీత్యర్థః । పరస్పరం స్వస్య చ తాభ్యాం సంబన్ధనమవిశ్లిష్టత్వాపాదానం పరమార్థః స్వభావో యస్య స తథా తత్త్వాదిత్యర్థః ।
స్వస్య సంబన్ధిభ్యాం సబన్ధనాత్సత్త్వం నిత్యపరతన్త్రత్వాదిత్యాహ –
నాసావితి ।
సంబన్ధినోః సంబన్ధానాత్మత్వే హేతుమాహ –
న చ తస్మిన్నితి ।
స్వసత్తాయాం సంబన్ధినోరసంబన్ధాభావాన్న సమవాయస్య తత్సంబన్ధనే స్వాతిరిక్తసంబన్ధాపేక్షేత్యర్థః । సమవాయః సమవాయినోరితి యత్తత్స్వభావాదితి యోజనా । కిమసంబన్ధత్వముపాధిః అసమవాయత్వం వా ।
నాద్యః ; సంయోగే సాధ్యావ్యాప్తేరిత్యాహ –
సంయోగోఽపీతి ।
సమవాయేన తుల్యన్యాయత్వాత్సంయోగోఽప్యసంబన్ధః ప్రసజ్యేత । న చైవం త్వయేష్యతేఽతః సాధ్యావ్యాప్తిరిత్యర్థః । పక్షద్వయేఽపి పక్షేతరత్వం చ । యః సంబన్ధః సమవాయో వా సంబన్ధానపేక్ష ఇత్యుపాధివ్యతిరేకే దృష్టాన్తాభావాత్ । న చానవస్థయా పక్షే సాధ్యాభావానిశ్చయాపదోషః , తథాసతి సమవాయస్య లోపాత్ । న చైవం సమవాయస్య సంబన్ధాపేక్షానుమానమాశ్రయాసిద్ధమ్ ; పరసిద్ధమాశ్రిత్య పరేషామనిష్టాపాదనాదితి।
అగుణత్వే సత్యసంబన్ధత్వం సంబన్ధాపేక్షాయాముపాధిస్తథా చ న సాధ్యావ్యాప్తిరిత్యాశఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
సంయోగస్య గుణత్వమసిద్ధమితి సాధ్యావ్యాప్తిస్తదవస్థేత్యాహ –
యద్యసమవాయ ఇతి ।
సంబన్ధాన్తరసాపేక్షేఽపి సంయోగే నాస్త్యగుణత్వే సత్యసంబన్ధత్వమస్మన్మతేఽస్యాగుణత్వాత్సంబన్ధత్వాచ్చ అతః సాధ్యావ్యాప్తిరిత్యర్థః ।
ననూభయసిద్ధస్థలే సాధ్యావ్యాప్తిర్న్యాయమతే చ సంయోగస్యాగుణత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ –
పరమార్థస్త్వితి ।
అయం పరిహార ఇతి శేషః ।
ద్రవ్యాశ్రయీత్యుక్తమితి ।
న చ ద్రవ్యాసమవేతో గుణో భవతీతి గ్రన్థ ఇత్యర్థః । అయం భావః - అగుణత్వే సత్యసంబన్ధత్వమిత్యుపాధేర్వ్యతిరేక ఎవం వాచ్యః । సమవాయః సంబన్ధాఽనపేక్షః అగుణత్వే సతి సంబన్ధత్వాదితి। అత్ర తావద్ దృష్టాన్తాభావాదనధ్యవసితత్వమ్ । న చ వ్యతిరేకిత్వమ్ ; అభావే సాధ్యవత్యపి హేతోరవృత్తేః । విశేషణవైయర్థ్యం చ । సంయోగస్య ప్రాగుక్తరీత్యా స్వాభావికద్రవ్యాశ్రితత్వప్రయుక్తేరగుణత్వోపపత్తౌ అవ్యవచ్ఛేద్యత్వాదితి। సమవాయః సమవేతః సంబన్ధత్వాత్సంయోగవదిత్యప్యనుమానం ద్రష్టవ్యమ్ । సంయోగే సంబన్ధత్వే సతి సంబన్ధాపేక్షత్వే కార్యత్వముపాధిః । జాత్యాదౌ సాధ్యావ్యాప్తివారణాయ సంబన్ధత్వే సతీతి సాధ్యవిశేషణమ్ । తథా చ కార్యత్వం సమవాయాద్వ్యావర్తమానం స్వవ్యాప్తాం సంబన్ధత్వే సతి సంబన్ధాపేక్షాం వారయేత్ , సంబన్ధత్వం చ సమవాయే ఉభయవాదిసిద్ధమ్ ।
అతోఽర్థాత్సంబధాపేక్షావ్యావృత్తిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ కార్యత్వాదితి ।
ఆత్మాకాశసంయోగే సాధ్యావ్యాప్తిమాహ –
అజసంయోగస్యేతి ।
అజసంయోగశ్చ సాధయిష్యతే ।
సంబన్ధత్వేన హేతునా సంయోగవత్సమవాయస్యాపి కార్యత్వం సాధయన్సాధనవ్యాప్తిమాహ –
అపి చేతి ।
యే తు సమవాయస్య కార్యత్వం స్వీకృత్యైవ సమవాయికారణానపేక్షత్వేన సమవాయాన్తరాపేక్షాం న మన్యన్తే ప్రాభాకరాస్తాన్ప్రతి ప్రతిబన్ద్యా సమవాయాన్తరాపేక్షాముపపాదయతి –
తథా చేతి ।
సంయోగప్రతిబన్దీముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
నను సంయోగస్యాపి సంయోగిభ్యామసంబన్ధ ఎవ భవతు తథా చ కుతః ప్రతిబన్దీతి కశ్చిచ్ఛఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
దూషయతి –
తత్కిమితి ।
సంయోగినోరితి సప్తమీ ॥౧౩॥౧౪॥
యది పరమాణూన్పక్షీకృత్య రూపాదిమత్త్వేన సావయవత్వమనిత్యత్వం చ సాధ్యతే తర్హ్యాశ్రయాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యత్కిలేతి ।
మూలకారణముభయసంమతం పక్షస్తద్యది రూపాదిమత్తర్హి సావయవత్వాద్యాపాద్యమితి నాశ్రయాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నన్వేవమపి పక్షధర్మత్వాసిద్ధిః స్యాత్ , సిద్ధాన్తే మూలకారణస్య రూపాదిమత్త్వానభ్యుపగమాదత ఆహ –
కేతి ।
యది పర్వతేఽనగ్నిమత్త్వమ్ అభ్యుపగమ్యతే , తర్హ్యధూమవత్త్వం స్యాదిత్యాదావప్రమితస్యైవాభ్యుపగమమాత్రేణాపాదకత్వదర్శనాదితి భావః । ప్రసఙ్గేఽప్యాపాద్యాపాదకయోర్వ్యాప్తిః ప్రమితా వక్తవ్యా ।
యదనగ్నిమత్తదధూమవదితి వ్యాప్తేః ప్రమితత్వాత్తదిదముక్తం –
నియతేతి ।
నను వ్యాప్యారోపాద్వ్యాపకరోపస్తర్కః కథమనేన వస్తుసిద్ధిరత ఆహ –
తదనేనేతి ।
తదితి ।
తత్రేత్యర్థః । విమతం సోపాదానం భావకార్యత్వాత్సంమతవదితి సామాన్యతః ప్రవృత్తానుమానమేతత్తర్కోపబృంహితం నిత్యవ్యాపకబ్రహ్మవిషయం క్రియత ఇత్యర్థః । జగదుపాదానం న స్పర్శవద్ న చాణు నిత్యత్వాద్ - అత్యన్తాభావవదితి అనుమానపర్యవసానమ్ ।
సత్యపి స్పర్శాదిమత్త్వే మూలకారణస్య నిత్యత్వమనుమానాత్సిధ్యతీత్యర్థాత్సత్ప్రతిపక్షతామాశఙ్క్య దూషయతీత్యాహ –
పరమాణునిత్యత్వేతి ।
కారణాభావాదేవనిత్యత్వసిద్ధేః కారణగ్రహణోక్తిర్వ్యర్థేత్యాహ –
అపి చేతి ।
పరమాణుర్నిత్యః , అవయవవినాశావయవవిభాగరహితత్వాదాత్మవదిత్యేతత్సుఖాదిభిర్న సవ్యభిచారం ద్రవ్యత్వే సతీతి విశేషణాదిత్యాహ –
న చ సుఖాదిభిరితి ।
నను స్థితే ఘృతే కాఠిన్యనాశో భాష్యే ఉదాహృతః ఉత ఘృతస్యాపి । నాద్యే ద్రవ్యలయస్యోదాహరణమ్ । అన్త్యే తు అవయవవిభాగపూర్వకత్వాత్తత్రాపి ఘృతనాశస్య సాధ్యసమత్వమితి। తత్ర సాధ్యసమత్వముపరి పరిహరిష్యతి ।
కాఠిన్యం తావద్ ఘృతస్యావస్థా , న చ దార్ష్టాన్తికేనాసంగతిః ; పటాదీనామపి తన్త్వాద్యవస్థావిశేషత్వేన తన్త్వాన్తరత్వాభావాద్ , ఇత్యాహ –
ద్రవ్యస్వరూపాపరిజ్ఞానాదితి ।
అధస్తాదారమ్భణాధికారణే (బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౨౪) ।
నను విశేషావస్థాపి సంయోగపూర్వేతి , నేత్యాహ –
తచ్చేతి ।
ఎకం హ్యనుగతద్రవ్యం కారణభూతం సామాన్యం న తస్య సంయోగ ఇత్యర్థః ।
కారణస్య సామాన్యాత్మత్వముపపాదయతి –
మృద్వేతి ।
కారణస్యైవ కార్యరూపసంస్థానాత్మకత్వమాహ –
న చైత ఇతి ।
శకలమ్ ఇత్యారభ్య రుచకావాన్తరో వికార ఉక్తః ।
నను కిమనుగతద్రవ్యకల్పనయా వ్యావృత్తాః కపాలశకలాదయ ఎవ ఘటరుచకాదీనారప్స్యన్తే , ఇత్యత ఆహ –
తత్ర తత్రేతి ।
సత్యపి జనకత్వావిశేషే కుమ్భకారహేమకారాదయో న కుమ్భరుచకాదీనామ్ ఉపాదానమ్ । నహి తే తాంస్తాదాత్మ్యేనోపాదదానా దృశ్యన్తే । భృత్కనకే తూపాదానమితి వ్యవస్థా తాదాత్మ్యకారితా ; సమవాయస్య ప్రాగ్ నిరస్తత్వాత్ , తాదాత్మ్యం చానువృత్తయోరేవ మహీహేమ్నోర్ఘటరుచకాదిష్వనుభూయతే , నేతరేతరవ్యావృత్తానామిత్యనుగతద్రవ్యమేవోపాదానమిత్యర్థః ।
నను సత్యుపాదానేఽనువృత్తివ్యావృత్తిచిన్తా , తదేవ నేతి బౌద్ధమతమాశఙ్క్యాహ –
న చ వినశ్యన్తమితి ।
ప్రతీత్య ప్రాప్య । ఎవం ‘యదా త్వపాస్తవిశేషం సామాన్యాత్మకం కారణం విశేషవదవస్థాన్తరమాపద్యమానమ్ ఆరమ్భకమభ్యుపగమ్యత’ ఇతి భాష్యముపపాదితమ్ ।
ఇదానీం తు తదా ఘృతకాఠిన్యవిలయనవదిత్యాదిభాష్యం కృతోపోద్ఘాతం వ్యాచష్టే –
ఎవం వ్యవస్థితే ఇతి ।
యత్తు ఘృతస్యాపి నాశాభ్యుపగమేఽవయవవిభాగస్య సద్భావాత్సాధ్యసమత్వమితి తత్ర ఘృతనాశో నోపేయతే , కాఠిన్యసంస్థాననాశస్తు న చ తత్ర విద్యమానోప్యవయవవిభాగప్రయోజకః ; పరమాణుగతకాఠిన్యనాశే ద్రవత్వోదయే చ తదభావాదిత్యాహ –
న చ తత్రేతి ।
యథా కార్యద్రవత్వాత్పరమాణోర్ద్రవత్వకల్పనా , ఎవం కాఠిన్యమపి కల్ప్యం న చేన్నేతరదపి ।
న కేవలం పరమాణుదృష్టాన్తే అవయవవిభాగాద్యభావ ఉపజీవ్యః , కింతు కార్యకారణభేదాభావోఽపీత్యాహ –
న చ కాఠిన్యద్రవత్వే ఇతి ॥౧౫॥
పరమాణుషు గుణోపచయాపచయాభ్యామ్ ఉపచితాపచితావయవత్వప్రసఞ్జనమయుక్తమ్ , అన్యత్వాద్గుణానాం ద్రవ్యస్య నిరవయవత్వావిఘాతాదిత్యాశఙ్క్య గుణసముదాయత్వం పరమాణూనాం వక్తుం కార్యస్య గుణసముదాయత్వం తద్వృద్ధిహ్రాసాభ్యాం చ స్థౌల్యసౌక్ష్మ్యే దర్శయతి –
అనుభూయతే హీత్యాదినా ।
యేనామిలితా గుణాస్తేన కారణేన స్థూలాః సన్తస్తే విశేషా వ్యావృత్తవ్యవహారవన్తస్తే చ సాత్త్వికత్వాదినా శాన్తతాదియోగిన ఇత్యర్థః ।
పరస్పరేతి ।
పరస్పరే గన్ధాదీనామనుప్రవేశాద్ ద్రవ్యసంజ్ఞాం లబ్ధ్వా రసాదయః పృథివీ భూత్వా గన్ధం ధారయన్తి , రూపాదయ ఆపో భూత్వా రసం ధారయన్తి , స్పర్శాదయస్తేజో భూత్వా రూపం ధారయన్తి , శబ్దస్పర్శసముదాయశ్చ వాయుర్భూత్వా స్పర్శం ధారయతీత్యర్థః । ఉపచితగుణానాం మూర్త్యుపచయాదితి భాష్యోపాదానమ్ ।
ఉపచయమాత్రేణ న సంధాతాత్మకమూర్త్యాధిక్యమతో వ్యాఖ్యా –
సంహన్యమానానామితి ।
సంఘాతేతి మూర్తశబ్దవ్యాఖ్యా ।
యస్తు బ్రూతే ఇతి ।
ఆగమమనాదృత్యేత్యర్థః ।
గుణసఙ్ఘాతోపచయాపాదనే ఇష్టపరతామాశఙ్క్యాహ –
ద్రవ్యస్వరూపేతి ।
పరమాణుషు గుణోపచయాన్మూర్త్యుపచయే సాధ్యే కార్యేషు తదుపచయాన్మూర్త్యుపచయప్రదర్శనం న తావద్దృష్టాన్తత్వేన ; సాధ్యసమత్వాద్ , నాపి హేతుత్వేన ; వ్యధికరణత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న తావదితి ।
దృష్టాన్తోక్తిస్తావదియమ్ ।
తత్ర సాధ్యసమతాం పరిహరతి –
కార్యం చేతి ।
భావే చోపలబ్ధే (బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౧౫) రిత్యత్ర చోక్తరీత్యేత్యర్థః । సౌగతమతే సఙ్ఘాతోఽనధిష్ఠాతృకః సిద్ధాన్తే త్వీశ్వరాధీనః । ఉపాదానం చ గన్ధాదీనామస్త్యవ్యాకృతమితి భేదః ॥౧౬॥౧౭॥
ఉత్సూత్రమితి ।
ఉత్సూత్రవాక్యమిత్యర్థః । సౌత్రచశబ్దవ్యాఖ్యానత్వాత్ షట్పదార్థీదూషణస్య । భాష్యే – ద్రవ్యాధీనత్వం ద్రవ్యాధీననిరూపణత్వమితి , న తు తదుత్పాద్యత్వమ్ ; కేషాంచిద్గుణానాం సామాన్యాదీనాం చ తదభావాద్ ।
ద్రవ్యాధీనత్వముపపాదయతి –
న హి యథేతి ।
పూర్వం స్వమతే స్థిత్వా ద్రవ్యస్య గుణసఙ్ఘాతమాత్రత్వముక్తమిదానీం వైశేషికదృష్ట్యా ద్రవ్యం కించిదభ్యుపేత్య ద్రవ్యసామానాధికరణ్యప్రతీత్యా గుణాదేర్ద్రవ్యమాత్రత్వముచ్యత ఇతి న పూర్వాపరవిరోధః ।
నను న తాదాత్మ్యేన ద్రవ్యాధీననిరూపణత్వం కింతు తదుత్పత్త్యేత్యాశఙ్క్యాహ –
వహ్న్యాద్యధీనేతి ।
నను తాదాత్మ్యేన ప్రతీయమానత్వమ్ అభేదహేతురిత్యుక్తే కథం భాష్యేఽగ్నిధూమయోర్వ్యభిచారశఙ్కాత ఆహ –
ద్రవ్యకార్యమాత్రత్వమితి ।
శఙ్కత ఇతి ।
శుక్లత్వం ఘటవృత్తి శౌక్ల్యవృత్తిత్వాత్సత్త్వవదిత్యనుమానమభిప్రేత్య తదనుకూలత్వేన సామానాధికరణ్యప్రతీతిరుక్తా , తస్యా అన్యథాసిద్ధిం శఙ్కత ఇత్యర్థః ।
అయుతసిద్ధత్వసంబన్ధేఽపి భేదే సతి న సామానాధికరణ్యముపపద్యత ఇత్యాశఙ్కయాయుతసిద్ధత్వం నిర్వక్తి –
యత్ర హీతి ।
ఆకారిణౌ స్వతన్త్రౌ స్వతన్త్రవస్తునోరసామానాధికరణ్యం న స్వతన్త్రపరతన్త్రయోర్ద్రవ్యతన్త్రాశ్చ గుణాదయ ఇతి భేదేఽపి సామానాధికరణ్యమిత్యర్థః । ద్రవ్యాకారతయా ద్రవ్యధర్మతయా । ఆకారాన్తరాయోగేన స్వాతన్త్ర్యప్రయోజకధర్మయోగేనేత్యర్థః । భవేదియమయుతసిద్ధిః సామానాధికరణ్యోపపాదికా , ఎషైవ తు న భేదే ఘటతే , న హి భిన్నానాం విన్ధ్యహిమవదాదీనాం ధర్మధర్మిభావ ఉపలభ్యతే ।
అథ భిన్నానామప్యపృథగ్దేశత్వాదిభిః ప్రకారైర్ధర్మధర్మిభావ ఉచ్యేత , తర్హి తాన్ వికల్ప్య దూషయతీత్యాహ –
తామిమామితి ।
తదర్థవికల్పోఽపి తద్వికల్ప ఇతి తామిత్యుక్తమ్ ।
ఎకదేశత్వమపృథగ్దేశత్వం భాష్యదూషితం , స్వయం తు ప్రకారాన్తరేణాపృథగ్దేశత్వమాశఙ్కతే , తత్ర తావత్ప్రతియోగిభూతం పృథగ్దేశత్వమాహ –
యది తు సంయోగినోరితి ।
కుణ్డబదరే హి సంయోగినీ తాభ్యామన్యః స్వస్వావయవ ఎవ తయోర్దేశ ఇతి।
నను పరమాణ్వోరాకాశపరమాణ్వోశ్చ సంయోగే కథం సంబన్ధిభ్యామన్యదేశత్వం యుతసిద్ధిస్తేషామనాశ్రితత్వాదత ఆహ –
నిత్యయోస్త్వితి ।
అవిభునోర్ద్వాయోర్విభునోస్త్వన్యతరస్యావిభున ఇత్యర్థః ।
తథా చాకాశేతి ।
అత్ర న యథాసంఖ్యమ్ ।
సత్యపీతి ।
ఎకతరస్య సబన్ధిదేశత్వాదేవ న తయోః సబన్ధిభ్యామన్యదేశత్వమిత్యర్థః ।
ఆత్మసంయోగీతి ।
ఆత్మాశ్రితసంయోగేన సంయోగీత్యర్థః । తథా చ న మూర్తత్వముపాధిః స్యాదాత్మన్యేవ సాధ్యావ్యాప్తేః । తస్యాత్మాశ్రితసంయోగే న సంయోగిత్వాదమూర్తత్వాచ్చ । యథాశ్రుతే తు భవత్యేవోపాధిః ; యత్రాత్మసంయోగిత్వం తత్ర మూర్తత్వమితి వ్యాప్తేరితి। సఙ్గిత్వాత్ సంయోగిత్వాదిత్యర్థః ; సంబన్ధిత్వమాత్రస్య గుణాదౌ వ్యభిచారాత్ । ఎతావానేవ హేతుః । సుఖబోధార్థం తు మూర్తద్రవ్యగ్రహణమ్ । యద్యప్యాకాశే ఆత్మసంయోగేఽస్తి విప్రతిపత్తిః ; తథాపి న తస్య మూర్తసంయోగేఽస్తీతి।
అభ్యుపేత్యాపి వర్ణితామయుతసిద్ధిం దోషాన్తరమాహ –
పృథగాశ్రయాశ్రయిత్వమిత్యాదినా ।
స్యాదేతత్ - న తాదాత్మ్యప్రత్యయోపపాదకః సమవాయః , కిన్తు సామానాధికరణ్యప్రత్యయవిషయ ఎవేతి , నేత్యాహ –
న చ ప్రత్యక్ష ఇతి ।
నను శుక్లత్వమిత్యాదిత్వతలాదిభిర్నిష్కృష్టో గుణోఽభిధీయతే , శుక్లశబ్దస్తు ద్రవ్యనిలీనగుణవాచీ లక్షయతి ద్రవ్యమతో లాక్షణికం సామానాధికరణ్యమ్ , తతః కథం ద్రవ్యగుణయోరభేదప్రతిభావమత ఆహ –
న చేతి ।
శాబ్దో హి వ్యవహారో లాక్షణికః స్యాద్ , న ప్రత్యక్షప్రత్యయ ఇత్యర్థః ।
అభేదప్రత్యయస్య భ్రమత్వం భేదగ్రాహిప్రమాణాద్భవతి , తచ్చ లక్షణస్వరూపమనుమానమ్ , ద్రవ్యం గుణాదిభ్యో భిద్యతే సమవాయికారణత్వాదిత్యాది , తచ్చ ధర్మిగ్రాహకప్రత్యక్షవిరోధాదాభాస ఇత్యాహ –
న చాయమితి ।
తస్య భ్రాన్తిత్వే సర్వాభావప్రసఙ్గాదాశ్రయాసిద్ధిః । ప్రమాణత్వే చాభేదవిషయేణ తేన విరోధాదనుమానోత్థానాసంభవ ఇత్యర్థః ।
నను సంబన్ధిన్యసతి సమవాయో న భవతీతి కథమ్ ? ఉత్పత్తిర్హి సమవాయః , ఉత్పత్తిశ్చాసత్యేవ కార్యే భవతి , ఇతరథా తద్వైయర్థ్యాదత ఆహ –
న చ కారణసమవాయాదన్యేతి ।
అన్యేతి వా పాఠః । తత్ర చ న కారణసమవాయాదన్యోత్పత్తిః , కిం తూత్పత్తిరేవ సమవాయ ఇతి పూర్వపక్షిణ ఎవ గ్రన్థః । ఎవం హి సతీత్యారభ్య సిద్ధాన్తః ।
నిత్యసమవాయస్యోత్పత్తిత్వే కార్యోత్పత్త్యర్థం కారణవైయర్థ్యం చేత్తర్హ్యనిత్యోఽస్తు , తత్రాహ –
ఉత్పత్తౌ చేతి ।
అథ సమవాయాదన్యా కార్యస్యోత్పత్తిరుత్పన్నస్య చ సమవాయస్తత్రాహ –
సిద్ధయోస్త్వితి ।
నను సిద్ధయోరపి సంబన్ధిభ్యామన్యదేశత్వాభావాదిభిరయుతసిద్ధిః స్యాదితి , నేత్యాహ –
న చాన్యేతి ।
ఎతేనేతి ।
యుతసిద్ధ్యభావాద్యత్సంయోగాభావస్తదయోగేనేత్యర్థః । పూర్వమప్రాప్తిస్తతః సంయోగౌ ।
ఎతేనేత్యేతద్వివృణోతి –
మా భూదితి ।
ఎవంభూతయుతసిద్ధివ్యవస్థాపనా హి కార్యకారణయోః సంబన్ధస్య సంయోగత్వవ్యావృత్త్యర్థో , తత్ర చ కార్యస్య నిత్యపారతన్త్ర్యేణాత్ప్రాప్త్యభావేఽపి తత్ప్రాప్తేః సంయోగత్వాభావోఽసిద్ధస్తతశ్చ యుతసిద్ధిలక్షణే సయోగపదం కార్యకారణసంబన్ధావ్యవచ్ఛేదకత్వాద్ వ్యర్థమిత్యర్థః ।
అథ కార్యకారణసంబన్ధాద్వ్యావృత్తత్వేనోభయవాదిసంమతధర్మాణాం వాచకేన పదవృన్దేన యుతం లక్షణాన్తరం ద్వయోరన్యతరస్య వా పృథగ్గతిమత్త్వమిత్యాద్యభిధీయేత , తత్రాహ –
తత్రేతి ।
అస్యాః ప్రాప్తేః కార్యకారణసంబన్ధస్యాసంయోగత్వసిద్ధౌ తద్వ్యవృత్తిసమర్థసంయోగపదవద్యుతసిద్ధిలక్షణస్య సిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చ తల్లక్షితయుతసిద్ధిరాహిత్యేన కార్యకారణసంబన్ధస్యాసంయోగత్వసిద్ధిరితీతరేతరాశ్రయమ్ ।
తర్హ్యాన్యైవాస్తు , నేత్యాహ –
న చాన్యేతి ।
అన్యాసభవోసిద్ధ ఇతి శఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
అప్రాప్తిపూర్వికా ప్రాప్తిరన్యతరకర్మజా ప్రాప్తిరుభయకర్మజా ప్రాప్తిరితి త్రీణి లక్షణాని । ఎతాని చ కార్యకారణసంబన్ధస్య న సంభవన్తీతి నేతరేతరాశ్రయమిత్యర్థః ।
వైశేషికైర్హి తన్తుభ్యః పటే ఉత్పన్నే తత్క్షణే ఎవ తన్త్వాకాశసంయోగజన్యః పటాకాశసంయోగ ఇష్యతే , స చ న కర్మజస్తతః ప్రాక్ పటసత్తాక్షణే పటే కర్మాభావాదతశ్చ యథోక్తలక్షణం తత్రావ్యాపకం స్యాదిత్యాహ –
సంయోగజ ఇతి ।
తర్హ్యప్రాప్తిపూర్వికా ప్రాప్తిరిత్యేతావల్లక్షణమస్తు తథా చ నావ్యాప్తిః ।
నాపీతరేతరాశ్రయత్వం సంయోగపదానుపాదానాదితి , తత్రాహ –
న చాప్రాప్తీతి ।
అతివ్యాప్తిం చ లక్షణస్యాహ –
కార్యస్య చేతి ।
అసతి ప్రాప్తరి ప్రాప్త్యనుపపత్తేః కార్యసత్తోత్తరక్షణే ప్రాప్తిరితి క్షణమాత్రమప్రాప్తిరస్తీత్యర్థః ।
నను నిరవయవసావయవయోః సమవాయసంభవాత్ కథం సంశ్లేషానుపపత్తిరత ఆహ –
సంగ్రహ ఇతి ।
ఎకాకర్షణే ఇతరాకర్షణం హి సావయవానామఙ్కురతరుశాఖాదీనాం దృశ్యత ఇత్యర్థః ।
న హి తత్ర పిణ్డావయవేతి ।
యథా సంవేష్టనేన పిణ్డీకృతే పటే ప్రసారణసమయే తదవయవసంయోగా న నశ్యన్తి , కిం త్వవస్థితసంయోగానామేవ తేషామధికదేశవ్యాప్త్యా పిణ్డావస్థా నశ్యతి తథా పిష్టస్యాపీతి ।
సముదాయ ఉభయహేతుకేఽపి తదప్రాప్తిః ॥౧౮॥ అభిమతఫలదానైస్త్వత్కృతైర్విశ్వలోకే వితృషి గజముఖ త్వద్గణ్డభేదేన దానమ్ । గలదలికులజుష్టం త్వద్వపుష్యేవ జీర్యద్ ధ్వనయతి జనతాయాం నార్తిరస్తీతి నూనమ్ ॥
సముదాయేతి ।
గుణానాం చ కేషాంచిత్ పరమాణుపరిమాణాదీనామ్ । అభేదే హి కార్యకారణయోః కార్యనాశోఽపి కారణరూపేణ తిష్ఠతీతి న నిరన్వయనాశః , భేదే తు నిరన్వయ ఇతి।
నను నిమిత్తాభావావిశేషాత్ సఙ్ఘాతారమ్భవాదయోరనుపపత్త్యవిశేషే కథం తరప్ ప్రయోగః ? తత్రాహ –
స్థిరేతి ।
స్థిరపక్షే హి కారణస్య భూత్వా వ్యాపృత్య జనకత్వం యుక్తం నేతరత్రేత్యర్థః । వాదివైచిత్ర్యాత్ఖలు । బహుప్రకార ఇతి గృహీతభాష్యప్రతీకానుషఙ్గః ।
బహుప్రకారత్వమేవ దర్శయతి –
కేచిదితి ।
అత్రభవతాం సౌత్రాన్తికాదీనాం విప్రతిపత్తిర్హి పురుషాపరాధాద్భవతి యథా స్థాణౌ వస్తువశాద్వా యథా క్రియాయామత్ర తు న ప్రథమ ఇత్యుక్తం –
సర్వజ్ఞానామితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యభిహితం –
తత్త్వస్యేతి ।
బోధీ బుద్ధస్తస్య చిత్తమభిప్రాయస్తద్వివరణగ్రన్థే । లోకనాథానాం బుద్ధానామ్ । దేశనా ఆగమాః ప్రాణ్యభిప్రాయవశానుసారిణ్యః శూన్యతాప్రతిపత్త్యుపాయైః క్షణికసర్వాస్తిత్వాదిభిర్లోకే శ్రోతృసముదాయే పునః పునర్బహుధా భిద్యన్తే ।
భేదమేవాహ –
గమ్భీరేతి ।
అగాధో గమ్భీరః తద్విపరిత ఉత్తానః స్థూలదృష్టియోగ్యస్తద్రూపేణ క్వచిద్గ్రన్థప్రవేశ ఉభయలక్షణా జ్ఞానమాత్రాస్తిత్వబాహ్యార్థాస్తిత్వలక్షణా తత్ప్రతిపాదినీ భిన్నాఽపి దేశనా శూన్యతైవాద్వయాఽతల్లక్షణాఽతత్తాత్పర్యవత్యభిన్నేత్యర్థః । ప్రత్యయవైచిత్ర్యాదర్థోఽనుమేయ ఇతి సౌత్రాన్తికాః । ప్రత్యక్ష ఇతి వైభాషికాః । అతో మతభేదః । రూప్యతే ఎభిర్విషయా ఇతి శేషః । కాయస్థత్వాత్కాయాకారేణ సంహతత్వాదసంహతానామిన్ద్రియసంబన్ధిత్వాద్వేత్యర్థః । అహమిత్యాకారమాలయవిజ్ఞానమిన్ద్రియాదిజన్యం రూపాదివిషయం చ జ్ఞానమేతద్ ద్వయం దణ్డాయమానం ప్రవాహాపన్నం విజ్ఞానస్కన్ధ ఇత్యర్థః । వేదనాస్కన్ధ ఇతి భాష్యోపాదానం , యా ప్రియేత్యాది తద్వ్యాఖ్యానమ్ । సవికల్పప్రత్యయ ఇత్యనేన విజ్ఞానస్కన్ధో నిర్వికల్ప ఇతి భేదః స్కన్ధయోర్ధ్వనితః ।
వయన్తే తన్తూన్ సంతన్వన్తి ।
అనుపలబ్ధిలిఙ్గకమనుమానమాహ –
తస్మాదితి ।
యః కార్యోత్పాదః స తదనుగుణకారణమేలనాధీన ఇత్యేకాం వ్యాప్తిముక్త్వా ద్వితీయామాహ –
కార్యోత్పాదానుగుణం చేతి ।
యా కార్యోత్పత్తిః సా చేతనాధిష్ఠితకారణేభ్యో భవతీతి వ్యాప్తా , సా స్వవ్యాపకచేతనాధిష్ఠితత్వవిరుద్ధా అనధిష్ఠితేభ్యః పరాభిమతకారణేభ్యో వ్యావర్తమానా చేతనాధిష్ఠితకారణవత్త్వే సిద్ధాన్త్యభిమతేఽవతిష్ఠతే । అతో యా కార్యోత్పత్తిః సా చేతనాధిష్ఠితకారణేభ్య ఇతి వ్యాప్తిసిద్ధిరిత్యర్థః । అత్ర ప్రయోగః - విమతం , చేతనాధిష్ఠితమచేతనత్వాత్తన్తువదితి।
చిరాతీతత్వేనేతి ।
స్థాయివాసనాయాస్త్వయాఽనిష్టత్వాదిత్యర్థః । వ్యాపారవదాశ్రయో వ్యాపార ఇత్యుక్తే తదాశ్రితజాతేస్తద్వ్యాపారత్వం స్యాదితి తత్కారణక ఇత్యుక్తమ్ । ఎతావత్యుక్తే కుమ్భోఽపి కుమ్భకారవ్యాపారః స్యాత్తన్నివృత్తయే వ్యాపారవదాశ్రయ ఇతి। ఎవముక్తేఽపి మృదాశ్రితో మృజ్జశ్చ ఘటో మృద్వ్యాపారః స్యాత్తన్నివృత్తయే తత్కార్యం ప్రతి హేతురిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అస్త్వేవం వ్యాపారలక్షణం , ప్రస్తుతే కిం జాతమత ఆహ –
న చ సమసమయయోరితి ।
వ్యాపారవ్యాపారిణోరేకకాలత్వం భిన్నకాలత్వం వా । నాద్యః ; కారణత్వస్య నియతప్రాక్సత్త్వరూపత్వాత్ । న ద్వితీయః ; ఆధారాధేయభావసంబన్ధస్యాన్యతరస్మిన్నసత్యప్యయోగాదిత్యర్థః ।
అథ పదార్థః పూర్వం భూత్వా స్వజన్యవ్యాపారసమయేఽపి తదాశ్రయత్వేనానువర్తేత , తత్రాహ –
తథా చేతి ॥౧౮॥
ప్రత్యయోపనిబన్ధస్య సంగ్రాహకం బుద్ధసూత్రముదాహరతి –
ఇదమితి ।
హేతుమన్యం ప్రతి అయతే గచ్ఛతీతి ఇతరసహకారిభిర్మిలితో హేతుః ప్రత్యయః । ఇదం కార్యం ప్రత్యయస్య కారణసముదాయమాత్రస్య ఫలం , న చేతనస్య కస్యచిదిత్యర్థః ।
హేతూపనిబన్ధస్య సంగ్రాహకం బుద్ధసూత్రముదాహరతి –
ఉత్పాదాద్వేతి ।
తథాగతానాం బుద్ధానాం మతే ధర్మాణాం కార్యాణాం కారణానాం చ యా ధర్మతా కార్యకారణభావరూపా ఎషా ఉత్పాదాదనుత్పాదాద్వా స్థితా । ధత్తే ఇతి ధర్మః కారణమ్ । ధ్రియతే ఇతి ధర్మః కార్యమ్ । యస్మిన్ సతి యదుత్పద్యతే అసతి చ నోత్పద్యతే తత్తస్య కారణం కార్యం చ , న చేతనః క్వచిత్కార్యసిద్ధయేఽపేక్షితవ్య ఇత్యర్థః ।
స్థితధర్మతా ఇత్యేతత్స్వయమేవ సూత్రకృద్విభజతే –
ధర్మస్థితితేతి ।
కార్యతామాహ – కార్యస్య హి ధర్మస్య కారణాదనతిప్రసఙ్గేన కాలవిశేషే స్థితిర్భవతీతి స్వార్థికస్తల్ప్రత్యయః ।
ధర్మనియామకతేతి ।
కారణతామాహ – ధర్మస్య కారణస్య కార్యం ప్రతి నియామకతేత్యర్థః ।
నన్వేవంవిధమేవ కార్యకారణత్వం న చేతనాదృతే సిధ్యతి , తత్రాహ –
ప్రతీత్యేతి ।
కారణే సతి తత్ప్రతీత్య ప్రాప్య సముత్పాదానులోమతానుసారితా యా సైవ ధర్మతా , సా చోత్పాదానుత్పాదాత్మా ధర్మాణాం స్థితా , న చేతనః కశ్చిదుపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
సూత్రద్వయం వ్యాచష్టే –
అథ పునరయమితి ।
హేతోరేకస్య కార్యేణోపనిబన్ధస్తథోక్తః । ప్రత్యయానాం మిలితానాం నానాకారణానాం కార్యేణోపనిబన్ధస్తథాఽభిహితః ।
హేతూపనిబన్ధే ఉదాహరణముక్త్వా తత్రైవోత్పాదాద్వేతి సూత్రం యోజయతి –
అసతి బీజే ఇత్యాదినా ।
యావత్పుష్పఫలోదాహరణం తావదసతి పుష్పే ఫలం న భవతి ఇత్యాదివ్యతిరేకో ద్రష్టవ్య ఇత్యాహ –
యావదసతీతి ।
చైతన్యం బీజాదీనాం వాఽభ్యుపగమ్యతే , కిం వా తదతిరిక్తస్య కస్యచిద్భోక్తుః ప్రశాసితుర్వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
తత్ర బీజస్యేత్యాదినా ।
యావత్పుష్పస్యేతి ।
పుష్పపర్యన్తస్యేత్యర్థః । ఫలేఽపి యావచ్ఛబ్దో యోజ్యః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అసత్యపి చాన్యస్మిన్నితి ।
అఙ్కురాద్యుత్పత్తౌ చేతనవ్యాపారానుపలమ్భాదిత్యర్థః । న చ సోఽనుమేయస్తదన్యహేతౌ సతి కార్యానుత్పాదాదర్శనాదితి। ప్రత్యయోపనిబన్ధ ఇత్యత్ర ప్రత్యయశబ్ద ఇణో ధాతోర్భావార్థీయాచ్ప్రత్యయాన్తస్య రూపమ్ ।
తథా చ సముదితత్వవాచీత్యాహ –
అయమానానామితి ।
తత్రాస్య హేతూపనిబన్ధః । ఉచ్యత ఇతి వాక్యశేషః ।
ఉదాహరణమాహ –
యదిదమితి ।
అవిద్యారూపాః ప్రత్యయా భ్రాన్తయ ఇత్యర్థః । తథా సంస్కారాశ్చోత్తరత్ర వ్యాఖ్యాస్యమానా ఎతదారభ్య యావజ్జాతిప్రత్యయం జాతిరూపం కారణం యావచ్చ జరామరణాదితత్సర్వమాధ్యత్మికస్య ప్రతీత్యసముత్పాదస్య హేతూపనిబన్ధే ఉదాహరణమిత్యర్థః ।
విజ్ఞానధాతుం వ్యాచష్టే –
యస్త్వితి ।
దేవదత్తాదినామ్నః శౌక్ల్యాదిరూపస్య చాశ్రయః శరీరం నామరూపం తస్య చ సూక్ష్మావస్థా కలలబుద్బుదాదికాక్రాన్తనామరూపమ్ స ఎవాఙ్కురస్తం శబ్దాదివిషయైః పఞ్చభిర్విజ్ఞానైః కార్యైః సంయుక్తం యోఽభినిర్వర్తయతి। ఆస్రవత్యనుగచ్ఛతి కర్తారమిత్యాస్రవః కర్మ , తత్సహితం సమనన్తరప్రత్యయరూపమనోవిజ్ఞానం యోఽభినిర్వర్తయతి స విజ్ఞానధాతురిత్యుచ్యతే , తచ్చాలయవిజ్ఞానమిత్యర్థః । దేహాకారపరిణతేషు ధాతుషు శిరఃపాణ్యాదిమత్త్వేన పిణ్డసంజ్ఞా అత ఎవైకసంజ్ఞా ఎకైకస్మిన్ధాతౌ నిత్యసంజ్ఞా సత్త్వసంజ్ఞా ప్రాణిసంజ్ఞా వృద్ధిహ్రాససంజ్ఞేత్యర్థః ।
వస్తువిషయేతి ।
నాలయత్వాదివిశేషోఽపేక్ష్యోఽపి తు సామాన్యేన వస్తువిషయేత్యర్థః ।
నామరూపం వ్యాచష్టే –
విజ్ఞానాదితి ।
విజ్ఞానాద్ధేతోరభినిర్వర్తత ఇతి సంబన్ధః । చత్వారః పృథివ్యాదయో ఉపాదానకారణస్కన్ధాః ప్రభేదాస్తన్నామేత్యుచ్యతే । విధేయాపేక్షయైకవచనం నామాశ్రయత్వాచ్చ నామత్వమ్ । తాని చోపాదానాని ఉపాదాయ కారణత్వేన వికృత్య రూపం సితాది రూపవచ్ఛరీరమభినిర్వర్తతే నిష్పద్యతే ఇత్యర్థః ।
నను నామరూపయోర్ద్విత్వాత్కథమేకవచనమత ఆహ –
తదైకధ్యమితి ।
ఎకధేత్యర్థః । ‘‘ఎకాద్ధో ధ్యముఞన్యతరస్యా’’ మిత్యేకశబ్దాత్పరస్య ధాప్రత్యయస్య ధ్యముఞాదేశే రూపమ్ ఎకధ్యమితి। కార్యకారణే ఎకీకృత్యైక్యనిర్దేశ ఇత్యర్థః ।
జాతేరుపరి వక్ష్యమాణత్వాదిహ గర్భాభ్యన్తరే దేహాభిధానమిత్యాహ –
శరీరస్యైవేతి ।
షడాయతనం వ్యాచష్టే –
నామరూపసంమిశ్రితానీతి ।
షట్ పృథివ్యాదిధాతవ ఆయతనాని యస్య కారణవృన్దస్య తత్తథా । ఉపక్లేషాః మదమానాదయస్తే ఉపాయా దుఃఖాదీనాం తే చ భాష్యగతైవంజాతీయకశబ్దనిర్దేశ్యా ఇత్యర్థః । ఉత్పాదానుత్పాదాభ్యాం హేతుహేతుమద్భావే సమర్థితే తావన్మాత్రానువాదోఽయం దృశ్యతే ? ఉత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వాదితి।
తతశ్చాసంగతిమాశఙ్క్యాహ –
అయమభిసంధిరితి ।
అఙ్గీకృత్య హేతూపనిబన్ధనస్య చేతనానపేక్షా ప్రత్యయోపనిబన్ధనస్య సా వార్యత ఇత్యర్థః । చేతనమన్యమనపేక్ష్య స్కన్ధానామణూనాం చేతరేతరప్రత్యయత్వాదితరేతరమిలితత్వాత్కార్యసిద్ధిరితి చేద్ , న ; అచేతనానాం కార్యోత్పత్తిమాత్రే నిమిత్తత్వాత్సంఘాతే త్వస్తి చేతనాపేక్షేతి సూత్రార్థః । హేతూపనిబన్ధస్తు స్వరూపత ఎవ పరేషాం న సంభవతీత్యుత్తరసూత్ర ఎవోత్తరోత్పాదే చ పూర్వనిరోధా (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౨౦) దిత్యత్ర వక్ష్యత ఇతి।
నను మిలితేభ్యః పృథివీధాత్వాదిభ్యశ్చేతనమన్తరేణైవాఙ్కురోత్పత్తిరుక్తా , తద్వద్దేహోత్పాదోఽపి కిం న స్యాదత ఆహ –
బీజాదితి ।
తత్రాపీశ్వరోఽస్తి సంహన్తేత్యర్థః । న చ సర్వత్ర హేతుత్వే కేవలవ్యతిరేకాపేక్షా । తథా సత్యాద్యజ్ఞానస్య జ్ఞానాన్తరజన్యత్వం సంలగ్నజ్ఞానదృష్టం తేన భవద్భిర్నానుమీయేత ।
శుక్రాదిపరిణామమాత్రజన్యత్వసంభవాదితి సంహత్తానాం హేతుత్వే సంహన్త్రా భావ్యమిత్యుక్తం , తత్ర సంఘాతస్యాప్రయోజకత్వం , తతశ్చ న సంహన్తురనుమానమితి శఙ్కతే –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
యద్యనపేక్షాస్తర్హి కుసూలాభిహతబీజాదిభ్యః కిమిత్యఙ్కురో న జాయతే , తత్రాహ –
అన్త్యక్షణప్రాప్తా ఇతి ।
అఙ్కురోత్పత్తేరాద్యక్షణో బీజాదీనామన్త్యక్షణస్తం ప్రాప్తా ఎవ కారణం న పూర్వమ్ ; తథైవ దర్శనాదిత్యర్థః ।
ఐకైకశ్యేన కార్యజననసమర్థానాం కి సఘాతేన ? తత్రాహ –
తేషాం త్వితి ।
ఉపసర్పణమ్ ఇతరేతరసమీపగమనం తస్య ప్రత్యయః కారణం తద్వశాత్పరస్పరసన్నిధానప్రయోజకం జాయత ఇత్యర్థః । ఎకస్మాదేవ కార్యసిద్ధేః కిమన్యైరితి వదన్ ప్రష్టవ్యః కిమేకస్మాత్కార్యస్య నిష్పన్నత్వాదన్యేషాం వ్యర్థతేతి , ఉత జనయితవ్యే కార్యే ఎకస్మాత్కారణాత్సిద్ధ్యతి న తత్కారణస్య కారణాన్తరేష్వపేక్షేతి।
నాద్య ఇత్యాహ –
కారణచక్రేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చైకోఽపీతి ।
కిం త్విత్యాదిపూర్వోక్తనిగమనం పరస్పరం సన్నిధానముత్పాదశ్చ యేషాం తే తథా ।
యది ప్రత్యేకం కార్యజననసామర్థ్యం హేతూనాం , తర్హి ప్రతికారణమేకైకకార్యోదయప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ స్వమహిమ్నేతి ।
తత్రైవ ఎకస్మిన్నేవేత్యర్థః । బీజేన హి అఙ్కురో జనయితవ్యః , మృదాదిభిరపి స ఎవ ; తత్ర లాఘతాత్సర్వైరేక ఎవ జన్యత ఇత్యర్థః ।
నన్వఙ్కుర ఎవ సర్వైః కిమితి జనయితవ్యః కారణభేదాద్విజాతీయాత్కార్యజన్మ కిం న స్యాన్మహీహేమభ్యామివ ఘటకటకౌ , తత్రాహ –
న చ కారణభేదాదితి ।
అస్మిన్మతే యేషాం మిలిత్వైవ హేతుతా తేషాం నిరపేక్షణామపి సామగ్రితా । తద్భేదే చ విజాతీయకార్యోత్పాద ఇతి।
ఇత్థం సంఘాతాప్రయోజకత్వముక్తం దూషయతి –
తన్నేతి ।
యద్యనపేక్షాదన్త్యక్షణాత్కార్యజన్మ , తర్హ్యుపాన్త్యాదయోఽపి స్వకార్యజననేఽనపేక్షాః స్యుః తతః కిం జాతమత ఆహ –
కుసూలస్థత్వావిశేషేఽపీతి ।
కుసూలేహ్యుఙ్కురజననోపయోగిబీజసంతాననిర్వర్తకో బీజక్షణోఽన్యే చ బీజక్షణాః సన్తి। తత్ర కుసూలగతవిమతబీజక్షణోఙ్కురోపజననోపయోగిబీజసంతాననిర్వర్తకో బీజక్షణమనపేక్షో న జనయేత్ ; కుసూలస్థత్వాత్ , తత్కాలోద్ధృతభక్షితబీజక్షణవదిత్యాశఙ్క్య కుసూలస్థత్వావిశేషేఽపీత్యుక్తమ్ । అఙ్కురోపయోగిబీజసన్తానానన్తఃపాతిత్వముపాధిరిత్యర్థః ।
స్వకార్యోపజననే ఇతి ।
అనన్తరజన్యబీజజనన ఇత్యర్థః । తస్మాదాద్యక్షణాదనన్తరానన్తరవర్తిన ఉపర్యుపరివర్తినోఽనపేక్షః స్వస్వకార్యజనన ఇత్యనుషఙ్గః ।
నన్వనన్తరక్షణపరంపరా బహిర్భవతు , కుతః కుసూలే ఎవాఙ్కురసిద్ధిస్తత్రాహ –
యేన హీతి ।
అనపేక్షస్య దేశభేదేఽప్యపేక్షావిరహసామ్యాదిత్యర్థః । నాఽసంహతస్య సామగ్రీత్వం సంహన్తా చ న తవేత్యుక్తమభిసంధిమవిద్వానిత్యర్థః । అవిద్యాదిభిః కారణసంఘాతస్య య ఆక్షేపః స ఉత్పాద ఉత జ్ఞాపనమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
తత్రేతి ।
యత్కార్యం తదన్యథానుపపద్యమానం సత్కారణం నోత్పాదయతి ; అన్యథాఽనుపపద్యమానదశాయాం తస్యాసత్త్వాత్ , కిం తు యది జనకం , తర్హి స్వసామర్థ్యేన , సామర్థ్యం చావిద్యమానస్య నాస్తీత్యర్థః ।
న కేవలం సంఘాతానుపపత్తిః , కిం తు సంహతానాం య ఇతరేతరముపకారః సోఽపి నేత్యాహ –
అపి చేతి ।
భావస్యాన్యకృతోపకారస్య చ కిమేకక్షణవర్తిత్వముత జాతే భావే ఉత్తరక్షణే ఉపకారః ।
నాద్య ఇత్యాహ –
భావస్యేతి ।
యో హ్యేకస్మిన్ క్షణే ఉపకారాభావాద్ధేతుతామనశ్రువానః క్షణాన్తరే తత్కృతముపకారమాసాద్య హేతుతాం భజతే , తస్య స ఉపకారోఽన్యకృత ఇతి జ్ఞాయతే । అపరథా స తస్య స్వభావః కిం న స్యాత్ ? తవ తు మతే పదార్థక్షణస్యాభేద్యత్వాద్వస్తున ఉపకృతత్వానుపకృతత్వే న సంభవతోఽతశ్చ భావస్యోపకారానాస్పదత్వమ్ । తథా చ నోపకార్యోపకారకభావ ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
కాలభేదేన వేతి ।
క్షణికత్వవ్యాఘాతాత్ కాలభేదేనాపి నోపకార్యోపకారకభావ ఇత్యధస్తనేనాన్వయః । భాష్యే – ఆశ్రయిభూతేష్విత్యేతదణువిశేషణమ్ । చకారశ్చ భోక్తృషు సత్సు చేత్యుపరి సంబన్ధనీయః । ఆశ్రయాశ్రయిశూన్యేష్విత్యత్ర చ భావప్రధాన్యమ్ ఆశ్రయాశ్రయిత్వశూన్యేష్విత్యర్థః । ఆశ్రయాశ్రయిభూతేష్వితి తు పాఠే భోక్తృవిశేషణమ్ ।
ఆశ్రయశ్చాదృష్టమితి ।
ఉక్తమభిసన్ధిమవిద్వానితి యదుక్తం తద్విశదయతి –
అస్తు తావదితి ।
అదృష్టాత్సంఘాతోత్పత్తివ్యవస్థాసిద్ధేర్భాష్యోక్తదూషణానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –
స ఖల్వితి ।
భోక్తృర్భోగాదన్యత్వే హేతుమాహ –
అప్రాప్తభోగోహీతి ।
భోక్తుః స్థిరతాయాం హేతుర్భోగార్థ ఇతి। అర్థిదశాయాం భోగదశాయాం చానువృత్తేస్థైర్యమిత్యర్థః ।
అస్య వివరణం –
భోగమాప్తుకామ ఇతి ।
ఇతరథా హి భోగశ్చాసావర్థీతి భ్రమః స్యాదితి। అన్యస్య భోగాయాన్యో న కల్పత ఇత్యర్థః ।
నను సంఘాతాసిద్ధౌ కర్త్రభావో వాచ్యో న భోక్త్రభావః కర్తుర్హి హేతుతా , తత్రాహ –
భోక్త్రభావేనేతి ॥౧౯॥
నను నిరుద్ధస్యాస్త్వభావగ్రస్తతా నిరుధ్యమానస్య కథమత ఆహ –
న తావదితి ।
యథా హి ఆరమ్భకతన్త్వాదిసంయోగస్య నాశక్షణే పటాదేర్విద్యమానస్యైవ వినశ్యదవస్థా వైశేషికైః స్వీకృతా , న తథా వైనాశికైరిత్యర్థః ।
ననూభయోర్వినాశగ్రస్తత్వే కో భేదస్తత్రాహ –
తస్మాదితి ।
యద్వినాశగ్రస్తత్వం తదచిరనిరుద్ధత్వరూపం , సద్ నిరుధ్యమానత్వం వక్తవ్యం , తదేవ చిరనిరుద్ధత్వరూపం సద్ వివక్షితమిత్యర్థః ।
కార్యకాలే కారణస్యాసత్త్వేఽపి పూర్వక్షణసత్త్వేన హేతుత్వం భాష్యోక్తమయుక్తమ్ ; మృదాదీనాం కార్యేఽన్వీయమానానాముపాదానత్వోపలమ్భాదితి ; తత్రాహ –
కారణస్య హీతి ।
ప్రాయేణేతి క్రియాజ్ఞానవ్యావృత్త్యర్థమ్ । ఎషాం పదార్థానాం యా భూతిరుత్పత్తిః సైవ క్రియా కారకమితి చోచ్యతే తదేవ కారణమితి। సామాన్యం హి భేదవికల్పాధిష్ఠానత్వేన కారణమిత్యర్థః ।
నను సాదృశ్యసిద్ధౌ తద్బలాదనుగతరూపసిద్ధిస్తదేవ నాస్తి , అసత్యపి సాదృశ్యే సాదృశ్యభ్రమాదత ఆహ –
సర్వథేతి ।
నను వైసాదృశ్యేఽపి తన్తుభావే పటభావాదుపాదానోపాదేయభావ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
ఎకస్మిన్పదార్థక్షణే తద్భావభావస్యాశక్యగ్రహత్వాద్రాసభాదావపి ప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । అథ జాత్యుపాధౌ కారణత్వం , తర్హి జాతిరేవ కారణం , వ్యక్తయస్తదవస్థాః స్యుర్నాన్యాః ।
అన్యకారణత్వస్యాన్యత్రాయోగాత్ త్వయా చైతన్నేష్టమిత్యాహ –
సామాన్యస్య చేతి ।
భాష్యే ఉత్పాదాదిశబ్దస్య వస్తుశబ్దస్య చ పర్యాయత్వాపాదనేఽపి వస్తునో నిత్యత్వాపాదనం ద్రష్టవ్యమ్ । తథా సత్యుత్పాదనిరోధయోరభావాదిత్యర్థః ॥౨౦॥
ప్రతిజ్ఞోపరోధం వ్యాఖ్యాతుం చతుర్విధాం నిత్యాదిప్రతిజ్ఞాం బౌద్ధీయాం భాష్యోక్తాం దర్శయతి –
నీలాభాసస్యేత్యాదినా ।
తత్ర తావచ్చతుర్ణాం కారణానమేకస్మిన్నీలప్రత్యయే సముచ్చయేన కారణత్వసిద్ధ్యర్థం ద్వారభేదః ప్రదర్శ్యతే । ఆలమ్బనం చ తత్ ప్రత్యయః కారణం చేతి తథోక్తమ్ । ఉదితస్య జ్ఞానస్య రసాదిసాధారణ్యే ప్రాప్తే రూపనియామకం చక్షురధిపతిః లోకే నియామకస్యాధిపతిత్వాదితి।
ఎవం చిత్తానాం జ్ఞానానాం చతుర్భ్య ఉత్పత్తిముక్త్వా చైత్తానామపి దర్శయతి –
ఎవమితి ।
సుఖం జ్ఞానం , మనోజన్యత్వే సత్యపరోక్షత్వాత్ , సంమతవదిత్యర్థః । అపరోక్షత్వమద్రష్టాదివ్యావృత్త్యర్థమ్ । ఎకవిధసామగ్రీజత్వేన చిత్తసబన్ధో బౌద్ధసూత్రే చైత్తశబ్దార్థః । చత్వార్యేతాని కారణాని । అత ఎవ చిత్తాభిన్నహేతుజత్వమ్ ।
ఉత్తరక్షణోత్పత్తికాలే పూర్వక్షణస్థితావపి న స్థాయిత్వం సిద్ధ్యతి ; ఎకక్షణేఽప్యుభయసంభవాద్ , ఉత్తరక్షణస్తు ద్వితీయక్షణో భవత్విత్యాశఙ్క్యాహ –
ఉత్పత్తిరితి ।
భూతితత్కర్త్రోరభేదోపగమాదుత్తరభావక్షణతదుత్పత్తీ అభిన్నే । తథా చ పూర్వక్షణస్యోత్తరక్షణం యావదవస్థితౌ స్థాయిత్వమిత్యర్థః ॥౨౧॥
ప్రతిశబ్దః ప్రాతిలోమ్యార్థః సంఖ్యాశబ్దో బుద్ధివచన ఇతి వ్యాచష్టే –
భావేతి ।
ప్రతీపా విరోధినీ । నన్వన్త్యసన్తానినో న ఫలానారమ్భకత్వం , యతోఽసత్త్వాపత్తిః ।
న చ ఫలారమ్భే సన్తానానుచ్ఛేదః ; న హి హేతుఫలభావమాత్రం సన్తానః , కిం తు సజాతీయానాం హేతుఫలభావస్తత్ర విశుద్ధవిజాతీయక్షణోత్పత్తావపి సజాతీయహేతుఫలభావరూపసన్తానో నివర్తత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ సభాగానామితి ।
హేతుమాహ –
తథా సతీతి ।
సాదృశ్యం హి సన్తానినాం జ్ఞానానాం తుల్యజాతీయవిషయత్వేన । విషయాణాం చ తుల్యజాతీయత్వం కిమపరజాత్యా , ఉత పరజాత్యా ।
నాద్యశ్చైత్తసన్తానేఽనువర్తమానే ఎవ రూపజ్ఞానసన్తానవిరమే రసజ్ఞానోదయే సన్తానోచ్ఛేదప్రసఙ్గాదిత్యుక్త్వా ద్వితీయం దూషయతి –
కథంచిదితి ।
సత్తయా జాత్యా తత్సారూప్యమస్తీతి సోపప్లవసన్తానోపరమే సతి విశుద్ధసన్తానోదయేఽపి న సన్తానోచ్ఛేదః స్యాదిత్యర్థః । సన్తానగోచరౌ నిరోధౌ భావగోచరౌ వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి।
నాపి భావగోచరావితి ।
భాష్యగతనిరన్వయనిరుపాఖ్యత్వపదయోర్హేతుహేతుమద్భావమాహ –
యత ఇతి ।
అపరిశిష్యమాణరూపత్వం నిరన్వయత్వమ్ , అసత్త్వం నిరుపాఖ్యత్వమ్ ।
నను యస్య ఘటాదేర్వినాశః స నాన్వయీ , యస్య తు సామాన్యస్యాన్వయస్తన్న నశ్యతి , తత్కథం సాన్వయత్వం నాశస్యాత ఆహ –
యద్యదన్వయిరూపమితి ।
తప్తశిలాతలపతితస్యోదబిన్దోర్దృశ్యమానాన్వయిరూపాభావమఙ్గీకృత్యానుమానాదన్వయః సమర్థితః , ఇదానీం ప్రత్యక్షేణానువృత్తిమాహ –
శక్యం త్వితి ।
ఉదబిన్దావుపలతలపతితే సిన్ధౌ సముద్రే చ తోయభావస్తోయత్వసామాన్యం న భిద్యతే । తస్మాదుదబిన్దౌ వినష్టేఽపి తస్య బిన్దోః సామాన్యరూపేణామ్బుధావస్త్యన్వయ ఇత్యాన్తరశ్లోకస్యార్థః ॥౨౨॥౨౩॥ మోక్షాప్తిహేతుత్వాద్భావనాయా మార్గత్వమ్ ।
శబ్దస్యాకాశాశ్రయత్వం పరిశేషతః సాధయతి –
తథా హీతి ।
తస్య హి న తావద్ద్రవ్యాదిభ్యోఽన్యత్ర ప్రసఙ్గః ।
ప్రసక్తే చ తేషు షట్ స్వన్తర్భావే సామాన్యాదిత్రయే తావదనన్తర్భావమాహ –
జాతిమత్త్వేనేతి ।
త్రయాణాం నిఃసామాన్యరూపత్వాదిత్యర్థః । ద్రవ్యకర్మణోరనన్తర్భావమాహ – గుణత్వేన ।
శబ్దస్యాకాశాశ్రయత్వసిద్ధయే –
అస్పర్శేతి ।
శబ్దో గుణః జాతిమత్త్వే సతి బాహ్యైకేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వాద్గన్ధవదిత్యర్థః । వాయుః స్పార్శనప్రత్యక్ష ఇతి మతే తస్మిన్ వ్యభిచారాభావాయాస్పర్శత్వోక్తిః । దిగాదివ్యావృత్త్యర్థమిన్ద్రియగ్రాహ్యేతి।
ద్వీన్ద్రియగ్రాహ్యద్రవ్యవారణాయ ఎకేతి ।
ఎకేన్ద్రియగ్రాహ్యగన్ధత్వాదిజాతేరపాకరణాయ జాతిమత్త్వే సతీతి। తథావిధాత్మవ్యుదాసాయ బాహ్యేత్యుక్తమితి ॥౨౪॥ సత్యప్యేతస్మిన్ అనుస్మరణే ఇత్యర్థః । ఉపలబ్ధృస్మర్త్రోరన్యత్వేఽపి స్మృతిరుపపత్స్యత ఇత్యన్వయః । అస్మిన్మతే క్రియాతిరిక్తకర్త్రభావాదుపలబ్ధిస్మృతీ ఎవ ఉపలబ్ధస్మర్తారౌ తయోర్భేదేఽప్యేకసన్తతిగతత్వేన కార్యకారణభావాన్నాతిప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తం భవతి। ప్రత్యభిజ్ఞాత్వేన సమాజ్ఞాతం సమ్యగ్జ్ఞాతమ్ ।
అహమద్రాక్షీదితి యథాశ్రుతే అపప్రయోగతా స్యాత్ , తాం పరిహరతి –
అహం స్మరామీతి ।
పూర్వోత్తరక్షణద్వయగ్రహణాభావే తేనేదమిత్యాకారప్రత్యయోదయాయోగాద్భాష్యస్థశఙ్కానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –
న తు తత్త్వత ఇతి ।
క్షణభఙ్గవాదీ ప్రష్టవ్యః తేనేదం సదృశమితి ప్రత్యయే తత్తేదన్తావచ్ఛిన్నావర్థౌ తయోః సాదృశ్యం చ కిం న భాసన్తే , భాసమానాని వా కిం జ్ఞానస్యాకారాః , ఉత తస్మాద్భిన్నాని , యదా జ్ఞానాకారత్వం తదా తజ్జ్ఞానం కిమేకముత నానేతి।
నాద్య ఇత్యాహ –
స్వసంవేదనమితి ।
జ్ఞానాకారత్వపక్షే ఎకస్య నానాత్వం వ్యాహతమిత్యాహ –
న చైకస్యేతి ।
జ్ఞానభేదం నిరాచష్టే –
న చ తావన్తీతి ।
ఎకజ్ఞానేన నానాపదార్థోల్లేఖే హి నానా ఇత్యుల్లేఖో భవతి , న జ్ఞానభేదే ఇత్యర్థః ।
పరిశేషాజ్జ్ఞానాద్భిన్నోఽర్థోఽభ్యుపేయస్తస్య చ నానాకారస్య తత్తేదన్తాస్పదస్య పరామర్శః స్థాయిన్యాత్మని సతి సంభవతీత్యాహ –
తస్మాదితి ।
నను న వయమర్థస్య జ్ఞానేఽవభాసమపజానీమహే , యేన ప్రతీతిం విరున్ధీమహి , కిం తు సోఽర్థః ప్రతీతావారోపితో న బహిరస్తి , న చ ప్రతీతితావన్మాత్రః ? తతశ్చ న జ్ఞానస్యైకస్య నానార్థాకారత్వప్రయుక్తో వ్యాఘాతో న చ బాహ్యార్థాభ్యుపగమప్రసఙ్గ ఇతి। వికల్పప్రత్యయోఽయమిత్యాదిశఙ్కాగ్రన్థోక్తమర్థమావిష్కరోతి –
యద్యుచ్యేతేతి ।
కల్పితోఽపి జ్ఞానేఽర్థాకారః తస్మాద్భిన్నోఽభిన్నో వేతి వక్తవ్యమ్ । అనిర్వాచ్యత్వానఙ్గీకారాద్ , భిన్నత్వే జ్ఞానాన్తరవదకల్పితః స్యాత్ , తథా చ తేనేతీదమితి సదృశమితి చ ప్రతిభాసమానానామర్థానామేకజ్ఞానాభేదాభ్యుపగమే పరస్పరమప్యభేదప్రసఙ్గః । తథా చేతరేతరభేదేన లోకప్రసిద్ధాః పదార్థా నిహ్ణూయేరన్ , జ్ఞానాచ్చ జ్ఞేయస్య భేదః ప్రసిద్ధః సోఽప్యపలప్తః స్యాత్ । ఓమితి వన్దనం ప్రతి స్వపక్షసాధనమ్ ।
పరపక్షాక్షేపానుపపత్తిరుక్తా భాష్యే , తాం విశదయతి –
ఎకాధికరణేతి ।
ఇదం నిత్యమిదమనిత్యమితి భిన్నయోర్జ్ఞానయోరాకారౌ । తథా చ ధర్మిభేదేన వ్యవస్థాపనాద్వివాదో న స్యాదిత్యర్థః ।
అసతి బాహ్యాలమ్బనత్వ ఇత్యేతద్వివృణోతి –
జ్ఞానాకారత్వే హీతి ।
విషయత్వాభావాద్ ఆశ్రితత్వాభావాత్ ।
అసతి చ లోకప్రసిద్ధపదార్థకత్వే ఇత్యస్య వివరణం –
న చాలౌకికార్థేనేతి ।
అనిత్యశబ్దో యద్యలౌకికార్థస్తర్హి తేన విభుత్వమపి వక్తుం శక్యం , తథా చ నిత్యత్వేన తస్య న విరోధ ఇత్యర్థః । ప్రతితిష్ఠాపయిషతా స్థాపయితుమిచ్ఛతా । ఎవం తావత్తత్తేదన్తాస్పదాదిరర్థో జ్ఞానస్యాన్తర ఆకార ఇతి విజ్ఞానవాదిమతం బాహ్యార్థవాదదూషణమధ్యేఽపి ప్రసఙ్గాదాశఙ్క్య ప్రతిచిక్షేప ।
ఇదానీమస్తి బాహ్యోర్థః , స తు క్షణికో నిర్వికల్పకే చకాస్తి , సవికల్పప్రత్యయాస్తు వికల్పాస్తద్గతసాదృశ్యాద్యాకారేణ నిర్భాసన్తే , అతో విప్రతిపత్త్యాదివ్యవహారసిద్ధిరితి బాహ్యార్థవాదమాశ్రిత్యైవ శఙ్కతే –
యద్యుచ్యేతేతి ।
నను స్వగ్రాహకస్య జ్ఞానస్య స్వయం తావద్గ్రాహ్యం కథమస్య బాహ్యాకారవిషయత్వమత ఆహ –
ద్వివిధో హీతి ।
స్వాకారస్య నిర్వికల్పస్యావసాయాద్ అధి ఉపరి అవసేయోఽధ్యవసేయః ।
అధ్యవసేయస్య బాహ్యార్థస్య నిశ్చితత్వాదనిశ్చితార్థత్వాపాదకం భాష్యమయుక్తమ్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమభిసంధిరితి ।
స్వమేవ జ్ఞానం ప్రతిభాసో యస్య తత్తథా ।
అనర్థ ఇతి ।
అబాహ్య ఇత్యర్థః । తస్మిన్ బాహ్యాత్మత్వాధ్యవసాయాత్ ప్రవృత్తిర్హానాదిర్లోకస్యేత్యర్థః । ఆన్తరస్యానభిధేయస్య జ్ఞానాకారస్య తద్విపరీతబాహ్యాకారరూపేణాధ్యవసాయో నామ కిం తద్రూపేణ నిష్పాదనముత తేన సంబన్ధనం కిం వా తేనాకారేణారోపణమితి వికల్పార్థః । ఆన్తరం బాహ్యేన సహ యోజయితుం చ నేశత ఇతి యోజనా । గృహ్యమాణే బాహ్యే జ్ఞానాకారస్యాన్తరస్యారోప ఇతి పక్షేఽధిష్ఠానస్య బాహ్యస్య కేన గ్రహణం కిం యస్యాకార ఆరోప్యః తేనైవ సవికల్పకప్రత్యయేనోత తత్సమసమయభువా నిర్వికల్పకేన ।
ప్రథమే కిం బాహ్యమభిమతం యత్రారోపః స్వలక్షణం వా సామాన్యం వా , నాద్య ఇత్యాహ –
న తావద్వికల్ప ఇతి ।
వికల్పః సవికల్పకప్రత్యయస్తావదభిలాపసంసర్గయోగ్యజాతివిశిష్టవస్తుగోచరః । అభిలాపస్య చ శబ్దస్య సామాన్యేనైవ సహ సమయః శక్యో గ్రహీతుం న స్వలక్షణేన । తస్య దేశకాలాననుగతత్వేనానన్త్యాత్తత్ర సంగతిగ్రహాయోగాత్ అతః శబ్దోల్లిఖితసవికల్పకప్రత్యయస్య న స్వలక్షణవిషయత్వమిత్యర్థః । సుఖాదీనాం క్షణికభావానామాత్మా స్వరూపమశక్యసమయః । యతోఽనన్యభాగన్యాననుగతో హి సః । అతస్తేషాం స్వసంవిత్తిరసాధారణాకారవిషయా విత్తిరభిజల్పానుషఙ్గిణీ న భవతి , కింతు నిర్వికల్పికైవేతి శ్లోకార్థః । ఎతేన సామాన్యాత్మకబాహ్యస్య సవికల్పకబోధేన గ్రహణపాస్తమ్ । వ్యక్తిమగృహీత్వా తద్గ్రహణాయోగాద్వ్యక్తేశ్చోక్తమార్గేణాశక్యగ్రహత్వాదితి।
ద్వితీయం నిషేధతి –
న చేతి ।
వికల్పేనాగృహీతే బాహ్యే వికల్పసమసమయేన నిర్వికల్పకేన గృహీతే । వికల్పః స్వాకారమారోపయితుం నార్హతీత్యర్థః ।
ఆద్యయోర్ద్వితీయ నిషేధతి –
అగృహ్యమాణే త్వితి ।
అధిష్ఠానాగ్రహణే ఆరోప్యమాత్రం ప్రతీయతే నారోప ఇత్యర్థః ।
ఎవం తావదధిష్ఠానప్రతిభాసాసంభవాద్బాహ్యే జ్ఞానస్వరూపస్యారోపః ప్రతిషిద్ధః , ఇదానీమారోప్యస్ఫురణాయోగాచ్చ నారోప ఇత్యాహ –
అపి చేతి ।
స్వసంవేదనం సన్తం వికల్పం యదా బాహ్యం బాహ్యత్వేనారోపయతి , తదా కిం వస్తుసన్తం స్వాకారం గృహీత్వా పశ్చాదారోపయతీతి యోజనా । యుగపత్స్వాకారస్య గ్రహణం బాహ్యత్వేన చారోపణమితి పక్షే కిం స్వాకారబాహ్యయోరైక్యస్ఫురణమారోప ఉత్తాఖ్యాతిమత ఇవ వివేకాగ్రహమాత్రమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
స్వాకారో హీతి ।
స్వప్రకాశకత్వపరప్రకాశత్వాభ్యాం భేదావభాసాన్నైక్యస్ఫురణసంభవ ఇత్యర్థః । అన్యదేవ స్యాత్ సిధ్యేత్ ప్రథేతేత్యర్థః ।
నను స్వాకారః సమారోపిత ఇతి। యః స్వాకారః స సమారోపితాత్మకో న తు స్యాదిత్యనుషఙ్గః , న స్ఫురేదిత్యేవార్థః । ద్వితీయే కిం బాహ్యే గృహ్యమాణే వివేకాగ్రహో మృషావ్యవహారం ప్రసూతే అగృగ్యమాణే వా । నాద్య ఇత్యాహ –
న చేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అపి చేతి ।
అపిచకారః సముచ్చయార్థే । ఎతదుపపత్తిసాహిత్యం ప్రాచ్యా వక్తి ఎవం తావద్వస్తుసన్తమిత్యారభ్య ।
పరమార్థజ్ఞానాకారస్య బాహ్యవస్త్వాత్మనా సమారోపః ప్రతిక్షిప్తః , ఇదానీం వాసనాపరిప్రాపితస్య కల్పితజ్ఞానాకారస్య బాహ్యే సమారోపం పరాకరోతి –
ఎతేనేతి ।
తస్యాపి స్వప్రకాశజ్ఞానవత్త్వేన బాహ్యాద్భేదగ్రహస్య సమత్వాదిత్యర్థః । పాశుపతస్య హి తపస్విన ఆత్మజ్ఞానాయ చిహ్నం కుర్వతః ప్రమాణాకుశలజనైరప్యుపహాసాదాత్మస్వప్రకాశత్వమవగతమ్ ॥౨౫॥
బౌద్ధైరభావస్యార్థక్రియాకారిత్వానభ్యుపగమాత్కథమ్ అభావాద్భావోత్పత్తిస్తత్సిద్ధాన్తత్వేనానూద్య నిరస్యతే ? తత్రాహ –
అస్థిరాదితి ।
ఆపాద్యానువాదోఽయమితి వదిష్యన్ క్షణికస్య కారణత్వాసంభవమాహ –
ఉక్తమేతదిత్యాదినా ।
క్షణికం కారణమితి వదన్ ప్రష్టవ్యః తత్కిమనపేక్షం సాపేక్షం వేతి। నాద్యః ; ఇతరేతరప్రత్యయత్వా (వ్యా.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౯) దితి సూత్రవివరణావసరే యద్యన్త్యక్షణప్రాప్తా అనపేక్షా ఇత్యాదినా నిరస్తత్వాదిత్యర్థః । ద్వితీయోఽపి తత్సూత్రవ్యాఖ్యానసమయ ఎవ న క్షణికపక్ష ఉపకార్యోపకారకభావోఽస్తీత్యాదినా గ్రన్థేన ప్రత్యుక్తః ।
తత్సూత్రోక్తం నిరాసప్రకారమనువదతి –
సాపేక్షతాయాం చేతి ।
సాపేక్షతాయాం చాక్షణికత్వప్రసఙ్గ ఇత్యన్వయః । క్షణికోఽపి సాపేక్ష ఇతి వదన్ ప్రష్టవ్యః స కిమన్యకృతోపకారస్యాశ్రయో న వేతి।
ఆద్యస్య నిరసనం –
క్షణస్యేతి ।
పూర్వమనుపకృతస్య పశ్చాదుపకారసంబన్ధే హ్యుపకృతత్వం జ్ఞాతుం శక్యమ్ । ఇతరథోపకారస్య స్వాభావికత్వసంభవేనాన్యకృతత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
అనుపకారిణి చేతి ।
తతశ్చోపకృతత్వానుపకృతత్వజ్ఞానాయ క్షణద్వయస్థాయిత్వం వస్తునో మన్తవ్యమిత్యుక్తం భవతి।
యది క్షణికస్య నోపకృతత్వం సంభవతి , అనుపకృతస్య చ న సాపేక్షత్వం , నిరపేక్షస్య చ కారణత్వమతిప్రసఙ్గి , తర్హి క్షణికో న సాపేక్షో ; నాపి నిరపేక్షః , కింతు ప్రకారాన్తరయోగీత్యాశఙ్క్యాహ –
సాపేక్షత్వానపేక్షత్వయోశ్చేతి ।
కూటస్థస్యాపి నియతశక్తికత్వాద్భాష్యే సర్వతః సర్వోత్పత్తిప్రసఙ్గానుపపత్తిమాశఙ్క్య సర్వతః సర్వావస్థాత్తజ్జన్యసర్వోత్పత్తిరితి కార్యయౌగపద్యాపత్తిపరతయా వ్యాచష్టే –
అయమభిసంధిరితి ।
అన్యకృతోపకారస్య భావాదభేదే సత్యుపకారశబ్దేన భావరూపమేవాభిహితం స్యాత్ , తస్య చాన్యకృతత్వే కౌటస్థ్యం వ్యాహన్యేతేత్యర్థః । చర్మోపమశ్చేత్ స్థిరః కారణత్వాభిమతః పదార్థ ఉపకారాశ్రయశ్చేదిత్యర్థః । ఉపకారాదభేదే భావస్య స భావోఽనిత్యః , భేదే స ఉపకారోఽనిత్యః , స ఎవ చ కారణం న భావ ఇత్యర్థః ।
ఉపకారానాశ్రయత్వే దూషణమ్ –
అసత్ఫల ఇతి ।
యదుక్తమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాముపకార ఎవ కార్యకారీ న భావ ఇతి , తత్రాహ –
న చైతావతేతి ।
పరమార్థాశ్రితత్వాత్కార్యకల్పనాయా భావ ఉపాదానం తద్ధర్మస్త్వనిర్వాచ్య ఉపకారః కార్యోపయోగీత్యర్థః । శ్రుతౌ మృద్దృష్టాన్తస్య సత్యత్వాభిధానాద్ దార్ష్టాన్తికస్య మూలకారణస్య సత్యత్వముక్తమ్ ।
భేదాభేదాభ్యామనిర్వాచ్యేనోపకారేణోపకృతం కారణం కార్యమనిర్వాచ్యం కరోతీత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; భేదనిషేధే అభేదాపత్తేరభేదనిషేధే చ భేదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య బౌద్ధం ప్రతి ప్రతిబన్దీమాహ –
అపి చ యేఽపీతి ।
కిం వ్యక్త్యోరేవ కార్యకారణభావః సామాన్యయోర్వా తదుపహితవ్యక్త్యోయోర్వా ।
న ప్రథమోఽతిప్రసఙ్గాదిత్యభిసంధాయ ద్వితీయే సామాన్యే వస్తునీ అవస్తునీ వా , నాద్యోఽపరాద్ధాన్తాదిత్యాహ –
న చ బీజాఙ్కురత్వే ఇతి ।
అవస్తునోరేవ సామాన్యయోః కార్యకారణభావోఽప్యర్థక్రియాకారిణః సత్త్వాభ్యుపగమాదపరాద్ధాన్తావహ – ఎవ ।
అవస్తుసామాన్యోపహితానాం వ్యక్తీనాం కార్యకారణత్వాభ్యుపగమే తద్వదుపకారకార్యయోరప్యవస్తుత్వసంభవసిద్ధిరిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
కాల్పనికాత్ కాల్పనికసామాన్యోపహితాదిత్యర్థః ।
యది సామాన్యోపాధానమన్తరేణ వ్యక్తీనామేవ కార్యకారణభావస్తత్ర దోషాన్తరమాహ –
అన్యథేతి ।
అనుమానం హి సామాన్యోపాధౌ ప్రవర్తతే , వ్యక్తీనామానన్త్యేన వ్యాప్తిగ్రహాయోగాదిత్యర్థః ॥౨౬॥౨౭॥
నాభావ ఉపలబ్ధేః ॥౨౮॥ రూపాదిరహితబ్రహ్మజగదుపాదానత్వవాదిసమన్వయస్య విజ్ఞానం నీలాద్యాకారమిత్యనుమానవిరోధావిరోధసందేహే పూర్వోక్తసముదాయాప్రాప్త్యాదిదూషణాన్యుపజీవ్య బాహ్యార్థాపలాపాద్ధేతుహేతుమల్లక్షణాం సఙ్గతిమాహేత్యర్థః । వ్యాఘాతేన పూర్వపక్షానుత్థానమాశఙ్కతే –
అథేతి ।
చోద్యప్రారమ్భార్థోఽథశబ్దః । వస్తువ్యవస్థిత్యై ప్రమాణాద్యభ్యుపగమ్య తన్నిషేధో వ్యాఘాత ఇత్యర్థః ।
బుద్ధిపరికల్పితేనేతి ।
విభాగమాత్రం జ్ఞేయాద్యాకారాణాం పరికల్పితం జ్ఞేయాదిరూపత్వం బుద్ధేర్వాస్తవమేవ ।
నను నీలాద్యాకారం విజ్ఞానమ్ ఇత్యనుమానే వేదాన్తినాం సిద్ధసాధనమ్ ; బ్రహ్మణో విజ్ఞానాత్మకస్య నీలాద్యాత్మకత్వాద్ , అన్యథా తదద్వైతాసిద్ధేరత ఆహ –
ఎవం చేతి ।
బౌద్ధా హి విత్తేర్విజ్ఞానస్యాన్తరం నీలాదిరూపమాచక్షతే , న వయమిత్యర్థః ।
బుద్ధౌ పరికల్పితం జ్ఞేయాదివిభాగముపపాదయతి –
తథా హీతి ।
అసత్యాకారేతి ।
ఆకారస్యాసత్యత్వం బాహ్యరూపేణాసత్యేనాన్తరరూపేణ సత్యేనాకారేణ యుక్తమిత్యర్థః ।
నను బాహ్యార్థసత్యత్వే ప్రమాణాదయః సత్యాః సిధ్యన్తి , కిం కల్పితత్వేనేత్యాశఙ్క్య తన్మతే ప్రమేయవిభాగః సత్య ఉపలభ్యేతాపి , ప్రమాణఫలవిభాగస్తావన్మిథ్యా , తథా చార్థాత్ప్రమేయమిథ్యాత్వమాపత్స్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
బాహ్యవాదినోరపీతి ।
వైభాషికమతే ప్రమాణఫలవిభాగస్య కల్పితత్వముపపాదయతి –
భిన్నాధికరణత్వే హీతి ।
ప్రమాణం హి కరణం ప్రమితిః ఫలం తయోర్భిన్నాధికరణత్వే కరణఫలభావో న స్యాత్ ।
కరణఫలభావ ఎకాధికరణయోరేవేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హీతి ।
యద్యపి పరశుః స్వావయవేషు సమవేతో ద్వైధీభావస్తు స్వదిరే ; తథాపి వ్యాపారావిష్టకరణీభూతః పరశుః సంయోగేన ఖదిరాధికరణ ఇతి కరణఫలయోరైకాధికరణ్యమ్ ।
భవతు ప్రమాణఫలయోరేకాధికరణతా , తావతా కథం తద్విభాగస్య కల్పితత్వసిద్ధిరత ఆహ –
కథం చేతి ।
యది జ్ఞానస్థే ఎవ ప్రమాణఫలే భవతః , తర్హ్యేవ తదైకాధికరణ్యం భవతి ; ఇతరథా కథం భవతీత్యర్థః ।
నను భవేతాం జ్ఞానస్థే ఎవ ప్రమాణఫలేఽతో వా కిం జాతమత ఆహ –
న చ జ్ఞానం స్వలక్షణమితి ।
న తావత్ కుణ్డే బదరవజ్జ్ఞానే ప్రమాణఫలయోరవస్థానసంభవః ; జ్ఞానస్యాసంయోగిత్వాత్ , తాదాత్మ్యేన తు స్యాదవస్థానం , న చ వస్తుతో భిన్నాభ్యామేకస్యైక్యోపపత్తిస్తతః కాల్పనికప్రమాణఫలభేద ఇత్యర్థః ।
తమేవ దర్శయతి –
తదేవేతి ।
అజ్ఞానవ్యావృత్త్యాత్మకాపోహరూపేణ కల్పితో జ్ఞానత్వసామాన్యరూపోంఽశో యస్య తత్తథోక్తమ్ । అశక్తివ్యావృత్తిరూపేణ కల్పితా విజ్ఞానస్యాత్మానం స్వమనాత్మానమర్థం ప్రతి చ యా ప్రకాశనశక్తిః సోంశో యస్య తద్విజ్ఞానం తథా । తచ్చ ప్రమాణమిత్యర్థః । వైభాషికస్య బాహ్యోఽర్థః ప్రత్యక్షః సౌత్రాన్తికస్య జ్ఞానగతాకారవైచిత్ర్యేణానుమేయః ।
తన్మతేఽపి ప్రమాణఫలవిభాగస్య కల్పితత్వమాహ –
ఎవమితి ।
జ్ఞానగతం బాహ్యనీలసారూప్యం భాసమానమనీలాకారాపోహరూపేణ కల్పితం , తచ్చ బాహ్యమర్థం వ్యవస్థాపయతి , ప్రతిబిమ్బమివ బిమ్బమ్ , అతః ప్రమాణమ్ । జ్ఞానాత్సకాశాద్యదన్యత్తద్వ్యావృత్తిరూపేణ కల్పితం జ్ఞానత్వం సామాన్యం ఫలం , తద్ధి సారూప్యబలాన్నీలజ్ఞానత్వేన వ్యవస్థాప్యతే ।
అస్మిన్నపి మతే ప్రమేయం పరమార్థభిన్నమితి సారూప్యస్య జ్ఞానజ్ఞేయభావవ్యవస్థాపకత్వే సౌత్రాన్తికవచనమాహ –
తథా చేతి ।
విత్తిసత్తైవ తద్వేదనా । తస్యార్థస్య వేదనా న యుక్తా । కుతః ? తస్యా విత్తిసత్తయాః సర్వత్రార్థే విశేషాభావాత్ । జ్ఞానమాత్రం హి సర్వజ్ఞేయసాధారణమ్ । తస్మాత్తాం తు విత్తిం సారూప్యమావిశద్ ఘటయేత్ ।
కిం ఘటయేదిత్యత ఆహ –
సరూపయత్తదితి ।
తద్బాహ్యం వస్తు సరూపయత్ స్వేన రూపేణ సరూపాం విత్తిం కుర్వద్ ఘటయేద్ విత్త్యా సహ విషయభావేన యోజయేదిత్యర్థః । సరూపయన్తమితి పాఠే అర్థమితి శేషః ।
ఎవం సంభావితే పూర్వపక్షే సాధకప్రమాణాని కథయతీత్యాహ –
ప్రశ్నపూర్వకమితి ।
స్తమ్భాద్యర్థః కిం పరమాణుస్తత్కృతోఽవయవీవా । ప్రథమే కిం పరమాణుమాత్రస్తద్గోచరప్రతీతివిశేషకృతో వా ।
తత్ర పరమాణుమాత్రత్వం నిషేధతి –
స హీతి ।
భాసమానాదన్యగోచరత్వమాత్రమతిప్రసఙ్గః ।
ఆద్యద్వితీయం ద్వేధా వికల్ప్య దూషయతి –
న చేతి ।
ప్రతిభాసనకాలే తదుపాధిం కృత్వా అర్థస్య ధర్మ ఇత్యర్థః । స్వాంశః స్వాకారః ।
గ్రహేఽనేకస్యేతి ।
అనేకస్య పరమాణోరేకేన జ్ఞానేన గ్రహణే కించిత్ స్థూలం రూపం గృహ్యతే తచ్చ సాంవృతమ్ ।
సాంవృతత్వస్య వివరణం –
ప్రతిభాసస్థమితి ।
విశకలితపరమాణుతత్త్వాచ్ఛాదకత్వాత్సంవృత్తిర్బుద్ధిః ।
స్వాభావికత్వభావే హేతుమాహ –
ఎకాత్మనీతి ।
ఎకపరమాణ్వాత్మని ఔపాధికవిషయత్వే స్థూలబుద్ధేర్భ్రాన్తిత్వమాశఙ్క్య ద్వితీయశ్లోకేన పరిహ్రియతే –
న చేతి ।
తస్య స్థూలస్య దర్శనం న చ భ్రాన్తమ్ ; యతః కారణాన్నానావస్తూనాం పరమాణూనాం గ్రహణాత్ సకాశాత్ సాంవృతస్య స్థూలస్య గ్రహణమన్యత్ర భవతి। య ఎవ హి భిన్నధీగృహీతాస్త ఎవ నిరన్తరాః పరమాణవ ఎకధియా గృహ్యమాణాః స్థూలమితి నిర్భాసన్తే । తే చ వస్త్వేవ వస్తుగ్రహశ్చ న భ్రమ ఇత్యర్థః ।
ఎవం స్థూలనీలావభాసస్య సాలమ్బనత్వం బాహ్యార్థవాదినా సమర్థితం విజ్ఞానవాదీ దూషయతి –
తన్నేతి ।
యది నిరన్తరా నీలపరమాణవ ఎకధీగోచరా నీలం , తర్హి నైరన్తర్యమసిద్ధమ్ । నీలపదార్థే చ రసగన్ధస్పర్శపరమాణూనామపి సత్త్వేన రూపపరమాణూనాం నైరన్తర్యాభావాదిత్యర్థః । ఆరాత్ దూరాత్ । ఘనం నిబిడం తదేవ వనమ్ ।
నను స్థూలప్రత్యయస్య న భ్రాన్తిత్వం యుక్తమ్ ; స్వలక్షణవిషయత్వేన నిర్వికల్పకత్వాత్ , సవికల్పకం హ్యవస్తుభూతసామాన్యవిషయత్వాద్ భ్రాన్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –
తస్మాదితి ।
కల్పనా అభిలాపః । తదపోఢం తద్రహితమ్ । యద్యపి స్థూలం వ్యక్తిజ్ఞానం వ్యక్తౌ సంబన్ధగ్రహస్యాభావేన శబ్దవాచ్యత్వాభావాత్ తథాపి భ్రాన్తత్వాన్నాస్య ప్రత్యక్షతా కల్పనాపోఢమభ్రాన్తమితి ప్రత్యక్షలక్షణకరణాదిత్యర్థః ।
ఆద్యకల్పయోర్ద్వితీయం నిరాకరోతి –
నాపి తత్సమూహా ఇతి ।
పరమాణుభ్యః స్తమ్భాదీనాం భేదే సంబన్ధోఽస్తి న వా । యది న , కథం తర్హ్యుపాదానోపాదేయభావః ? అస్తి చేత్తర్హి సంబన్ధస్తాదాత్మ్యం సమవాయో వా । నాద్యో వ్యాఘాతాత్ । న ద్వితీయో వైశేషికాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౨) హి భిన్నయోః సమవాయో నిరస్త ఇత్యర్థః ।
భాష్యకారేణ జ్ఞానే భాసమానస్తమ్భాద్యాకారవైచిత్ర్యాన్యథానుపపత్త్యా స్తమ్భాదేర్జ్ఞానాకారత్వముక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; భిన్నస్యైవార్థస్య జ్ఞానేన ప్రకాశనసంభవాదిత్యాశఙ్క్య భేదాభ్యుపగమే అర్థస్యాపరోక్షతా న స్యాదిత్యాహ –
న తావదిత్యాదినా ।
మా భూజ్జ్ఞానమ్ అర్థవిషయజ్ఞానాన్తరస్య జనకం , మా చ విషయాశ్రితం ప్రాకఠ్యమనేనాజని , తథాపి స్వభావసంబన్ధాదర్థవిషయవ్యవహారం జనయేదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తచ్చేతి ।
జ్ఞానమాత్రాకారస్య సర్వజ్ఞేయసాధారణ్యాన్నీలాకారవజ్జ్ఞానం నీలవ్యవహారహేతురిత్యర్థః ।
విజ్ఞానవాదీ సౌత్రాన్తికస్యాపి సంమతమితి వదంస్తదుక్తిమాహ –
తదుక్తమితి ।
నను న సౌత్రాన్తికేన జ్ఞానస్యైవ నీలమాకార ఇత్యుచ్యతే , కిం తు బాహ్యనీలసదృశో జ్ఞానస్య నీలాకారోఽస్తీతి తత్కథమర్థస్య జ్ఞానాకారత్వసంమతిరత ఆహ –
ఎకశ్చేతి ।
స్వీకృతే జ్ఞాననిష్ఠనీలాకారే తేనైవ వ్యవహారోపపత్తేర్న బాహ్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఎవం ప్రత్యక్షేణ జ్ఞానాభేదమర్థస్య సమర్థ్యానుమానాదపి సమర్థయతే –
యద్యేన సహేత్యాదినా ।
విజ్ఞానవాదినా యో జ్ఞానార్థయోర్భేదో నిషిధ్యతే , తద్వ్యాపకస్య సహోపలమ్భనియమాభావస్య విరుద్ధో యః సహోపలమ్భనియమస్తదుపలబ్ధిస్తతశ్చ వ్యాపకాభావే వ్యాప్యభేదాభావ ఇతి।
వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధిం ప్రపఞ్చయతి –
నిషేధ్యో హీతి ।
అశ్వినౌ నక్షత్రే । యో యన్మాత్రానుబన్ధీ యదాత్మా చ స తత్ర స్వభావహేతుః । ఉక్తం హి - ‘ తద్భావమాత్రాన్వయిని స్వభావో హేతురాత్మనీ’తి।
తద్భావం ప్రకృతే దర్శయతి –
బాహ్యానాలమ్బనతా హీతి ।
ప్రత్యయత్వమాత్రానుబన్ధినీతి ।
తదాత్మేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నిరాలమ్బనత్వస్యాభావస్య ప్రత్యయరూపభావాత్మకత్వాత్ । ఉక్తం హి న హ్యన్యాసంసర్గిణో భావాదన్యోఽభావ ఇతి। ఎవం తావత్ప్రత్యయే నీలాకారః స్వీకృతశ్చేత్తేనైవ వ్యవహారసిద్ధేర్బాహ్యార్థవైయర్థ్యముక్తమ్ ।
తత్ర ప్రత్యయగతార్థాకారభానమేవ బాహ్యార్థం కల్పయతీతి ప్రత్యయతిష్ఠతే ఇత్యాహ –
సౌత్రాన్తిక ఇతి ।
బాహ్యార్థసద్భావేఽనుమానమాహ –
యే యస్మిన్నితి ।
సౌత్రాన్తికః త్వాత్మసన్తానమేవ దృష్టాన్తయతి –
యథేతి ।
అవివక్షతి వివక్షామకుర్వతి।
అజిగమిషతి గన్తుమనిచ్ఛతి ।
మయి వివక్షుజిగమిషుపురుషాన్తరసన్తానాశ్రితగమనవచనవిషయప్రతిభాసా యథా మయి సతి కాదాచిత్కా మద్వ్యతిరిక్తపురుషాన్తరసన్తానమపేక్షన్తే , తథా దార్ష్టాన్తికేఽపీత్యాహ –
తథాచేతి ।
అహమిత్యుదీయమానాలయవిజ్ఞానేన జన్యమానాస్తదతిరిక్తజన్యత్వాజన్యత్వాభ్యాం వివాదాధ్యాసితాః శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధసుఖాదివిషయాః షడప్యర్థవిషయప్రవృత్తిహేతుత్వాత్ ప్రవృత్తిప్రత్యయాః సత్యప్యాలయవిజ్ఞానసన్తానే కదాచిద్భవన్తస్తదతిరిక్తహేతుకా ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరమాశఙ్క్యాహ –
యశ్చేతి ।
అన్యస్యాసంభవాదిత్యర్థః ।
అసంభవోఽసిద్ధ ఇతి శఙ్కతే –
వాసనేతి ।
శఙ్కాగ్రన్థోక్తమర్థం వ్యాఖ్యానపూర్వకం దూషయతి –
నన్వితి ।
తత్ప్రవృత్తీతి ।
తస్యాం సన్తతౌ ప్రవృత్తివిజ్ఞానాని నీలాదివిషయాణి తజ్జననశక్తిర్వాసనేత్యర్థః । తత్ప్రత్యేతి ప్రత్యాగచ్ఛతి ఉత్పద్యతేఽనేన పరిపాక ఇతి ప్రవృత్తివిజ్ఞానజనకాలయవిజ్ఞానాత్ పూర్వం ఆలయవిజ్ఞానసన్తానే యదాకదాచిదుత్పన్నో నీలాదిప్రత్యయః ప్రత్యయ ఇత్యుక్తః ।
నను కిమితి స్వసన్తతిపతితపూర్వక్షణ ఎవోత్తరక్షణవర్తిపరిపాకకారణమాశ్రీయతే –సర్వజ్ఞానాదిసన్తానవర్తీ క్షణః కిం న కారణం స్యాదత ఆహ–
సంతానాన్తరేతి ।
అత్ర చ హేతుం వక్ష్యతి – న చ జ్ఞానసంతానాన్తరనిబన్ధనత్వం సర్వేషామితి గ్రన్థేన ।
ఎవం శఙ్కాభిప్రాయం విశదీకృత్య దూషయతి –
తథాచేతి ।
ప్రవృత్తివిజ్ఞానజనకాలయవిజ్ఞానవర్తివాసనాపరిపాకం ప్రతి సర్వేఽప్యాలయవిజ్ఞానసంతానవర్తినః క్షణా హేతవ ఇతి వక్తవ్యమ్ ।
న చేదేకోఽపి హేతుర్న స్యాదితి బాధకమాహ –
న వా కశ్చిదితి ।
సర్వేషాం హేతుత్వే చ దూషణం వక్ష్యతే ।
ఇదానీమేకస్యైవ హేతుత్వమితి పక్షం సౌత్రాన్తికం ప్రతి విజ్ఞానవాదీ శఙ్కతే –
క్షణభేదాదితి ।
ఆలయవిజ్ఞానసంతానవర్తిక్షణానాం భేదాదస్తి ప్రతిక్షణం శక్తిభేదస్తస్య చ శక్తిభేదస్య కాదాచిత్కత్వాత్ శక్తైకక్షణానన్తరం కార్యస్యాలయవిజ్ఞానక్షణవర్తివాసనాపరిపాకస్య తజ్జన్యప్రవృత్తివిజ్ఞానస్య చ కాదాచిత్కత్వం సిధ్యతీత్యర్థః ।
దూషయతి సౌత్రాన్తికః –
నన్వేవమితి ।
ఎకస్యాలయవిజ్ఞానస్య ప్రవృత్తివిజ్ఞానాఖ్యనీలజ్ఞానోపజనసామర్థ్యం స్యాత్తతః ప్రాక్తనస్యాలయవిజ్ఞానవర్తినీలాదివిజ్ఞానక్షణస్య చైకస్యైవ తత్ప్రబోధసామర్థ్యముత్తరక్షణగతవాసనాపరిపాకాఖ్యప్రబోధసామర్థ్యం స్యాదితి ద్వే ఎవ జ్ఞానే ఎకస్యామాలయసంతతౌ కారణే స్యాతాం నేతరాణీత్యర్థః ।
యదీతరేషామపి పూర్వజ్ఞానానాం పరిపాకహేతుత్వముత్తరోత్తరేషాం చ ప్రవృత్తివిజ్ఞానజననసామర్థ్యమిష్యతే తత్రాహ –
సత్త్వే వేతి ।
భవన్తు సర్వే క్షణాః సమర్థాస్తత్రాహ సమర్థహేతుసద్భావే ఇతి। యదవాదిష్మ సర్వేషాం హేతుత్వే దూషణం వక్ష్యతీతి తదనేన గ్రన్థేన క్రియతే । యద్యనాదిసంతతౌ పతితా ఆలయజ్ఞానక్షణాః సర్వ ఎవ నీలజ్ఞానజననసమర్థాః , తర్హీదం నీలజ్ఞానం సదా స్యాన్న తు కదాచిదిత్యేవ నిషేధ్యం యత్కాదాచిత్కత్వం తస్య విరుద్ధం సదాతనత్వం తస్యాపత్తిద్వారేణ ఉపలబ్ధ్యా కాదాచిత్కత్వం నీలజ్ఞానస్య నివర్తేత , నతు నివర్తితుమర్హతి ; దర్శనాదేవ । తత ఆలయవిజ్ఞానాద్యద్ధేత్వన్తరం బాహ్యోఽర్థస్తదపేక్షత్వే వ్యవతిష్ఠతే ।
తతః కిం జాతమత ఆహ –
ఇతి ప్రతిబన్ధసిద్ధిరితి ।
యే యస్మిన్సత్యపి కాదాచిత్కాస్తే తదతిరిక్తాపేక్షాః ఇతి ప్రాక్ సౌత్రాన్తికోక్తవ్యాపకయోః ప్రతిబన్ధసిద్ధిర్వ్యాప్తిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను నీలవిజ్ఞానమపేక్షతాం హేత్వన్తరం , తదేవ హేత్వన్తరమాలయవిజ్ఞానసంతానాన్తరమస్తు , కుతో బాహ్యార్థసిద్ధిరిత్యర్థాన్తరతామనుమానస్యాశఙ్క్యాహ –
నచేతి ।
చైత్రసంతానే విచ్ఛిన్నౌ గమనవచనప్రతిభాసౌ యస్య తత్కాలే ఉదయతో మైత్రసంతానస్థగమనవచనవిషయవిజ్ఞానస్య తత్తథోక్తమ్ । తస్యైవ విజ్ఞానవాదిభిః సంతానాన్తరనిమిత్తత్వమిష్యతే , నతు వివక్షతి జిగమిషతి చ చైత్రే యద్గమనవచనప్రతిభానం తస్యాపి । తస్య తు చైత్రసంతానమాత్రహేతుకత్వం , తచ్చ నిరస్తమితి బాహ్యార్థపేక్షా వాచ్యేత్యర్థః ।
యది తు తథావిధస్యాపి ప్రవృత్తివిజ్ఞానస్యాలయవిజ్ఞానసంతానాన్తరనిబన్ధనత్వమిష్యతే , తత్రాహ –
అపి చేతి ।
సత్త్వాన్తరం ప్రాణ్యన్తరమ్ । విజ్ఞానానాం సమవాయీ దేశోఽభ్యుపేయతే , సంయోగీ వా యద్భేదాద్విప్రకర్షః ।
నాద్య ఇత్యాహ –
విజ్ఞానాతిరిక్తేతి ।
వైశేషికాదివత్ త్వయా జ్ఞానసమవాయ్యాత్మానభ్యుపగమాదితి భావః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అమూర్తత్వాచ్చేతి ।
నాస్తి సంయోగదేశ ఆధారో యేషాం తాని తథా తదాత్మకత్వాదిత్యర్థః ।
సంతానానాం కాలతోఽపి న వ్యవధానమిత్యాహ –
సంసారస్యేతి ।
ఎవం హి సంతానాన్తరస్య కాలవిప్రకర్షః స్యాద్యది సంప్రతితనస్య చైత్రసంతానసంజాతనీలజ్ఞానస్య సమనన్తరపూర్వక్షణే మైత్రసంతానం ఉత్పద్యేత । ఇతరథా తస్యాప్యనాదిత్వే కాలవిప్రకర్షాభావాత్తథా చ సంసారః సాదిః స్యాదిత్యర్థః । యస్మాత్సన్తానాన్తరనిమిత్తత్వేఽపి తస్య సదా సన్నిధానాత్ ప్రవృత్తివిజ్ఞానస్య కాదాచిత్కత్వమనుపపన్నం , తస్మాదిత్యుపసంహరతి। ప్రవృత్తిప్రత్యయ ఆలయవిజ్ఞానాతిరిక్తహేతుక ఇతి పక్షస్య స్వసంతానమాత్రనిమిత్తకత్వమ్ విపక్షస్తస్మాత్సన్దిగ్ధా వ్యావృత్తిర్యస్య స హేతుస్తథా తత్త్వేత్యర్థః ।
స్వసన్తానమాత్రనిమిత్తత్వముపపాదయితుం ప్రతిబన్దీమాహ –
బాహ్యనిమిత్తకత్వేఽపీత్యాదినా ।
నన్వాలయవిజ్ఞానక్షణానాం సంబన్ధిస్వస్వహేతువైచిత్ర్యాత్సామర్థ్యభేదేఽప్యేకసన్తతిపతితత్వావిశేషాదేకవిధం సామర్థ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ సంతానో నామేతి ।
ఆలయవిజ్ఞానసన్తానైక్యే క్షణభేదేఽపి న సామర్థ్యభేద ఇత్యుపపాద్య తద్వ్యతిరిక్తబాహ్యార్థసన్తానభేదే స్యాచ్ఛక్తిభేద ఇత్యాహ –
సంతానభేదే త్వితి ।
ఆలయవిజ్ఞానానాం నీలాదిబాహ్యార్థసన్తానానాం చ సామర్థ్యం భేదః ।
తతశ్చాలయవిజ్ఞానసన్తానైరజన్యమపి నీలాదిసంవేదనం బాహ్యనీలాదిసన్తానైర్జన్యత ఇతి చేత్తత్ర దూషణమాహ –
హన్త తర్హీతి ।
బాహ్యార్థవాదే హి క్షణికత్వాన్నీలార్థానాం ప్రతినీలార్థం భిన్నాః సన్తి నీలసన్తానాస్తత్ర సన్తానభేదాచ్ఛక్తిభేదోపగమే నీలసన్తానానామప్యేకవిధాశక్తిర్న స్యాత్ , తథా చైకమేవ నీలం నీలాకారజ్ఞానం జనయేద్ , న సన్తానాన్తరవర్తీత్యర్థః ।
చోద్యసామ్యముక్త్వా పరిహారసామ్యమాహ –
తస్మాత్సన్తానాన్తరాణామిత్యాదినా ।
తథా నీలపీతాదిసన్తానాన్తరాణాం స్వస్వకారణభేదాత్సామర్థ్యభేద ఎవమాలయవిజ్ఞానసన్తానపతితక్షణాన్తరాణామపీత్యర్థః । స్వప్రత్యయః పూర్వోదితనీలాదిప్రత్యయః ।
వాసనావైచిత్ర్యాదితి భాష్యస్థవాసనాశబ్దార్థమాహ –
ఆలయవిజ్ఞానేతి ।
అసంవిదితమవిజ్ఞాతమర్థాత్పూర్వమితి లభ్యతే ; వర్తమానస్య సంవిదితత్వాద్ అనాగతస్యాసిద్ధసత్తాకత్వాత్తాదృశజ్ఞానం వాసనా । న హ్యస్మన్మతేఽస్తి స్థాయినీ వాసనేతి భావః । పూర్వం శక్తిర్వాసనేత్యుక్తమ్ , ఇదానీం శక్తిశక్తిమతోరభేదాద్విజ్ఞానమితి న విరోధః ।
నను పూర్వజ్ఞానాత్మకవాసనావైచిత్ర్యాచ్చేదుత్తరజ్ఞానానాం వైచిత్ర్యం , తర్హి పూర్వజ్ఞానవైచిత్ర్యమేవ కుతస్తత్రాహ –
పూర్వనీలాదీతి ।
అనేనానాదౌ సంసార ఇతి భాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్ । తత్రభవతా భాష్యకారేణ ప్రమాణప్రవృత్త్యప్రవృత్తిపూర్వకౌ సంభవాసంభవావితి వదతైతదిహ సూచయాంబభూవే । యథా కిల జ్ఞానాద్భేదేన స్థూలస్యార్థస్యాసంభవః పరేణ భాష్యతే , ఎవమభేదేనాపి మయా స సుభాష ఇత్యప్రయోజకోఽసమ్భవః । ప్రమాణం త్వావాభ్యామాదర్తవ్యమితి।
తత్రాసమ్భవం పరమతే దర్శయతి –
ఇదమత్రేత్యాదినా ।
తత్ర బౌద్ధేన జ్ఞానాద్భిన్నస్య స్థూలార్థస్యాసంభవముచ్యమానమనువదతి –
తత్రేదమితి ।
స్థౌల్యం హ్యర్థస్య యుగపద్భిన్నదిగ్వ్యాపిత్వం భిన్నదేశవ్యాపిత్వం వా । ఎవం చైకదిగ్దేశేఽర్థస్యావరణమన్యదిగ్దేశే చానావరణమితి విరుద్ధధర్మాధ్యాసాద్భేదః స్యాత్ । జ్ఞానాభేదే తు న దోషః । జ్ఞానావచ్ఛేదకార్థస్య జ్ఞాయమానస్య తదభిన్నస్యానావృతత్వాదావృతస్య చ తదాత్మత్వాభావేన విరోధాప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । జ్ఞానాకారత్వే ఇతి సప్తమీ । ఆవరణాదిధర్మసంసర్గేణ యద్యపి న యుజ్యత ఇతి యోజనా ।
ఇదానీమేతమసంభవమనుమత్య బౌద్ధమతేఽప్యసంభవమాహ –
తథాపీతి ।
యద్యప్యవభాసానవభాసలక్షణవిరుద్ధధర్మసంసర్గోఽర్థస్య జ్ఞానాభేదేఽభ్యుపగతే న ప్రసజ్యేత ; తథాప్యేకజ్ఞానప్రకాశితే పటే నానాదేశవ్యాసక్తే తద్దేశత్వమతద్దేశత్వం చ దృశ్యతే , ప్రదేశభేదేన చ కమ్పాకమ్పౌ చిత్రే చ తస్మిన్ రక్తత్వారక్తత్వే చ । సతి చైవం జ్ఞానాకారత్వేఽప్యర్థస్య వర్ణితవిరుద్ధధర్మవత్త్వాద్భేదప్రసఙ్గస్తుల్య ఇత్యర్థః ।
అర్థస్య జ్ఞానాభేదే సతి అవయవిన్యవయవే చోక్తం దోషాన్తరమపి జ్ఞానే దుర్వారమిత్యాహ –
వ్యతిరేకావ్యతిరేకేతి ।
నను కిమితి జ్ఞానాభిన్నేఽర్థే తద్దేశత్వాతద్దేశత్వాదివిరుద్ధధర్మాధ్యాసప్రసఙ్గః । యావతా పరమాణూనేవ జ్ఞానమవలమ్బతాం , తే చ న భిన్నదేశత్వాదిమన్త ఇత్యత ఆహ –
న తావదితి ।
నీలజ్ఞానం యది పరమాణూనాలమ్బేత , తర్హి త్వయా జ్ఞానజ్ఞేయయోరభేదాభ్యుపగమాజ్జ్ఞానస్య కిం జ్ఞేయమాత్రత్వం జ్ఞేయానాం వా పరమాణూనాం జ్ఞానమాత్రత్వమ్ । నాద్య ఇత్యాహ –
ఎకస్యేతి ।
జ్ఞానస్యేత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
ఆకారాణాం చేతి ।
జ్ఞానాకారాణాం పరమాణూనామిత్యర్థః ।
నను నైకం జ్ఞానం పరమాణూన్ గోచరయతి , యత ఉక్తదోషః స్యాత్ , కిం ప్రతిపరమాణు జ్ఞానభేద ఇతి , నేత్యాహ –
న చ యావన్త ఇతి ।
తర్హ్యేకైకజ్ఞానగృహీత నానాపరమాణుపరామర్శాత్మకః ప్రత్యయః స్థూలాలమ్బన ఇతి , తత్రాహ – న చ తత్పృష్ఠేతి – తస్యాపి ప్రత్యయస్య సాకారతయా ఆకారాణాం నానాపరమాణూనాం తదభేదాత్తస్య పరమాణుమాత్రత్వే భేదః తేషాం విజ్ఞానమాత్రత్వే ఎకత్వమితి స్థూలాలమ్బనమేకం జ్ఞానం న స్యాదిత్యర్థః ।
తస్మాన్నార్థే ఇతి ।
తస్మాద్వృత్తివికల్పాదేస్తర్కాదర్థే పరమాణుసమూహాత్మకే విషయే న స్థూలాభాసః , న చ జ్ఞానే జ్ఞానాత్మకేఽర్థే । కుతః ? ఎకత్ర జ్ఞానే వర్ణితేన మార్గేణ తదాత్మనో నానాకారత్వాత్మకత్వస్య ప్రతిషిద్ధత్వాత్ బహుష్వపి విజ్ఞానేషు పరమాణుగోచరేషు స్థూలాభాసస్య న సంభవః ; బహూనాం పరస్పరవార్తానభిజ్ఞత్వాదిత్యర్థః । ఎకోపలమ్భముక్త్వా యానుపలబ్ధిః స । సహోపలమ్భనియమ ఇతి న విరుద్ధత్వం హేతోశ్చేత్తర్హి సహశబ్ద ఎకత్వస్యావాచక ఇత్యవాచకశబ్దప్రయోగాత్తవ నిగ్రహ ఇత్యర్థః ।
అర్థైకోపలమ్భనియమాదిత్యేవ హేతుస్తత్రాహ –
అపిచేతి ।
అనువిద్ధం విషయత్వేన సంబద్ధమిత్యర్థః । ఉపలభ్యత ఇతి సాక్షాత్కారాభిప్రాయమ్ । మనుజగ్రహణం తిర్యగాదివ్యావృత్త్యర్థమ్ । చాక్షుషవస్తుత ఆలోకసాక్షాత్కారవ్యతిరేకేణానుపలబ్ధావపి తదైక్యాదర్శనాదనైకాన్తికో హేతురిత్యర్థః । జ్ఞానభేదసాధ్యా ఇత్యాదౌ సర్వత్రాసత్యేకస్మిన్ననేకార్థజ్ఞానప్రతిసంఘాతరి నోపపద్యత ఇతి వక్ష్యమాణేనాన్వయః ।
భాష్యే –వాస్యవాసకత్వమవిద్యోపప్లవే హేతురవిద్యోపప్లవశ్చ సదసద్ధర్మేషు హేతురితి వ్యాచష్టే–
ఎవమితి ।
అవిద్యా సవికల్పకప్రత్యయః ।
అనాదీతి ।
అనాదివాసనాజన్యసవికల్పకప్రత్యయాత్మకవికల్పపరినిష్ఠితో విషయీకృతో యః శబ్దార్థః స త్రివిధో జ్ఞేయః ।
త్రైవిధ్యమేవాహ –
భావేతి ।
భావం నీలాది నీలత్వాదిరభావం నరవిషాణం నరవిషాణత్వాది । ఉభయం విజ్ఞాననరవిషాణాదిమమూర్తత్వాదిరాశ్రయత ఇతి తథోక్తః ।
బన్ధమోక్షాదిప్రతిజ్ఞా ఇతి భాష్యగతాదిశబ్దం వ్యాచష్టే –
ఎవం విప్రతిపన్నమితి ।
ప్రతిజ్ఞేత్యత్రేతిశబ్దో యస్మాదర్థే యదితి ప్రతిపాదనవిషయనిర్దేశః అసత్యేకస్మిన్ప్రతిసంధాతరి నోపపద్యతే , తావల్లోకే త్వయా చ స నేష్ట ఇత్యాహ –
తత్సర్వం విజ్ఞానస్యేతి ।
కర్మఫలభావో జ్ఞానజ్ఞేయభావః అత్యన్తవిరుద్ధావిత్యతః ప్రాక్తనభాష్యేణ ప్రతిబన్దీరూపా భూమిరచనా క్రియతే । తయా చ జ్ఞేయార్థస్వరూపం సాధితమ్ । తత ఆరభ్య ఎకస్య కర్మక్రియావిరోధ ఉక్తః ।
విజ్ఞానస్య స్వవ్యతిరిక్తార్థవిషయత్వే కుతస్తస్యాన్యేన గ్రాహ్యత్వాపత్తిః ? చక్షుర్వదప్రకాశమానస్యాప్యర్థబోధకత్వసంభవాదతశ్చోద్యానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –
చోదయతీతి ।
అప్రత్యక్షోపలమ్భస్యేతి ।
యద్యప్రత్యక్ష ఉపలమ్భః స్యాత్తర్హి చక్షుష ఇవ తస్యార్థదృష్టిరజన్యా స్యాత్ , సా చ న సిధ్యతి ; తస్యా అప్యన్యదృష్ట్యపేక్షత్వేనానవస్థానాదిత్యర్థః ।
తర్హి జ్ఞానం జ్ఞానాన్తరప్రత్యక్షం సదర్థప్రకాశో భవతు , తత్రాహ –
తచ్చేదితి ।
నన్వర్థం ప్రత్యక్షయితుం యథా సాక్షిణి ఉపలమ్భ ఇష్యతే , ఎవముపలమ్భమపి ప్రత్యక్షయితుముపలమ్భాన్తరమేష్టవ్యం , తత్ర కుతో నాకాఙ్క్షా ? అత ఆహ –
సత్యమితి ।
విజ్ఞానగ్రహమాత్ర ఎవాస్మాభిః స్వీకృతే విజ్ఞానసాక్షిణః విజ్ఞానవిషయగ్రహణాన్తరాకాఙ్క్షానుత్పాదాదితి భాష్యార్థః ।
అనఙ్గీక్రియమాణం దర్శయతి –
న త్వితి ।
తత్ప్రత్యక్షత్వాయ తస్యోపలమ్భస్య ప్రత్యక్షత్వాయేత్యర్థః । స్వప్రకాశసాక్షిణి అన్తఃకరణప్రతిబిమ్బితే సత్యన్తఃకరణపరిణామస్య భాస్వరస్య స్వత ఎవ సాక్షిప్రతిబిమ్బాధారతయా సిద్ధిసంభావాన్న పరిణామాన్తరాదపరోక్షతేతి గ్రన్థార్థః । యద్యనుభవాపరోక్ష్యం పరిణామాన్తరాత్ , తర్హ్యనుభవ ఉదితోఽపి కదాచిన్న ప్రకాశేత , న చైవమ్ ।
అతో నిత్యసాక్ష్యనుభవసిద్ధ ఇత్యాహ –
న హ్యస్తి సంభవ ఇతి ।
ప్రమాతుః సాక్షిణః । నచానువ్యవసాయాదనుభవప్రత్యక్షతా ; తస్యాప్యప్రత్యక్షస్యానుభవసిద్ధత్వాయోగాదనుభవాన్తరతః ప్రత్యక్షత్వేఽనవస్థాయా ఉక్తత్వాదితి।
న కేవలమనుభవే ఎవానుభవితుర్వ్యాప్తావనుభవాన్తరానపేక్షా , కింతు క్రియామాత్రమేవ కర్త్రా క్రియాన్తరమన్తరేణ వ్యాప్యత ఇత్యాహ –
యథా ఛేత్తేతి ।
మాభూజ్జ్ఞానవిషయజ్ఞానపరిణామాన్తరాపేక్షయాఽనవస్థా , సాక్షిణస్తు సాక్ష్యన్తరాశ్రితప్రమాపేక్షయాఽనవస్థా స్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వప్రకాశత్వాన్నేత్యాహ –
న చ ప్రమాతరీతి ।
అనేన సాక్షివిషయగ్రహణాకాఙ్క్షానుత్పాదాదిత్యేవమపి పూర్వభాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
నను సాక్షిణం ప్రతి ప్రత్యయస్యోపలభ్యత్వే తద్విషయ ఉపలమ్భోఽన్యోవాచ్యః ; తస్య ప్రాక్ నిరాసాత్ పూర్వాపరవిరోధ ఇతి భ్రమమపనయతి –
గ్రాహ్యత్వమ్ చేతి ।
ఫలేన్తః కరణగతజ్ఞానపరిణామే స్వాభావికాకాశకల్పసాక్షిచైతన్యవ్యతిరేకేణ పరిణామాన్తరాపేక్షఫలాన్తరానుత్పత్తేరిత్యర్థః । చైతన్యాభివిభక్తిస్తు ఫలమస్త్యేవ । తదాహురత్రభవన్తో వార్తికకారాః - వియద్వస్తుస్వభావాఽనురోధాదేవ న కారకాత్ । వియత్సంపూర్ణతోత్పత్తౌ కుమ్భస్యైవం దశా ధియామ్ ॥
ఇతి ।
న సంవిదర్యతే జ్ఞాయతే పరిణామజ్ఞానేనేత్యర్థః । స్వతసిద్ధప్రకటతయా జ్ఞానస్య గ్రాహ్యత్వమిత్యనుషఙ్గః ।
నను యది పరిణామవ్యాప్తివ్యతిరేకేణ సంవిత్ సాక్షిణం ప్రత్యపరోక్షా , తర్హ్యర్థోఽపి స్యాద్వ్యాపకసాక్షిసంబన్ధస్య సంవిదర్థయోరవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
గ్రాహ్యోఽప్యర్థ ఇతి ।
అర్థో హి స్వవిషయాన్తఃకరణపరిణామరూపాయాం సంవిది సత్యాం తదధీనాభివ్యక్తికసాక్షిరూపానుభావాత్ ప్రకటో భవతి। సా తు సంవిత్ కేవలస్వరూపానుభవాత్స్వప్రతిబిమ్బితాత్ ప్రకటతాం ప్రతిపద్యతే । ఎతదుక్తం భవతి – సర్వవ్యాపీ సన్నపి స్వరూపానుభవోఽవిద్యావృతత్వాన్న భాసతే , స తు నిర్మల ఇవ ముకురతలే ముఖం భాస్వరస్వభావవిశేషవదన్తఃకరణే వ్యజ్యత ఇతి తద్వృత్తిరపి భాసురా సన్నిహితా చేతి భవతి స్వభావప్రకటా । అర్థస్త్వన్తఃకరణం ప్రతి వ్యవహితో న చ స్వభావాదేవ చైతన్యాభివ్యఞ్జనక్షమః । దృష్టం చ సంబన్ధావిశేషేఽపి స్వభావవిశేషాద్ వ్యఞ్జకావ్యఞ్జకత్వమ్ । యథా చాక్షుషీ ప్రభా సంబన్ధావిశేషేఽపి రూపాద్యేవ వ్యఞ్జయతి , న వాయ్వాదికమ్ । తస్మాత్పరిణామాభివ్యక్తానుభవాదర్థసిద్ధిరితి।
కర్మభావ ఇతి ।
పరిణామక్రియాజన్యఫలభాగితేత్యర్థః ।
ఆత్మస్వప్రకాశత్వబలాదిదం సర్వం సిద్ధ్యతి , తదేవాసిద్ధమితి శఙ్కతే –
స్యాదేతదితి ।
ఆత్మా జ్ఞేయః ప్రకాశమానత్వాద్ ఘటవదిత్యనుమానమ్ । ఇదం తావదాభాసః । అత్ర హి యత్ప్రకాశతే తద్వేద్యమితి వ్యాప్తిరభ్యుపేయా । తథా సత్యస్యా వ్యాప్తేర్యా గ్రాహికా సంవిత్ సా స్వస్యాం న వా । ప్రథమే కిం కర్మత్వేన కిం వాఽన్యసంవిదనపేక్షస్వవ్యవహారహేతుత్వేన । నాగ్రిమః ; స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । న చరమః ; తస్యామేవ సంవిది వ్యభిచారాత్ ।
న చరమః ; అస్యా ఎవ సంవిదో విశేషస్యానవభాసనాత్ కథం సకలవిశేషోపసంగ్రహవతీ వ్యాప్తిరస్యాం సంవిది పరిస్ఫురేత్ ? పరిస్ఫురణే చ కథమనుమానముదయేత ? ఎవం సిద్ధేఽస్య దౌర్బల్యే స్వప్రకాశత్వసాధనీయదోషామనుమామాహ కాలాతీతత్వసిద్ధయే –
తథా హీత్యాదినా ।
అనాగన్తుకప్రకాశ ఇతి ప్రతిజ్ఞా । ఆగన్తుకః స్వవిషయీ అర్థాత్ ప్రకాశ ఇతి లభ్యతే । స యస్య నాస్తి స చాసౌ ప్రకాశశ్చ తత్త్వే సతీత్యర్థః । అనేనాజ్ఞేయత్వే సతి భాసమానత్వం స్వప్రకాశత్వమితి నిరుక్తమ్ । భాసమానత్వం చ వ్యావహారికబాధవిధురం భాసత ఇతి శబ్దలక్ష్యత్వం న భానవిషయత్వమితి న వ్యాఘాతః । న చ వేదాన్తజ్ఞేయత్వవిరోధః । నిరుపాధేరజ్ఞేయత్వాద్వేదాన్తజన్యవృత్త్యుఓఆధౌ తజ్జ్ఞేయత్వమపీతి హ్యుక్తం తన్న ప్రన్మర్తవ్యమ్ । అత ఎవ - స్వప్రకాశస్యానుమానజ్ఞేయత్వవిరోధ ఇతి – నిరస్తమ్ ; అనుమితేరేవ జ్ఞేయత్వోపాధిత్వాత్ । నిత్యసాక్షాత్కారతాఽనాగన్తుకప్రకాశత్వే హేతుః । స్ంవిదభిన్నత్వం చ సాక్షాత్కారత్వం , న తు ఇన్ద్రియజప్రతీతిత్వాది । తచ్చ సంవిదః స్వతః ; తదన్యస్య తదధ్యాసాత్ , తత్సమర్థనార్థమసందిగ్ధావిపరీతతస్యేత్యుక్తమ్ ।
అసందిగ్ధావిపర్యస్తత్వముపపాదయతి –
తథా హి ప్రమాతేత్యాదినా ।
సందిహానోఽప్యన్యదితి శేషః । ఎవం సర్వత్ర । తదయం ప్రయోగః - ఆత్మా , స్వయంప్రకాశః , శశ్వదపరోక్షత్వాత్ , శశ్వదపరోక్షశ్చ శశ్వదసందిగ్ధత్వాద్వ్యతిరేకే ఘటవత్ । న చాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమ్ ; అయం ఘట ఎతదన్యజ్ఞేయత్వరహితభాసమానాన్యః , ద్రవ్యత్వాద్ , ఘటవదితి తత్సిద్ధేరితి।
విపక్షే దణ్డమాహ –
న చైతదితి ।
యది నిత్యసాక్షాత్కారత్వమాత్మనో న స్యాత్ , తర్హి కదాచిదాత్మని సందేహః స్యాదిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - ఆత్మవిషయా సంవిదుదేత్యేవేతి , తత్రాహ –
అనవస్థేతి ।
ఉక్తేన క్రమేణేతి ।
న క్రియా తయా వ్యాప్యతే కింతు కర్త్రేత్యనేనేత్యర్థః । అనేన విజ్ఞానం వ్యతిరిక్తగ్రాహ్యం గ్రాహ్యత్వాదితి పూర్వోక్తానుమానస్య విపక్షే దణ్డ ఉచ్యతే ।
ఉక్తక్రమం స్ఫోరయతి –
న ఫలస్యేతి ।
నార్థే ఇతి ।
నార్థేఽపి విప్రతిపత్తిః । తస్య త్వన్మతేఽపి మిథ్యాత్వాదిత్యర్థః ॥౨౮॥ స్వప్నవదిత్యయం దృష్టాన్తః సాధ్యవికలః స్యాదితి యోజనా । అభ్యుపేత్య స్వప్నప్రత్యయస్య నిరాలమ్బనత్వం జాగ్రప్రత్యయస్య తన్నిర స్యతి। విద్యత ఎవ తు తస్యాపి ప్రాతీతికమాలమ్బనమ్ । ఎవం తావత్ స్తమ్భాదిప్రత్యయో నిరాలమ్బనః ప్రత్యయత్వాత్స్వప్నప్రత్యయవదిత్యనుమానస్య బాధ్యత్వేన సోపాధికత్వముక్తమ్ । న చ సాధనవ్యాప్తిః ; సతి ప్రమాతరి గాగ్రప్రత్యయే బాధవిరహస్య ప్రమితత్వేన సాధనవ్యాప్త్యనుమానస్యాతీతకాలత్వాత్ ।
సంప్రతి ప్రమాణాజన్యత్వేనాపి సోపాధికత్వమాహ –
సంస్కారమాత్రజం హీతి ।
మాత్రగ్రహణేన ప్రమాణకారణేన్ద్రియాదిసహితత్వం వ్యావర్త్యతే , న తు భ్రమహేతుదోషసాహిత్యమ్ । అత ఎవ భాష్యగతః స్మృతిశబ్దః ప్రమాణమిలితసంస్కారజత్వాద్భ్రమేఽపి స్వప్నజ్ఞానే ఔపచారికో వ్యాఖ్యాతవ్యః ।
ఉపలబ్ధిస్త్వితి భాష్యగతముపలబ్ధిశబ్దం వ్యాచష్టే –
ప్రత్యుత్పన్నేతి ।
ప్రత్యుత్పన్నేన వర్తమానేన వస్తునా ఇన్ద్రియసంయోగేనేత్యర్థః । షట్ ప్రమాణజనితం జ్ఞానముపలబ్ధిః । ఎవమవ్యాఖ్యానే స్వప్నస్యాపి మిథ్యోపలబ్ధిత్వాద్వైధర్మ్యం న సిధ్యేదితి।
కాలాతీతతాం ప్రత్యయత్వహేతోరాహ –
అపి చ స్వత ఇతి ।
ననూత్సర్గతః ప్రాప్తమపి ప్రామాణ్యమనుమానాదపోద్యతామత ఆహ –
అనుభవవిరోధ ఇతి ।
అబాధితవిషయత్వేనావగతస్యానుమానస్య ప్రమాణత్వాత్సతి ప్రత్యక్షబాధే న ప్రమాజనకత్వమతో బాధకానుదయాన్న ప్రత్యక్షస్య ప్రామాణ్యాపవాద ఇత్యర్థః । న హి యో యస్య స్వతో ధర్మో న సంభవతి , సోఽన్యసాధర్మ్యాత్తస్య సంభవిష్యతీతి భాష్యం ।
తత్ర న సంభవతీతి ।
ప్రమాణేన న సంభవతీత్యవధారితం ఇత్యర్థః । తేన సందిగ్ధో వస్తుధర్మోఽన్యసాధార్మ్యాద్ధూమవత్త్వాదేః సంభవిష్యతీతి సూచితమ్ ॥౨౯॥
అర్థోపలబ్ధ్యభావాన్న వాసనానాం భావ ఇత్యయుక్తమ్ ; పరేషామర్థాభావాద్వాసనానామర్థోపలబ్ధిభిర్వ్యాప్తేరసంభూతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యథా లోకదర్శనమితి ।
త్వయాపి హ్యర్థోపలబ్ధేః స్వప్నే వాసనాజన్యత్వం లోకసిద్ధాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవగన్తవ్యమ్ । తద్దృష్టాన్తేన చ జాగ్రత్యనుమేయం , తథా చ యౌ లౌకికావన్వయవ్యతిరేకౌ తావర్థోపలబ్ధేః కార్యస్యార్థ ఎవ కారణే సతి భవతః నార్థానపేక్షవాసనారూపకారణే ; స్వప్నప్రత్యయజనకవాసనాయా అపి జాగ్రదర్థోపలబ్ధ్యధీనత్వదర్శనాత్కారణకారణత్వేన తత్రాప్యర్థోపలబ్ధేః స్థితత్వాదతశ్చ వాసనానామర్థోపలబ్ధిభిర్వ్యాప్తిసిద్ధేరిత్యర్థః ।
న లౌకికీ వాసనేతి ।
అన్తరేణాశ్రయమేకసంతతిపతితసమానాకారవిజ్ఞానస్య వాసనాత్వం హ్యలౌకికమితి భావః । వాసనా హి గుణస్తస్యాశ్రయః సమవాయికారణం తత్రాశ్రయత్వాభిమతమాలయవిజ్ఞానం వాసనయా సహోత్పద్యతే పూర్వం వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
ద్వయోరితి ।
నియతప్రాక్సత్త్వం హి కారణత్వమిత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
ప్రాగితి ।
అసతశ్చాధారత్వాయోగాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । ॥౩౦॥
వర్ణకాన్తరమధికరణస్య దర్శనమ్ పూర్వపక్షమాహ –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
వివిచ్యన్త ఇత్యేతన్నిర్ణయాభిప్రాయం న భవతి , కింతు వ్యవస్థాపక్షాద్విభాగాభిప్రాయమిత్యాహ –
న క్వచిదితి ।
నాదరః క్రియతే సూత్రాన్తరాణి న రచ్యన్తే । ఎతాన్యేవావృత్త్యా యోజ్యన్త ఇత్యర్థః ।
నాభావో జ్ఞానార్థయోః ; ప్రమాణైరుపలబ్ధేరితి సూత్రం యోజయన్ సిద్ధాన్తమాహ –
లౌకికాని హీతి ।
అతాత్త్వికత్వం ప్రపఞ్చస్య వ్యవస్థాపయితుమ్ అధిష్ఠానం వస్తుభూతం వాచ్యం తస్యాభావస్త్వన్మతే ప్రమాణతస్తత్త్వానుపలబ్ధేరితి ప్రతిపాదయన్న భావోఽనుపలబ్ధేరితి సూత్రం యోజయతి –
యద్యుచ్యేతేత్యాదినా ।
అతాత్త్వికత్వం ప్రపఞ్చస్య ధర్మిగ్రాహకప్రమాణైరవగమ్యతే బాధకప్రమాణాన్తరేణ వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
ప్రమాణాని హీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
బాధకం చేతి ।
నను - కిమన్యాధిష్ఠానతత్త్వబోధనేన ? ప్రత్యక్షాదిప్రమితవస్తుగతం విచారాసహత్వమేవ బాధకప్రమాణం గమయత్వితి - చేత్ , తత్ర వక్తవ్యమ్ కిం విచారాసహత్వం నామ సదసదాదిపక్షేషు అన్యతమపక్షనివేశో వస్తుభూతో ధర్మః పరం విచారం న సహతే ఇత్యుచ్యతే , ఉత విచారాసహత్వేన రూపేణ నిస్తత్త్వం శూన్యమభిమతమ్ । నాద్య ఇత్యాహ –
తత్రేతి ।
ద్వితీయేఽపి నిస్తత్త్వం సదాదిపక్షనివిష్టం న వా ।
న ప్రథమః ; సదాదిప్రకారతత్త్వవ్యవస్థాయాస్త్వయాఽనిష్టత్వాదిత్యాహ –
కథమన్యతమదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
నిస్తత్త్వం హి తత్త్వరూపత్వాభావః స చాసన్నిత్యత్వం భావానాం వ్యవస్థాపితం స్యాత్ । తథా చాసత్త్వావ్యవస్థాప్రతిజ్ఞావిరోధ ఇత్యర్థః ।
పూర్వమధిష్ఠానతత్త్వజ్ఞానాభావాద్బాధో న భవతీత్యుక్తమ్ , ఇదానీమ్ అధిష్ఠానాభావాదారోపాసంభవమాహ –
అపి చేత్యాదినా ।
స్వపక్షే విశేషమాహ –
తస్మాదితి ।
వైధర్మ్యసూత్రం సుయోజమ్ । క్షణికత్వాచ్చేతి సూత్రే ఉపదేశాదిత్యుపస్కరణీయమ్ । తతశ్చ క్షణికపదార్థసత్త్వోపదేశాచ్ఛూన్యోపదేశాచ్చ వ్యాహతాభివ్యాహారః సుగత ఇతి యోజనీయమ్ ॥౩౧॥
యథాయథేతి భాష్యస్థవీప్సాం వ్యాచష్టే –
గ్రన్థత ఇతి ।
దర్శనమితి వక్తవ్యే పశ్యనేత్యపశబ్దః । స్థానమితి వక్తవ్యే తిష్ఠనేత్యపశబ్దః । తిష్ఠతేర్దృశేశ్చ శితి ప్రత్యయే తిష్ఠపశ్యావాదేశౌ యుచ్ప్రత్యతే తు న తస్యాశిత్త్వాత్ । మిహ సేచనే ఇత్యస్య నిష్ఠాన్తస్య మీఢమితి సిధ్యతి। మిద్ధమితి త్వపశబ్దః । పోషధశబ్ద ఉపవాసే బౌద్ధైః ప్రయుజ్యతే స్నాతః శుచివస్త్రాభరణః పోషధం విదధీతేతి।
స చ లోకైరప్రయుక్తత్వాదపశబ్దః ఇతి ప్రతిభాతి ।
అర్థతోఽనుపపత్తిమాహ –
అర్థతశ్చేతి ।
అక్షరమవినాశి । నమనాదివాసనానామాశ్రయత్వాదక్షరత్వసిద్ధిః । ఉత్పాదాద్వేతి సూత్రే స్థితా ధర్మస్థితితేతి చ కారణత్వధర్మస్య కార్యత్వధర్మస్య చ స్థిరత్వస్వీకారాత్సర్వక్షణికత్వవిరోధః ॥౩౨॥
నైకస్మిన్నసంభవాత్ ॥౩౩॥ ఎకరూపబ్రహ్మసమన్వయవిరోధ్యనేకాన్తవాదభఙ్గస్య బుద్ధిసన్నిధానలక్షణాం సంగతిమాహ –
నిరస్తే ఇతి ।
ముక్తకచ్ఛేషు నిరస్తేషు ముక్తవసనా బుద్ధిస్థా భవన్తీతి , అథవా సమయమాత్రసిద్ధపఞ్చస్కన్ధాదిపదార్థాశ్రయన్యాయాభాసే నిరస్తే పఞ్చాస్తికాయాదిసామయికపదార్థాశ్రితం న్యాయాభాససందృబ్ధం మతం భవతి బుద్ధిస్థమ్ । తదిదం సమయపదేన సూచితమ్ । ఉపలబ్ధేరర్థసత్త్వవత్తదనేకాన్తోఽప్యుపలబ్ధేరేవాస్తీత్యర్థసంగతిః । అస్తీతి కాయన్తే శబ్ద్యన్త ఇత్యస్తికాయాః । కై గై శబ్దే । అర్హన్ నిత్యసిద్ధః । ఇతరే కేచిత్సాధనైర్ముక్తాః । అన్యే బద్ధాః ।
ప్రవృత్త్యనుమేయ ఇతి ।
సమ్యఙ్మిథ్యాత్వేన ప్రవృత్తిద్వైవిధ్యం వక్ష్యతి । తత్ర ధర్మాస్తికాయః సమ్యక్ప్రవృత్త్యనుమేయః ఇత్యర్థః । శాస్త్రీయబాహ్యప్రవృత్త్యా హ్యాన్తరోఽపూర్వాఖ్యో ధర్మోఽనుమీయత ఇత్యర్థః ।
అధర్మేతి ।
ఊర్ధ్వగమనశీలో హి జీవస్తస్య దేహేఽవస్థానేనాధర్మోఽనుమీయత ఇత్యర్థః । బన్ధమోక్షౌ ఫలే ।
ప్రవృత్తీ తు సమీచ్యసమీచ్యౌ , తయోః సాధనే తే దర్శయతి –
ఆస్త్రవేతి ।
ఆస్త్రావయతి గమయతి ।
బన్ధోఽష్టవిధమితి । యద్యపి పూర్వోక్త ఆస్త్రవోఽపి బన్ధః ; తథాపి తద్ధేతుత్వాదయమపి బన్ధ ఇత్యర్థః ।
అతిప్రసఙ్గాదితి ।
ఆశామోదకాదిజ్ఞానేభ్యోఽపి మోదకాదిసిద్ధిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
విపాకహేతురితి ।
శరీరాకారేణ పరిణామహేతుః । తచ్చ కర్మ వేదనీయం శరీరద్వారేణ తత్త్వవేదనహేతుత్వాదితి శుక్రశోణితవ్యతిరేకజాతే మిలితం తదుభయస్వరూపమాయుష్కమ్ । తస్య దేహాకారపరిణామశక్తిర్గోత్రికమ్ । శక్తిమతి తస్మిన్ బీజే కలలాఖ్యద్రవాత్మకావస్థాయా బుద్బుదాత్మతాయాశ్చారమ్భకః క్రియావిశేషో నామికమ్ । సక్రియస్య బీజస్య తేజఃపాకవశాదీషద్ ఘనీభావః శరీరాకారపరిణామహేతుర్వేదనీయమితి విభాగః । కాయతీతి కై గై శబ్దే ఇత్యస్య రూపమ్ । స్యాదస్తి చ నాస్తి చేత్యేతదవక్తవ్య ఇత్యస్యాధస్తాత్ సంబన్ధనీయమ్ । సప్త చైకాన్తత్వభఙ్గాః కథం కథం కదా కదా చ ప్రసరన్తీత్యపేక్షాయామనన్తవీర్యః ప్రతిపాదయామాస - తద్విధానవివక్షాయాం స్యాదస్తీతి గతిర్భవేత్ । స్యాన్నాస్తీతి ప్రయోగఃస్యాత్తన్నిషేధే వివక్షితే ॥ క్రమేణోభయవాఞ్ఛాయాం ప్రయోగః సముదాయభృత్ । యుగపత్తద్వివక్షాయాం స్యాదవాచ్యమశక్తితః ॥ ఆద్యావాచ్యవివక్షాయాం పఞ్చమో భఙ్గ ఇష్యతే । అన్త్యావాచ్యవివక్షాయాం షష్ఠభఙ్గసముద్భవః ॥ సముచ్చయేన యుక్తశ్చ సప్తమో భఙ్గ ఉచ్యతే ॥ ఇతి , యుగపదస్తిత్వనాస్తిత్వయోర్వివక్షాయాం వాచః క్రమవృత్తిత్వాదుభయం యుగపదవాచ్యమ్ । ఆద్యోఽస్తిత్వభఙ్గోఽన్త్యేనాసత్త్వేన సహ యుగపదవాచ్యః । అన్త్యశ్చాద్యేన భఙ్గేన సహ యుగపదవాచ్యః । సముచ్చితరూపస్య భఙ్గ ఎకైకేన సహ యుగపదవాచ్య ఇత్యర్థః । అథవా -సదసదుభయేష్వేకాన్తే భగ్నేఽనిర్వాచ్యత్వనియమభఙ్గః స్యాదవక్తవ్య ఇతి కృతః । తేష్వేవ పక్షేషు తత్తత్పూర్వపక్షవాద్యుక్తానిర్వాచ్యత్వనియమః స్యాదస్త్యవక్తవ్య ఇత్యాదినా భజ్యతే ।
నన్వస్తి స్యాదితి వర్తమానత్వవిధివాచినోః కథమేకార్థపర్యవసానమత ఆహ –
స్యాచ్ఛబ్ద ఇతి ।
తిఙన్తతుల్యోఽతో న విధ్యర్థతేత్యర్థః ।
వాక్యేష్వితి ।
స్యాదస్తీత్యాదివాక్యేషు స్యాదిత్యయం శబ్దస్తిడన్తసదృశో నిపాత ఇత్యన్వయః ।
కోఽస్యార్థ ఇతి , తత్రాహ –
అనేకాన్తేతి ।
అనేకాన్తః కిం స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రతిపాద్యతే ? నేత్యాహ –
గమ్యం ప్రతీతి ।
గమ్యమస్తిత్వాది ।
కుతోఽస్యానైకాన్తద్యోతిత్వమత ఆహ –
అర్థయోగిత్వాదితి ।
ఎతదుపపాదయతి –
యది పునరితి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాహ –
అనేకాన్తద్యోతకత్వే త్వితి ।
స్యాత్పదేనానేకాన్తాభిధానే కిం ప్రయోజనమత ఆహ –
తథా చేతి ।
యథా స్యాచ్ఛబ్దస్యానేకాన్తద్యోతకత్వం జైనైరుక్తం , తథా తత్ప్రయోజనం చోక్తమిత్యర్థః । స్యాద్వాదో హేయోపాదేయవిశేషకృదిత్యన్వయః । కింశబ్దాత్కిమశ్చేతి సూత్రేణ థముప్రత్యయో భవతి , తతః కథమితి రూపం లభ్యతే । తదుపరి చిదిత్యయం నిపతో విధియతే , తతః కథంచిదితి స్యాత్ । తస్మాత్కింవృత్తచిద్విధేర్హితోః కథంచిదస్తి కథంచిన్నాస్తీత్యదిరూపాత్సర్వథైకాన్తత్యాగాత్ భవన్తం సప్తభఙ్గనయమపేక్ష్య స్యాద్వాదో హేయోపాదేయవిశేషకృదిత్యర్థః । కింవృత్తే కింశబ్దాదుపరివృత్తే ప్రత్యయే థమి సప్తస్వేకాన్తేష్వస్త్యాదినియమేష్విత్యర్థః ।
సప్తానామేకాన్తానాం భఙ్గే హేతుం న్యాయం దర్శయతి –
తథా హీతి ।
న ప్రవర్తేతేత్యత్ర హేతుమాహ –
ప్రాప్తేతి ।
సతో వస్తుతః ప్రాప్తస్యాప్రాపణీయత్వాదిత్యర్థః ।
న నివర్తేతేత్యత్ర హేతుమాహ –
హేయేతి ।
అసత్త్వే హ్యేకాన్తే హేయమేవ త్యక్తమేవాహితం సర్వదా స్యాత్ , తస్య చ సాధ్యం హానమనుపపన్నమిత్యర్థః ।
యత్తు హేయాదిసిద్ధిహేతుః స్యాద్వాద ఇతి , తత్రాహ –
ఎతదుక్తమిత్యాదినా ।
యదస్తి తదస్త్యేవేతి నియమమేవ మన్మహే , యస్తు కథంచిదస్తి ప్రపఞ్చః స వికల్పితః , తత్ర చ హేయాదివిభాగసిద్ధిరిత్యర్థః ।
విచారాసహత్వాదితి ।
ఆరమ్భణాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧౪) హి సదసత్త్వే వస్తునో న ధర్మౌ ; అసత్త్వదశాయామపి వస్త్వనువృత్త్యాపాతాత్ , న చ స్వరూపం ; సర్వదాఽద్వయప్రసఙ్గాదిత్యాదిర్హి విచారః కృతః స ఇహానుసన్ధేయ ఇత్యర్థః ।
పణ్డితరూపాణామితి ।
ప్రశంసాయాం రూపప్ప్రత్యయః । ఋషభేణ బలీవర్దేన ॥౩౩॥ విశరారవో విశరణశీలా నశ్వరాః ।
అనిత్యత్వాత్తస్యేతి ।
నిదర్శనస్యేత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికే తు నానిత్యత్వమిత్యాహ –
నాస్థిరే ఇతి ॥౩౪॥
ఆగమాపాయ్యవయవానామనాత్మత్వం భాష్యోక్తం తదా యుజ్యతే , యది నిత్య ఆత్మేతి పరాభ్యుపగమః ; ఇతరథా ఇష్టప్రసఙ్గాదారబ్ధావయవిన ఎవాత్మత్వేనావయవానామనాత్మత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
ఆత్మన ఇతి ।
ఆత్మానిరూపణమపి భాష్యే ప్రసజ్యమానమిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అనిరూపణేనేతి ।
సిగ్ వస్త్రం విగతం యేభ్యస్తే విసిచః ॥౩౫॥
దేహాన్తరాప్రవేశాన్మోక్షావస్థం పరిమాణమన్త్యం , తస్య నిత్యత్వాదాద్యమధ్యమయోర్నిత్యత్వానుమానే పరిమాణత్రయప్రసఙ్గాత్కథమ్ ఎకరూపపరిమాణాత్మకావిశేషాపాదనమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఎవం హీతి ।
