आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಅಧ್ಯಸ್ತಾಂಧ್ಯಮಪೂರ್ವಮರ್ಥಧಿಷಣೈರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಪುಮರ್ಥಾಸ್ಪದಂ
ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣಭೇದತಃ ಶ್ರುತಿಗತಂ ನಿರ್ಧೂತಸಾಧ್ಯಾರ್ಥಕಮ್ ।
ಆಮ್ನಾಯಾಂತವಿಭಾತವಿಶ್ವವಿಭವಂ ಸರ್ವಾವಿರೂದ್ಧಂ ಪರಂ
ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನರ್ಥಸಾರ್ಥವಿಧುರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಸದೋಮ್ ॥ ೧ ॥
ಯೋ ಲೋಕಂ ಸಕಲಂ ಪುನಾತಿ ನಿಗಮಾ ಯಂ ಪ್ರಾಹುರೇಕಾಂತತೋ
ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಯೇನ ಜಗಜ್ಜಗಂತಿ ಸತತಂ ಯಸ್ಮೈ ನಮಸ್ಕುರ್ವತೇ ।
ಯಸ್ಮಾದಾವಿರಭೂದಶೇಷಮಮರಾ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಾರ್ಥಿನೋ
ಯಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸಾಸ್ಯತಿ ಸ್ಫುರದಿದಂ ತಸ್ಮೈ ನಮೋ ವಿಷ್ಣವೇ ॥ ೨ ॥
ಯೋಽನುಗ್ರಾನುಗ್ರತೇಜಾ ಜನಯತಿ ಸಕಲಾನಾಲಯಂ ಯಂ ಲಭಂತೇ
ಸರ್ವೇ ನಿರ್ವಾಂತಿ ಯೇನ ಶ್ರುತಿಪಥಪಥಿಕಾ ವೌಷಡಾತನ್ವತೇ ಚ ।
ಯಸ್ಮೈ ಯಸ್ಮಾದಕಸ್ಮಾತ್ಪರಿಭವಚಕಿತಾ ಯಸ್ಯ ಸಂರೋಚಯಂತೇ
ಚಿಂತಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಭೃಶವಿಶದಧಿಯಃ ಸಂಶ್ರಯೇ ತಂ ಗಿರೀಶಮ್ ॥ ೩ ॥
ಭಿಂದಾನಮೇನಾಂಸಿ ದುರಾಸದಾನಿ ಪ್ರತ್ಯೂಹವರ್ಗಪ್ರಭವಾನಿ ತಾನಿ ।
ರಾಜಾನಮಾಘಾತಪರಂಪರಾಣಾಮಾರಾದುಪಾಸೇ ಗಿರಿಜಾಭಿಜಾತಮ್ ॥ ೪ ॥
ಶ್ರೀಮದ್ವ್ಯಾಸಪಯೋನಿಧಿರ್ನಿಧಿರಸೌ ಸತ್ಸೂಕ್ತಿಪಂಕಿಸ್ಫುರನ್
ಮುಕ್ತಾನಾಮನವದ್ಯಹೃದ್ಯವಿಪುಲಪ್ರದ್ಯೋತಿವಿದ್ಯಾಮಣಿಃ ।
ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಧೃತೀ ದಯೇತಿಸರಿತಾಮೇಕಾಂತವಿಶ್ರಾಂತಿಭೂಃ
ಭೂಯಾನ್ನಃ ಸತತಂ ಮುನೀಂದ್ರಮಕರಶ್ರೇಣೀಶ್ರಯಃ ಶ್ರೇಯಸೇ ॥ ೫ ॥
ಯದ್ಭಾಷ್ಯಾಂಬುಜಜಾತಜಾತಮಧುರಪ್ರೇಯೋಮಧುಪ್ರಾರ್ಥನಾ-
ಸಾರ್ಥವ್ಯಗ್ರಧಿಯಃ ಸಮಗ್ರಮರುತಃ ಸ್ವರ್ಗೇಽಪಿ ನಿರ್ವೇದಿನಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಮುಕ್ತಿಪಥೋ ಮುಮುಕ್ಷುಮುನಿಭಿಃ ಸಂಪ್ರಾರ್ಥಿತಃ ಸಂಬಭೌ
ತಸ್ಮೈ ಭಾಷ್ಯಕೃತೇ ನಮೋಽಸ್ತು ಭಗವತ್ಪಾದಾಭಿಧಾಂ ಬಿಭ್ರತೇ ॥ ೬ ॥
ಯತ್ಪಾದಾಂಬುಜಚಂಚರೀಕಧಿಷಣಾ ನಿರ್ವಾಣಮಾರ್ಗಾಧಿಗಾ
ಪಂಕಿರ್ಮುಕ್ತನಿಸರ್ಗದುರ್ಗದುರಿತಾ ವಾಚಂಯಮಾನಾಮಿಯಮ್ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಮಿದಂ ಶಮಾದಿ ಸಮಭೂದ್ಬೋಧಾಂಕರೋ ಮೇ ಯತಃ
ಶುದ್ಧಾನಂದಮುನೀಶ್ವರಾಯ ಗುರವೇ ತಸ್ಮೈ ಪರಸ್ಮೈ ನಮಃ ॥ ೭ ॥
ಮಾತರ್ನತೋಽಸ್ಮಿ ಭವತೀಮಥ ಚಾರ್ಥಯೇ ತ್ವಾಂ
ಚೇತಃ ಸರಸ್ವತಿ ಪರಾಸ್ಯ ಪರಾಂಚಮರ್ಥಮ್ ।
ಶಾರೀರಕೇ ಮಹದನುಗ್ರಹಸಂಪ್ರಸನ್ನ-
ಮೇಕಾಗ್ರಮಸ್ತು ವಚಸಾ ಸಹ ಸಮ್ಯಗರ್ಥೇ ॥ ೮ ॥
ಶ್ರದ್ಧಾಭಕ್ತೀ ಪುರೋಧಾಯ ವಿಧಾಯಾಗಮಭಾವನಾಮ್ ।
ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕೇ ಭಾಷ್ಯೇ ಕರಿಷ್ಯೇ ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯಮ್ ॥ ೯ ॥
ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾದಾಪಿತವೇದಾಂತವಚೋಭಿರಾಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೌಪಯಿಕಮನುಬಂಧಜಾತಂ ನ್ಯಾಯತೋ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಭಗವಾನ್ಬಾದರಾಯಣಃ ಸೂತ್ರಿತವಾನ್ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ‘ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವಂ, ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಗತಾರ್ಥತಾಭಾವಃ, ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸಂಭವಃ, ವಿಷಯಾದಿಸತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ಚತ್ವಾರೋಽರ್ಥಾಃ ಸೂಚಿತಾಃ । ತಥಾಹಿ - ಸತ್ಯತ್ವೇ ಬಂಧಸ್ಯ ಬದ್ಧಾಬದ್ಧಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತೇಃ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಿರೋಘಿತ್ವಾತ್ , ಉತ್ತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ವಿರೋಧಿಗುಣತಯಾ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಹೇತುತಯಾ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತಾ ಸೂಚಿತಾ । ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವೇ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣಶ್ಚಾಭಾವೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತೇರಯೋಗಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸಂಭವಶ್ಚ ಧ್ವನಿತಃ । ತ್ವಮರ್ಥದೃಷ್ಟಬಂಧಸ್ಯಾನ್ಯದೀಯಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತೇಃ, ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಮಪಿ ತನ್ನಿಬರ್ಹಿ ತ್ವಮರ್ಥವಿಷಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಾತ್ತದೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ ಸೂಚಿತಃ । ಮುಮುಕ್ಷೋರಥಶಬ್ದದ್ಯೋತಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರವಿಧಾನಾತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಸೂಚಿತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಚ ವಿಚಾರವಿಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ವೇದಾಂತೈಃ ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ದರ್ಶಿತಃ । ತದೇತದ್ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ । ಅಸ್ಯ ಚಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನ್ನಾಧಿಕರಣಸಂಗಾತಿಃ । ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಸ್ತು ತಸ್ಯೈವಾನೇನೇತಿ ನಾಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ವಿಚಾರವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತವಿಷಯಾದ್ಯರ್ಪಕಶ್ರುತಿಭಿರಸ್ಯೋತ್ಥಾನಾದುತ್ಥಾಪ್ಯೋತ್ಥಾಪಕತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸಂಗತಿಃ । ಇದಂ ಚ ಧರ್ಮಜಿಶಾಸಾಸೂತ್ರವದುಪೋದ್ಧಾತತಯಾ ‘ಚಿಂತಾಂ ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾಮುಪೋದ್ಧಾತಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ವಿಚಾರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿನೀನಾಮಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇರಸ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ವಿಷಯಾದ್ಯರ್ಪಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷತೋಽಸ್ಯಾದ್ಯಪಾದೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಚಾರಾನಾರಂಭಾತ್ತದಧೀನಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದುಪಾಯಾಂತರಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತದಾರಂಭಸಂಭವಾತ್ತದಧೀನಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೇಸ್ತೇನೈವ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಫಲಭೇದಃ । ತಚ್ಚೇದಮಧೀತಿವಿಧಿವದಂತರ್ಭೂತಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತದಾರಂಭಕಾರ್ಯತಾಪರಮ್ । ತತ್ರ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಷಯಸ್ತದಾರಭ್ಯಮನಾರಭ್ಯಂ ವೇತಿ ವಿಷಯಾದ್ಯಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನಪೋಹ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬದ್ಧಾಬದ್ಧಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ತದಭಾವೇ ಚ ಬಂಧಾಧ್ವಸ್ತೇಃ ಬಂಧಾಧ್ವಸ್ತೌ ಚ ಫಲಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ಚ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಾಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತಯಾ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಫಲೇಚ್ಛಾವತೋಽಧಿಕಾರೀಣೋಽಪಿ ತುಚ್ಛತ್ವಾತ್ , ತದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಚದುರ್ವಚತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋರನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಯೋರಸಿದ್ಧೇಃ, ತಸ್ಯ ಚ ನಿಃಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಭಾವಿತವಿಷಯಾದಿಕಮನಾರಭ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಾನಾಸಿದ್ಧತಯಾ ತಥಾವಿಧಮಾನಜನಿತಬೋಧಬಾಧಾವಿರೋಧಾದುಕ್ತವಿಷಯಾದಿಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ , ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಶ್ಚ ವೇದಾರ್ಥೈಕದೇಶಧರ್ಮಮಾತ್ರೋಪಹಿತತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಿತಯಾ ತನ್ಮೀಮಾಂಸಯಾ ಗತಾರ್ಥತಾನವಕಾಶಾತ್ , ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಧಿಗತಮಿಥ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಕಾಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ , ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಚ ವಿವೇಕಾದೀನಾಮತೀತೇ ವರ್ತಮಾನೇ ವಾ ಜನ್ಮನಿ ಕೃತಸುಕೃತಜನಿತಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದಾಸಾದಿತಾನಾಮನುಮಾನಾಗಮಾಧೀನತಯಾ ಸುವಚತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾದಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚಾ ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ಮಾನಾದಸಿದ್ಧೇಃ, ಅನನ್ಯಲಭ್ಯತಯಾ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ತದವಗತೇಶ್ಚ ಫಲತ್ವಾತ್ , ಅತ್ಯಂತಾಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ, ಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧಾದಿಸಿದ್ಧೇರಾರೋಪಿತಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಮಾದಾಯ ತದೀಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತವಿಷಯಾದಿಮದಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಂತಃ । ತದಿದಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮೋ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಾರ್ಧಮಾದ್ಯಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥತಃ ಸೂಚಿತಂ ವಿಷಯಾದಿ ವದಿತುಂ ವಿರೋಧಿನೋ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಸದ್ಭಾವಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಿಷಾಧಯಿಷುರಾದಾವಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ
ಇತ್ಯಾದಿನಾಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್
ಇತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ।ಅರ್ಥಾಚ್ಚ ‘ಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ’ ಇತ್ಯಂತೇನಾನುಪಪ್ಲುತಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಾನಮನುಸಂದಧಾನಸ್ತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ವಿಘ್ನೋಪಶಮನಾದ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಪಾದಯತಿ ।
ಚೈತ್ರೇ ಮೈತ್ರೋಽಯಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿರನ್ಯತ್ರೈಕ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಶ್ಚೈಕ್ಯಕೃತೇತ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯಾದೇರ್ವಕ್ತವ್ಯತಾಂ ಮನ್ವಾನಸ್ತಯೋರೈಕ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ವಿರೋಧಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ।
ನ ಚ ‘ಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ತರಪದಯೋಶ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚೋತ್ತರಪದೇ ಚ ಪರತೋ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರೇಕಾರ್ಥವಾಚಿನೋರ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವಮಾವಾದೇಶಾವಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತ್ವತ್ಪುತ್ರೋ ಮತ್ಪುತ್ರ ಇತಿವತ್ತ್ವನ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ತ್ವಮಾವೇಕವಚನೇ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದೇಕಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿನೋರ್ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ತ್ವಮಾವಾದೇಶೌ ಭವತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದೇಕವಚನ ಇತ್ಯಧಿಕಾರಾದತ್ರ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರೇಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಾವಿರೋಧಾದಸ್ಮದರ್ಥೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ನಭೋವದೌಪಾಧಿಕಂ ಬಹುತ್ವಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಯೌಷ್ಮಾಕೀಣಮಿತ್ಯಾದಾವಿವ ಬಹುವಚನಮನುಸೃತ್ಯ ವಿಗೃಹ್ಯೇತ ವಿರೋಧೋಕ್ತ್ಯನುಗುಣತಯಾ ಯಥಾ ತಥಾ ವಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ನಿವಾರಕಾಭಾವಾತ್ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಶ್ಚೇತನಾಚೇತನಾರ್ಥತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಾತ್ಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾರ್ಥಮಿದಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇಽಪಿ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮತ್ಯಂತಭೇದೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ನ ಹಿ ತ್ವಂಕಾರವದಿದಂಕಾರಸ್ಯಾಹಂಕಾರಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ , ಏತೇ ವಯಮಿಮೇ ವಯಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಯೂಯಂ ವಯಂ ವಯಮೇವ ಯೂಯಮಿತಿವದೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ತಥಾತ್ವಾಭಿಮಾನವತ್ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾತ್ । ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಯೋರಾದೌ ಮುಖ್ಯೋಪನಿಪಾತಾದಸ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಮಸ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಪ್ರಸಕ್ತಾವಪಿ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾದನಾತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಚಿದ್ಧಾತೋರಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ಗ್ರಹಣಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಾದೌ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಕ್ತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಸ್ವಭಾವವಿರೋಧಃ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೇನಾಹಂಕಾರಾದಿರಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೇನ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಯೋರೇವ ಪ್ರತ್ಯಯಪದೇನ ಸ್ಫುರಣತಯಾ ತದ್ವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಿರೋಧೋ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ತತ್ರಾನಾತ್ಮಾ ಪ್ರತೀತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರತೀತಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತಯೋರ್ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧೋ ಗೋಚರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದರ್ಥೋ ಹಿ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಾದಿಸ್ವಭಾವಾತ್ಮತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಾದಿನಾಸ್ಮದರ್ಥೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಹಂಕಾರಾದಿವಿಲಾಪೇನ ಪೂರ್ಣತಯಾ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಯದಸ್ಮದೀ ತೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಾವೇವ ಗೋಚರೌ ತಯೋಸ್ತ್ರಿವಿಧವಿರೋಧಭಾಜೋರನ್ಯತ್ರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐಕ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾದತದಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾದಿದಂ ರಜತಮಿತಿವತ್ತದಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಯ, ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಸ್ತದಭಾವಾನ್ನೇತಿ ಮತ್ವಾ ತಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಜಾತ್ಯಾದೌ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ನಿತ್ಯಾನುಭವವಿಷಯೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥೋ ವಿಷಯೋ, ತ್ವಸ್ಮದರ್ಥೋ ನಿತ್ಯಾನುಭವಸ್ತಯೋರ್ದಾಹ್ಯದಾಹಕವನ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಾದೇರಭಾವಾನ್ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾದ್ಧೇತೋಃ ಸಿದ್ಧಮಭೇದಾಸಂಭವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।
ನ ಖಲ್ವನಯೋರಭೇದಃ । ನ ಚ ತಯೋರ್ಭಾವಾಭಾವತ್ವೇನ ತದಭಾವಃ, ತಮಸೋಽಪಿ ಗುಣವತ್ತ್ವಾದಿನಾ ಭಾವತ್ವಾತ್ । ತಥಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಪಿ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ನಾಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತೌ ನಾಭಿನ್ನತಯಾ ಪ್ರಮಿತೌ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।
ವಿರೋಧಫಲಮಾಹ —
ಇತರೇತರೇತಿ ।
ಇತರಸ್ಯೇತರಭಾವೋ ನಾಮೇತರೇತರತ್ವಮೈಕ್ಯಮಿತರಸ್ಮಿನ್ನಿತರಭಾವಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತಯೋರಪ್ರತೀತಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯಜಾಡ್ಯಾದೀನಾಮಿತರೇತರತ್ರ ಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಪುಷ್ಪಪುಟಿಕಾದೌ ಪುಷ್ಪಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಗಂಧಾನುವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚೇತರೇತರತ್ರೇತರೇತರಧರ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ತದಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ । ನೇತ್ಯಾಹ —
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೀತಿ ।
ತಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಾಶ್ಚೈತನ್ಯಜಾಡ್ಯಾದಯಃ, ತೇಷಾಮಿತರೇತರತ್ರ ನ ಭಾವಃ, ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತರೇತರತ್ರ ಭಾವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಚ್ಚೋಕ್ತವಿರೋಧಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮಿಣಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಚ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಗಮನಾತ್ । ನಹಿ ಗಂಧೋಽಪಿ ವಿನಾ ಧರ್ಮಿಣಂ ಪುಷ್ಪಪುಟಿಕಾದೌ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇಣ ಸಹೈವೋಪಲಂಭಾದನ್ಯಥಾ ಗುಣತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚೈತದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ನೇತರೇತರತ್ರ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೇನಾಭೇದಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವೋ ಹೇತುರುಕ್ತಃ । ತತ್ಫಲಮಭೇದಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೋಽತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಯದಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಂ ಪ್ರತೀತಿತ್ವಮಹಂಕಾರಾದಿವಿಲಾಪನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಅಹಮಿತಿಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಹಂಕಾರವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಫಲಮಧ್ಯಾಸಾಭಾವಂ ವಕ್ತುಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತಿ ।
ಅಹಂವೃತ್ತಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಫುರಣತ್ವಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ । ಆದ್ಯೇ ಸಾಧನವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ, ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತೋಽನುಮಾನಾಯೋಗಾದಾತ್ಮನೋ ಯುಕ್ತಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾತ್ಮನೋ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ತನ್ನ, ಅನುಭವಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹೃತತ್ವಾದಹಂಕಾರವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಷಯಿಣೀತಿ ।
ಅನುಭವಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹೃತತ್ವಂ ತದ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ, ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಸಿದ್ಧೇಃ । ನೇತರಃ, ಹೇತುವೈಕಲ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ವಿಷಯಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ದೇಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವಿಷಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯೇಽಹಮಿತ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹಂಕಾರದೇಹಯೋರ್ಜಾಡ್ಯಾದಿನಾ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಚಿತ್ತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವೇನ ವಾಽಜಡೇಽನವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಪ್ರತೀಚಿ ತದ್ವಿಪರೀತಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಚಿದಾತ್ಮಕಇತಿ ।
ದೀಪಾದೇರ್ವಿಷಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾವಾದಪುನರುಕ್ತಿಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರಥಾವಿಶೇಷಾದಾತ್ಮವದಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಯೋಗಾದಯುಕ್ತಂ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರತತ್ಸಾಕ್ಷಿಣೋರಹಮಿತ್ಯೇಕರೂಪಪ್ರಥಾನಂಗೀಕಾರಾದಹಂಕಾರಾದೇಃ ಪ್ರಾತೀತಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಭಾವೇಽಪಿ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರಾದೇರ್ಬಂಧತ್ವೇನಾನರ್ಥತಯಾ ಹೇಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ —
ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಮಾ ಭೂದಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ, ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ತು ಜಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಧರ್ಮಾ ಧರ್ಮಿಣಮತಿಕ್ರಮಂತೇ । ನರವಿಷಾಣಾದಿಧೀವದಾತ್ಮನಿ ವೈಕಲ್ಪಿಕೀ ಜಾಡ್ಯಾದಿಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಾದನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾನಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಾದಹಂಕಾರಾದೇರಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾದೌ ಜಡೇ ವಿಷಯೇ ತತೋ ವಿಪರ್ಯಯಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ತೇನಾತ್ಮನಾ ವಿಷಯಿಣಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನ್ವನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಾನಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮನುಭವಾದೀನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಾವಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಭಸೋ ಧ್ವನ್ಯಭೇದಾನಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ತದ್ಭೇದಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಹ್ರಸ್ವೋ ದೀರ್ಘೋ ವೇತಿ ಧ್ವನಿವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾದಿತ್ಯತ ಆಹ —
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅನುಭವಾದೀನಾಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧೌ ತತ್ತಂತ್ರತಯಾ ಭಾನಾದುಪಚಾರಾತ್ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಯುಕ್ತೋ ವರ್ಣಾನಾಂ ಧ್ವನಿಭೇದೇಷ್ವಧ್ಯಾಸೋ ಜಾಡ್ಯಾದಿನಾ ತುಲ್ಯಾತ್ವಾದತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಭಿಮತಾನಾಮನುಭವಾದೀನಾಂ ಚಿದ್ರೂಪಾತ್ತತೋ ಭೇದಾಭಾವಾನ್ನ ಜಡೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಾವಧ್ಯಾಸೋಽತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯರೂಪತಾಧೀಃ ಸ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯವಿದ್ಯಮಾನತೋಚ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಾಧ್ಯಸೋ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಯೋರ್ನಾಸ್ತಿತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ದ್ವಿರಧ್ಯಾಸವಚನಮ್ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಇತಿಭವಿತುಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಭವಿತುಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಸಂಭಾವನೈವ ಮೂಲಂ ನ ಮಾನಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮುಕ್ತಮ್ । ತದೇವಂ ಮಾತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯ ವಸ್ತುತಯಾ ವಿಷಯಾದ್ಯಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಭಾನಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಅಯಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೇರಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಾಪಲಾಪಾಯೋಗಾತ್ , ಅಸ್ಯಾಶ್ಚ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದೇ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತದನುರೂಪಂ ಕಾರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಮಧ್ಯಾಸಂ ದ್ವೇಧಾ ವಿಭಜನ್ವಿಶೇಷ್ಯಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।
ಲೋಕ್ಯತೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೋಪಸರ್ಜನೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ, ಲೋಕವಿಷಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥೋಪಸರ್ಜನೋ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚೋಕ್ತಃ ।
ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ಯೋ ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮಾಹ —
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್
ಇತ್ಯಾದಿನಾಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ
ಇತ್ಯಂತೇನ ।ತತ್ರಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ದೇವತಾದೃಷ್ಟಿರಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೇವತಾದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ಪ್ರತಿಮಾದೃಷ್ಟಿಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರುತ್ಕರ್ಷಾತ್ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಪಟೇ ತಂತವಃ ಸ ಚ ತಂತುಷ್ವಿತಿ ಲೋಕವಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಂತುಪಟಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಧಾರತ್ವಧಿಯೋಽಧ್ಯಾಸತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಾವುಕ್ತಮ್ —
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮಿತಿ ।
ಪಟಃ ಶುಕ್ಲಃ ಶುಕ್ಲಃ ಪಟ ಇತಿ ಪ್ರಮಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತರೇತರಾವಿವೇಕೇನೇತಿ । ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ । ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕತಿರಸ್ಕಾರೇಣಾಭೇದಧೀರಧ್ಯಾಸೋ ನೈವಂ ಶುಕ್ಲಪಟಾದಿಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏವಾಯಮಯಮೇವ ಸ ಇತ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ವಿವಿಕ್ತಿಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಿತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾಭಾಸತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಮೀಯತೇ ವಿವೇಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರ್ವಿವೇಕಂ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯೈಕ್ಯಧೀಭ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಕಾಲದ್ವಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾದಸ್ತಿ ವಿವಿಕ್ತತೇತಿ ವಿವಿಕ್ತಪದಸ್ಯಾತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಮ್ಯಾತ್ , ಅತ್ಯಂತವಿವೇಕಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಜಡತ್ವಾಜಡತ್ವಯೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಯೋರತ್ಯಂತವಿವೇಕಾದ್ಧರ್ಮಿಣೋರಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೂಪಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾರೂಪ ಇತರೇತರಾವಿವೇಕಾತ್ಮಕೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚೇತಿ ಪೃಥಕ್ಕಥನಮಂಧೋಽಹಮಿತ್ಯಾದೌ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ ॥
ನನ್ವಿತರೇತರಾವಿವೇಕಾರ್ಥಂ ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತಿರಸ್ಕಾರೇ ಕಥಮನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂಶಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೋಪಸ್ಥಿತೌ ಕಥಮವಿವೇಕೋಪಪತ್ತಿರತ ಆಹ —
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಮನಿದಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಅನೃತಮಹಂಕಾರಾದಿಃ, ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ । ತದುಭಯಮಿಥುನೀಕರಣರೂಪೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಸತ್ಯಸರ್ಪಸ್ಯ ಸತ್ಯರಜ್ಜ್ವಾಂ ತನ್ಮಾತ್ರತಯಾ ನಿಮಜ್ಜನವತ್ , ಅಸತ್ಯಾಹಂಕಾರಾದೇಃ ಸತ್ಯಚಿನ್ಮಾತ್ರತಯಾ ನಿಮಂಜನಾದೇಕತ್ವಧೀಃ, ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಸ್ತರ್ಕತೋ ವಿವಿಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂಶಶ್ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥
ಕಿಂ ಪುನರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷೋ ವಾ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೌ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಧ್ಯಾಸಸ್ತಥಾ । ತತ್ರ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಾವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಶಂಕಾಯಾಂ ಮಿಥ್ಯೇತಿ । ತೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಮನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಮ್ । ತದುಪಾದಾನೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದೇವಾಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸ್ಕಾರಕಾಲಕರ್ಮಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಮಧ್ಯಾಸನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ನಿಮಿತ್ತಗ್ರಹಣಮ್ ।
ನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ —
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯಸತ್ತಾಮಾತ್ರಾನುಬಂಧೀ । ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿರಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಚ ಪ್ರವಾಹರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಿವ್ಯತಿರೇಕಿಣೋಽಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಪ್ರವಾಹಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಚ ಸಾದಿತ್ವಾತ್ವ, ಕುತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪ್ರವಾಹಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನ್ಯತಮವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿನಾ ಪೂರ್ವಕಾಲಾನವಸ್ಥಾನಂ ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನಾದಿತೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಕಾರಣರೂಪೇಣಾಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮ್ , ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯುಭಯಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಧ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾದಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಂತರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ವಸ್ತುತೋಽಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಭೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಂ, ವಸ್ತುತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ಚ ।
ತದಾಲಂಬನಮನುಭವಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಧ್ಯಾಸಮಭಿನಯತಿ —
ಅಹಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಹಮಿತಿ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇಷ್ವಾದ್ಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ, ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವಂ ಚಿದಚಿದಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ಇದಮಿತಿ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗಸಾಧನಂ - ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ, ಮಮೇದಮಿತ್ಯಹಂಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ, ತಯೋಶ್ಚೇದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಯೋರಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಧ್ಯಸ್ತಭೋಕ್ತಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನಾದಾವಧ್ಯಸ್ತರಾಜೋಪಕರಣವತ್ । ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಯುಕ್ತಿಶೂನ್ಯೋಽಪಿ, ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಲಕ್ಷಿತಃ, ಸತ್ಯಾನೃತಮಿಥುನೀಕರಣರೂಪತ್ವೇನ ಸಂಭಾವಿತಃ, ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರಣಪ್ರಸೂತಃ, ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದಾಗಂತುಕದೋಷಾನಪೇಕ್ಷಃ, ಅಹಮಿದಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೈನಿರೂಪಿತಪ್ರತಿಭಾಸತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞೇಯಾಧ್ಯಾಸೋ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚಾಶಕ್ಯೋಽಪಹ್ನೋತುಮಿತ್ಯಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಬಂಧಸ್ಯ, ವಿಷಯಾದಿಸಂಭವಾದಾರಭ್ಯಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಹೇತುವಿಷಯಾದಿಸಾಧಕಮಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ತಮೇವ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಚೋದಯತಿ —
ಆಹೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾರ್ಥತಯಾ ವಾದತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ಗುರುಶಿಷ್ಯಯೋರಧಿಕಾರಾತ್ , ಪುರಸ್ಥಿತಮಿವ ಶಿಷ್ಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರೋಕ್ತಿಃ । ಇತ ಆರಭ್ಯ ‘ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀ ‘ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಗಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದಾರಾಭ್ಯ ‘ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಂ ತತ್ಸಂಭಾವನಾಯಾಃ, ಏತದಾದಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಂತಂ ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯೇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಸಮಾಧಾನಭಾಷ್ಯೇಽಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣನಿರ್ದೇಶೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣೇ ನಿರ್ಣೀತೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷತಯಾ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕೋಽಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ಸಂಭವಾದತ್ರ ಸೋಽಪಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತೋಽನಾತ್ಮೇತಿವಿಶೇಷೋಕ್ತೇಃ, ಅಸದೃಶಯೋಶ್ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಸಂಭಾವನಯಾ ವಿಶೇಷಾಕ್ಷೇಪಾತ್ , ಪ್ರಶ್ನಾಕ್ಷೇಪಯೋರ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಾದುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಧೀಹೇತುತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ , ಆಕ್ಷೇಪಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೃಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಪದಾನುಷಂಗಾನ್ನ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪರಸ್ಯೇತ್ಯಾರ್ಥಿಕಂ, ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ತದುಪಪಾದಕಂ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ , ತತ್ಸಾಧನಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಮ್ । ಅಧ್ಯಾಸದ್ವಯೇಽಪಿ ಪರತ್ರೇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಧೀಯೋಗ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಅರ್ಥಪಕ್ಷೇಽವಭಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯವಭಾಸಃ ಪರಶ್ಚಾಸಾವವಭಾಸಶ್ಚೇತಿ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇಽವಭಾಸನಮವಭಾಸಃ ಪರಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪರಾವಭಾಸಃ, ತಾವತ್ಯುಕ್ತೇ ಘಟಾತ್ಪರಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯಾವಭಾಸಃ, ಸ ಚಾವಭಾಸಮಾನೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಪರತ್ರೇತಿ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಖಂಡಾ ಗೌರಿತ್ಯಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಪರತ್ರೇತ್ಯಾರೋಪ್ಯಾತ್ಯಾಂತಾಭಾವವತೋಽಭಿಧಾನಾತ್ , ಖಂಡಗವಾದೀನಾಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವತಾಂ ಸಂಸರ್ಗಶೂನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ದೋಷಸಂಸ್ಕಾರಸಂಪ್ರಯೋಗೋತ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಥಮವಭಾಸಃ ಸಂಭವತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ - ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋಽರ್ಥಃ । ‘ಭಾವೇ ‘ ‘ಅಕರ್ತರಿ ಚ ಕಾರಕೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಮಧಿಕೃತ್ಯ ‘ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ಕ್ತಿನ್ ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಭಾವೇ, ಕರ್ತೃವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಚ ಕಾರಕೇ ಕರ್ಮಾದೌ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಚ ಕ್ತಿನ್ವಿಧಾನಾತ್ , ಅಕರ್ತರಿ ಚೇತಿ ಚಕಾರಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾವ್ಯಭಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೋ ನ ತು ಸ್ಮರ್ಯತ ಏವ, ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪುರೋವಿಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಭಾನಾತ್ । ಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಮೃತಿಃ, ಭಾವೇ ಕ್ತಿನ್ವಿಧಾನಾತ್ । ಸ್ಮೃತೇ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೋ ನ ಸ್ಮೃತಿರೇವ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಸ್ಯ ತಥಾಽಭಾನಾತ್ , ಸ್ಮೃತಿರೂಪತಾ ದೋಷಾದಿತ್ರಯೋತ್ಥತ್ವಾತ್ , ತಾದೃಗ್ಧೀವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಾ । ಅದೃಷ್ಟರಜತಸ್ಯ ರಜತಭ್ರಮಾದೃಷ್ಟೇಃ, ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತೋಪಯೋಗಿಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಮ್ । ತದೇವಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅನ್ಯದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತಚ್ಛೇಷಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸೇ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ಉಕ್ತಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆರೋಪ್ಯದೇಶಾದೌ ವಿವಾದೇಪಿ ಲಕ್ಷಣಸಂವಾದಾನ್ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸರ್ವತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತೋಽಯಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಾದಿವಿವಾದಾನುಪನ್ಯಸ್ಯನ್ , ಕೇಷಾಂಚಿದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಮಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಂ ಚಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —
ತಂ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಧೀಃ । ದೇಶಾಂತರಗತಂ ಹಿ ರಜತಾದಿ ದೋಷಾತ್ಪುರೋವರ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಭಾತೀತ್ಯೇವಮುಕ್ತಮಧ್ಯಾಸಂ ಕೇಚಿದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋ ವದಂತೀತ್ಯೇಕತ್ರ । ಅಪರತ್ರ ತ್ವನ್ಯತ್ರ ಬಾಹ್ಯೇ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ರಜತಾದಿಸ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಬಹಿರಿವ ತದಭೇದೇನ ಧೀಃ, ಇತ್ಯಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತಮಧ್ಯಾಸಮಾಹುರಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸೇ ಸಂಮತಿರಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಖ್ಯಾತಿಮತಮಾಹ —
ಕೇಚಿತ್ವಿತಿ ।
ವದಂತೀತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸೋ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತಯೋಸ್ತದ್ಧಿಯೋಶ್ಚ ದೋಷವಶಾದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೇ ತತ್ಕೃತೋ ರಜತಮಿದಮಿತ್ಯಾದಿಸಂಸರ್ಗವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಃ । ತೈರಪಿ ಸಂಸರ್ಗವ್ಯವಹಾರಾಯ ತದ್ಧೀರೂಪಸ್ಯಾವಸ್ತುಗ್ರಹೇ ತದಭಿನ್ನವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಯ ತತ್ಕೃತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯೇತರದೋಷಸ್ಯ ಭಾತಿ ವಸ್ತುನ್ಯಭಾನಹೇತುತಾನುಪಲಂಭಾತ್ , ಅತಃ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸೇ ತೇಷಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಮತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೇಷಾಂಚಿದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಂ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಾನಾಂ ಚ ಮತೇ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸಃ, ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ರಜತಾದಿರೂಪತ್ವಸ್ಯ, ಭಾವಾಂತರತ್ವೇನ ಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ಸತ್ತಾಹೀನಸ್ಯ, ಕಲ್ಪನಾಂ ಭಾಸಮಾನತಾಮಧ್ಯಾಸಂ ಭಾವಾಂತರಾಭಾವವಾದಿನಃ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಶ್ಚಾಚಕ್ಷತೇ । ತಥಾ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸೇ ಸಂವಾದೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮತಾಂತರಾಣ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಮತಾನುಸಾರಿತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷವಿವಾದೇಽಪಿ ಪುರೋವರ್ತಿನೋ ರಜತಾದಿತ್ವೇನೈವ ವೇದ್ಯತಾಮಧ್ಯಾಸೋ ನ ವ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸ್ಯ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ, ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯತ್ರ ರಜತಾದಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದಸತ್ತ್ವಂ, ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿರೋಧಾದೇಕಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವಂ, ಅತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಾದಿನಾಮೇವಾಯಮಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಮತೋಽಪಿ ತು ಲೌಕಿಕಾನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅನುಪಹಿತೇದಮಂಶೇ ರಜತಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾವಿದ್ಯಯಾ ರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸವತ್ , ಪೂ್ರ್ವಪೂರ್ವಾಹಂಕಾರಾದಿವಾಸಿತಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯನುಪಹಿತೇ ಭವತ್ಯಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ನಿರುಪುಾಧಿಕಾಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಶುಕ್ತಿಕೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಸಿದ್ಧಾಧಿಷ್ಠಾನರೂಪಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶುಕ್ತಿಕಾಗ್ರಹಣಂ, ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರಜತತ್ವಭಾನಧಿಯಾ ವತ್ಕರಣಮ್ । ಅನುಭವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ । ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಧೀವಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಜೀವಾನಾಂ ಚ ಭೇದಧಿಯಃ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಭ್ರಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಏಕ ಇತಿ ।
ಏಕತ್ವಗ್ರಹೋ ವದ್ಗ್ರಹಶ್ಚ ಪೂರ್ವವತ್ । ಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಲಕ್ಷಿತರಜತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲೋಕವಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ನಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಾಕ್ಷೇಪಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಚಿ ಪೂರ್ಣೇ ಸ್ಫುರಣತ್ವೇನಾನನುಭಾವ್ಯೇ, ಪರಾಚಾಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮನುಭಾವ್ಯಾನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸಃ । ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರುದ್ಧಾನಾಮೈಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯಯೋಗೇಽಪಿ ತದಧ್ಯಾಸಯೋಗ್ಯತಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಆರೋಪ್ಯೇಣ ಸಹ ತುಲ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮಿಹ ತದಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಷಯತ್ವಮಪೀಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮನ್ಯಥೇದಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ಅಪರಾದ್ಧಾಂತಾಪಾತಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟೋಽಪಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟೋ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾತ್ಮಿವಿಶೇಷಾರೋಪೇ ತದ್ವಿಶೇಷಾಂತರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾರೋಪೇ ಚಿದಾತ್ಮೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ವಸ್ತುತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾಯೋಗೇಽಪಿ ಕಲ್ಪನಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತ್ವೇಕಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತೇತಿ ತತ್ರಾಹ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಯೋರ್ಭಾನಮಾತ್ರಮಾರೋಪೇಽಪೇಕ್ಷತೇ ನ ವಿಷಯತಯಾ ಭಾನಂ, ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದನಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ದ್ವಯೋರಪಿ ಭಾಸತೋರ್ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಧೀವಶಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಮೇನಾವಿಷತ್ವಾಭಾವೇ ಕುತಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ —
ಅಸ್ಮದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದರ್ಥಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ್ಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಂಕಾರಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಬ್ಧಪರಿಚ್ಛೇದಃ ಸನ್ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಫುರಣೇನ ಸ್ಫುರನ್ನಪಿ ತದ್ವಿಷಯೋ ನಿರುಚ್ಯತೇ, ತತೋಽಸ್ಯ ಶೂನ್ಯವದತ್ಯಂತಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನಾಸ್ವಪ್ರಕಾಶತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸತ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಂ ಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಪರಿಹಾರೇಽಪಿ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಏಕಾಂತೇನಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತನ್ಮಿನ್ನಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಅಸ್ತಿ ತಾವನ್ಮಮೇದಂ ವಿದಿತಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀಃ । ನ ಚ ಸಾ ವಿಶೇಷಣದರ್ಶಾನಾದೃತೇ ಯುಕ್ತಾ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾದಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಂ, ವಿಮತಂ ನೈತದ್ವಿಷಯಮೇತನ್ನಿಷ್ಠಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರತ್ವಾತ್ , ತಾದೃಗ್ಘಟಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತಯಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ, ತಸ್ಯ ತದಧೀನಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ವೇದ್ಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ತಸ್ಯ ಸಂವಿದ್ರೂಪತ್ವೇನೈವ ಸ್ಫುರಣಾದಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ, ದೇವದತ್ತಸ್ವಾಪಕಾಲಃ, ದೇವದತ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಾನ್ ಕಾಲತ್ವಾತ್ ಇತರಕಾಲವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಾಪೇಽಹಂವೃತ್ತಿಃ ತದ್ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ನ ಚ ಪುರುಷಾಂತರಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮಲಮ್ । ಈಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾಸ್ಮದ್ವಿಶೇಷಣಮಾದೇಯಮಿತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸೋ ನಾಪರೋಕ್ಷಮಾತ್ರೇ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಯುಕ್ತಃ, ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತತಯಾ ಪುರಃಸ್ಥಿತಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತಯಾ ಸಂಪ್ರಯೋಗಮಂತರೇಣಾಪರೋಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಹಿ ನಭೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯರೂಪಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾದ್ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ನಾಪಿ ಮನಸೋಽಸಹಾಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇ ವೃತ್ತಿಃ । ತೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಹೀನೇಽಪಿ ನಭಸ್ಯವಿವೇಕಿನಸ್ತಲಮಿಂದ್ರನೀಲಕಟಾಹಕಲ್ಪಂ ಮಲಿನತಾಂ ಧೂಮ್ರತಾಮನ್ಯಚ್ಚ ಪೀತಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ । ತಥಾ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರೇಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾನಿಯತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸಂಭಾವನಾಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಶ್ಚಿದಚಿತ್ತ್ವೇನ ವಾಸ್ತವಾಭೇದಾಸಿದ್ಧೌ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ತದಭೇದಧೀಃ, ಅಧ್ಯಾಸಸಂಭಾವನಾಂ ಗಮಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪೋದ್ಯತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಿತಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಕಿಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಂ ಸಮಾಹಿತತ್ವಂ ಲಕ್ಷಿತತ್ವಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯನುಭವಾನುಸಾರಿಣ್ಯನರ್ಥತೋಕ್ತಾ । ಪಂಡಿತಾ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ಪೃಥಗ್ಜನಾಗೋಚರತ್ವೇನೈತದವಿದ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಿತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಮಸ್ಯೇತಿವಕ್ತುಮವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಮ್ , ಅತೋ ನ ಸೂತ್ರಿತಾವಿದ್ಯೋಪೇಕ್ಷಿತಾ । ತಸ್ಯಾ ಏವ ವರ್ಣ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮನ್ವಯಾದಿನಾಽಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಂ, ವಿದ್ಯಾಪೋದ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ತದ್ವಿವೇಕೇನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ವಿವೇಕೋ ವಿಲಾಪನಂ ತೇನ ರೂಪೇಣಾತ್ಮನೋಽಸಾಧಾರಣರೂಪಸ್ಯೇದಮಿತ್ಥಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾ, ತೇನ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧೇಽಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವೇ ಸೈವೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೇ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಸತ್ಯಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾಪಾದೌ ಸ್ವತೋಽನರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಯಾ ಜಾಗರಾದೌ ತಥಾತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ಯತ್ರಾತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಾತ್ಮನೋ ವಾಧ್ಯಾಸಃ ತೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿನಾತ್ಮನಾ ವಾ ಕೃತೇನಾಶನಾಯಾದಿದೋಷೇಣ ಚೈತನ್ಯಗುಣೇನ ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾ ವಾ ವಸ್ತುತೋ ನ ಸ್ವಲ್ಪೇನಾಪಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯತೋ ವಿದ್ಯಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನೇ ಭೇದೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಸದ್ಭಾವಂ ನಿರ್ಣೇತುಮಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿವಿಷಯತ್ವಂ ತದರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮೇತದರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತಿ ಸಂಭಾವಿತೋಕ್ತಿಃ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತಯಾ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಂ ಮತ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ಮೋಕ್ಷಪರಾಣಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯಾನಿ ವಸ್ತುಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ರಿವಿಧವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸರ್ವಮವಿದ್ಯೋತ್ಥಾಹಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿಕಂ ತಥಾಪಿ ಕೇನ ಮಾನಾಂತರೇಣ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ಪುನಃಶಬ್ದಾನ್ಮಾನಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಧೀಃ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ನಾವಿದ್ಯಾವಾನನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ಅಥವಾ ಯದ್ಯೇತಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯದ್ವಾ ಯದ್ಯೇತಾನ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಕಾರಣದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ‘ಯಸ್ಯ ಚ ದುಷ್ಟಂ ಕರಣಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಮಧ್ಯಾಸಮನುಮಾನಾದಿನಾ ಸಾಧಯಿತುಮಾರಭತೇ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ವಕ್ತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಸಶಿರಸ್ಕೋಽವಯವೀ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಧಾರೋ ದೇಹಸ್ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಮತಿ ದೇಹೇ ಅಹಮಭಿಮಾನಃ, ಇಂದ್ರಿಯೇಷ್ವಾದಿಶಬ್ದಗೃಹೀತದೇಹಾವಯವೇಷು ಚ ಮಮಾಭಿಮಾನಸ್ತೇನ ಹೀನಸ್ಯ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಮಾನಾಪ್ರವೃತ್ತೇರಧ್ಯಾಸಸ್ತದ್ಧೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ನಾಧ್ಯಾಸಸ್ತತ್ರ ನ ವ್ಯವಹಾರಃ ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಾವಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಜಾಗರದಿಕಾಲಃ ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾಸಾಧೀನವ್ಯವಹಾರವಾನ್ , ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಪಾದಿಕಾಲಾದನ್ಯಕಾಲತ್ವಾತ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಪಾದಿಕಾಲವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ದೇಹೇಽಹಂಭಾವಮಾತ್ರಾನ್ಮಾನಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣಂ ಲಿಂಗಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವ್ಯವಹರ್ತಾರಂ ವಿನಾಽಯೋಗಾತ್ , ಅನುಪಾದಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತೃಸಾಮ್ಯೇ ತಾನ್ಯನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯಬಹಾರಃ ಸ ನೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವವಕ್ತೃತ್ವಾದಿರಕ್ಷಮಕ್ಷಂಪ್ರತಿ ನಿಯತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ಯಶ್ಚ ಲಿಂಗಾದಿನಾಽನುಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಸೌ ತಾನಿ ಮಮತ್ವೇನಾಗೃಹೀತ್ವಾ ಯುಕ್ತಃ । ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯನಧ್ಯಾಸೇಽಂಧಾದೇರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಸೇ ತೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಾದಲಂ ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ದೇಹೇ ಗೃಹೀತೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಹಂಭಾವಸ್ಯ ನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗೋ ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾದಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಅಧ್ಯಾಸೇತರೋ ದೇಹಾತ್ಮಯೋಗೋ ದೇಹಸ್ಯಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ವಾತ್ಮೇಚ್ಛಯಾನುವಿಧೀಯಮಾನತ್ವಂ ವಾ ತದನುವಿಧಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ ತತ್ಕರ್ಮಾರಭ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಆತ್ಮಸಂಯುಕ್ತೇನ ಪರದೇಹೇನಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ತದಭಾವೇಽಪ್ಯಾತುರದೇಹೇ ಮಾತೃತ್ವಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಸ್ವಾಪಾದಾವಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಯಾವದ್ರವ್ಯಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಲಯಾನ್ನ ಶರೀರಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಪರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದ್ಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಮಾತೃತ್ವಾದಿಧೀಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಭೃತ್ಯಾದಿದೇಹೈರಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮಿಕಾರ್ಯಾರಭ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ದೇಹಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಸಿದ್ಧೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾ ಸ್ವತಶ್ಚೇತನತ್ವಾನ್ಮಾತೃತ್ವಾದಿಶಕ್ತಿಮಾನಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯವಧಾನೇ ಜಾಗರಾದೌ ಮಾತೃತ್ವಾದಿಕಮಶ್ನುತೇ ಸ್ವಾಪಾದೌ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತದಭಾವೋ ನಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾದತೋಽವ್ಯತಿರೇಕಿಣಿ ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಕಾರಕಾಂತರಾಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ನ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಕರಣಾದಿಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಾಸಂಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ, ನ ಚೇಚ್ಛಾತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಮಾಕರಣಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ಚಾತ್ಮನ್ಯಕ್ರಿಯೇಽಗುಣೇ ಕ್ರಿಯಾಗುಣವದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದೃತೇ ಸಾ ಯುಕ್ತಾ, ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚಾಸತಿ ಸ್ವತೋಽಸಂಗಸ್ಯ ಮಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾದಧ್ಯಾಸಸ್ತದ್ಧೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಮಾಭೂದಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮಾತೃತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕಮಾತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಹಾನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾಸಂದೇಹಾತ್ತಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾದರ್ಥಾಪತ್ತೇರಪಿ ತೇನಾವರೋಧಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಶ್ನೇ ಸಮಾಹಿತೇಽಪಿ ಕಥಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಮಾತುರೇವ ಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಕಾರಣದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಸತಿ ಪ್ರಮಾಕರಣೇ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನೋ ದೋಷಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಕಾರಣನಿವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಯಸ್ಯ ಚ ದುಷ್ಟಂ ಕರಣಮಿತಿ ಚೋಕ್ತೇರಾಗಂತುಕದೋಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತೇಷಾಮತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತದಂತರ್ಗತಶ್ರುತೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾನ್ನೇಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಃ, ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವದೃಷ್ಟೇಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತಿ ।
ನನ್ವವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಯೌಕ್ತಿಕವಿವೇಕಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಭ್ರಾಂತ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪಿ ತದನನುಸಂಧಾನೇ ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಪಶ್ವಾದಿಭಿರವಿಶೇಷಾತ್ , ತದ್ವ್ಯವಹಾರೋಽಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ವಿವೇಕಿನಾಪಿ ಪಶ್ಚಾದಿಭಿರವಿಶೇಷಃ, ನ ಹಿ ತೇ ನಿಃಶೇಷಂ ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಮನುವರ್ತಂತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತೋಽರ್ಥೋ ಯಥಾ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ತಥೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶಕುಂತಾದಿರುಕ್ತಃ । ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಸಂನಿಕರ್ಷಾತ್ಮಕಮಧ್ಯಕ್ಷಮುಕ್ತಮ್ । ಶಬ್ದಾದಿವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ತತ್ಫಲಮ್ ಪ್ರತಿಕೂಲೇಽನುಕೂಲ ಇತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ತೇ ಹಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಭ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ವಾಽನುಸ್ಮೃತ್ಯಾಸ್ಯಾಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ವಮನುಮಿನ್ವಂತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಾನುಮಾನಫಲಂ ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಅನುಕೂಲತ್ವಾನುಮಾನಫಲಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮುದಾಹರತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪುರುಷವಿಶೇಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯ ಹಂತೃತ್ವಮನುಸ್ಮೃತ್ಯಾಸ್ಯಾಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ತದನುಮಾಯ ತತೋ ವೈಮುಖ್ಯಂ ಭಜಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಾಶಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಮಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪುರುಷಾಂತರಂ ತು ದ್ವಷ್ಟ್ವಾ ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ, ಅಸ್ಯಾಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ತದನುಮಾಯ ತದಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಭಜಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಹರಿತೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವದನ್ ವ್ಯವಹಾರಲಿಂಗೇನಾಧ್ಯಾಸಮನುಮಾತುಂ ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪಿತ್ರಾದಿತ್ರಿತಯಶಿಕ್ಷಾಜನ್ಯಪದವಾಕ್ಯಾಭಿಜ್ಞತಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಚಿತ್ತತಾ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ಪುರುಷಾಂದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ವಿಧಾನಾಂ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತಥಾತ್ವೇನೈತೇಷಾಮಪಿ ತದನುಮಾಯ ಪಶ್ವಾದಿವದ್ವಿವೇಕಿನೋಽಪಿ ತೇಭ್ಯೋ ವಿಮುಖೀಭವಂತಿ । ತೇಭ್ಯೋ ವಿಪರೀತಾನ್ ಪ್ರಸನ್ನದೃಷ್ಟಿತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ಪುರುಷವಿಶೇಷಾನಾಲಕ್ಷ್ಯ, ತಾದೃಶಾನಾಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ, ತಥಾತ್ವಾದೇಷಾಮಪಿ ತದನುಮಾಯ ತೇಷ್ವಭಿಮುಖೀ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಾರ್ಥೋಽತಃಶಬ್ದಃ ।
ನನ್ವಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಧ್ಯಾಸಾದಿತಿ ನ ಪಶ್ವಾದಯೋ ಬ್ರುವಂತಿ, ನಾಪಿ ಪರೇಷಾಮೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಅತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ತತ್ರಾಹ —
ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಜ್ಞಾನೇಽಸತಿ ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಿರೋಧಿವಿವೇಕಾಭಾವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ವಿನಾಪಿ ಮಾನೈರ್ವಿವೇಕೇ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತೋ ವಿನಾ ವಿವೇಕಂ ಪಶ್ವಾದಿಷು ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟೇಃ ; ತನ್ಮೂಲಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ —
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ತೈಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಿವೇಕಿಷು ಭಾನಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾಲ ಏವ ಕಾಲೋ ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸ ತತ್ಕಾಲಃ ಸಮಾನಃ । ಪಶ್ವಾದಿಭಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ವಿಮತೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕೃತಃ, ವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್ । ವಿಮತಾ ವಾಧ್ಯಾಸವಂತಃ, ವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ , ಪಶ್ವಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಮಾನಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ವಿವೇಕೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಾಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಾದ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಂ, ಆತ್ಮನೋ ಮಾತೃತ್ವಾದಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ, ಶಕ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತಶಕ್ಯಾಧೀನತಯಾ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಸನಿಮಿತ್ತಶಕ್ಯಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಮಾತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಾಪಾತಸ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಶಕ್ಯಾಭಾವೇ ಚ ಗ್ರಾಹಕಮಾನಾಭಾವೇನ ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ವಚನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ರಜತಾಧ್ಯಾಸಕೃತಃ, ವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಭಾಸತುಲ್ಯತಾ, ಬಾಧಾದೇವ ತಸ್ಯಾನುತ್ಥಾನಾತ್ । ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸರ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧತಯಾ ತದಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿವೇಕಿನಾಂ ಚ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ನ ತತ್ಪೂರ್ವಕತೇತಿ ಭಾಗೇ ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾರ್ಥಂ ದೇಹೇತರಾತ್ಮಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಕಥಮಧ್ಯಾಸಾಧೀನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂ ತದ್ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ ತದಾಹ —
ಅಶನಾಯಾದೀತಿ ।
ಕರ್ತ್ರನ್ವಯಾಧಿಕಾರಾನ್ವಯಭೋಕ್ತ್ರನ್ವಯಾ ವಿಶೇಷಣೈರ್ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂತೇ ।
ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲಕರ್ಮಸು ದೇಹೇತರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ವೃತ್ತೌ ಉಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅನುಪಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚೋಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಾಭಿಮಾನಭಂಗಾತ್ಕರ್ಮಸ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವೇತಿ ಕುತಸ್ತದಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —
ಅಧಿಕಾರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರವೃತ್ತೇರಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಂ, ನಹಿ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಬಾಧಕೇ ತದಧ್ಯಾಸಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಾತ್ , ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾವಿರೋಧೇ ತತ್ಪೂರ್ವಿಕೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದೀನ್ಯಧ್ಯಾಸಂ ಸಾಧಯಂತಿ ತಥಾಗಮೋಽಪಿ ವಿಧೇರ್ಬೋದ್ಧಾರಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶಬ್ದೈರನುವದನ್ ದೇಹಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ‘ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿರ್ವರ್ಣವಯೋವಿಶೇಷಸ್ಯ, ‘ ನ ಹ ವೈ ಸ್ನಾತ್ವಾ ಭಿಕ್ಷೇತ ‘ ಇತ್ಯಾದಿರಾಶ್ರಮವಿಶೇಷಸ್ಯ, ‘ಜಾತಪುತ್ರಃ ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿರವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ , ‘ ಜೀವಂಜುಹುಯಾತ್ ‘ ಇತಿ ಜೀವನಸ್ಯ, ‘ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ ‘ ಇತಿ ಕಾಮಿತ್ವಸ್ಯ, ‘ ಗೃಹದಾಹವಾನ್ಯಜೇತ’ ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಸ್ಯ ಮಹಾಪಾತಕಿತ್ವಾದೇಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಿದ್ಧೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸೇ ಕಸ್ಯ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಕಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಮದರ್ಥೇ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ವಾಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ತದರ್ಥಮಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಪರಾಮೃಶತಿ —
ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತದ್ವಿಶೇಷಾನುದಾಹರತಿ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾತಿರೇಕಯೋರಪಿ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಕಲ್ಯವೈಕಲ್ಯಯೋರನುಭವೇನೈವ ಮುಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಾತಿರೇಕಾಣಾಂ ಕೃಶತ್ವಾದೀನಾಂ ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕಿಂವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಪುತ್ರೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ವದೇಹಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುತ್ರಾದಯಃ, ತದ್ಧರ್ಮಾ ವೈಕಲ್ಯಾದಯಃ । ಸ್ವಸ್ವಾಮ್ಯನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವದೇಹೇ ತಾನಾರೋಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಭೇದಾನಾಮಪಿ ಸ್ವದೇಹದ್ವಾರಾಽತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಭೇದಾನಾಂ ಸುತರಾಂ ತತ್ರ ಮುಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ವೈಕಲ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವದೇಹದ್ವಾರಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ದೇಹಶ್ಚ ತದ್ಧರ್ಮಾಶ್ಚ ದೇಹತದ್ಧರ್ಮಾಸ್ತಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅತ್ರ ಚಾಹಂಕಾರದ್ವಾರಾಽಽತ್ಮಾಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ।
ಉಕ್ತಾಧ್ಯಾಸಾದಪ್ಯಂತರಂಗಮಧ್ಯಾಸಂ ಕಥಯತಿ —
ತಥೇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ದೇಹಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ ತಥೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯೇತತ್ , ದೇಹಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವವದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಲಿಂಗಾದಿದ್ವಾರಾ ತದ್ಭಾವಾತ್ ದೇಹವದಿಹಗ್ರಹಣಂ ; ಪೃಥಗಧ್ಯಾಸನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ । ನ ಚೈವಂ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ತೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾದಿವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ ತಥಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾನಪಿ ಕಾಮಾದೀನಾತ್ಮನಿ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾರೋಪಯತೀತ್ಯಾಹ —
ತಥಾಂತಃಕರಣೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಣಾಮೇವಾಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ದೇಹಾದಿವದ್ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವತ್ , ತದಧ್ಯಾಸೇ ಕಿಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತದಾಹ —
ಅಶೇಷೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಚಾರಾಃ ಕಾಮಾದಯಃ ತೇಷಾಂ ಸಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸಾಧಕೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ದೇಹಾದಿಷು ವಿವೇಕಾದ್ಬಹಿರ್ನೀತೇಷು ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನಾಂತರಂಚತೀವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗುಚ್ಯತೇ ಸ ಚಾತ್ಮಾ । ನಿರುಪಚರಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಜ್ಞಾನವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಿದ್ಧೇ ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವನಿಯಮೇ ತದ್ವಿಶೇಷಚೈತನ್ಯಾಭಾನಾತ್ ಜಗದಾಂಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ —
ತಂ ಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಸ್ತೇಷಾಮಂತಃಕರಣಾದೀನಾಂ ವಿಪರ್ಯಯಶ್ಚೇತನತ್ವಮ್ । ತದಾತ್ಮನೇತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮೇವ, ತದ್ವಿಶೇಷಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯವಹಾರವಿರಹಾತ್ । ಅತೋ ದ್ವಯೋರ್ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೇರನ್ಯೋನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಧೀಃ, ಅಧ್ಯಾಸೇ ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೇರಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಯೋರ್ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೌ ನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ, ಸ್ವನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ತದಭಾನಾತ್ । ನ ಚೋಭಯೋರಧ್ಯಾಸೇ ಬಾಧ್ಯತಯಾ ಶೂನ್ಯತಾ ದ್ವಿಧಾಽಧ್ಯಸ್ತಾ, ಅನಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಥಾ ಬಾಧೇಽಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣೈವಾಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮನಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಬಾಧೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಶೇಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ತಸ್ಯೋಕ್ತೇ । ತೇಷ್ವಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷು ಚೈತನ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಸಂ ಸಪ್ರಮಾಣಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ, ತತಸ್ತಾದೃಗುತ್ತರಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪ್ರವಾಹಾತ್ಮನಾ, ಪ್ರವಾಹ್ಯುಪಾದಾನಜಾಡ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಾಽನಾದಿತ್ವಮ್ । ತತ್ತ್ವಧಿಯಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಾಶಹಾನೇರಾನಂತ್ಯಮ್ ।
ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿತಯಾ ಜಡಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯಸತ್ತ್ವಾನುಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ಅಧಿಷ್ಠಾನಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಧೀಹೇತುತ್ವೇನ ತದಾತ್ಮ್ಯಮಾಹ —
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರಣಾಧ್ಯಾಸೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಹೇತುರಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣತಸ್ತಥಾರೂಪ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ರೂಪಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಥವಾ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂಂ ರೂಪಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೇತ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ವೋಚ್ಯತೇ । ಯದ್ವಾ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾಖಂಡಜಡಶಕ್ತಿಸ್ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಪ್ರತ್ಯಯೋ ರೂಪ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ಕಾರಣಾದೃತೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತಾಮಾಹ —
ಕರ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪದಮುಕ್ತಪ್ರಮಾಣೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ವಿಷಯಾದಿಸಂಭಾವನಾಹೇತುಮಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ನಿರ್ದಿಶನ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಮಾದೇಯತ್ವಾತ್ , ತದೀಯವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಮಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರನರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಹೇತುರುಕ್ತೋಽಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಹಾನಂ ಸೋಪಾದಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕುತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಂ ತತ್ರಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ತದರ್ಥೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಯದೇಕತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ, ತದ್ವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪ್ರತಿಬದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕುತಃ ಪುನರೇಷಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ದ್ವಿವಿಧವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ । ಆರಂಭೋ ವಿಚಾರಃ । ವಿಚಾರಿತೇಭ್ಯೋ ಯಥೋಕ್ತವಿದ್ಯೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಭಾನಾತ್ , ಕಥಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮೇವಾರ್ಥಸ್ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಂ ಕುತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ , ತನ್ನಿವಾಸೀ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಃ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾವೇದಿಕಾ ವಿಚಾರಾತ್ಮಿಕಾ ಮೀಮಾಂಸಾ ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕೇ ವಿಚಾರವಿಧೇರ್ಜ್ಞಾನವ್ಯವಧಾನೇನ ವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ, ಬಂಧಧ್ವಸ್ತಿಶ್ಚ ಫಲಂ, ಇತ್ಯಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಧಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಯಾ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಾಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತಯಾ ಗತತ್ವಾತ್ , ನೈತದ್ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾ ವಿಚಾರಃ, ಮೀಮಾಂಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಸೂಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥವಿಚಾರವಾಚಿತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಃ । ಶಾಸ್ಯತೇ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯೋಽನೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತಚ್ಚೇದಾನೀಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಿಷ್ಟಂ ‘ ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ ವೇದಾರ್ಥೈಕದೇಶೇ ಧರ್ಮೋಪಾಧೌ ವಿಚಾರಕಾರ್ಯತಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಚೋದನಾಸೂತ್ರೇ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಭ್ಯಾಮುಪನ್ಯಾಸಾತ್ , ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಿತತ್ವಾತ್ , ವೇದಾಂತವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇದಮಾದಿಮಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಆದಿಮತ್ವಾದನೇನ ಶ್ರೋತೃಪ್ರವೃತ್ತಯೇ ವಿಷಯಾದಿ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಸೂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥಸೂಚಕತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ಲಘೂನಿ ಸೂಚಿತಾರ್ಥಾನಿ ಸ್ವಲ್ಪಾಕ್ಷರಪದಾನಿ ಚ । ಸರ್ವತಃ ಸಾರಭೂತಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ॥ ‘‘ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಾರವದ್ವಿಶ್ವತೋಮುಖಮ್ । ಅಸ್ತೋಭಮನವದ್ಯಂ ಚ ಸೂತ್ರಂ ಸೂತ್ರವಿದೋ ವಿದುಃ ॥‘ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾದಿಮದಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವರ್ಣಕದ್ವಯೇನ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರಾವತಾರಿತಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯನ್ನಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗೇಽರ್ಥಚತುಷ್ಟಯಸಾಧಾರಣತ್ವಾದಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತೇಷು ಸೂತ್ರಪದೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಯೋಽಥಶಬ್ದಃ ಸ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಲೋಕೇಽಥಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಚತುಷ್ಟಯೇ ನಿವೇಶೇಽಪಿ ತದರ್ಥೋಽತ್ರಾನಂತರ್ಯಮೇವಾರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾಽತ್ರಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಥಶಬ್ದೋಽಧಿಕಾರಾರ್ಥೋಽಪಿ ಲೋಕವೇದಯೋರ್ದೃಷ್ಟಃ ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿಃ', ‘ಅಥ ಯೋಗಾನುಶಾಸನಮ್ ‘ ಇತಿ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಕಿಮಯಮಥಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕಿಂ ವಾ ತನ್ನಿರ್ಣೀತವಿಚಾರಸ್ಯ ಅಥವೇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥಃ । ನಾದ್ಯಃ, ತಸ್ಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾಪ್ರವರ್ತಿಕಾಯಾಸ್ತದಪ್ರವರ್ತ್ಯತ್ವಾದನಾರಭ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಥಶಬ್ದೇನಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರ್ಯಸಮರ್ಪಣೇ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಧೀತದ್ವಿಚಾರಯೋರನರ್ಥಿತ್ವಾದ್ವಿಚಾರಾನಾರಂಭಾತ್ । ನ ಚ ವಿಚಾರವಿಧಿವಶಾದಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಪ್ರಾರಂಭಸ್ಯಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಧಿಕಾರಿಣಶ್ಚ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇನಾಧಿಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಅಥಶಬ್ದಾಸಂಬಂಧಾತ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನಾರಂಭಾರ್ಥತೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಮಂಗಲಾರ್ಥತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಮಂಗಲಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಂಗಲಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದಿಭಾವೇನಾನ್ವಯಃ, ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾರಕಾಂತರಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಮಂಗಲಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ, ಪ್ರಶಂಸಾತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ತನ್ಮಾಂಗಲ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದನೂದ್ಯ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಮಂಗಲತ್ವೇ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನ ಮಂಗಲಾರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಘ್ನೋಪಶಾಂತಯೇ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರರಕ್ಷಾಯೈ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ ಮಂಗಲಮಾಚರಣೀಯಮ್ । ‘ಓಂಕಾರಶ್ಚಾಥಶಬ್ದಶ್ಚ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರ್ಮಂಗಲಾರ್ಥಶ್ಚಾಥಶಬ್ದಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯಮರ್ಥಾಂತರಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ವೀಣಾಧ್ವನಿವನ್ಮಂಗಲಹೇತುಸ್ತತ್ಫಲೋ ಭವತಿ, ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ನೀಯಮಾನೋದಕುಂಭೋಪಲಂಭವತ್ । ಉಕ್ತಸ್ಮೃತಿಸ್ತು ಮಂಗಲಫಲತ್ವವಿಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಅಥೈತನ್ಮತಮಿತಿವತ್ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥಾದರ್ಥಾಂತರಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭಾವಿನ್ಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಥಪ್ರಯೋಗೇಽನುವಾದಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಯೋರನ್ಯತರತ್ವಮ್ । ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಪುಮಾನ್ಕಿಂಚಿತ್ಕೃತ್ವಾ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋತಿ ಫಲತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭಾವಿನ್ಯಾಮಸ್ಯಾಮಥಶಬ್ದೇ ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾವಶಾದ್ಯದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಂ ತದಾನಂತರ್ಯಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಹೇತುಫಲಯೋರವ್ಯಭಿಚಾರೇಣಾನಂತರ್ಯಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾಂತರಂ ನ ಪೃಥಗ್ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತೋ ಹೇತುಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಫಲಪರ್ಯಂತೇಚ್ಛಾವಿಚಾರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಪುಷ್ಕಲಹೇತ್ವಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇತಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾದೇವಾನಂತರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತಿ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಚ ನಿಯಮೇನ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಶಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ವಿಧ್ಯಧೀನಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನಲಬ್ಧಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಾನಂತರ್ಯಂ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಮತೋ ನಾತ್ರ ಪೃಥಕ್ಕಥನೀಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಸಮಾನಂ ನಾತ್ಯಂತಮನಪೇಕ್ಷಿತಂ ನಾಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಮತಸ್ತನ್ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾದೇವಾನಂತರ್ಯಮ್ ಯಥಾಹುಃ - ‘ತಾದೃಶೀಂ ತು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಧಿಕೃತ್ಯಾಥಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತವಾನಾಚಾರ್ಯಃ, ಯಾ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮಂತರೇಣ ನ ಸಂಭವತಿ’ ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತು ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ವಿಚಾರಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ , ಉಪಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಸ್ಯೋಪಕಾರಕಕರ್ಮಾವಬೋಧಾದಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಅತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಹೇತುಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಚಾರಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ನ ಪುಷ್ಕಲೋ ಹೇತುಃ ತಥಾಪಿ ತೇನ ವಿನಾ ನ ಸಾ ಯುಕ್ತಾ । ಯುಕ್ತಾ ತ್ವಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ವಿನಾಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ, ತಸ್ಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಮನುಪಯೋಗಾತ್ , ಅತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರ್ಯಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ನ್ಯಾಯಸಹಸ್ತ್ರಂ, ತದ್ಗತ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಃ, ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮೇತಿ ತ್ರಯಂ ವೃತ್ತಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವದಸ್ಯಾ ನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಾನಂತರ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ತತ್ತದರ್ಥಭೇದಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿನೋಽಸ್ಯಾಮನುಪಯೋಗಾತ್ , ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗೇಽನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸ್ವತೋಮಾನತ್ವೇನ ಚ ನ್ಯಾಯದ್ವಯಮಿಹೋಪಯುಕ್ತಮಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವನ್ನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತಿ ನ ತದಾನಂತರ್ಯಮಸ್ಯಾ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದತ್ರಾನಂತರ್ಯಮ್ । ತದ್ಧಿ ನಾತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಕಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಂ, ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋರಸಂಬಂಧಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾತಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾದತ್ರಾನಂತರ್ಯಂ, ಅಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಿತಫಲಹೇತುಕರ್ಮಸು ಫಲಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾಲಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲವಿಚಾರಾಧಿಕಾರೋಪಾಧಿತಯಾ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕರ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ನನು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾನಂತರ್ಯೋಽಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಕ್ರಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ‘ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರೇಽವದ್ಯತ್ಯಥ ಜಿಹ್ವಾಯಾ ಅಥ ವಕ್ಷಸಃ’ ಇತ್ಯವದಾನಕ್ರಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದವತ್ । 'ಅಧೀತ್ಯ ವಿಧಿವದ್ವೇದಾನ್ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚೋತ್ಪಾದ್ಯ ಧರ್ಮತಃ । ಇಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಶಕ್ತಿತೋ ಯಜ್ಞೈರ್ಮನೋ ಮೋೇಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ ॥ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನ ತು ಪುಷ್ಕಲಹೇತುಜ್ಞಾನಾರ್ಥತಾಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಾವದಾನಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ , ಅನುಷ್ಠಾತುಶ್ಚೈಕ್ಯಾತ್ , ಅಯೌಗಪದ್ಯಾತ್ , ಕ್ರಮಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ತನ್ನಿಯಮಮಥಶಬ್ದೋ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ಇಹ ತು ವಿಚಾರಯೋರನುಷ್ಠಾತೃಭೇದಾನ್ನ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಯತ್ರಾಂಗಾಂಗಿತ್ವಂ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಾದಿಷು, ಯತ್ರ ಚಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೋ ಗೋದೋಹನಾದಿಷು ತತ್ರೈವ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಂ, ನ ಪ್ರಸ್ತುತವಿಚಾರಯೋಸ್ತಥಾತ್ವೇ ಮಾನಮ್ । ಅತೋಽತ್ರ ಕರ್ತೃಭೇದಾನ್ನ ಕ್ರಮವಿವಕ್ಷಾ । ಸ್ಮೃತಿಸ್ತ್ವವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಶ್ರಮಕ್ರಮೋಕ್ತ್ಯಾ ಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾನಂತರಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇರ್ಮುಮುಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ತದ್ವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದನೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾದ್ವಿಚಾರಯೋರ್ನ ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮೇಕಸ್ವರ್ಗಫಲಾನಾಮಧ್ಯಾಯಾನಾಂ ಚ ದ್ವಾದಶಾನಾಮೇಕಧರ್ಮಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಮದರ್ಶನಾದನಯೋರಪಿ ವಿಚಾರಯೋರಲೌಕಿಕಸುಖಫಲಯೋರೇಕವೇದಾರ್ಥವಿಷಯಯೋರಪೇಕ್ಷಿತೇ ಕ್ರಮೇ ತದರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಫಲೇತಿ ।
ನೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಲೌಕಿಕಸುಖಫಲತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇ ಕಥಂ ಭಿನ್ನಫಲತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಫಲಮಾಹ —
ಅಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಲಕ್ಷಿತಾ, ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ದೇಹಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನಾಭಿತೋ ಜಾತಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸುಖವಿಶೇಷಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಫಲಭೇದಃ ಕಿಂತೂತ್ಪಾದನಪ್ರಕಾರಭೇದಾದಪೀತ್ಯಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವೈದಿಕಧೀತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಪಿ ಧರ್ಮಧೀವದಭ್ಯುದಯಫಲೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಿಃಶ್ರೇಯಸೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯಫಲವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ತುಶಬ್ದಃ । ಪೂರ್ವವಜ್ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಧಿಕಾರಾಲ್ಲಕ್ಷಯತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿವದ್ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವದ್ವಾ ಸ್ವಗತಮರ್ಥಗತಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಪ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಪೇಕ್ಷತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀರೋಂಕಾರನಿಷ್ಠಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಮಾಹ —
ಭವ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಭವತ್ಯಸಾವಿತಿ ಭವ್ಯೋ ಭವಿತಾ, ಭವ್ಯಗೇಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕರ್ತರಿ ನಿಪಾತನಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ಭವ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾಃ ಕರ್ತರಿ ನಿಪಾತ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಭವ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ —
ನ ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತತ್ಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ತುಚ್ಛತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಅಸತೋಽಪಿ ತತ್ಕಾಲೇ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾದತುಚ್ಛತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥತಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೂತಮಿತ್ಯತೀತತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾಲತ್ರಯಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಾದಶೂನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಧರ್ಮವತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲಾದಿಕಲ್ಪನಾಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಪುರುಷೇತಿ ।
ರೂಪತೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಾನತೋಽಪ್ಯಾಹ —
ಚೋದನೇತಿ ।
ವೈದಿಕಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ಚೋದನಾ, ವಿಶೇಷೇಣ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇ ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಯಾ ಹೀತಿ ।
ವೈದಿಕೋ ಲಿಙಾದಿರ್ಧರ್ಮೇ ಮಾನಂ, ‘ಯಜೇತ’ ‘ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಧಾತ್ವರ್ಥಕರಣಕಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವ್ಯಾರ್ಥಭಾವನಾರೂಪೇ ಪ್ರೇರಯನ್ನೇವ ಪುರುಷಂ ಬೋಧಯತಿ । ‘ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿರ್ಹಿ ಶಬ್ದೋಂಽಶತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಾಮರ್ಥಭಾವಾನಾಂ ವಿದಧತ್ತದನವಬೋಧೇ ಪುರುಷಾಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತಾಮಪಿ ಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾಪಿ ಚೋದನಾತ್ವಾದಿತರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಷ್ಠೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತೀಚಿ ಸ್ಥಿತಂ ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಕೇವಲಮಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯತ್ಯೇವ ನ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅವಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ‘ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧ್ಯತೇ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧೇ ಭಾವ್ಯೇ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇರಯಂತೋ ವೇದಾಂತಾಸ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಂ ಭಾವನಾಂ ಬೋಧಯಂತಿ, ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ‘ಭೂತಂ ಭವ್ಯಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ವಿಧಿವಾಕ್ಯೈರೈಕ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ನ ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾನಧೀನತ್ವಾತ್ , ಮಾನವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ , ಅನಿಚ್ಛತೋಽಯತಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನಾತ್ ನ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಧಿಃ । ನ ಚ ತ್ರಿವಿಧೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಯಿತುಮ್ । ನ ಚ ಚೋದನಾ ಸಾಧ್ಯಮೇವ ಬೋಧಯತಿ ಕಿಂತು ಭೂತಾದಾವಪಿ, ‘ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷಿತ್ವೇನೈವ ಧೀಃ, ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುಂಸೋ ಬೋಧೇ ನಿಯೋಗಾಭಾವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯವಾಚಿನೋಽಥಶಬ್ದಸ್ಯಾಕ್ರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಪುಷ್ಕಲಹೇತುಜ್ಞಾನಾರ್ಧತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಾತ್ ತಥಾಭೂತಮನ್ಯದೇವ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಧೇಸ್ತಾದೃಗೇವಾಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಧಟವದನಿತ್ಯಂ, ಆತ್ಮೈವ ನಿತ್ಯೋಽಕೃತಕಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ನಿಶ್ಚಯೋ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ । ವರ್ತಮಾನದೇಹಸ್ಥಿತಿಹೇತ್ವನಿಷಿದ್ಧಾನ್ನಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥೇಚ್ಛಾವಿರುದ್ಧಾ ದೃಢಾ ಚೇತೋವೃತ್ತಿರಿಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಭೋಗವಿರಾಗಃ ಲೌಕಿಕಸರ್ವಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪರಾಣಾಂ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಾನುಪಯುಕ್ತಾನಾಮಫಲತ್ವಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಸ್ತ್ಯಾಗಃ ಶಮಃ । ತಥಾರೂಪಬಾಹ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರತ್ಯಾಗೋ ದಮಃ । ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ವಿಧಿತ ಏವ ತ್ಯಾಗ ಉಪರತಿಃ । ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವಂದ್ವಾನಾಂ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಿತಜೀವನವಿಚ್ಛೇದಕಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಸಹಿಷ್ಣುತಾ ತಿತಿಕ್ಷಾ । ಸರ್ವಾಸ್ತಿಕತಾ ಶ್ರದ್ಧಾ । ವಿಧಿತ್ಸಿತಶ್ರವಣಾದಿವಿರೋಧಿನಿದ್ರಾದಿನಿರೋಧೇನ ಚೇತಸೋಽವಸ್ಥಾನಂ ಸಮಾಧಾನಮ್ । ಏತೇಷಾಂ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಶಮದಮಾದಿಸಂಪತ್ । ಆತ್ಮನೋಽಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧೋ ಬಂಧಃ । ತದ್ವಿಚ್ಛೇದೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ತದಿಚ್ಛಾವತ್ತ್ವಂ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಮ್ । ಏತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಹೇತುತಯಾ ಭುಮುಕ್ಷಾವಸಾನಾತ್ , ತಸ್ಯಾ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಯುಕ್ತಮಮುಷ್ಯಾಸ್ತದಾನಂತರ್ಯಮ್ । ತೇಷಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಹೇತುತ್ವಮನ್ವಯೇ ನಾನ್ವಾಚಷ್ಟೇ —
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಕಥಂಚಿತ್ಕುತೂಹಲಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಪರ್ಯಂತಜ್ಞಾನಾನುದಯಾದ್ವಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಜೀವ್ಯಾಥಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದಾದಾನಂತರ್ಯಮಾತ್ರಂ ಶಕ್ತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಹೇತುತ್ವೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಂ ತೇನ ದ್ಯೋತ್ಯೋಽರ್ಥ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಮತಃಶಬ್ದಂಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತಃಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನ ಹೇತೋರುಕ್ತತ್ವಾದತಃಶಬ್ದೇನಾಯಿ ತಸ್ಯೈವೋಕ್ತೌ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುರೂಪಮರ್ಥಮೇವಾಹ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಅಥಶಬ್ದೇನಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪುಷ್ಕಲಹೇತುಚತುಷ್ಟಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪಿ ತದಪವಾದೇ ಶಂಕಿತೇ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮತಃಶಬ್ದೇನಾಥಶಬ್ದೋಕ್ತಹೇತುವಾಚಿನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ತಥಾಹಿ - ಕೃತಕತ್ವಾದೇರ್ಧ್ವಂಸಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ‘ಅಕ್ಷಯ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ವಿರೋಧಾತ್ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಅಕೃತಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಭಾವತ್ವವಿಶೇಷಣೇ ಚಾಣ್ವಾದೌ ಭಾವಾತ್ , ಆತ್ಮಮಾತ್ರನಿತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಭಿನ್ನೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಾತ್ , ವಿಭುತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾಕಾಶಾದಿಷು ಭಾವಾತ್ , ಉಕ್ತದೋಷಾನ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾಯೋಗಾತ್ , ವೈರಾಗ್ಯಾದೇರಪಿ ತದಭಾವೇಽಭಾವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅನಾರಂಭಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ಹೇತುಚತುಷ್ಟಯಮುಪಪಾದ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮತಃಶಬ್ದಃ ಸಾಧಯತಿ । ನ ಹಿ ಧ್ವಂಸಾದೌ ನಿತ್ಯತ್ವಂ, ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಾವಕೃತಕತ್ವಂ, ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ । ‘ಯಾವದ್ವಿಕಾರಂ ತು ವಿಭಾಗಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಪುಣ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷಯ್ಯಫಲತ್ವಶ್ರುತಿಸ್ತು ವಸ್ತುಬಲಪ್ರವೃತ್ತಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಂ ಅತೋ ವಿವೇಕದ್ವಾರಾ ವೈರಾಗ್ಯಾದಿಭಾವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಲಾಭಾದಾರಭ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಕರ್ಮಣಾಮನಿತ್ಯಫಲತ್ವಂ ವೇದೋ ದರ್ಶಯತಿ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದುಃಖಂ ನಿರತಿಶಯಾನಂದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಹೇತುಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸಾಮಗ್ರೀತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪರಿಪೂರ್ಣೋ ಹೇತುರವಶ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯತೀತಿ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಥಾತಃಪದೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಭೀಷ್ಟಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸನಿರಾಸೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅವಯವಾರ್ಥಸ್ಯೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಸಾಧಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಣಿಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಃ । ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾಭೂತಯೂಪದಾರ್ವಾದೌ ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ, ಅಶ್ವಘಾಸಾದೌ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿವದಿಹಾಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಸ್ಯೈವ ತತ್ರಾಪೀಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ’ ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಾರ್ಥಿಕಂ ತಸ್ಮಾದವಯವಾರ್ಥೇ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋಽಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಫಲತ್ವೇನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತದಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯತೋ ವೃತ್ತಿಕಾರಪ್ರಯಾಸೋ ವೃಥೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಜೀವಕಮಲಾಸನಶಬ್ದರಾಶೀನಾಂ ಗ್ರಹಣಮ್ । ವೃತ್ತ್ಯಂತರೇ ಶೇಷೇ ಷಷ್ಠೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ತತ್ರಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತೀತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನ ಕೃದ್ಯೋಗಾತ್ ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತಿ’ ಇತಿಸೂತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣ್ಯೇಷಾ ಷಷ್ಠೀ । ನ ಚ ‘ಕರ್ಮಣಿ ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಮಾಸನಿಷೇಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸಮಾಸಾಸಿದ್ಧಿಃ, ‘ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣಿ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದ್ಯಾ ಷಷ್ಠೀ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರುಭಯೋರಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಾದಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮಿತಾ, ತಸ್ಯಾ ಏವ ಸಮಾಸನಿಷೇಧಾತ್ । ಯಥಾಹ - ‘ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಇದಂ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ । ಪ್ರಕೃತೇ ನೋಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯೈವೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಕರ್ತೃಸ್ಥಾತಿಶಯಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತಿ’ ಇತ್ಯೇವಾತ್ರ ಷಷ್ಠೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸಮಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಪಕ್ಷನಿಷೇಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯಃ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಾತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಸಂಬಂಧಾದಿಃ ಶೇಷಃ, ತತ್ರ ನೈಷಾ ಷಷ್ಠೀ ಕಿಂತು ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ, ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ಹೀಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಬಂಧಃ, ತದಭಾವೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿನಾ ಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಬಂಧತ್ವಾತ್ ಆದೌ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ಮೈವಾಪೇಕ್ಷತೇ ನ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮ್ । ತೇನೈಷಾ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಷಷ್ಠೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಶೇಷಿತಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಕರ್ಮಲಾಭೇ ನಾಶ್ರುತಕಲ್ಪನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಂ ಶ್ರೌತತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
'ಷಷ್ಠೀ ಶೇಷೇ’ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇ ತದ್ವಿಧಾನೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ , ಸಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ಮಣೋಽಂತರಂಗತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕರ್ಮಣಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿರೂಪಣಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ನ ಬಹೂನಾಮಪಿ ಗುಣಾನಾಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ, ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ವಾ ಪರೋಕ್ಷಮಾರ್ಥಿಕಂ ಜಘನ್ಯಂ ವಾ । ಶೇಷಷಷ್ಠೀವಾದೀ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶೇಷಷ್ಠೀಪಕ್ಷೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಿಮಾನಯುಕ್ತ್ಯಾದಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಚೈತದನ್ಯಥಾ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಅತಃ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮೇವಾತ್ರೇಷ್ಟಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯೇ ವಿಶೇಷಾಂತರ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಮಾಹ —
ನ, ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಮಾನಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವವಿಚಾರೇಷು ತುಲ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಾನಾದ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸಾವತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದೋಪಾದಾನಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾಕ್ಷೇಪಶ್ಚೋಚಿತೋಕ್ತಿಸಂಭವೋ ನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಮೂಲಶ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ, ಸೂತ್ರೇಽಪಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ತದೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಂ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತೌ ಕರ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಸ್ಫುಟತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾ ತತ್ಕರ್ಮತ್ವಶ್ರುತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರೌತೇಽಪಿ ಕರ್ಮತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೌತ್ರಂ ಶೇಷತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರ್ಮೂಲಮೂಲಿನೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪ್ರತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯಾವಯವಾರ್ಥಮಾಹ —
ಜ್ಞಾತುಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ತದಿಚ್ಛಾಯೋಗಾತ್ , ಅಜ್ಞಾತವಿಶೇಷಣಾಜ್ಞಾನಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅವಗತೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾವಗತ್ಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ಕಥಂ ಭೇದಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಫಲಭಾವೇನೇತ್ಯಾಹ —
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇರಪೀಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಹಾನಿತದ್ಧೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ನೇಷ್ಟತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪುಮರ್ಥತ್ವೇ ತಸ್ಯಾ ಹೇತುಂ ಹಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ವಿಶದಯತಿ —
ನಿಃಶೇಷೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತಸಂಸಾರಬೀಜಮನಾದಿರವಿದ್ಯಾ ತಸ್ಯಾಃ, ತಾಮಾದಿತ್ವೇನಾದಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನರ್ಥಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಸ್ಯೋಕ್ತಾವಗತ್ಯಾ ಧ್ವಸ್ತೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸತ್ತ್ವಂ ತದರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾತುಕಾಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ವಿಷಯಾದೌ ವಿಧಾಂತರೇಣ ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧಾತುಂ ವರ್ಣಕಾಂತರಮವತಾರಯನ್ನಾದಾವಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗೇವ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಕುತಶ್ಚಿಜ್ಜ್ಞಾತಮಜ್ಞಾತಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ । ಆದ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ನಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯಃ, ಅನನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋಽನೇನಾನವಗಮಾನ್ನಾಸ್ಯ ಫಲಮಪಿ ತದವಗತಿರಿತಿ ವಿಷಯಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಯನ್ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಕೇನಚಿದಾಕಾರೇಣ ಬುದ್ಧಾವಾರೋಹತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇಽಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ, ಅಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ತದವಗತಿರ್ನ ಫಲಮಪೀತಿ ಸಂಬಂಧಾದ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವಿಶೇಷತೋ ವಿನಾ ವಿಚಾರಮಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯತೇತಿ ತ್ರಿತಯಮಪಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮಸ್ತಿತ್ವಮ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವೇತ್ಯಧಿಕಾರಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಮಾಹ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯೈಕ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯೈ ನಿತ್ಯಪದಮ್ ।
ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವ್ಯಾಸೇದ್ಧುಮ್ —
ಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಅಖಂಡಜಾಡ್ಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಬುದ್ಧೇತಿ ।
ತಾದೃಗ್ಜಾಡ್ಯೈಕ್ಯಾಭಾಸೇನಾಧ್ಯಸ್ತಚೈತನ್ಯಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ —
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ನಿತ್ಯತ್ವಾದೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಭಾವಮಿತಿ ।
ಭಾನಾಭಾನಕೃತಾ ಮುಕ್ತಿಬಂಧಯೋರ್ಭೇದಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮಾಹ —
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ನನು ನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಪಿ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತಂ, ತಸ್ಯೋಕ್ತರೂಪಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದ್ಧೀಃ, ತದ್ಗತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವಾತ್ , ಅತ ಏವ ನ ಪದಮಾತ್ರಾದಪಿ ತದ್ಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽನ್ಯಥಾನುಪಪನ್ನೋ ನಿಗಮಾದ್ಯನುಗೃಹೀತೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿಪದಾರ್ಥಾಕಾಂಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಶ್ಚ ನಿಯತಪದಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುರಿತಿ ಯುಕ್ತಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೃಂಹತಿಧಾತ್ವಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಬೃಂಹತೇರಿತಿ ।
ಸಂಕೋಚಕಪ್ರಕರಣೋಪಪದಾಭಾವೇ ವೃದ್ಧಿಕರ್ಮಣೋ ಬೃಂಹತಿಧಾತೋರ್ನಿರಂಕುಶಮಹತ್ತ್ವಬೋಧಿತತ್ವಾತ್ , ಅವಚ್ಛೇದತ್ರಯಶೂನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯಪದಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಾತ್ , ದೋಷಭೂಯಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇನ ಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅಜಡತ್ವೇನ ಬುದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯಪರತಂತ್ರತಯಾ ಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಕುತಶ್ಚಿದಪ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತಾದಿಸಿದ್ಧೇಃ, ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುರೋಧಾದೇವೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಶೂನ್ಯೇ ನಿರಂಕುಶಮಹತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಪದಶಕ್ತೇರೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಾತ್ಮನಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರಮಾಣಸಾಧಾರಣೀಂ ಪ್ರತೀತಿಮಪ್ರತೀತಿನಿರಾಸೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ನ ನೇತಿ ।
ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಕಿಂ ತು ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶೂನ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತೇರ್ನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಾವಹಂ ನಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವಶ್ಚ ಲೋಕೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಅತಸ್ತದಸ್ತಿತ್ವಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಆತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಾದೌ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ಪಕ್ಷೋಕ್ತಂ ದೋಷಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ —
ಯದೀತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ವಿನಾ ವಿಚಾರಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ ತರ್ಹಿ ತತೋ ಲೋಕಾದೇವ ಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನನ್ಯಾಲಭ್ಯತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ತದವಗತೇಶ್ಚಾಫಲತ್ವಾತ್ , ಪುನರಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
‘ಧರ್ಮಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಬಹುವಿದಃ’ ಇತಿನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಯಾ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧಮಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷತೋಽಸಿದ್ಧೇಃ, ತದ್ಧೇತೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಭವತಿ ವಿಷಯಃ । ಭವತಿ ಚ ತದವಗತಿಸ್ತತ್ಫಲಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಶೇಷತಃ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರೇವ ದರ್ಶಯನ್ನಾದೌ ಸ್ಥೂಲದೃಶಾಂ ಮತಮಾಹ —
ದೇಹೇತಿ ।
ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಸ್ವತಂತ್ರಂ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣತಭೂತಚತುಷ್ಟಯಾಂತರ್ಭೂತಮೇವ ತದಿತಿ ಮಾತ್ರಚೋ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಮೃತದೇಹವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚೈತನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮೇತ್ಯಹಮಾಲಂಬನಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಕೃತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಸಂಸ್ಕೃತಧಿಯೋ ದೃಷ್ಟಮಾತ್ರಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಪ್ರವೃತ್ತಯೋ ಜನಾ ಜನ್ಮಮರಣಮಾತ್ರಧರ್ಮಾಣಃ, ಲೋಕಾಯತಿಕಾ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯತತ್ತ್ವವಾದಿನಃ । ದೇಹಸ್ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಮಧಿಕರಣಂ ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಪಿ ದೇಹೇ ನೇತ್ರಾದೌ ಚಾಸತಿ ಸ್ವಾಪಾದೌ ಸ್ವರೂಪಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ , ತೇಷಾಮಿಂದ್ರಿಯಾನುವಿಧಾನಾತ್ , ಚೈತನ್ಯದೃಷ್ಟೇಸ್ತೇಷು ಚಾಹಂಬುದ್ಧೇಸ್ತೇಷಾಮೇವಾತ್ಮತೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ನ ಚ ತೇಷ್ವನೇಕೇಷು ಭೋಗಾಯೋಗಃ, ವರಗೋಷ್ಠೀವನ್ಮಿಥೋ ಗುಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ತದ್ಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ನಾನಾತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏಕದೇಹಾಶ್ರಿತತ್ವೇನೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ನೇತ್ರಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕೇವಲೇ ಮನಸಿ ಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟೇಃ, ಅಹಂಧಿಯಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನವೈಕಲ್ಯಾತ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾನುವಿಧಾನಸ್ಯ ಚ ರೂಪಾದಿಧಿಯಾಂ ತದಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕರಣತ್ವಾದುಪಪತ್ತೇಃ, ಏಕದೇಹಸ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮೇಕಪ್ರಾಸಾದಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾನ್ಮನ ಏವಾತ್ಮೇತಿ ಮತಾಂತರಮಾಹ —
ಮನ ಇತಿ ।
ಲೋಕಾಯತಮತಭೇದಾನುಕ್ತ್ವಾ ಯೋಗಾಚಾರಮತಮಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಮಾತ್ರಪದಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಾದ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತಿ । ದೇಹಾದೇರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದ್ಧಟತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮನಸೋಽನಂತರಬುದ್ಧ್ಯನತಿರೇಕಾತ್ , ಆಶ್ರಯಾಂತರಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನೇಷ್ವಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಸಂತಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಯುಕ್ತಂ ಯೋಗಾಚಾರಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಧ್ಯಮಿಕಮತಮಾಹ —
ಶೂನ್ಯಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಪೇ ಧಿಯೋಽಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಹಮಿತ್ಯುದಯಾತ್ , ಅಸದಾಲಂಬನಾಽಹಂಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಮತಮಾಹ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಶೂನ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತಿತ್ವಮ್ , ಅಹಮಸ್ಮೀತ್ಯನುಭವಾತ್ , ತದಾಲಂಬನಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಭ್ರಾಂತಿತಯಾ ಸಾದೃಶ್ಯಾನಧೀನತ್ವಾತ್ , ಅವಿಕಾರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯೈವಮಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಯುಕ್ತೈವಂರೂಪತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಮತಮಾಹ —
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಕರೋಮಿ, ಜಾನಾಮೀತಿ ಧಿಯೋಽಹಂಕಾರಾನುಗಮಾತ್ , ಕೇವಲಾತ್ಮಾಯೋಗಾತ್ , ಭೋಗಸ್ಯ ಚಿದವಸಾನತ್ವಾತ್ , ತದ್ರೂಪಾತ್ಮನೋ ಯುಕ್ತಾ ಯಥೋಕ್ತರೂಪತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ವಮರ್ಥೇ ವಿವಾದದ್ವಾರಾ ತದರ್ಥೇ ತಂ ಸೂಚಯಿತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ತತ್ರ ವಿವಾದಮಾಹ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಾದ್ಭೋಕ್ತುರಪ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ, ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸ ಹೀಶ್ವರೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಬೃಂಹತ್ಯರ್ಥಾನ್ವಯೇನ ಸ್ವತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯೇ ಭೇದಾಯೋಗಾತ್ , ಐಕ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚೇಶ್ವರಸ್ಯಾತಾಟಸ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಮಾನಯುಕ್ತೀ ವಿನಾ ವಿವಾದಮಾತ್ರಾನ್ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯುಕ್ತೀತಿ ।
ಅಂತ್ಯಪಕ್ಷವಾದಿನೋ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಅನ್ಯೇ ತದಾಭಾಸಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇಷು ವ್ಯಕ್ತೀಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸ ತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತಿ ಕಿಂ ವಿಚಾರೇಣೇತಿ ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿವಾದಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಧೀಷು ಕಸ್ಯಾಶ್ಚಿತ್ತತ್ವಧೀತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಧೀನಸ್ತತ್ತ್ವಧೀವೈಧುರ್ಯಾನ್ನ ಪುಮರ್ಥಭಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾವಿಚಾರೇ ತತ್ತ್ವಾಜ್ಞಾನಾತ್ , ನಾಸ್ತಿಕತ್ವೇ ‘ಯೇ ಕೇ ಚಾತ್ಮಹನೋ ಜನಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಬಹಿರ್ಮುಖೋಽನರ್ಥಂ ಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯಾಹ —
ಅನರ್ಥಂ ಚೇಯಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಾದಿಸತ್ತ್ವಂ ತದರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಮೀಮಾಂಸಾ ಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನೇಚ್ಛೋಕ್ತಿವ್ಯಾಜೇನ ವಿಚಾರಾರಂಭಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ನ ಹೀಚ್ಛಾ ಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚೇಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನೋಪಾಯವಿಚಾರಕಾರ್ಯತಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮುಪಕರಣಾ ಸೇತಿ ತತ್ರಾಹ —
ತದವಿರೋಧೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮವಿರೋಧಿನಸ್ತರ್ಕಾ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ನ್ಯಾಯೇ ಚ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಯೋಗಿನೋ ಯಸ್ಯಾ ಉಪಕರಣಂ ಸಾ ತಥಾ । ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಸ್ತರ್ಕತ್ವೇಽಪಿ ತರ್ಕಾಂತರಾಣಾಮುಪಕರಣತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಪ್ರಯೋಜನಾ ಸೇತ್ಯತ ಆಹ —
ನಿಃಶ್ರೇಯಸೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನದ್ವಾರೇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಮುಪಪಾದ್ಯ ತದಾರಭಮಾಣೋ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯಾವಯವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನಾಂತರ್ಣೀತವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾತುಕಾಮೇನೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಚಾರಾಣಾಂ ವಿಶೇಷಣವತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರೌತಲಕ್ಷಣದ್ವಯಾವೇದಕಂ ಸೂತ್ರಂ ಸೂತ್ರಕಾರಂ ಪೂಜಯನ್ನವತಾರಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
'ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಲಕ್ಷಯತಿ, ಲಕ್ಷಯತಿ ವೇತ್ಯೇಕಸ್ಯೋಭಯಹೇತುತ್ವಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ, ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾನುಗುಣ್ಯಾದೇಕಸ್ಯೋಭಯಹೇತುತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇನಾಶಕ್ಯಾನುಮಾನತ್ವಾತ್ , ಏಕತರಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಾತ್ , ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಪುರುಷಮತಿಪ್ರಭವತ್ವೇನಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸಂಭಾವಿತದೋಷಸ್ಯ ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನಾಪಾಸ್ತದೋಷಾಗಮಾನುಗ್ರಾಹಕತರ್ಕತ್ವಾತ್ , ಅತೀಂದ್ರಯೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವತೋಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ , ಆಗಮಿಕೋಭಯಹೇತುತ್ವೇ ಸುಖಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತುತೋಽಪರಿಚ್ಛೇದಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಜನ್ಮಾದೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನಾಸ್ಯೋತ್ಥಾಪ್ಯೋತ್ಥಾಪಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ । ಅಧೀತಿವಿಧ್ಯುಪಾದಾಪಿತೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಪರೀಕ್ಷಣಾತ್ತತ್ಫಲಮೇವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರತ್ರ ಫಲಮ್ ।
ಪದಚ್ಛೇದಃ, ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಃ, ಪದವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಷಷ್ಠ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯತ್ರ, ತದಾ ಬಹುವ್ರೀಹ್ಯರ್ಥೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ಸಂವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ರ ಸಮಾಸೇ ಸ ತಥಾ । ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸಮಾಸಾಯೋಗಾತ್ತದರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ತಥಾ । ತೇನ ವಿಶೇಷ್ಯೈಕದೇಶಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಮಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಫಲಮಾಹ —
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿರಸ್ಯ ಸ್ಥಿತ್ಯಾದೇರಿತ್ಯತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಾತ್ರಂ ಜನ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚೋಭಯಕಾರಣತ್ವಲಾಭಾನ್ನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನ ಚ ಸ್ಥಿತಿಲಯಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಂ ತಥಾ, ಜನ್ಮಹೇತೋರನ್ಯತ್ವೇ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಾದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜನ್ಮನೋಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಾದ್ಧರ್ಮಜಾತಸ್ಯ ಸಂಹತಿಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಹೇತುರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾದೃಗ್ಧರ್ಮಜಾತಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ।
ನನ್ವನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಕಥಮಾದಿತ್ವಂ ಜನ್ಮನೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಜನ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಲಕ್ಷಿತಶ್ರುತೌ ಜನ್ಮಾದಾವುಚ್ಯತೇ ತದಪೇಕ್ಷಂ ಸೂತ್ರೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಕಥಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಸ್ತುನೋ ವೃತ್ತಂ ಜನಿತ್ವಾ, ಸ್ಥಿತ್ವಾ, ಲೀಯತ ಇತಿ ಸ್ವಭಾವಃ, ಜನ್ಮನಾ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸ್ಥಿತ್ಯಾದಿಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ನಾನಾದೇಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾದಿರ್ಜನ್ಮ ಕಿಂತು ಪ್ರತಿವಸ್ತು ತಸ್ಯಾದಿತ್ವಮಿತಿ, ತದಪೇಕ್ಷಂ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಸ್ತದಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಅನುಕೂಲೋ ಜನ್ಮಾದಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರ ಹೇತುರ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಸ್ತುವೃತ್ತಂ ವಿಭಜತೇ —
ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿತ್ವಸ್ಯಾನುಗುಣಂ ವಸ್ತುವೃತ್ತಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಜನ್ಮನೇತಿ ।
ಇದಮಃ ಸಂನಿಹಿತವಾಚಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಂ ಸಂನಿಧಿರಿತಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ನ ಜನ್ಮಾಸ್ತಿ, ವಿಜಯಾದೇರನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಯದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —
ಷಷ್ಠೀತಿ ।
ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದೇರ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಂಬಂಧಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಂತು ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ತಚ್ಚಾಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭಾವಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಪದಾನ್ಯೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪದಾನುಷಂಗೇಣ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಧಾನಾದಿಹೇತುತ್ವನಿರಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ದ್ವೈರಾಶ್ಯೇನ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ನಾಮೇತಿ ।
ತೃತೀಯೇತ್ಥಂಭಾವೇ । ಘಟಾದೌ ಸ್ವನಾಮರೂಪಗರ್ಭವಿಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾದೃಷ್ಟೇಃ ಜಗತೋಽಪಿ ತಥಾತ್ವಾನುಮಾನಾದಚೇನಾಭಾವಕರ್ತೃಕತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಮತಂ ಚೇತನಭಾವಕರ್ತೃಕಂ, ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಚೇತಾನಾ ಭಾವಾಶ್ಚ ಜೀವಭೇದಾ ನಾಮರೂಪೇ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಜಗಜ್ಜನಯಿಷ್ಯಂತಿ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ನ ಚಾನ್ಯತರಸ್ಯಾರ್ಥಿಕತ್ವಾದುಭಯಗ್ರಹಣಾನರ್ಥಕ್ಯಂ, ಋತ್ವಿಗಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪ್ಯಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಚ ಶ್ರಾದ್ಧಾದೌ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಜೀವಾನಾಮಪಿ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಕೋಟಿನಿವೇಶಾಜ್ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೇವಾದಿಫಲವದ್ವ್ಯವಹಿತಫಲತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯೇಶ್ವರಪ್ರದಾತೃಕತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ , ತದಾತ್ಮಕಂ ಜಗದೀಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತಿನಿಯತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಯೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಾಂ ತದಾಶ್ರಯೋ ಜಗತ್ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಪ್ರತಿನಿಯತೋ ದೇಶಃ, ಸ್ವರ್ಗಫಲಸ್ಯ ಮೇರುಪೃಷ್ಠಮ್ । ಗ್ರಾಮಾದೇರ್ಭೂಮಂಡಲಮ್ । ಕಾಲೋಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತೋ ದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ, ಪುತ್ರಫಲಸ್ಯ ಬಾಲ್ಯಾದೂರ್ಧ್ವಮ್ । ನಿಮಿತ್ತಮಪಿ ಪ್ರತಿನಿಯತಮುತ್ತರಾಯಣಮರಣಾದಿ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಃ । ಗ್ರಾಮಾದೇಸ್ತು ರಾಜಪ್ರಸಾದಾದಿ । ನ ಚೇದಮೀದೃಶಂ ಜಗದಸರ್ವಜ್ಞೋ ನಿರ್ಮಾತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಜಗತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಸಾದಾದಿವದನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಮನಸೇತಿ ।
ಏತೇನ ಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಸಂಭಾವಿತಮ್ ।
ಕಲ್ಪಿತಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಜಾತೀಯಪ್ರಧಾನಾದೇರ್ವಿಜಾತೀಯಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವೇ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ವಿವಕ್ಷನ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ, ಸತ್ಯಚಿದಾತ್ಮತ್ವಂ, ಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ನಿರತಿಶಯಸುಖತ್ವಂ, ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ನನ್ವನ್ಯೇಽಪಿ ಪರಿಣಾಮಾದಯೋ ವಿಕಾರಾ ಜನ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಕಿಂ ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಅನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಜಾತಸ್ಯಾಸ್ಥಿತಸ್ಯಾನಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಪರಿಣಾಮಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ , ತೇಷಾಂ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ತದ್ಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗ್ರಹಾತ್ , ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನಾಮೇವಾತ್ರೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರುಕ್ತಕಾರಸ್ಯ ‘ಜಾಯತೇ, ಅಸ್ತಿ, ವರ್ಧತೇ, ವಿಪರಿಣಮತೇ ಅಪಕ್ಷೀಯತೇ, ವಿನಶ್ಯತಿ ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಮೂಲೀಕೃತ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ಷಣ್ಣಾಮಪಿ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ನಾಂತರ್ಭಾವೋಕ್ತಿಕ್ಲೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಯಾಸ್ಕೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಸ್ಯ ನೈರುಕ್ತೋಕ್ತಿಮೂಲತಯಾನೇನ ತದುಕ್ತವಿಕಾರಗ್ರಹೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನ್ಮೂಲಮಾನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಆಗಮಸ್ಯ ತನ್ಮೂಲತ್ವೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ನೈರುಕ್ತೋಕ್ತಿಮೂಲತಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಧ್ಯಕ್ಷಂ ತದುಕ್ತಿಮೂಲಂ ವಾಚ್ಯಂ ತಚ್ಚ ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸಂಭಾವಿತಂ ಭೈತಿಕವಿಕಾರಗೋಚರಂ, ತತೋ ಯಥೋಕ್ತಾಧ್ಯಕ್ಷಾಧೀನನೈರುಕ್ತೋಕ್ತಿಮೂಲತ್ವೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಂ ಜಗತೋ ಯತಃ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಭೂತಪಂಚಕಸ್ಯ ಭೌತಿಕವಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯೇತ । ನ ಭೂತಪಂಚಕಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಯೋ ಮೂಲಕಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ , ಏತತ್ಸೂತ್ರಮೂಲಭೂತನೈರುಕ್ತಸೂತ್ರಸ್ಯ ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಲಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುುಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದುತ್ಪತ್ತಿರ್ಯಾ ಜಗತಃ ಶ್ರುತಾ, ಯೌ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿಲಯೌ ಶ್ರೃತೌ ತೇ ಜನ್ಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ, ತೇನ ತದ್ವಿಷಯೇ ‘ಯತೋ ವಾ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಜನ್ಮೈವ ಸೂತ್ರ್ಯತಾಂ ತನ್ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಜನ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾದಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ತ್ರಿಭಿರಸ್ಯೋಪಾದಾನತಾಸೂಚನಾದನ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಲಯಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಲಯಾಧಾರತ್ವಾದೇವೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿವಚನಾನರ್ಥಕ್ಯಂ, ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಭೇದೇನಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಯೇ ತ್ರಯಾಣಾಮಾದೇಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವೇ ತದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತ್ಯೋರನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ, ಕುಂಭೋದ್ಭವೇ ಕುಂಭಕಾರವತ್ , ರಾಜಸ್ಥೇಮ್ನಿ ರಾಜವಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ ತನ್ಮಾ ಶಂಕೀತಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯುಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಮಾಧೇರರ್ಥಾದನೇನ ಸಾಪಿ ಸೂತ್ರಿತೇತಿ ತಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಚತುಷ್ಟಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸಮನ್ವಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಜಗತೋ ನೋಕ್ತಮೀಶ್ವರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾನ್ಯಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು ಸರ್ವೇ ವಿಕಾರಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ, ತದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವಾತ್ವಾತ್ । ಯೇ ಯದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವಾಸ್ತೇ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ ಯಥಾ ಮೃದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವಾಃ ಶರಾವಾದಯೋ ಮೃತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾ ಇತ್ಯನುಮಾನಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಾಜ್ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಪ್ರಧಾನಾದಿತಿ ।
ತದ್ಧ್ಯಚೇತನಂ ಜಗದನಭಿಜ್ಞಂ ನ ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಕರ್ತುಮೀಷ್ಟೇ । ಅಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನ ಸುಖಾದೀನಾಂ ಪಟಾದೀನಾಂ ಚಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಭೇದಗ್ರಹಾತ್ ಏಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತುಃ ಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಯುಗಪತ್ತದ್ಗ್ರಹಾಪಾತಾದ್ಧೇತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತಾ ರಚನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚೈತದ್ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ, ಸ್ವಪರಿಮಾಣಾದಣುತರಪರಿಮಾಣಸಂಯೋಗಸಚಿವಸಮಾನಜಾತೀಯಾನೇಕದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧಂ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ , ಅಣುಭ್ಯೋ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿ ಸಂಭಾವಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಾಣುಭ್ಯ ಇತಿ ।
ದೀರ್ಘವಿಸ್ತೀರ್ಣದುಕೂಲಾರಬ್ಧರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹ್ರಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವೇನಾನೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ , ವೈಶೇಷಿಕಾಧಿಕರಣೇ ಚಾಣುಕಾರಣತಾನಿರಾಕರಣಾತ್ , ನ ತೇಭ್ಯೋ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಿನಸ್ತು ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅಭಾವಪೂರ್ವಕಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಾವಸ್ಥತ್ವಾತ್ , ಪರಕೀಯಾತ್ಮವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಾ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಜಗದ್ಧೇತುತಾಮಾಹುಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಘಟಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾ ಮೃದಧ್ಯಕ್ಷೇತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಜಗದ್ಧೇತುತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇಚಿತ್ತು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಸಂಸಾರಿಣಮೇವ ಆಗಮಾಜ್ಜಗದ್ಧೇತುಮಾಚಕ್ಷತೇ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ನ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವೇತಿ ।
ಆಗಮಸ್ಯ ವೇದವಿರುದ್ಧತ್ವೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾನ್ನಾಸೌ ಜಗದ್ಧೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಭಾವವಾದಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಜಗತಃ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ್ವಭಾವಾದುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಾನಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಭಾವಾಭಾವಯೋರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಯೌಗಪದ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಾಂ ಚಾರ್ಥಾನಾಂ ಅನ್ಯೋನ್ಯೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಾದೇವೋಕ್ತಯುಕ್ತಿಸಹಿತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೇಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಮದುಕ್ತಲಕ್ಷಣಮೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಮನುಮಾನಂ ಸದ್ವಿಶಿಷ್ಟೇಶ್ವರನಿಶ್ಚಾಯಕಮಿತಿ ಯದ್ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಮತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಯುಕ್ತಿಮದಪಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಜಾತೀಯಾದಿವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ನ ತು ತದೀದೃಶಮಿತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಾಯಕಮ್ । ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ ಚ ಕಾರಣಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತ್ತದೇಕತ್ವಾದೌ ತಟಸ್ಥಮ್ । ನ ಚ ತದೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧೌ ತದೀಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸೋಽಯಂ ಜಗದ್ಧೇತೌ ನಾನಾತ್ವೈಕತ್ವಸ್ಪರ್ಶೀ ಸಂಶಯೋ ಲಾಘವಾದುತ್ಕಟೈಕಕೋಟಿತಾಂ ನೀತೋ ಮೂಲಕಾರಣೇ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸಂಭಾವಿತೇ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಮಾಣಾವಕಾಶಾತ್ , ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಾರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥೇದಂ ಸೂತ್ರಮುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ನ ವಾ । ನ ಚೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತದುಕ್ತಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ವಿಶ್ವಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಆದ್ಯೇ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನವನ್ನಾನಿಶ್ಚಾಯಕತೇತಿ ಚೋದಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದೇವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣಾಗಮೋ ವಾ ತದನುಗುಣಯುಕ್ತಿರ್ವಾ ನ ಸೂತ್ರಿತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಸ್ತುತಾನುಮಾನಂ ತದರ್ಥಃ ।
‘ನಾವೇದವಿನ್ಮನುತೇ’ ‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ವೈದಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಲಕ್ಷಣಾಖ್ಯವ್ಯತಿರೇಕ್ಯಾತ್ಮಕಾಗಮೋಕ್ತಿಪರಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ‘ಯತಃ’ ಇತ್ಯಾಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನಾನುಮಾನಾತ್ಮನಾ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಮ್ । ತೇನ ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾದಾಗಮಾತ್ಮನಾ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇಷ್ವಪಿ ತುಲ್ಯಮಾಗಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೂತ್ರೇಷು ಕುಸುಮಗ್ರಥನವನ್ನ ವಾಕ್ಯಗ್ರಥನಂ ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೋಷಾಣಾಂ ಸ್ವತ ಏವ ಸ್ವಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ಚ ವಿಚಾರಣಾ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಧ್ಯವಸಾನಂ ತದುಭಯನಿಶ್ಚಯಃ, ತೇನ ನಿರ್ವೃತ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಚಾರೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಚಾರಾವಧಾರಿತಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಪಕಂ ಶಬ್ದಂ ಹಿತ್ವಾ ಶಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾಪಕಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಾಘವಾದಾದೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಗೋಚರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಶಬ್ದಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧೇರ್ಮನನವಿಧಿರ್ಯುಕ್ತಿಸೂತ್ರಣಂ ಚ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಸ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತಮಭಿನ್ನೋಪಾದಾನಾಧಿಷ್ಠಾತೃಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸುಖಾದಿವತ್ । ವಿಮತಂ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದ್ವದಿತ್ಯಾಹ —
ಅನುಮಾನಮಪೀತಿ ।