నాద్యమధ్యమపరిమాణయోర్నిత్యత్వమాపాద్యతే , కిం త్వాద్యమధ్యమయోః కాలయోరన్త్యపరిమాణస్యానువృత్తిరిత్యర్థః । యది ప్రాగప్యాసీత్తర్హ్యభూత్వా న భవతీత్యర్థః ।
నన్వన్త్యపరిమాణస్య కాలత్రయేఽనువృత్తావపి దేహభేదప్రాప్తికాలేష్వాత్మనః పరిమాణాన్తరాణి కిం న స్యురత ఆహ –
న చేతి ।
పరిమాణభేదే ద్రవ్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । భాష్యకారేణాత్మగతాద్యమధ్యమపరిమాణే నిత్యే , ఆత్మపరిమాణత్వాదన్త్యపరిమాణవత్తతశ్చైకపరిమాణతేత్యేకం వ్యాఖ్యానం కృతమ్ । అపరం చ మోక్షకాలగతాత్మపరిమాణస్యావస్థితత్వాన్నియతత్వాత్పూర్వయోరప్యాద్యమధ్యమకాలయోరవస్థితపరిమాణ ఎవ జీవః స్యాదితి। తత్ర ద్వితీయవ్యాఖ్యా త్వేన విశదితా ।
ఆద్యవ్యాఖ్యాముభయపరిమాణనిత్యత్వస్యాన్త్యపరిమాణదృష్టాన్తేనాపాద్యత్వాదుభయనిత్యత్వాదితి సిద్ధవత్సూత్రే హేతునిర్దేశాయోగమాశఙ్క్యాహ –
అత్ర చోభయోరితి ।
అత్ర చేతి ।
సూత్రే ఇత్యర్థః ।
నన్వాదిమధ్యమాన్తిమపరిమాణానాం నిత్యత్వే ఆపతితే పరిమాణత్రయవత్త్వమాత్మనః స్యాత్ , కుత ఎకపరిమాణతాఽఽపాద్యతే ? అత ఆహ –
ఎకశరీరేతి ।
త్రయాణాం పరిమాణానాం సర్వశరీరేషు సమత్వాత్సర్వశరీరేష్వేకరూపపరిమాణతాఽఽత్మనః స్యాదితి। దీప్యం వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
ద్వితీయవ్యాఖ్యాయాం - సర్వదా పరిమాణైక్యస్యైవాపాద్యత్వాత్సూత్రగతోభయశబ్దేన న పరిమాణద్వయమభిధీయతే , కింత్వాద్యమధ్యమకాలౌ ; తతశ్చాద్యమధ్యమకాలయోరుభయోః పరిమాణనిత్యత్వాదిత్యేవం రూపే హేతుం యోజయతి భాష్యకార ఇత్యాహ –
ద్వితీయే త్వితి ।
అస్యాం వ్యాఖ్యాయామవిశేషశబ్దేన న పరిమాణత్రయస్య సర్వశరీరేషు తుల్యత్వమాపాద్యతే , కింతు యదైకశరీరే పరిమాణతామాత్రం సర్వశరీరేష్వాపాద్యతే తదాఽణుర్మహాన్వాఽత్మా సర్వదేహేషు స్యాదిత్యేవంరూపమిత్యాహ –
ఎకశరీరేతి ॥
పత్యురసామఞ్జస్యాత్ ॥౩౭॥ సత్త్వాసత్త్వాదేరేకత్రాసంభవవదధిష్ఠాతృత్వోపాదానత్వయోరప్యేకత్రాసంభవ ఇతి ప్రత్యవస్థానాత్సఙ్గతిః । సాంఖ్యయోగవ్యపాశ్రయా ఇత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
హిరణ్యగర్భేత్యాదినా ।
భాష్యగతపురుషపదవ్యాఖ్యానం –
దృక్శక్తిరితి ।
శక్తిగ్రహణం తు సమర్థాపి సర్వం జ్ఞాతుం జైవి దృగ్ న జానాత్యావృత్తత్వాదిత్యర్థమ్ ।
కథం తర్హి జీవస్య జ్ఞాతృత్వం ? తత్రాహ –
ప్రత్యయేతి ।
ప్రత్యయమన్తః – కరణపరిణామమనుపశ్యతీతి తథోక్తః ।
భాష్యే ప్రధానపురుషయోరధిష్ఠాతేతి ద్వివచనప్రయోగాదేకో జీవ ఇతి భ్రమః స్యాత్తం వ్యుదస్యతి –
స చేతి ।
సమాసాన్తర్వర్త్యేకవచనం జాత్యభిప్రాయేణేత్యర్థః । క్లేశేతి సూత్రమీక్షత్యధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౫) వ్యాఖ్యాతమ్ । పురుషత్వాత్ప్రధానాదన్యః క్లేశాద్యపరామృష్టత్వాత్పురుషాదన్యః – జీవాదన్య ఇత్యర్థః । గూఢచర్యా స్వగుణాప్రఖ్యాపనేన దేశేషు వాసః ।
ఈశ్వరో , న ద్రవ్యం ప్రత్యుపాదానం , చేతనత్వాత్కులాలవదిత్యాహ –
చేతనస్యేతి ।
కులాలస్యాపి సుఖాద్యుపాదానత్వాత్సాధ్యవైకల్యం స్యాత్తద్వారణాయ ద్రవ్యమిత్యధ్యాహృతమ్ । జగత్కారణానాం ప్రధానస్య పరమాణూనాం చేత్యర్థః ।
నిమిత్తమిత్యస్య వివరణమ్ –
అధిష్ఠాతేతి ।
సిద్ధాన్తస్తు అధిగమ్య శ్రుతేరీశమనుపాదానతా యది । అనుమీయేత బాధః స్యాదాశ్రయాసిద్ధిరన్యథా ॥ కిమప్రమిత ఈశ్వరేఽనుపాదానత్వం సాధ్యతే , ఉత ప్రమితే । నాద్యః ; ఆశ్రయాసిధ్ద్యాపాతాత్ । ద్వితీయేఽపి తత్ప్రమితిః శ్రుతేరనుమానాద్వా పౌరుషేయాగమాద్వా । ప్రథమే కిమీక్షణపూర్వకకర్తృత్వాదిప్రతిపాదకశ్రుత్యైవానుపాదానత్వం సాధ్యతే , తత్పూర్వకానుమానాద్వా ।
నాగ్రిమః ; తస్యాః శ్రుతేర్నిమిత్తత్వమాత్రపరత్వం న తూపాదానత్వనిషేధపరత్వమితి ప్రకృతిశ్చే(బ్ర.అ.౧.పా.౪.సూ.౨౩) త్యధికరణే సుసాధితత్వాదిత్యాహ –
న తావదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
తస్మాదితి ।
ఆస్థీయమానమపి న సంభవతి ; తదాత్మానం స్వయమకురుతేత్యాదిశ్రుత్యైవ బాధాదిత్యర్థః ॥
అస్తు తర్హ్యనుమితే ఈశ్వరేఽనుపాదానత్వానుమానమత ఆహ –
తత్రేతి ।
ఈశ్వరే ఇత్యర్థః । పౌరుషేయాగమం చ నిషేత్స్యామ ఇతి తావచ్ఛబ్దః । తథాహి – న తావదాద్యం కార్యం సకర్తృకం కార్యత్వాత్కుమ్భవదితి మానమ్ ; జీవాదృష్టజత్వసిద్ధేః , అవ్యవహితప్రాక్కాలవర్తిప్రయత్నజత్వసాధనే చాద్యకార్యవ్యవహితప్రయత్నజత్వస్య కుమ్భేఽభావేన సాధ్యవైకల్యాత్ , కుమ్భావ్యహితప్రయత్నజత్వస్య ఆద్యే కార్యే బాధాత్ , కించిదవ్యవహితప్రయత్నజన్యత్వస్య చ సిద్ధసాధనాత్ । అదృష్టావ్యవహితప్రాక్కాలప్రయత్నజత్వాదాద్యకార్యస్య । అథ ద్వ్యుణుకే ద్వ్యుణుకోపాదానసాక్షాత్కారవజ్జన్యం కార్యత్వాదితి। తచ్చః న ; అప్రసిద్ధవిశేషణవిశేష్యత్వాభ్యాం ద్వ్యుణుకస్య తదుపాదానసాక్షాత్కారస్య చాసిద్ధేః । దృష్టాన్తే చ సందిగ్ధసాధ్యత్వమ్ ; ఘటస్య ద్వ్యుణుకోపాదానసాక్షాత్కారవదీశ్వరప్రయత్నజన్యత్వస్యాసమ్ప్రతిపత్తేః । అదృష్టం ప్రత్యక్షం మేయత్వాదిత్యత్ర చ యోగిభిరర్థాన్తరతా , కార్యం సర్వజ్ఞకర్తృకం కార్యత్వాదిత్యత్ర చ । స్యాదేతత్ - ధర్మో భ్రమసమానాధికరణధర్మవిషయత్వరహితసాక్షాత్కారవిషయః , మేయత్వాద్ , ఘటవత్ । సాక్షాత్కారగోచర ఇత్యుక్తే యోగిభిరర్థాన్తరతేతి భ్రమసమానాధికరణధర్మవిషయత్వరహితగ్రహణమ్ ; యోగిసాక్షాత్కారస్య కాలభేదేన భ్రమసమానాశ్రయత్వాత్ । భ్రమసమానాధికరణత్వరహితసాక్షాత్కారగోచర ఇత్యుక్తే చాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమితి తన్నివృత్త్యర్థం ధర్మవిషయత్వగ్రహణమ్ । అస్మదాదీనాం ఘటాదివిషయసాక్షాత్కారస్య భ్రమసమానాశ్రయత్వేఽపి ధర్మవిషయత్వాభావేన భ్రమసమానాధికరణత్వే సతి ధర్మవిషయత్వరూపవిశిష్టధర్మరహితత్వాత్తత్ర సాధ్యసిద్ధేః । సాక్షాత్కారస్య చ భ్రమసమానాధికరణత్వే సతి ధర్మవిషయత్వరహితత్వం ధర్మవిషయత్వరాహిత్యాద్వా భ్రమసమానాధికరణత్వరాహిత్యాద్వా భవతి। ఆద్యే తస్య ధర్మవిషయత్వవ్యాఘాత ఇతి ద్వితీయః స్యాత్ । తథా చ తాదృశసాక్షాత్కారవదీశ్వరసిద్ధిరితి। తన్న ; కిమిదం ధర్మవిషయత్వరహితత్వమ్ । ధర్మవిషయత్వసంసర్గభావవత్త్వమితి చేత్తత్కిం ధర్మవిషయత్వసంసర్గాన్యోన్యాభావవత్త్వముత తత్సంసర్గాభావవత్త్వమ్ । నాద్యః ; తథాసత్యస్య విశేషణస్య వైయర్థ్యాత్సాక్షాత్కారపదేనైవ తద్వాచ్యార్థస్య ధర్మవిషయత్వసంసర్గాన్యోన్యాభావవత్త్వసిద్ధేః । న హి ధర్మవిషయత్వసంసర్గాత్మకః కశ్చిత్సాక్షాత్కారోఽస్తి , యద్వ్యవచ్ఛేదార్థమిదం విశేషణమ్ । న ద్వితీయః ; ధర్మవిషయత్వసంసర్గసంసర్గాన్యోన్యాభావమాదాయ విశేషణవైయర్థ్యతాదవస్థ్యాత్ , తత్రాపి సంసర్గాన్తరం ప్రతి ధావనే చ తత్తదన్యోన్యాభావమాదాయ వైయర్థ్యధావనాత్ । అథ మతం న సంసర్గస్య సంసర్గాన్తరమస్తి , కింతు స్వయమేవ స్వస్య సంసర్గ ఇతి క్వానవస్థేతి ? నైతత్ ; తథాసతి తాదృశసంసర్గాన్యోన్యాభావమాదాయ విశేషణవైయర్థ్యేన వజ్రలేపనాత్ । ఎతత్ఖణ్డనభయేన యది విశేషణముజ్ఝసి , తర్హి గ్రస్తోఽసి యోగిభిరర్థాన్తరతయా । ఎవం సర్వా మహావిద్యాస్తచ్ఛాయా వాఽన్యే ప్రయోగాః ఖణ్డనీయా ఇతి ॥ తత్సుఖాద్వైతబోధాత్మస్వభావహరయే నమః । వేదాన్తైకప్రమాణాయ కుతర్కాణామభూమయే ॥ తస్మాత్సుష్ఠూక్తం తత్రేశ్వరేఽనుమానం తావన్న సంభవతీతి।
అథవా –పూర్వగ్రన్థేనాస్మిన్నర్థే ఈశ్వరస్య నిమిత్తమాత్రత్వే ప్రమాణాన్తరమాస్థేయమితి సామాన్యతః శ్రుతివ్యతిరిక్తప్రమాణాపేక్షాముక్త్వా కిం తదనుమానం పౌరుషేయాగమో వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ–
తత్రానుమానమితి ।
యథైవ చేతనస్య నిమిత్తత్వమాత్రమనుమీయతే , తథా రాగాదికమప్యనుమేయం వ్యాప్తేరవిశేషాత్తథా చ వాద్యభిమతనిరవద్యత్వవిశేషవిరుద్ధోఽయం హేతురిత్యాహ –
తద్ధి దృష్ట్యనుసారేణేతి ।
నను సిద్ధాన్తే శ్రుతిగమ్యేశ్వరస్యాపి పురుషత్వాద్రాగాదిమత్త్వానుమానం దుర్వారమత ఆహ –
ఎతదుక్తమితి ।
వ్యాప్త్యపేక్షం హ్యనుమానం వ్యాప్త్యుపనీతం సర్వమనుమన్యతే । ఆగమస్తు స్వతన్త్రస్తత్ర యత్ తద్విరుద్ధమనుమానం తత్ కాలాతీతం స్యాదిత్యర్థః । లోహగన్ధితా కలఙ్కగన్ధితా ।
కథం తర్హి మానాన్తరానుసారేణాపూర్వాదికల్పనా ? తత్రాహ –
యస్త్వితి ।
తత్రాప్యాగమప్రామాణ్యాత్కాలాన్తరకృతయాగాత్స్వర్గోఽస్తు కా క్షతిః ? అనన్తరపూర్వక్షణవర్తినః కారణత్వమితి లోకానుభావమనురుధ్యాపూర్వకల్పనేత్యర్థః ।
ఇదానీం చేత్కర్మేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్తకత్వం ప్రతీయేత , తత ఎతద్బలాద్బీజాఙ్కురవత్ పరంపరాఽవలమ్బిష్యతే , తత్ర కుత ఇతరేతరాశ్రయత్వం కుతస్తరామన్ధపరంపరేత్యాశఙ్క్యాదౌ తావత్ప్రవర్త్యప్రవర్తకభావానుపపత్తిం కర్మేశ్వరయోర్దర్శయతి –
యదీశ్వర ఇతి ।
అథవా –కరుణయైవేశ్వరః ప్రేరితః కర్మ కారయతి , తత్కుత ఇతరేతరాశ్రయత్వం భాష్యే ఉచ్యతే ? తత్రాహ–
యదీశ్వర ఇతి ।
కపూయం కుత్సితమ్ । ఉత్తరస్మిన్ వ్యాఖ్యానే కర్మభిః ప్రయోజనైః కరుణయా హేతునా ప్రవర్త్యత ఇతి దృష్టవిరుద్ధమ్ ; దృశ్యమానకార్యస్య కరుణాహేతుకత్వవిరుద్ధదుఃఖాత్మకత్వాదితి యోజనా ।
ఈశ్వరేణ పూర్వం కర్మ తావత్ప్రవర్తయితుం న శక్యతే ; కుత్సితఫలానుదయప్రసఙ్గాదేవం పూర్వకర్మేశ్వరాప్రవర్తితం కథమీశ్వరప్రవర్తనలక్షణం కార్యం కరోతి ? ఎవం సతి ప్రవర్తకత్వోపపత్తిమనుక్త్వా కేవలం తతః పూర్వకర్మైవావాలమ్బ్యతే , తత్రాహ –
తత్రాపీతి ।
తత్రాపీశ్వరప్రవర్తనే స్వకార్యే పూర్వం కర్మ తతః పూర్వభావికర్మప్రవర్తితేనేశ్వరేణ ప్రవర్తితమితి వక్తవ్యం , తథా చ సర్వత్రానుపపత్తిసామ్యాదన్ధపరమ్పరేత్యర్థః । ద్వావపి కర్మేశ్వరౌ ।
అస్మాకం త్వితి ।
మాయామయ్యాం ప్రవృత్తావచోద్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవం శ్రుతేరనుమానాచ్చేశ్వరసిద్ధిం నిరస్య పౌరుషేయాగమాత్తత్సిద్ధిర్నిరస్యత ఇత్యాహ –
పరస్యాపీతి ।
అస్మాకం త్వితి ।
శాస్త్రయోనిత్వేఽపీశ్వరస్యానాదిసిద్ధనియతక్రమాపేక్షణాన్నేశ్వరాధీనం వేదస్య ప్రామాణ్యం కింతు స్వతః । యథా దేవదత్తకృతత్వేఽపి దీపస్య ప్రకాశనశక్తిమత ఎవ కృతత్వాద్ న దేవదత్తాపేక్షం తస్య ప్రకాశకత్వం తద్వదిత్యర్థః ।
నను రూపాదిహీనస్యాధిష్ఠేయత్వానుపపత్తిర్మాయాయామపి తుల్యా , తత్రాహ –
యథాదర్శనమితి ।
అధిష్ఠానేతి (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౩౯) సూత్రగతవ్యాఖ్యానయోర్భేదమాహ –
పూర్వమితి ।
కరణవచ్చేదితి (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౪౦) సూత్రస్థవ్యాఖ్యానయోర్విశేషమాహ –
తథేతి ।
ప్రధానపురుషేశ్వరాణామితి ।
ఎషాం పురుషాన్ జాత్యైకీకృత్య త్రిత్వం తావత్సిద్ధం , పురుషాణాం తు పరార్ధాదిసంఖ్యాసు మధ్యేఽన్యతమసంఖ్యయేయన్త ఎవేతి సంఖ్యాభేదవత్త్వం ద్రవ్యత్వాత్ కుసూలమితధాన్యవదిత్యనుమాయ సర్వేషాం ప్రధానాదీనాం సంఖ్యావత్త్వాదన్తవత్త్వం వినాశిత్వమనుమాతవ్యమ్ । యద్యపి ద్రవ్యత్వాదేవాన్తవత్త్వం సర్వేషామనుమాతుం శక్యమ్ ; తథాపి ప్రవాహనియత్వాదనిత్యానామపి స్రోతోరూపేణ సంసారవాహకత్వశఙ్కాం వ్యావర్తయితుం సంఖ్యాభేదవత్త్వమనుమితమ్ । ఎవం తావద్ద్రవ్యాశ్రితైవ సంఖ్యేతి యేషామాగ్రహస్తన్మతే సంఖ్యాభేదవత్త్వే ద్రవ్యత్వం హేతూకృతమ్ ।
అథ సంఖ్యాం విహాయ సర్వత్ర సంఖ్యాస్తీతి మతం తన్మతేన మానం –
సంఖ్యాన్యత్వే సతీతి ।
సంఖ్యాన్యత్వాదిత్యర్థః । సప్తమీ చ నిమిత్తార్థా ।
అథ సంఖ్యాయామపి సంఖ్యాస్తీతి మతం , తత్రానుమానమాహ –
ప్రమేయత్వాదితి ।
సామాన్యతో దృష్టానుమానోపన్యాసస్తు ఈదృశేనాపి దూష్యత్వాదాభాసతరః పరపక్ష ఇతి ద్యోతనాయ ।
వ్యాఖ్యాతేఽర్థే సూత్రమవతారయతి –
తతశ్చేతి ।
నను బాహ్యప్యన్తవదేకత్వాదేకఘటవదితి కిం న స్యాదత ఆహ –
అస్మాకం త్వితి ।
భాష్యస్థస్వరూపపరిమాణపదం వ్యాచష్టే –
స్వరూపేతి ।
పరిహరతి ।
తత ఈశ్వరస్యేత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః ।
అసతి హ్యన్తే తదపరిచ్ఛేదో న దోషాయ , అస్తి చ స ఇత్యాహ –
ఆగమేతి ।
ఆగమానపేక్షో వాదీ తస్యేతి ॥౪౧॥
ఉత్పత్త్యసంభవాత్ ॥౪౨॥ అధిష్ఠాతైవైశ్వర ఇతి మతే నిరస్తే ప్రకృతిరపి స ఇతి మతస్య వేదసంగతార్థత్వాజ్జీవోత్పత్తావపి ప్రమాణత్వమతో జీవస్వరూపతయా బోధ్యమానాద్ బ్రహ్మణో జగత్సర్గ బ్రువతః సమన్వయస్య తేన బాధ ఇతి శఙ్కానిరాసాత్సంగతిమభిప్రేత్యాహ –
అన్యత్రేతి ।
పఞ్చరాత్రకర్తుర్వాసుదేవస్య వేదాదేవ సర్వజ్ఞత్వావగమాత్ కపిలపతఞ్జల్యాదీనాం చ జీవత్వాత్పఞ్జరాత్రస్య చ పురాణేషు బుద్ధాదిదేశనావద్వ్యామోహార్థమీశ్వరప్రణీతత్వశ్రవణాన్న యోగాద్యధికరణగతార్థతా । అనన్తరసంగతివశాదిహ పాదేఽస్య లేఖః ।
భవతు క్రియాకరణముత్పాద్యం న తు జ్ఞానకరణమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రయత్నేతి ।
ప్రయత్నాదీనాం కరణత్వం వివక్షాతః । సిద్ధాన్తస్తు – బుద్ధిపూర్వకృతిః పఞ్చరాత్రం నిఃశ్వసితం శ్రుతిః । తేన జీవజనిస్తత్ర సిద్ధా గౌణీ నియమ్యతే ॥ యావధ్ద్యేకదేశే వేదాఽవిరోధాదీశ్వరబుద్ధేర్వేదమూలత్వం వేదాద్వా సర్వవిషయత్వం ప్రమీయతే , తావదేవ స్వతఃప్రమాణవేదాజ్జీవానుత్పత్తిప్రమితౌ తాదృగ్బుద్ధిపూర్వకేశ్వరవచనాన్న జీవోత్పత్తిరవగన్తుం శక్యతే । అతః ప్రమాణాపహృతవిషయే గౌణం తద్వచనం న తు భ్రాన్తమ్ పూర్వపక్షయుక్తేరితి। సంకర్షణసంజ్ఞో జీవః ప్రద్యుమ్నం జనయితుం కరణాన్తరవాన్న వా । ఆద్యే తదేవ సర్వత్ర కరణం స్యాదితి న ప్రద్యుమ్నః కరణం భవేత్ ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
సంకర్షణోఽకరణ ఇతి ।
కరణసామర్థ్య ఇతి ।
ఇహ కరణం కృతిః ।
పరస్పరవ్యాహతేచ్ఛా ఇతి ।
వ్యాహతేచ్ఛత్వే ఈశ్వరత్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః ।
ఉత్పన్నే హి కార్యే తత్ప్రతీశ్వరత్వముత్పత్తిరేవ న స్యాద్ , ఇత్యాహ –
వ్యాహతకామత్వే వేతి ।
పరిశుద్ధం నిశ్చితమ్ ।
అనేకేశ్వరత్వేఽపసిద్ధాన్తమాహ –
భగవానేవేతి ।
వ్యాఖ్యాతో భాష్యే ఇతి శేషః ॥
న వియదశ్రుతేః॥౧॥ ఇహ పాదే భూతభోక్తృవిషయవాక్యానాం విరోధః పరిహ్రియతే । ప్రాసఙ్గికీం పాదసంగతిం వక్తుం విప్రతిషేధాచ్చేతి భాష్యమ్ । తత్ర శ్రుతివిప్రతిషేధాదిత్యర్థః । పరపక్షేషు సర్వత్ర స్వవచనవిరోధస్యాభావాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
శ్రుతీతి ।
న వియదితి పూర్వపక్షః అస్తి త్వితి సిద్ధాన్త ఇతి భ్రమం వ్యావర్తయతి –
ఇహ హీతి ।
ఎవం హ్యవిరోధాధ్యాయసంగతిరిత్యర్థః । అత్ర హి గౌణ్యసంభవాదిత్యేకదేశిసూత్రస్య న వియదితి సూత్రోక్తానుత్పత్త్యుపజీవిత్వాదేకవాక్యతా ।
అత ఇదమప్యేకదేశిన ఇతి ।
కేచిత్తు – సూత్రద్వయేన పక్షద్వయం ప్రదర్శ్య విప్రతిషేధ ఉచ్యతే , పాదసంగతపూర్వపక్షార్థత్వసంభవే సూత్రస్యైకదేశిమతార్థత్వాయోగాత్ ఇత్యాహుః । తన్న కిమశ్రుతేరితి హేతుః సార్వత్రిక ఉతైకదేశపరః । నాద్యః తైత్తిరీయకే నభఃసంభవశ్రవణాత్ । నాన్యః ; అనుత్పత్త్యసాధకత్వాత్ । న చ క్వచిచ్ఛ్రవణాత్ క్వచిదశ్రవణాచ్చ విప్రతిషేధః ; అశ్రుతస్థలే ఉపసంహారసంభవాత్ । న చైహైవోపసంహారచిన్తా ; సర్వవేదాన్తప్రత్యయాద్యధికరణపౌనరుక్త్యాపాతాత్ । తస్మాన్న విప్రతిషేధః సూత్రాభ్యాం దర్శయితుం శక్యః । తతః క్వచిదాకాశస్య ప్రాథమ్యం శ్రుతం క్వచిత్తేజస ఇత్యేవ విప్రతిషేధః । పూర్వపక్షాద్బహిష్ఠాత్ సిద్ధాన్తచ్ఛాయమేకదేశిమతమితి సంగతిః పాదేన । ఎవమాఽధ్యాయసమాప్తేః ప్రథమమ్ విప్రతిషేధాదప్రామాణ్యేన పూర్వపక్షః , తత ఎకదేశివ్యాఖ్యా తతః సిద్ధాన్త ఇతి దర్శనీయమ్ ।
నన్వేకదేశ్యపి శ్రుతౌ సత్యాం కథమశ్రుతేరితి బ్రూయాద్ ? అత ఆహ –
తస్యాభిసంధిరితి ।
విరోధేన పూర్వపక్షే భాష్యవిరోధమాశఙ్క్యాహ –
తదిదమితి ।
అశ్రుతస్థలేఽపి శ్రుతోత్పత్తేరుపసంహారాదవిరోధమాశఙ్క్యాహ –
పూర్వపక్షీ – న చ శ్రుత్యన్తరానురోధేనేత్యాదినా ।
అస్తి త్విత్యపి సూత్రం నిగూఢాభిసంధేః సిద్ధాన్తిన ఎవ అభిప్రాయానభివ్యక్తిమపేక్ష్య పూర్వపక్షసూత్రమిత్యుక్తమితి న వియదితి సూత్రేణ పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ –
స్వాభిప్రాయమితి ।
అశ్రుతేరిత్యస్య ముఖ్యశ్రుత్యభావాదితి హ్యభిప్రాయస్తం వివృణోతీత్యర్థః ।
ఆదిగ్రహణేనేతి ।
విభుత్వాదిలక్షణాదిత్యత్రత్యేనేత్యర్థః । ఘటాదివ్యావృత్త్యర్థమస్పర్శత్వం క్రియాదివ్యావృత్త్యర్థం ద్రవ్యత్వవిశేషణమ్ ।
ఎకస్య సంభూతశబ్దస్య సకృత్ప్రయోగే గౌణముఖ్యత్వవ్యాఘాతస్య బ్రహ్మశబ్దదృష్టాన్తేన కథం పరిహారః , తత్రాపి తుల్యత్వాదనుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యోభయత్ర న్యాయమాహ –
పదస్యేతి ।
అర్థో హి గౌణత్వముఖ్యత్వవిరుద్ధధర్మాధ్యాసం న సహతే , శబ్దస్తు యేనానుషజ్యతే తేన యోగ్యతామపేక్ష్య సంబధ్యతే , తతో యత్ర ముఖ్యవృత్త్యాఽన్వయయోగ్యతా తత్ర ముఖ్యోఽన్యత్ర గౌణః సంభవతీత్యర్థః॥౫॥
కులశబ్దస్య సంతానవాచిత్వం వ్యావర్తయతి –
గృహమితి ।
అమత్రశబ్దస్య స్థాలాదివచనత్వం చ వ్యుదస్యతి –
ఘటశరావాదీనీతి ।
క్షీరస్యేతి షష్ఠీ తృతీయార్థే । ద్వే కిల పూర్వపక్షిణాఽముపపత్తీ ఉక్తే , తత్తేజోఽసృజతేత్యత్రాకాశస్యోపసంహారే సకృదసృజతేతి శ్రుతస్య స్రష్టురాకాశతేజోభ్యాం సంబన్ధే సత్యావృత్త్యా వాక్యభేదః స్యాద్ , ద్వయోశ్చాకాశతేజసోః ప్రథమసృష్టత్వవిరోధ ఇతి।
తత్ర ద్వితీయామనుపపత్తిం పరిహరతి –
శ్రుత్యోరితి ।
తేజః ప్రథమం సృష్టమితి ప్రథమశబ్దస్య ఛాన్దోగ్యశ్రుతావశ్రవణాత్తేజోజన్మమాత్రేణాన్యథోపపత్తిరిత్యాకాశమేవ ప్రథమం , తేజస్తు యథాతైత్తిరీయశ్రుతి తృతీయమితి న విరోధ ఇత్యర్థః ।
తదుక్తం భాష్యే –
తృతీయత్వశ్రవణాదితి ।
నను యద్యపి ప్రథమశబ్దో న శ్రుతః ; తథాపి ప్రథమం తావత్తేజోఽవగతం తదాకాశోపసంహారే బాధ్యేతేతి శఙ్కతే –
నన్వసహాయమితి ।
పరిహారభాష్యాభిప్రాయమాహ –
సర్గసంసర్గ ఇతి ।
తేజసో జన్మసంసర్గ ఎవ శ్రుతః , భేదస్తు వ్యావృత్తిరాకాశస్య న శ్రుతా , కింతు ప్రథమస్థానే తేజః శ్రవణాదర్థాత్కల్ప్యతే , స్థానం చ తైత్తిరీయశ్రుత్యన్తరేణ విరోధాత్తేన బాధ్యతే ; స్థానాచ్ఛ్రుతేర్బలీయస్త్వాదిత్యర్థః ।
న కేవలం విరోధాదాకాశజన్మాభావకల్పనా , కింతు శ్రుతానుపయోగాదపీత్యాహ –
న చ తేజఃప్రముఖేతి ।
తత్రాపి లభ్యమిత్యన్తః పూర్వోక్తవిరోధానువాద ఎవ వ్యతిరేకో వ్యావృత్తిశ్రుత్యన్తరశ్రుతేర్నాకాశజన్మనా తస్యార్థికస్య వ్యతిరేకస్య బాధనే శ్రుతస్య తేజఃసర్గస్య నానుపపత్తిః । అతః శ్రుతాకాశజన్మవిరోధిత్వాత్ శ్రుతతేజోజన్మానుపయోగిత్వాచ్చాకాశజన్మాభావో న కల్ప్య ఇత్యర్థః ।
ప్రథమామనుపపత్తిం ప్రసఙ్గద్వారేణోత్థాప్య పరిహరతి –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
తత్ర కిమర్థానుపపత్తిరుచ్యతే , శబ్దానుపపత్తిర్వా ? నాద్య ఇతి తావత్ప్రథమం ప్రతిపాద్యతే , తత్ర యదుక్తం యథైకం వాక్యమనేకార్థం న భవతి , ఎవమేకస్య కర్తురనేకవ్యాపారవత్త్వమపి విరుద్ధమితి , తత్ర దృష్టాన్తస్య వైషమ్యమాహ –
వృద్ధప్రయోగేతి ।
అనేకత్రార్థేఽనావృత్తస్య శబ్దస్య వ్యాపారో వృద్ధవ్యవహారే న దృష్టః , ఆవృత్తౌ తు శబ్దభేద ఎవేతి నైకస్య శబ్దస్య నానార్థతేత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికే తు నైవమిత్యాహ –
దృష్టం త్వితి ।
శబ్దానుపపత్తిం పరిహరతి –
న చాస్మిన్నితి ।
తత్తేజోఽసృజతేత్యత్ర హ్యాకాశజన్మన్యుపసంహృతే వాక్యద్వయమనుమీయతే తదాకాశమస్రుజత తత్తేజోసృజతేతి చ । తతశ్చైకస్మిన్ శ్రూయమాణే వాక్యేన శబ్దావృత్తిరూపవాక్యభేదాపత్తిరిత్యర్థః ।
వాక్యానామితి ।
బహువచనముపసంహారోదాహరణాన్తరాభిప్రాయం ప్రథమస్థానే తేజఃశ్రవణమర్థాదాకాశస్య ప్రథమం జన్మ వారయతీత్యార్థికక్రమస్యాకాశజన్మశ్రుత్యా బాధో దర్శితః ।
ఇదానీం క్రమస్య పదార్థధర్మత్వాచ్చ న శ్రుతాకాశపదార్థబాధకత్వమిత్యాహ –
గుణత్వాదితి ।
వియదుత్పత్త్యభ్యుపగమేన శ్రుతివిప్రతిషేధవాదినిరాకరణే ప్రస్తుతే వియదుత్పత్తిహేతుకథనం భాష్యకారీయమసంగతమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సింహావలోకితేతి ।
వికారా ఇతి ।
పరాధీనసత్తాకా ఇత్యర్థః । ఎవం చ విభక్తత్వమవిద్యాదౌ నానైకాన్తం తస్య ప్రాగభావత్వాభావేఽప్యధ్యస్తత్వేన పరాయత్తసత్తాకత్వాజ్జీవేశ్వరాద్యపి విభాగవిశిష్టరూపేణ సమారోపితమేవ ।
నన్వద్వైతవాదినః కథమాకాశాదేర్విభక్తత్వసిద్ధిరత ఆహ –
ఆత్మాన్యత్వే సతీతి ।
తత్త్వతో విభక్తత్వాభావేఽఽప్యవిద్యయాఽఽకాశాదేరన్యత్వకల్పనాయాం సత్యామస్తి విభక్తత్వమిత్యర్థః । విభాగశ్చ ధర్మిసమానసత్తాకో వివక్షితః । తథా చ న బ్రహ్మణి వ్యభిచారః ; తద్గతస్యాకాశాదిప్రతియోగికభేదస్య మిథ్యాత్వేన బ్రహ్మసమానసత్త్వాభావాదితి।
భాష్యే కథమాత్మనః కార్యత్వే సత్యాకాశాదేర్నిరాత్మకత్వమాపాద్యతే ? న హ్యన్యస్య కార్యత్వేఽన్యం నిరాత్మకం స్యాదత ఆహ –
నిరుపాదానం స్యాదితి ।
సర్వకార్యసృష్టేః ప్రాగ్యద్యాత్మాపి న స్యాత్ , తర్హి నిరుపాదానత్వమసత్త్వం కార్యస్యేత్యనేనాపాద్యతే । ఉపాదానం హి కార్యస్యాత్మేత్యర్థః ।
భాష్యోక్తశూన్యవాదప్రసఙ్గస్య తన్మతేనేష్టప్రసఙ్గత్వమాశఙ్క్యాహ –
శూన్యవాదశ్చేతి ।
శ్రుతిమమన్యమానం ప్రత్యాహ –
ఉపపాదితం చేతి ।
భాష్యే ఆత్మసమర్థనమాత్మన ఎవాకాశాద్యుపాదానత్వసమర్థనార్థమ్ ; అన్యథా ప్రకృతాసంగతేరిత్యభిప్రేత్యాహ –
ఆత్మవాదే చేతి ।
ఆత్మత్వాదేవేతి ।
ప్రత్యగాత్మనో నిరాకరణశఙ్కాఽనుపపత్తిరిత్యేతద్భాష్యమాత్మత్వాదేవోపాదానత్వాదేవేతి వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
తదర్థమాత్మన ఉపాదానత్వం సమర్థయతే –
ఎతదుక్తమితి ।
వియదాదేర్భావకార్యత్వాత్సోపాదానత్వం తదుపాదానస్య చ శ్రుతావాత్మత్వమ్ సిద్ధమిత్యర్థః ।
ప్రకృతిప్రత్యయాభ్యామితి ।
జ్ఞా ఇతి ధాత్వంశః ప్రకృతిః । తవ్య ఇతి ప్రత్యయః । జ్ఞానవిశిష్టస్య జ్ఞేయస్యాన్యథాభావోక్తిర్విశేషణభూతజ్ఞానేఽపి ద్రష్టవ్యేత్యర్థః ।
క్షీరావయవానాం దధ్యుపాదానత్వాద్దృష్టాన్తః సాధ్యసమ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
తత్ర నావయవానామితి ।
ఉపాత్తం సిద్ధమ్ । న హి దధిభావసమయే క్షీరం నశ్యతి , యతస్తదవయవానామారమ్భకత్వం కల్ప్యేతేత్యర్థః ।
నను దధ్యనేకోపాదానం కార్యద్రవ్యత్వాత్ పటవద్ ఇత్యనుమీయతాం , తత్రాహ –
యథేతి ।
యథా భవతాం క్షీరే నష్టే క్షీరారమ్భకపరమాణౌ దధ్యారమ్భాయ క్షీరరసాదివ్యతిరేకేణాపరే రసాదయ ఉదయన్తే , తేషాం చైకారభ్యత్వమేవం దధ్నోఽపి కిం న స్యాత్ ? తస్యాపి దుగ్ధసంస్థానమాత్రత్వేన గుణవద్ద్రవ్యాన్తరత్వానభ్యుపగమాదితి భావః॥౭॥
ఎతేన మాతరిశ్వా వ్యాఖ్యాతః॥౮॥ సంగతిమాహ –
యదీతి ।
పూర్వాధికరణే హి బ్రహ్మణ్యద్వితీయత్వప్రతిజ్ఞా న గౌణీ ఎకాఽద్వితీయైవశబ్దైరస్యా అభ్యాసాదిత్యుక్తం తద్వద్వాయునిత్యత్వమపి నాపేక్షికమభ్యస్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
అన్తరిక్షసహితవాయ్వనుత్పత్తివాదివాక్యమాత్రోదాహృతావన్తరిక్షోత్పత్తేః పూర్వత్రోదాహృతేర్వాయునిత్యత్వోక్తిరప్యౌపచారికీతి శఙ్కా స్యాత్తాం పరిహరతి –
పవనస్య విశేషేణేతి ।
ముక్త్వాఽన్తరిక్షమిత్యర్థః ।
చేనేతి ।
చకారేణేత్యర్థః ।
తదుపపాదనార్థత్వాచ్చేతి ।
బృహదారణ్యకే ఖల్వనేన హ్యేతత్సర్వం వేదేత్యాత్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాతం వాయుశ్చాన్తరిక్షమిత్యాదివాక్యం చాత్మకార్యవాయ్వాదిప్రదర్శనేన తదుపపాదకమిత్యర్థః ।
ప్రధానేనాప్రధానబాధముక్త్వా గుణభూతావాన్తరవాక్యైరపి బహుభిర్వాయునిత్యత్వవాక్యయోర్బాధమాహ –
తేషామపీతి ।
తేషామవాన్తరవాక్యానాం మధ్యే ఇత్యర్థః ।
అద్వైతప్రతిపాదకానామితి ।
ఇదం సర్వం యదయమాత్మేత్యాదివాక్యానామిత్యర్థః । మాతరిశ్వోత్పత్తిక్రమగ్రహణమాకాశజన్మసమర్థనాత్ కార్యస్యాపి కార్యం వాయుః కుతోఽస్య నిత్యత్వమిత్యర్థమ్॥౮॥
అసంభవస్తు సతోఽనుపపత్తేః॥౯॥ భాస్కరోక్తం దూషణం శఙ్కిత్వా భాష్యమవతారయతి –
నన్విత్యాదినా ।
అగ్నివిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రుతివిరోధాదితి। నను నాత్మాశ్రుతేరిత్యధికరణేఽప్యేతచ్ఛ్రుతిబలేన పూర్వపక్షః , సత్యమ్ ; తత్ర హి బ్రహ్మ నిత్యముపేత్యైవ జీవస్య తస్మాదుత్పత్తిరేతద్వాక్యబలేన శఙ్కిష్యతేఽత్ర తు యథాగ్నేరగ్నిరేవ విస్ఫులిఙ్గ ఉత్పద్యతే , ఎవం బ్రహ్మాన్తరాద్ బ్రహ్మేతి శఙ్క్యతే ।
నను యద్యాత్మా ఆత్మాన్తరం ప్రతి కారణం , తర్హి తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽగ్నివిస్ఫులిఙ్గవదనాదిత్వాదదోష ఇత్యాహ –
న చేతి ।
అపి చ వివర్తతా హి కార్యతా , తత్ర బ్రహ్మ కార్యమితి వదన్ ప్రష్టవ్యః కిం బ్రహ్మ స్వయం సత్యమసత్యే కుత్రచిదధ్యస్తమ్ , ఉత సత్యాన్తరే , కిం వా వినైవాధిష్ఠానేన స్వయమేవారోపితమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
యత్స్వభావాద్విచలతీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
యయోస్త్వితి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ –
న చ నిరధిష్ఠాన ఇతి ।
అనాదిత్వాన్నానవస్థాదోషమావహతీత్యుక్తత్వాద్ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
పారమార్థికో హీతి ।
భాష్యేఽనవస్థాశబ్దేన ప్రమాణాభావ ఉచ్యతే । అగ్నివిస్ఫులిఙ్గాదేర్హిక్వచిత్కార్యకారణభావస్య ప్రమితత్వాత్ ప్రాగప్యేవిమితి పరమ్పరా స్యాదత్ర తు వికారస్య సతో బ్రహ్మణః సమారోపితే క్వచిత్సమారోపః స్యాత్స చ న ప్రమిత ఇత్యపరినిష్ఠేత్యర్థః । మాధ్యమికమతనిషేధప్రస్తావే హి అన్యత్తత్త్వమనధిగమ్య ప్రత్యక్షాదిప్రమితనిషేధో న యుజ్యతే , తైరేవ విరోధాదతః ప్రమితః పరమార్థ ఎవాధిష్ఠానమితి హ్యుపపాదితమ్ ।
అసదధిష్ఠానేతి ।
అసచ్ఛబ్దోఽపరమార్థవచనః । భాస్కరస్య భాష్యకారీయమతే యదరుచినిదానం తత్ప్రాగేవ విచికిత్సితమ్ ।
ఇదానీం తదుదీరితామధికరణభఙ్గీం భఞ్జయతి –
యే త్వితి ।
క్లేశేనేతి ।
సతో విద్యమానస్య గుణాదేర్నిత్యత్వాసంభవః , కుతః ? అద్వితీయశ్రుత్యనుపపత్తేరిత్యధ్యాహారః క్లేశః । కించ తైరశ్రుతోత్పత్తికానామనుత్పత్తిశఙ్కానిరాసోఽధికరణార్థ ఇత్యుచ్యతే ।
తతశ్చ శ్రుతివిరోధాపరిహారాత్ పాదాసంగతిరిత్యాహ –
అవిరోధేతి ।
యత్తు - కేశవేన సమాదధే పూర్వాధికరణార్థ ఎవాత్రాక్షిప్యతే ; శ్రుతాకాశాదిభిరశ్రుతదిగాదీనాం పరిసంఖ్యాయాం ప్రతిజ్ఞావ్యతిరేకయోర్బాధాద్ , అపరిసంఖ్యాయాం త్వేకదేశోపాదానవైయర్థ్యమ్ - ఇతి। తన్న ; అనాదిపూర్వపక్షా భాసోత్ప్రేక్షితానుత్పత్తీనామాకాశాదీనాముత్పత్త్యభిధానస్య సర్వకార్యోపలక్షణార్థత్వాదితి॥౯॥
తేజోఽతస్తథా హ్యాహ॥౧౦॥ అధ్యస్తస్యాధిష్ఠానత్వాయోగాన్న బ్రహ్మణః కుతశ్చిత్సంభవ ఇత్యుక్తం , తర్హి వాయోరప్యధ్యస్తత్వాన్న తేజసస్తతో జన్మ , కింతు బ్రహ్మణ ఎవేతి ప్రత్యవస్థానాత్సంగతి।
అత్ర పూర్వపక్షసమ్భావనార్థం భాష్యం వాయోరగ్నిరితి క్రమోపదేశో వాయోరనన్తరమగ్నిః సంభూత ఇతి ।
తదనుపపన్నమ్ , వాయోరనన్తరమితి దిగ్యోగార్థపఞ్చమ్యా అనన్తరమిత్యుపపదసాపేక్షత్వాత్ , అపాదానపఞ్చమ్యా నిరపేక్షత్వాద్ , వాయోరేవ తేజఃప్రత్యుపాదానత్వప్రతీతేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
బహుశ్రుతయస్తత్తేజ ఇత్యాద్యాస్తా హి బ్రహ్మజత్వం తేజసోఽభివదన్త్యో వాయుజత్వే విరుధ్యేరన్నితి।
నను శ్రుతయః పరమ్పరయా బ్రహ్మజత్వేఽపి యోక్ష్యయన్తేఽత ఆహ –
న చేతి ।
పారమ్పర్యసంబన్ధిదృష్టాన్తమాహ –
వాజపేయస్యేతి ।
వాజపేయస్య యూప ఇతివద్ యత్పరమ్పరయా తజ్జత్వం తత్సాక్షాద్ బ్రహ్మజత్వసంభవే సతి న యుక్తమితి యోజనా । శేషలక్షణే స్థితమ్ – ఆనర్థక్యాత్తదఙ్గేషు (జై.అ.౩.పా.౧.సూ.౧౮) । సప్తదశారత్నిర్వాజపేయస్య యూప ఇతి శ్రూయతే । తత్ర న తావద్యో వాజపేయస్య యూపః స సప్తదశారత్నిరితి విధీయతే ; విశిష్టోద్దేశేన వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । తత్రాన్యతరోద్దేశే కిం వాజపేయోద్దేశేన సప్తదశారత్నిత్వం విధీయతే , ఉత యూపోద్దేశేనేతి సంశయేఽనన్తరదృష్టత్వాత్ప్రధానత్వాత్ప్రకరణిత్వాచ్చ వాజపేయ ఉద్దేశ్యః , తస్య చ సాక్షాత్సప్తదశారత్నిత్వాసంభవే తదీయషోడశ్యాఖ్యోర్ధ్వపాత్రోపలక్షణార్థో యూపశబ్ద ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః । యూప ఉద్దేశ్యః । ఎవం హి యూపశబ్దో ముఖ్యార్థః స్యాన్న చ వాజపేయస్యేతి గౌణతా ; వ్యవహితసంబన్ధేఽపి షష్ఠ్యా ముఖ్యత్వాచ్చైత్రస్య నప్తేతివత్ । తస్మాద్వాజపేయే యూపాభావాత్తదఙ్గగతయూపే సప్తదశారత్నితా విధీయతే ఇతి। పశుయాగసంబన్ధినో యూపస్య సాక్షాద్వాజపేయసంబన్ధో న సంభవతి ; వాజపేయపశుయాగయోరఙ్గాఙ్గిత్వేన విరుద్ధధర్మాధ్యాసేన భేదాత్ । తత్ర వాజపేయస్యేతి షష్ఠీ పరమ్పరాసంబన్ధమాశ్రయేత్ । అత్ర తు వాయోరితి శ్రుత్యా వాయూపాదానత్వే తేజసోఽభిహితేఽపి న బ్రహ్మజత్వశ్రుతిభిః పారమ్పర్యమవలమ్బ్యమ్ ।
బ్రహ్మవాయ్వోరభేదేన వాయుజస్యాపి బ్రహ్మజత్వోపపత్తేరిత్యాహ –
యుక్తమిత్యాదినా ।
వాయోర్బ్రహ్మవికారస్య యద్యపి బ్రహ్మణః సకాశాత్ కాల్పనికో భేదః ; తథాపి వాస్తవాభేదాదవ్యవధానమిత్యాహ –
బ్రహ్మవికారస్యాపీతి ।
యదుక్తం బహ్విభిర్బ్రహ్మజత్వశ్రుతిభిః కారకవిభక్తేర్బాధ ఇతి , తదప్యేవం సత్యపాస్తమిత్యాహ –
ఉభయథేతి ।
వాయుభావాపన్నబ్రహ్మజత్వే కేవలబ్రహ్మజత్వేఽపీత్యర్థః । యద్యప్యేకాకినీ కారకవిభక్తిస్తాస్తు బహ్వ్యః ; తథాపి తాసాం వాయుభావాపన్నబ్రహ్మజత్వేఽపి తేజసో న విరోధ ఇతి పఞ్చమ్యనుగ్రహాయ తత్రైవ నియమ్యన్త ఇతి భావః । ఎవంచ కల్పితస్య వాయోరధిష్ఠానత్వాయోగ ఇతి పరాస్తమ్ ; తద్భావాపన్నబ్రహ్మణః పరమార్థత్వాదితి।
కాంస్యభోజివదితి ।
లోకే కస్యచిచ్ఛిష్యస్య కాంస్యభోజిత్వం నియతమ్ , ఉపాద్యాయస్య త్వనియతపాత్రభోజిత్వమ్ , తత్ర యది తయోః కుతశ్చిన్నిమిత్తాదేకస్మిన్పాత్రే భోజనం ప్రాప్నుయాత్ , తదానీమముఖ్యస్యాపి శిష్యస్య ధర్మాఽబాధాయోపాధ్యాయోఽపి కాంస్యభోజిత్వేనైవ నియమ్యత ఇతి।
అవ్యవధానస్య సమర్థితత్వాద్ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
భేదకల్పనేతి ।
కాల్పనికం వాయుబ్రహ్మభేదమాశ్రిత్య పారమ్పర్యవాద ఇత్యర్థః ।
న తు సర్వథేతి ।
శృతస్య దుగ్ధస్య ధేన్వాశ్చ వాయుబ్రహ్మణోరివాభేదాభావాదిత్యర్థః॥౧౦॥
ఆపః॥౧౧॥ అతిదేశోఽయమ్ । ‘ఎతస్మాజ్జాయత’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘ ఖం వాయుర్జ్యోతిరాప’ ఇతి శ్రూయతే । అగ్నేరాప ఇతి చ । అతశ్చాపః కిం సతో జాయన్తే ఉత తేజస ఇతి సంశయాది పూర్వవత్ । అపామగ్నిదాహ్యత్వాదగ్నేరుత్పత్త్యయోగాదగ్నేరాపస్తత్తేజోఽపోఽసృజతేతి చ గౌణ్యౌ శ్రుతీ ఇతి శఙ్కాఽత్ర నివర్త్యతే । అత్రివృత్కృతాఽప్తేజసోరవిరుద్ధత్వాదితి ॥౧౧॥
పృథివ్యధికారరూపశబ్దాన్తరేభ్యః॥౧౨॥ సృష్టావపాం తేజసోఽనన్తరత్వాత్పృథివ్యాశ్చాబానన్తర్యాదధికరణద్వయస్య బుద్ధిసన్నిధానరూపా సంగతిః । వ్యుత్పత్త్యా వ్యుత్పాద్యత ఇతి యోగవృత్త్యా । ప్రసిద్ధ్యా రూఢ్యా । న వయం మహాభూతప్రకరణమాత్రాదన్నశ్రుతిం బాధామహే , కింతు లిఙ్గప్రకరణసహితసాభ్యాసపృథివీశ్రుత్యా ఇత్యాహ –
శ్రుత్యోరిత్యాదినా ।
లిఙ్గమాహ –
ప్రాయికేతి ।
తత్ తత్ర సృష్టికాలే యద్ యః అపాం శరః మణ్డః ధనీభావః ఆసీత్ సా పృథివ్యభవద్ ఇతి పునఃశ్రుతేరర్థః ।
నను వర్షణాద్భూయిష్ఠత్వప్రాప్తిలిఙ్గమన్నశ్రుతేరప్యనుగ్రాహకమస్తి , అత ఆహ –
వాక్యశేషస్య చేతి ।
తస్య లిఙ్గప్రకరణాభ్యాం బాధాత్ । అన్యథా పార్థివవ్రీహ్యాదిపరత్వేఽనుపపత్తేరిత్యర్థః॥౧౨॥
తదభిధ్యానాదేవ తు తల్లిఙ్గాత్సః॥౧౩॥ నను న తావదిహ భూతానాం బ్రహ్మాధిష్ఠితానాం స్రష్టృత్వాభావశ్చిన్త్యతే ; ఈక్షత్యాద్యధికరణై (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౫) ర్గతత్వాత్ । నాపి బ్రహ్మణ ఎవ తత్తద్భూతాత్మనాఽవస్థితస్యోత్తరకార్యోపాదానత్వమ్ ; తేజోఽత (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౧౦) ఇత్యత్ర తన్నిర్ణయాత్ । అతోఽధికరణానారమ్భ ఇత్యాశఙ్కామపనయన్ సఙ్గతిమాహ –
సృష్టిక్రమ ఇతి ।
పూర్వపక్షమాహ –
తత్రాకాశాద్వాయురితి ।
యద్యపి పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౪౧) రిత్యత్ర జీవకర్తృత్వమీశ్వరాధీనమితి వక్ష్యతే ; తథాపీహ దేవతానామైశ్వర్యయోగాత్స్వాతన్త్ర్యమాశఙ్క్యతే । న చ దేవతానామపీశ్వరాధీనత్వేఽత్ర సిద్ధే కైముతికన్యాయాజ్జీవమాత్రేష్వపి తత్సిద్ధేస్తదధికరణానారమ్భః శఙ్క్యః ; సత్యపి దేవతానాం మహాభూతసృష్టావీశ్వరపారతన్త్ర్యే విహితక్రియాకర్తృత్వాదౌ క్షుద్రే జీవమాత్రస్యాపి స్వాతన్త్ర్యశఙ్కోదయసంభవాదితి। అత్రాకాశాదిశబ్దైరాకాశాద్యభిమానిన్యో దేవతా వివక్షితాః , మనుష్యాదిశబ్దైరివజీవాః । పఞ్చమ్యశ్చ నిమిత్తార్థాః । ఎతదుక్తం భవతి – యథాఽఽకాశాద్యాత్మనేశ్వరో వాయ్వాద్యుపాదానమేవం తదభిమానిదేవతాత్మనాఽధిష్ఠాతేతి। భూతానామపి చేతనత్వశ్రవణాదితి భాష్యం భూతాభిమానిదేవతాభిప్రాయమ్ ।
నను సోఽకామయతేతి పరమేశ్వరప్రస్తావం కృత్వా తద్బ్రహ్మాత్మానం స్వయమకురుతేతి కర్తృత్వం శ్రూయతే , యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్ యమయతీతి చేశ్వరస్య నియన్తృత్వలిఙ్గమస్తి , తత్కథం దేవతానాం స్వాతన్త్ర్యేణ కార్యనియన్తృత్వమత ఆహ –
ప్రస్తావస్య చేతి ।
మూలకారణస్య చ బ్రహ్మణః ప్రస్తావలిఙ్గద్యోతితసర్వనియన్తృత్వస్య పారమ్పర్యేణాభిమానిదేవతాద్వారేణోపపత్తేరిత్యర్థః ।
బ్రహ్మయోనిత్వేతి ।
యోనిశబ్దో నిమిత్తార్థః । ఆకాశాదిశబ్దైర్న దేవతాలక్షణా ; ముఖ్యార్థబాధాభావాత్ ।
పఞ్చమ్యశ్చాపాదానార్థస్తత్ర రూఢతరత్వాదిత్యాహ –
ఆకాశాదీనామితి ।
దేవతాలక్షణమఙ్గీకృత్యాప్యాహ –
న చ చేతనానామితి ।
భాష్యే తేన తేనాత్మనాఽవతిష్ఠమానత్వమ్ ఇతి భూతాత్మతామాపన్నస్యోపాదానత్వముక్తమితి భ్రమమపనుదతి –
స్వయమధిష్ఠాయేతి ।
తత్ర చాన్యత్ర చానుగతకారణరూపేణావస్థానం తదాత్మనాఽవస్థానం , న తు తదాత్మత్వేనైవ పరిసమాప్తిః ।
భాష్యే పరమేశ్వరావేశో జీవాపత్తిరితి భ్రాన్తి నిరస్యతి –
అన్తర్యామిభావేనేతి ॥౧౩॥
విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఉపపద్యతే చ॥౧౪॥ యద్యప్యత్ర శ్రుతివిప్రతిషేధో న పరిహ్రియతే ; తథాప్యుత్పత్తిక్రమే నిరూపితే లయక్రమో బుద్ధిస్థో విచార్యత ఇతి ప్రాసఙ్గిక్యో పాదావాన్తరసఙ్గతీ । భాస్కరేణ సిద్ధాన్తే స్థిత్వాఽన్నేన సోమ్య శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛేత్యత్ర లయేఽపి భూతానాం క్రమః శ్రుత ఇత్యుక్తం , తదయుక్తమిత్యాహ –
నాప్యయ ఇతి ।
తత్ర హి కార్యేణ కారణమనుమాప్యతే , న లయోఽభిధీయత ఇతి।
యత్తు యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి , తత్ర లయమాత్రముక్తం న క్రమ ఇత్యాహ –
అప్యయమాత్రస్యేతి ।
యచ్చ భాస్కరేణాఽనియమః పూర్వపక్ష ఇత్యుక్తం , తదప్యయుక్తమిత్యాహ –
తత్రేతి ।
శ్రుతోత్పత్తిక్రమాదేవ నియమే సతి నానియమ ఇత్యర్థః । యత్తు - కేశవేనోక్తమ్ అయోగ్య ఉత్పత్తిక్రమో నాప్యయే భవితుమర్హతి , న హి నష్టేషు తన్తుషు పటస్తిష్ఠన్ దృష్టః - ఇతి , తదయుక్తమ్ ; అనియమేఽపి పాక్షికస్యాయోగ్యత్వస్యాపరిహారాత్ । తత్ర తదపి స్వీకృత్యావ్యవస్థితపక్షాభ్యుపగమాద్వరం వ్యవస్థితోత్పత్తిక్రమాశ్రయణమ్ । భాష్యకారస్త్వనియతపక్షముపక్రమమాత్రముక్తవానితి।
ఘటాదీనాం దృష్టోఽప్యయక్రమో విపరీతః , స భూతానాం కిమస్త్విత్యాహ –
కిం దృష్ట ఇతి ।
సన్నిధానేప్యుత్పత్తిక్రమస్యానాకాఙ్క్షితత్వాన్నాప్యయసబన్ధ ఇత్యాహ –
అప్యయస్యేతి ।
న చ విపరీతక్రమస్యాసన్నిధానం , ప్రమాణేన సన్నిధాపితత్వాదిత్యాహ –
దృష్టేతి ।
ఘటాదౌ దృష్టేనాత్రాప్యనుమానోపనీతేనేత్యర్థః ।
శ్రుత్యనుసారిణోఽప్యయక్రమస్యేతి ।
ఉత్పత్తౌ శ్రుతస్యాప్యయేఽపి సంగమయితుం త్వయేష్యమాణస్యేత్యర్థః । లోకదృష్టపదార్థబోధాధీనా హి శ్రుతిరతః శ్రుతిసన్నిహితాదపి లౌకికః క్రమః సన్నిహితతర ఇతి తేన తద్బాధనం యుక్తమ్ ।
దృష్టేన క్రమేణ శ్రౌతబాధే హేత్వన్తరం చాహ –
తస్మిన్ హి సతీతి ।
అనాకాఙ్క్షాముపసంహరతి –
తద్విరుద్ధేతి ।
తస్యోపాదానోపరమేఽపి కార్యసత్తాపాదకస్యోత్పత్తిక్రమస్య విరుద్ధో యో విపరీతక్రమస్తస్యావరోధాత్సంబన్ధాదిత్యర్థః ।
నను విపరీతక్రమే శ్రుత్యభావాద్ భాష్యోక్తజగత్ప్రతిష్ఠేత్యాద్యా స్మృతిర్నిర్మూలేత్యత ఆహ –
ఎతన్న్యాయమూలేతి ।
ఉపాదానలయే కార్యస్థిత్యయోగో న్యాయః॥౧౪॥
అన్తరా విజ్ఞానమనసీ క్రమేణ తల్లిఙ్గాదితి చేన్నావిశేషాత్॥౧౫॥ సంగతిమాహ –
తదేవమితి ।
భావనోపయోగినావితి ।
పూర్వాధికరణానాం ప్రయోజనోక్తిః । భూతోత్పత్తిలయశీలనం హ్యద్వైతబ్రహ్మధ్యానోపయోగీతి బుద్ధ్యాద్యుత్పత్తిక్రమవిచారోఽపి తత్ఫల ఎవ ।
నను సూత్రే విజ్ఞానశబ్దప్రయోగాత్తస్య చ బుద్ధివృత్తౌ ప్రసిద్ధేః కథం బుద్ధీన్ద్రియాణాముత్పత్తిచిన్తా ? అత ఆహ –
అత్రేతి ।
నిశ్చయవతీ బుద్ధిః సంశయాదిమన్మతనః ఇతి తద్భేదః ।
చేదిత్యన్తస్య యోజనయా పూర్వపక్షమాహ –
తత్రైతేషామితి ।
ఆత్మానం భూతానీతి చ ద్వితీయే ; ‘‘అన్తరాన్తరేణ యుక్తే’’ ఇతి షష్ఠ్యర్థే సామామ్నానాత్ । ఎతస్మాజ్జాయత ఇతి వాక్యే ఇత్యర్థః ।
శ్రుతివిరోధపరిహారేణ చిన్తాం సంగమయతి –
తస్మాత్పూర్వేతి ।
నను యది సాక్షాదాత్మకార్యాణీన్ద్రియాణి , కథం తర్హ్యన్నాదిమయత్వం మన ఆదీనామామ్నాయతేఽత ఆహ –
అన్నమయమితి చేతి ।
ప్రాచుర్యార్థో మయద ప్రాచుర్యం చాన్నాత్మకశరీరేణ మనఆదేరవచ్ఛేదాదిత్యర్థః ।
అన్నమయమిత్యాదిలిఙ్గశ్రవణాదితి ।
అన్నమశితం త్రేధా విధీయత ఇతి ఆధ్యాత్మికత్రివృత్కరణపరే వాక్యే మనసోఽన్నమయత్వేన నిర్దేశో లిఙ్గదర్శనమితి ।
ఇతరథా త్వితి ।
ప్రాచుర్యార్థత్వేఽనపేక్షితం ప్రాచుర్యముక్తం భవేదిత్యర్థః ।
న చ తదపీతి ।
ప్రాచుర్యమిత్యర్థః । అన్నకార్యత్వం తు మనసో ఘటతే ; అన్నోపయోగే మనోవివృద్ధేః శ్రుత్యైవ దర్శితత్వాదితి। భూతానాం మధ్యే ఆకాశః ప్రథమం జాయత ఇత్యుక్తక్రమః॥౧౫॥
చరాచరవ్యాపాశ్రయస్తు స్యాత్తద్వ్యపదేశో భాక్తస్తద్భావభావిత్వాత్॥౧౬॥ ఎవం తావత్తత్పదవాచ్యకారణత్వనిర్ణయాయ భూతోత్పత్తిశ్రుతివిరోధో నిరస్తః । ఇదానీమాపాదసమాప్తేస్త్వంపదార్థశుధ్ద్యై జీవవిషయశ్రుతికలహో వారయిష్యతే । యదీన్ద్రియోత్పత్తిర్న భూతోత్పత్తిక్రమమన్యథయతి , తర్హి జీవోత్పత్తిస్తమన్యథయేదితి శఙ్కాయాం సైవ నాస్తి , కుతః కలహః ? ఇతి ప్రతిపాదనాదవాన్తరసంగతిః । ఇహ జీవజనననిధననిమిత్తశ్రాద్ధవైశ్వానరీయేష్ఠ్యాదిశాస్త్రాణాం చ జీవనిత్యత్వశాస్త్రాణాం చావిరోధః సాధ్యతే । దేవదత్తాదినామ్నో దేహవాచకత్వాత్కథం భాష్యే జాతో దేవదత్త ఇత్యాదివ్యపదేశాజజీవజన్మశఙ్కాఽత ఆహ –
దేవదత్తాదీతి ।
తన్మృత ఇతి ।
తదితి తస్మాదర్థే ।
దేహేన సహాత్మనాశే శ్రాద్ధాదివిధివైయర్థ్యాత్ స్థాయ్యాత్మేతి సిద్ధాన్తయతి –
ముఖ్యత్వ ఇతి ।
భక్తిర్గుణయోగః తత్సంయోగ ఇత్యన్వయః । శరీరోత్పాదవినాశౌ స్త ఇతి శేషః॥
నాత్మాఽశ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్యః॥౧౭॥ స్వర్గాదిభోగాయ దేహనాశేఽప్యాత్మా న నశ్యతీత్యుక్తమ్ , తర్హి కల్పమాత్రావస్థానేఽపి స్వర్గాదిభోగసంభవజ్జీవః కల్పాద్యన్తయోరుత్పత్తివినాశవానితి సంగతిమాహ –
మా భూతామితి ।
నన్వసంభవస్త్వి (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౯) త్యత్ర బ్రహ్మజన్మనిషేధాత్ కథం తదభిన్నజీవజన్మశఙ్కాఽత ఆహ –
పరమాత్మనస్తావదితి ।
పరమాత్మనో జీవానామన్యత్వమిత్యన్వయః ।
ఎవం హీతి ।
క్వచిచ్ఛ్రుతస్యాన్యత్రానుపసంహారే సతీత్యర్థః ।
వికారభావాపత్త్యేతి ।
జీవలక్షణవికారభావమాపద్య తద్రూపేణ శరీరే ప్రవేశ ఇత్యర్థః ।
మనోమయ ఇత్యాదీనామితి ।
మనోమయాదిశబ్దేషు శ్రుతానాం మన ఆదీనామిత్యర్థః । ఉపాధిప్రవిలయేన హేతునా ఉపహితస్యైవ విశిష్టస్యైవ ప్రవిలయో న శుద్ధస్యేతి ప్రశ్నోత్తరాభ్యామ్ అత్రైవ మా భగవానమూముహదిత్యవినాశీ వా అరే అయమాత్మా ఇత్యాభ్యాముపపాదనాదిత్యర్థః ।
అనేకధేతి ।
అవినాశీ అనుచ్ఛిత్తిధర్మేతి నిరన్వయసాన్వయనాశవారణాదిత్యర్థః । శ్రుత్యోపపాదనాదిత్యధస్తనేనాన్వయః । అవిభాగస్య చేతి చ్ఛేదః ।
అధస్తాదితి ।
వాక్యాన్వయా (బ్ర.అ.౧.పా.౪.సూ.౧౯) దిత్యధికరణే ఇత్యర్థః॥౧౭॥
జ్ఞోఽత ఎవ॥౧౮॥ ఆత్మైవాస్య జ్యోతిరిత్యాదిశ్రుతీనాం పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వన్ శ్రోత్రమిత్యాదిశ్రుతిభిర్జీవస్యాగన్తుకజ్ఞానత్వవాదినీభిర్విరోధః పరిహ్రియతే । ప్రాగుక్తజీవానుత్పత్తిహేతుమ్ ఉపాదాయ స్వప్రకాశత్వసాధనాత్ సంగతిః సూత్రభాష్యయోరేవ స్పష్టా । అనుత్పత్తౌ హి స్వప్రకాశం బ్రహ్మైవోపహితం జీవ ఇతి తత్ర స్వప్రకాశతా । న చైవం గతార్థత్వమ్ ; అనుత్పన్నస్యాపి జీవస్యానిత్యజ్ఞానత్వశ్రుతివశాద్ బ్రహ్మాన్యత్వశఙ్కోపపత్తేర్బ్రహ్మైక్యయోగ్యత్వాయ జీవస్యేహ స్వప్రకాశత్వం సమర్థ్యతే । ఉత్తరేణ స్వాభావికాణుత్వనిరాసేన వస్తుతో మహత్పరిమాణం చైతన్యాదీషద్బహిష్ఠం సాధయిష్యతే । తతోఽధికరణత్రయేణ తతోఽపి బహిష్ఠం కర్తృత్వం బుద్ధికర్తృత్వవ్యావర్తనేనాఽఽత్మనాధ్యస్తముపపాదయిష్యతే । ఎవం జ్ఞానయోగ్యత్వస్య జీవస్య బ్రహ్మణైక్యమ్ అశ (బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౪౩) ఇత్యత్ర వక్ష్యతే । ఇత్యాపాదసమాప్తి సంగతయః । అనిత్యజ్ఞానత్వే యుక్తిమప్యాహ –
కర్మణా హీత్యాదినా ।
యది జీవానాం స్వభావికీ జ్ఞానశక్తిర్న స్యాత్ , తర్హి ఇన్ద్రియాదిసన్నికర్షేఽపి న జానీరన్నాకాశవన్న చైవమిత్యాహ –
న తు వ్యోమ్న ఇవేతి ।
నను జీవస్వరూపేఽస్తి విశేషః , శక్తావపి తుల్యమితి చేద్ , న ; కార్యనియమాయ శక్తేః పితృత్వాదివదసాదారణ్యకల్పనాదిత్యర్థః । వ్యతిరేకవ్యాప్తిపూర్వకమాత్మస్వప్రకాశత్వేఽనుమానమాహ –
యదాగన్తుకజ్ఞానమిత్యాదినా ।
వ్యాఖ్యాతా ఎతే గ్రన్థా బౌద్ధాధికరణే ।
యదుక్తమసతి కర్మణి న చైతన్యమితి తత్రాహ –
తస్మాద్ వృత్తయ ఇతి ।
అత ఎవ పశ్యంశ్చక్షురిత్యాదిషు శ్రుతయో దత్తవిషయాః॥౧౮॥
ఉత్కాన్నిగత్యాగతీనామ్ ॥౨౯॥ అణురితి శ్రుతేరితి చోత్తరసూత్రాదాకృష్యాణుర్జీవ ఉత్క్రాన్త్యాదీనాం శ్రుతేరితి యోజనా॥౧౯॥
తచ్చాచలతోఽపీతి ।
దేహస్వామిత్వం హి దేహాభిమాన ఇత్యుక్తమధ్యాసే । తదేవ చ జీవనం తన్నివృత్తిశ్చ మరణమిత్యచలతోఽపి తత్సంభవ ఇత్యర్థః । కర్తృస్థో భవతీతి భావః । ఫలం సంయోగవిభాగాఖ్యం యయోస్తే గత్యాగతీ కర్తృస్థభావే తయోరిత్యర్థః ।
తయోర్వ్యాపిన్యసంభవాదిత్యేతాన్నిగమయతి –
గత్యాగతీ చేతి ।
అపి సాపాదానేతి ।
అపిశ్చార్థే సాపాదానా చ సతీతి హేత్వన్తరసముచ్చయః । అనేన సౌత్రశ్చశబ్దో వ్యాఖ్యాతః ।
న కేవలమితి ।
చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వా నిష్కామతీతి శరీరైకదేశానాముత్క్రాన్తావుపాదానత్వశ్రుతేరేవ కేవలముత్క్రాన్తిరణుత్వసాధనమిత్యేతదేవ న , కింతు శరీరప్రదేశానాం హృదయాదీనాం గన్తవ్యత్వశ్రుతేరప్యుత్క్రాన్తిరణుత్వసాధనమిత్యర్థః । స ఆత్మా ఎతాస్తేజస ఉపలక్షితభూతమాత్రా భూతకార్యాణీన్ద్రియాణ్యాదదానో హృదయం పుణ్డరీకమన్వవక్రామతి అవక్రామన్ లిఙ్గశరీరమను తదుపాధిరవక్రామతి ప్రాప్నోతి ఉత్క్రాన్తౌ । సుషుప్తః పునః శుక్రం శోచిష్మన్తమిన్ద్రియసముదాయమాదాయ జాగరితస్థానమేతి ఆగచ్ఛతీతి శ్రుతేరర్థః॥౧౯॥౨౦॥ ఇతరాధికారాదితి సూత్రమయుక్తమ్ ; జీవపరయోరభేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ – యత ఉత్క్రాన్త్యాదీతి॥౨౧॥
ఉద్ధృత్యేతి ।
అవయవినోఽవయవముద్ధృత్య విభజ్యమానమున్మానమిత్యర్థః ।
వాలాగ్రదృష్టాన్తేఽపి వ్యాచష్టే –
ఆరాగ్రాదితి ।
అత్ర మోత్రేత్యధ్యాహారః । ఆరాగ్రస్య తోత్రాగ్రప్రోతలోహాగ్రస్య మాత్రేవ మాత్రా పరిమాణం యస్య సోఽవరో జీవో దృష్ట ఇతి శ్రుతేరర్థః॥౨౨॥౨౩॥
ఎకదేశస్థస్య వ్యాపి కార్యం న సంభవతీతి న వ్యాప్తిశ్చన్దనాదౌ వ్యభిచారాదిత్యుక్తే దృష్టాన్తః ప్రత్యక్ష ఇత్యుక్త్యా న పరిహార ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యస్య త్వితి ।
శరీరైకదేశమాత్రవృత్తిత్వేనాప్రమితత్వే సతి శరీరవ్యాపికార్యకారిత్వాత్త్వగ్వదాత్మనః సకలశరీరవ్యాపిత్వమనుమీయత ఇత్యర్థః ।
ప్రతిదృష్టాన్తసంభవేనేతి ।
ఉక్తమార్గేణ ప్రతిదృష్టాన్తసంభవేనేత్యర్థః ।
అనైకాన్తికత్వాదితి ।
చన్దనదృష్టాన్తస్యానిర్ణాయకత్వాదిత్యర్థః ।
శరీరైకదేశమాత్రవృత్తిత్వేనాప్రమితత్వం హేతువిశేషణసిద్ధమ్ ; హృది హ్యేష ఆత్మేత్యాదిశ్రుతిభిరేకదేశస్థత్వస్య ప్రమితత్వాదితి పరిహరతీత్యాహ –
శఙ్కామిమామితి ।
ననూత్క్రాన్త్యాదిశ్రుతిభిరేవాత్మనోఽణుత్వైకదేశస్థత్వయోః సిద్ధౌ కిమితీహ శ్రుత్యన్తరముదాహ్రియతే ? అత ఆహ – యద్యపీతి॥౨౪॥౨౫॥ సర్వథా యదక్షీయమాణం , తర్హి గురుత్వాదిహానానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే – క్షయస్యేతి॥౨౬॥౨౭॥౨౮॥
నను యది త్వక్వణ్టకసంయోగస్య యావత్త్వగ్వ్యపిత్వాత్తజ్జం దుఃఖం సర్వాఙ్గీణం స్యాత్ , తర్హి తవ మతేఽపి జీవస్య సకలశరీరవ్యాపిత్వాత్త్వాజీవకణ్టకయోగస్యాపి యావజ్జీవవ్యాపిత్వాత్కణ్టకతోజనితవేదనాయాః సకలశరీరవ్యాపితోపలమ్భప్రసఙ్గస్తత్రాహ –
మహల్పయోరితి ।
కణ్టకావచ్ఛేదకల్పితే జీవైకదేశే జీవకణ్టకసంయోగో వర్తతే న సర్వత్రేత్యర్థః । అవరూధ్యతే అవరుణద్ధి ।
తర్హి మమాపి త్వక్వణ్టసంయోగస్త్వక్ప్రదేశే వర్తేతేతి సామ్యమితి చ న శఙ్క్యమ్ ; తథా సతి త్వగ్జీవసంయోగస్యాపి జీవానురోధిత్వాపత్తౌ త్వగ్ ద్వారా సకలశరీరవ్యాపివేదనోపలమ్భాఽలాభేన వృద్ధిమిష్టవతో మూలమపి నష్టమితి కష్టతరప్రసరాదిత్యాహ –
న చాణోరితి ।
చస్త్వర్థః । న త్విత్యర్థః । అనన్తరదోషాన్నిస్తారేఽపి ప్రస్తుతం న నిర్వహేదిత్యర్థః ।
నను యది మహదల్పయోః సంయోగోఽల్పానురోధీ , తర్హి జీవమనఃసంయోగోఽపి మనోఽనురున్ధీతేతి న తద్వారా సర్వాఙ్గీణశైత్యోపలమ్భస్తత్రాహ –
యద్యపీతి ।
నను త్వఙ్మనఃసంబన్ధోపి త్వదేకదేశవృత్తిః , సత్యం మనోఽధిష్ఠితత్వమ్ త్వచోఽపేక్షితం దండవత్ , వ్యాపివేదనోపలబ్ధో తు త్వగాత్మసంయోగో హేతురిత్యాహ –
ఎకదేశేఽప్యధిష్ఠితేతి ।
న చాణోర్జీవస్యేత్యేతద్వివృణోతి –
అణుస్త్వితి ।
తదితి ।
దుఃఖాదీత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
జీవస్యేత్యర్థః ।
మహదల్పయోరిత్యాదిగ్రన్థేనోక్తమర్థం నిగమయతి –
కణ్టకతోదనస్య త్వితి ।
యదుక్తం గన్ధవదవయవానాం పరమసూక్ష్మత్వత్తద్గతరూపాదివద్ గన్ధోపి నోపలభ్యేతోపలభ్యమానో వా సూక్ష్మ ఉపలభ్యేత , స్థూలస్తూపలభ్యమానో ద్రవ్యం ముక్త్వైవ గచ్ఛతి గన్ధ ఇతి న ద్రవ్యదేశత్వనియమ ఇతి , తత్రాహ –
అత ఎవ హీతి ।
యత ఎవ ద్రవ్యదేశత్వనియమో యత ఎవ చైకార్థసమవేతగుణానాం మధ్యే కస్యచిదుద్భవః కస్యచిచ్చ నేతి సంభవతి అత ఎవేత్యర్థః । విషక్తాః । విప్రకీర్ణాః , అవయవా యస్య తదాప్యద్రవ్యం తథా । అతిసాన్ద్రేఽతిఘనే । న చాత్రాపి విప్రతిపత్తవ్యమ్ ; కుఙ్కుమమృగమదాదివచ్ఛీతస్పర్శోపలమ్భసమయే జలావయవినో దేశాన్తరస్థస్యానుపలమ్భాత్ ।
ఎతదపి విప్రతిపన్నమితి న వాచ్యమ్ ; సర్వత్ర సూక్ష్మహిమకణప్రసరస్య కాలవిశేషాదుపపత్తేరిత్యభిప్రేత్యోక్తం –
హేమన్తే ఇతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
కాలపరివాసః కాలాత్యయః ; పర్యుషితమితి యాతయామే ప్రయోగాత్ ।
బుద్ధేరప్రకృతత్వాత్ సూత్రగతతచ్ఛబ్దేన పరామర్శాయోగమాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మనేతి ।
నను తద్గుణసారత్వాదితి హేతురసిద్ధః ; స్వత ఎవాణురాత్మేతి వదన్తం పూర్వపక్షిణం ప్రత్యాత్మని బుద్ధిగుణాధ్యారోపాసిద్ధేరహమితి చాత్మనో వివేకగ్రహణాత్తస్మిన్నారోపాయోగాచ్చేతి , అత ఆహ –
న హీతి ।
అహమితి ప్రతిభాసేఽప్యనవచ్ఛిన్నానన్దస్వభావస్యాత్మతత్త్వస్యాఽననుభవాదారోపసంభవ ఇత్యర్థః ।
నను కిమవచ్ఛిన్నస్వభావత్వేన స్వత ఎవ జీవ ఇచ్ఛాదిమానస్తు , తత్రాహ –
న చ బ్రహ్మస్వభావస్యేతి ।
తత్త్వమసీత్యుపదేశాత్ బ్రహ్మైవ జీవ ఇత్యర్థః । బుద్ధిగుణానాం తేషాం తస్యా బుద్ధేరాత్మనా సహాఽభేదాధ్యాసేన తద్ధర్మవత్త్వాధ్యాసః ,తద్ధర్మవానాత్మేత్యేవం ప్రతిభాస ఇత్యర్థః ।
ఎవం హేతుం సమర్థ్య హేతుమన్తం పరిమాణారోపమాహ –
తథా చేతి ।
భాష్యే బుద్ధివియోగే సత్యాత్మనోఽసత్త్వముక్తం , తత్ప్రాయణవిషయమిత్యాహ –
ప్రాయణ ఇతి ।
బుద్ధివియోగే చేదాత్మనో మరణం , తర్హ్యసత్త్వమ్ ; అథ వియోగేనావస్థానం , తర్హ్యసంసారిత్వం ; తథా చ కో దోషస్తత్రాహ – తతశ్చేతి॥౨౯॥౩౦॥౩౧॥
అనుబుభూషాశుశ్రూషే , సాశ్రయే , గుణత్వాద్ , రూపవద్ , యస్తయోరాశ్రయస్తన్మన ఇత్యుక్తేఽర్థాన్తరతామాశఙ్క్యాహ –
న చైతే ఇతి ।
స్తాం తర్హి ఘటాదేరనుబుభూషాశుశ్రూషే , నేత్యాహ –
న చ తే ఇతి ।
బాహ్యే ఇతి సప్తమీ॥౩౨॥
కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్॥౩౩॥ అత్రాఽసఙ్గో హ్యయం పురుష ఇత్యాదిశ్రుతీనాం విధ్యాదిశ్రుతీనాం చాత్మకర్తృత్వాఽకర్తృత్వవాదినీనాం బన్ధమోక్షావస్థావిషయత్వేన విరోధః పరిహ్రియతే । క్రియాశ్రయత్వే నిత్యత్వప్రసఙ్గాదకర్తాఽఽత్మేతి పూర్వపక్షమాహ –
యే సాంఖ్యాః పశ్యన్తీతి ।
సిద్ధాన్తమాహ –
శాస్త్రేతి ।
అధికరణం త్వధ్యాసభాష్యేఽనుక్రాన్తం కర్తృభోక్త్రోర్భేదే శాస్త్రానర్థక్యాత్ ।
భోక్తృరాత్మన ఎవ కర్తృత్వమిత్యభిధాయ క్రియాశ్రయస్యానిత్యత్వం పరిహరతి –
యథా చేతి ।
చిత్స్వభావత్వం చేద్ భోక్తృత్వం , ముక్తావపి స్యాత్ , క్రియావేశాత్మకం చేత్ , కర్తృత్వమపి తద్వదవిరుద్ధమిత్యర్థః॥౩౩॥౩౪॥౩౫॥
అభ్యుచ్చయమాత్రమితి ।
విజ్ఞానశబ్దేన కోశరూపబుద్ధేరభిధానాదాత్మకర్తృత్వాసాధకత్వాదిత్యర్థః॥౩౬॥ భాష్యే స్వరూపభూతోపలబ్ధావనపేక్షత్వాత్ స్వాతన్త్ర్యమ్ , ఆత్మనః విషయవికల్పనే త్వన్యాపేక్షేత్యుక్తమితి ప్రతిభాతి , తథా చ ప్రకృతాసంగతిః ।
కర్తృత్వే హి కార్యేఽన్యాపేక్షాయామపి స్యాతన్త్ర్యముపపాదనీయమతో వ్యాచష్టే –
నిత్యచైతన్యేతి ।
ఉపలబ్ధౌ విషయావచ్ఛిన్నచైతన్యేఽన్యోపలబ్ధ్యనపేక్షత్వమాత్మనః చైతన్యాత్మకత్వాదుపలబ్ధిహేతూనామ్ ఇన్ద్రియాదీనామపి విషయప్రకల్పనేఽవచ్ఛిన్నోపలబ్ధ్యుత్పత్తావుపకరణమాత్రత్వం న స్వాతన్త్ర్యవ్యాఘాత ఇతి భాష్యం యోజ్యమ్॥౩౭॥
నను కర్త్ర్యా బుద్ధేర్న కరణశక్తిః కల్ప్యతే , సా తు కర్త్ర్యేవ కింత్వన్యదస్తి తస్యాః సాధారణం కారణమతః కథం శక్తివిపర్యయస్తత్రాహ –
అవిపర్యయాయ త్వితి ।
తర్హి సైవాస్మాకమాత్మా స్యాదితి నామ్ని విప్రతిపత్తిర్న త్వర్థే ఇత్యర్థః ॥౩౮॥ పాతఞ్జలే ధారణాదీని లక్షితాని । ద్దేశబన్ధశ్చిత్తస్య ధారణా (పతఞ్జలియోగ పా.౨.సూ.౧) । నాభిచక్రహృదయపుణ్డరీకాదిదేశేష్వన్యస్మిన్వా విషయే చిత్తస్య వృత్తిమాత్రేణ బన్ధో ధారణేత్యర్థః । తత్ర ప్రత్యయైకతానతా ధ్యానమ్ । (పాతఞ్జలయోగసూ.పా.౨.సూ.౩) తస్మిన్ దేశే ధ్యేయాలమ్బనస్య ప్రత్యయస్య ఎకరూపస్రోతఃకరణం ధ్యానమితి। తదేవార్థమాత్రనిర్భాసం స్వరూపశూన్యమివ భవతీతి సమాధిః(యోగసూ.పా.౨ సూ.౩) । ధ్యానమేవ ధ్యేయాకారనిర్భాసం ధ్యేయస్వభావావేశాత్ ప్రత్యయాత్మకేన స్వరూపేణ శూన్యమివ యదా భవతి తదా సమాధిరిత్యుచ్యతే । త్రయమేకత్ర సంయమః(పాతఞ్జలయోగసూ.పా.౨.సూ.౪) ఎకవిషయాణి త్రీణి సాధనాని సంయమ ఉచ్యతే ఇతి।
తత్ర కథం భాష్యకారేణ శ్రవణాదీనాం సమాధిత్వముచ్యతేఽత ఆహ –
సంయమముపలక్షయతీతి ।
వాక్యముక్తిభ్యాం బ్రహ్మణి చిత్తనివేశాత్మకత్వాచ్ఛ్రవణమననయోర్ధారణాత్వం దర్శనస్య సాక్షాత్కారస్య వృత్తిరూపస్య బ్రహ్మణ్యావేశాత్స్వరూపశూన్యమివ భవతీతి సమాధిత్వమ్॥౩౯॥
యథా చ తక్షోభయథా॥౪౦॥ నను యద్యుపాధిమన్తరేణ కర్తాఽఽత్మా , తర్హి ముక్తావపి కర్మ కుర్యాత్ , ఇతరథా కథం కర్తృత్వమస్య స్వభావః స్యాత్ ? తథా చ న ముక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ ముక్త్యభావేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వం హి మోక్షో బ్రహ్మ చ జ్ఞానం , సత్యం జ్ఞానమితి శ్రుతేః । తతశ్చ జ్ఞానాత్మత్వమసత్యపి విషయే మోక్షే స్యాత్ , కర్తృత్వం తు బ్రహ్మస్వభావ ఇతి న శ్రుతమ్ । అతః క్రియావేశాదేవ లోకవద్ ద్రష్టవ్యమ్ ।
క్రియాభ్యుపగమే చ ముక్తివ్యాఘాత ఇతి ప్రతిబన్దీ పరహరతి –
నిత్యశుద్ధేత్యాదినా ।
నిత్యోదాసీనత్వే హేతుః –
కూటస్థేతి ।
తత్ర ప్రమాణమ్ –
అసకృదితి ।
సంభవతి క్రియావేశే ఇత్యనుషఙ్గః ।
నను క్రియావేశాభావేఽపి తద్విషయశక్తిమత్త్వం స్యాత్ , తదేవ చ కర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
తస్య చేతి ।
తత్సిద్ధ్యర్థమితి ।
క్రియాయోగవిషయశక్తిసిద్ధ్యర్థమ్ । తద్విషయస్తస్యాః శక్తేర్విషయః ।
ఉపాధిమన్తరేణ క్రియాయోగశ్చేత్తర్హి స స్వరూపం స్యాత్ స్వాభావికో వా ధర్మః , అగ్నేరివౌష్ణ్యమ్ ; తన్నాశే ఆత్మనాశః స్యాదిత్యాహ –
తథా సతీతి ।
స క్రియావేశః స్వభావో యస్య స ఆత్మా తథా స్వభావిని సతి స్వభావోఽపి సన్నేవ ; భేదాభావాదిత్యర్థః । భావనాశప్రసఙ్గః స్వభావిన ఆత్మనో నాశప్రసఙ్గః ।
నను ముక్తావపి క్రియాయోగోఽస్తు , కథమాత్మనాశాపత్తిరత ఆహ –
న చ ముక్తస్యేతి ।
ముక్తస్య నాస్తి క్రియాయోగ ఇతి యస్మాదతో భావనాశప్రసఙ్గః ఇతి యోజనా ।
ముక్తస్య క్రియాయోగాభావే హేతుః –
క్రియాయా ఇతి ।
ఫలితమాహ –
న విగలితేతి ।
పరమార్థశక్తివాదినాం మతే దూషణమాహ –
శక్తశక్యాశ్రయేతి ।
శక్తమాశ్రయత్వేనాశ్రయతే శక్యం విషయత్వేనేత్యర్థః । శక్తగ్రహణం దృష్టాన్తార్థమ్ ।
ఉక్తమభిప్రాయమితి ।
జ్ఞానం బ్రహ్మస్వభావో న కర్తృత్వమితీమమిత్యర్థః ।
తక్షణి వివక్షితవివేచనేన సామ్యముక్త్వా సర్వథైవ సమం దృష్టాన్తమాహ –
యథాఽఽత్మా చేతి ।
యః ప్రేరయతి స పాణ్యాదిభిరేవ ప్రేరయతీతి। నియోగేన నియమేన పర్యనుయోగో నియోగపర్యనుయోగః తస్యానుపపత్తిరిత్యర్థః । అపేక్షితోపాయో భావనా పురుషప్రవృత్తిస్తత్పరమిత్యర్థః ।
నన్వతత్పరాదపి దేవతావిగ్రహాదివత్ కర్తా ప్రతీయతామత ఆహ –
తస్మాదితి ।
యద్యన్యాధీనస్యాపి స్వాతన్త్ర్యవాచినీ కర్తృవిభక్తిస్తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
నను యదీతి ।
భాష్యే కర్తృత్వమాత్రస్యైవాహఙ్కారోపాధినాఽఽత్మన్యధ్యస్తత్వనిషేధః ప్రతిభాతి , తథా చాధ్యాసభాష్యేణ విరోధ ఇత్యాశఙ్క్య చైతన్యకర్తృత్వస్య తథావిధత్వేన నిషేధ ఇత్యాహ –
తదేవమితి ।
శరీరాది యథా స్వకర్మకక్రియాయాః కర్తృ న భవత్యేవం బుద్ధిరపి స్వకర్మచైతన్యే న కర్త్రీత్యర్థః । బుద్ధేః కర్త్ర్యా ఉపలబ్ధిః క్రియా యది భవేదిత్యర్థః ।
ఉత్తరమపి భాష్యం బుద్ధేశ్చైతన్యం ప్రతి కర్తృత్వే సత్యాత్మత్వాపత్తౌ తన్నిషేధార్థమిత్యాహ –
యదా చేతి ।
ననూపలబ్ధేర్నిత్యత్వాత్తస్యాం యది న కర్త్రీ బుద్ధిస్తర్హి న కరణమపి స్యాత్ , తథా చ బుద్ధేరుపలబ్ధికరణత్వప్రసిద్ధిబాధ ఇతి శఙ్కతే –
తత్కిమిదానీమితి ।
చైతన్యవ్యఞ్జకవృత్తౌ బుద్ధేః కరణత్వం తదుపహితస్య చాత్మనః కర్తృత్వమ్ , తథా చ న ప్రసిద్ధిబాధ ఇతి పరిహరతి –
కింతు చైతన్యమేవేతి॥౪౦॥
పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః॥౪౧॥ ఎష హ్యేవేత్యాదిశ్రుతీనాం విధిశ్రుత్యాదిభిర్విరోధసందేహే సంగతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ –
యదేతదిత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వయోగ్యతామఙ్గీకృత్య ప్రవర్తకాన్తరస్య సిద్ధత్వాద్వైయర్థ్యముక్తం , తత్ర ప్రవర్తకత్వమేవేశ్వరస్యాయుక్తమ్ , విషమం సృజతో రాగాదిమత్త్వప్రసఙ్గాత్ ।
నను కర్మాపేక్షత్వాదదోష ఇతి , తత్రాహ –
న చేశ్వర ఇతి ।
నను నేశ్వరో ధర్మాదితన్త్రః ప్రవర్తయతి , కింతు కరుణయేతి తత్రాహ –
స హి స్వతన్త్ర ఇతి ।
అత్యన్తపరాధీనం ప్రతి న విధిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హి బలవదితి ।
శ్వభ్రంగర్తమ్ ।
విధౌ ప్రతిషేధే చేశ్వర ఎవ నియోజ్య ఇతి భ్రమం వ్యావర్తయతి –
స్థాన ఇతి ।
పూర్వోక్తదోషప్రసఙ్గశ్చేతి భాష్యం పూర్వపక్షావసరోక్తదోషపరత్వేన వ్యాచష్టే –
కృతనాశేతి॥౪౧॥౪౨॥
అంశో నానావ్యపదేశాదన్యథా చాపి దాశకితవాదిత్వమధీయత ఎకే॥౪౩॥ జీవబ్రహ్మభేదాభేదశ్రుతివిరోధసందేహే పూర్వత్ర జీవనియన్తేశ్వర ఇత్యుక్తమ్ , ఇదానీం స ఈశ్వర ఆక్షిప్య సమర్థ్యత ఇతి సంగతిమాహేతి దర్శయతి –
అవాన్తరేతి ।
భాష్యే స్వామిభృత్యవత్ సంబన్ధ ఇతి న పూర్వపక్ష ఉక్తః , తథా సతి తద్వన్నియన్తృనియన్తవ్యత్వసంభవాత్పూర్వోక్తాక్షేపరూపసంగత్యసిద్ధేరతో విరోధైకశృఙ్గప్రదర్శనమ్ । అత ఎవ టీకాకారో న బ్రహ్మైకమద్వయమితి బ్రహ్మాభావేన పూర్వపక్షముపసంహరిష్యతి।
జీవేశ్వరయోరుపకార్యోపకారకభావాభ్యుపగమాదితి భాష్యే ఉత్పాద్యోత్పాదకత్వముక్తమితి భ్రమం వ్యుదస్యతి –
ఉపకార్యేతి ।
నిశ్చయహేత్వాభాసేతి ।
అభేదశ్రుతిషు సతీషు భేదో నిశ్చేతుం న శక్యతే ఇత్యాభాసత్వమత ఎకం శృఙ్గం దర్శితమిత్యర్థః ।
విరోధోద్ధాటనాయ శృఙ్గాన్తరం దర్శయతి –
న చ బ్రహ్మేతి ।
భేదే ఇతి చ్ఛేదః ।
ఉభయీనాం శ్రుతీనామవిరోధమాశఙ్క్యాహ –
న చైతాభిరితి ।
న చ యుజ్యత ఇత్యుపరితనేనాన్వయః ।
నను జీవనామీశ్వరాంశత్వసిద్ధావపి నేశ్వరస్య జీవనియన్తృత్వం , చేతనత్వేన జీవైరవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
నిరతిశయేతి ।
అధిష్ఠానేఽతిశయానాధాయిన్యో జీవాశ్రయా అవిద్యా నిరతిశయాః తాభిర్విషయీకృతత్వాద్ బ్రహ్మణస్తా ఉపాధితయోక్తాః , నిరతిశయా ఉపాధిసంపత్ సా యస్య స విభూతియోగస్తథోక్తః । విభూతేరనవచ్ఛిన్నరూపస్య యోగో ఘటకం తేనేత్యర్థః ।
అవిరోధవాద్యాహ –
తస్మాదితి ।
యదుక్తమీశిత్రీశిక్తవ్యభావశ్చత్యాది తత్రాహ –
తత్ర భేద ఇతి ।
ప్రమేయాపూర్వత్వలక్షణతాత్పర్యలిఙ్గాదద్వైతశ్రుతిర్బలీయసీత్యుక్త్వోపక్రమాద్యైకరూప్యాదపీత్యాహ –
యేన చేతి ।
యదుక్తం బ్రహ్మభావం గతస్య సమస్తజీవగతవేదనాప్రసఙ్గ ఇతి।
తత్రాహ –
యథా చ దర్పణాపనయ ఇతి ।
దర్పణస్యాపగమే తత్రత్యం ముఖప్రతిబిమ్బం బిమ్బభావేనావతిష్ఠతే , న తు ప్రతిబిమ్బాన్తరరూపేణ ; యద్యపి బిమ్బాత్మతామాపన్నం తత్ర తద్రూపేణ కృపాణే ప్రతిబిమ్బితం ; తథాపి బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరవదాతత్వశ్యామత్వాదివ్యవస్థానాత్తద్ధర్మసాంకర్యమిత్యర్థః । దార్ష్టాన్తికమాహ – ఎవమితి॥౪౩॥౪౪॥౪౫॥౪౬॥ ॥ జీవే బ్రహ్మభావ ఎవ న జీవాన్తరాపత్తిరిత్యర్థః ।
భాష్యోదాహృతస్మృతౌ సప్తదశకపదం వ్యాచష్టే –
సప్తదశేతి ।
నిశ్చయః సంశయశ్చేతి వృత్తిభేదమాత్రేణ॥౪౭॥
నను ప్రవర్తయితుః స్వామినోఽభిమతోపాయ ఇతి మత్వా ప్రవృత్తే భృత్యే పునరహితాశఙ్క్యా సహసా నివృత్తౌ స్వామినోఽనుజ్ఞా ప్రవృత్తప్రవర్తనీ , సా చ ప్రవర్తయితుః స్వామినోఽభిప్రాయానురోధినీ న వేదే సంభవతి , తత్కథమనుజ్ఞేతి సూత్రనిర్దేశస్తత్రాహ –
విధిరితి ।
క్రత్వర్థాయామితి ।
క్రత్వర్థగ్రహణం పురుషార్థే ఫలకామనయా సామాన్యతః ప్రవృత్తస్త ప్రవర్తకో విధిరనుజ్ఞాపి స్యాదితి శఙ్కాం వారయితుమ్ ।
అపి చ పురుషార్థేఽపి సామాన్యతః ప్రవర్తతాం గోదోహనాదిసాధనవిశేషనియమే పశ్వాద్యర్థీవిధితః ప్రాగప్రవృత్త ఇతి నానుజ్ఞా సంభవతీత్యాహ –
పురుషార్థేఽపీతి ।
నను విపరీతప్రత్యయస్య కథం దేహాద్యాత్మసంబన్ధత్వం తస్యాత్మమాత్రనిష్ఠత్వాదత ఆహ –
అస్యామితి ।
భ్రాన్తవిషయమిథ్యాతాదాత్మ్యం సంబన్ధ ఇతి కథయితుం భాష్యే విపరీతప్రత్యయోత్పత్తిరుక్తా ఇత్యర్థః । యది దేహాత్మనోర్మిథ్యా తాదాత్మ్యం సంబన్ధస్తర్హి దేహవ్యతిరేకజ్ఞస్య స నాస్తీతి దేహసంబన్ధనిమిత్తవిధినిషేధౌ బ్రహ్మవిద ఇవ న స్తామ్ ।
న చానిష్టప్రసఙ్గః ; దేహవ్యతిరేకవిద ఎవ నియోజ్యత్వాదిత్యాహ –
వ్యతిరేకదర్శిన ఎవేతి ।
అస్థిస్నాయుమజ్జాత్వఙ్మాంసశోణితాని షట్ కోశాః । తత్కృతం షాట్కౌశికం స్థూలశరీరమ్ । తన్మాత్రవివేకినోఽపి సూక్ష్మదేహవివేకాభావాన్న దేహసంబన్ధాభావ ఇతి విధిగోచరతా । నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మతాసాక్షాత్కారిణస్తు న విధిగోచరతా । న చ యథేష్టచేష్టా ; తథావిధాభిమానాభావాదిత్యర్థః । అభిమానాభాసస్తు న స్వైరచేష్టాహేతుః , తత్త్వబోధాగ్నిదగ్ధత్వాదిత్యర్థః । ఉక్తం హి వార్తికకారైః - ఉత్పన్నాత్మప్రబోధానామాత్మావిద్యా తదుద్భవమ్ । సమ్యగ్జ్ఞానాగ్నినా నిత్యం దహ్యమానం ప్రజాయతే॥౪౮॥౪౯॥ భాష్యే సాక్షాత్ప్రత్యేకమాత్మనః సుఖాదిసంబన్ధమఙ్గీకృత్య సర్వేషాం తదీయసుఖాదిసంబన్ధశ్చ ఆపాదితః ।
తత్ర నిర్విశేషస్య న సంబన్ధోఽపీత్యాహ –
యాదృశ ఇతి ।
ఆత్మమనః సంయోగస్య సర్వాత్మసాధారణ్యమఙ్గీకృత్య స్వస్వామిసంబన్ధ ఆత్మవిశేషేణాసాధారణ ఇత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీమాత్మమనఃసంయోగోఽప్యాసాధారణ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
ఆత్మనా సహ మనసో యః సంయోగస్తస్యైకత్వేఽపి మనసః ప్రతిసంయోగినామాత్మనాం భేదేన భేదాదాశ్రయభేదేన హి సంయోగో భిద్యతే , ఘటేన సహ పటకుడ్యసంయోగవదిత్యర్థః ।
యద్యదృష్టాద్యనియమేన న వైశేషికమతం దూష్యం , కథం తర్హి దూషయత ఆహ –
తస్మాదితి ।
అదృష్టహేతుకమనఃసంయోగో యదైకస్యాత్మనస్తదైవ సర్వేషామాత్మనాం తేన మనసా సంయోగః స్యాత్ ; తేషాం వ్యాపకత్వాత్ , తతశ్చ ప్రత్యాత్మం సంయోగభేదేఽపి హేత్వవిశేషాదదృష్టనిష్పత్తిస్తుల్యా స్యాత్ , తత్కృతాశ్చ స్వస్వామిభావాః సర్వాత్మనా స్యురితి కుతస్తత్కృతాభిసంధ్యాదివ్యవస్థాసిద్ధిరితి కేచిత్కారేణ సూచితమ్॥౫౦॥౫౧॥౫౨॥౫౩॥
తథా ప్రాణాః॥౧॥ వియదధికరణేన (బ్ర.అ.౨ పా.౨.సూ.౧) గతార్థత్వమాశఙ్క్య పరిహరతి –
యద్యపీత్యాదినా ।
సర్వవేదనప్రతిజ్ఞారూపాశ్రుతిస్తస్య సర్వవేదనస్యోపపాదనశ్రుతిశ్చ యథోక్తా తాభ్యాం విరోధాదిత్యర్థః । కస్మిన్సతి సర్వవేదనమిత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మవేదనే ఇతి పశ్చాత్సంబన్ధనీయమ్ ।
అన్యథానయనప్రకారమితి ।
అవాన్తరప్రలయాభిప్రాయమిత్యర్థః । యే పునరాప (బ్ర.అ.౨ పా.౩.సూ.౧౧) ఇత్యధికరణేఽప్యపామాప ఎవేదమగ్ర ఆసురితి ప్రలయకాలే సద్భావశ్రవణాదనుత్పత్తిరితి పూర్వపక్షయిత్వా తస్యావాన్తరప్రలయపరత్వేన సిద్ధాన్తయాంబభూవుః , తేషాం మతేన పునరుక్తిః । అస్మాభిస్త్వతిదేశత్వేన తద్వ్యాఖ్యాతమ్ ।
నను భాష్యే కథమనామ్నానాత్ ప్రాణానామనుత్పత్తినిశ్చయః ? న ఖలు ప్రమాణాభావమాత్రం ప్రమేయాభావవ్యాప్తమ్ , పురాణనగరనిహితనిధిష్వదర్శనాదత ఆహ –
శబ్దైకేతి ।
మహాభూతశబ్దోఽస్మదాద్యనుపలభ్యోత్పత్తికపదార్థపరః । తథా చ ప్రాణానామపి సంగ్రాహకో మహాభూతోత్పత్తేః ప్రతిపాదకః శబ్దో యత్ర మహాభూతే ప్రాణలక్షణే నివర్తతే , తత్ర తస్యా ఉత్పత్తేః ప్రమాణాభావేన తదభావః , తస్యా ఉత్పత్తేరభావః ప్రతీయతే ఇత్యర్థః । చైత్యవన్దనం తత్కర్మ తస్య చైత్యస్య కరణం నిష్పాదనం తయోర్ధర్మతాయా యథాశబ్దాభావాన్నివృత్తిరిత్యర్థః ।
అశ్వేతి ।
శేషలక్షణే స్థితన్ - దోషాత్త్విష్టిర్లౌకికే స్యాచ్ఛాస్త్రాద్ధి వైదికే న దోషః స్యాత్(జై.అ.౩.పా.౪ సూ.౩౪) వరుణో వా ఎనం గృహ్ణాతి యోఽశ్వం ప్రతిగృహ్ణాతి యావతోఽశ్వాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ తావతశ్చతుష్కపాలాన్వారుణాన్ నిర్వపేదిత్యత్ర దాతురిష్టిరిత్యుత్తరాధికరణే (జై.అ.౩ పా.౪.సూ.౩౬ –౩౭) స్థాస్యతి తతో దాననిమిత్తేష్టిః । సా కిం లౌకికేఽశ్వదానే వైదికే వేతి సందేహో న తు లౌకికేఽశ్వప్రతిగ్రహే వైదికే వేతి ; రాగప్రాప్తప్రతిగ్రహస్యావిహితత్వేన వైదికత్వాసంభవాత్ , తత్ర దోషనిర్ఘాతార్థత్వాదిష్టేః , దోషస్య చ న కేసరిణో దదాతీతి ప్రతిషిద్ధలౌకికాశ్వదాన ఎవ సంభవాత్ , పౌణ్డరీకేఽశ్వసహస్రం దక్షిణేత్యాదివిశేషవిధివిహితే తు వైదికేఽశ్వదానే సామాన్యనిషేధాఽనవకాశేన దోషాఽప్రాప్తేర్లౌకికేఽశ్వదానే ఇష్టిరితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే అర్థవాదోఽనుపపతాత్తస్మాద్యజ్ఞే ప్రతీయతే (జై.అ.౩ పా.౪ సూ.౩౫) । న తావద్యథాశ్రుతి జలోదరరూపవరుణగ్రహదోషో లౌకికేఽశ్వదానే సతి భవతీతి ప్రత్యక్షాదిభిః ప్రమీయతే ; తత్రానేన దానే దోషః తన్నిర్ఘాతార్థా చేష్టిరితి వదతో వాక్యభేదాత్ । న చ - వృణోతీతి వ్యుత్పత్త్యా వరుణశబ్దో నిషేధాతిక్రమకృతదోషమనువదతీతి – యుక్తమ్ ; తథా సతి ప్రసిద్ధిత్యాగాత్ । తత్త్యాగే చ వైదికేఽపి దానేఽశ్వత్యాగజన్యదుఃఖేన వృణోతీతి భవతి వరుణశబ్దః । తస్మాత్ప్రాప్తస్యానువాదకోఽర్థవాదోఽయమ్ । తతో యజ్ఞసంబన్ధిని దానే ఇష్టిరితి। తతః కస్తస్యాః కర్తేతి చిన్తా । తత్ర అచోదితం చ కర్మ భేదాత్(జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౩౬) । దాతురచోదితమిష్టికర్మ యః ప్రతిగృహ్ణాతి స నిర్వపేదితి తస్య ప్రతిగ్రహీత్రా భేదాద్ విశేషణాదితి। సిద్ధాన్తస్తు – సా లిఙ్గాదార్త్విజే స్యాత్(జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౩౮) । ౠత్విజామయమిత్యార్త్విజో యజమానః తస్మిన్సేష్టిఃస్యాత్ । ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయదిత్యుపక్రమే దాతృకీర్తనాద్ లిఙ్గాదుపక్రమాధీనత్వాచ్చైకస్మిన్ వాక్యే ఉపసంహారస్య । ప్రతిగృహ్ణాతీతి చ ప్రతిగ్రహకర్తృత్వముచ్యతే । దాతాఽపి ప్రతిగ్రహం కరోతి సంప్రదానప్రేరణాదినా । అతః ప్రతిగృహ్ణాతీతి దాతర్యప్యవిరుద్ధమితి। పానవ్యాపచ్చ తద్వత్ (జై.అ.౩.పా.౪.సూ.౩౮) । సౌమేన్ద్రం చరుం నిర్వపద్ శ్యామాకం సోమవామిన ఇతి శ్రూయతే । తత్రాశ్వప్రతిగ్రహేష్ట్యాద్యధికరణపూర్వపక్షవల్లౌకికే ధాతుసామ్యార్థం పీతసోమస్య వమనే యాగ ఇన్ద్రియేణ వీర్యేణ వ్యర్ధ్యతే యః సోమం వమతీతి దోషాద్ వమననిమిత్తేన్ద్రియశోషస్య దర్శనాన్న వరుణగ్రహవదప్రాప్తిరిత్యధికశఙ్కా । వైదికే తు సోమపానే శేషప్రతిపత్తేర్జాతత్వాద్వమనేఽపి న దోష ఇతి। సిద్ధాన్తస్తు లోకే ధాతుసామ్యార్థత్వాద్వమనస్య తజ్జన్యేన్ద్రియశోషస్య ధాతుసామ్యకరత్వాన్న దోషతా । వేదే తు ‘‘మా మే వాఙ్నాభిమతి గా’’ ఇతి సమ్యగ్జరణార్థమన్త్రలిఙ్గాద్వమనే కర్మవైగుణ్యాద్దోష ఇతి।
అగ్నిసాధనేతి ।
అగ్నిశ్చితోగ్నిః తత్సాధనాని శర్కరాదీని । అధికారిపురుషః స్రష్టా ।
తస్మాదితి ।
ప్రాణా అపి నభోవద్ బ్రహ్మణో వికారా ఇత్యుపరి సంబద్యతే । భూయసీనాం ప్రాణోత్పత్తిశ్రుతీనాం బ్రహ్మవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధ్యర్థస్య చోత్తరస్య సందర్భస్య ప్రాణసృష్టిపరస్య ప్రాణా వ్యుచ్చరన్తీత్యాదేరనుగ్రహాయ తదీయాన్ ప్రాణానపేక్ష్య సా శ్రుతిరుపపన్నార్థేతి యోజనా । ఉపవాసవాచీ యోషధశబ్ద ఇతి బౌద్ధాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౨. అధి.౫) ఉక్తమ్ । తత్త్వాన్తరతయైషామనుత్పత్తిరాస్థేయేతి । అవిద్యాదివదనాద్యధ్యాససిద్ధయే సాక్షిణాఽవ్యవధానాత్ సుశుప్తేఽప్యుపలమ్భప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
తత్సామాన్యాదితి ।
అన్నాదీనాం హ్రాసే హ్రాసాద్వృద్ధౌ వృద్ధేర్హి మన ఆదీనామన్నాదిమయత్వం శ్రుత్యోచ్యతే , తదిన్ద్రియాన్తరాణామపి తుల్యమిత్యర్థః॥౧॥౨॥౩॥ బ్రహ్మకర్తృకాయాం నామరూపవ్యాక్రియాయాం విషయే యావుపక్రమోపసంహారౌ తత్పర్యాలోచనయా హేతునా ఉక్తైవ సృష్టిదృష్టిరిత్యన్వయః॥౪॥
సప్త గతేర్విశేషితత్వాచ్చ॥౫॥ పూర్వపక్షే సప్తభ్యః ప్రాణేభ్యస్త్వంపదార్థస్య వివేకో జ్ఞాతవ్యః । సిద్ధాన్తే ఎకాదశభ్య ఇతి ప్రయోజనమ్ । గ్రహత్వేనేత్యస్య వ్యాఖ్యానం –
బన్ధనేనేతి ।
రాగోత్పాదనేనేన్ద్రియాకర్షకత్వాద్ విషయాణామతిగ్రహత్వమ్ । ప్రాణ ఇతి ప్రాణేన్ద్రియం లక్షణయోచ్యతే । అపాన ఇతి చ గన్ధః ।
అపానేన గన్ధలక్షణాయాం హేతుం శ్రుతిరేవాహ –
అపానేన హీతి ।
అపశ్వాసేనేత్యర్థః ।
అధిష్ఠానే నేత్యాత్మేతి ।
ఇన్ద్రియాణీతి శేషః । స్పర్శానాం త్వగేకాయనమాశ్రయః గ్రాహకత్వాత్ ।
నను శీర్షణ్యాః ప్రాణాః సప్తేత్యుక్తేఽర్థాదశిరస్యాః ప్రాణా అన్యే సన్తీతి గమ్యతేఽత ఆహ –
యే సప్తేతి ।
నేహ శీర్షణ్యాన్ ప్రాణానుద్దిశ్య సప్తత్వం విధీయతే ; అన్యతోఽవగమాద్ అనువాదత్వాపత్తేః , కింతు శీర్షణ్యాన్ సప్త శ్రోత్రాదీనుద్దిశ్య ప్రాణత్వమ్ । తథా చ ప్రాణాన్తరస్య వ్యావృత్తిః ఫలమిత్యర్థః ।
నన్వష్టత్వాదిసంఖ్యా అపి ప్రాణేషు శ్రూయన్తే , న చ తాః సప్తత్వే అన్తర్భవన్తి , అన్తర్భవతి తు తాసు సప్తత్వమతః కథం సప్తసంఖ్యానియమః ? తత్రాహ –
యద్యపీతి ।
ఇహ –రూపోపలబ్ధ్యాదికార్యవశాదనుమానానుగ్రహీతైకాదశత్వశ్రుత్తైకాదశేన్దియాణీతి సిద్ధాన్త్యతే , తదయుక్తమ్ శ్రుతేః పరతః ప్రామాణ్యప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపి శ్రుతయ ఇతి ।
శ్రుతీనాం పరస్పరవిరోధావబోధకత్వభ్రమే తద్వ్యుదాసేన తాత్పర్యనిర్ణయాయానుమానానుసరణమిత్యర్థః॥౫॥
స్రువేణేతి ।
ప్రమాణలక్షణే స్థితమ్ – అర్థాద్వా కల్పనైకదేశత్వాత్ (జై.అ.౧.పా.౪.సూ.౩౦)॥ స్రువేణావద్యతి స్వధితినాఽవద్యతి హస్తేనావద్యతీతి శ్రూయతే । స్వధితిరుభయతోధారః క్షురః , అవదానం చాస్తి ద్రవాణామాజ్యాదీనాం సంహృతానాం చ మాంసాదీనామ్ । తత్రావిశేషశ్రవణాదనియమే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । అశక్యార్థవిధ్యసంభవాద్విధిరేవ యథాసామర్థ్యం విధేయం వ్యవస్థాపయతి। శక్తశ్చ స్రువో ద్రవస్యావదానే స్వధితిర్మాంసస్య హస్తశ్చ పురోడాశస్య । తస్మాదర్థాత్సామర్థ్యాత్కల్పనావ్యవస్థా ; సామర్థ్యస్య యోగ్యతారూపస్య బోధకైకదేశత్వాదితి। మననాత్ । సంశయాదిరూపవిచారకరణాదిత్యర్థః ।
భేదే ప్రమాణాభావాదితి ।
చక్షుష ఇవ శబ్దోపలబ్ధౌ వృత్తిమన్మనసోఽధ్యవసాయాదికార్యే వ్యతిరేకానవగమాదిత్యర్థః ।
అవయుత్యానువాదేనేతి ।
న తావత్సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణా ఇతి శ్రుతిరజ్ఞాతార్థబోధనపరా ; ‘‘సప్తభిర్ధూపయతి సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణాః , శిర ఎతద్యజ్ఞస్య యదుఖా శీర్షన్నేవ యజ్ఞస్య ప్రాణాన్దధాతీ’’ త్యుఖాధూపనస్తుతిపరత్వాత్ । సప్తభిర్వసవస్త్వా ధూపయన్త్విత్యాదిమన్త్రైరిత్యర్థః । తతః ప్రాణాన్తరవ్యావృత్తిపరత్వయోజనా న యుక్తా । యద్యపి దశేమే పురుషే ప్రాణా ఆత్మైకాదశ ఇత్యనువాద ఎవ ; తథాపి సదనువాద ఇతి విశేషః । ఎకం వృణీత ఇత్యత ఎవ ప్రాణ(బ్ర.అ.౨.పా.౩.సూ.౨౩) ఇత్యత్ర వ్యాఖ్యాతమ్॥౬॥ పూర్వయోజనాయాం హి గతేరిత్యస్యావగతేరితి క్లిష్టా యోజనా । శ్రుత్యన్తరగతాధికప్రాణావగతేశ్చ వృత్తిభేదవిషయకత్వకల్పనాక్లేశః ।
యే సప్త త ఎవ ప్రాణాఇతి యోజనాయాం పరిసంఖ్యాపత్తిరితి వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
ఇయమపరేతి ।
అస్మిన్వ్యాఖ్యానే ప్రాణానాం సప్తమం నావధ్రియతే , పూర్వస్మాదవిశేషాపాతాత్ , కింతు సన్త్వన్యే ప్రాణాః ఉత్క్రాన్తిస్తు సప్తానామేవేతి। సప్తైవ ప్రాణా ఇతి భాష్యే చ ఉత్క్రామన్తీత్యధ్యాహార్యమ్ । ప్రయోజనం తూత్క్రామతామేవ ప్రాణానాం సర్వదేహానుయాయిత్వేన బన్ధకత్వాదధ్యాత్మాధిదైవికోపాసనేషు సప్తానాముపాస్తిః పూర్వపక్షే , సిద్ధాన్తే త్వేకాదశానామితి॥౫॥౬॥
అణవశ్చ॥౭॥ ఎకాదశప్రాణానముత్క్రాన్తిరుక్తా , సా న ముఖ్యా ; తేషాం వ్యాపిత్వాదితి సఙ్గతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ –
అత్రేతి ।
వృత్తిః అభివ్యక్తిః । దూనస్య పరితప్తస్య । అహంకారస్య వ్యాపిత్వమసిద్ధమ్ ; ఆధ్యాత్మికాహంకారస్యాహంప్రత్యయేన పరిచ్ఛేదప్రతిభాసాత్ ।
ఆధిదైవికవ్యాపకాహంకారసద్భావే చ నాస్తి ప్రమాణమ్ ; ఇన్ద్రియాణాం తత్ప్రకృతికత్వం తు షణ్ఢసుతసమమ్ , వ్యాపిత్వం తు తేషాం ప్రతిజ్ఞాతుమశక్యమసంభావితత్వాదిత్యాహ –
యదీతి॥౭॥
శ్రేష్ఠశ్చ॥౮॥ పాదాద్యధికరణన్యాయోఽత్రాతిదిశ్యతే । జ్ఞాతేషు చక్షురాదిషు తద్వ్యాపారాత్ ప్రాణస్య భేదచిన్తా వక్ష్యమాణా సుకరేతి తదనన్తరమనతిదేశః । ఆనీదిత్యస్య మహాప్రలయవిషయత్వేనాధికాశఙ్కామాహ –
నాసదాసీదితీతి॥౮॥
న వాయుక్రియే పృథగుపదేశాత్॥౯॥ సంగతిమాహ –
సంప్రతీతి ।
ఉత్పత్తిచిన్తానన్తరముత్పద్యమానస్వరూపం నిరూప్యత ఇత్యర్థః । ప్రయోజనం తు పూర్వపక్షే వాయుమాత్రాదిన్ద్రియమాత్రాచ్చ త్వంపదార్థస్య వివేకః కార్యః , సిద్ధాన్తే ప్రాణాదపీతి।
భాష్యే శ్రుతిబలేన వాయురేవ ప్రాణ ఇత్యేకం పూర్వపక్షముక్త్వా సాంఖ్యప్రసిద్ధకరణవ్యాపారః ప్రాణ ఇతి పక్షాన్తరముక్తమయుక్తమ్ ; దృఢశ్రౌతపక్షవ్యతిరేకేణ స్మార్తపక్షోపన్యాసవైయర్థ్యాదత ఆహ –
అథవేతి ।
ఛాన్దోగ్యేఽధ్యాత్మం మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేతి ఉపక్రమ్య మన ఆఖ్యబ్రహ్మణో వాక్ ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రైః పాదైశ్చతుష్పాత్త్వముక్తమ్ । వాగాదిభిర్హి మనః స్వవిషయేషు ప్రవర్తతే , గౌరివ పాదైః తత్ర ప్రాణా ఎవేతి బ్రహ్మణో వాగాద్యపేక్షయా చతుర్థః పాదః । స చ వాయునాఽఽధిదైవికేన భాతి అభివ్యక్తో భవతి। తపతి చ స్వవ్యాపారే ఉద్యచ్ఛతీత్యర్థః । పదభాష్యే ఇన్ద్రియప్రకరణాద్ ఘ్రాణేన్ద్రియం ప్రాణ ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అత్ర తు ప్రాణశబ్దశ్రుతివశాన్ముఖ్యః ప్రాణ ఇతి ఎతద్విరోధాదితి। ఎతయోర్భేదాభేదశ్రవణయోర్విరోధాదిత్యర్థః ।
కిం శ్రుతీ హాతవ్యే ? నేత్యాహ –
కథంచిదితి ।
త్వయాపి హి వాయుప్రాణయోః స్వరూపాభేదమాశ్రిత్యాభేదశ్రుతిః , వృత్తితద్వద్భేదాభిప్రాయా చ భేదశ్రుతిరితి వ్యాఖ్యాతవ్యమిత్యర్థః ।
తర్హి కిం వాయురేవ ప్రాణోఽస్తు ? తదపి నేత్యాహ –
ఇతి సామాన్యేతి ।
యదా తు శ్రుతీ త్యాజితస్వార్థే , తదా కరణవ్యాపారపరతయాఽపి కథంచిచ్ఛక్యయోజనే । శక్యతే హి కరణవ్యాపారే చలనాశ్రయవాచీ వాయుశబ్ద ఉపచరితుమ్ । తథా చాభగ్నస్వార్థస్మృతిబలాత్కరణవృత్తిరేవ ప్రాణ ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - ‘‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేద్రియాణి చే’’త్యాదౌ కరణేభ్యోఽపి పృథక్ ప్రాణః స్వతన్త్రవదుపదిశ్యతే , స కథం కరణవ్యాపారమాత్రః స్యాదతోఽత్రాపి సమః శ్రుతివిరోధ ఇత్యత ఆహ –
న చాత్రాపీతి ।
అస్తి తావద్వృత్తితద్వతోర్భేదః । యస్తు స్వతన్త్రవన్నిర్దేశః స జీవనాఖ్యకరణవృత్తేర్దేహస్థిత్యుపయోగిత్వేన ప్రాధాన్యమభిప్రేత్యేత్యర్థః ।
మా భూదనేకసాధ్యో గుణ ఎకస్మాత్క్రియా తు కిం న స్యాదిత్యత ఆహ –
న చేతి ।
విష్టయో వాహకాః । ప్రత్యేకవృత్తిత్వే చ ప్రతీన్ద్రియం ప్రాణభేదప్రసఙ్గః ।
యది మన్యేత నానేకేన్ద్రియవృత్తిః ప్రాణో యతః ప్రత్యేకమిలితవికల్పావకాశః , కింతు త్వహ్యాత్రవృత్తిరితి , తత్రాహ –
న చ త్వగితి ।
న తే తదనుగుణ ఇతి ।
తదుపరమేఽపి సుషుప్తౌ ప్రాణదర్శనాదిత్యర్థః ।
వాయుభేద ఇతి ।
వాయోః పరిణామరూపకార్యవిశేష ఇత్యర్థః॥౯॥
సంహతత్వాదితి ।
సత్త్వాదిగుణసంహతిరూపత్వాదిత్యర్థః । ఎతచ్చ సాంఖ్యదృష్ఠ్యోక్తమ్ ।
సిద్ధాన్తమాశ్రిత్యాహ –
అచేతనత్వాదితి ।
ఎభిర్హేతుభిః పురుషార్థత్వం పురుషం ప్రతి శేషత్వం , తతశ్చ తత్పారతన్త్ర్యమిత్యర్థః ॥
ధారణాదీతి ।
ధారణం మేధా॥౧౧॥ మిథ్యాజ్ఞానత్వే హేతురతద్రూపప్రతిష్ఠత్వమ్ । పాతఞ్జలసూత్రే శబ్దజ్ఞానానుపాతిత్వవిశేషణేన వికల్పస్య విపర్యయాద్భేద ఉక్తః ।
తం విశదయతి –
యద్యపీతి ।
అధిష్ఠానతత్త్వే ప్రమితే వ్యవహారహేతుత్వం విశేష ఇత్యర్థః ।
వస్తుశూన్యత్వం వికల్పస్య దర్శయతి –
న హ్యత్రేతి ।
నను మనసో నిద్రావృత్తిరిత్యసూత్రయత్ పతఞ్జలిరభావప్రత్యయేత్యాదినా , సిద్ధాన్తే చ సుషుప్తౌ మనోలయ ఇష్టః , అతః కథం తత్రాన్తరస్థపఞ్చవృత్తితా ఆహ –
యద్యపీతి ।
సూత్రమీక్షత్యధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౫) వ్యాఖ్యాతమ్॥౧౨॥
అణుశ్చ॥౧౩॥ అణవశ్చేత్యత్ర సాఙ్క్యోక్తమాహంకారికత్వకృతం వ్యాపిత్వమిన్ద్రియాణాం నిరస్తమ్ । వాదివిప్రతిపత్తినిరాసోఽపి శ్రుతివిరోధనిరాకరణపరే పాదే ప్రసఙ్గాత్ సంగచ్ఛతే । ప్రాణేషు హి ప్రస్తుతేషు తత్పరిమాణస్యాపి వాదిసంమతస్య బుద్ధిస్థత్వాత్ । అత్ర తు శ్రుత్యావగతప్రాణవ్యాపిత్వమాధిదైవికవిషయం వ్యవస్థాప్యతే ఇతి న తుల్యన్యాయతా । అతఎవ భాష్యకారనిబన్ధకారాభ్యామ్ అణవశ్చేత్యత్ర న కాచన శ్రుతిరుదాహృతా । అన్యే త్వాహుః - తస్యాతిదేశోఽయమ్ , సమోఽనేన సర్వేణేతి వ్యాపిత్వశ్రుతేశ్చాధికా శఙ్కా ఆధిదైవికవిషయత్వేన చ తన్నిరాసః - ఇతి। తన్న ; సర్వేఽనన్తా ఇతీన్ద్రియాణామపి వ్యాపిత్వశ్రవణస్య వ్యవస్థాయాశ్చ సామ్యాత్ । అపరే ప్రతిపాదయన్తి – తత్ర చాత్ర చేన్ద్రియాణాం ప్రాణస్య చ వ్యాపిత్వపరిచ్ఛిన్నత్వశ్రుతయ ఉదాహరణమ్ । తత్రేన్ద్రియవ్యాప్తిశ్రుతీనాం ‘‘స యో హైతాననన్తానుపాస్తే’’ ఇత్యుపాస్తివిషయత్వాదుపాస్తేశ్చారోపేణాప్యుపపత్తేర్న వ్యాప్తిసాధకత్వమిత్యుక్తమ్ , అత్ర తు సమోఽనేన సర్వేణేత్యాదేః ప్రాణవ్యాప్తిశ్రవణస్యాధిదేవికవిషయత్వం వర్ణ్యత - ఇతి తన్న ; అత్రాపి సమత్వాత్ , సామ ప్రాణ ఇతి వ్యుత్పాద్య య ఎవమేతత్ సామ వేదేత్యుపాస్తివిధానాద్ , హేతుభేదస్య చాధికరణాభేదకత్వాదితి। కుటో ఘటః ।
యత్త్వస్య విభుత్వామ్నానమితి ।
సమ ఎభిస్త్రిభిర్లోకైరిత్యేతదిత్యర్థః । సమష్టిః సామాన్యమ్ । వ్యష్టిః విశేషస్తద్రూపేణ ।
యస్తు విశేషమాత్రరూపః ప్రాణో న తద్రూపేణ విభుత్వామ్నానమిత్యాహ –
న త్వితి ।
ఆత్మని శరీరే భవతీత్యాధ్యాత్మికమ్ । ప్లుషిర్మశకాదపి సూక్ష్మశరీరః పుత్తికాఖ్యో జన్తువిశేషః । తదాశ్రయా ఆధ్యాత్మికప్రాణాశ్రయాః॥౧౩॥
జ్యోతిరాద్యధిష్ఠానం తు తదామననాత్॥౧౪॥ చక్షుషా హి రూపాణి పశ్యత్యగ్నిర్వాగ్భూత్వేత్యాదావవిరోధవిచారాదధ్యాయసఙ్గతిః । యథా స్వకార్యశక్తియోగాత్ స్వమహిమ్నైవ ప్రాణాః ప్రవర్తన్తే ఇత్యయుక్తమ్ ; శక్తస్యాప్యన్యాధిష్ఠితత్వావిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్ధీతి ।
న తు కరణానాం పరాధీనత్వేఽపి బలవత్ప్రమాణమిత్యర్థః ।
నను కరణాని , చేతనాధిష్ఠితాని , అచేతనత్వే సతి ప్రవర్తమానత్వాద్ , వాస్యాదివదిత్యాశఙ్క్య జీవాధిష్ఠితత్వేన సిద్ధసాధనత్వమాహ –
వాస్యాదినామిత్యాదినా ।
నను మాఽనుమానాద్బాధ్యుత్సర్గః , ఆగమాత్తు బాధిష్యతే , తత్రాహ –
న చాగ్నిరిత్యాదినా ।
వాగ్భూత్వేతి ।
వాగధిష్ఠాతా భూత్వేత్యర్థః ।
జీవస్య దేవతానాం చాధిష్ఠాతృత్వసామ్యమభ్యుపగమ్య విరోధ ఉక్తః , అధునా తు తదేవ నాస్తీత్యాహ –
అపి చేతి ।
సత్యపి జీవే దేవతానాం కరణాధిష్ఠాతృత్వాభ్యుపగమే హి జీవస్య కరణాధిష్ఠాతృత్వం న స్యాత్ , అప్రయోజకత్వాత్ , తతశ్చ తా ఎవ భోక్త్ర్యః కర్త్ర్యశ్చ స్యురిత్యర్థః ।
ఆగమస్తావదుత్సర్గస్యాపవాదకః , న చ స ఔపచారికః సాభ్యసత్వాదిత్యాహ –
నానావిధాస్త్వితి ।
నను శ్రుతిస్మృతిషు కరణాధిష్ఠాతృదేవతానిరూపణమాధ్యాత్మికకరణానామాధిదైవికాగ్న్యాదిభిరభేదోపాసనార్థమ్ , ఉపాసనం చ సమారోపాదపి సంభవతి , తత్రాహ –
న చ తదసత్యమితి ।
అనుపపత్తిర్హ్యత్రాభిప్రాయభేదాత్కార్యాసిద్ధిస్తాం తు పరిహరిష్యతి – అనేకేషామధిష్ఠాతౄణామ్ ఎకః పరమేశ్వరోఽస్తి నియన్తేతి గ్రన్థేన । అనుమానమప్యుత్సర్గం బాధత ఇతి వదామః ।
నను తత్ జీవేన సిద్ధసాధనమిత్యుక్తమత ఆహ –
న చ స్వరూపోపయోగేతి ।
అధిష్ఠాతృత్వం త్వధిష్ఠానానన్తరపూర్వక్షణేఽధిష్ఠేయస్వరూపతత్సాధ్యప్రయోజనజ్ఞానపూర్వకం తత్ప్రేరకత్వం , న చ తదస్తి జీవే ఇతి కథం సిద్ధసాధనమిత్యర్థః । న చేశ్వరేణ సిద్ధసాధనత్వమ్ ; తదభ్యుపగమే త్వయైవోత్సర్గబాధస్యేష్టత్వాత్ , స్వరూపప్రయోజనాద్యభిజ్ఞజీవాధిష్ఠితమితి సాధ్యత్వాచ్చ ।
యచ్చోక్తం కరణాధిష్ఠాతృత్వాద్ భోగః స్యాదితి , తత్రాహ –
న చైతావతేతి ।
యో యదధిష్ఠాతా స తత్సాధ్యఫలభోక్తేతి న వ్యాప్తిః ; యన్తరి సారథౌ అనేకాన్తాదిత్యర్థః ।
యది మన్యేత యన్తరి భోక్తృత్వే మానాభావాద్యుక్తస్తదభావ ఇతి , తర్హి దేవతాస్వపి స సమ ఇత్యాహ –
తావన్మాత్రస్యేతి ।
అధిష్ఠాతృత్వమాత్రస్యేత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - దేవతా ఎతదిన్ద్రియసాధ్యఫలభోగిన్యః తదధిష్ఠాతృత్వాజ్జీవవదితి విశేషతోఽనుమీయతే , తత్కుతోఽనైకాన్తికతాఽత ఆహ –
న చ నరాదీతి ।
న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి ఇత్యాగమవిరుద్ధమనుమానమిత్యర్థః॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥
త ఇన్ద్రియాణి తద్వ్యపదేశాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్॥౧౭॥ సత్సు ఇన్ద్రియేషు తదధిష్ఠాతృచిన్తా , తాన్యేవ తు న ముఖ్యప్రాణవృత్తివ్యతిరేకేణ సన్తీతి శఙ్కతే –
మా భూదితి ।
తద్భావేతి ।
తస్య ప్రాణభావాభావావనువిధాయినావనుసరణశీలౌ భావాభావౌ యేషాం తానీన్ద్రియాణి తథాతత్త్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాణశబ్దస్యేతి ।
తస్మాదేత ఎతేనాఖ్యాయన్తే ప్రాణా ఇతీత్యస్యేత్యర్థః । ఎతస్మాజ్జాయతే ఇత్యాదివ్యపదేశో న భేదసాధనమితి యోజనా ।
తత్ర హేతుః –
మనసోఽపీతి ।
తస్మిన్నేవ వాక్యే మనః సర్వేన్ద్రియాణీతి భేదవ్యపదేశాన్మనసోఽప్యనిన్ద్రియత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
స్మృతివశాదితి ।
మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణీతి స్మృతిః । హన్తః ఇదానీమస్యైవ ముఖ్యప్రాణస్య రూపమసామ భవేమేతి ప్రాణసంవాదే ఇన్ద్రియాణాముక్తిః । మృత్యుర్వాగాదీనాం స్వవిషయాసఙ్గః సోఽసురశబ్దేన భాష్యే ఉక్తః ।
మృత్యుప్రాప్తేతి ।
శ్రూయతే హి యో వాచి భోగస్తం దేవేభ్య ఆగాయత్ యత్కల్యాణం వదతి తదాత్మన ఇత్యాదినా వాగాదీనాం విషయాసఙ్గవత్త్వం సంశ్రావ్య తాని మృత్యుః శ్రమో భూత్వోపయేమేఽథేమమేవ నాప్నోద్యోయం మధ్యమః ప్రాణ ఇతి ।
అర్థక్రియాభేదాచ్చేతి ।
అర్థాలోచనం బాహ్యేన్ద్రియాణామర్థక్రియా , మనసో మననమ్ ॥ భాష్యకారైర్హి తత్త్వాన్తరాణీతి భేదవాచకం తత్త్వాన్తరశబ్దం సూత్రేఽధ్యాహృత్య ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరాణి వాగాదీనీతి ప్రతిజ్ఞాం రచయిత్వా , తద్వ్యపదేశాద్ భేదవ్యపదేశాదితి హేతుం వ్యాఖ్యాయ , తత్సాధనార్థం యోజితః । అన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్ శ్రేష్ఠం ముక్త్వా యే ప్రాణాస్త ఇన్ద్రియాణి ఇన్ద్రియశబ్దేనోక్తాః శ్రుతౌ , అతః ప్రాణాసంభవీన్ద్రియశబ్దవాచ్యత్వాదిన్ద్రియాణి ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరాణీత్యర్థ ఇతి।
తత్రాఽపరితోషం దర్శయన్ వ్యాఖ్యాన్తరమాహ –
అన్యే త్వితి ।
న కేవలమధ్యాహారాపేక్షత్వాత్ ప్రతిజ్ఞోక్తిరయుక్తా ; హేతూక్తిరపి పౌనరుక్త్యాదయుక్తేత్యాహ –
భేదశ్రుతేశ్చేతి ।
యది తద్వ్యపదేశాదితీన్ద్రియాణాం ప్రాణాద్ భేదవ్యపదేశాదిత్యర్థః , తర్హ్యుత్తరసూత్రే స ఎవ హేతుర్వివక్షిత ఇతి పునరుక్తిరిత్యర్థః । నను ప్రాణా ఇతీన్ద్రియాణీతి చ సంజ్ఞాభేదస్తద్వ్యపదేశాదియుక్తః , ప్రకరణభేదస్తు భేదశ్రుతేరిత్యుక్త ఇత్యపౌనరుక్త్యమ్ , ప్రకరణభేదశ్చ భాష్యే ప్రకటిత ఇతి , ఉచ్యతే ; యదీన్ద్రియశబ్దః ప్రాణశబ్దేనాపునరుక్తః సన్ప్రాణాదన్యత్కించిద్వక్తీతి వివక్షితం ; తర్హి ప్రాణవృత్తీనామిన్ద్రియాణాం ప్రాణాదన్యత్వాత్ సిద్ధసాధనమ్ । అథ స్వతన్త్రం వక్తీతి , న తర్హి సంజ్ఞాభేదః సంజ్ఞస్వాతన్త్ర్యవ్యాప్తః ప్రాణాప్రాణవృత్తిశబ్దయోరేవ వ్యభిచారాత్ । అత ఎవ సంజ్ఞాభేదం జానన్నేవ తదప్రయోజకతాం మన్వానో నిబన్ధాత్తద్వ్యపదేశం వివృణ్వన్ మృత్యుప్రాప్తాప్తత్వేత్యాదినా ప్రకరణభేదమేవ వర్ణయాంబభూవ । తత ఉభయత్రాయమేవ వక్తవ్యస్తథా చ పునరుక్తిరిత్యభిప్రాయః । కించాస్యాం వ్యాఖ్యాయాం తద్వ్యపదేశాదిత్యత్రత్యస్తచ్ఛబ్దస్తత్త్వాన్తరాణీతి ప్రతిజ్ఞాగతమధ్యాహృతపదార్థం పరామృశేన్న సాక్షాదుక్తమ్ ।
స్వవ్యాఖ్యాయాం త్వేకాదశప్రాణానామిన్ద్రియత్వాప్రతిజ్ఞానాదిన్ద్రియపదార్థమనన్తరోక్తం పరామృశతీతి లాభమాహ –
తచ్ఛబ్దస్య చేతి ।
నన్విన్ద్రియశబ్దశ్చక్షురాదిషు రూఢః కథం ప్రాణే వర్త్స్యతీత్యత ఆహ –
ఇన్ద్రస్యేతి ।
జీవభావమాపన్నస్యేత్యర్థః । స్మరతి స్మ హి భవగాన్ పాణినిః ‘‘ఇన్ద్రియమిన్ద్రలిఙ్గమిన్ద్రదృష్టమిన్ద్రసృష్టమిన్ద్రజుష్టమిన్ద్రదత్తమితి వా’’ ఇతి।
ఇన్ద్రశబ్దాత్ షష్ఠీసమర్థాల్లిఙ్గమిత్యేతస్మిన్నర్థే ఘచ్ ప్రత్యయో భవతి ।
ఘస్యాయనాదిసూత్రేణ ఇయాదేశః । చకారశ్చిత ఇత్యన్తోదాత్తార్థః । అస్మాదేవ తృతీయాసమర్థాదిన్ద్రేణ దృష్టమిత్యాద్యర్థే ప్రత్యయో యోజ్యః । అత ఎవ రూఢౌ సత్యాం వ్యుత్పత్తిశఙ్కైవ నాస్తీతి కేశవోక్తమసాధు ; స్మృతిదర్శనాత్ శఙ్కోపపత్తేరితి। భౌతికమిత్యుక్తే దేహస్యాపీన్ద్రియత్వం స్యాదితీన్ద్రలిఙ్గత్వోక్తిః । న హి సుషుప్తౌ దేహమాత్రమ్ ఇన్ద్రమనుమాపయతి। యది ప్రాణో న స్యాద్ ఇన్ద్రలిఙ్గత్వమజ్ఞానాదేరప్యస్తీతి భౌతికగ్రహణమ్ ।
ఇన్ద్రియత్వ జాతివ్యఞ్జకమాహ –
దేహాధిష్ఠానత్వే ఇతి ।
తద్గోలకేషు దేహశబ్దః ।
తస్మాద్రూఢేరితి ।
రూఢస్యైవేన్ద్రియశబ్దస్య స్వరసిద్ధ్యర్థం పాణినిర్వ్యుత్పత్తిమన్వశాసదత ఎవ చానియమప్రదర్శనమ్ ।
వ్యుత్పన్నేషు పాచకాదిషు నియతోఽవయవార్థ , రూఢానాం పునః శబ్దానాం యథాకథంచిత్పరికల్పితేనాప్యవయవార్థేన వ్యుత్పత్తిః క్రియత ఇతి ।
భాష్యకారీయం త్వితి । ద్వే ఇమే అధికరణే ఇత్యర్థః ।
సూత్రేష్వితి ।
బహువచనం సూత్రద్వయగతపదాభిప్రాయమ్ । ఎవం చాద్యసూత్రే ఎవ యద్భాష్యకారైరిన్ద్రియాణాం ప్రాణవృత్తిత్వనిరసనమకారి , తన్మాత్రమయుక్తమిత్యుక్తం భవతి।
నను టీకాయాం దురక్తిచిన్తా న యుక్తా , వార్తికే హి సా భవతి , తర్హి వార్తికత్వమస్తు న హి వార్తికస్య శృఙ్గమస్తి ।
అత ఎవానన్దమయాధికరణే మాన్త్రవర్ణికసూత్రే ఆరమ్భణాధికరణే చ భావే చోపలబ్ధేరితిసూత్రభాష్యమనపేక్ష్య వ్యాఖ్యాం చకార॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥
సంజ్ఞామూర్తిక్లృప్తిస్తు త్రివృత్కుర్వత ఉపదేశాత్॥౨౦॥ ఉత్పద్యమానవ్యాపర ఉత్పత్తిః । ఉత్పాదకవ్యాపార ఉత్పాదనా । తత్ర జగదుత్పత్తివిషయశ్రుతివిరోధ ఇతః ప్రాక్ పాదద్వయే నిరస్తః । ఇదానీమ్ ఉత్పాదనావిషయశ్రుతివిరోధో నిరస్యతే । తత్రాత్రివృత్కృతభూతోత్పాదనం పారమేశ్వరమేవేతి శ్రుతిష్వవిగీతమవగతమ్ , భౌతికనిర్మాణే తు శ్రుతిషు విప్రతిపత్తిర్దృశ్యతే ఇతి తన్నిరాసాయ యత్యతే । విషయప్రదర్శకం భాష్యముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
అస్యార్థ ఇత్యాదినా ।
నను ‘తదైక్షత బహు స్యా ప్రజాయేయ’ ఇతీక్షణం బ్రహ్మణ ఉక్తమ్ , అతః కథం సేయం దేవతైక్షతేతి పునరుచ్యతేఽత ఆహ –
పూర్వోక్తమితి ।
అత్రివృత్కృతభూతానాం సూక్ష్మత్వేన వ్యవహారాయోగ్యత్వాదీక్షణస్య ప్రయోజనం బహుభవనం సామస్త్యేన న నిష్పన్నమిత్యర్థః । అస్మానపేక్ష్య పరోక్షత్వాత్తేజ ఆదిషు దేవతాశబ్దః ।
నను ప్రలయసమయే ప్రాణాభావాత్ కథం తద్ధారణనిమిత్తజీవశబ్దస్తత్రాహ –
పూర్వసృష్టావితి ।
సత్యప్యవిద్యోపహితే జీవే ప్రాణోపాధ్యభివ్యక్తిరూపాభావాభిప్రాయా స్మరణసన్నిధాపితత్వోక్తిః ।
భూతమాత్రాయాం భూతకార్యే రూపనిష్పత్త్యర్థా యా త్రివృత్కరణశ్రుతిస్తాం వ్యాచష్టే –
తాసామితి ।
తాసాం మధ్యే ఎకైకాం త్రివృతం కరవాణీతి యోజనా । నామరూపనిర్మాణేఽపి సమాననామరూపత్వముక్తం న ప్రస్మర్తవ్యమ్ । తతశ్చ న శబ్దార్థసంబన్ధస్య కృత్రిమత్వశఙ్కా ।
జీవేనేత్యస్య వ్యాకరణానుప్రవేశసంబన్ధాభ్యాం సంశయమాహ –
తత్రేతి ।
జీవస్య సముద్రాదినామరూపనిర్మాణయోగ్యత్వాభావాత్ జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీత్యనేనాసంబన్ధే పూర్వపక్షాభావమాశఙ్క్యాహ –
డిత్థేతి ।
అస్తి తావత్ సామాన్యేన నామరూపనిర్మాణే జీవస్య యోగ్యత్వం , తావన్మాత్రం చాన్వయోపయోగి ; విశేషాణామానన్త్యేనాశక్యజ్ఞానత్వాత్ । యథాహ – సామాన్యేనైవ యోగ్యత్వం లోకే యదవధారితమ్ । తదన్వితాభిధానస్య వ్యుత్పత్తావుపలక్షణమ్ ॥ఇతి।
యోగ్యతాముపపాద్యాకాఙ్క్షామాహ –
ప్రధానక్రియయేతి ।
నను జీవేనేత్యస్యానుప్రవిశ్యేత్యనేన సన్నిధిరస్తీతి , తత్రాహ –
న త్వితి ।
ఆకాఙ్క్షాయోగ్యతాభ్యాం లిఙ్గాభ్యాం సన్నిధిః స్థానలక్షణో దుర్బల ఇత్యర్థః ।
ప్రధానక్రియయేత్యేతద్వివృణోతి –
ప్రధానపదార్థేతి ।
క్వచిదిత్యారుణ్యాదౌ పరమ్పరయా సంబన్ధాశ్రయణమిత్యర్థః ।
నను వ్యాకరవాణీత్యస్య ముఖ్యార్థస్వీకారే కో బాధః ? యతః ప్రయోజకవ్యాపారలక్షణా , తత్రాహ –
యది పునరితి ।
స్యాదేతత్ - సాక్షాత్కర్త్ర్యా దేవతాయాః కరణం భవతు జీవస్తక్ష్ణ ఇవ వాస్యాదీతి , నేత్యాహ –
న హి జీవస్యేతి ।
జీవో హి చేతనత్వాత్ కర్తా , యత్ర చ కర్తా కర్త్రన్తరం ప్రతికరణం తత్ర కరణభూతస్య స్వతన్త్రకర్తృత్వమితరస్య తు ప్రయోజకకర్తృత్వం చారేణ సంకలయానీత్యాదౌ తథా దర్శనాదిత్యర్థః ।
నామకర్మణీతి ।
నామోత్పాదనే ఇత్యర్థః ।
సామాన్యతోఽవగతయోగ్యత్వస్య విశేషే బాధకప్రమాణాభావాదపవాదమాహ –
న గిరినదీతి ।
అర్థాపత్త్యభావేతి ।
కరణసామర్థ్యే హి ప్రమాణం కార్యజనకత్వాన్యథానుపపత్తిర్జీవస్య చ సముద్రాదిజనకత్వాదర్శనాత్ తచ్ఛక్తౌ నార్థాపత్తిరస్తి , తేన సామర్థ్యాభావోఽర్థాపత్త్యనుదయపరిచ్ఛిన్న ఇత్యర్థః ।
జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీతి ప్రతిప్రధానాన్వయయోగ్యతాయాం నిరస్తాయాం సన్నిధేరేవ సామ్రాజ్యమిత్యాహ –
అనుప్రవిశ్యేత్యనేన త్వితి ।
త్తవః క్త్వాప్రత్యయస్య ॥౨౦॥
అన్నభాగతేతి ।
యోఽణిష్ఠస్తన్మన ఇత్యుక్తా అన్నస్య సూక్ష్మభాగాత్మతేత్యర్థః । వాచః పటుత్వాత్తేజసా సామ్యమస్తి తత్తేజోమయీ వాగిత్యుక్తమిత్యూహనీయమిత్యర్థః । తేజ ఇత్యగ్నిదీపకం ఘృతాద్యుచ్యతే ।
తేజసః సూక్ష్మో భాగో వాగ్ అన్నస్యాశితస్య సూక్ష్మో భాగో మన ఇతి శ్రుతివశాద్ వాఙ్మనసయోస్తైజసభోమత్వే వక్తవ్యే కథం మాంసాదేర్భౌమత్వముచ్యతే ? అత్రాహ –
వాఙ్మనసీ ఇతి ।
మాంసాదీత్యాదిశబ్దేనాప్తేజఃకార్యయోర్మజ్జాలోహితయోర్గ్రహణమ్ । మజ్జా నామాస్థోఽభ్యన్తరో రసః ।f
నిత్యత్వం మనసో దూషయతి –
న తావదితి ।
నాప్యాహంకారాదికం మన ఆదీతి శేషః॥౨౧॥ భూయస్త్వం భూతానాం స్వస్వార్ధాధిక్యమ్ । తచ్చ ఈక్షత్యధికరణేఽస్మాభిర్దర్శితమితి॥౨౨॥
కల్పాదౌ నూనమాశా హరిరసృజదమూః కీర్తివిస్తారవిజ్ఞః ।
శ్రీమద్ వ్యాసాశ్రమస్య ప్రతివదనమధాత్కర్ణయుగ్మం విరిఞ్చిః ॥
శ్రోతుం వాచస్పతేర్వాక్ సరణిషు వితతం కల్పవృక్షం నిబన్ధమ్ ।
భేజే వజ్రీ సహస్రం చరితమభినవం ద్రష్టుమక్ష్యమ్బుజానామ్ ॥౧॥
ఇదమమలాత్మనః - మత్సరపిత్తనిదానాం విదుషామరుచిం చికిత్సతి ప్రబలామ్ ।
స్వగుణగణామృతవర్షైః కృతిరేషా కర్ణరన్ధగతా ॥౨॥
తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సంపరిష్వక్తః ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్ ॥౧॥
అవిరోధేన వేదాన్తవేద్యం బ్రహ్మ నిరూపితమ్ ।
తత్ప్రాప్తిసాధనం జ్ఞానం సోపాయమిహ చిన్త్యతే ॥
హేతుహేతుమద్భావం విశదయతి –
స్మృతిన్యాయేతి ।
స్మృతిన్యాయశ్రుతిభిః సహ శ్రుతీనాం విరోధపరిహారేణేతి యోజనా । అవాన్తరసంగతిః పాదసంగతిః । భాష్యే ప్రసఙ్గాగతమితి దేహాత్మవ్యతిరేకాదిరుక్తః । పూర్వాపరౌ పూర్వోత్తరపక్షౌ । భూమికేతి విషయః । భూతపరిష్వఙ్గే ప్రాణానాం నరకాదిగమనాద్వైరాగ్యమ్ , న చేద్ నిరాశ్రయప్రాణగత్యభావాన్నేతి చిన్తాప్రయోజనమ్ ।
కరణేషు ఉపాత్తేషు భూతానుపాదానం వ్యాహతమ్ ; కార్యస్వీకారే తత్ప్రకృతిస్వీకారస్యావశ్యంభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అత్రేతి ।
నను భూతోపాదానస్యాశ్రవణం తదభావగమకం న భవతి ; సత్యపి ప్రమేయే ప్రమాణానుదయసంభవాదత ఆహ –
న హ్యాగమైకేతి ।
నానాప్రమాణగమ్యే హి వస్తున్యేకప్రమాణానుత్పత్తావపి ప్రమాణాన్తరప్రవృత్తిశఙ్కయా వస్తుసద్భావశఙ్కా స్యాత్ , న త్విహేత్యర్థః ।
అనగ్నిషు ద్యులోకాదిష్వగ్నిత్వస్యానాహుతిత్వస్యోపచారే నిమిత్తమాహ –
ఇహ హీతి ।
యది శరీరోత్పత్త్యవస్థామాహుతిజాం పఞ్చాహుతిత్వేన ప్రవిభజ్య తదాధారేషు ద్యులోకాదిష్వగ్నిత్వసంపాదనం విధీయతే , కథం తర్హ్యాపః పురుషవచస ఇతి ప్రశ్నే ఆహుతావపూశబ్దః? కథం వా ప్రతివచనే శ్రద్ధాం జుహ్వతీతి శ్రద్ధాశబ్దః? అత ఆహ –
అత్ర సాయమిత్యాదినా ।
శ్రద్ధాపూర్వం హుతే ఇత్యన్వయః ।
వక్ష్యమాణరూపకసిద్ధార్థమాహ –
ఆహవనీయాగ్నీతి ।
పఞ్చాగ్నివిద్యాశ్రుతిముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
అసౌ వావేత్యాదినా ।
ఆదిత్యకార్యత్వాచ్చేతి ।
సమిద్రూపాదిత్యకార్యత్వాదహరర్చిః ; ప్రసిద్ధస్యార్చిషః సమిత్కార్యత్వాదిత్యర్థః । అధిదైవం యజమానప్రాణా ఇత్యన్వయః ।
తన్నిర్దిశతి –
అగ్న్యాదిరూపా ఇతి ।
హ్రాదునయో విస్ఫులిఙ్గా ఇతి శ్రుతి వ్యాచష్టే –
గర్జితమితి ।
అగ్నిరూపా ఇత్యగ్న్యాదిరూపా ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । స్వర్గే ఆరాబ్ధో దేహః సోమో రాజా ।
యద్యపి శ్రద్ధా సోమ ఇత్యాదిరాహుతిభేదః శ్రూయతే ; తథాపి జీవస్య భూతపరిష్వఙ్గసిద్ధ్యర్థమాప ఎవ తత్తదాకారపరిణతాస్తథా తథా నిర్దిశ్యన్త ఇత్యాహ –
శ్రద్ధాఖ్యా ఇతి ।
ప్రగే ఇతి ।
ప్రభాతే ఇత్యర్థః ।
స్వరూపాభావముపశమమాశఙ్క్యాహ –
ప్రసన్నానామితి ।
శ్రోత్రం శబ్దశ్రవణార్థం దిక్షు విప్రకీర్ణమివ । ఉపమన్త్రణం సంకేతః ।
శ్రుత్యన్తరవశేనాహ –
లోమాని వేతి ।
తాని చ గౌహ్యాని ధూమోఽర్చిర్జన్యత్వాదిత్యర్థః । సుఖలవవిస్ఫులిఙ్గహేతుత్వాద్ గ్రామ్యకర్మణోఽఙ్గారత్వమ్ । అప్సమవాయిత్వాద్గర్భస్యేతి శేషః ।
అశ్రుతత్వాదితి సూత్రార్థమిహ ప్రాప్తావసరం దర్శయతి –
యద్యపీత్యాదినా ।
కర్మిణాం చన్ద్రలోకారోహావరోహావాశ్రిత్య పఞ్చాగ్నిదర్శనముచ్యతే । తత్ర దక్షిణమార్గే ‘‘తద్య ఇమే గ్రామ ఇష్టాద్యుపాసతే ధూమమభిసంభవన్తి’’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘‘ఎష సోమో రాజే’’తి చన్ద్రలోకప్రాప్తః పురుషో నిర్దిష్టః , పఞ్చాగ్నివిద్యాయామపి స్వర్గే లోకే సోమో రాజా భవతీతి స ఎవ నిర్దిశ్యతే ।
సోమరాజశ్రుతిసామ్యాత్స్వర్గాఖ్యస్థానసామ్యాచ్చేత్యాహ –
తథాపీష్టాదికారిణామితి ।
శ్రద్ధాం జుహ్వతీత్యత్రాపామిష్టాదికారిభిరన్వయముక్త్వా ఎష సోమోరాజేత్యత్ర కర్తౄణాం శ్రద్ధావాక్యావగతాభిరద్భిః పరిష్వఙ్గమాహ –
తథా హి యా ఎవేతి ।
అన్త్యాహుత్యపేక్షయా ద్వితీయా శ్రద్ధాహుతిః । అథ వా - పర్జన్యాగ్నౌ ద్వితీయే ద్వితీయస్యామాహుతౌ హోతవ్యాయాం సోమభావం గతా ఇత్యర్థః । అస్మిన్పక్షే ప్రత్యవరోహసామ్యం వాక్యద్వయే దర్శితమ్ । తథా హి – పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం పర్జన్యాదిష్వగ్నిషు హుతస్య సోమరాజస్య వృష్ఠ్యన్నరేతోభావ ఆమ్నాయతే । తథా దక్షిణమార్గేఽపి ప్రత్యవరూఢానాం సోమరాజానాం తథాభావో వాయోర్వృష్టిం తే పృథివీ ప్రాప్యాన్నం భవన్తీత్యాదినా । అతశ్చ శ్రద్ధావాక్యే కర్మిణాం లాభ ఇత్యర్థః । చన్ద్రలోకం ప్రాప్తస్తతశ్చన్ద్రభూయం చన్ద్రభావమమృతమయశరీరాత్మతాం గత ఇత్యర్థః ।
వాక్యద్వయస్థసోమరాజశబ్దయోరర్థభేదం శఙ్కతే –
నను స్వతన్త్రా ఇతి ।
శ్రద్ధావాక్యే ఆప ఎవ సోమాఖ్యశరీరభావమాప్నువన్తు , ఎష సోమో రాజేత్యత్ర తు అద్భిరపరిష్వక్త ఇన్ద్రియమాత్రోపహితశ్చన్ద్రలోకం గత్వా సోమశరీరం భుఙ్క్తామిత్యర్థః ।
ఉత్తరమ్ –
అయం దోష ఇతి ।
యేన రూపేణేతి ।
అమృతమయశరీరాభిమానిత్వేనేత్యర్థః । క్రమ ఆహుతిపరిణామలక్షణ: ।
శబ్దమాత్రసామ్యమగమకం - బటోరప్యగ్నిశబ్దావిశేషాద్ జ్వలనాభేదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తస్మాదితి ।
అప్శబ్దాత్పురుషవచస ఇతి పురుషశబ్దాచ్చ కేవలభూతగమనస్య పురుషాధిష్ఠితభూతగమనస్య చ సంశయే సోమరాజశబ్దసామ్యం నిర్ణాయకం భవతి , మాణవకస్య తు జ్వలనాద్భేదనిశ్చయాన్నాభేదాపాత ఇత్యర్థః ।
ఎవం హి సూక్ష్మేతి ।
సూక్ష్మశరీరం భూతసూక్ష్మాణీతి ।
జలూకైవ జలాయుకా । నను - వ్యాపకస్యాత్మన ఇహ దేహాన్తరాభిమానపూర్వకమేతద్దేహత్యాగః సంభవతి , తత్ర కిమితి దృష్టాన్తశ్రుతేరార్జవభఙ్గః క్రియత ఇతి - చేత్ , తత్ర వక్తవ్యం - కిం పరమాత్మన ఉక్తవిధా దేహాన్తరప్రాప్తిరుత జీవస్య ।
నాద్య ఇత్యాహ –
న తావదితి ।
జీవోఽపి స్వతన్త్ర ఎవ వ్యాపకః సన్నస్మిన్దేహే వర్తమానో దేహాన్తరమభిమన్యతే , ఉతౌపాధికః సన్నుపాధివ్యాప్త్యా ।
న ప్రథమ ఇత్యాహ –
పరమాత్మైవ చేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
తస్య చేతి ।
‘‘తద్యథా తృణజలాయుకా తృణస్యాన్తం గత్వాఽన్యమాక్రమమాక్రమ్యాత్మానముపసంహరత్యేవమేవాయం శరీర ఆత్మాఽన్యమాక్రమమాక్రమ్యాత్మానముపసంహరతీ’’తి శ్రుతౌ ప్రతిపత్తవ్యదేహవిషయభావనాదీర్ఘీభావ ఉపమీయత ఇతి భాష్యే ఉక్తమ్ ।
తత్ర భావిదేహస్యాననుభూతత్వాత్స్మృతిహేతుభావనానుపపత్తేరయుక్తిమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
ఉత్పాదనాయా ఇతి ।
ప్రాకృతకర్మారభ్య భావిదేహోత్పత్తిం యావత్కర్తృవ్యాపారస్య వితతత్వాద్ దీర్ఘీభావః ।
ఎతదుక్తం భవతి –
యథా జలూకా తృణాన్తరం ప్రాప్య తృణం ముఞ్చతి ఎవం సంసార్యపి దేహాన్తరప్రాప్త్యర్థ కర్మ కృత్వా దేహం త్యజతీతి ।
శబ్దాదిజ్ఞానాని సుఖాదిజ్ఞానాని చ షట్ ప్రవృత్తివిజ్ఞానాని । అహమిత్యాలయవిజ్ఞానసన్తానస్య వృత్తిః కార్యమ్ ॥౧॥
భాష్యోక్తాం దేహే భూతత్రయకార్యోపలబ్ధిం దర్శయతి –
తేజస ఇత్యాదినా ।
సామ్యావస్థాః శరీరం దధతీతి వాతాదయో ధాతవః ।
కథం త్రిధాతుకత్వే శరీరస్య పఞ్చభూతాత్మకత్వమత ఆహ –
అతో న స దేహ ఇతి ।
వాతాన్వయాద్ వాయ్వారబ్ధత్వం కఫపిత్తాన్వయాదప్తేజ ఆరబ్ధత్వమ్ అవకాశదానాన్వయాదాకాశారబ్ధత్వమిత్యర్థః । అత్ర నైయాయికాదయో వివదన్తే – యది దేహః పఞ్చభూతసమవాయికారణకః స్యాత్ , తర్హి ద్రవ్యం న స్యాత్ , పఞ్చభూతసమవాయికారణకబహుత్వవత్ । యది చ ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షసమవాయికారణకః స్యాత్ , తర్హి ప్రత్యక్షో న స్యాత్ , తరుమరుత్సంయోగవత్ । తస్మాన్న దేహః పఞ్చభూతసమవాయికారణకః ద్రవ్యత్వాదాకాశవత్ । నాపి ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షసమవాయికారణకః ప్రత్యక్షత్వాద్గన్ధవత్ । తోయాద్యారబ్ధత్వే చ శైత్యాద్యుపలమ్భప్రసఙ్గః , తోయత్వాదిజాతిసంకరప్రసఙ్గశ్చ - ఇతి । తన్న ; త్ర్యణుకాదేరపి ప్రత్యక్షత్వాదిహేతోరప్రత్యక్షసమవాయికారణత్వాభావానుమానాపాతాత్ । శీతస్పర్శాదిశ్చ శరీరే ఉద్భవాభిభవాభ్యాం క్రమేణోపలభ్యత ఎవ ।జాతిసంకరశ్చాదూషణమ్ । యత్తు - మన్యేత ద్రవ్యత్వాది పృథివీత్వాదిజాతిం యద్యపి పరిహరతి వ్యాపకత్వాత్ ; తథాపి పృథివీత్వాది ద్రవ్యత్వాదిజాతిం న ముఞ్చతి ; వ్యాప్యత్వాత్తాదృగ్జాత్యోశ్చైకత్ర సమావేశో నేతరయోః । పృథివీత్వాదిజాతిశ్చ పరస్పరపరిహారిణీ , కుమ్భే సలిలత్వాభావాత్ కుమ్భసలిలే చ పృథివీత్వాభావాత్ । పరస్పరపరిహారస్యాసమావేశానిశ్చాయకత్వే చ గోత్వాశ్వత్వయోరప్యసమావిష్టత్వనిశ్చయాభావప్రసఙ్గః , ఉచ్ఛిద్యేత చ తజ్జాతీయవిరోధకథా । తథా చాప్తవచనావసితతురగభావే తురగత్వాన్న స గౌరిత్యాద్యనుమానపూర్వకవ్యవహారవిలయప్రసఙ్గ - ఇతి । తదపి న । కాశ్చిత్పరస్పరం పరిహరన్త్య క్వచిదపి న సమావిశన్తి , కాశ్చిత్తు జాతయః క్వచిత్పరిహరన్తి క్వచిత్సమావిశన్తి చ । సమావేశశ్చ కియస్త్వేవ దేహాదిష్వతి నిశ్చిత్య గోత్వాదావప్యుక్తరీత్యోరేకామాప్తాదిభ్యః పరిచ్ఛిద్య ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । అపి చాయమత్ర ప్రమాణార్థః । పృథివీత్వజలత్వే నైకత్ర సమావిశతః , పరస్పరపరిహారిత్వాద్ గోత్వాశ్వత్వవదితి । తత్ర పరస్పరేతి పృథివీత్వసలిలత్వవివక్షాయాం సాధనవికలో దృష్టాన్తః । న హి గోత్వాశ్వత్వే పృథివీత్వం పరిహరతః । గోత్వాశ్వత్వవివక్షాయామవిశేషేణ యత్కించిత్పరస్పరవివక్షాయాం చ హేతోరనైకాన్తికతా ; గుణత్వరూపత్వయోర్గోత్వాశ్వత్వే త్యజతోర్యత్కించిత్పరస్పరాత్మకస్తమ్భకుమ్బౌ పరిహరతోరప్యేకత్ర సమావేశాత్ । తస్మాత్ప్రసిద్ధిసామర్థ్యాద్బాధకస్యానిరూపణాత్ పఞ్చభూతమయః కాయః శ్రుతితోఽప్యనుమీయతామ్ । శ్రూయతే హి పృథివీమయ ఆపోమయో వాయుమయస్తేజోమయ ఆకాశమయ ఇతి । అత్ర చ దేహద్వారాఽఽత్మనః పఞ్చభూతమయత్వముచ్యతే ; చక్షుర్మయ ఇత్యాదివాక్యశేషాత్ । అనుమానమపి దేవదత్తశరీరమేతజ్జనకత్వే సత్యనుదకత్వాతేజస్త్వావాయుత్వానాకాశత్వాత్యన్తాభావవత్సమవాయికారణకం శరీరత్వాద్యజ్ఞదత్తశరీరవదితి । యద్యపి యజ్ఞదత్తశరీరమనుదకత్వాదిమత్ పృథివీమాత్రసమవాయికారణకం పరేషాం ; తథాపి దేవదత్తశరీరజనకత్వే సతి అనుదకాదిమజ్జన్యం న భవతి , తస్య దేవదత్తశరీరజనకత్వాభావేన తద్విశిష్టానుదకాదిమత్త్వరహితత్వాత్ । అతః సాధ్యప్రసిద్ధిః । ఎతజ్జనకత్వే సత్యనుదకత్వాదిమత్త్వరహితజన్యత్వమనుదకత్వాదిమత్త్వరహితజన్యత్వాద్వా స్యాదేతజ్జనకత్వరహితజన్యత్వాద్వా । ద్వితీయో వ్యాహత ఇతి ప్రథమః స్యాత్తథా చోదకత్వాదిమద్భూతసమవాయికారణత్వసిద్ధిరితి ॥౨॥
నను నిరాశ్రయా ఎవ ప్రాణా గచ్ఛన్తు వాయువదిత్యాశఙ్క్యాహ –
జీవద్దేహే ఇతి ।
భవతు సాశ్రయత్వం , గతిస్త్వాశ్రయస్యైవ న ప్రాణానామితి , నేత్యాహ –
తదనువిధాయినః ఇతి ।
న చేత్ప్రాణా గచ్ఛన్తి స్థిత్యాధారదేశాన్న వియుజ్యేరన్ । తథా చ దేశాన్తరగతే దేహే ప్రాణోపలబ్ధిర్న స్యాదిత్యర్థః ।
సాశ్రయప్రాణోత్క్రాన్తావాశ్రయదర్శనప్రసఙ్గమాశఙ్క్యాహ –
సూక్ష్మ ఇతి ।
నను కార్యవశాద్యః కశ్చిదాశ్రయః కల్ప్యతాం , కథం భూతసిద్ధిరత ఆహ –
భూతేన్ద్రియమయ ఇతి ।
ఇన్ద్రియగ్రహణం మృతదేహతుల్యత్వవ్యావృత్త్యర్థమ్ । జాగరితే భూతమయదేహాశ్రయత్వదర్శనాదిత్యర్థః । తర్హీన్ద్రియాణి సన్త్వాశ్రయో , నేత్యాహ – న హీతి ॥౩॥ తేషామపి పరోపాధిగమనత్వేన ప్రాణగత్యనుపపాదకత్వాదిత్యర్థః ।
నైవ ప్రాణా గచ్ఛన్తీతి భాష్యం దృష్ట్వా ప్రాణానాం గమనాభావేఽగ్న్యాదిగతిశ్రుతిర్హేతురుక్త ఇతి కశ్చిన్మన్యేత , తచ్చాయుక్తమ్ ; శ్రుతౌ సత్యామవధారణానుపపత్తేః , అత ఆహ –
శావితేఽపీతి ।
అత్ర శ్రుతిద్వయవిరోధాదనధ్యవసాయ ఆశఙ్క్యతే । భాష్యం చ ప్రాణా గచ్ఛన్త్యేవేతి యత్తన్నేతి వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
పరిహారభాగం వ్యాచష్టే –
అత్ర హీత్యాదినా ।
తేషామపీతి ।
వాగాదిగమనానామపీత్యర్థః ।
నను సందిగ్ధం వస్తు ప్రాయదర్శనాన్నిర్ణీయతే గౌణముఖ్యగ్రహణవిషయే చ ముఖ్యే సంప్రత్యయస్తత్ర కథం వాగాదీనామగ్న్యాదిగతిశ్రుతిః ప్రాయదర్శనమాత్రాన్ముఖ్యార్థాత్ప్రచ్యావ్యతే , అత ఆహ –
శ్రుతివిరోధాదితి ।
జీవేన సహోత్క్రాన్త్యాదిశ్రుతివిరోధాత్సందిహ్యమానార్థా వాగాదిగతిశ్రుతిరతః ప్రాయదర్శనావకాశ ఇత్యర్థః । భక్తిర్గుణయోగః । ఉపకారనివృత్తిరుక్తా । భాష్యే ఇతి శేషః । ।౪॥
తా ఎవ హ్యుపపత్తేరితి సూత్రస్య (బ్ర.అ.౩.పా.౧.సూ.౫౪) పరిహారభాగం వ్యాచష్టే –
పఞ్చమ్యామాహుతావిత్యాదినా ।
పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషశబ్దవాచ్యత్వం యథా భవతి , తథా కిం వేత్థేతి ప్రశ్నే పురుషశబ్దవాచ్యత్వప్రకారమాత్రమగ్నివిస్ఫులిఙ్గాదిదృష్టివిశిష్టమజ్ఞాతం పృచ్ఛయతే , వాక్యస్య విశేషణసంక్రాన్తత్వాత్ । ఆపస్త్వగ్నిహోత్రాదిఫలప్రాప్తిపునరావృత్తిపర్యాలోచనయా శాస్త్రాన్తరాద్ జ్ఞాతా ఎవ । తత్ర ప్రథమాద్యాహుతిష్వప్యాహుతివిశేషమజిజ్ఞాసిత్వా పఞ్చమ్యామ్ ఆహుతివిషయః ప్రశ్న ఎవమభిప్రాయః యైవ పఞ్చమ్యాహుతిః సైవ ప్రథమాదిస్థానేఽపి భవతీతి । సతి చైవం ప్రశ్నహృదయే ప్రథమాహుతౌ అబ్యతిరిక్తాహుత్యభిధానమసంబద్ధం స్యాదిత్యర్థః । అప్శబ్దస్య నిత్యబహువచనాన్తత్వాదనపాం శ్రద్ధాయా ఇతి నిర్దేశః ।
అవ్యతిరిక్తాయాః శ్రద్ధాయాః ప్రథమాహుతిత్వే పరంపరయా తజ్జాతస్య దేహస్యాబ్వహులత్వం న స్యాదిత్యాహ –
న చాప్యేవమితి ।
బ్రహ్మకార్యస్య తద్వేలక్షణ్యాభ్యుపగమాదౌత్సర్గికీత్యుక్తమ్ ।
శ్రద్ధాయామప్త్వోపచారాపేక్షితం సబన్ధమాహ –
అత ఎవేతి ।
ఆపో హాస్మై శ్రద్ధాం సంనమన్త ఇతి శ్రుతౌ కార్యకారణభావోఽవగమ్యతే ఇత్యర్థః ॥౫॥ ఆహుత్యపూర్వరూపా ఆపో జీవం పరివేష్ట్య పరలోకం నయన్తీత్యత్ర సంవాదకత్వేన తే వా ఎతే ఇత్యాదివాజసనేయిబ్రాహ్మణం భాష్యకారేరుద్ధాహృతమ్ । తదిత్థమ్ - అగ్నిహోత్రాహుతీ ప్రక్రమ్య జనకేన యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి ‘‘న త్వేవైనయోస్త్వముత్క్రాన్తిం న గతిం న ప్రతిష్ఠాం న తృప్తిం న పునరావృత్తిం న లోకప్రత్యుత్థాయినం వేత్థే’’త్యజ్ఞానే ఉద్భావితే తేన చానుమోదితే జనకః షట్ ప్రశ్నాన్నిర్ణినాయ । తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతస్తే అన్తరిక్షమావిశతస్తే అన్తరిక్షమేవాహవనీయం కుర్వాతే వాయుం సమిధం మరీచీరేవ శుక్రామాహుతిం తే అన్తరిక్షం తర్పయతస్తే దివమావిశతస్తే దివమేవాహవనీయం కుర్వాతే ఆదిత్యం సమిధం చన్ద్రమసమేవ శుక్రామాహుతిం తే దివం తర్పయతస్తే తతా ఆవర్తేతే’’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘‘పృథివీం పురుషం యోషితం చాహవనీయత్వేనోపన్యస్య సంవత్సరాదీంశ్చ సమిదాదిత్వేన పరికల్ప్య యోషిదగ్నేర్యః పుత్రో జాయతే స లోకం ప్రత్యిత్థాయీ’’ ఇతి । తత్రైష షట్ ప్రశ్నీనిర్ణయః పఞ్చాగ్నివిద్యాయామద్భిః పరివేష్టితస్య జీవస్య న గమయితుమర్హతిః విద్యాభేదాత్ । షట్ప్రశ్న్యాం హ్యాహవనీయసమిదాహుతయ ఎవ శ్రూయన్తే , న తు ధూమార్చిరఙ్గారాః । అన్తరిక్షాగ్నిశ్చాధికః పర్జన్యశ్చ న శ్రుత ఇతి । తత్ర సత్యపి విద్యాన్యత్వే ఆహుతిగత్యా గతిసామ్యాద్ దృష్టాన్తత్వమిత్యస్త్యేవ పరిహారః ।
ఆచార్యస్తు ప్రౌఢ్యా విద్యైక్యముపేత్యాప్యాహ –
షట్ప్రశ్నీతి ।
అగ్నిహోత్రే షట్సు ఉత్క్రాన్త్యాదిషు యే ప్రశ్నాస్తేఽగ్నిసమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గేషు సమస్తేషు విషయేషు ఘటన్తే ; విస్ఫులిఙ్గాదీనాం తత్రాప్యుపసంహర్తవ్యత్వాత్ , బహుసామ్యే సత్యల్పవైషమ్యస్యాకించిత్కరత్వాత్పర్జన్యాగ్నేశ్చాగ్నిహోత్రే స్వర్గాత్ పృథివీప్రాప్త్యభిధానేనార్థసిద్ధేః । అన్తరిక్షాగ్నేశ్చ పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం పృథివ్యాః స్వర్గప్రాప్త్యభిధానాత్ సామర్థ్యసిద్ధేరిత్యర్థః । యః సమాహారః షణ్ణాముత్క్రాన్త్యాదీనామిత్యర్థః । ఎవం చ షడగ్న్యుపాసనమిదమ్ । పఞ్చాగ్నీన్వేదేతి త్వవాన్తరసంఖ్యాభిప్రాయమ్ ; సామ్యలిఙ్గాత్ షష్ఠాగ్న్యుపసంహారసిద్ధౌ ప్రచయశిష్టప్రాప్తసంఖ్యానువాదిపఞ్చశబ్దస్య దుర్బలస్య తద్వ్యావర్తకత్వానుపపత్తేః । ఎవం విస్ఫులిఙ్గాదిషు షట్ప్రశ్నానుపలమ్భాదుత్క్రాన్త్యాదివిషయాణా చ విస్ఫులిఙ్గాదివిషయత్వాభావాత్ శ్రుత్యనిభిజ్ఞో వాచస్పతిరిత్యుపహాసోఽనవసరః ॥౬॥
భాష్యస్థశ్రుతిం వ్యాచష్టే –
క్రియేతి ।
సోమస్య యథేతి శేషః । లోణ్మధ్యమైకవచనం సర్వవిభత్త్యర్థేషు క్రియాసమభిహారాఖ్యపౌనఃపున్యే స్మర్యతే । తేనాప్యాయస్వేతి ఆప్యాయ్యేత్యర్థః । అపక్షీయస్వేతి అపక్షపయ్యేత్యర్థః । యథా సోమం యజ్ఞే భక్షయన్త్యేవం కర్మిణః పురుషాన్ దేవా ఇత్యర్థః ।
ఎతాస్తత్ర భక్షయన్తీతి శ్రుతౌ ఎతాన్ శబ్దేన కర్మిణామభిధానం గృహీత్వా భాక్తత్వం భక్షణస్య సూత్రభాష్యకారాభ్యాం వర్ణితం , స్వయం తు సిద్ధాన్తానుసారేణావిరుద్ధమర్థమాహ –
సోమమయాల్లోకానితి ।
యుక్తతరశ్చాయమర్థః ; ఎష సోమో రాజేతి కర్మాభిప్రాప్యస్య ప్రాధాన్యేన ప్రకృతత్వాత్ , విభూతిమనుభూయేతి భోక్తృత్వనిర్దేశః సాక్షాదన్నత్వేఽనుపపత్తిః ॥౭॥ పఞ్చమ్యాం త ఆహుతావాపో యథా పురుషశబ్దవాచ్యా భవన్తి తం ప్రకారం కిం వేత్థేతి శ్వేతకేతుం ప్రతి ప్రవాహణస్య రాజ్ఞః ప్రశ్నః । తమాత్మానమ్ । యత్ర కాలే అస్య పురుషస్య వాగాదయోఽగ్న్యాదిదేవాన్ గచ్ఛన్తి క్వాయం తదా పురుషో భవతీతి ఆర్తభాగస్య యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి ప్రశ్నః । అస్మై అధికారిణే । శ్రద్ధాం సన్నమన్తే ఆనయన్తి । అథోత్తరమార్గకథానన్తరమ్ । గ్రామే గృహాశ్రమే స్థిత్వా । ఇష్టం యాగాదిపూర్తవాప్యాదికరణం దత్తం దానమ్ । ఇత్యేతాన్యుపాసతేఽనుతిష్ఠన్తి యే తే ధూమం ధూమాభిమానినీం దేవతామ్ అభిసంభవన్తి ప్రాప్నువన్తి ఆకాశదేవతాతో వాయుమాప్నువన్తి । అసౌ అముకనామా స్వర్గాయ లోకాయ స్వాశ్రయం హా గచ్ఛతు ఎతదేవాదిత్యస్య రోహితాద్యమృతం దృష్ట్వైవ వస్వాదయో దేవాస్తృప్యన్తీతి మధువిద్యాయాం శ్రుతమ్ । అథ పిత్రానన్దకథనానన్తరం జితః ప్రాప్తః శ్రాద్ధాదికర్మభిః పితృలోకో యైస్తేషాం పితౄణాం యే ఆనన్దాః స కర్మదేవానామేక ఆనన్దః । పిత్రానన్దశతగుణ ఆనన్దః కర్మదేవానాం భవతీత్యర్థః । యే కర్మణేతి కర్మదేవానాం వ్యాఖ్యానమ్ ॥
కృతాత్యయేఽనుశయవాన్ దృష్టస్మృతిభ్యాం యథేతమనేవం చ ॥౮॥
కర్మసమవాయినీనామ్ అపాం పఞ్చమ్యామాహుతౌ పుంపరిణామహేతుమాశ్రిత్యాద్భిః పరివేష్టితజీవగమనముక్తం , తత్ర స్వర్గాదవరోహతః కర్మైవ నాస్తి కుతస్తత్సమవాయిన్య ఆపః? కుతస్తరాం పుంపరిణామః? ఇత్యాక్షేపసఙ్గతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ –
యావత్సంపాతమిత్యాదినా ।
అత ఎవ చ కర్మణామైకభవికనయాద్విలయ సంభవే సమ్యగ్జ్ఞానస్య నైష్ఫల్యం పూర్వపక్షే ప్రయోజనమ్ ।
శ్రుతిముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
యదితి ।
అన్తః ఫలమ్ ।
ముక్తిమప్యాహ –
ప్రాయణస్య చేతి ।
ఎషాం హేతూనాం సమస్తమేవ కర్మ స్వకీయం ఫలముపభోజితవదిత్యుపరితనప్రతిజ్ఞయాఽన్వయః ।
నను ఫలం దత్వాపి కర్మ తిష్ఠతు , తత్రాహ –
స్వఫలవిరోధీతి ।
లోకే తథోపలమ్భాదిత్యర్థః ।
నన్వసతి కర్మణి నిమిత్తాభావాత్కథామవరోహణమత ఆహ –
ఆచారాదితి ।
చరణాదితి చేదితి సూత్రభాగః పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః । ఆచారే చాగ్నిహోత్రాదివన్నాబ్బాహుల్యమితి పూర్వపక్షఘటనా ।
నను యథాకారీ యథాచారీత్యుపక్రమ్య సాధుకారీత్యుపసంహారాత్ కరణాచరణయేరేకత్వమవగమ్యతేఽత ఆహ –
స్తాం వేతి ।
భవేతామిత్యర్థః । కర్తారమనుశేతేఽనుగచ్ఛతీత్యార్థానుశయః । జాతిర్జన్మ । స్మృతిశ్చోపన్యస్తా । వర్ణాశ్రమా ఇత్యాద్యా భాష్యే ఇత్యర్థః ।
దృష్ట్శ్చాయం ప్రతిప్రాణీత్యాది భాష్యం వ్యాచష్టే –
అథ వేతి ।
ఉపభోగవైచిత్ర్యం స్వర్గాదవరోహతామితి కథమవగమ్యతేఽత ఆహ –
కపూయచరణా ఇతి ।
యావత్పదస్యేతి ।
వాక్యోపక్రమగతస్యేత్యర్థః ।
యత్కించేతి పదస్యేతి ।
శ్రుత్యన్తరగతస్యేత్యర్థః ।
యావజ్జీవమగ్నిహోత్రమిత్యత్రత్యయావత్పదస్య సాయంప్రాతఃకాలావచ్ఛిన్నజీవనవిషయత్వేఽస్తి ప్రమాణమితి దృష్టాన్తే విశేషం శఙ్కతే –
సాయంప్రాతఃకాలవిధానేతి ।
నను సాయం జుహోతి ప్రాతర్జుహోతి ఇతి అగ్నిహోత్రే విధీయతాం కాలః , స త్వఙ్గత్వాత్ ప్రధానాసంకోచకః. తత్రాహ –
కాలస్య చేతి ।
కాలస్య పురుషానిష్పాద్యత్వాత్ సిద్ధత్వేన నిమిత్తత్వం , తతశ్చ నైమిత్తికస్య కర్మణః సంకోచ ఇత్యర్థః ।
తదుపపత్తేరితి ।
యావత్సంపాతమిత్యాదేః స్వర్గే తదఫలేష్టాపూర్తవిషయత్వోపపత్తేరిత్యర్థః ।
అసంజాతవిరోధస్యోపక్రమగతయావచ్ఛబ్దస్య సంజాతవిరోధోపసంహారగతరమణీయచరణశ్రుత్యా కథం సంకోచః? ఇతి శఙ్కతే –
తత్కిమితి ।
స్వయమేవ సంకుచితార్థా యావచ్ఛ్రుతిస్తదపేక్షితవిషయే ఉపసంహారేణ నీయత ఇతి పరిహరతి –
నేత్యుచ్యత ఇత్యాదినా ।
రమణీయచరణనిమిత్తకోఽవరోహ ఇతి వదన్త్యా శ్రుత్యాఽర్థాత్తదితరభుక్తఫాలకార్మవిషయా యావచ్ఛ్రుతిరితి విషయో దత్త ఇత్యర్థః ।
యావత్సంపాతమితి ।
కిం తద్ భోక్తృకృతం కర్మోచ్యతే , కర్మమాత్రం వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
యావన్త ఇతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
యావతాం వేతి ।
ప్రథమాభావే హేతుః - చిరేతి ద్వితీయాభావే హేతుః –
పురుషాన్తరేతి ।
పూర్వదర్శితాధికరణపూర్వపక్షస్య తుచ్ఛతామాహ –
సకలేతి ।
హేత్వభావే కార్యాయోగాత్ కర్మరహితావరోహశఙ్కా న భవతీత్యర్థః ।
పిత్రాదికర్మచరణాభ్యాం తదుపపాదనాన్మన్యమానోక్తిః సిద్ధాన్త్యుక్తసిద్ధాన్త ఎవైకదేశినః పూర్వపక్ష ఇత్యాహ –
అనుపభుక్తకర్మవశాదితి ।
అస్మిన్మతే సౌత్రదృష్టశబ్దార్థమాహ –
దృష్టానుసారాదితి ।
ననూత్పత్తికర్మశేషే తత్ఫలమపి స్వర్గే ఎవ భోక్తవ్యం , సమస్తజ్యోతిష్టోమాదేః స్వర్గార్థత్వేన విధానాదత ఆహ –
న చావశేషేతి ।
తిష్ఠాసన్ స్థాతుమిచ్ఛన్ భువి శేషఫలభోగ ఇత్యర్థః । హస్తినాం సమూహో హాస్తికమ్ । అశ్వానాం సమూహోఽశ్వీయమ్ ।
తన్మూలా చేతి ।
దృష్టన్యాయమూలా లౌకికీ కాలిదాసాదిస్మృతిరిత్యర్థః । వేదైర్గీతాం సుకృతశకలైః స్వర్గీణాం భూమిభాగే భోగప్రాప్తిం కథయతి పురీం వర్ణయన్ కాలిదాసః । స్వల్పీభూతే సుచరితఫలే స్వర్గీణాం గాం గతానాం శేషైః పుణ్యైర్హృతమివ దివః కాన్తిమత్ఖణ్డమేకమ్ ॥ అథవా - తతః శేషేణేత్యాద్యైవ స్మృతిర్లౌకికీ ।
అస్మిన్పక్షే తన్మూలేత్యస్య వివరణం –
లౌకికీతి ।
లౌకికన్యాయమూలేత్యర్థః ।శక్యతే చాస్యాః స్మృతేర్వేదోఽనుమాతుమ్ । గుడజిహ్వికా మధురోక్తిః । నైవ యుక్తమిత్యుక్తేర్నైష్ఠుర్యం స్యాదితి ।
యత్తు స్వర్గసుఖం భువి భోక్తవ్యమితి , తత్రాహ –
శబ్దైకగమ్యేఽర్థే ఇతి ।
భాణ్డస్నేహవత్ సామాన్యతో దృష్టేన హి కర్మశేషోఽనుమితః , తస్య చ భువి భోగః కల్పితః , తత్సర్వం స్వర్గోద్దేశేన యాగవిధినా విరుధ్యతే , భౌమసుఖస్య స్వర్గత్వాయోగాదిత్యర్థః । అత ఎవ స్మార్తః శేషశబ్దోఽపి న భుక్తకర్మణః శేషం వక్తి , కింతు కర్మరాశిమధ్యేఽనుపభుక్తం కర్మాన్తరమితి ।
కవిరపి దివః ఖణ్డమివేతి పురముపమిమానో భువి భోగమాహ –
ప్రాయణేనేతి ।
పూర్వదేహావసానకాలీనేనేత్యర్థః ।
యుగపదేవ తత్ఫలాని భుజ్యేరన్నితి ।
ఇదానీమిత్యర్థః ।
నను యుగపదభివ్యక్తాన్యపి కర్మాణి క్రమేణ ఫలం దదతామత ఆహ –
న చాభివ్యక్తమితి ।
నను స్వర్గాదిభుజః స్వర్గాదిభోగానన్తరం పరకర్మభిః సంసరన్తు నేత్యాహ – న చేతి ॥౮॥
నిరనుశయా ఎవేతి ।
అగ్నిహోత్రాదికర్మాపూర్వరహితా ఇత్యర్థః ॥౯॥
ఆచారస్య యాగాదివద్ న ప్రధానకర్మత్వేన పురుషార్థత్వమిత్యాహ –
స్నానాదివదితి ।
జ్యోతిష్టోమే శ్రూయతే - ‘‘తీర్థే స్నాతి తీర్థమివ హి సజాతానాం భవతీ’’తి । దర్శపూర్ణమాసయోరప్యామ్నాయతే ‘‘జఞ్జభ్యమానోఽనుబ్రూయాన్మయి దక్షక్రతూ ఇతి ప్రాణాపానావాత్మని ధత్తే’’ ఇతి । తత్ర తీర్థస్నానం జృమ్భానిమిత్తమన్త్రోచ్చారణం చ కిం ప్రకృతక్రతుధర్మః , ఉత శుద్ధమనుష్యధర్మః , ప్రకృతక్రతుయుక్తమనుష్యధర్మో వేతి సందేహే న తావత్ప్రకృతక్రతుధర్మత్వమ్ ; వాక్యేన పురుషధర్మత్వప్రతీతేః । ప్రకరణాచ్చ వాక్యస్య బలవత్త్వాత్ । అత ఎవ న ప్రకృతక్రతుయుక్తపురుషధర్మత్వమ్ ; దుర్బలస్య ప్రకరణస్యావిశేషకత్వాత్తస్మాచ్ఛుద్ధపురుషధర్మత్వే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తితం శేషలక్షణే । న తావదిదం పురుషం ప్రతి ఫలాయ ప్రధానకర్మత్వేన విధీయతే ; ఫలకల్పనాప్రసఙ్గాత్ , వాక్యశేషనిర్దిష్టస్య వర్తమానోపదిష్టత్వేన ఫలత్వానభివ్యక్తేః । గుణకర్మ తు స్యాత్ । తచ్చ న పురుషమాత్రే విధాతుం శక్యమ్ ; వైయర్థాత్ । అపూర్వసాధనాంశే హి ధర్మవిధానమ్ అపూర్వసాధనత్వలక్షణా చ న ప్రకరణాదృతే ఇతి దుర్బలస్యాపి ప్రకరణస్య వాక్యేనానుజ్ఞాతత్వాత్ ప్రకృతక్రతుయుక్తమనుష్యధర్మత్వమేవేతి । ఎవం యథా తీర్థస్నానాదేః ప్రకరణవాక్యాభ్యాం క్రత్వనుష్ఠాయిపురుషధర్మత్వం , తథాఽఽచారస్యాప్యాచారహీనమితి వాక్యానుమితవిధివాక్యాద్ వేదార్థానుష్ఠాతృపురుషధర్మత్వమిత్యర్థః । అజహల్లక్షణామాహ – సర్వోఽనుశయ ఇతి ॥౧౦॥
యథాకారీ యథాచారీతి కరణాచరణభేదనిర్దేశో బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేనేతి భాష్యోక్తమయుక్తమ్ ; బ్రాహ్మణత్వస్య యావత్పిణ్డభావిత్వేన జాతిత్వేఽపి పరివ్రాజకత్వస్య గార్హస్థ్యాద్యవస్థాయామభావేన జాతిత్వాభావాత్ కరణచరణత్వయోశ్చాదృష్టత్వావాన్తరజాతిత్వాద్దృష్టాన్తాసఙ్గనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
గోబలీవర్దేతి ।
పరాపరజాతివిషయగోబలీవర్దన్యాయేఽనువృత్తవ్యావృత్తవిషయత్వసామ్యాద్ బ్రాహ్మణపరివ్రాజకశబ్ద ఉపచరిత ఇత్యర్థః ॥౧౧॥ తేషాం కర్మిణాం తదదృష్టం యదా పర్యవైతి పరిగచ్ఛతి పరిక్షీణం భవతితదా త ఆవర్తన్త ఇత్యుత్తరవాక్యేనాన్వయః ।
ప్రాప్యేతి ।
యత్కించిదిహ లోకే యః సంసారీ కర్మ కరోతి తస్యాన్తం ఫలం పరలోకే ప్రాప్య తస్మాల్లోకాత్పునరస్మై లోకాయ ఆ ఎతి ఆగచ్ఛతి । పునః శబ్దాత్పూర్వమప్యాగత ఇతి గమ్యతేఽనాదిత్వాత్సంసారస్య । కిమర్థమాగమనం? కర్మణే కర్మానుష్ఠానాయ । తత్ర తేష్వనుశయిషు మధ్యే ఇహ లోకే యే పూర్వం రమణీయాచరణవన్త ఆసన్ , తే తదనురూపాం బ్రాహ్మణాదియోనిం శరీరమాపద్యేరన్నితి యత్ తద్ అభ్యాశః క్షిప్రమ్ అవశ్యమేవేత్యర్థః । యోనిశబ్దః స్థానవచనః । కపూయచరణాః కుత్సితాచరణాః । వర్ణా వర్ణినః । ఆశ్రమా ఆశ్రమిణః । విశిష్టదేశాదయో మేధాన్తా యేషాం తే తథా । సంసారే మజ్జమానస్య జన్తోః కదాచిత్సుకృతం సుష్ఠ్వభిమానపూర్వకం కృతం యత్కర్మ తద్యావద్ దుఃఖాత్సంసారాన్ముచ్యతే తావత్కూటస్థమివ తిష్ఠతీతి యోజనా ॥౧౧॥
అనిష్టాదికారిణామపి చ శ్రుతమ్ ॥౧౨॥ ఇష్టాదికారిణాం ప్రతీతేరిత్యుక్తమ్ । తత్రేష్టాదికారిత్వవిశేషణవైయర్థ్యామాశఙ్క్య పరిహ్రియతే । ప్రయోజనం త్వనిష్టాదికారిణాం శుభమార్గేణ గమనమాత్రమపి నాస్తీతి ప్రతిపాదనేన వైరాగ్యజననమ్ ।
యత్కించిద్యావచ్ఛబ్దయోశ్చిరభుక్తాదికర్మవిషయత్వాదస్తు సఙ్కోచః , యే కే చ సర్వశబ్దానామర్థసఙ్కోచే నాస్తి హేతురితి పూర్వపక్షమాహ –
యే కే చేతి ।
హేతూనామేషామనిష్టాదికారిణామపి చన్ద్రలోకగమనే ప్రాప్త ఇతి వక్ష్యమాణప్రతిజ్ఞయా సంబన్ధః ।
న కేవలం సమామ్నానమ్ , ఉపపత్తిరప్యస్తీత్యాహ –
దేహారమ్భస్య చేతి ।
కుతోఽనుపపత్తిరత ఆహ –
పఞ్చమ్యామితి ।
నన్వాహుతిసంఖ్యానియమ ఇష్టాదికారివిషయ ఎవాస్తు , నేత్యాహ –
తథా హీతి ।
ద్యుశబ్దేన దివి హుతా శ్రద్ధా లక్ష్యతే । శ్రద్ధా సోమేత్యర్థః ।
పురుషవచసో భవన్తీతి ।
సాధారణపురుషశ్రుతిర్న సఙ్కోచమర్హతీత్యర్థః ।
తర్హి యథోపాత్తమనుష్యేష్వేవ సఙ్కోచ్యతాం మనుష్యత్వం చేష్టాదికారిణామేవేతి భ్రమమపోహతి –
న చైతదితి ।
దక్షిణోత్తరమార్గయోరేవ శ్రుతావవగమాదుత్తరస్య చ జ్ఞానిభిరేవావరుద్ధత్వాదనిష్టాదికారిణాం చన్ద్రప్రాప్తిరేవేత్యాహ –
గమనాగమనాయ చేతి ।
ద్వయోరేవ మార్గయోరామ్నానాదిత్యస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
జాయస్వేతి ।
స్థానత్వం భోగాయతనత్వమ్ । నను ‘‘వేత్థ యథాఽసౌ లోకో న సంపూర్యతే’’ ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ‘‘ జాయస్వ మ్రియస్వే’’ త్యేతత్ప్రతివచనమ్ ।
అస్మించన్ద్రలోకాసంపూరణహేతుత్వేనోక్తస్థానస్య మార్గాన్తరత్వం ప్రతీయతే , ఎకమార్గత్వే హి సర్వకర్మిణాం చన్ద్రలోకో నిబిడః స్యాదిత్యత ఆహ –
చన్ద్రలోకాదితి ।
అసంపూరణేన హి ప్రతివచనోపపత్తిః సా చన్ద్రలోకాదాగత్యేహ శ్వాదిజన్మప్రాప్త్యాపి స్యాదిత్యర్థః ।
నను పాపినాం చన్ద్రలోకగమనేన తత్ర భోగః స్యాత్తతశ్చాకృతాభ్యాగమప్రసఞ్జనమాశఙ్క్యాహ –
అనన్యమార్గతయేతి ।
పూర్వం తృతీయస్థానశబ్దస్య మార్గపరత్వాభావః ప్రతిపాదితః ।
ఇదానీం న కతరేణ చ నేత్యస్య తృతీయస్థానసూచకత్వం నిరాకరోతి –
న కతరేణ చ నేతీతి ।
ఎతయోర్దేవయానపితృయాణయోః కతరేణ చ న ఎకతరేణాపి యే న గచ్ఛన్తి తాని క్షుద్రభూతాని భవన్తీతి నిర్దేశాత్ కీటాదిప్రాప్తిమార్గద్వయముత్థితానామిత్యేతన్న మన్తవ్యమ్ , వాక్యస్య చన్ద్రలోకాసంపూరణపరత్వాదసంపూరణస్య చ చన్ద్రలోకాదాగతానాం కీటాదిప్రాప్త్యాప్యుపపత్తేః కతరేణాపి నేతి నిషేధో నిన్దార్థ ఇత్యర్థః ।
తృతీయం స్థానమిత్యత్ర స్థానశబ్దో యద్యపి శరీరే వ్యుత్పన్నత్వాన్న మార్గమాహ ; తథాపి మార్గముపక్రమ్య తృతీయత్వేన నిర్దిశ్యమానస్య స్వార్థస్య మార్గత్వం గమయత్యవాన్తరసంఖ్యానివేశస్య సాజాత్యాపేక్షత్వాదితి సిద్ధాన్తయతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
అసౌ లోకో న సంపూర్యతే ఇత్యుదాహర్తవ్యే న్యాయసామ్యాదసౌ మార్గ ఇత్యుక్తమ్ । తత్ప్రతిపక్షం తస్య మార్గద్వయస్య ప్రతిద్వన్దీభూతం మార్గమేవాచక్షీత న శరీరమిత్యర్థః । యది పితృయాణేనైవగత్వా ఆగత్య చ ప్రాప్తస్య క్షుద్రజన్తుదేహగ్రహణస్య తృతీయస్థానత్వం నిర్దిశ్యేత , న తు మార్గాన్తరస్య , తర్హి ‘‘తద్య ఇహ రమణీయచరణా’’ ఇత్యత్రాపి ప్రాప్యమాణశుభాశుభశరీరస్య తృతీయత్వనిర్దేశః స్యాన్న చాస్తి ।
తస్మాత్తృతీయస్థానశబ్దో మార్గవాచీత్యాహ –
న హీష్టాదికారిణ ఇత్యాదినా ।
నను యే వై కే చాస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ సర్వే గచ్ఛన్తీతి సర్వేషాం చన్ద్రగమనభుక్తమితి , సత్యమ్ ; తత్సామాన్యవచనం తృతీయమార్గవిషయవిశేషవచనేన సఙ్కోచనీయమిత్యాహ –
తస్మాద్యే వై కే చేతి ।
యదుక్తమాహుతావాప ఇత్యాహుతిసంఖ్యానియమాత్ సర్వేషాం స్వర్గగమనమితి , తత్రాహ –
స్వార్థవిధానపరమితి ।
భాస్కరేణ సుకృతినా దుష్కృతిభిః సమానఫలభాక్త్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాయాం తన్నిరసనేన పూర్వపక్షోపపాదకతయా సయమనే త్విత్యాదిసూత్రాణి నీతాని । న భోగశ్చన్ద్రలోకే దుష్కృతినాం , కింతు తద్ద్వారా నరకం ప్రాప్యావరోహాదితి విద్యాకర్మణోరితి సూత్రాదారభ్య సిద్ధాన్తో దర్శితః ।
తద్దూషయతి –
అవరోహాపాదనతయేతి ।
సంయమనే త్వనుభూయావరోహ ఇత్యుక్తే సంయమనస్య శ్రుతస్యావరోహాపాదానతా శీఘ్రమవగమ్యతే । తుశబ్దేన చ చన్ద్రాపాదానతా వార్యతే । పరస్య తు భోగవైషమ్యమర్థాద్గమ్యేత , చన్ద్రమణ్డలాదవరోహ ఇతి చాధ్యాహారాపేక్షా స్యాదిత్యర్థః ॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥౨౧॥
న సాంపరాయ ఇతి ।
సమ్యగవశ్యమ్భావేన పరా పరస్తాద్దేహపాతాద్ ఈయతే గమ్యత ఇతి సంపరాయః పరలోకస్తత్ప్రాప్త్యర్థః సాధనవిశేషః సాంపరాయః । తం బాలమవివేకినం విశేషతో విత్తనిమిత్తేన మోహేన మూఢం ఛన్నదృష్టిమత ఎవ ప్రమాదం కుర్వన్తం ప్రతి న భాతి ; స న కేవలమజ్ఞ ఎవ , కిం తు విపరీతదర్శ్యపి , యతోఽయమేవ లోకః స్త్ర్యన్నపానాదిరస్తి న పర ఇతి మానీమననశీలః । అతస్తదనురూపమాచరన్పునఃపునర్జననమరణప్రాప్త్యామేవ సమాపద్యత ఇతి మృత్యోర్నచికేతసం ప్రతి వచనమ్ । వైవస్వతం జనానా పరలోకగతానా సంగమనం సంగమ్యం హవిషా ప్రీణయతేతి । జీవజం జరాయుజమ్ । అణ్డజం హి కించిద్వృశ్చికాది మాతురుదరం నిర్భిద్య మృతాజ్జాయతే । ఉద్భిజ్జం చ కించిద్వృక్షాద్యచేతనం పృథివ్యాద్యుద్భిద్య జాయతే । జరాయుజం తు జీవతో జాయత ఇతి ॥
సాభావ్యాపత్తిరుపపత్తేః ॥౨౨॥
అత్రాకాశం వాయుమితి కర్మత్వనిర్దేశాద్ధూమో భవతీత్యాది భవతి శ్రుతేశ్చ సంశయః , తదాహ –
యద్యపీతి ।
యుక్తం మార్గ ప్రక్రమ్య తృతీయత్వనిర్దేశాత్స్థానశబ్దస్య మార్గలక్షణార్థత్వమ్ ; న తు భవతిశ్రుతేః సాదృశ్యలక్షణార్థత్వేఽస్తి నిమిత్తమితి సంగతిః ।
వాయుమితి కర్మత్వేన నిర్దిష్టస్య వాయుర్భూత్వేతి తాదాత్మ్యవత్త్వేన పరామర్శకవాక్యశేషాన్నిర్ణయేన పూర్వపక్షమాహ –
వాయుర్భూత్వేత్యాదేరితి ।
వాక్యశేషస్యాసంభవదర్థత్వమాశఙ్క్యాహ –
న చాన్యస్యేతి ।
నన్దికేశ్వరో హి రుద్రమారాధ్య మానుషశరీరేణైవ దేవదేహత్వేన పరిణనామ । నహుషోఽపీన్ద్రత్వం గతోఽగస్త్యశాపాదజగరత్వం జగామ । ఎవం హి శ్రుతిర్భవతి । ఇతరథా లక్షణా స్యాదితి భాష్యం తదనుపపన్నం భవతి ।
శ్రుతేర్హి సాదృశ్యాలమ్బనత్వే మాణవకే ఇవ వహ్నిశ్రుతేః గౌణతాస్యాన్న లక్షణేత్యాశఙ్క్యాహ –
గౌణ్యామితి ।
గౌణ్యామపి గుణస్య లక్షణాఽస్తి , లక్షణాయాం త్వభిధేయసంబన్ధాత్ ప్రవర్తమానాయాం సంబన్ధివస్త్వన్తరపరత్వమ్ , న సంబన్ధపరత్వమ్ , గుణాత్ ప్రవర్తమానాయాం తు గౌణ్యాం వృత్తౌ గుణపరత్వం న గుణయుక్తవస్తుపరత్వమితి వివేకః । స్వాభావ్యాపత్తిరితి పాఠే స్వసమో భావో యేషాం తే స్వభావాస్తేషాం భావః ।
స్వాభావ్యమితి సమపదాధ్యాహారః స్యాదతః సాభావ్యాపత్తిరితి యుక్తః పాఠస్తం వ్యాచష్టే –
సమాన ఇతి ।
చన్ద్రలోకే ఉషిత్వాఽథ తత్ర ప్రవృత్తఫలకర్మక్షయానన్తరమేతమేవ వక్ష్యమాణం పన్థానం పునర్నివర్తన్తే , పునః శబ్దప్రయోగాదనాదౌ సంసారే పూర్వమపి చన్ద్రమణ్డలం గతా నివృత్తాశ్చేతి గమ్యతే । కోఽసావధ్వా యం ప్రతి నివర్తన్త ఇతి , ఉచ్యతే – యథేతమ్ । యథాగతమ్ । మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమాకాశాచ్చన్ద్రమితి గమనక్రమః । ఆగమనేఽప్యాకాశనిర్దేశాద్ యథేతమితి ప్రతీయతే । ఆగమనే పితృలోకాద్యసంకీర్తనాదభ్రాదిసంకీర్తనాచ్చానేవమపీతి గమ్యతేఽతో యథేతమితి ఉపలక్షణమ్ । ఆకాశం ప్రతిపద్యతే , యా ఆపశ్చన్ద్రమణ్డలే శరీరమారబ్ధవన్త్యస్తాః కర్మక్షయే ద్రుతా ఆకాశగతా ఆకాశసదృశా భవన్తి । తదుపహితా అనుశయినోఽప్యాకాశసమానా భవన్తి । ఆపో వాయునా ఇతశ్చాముతశ్చ నీయమానా వాయుసమా భవన్తి । అనుశయ్యపి తాదృశో భవతి । తదనన్తరం గమనకాలే యో ధూమ ఆసీత్ తత్తుల్యో భవతి । తతః అపాం భరణాత్ సంభృతోదకమభ్రం తద్ భవతి । తతో జలసేచనాన్మేధో వర్షణకర్తా సంభవతి । తద్భావం తత్సాదృశ్యమాపద్య ప్రవర్షతి । వర్షధారాభిరనుశయీ పృథివీమాపద్యత ఇత్యర్థః ॥౨౨॥
నాతిచరేణ విశేషాత్ ॥౨౩॥ ఆకాశాదిసాదృశ్యచిరాచిరత్వవిచారణాత్సంగతిః ।
స్యాదేతత్ - అతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతతరమితి దురుపసర్గతరప్ ప్రత్యయాభ్యాం వ్రీహ్యాదిప్రాప్తినిర్గమనస్యైవ విలమ్బితత్వప్రతీత్యన్యథానుపపత్త్యాఽఽకాశాదేర్వేగాన్నిష్క్రమణం ప్రతీయతే , తతః కథం తత్రాపి చిరావస్థానేన పూర్వపక్షోఽత ఆహ –
దుర్నిష్ప్రపతరమితి ।
దుఃశబ్దో హ్యేకదేశలక్షణయా దుఃఖం వక్తి , న తువ్యవధానాత్ విలమ్బమిత్యర్థః । ఉత్తరాధికరణేఽనుశయినాం దుఃఖనిషేధాన్మన్యతే ఇత్యుక్తమ్ ।
ఎతదేవ వివృణ్వన్ సిద్ధాన్తయతి –
వినేతి ।
న చైవమస్యానారమ్భః ; అనుశయినామాకాశాదిప్రవర్షణాన్తసాదృశ్యం చిరభావి అనుశయిసాదృశ్యరూపత్వాద్ బ్రీహ్యాదిసాదృశ్యవదిత్యనుమానస్య ప్రాగుక్తశ్రుతార్థాపత్త్యా బాధార్థమధికరణాన్తరారమ్భోపపత్తేరితి ॥౨౩॥
అన్యాధిష్ఠితే పూర్వవదభిలాపాత్ ॥౨౪॥ అత్ర జాయన్త ఇతి శ్రుతేః కర్మపూర్వకత్వాశ్రుతేశ్చ సంశయో భవతి ।
శ్రుతేరుపచరితార్థత్వస్యోక్తత్వాత్ పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ –
ఆకాశసారూప్యమితి ।
సర్వగతాకాశసంయోగస్యాసాధ్యత్వాత్సాదృశ్యం తేనోక్తమిత్యర్థః । అన్యస్యాన్యథాభావానుపపత్తేర్హి తత్రోపచార ఉక్తః , అత్ర తు జాయతే ఇతి శబ్దస్య దేహగ్రహణే రూఢత్వాత్తదాశఙ్క్యతే , తచ్చావిరుద్ధమితి న గౌణత్వావహమిత్యర్థః । అస్మిన్ప్రకరణే యన్ముఖ్యం జన్మ తత్కర్మసాధ్యం శ్రుతం , యథా రమణీయచరణా ఇత్యాది ।
అత్ర తు వ్యాపకకర్మజత్వశ్రుతివ్యావృత్త్యా తద్వ్యాప్యముఖ్యత్వవ్యావృత్తిమాశఙ్క్య హేత్వసిద్ధిమాహ –
న చ రమణీయేత్యాదినా ।
శరీరభావః శరీరత్వం తస్యాభావాదిత్యర్థః ।
నన్విష్టాదేర్విహితత్వాత్ పుణ్యస్య కథం స్థావరశరీరప్రాప్తిహేతుతా? అత ఆహ –
ఇష్టాదేశ్చేతి ।
విహితత్వేఽపి తద్గతపశుహింసోచ్ఛిష్టసోమభక్షాదేర్నిషిద్ధత్వాద్ దుఃఖహేతుతేత్యర్థః । సామాన్యవిషయనిషేధశాస్త్రస్య విశేషశాస్త్రేణ బాధనం స్యాత్ , కుతః ? తస్య తతో దుర్బలత్వాదిత్యేతన్న చ సాంప్రతమితి యోజనా ।
సామాన్యశాస్త్రస్య దౌర్బల్యే హేతుః –
సామాన్యద్వారేణేతి ।
విశేషశాస్త్రప్రాబల్యే హేతుః –
సాక్షాదితి ।
నను క్రతుప్రకరణస్థహింసావిధేర్హింసాగతక్రతుశేషత్వం విషయః , హింసానిషేధస్య తద్గతానర్థఫలత్వం గోచర ఇతి విషయభేదాద్విధినిషేధయోరవిరోధశ్చేత్తర్హి క్రతుమధ్యే నిషిద్ధహింసానుష్ఠానే క్రతువైగుణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యథాహురితి ।
కలఞ్జభక్షణాదినిషేధానాం పురుషార్థత్వాత్తదతిక్రమే పురుషస్యైవ ప్రత్యవాయో న క్రతోర్వైగుణ్యమ్ । యథావిహితస్య తస్య సిద్ధేః ।న హి క్రతుశేషః ప్రతిషేధో యతస్తదతిలఙ్ఘనాత్క్రతువైగుణ్యం స్యాదితి భట్టోక్తేరర్థః ।
ఎవం హి విహితాయా అపి హింసాయా దుఃఖఫలత్వం , యది విధినిషేధయోరేకవిషయత్వం , తదేవ నాస్తీత్యాహ –
పురుషార్థాయా ఎవేతి ।
క్రత్వర్థో హి ప్రతిషేధః క్రత్వార్థా హింసా ప్రతిషేధేత్ ।
తత్ర యద్యయం న హింస్యాదితి నిషేధః క్రత్వార్థాం హింసా ప్రతిషేధేత్ , తర్హ్యేవ క్రత్వర్థః స్యాత్తచ్చ నాస్తీతి వదిష్యన్ నిషేధ్యనిషేధయోరేకార్థతామాహ –
తథా హీతి ।
యో హి యదర్థం ప్రవృత్తో యస్మాద్విషయాద్ నివార్యతే తన్నిషేధోఽపి తదర్థ ఇత్యర్థః ।
తర్హి క్రత్వర్థహింసాప్రతియోగికోఽయం ప్రతిషేధోఽత ఎవ క్రత్వర్థశ్చేత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైతదితి ।
యేన ప్రకరణామ్నాతత్వేనానృతవదనస్య క్రత్వర్థత్వేన తన్నిషేధోఽపి క్రత్వర్థః స్యాద్ , యేన చ తేనైవ ప్రకరణామ్నాతత్వేన పశౌ నిషిద్ధయోరాజ్యభాగయోః క్రత్వర్థత్వాత్తన్నిషేధస్యాపి క్రత్వర్థత్వం భవేత్ , తేన ప్రకారేణ న హింస్యాదిత్యేతత్ కస్యచిత్ప్రకరణే న సమామ్నాతమిత్యర్థః ।
నన్వాజ్యభాగౌ భవేతాం క్రత్వర్థౌ , నిషేధస్త్వభావార్థః కథం క్రత్వర్థః స్యాదత ఆహ –
ఎవం హి సతీతి ।
పశుయాగేఽతిదేశప్రాప్తాజ్యభాగనిషేధే సతి తద్వర్జనయుక్తాఙ్గాన్తరైర్భావార్థరూపైరాజ్యభాగసాధ్య ఉపకారో జన్యతే న కేవలనిషేధమాత్రాత్ । అతశ్చ వికల్ప ఆజ్యభాగతదభావయోః । ఫలభూమార్థినస్త్వనుష్ఠానమ్ । ప్రాభాకరాస్తు పర్యుదాసమేతమాహుః । అత్ర చ పశుప్రకరణ ఎవైతద్వాక్యమస్తీతి కృత్వా ప్రతిషేధత్వమస్యోక్తమ్ । గుణోపసంహారే తు హానౌ తూపాయనేత్యధికరణే(బ్ర.అ.౩.పా.౩.సూ.౨౬) దర్శపూర్ణమాసప్రకరణపఠితస్య న తౌ పశావిత్యస్య పాశుకప్రకరణాభ్యుపగతైతద్వాక్యసిద్ధార్థానువాదిత్వేనార్థవాదత్వం వక్ష్యతీతి న విరోధ ఇతి ।
అనృతవదననిషేధస్య క్రత్వర్థత్వేఽధికరణమనుక్రమ్యతే –
దర్శపూర్ణమాసయోరామ్నాయతే నానృతం వదేదితి ।
తత్రాయం నిషేధః క్రత్వర్థః పురుషార్థో వేతి సంశయః , తదర్థం ప్రతిషేధ్యా ప్రవృత్తిః కిమర్థేతి చ చిన్త్యతే । యో హి యదర్థం ప్రవ్రృత్తః సన్నివార్యతే స తదర్థమేవ చ నివార్యతే । ప్రవృత్తికైమర్థ్యనిర్ణయాయ చ ఆఖ్యాతేన కర్తాఽభిధీయతే న వేతి చ విచార్యతే । అభిహితే హి కర్తరి తస్య ప్రత్యయేన ప్రాధాన్యేనాభిహితత్వాత్ ప్రవృత్తేః ప్రయోజనాకాఙ్క్షావేలాయాం శ్రుతిసన్నిధాపితకర్త్రపేక్షితోపాయత్వం ప్రకరణబాధయాఽవగమ్యేత , అనిభిహితే తు బాధకశ్రుత్యభావాదర్థాచ్చ కర్తుః ప్రవృత్తి ప్రతి గుణత్వేనైవావగతేః ప్రకరణేన ప్రవృత్తేః క్రత్వర్థతాఽవధార్యతే । తత్ర పచతి దేవదత్త ఇత్యాద్యాఖ్యాతైః కర్త్రవగమాద్ లః కర్మణి చేతి సూత్రగతచకారేణ కర్తర్యపి లకారవిధానాద్ లకారాదేశానాం చ తివాదీనాం స్థానివద్భావేన కర్తృవాచకత్వాదాఖ్యాతాభిధేయః కర్తేతి ప్రాపయ్య రాద్ధాన్తితం శేషలక్షణే । క్రత్వర్థోఽయం ప్రతిషేధః , ఆఖ్యాతేన కర్తురనభిధానాత్ । యా త్వాఖ్యాతాత్కర్తృప్రతీతిః సా ఆఖ్యాతాభిహితభావనయా కర్తురుపస్థాపనాదన్యథాసిద్ధా । సూత్రం త్వభిధేయత్వద్యోత్యత్వయోరుదాసీనమ్ । అపి చ లః కర్మణీత్యభిధాయ ద్వ్యేకయోరితి సూత్రేణ ద్విత్వైకత్వయోరర్థయోర్ద్వివచనైకవచనవిధానాత్ కర్తృసంఖ్యైవాఖ్యాతవాచ్యా న కర్తా । సంఖ్యేయకర్తృవివక్షాయాం హి ద్వ్యేకేష్వితి స్యాద్ ; ద్వయోరేకస్య చ కర్తౄణాం బహుత్వాత్ । ఆఖ్యాతేన కర్తురానభిధానేఽనభిహితాధికారవిహితతృతీయాపత్తేః పచతి దేవదత్తేనేతి ప్రయోగప్రసఙ్గః । గమ్యమానకర్తుః సంఖ్యాయా అనేనాభిధానే కరణాదిసంఖ్యానామప్యాఖ్యాతేనాభిధానప్రసఙ్గః । పచ్యత ఇత్యత్రాపి కర్తుర్గమ్యమానత్వాత్తత్సంఖ్యాభిధానాపాత ఇతి చేద్ , న , అనభిహితస్యాపి కర్తురితరకారకాపేక్షయా ప్రధానత్వాద్భావనాయాశ్చ తద్వ్యాపారత్వాదాఖ్యాతేన ప్రాధాన్యేన ద్యోతనాదనభిహితాధికారస్య చ ప్రాధాన్యేన ద్యోతితత్వాభిప్రాయత్వాత్ , కరణాదీనాం పచతీత్యాద్యాఖ్యాత్తైః ప్రాధాన్యేన ధ్వనితత్వాభావాత్ , పచ్యత ఇత్యాదౌ చ కర్మప్రాధాన్యేన కర్తృప్రాధాన్యస్యాద్యోతనాత్ । తస్మాదాఖ్యాతేన కర్తురనభిధానాత్సిద్ధమనృతవదనప్రతిషేధస్య క్రత్వర్థత్వమితి ॥
నను మా భూత్ ప్రకరణానామ్నానాన్న హింస్యాదితి నిషేధస్య క్రత్వర్థతా , పురుషార్థత్వం తు కథమవగమ్యతే? న హీహ పురుషస్తదర్థోవగమ్యత ఇతి తత్ర పురుషార్థప్రతీతిముపపాదయతి –
తస్మాదనారభ్యాధీతేనేతి ।
న హింస్యాదిత్యనేనేతి నఞ్ వ్యతిరిక్తోపాదానం వివక్షితమ్ । అత్ర వాక్యే హింస్యాదితి భాగేనాభిహితస్య పురుషవ్యాపారస్య పురుషార్థ ఎవ భావ్య ఇత్యన్వయః ।
నను హింసైవ భావ్యా కిం న స్యాదత ఆహ –
విధ్యుపహితస్యేతి ।
శ్రేయఃసాధనత్వవిధ్యవచ్ఛిన్నత్వాదిత్యర్థః ।
న కేవలమర్థవిరోధో ధాత్వర్థభావ్యత్వే , అపి తు శబ్దవిరోధశ్చేత్యాహ –
విధివిభక్తీతి ।
హింసైవ కర్మక్రియా తద్భావ్యత్వపరిత్యాగేనేత్యర్థః ।
పురుషప్రతీతిముపపాదయతి –
ఆఖ్యాతానభిహితస్యాపీతి ।
కర్త్రధికరణే తు అనభిహితపురుషస్యాప్రాధాన్యేన నిషేధస్య ప్రకరణవశాత్ క్రత్వర్థముక్తమ్ , ఇహ తు ప్రకరణాభావాదార్థికకర్తృశేషత్వమవిరుద్ధం నిషేధస్య । ఎతచ్చ ప్రాచీనగ్రన్థే అనారభ్యాధీతేనేతి పదేన ద్యోతితమ్ ।
నను హింస్యాదితి విధ్యంశేన యది హింసాశ్రేయఃసాధనమవగతా , కథం తర్హి నిషేధావకాశః? ఇత్యాశఙ్క్యానువాదత్వమాహ –
కేవలమితి ।
స్యాదేతత్ - హింస్యాదితి క్రతుపురుషార్థసాధారణీ హింసాఽనూద్య నిషిధ్యతాం , తథా చోభయార్థత్వం నిషేధస్య వాక్యేనావగమ్యతామితి , నేత్యాహ –
క్రత్వర్థస్యాపి చేతి ।
హింసావిషయస్య నిషేధస్య రాగప్రాప్తహింసావిషయత్వేన చరితార్థత్వేఽధికారాన్తరానుప్రవిష్టక్రతుశేషహింసానువాదతన్నిషేధవిషయత్వకల్పనాయాం గౌరవం స్యాదిత్యర్థః ।
ఉభయనిషేధే చ వాక్యభేదః స్యాదిత్యాహ –
న చ స్వాతన్త్ర్యేతి ।
క్రత్వర్థనిషేధత్వే హి క్రత్వర్థత్వాత్ పారతన్త్ర్యం స్యాత్ , పురుషార్థనిషేధత్వే పురుషార్థత్వాత్స్వాతన్త్ర్యమ్ । తచ్చ వాక్యద్వయేన సంబన్ధద్వయబోధనే భవేద్ , న త్విహేత్యర్థః ।
విధినిషేధయోర్విషయభేదముక్తముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
యదా చ నిషేధస్య రాగప్రాప్తార్థతా , తదా ఇష్టాదికర్మణః పుణ్యమాత్రరూపత్వాద్వ్రీహ్యాదిభావస్య కర్మజన్యత్వాసంకీర్తనరూపో హేతుః సిద్ధ ఇత్యాహ –
ఆకాశాదిష్వివేతి ।
అత్ర భాష్యకారైర్న హింస్యాదిత్యుత్సర్గః , అగ్నీషోమీయమాలభేతేత్యపవాద ఇత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; విశేషవిధివిహితస్యార్థస్య సామాన్యవిధినాపి విషయీకారే హ్యుత్సర్గాపవాదన్యాయః । యథాఽఽహవనీయే జుహోతి పదే జుహోతీతి హోమమాత్రస్యాహవనీయాన్వయవిధినా పదహోమస్యాపి విషయీకారే పదహోమాన్వయవిశేషవిధినా బాధాత్తదితరపరత్వం సామాన్యశాస్త్రస్య ।
అత్ర తు వర్ణితేనన్యాయేన నిషేధస్యోత్పత్తిసమయ ఎవ పురుషార్థహింసావిషయత్వాన్న క్రత్వర్థహింసానుప్రవేశ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమేవార్థ ఇతి ।
ఎకస్య నిషేధవిధైః స్వవిషయస్య క్రత్వర్థత్వేన పురుషార్థత్వేన చ వినియోగే విరోధాత్ సామాన్యవిషయత్వే చ పురుషార్థహింసాసు సావకాశస్య న క్రత్వర్థహింసానిషేధవిషయత్వం తదా హ్యధికారాన్తరానుప్రవేశిత్వేన సాపేక్షత్వం స్యాదితి యో విషయనిష్కర్షః కృతోఽయమేవావిశేషప్రవృత్తత్వేనావభాసమానశాస్త్రస్య విశేషత్యాజనలక్షణగుణసామ్యాదుత్సర్గాపవాద ఇత్యుక్త ఇత్యర్థః । అవహన్తినా ఫలీకృతేషు=కణ్డితేషు । తేఽనుశయిన ఇహ లోకే వ్రీహియవా ఇత్యేవంరూపేణ జాయన్తే । యో యో హ్యునుశయిభిః సంశ్లిష్టమన్నమత్తి స ఎవ చ యో రేతః సిఞ్చతి స్త్రియామృతుకాలే తద్భూయ ఎవ తద్భావ ఎవ తత్సమానాకారతామిత్యర్థః । భవతి ప్రతిపద్యతే అనుశయీ । తథా చ మనుష్యాన్మనుష్యో జాయతే పశ్వాదేశ్చ పశ్వాదిరితి ॥౨౪॥౨౫॥౨౬॥౨౭॥
సంధ్యే సృష్టిరాహ హి ॥౧॥ కర్మఫలస్య యాతాయాతరూపత్వేన పూర్వం వైరాగ్యం నిరూపితమ్ । ఇదానీం విరక్తస్య తత్త్వపదార్థవివేకార్థం ద్వితీయః పాద ఆరభ్యతే । తత్రాపి న స్థానతోఽపీ (బ్ర.అ.౩.పా.సూ.౧౧) త్యతః ప్రాక్ త్వంపదార్థో వివేచితః , తత ఆరభ్య తత్పదార్థః । ఆద్యాధికరణస్య తాత్పర్యమాహ –
తస్యైవేతి ।
యస్య పూర్వస్మిన్పాదే జాగ్రదవస్థాయామిహలోకపరలోకసంచార ఉక్తః తస్యైవేత్యర్థః ।
ప్రయోజనమాహ –
స్వయంజ్యోతిష్ఠ్వేతి ।
జాగ్రదవస్థాయాం హ్యాదిత్యాదిసంకరాద్ దుర్వివేకమాత్మనః స్వయంజ్యోతిష్ఠ్వం , తత్ర యది స్వప్నోఽపి సత్యః స్యాత్ తదవస్థం దుర్వివేకత్వమితి తన్మిథ్యాత్వాముచ్యతే । మనస్తు స్వప్నే సదపి దృశ్యత్వాన్నాత్మభాసకమ్ ।ఆదిత్యాదీనాం దృశ్యత్వావిశేషేఽపి స్వరూపతోఽపి వ్యతిరేకసమర్థనార్థమర్థవతీ మిథ్యాత్వచిన్తా । ఆరమ్భణాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౧.సూ.౧౪) సమస్తభేదమిథ్యాత్వోపపాదనాదజామిత్వాయ ప్రపఞ్చయతే ఇత్యుక్తిః ।
రథాదిసర్గామ్నానాద్రథాద్యభావామ్నానాచ్చ సంశయమాహ –
కిమితి ।
సర్వవికారమిథ్యాత్వస్యాధస్తాత్సాధనాద్ న పూర్వపక్షిణో దృష్టాన్తసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
స్వప్నస్య వ్యావహారికత్వమస్తి న వేతి చిన్త్యత ఇత్యర్థః । అనేన ప్రపఞ్చ్యత ఇత్యేతద్వివృతమ్ ।
ద్వయోర్లోకస్థానయోః సంధౌ భవతీతి సంధ్యమితి భాష్యం న యుక్తం , స్వప్నస్యేహైవ లోకేఽనుభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఐహలౌకికేతి ।
యథా లోకే గ్రామసంధిర్ద్వౌ గ్రామౌ భజతే , ఎవం స్వప్న ఉభౌ లోకౌ లక్షణతః స్పృశతి , తత్ర పరలోకస్యైతల్లోకవర్తిచక్షురాద్యజన్యరూపాదిసాక్షాత్కారవత్త్వం వ్యాపారవిరహాచ్చేదనైహలౌకికత్వం స్వప్నస్య , తర్హ్యైహలౌకికసుషుప్తేరప్యనైహలౌకికత్వం స్యాదత ఆహ –
రూపాదిసాక్షాత్కారోపజననాదితి ।
చక్షురాదిశబ్దో గోలకాభిప్రాయః ; కరణానాం లోకద్వయేఽప్యవిశేషాత్ ।
స్వప్నస్య పరలోకలక్షణవత్త్వముక్త్వా ఇహలోకలక్షణవత్త్వమాహ –
పారలౌకికేతి ।
అత్రాపి పారలౌకికసుషుప్తేరపారలౌకికత్వవ్యావృత్తయే న చ న రూపాదీత్యుక్తమ్ ।
సంధ్యే స్థానే తథ్యరూపైవ సృష్టిర్భవితుమర్హతీతి భాష్యమయుక్తమ్ ; ఆరమ్భణాధికరణాదౌ సర్వకార్యమిథ్యాత్వసమర్థనాదత ఆహ –
బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాదితి ।
స్వప్నసత్యత్వం వక్తుం న శక్యతే ఇదంరజతాదిబోధేష్వివ బాధవిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అయమభిసంధిరితి ।
జ్ఞానం సర్వం యథార్థమితి పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
తర్హి స్వప్నోదాహరణమయుక్తం సర్వభ్రమేషు విప్రతిపత్తేరవిశేషాదత ఆహ –
ప్రకృతోపయోగితయేతి ।
స్వప్రకాశిత్వశ్రుతౌ ప్రకృతమాత్రాయం పురుషః స్వయంజ్యోతిర్భవతీతి ।
బాధకత్వాసిద్ధిముపపాదయితుం పరాభిమతబాధకత్వరూపమనువదతి –
సమానగోచరే ఇతి ।సమానగోచరవిరుద్ధార్థజ్ఞానయోరపి సత్ప్రతిపక్షయోరివ న బాధ్యబాధకత్వమిత్యత ఉక్తం – బలవదబలవత్త్వేతి ।
తత్ర తావదిదంరజతాదిజ్ఞానానాం నేదంరజతాదిజ్ఞానానాం చ విరోధాభావమాహ – నాపి పూర్వోత్తరయోర్బలవదబలవత్త్వనిశ్చయ ఇత్యతః ప్రాక్తనేన గ్రన్థేన ।
నీలోత్పలే రాత్రౌ రక్తత్వభ్రమో భవతి తముపపాదయతి –
ఎవముత్పలమపీతి ।
తస్మాదపీతి ।
అపికారేణ ప్రాగుక్తం విరోధాభావం సముచ్చినోతి । వివాదాస్పదం ప్రత్యయా ఇతి నియతలిఙ్గత్వాత్సామానాధికరణ్యమ్ । రథైర్యుజ్యన్త ఇతి రథయోగా అశ్వాదయః । పథో రథమార్గాన్ ।
బహుశ్రుతిసంవాదాదితి ।
బహుశ్రుతయః స హి కర్తేత్యాద్యా ఉదాహృతా భాష్యే । ప్రమాణాన్తరమ్ ఉక్తమనుమానం వక్ష్యమాణం ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వహేతుకమ్ ।
భాక్తత్వేనేతి ।
భక్తిః సంకోచః ।
తమేవాహ –
జాగ్రదితి ।
బహుశ్రుతివిరోధాదిత్యేతత్స్పష్టయతి –
అత ఎవేతి ।
కర్తృశ్రుతిః స హి కర్తేత్యేషా బార్హదారణ్యకీ । శాఖాన్తరశ్రుతిస్తు ఎష సుప్తేష్విత్యాద్యా కఠశాఖాగతా ।
అనుమానాన్తరం వక్ష్యమాణమిత్యుక్తం తదాహ –
ప్రాజ్ఞేతి ।
హేతోరసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
న చ జీవకర్తృకత్వాదితి ।
య ఎష సుప్తేష్వితి వాక్యస్యాధస్తాత్ ప్రాజ్ఞస్యైవ పరమాత్మన ఎవ ప్రకృతత్వాదిత్యర్థః ।
విమతిపదం సత్యం స్వప్నత్వాత్ , సంవాదిస్వప్నవదిత్యాహ –
అపి చేతి ।
బ్రాహ్మణా అయనమాశ్రయో యస్య స తథా । స్వయం తు బ్రాహ్మణాభాస ఇత్యర్థః । తథావిధేనోక్తమపి స్వప్నే సత్యం భవతి కిం పునరన్యదితి భావః । ప్రియవ్రతం ప్రియవ్రతనామానం కంచిత్ । ఉర్వరా సర్వసస్యా భూః ॥౧॥౨॥
యదుక్తం క్షీరదధివత్కాలభేదేనైకస్య శుక్తిరజతాత్మకత్వాదవిరోధో రజతశుక్తిజ్ఞానయోరితి , తత్రాహ –
న తావత్క్షీరస్యేవేత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య రాజాదేర్గృహే వస్తుతో యదీదం రజతం స్యాత్ , తర్హి , కాలాన్తరేఽపి శుక్తిర్న స్యాద్ , రాజమన్దిరగతరజతకుమ్భవదిత్యుక్తమ్ , ఇదానీం యదాపి రజతత్వేనానుభూయతే , తదైవ పురుషాన్తరే విసంవాదాదపి న వాస్తవం రజతత్వమిత్యాహ –
న చేతరస్యేతి ।
అన్యోఽనాకులేన్ద్రియస్తస్య శుక్తిభావం నానుభవతీత్యేతన్నేతి వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాహ –
ప్రత్యేతి చేతి ।
శుక్తిభావమిత్యనుషఙ్గః । శుక్తిరజతాత్మకమేకమేవ వస్తు గ్రహణసామగ్రీభేదాత్కదాచిచ్ఛుక్తిత్వేన జ్ఞాయతే , కదాచిద్రజతత్వేన జ్ఞాయతే ।
మా భూత్పరిణామ ఇతి యదుక్తం తద్దూషయతి –
న చోభయరూపమితి ।
ఇష్టప్రసఙ్గతామాశఙ్క్యాహ –
న మరీచిభిరితి ।
తృష్ణజః పిపాసోః । స్వపితృషోర్నజిఙితి తృషేర్నజిఙ్ ప్రత్యయః । ఉదన్యా పిపాసా ।
నను మా కుర్వన్తు మరీచయస్తోయసాధ్యామర్థక్రియాం , సన్తు చ తోయం , కా బాధా ? తోయస్య ద్వ్యాత్మకత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ తోయమేవేతి ।
పిపాసోపశమకముదకమిత్యైకరూప్యస్య సతి సంభవే న ప్రయోజకద్వైవిధ్యం కల్ప్యమిత్యర్థః ।
అకల్పనే చ వ్యాపకవ్యావృత్త్యా వ్యాప్యవ్యావృత్తిమప్యాహ –
తదర్థేతి ।
నను న కల్ప్యతే , కిన్తు దృశ్యతే ఇత్యాశఙ్క్య ప్రయోజకద్వైవిధ్యాభ్యుపగమేనాపి పరిహరతి –
అపి చేతి ।
మరీచిషు తోయమవభాసమానమర్థక్రియాయామసమర్థమితి భాసేత సమర్థమితి వా , నాద్య ఇత్యాహ –
అసమర్థవిధేతి ।
అసమర్థస్య విధా ప్రకారస్తం పతతి ప్రాప్నోతి తథోక్తమ్ । యథా మరీచీన్ శుద్ధానిత్యర్థః ।
పూర్వం క్షీరస్యేవ దధి న రజతస్య శుక్తిః పరిణామ ఇత్యర్థం దూషణమభాణి , సంప్రతి ప్రతీతిరపి తథా నాస్తీత్యాహ –
న చ క్షీరదధిప్రత్యయవదితి ।
ఆచార్యాదౌ న పరిణామః కిం త్వపేక్షామాత్రమ్ । ఎవం తావత్ జ్ఞానద్వయస్య విరుద్ధార్థత్వవిషయత్వముక్తమ్ । అథ యదుక్తం బాధ్యబాధకభావో న జ్ఞానయోర్నిర్ణీయతే ; స్వగోచరశూరత్వాద్ ద్వయోరితి తత్ర స్వగోచరశూరత్వేఽప్యర్థాద్విరోధముపరిష్టాద్వక్ష్యతి ।
ఇదానీం బాధ్యబాధకభావం నిగమయతి –
తత్రాపీతి ।
పరం శుక్తిజ్ఞానమబాధిత్వైవ పూర్వం రజతజ్ఞానం జాయతే , కుతః ? పరస్యాగామిత్వాద్ భవిష్యత్త్వాదప్రాప్తేస్తన్నిషేధస్య పూర్వేణ కర్తుమశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
నను తర్హి పూర్వమపి పరేణ న బాధ్యతే , స్వవిషయశూరత్వాదుభయోరితి , తత్రాహ –
పూర్వం పునరితి ।
సత్యం తథాపి పూర్వప్రతీతార్థాభావబోధిత్వాత్ తస్య బాధకమిత్యర్థః ।
స్వవిషయశూరత్వేఽపి అర్థాద్విరోధం వక్ష్యతీత్యవాదిష్మ , తమాహ –
న చ వర్తమానరజతావభాసీత్యాదినా ।
వర్తమానరజతావభాసి విజ్ఞానమత ఎవాస్య రజతస్య భవిష్యత్తామగోచరయద్ భవిష్యతా శుక్తిప్రత్యయేన స్వసమయవర్తినీం శుక్తిం గోచరయతా న బాధ్యతే , కుతః ? కాలభేదేన విరోధాభావాదిత్యేతన్న చ యుక్తమితి యోజనా ।
అత్ర హేతుమాహ –
మా నామేతి ।
అస్య రజతస్య భవిష్యత్తాం మా జ్ఞాసీన్నామ మా ప్రకాశయతు నామ ।
ఉపకారభావహేతుమివేతి ।
ఇదం రజతముపకారకం రజతత్వాత్సంమతవదితి యథేత్యర్థః । వినాశం ప్రత్యేతి వస్తు యేన స వినాశప్రత్యయో వినాశః కారణమ్ । రజతజ్ఞానకాలమారభ్య యావచ్ఛుక్తిజ్ఞానకాలం రజతవినాశహేత్వదర్శనాత్ స్థాయిత్వే శుక్తిత్వరజతయోరేకదైకత్ర విరోధాదర్థాద్ బాధ్యబాధకత్వం జ్ఞానయోరిత్యర్థః । అనుమానానుగృహీతప్రత్యక్షేణ గృహ్యమాణం రజతం చిరస్థాయీతి గృహ్యతే ఇతి వ్యాఖ్యాస్యతి । తేన తద్రజతం భవిష్యచ్ఛుక్తికాజ్ఞానస్య యః కాలః తం వ్యాప్నోతీతి వార్తికార్థః ।
నను యథా ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యక్షం కాలాన్తరవర్తినీం తత్తాం గృహ్ణాతి , ఎవం రజతప్రత్యక్షమపి భవిష్యత్తాం రజతస్య గ్రహీష్యతి , అత ఆహ –
న చ ప్రత్యభిజ్ఞేతి ।
అత్యన్తాభ్యాసవశేనేతి సూక్ష్మకాలవ్యవధానాగణనే హేతుః । పరిచ్ఛేదానన్తరక్షణే అనుమానస్య ప్రత్యక్షం ప్రతి సహకారిత్వాత్తదా చ తస్య వినశ్యత్త్వాద్వినశ్యదవస్థత్వోక్తిః । ఎతత్సూక్ష్మతరం కాలవ్యవధానమవివేచయన్తః సౌగతా అనుమానగమ్యోఽపి సంతానోఽనుగతరూపః ప్రత్యక్షాధ్యావసేయః స్వలక్షణగ్రహణాదధ్యుపర్యవసేయ ఇత్యాహురిత్యర్థః ।
ఇదంరజతాదిభ్రమాణాం బాధముపపాద్య ప్రకృతే యోజయతి –
ఎతేనేతి ।
స్వప్నస్య య ఆఖ్యాతో బ్రాహ్మణాభాసస్తేన సహ జాగరణే గత్వా ఆఖ్యాతే త్వయా మమైతదుక్తమిత్యభిధానే తేన చ నేత్యుక్తే వింసవాదాత్తత్రాపి స్వప్నే న సత్యత్వమితి శేషః ।
భాష్యముపాదాయ వ్యాచష్టే –
రజన్యామితి ।
భారతవర్షే వాసరమితి భారతగ్రహణవ్యవచ్ఛేద్యమాహ –
రజనీతి ।
భారతవర్షే యో రజనీసమయస్తస్మిన్నపీత్యర్థః । కేతుమాలమితి మేరోః పశ్చిమదేశః ॥౩॥
నను కుఞ్జరారోహాదిదర్శనం స్వప్నే సూచకం తచ్చ సత్యమితి కథం మిథ్యాభూతస్య స్వప్నస్య సూచకత్వం సూత్రే ఉచ్యతే ? తత్రాహ –
తచ్చ స్వరూపేణేతి ।
విషయావిశేషితరూపేణ జ్ఞానమాత్రరూపేణ సత్ । తచ్చ న సూచకమ్ । యతః కుతశ్చిజ్ జ్ఞానాద్యస్య కస్యచిత్ సూచనప్రసఙ్గాత్ । అసత్తు దృశ్యం తస్మాత్తదుపహితం దర్శనం సూచకమ్ । తచ్చ మిథ్యైవేత్యర్థః । యది సూచకత్వం స్వప్నస్యోపేయతే తర్హ్యర్థక్రియాకారిత్వమహత్త్వసంయోగాత్ జాగ్రద్వద్ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాదర్వాగబాధః స్యాత్ ।
అతశ్చ పూర్వాపరవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అత ఎవేతి ।
అస్తి మిథ్యాభూతఖ్యాద్యుపహితస్యాపి స్వప్నదర్శనస్య వ్యావహారికం సత్త్వమ్ । అత ఎవాద్రాక్షం స్వప్నమహమితి మిథ్యార్థోపహితం స్వప్నదర్శనమనుమన్యతే । యుక్తయా తు తస్య మిథ్యార్థోపహితత్వాన్మిథ్యాత్వముచ్యతే । అర్థస్తు స్వాప్నో మిథ్యా , న చ వ్యావహారికమపి సత్త్వం తస్యాస్తీతి న పూర్వాపరవిరోధ ఇత్యర్థః । స్వప్నః సత్యః , ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వాదిత్యనుమితే న చాస్మాభిరితి భాష్యేణ స్వప్నస్య ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వమభ్యునుజ్ఞాయతే తత్ర హేతుస్వీకారే హేతుమత్సత్యత్వమపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ – ప్రాజ్ఞవ్యాపారత్వేనేతి ॥౪॥
తస్యాభిధ్యానాత్తృతీయం దేహభేదే విశ్వైశ్వర్యమితి భాష్యోదాహృతశ్రుతౌ తృతీయశబ్దార్థమాహ –
బన్ధమోక్షయోరితి ।
సగుణబ్రహ్మోపాసనఫలమీశ్వరసాయుజ్యం హి న బన్ధో దుఃఖాభావాన్న మోక్షో భేదాశ్రయత్వాదతోఽన్తరాలవర్తీత్యర్థః ।
కృతోపపాదనమితి ।
ప్రథమసూత్రే హి స్వప్రకాశస్యాప్యవిద్యావిషయత్వసమర్థనాత్ జీవస్యైశ్వర్యతిరోధానమ్ అవిద్యాదేర్మిథ్యాత్వేన తత్త్వసాక్షాత్కారాన్నివృత్తేరభివ్యక్తిశ్చ సమర్థితేతి అధ్యాసాత్మకశ్చ దేహయోగః సమర్థిత ఇత్యర్థః ॥౫॥౬॥ సుప్తేషు ప్రాణేషు య ఎష సాక్షీ జాగర్తి , న స్వపితి । కథం న స్వపిత్యత ఆహ – కామం కామం తం తమభిప్రేతం విషయం నిర్మిమాణో జాగర్తి యస్తదేవ శుక్రం శుద్ధమమృతం బ్రహ్మోచ్యతే ।
వృణీష్వేతి ।
నచికేతసం ప్రతి మృత్యువచనమ్ । కామ్యపుత్రాదీనాం కామభాజంప్రకామభాజమతిశయభాజమ్ । తద్ బ్రహ్మ కశ్చిత్ కశ్చిదపి నాత్యేతి ఉశబ్ద ఎవార్థే । నాత్యేత్యేవేత్యర్థః । అథో స్వయంజ్యోతిష్ట్వకథనానన్తరమ్ । అన్యే ఆహుః । అస్యాత్మనో జాగరితదేశ ఎవైష యః స్వప్నః ।
అత్ర హేతుమాహ –
యాని హి జాగ్రత్పురుషః పశ్యతి తాన్యేవ సుప్తోపి పశ్యతీతి ।
బహీష్కులాయాదితి ।
స్వప్నావస్థాయాం ప్రాణేన రక్షన్నవరం కులాయం కుత్సితం నీడం శరీరం తస్మాత్కులాయాద్వహిశ్చరిత్వా తస్మిన్నభిమానమకృత్వేత్యర్థః । స ఆత్మా యత్ర కామం యత్ర కామో భవతి తత్ర విషయే ఈయతే గచ్ఛతి । స్వప్నయా స్వప్నరూపయాఽన్తఃకరణవృత్త్యేత్యర్థః । స్వయమాత్మా జాగ్రద్దేహం విహత్య నిశ్చేష్టమాపాద్య । దేహవ్యాపారో హ్యాత్మభోగార్థః భోగార్థం కర్మణశ్చాత్మా కర్తా , తదా చ జాగ్రద్భోగప్రదకర్మోపరమే సతి దేహపాతాదాత్మా విహన్తేత్యుచ్యతే । తథా స్వప్నదేహమదృష్టద్వారా స్వయం నిర్మాయ స్వేన భాసా వాసనాజన్యజ్ఞానేన యుక్తః స్వేన జ్యోతిషా తత్సాక్షిచిత్ప్రకాశేన ఇత్థంభూతః ప్రస్వపితి వాసనామయీర్వృత్తీః పశ్యన్నాస్త ఇత్యర్థః । దేవమీశ్వరమహమస్మీతి జ్ఞాత్వా సాక్షాత్కృత్య సర్వపాశానామవిద్యాదిబన్ధానామపహానిర్భవతి ।
క్షీణైః క్లేశైర్జన్మమరణయోర్హేత్వభావాత్ ప్రహాణిరితి నిర్గుణవిద్యాఫలముక్త్వా సగుణోపాస్తిఫలమాహ –
తస్యేతి ।
తృతీయత్వం విశ్వైశ్వర్యస్యోపపాదితం । దేహభేదే దేహవియోగే సతి విశ్వైశ్వర్యం భవతీత్యర్థః । తత్ర చ భోగాన్ భుక్త్వా బ్రహ్మవిద్యాభివ్యక్తౌ కేవలోఽద్వితీయ ఆప్తకామః ప్రాప్తపరమానన్దఃపరానన్దాత్మా భవతీతి క్రమముక్తిరుక్తా । భాష్యేఽరణినిహితాగ్న్యుదాహరణమరణ్యోర్నిహితో జాతవేదా ఇత్యాదిశాస్త్రదృష్ఠ్యపేక్షం లోకదృష్ఠ్యపేక్షం భస్మచ్ఛన్నోదాహరణమ్ ॥౧॥
తదభావో నాడీషు తచ్ఛ్రుతేరాత్మని చ ॥౭॥ జీవస్య స్వప్రభవత్వాయ స్వప్నమిథ్యాత్వమీరితమ్ । అథాస్య బ్రహ్మభావాయ సుషుప్తిః క్వేతి చిన్త్యతే ॥
ఆసు తదా నాడీషు ఇత్యాదిసప్తమీనిర్దేశాత్ తాభిః ప్రత్యవత్సృప్యేత్యాసిదముచ్చయనిర్దేశాచ్చ సంశయమాహ –
తత్ర కిమితి ।
ప్రయోజనమాహ –
ఎతదత ఇతి ।
వస్తుతో బ్రహ్మణ ఎవ సతో జీవస్య తద్వైపరీత్యం భ్రమః ।తద్యపి నివృత్తేఽపి సుషుప్తౌ విపర్యాసే నాడీషు పురీతతి వా తిష్ఠేద్ , న తు బ్రహ్మతాదాత్మ్యం భజేత జీవస్తదా బ్రహ్మభావే విపరీతజ్ఞాననివృత్తిరప్రయోజికా స్యాదిత్యర్థః ।
నను దణ్డాయమానభావరూపాజ్ఞాననివృత్తౌ బ్రహ్మభావః , సుషుప్తౌ తు నాడ్యాదిస్థస్య తదనివృత్తమితి న బ్రహ్మభావః తతో నాడ్యాదేః సుషుప్తిస్థానత్వాభావచిన్తా నిష్ప్రయోజనేత్యాశఙ్క్యాహ –
అవిద్యానివృత్తావపీతి ।
యావద్యావద్ధి ప్రతిబన్ధనివృత్తిస్తావత్తావద్ బ్రహ్మభావోప్యావిర్భవేత్ । తత్ర యది మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తౌ న బ్రహ్మ భావః శ్రుత్యోచ్యేత , తర్హ్యజ్ఞాననివృత్తావపి న బ్రహ్మభావ ఇతి శ్రుతేరాశయః స్యాత్ । తతో బ్రహ్మభావాయ కారణాన్తరం స్యాద్ నాఞ్జానమిథ్యాజ్ఞాననివృత్తీ ఇత్యర్థః ।
తర్హి తదేవ కారణాన్తరం జ్ఞానమస్తు , నేత్యాహ –
తచ్చేతి ।
కర్మ హ్యభూతప్రాదుర్భావఫలం , జ్ఞానం త్వవిద్యానివృత్తిమాత్రఫలమిత్యర్థః । విపరీతజ్ఞాననివృత్తిరవిద్యానివృత్తేరప్యుపలక్షణమ్ , న తు విపరీతజ్ఞానమేవావిద్యేతి భ్రమితవ్యమ్ ; సమూలకాషమవిద్యాయా అకాషాదిత్యుపరితనగ్రన్థే మూలశబ్దేన భావరూపాఽవిద్యాయా అభిధానాత్ ।
తర్హ్యవిద్యానివృత్తిద్వారేణ బ్రహ్మభావం జ్ఞానమభివ్యనక్తు , నేత్యాహ –
విపరీతజ్ఞాననివృత్తేరితి ।
చశబ్దేనావిద్యానివృత్తేరప్యప్రయోజకత్వాదిత్యర్థః ।
మాత్రయేతి ।
స్తోకప్రతిబన్ధనివృత్తిరూపేణేత్యర్థః । తయా విపరీతజ్ఞాననివృత్త్యా తావత్తదవస్థానో బ్రహ్మభావావస్థానో భవతి జీవస్తావచ్ఛబ్దేన న సర్వాత్మనా తదవస్థానో మూలావిద్యాయాః స్థితత్వాదిత్యర్థః ।
లౌకికం వికల్పోదాహరణముక్త్వా వైదికమాహ –
యథా నిరపేక్షా ఇతి ।
నిరపేక్షా ఇతి సముచ్చయాసంభవార్థమ్ ।
ఆయతనశ్రుత్యా చేతి ।
సదాయతనా ఇత్యత్రత్యాయతనస్య సప్తమ్యర్థత్వాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తబీజమాశఙ్క్యాహ –
యత్రాపీతి ।
నన్వత్ర ప్రాణప్రాప్తిః ప్రతీయతే , కథం నాడీబ్రహ్మసముచ్చయః ? తత్రాహ –
ప్రాణశబ్దమితి ।
పదార్థముక్త్వా ప్రస్తుతవాక్యమేవ యోజయతి –
అథాస్మిన్ ప్రాణ ఇతి ।
ఇతివచనాద్యత్రాపి నాడీబ్రహ్మణోః సముచ్చయశ్రవణమితి యోజనా ।
తథాపీతి ।
తత్రాపీత్యర్థః । యత్రాపీత్యుపక్రమాత్ ।
నిరపేక్షసప్తమీశ్రుతిభ్యాం యది నాడీపురీతతోర్నిరపేక్షమాధారత్వం , కా తర్హి సముచ్చయశ్రవణస్య గతిః ? అత ఆహ –
ఇయాంస్త్వితి ।
నాడ్యస్తావత్ , స్వతన్త్రా ఎవాధారః , పురీతద్ బ్రహ్మప్రాప్తీ తు నాడీద్వారా భవతః పరస్పరం చానపేక్షే , తత్ర సముచ్చయశ్రవణాభావాత్ కదాచిచ్చ నాడీనాం పురీతద్బ్రహ్మసముచ్చయేఽపి కదాచిదనపేక్షస్థానత్వాద్వికల్పసిద్ధిరిత్యర్థః । బృహత్పృష్ఠం భవతి రథన్తరం పృష్ఠం భవతీతి పృష్ఠాఖ్యస్తోత్రసాధనత్వేన బృహద్రథన్తరయోర్విధానాద్వికల్పః । ఎవమేషోఽష్టదోష ఇతి(౧) వ్రీహ్యనుష్ఠానపక్షే యవశాస్త్రస్య ప్రాతీతప్రామాణ్యపరిత్యాగః (౨) అప్రతీతాప్రామాణ్యస్వీకారః , తథా ప్రయోగాన్తరే (౩) యవేషు ఉపాదీయమానేషు యవశాస్త్రస్య ప్రాక్ స్వీకృతాప్రామాణ్యత్యాగః (౪) పరిత్యక్తప్రామాణ్యోపాదానమితి యవశాస్త్రే చత్వారో దోషాః ; ఎవం యవానుష్ఠానపక్షేఽపి వ్రీహిశాస్త్రే చత్వార ఇత్యష్టదోషదుష్టో వికల్పః ।
నను యది వ్రీహియవౌ ద్వౌ విహితౌ , తర్హ్యాగ్నేయాదివత్సముచ్చయ , కిం న స్యాదిత్యాశఙ్కాం నిరాకుర్వన్ ‘గతిరన్యా న విద్యతే’ ఇత్యేతత్ప్రపఞ్చయతి –
ప్రకృతక్రతుసాధనీభూతేత్యాదినా ।
మా భూద్వాక్యద్వయసామర్థ్యాత్ సముచ్చయ: , అఙ్గసహితప్రధానానుష్ఠాపకప్రయోగవచనో వ్రీహియవౌ సముచ్చాయయతు , తత్రాహ –
న చైతావితి ।
నను మా మిశ్యేతాం వ్రీహియవావుభయవిధ్యర్థవత్త్వాయైకస్మిన్నేవ ప్రయోగే వ్రీహిభిరేకవారం యవైరప్యపరవారమిజ్యతామితి గత్యన్తరమాశఙ్క్యాహ –
న చాఙ్గానురోధేనేతి ।
ప్రకృతౌ బృహద్రథన్తరే పృష్ఠస్తోత్రసాధనత్వేన విహితే వికల్ప్యేతే , వికృతౌ గోసవాఖ్యైకాహేఽతిదేశేన ప్రాప్నుతః । తత్రాపి వికల్పప్రాప్తౌ గోసవే ఉభే బృహద్రథన్తరే కుర్యాదిత్యఙ్గభూతద్బృహద్రథన్తరసాహిత్యవచనాత్ పృష్ఠస్తోత్రమావర్తతే , బృహతైకవారం రథన్తరేణైకవారమితి । ఎవమిహాఙ్గభూతవ్రీహియవానురోధేన ప్రధానాగ్నేయయాగస్యాభ్యాసో న యుక్తః ।
కారణమాహ –
అశ్రుత ఇతి ।
తత్ర హ్యుభే కుర్యాదిత్యఙ్గసాహిత్యశ్రవణాత్తస్య చ ప్రధానస్తోత్రావృత్తివ్యతిరేకేణాసంభవాత్తాత్పర్యవృత్త్యా ప్రధానాభ్యాసః శ్రుతః , నైవమత్ర వ్రీహియవాభ్యాం యజేతేతి శ్రవణమస్తి , యేనావృత్తిః స్యాదిత్యర్థః ।
ఎవం సత్యఙ్గవిధిమాత్రాత్ప్రాధానావృత్తిః ప్రకల్ప్యా , సా చాయుక్తేత్యాహ –
అఙ్గానురోధేన చేతి ।
న హి స్థాలాని సంపన్నానీతి భుక్తవతాపి పునర్భోక్తవ్యమేవమిహాపీత్యర్థః ।
నను సాహిత్యాశ్రవణేఽప్యఙ్గానురోధేన ప్రధానాభ్యాసో దృశ్యతే , యథా సోమేన యజేతేతి శ్రుతస్య సోమయాగస్యైన్ద్రవాయవం గృహ్ణాతి మైత్రావరుణం గృహ్ణాత్యాశ్వినం గృహ్ణాతీత్యాదిగ్రహణరూపాఙ్గానురోధేనావృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చాఙ్గభూతేతి ।
నను కథమత్ర ప్రధానస్యాఙ్గానురోధేనాఽవృత్తిః ? యావతైన్ద్రవాయవాదివాక్యేభ్య ఎవ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాభిధానాత్తద్ద్వారాఽను మితయాగా విధీయన్తే , సోమేన యజేతేతి తు తేషాం యాగానాం సముదాయానువాద ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
సోమేన యజేతేతి హీతి ।
ఇదమత్రాకూతమ్ - న సముదాయానువాదత్వమ్ సోమవాక్యస్య ; ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ , ఐన్ద్రవాయవాదిశబ్దా హి రసమభిదధతి ; సోమమభిషుణోతి సోమం ప్లావయతీత్యాదివాక్యై రసస్య ప్రస్తుతత్వాత్ । సోమశబ్దశ్చ లతాపరః , తతశ్చ లతావిశిష్టయాగవిధిరయం కథమనువాదకః స్యాత్ ? ప్రత్యక్షే చ యాగవిధావానుమానికవిధికల్పనాఽనుపపన్న । తస్మాత్సోమేన యజేతేత్యేవాపూర్వవిధిః , ఇతరాణి త్విన్ద్రవాయ్వాదివిశిష్టగ్రహణాఖ్యసంస్కారవిధాయకానీతి ద్వితీయే నిరూపితమితి ।
భవత్వపూర్వవిధిస్తథాపి కథమావృత్తిసిద్ధిః ? సోమవాక్యవిహితసోమయాగే ఇన్ద్రవాయ్వాదిదేవతా వికల్పేన విధీయన్తాం , నేత్యాహ –
తత్ర చేత్యాదినా ।
ఎవం హ్యత్ర వికల్పః స్యాద్ , యదీమాని దేవతావిధానాని ద్రవ్యం వా సర్వం సకృత్ త్యుక్తం శక్యమ్ । న తావద్ ద్రవ్యస్య సకృత్ త్యాగసంభవో దశముష్టీర్మిమీతే ఇతి విధేః సోమస్య విపులత్వాత్ । న చ దశాపి ముష్టయో లతారూపేణ వ్యజ్యన్తే ; అభిషుణోత్యభిప్లావయతి గాలయతీత్యర్థ ఇత్యాదినా రసభావేన యాగోపయోగావగమాత్ , తస్య చ నియతపరిమాణోదకకలశజలైః సేకాత్ ।
న చ సర్వోఽపి రసః సకృత్ త్యజ్యేత , నానాదేవతోద్దేశేన గృహ్యమాణత్వాదిత్యాహ –
ఇన్ద్రవాయ్వాదీతి ।
నను ప్రతీన్ద్రవాయ్వాదికం గ్రహణాని వికల్ప్యన్తాం , తత్రాహ –
ప్రాదేశమాత్రేష్వితి ।
ప్రాదేశమాత్రేణ హి పాత్రేణ ఎకైకేనేద్రవాయ్వాదిభ్యో రసో గృహ్యతే , న చైకస్మిన్పాత్రే కృత్స్నో రసః సంమాతీత్యర్థః ।
గ్రహణానీత్యస్య వ్యాఖ్యానం –
పృథక్వల్పనానీతి ।
ఎవం ద్రవ్యస్య సకృత్త్యాగాసమ్భవమభిధాయ దేవతావిధ్యసంభవమాహ –
న తు సోమయాగోద్దేశేనేతి ।
ఎషు హి వాక్యేషు గృహ్ణాతీతి గ్రహణాన్వయో దేవతానామవగమ్యతే , అతః కథం యాగే దేవతావిధిరిత్యర్థః । గ్రహణమాత్రే త్వపర్యవసానాదర్థాద్దేవతానా యాగాన్వయః ।
దశముష్ఠ్యాదిగ్రన్థం స్వయమేవ వ్యాచష్టే –
న చ ప్రాదేశమాత్రమిత్యాదినా ।
ప్రాదేశమాత్రే ఊర్ధ్వత్వప్రతీతిః తర్హ్యేవ ఘటతే , యది విస్తారః ప్రాదేశాదూనస్తిర్యక్ ప్రసారే హ్యూర్ధ్వత్వం న స్యాత్ , తతోఽల్పత్వవిశేషణద్వయేనోక్తం –
తుల్యార్థతయేతి ।
ఎకసోమసంస్కారప్రయోజనతయేత్యర్థః ।
లిఙ్గదర్శనాన్యాహ –
అత ఎవేతి ।
వికల్పే హ్యేక ఎవ ప్రయోగః స్యాదిత్యర్థః ।
సముచ్చయే సత్యుపపద్యమానం క్రమం దర్శయతి –
ఆశ్విన ఇతి ।
దశానా గ్రహాణాం మధ్యే ఆశ్వినో గ్రహణకాలే దశమత్వేన గృహ్యతే , హోమకాలే తృతీయత్వేన హూయత ఇత్యేతద్ వికల్పే సతి న యుజ్యతే ; ఎకత్వేన దశమత్వాద్యయోగాత్ । తథా వికల్పే సతి గ్రహణకాలే గ్రహణామైన్ద్రవాయవాగ్రత్వమైన్ద్రవాయవప్రాథమ్యవత్త్వం న స్యాదేకత్వే ప్రథమచరమభావాయోగాదిత్యర్థః ।
నన్వేవమపి గ్రహణాన్యావర్తన్తాం కథం యాగావృస్తిస్తత్ర శ్రుత్యాద్యభావాద్ , యతోఽఙ్గానురోధేన ప్రధానావృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య సామర్థ్యమాహ –
తేషాం చేతి ।
కాంచన దేవతామితి ।
ఇన్ద్ర వాయ్వాదినాం మధ్యే ఎకామిత్యర్థః ।
ఇహ త్వితి ।
వ్రీహియవవాక్యే ఇత్యర్థః । వ్రీహియవసముచ్చయే హి యాగాభ్యాసకల్పనా స్యాత్ , తత్ర చ ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః ।
న కేవలం వ్రీహియవసముచ్చయే ప్రమాణాభావః , ప్రమాణవిరోధోఽపీత్యాహ –
పురోడాశస్య చేతి ।
పురోడాశచోదనయైవౌషధిద్రవ్యే యస్మిన్కస్మింశ్చిత్ప్రాప్తే వ్రీహయోఽపి పక్షే ప్రాప్తాస్తత్రాప్రాప్తాంశపూరణార్థా వ్రీహిశ్రుతిర్వీహిభిరేవేతి నియమయేత్తత్ర యవసముచ్చయే వ్రీహిశ్రుతిబాధః స్యాద్ , ఎవం యవశ్రుతేరపి నియమార్థత్వాద్ వ్రీహిసముచ్చయే తద్బాధ ఇత్యర్థః ।
ఎకార్థతయేతి ।
ఎకపురోడాశార్థతయేత్యర్థః ।
ఎవం గత్యన్తరాభావాద్వ్రీహియవయోర్వికల్పముక్త్వా ప్రకృతే గత్యన్తరసద్భావాద్వికల్పాభావమాహ –
న తు నాడీత్యాదినా ।
భాష్యే సముచ్చయశ్రుత్యనురోధాదసముచ్చయశ్రుతిర్నేయేతి ప్రతిజ్ఞామాత్రమివ భాతి , తతోఽభిప్రాయం స్ఫోరయతి –
సాపేక్షశ్రుత్యనురోధేనేతి ।
నిరపేక్షతా హ్యపేక్షాభావ ఉత్సర్గః , తస్య సాపేక్షతాఽపవాదికేత్యర్థః ।
న వికల్ప ఇతి ।
వికల్పఫలకోఽభ్యుచ్చయ ఇత్యర్థః ।
ఎవం తావత్తుల్యబలశ్రుత్యభావాన్న నాడ్యాదీనాం వికల్ప ఇత్యుక్తమ్ , ఇదానీమతుల్యార్థత్వాచ్చ న వికల్ప ఇత్యాహ –
అభ్యుపేత్యేత్యాదినా ।
జీవోపాధిరన్తఃకరణాదిర్నాడీపురీతతోరాశ్రితః , జీవస్తు న క్వాపీతి కథమాధారత్వేన తుల్యార్థతేత్యథః ।
నను సర్వదా జీవస్య బ్రహ్మాభేదే సుషుప్తౌ కిమిత్యాధారత్వోపచారస్తత్రాహ –
ఉపాధీనామసముదాచారాదితి ।
అవ్యక్తేరిత్యర్థః ।
నను తాదాత్మ్యాదుపాధ్యుపశాన్తేశ్చ యథా సుషుప్తౌ జీవస్య బ్రహ్మాశ్రయత్వోపచార ఎవం జీవోపాధ్యాధారత్వాత్సుషుప్తౌ నాడ్యాదేర్జీవాశ్రయత్వోపచారోఽస్తు , తత ఔపచారికాశ్రయత్వేన తుల్యార్థత్వమత ఆహ –
సుషుప్తదశారమ్భాయేతి ।
సుషుప్తిప్రాక్కాలే ఉపాధిద్వారేణ జీవస్య నాడ్యాశ్రయత్వముపచరితుం శక్యమ్ , తేన సుషుప్తౌ ఉపాధీనాం లీనత్వాదిత్యర్థః ।
న సమప్రధానతయేతి ।
సమప్రధానత్వే హి నాడీపురితద్ద్బ్రహ్మసు త్రిష్వపి జీవస్థానం స్యాత్ , తదా చ్చ న బ్రహ్మభావ ఇతి సమప్రాధాన్యం నిరస్తమ్ , తన్నిరాసశ్చ వికల్పనిరాసోపలక్షణార్థమిత్యర్థః । నీతార్థం గతార్థమ్ ।
తద్యత్రైతదితి ।
నాడీష్వాదిత్యరశ్మీనాం ప్రవేశః పూర్వవాక్య ఉక్తస్తత్తత్రైవం సతి యత్ర యస్మిన్ కాలే ఎతత్ స్వప్నం సుప్తః కుర్వన్ ఓదనపాకం పచతీతివత్ స్వాపస్య ద్విప్రకారత్వాత్ సుషుప్తసిద్ధ్యర్థం విశేషణమ్ ।
సమస్త ఇతి ।
ఉపసహృతసర్వకరణ ఇత్యర్థః । విషయసంపర్కజనితకాలుష్యాభావాత్ సంప్రసన్నః సన్ స్వప్నం న విజానాతి తదా ఆసు రశ్మిపూర్ణాసు నాడీషు సృప్తః ప్రవిష్టో భవతీత్యర్థః ।
సుషుప్తముత్థాప్య తదాగమనావధిమజాతశత్రుర్గార్గ్యం ప్రతి పప్రచ్ఛ –
కుత ఎతదాగాదితి ।
ఎతదాగమనం కుత ఆగాత్ కృతవానిత్యర్థః ॥౭॥౮॥
స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః ॥౯॥ ఆత్యన్తికత్వేనోత్సృష్టా సంత్సంపత్తిః పురోదితా । తస్యా అవిద్యాశేషత్వమపవాద ఇహోచ్యతే ॥ అథవాఽతః ప్రబోధోఽస్మాదితి సుషుప్త్యనన్తరం బ్రహ్మణః ప్రబోధశ్రవణాత్ తదాత్మనైవ సుషుప్తస్తిష్ఠతీత్యుక్తం , తతః ప్రబోధః తత్సంపత్తిం న గమయతి సుషుప్తాదన్యస్య ప్రబోధసంభవేన సుషుప్తస్య నాడీపురీతతోరవస్థానసంభవాదిత్యాక్షిప్యతే । అత్ర భాస్కరేణ భాష్యకారమతేఽధికరణానారమ్భ ఉక్తః - యేషామీశ్వర ఎవ సాక్షాత్సంసారీతి దర్శనం న తేషాం పూర్వపక్షోఽవకల్పతే । నాపి సిద్ధాన్తః ; ఈశ్వరస్య సుషుప్త్యుత్థానాదేరదర్శనాత్ ।
కల్పితస్య చ జీవస్య స్వాప్నజీవవదుత్థానాద్యసంభవాత్ - ఇతి , తత్సిద్ధాన్తానబోధజృమ్భితమిత్యాహ –
యద్యపీశ్వరాదితి ।
అవస్థాత్రయానుగామి వ్యావహారికసత్త్వోపేతావిద్యోపహితజీవస్య స్వప్నకల్పితజీవవైలక్షణ్యాత్స ఎవోతిష్ఠత్త్వన్యో వేతి చిన్తా సంభవతీత్యర్థః । అత్ర పూర్వపక్షోపసంహారభాష్యం - తస్మాత్స ఎవేశ్వరోఽన్యో వా జీవః ప్రతిబుధ్యత ఇతి । తత్ర స ఎవేత్యయుక్తమ్ ; అనియమేనాత్ర పూర్వపక్షణాత్ , స ఎవోత్తిష్ఠతీత్యస్య సిద్ధాన్తత్వాత్ ।
అతీతానన్తరభాష్యే చ న స ఎవ పునరుత్థాతుమర్హతీత్యభిహితత్వాదత ఆహ –
స ఎవేతీతి ।
స ఎవేత్యేతత్ పూర్వపక్షత్వేన దుఃసంపాదమితి యతస్తస్మాద్వాశబ్దసమనార్థ ఎవకారః । తథా చ స వాఽన్యో వేతి వ్యాఖ్యేయో గ్రన్థ ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరో వేతి పక్షోపి న స్థిరపూర్వపక్ష ఇత్యాహ –
ఈశ్వరో వేతీతి ।
జీవవచ్చేతనత్వాదీశ్వరోత్థానసంభావనా ।
విమర్శావసర ఇతి ।
కిం య ఎవ సత్సంపన్నః స ఎవ ప్రతిబుధ్యతే ఉత స ఎవాఽన్యో వేతి సందేహభాష్యే ఇత్యర్థః ।
నను స్మృతిమాత్రస్యాపి సుప్తోత్థితజీవైక్యగమకత్వమస్తి , న హ్యన్యదృష్టమన్య స్మరతి , స్మరతి చాత్ర సుషుప్తో జాగ్రద్దృష్టమతః సూత్రే అనుస్మృతీత్యనుశబ్దో వ్యర్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్ధి ద్వ్యహాదీతి ।
ద్వే అహనీ ద్వ్యహః । యత ఎవ సూత్రేఽనుస్మృతిః ప్రత్యభిజ్ఞా , అత ఎవ సోఽహమస్మీతి ప్రత్యభిజ్ఞోదాహృతా భాష్యే ఇత్యర్థః ।
భాష్యగతశ్రుతిముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
అయనమితి ।
ఇణో ధాతోర్ఘఞి కృతే ఆయ ఇతి రూపమ్ । బుద్ధాన్తాయ బుద్ధమధ్యాయ జాగ్రదవస్థాయై ।
ప్రతియోనీతి ।
యోనిశబ్దః స్థానవచనః సన్ శరీరమాహ –
అనాద్యనిర్వాచ్యేతి ।
అనాద్యనిర్వాచ్యాయా అవిద్యాయా య ఉపధానే భేదః సంబన్ధవిశేషః స ఎవోపాధిః , తేన కల్పితో జీవ ఇత్యర్థః ।
యద్యౌపాధికో జీవస్తర్హి సుషుప్తావుపాధినాశాన్న పశ్యతీత్యత ఆహ –
ఉపాధ్యుద్భవేతి ।
సుషుప్తాదావన్తఃకరణాద్యుపాధిరభిభూతో భవతి , సంస్కారాత్మనాఽవతిష్ఠతే , న తు సర్వాత్మనా న పశ్యతీత్యర్థః ।
నను జాగ్రదాదావన్తఃకరణాది సుషుప్తౌ తద్వాసనేత్యుపాధిభేదాజ్జీవభేదః స్యాద్ , అతః కథం తస్యైవ జీవస్యోత్థానమత ఆహ –
తస్య చేతి ।
అవిద్యా భ్రాన్తిజ్ఞానం తద్వాసనా చోపాధీ అవచ్ఛేదకౌ మృద ఇవ ఘటశరావాది యస్య సోఽవిద్యాతద్వాసనోపాధిదణ్డాయమానోఽవిద్యాలక్షణః , తస్యానాదితయా కార్యకారణాత్మకభ్రమతత్సంస్కారభావేన ప్రవహతః ప్రకృతివికారయోరభేదాన్ పరిణమమానస్య సువివేకతయా తదుపహితో జీవోనాదికాలేఽపి సువివేకో బ్రహ్మాసంకీర్ణః సన్ సుషుప్త్యాద్యవస్థా అనుభవతీత్యర్థః । అత ఎవ యథాశ్రుతగ్రన్థార్థగ్రాహిభిః కైశ్చిద్వాచస్పతిమతే సుషుప్తౌ భ్రమసంస్కార ఉపాధిర్జాగ్రత్యన్తఃకరణాదీత్యుపాధిభేదాదుపహితజీవభేదప్రసఙ్గః , సంస్కారస్య చ సుషుప్తౌ న సాంకర్యవారకత్వమ్ । న హి ఘటసంస్కారో ఘటాకాశం వ్యవస్థాపయతీత్యాక్షేపౌ కృతావనకాశౌ ॥
అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఇతి ।
అహరహరితి వీప్సా ఎకస్యైవ గత్యాగతీ దర్శయతి । యే ప్రాణినః సుషుప్తే సత్సంపన్నాస్త ఇహ జాగరితే వ్యాఘ్రో వేత్యాది యద్యద్ భవన్తి – ఉభవన్ , త ఎవ సుషుప్తాదాగత్య భవన్తి ॥౯॥
ముగ్ధేఽర్ధసంపత్తిః పరిశేషాత్ ॥౧౦॥
పూర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ స ఎవోతిష్ఠతీత్యుక్తమ్ , తర్హి విశేషవిజ్ఞానాభావవిశేషేణైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాత్ సుషుప్తిరేవ ముగ్ధిరితి పూర్వపక్షమాహ –
విశేషవిజ్ఞానాభావాదిత్యాదినా ।
వికారాన్తరే కరాలవదనత్వాదౌ సత్యపీత్యర్థః ।
యది జ్ఞానాభావసామ్యేన సుప్తిముగ్ధ్యోరభేదః , తర్హి స్వప్నజాగరితయోరపి విశేషవిజ్ఞానసామ్యాదభేదః స్యాదితి ప్రతిబన్దీమాహ –
న హీతి ।
అథ సత్యప్యప్రయోజకసామ్యే ప్రయోజకభేదాత్ స్వప్నజాగరితయోర్భేదః , తర్హి సుషుప్తిమోహయోరప్యవిశిష్ట ఇత్యాహ –
బాహ్యేన్ద్రియేత్యాదినా ।
ప్రయోజనభేదమాహ –
శ్రమాపనుత్త్యర్థా హీతి ।
నను శరీరపరిత్యాగార్థశ్చేన్మోహస్తర్హి ముగ్ధః సర్వ శరీరం త్యజేదత ఆహ –
యద్యపీతి ।
సత్యేవ మోహే మృతిరిత్యస్తి వ్యాప్తిః , సైవ కారణత్వోపయోగినీ , న తు సతి భవత్యేవేతి స్థిరకారణస్వీకారాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం సుఖమహమస్వాప్సం దుఃఖమహమస్వాప్సమిత్యాదివైలక్షణ్యాత్ సుషుప్తస్యాపి భేదప్రసఙ్గ ఇతి , తత్రాహ –
సుషుప్తస్య త్వితి ।
నిమిత్తాదీని శ్రమాదీన్యుక్తాన్యేవ ।
తత్ప్రవిలయావేతి ।
అద్వయబ్రహ్మాత్మత్వప్రతీతిసమయే విచారేణ తత్ప్రవిలయాయేత్యర్థః ॥౧౦॥
న స్థానతోఽపి హి పరస్యోభయలిఙ్గం సర్వత్ర హి ॥౧౧॥
అత్ర కశ్చిద్ - భిన్నాభిన్నే బ్రహ్మణ్యభిన్నరూపమాత్రం చిన్తనీయమిత్యనేనాధికరణేన విచార్యతే , న తు భేదో నిషిధ్యతే ఇతి –
వదతి ।
తస్య భ్రాన్తిజ్ఞానం బ్రహ్మణి స్యాత్ , నహి రూపరసాధ్యాత్మకే ఘటే రూపవానేవేతి జ్ఞానమభ్రాన్తం భవతి । భిన్నరూపమదృష్ట్వాఽభిన్నరూపం ద్రష్టవ్యమితి చేత్ , తర్హి తస్య భిన్నాకారస్య జ్ఞేయత్వేన బ్రహ్మణ్యనన్తర్భావాద్ ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపరోధః । భేదస్య చానుపాస్యతాయాం భిన్నాభిన్నే బ్రహ్మణి సమన్వయనిరూపణం నిష్ఫలమ్ । జ్ఞానార్థో హి సమన్వయః । తస్మాద్ - ఉపాధితోఽపి భేదస్య మాయామాత్రత్వవర్ణనాత్ । నిర్విశేషమిహ బ్రహ్మయాథాత్మ్యం ప్రతిపద్యతే ॥
ప్రపఞ్చలిఙ్గానామితి ।
ప్రపఞ్చో లిఙ్గం సవిశేషబ్రహ్మణస్తద్యాభిః ప్రకాశ్యతే తాః ప్రపఞ్చలిఙ్గాః ।
తస్య చేతి ।
నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తాత్పూర్వపక్షస్య విశేషమాహ –
న చేతి ।
నను పరోపాధికం కించిత్సత్యం యథా చక్షురాదీనామప్రమాకరణత్వం కించిన్మిథ్యా యథా స్ఫటికలౌహిత్యం తత్ర సవిశేషనిర్విశేషత్వయోర్యదన్యతరపక్షోపాధికం తత్సత్యమేవేతి కుతో నిర్ణయః ? తత్రాహ –
ఉభయలిఙ్గకశాస్త్రప్రామాణ్యాదితి ।
సవిశేషతాయామపీతి ।
పృథివ్యాద్యుపాధికసవిశేషతాయాం సత్యామపి యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం సశ్చాయమధ్యాత్మమితి తామనూద్యాయమేవ స ఇత్యద్వైతప్రతిపాదకత్వాదిత్యర్థః ।
నను పృథివ్యాద్యుపాధికభేద ఎకత్వం చ ప్రతీయతామత ఆహ –
ఎకత్వనానాత్వయోశ్చేతి ।
భవతు తర్హి నానాత్వమేవ ప్రతిపాద్యం , నేత్యాహ –
ఎకత్వాఙ్గత్వేనైవేతి ।
తదేవ సాధయతి –
నానాత్వస్యేతి ।
వ్యావహారికప్రమాణసిద్ధభేదానువాదేన పారమార్థికాభేదప్రతిపాదనపరా శ్రుతిరిత్యర్థః ।
జీవబ్రహ్మణోరేకత్వమపి సత్త్వాద్యాత్మనా సిద్ధమితి , తత్రాహ –
ఎకత్వస్య చేతి ।
ఉపాధినిషేధేనైకత్వస్యాసిద్ధేర్విధేయత్వోపపత్తేః - ప్రతిపాద్యత్వోపపత్తేరిత్యర్థః ।
నను భవతు నిర్గుణబ్రహ్మసన్నిధిసమామ్నాతభేదశ్రుతీనాం నిషేధ్యభేదానువాదకత్వమేకత్వస్య ప్రతిపాద్యత్వాద్ , ఉపాసనాప్రకరణపఠితభేదశ్రుతీనాం తు భేదపరత్వమస్తు , ఎకత్వస్య తత్రాప్రతిపాదనాదత ఆహ –
ఆకారవద్బ్రహ్మేతి ।
ఉపాస్తిపరత్వాన్న భేదప్రమాపకత్వమిత్యర్థః ।
నను ద్వా సుపర్ణేత్యాద్యాః శ్రుతయః సన్తి భేదప్రతిపాదనపరాస్తత్రాహ –
కాసాంచిచ్చేతి ।
అస్యాం తావద్ ఋచి బుధ్ద్యుపాధ్యకర్తృత్వనిషేధేన నిర్విశేషః ప్రత్యగాత్మా ప్రతిపాద్యతే ఇతి పైఙ్గ్యుపనిషద్వ్యాఖ్యాతమ్ । ఎవమన్యత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౧౧॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥
ఎకదేశిమతే ద్వితీయాధికరణే వచనవ్యక్తీరాహ –
కిం సల్లక్షణమేవేతి ।
ఎవకారో బోధాద్భేదవ్యవచ్ఛేదార్థః । బోధలక్షణమేవేత్యత్ర తు బోధస్య సత్తాయా భేదవ్యావృత్త్యర్థః । తతశ్చ బోధాత్మికా సత్తా సత్తాత్మకో వా బోధో బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తపక్షః ప్రదర్శితః । సచ్ఛ్రుతేః సదేవేదమిత్యాద్యాయా అవైయర్థ్యార్ధం సత్తావచ్చ బ్రహ్మ మన్తవ్యమిత్యర్థః । తదేతదధికరణవచనమ్ । అనేన అత్ర కేచిదిత్యాదిభాష్యేణేత్యర్థః ।
అత్ర పూర్వపక్షానుత్థానమాహ –
సత్తాప్రకాశయోరితి ।
ప్రకాశవచ్చ బ్రహ్మేత్యుక్తే కిం సత్తాప్రకాశయోరభేద ఉత భేదః ।
ఆద్యే సిద్ధాన్త ఎవేతి న పూర్వపక్షత్వమిత్యాహ –
నోభయలక్షణత్వమితి ।
బ్రహ్మణ ఇతి శేషః ।
ద్వితీయే గతార్థత్వమిత్యాహ –
భేద ఇతి ।
శఙ్కితో భేదః స్వనిరాకారణాయ నాధికరణాన్తరం ప్రయోజయతీత్యర్థః । పూర్వాభ్యుపగమవిరోధప్రసఙ్గాదితి భాష్యార్థోఽపి హేతుః పూర్వపక్షానుత్థాన ఎవ ; పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తే స్థితే తద్విరోధేన పూర్వపక్షానుత్థానాదిత్యర్థః । యశ్చ సత్తాప్రకాశయోరేకత్వం కృత్వా సద్బోధాత్మకం బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తః సోఽప్యయుక్తః ; తథా సద్బోధశబ్దయోః పర్యాయత్వప్రసఙ్గాత్ ।
కథం తర్హి సిద్ధాన్తే అఖణ్డత్వసిద్ధిః ? అత ఆహ –
పరమార్థతస్త్వితి ।
అనిర్వాచ్యభేదాభ్యుపగమాత్ర పర్యాయతా । పరమార్థతస్తు బ్రహ్మణో లక్ష్యస్యాభేద ఎవ , యథా ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇత్యత్ర ప్రకర్షప్రకాశాభ్యాం లక్ష్యమాణచన్ద్రస్యైకత్వం తద్వదిత్యర్థః । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిర్జన్మాదిసూత్రే (బ్ర.అ.౧.పా.సూ.౨) ।
భాష్యముపాదాయ వ్యాచష్టే –
సర్వేషాం చేతి ।
ప్రయాజనియోగానామపి సమిధో యజతీత్యాద్యాఖ్యాతాభిహితానాం దర్శపూర్ణమాసనియోగాద్భేదాద్భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
అధికారాభిప్రాయమితి ।
అధికారః పరమాపూర్వం తదేకమితి తదపేక్షయైకనియోగత్వమ్ । అనుబన్ధోనియోగావచ్ఛేదకో ధాత్వర్థః । స హి ప్రయాజాదావాగ్నేయాదౌ చ ద్రవ్యదేవతాదిభేదాద్ భిన్న ఇతి । కురు ప్రపఞ్చప్రవిలయమితి ప్రవర్తితో న శక్నోతి ప్రబిలయం కర్తుమ్ , ప్రవర్తస్వాత్మజ్ఞానే ఇతి ప్రవర్తితశ్చ న శక్నోత్యాత్మజ్ఞానం కర్తుమిత్యపి ద్రష్ఠవ్యమ్ ।
అయం జ్ఞాతవ్యోఽర్థ ఇతి విధిద్వారేణైవ వాక్యస్య వివక్షితార్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చాస్యేతి ।
అధికారిణః ఇత్యర్థః ।
మా భూచ్ఛాబ్దజ్ఞానే విధిః , శబ్దాదేవ తస్యోత్పత్తిః ధ్యానే సాక్షాత్కారే వాఽస్తు తత్రాహ –
న చేతి ।
జర్తిలేతి ।
దశమే స్థితమ్ - ‘‘న చేదన్యం ప్రకల్పయేత్ప్రక్లృప్తౌ చార్థవాదః స్యాదానర్థక్యాత్పరసామర్థ్యాచ్చ’’ (జై.అ.౧౦.పా.౮.సూ.౭) అగ్నిహోత్రం ప్రకృత్యాధీయతే –
జర్తిలయవాగ్వా జుహుయాద్ గవీధుకయవాగ్వా వా జుహుయాద్ న గ్రామ్యాన్పశూన్ హినస్తి నారణ్యాననాహుతిర్వై జర్తిలాశ్చ గవీధుకాశ్చ పయసాఽగ్నిహోత్రం జుహుయాదితి ।
తత్ర కిం జర్తిలగవీధుకవాక్యే విధి , అనాహుతిరితి చ ప్రతిషేధః , పయసేతి చ విధ్యన్తరమ్ । ఉత పయసేత్యేవ విధిరితరస్తదర్థోఽర్థవాద ఇతి । తత్ర అనాహుతిరితి నిన్దాయా నిషేధశేషత్వేన విధిశేషత్వాయోగాన్నిషేధం పరికల్ప్య విధినిషేధసమావేశాద్వికల్ప ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః । అనాహుతిరిత్యేతన్నిషేధం ప్రకల్పయేద్ యద్యన్యం విధిం స్వశేషిత్వేన న కల్పయేత్ । కల్పయతి త్విదం పయసేతి విధిం స్వశేషిత్వేన । ప్రక్లృప్తౌ చార్థవాదః స్యాత్ । విధ్యేకవాక్యతా హి ప్రత్యక్షవాక్యభేదాపాదికాం ప్రతిషేధకల్పనా వారయతి । కిం చ కల్పితేఽపి ప్రతిషేధే వికల్పః స్యాత్ । జర్తిలగవీధుకయవాగూభ్యాం హోతవ్యం న హోతవ్యమితి । తత్ర ప్రతిషేధకల్పనస్యానర్థక్యమ్ ; హోమార్థత్వేన జర్తిలగవీధుకపయసాం విధిభిరేవ వికల్పసిద్ధేః ।
నను నిన్దాయాః ప్రతిషేధశేషత్వాత్ కథం విధిశేషత్వమత ఉక్తం –
పరసామర్థ్యాచ్చేతి ।
పరేణ పయోహోమవిధినా ఎకవాక్యత్వసామర్థ్యాచ్చేత్యర్థః । ఇహ హి గ్రామ్యారణ్యపశుహింసావిరహాజ్జర్తిలగవీధుకహోమః ప్రశస్తతయా కీర్త్యతే । తదను తతో పయోహోమస్య ప్రశస్తతరత్వార్థమనాహుతివాక్యేన జర్తిలగవీధుకహోమౌ నిన్ద్యేతే తస్మాదర్థవాద ఇతి ॥ నిష్ప్రపఞ్చముక్తమ్ ఎకదేశినాఽపి న స్థానతోఽపీ (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౧౧) త్యాద్యధికరణే ఇత్యర్థః ।
నియోజ్య ఆకాశాదిప్రపఞ్చాన్తర్భూతో బ్రహ్మైవ వా బ్రహ్మణ ఔపాధికావచ్ఛేదో వేతి వికల్పాన్ క్రమేణ నిరస్యతి –
స చేత్యాదినా ।
త్వయా విజ్ఞాతే బ్రహ్మణి తజ్జ్ఞానేన ప్రపఞ్చప్రవిలయః సాధ్య ఇతి వక్తవ్యమ్ । తదా చ జ్ఞానజన్మానన్తరమేవ నియోజ్యస్యోచ్ఛిన్నత్వన్నియోగాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తత్త్వప్రతిపాదనస్య జ్ఞానోత్పత్తావవ్శ్యాపేక్షణీయత్వముక్త్వా విధౌ తదభావమాహ –
న చ జ్ఞానాధాన ఇతి ।
సాధ్యానుబన్ధభేదాదితి ।ద్వేధా హి ప్రాభాకరాణాం శాస్త్రభేదః , సాధ్యభేదాదనుబన్ధభేదాచ్చ । తత్ర సాధ్యం సప్తవిధమ్ - ఉత్పత్తిప్రాప్తిసంస్కృతివికృతికరణోపకారకరణావాన్తరవ్యాపారాధికారరూపమ్ । సంయవనస్య పిణ్డ ఉత్పాద్యః । దోహనస్య పయః ప్రాప్యమ్ । ప్రోక్షణస్య వ్రీహయః సత్కార్యాః । అవఘాతస్య త ఎవ వికార్యాః । ప్రయాజాదీనాం దర్శపూర్ణమాసాదికరణాని ప్రత్యుపకారః సాధ్యః । ఆగ్నేయాదీనాం ప్రత్యేకం కరణావాన్తరవ్యాపారరూపాణ్యపూర్వాణి సాధ్యాని । సర్వేషా చైషామధికారాపూర్వం పరమసాధ్యమితి । తైః సాధ్యైర్నియోగాః పిష్టం సంయౌతీత్యాదిశాస్త్రాణి భిద్యన్తే । తథా ద్రవ్యదేవతాదిరూపభేదాద్ధాత్వర్థభేదస్తతశ్చ నియోగావచ్ఛేదకధాత్వర్థాత్మకవిషయభేద ఇతి । అస్యాం పృథివ్యామధిదైవం యస్తేజోమయశ్చిన్మాత్రస్వరూపోఽమృతమయోఽమృతస్వరూపః పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మం శరీరే భవః శారీరస్తావుభావపి సర్వేషాం భూతానాం మధు ఉపకారకౌ తయోశ్చ సర్వాణి భూతాని మధ్విత్యనుషజ్యతే । చశబ్దాదియం పృథివీ సర్వేషాం భూతానాం మద్విత్యుపక్రమాచ్చ సోఽధిదైవాధ్యాత్మవచ్ఛిన్నః పురుషోఽయమేవ యోఽయమాత్మ సర్వకారణభూత ఇత్యర్థః । శాస్త్రాచార్యసంస్కృతమనసైవేదం బ్రహ్మాప్తవ్యం జ్ఞాతవ్యమ్ । జ్ఞాతే త్విహ బ్రహ్మణి కించన కించిదపి న నాస్తి । యస్త్వవిద్యయా నానేవ ఆభాసం నానారూపం పశ్యతి స మృత్యోర్మరణాన్మృత్యుం మరణం గచ్ఛతి । పునఃపునర్మ్రియతే ఇత్యర్థః । యో భోక్తా జీవస్తం భోగ్య శబ్దాదిప్రేరితారమీశ్వరం చ మత్వా విచార్య త్రివిధమేతద్బ్రహ్మ ప్రోక్తమ్ । బ్రహ్మమితి చ్ఛాన్దసమ్ । బ్రహ్మ మే తు మామితివద్ మే మమ తద్ద్బ్రహ్మ ప్రోక్తమితి వా ।