ತೇಷು ಸತ್ಸು ತದಪಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವನ್ನ ನಿವಾರ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿಚಾರಸಂಸ್ಕೃತವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಿತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ತೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದರ್ಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಮರ್ಥೋ ಜಗತೋಽಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ವೀಕಾರಸ್ತಸ್ಯ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ತದುಪಯೋಗಿಸಂಭಾವನಾತ್ಮಾ ನಿಶ್ಚಯಸ್ತದರ್ಥಮನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಂ ಭಿನ್ನೋಪಾದಾನಾಧಿಷ್ಠಾತೃಕಂ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಬಾಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಜಗತಶ್ಚೇತನೋಪಾದಾನತಾನಿಮಿತ್ತತ್ವವಾದಿವೇದವಿರೋಧಾನ್ನ ತೇಽನುಮಾನಮ್ । ಮನ್ಮತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತದರ್ಥೇ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗದ್ಧೇತುರ್ನ ತರ್ಕಗಮ್ಯಃ, ವೈದಿಕತ್ವಾತ್ , ಪರಿಶುದ್ಧವಸ್ತುವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನಿಶ್ಚಯಾಯ ಶ್ರುತ್ಯೈವೇಷ್ಟತಯಾ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಸೌ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಶ್ರವಣಾತಿರೇಕೇಣ ಮನನಂ ಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಂ ವಿಧದತೀಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರೌತಸ್ತರ್ಕೋಽತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಲೌಕಿಕೋಽಪೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಪಂಡಿತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಧೀಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ । ಅನುಕ್ತೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜಕಶಿಕ್ಷಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಶಕ್ತಿರ್ಮೇಧಾವಿತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದ್ಗಂಧಾರದೇಶೇಭ್ಯಃ ಸಮಾನೀಯ ಚೌರೈರರಣ್ಯೇ ಬದ್ಧಚಕ್ಷುರ್ನಿಕ್ಷಿಪ್ತೋ ದೇಶಿಕೋಪದೇಶತಸ್ತದುಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತಾ ಪಂಡಿತಃ ಸ್ವಯಮೂಹಾಪೋಹಕ್ಷಮೋ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಾಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿವೇಕದೃಶಂ ನಿರುಧ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಂಸಾರಾರಣ್ಯೇ ನಿಹಿತೋ ಜಂತುರತಿಕಾರುಣಿಕಗುರೂಪದೇಶತಃ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಧರ್ಮವಿದವಿಶೇಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯೇವಾಪೇಕ್ಷತೇ ತತ್ಕಥಂ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ತರ್ಕಂ ಸಹಾಯೀಕರೋತಿ ತತ್ರಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೋ ಧರ್ಮೋ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಪದಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿಃ । ಶ್ರುತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇಣಾವಿನಾಭಾವೋ ಲಿಂಗಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಸನ್ನಿಧಿಯೋಗ್ಯತಾವಂತಿ ಪದಾನಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾರಭ್ಯಾಧೀತವಿಷಯಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಕ್ರಮವರ್ತಿನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಮವರ್ತಿಭಿರರ್ಥೈರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಥಾನಮ್ । ಸಂಜ್ಞಾಸಾಮ್ಯಂ ಸಮಾಖ್ಯಾ । ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ಚೈಷಾಮುದಾಹರಣಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ —
ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿದ್ವದನುಭವಃ । ಆದಿಪದಮನುಮಾನಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮನುಮಾನಾದೀನಾಂ ಚ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧೃತಿದ್ವಾರಾನುಭವಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಅನುಭವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ತದವಿದ್ಯಾಧ್ವಂಸಿತ್ವೇನೇತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ನಾನುಭವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅನುಭವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಭವಂ ವಿನಾ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮತಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಭವಾಂತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಸಾವಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಭೂತೇತಿ ।
ಚಕಾರಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸೀ ।
ನನು ಕರ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಮನುಭವಾನಪೇಕ್ಷಫಲವಜ್ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ವೇದಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ತಾದೃಗ್ಧೀಜನಕತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯಾನುಭವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚ ಶಾಬ್ದಧೀಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ, ಧರ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಯುಕ್ತಮುಪಾಧೀಜನಕತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತ್ವನುಭವಯೋಗ್ಯೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವದನುಭವಯೋಗ್ಯತ್ವಂ, ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽತ್ರಾಪಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೀ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೌಕಿಕೇ ವೈದಿಕೇ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಮುದಾಹರತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ತೇನ ಸಹ ವೈದಿಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಉದಿತ ಇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ನಾನುಭವಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ವಿಧೀತಿ ।
'ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಯೋ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ನಿಷೇಧಾಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸಾವಕಾಶಾಃ । ತೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದನುಭವಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಾರ್ಥೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಾರ್ಥಸ್ತ್ವೈಚ್ಛಿಕಃ । ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ । ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತ್ಯಪವಾದಃ । ತೇ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸಾವಕಾಶಾಃ । ತಥಾ ಚಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಕರ್ಮಾನುಭವಾಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತೋಪಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪವತ್ಪ್ರಕಾರಿವಿಕಲ್ಪಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ವಸ್ತುನ್ಯಪಿ ವಿಕಲ್ಪಾ ದೃಷ್ಟಾ ವಾದಿನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾದ್ವಸ್ತುನಃ, ತಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತ್ವಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮೇವಕಾರಃ । ನ ಮಾನಾಧೀನತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ।
ವಿಕಲ್ಪನಾನಾಂ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರತ್ವೇನಾಸಮ್ಯಗ್ಧೀತ್ವಂ, ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಶ್ಚ ವಸ್ತ್ವಧೀನತೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಆದ್ಯೋ ವಾಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ । ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಸ್ಥಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥಾಣುರೇವೇತ್ಯದುಷ್ಟಕರಣಸ್ಯ ಧೀಃ, ಇತರಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಪುರುಷೋ ವಾ ಸ್ಥಾಣುರ್ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ನಹಿ ತದುಭಯಮಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮ್ , ಏಕಸ್ಯೋಭಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಭಾಗಧೀಸ್ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣುಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಸಂಚಾರಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪನಾನಾಂ ಬುದ್ಧಿಜನ್ಯತ್ವೇನಾವಸ್ತ್ವನುಸಾರಿಣೀನಾಮಸಮ್ಯಗ್ಧೀತ್ವೇ, ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಶ್ಚ ವಸ್ತ್ವನುಸಾರಿತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಪುರುಷತಂತ್ರಮಿತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ । ತತೋ ನ ಧೀದ್ವಾರಾ ವಸ್ತುನೋಽಪಿ ತದಧೀನತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವಧೀನತ್ವೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಭೂತೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತ್ವವಗಾಹಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಸಾಧ್ಯತಯಾ ಧರ್ಮವೈಧರ್ಮ್ಯಾದನುಭವಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತ್ಯನುಪ್ರವೇಶಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರವೇಶೇ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯನುಮತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮವೈಜಾತ್ಯೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತೇತ್ಯನುಮಾನಾದಿವಿಚಾರಂ ಹಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಮಾತ್ರವಿಚಾರೋಽಯುಕ್ತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಭಯಪ್ರವೇಶಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಅತಃ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಗ್ರಥನಾರ್ಥತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುಶ್ರುತ್ಯನುಗುಣಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರವೇಶಾತ್ , ಗುಣತಯಾ ತದ್ವಿಚಾರಸ್ಯಾಪೀಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾನಾಂತರಮಪಿ ಕರಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಾವಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಾದಿ ವಾ ತದಿತಿವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕರಣತ್ವೇನ ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರವೇಶಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
‘ಪರಾಂಚಿ - ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಸತಿ ಹೀತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬದ್ಧಮಿದಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಧಿಯಾ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಾರ್ಯಮೇವ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ತನ್ಮಾತ್ರಾದ್ಧೇತುಮಾತ್ರಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತತ್ತ್ವಾಗಮಾದೇವ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತಾರ್ಥೇ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರಾ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುರ್ಮಾನಾಂತರಮಿತಿ ಯುಕ್ತಾ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ವೇದಾಂತಗ್ರಥನಾರ್ಥತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬಹುತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮೇತದಧಿಕರಣವಿಷಯಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ಲಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾತುಕಾಮಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸೋಪಕ್ರಮಮಾಹ —
ಭೃಗುರಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾದೃತೇ ಯತ್ರ ಶಾಖಾಗ್ರಂ ಸ ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮಾತ್ರಾಚ್ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಾದೃಷ್ಟೇಃ, ಉಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ವಾಚ್ಯಂ ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಾನುವಾದೇನ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಾಯಕಮಾನಂದತ್ವವಿಧಾಯಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತತಃ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾನತಿಶಯಾನಂದಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಾವಿವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯವಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ ‘ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಸಂತಿ, ತಾನ್ಯಪೀಹೋದಾಹರಣತ್ವೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನೀತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಏವಂಜಾತೀಯಕತ್ವಮೇವಾಹ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸರ್ವಾಸು ಶಾಖಾಸು ಲಕ್ಷಣದ್ವಯವಾದಿವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಾನೀತಿ ತದ್ಧಿಯಾ ಮುಕ್ತಿರಯತ್ನಲಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯನ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಜಗದಿತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಸೂತ್ರಯತಾ ಪ್ರಧನಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ತದ್ಬಲಲಬ್ಧಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ತದೇವಾತ್ರ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚಾರ್ಥಿಕಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಿಶ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ತೇನಾಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ವೇದಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದೇವ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಕೃತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮತ್ರ ದೃಢೀಕ್ರಿಯತೇ । ತೇನ ಹೇತುಸಾಧನದ್ವಾರಾ ತದೀಯಸಾಧ್ಯಸಾಧನಾತ್ ಯುಕ್ತಾಸ್ಯ ಶ್ರೌತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಅಸ್ಯ ಮಹತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ವೇದಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಪ್ರಸಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ, ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿವದರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪಾತಾತ್ ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಾದಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಕಿಂತು ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಪೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಅತ್ರ ಚ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತೇಃ, ಏತದುಕ್ತಮಾನಮೇಯಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಅಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾನಿರ್ಧಾರಣಮುತ್ತರತ್ರ ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಹೇತುತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಮಹತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯಾದಿಮಹಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮಹದೃಗಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಮಹಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಕಿಂತ್ವನೇಕಾಂಗೋಪಾಂಗೋಪಕರಣತಯಾಪೀತ್ಯಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಪುರಾಣನ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸಾಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿಷಡಂಗಾನಿ ಚ ದಶ ವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾನಿ । ತೈಸ್ತತ್ತದ್ದ್ವಾರೋಪಕೃತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಸಂಗ್ರಹಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಾದಪಾಸ್ತಾ । ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಣೇತಾರೋ ಮಹರ್ಷಯಸ್ತಥಾ ತಥಾ ವೇದಾನ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾಸ್ತದರ್ಥಂ ಚಾದರೇಣಾನುತಿಷ್ಠಂತೋ ವೇದಾನಾದೃತವಂತಃ, ತತ್ಕಥಂ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಬೋಧಿತ್ವಾಸ್ಪಷ್ಟಬೋಧಿತ್ವಯೋರಭಾವಾದಪಿ ವೇದಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಹ —
ಪ್ರದೀಪವದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೋಪಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ —
ಸರ್ವಜ್ಞೇತಿ ।
ತತ್ಸದೃಶಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವವದುಕ್ತೇರಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಯಾಸ್ತಥಾತ್ವಮ್ । ಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯೋಽಚೇತನತ್ವಾತ್ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಭಕ್ತತ್ವಹೇತೂಪಕೃತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಯೋನಿರಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನೋಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವಾಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಮಹತ್ತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣವತ್ತ್ವಮೀದೃಶತ್ವಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾದನ್ಯತೋಽಸಂಭವೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಸರ್ವಜ್ಞೇತಿ ।
ತಸ್ಯಗುಣಃ ಸರ್ವಾಥಂಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ತೇನಾನ್ವಿತಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ, ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅತಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮನುಮಾನೀಕರ್ತುಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಮಹಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಚ್ಛಬ್ದತ್ರಯಸ್ಯ ಸ ತತೋಽಪೀತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೇತುರಾಪ್ತತ್ವಾರ್ಥಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಪದಮ್ ।
ಯೋ ಯದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಪ್ರಣೇತಾ ಸ ತದ್ವಿಷಯಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಾನಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಭೂಮಿಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿವದಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಜ್ಞೇಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ಕರ್ತುರಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಸ್ತಥಾತ್ವಸಂಭಾವನಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇಃ ಸಂಭವತಿ ಸ ತಸ್ಮಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಾನಿಷ್ಟಃ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನ್ಯೂನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಯಥೇದಂ ತಥಾನ್ಯದಪಿ ಮಾನಭೂತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾದಭಿಯುಕ್ತಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ತಸ್ಮಾದಧಿಕಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನ್ಯೂನಾರ್ಥತ್ವಮಿಕ್ಷುಕ್ಷೀರಾದಿಮಾಧುರ್ಯಸ್ಯಾವಾಂತರವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ತದಾಖ್ಯಾತುಂ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೋಽಪಿ ನ ಶಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ —
ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮನುಮಾನಮಾಹ —
ಕಿಮ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತವಿಶೇಷಣವತೋ ಯಸ್ಮಾನ್ಮಹತೋ ಭೂತಾದ್ಯೋನೇಃ ಸಂಭವಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನತಿಶಯಮಿತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾರ್ಥಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ , ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಯೋ ಯದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಕರ್ತಾ ಸ ತದರ್ಥಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಾನ್ , ಯಥಾ ಪಾಣಿನಿಃ । ಯದ್ವಾ ವೇದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಜ್ಜನ್ಯಃ, ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಹೇತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಗ್ರಂಥತೋ ಮಹತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಮಹಾವಿಷಯತ್ವೇನೋಕ್ತಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ದೇವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಪ್ರದೀಪವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನಾರ್ಥತೋಽನುವದತಿ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾಯತೇ ಚೇತ್ತಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೇತಿ ।
ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಪುರುಷನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಾ ನೂತನಾನುಪೂರ್ವೀರಚನಂ ವಾ ಮಾನಾಂತರದೃಷ್ಟಾರ್ಥೋಕ್ತಿರಚನಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತವಾಪಿ ಪದವಾಕ್ಯಾದಿಷು ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ನೂತನತ್ವಂ ಕ್ರಮಾನ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಾ ವಿಸದೃಶಕ್ರಮತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತ್ವಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಪುರುಷಮುಪಾಧಿಭೇದಾದುಪಹಿತಕ್ರಮಾನ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಮಯಾಪಿ ಕ್ರಮವೈಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಅನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತೋ ನ ಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಸಾಪೇಕ್ಷತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಯತ್ನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದೋತ್ಪತ್ತೌ ಮಾನಮಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನತಿಶಯಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಸಾಧಕಂ, ತದ್ರಹಿತೇ ತದನುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಮತ್ತ್ವಾ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯೇತಿ ಪುನರುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ದೀಪಾದಿಭಾಸನಶಕ್ತೇಃ ಸ್ವಹೇತುವಹ್ನಿಶಕ್ತ್ಯನುಮಾಪಕತ್ವಂ ತಥಾ ವೇದಗತಸರ್ವಾರ್ಥಭಾಸನಶಕ್ತೇರಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೋಪಾದಾನಸ್ಥಸರ್ವಾರ್ಥಭಾಸನಶಕ್ತ್ಯನುಮಾಪಕತೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾನಧಿಕರಣಕರ್ತೃಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ತೃಕತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನವಿಶೇಷಚಿಂತಾಯೈ ವರ್ಣಕಾಂತರಮವತಾರಯತಿ —
ಅಥವೇತಿ ।
'ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯತ್ವಮ್ । ಸಮರ್ಥಯೇನ್ನ ವೇತಿ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಸ್ಯ ಹೇತುವಿಶೇಷಾವಸಾನಾನವಸಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ, ವಿಮತಂ ಸಕರ್ತೃಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ತರಿ, ತದೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವಸಂದೇಹೇ ಲಾಘವಾತ್ತದೈಕ್ಯಮ್ । ಸ ಚ ಜ್ಞಾತ್ವೈವ ಸರ್ವಂ ಕರೋತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯನುಮಾನಮೇವ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಾದಪಿ ಲಾಘವಾನುಗೃಹೀತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಧೀಸಂಭವಾತ್ ತತ್ರ ಶಾಸ್ರಮೇವ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತಿ ।
ನ ತಾವದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಹ್ನಿವದ್ವಿಶೇಷತೋಽನುಮೇಯಂ, ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತೃಮಾತ್ರಗಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಲಾಘವಾತ್ತದೈಕ್ಯಧೀಃ, ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಾಸಾದಾದೇರನೇಕಕರ್ತೃಕಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನಾನಿರ್ಣಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ತುರ್ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನುಮಾನಲಭ್ಯಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತು ‘ಯತಃ’ ಇತ್ಯೇಕವಚನಾತ್ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತದಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಪೃಥಙ್ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸೂತ್ರೇ ತದ್ವಾಚಕಾಭಾವಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಲಿಂಗಕಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮನುಮಾನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ತದರ್ಥವತ್ತಾಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಚ ತರ್ಹೀದಂ ಪೂರ್ವಶೇಷತಯಾ ತದಂತರ್ಗಮಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಕರಣೀಯಮ್ । ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಕರ್ತೃತ್ವಹೇತುಸಮರ್ಥನನ್ಯಾಯಭೇದಾದಧಿಕರಣಾಂತರತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ॥ ೩ ॥
ವೇದಾಂತಾ ಯಥೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಬೋಧಯತೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇನಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನುತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
'ಸದೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿತತ್ತದಾಮ್ನಾಯಾಧೀತಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸ್ಫುಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾದತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ತದರ್ಥಿನಾಮುಪನಿಷತ್ಸ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧೌ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮುಪನಿಷತ್ಸು ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಮಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಥಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ಹೇತುರ್ಯಾವತೇತಿ ।
‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ’ ಇತ್ಯಾದಯೋಽರ್ಥವಾದಾ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಾರ್ಥವಾದಯೋರ್ಮಿಥೋಪೇಕ್ಷಣಾದ್ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಧರ್ಮೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಅಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾರ್ಥವಾದಮಂತ್ರನಾಮಧೇಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಚ್ಛೇಷಾರ್ಥತಾಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ , ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯಂ ವಾ ತಚ್ಛೇಷಂ ವಾ ನಾಚಕ್ಷೀರನ್ ಕಿಂತು ಶುದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಭಿದಧೀರನ್ , ಅತದರ್ಥಾನಾಂ ತೇಷಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ - ಫಲವದಭಿಧೇಯವೈಧುರ್ಯಮತೋಽನಿತ್ಯಮನಿಯತಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಮೇವೋಚ್ಯತೇ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಯಥಾ ಶ್ರುತಿಗೃಹೀತಾನಾಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸಂತಮಸಂತಂ ವಾ ಭೂತಮರ್ಥಂ ವದತಾಂ ತದುಕ್ತ್ಯೈವ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಾಸಿದ್ಧೇಃ ‘ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ’ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾವೇದನೇನೈವಾವಸಾನಾತ್ , ‘ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ’ ಇತ್ಯನೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾತ್ , ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತ್ಮನಾಮಪಿ ಲೋಕೇ ಶಬ್ದಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ ತೇಷಾಂ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಾನಿಯಮಾತ್ , ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥವಿಧಿನಾ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಮಿಥೋಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದರ್ಥವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ತತ್ತುಲ್ಯಮಂತ್ರಾದೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ , ಏಷಾಂ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಏತದ್ಯುಕ್ತಚೋದನಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ , ಅಪ್ರಮಾಣಂ ಸರ್ವೋ ವೇದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ‘ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ಯುಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
'ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ ಭೂತಿಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಸಹ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಕ್ಷಿಪ್ರದೇವತಾಸಾಧ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಫಲಂ ದಾಸ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಾರ್ಥೇನೈಕವಾಕ್ಯಾತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂಂ ವದಂತೋಽರ್ಥವಾದಾದಯೋಽರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯುಕ್ತಃ, ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತೇರಫಲತ್ವಾತ್ , ಫಲವದರ್ಥಾವಸಾಯಿತಾಯಾ ವೇದಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಚ ಭೂತಾರ್ಥವೇದನೇ ಫಲಾನವಸಾಯಾತ್ , ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತ್ಮಕಲೌಕಿಕಶಬ್ದಾನಾಮಫಲತ್ವಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ವಿಧ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಧೇರೇವ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ತದನುಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಸ್ತುತ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ತದೇಕವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ತಥೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಮಂತ್ರಾದೇರಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿನಾ ಫಲವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಬೋಧಿಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ತದ್ಯುಕ್ತಚೋದನಾನಾಮಪಿ ತದ್ಭಾವಾತ್ , ಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಸ್ಯೈವಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತಚ್ಛೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ।
ತದೇವಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ತಥಾಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಾವತೇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಮಾತ್ರದೃಷ್ಟೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಫಲವದಭಿಧೇಯರಾಹಿತ್ಯಂ, ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕಾರ್ಯತಚ್ಛೇಷವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ಫಲಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ಕ್ರತ್ವರ್ಥಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪಾದನೇನೋಪನಿಷದಾಂ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮ್ ‘ ಇತಿ । ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣೋತ್ತೀರ್ಣೋಪನಿಷದಾಂ ಕುತಸ್ತದ್ವಿಧಿಶೇಷತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಸನಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶ್ರವಣಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನನು ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ, ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ತತ್ಸಂವಾದೇಽನುವಾದಿತಯಾ ತದ್ವಿಸಂವಾದೇ ಚ ಸ್ಪರ್ಶನಧೀವಿರೋಧಿಚಿತ್ರನಿಮ್ನೋನ್ನತಚಾಕ್ಷುಷಧೀವದ್ವಿರೋಧಾದೇವ ತೇಷಾಮತದ್ಬೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿನಿಷ್ಠಿತೇಽರ್ಥೇ ವೇದಾಂತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ನಹಿ ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಕ್ಕಚಿದ್ಧಾನಮುಪಾದಾನಂ ವಾ, ತಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ , ತಯೋಶ್ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ತಯೋರಪಿ ಕರ್ಯವಿಷಯಯೋಃ ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇಽಸಂಭವಾತ್ । ಅತಸ್ತದ್ವಾದಸ್ಯಾಫಲತ್ವಾತ್ಫಲಾಧೀನತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ವೇದಾಂತಾ ಭೂತೇಽರ್ಥೇ ಮಾನಮ್ । ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾನಪೇಕ್ಷಂ ಭೂತಂ ವಸ್ತು ಫಲಂ ತದ್ಧೇತುರ್ವಾ, ಸುಖದುಃಖಾಪ್ತಿಹಾನಿತದ್ಧೇತುತ್ವಾದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತದ್ಬೋಧಸ್ಯ ಚಾಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇದ್ವೇದಾಂತಾಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಮಂತ್ರವತ್ಪೃಥಗರ್ಥಸಂಭವಾತ್ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥವಾದವದ್ವಿಧಿನಾ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಂತ್ರವದೇವ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಹ —
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಮಂತ್ರೇಷು ಚಿಂತಾವತಾರಿತಾ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ - ‘ಇಷೇ ತ್ವಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಛಿನದ್‌ಮಿ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಶಾಖಾಚ್ಛೇದಪ್ರತೀತೇಃ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ತದ್ಧೇತುದೇವತಾದಿದೃಷ್ಟೇಃ, ‘ಇಷೇ ತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿನಾ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿಷಯಾಃ । ತೇ ಕಿಮುಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕುರ್ವಂತಸ್ತತ್ರೋಪಕುರ್ವಂತಿ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ದೃಷ್ಟೇನೈವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕಾಲಸಿದ್ಧತದರ್ಥಸ್ಯ ಚಿಂತಾದಿನಾ ಸ್ಮೃತಿಸಂಭವಾತ್ , ತಾವನ್ಮಾತ್ರಾರ್ಥವತಾಂ ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ಮಂತ್ರೈರೇವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನನಿಯಮಾತ್ , . ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನೇ ತದುಚ್ಚಾರಣಾದೇವ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಗೋಚರಾತ್ತನ್ನಿಯೋಗವಿಷಯಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಉಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕುರ್ವಂತೋಽಮೀ ಕ್ರತಾವುಪಕುರ್ವಂತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ - ‘ತದರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತಿ । ‘ ‘ಇಷೇ ತ್ವೇತಿ ಛಿನತ್ತಿ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಕ್ರಿಯೋಕ್ತಿಸಮರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಸ್ತತ್ರೈವೈನಂ ಮಂತ್ರಮ್ ‘ಇಷೇ ತ್ವೇತಿ ಶಾಖಾಮಾಚ್ಛಿನತ್ತಿ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಿಬಧ್ನಾತ್ಯರ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ರತೂಪಕಾರೇ ತದರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದುಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣೈವ ಕ್ರತಾವುಪಕಾರಿತಾಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಮಂತ್ರೈರೇವ ದೇವತಾದಿ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ ‘ ಇತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ , ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಮಾರಕತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಫಲೋದಯಾತ್ , ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ , ತದರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ದೃಷ್ಟೇನೈವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕ್ರತೂಪಕಾರಿತೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ - ‘ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ’ ಇತಿ । ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಲೋಕೇ ಫಲವದುಚ್ಚಾರಣದೃಷ್ಟೇಃ ವೇದೇಽಪಿ ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಕಾಶಿತೇ ಯಜ್ಞೇ ತದಂಗೇ ಚ ಯಾಗಾಸಿದ್ಧೇಃ, ತದರ್ಥಯಜ್ಞಾದಿಪ್ರಕಾಶನೇನ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಕಾರೋ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಮಂತ್ರವತ್ಕರ್ಮತದ್ಧೇತುವಾದಿತ್ವೇನ ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಮಂತ್ರಾಧಿಕರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡೀಯಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಾರ್ಥವಾದಮಂತ್ರನಾಮಧೇಯಾಧಿಕಾರಾನ್ಗ್ರಹೀತುಂ ಕ್ವಚಿದಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅದೃಷ್ಟಾಪಿ ಯುಕ್ತಿವಶಾದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ಹಿ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಮತ್ವಾಹ —
ಉಪಪನ್ನಾ ವೇತಿ ।
'ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಾಗಾವಿನಾಭೂತದ್ರವ್ಯದೇವತಾಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯಾಗವಿಧಿಕಲ್ಪನಾವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ವಿಧಿಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಂ ಕರ್ಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
'ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಸಿದ್ಧೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯತೋ ಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ ತದನುವಾದೇನ ವಿಧೇಃ ಸಂಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ , ವಿನಾ ಭಾವಾರ್ಥಂ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಧ್ಯವಿಷಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಾರ್ತಿಕಕಾರಮತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರಾರುಚಿಂ ಸೂಚಯಿತ್ವಾ ಮತಾಂತರಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಸಂಮತಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತತ್ಪದೋಪಾತ್ತಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಯೋರುಕ್ತಂ ಮೇಯಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಮಾರಯಿತುಂ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ।
ನನು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯವತ್ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದೇವ ಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಖಂಡೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಂ ಪ್ರಥಾಹೇತುತೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಾನಾಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಬೋಧನಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತದ್ಧೀಹೇತುತಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ —
ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮೈಕಾಂತಿಕೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಬಹೂನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ —
ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸದಿತ್ಯಸ್ತಿತಾಮಾತ್ರಮ್ । ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣೇ ।
ಕಿಂ ತದವಧ್ರಿಯತೇ ತದಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಯದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ ತದಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ವ್ಯಾಕೃತರೂಪತ್ಯಾಗೇನ ಸದೇವಸೀತ್ । 'ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನ' ಇತಿ ಪಿತ್ರಾ ಪುತ್ರಃ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ।
ಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀದಂ ಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಮಾಭೂತ್ , ಅನ್ಯತ್ತು ಮಹದಾದಿಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾಸೀದೇವೇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಏಕಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಸತೋಽನ್ಯನ್ನಾಸೀದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಮೃದೋ ಘಟಾಕಾರಪರಿಣಾಮಯಿತೃಕುಲಾಲವಜ್ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಸತೋಽನ್ಯದಾಸೀದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ।
ಸತೋಽಪಿ ಚಿತ್ತ್ವಂ ವಿನಾ ಪ್ರಧಾನವನ್ನ ಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮಾ ಮೂಲಕಾರಣಮ್ । ವೈಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಇದಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ।
ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪಠತಿ —
ತದೇತದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮೋಕ್ತಿಃ ।
ವಿಧೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ನಪುಂಸಕಂ ತದೇತದೇವ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಾ ಕಿಂಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ರಾಹ —
ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ನಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಪೂರ್ವಮಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಸ್ಯಾಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ವಾಸ್ತವಮಸ್ತೀತ್ಯನಪರಮಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಸ್ಯಾಂತರಂ ಜಾತ್ಯಂತರಮಂತರಾಲೇಽಸ್ತೀತ್ಯನಂತರಮೇಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾವಿಧಮನ್ಯದಪಿ ತಟಸ್ಥಮಸ್ತೀತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅಬಾಹ್ಯಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಮಸ್ಮಾದನಾತ್ಮಭೂತಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಾಹ —
ಅಯಮಿತಿ ।
ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಮಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಮನುಭವತಿ ಚೇದನುಭಾವ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವಾನ್ನಾದ್ವೈತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಯತ್ಪುರಸ್ತಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಬ್ರಹ್ಮೇವಾವಿದುಷಾಂ ಭಾತಿ ತತ್ಸರ್ವಮಿದಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಸ್ತುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದೇನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನನ್ವೇಷಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಕಾಶನೇನ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
'ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ನ ಶ್ರುತಹಾನಿರಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾ ವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪುಮರ್ಥಹೀನಾನಾಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯದ್ವಾರಾ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿನಾ ವೇದಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ನೀಯತೇ । ತದ್ವಶೇನಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣತಾ ॥ ‘ ಇತಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತು ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಬೋಧಿತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿಧಿಶೇಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರ್ಣತಾಯಾ ಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಕ್ರತುಶೇಷತಾವದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾತ್ , ತದರ್ಥಾ ವೇದಾಂತಾಸ್ತದ್ವಿಧಿಶೇಷಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ವಿಷಯಂ ಕೋ ವಾ ಕರ್ತಾ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಕ್ರಿಯಾದಿನಿರಾಸಶ್ರುತೇರ್ನಾಸೌ ಕರ್ಮಾಂಗಮ್ । ತತೋ ಧೀದ್ವಾರಾ ಆತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಧ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ ತದರ್ಥವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ತಚ್ಛೇಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ನ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಂ, ತಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
'ತತ್ತ್ವಮಸಿ ‘ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಂತರೇಣೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಾಭಾವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಂ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಚ ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾತ್ಪಂಚಮ್ಯಾ ವಸ್ತುನ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ ।
ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಹೇಯಾದಿಹೀನಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ ವಿಫಲತ್ವಂ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾದಿಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತತ್ಕಿಂ ಕತಿಪಯಾನಾಮುತ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ । ಆದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ದೇವತಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ದೇವತಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮೋ ಗುಣಜಾತಂ ಫಲವಿಶೇಷಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಥೋಪಾಸ್ತಿಶೇಷತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇತರಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತಗುಣವತಸ್ತಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇಽಪಿ ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಂ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ಏಕತ್ವ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾತೇ ಸತೀತಿ ಶೇಷಃ, ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯತಯೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಸ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಾದಿಭೇದಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾದುಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಯೋಗಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಪುನರ್ದ್ವೈತಜ್ಞಾನೋದಯೇ ವಿಧ್ಯಾದಿಸರ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋತ್ಥಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಚ್ಛೇಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ನ ಮಾನಂ, ವಿಧಿಶೂನ್ಯವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ , ತೇಷಾಂ ವಿಧಿಶೇಷತೇತ್ಯಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲರಾಹಿತ್ಯಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೋಕ್ತಿಃ । ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ‘ಸೋಽರೋದೀತ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ವೈಫಲ್ಯಂ ತೇಷಾಂ ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಹೇತುರಿತಿಶೇಷಃ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ತತ್ರೈವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಏತೇನ ನ ಕ್ಕಚ್ಚಿದಪೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಭೇದಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಮಂತ್ರವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಧಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ, ತೇಷಾಂ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಕ್ರತೂಪಕಾರಿತ್ವವದೇಷಾಂ ತದಯೋಗಾತ್ , ಏತದುತ್ಥಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ನನು ವೇದಾಂತಾ ವಿಧಿಬೋಧಿನಃ, ಮಾನತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್ । ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯೇನ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಅಬಾಧಿತಾನಧಿಗತಾಸಂದಿಗ್ಧಬೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಯುಕ್ತಂ ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶಂ ವಿನಾ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನೋ ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನ್ಯತ್ರಾದೃಷ್ಟಂ, ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಪೇಕ್ಷೇತ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ನ ತಥಾ ತದನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಸ್ವಾರಸಿಕತ್ವಾತ್ । ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತಲ್ಲಿಂಗೇನ ತಜ್ಜನಕತ್ವಮನುಮೇಯಂ, ತತಸ್ತದುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ವೀಕಾರೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದನುಮಾನೇನ ಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ತದ್ಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಭವತೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಕಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಿಧಿತುಲ್ಯತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಲೌಕಿಕೋಕ್ತೀನಾಂ ಮಾನಾಂತರಾಯತ್ತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿನಾ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತಾಮನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವಾ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ವಾ ನ ಲಭ್ಯಮಿತಿ ಮತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ಧೀಮಾತ್ರಾತ್ಫಲಲಾಭೇನ ಚ ಪರಾಸ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿನಿಯಮಾನ್ನ ಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ಶಾಬ್ದಮಿತಿ ವದತಾಮುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿನಿಷ್ಠಾನ್ವೇದಾಂತಾನಿಚ್ಛತಾಂ ಮತಂ ನಿರಸಿತುಂ ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾರಭ್ಯತೇ । ಯದ್ವಾ, ಆರೋಪಿತಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಮಾನಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ತೇಷಾಂ ವಸ್ತುನಿ ಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧಿದ್ವಾರೇತಿ ವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯ ವರ್ಣಕಾಂತರಮ್ ।
ತತ್ರ ‘ಸದೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿವೇದಾಂತಾ ವಿಧೇಯಧೀವಿಷಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಯಂತಿ ಉತ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯಸ್ಪೃಷ್ಟಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯಂ, ಕೇವಲಮಪೀತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಭೇದಃ । ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ತದೇವ ವದನ್ನುಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ।
ತದ್ವಿಷಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಸ್ತುಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋ ಹಾನಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಪರವೇದಾಂತೇಭ್ಯೋ ವಸ್ತುಧೀಃ, ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
'ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ’ ಇತಿ ಪಶುಬಂಧನಾಯ ವಿನಿಯುಕ್ತೇ ಯೂಪೇ ತಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತೇ ‘ಖಾದಿರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿ । ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ । ಯೂಪಮಷ್ಟಾಶ್ರೀಕರೋತಿ' ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತಕ್ಷಣಾಧಿವಿಧಿಪರೈರಪಿ ವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಸ್ಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಂ ದಾರು ಯೂಪ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಾಹವನೀಯಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ಕೋಽಸಾವಿತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ತದ್ವಿಧಿಪರೈರೇವ ವಾಕ್ಯೈಃ ಸಂಸ್ಕೃತೋಽಗ್ನಿರಸಾವಿತಿ ಭಾತಿ । ತಥಾ ದೇವತಾಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯಪಿ ವಿಧಿಪರೇಣೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇ । ತಥಾನ್ಯಪರೇಣಾಪಿ ತೇನ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾದುಪಾದಾನಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸುಬೋಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಫಲಿನೋ ದ್ರುಮಾಃ, ಭೂಭಾಗೋ ನಿಧಿಮಾನಿತ್ಯದಿಷು ವಿನಾಪಿ ವಿಧಿಂ ಪ್ರಯೋಗಧೀದೃಷ್ಟೇಃ, ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪಿ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಪಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಾದ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
‘ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನಿತ್ಯೇನ ಕೃತಕೇನ ವಾ । ಪುಂಸಾ ಯೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತೇ ತಚ್ಛಾಸ್ರಮಭಿಧೀಯತೇ ॥ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಾದನ್ಯತರನಿಯಮಾದ್ವಿಧಿನಿಷ್ಠತಾಧ್ರೌವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರಸ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ, ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿನ್ಯೇವೇತ್ಯತ್ರ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ —
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
'ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಸ್ನಾಯಾತ್ ‘, ಇತ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ನಾನಯೋರವ್ಯವಧಾನಾಧಿಗಮಾತ್ , ಅಧೀತ್ಯ ಸ್ನಾನಮಕೃತ್ವಾ ಧರ್ಮಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನೋ ವೇದಮಿಮಮತಿಕ್ರಾಮೇತ್ । ಅನತಿಕ್ರಮಿತವ್ಯಶ್ಚಾಸಾವಿತಿ ಚೋದಿತೇ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋಕ್ತಮ್ - ‘ಅತಿಕ್ರಮಿಷ್ಯಾಮ ಇಮಮಾಮ್ನಾಯಮನತಿಕ್ರಾಮಂತೋ ವೇದಮರ್ಥವಂತಂ ಸಂತಮನರ್ಥಕಮವಲ್ಪಯೇಮ’ ಇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ತತ್ರಾಹ —
ದೃಷ್ಟೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಂ ನಿಯೋಗಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟೋಽರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ । ನಿಯೋಗಶ್ಚ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಚೋದನಾಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಮಾಹ —
ಚೋದನೇತೀತಿ ।
ಚೋದನಾಸೂತ್ರೇ ಹಿ ಚೋದನೇತ್ಯನೇನ ಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಮನುಷ್ಠಾಪಕಂ ವಚನಮಾಹುರ್ವೇದವಿದಃ । ತೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರೈವ ಸೂತ್ರಕಾರಂ ಸಂವಾದಯನ್ನೌತ್ಪತ್ತಿಕಸೂತ್ರಾವಯವಮಾದತ್ತೇ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಭಾವಾನ್ಮಾನಾಗಮ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕಥಂ ಧೀರಿತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ - ‘ಔತ್ಪತ್ತಿಕಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶೋಽವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚಾರ್ಥೇಽನುಪಲಬ್ಧೇ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಬಾದರಾಯಣಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ‘ ಇತಿ । ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಭಾವಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚಕಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ವಾಚ್ಯೇನ ಶಕ್ತಿಸಂಬಂಧಸ್ತಯೋರ್ಭಾವೇನಾವಿಯುಕ್ತೋ ನಿತ್ಯೋ ನ ತೂತ್ಪನ್ನಯೋರುತ್ತರಭಾವೀ ।
ತಥಾಪಿ ಧರ್ಮೇ ಕಿಂ ಮಾನಂ, ಚೋದನೈವೇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ । ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಮಾನಮುಪದೇಶ ಉಪದಿಶ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಮ್ । ಅವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚ ಶಬ್ದೋತ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಃ । ನ ಹ್ಯಪೌರುಷೇಯೋಕ್ತಿಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜಾತು ವಿಪರ್ಯೇತಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಧರ್ಮಾಖ್ಯೇ ತದೇವೋಪದೇಶಶಬ್ದಿತಂ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ಮಾನಂ, ಜ್ಞಾನಾಂತರೇ ಪುರುಷಾಂತರೇ ವಾ ತಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಬಾದರಾಯಣಸ್ಯಾಪಿ ಭಗವತಃ ಸಂಮತಮೇತದಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯಂ ಪೂಜಯಿತುಂ ಬಾದರಾಯಣೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಲೋಕೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವೋಪಹಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿನಿಯಮಾತ್ , ದೇವದತ್ತಾದಿಪದೇ ಚ ಸಂಕೇತಾರ್ಥಧೀದೃಷ್ಟೇಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ತಥೈವಾರ್ಥಬೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಅವೇದ್ಯೇ ಸಂಕೇತಾಯೋಗಾತ್ , ನಾಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥತೇತ್ಯಭಾವೋ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯಬೋಧಾಧೀನವ್ಯವಹಾರಾಕೃತಶಕ್ತೌ ಮಾನಾಂತರಾನಿವೇಶಾತ್ , ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಶಕ್ತೇರವಧೃತತ್ವಾತ್ , ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಶಕ್ತೇರ್ಗವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಧೀದೃಷ್ಟೇಃ ದೇವದತ್ತಾದಿಪದೇ ದೃಷ್ಟಸಂಕೇತಾನುಮಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಗಮಾದಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಾರ್ಥತಾ ಲಿಙಾದೇಃ । ಶಬ್ದಾಂತರಾಣಾಂ ತದನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ಮಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸಂಬಂಧಾದಪೌರುಷೇಯವಚಸಾಮಿತಿ ಚಿಂತಿತಮ್ । ತಥಾ ಚೌತ್ಪತ್ತಿಕಸೂತ್ರಾದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಪದಶಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರೈವ ಸೂತ್ರಂ ಪಠತಿ —
ತದ್ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಮಾಮ್ನಾಯೋಽರ್ಥಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಃ । ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ ಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಾಣಿ, ತನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಿ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ವಾಕ್ಯಾತ್ತದರ್ಥಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಾಂತರತ್ವಾದರ್ಥೇನಾಜ್ಞಾತಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಸಂಕೇತಾಪಾತಾತ್ , ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಾಕ್ಷೇಪತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾಭೇದಾತ್ , ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧಿಯೋ ಲೋಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮೂಲತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಜ್ಞಾತಶಕ್ತೀನಾಮೇವ ಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದಕಾನಾಂ ವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಂಕೇತಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾದಪೌರುಷೇಯಾಣಾಂ ತೇಷಾಮನಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ತೇಷು ಪದಾರ್ಥೇಷು ಭೂತಾನಾಂ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ ಸಂಭೂಯ ವಾಕ್ಯತ್ವೇನೋಚ್ಚಾರಣಮ್ । ಏಕೈಕಪದಸ್ಮೃತಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಿಲಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ , ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿತ್ತ್ಯವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಣಿ ಹಿ ಪದಾನಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಯಂ ಬೋಧಯಂತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಭೂತಾರ್ಥಪರಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರತೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಕಾರಾನುಮತಿಮಾಹ —
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಭಿಯುಕ್ತೋಕ್ತ್ಯಾ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟೋಪಾಯೋ ಯಾಗಾದಿರ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಃ, ಅನಿಷ್ಟೋಪಾಯೋ ಹನನಾದಿರ್ದ್ವಿತೀಯೋ ವಿಷಯವಿಶೇಷಃ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಕಾಂಡಸ್ಯೈವಮರ್ಥವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮರ್ಥವಾದಾದಿಷು ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಚ್ಛೇಷತಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತದಾಹ —
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ, ತಥೈವ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವೇದಾಂತೇಷು 'ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮೋ ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇಣ ಯಜೇತ' ಇತ್ಯಾದಿವದ್ವಿಧೇಯಾಭಾವಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾನ್ನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸತೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ವಿಧಿಪರತ್ವಧ್ರೌವ್ಯೇ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಲಾಭಾತ್ , ಆತ್ಮಧಿಯಶ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವದ್ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ , ವಿಧಿದ್ವಾರಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯನ್ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋ ವಿಧೇಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಕಾಂಡದ್ವಯಸ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚೋಕ್ತಿಃ ।
ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಂ ನಿರಸಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಧೀಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಷಯವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋಽಸಾಧ್ಯಫಲತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮವದ್ವಿಧೇಯತೇತ್ಯೇತದ್ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಕೃತಿಯೋಗ್ಯಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯೋ ನಿಯೋಗೋಽತ್ರ ಕಾರ್ಯವಿಧಿಃ, ತದಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ , ತಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಫಲವದ್ಧೀಫಲಸ್ಯಾಪಿ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವಾತ್ಫಲಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ , ಉಭಯೋರ್ವಿಧೇಯತಾ ತುಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧ್ಯಶ್ರವಣಾನ್ನ ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’ ಇತ್ಯತ್ರ ರಾತ್ರಿಸತ್ರವದ್ವಿಧಿಃ । ಆದಿಪಾದತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತಥಾಪಿ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧ್ಯಸ್ಪೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಾಭಿದಧೀರನ್ನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಯೋಗೇ ನ ತದ್ಭೇದಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ —
ಕೋಽಸಾವಿತಿ ।
ತಾನೇವ ವೇದಾಂತಾನಾಹ —
ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ಷಣಿಕಬುದ್ಧೇರ್ದೇಹಾಚ್ಚಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ನಿತ್ಯಪದಮ್ ।
‘ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಮಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ರತಿಬದ್ಧಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
ದಿಗಂಬರೇಷ್ಟಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪರಾಚಷ್ಟೇ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಹ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಜಡವಿಶೇಷೈರೈಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ವ್ಯಾಸೇದ್ಧುಮ್ —
ನಿತ್ಯಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಅಖಂಡಜಾಡ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ —
ಬುದ್ಧೇತಿ ।
ವಿವರ್ತಹೀನಾಖಂಡಜಡಶಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಶಬಲಚೈತನ್ಯಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮ್ —
ಮುಕ್ತೇತ್ಯಾದಿ ।
ಏತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ —
ಆನಂದಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಃ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ನನೂಕ್ತವಿಧಿಫಲಂ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾ । ನ ಚಾವಘಾತಾದಿವತ್ತದರ್ಥತ್ವಮ್ , ದೃಷ್ಟಮಾತ್ರಫಲವತ್ತ್ವವಿರೋಧಾತ್ತೇಷು ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ರಾಹ —
ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಸಿದ್ಧತ್ವಮದೃಷ್ಟತ್ವಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧ್ಯನುಪ್ರವೇಶಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧೇಯಧೀವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ವಿಧ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಸ್ಯೈವೋಕ್ತೌ ತತ್ರ ಹಾನಾದ್ಯಯೋಗಾಲ್ಲೌಕಿಕೋಕ್ತಿವದಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುಮಾತ್ರೋಕ್ತಾವಪಿ ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಜ್ಞಾನಾದೇವಾಕೃತಕೃತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪೂವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಾನಾಮಜ್ಞಾತಶಕ್ತಿತ್ವಂ, ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ, ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ, ಶ್ರವಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಮನನಾದಿವಿಧಿಶ್ಚ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತ್ಯಾದಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಧಿರ್ನಿಯೋಗಸ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವಿಷಯತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪರಮತನಿರಾಸಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ನೇತಿ ।
ನ ಕರ್ಮವದ್ವಿಧೇಯಾ ಧೀರಿತ್ಯುಕ್ತನಿಷೇಧೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಂ ಕರ್ಮ ಭಿನತ್ತಿ —
ಶಾರೀರಮಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಭೇದೇ ದೇಹಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯೋಪಯೋಗೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —
ಶ್ರುತೀತಿ ।
'ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್ ‘ ‘ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞೇನ ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ’ ‘ಸಂಧ್ಯಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ‘ಶರೀರವಾಙ್ಭನೋಭಿರ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಭತೇ ನರಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ಲೋಕೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಧರ್ಮಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಂ ಚೈತದಿತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಂ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಫಲಹೇತುತ್ವಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಾನೀತಿ ವದತಾ ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಧರ್ಮಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮಾಹ —
ಅಧರ್ಮೋಽಪೀತಿ ।
ಹಿಂಸಾದಿರಿತ್ಯಾದಿಪದಮಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋಽಧರ್ಮಸ್ಯ ತಥೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತಿಷೇಧೇತಿ ।
ಧರ್ಮೋ ಹಿ ಪುರುಷಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸೇನ ಸಂಯುನಕ್ತೀತಿ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತು ವಿಫಲೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪರಿಹಾರಾಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಕರ್ಮರೂಪಮನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲರೂಪಮಾಹ —
ತಯೋರಿತಿ ।
ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ವಿದ್ವನ್ಮಾತ್ರಸಿದ್ಧವಿದ್ಯಾಫಲಾದ್ಭೇದಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಸುಖಮಾತ್ರಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ, ಇದಂ ದುಃಖಮಪೀತಿ ಭೇದಾಂತರಮಾಹ —
ಸುಖೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಲಭ್ಯಂ, ಕರ್ಮಫಲಂ ತ್ವನ್ಯಥೇತಿ ವಿಶೇಷಾಂತರಮಾಹ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಮವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಮಂಗಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಂ, ಕರ್ಮಫಲಮನ್ಯಥೇತ್ಯಪರಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಅಜ್ಞೇಷ್ವಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಫಲಂ ವಿದ್ಯಾಫಲವಿಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ತಾರತಮ್ಯಭಾಕ್ತ್ವಾದಪಿ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲಾದನತಿಶಯಾದ್ಭಿನ್ನತೇತ್ಯಾಹ —
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತೇರುಕ್ತಾರ್ಥಾನುಸಾರಿತ್ವಮನುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । 'ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷ ಆನಂದಃ । ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಮಾನುಷಾ ಆನಂದಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ ।
ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಾಧನವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಫಲೇ ತಾರತಮ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಹೇತುವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾರೂಪಂ ಸಾಧನಮೇಕರೂಪಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸ್ವರೂಪವೈಚಿತ್ರ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಮೇಕರೂಪಃ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯವಿಶಿಷ್ಟೋಽಧಿಕಾರೀ, ನಾನಾರೂಪಸ್ತು ಕರ್ಮಣೀತ್ಯಧಿಕಾರಭೇದಮಾಹ —
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಪದಮಪರ್ಯುದಾಸಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಂ ಕಿಂತು ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಗತಿಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೇತ್ಯುಪಾಸನೋಕ್ತಾ, ಸಮಾಧಿರುಪಾಸ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಮನಸಃ ಸ್ಥಿರೀಭಾವಃ, ತಯೋರ್ವಿಶೇಷೋ ನಾಮ ಪ್ರಕರ್ಷಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮರ್ಚಿರಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಪಥ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಕೇವಲೈರಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಮ್ - ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ತಪಃ ಸತ್ಯಂ ವೇದಾನಾಂ ಚಾನುಪಾಲನಮ್ । ಆತಿಥ್ಯಂ ವೈಶ್ವದೇವಮ್ - ‘ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಂ ಕರ್ಮ । ಪೂರ್ತಂ ವಾಪೀಕೂಪತಡಾಗಾದಿದೇವತಾಯತನಾನ್ನಪ್ರದಾನಾರಾಮಾದಿರೂಪಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಕರ್ಮ । ದತ್ತಂ ಶರಣಾಗತತ್ರಾಣಮಹಿಂಸಾ ಬಹಿರ್ವೇದಿದಾನಂ ಚ ।
ಧೂಮಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇನ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥಾ ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಗತೇಷು ಸುಖೈಕರೂಪ್ಯಾತ್ತದ್ಧೇತೋರಪಿ ತಥಾತ್ವಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ತಾರತಮ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸಂಪತತಿ ಯೇನಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮುಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಕರ್ಮಾಶಯಃ ಸಂಪಾತಃ । ತತ್ರ ಯಾವದ್ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ‘ಅಥೈತಮೇವಾಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ' ಇತೀಯತ್ತಾಕರಣಾತ್ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಸುಖತದ್ಧೇತ್ವೋರ್ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯೋರ್ಧ್ವಗತೇಷು ಸುಖತದ್ಧೇತ್ವೋರುತ್ಕರ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ತಸ್ಮಾದಾರಭ್ಯಾಧೋಗತೇಷು ತಯೋರಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸುಖತದ್ಧೇತುತದನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮುತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯವದ್ದುಃಖತದ್ಧೇತುತದನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮಪಿ ತದುಭಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ತಯೋರ್ಧ್ವೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದೂರ್ಧ್ವಗತೇಷು ದುಃಖಾಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾದಧೋಗತೇಷು ಚ ತದುತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕರ್ಮಫಲಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಾದ್ಭೇತ್ತುಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನಾಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಸುಖದುಃಖಪರಿಣಾಮದ್ವಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ತಸ್ಮಿಂದ್ವಿವಿಧೋಽಭಿಮಾನಃ । ತಸ್ಯಾನರ್ಥತಯಾ ಹೇಯತ್ವತ್ಮಾಹ —
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ ತದರ್ಥಮೇವ ।
ಮೇಯಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಮಾನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
‘ಶರೀರಜೈಃ ಕರ್ಮದೋಷೈರ್ಯಾತಿ ಸ್ಥಾವರತಾಂ ನರಃ । ವಾಚಿಕೈಃ ಪಕ್ಷಿಮೃಗತಾಂ ಮಾನಸೈರಂತ್ಯಜಾತಿತಾಮ್ ॥‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ । ದೃಷ್ಟಹೇತುಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಂ ಸುಖಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ತಥಾಭೂತಮೇವಾಲೌಕಿಕಂ ಹೇತು ಕಲ್ಪಯಿತೀತಿ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನಿಪಾತಾವವಧಾರಣೇ ।
ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ನಾಸ್ಯಾಃ ಸಂಸಾರರೂಪಾವೇದನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯ, ತದನುವಾದೇನ ಮುಕ್ತಿಪರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅನುವದತೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಹ —
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋ ವಿದೇಹಂ ಸಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಷಯಿಕೇ ಸುಖದುಃಖೇನೈವ ಸ್ಪೃಶತೋ ವಾವೇತ್ಯವಧಾರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಚೋದನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ —
ಪ್ರಿಯೇತಿ ।
ಗಮಕತ್ವಮಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಫಲತ್ವಾದದೇಹತ್ವಮಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಅಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ದೇಹಾಸಂಬಂಧೋಽಶರೀರತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಿರೋಧಾಯಕಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಪೋಹ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
ಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಂ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ಶರೀರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅನವಸ್ಥೇಷ್ವನಿತ್ಯೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಮ್ । ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಮಹಾಂತಮಿತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —
ವಿಭುಮಿತಿ ।
ಮಂತೃಮಂತವ್ಯಭೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಈದೃಶಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಭವತಿ । ನಹಿ ತನ್ಮತಿಂ ವಿನಾ ಧೀರತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಸ ಚ ಧೀರಃ ಶೋಕೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಾಭಾವೇ ಮಾನಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಾನ್ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತನ್ನಿಷೇಧಾತ್ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ ಸಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ । ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಹಿಶಬ್ದಃ । ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮನ್ಮನೋಽಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ನೇತಿ ತನ್ನಿಷೇಧಾತ್ತತ್ಪ್ರಧಾನಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಾರ್ಥಾನಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ । ಅತ ಏವ ಶುಭ್ರಃ । ಶುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹದ್ವಯಾಭಾವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಅಸಂಗೋ ಹೀತಿ ।
‘ಸ ಯತ್ತತ್ರ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಕೃತಕರ್ಮಸ್ವಕರ್ತಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುರನೇನೋಚ್ಯತೇ । ಮೂರ್ತಂ ಮೂರ್ತಾಂತರೇಣ ಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಸ್ಪಂದತೇ, ಆತ್ಮಾ ತು ಪೂರ್ಣತ್ವಾದಮೂರ್ತೋ ನ ಕೇನಚಿದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ತೇನಾಕರ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅಕಾಯಮವ್ರಣಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಅಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದ್ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಮಾಶಂಕ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಪೃಥಕ್ಕರೋತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ನಿತ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಣಾಮಿತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಯೋರ್ವಿರೋಧಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮೀಮಾಂಸಕಾದಿಸಂಮತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾನ್ಯದಪಿ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೋ ನಿತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ತನ್ಮತೇ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಗುಣಾ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ನಿತ್ಯಾಸ್ತಥಾನ್ಯದಪಿ ಪರಿಣಾಮಿ ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾದೃಙ್ನಿತ್ಯಾದದೇಹತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಇದಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ಖಲ್ವತಾತ್ತ್ವಿಕಂ, ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೈಕದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಚ ದುರ್ವಚನತ್ವಾತ್ । ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮದೇಹತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮರಾಹಿತ್ಯಮಾಹ —
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾ ತತ್ರ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಾ, ತೃಪ್ತೇಃ ಸದಾತನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ —
ನಿರವಯವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಾರ್ಥಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ನ ತತ್ರೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವಶಾನ್ನ ಸಾ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸಕಾರ್ಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧನಿಷೇಧಾದಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಮುಕ್ತಿರ್ನ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ ಮುಕ್ತಿರಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಕಾಲೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮಾದ್ಯನವಚ್ಛೇದತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾತ್ತತ್ಫಲಾಚ್ಚ ಸುಖಾತ್ , ಅಧರ್ಮಾತ್ತತ್ಫಲಾಚ್ಚ ದುಃಖಾತ್ , ಕೃತಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ , ಅಕೃತಾಚ್ಚ ಕಾರಣಾತ್ , ಭೂತಾದಿಕಾಲತ್ರಯಾಚ್ಚ ಪೃಥಗ್ಭೂತಂ ತೇನಾನವಚ್ಛೇದ್ಯಂ ಯತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದೇತಿ ಮೃತ್ಯುಂ ಪ್ರತಿ ನಚಿಕೇತಸೋ ವಚನಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ನೈನಂ ಸೇತುಮ್‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಪೃಥಗ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಧರ್ಮಾದ್ಯಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಪಾಠೇ ಧರ್ಮಾದ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇ ಕರ್ಮಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಹೇತುಕೃತಮ್ ।
ಕರ್ತವ್ಯಧೀಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಮುಕ್ತೇರ್ವೈಧಧೀಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದ್ಯದೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ಪುಮರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಮೋಕ್ಷೇ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ತಯೋಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಯೋರಿತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ । ಸ್ವರ್ಗಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನಿತ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ತೇರ್ಮುಕ್ತೇರವೈಧಫಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತೇರವೈಧಫಲತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋತಿ ಸ ತದೇವ ವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ, ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಪರಾತ್ಮನಿ ಪರಂ ಕಾರಣಮವರಂ ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ರೂಪೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಿದುಷೋಽನಾರಬ್ಧಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ಷೀಣಾನಿ ಭವಂತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮಾನಂದಂ ವಿದ್ವಾನ್ಭಯಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನಿರ್ಭಯೋ ಭವತಿ । ಶ್ರುತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ಶ್ಲೋಕಸಾಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇ ಜನಕ, ತ್ವಮಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ, ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ತ್ವಾತ್ , ಯದಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಜಲಸೂರ್ಯವತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾಖ್ಯಂ ತದಾಚಾರ್ಯೇಣ ಬೋಧಿತಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾತೀತಮವೇದ್ವಿದಿತವತ್ ಕಥಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮದ್ವಿತೀಯಮಸ್ಮೀತಿ, ತಸ್ಮಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನಕೃತಾಸರ್ವತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಮಾಸೀತ್ । ‘ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂದ್ವಿಜಾನತಃ’ ಇತಿ ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವೋ ವಿದ್ಯಾವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ತತ್ರಾತ್ಮನಿ ತದ್ಧೀಕಾಲೇ ವಾ ತದಾತ್ಮೈಕ್ಯಮುಪದೇಶೇನ ಪಶ್ಯತಃ ಶೋಕಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಃ ಸಂಸಾರೋ ನೇತಿ ಶ್ರೂತೀನಾಮರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ತಾಸಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾತತ್ಫಲಯೋರೇಕಕಾಲತ್ವಶ್ರುತೇರ್ವೈಧಜ್ಞಾನಾಪೂರ್ವಜನ್ಯತ್ವೇ ಮುಕ್ತೇಸ್ತದಯೋಗಾತ್ , ವೈಧಫಲಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಧೀರ್ನ ವಿಧೇಯಾ । ತತ್ಫಲಂ ಚ ದೃಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷೋ ವೈಧೋ ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈತದಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯನ್ನಸ್ಮಾದೇವ ದರ್ಶನಾದೃಷಿರ್ವಾಮದೇವನಾಮಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ಕಿಲೇತಿ । ಹಶಬ್ದೋ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸ ಚಾಸ್ಮಿಂದರ್ಶನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಕಾನ್ಮಂತ್ರಾನಹಮಿತ್ಯಾದೀಂದೃಷ್ಟವಾನಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
'ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಜನಕೋ ಹೇತುಸ್ತೌ ಲಕ್ಷಣಹೇತೂ ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯೌ ಚೇದ್ಭವತಸ್ತದಾ ಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕೇ ತಸ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣೇ ತಸ್ಯಾ ಹೇತೌ ಚಾರ್ಥೇ ವರ್ತಮಾನಾದ್ಧಾತೋಃ ಪರಸ್ಯ ಲಟಃ ಶತೃಶಾನಚಾವಾದೇಶೌ ಭವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ತಿಷ್ಠನ್ಮೂತ್ರಯತಿ, ಶಯಾನೋ ಭುಂಕ್ತೇಽಧೀಯಾನೋ ವಸತೀತಿ । ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕ್ರಿಯಾಹೇತೌ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ದರ್ಶನೇ ಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಶತುರ್ದರ್ಶನಾತ್ , ಅವ್ಯವಹಿತೇ ಚ ಹೇತುಮತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಏಷ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರತ್ವಂ ವಾರಯತಿ । ಅತೋಽಸ್ಯ ನ ವೈಧತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನ ಸ್ಥಿತಿಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಗ್ೀತಿಕ್ರಿಯಾ ಕಿಂತು ಯತ್ನಾಂತರಾತ್ , ತಥಾಪಿ ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಂತರಂ ಶಬ್ದತೋ ನ ಭಾತೀತ್ಯೇತಾವತೋದಾಹರತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರ್ನ ವಿಧೇಯಾ, ತತ್ಫಲಂ ಚ ನ ವೈಧಮಿತ್ಯಾಹ —
ತ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಭರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡ್ಋಷಯಃ ಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರದಂ ಪಿಪ್ಪಲಾದಂ ಗುರುಂ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮನ್ಯದನುರೂಪಮಪಶ್ಯಂತಃ ಪಾದಯೋಃ ಪ್ರಣಮ್ಯೋಚಿರೇ । ತ್ವಂ ಖಲ್ವಸ್ಮಾಕಂ ಪಿತಾ, ಬ್ರಹ್ಮದೇಹಸ್ಯಾಜರಾಮರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಜನಯಿತೃತ್ವಾತ್ , ಇತರೌ ಪಿತರೌ ದೇಹಮೇವ ಜನಯತಃ ಜನಯಿತೃತ್ವಮಪಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾನಿರಾಸಾದಿತ್ಯಾಹ - ಯಸ್ತ್ವಮಸ್ಮಾನವಿದ್ಯಾಮಹೋದಧೇಃ ಪರಮಪುನರಾವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ ಪ್ರಾಪಯಸಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ಲವೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಮುಕ್ತ್ವಾ ಸನತ್ಕುಮಾರನಾರದಸಂವಾದಾತ್ಮಿಕಾಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದಂ ಪಠತಿ —
ಶ್ರುತಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ‘ತಾರಯತು’ ಇತ್ಯಂತಮುಪಕ್ರಮಸ್ಥಂ ಶೇಷಮುಪಸಂಹಾರಸ್ಥಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಮಮ ಭಗವತ್ತುಲ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತಮೇವೇದಂ ಯತ್ತರತಿ ಶೋಕಂ ಮನಸ್ತಾಪಮಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ । ಸೋಽಹಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾಚ್ಛೋಚಾಮಿ ಅತಸ್ತಂ ಮಾಂ ಶೋಚಂತಂ ಶೋಕಸಾಗರಸ್ಯ ಪಾರಮಂತಂ ತಾರಯತು ಭಗವಾನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಡುಪೇನೇತಿ ನಾರದೇನ ಪ್ರೇರಿತಃ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ತಸ್ಮೈ ವೈರಾಗ್ಯಾದಿನಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಯ ಯೋಗ್ಯಾಯ ತಮಸೋಽವಿದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪಾರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹೀತಾಸ್ತಾಸಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಮವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತಿಃ ಶ್ರುತಾ ನ ಚಾಮಾನಾತ್ತದ್ಧ್ವಸ್ತಿಃ ತಥಾ ಚೋಪಾಸ್ತೇರನ್ಯಾ ಮಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರ್ನ ವಿಧೇಯಾ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಮುಕ್ತಿರ್ನ ವೈಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತಿಫಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀಸ್ತತ್ತ್ವಧೀರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ತಥೈವೇತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ದುಃಖಂ ಪ್ರತಿಕೂಲವೇದನೀಯಂ, ಬಾಧಾ, ಪೀಡಾ, ತಾಪ ಇತ್ಯನೇಕವಿಧಮ್ । ಜನ್ಮ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಬುದ್ಧೀನಾಂ ನಿಕಾಯವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಃ । ಹಿಂಸಾಸ್ತೇಯಾದಿರೂಪಾ ಪಾಪಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಧರ್ಮಂ ಪ್ರಸೂತೇ । ದಾನತ್ರಾಣಾದಿರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಧರ್ಮಂ ಜನಯತಿ । ತಾವೇತೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯೌ ತಚ್ಛಬ್ದೌ । ರಾಗದ್ವೇಷೇರ್ಷ್ಯಾಸೂಯಾಮಾನಲೋಭಾದಯೋ ದೋಷಾಃ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮತಸ್ಮಿಂಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ, ಆತ್ಮಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿ । ತೇಷಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಾದುತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಾಯಾದಪವರ್ಗೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಯೋ ದುಃಖಾಂತಾ ಧರ್ಮಾ ವಿಚ್ಛೇದಾದೃತೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ ಸಂಸಾರಃ । ತಥಾಚ ಯದಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಪೈತಿ ತದಾ ಹೇತ್ವಭಾವೇ ಫಲಾಭಾವಾದ್ದೋಷಾಪಾಯಃ, ತದಪಾಯೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪಾಯಾಜ್ಜನ್ಮಾಪಾಯದ್ವಾರಾ ದುಃಖಮಪಗಚ್ಛತಿ, ತತಶ್ಚಾತ್ಯಂತಿಕಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತದೇವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಕ್ಷಪಾದಸ್ಯಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಭೇದಧೀರೇವ ಮಿಥ್ಯಾಧೀವಿರುದ್ಧಾ ತತ್ತ್ವಧೀಸ್ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರೇಽಭೀಷ್ಟಾ, ‘ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಆತ್ಮನಿ ತಾವದಸ್ತೀತ್ಯನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ದುಃಖೇಽನಿತ್ಯೇಽತ್ರಾಣೇ ಸಭಯೇ ಜುಗುಪ್ಸಿತೇ ಹಾತವ್ಯೇ ಯಥಾವಿಷಯಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್‘ ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯಭಾಷ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಧೀಧ್ವಸ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಾನುಗುಣ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟೇರಜ್ಞಾನವಿಲಾಸತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅದ್ವಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಧೀರೇವ ತನ್ನಿವರ್ತಿಕೇತ್ಯಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವಾದ್ಭೇದಧೀತುಲ್ಯಂ ನ ಮಿಥ್ಯಾಧೀವಿರುದ್ಧಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪನ್ನಾಮಾಲ್ಪೇ ವಸ್ತುನ್ಯಾಲಂಬನೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿನ್ಮಹತೋ ವಸ್ತುನಃ ಸಂಪಾದನಮ್ । ತತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ —
ಯಥೇತಿ ।
ಮನಸ್ಯನಂತವೃತ್ತಿಮತ್ಯಾಲಂಬನೇಽಲ್ಪಪರಿಮಾಣೇ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮನಂತಾನಾಂ ಮಹತಾಮನಂತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸಂಪಾದನಂ ತೇನಾನಂತಫಲಾಪ್ತಿರ್ಯಥಾ ಶ್ರುತಾ, ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತಾಸಂಪಾದನಮಮೃತಫಲಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷಂ ನಿಷೇಧತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಃ ಶಾಸ್ತ್ರತೋಽತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಧೀಃ । ಸಂಪದಿ ಸಂಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾನುಧ್ಯಾನಂ, ಅಧ್ಯಾಸೇ ತ್ವಾಲಂಬನಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಂ ಮತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾದಾಕಾಶಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆದಿತ್ಯಾದೌ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಾರೋಪ್ಯತೇ ತಥಾ ಜೀವೇ ತದ್ಧೀರಾರೋಪ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಸರೂಪಮಿದಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತಮ್ - ‘ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವಾ ಅಗ್ನಿರುದ್ವಾಯತ್ಯುಪಶಾಮ್ಯತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇೇತಿ ವಿಲೀಯತೇ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ಯದಾ ಚಂದ್ರೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ಯದಾಪ ಉಚ್ಛುಷ್ಯಂತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪಿಯಂತಿ ವಾಯುರ್ಹ್ಯೇಂವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಸಂಹರಣಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾದ್ವಾಯೋಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸಂವರ್ಗತ್ವಂ, ತಥಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಬೃಂಹಣಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾದೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಉಕ್ಥಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಮತಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರೇ - ‘ಪತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಂ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾಮ್ನಾತಮವೇಕ್ಷಣಮುಪಾಂಶುಯಾಜಾಂಗಭೂತಾಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೋ ಗುಣಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ ತಥಾ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಂಗೇ ಕ್ರತಾವಾತ್ಮನಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟೇರ್ಗುಣಕರ್ಮಣೋ ವಿಧಾನಾತ್ಕರ್ಮಾಂಗಾತ್ಮಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸಂಪದಧ್ಯಾಸಕ್ರಿಯಾಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾದಯೋಗಃ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾದ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಾ ಸಂಪದಾದಿಪರತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ , ಭೇದದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬವದವಿರೋಧಾದಾದ್ಯೋ ನೇತಿ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸಂಪದಾದೀತಿ ।
'ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್ ‘ ‘ಏಕಮೇವ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಭ್ಯಾಸಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋ ಮಾನಾಂತರಾವೇದ್ಯತ್ವೇನಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಾತ್ ‘ಅಥ ಯೇಽನ್ಯಥಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಭೇದದರ್ಶನನಿಂದನಾತ್ , ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇಽಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ‘ಪೂರ್ಣಮದಃ ಪೂರ್ಣಮಿದಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಭ್ಯಾಸಾದಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಽಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ ಇತ್ಯಾದಿ’ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾದ್ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಪತ್ತೇಃ । ಐತರೇಯಕೇ ಚ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಸ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಪಶ್ಯತ್’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಆಥರ್ವಣೇ ಚ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮ್ ‘ ಇತಿ ನಿಗಮನಾತ್ । ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ‘ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಸಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ । ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ , ತದಪೂರ್ವತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ‘ ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಫಲಾಭಿಲಾಪಾತ್ ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಾತ್ ‘ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಏಕತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇಕಾಂತೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಧಾರ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಯುಕ್ತಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಕೃತಾ ಸಂಪದಾದಿಪರತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತಿಫಲತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಹೃದಯಮಂತಃಕರಣಂ ತಸ್ಯ ಗ್ರಂಥೀ ರಾಗಾದಿಃ ಸ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಭಿದ್ಯತೇ ವಿದೀರ್ಯತೇ । ಸರ್ವೇ ಚ ಸಂಶಯಾಃ ಸಂಸಾರಹೇತವಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಛಿನ್ನಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತೇಷಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಪದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾತ್ವಾದಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಫಲಶ್ರುತೇರಪಿ ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪತೇತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ರೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಹೀತುಮ್ ।
ತೇಷಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ತದ್ಭಾವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯ ವಾನ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸಂಪದಾದಿಪಕ್ಷೇ ತದ್ಭಾವವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಭ್ಯಃ ಸಿದ್ಧಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಿತಿತ್ವಂ, ತಮೋಧ್ವಸ್ತಿತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಫಲತ್ವಂ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಮವಿಧೇಯತ್ವಂ ತದಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತದತಂತ್ರತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಏವಂಭೂತಸ್ಯಾದ್ವಯಪ್ರತ್ಯಙ್ಮಾತ್ರತಯಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಸ್ಯೈವ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾ ತದಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮವೈಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ವೈಫಲ್ಯಾದಕಾರಕತ್ವಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತೇಃ । ನೇತರಃ, ಕರ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಮುಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಾ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತಾತ್ಕಾರ್ಯಾದನ್ಯದೇವಾಥೋ ಕಾರಣಾದಪ್ಯವಿದಿತಾದಧ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನ ಪ್ರಮಾತ್ರೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ಲೋಕೋ ಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಜಾನೀಯಾತ್ , ಕರಣಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾತರ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತನ್ನ ಜ್ಞಾತಾ ಜ್ಞೇಯಃ ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
'ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತವಾ ‘ತದೇವ’ ಇತಿ ಮಾತೃತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾಮಪೋಹ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹತ್ತಮಮಿತಿ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ । ಯದುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ದೇವತಾದೀದಮಿತ್ಯುಪಾಸತೇ ಜನಾ ನೇದಂ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೋತ್ಥಶಾನಾವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್‌ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ —
ಅವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಜ್ಞಾನಾಧೀನಸ್ಫುರಣವತ್ತ್ವರೂಪಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತ್ಯತಿಶಯವತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಧೀಕೃತಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ತತ್ಕೃತಸ್ಫುರಣವತ್ತ್ವಮಪಿ ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥೈವೇದಂಧೀವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹೀದಂಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಷಯತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತಿಮತ್ತ್ವಮಪಿ ಶೂನ್ಯವನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ನಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಹಮಾದಿಸಾಕ್ಷಿಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಾವಾವಿರ್ಭಾವಯದವಿದ್ಯಾಮಪನಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ವೇದ್ಯಾದಿಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವೇದ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಮತಮವಿಷಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಸ್ತಸ್ಯ ತನ್ಮತಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾತಮ್ । ಯಸ್ಯ ತು ಮತಂ ವಿಷಯತಯಾ ಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಧೀರ್ನಾಸೌ ತದ್ವೇದ, ಭೇದಧೀಮತ್ತ್ವಾದೇವಮೇವೇತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥಮುಕ್ತೌ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪಕ್ಷಾವನುವದತಿ —
ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ।
ವಿಷಯತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮ್ಯಗ್ಜಾನತಾಂ ಜ್ಞಾತಮೇವ ವಿಷಯತಯಾ ಯಥಾವದಜಾನತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟೇಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಜನ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭೂತಾಯಾ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ್ವಭಾವಭೂತಯಾ ನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾರಂ ದೃಶ್ಯಯಾ ತಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನ ಪಶ್ಯೇಃ, ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತಥೈವ ವೇದ್ಯಯಾ ವಿಜ್ಞಾತ್ಯಾ ನ ವಿಜಾನೀಯಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ನ ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ ‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ನನು ಯದ್ಯೈಕ್ಯಧೀಃ ಶಾಸ್ತ್ರೋತ್ಥಾ ಸ್ಫೂರ್ತಿಮನುತ್ಪಾದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಬಾಧಯಾ ತಜ್ಜಂ ಜ್ಞಾತ್ರಾದ್ಯಪಿ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನ್ಯಮೇಯೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯಂಜನೇನ ನಿವರ್ತಕತಯಾ ಸ್ಥಿತೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಂತರ್ಹಿ ಧ್ವಸ್ತಾವಿದ್ಯಾತಜ್ಜಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವಾನ್ನ ತದಾಪ್ತೇರ್ಮುಕ್ತೇರ್ನಿತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೋತ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಪರಪಕ್ಷೇ ತದನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ತಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ, ವಿಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕಲ್ಪದ್ವಯೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥೇತಿ ಮುಕ್ತೇರ್ವಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವವತ್ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಾಯಾನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಯೋರಿತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವನಿವೃತ್ತಯೇ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಾಮಾದಿವದಾಪ್ಯತೇತಿ ತೃತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗನ್ಯದ್ವಾ । ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಗತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ವಾ । ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪಕ್ಷಸ್ತು ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯ ವಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದುಪೇಕ್ಷಿತಃ । ಅವಿಕೃತದೇಶತಯಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಯೋಗಾಖ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರನಿತ್ಯತ್ವಾದಯುಕ್ತಾ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತೂಕ್ತನ್ಯಾಯನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ನಿರಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ತದಭಾವಂ ವಕ್ತುಂ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಾಹ —
ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಪ್ರಕಾರಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ ।
ಗುಣಾಧಾನೇನ ಮುಕ್ತೇರ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ದೋಷನಿರಾಸೇನಾಪಿ ನ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಆಗಂತುಕಗುಣದೋಷಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ನೈಸರ್ಗಿಕಾವಿದ್ಯಾದೋಷಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಮುಕ್ತೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಧರ್ಮಃ ಸನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾಪಿ ತಿರಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯಕ್ರಿಯಯಾ ದೋಷಾಪನುತ್ತ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ಕಿಂ ವಾನ್ಯಾಶ್ರಯಕ್ರಿಯಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛತಾಂ ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದಾಶ್ರಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ವಿಕಾರಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾತ್ಮನೋ ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಃ, ಅಪಿತ್ವಾಗಮವಿರೋಧೋಽಪೀತ್ಯಾಹ —
ಅವಿಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಆಗಮಬಾಧನಮನಿಷ್ಟಮ್ । ವೈದಿಕಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಆದ್ಯಪಕ್ಷಾಯೋಗಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ —
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ತದ್ಯುಕ್ತೇ ವಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತದಾಶ್ರಯಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ , ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ಕ್ರಿಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ಮನ್ಯಾಧಾತುಮಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾನ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಕ್ರಿಯಾನ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕರೋತೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ಸಂಧ್ಯಾವಂದನಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ತದಭಿನ್ನಸ್ಯೈವ ತತ್ಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ —
ನ । ದೇಹೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಗೃಹೀತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾಶ್ರಯಕ್ರಿಯಯಾ ದೇಹಸಂಹತಸ್ಯ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ನಾನಾಚಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ದೇಹಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹೀತಿ ।
ಅಸಂಹತಾತ್ಮಸ್ಥಕ್ರಿಯಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಮಾಹ —
ತಯೇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯನಿರ್ಧಾರಿತವಿಶೇಷಮಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಶಕ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇಹಸಂಹತಿಫಲಂ ತದಭಿಮಾನಿನ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ಆರೋಗ್ಯಮಪಿ ಕಸ್ಮಾದಸಂಹತಾತ್ಮಗಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಹಮಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಫಲಂ ಶುದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮನೋ ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧಿಮತೋಽಸಂಹತತ್ವಮನುಭವೇನ ವಾರಯತಿ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ನಾನಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಹತಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಯತೇಽಹಮಿತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮನುಭವಿತುರಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಅನುಭವಿತುರ್ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ನ ತದ್ವಿಷಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಸ್ಯಾಹಂಧೀಮಾತ್ರೇ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಿಂತು ಧೀಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಯಿನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತುರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಮಕರ್ತುರ್ಭೋಗಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಸಂಹತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಯೋರಿತಿ ।
ಜೀವಪರಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಜೀವೋ ನಾನಾರಸಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಭುಂಕ್ತೇ ।
ಅಸಂಹತಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಮಾನಮ್ —
ಅನಶ್ನನ್ನಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮಭುಂಜಾನ ಏವ ಪಶ್ಯನ್ವರ್ತತೇ ।
ಸಂಹತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮೀಯಂ ಶರೀರಮಾತ್ಮಾ । ದೇಹಾದಿಸಂಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಇಂದ್ರಿಯೇತ್ಯಾದಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನ್ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ದ್ವಿಧಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಮಿನ್ಗುಣದೋಷಯೋರಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಮೂರ್ತಿತ್ರಯಾತ್ಮನಾ ಭೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಏಕ ಇತಿ ।
ಯಥಾಹುಃ - ‘ಹರಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪಿನಾಕೀತಿ ಬಹುಧೈಕೋಽಪಿ ಗೀಯತೇ ‘ ಇತಿ ಅಖಂಡಜಾಡ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ದೇವ ಇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿವೈಷಮ್ಯಮಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಭಾತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಗೂಢ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತತ್ತದ್ಭೂತಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀತಿ ।
ನಭೋವತ್ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವಾರಯತಿ —
ಸರ್ವಭೂತೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷ್ವಂತಃಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಗುಕ್ತೇಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಧಿವಾಸೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಮಧಿಷ್ಠಾನಾದರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪರಂ ಕರ್ಮಣಾಮೇವಾಧ್ಯಕ್ಷೋಽಪಿ ತು ತದ್ವತಾಮಪೀತ್ಯಾಹ —
ಸಾಕ್ಷೀತಿ ।
ತತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಚೇತೇತಿ ।
ಕೇವಲೋ ದೃಶ್ಯವರ್ಜಿತೋಽದ್ವಿತೀಯಃ । ನಿರ್ಗುಣೋ ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣರಹಿತಃ । ಚಕಾರೋ ದೋಷಾಭಾವಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಗುಣದೋಷಾಭಾವೇ ಮಂತ್ರಾಂತರಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಸ ಪ್ರಕೃತಃ ‘ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವಾತ್ಮಾ ಪರಿತಃ ಸಮಂತಾದಗಾತ್ಸರ್ವಗತಃ । ಶುಕ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪುಂಲಿಂಗತ್ವೇನ ನೇಯಾಃ ‘ಸ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ , ‘ಕವಿರ್ಮನೀಷೀ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪುಂಲಿಂಗತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಶುಕ್ರೋ ದೀಪ್ತಿಮಾನಕಾಯೋ ಲಿಂಗದೇಹಹೀನಃ । ಅವ್ರಣೋಽಕ್ಷತೋಽಸ್ನಾವಿರಃ ಶಿರಾರಹಿತಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಶುದ್ಧೋ ರಾಗಾದಿಶೂನ್ಯಃ । ಅಪಾಪವಿದ್ಧೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಧುರಃ ।
ಮಂತ್ರಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಏತಾವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತದಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾತ್ತತ್ರ ದೋಷಾದ್ಯಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಮುಕ್ತೇರುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಂ ಮಾ ಭೂತ್ಪಂಚಮಂ ತು ಕಿಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅನನುಪ್ರವೇಶೇ ತದರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಾಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉಪಾಸ್ತೇರಪಿ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರವೇಶೋ ನೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಗಂಧಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತತ್ರಾಪ್ರವೇಶೇ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಮೋಕ್ಷೇಜ್ಞಾನಪ್ರವೇಶೇ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ಪ್ರವೇಶಸ್ತತ್ರೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮಾನಸವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇಽಪಿ ನ ವೈಧಕ್ರಿಯಾತ್ವಮ್ ।
ತತೋ ಜನ್ಯಫಲಾದಜನ್ಯಫಲತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ವೈಧಕ್ರಿಯಾತ್ವಮ್ ।
ವೈಧಕ್ರಿಯಾ ಯತ್ನೇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಂ ನ ತಥೇತ್ಯಪರಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಕ್ರಿಯಾ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ರ ವಿಷಯೇ ಯಾ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾ ಚೋದ್ಯತೇ ತತ್ರ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಕ್ರಿಯಾತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ ।
ವಸ್ತು ಚೇನ್ನ ಕಾರಣಂ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತಥಾ ತದಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾ ಪುಂತಂತ್ರಾ ಚ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಯಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಗೃಹೀತಮಧ್ವರ್ಯುಣೇತಿ ಶೇಷಃ । ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್ನಿತಿ ಹೋತೋಕ್ತಃ । ಸಂಧ್ಯಾಂ ತದಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಹೀತುಮಾದಿಪದಮ್ । ಏವಮಾದಿಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಪುಂತತ್ತ್ರಂ ಚ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ ತಥಾ ಕ್ರಿಯಾಂತರಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಾನಸತ್ವಾವಿಶೇಷಾವಿಶೇಷಾದ್ಧ್ಯಾನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ನಾಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಪುಂತ್ಂತ್ರತ್ವಂ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಪುಂತಂತ್ರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಮಾಣಂ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪುಂತಂತ್ರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಕೇವಲೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಕೃತ್ಯಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಯೋರ್ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಗೋಬಲೀವರ್ದವದ್ಭೇದಂ ಮತ್ವಾ ವೈಶೇಷ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೋಽಪುಂತಂತ್ರತ್ವಮ್ ।
ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಾಚಷ್ಟೇ —
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾಪಿ ಧೀರ್ಮಾನಸತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕೇವಲೇತಿ ।
ನ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ವಸ್ತ್ವನಧೀನತ್ವಂ ಕೈವಲ್ಯಮ್ । ಏವಕಾರೋಽಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಃ ।
ಉಕ್ತಬುದ್ಧೇರುಕ್ತಕ್ರಿಯಾತ್ವನಿಯಮೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಯಥೈತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೌ ತಥಾ ಕ್ರಿಯಾಂತರಮಪೀತಿ ಯಥಾಶಬ್ದೋ ನೇಯಃ ।
ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಯೋಷಿದಾದಾವಗ್ನಿಧೀತುಲ್ಯಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ಕಾರಣಂ, ತದಾಹ —
ಕಿಂ ತರ್ಹಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತದೃಷ್ಟಾಂತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಪದಮ್ । ತೇನ ಯುಕ್ತಮೇವ ವೈಷಮ್ಯಂ ವೈಧಕ್ರಿಯಾಧಿಯೋರಿತ್ಯಾಹ —
ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಕ್ಷಧಿಯೋಽರ್ಥಜನ್ಯತಯಾ ತತ್ತಂತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯರ್ಥಧಿಯಸ್ತದಭಾವಾಚ್ಚೋದನಾದಿಜನ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಾದಾವರ್ಥಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಲಿಂಗಾದಿಜನ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಚೋದನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಲೌಕಿಕಧಿಯಶ್ಚೋದನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ತದಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ವಸ್ತುಮಾತ್ರತಂತ್ರೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥಾಭೂತತ್ವಂ ಸದೈಕರೂಪ್ಯಮ್ ।
ವೈಧಕ್ರಿಯಾತೋ ವೈಶೇಷ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ಲಿಙಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟವಿಧೇಸ್ತರ್ಕಾನಿರಸ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಃ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಲಿಙಾದಯಃ ಶ್ರುತಾಸ್ತಥಾಪಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಾದತಯಾ ‘ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವದವತಿಷ್ಠಂತೇ । ಅನಿಯೋಜ್ಯಮಪುಂತಂತ್ರತಯಾ ನಿಯೋಗಾನರ್ಹಂ ನಿಯೋಜ್ಯೇನ ವಾ ಹೀನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮವಿಧಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುಂಠೀಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಉಪಲಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಬಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯತಿಶಯಾಜನಕತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿಧೇಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಹೇಯೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಾನುಷ್ಠಾತ್ರೋರಭಾವಾದ್ವಿಧ್ಯಭಾವೇ ಶ್ರುತೇರಪಿ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಸಂಭವಾದ್ವಿಧಿಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಿಮರ್ಥಾನೀತಿ ।
ಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ಆತ್ಮೈವೇತಿ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಿ ತಾನೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಧೀತಿ ।
ತೇಷಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿಭಜತೇ —
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಬಾಹಿರ್ಮುಖ್ಯಂ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರವಣತ್ವಮ್ ।
ಪುಮರ್ಥಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಿಮಿತಿ ಪರಾವರ್ತ್ಯತೇ, ಶ್ರುತೇರನರ್ಥಕರತ್ವಾಪಾತಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವಾನಪಿ ಪುರುಷಾನ್ನಾನುಸರತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
ಅಗ್ನೇರ್ದಾಹಪ್ರವೃತ್ತಿವದಾತ್ಮನೋ ವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ನಿರೋದ್ಧುಮಶಕ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಧಿಯೋಽನಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಸಂಭವಾತ್ಕಿಮಿತಿ ತತೋ ವಿಮುಖೀಕರಣಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ತತ್ರ ಚೇತಸಃ ಸ್ರೋತಸ್ತದಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ತದ್ಭಾವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸತ್ಯನಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ತತ್ಪ್ರವಣಸ್ಯ ಚೇತಸೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾಭಿಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯನಾತ್ಮಧೀನಿರಾಸೇನ ಫಲಭೂತಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಸ್ತಾವಕತಯಾ ತದಾಭಿಮುಖ್ಯಾಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಾ ಏವಂ ಶ್ರವಣಾದಯೋ ವಿಧಿಸರೂಪೈರ್ವಾಕ್ಯೈರನೂದ್ಯಂತೇ । ತೇನ ವಿಧಿಕಾರ್ಯಲೇಶಲಾಭಾದ್ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನ್ಯೇತಾನಿ ನ ವಿಧಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಮುಮುಕ್ಷುಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವೈಧತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಃ ತಥಾಪಿ ವಸ್ತುನೋ ವಿಧ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ತತ್ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ದ್ವೈತಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ಪೂರ್ಣತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನ ತತ್ರ ಹೇಯತ್ವಮಾದೇಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಮಾತ್ಮನಃ ಸದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಹೇಯತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕುರ್ವನ್ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಕ್ರಿಯಾದ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಹೇಯತ್ವಾದೀತ್ಯಾಹ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಾಭಾವಃ ಕಿಂತ್ವವಸ್ಥಾಂತರೇಽಪೀತ್ಯಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ಭಾವಾದಾದೇಯತಾ ತತ್ರ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಯಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಾದಿಸರ್ವವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಶೇಷತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಕೃತ್ಯ ತತ್ರೈವಸೂಚಿತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮಧಿಯೋ ಹಾನಾದ್ಯನುಪಾಯತ್ವಂ, ವಿಫಲತ್ವಂ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಅಲಂಕಾರೋ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತೇರುಕ್ತಫಲತ್ವೇ ಮಾನಂ ಹಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಯದಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷೋ ಜಾನೀಯಾತ್ । ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದೌರ್ಲಭ್ಯದ್ಯೋತೀ ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ । ಸ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮನಃ ಕಿಂ ಫಲಮಿಚ್ಛನ್ಕಸ್ಯ ವಾ ಪುತ್ರಾದೇಃ ಫಲಾಯ ತದಲಾಭೇನ ಶರೀರಂ ತಪ್ಯಮಾನಮನು ತದುಪಾಧಿಃ ಸಂಜ್ವರೇತ್ತಪ್ಯೇತ । ನಿರೂಪಾಧ್ಯಾತ್ಮವಿದೋ ನಾನ್ಯದಸ್ತಿ ಫಲಂ ನಾಪ್ಯನ್ಯಃ ಪುತ್ರಾದಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ತತ್ರೈವ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಗುಹ್ಯತಮಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇತತ್ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಃ ಅರ್ಥತಃ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವಸ್ತಥಾವಿಧಫಲತ್ವಂ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಪ್ರಮಾರೂಪಧೀಮಾತ್ರವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಃ । ತದ್ವಿಧಿವಿಷಯತಯೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಯೂಪಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಕಿಂ ವಸ್ತ್ವೇವ ನಾಸ್ತಿ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ, ತಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯನಿರಾಸಂ ಸೂಚಿತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಸಮುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಅಸಂಸಾರೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ಣತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನನ್ವಯೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮತ್ವೇನಾನ್ವೇಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದೀತಿ ।
ವಿನಿಯೋಜಕಮಾನಾಭಾವಾದಪಿ ನಾನ್ವಯಃ ।
ತದ್ಧಿ ಪ್ರಕರಣಂ, ವಾಕ್ಯಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥ ಇತಿ ।
ಪರ್ಣತಾವದ್ವಾಕ್ಯಂ ವಿನಿಯೋಜಕಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಅನನ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜುಹ್ವಾದಿವದವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯನಿರಾಸಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ನಾಸಾವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ನ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಮಪೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ವೇದಾಂತವೇದ್ಯವಸ್ತುನೋ ನಿರಾಸಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಯಃ ಖಲ್ವಾತ್ಮಾ ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶಃ’ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತಿ ವಿಶ್ವದೃಶ್ಯನಿಷೇಧೇನೋಕ್ತಃ ಸ ಏಷ ಪಂಚಮೇಽಪಿ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುನ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾತ್ಮತ್ವಾದೇವಾನಿರಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕರ್ತುರೇವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತತ ಏವ ತಸ್ಯೋದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಔಪನಿಷದತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾಮೃಷ್ಯನ್ನಾಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವಂ ದೂಷಯನ್ವಿಶೇಷಣಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವನಿರಾಸೇ ‘ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ’ ಇತಿಮಂತ್ರೇಣಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತೇನಾಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಮೌಪನಿಷದತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರೇ ಚ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯೌಪನಿಷದತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ಸಾಕ್ಷೀತಿ ವಿಧಿಕಾಂಡಾಗಮ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।
ಬೌದ್ಧಸಿದ್ಧಾಂತೇಽನಧಿಗತಿಮಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ನಶ್ಯತ್ಸು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಿತೋ ನ ನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಯಾಯಿಕಾದಿಮತೇ ತದನಧಿಗತಿಮಾಹ —
ಸಮ ಇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸಮಯಸಿದ್ಧತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಏಕ ಇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಾಂತರಶೂನ್ಯತ್ವಮೈಕ್ಯಮ್ ।
ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಾದಿಮತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಕೌಟಸ್ಥ್ಯೇ ಕಥಂ ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ಪಾಧಿಷ್ಠಾನರಜ್ಜೋರಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ದ್ವೈತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ಕಾರಣತ್ವಮಾವಿದ್ಯಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯತೋಽನಧಿಗತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾತೇ ಹಿ ಬಾಧೋ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಕಾಂಡಾನಧಿಗತಿಫಲಮಾಹ —
ವಿಧೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಶೇಷಿತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಶೇಷಃ ಸ ಕಥಂ ವಿಧಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಕಾಂಡಾಜ್ಞಾತತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸಮುಚ್ಚೇತುಂ ಚಶಬ್ದಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಷಯೌ ವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ನಾತ್ಮನಿ ವಿಪರೀತೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸಾರಿಣೋಽನಾಶಿತಯಾ ಹೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ನಿರವಧಿಕನಾಶಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯೈವ ನಾಶೋ ನ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಂ ವಿಕಾರಜಾತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಘಟಾದೇರ್ಮೃದಾದೌ ನಾಶಾತ್ಕಥಂ ಪುರುಷಾವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಶಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾನಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ಪುರುಷೋ ನಿತ್ಯಸತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವಿಶ್ವೋದಯವ್ಯಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪರಿಣಾಮೋದಯವ್ಯಯಾಭ್ಯಾಂ ಹಾನಾದಾನೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವಾದಿಸ್ತದ್ಧೇತುಃ ।
ಅಶುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಗೇನ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇರಾದೇಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮತಶ್ಚಾನನ್ಯಥಾತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾವಧಿರ್ನಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಯುಕ್ತಿಪರಾಮರ್ಶೀ ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ಯಥೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ನೈವಂ ಪುರುಷಾದಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಂ ಸಾ ಪುರುಷಾಖ್ಯಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮಹತ್ತ್ವಾದೇರವಧಿಃ ಸೈವ ಪರಾ ಗತಿಃ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರತಿಶಯಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ವಿಧ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ । ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯತಯಾ ವೇದಾಂತೈಕವೇದ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ತ್ವದುಕ್ತಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಕ್ತಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಮೌಪನಿಷದ್ಭಿರೇವ ಜ್ಞೇಯಂ ಪುರುಷಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ । ಹೇ ಶಾಕಲ್ಯೇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ ।
ವಿಶೇಷಣಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಔಪನಿಷದತ್ವೇತಿ ।
ಔಪನಿಷದತ್ವೇಽನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಚಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧೇ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನಿರ್ಮೂಲೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದೌ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಮಭಿಯುಕ್ತೋಕ್ತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ವದನ್ಪ್ರಕೃತಾವಿರೋಧಿತ್ವಮಾಹ —
ತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।
'ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಫಲವದರ್ಥಬೋಧನಮ್ ‘ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪ್ರಕ್ರಮಾದ್ಧರ್ಮಕರ್ಮಣೋಶ್ಚೈಕ್ಯಾದ್ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಾಬೋಧನಂ ತದ್ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿವಕ್ಷಯೋಕ್ತಮ್ । ಯತ್ತು ಚೋದನಾಸೂತ್ರೇ ಚೋದನಾಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತದಪ್ರತಿಕೂಲಂ, ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಕಥನಾತ್ । ಪರೀಷ್ಟಿಸೂತ್ರಪ್ರಮುಖಮಪಿ ಸೂತ್ರಜಾತಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ತದ್ಭಾಷ್ಯೈಶ್ಚ ಸಹ ಪ್ರಕಮವಶಾತ್ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಮೇವಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧನಮಿತಿ ವೇದೈಕದೇಶಸ್ಯ ಫಲಮಿತ್ಯುಪನಿಷದರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣವಿರೋಧಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಖಲ್ವಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಭೂತೋಪದೇಶವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಾ । ತನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
'ವಷಟ್ಕರ್ತುಃ ಪ್ರಥಮಭಕ್ಷಃ’ ದೇವದತ್ತೋ ಭುಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಗತ ಇತ್ಯಾದಿಭೂತೋಪದೇಶಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯತಾವಾಚಿವಿಭಕ್ತಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾದಿವಾಚಿನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ಫಲವದರ್ಥರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಅತೋಽವಿಶೇಷಾತ್ಕಾರ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಭೂತೋಪದೇಶೇಽಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಾದಿಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಾತ್ಕಾರ್ಯಶೇಷದ್ರವ್ಯಾದ್ಯರ್ಥತಯಾ ಫಲವದರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ತತ್ಸಾಧ್ಯಾತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಮಪಿ ದ್ರವ್ಯಾದಿವಸ್ತು ವಷಟ್ಕರ್ತುರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಾಹೃತಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವೇನಾಭಿದಧಾತಿ, ಭೂತಭವ್ಯನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತೋ ಭೂತೋಪದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾನ್ನಾತಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯಾನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಾತ್ತೇನೈವ ಕಾರ್ಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟವಸ್ತೂಪದೇಶೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ನನು ನ ತಾದೃಗಸ್ತಿ ವಸ್ತು, ಸರ್ವಸ್ಯೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಭೂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಪರ್ಶಿತಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಭೂತಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಫಲಫಲಿಭಾವೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಕ್ರೀಯಾದ್ವಾರಾ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ಫಲಫಲಿತ್ವಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂತಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾತ್ತದುಪದೇಶೋಽಪಿ ತಚ್ಛೇಷ ಏವ, ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದಾವಾದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನ ಕೂಟಸ್ಥೋಪದೇಶೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ —
ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಾಂತರಾತ್ಕಾರ್ಯಪದಸ್ಯ ತದನ್ವಿತಾರ್ಥಾವಾಚಿತ್ವಾದ್ಯೋಗ್ಯೇತರಾನ್ವಯಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಪದಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪುತ್ರಜನ್ಮಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಾದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಕಾರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟೇರ್ಭೂತೋಕ್ತೇರಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕೂಟಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಭೂತೋಕ್ತೇರ್ನ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಅಸ್ತು ವಾ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ದ್ರವ್ಯಾದೇಸ್ತದುಕ್ತೇಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಯತ್ಕಾರ್ಯನಿವರ್ತನಶಕ್ತಿಮದ್ಭೂತಂ ತದುಕ್ತಮೇವ । ನ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ, ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೇಽಪಿ ನ ತದನ್ವಯಿತ್ವಂ ವಾಚ್ಯತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದಭಾವೇಽಪಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಯೋಗ್ಯಾನ್ವಿತದ್ರವ್ಯಾದೇಸ್ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವವತ್ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುನೋ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವೇನೈವಾನ್ಯತ್ರ ಭೂತೋಕ್ತೇರ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಭೂತೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ।
ಭೂತೋಪದೇಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾಯೇಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಕೋಟಿನಿವೇಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಭೂತೋಕ್ತೌ ಕಾರ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧೇ ಶಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಭೂತೋಪದೇಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ತದಶೇಷಭೂತಂ ಭೂತಂ ನೈವಾನುಪದಿಷ್ಟಂ, ತದುಪದೇಶಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಾರ್ಥಗಂತೃತ್ವೇನಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವನ್ಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥೋಪದೇಶಿತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ವೈಫಲ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಫಲಾಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಯದೀತಿ ।
ಭೂತಂ ಯದ್ಯುಪದಿಷ್ಟಮುಪದಿಶ್ಯತಾಂ ನಾಮ ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ತೇನೋಪದಿಷ್ಟೇನ ತವ ಶ್ರೋತುರ್ವಕ್ತುರ್ವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಾರ್ಯೋಪದೇಶವದಜ್ಞಾತಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ಮಕಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಮನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ಫಲವತ್ತ್ವೇನ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಶೇಷೋಪದೇಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಫಲೇನ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೇನ ತಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದವಗತ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ —
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಫಲವತ್ತ್ವೇನ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಇತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಥದ್ರವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಶುದ್ಧಸಿದ್ಧಾರ್ಥತಾಮಿತ್ಥಮಾಪಾದ್ಯ ತಥೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಬ್ದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕೃತೇರ್ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ಕೃತಿನಿವೃತ್ತೌ ತದವಿನಾಭೂತಂ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ
ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ಧೇತುರ್ವೇತಿ ಕುತೋ ನಿಷೇಧಾನಾಮಕಾರ್ಯಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ನೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ವಿಮತಂ, ನ ಕಾರ್ಯಂ, ತದ್ಧೇತುರ್ವಾ, ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟನಿವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿವೃತ್ತೇರುಭಯಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದುಪದೇಶಾನಾಂ, ತದಾಹ —
ಅಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ‘ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹನನಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಿಂ ತ್ವಹನನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ । ತತೋ ಹನನವಿರೋಧಿನೀ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ಹನನಂ ನ ಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಾ ಕಾರ್ಯತಯಾ ವಿಧೀಯತೇ, ತೇನ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮಪಿ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠಮೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೃತೇ ರಾಗಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯೋ ಹಂತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥೋ ಹನನಂ ತೇನ ನಞೋಽನುರಾಗಃ ಸಂಬಂಧೋ ಯದಾ ತದಾ ಭವತ್ಯಹನನಮಿತಿ । ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಹನನವಿರೋಧಿನೀ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ, ಹನನಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಿಧಾರಕೋ ಯತ್ನೋ ವಾ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತೇ ವಿನಾ ವಿಧಿಮಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತಥಾವಿಧಕ್ರಿಯಾವಿಧಿನಿಷ್ಠಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ನೈವ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಕ ತರ್ಹೀದಂ ವಾಕ್ಯಂ ತ್ವನ್ಮತೇ ಪರ್ಯವಸಿತಂ, ತದಾಹ —
ಹನನೇತಿ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಾದಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ ಸ್ವತೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಹನನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸಿತಮಸ್ಮನ್ಮತೇ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮ್ । ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾರ್ಥಾಂತರಂ ತಸ್ಯಾಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ನಞಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣೇ । ಏಷ ಏವ ಚ ನಞಃ ಸ್ವಭಾವೋ ಯತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽಭಾವಬೋಧನಮ್ । ನ ಚ ತದನ್ಯತದ್ವಿರೋಧಿನೋರಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಂ, ಅಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿನ್ಯರ್ಥಾಂತರೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ತತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಾತ್ । ‘ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೀ ತು ನೈವ ನಞ್ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಃ । ವದತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧರ್ಮಾವನ್ಯಮಾತ್ರವಿರೋಧಿನೌ ‘ ಇತ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷಣಯೈವಾರ್ಥಾಂತರೇ ನಞಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ನಞರ್ಥೇ ಹನನಾಭಾವೇ ನಿಯೋಗಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಠಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಭಾವೇತಿ ।