తదేతదితి ।
తద్ బ్రహ్మ సర్వకారణమేతదేవాత్మరూపం తద్ద్బ్రహ్మ విశేష్యతే । పూర్వం కారణం తస్య న విద్యతే ఇత్యపూర్వమ్ । స్వయం కార్యం న భవతీత్యర్థః । పరం కార్యమస్య న విద్యతే ఇత్యనపరమ్ । స్వయం చ న కార్ణమిత్యర్థః । ఎవంవిధమేతజ్జాతీయమన్యదస్య నాస్తీతి అనన్తరం తథా ఎవంవిధం బాహ్యం విజాతీయమస్య చ నాస్తీత్యబాహ్యమ్ ।
ఎవం తావదపూర్వాదిలక్షణం బ్రహ్మానూద్యాత్మత్వం విహితమ్ , సంప్రత్యాత్మానువాదేన బ్రహ్మత్వం విదధాతి –
అయమితి ।
య ఆత్మాఽయం బ్రహ్మేత్యర్థః । స ఆత్మా కింలక్షణోఽత ఆహ – సర్వానుభూః సాక్షిరూపేణ సర్వమనుభవతీతి సర్వానుభూః । అధీహ్యధ్యాపయ భో భగవన్ । ఆదిరస్య విద్యత ఇత్యాదిమత్తద్ న భవతీత్యనాదిమత్ సత్ కారణమ్ అసత్కార్యం చ తద్రూపేణ బ్రహ్మ నోచ్యతే । పురః పురాణి । ద్విపదో ద్విపదోపలక్షితాని శరీరాణి చక్రే । పురః పురస్తాచ్చక్షురాద్యభివ్యక్తేః పూర్వమేవ స చ ఈశ్వరః పక్షీ లిఙ్గశరీరస్య తైత్తరీయాదౌ పక్షపుచ్ఛాదిసంపాదనాత్ పక్షీతి లిఙ్గశరీరముచ్యతే , తదభిమానీ భూత్వా పురః సృష్టాని శరీరాణి పురుష ఆవిశత్ ప్రవిష్ట ఇతి ॥౨౧॥
ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయః ॥౨౨॥ నిషేధశ్రుతిభిర్బ్రహ్మ నిర్విశేషం నిరూపితమ్ । తాసాం బ్రహ్మనిషేద్ధృత్వమిహాశఙ్క్య నిరస్యతే ॥ అథవా - సన్మాత్రం బ్రహ్మ సామాన్యం తద్విశేషానపేక్షతే । నిషేధేషు నిషేద్ధేషు నాస్తి బ్రహ్మేతి శఙ్క్యతే ॥
శ్రుతిగతవావశబ్దార్థమాహ –
ద్వే ఎవేతి ।
సముచ్చయే సత్యేవకారో విరుధ్యతే తన్మాత్రావధారణస్య తదితరసముచ్చయస్య చ విరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
సముచ్చీయమానావధారణమితి ।
సర్వదా ద్వే అపి రూపే మిలితే ఎవేత్యర్థ ఎవకార ఇత్యర్థః । ఎషా అత్ర శ్రుతిః - ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చ తదేతన్మూర్తం యదన్యద్వాయోశ్చాన్తరిక్షాచ్చైతన్మర్త్యమేతత్స్థితమేతత్సత్తస్యైతస్య మూర్తస్యైతస్య మర్త్యస్యైతస్య స్థితస్యైతస్య సత ఎష రసో య ఎష తపతి సతో హ్యేషః రసః , అథామూర్తం వాయుశ్చాన్తరిక్షం చైతదమృతమేతద్యదేతత్సత్యం తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో య ఎవ ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్త్యస్య హ్యేష రస ఇతి ।
అస్యాం శ్రుతౌ తదేతన్మూర్తం యదన్యద్వాయోశ్చాన్తరిక్షాచ్చేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
పృథివ్యప్తేజాంసీతి ।
మూర్చ్ఛనం స్థూలీభావః ।
తత్ర హేతుః –
ఇతరేతరానుప్రవిష్టావయవమితి ।
పటాదేర్హి తన్త్వాద్యవయవా ఇతరేతరమనుప్రవిష్టా దృశ్యన్తే , తతశ్చ తన్త్వాద్యవస్థాతః స్థూలాశ్చ । యద్యపి వాయోరపీదం తుల్యమ్ ; తథాపి ప్రత్యక్షేణానుగ్రహణాదనాదరః శ్రుతేః , యదితి గచ్ఛదిత్యర్థః । తతశ్చైకత్రైవ చ న తిష్ఠతీతి వ్యాపీత్యర్థః । త్యచ్ఛబ్దః సర్వనామతచ్ఛబ్దసమానార్థః । త్యదితి వక్తవ్యే త్యమితి ఛాన్దసమ్ ।
యద్యపి పఞ్చభూతకార్యం హిరణ్యగర్భః ; తథాప్యమూర్తభూతద్వయస్య హిరణ్యగర్భస్య చ రసరసిభావే సామాన్యహేతుః శ్రుతిగతహిశబ్దేన వివక్షితస్తం దర్శయతి –
నిత్యపరోక్షతేతి ।
రసత్వమత్ర కార్యత్వమ్ ।
ఎవమధిదైవతం హిరణ్యగర్భమధికృత్య మూర్తామూర్తవ్యవస్థాముక్త్వాఽఽధ్యాత్మికవిషయాం శ్రుతిమథాధ్యాత్మమిదమేవ మూర్తం యదన్యత్ప్రాణాచ్చ యశ్చాయమన్తరాత్మన్నాకాశ ఇత్యాద్యాముదాహరతి –
అథాధ్యాత్మమిత్యాదినా ।
యశ్చాయమన్తరాత్మన్నన్తఃశరీరే ఆకాశస్తస్మాత్ప్రాణాచ్చ యదన్యత్తన్మూర్తమితి శ్రుతియోజనామభిప్రేత్యోక్తం –
యదన్యత్ ప్రాణాన్తరాకాశాభ్యామితి ।
ఆధ్యాత్మికత్వసిద్ధ్యర్థమాహ –
శరీరారమ్భకమితి ।
చక్షురితి గోలకమాత్రమ్ ।
నను చైతన్యవ్యాప్తం లిఙ్గశరీరం స్థూలశరీరే సర్వత్ర వర్తతే , తత్ర కథం దక్షిణమక్ష్యాధారత్వేనోక్తమత ఆహ –
లిఙ్గస్య హీతి ।
లిఙ్గ్యతేఽనుమీయతే ఇతి లిఙ్గమ్ ।
అనుమానప్రకారమాహ –
కరణాత్మకస్యేతి ।
రూపాద్యుపలబ్ధిభిః క్రియాభిః కరణత్వేనానుమీయత ఇత్యర్థః । ఆధ్యాత్మికచక్షురాదేరాధిదైవికహిరణ్యగర్భాదిత్యాదివ్యష్టిత్వాద్ధిరణ్యగర్భస్యేత్యుక్తమ్ । అథవా - అనుగ్రాహకత్వేన హిరణ్యగర్భస్య చక్షుష్యప్యవస్థానముక్తం విశేషావస్థానమదృష్టమపి శాస్త్రీయమస్తీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ ఔపాధికయోరితి ।
బ్రహ్మణ ఉపాధిరజ్ఞానం తత్ర భవత ఇత్యౌపాధికే తయోరిత్యర్థః ।
కార్యకరణభావేనేతి ।
కార్య శరీరం , కరణమిన్ద్రియమ్ ।
సత్యశబ్దవాచ్యయోరితి ।
సదితి త్యమితి చ శబ్దవాచ్యయోరిత్యర్థః ।
ఎవం మూర్తామూర్తే ప్రతిషేధ్యే దర్శయిత్వా వాసనామయం రూపం నిషేధ్యం దర్శయతి –
అథేదానీమితి ।
మూర్తామూర్తవిషయానుభవజనితవాసనాజన్యవిజ్ఞానవిషయ ఇత్యర్థః । తస్య హైతస్య పురుషస్య రూపం యథా మాహారజనం వాసో యథా పాణ్డవావికమిత్యాదిదృష్టాన్తైరుపమాం దర్శయతీత్యర్థః । మహారజనం హరిద్రా తయా రక్తం మాహారజనమ్ ।
నన్వనుద్భూతరూపం లిఙ్గశరీరం , తస్య కథం హారిద్రాదిరూపతుల్యరూపసంభవః ? అత ఆహ –
ఎతదుక్తం భవతీతి ।
వాసనాజన్యభ్రాన్తివశాద్రూపాధ్యాసయోగ్యః కోఽప్యాకారో లిఙ్గశరీరైక్యేనారోప్యతే , తన్నిష్ఠాః స్వప్నే రూపభేదాః ప్రకాశన్త ఇతి ప్రతిషేధ్యం రూపం ప్రదర్శ్య ప్రతిషేధావధిభూతం రూపి బ్రహ్మ దర్శయతి శ్రుతిరిత్యాహ –
తదేవమితి ।
సత్యరూపమితి ।
వ్యావహారికసత్యం బ్రహ్మణో రూపమిత్యర్థః । అథాత ఆదేశ ఇత్యత్రాన్తఃశబ్దార్థమాహ – యత ఇతి తదుక్తిహేతుకమిత్యన్తేన ।
మధ్యే అథశబ్దార్థమాహ –
తస్యానన్తరమితి ।
సత్యసత్యస్యేతి ।
వ్యావహారికస్య సత్యస్య ప్రపఞ్చస్య యః సత్య ఆత్మా తస్యేత్యర్థః ।
న హ్యేతస్మాదితి నేత్యపరమస్తీత్యుత్తరవాక్యం వ్యాచష్టే –
నను కిమేతావదేవేతి ।
ఇతి నేత్యాదిష్టాదేతస్మాదన్యత్పరముత్కృష్టం న హ్యస్తీతి వాక్యయోజనా దర్శితా । ఎవంశబ్దస్యార్థ ఎవార్థో యస్య స ఎవమర్థస్తేన । ఇతినా ఇతిశబ్దేనేత్యర్థః ।
తదవచ్ఛేదకత్వేనేతి ।
కస్య రూపద్వయమిత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మణ ఇత్యేవంరూపేణ విశేషణత్వేనేత్యర్థః । అథ సవాసనం రూపద్వయమిత్యత్రాపి ప్రతిషిధ్యత ఇత్యనుషఙ్గః ।
బ్రహ్మప్రతిషేధేన పూర్వపక్షస్యానుత్థానమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీత్యాదినా ।
సద్బోధరూపమితి ।
బోధత్వేన రూపేణ విశేషాత్మకత్వముక్తం , సదితి సామాన్యాత్మత్వమ్ ।తచ్చ సవాసనమూర్తామూర్తసాధారణత్వేన వ్యక్తీకృతమ్ । నిర్విశేషం యత్తత్సామాన్యం న భవేదితి యోజనా ।
ఉపాసనావిధానవదితి ।
యథా నామ బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యాదావబ్రహ్మణి బ్రహ్మత్వేనోపాసనా విధీయతే , ఎవమసత్యేవాస్తీత్యుపలబ్ధిదృష్టిర్విధీయతే , ఇతిశబ్దశిరస్కత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
తత్ప్రశంసార్థమితి ।
అస్తిత్వదృష్టివిధిప్రశంసార్థమసన్నేవ స భవతి అసద్ద్బ్రహ్మేతి వేద చేదిత్యసద్భావజ్ఞాననిన్దేత్యర్థః । సంభన్త్స్యతే సంబద్ధో భవిష్యతి ।
కంచిద్ధర్మిణమనాశ్రిత్య నిషేధాయోగాత్పక్షాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
నను షష్ఠ్యన్తశబ్దాదుపసర్జనత్వేన ప్రస్తుతం బ్రహ్మ కథం నిషేధేన సంబధ్యతే ? తత్రాహ –
యోగ్యత్వాదితి ।
అప్రమితత్వమేవ నిషేధయోగ్యత్వమ్ ।
నను విశేషాణాం నిషేధే సామాన్యస్యాప్యయోగాచ్ఛూన్యవాదప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య సామాన్యవిశేషభావో బ్రహ్మగతోఽసిద్ధ ఇత్యాహ –
ఉపాధయ ఇతి ।
శోణో లోహితః । కర్క ఈషల్లోహితః । నిర్విశేషం సామాన్యం న భవేదిత్యుక్తం , తత్ర నిషేధేన నిషేధ్యసత్తా నిషిధ్యతే , సా కిమర్థస్వభావభూతా ఉత ప్రమాణసంబన్ధాత్మికా ।
ద్వావపి పక్షౌ నేత్యాహ –
అభావోఽప్రతీతిర్వేతి ।
శశవిషాణాయమానతా శశవిషాణతుల్యతా ।
నను న వయం విశేషాత్మజగన్నిషేధేనార్థాద్ బ్రహ్మనిషేధం బ్రూమః , కింతు రూపద్వయవత్ సన్నిధానావిశేషాద్ద్బ్రహ్మణోఽపీతిశబ్దేన ప్రతిషేధ్యత్వేనోపాత్తత్వాత్సాక్షాదుభయనిషేధమిత్యత ఆహ –
న చేతీతి ।
భావమనాశ్రిత్యాశ్రయత్వేనానుపాదాయ ప్రతిషేధో నోపపద్యతే ఇతి , ప్రతిషేధసత్తాయా ఆశ్రయాపేక్షాం వ్యతిరేకముఖేనోక్త్వాఽన్వయముఖేనాప్యాహ –
కించిద్ధీతి ।
ప్రతీతావప్యభావస్యాశ్రయాపేక్షామాహ –
న హ్యనాశ్రయ ఇతి ।
వేదాన్తేషు బ్రహ్మప్రతిపాదనస్య నిషేధ్యసమర్పకతాయాః పూర్వపక్షే ఉక్తత్వాద్ బ్రహ్మ తే బ్రవాణీత్యాద్యుపక్రమవిరోధాదిత్యాభాష్యోక్తహేతునా శఙ్కితాన్యథాసిద్ధీనా సిద్ధవద్బ్రహ్మప్రతిషేధవారకత్వాయోగం మత్వా భాష్యేఽర్థాత్సూచితం హేతుం వివృణోతి –
యుక్తమిత్యాదినా ।
నైసర్గికావిద్యాప్రాప్తః ప్రపఞ్చః ప్రతిషిధ్యత ఇతి యత్తద్యుక్తమిత్యర్థః । కిం భ్రమసిద్ధం బ్రహ్మ ప్రతిషిధ్యతే , ఉత ప్రత్యక్షాదిసిద్ధమ్ , ఆహో శాస్త్రసిద్ధమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
బ్రహ్మ త్వితి ।
సద్రూపత్వేన నిర్వచనీయత్వాదిత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
నాపీతి ।
తృతీయమనూద్య దూషయతి –
తస్మాదితి ।
నను శాస్త్రప్రమితేఽపి ప్రతిషేధః ప్రమాణవాన్ భవేద్ , విధిప్రతిషేధయోస్తుల్యబలత్వేన వికల్పసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ పర్యుదాసేతి ।
పర్యుదాసాధికరణం గుణోపసంహారే ‘హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వా ‘ (వ్యా.సూ.అ.౩.పా.౩.సూ ౨౬) దిత్యత్ర స్వయమేవానుక్రమిష్యతి , తత్రైవ తత్పూర్వపక్షోఽపి ద్రష్టవ్యః । తత్ర యథా విధిప్రాప్తస్య యాగేషు యేయజామహకరణస్య సర్వాత్మనా నానూయాజేష్వితి ప్రతిషేధేన వారయితుమశక్యత్వాద్ అనుయాజేషు యేయజామహవికల్పః , ఎవమత్ర సత్త్వాసత్త్వయోర్న వికల్పః , వస్తుని తదయోగాత్ । పురుషప్రవృత్తినివృత్త్యోః ప్రాగేవ తస్యైకరూపత్వేన సిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
యచ్చ వాఙ్మనసాగోచరత్వేన ప్రమాణవిరోధాభావాద్ బ్రహ్మణః ప్రతిషేధ ఇత్యుక్తం , తన్న ; తథా సతి యోగ్యప్రాప్త్యా నిషేధాయోగాదిత్యాహ –
న చాసత్యాదితి ।
అయం హి నిషేధః సన్నిహితప్రపఞ్చవిషయత్వేన నిరాకాఙ్క్షో న దూరస్థేన బ్రహ్మణా సంబధ్యతే । యద్యపి బ్రహ్మణోఽపి సన్నిధానమవిశిష్టం , బృహదారణ్యకే ఎతన్నిషేధం ప్రతి ; తథాపి షష్ఠ్యన్తత్వేనోపసర్జనత్వాన్న తస్య నిషేధేన సంబన్ధ ఇతి వక్ష్యతి ప్రధానం ప్రకృతమితి గ్రన్థేన ।
సన్నిహితమపి ప్రపఞ్చం ప్రమాణావిరోధాదుపేక్ష్య ప్రతిషేధో దూరస్థం బ్రహ్మాకాఙ్క్షతీతుఆశఙ్క్యాహ –
యచ్చేతి ।
బ్రహ్మనిషేధేఽప్యస్తి ప్రమాణావిరోధః , వేదాన్తానాం తత్ర ప్రమాణత్వాదిత్యాహ –
ప్రతిపాదయన్తి వేదాన్తా ఇతి ।
అనుపపత్తేరితి ।
శాస్త్రప్రమితనిషేధే హి వికల్పః స్యాత్తస్య చ వస్తున్యనుపపత్తిరిత్యుక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
అధస్తాదితి ।
నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యత ఇతి భాష్య ఇత్యర్థః ।
తర్హి తేనైవ బాఙ్మనసాతీతత్వమపీతి భాష్యం పునరుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఇదానీం త్వితి ।
తేన భాష్యేణ శాస్త్రప్రమితస్య నిషేధానుపపత్తిరుక్తా , అనేన తు నిషేద్ధుమిష్టస్య ప్రతిపాదనవైయర్థ్యమ్ । అత్ర లిఙ్గం భాష్యే ప్రక్షాలనాద్ధీతి న్యాయోదాహరణమిత్యర్థః ।
ప్రక్రియాశబ్దస్య వ్యాఖ్యా –
ఉపక్రమ ఇతి ।
వాఙ్మనసగోచరత్వే నిషిద్ధే తథైవ మనసి స్థిరీకృతే స్వయంజ్యోతిరాత్మా స్ఫురతీత్యుపక్రమత్వమ్ । ప్రధానం ప్రకృతమితి ప్రకర్షేణ కృతం ప్రకాశితం ప్రకృతం ప్రకర్షః ప్రాధాన్యమిత్యర్థః । న బ్రహ్మేత్యత్ర ప్రధానం ప్రకృత్తమిత్యనుషఙ్గః ।
సూత్రే తతఃశబ్దాదుపర్యన్యదిత్యధ్యాహరతి –
తతోఽన్యదితి ।
ఇతరథా హి బ్రవీతీత్యుక్తే కిం బ్రవీతీతి న జ్ఞాయేతేతి ।
తతఃశబ్దార్థమాహ –
నేతి నేతీతి ప్రతిషేధాదితి ।
ప్రతిషేధాదభావాదన్యద్భావరూపం బ్రహ్మ బ్రవీతీత్యర్థః ।
ప్రతిషేధాదన్యద్వస్తు బ్రువాణం వాక్యముదాహరతి –
నిర్వచనం న హ్యేతస్మాదితీతి ।
నేతి నేతీతి ప్రతిషేధనిబన్ధనరూపం న హ్యేతస్మాదితి వాక్యమిత్యర్థః ।
అస్య వాక్యస్యార్థద్వైవిధ్యముపాదాయాభావాదన్యప్రతిపాదకతాముక్తాముపపాదయతి –
అస్యేతి ।
న హ్యేతస్మాదిత్యేతద్వ్యాచష్టే –
ఇతి నేతి ।
ఇత్యాదిష్టాదితి ।
నేతి నేత్యేవంరూపేణాదిష్టాద్ బ్రహ్మణోఽన్యన్నాస్తి , పరమ్ అప్రతిషిద్ధం బ్రహ్మ త్వస్తీత్యర్థః ।
ధేయప్రత్యయః స్వార్థిక ఇత్యాహ –
నామేతి ।
స్థూలశరీరాపేక్షయా ప్రాణప్రధానస్య లిఙ్గశరీరస్య స్థాయిత్వాత్ సత్యత్వముచ్యత ఇత్యాహ –
మాహారజనాదీతి ।
మహారజనాదీనిరూపాణ్యుపహితాని నిక్షిప్తాని యస్మిస్తథోక్తమ్ । ఉపమితమితి పాఠో యద్యస్తి తదా సుగమమ్ ।
ఇతరాపేక్షయేతి ।
స్థూలశరీరాపేక్షయేత్యర్థః । తదితి తస్మాదర్థే ॥౨౩॥౨౪॥౨౫॥౨౬॥
అహికుణ్డలసూత్రస్య (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౨౭) ప్రకాశాశ్రయవద్వేతి (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౨౮) సూత్రస్య చ భేదాభేదవిషయత్వసామ్యాత్పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ –
విషయభేదాదితి ।
అహిరేకః కుణ్డలభోగాదయః పరస్పరం భిన్నా ఇతి భేదాభేదౌ భిన్నవిషయౌ , తదిదముక్తం కుణ్డలాదీత్యాదిశబ్దేన । సవితరి తు ప్రకాశస్య గుణస్య ద్రవ్యస్య చ పరస్పరం భేదాఽభేదౌ న చ వస్త్వన్తరాపేక్షయేత్యేకవిషయత్వమ్ ।
ఎకవిషయత్వే హేతుమాహ –
సర్వదేతి ।
విరోధే హి విషయవ్యవస్థా సదాఽనుభూయమానత్వాదవిరోధ ఇత్యేకవిషయత్వమిత్యర్థః ॥౨౭॥౨౮॥
భేదాభేదౌ భిన్నవిషయాపితి పక్షం దూషయతి –
యస్య మతమితి ।
న తావదేవం భేదాభేదౌ నిర్వక్తుం శక్యౌ ; కుణ్డలాదయో భిన్నా అహిశ్చానుయాయీ ఎక ఇతి అత్యన్తభేదవాదిభిరపి తథేష్టత్వాత్ । తస్మాదేకస్య వస్తునో ద్వాబ్యామాకారాభ్యాం భేదాభేదౌ ఇతి నిరూవణీయమ్ । తత్రాహిత్వమనువృత్తాకారః కుండలత్వం వ్యావృత్తాకారః । తదాత్మనా చేత్తదుభయాశ్రయస్య వస్తునో భేదాభేదావిష్యేతే , తదా తావకారౌ వస్తునో భిన్నో చేత్తర్హ్యహిత్వకుణ్డలత్వే పరస్పరమ్ భిన్నే వస్తుని సమవేతే ఇతి వక్తవ్యం , న తు వస్తునస్తదాత్మనా భేదాఽభేదావిత్యర్థః । అహిత్వేనేత్యాద్యాస్తృతీయా ఇత్థమ్భావార్థాః ।
ప్రకాశాశ్రయవద్భేదాభేదౌ నిషేధతి –
న చేతి ।
భావాభావయోర్హి స్వాభావికో విరోధస్తదనుషఙ్గాదన్యత్రేతి స్థితిః ।
తత్ర భేదతదభావయోర్యద్యవిరోధః , తదా క్వాపి విరోధో న స్యాదిత్యాహ –
పరస్పరవిరుద్ధయోరితి ।
నను సవితృప్రకాశగతభేదాభేదయోః సహానుభవాదవిరోధ ఇత్యుక్తమ్ ఇతి , తత్రాహ – న చేతి ॥౨౯॥౩౦॥ ఆత్మా న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా శబ్దోచ్చారణద్వారేణాభిధీయతే । నాన్యైర్దేవైరిన్ద్రియైర్గృహ్యతే తపసా కృచ్ఛ్రాదినా కర్మణాఽగ్నిహోత్రాదినా న గృహ్యతే , ఇతి నేతి నేతీతి య ఆత్మా వ్యాఖ్యాతః , స ఎషోఽగృహ్యోఽగ్రాహ్యః , యస్మాన్న హి గృహ్యతే గ్రహణాయోగ్యః ప్రత్యగాత్మత్వాదిత్యర్థః । స్వయంభూరిశ్వరః । ఖాని ఖం శ్రోత్రమాకాశారబ్ధత్వాత్తదుపలక్షితాని సర్వేన్ద్రియాణి , పరాఞ్చి బహిర్విషయాణి యథా భవన్తి తథా , వ్యతృణద్ధింసితవాన్ తస్మాద్ధేతోః పరాడేవ పశ్యతి సర్వో లోకః , నాన్తరాత్మన్ అన్తరాత్మని విషయే న పశ్యతి । కశ్చిత్తు ధీమాన్ వివేకీ ప్రత్యగాత్మానమైక్షత్ ఈక్షితవాన్ , ఆవృత్తచక్షురుపరతేన్ద్రియః । కిమర్థమ్ - అమృతత్వమిచ్ఛన్ । జ్ఞాయతేఽర్థోఽనేనేతి జ్ఞానమన్తఃకరణం తస్య ప్రసాదో రాగాదిరాహిత్యం తేనవిశుద్ధసత్త్వః ప్రత్యక్ప్రవణాన్తఃకరణస్తతస్తు విశుద్ధసత్త్వాద్ధేతోః , తమాత్మానం నిష్కలం నిరవయవం ధ్యాయమానః పశ్యతి ।స్మృతౌ యోగాత్మన ఇతి యోగగమ్యాత్మన ఇత్యర్థః । పరాత్కారణాత్పరం దివ్యం స్వప్రకాశం యః సర్వాన్తరః సర్వాధిష్ఠానభూతః , ఎష త ఆత్మా స్వరూపమ్ ॥
పరమతః సేతూన్మానసంబన్ధభేదవ్యపదేశేభ్యః ॥౩౧॥ నేతి నేత్యపూర్వమనపరమేకమేవాద్వితీయమిత్యాదివాక్యైరద్వితీయత్వం బ్రహ్మణః సాధితమ్ ।
కథమిహ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వమాశఙ్క్యతే ? న చ సేతుశబ్దాదాశఙ్కా ; ద్యుభ్వాద్యధికరణే (బ్ర.సూ.అ.౧.పా.౩.సూ.౧) తస్య నీతత్వాదిత్యాశఙ్కాముద్భావ్య నిరస్యతి –
యద్యపీతి ।
ద్యుభ్వాద్యధికరణే హి సేతుశబ్దస్య పూర్వపక్షేఽప్యముఖ్యార్థత్వాద్విధరణత్వమర్థ ఆశ్రితః , ఇహ తూన్మానసంబన్ధభేదవ్యపదేశానా పూర్వపక్షే ముఖ్యార్థలాభాత్తేషాం వక్ష్యమాణా గతీరజానతః పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
తదిదముక్తం –
సేత్వాదిశ్రుతీనామితి ।
ఆదిశబ్దేన న కేవలం సేతుశ్రుతిస్తదాద్యా అన్యా అపి సన్త్యనిర్ణీతార్థా ఇత్యర్థః । పూర్వం చ ప్రతిషేధాదన్యస్య బ్రహ్మణః శ్రుత్యోక్తత్వాదస్తి బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । అస్మిన్ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్యాపి శ్రుత్యోక్తత్వాద్ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమస్తీతి ప్రత్యవస్థీయతే । జాఙ్గలం వాతభూయిష్ఠమ్ ఇతి వైద్యోక్తత్వాద్వాతబహులదేశో జాఙ్గలమ్ ।
భాష్యే –
తుల్యన్యాయత్వాత్స్థలమాత్రముక్తమిత్యాహ – స్థలమితి ।
ఉన్మానవ్యపదేశవివరణార్థం బ్రహ్మ చతుష్పాదిత్యాది భాష్యం , తచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యుక్తషోడశకలవిద్యాసంబన్ధిపాదశఫోదాహరణేన వ్యాచష్టే –
ప్రకాశవదిత్యాదినా ।
గవాం హి పాదేషు పురతో ద్వౌ ఖురౌ పృష్ఠతశ్చ ద్వే పార్ష్ణ్యౌ భవతః । తత్ర పురతోఽర్ధం పశ్చాదర్ధం చ శఫశబ్దేనోచ్యతే । తతోఽష్టాశఫమ్ । ఎకైకస్మిన్ పాదే కలాచతుష్టయమితి షోడశకలమ్ ।
పాదస్య ప్రకాశవత్త్వసమాఖ్యాయాం హేతుమాహ –
ఎతదుపాసనాయామితి ।
ప్రకాశవాన్భవతీతి ఫలశ్రుతిం వ్యాచష్టే –
ముఖ్య ఇతి ।
కీర్తిమాన్ హి సర్వత్ర ముఖ్యో భవతీత్యర్థః ।
ప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణ ఇహ ఘ్రాణేన్ద్రియమ్ ; తస్య ప్రాణసహచరస్య గాన్ధగ్రాహకత్వాత్ ।
మన ఆయతనమాశ్రిత్యేతి ।
గన్ధాదివిషయజ్ఞానాశ్రయమాశ్రిత్యైతేనాధిష్ఠితాని భూత్వేత్యర్థః । అతః పరమన్యదమితమస్తీతి భాష్యం , తదనుపపన్నమివ ; అన్యత్వే సత్యమితత్వానుపపత్తేః ।
అత ఉచితశఙ్కాం కృత్వా అవతారయతి –
స్యాదేతదస్తిచేదితి ।
అస్తి చేదన్యదిత్యనుషఙ్గః । పరిసంఖ్యాయ గణయిత్వా ।
భాష్యే గమ్యతే ఇతి పదం వ్యాచష్టే –
ప్రమాణసిద్ధమితి ।
సంఖ్యాతుమశక్యాని వస్తూని బ్రహ్మణోఽన్యాని సన్తీతి భాష్యార్థమాహ –
న త్వేతావదితి ।
అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్య ఇత్యథ య ఎషోక్షణీతి చ భేదవ్యపదేశం వ్యాచష్టే –
ఆధారత ఇతి ।
తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపమిత్యాదిభేదవ్యపదేశం వ్యాకరోతి –
అతిదేశాత్ ఇతి ।
యే వాఽముష్మాత్పరాఞ్చో లోకా ఇత్యాదిభేదవ్యపదేశం వ్యాఖ్యాతి – అవధితశ్చేతి ॥౩౧॥
న కేవలం జగత ఉపాదానత్వేన బ్రహ్మ ధారకమ్ , కింతు నియన్తృత్వేనాపీత్యాహ –
తన్మర్యాదానామ్ చేతి ।
అతిచపలా అనియతచేష్ఠాః స్థూలాశ్చ బలవన్తశ్చ కల్లోలాస్తరఙ్గాస్తేషాం మాలాస్తాభిః కలిలః క్షోభితో జలనిధిః స ఇలాపరిమణ్డలం భూమణ్డలమవగిలేద్ ప్రసేద్ యది బ్రహ్మభువం న ధారయేదిత్యర్థః । యది చ బ్రహ్మ జగన్న ధారయేత్ , తర్హి స్ఫూర్జన్త్యో దీప్యమానా జ్వాలారూపా జటా యస్య స వ వాగ్నిర్వా జగద్భస్మాసాద్భావయేత్ కుర్యాదితి । అకాణ్డమితి । అనవసరో యథా భవతి తథా అకాలే ఇత్యర్థః । ప్రలయకాలో హి విఘటనావసరః ॥౩౨॥
పాదవదితి సూత్రావయవవ్యాఖ్యానార్థం భాష్యం - యథా మన ఆకాశయోరధ్యాత్మమధిదైవం చేత్యాది , తద్వ్యాచష్టే –
మనస ఇత్యాదినా ।
బ్రహ్మప్రతీకస్యేత్యేతస్య వ్యాఖ్యానమ్ –
ఆరోపితబ్రహ్మభావస్యేతి ।
ప్రాణ ఇతి ఘ్రాణముక్తమ్ ।
వాగాదీనాం మనఃపాదత్వే హేతుమాహ –
మనో హీతి ।
సంచరణసాధారణతయేతి ।
సంచర్యత ఎభిరితి సంచరణాః । తద్రూపత్వేన ప్రసిద్ధపాదసాధారణతయా వాగాదయో మనసః పాదా ఇతి ।
ఆధ్యాత్మికం మనశ్చతుష్పాద్వ్యాఖ్యాయాధిదైవికమాకాశం చతుష్పాదం వ్యాచష్టే –
ఆకాశస్యేత్యాదినా ।
భాష్యే కార్షాపణ ఇతి షోడశపణాః కపర్దక ఉక్తాః । తామ్నకర్షమితః క్రయసాధనముద్రావిశేషో వా । సౌధం ఇర్మ్యం తస్య జాలం గవాక్షం తన్మార్గనివేశిన్యః ॥౩౩॥ యః సంబన్ధః స ఎకీభావ ఇతి కథంచిత్కస్మాద్వ్యాఖ్యాయత ఇత్యర్థః ।
నను స్వరూపసంబన్ధః సమవాయోఽపి సంభవతి , కథం జీవస్య బ్రహ్మతాదాత్మ్యసిద్ధిరత ఆహ –
స్వభావశ్చేదితి ।
అనేన సంబధత్వేన సంబన్ధభావేన స్వభావశ్చేత్ స్పృష్టః స్వభావసంబన్ధ ఇతి చేదుచ్యత ఇత్యర్థః । తతః స్వాభావికః సంబన్ధస్తాదాత్మ్యానాతిరిచ్యతే ; సమ దిత్యుక్తం తర్కయాదే ఇత్యర్థః ॥౩౪॥౩౫॥౩౬॥
భాస్కరేణానేన సర్వగతత్వమితి సూత్రం ప్రసఙ్గాదాత్మసర్వగతత్వప్రతిపాదకమ్ , నాత్ర పూర్వపక్షాశఙ్కా నిరస్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్సూత్రాభిప్రాయానవబోధాదితి దర్శయన్నాశఙ్కామాహ –
బ్రహ్మాద్వైతసిద్ధావపీతి ।
బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వభావే సర్వాభావాదేవ సర్వసంబన్ధాత్మకసర్వగతత్వాసిద్ధిరతశ్చాకాశవత్ సర్వగత ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధః । తస్మాత్సర్వగతత్వార్థం బ్రహ్మాతిరిక్తవస్త్వపేక్షణాత్పరమత ఇతి పూర్వపక్ష ఉన్మజ్జతీతి శఙ్కా । న వాస్తవం సర్వగతత్వం కింతు ప్రపఞ్చేన మిథ్యాతాదాత్మ్యమిత్యాహ – అద్వైతే ఇతి ॥౩౭॥
ఫలమత ఉపపత్తేః ॥౩౮॥ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్తుని నిషిద్ధే ఫలదాతృత్వమపి బ్రహ్మణో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య వ్యవహారతస్తత్సమర్థ్యతే । సత్యపి సర్వగతత్వేన సమానన్యాయత్వే కర్మణ ఎవ ఫలమిత్యాశఙ్కానిరాసాయారమ్భః । ఎతచ్చేతి బ్రహ్మణ ఉపాధివశాదీక్షణకర్తృత్వమ్ । తపసేతి మన్త్ర ఈక్షత్యధికరణే వ్యాఖ్యాతః । తేన ఫలదాతత్వమప్యౌపాధికముపపాదితమిత్యర్థః ।
భాష్యస్థమిష్టపదం వ్యాచష్టే –
ఇష్టం ఫలమిత్యాదినా ।
అవీచిర్నరకవిశేషః ।
వైషమ్యనైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గమీశ్వరస్య పరిహరతి –
కర్మభిరారాధితాదితి ।
యది కర్మ స్వానన్తరకాలమారభేత , తర్హ్యుపలభ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ –
ఉపాత్తమపీతి ।
స్వరూపేణ సదపి కథం ఫలమితి యోజనా ।
భుజ్యమాననపి ఫలం విషయాన్తరవ్యాసఙ్గాన్న దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
తీవ్రతమే ఇతి ।
ప్రత్యక్షాగమాభ్యామితి ।
యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతీత్యాగమః ॥౩౮॥ అన్నమా సమన్తాద్దదాతీత్యన్నాదః ।
అత్ర భగవతా భాష్యకారేణ విధిశ్రుతేర్విషయభావోపగమాదిత్యాదిభాష్యేణ కర్మణ ఎవ ఫలమితి పూర్వపక్షఘటనాయ స్వర్గకామాధికరణసిద్ధాన్తః సంచిక్షిపే , తన్నివర్త్యామాశఙ్కామాదర్శయంస్తదధికరణపూర్వపక్షమాహ –
నన్విత్యాదినా ।
ధాత్వర్థనిష్పాదకః కర్తృవ్యాపారో భావనా , సైవ క్రియేత్యన్యేషామ్ ।
తత్ర పూర్వస్మిన్పక్షే స్వర్గాద్యనపేక్షామాహ –
తథా హీతి ।
యాగాదీనామేవ క్రియాత్వే తేషాం ధాతుభిరేవ ప్రతీతేః ప్రత్యయపౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ – పూర్వాపరీభూతా ఇతి యజేతేత్యత్ర హి యజినా ప్రకృత్యా యాగ ఎవ ప్రతీయతే । ప్రత్యయసహితేన తు తేన స ఎవ పూర్వాపరీభూతో నానాక్షణవ్యాసక్తోఽభిధీయతే ।
పూర్వాపరీభూతత్వం యజత ఇత్యాదివర్తమానాపదేశేష్వప్యస్తీతి లిఙ్గాదిషు వేశేషమాహ –
సాధ్యస్వభావా ఇతి ।
ద్వితీయపక్షే తాదృశభావనాభావ్యః కిం స్వర్గాదిరేవ ? కిం వా యాగాదిరపి ? న ప్రథమ ఇత్యాహ –
తథాప్యసావితి ।
ప్రత్యయార్థభూతా భావనా ధాత్వర్థాతిరిక్తా యద్యపి స్వాతిరిక్తం భావ్యమాకాఙ్క్షతే ; తథాపి ధాత్వర్థ ఎవస్యా భావ్యః , తస్య యజేతేత్యేకపదశ్రుత్యా సాధ్యత్వప్రతీతేః । అత ఎవ చ పూర్వావగతేః న స్వర్గః । తస్య భిన్నపదోపాత్తస్య వాక్యేన సాధ్యత్వస్య ప్రత్యేతవ్యత్వాద్ , వాక్యస్య చ లిఙ్గశ్రుతికల్పనాపేక్షస్య చరమభావిత్వాత్ । కిం చ పురుషవిశేషణస్వర్గస్య న యాగేన సంబన్ధః , ఉపసర్జనస్య పదాన్తరేణాసబన్ధాదిత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న కేవలమితి ।
యాగాదయో న సాధ్యాన్తరమపేక్షన్తే ఇత్యేతన్న కేవలం శబ్దతః , అపి తు వస్తుతశ్చేత్యర్థః ।
వస్తుసామర్థ్యమేవ దర్శయతి –
పురుషప్రయత్నస్యేతి ।
యది స్వర్గో న సాధ్యః , కథం తర్హి స్వర్గో యాగేన సంబధ్యతేఽత ఆహ –
స్వర్గాదేస్త్వితి ।
ప్రీతిసాధనం చన్దనాది స్వర్గః । తస్య సిద్ధత్వాత్ సాధ్యక్రియాం ప్రతి సాధనత్వేనాన్వయ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే స్వర్గకామాధికరణపూర్వపక్షసూత్రముదాహరతి –
ద్రవ్యాణామితి ।
యది యాగాదేర్న స్వర్గాదిసాధనత్వమ్ , కథం తర్హి పురుషాః ప్రవర్తేరన్నప్రవర్తమానేషు వా తేషు కథం శాస్త్రాణాం ప్రామాణ్యమత ఆహ –
తథా చ కర్మణ ఇత్యాదినా ।
కథం కర్మవిధీనాం బ్రహ్మజ్ఞానపరత్వమత ఆహ –
భేదప్రపఞ్చేతి ।
అప్రవిలాపితే హి ప్రపఞ్చే బ్రహ్మాద్వైతం ప్రత్యేతుమశక్యమితి ।
నను స్వర్గకామవాక్య ఆకాశాదిలయో న భాత్యత ఆహ –
క్వచిదితి ।
అనుక్తే స్వర్గసాధ్యత్వే దేహాతిరిక్తాత్మాప్రతీతిః , ఉక్తే చ వాక్యస్య తత్పరత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆపాతత ఇతి ।
ఆపాతప్రతీతోఽపి తథాఽస్తు దేవతావిగ్రహాదివదత ఆహ –
తత్రేతి ।
నిరాకృతస్య కథం ప్రపఞ్చప్రవిలయప్రమిత్యర్థత్వమత ఆహ –
అసతోఽపీతి ।
అసన్నపి ప్రమిత్యర్థో వపోత్ఖననాదిరివ ప్రాశస్త్యప్రమిత్యర్థ ఇతి భావః ।
స్వర్గకామవాక్యే దేహాత్మభావోపలక్షితజడప్రపఞ్చవిలయముక్త్వా గోదోహనవాక్యే దర్శపూర్ణమాసాధికారిణ ఎవ గోదోహనేఽప్యధికారావగమాదుభయత్రాధికారిభేదప్రవిలాపనద్వారా తదుపలక్షితాత్మభేదః ప్రవిలాప్యత ఇత్యాహ –
గోదోహనేనేతి ।
ఎవం ప్రవృత్తివిషయజడప్రపఞ్చస్య స్వరూపేణ ప్రవిలయం , ప్రవృత్తికర్తుశ్చేతనస్య భేదమాత్రప్రవిలయం చాభిధాయ ప్రవృత్తేః ప్రవిలయమాహ –
నిషేధవాక్యానీతి ।
సాక్షాదేవ ప్రవృత్తినిషేధేనాత్మజ్ఞానోపయోగీనీత్యధ్యాహారః ।
విధివాక్యానీతి ।
ఐహికఫలానీత్యర్థః । పారలౌకికఫలానాం దేహాత్మభావప్రవిలయార్థత్వస్యోక్తత్వాత్ సాగ్రహణీష్ఠ్యాదిప్రవృత్తిపరాణి న భవన్తి ; స్వర్గకామపదవద్ గ్రామకామపదస్యాపి ఫలసమర్పకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
సేవాదిదృష్టోపాయప్రతిషేధార్థానీతి ।
సేవాదివిషయప్రవృత్తిర్హి సాంగ్రహణ్యామనుష్ఠీయమానాయాం న భవతీత్యర్థః ।
ఎవం ముఖ్యార్థపరిగ్రహే బాధకప్రదర్శనేన విధీనాం ప్రపఞ్చలయార్థత్వముక్తమిదానీం లక్షణాస్వీకారే ప్రయోజనమాహ –
తథా చేతి ।
నను యది న కర్మణాం ఫలసాధనత్వమ్ , కథం తర్హి జగద్వైచిత్ర్యమ్ ? అత ఆహ –
అనాదివిచిత్రేతి ।
కథం తర్హి విధిరితి ।
త్వయాఽపి సాంగ్రహణ్యాదీనాం దృష్టార్థప్రవృత్తిపరిసంఖ్యాయకత్వం బ్రువతా విధిర్న త్యక్తః । తథా చ ఫలార్థినోఽధికారిణోఽభావే విధిత్వం న స్యాదిత్యర్థః ।
వాయూదకాదివద్విధేః ప్రవర్తకత్వమిత్యేతత్తవద్ నిషేధన్ స్వర్గకామాధికరణసిద్ధాన్తం దర్శయతి –
ఉపదేశో హీత్యాదినా ।
నను భవతూపదేశో విధిః , కథం తస్య ఫలసాధనవిషయతా ? అత ఆహ –
ఉపదేశశ్చేతి ।
నియోజ్యః ప్రవర్త్యః పురుషస్తదీయం ప్రయోజనం సాధ్యం యస్య కర్మణః తన్నియోజ్యప్రయోజనమ్ ।
నను నియోక్తృపురుషప్రయోజనసాధనం యథాఽఽజ్ఞాదౌ బోధ్యతే , ఎవముపదేశేఽపి కిం న స్యాదత ఆహ –
న త్వజ్ఞాదిరివ నియోక్తృప్రయోజన ఇతి ।
ఉపదేశ ఇత్యనుషఙ్గః । ఉత్తమనియోక్తృకా హ్యాజ్ఞా యథా గామానయేతి । అనుత్తమనియోక్తృకాఽభ్యర్థనా యథా మమ పుత్రమధ్యాపయేతి । ఉభయత్రాపి ప్రవర్తయితుః ప్రయోజనసాధనం బోధ్యతే , నైవముపదేశే ।
తత్ర హేతుమాహ –
తత్రాభిప్రాయస్యేతి ।
ప్రవర్తయితా స్వస్య హితం భవత్వితి యత్ర ప్రవర్తయతి తత్రాజ్ఞాదిస్తదభిప్రాయవిశేషః ప్రవర్తకః । అపౌరుషేయే వేదే తస్యాసంభవాన్నియోజ్యప్రయోజనసాధనముపదిశ్యత ఇత్యర్థః । న చ వాచ్యముపదేశోఽపి నియోజ్యప్రయోజనసాధనవిషయోఽభిప్రాయవిశేష ఇతి కథమసావపౌరుషేయే వేదే సంభవతీతి ; యతః పరస్య స్వస్య వా ప్రయోజనమనభిసంధాయాపి గోపాలాదేర్మార్గాద్యుపదేష్టృత్వం భూతార్థవిషయం దృశ్యతే ।
నను నియోజ్యప్రయోజనసాధనవిషయత్వమనుజ్ఞాయామపి దృశ్యతే , యథేచ్ఛసి తథా కుర్విత్యాదౌ , తత్రాహ –
అస్య చేతి ।
అనుజ్ఞాయాం హి ప్రవృత్తస్య ప్రవర్తనముపదేశే త్వప్రవృత్తస్య తతశ్చాప్రవృత్తప్రవర్తకత్వే సతీతి విశేషణవిషిష్టనియోజ్యప్రయోజనసాధనవిషయత్వముపదేశస్యైవ లక్షణమితి న్యాయకణికాయామ్ ఉపపాదితమిత్యర్థః । నియోజ్యప్రయోజనేత్యాదేర్వ్యాఖ్యానమ్ – అనుష్ఠాత్రపేక్షితేత్యాది ।
ప్రాభాకరాభిమతనియోజ్యవ్యావృత్త్యర్థం సిద్ధాన్తసూత్రగతం తాదర్థ్యాదితి పదం వ్యాచష్టే –
అనుష్ఠాత్రపేక్షితోపాయతారహితేతి ।
తాదర్థ్యాత్ తాదర్థ్యే సతి పూర్వపక్షోక్తప్రవర్తనామాత్రార్థత్వే సతీత్యర్థః ।
యదుక్తం సాక్షాద్భావనాభావ్యో యాగాదిః , స చ దుఃఖరూప ఇత్యప్రవృత్తిరితి , తత్రాహ –
న చైత ఇతి ।
విధివిషయీకృత భావనాయాః శ్రేయఃసాధనత్వాత్ స్వర్గ ఎవోద్దేశ్యో న తు యాగాదయః । యది స్యుస్తర్హ్యప్రవృత్తివిషయతా తేషాం స్యాత్ , తచ్చ నాస్తి ; యాగాదీనాం భావనాం ప్రత్యనీప్సితకర్మతామాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
యాగాదీనాం భావనోద్దేశ్యత్వాభావే హేతుః –
దుఃఖత్వేన కర్మణామితి ।
యస్త్వర్గాదేర్భావనాం ప్రతి వ్యవధానాన్న భావ్యత్వమిత్యుక్తం , తత్రాహ –
స్వర్గాదీనాం త్వితి ।
సర్వో హి కామనానన్తరం ప్రవర్తతే , తతశ్చ స్వర్గాదేర్భావనాయాః పూర్వరూపకామనావిషయత్వాదతితరామవ్యవధానమిత్యర్థః ।
యచ్చ ద్రవ్యత్వాత్ స్వర్గాదేః క్రియాశేషత్వమితి , తత్రాహ –
ప్రీత్యాత్మకత్వాచ్చేతి ।
ఎషాం హేతూనాం స్వర్గకామాదేరధికార ఇతి వక్ష్యమాణప్రతిజ్ఞాయాం సంబన్ధః । ప్రీతౌ హి రూఢః స్వర్గశబ్ద ఇతి తచ్ఛేషా క్రియా ఇత్యర్థః ।
యత్తు సుబన్తపదాభిధేయత్వాత్సిద్ధరూపతేతి , తన్న ; తథాపి కామపదాత్సాధ్యత్వప్రతీతిరిత్యభిప్రేత్యాహ –
నామేతి ।
యదపి పురుషవిశేషణత్వాత్స్వర్గాదేర్న భావ్యత్వమితి , తత్రాహ –
పురుషవిశేషణానామపీతి ।
భావనాక్షిప్తకర్త్రనువాదేన విశేషణభూతస్వర్గపరం స్వర్గకామపదం స్వర్గం భావ్యత్వేన సమర్పయతీత్యర్థః ।
యత్తు యాగాదేః స్వర్గాదేశ్చ భావ్యత్వేన వాక్యభేద ఇతి , తత్రాహ –
ఫలార్థప్రవృత్తేతి ।
ఫలార్థం ప్రవర్తస్య పురుషస్య యా భావనా తయా భాష్యత్వ లక్షణేనేతి ప్రథమగ్రన్థే విగ్రహః । ఫలార్థ యా ప్రవృత్తా భావనా తయా భావ్యత్వరూపస్యేతి ద్వితీయగ్రన్థే । తతశ్చ యాగాదేః సాధ్యత్వమన్యత్సాధయితుమ్ , స్వర్గాదేస్తు స్వత ఇతి స్వతన్త్రసాధ్యద్వయాభావాన్న వాక్యభేద ఇత్యుక్తం భవతి ।
నను యాగాదీర్న కరణం స్యాద్ , భావనాభావ్యత్వాత్స్వర్గవదితి , తత్రాహ –
భావనాభావ్యత్వమాత్రస్యేతి ।
పరశ్వాదేరపి తథాభావాద్వ్యాపారావిష్టరూపేణ సాధ్యత్వాదిత్యర్థః । స్వర్గాదీనాం త్వితి గ్రన్థేన భావనాం ప్రతి స్వర్గాదీనామవ్యవధానాతిశయ ఉక్తః ।
ఇదానీం వ్యవధానమఙ్గీకృత్యాప్యుద్దేశ్యత్వేన సాధ్యత్వ ఆకాఙ్క్షాతిశయమాహ –
ఫలస్య సాక్షాదితి ।
తదుద్దేశ్యతయా లక్షణేన ఫలస్య సర్వత్ర వ్యాపితయా వ్యాపిత్వేనావస్థానాదితి యోజనా । వ్యాపిత్వనిర్దేశో లక్షణస్యావ్యాప్త్యతివ్యాప్తిపరిహారార్థః । న చాధికారాభావే ఇతి । స్వర్గభోక్తృర్యాగాధికారాన్యథానుపపత్త్యా హి దేహాత్మత్వాభావావగతిరిత్యర్థః । సంపాతః ఆపాతః ।
యచ్చ ప్రపఞ్చప్రవిలయాదిలక్షణాయాం ప్రయోజనం శాస్త్రత్వసిద్ధిరితి , తత్రాహ –
న చైతావతేత్యాదినా ।
సర్వపారిషదతయా సర్వపరిషత్ప్రసిద్ధతయా ।
యది ప్రాభాకరా మన్వీరన్ , అసతి వ్యాపారవతి న వ్యాపార ఇతి , తాన్ప్రత్యాహ –
అసత్స్వప్యాగ్నేయాదిష్వితి ।
తేషామపి మతే ఆగ్నేయాదివాక్యైర్యాగా ఎవ విధీయన్తే నాపూర్వాణి । అధికారవాక్యసన్నిధిసమామ్నాతానామాగ్నేయాదివాక్యానామధికారాపూర్వానువాదకత్వశఙ్కాయాం కుణ్ఠితశక్తీనాం ద్రాగిత్యేవాపూర్వాన్తరప్రత్యయాజనకత్వాత్తేశ్చ పరమాపూర్వే జనయితవ్యేఽవాన్తరవ్యాపారా జన్యమానా అసత్స్వపి వ్యాపారవత్సు భవతీత్యర్థః ।
అథ లౌకికో వదేత్ , తత్రాహ –
అసత్యపీతి ।
సాపేక్షేశ్వరాత్ ఫలసిద్ధేర్వక్ష్యమాణత్వాదవిచిత్రస్యేతి భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
కేవలాదితీతి ।
తర్హి కర్మాపేక్షత్వపక్షో నిర్దోష ఇతి కథం పూర్వపక్షావకాశః ? తత్రాహ –
కర్మభిర్వేతి ।
కంచిచ్ఛుభం కారయతి కంచిదశుభమితి వైషమ్యప్రసఙ్గః ఇత్యర్థః ॥౪౦॥
కర్మాది చేతనాధిష్ఠితమచేతనత్వాద్ మృద్వదిత్యనుమానస్య జీవైః సిద్ధసాధనత్వమాశఙ్క్యాహ –
న చైతన్యమాత్రమితి ।
కర్మ స్వరూపం తస్య చ శుభస్య సుఖమితరస్య దుఃఖమిత్యేవం సామాన్యవినియోగః । ఆదిశబ్దేన జ్యోతిష్టోమాత్స్వర్గ ఇత్యాదివిశేషవినియోగ ఉచ్యతే । ఫలసిద్ధిపూర్వక్షణే కర్మస్వరూపాదిసాక్షాత్కారవదధిష్ఠితమస్మాభిః సాధ్యత ఇతి న సిద్ధసాధనమిత్యర్థః । ఆగమప్రమితే సంభావనామాత్రాభిధానాత్పత్యురసామఞ్జస్యా (వ్యా.సూ.అ.౨.పా.౨.సూ.౩౭) దిత్యత్రోక్తఖణ్డనానామనవకాశః । దుర్గేషు యో జనానాం నివేశనార్థం భూమికావిశేషో రచ్యతేఽసావట్టాలః । నిరటఙ్కి నిష్టఙ్కితం నిర్ణీతమిత్యర్థః ।
నన్వీశ్వరశ్చేత్ఫలం దదాతి , కిం కర్మభిరత ఆహ –
లౌకికశ్చేశ్వర ఇతి ।
ఈశ్వరస్య కర్మాపేక్షాముక్త్వా కర్మణామీశ్వరాపేక్షాముక్తాం స్మారయతి –
తదిహ కేవలం కర్మేతి ।
న కేవలం కర్మాధిష్ఠానత్వాదీశ్వరసిద్ధిరపి తు కర్మభిరీశ్వరప్రసాదస్య సాధ్యత్వాచ్చేత్యాహ –
తథా దేవపూజాత్మక ఇతి ।
న ప్రసాదయన్నితి=అప్రసాదయన్నిత్యర్థః । నశబ్దోఽయం ప్రతిషేధవచనః । విరోధనం ద్రోహః ।
నను ప్రధానయాగేన పరమేశ్వరః ప్రసీదతు , అఙ్గానుష్ఠానం తర్హి కిమర్థమత ఆహ –
యథా చ పరమాపూర్వ ఇతి ।
అత్ర భాస్కరేణ ప్రలేపే –
భాష్యకారనతేఽన్తర్యామివ్యాపారః ఫలోత్పాదకః , స చ సన్నిధిమాత్రరూప ఇతి నిత్యః , సర్వజీవసాధారణశ్చాతో న తస్యైకైకనీవకర్మభిః సాధ్యత్వమితి , తం భాష్యవ్యాఖ్యానేనానుగృహ్ణాతి – యే పునరితి ।
అవిద్యోపాధివశాదీశ్వరస్యానిత్యః ప్రతిజీవం కర్మసాధ్యశ్చానుగ్రహోఽస్తీత్యర్థః ॥౪౧॥
సర్వవేదాన్తప్రత్యయం చోదనాద్యవిశేషాత్ ॥౧॥ ద్వితీయే పాదే తత్త్వంపదార్థౌ పరిశోధితౌ , ఇదానీమపునరుక్తాపేక్షితపదార్థోపసంహారేణ సగుణనిర్గుణబ్రహ్మవాక్యానామర్థోఽవధార్యతే । సగుణవాక్యార్థచిన్తా తు తద్విద్యానాం సత్త్వశుద్ధిద్వారా నిర్గుణవిద్యోపయోగాత్ । పదార్థోపసంహారేణ వాక్యార్థావధారణార్థం చ సగుణవిద్యానామభేదచిన్తా , భేదచిన్తా తు తదపవాదత్వేన । నిర్గుణవిద్యాయాం తు విద్యాభేదాదైక్యం సిద్ధమేవేతి తన్న విచార్యతే । గుణోపసంహారస్తు ఆనన్దాదయ ఇత్యాద్యధికరణై (వ్యా.సూ.అ.౩.పా.౩ సూ.౧౧) ర్లక్ష్యాఖణ్డవాక్యార్థసిద్ధ్యర్థవాక్యార్థోపసంహారరూపో వర్ణయిష్యతే । తదేతత్సర్వమభిసంధాయాహ –
పూర్వేణేతి ।
అత్రాక్షేపభాష్యం - ‘నను విజ్ఞేయం బ్రహ్మ పూర్వాపరాదిభేదరహితమేకరసం సైన్ధవధనవదవధారితమిత్యా’ది , తదనుపపన్నమివ ; సగుణబ్రహ్మణో నానారసత్వేన తద్విజ్ఞానభేదాభేదచిన్తాయాః సంభవాత్ ।
అత ఆహ –
నిరుపాధీతి ।
పూర్వాపరాదిభేదరహితమేకరసమితి చ విశేషణద్వయస్యాపునరుక్తమర్థమాహ –
సావయవస్య హీత్యాదినా ।
అవయవిని హ్యవయవాః పూర్వాపరభావేన వర్తన్తే అతస్తన్నిషేధాత్సావయవత్వనిషేధః । ఎకరసమిత్యనేకధర్మవత్త్వనిషేధ ఇత్యర్థః । స్వభావో ధర్మః ।
భాష్యగతధనశబ్దార్థమాహ –
కఠినమితి ।
అచ్ఛిద్రత్వాత్ రసాన్తరరహితమిత్యర్థః ।
అవయవభేదం ధర్మభేదం చ నిరస్యాపేక్షికభేదమాశఙ్క్య తన్నిషేధ ఎకరూపత్వవిశేషణేన క్రియత ఇత్యాహ –
నన్వేకమపీత్యాదినా ।
భాష్యే ఎకత్వాదిత్యనేన ప్రాఙ్ నిషిద్ధావయవధర్మభేదే నిషేధానువాదః ।
నన్వనేకరూపాణి జ్ఞానానీత్యత్ర రూపగ్రహణం వ్యర్థమ్ , అనేకానీత్యేవోచ్యతామ్ , అత ఆహ –
ఎకస్మిన్ గోచర ఇతి ।
నను జ్ఞానస్య గుణస్య కథమనేకరూపత్వప్రాప్తిరత ఆహ –
రూపమాకార ఇతి ।
నామరూపధర్మవిశేషపునరుక్తినిన్దాశక్తిసమాప్తివచనప్రాయశ్చిత్తాన్యార్థదర్శనాచ్ఛాఖాన్తరే కర్మభేదః స్యా (జై.సూ.అ.౨.పా.౪.సూ.౮) దితి శాఖాన్తరాధికరణపూర్వపక్షసూత్రమ్ । తత్ర నిన్దేతి ఉదితహోమానుదితహోమనిన్దోచ్యతే । ‘‘ప్రాతః ప్రాతరనృతం తే వదన్తి పురోదయాజ్జుహ్వతి యేఽగ్నిహోత్రం దివా కీర్త్యమదివా కీర్తయన్తః సూర్యో జ్యోతిర్న తదా జ్యోతిరేషా’’ మిత్యనుదితహోమనిన్దా । ‘‘యథాఽతిథయే ప్రదుతాయాన్నం హరేయుస్తాదృక్ తద్యదుదితే జుహ్వతీ’’ త్యుదితహోమనిన్దా । ప్రద్రుతాయ నిర్గతాయేత్యర్థః । తతశ్చ ఎకస్య విరుద్ధకాలద్వయాసమ్భవాత్కర్మభేదః । ప్రాయాశ్చిత్తముదితానుదితహోమవ్యతిక్రమే । తత్ర నిన్దాప్రాయశ్చిత్తే వేదాన్తగతవిద్యాసు న స్త ఇతి నోదాహ్రియేతే ।
ఇతరే యే నామాదయో భేదహేతవస్తదుపన్యాసార్థం నామ్నస్తావదిత్యాదిభాష్యం , తద్వ్యాచష్టే –
అస్త్యథైష జ్యోతిరిత్యాదినా ।
నను యజేతేతి ప్రకృతవ్యోతిష్టోమానువాదోఽనుపపన్నః ; నామ్నైవ తద్బుద్ధివిచ్ఛేదాదత ఆహ –
జ్యోతిరితీతి ।
జ్యోతిరితి హి ప్రాతిపదికమాత్రమ్ , న త్వస్య నామత్వమభివ్యక్తమ్ । ఎతేనేత్యముమనుకృష్య యజేతేత్యాఖ్యాతవాచ్యకర్మసామానాధికరణ్యాత్తు నామత్వాభివ్యక్తిః । తథా చాఖ్యాతపారతన్త్ర్యాద్యద్యాఖ్యాతం కర్మ విదధీత , తర్హి నామాపి తద్వదేదథ త్వనువదేత్తర్హి నామాపి తదనువదిష్యతీత్యప్రయోజకమిహ నామ భేదాభేదయోః । తతశ్చాఖ్యాతార్థ ఎవ చిన్త్య ఇత్యర్థః । ఉక్తం హి – ప్రాయేణాఖ్యాతసమ్బన్ధి నామేష్టం పారతన్త్ర్యభాక్ । తస్యైవ ప్రథమం తేన భేదాభేదనిమిత్తతః ॥ ఇతి । జ్యోతిరితి కర్మసామానాధికరణ్యేన కర్మనామవ్యవస్థాపనాదిత్యాదిహేతూనాం సహస్రదక్షిణాగుణవిధానార్థోఽయమనువాద ఇతి వక్ష్యమాణప్రతిజ్ఞయా సంబన్ధః ।
అథ శబ్దస్య చేతి ।
ఆనన్తర్యం హి పూర్వవృత్తాపేక్షం గుణవిధిపక్షే చాశ్రయదానార్థమస్తి జ్యోతిష్టోమాపేక్షా న కర్మాన్తరత్వే । న హి క్రతుః క్రత్వన్తరమపేక్షత ఇత్యర్థః ।
నను ద్వాదశశతం దక్షిణేతి జ్యోతిష్టోమే ద్వాదశశతం గావో దక్షిణా తద్విరుద్ధం సహస్రదక్షిణావిధానమిత్యత ఆహ –
ద్వాదశశతేతి ।
ఉత్పత్తిః కర్మస్వరూపజ్ఞాపనం తన్మధ్యే విహితముత్పత్తిశిష్టం , కర్మస్వరూపజ్ఞాపనోత్తరకాలవిహితముత్పన్నశిష్టమ్ । తత్ర ద్వాదశశతం దక్షిణా యద్యుత్పత్తౌ శ్రూయేత , తర్హి బలవత్త్వాత్ సహస్రదక్షిణాం బాధేత , న త్వేవమస్త్యుభయోరపి కర్మజ్ఞాపనోత్తరకాలం శ్రుతత్వాదిత్యర్థః । అన్యాయశ్చానేకార్థత్వమితి న్యాయాదితి దృష్టాన్తోక్తిరియమ్ । యథాఽనేకార్థత్వమేకస్య శబ్దస్యాన్యాయ ఎవమేకస్యార్థస్యాన్యాయ్యమనేకశబ్దత్వమిత్యపి న్యాయస్తతో జ్యోతిష్టోమజ్యోతిఃశబ్దౌ నైకస్య కర్మణో వాచకావిత్యర్థః ।
నను వసన్తవాక్యే జ్యోతిష్టోమవాక్యే చ జ్యోతిర్జ్యోతిష్టోమశబ్దయోరేకార్థత్వాదనేకశబ్దత్వమపి క్వచిదాశ్రితమత ఆహ –
ఉత్సర్గత ఇతి ।
అసమ్బద్ధార్థపదవ్యవాయాదితి పూర్వేణాసమ్బద్ధార్థవతా జ్యోతిః పదేన వ్యవధానాదిత్యర్థః ।
యత్తు వసన్తాదివాక్యే జ్యోతిఃశబ్ద ఎకదేశాన్తరలక్షణార్థే దృష్ట ఎవమత్రాపీతి , తత్రాహ –
న చైకత్రేతి ।
వసన్తాదివాక్యే హి జ్యోతిషా యజేతేత్యాఖ్యాతతన్త్రా సంజ్ఞా , ఆఖ్యాతం చ కాలాదివిధిసంక్రాన్తమితి పూర్వకర్మానువదేత్ , ఎషా తు ప్రథమాన్తత్వాదతత్తన్త్రేతి ప్రకృతకర్మబుద్ధిం విచ్ఛినతీత్యర్థః ।
యత్తు జ్యోతిరితి ప్రాతిపదికముచ్చార్యైతేనేతి పరామృశ్య యజేతేతి విధానాద్ నామధేయం జ్యోతిఃశబ్ద ఇతి , తదోమితి బ్రూమః ; తస్యైవ నామ్నః కర్మాన్తరవాచకత్వాదిత్యాహ –
భేదేఽపి చేతి ।
అపిచేతి సముచ్చయే । యథా నామధేయత్వమేవం భేదోఽపి ప్రథమముల్లిఖిత ఇత్యర్థః ।
నను కఠేన ప్రణీతత్వాదధ్యపితత్వాద్వా కాఠకముచ్యతే , న విద్యా ప్రణీయతే , తస్యా అశాబ్దత్వాదత ఆహ –
ప్రణయనం చేతి ।
ప్రణయనం శిష్యేభ్యో నయనముపదేశః స జ్ఞానేఽపి అవిశిష్ట ఇత్యర్థః ।
జ్యోతిఃసంజ్ఞాయాః సకాశాత్ కాఠకత్వాదిసంజ్ఞాయా భేదకత్వాతిశయమాహ –
తథా చేతి ।
జ్యోతిష్టోమస్య సన్నిధో శ్రుతత్వాత్తదనువాదకత్వేన తన్నామైకదేశత్వేన చ సంభావ్యమానమపి జ్యోతిరితి నామ యదా కర్మభేదకం , తదా శాఖాన్తరస్థత్వేన దూరస్థం సంపూర్ణం చ కాఠకాదినామాతితరాం జ్ఞానభేదకమిత్యర్థః । అతత్ప్రతీకభూతేతి చ్ఛేదః ।
తథా రూపభేదోఽపీత్యాదిభాష్యముపాత్తం , తద్వ్యాచష్టే –
ఇదమామ్నాయత ఇత్యాదినా ।
నన్విహ సిద్ధానువాదమాత్రం స ఆమిక్షేతి ప్రతీయతే , న విధిః , తత్ర కథం కర్మభేదాభేదచిన్తావకాశః ? తత్రాహ –
ద్రవ్యదేవతేతి ।
వాజినం గుణో విధీయత ఇతి ।
యద్యప్యత్ర వాజినం దేవతా చ గుణో విధీయతే ఇతి వక్తుం శక్యమ్ ; తథాపి ప్రాప్తే కర్మణ్యనేకగుణవిధ్యసంభవాద్ ద్రవ్యమాత్రవిధిరుక్తః । వాజిపదేన తు విశ్వేదేవా అభిధీయన్తే ఇతి వక్ష్యతి , సిద్ధాన్తే తు విశిష్టవిధిత్వాదప్రాప్తం కర్మానేకగుణవిశిష్టం విధాతుం శక్యమితి మత్వా ద్రవ్యదేవతాన్తరవిశిష్టమపూర్వకర్మ విధీయతే ఇత్యుక్తమ్ ।
విశిష్టవిధౌ కర్మ విధాతవ్యమ్ , విశేషణభూతం ద్రవ్యం దేవతా చేతి గౌరవమిత్యాహ –
విధిగౌరవేతి ।
యదాఽఽమిక్షాయాగాద్వాజినయాగః కర్మాన్తరం విధీయతే , తదా తత్తావత్ కల్ప్యం తచ్చాన్యపూర్వం చ కల్పనీయమిత్యాహ –
కర్మాన్తరాపూర్వాన్తరేతి ।
నను వైశ్వదేవ్యామిక్షేత్యత్ర యాగవిధిప్రతీతిసమయ ఎవాఽఽమిక్షా యాగాన్వితా ప్రతీయతే , వాజినం తు వాక్యాన్తరేణాఽత ఉత్పత్తిశిష్టామిక్షాఽవరుద్ధే కర్మణి వాజినం దుర్బలమవకాశమలభమానం కర్మాన్తరం గమయతీత్యాశఙ్క్యాహ –
న చోత్పత్తిశిష్టేతి ।
కిమితి న యుక్తమత ఆహ –
ఉభయోరపీతి ।
అయమభిప్రాయః - అత్ర హ్యామిక్షాయాం వాజినే వా న ప్రత్యక్షం విధిముపలభామహే , న్యాయబలాత్తు కల్పయేమహి । తత్ర వైశ్వదేవీవాక్యే ఆమిక్షావిశ్వేదేవసంబన్ధః ప్రతీయతే , వాజినవాక్యే తు వాజినాం తేషామేవ విశ్వేషాం దేవానాం వాజినస్య చ సంబన్ధః । తత్ర దేవతైక్యాద్ ద్రవ్యద్వయస్య సహత్యాగకల్పనయా ద్రవ్యద్వయయుక్తైకయాగవిధిరనుమీయతే । తత్ర కుత ఉత్పత్తిశిష్టత్వమామిక్షాయాః ? కుతో వా వాజినస్యోత్పన్నశిష్టత్వమితి ? నన్వామిక్షావరుద్ధయాగస్య ప్రథమం ప్రత్యక్షవిధ్యభావేఽపి విశ్వేదేవానాం శ్రౌత ఆమిక్షాసంబన్ధః , తేషాం పునర్వాజిపదాభిధేయానాం వాజిభ్యో వాజినమితి వాక్యీయో వాజినసమ్బన్ధః , స చ శ్రౌతసమ్బన్ధాద్దుర్బల ఇతి న విశ్వే దేవా వాజినేన సమ్బధ్యన్తే ।
తత్ర కర్మాన్తరం వాజిభ్యో వాజినమితి పదద్వయాత్మకవాక్యగమ్యం విధీయతే , అత ఆహ –
న చ వైశ్వదేవీత్యత్రేతి ।
వైశ్వదేవ్యామిక్షేతి పదద్వయాత్మకవాక్యాదేవ విశ్వేషాం దేవానామామిక్షాసంబన్ధః ఎవం వాజినసంబన్ధోఽపి తేషాం వాజిభ్యో వాజినమితి పదద్వయాత్మకవాక్యగమ్య ఇతి తుల్యతేత్యర్థః ।
నను వైశ్వదేవీతి తద్ధితాన్తపదశ్రుతిమాత్రాదామిక్షాసంబన్ధో విశ్వేషాం దేవానామ్ అవగమ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తథా సత్యామిక్షాపదవైయర్థ్యం స్యాదిత్యాహ –
నో ఖల్వితి ।
నను విశ్వే దేవా దేవతా అస్యా ఇతి తద్ధితార్థః అస్యా ఇతి శబ్దేన చ సన్నిహితాఽఽమిక్షైవోచ్యతే , అతః శ్రౌతః ఎవామిక్షాసంబన్ధస్తత్రాహ –
అస్తు వేతి ।
తత్సంబన్ధినో విశ్వాన్ దేవానుపలక్షయతీతి ।
ఉపలక్షితేషు చామిక్షాసంబద్ధేషు విశ్వేషు దేవేషు యత్ఫలిష్యతి తత్తతశ్చామిక్షాసంబన్ధోపజీవనేనేత్యుపరితనగ్రన్థే వక్ష్యతి ।
నను వాజిభ్య ఇతి ఇన్ప్రత్యయాన్తం పదమామిక్షాసంబన్ధినో విశ్వేదేవానుపలక్షయితుం న శక్నోతి , అధికరణాన్తరవిరోధాదిత్యాశఙ్కతే –
యద్యపీతి ।
దశమే స్థితమ్ - విధిశబ్దస్య మన్త్రత్వే భావః స్యాత్తేన చోదనా । (జై.సూ.అ.౧౦.పా.౪.సూ.౨౩) దర్శపూర్ణమాసయోర్దేవతాపదాన్యాగ్నేయాదీని సన్తి , సన్తి చాగ్నేరభిధానాని లోకేఽగ్నిః పావక ఇత్యాదీని । తత్ర సందేహః కిం హవిఃప్రదానసమయే యేన కేనచిదగ్నివాచకపదేనాగ్నిరుద్దేశ్యః , ఉత విధిగతాగ్నిపదేనైవేతి । తత్రార్థరూపత్వాద్దేవతాత్వస్య తస్య చ యేన కేనచిద్వాచకేన నిర్దేశసంభవాదనియమ ఇతి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । సత్యమర్థాత్మకం దేవతాత్వమ్ తత్తు న స్వర్గవాసిత్వాది సంభవతి ; మాసేభ్యః స్వాహేత్యాదౌ మాసాదేరదేవతాత్వప్రసఙ్గాత్ , కింతు త్యజ్యమానహవిః ప్రత్యుద్దేశ్యత్వమ్ । ఉద్దేశశ్చ హవిః ప్రతి ప్రాధాన్యేన నిర్దేశః తత్రాగ్నేయ ఇతి విధిగతస్యైవ మన్త్రత్వే దేవతాప్రకాశకత్వే భావో దేవతాత్వం హవిస్త్యాగకాలేఽపి స్యాత్ ; తద్దితవర్త్యగ్నిశబ్దేన హవిః ప్రత్యగ్నేః ప్రాధాన్యేన నిర్దేశాద్ధవిస్త్యాగకాలేఽపి తేనైవ స నిర్దేశ్యః । శబ్దాన్తరేణ నిర్దేశే దేవతాత్వం న స్యాత్తస్మాద్విధిశబ్దస్యైవ మన్త్రత్వే దేవతాప్రకాశకత్వే భావః స్యాత్తేన హి దేవతాముద్దిశ్య హవిషశ్చోదనేతి । తత్ర శబ్దభేదేఽపి దేవతైక్యే ఎతదధికరణవిరోధ ఇత్యర్థః । యది చ శబ్దభేదేఽపి దేవతైక్యం , తర్హి సౌర్త్యం చరుం నిర్వపేదు బ్రహ్మవర్చసకామః , ఆదిత్యం చరుం నిర్వపేదితి చ సౌర్యాదిత్యచర్వోరేకదేవతాత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
న చైతయోరేకదేవతాత్వమేష్టుం శక్యమ్ ; సూర్యాయ జుష్టం నిర్వపామీతి , ఆదిత్యాయ జుష్టం నిర్వపామీతి చ సర్వసంమతానుష్ఠానవిరోధాదితి ఆశఙ్క్య పరిహరతి –
తథాపీత్యాదినా ।
తదస్యాస్తీత్యర్థే హీనిప్రత్యయః స్మర్యతే , అస్యేతి చ సర్వనామ , తేన విశ్వేదేవపదసన్నిహితానాం పరామర్శాన్న శబ్దాన్యత్వప్రయుక్తం దేవతాన్యత్వమిత్యర్థః ।
ఆమిక్షాసంబద్ధవిశ్వదేవోపలక్షణే ఫలం వక్ష్యతీత్యుక్తం , తత్రాహ –
తతశ్చేతి ।
వాక్యేనైవామిక్షాసంబన్ధోపజీవనేన వాజినవిధానాన్న వాజినసంబద్ధయాఽఽమిక్షయా బాధితుం శక్యతే ; శ్రౌతాత్సంబన్ధాద్వాక్యీయః సంబన్ధో దుర్బల ఇతి న్యాయాదవగన్తవ్యమ్ । స చ న్యాయో వచనేన బాధిష్యత ఇత్యభిప్రాయః । ద్రవ్యద్వయేన యుక్తమేకం కర్మ విధీయత ఇతి యదవాదిష్మ వాజినామిక్షయోః సహత్యాగ ఇతి , తదిదముత్థితమ్ ।
ఎవం చ యత్ సందేహప్రదర్శనావసరే ఉక్తం పూర్వస్మిన్నేవ కర్మణి వాజినం గుణో విధీయతే ఇతి తదాపాతప్రతిభానమాదాయాభిహితమితి విశ్వేషాం దేవానామామిక్షాసంబన్ధస్య శ్రౌతత్వాద్ వాజినసంబన్ధస్య చ వాక్యీయత్వాత్ శ్రుతిబలీయస్త్వన్యాయమాదాయ సిద్ధాన్తయతి –
స్యాదేతదేవమిత్యాదినా ।
నను తద్ధిత ఆమిక్షావిశిష్టాన్విశ్వాన్దేవానభిధత్తామ్ , అథవా తేషామామిక్షాసంబన్ధమభివదతు , యద్వా విశ్వేషాం దేవానాం యత్సంబన్ధిమాత్రం తద్వా వక్తు , తథా చ కుతోఽస్యామిక్షావాచకత్వమత ఆహ – న తు విశ్వేషు దేవేష్విత్యాదినా । అత్ర సర్వత్ర హేతురుక్త ఎవ సన్నిహితవిశేషస్య సర్వనామార్థత్వాదితి ।
అథ యదుక్తం వైశ్వదేవీపదాదామిక్షాప్రతీతావామిక్షాపదవైయర్థ్యమితి , తదనుభాషతే –
నన్వేవం సతీతి ।
ఉత్తరమాహ –
తద్ధితాన్తస్యేతి ।
నాత్ర వైశ్వదేవీపద ఎకస్మిన్నర్థే పర్యవసితే ఆమిక్షాపదేన చాపరస్మిన్నభిహితే తయోర్వైశిష్ఠ్యం పదద్వయసమభివ్యాహారాదవగమ్యతే , కిన్తు నామసన్నిహితావలమ్బినః సర్వనామ్నోఽర్థః క ఇత్యజ్ఞాయమాన ఆమిక్షాపదేన సమర్ప్యతే , అతశ్చ యథాఽయం ఘట ఇత్యుక్తేఽయమితి పదస్య సన్నిహితావలమ్బినో విషయసన్నిధాపకప్రత్యక్షాపేక్షాయామపి న శ్రుతిత్వహానిరిత్యేవం తద్ధితస్యాపీత్యర్థః ।
ఎతదేవ స్ఫుటీకరోతి –
అవసితాభిధానం హీతి ।
అవసితాభిధానత్వం నామ పరిపూర్ణవిషయలాభః ।
ద్వయం హి సర్వత్రాపాద్యమభిమతవిఘాతోఽనభిమతప్రసరశ్చేతి ।తత్రానభిమతప్రసరం వారయతి –
కుత ఆమిక్షాపదానపేక్ష ఇతి ।
అభిమతవిఘాతోఽపి నాస్తీత్యాహ –
కుతో వేతి ।
నన్వేవమామిక్షాపదసాపేక్షవైశ్వదేవీపదాదామిక్షాసంబన్ధో విశ్వేషాం దేవానాం గమ్యతే , తర్హి ద్వే అపి పదే మిలిత్వా ప్రమాణం స్యాత్ , తథా చ వాక్యత్వమ్ ।
అథ సత్యామప్యామిక్షాపదాపేక్షాయాం వైశ్వదేవీపదమేవ తత్ర ప్రమాణం , తర్హ్యామిక్షాపదమేవ కిం న స్యాదత ఆహ –
అతశ్చేతి ।
యదితి ద్వితీయాన్తః శబ్దః పదమితి చ ప్రథమాన్తః । ఆమిక్షేత్యుక్తే హి న క్వాప్యపేక్షాఽవభాసతే , వైశ్వదేవీత్యుక్తే త్వస్తి కాసావిత్యపేక్షా , అతో వైశ్వదేవీపదమేవ సాకాఙ్క్షమర్థమభిదధత్ ప్రమానమ్ , ఆమిక్షాపదం తు తదీయార్థాభిధానకథంభావాకాఙ్క్షాపరిపూరకమితికర్తవ్యభావమనుభవతీతి వినిగమకహేతుబలాత్ వైశ్వదేవీపదమేవ ప్రమాణమ్ । తతశ్చ శ్రుతిత్వాద్వాక్యాపేక్షయా తత్ ప్రథమభావి , తతః పదాన్తరాపేక్షం వైశ్వదేవీపదం యదామిక్షావిశ్వదేవసంబన్ధరూపం వస్త్వభిధత్తే ; తదుక్తప్రకారేణ ప్రమాణభూతప్రథమభావివైశ్వదేవీపదావగమ్యత్వాత్ శ్రౌతం , తతశ్చ బలవదిత్యర్థః ।
ఎతత్ప్రకరవైపరీత్యం వాజినవిశ్వదేవసంబన్ధే దర్శయస్తస్య వాక్యీయతామాహ –
యత్త్వితి ।
వాజిభ్య ఇతి వాజినమితి చ పదే పర్యవసితాభిధానే । యద్యపి వాజిపదం వైశ్వదేవసాపేక్షమ్ ; తథాపి న వాజినపదాపేక్షమ్ । తతశ్చ పర్యవసితాభిధానాభ్యాం పదాభ్యాం యావభిహితౌ పదార్థౌ వాజివాజినరూపౌ తదవగమ్యం యద్విశ్వదేవవాజినసంబన్ధరూపం వస్తు తదామిక్షావిశ్వదేవసంబన్ధాచ్చరమభావి , అతో వాక్యగమ్యత్వేన దుర్బలమిత్యర్థః ।
కర్మాన్తరవిధౌ హేత్వన్తరమాహ –
ఎవం చేతి ।
పూర్వపక్షే హి వికల్పః సముచ్చయో వా వక్తవ్యః , స చాయుక్తః ; నిత్యవదవగతసాధనభావాయా ఆమిక్షాయా వికల్పాయోగాత్ , అనపేక్షావగతసాధనభావాయాశ్చ తస్యాః సముచ్చయాయోగాదిత్యర్థః । నిత్యమేవేతి వక్తవ్యే మృదూక్త్యా వతిప్రయోగః ।
యత్తూక్తం వచనేనైవ శ్రుతిబలీయస్త్వన్యాయ (జై.సూ.అ.౩.పా.౩.సూ.౧౪) బాధ ఇతి తత్రాహ –
న చాశ్వత్వే ఇతి ।
విశ్వే దేవా ఇత్యయం శబ్దో యస్యాః సా తథోక్తా తాం వైశ్వదేవశబ్దామ్ । ద్రవ్యవచనాదామిక్షాద్రవ్యం ప్రత్యుపసర్జనభూతామవగతామేవం సతి కర్మాన్తరవిధిపక్షే నోపలక్షయిష్యతి ఉపలక్షణే హి నోపసర్జనన్యాయబాధః స్యాదిత్యర్థః ।
ననూపసర్జనభూతా అపి విశ్వే దేవా వాజిన ఇతి తద్ధితాన్తర్వర్తిసర్వనామ్నా పరామృశ్యన్తాం , సర్వనామ్నః సన్నిహితగోచరత్వాదత ఆహ –
ప్రకృతం హీతి ।
యత్తు కర్మాన్తరవిధిపక్షే విధిగౌరవమపూర్వకల్పనాగౌరవం చేతి , తత్రాహ –
ప్రామాణికే చేతి ।
తత్త్వవిషయత్వాద్ యథార్థవిపయత్వాత్ ।
ఎవం గుణాత్కర్మభేదే వ్యవస్థితముదాహరణం దృష్టాన్తముక్త్వాఽత్రత్యపూర్వపక్షే గుణాజ్జ్ఞానభేదం దార్ష్టాన్తికమాహ –
ఎవమిహాపీతి ।
అస్తి చాత్రేతి ।
భాష్యేఽన్యేషాం శాఖినాం శిరోవ్రతస్యాసత్త్వం నోక్తమతోఽధ్యాహరతి –
అన్యేషామితి ।
శిరస్యఙ్గారపాత్రధారణం శిరోవ్రతమ్ । అభ్యాసాధికరణస్య (జై.సూ.అ.౨.పా.౨.సూ.౨) శబ్దాన్తరాధికరణేన ప్రత్యుదాహరణలక్షణాం సఙ్గతిమాహ ।
ధాత్వర్థానుబన్ధేనేతి ।
శబ్దాన్తరే కర్మభేదః కృతానుబన్ధత్వాత్ । యజతి దదాతి జుహోతి ఇత్యత్ర కిం యజత్యాదయ ఎకాం భావనాం విశింషన్తి , ఉత ప్రతిధాత్వర్థ భావనాభేద ఇతి సందేహే భావనాయాః ప్రత్యయార్థస్య ప్రధానత్వాత్తస్మిన్ గుణభూతధాత్వర్థానాం సముచ్చయ ఇత్యేకభావనావిశేషకత్వేన ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః - నియమేన ధాతుప్రత్యయయోరన్వితాభిధాయిత్వాత్ ప్రత్యయస్య చ ‘ధాతో’రితి సూత్రేణ వివక్షితైకవచనేనైకన్మాదేవ ధాతోర్విధానాదేకధాత్వర్థానురక్తా భావనాఽభిహితా , సా న ధాత్వర్థాన్తరేణ సంబధ్యతే ; తత్సంబన్ధస్యోత్పత్తిశిష్టత్వాత్ । యత్ర పదాన్తరోపాత్తం ప్రధానం తత్ర భవతి గుణానాం సముచ్చయః క్రయే ఇవారుణ్యాదీనామ్ । తస్మాదపునరుక్తధాత్వాత్మకశబ్దాన్తరే కర్మభేదో భావనాభేదః కృతానుబన్ధత్వాదుత్పత్త్యైవ కృతధాత్వర్థసబన్ధత్వాద్భావనాయా ఇత్యర్థః । ధాత్వర్థ ఎవానుబన్ధోఽవచ్ఛేదకః ।
నను సమిధో యజతీత్యాదావైకభావనావిధానే ఎకత్ర విధిరపరత్రానువాద ఇతి వక్తవ్యం , తత్ర కో విధిరితి న జ్ఞాయతేఽత ఆహ –
ప్రథమభావినా వాక్యేనేతి ।
విపరివర్తమానా బుద్ధావితి శేషః । తతశ్చ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానేత్యర్థః ।
విధ్యనువాదావినిగమేన సిద్ధాన్తమాహ –
పరస్పరానపేక్షాణితి ।
ఎషాం బోధకత్వే క్రమో న ప్రయోజక ఇత్యర్థః ।
నను పాఠక్రమానాదరణే కథం ప్రయాజాదీనాం పాఠానుష్ఠానక్రమసిద్ధిస్తత్రాహ –
పరస్పరాపేక్షాణామితి ।
ప్రయాజాం హ్యేకం కరణోపకారం కుర్వన్తీతి పరస్పరాపేక్షాః । అతస్తేషామేకకరణోపకారజనకతయ ఎకవాక్యత్వే సంభూయకారిత్వే సతి పాఠక్రమోఽనుష్ఠానే ప్రయోజకః స్యాదిత్యర్థః । తద్వాక్యాని స్వార్థబోధనే పరస్పరం నాపేక్షన్తే ఇతి న క్రమాపేక్షా । యత ఎకత్వం పాఠక్రమాన్నియమ్యేతేత్యర్థః ।
నను ధాత్వైక్యాదితరేతరత్ర చ ప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమత ఆహ –
కథం చిదితి ।
సమిదాదినామభిః కర్మభేదప్రతీతేః ప్రత్యభిజ్ఞైవ నాస్తీతి కథంచిదిత్యుక్తమ్ । ఆఖ్యాతస్య హి సర్వత్ర విధిత్వముత్సర్గః , స చ బలవదపవాదకేన బాధనీయః । న చ ఇహైతదస్తీత్యర్థః ।
కిం తద్బలవదపవాదకం ? తదాహ –
గుణశ్రవణేహీతి ।
యత్ర హి వాక్యే గుణాః శ్రూయతే తత్ర గుణవిశిష్టకర్మవిధానే విశేషణం విశేష్యం చ విధాతవ్యం , తదా విధిగౌరవం స్యాత్ । తత్ర హి గుణమాత్రవిధానప్రత్యుక్తలాఘవాయ విధినా విశేష్యకర్మణోఽనువాదోఽపేక్ష్యతే , తదపేక్షాయాం బుద్ధిసన్నిధానస్యోపకార ఇత్యర్థః ।
ఉదాహరతి –
యథేతి ।
నను సమిదాదివాక్యం నాభ్యాసాత్ కర్మభేదే ఉదాహరణం , సమిదాదిగుణాద్భేదప్రతీతేరత ఆహ –
న చాత్రేతి ।
సమిధోఽగ్న ఆజ్యస్య వ్యన్త్విత్యాదిమన్త్రైరేవ సమిదాదిదేవతాసంబన్ధసిద్ధేస్తత్ప్రఖ్యశాస్త్రేః (జై.సూ.అ.౧.పా.౪.సూ.౪) సమిదాదీని నామధేయానీత్యర్థః ।
అఙ్గీకృత్య గుణవచనత్వమాహ –
అగృహ్యామాణేతి ।
కేన వచనేన విహితమితి కింవచనవిహితమ్ । కింవచనవిహితం చ తత్ కింకర్మ చేతి కింవచనవిహితకింకర్మ । తదనువాదేన కస్య వాక్యస్య గుణవిధిత్వమితి న వినిగమ్యతే ఇత్యర్థః । న చాగ్నేయాదికర్మసు గుణవిధిః ;తేషాముత్పత్తిశిష్టాగ్న్యాద్యవిరోధాదితి ।
యది నామధేయాని సమిదాదీని తర్హి నామ్న ఎవ భేదో నాభ్యాసాదత ఆహ –
న చాపూర్వమితి ।
పూర్వకర్మానన్వయీత్యర్థః ।
అనన్వయిత్వా హేతుః –
విధానాఽసంబద్ధమితి ।
నను జ్యోతిరాదేరపి విధినా సంబన్ధోఽసిద్ధః ।
ఎతేనేత్యనుకృష్య యజేతేతి విధిసంబన్ధావగమాదత ఆహ –
ప్రథమమితి ।
జ్యోతిరిత్యాదినామ హి ప్రథమం విధానేనాసంబద్ధమవగతం , పశ్చాత్ తస్య విధిసంబన్ధః । స చ విధాస్యమానకర్మనామధేయత్వేనాప్యవిరుద్ధః , సమిదాది తు ప్రథమమేవ విధిసంబద్ధమితి న పూర్వకర్మబుద్ధివిచ్ఛేదకమిత్యర్థః ।
తస్య దేవతేతి ।
తస్య పురుషకృతస్య కృతే త్యాగస్యాసేచనాధికస్య ప్రక్షేపాధికస్య హోమస్యావచ్ఛేద్యో యః పురుషప్రయత్న ఎకస్యాం శాఖాయాం చోద్యతే స ఎవ శాఖాన్తరే చోద్యతే యథేత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
ఎవమితి ।
శాఖాన్తరాధికరణేనాస్యాపౌనరుక్తయం సూత్రభాష్యాభ్యాముక్తముపపాదయతి –
యుక్తమితి ।
శాఖాన్తరాధికరణే హి ఎకస్యాం శాఖాయామ్ అగ్నీషోమీయస్యైకాదశకపాలత్వమపరస్యాం ద్వాదశకపాలత్వమితి రూపభేదాత్ కర్మభేదః శఙ్కితః , సిద్ధాన్తే తు తయోర్వికల్ప ఇత్యుక్తమ్ । తద్యుక్తమ్ । కపాలసంఖ్యయోరుత్పన్నశిష్టయోరుత్పత్తావైకరూప్యేణావగమ్యమానకర్మప్రత్యభిజ్ఞాఽవాధకత్వేన కర్మభేదకత్వాభావాత్ । అగ్నిగతపఞ్చసంఖ్యాయాస్తు ఉత్పత్తిశిష్టత్వాద్ వాజినవద్ భేదకత్వమితి శఙ్కోత్థానాదగతార్థత్వమిత్యర్థః । అగ్నిహోత్రస్యేత్యశుద్ధః పాఠః అగ్నిహోత్రే కపాలాభావాత్ । అథవా - అగ్నౌ హోత్రం ఇతి అగ్నీషోమీయ ఎవోచ్యతే । ఎకాదశకపాలత్వాదేరుత్పన్నశిష్టత్వమితి వదతా వాచస్పతినా కస్యాంచిచ్ఛాఖాయామ్ అగ్నీషోమీయో భవతీతి కేవలోత్పత్తివాక్యం దృష్టమితి గమ్యతే । ఇతరథాఽగ్నీషోమీయమేకాదశకపాలమిత్యాదౌ సంఖ్యయోరుత్పత్తిశిష్టత్వాదితి ।
ఉత్పత్తిశిష్టా పఞ్చసంఖ్యైవ న షట్సంఖ్యా షష్ఠస్యగ్నేరనూద్యమానత్వాదితి పరిహరతి –
పఞ్చైవేతి ।
సాంపాదికా ఉపాస్యాః । సంపద్వ్యతిరేకాయ ఉపాస్తివ్యతిరేకాయ । అగ్నిరేవాగ్నిరిత్యాదినా ముఖ్యాగ్నిసమిదాదేరనువాదాదుపాస్యత్వవ్యావృత్తిర్బోధ్యత ఇత్యర్థః । ఎవం షష్ఠాగ్నేరనువాద్యత్వమఙ్గీకృత్య పరిహారః ఉక్తః ।
ఇదానీం షడప్యగ్నయః శాఖాద్వయేఽప్యుపాస్యాః , పఞ్చసంఖ్యా త్వముఖ్యానగ్నీన్ యోషిదాదీనవచ్ఛేత్తుమిత్యభిప్రేత్యాహ –
అథా వా ఛాన్దోగ్యానామితి ।
ఛన్దోగేన దృష్టాం శాఖామధీయతే ఇతి ఛాన్దోగ్యాః । ఇదానీం పఞ్చసంఖ్యా ఉపాస్యాగ్నివిశేషణత్వేన న విధీయతే , కిం త్వనూద్యతే ।
అగ్నయస్తు పఞ్చ శాఖాద్వయేఽప్యవిశేషేణోపాస్యతయా విధీయన్తే , అధికస్తు షష్ఠోఽగ్నిర్వికల్ప్యతే ఇతి పరిహరతి –
అథ వా భవతు వాజసనేథినామిత్యాదినా ।
ప్రచయశిష్టేతి ।
ఎకైకశోఽగ్నిషు విహితేషు తేషాం ప్రచయేనార్థాత్ జ్ఞాతేత్యర్థః ।
సాంపాదికానితి ।
సమారోప్యాగ్నిభావానిత్యర్థః ।
ఉత్పత్తిశిష్టత్వ ఇతి ।
ప్రాణగతాధికసంఖ్యాదేరితి శేషః । అసిద్ధ ఇతి చ్ఛేదః ॥౨॥॥౩॥
దర్శయతి చేతి సూత్రం పూరయతి –
విధ్యైకత్వమితి ।
నను సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తీతి వాక్యం వేద్యైక్యద్వారేణ విద్యైక్యదర్శకం నిర్గుణబ్రహ్మవిషయం , కథమనేన సగుణవిద్యైక్యసిద్ధిః ? అత ఆహ –
యత్రాపీతి ।
తత్ప్రాయపఠితానామితి ।
నిర్గుణవిద్యాసన్నిధిపఠితానామిత్యర్థః । అగ్న్యః శ్రేష్ఠః ।
నను విద్యానామశబ్దాత్మకత్వాత్ కఠాదిప్రోక్తత్వాభావేఽపి కఠాద్యనుష్ఠితత్వాత్ కాఠకాదిసంజ్ఞా కిం న స్యాదత ఆహ –
న చ కాఠాదీతి ।
అధ్యయనం హి ప్రతిశాస్త్రం త్వరాదిభిర్భిద్యేత , న త్వనుష్ఠానమిథర్థః ।
నను కిం కఠప్రోక్తత్వాదినిమిత్తానుసరణేన విద్యాయాం గ్రన్థే చ కాఠకాదిశబ్దా రూఢా భవన్తు , తత్రాహ –
న చ కఠప్రోక్తతేతి ।
గ్రన్థే అవయవార్థయోగసంభవే గ్రన్థే రూఢిర్న కల్పనీయా ; గ్రన్థసంబన్ధాద్విద్యాయాం చ వృత్తిసంభవే తత్రాపి రూఢిర్న కల్పనీయేత్యర్థః ।
అఙ్గీకృత్యాపి కాఠకాదిసంజ్ఞానాం విద్యాభిధాయకత్వమప్రయోజకత్వమాహ –
న చ తద్భేదాభేదావితి ।
యది కాఠకాదిసంజ్ఞానాం భేదాద్విద్యా భిద్యేత , తర్హి ఎకశాఖాగతదహరషోడశకలాదివిద్యానామైక్యం ప్రసజ్యేత , తచ్చ మా భూద్ ; అయుక్తం హి తద్ ; నానాధబ్దాదిభేదా (బ్ర.అ.౩.పా.౩.సూ.౫౮) దిత్యత్ర తన్నిషేధాదిత్యర్థః ।
నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధాచ్చ సంజ్ఞానాం న విద్యాభేదకత్వమిత్యాహ –
కఠాదిపురుషేతి ।
యశ్చ తత్తచ్ఛాఖాస్వోంకారసర్వాత్మ్యాదో బ్రహ్మవిద్యాసమాప్తివ్యపదేశోఽధ్యేతౄణాం సోఽపి తత్తదంశసమాప్త్యభిప్రాయస్తతో న శాఖాన్తరే విద్యాయా భేదక ఇత్యాహ –
సమాప్తిశ్చేతి ।
శాఖాన్తరాధికరణేనాస్య పౌనరుక్తయమాశఙ్క్యాహ – కంచిదితి శ్లోకేన । పఞ్చాగ్నివిద్యాయామగ్నిగతపఞ్చత్వషట్త్వసంఖ్యయోరుత్పత్తిశిష్టత్వం విశేషః , స చ ప్రాగేవ పరిహృత ఇతి । వక్ష్యమాణావర్థౌ గుణోపసంహారానుపసంహారౌ । రేతః ప్రజననేన్ద్రియం ప్రజాపతిః ప్రజననమ్ ।
గుణవిశిష్టతదుపాస్తేః ఫలమాహ –
ప్రజాయతే హీతి ।
తం యజమానం ప్రేతం దిష్టం పరలోకాయ కర్మభిరాదిష్టమితో గ్రామాదగ్నయే అగ్న్యర్థం హరన్తి నయన్త్యృత్విజః । శిరస్యఙ్గారపూర్ణపాత్రధారణం శిరోవ్రతమ్ । ఎతం హ్యేవాత్మానం బహ్వృచా ౠగ్వేదినో మహత్యుక్థే శస్త్రవిశేషే మీమాంసన్తే । మహావ్రతే క్రతువిశేషే । మహద్భయం భయహేతుర్వజ్రముద్యతం యథా తథా బ్రహ్మేత్యర్థః । ఎషోఽధికృతః పురుష ఎతస్మిన్నాత్మని ఉద్ అపి అరమల్పమ్ అన్తరం భేదమ్ । అల్పమపి భేదం యదా కురుతే , అథ తదా తస్య భయం భవతి । తత్త్వేవ బ్రహ్మశబ్దేన విదుషో జ్ఞాతవతోఽమన్వానస్య అతర్కయతో మననమకుర్వతో భయం భయహేతుః ॥౪॥
ఉపసంహారోఽర్థాభేదాద్విధిశేషవత్సమానే చ ॥౫॥ సర్వశాఖాసు విద్యైక్యే సిద్ధే గుణ్యాకృష్టగుణానాముపసంహారసిద్ధేరధికరణానారమ్భ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
భవత్వితి ।
కరణం హి విద్యాఽఙ్గమాకాఙ్క్షతే , ఆకాఙ్క్షా చ సన్నిధిసమామ్నాతైః అఙ్గైః శాన్తేతి న శాఖాన్తరీయాఙ్గాపేక్షేత్యర్థః ।
యద్యపేక్షా స్యాత్తత్రాహ –
అపేక్షణే చేతి ।
సాకాఙ్క్షస్య ప్రయోగవిధేరనుష్ఠాపకత్వాసంభవాతన్నిరాకాఙ్క్షత్వాయ సర్వమఙ్గజాతమేకస్యామేవ శాఖాయాం విధీయేతేత్యర్థః ।
నను సర్వశాఖాసు విద్యైక్యే సతి శాఖాన్తరగతతదీయాఙ్గాననుష్ఠానేఽఖణ్డకరణోపకారాసిద్ధేరనుపకృతా విద్యా న శ్రేయస్కరీ స్యాదత ఆహ –
తస్మాద్యథా నైమిత్తికమితి ।
నను నిత్యకర్మణి యావజ్జీవమిత్యాదినియతనిమిత్తవశాచ్ఛక్యాఙ్గానుష్ఠానమాత్రేణ పరిపూర్ణోపకారః కల్ప్యతే , ఉపాసనాసు తు స్వశాఖాధీతైరేవాఙ్గైః పరిపూర్ణోపకారకల్పనాయాం కో హేతురత ఆహ –
అఙ్గాన్తరావిధానాదేవేతి ।
గృహమేధీయేతి ।
అస్తి చాతుర్మాస్యేషు గృహమేధీయో మరూభ్ద్యో గృహమేధిభ్యః సర్వాసాం దుగ్ధే సాయమోదన ఇతి । తత్రేదమామనన్త్యాజ్యభాగౌ యజతీతి । తత్ర సందేహః కిమయమతిదేశప్రాప్తయోరాజ్యభాగయోరానువాదః , ఉతాఙ్గాన్తరపరిసంఖ్యా । అథవాఽతిదేశేనాజ్యభాగావేవ ప్రాప్యేతే ఇత్యేతదనేన వచనేన జ్ఞాప్యతే , కింవా సర్వాఙ్గేభ్యో య ఉపకారః స ఆజ్యభాగాభ్యామేవాఙ్గాన్తరానపేక్షాభ్యాం భవతీత్యుపకారావచ్ఛేద ఇతి । అన్యేఽపి పక్షాః ప్రథమే కాణ్డే సమాశఙ్క్య నిరస్తాస్తే తు విస్తరభయాన్న లిఖ్యన్తే । తత్రానువాదమాత్రస్య వైఫల్యాత్పరిసంఖ్యాయాశ్చ ప్రతిషేధవిషయత్వాదఙ్గాన్తరప్రతిషేధస్య చ వాక్యాదప్రతీతేః కల్పనాయాం చాజ్యభాగవాక్యస్య స్వార్థత్యాగప్రసఙ్గాత్ ప్రాప్తస్య చాఙ్గాన్తరస్య ప్రతిషేధే ప్రాపకప్రమాణబాధాపాతాత్ । తదేవం స్వార్థహానిరస్వార్థకల్పనం ప్రాప్తబాధశ్చేతి త్రిదోషీప్రసఙ్గాత్ । అతిదేశస్య చ వికృత్యపేక్షితప్రాకృతాఖణ్డకరణోపకారాతిదేశద్వారేణోపకారజనకపదార్థాన్ వికృతౌ ప్రాపయతో యుగపదేవ సర్వాఙ్గవిషయత్వేన ప్రవృత్తేరాశుభావమాత్రవిషయత్వకల్పనస్యాయోగాదుపకారావచ్ఛేద ఎవేతి దశమే సిద్ధాన్తితమ్ । ఎతన్న్యాయేనేహ నోపకారావచ్ఛేదో యుజ్యతే ।
కుతః ? ఇత్యత ఆహ –
న హీతి ।
హృహమేధీయే హి న్యాయే వికృతికర్మైవ గృహమేధీయః ఆజ్యభాగాతిరిక్తమఙ్గగ్రామం స్వోపకారాయ నాపేక్షతే , ప్రకృతిస్త్వపేక్షతే । అత్ర పునరేకమేవ విజ్ఞానం శాఖాన్తరీయాఙ్గమేతచ్ఛాఖిభిరనుష్ఠీయమానం సన్నాపేక్షతే , శాఖాన్తరీభిరనుష్ఠీయమానం సదపేక్షతే । ఎతచ్చ విరుద్ధమిత్యర్థః ।
యచ్చోక్తం యథా నైమిత్తికం కర్మేత్యాది , తత్రాప్యాహ –
నైమిత్తికే త్వితి ।
యావజ్జీవనిమిత్తానురోధాత్ ప్రధానకర్తవ్యత్వం నిత్యమవగతం సర్వాఙ్గోపసహారస్య చ సర్వదా పుంసా సంపాదయితుమశక్యత్వాచ్ఛక్యమాత్రాఙ్గానుష్ఠానాదేవ సకలాఙ్గసాధ్యోపకారసిద్ధిరిత్యుపకారస్యావచ్ఛేదః । అశక్యాఙ్గేభ్యోఽవచ్ఛిద్య శక్యేష్వవస్థాపనం యుజ్యతే , న తు తథేహ శాఖాన్తరీయాఙ్గోపసంహారస్యాశక్యత్వమ్ । అశక్తేః ప్రథమాధికరణే నిరస్తత్వాత్ । న చోపాస్తీనాం నిత్యత్వావగతిః కామ్యత్వాదిత్యర్థః ।
పూర్వమేకస్యైకస్మిన్విషయేఽపేక్షాఽనపేక్షయోర్విరోధాద్ గృహమేధీయన్యాయాసంభవ ఉక్తః , ఇదానీం వైషమ్యాన్తరేణ ప్రకృతే తదసంభవమాహ –
ప్రాకృతేతి ।
చోదకోఽతిదేశః । తేన ప్రాకృత ఉపకారపిణ్డో గృహమేధాయ ప్రాప్యతే తద్ద్వారా చ తజ్జనకాని సకలప్రాకృతాఙ్గాని । తత్రాజ్యభాగావపి తన్మధ్యే ప్రాప్నుత ఇతి ప్రాప్తయోః పునర్వచనాత్ సకలాఙ్గజన్యోపకారస్య తన్మాత్రజన్యత్వేనావచ్ఛేదః స్యాదిహ తు స్వశాఖాగతాఙ్గానాం వచనాద్వినా న ప్రాప్తిరితి తద్విధాయకమేవ వచనం నేతరపరిసంఖ్యాయకమిత్యర్థః । అనేన గృహమేధీయపూర్వపక్షగతపరిసంఖ్యాపక్షోఽపి వ్యుదస్తః ।
తన్మాత్రవిధిపక్షస్యాపి గృహమేధీయపూర్వపక్షగతస్యాత్రాసంభవమాహ –
న చ తదుపకారేతి ।
తచ్ఛబ్దేన ప్రాకృతమఙ్గం పరామృశతి । ఆజ్యభాగతదితరాఙ్గసాధ్యే ఉపకారస్తోమేఽతిదేశప్రాప్తేఽప్యాజ్యభాగవిధానాద్ధి తత్రాతిదేశస్య తన్మాత్రవిధానపరత్వం కల్పితం , న త్విహ విద్యాసు స్వపరశాఖాగతధర్మసాధ్యోపకారపిణ్డస్యాస్తికశ్చిదతిదేశః , యస్య తత్ప్రాప్తధర్మస్య స్వశాఖాయాం విధానాత్ స్వశాఖాగతధర్మమాత్రవిధాయకత్వం కల్ప్యేతేత్యర్థః । తత్త్వేన ఎకత్వేన ।
బలవతి బాధకే ఇతి ।
ప్రాప్తౌ పునర్విధానమేవ బలవద్ బాధకమ్ ॥౫॥
అన్యథాత్వం శబ్దాదితి చేన్నావిశేషాత్ ॥౬॥ చోదనాద్యవిశేషాదిత్యస్యాపవాదార్థమిదమధికరణమ్ । భాష్యే వాజసనేయిశాఖాగతముద్గీథబ్రాహ్మణం ఛాన్దోగ్యగత ఉద్గీథాధ్యాయశ్చ విషయత్వేనోదాహృతః । తత్ర వాజసనేయిబ్రాహ్మణం తావద్వ్యాచష్టే –
ద్వయా ఇత్యాదినా ।
‘‘ద్వయా హ ప్రాజాపత్యా దేవాశ్చాసురాశ్చ తతః కానీయసా ఎవ దేవా జ్యాయసా అసురాస్త ఎషు లోకేష్వస్పర్ధన్త తే హ దేవా ఊచుర్హన్తాసురాత్ యజ్ఞ ఉద్గీథేనాత్యయామేతి తే హ వాచమూచుస్త్వం న ఉద్గాయేతి । తథేతి తేభ్యో వాగుదగాయత్తే విదురనేన వైత ఉద్గాత్రాఽత్యేష్యన్తీతి తమభిద్రుత్య పాప్మనావిధ్యన్ అథ హేమమాసన్యం ప్రాణమూచుస్త్వన్న ఉద్గాయేతి తథేతి తేభ్య ఎష ప్రాణ ఉదగాయత్తే విదురనేనే’’ త్యాద్యభిధాయ ‘‘తమభిద్రుత్య పాప్మనాఽవిధ్యన్త్సన్స యథాఽశ్మానమృత్వా లోష్టో విధ్వంసతైవం హైవ విధంసమానా విశ్వఞ్చో వినేశు’’రితి శ్రుతిః । తత్ర ప్రజాపతిః కర్మజ్ఞానాధికృతః పురుషః । తదపత్యానీన్ద్రియవృత్తయః ప్రాజాపత్యాః ।
అసురాణాం జ్యాయస్త్వం వృద్ధత్వం శ్రుత్యుక్తముపపాదయతి –
యతోఽమీ ఇతి ।
కానీయసాః కనీయాంసో దేవాః ।
కనిష్ఠత్వముపపాదయతి –
అజ్ఞానపూర్వకత్వాదితి ।
అనాది హ్యజ్ఞానం తత్త్వజ్ఞానం చరమభావి । అతస్తజ్జన్యప్రవృత్తిరూపాణాం దేవానాం కనిష్ఠత్వమిత్యర్థః ।
అస్పర్ధన్తేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
తదస్యేత్యాదినా ।
ప్రాణస్యేత్యేతచ్ఛ్రుతిగతప్రజాపతిశబ్దస్య వ్యాఖ్యానమ్ । ప్రాణప్రధానస్య క్షేత్రజ్ఞస్యేత్యర్థః ।హన్తేత్యనుమతౌ । యద్యనుమతిరస్తి సర్వేషామస్మాకమసురజయే , తర్హ్యసురానత్యయామాతీత్యాసురాన్ దేవభావమాప్నువామేత్యర్థః । యజ్ఞో జ్యోతిష్టోమః । సోఽసురాణాం విధ్వంసకత్వాదాభిచారికః । వాక్ ప్రాణేత్యత్ర ప్రాణో ఘ్రాణేన్ద్రియమ్ ।
నిన్దిత్వేతి ।
తాన్యేవ వాగాదీనీత్యర్థాల్లభ్యతే ।
ప్రాణమాత్రస్య సంవాదకర్తృత్వాయోగాద్దేవతా లక్ష్యత ఇత్యాహ –
ప్రాణాభిమానేతి ।
ఎష ఇతి ముఖ్యప్రాణస్య విశేషణం ఘ్రాణవ్యావృత్త్యర్థమ్ । అభిద్రుత్యాధిగమ్య । అవిధ్యంస్తాడితవన్తః । అవిధ్యన్త్సన్నితి శ్రుతిపదం తత్ర సన్ప్రత్యయముపేక్ష్య ప్రకృతిమాత్రముదాహృతమ్ । లోష్టః పాంసుపిణ్డః । స చాన్యో వా దుర్బలః కాష్ఠాదిరిత్యర్థః । వాశబ్దః శ్రుతావవిద్యమానోఽపి న్యాయలభ్యత్వాదుపన్యస్తః ।
ఉద్గీథకర్తృత్వమ్ , ఉద్గానక్రియారూపత్వం చ శాఖాభేదేన శ్రూయమాణం న విద్యాభేదకమ్ , ఎకస్యాం శాఖాయాం విధైక్యసంప్రతిపత్తావపి తద్దర్శనాదిత్యాహ –
న కేవలం శాఖాన్తరే ఇతి ।
ఎవం కర్తృక్రియాత్వనిర్దేవైషమ్యం పరిహృత్య సకలభక్తినిర్దేశో వాజసనేయకే , భక్తయేకదేశప్రణవనిర్దేశశ్ఛాన్దోగ్యే ఇతి వైషమ్యం పరిహరతి – బహుతరరూపేతి ॥౬॥ రసతమాదిగుణోపవ్యాఖ్యానమోఙ్కారస్య కృత్వేతి శేషః । ఎతచ్చ భాష్యప్రతీకోపాదానమ్ । ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపో రసోఽపామోషధయ ఓషధీనాం పురుషో రసః పురుషస్య వాగ్ రసో వాచ ౠగ్రసః , ౠచః సామరసః సామ్న ఉద్గీథో రసః స ఎష రసానాం రసతమః పరమః పరార్ధ్యోఽష్టమో యదుద్గీథ ఇతి శ్రుతిః ।
ఎతచ్ఛ్రుతివ్యాఖ్యానేన భాష్యోక్తరసతమాదిగుణయోగం వివృణోతి –
తథా హీతి ।
యస్య యజమానస్య పురస్తాత్ పూర్వం హవిరుప్తం దేవతార్థం సఙ్కల్పితం భవతి చన్ద్రమాశ్చ పశ్చాదభ్యుదేతి స చతుర్దశ్యామమావస్యాభ్రమవాన్ మధ్యమాదిభావేన త్రేధాభూతాస్తణ్డులానగ్న్యాదిభ్యో దర్శదేవతాభ్యః సకాశాద్విభజేద్ । విభజ్య చ దాత్రగ్న్యాదిదేవతాభ్యో నిర్వపేదిత్యర్థః । దధన్ దధని । శ్రుతే దుగ్ధే ।
తేష్వేవ కర్మస్వితి ।
ఆగ్నేయాదిష్విత్యర్థః ।
కాలాపరాధం వివరీతుం యథాకాలమనుష్ఠానం దర్శయతి –
ఎష తావదితి ।
అభితః సన్నిధౌ ఉదితశ్చన్ద్రో యస్య స యజమానోఽభ్యుదితః ।
అత్ర సిద్ధాన్తే దర్శకర్మణ్యేవ దేవతాపనయమాత్రమిత్యస్మిన్ ప్రయోజనమాహ –
అమావాస్యాయామేవేతి ।
తస్యైవ కర్మణోనువర్తమానత్వే హి స్వదేవతాయుక్తం తత్పరిసమాపనీయం తతశ్చతుర్దశ్యాం నిరుప్తహవిషా దేవతాన్తరేభ్యో నైమిత్తికప్రయోగం పరిసమాప్య పునరమావస్యాయామేవాగ్న్యాదిభ్యో దర్శదేవతాభ్యో హవిర్నిరుప్య ప్రతిపది దర్శః ప్రవర్తయితవ్యః । దర్శలోపే తు ప్రాయశ్చిత్తభూతమిదం కర్మామావాస్యాయాం కృత్వోపరన్తవ్యమితి చిన్తాప్రయోజనమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమాహ –
హవిర్భాగేత్యాదినా ।
ఉత్పత్తిశిష్టదేవతావరుద్ధే కర్మణి దేవతాన్తరానవకాశాత్ కర్మాన్తరత్వమిత్యేవమర్థం హవిర్విభాగమాత్రశ్రవణాదితి సంగ్రహవాక్యం , ప్రాప్తే కర్మణ్యనేకగుణవిధౌ వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ కర్మాన్తరత్వమిత్యేవమభిప్రాయం చరువిధానసామర్థ్యాచ్చేతి ద్వితీయం సంగ్రహవాక్యమ్ ।
తత్రాద్యం విభజతే –
యది హీత్యాదినా ।
పూర్వదేవతాభ్యోఽగ్న్యాదిభ్యో హవీంషి విభజేదితి వాక్యేన విహితే ఉత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధస్య వాక్యేనైవ వారితత్వాత్ పూర్వకర్మణి దేవతాన్తరనివేశసంభవే సతి న కర్మాన్తరత్వం స్యాత్ । హవిర్మాత్రవిభాగవిధానే తూత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధాద్ వాజినేజ్యావత్ కర్మాన్తరత్వమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం సంగ్రహం వివృణోతి –
అపి చేతి ।
నను కర్మాన్తవిధౌ ప్రారబ్ధదర్శప్రయోగస్య కా గతిస్తత్రాహ –
దర్శస్తు లుప్యతే ఇతి ।
కర్మాన్తరమితి ప్రతిజ్ఞాయ హేతుమాహ –
పూర్వదేవతాత ఇతి ।
ఉత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధం పరిహృత్య వాక్యభేదం పరిహరతి –
చర్వర్థస్యేతి ।
వాక్యాన్తరప్రాప్తమితి ।
యే మధ్యమా ఇత్యాదివాక్యైః ప్రాప్తమిత్యర్థః ।
నను విభజేదిత్యేతావన్మాత్రవిధౌ కస్మాదితి న జ్ఞాయతే , తత్రాహ –
తత్ర చ వాక్యాన్తరేతి ।
యే మధ్యమాదివాక్యైర్దేవతాన్తరేషు తత్ప్రతియోగినీనాం దేవతానామేవ బుద్ధిస్థానాం విభాగప్రతియోగిత్వం గమ్యతే ఇత్యర్థః ।
నను తణ్డులానామేవ దేవతాభ్యో విభాగశ్రవణాద్దధిపయసోర్న పూర్వదేవతాతో విభాగోఽవగతోఽతస్తయోరుత్పత్తావైన్ద్రం దధ్యమావాస్యాయామైన్ద్రం పయోఽమావాస్యాయామితీన్ద్రదేవతావరుద్ధయోర్న దేవతాన్తరావకాశ ఇతి కర్మభేద ఎవ స్యాదత ఆహ –
తణ్డులానితి త్వవివక్షితమితి ।
హవిర్మాత్రం విభాగవిషయః । తస్య తణ్డులత్వేన విశేషణే విశిష్టోద్దేశాద్వాక్యభేదః స్యాదిత్యర్థః ।
హవిరుభయత్వవదితి ।
దర్శపూర్ణమాసయోరామ్నాయతే –
యస్యోభయమ్ హవిరార్తిమార్చ్ఛేదైన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదితి ।
ఉభయం దధిపయః । తత్ర శ్రుతత్వాద్ధవిర్వదుభయత్వమపి నిమిత్తాన్తర్భూతమితి ప్రాపయ్య షష్ఠే రాద్ధాన్తితమ్ । అవివక్షితముభయత్వమ్ । తద్వివక్షయాం హి విశిష్టోద్దేశనాద్వాక్యం భిద్యేత – హవిరార్తౌ నిర్వపేదుభయర్తౌ చేతి , విధ్యావృత్తిప్రసఙ్గాత్ । నను తర్హి హవిరప్యవివక్షితం స్యాద్ధవిర్విశిష్టార్తేరుద్దేశ్యత్వే వాక్యభేదతాదవస్థ్యాత్ ; న ; ఆర్తిమాత్రస్య సర్వదా సర్వేషాం సంభవేన నిమిత్తత్వాపర్యవసానాత్ । తత్పర్యవసానస్య హి మృష్యామహే హవిషా విశేషణమ్ । ఉభయత్వం తు పర్యవసితే నిమిత్తే విశేషణం భవిద్విధ్యనాకాఙ్క్షితం వాక్యం భిద్యాదితి తన్న మృష్యామః ।
తస్మాదవివక్షితముభయత్వమితి ।
నను శక్నువన్తు వాక్యాని తస్మిన్ కర్మణి దేవతాన్తరం విధాతుం , తస్యైవత్వబుద్ధిస్థత్వాత్కథం తత్ర దేవతావిధిరత ఆహ –
ద్రవ్యముఖేనేతి ।
పూర్వోక్తం సిద్ధాన్తప్రయోజనం నిగమయతి –
తతశ్చేతి ।
ఎవముత్పత్తిశిష్టదేవతావరోధం పరిహృత్య వాక్యభేదప్రసఙ్గం పరిహరతి –
న చ దధని చరుమిత్యాదినా ।
ప్రాకృతకర్మణి తణ్డులాదయః పాకాన్తాః పురోడాశసామర్థ్యాత్సిద్ధాః । దధిపయసీ చ స్వత ఎవ సిద్ధే ।
కథమేతావతాఽధికరణచర్వర్థయోః ప్రాప్తిరత ఆహ –
తత్రాభ్యుదయేతి ।
దధ్నస్తణ్డులానాం పయసస్తణ్డులానాం చ సాహిత్యం యే మధ్యమాదివాక్యావగతాదేకదేవతాకత్వాత్సిద్ధమ్ ।
తదిదముక్తం –
దధియుక్తానాం పయోయుక్తానాం చేతి ।
నన్వేవమపి దధిపయసోస్తణ్డులానాం చ మిశ్రణమేవ భవతి , కథమధికరణార్థలాభస్తత్రాహ –
న చ ప్రభూతేతి ।
త్ర్యధికగవాం దోహవిధానాద్దధిపయసోః ప్రభూతత్వమ్ । అతశ్చాల్పాస్తణ్డులాన్ ప్రత్యాధారత్వం సప్తమ్యర్థో దధిపయసోః సిద్ధః ।
నను పురోడాశనివృత్తౌ పాకోఽపి నివర్తతాం , తథా చ కథం చరుసిద్ధిరత ఆహ –
అనివృత్తిస్త్వితి ।
సాధనవిశేషాశ్రితత్వాద్ధర్మాణాం తణ్డులేష్వపి పాకానువృత్తిర్వ్రీహి ధర్మాణామివావధాతాదీనాం యవేష్విత్యర్థః ।
ప్రకృతాధికారేతి ।
ప్రకృతస్య దర్శపూర్ణమాసకర్మణో ద్రవ్యద్వారేణాధికారావగమాత్ సంబన్ధావగమాదగత్యా వాక్యభేదస్య న్యాయ్యత్వాదిత్యర్థః । వత్సానపాకుర్యాద్గోదేశాద్దేశాన్తరం నయేత్ । ఇతరథా హి తే సర్వే సర్వం దుగ్ధం పిబేయురితి ।
భవతు పరస్మాత్స్వరప్రాణాదేః పరో వరాచ్చ తస్మాదేవ వరీయాన్ వరతర ఉద్గీథః కథమనన్తస్తత్రాహ –
పరమాత్మరూపేతి ।
పరమాత్మదృష్ఠ్యధ్యాసాత్తద్రూపసంపత్తిః ।
నను ‘‘కా సామ్నో గతిః కారణం , స్వర ఇతి హోవాచ స్వరస్య కా గతిరితి ప్రాణ’’ ఇతీత్యుపక్రమ్యాస్య లోకస్య కా గతిరిత్యనన్తాకాశం నిర్దిశ్యాకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానిత్యాదినాఽఽకాశస్యైవ పరోవరీయస్త్వాదిగుణయోగం దర్శయతి । తత్కథం పరమాత్మదృష్ఠ్యధ్యాస ఉద్గీథేఽత ఆహ –
పరమాత్మదృష్ఠిమితి ।
ఆకాశస్తల్లిఙ్గా (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౨౨) దిత్యుక్తం న ప్రస్మర్తవ్యమిత్యర్థః ॥౭॥౮॥ తత్ తత్ర దేవాదురసంగ్రహే హ కిల దేవా ఉద్గీథమ్ ఉద్గీథావయవోఙ్కారమ్ ఆజహ్నురాహృతవన్తః । తస్య కేవలస్యాహరణాయోగాత్ తదాశ్రయం జ్యోతిష్టోమాది ఆహృతవన్త ఇత్యర్థః । అనేన కర్మణా ఎతానసురానభిభవిష్యామ ఇతి స ఉద్గాతా వాచా ప్రాణేన చ వాగుపసర్జనప్రాప్నాణేనోద్గానం కృతవాన్ ॥
వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమ్ ॥౯॥ ఓమిత్యేతదక్షరమ్ ఉద్గీథమితి వాక్యే ఓంకారస్యోద్గీథేన విశేషణమర్థం సిద్ధవత్కృత్య ప్రకమభేదాద్విద్యాభేదో దర్శితః , ఇదానీం స ఎవార్థశ్చిన్త్యతే । భాష్యే భేదబుద్ధావనువర్తమానాయామన్యతరబుద్ధిరధ్యాస ఇత్యధ్యాసలక్షణముక్తమ్ ।
తదయుక్తమ్ ; స్మృతిరూప ఇత్యత్రావివేకపూర్వకత్వస్య వర్ణితత్వాదత ఆహ –
గౌణీ బుద్ధిరధ్యాస ఇతి ।
ఉక్తానీతి ।
భాష్యే యథాశ్రుతాన్యేవ గ్రాహ్యాణి న వ్యాఖ్యానాపేక్షాణీత్యర్థః ।
ఉద్గీథోఙ్కారశబ్దయోరైకార్థ్యే పర్యాయత్వాత్సహప్రయోగాదేకత్వపక్షానుత్థానమాశఙ్క్యాహ –
ఐకార్థేఽపీతి ।
భాష్యముపాదత్తే – ఇదముచ్యత ఇతీతి శబ్దో ద్రష్టవ్యః ।
ఓంకారస్య శబ్దవిశేషస్య కథం వేదవ్యాప్తిరత ఆహ –
ప్రత్యనువాకమితి ।
యజుర్వేదే అధ్యయనప్రవచనయోః ప్రత్యనువాకముపక్రమసమాప్తౌ చోఙ్కార ఉచ్చార్యతే , ఋగ్వేదే తు ప్రత్యృచమ్ ।
అత ఎవ సామవేదేఽపి ఋగధ్యూఢత్వాత్ సామ్న ఇతి సర్వవేదే వ్యాపక కారః , ప్రతివేదంచ స్వరాదిభేదాద్ భిద్యతే ।తద్విశేషప్రతిపత్త్యర్థముద్గీథవిశేషణమిత్యాహ –
కింగతోఽయమితి ।
విశేషణే చ ప్రయోజనమాహ –
తత్తదాప్త్యాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన సమృద్ధిరసతమత్వాది గృహ్యతే । ఆప్తిః కామప్రాపకత్వమ్ । అధిక్రియతే ప్రతిపాద్యతే ।
నను సంభవే వ్యభిచారే చ విశేషణమర్థవత్ , తత్ర సర్వవేదవ్యాపకత్వాద్విశేష్యస్యోఙ్కారస్య భవతు విశేషణేన వ్యభిచారః , సంభవస్తు విశేష్యే ఓంకారే విశేషణస్యోద్గీథత్వస్య నోపపద్యతే ; ఉద్గీథశబ్దస్య సకలభక్తివాచిత్వాద్ భక్తిత్వస్య చ భక్తయవయవే ఓంకారేఽనుపపత్తేరత ఆహ –
ఉద్గీథపదేనేతి ।
స్యాదేతత్ –
ఉద్గీథశబ్దస్య కిమిత్యవయవలక్షణార్థత్వమ్ ? ఔంకారశబ్దస్య ఎవోద్గీథభక్తినీమవయవినీం లక్షయతు , తదాపి శబ్దయోః సామానాధికరణ్యసంభవాదత ఆహ – న పునరోంకారేణేతి ।
ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి ; ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి య ఎతదేవం విద్వానక్షరముద్గీథముపాస్తే ఇత్యాదినా ప్రణవస్యైవాప్త్యాదిగుణవిశిష్టస్య తాదృక్ఫలవిశిష్టస్య చోపవ్యాఖ్యాస్యమానత్వాత్ , ప్రధానే న లక్షణానుపపత్తేరుద్గీథశబ్ద ఎవ లాక్షణిక ఇత్యర్థః । ఓంకారేణ భక్తిలక్షణాయాం వైయర్థ్యం చ స్యాద్ , ఉద్గీథపదేన భక్తివిశేస్యైవ వ్యభిచారాభావాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నిరూఢా చేయం లక్షణా న సాంప్రతికీ స్యాదిత్యర్థః । ఇయం చ వక్ష్యమాణన్యాయేన గౌణ్యేవ లక్షణేత్యుక్తేతి ।
నను కిమితి ఫలకల్పనా ? ఆప్త్యాదిఫలస్య శ్రుతత్వాదత ఆహ –
ఆప్త్యాదిగుణకేతి ।
ఓంకార ఉద్గీథదృష్టేస్తస్మిన్నాప్త్యాదిగుణదృష్టేస్తస్మిన్నాప్త్యాదిదృష్టేశ్చోపాస్యరూపభేదాద్భేద ఇత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తే ఫలకల్పనాం వారయతి –
ఉద్గీథసంబన్ధీతి ।
ఉద్గీథభక్తిసంబన్ధినః ప్రణవస్యోపాసనాయా అధికారప్రతిపాదనం , తత్పరే తు వాక్యే న ఫలకల్పనాదోషః । ఆప్త్యాదిదృష్టీర్విధాతుమోమిత్యేతదక్షరమితి వాక్యేన విశిష్టప్రణవసమర్పణేన పృథగుపాసనవిధ్యభావాదాప్త్యాదిగుణవిశిష్టప్రణవోపాస్తేశ్చాపయితా హ వై కామానాం భవతీత్యాదినా ఫలశ్రవణాచ్చేత్యర్థః । విషయతయా ఓంకార ఉద్గీథదృష్టివిధౌ హి గౌణ్యుద్గీథశబ్దస్య వృత్తిః స్యాత్ । ఉద్గీథ దృష్టివిషయత్వం చ గుణః । తతశ్చోద్గీథదృష్టిదృష్టత్వాదోఙ్కార ఉద్గీథ ఇత్యర్థః సంపద్యతే । న పునరుద్గీథేనోఙ్కారలక్షణా తథా సతి దృష్టివిధ్యసిధ్దేః । సిద్ధాన్తే త్వవయవివచనేనోద్గీథశబ్దేనావయవలక్షణా ।
తతః కిం జాతమత ఆహ –
గౌణ్యా వృత్తేరితి ।
వాచ్యమర్థం విహాయ యద్వస్తు లక్ష్యతే తన్మాత్రపరత్వలక్షణాయామ్ ఇత్యవ్యవధానముక్త్వా గౌణ్యా లక్షణీయార్థద్వారాఽర్థాన్తరే శబ్దస్య వృత్తేర్వ్యవధానమాహ –
గౌర్వాహీక ఇతి ।
లక్షణాయామపీతి ।
భాష్యే పూర్వపక్షేఽపి లక్షణాఽభ్యుపగమో న యుక్తః , తత్ర గౌణీ వృత్తిరిత్యుక్తత్వాదత ఆహ –
గౌణ్యపీతి ।
లక్షణా గుణవిషయావయవ ఎకదేశో యస్యాః సాః తథోక్తా ।
ఎవమధ్యాసపక్షం దూషయిత్వైకత్వపక్షం దూషయతి –
యద్యపీతి ।
వైశ్వదేవ్యాదిశబ్దే లక్ష్యైక్యేఽపి వాచ్యభేదాన్న పర్యాయత్వం , తవ తు వాచ్యాభేదాత్పర్యాయత్వమిత్యర్థః । నను పర్యాయత్వేఽపి కరిసిన్ధురాదిశబ్దానాం సహప్రయోగ ఉక్తస్తత్రాహ – న చ వ్యాఖ్యానమితి ॥౯॥
సర్వాభేదాదన్యత్రేమే ॥౧౦॥
ఓంకారస్య సర్వస్య ప్రాప్తావుద్గీథమితి విశేషణాదన్యవ్యావృత్తివదేవం విద్వానిత్యేవంశబ్దాత్సంనిహితావలమ్బనాదసన్నిహితస్య విద్యైక్యద్వారాఽనుమానాత్ ప్రాప్నువతో వసిష్ఠత్వాదేర్వ్యావృత్తిరితి పూర్వపక్షమాహ –
ఎవంశబ్దస్యేతి ।
నను కౌషీతకివాక్యం , వసిష్ఠత్వాదిమత్ప్రాణవిషయం , శ్రైష్ఠ్యాదిగుణకప్రాణోపాస్తిపరత్వాద్ , వాజసనేయివాక్యవదిత్యనుమానాద్వసిష్ఠత్వాదికమపి సన్నిహితమితి నేత్యాహ –
సాక్షాదితి ।
అశాబ్దస్య శాబ్దేనాఽనన్వయాత్ । న హి గామానయేతి వాక్యార్థే ప్రత్యక్షదృష్టోఘటోఽన్వేతీతి । ఫలవిధిపరే ఎవం విద్వానితి వాక్యేఽన్యవ్యావృత్తిపరత్వమేవంశబ్దస్య న యుక్తమ్ ; వాక్యభేదప్రసఙ్గాదితి కేశవోక్తమయుక్తమ్ ; వ్యావృత్తిపరేఽపి వాక్యే విద్యైక్యద్వారప్రాప్తశాఖాన్తరీయఫలసంబన్ధానువాదాత్ కుతో వాక్యభేదః ? సత్యమ్ , అశాబ్దం శాబ్దే నాన్వేతి సన్నిధిమాత్రమభిదధతస్త్వేవంశబ్దస్య శాఖాన్తరీయమపి వసిష్ఠత్వాదికం గుణిద్వారేణ సన్నిహితమభిధేయమితి భవతి శాబ్దమ్ ।
అతశ్చ వాక్యార్థేఽన్వేతీతి సిద్ధాన్తయతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
ఎవం చ సిద్ధాన్తే సన్నిహితసమస్తధర్మపరామర్శిన ఎవంశబ్దస్యానువాదకత్వాత్ ఫలపరత్వమేవ కౌషీతకివాక్యస్యేతి వేదితవ్యమ్ । జుహ్వోపస్థాపితక్రతుః సన్నిహితః , స చ జుహ్వపదస్య లక్ష్య ఇతి నాశాబ్ద ఇత్యర్థః ।
ఉపాస్యఫలప్రత్యభిజ్ఞానాదితి ।
ఉపాస్యప్రాణస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తదాప్తిలక్షణఫలస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చేత్యర్థః ।
భాష్యే కౌషీతకీబ్రాహ్మణగతేనైవంశబ్దేన వాజసనేయిబ్రాహ్మణగతగుణపరామర్శాభావాఙ్గీకారో న యుక్తః ; ఉక్తప్రకారేణ తత్పరామర్శస్యాపి సంభవాదత ఆహ –
తథాపీతి ।
శాఖాన్తరీయగుణోపసంహారేఽపి స్వశాఖాగతగుణస్వీకారాత్కథం శ్రుతహానిప్రసక్తిర్యతో భాష్యే నిషిధ్యతేఽత ఆహ –
కేవలస్యేతి ।
కేవలా హి స్వశాఖాయాం శ్రుతాస్తేషాం కైవల్యహానిరశ్రుతోపసంహారే సతీతి శఙ్కేత్యర్థః ॥౧౦॥ నిఃశ్రేయసం శ్రైష్ఠ్యం తస్యాదానం నిర్ధారణం ప్రస్తూయత ఇత్యర్థః । అహంశ్రేయసే ఆత్మశ్రేష్ఠత్వాయ । యథా ప్రాణో వాగాదిభ్యః శ్రేష్ఠస్తథా ఉ । తథా ఉశబ్దోఽప్యర్థః । ఎవం విద్వానపి ప్రాణే శ్రైష్ఠ్యం విదిత్వా ఉపాస్యప్రాణాత్మత్వప్రాప్త్యా శ్రైష్ఠ్యాదిగుణాన్వితో భవతి ॥
ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య ॥౧౧॥ ప్రాణస్య సవిశేషత్వాద్యుక్తః శాఖాన్తరీయవసిష్ఠత్వాద్యుపసంహారః , బ్రహ్మణస్తు నిర్విశేషత్వాత్ స్వశాఖాగతధర్మైరేవ ప్రమితిసిద్ధేర్నానన్దాద్యుపసంహార ఇతి ప్రత్యవస్థానాత్సఙ్గతిః । నను వేద్యబ్రహ్మైక్యాద్ గుణోపసంహార ఉత్సర్గప్రాప్తః ।
న చాత్రాపవాదకమేవంశబ్దవత్ కించిదుపలభ్యతే తత్కిమర్థమధికరణమారభ్యతే ? అత ఆహ –
గుణవిధానస్యేతి ।
యద్యానన్దాదయో బ్రహ్మైక్యాత్సర్వశాఖాసూపసంహ్రియేరన్ , తర్హి సంయద్వామత్వాదయః కిమితి నోపసంహృతా ఇతి ప్రతిబన్ద్యాశఙ్కాయాం సంయద్వామత్వాదయ ఉపాసనార్థం విధేయా విధిప్రయుక్తాపూర్వస్య చానిర్జ్ఞాతపరిమాణత్వాదపూర్వప్రయుక్తధర్మాణాం యథావిధి వ్యవస్థా , సత్యజ్ఞానాదయస్తు వస్తుతత్త్వప్రమిత్యర్థా ఇతి యత్ర యత్ర వస్తుతత్త్వప్రతిపత్తిస్తత్ర తత్ర నేతవ్యా ఇతి విశేషప్రదర్శనేన ప్రతిబన్దీం పరిహర్తుమయమారమ్భ ఇత్యర్థః । శిష్టం స్పష్టార్థమ్ । యత్తు - నిర్విశేషే పదాన్తరవైయర్థ్యాదనుపసంహారః – ఇతి , తత్రోచ్యతే ; సత్యజ్ఞానానన్దానన్తాత్మత్వపదార్థా ఇతరేతరం విశేషణవిశేష్యభూతా విరుద్ధానృతజడదుఃఖపరిచ్ఛేదానాత్మతాభ్రాన్తీర్వ్యావర్తయన్తః సత్తాదిపరాపరసామాన్యాధారభూతామేకామానన్దవ్యక్తిం లక్షయన్తి సద్ ద్రవ్యం కుమ్భ ఇతి పదానీవ కుమ్భవ్యక్తిమ్ । ఎతాదృశబ్రహ్మసిద్ధిశ్చ నైకస్మాత్పదాత్తన్మాత్రప్రయోగే విరోధాభావాల్లక్షణాయా అనుత్థానాత్ప్రయోక్తవ్యే చ పదాన్తరే యావన్త్యో భ్రాన్తయః సంభావ్యన్తే , తన్నిరసనసమర్థపదవృన్దం ప్రయోక్తవ్యమితి సమారోపితభ్రమనిరసనసమర్థం పదార్థవృన్దం సర్వత్రోపసంహర్తవ్యమితి ॥౧౧॥౧౨॥౧౩॥
ఆధ్యానాయ ప్రయోజనాభావాత్ ॥౧౪॥ విద్యాభేదాభేదప్రసఙ్గేన వాక్యభేదాభేదచిన్తా । తన్నిబన్ధనవిద్యాభేదాభేదాచిన్తనాద్వా పాదసంగతిః । బ్రహ్మస్వభావభూతోపసంహార్యధర్మచిన్తానన్తరమస్వభావస్యానుపసంహార్యస్యాప్యర్థాదిపరత్వరూపధర్మస్య బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వచిన్తనాదవాన్తరసంగతిః । విగతజ్వరత్వం ప్రతితిష్ఠత్యర్థం సంబధ్యతే । శతం సహస్రమిత్యాదిభిర్మన్వన్తరమేవ విశేష్యతే । సూక్ష్మశబ్దాదిభూతధ్యాయినో భౌతికాః । కరణాభిమాన్యాదిత్యాదిదేవతాధ్యాయిన ఆభిమానికాః । అన్తఃకరణధ్యాయినో బౌద్ధాః । దృష్టప్రయోజనే సంభవత్యదృష్టకల్పనాఽనుపపత్తేః పురుషపరత్వార్థత్వమితరేషామిత్యాహ – తదత్రేతి ॥౧౪॥
ఫలవత్తరత్వం తాత్పర్యలిఙ్గపురుషపరత్వేఽభిధాయమానమానాన్తరానధిగతత్వలక్షణమపూర్వత్వం తాత్పర్యలిఙ్గమాహ –
అనధిగతార్థేతి ।
అచేతనాయాః శ్రుతేరభిప్రాయాయోగాద్ భాష్యే ఆశయశబ్దో గౌణ ఇత్యాహ –
ఆశయాతిశయ ఇవేతి ।
కించార్థాదిపరత్వే వాక్యభేదేన ప్రతిపాదితే ప్రకరణోత్కర్షః స్యాన్నిర్గుణవిద్యాయాం తదనుయోగాత్పురుషపరత్వమాత్రప్రతిపాదనే చైకవాక్యత్వం లభ్యత ఇత్యాహ –
కిం చ శ్రుత్యన్తరేతి ।
ఎతత్ప్రకరణస్థం సోఽధ్వన ఇతి వాక్యమేవ శ్రుత్యన్తరమ్ ॥౧౫॥
ఆత్మగృహీతిరితరవదుత్తరాత్ ॥౧౬॥ పూర్వత్ర వాక్యభేదప్రసఙ్గాదర్థాదిపరత్వం నిరస్తం , తర్హి హిరణ్యగర్భే సకలస్య వాక్యస్యాన్వయేన వాక్యభేదాభావాత్తత్పరత్వం వాక్యస్యాత్రాశఙ్కతే ।
నను - ఎక ఎవాగ్ర ఆసీదితి ప్రాగుత్పత్తేరాత్మైకత్వావధారణాదైక్షతేతీక్షితృత్వశ్రవణాచ్చ పరమేశ్వరే గమ్యమానే కథం హిరణ్యగర్భశఙ్కా ? అత ఆహ –
శ్రుతిస్మృత్యోరితి ।
ఆత్మా వేతి వాక్యం , హిరణ్యగర్భపరం మహాభూతసృష్ఠ్యవిషయత్వే సతి లోకసృష్టివిషయత్వాత్ , ‘‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధః’’ ‘‘స వై శరీరీ ప్రథమ’’ ఇతి చ వాక్యవదిత్యనుమానాత్తు లిఙ్గద్వయమన్యథా నియమిత్యర్థః । లోకసృష్టిరుపలభ్యమానాఽవాన్తరేశ్వరకార్యా సతీ ఎకత్వావధారణాదికమవాన్తరేశ్వరసంబన్ధితయా గమయతీతి యోజనా ।
అనుమానస్య శ్రుతిస్మృత్యోరిత్యాదినాఽన్వయవ్యాప్తిరుక్తా , ఇదానీం వ్యతిరేకవ్యాప్తిమాహ –
పరమేశ్వరసర్గస్యేతి ।
పారమేశ్వరలిఙ్గద్వయస్యాన్యథానయనప్రకారమేవ దర్శయతి –
అస్తి హీతి ।
సందంశన్యాయం వక్తుం పూర్వవాక్యమనుసంధత్తే –
అపి చైతస్మిన్నితి ।
అథాతో రేతసః సృష్టిః ప్రజాపతే రేతో దేవా ఇత్యాదినా ప్రజాపతికర్తృకా సృష్టిరుక్తేత్యర్థః ।
ఉత్తరవాక్యమాలోచయతి –
అపి చ తాభ్య ఇతి ।
అత్రాపి దృష్ట ఇతి ।
ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధ ఇతి వాక్యే దృష్ట ఇత్యర్థః । ఆత్మైవేతి పదం యస్య తస్య భావస్తత్త్వమ్ ।
మహాభూతావిషయత్వే సతి లోకసృష్టివిషయత్వాదితి హేతోర్విశేషణాసిద్ధిమాహ –
న చ మహాభూతసృష్టీతి ।
ఇహాపి మహాభూతాని సృష్ట్వేతి కల్పనీయమితి । అనేన సిద్ధాన్తే మహాభూతసర్గోపసంహారాత్పాదసఙ్గతిః । సూత్రితసర్గస్య మహాభూతాదిత్వం యచ్ఛ్రుత్యన్తరే శ్రుతం తస్మిన్ శైథిల్యం నాదరణీయం , కిం తు తస్యేహోపసంహారః కార్య ఇత్యర్థః । ఔపయికత్వముపయోగిత్వమ్ ।
మహాభూతానుపసంహారేఽపి పరమాత్మా ప్రత్యేతుం శక్య ఇత్యాహ –
న చ లోకసర్గోఽపీతి ।
అత్రైవోక్తమితి ।
అస్మిన్నేవ శాస్త్రే సంజ్ఞామూర్తిక్లృప్త్యా (బ్ర.అ.౨.పా.౪.సూ.౨౦) ద్యధికరణేష్విత్యర్థః ।
ఉపరిష్టాచ్చేతి ।
ఎష బ్రహ్మైష ఇన్ద్ర ఇత్యాదివాక్యే ఇత్యర్థః । ఇదం జగదగ్రే సృష్టేః ప్రాగాత్మా ఎక ఎవాసీత్ । ఎవకారాస్తు సత్యప్యాత్మతాదాత్మ్యే ఇదానీమివ విశేషావస్థాయా నిషేధార్థః । మిషన్నిమేషవ్యాపారవచ్చేతనం తచ్చామిషతోఽప్యుపలక్షణమ్ । ఈక్షత ఐక్షత । ఆడభావః ఛాన్దసః । కథమీక్షితవాన్ । లోకాన్ ను సృజై స్రక్ష్యామీతి । లోకా ఎవోచ్యన్తే అమ్భ ఇత్యాదినా ।
అమ్భఃప్రభృతీన్ స్వయమేవ శ్రుతిర్వ్యాచష్టే –
‘‘అదోఽమ్భః పరేణ దివం ద్యౌః ప్రతిష్ఠాఽన్తరిక్షం మరీచయః పృథివీ మరో యా అధస్తాత్తా ఆప’’ ఇతి ।
అదస్తదమ్భః యత్పరేణ దివం దివః పరస్తాద్వర్తతే తస్య చ పరస్తాద్వర్తమానస్య ద్యౌః ప్రతిష్ఠా ఆశ్రయః సాఽప్యమ్భఃశబ్దవాచ్యా దివమారభ్యోపరితనలోకాశ్చాన్దమసైరమ్భోభిరభివ్యాప్తత్వాదమ్భ ఉచ్యన్తే ఇత్యర్థః । అన్తరిక్షలోకః సవితృమరీచివ్యాప్తత్వాన్మరీచయ ఇత్యర్థః । స్థానభేదాపేక్షయా బహువచనమ్ । మ్రియన్తేఽస్మిన్ భూతానీతి పృథివీలోకో మరః , యాః పృథివ్యాః అధస్తాత్తా ఆపః పాతాలాని । తేషామబ్బాహుల్యాద్విధేయాపేక్షయా స్త్రీలిఙ్గత్వమ్ । ఆత్మా హిరణ్యగర్భః పురుషవిధః పురుషప్రకారః శిరఃపాణ్యాదిమాన్ప్రజాపతేః రేతఃకార్యం దేవాః । ప్రజాపతిః కార్యకారణాధిష్ఠాత్రీరగ్న్యాద్యా దేవతా వాగాదిభిః సహ సృష్టవాన్ । తాశ్చ తం ప్రతి భోగసిద్ధ్యర్థం శరీరమయాచన్త । స చ తాభ్యో గాం గోశరీరమానీతవాన్ । తథాఽశ్వశరీరం పురుషశరీరం చ । తతస్తా దేవతాః సోఽబ్రవీద్ యథాయతనం యథాచక్షురాదిస్థానమ్ అస్మిన్ శరీరే ప్రవిశతేతి । స ఈశ్వర ఎతమేవ సీమానం మూర్ధ్నః కేశవిభాగావసానం విదార్య ఛిద్రం కృత్వా ఎతయా ద్వారా బ్రహ్మరన్ధ్రసంజ్ఞయా శరీరం ప్రాపద్యత ప్రాప్తవాన్ । స శరీరే ప్రవిష్ట ఈశ్వర ఎతమేవ శరీరాన్తర్గతం స్వాత్మానం బ్రహ్మ తతమం తకార ఎకో లుప్తో ద్రష్టవ్యః । తతతమం వ్యాప్తతమం యద్ బ్రహ్మ తద్రూపేణైతమాత్మానమ్ అపశ్యదిత్యర్థః । యః శరీరే ప్రవిష్టః పరమేశ్వర ఎష ఎవ బ్రహ్మ పరమాత్మా ప్రజాపతిర్హిరణ్యగర్భోఽప్యేష ఎవ ప్రజ్ఞా బ్రహ్మచైతన్యం నీయతేఽనేనేతి నేత్రం నియన్తృ యస్య తత్ప్రజ్ఞానేత్రమ్ । ప్రజ్ఞానే తస్మిన్నేవాధిష్ఠానే ప్రతిష్ఠితమ్ ।లోకోఽపి భూరాదిప్రజ్ఞానేత్రః ప్రజ్ఞానియన్తృకః । సైవ ప్రజ్ఞా సర్వస్య లోకస్య ప్రతిష్ఠాఽధిష్ఠానమ్ । తచ్చ ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ ॥౧౬॥౧౭॥
పూర్వవర్ణకే విద్యైక్యగుణోపసంహారానిరూపణాత్పాదసఙ్గతిసిద్ధ్యర్థం వర్ణకాన్తరమారభతే –
అపరః కల్ప ఇతి ।
కల్పః ప్రకారః ।
పూర్వత్ర వాక్యైక్యబలాదర్థాదిపరత్వమవివక్షిత్వా విధ్యైక్యముక్తమ్ , అత్ర తు భిన్నార్థోపక్రమేణ వాక్యభేదాద్విద్యాభేద ఇతి పూర్వపక్షయతి –
తత్ర సచ్ఛబ్దస్యేతి ।
ఉపక్రమభేదాద్భిన్నార్థత్వమితి ।
ఆత్మోపక్రమవాజసనేయివాక్యాద్ భిన్నార్థత్వమిత్యర్థః ।
నను స ఆత్మేత్యుపసంహారాదుపక్రమస్యాప్యాత్మపరత్వమస్తు , నేత్యాహ –
స ఆత్మేతి ।
అసంజాతవిరోధోపక్రమాత్సంజాతవిరోధ ఉపసంహారః సత్తాసామాన్యే పరమాత్మదృష్ఠ్యధ్యాసపరత్వేన నేతవ్య ఇత్యర్థః ।
నన్వద్వయబ్రహ్మాత్మత్వపరత్వాభావే వాక్యస్య కథమేకవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా సదుపక్రమాదప్యాదౌ నిర్దిష్టా ఘటతే ? అత ఆహ –
తద్విజ్ఞానేన చేతి ।
నను ఛాన్దోగ్యే ఉపక్రమ ఎవాత్మపరః ; ఆత్మాన ఎవ సత్త్వేన సచ్ఛబ్దస్యాకాశశబ్దవద్వ్యక్తివాచిత్వేనాసన్దిగ్ధార్థత్వాత్ , తత్ర కిమిత్యుపసంహారగతాత్మతాదాత్మ్యపరామర్శో భాష్యకారైరాశ్రితః ? అత ఆహ –
అస్తు తావదితి ।
ఆత్మైవ సన్నిత్యేతదస్తు తావదితి యోజనా । అభ్యుపేత్యాపి సచ్ఛబ్దస్య సామాన్యవచనత్వం తాదాత్మ్యోపదేశాదితి హేతుమాహేత్యర్థః ।
సచ్ఛబ్దస్య సామాన్యవచనత్వేఽభ్యుపేతే వాక్యశేషస్య నిర్ణాయకత్వమాహ –
సచ్ఛబ్దస్యేతి ।
సదేవేత్యేతద్వాక్యమాత్మన్యేవ వ్యవస్థాప్యత ఇత్యర్థః ।
నను క్వచిదుపక్రమాదుపసంహారోఽపి నిర్ణీయతే , యథా వేదోపక్రమాదృగాదిశబ్దానాం వేదపరత్వం , తద్వదిహ కిం న స్యాదత అహ –
నీతార్థేతి ।
నిర్ణీతార్థేత్యర్థః ।
అదృష్టఫలకల్పనాప్రసఙ్గాచ్చ న సత్తాయామాత్మసంపత్తిరిత్యాహ –
అపి చేతి ।
కించాస్తు నామోపక్రమాదుపసంహారనిర్ణయః , సదుపక్రమాదపి ప్రాక్తనాదేకవిజ్ఞానహేతుకసర్వవిజ్ఞానాత్పరమాత్మపరత్వం వాక్యస్యేత్యాహ –
న చేతి ।
వర్ణకద్వయప్రయోజనం విభజతే –
అత్ర చ పూర్వస్మిన్నితి ।
పూర్వవర్ణకగతపూర్వపక్షే ऎతరేయకవాక్యం హిరణ్యగర్భోపాస్తిపరమ్ । తత్సిద్ధాన్తే తు తద్వాక్యం బ్రహ్మభావనాపరం బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనద్వారేణార్థాత్ తద్భావనాయాం పురుషప్రవృత్తిహేతురిత్యర్థః । అస్మింస్తు వర్ణకే పూర్వపక్షే ఛాన్దోగ్యవాక్యం సత్తాసామాన్యే బ్రహ్మత్వసంపత్త్యర్థం , వాజసనేయివాక్యం త్వాత్మనో బ్రహ్మత్వగోచరమితి విద్యాభేదః । సిద్ధాన్తే ద్వే అపి వాక్యే ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యగోచరే ఇతి భేదోఽనన్తరోక్తత్వాత్ జ్ఞాయత ఎవేతి నోక్తః । శ్రుతిద్వయేఽపి విద్యైక్యే సదాత్మభ్యాముపక్రమః । కృతః కిమితి తత్రోచురాచార్యా న్యాయసంగ్రహే ?॥ తద్యథా - తత్త్వంపదయోః శ్రౌతసామానాధికరణ్యస్య వాచ్యార్థే భేదాదనుపపత్తౌ తత్పరిహారాయ లక్షణాఽఽశ్రీయతే । తత్ర లక్ష్యమాణావపి తత్త్వమర్థౌ యది భేదేనైవ లక్ష్యేతే , తర్హి తత్రాపి లక్షణాన్తరం స్యాదిత్యనవస్థా స్యాత్ , సా మా భూదితి లక్ష్యమాణార్థైక్యమేవ యుక్తమ్ । తతస్త్వంపదార్థో బ్రహ్మపర్యన్తస్తత్పదార్థోఽపి ప్రత్యగాత్మపర్యన్తో లక్షణీయః । తథా చ వాజసనేయివాక్యం త్వమర్థం తదర్థపర్యన్తం లక్షయతి , ఛాన్దోగ్యవాక్యం తు తదర్థం త్వమర్థపర్యన్తం లక్షయతీత్యర్థైక్యాద్విద్యైక్యమితి ॥౧౬॥౧౭॥
కార్యాఖ్యానాదపూర్వమ్ ॥౧౮॥ సన్దిగ్ధసదుపక్రమస్య వాక్యశేషాన్నిర్ణయవదశిష్యన్త ఆచామన్తీత్యాదేర్వర్తమానాపదేశత్వేన విధిత్వసన్దేహే సత్యశిష్యన్నాచామేదిత్యాదివాక్యశేషాదాచమనవిధిపరత్వం నిర్ణయమితి పూర్వపక్షణాత్సఙ్గతిః ।
అనశబ్దస్య ప్రాణవృత్తౌ యోగమాహ –
అననమితి ।
అననం చేష్టాం కరోతీత్యన ఇత్యర్థః ।
‘అనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే’ ఇతి శ్రుతౌ మన్యతేర్జ్ఞానార్థత్వాద్ భాష్యే చిన్తనత్వేన వ్యాఖ్యాయ నిర్దేశో న యుక్తః ; చిన్తనశబ్దస్య ధ్యానవాచిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తద్ధ్యానపర్యన్తమితి ।
అనగ్నతావదస్య స్తుత్యర్థత్వేనోపపత్తౌ సత్యాం వాక్యభేదకల్పనానుపపత్తేరుభయవిధిత్వమశక్యశఙ్కమిత్యభిప్రేత్యాహ –
ఖురరవమాత్రేణేతి ।
యథా హ్యనిర్ణీయైవ ఖురశబ్దమాత్రేణాశ్వో ధావతీత్యుచ్యతే ఎవమిదమపీత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తబీజమాశఙ్క్య పైహరతి –
యద్యపీతి ।
అనృతవదనప్రతిషేధే ఇతి స్మార్తే ఇతి చ ద్వే సప్తమ్యావనాదరార్థే । సత్యపి స్మార్తేఽనృతవదనప్రతిషేధే తమనాదృత్య యథా నానృతం వదేదితి ప్రతిషేధో జ్యోతిష్టోమాఙ్గత్వేనార్థవాంస్తథాఽఽచమనవిధిరపి ప్రాణోపాస్త్యఙ్గత్వేనార్థవానిత్యర్థః ।
స్మార్తోఽనృతవదనప్రతిషేధః పురుషార్థత్వాజ్జ్యోతిష్టోమే న ప్రాప్నోతీతి జ్యోతిష్టోమే పృథక్ప్రతిషేధోఽర్థవాన్ , ఆచమనవిధిస్తు స్మార్తో ‘ద్విజో నిత్యముపస్పృశే’దిత్యాదిః కలకర్మగోచరః ప్రాణోపాసనేఽపి ప్రాప్నోతీతి తదఙ్గాచమనవిషయత్వే శ్రుతేరనువాదకత్వం స్యాదిత్యాహ –
క్రత్వర్థపురుషార్థయోరిత్యాదినా ।
నను నిత్యశ్రుత్యర్థానువాదిత్వమనిత్యాయాః స్మృతేః కిం న స్యాదత ఆహ –
న చ స్మార్తస్యేతి ।
స్మృత్యనుమితశ్రుతేర్వ్యాపకవిషయత్వాత్తత్సిద్ధార్థానువాదినీ శ్రుతిః స్మృత్యపేక్షయాఽప్యనువాదినీ స్యాదిత్యర్థః । అత ఎవాచమనస్యాన్యతః ప్రాప్తత్వాదాచమనవాసోదృష్ట్యోరుభయోరపి న విధానమిత్యర్థః ।
ప్రథమపక్షం నిరాకృత్య పునరపి మధ్యమే పక్షేఽధికం దూషణం వక్తుం న చాయమిత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
స్తోతవ్యాభావ ఇత్యాదినా ।
ఆచమనపర్యాలోచనయాఽనగ్నతా వాదో న స్తుత్యర్థ ఇత్యుక్తమ్ , అనగ్నతాసఙ్కల్పపర్యాలోచనయాప్యేవమేవేత్యాహ –
అపి చ మానాన్తరేతి ।
స్తావకః స్తుతిహేతురిత్యర్థః ।
ఆచమనస్యాన్యతః ప్రాప్తిముక్తాం నిగమయతి –
న చాచమనమితి ।
ప్రాణవిద్యాఙ్గత్వేన యదా ఆచమనం విధీయతే , న త్వనూద్యతే , తదా నైమిత్తికే నిత్యాధికారస్య ప్రసఙ్గసిద్ధేరావృత్త్యనాక్షేపాచ్ఛుద్ధ్యర్థత్వం ప్రాణవిద్యోపకారార్థత్వం చేత్యుభయార్థత్వమాచమనస్య స్యాత్ ।
సిద్ధాన్తే త్వాచమనానువాదేన వాసోదృష్టేర్విధానాన్నాయం ప్రసఙ్గః ; దృష్టేః శుద్ధ్యర్థాచమనసంబన్ధస్యానువాదసామర్థ్యసిద్ధేరకల్ప్యత్వాదిత్యేవమర్థపరత్వేన భాష్యం వ్యాచష్టే –
అపి చైకస్య కర్మణ ఇతి ।
పరిధానార్థతా చేతి భాష్యే పరిధానశబ్దః పరిదధతీతి శ్రుతిగతపరిధానం వదన్నుపకారపరః ।
అశబ్దత్వాన్న సర్వాన్నాభ్యవహారశ్చోద్యత ఇతి భాష్యోక్తమయుక్తమ్ , సర్వాన్నదృష్టేరపి సిద్ధాన్తసంమతాయా అశ్రుతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అశబ్దత్వం చేతి ।
శబ్దం దృశ్యం శబ్దప్రకాశితం జ్ఞేయం ప్రాణస్య సర్వాన్నత్వం తన్నాన్తరీయకత్వేన దృష్టిర్జ్ఞప్తిశబ్దేన క్రియమాణోపలభ్యతే , అభ్యవహారస్తు న క్రియతేఽపీతి న బుద్ధిస్థ ఇతి వైషమ్యమిత్యర్థః ।
కథంచిద్యోగ్యతామాత్రేణేతి ।
ప్రాణస్య సమస్తమన్నం శ్రుతం ప్రాణవిచ్చ తదాత్మని , తేనాపి సర్వమన్నమభ్యవహర్తవ్యమితి యోగ్యతామాత్రేణేత్యర్థః ।
ప్రాయేణేతి ।
మాధ్యన్దినానాం విధిదర్శనాత్ప్రాయశబ్దః ॥౧౮॥
సమాన ఎవం చోభేదాత్ ॥౧౯॥
పూర్వత్ర ప్రాప్తాచమనానువాదేనానగ్నతాచిన్తనం విధేయమిత్యుక్తమ్ , ఇహ తు వాక్యయోః కస్య విధిత్వం కస్య వానువాదత్వమిత్యనిశ్చయాద్ ద్వయోరపి విద్యావిధిత్వమితి పూర్వపక్షమాహ –
ఇహేతి ।
అభ్యాసాధికరణన్యాయమేవ ప్రకృతే యోజయతి –
ద్వయోరితి ।
నిర్గుణే హి కర్మణి విహితే తదను గుణో విధీయతే , యథాఽగ్నిహోత్రం జుహోతీతి విహితనిర్గుణకర్మానువాదేన దధ్నా జుహోతీతి దధిగుణః ।
శాణ్డిల్యవిద్యావిధ్యోస్తూభయోరపి సగుణత్వాన్నాన్యతరస్యానువాదతేత్యాహ –
న చ గుణాన్తరేతి ।
సగుణత్వేఽపి ద్వయోర్వాక్యయోరన్యతరస్యానువాదత్వం భవతి , యథా’’ఽఽగ్నేయోఽష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం పౌర్ణమాస్యాం చాచ్యుతో భవతీ’’తి కాలద్వయాన్వితాగ్నేయవిధ్యన్తర్భావాత్ ‘‘యదాగ్నేయోష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం భవతి’’ ఇత్యేకకాలాగ్నేయవాక్యస్యానువాదతా , న తథేహ వాక్యద్వయార్థయోరితరేతరత్రాన్తర్భావ ఇతి గమయితుం గుణాన్తరేత్యన్తరశబ్దః । అగ్నిరహస్యే హి ‘‘స ఆత్మానముపాసీత మనోమయం ప్రాణశరీరం భారూపమాకాశాత్మానమ్ కామరూపిణం మనోజవసం సత్యసకల్పం సత్యధృతిం సర్వగన్ధం సర్వరసం సర్వా దిశోఽనుసంభూతం సర్వమిదమభ్యాత్తమవాక్యనాదరం” “యథా వ్రీహిర్వా యవో వా’’ ఇత్యాదయో బహుతరా గుణా ఆమ్నాతాః , ఆరణ్యకే తు ‘మనోమయోఽయం పురుషో భాః సత్యస్తస్మిన్నన్తర్హృదయే యథా వ్రీహిర్వా యవో వా స ఎష సర్వస్య వశీ’ ఇత్యాదయః స్తోకాః । తత్ర విశిత్వాదయో నాగ్నిరహస్యే , కామరూపిత్వాదయశ్చ నారణ్యకేఽత ఇతరేతరానన్తర్భావాన్నానువాదతేత్యర్థః ।
అపి చైకమార్గేణ విధిత్వేఽధికా ఎవ గుణాః శ్రూయేరన్ , న తు సమానా మనోమయత్వాదయః , అతోఽప్యుభయత్ర విద్యావిధిరిత్యాహ –
సమానగుణానభిధానేతి ।
పూర్వపక్షం నిరస్యతి –
నేతి ।
సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే –
ऎకకర్మ్యమితి ।
ऎకవిద్యమిత్యర్థః ।
ఎకవిద్యాత్వే హేతుమాహ –
ఎకత్వేనేతి ।
ఉభయత్ర మనోమయత్వాదిగుణవిశిష్టపురుషప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
నను సమానాసమానగుణవత్తయోభయోరపి వాక్యయోరతుల్యత్వాత్ క్వ విద్యావిధిః ? క్వ వా గుణవిధిరితి ? న జ్ఞాయతే , అత ఆహ –
న చాగృహ్యమాణేతి ।
హస్తినాం సమూహో హాస్తికమ్ । అశ్వానాం సమూహోఽశ్వీయమ్ । శక్తియష్టిధనుఃకృపాణప్రాసాః ప్రహరణాని యేషాం తే తథోక్తాః । ఋగ్వేదే యజుర్వేదే చ శ్రూయమాణజ్యోతిష్టॊమస్య తావదేకత్ర విధిరన్యత్ర గుణవిధ్యర్థమనువాద ఇతి స్థితే క్వ విధానమిత్యనిర్ణయప్రాప్తౌ యజుర్వేదే దీక్షణీయాద్యఙ్గభూయస్త్వేన తత్రైవ విధీయత ఇతి సిద్ధాన్తితం భేదలక్షణే । ఎవమత్రాపి ధర్మభూయస్త్వాదగ్నిరహస్యే విద్యావిధినిర్ణయ ఇత్యర్థః । యత్తు కేశవేనోక్తం - సిద్ధే కర్మణ ఉత్పత్త్యైక్యే ప్రయోగవిధిః క్వేతి వీక్షాయామఙ్గభూయస్త్వేన ప్రయోగవిధిస్తత్ర నిర్ణీతః , అత్ర పునర్విద్యోత్పత్త్యైక్యమేవ న సిద్ధమితి ముధా భూయస్త్వన్యాయోపన్యాసః - ఇతి । తన్న ; యతోఽత్రాపి ప్రత్యభిజ్ఞయా విద్యైక్యే సిద్ధే క్వోత్పత్తిరితి నిర్ణీయతే ।
న చ - అఙ్గభూయస్త్వం ప్రయోగవిధినిర్ణాయకం నోత్పత్తివిధినిర్ణాయకమితి –
వాచ్యమ్ ; ఉత్పత్తేః ప్రయోగాఽవినాభూతత్వేన ప్రయోగగమకాదఙ్గభూయస్త్వాదుత్పత్తేరప్యనుమాతుం యుక్తత్వాదితి ।
అనువాదమాత్రస్యాపీతి ।
ఆగ్నేయైకకాలత్వాదివిషయస్యేత్యర్థః । భాః ప్రకాశాత్మకాః సత్యః పరమార్థః తస్మిన్మనోమయపదప్రకృతిభూతమనఃశబ్దేన ప్రస్తుతే హృదయేఽన్తర్యథా వ్రీహ్యాదిస్తథా తావత్ప్రమాణః పురుష ఆస్తే । స ఎవ సర్వస్య వశీత్యాదిలక్షణః ॥౧౯॥
సంబన్ధాదేవమన్యత్రాపి ॥౨౦॥ ‘ఆప ఎవేదమగ్ర ఆసుః తా ఆపః సత్యమసృజన్త’ ।
సత్యమితి ।
హిరణ్యగర్భ ఉచ్యతే । తచ్చ సత్యం బ్రహ్మ మహద్ ఇత్యుపక్రమ్య తత్రైవం సతి యత్తత్సత్యం హిరణ్యగర్భాఖ్యం సోఽసావాదిత్యాపేక్షయా పుల్లిఙ్గప్రయోగః । క ఆదిత్యః ? కిం మణ్డలమేవ ? న । కిం తర్హి ? ‘య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్ పురుష’ ఇతి తస్యైవ సత్యస్య బ్రహ్మణోఽధిదైవతమధ్యాత్మం చాదిత్యచాక్షుషపురుషరూపేణావస్థానముక్త్వా ‘తావేతావన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ రశ్మిభిరేషోఽస్మిన్ప్రతిష్ఠితః ప్రాణైరయమముష్మిన్నితి’ ఇతరేతరవ్యతిషక్తత్వముక్త్వాఽఽదిత్యపురుషస్య య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్తస్య భూరితి శిరః , భువ ఇతి బాహూ , సువరితి ప్రతిష్ఠా , పాదావిత్యర్ధః , ఇతి వ్యాహృతిశరీరత్వముక్త్వా తస్యోపనిషదహరిత్యాదిత్యపురుషస్యాహర్నామత్వముక్తమ్ । అనన్తరం యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్ పురుషస్తస్యాపి భూరితి శిర ఇత్యాదినా వ్యాహృతిశరీరత్వముక్త్వా తస్యోపనిషదహమిత్యహంనామత్వముక్తమ్ ।
ఉపనిషదితి ।
దేవతాముపనిగమయతీతి దేవతాప్రకాశకం రహస్యం నామ భణ్యతే । అహఃశబ్దః ప్రకాశవచనః । అహంశబ్దః ప్రత్యగాత్మత్వవాచీ । ఎతే ఉపనిషదౌ సత్యస్య బ్రహ్మణః స్థానభేదేన వ్యవస్థయాఽనుచిన్తనీయే , ఉత ద్వే అప్యుభయత్రేతి స్థానభేదాత్సత్యబ్రహ్మైక్యాచ్చ సంశయే సంగతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ-యద్యేకస్యామపీతి ।
నను తస్యోపనిషదహమితి చాదిత్యమణ్డలాక్షిస్థానవిశిష్టస్య సత్యబ్రహ్మణః పరామర్శాత్కథముపనిషదోః సంకర ఇతి సిద్ధాన్తాశయమాశఙ్క్యాహ –
తస్యేతి చేతి ।
తస్యేతి శబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వాత్స్థానావచ్ఛిన్నస్య చ ప్రకృతత్వాదుపనిషదోర్మిథోఽసంకర ఇతి హి సిద్ధాన్తాశయ ఇత్యర్థః ।
ఎవమనూదితసిద్ధాన్తాశయం దూషయతి –
సత్యస్య చేతి ।
సత్యం ప్రకృతావలమ్బి సర్వనామ , ప్రకృతమితి చ ప్రాధాన్యేన పూర్వమవగతముచ్యతే , అతః సత్యం బ్రహ్మైవ ప్రధానం పరామృశ్యతే , న గుణభూతః స్థానవిశేషః । నాపి తద్వైశిష్ఠ్యమ్ ; తస్యాపి స్వరూపధర్మత్వేనోపసర్జనత్వాత్ , తథా చ సత్యస్యైక్యాదుపనిషదోః సంకరః ఇత్యర్థః ।
పూర్వవదితి ।
శాణ్డిల్యవిద్యావదిత్యర్థః ॥౨౦॥
సత్యం న గుణభూతం స్థానమాత్రం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే , నాపి తద్వైశిష్ఠ్యం ధర్మః , కిం తు స్థానవిశిష్టం బ్రహ్మైవ ; య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుష ఇతి తథైవ ప్రకృతత్వాత్ , తథా చ విశిష్టస్య విశిష్టాన్తరేఽననుగమాన్నోభయత్రోభయత్రోభయనామచిన్తనమితి సిద్ధాన్తయతి –
సత్యం యత్రేత్యాదినా ।
తత్త్వే హీతి ।
విశిష్టయోరేకత్వేఽన్తరాదిత్యేఽన్తరక్షిణీత్యుపదిష్టహిరణ్మయపురుషయోరేకత్వాద్ రూపాద్యతిదేశో న స్యాదతిదేశస్య భిన్నాధిష్ఠానత్వాదిత్యర్థః । ।౨౧॥౨౨॥
సంభృతిద్యువ్యాప్త్యపి చాతః ॥౨౩॥ యద్యపి వైశ్వానరషోడశకలాదివిద్యానామితరేతరమాధిదైవికవిభూతిప్రత్యభిజ్ఞానం బ్రహ్మసంబన్ధప్రత్యభిజ్ఞానం చావిశిష్టమ్ ; తథాపి తాసు నేతరేతరగుణోపసంహారః శఙ్క్యతే , తాసాం ప్రత్యక్షవిధివిహితత్వేన భేదనిశ్చయాత్సంభృత్యాదీనాం త్వశ్రుతవిధికత్వాత్పరిశిష్టోపదేశాత్మకఖిలగ్రన్థశిష్టత్వాచ్చోపనిషదుదితవిద్యాశేషత్వమాశఙ్క్యతే । జ్యేష్ఠా జ్యేష్ఠాని । ఛన్దసి బహువచనస్య డాదేశః । బ్రహ్మజ్యేష్ఠాని వీర్యాణి పరాక్రమవిశేషాః । అన్యైర్హి పురుషైః సహాయానపేక్ష్య విక్రమాః సంభ్రియన్తే । తేన తత్పరాక్రమాణాం న త ఎవ నియతపూర్వభావిత్వరూపకారణత్వేన జ్యేష్ఠాః , కిం తు తత్సహకారిణోఽపి । బ్రహ్మవీర్యాణాం తు బ్రహ్మైవ జ్యేష్ఠమనన్యాపేక్షం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాది కరోతీత్యర్థః । కించాన్యేషాం పరాక్రమమాణానాం బలవద్భిర్మధ్యే భఙ్గోఽపి భవతి , తేన తే స్వవీర్యాని న సంబిభ్రతి , బ్రహ్మవీర్యాణి తు బ్రహ్మణా సంభృతాని అవిఘ్నేన సంభృతానీత్యర్థః । తచ్చ జ్యేష్ఠం బ్రహ్మ అగ్నే ఇన్ద్రాదిజన్మనః ప్రాగేవ దివం స్వర్గమాతతాన వ్యాప్తవద్ నిత్యమేవ విశ్వవ్యాపకమిత్యర్థః ।
దేశతోఽపరిచ్ఛేదముక్త్వా కాలతోఽప్యాహ –
బ్రహ్మ భూతానామితి ।
జజ్ఞ ఇత్యస్యోత్పత్తివచనత్వం వ్యావర్తయతి –
ఆసేతి ।
పూర్వాధికరణే స్థానవిశేషాదనుపసంహార ఉక్తః । తస్యాతిదేశోఽయమ్ ।
అస్యాధికాశఙ్కామాహ –
యద్యపీత్యాదినా ।
ఆయతనభేదపరిగ్రహేణేతి ।
హృదయాద్యాయతనం మా భూదాయతనవిశేషావరోధాచ్ఛాణ్డిల్యాదివిద్యాసు సంభృత్యాదీనాముపసంహారస్త్రైలోక్యాత్మకవిషయాసు విద్యాసు ఆయతనాభావాత్ తాసూపసంహారో భవిష్యతీత్యభ్యధికాశఙ్కాన్తరమాహ –
షోడశకలాద్యాసు చేతి ।
ఎకస్యాం విద్యాయాం యే గుణా అసాధారణాస్తే యద్యన్యత్రాపి శ్రూయన్తే , తత్ర విద్యైక్యం గుణోపసంహారశ్చ , యథాఽగ్నిరహస్యే బృహదారణ్యకే చ మనోమయత్వాద్యసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యం న తు సాధారణగుణమాత్రశ్రవణం విద్యైక్యగమకమతిప్రసఙ్గాత్ ।
తత్ర కిం సంభృత్యాదివిద్యాయాః శాణ్డిల్యాదివిద్యానాం చాసాధారణగుణసామ్యాదేకత్వముత సాధారణగుణసామ్యాదథ వోభయత్ర బ్రహ్మమాత్రప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , నాద్య ఇత్యాహ –
మిథః సమానేతి ।
సమానగుణేత్యసాధారణగుణసామ్యం వివక్షితమ్ । శాణ్డిల్యాదివిద్యాగతగుణశ్రవణం నాస్తీత్యప్యసాధారణగుణాభిప్రాయమ్ ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
యా తు కాచిదితి ।
ద్యువ్యాప్త్యాదిగుణాస్తు యద్యపి సంభృత్యాదివిద్యాయాం శాణ్డిల్యాదివిద్యాయాం చ సమాః ; తథాపి తేషాం వైశ్వానరషోడశకలాదివిద్యాస్వపి సాధారణ్యేన తాసామపీతరేతరమైక్యాపాదకత్వేనాతిప్రసఙ్గిత్వాన్న విద్యైక్యబోధనద్వారేణ సంభృత్యాదిగుణకర్షకత్వం , కిం తు శాణ్డిల్యాదివిద్యాప్రకరణపఠితత్వాత్తావన్మాత్రమేవ శాణ్డిల్యాదివిద్యాసు స్వీకర్తవ్యమిత్యర్థః ।
తత్రైతత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదితి ।
సంభృత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదిత్యర్థః । ఇత్యుక్తమ్ । సంభృతిద్యువ్యాప్తీతి సూత్రేణేతి శేషః ।
తృతీయం ప్రత్యాహ –
బ్రహ్మాశ్రయత్వేన త్వితి ।
తదిదముక్తమితి ।
ఆధిదైవికవిభూతేః సాధారణ్యాత్సంభృత్యాద్యనాకర్షకత్వమ్ బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞాయాశ్చాతిప్రసక్తత్వం చేత్యర్థః । తత్రాపి ఆధిదైవికవిభూతేర్బహువిద్యాసాధారణత్వేనాఽసాధారణసంభృత్యాదేః సకాశాద్వ్యావృత్తత్వాత్తదనాకర్షకత్వం సంభ్రుత్యాదయస్త్వితి భాష్యేణోక్తమ్ । న చ బ్రహ్మసంబన్ధమాత్రేణేత్యాదినా చ బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞాయా అప్రయోజకత్వముక్తమితి వివేకః ।
సంభృతిద్యువ్యాప్తీత్యేతత్సూత్రపదం ప్రగృహ్యత్వభావాయ ద్వన్ద్వైకవద్భావేన వ్యాచష్టే –
తస్మాదితి ।
అత ఇతి సూత్రపదేన పూర్వాధికరణోక్తస్థానభేదో న పరామృశ్యతే ; తస్య షోడశకలాదివిద్యాస్వభావేనావ్యాపకత్వాత్ , కిం తు యథా తత్రాదిత్యవిశిష్టబ్రహ్మణోఽక్షివిశిష్టబ్రహ్మణశ్చాప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమేవమిహాప్యసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞాఽభావోఽస్త్యసావత ఇతి నిర్దిశ్యత ఇత్యాహ –
ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదితి ।
ప్రత్యక్షవిధ్యభావేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞానవర్జనాత్ । కల్పయిత్వా విధిం విద్యా ఖిలోక్తాపీహ భేదిత ॥౧॥౨౩॥
పురుషవిద్యాయామివ చేతరేషామనామ్నానాత్ ॥౨౪॥ ఛాన్దోగ్యశాఖావిశేషే తావదేకా విద్యాఽధిగతా, పురుషో వావ యజ్ఞస్తస్య యాని చతుర్వింశతివర్షాణి తత్ప్రాతఃసవనమ్ , చతుశ్చత్వారింశద్వర్షాణి మాధ్యన్దినమ్ , అష్టాచత్వారింశత్ తృతీయం సవనమ్ । యదశిశిషతి పిపాసతి యద్రమతే సాఽస్య దీక్షా అథ యద్ధసతి జక్షతి తత్ స్తుతశస్త్రే , శబ్దవత్త్వసామాన్యాదితి దీక్షాదికల్పనా । తం చేదేతస్మిన్వయసి కిం చిద్ వ్యాధ్యాద్యుపతపేత్స బ్రూయాత్ ప్రాణా వా వసవ ఇదం మే ప్రాతఃసవనం మాధ్యన్దినం సవనమనుసన్తనుతేత్యాదిరాశీః । సోన్తవేలాయామేతత్త్రయం ప్రతిపద్యేతాఽక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణసంశితమసీతి మన్త్రప్రయోగః । తైత్తిరీయకే తు పఠ్యతే ‘‘తస్యైవం విదుషో యజ్ఞస్యాత్మా యజమానః శ్రద్ధా పత్నీ శరీరమిధ్మమురో వేదిర్లోమాని బర్హిర్వేదః శిఖా హృదయం యూపః కామ ఆజ్యం మన్యుః పశుస్తపోఽగ్నిర్దమః శమయితా దక్షిణా వాగ్ఘోతా ప్రాణ ఉద్గాతా చక్షురధ్వర్యుః’’ ఇతి విషయవివేకో భాష్యటీకయోర్వ్యాఖ్యానార్థం దర్శితః । అత్ర తైత్తిరీయగతయోర్విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యవైయధికరణ్యాఽనవధారణాత్సందేహః ।
అసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్సంభృత్యాదౌ విద్యాభేద ఉక్తః , ఇహ త్వసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యమితి పూర్వపక్షయతి –
పురుషయజ్ఞత్వమితి ।
పురుషస్య యజ్ఞత్వం పురుషయజ్ఞత్వం పురుషే యజ్ఞత్వసంపత్తిస్తస్యా అవిశేషాదిత్యర్థః । తైత్తిరీయకే పురుషయజ్ఞత్వసంపత్తిరసిద్ధా , విదుషో యజ్ఞస్యేతి విద్వత్సంబన్ధియజ్ఞప్రతీతేః ।
న చైతే షష్ఠ్యౌ సమానాధికరణే ; ఆత్మా యజమాన ఇతి విదుష ఆత్మనో యజమానత్వనిర్దేశాద్ , ఎకస్య చ యజ్ఞత్వయజమానత్వవిరోధాదత ఆహ –
న చ విదుష ఇతి ।
యజ్ఞస్యాత్మేత్యత్రాత్మశబ్దస్య స్వరూపవచనత్వే సతి యత్ఫలితం తదాహ –
యజ్ఞస్య స్వరూపమితి ।
పురుషస్యైవ యదా యజ్ఞత్వం సంపాద్యతే , తదా తత్స్వరూపమేవ యజమాన ఇతి న విరోధ ఇత్యర్థః ।
అత ఎవ - విద్వద్యజ్ఞయోశ్చేతనాచేతనత్వాద్విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యానుపపత్తిరితి చోద్యం - నిరస్తమ్ ; పురుషైక్యేన సంపాదితస్య యజ్ఞస్య చేతనత్వేన విద్వత్త్వసంభవాదిత్యాహ –
తస్య చేతి ।
ఆత్మా యజమాన ఇత్యనేన యజ్ఞస్వరూపం యజమాన ఇత్యుచ్యత ఇత్యభిహితం , తత్కిం ముఖ్యముత గౌణం , న ప్రథమ ఇత్యాహ –
న హి యజ్ఞస్వరూపమితి ।
న కేవలం యజ్ఞస్వరూపస్య ముఖ్యయజమానత్వాసంభవః , విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోశ్చ న ముఖ్యసామానాధికరణ్యసంభవ ఇత్యాహ –
చేతనాఽచేతనయోశ్చేతి ।
విద్వాన్ హి చేతనస్తస్యాఽచేతనయజ్ఞైక్యాయోగ ఇత్యర్థః ।
వైయధికరణ్యపక్షే తు షష్ఠ్యోరుపపత్తిమాహ –
ఆత్మనస్త్విత్యాదినా ।
యజమాన ఆత్మేత్యాత్మోద్దేశేన యజమానత్వం విహితమ్ ।
ద్వితీయపక్షమాశఙ్కతే –
ఇతరథేతి ।
దూషయతి –
న చ సత్యామితి ।
పురుషాఙ్గేషు పత్న్యాదికల్పనాత్పురుషే యజ్ఞత్వకల్పనసంభవ ఇతి కేశవో వక్తి । తస్యైతం గ్రన్థం వ్యాచక్షీత అవయవేషు స్వగత్యా సంపత్తిరాశ్రితా , పురుషే తు షష్ఠ్యోర్వైయధికరణ్యేన ముఖ్యార్థః సంభవతి ।
అపి చ తస్యైవం విదుష ఇతి భాష్యముపాదాయ వ్యాచష్టే –
అనువాదశ్రుతౌ సత్యామితి ।
విద్వత్సంబన్ధియజ్ఞానువాదేన తస్య విద్వదఙ్గైరఙ్గకల్పనాదేకవాక్యతా న ప్రతీయతే । తవ తు విద్వాన్ యజ్ఞస్తస్య చాత్మాదయో యజమానాదయ ఇతి విధ్యావృత్త్యా వాక్యభేద ఇత్యర్థః । తస్మాన్న్యాసమేషాం తపసామతిరిక్తమాహురితి ॐమిత్యాత్మానం యుఞ్జీతేతి చ ససంన్యాసాత్మవిద్యా ప్రక్రాన్తా ॥౨౪॥
వేధాద్యర్థభేదాత్ ॥౨౫॥ అన్యత్రానుపసంహారసిద్ధ్యర్థం మన్త్రకర్మణామ్ । సన్నిధౌ శ్రూయమాణానాం విద్యాఙ్గత్వం నిరస్యతే ॥౨॥ పూర్వత్రాత్మవిద్యాసన్నిధౌ శ్రవణాత్తైత్తిరీయశాఖాగతః పురుషయజ్ఞో విద్యాఙ్గమితి స్వీకృత్యాయుర్వృద్ధిఫలవిద్యాయా భేద ఉక్తః ।
తర్హి ప్రవర్గ్యాదీనామపి విద్యాసన్నిధ్యవిశేషాద్విద్యాఙ్గత్వమితి పూర్వపక్షమాహ –
సఫలా హీతి ।
నను మా భూదాకాఙ్క్షాలక్షణం ప్రకరణం , సన్నిధిలక్షణం తు తత్కిం న స్యాదత ఆహ –
న చాఽసతి సామాన్యసంబన్ధే ఇతి ।
కామ్యేష్టీనాం కామ్యయాజ్యాకాణ్డస్య చ సమాఖ్యైక్యాత్సిద్ధే హి సామాన్యసంబన్ధే ప్రథమేష్టేః ప్రథమో మన్త్రో ద్వితీయాయా ద్వితీయ ఇతి సన్నిధేర్విశేషసంబన్ధో దృష్టః , న తు సన్నిధిమాత్రం వినియోజకమిత్యర్థః ।
అఙ్గప్రధానయోరితరేతరాకాఙ్క్షాలక్షణప్రకరణాఽనుపలమ్భేఽప్యఙ్గాకాఙ్క్షయా ప్రధానస్యాప్యాకాఙ్క్షాముత్థాప్య ప్రకరణవ్యక్తేః సామాన్యసంబన్ధసిద్ధౌ సన్నిధేర్విద్యావిశేషాఙ్గత్వం మన్త్రకర్మవిశేషాణామితి పూర్వపక్షముపపాదయతి –
మా నామేతి ।
రక్తపటన్యాయేతి ।
యథా పటో భవతీతి వాక్యస్యానాకాఙ్క్షత్వేఽపి సహోచ్చారితరక్తపదస్యాకాఙ్క్షయేతరస్యాప్యాకాఙ్క్షాముత్థాప్య రక్తః పటో భవతీతి వాక్యపర్యవసానమేవమిహాపీతి ।
నన్వేవముభయసంబన్ధేఽపి కస్యాఙ్గత్వమత ఆహ –
తత్రాపీతి ।
కల్పనాస్పదం కల్పనాలమ్బనమ్ । అవరోహాత్ ఉత్తరాన్నివర్తనాదిత్యర్థః । పిణ్డపితృయజ్ఞాధికరణం సమన్వయసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ ।
సన్నిధిసామర్థ్యాన్మన్త్రాదీనాం విద్యాఙ్గత్వవిధ్యనుమానం భాష్యోక్తముపపాదయతి –
ఇదం ఖల్వితి ।
ఆకాఙ్క్షోత్థాపనాత్ప్రకరణవ్యక్తిముక్త్వా విద్యావాక్యస్య మన్త్రకర్మవాక్యయోశ్చైకవిశిష్టార్థబోధకత్వేన వాక్యైకవాక్యత్వకల్పనామాహ –
ఉత్థాప్య చేతి ।
వాక్యాల్లిఙ్గకల్పనామాహ –
అసమర్థస్య చేతి ।
సామర్థ్యమాత్రేణాప్యశాబ్దస్యాన్వయానుపపత్తేర్లిఙ్గబలాచ్ఛ్రుతికల్పనామాహ –
న చ సత్యపీతి ।
అవినియుక్తమితి చ్ఛేదః । అసౌ సన్నిధిరకస్మాద్వినా విషయేణాశ్రయితుం న యుక్త ఇతి భాష్యార్థః । లోకవేదయోరవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః , తత్ర మన్త్రాణమనుష్ఠేయార్థప్రకాశకత్వేనార్థవత్త్వం వక్తవ్యం నావివక్షితార్థత్వమితి సూత్రార్థః ।
ప్రవర్గ్యాదీనామన్యార్థత్వేన వినియోగం భాష్యోక్తముపపాదయతి –
యద్యపి చేతి ।
నన్వేవమపి ఉపసత్సంబన్ధోఽస్తు ప్రవర్గ్యస్య , కథం కర్మసంబన్ధస్తత్రాహ –
ఉపసదామితి ।
యత్రోపసదస్తత్ర కర్మణి ప్రవర్గ్య ఇతి వాక్యేన సామాన్యతోఽవగతం కర్మ , విశేషేణ తు కేనాస్య సంబన్ధః ? కిం ప్రకృతివికృతిభ్యాముత ప్రకృత్యైవేతి । కేవలవికృతిప్రవేశస్త్వనాశఙ్క్యః ; ప్రకృతావుపసదాం ప్రత్యక్షత్వేన తత్పరిత్యాగకారణాభావాత్ ।
తత్ర నిర్ణయమాహ –
యద్యపీతి ।
కర్మోపస్థాపికా ఉపసదః ప్రకృతావేవ ప్రత్యక్షాః , వికృతౌ త్వతిదేశద్వారేణానుమానికా ఇతి ప్రకృతావేవ ప్రవర్గ్యనివేశ ఇత్యర్థః ।
ఆస్తాముపసదాం ప్రత్యక్షత్వాప్రత్యక్షత్వచిన్తా , అనారభ్యాధీతత్వాదేవ ప్రవర్గ్యస్య ప్రకృతావేవ నివేశః సిద్యతీత్యాహ –
అపి చేతి ।
చోదకేన అతిదేశేన । శేషలక్షణే స్థితమ్ - తత్సర్వార్థమవిశేషాత్ (జై.బ్ర.అ ౩ పా.౩.సూ.౩౫) । అనారభ్య కంచిత్క్రతుమధీయతే ‘యస్య ఖాదిరః స్రువో భవతి ఛన్దసామేవ రసేనావద్యతి యస్య పర్ణమయీ జుహూ’రిత్యాది । తత్ర కిం ఖాదిరత్వాది ప్రకృతౌ వికృతౌ చ నివిశత ఉత ప్రకృతావేవేతి విశయే తత్ ఖాదిరతాది సర్వార్థమ్ ; ప్రకృత్యర్థం అప్రకరణాత్ । న హి కస్యచిత్ప్రకరణే ఇదం శ్రుతమ్ । తత్ర క్రతుమాత్రనియతస్రువాదిద్వారేణ వాక్యాత్ సర్వార్థమితి ప్రాప్తే – రాద్ధాన్తః - ప్రకృతౌ వాఽద్విరుక్తత్వాత్ (బ్ర.అ.౩పా.౩.సూ.౩౫) ప్రకృతివికృతిగామిత్వే హి ఖాదిరతాదేః వికృతావతిదేశతోఽనారభ్యాధీతాదప్యస్మాదుపదేశాత్ ప్రాప్తేర్ద్విరుక్తత్వం స్యాత్ , తచ్చాయుక్తమతిదేశతః ప్రాప్తౌ ప్రాప్తప్రాపణవైయర్థ్యాత్ । న చోపదేశతః ప్రాప్త్యాఽతిదేశవైయర్థ్యమాశఙ్క్యమ్ ; యతోఽయముపదేశోఽతిదేశమన్తరేణ న ప్రవర్తితుమర్హతి । తథా హ్యయం ప్రాప్తస్రువాద్యనువాదేన ఖాదిరత్వాదిధర్మమాత్రం వికృతౌ విదధేద్విదధ్యాద్ ధర్మవిశిష్టస్రువాదివిధానస్య గౌరవాదేవానుపపత్తేః । న చాతిదేశేన వినా వికృతౌ స్రువాదిప్రాప్తిః । తస్మాద్ ద్విరుక్తత్వాలాభాయ ప్రకృతావేవ నివేశ ఇతి । ఎవమిహాప్యనారభ్యాధీతత్వాత్ప్రవర్గ్యస్య ప్రకృతౌ విహితస్య సతోఽతిదేశేన వికృతావప్యుపసదాం ప్రాప్తిసిద్ధేరద్విరుక్తత్వలాభాయ ప్రకృతౌ వేతి న్యాయాత్ జ్యోతిష్టోమే ఎవోపసదా సహ విధానం యుక్తమిత్యర్థః । ఉపసద్వదుపసదా సహేతి చ నిర్దేశ ఉపసదాం తుల్యయోగక్షేమత్వం న ప్రవర్గ్యసంబన్ధవిశేషహేతుత్వమితి జ్ఞాపనార్థః ।
నను తర్హి సన్నిధివాక్యాభ్యాముభయార్థత్వమస్తు , తత్రాహ –
సన్నిధానాదితి ।
నన్వేవమపి హృదయపదమాత్రస్య విద్యాయామఙ్గత్వేన సమవేతార్థప్రకాశకత్వేన సామర్థ్యం న పదాన్తరాణామత ఆహ –
యథాఽగ్నయ ఇతి ।
సమవేతహృదయాదివిశేషణీభూతస్వార్థప్రకాశకత్వద్వారా తద్విశిష్టసమవేతార్థప్రకాశకత్వాదితరపదానామపి సమవేతార్థత్వమిథర్థః ।
భాష్యకారైర్వాక్యేన జ్యోతిష్టోమే వినియుక్తస్యాపి ప్రవర్గ్యస్య సన్నిధానాద్విద్యాస్వపి వినియోగః బృహస్పతిసవస్యేవ స్వతన్త్రాధికారవిహితస్య వాజపేయే వినియోగ ఇత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; వాక్యాత్ సన్నిధేర్దుర్బలత్వస్యోక్తత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
ప్రబలస్యాపి వాక్యస్య న సన్నిధిబాధకత్వమ్ ; విరోధాభావాత్ ; న హి బలవానిత్యేవ రాజా సాధుజనాన్ బాధతే । తదిహ సన్నిధిర్న వాక్యగమ్యం జ్యోతిష్టోమసంబన్ధం ప్రత్యాచష్టే , అపి తు తమనుమత్యైవ లిఙ్గత్వమపి గమయతి , ఇత్యుభయాఙ్గత్వం ప్రవర్గ్యస్యేత్యర్థః । తదనేన శ్రుతిలిఙ్గాధికరణ (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౭) మప్యాక్షిప్తమ్ ।
నను వాజపేయేనేత్యత్ర న బృహస్పతిసవస్య వాజపేయాఙ్గత్వం బోధ్యతే , కింతు కస్మిన్ కాలే బృహస్పతిసవః కర్తవ్య ఇత్యపేక్షాయాం వాజపేయానుష్ఠానోత్తరకాలతా ; ఇష్ట్వేతి క్త్వాప్రత్యయేన కాలాభిధానాదత ఆహ –
అత్ర హీతి ।
అత్ర హి పూర్వకాలతాఽభిధానమఙ్గత్వేఽప్యవిరుద్ధమ్ । బృహస్పతిసవస్య వాజపేయోత్తరాఙ్గత్వాత్ , తత్ర ‘‘ధాతుసంబన్ధే ప్రత్యయా’’ ఇత్యధికారవిహితః సమానకర్తృకత్వవాచీ చ క్త్వాప్రత్యయో న కాలమాత్రవిధౌ ఘటత ఇత్యర్థః । క్త్వః క్త్వాప్రత్యయస్య । ధాతుసంబన్ధే ఇత్యుక్తేఽర్థాద్ ధాత్వర్థాన్తరసంబన్ధో లభ్యతే । ధాతోరిత్యేకత్వాధికారాద్ధాతుస్వరూపసంబన్ధే ధాతుద్వయాపత్తేః । తతశ్చ ధాతుద్వయోపరి ప్రత్యయవిధ్యనుపపత్త్యా ధాతుశబ్దేన ధాత్వర్థలక్షణాత్ । ఎకస్య చ ధాత్వర్థస్య స్వేన సంబన్ధాయోగేన ధాత్వర్థాన్తరలాభాచ్చేతి । సమానకర్తృకత్వాదేకప్రయోగతాం తావదుపపాదయతి తత ఎవాఙ్గాఙ్గిత్వసిద్ధ్యర్థమ్ కథం చ సమాన ఇతి । కథం చ సమానః కర్తా స్యాదేకప్రయోగతామన్తరేణేతి శేషః ।
వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాహ –
యదీతి ।
యద్యేకః ప్రయోగో భవేత్తర్హ్యేవ సమానః కర్తా స్యాదిత్యనుషఙ్గః ।
నను భిన్నప్రయోగత్వేఽపి క్రియయోః కర్తృత్వాధిష్ఠానపురుషైక్యాత్ క్త్వాప్రత్యయోపపత్తిస్తత్రాహ –
ప్రయోగావిష్టం హీతి ।
కరోతీతి హి కర్తా భవతి । అధిష్ఠానలక్షణాయాం తు సైవ దోష ఇత్యర్థః ।
ధాత్వర్థాన్తరసంబన్ధోఽపి ప్రయోగైక్యగమకః , ఎకప్రయోగత్వమన్తరేణ క్రియయోరసాధారణసంబన్ధానిరూపణాదిత్యాహ –
ధాత్వర్థాన్తరేతి ।
భవత్వేకప్రయోగత్వం , తతః కిం జాతమత ఆహ –
న చేతి ।
ప్రధానభేదే హి స్వతన్త్రత్వాత్ప్రయోగో భిద్యేతేత్యర్థః । సంబన్ధ ఎకప్రయోగతాం గమయతీత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం స ఎవ సాక్షాద్గుణప్రధానభావం చ గమయతీత్యాహ –
సంబన్ధశ్చేతి ।
నను భవత్వఙ్గాఙ్గిత్వం వాజపేయబృహస్పతిసవయోః , కస్య త్వఙ్గత్వం ? కస్య వాఙ్గిత్వమ్ ? అత ఆహ –
తత్రాపీతి ।
ప్రకరణినో వాజపేయస్య ప్రధానత్వాదఙ్గిత్వమ్ , బృహస్పతిసవస్య తు పరప్రకరణే శ్రూయమాణస్యాఙ్గత్వమిత్యర్థః । నన్వేవం మీమాంసకానాం ముద్రాభేదః కృతః । తథా హి – యది బృహస్పతిసవేన యజేతేత్యేతత్ ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవవిపరివృత్త్యర్థమ్ , కస్తర్హి వాజపేయాఙ్గత్వవిధిః ? అథ విధిః , కథం ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవస్యేహ సన్నిధిః ? న చైకమేవ వాక్యం దూరస్థమపి కర్మ సన్నిధాపయత్యన్యాఙ్గత్వేన చ విధత్త ఇతి యుజ్యతే । తస్మాత్ప్రకరణాన్తరే కౌణ్డపాయినవత్కర్మాన్తరం బృహస్పతిసవః । బృహస్పతిసవనామ తు ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవధర్మాతిదేశార్థమ్ । తథా చ తద్ధర్మకం కర్మాన్తరమేవ వాజపేయాఙ్గత్వేన విధీయతే ఇతి మతద్వయేఽపి సంమతమ్ । ఎవం చ కథం వినియుక్తవినియోగశఙ్కా ? సత్యమ్ ; అభ్యుపేత్యవాద ఎషః । వ్యవస్థితోదాహరణమిహ ఖాదిరత్వాదిః ।
యది సాధికారయోరపి కర్మణోః క్త్వాశ్రుత్యాఽఙ్గాఙ్గిభావః , తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య విశేషప్రదర్శనేన పరిహరతి –
న చ దర్శేతి ।
వాజపేయప్రకరణే సమామ్నానాద్ధి బృహస్పతిసవస్యాఙ్గత్వమ్ , ఇదం తు వాక్యమనారభ్యాధీతమితి నాఙ్గాఙ్గిత్వబోధకమిత్యర్థః ।
నను క్వచిత్సోమయాగప్రకరణే ఇదం వాక్యం శ్రుతమ్ , అతః సోమాఙ్గతా దర్శపూర్ణమాసయోరితి , నేత్యాహ –
యది త్వితి ।
అనారభ్యాధీతవాక్యార్థ ఎవ తత్రాప్యనూద్యత ఇత్యర్థః ।
అనువాదే లాభమాహ –
తథా సతీతి ।
అధికరణం త్వత్రత్యమస్మాభిః ప్రథమసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ ।
నను యద్యప్యేకపదసమవేతార్థతా బహుపదసమవేతార్థతాయా దుర్బలా ; తథాపి విద్యాసన్నిధ్యనుగృహీతా హృదయమిత్యేకపదసమవేతార్థతా విద్యాఙ్గత్వం మన్త్రస్య గమయిష్యతీత్యత ఆహ –
న చ సన్నిధ్యుపగృహీతాస్వితి ।
మన్త్రమవస్థాపయతీత్యత్రైకపదసమవేతార్థతేత్యనుషఙ్గః । హృదయపదం విద్యాయామభిచారే చ సమవేతార్థమితి సాధారణమ్ , ఇతరాణి తు పదాని విద్యాయామసమవేతార్థాని , సమవేతార్థాని త్వభిచారేఽతః కాంస్యభోజిన్యాయేన హృదయపదమితరపదానురోధేనాభిచారమేవ మన్త్రం గమయతీత్యర్థః ।
యత్త్వేకపదసమవేతార్థతాయా అస్తి సన్నిధిరనుగ్రాహక ఇతి , తన్న ; బహుపదసమవేతార్థతాయాః సన్నిధేరపి ప్రబలేన వాక్యేనానుగృహీతత్వాదిత్యాహ –
ఇతరపదైకవాక్యతాపన్నస్యేతి ।
ఇతరపదైకవాక్యతాపన్నస్యాఽత ఎవ వాక్యప్రమాణానుగృహీతస్యాభిచారేఽపి సమవేతార్థస్య హృదయపదస్యాభిచారాత్కర్మణోఽన్యత్ర సన్నిధినా చాలయితుమశక్యత్వాదితి యోజనా ।
యత్తు వాక్యలిఙ్గాభ్యామన్యత్ర వినియుక్తయోరపి మన్త్రకర్మణోః సన్నిధానాద్విద్యాయామపి తదవిరోధేన వినియోగసంభవాదుభయార్థత్వమిత్యుక్తం , తదనూద్య పరిహరతి –
కస్మాత్పునరిత్యాదినా ।
శ్రుతిలిఙ్గయోరితి ।
యత్ర హ్యేక ఎవ శేష ఎకేన ప్రమాణేనైకశేషిణా సంబద్ధత్వేన బోధితః స ఎవ ప్రమాణాన్తరేణ శేష్యన్తరార్థత్వేన బోధ్యతే , తత్రైకేనైవ సంబన్ధే శేషస్య నిరాకాఙ్క్షత్వాదపరసంబన్ధో విరుధ్యతే । తదనయోః ప్రమాణయోః పరస్పరవిషయాపహారేణ భవితవ్యమ్ । అత ఎకశేషవిషయయోర్భిన్నశేషిసంబన్ధబోధినోః ప్రమాణయోర్బాధ్యబాధకత్వే స్థితే తదర్థే కిం బలీయ ఇతి చిన్తా క్రియతే శ్రుతిలిఙ్గసూత్రేణేత్యర్థః । అత ఎవ వినియుక్తవినియోగేఽపి వైషమ్యముక్తమ్ । తత్ర హి తుల్యబలత్వాత్ప్రమాణయోరుభయార్థత్వమితి । నను నేదం శ్రుతిలిఙ్గవిరోధోదాహరణమ్ ।
తథా హి –
కిమైన్ద్ర్యా గార్హపత్యమితి ద్వితీయాతృతీయాశ్రుత్యోః పదాన్తరానపేక్షయోర్మన్త్రగతేన్ద్రప్రకాశనసామర్థ్యేన విరోధ ఉచ్యతే ? కింవా పదాన్తరైర్వాక్యానాపన్నయోః ? ప్రథమకల్పానుపపత్తిమాశఙ్కతే – యద్యపీతి ।
ద్వితీయా హి గార్హపత్యః కించిత్ప్రతిశేషీతి వక్తి , తచ్చ కాంచిదాగ్నేయీమృచం ప్రతి శేషిత్వేఽపి చరితార్థమితి నైన్ద్ర్యా ఇన్ద్రప్రకాశనసామర్థ్యం బాధేత , ఐన్ద్ర్యేతి చ తృతీయైన్ద్ర్యాః కించిత్ప్రతి శేషత్వమాహ , తచ్చ తస్యా ఇన్ద్రం ప్రతి శేషత్వేఽప్యవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
ద్వితీయకల్పానుపపత్తిమాశఙ్కతే –
పదాన్తరేతి ।
వాక్యలిఙ్గయోర్లిఙ్గస్య బలవత్త్వాద్వాక్యస్యైవ బాధా స్యాదిత్యర్థః ।
పరిహరతి –
తథాపీతి ।
శ్రుత్యోరేవ లిఙ్గేన విరోధ ఇతి వక్తుం శ్రుతివాక్యయోరభిధేయభేదమాహ –
ద్వితీయేత్యాదినా ।
ఐన్ద్ర్యేతి తృతీయయా క్రియాయామైన్ద్రీ శేషిత్వేన బోధితా । గార్హపత్యమితి ద్వితీయయా గార్హపత్యః శేషత్వేన బోధితః , శేషశేషిభావశ్చ వినియోగ ఇతి ।
శ్రుతి వినియోగే నిరపేక్షే చేత్తర్హి వాక్యేన కిం బోధ్యతేఽత ఆహ –
సోఽయమితి ।
ఐన్ద్ర్యాదిపదార్థవిశిష్టోపస్థానకర్తవ్యతా హి వాక్యార్థః । తేనైన్ద్ర్యా యత్సామాన్యేన క్రియాం ప్రతి శేషత్వమవగతం గార్హపత్యకర్మకోపస్థానే , యచ్చ గార్హపత్యస్య కర్మత్వం తదైన్ద్రీకరణోపస్థాన ఇతి సామాన్యావగతసంబన్ధో వాక్యీయవిశేషణవిశేష్యభావబలాద్విశేషేఽవస్థాప్యతే । న చైవం - వాక్యస్యైవ లిఙ్గేన విరోధో న శ్రుతేరితి – వాచ్యమ్ ; యతో యది గార్హపత్యమితి ద్వితీయా సప్తమ్యర్థం లక్షయేత్ , సప్తమ్యర్థశ్చ సామీప్యం , తదా నైవ లిఙ్గస్య కా చిత్ క్షతిః ; గార్హపత్యసమీపే స్థిత్వేన్ద్రస్యైవోపస్థానసంభవాత్ । యది తు ద్వితీయేప్సితతమతాం న ముఞ్చతి , తదైవ విరోధ ఇతి శ్రుతిరేవ లిఙ్గవిరోధః ।
నను శ్రుతిమాత్రమపి లిఙ్గేన న విరుధ్యతే ఇత్యుక్తమ్ , అత ఆహ –
తస్మాదితి ।
న హ్యేకం పదం కదాచిత్ప్రయుజ్యతే ; వైయర్థ్యాత్ । అతః ప్రతినియతౌ శ్రుతివాక్యసంబన్ధౌ । తత్ర శ్రుతిరేవం వదతి వాక్యగమ్యస్య విశేషణవిశేష్యభావస్యైవంవిధం శేషశేషిత్వమితి । ఎవం చ శ్రౌతేన శేషశేషిభావేన లిఙ్గస్య విరోధ ఇత్యర్థః । నన్వేవం శ్రౌతస్య శేషశేషిభావస్యాయం విశేష్యవిశేషణభావ ఇతి వాక్యేన బోధనాత్తస్య చ లిఙ్గేన విరోధాద్ లిఙ్గవాక్యవిరోధోదాహరణమిదం కిం న స్యాత్ ; ఉచ్యతే స్వార్థబోధే శ్రుతేః శీఘ్రప్రవృత్తేర్లిఙ్గవిరోధ్యర్థతయా ద్రాగిత్యేవ బోధిత ఇతి తద్విరోధత్వేనైవోదాహ్రియత ఇతి । ’యథా తదాహుః - శీఘ్రప్రవృత్తత్వాల్లిఙ్గాదేర్బాధికా శ్రుతిః । తథైవ వినియోగేఽపి సైవ పూర్వం ప్రవర్తతే ॥’ ఇతి ।
ఎవముదాహరణం పరిశోధ్యాధికరణమారచయతి –
కిం లిఙ్గానుగుణ్యేనేత్యాదినా ।
ప్రభవతి సమర్థః ।
ప్రమాణాన్తరం వృద్ధవ్యవహార ఇత్యాహ –
విదితపదేతి ।
లిఙ్గబాధకత్వేనోక్తా తృతీయా శ్రుతిః । తదీయప్రాతిపదికమైన్ద్రీత్యేవం రూపం తద్ధితాన్తం శబ్దత ఇత్యుక్తమ్ ।
ఇన్ద్రస్యేయమితీన్ద్రశేషత్వేనైతామృచం బోధయతీత్యాహ –
శబ్దాచ్చేతి ।
దారు దహతీతి దారుదహనః । దహనోఽగ్నిః । ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యే యో వినియోగః స కాష్ఠదాహకస్యాగ్నేః సలిలదాహే వినియోగ ఇవ విరుద్ధ ఇత్యర్థః ।
ఉపస్థాపయితవ్య ఇతి ।
ప్రకాశయితవ్య ఇత్యర్థః । ౠచః ప్రకాశనవ్యతిరేకేణ కార్యాభావాత్ ।
యది సామర్థ్యజ్ఞానం నాపేక్షతే శ్రుతిః , తర్హి యోగ్యతావధారణం వ్యర్థం స్యాదిత్యగ్నినా సిఞ్చేదిత్యపి ప్రమాణం స్యాదత ఆహ –
అవగతే త్వితి ।
యథా స్ఫోటే జాతే వహ్నేర్దాహశక్తిర్జ్ఞాయతే , న తు దాహకత్వం వహ్నేః శక్తిజ్ఞానాపేక్షమేవం శ్రుతేః శేషత్వే జ్ఞాతేఽనన్తరమర్థే తాదృశీ శక్తిః కల్ప్యతే । అతో నార్థగతసామర్థ్యజ్ఞానం వినియోగకారణమిత్యర్థః । తదితి తస్మాదర్థే ।
నను యది వినియోగోత్తరకాలమర్థసామర్థ్యం వినియోగనిర్వాహాయ కల్ప్యతే , తర్హి తదైన్ద్ర్యా గార్హపత్యప్రకాశనే నాస్తీతి కథం వినియోగనిర్వాహస్తత్రాహ –
శ్రుతివినియోగాదితి ।
మన్త్రో హ్యభ్రాన్తయా శ్రుత్యా వినియుజ్యతే । తత్ర యది ముక్యం సామర్థ్యం న దృశ్యతే , తర్హి ప్రథమావగతవినియోగస్యాసంజాతవిరోధత్వాత్తస్య చ సామర్థ్యకల్పకత్వేన తదనుగుణం గౌణమపి సామర్థ్యం మన్త్రే కల్పనీయమ్ ।
తచ్చోక్తం సందేహావసరే –
ప్రభవతి హి స్వోచితాయామిత్యాదినేతి ।
ఎవం శ్రుత్యనపేక్షత్వపరం శ్లోకస్య పూర్వార్ధం వ్యాఖ్యాయ లిఙ్గస్య సాపేక్షత్వేన దౌర్బల్యప్రతిపాదకం ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
లిఙ్గం త్విత్యాదినా ।
తస్య త్వితి ।
మన్త్రస్యేత్యర్థః । అగ్నిచయనప్రకరణామ్నానసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
తదన్యథానుపపత్త్యేతి ।
ఇన్ద్రస్వరూపాభిధానాన్యథానుపపత్త్యేత్యర్థః ।
నను యథా ప్రత్యక్షేణాగ్నిర్బోధ్యతే తథానుమానేనాఽపి , ఎవం లిఙ్గశ్రుతిభ్యాం మన్త్రస్యేన్ద్రే గార్హపత్యే చ వినియోగో బోధ్యతామ్ , తథా చ తుల్యబలత్వమత ఆహ –
శ్రౌతాద్వినియోగాదితి ।
అర్థవిప్రకర్షాదితి ।
శబ్దప్రకాశితార్థేన సహార్థికస్యార్థస్య విప్రకర్షాత్ సంబన్ధాయోగ్యత్వాదాకాఙ్క్షితవినియోగప్రకాశికా శ్రుతిరైన్ద్ర్యేన్ద్రం ప్రకాశయేదిత్యేవంరూపా కల్పయితుముచితేత్యర్థః । నియోగ ఆజ్ఞా । అనుయోగ ఆక్షేపః । ప్రక్రాన్తవ్యాపారః ప్రతిపత్తేతి శేషః । ప్రథమాం ముఖ్యవృత్తిం యద్యజహతిష్ఠేత్తర్హి ప్రసహ్య జఘన్యయాఽపి వృత్త్యా నేయమిత్యర్థః ॥
కల్పయామ్యన్త ఉపస్తరణ ఇతి ।
ఘృతస్య ధారయా సుశేవం కల్పయామీతి లిఙ్గాదుపస్తరణం ప్రతీయత ఇత్యర్థః । ఆసాదనం స్థాపనమ్ ।
ఉభయత్ర కృత్స్నమన్త్రప్రయోగస్య ప్రమాణభూతమేకవాక్యత్వమేవ దర్శయతి –
ఎతదపేక్షో హీతి ।
ఎకవాక్యతాపూర్వకం సామర్థ్యకల్పనాల్లిఙ్గస్యోపజీవ్యం వాక్యం లిఙ్గాద్బలవదితి సోదాహరణమాహ –
ఇహ హీత్యాదినా ।
యత్తత్పదసమభివ్యాహారో విభజ్యమానసాకాఙ్క్షత్వే హేతుః । విభజ్యమానత్వే సతి సాకాఙ్క్షత్వం చైకవాక్యత్వే హేతుః । ఆహ హి పరమర్షి ’’ రథైకత్వాదేకం వాక్యం సాకాఙ్క్షం చేద్విభాగే స్యా’’ (జై.అ.౨ పా.౧ సూ.౪౬) దితి ।
సాకాఙ్క్షత్వాదిత్యుక్తే ప్రకృతిప్రత్యయయోరప్యేకవాక్యతా స్యాత్తన్నివృత్త్యర్థం –
విభజ్యమానేతి ।
న హి ప్రకృతిప్రత్యయయోర్విభాగో విద్యతే । విభజ్యమానత్వేన పదత్వాపత్తిర్వివక్షితా । తావత్యుక్తే ‘‘భగో వాం విభజ్యత్వర్యమా వాం విభజత్వి’’త్యాదౌ నిరపేక్షవిభాగేఽపి వాక్యత్వం స్యాత్ । తత్ర హి ప్రతిపదం విభజత్విత్యన్వయాన్నిరాకాఙ్క్షత్వమ్ , తన్నివృత్త్యర్థం సాకాఙ్క్షత్వవిశేషణమ్ । అర్థైకత్వవిశేషణస్య తు ‘‘స్యోనం తే’’ ఇతీదమేవ వ్యావర్త్యమ్ । అత్ర చ వాక్యభేదోఽద్యాప్యసిద్ధ ఇతి తన్నోపన్యస్తమ్ । ‘‘దేవస్యత్వే’’ తి మన్త్రే హి ‘‘అగ్నయే నిర్వపామీ’’తిపదాతిరిక్తపదానాం న నిర్వాపే సమవేతార్థత్వమ్ । ఎవమన్యత్రాపి కర్మణి తేషాం న సమవేతార్థతోపలభ్యతే , తేనాగతీనాం తేషాం సమవేతార్థాగ్నినిర్వపామిపదాభ్యామేకవాక్యతాం కల్పయిత్వా తదనురోధేన జఘన్యయాఽపి వృత్త్యాఽర్థాభిధానసామర్థ్యం కల్ప్యతామ్ ।
మన్త్రభాగయోస్త్వనయోరుపస్తరణాసాదనార్థయోః పృథగర్థాభిధానసామర్థ్యస్యైకవాక్యతామనపేక్ష్యైవార్థప్రతీతికార్యవశేన సిద్ధత్వాన్న వాక్యపూర్వకత్వం లిఙ్గస్యేతి సిద్ధాన్తయతి –
భవేదేతదేవమితి ।
ప్రయోజనైకత్వేనేతి ।
విశిష్టైకార్థప్రమితిః ప్రయోజనమ్ । ప్రధానమేకమర్థమిత్యత్రైకశబ్దః ప్రయుక్తః , తత్ర ‘‘స్యోనం తే’’ ఇత్యస్య వాక్యభేదప్రతిపాదనాత్ ఎకస్మిన్వాక్యే పదార్థానాం బహుత్వాదేకార్థత్వమ్ । అయుక్తమిత్యాశఙ్క్య విశిష్టార్థాభిప్రాయేణ ప్రధానమిత్యుక్తమ్ ।
నను భావనైవ ప్రధానం కథముపస్తరణాదేః ప్రధాన్యమత ఆహ –
అనుష్ఠేయార్థశ్చేతి ।
మన్త్రావయవావవినియుజ్య హి నాఽవయవిరూపం వాక్యం వినియోక్తుం శక్యతే । అతశ్చైకవాక్యత్వవాదినాఽవ్యవయవౌ వినియోజ్యౌ , తయోశ్చ మిలితయోర్నైకార్థప్రకాశనం సిద్ధమితి । యత్ర తు ‘‘దేవస్య త్వే’’త్యాదావివైకవాక్యతావశేన కథంచిత్సామర్థ్యమనుమేయమ్ , తత్రోపస్తరణే పూర్వభాగార్థే ఉత్తరో మన్త్రభాగో భఙ్క్త్వా వ్యాఖ్యేయః । పురోడాశాసాదనే చోత్తరభాగార్థే పూర్వః । ఎవం యావదేకవాక్యతావశేన సామర్థ్యమనుమీయతే తావత్పూర్వస్యోత్తరస్య చ మన్త్రభాగస్యైకైకస్మిన్నపస్తరణే పురోడాశాసాదనే చార్థప్రతీతికార్యవశేన ప్రతీతం యత్సామర్థ్యం తన్మన్త్రభాగద్వయస్య వినియోజికాం శ్రుతిం పూర్వేణోపస్తృణుయాదుత్తరేణ పురోడాశమాసాదయేదిత్యేవంరూపాం కల్పయతి ।
తతః కిం జాతమత ఆహ –
తథా చేతి ।
ఎకం వినియోగం కర్తుం వాక్యలిఙ్గయోః సహ ప్రస్థితయోర్వాక్యే లిఙ్గం కల్పయితుముపక్రాన్తవతి ఎకైకమన్త్రభాగగతం లిఙ్గం వాక్యకల్ప్యలిఙ్గాదపి వినియోగఫలం ప్రతి ప్రత్యాసన్నాం శ్రుతిం కల్పయతి । వాక్యకల్పితే చ లిఙ్గే శ్రుతిం కల్పయితుముపక్రాన్తే లిఙ్గకల్పితా శ్రుతిర్వినియోగం గృహ్ణాతి , గృహీతే చ తయా తస్మిన్ వాక్యేన లిఙ్గద్వారకల్పితా శ్రుతిరేకసోపానాన్తరితత్వాత్ఫలమనవాప్య విలీయతే । ఆహ చాత్ర నిదర్శనమాచార్యసున్దరపాణ్డ్యః – నిఃశ్రేణ్యారోహణప్రాప్యం ప్రాప్తిమాత్రోపపాది చ । ఎకమేవ ఫలం ప్రాప్తుముభావారోహతో యదా ॥౧॥ ఎకసోపానవర్త్యేకో భూమిష్ఠశ్చాపరస్తయోః । ఉభయోశ్చ జవస్తుల్యః ప్రతిబన్ధశ్చ నాన్తరా ॥౨॥ విరోధినోస్తదైకో హి తత్ఫలం ప్రాప్నుయాత్తయోః । ప్రథమేన గృహీతేఽస్మిన్పశ్చిమోఽవతరేన్ముధా ॥౩॥ ఇతి । ఎవముత్తరత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ । యది లిఙ్గాభ్యాం మన్త్రభాగయోరర్థభేదేన వాక్యం భఙ్క్త్వా వినియోగస్తర్హి దేవస్య త్వేత్యత్రాపి లిఙ్గాద్వాక్యం భఙ్క్త్వా భేదేన వినియోగః స్యాత్ ।
తథాచాత్రాపి సమవేతార్థసదనాదిపదాతిరిక్తపదానాం మన్త్రభాగాభ్యామేకవాక్యతా న స్యాదత ఆహ –
యత్ర త్వితి ।
యత్ర విరోధకం పృథక్ కర్మసమవేతార్థప్రకాశనసామర్థ్యం నాస్తి , తత్ర సమవేతార్థేనైకేన పదేన ద్వాభ్యాం త్రిభిర్వా పదైర్యైకవాక్యతా సా క్వాపి కర్మణ్యసమవేతార్థానాం పదాన్తరాణాం వైయర్థ్యపరిహారాయ స్వానుసారేణ సామర్థ్యం కల్పయతీతి భవతి తత్ర వాక్యస్య వినియోజకత్వం న త్వత్ర , పృథక్ కర్మవర్తిపదార్థప్రకాశనాదిత్యర్థః । ఉక్తం చ - ‘పదాన్తరాణి యత్రార్థం వదేయుః కర్మవర్తినమ్ । తత్రైవమితరేషాం తు వాక్యమప్యగతేర్వరమ్’॥ ఇతి । ఎవమితి । లిఙ్గాద్వాక్యభఙ్గ ఇత్యర్థః ॥
ప్రకరణవాక్యయోర్విరోధముదాహర్తుం వాక్యలక్షణమాహ –
అత్ర చేతి ।
ప్రకరణలక్షణమాహ –
లబ్ధేతి ।
కార్యాన్తరాపేక్షావశేన ప్రకరణత్వం శబరస్వామిసంమతమిత్యాహ –
కర్తవ్యాయా ఇతి ।
ప్రధానవాక్యస్యాఙ్గవాక్యాకాఙ్క్షాముక్త్వాఽఙ్గవాక్యానాం ప్రధానవాక్యాకాఙ్క్షామాహ –
సమిదాదీతి ।
సన్నిహితకరణోపకారే సంభవతి న విశ్వజిన్న్యాయేన (జై.సూ.అ.౪ పా.౩ సూ.౧౫) స్వర్గకల్పనా , నాపి దర్శపూర్ణమాసఫలస్వర్గస్యానుషఙ్గః ; ప్రయాజాదేః ఫలాకాఙ్క్షాయామపి స్వర్గస్యానాకాఙ్క్షత్వాదిత్యాహ –
అనుషఙ్గతో వేతి ।
కరణోపకారస్య సిద్ధత్వాదేవ యజ్ఞవర్మకరణాద్యార్థవాదికం ఫలం సత్రన్యాయేన న కల్ప్యమిత్యాహ –
అర్థవాదతో వేతి ।
నిర్వారయితుం చరితార్థీకర్తుం । నిర్వృణ్వన్తి కృతార్థీభవన్తి । నిర్వారయన్తి । స్వకృతోపకారేణ ప్రధానం దర్శపూర్ణమాసాదీత్యర్థః ।
ఉక్తామితరేతరాపేక్షాం సదృష్టాన్తముపసంహరతి –
సోఽయమితి ।
‘‘అగ్నిరిదం హవిరజుషతావీవృధత మహోజ్యయోఽకృత ప్రజాపతిరిదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽకృత అగ్నీషోమావిదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽక్రాతామ్ । ఇన్ద్రాగ్నీ ఇదం హవిరజుషేతామవీవృధేతాం మహో జ్యాయోఽక్రాతామ్ । ఇన్ద్ర ఇదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽకృతే’’తి సూక్తవాకనిగదః । దేవతాసంబోధనప్రధానః పదసమూహో నిగద ఇత్యాఖ్యాయతే । తత్రాగ్నిః పౌర్ణమాస్యమావాస్యయోః సాధారణః । ప్రజాపతిః పౌర్ణమాస్యామేవోపాంశుయాజస్య । ‘‘నాఽసోమయాజీ సన్నయే’’దిత్యసోమయాజినః సాన్నాయ్యాభావాత్ । అమావాస్యయోర్దధిపయసోరభావే ఐన్ద్రాగ్నమేకాదశకపాల విహితం తస్య దేవతేన్ద్రాగ్నీ ।
ఇదమాహ –
తత్ర హీతి ।
ఎకత్ర సహపాఠేఽపి లిఙ్గాదుత్కృష్ఠేనేన్ద్రాగ్నిపదేనైకవాక్యతాపన్నోఽవీవృధేతామిత్యాదిమన్త్రశేషో యత్రామావాస్యాయామిన్ద్రాగ్నిపదం నీతం తత్ర నీయేతోతేన్ద్రాగ్నిపదమాత్రమమావాస్యాయాం నీత్వా వాక్యశేష ఉభయత్ర పౌర్ణమాస్యమావాస్యయోః ప్రయోక్తవ్య ఇతి సందేహస్య ప్రాపకమాహ –
తత్ర యదీతి ।
ఫలవతీ భావనా ప్రధానా సతీ ఇతికర్తవ్యత్వం సన్నిధిపఠితస్యాపాదయతీత్యర్థః ।
ఆకాఙ్క్షాత్మకం హి ప్రకరణం న శ్రుతిరివ వినియోగమభిధత్తే , కిం తు వినియోజ్యపదార్థశక్తిం ప్రమాణాన్తరప్రమితామపేక్షతే , ఎవం చ సతి వినియోజ్యస్య మన్త్రవాక్యశేషస్య వాక్యేనాన్యత్ర వినియుక్తత్వాన్న ప్రకరణేన కృత్స్నార్థత్వేన వినియోగ ఇత్యాహ –
భవేదేతదేవమితి ।
విపక్షే దణ్డమాహ –
అన్యథేతి ।
ద్వాదశోపసత్తాధికరణం జ్యోతిర్దర్శనా (వ్యా.సూ.అ. ౧ పా. ౩. సూ.౪౦) దిత్యత్రానుక్రాన్తమ్ । పూషాద్యనుమన్త్రణమన్త్రాశ్చ తత్రైవోదాహృతాః ।
యద్యదేవేతి ।
వినియోజకం ప్రమాణమిత్యర్థః ।
ఎకవాక్యతేతి ।
వాక్యైకవాక్యతేత్యర్థః ।
యావదితరత్ర సామర్థ్యమితి ।
వాక్యద్వయైకవాక్యతాయా కల్పితాయామ్ అన్యథానుపపత్త్యా వాక్యద్వయార్థయోరితరేతరోపకార్యోపకారకత్వసామర్థ్యం కల్ప్యత ఇత్యర్థః ॥ నానేష్టిపశుసోమసముదాయో రాజసూయః । తత్రాభిషేచనీయః సోమయాగవిశేషః । శునఃశేపః కిల ౠషిపుత్రో హరిశ్చన్ద్రపుత్రేణ పురుషమేధార్థం పశుత్వేన క్రీతః । స వరుణాయ స్వస్యాలమ్భే కర్తుమారబ్ధే వరుణం తుష్టావ । స చ తుష్ట ఎనం రక్షేత్యాఖ్యానం బహ్వృచబ్రాహ్మణే పఠ్యతే । అక్షద్యూతాదికమభిషేచనీయసన్నిధౌ శ్రుతమాదిశబ్దార్థః । యద్యాకాఙ్క్షామాత్రాత్పదానాం సంబన్ధః , తర్హ్యానయ ప్రాసాదమితి పదద్వయవ్యవహితేన పశ్యేత్యనేనాపి గామిత్యస్యాభిసంబన్ధః స్యాత్ , ఆనయేత్యనేన తు సన్నిధానాత్సబన్ధ ఉపపన్న । తస్మాన్నాకాఙ్క్షామాత్రం సంబన్ధహేతురిత్యర్థః ।
అత్ర వికల్పేన పూర్వపక్షం వక్ష్యన్ సన్నిధేరపి కేవలస్య న సంబన్ధే హేతుత్వమిత్యాహ –
న చేతి ।
అయమేతీతి వాక్యే రాజ్ఞః ఇత్యేతత్పదం పుత్రపదస్యోపరిష్టాత్పురుషపదస్య చాధస్తాద్దృశ్యతే । యది సన్నిధిమాత్రం సంబన్ధకారణం తర్హి రాజ్ఞ ఇతి పదస్య పుత్రపదేన వా సబన్ధః - రాజ్ఞః పుత్ర ఇతి , కిం వా పురుషపదేన - రాజ్ఞః పురుష ఇత్యవినిశ్చయః స్యాదిత్యర్థః ।
ఎవమనిశ్చయే సత్యాకాఙ్క్షాయాం నిర్ణయమాహ –
తస్మాదితి ।
అన్తికే యదుపనిపతితమితి ।
పితృసమర్పకం రాజపదమిత్యర్థః ।
యది రాజ్ఞ ఇతి పదస్య పురుషపదేనాసబన్ధః , తర్హి తేనాసంబద్ధస్య పురుషపదస్య కేన సంబన్ధస్తత్రాహ –
కిం త్వితి ।
నను ప్రకరణాద్రాజసూయార్థత్వం క్రమాదభిషేచనీయార్థత్వం చ కిం న స్యాదత ఆహ –
సముచ్చయాఽసంభవాచ్చేతి ।
అభిషేచనీయస్యాపి రాజసూయమధ్యపాతిత్వాత్తదర్థమప్యనుష్ఠితమాఖ్యానాది రాజసూయాఙ్గమపి భవతి ; పృథక్ ప్రయోగాఽనపేక్షణాద్ న సముచ్చయ ఇత్యర్థః । న చైవం చిన్తావైయర్థ్యమ్ ; అభిషేచనీయార్థత్వేనానుష్ఠితస్య పవిత్రాద్యవయవాన్తరానుపకారకత్వాదవయవిరాజసూయార్థస్య తదీయసర్వావయవార్థత్వోపపత్తేస్తత్సిద్ధయే రాజసూయాఙ్గత్వస్యాప్యుపాఖ్యానాదేశ్చిన్తనీయత్వాదితి । పవిత్రః సోమయాగవిశేషః । క్షత్రస్య ధృతిరిష్టి । ప్రధానస్య కథమ్భావే కథం భావనా నిష్పద్యత ఇత్యపేక్షాయామితికర్తవ్యతాకాఙ్క్షాయామిత్యర్థః । ఎతస్యామవస్థాయామనిర్జ్ఞాతఫలం యదేతత్కర్మ పఠ్యతే తస్య ప్రకరణినం ప్రత్యఙ్గతా భవతి , నిర్జ్ఞాతఫలస్య గోదోహనాదేర్వాఽఙ్గతా , తస్య ఫలవత్త్వేనాకాఙ్క్షాఽనుదయాదిత్యర్థః ।
ప్రధానస్యాకాఙ్క్షాయామనువర్తమానాయామామ్నాతస్యాసంబద్ధైః పదైర్వ్యవధానాభావాద్రాజసూయాఙ్గత్వముక్త్వాఽభిషేచనీయం ప్రతి సన్నిధేర్దుర్బలత్వాదనఙ్గత్వమాహ –
అభిషేచనీయస్య త్వితి ।
నిరాకాఙ్క్షస్యేతి ప్రకరణానుత్థానే హేతుః ।
నను యథాఽభిషేచనీయస్య సన్నిధివశాత్ప్రకరణకల్పనా , ఎవం రాజసూయస్యాపి ప్రకరణాత్సంనిధిః కల్ప్య ఇతి తుల్యత్వముభయోరిత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రకరణినశ్చేతి ।
సర్వవ్యాపకత్వాద్రాజసూయస్యాభిషేచనీయస్యాపి తదాత్మకత్వాత్సంనిధిసిద్ధిరిత్యర్థః । పౌరోడాశికకాణ్డే ఆగ్నేయాదీనాం కర్మణాం క్రమే మన్త్రాః శ్రుతాః , తత్రాఽమావస్యికసాన్నాయ్యక్రమే శున్ధధ్వమితి మన్త్రః సమామ్నాత ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం సమాఖ్యాశ్రుతిః సాక్షాత్పురోడాశపాత్రమన్త్రసంబన్ధబోధినీతి , తత్రాహ –
సమాఖ్యా న తావదితి ।
యౌగికశబ్దేన హి విశిష్టం ద్రవ్యముచ్యతే , న సంబన్ధః ; తద్వాచకత్వే హి సంబన్ధినౌ సంబన్ధశ్చేతి త్రయో వాచ్యాః ప్రసజ్యేరన్ । అతః సబన్ధ ఆనుమానిక ఇత్యర్థః ।
ఆనుమానికోఽపి సంబన్ధో న విశేషస్య సాక్షాత్సిద్ధ్యతి , కాణ్డమాత్రవిషయత్వాదిత్యాహ –
న తు సాక్షాదితి ।
అపి చ భవతు సమాఖ్యా శ్రుతిః , సా శ్రుత్యా చ సంబన్ధః వక్తుం , నాసౌ విశేషరూపో వినియోగః ।
స చేహ విచార్యతే , అతః సంబన్ధమాత్రాభిధానేఽపి నాపేక్షితసిద్ధిరిత్యాహ –
న చాసావితి ।
నను యథా శౌనఃశేపోపాఖ్యానాదికమభిషేచనీయసన్నిధిబాధేన ప్రకరణాత్సమస్తరాజసూయాఙ్గం నిర్ణీతమేవమత్రాపి సాన్నాయ్యక్రమం బాధిత్వా సమస్తదర్శపూర్ణమాసార్థత్వమేవ మన్త్రస్యాస్తు , వృథా క్రమసమాఖ్యయోః ప్రాబల్యదౌర్బల్యచిన్తనమత ఆహ –
తత్రాపి చేతి ।
సామాన్యతో దర్శపూర్ణమాసప్రకరణేనాపాదితమైదమర్త్యం యస్య స మన్త్రః , తథోక్తస్య యథా ఆరాదుపకారతయా శోనఃశేపోపాఖ్యానాదేః ప్రకృతమాత్రార్థత్వమేవం ప్రకృతమాత్రసంబన్ధానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
మన్త్రస్య దృష్టార్థత్వేన సన్నిపత్యోపకారకత్వమాహ –
మన్త్రస్యేతి ।
నను దృష్టార్థత్వేన స్థానాదర్థవిశేషసబన్ధే ప్రకరణం బాధితం స్యాదత ఆహ –
యం కంచిదితి ।
పదార్థశక్త్యపేక్షత్వాత్ప్రకరణస్య మన్త్రస్య క్వచిదేవ ప్రకాశనశక్తౌ తన్మాత్రోపకారకత్వేనాపి ప్రకరణస్వీకారో భవతీత్యర్థః । తదేవం ప్రకరణాపేక్షితవిశేషసంబన్ధః స్థానేన వా బోధనీయః సమాఖ్యయా వేతి సందేహే నిర్ణయమాహ – సాన్నాయ్యక్రమ ఇతి ।అసన్నిహితయోః సంబన్ధాయోగాత్ సంబన్ధసిద్ధ్యర్థం సన్నిధిముపకల్పయతీత్యర్థః ।
వైదికేనేతి ।
పౌరోడాశికసమాఖ్యా హి పాఠకైః కృతా , సాన్నాయ్యపాత్రమన్త్రయోస్తు క్రమో వేదేనైవ కృత ఇత్యర్థః । ఆకాఙ్క్షా కల్ప్యతే సాన్నాయ్యపాత్రమన్త్రయోరిత్యర్థః ।
యావచ్చ క్లృప్తేనేతి ।
పురోడాశపాత్రమన్త్రయోరిత్యర్థః । ఎవముత్తరత్ర యోజ్యమ్ ।
అధికరణపఞ్చకార్థం వృద్ధోక్త్యా సంకలయతి –
ఎకేతి ।
లిఙ్గస్యైకయా శ్రుత్యా శ్రుత్యర్థం వినియోగం ప్రతి అన్తరయో వ్యవధానం ప్రతీయతే । వాక్యస్య ద్వాభ్యాం లిఙ్గశ్రుతిభ్యాం , ప్రకరణస్య వాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః తిసృభిః స్థానస్య ప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిశ్చతసృభిః , సమాఖ్యాయాః స్థానప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః పఞ్చభిః శ్రుత్యర్థం ప్రత్యన్తరయః ప్రతీయతే ఇత్యర్థః ।
సౌకర్యార్థం బాధ్యబాధకభావమపి విభజ్యతే –
బాధికైవేతి ।
మధ్యమానాం తు లిఙ్గాదీనాముత్తరాపేక్షయా బాధకత్వం పూర్వాపేక్షయా బాధ్యత్వమ్ । తద్యథా - లిఙ్గం వాక్యస్య బాధకం తదేవ శ్రుతేర్బాధ్యమిత్యాదీతి । నిఘ్నాః పరవశీతాః ।
ఎవం శ్రుత్యాదిషు బలాబలే నిరూప్య ప్రస్తుతే లిఙ్గాత్సన్నిధిబాధే ఉపయుక్తముదాహరణమాహ –
తస్మాదితి ।
యః సోమం పిబతి స ఇతరాన్ ప్రత్యనుజ్ఞా యాచతే తే చానుజ్ఞా దదతి । తత్రానుజ్ఞాపనమనుజ్ఞాయాచనమ్ , అనుజ్ఞేత్యనుజ్ఞానదానమ్ । ఉపహ్వయస్వ అనుజానీహీత్యర్థః । ఉపహూతః అనుజ్ఞాతోఽసీత్యర్థః । దేశసామాన్యాత్పాఠక్రమాదిత్యర్థః ।
లిఙ్గేనేతి ।
ఆదౌ హ్యనుజ్ఞాపనం పశ్చాదనుజ్ఞేతి లోకసిద్ధమ్ । తత్రోపహూత ఇతి మన్త్రో యద్యపి ప్రథమపఠితత్వాదనుజ్ఞాపనే ప్రాప్తః ; తథాపి లిఙ్గాదనుజ్ఞాయాం శేషత్వేన ప్రతిపాద్యతే । ఉపహ్వయస్వేతి చ మన్త్రో యద్యపి చరమపఠితత్వాదనుజ్ఞాయాం ప్రాప్తః ; తథాప్యనుజ్ఞాయాచనప్రకాశనసామర్థ్యాత్తచ్ఛేషత్వేన ప్రతిపాద్యతే ఇత్యర్థః ।
ప్రథమతన్త్రోక్తస్మారణస్య ప్రయోజనమాశఙ్కాన్తరనివృత్తిరిత్యాహ –
తథాపీత్యాదినా ।
వినియుక్తవినియోగో న వస్తుని విరుధ్యతే ; దధ్నా జుహోతి దధ్నేన్ద్రియకామస్య జుహోతీత్యేకస్య దధ్న ఉభయార్థత్వదర్శనాత్ , అథ ప్రతీతౌ విరోధః అన్యశేషస్యాన్యశేషత్వవిరోధాద్యద్దేవదత్తీయం తద్యజ్ఞదత్తశేష ఇతివత్ , తర్హ్యధిష్ఠానలక్షణయా సోఽపి విరోధః శమయిష్యత ఇతి చేద్విద్యాయాం మన్త్రస్య వినియోగేఽపి తత్తుల్యమిత్యాహ –
స విద్యాయామితి ।
న చైవమైన్ద్ర్యా అపీన్ద్రే గార్హపత్యే చ వినియోగశఙ్కా ; ఎకస్మిన్ప్రయోగే మన్త్రావృత్తిప్రసఙ్గాదితి । బృహస్పతిసవోదాహరణం తు కృత్వా చిన్తయేత్యుక్తమేవ । అస్య పునః స్మారణస్యాభ్యధికాశఙ్కేత్యర్థః ।
ప్రథమతన్త్రే హి శ్రుత్యాదిభిర్లిఙ్గాదీనాం బాధ ఉక్తః , అత్ర తు లిఙ్గాత్ క్రమస్య బాధో నోచ్యతే , కింతు శీఘ్రం లిఙ్గేనాన్యత్ర వినియుక్తే మన్త్రే విలమ్బేన క్రమస్య పరిచ్ఛేదకత్వమేవ నాస్తీతి ప్రతిపాద్యతే తత్ర క్రమస్యాపరిచ్ఛేదకత్వే జ్ఞాతే కుతో వినియుక్తవినియోగశఙ్కేత్యాహ –
నేహేతి ।
శ్లోకం వివృణోతి –
ప్రకరణేతి ।
యద్యపి ప్రథమేఽపి కాణ్డే లిఙ్గాదీనాం శ్రుత్యాదిభిరప్రాప్తబాధ ఎవ దర్శితః ; తథాపి తత్ర దుర్బలప్రమాణాత్ ప్రాప్తిః శఙ్కితుం శక్యతే । గార్హపత్యస్య ఇన్ద్రస్య చ స్వస్వప్రకాశకత్వేన మన్త్రాకాఙ్క్షత్వాత్ । ఇహ తు విద్యాయా నిరాకాఙ్క్షత్వాద్ మన్త్రకర్మణాం చాన్యత్ర వినియుక్తత్వేన రక్తపటన్యాయాభావాచ్చ ప్రాప్తిరేవ నాస్తీతి వైషమ్యమ్ । భాష్యే బృహస్పతిసవస్య తుల్యబలప్రమాణద్వయాదుభయార్థత్వే స్థితే ప్రవర్గ్యస్యాపి బృహస్పతిసవేన తుల్యత్వాశఙ్కాయాం సన్నిధేర్దుర్బలత్వాదతుల్యత్వం ప్రతిపాదనీయమ్ ।
తథా చ సతి అపిచశబ్దానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య నాభ్యుచ్చాయార్థః సః , కిం త్వేతదుపపత్తిసాహిత్యం పూర్వోక్తన్యాయస్య వదతీత్యాహ –
తుల్యబలతయేతి ।
ప్రమాణయోస్తుల్యబలతయా బృహస్పతిసవేన ప్రవర్గ్యస్య యా తుల్యతాశఙ్కా తదపాకరణద్వారేణేత్యర్థః । బృహస్ప్తతిసవస్యేతి షష్ఠీ చన్ద్రస్య తుల్యం ముఖమితివత్తుల్యార్థయోగనిబన్ధనా । అభిధాతుం పదేఽన్యస్మిన్ననపేక్షో రవః శ్రుతిః । సర్వభావగతా శక్తిర్లిఙ్గమిత్యభిధీయతే ॥ సంహత్యార్థం బ్రువన్ వృన్దం పదానాం వాక్యముచ్యతే । ప్రధానవాక్యమఙ్గోక్త్యాకాఙ్క్షం ప్రకరణం మతమ్ ॥ స్థానం సమానదేశత్వం సమాఖ్యా యౌగికో రవః । ఇతి శ్రుత్యాదిలక్ష్యోక్తం మీమాంసాబుద్ధిపారగైః ॥౨౫॥ అభిచారకర్మదేవతామభిచారకర్తా ప్రార్థయతే హే దేవ మద్రిపోః సర్వమఙ్గం ప్రవిధ్య దారయ హృదయం చ దారయ ధమనీః సిరాః ప్రవృఞ్జ విభజ త్రోటయ శిరశ్చ అభితో విదారయ । ఎవం మద్రిపుస్త్రిధా విపృక్తో విశ్లిష్టో భవత్విత్యర్థః । హరిరిన్ద్రనీలస్తద్వన్నీలోఽసీతీన్ద్రః సంబోధ్యతే । మిత్ర ఆదిత్యః । శం సుఖమ్ కరత్ భూయాదితి విద్యార్థ్యాశాస్తే । అగ్నిష్టోమో బ్రహ్మ స యస్మిన్నహని క్రియతే తదపి బ్రహ్మాత ఎవ తదహరహర్నిర్వర్త్యం కర్మ య ఉపయన్తి అనితిష్ఠన్తి తే బ్రహ్మణైవ సాధనేన బ్రహ్మాపరముపయన్తి ప్రాప్నువన్తి , తే చామృతత్వం పరం బ్రహ్మ చాప్నువన్తి । పుత్రస్య దీర్ఘాయుష్ఠ్వసిద్ధయే ఛాన్దోగ్యే త్రైలోక్యం కోశత్వేన పరికల్ప్యోపాసనముక్తమ్ । తత్రాయం పితుః ప్రార్థనామన్త్రః । అమునేతి పుత్రస్య త్రిర్నామ గృహ్ణాతి । అమునా డిత్థానామ్నా సహ భూరితీమం లోకం ప్రపద్య ఇత్యర్థః ॥
హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వాత్ కుశాచ్ఛన్దస్తుత్యుపగానవత్తదుక్తమ్ ॥౨౬॥ యథా విద్యాసన్నిధౌ శ్రుతస్యాపి మన్త్రాదేర్విద్యాయామసామర్థ్యాదనుపసంహారః , ఎవం హానసన్నిధౌ శ్రుతస్యాప్యుపాయనస్య తదన్తరేణాపి హానసంభవేన హానోపపాదనసామర్థ్యాభావాదనుపసంహార ఇతి ప్రాపయ్య ప్రతివిధీయతే । ఉపాయనమిత్యస్య వ్యాఖ్యానముపాదానమితి । సగుణనిర్గుణత్వేనేతి । కౌషీతకిశాఖాగతపర్యఙ్కవిద్యా హి సగుణేతి ।
యద్యపి సగుణవిద్యాయాం హానసన్నిధావుపాయనం శ్రుతమ్ ; తథాపి నిర్గుణవిద్యాస్థం హానం తదాక్షిపతి , తదన్తరేణ తదనుపపత్తేరితి శఙ్కతే –
నను యథేతి ।
కర్తృభేదో నానావశ్యకత్వే ప్రయోజకః ; పరకర్తృకహాననియతేన స్వకర్తృకోపాయనేనానేకాన్తాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం విద్యాభేదాదనుపసంహార ఇతి , తత్రాహ –
కర్మాన్తర ఇతి ।
అశ్వరోమాదివద్విధూతయోరితి యోజనా ।
యదప్యుక్తం హానే ఉపాయనం నావశ్యకమితి , తత్రాహ –
న తావత్ప్రాయశ్చిత్తేనేతి ।
న కేవలమశ్వరోమదృష్టాన్తాత్ సుకృతాదివిలయాభావః , కిం తు విధూయ ప్రముచ్యేతి శ్రుతిభ్యామపీత్యాహ –
న చ నష్ట ఇతి ।
శబ్దసన్నిధికృతోఽపి విశేష ఇతి । హానోపాయనశబ్దయోః కౌషీతకిశాఖాయాం సన్నిధిరస్తి తత్కృతో విశేష ఇత్యర్థః ।
యద్యశ్వరోమదృష్టాన్తాద్విధూతయోః సుకృతదుష్కృతయోః పరత్రావస్థానసాపేక్షత్వాదన్యత్ర హానసన్నిధౌ శ్రుతముపాయనం కేవలహానశ్రవణేఽప్యపేక్షితత్వాదాయాతీతి వ్యాఖ్యాయతే , కథం తర్హి భాష్యకారః స్తుతిప్రకర్షలాభాయేతి స్తుతిప్రకర్షముపాయనోపసంహారకల్పకం ప్రమాణమాచష్టే ? అత ఆహ –
స్తుతిప్రకర్షస్త్వితి ।
స్తుతిర్హి విద్యాయాః కార్యా , సా చ కేవలశ్రుతహానేనాప్యుపపద్యతే । ఎవం హి ప్రకర్షోఽపేక్ష్యేత యద్యప్రకర్షే స్తుతిర్న స్యాత్తచ్చ నాస్తి , తస్మాత్ప్రమాణాసిద్ధస్యోపాయనోపసంహారస్య ప్రయోజనం భాష్యే ఉక్తమిత్యర్థః ।
భాష్యే కేనాపి ప్రకారేణ పురుషాన్తరే సుకృతదుష్కృతయోరసఙ్క్రాన్తిరఙ్గీకృతేతి భాతి , తచ్చాయుక్తమ్ ; ఫలద్వారేణ సఙ్క్రాన్తిసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
వైశ్వానరీయేష్ఠ్యధికరణం ద్వితీయసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ । భాష్యే అతీవశబ్దః సుకృతాదిస్వరూపపరః । స్తుత్యర్థత్వాచ్చేతి భాష్యస్య చాన్యత్ర విద్యాసామర్థ్యాత్సుకృతదుష్కృతఫలసంచారరూపమోక్షాభిధానేన విద్యాస్తుత్యత్వాదిత్యర్థః ।
గుణోపసంహారవివక్షాయాముపాయనార్థశైవానువృత్తిం బ్రూయాదితి భాష్యేఽప్యుపాయనార్థశబ్దేన సుకృతదుష్కృతస్వరూపోపాయనం వివక్షితం ఫలత ఉపాయనస్యోక్తత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
న స్వరూపత ఇతి ।
సంచార ఇత్యభిప్రాయమితీతిశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
స్తుతిగుణేతి ।
స్తుత్యుపయోగీ గుణః సుకృతదుష్కృతయోః పరత్ర సంచారః , తదుపసంహారో విచారితో యద్యపి స నోపాస్య ఇత్యర్థః ।
కుశశబ్దో హి న స్త్రీలిఙ్గః ; అస్త్రీ కుశమిత్యమరసింహేనానుశిష్టత్వాద్ , అతస్తదవిరోధేన సూత్రేణ పదం ఛినత్తి –
ఆచ్ఛన్ద ఇతి ।
ఆడుపసర్గస్యార్థమాహ –
ఆచ్ఛాదనాదితి ।
అనుష్ఠాతారం పాపాదాచ్ఛాదయతీతి ఆచ్ఛన్ద ఇత్యర్థః । శ్రూయతే హి ఛాదయన్తి హి వా ఎనం ఛన్దాంసి పాపత్కర్మణ ఇతి । అత్ర సమిధః కుశా ఇత్యుచ్యన్తే । ఔదుమ్బరా ఇతి విశేషణాత్సమిద్వాచీ కుశాశబ్దోఽన్య ఎవ స్త్రీలిఙ్గ ఇతి లిఙ్గానభిజ్ఞానాద్వాచస్పతిః పదం చిచ్ఛేదేతి – కేచిత్ । తదతిమన్దమ్ ; అనేకశబ్దత్వస్యాన్యాయ్యత్వాత్ । కుశసంబన్ధాత్ సమిత్సు కుశశబ్దస్య తు లాక్షణికత్వోపపత్తేః , యజ్ఞసంబన్ధాదివ గార్హపత్యే ఇన్ద్రశబ్దస్య । యది తు కస్యాంచిఛ్రుతావౌదుమ్బర్య ఇతి ప్రయోగః స్యాత్తర్హి స ఛాన్దసో భవేద్భాష్యే చ తస్యానుకారమాత్రమ్ । తస్మాత్ - పదవాక్యప్రమాణాబ్ధేః పరం పారముపేయుషః । వాచస్పతేరియత్యర్థేఽప్యబోధ ఇతి సాహసమ్ ॥౧॥
వికల్పపరిహారార్థం వాక్యస్య పర్యుదాసార్థత్వమాహ –
తదేతదితి ।
అష్టదోషా వికల్పస్య , తదభావో నాడీషు ఇత్యత్ర దర్శితాః ।
పర్యుదాసాధికరణవిషయమాహ –
ఎవమితి ।
‘‘ఆశ్రావయేతి చతురక్షరమ్ అస్తు శ్రౌషడితి చతురక్షరం యజేతి ద్వ్యాక్షరం యేయజామహే ఇతి పఞ్చాక్షరం ద్వ్యక్షరో వషట్కార ఎష వై’’ ఇతి సప్తదశాక్షరో మన్త్రగణః ప్రజాపతిత్వేన స్తూయతే ; ప్రజాపతేరపి సప్తదశకలిఙ్గశరీరసమష్టిరూపత్వాత్ । యజ్ఞే యజ్ఞేఽన్వాయత్తోఽనుగత ఇత్యనారభ్యవాదేన వాక్యేన సర్వయజ్ఞేషు మన్త్రగణో వినియుక్తః । తత్ర యది నానుయాజేష్విత్యయం ప్రతిషేధః తర్హి విధిప్రతిషేధసన్నిపాతాద్వికల్పః స్యాత్ ।
అథ పర్యుదాసః తతో విధేరేవ వాక్యశేషః సన్ననుయాజాతిరిక్తయాగేషు యేయజామహవిధిపరః స్యాత్ , తదర్థం సంశయమాహ –
తత్రేతి ।
నను ప్రతిషేధేఽపి కథం వికల్పప్రాప్తిః ? ప్రతిషేధేస్య ప్రతిషేధ్యం ప్రతి ప్రబలత్వాద్ భుజఙ్గాయాఙ్గులిర్న దేయేతివదితి శఙ్కాం నిరాకుర్వన్పూర్వపక్షమాహ –
మా భూదిత్యాదినా ।
అర్థప్రాప్తస్య భ్రమగృహీతవిషయసౌన్దర్యసామర్థ్యాత్ ప్రాప్తస్య శాస్త్రీయేణ నిషేధేన వికల్పో మా భూత్ ।
అత్ర కారణమాహ –
దృష్టం హీతి ।
తాత్కాలికశ్రేయఃసాధనత్వం ప్రత్యక్షబోధితం , ప్రతిషేధేన తు కాలాన్తరీయదురితహేతుత్వం జ్ఞాప్యత ఇతి విషయభేదేన తుల్యార్థోపనిపాతాభావాన్న వికల్ప ఇత్యర్థః ।
తర్హి కథం బాధ్యబాధకభావస్తత్రాహ –
ఆయత్యాం భవిష్యత్కాలే దుఃఖతో బిభ్యతమితి ।
యదిదానీం ప్రవృత్తస్య సుఖం దృశ్యతే తత్తుల్యమేవ చేద్దుఃఖం కాలాన్తరే భవేత్ , తర్హి వ్యర్థోఽయం ప్రతిషేధః ; ప్రవృత్తేర్దుఃఖకరత్వవన్నివృత్తేరపి సుఖవిగమే హేతుత్వాత్ । తతశ్చ దృష్టాత్సుఖాదధికం దుఃఖమస్తీతి ప్రతిషేధేన గమితే సత్యాస్తికానాం ప్రవృత్తేరుపరమాత్ ప్రతిషేధస్య ఫలతో బాధకత్వమిత్యర్థః ।
నను కథం షోడశిగ్రహణాగ్రహణయోర్వికల్పః ? అకరణేఽపి క్రతూపకారసిద్ధౌ కరణవైయర్థ్యాదత ఆహ –
తత్ర హీతి ।
ఉపకారభూమార్థినోఽనుష్ఠానముపకారమాత్రార్థినోఽననుష్ఠానమితి వికల్ప ఇత్యర్థః ।
శాస్త్రీయవిధినిషేధయోస్తుల్యబలత్వమిత్యత్ర జైమినీయం సుత్రముదాహరతి –
యథాఽఽహేతి ।
తుల్యహేతుత్వాదితి ప్రతిషేధ్యప్రాప్తేః ప్రతిషేధస్య చ తుల్యప్రమాణకత్వాదిత్యర్థః । తదేవ దర్శయతి – ఉభయం ప్రవృత్తితత్ప్రతిషేధరూపం శబ్దలక్షణం శబ్దప్రమాణకమిత్యర్థః ।
శాస్త్రీయత్వేఽపి విధినిషేధయోః సామాన్యవిశేషవిషయత్వేనాతుల్యబలవత్వమాశఙ్క్యాహ –
న చ వాచ్యమితి ।
యజతిషు యాగేషు యేయజామహకరణం యాగసామాన్యం యావద్విషయీకరోతి తావన్నిషేధోఽనుయాజే యాగవిశేష ఎవ యేయజామహానుష్ఠానం నిషేధతి ।
నిషిద్ధే చ విధేః సామాన్యద్వారా విశేషసంక్రాన్తిర్నిరుధ్యతే ఇతి న చ వాచ్యమ్ ; కుతః ? అత ఆహ –
యత ఇతి ।
విధ్యోర్హి సామాన్యవిశేషవిషయయోర్విధిర్బలవాన్ ; పరస్పరం నిరపేక్షత్వాద్ , నిషేధస్తు విధిప్రాప్తం నిషేధద్ విశేషవిషయోఽపి న విధేరధికబలః ; ప్రాప్తిసాపేక్షత్వేన విధ్యుపజీవిత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి విధిరేవ నిషేధేనోపజీవ్యత్వాత్ప్రబలః స్యాత్ , తథా చ కథం వికల్పావకాశస్తత్రాహ –
న చ సాపేక్షతయేతి ।
అనన్యగతికత్వాన్నిషేధస్య విధినా తుల్యబలత్వం కల్ప్యమిత్యర్థః ।
నను నానన్యగతిత్వమర్థవాదత్వేన గతిసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ న తావితి ।
తావాజ్యభాగౌ పశౌ న కరోతి ఇతి దర్శపూర్ణమాసయోః శ్రూయతే । తథా క్వచిత్పశుప్రకరణేఽపి । పశుప్రకరణస్థం తు వాక్యమతిదేశవాక్యం ప్రతి శేషత్వేన పర్యుదాసః యత్ప్రకృతివత్పశౌ కర్తవ్యం తదాజ్యభాగవర్జమితి । దర్శపూర్ణమాసప్రకరణగతం తు వాక్యం జ్యోతిష్టోమగతద్వాదశోపసత్తావాక్యవత్ పశుగతాజ్యభాగాభావానువాదద్వారేణార్థవాదః । పశావప్యాజ్యభాగౌ న క్రియేతే । తౌ పునర్దర్శపూర్ణమాసయోః క్రియేతే । తస్మాత్ప్రశస్తౌ దర్శపూర్ణమాసావితి । నైవమిహార్థవాదః ।
హేతుమాహ –
అసమవేతేతి ।
ఉదాహరణే తు సమవేతార్థత్వేన వైషమ్యమాహ –
పశౌ హీతి ।
ఉపపద్యతేఽర్థవాదతేత్యనుషఙ్గః ।
అసమవేతార్థత్వాదిత్యేతద్వివృణోతి –
న చాత్రేతి ।
అస్తు తర్హి పర్యుదాసత్వం గతిర్నేత్యాహ –
న చ పర్యుదాస ఇతి ।
నానుయాజేష్విత్యయం యది పర్యుదాసః స్యాత్తదా సుబన్తేన నఞో యోగాత్సమాసః స్యాత్కాత్యాయనేన సమాసనియమస్య స్మృతత్వాదిత్యర్థః ।
న హి తత్రాన్యేతి ।
విధినిషేధయోరుభయోరపి విశేషనిష్ఠత్వాన్న పర్యుదాససంభవ ఇత్యర్థః ।
నను పర్యుదాసేఽపి కిమితి న వికల్పః స్యాత్ ? అనుయాజవర్జితేష్విత్యుక్తే యేయజామహస్యానుయాజవిచ్ఛేదప్రతీతేః సామాన్యవిధినా చ సంబన్ధప్రతీతేరితి శఙ్కతే –
కిమత ఇతి ।
పరిహరతి –
ఎతదితి ।
అనుయాజవ్యతిరిక్తేష్విత్యుక్తే కే త ఇతి న జ్ఞాయన్తే తతోఽపర్యవసితం వాక్యం యేఽనుయాజాదన్యే తే యాగా ఇతి పర్యవసాతుం పూర్వవాక్యమపేక్షతే , న పృథక్ పర్యవస్యతీతి న వికల్ప ఇత్యర్థః ।
నన్వనుయాజవర్జితేష్విత్యుక్తే వర్జనాభిధానాన్నిషేధత్వమితి , నేత్యాహ –
తథా చేతి ।
పూర్వవాక్యే యేయజామహం ప్రతి శేషత్వేన బోధితానాం యాగానామననుయాజత్వం విశేషణమజ్ఞాతమనేన జ్ఞాప్యత ఇతి విధిశేషత్వాన్న ప్రతిషేధతేత్యర్థః ॥
అమృర్తయోః సుకృతదుష్కృతయోశ్చాలనాఽనుపపత్తేః పూర్వపక్షాసమ్భవమాశఙ్క్య సిద్ధాన్తేఽపి సామ్యమాహ –
యథా హీతి ।
ననూపాయనం చ విధూననం చ యత్ర కౌషీతక్యాదౌ శ్రూయతే , తత్రోపాయనసిద్ధ్యర్థం హానమన్యత్ర సఞ్చార ఇతి వక్తవ్యం , తద్వదన్యత్రాప్యస్తు , తత్రాహ –
యత్ర విధూననమాత్రమితి ।
నను విధూననశబ్దస్య లాక్షణికత్వావిశేషే కిమితి ఫలారమ్భాచ్చాలనమేవ లక్ష్యతే ? న పునరన్యత్ర సంచార ఇతి , తత్రాహ –
కల్పనాగౌరవేతి ।
అమూర్తయోః సుకృతదుష్కృతయోః స్వాశ్రయాదపసరణమన్యత్ర చావస్థానమితి విరుద్ధార్థద్వయలక్షణాత్ స్వాశ్రయస్థయోరేవ తయోః ఫలాత్ ప్రధావనం లఘుత్వాల్లక్షణీయమిత్యర్థః ।
ఉపాయనసన్నిధౌ శ్రుతౌ విధూననశబ్దస్తావత్త్యాగం లక్షయతి , తతోఽన్యత్రాపి కేవలవిధూననశబ్దశ్రుతౌ ప్రవృత్తత్వాత్ సైవ లక్షణా బుద్ధిస్థా భవతీతి న స్వఫలాచ్చాలనలక్షణా , తస్యా నివృత్తత్వాదిత్యాహ –
యత్ర తావదితి ।
నను క్వచిద్యేన శబ్దేన యోఽర్థో లక్షితః స ఎవ తస్యాన్యత్రాప్యర్థ ఇతి న నియతం , న హ్యగ్నిరధీత ఇత్యత్ర మాణవకో లక్షిత ఇత్యగ్నిర్జ్వలతీత్యత్రాపి తదర్థతా , అత ఆహ –
ఎవం హీతి ।
యది కేవలవిధూననశబ్దశ్రవణే చాలనమర్థో లభ్యేత , తర్హి ప్రయోగాన్తరే ప్రాప్తో లాక్షణికార్థో న పరిగృహ్యేత , న త్వేతదస్తీతి ప్రాప్తత్యాగ ఎవ లక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
నన్వస్మిన్పక్షే కల్పనాగౌరవముక్తమత ఆహ –
న చ ప్రామాణికమితి ।
ప్రవృత్తస్య లక్ష్యార్థస్య ప్రయోగాన్తరేఽపి బుద్ధౌ సన్నిధానం ప్రమాణం , తత ఆయాతం ప్రామాణికమ్ ।
నను చాలనే ముఖ్యో విధూననశబ్దస్త్యాగే తు గౌణ ఇతి , నేత్యాహ –
ప్రాచుర్యేణేతి ।
అవధూత ఇత్యాదౌ త్యాగే ధునోతేః ప్రయోగదర్శనాదిత్యర్థః । అశ్వో యథా జీర్ణాని రోమాణి విధునుతే త్యజత్యేవం పాపం విధూయ యథా చన్ద్రో రాహోర్ముఖాత్ప్రముచ్య భాస్వరో భవతి ; ఎవం ధూత్వా శరీరం స్వచ్ఛో భూత్వా బ్రహ్మలోకమభిసమ్భవామి ప్రాప్నోమీత్యన్వయః । కృతః సిద్ధః న పునరపూర్వపుణ్యోపచయేన సాధ్య ఆత్మా యస్య స కృతాత్మా కృతకృత్య ఇత్యర్థః । బ్రహ్మైవ లోకో బ్రహ్మలోకః ॥౨౬॥
సాంపరాయే తర్తవ్యాభావాత్తథా హ్యన్యే ॥౨౭॥ సిద్ధం కృత్వా విద్యాయాః కర్మక్షయహేతుత్వం హానసన్నిధావుపాయనోపసంహార ఉక్తః , ఇదానీం తదేవాసిద్ధం మార్గమధ్యే శ్రూయమాణస్య కర్మక్షయస్య విద్యాహేతుకత్వాభావాదిత్యాశఙ్క్యతే । అగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యత్ర పాఠాదర్థో బలీయానత ఎవ శ్రుతిరతిబలీయసీ అర్థాదపి తస్యాః ప్రబలత్వాదిత్యర్థః ।
తాణ్డినాం శ్రుతివిరోధం పరిహరతి –
అర్ధపథేఽపీతి ।
విధూయ పాపమితి హి బ్రహ్మలోకప్రాప్తేః ప్రాక్కాలతోచ్యతే , సా చార్ధపథే విధూననేఽప్యుపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవం శాట్యానినామితి ।
అర్ధపథ ఎవోపాయనసంభవాదిత్యర్థః ।
నను జీవత ఎవ విధూననోపాయనే , న ; ఎవం శ్రుత్యభావాదిత్యాహ –
న హి తత్రేతి ।
సర్వనామశ్రుతేరన్యథాసిద్ధిమభిధాస్యన్పాఠక్రమభఞ్జకమర్థక్రమం తావదాహ –
విద్యాసామర్థ్యేత్యాదినా ।
యవాగూపాకస్యాగ్నిహోత్రాత్పూర్వకాలత్వే సామర్థ్యం హోమస్య ద్రవ్యాపేక్షత్వేనావగతమ్ ।
విద్యాయాః పాపక్షయహేతుత్వే కిం ప్రమాణమిత్యత ఆహ –
యమనియమాదీతి ।
శ్రవణాత్ కౌషీతకిశాఖాయామితి శేషః ।
యమాద్యఙ్గసహితాయా విద్యాయా ఉత్తరమార్గద్వారేణ బ్రహ్మలోకప్రాప్తిహేతుత్వమస్తు , తావతా కథం పాపక్షయహేతుత్వమత ఆహ –
అప్రక్షీణేతి ।
తదనుపపత్తేః । బ్రహ్మలోకమార్గప్రాప్త్యనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
తాదృశీతి ।
యమాదిసహితేత్యర్థః ।
కథమేకస్యా విద్యాయా ఉభయార్థత్వమత ఆహ –
క్షపితేతి ।
బ్రహ్మలోకప్రాపణార్థమేవ పాపక్షయం కరోతీత్యర్థః ।
తచ్ఛబ్దశ్రుతివిరోధముక్తమనూద్య నిరాచష్టే –
నను న పాఠేత్యాదినా ।
ప్రధానరూపపరామర్శిత్వాత్సర్వనామ్నో విద్యైవ పరామృశ్యతే , నానన్తరనిర్దిష్టోఽపి విరజానద్యతిక్రమః । అభ్యుపేత్య తు సమానశ్రుతిరిత్యుక్తమ్ ॥౨౭॥
శఙ్కాగ్రన్థోక్తదృష్టాన్తాద్వైషమ్యమాహ –
విద్యాఫలమపీతి ।
అజనిత్వా దేవభావేనానుత్పద్యేత్యర్థః । స్యాజ్జీవత ఎవేత్యత్ర గ్రన్థచ్ఛేదః ।
అసఙ్గతిరుక్తేతి ।
విధూయేతి హి స్వతన్త్రస్య పురుషస్య వ్యాపారం బ్రూతే ఇతి గ్రన్థే ఉక్తా యాఽసఙ్గతిః సా స్యాదిత్యర్థః ।
భాస్కరమతమనువదతి –
యే త్వితి ।
ఛన్దః సంకల్పః ।
విదుషి యః శుభం సంకల్పయతి తస్య తదీయం శుభం భవతి అశుభం సంకల్పయతస్తదీయం పాపమిత్యర్థతయా ఛన్దత ఇత్యేతత్పదం తన్మతేన వ్యాఖ్యాయోభయావిరోధపదం వ్యాచష్టే –
శ్రుతిస్మృత్యోరితి ।
‘తే నః కృతాదకృతాదేనసో దేవాసః పిపృత స్వస్తయే’ ఇతి శ్రుతిర్భాస్కరోదాహృతా । తే యూయం దేవాసో దేవాః నః అస్మానద్య కృతాత్స్వకృతాదకృతాదన్యకృతాదేనసః పాపాత్పిపృత పాలయత స్వస్తయే క్షేమాయేతి శ్రుతేరర్థః । అన్యకృతాదపి భయశ్రుతేరస్త్యన్యకృతస్య కర్మణోఽన్యత్ర ప్రాప్తిరితి । ‘‘ప్రియేషు త్వేషు సుకృతమప్రియేషు చ దుష్కృతమ్ । “విసృజ్య ధ్యానయోగేన బ్రహ్మాప్యేతి సనాతనమ్’’ ఇతి మనుస్మృతిః ।
నను శ్రుతిస్మృతిభ్యామపి కథమమూర్తయోః సుకృతదుష్కృతయోరాశ్రయాన్తరసంచారస్తత్రాహ –
న త్వత్రేతి ।ఎతద్వ్యాఖ్యానం దూషయతి – తేషామితి ।
అయం హి విచారో భవన్నపి హానౌ త్విత్యధికరణే సంగచ్ఛతే , నాత్ర ; తతః శఙ్కోత్తరత్వేనాస్మత్కృతమేవ వ్యాఖ్యానం భద్రమ్ । తస్య ప్రియాః సుకృతముపయన్త్యప్రియా దుష్కృతమితి తదధికరణోదాహృతవాక్యాదేవ నిర్ణీతే వృథా చ వాక్యాన్తరోదాహరణమ్ । యస్తు కేశవేనాస్య విచారస్యైవం తదధికరణసఙ్గమ ఉక్తః । విద్వద్వర్తిసుకృతదుష్కృతాకర్షణహేతుర్జనానాం విదుషి శుభాశుభసంకల్పో జీవత్యేవ చ విదుషి యుక్తః ; తతశ్చ జీవదవస్థాయామేవ విదుషః కర్మహానం నార్ధపథ ఇతి । సోఽసాధుః ; మార్గమధ్యగతమపి విద్వాంసం ప్రతి జనానాం ప్రీత్యప్రీతిసంభవాత్తదాపి సుకృతాదిసంక్రమోపపత్తేరిత్యాస్తాం తావత్ ॥౨౮॥
గతేరర్థవత్త్వముభయథాఽన్యథా హి విరోధః ॥౨౯॥
విద్యోదయసమనన్తరక్షణ ఎవ కర్మదహనమితి ప్రసఙ్గాగతం నిరూప్య ప్రస్తుతగుణోపసంహారచిన్తాయా అపవాదకత్వేనాధికరణం సంబన్ధయన్ పూర్వపక్షయతి –
యథేత్యాదినా ।
మోక్షార్థమర్చిరాద్యపేక్షా విద్యోత్పత్త్యర్థం వా , విదుషోఽపి ద్వైతదర్శనేన యత్నాన్తరాపేక్షణాద్వా ।
నాద్యః ; విద్యయైవ మోక్షశ్రవణాదిత్యాహ –
విద్వానిత్యాదినా ।
అన్యాయమప్యాహ –
భ్రమనిబన్ధన ఇతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
న చ విద్యోత్పాదాయేతి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ –
యది పరమితి ।
భోగాదారబ్ధకర్మక్షయే ద్వైతదర్శనోపరమసిద్ధేర్న మార్గాపేక్షేత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం నిగమయతి –
ఇతి శ్రుతిదృష్టవిరోధాదితి ।
శ్రుతిర్నిరఞ్జనః పరమమితి । దృష్టం న్యాయః ।
భాస్కరమతమాహ –
యే త్వితి ।
విదుషః పుణ్యమపి నివర్తతే చేద్ భోగప్రయోజకాభావాద్ గతిర్వృథా స్యాదిత్యర్థః ।
అన్యథా హి విరోధ ఇతి సూత్రభాగం తన్మతేన యోజయతి –
యది పునరితి ।
పుణ్యక్షయేఽప్యుపాస్తేర్భోగప్రయోజికాయా విద్యమానత్వాదాశఙ్కానుత్థానేన దూషయతి – తైరితి ॥౨౯॥ ।౩౦॥
అనియమః సర్వాసామవిరోధః శబ్దానుమానాభ్యామ్ ॥౩౧॥ సగుణనిర్గుణవిద్యాసు గతిభావాఽభావవ్యావస్థావత్సగుణాస్వపి వ్యవస్థాప్రాప్తౌ తదపవాదార్థమారభ్యతే ।
నను బ్రహ్మలోకప్రాప్తేర్గత్యపేక్షత్వాత్తత్ఫలాసు సకలసగుణవిద్యాసు లిఙ్గాద్గతిసిద్ధేః కథం ప్రకరణేన దుర్బలేన గతివ్యవస్థా శఙ్క్యతే ? తత్రాహ –
ప్రకరణం హీతి ।
లిఙ్గస్య సామాన్యసంబన్ధసాపేక్షత్వాత్ప్రకృతే చ తదభావాదవినియోజకత్వే ప్రకరణాద్వ్యవస్థేత్యర్థః ।
యది పఞ్చాగ్నివిద్యాసు శ్రుతాపి గతిర్విద్యాన్తరే సంచార్యేత , తతోఽతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
యది త్వితి ।
ప్రకరణస్యానియామకత్వే యత్ర క్వచిచ్ఛ్రుతం సర్వత్ర శ్రుతిమేవేతి దర్శపూర్ణమాసవికృతిషు సౌర్యాదిషు జ్యోతిష్టోమవికృతిషు ద్వాదశాహాదిషు చ ప్రాకృతధర్మాణామతిదేశతః ప్రాప్తిర్న స్యాత్సర్వేషాం సర్వత్రౌపదేశికత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
న చ తేషామితి ।
అతిప్రసఙ్గాన్తరమాహ –
న చ దర్విహోమస్యేతి ।
‘‘యదేకయా జుహుయాద్దర్విహోమం కుర్యాది’’తి శ్రూయతే । యత్రైకయా ఋచా జుహుయాద్ హోతుమారభేత , తత్ర దర్విహోమం కుర్యాదిత్యర్థః । యే హోమాః కుతశ్చిత్ప్రకృతేర్ధర్మం న గృహ్ణన్తి , న చ కేభ్యశ్చిత్స్వధర్మం ప్రయచ్ఛన్తి , తేషాం దర్విహోమ ఇతి నామ , తేషు నాఽఽరాదుపకారకమఙ్గమస్తి । తత్ర దర్విహోమా ధర్మగ్రాహిణో న వేతి సందేహే ఉత్పత్తావశ్రుతదేవతాత్మకాఽవ్యక్తత్వేన సోమయాగసామ్యాత్ తద్వికృతిత్వాత్తద్ధర్మప్రాప్తావష్టమే సిద్ధాన్తితమ్ - అగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యాదేరివ దర్విహోమస్య హోమత్వాత్ సోమస్య చ యాగత్వాద్ వైషమ్యేణ న ప్రకృతివికృతిభావః । అవ్యక్తత్వం చ సతి యాగత్వే విశేషసంబన్ధనిమిత్తం న యాగహోమత్వరూపాత్యన్తవైలక్షణ్యే ప్రకృతివికృతిభావమవగమయితుమర్హతి । అస్తు తర్హి నారిష్టహోమప్రకృతికత్వం దర్విహోమానామ్ ? తదపి న ; న తావదగ్నిహోత్రస్య నారిష్టప్రకృతికత్వముభయత్రాపి కతిపయధర్మసద్భావేనాగృహ్యమాణవిశేషత్వాత్ । నచ హోమాన్తరాణాం నారిష్టప్రకృతికత్వమ్ ; తేషాం నారిష్టప్రకృతికత్వమగ్నిహోత్రప్రకృతికత్వం వేత్యవినిగమప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదపూర్వో దర్విహోమ ఇతి । తదేవమప్రకృతివికృతిభూతస్య దర్విహోమస్యాధర్మకత్వం సిధ్యతి । ప్రకరణస్యానియామకత్వే యత్ర క్వాపి శ్రుతస్య దర్విహోమశేషత్వాపత్తేరిత్యర్థః ।
అపి చ ప్రకరణస్యాఽనియామకత్వే సర్వే ధర్మాః సర్వకర్మణాం స్యుః , తథా చాశక్యానుష్ఠానతేత్యాహ –
న చ సర్వధర్మేతి ।
నను ప్రకరణస్యానియామకత్వేఽపి శ్రుత్యాదిభిః శేషశేషిభావావగమః స్యాదత ఆహ –
న చైవం సతీతి ।
శ్రుత్యాదయో హి ద్విప్రకారాః కేచిత్సామాన్యేన ప్రవర్తన్తే యథా వ్రీహీన్ ప్రోక్షతీతి , కేచిద్విశేషతో యథేన్ద్ర్యా గార్హపత్యమితి ।
ఆద్యేష్వాహ –
తేషామపీతి ।
ఇతరథాఽఽనర్థక్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయేష్వాహ –
యత్రాపీతి ।
విశేషతస్తు శ్రుతివినియుక్తస్యాపి ధర్మస్య ప్రకరణానపేక్షాయామానర్థక్యమేవ స్యాత్ । న హ్యైన్ద్ర్యా గార్హపత్యప్రకాశనమాత్రేణ కించిత్ఫలం లభ్యమిత్యర్థః । యత్ర స్వయమేవ ప్రకరణం వినియోజకం యథా ప్రయాజాదిషు , తత్ర వినియోగాయ యత్ర శ్రుత్యాదీని వినియోజకాని తత్ర వినియోగనిర్వాహాయ ప్రకరణమవశ్యాభ్యుపేయమిత్యర్థః ।
ప్రకరణస్య వాక్యాద్బాధమాశఙ్క్యాహ –
న చ యే చేతి ।
ఛాన్దోగ్యస్థపఞ్చాగ్నివిద్యావాక్యగతశ్రద్ధాతపసోర్వాక్యాన్తరవశేన విద్యాలక్షణార్థత్వం వ్యాఖ్యాయ వాక్యేన ప్రకరణబాధయా సర్వసగుణాహంగ్రహవిద్యానామర్చిరాదిద్వారా బ్రహ్మలోకప్రాప్తిసాధనత్వముక్తమ్ , ఇదానీం వాజసనేయకగతపఞ్చాగ్నివిద్యాయాం సాక్షాత్సత్యబ్రహ్మోపాసనస్యార్చిరాదిప్రాప్తిసాధనత్వప్రతీతేరప్యేవమేవేత్యాహ –
తథాన్యత్రాపీతి ।
నను సత్యశబ్దేన ఫలాఽవ్యభిచారాత్పఞ్చాగ్నయ ఎవోచ్యన్తామ్ , అత ఆహ –
పఞ్చాగ్నివిదాం చేతి ।
న కేవలం లౌకికసత్యస్యాపేక్షికత్వాద్ బ్రహ్మణశ్చ నిరఙ్కుశసత్యత్వాత్సత్యముపాసత ఇతి బ్రహ్మోపాసనాయా గ్రహణమపి తు పఞ్చాగ్నివిద్యాసన్నిధానాదపీత్యాహ –
విద్యాసాహచర్యాచ్చేతి ।
దక్షిణోత్తరమార్గహీనానామ’’థ య ఎతౌ పన్థానౌ న విదు’’రిత్యధోగతిశ్రవణాద్విద్యాన్తరశీలానాం మార్గద్వయేఽన్తర్భావశ్చేత్తర్హ్యుపాసకానాం దక్షిణమార్గప్రాప్తిరస్తీతి , నేత్యాహ –
తత్రాపి చ యోగ్యతయేతి ।
విద్యయా తదారోహన్తీతి విద్యాదేవయానయోః సబన్ధుం యోగ్యతయేత్యర్థః ।
యత్తు ప్రకరణస్యానియామకత్వే దూషణజాతముక్తం , తదనఙ్గీకారపరాస్తమిత్యాహ –
భవేత్ప్రకరణమితి ।
వాక్యబాధితవిషయాదన్యత్ర ప్రకరణస్య నియామకత్వమిష్యత ఇత్యర్థః । శ్రౌతం వాక్యం యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా సత్యముపాసత ఇత్యాది , స్మార్తే శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే ఇత్యాది । విద్యాన్తరేష్వపి దేవయానః పన్థా అస్తీతి శేషః ।
యత్తూక్తమేకస్య శ్రుతస్య మార్గస్య సర్వత్రోపసంహారశ్చేత్తర్హ్యుపకోసలవిద్యాయాం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం చానేకత్ర మార్గోక్తివైయర్థ్యమితి , తత్రాహ –
అసకృదితి ।
ఉభయత్రానుచిన్తనం భాష్యోక్తం ప్రయోజనమ్ ॥౩౧॥ యత్ర యస్మిన్ప్రాప్తే కామాః క్షుద్రవిషయాః పరాగతా నివృత్తా భవన్తి తద్ బ్రహ్మలోకాఖ్యం స్థానం విద్యయాఽఽరోహన్తి తత్ర చ స్థానే దక్షిణా దక్షిణమార్గగా న యన్తి । తపస్వినోఽప్యవిద్వాంసో న యన్తి , యే ఎతత్పఞ్చాగ్నిరూపం విదుః యే చారణ్యే స్థిత్వా ఇమే వనస్థాదయః శ్రద్ధాం కృత్వా సత్యమవితథం పరం బ్రహ్మోపాసతే , ఉభయేఽప్యర్చిరాదిమార్గం ప్రాప్నువన్తీతి శేషః । ఎతౌ పన్థానౌ దక్షిణోత్తరౌ యే న విదురేతత్ప్రాప్తిసాధనం నానుతిష్ఠన్తీత్యర్థః । తే కీటాదయో భవన్తి , కీటా గోమయాదిసంభవాః । పతఙ్గాః శలభాః । దన్దశూకః సర్పః ॥
యావదధికారమవస్థితిరాధికారికాణామ్ ॥౩౨॥ నిర్గుణవిద్యాయాం గతింప్రతిషిధ్య సగుణవిద్యాయాం గతిప్రయోజకైశ్వర్యవిశేషదర్శనాద్గతిరర్థవతీత్యుక్తమ్ । సగుణాసు చ గతేః సార్వత్రికత్వం వర్ణితమ్ । ఇదానీం నిర్గుణవిద్యాయా అపి మోక్షహేతుత్వాఽనుపపత్తేరైశ్వర్యఫలత్వం వక్తవ్యమ్ , ऎశ్వర్యవిశేషశ్చ న గతిమన్తరేణేతి సగుణాస్వితి విశేషణం చ వ్యర్థమిత్యభిహితవ్యవస్థాక్షేపేణ ప్రత్యవస్థీయతే ।
తత్రోపరితనకతిపయాధికరణానాం తాత్పర్యమాహ –
సగుణాయామితి ।
అపునరావృత్తిర్హీతి ।
పునర్దేహానుపాదానమిత్యర్థః । నను పునర్దేహానుపాదానం నాపవర్గః , కింత్విదానీం ప్రవృత్తఫలకర్మజన్యభావిదేహసంబన్ధాభావః ।
వసిష్ఠాదీనాం చ సోఽస్తీతి కథం నాపవర్గ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ తావదేవేతి ।
భావిదేహస్య సర్వస్యాప్రవృత్తఫలకర్మజన్యత్వాద్వసిష్ఠాదయో యది దేహాన్తరం గృహ్ణీయుస్తర్హ్యప్రవృత్తఫలకర్మజన్యదేహత్వాన్ముక్త్వా న స్యుః । అతశ్చ యది ప్రవృత్తఫలం కర్మమాత్రం ప్రతీక్షేరంస్తర్హి వసిష్ఠాదిదేహమాత్రారమ్భకం ప్రతీక్షేరన్నితి దేహాన్తరగ్రహణానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
యచ్చ వసిష్ఠాదీనాం ప్రారబ్ధకర్మప్రతీక్షాయామస్మదాదివిద్వన్నిదర్శనం , తదప్యసిద్ధమిత్యాహ –
న చ తావదితి ।
విద్యాకర్మణోః సుష్ట్వనుష్ఠానం విద్యాకర్మస్వనుష్ఠానమ్ । ప్రతిబన్ధాపగమే గురుత్వం న న హేతురపి తు హేతురేవేత్యర్థః । సేతుభేదేన హేతునాఽపి నిమ్నదేశమాపో నాభిసర్పన్తీతి న ,అపి తు అభిసర్పన్త్యేవేత్యర్థః । ఆవర్జితో వశీకృతః । ధ్రియతే ప్రతిబధ్యతే । ప్రారబ్ధమధికారలక్షణం ఫలం యాభ్యాం విద్యాకర్మభ్యాం తే ప్రారబ్ధాధికారలక్షణఫలే విద్యాకర్మణీ ఇత్యేకో బహువ్రీహిః తాదృశే విద్యాకర్మణి యస్య స ప్రారబ్ధాధికారలక్షణఫలవిద్యాకర్మా పురుష ఇత్యపరః । సౌభరివద్యుగపత్క్రమేణ వేతి ప్రవృత్తఫలాదేవ కర్మణో నానాదేహప్రాప్తిరుక్తా । ముక్తో జీవన్ముక్తః ।
అనాభోగాత్మికయేతి ।
అవిస్తారాత్మికయా । ప్రఖ్యయా ప్రతీత్యా దృఢాభిమానేన రహితయేత్యర్థః । విహరతి చేష్టతే ।
సకృత్ప్రవృత్తమితి భాష్యే కిమర్థం ప్రవృత్తః కర్మసమూహ ఇతి న జ్ఞాయతేఽతః పూరయతి –
అధికారేతి ।
నను ప్రవృత్తఫలం కర్మాశయం భోగేనాతివాహయన్తు , అప్రవృత్తఫలానాం తు కథం నివృత్తిరత ఆహ –
ప్రారబ్ధవిపాకాని త్వితి ।
వ్యపగతాని నివృత్తాని ।
తత్ర హేతుః –
జ్ఞానేనైవేతి ।
జాతిస్మరస్యాధికారికపురుషాద్వైషమ్యమాహ –
యో హీతి ।
పరిత్యాజ్యతే పరిత్యక్తత్వేన క్రియతే ।పూర్వజన్మానుభూతస్యేతి కర్మణి షష్ఠీ ।
స జన్మవానితి ।
జాతోఽహమిత్యబాధితాభిమానవానిత్యర్థః ।
ఆధికారికపురుషస్య జాతిస్మరాద్వైషమ్యమాహ –
గృహాదివేతి ।
బాధితదేహాభిమాన ఇతి ప్రదర్శనార్థం గృహోదాహరణమ్ ।
వ్యుద్యేతి భాష్యపదముపాదాయ వ్యాచష్టే –
వివాదం కృత్వేతి ।
వ్యతిరేకమాహేతి ।
ప్రవృత్తఫలమేవ కర్మ భోగేన క్షపయన్త్యాధికారికా ఇత్యుక్తం , తస్య వ్యతిరేకముపన్యస్య దూషయతీత్యర్థః ।
ప్రవృత్తఫలాఽనేకకర్మజన్యఫలభోగస్యాధికారిష్వపీష్టత్వాత్కర్మాన్తరశబ్దం వ్యాఖ్యాతి –
అప్రారబ్ధేతి ।
త్వం తదసి వర్తస ఇతి బ్రహ్మాత్మత్వం జీవస్య వర్తత ఇత్యుక్తేఽనుభవారూఢత్వం బ్రహ్మాత్మత్వస్య న ప్రతీత్యతేఽర్థసత్తామాత్రస్యోక్తత్వాదిత్యాశఙ్కాయాః పరిహారమాహ –
వర్తమానాపదేశస్యేతి ।
స్వప్రకాశం బ్రహ్మాత్మత్వమత ఉపదిష్టే తస్మిన్ననుభవేన భావ్యమ్ ; అజ్ఞానస్య ప్రతిబన్ధకస్యాపనీతత్వాత్ । న చేదనుభూయేత , తర్హి తదిదానీం నాస్తీతి మృతస్త్వం తద్ భవిష్యసి ఇత్యధ్యాహార్యమ్ । అతోఽధ్యాహారభయాద్ వర్తమానాపదేశ ఉత్తమాధికారిణం ప్రత్యనుభవపర్యన్తతామపి గమయతీత్యర్థః ॥ అథ ఆధికారికైశ్వర్యప్రాపకకర్మక్షయానన్తరం తతః పదాదూర్ధ్వః విలక్షణః సన్ సాక్షాదేత్య ఉద్గమ్య నైవోదేతా నాస్తమేతాఽఽదిత్యః కిం తర్హ్యేకల ఎవ మధ్యే స్వాత్మని స్థాతా ॥౩౨॥
అక్షరధియాం త్వవరోధః సామాన్యతద్భావాభ్యామౌపసదవత్తదుక్తమ్ ॥౩౩॥ పూర్వత్రాధికారిణాం ప్రారబ్ధకర్మణ ఎవ శరీరాన్తరారమ్భసంభవేన కర్మాన్తరస్య నిమిత్తతేత్యుక్తమ్ , ఎవమిహాపి తత్తత్ప్రకరణపఠితనిషేధేభ్య ఎవోపలక్షణతయా సర్వప్రపఞ్చనిషేధసిద్ధేర్న శాఖాన్తరీయనిషేధానాం తత్ర బ్రహ్మప్రమితిహేతుత్వమిత్యాశఙ్క్యతే । అక్షరస్య ధియోఽక్షరధియః ।
అక్షరే ధర్మిణి ప్రపఞ్చప్రతిషేధధియ ఇత్యర్థే సూత్రపదం వ్యాచష్టే –
అక్షరవిషయాణామితి ।
ప్రతిషేధసామాన్యాదితి ।
ప్రతిషేధానాం భూమనివర్తకత్వసామాన్యాదిత్యర్థః ।
తస్యైవైష ప్రపఞ్చ ఇతి ।
అస్యార్థః - భవేద్ బ్రహ్మస్వరూపత్వాదానన్దాద్యుపసంహృతిః । నిషేధానామనాత్మత్వాన్నోపసంహారసంభవః ॥౧॥ ఆనన్త్యాచ్చ నిషేధ్యానాం తన్నిషేధధియామపి । అసంఖ్యేయతయైకత్ర కథం శక్యోపసంహృతిః ॥౨॥ స్థాలీపులాకవత్కించిన్నిషేధేనాన్యలక్షణే । యథాశ్రుతేన తత్సిద్ధేరుపసంహరణం వృథా ॥౩॥ ఇత్యాశఙ్కానివృత్త్యర్థమేతదధికరణమ్ ॥
నివృత్తిప్రకారస్తు - ప్రతిషేధా అనాత్మానోఽప్యాత్మలక్షణతాం గతాః । ఆత్మప్రమితిసిద్ధ్యర్థం సంయాస్యన్త్యశ్రుతస్థలే ॥౪॥ న చ నిషేధానన్త్యాదనుపసంహారః ; ప్రపఞ్చో హి నిషేధ్యోఽత్ర భూతం వా భౌతికాని వా । ఇన్ద్రియాణి శరీరం వాఽవిద్యా వా విశ్వకారణమ్ ॥౫॥ ఎషాం పరిమితత్వేన నిషేధపరిమేయతః । సాకాఙ్క్షేషు నిషేధేషు గచ్ఛేయుః పూర్తయే పరే ॥౬॥ తత్రాప్యస్థూలవాక్యపరిపూర్ణో నిషేధః ; అస్థూలమిత్యాద్యదీర్ఘమిత్యన్తేన శరీరనిషేధాత్ , అతమ ఇత్యవిద్యానిషేధాత్ ; అబాహ్యమనాకాశమితి భూతనిషేధాత్ , అచక్షుష్కమిత్యాదినేన్ద్రియనిషేధాత్ , అన్యత్ర త్వస్మాదుపసంహార ఇతి సూచయితుం భగవతా సూత్రకారేణాక్షరధియామిత్యుక్తమ్ । భాష్యకారేణౌపసదవదితి సూత్రోక్తదృష్టాన్తవివరణాయ జామదగ్న్యాహీనగతమన్త్రా ఉదాహృతాః । త ఎవ గుణా ముఖ్యాధికరణవిషయా ఇతి చ సూచితమ్ । ప్రధానకర్మత్వాచ్చాఙ్గానామితి తత్రైవ సూత్రయోజనాత్ ।
శాబరతన్త్రే చాన్యదుదాహృతమితి విరోధమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
వారవన్తాదిపదవన్తి సామాని వారవన్తీయాదీని వారయన్తీయాదేర్వేదసంయోగ ఇతి వేదసంయోగే సిద్ధే తత్రత్యేనైవ స్వరేణ స్వరవత్త్వం చ సిద్ధ్యతీత్యభిప్రాయః । వినియుజ్యమానత్వస్య ముఖ్యత్వేనేతి । తద్ధి ఫలసన్నికర్షాన్ముఖ్యమితి ।
నను సర్వేషాం విధీనాముత్పత్తివినియోగాధికారప్రయోగాత్మకత్వాత్కథం విధీనాం శేషశేషిత్వమిత్యత్రాహ –
ఎతదుక్తమితి ।
విధిత్వం హి అపేక్షితోపాయత్వరూపమ్ । తత్రానుష్ఠేయభావార్థజ్ఞానాదుత్పత్తిరస్తి । అస్తి చ కించిత్ప్రతిశేషత్వాద్వినియోగః । అస్తి చ ఫలసాధనే స్వామిత్వం పురుషస్యాధికారః అస్తి చానుష్ఠేయత్వబోధాత్ ప్రయోగ ఇత్యుత్పత్తివిధావపి విద్యతే చాతూరూప్యమితి ।
ఐదంపర్యభేదే హేతుమాహ –
ఎకస్యైవ హి విధేరితి ।