ಭಾವಾರ್ಥೋ ದಧ್ಯಾದಿರ್ವಾ ನಿಯೋಗವಿಷಯತಯಾ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತಿಹೇತುರ್ನಾಭಾವಃ, ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಪಾಲನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಾದಪ್ರಚ್ಯುತಿರೂಪೌದಾಸೀನ್ಯಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನಞೋಽರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸನ್ನೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಪುಂಸಃ ಸ್ಥಾಪಯತ್ಯತೋಽನುಷ್ಠೇಯಾಭಾವಾನ್ನ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ನ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೇನ ನಞಃ ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ತು ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಹನನಸ್ಯ ಯದಿಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ತದೇವ ಪ್ರತ್ಯಯೇನಾನೂದ್ಯ ನಞಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಹನನಮಿಷ್ಟೋಪಾಯೋ ನೇತಿ । ತಥಾ ಚೌದಾಸೀನ್ಯೇ ಪುರುಷಃ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ತದಾಹ —
ಅಭಾವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನ ನಞಃ ಸಂಬಂಧೇ ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇಷ್ಟೋಪಾಯತಾನಿಷೇಧೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ವಯಮೇವ ನಿವರ್ತತೇ ಆಪಾತತೋ ಹಿತೋಪಾಯತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ವ ತತೋಽಧಿಕತರಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಬುದ್ಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತ್ಥಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವೇ ಕೃತ್ಯಭಾವಾತ್ತದವಿನಾಭೂತಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಹನನಾದೇರಿಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಯೇನಾನೂದ್ಯ ನಞಾ ತನ್ನಿಷೇಧೇ ತಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಬೋಧಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೌದಾಸೀನ್ಯೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ನೇೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಾವೀಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಾ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ನೇಕ್ಷ ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಾ ವಿಧೀಯತೇ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಹನನವಿರೂದ್ಧಾ ನ ಹನ್ಯಾಮಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ವಿಧೀಯತಾಂ, ತತ್ಕಥಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ‘ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವ್ರತಮ್ ‘ ಇತ್ಯನುಷ್ಠೇಯವಾಚಿವ್ರತಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕ್ರಮಾಧೀನತ್ವಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನ್ವಿತೇನ ನಞಾ ದೃಷ್ಟೋಽಪಿ ನಿಷೇಧೋಽನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇನ ಚ ಪರ್ಯುದಾಸೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೇಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಾ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ತದ್ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಃ ಸಂಕಲ್ಪ ಇತ್ಯವಗತಮ್ । ಈಕ್ಷ ಇತಿ ತು ಸಂಕಲ್ಪೋ ನಾದ್ರಿಯತೇ, ತತ್ಪರ್ಯುದಾಸವಿರೋಧಾತ್ । ಅತೋಽನೀಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಯಾ ತದ್ವಿಧಿಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನೈವಂ ನಿಷೇಧೇಷ್ವಪವಾದಕಮಸ್ತೀತಿ ವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣಯಾ ನಾನುಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಂ ಸಮಸ್ತಪರ್ಯುದಾಸವಿಷಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಹನನಾದಾವುದ್ಯುಕ್ತಪರಶ್ವಾದಿಪರಾವರ್ತನಸ್ಯ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾವೇ ಹನನಾದಿಪ್ರಾಗಭಾವಪಾಲನಸಂಭವಾದುಕ್ತನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ ನಞರ್ಥಧೀಫಲತ್ವಾತ್ತದರ್ಥೋ ಹನನಾದಿಗತೇಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಾಭಾವ ಏವೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ನನು ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವದಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಚೇದರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಂನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದಾದಿವಿಷಯಂ ತದಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪನಿಷದಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉಪಾಖ್ಯಾನಶಬ್ದಃ ಸಮಾನ್ಯಾರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ।
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿಹೇತೋಸ್ತದ್ಬಲೇನಾಕ್ರಿಾಯರ್ಥಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮೇಷಾಮುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುಪನಿಷದಾಮಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾನವಸಾಯಿತ್ವಾದರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಮನುವನದಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ತತ್ರೋಕ್ತಂ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ, ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕುರ್ವನ್ನಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕೃತಂ ಚೇತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ವೇದೇತ್ಯಾದಿಪದಮ್ ।
ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೋ ದುಃಖಾನುದಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸಾಂಸಾರಿಕಸುಖಾನುತ್ಪಾದೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವವಿದೋ ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಸಾಂಸಾರಿಕಸರ್ವಧರ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜೀವತೋಽಶರೀರತ್ವಂ ಮಮ ಮಾತಾ ವಂಧ್ಯೇತಿವದ್ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಶರೀರ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಸಂಗತೇರಾವಿದ್ಯಕತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ತದ್ಧ್ವಸ್ತೇರ್ಜೀವತೋಽಪಿ ಯುಕ್ತಮಶರೀರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಾದಪಿ ಜೀವತಸ್ತದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಶರೀರತ್ವಮಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಮೃಷ್ಯನ್ನಾಶಂಕತೇ —
ತತ್ಕೃತೇತಿ ।
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮಾ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಸಂಬಂಧಾದ್ಧರ್ಮಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಸ್ವತೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯ ತದ್ಯೋಗಃ ಸ್ವತೋಽನ್ಯತೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತತ್ಕೃತಧರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಮನಿಚ್ಛತೋ ವಸ್ತುತ್ವೋಪಗಮಾದ್ಧರ್ಮಾದಿಕರ್ತೃಕತ್ವಾದೃತೇ ತಸ್ಯಾತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ದೇಹೇ ಧರ್ಮಾದಿಕಾರ್ಯದೃಷ್ಟೇಸ್ತದಸಿದ್ಧೌ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಧರ್ಮಾದೇರಾತ್ಮಕೃತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಯಾದಾತ್ಮಕೃತಧರ್ಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯ ದೇಹಯೋಗೇ ತದ್ದ್ವಾರಾ ತಯೋರಾತ್ಮಕೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾಕ್ತನಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಪ್ರತಿತನಂ ಶರೀರಂ, ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಕ್ತನದೇಹಯೋಗಾಧೀನಂ, ಸೋಽಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಣೇತಿ ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಾ, ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ಕರ್ಮದೇಹಯೋಗಯೋರನಾದಿತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಅಂಧೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ದೇಹಯೋಗಸ್ಯ ವಾಽವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮಾದಿಕರ್ತೃತೇತಿಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಾನಂತಚಿದ್ಧಾತೋರಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮಾದ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಕೃತಕರ್ಮಕೃತಮಾತ್ಮನಃ ಸಶರೀರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಗತಕ್ರಿಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾರಕೇಷು ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ —
ಸಂನಿಧೀತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಉಪಾರ್ಜನಂ ಸ್ವೀಕರಣಮ್ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿದ್ಧನದಾನಾದಿತುಲ್ಯಂ ಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸಂಗತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತಸ್ತಸ್ಯಾಯೋಗಾದವಸ್ತುತ್ವೇ ತ್ವನ್ಮತಹಾನಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಕೃತಧರ್ಮಾದಿಕೃತಾತ್ಮನಃ ಸದೇಹತೇತ್ಯೇತದಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಮಮೇತಿಧೀಸಕ್ತಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಕರ್ತಾರಂ ಚೋದ್ದಿಶ್ಯ ಯಾಗಾದಿವಿಧೇಶ್ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - ‘ಯಜಮಾನತ್ವಮಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಪದ್ಯತೇ । ನ ಪರಿಸ್ಪಂದ ಏಕೈಕಾ ಕ್ರಿಯಾ ನಃ ಕಣಭೋಜಿವತ್ ॥ ‘ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಧಾರತ್ವನಿರಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಧೀರ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಮೀಮಾಂಸಕಶ್ಚೋದಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಕೀಯೇ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಧೀ ರಾಜ್ಞೋ ಭೃತ್ಯಾದಾವಿವ ಗೌಣೀ ತತಃ ಸ್ವೀಯದೇಹಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ವಾಸ್ತವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಧೀರ್ಗೌಣೀ, ತದ್ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಸ್ತುಭೇದೋ ಯಸ್ಯ ಪುಂಸಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೌಣಾವಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ —
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಸಿಂಹಶಬ್ದಸ್ತದ್ಧೀಶ್ಚ, ನಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ । ಅನ್ಯಃ ಪುರುಷಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ತತಶ್ಚ । ಸಿಂಹಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಯಃ ಸಿಂಹಪುರುಷಯೋರುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಭೇದಂ ವೇತ್ತಿ ತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ನೇಯಾ । ಯಥಾ ಸಿಂಹಃ ಪುಮಾನಿತ್ಯುದಾಹರಣಂ ತಥಾಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕ ಇತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಯಥಾಶಬ್ದೋ ಯೋಜ್ಯಃ ।
ಶಬ್ದಧಿಯೋರಗೌಣತ್ವವಿಷಯಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಭೇದೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪುಂಸೋಽನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ನ ಗೌಣೌ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯೇ ಸಮಾರೋಪಿತಾಂಶಗತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವುದಾಹರತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪುರೋವರ್ತಿನಃ ಸ್ಥಾಣುತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಮಂದೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಪಾಕ್ಷಿಕಾವಿತಿ ಶೇಷಃ । ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಾಣುವಿಷಯತ್ವಂ, ನ ಪ್ರತೀತಿತಃ । ಪ್ರತೀತಿತಸ್ತ್ವಾರೋಪಿತವಿಷಯತ್ವಮ್ ।
ಸಂಶಯೇ ಸಮಾರೋಪಿತಗತೌ ಪಾಕ್ಷಿಕೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೇ ತಥಾವಿಧೌ ನಿಶ್ಚಿತಾವುದಾಹರತಿ —
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಿತಿ ವಸ್ತುಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೋಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಶಯೇ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ ದೃಷ್ಟಹೇತುಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾದೇಃ ಸಮತ್ವಾದ್ವಿಪರ್ಯಯಸ್ಯೈವೋತ್ಪತ್ತೌ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಹೇತ್ವವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಿಥುನಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ದೇಹಾದಾವಹಂಧೀಶಬ್ದಯೋರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ವಿವೇಕಿನಾಂ ತತ್ರ ತೌ ಗೌಣಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅವಿವಿಕ್ತಾವವಿವೇಕೋತ್ಥಭ್ರಾಂತಿಕೃತಾವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಬುದ್ಧಾವಾತ್ಮೀಯತ್ವಂ ತಿರೋಹಿತಂ ಸರ್ಪಬುದ್ಧಾವಿವ ರಜ್ಜುತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪರಮತನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರಾಹಂಧಿಯೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತದಾಹ —
ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿದುಷೋ ಜೀವತೋಽಪ್ಯಶರೀರತ್ವಂ ಯೌಕ್ತಿಕಂ ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ ಸ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೋ ದೇಹಸ್ಥೋಽಪಿ ಪೂರ್ವವನ್ನ ಸಂಸಾರೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತದೇಹೇ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೇ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಯಥಾ ಲೋಕೇಽಹಿನಿರ್ಲ್ವಯನೀ ಸರ್ಪನಿರ್ಮೋಕಸ್ತದೀಯಾ ದೇಹತ್ವಗ್ವಲ್ಮೀಕಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಮೃತಾ ಪೂರ್ವಮಿವಾಹಿನಾತ್ಮತ್ವೇನಾನಿಷ್ಟಾ ವರ್ತೇತ ತಥೈವೇದಂ ವಿದುಷಃ ಶರೀರಂ ಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಾಗಿವಾತ್ಮತ್ವೇನಾನಿಷ್ಟಂ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ಪದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ತಥಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಯಾ ತ್ವಚಾ ಮುಕ್ತೋಽಪಿ ತಾಮಹಮಿತಿ ನಾಹಿರಭಿಮನ್ಯತೇ, ತಥಾಯಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೋ ದೇಹಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ತತ್ರಾಹಂಧಿಯಮಾದಧಾತಿ । ಅತ ಏವಾಮೃತಃ । ದೇಹಾಭಿಮಾನವತೋ ಹಿ ಮೃತಿಃ । ನಿರುಪಾಧಿಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಿತಿ ಜೀವತೀತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಕ್ಷೀಃ । ಸ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಚ್ಚ ತೇಜೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಯೋತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಸಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ವಸ್ತುತೋಽಚಕ್ಷುರಪಿ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಚಕ್ಷುರಿವೇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಶ್ರೌತೇಽರ್ಯೇ ಸ್ಮೃತಿಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ —
ಸ್ಮೃತಿರಪೀತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೌ ಪ್ರಮಿತಾಯಾಂ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಪ್ರಮಿತಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಸತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮನುಜಾನಾತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇವಾಸ್ಮಾಕಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಬಾಧಿತಮನುಭೂಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಸತ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಿವ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತಾ ವಸ್ತುಮಾತ್ರೋಕ್ತೇ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪೋಕ್ತಿವದರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಅನವದ್ಯಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತುಮಾತ್ರೋಕ್ತಿಃ, ಮನನಾದಿವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಶ್ರುತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮನನಾದಿಯೋಗೋ ನಾವಗತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮೇಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಃ ಶ್ರವಣಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣ್ಯಾ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಭಾವನಾಧಾನಂ ಮನನಮ್ । ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮ್ । ತೇಷಾಮೈಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾನ್ನಾವಗತಮನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಗತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿತೇಽಮಿತೇ ವಾ ತದ್ಧಿಯೋ ವಿಧ್ಯಸಿದ್ಧೇರಾಪಾತದೃಷ್ಟೇಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಶ್ರವಣಾದಿಷು ವಿಹಿತೇಷು ತೇಭ್ಯಸ್ತದ್ಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ನ ಚ ವಸ್ತುಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧ್ಯಯೋಗಃ, ವಾಕ್ಯಭೇದೋಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ‘ತದ್ವಿಷಯೇ ಲಿಙಾದಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಃ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಿಧಿನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಃ । ನ ಚೈವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಪರತ್ವಂ, ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನ್ವಯಾದಿಸಿದ್ಧಹೇತುಭಾವೇಷು ತೇಷು ನ ವಿಧಿಃ, ಅವಘಾತೇಽಪಿ ತದಭಾವಾಪಾತಾತ್ । ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣಾತ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ಸಂಯೋಜಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧಬೋಧಿತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಭೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪೃಥಗಾರಭ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ನನ್ವಾದ್ಯೇ ಕಾಂಡೇ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿಧಿರಧಿಗತಃ, ಮಾನಸಜ್ಞಾನವಿಧಿವಿಚಾರಾಯ ಕಾಂಡಾಂತರಮಾರಭ್ಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಆರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಾಧ್ಯಕರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನವಿಧಿವಿಚಾರೋಪಯೋಗಿತಾತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಚಾತುರ್ಥಿಕಮುದಾಹರಣಮಾಹ —
ಅಥಾತ ಇತಿ ।
ತೃತೀಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತ್ಯನಂತರಂ ಶೇಷಿಣೈವ ಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಕೋ ನಾಮ ಕ್ರತವೇ ಪ್ರಕುರುತೇ ಕೋ ವಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯೇತಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ಚತುರ್ಥಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸೂತ್ರವದಿದಮಪಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರವೀತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಕ್ತವಿಭಾಗಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪೃಥಗಾರಂಭಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮೇಯಫಲಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದೇವ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ಕಥಂ ದ್ವೈತಾಲಂಬನಸ್ಯ ವಿಧಿಕಾಂಡಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದೇಶ್ಚ ಮಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಸಂಹರನ್ಪರಿಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಧಿಯೋ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾನವಿರೋಧಿತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಇತಿನಾ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತು ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ತದಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತೌ ತದುತ್ಥಮಾತ್ರಾದಿಸರ್ವಭೇದಧ್ವಸ್ತೇರವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವಾಶೇಷೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟೇ ಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯದ್ವಯೇ ಸಿದ್ಧಾ ವೇದಾಂತಮಾನತೇತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಸ್ಮಾಭಿರಯಮರ್ಥೋಽಭ್ಯುಪಗತಃ ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯೈರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಬಾಧಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯೇವಂ ಬೋಧೇ ಜಾತೇ ಪುತ್ರದೇಹಾದೇಃ ಸಕ್ತಾಬಾಧನಾನ್ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾವಗಮಾದಯಮಹಮೇವೇತಿ ಪುತ್ರಾದಾವಹಮಭಿಮಾನಸ್ಯ ಗೌಣಾತ್ಮನೋ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ದೇಹಾದಾವಹಮಭಿಮಾನಸ್ಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಂ ಭವೇತ್ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದ್ವಿಧಿವಿಧೇಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮಾ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಮಾತಾ । ಯದ್ಯಯಮೇವ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮತಾಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ।
‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ, ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಮಾತೃತ್ವಂ, ಪ್ರಮಾತೈವಾನ್ವಿಷ್ಟಃ ಸನ್ನಿರ್ದೋಷಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮನೋ ಮಾತೃತ್ವಮಾವಿದ್ಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇ ಕಥಮಧ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಮಾನತಾ, ಕಾರಣದೋಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದೇಹೇತಿ ।
ಯಥಾ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದೇ ಕಲ್ಪಿತಾಪಿ ದೇಹಾತ್ಮತ್ವಧೀರ್ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತಯಾ ಮಾನಮಿಷ್ಯತೇ ತಥಾ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧಾಭಾವಾಚ್ಚಾಧ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯತತ್ತ್ವಾವೇದಕಮಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಮಾನಮ್ । ಶ್ರುತೇಸ್ತು ವರ್ಣದೈರ್ಘ್ಯಾದಿವದಾತ್ಮಧೀಹೇತೋಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯೇವ ಮಾನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ಭಿಃ ಸೂತ್ರೈಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣಾನಾಮಪುನರುಕ್ತಮರ್ಥಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಸಂಕೀರ್ತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತತ್ಫಲತ್ವೇ ಹೇತುಃ —
ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಂತರೇಣೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಮನೂದ್ಯಾತೀತಸೂತ್ರತ್ರಯಾರ್ಥಮನುವದತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಲಕ್ಷಣೇ ತದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಶಂಕಾಯಾಂ ನಿರಾಸಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧೇ ಸಮನ್ವಯೇ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತೇರುತ್ತರಸಂದರ್ಭಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸಾಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಮಾನತ್ವವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಮನ್ವಯೋ ನಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾವಿರೋಧಿಪ್ರಧಾನಾದಿವಾದನಿರಾಸಾಯೋತ್ತರಸಂದರ್ಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವೇ ತತ್ಸಂವಾದಾದಿನಾ ತತ್ರ ವೇದಾಂತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ನ ತತೋ ಜಗದ್ಧೇತುರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಮಾನೇನ ತದ್ಧೇತುಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಪ್ರಧಾನಾದೀನೀತಿ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಗತಿಃ, ಪರಾರ್ಥಾನುಮಾನತೇತ್ಯಾಹ —
ತತ್ಪರತಯೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಾದ್ಯನುಕ್ತೇಸ್ತೇಷಾಂ ನ ಪರಾರ್ಥಾನುಮಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
‘ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ’ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವನುಮಾನತಾ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗಮಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ತಾದೃಗೇವ ಕಾರಣಮನುಮಾಪಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ಪುಮರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪುಂಸಿ ಮಾನಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೌ ಯಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ, ಸ ತಾದೃಶಬಿಂಬಪೂರ್ವಕಃ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾತ್ , ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಾಭಾಸವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ತಾದರ್ಥ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಮಾನಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ, ವಿಮತಂ ಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಮ್ , ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ , ದ್ರವ್ಯಾದಿವದಿತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಯೋಗಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಮತಾಂತರಮಾಹ —
ಕಾಣಾದಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಬಂಧೇನ ಸಿದ್ಧವಜ್ಜಗದ್ಧೇತುಪರಾಮರ್ಶಾತ್ , ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ಬುದ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟಾದೀಶ್ವರಂ ಕಲ್ಪಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪರಿಮಾಣಾದಲ್ಪಪರಿಮಾಣಾರಬ್ಧಂ ಪಟಾದಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾದ್ಯಮಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ತಥೇತಿ ಸಮವಾಯಿತ್ವೇನ ಚತುರ್ವಿಧಾನಣೂನ್ಕಲ್ಪಯಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಅಣೂಂಶ್ಚೇತಿ ।
'ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಭಾಸಾದ್ದೀಪಾದೇರ್ನಿರನ್ವಯನಾಶದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರಪಿ ತಥಾ ನಷ್ಟಸ್ಯಾಸತ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾಚ್ಚಾದ್ವೈತವಾದೇ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಾದಯೋ ವಿರೋಧಿನೋ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಕ್ತ್ವಾ ತನ್ನಿರಾಸಾಯೋತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾದಿಷು ಭಿನ್ನಪ್ರಸ್ಥಾನೇಷು ಸತ್ಸ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಕ್ಯಾಭಾಸೇಷು ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸೇಷು ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ।
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಸದೇವ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸಚ್ಛಬ್ದಿತಮೀಕ್ಷಿತೃ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ವಾದಿವಿವಾದಾಜ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯ್ಯಾನಂತರಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತಂ ಸಮುದಾಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಜಗದ್ಧೇತೌ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ತಚ್ಚೈತನ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಸಂಗತಿಃ । ನಾನಾಶಾಖಾಸ್ಥಸ್ಫುಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಿತಪ್ರಧಾನೈಕ್ಯಸಂಪತ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಫಲಮ್ ।
ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಧೀಯತೇ ಸರ್ವಂ ಜಗದಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ, ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ತ್ರಿಗುಣಮಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ಅಚೇತನಮಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯಮತಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾನೀತಿ ।
ಜೀವಾಖ್ಯಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಸ್ವತೋ ವಿಭಜನನಿಯಮೇನೈಕೀಕರಣಶಕ್ತಯೋ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯನ್ಯದೇವ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾದುತ್ಪಾದ್ಯಾರ್ಥಶಕ್ತಿರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಯ ನ ಜ್ಞತ್ವಮೇವ ತಸ್ಯ ಕುತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ನನೂಕ್ತಜ್ಞಾನೇನ ಚೇತನಾನಾಮೇವ ಯೋಗಿನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ವಾತ್ತದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಥಂ ತೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣವಂತ ಇತ್ಯಚೈತನ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಹಾಯತಯಾ ತದುತ್ಕರ್ಷಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾನ್ನ ಚೇತನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನಂ, ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣವಿರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ಣತ್ವಾಚ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಗುಣಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಾಯೋಗಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ —
ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಚ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕರಜಸ್ತಮಸೋರಪಿ ತತ್ರ ಭಾವಾನ್ನ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ, ವಸ್ತುತಸ್ತದ್ಭಾವೇಽಪಿ, ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಗ್ನಿತ್ವವತ್ತದುಪಚಾರಾತ್ , ತದಾಹ —
ಉಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ।
ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತಥಾತ್ವೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ಸ್ವಮತಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಅಥೇತ್ಯಾದನಾ ।
ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತ್ರಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ ।
ಉಭಯತ್ರಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಸಾಮ್ಯೇ ಕಥಂ ಪಕ್ಷಿವಿಶೇಷಪಕ್ಷಪಾತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಮಗ್ರೀಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಕಾರಣತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಾದದ್ವಯತ್ವಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಜಗದುಪಾದಾನವಾದಿವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಪರತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ನಞ್ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೌತ್ರಮೇವ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಶಬ್ದಂ ಹೀತಿ ।
‘ಸದೇವ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದತ್ವಾನ್ನಾಶಬ್ದತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಪದಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ಅನುಮೇಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿತ್ವಾ ತದನುವಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಥಂ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಮಾತ್ರಮನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನ ತದ್ವಿಶೇಷಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿರೇವ ಮಾನಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಏವಂಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಚೇತನಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ —
ತದೈಕ್ಷತೇತಿ ।
ಕೇಚಿದೀಕ್ಷಿತಾರಮೀಶ್ವರಂ ಸದ್ವಿತೀಯಂ ಸಂಗಿರಂತೇ, ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಏಕಮೇವೇತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ —
ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಫಲಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತದಾಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಜಃ ಸೃಷ್ಟವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೇರನುಮಿತಾರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವವ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಮರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಂದೋಗಶ್ರುತಿವದೈತರೇಯಶ್ರುತಿರಪಿ ಪ್ರಧಾನವಾದವಿರೋಧಿನೀತ್ಯಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಮಿಷಚ್ಚಲತ್ । ಸತ್ತ್ವಾಕ್ರಾಂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಶ್ರುತಿರಪಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತಾಂ ವಾರಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
'ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾಂ ಖಂವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀಂದ್ರಿಯಂ ಮನೋಽನ್ನಮನ್ನಾದ್ವೀರ್ಯಂ ತಪೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಕರ್ಮ ಲೋಕಾ ಲೋಕೇಷು ನಾಮ ಚ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ಷೋಡಶಕಲಾಃ ।
‘ಇಕ್ಶಿತಪೌ ಧಾತುನಿರ್ದೇಶೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾದೀಕ್ಷತೇರಿತಿ ಶ್ತಿಪಾ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಕಥನಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಚೇತನೋಪಾದಾನತ್ವಸಾಧನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಈಕ್ಷತೇರಿತೀತಿ ।
ವಿಷಯಿಣಾ ವಿಷಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇಯಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ —
ಯಜತೇರಿತಿವದಿತಿ ।
ಸಪ್ತಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ - ‘ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಧೇರ್ಯಜತೇಃ ಪೂರ್ವವತ್ತ್ವಮ್ । ‘ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಃ ಸೌರ್ಯಾದಿಷು ವಿಕೃತಿಷ್ವವಿಧಾನಾದನಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ - ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಶಾಕಾದಿಷು ಸಿದ್ಧೇಷು ವದಂತ್ಯೋದನಂ ಪಚೇತಿ, ತಥೇಹ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕರಣಂ ವಿಹಿತಂ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿಕೃತಿಷ್ವವಿಧೇಃ ಸೌರ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಕೃತಿಯಾಗಾನಾಂ ದರ್ಶಾದಿಪ್ರಕೃತಿವಿಹಿತಪೂರ್ವೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವತ್ತ್ವಮಿತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಯಜತೇರಿತಿ ಯಾಗೋ ಗೃಹೀತಸ್ತಥೇಹಾಪೀಕ್ಷತೇರಿತೀಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಕ್ಷತೇರಿತ್ಯುಕ್ತೇರರ್ಥಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಯಾತ್ರ ಸೂಚಿತಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ವಿಶೇಷತಃ ಸರ್ವವಿದಿತಿ ಭೇದಃ । ಜ್ಞಾನಮಯಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಂ ತಪೋ ನ ತ್ವಾಯಾಸರೂಪಮ್ । ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾಯಮಾನಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ನಾಮ ದೇವದತ್ತಾದಿ । ರೂಪಂ ನೀಲಪೀತಾದಿ । ಅನ್ನಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ । ಆದಿಪದೇನ ‘ಜ್ಞಃಕಾಲಕಾಲೋ ಗುಣೀ ಸರ್ವವಿದ್ಯಃ ಸ ಕಾರಣಮ್‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಪಾದ್ಯ ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನೇ ಗುಣಾನಾಂ ತುಲ್ಯತಯಾ ಸತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಸಂಭವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ದೂರನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಔಪಚಾರಿಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವವದಿತರಯೋರಪಿ ತೇನಾತ್ಮನಾ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ಕೇವಲಸತ್ತ್ವವೃತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ತೇನ ನ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನ ಕೇವಲಾ ಸತ್ತ್ವವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂತು ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಃ, ತಥಾವಿಧಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಚಿದಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಮವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಿಪರಿಣಂಸ್ಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಹೇತುರಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯಾಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ —
ಯೋಗಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷೋಽಪಿ ಚೇತನಸ್ಯೋಪಕರೋತಿ ನಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ, ಅಂಧಸ್ಯೇವಾದರ್ಶೋತ್ಕರ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೇಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಮತಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ನೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕಥಂ ತದನ್ಯಕೃತಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಲಾಘವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರೋಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮನುಭಾಷತೇ —
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪರೋಕ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಂ ನಿರಸಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವಾದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸರ್ವಜ್ಞತೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸ್ವತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತದರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವಿಷಯಸಂಬಂಧೇ ಜಾನಾತೀತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನ । ಅಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶತೇರಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ತಥಾವ್ಯಪದೇಶೇಽಪಿ ಜಾನಾತೇಃ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ತಥಾವ್ಯಪದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ಸುತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಕುಂಭಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣಪರಿಣತಿರೀಕ್ಷಣಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವೋಪಾಧೇರನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಸರ್ಗಸಂಸ್ಕಾರಾಯಾಃ ಪ್ರಲಯಹೇತುಕರ್ಮಕ್ಷಯೋತ್ಥಾಪಿತಸಂಸ್ಕಾರಾದಿನಿಮಿತ್ತವಶೇನ ಸರ್ಗೋನ್ಮುಖಾ ಪರಿಣತಿರೀಕ್ಷಣಮ್ । ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿದಮೇವ ಮುಖ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಚಾಸ್ಯಾದಿಕರ್ತುರಸ್ತಿ ಕರ್ತೃತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತದದ್ವೈತಹಾನಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
‘ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತಯೋಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ಭಣತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗೇವ ತಯೋಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಸರ್ಗಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅವ್ಯಾಕೃತ ಇತಿ ।
ತಯೋಸ್ತಥಾಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇ ಕುತಃ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತೇ ಇತಿ ।
ನಿರೀಶ್ವರವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೇಶ್ವರವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದಿತಿ ।
‘ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಾಧಿಗಮೋಽಂತರಾಯಾಭಾವಶ್ಚ’ ಇತಿ ಯೋಗಸೂತ್ರಸ್ಯ ‘ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಾದಾವರ್ಜಿತ ಈಶ್ವರಸ್ತಮನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಜ್ಞಾನವೈರಗ್ಯಾದಿನಾ ‘ ಇತಿ ತದ್ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟೇರ್ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರವಿದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿನಾ ಸೂಚಿತಂ ಕೈಮುತಿಕಂ ನ್ಯಾಯಮಾಹ —
ಕಿಮ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸೇಶ್ವರವಾದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಮನಾಯಾಸಲಭ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜೀವಸ್ಯೇವೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನುಗುಣಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನ ತದಿತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧಯತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಸ್ಮಿತಾದಿರುಕ್ತಃ ।
ನನು ಸಂಸಾರಿಣೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾಚ್ಚೇದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಿದ್ಯಂ ಭೇದಮಾದಾಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ನ ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣವಾನಿತರವಚ್ಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಮಾಹ —
ಮಂತ್ರೌ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯಜಾತಂ, ಸಮಃ ಸಮಾನಜಾತೀಯೋಽಭ್ಯಧಿಕೋ ವಿಜಾತೀಯೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ನಞಾನ್ವಿತಂ ದ್ವಯಂ ಮಾನಾಭಾವಪರಮ್ । ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾದಿನಾನವಗಾಹ್ಯತ್ವಂ ಪರತ್ವಮ್ । ಶಕ್ತಿರ್ಮೂಲಕಾರಣಂ ಮಾಯಾ ತಸ್ಯಾ ವಿವಿಧತ್ವಮಾಕಾಶಾದ್ಯಶೇಷಾಕಾರತ್ವಮ್ । ಐತಿಹ್ಯಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸಾ ನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಮಾಯಾನುಸಾರಿತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಂ, ಜ್ಞಾನಮೇವ ಬಲಂ ತೇನ ಕ್ರಿಯಾ ಜಗತಃ ಸರ್ಗಾದ್ಯಾ ಸಾ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀತಿ । ಅಪಾಣಿರಪಿ ಗ್ರಹೀತಾ, ಅಪಾದೋಽಪಿ ಜವನೋ ವೇಗವದ್ವಿಹರಣವಾನ್ , ಅಚಕ್ಷುರಪಿ ಪಶ್ಯತಿ, ಅಕರ್ಣೋಽಪಿ ಶೃಣೋತಿ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ ಸರ್ವಮಪಿ ವೇದನಯೋಗ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಪೇಕ್ಷೋ ವೇತ್ತಿ । ಪರ್ಯವಸಿತಂ ತಸ್ಮಿನ್ವೇದಿತೃತ್ವಮತೋ ನ ತಸ್ಯಾನ್ಯೋ ವೇದಿತಾಸ್ತಿ, ನಿತ್ಯಸ್ಫುರಣತ್ವಾಚ್ಚ । ತಂ ಚಾದಿಕರ್ತಾರಂ ಮಹಾಂತಮಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ನ ಚ ತನ್ಮಹತ್ತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತಿ ಪುರುಷಪದಮ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಮತಃ ಸಂಸಾರಿಣೋ ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನೇಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಪರಾದ್ಧಾಂತಾದೀಶ್ವರಾದನ್ಯೋ ನ ಸಂಸಾರೀ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಪೀತ್ಯಹ —
ನೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಸಂಸಾರಿಣ್ಯಸತಿ ವಿಭಾಗೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೌಪಾಧಿಕಂ ವಾನ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ತತ್ಕೃತಮನ್ಯತ್ವಂ ಚೇಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಘಟೇತಿ ।
ವಿಮತೌ ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿನ್ನೌ, ಅಪುನರುಕ್ತಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ —
ತತ್ಕೃತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಸಂಬಂಧಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಮದಾಕಾಶೇ ಸಾಧ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಾಪರೋಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ಕೃತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ತಚ್ಛಬ್ದಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಚಿದಾತ್ಮಾ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧಿಯೋಗಾದವಿವೇಕಸ್ತೇನ ಕೃತೇತ್ಯೇತತ್ ।
ವ್ಯೋಮಾದಾವನಾತ್ಮನಿ ಭ್ರಾಂತಿಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋಽತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸತ ಆತ್ಮನ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಮಾಹ —
ಮಿಥ್ಯೇತಿ
ಪೂರ್ವಭ್ರಾಂತೇರೇವ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೋತ್ತರಭ್ರಾಂತಿಕಾರಣತ್ವಮವಧಾರಯಿತುಂ ತನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಂ ನ, ಕಿಂತು ತದ್ಧೇತೋರ್ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಅತೋ ಹೇತ್ವಂತರಮವಿರುದ್ಧಮ್ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ —
ಸತಿ ಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಣೋ ಮಹಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಶಬ್ದತಸ್ತರ್ಕತೋ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಯಥಾ ತ್ವಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನ ಕಾರಣತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಚೇತನಕಾರಣತ್ವಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಸ್ಫೋಟಯತಿ —
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಹೇತುಶ್ರವಣಂ ತದಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮುಪಪತ್ತಿರ್ನಹಿ ತತ್ರ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಚೇತನೇಽಪೀತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನೇ 'ತದೈಕ್ಷತ' ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಉಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮ್ —
ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನೇತ್ಯಾದಿ ।
ತಥಾವಿಧೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಿಸೃಕ್ಷತೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಥಮೈಕ್ಷತೇತಿ ತತ್ರ —
ಚೇತನವದಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಮುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಾಣೋ ಲೌಕಿಕೇಕ್ಷಿತೃಸಾಮ್ಯಾನ್ನಿಯತಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾದಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಮ್ ।
ಮುಖ್ಯಗೌಣಯೋರ್ಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗೌಣೇಕ್ಷಣಸನ್ನಿಧಿನಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ತತ್ತೇಜ ಇತಿ ।
ದರ್ಶನಾದೌಪಚಾರಿಕಂ ಸತೋಽಪೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸನ್ನಿಧಿಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಉಪಚಾರೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಾಯೇ ತತ್ಪ್ರಕರಣೇ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶಂಕೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಕ್ರಿಯಾಪದಸಂಬಂಧೀ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನುವಾದಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ —
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪರಿಹಾರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ನಞರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ತದಸದಿತಿ ।
ಪರಮತಂ ನಿರಸಿತುಂ ಪ್ರಕರಣಮನುಸಂದಧಾನೋ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸದೇವೇತಿ ।
ಸೇತಿ ಪ್ರಕೃತಸದಾತ್ಮೋಕ್ತಿಃ । ಇಯಮಿತಿ ಸನ್ನಿಹಿತೇಕ್ಷಿತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ । ದೇವತೇತ್ಯಲೌಕಿಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇಕ್ಷಣಮಭಿನಯತಿ —
ಹಂತೇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಸರ್ಗಾನಂತರಂ ತಾವತಾ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನೋಕ್ತಾನಿ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಿ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
ಇಮಾ ಇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವೇನಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ತೇಷು ದೇವತಾಶಬ್ದಃ । ಅನೇನ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯನುಭೂತೇನ ಜೀವೇನ ಪ್ರಾಣಧೃತಿಹೇತುನಾತ್ಮನಾ ಸದ್ರೂಪೇಣ ಯಥೋಕ್ತಾ ದೇವತಾಃ ಸರ್ಗಾನಂತರಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮ ರೂಪಂ ಚೇತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಾಸಮಂತಾತ್ಕಾರವಾಣೀತಿ ಪರಾ ದೇವತೇಕ್ಷಿತವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಾ ಜೀವಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿಧತ್ತಾಂ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಈಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾದಚೇತನಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತದಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಜೀವೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದೀಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ ।
ಚೇತನತ್ವೇ ಹೇತುಃ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಜೀವಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಜೀವೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದೀಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ ।
ಚೇತನತ್ವೇ ಹೇತುಃ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಜೀವಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಪ್ರಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಚೇತನಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವೇನಾಪಿ ಲೌಕಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯ ‘ಜೀವ ಪ್ರಾಣಧಾರಣೇ’ ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುರೋಧಾದುಕ್ತಶ್ಚೇತನೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ —
ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಜೀವಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಸ ಕಥಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವದನ್ನಸಂಭವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಆತ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವನ್ನಿಪಾತೌ ।
ಸಂಸಾರ್ಯಸಂಸಾರಿಣೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವೇ ಕಥಮಾತ್ಮಪದಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವತೋಽವಿರೋಧಾದ್ದೃಷ್ಟಿತೋ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವೇ ಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವೇ ಸತ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಥೇತಿ ।
ಯಃ ಸದಾಖ್ಯಃ ಸ ಏಷೋಽಣಿಮಾಽಣೋರ್ಭಾವೋ ಭಾವಭವಿತ್ರೋರಭೇದಾದಣುರಿತಿ । ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮೇತದಾತ್ಮನೋ ಭಾವಃ । ಅಯಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವಿತೃಪರಃ । ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗದೇತದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸದೇವ ಸತ್ಯಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತತ್ತ್ವಂ, ‘ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಾವಧಾರಣಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಸಂಬಂಧಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಸತ್ಯಂ ಸ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ ನಿರುಪಚರಿತಂ ರೂಪಮ್ । ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ, ತ್ವಂ ಚ ನಾಸಿ ಸಂಸಾರೀ, ಕಿಂತು ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಕ್ಷರಯೋಜನಾ ।
ತತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಾಹ —
ಇತ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಚ ಚೇತನಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಪುನರುಪಚಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಾದೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಸತೋಽಪಿ ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಪ್ತೇಜಸೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಹೇತುರಿತಿಶಬ್ದಃ, ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯತಶ್ಚೇತನವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ತಯೋರಚೇತನತ್ವಮ್ । ಆದಿಪದೇನ ಪ್ರವೇಶನಿಯಮನಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ । ಯತಶ್ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನೈವ ತಯೋರುಕ್ತಿಃ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಸದೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಹೇತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದವತ್ತಯೋರೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುರ್ನ ದೃಷ್ಟಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಕೂಲಸ್ಯ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಪಿಪತಿಷಾವದ್ಯುಕ್ತಮಪ್ತೇಜಸೋರ್ಗೌಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದ್ಗೌಣೇನಾತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಶಯಾನುದಯೇ ಪ್ರಾಯವಚನಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಪ್ತೇಜಸೋರಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವೇಕ್ಷಣಮಾಶ್ರಯಣೀಯಂ ನ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಯೋರಪೀತಿ ।
ಕಾರಣೇಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಯೋಚ್ಯತೇ ಚೇತ್ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಂ ಮುಖ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಆತ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಗೌಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ಗೌಣೇ ಪ್ರಯೋಗೇ ಗುಣಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಾನರ್ಹತ್ವವದಾತ್ಮಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಹಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಭೃತ್ಯವಚ್ಚೈತನ್ಯಾಭಾವಾದಾತ್ಮಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾನ್ನಾತ್ಮಾರ್ಥಕಾರಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಧಾನಂ ಹೀತಿ ।
ಭೃತ್ಯಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಿ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಾಭ್ಯಾಮಭ್ಯುದಯಾದ್ಯಹೇತುತ್ವಾನ್ನ ದೃಷ್ಟಾಂತತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಕಾರಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಗೌಣತ್ವಂ ನಿರಸಿತುಮುಕ್ತಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಗೌಣತೇತ್ಯಪರಿತುಷ್ಯನ್ನಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಮಾಶಂಕ್ಯ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾದನೇಕತ್ರ ಶಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಭೂತಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾತ್ಮಾ ಚೇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ, ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಗೌಣೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಯೋರೇಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಶಕ್ತಿದ್ವಯಮೇವ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಪಾತಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೂತ್ರೇ ಭಾನಾತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಥನಞಮಾಕೃಷ್ಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸನಿರಾಸಯೋಗ್ಯತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಐಕ್ಯಾಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಪ್ರಮಿತಿಪ್ರತಿಬಂಧನಿವರ್ತಕಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಆಚಾರ್ಯವಾನಿತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಸರ್ವಬಂಧನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ದೇಹಾದಿದೃಷ್ಟೇರಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯನುವೃತ್ತಿಮಾಚಷ್ಟೇ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೋಗಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ಬ್ರೂತೇ —
ಯಾವದಿತಿ ।
ಆರಬ್ಧಕರ್ಮಧ್ವಸ್ತಾವಪಿ ಕಥಂ ದೇಹಾದಿಧೀಧ್ವಸ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಉತ್ತಮಪುರುಷಸ್ತೂಭಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಪುರುಷೇ ಛಾಂದಸತ್ವಾತ್ ।
ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ತದಾ ಚೇತನಂ ಸಂತಂ ಮುಮುಕ್ಷುಮಚೇತನೋಽಸೀತಿ ಬ್ರುವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಪರೀತವಾದಿ ಭೂತ್ವಾ ಪುಂಸೋಽನರ್ಥಾಯೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ಯಾದಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜಡೈಕ್ಯಮಪಿ ಸತ್ಯಾದ್ಯೈಕ್ಯವದನವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತೇ ವಿಶ್ವಾಸಬುದ್ಧ್ಯೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ನಾಸೌ ತ್ಯಜೇದಿತ್ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಅಂಧೇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿತ್ಕಿಲ ಪಶ್ಚಿಮಚೇತಾ ಗಹನವಿಪಿನಸಮೀಪಸಂಚಾರಿಪಥಿ ಪತಿತಮತಿದುಃಖಿತಂ ವಿನಷ್ಟದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಮಪಿ ಪುರುಷಾಪಸದಮವಲೋಕ್ಯ ತದಂತಿಕಮುಪಸೃತ್ಯ ವಿಪ್ರಲಬ್ಧುಮಿಚ್ಛತಿ, ಕಿಮಿತಿ ಭವತಾತಿಬಹುತರಗೋಗವಯಾದಿಸಂಚಾರಸಂಕೀರ್ಣೇ ದುರ್ಗೇ ಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರಚುರಪರಿಣತತರಕ್ಷುರೋಷಣಾದಿಪರಿವೃತಕಾಂತಾರಪರಿಸರೇ ಪರಿಹಾಯ ಸಹಾಯಸಂಪದಮಾಸ್ಯತೇ । ಸ ಚ ವಿವೇಕಪರಿಚಯವಿಧುರೋ ಮಧುರಾಂ ಗಿರಮುಪಶ್ರುತ್ಯ ಸಹರ್ಷಂ ಸಮಭಾಷತ । ದೈವೋಪಹತಃ ಪಿಹಿತನಯನಯುಗುಲೋ ಬತಾಹಂ ಕಯಾಪಿ ವಿಧಯಾ ಪಂಥಾನಮೇನಮಾಸಾದ್ಯ ನಾನಾವಿಧಬಂಧುನಿಕರಪರಿಪೂರಿತಮತಿಸವಿಧಮಪಿ ನಗರಂ ಜಿಗಮಿಷುರಿಹೈವಾಸಮರ್ಥೋ ಬಹುತಿಥಮತ್ಯವಾಹಯಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಭವತೋ ದಿಷ್ಟ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಪಥಮವತೀರ್ಣಂ ಸಮಾಸಾದಿತಮನೋರಥಂ ಶೋಕಸಾಗರಾದುತ್ತೀರ್ಣಮಾತ್ಮಾನಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಲಬ್ಧಲಕ್ಷ್ಯೋ ನಿರ್ವೃತೋಽಸ್ಮಿ । ಸ ಚ ವಿಪ್ರಲಪ್ಸುಃ ಶಿಕ್ಷಾವಿಪಕ್ಷಮುಕ್ಷಾಣಮಭ್ಯಾಶದೇಶನಿವಾಸಿನಮುಲಪಾದಿ ಚರಂತಮಾಕಲಯ್ಯಾಸ್ಯ ತು ಪುಚ್ಛಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಗಚ್ಛತು ಭವಾನ್ , ಏಷ ತ್ವಾಭಿಮತಂ ನಗರಂ ನೇಷ್ಯತೀತ್ಯಾಭಾಷ್ಯ ತದನುಮೋದನಪುರಃಸರಂ ಪುರುಷಂ ಪಶುಮಾನೀಯ ತದೀಯಲಾಂಗೂಲಂ ಗ್ರಾಹಯಾಮಾಸ । ಸ ಚ ಗೃಹೀತತದೀಯವಾಲಧಿರ್ವಿವಿಧಾ ವೇದನಾಸ್ತದಾಹಿತಾ ಇತಸ್ತತೋ ನೀಯಮಾನೋಽನುಭವನ್ನಪಿ ನಗರಜಿಗಮಿಷಯಾ ತದಾಪ್ತ್ಯಾದೇಷ್ಟುರಾಪ್ತತಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಸ್ವಯಮುಪಾತ್ತಂ ಪ್ರಬಲಬಲೀವರ್ದಯೂನಶ್ಚರಮಮಂಗಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಂ ನೈವ ಧಿಯಂ ದಧಾರ । ಸ ಚ ಭೂಯೋ ಭೂಯೋ ಭೂಯಸೀರ್ಯಾತನಾಃ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಮಪ್ರತಿಪದ್ಯೈವ ಮಹತಿ ಮೋಹಸಾಗರೇ ನಿಪತಿತಃ । ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನಾಯಮಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಲುತ್ವಾದನಾತ್ಮನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಹಿತಾಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಮತ್ಯಜನ್ನನರ್ಥಭಾಗೀ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಜಡಾದರ್ಥಾಂತರಂ, ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ , ಘಟಸಾಕ್ಷಿವದಿತ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಧಿಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಭಾಗೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ವಿಹತಿರ್ಮುಕ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವಾಭಾವಃ ।
ಅನಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಅನರ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
‘ತಾಂಸ್ತೇ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಗಚ್ಛಂತಿ ಯೇ ಕೇ ಚಾತ್ಮಹನೋ ಜನಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮತೇ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸದಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಮಿಚ್ಛತಾ ಸತಶ್ಚೇತನತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನ್ವಾರೋಪೇಣಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಧ್ಯಾನೋಪದೇಶಾತ್ಕಥಂ ತದ್ಯಥಾಭೂತಮೇವೋಪದಿಶತೀತಿ ನಿಯಮ್ಯತೇಽತ್ರಾಹ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಸ್ಯಚಿದಾರೋಪಿತಚೋರತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯೇನ ತಪ್ತಂ ಪರಶುಂ ಗೃಹ್ಣತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ದೃಷ್ಟಸ್ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಿಸಂಧಿಮತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ‘ತದ್ಯಥಾ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಃ । ಸ ಚ ತತ್ತ್ವತೋ ವಸ್ತೂಪದೇಶೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತೇರಾರೋಪಿತಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಸಿದ್ಧಿಃ, ‘ಯಸ್ಯ ಸ್ಯಾದದ್ಧಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಧ್ಯಾನವಾಕ್ಯೇ ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಮಹಾವಾಕ್ಯೋತ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸಂಪನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನಾನಿತ್ಯಫಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ವಾದಿಭಿರ್ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಸ್ಯ ಪರಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಗೌಣತ್ವಮಂಗೀಕರೇತಿ —
ಭೃತ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಧಾನವಿಷಯತಯಾ ನ ಗೌಣತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಯೋಗೋ ಗುಣಾಯೋಗಶ್ಚ ಗೌಣತ್ವೇ ಹೇತುಃ ।
ತದಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾತಿಪ್ರಸಂಗಿನೀತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋಟಯತಿ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಮಾಣವಕಾದಿಷು ಗೌಣತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದಹನಾದಿಷ್ವಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಗೌಣತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ನಿರಸಿತುಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕತ್ರ ಮುಖ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ಯೋಗಾದನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ತತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ತ್ವಗತ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಸ್ತದವಿವೇಕಾದನ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚೇತನೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರೈವಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭೂತಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಪಂಚಕೋಶಾತ್ಮಭೂತಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದತ್ವಂ, ಪರಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾರೋಪಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇರಿತ್ಯಾಹ —
ಚೇತನತ್ವೇತಿ ।
ಆಪ್ತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧೇರಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೇತನೇ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತಥೈವ ತನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಾಧಾರಣತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಣಿಮಶಬ್ದಾತ್ತಜ್ಜಾಡ್ಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೇತುಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಕ್ತೇರಪ್ಯಂತಸ್ಥಚಿದಾತ್ಮನಿ ನಿರಂಕುಶಮಣೀಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಕರಣಮುಪಪದಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಚೇತನವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಕರಣೋಪಪದೇ ದರ್ಶಯತಿ —
ಪ್ರಕೃತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಚೇತನಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಚೇತನಪ್ರಧಾನತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತೇರಹೇತುಃ ಸನ್ನಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಚೇತನೇ ಪ್ರಕರಣಾದಿಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
‘ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ’ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಂ ವಿಘಟಯತಿ —
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ವಸಂತೇ ವಸಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾಲವಿಧೌ ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅರ್ಥವಾದೇತಿ ।
‘ಕತಮಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಷಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಏತಾನಿ ವಾವ ತಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಯ ಏತಸ್ಯ ಸ್ತೋಮಾಃ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ವಲನೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತೋಮಾನಾಂ ಫಲಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್ । ತತೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತುತಿಸಮುದಾಯತ್ವಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ನೇದಮುದಾಹರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತಹೇತುಸಾಧಕತಯಾ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಧುನಾ ಸ್ವತಂತ್ರಹೇತುಪರತಯಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಥವೇತಿ ।
ನಿರಸ್ತಾ ಗೌಣತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಚ ಶಂಕಾ ಯಸ್ಮಾತ್ಸ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ, ತಯಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸತಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಚನಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತೋ ಹೇತುಃ ।
ಸದರ್ಥನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿರೂಪಪರಾನಂದೈಕ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಚಿತೋ ನ ಪ್ರಧಾನೈಕ್ಯಮಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಿಹೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ತತ ಇತಿ ।
ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾದಚೇತನನಿಷ್ಠತಯಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ॥ ೭ ॥
ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದರುಂಧತೀಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ನಿಕಟಸ್ಥಾಂ ಸ್ಥೂಲಾಂ ತಾರಾಮಿಯಂ ಸೇತಿ ದರ್ಶಯತ್ಯೇವಂ ದುರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯಾದೌ ಪ್ರಧಾನಾತ್ಮತ್ವವಚನಾತ್ತದೇವ ಸಚ್ಛಬ್ದಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ತರಮ್ —
ಹೇಯತ್ವೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಹೇಯತ್ವೋಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ಐಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನಮನುಸರತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತನ್ನಿಷೇಧಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ಸನ್ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಅನೃತಜಡಶಕ್ತಿಶಬಲೇ ಸತಿ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮ್ ‘ ಇತಿ ಸತ್ಯತ್ವವಿಧಾನಾದಸತ್ಯಾಕಾರಂ, ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವವಿಧಾನಾಜ್ಜಡಾಕಾರಂ ಚ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಸತ್ಯೈಕರಸಚಿದಾತ್ಮಾಕಾರಾ ಯಾಽಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಿತಿಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವೇನೈವ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಷಷ್ಠಸಮಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಕೃತಸದಾತ್ಮತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ‘ ಇತ್ಯಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾತ್ತರಹೇತ್ವೋಃ ಸಂಭೂಯಾಪ್ರಮಾಪಕತ್ವೇ ಕೃತಂ ಚಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾದೇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿರಾಸೇ ಕಿಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧೋಕ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇಯತ್ವೋಕ್ತಿಮುಪೇತ್ಯ ಚಕಾರಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ, ತಮಪ್ಯಾದೇಶಮಾದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಶಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಿಗಮ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯಃ ಪೃಷ್ಟವಾನಸಿ ತ್ವಮಾಚಾರ್ಯಮ್ । ಯೇನ ಶ್ರುತೇನ ಶಾಸ್ತ್ರತೋಽನ್ಯದಶ್ರುತಮಪಿ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ । ಯೇನ ಮತೇನ ತರ್ಕತೋಽನ್ಯದಮತಮಪಿ ಮತಮ್ । ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನಾನ್ಯದವಿಜ್ಞಾತಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ । ನ ತು ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿ ಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪಿತೃವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯನ್ನ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಪುತ್ರೋ ಬ್ರೂತೇ —
ಕಥಂ ನ್ವಿತಿ ।
ನಾನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾತೇ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಕುತಸ್ತದ್ವಿಕಾರಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಾಚೇತಿ ।
ಯೋ ವಿಕಾರಃ ಸ ವಾಗಾಲಂಬನಮುಚ್ಯತೇ ಪರಂ ನ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ನಾಮಧೇಯಮಿತಿ ।
ನಾಮಮಾತ್ರಂ ನಾರ್ಥೋಽಸ್ತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಘಟಾದಿವದಸತ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಕಥಂ ಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾದಾಕಾಶಾದೇರಪಿ ಮೃಷಾತ್ವಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯಶೇಷೋ ನೇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರತ್ವೋಪಗಮಾತ್ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೮ ॥
ತತ್ರೈವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ನ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಬಿಂಬೇ ಲಯಾದಿತಿ ವ್ಯಧಿಕರಣೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನುಸನ್ಂಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಸುಪ್ತೌ ಪುಂಸಃ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯೇತನ್ನಾಮ ಭವತಿ ತದಾ ಪುರುಷಃ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಸ್ತೇನೈಕೀಭೂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪ್ರಕರಣೇನೈಕ್ಯಪ್ರಮಿತೇಃ ಸಚ್ಛಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯೈವ ಚಿದ್ಬಿಂಬತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಧಿಕರಣತೇತಿ ಸತಶ್ಚಿತ್ತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಸ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಸ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಏಷೇತಿ ।
ನಾಮನಿರುಕ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಕಥಂ ಭಿನ್ನವಿಷಯಾ ಗತಿರಾತ್ಮಾನಮೇವ ವಿಷಯೀಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಸರ್ಗಾಲ್ಲಯಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಪ್ರಭವೇತಿ ।
ಏತೇರ್ಧಾತೋರ್ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಲಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮನಾದ್ಯನಂತಸ್ಯ ಲಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದೀಯಲಯಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಜಾಗರಿತಮನುವದತಿ —