విధేర్విధ్యర్థస్య ఉత్పత్త్యాదిషు మధ్యే యద్యేకమప్రాప్తమితరాణి ప్రాప్తాని , తర్హి తదేవ రూపం వాక్యేనోల్లిఖ్యతే నేతరాణ్యన్యతః ప్రాప్తేః । యది సర్వాణ్యన్యతోఽప్రాప్తాని , తర్హ్యగత్యా సర్వాణ్యుల్లిఖ్యన్తే ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతే తు వినియోగాదేరన్యతః ప్రాప్తేరుత్పత్తిమాత్రపరత్వమిత్యాహ –
తత్రేతి ।
సమీహితార్థాప్రతిలమ్భాదితి ।
సమీహితశేషః సమీహితార్థః । భావప్రధానో నిర్దేశః । హితసాధనత్వం తదప్రతిలమ్భాదిత్యర్థః ।
తదర్థాన్యేవేతి ।
వినియోగవాక్యార్థాన్యేవేత్యర్థః ।
భవతు సామ్నః సామవేదే ఉత్పత్తిర్యజుర్వేదే చ వినియోగస్తతః కిం జాతమత ఆహ –
తత్ర యేన వాక్యేనేతి ।
యేన వాక్యేన సామాని వినియుజ్యన్తే తస్యైవ తద్వాక్యప్రకాశితత్వకృతస్య ఉపాంశుస్వరస్య గ్రహణం యుక్తమ్ । తస్య సాధనత్వసంస్పర్శాత్ , వినియోగదశాయాం హి సామ్నాం సాధనత్వం జ్ఞాయతే నోత్పత్తిదశాయాం , సాధనత్వం చ ప్రధానమ్ । ఉత్పత్తివాక్యప్రకాశితత్వనిమిత్తః స్వరః సామరూపమాత్రసంస్పర్శీ , ఉత్పత్తివాక్యస్య రూపమాత్రప్రకాశకత్వాదిత్యర్థః ॥౩౩॥
ఇయదామననాత్ ॥౩౪॥
పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ –
గుహామితి ।
పూర్వత్ర ప్రతిపాద్యబ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యేఽక్షరధియాముపసంహారః ఉక్తః , ఇహ తు ప్రతిపాద్యభేదాద్విద్యాభేద ఇత్యాహ –
ఎకత్రేతి ।
సిద్ధోఽర్థః ప్రపఞ్చ్యత ఇత్యుక్తమ్ , తమేవ ప్రపఞ్చప్రకారమాహ –
న చ సృష్టీతి ।
యథా ‘‘సృష్టీరుపపదధాతీ’’తి సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రకేష్టకాసమూహలక్షణయా సర్వసమూహిపరో భవతి , ఎవం పిబచ్ఛబ్దోఽపి పిబదపిబత్పర ఇత్యర్థః । సృష్ట్యధికరణం గుహాప్రవిష్టాధికరణే (బ్ర.అ.౧ పా.౨ సూ.౧౧)ఽనుక్రాన్తమ్ । నను ‘యః సేతురీజానానామక్షరం బ్రహ్మ యత్పర’మితి వాక్యశేషే పరమాత్మప్రతిపాదనాత్తస్యైవ జీవద్వితీయత్వాదభోక్తృత్వాచ్చ పిబన్తావిత్యత్ర భోక్త్రభోక్తారౌ ప్రతిపాద్యేతే ।
తథా చ ఛత్రిన్యాయేన పిబన్తావిత్యేతల్లాక్షణికమితి , నేత్యాహ –
న చ వాక్యశేషానురోధాదితి ।
నను ‘‘అన్యత్ర ధర్మాది’’తి ప్రకరణాత్ పిబన్తావిత్యత్ర జీవద్వితీయః పరమాత్మ ప్రతీయతే ఇతి , నేత్యాహ –
ప్రకరణస్యేతి ।
ఉత్పత్తౌ ప్రథమప్రతీతౌ । వస్తుప్రతీత్యనన్తరం ప్రతీతౌ హి న సంఖ్యాయా వస్త్వైక్యగమకత్వం స్యాదితి । న వయం వాక్యశేషాద్వా కేవలాత్ప్రకరణాద్వా పిబన్తావిత్యస్య లాక్షణికత్వం బ్రూమః , కిం తు ఉభాభ్యామ్ । తథా చ సన్దర్భస్యైకవాక్యత్వావగమాత్ జీవపరమాత్మపరత్వమ్ ।
తథా చ తన్మధ్యపతితం పిబన్తావిత్యేతదపి లాక్షణికమిత్యాహ –
సా చోపక్రమోపసంహారేతి ।
ఉపాంశుయాజాధికరణం సమన్వయసూత్రే (బ్ర.అ.౧.పా.౧. సూ.౪)ఽనుక్రాన్తమ్ । పిబదపిబతోర్యత్సమూహి తత్పరం కేవలం లక్షణీయమిత్యర్థః । పిబచ్ఛబ్దోఽపి పిబదపిబతోః సమూహం లక్షయతి తద్ద్వారా చ సమూహినావితి । త్రిష్వపీతి । ముణ్డకకఠవల్లీశ్వేతాశ్వతరేషు ॥౩౪॥
అన్తరా భూతగ్రామవత్స్వాత్మనః ॥౩౫॥ బృహదారణ్యకే పఞ్చమేఽధ్యాయే ‘‘అథ హైనం యాజ్ఞవల్క్యముషస్తశ్చాక్రాయణః పప్రచ్ఛ యత్ సాక్షాదపరోక్షాద్ బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరస్తం మే వ్యాచక్ష్వే’’త్యుపక్రమమేకం బ్రాహ్మణమ్ । ‘‘అథ హైనం కహోలః కౌషీతకేయః పప్రచ్ఛ యదేవ సాక్షీది’’త్యాద్యపరమ్ । ఉషస్త ఇతి నామతః । చక్రస్యాపత్యం చాక్రః । చాక్రస్యాపత్యం చక్రస్య యువా చాక్రాయణః । కహోల ఇత్యపి నామతః । కుషీతకస్యాపత్యం కౌషీతకః । తస్యాపత్యం కుషీతకస్య యువా కౌషీతకేయః । ఘటాదీనాం హి వృత్తికర్మత్వేనాపరోత్వమ్ , బ్రహ్మ తు సాక్షాత్స్వత ఎవాపరోక్షాదపరోక్షమిత్యర్థః ।
తదేవ బ్రహ్మ ప్రత్యగాత్మేత్యాహ –
య ఆత్మేతి ।
స చ సర్వాన్తరః ; బ్రహ్మణి సిద్ధస్య సర్వాన్తరత్వస్యాత్మని నిర్దేశాదాత్మని స్థితస్య చాపరోక్షత్వస్య బ్రహ్మణి సంకీర్తనాదుభయోరేకత్వం సుదృఢీకృతమ్ ।
అత్రాభ్యాసాత్సర్వాన్తరత్వప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ సంశయమాహ –
కిమస్తి భేద ఇతి ।
పూర్వత్ర పిబన్తావిత్యస్య లాక్షణికత్వముపాదాయ మన్త్రద్వయేఽపి భోక్త్రభోక్తృపరత్వేనార్థైక్యాద్విద్యైక్యముక్తమ్ , ఇహ త్వర్థైక్యేఽపి న విద్యైక్యమభ్యాసాదితి పూర్వపక్షమాహ –
భేద ఎవేతి ।
న చేహ తథాస్తీతి ।
యదేవ సాక్షాదిత్యేవకారో యత్సాక్షాదపరోక్షాదేవ న కదాచిదపి పరోక్షమిత్యేవం యోజ్యత ఇతి మన్యతే , సిద్ధాన్తే తు వ్యవహితాన్వయప్రసఙ్గాన్నేయం సాధ్వీ యోజనేతి ప్రక్రాన్తస్యైవానువృత్త్యర్థ ఎవకార ఇత్యుక్తం భాష్యే ।
నన్వపరోక్షత్వాదిరూపవిద్యైక్యప్రత్యభిజ్ఞానే కథం విద్యాభేదస్తత్రాహ –
తేనేతి ।
ఉషస్తిబ్రాహ్మణే కార్యకారణవిరహః ప్రతిపాద్యః ; ప్రాణేన ప్రాణితీత్యాదినిర్దేశాత్ । కహోలబ్రాహ్మణేఽశనాయాదివిరహః । అయం చాభ్యాససిద్ధోపాసనభేదనిర్వాహక ఉపాధిః సమిదాదీనామివ దేవతాదిః ।
ప్రశ్నప్రతివచనాలోచనేనేతి ।
తన్మే వ్యాచక్ష్వేతి హి ప్రవృత్తిరుపలభ్యతే । ప్రతివచనస్య చ న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యేరిత్యవిషయవస్తుప్రతిపాదనపరత్వం దృశ్యతే న తూషస్తిపరత్వమితి ।
నను సిద్ధవస్తుప్రతిపాదనపరత్వేఽప్యభ్యాసవైయర్థ్యస్య కా గతిరితి పరిచోద్యం పరిహరతి –
కిమత ఇత్యాదినా ।
సమిధో యజతి ఇత్యాదౌ విధేః ప్రవృత్త్యుత్పాదకత్వాత్ జ్ఞాతే చ స్వత ఎవ ప్రవృత్తేర్విధివైయర్థ్యాదజ్ఞాతం వస్తు జ్ఞాప్యమ్ , సిద్ధవస్తుజ్ఞాపనం తు ప్రాప్తేప్యర్థే శ్రోతురాదరార్థం పునః పునః కృతమపి ప్రమిత్యతిశయఫలత్వాదదుష్టమిత్యర్థః । పితృభ్యాం మాతాపితృభ్యామ్ । నను యద్యస్మిన్నధికరణేఽభ్యాసాద్విద్యాభేద ఇతి పూర్వః పక్షః । తర్హ్యన్తరామ్నానావిశేషాదితి సిద్ధాన్తే హేతుర్న వక్తవ్యః ।
అర్థైక్యస్యాభ్యాససాధకత్వేన పూర్వపక్షానుగుణ్యాదత ఆహ –
ఉభాభ్యామపీతి ।
ప్రథమం సూత్రం పూర్వపక్షైకదేశిమతనిరాసార్థం , సాక్షాత్పూర్వపక్షసిద్ధాన్తౌ తూన్నీతౌ భాష్యటీకాభ్యామవగన్తవ్యావిత్యర్థః । తథా చ పూర్వపక్షభాష్యమభ్యాససామర్థ్యాదిత్యాది వస్తుస్వరూపం త్విత్యాదికా చ సిద్ధాన్తటీకా । తత్ర వస్తుస్వరూపం త్విత్యాదినాఽభ్యాసహేతోరన్యథాసిద్ధిరుక్తా । న చ సర్వథా పౌనరుక్త్యమిత్యాదినాభ్యాస ఎవాసిద్ధోఽర్థభేదాదిత్యుక్తమ్ ॥౩౫॥
నన్వేకవిధేఽపి తత్త్వమసీతివత్పునఃశ్రుత్యుపపత్తేర్న ద్వితీయసూత్రగతశఙ్కాభాగస్యోత్థానమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అస్య త్వితి ।
భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి వాక్యాత్ , తత్ర విద్యైక్యం నాత్ర తదితి పూర్వపక్షాభిప్రాయో దర్శిత ఇత్యర్థః । యదేవ సాక్షాదిత్యేవకారాదత్రాపి వద్యైక్యమితి భగవతా భాష్యకారేణ ప్రతిపాదితం , తత్ స్ఫుటమితి న వ్యాఖ్యాయత ఇత్యాహ – సుగమమన్యదితి ॥౩౬॥
వ్యతిహారో విశింషన్తి హీతరవత్ ॥౩౭॥
పూర్వత్ర విద్యైక్యేఽప్యభ్యాస ఆదరార్థ ఇత్యుక్తే అయమపి తథేత్యభిసంధాయ పూర్వపక్షమాహ –
ఉత్కృష్టస్యేతి ।
నను వచనవశాదుభయత్రోభయచిన్తనాశ్రయణే ఎకత్వదృఢీకారః పూర్వపక్షాభిమతస్త్వయాఽపీష్టః స్యాదత ఆహ –
అన్వాచయశిష్టమితి ।
పశ్చాత్ప్రతీతమిత్యర్థః । జీవతాదాత్మ్యస్యానేన ప్రకరణేనానుచిన్త్యమానత్వాదితి భాష్యమ్ । తస్యార్థః - జీవతాదాత్మ్యస్యేశ్వరే శాస్త్రాదారోప్యోపాస్యత్వాన్నేశ్వరస్యోత్కర్షనివృత్తిరితి ॥౩౭॥
సైవ హి సత్యాదయః ॥౩౮॥ పూర్వత్ర జీవబ్రహ్మణోరితరేతరాత్మత్వనిర్దేశభేదాద్ ద్విరూపా మతిః కర్తవ్యేత్యుక్తమ్ , ఎవమిహాపి ‘‘జయతీమాన్ లోకాన్ హన్తి పాప్మానమి’’తి చ ఫలనిర్దేశభేదాద్విద్యాభేద ఇతి ప్రత్యవస్థానాత్సఙ్గతిః ।
సత్యవిద్యాం సనామాక్షరోపాసనాం విధాయేత్యాద్యర్థతో విషయప్రదర్శకం భాష్యం శ్రుత్యుదాహరణేన వ్యాచష్టే –
తద్వైతదిత్యాదినా ।
పూర్వోక్తస్యేతి ।
వాజసనేయక ఎవ ‘‘ఎష ప్రజాపతిర్యద్ధృదయమేతద్ బ్రహ్మే’’ త్యాదినా పూర్వవాక్యేనోక్తస్యేత్యర్థః । హృదయాఖ్యం బ్రహ్మైకేన తదా తచ్ఛబ్దేన పరామృశతి । వైకారస్యోపరితనేన ద్వితీయేన తచ్ఛబ్దేన యత్తస్య బ్రహ్మణస్తదేతదక్షరం హృదయమిత్యాదినా హృదయనామాక్షరోపాసనాదిః ప్రకార ఉక్తస్తమపి పరామృశతీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తదేతద్వ్యాచష్టే –
అగ్ర ఇతి ।
ప్రథమజం భౌతికానాం మధ్యే ప్రథమజాతమ్ । యథా ప్రజాపతిర్లోకానజయద్ ఎవముపాసకోఽపీతి ఇత్థంశబ్దార్థః ।
తద్యత్పదాభ్యామితి ।
ఎకస్య తచ్ఛబ్దస్య యచ్ఛబ్దేన సహ సఙ్గతిరుక్తా , ద్వితీయస్తచ్ఛబ్దస్తత్రశబ్దసమానార్థః । తత్రైవం హృదయాత్మత్వే బ్రహ్మణః సిద్ధ ఇత్యర్థః । అనుబన్ధాభేదేఽపి ధాత్వర్థాభేదేఽపి స్వర్గకామో యజేత యావజ్జీవం యజేతేతి శాస్త్రయోర్నిత్యకామ్యవిషయయోః సాధ్యభేదేన యథా భేదః, ఎవముపాస్యైకత్వేఽపి సత్యవిద్యయోః ఫలభేదేన భేద ఇత్యర్థః ।
ఉపాస్యైక్యాద్విద్యైక్యమౌత్సర్గికం తావదాహ –
ఎకైవేతి ।
ఫలభేదమపవాదకమాశఙ్క్యాహ –
న చ ఫలభేద ఇతి ।
కిం ‘‘జయతీమాన్ లోకాని’’త్యనేన ప్రధానోపాసనవిధ్యుద్దేశే ఫలవతి సంజాతే “హన్తి పాప్మానమి’’తి గుణభూతాహరహంనామోపనిబద్ధస్య ఫలనిర్దేశస్య విద్యాభేదకత్వముచ్యతే , ఉత ప్రధానతదఙ్గానామర్థవాదాత్ రాత్రిసత్రన్యాయేన ఫలకల్పనామాశ్రిత్య ప్రథమం ప్రత్యాహ –
తస్యేతి ।
అఙ్గానాం ప్రధానాన్వయద్వారేణ ఫలసంబన్ధసిద్ధేరర్థవాదగతాని గుణఫలాని ప్రయాజాదిఫలవదుపేక్ష్యన్త ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయేఽపి ఫలభేదస్య న విద్యాభేదకత్వమిత్యాహ –
యది పునరితి ।
ఎవం కామపదాభావేన పురుషస్య కర్మణ్యైశ్వర్యరూపాధికారాశ్రవణాదిత్యర్థః । అముకం ఫలం ప్రధానస్యేత్యగృహ్యమాణవిశేషత్వాద్వాక్యశేషగతసర్వఫలకామస్యాధికారకల్పనేత్యర్థః । సంవలితో మిలితః ।
ఎతదుక్తం భవతి –
విహితానాం ఫలాకాఙ్క్షావిశేషాదర్థవాదాత్ఫలకల్పనావిశేషాచ్చ యత్కించిదర్థవాదగతం సత్ ఫలం సర్వమేకీకృత్య గుణవిశిష్టగుణినః ఫలత్వేన కల్పనీయమితి ।
‘‘వైశ్వానరం ద్వాదశకపాలం నిర్వపేత్పుత్రే జాతే యదష్టాకపాలో భవతి గాయత్ర్యైవైనం బ్రహ్మవర్చసేన పునాతీ’’తి జాతేష్టౌ పుత్రజన్మనిమిత్తపుత్రపూతత్వాదిసంవలితోఽధికారో దృష్టాన్తితః । అధికరణం త్వత్రత్యం ద్వితీయసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ ।
ఉపాస్యాభేదాదితి ।
అక్ష్యాదిత్యగతత్వముపాస్యపురుషస్యభేదః ।
అనుబన్ధాభేదేఽపీతి ।
అక్ష్యాదిత్యపురుషవిషయోపాసనరూపవిధ్యవచ్ఛేదకానుబన్ధాభేదేఽపీత్యర్థః ।
సాధ్యభేదాదితి ।
కర్మసమృద్ధిలోకజయాదిఫలభేదాదిత్యర్థః । అనేనైకదేశిమతే పూర్వపక్ష ఎవ దూషణత్వేన యోజితా ఇతి ॥౩౮॥
కామాదీతరత్ర తత్ర చాయతనాదిభ్యః ॥౩౯॥ పూర్వత్ర తద్యత్సత్యమితి ప్రకృతాకర్షణేన రూపాభేదాద్గుణోపసంహార ఉక్తః , ఇహ తు క్వచిదాకాశస్యోపాస్యత్వం క్వచిత్తదాశ్రితస్య జ్ఞేయత్వమితి రూపభేదాద్గుణానుపసంహారః ।
అధికరణానారమ్భమాశఙ్కతే –
ఛాన్దోగ్యేతి ।
ఆశఙ్కాం వివృణోతి –
తథా హీతి ।
పరిహరతి –
తథాపీతి ।
స్తుతిర్హి దృష్టేన ద్వారేణ కర్తుం శక్యేతి సగుణవిద్యాసు ధ్యేయత్వేనోక్తానామపి గుణానాం నిర్గుణవిద్యాయాముపపన్నః స్తుత్యర్థత్వేనాన్వయశ్చేత్తర్హి నిర్గుణవిద్యాగతవశిత్వాదీనాం సగుణవిద్యాసు కథమన్వయః ? తం ప్రకారమాహ –
సగుణాయాంచేతి ।
ధ్యేయత్వం త్వపూర్వవిధ్యేకగమ్యం యత్ర చ వశిత్వాదయః శ్రూయన్తే న తత్రైషాం ధ్యేయత్వేన విధానమిత్యన్యత్ర గతానామపి న ధ్యేయత్వమ్ , స్తుత్యర్థత్వమ్ తు స్యాత్తదపి న శబ్దత ఎషాం తత్ర నయనమపేక్షతే , సత్యకామత్వాదిసామర్థ్యాదేవ సర్వేశ్వరత్వాదిసిద్ధేః । అతోఽన్తర్భావమాత్రముపసంహార ఇత్యర్థః । యస్తు సర్వాపి విద్యా సగుణేతి మన్యమాన ఇహ సాక్షాద్ గుణోపసంహారమాహ , తస్య న స్థానతోఽపీ (బ్ర.౩.పా.౨ సూ.౧౧ అ.) త్యధికరణం వ్యాచక్షీత ।
ఎకత్రేతి ।
య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేతే ఇత్యత్రాకాశాధారత్వస్య శ్రవణాదిత్యర్థః । ఆకాశ ఆధారో యస్య తస్య భావస్తత్త్వమ్ ।
అపరత్రేతి ।
దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇత్యత్ర గుణవత ఆకాశాత్మత్వగుణశ్రవణాదిత్యర్థః ।
ఛాన్దోగ్యే ఆత్మైవాకాశాత్మత్వేనోక్తః , బృహదారణ్యకే తు హృదయపుణ్డరీకాన్తర్వర్తిభౌతికదహరాకాశాశ్రిత ఆత్మా వశిత్వాదిగుణక ఉక్త ఇతి న రూపభేద ఇత్యాహ –
ఆకాశశబ్దేనేతి ।
నన్వాత్మోచ్యతాం , సగుణనిర్గుణత్వేన తు భేదాత్కథం గుణోపసంహార ఇతి , తత్రాధికరణారమ్భసమర్థనావసరోక్తం పరిహారం స్మారయతి – సగుణేతి ॥౩౯॥
ఆదరాదలోపః ॥౪౦॥ ఉపాస్తిలోపేఽపి స్తుత్యర్థత్వేన గుణలోపవత్ ‘‘పూర్వోఽతిథిభ్య’’ ఇత్యాదిస్తుత్యుపపత్త్యర్థం భోజనలోపేఽపి ప్రాణాగ్నిహోత్రలోప ఇత్యవాన్తరసఙ్గతిః ।
పాదసఙ్గతిమాహ –
అస్తీతి ।
పూర్వభోజనమితి ।
తద్యద్భక్తం ప్రథమమితి వాక్యవిహితం ప్రాణాగ్నిహోత్రమిత్యర్థః ।
పదకర్మేతి ।
‘‘ఎకహాయన్యా క్రీణాతీ’’తి ప్రకృత్య శ్రూయతే ‘‘షట్ పదాన్యనునిష్కామతి సప్తమం పదమఞ్జలినా గృహ్ణాతి యర్హి హవిర్ధానే ప్రాచీ ప్రవర్తయేయుస్తర్హి తేనాక్షముపాఞ్జ్యా’’దితి ।సోమక్రయార్థం నీయమానాయా ఎకహాయన్యాః షట్పదాన్యనుగచ్ఛేదధ్వర్యుః । సప్తమపదబిమ్బగతపాంసూనఞ్జలినా గృహ్ణీయాద్ , గృహీత్వా స్థాపయేత్పునర్యస్మిన్ దివసే హవిర్ధానే శకటే ద్వే ప్రాఙ్ముఖే ప్రవర్తయేయుస్తదా తేన పాంశునాఽక్షం రథస్యాఞ్జేల్లిమ్పేదిత్యర్థః । తత్ర సంశయః - యదేతదక్షాభ్యఞ్జనం సప్తమపదసాధ్యం తదర్థమప్యేకహాయనీనయనమ్ । అతశ్చ తేనాపి ప్రయుజ్యతే , ఉత క్రయార్థమేవ , తతశ్చ తేనైవ ప్రయుజ్యతే ఇతి తత్ర ద్వయోరప్యేకహాయనీనయనసాధ్యత్వాత్కస్యచిదపి వాక్యతో విశేషసంబన్ధాఽనవగమాత్ సన్నిధ్యవిశేషాచ్చోభయార్థత్వం ప్రాపయ్య చతుర్థే సిద్ధాన్తితమ్ । యద్యపి క్రయనయనయోర్న సాక్షాదస్తి వాక్యకృతః సబన్ధః ; తథాప్యేకహాయనీద్వారా విద్యతే । సా హి తృతీయయా క్రయార్థాఽవసీయతే । యదర్థా చ సా తదర్థమేవ తత్సంస్కారార్థ నయనమిత్యస్తి క్రయనయనయోర్విశేషసంబన్ధః । నైవమస్తి పదకర్మణా నయనస్య విశేషసంబన్ధః । తస్మాత్క్రయార్థమేవ నయనమితి ।
తదిదమాహ –
యథేత్యాదినా ।
సోమక్రయార్థా చాసౌ నీయమానా చాసావేకహాయనీ చ తస్యాః సప్తమపదపాంసుగ్రహణమిత్యర్థః ।
తావచ్ఛబ్దేనాస్థిరత్వం పూర్వపక్షస్య నోచ్యత ఇత్యాహ –
తావచ్ఛబ్ద ఇతి ।
స్వామిభోజనస్య త్వతిథిభోజనాదుత్తరః కాలః , తం కాలమతీత్య ప్రాక్కాలే ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య శ్రవణాత్ భోజనలోపేఽపి ప్రాణాగ్నిహోత్రకర్తవ్యతాఽవగమ్యత ఇత్యాహ –
జాబాలా హీతి ।
నన్వత్రాశనమాత్రస్య భోజనకాలాదపకర్ష ప్రతీయతే , న ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యేత్యత ఆహ –
అశ్రీయాదితి చేతి ।
‘అగ్నిహోత్రముపాసత’ ఇతి వచనాదతిథిరూపభూతాని ప్రతి ఉపజీవ్యమగ్నిహోత్రం శ్రుతమ్ , ఎవం సతి అతిథిభోజనరూపాగ్నిహోత్రాత్ప్రాగుచ్యమానమశనమప్యగ్నిహోత్రమేవ ; అగ్నిహోత్రేణ సమభివ్యాహారాదేకవాక్యత్వప్రతీతేరిత్యర్థః ।
ఎవం విధిబలాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య భోజనకాలాదపనయనం ప్రదర్శ్యాదరాదితి సూత్రసూచితం వాక్యశేషమేతస్యార్థస్య స్తావకం దర్శయతి –
తదేవం సతీతి ।
నను భాష్యే భోజనశబ్దాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రాదరో న ప్రతీయతేఽత ఆహ –
స్వామినః ప్రాణాగ్నిహోత్రమితి ।
అతిథిప్రాణాగ్నిహోత్రాత్పూర్వం స్వీయప్రాణాగ్నిహోత్రం కుర్యాదితరథా పూర్వమతిథిభ్యో భోజనదానే స్వాగ్నిహోత్రహోమేన పరాగ్నిహోత్రకరణమివాయుక్తం కృతం స్యాదిత్యాదరః స్వామీ యదా భుఙ్క్తే తదైవ ।
తథా చ కథం భోజనలోపే ప్రాణాహుత్యాపత్తిరితి శఙ్కతే –
నన్వాద్రియతామితి ।
కర్తర్యయం ప్రయోగః । అతిథిభోజనస్య పురస్తాద్విహితం స్వామిభోజనమిత్యధ్యాహారః ।
దూషణపరభాష్యస్యాభిప్రాయమాహ –
యథా హీతి ।
కౌణ్డపాయనేప్యుపసదాదిధర్మోఽస్తీతి – ద్రవ్యదేవతారూపేత్యుక్తం । యాగస్య రూపం ద్రవ్యదేవతే , తే ఎవ ధర్మాన్తరం ద్రవ్యదేవతారూపధర్మాన్తరం । ప్రకరణాన్తరాధికరణం ధర్మాతిదేశాధికరణం చ ప్రథమసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ ।
నను విధీయతాం భక్తద్రవ్యకతా , తథాపి భక్తాభావేఽగ్నిహోత్రం లుప్యేతేతి , నేత్యాహ –
న చైతావతేతి ।
అత్ర హేతుమాహ –
ఉక్తమితి ।
మా భూత్ భోజనమాశ్రిత్య విధానాద్భోజనప్రయుక్తత్వం ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య , భోజనార్థభక్తైకదేశద్రవ్యాశ్రితత్వాద్భోజనప్రయుక్తత్వం కిం న స్యాదత ఆహ –
న చైకదేశేతి ।
‘‘మధ్యాత్పూర్వార్ధాచ్చ ద్విర్హవిషోఽవద్యత్యుత్తరార్ధాచ్చ స్విష్టకృతే సమవద్యతీ’’తి శ్రూయతే । స్విష్టకృన్నామ దేవతావిశేషః । తన్నామ్నా యాగోపి ప్రతీయతే । తత్ర స్విష్టకృత కిముత్తరార్ధపురోడాశయోః ప్రయోజకః , కిం వా యదఙ్కే అఞ్జనం కరోతి చక్షురేవ భ్రాతృవ్యస్యేతి ఫలశ్రుతిప్రయుక్తపురోడాశోపజీవీతి సందేహే అగ్న్యాద్యర్థస్య హవిషో దేవతాన్తరావరుద్ధత్వాత్స్విష్టకృదర్థమన్యద్ధవిః కృత్వాఽవద్యతీతి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః - కస్యోత్తరార్ధాదితి నిత్యాపేక్షత్వాత్స్వవాక్యే చ సంబన్ధినిర్దేశాదగ్న్యాదిప్రయుక్తస్యైవ హవిషః ప్రకృతత్వాత్తస్యోత్తరార్ధాదిత్యవగమాదప్రయోజకః స్విష్టకృత్ । అన్యార్థస్యాపి హవిషో వచనాదన్యార్థత్వమవిరుద్ధమితి । తద్వదప్రయోజకత్వం ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య ।
తతశ్చ భోజనప్రయుక్తత్వమిత్యేతత్తత్రాస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
ఎకదేశద్రవ్యసాధనస్యాపీతి ।
ఎకదేశో ద్రవ్యం సాధనం యస్య యాగస్య తస్యాపి ద్రవ్యం ప్రతి ప్రయోజకత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
తత్రోదాహరణమాహ –
యథేతి ।
దర్శపూర్ణమాసయోరామ్నాయతే –
‘జాఘన్యా పత్నీః సంయాజయన్తి’ ఇతి ।
పత్న్యో నామ దేవతావిశేషాః । జఘనప్రదేశాదవత్తో మాంసఖణ్డో జాఘనీ ।
తత్రైకదేశద్రవ్యత్వాత్పరప్రత్యుక్తకృతప్రయోజనాగ్నీషోమీయపశుజాఘనీప్రతిపత్తికర్మత్వాత్పత్నీసంయాజానాం ప్రకరణోత్కర్షమాశఙ్క్య సిద్ధాన్తితం శేషలక్షణే , తం ప్రకారమాహ –
స హి నామేతి ।
ఉక్తమగ్నిహోత్రసాధనం భక్తం భోజనాఙ్గభక్తజ్ఞానం వినాపి జాఘనీవజ్జ్ఞాతుం శక్యమిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తం సాధయతి –
తస్మాదితి ।
జాఘనీత్యేతావన్మాత్రం శ్రూయతే , న తు పశోరితి । తస్మాత్ప్రాణిమాత్రస్య జాఘనీ పశుజ్ఞానం వినాపి జ్ఞాతుం శక్యేత్యర్థః । ఆగ్నీషోమీయయాగప్రయుక్తత్వాత్పరప్రయుక్తః పశురగ్నీషోమీయః , తదుపజీవనం చాన్తరేణ జాఘనీజ్ఞానాత్ తత్సాధ్యదార్శపౌర్ణమాసికపత్నీసంయోజేష్వాజ్యేన సహ జాఘనీ వికల్ప్యతే న తూత్కృష్యత ఇత్యర్థః ।
హింసాపి న కార్యేత్యాహ –
ఖణ్డశ ఇతి ।
మన్యతే పూర్వపక్షీతి ।
తద్ధోమీయమితి తచ్ఛబ్దార్థానభిజ్ఞత్వాన్మన్యతేర్గ్రహణమ్ ।
నన్వేవం భక్తస్యైవ భోజనబహిర్భూతస్య సమ్భవే కథమద్భిరితి ప్రతినిధిర్భాష్యే ఉక్తోఽత ఆహ –
అద్భిరితి ।
అగ్నిహోత్రాదినిత్యకర్మసు శ్రుతవ్రీహ్యాద్యలాభే కర్మోత్సర్గే ప్రాప్తే నిత్యానామనిత్యానాం చ ప్రారబ్ధానామవశ్యకర్తవ్యత్వావగమాత్ శ్రుతద్రవ్యైః ప్రతినిహితైశ్చ క్రియమాణస్య ప్రయోగస్యావిశిష్టత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ప్రతినిధాయాపి కర్మ కర్తవ్యమితి షష్ఠే సిద్ధాన్తితమ్ ॥ భాష్యోదాహృతమప్యధికరణం లిఖ్యతే – సన్త్యగ్న్యాధానే పవమానేష్టయః ‘‘అగ్నయే పవమానాయ పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేది’’త్యాద్యాః । తాసు ప్రకృతేర్దర్శపూర్ణమాసాద’’గ్నిహోత్రహవణ్యా హవీంషి నిర్వపేది’’తి విహితో హవిర్నిర్వాపోఽతిదేశేన ప్రాప్నోతి । ఆధానకాలే చాగ్నిహోత్రాభావాన్నాగ్నిహోత్రహవణీ । తతస్తద్విశిష్టత్వేన శ్రుతస్య నిర్వాపస్య తల్లోపాల్లోపప్రాప్తౌ దశమే సిద్ధాన్తితమ్ । గుణలోపే చ ముఖ్యస్య (జై.అ.౧౦.పా.౨.సూ.౬౩) । వికృతౌ హి కార్యద్వారా పదార్థా ప్రాప్నువన్తి , తేన హవిః - సంస్కారార్థం నిర్వాపః ప్రథమం ప్రాప్తః , తద్ద్వారేణ చ తదఙ్గమగ్నిహోత్రహవణీ పశ్చాత్ప్రాప్నోతి , తతో నిరపేక్షా ప్రాప్తిః । ప్రధానభూతశ్చ నిర్వాపోఽఙ్గలోపేఽపి కర్తవ్య ఇతి గుణలోపేఽపి ముఖ్యస్య ప్రయోగ ఇతి ।
భక్తం వేతి ।
భోజనానఙ్గమిత్యర్థః । నను తద్యద్భక్తమితి వాక్యోక్తస్య తద్ధోమీయమిత్యత్రత్యతచ్ఛబ్దేన పరామర్శేఽపి న భోజనాఙ్గభక్తపరామర్శసిద్ధిః ।
తద్భక్తమితి వాక్యస్యాఽన్యార్థత్వాదిత్యుక్తమనూద్య నిరస్యతి –
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
విధ్యుద్దేశగతస్యేతి ।
విధ్యేకవాక్యతాపన్నో హ్యగ్నిహోత్రశబ్దో గౌణః సన్ కర్తవ్యసాదృశ్యం వక్తుం శక్తః ; కర్తవ్యార్థవిశేషణపరత్వాత్ । అర్థవాదగతస్తు సిద్ధమర్థం విశింషన్ సిద్ధమేవ సాదృశ్యం వక్తీత్యర్థః ।
కృష్ణలచరావితి ।
‘‘ప్రాజాపత్యం చరుం నిర్వపేచ్ఛతకృష్ణలమాయుష్కామః’’ ఇతి శ్రూయతే । కృష్ణలో నామ పరిమాణవిశేషవాన్ సువర్ణమణిః । తత్రాతిదేశప్రాప్తా అవఘాతాదయో ద్వారాభావేఽపి పాకవత్కర్తవ్యాః । అచరౌ చరుశబ్దస్యాగ్నిహోత్రశబ్దవద్ధర్మాతిదేశకత్వాదితి ప్రాపయ్య దశమే సిద్ధాన్తితమ్ । కృష్ణాలాఞ్ఛ్రపయేదితి శ్రౌతః పాకో ద్వారాభావేఽపి కర్తవ్యః । అత ఎవ చరుశబ్దోఽపి పాకయోగాద్విభక్తత్వాచ్చ సిద్ధసాదృశ్యపరః ; సత్యాం గతౌ విధౌ గౌణత్వాయోగాత్ ।
తస్మాన్నావఘాతాది ప్రాప్తిరితి ।
సోఽయమతిదేశప్రాప్తావఘాతాదిబాధో గత్యభావాత్ స్వీక్రియతే , ప్రకృతే తు భోజనార్థభక్తానువాదాదస్తి గతిరిత్యర్థః । కామిన్యాం సిద్ధం యత్కుచవదనాది తదసతా చక్రవాకాదిరూపేణ సంపాద్యతే రూప్యత ఇత్యర్థః ।
యదా చైవం భోజనార్థభక్తాశ్రితత్వం ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య తచ్ఛబ్దాత్సిద్ధం , తదా ‘‘పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్రిత్యా’’దిత్యాద్యాదరదర్శనం న భోజనకాలాదపకృష్య కాలాన్తరేఽగ్నిహోత్రవిధిపరం , కిం తు యదా స్వామీ భుఙ్క్తే తదా భోజనస్య స్వకాలాదపకర్షేణ తదాశ్రితప్రాణాగ్నిహోత్రస్యాపకర్షకమిత్యాహ –
తద్భోజనపక్ష ఇతి ।
యదా చ ప్రాథమ్యాత్మకో ధర్మః సత్యేవ భోజనే విహితస్తదా ధర్మ్యపి ప్రాణాగ్నిహోత్రం సత్యేవ భోజనే స్యాత్ ।
తథా చ యా శ్రుతిర్ధర్మలోపం న సహతే సా నతరాం ధర్మిలోపం సహేతేతి తన్నిరస్తమ్ , అనిత్యత్వేఽపి తదుపపత్తేరిత్యాహ –
యస్మిన్పక్ష ఇతి ।
నను స్వామిభోజనస్య స్వకాలాదపకర్ష ఎవ యుక్తః , శాస్త్రాన్తరవిరోధాత్ । అతః ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యైవ భోజనకాలాదపకర్ష ఇత్యాశఙ్క్య పరిహరతి – నన్విత్యాదినా ॥౪౧॥
తన్నిర్ధారణానియమస్తద్దృష్టేః పృథగ్ధ్యప్రతిబన్ధః ఫలమ్ ॥౪౨॥ అనిత్యభోజనాశ్రితప్రాణాగ్నిహోత్రవద్ నిత్యకర్మాఙ్గాశ్రితోపాస్తీనాం నిత్యత్వమితి ।
పూర్వపక్షమాహ –
యథేత్యాదినా ।
కర్మాఙ్గాశ్రితస్యాపి గోదోహనవదనిత్యత్వమాశఙ్క్యానారభ్యాధీతత్వాదుపాస్తీనాం వాక్యాత్ క్రతుసంబన్ధ ఎవ సిధ్యతి , న ఫలసంబన్ధ ఇతి వక్తుం పర్ణమయీ , తాముదాహరతి –
యస్యేతి ।
నను సాక్షాత్ఫలవత్త్వసంభవే కిమితి క్రతుప్రవేశాత్ఫలకల్పనా ? అత ఆహ –
సిద్ధవర్తమానేతి ।
రాత్రిసత్రే హ్యగత్యా విపరిణామః , ఇహ త్వస్తి కర్మాఙ్గత్వం గతిరిత్యర్థః ।
సమస్తకామావాపకత్వలక్షణేతి ।
‘‘ఆపయితా హ వై కామానాం భవతీ’’త్యేతదిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షే ప్రయోజనముపాసనానాం కర్మాఙ్గాశ్రితోపాస్తీనాం నిత్యత్వమిత్యాహ –
ఎవం చేతి ।
చతుర్థే స్థితమ్ –
ద్రవ్యసంస్కారేతి ।
‘‘యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతి న స పాపం శ్లోకం శ్రృణోతి’’ ఇత్యనారభ్య కించిద్ద్రవ్యే ఫలమధీయతే । జ్యోతిష్టోమప్రకరణేఽస్తి సంస్కారే ఫలశ్రుతిః -’‘ యదఙ్క్తే అఞ్జనం కరోతి చక్షురేవ భ్రాతృవ్యస్య వఙ్క్తే’’ ఇతి । కర్మణి చ ఫలం శ్రూయతే - ‘‘యత్ప్రయాజానూయాజా ఇజ్యన్తే వర్మ వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియతే వర్మ వా యజమానస్య భ్రాతృవ్యభిభూత్యై’’ ఇతి । తత్ర సంశయః । కిమిమే ఫలవిధయ ఉత క్రత్వర్థేషు పర్ణతాదిషు ఫలార్థవాదా ఇతి ।
తత్ర ‘‘ఖాదిరం వీర్యకామస్య యూపం కుర్యా’’దిత్యాదివత్ఫలవిధయః , క్రతూపకారద్వారేణ వ్యవహితఫలోపాదానాద్వరమవ్యవహితశ్రుతఫలస్య సాధ్యత్వవిపరిణామ ఇతి ఫలవిధిత్వే ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః పర్ణతోదాహరణమాశ్రిత్యాచార్యేణ ప్రదర్శ్యతే –
యుక్తం పర్ణతాయామిత్యాదినా ।
తత్రైతావత్సర్వోదాహరణశేషత్వేన వక్తవ్యమ్ ।
రాత్రిసత్రాణామగత్యా విపరిణామ ఆశ్రితః , ఇహ తు క్రతూపకారస్య సిద్ధత్వాన్న విపరిణామ ఇతి పర్ణతా కిం సాక్షాత్ఫలసాధనముత క్రియాద్రవ్యమాశ్రిత్య ? నాద్య ఇత్యాహ –
న హీతి ।
ఉత్పత్తిమత ఇతి ।
సాక్షాదుత్పత్తిమత ఇతి , సాక్షాదుత్పత్తిః క్రియాయా ఇతి క్రియాత ఇత్యర్థః ।
యత్తు - పూర్వపక్షే ఉక్తం ఖాదిరతావత్ పర్ణతాయాః ఫలే విధిరితి , తన్నిరస్యన్ ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
నాపీతి ।
ఖాదిరతాయాం యథా ప్రకృతక్రతుసంబన్ధవాన్ యూప ఆశ్రయః , ఎవం తదాశ్రయస్తస్యాః పర్ణతాయాః ప్రకృతే నాస్తి ; తస్యా అనారభ్యాధీతత్వాదిత్యర్థః । ఖాదిరతాయాః ప్రత్యక్షవిధిశ్రవణాత్ సాక్షత్కర్మపదయుక్తఫలశ్రవణాచ్చ యుక్తః ఫలే విధిరిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
క్రత్వఙ్గవిశిష్టోపాస్తిక్రియాణాం ఫలసాధనత్వేన ప్రధానకర్మత్వముక్తమ్ , తదాక్షిపతి –
నన్వితి ।
ॐకారస్యేత్యుక్తమితి ।
వ్యాప్తేశ్చాసమఞ్జస (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౯) మిత్యత్రేత్యర్థః ।
న చానుపయోగమీప్సితమితి ।
అన్యార్థే వినియుక్తం ద్రవ్యం ఫలవత్త్వాదీప్సితమ్ , ఈప్సితం చ సంస్కార్యం , నత్వోఙ్కారోఽనుపయుక్తత్వాదిత్యర్థః । యా తు కర్మాఙ్గేష్వపి ద్వితీయా ‘‘లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాసీతే’’త్యాద్యా , సా సప్తమ్యర్థేత్యాదిత్యాదిమతయ (బ్ర.అ.౪ పా.౧ సూ.౬) ఇత్యత్ర వక్ష్యతే ।
అత్ర భాష్యం - న చేదం ఫలశ్రవణమర్థవాదమాత్రం యుక్తం ప్రతిపత్తుమ్ ; తథా హి గుణవాద ఆపద్యేత ఫలోపదేశే తు ముఖ్యవాదోపపత్తిరితి , తదనుపపన్నమివ ; వర్తమానాపదేశత్వేనోపాసనఫలేషు సాధ్యత్వవిపరిణామాత్మకలక్షణాశ్రయణాదత ఆహ –
అర్థవాదమాత్రత్వ ఇతి ।
వర్తమానాపదేశాద్విపరిణామమన్తరేణ ఫలసిద్ధౌ విరోధమాహ –
అత ఎవేతి ।
ప్రయాజాదీనామఫలత్వం యత్ప్రథమే కాణ్డే పారార్థ్యేనోక్తం , తదిహాపి స్వీకృతం తద్వర్తమానాపదేశస్య ఫలపరత్వే సతి న శక్యం నిర్వోఢుమిత్యర్థః ॥ తేనోఙ్కారేణోభావపి కర్మ కురుతః , యశ్చైతదక్షరమేవమాప్త్యాదిగుణకం వేద యశ్చ న వేద ।
దృష్టం హి హరీతకీం భక్షయతోస్తద్రసజ్ఞేతరయోర్విరేచకం ఫలమితి పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తమాహ –
నానా త్వితి ।
కర్మాఙ్గోంకారమాత్రజ్ఞానాదాప్త్యాదిమదోఙ్కారవిజ్ఞానం నానైవ భిన్నమ్ । తతోఽఙ్గాధిక్యాత్ ఫలాధిక్యం యుక్తమ్ । దృష్టో హి మణివిక్రయే వణిక్ఛబరయోర్జ్ఞానాఽజ్ఞానకృతః ఫలభేదః । తస్మాద్యదేవ కర్మ విద్యయోద్నీథాదివిషయయా శ్రద్ధయాఽఽస్తిక్యబుధ్ద్యా ఉపనిషదా తత్తద్దేవతాధ్యానేన కరోతి తదేవ కర్మ వీర్యవత్తరం భవతి ॥౪౨॥
ప్రదానవదేవ తదుక్తమ్ ॥౪౩॥
పూర్వత్ర ఫలభేదాత్ కర్మాఙ్గానాం తద్వద్ధోపాసనానాం చ నిత్యానిత్యత్వరూపః ప్రయోగభేద ఉక్తః , ఇహ తు వాయుప్రాణయోస్తత్త్వాభేదాత్తత్ప్రాప్తిలక్షణఫలైక్యాచ్చోపాసనప్రయోగైక్యమిత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ –
తదితి ।
ఉత్పన్నేతి ।
ఉత్పన్నయా ఉపాసనయా గుణానాం సంయోగ ఇత్యర్థః ।సంవర్గవిద్యాయాం హి ‘‘అన్నవానన్నాదో భవతి య ఎవం వేద’’ ఇతి విధేః పృథగుత్పత్తిరస్తి । వాజసనేయకేఽప్యస్తి ఎకమేవ వ్రతం చరేదితి । తథోపక్రమోపసంహారేతి । ‘‘అథేమమేవ నాప్నోద్ మృత్యుర్యోఽయం మధ్యమః ప్రాణః’’ ఇత్యుపక్రమ్య ప్రాణద్వారా ఎష సూర్య ఉదేతీత్యుపసంహార ఇతి ॥ యదుక్తమధ్యాత్మాదివిభాగస్యోత్పన్నశిష్టత్వాన్న విద్యాభేదకత్వమితి ।
సత్యం న విద్యాభేదం బ్రూమః , కింత్వేకస్యామేవ విద్యాయాం ధ్యేయభేదాత్ ప్రయోగభేదం , యథాఽగ్నిహోత్రాభేదే ఉత్పన్నశిష్టైర్దధ్యాదిభిః క్రియమాణాః ప్రయోగా భిద్యన్త ఎవమిహేత్యాహ –
అగ్నిహోత్రస్యేవేతి ।
అగ్నిహోత్రస్య దధితణ్డులాదివదాధ్యానస్య కృతే ఆధ్యానార్థమయం పృథగుపదేశ ఇతి యోజనా । ఇవకారో ధర్మిణ ఉపమార్థో వత్కారో ధర్మస్య । వాయోర్యద్యపి పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ ; తథాప్యగ్న్యాదీనపేక్ష్యాపరిచ్ఛిన్నత్వమస్తి , కారణత్వేన తతోఽపి బహుకాలవ్యాపిత్వాత్ ।
అతో భాష్యోక్తం వాయ్వానన్త్యముపపన్నమిత్యాహ –
వాయుః ఖల్వితి ।
సంవృణుతే సంహరతి ।
దేవతాకాణ్డాధికరణస్య ప్రధానభేదవిషయస్య పూర్వపక్షం సిద్ధాన్తం చాహ –
మిలితానామిత్యాదినా ।
త్రిపురోడాశేష్టౌ హి ప్రథమపురోడాశప్రదానే యా యాజ్యా సా పునఃప్రయోగేఽను వాక్యా , యా చ పూర్వమనువాక్యా సా పశ్చాద్యాజ్యా భవతి ।
వ్యత్యాసమన్వాహేత్యనేనాభిహితం తత్ప్రయోగభేదే ఘటతే ; ఎకస్యా ఋచ ఎకస్మిన్ప్రయోగే యాజ్యానువాక్యాత్వవిరోధాదిత్యాహ –
యాజ్యానువాక్యావ్యత్యాసేతి ।
అధ్వర్యుణా యజేతి ప్రైషే కృతే ప్రయుజ్యమానా ఋగ్యాజ్యా , అనుబ్రూహీతి ప్రైషాన్తరం ప్రయుజ్యమానాఽనువాక్యా । యాజ్ఞికా హి అస్యామిష్టౌ యుగపదవదానం కుర్వన్తి , తద్విధీయతే సర్వేషామభిగమయన్నవద్యతీతి ।
తత్ర హేతుః –
అఛమ్బట్కారమితి ।
అవ్యర్థత్వాయేత్యర్థః । ఎకార్థే హ్యవత్తే శేషో యాగానర్హః స్యాత్ , యుగపత్ సర్వార్థమవదానే త్వవ్యర్థత్వం స్యాదితి ।
తథావిధస్యైవేతి ।
వ్యత్యస్తయాజ్యానువాక్యాకస్య ప్రయోగభేదమన్తరేణానుపపద్యమానస్య వివక్షితత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాణ్యాదితి ।
ప్రాణనే ప్రాప్తే ప్రాణ్యాదపాననే ప్రాప్తేఽపాన్యాత్ప్రాణాపానాదినిరోధనం న కుర్యాదిత్యర్థః । మహాత్మనోఽగ్న్యాదీన్ మహాత్మన ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । చతురః చతుఃసంఖ్యానగ్నిసూర్యదిక్చన్ద్రాన్ అన్యాంశ్చ వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోలక్షణార్థాన్ । కః ప్రజాపతిః ప్రాణాత్మకః । స జగార జీర్ణవాన్ । తేన వ్రతేన । ఉ ఇత్యయం నిపాతోఽప్యర్థః । స చ సాయుజ్యం సలోకతామపీత్యుపరి సంబద్ధ్యతే । ఎతస్యై ఎతస్యా దేవతాయాః సాయుజ్యం సమానదేహతాం సాలోక్యం సమానలోకతాం చ జయతి ప్రాప్నోతీత్యర్థః । సాయుజ్యముత్కృష్టోపాస్తేః ఫలం సాలోక్యం మన్దోపాసనాయాః ॥౪౩॥
లిఙ్గభూయస్త్వాత్తద్ధి బలీయస్తదపి ॥౪౪॥ పూర్వత్రైకప్రయోగాసంభవాద్వాయుప్రాణౌ ప్రయోగభేదేన ధ్యేయావిత్యుక్తమ్ , ఇహ తు మనశ్చిదాదీనాం కర్మాఙ్గత్వేనైకప్రయోగత్వమాశఙ్క్యతే ।
లిఙ్గవిరోధే దుర్బలేన ప్రకరణేన పూర్వపక్షానుత్థానమాశఙ్క్యాహ –
తత్ర యద్యపీత్యాదినా ।
స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రమాణాన్తరానపేక్షయా మనశ్చిదాదీనాం న స్వాతన్త్ర్యప్రాపకాణీత్యర్థః ।
నను స్వాతన్త్ర్యేణాప్యర్థస్య వినియోజకం లిఙ్గం దృష్టమ్ ; యథా శబ్దార్థయోః సామర్థ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రకృతలిఙ్గస్య తతో వైషమ్యమిత్యాహ –
న చేత్యాదినా ।
లిఙ్గం హి ద్వివిధం సామర్థ్యరూపమన్యార్థదర్శనం చేతి । సామర్థ్యం చ ద్వివిధం శబ్దగతమర్థగతం చ ।
శబ్దగతముదాహరతి –
యథా పూషేతి ।
‘‘పూష్ణోఽహం దేవయజ్యయే’’ త్యాదిమన్త్రః ।
అర్థగతముదాహరతి –
యథా చేతి ।
తథేత్యత్ర గ్రన్థచ్ఛేదః । విరోద్ధరి విరోధకర్తరి ।
శ్రుతివాక్యాభ్యాం ప్రకరణస్య విరోధమాశఙ్క్యాహ –
న చ తే హైత ఇత్యాదినా ।
పూర్వతన్త్రసిద్ధమానసగ్రహాధికరణముదాహరతి – ద్వాదశాహే ఇత్యాదినా । త్వాం సముద్రమనయా రసయా పృథివ్యా పాత్రేణ ప్రజాపతిదేవతాకం మనోగ్రహం ధ్యానమయగ్రహమాపాద్య గృహ్ణామీత్యర్థః । నిర్ధూతాని । నితరాం ప్రక్షాలితాని అత ఎవ గతరసాని రసవత్తాపాదకసహకారిమత్త్వేన ద్వాదశాహస్య శ్రూయమాణత్వాదిత్యర్థః । ‘‘పత్నీసంయాజాన్తాన్యహాని సంతిష్ఠన్త’’ ఇతి వచనాద్ ద్వాదశాహాన్తర్గతానామహ్నాం పత్నీసయాజాన్తత్వమ్ । అవయుజ్య ఎకదేశం విభజ్య । దేవదత్తస్యాఙ్గినో దీర్ఘైః కేశైః స్తుతిః ।
నను విసర్గశబ్దస్య సమాప్తివచనత్వాత్కథమ్ అఙ్గత్వబోధకత్వమత ఆహ –
అన్త ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరబలేనేతి ।
ప్రదర్శనార్థమేతత్ । ఎతచ్ఛ్రుతిబలేనాపి భాష్యముపపన్నమ్ ; దశరాత్రస్య ద్వాదశాహవికృతిత్వాత్ । తత్క్రమేణాహర్ధర్మేష్వతిదేశప్రాప్తేషు దశరాత్రగతశమాహన్యపి ద్వాదశాహాన్తర్వర్తిదశమాహరఙ్గస్య మానసస్య ప్రాప్తిరితి వివిధాని వాక్యాని యత్ర న సన్తి మానసత్వాత్తదవివాక్యమితి నామార్థః ॥౪౪॥౪౫॥
వచనాని త్వితి ।
ఎతజ్జ్యోతిశ్చరణాభిధానా (బ్ర.అ.౧ పా.౧ సూ.౨౪) దిత్యత్రానుక్రాన్తమ్ ।
నను ఫలార్థస్యాపి క్రత్వఙ్గాశ్రితత్వాదేకప్రయోగత్వం దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చాస్యేతి ।
మనోవృత్తిష్వగ్నిత్వదృష్టివిధేరిత్యర్థః । ‘‘షట్త్రింశతం సహస్రాణ్యాత్మనో వృత్తీరగ్నీనపశ్యద్ మన’’ ఇతి శ్రుతిరితి ।
నను నిపాతానాం ప్రాప్తార్థద్యోతకత్వం దృశ్యతే , ఎవమేవకారస్యాపి ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైవమితి ।
క్రియానుప్రవేశమాత్రం పూర్వపక్షిణో వివక్షితం , తచ్చ దూషితమ్ , స యది వికల్పం బ్రూయాత్ , తర్హి స దూషత ఇత్యాహ –
తదతుల్యకార్యత్వేనేతి ।
దృష్టశ్చేతి సౌత్రపదసూచితం ద్వితీయగతమవేష్ఠ్యధికరణ (జై.అ.౨ పా.౩ సూ.౩) మనుక్రమతి –
అస్తీత్యాదినా ।
బార్హస్పత్యం చరుమాగ్నేయైన్ద్రపురోడాశయోర్మధ్యే నిధాయేత్యర్థః ।
యది బ్రాహ్మణాదయస్త్రయోఽప్యవేష్ఠ్యామన్యతః ప్రాప్తాస్తర్హి యది బ్రాహ్మణ ఇత్యాదిప్రాప్తార్థత్వాన్నిమిత్తార్థా , అప్రాప్తౌ తు తత్కర్తృకయాగవిధిరితి ।
తత్ర ప్రాప్తిప్రకారమాహ –
అత్ర యదీత్యాదినా ।
యది రాజ్యస్య కర్తా రాజా , తర్హి త్రయాణాం వర్ణానాం రాజ్యకర్తృత్వాద్రాజసూయే చ ప్రాప్తత్వేన తదఙ్గావేష్టావపి ప్రాప్తేర్నిమిత్తార్థత్వం బ్రాహ్మణ ఇత్యాదేరిత్యర్థః ।
అప్రాప్తిప్రకారమాహ –
అథ త్వితి ।
పికనేమేతి ।
యేషాం శబ్దానామ్ ఆర్యేషు న ప్రసిద్ధోఽర్థః పికనేమాదీనాం , తేషాం కిం నిగమాదిభ్యోఽర్థః కల్పనీయ ఉత మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధ ఎవ గ్రాహ్య ఇతి సందేహే శాస్త్రస్థత్వాన్నిగమాదిప్రసిద్ధ ఎవ గ్రాహ్యో మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధేరార్యాణామర్థప్రతిపత్తౌ విప్లవప్రసఙ్గాదితి ప్రాప్తే – సముదాయప్రసిద్ధేరవయవప్రసిద్ధితో బలవత్త్వాద్ పికాదీని పదాని యద్రూపాణి వేదే దృశ్యన్తే తద్రూపాణామేవ తేషాం మ్లేచ్ఛైరర్థవిశేషేషు ప్రయుజ్యమానత్వాత్ తదర్థసంబన్ధే చ పదానాం బాధాభావాద్ విప్లుతిశఙ్కానుత్థానాద్ మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధ ఎవార్థో గ్రాహ్యః । పికః కోకిలః । నేమోఽర్ధమ్ । తామరసం పద్మమితి ప్రమాణలక్షణే స్థితమ్ । ఎవం యథా మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధిః పికాదిశబ్దార్థావధారణకారణమ్ , ఎవమాన్ధ్రాణాం మ్లేచ్ఛాదీనామేవ క్షత్రియత్వజాతౌ । రాజశబ్దప్రసిద్ధిః రాజశబ్దార్థావధారణకారణమిత్యర్థః ।
ఎవం సందేహే ప్రదర్శ్య పూర్వపక్షమాహ –
నైమిత్తికానీత్యాదినా ।
రాజ్యకర్తృమాత్రే రాజశబ్ద ఆర్యైర్మ్లేచ్ఛైశ్చ ప్రయుజ్యతే ఇత్యవివాదమ్ । రాజ్యమకుర్వతి తు క్షత్రియజాతిమాత్రే ఆర్యారాజశబ్దం న ప్రయుఞ్జతే , మ్లేచ్ఛాస్తు ప్రయుఞ్జతే ఇతి విప్రతిపత్తిః । తత్రావిప్రతిపత్తిస్థలే విరోధాభావాద్ రాజ్యస్య కర్తా రాజేతి త్రైవర్ణికానాం రాజత్వాదేవేష్టౌ ప్రాప్తిః । ప్రాప్తౌ చ సత్యాం నిమిత్తార్థత్వం ‘‘యది బ్రాహ్మణ’’ ఇత్యాదేః స్యాదిత్యాహ – రాజ్యస్య కర్తేత్యారభ్య తేనావిప్రతిపత్తేరిత్యన్తేన । యా తు క్షత్రియమాత్ర రాజశబ్దప్రయోగే మ్లేచ్ఛానామార్యైః సహ విప్రతిపత్తిః , తత్ర శాస్త్రసహితార్యప్రసిధ్ద్యా తద్విహీనమ్లేచ్ఛప్రసిద్ధిబాధాన్న జాతిమాత్రం రాజశబ్దార్థః , కింతు రాజ్యకర్తైవ ।
అతశ్చ నిమిత్తార్థత్వం సుస్థమిత్యాహ –
విప్రతిపత్తావితి ।
యవవరాహవదితి ।
‘‘యవమయశ్చరుర్భవతి వారాహీ ఉపానహావి’’త్యత్ర యవవరాహశబ్దయోర్మ్లేచ్ఛైః ప్రియఙ్గువాయసయోః ప్రయోగాదార్యైశ్చ దీర్ఘశూకసూకరయోః ప్రయోగాదుభయోశ్చ ప్రయోగయోరనాదిత్వేన తుల్యబలత్వాద్ వికల్పేనాభిధానం ప్రాప్తమ్ ।
తదుక్తం ప్రమాణలక్షణే –
‘‘సమా విప్రతిపత్తిః స్యాత్’’ (జై.అ.౧ పా.౩ సూ.౮) ఇతి ।
అభిధానవిప్రతిపత్తిస్తుల్యేత్యర్థః । సిద్ధాన్తస్తు - శాస్త్రస్థా వా తన్నిమిత్తత్వాత్ । (జై.అ.౧ పా.౩ సూ.౯) యవమయ ఇత్యస్య హి వాక్యశేషే ‘‘యదాన్యా ఓషధయో మ్లాయన్త్యథైతే మోదమానాస్తిష్ఠన్తీ’’తి శ్రూయతే । యవాశ్చాన్యౌషధిమ్లానౌ మోదన్తే న ప్రియఙ్గవః । ఉక్తం హి – ‘‘ఫాల్గునే హ్యౌషధీనాం హి జాయతే పత్రశాతనమ్ । మోదమానాస్తు తిష్ఠన్తి యవాః కణిశశాలినః ॥ ప్రియఙ్గవః శరత్పక్వాస్తావద్గచ్ఛన్తి హి క్షయమ్ । యదా వర్షాసు మోదన్తే సమ్యగ్జాతాః ప్రియఙ్గవః ॥ తదా నాన్యౌషధిమ్లానిః సర్వాసామేవ మోదనాత్’’॥ ఇతి । ‘‘వారాహీ ఉపానహౌ’’ ఇత్యస్య చ వాక్యశేషే ‘‘వరాహం గావోఽనుధావన్తీ’’తి శ్రూయతే । సూకరం చ గావోఽనుధావన్తి న కాకమ్ । తస్మాద్యవవరాహశబ్దయోర్దీర్ఘశూకసూకరావర్థావితి । నను మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధిమాత్రేణ క్షత్రియజాతీ రాజశబ్దార్థ ఇతి న బ్రూమః , కింతు ‘‘గుణవచనబ్రాహ్మణాదిభ్యః కర్మణి’’ చేతి పాణినినా గుణవచనేభ్యః శుక్లాదిశబ్దేభ్యో బ్రాహ్మణాదిశబ్దేభ్యశ్చ ష్యఞ్ ప్రత్యయస్మరణాద్రాజ్ఞః కర్మ రాజ్యమితి సిద్ధ్యతి ।
తతశ్చ క్షత్రియో రాజేత్యప్రాప్తిర్బ్రాహ్మణాదీనాం రాజసూయ ఇతి సిద్ధాన్తిమతమాశఙ్క్యాహ పూర్వవాదీ –
బలవదార్యేతి ।
ప్రయోగమూలా హి పాణినిస్మృతిరార్యప్రయోగవిరోధే చాతన్మూలా మ్లేచ్ఛప్రయోగమూలా స్యాత్ । అతో మూలబాధేన బాధ్యేత్యర్థః ।
నఖనకులాదివదితి ।
ఖం న భవతి ఇతి నఖం , కులం న భవతీతి నకులమిత్యత్ర రూఢావేవ శబ్దౌ యథా వ్యుత్పాద్యేతే , ఎవం రాజశబ్ద ఇత్యర్థః । పాణినిర్హి ; నభ్రాణ్నపాన్నవేదానాసత్యానముచినకులనఖనపుంసకనక్షత్రనక్రనాకేషు ప్రకృత్యే’’తి నఖాదిశబ్దానాం నఞ్ సమాసమఙ్గీకృత్య నలోపాభావసిద్ధ్యర్థం ప్రకృతిభావం సస్మార ।
యదుక్తం యవవరాహాదిశబ్దేష్వివ రాజశబ్దేఽపి క్షత్రియమాత్రవిషయత్వగోచరా మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధిరార్యప్రసిధ్ద్యా బాధ్యేతి , తత్రాహ –
రూపత ఇతి ।
అనాదివృద్ధవ్యవహారరూఢత్వాదార్యమ్లేచ్ఛప్రయోగయోః స్వరూపతస్తావన్న విశేషోఽస్తి , యవాదిశబ్దేషు తు వైదికవాక్యశేషానుగృహీతార్యప్రసిద్ధేర్బలవత్త్వముక్తం , రాజశబ్దే త్వార్యప్రసిద్ధేర్నాస్తి వేదానుగ్రహ ఇతి ద్వయోః ప్రసిధ్ద్యోరవిశేష ఇత్యర్థః ।
ఎవమవిశేషముక్త్వా మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధే రాజశబ్దవిషయే విశేషమాహ –
వైదికవాక్యశేషవదితి ।
ప్రయోగో హి నానాదేశేషు నానాపురుషైర్విరచ్యతే ఇతి సంభవద్విప్లవః । స్మృతిస్తు శిష్టపరిగృహీతా వ్యవస్థితా । తతశ్చ తదనుగృహీతమ్లేచ్ఛప్రయోగ ఆర్యప్రయోగాద్ బలీయానిత్యర్థః । ఉక్తం హి – ‘‘ఆచారయోర్విరోధేన సందేహే సతి నిర్ణయః । సనిబన్ధనయా స్మృత్యా బలీయస్త్వాదవాప్యతే’’ ఇతి ।
అనాదిరితి ।
ముఖ్యేత్యర్థః ।
గోగావ్యాదీతి ।
గావీశబ్దో హ్యశత్తయా ప్రయుక్తో న గోశబ్దస్య గౌణత్వమాపాదయతి , ఎవమిదమపీత్యర్థః ।
తత్కిం రాజ్యకర్తరి రాజశబ్దప్రయోగః సర్వథా త్యాజ్యః ? నేత్యాహ –
తస్మాదితి ।
తదేవం యథా క్షత్రియకర్తృకే రాజసూయే బ్రాహ్మణాదేరనధికారాదవేష్టేః ప్రకరణాదుత్కర్షః , ఎవం మనశ్చిదాదీనామపి క్రియాప్రకరణాల్లిఙ్గాదిభిరుత్కర్ష ఇత్యాహ –
క్షత్రియస్యైవాధికారాదితి ।
నను బ్రాహ్మణాదివాక్యానామప్రాప్తబ్రాహ్మణాదిప్రాపకత్వే యదిశబ్దవిరోధ ఉక్త ఇతి , తత్రాహ –
అన్వయానురోధీతి ।
అన్వయః ప్రాప్తిః । యదిశబ్దో హి నిపాతః । నిపాతాశ్చోత్సర్గతః ప్రాప్తిమపేక్షన్తే । అప్రాప్తే చార్థే వాక్యాద్గమ్యమానే యదిశబ్దో భఞ్జనీయ ఇత్యర్థః । తదాహుః భట్టాచార్యాః - ‘‘యదిశబ్దపరిత్యాగో రుచ్యధ్యాహారకల్పనా । వ్యవధానేన సబన్ధో హేతుహేతుమతోశ్చ లిఙ్’’ ఇతి శేషః । యది రోచయేత ఫలం మే స్యాదితి , తర్హి ‘‘బ్రాహ్మణో యజేతే’’తి రుచ్యధ్యాహారకల్పనాన్న విధిత్వక్షతిరిత్యర్థః ।
వ్యవధానేన సంబన్ధ ఇతి ।
యది బార్హస్పత్యం మధ్యే నిధాయాహుతిం హుత్వాఽభిఘారయేదభిఘారయితుమిచ్ఛేదితి కామప్రవేదనే లిఙ్ । అర్థాత్తు విధిః । ఎకస్మిన్ వాక్యే విధిద్వయాయోగాత్ , తర్హి బ్రాహ్మణో యజేతేతి విధిరేవేత్యర్థః ।
హేతుహేతుమతోరితి ।
యది బ్రాహ్మణయజనమాహుత్యభిఘారణే హేతుస్తదాఽఽహుత్యభిఘారణమేవం కర్తవ్యమిత్యర్థః । అత్రైకో లిఙ్ హేతుమత్త్వే అపరో విధౌ । తత్రాప్యేకస్య విధిరర్థాదపరస్య శ్రౌత ఇతి ।
నన్విదమధికరణమనారమ్భణీయమ్ ; ఫలాభావాత్ , అవేష్టిం ప్రకృత్యైతయాఽన్నాద్యకామం యాజయేదితి పృథగధికారశ్రవణాత్ , త్రయాణాం వర్ణానామవేష్టావధికారసిద్ధౌ యది బ్రాహ్మణ ఇత్యాదేర్నిమిత్తార్థతాయా దుర్వారత్వాత్ , అత ఆహ –
ఇయం చేతి ।
నను ‘‘రాజా రాజసూయేన స్వారాజ్యకామో యజేతే’’తి వాక్యే రాజపదం కర్తృసమర్పకమ్ ; స్వారాజ్యకామస్యోద్దేశ్యత్వేన తద్వ్యావర్తకత్వే వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ , తథా చ ప్రకృతయాగమాత్రే రాజవిధేరన్నాద్యకామాధికారేఽపి రాజపదానువృత్తేర్బ్రాహ్మణాదీనామప్రాప్తత్వేన నిమిత్తార్థత్వాసంభవాత్కథం కృత్వాచిన్తాఽఽశ్రితా ? న హ్యధికారవాక్యాన్తరగతం రాజపదమధికారవాక్యాన్తరే రాజానం విధాతుం క్షమమ్ । యద్యుచ్యేత రాజసూయమధ్యస్థాయాస్తావదవేష్టేః రాజకర్తృకత్వం సిద్ధమ్ । ఎవం సత్యేతయేతి సాఙ్గేష్టేః పరామర్శేన ఫలే విధానాదధికారాన్తరేఽపి రాజకర్తృకేష్టిలాభ ఇతి , తదపి న ; ఉత్పన్నమాత్రం హి కర్మ ఫలే విధేయం నాఙ్గవిశిష్టమ్ ; అఙ్గవిశిష్టస్య ఫలసంబన్ధేఽఙ్గానాం ఫలవదఙ్గభావాభావప్రసఙ్గాత్ ।
తస్మాత్సూక్తం కృత్వాచిన్తేతి ।
నను భాష్యకారైరేకాదశగతమధికరణముదాహృతం , టీకాకృతా ద్వితీయగతం , తత్ర కోఽభిప్రాయః । తం వక్ష్యామః । తదర్థమేకాదశాధికరణమనుక్రమ్యతే । అవేష్టౌ చైకతన్త్ర్యం స్యాల్లిఙ్గదర్శనాత్ ।
(బ్ర.౯.అ.౧౧.పా.౪) రాజసూయేఽవేష్టిరామ్నాయతే –
‘‘ఆగ్నేయోఽష్టాకపాలో హిరణ్యం దక్షిణా బార్హస్పత్యశ్చరుః శితిపృష్ఠో దక్షిణే’’ ఇతి ।
తత్రాగ్నేయాదిహవిఃష్వఙ్గానాం తన్త్రేణ ప్రయోగ ఉతావృత్త్యేతి సంశయః । తత్ర బార్హస్పత్యం మధ్యే నిధాయేతి లిఙ్గదర్శనాత్ ప్రయోగభేదే చ మధ్యే నిధానాసంభవాదేతయాఽన్నాద్యకామమిత్యేకవచనాచ్చైకతన్త్ర్యమేకస్మిన్ ప్రయోగేఽఙ్గానాం తన్త్రేణ భావః సకృదనుష్ఠానమితి పూర్వపక్షం కృత్వా రాద్ధాన్తితమ్ - అన్నాద్యకామప్రయోగేఽవేష్టేరిదం , లిఙ్గదర్శనాదితి న క్రత్వర్థప్రయోగే , తస్య తు దక్షిణాభేదాద్భేద ఇత్యఙ్గావృత్తిరేవ । తత్ర క్రత్వర్థాయామవేష్టౌ ఇదం లిఙ్గదర్శనాదికమిత్యాశఙ్కానిరాసార్థం క్రత్వర్థాయామితి చేదితి సూత్రమ్ । కామ్యాయాం ‘‘యది బ్రాహ్మణ’’ ఇత్యాదినా వర్ణమాత్రసంయోగాత్ , తస్యాం చ మధ్యనిధానాదిప్రతీతేర్న రాజమాత్రకర్తృకక్రత్వర్థేష్టౌ తత్ప్రాప్తిరిత్యర్థః । తత్ర వర్ణసంయోగాదిహేతోః క్రత్వర్థేష్టావపి గతత్వేన విరుద్ధత్వమాశఙ్క్య తత్పరిహారార్థం ద్వితీయాధికరణానుక్రమణమితి । ఎకప్రయోగత్వం లిఙ్గస్య క్రత్వర్థేష్టావసమ్భవం కామ్యేష్టౌ చ సంభవం వదతా తేన సూత్రేణ కామ్యేష్టేః క్రత్వర్థేష్టివైలక్షణ్యసూచనద్వారేణార్థాత్ ప్రకరణోత్కర్షోఽపి గమిత ఇతి భాష్యకారస్యైతత్సూత్రోదాహరణం నాసఙ్గతమ్ ॥౪౭॥౪౮॥౪౯॥౫౦॥౫౧॥౫౨॥ పురుషాయుషస్యాహాని షట్త్రిశత్సహస్రాణి తైరవచ్ఛిన్నా మనోవృత్తయః ప్రత్యహోరాత్రమేకైకా భూత్వా షట్ త్రింశత్సహస్రా భవన్తి । తా ఎతావత్సంఖ్యాకేష్టకా మమాఽగ్నిత్వేన సమ్పాద్యన్తే షట్త్రింశత్ సహస్రాణీత్యాదినా మన ఎవాత్మనః సంబన్ధిభూతానగ్నీనర్క్యాన్వర్ణవ్యత్యయేనార్చ్యాన్పూజ్యానపశ్యదిత్యర్థః । మనసా చీయన్త ఇతి మనశ్చితః సుఖాదిప్రత్యయరూపాః । ఎవం వాగాదివృత్తయో వాగాదిభిశ్చీయమానత్వాద్వాగాదిచితః । ప్రాణశబ్దేన ఘ్రాణముక్తమిన్ద్రియాధికారార్ । కర్మశబ్దేన వాగతిరిక్తకర్మేన్ద్రియాణి । ప్రతీన్ద్రియవృత్త్యైకైకమగ్నీచయనం సమ్పాద్యమ్ ।
అత ఎవ భాష్యం పృథగగ్నీనితి ।
తేషామేవాగ్నీనామేవ సా కృతిః సఙ్కల్పమాత్రమిత్యర్థః । గ్రహణాసాదనేత్యాది భాష్యమ్ ॥ తత్ర గ్రహణం సోమస్య పాత్రే ఉపాదానమ్ । ఆసాదనం స్థాపనమ్ । హవనానన్తరం హుతశేషోపాదానమాహరణమ్ । పశ్చాదృత్విజాం భక్షణార్థమన్యోన్యమనుజ్ఞాకరణముపహ్వానమ్ । తే అగ్నయో మనసైవ ఆధీయన్త ఆహితాః । అచీయన్త చితాః । ఎష్వగ్నిషు గ్రహా అగృహ్యన్త గృహీతాః । అస్తువత స్తోత్ర కృతవన్త ఉద్గాతారః । అశంసన్ శంసనం కృతవన్తో హోతారః । కిం బహునా ? యత్కించిద్యజ్ఞే కర్మ క్రియతే ఆరాదుపకారకం , యచ్చ యజ్ఞీయం యజ్ఞనిష్పత్త్యర్థత్వేన యజ్ఞార్థం సన్నిపత్యోపకారమిత్యర్థః । తన్మనసైవాక్రియత కృతమిత్యర్థః । యోఽగ్నిశ్చితః సోఽయమేవ లోక ఇతి చితేఽగ్నౌ పృథివీదృష్టిర్విధీయతే ॥
ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్ ॥౫౩॥
ప్రమాణలక్షణోపయోగితయేతి ।
‘‘యజ్ఞాయుధీ యజమానః స్వర్గ లోకం యాతీతి వాక్యస్య దేహాతిరిక్తాత్మాభావాదప్రామాణ్యప్రాప్తౌ తత్పరిహారేణ ప్రథమాధ్యాయోపయోగితయేత్యర్థః ।
అత ఎవేతి భాష్యగతాతఃశబ్దం పూరయతి –
యత ఇహేతి ।
వక్ష్యతీతి భవిష్యత్ప్రయోగః పూర్వకాణ్డాపేక్షః । ఇతః పూర్వకాణ్డే నయనమపకర్షస్తస్యోద్ధారో నివృత్తిః కృతేత్యర్థః । మనశ్చిదాదీనాం పురుషార్థత్వమనుపపన్నం దేహవ్యతిరిక్తస్య తత్ఫలభోక్తురభావాదిత్యాక్షేపలక్షణ పూర్వాధికరణసఙ్గతిః ।
తామాహేత్యాహ –
పూర్వాధికరణేతి ।
నను న భూతానామేకైకస్య చైతన్యముపలభ్యతే ; ఘటాదేరదర్శనాత్ , నాపి మిలితానాం ;వహ్నితమోఽయసి దృతివాయుసమాధ్మాతే సలిలకణాభ్యుక్షితే భూతచతుష్టయమేలనేఽపి చైతన్యానుపలమ్భాత్ ।
తత్ర భూతసంఘాతే శరీరే కథం చైతన్యసంభావనా ? అతః పూర్వపక్షాభావ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపి సమస్తేతి ।
దేహో న చేతనః భూతత్వాద్ ఘటవదిత్యనుమానస్య చ ప్రత్యక్షబాధం వక్ష్యత్యహమితి చానుభవ ఇత్యాదినా । అతశ్చ బాధితవిషయే పక్షేతరస్యాప్యుపాధిత్వాద్దేహత్వముపాధిరున్నీయత ఇత్యర్థః ।
తథావిధోదాహరణేన ప్రతిబన్దీలక్షణేన ప్రతికూలతర్కపరాహతిం చానుమానస్య దర్శయతి –
న హీతి ।
కిణ్వం నామ మదిరారమ్భకద్రవ్యవిశేషః । యది సమస్తవ్యస్తవికల్పేన దేహస్య చైతన్యమపహ్నూయేత , తర్హి మదిరాయాం మదకరణత్వమపహ్నుతం స్యాదిత్యర్థః ।
నన్వహమితి ప్రత్యక్షే దేహాశ్రిత ఆత్మా భాసతేఽతః కథం దేహోఽచేతన ఇత్యనుమానస్య బాధస్తత్రాహ –
న త్వితి ।
స దేహోఽధిష్ఠానమాశ్రయో యస్య స తదధిష్ఠానః కుణ్డ ఇవ దధీతి వైధర్మ్యదృష్టాన్తః । యథా కుణ్డే దధ్యాశ్రితం తదతిరిక్తం ప్రతీయతే , నైవమాత్మా దేహాశ్రితోఽహమితి ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
అత్ర హేతుమాహ –
అత ఎవేతి ।
యత ఎవ దేహాతిరిక్త ఆత్మాఽహమనుభవే న ప్రతీయతే అత ఎవాహమస్య దేహధర్మైః స్థౌల్యాదిభిరహం స్థూలో గచ్ఛామీత్యాదిరూపేణ సామానాధికరణ్యోపపత్తిః । న హ్యాశ్రితస్య వస్తున ఆశ్రయధర్మైస్తాదాత్మ్యం సంభవతి । తస్మాద్దేహధర్మైస్తాదాత్మ్యానుభవాదహంప్రత్యయవిషయస్యాత్మనో దేహ ఎవాత్మేత్యర్థః ।
యచ్చ దేహవ్యతిరిక్తాత్మవాదినోచ్యతే దేహాశ్రితాత్మగతా ఎవ జ్ఞానాదయ ఆశ్రయభూతతత్తద్దేహతాదాత్మ్యేన ప్రతీయన్తేఽహం పశ్యామీత్యాదివ్యవహారసమయ ఇతి , తదయుక్తమిత్యాహ –
న జాతు దధీతి ।
యథా దధిసమానాధికరణాని దధ్నా తాదాత్మ్యప్రతీతియోగ్యాని శైత్యాదీని దధ్యాశ్రితకుణ్డైకాధికరణ్యం తాదాత్మ్యం నానుభవన్తి , ఎవమాత్మాశ్రితా జ్ఞానాదయో న దేహతాదాత్మ్యేన ప్రతీయేరన్ , యది దేహ ఆత్మానం ప్రత్యాశ్రయః । ప్రతీయన్తే చ । తస్మాన్న దేహ ఆత్మాశ్రయః కిం త్వాత్మైవేత్యర్థః । అయమత్ర ప్రయోగః - జ్ఞానం దేహధర్మస్తాదాత్మ్యేనోపలబ్ధత్వాద్దేహరూపవదితి ।
ఎవం దేహవ్యతిరిక్తాత్మానుమానస్య బాధముపాధిం సత్ప్రతిపక్షతాం చోక్త్వా శఙ్కితవ్యభిచారత్వమాహ –
న చాప్రత్యక్షమిత్యాదినా ।
అప్రత్యక్షమాత్మతత్త్వం ప్రత్యక్షావిషయ ఇత్యర్థః ।
న ఖల్వప్రత్యక్షమితి ।
ప్రత్యక్షాతిరిక్తమిత్యర్థః ।
దేశకాలాదీతి ।
భావానామగ్న్యాదీనామనుమానేన భూమాదిలిఙ్గేన ప్రసిద్ధిరతిదుర్బలా । కుతో దేశకాలావస్థాదిస్వరూపాణాం భేదేన వస్తుశక్తిషు భిన్నాసు సతీషు వ్యాప్తిగ్రహణదేశాదావగ్నేర్ధూమజననశక్తిరాసీదనుమానదేశాదౌ సా నాస్తీతి శఙ్కయాఽగ్నేర్ధూమజనకత్వాభావస్యాపి సంభవేన ధూమస్యాగ్నివ్యభిచారాశఙ్కోత్థానాదిత్యర్థః ।
మా భూదనుమానాద్దేహాతిరిక్తాత్మసిద్ధిరాగమాదిభ్యస్తు స్యాదితి , నేత్యాహ –
యదా చేత్యాదినా ।
ఉపలబ్ధ్యా సాక్షాత్కారరూపయా సాధ్యః ప్రమేయో నాన్తరీయకభావః । నాన్తరేణ వ్యాపకం లిఙ్గం భవతీత్యేవంభావో వ్యాప్యత్వం యస్య లిఙ్గస్య తల్లిఙ్గం తథోక్తం తస్య యదా ఇయం గతిర్వ్యభిచారశఙ్కా , తదా కైవ కథా తద్ధీనస్యేత్యర్థః । అఙ్గుల్యగ్రే హస్తియూథాదౌ శబ్దస్య దృష్టవ్యభిచారత్వమ్ , అర్థాపత్తేః శక్త్యాద్యత్యన్తపరోక్షార్థగోచరత్వేన దృష్టవ్యాప్తేర్లిఙ్గాద్వైధర్మ్యముక్తమ్ । గోసదృశం గవయం దృష్ట్వా గౌరనేన సదృశీత్యుపమానం ప్రవర్తతే । తత్సర్వాత్మనా సాదృశ్యే ప్రవర్తేతైకదేశేన వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
సర్వసారూప్య ఇతి ।
తత్త్వాత్తస్యైవ తేన సర్వసారూప్యాద్భేదే కస్యచిదపి వైసాదృశ్యస్య భావాన్నోపమానసంభవ ఇత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
ఎకదేశేతి ।
సూత్రే ప్రతిజ్ఞైవ హేతుగర్భా । ఎకేదేహవ్యతిరిక్తస్యాత్మనోఽభావం మన్యన్త ఇత్యుక్తే ఆత్మని తదుపలమ్భకప్రమాణాభావాదభావప్రమాణస్యైవాత్మాభావసాధకత్వమిత్యర్థాదవగతేరితి స్వేన వ్యాఖ్యాతమ్ ।
శరీరే భావాదిత్యపరో హేతుః స భాష్యకృద్భిర్వ్యాఖ్యాత ఇత్యాహ –
సౌత్రస్త్వితి ।
ప్రాణచేష్టేత్యాది భాష్యం సౌత్రహేతువివరణపరం , తత్ర చేష్టేతి క్రియామాత్రం దేహస్యాత్మత్వసాధకం న భవతి ; ఘటాదావపి తద్భావాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
హితాహితేతి ।
అన్తఃశరీరాశ్రయా ఇతి ।
దేహాభ్యన్తరప్రదేశస్య పరిణామా ఇత్యర్థః ।
నన్వన్తఃశరీరప్రదేశాశ్రితత్వమిచ్ఛాదీనామప్రత్యక్షమపి యథా కల్ప్యతే , ఎవమాత్మాశ్రితత్వమపి కల్ప్యతామత ఆహ –
శరీరాతిరిక్త ఆత్మనీతి ।
అత్యన్తాప్రమితాత్మాశ్రితత్వకల్పనాద్వరం ప్రమితదేహస్యాభ్యన్తరప్రదేశే ఇచ్ఛాదయః సన్తీతి కల్పనమిత్యర్థః ॥౫౩॥
అనుమానాదిప్రమాణానామసిద్ధిముక్తాం తావత్పరిహరతి –
నాప్రత్యక్షమిత్యాదినా ।
అనుమానాదీనామప్రామాణ్యం ప్రత్యక్షేణ వాఽవగమ్యతే అనుమానాదిభిర్వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
ప్రత్యక్షం హీతి ।
ఇదం ప్రత్యక్షమియతో లిఙ్గస్వరూపతద్వ్యభిచారతదప్రామాణ్యాదిపరిచ్ఛేదాన్ కర్తుం న సమర్థమిత్యర్థః ।
ద్వితీయే వ్యాఘాత ఇత్యాహ –
తస్మాదితి ।
ప్రమాణాన్తరాభ్యుపగమే తదప్రామాణ్యోక్తిర్వ్యాహతేత్యర్థః ।
వ్యాఘాతాన్తరమాహ –
అపి చేతి ।
ప్రతిపన్నః సంప్రతిపత్తిమాన్ పుమాన్ । తం విహాయాప్రతిపత్తిప్రతిపత్తిసందేహవన్తః పుమాంసః ప్రేక్షావద్భిః ప్రతిపాద్యన్తే వ్యుత్పాద్యన్త ఇత్యర్థః । ఇత్థంభావోఽప్రతిపత్తిమత్త్వాదయః ।
ఎవం ప్రతిజ్ఞావ్యాఘాతం కథాప్రవృత్తివ్యాఘాతం చోక్త్వా లోకయాత్రావిరోధమాహ –
అపి చ పశవోఽపీత్యాదినా ।
శష్పం బాలతృణమ్ । ఆశ్యానమీషత్ శుష్కమ్ । ఇష్టానిష్టసాధనమ్ అవిద్వాన్ పశోరపి పశురిత్యర్థః । అనుమానగోచరశ్చాసౌ ప్రవృత్తిగోచరశ్చేష్టానిష్టసాధనత్వమ్ । తత్ర ప్రత్యక్షం న హి ప్రభవతీతి యోజనా । అయమోదనః క్షున్నివర్తకః ఓదనత్వాత్ ప్రాగ్ భుక్తౌదనవదిత్యాద్యనుమానాద్ధి ఇష్టాఽనిష్టసాధనత్వావగమః , తతఃప్రవృత్తిరనిష్టసాధనత్వానుమానాచ్చ నివృత్తిరితి । ఎవం విపక్షే వ్యాఘాతదణ్డమాపాద్యాఽనుమానప్రామాణ్యం స్వీకారితమ్ ।
శబ్దప్రామాణ్యమపి తథైవ స్వీకారయతి –
న చ పరప్రత్యాయనాయేతి ।
మూకత్వం నాస్తికస్య శబ్దప్రామాణ్యానిష్టేరాపన్నమ్ । ప్రవృత్తినివృత్తివిరహోఽనుమానప్రామాణ్యవిరహాదాపన్న ఇతి విభాగః ।
యత్తూక్తమదృష్టవ్యాప్తికాఽర్థాపత్తిరత్యన్తపరోక్షార్థవిషయత్వాదప్రమాణమితి , తత్రాహ –
అత్యన్తేతి ।
యద్యపి న వ్యాప్తిదర్శనమస్తి , అర్థస్యాత్యన్తపరోక్షత్వాత్ ; తథాప్యన్యథానుపపద్యమానస్ఫోటాదికార్యరూపార్థజన్యాఽర్థాపత్తిః శక్త్యాదివిషయోదేష్యతీతి భావః ।
యచ్చ సర్వసాదృశ్యకించిత్సాదృశ్యాభ్యాముపమానదూషణమభాణి , తన్నిరాకరోతి –
భూయఃసామాన్యేతి ।
న సర్వాత్మనా సాదృశ్యజ్ఞానముపమానసామగ్రీ ; నాపి కించిన్మాత్రసాదృశ్యజ్ఞానమ్ , అపి తు బహుతరసామాన్యయోగజ్ఞానమ్ । తచ్చ గోగవయాదేరేవేతి నాతిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః । ప్రత్యక్షం ప్రత్యభిజ్ఞా , సా చ జాగ్రత్స్వప్నదేహయోర్యోగవ్యాఘ్రమనుష్యదేహయోశ్చ భేదేప్యభిద్యమానమహంప్రత్యయాలమ్బనం శరీరాద్భినత్తీత్యర్థః । ఇత్యుక్తం ప్రథమసూత్రే ఇత్యర్థః ।
ఎవమనుమానాదిప్రామాణ్యం సామాన్యతః సమర్థ్యోభయసంమతప్రత్యక్షేణ చ దేహవ్యతిరేకమాత్మన ఉక్త్వాఽనుమానాదపి వ్యతిరేకం సూత్రవ్యాఖ్యానేన దర్శయతి –
సూత్రయోజనా త్విత్యాదినా ।
ఇహ హి సూత్రకారేణేదముక్తమ్ । యస్య జ్ఞానం ధర్మః స తావదాత్మా , దేహస్య చ న జ్ఞానం ధర్మః ; దేహభావేఽపి మృతావస్యాయాం జ్ఞానాభావాదితి ।
తదయుక్తమ్ ; అయావద్దేహభావినోఽపి సంయోగాదేర్దేహధర్మత్వేనానేకాన్తాదత ఆహ –
చైతన్యాదిరితి ।
చైతన్యం హి స్వాశ్రయస్యాష్టద్రవ్యేభ్యో వ్యావర్తకసామాన్యవత్త్వాద్విశేషగుణాః । ఇదం చ లక్షణం తర్కపాదోక్తయుక్తినిష్పీడనాసహమపి దేహాత్మప్రత్యయవద్వ్యవహారాఙ్గత్వాదభ్యుపేయతే ।
అస్తు విశేషగుణశ్చైతన్యం , తతః కిం జాతమత ఆహ –
తథా చేతి ।
యదా నిత్యస్యాత్మనశ్చైతన్యమనిత్యవిశేషగుణస్తదాఽనైకాన్తికత్వమాశఙ్క్య భూతవిశేషగుణ ఇత్యుక్తమ్ । సిద్ధాన్తేఽప్యన్తఃకరణవృత్తిప్రతిబిమ్బితచైతన్యస్య ప్రతిబిమ్బభూతాత్మన్యధ్యస్తత్వేన తదాశ్రితత్వాద్ విశేషగుణత్వవ్యవహారే న కాచిత్ క్షతిః । శబ్దస్య చ స్థాయిత్వాద్యావదాకాశభావిత్వమిష్యత ఎవేతి న తేనాపి వ్యభిచార ఇతి । తదయం ప్రయోగః - జ్ఞానం , న దేహవిశేషగుణః , అయావద్దేహభావిత్వాద్ ఘటవదితి ।
నన్వేవమపి ప్రాణచేష్టాదీనాం విశేషగుణత్వాభావేనాయావద్దేహభావినామపి దేహదర్మత్వసంభవాత్కథం దేహవ్యతిరిక్తాత్మగమకత్వమత ఆహ –
ఎవమితి ।
ప్రాణాదయో నాస్య సమవాయిత్వేనాత్మానం కల్పయన్తి , కిం తు నిమిత్తత్వేనేత్యర్థః ।
తస్యాపి దేహాశ్రయత్వానుపపత్తేరితి ।
అదృష్టమపి హి విశేషగుణః , తచ్చేద్దేహస్య , తర్హి భూతవిశేషగుణత్వాద్యావదాశ్రయమనువర్తేతేతి మృతావస్థాయామపి భావాన్న ప్రాణాద్యభావోపపాదకం స్యాదిత్యర్థః ।
విమతాః, న దేవదత్తదేహవిశేషగుణాః , గుణత్వే సతి దేవదత్తేతరప్రత్యక్షత్వరహితత్వాద్ , ఘటవదిత్యనుమానమాహ –
స్వపరప్రత్యక్షా హీతి ।
యద్యపి ఘటాదయః పరప్రత్యక్షాః ; తథాపి గుణత్వే సతి న పరప్రత్యక్షాః । తేషాం గుణత్వాభావాద్విశేషణాభావేఽపి విశిష్టాభావాదితి న సాధనవికలతా । దేహగతగురుత్వాదౌ పరాప్రత్యక్షేఽనైకాన్తికత్వపరిహారార్థం ప్రతిజ్ఞాయాం విశేషగ్రహణమ్ । యథాశ్రుతస్తు గ్రన్థో న ఘటత ఎవ ; ఇచ్ఛాదయో న దేహవిశేషగుణాః స్వపరాప్రత్యక్షత్వాదిత్యుక్తే ఇచ్ఛాద్యతిరిక్తస్వపరాప్రత్యక్షపదార్థస్య పరేషామసిద్ధత్వేన దృష్టాన్తాభావాద్ , వైధర్మ్యమాత్రస్య చ వ్యాప్తిరహితస్యాసాదకత్వాదితి ।
యదుక్తం పూర్వపక్షిణా భూతేష్వయావద్భూతభావ్యపి చైతన్యం దేహాకారపరిణతేషు స్యాన్మదశక్తివదితి , తదపి న సిద్ధ్యతి ; చైతన్యస్య భూతవిశేషగుణత్వేన యావద్దేహభావిత్వానుమానవద్యావద్భూతభావిత్వానుమానాద్ , మదశక్తేశ్చ విశేషగుణత్వాభావేన దృష్టాన్తవైధర్మ్యాదిత్యాహ –
తత్ర యద్యపీతి ।
పరాప్రత్యక్షత్వేన హి చేతన్యస్య భూతవిశేషగుణత్వమనన్తరమేవ ప్రతిషిద్ధం , తదభ్యుపేత్యాప్యయం వాద ఇతి సూచనార్థం యద్యపీత్యుక్తమ్ । మదశక్తేః కిణ్వాదిషు అయావదాశ్రయభావిత్వమభ్యుపేత్య దృష్టాన్తవైషమ్యముక్తమ్ ।
ఇదానీం మదశక్తివచ్చైతన్యస్య పరిణామధర్మత్వమభ్యుపేత్యాప్యాహ –
అపి చ మదశక్తిరితి ।
మాత్రయా ఎకదేశేన । యథా విహఙ్గమా హస్తమాత్రమపి దేశమతిపతితుమతిక్రమితుం నోత్సహన్తే , ఎవం నానాచేతనాధిష్ఠితం శరీరమపి న కించిత్కర్తుముత్సహేతేత్యర్థః ।
కిమాత్మకమితి భాష్యే ప్రశ్నో న క్రియతే ; దేహధర్మత్వేన చైతన్యస్య తన్మతే ప్రసిద్ధత్వాత్ ; నాప్యాక్షేపః ; దేహధర్మత్వనిరాసేన తస్యాపి జాతత్వాదత ఆహ –
దూషణాన్తరమితి ।
పూర్వం హి దేహభావేఽప్యభావాన్న దేహధర్మశ్చైతన్యమిత్యుక్తమ్ , ఇదానీం దేహధర్మస్య రూపాదివద్దేహసాక్షిత్వాయోగాచ్చైతన్యాత్మకత్వమేవానుపపన్నమితి దూషణాన్తరమభిధాతుం ప్రథమం తావల్లౌకాయతికస్య భూతచతుష్టయాతిరిక్తం చైతన్యం నాస్తీత్యాక్షేపః క్రియత ఇత్యర్థః ।
స ఎవేతి ।
ఆక్షేప్తేత్యర్థః । దేవదత్తచైతన్యం , న దేవదత్తదేహధర్మః , తద్గ్రాహకత్వాద్ యజ్ఞదత్తచైతన్యవదిత్యనుమానమ్ ।
కాలాతీతత్వం చ దేహధర్మగ్రాహిణోఽనుమానస్యాహ –
ఉపలబ్ధిగ్రాహిణ ఎవేతి ।
ఉపలబ్ధేరాత్మత్వసిద్ధ్యర్థం భేదో నిరాక్రియతే । తత్రోపలబ్ధేర్భేదః స్వాభావిక ఔపాధికో వా ।
నాద్య ఇత్యాహ –
ఆజానత ఇతి ।
స్వభావత ఇత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
అధ్యాసభాష్యే హ్యుపలబ్ధివ్యతిరేకేణ విషయాణాం ప్రకాశో న సంభవతీత్యుక్తమ్ । తతశ్చ విషయా ఎవ న సన్తి , కైరుపాధిభిరుపలబ్ధిర్భిద్యేతేత్యర్థః ।
విషయాణాం పరస్పరభేదాభావాదపి న తదుపాధిక ఉపలబ్ధిభేద ఇత్యాహ –
న చ విషయభేదగ్రాహి ప్రమాణమస్తీతి ।
ఉపలబ్ధివ్యతిరిక్తవిషయస్య సద్భావే ప్రమాణాభావాద్విషయస్వరూపం దుర్లభమ్ । విషయాణామన్యోన్యభేదగ్రాహిప్రమాణాభావాద్భేదః సుదుర్లభ ఇత్యర్థః । బ్రహ్మతత్త్వసమీక్షాయాం బ్రహ్మసిద్ధిటీకాయామ్ । ప్రత్యక్షం వస్తుసత్తామేవ బోధయతి , న భేదం ; విత్తేః క్రమవద్వ్యాపారాయోగాత్ । న చ మానాన్తరాద్భేదసిద్ధిః , ప్రతియోగిభేదసిధ్ద్యోః పరస్పరాశ్రయత్వాద్ , ఇత్యాద్యుక్తమ్ ।
నను విషయాభావే ఉపలబ్ధేఽనుపలబ్ధృత్వమపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఉపలబ్ధేరిష్టప్రసఙ్గతామాహ –
తేనేతి ।
భాష్యేఽహమద్రాక్షమిత్యహఙ్కారావచ్ఛిన్నాయా ఉపలబ్ధేః ప్రత్యభిజ్ఞయైకత్వం సమర్థ్యతే , న శుద్ధా ఇత్యాహ –
తత్రావిద్యాదశాయామితి ।
నను నిశ్చేష్టేఽపి దేహే తస్మిన్సత్యేవ స్వప్నే ఉపలబ్ధిదర్శనాదనుపయోగవర్ణనం భాష్యేఽనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్యాహ –
యో హీతి ।
తస్మాదిత్యనన్తరముక్తార్థోపసంహారో న క్రియతే , తస్యావ్యాపకత్వాదిత్యాహ – ప్రకృతమితి ॥౫౪॥
అఙ్గావబద్ధాస్తు న శాఖాసు హి ప్రతివేదమ్ ॥౫౫॥
ఉద్గీథాదీనాం సర్వశాఖాస్వేకత్వాత్ కథముపాసనవ్యవస్థా శఙ్క్యతే ? అత ఆహ –
స్వరాదితి ।
ఉద్గీథాదిశ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్తస్యాశ్చ సామాన్యవిషయత్వేన ప్రాకరణికవిశేషాకాఙ్క్షత్వాచ్చ సంశయమాహ –
యస్మిన్నితి ।
యథా శరీరాత్మనోర్భేదాదాత్మధర్మాణాం శరీరే న సంభవః , ఎవమేకశాఖాగతోద్గీథధర్మాణాం న భిన్నాన్యశాఖాగతోద్గీథాదౌ ప్రాప్తిః , అథవా - విద్యాచిత ఎవేత్యేవకారశ్రుత్యా మనశ్చిదాదీనాం క్రియాప్రకరణం భగ్నమత్ర తద్గీథాదిసామాన్యశ్రుతేః ప్రకరణోపనీతవిశేషాకాఙ్క్షత్వేన బాధకత్వాదుపాస్తీనాం వ్యవస్థేతి సఙ్గతిద్వయమభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ –
ఓమిత్యాదినా ।
నను సామాన్యశ్రుతిబాధేన కథం సన్నిధేః స్థానాత్ స్వశాఖాగతవిశేష ఉపాసననియమ: ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైవమితి ।
ఉద్గీథముపాసీతేత్యత్రోద్గీథశ్రుతేరుద్గీథసామాన్యం వాచ్యమ్ , ఉద్గీథవ్యక్తిర్లక్ష్యా ; స్వశాఖాగతోద్గీథవ్యత్తయుపాదానే చ సామాన్యస్య ప్రతివ్యక్తి సమాప్తేః సామాన్యవిశేషౌ ద్వావపి శ్రుత్యర్థౌ గృహీతౌ , తత్ర కథం శ్రుతిబాధ ఇత్యర్థః ।
శ్రుతిసమర్పితమర్థం బాధేతేతి ।
సన్నిధిరితి శేషః । శాఖాన్తరీయస్వీకారేఽపి స్వశాఖాగతయోస్తయోః స్వీకరణాదితి యోజనా ।
భట్టోక్తిమాహ –
యథాహురితి ।
పటం శుక్లమానయేతీహ ప్రయోగే పటపదేన శ్రుతపటత్వజాతిలక్షితాం చ శుక్లపటవ్యక్తిం గృహీత్వా కృష్ణాదిపటవ్యక్త్యన్తరం యది ముఞ్చామస్తత్ర తదా కా శ్రుతిరస్మాభిః పీడ్యతే ? న కాపీత్యర్థః ॥ దృష్టాన్తే పటమితి సామాన్యశ్రుతేః సంకోచో న సన్నిధిమాత్రాదపి తు శుక్లమితి సన్నిహితవిశేషశ్రుతిబలేన । దార్ష్టాన్తికే తూపాసనవిధావుద్గీథాదిసన్నిదిమాత్రం , న తు స్వరాదిభిన్నమముకముద్గీథముపాసీతేతి విశేషవిషయా శ్రుతిర్విద్యతే ।
ఇతశ్చ దుర్బలం సన్నిధిమపబాధ్య సామాన్యశ్రుత్యా సర్వశాఖాసూపాసనోపసంహార ఇతి సిద్ధాన్తమాహ –
యుక్తమిత్యాదినా ।
నను వాక్యాచ్ఛ్రుతేర్బలీయస్త్వాచ్ఛుక్లశ్రుతిబలాద్యా కాచిచ్ఛ్రుక్లవ్యక్తిః ప్రతీయతాం , పటశబ్దాచ్చ పటమాత్రం , కిమితి సామాన్యశ్రుతేః సంకోచస్తత్రాహ –
విశిష్టార్థప్రత్యాయనేతి ।
వ్యవహారార్థం హి వాక్యప్రయోగః , వ్యవహారశ్చ విశిష్టార్థవిషయః , న పదార్థమాత్రవిషయః , తస్య నిత్యత్వేన ప్రవృత్త్యయోగ్యత్వాత్ , అతో విశిష్టార్తప్రత్యయః పదప్రయోగస్య ప్రయోజనమ్ ఇత్యర్థః ।
యద్యేవం కిమర్థం తర్హి పదైః పదార్థాః స్మార్యన్తే ? అత ఆహ –
నచ స్వార్థమితి ।
ద్వారం పదార్థస్మారణం వాక్యార్థబోధనాయేత్యర్థః ।
యది స్వప్రయోజకం స్వోద్దేశ్యం వాక్యార్థప్రత్యయమపబాధేత పదార్థస్మరణం , తర్హి స్వయమేవ న స్యాద్ , వైయర్థ్యప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
మా చ బాధీతి ।
మా బాధి చేత్యన్వయః । బాధితం చ ప్రసజ్యేత తచ్చ మా భూదయుక్తమిత్యర్థః । తదేవమానర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమితి న్యాయేన వాక్యవశవర్తిత్వమేవంవిధస్థలే శ్రుతీనామ్ । తత్ర విశిష్టార్థప్రత్యయాయ సన్నిహితవిశేషశ్రుతివశాత్ సామాన్యశ్రుతేః సంకోచ ఇత్యుక్తం భవతి ।
ఎవం దృష్టాన్తే సామాన్యశ్రుతేః సంకోచముపపాద్య దార్ష్టాన్తికే తదభావమాహ –
ఇహ త్విత్యాదినా ।
అముకముద్గ్థముపాసీతేత్యశ్రవణాదుద్గీథమాత్రవిశిష్టోపాసనకర్తవ్యతా వాక్యార్థః , స చోద్గీథపదేన సామాన్యమాత్రపర్యవసితేనాపి కర్తుం శక్యత ఇతి న శ్రుతిసంకోచ ఇత్యర్థః ।
అపబాధితుమర్హతీతి ।
శ్రుతిమితి శేషః । యదుక్తం సన్నిహితవ్యక్త్యుపాదనేఽపి న సామాన్యశ్రుతేః పీడేతి , తత్రాహ – శ్రుతిసామాన్యేతి ॥౫౫॥ ఎకశాఖాఙ్గత్వస్యోద్గీథోపాసనస్యాన్యశాఖాగతోద్గీథసంబన్ధే సన్నిధివిరోధమఙ్గీకృత్య శ్రుత్యా సన్నిధిబాధ ఉక్తః , ఇదానీం విరోధ ఎవ నాస్త్యన్యత్రాపి దర్శనాదిత్యాహ – విరుద్ధమితీతి ॥౫౬॥ లోకేషు పృథివ్యాదిషు లోకశబ్దో లోకాలోకేషు లాక్షణికః । పృథివ్యాదిదృష్ఠ్యా పఞ్చవిధం సామోపాసీతేత్యర్థః । పృథివీ హిఙ్కారోఽగ్నిః ప్రస్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథ ఆదిత్యః ప్రతిహారో ద్యౌర్నిధనమితి । ఉక్థం కర్మాఙ్గభూతశస్త్రమితి యత్ప్రజా వదన్తి । తదిదమేవ యేయం పృథివీత్యుక్తే పృథివీదృష్టివిధిః ప్రయాజో హేమన్తశిశిరస్యోరేకీకరణేన పఞ్చసంఖ్యా ఋతవ ఎవ । తతశ్చైకసవత్సరసంబన్ధ్యృతుసామాన్యాత్సమా న చైకత్ర హోతవ్యాః । ఛాగాదేర్హోమార్థమనువాక్యాం పఠ హే హోతరిత్యధ్వర్యుప్రైషః । యో జాత ఎవ బాల ఎవస్సన్ ప్రథమో గుణైః శ్రేష్ఠః మనస్వాన్ వివేకవాన్ స జనాస ఇన్ద్ర ఇతి శేషః । జనాస ఇతి హే జనా ఇత్యర్థః ॥
భూమ్నః క్రతువజ్జ్యాయస్త్వం తథా హి దర్శయతి ॥౫౭॥ సైవ హి సత్యాదయ (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౩౮) ఇత్యత్ర తద్యత్తత్సత్యమితి తచ్ఛబ్దేన ప్రకృతపరామర్శాద్ విద్యైక్యముక్తమ్ । అత్ర తద్వదభేదహేత్వభావాదగతార్థత్వమ్ । పూర్వత్రోద్గీథాదిశ్రుత్యా సన్నిధిం బాధిత్వోద్గీథాద్యుపాస్తీనాం సర్వశాఖాసూపసంహార ఉక్తః ।
ఎవమత్రాపి వ్యస్తోపాసనస్య విధిశ్రుతేః ఫలశ్రుతేశ్చ సమస్తోపాసనసన్నిధానప్రాప్తస్తుత్యర్థత్వం బాధిత్వా విధేయత్వమిత్యాహ –
తత్ర దివమేవేతి ।
ఉభయథాఽప్యుపాసనం కర్తవ్యమితి శేషః ।
వ్యస్తోపాసనఫలశ్రవణస్య సమస్తోపాసనస్తుత్యర్థత్వేనాన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ –
న చేత్యాదినా ।
న చేత్యస్యైవమత్రాపి న చ భవితుమర్హతీతి వక్ష్యమాణేనాన్వయః ॥
యథా వైశ్వానరీయేష్టావితి ।
‘‘వైశ్వానరం ద్వాదశకపాలం నిర్వపేత్ పుత్రే జాతే’’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘‘యదష్టాకపాలో భవతి బ్రహ్మవర్చసేన పుత్రం పునాతీ’’త్యాదినా కపాలవిశేషేషు ఫలవిశేషానామ్నాయ ‘‘ద్వాదశకపాలో భవతి యస్మిన్ జాతే ఎతామిష్టిం నిర్వపతి పూత ఎవ స తేజస్వీ’’త్యాది సమామనన్తి । తత్ర యద్యపి ద్వాదశత్వేఽష్టత్వాదీనాం వస్తుతోఽన్తర్భావః ; తథాపి న పరిచ్ఛేదకత్వమ్ । తస్మాదప్రాప్తత్వాద్వైశ్వానరేష్టావష్టాకపాలత్వాదిగుణవిధానమితి ప్రాపయ్య రాద్ధాన్తితం ప్రమాణలక్షణే । ఉత్పత్తిశిష్టాద్వాదశత్వావరోధాన్న ప్రకృతకర్మణ్యష్టత్వాదిగుణవిధిః । అపి చ ‘‘పుత్రే జాతే ద్వాదశకపాల’’మితి , తేనైకం వాక్యం ద్వాదశకపాలవిధిపరమ్ , అష్టత్వాదీని తు వస్తుతః ప్రాప్తాన్యనూద్యన్తే స్తుత్యర్థమితి క్లృప్తవిధస్తావకత్వేన వర్తమానాపదేశానామేకవాక్యత్వే చ సంభవతి న వాక్యభేదేన విధికల్పనమ్ ।
తస్మాదప్యష్టత్వాదీనా స్తుత్యర్థత్వమత్యాహ –
తత్ర హీతి ।
వైశ్వానరేష్టౌ హి ద్వాదశకపాలే విధేః ప్రత్యక్షత్వాద్యదష్టాకపాలో భవతీత్యాదీనాం వర్తమానపదేశానాం చ తత్స్తుత్యర్థత్వం యుక్తమ్ , వైశ్వానరోపాసనే తు సమస్తే వ్యస్తే చ విధేః కల్పనీయత్వాదేవం కామశబ్దస్య క్వాప్యశ్రవణాత్ఫలత్వకల్పనాయాశ్చావిశేషాత్సర్వత్ర విధికల్పనమిత్యాహ –
ఇహ త్వితి ।
తర్హి ‘‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యది’’త్యాదివ్యస్తోపాసననిన్దా కిమర్థా ? అత ఆహ –
నిన్దాయాశ్చేతి ।
యేన హి యావజ్జీవం సమస్తోపాసనం సంకల్పపూర్వం కర్తుం ప్రారబ్ధం తస్య తథావిధసమస్తోపాసనప్రారమ్భే సతి వ్యస్తోపాసననిన్దోపపత్తిరిత్యర్థః ।
అత్రోదాహరణమాహ –
శ్యామ ఇతి ।
‘‘శ్యామః శ్వా ఆహుతిమభ్యవహరతి తస్య యోఽనుదితే జుహోతి , శబలః శ్వా ఆహుతిమభ్యవహరతి య ఉదితే జుహోతి’’ ఇతి ఉదితాఽనుదితహోమయోర్నిన్దాయామపి వాక్యాన్తరేణ తయోర్విహితత్వాదుదితహోమప్రారమ్భేఽనుదితహోమనిన్దా , ఎవమనుదితహోమప్రారమ్భే తత్త్యోగే చ ఉదితహోమనిన్దా । తదాహాక్షపాదః - అభ్యుపేత్య కాలభేదే దోషవచనాదితి । కాలభేదే కాలాన్యత్వకరణే ఇత్యర్థః ।
ఉపక్రమోపసంహారయోరేకవిద్యావిషయత్వేనైకవాక్యత్వావగమాన్న వ్యస్తోపాసనవిధిరితి సిద్ధాన్తయతి –
సమస్తోపాసనస్యైవేత్యాదినా ।
ఉపక్రమమాహ –
వైశ్వానరవిద్యానిర్ణయాయేతి ।
వ్యస్తోపాస్త్యభిజ్ఞానామేవ సమస్తవిషయజిజ్ఞాసాదర్శనాదుపక్రమస్య సమస్తోపాస్తిపరత్వమిత్యర్థః ।
ఉపసంహారమాహ –
తత్ర కైకేయ ఇతి ।
సుతం కణ్డితం సోమద్రవ్యమ్ । ప్రసుతమాసమన్తాత్సుతత్వమవస్థాభేదః । సోమయాగసంపత్తిస్తవ కులే దృశ్యత ఇతి యావత్ । సుతం సోమరూపం ప్రసుతమభ్యస్తమ్ ఆసుతం వికృతిషు ॥౫౭॥
నానా శబ్దాదిభేదాత్ ॥౫౮॥
నన్విహైవ విద్యానాం భేదనిరూపణే ప్రాక్ తదసిద్ధేర్గుణోపసంహారచిన్తనమసంగతమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సిద్ధం కృత్వేతి ।
అధికరణానారమ్భమాశఙ్కమానో రూపభేదాద్ విద్యాభేద ఇతి సదృష్టాన్తమాహ –
నను యథేత్యాదినా ।
అపూర్వసాధనం పురుషప్రవృత్తిరపూర్వభావనా ।
ధాత్వర్థేనేతి ।
యజేతేత్యాదౌ ప్రత్యయార్థభూతభావనాయా ధాత్వర్థేన యాగాదినా నిరూప్యమాణత్వాదిత్యర్థః । కార్యరూపాణాం సాధ్యరూపాణామ్ । బ్రహ్మణః సర్వత్రవిద్యాస్వభేదాదిత్యన్వయః । తత్ర హేతుర్గుణానాం గుణినశ్చ బ్రహ్మణః సిద్ధత్వాత్ । దుశ్చ్యవనధర్మా ఇన్ద్రసమానధర్మ । యది వస్తునిష్ఠాన్యుపాసనాని , తర్హి త్వదుక్తమేవ దూషణం భవేన్న తు వస్తునిష్ఠానీతి శేషః । తద్విషయాం వస్తువిషయామ్ । ఉపాసనాభావనాం ఉపాసనానుష్ఠానమ్ ।
ఉపాసకప్రవృత్తేరుపాసనాధీననిరూపణత్వేఽప్యభేదమాశఙ్కతే –
యద్యపి చేతి ।
అస్యేశ్వరాదేః కస్యచిదపి షోడశకలాదేః కదాచిత్తత్తదుపాస్తిసమయే కేనచిత్సత్యకామత్వాదిసంయద్వామత్వాదినా చ రూపేణోపాసనవిషయభావ ఇత్యర్థః ।
నను సత్యకామత్వాదిగుణానాముపాస్యత్వేన కార్యరూపత్వాచ్చకోరేక్షణత్వాదిభ్యో వైషమ్యేఽపి న విద్యాభేదకత్వమ్ ; గుణిన ఎకత్వాద్ , గుణానాం చోపసర్జనత్వాదత ఆహ –
న చ తత్తద్గుణతయేతి ।
తృతీయేయమిత్థంభావే । తత్తద్గుణవత్త్వరూపేణ యాన్యుపాసనాని విహితాని తాని గుణభేదాద్ న భిద్యన్తే ఇతి న, అపి తు భిద్యన్త ఎవ ; ఛత్రచామరాదిగుణభేదేన రాజోపాస్తీనాం భేదదర్శనాదిత్యర్థః ।
నను గుణభేదేఽపి కర్మైక్యవదుపాసనైక్యం కిం న స్యాదత ఆహ –
న చాగ్నిహోత్రమివేతి ।
ఇవకారో దృష్టాన్తే ధర్మ్యర్థో , వత్కారో గుణార్థః । అగ్నిహోత్రే దధ్యాదిదశద్రవ్యాణాముత్పన్నశిష్టత్వాన్న కర్మభేదకత్వముపాస్తీనాం తూత్పత్తిశిష్టగుణభేదాద్భేదః , ఆమిక్షావాజినభేదాదివ కర్మభేద ఇత్యర్థః ।
అశక్తేశ్చ న సర్వోపాసనైక్యమిత్యాహ –
న చ సమస్తేతి ।
కేచిత్ఖలు గుణా ఇతి । సత్యకామత్వాదయా దహరవిద్యాయాం శాణ్డిల్యవిద్యాయాం చ సమా ఇతి । ఎవంరూపభేదాత్తదనురక్తోపాసనావచ్ఛిన్నా భావనాభిధాయిశబ్దభేదాద్ గుణానాం పౌనరుత్తయాదశక్తేశ్చ విద్యాభేదో దర్శితః । అన్యదపి పూర్ణామసంవర్తినీం శ్రియం లభతే సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తీత్యాదిఫలభేదాదిక ద్రష్టవ్యమ్ । తదుక్తం సూత్రే –శబ్దాదిభేదాదితి ॥౫౮॥
వికల్పోఽవిశిష్టఫలత్వాత్ ॥౫౯॥ విద్యాభేదాదిచిన్తానన్తరమ్ అహంగ్రహపతీకాఙ్గావబద్ధోపాస్తీనామనుష్ఠానప్రకారోఽధికరణత్రయేణ నిరూప్యతే ।
అహంగ్రహోపాస్తీనాం యథాకామమనుష్ఠానమితి పూర్వపక్షయిష్యన్ సముచ్చయనియమేన కిమితి న పూర్వపక్షః క్రియతే ? భిన్నాధికారాణామపి దర్శాదీనాం సముచ్చయనియమదర్శనాదిత్యాశఙ్కతే తావత్ –
అగ్నిహోత్రేతి ।
పృథగధికారణామపి సముచ్చయో నియమవాన్ దృష్టః , యథాఽగ్నిహోత్రదర్శాదేరిత్యర్థః ।
పరిహరతి –
తేషాం నిత్యత్వాదిత్యాదినా ।
యస్యాద్ధా సాక్షాత్స్యాదుపాస్యం న చ విచికిత్సా సంశయోఽస్తి ప్రాప్నుయామ్ అహం ఫలం న వేతి । తస్య బ్రహ్మప్రాప్తిర్భవేదిత్యర్థః । సాక్షాత్కారేణ అహంగ్రహోపాస్యదేవో భూత్వా దేవానప్యేతి ప్రాప్నోతి ॥౫౯॥
కామ్యాస్తు యథాకామం సముచ్చీయేరన్న వా పూర్వహేత్వభావాత్ ॥౬౦॥
ప్రతీకోపాస్తీనాముపాస్తిత్వాదహంగ్రహోపాస్తివద్వికల్పనియమమాశఙ్క్యాహంగ్రహాసు సాక్షాత్కారసాధనత్వముపాధిమాహ –
యాస్త్వితి ।
యో వాయుం దిశాం వత్సం వేద స నిత్యమవియుక్తవత్సోపాసనాన్న పుత్రరోదం పుత్రనిమిత్తరోదనం కరోతి జీవత్పుత్రో భవతీత్యర్థః ॥౬౦॥
అఙ్గేషు యథాశ్రయభావః ॥౬౧॥
నను తన్నిర్ధారణానియమ (వ్యా.సూ.అ.౩ పా.౩ సూ.౪౨) ఇత్యత్రాఙ్గావబద్ధోపాసనానాం పృథక్ ఫలత్వాదనిత్యత్వముక్తం , తత్కథమిదానీమాశ్రయవన్నిత్యతయా శఙ్క్యతే ? అత ఆహ –
ఉపాసనాస్విత్యాదినా ।
నన్వఙ్గం ప్రయుఙ్క్తే ప్రయోగవిధిః , కామ్యఫలసాధనత్వే చోపాస్తీనామనఙ్గత్వాత్ కథం తాసాం ప్రయోగవచనపరిగ్రహస్తత్రాహ –
యద్యపి కామ్య ఇతి ।
తత్తత్ఫలోద్దేశేనేతి ।
కామ్యమానఫలోద్దేశేనేత్యర్థః ।
నను క్రత్వర్థాశ్రితా ఉపాసనాః ఫలే విధీయన్తే , ఎతావతా కథం తాసాం సముచ్చయసిద్ధిరత ఆహ –
ఎవం చేతి ।
సాఙ్గం ప్రధానం యుగపత్కర్తవ్యమిత్యాశ్రయాణాం క్రత్వఙ్గానాం సముచ్చయనియమః ప్రయోగవచనేన కృతః । తన్నియమేనాశ్రితానామప్యుపాసనానాం సముచ్చయనియమో యుక్తః । కుతః ? ఆశ్రయతన్త్రత్వాదాశ్రితానామితి యోజనా ।
నను ఫలకామనాయాం సత్యాముపాసనా అనుష్ఠీయన్తే , కథమాసాం క్రత్వఙ్గైః సహ నిత్యం సముచ్చిత్యానుష్ఠానమ్ ? నిత్యాఽనిత్యసంయోగవిరోధాద్ , అత ఆహ –
స చ ప్రయోగవచన ఇతి ।
ఉపాస్తీనాం క్రత్వఙ్గసముచ్చయసిద్ధ్యర్థం ఫలకామనా అపి ప్రయోగవిధిరేవానుష్ఠాపయతీత్యర్థః । కామనాయా అవిధేయత్వాన్న ప్రయోగవిధిప్రయోజ్యత్వమితి వక్ష్యమాణమభిప్రేత్య మన్వానస్యేత్యుక్తమ్ ।
ప్రయోగవిధిః ఫలకామనానామవశ్యం భావమాక్షిపతీత్యేతద్దూషయతి –
యథావిహితేతి ।
యః పదార్థో యథా విహితః యశ్చ పదార్థో యథోద్దిష్టః సిద్ధవద్గృహీతః తదనురోధీ ప్రయోగవచనో న పదార్థస్వభావం నిత్యత్వాదికమన్యథా కరోతి , కిత్వన్యతః ప్రమితపదార్థస్వభావమనుసరతీత్యర్థః ।
తతః కిం జాతమత ఆహ –
తత్రేతి ।
క్రత్వర్థానాముద్గీథాదీనాం యథాఽన్యన్నిత్యం ఫలం పరామర్శమన్తరేణామ్నాయతే , తద్వదామ్నానాదిత్యర్థః ।
నను విశ్వజిదాదౌ ఫలాశ్రవణేఽపి ఫలం కల్ప్యతే , తద్వదిహ కిం న స్యాదత ఆహ –
తథాభావస్య చేతి ।
ఫలవత్సంనిధావామ్నాతత్వేన ఫలకల్పనానుపపత్తేస్థథాభావస్య సంభవాదేతానుద్గీథాదీన్నియమేన సముచ్చినోతు ప్రయోగవచన ఇత్యర్థః । నను విధ్యుపాధిత్వాదుద్దేశోఽపి సముచ్చయేన ప్రవర్తతాం ।
నేత్యాహ –
మానాన్తరానుసారీతి ।
సిద్ధవద్బ్రహ్మణం హ్యుద్దేశస్య లక్షణం , మానాన్తరాప్రమితావుద్దేశ్యత్వవ్యాఘాత ఇత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాత్కామానామితి ।
సత్యప్యుపాసనాశ్రయాణాం నిత్యత్వే ఉపాసనానాం కామావబద్ధానామనిత్యత్వమితి ప్రతిజ్ఞా । అస్యాం హేతుః - నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధాదితి । ఉద్గీథాదీనాం హి నిత్యః క్రతుసంయోగః , ఉపాసనానామనిత్యః ఫలసంయోగః । ఎతౌ చేతరేతరవిరుద్ధౌ , ఉద్గీథాదీనాం చ నిత్యత్వానిత్యత్వే ఇతరేతరవిరుద్ధౌ ధర్మావాపాదయత ఇత్యర్థః ।
నన్వాశ్రయతన్త్రత్వాదాశ్రితోపాసననిత్యత్వముక్తం , తతశ్చ సముచ్చయనియమే ఉపాస్తీనాం ప్రయోగవిధ్యాక్షిప్తే తదర్థం కామానాం నిత్యత్వమప్యాక్షేప్యమితి , తత్రాహ –
ఇదమేవ చేతి ।
యథా ధూమస్యాగ్నితన్త్రత్వేఽపి న యావదగ్న్యనువృత్తిః , కింతు సత్యేవాగ్నౌ భవనమేవం సత్యేవాశ్రయే భవనం తత్తన్త్రతా , ఇతశ్చానిత్యానామప్యాశ్రయతన్త్రత్వోపపత్తేర్న తత్సిద్ధ్యర్థం కామానాం నిత్యత్వం ప్రయోగవిధినాఽఽక్షేప్యమిత్యర్థః ॥౬౧॥౬౨॥
ఎవమధికరణస్యార్థముక్త్వా గ్రన్థసంయోజనాం కరోతి –
అపిర్భిన్నక్రమ ఇత్యాదినా ।
భిన్నక్రమత్వమభినయేన దర్శయతి –
దురుద్గీథమపీతి ।
ఎవం హి యోజితే యథా ప్రశంసాధిక్యం లభ్యతే , న తథా హోతృషదనాదపీతి యోజిత ఇతి వేదాన్తరోదితం ప్రణవః స్వవేదే చోద్గీథం తయోరేకత్వజ్ఞానమథ ఖలు య ఉద్గీథః స ప్రణవః యః ప్రణవః స ఉద్గీథః ఇత్యుపాసనం , తత్సామర్థ్యాదుద్గాతా స్వకర్మణ్యద్గాతృవత్క్షతం స్వరాదిప్రమాదరూపం జాతం , తద్ధోతృకృతసమ్యక్ శస్త్రశంసనం హేతుం కృత్వా సమాదధాతి ఋగ్వేదాదివ్యాపినః ప్రణవస్య స్వవేదగతోద్గీథస్య చైకత్వస్య తేన చిన్తితత్వాదిత్యేతమర్థం హోతృషదనాద్ధైవాపీత్యాదిశ్రుతేర్దర్శయతి –
వేదాన్తరోదితేత్యాదినా ।
దురుద్గీథమేవ వ్యాచష్టే వేదాన్తరోదితే చేతి । ఋగ్వేదాపేక్షయా సామవేదో వేదాన్తరమ్ ।
ఎవం వాక్యం యోజయిత్వా తస్మిన్ సముచ్చయలిఙ్గదర్శనత్వఘటకం భాష్యమవతారయతి –
ఎవం బ్రువన్నితి ।
అన్వయముఖేనేతి ।
ఆశ్రయసాధారణ్యే ఆశ్రితసాధారణ్యమన్వయః , స ఆశ్రయసాధారణ్యాభావే ఆశ్రితసాధారణ్యాభావరూపవ్యతిరేకవ్యాఖ్యయా భాష్యే దృఢీకృత ఇత్యర్థః । చమసం చోన్నీయోద్ధృత్య స్తోత్రకరణార్థముపాకరోతి ప్రైషతి ।
ఎవం విదితి ।
ఋగ్వేదాదివిహితాఙ్గలోపే వ్యాహృతిహోమప్రాయశ్చిత్తాదిజ్ఞత్వం బ్రహ్మణ ఎవంవిత్త్వమ్ ॥౬౩॥౬౪॥౬౫॥౬౬॥
పురుషార్థోఽతః శబ్దాదితి బాదరాయణః ॥౧॥ పూర్వం పరాపరబ్రహ్మవిద్యానాం గుణోపసంహారనిరూపణేన పరిమాణమవధారితమ్, ఇహ తాసాం కర్మనిరపేక్షాణామేవ పురుషార్థసాధనత్వం నిరూప్యతే । తత్ర కర్మానపేక్షాణామమూషాం కా ను నామేతికర్తవ్యతా, న హి తామన్తరేణ కరణత్వమ్, ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం యజ్ఞాదయః శమాదయః శ్రవణాదయశ్చ విద్యోత్పత్త్యుపయోగిన్య ఇతికర్తవ్యతాశ్చ నిరూప్యన్తే ।
నను ఫలభేదాభేదావన్తరేణ న విద్యాభేదాభేదౌ, న చ తావన్తరేణ గుణోపసంహారానుపసంహారౌ, తతః ప్రాగేవ విద్యానాం పురుషార్థసాధనత్వస్య సిద్ధత్వాత్ కిం పునరారమ్భేణాత ఆహ –
స్థితం కృత్వేతి ।
ఫలభేదేన హి విద్యాభేదమ్ ఉపపాద్య తదసిద్ధిశఙ్కాయాం స ఉపపాదనీయ ఇత్యర్థః । అత ఎవ సఙ్గతిశ్చాపరా దర్శితా ।ఔపనిషదాత్మజ్ఞానస్యాక్రత్వర్థత్వే పూర్వపక్షసిద్ధాన్తయోః ఫలే ఉక్తే తే తూపలక్షణే । ఉపాసనావాక్యానాం పూర్వపక్షే కర్మాపేక్షితకర్తృస్తావకత్వం సిద్ధాన్తే తు సగుణైశ్వర్యఫలోపాసనావిధాయకత్వమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ననూపనిషత్సు కర్తృభోక్తృత్వాతిరిక్తమపి బ్రహ్మాత్మత్వమాత్మన ఉపదిశ్యతే, తద్విషయజ్ఞానస్య కథం కర్మోపయోగస్తత్రాహ –
యదా చేత్యాదినా ।
యావన్మాత్రం క్రత్వపేక్షితం కర్తృత్వమాముష్మికఫలోపభోక్తృత్వం చేత్యస్యాతో నిత్యత్వమపీత్యనేన సంబోధ్యమానస్య తావన్మాత్రముపనిషత్సు వివక్షితమిత్యుపరితనేనాన్వయః ।
నను కర్తృత్వభోక్తృత్వే దేహస్యాపి ఘటేతే, అతో న నిత్యత్వాపేక్షా, నతరాం దేహవ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానాపేక్షాఽత ఆహ –
న చైతదితి ।
కేషాంచిత్పూర్వపక్షశఙ్కాబీజానామ్, ఇత్యుక్తం, తాన్యేవాహ –
తత్ర యద్యపీత్యాదినా ।
తత్ర సిద్ధాన్తీ యద్వదతి న ప్రకరణాదాత్మజ్ఞానం కర్మాఙ్గమితి, తదనువదతి –
ప్రోక్షణాదివదితి ।
యచ్చ న వాక్యాదాత్మజ్ఞానం క్రత్వఙ్గమితి వదతి; తదప్యనువదతి –
యద్యపి చ కర్తృమాత్రమితి ।
యేన కర్తృమాత్రేణాత్మజ్ఞానమవ్యభిచరితక్రతుసంబన్ధజుహూద్వారేణ పర్ణతావద్వాక్యేనేవ క్రతుసంబన్ధమాపద్యేత, తత్కర్తృమాత్రం నావ్యభిచరితక్రతుసంబన్ధమితి యోజనా ।
ఎవం సిద్ధాన్త్యభిప్రాయమనూద్య పూర్వవాదీ దూషయతి –
తథాపీతి ।
దేహాతిరిక్తస్యాత్మనో వైదికైః కర్మభిరవ్యభిచారసిద్ధ్యర్థం లౌకికకర్మస్వనుపయోగమాహ –
న తాదృశస్యేతి ।
వైదికైః కర్మభిస్తస్య హేతుత్వేన సబన్ధమాహ –
ఆముష్మికఫలానాం త్వితి ।
యథా ధూమోఽగ్నిమవ్యభిచారాదనుస్మారయతి, ఎవమౌపనిషదః పురుషోఽపి కర్మభిరవ్యభిచారాత్తాన్యనుసారయన్ వర్తత ఇత్యర్థః ।యద్యపి హేతౌ సతి కార్యం భవత్యేవేతి న వ్యాప్తిః; తథాపి వ్యతిరిక్త ఆత్మని జ్ఞాతే పారలౌకికసాధనేచ్ఛాదిరూపా కాఽపి ప్రవృత్తిర్భవత్యేవేతి ।
వ్యాప్యవ్యతిరేకవిజ్ఞానమనుస్మారితేషు చ దేహాతిరిక్తాత్మనాం కర్మస్వాత్మా ద్రష్టవ్య ఇతి వాక్యేనాత్మజ్ఞానం క్రతుశేషత్వం నీయత ఇత్యాహ –
వాక్యేనైవేతి ।
నను ఫలవతో జ్ఞానస్య కథం క్రత్వర్థత్వమత ఆహ –
అర్థవాద ఇతి ।
ఆత్మజ్ఞానఫలశ్రుతిర్న ఫలపరా పరార్థఫలశ్రుతిత్వాద్ అఞ్జనాదిఫలశ్రుతివదిత్యనుమానమ్ ।
అదృష్టద్వారేణాత్మజ్ఞానస్య కర్మాఙ్గత్వమాహ –
ఔపనిషదాత్మజ్ఞానేతి ।
ఆచారాద్యన్యార్థదర్శనం ప్రాపకసాపేక్షత్వాన్న స్వతన్త్రమిత్యాహ –
ఎతదుపోద్బలనార్థమితి ।
తచ్ఛ్రుతేరిత్యాదీని సూత్రాణి లిఙ్గపరాణి వ్యాచష్టే –
న కేవలమిత్యాదినా ।
విద్యాయాః కర్మభిః సహ కర్త్రనుగమస్య సమప్రాధాన్యేఽపి సంభవాత్ ప్రకృతకర్మశేషత్వప్రతిజ్ఞయా సహాసంగతిమాశఙ్క్యాహ –
తచ్చ యద్యపీతి ।
ఉక్తయా యుక్తయేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య దృష్టాఽదృష్టద్వారేణ కర్మసూపయోగేనేత్యర్థః ।
శుద్ధబుద్ధాద్యేవ వేదాన్తప్రతిపాద్యం, న కర్తృత్వాదీత్యత్ర వినిగమకమాహ –
అనధిగతార్థేతి ।
శబ్దస్య ప్రమాణాన్తరసిద్ధానువాదేనానధిగతార్థబోధనస్వరసతా హి ప్రసిద్ధేతి యోజనా ।
పరార్థే ఫలశ్రుతిత్వాదితి పూర్వోక్తహేతోర్విశేషణాసిద్ధిమాహ –
తథా చౌపనిషదాత్మజ్ఞానస్యేతి ।
తదవ్యభిచారస్తు తతశ్చ క్రతుశేషతేతి యదేతత్పునః, కిమఙ్గ స్యాద్? న స్యాదేవేత్యర్థః ।
యది పరమాత్మతత్త్వమేవోపనిషదామర్థః, తర్హి ప్రియాదిసంసూచితజీవస్య ద్రష్టవ్యత్వం కిమిత్యుపదిశ్యతే? అత ఆహ –
అత ఎవేతి ।
భోక్తృర్ద్రష్టృత్వవ్యపదేశేనాసంసారిబ్రహ్మణా దర్శనార్హేణ తస్యాత్యన్తాభేదః ప్రతిపాద్యతే, తథా చ వ్యాఖ్యాతమవస్థితేరితి కాశకృత్స్న(బ్ర.సు.అ ౧ పా.౪ సూ.౨౨) ఇత్యత్ర ॥౮॥ ఎవం తావద్ - బ్రహ్మజ్ఞానం న కర్మాఙ్గం ఫలవత్త్వాత్ జ్యోతిష్టోమవదితి ప్రతిపాద్యవాక్యకృతకర్మసంబన్ధో వారితః, ఆచారాదిలిఙ్గదర్శనానాం ప్రతిలిఙ్గముపన్యస్తమ్ ।
తుల్యం తు దర్శనమితి, తత్ర తు శబ్దేనాకర్మాఙ్గత్వలిఙ్గదర్శనస్య ప్రాబల్యం విశేష ఉక్తస్తద్దర్శయతి –
తత్ర కర్మాఙ్గత్వేతి ।
అన్యథాసిద్ధిరుక్తేతి ।
యక్షమాణో హ వై భగవన్తోఽహమస్మి ఇత్యేతల్లిఙ్గదర్శనం వైశ్వానరవిద్యావిషయమిత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః ।
‘‘యదేవ విద్యయా కరోతీ’’తి శ్రుత్యా విద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వమాశఙ్కితం పూర్వపక్షే, తస్యా అప్యుద్గీథవిద్యావిషయత్వేనాన్యథాసిద్ధిరుక్తా అసార్వత్రికీతి సూత్రేణ, తత్రాస్యాః శ్రుతేః సర్వవిషయత్వశఙ్కాం పరోక్తాం పరిహరతి –
వ్యాప్తిరపీతి ।
అసంసార్యాత్మప్రతిపాదనస్య సూత్రద్వయేఽప్యవిశేషాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ – అధికోపదేశాదిత్యనేనేతి ॥ వైదేహో విదేహదేశానాం రాజా బహుదక్షిణేన విశ్వజిదాదినా ఈజే ఇష్టవాన్ । హే భగవన్తో యక్ష్యమాణో యాగం కరిష్యన్ అస్మి తం ద్రష్టుం వసన్తు భగవన్త ఇతి వైశ్వానరవిద్యాం గ్రహీతుమాగతానుద్దాలకాదీన్ ప్రతి అశ్వపతిరాజవచనమ్ । గురోః కర్మాతిశేషేణ గురుశుశ్రూషావశిష్టేన కాలేన యథావిధి వేదమధీత్యాచార్యకులాదభిసమావృత్య కుటుమ్బే గార్హస్థ్యే తిష్ఠన్ వేదమధీయానో బ్రహ్మలోకమాప్నోతీతి శేషః । శతం సమాః యావదాయుర్జిజీవిషేత్ జీవితుమిచ్ఛేత్, తత్కుర్వన్నేవ కర్మాణి వర్తేత । ఎవం వర్తమానే త్వయి నరే నరాభిమానిని అజ్ఞే కర్మాశుభం న లిప్యతే కర్మణా త్వం న లిప్యస ఇత్యర్థః । ఇతః ప్రకారాదన్యథా ప్రకారాన్తరం నాస్తి యతో న కర్మలేపః స్యాదిత్యర్థః । యేషాం నాయమపరోక్ష ఆత్మా అయం లోకః ప్రత్యక్షఫలం తే వయం కిం ప్రజయా కరిష్యామ ఇతి నిశ్చిత్యాగ్నిహోత్రం న జుహవాంచక్రురిత్యర్థః ॥౯॥౧౦॥౧౧॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥
పరామర్శం జైమినిరచోదనా చాపవదతి హి ॥౧౮॥
పూర్వాధికరణావాన్తరసూత్రేణాక్షేపలక్షణా సఙ్గతిమాహ –
సిద్ధ ఇతి ।
అపి చాపవదతి హీతి భాష్యవ్యాఖ్యానార్థో నిన్దోపన్యాసః । పూర్వం తు నిన్దతి హి ప్రత్యక్షా శ్రుతిరిత్యాదిః సూత్రవ్యాఖ్యానార్థ ఇతి భేదః ॥౧౮॥
భవత్వన్యార్థ ఇతి ।
‘‘ॐ కార ఎవేదం సర్వమ్’’ ఇతి ప్రణవాఖ్యస్య బ్రహ్మణః ప్రస్తుతత్వాత్ తత్సంస్థత్వప్రశంసార్థో భవతు నామ ‘‘త్రయో ధర్మస్కన్ధా’’ ఇత్యాదిః పరామర్శ ఇత్యర్థః ॥౨౮॥
నివీతమితి ।
ఎతజ్జ్యోతిర్దర్శనా (బ్ర.అ.౧ పా.౩ సూ.౪౦) దిత్యత్రానుక్రాన్తమ్ ॥ ఎవం తావదనువాదత్వమఙ్గీకృత్యానువాదసామర్థ్యాచ్ఛాస్త్రాన్తరం పరికల్ప్య తస్మాదాశ్రమాన్తరప్రమితిరుపపాదితా ॥౧౯॥
ఇదానీం నానువాదత్వం కిం తర్హి? అపూర్వార్థప్రతీతేరత్రైవ వాక్యే విధిః కల్ప్యతే ఇత్యాహ భగవాన్సూత్రకారః –
విధిర్వేతి ।
తత్ర వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్తదనుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీత్యాదినా ।
విధేయార్థైక్యే హ్యానువాదస్య విధిస్తుత్యర్థత్వేనైకవాక్యత్వమ్, అత్రత్వప్రాప్తార్థద్వయప్రతిభానాద్విధేయభేదే సతి నైకవాక్యత్వసంభవ ఇత్యర్థః । అధస్తాదిత్యాది మహాపితృయజ్ఞే దిష్టగతాగ్నిహోత్రే చ శ్రూయతే । తత్రో’’పరి హి దేవేభ్యో ధారయతీ’’త్యేషోఽనువాదః, వర్తమానాపదేశాత్, హిశబ్దాచ్చ । ఆచారాచ్చోపరి సమిధః ప్రాప్తర్హవిషో హ్యభ్యర్హితద్రవ్యత్వాత్ ప్రచ్ఛాదనం యేనకేనచిత్ప్రాప్నోతి । తత్ర స్రుగ్దణ్డే సమిధముపసంగృహ్యానుద్రవతీతి వాక్యాన్తరప్రాప్తా సమిన్నియమ్యతే । తస్మాదనువాద ఇతి ప్రాప్తే – న సమిద్ధవిఃప్రచ్ఛాదనే క్షమేత్యప్రాప్తా, స్రుగ్దణ్డే ఇతి చ హవిషః ప్రాగ్దేశే ధారణం ప్రాప్తం న హవిష ఉపరి । తస్మాదప్రాప్తేర్భఙ్క్త్వా హిశబ్దం పఞ్చమలకారస్వీకారేణ చ విధిరితి శేషలక్షణే సిద్ధాన్తితమ్ । ఎవం తావచ్చతుర్ణామాశ్రమాణామిహానువాదః ।
తస్మాత్సామర్థ్యాదన్యత్ర విధిరిహైవ విధిరితి పక్షద్వయముక్త్వేదానీం వాక్యాన్తరప్రాప్తాశ్రమాన్తరాణామనువాదేన బ్రహ్మసంస్థతా స్తూయతే, స్తుతిసామర్థ్యాచ్చ సైవ విధీయత ఇతి పక్షాన్తరమాహ –
సంప్రతీతి ।
బ్రహ్మసంస్థతావిధావపి న పారివ్రాజ్యసిద్ధిః; త్రయాణామపి గృహస్థాదీనాం బ్రహ్మసంస్థత్వసంభవాదితి ప్రకృతాసంగతిమాశఙ్క్యాహ –
అత్రావాన్తరేతి ।
సమధికశౌచం చతుర్గుణమ్ । అష్టానాం గ్రాసానాం సమూహోఽష్టగ్రాసీ ।
నను భవతు యౌగికం బ్రహ్మసంస్థపదం, యోగస్తు పరివ్రాజ్యేవేత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ గృహస్థాదేరితి ।
స్యాదేతత్ - త్రయో ధర్మస్కన్ధా ఇత్యుపక్రమాత్ ‘‘సర్వ ఎవ’’ ఇత్యత్ర త ఎవ త్రయ ఎతచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యన్తే ।
తత్ర తపఃశబ్దేన పరివ్రాజకస్యాపి గ్రహణే చత్వార ఆశ్రమా మధ్యే ఉక్తా ఇతి త్రిత్వేనోపక్రమస్తత్పరామర్శశ్చ న ఘటేత అత ఆహ –
తపసా చేతి ।
నన్వేతే పుణ్యలోకా ఇతి పుణ్యభాజాం బహువచనేన నిర్దేశాద్ బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతీతి అమృతత్వభాజ ఎకవచనేన నిర్దేశాత్ త్రయ ఆశ్రమిణః పుణ్యలోకభాజశ్చతుర్థ ఆశ్రమీ బ్రహ్మసంస్థ ఇతి గమ్యతే, తత్కథం చతుర్ణాం బ్రహ్మసంస్థత్వమత ఆహ –
ఎతే చ త్రయ ఇతి ।
పరివ్రాజోఽపి వనస్థేఽన్తర్భావముక్తమభిప్రేత్య త్రయ ఇతి నిర్దేశః ।
నను పుణ్యలోకభాజామేవామృతత్వభాక్త్వం విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ యేషామితి ।
బ్రహ్మణి సంస్థా నిష్ఠాఽస్యేతీహ సమాసః సర్వనామార్థే వర్తతే, సర్వనామ చ ప్రకృతగ్రాహీతి ప్రకృతః సర్వ ఎవ బ్రహ్మసంస్థోఽస్మత్పక్షే లభ్యతే । తవ త్వప్రకృతః పరివ్రాట్ బ్రహ్మసంస్థః తథా చ సమాసాన్తర్వర్తిసర్వనామశ్రుతివిరోధ ఇత్యర్థః ।
యథాగ్నేయ్యేతి ।
జ్యోతిష్టోమే ప్రథమమాగ్నేయాదయో మన్త్రా ‘‘అగ్న ఆయాహి వీతయే’’ ఇత్యేవమాదయో విశేషత ఆమ్నాతాః, స్తోత్రాదిసాధనత్వేన వినియుక్తాశ్చ । పునరా ‘‘గ్నేయ్యాగ్నీధ్నముపతిష్ఠతే’’ ఇతి సామాన్యేనాగ్నేయీమాత్రమాగ్నీధ్నోపస్థానే వినియుజ్యతే । తత్ర సంశయః - కిమప్రకృతైవాగ్నేయీ వినియుజ్యతే, ఉతావిశేషేణ యా కాచిదగ్నిలిఙ్గవతీ ప్రకృతాఽప్రకృతా చ, ఉత ప్రకృతైవేతి ।
తత్రాగ్నేయ్యేతి శ్రుతేరవిశేషాత్ సర్వాగ్నేయీ వినియుజ్యతేఽథ వా వినియుక్తవినియోగానుపపత్తేరప్రకృతేవేతి పూర్వపక్షమాశఙ్క్య శేషలక్షణే స్థితం సిద్ధాన్తమాహ –
ప్రకృతైవేతి ।
అప్రకృతాగ్నేయీగ్రహణే హి తస్యా జ్యోతిష్టోమేన సామాన్యసబన్ధ ఆగ్నీధ్నేణ విశేషసంబన్ధశ్చ విధాతవ్యః ప్రకృతగ్రహణే తు తస్యా ఆగ్నేయ్యాః క్రతునా సామాన్యసంబన్ధసిద్ధేర్విశేషసంబన్ధమాత్రవిధానే లాఘవం స్యాదిత్యర్థః ।
ఆద్యం పూర్వపక్షం నిషేధయతి –
న చ వినియుక్తేతి ।
యద్యపి స్తోత్రాద్యర్థమాగ్నేయీ ప్రకృతా; తథాపి న తస్యాః పారార్థ్యమనేన వినియోగేన గృహ్యతే, అనపేక్షితత్వాత్ । ఆగ్నేయీస్వరూపమాత్రం త్వపేక్షితత్వాద్ గృహ్యతే । యది పునరాగ్నేయ్యనేనైవ వాక్యేనోద్దిశ్య విధీయతే, తదాఽసౌ పరార్థత్వేనైవ ప్రతీతా తథైవోద్దిశ్యమానా, అన్యత్ర చ వినియుజ్యమానా వినియుక్తవినియోగవిరోధమావహేత్, న త్వేవమ్; విధీయమానత్వాదస్యా ఇత్యర్థః ।
యత్తూక్తం సామాన్యశ్రుతివిరోధ ఇతి, తత్రాహ –
తావతా చేతి ।
ఆగ్నేయీశబ్దస్య యౌగికత్వాత్ సన్నిహితవ్యక్తిపరత్వమేవ । అగ్నిదేవతాకత్వలక్షణో హి యోగో వ్యక్తావేవ ఘటతే, న సామాన్యమాత్రే; తద్ధితాన్తర్వర్త్యస్యాశబ్దస్య సన్నిహితవచనత్వాదిత్యర్థః ।
నను వ్యక్త్యపేక్షత్వేఽప్యాగ్నేయీశబ్దస్య న ప్రకృతవ్యక్తిర్గ్రహీతుం శక్యతేన్యార్థప్రయుక్తత్వేన గతరసత్వాదత ఆహ –
న చ యాతయామతయేతి ।
వాచఃస్తోమః క్రతువిశేషః । తత్ర ‘‘సర్వా ఋచః సర్వాణి సామాని సర్వాణి యంజూషి వాచఃస్తోమే పరిప్లవం శంసన్తీ’’తి వినియోగేఽపి మన్త్రాణాం ప్రాప్తాత్మికార్థేషు వినియోగవదిహాపి స్యాదిత్యర్థః । పరిప్లుత్య పరిప్లుత్య యదృచ్ఛయా మన్త్రాణాం శంసనం పరిప్లవః ।
ఆగ్నేయీన్యాయం ప్రకృతే యోజయతి –
తథేహాపీతి ।
ఇహ హి వాక్యే ఉపక్రమే యజ్ఞోఽధ్యయనం దానమితి గృహస్థానామసాధారణధర్మో నిర్దిష్టస్తప ఇతి వనస్థానామ్ ఆచార్యకులవాస ఇతి బ్రహ్మచారిణాం తథా సత్యుపసంహారేఽపి బ్రహ్మసంస్థత్వేనైవ సాధారణధర్మేణ యతీనాం గ్రహణం యుక్తం, న తపసా తస్య గతిష్వసాధారణత్వాభావాదిత్యాహ –
యథోపక్రాన్తమితి ।
యథోపక్రాన్తమిత్యాద్యుచితమిత్యన్తం సంగ్రహవాక్యమ్ ।
అపి చ తప:శబ్దేన పరివ్రాజకగ్రహణే త్రయ ఇతి చత్వార ఆశ్రమా నిర్దేష్టవ్యాః, చతుష్ట్వావచ్ఛిన్నేషు న తేషు త్రిత్వమయుక్తమిత్యాహ –
యత్సంఖ్యాకాశ్చేతి ।
ఇదమప్యుచితమిత్యన్తం సంగ్రహవాక్యమేవ ।
ఆద్యం సంగ్రహం వ్యతిరేకముఖేన వివృణోతి –
అసాధారణేత్యాదినా ।
అసాధారణేన యజ్ఞాదినా ఉపక్రమః, సాధారణేన తపసా చోపసంహారః । తావేతౌ న శ్లిష్యతే న సఙ్గచ్ఛేతే ఇత్యర్థః ।
తపసః సంన్యాసివనస్థయోః సాధారణత్వమఙ్గీకృత్య దూషణముక్తమ్, ఇదానీం సాధారణ్యమేవ నాస్తి; తస్య వనస్థాసాధారణత్వాత్, తథా చ తపసా పరివ్రాజకస్య గ్రహణం నైవ ప్రాప్నోతీత్యాహ –
న చ తపో నామేతి ।
గ్రీష్మే పఞ్చాగ్నిమధ్యావస్థానాది హి తపో నాష్టగ్రాసనియమాది । తథా సతి ద్వాత్రింశద్భాసాదినియమేన గృహస్థాదేరపి తపస్విత్వప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
యచ్చోక్త సమధికశౌచం తప ఇతి, తత్రాధికమప్యాహ –
న చ శౌచేతి ।
ఎవమాద్యం సంగ్రహం విభజ్య ద్వితీయం విభజతే –
సిద్ధసంఖ్యాభేదేష్వితి ।
అవస్థావిశేషాపేక్షయైకస్యైవ పుణ్యలోకామృతత్వప్రాప్తివ్యపదేశభేదస్య పూర్వపక్ష ఉపపాదితత్వాద్ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
త్రయ ఎత ఇతీత్యాదినా ।
త్రయ ఇత్యేతే ఇతి చ పదే తావత్సమానాధికరణే । తతశ్చ యే త్రయ ఇత్యుక్తాస్త ఎవైత ఇతి పరామ్రష్టవ్యాః । తత్ర త్రయ ఇతి భిక్షుం విహాయ యది గృహస్థాదయ ఉచ్యన్త , తదా వక్తవ్యం తపఃశబ్దేన భక్తిర్గృహ్యతే వా, న వేతి । యది తు గృహ్యేత తతస్తాపసేన భిక్షుణా సహ సర్వేషామేత ఇతి శబ్దేన ప్రకృతపరామృష్టత్వాదేతచ్ఛబ్దసమానార్థవృత్తినా త్రయ ఇతి శబ్దేన భిక్షువర్జం త్రయో వక్తుమశక్యా ఇత్యర్థః ।
అథ తపఃశబ్దేన భిక్షుః సంగృహ్యతే, త్రయ ఇతి శబ్దేన చ భిక్షుసహితా నిర్దేశ్యన్తే, తత్రాహ –
భిక్షుసంగ్రహే చేతి ।
తదా హ్యేతచ్ఛబ్దపరామృష్టానాం త్రయాణాం పుణ్యలోకభాక్త్వాభిధానాద్ భిక్షోరపి పుణ్యలోకభాక్త్వం స్యాత్, తచ్చాయుక్తమ్; తస్య బ్రహ్మసంస్థత్వనియమాదిత్యర్థః ।
అథ బ్రహ్మసంస్థస్యైవ పుణ్యలోకభాక్త్వమపి స్యాత్తత్రాహ –
తేన తస్యైవేతి ।
వాక్యవైరూప్యమాహ –
త్రిషు చేతి ।
గృహస్థాదీనామనిత్యత్వాద్ బ్రహ్మసంస్థాయాః, సదా బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతీతి యోజనీయమ్ । ఎవం వాక్యవైరూప్యమిత్యర్థః । ఎవం చ భాష్యమపి సాధ్యాహారే యోజనే ఉక్తదోషం హృది కృత్వా యథాశ్రుతార్థోపపాదనే ఫలభేదవ్యపదేశం హేతుమాహేతి వ్యాఖ్యాతం భవతి ।
యదిహ కేశవో వక్తి –
మా భూత్తపఃశబ్దేన భిక్షోర్గ్రహణం, బ్రహ్మసంస్థపదస్య తు ప్రకృతమాత్రప్రవృత్తౌ కో విరోధః? భిక్షోశ్చ యోగార్థావిశేషాద్ బ్రహ్మసంస్థస్య సతోఽమృతత్వం భవిష్యతి ।
న చ భిక్షోరపి నిత్యా బ్రహ్మసంస్థా ; సంన్యాసాద్ బ్రహ్మణః స్థానమితి ఫలాన్తరామ్నానాత్ - ఇతి, తదత ఎవాపాస్తమ్ । యదా తదేతి వాక్యవైరూప్యాదేవ । న చ సంన్యాసస్యోద్దేశ్యం ఫలం బ్రహ్మలోకః, కామ్యకర్మవతః సంన్యాసిత్వవ్యాఘాతాత్ । లోకైషణావ్యుత్థితస్య హి సంన్యాసో విధీయతే । తస్మాత్సన్యాసాద్ బ్రహ్మణ ఇత్యానుషఙ్గికఫలాభిప్రాయం ప్రాప్య పుణ్యకృతాల్లోకానిత్యాది వదతో భిక్షోర్నిత్యా బ్రహ్మసంస్థేతి । భవత్యేవ వైరూప్యమితి । సిద్ధాన్తినాఽపి యోగస్యేష్టత్వాద్ రూఢిమారోప్య పూర్వపక్ష ఆభాసస్తం స్మారయతీత్యర్థః ।
ఆగ్నేయీన్యాయేన బ్రహ్మసంస్థశబ్దస్య ప్రకృతసర్వగోచరత్వస్యోక్తత్వాత్కథం త్రయాణాం బ్రహ్మసంస్థత్వాసంభవః? అత ఆహ –
సత్యమితి ।
దర్శితశ్చాత్రాఽసంభవ ఇతి ।
వైరూప్యాదినేత్యర్థః ।
ఎవం ప్రకృతపరామర్శిత్వం బ్రహ్మసంస్థశబ్దస్య వ్యుదస్య యౌగికార్థస్య భిక్షావేవ సంభవం భాష్యోక్తముపపాదయతి –
ఎష హీత్యాదినా ।
సంపూర్వస్తిష్ఠతిర్హి సమాప్తివచనః । అన్యనిష్ఠతాయా బ్రహ్మణి సమాప్తిర్న స్యాద్, అన్యత్రాపి వ్యాసక్తత్వాదిత్యర్థః । స్వాభావేన స్వస్య విరోధాద్ధేతోస్తం వ్యవచ్ఛిన్దన్తీతి యోజనా । భాస్కరస్తు న్యాస ఎవాత్యరేచయదితి తైత్తిరీయకే బ్రహ్మాభిధీయతే; న్యాస ఇతి బ్రహ్మేతి నిర్వచనాత్ ।
తథా చ సంన్యాసే ప్రమాణత్వేన వచనోదాహరణం భాష్యకారస్య న యుక్తమితి వదతి, తం శ్రుతివ్యాఖ్యానేనానుకమ్పతే –
సర్వసఙ్గేత్యాదినా ।
అత్ర హి శ్రుతౌ ‘‘సత్యం పర’’మిత్యాదినా సత్యాదితపాంసి ప్రక్రమ్య తేభ్యః పరత్వేన సంన్యాసః శ్రూయతే । తత్ర బ్రహ్మా పరమాత్మా పర ఉత్కృష్టః సంన్యాసోఽపీతరసాధనేభ్యః పర ఇత్యస్మాత్సామ్యాద్ బ్రహ్మత్వేన స్తూయతే ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మపరతయేతి ।
బ్రహ్మణి తాత్పర్యేణేత్యర్థః ।
బ్రహ్మజ్ఞానపరిపాకాఙ్గత్వాచ్చేతి భాష్యం, తదనుపపన్నమివ ; అనధికృతవిషయత్వేఽపి సంన్యాసస్య తాన్ ప్రత్యేవ విద్యాపరిపాకాఙ్గత్వసంభవాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
శబ్దజనితస్యేతి ।
సంన్యాసస్య కర్మానధికృతవిషయత్వకల్పనం హి స్వప్రయుక్తాధికార్యలాభ స్యాద్, బ్రహ్మసాక్షాత్కారకామస్య తదధికారిణః సత్త్వాన్నైవం కల్పనీయమిత్యర్థః ॥ యే తు శిఖాయజ్ఞోపవీతత్యాగరూపాం పారమహంస్యవృత్తిం న మన్యన్తే, తే న పశ్యన్తి ప్రత్యక్షాం ఘణ్టికస్థానేషు పఠ్యమానామాథర్వణీం శ్రుతిం ‘‘సశిఖం వపనం కృత్వా బహిఃసూత్రం త్యజేద్బుధః’’ ఇతి । న చాత్ర సశిఖం శిఖాసహితం యథా భవతి తథేతి శిఖారక్షణం శఙ్క్యమ్ ; ‘‘అగ్నేరివ శిఖా న్యాయా యస్య జ్ఞానమయీ శిఖా । స శిఖీత్యుచ్యతే విద్వాన్నేతరే కేశధారిణః ॥ జ్ఞానశిఖినో జ్ఞాననిష్ఠా జ్ఞానయజ్ఞోపవీతినః । జ్ఞానమేవ పరం తేషాం పవిత్రం జ్ఞానముచ్యతే ॥’‘ ఇత్యాదివాక్యశేషే బాహ్యశిఖాం వ్యావర్త్య జ్ఞానస్యైవ శిఖాత్వాదిసంపాదనాత్ । న చ -ఎతద్ ద్విత్రిదినజీవనావశేషసిద్ధపురుషవిషయం న సాధకవిషయమితి – సామ్ప్రతమ్; ‘‘ఆత్మానమరణిం కృత్వా ప్రణవం చోత్తరారణిమ్ । ధ్యాననిర్మథనాభ్యాసాద్దేవం పశ్యేన్నిగూఢవత్ ॥’‘ ఇతి వాక్యశేషే ధ్యానవిధానాత్, సిద్ధం ప్రతి తద్వైయర్థ్యాత్ । మహార్ణవే చ యతిధర్మప్రకరణే యమస్మృతిరుదాహృతా, సాపి తైర్న దృష్టా; ఎకవాసా అవాసా వా ఎకదృష్టిరలోలుపః । ఎక ఎవ చరేన్నిత్యం వర్షాస్వేకత్ర సంవసేత్ ॥ ఇతి । న చ త్రిదణ్డినామవాసస్త్వసంభవః, పరమహంసస్య తు సర్వత్యాగాదస్తి సమ్భవః । ఇదమపి సాధకవిషయవచనమ్; సిద్ధం ప్రతి విధివైయర్థ్యాదితి । యదిహ కేశవః ప్రలలాప - బహిః సూత్రమిత్యన్తర్యామిణో బాహ్యో హిరణ్యగర్భోఽభిధీయతే, నోపవీతమ్’ హృది ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితా ఇతి ప్రాణప్రక్రమాత్, వాక్యే చ సంన్యాసవిధ్యశ్రవణాత్, పరమాత్మనా చోపవీతకార్యస్య సవ్యాపసవ్యాదేరకరణాదుపవీతకార్యస్య తస్మిన్నతిదేశాయోగాచ్చ న తన్నిష్ఠాబలాదుపవీతత్యాగసంభవః । కుశకార్యహవిర్ధారణకరణే హి శరమయబర్హిషా తద్బాధ ఇష్యతే – ఇతి, తన్న; సూత్రసాదృశ్యరూపగుణలక్షణాద్వారేణ హిరణ్యగర్భే సూత్రశబ్దవృత్తికల్పనాయాం గౌరవప్రసఙ్గాత్ । సూత్రవికారోపవీతలక్షణాయాం చ సన్నికర్షాత్త్రివృత్సూత్రం చ తద్విదురితి చోపక్రమగతహృచ్ఛబ్దోక్తం బ్రహ్మ తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్య త్రిసూత్రతాసంపాదనాత్ తన్నిష్ఠాబలేన తిత్యాజయిషితసూత్రస్యాపి త్రిసూత్రత్వావధారణాత్ । ‘‘ధారణాత్తస్య సూత్రస్య నోచ్ఛిష్టో నాశుచిర్భవేది’’తి చ యజ్ఞోపవీతసాధ్యోచ్ఛిష్టాశుచిత్వనివృత్తేరాన్తరసూత్రేణ సంపాదనేన త్యాజ్యసూత్రస్య యజ్ఞోపవీతత్వావధారణాత్ । ఎతేనాతిదేశానుపపత్తిః పరాణున్నా । తథోపసంహారేఽపి ‘‘జ్ఞానయజ్ఞోపవీతినః ఇదం యజ్ఞోపవీతం తు పరమం యత్పరాయణమ్ స విద్వాన్యజ్ఞోపవీతీ స్యాత్స యజ్ఞస్తం యజ్వానం విదు’’రిత్యాదిభిర్యజ్ఞోపవీతమేవ ఘుష్యతే । యత్తు ప్రాణప్రకరణాదితి, తన్న; తతోఽపి ప్రాగేవ సహిరణ్యగర్భసమస్తజగదధిష్ఠానస్య బ్రహ్మణో హృచ్ఛబ్దేన ప్రక్రాన్తత్వాత్ । యచ్చ సంన్యాసాశ్రవణాదితి, తదపి న; వాక్యశేషే ‘‘బహిఃసూత్రం త్యజేద్విద్వాన్యోగముత్తమమాస్థితః’’ ఇతి యోగం సమ్యగ్జ్ఞానం కర్తుం ప్రవృత్తస్య సాధనత్వేన సూత్రత్యాగస్య విహితత్వాత్, సర్వశ్రుతిస్మృతిషు చ సంన్యాసస్యైవ జ్ఞానే సాధనత్వప్రసిద్ధేః, త్యాగసంన్యాసశబ్దయోశ్చైకార్థత్వాదితి । అయం చ యజ్ఞోపవీతాదిత్యాగః పరమహంసయతివిశేషవిషయే పర్యుదాసోఽపరమహంసో యజ్ఞోపవీతాది ధారయేదితి, న నిషేధః; నిత్యవిధిభిర్నివృత్తేః ప్రత్యవాయం కల్పయిత్వా యజ్ఞోపవీతాదిధారణప్రవృత్తేర్విహితత్వాత్ । తత్ర కథం నిషేధేన నివృత్తిబోధః క్రియేత? న చ - ప్రవృత్తౌ ప్రత్యవాయం పరికల్ప్య నిషేధో నివర్తయతీతి – వాచ్యమ్; తథా సతి ప్రవృత్తేరప్రాప్త్యా నిషేధస్యైవానుదయే సర్వనాశప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్పర్యుదాసః । యది మన్యేత పరమహంసానామపి పరాశరేణ యజ్ఞోపవీతాది విహితం “తత్ర పరమహంసా నామ త్రిదణ్డజలపవిత్రయజ్ఞోపవీతశిక్యాన్తర్వాసధారిణ’’ ఇత్యాదినా, తతశ్చ న పర్యుదాస ఇతి, తన్న; అస్య వచనస్య వ్యవహ్రియమాణపరాశరస్మృతావదర్శనాత్ । కల్పనే చ సశిఖమిత్యాదిప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధే బుద్ధాదిస్మృతివద్ బాధాత్ । భవన్తి చ స్మృతయః - ‘‘త్రిదణ్డం కుణ్డికాం చైవ సూత్రం చాథ కపాలికామ్ । జన్తూనాం వారణం వస్త్రం సర్వం భిక్షుః పరిత్యజేత్ ॥ కౌపీనాచ్ఛాదనార్థం తు వాసోఽర్థస్య పరిగ్రహమ్ । కుర్యాత్ పరమహంసస్తు దణ్డమేకం తథైవ చ ॥ ‘‘ ఇతి విష్ణుః । కాణ్వాయనశ్చ - ‘‘తత్ర పరమహంసా నామ త్రిదణ్డకమణ్డలుశిక్యజలపవిత్రపాత్రపాదుకాశనశిఖాయజ్ఞోపవీతకపాలానాం త్యాగినో న తేషాం ధర్మాధర్మౌ న సత్యం నాపి చానృతం సర్వసహాః సర్వసమాః సమలోష్టాశ్మకాఞ్చనా యథోపపన్నభైక్షాహారాశ్చాతుర్వర్ణ్యం భైక్షచర్యం చరన్త ఆత్మానం మోక్షయన్త’’ ఇతి । విష్ణుకాణ్వాయనస్మృత్యోశ్చ శిష్టపరిగృహీతయోరనాప్తప్రణీతత్వం శఙ్కమానస్య స్వకీయబ్రాహ్మణత్వేఽప్యనాశ్వాసః స్యాత్ । స్మరతి స్మ భగవాన్వ్యాసః -’‘యజ్ఞోపవీతం కర్మాఙ్గం వదన్త్యుత్తమబుద్ధయః । ఉపకుర్వాణకాత్పూర్వం యతో లోకే న దృశ్యతే ॥ యావత్కర్మాణి కురుతే తావదస్యైవ ధారణా । తస్మాదస్య పరిత్యాగః క్రియతే కర్మభిః సహ ॥ అగ్నిహోత్రవినాశే తు జుహ్వాదీని యథా త్యజేత్ । యథా చ మేఖలాదీని గృహస్థాశ్రమవాఞ్ఛయా ॥ పత్నీయోక్త్రం యథేష్ఠ్యన్తే సోమాన్తే చ యథా గ్రహాన్ । తద్వద్యజ్ఞోపవీతస్య త్యాగమిచ్ఛన్తి యోగినః ॥’‘ ఇతి । మహాభారతేఽపి –’‘ఎకదణ్డీ త్రిదణ్డీ వా శిఖీ ముణ్డిత ఎవ వా । కాషాయమాత్రసారోఽపి యతిః పూజ్యో యుధిష్ఠిరః “॥ తథా - “జటాఽజినధరాశ్చాన్యే పఙ్కదిగ్ధా జితేన్ద్రియాః । ముణ్డా నిస్తన్తవశ్చాపి వసన్త్యర్థార్థినః పృథక్ “॥ ఇతి రాజధర్మప్రశంసార్థముత్తమాశ్రమపరామర్శః । లైఙ్గేఽపి పురాణే – “నికృత్య స్వశిఖాం కేశానుపవీతం విసృజ్య చ । పఞ్చభిర్జుహుయాదప్సు భూః స్వాహేతి చ వా క్రమాత్ “॥ ఇతి । పద్మపురాణేఽపి – “ తతో వ్రతానాం పరమహంసవ్రతమనుత్తమమ్ । తేభ్యో దదౌ దివౌకోభ్యః సతామప్యవిరోధి యత్ ॥ పఠ్యతే యజుశ్శాఖాయాం మహత్పైతామహం వ్రతమ్ । పరం బ్రహ్మోదితం తద్వదాగమాచారచేష్ఠితమ్ ॥ బ్రహ్మారధనముఖ్యానాం వ్రతినాం తీవ్రతేజసామ్ । భృగువృద్ధ్యాపయామాస వేదోక్తం పరం హితమ్ ॥ ఎవం వ్రతధారాః సర్వే వసన్తి స్మాఽరేశ్వరాః । హంసవ్రతధారా భూత్వా ధ్యాయమానాః పరం పదమ్ ॥ హిత్వా శిఖాం సోపవీతాం విధినా పరమేణ తే । కాలేన మహతాధ్యానాదేవం జ్ఞానాత్మతాం గతాః ॥ యే చాత్ర హంసవ్రతినో నియతాః సంయతేన్ద్రియాః । ఎవం భిక్షాం తు భుఞ్జానా ధ్యాయమానాః పరం పదమ్ ॥ దణ్డహస్తాస్తు సఞ్జాత భిక్షావ్రతసమన్వితాః । త్యక్త్వా శిఖాం సోపవీతాం దణ్డ ఎకః కరే ధృతః ॥ హసవ్రతం పరం ప్రోక్తం పురా చీర్ణం మయా చిరమ్ । వ్రతానాం పరమం గుహ్యం పవిత్రం పాపనాశనమ్ ॥ హంసవ్రతం ద్విషన్మోహాత్పాపేనాచ్ఛాదితో నరః । న స ముచ్యేత పాపేన కల్పకోటిశతైరపి ॥ తస్మాద్ధంసవ్రతానాం తు న హన్యాన్న చ దూషయేత్ ॥ భిక్షాం పరమహంసానాం యతీనాం యః ప్రయచ్ఛతి ॥ విముక్తః సర్వపాపేభ్యో నాసౌ దుర్గతిమాప్నుయాత్ । శిఖాం యజ్ఞోపవీతం చ త్యక్త్వా చరతి యో వ్రతమ్ ॥ హంసవ్రతీ స విజ్ఞేయో మోక్షకామీ భవేచ్చ సః । శిఖాయజ్ఞోపవీతేన త్యక్తేనాసౌ కథం ద్విజః ॥ నిన్ద్యతే దేవలోకేషు పూజితో దేవదానవైః । దుష్టం విశిష్టమథవా హంసరతధరం నరమ్ ॥ న పృశేదఙ్గమఙ్గేన దేవరూపః స వై ద్విజః” ॥ ఇతి । పరాక్రాన్తం చాత్ర బహుభిరాచార్యైరితి న విస్తీర్యతే ॥౨౦॥
స్తుతిమాత్రముపాదానాదితి చేన్నాపూర్వత్వాత్ ॥౨౧॥ పూర్వత్రానుష్ఠేయసామ్యశ్రుతేరాశ్రమాన్తరం విధేయమిత్యుక్తమ్, ఇహ తు రసతమత్వాదీనామఙ్గాశ్రితత్వేనేయమేవ జుహూరిత్యాదిస్తుతిసామాన్యాత్ స్తుత్యర్థత్వమితి పూర్వః పక్షః ॥ యదా రసతమత్వాది నాఽఙ్గనిష్ఠమపి స్తుతిః । తదా కిమఙ్గ వక్తవ్యమనఙ్గాత్మధియః ఫలమ్ ॥ ఇతి సిద్ధాన్తే । నను రసతమత్వాదిభిః కిముద్గీథాదివిధిః స్తూయతే, ఉత ఉపాస్తివిధిః । నాద్యః; ఉద్గీథాదివిధేః కర్మప్రకరణస్థత్వేన వ్యవధానాత్తేనైకవాక్యత్వానుపపత్తేః ।
న ద్వితీయః; ఉపాస్యవిషయసమర్పణేన విధ్యన్వయసంభవే లక్షణయా స్తుత్యర్థత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యత్రేత్యాదినా ।
అవ్యభిచరితవిధిసంబన్ధేనేతి ।
అవ్యభిచరితోద్గీథాదివిషయవిధినా సంబన్ధో యస్య తేనోద్గీథాదినోపస్థాపిత ఉద్గీథాదివిధిః స ఎష ఇత్యాదినా స్తూయతే, యథా జుహోపస్థాపితక్రతునా పర్ణమయతా సంబధ్యత ఇత్యర్థః ।
నను విశేషణవిశేష్యభావేన సమభివ్యాహారాత్ స్తుతిర్భవతి వాయుక్షేపిష్ఠాదౌ , నేహ వ్యవధానాదితి, తత్రాహ –
న హీతి ।
అనుషఙ్గాతిదేశేతి ।
‘‘చిత్పతిస్త్వా పునాతు వాక్పతిస్త్వా పునాతు దేవస్త్వా సవితా పునాతు అచ్ఛిద్రేణ పవిత్రేణే’త్యత్రాన్తే శ్రుతోఽచ్ఛిద్రేణేత్యేషోఽర్థవాదః ప్రతిమన్త్రమనుషజ్యతే । వైశ్వదేవే ‘‘ఆగ్నేయమష్టాకపాలం నిర్వపతీ’’త్యాదిహవిఃషు శ్రుతా అర్థవాదా వరుణప్రఘాసాదిష్వతిదిశ్యన్తే । ‘‘ఎతద్బ్రాహ్మణాని పఞ్చ హవీంషి యేతద్బ్రాహ్మణానీతరాణీ’’తి । ఎవమత్ర వ్యవధానేఽపి శ్రుతత్వేనైకవాక్యతా స్యాదిత్యర్థః ।
సన్నిహితవిధ్యభావాఙ్గీకారేణాద్యపక్షముపపాద్య ద్వితీయం కల్పమవలమ్బ్యాపి పూర్వపక్షం ఘటయతి –
యది త్వితి ।
విధినైవ పురుషప్రవృత్తిసిద్ధేః స్తుతిర్వ్యర్థేతి శఙ్కిత్వా పరిహరతి స్మాచార్యశబరస్వామీ । సత్యం వినాపి తేన సిధ్యేత్ప్రామాణ్యమ్, అస్తి తు తత్స్తుతిపదమితి । తస్య వ్యాఖ్యా ప్రభాకరగురుణా కృతా - అస్తి తు తదిత్యేతద్భాష్యమతిరేకే విధివ్యతిరేకేణ స్తుతిపదసద్భావే పరిహార ఇతి । ఎవం వదతైతత్సూచితం కేవలవిధిశ్రవణే నాస్తి స్తుత్యపేక్షా, యథా ‘‘వసన్తాయా కపిఞ్జలానాలభతే’’ ఇత్యాదౌ । స్తుతిపదే తు సత్యస్తి తదపేక్షా, యథా లోకే పటో భవతీత్యేతావతి వాక్యే నాస్తి పదాన్తరాపేక్షా । ‘రక్తః పట’ ఇత్యత్ర తు రక్తపదస్యాకాఙ్క్షయా వాక్యస్యాప్యాకాఙ్క్షోత్థాప్యతే, తద్వదితి ।
తదేతదాహ –
యథాహురితి ।
నన్వర్థవాదాశ్రవణేఽప్యనుషఙ్గాదిభిస్తత్సమభివ్యాహార ఉక్తః, తత్రాహ –
అత ఎవేతి ।
యత ఎవ విధేరేవ ప్రవర్తకత్వమత ఎవ । అతిదేశే తు వచనాద్వ్యవహితార్థవాదసంబన్ధో న త్విహ తదస్తి;అనుషఙ్గేఽప్యర్థవాదస్య సాకాఙ్క్షత్వాత్ । అచ్ఛిద్రేణ పవిత్రేణేత్యుక్తే పునాత్విత్యేతస్మిన్నపేక్షాదర్శనాత్, క్వచిత్తు పఠితవ్యః సన్నన్తే పఠిత ఇతి, న త్విహ రసతమత్వాదేః ప్రదేశాన్తరస్థోద్గీథాదివిధ్యపేక్షాస్తి; ఉపాసనవిధివిషయసమర్పకత్వస్యానన్తరమేవ వక్ష్యమాణత్వాత్ । తస్మాదనుషఙ్గాదిదృష్టాన్తేనార్థవాదప్రాప్త్యభిధానమసమఞ్జసం వైషమ్యాదిత్యర్థః ।
కేవలస్య శ్రుతస్య విధేరనపేక్షత్వముపపాదయతి –
న హీతి ।
కర్మవిధేరితి ।
కర్మాఙ్గవిధేరితి వక్తవ్యేఽఙ్గస్తుతిరప్యఙ్గిన ఎవేతి కర్మవిధేరిత్యుక్తమ్ ।
నను భాష్యోదాహృతన్యాయవిత్స్మరణే పఞ్చ విధిలక్షణాన్యుక్తానీతి ప్రతిభాతి, తచ్చాయుక్తమ్ ; న హి ధాత్వర్థభేదే కారకభేదే వా విధిలక్షణం భిద్యతే, ఇత్యాశఙ్క్య తదభిప్రాయం వివరిష్యన్ విధిలక్షణం తావదాహ –
భావనాయాః ఖల్వితి ।
నను విధౌ స్మృతలిఙ్గాదేరేవ న హన్యాదితి నిషేధేష్వపి ప్రయోగాత్కథం ప్రత్యయస్య విధివాచకత్వనియమస్తత్రాహ –
నిషేధశ్చేతి ।
నిషేధవాక్యగతైరపి లిఙ్గాదిప్రత్యయైర్విధ్యర్థోఽనూద్య నఞా నిషిధ్యతే ఇతి నాస్తి వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
నను శబ్ద ఎవ విధిర్నియోగాదిర్వా, నేత్యాహ –
ఎతచ్చేతి ।
ఎవం విధిలక్షణముపస్థాప్య వార్తికార్థముపపాదయతి –
క్రియా చేత్యాదినా ।
కృశ్చ భూశ్చాస్తిశ్చ కృభ్వస్తయస్తాన్ కృభ్వస్తీనుదాహృతవానిత్యర్థః । యద్యపి ధాతవః శతశః సన్తి; తథాపి డుకృఞ్ కరణే, భూ సత్తాయామ్, అస భువీతి త్రయ ఎవ ధాతవో భావనాసామాన్యవాచిన ఉదాహృతాః సర్వత్ర వ్యాప్త్యర్థమ్ । ఎతద్ధాతుగతప్రత్య - యైశ్చ సకలభావనానుగతశ్రేయః సాధనత్వరూపో విధిరభిధీయతే, న తు ప్రతిధాతు ప్రతిప్రత్యయం చ భావనాభేద ఇత్యర్థ । కర్తవ్యమిత్యస్య కృదన్తత్వేన ద్రవ్యాభిధాయిత్వాద్ ద్రవ్యం ప్రత్యుపసర్జనభూతభావనా ప్రతీయత ఇత్యర్థః । యద్యపి భవతిరస్తిశ్చ ప్రయోజ్యవ్యాపారవాచినౌ, భావనా చ ప్రయోజకవ్యాపారః; తథాప్యవస్థాన్తరవిశిష్టత్వేన భావ్యత్వాదస్తి భావనా । తథా చ దణ్డీ భవేదిత్యాదినా దణ్డిత్వాదిరూపేణ భావ్యత్వమనన్తరమేవ వక్ష్యతి ।
ఎవం కరోతిధాతౌ కారకభేదేఽపి భావనైక్యమభిధాయ భవత్యస్త్యోరపి తదాహ –
ఎవమితి ।
అస్తేర్భ్వాదేశాత్ తుల్యవదుదాహరణమ్ । అత్రాపి దణ్డి భవేదిత్యాక్షిప్తకర్తృకా భావనోదాహృతా । భవితవ్యమితి ధాత్వర్థోపసర్జనభూతా భావనా । భూయేతేత్యాక్షిప్తకర్మికా భావనా ।
ఎకధాత్వర్థవిషయా ఇతి ।
ఎకో ధాత్వర్థో భవత్యర్థోఽస్త్యర్థో వా విషయో యాసాం తాస్తథా దణ్డిత్వాద్యవస్థాన్తరస్య యద్భవనం సత్తా చ తద్విషయాస్తదవచ్ఛిన్నా భావనా ఉదాహర్తవ్యా ఇత్యర్థః ।
విధ్యుపహితా ఇతి ।
శ్రేయఃసాధనత్వవిశిష్టా ఇత్యర్థః ।
నను భవతిరస్తిశ్చ పర్యాయౌ, భూ సత్తాయామ్ అస్ భువీతి చ పరస్పరం వ్యాఖ్యానాదత ఆహ –
భవతిశ్చైష ఇతి ।
కశ్చిత్ప్రాప్త్యర్థోఽపి భవతిరస్తి తదర్థమేష ఇత్యుక్తమ్ । జన్మవచనో భవతిరస్తిస్తు జనిఫలభూత ఎవార్థసద్భావవచన ఇత్యర్థః । ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపోఽపామోషధయ ఓషధీనాం పురుషః పురుషస్య వాగ్ వాచ ఋగ్ ఋచః సామ సామ్న ఉద్గీథో రస ఇత్యుపక్రమ్య శ్రూయతే స ఎష రసానాం పృథివ్యాదీనాం రసతమః పరమః పరమాత్మప్రతీకత్వాత్ పరస్య బ్రహ్మణోఽర్ధం స్థానం తదర్హతీతి పరార్ధ్యః । పరబ్రహ్మవదుపాస్య ఇత్యర్థః । పృథివ్యాద్యపేక్షయాఽష్టమః కోఽసౌ య ఉద్గీథః ప్రణవ ఇత్యర్థః । ॥౨౧॥౨౨॥
పారిప్లవార్థా ఇతి చేన్న విశేషితత్వాత్ ॥౨౩॥ పూర్వత్రోద్గీథాదిస్తుత్యర్థత్వాదుపాస్యవిషయసమర్పకత్వం రసతమత్వాదేర్జ్యాయ ఇత్యుక్తమ్, తర్హ్యాఖ్యానానామపి విద్యాస్తుత్యర్థత్వాత్ సకాశాత్పరిప్లవప్రయోగశేషత్వం జ్యాయోఽనుష్ఠానపర్యవసానసంభవాదితి సంగతిః ।
నను ‘‘యస్యాశ్వినే శస్యమానే సూర్యో నాభ్యుదియాదపి సర్వా దాశతయీరనుబ్రూయాది’’తి సర్వాసామృచామాశ్వినగ్రహశంసనే సర్వశ్రుత్యా వినియుక్తానామపి ప్రాతిస్వికార్థేషు వినియోగాదాఖ్యానానాం పారిప్లవే విద్యాయాం చ వినియోగః కిం న స్యాదత ఆహ –
న చ సర్వా ఇతి ।
ఐన్ధ్రా గార్హపత్యమితి ప్రాతిస్వికవినియోగానాం సర్వా దాశతయీరితి సముదాయవినియోగస్య చ శ్రౌతత్వేన తుల్యత్వాత్ ప్రాతిస్వికవినియోగం సహతే సర్వశబ్దః, క్వచిత్సమానస్య సకృత్ప్రవృత్తస్య ప్రాతిస్వికవినియోగస్యావకుణ్ఠనాభావాల్లిఙ్గాదిభిర్మన్త్రవినియోగావిఘాతకత్వమిత్యర్థః ।
అశ్వమేధే హి ప్రథమేఽహని మనుర్వైవస్వతో రాజేత్యాహ ద్వితీయేఽహని యమో వైవస్వతో రాజేత్యాహ తృతీయేఽహని వరుణ ఆదిత్య ఇత్యాద్యాఖ్యానవిశేషో వాక్యశేషే వినియుజ్యతే, తద్బలాదుపక్రమస్య సంకోచమాహ –
నైషామితి ।
ననూపక్రమే ‘‘సర్వం శంసతీ’’త్యభిధాయ పునః ‘‘పారిప్లవమాచక్షీతే’’తి ఉపసంహారగతేర్విశేషః సర్వశబ్దానుసారేణ ఉపలక్షణార్థత్వేన వ్యాఖ్యాయాతామత ఆహ –
ఇతరథేతి ।
ప్రథమం ‘‘సర్వాణ్యాఖ్యానాని పారిప్లవే శంసన్తీ’’త్యభిధాయ పునః ‘‘పారిప్లవమాచక్షీతేతి’’ విధాయ తతో మనుర్వైవస్వత ఇత్యాది పఠ్యతే, తత్ర పునర్విధానం వాక్యశేషగతాఖ్యాననియమార్థమితరథా వైయర్థ్యాత్సర్వశబ్దోఽపి వాక్యశేషగతాఖ్యానానామపి మధ్య ఎకద్వ్యాద్యభిధాయోపరమం వ్యావర్తయితుమితి తస్యార్థవత్తా ।
అత్ర పునర్విధిశ్రుత్యాఽవచ్ఛేదికయా సర్వశ్రుతౌ భగ్నదర్పాయాం నిర్భయః సన్నిధిర్విద్యాస్వేవౌపనిషదాఖ్యానాని వినియుఞ్జీతేత్యాహ –
తథా చేతి ।
అనేన ద్వితీయం సూత్రం యోజితమ్ । సోఽరోదీదిత్యాదీనాం విధ్యేకవాక్యతాం యథా విధిసన్నిధిరవగమయేదేవమాఖ్యానానాం విద్యాసన్నిధిర్విద్యైకవాక్యతాం గమయతీతి యోజనా । అవధీయన్త ఇతి కర్మకర్తరి । తన్రోపాఖ్యాయికా కథాపరో గ్రన్థః ॥౨౩॥౨౪॥
అత ఎవచాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షా ॥౨౫॥ బ్రహ్మవిద్యా మోక్షే కర్మాణీతికర్తవ్యతాత్వేనాపేక్షతే । యజ్ఞేనేతి వివిదిషాయాం వినియుక్తయజ్ఞాదీనాం విషయసౌన్దర్యలభ్యాయాం తస్యామనన్వయాదిచ్ఛావిషయజ్ఞానసాధ్యే మోక్షేఽన్వయ ఇతి పూర్వః పక్షః ॥ అస్మిన్పక్షే యజ్ఞేనేత్యాదికరణవిభక్తిబాధః స్యాత్ । న హి మోక్షసాధనమిచ్ఛాసాధనం, భవతి తు జ్ఞానేచ్ఛాజనకాన్తఃకరణశుద్ధిహేతుత్వేన జ్ఞానేచ్ఛాహేతుత్వం సాధనసాధనస్యాపి సాధనత్వానపాయాత్, కాష్ఠైః పచతీత్యత్ర పాకసాధనజ్వాలాజనకకాష్ఠానాం పాకహేతుత్వదర్శనాదితి సిద్ధాన్తః ।
అత్ర భాష్యమత ఎవ విద్యాయాః పురుషార్థహేతుత్వాత్కర్మాణి విద్యయా స్వార్థసిద్ధౌ నాపేక్షితవ్యానీతి, తదయుక్తమ్; న హి పురుషార్థహేతుత్వం కర్మాపేక్షావిరోధి ఆగ్నేయాదిష్వదర్శనాదతః పురుషార్థాధికరణప్రయోజననిరూపకత్వమస్యాధికరణస్య న యుక్తమ్ ఇత్యాశఙ్క్య భాష్యం వ్యాచష్టే –
విద్యాయా ఇతి ।
విద్యాయాః క్రత్వర్థత్వే స్వార్థః క్రతూపకారః ।
తదా చోపక్రియమాణక్రతావసత్యుపకారజననాయోగాత్ క్రతురపేక్షితవ్య ఇత్యుక్త్వా మోక్షార్థత్వేఽనపేక్షామాహ –
యదా త్వితి ।
అవిద్యాస్తమయే మోక్షే నాస్తి కర్మాపేక్షేతి భావః । స్వసిద్ధౌ నాపేక్షితవ్యానీతి న, అపిత్వపేక్షితవ్యానీత్యర్థః । అధికవివక్షయేతి భాష్యం వ్యాచష్టే – ఎతచ్చేతి ॥౨౫॥
సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్ ॥౨౬॥
పూర్వత్ర బ్రహ్మవిద్యా, న స్వఫలే కర్మాపేక్షా, ప్రమాత్వాత్ సంమతవదిత్యుక్తమ్, తర్హి సా స్వోత్పత్తావపి న తదపేక్షా, అత ఎవ తద్వదేవేతి పూర్వపక్షమాహ –
యథేతి ।
అత్రాగమవిరోధమాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
అపి చానేన వాక్యేనేచ్ఛా విధీయతే, ఇష్యమాణజ్ఞానం వా । నాద్యః, విషయసౌన్దర్యలభ్యాయాం తస్యాం విధ్యయోగాత్ ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అపి చేత్యాదినా ।
అత ఎవ న తత్సాధనత్వేన యజ్ఞాదివిధానమ్ ।
నను పఞ్చమ్యపి ప్రతిపత్తిరపేక్ష్యతామిత్యాశఙ్క్య ఫలపర్యవసానాన్నేత్యాహ –
నాన్తరీయకం హీతి ।
యథాఽతిసున్దరేఽపి గుడాదౌ ధాతుదోషాదరుచిః, ఎవం బ్రహ్మజ్ఞానేఽపి పాపాదరుచిర్భవేత్తత్ర ధాతుసామ్యార్థమౌషధివిధివత్ బ్రహ్మజ్ఞానరోచకయజ్ఞాదివిధిరర్థవానితి సిద్ధాన్తయతి –
ఉత్పత్తౌ జ్ఞానస్యేతి ।
నను కర్మాణాం జ్ఞానోత్పత్త్యర్థత్వే యావజ్జ్ఞానోత్పత్తి కర్మానుష్ఠాతవ్యం, న జ్ఞానార్థః సంన్యాస ఇతి, అత ఆహ –
తత్రాపీత్యాదినా ।
చిత్తస్య ప్రత్యక్ ప్రావణ్యం కర్మఫలం దృష్ట్వా కర్మత్యాగ ఉపపన్న ఇత్యర్థః । గ్రన్థాస్త్వేతే ప్రథమసూత్రే వ్యాఖ్యాతాః ।
నను బ్రహ్మైవోపదిశ్యతాం, తత్ర జ్ఞానం స్వత ఎవ జాయేత , కిం వివిదిషయా, నేత్యాహ –
వివిదిషుః ఖల్వితి ।
అతిసూక్ష్మత్వాద్ బ్రహ్మాత్మత్వస్య మనఃసమాధానాద్యనుష్ఠేయం , తద్ రుచౌ సత్యామనుష్ఠీయతే నేతరథేత్యర్థః ।
ఎవం జ్ఞానోత్పత్త్యుపయోగం కర్మణాం ప్రదర్శ్యఫలేఽనుపయోగమాహ –
న చ నిర్విచికిత్సమితి ।
ఫలం హి శబ్దజ్ఞానస్య భావనా, తస్యాశ్చ సాక్షాత్కారస్తస్య చాపవర్గః త్రిష్వపి కర్మానపేక్షా, శబ్దజ్ఞానేన చ కర్మాధికారహేతోర్బ్రాహ్మణత్వాదేర్బాధితత్వాత్తదుత్తరకాలం కర్మణ ఎవాభావాదిత్యర్థః ।
భాస్కరోక్తమపవదతి –
తస్మాదితి ।
యచ్చ తేనైవోక్తం జ్ఞానాత్కర్మణో బాధే భిక్షాటనాద్యపి బాధ్యేతేతి, తత్రాహ –
దృష్టార్థేష్వితి ।
అసక్తస్య అనాసక్తస్య । ఎతే చ గ్రన్థాః ప్రథమసూత్రే ఎవోపపాదితార్థా ఇతి । అధికారే నివృత్తేఽప్యశ్రద్ధాయామధఃపాతః స్యాదితి కేశవోక్తమసాధు; శాస్త్రకృతత్వాదశ్రద్ధాయా ఇతి ।
అపరమపి భాస్కరోక్తం నిరస్యతి –
అతశ్చేతి ।
నను శమాదేరపి జ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వాత్కర్మవన్న జ్ఞానానన్తరమనువృత్తిరితి బ్రహ్మవిదః కోపాద్యాపత్తిరత ఆహ –
శమాదీనాం త్వితి ।
అవస్థాస్వాభావ్యాదితి ।
పరమశాన్తం బ్రహ్మాస్మీతి పశ్యతః స్వభావాదేవ శమాది స్యాన్న యత్నసాధ్యమిత్యర్థః ॥౨౬॥౨౭॥
సర్వాన్నానుమతిశ్చ ప్రాణాత్యయే తద్దర్శనాత్ ॥౨౮॥ యథా పూర్వత్ర వివిదిషన్తీతి వర్తమానాపదేశేఽప్యపూర్వత్వాత్పఞ్చమలకారేణ విధిః కల్పితః, ఎవమత్రాపి ‘‘న హ వా అస్యానన్నం జగ్ధం భవతీ’’తి వర్తమానాపదేశేఽప్యపూర్వత్వాద్విధిరితి ప్రత్యవస్థానాత్ సంగతిః ।
సర్వేన్ద్రియాణాం ప్రాణేన సహ సంవాదే యచ్ఛ్రూయతే తద్దర్శయతి –
ఎష కిలేతి ।
ఇన్ద్రియాణి కిల వయమేవ శ్రేష్ఠాని ఇత్యభ్యమన్యన్త । వివాదశమనాయ చ ప్రజాపతినోక్తాని యుష్మాకం మధ్యే యస్మిన్నుత్క్రాన్తే శరీరం పతేత్ స శ్రేష్ఠ ఇతి । తత ఇన్ద్రియేష్వేకైకశ ఉత్క్రాన్తేషు శరీరం నాపతత్ । ప్రాణోత్క్రాన్తౌ త్వపతత్ । తతః ప్రాణః శ్రేష్ఠ ఇత్యవధృతే సతీన్ద్రియాణి తేనావజితాని । తాని ప్రాణ ఉవాచేత్యర్థః ।
యదాహ తద్దర్శయతి –
కిం మేఽన్నమితి ।
పరాజితైర్హి విజయినే కరో దీయతే, ఎవమిహాపి సర్వప్రాణిభిరద్యమానమన్నమిన్ద్రియాణి ప్రాణాయ ప్రదదుః । అతః సర్వత్రాన్నాదః ప్రాణ ఇత్యర్థః ।
ఆఖ్యాయికయా వివక్షితమర్థమాహ –
తదనేనేతి ।
ప్రాణస్య సర్వన్నమితి నిర్దేశాత్తథైవోపాసనావిధిః కల్పనీయ ఇత్యర్థః ।
ఎతద్విద్యాఙ్గతయేతి ।
ఎతస్యాః ప్రాణవిద్యాయా అఙ్గతయేత్యర్థః ।
తత్ర యద్యపీతి ।
యదవాదిష్మ పఞ్చమలకారకల్పనాత్సఙ్గతిరితి । తదిత ఉత్థితమ్ । ప్రవృత్తివిశేషకరణతాలాభే ప్రయోజనే విధిప్రతిపత్తిరిత్యర్థః । ఉపమన్త్రయతే స హిఙ్కార ఇత్యాదినా గ్రామ్యవ్యాపారగతచేష్టాసు హిఙ్కారాదిదృష్టిర్విహితా । సా వామదేవ్యవిద్యా । ఉపమన్త్రణం సఙ్కేతకరణమ్ ।
అశక్తేరితి ।
సర్వాన్నస్య పుంసాఽత్తుమసామర్థ్యాదిత్యర్థః । అపి చ ‘‘నానన్నం భవతి’’ ఇత్యత్ర భవతిమాత్రం శ్రూయతే ।
తత్ర భావయతిః కల్పనీయః, కల్పయిత్వా చ తం విధిరపి కల్ప్య ఇత్యాహ –
కల్పనీయత్వాదితి ।
కల్పనా న నోపపద్యతే; క్లృప్తసామాన్యవిషయనిషేధశాస్త్రేణ బాధాత్ ।
క్లృప్తో హి విశేషవిధిః సామాన్యనిషేధం బాధేత, న కల్ప్య ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
శాస్త్రాన్తరేతి ।
కస్తర్హి శాస్త్రార్థస్తమాహ –
ప్రాణస్యేతి ।
అశక్తిరిత్యేతద్వివృణోతి –
న తావదితి ।
కౌలేయకః శ్వా । ఇభో హస్తీ । తద్భక్ష్యం వటకాష్ఠమ్ । కరభ ఉష్ట్రః । తద్భక్ష్యౌ శమీకరీరౌ । కణ్టకీ వృక్షవిశేషః యస్య వల్లీప్రాయాః శాఖా భవన్తి ।
కల్పనీయత్వాదిత్యేతద్వ్యాచష్తే –
న చాత్ర లిఙ్ ఇవేతి ।
లిఙః సకాశాద్యథా విధిప్రతీతిరేవమత్ర స్ఫుటతరా నాస్తి; పఞ్చమలకారద్యోతకస్యాడాదేరశ్రవణాదిత్యర్థః ।
నను పర్ణమయీత్వాదావివ విధిః కల్ప్యాతామత ఆహ –
న చ కల్పనీయ ఇతి ।
సర్వమన్నం భవతీత్యస్మాదనీయేఽనువాదత్వాదనదనీయే త్వశక్యే విధ్యయోగాత్ శక్యే కలఞ్జాదౌ నిషేధశాస్త్రేణ వైపరీత్యపరిచ్ఛేదాదపూర్వార్థత్వాభావాదిత్యర్థః ।
శాస్త్రాన్తరవిరోధత ఇత్యేతద్ వ్యాచష్టే –
న చ సత్యాం గతావితి ।
ప్రవృత్తస్యేతి ।
క్లృప్తత్వాత్పరిచ్ఛేత్తుమప్రవృత్తస్యేత్యర్థః ।
యదుక్తం ప్రవృత్తివిశేషకరత్వాద్విధిరితి, తత్రాహ –
శక్యత్వే చేతి ।
నను సూత్రం ప్రాణవిదః సర్వాన్నభక్షణం న వారయతి, న హి ప్రాణాత్యయే సర్వాన్నానుమతిమాత్రేణ అన్యత్ర తద్వారణం కర్తుం శక్యమత ఆహ –
ప్రాణాత్యయ ఇతి చేతి ।
తద్దర్శనాదితి సూత్రభాగం వ్యాచష్టే –
తత్రోపాఖ్యానాచ్చేతి ।
ననూపాఖ్యానే సామాన్యశాస్త్రబాధకో విధిర్న శ్రూయతేఽత ఆహ –
స్ఫుటతరేతి ।
జీవితాత్యయమాపన్నో మద్యం నిత్యం బ్రాహ్మణో వర్జయేదిత్యాద్యా స్ఫుటతరవిధిస్మృతిః ।
నను తర్హి స్మృత్యా జీవితాత్యయే కిం సురాఽపి భక్షణీయా, నేత్యాహ –
సురావర్జమితి ।
‘‘సురాపస్య బ్రాహ్మణస్యోష్ణామాసిఞ్చేయుః సురామి’’తి మరణాన్తికప్రాయశ్చిత్తదర్శనాద్ మరణప్రసఙ్గేఽపి సా న భక్ష్యేత్యర్థః । ఉష్ణామిత్యగ్నివత్తప్తామిత్యర్థః ।
ప్రాణాత్యయోఽపి కిఞ్చిద్విషయ ఎవ, నేత్యాహ –
విద్వాంసమితి ।
చాక్రాయణోపాఖ్యానాద్విద్వాంసం ప్రతి విధానాద్ విధిస్మృతేశ్చ సాధారణ్యాద్ అవిద్వాంసం ప్రత్యపి విధానాత్ ప్రాణత్యయ ఎవ విద్వదవిదుషోః సర్వాన్నత్వమితి యోజనా । హస్తిపకో హస్తిపాలః ।
ఛాన్దోగ్యశ్రుతిగతముపాఖ్యానమర్థతో దర్శయతి –
స హీతి ।
ఎవమాఖ్యానమనువర్ణ్య భాష్యస్థాం శ్రుతిం వ్యాచష్టే –
మటచీతి ।
మటచ్యో నామ రక్తవర్ణాః క్షుద్రపక్షివిశేషాః । తైర్హతేషు కురుదేశసస్యేషు అశనాయయా బుభుక్షయా గ్లాయన్ గ్లాని ప్రాప్త ఇత్యర్థః ।
మద్యం నిత్యం బ్రాహ్మణ ఇతి ।
వర్జయేదితి శేషః ॥౨౮॥౨౯॥౩౦॥౩౧॥
విహితత్వాచ్చాశ్రమకర్మాపి ॥౩౨॥
యథా శాస్త్రాన్తరవిరోధాత్సర్వాన్నత్వవచనం స్తుతిరేవం యజ్ఞాదీనాం నిత్యత్వశ్రుతివిరోధాద్విద్యార్థత్వవచనం స్తుతిరితి సఙ్గతిమభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ –
నిత్యాని హీత్యాదినా ।
తస్మాదనధ్యావసాయ ఎవేతి ।
అధ్యవసాయే వా వివిదిషన్తి ఇత్యస్య స్తుత్యర్థత్వం భవతీత్యాశయః ।
నను వాచనికవినియోగభేదాత్ఖాదిరాదేర్వీర్యాద్యర్థత్వం క్రత్వర్థత్వం చ ప్రథమతన్త్రే సిద్ధం, తద్వదత్ర కిం న స్యాదత ఆహ –
ఎతేనేతి ।
వాస్తవవిరోధేనేత్యర్థః ।
విధివ్యతిరేకేణ స్వభావత ఎవ నిత్యమనిత్యం వా యద్వస్తు వ్యవస్థితం తదన్యథా కర్తుం న శక్యతే, యత్త్వసిద్ధరూపం విధితః కర్తవ్యమిత్యధ్యవసాయ యథావిధి నిష్పాద్యతే, తస్య రూపం విధిత ఎవ జ్ఞాతవ్యమ్, విధితశ్చాగ్నిహోత్రాదేరావశ్యకత్వప్రతీతేర్న విరోధ ఇత్యాహ –
సిద్ధే హీతి ।
నిమిత్తేన జీవితేన నిత్యం సర్వదా సంసారిణామీహిత ఇష్ట ఉపాత్తదురితక్షయః ప్రయోజనం యస్య తత్తథోక్తమ్ । అనేన ఫలవత్త్వేఽపి నిత్యత్వం కర్మణ ఉపపాదితమ్ । విద్యాఙ్గతయా చేత్యత్ర కర్తవ్యమిత్యనుషఙ్గః । నను విరక్తాధికారాయ విద్యాయా నిత్యసమీహితఫలత్వాభావాత్తదఙ్గత్వేనానుష్ఠీయమానస్య నిత్యత్వం న స్యాత్, తతశ్చ వివిదిషార్థత్వేన కర్మ కుర్వతః ప్రత్యవాయపరిహారాయ నిత్యప్రయోగోఽపి పృథక్వర్తవ్యః ।
న చేన్నిత్యప్రయోగస్యైవానిత్యత్వం స్యాదితి, నేత్యాహ –
విద్యాయాః కాదాచిత్కతయేతి ।
యథా స్వర్గార్థోఽగ్నిహోత్రప్రయోగో నిత్యప్రయోగం వికృత్య ప్రయోగస్యోభయత్రావిశేషాన్నిత్యవిధేః ప్రయోజకత్వం బాధిత్వా నివిశతే, యథా వా ‘‘యది రాజన్యం వైశ్యం వా యాజయేత స యది సోమం బిభక్షయిషేద్ న్యగ్రోధస్తిభీరాహృతః తాః సంపిష్య దధన్యున్మృజ్య తమస్మై భక్షం ప్రయచ్ఛేది’’తి నైమిత్తికః ఫలచమసప్రయోగో నిత్యం సోమప్రయోగం వికృత్య నివిశతే; కామ్యనైమిత్తికాభ్యాం నిత్యకార్యసిద్ధేః ।యాదృశో నిత్యః ప్రయోగః కరణార్థత్వేన విహితస్తాదృశస్యేతరత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ న పునఃప్రయోగావృత్తిః । నాపి నిత్యప్రయోగస్యానిత్యతాపత్తిరేవమత్రాపీత్యర్థః । న్యగ్రోధస్కన్ధాదధోవిలమ్బిన్యో జటాః స్తిభ్యః ।
కార్యస్యేతి ।
కర్తవ్యస్యేత్యర్థః ।
సత్సుకర్మస్వితి ।
విద్యాకారణత్వేనానుష్ఠితేషు కర్మసు సత్సు ఉత్పన్నా విద్యైవ స్వకార్యేఽవిద్యానివృత్తిలక్షణే వ్యాప్రియత ఇత్యర్థః । భారవాహకత్వం గర్దభ్యా ఎవ, పుత్రాణాం తు భారవహనకాలే సత్త్వమాత్రమ్, న తు వాహకత్వమితి దృష్టాన్తవార్తికాథః ।
గ్రాహకేతి ।
గ్రాహకేణ ప్రయోగవిధినాఽఽత్మీయత్వేన స్వీకారపూర్వకత్వాదిత్యర్థః ।
గ్రాహకం దర్శయతి –
విధేశ్చేతి ।
అవిహితే చ జ్ఞానే విధ్యభావాదేవ కర్మణాం విద్యాం ప్రత్యఙ్గత్వేన ప్రయోగవిధిగ్రహణానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
నను తర్హి విద్యా విధీయతాం, నేత్యాహ –
చతసృణామపీతి ।
ఎకా హి ప్రతిపత్తిః సాఙ్గాధ్యయనప్రసవా, అన్యా తు శాస్త్రశ్రవణజా, అపరా ధ్యానరూపా, చతుర్థీ సాక్షాత్కృతిః । తాసాం చతసృణామపి బ్రహ్మవిషయప్రతిపత్తీనాం విధానానుపపత్తిరిత్యుక్తమిత్యర్థః ॥౩౩॥
నను ‘‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహుయాదిగ్నిహోత్రం జుహుయాత్స్వర్గకామ’’ ఇతి వాక్యయోరేకప్రకరణే శ్రవణాద్యుక్త ఎకస్య కర్మణః కామ్యత్వేన నిత్యత్వేన చ వినియోగః, యజ్ఞాదివాక్యస్య తు భిన్నప్రకరణత్వాన్న వినియోగాన్తరహేతుత్వమ్, కింతు కర్మాన్తరవిధాయకత్వమేవేతి, నేత్యాహ –
న హి ప్రకరణాన్తరమితి ।
యత్ర కర్మైవ ధాతునోపాదాయాఖ్యాతేన విధీయతే తత్ర కర్మవిధాయకత్వస్వభావమపరిత్యజన్ విధిః కర్మాన్తరం విదధ్యాత్, వివిదిషావాక్యే తు న యజ్ఞాదిధాత్వర్థే విధిః శ్రూయతే, కిం తు వివిదిషాయాం యజ్ఞాదయస్త్వన్యత్రైవోత్పన్నా ఆఖ్యాతాపరతన్త్రైర్యజ్ఞాదిశబ్దైరనూద్యన్తే । తత్ర ఫలభూతవివిదిషాయాం విధ్యయోగాదయం విధిర్యజ్ఞాదీస్తస్యాం వినియుఞ్జానో న యజ్ఞాదీన్ భినత్తీత్యర్థః ।
యది ప్రదేశాన్తరోత్పన్నకర్మానువాదేన వివిదిషాసంబన్ధవిధిః స్యాత్తర్హి కౌణ్డపాయినామయనేఽపి నిత్యాగ్నిహోత్రానువాదేన మాసవిధిరాపద్యేత, తత్రాహ –
న చ తత్రాపీతి ।
నను హోమ ఎవ సాక్షాద్విధిశ్రవణేఽపి ‘‘యదాహవనీయే జుహ్వతి’’ ఇత్యత్ర హోమానువాదేనాహవనీయవిధిర్దృష్టః, ఎవమత్రాపి హోమానువాదేన కాలవిధిః కిం న స్యాదత ఆహ –
కాలస్యేతి ।
పురుషానుష్ఠేయవిషయో హి విధిరనుష్ఠేయం కాలం న విదధాతి, కింతు తస్మిన్కర్మ విదధాతి, ఆహవనీయస్య తు ఉపాదేయత్వాద్ యుక్తం ప్రదేశాన్తరసిద్ధకర్మానువాదేన విధానమిత్యర్థః ।
నను కాలోఽ పి విధీయతే యదగ్నేయోఽష్టాకపాలోఽమావాస్యాయామిత్యాదౌ, తత్రాహ –
కాలే హీతి ।
తత్రాప్యమావాస్యాదికాలే కర్మైవ విధీయతే ఇత్యర్థః ।
సాయం జుహోతీత్యాదౌ కాలోఽపి విధీయతే, హోమస్యాగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యనేనైవ విహితస్యానువాదాదత ఉక్తమ్ –
ఉత్సర్గ ఇతి ।
అన్యతః కర్మప్రాప్తిరుత్సర్గస్యాపవాదికా, సా చ సాయమగ్నిహోత్రమిత్యత్ర సందిగ్ధా విశిష్టవిధిసంభవాత్తథా చోత్సర్గోఽనపోదిత ఇత్యర్థః ।
స్మృతిరుక్తేతి ।
భాష్యే ఇతి శేషః ॥౩౪॥౩౫॥
అన్తరా చాపి తు తద్దృష్టేః ॥౩౬॥
ఆశ్రమకర్మసాపేక్షైవ విద్యా ఫలప్రదేతి వదన్ప్రష్టవ్యః కిం ఫలే అపేక్షా, ఉతోత్పత్తౌ, నాద్య ఇత్యాహ –
న ఖలు విద్యేతి ।
ద్వితీయమాశఙ్క్య పరిహరతి –
నను యథేత్యాదినా ।
ప్రతిషేధాభావమాత్రేణాప్యర్థినమధికరోతీతి భాష్యమయుక్తమ్, అప్రతిషిద్ధానామపి కేషాంచిద్ విద్యోదయాదర్శనాదత ఆహ –
ప్రతిషేధో విధాత ఇతి ।
విఘాతః ప్రతిబన్ధః, తదభావాదనుష్ఠితసాధనస్య విద్యోత్పద్యత ఇత్యర్థః । స్మృతౌ మైత్ర ఇత్యహింసకో బ్రాహ్మణః । తతశ్చ జపమాత్రత్తస్య పురుషార్థసిద్ధిరిత్యర్థః ॥౩౬॥౩౭॥౩౮॥౩౯॥
తద్భూతస్య తు నాతద్భావో జైమినేరపి నియమాత్తద్రూపాభావేభ్యః ॥౪౦॥ యదా నాశ్రమకర్మాపి విద్యాసాధనం, తదా ఆరూఢపతితస్య పూర్వాశ్రమప్రస్థితస్య కర్మ కిము వక్తవ్యమితి సఙ్గతిః ।
పూర్వకర్మస్వనుష్ఠానచికీర్షయేత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
పూర్వధర్మేష్విత్యాదినా ।
అరణ్యమితి ।యత్పదమాశ్రమస్తతో నైనమియాత్పునస్తతో నేయాన్నవర్తేతేత్యర్థః ॥౪౦॥
న చాధికారికమపి పతనానుమానాత్తదయోగాత్ ॥౪౧॥ ప్రత్యవరోహోఽశాస్త్రీయ ఇత్యుక్తమ్, స యది క్రియతే, తర్హి కిమస్తి ప్రాయశ్చిత్తం న వేతి చిన్త్యతే ।
బ్రహ్మచారిత్వాన్నిష్ఠికస్యాపి నైఋతాలమ్భప్రాప్తేః పూర్వపక్షాభావమాశఙ్క్యాహ –
ప్రాయశ్చిత్తమితి ।
అవకీర్ణిపశుశ్చ తద్వదితి ।
ఉపనయనహోమా ఆహవనీయే కార్యా ‘‘యదాహవనీయే జుహ్వతి తేన సోఽస్యాభీష్టః ప్రీతో భవతీ’’త్యాహవనీయస్య సర్వహోమార్థత్వాదితి ప్రాపయ్య షష్ఠే సిద్ధాన్తితమ్ । ఆధానం హి ‘‘జాతపుత్ర ఆదధీతే’’తి వచనాత్ కృతదారస్య విహితమ్ । ఉపనయనకాలే చ దారాభావాదాధానమప్రాప్తకాలమ్ । తదభావాచ్చాహవనీయాభావః । తస్మాల్లౌకికేఽగ్నావితి ఎవమవకీర్ణిపశురపీత్యర్థః ॥౪౧॥ శ్రుతిస్తావదుపదిశతి సాక్షాదిత్యన్వయః ।
నను ప్రాయశ్చిత్తసద్భావశ్రుతిః సామాన్యవిషయా, తదభావవిషయా స్మృతిస్తు నైష్ఠికవిశేషవిషయా ప్రబలేతి, నేత్యాహ –
ప్రాయశ్చిత్తమితి ।
శ్రుతే నైష్ఠికే ప్రాయశ్చిత్తం బోధయితుం సామాన్యమేకమేవ వ్యవధానం స్మృతేస్తు తస్మిస్తదభావం బోధయితుం నిషేధకల్పనా, తతస్తన్మూలశ్రుతికల్పనేతి వ్యవధానద్వయమ్, అతో దుర్బలా స్మృతిః శ్రుత్యనుసారేణ నేతవ్యేత్యర్థః ।
యత్నగౌరవార్థం ప్రాయశ్చిత్తనిషేధశ్చేత్తత్కిం యత్నగౌరవం తదాహ –
కృతనిర్ణేజనైరితి ।
సంఖ్యానం సంప్రతిపత్తిః సంవ్యవహారః అన్యైర్వ్యవహర్తృభిరవకీర్ణిని వ్యవహారాభావే యత్నగౌరవం కర్తవ్యమితి స్మృత్యర్థ ఇతి భావః । సమా విప్రతిపత్తిః స్యా(జై.సూ.అ.౧ పా.౩ సూ,౮) దితి యవవరాహాధికరణపూర్వపక్షసూత్రమ్ ।యవవరాహశబ్దార్థావధారణే ఆర్యాణాం మ్లేచ్ఛానాం చ విప్రతిపత్తిః సమేత్యర్థః । ఎష దృష్టాన్తః ।
ప్రకృతే దార్ష్టాన్తికే యోజయతి –
ఆచార్యాణామితి ।
శాస్త్రస్థా వా తన్నిమిత్తత్వా(జై.సూ.అ.౧ పా.౩.సూ.౧౯) దితి సిద్ధాన్తసూత్రం, తద్యోజయతి –
శాస్త్రస్థా యేతి ।
యవవరాహాధికరణం లిఙ్గభూయస్త్వా (వ్యా.సూ.అ.౩ పా ౩ సూ.౪౪) దిత్యత్రానుక్రాన్తమ్ ।
నను ప్రాయశ్చిత్తాభావప్రసిద్ధిరపి స్మృతిమూలైవేతి నేత్యాహ –
ఉపపాదితం చేతి ।
విప్రకృష్టార్థాయాః స్మృతేః సకాశాత్ సన్నికృష్టార్థశ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ ప్రాయశ్చిత్తభావప్రసిద్ధేస్తన్మూలత్వముపపాదితమ్ ఇత్యర్థః ।।౪౨॥
బహిస్తూభయథాపి స్మృతేరాచారాచ్చ ॥౪౩॥
ఉత నేతీతి ।
చిన్త్యతే ఇతి శేషః ।
సఙ్గతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ –
తత్రేతి ।
కృతప్రాయశ్చిత్తానామవకీర్ణినాం సంవ్యవహార్యత్వే తైః సహ కృతం శ్రవణాదికం విద్యాసాధనం న వేతి చిన్తాప్రయోజనమ్ । సర్వపాతకమిహ పరత్ర వాఽశుద్ధిం జనయతి ।
తత్ర నైష్ఠికాదీనామాశ్రమచ్యుతేర్బహునిన్దాదర్శనాత్ తజ్జన్యపాపాపూర్వే ప్రాయశ్చిత్తేన నువర్తేతేతి; నిమిత్తనివృత్తావపి కార్యానువృత్తేర్బహులముపలమ్భాదిత్యభిప్రేత్య సిద్ధాన్తమాహ –
నిషిద్ధేత్యాదినా ।
నిషిద్ధకర్మత్రితయాత్తదనుష్ఠానజన్యమేనః పాపాపూర్వం లోకద్వయేఽప్యశుద్ధిం తావదాపాదయతి । తచ్చ ద్వైధిం ద్విప్రకారకమ్ ।
తదేవ దర్శయతి –
కస్య చిదిత్యాదినా ।
యత్యాద్యాశ్రమచ్యుతేరైహలౌకికాశుధ్ద్యాపాదకత్వే దృష్టాన్తమాహ –
యథా స్త్రీబాలాదితి ।
బాలఘ్నాంశ్చ కృతఘ్నాంశ్చ విశుద్ధానపి ధర్మతః । శరణాగతహన్తౄంశ్చ స్త్రీహన్తౄంశ్చ న సంపిబేత్ ॥ ఇతి మనువచనమ్ । న సంపిబేత్ అన్యోన్యం గృహే భోజనాదిసంవ్యవహారం న కుర్యాదిత్యర్థః । మనువచనవ్యాఖ్యానరూపం యాజ్ఞవల్కీయవచనమ్ - ప్రాయశ్చిత్తైరపైత్యేనో యదజ్ఞానకృతం భవేత్ । కామతోఽవ్యవహార్యస్తు వచనాదిహ జాయతే । ఇతి ।
తత్రావ్యవహార్య ఇత్యకారప్రశ్లేషం కృత్వా వ్యాఖ్యాయోదాహరతి –
తథా చేతి ।
అజ్ఞానకృతం యదేనో భవేద్యచ్చ కామతః కృతం తదుభయం ప్రాయశ్చిత్తైరపైతీత్యేవమర్థతయా వ్యాచష్టే –
కామతః కృతమపీతి ।
కామతః కృతబ్రహ్మవధాదిగ్రహణం బాలవధాద్యుపలక్షణార్థం మత్వా శ్లోకశేషం వ్యాచష్టే –
బాలఘ్నాదిస్త్వితి ।
వచనాదిత్యుక్తం, కిం తదిత్యత ఆహ – వచనమితి ॥౪౩॥
స్వామినః ఫలశ్రుతేరిత్యాత్రేయః ॥౪౪॥ పూర్వత్ర కృతప్రాయశ్చిత్తః సంవ్యవహార్య ఇత్యుత్సర్గస్య నిన్దాతిశయవచనేన బాధః కృతః , ఎవమిహాప్యాశ్రయాఙ్గానుష్ఠాతురేవాశ్రితోపాస్తికర్తృత్వమిత్యుత్సర్గో వర్షతి హాస్మై య ఉపాస్త ఇత్యాదివచనాత్ ఫలభాజ ఎవ యజమానస్య సాధనే కర్తృత్వప్రతిపాదకాద్ బాధ్యత ఇతి సంఙ్గతిః । పతితైర్వ్యవహారే హి కదాచిత్స్యుస్త ఋత్విజః । ఆర్త్విజ్యత్వాదుపాస్తీనాం తత్సంపర్కం తతస్త్యజేత్ ॥ ఇతి ప్రకృతోపయోగః ।
శాస్త్రపౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ –
ప్రథమే కాణ్డే ఇతి ।
జ్యోతిష్టోమాదిప్రకరణేషు శ్రుతాని ‘‘యది కామయేత వర్షేత్పర్జన్య ఇతి నీచైః సదో మినుయాత్ ।’‘ సదః సభామణ్డలమ్ । తద్ నీచైర్నిర్మిమీతేత్యర్థః । ఇత్యాదీన్యఙ్గఫలాన్యృత్విగ్గామీని । యాజుర్వేదికత్వేనాధ్వర్యవసమాఖ్యానాదృత్విజి సన్నిహితే ‘‘యది కామయేతే’’తి వాక్యేన తస్యైవ ఫలసంబన్ధబోధనాదితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । యథా త్ర్యయం నాశ్నీయాదిత్యాది తపః సత్యప్యాధ్వర్యవసమాఖ్యానే యాజమానమ్ ; తపసః ప్రధానఫలసిద్ధ్యర్థత్వాత్, ప్రధానఫలస్య చ యాజమానత్వాత్, తథా కామోఽఙ్గఫలమపి యజమానగామి । కుతః? అర్థసంయోగాత్ । యజేతేత్యాత్మనేపదేన ప్రధానఫలస్య యజమానసంబన్ధబోధనాదితి । అత్రాఙ్గఫలస్య యాజమానత్వనిర్దేశోఽఙ్గస్య తదాశ్రితోపాస్తేశ్చార్థాదృత్విక్వర్తృకత్వమవగమయతీతి పునరుక్తిశఙ్కా, సా న కార్యా; ఋత్విక్వర్తృకత్వస్య సిద్ధవత్కారాదిత్యర్థః ।
ఎవంజాతీయకానీతి ।
సదఃకరణాదిక్రత్వఙ్గజాతీయానీత్యర్థః । చకార ఉపాసనాని ఇత్యస్యోపరి నేతవ్యః ।
ఉపాసనానీతి ।
తథాకామ (జై.అ.౩ పా.౮ సూ.౧౩) ఇత్యధికరణేఽఙ్గానామృత్విక్వర్తృకత్వం న చిన్తితం, కింతు తదాశ్రితోపాస్తీనామిత్యర్థః । యదపి శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరీ(జై.అ.౩ పా.౭.సూ.౧౮) త్యధికరణేఽన్యో వా స్యాత్పరిక్రయామ్ననా (జై.అ.౩ పా. ౭ సూ.౨౦) దిత్యఙ్గానామృత్విక్వర్తృకత్వమభిహితం, న తేనాపి పునరుక్తిరుపాస్తీనామనఙ్గత్వాదితి । న చైవం గోదోహనాదేరపి యాజమానత్వశఙ్కా; అప్ప్రణయనాదేరఙ్గస్యావశ్యమృత్విఙ్నిర్వర్త్యత్వాత్తదాశ్రితద్రవ్యస్యావ్యాపారరూపస్య పృథక్ ప్రయోగాయోగాద్ । ఉపాస్తీనాం తు క్రియాత్వాద్భవతి పృథక్ ప్రయోగః । శక్యతే హ్యుద్గీథాద్యఙ్గేషు ఋత్విగ్భిరనుష్ఠీయమానేషు యజమానేన తేష్వాదిత్యాదిదృష్టిరధ్యసితుమితి ।
నను ‘‘వర్షతి’’ హాస్మై పర్జన్యః వర్షయతి చాన్యార్థమయం య ఎవం విద్వాన్ వృష్టౌ పఞ్చవిధం సామోపాస్తే’’ ఇత్యాదౌ కథం యాజమానత్వశఙ్కా? న - హీహ యజమానపదమస్తి, అత ఆహ –
తత్రోపాసకానామిత్యాదినా ।
కర్మణీశ్వరోఽధికారీ, తస్యైవ ఫలమ్, ఇహ చోపాసనకర్తుః ఫలశ్రవణాదధికారీ యజమాన ఎవోపాసనకర్తేతి గమ్యతే ఇత్యర్థః ।
నను కర్తుః ఫలశ్రవణం తస్య యాజమానత్వం న గమయితుమర్హతి, ‘‘ఆత్మనో వా యజమానాయ వా యం కామం కామయతే తమాగాయతి ఆగానేన సంపాదయతీ’’త్యాదావృత్విజోఽపి ఫలశ్రవణాదత ఆహ –
వచనాచ్చేతి ।
ఔత్సర్గికన్యాయస్య వచనమపవాదకమసత్యపవాదే ఫలం యజమానస్యైవేత్యర్థః । యజమానస్యోపాసనమ్; ఉపాసకస్య సతః ఫలశ్రుతేః ।
తత్ర దృష్టాన్తః –
ఫలవదితి ।
నను ‘‘తముద్గీథం బకో నామతో దాల్భస్యాపత్యం దాల్భ్యో విదాంచకార ఉపాసితవాన్ స హ నైమిషీయాణాం సత్రిణాముద్గాతా బభూవేత్యృత్విజోఽప్యుపాసనకర్తృత్వం శ్రూయతే, తచ్చ లిఙ్గం సర్వార్త్విజ్యముపాస్తీనాం గమయతి, తత్రాహ –
తం హేతి ।
అన్యార్థదర్శనం హీదమన్యతః సిద్ధం విషమీకుర్యాద్, ఇహ త్వన్యతః సిద్ధిర్నాస్తి, తత ఉపాసనఫలభాజో యజమానస్యైవ కర్తృత్వమితి న్యాయం న బాధేతేత్యర్థః ॥౪౪॥ నను ‘‘తస్మై హి పరిక్రీయతే’’ ఇతి సిద్ధాన్తహేతురసిద్ధః, అఙ్గాశ్రితోపాస్తీనాం యాజమానత్వే విప్రతిపన్నం ప్రతి తదర్థమృత్విక్ పరిక్రయస్యాసిద్ధేః, న చ - అఙ్గకర్తౄణామృత్విజాం తదాశ్రితోపాస్తిపర్యన్తం పరిక్రయః సన్నిధానాదితి – వాచ్యమ్ ; యత్ర హి తేషాం కర్తృత్వం ప్రమితం తదర్థం తే పరిక్రేతవ్యః, న తు సన్నిహితార్థమ్; అన్యథాఽఙ్గసన్నిహితపశ్వాదిద్రవ్యసిద్ధ్యర్థమపి తత్పరిక్రయప్రసఙ్గాత్ ।
తస్మాన్న హేతువచనార్థం పశ్యామోఽత ఆహ –
ఉపాఖ్యానాత్తవదితి ।
‘‘తం హ బక’’ ఇత్యాద్యుపాఖ్యానం తచ్చ వాక్యశేషగత –
త్వాన్నిర్ణాయకం న ప్రాపకమపేక్షతే, యస్త్వన్యత్ర న్యాయబాధ ఉక్తస్తత్పరిహారపరత్వేన ‘‘తస్మై హి పరిక్రీయత’’ ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే – న చేత్యాదినా ।
తేన యజమానేన స ఋత్విక్ పరిక్రీతః సంస్తద్గామినే ఫలాయ ఘటతే సంపాదయితుం యుజ్యతే ఇత్యర్థః ।
ఎతదుక్తం భవతి –
యజమానగామితా ఫలస్య సాక్షాత్తత్కర్తృకత్వే పరిక్రీతర్త్విక్వర్తృకత్వే చోపాస్తీనాం సంభవతి, తతః సా కాంస్యభోజిన్యాయేన లిఙ్గదర్శనమనుగ్రహీతుం పరిక్రయద్వారకం కర్తృత్వమాశ్రయతీతి ।
ఎవం చ లిఙ్గదర్శనాదృత్విక్కర్తృకత్వేఽఙ్గోపాస్తీనాం సిద్ధే తదర్థమపి ఋత్విక్ పరిక్రీయత ఇతి సూత్రావయవో వ్యాఖ్యాతః । ఎతచ్చ సర్వం తథా చేత్యాదిభాష్యాదుత్థితమితి పరార్థత్వాదితి భాష్యేణర్త్విగ్ద్వారా కర్తృత్వాద్యజమానస్య ఫలమిత్యుక్త్వాఽన్యత్రేత్యనేన సతి వచనే ఋత్విజోఽపీత్యుక్తమ్ ।
వ్యసనితామాత్రేణేతి ।
ఫలిన ఎవ కర్తృత్వమితి న్యాయస్యోభయథా సంభవే యజమానమాత్రకర్తృకత్వవిషయః పురుషస్యాగ్రహో వ్యసనితా । యస్మాదాధిదైవికమాదిత్యపురుషమాధ్యాత్మికం చాక్షుషపురుషముపాసీత ఉద్గాతా తదుభయాత్మకో భూత్వా సర్వాన్ లోకాన్ ఆప్నోతి తస్మాదేవంవిదుద్గాతా యజమానం బ్రూయాత్ తే కిం కామం ఫలమాగాయాన్యాగానేన సంపాదయాని । సమర్థో హి స ఫలసంపాదనే ఇత్యర్థః ॥౪౫॥౪౬॥
సహకార్యన్తరవిధిః పక్షేణ తృతీయం తద్వతో విధ్యాదివత్ ॥౪౭॥ యస్మాత్పూర్వే బ్రాహ్మణా ఆత్మానం విదిత్వైషణాభ్యో వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యమాచరన్తి తస్మాదధునాతనోఽపి బ్రాహ్మణః పణ్డాఽధ్యయనజా బ్రహ్మధీస్తద్వాన్ పణ్డితః, తస్య కృత్యం పాణ్డిత్యం శ్రవణం తన్నిర్విద్య బాల్యేన జ్ఞానబలభావేన యుక్తితోఽసంభావనానిరాసరూపమననేన వా శుద్ధహృదయత్వేన వా తిష్ఠాసేత్ స్థాతుమిచ్ఛేద్, ‘‘బాల్యం చ పాణ్డిత్యం చ నిర్విద్యే’’త్యాదిరనువాద ఉక్తదార్ఢ్యార్థః । మునిర్మననశీలో నిదిధ్యాసకః స్యాద్ మౌనాదన్యద్ బాల్యం పాణ్డిత్యమమౌనం మౌనం చ నిదిధ్యాసనం నిర్విద్యాథ బ్రాహ్మణః బ్రహ్మాహమిత్యవగచ్ఛతీతి బ్రాహ్మణః సాక్షాత్కృతబ్రహ్మా భవతీత్యర్థః । పూర్వత్ర ‘‘తం హ బక’’ ఇతి వాక్యశేషాదఙ్గోపాసనమృత్విక్వర్తృకమిత్యుక్తమ్ । ఎవమిహాప్యథ బ్రాహ్మణ ఇతి విధివిధురవాక్యశేషాదథ మునిరిత్యేషోఽపి న విధిరితి సఙ్గతిః ।
నను బాల్యేనేత్యుపక్రమే విధిశ్రుతేర్మౌనేఽపి విధిరస్తు, నేత్యాహ –
యత్ర హీతి ।
యద్యత్రాపి విధేయత్వం స్యాత్తర్హి విధిః శ్రూయేత బాల్యవదతః శ్రోతవ్యత్వే సత్యశ్రవణాద్ విధ్యభావో గమ్యత ఇత్యర్థః ।
ప్రశంసార్థమితి ।
యదా పాణ్డిత్యశబ్దేన మౌనస్య ప్రాప్తిస్తదేత్థం విధీయమానస్య బాల్యస్య ప్రశంసా । న హి పాణ్డిత్యం స్వరూపేణ జ్ఞానం భవత్యపి తు బాల్యేఽనుష్ఠితేఽనన్తరం మౌనాపరపర్యాయం పాణ్డిత్యం కృతం భవేత్, తస్మాద్బాల్యం ప్రశస్తం భవేదితి । యదా తు మౌనస్యోత్తమాశ్రమస్య విధ్యన్తరప్రాప్తస్యానువాదః, తదా బాల్యమాత్రానుష్ఠానవానుత్తమాశ్రమిత్వేన స్తూయతే ఇతి వ్యక్తా స్తుతిః ।
సిద్ధాన్తమాహ –
భవేదిత్యాదినా ।
అనువాదిత్వం మౌనశబ్దస్య పరిహృత్య విధ్యశ్రవణాదవిధేయత్వమ్ ; ఉక్తం పరిహరతి –
ఎవం చేతి ।
తత్ర తావత్ ‘‘అమునిరితి’’ సాకాఙ్క్షత్వాన్నిర్దేశస్య తిష్ఠాసేద్ ఇతి విధిరనుషజ్యతే । మౌనం నిర్విద్యేతి సంపాద్యత్వం చ విధేయత్వం గమ యతీత్యర్థః ।
సాక్షాత్కారవతో విద్యాతిశయస్య సిద్ధత్వాద్విధివైయర్థ్యమాశఙ్క్యాహ –
విద్యాతిశయ ఇతి ।
విద్యావత ఇత్యత్ర విద్యాశబ్దేన విద్యాతిశయో వివక్షిత ఇత్యర్థః । ఉత్పన్నో విద్యాతిశయో యస్య స తథోక్తః । విధిర్హి ప్రధానముపక్రమ్యాఙ్గపర్యన్తః, తతః ప్రధానవిధిర్విధ్యాదిర్న పునర్విధివ్యతిరిక్తః కశ్చిదాదిశబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
సమిదాదేర్విధ్యన్తత్వే హేతుః –
ప్రధానవిధేరితి ।
అతోఽఙ్గస్య విధ్యన్తత్వప్రసిద్ధిః ప్రధానవిధేర్విధ్యాదిత్వం గమయతీత్యర్థః । అపూర్వత్వాద్విధిరాస్థేయ ఇతి సమన్వయసూత్రే నిదిధ్యాసనాదేర్వస్త్వవగమవైశద్యం ప్రత్యన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వాదవిధేయత్వముక్తమ్, ఇహ త్వన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వేఽపి శాబ్దజ్ఞానాత్ కృతకృత్యతాం మన్వానో యది కశ్చిత్ జ్ఞానాతిశయరూపే నిదిధ్యాసనే న ప్రవర్తేత, తం ప్రత్యప్రాప్తం తద్విధీయతే ఇత్యుచ్యతే । అత ఎవ శ్రుతిః ‘‘తత్త్వేవ భయం విదుషోఽమన్వానస్యే’’తి । అథవా పాణ్డిత్యాదిశబ్దాన్తరాదప్రాప్తిరపూర్వత్వం విధిత్వం చార్థవాదస్యైవ సతో వాక్యస్య ప్రసంసాద్వారేణ ప్రవృత్త్యతిశయకరత్వమ్ ।
అత ఎవ సమన్వయసూత్రే భాష్యం –
విధిచ్ఛాయాని వచనానీతి ।
అపి చ - నాత్రాపూర్వవిధిః ప్రాప్తేరనన్యోపాయతో న చ । నియమః పరిసంఖ్యా వా శ్రవణాదిషు సంభవేత్ ॥ అవఘాతో హి దలనాద్యుపాయాన్తరసంభవే చ సతి పాక్షిక్యామప్రాప్తౌ తత్పరిపూరణేన నియమ్యతే । ‘‘ఇమామగృభ్ణన్ రశనామృతస్యే’’తి మన్త్రశ్చాగృభ్ణన్నిత్యాదానలిఙ్గాద్ రశనాశబ్దాచ్చాశ్వగర్దభరశనయోరుభయత్ర ప్రాప్తౌ ‘‘అశ్వాభిధానీమాదత్త’’ ఇతి గర్దభరశనాతో వ్యావర్త్యతే, న తు శ్రవణాదిసాధ్యే బ్రహ్మసాక్షాత్కారేఽస్త్యుపాయాన్తరసంభవో యతః శ్రవణాదేర్నియమః పరిసంఖ్యా వా స్యాత్ । న చ బ్రహ్మసాక్షాత్కారవ్యక్తావుపాయాన్తరాసంభవాదపూర్వవిధిత్వమాశఙ్కనీయమ్; యతః సామాన్యోపాధావన్వయవ్యతిరేకౌ నివేశేతే, న వ్యక్తౌ; ఇతరథాఽవఘాతవ్యక్తిసాధ్యతణ్డులవ్యక్తావుపాయాన్తరాసంభవపరిజ్ఞానాదపూర్వవిధిత్వప్రసఙ్గాత్ । యత్తు వార్తికకృద్భిరుక్తమ్ - ‘‘సర్వమానప్రసక్తౌ చ సర్వమానఫలాశ్రయాత్ । శ్రోతస్య ఇత్యతః ప్రాహ వేదాన్తావరురుత్సయా ॥’‘ ఇతి । ప్రమాణఫలం సాక్షాత్కారం ప్రతి సర్వమానప్రాప్తౌ వేదాన్తా నియమ్యన్తే ఇత్యత్రాపి ప్రమాణనియమ ఉక్తో న శ్రవణనియమః । న చ స ఎవ విధేర్విషయః; సన్నిధానాదేవ వేదాన్తలాభాత్ । ఎతేన పురాణాదిప్రాప్తౌ వేదాన్తనియమం వ్యాచక్షీత । తస్మాన్న వాచస్పతేః పూర్వాపరవ్యాహతభాషితా నాపి సూత్రభాష్యానభిజ్ఞతేతి ॥౪౭॥
కస్మాత్పునర్గార్హస్థ్యేనేతి ।
తేనోపసంహారే హి న తతః పర ఆశ్రమ ఇతి ద్యోతితం భవతి । తచ్చానుపపన్నం బాల్యప్రధాన ఆశ్రమాన్తరే సతీత్యర్థః ॥౪౭॥
వృత్తిర్వానప్రస్థానామితి ।
వైఖానసా ఔదుమ్బరా వాలఖిల్యాః ఫేనపాశ్చేతి వానప్రస్థవృత్తిభేదాః । గాయత్రో బ్రాహ్మః ప్రాజాపత్యో బృహన్నితి బ్రహ్మచారివృత్తయః ॥౪౯॥
అనావిష్కుర్వన్నన్వయాత్ ॥౫౦॥
నను భావశుద్ధిరపి బాలచరితం భవతి తన్మాత్రమేవ గృహ్యతామత ఆహ –
యావద్ బాలచరితశ్రుతేరితి ।
యావదస్తి బాలచరితం తావతః సర్వస్య బాల్యేనేతి శ్రుతేరవగమాన్న సఙ్కోచః కార్య ఇత్యర్థః ।
అపి చ యథా పూర్వత్ర మౌనశబ్దస్య జ్ఞానాతిశయే ప్రసిద్ధిమాశ్రిత్యాప్రాప్తమౌనవిధిరాశ్రితః, ఎవమత్రాపి బాల్యశబ్దస్య కామచారాదౌ ప్రసిద్ధేస్తదేవ బాల్యం న హి శుద్ధభావేఽపి తపస్విని బాలశబ్దం వృద్ధాః ప్రయుఞ్జత ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
కామచారేతి ।
భావశుద్ధిరూపం తదేవేతి ।
యద్యపి కేవలాయాం భావశుద్ధౌ బాల్యశబ్దోన ప్రసిద్ధః; తథాపి కామచారాదిమతి బాలే భావశుద్ధిరస్తి, తావన్మాత్రపరతయా బాల్యశబ్దః సఙ్కోచ్యత ఇత్యర్థః ।
సఙ్కోచే చ కారణం శేషివిధ్యనుగ్రహ ఎకముక్తమ్, అపరం చాహ –
ఎవం చేతి ।
శాస్త్రాన్తరబాధనం యదన్యాయ్యం తదేవం సతి న భవిష్యతీతి యోజనా ॥౫౦॥
ఐహికమప్యప్రస్తుతప్రతిబన్ధే తద్దర్శనాత్ ॥౫౧॥
సంశయం ప్రదర్శ్య పూర్వపక్షాభావమాశఙ్కతే –
యద్యపీతి ।
విఘ్నోపశమేనేతి ।
శ్రవణాదౌ పురుషప్రవృత్తౌ పాపరూపో యో విఘ్నస్తదుపశమేనేత్యర్థః । యజ్ఞాదీనాం శ్రవణాదిఘటకత్వాద్ ఘటితేషు శ్రవణాదిషు విద్యయాఽవశ్యం భవితవ్యమిత్యైహికత్వనియమ ఇతి భావః । తదాత్వే తత్కాలే సాధనానుష్ఠానానన్తరక్షణే భవం తాదాత్వికమ్ । శ్రవణాదిస్వరూపనిష్పత్తయే యథా సత్త్వశుద్ధివిఘ్ననిరాసౌ కర్తవ్యౌ, ఎవం శ్రవణాదిభిర్విద్యోత్పత్తయే చ తైస్తౌ కర్తవ్యౌ, తత్ర యజ్ఞాదిభిః సత్త్వశుధ్ద్యాద్యుత్పత్తావపి విరోధికర్మాన్తరైః ప్రారబ్ధఫలైః ప్రతిబన్ధాప్రతిబన్ధౌ సంభావ్యేతే; ‘‘శ్రవణాయాపి బహుభిర్యో న లభ్యః శృణ్వన్తోఽపి బహవో యం న విద్యు’’రితి శ్రుతేః । న చైవం ప్రతిబన్ధకనివర్తకస్యాపి ప్రతిబన్ధకాన్తరాభ్యుపగమే తన్నివృత్త్యర్థమపి కర్మాన్తరమనుష్ఠేయమిత్యనవస్థా; యజ్ఞాదిప్రతిబన్ధకస్య పాప్మనో భోగద్వారేణ ప్రతిబన్ధకత్వాద్భోగనివృత్తౌ తత్క్షయే యజ్ఞాదిభిః సత్త్వశుధ్ద్యాద్యారమ్భసంభవాత్ ।
అతశ్చానియతఫలయజ్ఞాదిసాపేక్షత్వాచ్ఛ్రవణాదేరవిధేయస్యాప్యనియతఫలత్వమితి సిద్ధాన్తయతి –
యత ఎవేతి ।
ఎవం - విధిసామర్థ్యమాశ్రిత్య బ్రువన్నాముత్రికం ఫలమ్ । శ్రవణాదేః కథంకారం వాచస్పతిర్న త్రేపే ఇతి కైశ్చిత్కృత ఉపాలమ్భ ఎతద్గ్రన్థార్థాలోచనేఽనవకాశః పరావృత్త్య తత్రైవ ధావతి ।
న చ - దృష్టఫలస్యాముష్మికఫలత్వమదృష్టాపేక్షత్వం చానుపపన్నమితి –
సాంప్రతమ్; ప్రాగ్భవీయగాన్ధర్వాదిశాస్త్రాభ్యాసస్యేహ షడ్జాదివైశద్యహేతుభావస్య దేవతాప్రణిధానాద్యపేక్షితాయాశ్చోపలమ్భాదితి ।
‘‘శృణ్వన్తోఽపి బహవో యం న విద్యురి’’త్యత్ర హేతురిత్యుచ్యతే –
ఆశ్చర్య ఇతి ।
యథావదస్మాత్మనో వక్తాఽఽశ్చర్యః అద్భుతవత్కశ్చిదేవ భవతి, సమ్యగాచార్యస్య సమ్పత్తావపి తస్మాచ్ఛ్రుత్వా లబ్ధా సాక్షాత్కర్తాఽఽశ్చర్యః । ఆస్తాం సాక్షాత్కారః కుశలేనాచార్యేణానుశిష్టోఽపి శాస్త్రతః పరోక్షవృత్త్యా జ్ఞాతాఽప్యాశ్చర్య ఎవేత్యర్థః ॥౪౧॥
ఎవం ముక్తిఫలానియమస్తదవస్థావధృతేస్తదవస్థావధృతేః ॥౪౨॥
బ్రహ్మోపాసనాపరిపాకలబ్ధజన్మనీతి ।
పరిపాకేన లబ్ధం జన్మ యస్యాః సా విద్యా బ్రహ్మోపాసనాపరిపాకలబ్ధజన్మా తస్యామిత్యర్థః ।
నను విద్యావతోఽపి శరీరస్య ధారణాత్కథం ముక్తిః? తత్రాహ –
సత్యప్యారబ్ధేతి ।
రూపతః స్వరూపతో నికర్షోత్కర్షౌ స్యాతామితి ।
తథా చ సాతిశయత్వాత్కర్మసాధ్యత్వమితి పురుషార్థోఽత ఇత్యస్యాక్షేప ఇత్యర్థః । మోక్షః, సాతిశయః, విలమ్బితాఽవిలమ్బిత సాధనసాధ్యత్వాత్, కర్మఫలవదిత్యనుమానమ్ ।
అనుమానాన్తరమాహ –
అపి చేతి ।
తత్ర తత్ర సాధకేష్వైకరూప్యం స్యాన్న కర్మణా వర్ధతే నో కనీయానిత్యాదిశ్రుతేరిత్యర్థః ।
ఉపపత్తేశ్చేత్యుక్తం, తామేవాహ –
సాధ్యం హీతి ।
మా భూత్స్వరూపావస్థానలక్షణాయాం ముక్తౌ సాతిశయత్వమనర్థనివృత్తిలక్షణాయాం తు స్యాద్, నేత్యాహ –
న చ సవాసనేతి ।
విరోధికార్యోదయ ఎవ పూర్వప్రధ్వంస ఇతి మతమాశ్రిత్య । క్లేశాదిక్షయో విద్యాజన్మేతి సామానాధికరణ్యమ్ । విద్యాజన్మరూపోఽవిద్యాధ్వంస ఎకరూపః । నివర్త్యవిశేషోపాధికస్తు తస్యాపి విశేష ఇత్యర్థః ।
తర్హి స ఎవాస్తు, తత్రాహ –
న చ సావశేష ఇతి ।
యదుక్తం సాధనవిశేషాన్మోక్షే విశేష ఇతి, తత్రాహ –
న చ చిరాచిరోత్పాదేతి ।
సాధనవిద్యాచిరాచిరత్వాభ్యాం మోక్షే న విశేషానుమానమ్; ఎతజ్జన్మజన్మాన్తరానుష్ఠితయాగసాధ్యస్వర్గవదవిశేషసంభవాత్, స్వాభావికస్తు విద్యాయామపి నాస్తి విశేషః । అతోఽస్మిన్పక్షే హేతోరసిద్ధిః, వేద్యబ్రహ్మణ ఎకరూపత్వశ్రుత్యా విద్యాయా అప్యేకరూపత్వేన శ్రుతేరిత్యర్థః ।
ద్వితీయేఽనుమానే సగుణవిషయత్వముపాధిమాహ –
సగుణవిద్యాయాస్త్వితి ।
తత్కార్యస్యేతి ।
విద్యాకార్యస్యేత్యర్థః ।
కాలాతీతత్వం చాహ –
న చాత్రేతి ।
మోక్షేఽప్యుపేయవిశేషణం భేదాభేదవికల్పాసహత్వం యుక్తిః ॥౫౨॥
ఆవృత్తిరసకృదుపదేశాత్॥౧॥
తృతీయే చిన్తితం సర్వం సాక్షాచ్ఛ్రుత్యుక్తసాధనమ్ ।
ఫలార్థాపత్తిసంసిద్ధమావృత్త్యాద్యత్ర చిన్త్యతే॥
ఆత్మేతి తు విరోధపరిహారఫలం, తస్య చాత్ర ప్రస్తావే కారణం వక్ష్యతే । న ప్రతీక ఇత్యాది త్వధికరణత్రయమత్ర ప్రాసఙ్గికమ్, తస్మాద్భవత్యేవాయమభిప్రాయశ్చతుర్థే తృతీయశేషానువర్తనస్యేతి । ఫలాధ్యాయం వ్యాఖ్యాస్యన్ ఫలావసరే శ్రోతౄణాముత్సాహజననాయ స్వకృతేరకలఙ్కతాం బ్రువన్ దుర్జనాన్ శిక్షయతి, సత్పురుషాంశ్చాభినన్దతి –
నాభ్యర్థ్యా ఇతి ।
ఇహ గ్రన్థే శ్రవణార్థమమత్సరిణః సజ్జనా నాభ్యర్థనీయాః ।
అత్ర హేతుమాహ –
స్వయమితి ।
తే హి గ్రన్థగుణాన్దృష్ట్వా స్వయమేవ ప్రవృత్తా భవన్తి , ఇతరే తు మత్సరిణః శ్రవణాయ ప్రవర్తయితుం న శక్యాః ।
అశక్యత్వే హేతుమాహ –
మత్సరేతి ।
మత్సర ఎవ పిత్తం హృదయతాపకత్వాత్ తన్నిమిత్తమచికిత్స్యం చికిత్సాఽనర్హమరోచకం సత్కవిభణితిష్వరుచ్యాపాదకం ధాతువైషమ్యం యేషాం తే న శక్యా ఇత్యర్థః । కేషాంచిద్విరలపాపానాం మాత్సర్యం వివేకోపదేశేన శక్యం చికిత్సితుమ్, ఇదం తు న తథేత్యుక్తమ్ అచికిత్స్యమితి ।
ఆచార్యస్య శిష్యః సనాతననామా తత్కృతాం స్తుతిం తత్ప్రీత్యర్థం ప్రబన్ధమధిరోపయతి –
శఙ్కే ఇతి ।
సంప్రతి సాన్ద్రతపఃస్థితేషు నిరన్తరతపోనిష్ఠేషు నిమిత్తేష్వధునా స్వారాజ్యసౌఖ్యం వహన్నిన్ద్రో మమ రాజ్యం తపసా హరిష్యతీతి య ఉద్వేగస్తం నిర్విశఙ్కం నిర్విశఙ్కో యథా భవతి తథా కథమపి నాభ్యేష్యతీతి శఙ్కే మన్యే ।
ఉద్వేగాప్రాప్తౌ హేతుమాహ –
యదితి ।
యస్మాద్వాచస్పతిమిశ్రనిర్మితం సంక్షిప్తం బహ్వర్థం యద్వ్యాఖ్యానం తన్మాత్రేణ స్ఫుటన్ప్రకటీభవన్ యో వేదాన్తార్థస్తద్విషయవివేకేన సాక్షాత్కారేణ వఞ్చితోఽపహృతో భవః స్వర్గాదిసంసారో యేషాం తే తథోక్తాః । తేఽమీ తపస్వినః స్వర్గేఽపి నిఃస్పృహా ఇతి యద్యస్మాత్తస్మాచ్ఛఙ్క ఇత్యన్వయః ।
విషయక్రమేణేతి ।
అధ్యాయవిషయయోః సాధనఫలయోః క్రమేణేత్యర్థః ।
నను జ్ఞానార్థత్వాద్ దృష్టఫలేషు గాన్ధర్వశాస్త్రశ్రవణాదివదవిధేయేషు శ్రవణాదిషు యావత్ఫలమావృత్తిసిద్ధౌ కథం సకృత్ప్రయోగశఙ్కా? అత ఆహ –
ముక్తిలక్షణస్యేతి ।
పూర్వవాదీ ముక్త్యర్థత్వాత్ శ్రవణాదీనామదృష్టార్థత్వం విధేయత్వం చ మన్యతే, విధిషు చాఽఽవృత్త్యశ్రవణాత్సకృత్ప్రయోగశఙ్కేత్యర్థః । శ్రవణాదయోఽహంగ్రహోపాస్తయశ్చ నిర్విశేషసవిశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలా ఇహోదాహరణమ్ ।
తత్ర శ్రవణాదిషు సకృత్ప్రయోగముక్త్వాఽహంగ్రహోపాస్తిష్వప్యాహ –
యత్ర పునరితి ।
అత్ర కిం విద్యాయా ముక్తిసాధనత్వమదృష్టమిత్యుచ్యతే, శ్రవణాదేర్వా విద్యాసాధనత్వమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
యద్యపీతి ।
జీవన్ముక్తేర్దృష్టత్వాద్యద్యపికారః । అహివిభ్రమస్య రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ సముచ్ఛేదస్యేవావిద్యాయా విద్యోత్పాదేన సముచ్ఛేదస్యోపపత్తిసిద్ధత్వాదితి యోజనా ।
తత్ర హేతుః –
విద్యోత్పాదవిరోధితయేతి ।
అవిద్యా విద్యానివర్త్యా అనిర్వాచ్యత్వాదహివిభ్రమవదిత్యనుమానమ్ ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం చేతి ।
ఇవకారో లోకసిద్ధత్వాదిత్యత ఉపరి నేతవ్యః । గాన్ధర్వశాస్త్రాదౌ శ్రవణాద్యభ్యాసస్య సాక్షాత్కారజనకత్వేనన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం లోకసిద్ధత్వాత్తద్వదుక్తవిశేషణచైతన్యాత్మకాహమిత్యపరోక్షానుభవస్యాపి శ్రవణాద్యభ్యాససాధనత్వేనానుమానాదిత్యర్థః । బ్రహ్మసాక్షాత్కారః, శ్రవణాద్యభ్యాససాధ్య శాస్త్రార్థసాక్షాత్కారత్వాత్, షడ్జాదిసాక్షాత్కారవదిత్యనుమానమ్ ।
నను విధిప్రత్యయదర్శనాద్ అదృష్టార్థత్వమస్తు, తత్రాహ –
న చేతి ।
ప్రాప్తార్థత్వాత్ ‘‘విష్ణురుపాంశు యష్టవ్య’’ ఇత్యాదావివానువాదకత్వమిత్యర్థః ।
నను దృష్టఫలాన్యపి శ్రవణాదీని అక్షసన్నికర్షాదివదనావృత్తాన్యేన సాక్షాత్కారం జనయన్తు, తత్రాహ –
న చైతానీతి ।
సకృచ్ఛ్రవణాదిఫలాదర్శనాదిత్యర్థః ।
నను సాక్షాత్కార ఎవ కిమర్థం, ధర్మాదావివ పరోక్షజ్ఞానమేవాస్తు, తత్రాహ –
న చాత్రాసాక్షాత్కారేతి ।
ఎవం దృష్టఫలభూతబ్రహ్మసాక్షాత్కారోపదేశేన శ్రవణాద్యనేకోపాయోపదేశలిఙ్గాత్ ఫలసిద్ధ్యర్థం ప్రత్యేకమపి శ్రవణాది అభ్యసనీయమితి ప్రతిపాదితమ్ ।
అథ యదుక్తముపాసీతేత్యాదిషు సకృదుపదేశాదనావృత్తిరితి, తత్రాహ –
ధ్యానోపాసనయోశ్చేతి॥౧॥౨॥
అహంగ్రహోపాస్తిషు యస్య స్యాదద్ధేతి వచనాదుపాసనసాధ్య ఉపాస్యసాక్షాత్కారః ప్రతీయతేఽతస్తత్రావృత్తిరర్థవతీ, న నిర్గుణబ్రహ్మసాక్షాత్కారే ఇత్యాహ –
సాధ్యే హీతి ।
భాష్యే - ఆత్మభూతమితి ప్రత్యయస్యాత్మభూతమిత్యర్థః । స్వప్రకాశత్వాద్ బ్రహ్మణో బ్రహ్మవిషయ ఇతి తు బ్రహ్మవిషయవ్యవహారజనక ఇత్యర్థో న తు తత్కర్మక ఇతి; తథా సత్యాత్మభూతత్వవిరోధాత్ ।
న చ జీవస్యాత్మభూతమితి వ్యాఖ్యానముచితమ్ ; అధ్యాహారప్రసఙ్గాత్ ప్రత్యయస్యాత్మభూతమితి వ్యాఖ్యాయాం త్వనుషఙ్గ ఎవ స్యాత్స చాధ్యాహారాద్వర ఇతి బ్రహ్మసాక్షాత్కారో బ్రహ్మస్వరూపమిత్యఙ్గీకృత్యావృత్తౌ దూషితాయాం సిద్ధాన్తీ వృత్తిరూపసాక్షాత్కారమాదాయ శఙ్కతే ఇత్యాహ –
ఆక్షేప్తారమితి ।
నను స్వరూపప్రకాశేన బ్రహ్మప్రథనసిద్ధౌ కిమావృత్త్యా? అత ఆహ –
న చ బ్రహ్మాత్మభూత ఇతి ।
నావిద్యోదీయేతేతి భ్రాన్త్యభిప్రాయమ్ ।
పూర్వోక్తాక్షేపేణేతి ।
వృత్తిరూపసాక్షాత్కారం ప్రమాముపేత్య తస్యామప్యావృత్త్యాక్షేపేణేత్యర్థః ।
తమేవాహ –
న ఖల్వితి ।
తాదృశ ఇతి తాదృక్ శబ్దాత్ షష్ఠీ ।
యది వాక్యం సకృచ్ఛ్రూయమాణం బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీతి నోత్పాదయేదితి భాష్యే బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీతిః సాక్షాత్కారః, పరోక్షప్రతీత్యుత్పత్తేరేవ తదభావాభిధానానుపపత్తేరిత్యాహ –
సాక్షాత్కారమితి ।
కేవలవాక్యమావర్త్యమానమపి న సాక్షాత్కారం జనయతీత్యుక్తే యుక్తిసహకృతం జనయిష్యతి సంస్కార ఇవాక్షసహితః ప్రత్యభిజ్ఞామ్, అతో వాక్యేనైకవారం ప్రత్యయే కృతే యుక్త్యాఽపి తత్కరణాదావృత్తిసిద్ధిరితి శఙ్కతే ఇత్యాహ –
న కేవలమితి ।
ఎవమపి వాక్యయుక్త్యోః ప్రత్యేకమావృత్తిః సిద్ధాన్తిసంమతా న సిధ్యతీతి దూషయతీత్యాహ –
ఆక్షేప్తేతి ।
ఇదానీం మా భూద్వాక్యమావృత్తిసహకృతం సాక్షాత్కారస్య కారణమ్, మా చ యుక్తిసహకృతం వాక్యమ్, యుక్తివాక్యే త్వావృత్తిసహితే సాక్షాత్కారకారణే ఇతి శఙ్కత ఇత్యాహ –
పునః శఙ్కత ఇతి ।
దృఢభూమిర్దృఢ ఆశ్రయః ఫలం సాధయితుమిత్యర్థః । యద్యప్యభ్యాసమితి శాస్త్రయుక్తీ సాక్షాత్కారం కురుత ఇతి శఙ్కితం, తథాప్యన్యతరోపకృతావన్యతరత్కరణమితి వక్తవ్యం, కరణప్రయుక్తం చ ప్రతీతేరాపరోక్ష్యం యథా ప్రత్యభిజ్ఞాయామ్ ।
తత్ర కిం శాస్త్రయుక్త్యోః కరణత్వం భావనాయా వేతి వికల్ప్య దూషయతి –
స ఖల్వయమిత్యాదినా ।
భావనాప్రకర్షస్య పర్యన్తోఽవధిః కాష్ఠా తజ్జమిత్యర్థః ।
పూర్వవాదినా శాస్త్రయుక్త్యోః పరోక్షజ్ఞానజనకత్వాదావృత్తయోరనావృత్తయోర్వా న సాక్షాత్కారహేతుతేతి ఉక్తం, సాంప్రతముపేత్యాపి తయోరపరోక్షప్రమాకరణభావమభ్యాసవైఫల్యమభిధీయత ఇత్యాహాఽఽక్షేప్తా –
ఆక్షేపాన్తరమితి ।
ఆతశ్చేతి ।
అవశ్యం చేత్యర్థః । అపరోక్షప్రమోత్పత్త్యర్థం ఆవృత్త్యాక్షేపః కిమావృత్త్యుపకార్యభూతప్రమాణాభావాదుత సాక్షాత్కారయోగ్య ప్రమేయాభావాత్ ।
న ప్రథమ; మనస ఎవ సోపాధికాత్మన్యహంప్రత్యయరూపసాక్షాత్కారణతయా క్లృప్తశక్తేః శాస్త్రయుత్తయభ్యాసవాసితస్య జీవయాథాత్మ్యబ్రహ్మసాక్షాత్కారకరణత్వసంభవాదిత్యాహ –
సత్యమిత్యాదినా ।
భావనాభావసాక్షాత్కారస్యాన్యత్రేవ భ్రమత్వమాశఙ్క్య ప్రమేయస్యాపరోక్ష్యాద్ విసంవాదాభావేన వైషమ్యం వదన్పరిహరతి –
సా చేత్యాదినా ।
ఎతేన - ద్వితీయో వికల్పః పరాస్తః ।
తదానీమితి ।
అనుమితిభావనాకాలే ఇత్యర్థః ।
నను జీవస్వరూపస్య సదాతనమ్ ఆపరోక్ష్యం భవతు, తద్యాథాత్మ్యస్య తు బ్రహ్మస్వభావస్య నిత్యశుద్ధత్వాదేః పరోక్షత్వాత్తద్భావనాభిః సాక్షాత్కృతిర్భ్రమః స్యాదత ఆహ –
న హీతి ।
తర్హ్యుపాధివిరహో జీవాదన్య ఇతి పరోక్షః స్యాదతో నిరుపాధిబ్రహ్మాపరోక్షప్రతీతిర్భ్రమః స్యాన్నేత్యాహ –
న చేతి ।
పరమార్థప్రతియోగికో హ్యభావః పరమార్థః స నాధికరణాద్భిద్యతే ; కుమ్భాభావ ఇవ భూతలాత్, అత ఎవ ప్రతియోగిప్రమాణమేవాభావేఽపి ప్రమాణమితి కేచిద్ మన్వతే । ఇహ చోపాధీనాం మిథ్యాత్వాత్తత్ప్రతియోగికోఽభావోఽపి నాస్తి వాస్తవః । న చైవమభావానవస్థా ; యథా హి భవతాం ఘటో న భవతి ఘటాన్యోన్యాభావ ఇత్యత్ర నాన్యోన్యాభావాన్తరమస్తి, న చ భావాభావయోరైక్యమ్, ఎవమస్మాకముపాధ్యభావో బ్రహ్మణి నిషిధ్యతే, న చ భావాన్తరప్రసఙ్గ ఇతి ।
ఎవం హృది నిధాయార్థమిష్టసిద్ధికృతో జగుః ।
ఆత్మైవాజ్ఞానహానిర్వా తదాఽప్యాత్మైవ శిష్యతే॥
ఇతి॥
నన్వేవమపి యథా సంసారదశాయాం జీవరూపం చకాస్తి, తథైవ యది మోక్షేఽపి తర్హి శాస్త్రీయజ్ఞానవైయర్థ్యం స్యాదితి, నేత్యాహ –
తస్మాదితి ।
షడ్జాదయో హి గాన్ధర్వశాస్త్రశ్రవణాత్ప్రాగప్యవికలానధికాః శ్రోత్రేణాపరోక్షమీక్ష్యన్తే, తే త్వితరేతరవివేకేనానవధారితా ఐక్యేన చ సమారోప్యమాణా న తథా హర్షవిశేషముపజనయన్త్యవివేకినాం యథా శాస్త్రీయలక్షణైర్వివిఞ్చతామ్ । తస్మాద్యథా తత్ర ప్రకాశమానేష్వివ షడ్జాదిషు సమారోపితమవివేకం నిషేధతః శాస్త్రస్యోపయోగః, ఎవమత్రాపి సమారోపితోపాధికృతస్వప్రకాశానుభవగతమభిభవం వ్యుదస్యతాం వేదాన్తానామిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - అవికలానధికేఽవభాసమానేఽపి వస్తుని యేన క్రమేణారోపః ప్రవృత్తస్తద్విపరీతాకారప్రమాణవృత్త్యుదయవ్యతిరేకేణ న భ్రమో నివర్తతే, యథా దేవదత్తే తదైక్యే చాభిజ్ఞాసిద్ధేఽప్యన్యోఽయమన్యః స ఇత్యారోపః సోఽయమిత్యాకారప్రత్యభిజ్ఞయా వినా న నివర్తత ఇతి॥
షడ్జమధ్యమగాన్ధారనిషాదర్షభధైవతాః ।
పఞ్చమశ్చేతి సప్తైతే తన్త్రీకణ్ఠోద్భవాః స్వరాః॥
గ్రామః స్వరాణాం సమూహః । మూర్చ్ఛనా తు తేషామారోహావరోహౌ ।
భాష్యే – సర్వథైవానర్థక్యం కంచిత్ప్రతి నోచ్యతే ; సమ్యగ్ జ్ఞానోపాయస్య నియతత్వాత్, కిత్విహ జన్మన్యావృత్త్యనుష్ఠానవైయర్థ్యమిత్యాహ –
ప్రాగ్భవీయేతి ।
పూర్వపక్షావసరే హి వాక్యమావర్త్యమానమపి నాపరోక్షజ్ఞానం జనయతీత్యుక్తం, నావృత్తావపి తదనుపపత్తేరిత్యాదిభాష్యేణ, తదేవానూద్య న హి దృష్ట ఇత్యాదిభాష్యేణ పరోక్షార్థవాక్యదృష్టాన్తేన పరిహ్రియతే । తదసఙ్గతమివ ప్రతిభాతి ; తత్ర వాక్యాత్సాక్షాత్కారోత్పత్తిప్రకారస్య స్వేనైవోపపాదితత్వాదేతావానాక్షేపః పరిశిష్యతే, యః ప్రథమశ్రవణే ప్రమిత్యతిశయో న భవతి, స ఆవృత్తావపి న స్యాదితి ।
తస్య కైముతికన్యాయేన పరిహారభాష్యార్థమాహ –
యత్ర పరోక్షేత్యాదినా ।
వాక్యాభ్యాసానభ్యాసాభ్యామేకజాతీయపరోక్షజ్ఞానే జన్యమానేఽప్యావృత్తేరతిశయకరత్వే దృష్టే సత్యపరోక్షజ్ఞానాతిశయాఽఽవృత్తిరితి నానుపపన్నమ్, అపి తు సుతరాముపపన్నమితి భాష్యార్థః ।
వాక్యమాత్రస్యేతి ।
పరోక్షార్థస్యేత్యర్థః ।వాక్యార్థసాక్షాత్కారార్థమావృత్త్యుపయోగముక్త్వా తత్త్వంపదార్థవివేకద్వారేణ వాక్యమాత్రాత్ పరోక్షజ్ఞానోత్పాదనేఽప్యావృత్త్యుపయోగ ఉచ్యత ఇత్యాహ –
అత్యన్తదుర్గ్రహేతి ।
క్రమవతీ ప్రతీతిర్యస్య స వాక్యార్థస్తథోక్తః । సంసృష్టత్వం నానాత్వం చ యయోర్న స్తస్తౌ పదార్థావసంసృష్టనానాత్వౌ తౌ చ యస్య తద్ద్బ్రహ్మాసంసృష్టనానాత్వపదార్థకమితి । తత్కిమితి । యేయం పదార్థవివేకపూర్వకం వాక్యజన్యతాప్రతీతిరియమేవ స్యాత్, కిమాత్మని నాన్యా, తథా సతీయం సాక్షాత్ప్రతీతిరాత్మని న స్యాత్ । కుతః? అస్యాః సాక్షాత్ప్రతితేరిన్ద్రియజత్వేనానాగమకఫలత్వాదిత్యర్థః ।
నను శాబ్దప్రతీతేరప్యాత్మప్రతిపత్తిత్వాత్కిం తస్యా ఎవ తత్పూర్వత్వం, నేత్యాహ –
సాక్షాత్కారేతి ।
శాబ్దధియోఽనిన్ద్రియజన్యత్వాద్ ధ్యానాదిసహకృతచేతోఽర్పణద్వారా సాక్షాత్కారహేతుత్వమిత్యాహ –
ఎతదుక్తమితి ।
విశేషణత్రయవతీతి ।
దీర్ఘకాలనైరన్తర్యసత్కారవతీత్యర్థః ।
అత్యన్తభిన్నానామితి ।
అభిన్నానామిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । కల్పితత్వం హి సిద్ధాన్తః ।
నన్వశ్వస్య గాం ప్రత్యధర్మత్వం నాన్యత్వాత్ కిం తు గవ్యసమవేతత్వాత్ దుఃఖాదయస్తు భిన్నా అప్యాత్మసమవేతత్వాద్ధర్మా ఇత్యాశఙ్క్య తర్హి సంబన్ధ ఎవ నాస్తి వాస్తవ ఇత్యాహ –
సంబన్ధస్యాపీతి ।
నను దుఃఖాదయ ఆత్మనో నాత్యన్తభిన్నాః కిం తు భిన్నాభిన్నా ఇతి నేత్యాహ –
భేదాభేదయోశ్చేతి ।
చైతన్యాద్బహిరితి ।
వాస్తవం హి చైతన్యం తస్మాద్బహిష్ట్వమవాస్తవమితి ।
ఇతశ్చేతి ।
కల్పితత్వేన హి దుఃఖిత్వాదీనామాత్మతాదాత్మ్యం ధర్మధర్మిత్వోపయోగి నిరస్తమిదానీం సుషుప్తావాత్మని దుఃఖిత్వాద్యభావాచ్చ నాత్మతాదాత్మ్యమిత్యుచ్యతే । తాదాత్మ్యం హ్యైక్యం నాన్యన్నిరూపయితుం శక్యమ్ । న చానువృత్తవ్యావృత్తయోరైక్యమిత్యర్థః ।
అన్యవిషయైవేతి ।
సంపదాదిప్రత్యయవిషయేత్యర్థః ।
ఆత్మవిషయం దర్శనం విధీయత ఇతి ।
ఆత్మస్తుతిద్వారేణ దర్శనం పురుషప్రవృత్త్యతిశయవిషయత్వమాపద్యత ఇత్యర్థః । సిద్ధరూపబ్రహ్మప్రత్యయవిపరీతప్రత్యయోత్పత్తేః కార్యవాదిభిరిష్యమాణత్వాత్తదాపత్తావిష్టప్రసఙ్గతామాశఙ్క్యాహ – అభ్యుచ్చయమాత్రమితి ।సమన్వయసూత్రోక్తన్యాయేన వేదాన్తానాం సిద్ధబ్రహ్మపరత్వే సిద్ధే తాదృశబ్రహ్మజ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి సిద్ధ్యతి తథాభ్యుపగమే ముక్తివిరోధ ఉక్త ఇత్యర్థః । శాస్త్రతో విజ్ఞాయాపరోక్షప్రజ్ఞాం కుర్వీత యత్స రైక్వో వేద తత్ప్రాణతత్త్వం సర్వధర్మఫలమభిసంగచ్ఛత ఇత్యర్థః । ఎవం రైక్కాదన్యోఽసి యస్తద్రైక్వ వేద్యం వేద తస్యాపి సర్వసాధుఫలప్రాప్తిర్భవతి స ఎవంభూతో రైక్వో మయా ఎతదితి । క్రియావిశేషణమిత్థముక్తః । రైక్వమివ జానశ్రుతిమల్పకం కర్మాత్థేతి హంసాన్తరం ప్రతి హంసో వక్తి । హే రేక్వ యాం దేవతాముపాస్తే ఎతా మామ్ అనుశాధి శిక్షయ జ్ఞాపయ ఇతి జానశ్రుతివాక్యమ్ । హే పుత్ర త్వం రశ్మీనాదిత్యం చ భేదేన పర్యావర్తయాత్ తకార ఎకో లుప్తో ద్రష్టవ్యః । పర్యావర్తయతాదితి మధ్యమైకవచనమేతత్ । త్వం యోగాత్ పర్యావర్తయ ఉపాస్వేత్యర్థః । ఎవం సతి బహవస్తే పుత్రా భవిష్యన్తి న కేవలాదిత్యోపాస్తావివైకపుత్రతేత్యర్థః । ఎషాం నోఽస్మాకమపరోక్ష ఆత్మైవాయం లోకః పృథివీలోకః ప్రజయా హి పృథివీలోకః సాధ్యః స ఆత్మైవాస్మాకమ్ ఆత్మనః సర్వాత్మత్వాదతః ప్రజయా కిం కరిష్యామ ఇత్యర్థః ।
యస్త్వాత్మరతిరితి ।
రతిరాసక్తిపూర్వికా నిష్ఠా । తత ఆత్మసుఖానుభవస్తృప్తిః తస్యాః కాష్ఠా సంతుష్ఠిః॥౨॥
ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ॥౩॥ బ్రహ్మాత్మైక్యసాక్షాత్కారాయ శ్రవణాద్యావర్తనీయమిత్యుక్తమ్, తత్ర బ్రహ్మాత్మైక్యమేవ నాస్తి, కస్య సాక్షాత్కారాయ శ్రవణాద్యావృత్తిరితి ప్రత్యవస్థానాత్సఙ్గతిః । నను ప్రథమే ఎవాధ్యాయే శబ్దాదేవ ప్రమిత (వ్యా.అ.౧ పా ౩ సూ.౨౪) ఇత్యాద్యధికరణేషు జీవబ్రహ్మైక్యస్య శ్రుతిభిర్నిర్ణయాద్ గతార్థత్వమిత్యాశఙ్క్య తాసామేవ శ్రుతీనాం విరుద్ధార్థత్వాదుపచరితశ్రుతివిషయత్వమాశఙ్క్యత ఇత్యాహ –
యద్యపీత్యాదినా ।
యద్యప్యవిరోధలక్షణే ఇయం చిన్తోచితా; తథాపి మహావాక్యార్థవిరోధసమాధానస్య సమాధావన్తరఙ్గత్వాదిహానీతా ।
జీవపరవిభాగస్యాధ్యస్తత్వాదవిరోధమాశఙ్క్య స్వప్రకాశస్య భ్రమాధిష్ఠానత్వానుపపత్తేరధ్యాసాయోగమాహ –
న చ యథేత్యాదినా ।
కథం పునః ప్రత్యగాత్మనీత్యత్ర తు శాస్త్రోపక్రమే శ్రోతృప్రవృత్త్యర్థమత్రత్య ఎవ న్యాయ ఆచార్యైరాకృష్టః । ద్రాఘీయసి దీర్ఘతరే ।
నన్వభ్యాసే పౌనరుక్త్యమేవ కథమర్థముఖ్యత్వలాభః, తత్రాహ –
అభ్యాసే హీతి ।
అర్థస్య భూయస్త్వముపాదేయత్వాతిశయోఽభ్యాసే భవతి లోకవదిత్యర్థః । దవీయో దూరతరమ్ । న చ మానాన్తరవిరోధాదత్రాఽప్రామాణ్యమితి । పౌర్వాపర్యే పూర్వదౌర్బల్యమితి న్యాయేన శ్రుతేరేవ ప్రామాణ్యమితి శాస్త్రోపక్రమే ఉక్తమిత్యర్థః ।
న చ మానాన్తరవిరోధ ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరాణామవిద్యోపస్థాపితవ్యావహారికవిషయత్వమధ్యాసభాష్యే వర్ణితమిత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన తత్త్వమస్యాదేః సంపదాదిపరత్వనిరాసగ్రహణమ్ ।
నిరంశస్యాపీతి ।
యథా హ్యాకాశస్య తత్తదుపాధ్యవచ్ఛేదాద్ గ్రహణాగ్రహణే, ఎవమిత్యర్థః ।
యద్యద్వైత ఇతి ।
హే శిష్య అద్వైతే ద్వైతధ్వంసరూపే ద్వైతస్య సత్త్వప్రసఙ్గాద్యపి న తోషోఽస్తి, తర్హి వస్తుతో ద్వైతం నాభూదస్తి భవిష్యతి, అతోఽప్రసక్తద్వైతస్త్వం ముక్త ఎవాసి సర్వదేత్యర్థః॥౩॥
న ప్రతీకే న హి సః॥౪॥ పూర్వోక్తం జీవబ్రహ్మణోరభేదముపజీవ్య బ్రహ్మదృష్టిభాక్షు మన ఆదిష్వహమితి బ్రహ్మాభిన్నజీవదృష్టిః కర్తవ్యేతి పూర్వపక్షమాహ –
యథా హీతి ।
బ్రహ్మరూపేణేతి ।
ఇత్థమ్భావే తృతీయా ।
నను బ్రహ్మాత్మకజీవదృష్టేర్మన ఆదిష్వధ్యాసే తదాత్మకాకాశాదిదృష్టిరపి కిం న స్యాదత ఆహ –
జీవాత్మానశ్చేతి ।
ఆకాశాదిః స్వరూపేణ కల్పితః, జీవానాం తు భేదమాత్రం కల్పితమ్ తత్స్వరూపం తు బ్రహ్మైవేత్యర్థః । అవిద్యాదర్పణాః అవిద్యోపాధికాః । యథా బ్రహ్మ జీవేనాత్మత్వేనోపదిశ్యతే తథాఽహం మన ఇత్యాది ద్రష్టవ్యమితి యోజనా ।
అత్ర హేతుః –
బ్రహ్మణో ముఖ్యమితి ।
ఇతిర్యస్మాదర్థే । బ్రహ్మణ ఆత్మత్వస్య ముఖ్యాత్వాద్ నామాదిషు బ్రహ్మాధ్యాసే జీవదృష్టిరప్యధ్యసితవ్యేత్యర్థః । అవిద్యాదర్పణా ఇత్యత ఉపరితనో యథాకారః పూర్వోక్తానువాదః ।
ఎవం తావజ్జీవస్య బ్రహ్మాభేదప్రయుక్త్యా నామాదిష్వహంగ్రహ ఉక్తః, ఇదానీం పూర్వాధికరణే బ్రహ్మణ్యాత్మత్వమతిః కార్యేత్యుక్తత్వాద్ద్బ్రహ్మాభిన్ననామాదావప్యహంమతిః కార్యేత్యాహ –
ఉపపన్నం చేతి ।
ద్వావేతౌ పక్షౌ భగవతా భాష్యకారేణోపన్యస్తౌ ।
బ్రహ్మణః శ్రుతిష్వాత్మత్వేన ప్రసిద్ధత్వాదితి ప్రతీకానామపి బ్రహ్మవికారత్వాదితి చ ప్రతీకేషు బ్రహ్మాత్మతామాపాదితేషు న కేవలమహంమతిక్షేపః ప్రయోజనమ్, అపి తర్హి ప్రతీకోపలక్షితసమస్తప్రపఞ్చప్రవిలాపనేన తత్త్వమస్యాదివాక్యార్థావగతిసిద్ధిశ్చేత్యాహ –
కస్యచిదితి ।
నను ప్రవిలయే మన ఆద్యేవ నాస్తి, కుత్రాహంగ్రహః? సత్యమ్; అత ఎవ యథా జీవస్యావచ్ఛిన్నరూపబాధేనానవచ్ఛిన్నబ్రహ్మరూపతయాఽవస్థానమేవం ప్రతీకానామపి బ్రహ్మాత్మనాఽవస్థానం లయో న తు స్వరూపాభావ ఇతి పూర్వపక్షాభిప్రాయముద్భావ్య స్వయమేవ నిరాకరిష్యతి ।
అత్ర మన ఆదావాత్మత్వదృష్టిః శ్రుతిబలాద్వా శఙ్క్యతే, అర్థాద్వా న ప్రథమ ఇతి వదన్ పూర్వాధికరణాద్వైషమ్యమాహ –
న తావదితి ।
మనఃప్రభృతీనామహఙ్కారాస్పదత్వం న తావదుపదిశ్యత ఇత్యన్వయః । ద్వితీయేఽపి కిం మన ఆదిషు బ్రహ్మాధ్యాసాద్ బ్రహ్మాఽభిన్నజీవవిషయాఽహందృష్టిరాశఙ్క్యతే, కిం వా ప్రతీకానాం బ్రహ్మవికారత్వేన తదభేదాద్ద్బ్రహ్మణి చాత్మత్వప్రతీతేః ప్రతీకేష్వప్యహందృష్టిరాపాద్యతే ।
ప్రథమమాశకతే –
అహంకారాస్పదస్యేతి ।
యది శ్రుతేః ప్రతీకేష్వహంమతిరభిమతా, తర్హి బ్రహ్మణీవ తాం వేదః శ్రావయేద్, న చైవమిత్యాహ –
నేతి ।
యత్త్వర్థాదితి తత్రాతిప్రసఙ్గమాహ –
బ్రహ్మాత్మతయా త్వితి ।
జీవస్య బ్రహ్మస్వరూపత్వాత్తద్దృష్టిరితి విశేషశఙ్కాయాం తద్దృష్టికరణాదేవ జీవదృష్టిరపి కృతేత్యుత్తరమ్ । అహందృష్టిస్తు న స్వరూపదృష్టిరహఙ్కారవిశిష్టస్యానాత్మత్వాదితి భావః । ఆర్థికీ హి ప్రతీతిస్తత్ర క్రియతే, యత్ర తామృతే శ్రుతిర్న నిర్వహతి । న చాత్రైవం ప్రత్యుతాతిప్రసఙ్గ ఎవ ।
తస్మాద్యథాశ్రుత్యేవార్థో గ్రాహ్య ఇత్యాహ –
తస్మాద్యస్యేతి ।
బ్రహ్మవికారత్వాన్మన ఆదిష్వహంమతిక్షేప ఇతి ద్వితీయేఽపి పక్షేఽతిప్రసఙ్గస్తుల్య ఎవ; ఘటాదిష్వహంమతిప్రసఙ్గాత్ । తుల్యం చ శ్రుత్యనపేక్షితార్థకల్పనమ్ ।
యత్త్వత్ర ప్రయోజనముక్తం, తద్దూషయతి –
న చ సర్వస్యేతి ।
సర్వం ఖల్విత్యాదౌ హి క్వచిదేవ ప్రవిలయార్థత్వం, న సర్వత్రేత్యర్థః । యది చ మనో బ్రహ్మేత్యత్ర మనఉపలక్షితవిశ్వప్రపఞ్చః ప్రవిలాపితః, తర్హ్యాదిత్యాదేరప్యనేనైవ ప్రవిలాపితత్వాదాదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేరానర్థక్యమిత్యర్థః ।
ఉపాసకస్య ప్రతీకానాం చ భేదేఽపి ప్రతీకేషు బ్రహ్మాభిన్నజీవదృష్టేః శ్రుతివశాదుపపత్తేర్భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
అనుభవాద్వేతి ।
శ్రుతివశాదాత్మత్వకల్పనస్యాతిప్రసఙ్గేన నిరస్తత్వాన్నోభయమప్యస్తీత్యుక్తమ్ ।
స్వయమేవోద్భావ్య దూషయిష్యతీత్యవాదిష్మ, తదిదానీం నిరాకరోతి –
నను యథేత్యాదినా ।
జీవలయాదన్నాదిలయస్య వైషమ్యముపపాదయతి –
ఇహ హీత్యాదినా ।
అప్రధానస్య జీవస్య వైశిష్ట్యా త్యాగేన బ్రహ్మాత్మనా భవత్యభావః, ప్రధానం తు ప్రతీకం యథానిర్దిష్టం రక్షణీయమ్, న తు రూపాన్తరమాపాదయితవ్యమ్ ; ప్రాధాన్యస్యైవ వ్యాఘాతప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
న చ బ్రహ్మణ ఇతి భాష్యగతచశబ్దార్థమాహ –
అపి చేతి ।
పూర్వోక్తాతిప్రసఙ్గేన సముచ్చయ ఇత్యర్థః ।
కర్తృత్వాద్యనిరాకరణాదితి భాష్యగతో హేతురసిద్ధః; ప్రతీకవాక్యైరేవ తన్నిరాకరణస్య పూర్వపక్ష ఉక్తత్వాత్, అత ఆహ –
న హ్యుపాసనవిధానానీతి ।
యథా ‘‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మే’’త్యాదీని అహంబ్రహ్మాస్మీత్యాదిమహావాక్యైకవాక్యతామాపద్య తదపేక్షితప్రపఞ్చబాధం వితన్వతే, నైవం ప్రతీకవాక్యాని ; తత్రాసమ్బద్ధపదవ్యవాయేన భిన్నప్రకరణత్వాదిత్యర్థః ।
తదేకవాక్యతయేతి ।
కర్తృత్వాదిబాధేన జీవస్య బ్రహ్మతామాపాద్యేతి శేషః॥౪॥
బ్రహ్మదృష్టిరుత్కర్షాత్॥౫॥ పూర్వత్ర బ్రహ్మాభిన్నజీవదృష్టేర్నామాదిషు కరణే ఘటాదిదృష్టేరపి ప్రసఙ్గ ఇత్యతిప్రసఙ్గాన్న ప్రతీకేష్వహంమతిక్షేప ఇత్యుక్తమ్, ఎవమిహాపి యది ఆదిత్యాదిషూపాస్యమానేషు బ్రహ్మ ఫలప్రదమభిమతం, తర్హి చైత్రే ఉపాస్యమానే మైత్రాత్ఫలసిద్ధిప్రసఙ్గాద్ బ్రహ్మైవ ఫలప్రదత్వాదుపాస్యమితి సఙ్గతిమభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ –
బ్రహ్మణః సర్వాధ్యక్షతయేతి ।
ప్రయోజనవత్త్వేన బ్రహ్మణః సంస్కారాపేక్షత్వాత్తత ఎవ చ ప్రధానత్వాత్తద్వాచిబ్రహ్మశబ్దస్య ప్రతీతిలక్షకత్వాయోగాద్ బ్రహ్మైవాదిత్యాదిదృష్టిభిః సంస్కార్యమిత్యర్థః ।
ఫలవత్త్వప్రధానత్వాభ్యాం శాస్త్రీయన్యాయాభ్యాం దుర్బలత్వాచ్ఛాస్త్రార్థానవధారకత్వసిద్ధ్యర్థం విశేషణం –
లౌకిక ఇతి ।
యథా రాజపురుష ఆగత ఇత్యుక్తే వస్తుతః ప్రధానస్యాపి రాజ్ఞ ఆగమనం న ప్రతీయతే, కిం తు పురుషస్యైవ ; తథాఽత్రాపి ఆదిత్యాదిరేవ శబ్దతః ప్రధానత్వేనావగత ఉపాస్తికర్మేతి వక్తుం శ్రౌతం దృష్టాన్తమాహ –
సత్యమిత్యాదినా ।
ఐహికఫలం కర్మోదాహరతి –
చిత్రయేతి ।
ప్రకృతత్వాదాదిత్యాదేర్ద్రవ్యస్య ప్రాధాన్యసిద్ధ్యర్థం దృష్టాన్తారమాహ –
క్వచిద్ ద్రవ్యస్యేతి ।
అత్రాప్యఙ్గానుష్ఠానారాధితః పరమేశ్వర ఎవ ప్రధానసిద్ధిహేతురితి తస్యైవార్థతః ప్రాధాన్యమితి । యైస్తు శబ్దైర్వీహీనిత్యాదిభిర్ద్రవ్యం సంచికీర్ష్యత ఇతి ప్రతీయతే, తత్ర క్రియా ప్రోక్షణాదికా గుణత్వేన ప్రతీయతేత్యర్థః । తదిహేత్యాదినా విమృశతి - తత్ర ఫలాయకల్పత ఇత్యభివదతీత్యన్తం సిద్ధాన్తవచనవ్యక్తిప్రదర్శనపరం కిం వేత్యాదిఫలాయేత్యన్తం పూర్వపక్షానువాదః । అత్రాప్యభివదతి కిం శాస్త్రమిత్యనుషఙ్గః । తదనేన బ్రహ్మగతఫలదాతృత్వప్రధానత్వయోః కర్మస్వివాఽఽదిత్యాద్యుపాసనేష్వపి సంభవాత్కాంస్యభోజిన్యాయేన లౌకికన్యాయానుగృహీతృత్వముక్తమ్ । న చాతిప్రసఙ్గః, అతిథ్యాద్యుపాసన ఇవ బ్రహ్మణ ఎవ ఫలదాతృత్వసంభవాదిత్యుక్తం భాష్యే । యది స్వార్థోఽస్య వివక్షితః స్యాత్తర్హి బ్రహ్మశబ్దోఽపి స్వార్థే వర్త్స్యతి వృత్తో భవిష్యతి, న త్వస్య స్వార్థో వివక్షిత ఇత్యర్థః ।
యది వివక్షితః స్యాత్తత్ర దూషణమాహ –
తథా చేతి ।
ఇతినేతి ।
ఇతిశబ్దేనేత్యర్థః ।
స్వరూపపరమితి ।
బ్రహ్మపదమేవ స్వరూపం తత్పరం బ్రహ్మేతి శబ్ద ఇతి వా ద్వావర్థావితిశబ్దశిరస్కబ్రహ్మశబ్దాత్ ప్రతీయేతే ఇత్యర్థః ।
శబ్దపరత్వం దూషయత్యుపాస్తివిధిసిద్ధ్యర్థం –
న చ బ్రహ్మపదమితి ।
య ఆదిత్యః స బ్రహ్మేత్యయం శబ్ద ఇతి సామానాధికరణ్యం విరుద్ధమిత్యర్థః ।
నను ప్రతీతిపరత్వమపి న యుజ్యతే, యా బ్రహ్మేతి ప్రతీతిః సా ఆదిత్య ఇత్యస్యాప్యర్థస్య విరుద్ధత్వాదత ఆహ –
గౌరితీతి ।
భ్రాన్తో హి గవయాదికం గౌరితి ప్రతిపద్య బాధోత్తరకాలం వక్తి గౌరితి మేఽభవద్ గవయ ఇతి, గవాత్మత్వేన ప్రతీత ఇత్యర్థః । యద్యపి ప్రతీతివిషయత్వాపేక్షాయాం హి గౌణమిదమపి సామానాధికరణ్యమ్ ; తథాపి ప్రచురప్రయోగాన్నిరూఢమతః శబ్దసామానాధికరణ్యాద్విశేషః॥౫॥
ఆదిత్యాదిమతయశ్చాఙ్గ ఉపపత్తేః॥౬॥ పూర్వవదుత్కర్షరూపవిశేషానవధారణాదనియమః । అథవా గీత్యాత్మకేన క్రియాత్మకానాముద్గీథాదీనాం ఫలసన్నికర్షేణోత్కర్షాదాదిత్యాదిషు తద్దృష్టిః కర్తవ్యా, ప్రథమనిర్దిష్టనామాదిషు బ్రహ్మదృష్టివచ్చ ప్రథమనిర్దిష్టాదిత్యాదిషు ఉద్గీథాదిదృష్టిః కార్యేతి తిస్రః సంగతయో భాష్య ఎవ విశదాః । భాష్యముపాదత్తే –
అథవేతి ।
భాష్యే క్రియాత్మకత్వాదిత్యసాధకమ్ ; సిద్ధరూపాదిత్యాదిదృష్ట్యధ్యాసేఽప్యుద్గీథాదిగతక్రియాస్వభావస్యానపాయాత్ తత్ఫలసిధ్ద్యుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
తథాచాదిత్యాదిమతిభిరితి ।
శుక్త్యాదౌ రజతబుధ్ద్యుత్పత్తౌ తత్ప్రయుక్తవ్యవహారప్రతిబన్ధవత్ సిద్ధరూపాదిత్యాదిదృష్టావుద్గీథాదిగతక్రియాత్వమభిభూయేతేత్యర్థః ।
ఆదిత్యాదిషూద్గీథాదిదృష్టౌ తద్గతసిద్ధరూపత్వమభిభూయతే, క్రియాత్వం చావిర్భవతి, తతశ్చ ఫలసిద్ధిరిత్యర్థపరత్వేనోద్గీథాదిమతిభిరిత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
ఆదిత్యాదిషు పునరితి ।
కల్పిష్యన్తే సమర్థా భవిష్యన్తి । ఇయమేవర్గగ్నిః సామేత్యుక్త్వా శ్రుత్యా తత్ర హేతురుచ్యతే ‘‘తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢం సామే’’తి । ౠక్సామశబ్దాభ్యామిహ పృథివ్యగ్నీ నిర్దిశ్యేతే । అస్యాం పృథివ్యామృచి సామాగ్నిరారూఢ ఆశ్రితస్తతః ప్రసిద్ధయోరపి పృథివ్యగ్న్యోరాశ్రయాశ్రయిత్వాత్తత్సామ్యేన పూర్వవాక్యే సామాధారభూతా ఋక్ పృథివ్యుక్తా ఋగాశ్రితం చ సామాగ్నిరిత్యుక్తమిత్యర్థః । అత్ర హేతువాక్యే పృథివ్యగ్న్యో ఋక్సామశబ్దప్రయోగః పృథివ్యగ్న్యో క్సామదృష్టిః పూర్వవాక్యేఽభిహితేతి జ్ఞాపయతి ।
ఆరోప్యవాచకశబ్దస్యైవ వహ్న్యాదేర్మాణవకాదావుపచారదర్శనాదిత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
భూతభావ్యుపయోగం హి వస్తు సంస్కారమర్హతి ।
ఉద్గీథాదీనాం చ క్రియాత్వాత్ ప్రకృతజ్యోతిష్టోమాద్యుపకారస్య తైః కరిష్యమాణత్వాచ్చ తాన్యేవాదిత్యాదిమతిభిరతిశయాయ సంస్క్రియేరన్నిత్యాహ –
యద్యుద్గీథాదిమతయ ఇత్యాదినా ।
ఆదిత్యాదిమత్యా విద్యయేతి సమానాధికరణే తృతీయే ।
నను ‘‘లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాసీతే’’త్యాదావపి సామకర్మైవ క్రతుం సాధయద్ వీర్యవత్తరత్వాయ లోకదృష్ఠ్యా సంస్క్రియతాం, న చ ‘‘కల్పన్తే హాస్మై లోకా’’ ఇత్యాదిఫలశ్రవణాత్స్వాతన్త్ర్యమ్; అఙ్గావబుద్ధత్వాదాసాముపాస్తీనాం కర్మసమృద్ధిఫలేఽవగతే సతి పరార్థే ఫలశ్రవణస్యార్థవాదత్వసంభవాత్, అతో భాష్యోక్తస్వతన్త్రఫలత్వానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యత్ర హీతి ।
యత్ర హ్యుద్గీథాదికర్మణః సకాశాత్ఫలం, తత్రైవం భవదిత్యర్థః ।
ప్రస్తుతే వైషమ్యమాహ –
యత్ర త్వితి ।
ఇహ తావత్సమస్తస్య ఖలు సామ్న ఉపాసనం సాధ్యతి పాఞ్చభక్తికసాప్తభక్తికసకలసామోపాసనస్య వాక్యాన్తరేణ విహితత్వాత్పఞ్చవిధత్వమాత్రం గుణ ఉపాసనయోపాధీయతే, ఎవం సతి యత్ర గుణాత్ఫలం లోకాది భవతి, తత్ర గుణస్యాక్రియాత్వేన లోకాదిభిః సమత్వాత్ తం పురుషః కరోతీత్యేవ నాస్తి । కుత ఇమం లోకం విద్యయా సంస్కృత్య వీర్యవత్తరం కుర్యాద్ ? అతో లోకాదిష్వపి సామాధ్యాససమ్భవ ఇత్యర్థః । గుణాత్ ఫలసిద్ధిః కేవలాద్వా యత్కిఞ్చిత్క్రియాసంబన్ధాద్వా ప్రకృతకర్మసంబన్ధాద్వా । ఆద్యద్వితీయావతిప్రసక్తౌ ।
తృతీయే తు ప్రకృతక్రియావైశిష్ఠ్యాదస్తి గుణస్యాపి కార్యత్వమిత్యాహ –
న తావదిత్యాదినా ।
భవన్తూత్కృష్టా ఆదిత్యాదయః, తేభ్యస్త్వక్రియారూపేభ్యః కథం ఫలసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య తద్దృష్టిః ఫలం భవేదిత్యాహ –
స్వయమేవేతి ।
యథా మాణవకేఽగ్నిదృష్టిః కేనచిత్తీవ్రత్త్వాదిగుణయోగేన గౌణీ ।
తత్ర హేతుః –
అనభిభూతమాణవకత్వాదితి ।
నాభిభూతో మాణవకో యయా సా గౌణీ దృష్టిరనభిభూతమాణవకా తస్యా భావోఽనభిభూతమాణవకత్వం తత ఇత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేహాపీతి ।
దృష్టాన్తం ప్రపఞ్చయతి –
న హీతి ।
దార్ష్టాన్తికం విశదయతి –
తథేయమపీతి ।
అన్యథాపీతి ।
సత్యాం లక్షణాయాం న గౌణీ వృత్తిర్దౌర్బల్యాత్ । తథా చ ఋక్సామసంబన్ధమాత్రం పృథివ్యగ్న్యో ఋక్సామశబ్దప్రయోగే కారణమ్॥ సబన్ధశ్చ ఋక్సామాధ్యస్తత్వమపి సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఎవమ్ అన్యథాఽప్యుపపత్తిముక్త్వాఽన్యథైవోపపత్తిమాహ –
అక్షరన్యాసేతి ।
ఇయమేవర్గితి చేత్యాదేరక్షరన్యాసః స్యాదిత్యన్తస్య భాష్యస్య తాత్పర్యముక్త్వా సిద్ధాన్తేఽక్షరాఞ్జస్యమపరమపి దర్శయంస్తథా చ లోకేషు పఞ్చవిధమిత్యాదిభాష్యస్య తాత్పర్యమాహ –
లోకేష్విత్యాదినా ।
సామధీర్యది లోకేష్వధ్యస్యేత, తదా సామాని నోపస్యేరన్ ।
తతః కిం జాతమత ఆహ –
తథా చేతి ।
పరికల్పనామేవాభినయేన దర్శయతి –
సామ్నేతీతి ।
సామసు లోకానాముపాస్యత్వే శ్రుత్యన్తరభఙ్గశ్చ స్యాదిత్యాహ –
లోకేష్వితీతి ।
సప్తమీభఙ్గే లోకసిద్ధముదాహరణమాహ –
అగార ఇతి ।
అగారే గృహే గావో వాస్యన్తామితి ప్రయోగే అగారం గవాం సఞ్చరణేన పవిత్రీక్రియతామితి సప్తమీం భఙ్క్త్వా కర్మత్వం లక్ష్యతే । ఎవం ప్రావారే ప్రావరణవస్త్రే కుసుమాని వాస్యన్తామిత్యత్రాపి ప్రావరణస్య కుసుమైర్వాస్యత్వం కర్మత్వం లక్ష్యతే ఇతి । ఉక్తన్యాయానురోధేనేతి । ‘‘సామోపాసీతే’’తి ద్వితీయాభఙ్గప్రసఙ్గానురోధేన వరం సప్తమీ తృతీయార్థే వ్యాఖ్యాతేత్యుపర్యన్వయః । లోకేష్వితి సప్తమీ పూర్వపక్షే ద్వితీయార్థా సిద్ధాన్తే తృతీయార్థేత్యుభయథా భఞ్జనీయా, పూర్వపక్షే తు సామగతద్వితీయాభఙ్గోఽధిక ఇత్యర్థః ।
యత్ర ద్వితీయాసప్తమ్యౌ భవతః, తత్ర భవతు శ్రుతిద్వయభఙ్గగౌరవపరిహారార్థమఙ్గేష్వనఙ్గదృష్టిర్యత్ర తూభయత్ర ద్వితీయా నిర్దిశ్యతే, తత్రాన్యతరశ్రుతిమాత్రభఙ్గస్య పూర్వపక్షసిద్ధాన్తయోరవిశేషాత్ కథం నియమః? ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
నను యత్రేత్యాదినా ।
సప్తవిధసామాన్యేవ దర్శయతి –
హిఙ్కారేతి ।
ఓఙ్కారోఽపి సామ్న్యాదిసంజ్ఞకో భక్తివిశేషః ।
భాష్యం వ్యాచష్టే –
సప్తవిధస్యేత్యాదినా ।
శ్రుతిగతసమస్తపదస్య స్వేన వ్యాఖ్యా కృతా –
సప్తవిధస్యేతి ।
ఛాన్దోగ్యే హి సమస్తస్య ఖలు సామ్న ఉపాసనం సాధ్విత్యుపక్రమ్య ‘‘లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాసీత పృథివీ హిఙ్కారోఽగ్నిః ప్రస్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథ ఆదిత్యః ప్రతిహారో ద్యౌర్నిధన’’మిత్యాదినా పఞ్చవిధస్య సామ్న ఉపాసనముక్త్వా ‘‘ఇతి తు పఞ్చవిధస్యే’’త్యుపసంహృత్యా ‘‘ థ తు సప్తవిధస్యే’’త్యుపక్రమ్య ‘‘వాచి సప్తవిధం సామోపాసీత యత్కిఞ్చ వాచో హుం ఇతి స హిఙ్కారో యత్ప్రైతి స ప్రస్తావో యదైతి స ఆదిర్యదుదేతి స ఉద్గీథో యత్ప్రతీతి స ప్రతిహారో యదుపేతి స ఉపద్రవో యన్నేతి తన్నిధన’’మిత్యాదినా సప్తవిధస్యాప్యుపాసనముక్తమ్ । ఎవంచ సతి సమస్తస్య సప్తవిధస్య సామ్న ఉపాసనం సాధ్వితి సామ్న ఉపాస్యత్వశ్రుతేరితి తు పఞ్చవిధస్య సామ్న ఉపాసనం సాధ్వితి చ పఞ్చవిధస్యాపి సామ్న ఉపాస్యత్వశ్రుతేః సామ్న్యేవాదిత్యాధ్యాస ఇతి గ్రన్థయోజనా ।
శ్రుత్యోక్తం సామ్నః సాధుత్వం వ్యాచష్టే –
సాధుత్వం చేతి ।
నిర్దేశవిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి –
హిఙ్కారానువాదేనేతి ।
హిఙ్కారాదిసామోద్దేశేన సామ్ని పృథివ్యాదిదృష్టివిధో హిఙ్కారాదేః ప్రథమనిర్దేశః స్యాద్, యద్వృత్తయోగః ప్రాథమ్యమిత్యాద్యుద్దేశ్యలక్షణమ్, ఇతి భట్టాచార్యైరుక్తత్వాత్స ఎవ చేహ సామ్న ఉపాస్యత్వశ్రుతేః ప్రమాణత్వాత్ప్రాప్తస్తస్మిన్ప్రాప్తే యో విపరీతనిర్దేశః స భఞ్జనీయ ఇత్యర్థః॥౬॥
ఆసీనః సంభవాత్॥౭॥ అఙ్గావబద్ధోపాసనచిన్తనసమనన్తరం తత్పర్యుదాసం సిద్ధమాదాయేతరేషూపాసనేష్వాసననియమచిన్తనాత్సఙ్గతిరిత్యభిప్రేత్య విషయం పరిశినష్టి –
కర్మాఙ్గసంబన్ధిష్వితి ।
నాపి సమ్యగ్దర్శన ఇతి ।
శ్రవణమననధ్యానాభ్యాసవాదితమనసా సాక్షాత్కారోత్పత్తావిత్యర్థః ।
నను వస్త్వధీనేఽపి జ్ఞానే చక్షురాదివదాసనమప్యపేక్ష్యతామత ఆహ –
ప్రమాణతన్త్రత్వాచ్చేతి ।
నను ప్రమాణమపి శుక్త్యాదౌ నికటోపసర్పణాదివదాసనమపేక్షతాం, తత్రాహ –
ప్రమాణం చేతి ।
ధ్యానాదిసంస్కృతమప్రతిబద్ధం చిత్తం ప్రదీపవత్స్వయమేవ ప్రమా కరోతీత్యర్థః ।
యథా వా సమ్యగ్దర్శనమపీతి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యజనితజ్ఞానాభ్యాసాత్మకమిత్యర్థః ।
ధ్యాయతిశ్చేత్యాదిభాష్యమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
భాష్యగతోపచారశబ్దో న యుక్తః, బకాదిష్వపి ధ్యానసద్భావాదత ఆహ –
ప్రయుజ్యత ఇతి ।
అసావవస్థా కిం తిష్ఠతో న భవతి, అపి తు భవత్యేవ; తిష్ఠతోఽప్యైకాగ్న్యసంభవాదిత్యర్థః । తిష్ఠతో హి దేహపతనప్రతిబన్ధే ఫలాతిశయో భవతి నాసీనస్యేతి పరిహారాభిప్రాయః ।
భాష్యగతానాయాసపదవ్యాఖ్యానమ్ –
అవిద్యమానాయాస ఇతి ।
అనేన బహువ్రీహిత్వం ద్యోతితమ్॥౭॥౮॥౯॥౧౦॥
యత్రైకాగ్రతా తత్రావిశేషాత్॥౧౧॥ అఙ్గానాశ్రితోపాసనేష్వాసననియమ ఉక్తే తద్వద్దిగాదినియమశఙ్కోత్థానాత్సఙ్గతిః । నను సమే శుచావితి దేశనియమస్య శ్రుతత్వాత్ కథం విచారావసరః? తత్రాహ –
సమ ఇతి ।
శ్రుతౌ శర్కరాః సూక్ష్మపాషాణాః జలాశ్రయవర్జనం శీతనివృత్త్యర్థమ్ । చక్షుఃపీడనో మశకః । ప్రాచీనప్రవణే ప్రాగ్దేశనిమ్నే దేశే । వైశ్వదేవేన యాగవిశేషేణ । ఐకగ్ర్యం హి ధ్యానం ప్రత్యన్తరఙ్గసాధనమ్ ।
తస్మిన్మధ్యాహ్నాదౌ సంభవత్యపి యది ప్రదోషకాలః ప్రాచ్యాదిదిక్తీర్థాదిదేశః ప్రతీక్ష్యేరన్స్తర్హి శేషిధ్యానబాధః స్యాత్తస్మాదనియమ ఇతి సిద్ధాన్తమాహ –
యత్రైకాగ్రతా మనస ఇతి ।
యదుక్తమఙ్గోపాస్తస్త్యతిరిక్తోపాస్తిర్దిగాదినియమమపేక్షతే వైదికానుష్ఠానత్వాద్వైశ్వదేవవదితి, తత్ర శ్రుతదేశాదిమత్త్వముపాధిరితి వదన్ అవిశేషాదితి సౌత్రం హేతుం వ్యాచష్టే –
న హ్యత్రేతి ।
శ్రుతవిశేషణేన చ వృథాచేష్టాయా విపక్షస్య వ్యావర్తనాన్న పక్షేతరతా । తస్మాత్తత్రైవ భావనాముపాసనాం ప్రయోజయేదిత్యన్వయః॥౧౧॥
ఆ ప్రాయణాత్తత్రాపి హి దృష్టమ్॥౧౨॥ పూర్వత్ర దిగాద్యవిధేః తదనపేక్షావదహంగ్రహోపాస్తిష్వాదేహపాతాదావృత్తేరవిధానాత్తదనపేక్షేతి సఙ్గతిః । భాష్యం వ్యాచష్టే –
అవిద్యమానేతి ।
తస్యా ఇతి ।
శాస్త్రావిషయత్వాదితి శేషః ।
బ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపత్తేర్నియోజ్యరహితత్వం విధ్యవిషయత్వం చ దృష్టఫలత్వేనోపపాదయతి –
శాస్త్రం హీత్యాదినా ।
నియోగసంబధమవబోధయతీతి ।
అన్యత్ర జ్యోతిష్టోమాదావితి శేషః ।
అహంగ్రహోపాస్తీనామదృష్టార్థత్వేన సమ్యగ్జ్ఞానాద్వైషమ్యతశ్చ జ్యోతిష్టోమాదివత్కరణమిత్యాహ –
నన్వేవమిత్యాదినా ।
నను సకృత్కరణే కథముపాసనసిద్ధిరసకృత్కరణే చ సకృదనుష్ఠానవ్యాహతిస్తత్రాహ –
ఉపాసనేతి ।
ఉపాస్తిః సకృత్కార్యేతి శాస్త్రార్థే జాతే ఉపాసనశబ్దస్యాఽఽవృత్త్యర్థత్వాదేకవారమావృత్తిర్లభ్యత ఇతి భావః ।
కృతశాస్త్రార్థత్వాదితి ।
కృతశాస్త్రార్థత్వాత్పుంస ఇత్యర్థః । నను తర్హి కర్మవదేవోపాసనాన్యేవ విహితత్వసామర్థ్యాత్స్వఫలం యథా కాలాన్తర ఆక్షిపన్తి –
ఎవమన్త్యకాలికం స్వఫలసాక్షాత్కారమప్యాక్షిపన్తు, కిం ప్రాయణపర్యన్తావృత్త్యేతి, తత్రాహ –
తాని ఖల్వితి ।
దృష్టద్వారేణ చ ప్రత్యయావృత్త్యోపాస్యసాక్షాత్కారజన్మన్యన్తకాలే తదవశ్యమ్భావాద్విరోధికర్మాన్తరానుద్భావాచ్చ సాధకదేహపాతానన్తరముపాస్తిఫలప్రాప్తినియమః ప్రయోజనమితి । కిమత్ర ఫలవదిత్యుపాసనం ఫలవత్ప్రాయణసమయే బుధ్ద్యాక్షేపేణోపాస్యసాక్షాత్కారాక్షేపేణ కిం కార్యం దృష్టద్వారైవ తత్సిద్ధేరిత్యర్థః । సవిజ్ఞానం విజ్ఞానసహితం ఫలమ్ । యస్మిన్విషయే చిత్తమస్య స యచ్చిత్తః । తేన విషయేణ హృద్యభివ్యక్తేన సహ తేజసా ఉదానేన ఉదానస్య తేజోదేవతాకత్వాత్ । ఆత్మనా భోక్త్రా స ఉపాసకోఽక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణసంశితమసీతి మన్త్రత్రయం జపేత్ ।
అన్తకాలే న కర్తవ్యముపాస్తావివ కించన ।
బ్రహ్మబుద్ధావశేషాఘనాశాదితి జగౌ మునిః॥౧౨॥
తదధిగమ ఉత్తరపూర్వాఘయోరశ్లేషవినాశౌ తద్వ్యపదేశాత్॥౧౩॥ విపరీతఫలత్వమేవ దర్శయతి –
బన్ధనఫలమితి ।
శాస్త్రేణాశ్వమేధాది ఫలాయ సుఖాయ విహితమ్, బ్రహ్మహత్యాది చానర్థకాత్మకనరకపాతపరిహారాయ శాస్త్రేణ ప్రతిషిద్ధమ్ । ప్రతిషేధే కృతే హి న ప్రవర్తేరన్నితి మత్వేత్యర్థః । అశ్వమేధాది దృష్టాన్తార్థమిహోదాహృతమ్, ఇతరస్యాపీత్యనన్తరార్థం చ । అత్ర లోకే కర్మణ్యుపరతేఽపి తదపూర్వం తస్య కర్మణోఽపూర్వం సుఖదుఃఖోపభోగాత్ ప్రాగవిరన్తుమనివర్తితుం నార్హత్యపి తు నివర్తితుమేవార్హతీతి యత్సిద్ధాన్తినోచ్యతే, తత్కిం న కిమపీతి యోజనా ।
అత్ర హేతుమాహ –
స హీతి ।
నను స్వర్గకామస్య యాగవిధిసామర్థ్యాద్యథా యాగస్య స్వర్గసాధనత్వమేవమనర్థఫలపాపవతః ప్రాయశ్చిత్తవిధివశాత్ ప్రాయశ్చిత్తస్య పాపనివృత్త్యర్థతా కిం న స్యాదత ఆహ –
తద్విధానస్య చేతి ।
ఎనస్వీ పాపీ నరస్తస్మిన్నధికారిణి ప్రాప్తే తద్విధీయతే, యథా గృహదాహవతి ప్రాప్తే క్షామవతీష్టిః, అధికారివ్యావృత్తిపరం విశేషణం న ఫలపరమిత్యర్థః ।
యుక్తం గృహదాహాదేర్నిష్పన్నత్వేన నిష్పాదయితుమశక్యత్వాదధికారివ్యావృత్త్యర్థత్వమ్, పాపనివృత్తేస్తు కర్తుం శక్యత్వాదిష్టసాధనత్వబోధీ ప్రాయశ్చిత్తవిధిస్తన్నివృత్తిఫల ఇత్యాశఙ్క్య తదభ్యుపగమేన ప్రకృతే వైషమ్యమాహ –
యది పునరిత్యాదినా ।
మోక్షవదితి వైధర్మ్యదృష్టాన్తః । యథా మోక్షసంయోగేన శ్రవణాత్ తద్ధేతుత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్య, నైవం దురితక్షయహేతుత్వం తత్సంయోగేనాశ్రవణాదిత్యర్థః ।
నను దురితక్షయాభావే కథం మోక్షసిద్ధిరత ఆహ –
తస్యాపీతి ।
అథ దేశాద్యపేక్షత్వే మోక్షస్యానిత్యత్వం స్యాత్తర్హి ప్రకారాన్తరేణ కర్మనివృత్తిమాహ –
శాస్త్రేతి ।
ఎకేన శరీరేణ బహుకాలవ్యాపినా క్రమేణోపభోగేన సర్వకర్మక్షయే జ్ఞానాన్మోక్ష ఇత్యర్థః ।
అథైకేన శరీరేణావిషమకర్మఫలభోగో నానుపపన్నస్తర్హి కల్పాన్తరమాహ –
యోగర్ద్ధ్యైవ వేతి ।
ఋద్ధేన సమృద్ధేన ।
యద్యపి బ్రహ్మవిద్యా పాపక్షయోద్దేశేన న విహితా; తథాపి విద్యాపాపక్షయయోరేకపురుషసంబన్ధనిర్దేశాన్యథానుపపత్త్యా సాధ్యసాధనత్వమవగమ్యతామ్ ఇత్యాశఙ్క్యార్థవాదలిఙ్గస్య నిషేధసామర్థ్యావగతేన పాపగతానిష్టఫలపర్యన్తత్వేన ప్రబలేన బాధమాహ –
స్థితే చైతస్మిన్నితి ।
యథా న్యాయబలాత్స్థిత ఇతి సంబన్ధః । న ప్రబలమిత్యేవ దుర్బలం బాధతే, కిం తు సతి విరోధే, న చేహ స ఇతి సిద్ధాన్తయతి –
వ్యాఖ్యాయేతేతీతి ।
నను సగుణవిద్యానామైశ్వర్యఫలానాం కథం పాపనివర్తకత్వమత ఆహ –
ఉభయేతి ।
వాక్యద్వయేన ‘‘తద్యథేషీకాతూలం’’ ‘‘సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తీ’’త్యాదిభిర్వాక్యైర్విద్యాయా ఉభయసంయోగస్యావిశేషాదుభయార్థత్వమిత్యర్థః ।
ప్రబలదుర్బలప్రమాణాభ్యామేకస్యోభయార్థత్వావగమేనైకేన నైకస్య బాధః స్యాత్తన్నివృత్త్యర్థముక్తమ్ –
అవిశేషాదితి ।
పాపం జ్ఞాననివర్త్యమధ్యస్తత్వాద్రజ్జుసర్పవదిత్యాహ –
తత్స్వభావాలోచనాదితి ।
న్యాయసిద్ధేఽర్థే లిఙ్గదర్శనమాహ –
అముమేవేతి ।
ఉక్తవిద్యాసామర్థ్యవక్ష్యమాణమోక్షశాస్త్రాన్యథానుపపత్తిభ్యాముపబృంహితాజ్ఞానదురితనివృత్త్యోరేకపురుషసంబన్ధనిర్దేశాన్యథానుపపత్తిః సత్యపి విరోధే నిషేధాన్యథానుపపత్తేర్బలీయసీతి భావః ।
నైకవిధేతి ।
అనేకవిధేత్యర్థః । ఆహురితి భాష్యకారా ఇతి శేషః । అసక్తోఽనాసక్తః । అత ఎవ కర్మాన్తరాణ్యసంచిన్వానః, సఙ్గే హి పాపాద్యుదేతి నాన్యథేత్యర్థః ।
తిష్ఠన్తు కల్పశతాని క్రమభోగ్యఫలాని, సప్తజన్మాదిభోగ్యఫలానాం కథం ముముక్షుదేహేన శతాయుషా భోగ ఇత్యాహ –
దీర్ఘకాలేతి॥౧౩॥
ఇతరస్యాప్యేవమసంశ్లేషః పాతే తు॥౧౪॥ అస్యాతిదేశస్యాభ్యధికాశఙ్కామాహ –
అధర్మస్యేతి ।
స్వాభావికత్వేనేతి ।
శాస్త్రోపదేశానపేక్షత్వేనేత్యర్థః ।
ధర్మస్య జ్ఞానాన్నివృత్తిః స్వభావవిరోధాద్వా శాస్త్రాన్నివృత్త్యవగమాద్వేతి వికల్పే ప్రథమం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి –
పాప్మనశ్చేత్యాదినా ।
సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తే ఇతి వచనసామర్థ్యాత్పాప్మన ఎవ నివృత్తిరిత్యవగన్తుం న శక్యతే; శాస్త్రాన్తరైః సాక్షాత్పుణ్యస్యాపి జ్ఞానాన్నివృత్త్యవగమాత్, తేషామన్యథాసిద్ధిమాహ –
ఉభే హ్యేవైష ఇత్యాదినా ।
ఉభే పుణ్యపాపే ఎషవిద్వాన్ । అత్ర వాక్యే జ్ఞానేన దుష్కృతం తరత్యతిక్రామతి భోగేన సుకృతం తరతి ఇతి యోజ్యమిత్యర్థః । క్షీయన్తే కర్మాణీతి సామాన్యవచనం పాప్మాన ఇతి విశేషవచనం దృష్ట్వా పాపే విశేషే సఙ్కోచ్యమిత్యర్థః ।
జ్ఞానసుకృతయోః స్వభావవిరోధ ఇతి పక్షమాదాయ సిద్ధాన్తయతి –
నో ఖల్విత్యాదినా ।
యద్యదత్తఫలమపి సుకృతం విద్యా నివర్తయతి, తర్హి తద్విధేర్వైయర్థ్యం స్యాదత ఆహ –
న చ సుకృతశాస్త్రమితి ।
ఉపపాదితే విద్యాపుణ్యయోర్విరోధే ఉదాహృతశాస్త్రాణి యథాశ్రుతార్థానీత్యాహ –
ఎవమవస్థిత ఇతి॥౧౪॥
అనారబ్ధకార్యే ఎవ తు పూర్వే తదవధేః॥౧౫॥ ఉత్సృష్టస్తత్త్వబోధేన విలయః సర్వకర్మసు । కర్మస్వారబ్ధకార్యేషు స ఇదానీమపోద్యతే ॥ ఇమామాపవాదికీం సఙ్గతిమభిసంధాయ పూర్వపక్షయతి –
యదీత్యాదినా ।
నను నివృత్తేఽపి సర్వకర్మణి కర్మసంస్కారాత్కర్మానువర్తతామ్, అథవా - నివృత్తమాయాసంస్కారాద్ మాయాన్తరోత్పత్తౌ తేనాభినవకర్మాణి విరచ్యన్తామత ఆహ –
న చ సంస్కారశేషాదితి ।
సంస్కార ఎవ శిష్యత ఇతి శేషః ।
యథా కులాలకరాభిఘాతనిమిత్తనివృత్త్యా నివృత్తేఽపి చక్రభ్రమణే భ్రమణసంస్కారాద్ భ్రమణానువృత్తిరేవమత్రానివృత్తాయామపి మాయాయాముక్తమార్గేణ కర్మానువృత్తిరిత్యేతన్న, తత్ర హేతుమాహ –
వస్తుత ఇతి ।
తత్సంస్కారస్తయోః పుణ్యాపుణ్యయోః సంస్కారః, పుణ్యాపుణ్యసంస్కారాణాం త్రిత్వాత్సన్తీతి బహువచనమ్ ।
వస్త్వేవ సంస్కారద్వారేణానువర్తత ఇతి వ్యాప్తేర్వ్యభిచారమాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
రజ్జుసర్పవిషయజ్ఞానస్యాస్మాకం సత్యత్వాత్తజ్జన్మభయాదీనాం సంస్కారవశాదనువృత్తిర్యుక్తా ।
ప్రస్తుతే వైషమ్యమాహ –
న త్వితి ।
న మాయేతి భ్రమనిషేధః ।
అర్థాత్తదుపాదానం మాయా నిషిద్ధా భవతి ।
తజ్జన్యసంస్కార ఇత్యనేన మాయాసంస్కారజన్యమాయాన్తరాత్ కర్మాన్తరోత్పత్తిరితి పక్షం ప్రతిక్షిపతి ।
న తద్గోచర ఇతి ।
మాయాత్మకభ్రమగోచరో జ్ఞానాదూర్ధ్వం నిషిధ్యతే కిమనువర్తతే ఇత్యుక్త్వా న కిమపీత్యాహ –
నేతి । న సంస్కారశేషోఽత ఎవ న కర్మేత్యర్థః ।
ఆరబ్ధకార్యాణాం కర్మణాం దేహపాతప్రతీక్షా తత్పర్యన్తమవస్థితిర్న యుక్తేత్యర్థః । స్నాత ఇతి షష్ఠ్యేకవచనం స్నానాది కుర్వతో యచ్చిరం విలమ్బనం తావదేవ న తతోఽధికమిత్యర్థః । క్షేపీయస్తా క్షిప్రతరత్వమ్ । యథా ఖలు స్వయంప్రకాశప్రత్యగాత్మభూతబ్రహ్మసాక్షాత్కారే నిత్యమేవ భవితుం యుక్తేఽపి నాస్తి బ్రహ్మ న ప్రకాశతే చేతి భ్రమాన్యథానుపపత్త్యాఽఽచ్ఛాదికాఽవిద్యా కల్ప్యతే, ఎవమత్రభవతాం హిరణ్యగర్భాదీనాం తత్త్వసాక్షాత్కారవతామపి శ్రుతిస్మృతిప్రతీతదేహధారణాన్యథానుపపత్త్యా తత్త్వసాక్షాత్కారస్య ప్రారబ్ధఫలకర్మప్రతిబన్ధాత్తత్స్వరూపతత్కార్యభోగసంపాదకావిద్యాలేశం ప్రత్యనివర్తకత్వం భోగసమాప్తౌ కర్మక్షయే చ ప్రతిబన్ధనివృత్తౌ సతతమనువర్తమానసాక్షాత్కారేణ తస్యాప్యవిద్యాలేశస్య నివృత్తిరితి కల్ప్యతే ।
న చైకదేశేన నివృత్తాయా అవిద్యాయా అనువృత్త్యసంభవః; శాబ్దబోధేన నివృత్తాయామప్యవిద్యాయాం సాక్షాత్కారనిరస్యైకదేశాన్తరస్య దర్శనాత్, తదిదమభిప్రేత్య సిద్ధాన్తయతి –
యద్యపీత్యాదినా ।
ద్రాగిత్యేవేతి ।
తత్రాప్రతిబన్ధాదిత్యర్థః । న త్వారబ్ధవిపాకమ్ శీఘ్రం నివర్తయతి, ప్రతిబన్ధక్షయే తు నివర్తయతీత్యర్థః ।
ఆరబ్ధవిపాకత్వస్య వ్యాఖ్యానం –
సంపాదితేతి ।
సంపాదితా జాతిః జన్మాయుర్జీవనం సంపాదితమ్ । వితతో విస్తీర్ణః పూర్వాపరీభూతో వర్తమానః సుఖదుఃఖోపభోగశ్చ సంపాదితో యేన తత్కర్మజాతం తథోక్తం తద్ ద్రాగిత్యేవ న నివర్తయతీత్యర్థః । సముదాచరన్తీ ఉద్భూతా, వృత్తిః ఫలారమ్భాయ యస్య తత్తథా । పరితః సమన్తాత్ప్రద్యోతమానం బుద్ధిసత్త్వం బుద్ధిగతసత్త్వగుణో బ్రహ్మజ్ఞానాకారేణ పరిణతో యేషాం తే తథోక్తాః । జ్యోగ్జీవితా ఉజ్జ్వలజీవితా । కల్పోఽవాన్తరకల్పః ।
యదుక్తముభయవిధానే వాక్యం భిద్యేతేతి, తత్రాహ –
తావదేవ చిరమితీతి ।
శ్రుత్యన్తరేతి ।
ఉద్దాలకాదీనాం దేహధారణవిషయం శ్రుత్యన్తరమ్ ।
ఉపజీవ్యాయా అపి అవిద్యాయా జ్ఞానేన బాధాత్ప్రారబ్ధకర్మాణ్యాశ్రిత్య జ్ఞానోదయస్తదనివర్తకత్వే స్వతన్త్రయుక్తిర్న భవతి, కిం త్వన్యతః సిద్ధేఽర్థేఽభ్యుచ్చయార్థేత్యాహ –
తదేతదభిసంధాయేతి ।
అభ్యుపేత్యాన్యత్ర వస్తుతత్త్వసాక్షాత్కారావిద్యయోః సహానవస్థానమిహావిద్యైకదేశబ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారయోరవిరోధ ఉక్తః, ఇదానీమన్యత్రాపి న విరోధనియమ ఇత్యాహ –
న చేదమితి ।
సమవాయే సన్నిధానే । యథా ప్రతిబిమ్బద్విచన్ద్రభ్రమస్యౌపాధికత్వాచ్చన్ద్రైకత్వసాక్షాత్కారేణ సహానువృత్తిరుపాధినివృత్తౌ నివృత్తిః ప్రమాణసిద్ధా, ఎవం నిరుపాధికభ్రమస్యాపి సాన్తఃకరణస్య తత్కర్తృత్వాదేస్తదుపాదానావిద్యాలేశస్య చ బ్రహ్మసాక్షాత్కారేణ సహానువృత్తిః ప్రారబ్ధకర్మోపరమే చ నివృత్తిరుద్దాలకాదిదేహధారణవిషయశ్రుత్యాదిప్రమాణసిద్ధా స్వీకర్తవ్యేత్యర్థః ।
నను ద్విచన్ద్రాదిభ్రమా అల్పకాలం తత్త్వజ్ఞానేన సహానువర్తన్తే, కర్తృత్వాదేస్తు కథం బహుకాలం విరోధినా సహానువృత్తిరిత్యత ఆహ –
యదా లోకేఽపీతి ।
నియోగస్తథాస్త్వితి విధిరనుయోగః కథమేతదితి చోద్యమ్ । భాష్యే స్థితప్రజ్ఞలక్షణనిర్దేశో జీవన్ముక్తిసాధక ఉక్తః ।
తత్ర స్థితప్రజ్ఞః సాధకో న సాక్షాత్కారవానితి మణ్డనమిశ్రైరుక్త దూషణముద్ధరతి –
స్థితప్రజ్ఞశ్చేతి ।
భాష్యే సంస్కారవశాదితి సంస్కారశబ్దః పరిశిష్టావిద్యాలేశవాచీ ।
సంస్కారాత్కర్మానువృత్తిం దూషయతా పూర్వవాదినా యదుక్తం నావస్తు సంస్కారద్వారాఽనువర్తతే భయకమ్పాదేరపి సత్యజ్ఞానజన్యత్వేన సత్యత్వాదితి , తత్రాహ –
న చ జ్ఞానేతి ।
మిథ్యాత్వేనావిశేషితజ్ఞానమాత్రజన్యా న భవన్తీత్యర్థః ।
యది భవేయుస్తత్రాహ –
జ్ఞానమాత్రాదితి ।
ఉత్పాదే వా రజ్జుజ్ఞానాదపి తదాపత్తేరిత్యర్థః ।
హేతుద్వారా భయాదేః సత్యత్వం నిషిధ్య స్వరూపేణాపి నిషేధతి –
న చ కార్యమపీతి ।
ఆరమ్భణాధికరణే (బ్ర.అ .౨ పా.౧ సూ.౧౪) కార్యమాత్రస్య మిథ్యాత్వసమర్థనాదిత్యర్థః ।
నను రజ్జుసర్పజ్ఞానస్య భయాదేశ్చ మిథ్యాత్వే కథం కార్యకారణభావస్తత్రాహ –
అనిర్వాచ్యాచ్చేతి ।
కార్యకారణభావోఽపి న వాస్తవః, స్వప్నే హస్తితద్ధావనవదిత్యర్థః । ఎవం చ కమ్పాదేర్యథా సంస్కారద్వారాఽనువృత్తిరేవం కర్మణామపీతి సంస్కారపక్షోఽపి సమర్థితః । న విమోక్ష్యే న విమోక్ష్యతే । సంపత్స్యే సంపత్స్యతే । తకారలోకశ్ఛాన్దసః॥౧౫॥
అగ్నిహోత్రాది తు తత్కార్యాయైవ తద్దర్శనాత్॥౧౬॥ ఉత్పన్నవిద్యాజన్యకర్మక్షయస్య ప్రారబ్ధఫలకర్మస్వపవాద ఉక్తః ,ఇదానీమప్రారబ్ధఫలేష్వపి కేషుచిత్తస్యాపవాదోఽభిధీయత ఇతి సంగతిమభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ –
యదేత్యాదినా ।
నను విద్యార్థమేవాగ్నిహోత్రాది యోగమారురుక్షుణాఽనుష్ఠీయతామ్, విద్యోదయాచ్చ తన్నివర్తతామ్, ఫలవినాశ్యత్వాత్కర్మణః; తత్ర కథమనుష్ఠేయత్వమితి - తదుచ్యతే; యది విద్యా పుణ్యస్య కస్యచిన్నివర్తికా, తర్హి పుణ్యాన్తరాదపి నోదేతుమర్హతి, న హి తమోనివర్తకః ప్రదీపస్తమోన్తరాదుదేతి ; విరోధస్య జాత్యుపాధికత్వాదితి తస్యాపీతరపుణ్యవద్విద్యయా నాశాదితి వినంష్టుం యోగ్యత్వాదిత్యర్థః ।
నను విరుధ్యన్తామన్యాని కర్మాణి విద్యయా, యజ్ఞాదీని తు న విరుద్ధాని; యజ్ఞేనేత్యాదిశాస్త్రప్రామాణ్యాత్తేషాం విద్యయా సహ మోక్షలక్షణైకకార్యకరత్వావగమాదితి, తత్రాహ –
న చ వివిదిషన్తీతి ।
పూర్వోత్తరే ఇతి ।
విద్యాజన్మన ఇతి శేషః । పూర్వస్య క్షయాదుత్తరస్యాశ్లేషాదిత్యర్థః ।
ప్రమాణస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ –
తస్మాదితి ।
యజ్ఞాదితి ।
యజ్ఞాదేర్మోక్షసాధనత్వగన్ధోఽపి వాక్యే న శ్రూయతే, కిం తు బ్రహ్మజ్ఞానస్య యజ్ఞాదివిశిష్టసాధనసాధ్యత్వాత్స్తుతిః, యజ్ఞాదీనాం చ జ్ఞానలక్షణవిశిష్టసాధ్యం ప్రతి సాధనత్వనిర్దేశమాత్రాచ్చ స్తుతిః, న తు సాధ్యసాధనత్వమస్తి; విరోధస్యోక్తత్వాదిత్యర్థః । అర్థవాదత్వస్ఫుటీకరణాయ యోగ్యానుపలబ్ధిసూచనార్థం వర్తమానాపదేశగ్రహణమ్ ।
న ముక్తిసాధనయజ్ఞాదివిధిరితి ।
న విజ్ఞానసాధనవిధిరితి హృదయమ్ ।
పూర్వపక్షనిదానముచ్ఛినత్తి –
న చ కర్మణామితి ।
స్వకరణవిరోధినాం వేణుజ్వలనాదీనాం బహులముపలమ్భాదిత్యర్థః । అనేన తద్దర్శనాదితి సూత్రావయవో భాష్యనైరపేక్ష్యేణ వ్యాఖ్యాతః ।
అత్ర చ విరోధినోఽగ్నిహోత్రాదేర్జ్ఞానోపయోగే ప్రకృతే కార్యస్య కారణనివర్తకత్వమర్థాత్ప్రకృతే తచ్ఛబ్దేన పరామృష్టమ్, ఇదానీం తత్కార్యాయేత్యపరమవయవం వ్యాచష్టే –
విద్యాలక్షణేతి ।
తదేవ జ్ఞానం కార్యమితి కర్మధారయ ఇత్యర్థః । తస్యా ఇత్యేతావతి వక్తవ్యే కార్యగ్రహణం విరుద్ధమపి విరుద్ధేన కర్తుం యోగ్యమితి న్యాయసూచనార్థమ్ ।
ప్రమాణదూషణముద్ధరతి –
ఎవం చేతి ।
అనేనాభిసన్ధినేతి ।
తస్య కార్యమిత్యపి భాష్యీయవ్యాఖ్యాయాం పారమ్పర్యాశ్రయణాచ్చార్థభేద ఇత్యర్థః ।
ఎవం నిర్గుణవిద్యాపరత్వేనాధికరణం వ్యావర్ణ్య సగుణపరత్వేనాపి వర్ణయతి –
యత ఎవేతి ।
అత్ర చ వర్ణకే తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుత ఇత్యవిశేషశ్రవణాదగ్నిహోత్రాదిలయ ఇతి పూర్వః పక్షః । సగుణవిద్యాఫలస్య కర్మసాధ్యత్వయోగ్యత్వాత్ ‘యక్ష్యమాణో హ వై భగవన్తోఽహమస్మీ’త్యాదిసముచ్చయలిఙ్గాత్ సుకృతశబ్దస్య చ కామ్యవిషయత్వాత్ నిత్యకర్మసగుణవిద్యాసముచ్చయః ఇతి సిద్ధాన్తః । తస్య కర్మసాధ్యత్వయోగ్యఫలస్య దర్శనాదితి చ సౌత్రహేత్వర్థః॥౧౬॥౧౭॥
యదేవ విద్యయేతి హి॥౧౮॥ పూర్వోక్తాగ్నిహోత్రాదిష్వేవాఙ్గావబద్ధోపాస్తిసాహిత్యానియమ ఇహ చిన్త్యతే । నను తన్నిర్ధారణానియమ ఇత్యనేనైతద్గతం, స్వర్గాదావివ విద్యాఫలసిద్ధ్యప్రతిబన్ధస్య పృథక్సంభవాదత ఆహ –
యథా బ్రాహ్మణాయేతి ।
విద్యాయుక్తకర్మప్రశంసయా విద్యావిహీననిషేధః కల్ప్యతే, న చ విధివిరోధః; కేవలం కర్మ కుర్యాదిత్యశ్రవణాత్కర్మస్వరూపవిధేశ్చ పారశాఖికాఙ్గనియమే ఇవోపాస్తినియమేప్యుపపత్తేః । అతశ్చ విద్యానాం పునరఙ్గత్వోన్మజ్జనే తన్నివృత్త్యర్థ ఆరమ్భ ఇత్యర్థః॥ అన్యే త్వాహుః -
విద్యార్థత్వం యదా యాయురనాశ్రమికృతాః క్రియాః ।
తదోపాస్తివిహీనేషు కా కథాఽఽశ్రమకర్మసు॥
తతః ప్రక్షిప్తమేతత్ స్యాత్స్నాతకేన తు కేనచిత్ ।
ఇతి॥ నైవం నేతవ్యమ్ ; యతః –
నాశ్రమోక్తక్రియాస్వస్తి విధురాదేరధిక్రియా ।
తస్మాత్తదీయజప్యాది విద్యాసాధనమీరితమ్॥
విద్యోపేతేషు శక్తస్య తత్త్యాగాదన్యకారిణః ।
న విద్యా సేత్స్యతీత్యేషా శఙ్కా కేన నివార్యతే॥
ఎవం హి భట్టపాదాః ప్రతిపాదయన్తి -
‘‘ప్రభుః ప్రథమకల్పస్య యోఽనుకల్పేన వర్తతే ।
స నాప్నోతి ఫలం తస్య పరత్రేతి విచారితమ్’’
ఇతి॥
యది విద్యాయుక్తం కర్మ వీర్యవదిత్యేతావదుచ్యేత, తత ఇతరస్యార్థాదవీర్యత్వేన నిన్దా గమ్యేత, న చైవమస్తి; అత్ర హి తరప్ ప్రయోగేణ విద్యాసంయుక్తస్య వీర్యవత్త్వాతిశయబోధనాదర్థాత్కేవలకర్మణోఽపి వీర్యవత్త్వమాత్రం విధిబలలబ్ధమభ్యనుజ్ఞాయేతాఽతో న నిన్దావకాశ ఇతి సిద్ధాన్తయతి –
యదేవ విద్యయేత్యాదినా ।
పయసి సర్వం ప్రతిష్ఠితమితి విన్ద్వాన్యదహరేవాగ్నిహోత్రం జుహోతి॥౧౮॥
భోగేన త్వితరే క్షపయిత్వా సంపద్యతే॥౧౯॥ వ్యవహితేన సంబన్ధమాహ –
అనారబ్ధేతి ।
న తత్రాప్యారబ్ధఫలం కర్మ లయాద్ వ్యావర్తితం, తస్య చ ప్రయోజనం భోగేన క్షయ ఇతి తదిదానీం దర్శయతీత్యర్థః ।
నను విద్యయైవారబ్ధకర్మణోఽపి లయః కిం న స్యాదత ఆహ –
అస్య త్వితి ।
పురస్తాదితి ।
అనారబ్ధకార్యే ఇత్యత్రైవేత్యర్థః । అగతార్థత్వమమృతానన్దపాదైరుక్తమ్ । ప్రారబ్ధకర్మఫలభోగానన్తరం మోక్షేఽపి తత్కర్మజన్యానేకదేహసంభవాత్తత్ర చ విద్యాప్రమోషసంభవాత్తత్కృతకర్మణామశ్లేషాభావేన ముక్త్యభావః శఙ్క్యతే, తత్రోత్తరమాధికారికాణాం దేహాన్తరే జ్ఞానాప్రమోష ఆగమసిద్ధోఽస్మదాదీనామథ సంపత్స్య ఇతి శ్రుతిబలేన ప్రారబ్ధభోగానన్తరం ముక్తిరితి॥౧౯॥
వాఙ్మనసి దర్శనాచ్ఛబ్దాచ్చ॥౧॥ సగుణవిద్యాఫలస్య బ్రాహ్మలౌకికస్యార్చిరాదిగతిప్రాప్యస్యానుక్రమ్య ప్రాప్త్యసంభవాత్ తదర్థముత్క్రాన్తినిరూపణం వ్యాపిబ్రహ్మాత్మభావే నిర్గుణవిద్యాఫలే నిషేధార్థం చేత్యభిప్రేత్య పాదస్యాధ్యాయసంగతిమాహ –
అపరవిద్యాఫలేతి ।
విద్యాధికారో విద్యయా సంబన్ధః ।
భాష్యగతతత్త్వశబ్దార్థమాహ –
ధర్మిణ ఇతి ।
ధర్మిణో హి స్వరూపమేవ తత్త్వం ధర్మాణామారోపితత్వాదితి ।
సర్వత్రేతి పదం వ్యాచష్టే –
పరత్రేహ చేతి ।
నన్వత్రాపీతి ।
కిం విశిష్యాదిత్యనుషఙ్గః ; తథా సిద్ధోత్క్రాన్తిక్రమానువాదితావదిదం వాక్యమ్, తత్ర పూర్వం వ్యవహరమాణ ఆసీన్నేదానీమితి వ్యాపారలోపః సిద్ధః, న తు వాగ్లోపోఽతో వాక్ఛబ్దో వృత్తిలక్షక ఇతి సిద్ధాన్తాభిప్రాయమాహ –
సత్యామేవేతి ।
మనోవృత్తిసత్త్వకథనం వాగ్వృత్తిలయే హేతుత్వోపపత్త్యర్థమ్ । అన్యథా హి తత్ప్రలీనవృత్తికం న హేతుః స్యాదితి ।
నను ‘‘షోడశ కలాః పురుషం ప్రాప్యాస్తం గచ్ఛన్తీ’’త్యత్ర వాగాదిస్వరూపలయోఽప్యుక్తః ; ఎవమత్ర కిం న స్యాదత ఆహ −
ఆగమో హీతి॥౧॥
వాఙ్మనసీత్యుదాహృతవాక్యే వాచ ఎవ శ్రవణాన్నేన్ద్రియాన్తరాణాం మనసి వృత్తిలయ ఇతి భ్రమమపనేతుమవాన్తరసూత్రమ్ –
అత ఎవేతి ।
తద్వ్యాచష్టే –
యత ఎవేతి ।
వృత్తేరనుగతిర్లయః । ఎషా చ సౌత్రానుశబ్దవాచ్యా । ఉపశాన్తతేజా ఉపశాన్తౌష్ణ్యః । పునర్భవం పునర్జన్మోద్దిశ్య మనసి సంపద్యమానైరిన్ద్రియైః ప్రాణమాయాతీతి శేషః॥౨
తన్మనః ప్రాణ ఉత్తరాత్॥౩॥ అతిదేశోఽయమ్, అస్యాధికాశఙ్కామాహ –
స్వప్రకృతావిత్యాదినా ।
ప్రాణమనసోరవన్నాత్మత్వే హేతుమాహ –
ప్రకృతివికారయోరితి ।
నను భవత్వన్నాత్మకం మనోఽవాత్మకశ్చ ప్రాణః, కథమేతావతా ప్రాణే మనసో లయస్తత్రాహ –
తథా చేతి ।
అపామన్నప్రకృతిత్వాదన్నాత్మకం మనః ప్రత్యవాత్మకః ప్రాణః ప్రకృతిరితి తస్మిన్మనసః స్వరూపేణ లయ ఇత్యర్థః । ప్రాణమనసోః కిం సాక్షాత్ప్రకృతివికారభావః, ఉత స్వప్రకృతిభూతాఽబన్నద్వారేణ ।
ఆద్యం నిరస్య ద్వితీయేఽతిప్రసఙ్గమాహ –
స్వయోనీతి ।
ఎవం హి ఘటస్యాపి శరావే లయాపత్తిరిత్యర్థః । తద్వికారే తాసామపాం వికారే ప్రాణేఽన్నవికారస్య మనసో లయ ఇతి యోజనా॥౩॥
సోఽధ్యక్షే తదుపగమాదిభ్యః॥౪॥ మనః ప్రాణ ఇతి వాక్యం విచార్య తదనన్తరస్య ప్రాణస్తేజసీత్యస్య విచారాత్సంగతిః । తేజఃశబ్దస్య భూతవిశేషవచనత్వాదిత్యాదిహేతూనాం తస్మాత్తేజస్యేవ ప్రాణవృత్తిలయ ఇతి ప్రతిజ్ఞయా సంగతిః । ఉపగమనాదిశ్రుతీః స్వయమేవ వక్ష్యతి । తేజోద్వారేణేత్యేతదుపపాదయతి –
తేజసి సమాపన్నేతి ।
ప్రాణవృత్తిలయాత్ ప్రాణస్య జీవే వృత్తిలయ ఉపచర్యత ఇత్యర్థః ।
సమాపన్నేతి ।
ఆపత్తిర్లయః । యథా రాజానం యాత్రాయామ్ ఉద్యన్తం పరివారభూతాః ప్రాణినః సముపయన్తి, ఎవమాత్మానమన్తకాలే సర్వే ప్రాణా అభిసమాగచ్ఛన్తి । కోఽసావన్తకాలః? స ఉచ్యతే ।
యత్ర కాల ఎతద్భవతి, తదేవ దర్శ్యతే –
ఊర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీతి ।
ఊర్ధ్వోచ్ఛ్వాసిత్వమిత్యుపగమనశ్రుతేరర్థః । సంముఖమాగమనముపగమనమ్ । ఆగమ్య చ గచ్ఛన్తం జీవమ్ అను పశ్చాద్గమనమనుగమనమ్ ।
ఇన్ద్రియగ్రామ ఇతి ।
ఆ ప్రాయణాదిత్యత్ర సవిజ్ఞానశబ్దః ప్రాప్తవ్యకర్మఫలప్రకాశనవచన ఇత్యుక్తమిహ తు తమపరిత్యజ్య తత్సహితేన్ద్రియసముదాయవచన ఇత్యుక్తమ్ ఇతి న విరోధః ।
కథం ప్రాణోఽధ్యక్ష ఇత్యధికావాపః క్రియత ఇతి భాష్యమ్ ? తదనుపపన్నమివ ? తేజఃశబ్దేన తేజోఽధ్యక్షజీవలక్షణాసంభవాదధికశబ్దప్రక్షేపాప్రాప్తేరత ఆహ –
అధికావాపోఽశబ్దార్థేతి ।
శ్రౌతోఽర్థో హి శబ్దే భాతి, అతోఽశ్రౌతార్థప్రక్షేపోఽధికావాప ఇత్యర్థః ।
లక్షణాస్వీకారే హేతుమాహ –
శ్రుత్యన్తరేతి ।
ప్రాణానాం జీవానుగమాదివిషయం వర్ణితమేవ శ్రుత్యన్తరమ్ ।
నను తస్య తేజోద్వారేణాన్యథాసిద్ధిరుక్తేతి, తత్రాహ –
న చ తేజసస్తత్రేతి ।
అనిలాకాశక్రమేణేతి ।
వ్యవధానాదేవ సాక్షత్తేజసః స్వరూపలయయోగాద్ న తద్ద్వారేణాత్మని ప్రలయ ఉపచరితుం శక్యో వ్యవధానాశ్రయణే చ ఘటాదావపి ప్రలయోపచారప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః । వృత్తిలయస్తు న కుతశ్చిత్ప్రమాణాదాత్మన్యవగత ఇతి న తద్ద్వారాఽపి ప్రాణవృత్తిలయోపచార ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । తేజఃసహచరితశ్చాసౌ దేహబీజభూతశ్చ పఞ్చభూతసూక్ష్మరూపశ్చ పరివారశ్చ తస్యాధ్యక్షో జీవాత్మా తస్మిన్ప్రాణవృత్తిలయ ఇత్యర్థః॥౪॥ యద్యపి భాష్యే ప్రాణసంయుక్తోఽధ్యక్షస్తేజఃసహితేషు భూతసూక్ష్మేష్వవతిష్ఠత ఇత్యుక్తమ్; తథాపి తద్భూతసహితేఽధ్యక్షే ప్రాణస్తిష్ఠతీత్యేవంపరం వ్యాఖ్యేయమ్; సోఽధ్యక్ష ఇత్యుపక్రమాదితి భావః ।
చోద్యభాష్యేఽపి యద్యపి ప్రాణసహితస్యాధ్యక్షస్య భూతేష్వవస్థితిరాక్షిప్యత ఇతి ప్రతిభాతి; తథాపి భూతసహితాధ్యక్షే ప్రాణస్థితిరాక్షిప్యత ఇత్యేవంపరత్వేన యోజ్యమిత్యాహ –
తేజఃసహచరితానీతి ।
ప్రాణేనాధారత్వేన సంపృక్తస్యాధ్యక్షస్య భూతైర్మిలిత్వా స్థితిం శ్రుతిర్న దర్శయతీతి భాష్యయోజనా హి ఇయతా సూచితేతి ।
పరిహారభాష్యేఽప్యధ్యక్షం ప్రాప్య పూర్వవ్యాపారాన్తరాత్తేజ ఆదిభూతప్రాప్తిః ప్రాణస్య నాభిధీయతే, ఉపహితప్రాప్తేరుపాధిప్రాప్తినాన్తరీయకత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
అధ్యక్షసంపర్కవశాదితి ।
దృష్టాన్తేఽపి వ్యవధానేన ప్రాప్త్యంశో న వివక్షితోఽపి తు యథా స్రుఘ్నాన్నగరాద్గచ్ఛతో మథురాపాటలిపుత్రయోరుభయోః ప్రాప్యత్వేఽపి పాఠలిపుత్రం ప్రాప్యత్వేన నిర్దిశ్యతే, ఎవమిహాపి ప్రాణేన తేజసోఽధ్యక్షస్య చోభయోః ప్రాప్యత్వేఽపి తేజసీతి భూతమాత్రస్య ప్రాప్యత్వం నిర్దిశ్యత ఇత్యయమర్థో వివక్షిత ఇత్యాహ –
అత్రైవేతి॥౫॥
ప్రాణ ఎకస్మిన్నేవ తేజఃసూక్ష్మే నావతిష్ఠత ఇతి కార్యస్థానేకస్యానేకాత్మకత్వాదితి చ హేతుప్రతిజ్ఞయోర్వైయధికరణ్యమాశఙ్క్యాహ –
స్థూలశరీరానురూపమితి ।
కార్యానేకాత్మకత్వేనానుమితం కారణానేకత్వమేకత్ర ప్రాణస్థిత్యభావే హేతురిత్యర్థః॥౬॥
సమానా చాసృత్యుపక్రమాదమృతత్వం చానుపోష్య॥౭॥ నిరూపితాయా ఉత్క్రాన్తేరపరవిద్యాస్వన్వయ ఇహ ప్రదర్శ్యతే । నను దహరాదివిద్యావిదాముత్క్రాన్తిర్నాస్తీతి ఇహ పూర్వపక్షః, స న సాధుః ; తద్విద్యాసు దేశాన్తరీయఫలాస్వావశ్యకత్వాదుత్క్రాన్తేరత ఆహ –
అత్రేతి ।
అత్రాధికరణే విషయభూతదహరవిద్యాయామమృతత్వమేతీత్యమృతత్వప్రాప్తిశ్రుతేరమృతత్వస్య చ పరవిద్యాఫలత్వాత్, పరవిద్యావన్తం ప్రత్యేతదమృతత్వం పరవిద్యాయాం చోత్క్రాన్తిర్నిషిధ్యత ఇతి యో మన్యతే తస్య మతేనాయం పూర్వపక్షః । వస్తుతస్తు నాస్తి పూర్వపక్షః । ‘‘తయోర్ధ్వమాయ’’న్నిత్యుత్క్రాన్తిముపన్యస్యామృతత్వస్య శ్రావితత్వాదితి ద్యోతితం మన్వానగ్రహణేన । అథవా - సగుణస్యాపి వ్యాపిత్వాద్ బ్రహ్మణో న తత్ప్రాప్తుముత్క్రాన్త్యపేక్షేతి పూర్వపక్షోఽత్ర వాస్తవః| తస్యా ముక్తే సధర్మా అవస్థాః సుషుప్త్యాద్యాః, విధర్మా జాగ్రదాద్యాః ।
నన్వేతా అపి ప్రతిపాద్యన్తా కిం ముక్త్యర్థతయా తదనువాదేనాత ఆహ –
న త్వితి ।
యేన హేతునా విద్యాప్రకరణే వ్యాఘాతస్తేన విదుషః సకాశాదవిద్వాంస ఉత్క్రాన్త్యాదివిశేషవన్తో న ప్రతిపాద్యన్తే, నాపి విద్వాన్ అమృతత్వశ్రుతివిరోధాదేవేత్యర్థః । అనేన న తు విదుష ఇతి భాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్ । భాష్యకృద్భిరాసృత్యుపక్రమాదిత్యేతత్ ప్రతిజ్ఞావిశేషణత్వేన వ్యాఖ్యాతమ్ । అవిశేషశ్రవణాదితి చ హేతురధ్యాహృతః ।
స్వయంత్వాసృత్యుపక్రమాదేతదేవ హేతుత్వేన యోజయతి –
కుత ఇతి ।
ఆసృతి సృతిపర్యన్తమ్ ఉపక్రమాదిత్యర్థః । బ్రహ్మలోకప్రాప్తితద్గతవిశిష్టభోగఫలపర్యన్తత్వాద్విద్యానుష్ఠానప్రారమ్భస్య బ్రహ్మలోకస్య చోత్క్రమ్య గత్వైవ ప్రాప్యత్వాదస్తి సగుణవిద ఉత్క్రాన్తిరిత్యర్థః । ఎతేన వాస్తవోఽపి పూర్వః పక్షో వ్యుదస్తః; సగుణబ్రహ్మప్రాప్తిమాత్రస్యాపుమర్థత్వాదితి ।
ఉపక్రమేతి ప్రకృత్యర్థముక్త్వా పఞ్చమ్యర్థమాహ –
తస్మాదితి ।
ప్రేప్సతే ప్రాప్తుమిచ్ఛతే । ఉత్క్రాన్తిభేద ఉత్క్రాన్తివిశేషః । మూర్ధన్యనాడ్యా నిష్క్రమణమ్ ।
వస నివాసే ఇత్యస్మాద్ధాతోరిదం న భవతి; తథా సత్యనుపోష్యేత్యస్య ముక్త్వేత్యేవమర్థత్వాపాతాత్, అతో వ్యాచష్టే –
ఉష దాహే ఇతీతి॥౭॥
తదాపీతేః సంసారవ్యపదేశాత్॥౮॥ నను వర్ణితోత్క్రాన్తిసామర్థ్యాదేవ సవిశేషస్తేజ ఆదిలయః సిధ్యతి, కిం విచారేణ? అత ఆహ –
సిద్ధాం కృత్వేతి ।
సత్యముత్క్రాన్తిః సావశేషలయేన వినా న ఘటతే, స ఎవాద్యాపి న సిద్ధ ఇతి సమర్థ్యత ఇత్యర్థః । అత ఎవ సఙ్గతిః ।
యది పూర్వః పక్ష ఇతి ।
అనేన ప్రాచామప్యధికరణానాం వృత్తిలయనిరూపకాణాం ప్రయోజనమ్ ఉక్తమ్ । యస్తు సిద్ధే ఽపి వృత్తిలయే ప్రాణస్యాధ్యక్షే వృత్తిలయ ఉక్తః, స సగుణవిద్యాయామనుచిన్తనార్థమ్ ॥౮॥
మహత్త్వాద్వేతి ।
రూపవదితి హేతుగర్భవిశేషణమ్ । అనేకశబ్దో బహుత్వవాచీ । అనేకం బహు ద్రవ్యమ్ ఆరమ్భకం యస్య తదనేకద్రవ్యం తత్త్వాదిత్యర్థః । తతశ్చ లిఙ్గశరీరం, చక్షుఃస్పర్శనాభ్యామ్ ఉపలబ్ధవ్యమ్, మూర్తాన్తరైశ్చ ప్రతిహన్యేత, మహత్త్వే సతి రూపవత్త్వాద్ బహుద్రవ్యారబ్ధత్వే సతి రూపవత్త్వాద్వా, కుమ్భవదితి । మహత్త్వబహుద్రవ్యారబ్ధత్వాభ్యాం ద్వ్యణుకవ్యావృత్తిః, రూపవత్త్వేన వాయువ్యావృత్తిః ।
చకారస్యప్రథమసూత్రార్థేనాప్యన్వయమాహ తస్యైతత్సూత్రాకాఙ్క్షార్థం –
భిన్నక్రమ ఇతి ।
చక్షుష్యనైకాన్తికత్వముక్త్వా హేత్వోరాహ –
స్వరూపమితి ।
తస్య లిఙ్గశరీరస్య స్వరూపమేవ తాదృశమ్ అనుద్భూతరూపస్పర్శమ్ । యథా చాక్షుషస్య చక్షురాకారపరిణతస్య తేజస ఇత్యర్థః ।
దృష్టాన్తం సాధయతి –
అదృష్టవశాదితి ।
స్వరూపతః సౌక్ష్మ్యముపపాద్య పరిమాణతః సౌక్ష్మ్యమాహ –
పరిమాణత ఇతి ।
పరిమాణత సౌక్ష్మ్యమస్తి యతో లిఙ్గశరీరస్యేతి శేషః । యథా త్రసరేణవో జాలకప్రవిష్టసూర్యరశ్మిభ్యోఽన్యత్ర నోపలభ్యన్తే, పరిమాణతః సౌక్ష్మ్యాదేవం లిఙ్గశరీరస్యాప్యస్తి సౌక్ష్మ్యమితి యోజనా॥౯॥
ఎతదపి హీతి ।
స్వచ్ఛత్వమపి సూక్ష్మత్వేన సంగృహీతముపలక్షితమిత్యర్థః ।
పూర్వాక్తహేతుభ్యాం లిఙ్గశరీరస్య చాక్షుషత్వానుమానే ఉద్భూతరూపత్వముపాధిమనైకాన్తికత్వం చాభిధాయేదానీం ప్రతీఘాతానుమానేఽప్యస్వచ్ఛత్వముపాధిమనైకాన్తికతాం చాహ –
యథా హి కాచేతి ।
కాచద్రవ్యమభ్రసమూహశ్చ యథా స్వచ్ఛస్వభావస్య నేత్రతేజసో న ప్రతిఘాతకం, తదన్తరితవస్తునోఽపి నేత్రేణోపలమ్భాదేవం సర్వమేవ మూర్తం వస్తుజాతమస్య లిఙ్గశరీరస్యేత్యర్థః । అసక్తత్వాపరనామ్నో నోపమృద్యత ఇతి శేషః॥౧౦॥
ప్రాప్తిర్లాభః । దృష్టం త్వగిన్ద్రియేణ జ్ఞానమ్ । శ్రుతం కర్ణౌ పిధాయ శ్రవణమ్ । తాభ్యాం ప్రమాణాభ్యామూష్మణోఽన్వయవ్యతిరేకౌ భావాభావౌ । తద్బలాదస్తి స్థూలదేహాతిరిక్తం కించిదిత్యర్థః॥౧౧॥
ప్రతిషేధాదితి చేన్న శారీరాత్॥౧౨॥ వ్యవహితసంగతిర్భాష్య ఎవోక్తా । సూక్ష్మం శరీరం యస్య స జీవాత్మా తథోక్తః । నను విద్వానపి చేదుత్క్రామేత్కథం తస్య మోక్షసిద్ధిరత ఆహ –
స పునరితి ।
ఎకస్మిన్పక్ష ఇతి ।
సిద్ధాన్తే ఇత్యర్థః॥౧౨॥
యదుక్తం హిరణ్యగర్భపర్యన్తమ్ ఉత్క్రాన్తస్య జీవస్య లిఙ్గశరీరాత్ ప్రలయ ఇతి, తత్రాహ –
సంసారిణ ఎవేతి ।
యత్రాయం పురుషో మ్రియత ఇతి నిర్దేశాత్సంసారమణ్డలే వర్తమానస్యేత్యర్థః ।
మధ్యే కశ్చిచ్ఛఙ్కతే –
నన్వితి ।
బృహదారణ్యకే హి పఞ్చమాధ్యాయే ఆర్తభాగప్రశ్నగతః శరీరాపాదానకోత్క్రాన్తిప్రతిషేధోఽస్త్వవిదుషో యత్రాయం పురుష ఇతి పురుషమాత్రోపాదానాత్, షష్ఠాధ్యాయగతస్తు, ‘‘న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తీ”తి జీవాపాదానకోత్క్రాన్తిప్రతిషేధో భవతు విదుషః, తథా చ బ్రహ్మవిద ఉత్క్రాన్తిసిద్ధేః, త్వత్పక్షాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆర్తభాగప్రశ్నేఽపి ‘‘యదిదం కిం చ మృత్యోరన్నం కా స్విత్సా దేవతా యస్యా మృత్యురన్న’’మితి మృత్యుమృత్యోఃపరదేవతాయాః ప్రస్తుతత్వాత్, తదభిజ్ఞస్య విదుష ఎవోత్క్రాన్తినిషేధ ఇతి సామ్యం వాక్యద్వయస్యేత్యాహ –
తత్సామాన్యాదితి ।
అభేదోపచారేణేతి ।
ఉత్క్రాన్త్యవధేరుచ్ఛ్వయనాదిభిర్నిర్దేశస్యాన్యథా నేతుమశక్యత్వాత్తద్వశేనాత్రోపచార ఇత్యర్థః ।
పఞ్చమీపాఠే ఉపచారాశ్రయణే న్యాయద్వయమాహ –
అపి చాద్వైతేతి ।
భాష్యోదాహృతస్మృతిం వ్యాచష్టే –
అపదస్య హీతి ।
పద్యత ఇతి పదం గన్తవ్యమ్, అన్యద్యస్య నాస్తి స బ్రహ్మవిద్ అపదః బ్రహ్మవిదో మార్గే బ్రహ్మప్రాప్తిసాధనే జ్ఞానే యే పదైషిణః నిష్ఠేచ్ఛవః తేఽపి దేవా ఉత్కృష్టాః, కిము తన్నిష్ఠాః, కింతు పరం ముహ్యత్యత్ర మన్దభాగ్యా ఇత్యర్థే స్మృతిం యోజయతి - పదైషిణోఽపీతి॥౧౩॥౧౪॥
తాని పరే తథా హ్యాహ ॥౧౫॥ ఇత్యాద్యధికరణపఞ్చకస్య సంగతయో భాష్య ఎవ విశదాః । పరస్మిన్ పురుషే కరణలయవచనే సతి సంశయానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –
ప్రతిష్ఠావిలయనశ్రుత్యోరితి ।
ప్రతిష్ఠయోరవాన్తరప్రకృతిమహాప్రకృత్యోః, లిఙ్గశరీరవిలయనశ్రుతిగతాః కలా ‘‘ఎవమేవాస్య పరిద్రష్టు’’రితి శ్రుతీ తయోర్విప్రతిపత్తేర్విమర్శః సంశయ ఇత్యర్థః ।
పరస్మిన్నాత్మనీతి ।
లీయన్త ఇతి శేషః ।
నను బాహ్యేన్ద్రియాణి దశ, భూతాని పఞ్చ, మన ఎకమితి షోడశ కలాః సన్తి, కథం శ్రుతౌ పఞ్చదశత్వనిర్దేశస్తత్రాహ –
ఘ్రాణేతి ।
ఘ్రాణస్య హి పృథివ్యుపాదానం, మనసశ్చ సైవాన్నమయత్వశ్రుతేరత ఎకప్రకృతికత్వమిత్యర్థః । సాంవ్యవహారికప్రమాణేనానుమానేన కరణానాం భౌతికత్వావగమాద్ భూతేషు లయోఽవగతః, భూతసూక్ష్మాణాం చాసాధారణానాం సాధారణేషు భూతేషు ప్రాణానాం వాయౌ తాత్త్వికప్రమాణైస్తు వేదాన్తైర్విశ్వస్య బ్రహ్మవివర్తత్వావగమాద్ బ్రహ్మణి బాధ ఇత్యర్థః । యథా నద్యః సముద్రే లీయన్తే ఎవమేవ పురుషే కలాః, ఆసాం కలానాం నామరూపే శక్త్యాత్మకే అపి భిద్యేతే, స చ విద్వానకలః కలారహితః సన్నమృతో భవతి॥౧౫॥
అవిభాగో వచనాత్ ॥౧౬॥
అతిమన్దామపనేతుమితి ।
శ్రుతివిరోధేనేత్యర్థః॥౧౬॥
తదోకోఽగ్రజ్వలనం తత్ప్రకాశితద్వారో విద్యాసామర్థ్యాత్తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చ హార్దానుగృహీతః శతాధికయా ॥౧౭॥ ప్రజ్వలనం కర్మవశాద్ భవిష్యత్ఫలప్రకాశః । తస్యానుస్మరన్నితి కర్మణి షష్ఠీ । నను మూర్ధన్య నాడ్యా దేహమాత్రవ్యాపిత్వాత్కథం తయా బ్రహ్మలోకప్రాప్తిస్తత్రాహ –
హృదయాన్నిర్గతా హీతి ।
తా ఆసు నాడీషు సృప్తా ఇతి శ్రుతిసిద్ధత్వాదిత్యర్థః । విష్వఙ్ నానాగతయః॥౧౭॥
రశ్మ్యనుసారీ॥౧౮॥ సూత్రం యోజయతి –
రాత్రావహని వేతి॥౧౮॥
సిద్ధాన్తహేతుస్తూత్తరసూత్రగతోత్తరావయవ ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరాదితి ।
నిశ్యప్యౌష్ణ్యగ్రాహకాదిత్యర్థః । అనేన సౌత్రశ్చశబ్దో వ్యాఖ్యాతః ।
వ్యాఖ్యానపూర్వకం వాక్యముదాహరతి –
అముష్మాదితి ।
చన్ద్రగతప్రకాశాన్యథానుపపత్త్యాఽస్తి రాత్రౌ సూర్యరశ్మిరిత్యాహ –
ఆదిగ్రహణేతి ।
నను చన్ద్రమస ఎవ ప్రకాశోఽస్తు, తత్రాహ –
అమ్మయేనేతి ।
రత్రావుత్క్రాన్తస్యాహఃప్రతీక్షా నాస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
యావత్తావదితి ।
స యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతీతి శ్రుతౌ యావచ్ఛబ్దోపబన్ధేన శైఘ్ర్యపరేణానపేక్షా గతిః శ్రుతా, ఎవం చాపేక్షా న శక్యావగమా; యావత్తావచ్ఛాబ్దయోరుపబన్ధేనైవ నిరోధాదిత్యర్థః । అథ విశేషవిజ్ఞానోపశమానన్తరమ్ । ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ । ఎతత్కరోతీత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయతి –
అస్మాదితి ।
యద్రాత్రౌ తాప ఉపలభ్యతే ఇతి ఎతదహరేవ రాత్రౌ దధాతి సవితా॥౧౯॥
అతశ్చాయనేఽపి దక్షిణే॥౨౦॥ ప్రాశస్త్యప్రసిద్ధేరవిద్వద్విషయత్వేన సఙ్కోచే హేతుమాహ –
అతఃపదపరామృష్టేతి ।
ప్రతీక్షణమిత్యత ఉపర్యవిదుష ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్॥౨౦॥
అగ్నిర్జ్యోతిరాదీతి ।
అగ్నిరర్చిరాదిదేవతా జ్యోతిరాదిత్యదేవతా ।
విషయవ్యవస్థయేతి ।
స్మార్తకాలవిధేర్నిర్గుణపురుషమాత్రవివేకచిత్తవృత్తినిరోధాత్మకసాంఖ్యయోగవిషయత్వేన శ్రౌతాతివాహికదేవతావిధేః సగుణవిద్యావిషయత్వేన చ వ్యవస్థయేత్యర్థః ।
అథ తు ప్రత్యభిజ్ఞానమితి ।
స్మృతావగ్న్యాదిశబ్దైః శ్రౌతార్చిరాదిదేవతానాం ప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యర్థః॥౨౧॥
అర్చిరాదినా తత్ప్రథితేః॥౧॥
భిన్నేతి ।
మార్గా అర్చిరాదయో మిథః పరస్పరమనపేక్షా న త్వనేకవిశేషణవిశిష్ట ఎకో మార్గః । కుతః? భిన్నప్రకరణత్వాదిభిర్యత్ర విద్యైక్యేఽపి గతివిశేషేణాభేదో యథా పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం దేవలోకాదేస్తత్ర భిన్నప్రకరణస్థత్వాద్విద్యాభేదే తు భిన్నోపాసనశేషత్వాదిభిః ।
త్వరాత ఇతి ।
స యావత్క్షిప్యేన్మన ఇతి వేగావగతేరిత్యర్థః ।
ఎతద్వ్యాచష్టే –
గన్తవ్యమితి ।
అవధృతేరిత్యేతద్వివృణోతి –
అథైతైరితి ।
ఎకస్మిన్ గన్తవ్యేఽనేకమార్గవైయర్థ్యమాశఙ్క్యాహ –
వికల్యేరన్నితి ।
ఎకత్వేఽపీతి ।
పథో మార్గస్య నైవ నానాత్వమ్ ; కుతః? తస్యైకత్వేఽప్యనేకైర్గుణభూతైః పర్వభిరవచ్ఛేదైర్వాయ్వాదిభిః సంగమసంభవేన గుణానాం ప్రధానేన సముచ్చయోపపత్తేః, మార్గభేదకల్పనాయాం చ గౌరవాద్, ఆదిత్యాదిబహువిశేషణానాం చ సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానలిఙ్గేన మార్గైక్యావగమాదిత్యర్థః ।
భిన్నప్రకరణస్థత్వం బ్రహ్మవదేకత్వేఽప్యవిరుద్ధమ్; భిన్నోపాసనశేషత్వం చ భిన్నోపాసనకర్తృచైత్రవదవిరుద్ధమ్ ;ఎకమార్గస్యానేకస్యానేకపర్వసంభవం లోకే దర్శయతి –
సపర్వా హీతి ।
భాగిభేదకల్పనా అవయవిభేదకల్పనా ।
యదుక్తమవధృతేరితి, తత్రాహ –
న చైకం వాక్యమితి ।
అనపేక్షతామితి ।
అర్చిరాద్యనపేక్షతామిత్యర్థః ।
విధిసామర్థ్యేతి ।
న ఖల్వితి రశ్మిభిరితి రశ్మిసత్తాబోధసామర్థ్యసిద్ధం రశ్మీనామసంబన్ధవ్యవచ్ఛేదం మార్గోఽనువదతి; నిశాయాం రశ్మ్యభావశఙ్కామపనేతుమిత్యర్థః । యచ్చోక్తమ్ త్వరాత ఇతి, తత్పరిహారార్థం భాష్యం –
త్వరావచనం త్వర్చిరాద్యపేక్షాయామపి శైర్ఘ్యార్థత్వాద్ నోపరుధ్యత ఇతి, తదనుపపన్నమ్; పూర్వపక్షే శైర్ఘ్యస్యైవానపేక్షత్వసాధకత్వేనోపపాదితత్వాదతో వ్యాచష్టే –
న ఖల్వితి ।
పథి భేదం పథో మార్గస్య భేదమ్ ।
అన్యతః కుతశ్చిద్గన్తవ్యాదితి ।
స్వర్గాదేరిత్యర్థః । తత్ర హి ధూమాదిమార్గేణ గమనం, కదాచిత్ప్రబలకర్మభిః ప్రతిబన్ధాద్విలమ్బేతాపి న త్వత్ర; ఆ ప్రాయణాదుపాసీనస్యాన్త్యప్రత్యయావశ్యమ్భావాత్, తతశ్చ గన్తవ్యాన్తరాపేక్షయా శైర్ఘ్యార్థత్వాదితి భాష్యం వ్యాఖ్యాతామ్ ।
భూయాంసీతి భాష్యే మార్గైక్యం కిమిత్యర్చిరాదినేత్యుక్తం, న పునా రశ్మ్యాదినేతి శఙ్కోత్తరమివ భాతి; తథా సతి చాతోఽపీత్యుపరితనోఽపిశబ్దో న సఙ్గచ్ఛేతేతి మత్వా వ్యాచష్టే –
అయమర్థ ఇతి ।
త ఉపాసకాః పరా దీర్ఘాః సమా యస్య స పరావాన్ బ్రహ్మా, తస్య పరాః సమావసన్తి తస్మిన్వసన్తీత్యన్యా శ్రుతిః, ‘‘సా యే’’ త్యన్యా శ్రుతిః । జితిర్జయః వ్యష్టిర్వ్యాప్తిః । తద్య ఇతి చాపరా బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దన్త్యుపాసతే తేషామేవ బ్రహ్మలోకః ప్రాప్యత ఇతి శేషః॥౧॥
వాయుమబ్దాదవిశేషవిశేషాభ్యామ్॥౨॥ అత్ర తేనేత్యస్యాదిత్యమాగచ్ఛతీత్యేతత్పర్యన్తం సంబన్ధాసంబన్ధాభ్యాం సంశయః । పాఠక్రమార్థక్రమాభ్యాం సంశయ ఇతి కైశ్చిదుక్తమయుక్తమ్; ప్రబలదుర్బలాభ్యాం సన్దేహానవతారాత్, పూర్వత్రార్చిరాదిమార్గపర్వప్రత్యభిజ్ఞానాత్సర్వత్ర గత్యైక్యముక్తమ్ । ఇహాపి ‘‘స ఎతం దేవయానం పన్థానమ్ ఆపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి స వాయులోకమి’’త్యత్రార్థేఽర్చిరాత్మకాగ్న్యాన్తర్యప్రత్యభిజ్ఞానాదర్చిషోఽనన్తరం వాయుర్నివేశనీయ ఇతి సఙ్గతిః । నన్వత్ర పాఠాదగ్న్యానన్తర్యం వాయోర్వక్తుమశక్యమ్ ; పాఠస్య దుర్బలత్వాద్, ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
శ్రుత్యాద్యభావ ఇతి ।
నను ‘‘స వాయుమాగచ్ఛతి స వాయుస్తస్మై తత్ర విజిహీతే స్వావయవాన్విగమయ్య ఛిద్రం కరోతీ’’తి ‘‘యథా రథచక్రస్య ఖం ఛిద్రం తేనోర్ధ్వం ఆక్రమతే స ఆదిత్యమాగచ్ఛతీ’’తి వాయోరాదిత్యాత్పూర్వత్వరూపః క్రమస్తేనేతి శ్రుత్యా ప్రతీతః, తద్బలాత్స ఎతమిత్యత్రత్యః పాఠక్రమో బాధ్యతామత ఆహ –
ఊర్ధ్వక్రమణేతి ।
ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –
తస్యా ఇతి ।
తేనేతి శ్రుతిర్వాయుకృతావకాశస్యోర్ధ్వదేశమాత్రప్రాప్తౌ హేతుత్వమాహ, నాదిత్యగమనే ఇత్యర్థః ।
నను కథమాదిత్యగమనమాత్రప్రతీతిస్తేనేత్యస్యాదిత్యమాగచ్ఛతీత్యనేనాప్యనుషఙ్గః కిం న స్యాదత ఆహ –
న చేతి ।
ఆకాఙ్క్షాయాం హ్యనుషఙ్గః, ఇహ తు తేనేత్యస్య సన్నిహితోర్ధ్వాక్రమణేన నైరాకాఙ్క్ష్యాన్న వ్యవహితాదిత్యాగమనేన సంబన్ధ ఇత్యర్థః ।
నన్వాదిత్యప్రాప్తేర్వాయుదత్తావకాశేన వాయ్వతిక్రమాద్వినాఽనుపపత్తేస్తేనేత్యేతదాదిత్యేనాప్యనుషజ్యతామ్, అత ఆహ –
న చాదిత్యాగమనస్యేతి ।
ఛిద్రేణోర్ధ్వదేశప్రాప్తేర్జాతత్వాత్పునరాదిత్యాగమనస్య తేనేత్యస్మిన్నపేక్షా నాస్తీత్యర్థః ।
క్వచిదితి ।
వరుణలోకాదావిత్యర్థః । అత్రోర్ధ్వాదిత్యలోకశబ్దయోర్విశేషణవిశేష్యభావాదేకార్థత్వమ్ ।
తథా చ తేనేతి శ్రుత్యా వాయుదత్తస్యాదిత్యగమనం ప్రతి హేతుత్వస్య నియతప్రాక్ సత్త్వాత్మకత్వేన క్రమరూపస్య ప్రతీతేః శ్రుత్యా పాఠక్రమబాధ ఇతి సిద్ధాన్తయతి –
ఊర్ధ్వశబ్ద ఇతి ।
ఉభయపాఠ ఇతి ।
ఉభయోః సంవత్సరదేవలోకయోరశ్రుతస్థలేఽపి పాఠే కర్తవ్యే సతీత్యర్థః ।
మాససంబన్ధాదితి ।
మాససంవత్సరయోః కాలత్వసామ్యాదిత్యర్థః ।
కార్యకారణభావమప్యాహ –
మాసారభ్యత్వాచ్చేతి ।
దేవలోకః సంవత్సరస్య పరస్తాద్భవతు, వాయుః క్వ నివేశనీయస్తత్రాహ –
తత్రేతి ।
‘‘తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స ఆదిత్యమాగచ్ఛతి’’ ఇతి వాయోరాదిత్యానన్తర్యాయ నిరన్తరత్వాయ సంవత్సరాదిత్యస్య స్థానే ఎతస్యోపరి దేవలోకం దేవలోకాద్వాయుమితి పఠితవ్యమిత్యర్థః ।
నను సూత్రం వాయుమబ్దాదిత్యేతావన్మాత్రం, కథమధికావాపస్తత్రాహ –
వాయుమబ్దాదితి త్వితి ।
వాచకమేవ బోధకమేవేత్యర్థః । సూత్రే వాయుశబ్దో దేవలోకోపలక్షణార్థ ఇతి భావః ।
నను యది సంవత్సరాద్దేవలోకాద్వాయుం వాయోరాదిత్యమభిసంభవన్తీతి క్రమః సూత్రోక్తః, కథం తర్హి భాష్యే వాయోః సంవత్సరాత్పరత్వమాదిత్యాదర్వాక్త్వం చోక్తమత ఆహ –
తథాపీతి ।
ఛాన్దోగ్యపాఠమాత్రాపేక్షయా హి సంవత్సరాదాదిత్యమిత్యేతావన్మాత్రశ్రవణాన్మధ్యే వాయునివేశే వాయోః సంవత్సరాత్పరత్వమాదిత్యాదర్వాక్త్వం చ సిధ్యతి; సంవత్సరాదుపరి వాజసనేయకగతదేవలోకానయనే తు దేవలోకసహితవాయోరబ్దాదిత్యాన్తరాలవర్త్తిత్వమిత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే భాష్యం సంవాదయతి –
తదిదమితి ।
ప్రజాపతిలోకమితి ।
ప్రజాపతిర్విరాట్ ఆపూర్యమాణపక్షాచ్ఛుక్లపక్షాత్సకాశాన్మాసానార్చ్ఛతి యాన్ షణ్మాసాన్ యేషు షణ్మాసేష్వాదిత్య ఉదగ్ ఉత్తరాం దిశమేతి॥౨॥
తడితోఽధి వరుణః సంబన్ధాత్॥౩॥ స వాయులోకం స వరుణలోకమిత్యత్రోక్తా వరుణాదయో న తావత్పాఠక్రమాద్వాయోరుపరి నివిశేరన్ ; తేనాదిత్యమితి శ్రుతివిరోధాదేవ, న చ వాయోరివ స్థానవిశేషసంబన్ధగ్రాహకస్త్యేషాం శ్రుత్యాదికమతో నామీషాం మార్గే నివేశ ఇతి పూర్వపక్షమాశఙ్క్య సిద్ధాన్తమాహ –
తడిదన్త ఇతి ।
అర్చిరాద్యేఽధ్వనిమార్గే తడిద్విద్యుదన్తే శ్రూయతే చన్ద్రమసో విద్యుతమితి । అప్పతిరపాం పతిశ్చ వరుణస్తడితః పరః , కుతస్తత్సమ్బన్ధాదప్పతిత్వమేవ తత్సమ్బన్ధే హేతుః । తడిత ఉపరి సజలజలదా దృశ్యన్తే , జలాధిపతిశ్చ వరుణ ఇతి । తథా సతీన్ద్రాదిరప్పతేః పర ఇష్యతే ।
కస్మాదత ఆహ –
ఆగన్తూనామితి ।
ఆగన్తూనాం స్థానవిశేషసంబన్ధరహితానామన్తే నివేశః ప్రథమకాణ్డే హి ప్రసాధితః । తథా చేన్ద్రాదిరప్యాగన్తుకత్వాదన్తే వరుణస్యోపరి నివిశేతేత్యర్థః ।
న కేవలమాగన్తుకత్వాదన్తే నివేశోఽపి తు పాఠాచ్చేత్యాహ –
పఠ్యతే చేతి ।
‘‘అగ్నయే కృత్తికాభ్యః పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేది’’తి నక్షత్రేష్టిర్దార్శపౌర్ణమాసికీ వికృతిరామ్నాతా । తత్రోపహోమాః శ్రూయన్తే - ‘‘సోఽత్ర జుహోతి అగ్నయే స్వాహా కృత్తికాభ్యః స్వాహే’’త్యాదయః । సన్తి చ ప్రకృతేరతిదేశతః ప్రాప్తా నారిష్టహోమాః । తత్ర కిముపహోమాః పూర్వమనుష్ఠేయాః, ఉత నారిష్టా ఇతి సంశయే ప్రధానభూతనక్షత్రేష్ఠ్యనన్తరం ప్రత్యక్షపఠితా ఉపహోమా అవ్యవధానేన పూర్వమనుష్ఠేయాః, ఆతిదేశికాస్త్వప్రత్యక్షత్వాత్ తద్వ్యవధానేన పశ్చాత్కర్తవ్యా ఇతి ప్రాపయ్య పఞ్చమే రాద్ధాన్తితమ్ – అన్తే తు బాదరాయణస్తేషాం ప్రధానశబ్దత్వా (జై.అ.౫.పా.౨.సూ.౧౯)దితి । అన్తే వైకృతానాం ప్రయోగః । ప్రకృతౌ హి క్లృప్తోపకారమఙ్గముపకారాకాఙ్క్షిణీ వికృతిః ప్రథమం గృహ్ణాతి, తతః ప్రాకృతనారిష్టహోమానాం ప్రధానశబ్దగృహీతాత్ప్రాథమ్యమితరేషాం తు సన్నిధివశాదాకాఙ్క్షాం పరికల్ప్య పశ్చాత్ప్రధానసంబన్ధభాజామన్తే ప్రయోగ ఇతి॥౩॥
ఆతివాహికస్తల్లిఙ్గాత్॥౪॥ అర్చిరాదీనాం క్రమం నిరూప్య స్వరూపమిహ చిన్త్యతే । సంబన్ధాత్తడిత ఉపరి వరుణ ఇత్యుక్తమిహాపి సాదృశ్యసంబన్ధాదర్చిరాదీనాం మార్గపర్వత్వమితి పూర్వపక్షమాహ –
మార్గేతి ।
న చైషాం త్వావధికానామితి ।
అవధిషు దేశసీమాసు స్థిత్వా మార్గవాహకా ఆవధికాః ।
శ్లోకగతభర్తృశబ్దార్థమాహ –
జీవాత్మన ఇతి ।
నన్వర్చిష ఇత్యాదిపఞ్చమీభిరర్చిరాదీనాం భోక్తృగమనహేతుత్వప్రతీతేశ్చేతనత్వమితి, తత్రాహ –
అపి చేత్యాదినా శ్లోకేన ।హేతావిత్యధికారే ‘‘విభాషా గుణే ఽస్త్రియా’’మితి విహితా హేతుపఞ్చమీ నాగుణాద్దృశ్యతే, కింతు గుణాదేవ, తత్రోదాహరణమాహ –
జాడ్యాదితి ।
యద్యర్చిరాదయో వోఢారః ప్రాపకాస్తర్హి విద్యుదాదయోఽపి ప్రాపకాః స్యుస్తత్ర విద్యుత్స్థానాదారభ్యాఽమానవో వోఢా న శ్రూయతేఽన్యత ఎవ వహనసిద్ధేరిత్యాహ –
అపి చేతి ।
చేతనస్య స్వప్రయత్నహీనస్యోర్ధ్వదేశగమనం చేతనాన్తరాధీనమితి సిద్ధాన్తయతి –
సంపిణ్డకరణానామితి ।
సంకుచితకరణానామిత్యర్థః ।
తత్ర హేతుః –
సూక్ష్మదేహవతామితి ।
భూతసూక్ష్మాత్మకసూక్ష్మదేహమాత్రవతాం స్థూలదేహరహితానామిత్యర్థః ।
న చాగ్న్యాద్యా ఇత్యాదిశ్లోకభాగం వ్యాచష్టే –
తద్యదీతి ।
కారస్కరో వృక్షవిశేషః । మేరుమభితో భూమిరిలావృతమ్ । సతి శ్రుతానాం చైతన్యసంభవ ఇతి । ధర్మమాత్రకల్పనాలాఘవముక్తమ్ ।
న్యాయసిద్ధేఽర్థే ద్యోతకం లిఙ్గమాహ –
ఇమమేవేతి ।
నను వైశేషికైరమూర్తవృత్తివృత్త్యపరజాత్యాధారే గుణత్వం పరిభాష్యేతే, న చార్చిరాదయస్తథేతి కథం తచ్ఛబ్దేషు హేతుపఞ్చమీ? తత్రాహ –
న చ వైశేషికేతి ।
గన్తౄన్ ప్రధానాత్ పత్యర్చిరాదేః సహాయత్వాదస్తి గుణభూతత్వం లోకసిద్ధమిత్యర్థః॥౪॥౫॥
సామాన్యవచన ఇత్యాదిశ్లోకం వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
నను యది విద్యుత్స్థానాదారభ్యామానవో నేతా, తర్హి వరుణాదీనామనేతృత్వం వైషమ్యం వాచ్యమ్, ఉభయనేతృత్వే వైయర్థ్యాదత ఆహ –
వరుణాదయస్త్వితి ।
అమానవః ప్రధానో నేతా, వరుణాదయస్తు నయనేఽపి సహకారిణ ఇత్యేవం వైషమ్యమ్, న వోఢృత్వే వైషమ్యమిత్యర్థః॥౬॥
కార్యం బాదరిరస్య గత్యుపపత్తేః॥౭॥ గతినిరూపణానన్తరం గన్తవ్యమిహ నిరూప్యతే । పూర్వపక్షయతి –
ముఖ్యత్వాదితి ।
బ్రహ్మశబ్దస్యేతి శేషః ।
నను బ్రహ్మశబ్దేన బ్రహ్మా కమలాసనోఽప్యభిధీయతేఽత ఆహ –
నపుంసకమితి ।
గుణకల్పనయేతి ।
కారణవాచిశబ్దస్య కోఽర్థ ఉపచారకల్పనయేత్యర్థః ।
అమృతత్వప్రాప్తేరిత్యేతద్వ్యాచష్టే –
అపి చేతి ।
పరప్రకరణాదపీత్యేతద్వ్యాకరోతి –
కించేతి ।
శాఖామృగో వానరః ।
న్యగ్రోధేఽపి న ప్రాప్తప్రాప్తిరవయవానామప్రాప్తానాం పునః ప్రాప్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైతే ఇతి ।
శాఖామృగోఽవయవీ న న్యగ్రోధావయవినా యుజ్యేత, కుతస్తదవయవస్య శాఖామృగావయవస్య న్యగ్రోధావయవేన యోగాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మలోకమిత్యత్ర లోకశబ్దవివరణమ్ –
స్వయంప్రకాశమితి ।
సిద్ధాన్తం సంగృహ్ణాతి –
కార్యమితి ।
అర్చిరాదిగతిరుపాసకాన్ కార్యబ్రహ్మ ప్రాపయేత్తస్యాప్రాప్తపూర్వత్వేన గన్తుం యోగ్యత్వాద్, న తు పరం బ్రహ్మ; తస్య జగదాత్మకత్వేన ప్రాప్తత్వాదిత్యర్థః ।
నను ప్రాప్తమపి పరం బ్రహ్మప్రాప్యతాం, న్యగ్రోధ ఇవ శాఖామృగేణేత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్య విద్యయాఽవిద్యాదాహే భేదబాధాదిహ న తాదృశ్యపి గతిరిత్యాహ –
తత్త్వమసీత్యాదినా ।
ప్రాప్తప్రాప్తిం దృష్టాన్తేఽఙ్గీకృత్య ప్రకృతే వైషమ్యముక్తమిదానీమనఙ్గీకుర్వన్నాహ –
న చేతి ।
అప్రాప్తస్య న్యగ్రోధావయవిన ఎవావయవాన్తరోపహితస్య సంబన్ధితయా ఉత్తరస్యాః ప్రాప్తేరుపపత్తేరిత్యర్థః ।
నను తర్హ్యవయవపరంపరా పరమాణుపర్యన్తం ధావేదితి సంయోగస్యాప్రత్యక్షత్వమాపాదితమ్, అత ఆహ –
ఎతదపి చేతి ।
కాల్పనికవిభాగమపేక్ష్య న్యగ్రోధప్రాప్త్యప్రాప్తీ । తే చ వాస్తవే బ్రహ్మణి ప్రతిబుద్ధే న యుక్తే ఇత్యర్థః ।
నను జ్ఞానోత్తరకాలం దేహధారణవదర్చిరాదిగతిర్దేశవిశేషప్రాప్తయే కిం న స్యాదితి శఙ్కతే –
విదుషోఽపీతి ।
అమృతత్వాదిలిఙ్గానాం న్యాయైః సాకం విరోధినామ్ ।
దృఢన్యాయవతీర్వక్తి బాధికా విశదాః శ్రుతీః॥
బ్రహ్మైవ సన్నిత్యాదీనాం నోపాయాన్తరాపేక్షేత్యభిసంధిః శ్రుతేర్లక్ష్యత ఇతి యోజనా ।
శ్రుత్యనుగ్రాహకం న్యాయమేవ దర్శయతి –
ఉపపన్నం చేతి ।
లిఙ్గాభాసమణుః పన్థా ఇత్యాద్యుద్ధుష్య భాస్కరః । మోహయన్నపరాన్మన్దాననేనైవానుకమ్ప్యతే॥
యదుక్తం విదుషోఽపి సాంసారికధర్మానువృత్తివద్ గత్యుపపత్తిరితి, తత్రాహ –
న చ ఛాయామాత్రేణేత్యాదినా ।
యదా అశ్వమేధాదీని కర్మాణ్యదృష్టార్థాని న ఫలన్తి, తదానీమదృష్టార్థానామర్చిరాదిమార్గచిన్తనాదీనాం కా కథేత్యర్థః ।
మా భూత్ జ్ఞానోత్తరకాలమర్చిరాదిమార్గచిన్తనమవిదుషస్తు బ్రహ్మప్రాప్త్యర్థం తద్విధీయతామిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చార్చిరాదీత్యాదినా ।
అవిదుష ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ ।
తమేవ విదిత్వేతి ।
అనేనాహత్య జ్ఞానాతిరిక్తమార్గనిషేధాదణుః పన్థా ఇత్యాదిషు బ్రహ్మజ్ఞానమేవ బ్రహ్మప్రాప్తిసాధనత్వాత్ పథ్యాదిశబ్దనిర్దిష్టమిత్యుక్తం భవతి ।
యదుక్తం నపుంసకబ్రహ్మశబ్దః పరబ్రహ్మణ్యేవ రూఢ ఇతి; తత్రాహ –
తస్మాదితి ।
సామీప్యాదితి ।
కార్యస్య కారణప్రత్యాసత్తేరిత్యర్థః ।
నను ‘‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతీ’’త్యాదిశ్రుతిసామర్థ్యైః కథం ‘‘స ఎతాన్ బ్రహ్మ గమయతీ’’తి బ్రహ్మశ్రుతిర్లక్షణయా నీయేతేత్యాశఙ్క్య లోకాదిశ్రుతివశాదిత్యాహ –
తథా చ లోకేష్వితీతి ।
నను బ్రహ్మలోకస్యాప్యేకత్వాత్ కథం బహువచనోపపత్తిరత ఆహ –
పరస్య త్వితి ।
అవయవద్వారేణ సనికృష్ట ఉపచారః స్యాత్, పరస్మింస్తు విప్రకృష్టావయవానామపి కల్ప్యత్వాదిత్యర్థః । అత్ర భాస్కరః ప్రలలాప - యది నిర్గుణాయా విద్యాయా గతిరనుపపన్నా, తర్హి సా సగుణాస్వప్యనుపపన్నైవ; సగుణస్యాపి బ్రహ్మణః తద్గుణానాం చ జ్ఞానాదీనామ్ ఆకాశశబ్దయోరివ వ్యాపిత్వాద్, ఉపాసకానామపీహైవ తద్భావమాపన్నానాం తత్ప్రాప్తౌ గత్యనపేక్షత్వాత్ । తత్ర శ్రుతివశాద్యది గతిః, తర్హి నిర్గుణవిద్యాయా కిం న స్యాత్? పరప్రకరణేఽపి ముణ్డకాదౌ ‘‘సూర్యద్వారేణ తే విరజాః ప్రయన్తీ’’త్యాదిభిర్గత్యామ్నానాత్, అఙ్గీకృత్య చ నిర్గుణవిద్యామిదముక్తం, న తు నిర్గుణం వస్త్వస్తి; యద్విద్యా నిర్గుణా స్యాత్, జ్ఞానాదిభిర్గుణైర్బ్రహ్మాపి భిన్నాభిన్నా సగుణమేవ –
ఇత్యాది, తత్రాహ –
అప్రమాణికానాం బహుప్రలాపా ఇతి ।
అయమభిసంధిః – సగుణబ్రహ్మణః సవిశేషత్వాద్ బ్రహ్మలోకే ఎవోపాసకాన్ ప్రతి గుణాభివ్యక్తిర్నేహేతి సమ్భవతి । దృశ్యతే చ పృథివీత్వావిశేషేఽపి మలయశైలాదేశ్చన్దనగన్ధాద్యభివ్యఞ్జకత్వం శబ్దస్య చాకాశగుణస్య వంశాకాశాదిదేశ ఎవాభివ్యక్తిర్న సర్వత్ర పరస్య తు బ్రహ్మణో న గుణాః సన్తి, యేషాం దేశవిశేషేఽభివ్యక్తిః । న నిర్గుణం వస్త్వస్తీతి చ దుర్లభమ్; సత్తాదేర్నిర్గుణత్వాన్న నిర్గుణం ద్రవ్యమస్తి । బ్రహ్మాపి ద్రవ్యత్వాత్సగుణమితి చేత్కిం ద్రవ్యత్వం గుణవత్త్వమ్ ఉపాదానకారణత్వం వా । న ప్రథమోఽసిద్ధేః । ద్వితీయే ఉపాదానత్వం కిం పరిణామిత్వం వివర్తాధిష్ఠానత్వం వా । నాగ్రిమోఽసిద్ధేరేవ । న చరమః; సత్తాదేరప్యన్యాపోహత్వమాత్రసంబన్ధత్వాద్యారోపాధిష్ఠానత్వేనానైకాన్త్యాత్, ఉపాసకానాం త్విహోపాస్యావిర్భావః ప్రతిభాసమాత్రమ్ అన్త్యకాల ఇవ భావికర్మఫలస్య । యది తు సాక్షాదావిర్భావః స్యాత్, తర్హి గతివైయర్థ్యం స్యాత్ । తస్మాద్ బ్రహ్మైశ్వర్యావిర్భావో బ్రహ్మలోక ఎవ ‘‘నాన్యః పన్థా’’ ఇత్యాది బహుశ్రుతిభిశ్చ నిర్గుణప్రకరణాద్గతేరుత్కర్ష ఇతి దిక్ ।
ప్రత్యగిత్యాత్మేతి చ శబ్దయోరపునరుక్తమర్థమాహ –
ప్రతి ప్రతీతి ।
ప్రతిభావమధిష్ఠానత్వేన గతస్య బ్రహ్మణో గన్తౄణామాత్మత్వాదితి భాష్యార్థః ।
నను లోకశ్రుతిర్లోకనం ప్రకాశః స ఎవ లోక ఇతి బ్రహ్మణి యౌగికీ, కథం జౌణత్వమత ఆహ –
యౌగిక్యపీతి ।
యోగరూపో గుణః ప్రకాశః బ్రహ్మైకరసతా తదపేక్షయేత్యర్థః ।
అవిశుద్ధా అపీతి ।
గుణత్రయమయా అపీత్యర్థః । భాష్యే వికల్పితౌ వికారావయవపక్షావన్యానన్యత్వాశ్రయౌ భేదాభేదాశ్రయావిత్యర్థః ।
అన్యో వా తతః స్యాదితి భాష్యేణ చాత్యన్తమన్యత్వం వికల్పితమిత్యాహ –
అన్యో వేతి ।
వికారపక్షేఽప్యేతత్తుల్యమితి భాష్యం వ్యాచష్టే –
మృదాత్మతయేతి ।
మృదాత్మత్వే హేతుమాహ –
తదభావ ఇతి ।
నను వికారిణోఽవయవినశ్చ స్థిరత్వేఽపి తాభ్యాం భిన్నభిన్నౌ వికారవయవౌ, తత్ర భిన్నత్వాంశేనాస్థిరత్వాత్తయోర్గమనమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అన్యానన్యత్వే అపీతి ।
అథాన్య ఎవ జీవో బ్రహ్మణ ఇత్యేతదన్తమాశఙ్కాభాష్యం, సోఽణురిత్యాది తు వికల్పపరమితి జ్ఞాపనార్థమాహ –
తథా చేతి ।
భేదాభేదేఽప్యేకత్వం న ముఖ్యమేవ, కింతు భేదసత్త్వమాత్రమతో భాష్యానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
భేదాభేదయోరితి ।
బుద్ధివ్యపదేశభేదాదితి భేదప్రమాణోపన్యాసః ।
ప్రమితే చ భేదే విరోధాదభేదానుపపత్తౌ వికారస్యావయవస్య వా జీవస్య తత్త్వమసీతి బ్రహ్మసామానాధికరణ్యం గౌణం స్యాదిత్యాహ –
అయుతసిద్ధతయేతి ।
పరిణామేతి ।
వికారః పరిణామః । క్షేతుం నాశయితుం ।
నిత్యనైమిత్తికానాం నిత్యేహితా దురితనివృత్తిః ప్రత్యవాయానుత్పత్తిర్వా ఫలం యుజ్యతే, ఫలాన్తరవత్త్వే కామ్యత్వప్రసఙ్గాదిత్యప్రేత్యాహ –
అభ్యుచ్చయమాత్రమాహేతి ।
క్రియాభోగశక్త్యోః సత్యోరపి తత్ప్రతిబన్ధాత్కార్యానుదయః సంభవతి; తైలకలుషితశాలిబీజాదఙ్కురానుదయనియమవత్, అతో యథాశ్రుతం భాష్యమనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
కర్తృత్వభోక్తృత్వే ఇతి ।
తాభ్యాం శక్తినిర్దేశః సమాక్షిప్తక్రియాభోగే ఇతి కార్యకథనం, తతశ్చ కార్యశక్త్యోరేకప్రహారేణైవ దూషణముచ్యతే సశక్తికే కర్తృత్వభోక్తృత్వే స్వభావావస్వభావౌ వాఽఽత్మనః । న చరమః; తథా సతి హి తయోరాత్మని సమవాయో వాచ్యః ; స చ ద్వితీయే దూషితః ।
న ప్రథమ ఇత్యాహ –
తతో న శక్యావితి ।
అవరోపయితుమ్ ఉత్తారయితుం నివర్తయితుమిత్యర్థః । స్వరూపాభావే ఆత్మన ఎవ నాశప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
క్రియాభోగయోరాత్మస్వరూపత్వే దూషణముక్త్వాఽన్యత్వమభ్యుపేత్యాపి దోషమాహ –
న చ భోగోఽపీతి ।
క్రియాయా అప్యుపలక్షణమ్ । క్రియాభోగయోః సత్త్వం స్వభావశ్చేదసత్త్వం న స్యాత్, కాలభేదేన సదసత్త్వవ్యవస్థా చారమ్భణాధికరణే బభఞ్జే । ధర్మశ్చేత్సంబన్ధో దుర్నిరూపః ।
యథోక్తమేవేతి ।
వికల్పమకృత్వేత్యర్థః । భవిష్యతి కదాచిదేషాం సముదాచార ఆవిర్భావో నిత్యత్వాదాత్మనస్తద్గతశక్తేః కదాచిదుద్భవః సంభవతి, తైలలిప్తస్య తు శాలిబీజస్యాల్పకాలస్థాయిత్వాచ్ఛక్తావనుద్భూతాయామేవ నాశ ఇత్యఙ్కురాద్యనుదయ ఇత్యర్థః ।
నిరస్తమపీతి ।
ప్రాచీనేషు బహుష్వధికరణేష్విత్యర్థః । ఎష బ్రహ్మలోకః । హే సమ్రాడితి యాజ్ఞవల్క్యస్య జనకం ప్రతి సంబోధనమ్ । న తత్ర చ బ్రహ్మైవ లోక ఇతి పరం బ్రహ్మ వివక్షితమ్ । న చ కార్యే ఇతి సూత్రం సభాదినిర్దేశాత్కార్యవిషయా ప్రాప్తిరితి శఙ్కాయా ఉత్తరమ్ । భాష్యగతోఽపిచనిర్దేశః సముచ్చయార్థః । ఎతచ్ఛఙ్కానిరాకరణోపపత్తిసాహిత్యం ప్రాచీనోపపత్తీనామాహ - యశఃప్రకాశ ఆత్మా బ్రాహ్మణానామాత్మా భవామీత్యుపాసకస్య స్వానుభవోక్తిః । బ్రాహ్మణానామిత్యుపలక్షణం సర్వేషామాత్మా భవామీత్యర్థః । తస్య బ్రహ్మణః ప్రతిమా సదృశం వస్త్వన్తరం నాస్తి యస్య యశ ఇతి మహన్నామాభిధానమ్ । తత్తత్ర బ్రహ్మలోకే పరైరపరాజితా పూః పురమస్తి ప్రభుణా హిరణ్యగర్భేణ విమితం నిర్మితం వేశ్మ విద్యతే । ఎతం బ్రహ్మవిదమన్తకాలే న తపత్యేవ పుణ్యం పాపం చ కేన ప్రకారేణ, తమాహ - అహమేతావన్తం కాలం కిం సాధు నాకరవం కిమితి చ పాపమకరవమిత్యేవంప్రకారేణ న తపతి న తాపయతీత్యర్థః । శుఙ్గం కార్యమ్ । అయనాయ మోక్షగమనాయ ॥౭॥౮॥౯॥౧౦॥౧౧॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥
అప్రతీకాలమ్బనాన్నయతీతి బాదరాయణ ఉభయథాఽదోషాత్తత్క్రతుశ్చ ॥౧౫॥ గన్తవ్యవిశేషనిరూపణానన్తరం గన్తృవిశేషనిరూపణాత్సఙ్గతిః । నను బ్రహ్మక్రతూనాం బ్రహ్మోపాసకానామేవ బ్రహ్మలోకగమనముచితం, ‘‘తం యథా యథోపాసత ‘‘ ఇతి న్యాయాత్, తత్ర కథం ప్రతీకోపాసకానాం బ్రహ్మలోకగమనమాశఙ్క్యేతేత్యత ఆహ –
బ్రహ్మక్రతవ ఇతి ।
‘‘స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతీ’’తి ప్రకృతపఞ్చాగ్నివిదాం పరామర్శాదబ్రహ్మక్రతవోఽపి యథా పఞ్చాగ్నివిద్యయా బ్రహ్మలోకం యాన్తి, తథా ప్రతీకోపాసకా అపి, ‘‘యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే’’ ఇతి సామాన్యవచనాద్ బ్రహ్మలోకం ప్రయాస్యన్తీత్యర్థః ।
అబ్రహ్మోపాసకత్వం చాసిద్ధమిత్యాహ –
న చైతే ఇతి ।
నను ‘‘యావన్నామ్నో గతం వ్యాప్తిస్తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ యావద్వాచో గత ‘‘మిత్యాదిప్రతీకోపాస్తీనాముత్తరోత్తరముత్కర్షవత్ఫలం శ్రూయతే, తద్ బ్రహ్మలోకే కథమత ఆహ –
ఫలవిశేషస్యేతి ।
ప్రతీకోపాసకానామానవో బ్రహ్మలోకం న నయేత్కుతః? తత్రాహ –
ఉత్తరోత్తరభూయస్త్వాదితి ।
ప్రతీకోపాస్తిఫలస్యేతి శేషః ।
కిమివహీతి ।
విశేషవచనం సామాన్యవచనబాధనం కిమివ హి న కుర్యాత్ కింతు సర్వత్ర కుర్యాదేవేత్యర్థః ।
ఇహ తదభావాదితి ।
విశేషవచనాభావాత్, యే చామీ ఇత్యస్య సామాన్యవిషయత్వాదిత్యర్థః ।
తదిదముక్తమ్ –
అసతి విశేషవచన ఇతి ।
కింతు నామాదివిశేషణం బ్రహ్మరూపతయేతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్యేతిశబ్దశిరస్కత్వేన బ్రహ్మణోఽప్రధానత్వావగమాదిత్యర్థః ।
నను భవత్వర్థాన్తరవిషయస్య విషయాన్తరే ప్రక్షేపః ప్రతీకః, కథమేతావతా నామాదిషు బ్రహ్మధీప్రక్షేపసిద్ధిః? అత ఆహ –
బ్రహ్మాశ్రయశ్చేతి ।
అత్రాప్యుక్త ఎవ హేతుః –
యస్మాదితి ।
యదుక్తం బ్రహ్మలోకస్య సావయవత్వాత్ ఫలవిశేషోపపత్తిరితి, తత్రాహ –
న చ బ్రహ్మక్రతురితి ।
బ్రహ్మలోకావయవినస్తత్తద్ద్బ్రహ్మణశ్చ సర్వైరూపస్యాత్వాద్ న ఫలవిశేషోపపత్తిరిత్యర్థః ।
ఉభయథాఽదోషాదితి సూత్రావయవం యోజయతి –
న హ్యేవమితి ।
కాంశ్చిత్ప్రతీకాలమ్బనాన్నయతి, కాంశ్చిత్తు వికారబ్రహ్మాలమ్బనాన్నయతీతి యోఽయముభయథాభావ ఉభయథాత్వం తస్యాభ్యుపగమే సత్యనియమః సర్వాసామిత్యస్య న్యాయస్య సామాన్యవచనాశ్రయస్య న హి కశ్చిద్దోషః ; తస్య బ్రహ్మక్రతుష్వప్యుపపత్తేరితి యోజనా॥౧౫॥౧౬॥
ఆద్యే పాదే నిర్గుణవిద్యాఫలైకదేశో బన్ధనివృత్తిర్నిరూపితా, ద్వితీయే సగుణనిర్గుణఫలప్రాప్తిశేషత్వేన తద్విదోరుత్క్రాన్త్యనుత్క్రాన్తీ చిన్తితే । తృతీయే చ సగుణఫలసిధ్ద్యుపయోగినో గతిగన్తవ్యగన్తృవిశేషా విచారితాః, ఇహ చతుర్థే పాదే నిర్గుణవిద్యాఫలైకదేశాన్తరం బ్రహ్మభావావిర్భావః, సగుణవిద్యాఫలం చ సర్వేశ్వరతుల్యభోగభాక్త్వమవధారయిష్యతే॥ సంపద్యావిర్భావః స్వేనశబ్దాత్॥౧॥
ప్రాగితి ।
అభినిష్పద్యత ఇతి శబ్దాత్ ప్రాగసతః పదార్థస్య నిష్పత్తౌ కర్తృత్వం ప్రతీయతే, తత్సతో నోపపద్యతే ఇతి యతస్తతో హేతోర్ముక్తేః ఫలత్వేన ప్రసిద్ధేశ్చాత్మాతిరిక్తరూపాన్తరోద్భవో మోక్షే స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రాగభూతస్యేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
అభూతస్యేతి ।
అత్యన్తసతోఽనుత్పత్తౌ గగనముదాహరణమ్ । అత్యన్తాఽసతోఽనుత్పత్తౌ గగనకుసుమముదాహరణమ్ । అతః ప్రాగసత ఎవోత్పత్తిరిత్యర్థః ।
ఎవం లోకే వ్యాప్తిముక్త్వా ప్రకృతే యోజయతి –
స్వరూపావస్థానం చేదితి ।
తస్యేతి ।
స్వరూపావస్థానస్యేత్యర్థః ।
నను స్వరూపం మాఽభినిష్పాది, బన్ధాభావస్తు నిష్పత్స్యతేఽత ఆహ –
న చాస్యేతి ।
యద్యుత్పద్యేత బన్ధాభావః, తర్హి స కార్యత్వాత్కుమ్భవన్న తుచ్ఛః స్యాదిత్యర్థః । ఫలత్వప్రసిద్ధేశ్చ మోక్షస్యాగన్తునా కేనచిదుత్పత్తావిత్యన్వయః ।
అనయోర్హేతుహేతుమద్భావముపపాదయతి –
అకార్యస్యేతి ।
నను రూపాన్తరనిష్పత్తౌ కథం స్వేనేతి శబ్దోపపత్తిస్తామాహ –
కేనచిదితి ।
యద్రూపాన్తరం నిష్పద్యతే, తస్యాత్మీయత్వం సిద్ధం తత్స్వీయవాచినా స్వశబ్దేనానూద్యత ఇత్యర్థః ।
స్వశబ్దస్యానువాదకత్వం నిషేధన్నాత్మవచనత్వమాహ –
సంభవతీతి ।
ఆత్మన్యభినిష్పత్తిశబ్దం ఘటయతి –
బన్ధస్యేతి ।
నివృత్తబన్ధమాత్మస్వరూపమ్ అభినిష్పద్యత ఇతి ఉచ్యతే ; బన్ధనివృత్తేర్జన్యత్వాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం కార్యత్వే బన్ధధ్వంసస్యాతుచ్ఛత్వం స్యాదితి, స ఇష్ట్ప్రసఙ్గః; ధ్వంసస్యాపి తుచ్ఛత్వాఽనిష్టేరిత్యాహ –
న చాస్యేతి ।
నివృత్తబన్ధాదాత్మస్వరూపాత్ప్రాక్తనరూపస్య విశేషప్రదర్శకం భాష్యం, పూర్వత్రాన్ధో భవతీత్యాద్యవస్థాత్రయకలుషితేనాత్మనేత్యన్తం, తద్వ్యాచష్టే –
స్వప్నావస్థాదర్శితేత్యాదినా ।
బద్ధో భవతీతి పాఠాన్తరే రోదితీవేత్యాదినా బన్ధనప్రదర్శనమ్ ।
నను కథం వినాశమేవేత్యుచ్యతే ? సుషుప్తౌ స్వరూపచైతన్యావినాశాదత ఆహ –
ఎవకారశ్చేతి ।
అనవధారణే అవధారణవ్యతిరిక్తే ఇవార్థే ఇత్యర్థః॥౧॥౨॥
ఆత్మేతి సూత్రారమ్భమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
ఆరమ్భముపపాదయన్పూర్వపక్షమాహ –
భవేదితి ।
ననూపసంపద్యేతి క్త్వాప్రత్యయసామర్థ్యాత్ పరిత్యజ్యేత్యేతదశ్రుతమప్యధ్యాహ్రియతాం, తథా చాత్మప్రాప్తిసిద్ధేర్వ్యర్థః సూత్రారమ్భోఽత ఆహ –
తదధ్యాహారేఽపీతి ।
యది హి పరిత్యాజ్యం జ్యోతిస్తర్హి తత్ప్రాప్త్యభిధానవైయర్థ్యామర్చిరాదిమార్గస్యాత్మవిది వారితత్వాదిత్యర్థః ।
శ్లోకగతం వాక్యాదితి హేతుం వ్యాచష్టే –
పరం జ్యోతిరితి హీతి ।
ఆనర్థక్యప్రతిహతాయా జ్యోతిఃశ్రుతేర్వాక్యమేవ ప్రబలమిత్యర్థః । ఆనర్థక్యప్రతిహతిశ్చ జ్యోతిర్దర్శనా (బ్ర.అ.౧ పా.౩ సూ.౪౦) దిత్యత్ర వర్ణితా । అత ఎవ తస్యైవ న్యాయస్యేదమనుస్మారణం । ప్రకరణం చ య ఆత్మాఽపహతపాప్మేత్యాదిభాష్య ఎవోక్తమిత్యర్థః ।
నను యది జ్యోతిరేవ స్వేన రూపేణేతి నిర్దిశ్యతే, కథం తర్హ్యుపసంపద్యేతి క్త్వాప్రయోగ ఇత్యాశఙ్కతే –
యదితి ।
పరిహరతి –
తదితి ।
ఎకకాలయోరపి ముఖవిదారణస్వాపయోః క్త్వాప్రత్యయవదయమప్యవివక్షితపూర్వకాలభావో న తద్బలాత్ జ్యోతిఃస్వరూపశబ్దయోర్భిన్నార్థత్వమ్ । తథా చ యత్పరం జ్యోతిరుపసంపద్యతే తత్స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత’’ ఇతి వాక్యార్థ ఇత్యర్థః॥౩॥
అవిభాగేన దృష్టత్వాత్॥౪॥
స్వరూపావస్థితస్యాపి జీవస్య బ్రహ్మణోఽన్యతా ।
ఆశఙ్క్యతేఽత్ర యోగానామివ తేనాస్తి సంగతిః॥
పునరుక్తిమాశఙ్క్య పరిహరన్పూర్వపక్షమాహ –
యద్యపీతి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యాత్సాధనభూతజ్ఞానపరాత్ స ముక్తః , తత్ర బ్రహ్మణి పర్యేతి పరిగచ్ఛతీత్యాదిభిరాధారాధేయభావవ్యపదేశస్య పరం జ్యోతిరుపసంపద్యేతి చ సంపత్తుః సంపత్తవ్యభేదస్య చ సాధ్యప్రధానభూతఫలవిషయతయా ప్రాబల్యాన్ముక్తౌ పరం జ్యోతిర్బ్రహ్మ ప్రాప్యాపి తస్మాద్భేదేన స్వేన రూపేణ ముక్తోఽవతిష్ఠత ఇత్యర్థః । తత్రాభినిష్పన్నస్వరూపస్య స ఉత్తమః పురుష ఇతి తచ్ఛబ్దోత్తమపురుషశ్రుతిభ్యాం పరమాత్మభావః ఫలం తత్త్వమస్యాదివాక్యానుగుణమవగమ్యతే ।
‘‘స తత్ర పర్యేతీ’’త్యాదిఫలస్య తు నిర్గుణప్రకరణగతస్యాపి ‘‘మనసైతాన్ కామాన్ పశ్యన్ రమతే య ఎతే బ్రహ్మలోకే’’ ఇతి బ్రహ్మలోకసంబన్ధాదిలిఙ్గాత్సగుణవిద్యాసూత్కర్ష ఇతి సిద్ధాన్తయతి సూత్రకార ఇత్యాహ –
సమాధానార్థమితి॥౪॥
బ్రాహ్మేణ జైమినిరుపన్యాసాదిభ్యః॥౫॥ బ్రహ్మాత్మతాం ప్రాప్తస్యాపి జీవస్య సప్రపఞ్చత్వశఙ్కనాత్సఙ్గతిః । సౌత్రహేతుం వ్యాచష్టే –
ఉద్దేశ ఇత్యాదినా ।
జ్ఞాతస్యేతి ।
బ్రహ్మైశ్వర్యస్యేత్యర్థః । య ఆత్మేతి హి వాక్యే యచ్ఛబ్దోపబన్ధాదన్యతో నేతినేత్యాదివాక్యై సృష్టివాక్యైశ్చ ప్రతీతస్య పాప్మాద్యభావస్య సత్యసఙ్కల్పత్వాదేశ్చోద్దేశః ప్రతీయతే, స ఉపన్యాస ఇత్యర్థః । ఉద్దేశాపేక్షితశ్చ విధిరిహ సోఽన్వేష్టవ్య ఇత్యాదిరితి బోద్ధవ్యమ్ ।
ఆదిశబ్దార్థమాహ –
అజ్ఞాతజ్ఞాపనమితి ।
విధిమేవ దర్శయతి –
యథేతి ।
యచ్ఛబ్దోపబన్ధాభావాత్ ఫలత్వేన చ ప్రతిపాద్యత్వాదిత్యర్థః ।
విధేయాన్తరాభావాదితి ।
యద్యపి యః సర్వజ్ఞ ఇత్యుపక్రమ్య తస్మాదేతన్నామరూపాది జాయత ఇత్యస్తి విధేయాన్తరం, యద్యపి చైష సర్వేశ్వర ఇతి ప్రస్తుత్యేషాం లోకానామసంభేదాయేతి విధీయతే; తథాపి జీవోపయోగి కించిదుపాసనం ఫలం వా న విధేయాన్తరమస్తీత్యర్థః ।
కథం తర్హ్యేవంవిధాద్వ్యపదేశాత్ జీవః సర్వేశ్వరత్వాదిరూపో ముక్తావితి గమ్యేతాత ఆహ –
తన్నిర్వచనసామర్థ్యాదితి ।
తేషాం సర్వేశ్వరత్వాదీనాం నిర్వచనం నిష్కృష్య తాత్పర్యతః ప్రథనం, తస్మాదనన్తరవక్ష్యమాణశ్లోకప్రతిపాద్యోఽయమర్థః ప్రతీయతే, ఇతరథా పరాగ్భూతేశ్వరకథనస్య ప్రయోజనాభావాదిత్యర్థః । ఎవం సౌత్రం హేతుం వ్యాఖ్యాయ సౌత్రీ ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే - భావాత్మకైరిత్యారభ్య జైమినిరిత్యన్తేన శ్లోకేన । యో ముక్తః స భావికైః పరమార్థభూతైర్ధర్మైః స్వైః స్వస్యేశ్వరాఽభేదాత్స్వకీయైః సహ పరమేశ్వరః సంపద్యత ఇత్యర్థః ।
అభావాత్మాన ఇతి ।
అవస్తుత్వాదభావాత్మకానామద్వైతావ్యాఘాతకత్వమ్॥౫॥
అనేకాకారతేతి ।
ఎకస్యాత్మనోఽనేకాకారతా సర్వేశ్వరత్వాద్యనేకాకారాత్మకతా న భవతి , అత్ర హేతుః –
ఎకత్వాదితి ।
విపక్షే దణ్డమాహ –
నైకతేతి ।
ఎకస్యానేకాకారత్వం వదన్ప్రష్టవ్యః కిమేకస్యానేకాకారతావన్మాత్రత్వమ్, ఉతానేకాకారాణామేకవస్తుతావన్మాత్రత్వమ్ । ఆద్యే ఎకస్యైకతా న భవేత్, ఎవమనేకేషామేకతావన్మాత్రత్వేఽనేకతాపి న భవేదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అథాత్మన ఆకారైరాకారాణాం చాత్మనా సహ భేదాభేదౌ, తత్రాహ –
పరస్పరేతి ।
భేదే వేతి ।
ధర్మ్యాభిన్నానామపి ఇతరేతరభేదే తైరభిన్నధర్మిణోఽపి భేదప్రసఙ్గాదిత్యుక్తమ్ - ఆత్మరూపం వా భిద్యేతేతి గ్రన్థేనేత్యర్థః । యద్యేకత్ర భేదాభేదౌ విరోధాన్న భవతః, తర్హి మా భూతాం భేద ఎవాస్తు ధర్మాణామ్ ।
న చాద్వైతవ్యాఘాతః; అభావరూపధర్మాణామవస్తుత్వేన సదద్వైతావిఘాతకత్వమిత్యుక్తత్వాదత ఆహ –
అభావరూపాణామితి ।
ఎతేనేతి భేదాభేదనిషేధాద్ భేదే చ భావరూపత్వే సత్యకామత్వాదీనాం భవత్యేవాద్వైతవిఘాతకత్వమ్ । తస్మాత్సత్యకామత్వాదయోఽప్యౌపాధికా వికల్పరూపా ఇత్యర్థః॥౬॥ అతిశౌణ్డీర్యమతిప్రాగల్భ్యం దుర్వైదగ్ధ్యం ధర్మాణాం తుచ్ఛత్వాభ్యుపగమప్రయుక్తం న మృష్యతే న సహతే ।
కిమౌడులోమీయం మతం కలయాఽపి న స్వీచకార బాదరాయణః, నేత్యాహ –
మృష్యన్నభిహితం మతమితి ।
ధర్మాణామవస్తుత్వమిత్యౌడులోమినాఽభిహితం మతం మృష్యన్ సహమాన ఎవేతి । మృష్యన్నపి హి తన్మతమితి పాఠే తస్యౌడులోమేర్మతమిత్యర్థః॥౭॥
సంకల్పాదేవ చ తచ్ఛుతేః॥౮॥ ఇత ఉపరి సగుణవిద్యాఫలప్రపఞ్చః । పూర్వత్ర సప్రపఞ్చనిష్ప్రపఞ్చత్వయోర్వ్యావహారికతాత్త్వికత్వాభ్యాం వ్యవస్థోక్తా, ఇహ తు సంకల్పాతిరిక్తసాధనభావాభావయోరేకోపాధావాపాతతో విరోధాల్లోకసిద్ధపదపదార్థాపేక్షాయాః శ్రుతేర్లౌకికాదనుమానాద్బాధ ఇతి పూర్వపక్షయతి –
యత్న ఇతి ।
విమతాః ప్రయత్నాదిసాపేక్షసంకల్పజన్యాః, భోగసాధనత్వాత్సంమతవదిత్యర్థః । వస్తుశబ్దేన భోగసాధనత్వం వివక్షితమ్ ।
నను ముక్తసంకల్పస్య లౌకికసంకల్పవత్సాపేక్షత్వానుమానం సంకల్పాదేవేత్యవధారణబాధితమత ఆహ –
సోఽత్రేతి ।
అత్ర సగుణవిది పిత్రాదివిషయప్రయత్నస్య లాఘవాద్ లఘౌ తస్మిన్ అసత్త్వమివకృత్వ సంకల్పోఽవధారితః, న తు ప్రయత్నాభావ ఇత్యర్థః । సమీహతే చేష్టతే ।
ఉక్తానుమానస్య మనసి సంకల్పమాత్రాభివ్యక్తకామిన్యాం వ్యభిచారమాశఙ్క్యాహ –
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
సత్తాప్రయుక్తభోగసాధనత్వాదితి హేతుర్విశేషణీయ ఇత్యర్థః ।
దన్తక్షతమణిమాలాదీనీతి ।
మణిమాలా కణ్ఠే కృతః క్షతవిశేషః ।
నను శ్రుత్యనుమానయోర్విరోధే కిమితి శ్రుత్యైవానుమానస్య బాధనం, న పునర్విపరీతమత ఆహ –
ప్రమాణాన్తరేణేత్యాదినా ।
పదపదార్థావగమమాత్రే శ్రుతేరపేక్షా, న వాక్యార్థబోధనే ఇత్యర్థః ।
విద్యాసృష్టత్వముపాధిమప్యనుమానస్య దర్శయతి –
తస్మాదితి ।
అగస్త్యో హి సముద్రం సంకల్పమాత్రేణ పపౌ, కస్యచిదృషేః శాపాత్ప్రాణినివాసనమపి దణ్డకారణ్యం నివాసయామాస, యస్త్వన్యో యోగప్రభావదృతే సముద్రమగస్త్యవత్ పిబతి, స దణ్డకారణ్యమపి సృజతి వాసయతి న తూభయం శక్ష్యతి కర్తుమేష ఇత్యర్థః । తదయం ప్రయోగః । విమతః ప్రయత్నాద్యనపేక్షసంకల్పజన్యః, యోగసామర్థ్యసృష్టత్వాద్ అగస్త్యకృతసముద్రపానవదితి॥౮॥౯॥
అభావం బాదరిరాహ హ్యేవమ్॥౧౦॥ పూర్వత్ర సంకల్పాదేవేత్యవధారణాత్సాధనాన్తరానపేక్షం పిత్రాదిసముత్థానమిత్యుక్తమ్, ఎవమిహాపి మనసేతి విశేషణస్యాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వేనావధారణార్థత్వాద్విదుషో దేహాద్యభావ ఇతి పూర్వపక్షయతి –
అన్యయోగేతి ।
నను ‘‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతీ’’త్యాద్యనేకధాభావామ్నానాచ్ఛరీరాదికం కిం న స్యాదత ఆహ –
అనేకధాభావశ్చేతి ।
ఋద్ధిప్రభావభువః యోగప్రభావజాతాత్ మనోభేదాదనేకధాభావోపపత్తేర్నానేకశరీరప్రాప్తిరిత్యర్థః॥౧౦॥
నను మనోభేదాభ్యుపగమే మనసేత్యేకవచనబాధః స్యాత్, తథా చ లబ్ధప్రసరే బాధే మనఃశబ్దోఽప్యుపలక్షణార్థత్వేన నీయతామత ఆహ –
స్తుతిమాత్రం వా కథంచిదితి ।
అత్ర హేతుమాహ –
భూమవిద్యాయామితి ।
నిర్గుణాయాం భూమవిద్యాయామ్ అయమనేకధాభావః పఠ్యతే, న తు సగుణవిద్యాయామ్, తత్ర చ న సంభవతీత్యర్థః ।
అసతా తర్హి తేన కథం భూమవిద్యా స్తూయేత? తత్రాహ –
అసతాపీతి ।
వపోత్ఖననాదినాఽపి స్తుతిదర్శనాదిత్యర్థః॥౧౧॥
మనోభేదమాత్రాదనేకధాభావం నిషేధతి –
శరీరేన్ద్రియేతి ।
పరైః సంవాదేన భోగార్థో హ్యనేకధాభావః, న చ మనః పరైర్దృశ్యత ఇతి న పుష్కలభోగ ఇత్యర్థః । యదుక్తమవిద్యమానేనానేకధాభావేన భూమవిద్యాస్తుతిరితి, తత్రాహ – న చేతి ।భూమవిద్యోపక్రమే ‘‘ప్రాణో వా ఆశాయా భూయా’’నితి సూత్రాత్మవిద్యా విద్యతే, తత్ఫలమనేకధాభావో భూమవిద్యాయామపి ప్రశంసార్థముచ్యత ఇత్యర్థః । సంభవేఽనర్థకం స్తుతిమాత్రం న యుక్తమిత్యర్థః । చైత్రో ధనుర్ధర ఇత్యుక్తే ఖడ్గాద్యన్యయోగో న వార్యతే, ఎవమత్రాపి ।
యస్య హి ప్రాప్తిః పాక్షికీ విశేష్యే తద్విశేషణాసంబన్ధవ్యవచ్ఛేదకః స్వస్య విశేష్యాన్వయమాత్రం గమయేద్యథా ధనుర్ధరత్వం, న హి చైత్రో ధనుర్దధాన ఎవ వర్తతే, ప్రకృతే తు ‘‘మనసైతాన్ కామాన్ పశ్యన్ రమత’’ ఇత్యత్ర కామభోగేషు నిత్యప్రాప్తత్వాన్మనసస్తదనువాదేన పరిసంఖ్యావిధిష్వివాన్యయోగనివృత్త్యర్థమాహ –
న చాయోగేతి ।
దృష్టాన్తం విభజతే - ద్వాదశాహస్యేతి శ్లోకేన । ఆసనోపయిభ్యాం చోదనే సతి ద్వాదశాహస్య సత్రత్వం గమ్యతే, ఆసనోపయిచోదనయోరన్యతరత్వం సత్రలక్షణమ్; తస్యైవ ద్వాదశాహస్య యజేతేతి చోదనే సతి అహీనత్వం చ గమ్యత ఇత్యర్థః । ఉపాయిచోదనేతి సప్తదశావరాశ్చతుర్వింశతిపరమాః సత్రమాసీరన్నితి ద్వాదశాహప్రకరణపఠితమాసిచోదనం చ ద్రష్టవ్యమ్ । బహుకర్తృకస్యేతి సత్రలక్షణాన్తరాభిధానమ్, నియతకర్తృపరిమాణత్వేనేత్యేకకర్తృకత్వమహీనలక్షణముక్తమ్ । ఇదం చాహీనలక్షణద్వయమ్ అహర్గణత్వే సతీతి విశేషణీయమ్ । ఇతరథా ఎకాహే జ్యోతిష్టోమాదావేకకర్తృకే యజతిచోదనాచోదితే చాతివ్యాప్తిః స్యాదితి ।
సశరీరత్వమశరీరత్వచ్చేత్యుభయవిధత్వం విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య కాలభేదేన వ్యవస్థాపనార్థం సూత్రద్వయం భావ ఇత్యాది, తద్వ్యాచష్టే –
సంప్రతీతి ।
ఇదానీం శరీరాభావకాల ఇత్యర్థః ।
కా సా ఉపపత్తిః; తాం శ్రుతిమాహ –
మనసైతానితీతి ।
శరీరాదౌ సతి యాదృశో భోగస్తాదృశశ్చేన్మనోమాత్రేఽస్య స్యాత్, తర్హి శరీరాద్యుపాదానవైయర్థ్యమ్ ।
ఎవం చేత్తర్హి శరీరే సతి కీదృశో భోగస్తత్రాహ –
సశరీరస్య త్వితి ।
పుష్కలో జాగరవత్ స్థూల ఇత్యర్థః ।
ఇహాపీతి ।
దేహాద్యుపాదానార్థవత్త్వముపపత్తిః॥౧౨॥౧౩॥౧౪॥౧౫॥
ప్రదీపవదావేశస్తథా హి దర్శయతి॥౧౫॥
సర్గః సఙ్కల్పమాత్రేణ తనూనాం నిష్ప్రయోజనః ।
పుంసాం నిరాత్మికాస్వాసు భోగస్యానవకల్పనాత్॥
ఇత్యాక్షేపికా సఙ్గతిః । నను బ్రహ్మాభిన్నస్య జీవస్య సర్వశరీరేషు సన్నిధానాత్ కథం సాఙ్కల్పికశరీరాణాం నిరాత్మకత్వేన పూర్వపక్షోదయస్తత్రాహ –
వస్తుత ఇతి ।
నను యథా స్వభావతో యోగప్రభావాన్నానాదేశవర్తీని శరీరాణి యోగీ సృజతి, తథాఽన్యాన్యధితిష్ఠతు, తత్రాహ –
స్వభావనిర్మితాన్యపీతి ।
పరిచ్ఛిన్నాన్తఃకరణోపహితజీవాదృష్టసామర్థ్యాద్దేహానాముత్పత్తిర్భవతి, పరిచ్ఛిన్నస్య తు దేశాన్తరే వ్యఞ్జకాన్తఃకరణాభావాదభివ్యక్త్యనుపపత్తేరధిష్ఠాతృత్వమయుక్తమిత్యర్థః ।
నను శరీరాన్తరేష్వసన్నిహితోఽపి జీవస్తత్ర తత్రాత్మాన్తరం సృజతు, శరీరవదత ఆహ –
న వా ఆత్మాన్తరమపీతి ।
స్రష్టుర్మహతీత్యనుషఙ్గః ।
సృజ్యమానమాత్మాన్తరం స్రష్టురన్యత్, తత్స్వరూపం వా, నాద్య ఇత్యాహ –
సృజ్యమానస్యేతి ।
నాపి ద్వితీయ ఇత్యాహ –
ఆత్మత్వే వేతి ।
కర్తృకర్మభావాభావాత్ స్రష్టృస్రష్టవ్యత్వాభావాదిత్యర్థః । అస్య కర్మకర్తృభావస్య । భేదాశ్రయత్వాత్ భేదస్యాశ్రయ ఎవాశ్రయో యస్యేతి భేదాశ్రయః, తత్త్వాదితి లుప్తమధ్యమపదోఽయం బహువ్రీహిః ।
నన్వాత్మసృష్టావుక్తదోషపరిహారాయాన్తఃకరణాని స్రష్టవ్యాని తేషు చాయమేవ జీవోఽభివ్యక్తః సన్నధిష్ఠాతా భవతు, తత్రాహ –
న చాన్తఃకరణాన్తరమితి ।
ఔత్పత్తికేన అనాదిసంబన్ధవతేత్యర్థః । అవరుద్ధోఽవచ్ఛేదితః ।
నను వ్యవహితదేశాన్యపి దారుయన్త్రాణి యథా మాయావ్యధితిష్ఠతి, ఎవం జీవోఽపి దేహాన్తరాణి, ఇత్యాశఙ్క్య తథా సతి తేషు భోగాసిద్ధేర్భావే జాగ్రద్వదిత్యుక్తివిరోధ ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
తస్మాద్యథేతి ।
దారుయన్త్రసమత్వం యోగిసృష్టశరీరేషు వ్యావర్తయతి –
శరీరత్వమితి ।
యదవచ్ఛిన్న ఆత్మని భోగః, తదిన్ద్రియగ్రాహ్యమన్త్యావయవి భోగాయతనమేవంవిధస్య భోగాధిష్ఠానతాం వినా శరీరత్వం న స్యాత్ । తథావిధే ఎవ శరీరత్వప్రసిద్ధేరిత్యర్థః ।
తర్హి శరీరత్వమేవ యోగినిర్మితేషు కుతస్తత్రాహ –
స త్రిధేతి ।
‘‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతీ’’త్యాదికమాత్మనో బహుభవనం శరీరభేదోపాధికమ్ ; అన్యాదృశస్య తస్యాసంభవాదిత్యర్థః ।
నన్వేకాన్తఃకరణమాత్రావచ్ఛిన్నస్యాత్మనో నానాదేశవత్సు దేహేషు అధిష్ఠాతృత్వానుపపత్తిరుక్తా, తత్రాహ –
యుక్తం చేతి ।
సగుణచిదాత్మనః విద్యాసామర్థ్యాద్వ్యాప్తిరపి సంభవతీత్యర్థః ।
‘‘స త్రిధే’’తి శరీరత్వమిత్యేతద్వ్యాచష్టే –
స త్రిధా భవతీతి ।
అదేహరూపే భూతభేదే శ్రుతిర్నావకల్పత ఇత్యన్వయః ।
శరీరత్వం న జాత్విత్యేతద్వ్యాచష్టే –
భోగాధిష్ఠానత్వం చేతి ।
శరీరత్వేన యత్ప్రమితం భోగాధిష్ఠానత్వం తదభోగాధిష్ఠానత్వాభ్యుపగమే యన్త్రేష్వివ న యుజ్యత ఇత్యర్థః ।
నను శరీరత్వాన్న భోగాధిష్ఠానత్వం సిధ్యతి అధిష్ఠితత్వమాత్రేణ శరీరత్వోపపత్తేరిత్యత ఆహ –
న వా చేతనాధిష్ఠితానీతి ।
అనేనాత్మనాఽధిష్ఠితాని అధిష్ఠితమాత్రాణి న దేహపక్షే వర్తన్తే దారుయన్త్రేష్వదర్శనాదిత్యర్థః । అనధిష్ఠితానీతి పాఠః సుగమః ।
యుక్తం చ తద్విభావితి శ్లోకభాగం వ్యాకరోతి –
న చ సర్వగతస్యేతి ।
నైజాదన్తఃకరణాద్ బహిరపి యోగప్రభావాద్వ్యాప్తిసంభవాదన్తఃకరణాన్తరేషు సృష్టేష్వస్యాత్మనోఽభివ్యక్తిః సమ్భవేత్తద్వశాచ్చ శరీరాన్తరేష్వపి భోగసంభవ ఇత్యర్థః । ఎకపదే ఎకపదనిక్షేపకాలే । యుగపదిత్యర్థః ।
ఎకస్మాత్ప్రదీపాదుత్పన్నానామపి ప్రదీపానాం ప్రతిపత్తిభేదాత్ విదుషశ్చ సర్వశరీరేష్వైక్యాన్నిదర్శనానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –
ప్రదీపవదితి త్వితి ।
యస్మాద్దీపాత్ప్రవర్తితా ఇతరాః ప్రదీపవ్యక్తయః, తస్యైక్యం సాదృశ్యాదుపచర్యతే, న వర్తివర్తినీనాం ప్రదీపవ్యక్తీనామైక్యమ్ ఇత్యనుషఙ్గః ।
తత్ర హేతుః –
భేదాదితి ।
భేదప్రతీతేరిత్యర్థః ।
ఎకమనోఽనువర్తిత్వం శరీరాన్తరాణామయుక్తమ్ ; స్వకీయమనోఽనువర్తిత్వాదతో వ్యాచష్టే –
ఎకాభిప్రాయేతి॥౧౫॥
యో ముక్తః స బ్రహ్మ సంపన్న ఇత్యాద్యుచ్యతే, తస్య న శరీరిత్వసంభవః; శ్రుతివిరోధాదిత్యేవంప్రకారేణాక్తమర్థమాక్షిపతీత్యర్థః ।
సలిలశబ్దస్య నపుంసకత్వాత్పుల్లిఙ్గత్వానుపపత్తిమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
సలిలమివేత్యాదినా ।
ఉపమానవాచినః శబ్దాత్ ఆచారార్థే గమ్యమానే సర్వప్రాతిపదికేభ్య ఇత్యేకే ఇతి వక్తవ్యేన క్విపి కృతే నన్దిగ్రహిపచాదిభ్యో ల్యుణిన్యచ ఇతి సూత్రేణాచ్ప్రత్యయే చ కృతే సలిల ఇతి రూపమ్ । సలిలమివాచరతి తత్తుల్యో వర్తత ఇత్యర్థః । సగుణవిద్యాఫలావస్థాయాం ముక్తిత్వాభిధానం ముక్త్యవస్థాప్రత్యాసత్తికృతమిత్యర్థః॥౧౬॥
జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసన్నిహితత్వాచ్చ॥౧౭॥
మనఃశరీరసర్గాదావైశ్వర్యం యదుపాసితుః ।
జగత్సర్గే తదుత్సృష్టమిహ మానాదపోద్యతే॥
ఇతి సంగతిమభిసందధానః పూర్వపక్షమాహ –
స్వారాజ్యేతి ।
నన్వీశ్వరదత్తసిద్ధేరుపాసకస్య కథం స్వకార్యే నిరఙ్కుశత్వమాశఙ్క్యతేఽత ఆహ –
ఈశ్వరాధీనేతి ।
సిద్ధ్యుత్పత్తిరస్యేశ్వరాధీనా సిద్ధికార్యే త్వనపేక్షేత్యర్థః । అత్ర జగజ్జన్మాదావిత్యర్థః । అస్మై ఉపాసకాయ । బలిం పూజామ్ ।
స్వభావ ఇతి ।
స్వకార్యజనకత్వం స్వభావః । మృత్పిణ్డేత్యాది భాట్టం వార్తికమ్ ।
ననూదకాహరణాది ఘటాదేః కారణానపేక్షం భవతు , ఐశ్వర్యం తూపజీవ్యాదుపజీవకస్య న్యూనమితి విశేషవ్యాప్తిమాశఙ్క్య వ్యభిచారయతి –
న చ విదుషామిత్యాదినా ।
నను విద్యా ఉపజీవ్యసమా ఉపజీవకస్య భవతు, న తు నియన్తృకర్తృత్వాద్యైశ్వర్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
దుష్టసామన్తాశ్చేతి ।
సమప్రాధాన్యం హి విశేషానిర్ణయే భవతి, అస్తి త్వత్రేశ్వరస్య సాధకేభ్యో విశేషనిర్ణయహేతురిత్యాహ –
నిత్యత్వాదితి ।
విదుషాం స్వకార్యే పరమేశ్వరాధీనతా, కుతః? పరమేశ్వరస్య జగత్కర్తృత్వాద్యైశ్వరస్య నిత్యత్వాత్, అత ఎవానపేక్షత్వాత్తత్సాపేక్షాణా తు జీవానాం జగత్స్రష్టృత్వాదేరీశ్వరప్రాప్త్యన్యథానుపపత్త్యా కల్ప్యత్వాత్ కల్ప్యాచ్చ క్లృప్తస్య బలీయస్త్వాదిత్యర్థః । ఈశ్వరస్యైవ చా’’త్మన ఆకాశః సభూత’’ ఇత్యాదౌ జగత్స్రష్టృత్వశ్రుతేః’’స్తత్తేజోఽసృజతే’’త్యాదౌ చ జగత్సర్గే ‘‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర’’ ఇత్యాదినా తస్యైవ ప్రక్రమాదీశ్వరాధీనత్వాభ్యుపగమే ఎవైకమత్యలాభాచ్చేత్యర్థః ।
నిత్యత్వాదేత్యేతద్వ్యాచష్టే –
జగత్సర్గలక్షణం హీతి ।
అనపేక్షత్వాదిత్యేతద్వ్యాకరోతి –
తస్యైవేతి ।
శ్రుతేరిత్యేతద్విభజతే –
న చ జగత్స్రష్టృత్వమితి ।
తత్ప్రక్రమాదిత్యస్య వివరణం –
తమేవ ప్రకృత్యేతి ।
ఐకమత్యాచ్చేత్యస్య వ్యాఖ్యా - అపి చేత్యాది । సిసృక్షాసంజిహీర్షయోః సత్యోరపి యది సృష్టిసమయే సహారో న స్యాత్, తర్హి న వా సృష్టిసంహారౌ ద్వావపి స్యాతామ్ ; ఉభయోః స్రష్టృసంహర్త్రోరీశ్వరత్వావిఘాతాదిత్యర్థః ।
స్వపక్షే జగత్ర్సర్గోపపత్తిమాహ –
ఎకస్య త్విత్యాదినా ।
గృహ్యమాణవిశేషతయాఽసమత్వాదితి ।
అసమత్వాదితి ఛేదః॥౧౮॥
ఉక్తాన్న్యాయాదితి ।
నిత్యత్వాదిత్యాదేరిత్యర్థః ॥౧౮॥ ఎతావాన్ సహస్రశీర్షేత్యాదిరస్య మహిమా విభూతిర్న తు స్వరూపమిత్యర్థః॥౧౯॥
వికారావర్తీతి దర్శయతశ్చేతి సూత్రద్వయస్యాభిప్రాయమాహ –
ఎతదుక్తమితి ।
సగుణే బ్రహ్మణి స్థితానామపి గుణానాం సత్యకామత్వాదీనాం నిరవగ్రహత్వం సర్వగోచరత్వముపాసకైర్న ప్రాప్యత ఇత్యర్థే దృష్టాన్త ఉక్తః ।
యథా సగుణే బ్రహ్మణి స్థితమపి వికారావర్తిత్వాద్ న ప్రాప్యత ఇతి, తత్ ప్రపఞ్చయతి –
తత్త్వోపాసనాస్వితి ।
పురుషశబ్దేన పూర్ణం నిర్గుణం తత్త్వముచ్యతే, తత్త్వోపాసనాసు హి తత్త్వమసీత్యాదిషూపాసకస్య పురుషక్రతుత్వం నిర్గుణచిన్తకత్వమిత్యర్థః ।
నను సగుణోపాస్తిషు తర్హి కిమిత్యుపాసకస్య గుణగతం నిరఙ్కుశత్వముపాస్యం న భవతి ? తత్రాహ –
ఉపాసకస్య తదక్రతుత్వం చేతి ।
న హి నిరవగ్రహసత్యకామత్వాదిగుణకమీశ్వరముపాసీతేతి శ్రుతిరస్తి, సా హి సత్యకామత్వాదిగుణముపాసీతేత్యవంరూపేత్యర్థః । యది తు విధ్యభిప్రాయముపేక్ష్యాప్యుపాసీత, తత్రాహ - స్వాతన్త్ర్యేతి॥౨౦॥౨౧॥ ద్విధా కార్యకారణరూపా । తం బ్రహ్మలోకగతముపాసకమ్ హిరణ్యగర్భ ఆహ ఆపో వై ఖల్వమృతమయ్యో మయా మీయన్తే దృశ్యన్తే ముజ్యన్త ఇత్యర్థః । తవాప్యసౌ స్మృతరూపోదకలక్షణో లోకో భోగ్య ఇత్యర్థః ॥౨౨॥
శ్రోతౄణాముత్సాహజననాయ పరమపురుషార్థప్రాప్త్యుపాయతాం గలితకలఙ్కతాం చ స్వకృతేరాదర్శయన్ సకలశాస్త్రార్థం సంకలయతి –
భఙ్క్త్వేతి ।
యేన గ్రన్థసందర్భేణ వాద్యసురేన్ద్రసమూహం యుక్తినిశితఖడ్గధారాభిర్భఙ్క్త్వా నయనథా శ్రుతిలిఙ్గాదిన్యాయరూపమన్థా తేన, విలోలితాదామ్నాయదుగ్ధపయోనిధేరుద్గతమఖిలావిద్యోపధానాతిగం బ్రహ్మామృతం శ్రోతృభిః ప్రాప్యతే । సోఽయం పరిభావ్యతామిత్యన్వయః ।
అపి చ వ్యాఖ్యానగ్రన్థకర్తుః, వ్యాఖ్యేయగ్రన్థకారస్య చ గౌరవాదపి తాత్పర్యేణ ప్రవర్తితవ్యమిత్యాహ –
సోఽయమితి ।
శాఙ్కరం భాష్యం వ్యాఖ్యేయం జాతో విషయో యస్య సోఽయం వాచస్పతేర్మమ గ్రన్థసన్దర్భో హే సుమతయో యుష్మాభిః శ్రవణవ్యాఖ్యానాదిభిః సాదరం పరిభావ్యతామ్ । మా చైవం మన్యధ్వం ఎతావప్యస్మదాదితుల్యౌ విద్వాంసౌ కిమేతత్కృతిభ్యాం కరిష్యామ ఇతి । యతః స్వార్థేషు కో మత్సరః విశుద్ధసంప్రదాయవిమలధియౌ న తాదృశ్యౌ యుష్మాకం యాదృశ్యావావయోరిత్యర్థః । అత్ర చ భఙ్క్త్వేత్యాదిరవిరోధాధ్యాయస్య సంక్షేపః, ఆమ్నాయపయోనిధేర్నయమథేతి సమన్వయాధ్యాయస్య, అవిద్యోపధానాతిగమిత్యవిద్యావృత్తివర్ణనేన తద్ధేతువిద్యాస్తవనాత్ తృతీయాధ్యాయస్య, అవిద్యానివృత్త్యా చతుర్థస్య బ్రహ్మామృతమితి చతుర్థాధ్యాయస్యైవార్థసంక్షేప ఇతి॥ ॥౧॥
న కేవలం గ్రన్థవ్యాఖ్యామాత్రమత్ర కృతమ్, అపి తు తత్ర తత్ర బౌద్దాదివిరుద్ధరాద్ధాన్తభఙ్గం స్వాతన్త్ర్యేణ నయమరీచిభిః కుర్వతా జగతామబోధోఽపనిన్యే, బ్రహ్మబోధశ్చ స్థిరీచక్రే ఇత్యాహ –
అజ్ఞానేతి ।
నీతిరేవ నౌస్తస్యాః కర్ణధారో నేతా । అపూరి పూరితః॥౨॥
యావన్తస్తే కృతా గ్రన్థాస్తన్నిర్మాణజం పుణ్యం ఫలమీశ్వరే సమర్పయన్ స్వస్య సాక్షాత్కృతబ్రహ్మతయా ఫలేఽప్యసఙ్గం గమయతి –
యన్న్యాయేతి ।
న్యాయకణికా విధివివేకటీకా । తత్త్వసమీక్షా బ్రహ్మసిద్ధివ్యాఖ్యా । తత్త్వబిన్దుర్భాట్టమతాశ్రయం స్వకృతం ప్రకరణమ్ । న్యాయస్య నిబన్ధో న్యాయవార్తికతాత్పర్యటీకా । తత్త్వకౌముదీ సాంఖ్యనిబన్ధః । యోగనిబన్ధనం పాతఞ్జలభాష్యటీకా తత్త్వశారదీ । వేదాన్తానాం సర్వోపనిషదాం నిబన్ధనమియమేవ భామతీ । ఎతైర్నిబన్ధనైః యన్మహాపుణ్యమహం సమచైషం సంచితవానస్మి తస్య ఫలం పుష్పకం యత్ తత్ పరమేశ్వరే మయా సమర్పితమ్ । అథ సమర్పణసమనన్తరమనేనోపహారేణ పరమేశ్వరః ప్రీయతామిత్యర్థః ॥౩॥౪॥
కార్తస్వరం సువర్ణం తస్యాసారోఽనవరతవర్షణం తేన సుపూరితోఽర్థః కాఙ్క్షితా యస్య సార్థస్య జనసమూహస్య స తథేత్యేకో బహువ్రీహిః । తథావిధః సార్థో యస్య ప్రకృతత్వేన వర్తతే స నృగస్తథేత్యపరః । నృగః ఇతి రాజ్ఞ ఆఖ్యా॥౫॥౬॥ స్వజ్యోతిఃసుఖసదభేదమాత్మభూతం యన్మాయావిరచితవిశ్వదృశ్యనీడమ్ ।
తద్ బ్రహ్మ ప్రణతభవాన్ధకారభానుం వన్దేఽహం హరిహరవిగ్రహం దధానమ్॥౧॥
అమృతమమృతైరప్యాయాసాదతీవ సుదుర్లభం ప్రవరగుణవచ్ఛిష్యిర్యత్ర స్థితం సుఖమాప్యత ।
అజని కమలా యస్మాద్విద్యావపుర్నిఖిలార్తిహా గురుమనుభవానన్దం తం నౌమ్యపారకృపామ్బుధిమ్॥౨॥
ఆకల్పం కల్పవృక్షాదముత ఉదితసన్న్యాయపుష్పైః ప్రఫుల్లైః
సత్పక్షారూఢవిద్వద్భ్రమరముఖరితైర్బోధసద్భూరిగన్ధైః ।
శ్రోతృశ్రేణీవిదోషశ్రవణపుటగతైర్హృత్సరోజాధివాసః
శ్రీకాన్తోఽభ్యర్చ్యతాం స ప్రకటయతు తనుం సచ్చిదానన్దరూపమ్॥౩॥
క్వ మామకం క్లేశవశానుగామి చేతః క్వ వాచస్పతిసూక్తయోఽమూః ।
క్వ శఙ్కరాచార్యవచః క్వ చేదం వైయాసికం సూత్రమగాధభావమ్॥౪॥
గురుక్షమాభర్తృవినిర్గతానాం సరస్వతీనాం శ్రుతిసిన్ధుసఙ్గే ।
విగాహ్యసఞ్చేతుమనన్తపుణ్యం పరం మయాఽకారి నిబన్ధ ఎషః॥౫॥
శాస్త్రామ్బుధేః పారగతా ద్విజేన్ద్రా యద్దత్తచామీకరవారిరాశేః ।
జ్ఞాతుం న పారం ప్రభవన్తి తస్మిన్ కృష్ణక్షితీశే భువనైకవీరే॥౬॥
భ్రాత్రా మహాదేవనృపేణ సాకం పాతి క్షితిం ప్రాగివ ధర్మసూనౌ ।
కృతో మయాఽయం ప్రవరః ప్రబన్ధః ప్రగల్భవాచస్పతిభావభేదీ॥౭॥