ಮನ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾ ಏವೋಪಾಧಯಸ್ತೈರಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಯೋಗಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯೈಸ್ತಾನೇವ ಸ್ಥೂಲಾನರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯಂಜೀವಸ್ತದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ಥೂಲದೇಹೇನೈಕ್ಯಾರೋಪಮಾಪನ್ನೋ ಜಾಗರ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —
ತದ್ವಾಸನೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾಭಿರ್ವಿಚಿತ್ರಾಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಮನೋಮಾತ್ರೋಪಾಧಿರ್ಜೀವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನುಚ್ಚಾವಚಾನ್ವಾಸನಾಮಾತ್ರದೇಹಾನನುಭವನ್ ‘ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯೈತನ್ಮನಃ’ ಇತಿ ಮನಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾ ಲಕ್ಷ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಲಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚೋಪಾಧಿದ್ವಯಂ, ತತ್ಕೃತೋ ವಿಶೇಷೋ ಗಂತೃತ್ವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಃ ।
ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರುಕ್ತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾನ್ನ ಶ್ರುತಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಾರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಯಮಾಹ —
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಹೃದಯಶಬ್ದಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ನಿರ್ವಚನಮ್ । ‘ಅಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಮೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಶಿತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ದ್ರವೀಕರಣೇನ ನಯನಾಜ್ಜರಣಾದಾಪೋಽಶನಾಯಾಃ । ಛಾಂದಸಮೇಕವಚನಮ್ । ಏವಮಶನಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಸು ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಮೂಲಂ ದರ್ಶಯತಿ - ‘ಆಪ ಏವ ತದಶಿತಂ ನಯಂತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ದ್ರಾವಕೋದಕಪಾನನಯನಾತ್ತಸ್ಯ ಶೋಷಣಾದುದನ್ಯಂ ತೇಜಃ । ಆಕಾರಶ್ಛಾಂದಸಃ । ಏವಮುದನ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ತೇಜಸಿ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಂ ‘ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೀತಂ ನಯತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ದರ್ಶಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದವ್ಯಾಪಿಜೀವಲಯಸ್ಥಾನತ್ವಯೋಗಾದುಕ್ತಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಚಿತೋಽಚಿತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಶಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾದಾತ್ಮೀಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇತಿ ತದ್ಗ್ರಹಸ್ಯಾನೌಚಿತ್ಯಮೇವಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಮೃದಾತ್ಮನೋ ಘಟಸ್ಯ ಮೃದ್ಯೇವ ಲಯಾದಾತ್ಮೀಯೇ ಜಲಾದಾವದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರುಕ್ತಿಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪಠತಿ —
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮುಕ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಸಂ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಾಂತರಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯುಪನಿಷದಮಭ್ಯಾಸೇನ ಚೇತನಕಾರಣತಾವಗತಿರೇಕರೂಪೇತ್ಯಯುಕ್ತಮನೇಕರೂಪತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ತರ್ಕಜನ್ಯಧೀವದತುಲ್ಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ವಕ್ತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ವಸ್ತುತಶ್ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಮನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತರ್ಹಿ ತ್ಯಾಗೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮೇಕಾರ್ಥತಯಾ ನಯನಾದತ್ಯಾಗಮಾಹ —
ತತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತೇಷ್ವಪಿ ಕಾರಣಾವಗತೇರನೇಕರೂಪತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜಡಾಜಡಾರ್ಥವಚಸೋಃ ಸಾಲಂಬನತ್ವಾಯ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿದೇಕರಸೇ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾಹ —
ಸಮಾನೇತಿ ।
ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಪ್ರಸಂಗಾರ್ಥಂ ಜ್ವಲತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನಾನಾಗತಿತ್ವೇನ ದಿಶೋ ದಶಾಪಿ ಪ್ರಸೃತಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯೋ ಯಥಾಯತನಂ ಯಥಾಗೋಲಕಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ । ವಿವಿಧಮುದ್ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋಽನಂತರಮಾದಿತ್ಯಾದಯಸ್ತದನುಗ್ರಾಹಕಾ ದೇವತಾಸ್ತಾಭ್ಯೋಽನಂತರಂ ಲೋಕ್ಯಂತ ಇತಿ ಲೋಕಾ ವಿಷಯಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತೈಃ ಸಹಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಜಡಾಜಡಾತ್ಮಕಾಖಂಡರೂಪಮಾತ್ಮಶಬ್ದಮಿತಿ ಕುತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಾಸತ್ವಾದಖಂಡಾಜಡಚೈತನ್ಯಮೇವಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇಕಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾತ್ತತ್ರಾನುಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮಹಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚೇತನಕಾರಣೇ ತುಲ್ಯಗತಿತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಕ್ಷೂ ರೂಪಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತಿ ನ ರಸಾದಿ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ರೂಪೇ ಚಕ್ಷುಷೋ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ರಸನಾದೀನಾಮಪಿ ರಸಾದಿಷು । ತಥಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಚೇತನಕಾರಣತ್ವೇ ತುಲ್ಯಗತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಫುಟಾರ್ಥತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತ್ಯನ್ಯಾಸಾಂ ತದೈಕಾರ್ಥ್ಯನಿರ್ಣಯಾದಿತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾಹ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತ್ಯತ್ರೇಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಂ ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾದಾರ್ಥಿಕೀ ತದ್ಧೀಃ ।
ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೇ ತು ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಜಗದ್ಧೇತುರಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾದುಕ್ತಮ್ । ಅತಃ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ವಾಚಕೇನ ಶಬ್ದೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸರ್ವಶ್ಚಾಸೌ ಜ್ಞಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಬಾಧಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ —
ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಂತ್ರಸ್ಥಸಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
‘ಜ್ಞಃ ಕಾಲಕಾಲೋ ಗುಣೀ ಸರ್ವವಿದ್ಯಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ಸ ಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾಜ್ಜಗದ್ಧೇತೋಃ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಮಾಹ —
ಕರಣೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಧಿಪಾಃ ಸ್ವಾಮಿನೋ ಜೀವಾಸ್ತೇಷಾಮಧಿಪಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವಹೇತುತ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಾನ್ಪ್ರತೀಶ್ವರತ್ವಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೇರಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಮಹಾಪ್ರಮೇಯಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಜನ್ಮಾದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ತೇಷಾಮೇತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೋಪಯುಕ್ತನ್ಯಾಯಗ್ರಥನಾರ್ಥಮುತ್ತರಃ ಸಂದರ್ಭೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಅನುಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ಪರತ್ವಂ ವಕ್ತುಮುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಗತೀತಿ ।
ಅನುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನೋತ್ತರಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾಣಾಮಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಭಾಸಮಾನಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ —
ದ್ವಿರೂಪಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ಖಲ್ವವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾಭಾಸಭೂತಂ ದ್ವೈತಂ ಸದಿವ ಭಾತಿ ತತ್ರೇತರಃ ಸನ್ನಿತರಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಗೋಚರಮುಪಾಧಿಮದ್ವಸ್ತು ವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರೂಪಾಧಿಕವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಂ ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣಾಸದೇವಾಸೀತ್ತತ್ರ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ವಿಷಯಂ ಕೋ ವಾ ಕರ್ತಾ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾದವ್ಯವಹಾರ್ಯಮನೌಪಾಧಿಕಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಭೂಮ್ನಿ ಸ್ಥಿತೋ ವಿದ್ವಾನನ್ಯದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಅನ್ಯಚ್ಚ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ನ ಶೃಣೋತಿ, ನ ಚಾನ್ಯನ್ಮಂತವ್ಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ವಾ ಮನಸಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಾ ಮನುತೇ ಜಾನಾತಿ ವಾ, ಸ ಭೂಮಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಗೋಚರೋ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಸಂಪನ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವಾವಾಂತರವಾಕ್ಯೇ ಸೋಪಾಧಿಕಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕಭೂಮೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಸೋಪಾಧಿಕಮಪಿ ರೂಪಮುಚ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಿನ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ನಿಷ್ಠೋ ಯೋಽವಿದ್ವಾನನ್ಯದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾಽನುಸಂಧತ್ತೇ ತದಲ್ಪಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮುಪಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂಮ್ನೋಽಲ್ಪಸ್ಯ ಚ ವಿಶೇಷಾಂತರಮಾಹ —
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಅಥೇತಿ ದ್ಯೋತಿತೋ ವಿಶೇಷೋ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಕಟಿತಃ ।
ಸೋಪಾಧಿಕೇಽಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಹೀಶ್ವರೋ ನಾಮರೂಪಾದಿಕಂ ವಿಶ್ವಂ ನಿರ್ಮಾಯ ತತ್ರ ಪ್ರವಿಶ್ಯಾಭಿವದನಾದಿ ಕುರ್ವನ್ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ ತಂ ವಿದ್ವಾನಿಹೈವಾಮೃತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ನಿಷ್ಕಲಮಿತಿ ।
ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರಂಶಂ, ನಿರಂಶತ್ವಾದೇವ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ, ತಸ್ಮಾದೇವ ಶಾಂತಮಪರಿಣಾಮಿ, ರಾಗಾದಿರಹಿತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದ್ಯಸಂಂಬದ್ಧಂ ನಿರಂಜನಮ್ ।
ನಭಸೋಽಸ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದ್ದಾರುಮಯಃ ಸೇತುರ್ನದೀಕುಲ್ಯಾದಿಪರಕೂಲಪ್ರಾಪ್ತೇರುಪಾಯಸ್ತಥಾ ಸಂಸಾರಸಾಗರಸ್ಯ ಪರಂ ಪಾರಂ ಪರಂಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಭಾವಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತದೇವ ಸಾಧನಂ ಸೇತುವದವಸ್ಥಿತಮ್ । ತಸ್ಯೋಪಶಾಂತತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ದಗ್ಧೇತಿ ।
ಯಥಾ ದಗ್ಧೇಂಧನೋಽಗ್ನಿಃ ಶಾಮ್ಯತಿ ತಥಾಽಜ್ಞಾನಂ ತದುತ್ಥಂ ಚ ದಗ್ಧ್ವಾ ಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರಶಾಂತಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿಭ್ಯಾಂ ವಿಶ್ವಂ ದೃಶ್ಯಮಾದಾಯ ನಞ್ಭ್ಯಾಂ ತನ್ನಿಷೇಧಾದಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಾರ್ಥಮಾಹ —
ನೇತೀತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಸರ್ವದ್ವೈತನಿಷೇಧಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ।
ರೂಪದ್ವಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ನ್ಯೂನಮಿತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಥಾನಂ ನ್ಯೂನಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ, ತತೋಽನ್ಯಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯಂ ತ್ರಿಧಾಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿಶೂನ್ಯಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಏವಮಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ, ಯುಗಪದೇಕಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಮೇವವಾಸ್ತವಂ ಚೇದುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಾದಿಭೇದಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾದುಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾವದ್ವಸ್ತುಗಾಮಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಾನಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾನಿ । ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸನಾನಿ । ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಿಧ್ಯಾನಾನಿ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಾದೇತಾನಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಯುಕ್ತಾನಿ ತಥಾಪಿ ಮಾನಸತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಸಾಮ್ಯಾದಿಹೋಕ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇರುಪಾಸ್ತಿಫಲತ್ವಾದುಪಾಸ್ತಿತತ್ಫಲಭೇದಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಗುಣಭೇದಾದುಪಾಸ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ ಭೇದೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದಾದುಪಾಸ್ತ್ಯಾದಿಭೇದಾಯೋಗತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಹಿತಭೇದಮಾಹ —
ಏಕ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಪ್ರಚಯಸಂಸ್ಕಾರಾದುಪಾಸ್ಯತದ್ಗುಣಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಧ್ಯಾನಮ್ ।
ಧ್ಯಾನಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯಾದ್ಧ್ಯೇಯಾತ್ಮತಾಂ ಧ್ಯಾತಾ ದೇಹಪಾತೇ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ತದಾಪಿ ಪೂರ್ವವದ್ಧ್ಯಾತೃತ್ವಮೇವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ದೇವತಾತ್ಮತ್ವಮೇವಾಪ್ನೋತೀತಿ ನಿರ್ಣೇತುಮಾಹ —
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರಾತ್ಮೈಕ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಾತ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ಕುತಸ್ತತ್ತಾರತಮ್ಯಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೀಹಾರಾದ್ಯಾವರಣಭೇದಾದಾದಿತ್ಯವದ್ವಿದ್ಯಾತಾರತಮ್ಯಾದಾತ್ಮಾ ವಸ್ತುತೋ ನಿರತಿಶಯೋಽಪಿ ಸಾತಿಶಯೋ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾವರಾದಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣಿಷೂತ್ತರೋತ್ತರಮಾವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಶುದ್ಧ್ಯುತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಾತ್ಪ್ರಜ್ಞಾಧೀನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿವಿಶೇಷೈಸ್ತಾರತಮ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯೋಕ್ತೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಮಾತ್ಮನೋ ಯೋ ಧ್ಯಾತಾ ಸ್ವರೂಪಮಾವಿಸ್ತರಾಮತಿಶಯೇನ ಪ್ರಕಟಮುಪಾಸ್ತಿವಶಾದ್ಬುಧ್ಯತೇ ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಹ್ಯಾವಿರ್ಭೂಯೇತ್ಯೈತರೇಯಕೇ ಶ್ರುತಮ್ । ತಥಾ ಚೋಪಾಸ್ಯತಾರತಮ್ಯಂ ಶ್ರೌತಮೌಪಾಧಿಕಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸ್ಯೇಶ್ವರತಾರತಮ್ಯಂ ಭಗವದ್ಗೀತಾಸ್ವಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮೃತಾವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ದ್ವೈವಿದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರೇವ ಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂತು ಸೂತ್ರಕೃತೋಽಪಿ ಮತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿವ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾತಿ । ತತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಧಿಕರಣಮುದಾಹರತಿ —
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ತುಲ್ಯದೇಶೇಷು ಪ್ರಸಾರಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕೋಪದೇಶವನ್ನಿರುಪಾಧಿಕೋಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಿರ್ಣೇಯಪ್ರಸಂಗಮಾಹ —
ಪರೇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯುಪಾಧಿದ್ವಾರೋಕ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಪರವಿಷಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ನಿರ್ಣಯಕ್ರಮಮಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಂ ಕ್ವಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಧಿಕರಣೇ ಯಥಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರೇಷು ದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮದ್ವೈರೂಪ್ಯಂ ಶಿಷ್ಟ್ವಾಽನಂತರಸಂದರ್ಭಾರಂಭಂ ಸಂಭಾವಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ, ನಿರಸ್ತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯವಿವೇಕಾತ್ಕುತ್ರೋಪಾಧಿರಿಷ್ಟಃ ಕುತ್ರ ವಾ ನೇತಿ ನಿರೂಪಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧನಾಯೇತ್ಯುತ್ತರಸ್ಯೋಪಯೋಗಾಂತರಮಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಿ । ವ್ಯಾಕ್ಯಾತಾತಿರಿಕ್ತಾನೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮವಿಶೇಷೇಣ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕ್ವಚಿತ್ತಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಮಯವಾಕ್ಯಾದಾವಪವಾದಃ, ಕ್ವಚಿದಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಾದೌ ತದಾಭಾಸೇ ತದಸತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಯಶೇಷಾರಂಭೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಿರ್ಗುಣವಿಷಯಮೇವ ತಾವದಧಿಕರಣಂ ಪ್ರಸ್ತೈತಿ —
ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇನ ವಿಷಯಮಾಹ —
ತೈತ್ತಿರೀಯಕ ಇತಿ ।
ಅನ್ನರಸವಿಕಾರೋ ದೇಹೋಽನ್ನಮಯಃ, ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿರಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣವಿಕಾರಃ ಪ್ರಾಣಮಯಃ, ಮನೋಮಯಸ್ತದುಪಾಧಿರಾತ್ಮಾ ತದ್ವಿಕಾರಃ, ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿರಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನವಿಕಾರಃ । ಯದ್ವಾ ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯುಕ್ತಾಧಿದೈವಿಕಾನ್ನಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನ್ನಾದಿಕೋಶಾ ವಿಕಾರಾಸ್ತದೇತಚ್ಚತುಷ್ಟಯಂ ‘ಸ ವಾ ಏಷಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕ್ರಮೇಣೋಕ್ತ್ವಾನಂದಮಯ ಉಕ್ತಃ ‘ತಸ್ಮಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಾದಿತ್ಯೇತತ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋ ವೈಶಬ್ದಃ । ಏತಸ್ಮಾತ್ ‘ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧೈವ ಶಿರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾತ್ ।
ತತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಮನೋಮಯಸ್ಯಾಪೀತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ —
ಅಂತರ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಶಬ್ದೇ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾದ್ವಿಚಾರಬೀಜಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣಸ್ಯಾನವಕಾಶತ್ವಾದ್ವಿಷಯಾನುದಯೇ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಪ್ರವಾಹಪಾತೇಽಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಮುಖ್ಯಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಷಯೋದಯೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಾಯದೃಷ್ಟೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋನ್ಮೇಷಾತ್ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಾತ್ಮಿಕಾಂ ಸಂಗತಿಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಫಲಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಮಯಟಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಗ್ರಹೇ ಹೇತುರ್ನಾಸ್ತೀತಿ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಯಪಾಠೇಽಪಿ ಪ್ರಕರಣಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಬಲವದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವಶಾರೀರತ್ವಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಮಯಟ್ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಾನುಗೃಹೀತಂ ಪ್ರಕರಣಮೇವ ಪ್ರಬಲಮಿತ್ಯಾಹ —
ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಲತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಂಶತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಮಯೇಽಪಿ ಕುತಃ ಸಾವಯವತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಂ ವಿಭಜತೇ —
ಶಾರೀರತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನಾಭೀಷ್ಟಾರ್ಥದೃಷ್ಟೌ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಾರೀರತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾದಿಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವೇ ಚ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚತುಷ್ಕೋಶಾಂತರತ್ವಮೇವ ನ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾರಣಾದಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಆನಂದಮಯೇ ಸಂಸಾರಿಣ್ಯುಪಾಸ್ತಿದ್ವಾರಾ ದುಃಖರಹಿತಪ್ರಿಯಾದಿಯುಕ್ತಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಫಲಂ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೌತ್ರೀಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ಪರ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ।
ಆನಂದಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸೇ ಕಥಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಪೂರ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದಾನಂದಮಯೇ ಪ್ರಯೋಗಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸವದಾನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ ತತ್ಪದಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಆನಂದಮಯಮಿತಿ ।
ರಸಃ ಸಾರಃ । ಅನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಚತುಷ್ಟಯಾಂತರತ್ವಾದಾನಂದಮಯೋಽಯಮ್ । ಲಬ್ಧ್ವಾ ಧ್ಯಾತಾ ।
ಪೂರ್ಣಶ್ಚೇದಾನಂದಃ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಪ್ರೇರಕೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಪ್ರಾಣಾದೇರಚೇತನಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಕೋ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಾನಂದಯಿತೃತ್ವಾದಪಿ ಪರಾನಂದತ್ವಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಹೀತಿ ।
'ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾರ್ವಭೌಮಮಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತಮುತ್ತರೋತ್ತರಮುತ್ಕುಷ್ಟಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಪ್ತಿಫಲಾ ಮೀಮಾಂಸಾ ‘ಸೈಷಾ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಾ । ಮಯಡಂತಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಮಾಹ —
ಏತಮಿತಿ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಾಹ —
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಾರಾದಾನಂದಮಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಲಿಂಗಾತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಹೇತುಂ ಪ್ರಾಯಪಾಠಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಲಿಂಗಬಾಧ್ಯಃ ಸನ್ನಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ನಾಸಾವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚತುಷ್ಕೋಶಾಂತರತ್ವಮೇವ ನ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪಾರ್ಯಮಾಹ —
ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಥಮಮನ್ನಮಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಮಾದಿಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಲೋಕೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೇಹೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಿವೇಕಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಾತ್ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ತತೋ ಮನೋಮಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ತತಶ್ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಂತರತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಮೂಷೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಮಯಾದೇರೇವಾನ್ಯತಮಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಾನಂದಮಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಾಮ್ಯೇ ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಮನುವದನ್ನನುಸರದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ಆನಂದಮಯಾದನ್ಯಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾನುಕ್ತೇರಸ್ಯ ನಿರಂಕುಶಮಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಮುಖ್ಯಪ್ರವಾಹಪಾತೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಅಮುಖ್ಯಪ್ರವಾಹೇ ಪತಿತಸ್ಯಾಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಲಿಂಗೇನ ಸನ್ನಿಧಿಬಾಧೇಽಪಿ ಸಾವಯವತ್ವಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಃ ಸ ಬಲವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಕೋಶೋಪಾಧ್ಯಧೀನತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಸನ್ನಿಧಿಸಹಾಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಅತೀತೇತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಂ ಸನ್ನಿಧಿಸಹಾಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಶಾರೀರತ್ವಮಿತಿ ।
ಲಿಂಗಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಲಿಂಗೇನ ಕೇವಲಸನ್ನಿಧಿಬಾಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಮಯಟ್ಶಬ್ದಶ್ರುತಿಃ ಸನ್ನಿಧ್ಯನುಗ್ರಾಹಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ತತ್ರಾನುವಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕುತಶ್ಚೋದ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬಲವತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಯಥಾ ‘ವಿಕಾರೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶಾಲಿವಿಕಾರಂ ಭುಂಕ್ತೇ ಮುದ್ಗವಿಕಾರೇಣೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶಾಲೀನ್ಭುಂಕ್ತೇ ಮುದ್ಗೈರಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ತಥಾ ವಿಕಾರಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೌ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ಕಃ ಪುನರತ್ರ ವಿಕಾರಶಬ್ದ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ‘ಮಯಡ್ವಾ - ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾನ್ಮಯಟ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಕಾರವಾಚಿತ್ವಾನ್ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತೇತ್ಯಾಹ —
ಆನಂದೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರ್ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ತದ್ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ನಿಧಿಃ ಸಂಸಾರಿಣಮೇವ ಗೋಚರಯತೀತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾನಿಯಮಾನ್ನ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಃ ಸನ್ನಿಧೇರಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ತತ್ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಪ್ರಕೃತಂ, ತದುಚ್ಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಪ್ರಕೃತವಚನಮನ್ನಾದಿ । ತದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಸಮರ್ಥಾದ್ಯಥೋಕ್ತೇಽಭಿಧೇಯೇ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಚುರತಾಯುಕ್ತೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಾರವನ್ಮಯಟ್ಸ್ಮರಣಾನ್ನ ವಿಕಾರಾರ್ಥತಾ ನಿಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಮಯಟೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ತದ್ವಿಪರೀತದುಃಖಸ್ಯಾಪಿ ಲೇಶತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆನಂದೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾವಧಿಷು ಪೂರ್ವಸ್ಥಾನೇಷು ಸುಖಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ನ ಸ್ವಗತದುಃಖಲೇಶಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದೈಕರಸ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೇರ್ನ ಸನ್ನಿಧಿಸಹಾಯತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಚಕಾರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾತ್ರಾನಂದಹೇತುತ್ವಂ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆನಂದಯತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೌಕಿಕಾನಂದಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತಾ ಮಯಟಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ತದೇವ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಯಟಃ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಯನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ತದೇವೇಹ ಗೀಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ತದನುಸಂಧತ್ತೇ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೂತಯೋನೇರೇವ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತಮತ್ವೇನ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಾತ್ರೋಚ್ಯಮಾನಮಿತಿ ಕುತೋ ಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಅವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯುಪಾಯೋಪೇಯತ್ವಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋರನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮನಾತ್ಮತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಾಂತರತ್ವಂ ಪುಚ್ಛಶ್ರುತಿಹತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯೇಣೋಪಸಂಹಾರಾತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವವದತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಾತ್ತದರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಏತನ್ನಿಷ್ಠೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಚಕಾರಮಾಕೃಷ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಕಿಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾನಂದಮಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ವೈಷಯಿಕವಿವಿಧಾನಂದಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —
ಅನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಆಲೋಚನಂ ತಪೋ ನಾಯಾಸಮಯಮ್ ।
ಅಸತ್ವೇವಂ ಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಜೀವಸ್ಯಾನಂದಮಯತ್ವನಿಷೇಧೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಭೇದೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಕಟಯನ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ ಇತ್ಯಾನಂದಮಯಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ವಕ್ತುಮಾನಂದಮಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತೇರರ್ಥಮಾಹ —
ಜೀವೇತಿ ।
ಕಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೇದೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ನಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾ ತಯೋರನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಾವತೇತಿ ।
ಕಿಮೇಕತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ನ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂವಾ ಕಲ್ಪನಯಾಪಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತಯೇ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅಪ್ರಚ್ಯುತಾತ್ಮಭಾವೋಽಖಂಡೈಕರಸ್ಯಮ್ । ಲೌಕಿಕೋ ಲೋಕಾದನಪೇತೋಽಪ್ರಾಮಾಣಿಕಃ ।
ತಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಮಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ಅನ್ವೇಷಣಂ ವಿಚಾರಾರಂಭಮಾತ್ರಂ, ತತ್ಫಲಾಪ್ತಿರ್ಲಾಭಃ, ಶ್ರವಣಂ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಧೀರಿತಿ ಭೇದಃ । ದ್ರಷ್ಟೃದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ಜೀವತ್ವೇನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾಪಿ ಜೀವಾದ್ಭೇದಾಭಾವಾನ್ನ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಶಾದ್ವಾಸ್ತಾವೋ ಭೇದೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಶ್ಚೇನ್ನೇಶ್ವರಾದನ್ಯಸ್ತರ್ಹಿ ಸೋಽಪಿ ತತೋಽನ್ಯೋ ನೇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾದೃತೇ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾದ್ಭೇದೇನಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತತೋಽನ್ಯದೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಂ, ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರೂಢಃ ಸ್ವತೋಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾ, ಜೀವೇ ಭೇದಮಾತ್ರಂ ತಥಾ, ನ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಪರಿತೋಷಾದುಕ್ತಮ್ —
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಈದೃಶಂ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೭ ॥
ನನ್ವೌಪಚಾರಿಕಸ್ಯ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ತದೇವಾನಂದಮಯತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಾಪೇಕ್ಷ್ಯತಾಂ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಆನಂದೇತಿ ।
ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತನ್ನಿರಾಸೇ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕನಿರಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಮಾಹ —
ಗತೀತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಜೀವಯೋರನ್ಯತರತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಸ್ಯಾಗೌಣತ್ವಂ ಸೂಚಯನ್ನಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತದ್ಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಸ್ವತೋ ಭಿನ್ನಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ತದ್ಭಾವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಂ ಪದಮನೂದ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ —
ತದ್ಯೋಗಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿದ್ವಾನೇತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪಂಚೀಕೃತಭೂತಪಂಚಕೇನ, ತತ್ಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ಸಮಷ್ಟಿಸ್ಥೂಲದೇಹೇನ ವಿರಾಜಾ ದೃಶ್ಯಶಬ್ದಿತೇನೈಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಶೂನ್ಯೇ, ಸ್ವಸಂಬಂಧಿತಯಾಧ್ಯಸ್ತೇಂದ್ರಯಜಾತೇನಾಪಂಚೀಕೃತಭೂತಕಾರ್ಯೇಣಾತ್ಮ್ಯೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿಹೀನೇ, ನಿಕೃಷ್ಯೋಚ್ಯಂತ ಇತಿ ನಿರುಕ್ತಾನಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ತೈಶ್ಚಾಭೇದವರ್ಜಿತೇ, ನಿಃಶೇಷಲಯಸ್ಥಾನಂ ನಿಲಯನಮಿತಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇರುಕ್ತೇಸ್ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿರಹಿತೇ, ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಸ್ಥಿತಿಂ ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಹಿತಾಂ ಲಭತೇ ।
ಅಭಯಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇ ಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಯದಾ ಹೀತಿ ।
ಭೇದಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣಾಧೀನದೋಷೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
‘ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಃ ‘ಅಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಮತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಕೈವಲ್ಯಂ ಫಲತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾನಂದಮಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮನ್ವಯಾದಸ್ತಿ ಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟಯಮಿತಿ ಸ್ವಮತಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಮತಂ ದೂಷಯತಿ —
ಇದಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಪರ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೇ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪಂಚಮೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ತಾದರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
‘ಮಯಡ್ವಾ - ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾನ್ಮಯಟ್ಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರೇ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ವಕ್ತುಂ ವಿಕಾರಾರ್ಥೇ ಮಯಡಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಕಾರಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಪ್ರವಾಹಪದಮ್ ।
ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವತ್ವಸ್ಯ ವಿಕಾರಾರ್ಥೇ ಲಿಂಗತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ಮಯಟೋ ನ ತದರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಆನಂದೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಮಯಟೋಽರ್ಥದ್ವಯಂ ನೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಅರ್ಧೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಯಟೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕಥಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥತಾಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇನ ಶಂಕತೇ —
ಮಾಂತ್ರೇತಿ ।
ನ ಪ್ರಕರಣಮಾತ್ರಂ ನಿಯಾಮಕಮತಿಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ನೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಾದಪಿ ಪುಚ್ಛಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯದಾಂತರಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆನಂದೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಂತರತ್ವಮಶ್ರುತಂ, ಪುಚ್ಛತ್ವಂ ತು ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಾಂತರಸ್ಯಾನುಕ್ತೌ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಮರ್ಥಮಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಮಾನಂದಮಯಾದಾಂತರತ್ವೇನಾನ್ಯಸ್ಯಾನುಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ, ಕಿಂವಾನ್ಯಸ್ಯೈವಾನುಕ್ತೇರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರಾನಂದಮಯಾದಾಂತರಸ್ಯಾಶ್ರುತಿಮುಪೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಿಧಾನಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ಬ್ರುವಂದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾರ್ಥದೃಷ್ಟೌ ವ್ಯಕ್ತಂ ಹರ್ಷಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಿಯಮ್ । ಇಷ್ಟಸ್ಮೃತೌ ಹರ್ಷೋ ಮೋದಃ । ಸ ಚಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಮೋದಃ । ಸುಖಮಾತ್ರಮಾನಂದಃ ।
ಮಂತ್ರವರ್ಣೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ತ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಃ, ಆನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯುಕ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ತದುಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿವತ್ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಾ ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಹಾನಮಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಚೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪುಚ್ಛಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರಾವಯವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಮಾಹ —
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಪುಚ್ಛಶ್ರುತೇರವಯವಾರ್ಥತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ತಥೈವ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಚರಮಶ್ರುತಶಬ್ದಯೋರಾದ್ಯಸ್ಯಾನುಪಸಂಜಾತವಿರೋಧಿನೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪುಚ್ಛತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಬಾಧಯಾ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಚೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂವೈಕತ್ರೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅವಯವಾವಯವಿತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಿವೈಕತ್ರ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ।
ಯದಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅನ್ಯತರೇತಿ ।
ಅನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಸ್ವೀಕಾರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಪಿ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯ ಏವೋಚ್ಯತೇ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾನಂದಮಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯತ್ರೈವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾವಾಭಾವಧಿಯೋರ್ಗುಣದೋಷೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್‌ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನೋಕ್ತೌ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ವಾನ್ವಿಷ್ಯತೇ ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಾ ವಾ ವೃತ್ತಿಃ । ಆದ್ಯೇ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪುಚ್ಛೇಷ್ವಾಧಾರತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಧಾರೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪುಚ್ಛಪದಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ।
ಪುಚ್ಛತ್ವೇಽಪಿ ಪರಾಯಣತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —
ಏಕೇತಿ ।
ನೀಡತ್ವಮಾಶ್ರಿತಾಪೇಕ್ಷಂ, ತದಾಹ —
ಲೌಕಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರೇಣ ನಿರ್ಣಯಾನ್ನಾವಯವಾರ್ಥತೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅನೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಂ ಸಂವಾದಯತಿ —
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ವೃತ್ತಿಕಾರೈರಪಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಮನ್ವಿತಮಿಷ್ಟಂ, ತತ್ರ ಕಿಮುದಾಹರಣಭೇದೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನ್ವಿಹ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಷ್ಟಂ, ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ರಾಗಾದಿಮತೋರ್ವಾಙ್ಭನಸಯೋರಗೋಚರೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ಶುದ್ಧಧಿಯೋಸ್ತು ಗೋಚರ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಾದಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧಾಪಾತಾಚ್ಚ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತೋಽಭೀಷ್ಟನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಯೇ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯಮೇವೋದಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಾ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಲ್ಪತಾಮತ್ರೈವಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಥಾನಾಂತರಸ್ಥತತ್ಸಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇಣ ಮಯಟೋಽಪ್ರಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿಮಧುರೇ ರುಚ್ಯರ್ಥಂ ರಸಾಂತರಾನುವೇಧವದಾನಂದೇ ಪ್ರೀತ್ಯುತ್ಕರ್ಷಾರ್ಥಮೀಷದ್ದುಃಖಾನುಷಕ್ತಿರಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತಾಭಾವಾನ್ಮಯಟೋ ನಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಸಾತಿಶಯತ್ವೇನ ಭಿನ್ನಾದಾನಂದಮಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಗತಮನ್ಯದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತ್ವಭ್ಯಾಸಾತ್ ‘ಆನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ತತ್ರ ಕಿಮಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಿಂ ವಾನಂದಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇಽಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಪೂರ್ವಾನಂದಶಬ್ದಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸೋ ಹೇತುರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಯದಿಚೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮಾತ್ರಾಭ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಾನಂದಮಯಾರ್ಥಃ । ತತಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಧೀರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಂವಿಷಯಃ, ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ, ಇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆನಂದಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಂದಮಯಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಮಯಡಂತಸ್ಯಾಪ್ಯಭ್ಯಾಸಾತ್ಕಥಂ ತದಭ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಾನಾಂ ವಿವೇಕೇನ ತ್ಯಾಜ್ಯಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಮಯಾದಾವುಪಸಂಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ಫಲಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ತೇರನುಕ್ತೇಃ ಪ್ರಕ್ರಮಭಂಗ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮಿಹೋಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅತಿಕ್ರಮೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇ, ಅವಯವಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಽವಯವಪ್ರಾಪ್ತೇರಾರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ತಿರುಕ್ತೈವ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ನ ಹ್ಯತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ಪರತೀರಾಪ್ತಿವತ್ಕೋಶಾತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ತಿತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರರ್ಥಾದುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ತೇರ್ಮಂತ್ರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ತದನುಕ್ತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ಯತ್ತು ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾನಂದಮಯಾರ್ಥಂ ಸತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವೋಧೀತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ ಇತ್ಯಾದೇರುತ್ತರಸ್ಯಾನಂದಮಯಾರ್ಥಮುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಯುಕ್ತಂ, ನಪುಂಸಕೇ ಪುಂಲಿಂಗಾಯೋಗಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕ್ರಮೇಣ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಥಾನಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಇಹ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದೇಶ್ಚ ಶ್ರುತೇರಾಂದಮಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನಾನಂದಮಯತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇಷ್ಟದೃಷ್ಟೇಃ ತಲ್ಲಾಭಾತ್ , ತತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾಃ ಮುಖವಿಶೇಷಾಃ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಚ ಪ್ರಿಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸತ್ತ್ವೋಪಸರ್ಜನಾತ್ತಮಸಸ್ತದುಪಸರ್ಜನಾದ್ರಜಸೋ ದ್ವಯೋರುಪಸರ್ಜನಾತ್ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕೇವಲಾಚ್ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸುಖಂ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಃ । ತೇನ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಂ ವಾ ವಿಶೇಷಮೀಷನ್ಮಾತ್ರಮಪ್ಯನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವತೋ ನ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹಾಪಿ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನಚೇತಿ ।
ಪರಮತನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಮತೇ ಸೂತ್ರಾಣಾಮನನುಗುಣತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತಾನಿ ಯೋಜಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ —
ಸೂತ್ರಾಣೀತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮೇವಾಖ್ಯಾತುಂ ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವೇನೇತಿ ।
ಸಂಶಯೇ ಸತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯೇ ಗೌಣಃ ಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ಬಾಧಿತಃ । ಇಹ ತ್ವಾಧಾರಮಾತ್ರತ್ವೇಽವಯವಮಾತ್ರತ್ವೇ ಚ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಾಮ್ಯೇಽವಯವಪ್ರಾಯದೃಷ್ಟೇರವಯವಾರ್ಥತೇತಿ ಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಪುಚ್ಛೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದಃ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಯಾ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಾನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪರಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರುಪಾಸ್ತಿರೇವ ಫಲಮ್ । ಇಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಮಿತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯೂಥ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾಹ —
ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮುಪಲಕ್ಷ್ಯ ತೇನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಅಸನ್ನೇವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾದಭಿಪ್ರೇತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರಿಹಾರಭಾಗಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕರಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾವಯವಪ್ರಧಾನಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತೇನಾಪ್ಯಧಿಕರಣಲಕ್ಷಣಾತ್ಪುಚ್ಛೋಕ್ತಿರಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅವಯವೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಅನ್ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದೇನಾವಯವೋ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವಾಧಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದ್ಧೇತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಯತಃ ‘ಸತ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣೇನ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಂ ತದೇವಾನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇನ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿವದ್ಗೀಯತೇ, ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾತ್ । ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ । ಸ ಏಕಃ ‘ ಇತ್ಯೈಕ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾತ್ ।
ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ, ಇತರಸ್ತ್ವಾನಂದಮಯೋ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ, ವೈಷಯಿಕಪ್ರಿಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ತತ್ರ ಮುಖ್ಯಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತರ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾನಂದಮಯೋಽತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ರಸಶಬ್ದಿತಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಯಮಾನಂದಮಯಃ ಸ್ವಯಮಾನಂದೀ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದೇನ ತಸ್ಯೋಕ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಭೇೇದೇನೇತಿ ।
ನನು ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಮಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಥತ್ವಾದನುಮೀಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಾಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯತ ಇತಿ ಕಾಮ ಆನಂದಃ । ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವದೃಷ್ಟೇರ್ನಾನುಮಾನೇನಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮ್ । ವಿಕಾರಾರ್ಥಮಯಙ್ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ನಾನಂದಮಯೋಽತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ‘ಯದಾ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮೋಕ್ಷಾಭಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಕೈವಲ್ಯಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತದೇತದಾಹ —
ಅಪರಾಣ್ಯಪೀತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಪರತ್ವಮಪೋದ್ಯೋತ್ಸರ್ಗಃ ಸ್ಥಾಪಿತಃ । ಅಧುನಾಪವಾದಾರ್ಥತ್ವೇನಾಧಿಕರಣಮವತಾರಯತಿ —
ಅಂತರಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮುಪಾಸ್ತಿಪ್ರಸ್ತಾವಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
‘ಯ ಏಷ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಸನ್ನಿಧಿಶ್ಚೋಕ್ತಾ । ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಧಿದೈವಿಕಂ ಸ್ಥಾನಮಾಹ —
ಅಂತರಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮೇವ ರೂಪವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಹಿರಣ್ಮಯ ಇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾನಕೃತಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ —
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾವಹಿತಧಿಯಾಮನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪುರುಷತ್ವಾತ್ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಕಥಮುಪಾಸ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಹಿರಣ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ವಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯಾನ್ಯೇವಾಸ್ಯ ಶ್ಮಶ್ರೂಣಿ ಕೇಶಾಶ್ಚೇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ, ಆಪ್ರಣಖಾತ್ ಪ್ರಣಖೋ ನಖಾಗ್ರಂ ತೇನ ಸಹ ಸರ್ವ ಏವ ಸುವರ್ಣೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯಃ ।
ಚಕ್ಷುಷೋರ್ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಪೇರ್ಮರ್ಕಟಸ್ಯಾಸಃ ಪೃಷ್ಠಭಾಗೋಽತ್ಯಂತತೇಜಸ್ವೀ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ಯಥಾತ್ಯಂತದೀಪ್ತಿಮತ್ತಥಾಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯಾಕ್ಷಿಣೀ ಪ್ರಕೃಷ್ಟದೀಪ್ತಿಮತೀ ।
ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮೇವ ನಾಮ ಕರೋತಿ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯೋದಿತಿನಾಮತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಉದಿತ ಉದ್ಗತಃ । ಸಕಾರ್ಯಸರ್ವಪಾಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾನಫಲಮುದೇತೀತಿ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ತಸ್ಯರ್ಚ್ಕ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮಧಿದೈವತಂ, ದೇವತಾಮಧಿಕೃತ್ಯೋಪಾಸ್ತಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಧಿದೈವಧ್ಯಾನೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹಮಧಿಕೃತ್ಯಾಪಿ ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮಯೋರ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಸೈವರ್ಕ್ ತತ್ಸಾಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸ್ಥಾನದ್ವಯಸ್ಥಂ ಪುರುಷಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ರೂಪತ್ತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಉಕ್ತಃ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಾನಂದಮಯಪದಮಾನಂದಪದಾರ್ಥಾಭ್ಯಾಸಶ್ಚೇತಿ ಮುಖ್ಯತ್ರಯಾರ್ಥಬಹುಪ್ರಮಾಣವಶಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯವದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಬಹುಪ್ರಮಾಣಾತ್ಸಂಸಾರೀ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಸ್ಫುಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೋಕ್ತಶ್ರುತೇ ಸಗುಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರಪರಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚೋಪಾಸ್ತಿರೇವ ಫಲಮ್ ।
ಸರ್ವೈರುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ಪರ ಏವ ಕಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಪುರುಷೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ರೂಪಂ ನ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಕ್ಷೀತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಸ್ಥಾನಭೇದಾದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಮುಪದೇಶಾತಿದೇಶಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಪರಾಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಆಧಾರೇತಿ ।
ಅನಂತಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಧಾರಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾನಾಧಾರತ್ವೇ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಂ ಹೇತುಃ । ತತ್ರ ಮಾನಂ ‘ಸ ಭಗವಃ’ ಇತಿ । ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಮಾನಮಾಹ —
ಆಕಾಶವದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಾಗ್ರಹೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಐಶ್ವರ್ಯೇತಿ ।
‘ಸ ಏಷಃ’ ಇತ್ಯಾಧಿದೈವಿಕಪುರುಷೋಕ್ತಿಃ । ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾದೂರ್ಧ್ವಗಾ ಯೇ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಮೀಶಿತಾ, ಯೇ ಚ ದೇವಾನಾಂ ಕಾಮಾ ಭೋಗಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸ ಏಷಃ’ ಇತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪುರುಷೋಕ್ತಿಃ । ಏತಸ್ಮಾಚ್ಚಕ್ಷುಷಃ ಸಕಾಶಾದರ್ವಾಗ್ಗತಾ ಯೇ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಮೀಶಿತಾ, ಯೇ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಕಾಮಾ ಭೋಗಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇತ್ಯೇತಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾವದೈಶ್ವರ್ಯಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ತಾದೃಗೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಮೇತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ, ಯತೋ ಭೂತಾನಾಂ ನಿಯಂತಾ ಯಮೋಽಸ್ತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಪರೋ ಭೂತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯಿತಾ, ಪಾಲಯಿತುರಿಂದ್ರಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಏಷ ಭೂತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಮರ್ಯಾದಾಸ್ಥಾಪಕೋಽಸ್ತಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದ್ದಾರುಮಯಃ ಸೇತುರ್ಜಲವ್ಯೂಹಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಪದಾಮಸಂಭೇದಾಯ ಧಾರಯಿತಾ ತಥೈಷೋಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವರ್ಣಾದೀನಾಮಸಂಕರಾಯ ಧಾರಯಿತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮರ್ಯಾದಾಧಾರರೂಪಶ್ರುತೇರಾದಿತ್ಯಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಾತ್ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿಗಮಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮುಪಾಸನಾಯೈ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿನಾ ಚರಮಶ್ರುತಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿಗಮಾದೇರ್ನೇಯತ್ವಾನ್ನ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಫಲವತ್ಪಾಪ್ಮವಿಗಮಾದಿಲಿಂಗಸ್ಯ ಚರಮಸ್ಯಾಪಿ ತಚ್ಛೂನ್ಯತ್ವೇನಾವಿವಕ್ಷಿತಾಲ್ಲಿಂಗಾದಾದ್ಯಾದಪಿ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವಶೇನೇತರನ್ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಸ್ಥಪುರುಷೋಕ್ತಿಃ ।
ಆದಿತ್ಯಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಾತ್ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶೋ ಯುಕ್ತಃ, ‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ದೇವಾದಿಷು ಪಶ್ವಾದಿವತ್ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚಿಭವೇ ಸಂಚಿತಪಾಪಯೋಗಾತ್ತದಲ್ಪತ್ವಾತ್ ‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ ‘ ಇತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನ ಜೀವಃ ಸರ್ವಪಾಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟಃ । ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇ ಚ ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಪಿ ಶ್ರುತಂ ನ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೈಶ್ಚಾಕ್ಷುಷನರೋಕ್ತಿಃ । ಋಗಾದಿವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಲಕ್ಷಣಲಿಂಗೋಕ್ತಿಃ । ಉಕ್ಥಂ ಶಸ್ತ್ರವಿಶೇಷಃ । ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ತತ್ಸಾಮ ಸ್ತೋತ್ರಂ, ಉಕ್ಥಾದನ್ಯಚ್ಛಸ್ತ್ರಮೃಗುಚ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ರಯೋವೇದಾಃ ಋಗಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತುತಿರುಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ನಾಮುಖ್ಯಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಋಗಧಿದೈವತಂ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷದ್ಯುನಕ್ಷತ್ರಾದಿತ್ಯಗತಶುಕ್ಲಭಾರೂಪಾ । ಸಾಮ ಚಾಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಗತಪರಕೃಷ್ಣಾಖ್ಯಾತಿಕೃಷ್ಣರೂಪಂ ‘ಇಯಮೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾಕ್ಷಿಗತಶುಕ್ಲಭಾಲಕ್ಷಣಾ ತಾವದೃಗುಕ್ತಾ । ಸಾಮ ಚ ಪ್ರಾಣಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಮನೋಽಕ್ಷಿಸ್ಥಕೃಷ್ಣಭಾರೂಪಂ ‘ವಾಗೇವರ್ಕ್ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮ್ । ಏವಮುಭಯತ್ರೋಕ್ತರೂಪೇ ಋಕ್ಸಾಮೇ ಕ್ರಮೇಣೋಕ್ತ್ವಾ ಪುರುಷಸ್ಯೋಕ್ತಪ್ರಕಾರರ್ಕ್ಚಾಭಿಹಿತಪ್ರಕಾರಂ ಸಾಮ ಚೇತ್ಯೇತೇ ದ್ವೇ ಗೇಷ್ಣೌ ಪಾದಪರ್ವಣೀ ಇತಿ ದೇವತಾಯಾಮುಕ್ತ್ವಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ತಯೋರ್ಋಕ್ಸಾಮಯೋರತಿದೇಶೇನ ಗೇಷ್ಣತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಪಿ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತದ್ಯ ಇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಧನಸನಯೋ ಧನಸ್ಯ ಲಬ್ಧಾರಃ । ವಿಭೂತಿಮಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಾಜಾದೀನಾಮಪಿ ಶ್ರೀಮತಾಂ ಗೀಯಮಾನತ್ವದೃಷ್ಟೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಮನುಕೂಲಯತಿ —
ಯದ್ಯದಿತಿ ।
ಧನಾದಿಸಮೃದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಂ ವಿಭೂತಿಮತ್ತ್ವಮ್ । ಕಾಂತಿಮತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮತ್ತ್ವಮ್ । ಬಲವತ್ತ್ವಮೌರ್ಜಿತ್ಯಮ್ ।
ಈಶ್ವರಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಲೋಕೇತಿ ।
ನಿರಂಕುಶಮನನ್ಯಾಧೀನಮ್ ।
ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಾದಿನಾ ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ನಾವಶ್ಯಂ ಸಂಸಾರಿಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮಾಯಾಮಯಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿನಿಯಮೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಇಚ್ಛೇತಿ ।
ತಥಾವಿಧರೂಪೋಪಯೋಗಮಾಹ —
ಸಾಧಕೇತಿ ।
ತಸ್ಯೇಚ್ಛಾಪಿ ಮಾಯಾಮಯೀತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಮಾಯೇತಿ ।
ಯಥಾದೃಷ್ಟಿ ದೇಹಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅರೂಪಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಂ ರೂಪವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಭೇದಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತಾತ್ತ್ವಿಕಮೈಶ್ವರಂ ರೂಪಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಶಬ್ದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಾಸ್ತಿವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸವಿಶೇಷೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯಾಧಾರಾಯೋಗಾದತ್ರ ಚಾಧಾರಶ್ರುತೇರೀಶ್ವರಾದರ್ಥಾಂತರತೇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಆಧಾರಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಫಲವಶಾತ್ತದುಕ್ತೇರ್ನಾನೀಶ್ವರತೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯುಪಾಸನಾಯೈ ತದುಕ್ತಿಃ, ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮರ್ಯಾದಾವದೈಶ್ವರ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಐಶ್ವರ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಭೇದಾವಚ್ಛೇದಾದೈಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಕರಣಂ ಪೃಥಗನುಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ನ ಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ತಲಿಂಗಾನಾಮನ್ಯಥಾತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಉಪಾಸ್ಯೋದ್ದೇಶೇನೋಪಾಸ್ತಿವಿಧೇರ್ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವ್ರೀ್ಹ್ಯಾದಿವದನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಿರ್ವಾಚ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಭೇದೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾದಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಭೇದೋಕ್ತೇಸ್ತತೋಽನ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಸ್ಥಿತರಶ್ಮಿಪುಂಜಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ —
ಆದಿತ್ಯಾದಿತಿ ।
ತಜ್ಜೀವಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ —
ಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ದೇಹಿತ್ವೇ ಜೀವತ್ವಮದೇಹಿತ್ವೇ ನ ನಿಯಂತೃತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾದಿತ್ಯಜೀವಾದನ್ಯೋಽಸಾವಿತ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವಾರಯತಿ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಪ್ಯನೀಶ್ವರವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಾಭಾವಾನ್ನೇಹ ತದುಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಪರ ಏವೋದ್ಗೀಥೇ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಪೂರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗೇನ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದ್ಯನ್ಯಥಾ ನೀತಮ್ । ಇಹ ತು ಲಿಂಗಾನ್ನ ಶ್ರುತಿರನ್ಯಥಯಿತವ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮೇವೋದಾಹರತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
'ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತೋ ವೇದಾನಿ’ ಇತ್ಯುಪಸನ್ನಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ‘ವಿದ್ಧಿ’ ಇತಿ ಜೈವಲಿನೋಕ್ತೇ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ರಶ್ನೇ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ಭೂತಾಕಾಶಃ ಸರ್ವಜಗತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಉಪನಿಷದಾಂ ತದಭಿಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದಿತಿ ದ್ಯೋತಕೌ ನಿಪಾತೌ ।
ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಆಕಾಶಮಿತಿ ।
ಭೂತಾಕಾಶವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಆಕಾಶೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ವಿಚಾರಬೀಜಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನತಿಪ್ರಸಂಗಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣಗುಣಶ್ರುತೇರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣೇನಾನಂದೇನಾನ್ಯತ್ರಾಸಂಭಾವಿತೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ನಿಪಾತಾವಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪೋಪಲಕ್ಷಿತಸರ್ವಪ್ರಪಂಚನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೌ । ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಮಾದನ್ಯೇ ಯಸ್ಯ ವಾ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ತಃ, ತನ್ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದತ್ರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಯಥೈವಮಾದಾವಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾತ್ರಾಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ರೂಢಿನಿರೂಢಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸ್ಫುಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೋಕ್ತಶ್ರುತೇರುದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೂತಾಕಾಶದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ಫಲಮ್ ।
ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ತಾದೃಕ್ಪ್ರಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕುತೋ ಭೂತಾಕಾಶಾರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂತಾರ್ಥೇ ರೂಢ್ಯಾ ಚರಮಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಬಾಧಾನ್ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾನ್ನಾಕಾಶಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಬಾಧಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಗತ್ಯಾಽಭೀಷ್ಟಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣತ್ವೇನಾಪಿ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗೌಣತ್ವಾರ್ಥಂ ಗುಣಯೋಗಮಾಹ —
ವಿಭುತ್ವೇತಿ ।
ಗುಣವೃತ್ತೇರಪಿ ಶಬ್ದವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ತಯಾ ಕಿಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ನನು ನೇಹ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದತೋ ಮುಖ್ಯಗೌಣಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಸ್ಯಾನವಕಾಶತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಂಭವತೀತಿ ।
ತದೇವ ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಂಕಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವೇನಾಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ತದ್ಬುದ್ಧೌ ತದೇಕವಾಕ್ಯಸ್ಥಮುಪಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಮುಪಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವೇತಿ ।
ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ಶೇಷೋಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೂತಾಕಾಶದೃಷ್ಟ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ರೂಢ್ಯಾ ಪ್ರಯೋಗಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಭೂತಾಕಾಶತ್ಯಾಗೇ ನ ಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ನನು ವಾದಿನಃ ಸರ್ವಯೋನಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇಚ್ಛಂತಿ ತತ್ರಾಹ —
ಪರಸ್ಮಾದ್ಧೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ವಾಯ್ವಾದೇರಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾದವಧಾರಣಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಮೂಲಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಾಣೀತಿ ಭೂತವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಪಕ್ಷೇ ವಾಯ್ವಾದೌ ಸಂಕುಚಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪಾದಕತ್ವವತ್ತಲ್ಲಯಾಧಾರತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಿಂಗದ್ವಯಮಾಹ —
ಆಕಾಶೋ ಹೀತಿ ।
ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾದಿ ಸಾಪೇಕ್ಷಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಧಿಯಾ ತರಪೋ ವಚನಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾಸ್ಯ ಪರಾಯಣತ್ವಂ, ಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ರಾತೇರ್ಧನಸ್ಯ ದಾತುರ್ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತಿ । ರಾತಿರಿತಿಪಾಠೇ ಬಂಧುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಶಾಲಾವತ್ಯೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ಜೈವಲಿರಿತ್ಯುದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಕುಶಲಾನಾಂ ಕಿಂ ಪರಾಯಣಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯೇತಿ ವಿಚಾರೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕ ಏವೇತಿ ದಾಲ್ಭ್ಯೋಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯಾಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಶಾಲಾವತ್ಯೋಕ್ತೌ ‘ಅಂತವದ್ವೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮ’ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಜೈವಲಿನಾ ಸಾಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪಮನಂತಮೇವ ವಿವಕ್ಷತಾ ಗೃಹೀತಮಾಕಾಶಂ ನಾಂತವದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನಂತಮಾಕಾಶಮಿಹ ನೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಕಿಂತೂದ್ಗೀಥಃ, ತತ್ಕಥಮಾನಂತ್ಯಾದಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ರಾಹ —
ತಂ ಚೇತಿ ।
'ಸ ಏಷಃ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ದೇಶತೋಽನಂತತ್ವಂ ಪರತ್ವಮ್ । ಗುಣತ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಂ ವರೀಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಾನಂತ್ಯಮ್ । ಪರೇಭ್ಯಃ ಸ್ವರಾದಿಭ್ಯೋಽತಿಶಯೇನ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಾ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನಾಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಧಾನಂತ್ಯಂ, ತೇನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವದಾನಂತ್ಯಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಬಾಧೋ ಲಿಂಗಾನ್ನ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಿತಿ ।
‘ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ’ ಇತಿನ್ಯಾಯಾದ್ಭೂಯಸೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಶ್ರೂತೀನಾಮನುಗ್ರಹಾಯಾಕಾಶಶ್ರುತೇರೇಕಸ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸೇನ ಗೌಣಾದಪಿ ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಾ ಧೀಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ದರ್ಶಿತಶ್ಚೇತಿ ।
ನಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಹುಕೃತ್ವಃ ಪ್ರಯೋಗಃ, ತತ್ಪರ್ಯಾಯಾಣಾಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ವ್ಯೋಮನ್ವ್ಯೋಮ್ನಿ, ಪರಮೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇ, ಅಕ್ಷರೇ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಋಗುಪಲಕ್ಷಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಜ್ಞಾಪಕಾಃ ಸಂತಿ, ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ಅಧಿ ನಿಷೇದುರಧಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾರ್ಗವೀ ಭೃಗುಣಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ । ವಾರುಣೀ ವರುಣೇನೋಕ್ತಾ । ಸೈಷಾ ವಿದ್ಯಾ ‘ಆಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಸ್ಥಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ವಾಚಕತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ —
ಓಮಿತಿ ।
ಕಂ ಸುಖಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಯೋಗಜತ್ವಂ ವಾರಯಿತುಮ್ —
ಖಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇದ್ಧುಮ್ —
ಪುರಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।
ಕಿಂಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಥಮಾನುಗುಣ್ಯೇನೋತ್ತರಂ ನೀಯತೇ, ಯತ್ರ ತನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ಯತ್ರ ತ್ವಶಕ್ಯಂ ತತ್ರೋತ್ತರಾನುಗುಣ್ಯೇನೇತರನ್ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಆಕಾಶಶ್ರುತೇರ್ಗೌಣತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಆಕಾಶವಾಕ್ಯೋಕ್ತಮನಂತರವಾಕ್ಯೇಽತಿದಿಶತಿ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ —
ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ।
‘ಪರೋವರೀಯಾಂಸಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ‘ಅಥಾತಃ ಶೌವ ಉದ್ಗೀಥಃ’ ಇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಧ್ಯಾನಮಿತಿ ವಕ್ತುಮುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಶ್ಚಿದೃಷಿಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣೋ ನಾಮ ಧನಾರ್ಥಂ ರಾಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಂ ಗತ್ವಾ ಜ್ಞಾನವೈಭವಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಟಯನ್ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ, ಹೇ ಪ್ರಸ್ತೋತಃ, ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಂ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಮಮ ವಿದುಷಃ ಸನ್ನಿಧೌ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ಸ ಭೀತಃ ಸನ್ಪಪ್ರಚ್ಛ —
ಕತಮಾ
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿವಚನಮ್ —
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಲಯಕಾಲೇ ಸಂವಿಶಂತಿ, ಜನ್ಮಕಾಲೇ ತಮೇವಾಭಿಲಕ್ಷ್ಯೋಜ್ಜಿಹತ ಉದ್ಗಚ್ಛಂತಿ, ಸೈಷಾ ಪರಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಂ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಮನುಗತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿದೇಶಕೃತಮರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ನೈವಮಿತಿ ಕುತಃ ಸಂಶಯಾದಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಮನಃಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಾಣೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೈಕ್ಯೇನ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೇರ್ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಂ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿದಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದುಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾನಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಮೃತಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ, ತತ್ರಾಹ —
ವಾಯ್ವಿತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಸ್ತಾವವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಅನಂತಾರ್ಥಪರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೋಪಕ್ರಮಾದ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮತೇತಿ ಧಿಯಾ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರಸ್ತಾವಶ್ರುತೇಃ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಸ್ತಾವೇಽಧ್ಯಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ಫಲಮ್ ।
ವೈದಿಕಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದೃಕ್ಪ್ರಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಚಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯರಹಿತಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗತ್ಯಾಗಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವದನೇಕಲಿಂಗಾತ್ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾದಿ ಲಿಂಗಮತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇಹೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಶ್ರುತಿಬಾಧಕತೇತ್ಯಹ —
ನೇತಿ ।
ತದೇವಂ ವೈದಿಕಂ ದರ್ಶನಮಾಹ —
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಕ್ ಅನುಕ್ತಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ ತಾದೃಗ್ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಬುದ್ಧಿರಪಿ ಮನಸಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಪೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಲ್ಲಯಾನ್ನ ಲಯಸ್ಥಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಶೇಷೇ ಶ್ರುತಂ ಭೂತಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಿಸಮೂಹಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಚ ವಾಚಕೋ ನೇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಸ್ಯ, ತನ್ನ ಪ್ರಾಣೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸಿದ್ಧಃ ತತ್ರಾಹ —
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಭೂತೇಷ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದ್ಭೋಕ್ತೃಸಾಮೀಪ್ಯಾಚ್ಚ ಸಾರಾಣಿ, ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಲಯೋದಯೋಕ್ತ್ಯೇತರೇಷಾಮಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ಶೇಷಘಟನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಬ್ರಹ್ಮಸಾಹಚರ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಉದ್ಗಾತ್ರಾ ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತೇತಿ ಪೃಷ್ಟಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ । ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಾ ಚ ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತೇತಿ ಪೃಷ್ಟೋಽನ್ನಮಿತ್ಯುವಾಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಭಕ್ತಿದೇವತೇ ಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ಯಾವಾದಿತ್ಯಾನ್ನೇ ಉಕ್ತೇ । ತಯೋರಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಭಕ್ತಿದೇವತಾತ್ವಾದಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸನ್ನಿಧ್ಯನುಗೃಹೀತಪ್ರಥಮಶ್ರುತಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯುವಿಕಾರಸಿದ್ಧೌ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾದಿವನ್ನಾತ್ರ ಲಿಂಗಂ ಭಾತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಾಪಾದ್ಯುಕ್ತೇಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಾತ್ಪ್ರಕೃತೋಕ್ತೇಶ್ಚೋದ್ಗೀಥಸಂಬಂಧಾನ್ನಾನಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥೋ ಭೂತಶಬ್ದೋ ಯೋಗಾದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ರೂಢ್ಯಾ ವಾ ಮಹಾಭೂತಾನಿ । ಆದ್ಯೇ, ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಸ್ವಾಪಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಾಪೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತೇರ್ವಿಕಾರಮಾತ್ರಲಯಾದ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ —
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ತಥಾಚ ಪ್ರಾಣಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾಪೋಕ್ತೇರ್ನಾಸ್ಯಾಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯಮ್ । ನಹಿ ವಿಕಾರಮಾತ್ರಸಂವೇಶನಾದಿ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ಲಭ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯದೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೌತಿಕತ್ವಾನ್ನ ಮಹಾಭೂತಯೋನಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂತಶಬ್ದೇನ ವಿಕಾರಜಾತಗ್ರಹೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಜೀವೈಕ್ಯಾಪತ್ತೌ ಭೇದಕವಾದ್ಯುಪಾಧೀನಾಂ ಜಡಂ ಪ್ರಾಣಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಲಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತದೇತಿ ।
ಜೀವನೈಕತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಲಿಂಗಾದಶೇಷವಿಕಾರಲಯಸ್ಥಾನತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚ ನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾರ್ಥತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸನ್ನಿಧೇರಧಿಕಾಶಂಕಾಮುಕ್ತಾಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಿತಿ ।
ಲಿಂಗೇನ ಬಾಧ್ಯಃ ಸನ್ನಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ತದ್ಬಲಂ ತದ್ಗತಂ ಲಿಂಗಂ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಾ, ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಲಿಂಗಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಥಸನ್ನಿಧೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನಾಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸನ್ನಿಧೇರಬ್ರಹ್ಮತಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರುತೇರಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾವಧಾರಣೋಪಬೃಂಹಿತಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ದೇವತಾಶಬ್ದಿತಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮುದಾಹರಣಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಸಂದಿಗ್ಧಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತ್ಯ ನಿರ್ಣೀಯತೇ, ಇದಂ ತ್ವಸಂದೇಹಾನ್ನೈವಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ತದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಭೇದಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಂಚಧಾ ವೃತ್ತಿಹೇತುಸ್ತತ್ಸಾಕ್ಷೀ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದ್ವ್ಯಪದೇಶಮಾಶಂಕ್ಯ ಘಟೋ ಘಟಸ್ಯೇತ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಬಂಧಮಾಶ್ರಯಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ವಾಕ್ಯಯೋರ್ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತ್ವದುದಾಹರಣೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾತ್ತುಲ್ಯಮಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಸ್ತಾವೇತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಆಕಾಶವಾಯುವಾಕ್ಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತೇಜೋವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಮಾಹ —
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯನಂತರಮುಪಾಸ್ತ್ಯಂತರೋಕ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಅತೋ ದಿವೋ ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ಪರಃ ಪರಸ್ತಾದ್ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ತದಿದಮಿತಿ ಜಾಠರೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೇ ।
ಕುತ್ರ ತದ್ದೀಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ತೇಽಪಿ ಕ್ವ ಸಂತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ವಿಶ್ವತ ಇತಿ ।
ವಿಶ್ವಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಾದುಪರಿಷ್ಟಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಲೋಕಪ್ರವೇಶಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭೂರಾದಿಲೋಕಾದುಪರೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತಮಾ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ಯೇಭ್ಯಸ್ತೇಽನುತ್ತಮಾಸ್ತೇಷು । ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಮುತ್ಕರ್ಷಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಉತ್ತಮೇಷ್ವಿತಿ ।
ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಲೋಕೇ ತೇಜಸಿ ರೂಢೇಃ, ಶ್ರುತೌ ಚಾತ್ಮನಿ ನಿರೂಢೇರ್ವಿಚಾರಬೀಜಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೇಸ್ತೇನೈತದ್ಗತಮಿತ್ಯಸಂಶಯಾನ್ನ ಪೃಥಗಾರಭ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಭಾವಾದುಕ್ತನ್ಯಾಯಾನವತಾರಾದಗತಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತೋಕ್ತಾ । ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದೃಷ್ಟೇಸ್ತೇಜೋಲಿಂಗಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟೇರೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮುಖ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಾಪವಾದ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತೇಃ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಲಿಂಗಸ್ಯೈವ ತಥಾತ್ವಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಫಲಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶವಾಚಿತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಂ ಹಿತ್ವಾ ಕಿಮಿತಿ ಲೌಕಿಕಪ್ರಕಾಶಾರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ತಮೋವಿರೋಧಿನಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢೇಸ್ತೇಜಸಸ್ತಥಾತ್ವಾತ್ತದೇವಾತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ತಾಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ತಮ ಇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನತಮೋವಿರೋಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತರ್ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾವರಕತ್ವೇನ ನಿರೋಧಕತ್ವೇಕ್ತ್ಯಾ ಭಾವತ್ವಮಪಿ ದ್ಯೋತಿತಮ್ ।
ರೂಪಿತ್ವೇನಾಪಿ ತದ್ವಕ್ತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಶಾರ್ವರಾದಿಕಮಿತಿ ।
ಏವಮಪಿ ಕುತೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷನಿರ್ಣಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತ್ಯಾ ತೇಜೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಾ ದೀಪ್ತಿರಿತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ವಾರಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ರೂಪಾದಿಮತಃ ಸಾವಯವಸ್ಯೈವ ದೀಪ್ತಿಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಅಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷೋ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಶ್ರುತಿರೇವ ಕೀದೃಶೀ, ತತ್ರಾಹ —
ಪರ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮರ್ಯಾದಾಯೋಗಾದನರ್ಥಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಚೋದಕೈಕದೇಶೀ ಪರಿಹರತಿ —
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜೋ ದಿವೋಽರ್ವಾಗಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪೀತರತ್ತತಃ ಪರಸ್ತಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ವೇದಸ್ಯಾದುಷ್ಟತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾದಫಲೇಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನ ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಬ್ರೂತೇ —
ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾದಿದೇಶೀಯಃ ಶಂಕತೇ —
ಇದಮೇವೇತಿ ।
ನಿಷ್ಫಲಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತಾಪಿ ನೇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜೋಽಂಗೀಕೃತ್ಯಾಫಲತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇವ ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ದೇವತಾನಾಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮೇಕೈಕಾಂ ದೇವತಾಂ ದ್ವಿಧಾ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಪುನರೇಕೈಕಂ ಭಾಗಂ ತಥಾ ಕೃತ್ವಾ ತದಿತರಯೋರ್ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ತ್ರಿಗುಣರಜ್ಜುವತ್ರಿವೃತಂ ಕರವಾಣೀತ್ಯವಿಶೇಷೋಕ್ತೇರ್ನಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಸ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಬಂಧಾತ್ಸಿದ್ಧವತ್ಪರಾಮರ್ಶಾದನ್ಯತಸ್ತಸ್ಯ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ, ತನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಿ ಪರೇಣ ಪರಾಸ್ತೇ ಪರಮಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥೋ ದೇಶವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ಅಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾದಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಮೇವ ಜ್ಯೋತಿರತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಚ್ಛೇದಕಲ್ಪನಯಾಧಾರಬಹುತ್ವಯೋಗೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಸ್ವತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತಿಶಯಮಾಹ —
ತಾರಾಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾರೂಪ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ಭೂರಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಶಿರೋದೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾಧ್ಯಾಸಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚೈತನ್ಯಮೇವೇತ್ಯನಧ್ಯಾಸಾತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತಿರೇಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕೌಕ್ಷೇಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮಪಿ ತದಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಷಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ಯದೇತದುಷ್ಣಿಮಾನಂ ಸ್ಪರ್ಶೇನ ವಿಜಾನಾತಿ । ಏಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ಯತ್ಕರ್ಣಾವಪಿಧಾಯ ನಿನದಮಿವ ಶ್ರೃಣೋತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೃಷ್ಟಶ್ರುತಿಲಿಂಗತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಯೋತಿಷೋಽಪಿ ತದುಚ್ಯತೇ ತಚ್ಚಾವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಚಕ್ಷುಷ್ಯ ಇತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ದರ್ಶನೀಯಃ । ಶ್ರುತೋ ವಿಶ್ರುತಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಫಲಮಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಮಹತೇ ಹೀತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಫಲಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿರ್ನಾಲ್ಪಫಲಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಹೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗನಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಕಿಮಪಿ ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಪಿ ಕಿಂಚಿದನ್ಯನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ರ ಯಚ್ಛಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ವರ್ತತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಭೂತಾದಿಪಾದತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಚ್ಚೋಕ್ತಮೇವ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಸಪ್ತಮೀಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಮುಕ್ತಿಭೇದಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಸಾಧಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಭಾವಾತ್ತೇಜೋಲಿಂಗಭಾವಾತ್ತದೇವ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತಂ ಪ್ರಕೃತೇರ್ಜಾತಂ, ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುವಾದೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ವಿನಾ ನಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತೇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
‘ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಚರಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾರಿತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾದತ್ರಾಪಿ ತಥೇತ್ಯಸಾಂಗತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪಾದೇತಿ ।
ಪಾದವಾಚಿಪದಮಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ನ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣೈಃ ಷಡ್ವಿಧಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತದನುಗತಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾವಾನ್ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿರ್ಯಾವಾನಯಂ ಪ್ರಪಂಚಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಯಂ ಪುರುಷಸ್ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕಃ ಪಾದಃ । ಅಸ್ಯೈವ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಯಥಾ ಕಾರ್ಷಾಪಣಶ್ಚತುರ್ಧಾ ವಿಭಕ್ತಃ ಪಾದಾದೇಕಸ್ಮಾತ್ಪಾದತ್ರಯೀಕೃತೋ ಮಹಾನ್ , ಏವಂ ಪುರುಷೋ ವಾಸ್ತವೋಽವಾಸ್ತವಾತ್ಪ್ರಪಂಚಾನ್ಮಹಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಾವಪಿ ಕಥಮುಕ್ತಹೇತುನಾ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಲಿಂಗೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತೇಜಸೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇಽಪಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಸನ್ನಿಧಾಪಕಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯಾನೇ ವಿನಿಯೋಗಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತೇರ್ವಿಜಾತೀಯಮಾನಾಕಾಂಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತೇಜೋಽಭಿಧಾನಾಲ್ಲಿಂಗೋಪನೀತಾತಿಸನ್ನಿಹಿತಸಜಾತೀಯಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೈಕವಾಕ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿರ್ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಹಿತ್ವಾ ತೇಜೋವಾಚಿತ್ವೇ ಬುದ್ಧಿಗೌರವಮುಕ್ತ್ವಾ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೇ ಯಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೇ ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕೃತಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತೇರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪರಮೇವೇತಿ ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಲಿಂಗಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಮಾನತ್ರಯಾನ್ಮಾನದ್ವಯಂ ದುರ್ಬಲಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ತೇಜಃಸಮರ್ಪಕತ್ವಂ ವಿಶೇಷಕತ್ವಂ ತದಭಾವೋಽವಿಶೇಷಕತ್ವಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಥೋಕ್ತಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಥಂ ತಯೋರವಿಶೇಷಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ದೀಪ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯವಾಚಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಲಕ್ಷಣೇ ಸರ್ವೈರಪಿ ಶಬ್ದೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷೋ ವಿಶೇಷಯೋಗೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಯೇನ ತೇಜಸಾ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೇದ್ಧೋ ದೀಪ್ತಃ ಸೂರ್ಯಃ ಸರ್ವಮಪಿ ಜಗತ್ತಪತಿ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾನಂ ಬೃಹಂತಮನತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವವಂತಮವೇದವಿನ್ನ ಮನುತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಾರ್ಯೇ ರೂಢಿಮುಪೇತ್ಯ ಕಾರಣೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕಾರಣೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯ ಏವೇತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಶಾಂತೇ ಸೂರ್ಯಾದೌ ತಿಮಿರಾವೃತೇ ಜಗತಿ ವಾಚೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಾಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಾ ಪುರಷೋ ವ್ಯವಹಾರಮಾಸನಾದಿಕಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನೋಭಾಸಕತ್ವಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಸ್ತಚ್ಚಾಜ್ಯಂ ಜುಷತಾಂ ಸೇವತಾಂ ತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಾರಾ ವಿಷಯೀಕೃತೇನಾದುಷ್ಟತಯಾ ದೃಷ್ಟೇನ ಯಜ್ಞಮಿಮಂ ಕೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮಪ್ರಾಪ್ತಾನುಷ್ಠಾನಂಂ ಸಂದಧಾತ್ವಕ್ಷತಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಮನೇಕಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಭೇದೇನಾನೇಕತ್ರ ವೃತ್ತೇಃ ।
ಶಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭಾಸಕತ್ವಮೇಕಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇಽಪಿ ಕಥಮಸೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗದ್ಭಾಸಕತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಮೇವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇ ವಿಷಯಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವಗತಗತಿವದನುಭಾನೇಽಪಿ ಸ್ವಗತಭಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಭಾಸಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದರ್ವಾಗೇವ ಸಂವತ್ಸರೋಽಹೋಭಿಃ ಪರಿವರ್ತತೇ ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭಾಸಕಂ ಜಗತೋ ಜೀವನಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಿತಿ ಚ ಧ್ಯಾಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ‘ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಪಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತೇರ್ದೀಪ್ತಿಲಿಂಗಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ, ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ವಾ ಮರ್ಯಾದಾವತ್ತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯೋಷಿತೋಽಗ್ನಿತ್ವವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದಾವತ್ತ್ವಮಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವತೋ ವಾ ತತ್ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಉಪಾಧಿತೋ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮುಪೇತ್ಯಾಂತ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ನ ಚೇದಮಪೂರ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತಾದೃಕ್ಕಲ್ಪನಾನಾಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಮಾಧಾರಬಹುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವವದಾಧ್ಯಾನಾರ್ಥತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾರೂಪ್ಯಕೃತತ್ವಾದಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿರಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಆರೋಪಸ್ಯ ಸಾರೂಪ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ —
ತದಪೀತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಮತ್ರ ಪ್ರತೀಕತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ ।
ಜ್ಯೋತಿಷೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಯೋಗಾದಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಜಾಠರಜ್ಯೋತಿಷೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಕೃತಂ ತತ್ರೋಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ವಾಜಿನಾಮಗ್ನಿರಹಸ್ಯಗತಾಂ ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ತದೈಕರೂಪ್ಯಾದಲ್ಪಫಲತ್ವಂ ನ ತದುಪಾಸ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಸ್ತುತೋಪಾಸ್ತೇರಪಿ ಮುಕ್ತಿಫಲತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಜೀವಾತ್ಮನಾಽನ್ನಾದಃ, ವಸು ಧನಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ತದ್ದಾತಾ ಪರರೂಪೇಣೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದುಕ್ತಗುಣಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ತೇ ಸ ಧನಂ ಲಭತೇ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿಶ್ಚ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ನಾದ ಇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ‘ಪರೋವರೀಯ ಏವ ಹಾಸ್ಯಾಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ, ನ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಾನುಗುಣ್ಯಮಾಹ —
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣೇನ ಶ್ರುತಿರಬಾಧ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ನ ಪ್ರಕರಣಾದೇವ ಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯಾ, ಪ್ರಕರಣಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಪ್ರಥಮಶ್ರುತಯಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯೈಕ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾಧಾರವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ನಾನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟೇ ಸತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವವಶೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾದ್ಯಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಮೇಯಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಛಂದೋವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಛಂದೋಭಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ತತ್ರಾನುವಾದಭಾಗಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾಧಿಯೋಗ್ಯತಾಮಾಹ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಛಂದಸೋಽನ್ಯಸ್ಯ ವಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮೇವೇತ್ಯೇಕದೇಶೀ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಗಾಯತ್ರೀಕಥನಾನ್ಮಂತ್ರೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಇತಿ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯನ್ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ —
ನೈತದಿತಿ ।
‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಿಕಾಂ ಗಾಯತ್ರೀಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ’ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತಮಯ್ಯಾ ವಾಗಾತ್ಮತ್ವಮಾಖ್ಯಾಯ ‘ಯಾ ವೈ ಸಾ ಗಾಯತ್ರೀಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಯಾ ವೈ ಸಾ ಪೃಥಿವೀಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯದಿದಂ ಶರೀರಮಸ್ಮಿನ್ಹೀಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಯದ್ವೈ ಶರೀರಮಿದಂ ತದ್ಧೃದಯಮಸ್ಮಿನ್ಹೀಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ’ ಇತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಭೂತಾಧಾರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಮಯಗಾಯತ್ರೀತ್ವಂ ಶರೀರಹೃದಯಯೋರ್ಭೂತಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಾಂ ಗಾಯತ್ರೀಂ ಭೂತಾದಿಪ್ರಕಾರೈರುಕ್ತ್ವಾ ಸೈಷಾ ಷಡಕ್ಷರೈಃ ಪಾದೈಶ್ಚತುಷ್ಪದಾ ಸತೀ ಛಂದೋರೂಪಾ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಪ್ರಾಣಹೃದಯಭೇದೈಃ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರೇತ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೋ ಮಂತ್ರೋ ನ ಶಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಾನಂತರಂ ‘ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾನ್ಮಂತ್ರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ನ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಛಂದೋವಾಚಿತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಿ ಪರಮಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೇದವಿಷಯೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತದೇಕದೇಶಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧ್ಯಾತೈತಾಂ ಪ್ರಕೃತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದರಹಸ್ಯಂ ಮಧುವಿದ್ಯಾರೂಪಂ ವೇದ ತಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ನೋದೇತಿ ನಾಸ್ತಮೇತಿ ಸವಿತಾ ಸದೈವಾಹರ್ಭವತ್ಯತೋ ವಿದ್ವಾನುದಯಾಸ್ತಮಯಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ವೇದೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಚ್ಛಂದೋಗಾಮಿತ್ವಾದ್ಭೂತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇನ ಧ್ಯೇಯಗಾಯತ್ರೀಛಂದೋವಾಚಿತ್ವೇ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಗೇನಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಗಾಯತ್ರೀಮಾತ್ರಮೇವ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ನಭಸೋ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಯೋಗವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಾಯತ್ರೀವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ನ ಸರ್ವತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಛಂದೋಮಾತ್ರೋಕ್ತೌ ಸರ್ವಭೂತಾದಿರೂಪತ್ವಸ್ಯಾಸದಾರೋಪತ್ವಾಪಾತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಸದಾರೋಪಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತದನುಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತದುಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಧೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದೋಕ್ತಿರನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರತ್ಯಂತಭೇದಾದಸದಾರೋಪಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರವಾಚಿಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಕುತೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ತಥಾಹಿ ದರ್ಶನಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಏತಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೃಗ್ವೇದಿನೋ ಮಹತಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದುಕ್ಥಾಖ್ಯೇ ಶಸ್ತ್ರೇ ತದನುಗತಮುಪಾಸತೇ । ಅಧ್ವರ್ಯವೋ ಯಜುರ್ವೇದಿನೋಽಗ್ನೌ ಕ್ರತೌ ತದನುಶ್ರಿತಮೇತಮನುಸಂದಧತೇ । ಸಾಮವೇದಿನೋ ಮಹಾವ್ರತೇ ಕ್ರತಾವೇತಮನುಸಂದಧತೀತ್ಯೈತರೇಯಕೇ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಮುಪೇತ್ಯ ತಸ್ಯಾಸಾಧಕತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿಯಚ್ಛಬ್ದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಪರಾಮರ್ಶಫಲಮಾಹ —
ಉಪಾಸನಾಂತರೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೀಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತವಾ ತಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಗಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಕಾರಾನವಚ್ಛೇದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಗಾಯತ್ರೀವಚ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೇನ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಚೇತಃ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಿಗದಾನ್ನ ಪೂರ್ವಂ ಛಂದಃ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಷಡಿತಿ ।
ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯೈಕಃ ಪಾದಃ ।
ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಚಿದಾತ್ಮನಿ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ವಾ ದಿವಿ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗಾಯತ್ರೀಪದಪ್ರಯೋಗೇಽತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರೌತಪ್ರಯೋಗಾನ್ನಿಯತಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತದೇವೋದಾಹರತಿ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿದೈವಮಗ್ನಿಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾಂಭಾಂಸಿ ವಾಯೌ ಲೀಯಂತೇ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣೇ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೌತ್ರಮನಾಂಸೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇ ವಾಯುನಾ ಸಹ ಪಂಚಾಧ್ಯಾಯಾತ್ಮಿಕೇಭ್ಯೋಽನ್ಯ ಏತೇ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಹಾಧಿದೈವಿಕೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇ ಪಂಚ ತೇ ಸರ್ವೇ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಂ ಕೃತಾಯೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ದ್ಯೂತಂ ಭವತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಚತುರಂಕಾಯದ್ಯೂತಗಚತುರಂಕವಚ್ಚತ್ವಾರಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಂತಿ । ತ್ರ್ಯಂಕಾಯವತ್ತ್ರಯಃ । ದ್ವ್ಯಂಕಾಯವದ್ವೌ । ಏಕಾಂಕಾಯವದೇಕಶ್ಚ ದ್ಯೂತೇ ಚ ಚತುರಂಕಾಯಃ ಕೃತಸಂಜ್ಞಕಃ । ಸ ಚ ದಶಾತ್ಮಕಃ, ಚತುರ್ಷ್ವಂಕೇಷು ತ್ರಯಾಣಾಂ ತ್ರಿಷು ದ್ವಯೋಸ್ತಯೋರೇಕಸ್ಯ ಚಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ , ವಾಯುಪ್ರಭೃತಯೋಽಪಿ ದಶ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇಽಪಿ ಕೃತಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ —
ಸೈಷೇತಿ ।
ವಿಧೇಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ । ದಶಸಂಖ್ಯಾತ್ವಾದ್ವಿರಾಡನ್ನಂ, ‘ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಡನ್ನಂ ವಿರಾಡ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾನ್ನಾದಿನೀ । ಕೃತೇ ಖಲ್ವನ್ನಭೂತಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭವತ್ಯತಸ್ತಾಮತ್ತೀವೇತ್ಯನ್ನಾದಿನೀ ವಿರಾಡಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾನ್ನಾದತ್ವೇನಾಪಿ ಗುಣೇನ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮುಪಾಸ್ಯತಾ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಾದ್ವಿರಾಟ್ಶಬ್ದೋ ವಾಯ್ವಾದಿಷು ತಥಾ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೋಽಪಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಹೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಭಿಹಿತಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಛಂದೋಭಿಧಾನಂ ನ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಂ ವಿಕಾರಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಾಯತ್ರೀಪದಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋಽಭಿಹಿತಂ ತಥಾಪಿ ಗೌಣಪ್ರಯೋಗೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಥೋ ಗುಣಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ । ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ವಾಚ್ಯಸಂಬಂಧಾದರ್ಥಾಂತರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಗೌಣತ್ವಂ ವಾ ಕತರತ್ತರ್ಹೀಷ್ಟಂ, ತದಾಹ —
ಸರ್ವಥೇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷ್ವಾದ್ಯೈಕಮಾನಾದುತ್ತರಾನೇಕಮಾನಂ ಬಲವದ್ಧಿ ಸಂವಾದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಪಿ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ಭೂತಾದೀತಿ ।
ಚಶಬ್ದಮೇವಂಶಬ್ದಂ ಚ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯತ ಇತಿ ।
ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭೂತಾದೀನ್ಯೇವೋಚ್ಯಂತೇ ನ ತೇಷಾಂ ಪಾದತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಭೂತೇತಿ ।
ಪಾದೈಃ ಷಡಕ್ಷರೈಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯನಂತರೋಕ್ತಭೂತಾದೀನಾಂ ಪಾದತ್ವಂ ‘ಸೈಷಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನೋಕ್ತಾವಪಿ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾವುಪೇತ್ಯ ಷಡ್ವಿಧತ್ವಮ್ ।
ಭೂತಾದಿಪಾದತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಂ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಛಂದೋಂಗೀಕಾರೇ ಕಥಮೃಚೋಽಸಂಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅನಯೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಪೂರ್ವಾರ್ಧವಿವರಣೇನೋಚ್ಯಮಾನಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮೇವ ದರ್ಶಯನ್ನುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರೋತ್ಪತ್ತೇರಪಿ ತತ್ಪರತ್ವಮೃಚೋ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಮಂತ್ರಾನಂತರಭಾವಿಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಛಂದೋವಿಷಯತ್ವಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಏವಂ ಸತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಗಮೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪಂಚೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದಸ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯಂಗತ್ವೇನ ದ್ವಾರಪಾಲಾದಿಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಪಂಚ ದೇವಸುಷಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಚ ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಾದಿಹೃದಯಚ್ಛಿದ್ರೇಷು ಹಾರ್ದಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಶ್ರುತಿಃ । ಅತೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಛಂದೋಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೨೬ ॥
ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಉಪದೇಶೇತಿ ।
ಅನುವಾದಂ ವಿಭಜತೇ —
ಯದಪೀತ ।
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವ ವಾಕ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ಸಮೂಲತಯಾ ಸಮಾಧಿಯೋಗ್ಯತಾಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಮಾಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪಾತಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಪದೇಶಭೇದೋ ದೋಷೋ ನೇತಿ ನಞರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯದಾಧಾರತ್ವಂ ದಿವೋ ಮುಖ್ಯಂ ತದಾ ಕಥಂಚಿನ್ಮರ್ಯಾದಾ ವಾಚ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ಪರತೋಽಸ್ತ್ಯೇವ, ಅಗ್ರಲಗ್ನಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತೋಪರಿಭಾಗಸ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವಾಗ್ರಾತ್ಪರತೋಽವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅತೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಸ್ಯ ಶ್ಯೇನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇ ಮುಖ್ಯೇ ತಸ್ಮಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ಯೇನಶಬ್ದೋಽಗ್ರಲಗ್ನಾವಯವಾದೂರ್ಧ್ವಾವಯವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾವಯವಿಲಕ್ಷಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ಯೇನವದವಯವಾಭಾವಾದಾಧಾರೇಽಮುಖ್ಯೇ ಮರ್ಯಾದಾ ಭೂತಾಕಾಶಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಹಾರ್ದೇ ವಾ ನಭಸೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದಿವೋ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಬಾಹ್ಯಾದಬಾಹ್ಯಾದ್ವಾ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾನೌಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಾಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪಂಚಮ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಾ ತದಾ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ಸಪ್ತಮೀ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಭೂತಾದಿಪಾದತ್ವಲಿಂಗಾತ್ , ‘ತಾವಾನಸ್ಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಲಿಂಗಾತ್ , ‘ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿವಾಕ್ಯಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾದುಪದೇಶಭೇದೇಽಪ್ಯರ್ಥೈಕ್ಯಾದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತಾಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯವಾಂತರಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಯಚ್ಛಬ್ದಪರಾಮರ್ಶೇ ತದೇವ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದುಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾತರ್ದನೇ ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮನೇಕೇಷಾಮನೇಕಲಿಂಗೃದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಸ್ಯಾನುಸಾರಾತ್ಕಿಂ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಮಮನುಕ್ರಾಮತಿ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರತರ್ದನಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ । ದಿವೋದಾಸಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದೈವೋದಾಸಿಸ್ತತ್ಪ್ರಿಯಂ ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದಂ, ಧಾಮ ಗೃಹಂ, ತದ್ಗತೌ ಹೇತುರ್ಯುದ್ಧೇನೇತಿ । ತತ್ಕರಣೇನ ಪುರುಷಕಾರಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಮ್ನಾತೇತಿ ।
'ತಂ ಹೇಂದ್ರ ಉವಾಚ ಪ್ರತರ್ದನ ವರಂ ತೇ ದದಾನೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ಪ್ರತರ್ದನಸ್ತ್ವಮೇವ ಮೇ ವರಂ ವೃಣೀಷ್ವ ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ —
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ತಂ ಮಾಮಿತಿ ।
ದೇವತಾಸಂಭಾವನಾಯೈ ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಸಂಭಾವನಾರ್ತಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ದೇಹಧಾರಣಂ ನ ವಾಗಾದಿಕೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಖಲ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಜೀವಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಭಾವಯತಿ —
ಅಂತೇ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ‘ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕನೀಯಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾನೇಕಲಿಂಗದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶ್ಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಗಾತಾರ್ಥತ್ವೇನ ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಪ್ರಕೃತೇ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇಹಾಪೀತಿ ।
‘ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾಯಾದಿಪದಮ್ ।
ಅನೇಕೇಷು ಲಿಂಗೇಷು ದೃಷ್ಟೇಷು ಕತಮಲ್ಲಿಂಗಂ, ಲಿಂಗಾಭಾಸಂ ವಾ ಕತಮದಿತಿ ಸಂಶಯಂ ನಿರಸಿತುಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ನ ಗಂಧಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ಘ್ರಾತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಪದೇನೋಕ್ತಮ್ । ಅನೇಕಲಿಂಗಾನಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿಯಚ್ಛಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾ ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರೂತಿಸ್ತದರ್ಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ನ ತಥಾವಿಧಮಸಾಧಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಮಾನಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನತಿಕ್ರಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುರೇವೇತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಫುಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗನಾಂ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣದೇವತಾಜೀವಾನಾಮನ್ಯತಮೋಪಾಸ್ತಿಃ ಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಃ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರೇಷು ಸತ್ಸು ಕುತೋಽಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನೈವ ಪದಾನಾಮನ್ವಯದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾದಾವುಪಕ್ರಮೇ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯಮಾಹ —
ಉಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯಾತಿಶಯೇನ ಹಿತಂ ಮನ್ಯಸೇ ತಂ ವರಮಭಿಲಪಿತಂ ಮಹ್ಯಂ ತ್ವಮೇವ ವೃಣೀಷ್ವ ಪ್ರಯಚ್ಛೇತಿ ಪ್ರತರ್ದನೇನೋಕ್ತೇ ‘ಮಾಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಚ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನ ಯುಕ್ತಾ ವಾಯುವಿಕಾರತೇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೇರಚಿಂತ್ಯಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿರೇವ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ । ಉಪಕ್ರಮವನ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಧಿಕೃತೋ ಮಾಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವತಿ ತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಲೋಕೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಮಹತಾಪಿ ಪಾತಕೇನ ನ ಮೀಯತೇ ನ ಹಿಂಸ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧ್ಯತೇ, ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪಾಪಸ್ಯ ದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ಕೇನಚನ ಕರ್ಮಣೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ನ ಮಾತೃವಧೇನ ನ ಪಿತೃವಧೇನ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ತುಮಾದಿಪದಮ್ । ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸರ್ವಪಾಪದಾಹಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
‘ಏವಂ ನ ಹಾಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮೇವಮಾದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮಿತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕ್ರಮಾದಿವದುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಆನಂದಸ್ಯ ದುಃಖಾಭಾವತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಯೋಗಾದದೇಹಸ್ಯ ಜರಾಮರಣಯೋರಭಾವಾದಜರತ್ವಾದೇರಪಿ ತತ್ರೋಪಪತ್ತೇರ್ನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆನಂದತ್ವಾದೀನೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಾಂತರಾಣ್ಯಾಹ —
ಸ ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧರ್ಮಾದ್ಯಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ, ತತ್ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ, ತದೀಶಿತೃತ್ವಂ, ಚ ಸರ್ವಮುಕ್ತಮ್‌ । ಉಕ್ತಲಿಂಗಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೮ ॥
ದೇವತಾಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚೋದ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ನಞರ್ಥಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಷು ಸತ್ಸು ನಿಷೇಧಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ವಕ್ತುರಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರವಾದೇನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಕಥಮಿತಿಸೂಚಿತಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
‘ಅವಾಕ್ಯನಾದರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾದತ್ರ ವಕ್ತ್ರಾ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಕ್ತೇರಿಂದ್ರೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತ್ರೀಣಿ ಶೀರ್ಷಾಣಿ ಶಿರಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಸ ತ್ರಿಶೀರ್ಷಾ ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಸ ಚ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಸ್ತ್ವಷ್ಟುರಪತ್ಯಂ ತಮಹನಂ ಹತವಾನಸ್ಮಿ । ರೌತಿ ಯಥಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಯತೀತಿ ರುತ್ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರ ಮುಖಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ರುನ್ಮುಖಾಸ್ತತೋಽನ್ಯೇ ಚಾರುನ್ಮುಖಾಸ್ತಾನ್ವೇದಾಂತಬಹಿರ್ಮುಖಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಲಾವೃಕಾ ವನ್ಯಶ್ವಾನಃ । ಬಹ್ವೀಃ ಸಂಧ್ಯಾ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯ ದಿವಿ ಪ್ರಹ್ರಾದಿನಮತೃಣಮಿತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾನ್ನೇಂದ್ರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಬಲವತ್ತ್ವಾದ್ಬಲಶಬ್ದೋಪಚಾರೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಬಲವತ್ತ್ವಮೇವೇಂದ್ರಸ್ಯ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಬಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಲೌಕಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾದನುಪಾಸ್ಯತಾ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ಕಥಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಂ, ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪ್ರತಿಹತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಹಿತತಮಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧೇ ಕುತೋಽಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತಾ, ತತ್ರಾಹ —
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಶಕ್ತ್ಯತಿಶಯಾದುಕ್ತಪುಮರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ, ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಾದ್ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದ್ಯಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಂ, ಲೋಕಪಾಲತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾಧಿಪತ್ಯಂ, ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾನಂದತ್ವಾದಾನಂದತ್ವಮ್ , ಅಮೃತತ್ವಾಜರತ್ವೇ ಚಾಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಮನೂದ್ಯ ಸಮಾಧಿಮವತಾರಯತಿ —
ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ।
ಯತ್ರ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬಾಹುಲ್ಯಮೇವಾಹ —
ಯಾವದ್ಧೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತಥೇತಿ ।
ಆಯುಷ್ಪ್ರದಾನೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತೌ ಪ್ರಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ‘ಅಥಾತೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾದಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥತೋ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದರ್ಥಮಾಹ —
ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವವದಿತಿ ತಥಾರ್ಥಃ । ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ದೇಹಧಾರಯಿತೃತ್ವಮಾಹೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತಶ್ಚ ದೇವತಾ ನ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಇತಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಏವ ವಕ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೇವಾತಾತ್ಮನೋಽಪಿ ವಕ್ತೃತ್ವಾತ್ ‘ನ ವಾಚ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ನಾನಾತ್ವಂ ನೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ಮಧ್ಯವರ್ತಿಶಲಾಕಾಸು ಚಕ್ರೋಪಾಂತನೇಮಿರರ್ಪಿತಶ್ಚಕ್ರಪಿಂಡಿಕಾಯಾಂ ಚ ನಾಭಾವರಾಃ । ತಥಾ ಭೂತಾನ್ಯೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಶಬ್ದಾದಯಶ್ಚ ವಿಷಯಾ ಮೀಯಂತ ಇತಿ ಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸು ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೇಷ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ಚಾರ್ಪಿತಾಃ, ತದಧೀನತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ತಾಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನರ್ಪಿತಾಃ । ಸಚ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಮಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ದೇವತಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಸ ಮ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸಮನ್ವಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಯಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗೈಃ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ದೇವತಾಲಿಂಗಾನಾಂ ಗತಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ತರಮ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಇಂದ್ರ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಗುರ್ವಾದ್ಯಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರಾಹ —
ಆರ್ಷೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಭಾತ್ವೇನಾಮಾನತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದ್ಯಭಾವೇ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿಧೀಃ, ತದ್ವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಶ್ರವಣಾದೇರಾಧುನಿಕಧೀರವಿರುದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮೈಕ್ಯಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಶ್ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮುಪದಿಶತಿ, ಕಥಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದಿನಾ ಸ್ತುತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ನೇಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಸ್ತುತಿಃ, ಅಪಿತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಣಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ಮಹಾಭಾಗಧೇಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತ್ವದೀಯಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಂರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಧಿಕೃತಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾಹ —
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ನನು ಸ್ತೂಯಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿಂದ್ರ ಏವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಪರಾಚೀನದೇವತೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಜೀವೇತಿ ।
‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ದೇವತಾಪರಂ ನೇತ್ಯುಕ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷ ಏವಾಯಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರನುಪಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ದೇವತಾಪಕ್ಷಸ್ಯಾತಿಫಲ್ಗುತಯಾ ನಿರಾಸೇಽಪಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಸದ್ಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಜೀವೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ವಕ್ತುರೇವಾತ್ರ ವೇದ್ಯತಾ ಭಾತಿ ನ ಕಿಂಚಿಜ್ಜೀವಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ವಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪದೇಶಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ದೇಹೋತ್ಥಾಪನಮಪಿ ಜೀವಲಿಂಗಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ವಾಗಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಮಾನಾಸ್ತನ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಜಗ್ಮುಃ । ಸ ಚ ತಾನುವಾಚ, ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಶರೀರಂ ಪಾಪಿಷ್ಠತರಮಿವ ಭವತಿ ಸ ವಃ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಮುಕ್ತವತಿ ಕ್ರಮೇಣ ವಾಗಾದಿಷೂತ್ಕ್ರಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಮೂಕಾದಿಭಾವೇನ ಶರೀರಂ ಸ್ವಸ್ಥಮಸ್ಥಾತ್ । ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾಯಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವ್ಯಾಕುಲತ್ವಾಪ್ತಾೌ ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಣೋ ವ್ಯಾಹೃತವಾನ್ , ಮಾ ಮೋಹಮಾಪದ್ಯಥ ಯತೋಽಹಮೇವೈತತ್ಕರೋಮಿ । ಕಿಂ ತತ್ , ಪಂಚಧಾ ಪ್ರಾಣಾದಿಭೇದೇನಾತ್ಮಾನಂ ವಿಭಜ್ಯೈತದ್ಬಾಣಂ ವಾತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾನಂ ತದೇವ ಬಾಣಮಸ್ಥಿರಂ ಶರೀರಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಧಾರಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನ ದೇಹಧಾರಣಮನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ವಚಿದಿಮಮಿತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನ ದೇಹಧಾರಣಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಮುಪಹಿತೇ ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯಚೇತನೇ ಚ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ದ್ವಿವಚನಸಹಭಾವೋತ್ಕ್ರಮಣಶ್ರವಣಾದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಜೀವೇತಿ ।
ಅಭೇದನಿರ್ದೇಶಮಾಹ —
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಭೇದನಿರ್ದೇಶಮಾಹ —
ಸಹೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಭೇದೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ಭೇದಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಾದೀನ್ಯಪಿ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಂ ನೇಯಾನೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತಸಂದರ್ಭೋಕ್ತಿಃ । ಅನ್ಯತರ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ , ಉಭಾವಿತಿ ತತ್ತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಾನಂದಾದಿಶ್ರುತೇರಾವಶ್ಯಕಮ್ । ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತನ್ಮಾತ್ರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾಚ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಣಾಂ ಯಥಾಯಥಮುಪಾಸ್ತಿರಿಷ್ಟಾ । ನಚ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ‘ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಾವಗತೇರೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ, ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಜನ್ಯತ್ವೇನೋಪಜೀವ್ಯಾದ್ದೌರ್ಬಲ್ಯಾತ್ । ನಚೈವಂ ಸರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭಂಗಃ, ಗುಣಪ್ರಧಾನಭೂತಪದಾರ್ಥಧಿಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೈಕ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನೈತದಿತಿ ।
ಅಸ್ತೂಪಾಸ್ತಿತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ಕಥಂ ಸಿದ್ಧವದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟವತಿ —
ಮಾಮೇವೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಧಿಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪದಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಬೋಧೇ ಫಲೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನೀಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಾಸನಾತ್ರೈವಿಧ್ಯನಿರಾಸಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಜೀವಾದಿವಿಷಯಂ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಪಂಚ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪಂಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಶ್ಚ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ । ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ । ಯದ್ವಾ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾಃ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೋಶ್ಚ ಪಂಚೇತಿ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ, ದ್ವಿವಿಧಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ ದಶೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವೃತ್ತೇಸ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ತವಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆಶ್ರಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಂ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮೇಣಾಪಿ ಸಂಬಂಧಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸ್ಥಿತಕಾರಣಧರ್ಮೇಣಾಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಲಿಂಗಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯುಜ್ಯಂತೇ, ನ ತಲ್ಲಿಂಗಾನಿ ತತ್ರೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವಲಿಂಗಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿರೋಧೀತ್ಯನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।
ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಚೇನ್ನ ತಸ್ಯ ವಕ್ತೃತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
‘ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ನ ವಿಧಿಃ, ವಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ತದುದ್ದೇಶೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಭಿಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥೋ ಲಿಙಾದಿರಿತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇಽಪಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ತತ್ರ ತಲವಕಾರಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಯದ್ವಾಚೇತಿ ।
ಯೇನ ಚೈತನ್ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಪ್ರೇರ್ಯತೇ ವದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಪಾದ್ಯತೇ ತದೇವ ವಾಗಾದೇರಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ವಚನಾದೀತಿ ।
ದ್ವಿವಚನಸಹಭಾವೋತ್ಕ್ರಮಣಶ್ರವಣಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದುರ್ಯೋಜಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಾಧಿಭೇದಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭಿನ್ನತೇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಅಭೇದಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಉಪಹಿತದ್ವಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಮತೇ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಥವೇತಿ ।
ತತ್ರ ನಞರ್ಥಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಜೀವಪ್ರಣಯೋರಧ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ತಲ್ಲಿಂಗವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಉಪಾಸೇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮುಪಾಸ್ತೌ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ನ ತ್ವೇಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿಭಜತೇ —
ತತ್ರೇತಿ ।
‘ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಭೂತಾನಾಮಾಯುಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣಾಹ —
ಆಯುರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ಜೀವನಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ದೇಹಾದ್ಯುತ್ಥಾಪಕತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಉತ್ಥಾಪಯತಿ ದೇಹಾದೀತ್ಯುಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಃ । ಸಹವಾಸಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯಾ ಜೀವಾಖ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಂಬಂಧೀನಿ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತದ್ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಿ ವಸ್ತುತೋ ಯಥೈಕಂ ಭವಂತಿ ತಥಾ ತದ್ವಸ್ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
‘ವಾಗೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಸಾಭಾಸಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಜಾತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಿತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಮಧ್ಯೇ ವಾಗೇವಾಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ದೇಹಾರ್ಧಮೇಕಮಂಗಮದೂದುಹದ್ರೇಚಿತವತೀ ಪೂರಯಾಮಾಸ । ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಾ ಪ್ರಪಂಚೋ ವಿಷಯಸ್ತತ್ರ ನಾಮಪ್ರಪಂಚೇ ವಾಗ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಧೀಸ್ತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯಿತ್ವಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಪುನರ್ನಾಮ ಕಿಲ ಪರಸ್ತಾದಪರಭಾಗೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಸಮುತ್ಥಾಪಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ರೂಪಾದಿರೂಪಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ರೂಪಾದ್ಯರ್ಪಣೇನ ಬುದ್ಧೇರಪರಭಾಗರೂಪಂ ರೂಪಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಚೈತನ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪೇ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ —
ಪ್ರಜ್ಞಯೇತಿ ।
ತಯಾ ದ್ವಾರಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ ವಾಚಂ ಕರಣಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಮನುಭೂಯ ವಾಚಾ ಕರಣೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಪ್ನೋತಿ, ಚಕ್ಷುಷಾ ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇವಂ ದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಭೂತವಿಷಯಿತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ವಿಶಿಷ್ಟದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದಿಕರತ್ವಂ ಚ ಬುದ್ಧೇರ್ಧರ್ಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಾನಂದತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾಹ —
ತಾ ವಾ ಏತಾ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಿತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ತದುತ್ಥಜ್ಞಾನಾನಿ ಚಾಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಶ್ಚೋಕ್ತಾ ಭೂತಶಬ್ದಿತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಶಬ್ದಾದೀನಿ ಚಾಧಿಕೃತ್ಯ ಭವಂತಿ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಾಪೇಕ್ಷಕತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಮಪ್ಯೇತದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿದ್ವಯಂ ನ ದ್ವೈತಪಕ್ಷವನ್ನಾನಾ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಂ ಕಿಂತ್ವೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾರೋಪಿತಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೋ ಇತಿ ।
ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಧರ್ಮೇಣಾನ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರೋಪಕ್ರಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಇಹ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೇಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕಸ್ಯೈವೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ।
ಕಿಮತ್ರೋಪಾಸಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧೇಯಮುತ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸಾತ್ರಯಂ ಕಿಂ ವಾ ತದನುವಾದೇನ ತದಾಶ್ರಿತ್ಯೋಪಾಸಾತ್ರಯಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಾವೇಕವಿಶೇಷ್ಯಾವಶೀಕಾರಾದುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಮಿಥೋಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿತ್ಯೇಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಕರಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಶ್ರವಣಾದಿವದ್ವಿವಿದಿಷಾರ್ಥಂ ಯಜ್ಞಾದಿವಚ್ಚೋಪಾಸ್ತಿತ್ರಯಂ ವಿಧೇಯಂ, ವಿಧೇಯತ್ರಯಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಶ್ಚೈಕೇತಿ ಕುತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯೇಕೇ । ತನ್ನ । ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಧಿಕರಣೇನ ಗತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸರ್ವದುರಿತವಿರಹಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧೇ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಕಾರ್ಯಧರ್ಮಾ ನೀತಾಸ್ತಯಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವಾನ್ನ ಪೃಥಗ್ವಿಚಾರಾವಸರಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ ಸಹೋಪಾಸ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯೋರ್ಬಲಾಬಲಜ್ಞಾನೇನ ಸಂದಿಹ್ಯ ದಿವೋ ದಿವೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭೇದೇನ ಗುಣಭೂತಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಭೇದನಯನವದತ್ರಾಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಾಣಾದಿಪದಾರ್ಥಭೇದದೃಷ್ಟೌ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಗುಣಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥದೃಷ್ಟೇರನ್ಯಥಾನಯನಾತ್ಪದಾರ್ಥಬುದ್ಧೇರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬುದ್ಧ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಾತತ್ರ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ತ್ರೀಣಿ ಸಹೋಪಾಸ್ಯಾನೀತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಪದಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ಪದಾರ್ಥಬೋಧಸ್ಯ ನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭಂಗಾಯೋಗಾತ್ , ಪ್ರಾಣಾದಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೀತತ್ವಾತ್ , ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತವ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ಪ್ರಾತರ್ದನಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞೇಯೇ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಪೂರ್ವೋಪಜೀವನೇನೋತ್ತರೋತ್ಥಾನಾದ್ಧೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ —
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ನಾತ್ರೋಪಯುಕ್ತಂ, ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದೇರಪಿ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುತಯೋಪಾದಾನಾತ್ , ಅತಸ್ತದನುಕ್ತೌ ಕಥಂ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯೋತ್ತರಪ್ರವೃತ್ತೌ ಕಥಂ ಪಾದಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಉತ್ತರಪಾದದ್ವಯಸ್ಯಾನಧಿಗತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಪುನರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಭೂತಾಕಾಶಾದಿಷು ರೂಢಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿಹೇತೂಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ನೀತಾನಿ । ಅಥಾಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನ್ಯರ್ಥಾಂತರಾರ್ಥತಯಾ ಶಂಕ್ಯಮಾನಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೀಯಂತೇ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪಾದಯೋರವಾಂತರಭೇದಸ್ತು ಪ್ರಾಯಶಃ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥತಯಾ ರೂಢಿಯೋಗಬಹುಲತಯಾ ವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಜೀವಲಿಂಗಬಾಧಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವವನ್ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತದ್ಬಾಧೇನ ತತ್ಪರತ್ವಮಾಹ —
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ತಜ್ಜೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ತಜ್ಜಂ, ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲೀಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಂ, ತಸ್ಮಿನ್ನನಿತಿ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ತದನಂ, ತಜ್ಜಂ ಚ ತಲ್ಲಂ ಚ ತದನಂ ಚ ತದಿತಿ ತಂಜಲಾನ್ । ಅವಯವಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ । ಇತಿ ಹೇತೌ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಜಗತ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋ ಧಿಯೋ ರಾಗಾದಿವಿಷಯಾಭಾವಾದುಪಾಸೀತ ಸ ಶಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಶಾಂತ ಇತಿ ।
ಗುಣಂ ವಿಧಾಯ ಗುಣಿವಿಧಿತ್ಸಯಾ ಪುಂಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಸಾಫಲ್ಯಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಪುರುಷೋಽಧಿಕೃತಃ ಕ್ರತುಮಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಧಾನಃ । ತತ್ರ ಹೇತುರ್ಯಥೇತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಯಥಾಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ತಥಾ ತದನುಸಾರೇಣ ಫಲಂ ಪರತ್ರ ಲಭತೇ ಸೋಽಧಿಕೃತಃ ಕ್ರತುಂ ಧ್ಯಾನಂ ಕುರ್ವೀತ ।
ಕಿಂ ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ಮನೋಮಯ ಇತಿ ।
ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಯೇನ ಮನೋಮಯಂ ಪ್ರಾಣಶರೀರಂ ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದಾದ್ಭಾರೂಪಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಶಾದಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ನೀತಮ್ । ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಲಿಂಗಸಂನಿಪಾತೇ ಕಿಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
‘ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸವಿಶೇಷಾರ್ಥಾಯಾ ಧ್ಯೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ ಫಲಮ್ ।
ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥೋ ಜೀವಃ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಶಾರೀರ ಇತಿ ।
ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಾಭೀಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮನೋಮಯಾದೌ ವಿಶೇಷ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಪಾಸ್ತಿಸಂಬಂಧೀತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಜೀವ ಏವ ಲಿಂಗಬಲೀಯಸ್ತಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ‘ಅವಾಗಮನಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ಲಿಂಗಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಹಿತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋತ್ತರತ್ರ ಸಂಬದ್ಧಮಿತಿ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ನೇದಮಿತಿ ।
ಶಮವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಹೇತುಃ —
ಯದಿತಿ ।
‘ಉಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧೌ ಶ್ರುತೇ ಕಥಂ ಗುಣವಿಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಶಮವಿಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶಮೋ ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯುಭಯಂ ವಿಧೀಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ಹೋಮಾನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಿವದಿಹಾಪಿ ಶಮವಿಧೌ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸಿದ್ಧೋಪಾಸ್ತಿರನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಾಸನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರತುರೇವ ತತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ ನೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಕ್ರತುರಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮನಆದಿಯೋಗಸ್ಯ ಜೀವಲಿಂಗತ್ವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಜೀವೇತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಂ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಮೇಣೇತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಲಿಂಗದ್ವಯಮಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಜೀವೇ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾಯೋಗಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚೋಭಯಂ ಸತ್ಯಮನ್ಯತರದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ —
ಅನ್ಯತರೇತಿ ।
ತಚ್ಚಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಬಾಧೇ ಶ್ರುತಿಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಕಥಮಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಜೀವೇಽಪಿ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣಾಜ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯಾದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ‘ಅಂತರಾತ್ಮನ್ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಚ ತುಲ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಭೇದೋಕ್ತೇರ್ನ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಧನಫಲಾವಸ್ಥಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಚ ‘ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ ಇತಿವದುಪಚಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯನ್ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಧ್ಯೇಯೇ ಜೀವೇ ಭಾಂತಿ । ನ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಲಘುತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಗಾಮಿತ್ವೇನಾಫಲತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಗುರೋರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಗಾಮಿತ್ವೇನ ಫಲವತಃ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಗಮಕಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಫಲಲಿಂಗೋಪನೀತಂ ಜೀವಂ ಹಿತ್ವಾ ಫಲವತ್ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಪ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಸಮಾಸಗತಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಸಂನಿಹಿತಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿತ್ವಾ ಜೀವಮಪ್ರಕೃತಮಿಚ್ಛತಃ ಪ್ರಕೃತಹಾನಿರಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಗತೋ ರಾಜಪುರುಷಸ್ತಂ ಭೋಜಯೇದಿತಿವದನ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವನಾಮಾದಿನಾ ನ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸದನಸ್ಯೇವೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯಾಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಲಿಂಗಾದಸ್ತಿ ಸಂನಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಧಿಯೋ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾದವಿವಕ್ಷಿತಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ —
ಜೀವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದಾತ್ತದುಕ್ತಿಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದವಾಚಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೈಷಮ್ಯಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೧ ॥
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ರಚನಾಯಾಮಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವೇದಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ವಕ್ತುರಭಾವಾದಿತ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತಪದಂ ಕಥಂ ವಿಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯೋಪಾದಾನಾದುಪಾಸ್ತಾವುಪಾದಾನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಾಫಲಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಾದಿಗುಣೇಷು ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಮುಪಚರ್ಯ ವಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೋಪಚಾರಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೋಪಾದೇಯತ್ವಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಾದಾನೇತಿ ।
ಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗಾವುಪಾದಾನಾನುಪಾದಾನೇ ।
ಪ್ರಸಂಗಾಗತಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತದಿಹೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಯಥೋಕ್ತಸಮಾಸೋಪಪತ್ತಿಪರಾಮರ್ಶೀ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಕರಣಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರಪಿ ಯುಕ್ತಿವದಿಹಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಆಕಾಶಾತ್ಮತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ತನ್ನಿರುಕ್ತಿಂ ಕರೋತಿ —
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಕಥಂ ಜಡಾಜಡಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಂ, ತದಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಸಾಧಕಮಿತ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯಾಯಾನಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ —
ಯದೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮತ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆದಿಪದಂ ಸರ್ವಕಾಮಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಉಕ್ತಾಮುಪಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ತೇನ ತದೇವೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಧ್ಯೇಯಸ್ಯಾಪಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ಜೀವಗಾಮಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೈವಾಸಾಧಾರಣಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಜೀರ್ಣಃ ಸ್ಥವಿರೋ ಭೂತ್ವಾ ಯೋ ದಂಡೇನ ವಂಚತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸೋಽಪಿ ತ್ವಮೇವ । ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಶ್ರುತಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಾಣ್ಯಸ್ಯೈವೇತಿ ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ವದತಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೨ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವಗತಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀಷ್ಟಂ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಗತಮಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದ್ಯಭೇದಾಜ್ಜೀವೇಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಆರೋಪ್ಯರೂಪೇಣ ವಿಷಯಸ್ಯೈವ ರೂಪಿತ್ವಂ ನ ವಿಪರೀತಂ, ನಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾ ರೂಪೇಣ ಸರ್ಪೋ ರೂಪವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಧಾರಣಮೇವ ಸ್ಫೋರಯನ್ನೇತ್ಯಾದಿ ವಿಭಜತೇ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿರುಕ್ತೋ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಅನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯದಿತಿ ।
ವಾಗೇವ ವಾಕಃ ಸೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ವಾಕೀ ನ ವಾಕ್ಯವಾಕೀ । ವಾಗಾದಿಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾನ್ನ ಕುತ್ರಚಿದಾದರೋಽಸ್ತೀತ್ಯನಾದರಃ ।
ಶಾರೀರತ್ವಮೀಶ್ವರೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪಿನಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಭಾವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಯೋಗಾವ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ಹೇತುಃ —
ಜ್ಯಾಯಾನಿತಿ ।
ಜೀವೇ ವಾ ಕಥಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಶಾರೀರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಜೀವಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ —
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾನ್ನೇತ್ಯಾದ್ಯಾಕೃಷ್ಯ ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಏತಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಮಾಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿವದ್ವ್ಯಪದೇಶಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶೇ ಸೂತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮಾಹ —
ಉಪಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಪದೇಶಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪ ॥
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಹೇತ್ವಂತರದ್ಯೋತಕಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಚಶಬ್ದಮಾಕೃಷ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಾನಪ್ರಕರಣತ್ವಮೇಕವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅಂತರಾತ್ಮನ್ನಿತಿ ಛಾಂದಸೋ ವಿಭಕ್ತಿಲೋಪಃ ।
ಶಬ್ದಭೇದಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಆತ್ಮಾಂತಃಸ್ಥಿತಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗೇ ‘ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ ಇತಿವದುಪಚಾರಾದೇವ ಶಬ್ದಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಶಾರೀರಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ಮೃತ್ಯೋಚ್ಯತೇ ।
ತತೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೋ ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತೋಽನ್ಯಃ ಶಾರೀರಾದಿತಿ ನೋಪಚಾರಶಂಕೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
‘ತಮೇವ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರಸ್ತಮಪಿ ಚೋದ್ಯಂ ಪ್ರಸಂಗಾದುದ್ಭಾವಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಭೇದವಾದಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಾನ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣವತ್ತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದನ್ಯತ್ವಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಯಾಂಶೋ ವಿಕಾರೋ ವಾ ಜೀವೋ ನಾಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ನಚ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯವಿರೋಧಃ, ತದಯೋಗಾದಿತಿ । ಕಿಂ ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯೋ ಜೀವೋ ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ವೋಪಾಧಿತೋಽಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಪರ ಇತಿ ।
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೋಪಾಧಿನಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವದೃಷ್ಟಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಏವ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅಬಾಧಾದ್ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ ಬೋಧಾದಬಾಧ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನುಜಾನಾತಿ —
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಗೃಹೀತೇ ತ್ವಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಜೈವಂ ಲಿಂಗದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಅರ್ಭಕೇತಿ ।
ಅರ್ಭಕಮೋಕೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽರ್ಭಕೌಕಾಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅರ್ಭಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಿಶುವಿಷಯತ್ವನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಲ್ಪಮಿತಿ ಪರ್ಯಾಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।
ಓಕಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ —
ನೀಡಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ವದನ್ನಾಶಂಕಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಲಿಂಗಯೋಃ ಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಆರಾಗ್ರೇತಿ ।
ಪರತ್ರ ತದಸಂಭಾವನಾರ್ಥಮ್ —
ಸರ್ವಗತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನುಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಪರಿಹಾರಭಾಗಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಣೀಯಸ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ವಾ ಬಾಧ್ಯಂ, ತದಪಿ ವಾ ಕಥಂಚಿದನುಗಂತವ್ಯಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಶ್ರುತಸ್ಯ ಬಾಧಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ತ್ವಯಾಪಿ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತದಪಿ ವಾ ಕಥಂಚಿದನುಗಮ್ಯತೇ । ನಾದ್ಯಃ, ಶ್ರುತಬಾಧಾಯೋಗಸಾಮ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಜ್ಯಾಯಸೋಽಣೀಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಥೈವಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶೋಕ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪುರವಾಸಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಪದೇಶೇಽಪಿ ಕಥಮಿಹೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಮುತ್ತರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಕಥಮೇಕದೇಶೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣ್ಯಾತ್ತಥಾಸ್ತು, ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಜಾ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಕುತೋ ಹೃದಯ ಏವ ಮಾನಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಯತನತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಂ ಸೌತ್ರೋದಾಹರಣೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿಧೋಕ್ತಿಭಾಗಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಹೃದಯಾಯತನಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಚೋದ್ಯಾಂತರಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಹಿ ಪರೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಾದನಿತ್ಯಾತ್ವಾದಿ ಯುಕ್ತಂ, ವ್ಯೋಮ್ನೋಽದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೭ ॥
ಹಾರ್ದತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಿಷ್ಠಪ್ರಸಂಗಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೈವ ಹಾರ್ದಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತೇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಸಂಭೋಗೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಪಯತಿ —
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಸರ್ವಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ನಭೋವದಭೋಗಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಚಿದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಭೋಗಹೇತುಸಂಬದ್ಧಸ್ಯೈವ ಭೋಗೋ ನೇತರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಅನಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮಾದತ್ತೇ —
ನೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ಚೈತನ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವವದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ವಿಶೇಷೋ ಹೀತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಭೋಗಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಪ್ರಯೋಜಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವೈಶೇಷ್ಯಫಲಮಾಹ —
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಜೀವಾ ವಿಭವೋ ಬಹವಶ್ಚೇತಿ ಸ್ಥಿತಾವೇಕಸ್ಮಿಂದೇಹದೇಶೇ ಸರ್ವಸಂನಿಧ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ತುಲ್ಯೋ ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚೇನ್ನೈಕಸ್ಯಾಪಿ । ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೇ ದೇಹೇ ಭೋಗೋ ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ಚೇದ್ದ್ವಯಮಪಿ ತಥೈವಾಭಿದಧೀಮಹೀತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಕ್ತ್ರಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಭೋಕ್ತೃತೇತ್ಯುಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞೈವಾಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದಯುಕ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಕಿಮೇಕತ್ವಮಜ್ಞಾತಂ ಜ್ಞಾತಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತದ್ಧೀರ್ಮದುಕ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ವೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಂತ್ಯಮಾದತ್ತೇ —
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸರಣೇ ತದತಿಕ್ರಮಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ನಹಿ ಕುಕ್ಕುಟಾದೇರೇಕದೇಶೋ ಭೋಗಾಯ ಪಚ್ಯತ ಏಕದೇಶಸ್ತು ಪ್ರಸವಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಐಕ್ಯಂ ಬೋಧಯದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಸಂಸಾರಂ ವಾರಯತಿ । ತತ್ಕಥಮರ್ಧಜರತೀಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕ್ಯಬೋಧನಾಯೋಗಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವನಿರಾಸದ್ವಾರಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮೈಕ್ಯಂ ಬೋಧಯತಿ, ಅಶೋಧಿತಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ವದುಕ್ತೇರೈಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಸ್ತವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ, ಅವಾಸ್ತವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ತದೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಭಾಗಮವತಾರ್ಯ ಯೋಜಯತಿ —
ತದಾಹೇತಿ ।
ತಯೋರ್ವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಸ್ತುತೋ ಭೋಗಾಭಾವಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಹೇತುದ್ವಯನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಹಾರ್ದತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾವೇದ್ಯೇ ‘ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸಮನ್ವಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ನಾತ್ತೃತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ತೇತಿ ।
ಉದಾಹರತಿ —
ಕಠೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚೋಭೇ ಜಾತೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ನವದೋದನೌ ಭವತಃ, ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಃ ಸರ್ವಮಾರಕಃ ಸನ್ನುಪಸೇಚನಮೋದನಮಿಶ್ರಘೃತವತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಯತ್ರ ಸೋಽತ್ತಾ ಕಾರಣಾತ್ಮಾ ವರ್ತತೇ, ತಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮಾನಂ ‘ನಾವಿರತೋ ದುಶ್ಚರಿತಾತ್’ ಇತಿಮಂತ್ರೋಕ್ತೋಪಾಯವಾನ್ಯಥಾ ವೇದೇತ್ಥಮನ್ಯಸ್ತದ್ರಹಿತೋ ನ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ತುರತ್ರಾಶ್ರವಣಾನ್ನ ಸೂತ್ರಾನುಸಾರಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇಽತ್ತರಿ ವಿಚಾರಮೂಲಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣೋತ್ಥಃ ಸಂಶಯಸ್ತ್ರಿಷ್ವೇವ ಕಥಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ತ್ರಯಾಣಾಮಿತಿ ।
‘ಸ ತ್ವಮಗ್ನಿಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿರಗ್ನೇಃ, ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ’ ಇತ್ಯಾದಿರ್ಜೀವಸ್ಯ, ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ ‘ಲೋಕಾದಿಮಗ್ನಿಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನೇಃ, ‘ಹಂತ ತ ಇದಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದೀತರಯೋರೇವಂ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ತಯೋರಿಹೋಪಲಬ್ಧೇಸ್ತ್ರಿಷ್ತ್ರೇವ ಸಂಶಯಃ, ವಿಶೇಷಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಠಿತಕಠಶ್ರುತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಗ್ನೇರ್ಜೀವಸ್ಯ ವೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಧೀರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ವಿಶೇಷೇಽನವಧೃತೇ ಕುತೋಽವಧೃತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
'ಅಗ್ನಿರನ್ನಾದೋಽನ್ನಪತಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಅಗ್ನೇರನ್ನಾದತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ವಿಶೇಷಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಧಿಕಾರಮತಿಕ್ರಮ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ತದುಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಓದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಭೋಗ್ಯತ್ವಗುಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭೋಕ್ತೃಗಮಕತ್ವಾತ್ , ಅಗ್ನೇಶ್ಚ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾಗ್ನ್ಯುಪಾಸ್ತಿರಿಹೇತ್ಯಪರಿತೋಷಾದಾಹ —
ಜೀವೋ ವೇತಿ ।
ಓದನಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಫಲೋಕ್ತೇರ್ಮೃತ್ಯುಶಬ್ದಸ್ಯ ತದನುಗುಣತ್ವಾತ್ ‘ನ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಜೀವೇ ಯೋಗಾತ್ತದುಪಾಸ್ತಿರತ್ರೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಓದನಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ತ್ರವೃತ್ತಿನಾ ಜಗಲ್ಲಕ್ಷಣಾತ್ತತ್ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ಧೀರೇವಾತ್ರೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತೇರ್ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದೋದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋಶ್ಚ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ವಾರಿತತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಪರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಾಧಿತೇ ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ಕೋ ಹೇತುರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಚರೇತಿ ।
ತದತ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಾಹ —
ತಾದೃಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ —
ಪರಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ತ್ರಯೋರೇವ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಯೋರತ್ರ ದೃಷ್ಟೇರಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಓದನಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ತ್ರವೃತ್ತಿನಾ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಸಂನಿಧಾನಾದೋದನಸ್ಥಂ ನಾಶ್ಯತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ತ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಜಗಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತೇನ ತನ್ನಾಶಕತ್ವಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ನಿಷೇಧಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಸ್ಯ ನಾತ್ತೃತೇತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಗತಿಮಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಯೋರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸಂನಿಹಿತತ್ವಮ್ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣ ವಿಕಾರಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯೇತನ್ನ ನಿಷೇಧಕಂ, ಸರ್ವವೇದಾಂತವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೈಂಗಿಕಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೯ ॥
ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ತೇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಾಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಅಪ್ರಕೃತಗ್ರಹಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಕ ಇತಿ ।
‘ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮಾಯಾದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಸಂಹರ್ತರ್ಯನ್ವಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತಾಂತರಮಂತ್ರಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಗುಹಾಮಿತಿ ।
ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ವಿಷಯಮಾಹ —
ಕಠೇತಿ ।
ಋತಂ ಸತ್ಯಮಾವಶ್ಯಕಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪಿಬಂತೌ ಭುಂಜಾನೌ, ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಸಮ್ಯಗರ್ಜಿತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನೌ, ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಮರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧಂ ಹೃದಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ಪರಮೇ ಶ್ರೇಷ್ಠೇ ಯಾ ಗುಹಾ ನಭೋಲಕ್ಷಣಾ ತಾಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸ್ಥಿತೌ, ಛಾಯಾತಪವನ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧೌ, ತೌ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಿಣಶ್ಚ ವದಂತಿ । ತ್ರಿರ್ನಾಚಿಕೇತೋಽಗ್ನಿಶ್ಚಿತೌ ಯೈಸ್ತೇ ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಾಃ, ತೇಽಪಿ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದೃತಪಾನಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಜೀವೇನ ಸಹ ಬುದ್ಧೇರಿವ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಮಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಕುತೋ ಜೀವಸ್ತಥೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ಜೀವತತ್ತ್ವಂ ತದರ್ಥಃ । ಪ್ರಕರಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಮನುಷ್ಯೇ ಪ್ರೇತೇ ಮೃತೇ ಸತಿ ಯೇಯಂ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸಂಶಯಃ ಪರಲೋಕಭೋಕ್ತಾಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚಾನ್ಯೇ ತ್ವಯೋಪದಿಷ್ಟೋಽಹಮೇತತ್ತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವರಾಣಾಂ ಪಿತುಃ ಸೌಮನಸ್ಯಮಗ್ನಿವಿದ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯೇತ್ಯೇತೇಷಾಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ ।
ಸಿದ್ಧಂತೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಂ ವಾರಯನ್ಫಲಮಾಹ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕೃತಾಕೃತಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ಭವತೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಉಭಯೋರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗೇನ ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತದುಪಪತ್ತೌ ತದಸಂಭಾವನಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಯೋರಸಂಭಾವನಾಂ ವಕ್ತುಮೃತಪಾನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಋತೇತಿ ।
ತತ್ಕರ್ತ್ರೋರ್ದೇಹಯೋಗದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸುಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪಕ್ಷಯೋರನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ತಚ್ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಜೀವಸ್ಯೈವ ಚೇತನಾತ್ವಾದೃತಪಾನಂ ಮಾ ವಾಽಚೇತನಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಭೂತ್ತಥಾಪಿ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪಿಬಂತಾವಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೈವ ಪಾತೃತ್ವಂ ನ ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಯೋರುಕ್ತಂ ಪಾನಾಯೋಗಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯೋಗಮಾಹ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರಚೈತನ್ಯಾತ್ಪಾನಾಯೋಗೇಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾತ್ತದ್ಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಚೇತನೇಽಪೀತಿ ।
ಸಂಶಯಾಯೋಗಾದಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪಮನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಕಥಂಚಿದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗೇಽಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಸ್ತಿ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೋಪಪತ್ತಿಂ ವಿಧಾಂತರೇಣಾಹ —
ಯದ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪಿಬಂತಾವಿತಿ ದ್ವಿವಚನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪಾಯಯನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಕರ್ತರಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ಗುಣಕರ್ತರಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪಾಚಯಿತರೀತಿ ।
ಯಃ ಕಾರಯತಿ ಸ ಕರೋತ್ಯೇವೇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ದ್ವಿವಚನೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಸಂಭವತಿ ದ್ವಿವಚನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕರ್ತರಿ ಯೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ ಕಥಂ ಕರಣೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಏಧಾಂಸೀತಿ ।
ಕಥಂಚಿದುಪಪತ್ತಿಂ ಪಕ್ಷಯೋರುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಸಂಭಾವ್ಯಾಧಿಕರಣಾರಂಭಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಮೃತ್ಯುಪದಾದನಿತ್ಯವಸ್ತುಪರತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಪಿಬಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಿನಾ ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರತೇತಿ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಋತಮಿತಿ ಶ್ರುತೇನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ ।
ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾಜ್ಜೀವಾದ್ದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮ್ —
ಗುಹಾಮಿತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ಜೀವಾದ್ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸುಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಛಾಯೇತಿ ।
ಬು್ದ್ಧೇರ್ದ್ವಿತೀಯಜೀವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾದಾಯಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತಮಂತ್ರೋಕ್ತಿಃ ।
ಪೂರ್ಣತಯಾ ಪ್ರವೇಶಾನರ್ಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕುತೋಽದ್ವಿತೀಯಂ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಆತ್ಮಾನೌ ಹೀತಿ ।
ಚೇತನತ್ವೇನ ಸಮನ್ವಯಾಜ್ಜೀವೇ ಪಾತರಿ ಸಿದ್ಧೇ ದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ಪರಸ್ಯಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೀಂ ದೃಷ್ಟಿಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಧೀಃ, ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರೇತ್ಥಂ ಲೌಕಿಕದರ್ಶನೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಇಹೇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಾಂ ಜಾತಿಮುಪಜೀವ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಂತರಗ್ರಹೇ ಬುದ್ಧಿಲಾಘವಾದ್ವಿಜಾತೀಯಗ್ರಹೇ ತದ್ಗೌರವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ದ್ವಿತೀಯೋ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ಸೂಚಯತಿ —
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಕಾರಕತ್ವೇನ ಬುದ್ಧೇರಪಿ ಜೀವಸಾಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಬಹಿರಂಗ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತ್ವೇನಾಂತರಂಗತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಚೇತನ ಇತಿ ।
ಬಹಿರಂಗಮಪಿ ಕಾರಕತ್ವಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ಗುಹಾಹಿತತ್ವಲಿಂಗಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —
ಗುಹೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಗುಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ಗುಹಾಹಿತತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಸಕೃದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಾವಾಹಿತಂ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಗಹ್ವರೇ ಬಹುವಿಧಾನರ್ಥಸಂಕಟೇ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಂ ಪುರಾಣಂ ಚಿರಂತನಂ ಪರಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಹರ್ಷಾದಿ ಜಹಾತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪರಮೇ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇ ವ್ಯೋಮನ್ಯಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನಿಹಿತಂ ಪರಂ ಯೋ ವೇದ ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅನ್ವಿಚ್ಛ ವಿಚಾರ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಯತ್ತು ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪರಸ್ಯ ನ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಸುಕೃತೇತಿ ।
ಯದಪಿ ಛಾಯಾತಪಾವಿತಿ ಚೇತನಾಚೇತನೋಕ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಛಾಯೇತಿ ।
ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ತದ್ವತೋರಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಚೇತನತ್ವವಶಾಚ್ಚರಮಶ್ರುತಂ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಿ ನೇಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ವಿಲಕ್ಷಣಗ್ರಹೇ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಸ್ವತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಮನ್ವಾನೋ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾಸಾಧಾರಣಲಿಂಗಪರಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ವಿಶೇಷಣಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋರಿತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಜೀವವಿಶೇಷಣಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ರಥಿತ್ವಕಲ್ಪನಾಫಲಂ ಸೂಚ್ಯತೇ —
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಜೀವಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ । ಅಧ್ವನಃ ಸಂಸಾರಮಾರ್ಗಸ್ಯ ।
ಪಾರಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ತದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪನಶೀಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಂ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತೀತಂ ಪದಂ ತದೇವ ಜ್ಞೇಯಂ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚೋತ್ತರವಾಕ್ಯವತ್ಪೂರ್ವಮಪಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರೇವ ವಿಶೇಷಣಾದೃತಪಾನವಾಕ್ಯೇ ಜೀವದ್ವಿತೀಯತ್ವಮೀಶಸ್ಯೈವೇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ದುರ್ದರ್ಶಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದ್ದುರ್ಜ್ಞಾನಂ ತತ ಏವ ಗೂಢಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಗಹನತಾಂ ಗತಮೀಶ್ವರಂ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ತತ್ಸಹಕೃತಾದ್ವಾಕ್ಯಾದಧಿಗಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವ್ಯಂಜಕಚಿತ್ತವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ತೇನಾಹಮೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ವಿದ್ವಾನ್ಹರ್ಷಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸಂಸಾರಂ ತ್ಯಜತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಂ ಚೇತಿ ।
ನಚ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾವಿಶೇಷಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪೀದಂ ಪ್ರಕರಣಂ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾದವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಪರಸ್ಯೈವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ಹೇತುಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ತದತಿರಿಕ್ತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತದರ್ಥಶೋಧನಾಯ ಪರಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮದಿತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಮನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರಯತಿ —
ಏಷ ಇತಿ ।
‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸರ್ವತ್ರ ದ್ವಿವಚನಸ್ಯಾಕಾರಶ್ಛಾಂದಸಃ । ದ್ವೌ ಸುಪರ್ಣಾವಿವ ಸಹೈವ ಯುಜ್ಯೇತೇ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕತ್ವೇನೇತಿ ಸಯುಜೌ, ಸಖಾಯೌ ಚೇತನತ್ವೇನ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವೌ, ಸಮಾನಂ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಂ ವೃಕ್ಷಂ ಛೇದನಯೋಗ್ಯಂ ಶರೀರಂ, ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ ಸಮಾಶ್ರಿತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಿಣೌ ಕೌಚಿದತ್ರ ಪ್ರತೀಯೇತೇ ನ ಜೀವೇಶೌ ತತೋ ನೇದಮುದಾಹರಣಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದನೇನ ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಆತ್ಮಾನೌ ಹೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಯೋರಿತಿ ।
ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯುಭಯೋರ್ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅನಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮೇಶ್ವರಯೋಸ್ತುಲ್ಯೋ ವೃಕ್ಷೋ ದೇಹಸ್ತಸ್ಮಿಂಜೀವೋ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿನಿವೇಶವಾನನೀಶಯಾಽವಿದ್ಯಯಾ ಮುಹ್ಯಮಾನಸ್ತತ್ತ್ವಮಜಾನನ್ನನಿಶಂ ಶೋಚತಿ ಸಂಸಾರಮನುಭವತಿ । ಜುಷ್ಟಂ ಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ಸೇವಿತಂ ಯದಾ ತತ್ಪ್ರಕರ್ಷದಶಾಯಾಮನ್ಯಂ ಬಿಂಬಭೂತಮೀಶಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಿ ತದಾಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತತಶ್ಚ ವೀತಶೋಕೋ ವಿಗತಸಂಸಾರೋ ಭವತಿ, ತತ್ರ ಹೇತುರಿತಿಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಃ, ಬಂಧಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚಾತ್ರ ಜೀವೋಕ್ತೌ ‘ಅನಶ್ನನ್ ‘ ಇತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಬುದ್ಧಿಗ್ರಹೇ ಚ ‘ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ ‘ ಇತ್ಯಸಂಭವಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾದಭಿಚಾಕಶೀತೀತಿ ಬುದ್ಧಾವಪಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಜೀವೇ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾದನಶನಸಂಭವಾತ್ , ಮುಖ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರೋ ನೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೋ ‘ ಇತ್ಯಾದೇರೇತದಧಿಕರಣೋದಾಹರಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ —
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನನುಗುಣತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಸತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನ ತದನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ತ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾನ್ನ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾವೇತೌ ಕರಣತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಭಿನ್ನಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಜನೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮೃಗೇಷಾ ಭಜೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣೈವ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಿಃ ।
ನಚಾಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವದೃಷ್ಟಿರತ್ರೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ತಾವತೇತಿ ।
ಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಪದೇಶೇ ಘಟತೇ ನ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣ, ಭೇದಧಿಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಧೀತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತಿಫಲೋಕ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಜ್ಞಾನಮಿಹ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ —
ನ ಹೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವೋಕ್ತಾವತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ನ ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿರನ್ವೇಷ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಇತಿಪದಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧೇರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಧಿಯೋ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತದರ್ಥಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಚೈತನ್ಯಚ್ಛಾಯಾಪನ್ನಾ ಧೀಃ ಸುಖಾದಿನಾ ಪರಿಣಮತೇ, ತತ್ರ ಪುರುಷೋಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿವಾನುಭವತಿ ನ ತತ್ತ್ವತ ಇತಿ ವಕ್ತುಮಧ್ಯಾರೋಪಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕುತ್ರತ್ಯಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಬುದ್ಧಾವಾರೋಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಇದಂ ಹೀತಿ ।
ನಹಿ ಭ್ರಾಂತೇರಭ್ರಾಂತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ದಂಡಸ್ಯಾಪ್ಸು ವಕ್ರತಾವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ । ವೈಶಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಅನ್ಯದಿವಾಭಾಸಭೂತಂ ನಾನಾತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರ ಆವಿದ್ಯಕಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧಾದನ್ಯೋ ಭೂತ್ವಾಽನ್ಯಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯೇದನ್ಯಚ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಶೃಣುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾಕ್ಷಯೇ ಭೇದಭ್ರಮಾಭಾವಾದಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರೇಽಪಿ ಸ್ವಗತವ್ಯಾಪಾರಾನಭಿಮಾನಾತ್ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಃ ಕರ್ತಾ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಅನೇನಾಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮರ್ಥಮಾಹ —
ವಿವೇಕಿನ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ತದಪೋಹೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಮಾಹ ಪೈಂಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಾನನುಗುಣತ್ವಾದನುದಾಹರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತ್ಯಾದೀಹೋದಾಹೃತಮ್ । ತಚ್ಚಾಪ್ರಪಂಚೇ ಪತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಿತಮ್ । ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ ‘ ಇತಿ ತು ಜೀವದ್ವಿತೀಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೨ ॥
‘ಪಿಬಂತೌ’ ಇತಿ ದ್ವಿತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೇತನತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಜೀವಪರದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರಾಚ್ಚರಮಶ್ರುತಾ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಯೋ ನೀತಾಃ । ತರ್ಹಿ ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಛಾಯಾತ್ಮಗತ್ಯನುರೋಧಾದಮೃತತ್ವಾದಯಃ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಂತರ ಇತಿ ।
ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಯ ಇತಿ ।
ಛಾಯಾಂ ನಿರಸಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಏತದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪದೇನೇತಿಪದಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುರೂಪ್ಯಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ವರ್ತ್ಮನೀ ಪಕ್ಷ್ಮಸ್ಥಾನೇ । ‘ಏತಂ ಸಂಯದ್ವಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಹೀತುಮಾದಿಪದಮ್ ।
ದರ್ಶನಸ್ಯ ಲೌಕಿಕತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಿಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಅಕ್ಷೀತಿ ।
ದೇವತಾಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮ್ —
ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಾಹ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತವಶಾಚ್ಚರಮಶ್ರುತಂ ನೇಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಃ ಸವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಛಾಯಾತ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಫಲಮ್ ।
ಅಮೃತತ್ವಾದೇರಯೋಗಾನ್ನ ಛಾಯಾತ್ಮೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿವದಿತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಮತ್ವಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ವಾಮನೀತ್ವಾದಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾಯೋಗಾದುಪಕ್ರಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದಪಿ ಸ್ತುತ್ಯಾ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪದೇಶಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೋಕ್ತಿರೇವ । ಚಕಾರಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸೀ ।
ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವದೇಹಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಕುತೋಽಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸ ಹೀತಿ ।
ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸಂಭಾವಿತಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಿ ವಿಶೇಷಸಂನಿಧಿಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಚಕ್ಷುಷ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಸಂನಿಧೌ ಮಾನಮಾಹ —
ರಶ್ಮಿಭಿರಿತಿ ।
‘ಏತದಮೃತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಕಲ್ಪದ್ವಯೇ ಕಥಂ, ತದಾಹ —
ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।
ಜೀವಪಕ್ಷಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ । ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯೌಪಚಾರಿಕೋಕ್ತಿಃ ।
ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾದೀಶ್ವರೋ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಥಮದೃಷ್ಟಲಿಂಗವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಷು ಪಕ್ಷಾಂತರೇಷು ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯಕ್ಷಿಪುರುಷೋಕ್ತಿಃ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಆತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ।
ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಮುಖ್ಯಯೇತಿ ।
ತತ್ರಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನುಕೂಲ್ಯಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಲೋಕೇ ಯದ್ಯಪಿ ಯದಪಿ ಕಿಂಚಿದಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷಿಣಿ ಸರ್ಪಿರ್ಘೃತಮುದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ ಕ್ಷಿಪತಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ವರ್ತ್ಮನೀ ಪಕ್ಷ್ಮಸ್ಥಾನೇ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ ತೇನ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಹ ಸ್ಮೋಪಾಧ್ಯಾಯೋ ವದತೀತ್ಯಾದಾವಿತಿಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದೇನೋಕ್ತಿಯೋಗಿನೋಽರ್ಥಪರತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ‘ಇತಿ ಹೋವಾಚ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪೀತಿಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದೇನೋಕ್ತಿಯೋಗಾದರ್ಥಪರತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ, ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ, ಅಮೃತತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾಚ್ಚ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಛಾಯಾತ್ಮಲಿಂಗಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚೋಪಕ್ರಮಸ್ಥೈಕಲಿಂಗಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾನೇಕಲಿಂಗಾನಿ ಬಲವಂತಿ, ಸಂವಾದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸಂಯದಿತಿ ।
ಕುತೋಽಸ್ಯ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತಂ ಹೀತಿ ।
ವಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಫಲಾನ್ಯೇತಮಕ್ಷಿಪುರುಷಂ ಹೇತುಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಭಿಸಂಯಂತ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ಸರ್ವಫಲೋದಯಹೇತುರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಮನೀರಪ್ಯಯಮೇವ ಪುಮಾನಿತ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ತದುಪಪಾದಯತಿ —
ಏಷ ಹೀತಿ ।
ವಾಮಾನಿ ಶೋಭನಾನಿ ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ । ಲೋಕಸ್ಯ ಸರ್ವಶುಭಪ್ರಾಪಕೋಽಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಮನೀರಪ್ಯಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಭಾಮಾನಿ ಭಾನಾನಿ ಸರ್ವತ್ರ ನಯತೀತಿ ಭಾಮನೀಃ । ಅಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಕಃ ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಏಷ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಚರಮಶ್ರುತೈರನೇಕೈರನ್ಯಥಯಿತವ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ದೂಷಯತಿ —
ಸ್ಥಾನಾದೀತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾನ್ಯಾದಯೋ ಯೇಷಾಂ ನಾಮರೂಪಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ವ್ಯಪದೇಸಾನ್ನ ಪರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯಾದಸಾಮಂಭೋಧಿರಿವ ಸ್ಥಾನಿನಃ ಸ್ಥಾನಂ ಮಹದ್ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ವ್ಯೋಮ್ನಃ ಸೂಚೀಪಾಶಾದಿವದಕ್ಷ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಮಹತೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಏವಂಜಾತೀಯಕಶಬ್ದೇನ ಗುಣಜಾತಂ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತಾ, ತತ್ಕಥಮನೇಕದುರ್ಧಟಪ್ರಕಟನಮೇವ ಸಮಾದಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಿರ್ಗುಣಮಿತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸುಖೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಪರಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ನೈವೇತಿ ।
ವಿವಾದಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸುಖೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಸ್ಯಾಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ನಿರ್ದೇಶಾದಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸುಖೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕ್ರಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯಾಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಲಿಂಗೋಪನೀತಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾರ್ಥೋ ಯಚ್ಛಬ್ದಃ ।
ಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದ್ಗತಿಮಾತ್ರೋಕ್ತಿಶೇಷಾಚ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದಾಪಾದಕಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಯಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಂ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಥಂ ಪುನರರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಯೋಗಜಂ ಸುಖಂ ಖಂ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಯಾಮುತ್ತರಮ್ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಜಾನತೋ ಮಿಥೋ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೋಕ್ತೌ ಕಥಂ ಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಂಶಬ್ದಸ್ಯೇತರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ದೋಷಮಾಹ —
ತತ್ರ ಖಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕೋ ನಾಮಾಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಕ್ಷೇಪಃ । ನಚಾಯಂ ತದುಪದೇಶಃ, ‘ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ನಯತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯಾಪೀತರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ದೋಷಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಕ್ಷಯಿತಾ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದಿ ವಾಮಯಃ । ನಚ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ, ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವೋಭಯಗ್ರಹೇ ಗುಣಮಾಹ —
ಇತರೇತರೇತಿ ।
ಅರ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವೇನ ಶಬ್ದಾವಪಿ ವಿಶೇಷಿತಾವುಕ್ತೌ । ಕಂಶಬ್ದೇನ ವಿಶೇಷಿತೋ ಹಿ ಖಂಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಗುಣಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತತೇ । ಕಿಮಪಿ ಖೇನ ವಿಶೇಷಿತಂ ನಿರಾಮಯಂ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ಯಥೋಕ್ತೌ ಶಬ್ದಾವನವಚ್ಛಿನ್ನಸುಖಗುಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯಿತ್ವಾ ಚರಿತಾರ್ಥಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯೋಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪದಾಭ್ಯಾಸೋ ವೃಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ, ಆಕಾಶವಿಶೇಷಣಾರ್ಪಕತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪರಿ ಪ್ರಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಶಿರೋ ಯಯೋಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸೀ ತಯೋರ್ಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ ।
ಸುಖಸ್ಯಾಧ್ಯೇಯತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ಮಾರ್ಗೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾತ್ವದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕ್ರಾಂತತ್ವಮುಕ್ತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ —
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೇತಿ ।
ಉಪಕೋಸಲಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽನುಶಶಾಸ, ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯ ಇತೀಮಾಂ ಮೇ ಚತಸ್ರಸ್ತನವಃ ‘ಯ ಏಷ ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ । ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೋಽಪಿ ತದನುಶಾಸನಮಕರೋತ್, ಅಾಪೋ ದಿಶೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಇತಿ ಮೇ ತನವಃ 'ಯ ಏಷ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ' ಇತಿ। ಅಾಹವನೀಯೋಽಪಿ ತದನುಶಾಸನಂ ಕೃತವಾನ್ , ಪ್ರಾಣ ಆಕಾಶೋ ದ್ಯೌರ್ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಮಮ ತನವಃ ‘ಯ ಏಷ ವಿದ್ಯುತಿ ಪುರುಷಃ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ । ಏವಮೇತೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಗ್ನಯಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಿಸ್ತಾರಮುಕ್ತ್ವೈಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಕ್ತಾಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಽಗ್ನಿವಿಷಯಾ । ಪೂರ್ವಂ ಚ ಸಂಭೂಯ ‘ಪ್ರಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾತ್ಮವಿದ್ಯೋಕ್ತಾಸ್ಮಾಭಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಗ್ನಿವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇಽನುವರ್ತತೇ, ವಕ್ತೃಭೇದಾದರ್ಥಭೇದಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾ, ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ, ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಸಂಭವೇ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೋಕ್ತೇರಪಿ ಸಿದ್ಧಮಕ್ಷಿಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಪುರುಷವಿದೋ ಹಿ ಪಾಪಾದ್ಯನುಪಹತತ್ವಂ ಫಲಮುಕ್ತಂ, ತಚ್ಚ ತದಧಿಗಮಾಧಿಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋಽಭಿಧಾಸ್ಯತೇ ತೇನಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಗತಿಮಾತ್ರೇ ವಾಚ್ಯೇ ಕಿಮಿತ್ಯಧಿಕಂ ಸೋಽಭಿದಧೀತೇತ್ಯಾಶಙ್ರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ಗತಿರ್ವಾಚ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರನ್ನಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೫ ॥
ಪ್ರಕರಣಾದಕ್ಷಿಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಿಂಗಾದಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತೇತಿ ।
ಶ್ರುತಾ ಸಂವೃತ್ತೋಪನಿಷದ್ರಹಸ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ, ತಸ್ಯ ಯಾ ದೇವಯಾನಾಖ್ಯಾ ಗತಿರಾಗಮಸಿದ್ಧಾ ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಪುರುಷವೇದಿನ್ಯಭಿಧಾನಾತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಾ ಗತಿಃ ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸೈವೇಹಾಭಿಧೀಯಮನೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ದೇಹಪಾತಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಪೋಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದ್ಯುಪಾಯೇನಾತ್ಮಾನಮನುಸಂಧಾಯ ತದ್ವಿದ್ಯಯಾ ಧ್ಯಾನಾಖ್ಯಯಾ ಹೇತುನೋತ್ತರಮಾರ್ಗಮರ್ಚಿರಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೇನಾದಿತ್ಯದ್ವಾರಾ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಏತದಿತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿಕರಣಾತ್ಮಕಂ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವ ವಾಸ್ತವಂ ರೂಪಮಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗತಿವಿಷಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರಾತಿವಾಹಿಕ್ಯೋ ದೇವತಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಪಥ್ಯಂತರಾದತ್ರ ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಥೋ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಸೈವೇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುಕ್ತಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ದೇಹಪಾತಾನಂತರ್ಯಮೇವಾಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸಕೇ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತ್ಯಾ ಮೃತೇ ಯದಿ ಪುತ್ರಾ ಜ್ಞಾತಯೋ ವಾ ಶವ್ಯಂ ಶವಸಂಬಂಧಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾದಿಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಯದಿ ವಾ ನ ದ್ವಿಧಾಪ್ಯಪ್ರತಿಹತಧೀಫಲಾಸ್ತೇಽರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ತದಾಹ —
ಯದು ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಚಿಷೋಽಹರ್ದೇವತಾಂ ತತಃ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾಂ ತತಃ ಷಣ್ಮಾಸೋಪಲಕ್ಷಿತೋತ್ತರಾಯಣದೇವತಾಂ ತತಃ ಸಂವತ್ಸರಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಂ ತತಶ್ಚಾದಿತ್ಯಂ ತತಶ್ಚಂದ್ರಂ ತತೋ ವಿದ್ಯುತಮಾಪ್ನುವಂತಿ । ತತ್ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಾನುಪಾಸಕಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಾಗತ್ಯಾಮಾನವಃ ಪುರುಷೋ ಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯೀತ್ಯಾಹ —
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ದೇವೈರ್ನೇತೃಭಿರಧಿಷ್ಠಿತಃ ಪಂಥಾ ದೇವಪಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಗಂತವ್ಯತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪಥಃ ।
ಏತೇನ ಪಥಾ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಪುನರಿಮಂ ಮನೋಃ ಸರ್ಗಂ ಜನ್ಮಮರಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿಯುಕ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ ನ ಪ್ರವಿಶಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಪಾದ್ಯ ಪರೋಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಅನವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮನುಕೀರ್ತಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ತರತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಸ್ಥಾನಂ ವಾಕ್ಯಂ ಚೋಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಯದೇತಿ ।
ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಿ ನಿತ್ಯಂ ಸಂನಿಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಯತ್ರ ಕ್ವಾಪಿ ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವಾದುಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವೇನಾನ್ಯೇನ ವೇತ್ಯವಿಶೇಷಾಚ್ಚರಮಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮಕ್ಷಿ ಸ್ವಕೀಯಮೇವ ಯುಕ್ತಂ, ಸಂನಿಧೇಃ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನತಿಶಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸಂನಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಸಂನಿಧಾಪ್ಯ ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಿ ತದ್ದೃಶ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗೌರವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಾನವಸ್ಥಿತತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಛಾಯಾಕರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥೋಽನುಶಬ್ದಃ । ಏಷಶಬ್ದಶ್ಛಾಯಾತ್ಮಾರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಅಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವನಿರಾಸೇಽಪ್ಯನವಸ್ಥಿತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಥೇತಿ ।
ಛಾಯಾತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೇವ ವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗ್ಯತಾ, ಯೇನ ತತ್ರೋಪಾಸ್ತಿಃ । ವಿನಾಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಮಹಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೇವ ಸ್ಥಿತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಃ । ಶ್ರುತಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಂ ಜೀವೇಽಪಿ ಯೋಜಯತಿ —
ಸಮಾನಶ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾತ್ತತ್ರಾಮೃತತ್ವಾದಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಿತಿರ್ದೇವತಾತ್ಮನ್ಯಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರೇಣ ನಿರಾಹ —
ದೇವತೇತಿ ।
ದೇವೇಷ್ವಮರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಾಧಿತಂ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಮರತ್ವಮಿತಿ ।
ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ನ ತತ್ರೇತ್ಯಾಹ —
ಐಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೇಶ್ವರಾಯತ್ತತ್ವೇ ಭಯಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಮಾನಮಾಹ —
ಭೀಷೇತಿ ।
ಭಯೇನಾಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಾತ್ಪವತೇ ಚಲತಿ । ವಾಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ತಸ್ಯಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರ್ದರ್ಶನಂ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯದರ್ಶನಸ್ಯ ಶಾಸ್ರಮೇವ ಸಂನಿಹಿತಂ ಕರಣಮಿತಿ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮೇವ ದರ್ಶನಂ ಸಿದ್ಧವದನೂದ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಾಮನುರಾಗಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ವಿದ್ವದನುಭವಾರ್ಥಮ್ ।
ತದ್ವಿಷಯದರ್ಶನೋಕ್ತೇರುಪಯೋಗಮಾಹ —
ಪ್ರರೋಚನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಮಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ತದ್ದರ್ಶನೇ ಫಲವತಿ ಭವತ್ಯಭಿರುಚಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಮುಪಕೋಸಲವಾಕ್ಯಂ ಸವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಿತಮಿತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸೂತ್ರೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾನಾನೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುದಾಹರತಿ —
ಯ ಇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಾದಿಭಿರ್ದೇವಾದಿಭಿಶ್ಚಾಧಿಷ್ಠಿತಮಿಮಮಮುಂ ಚ ಲೋಕಂ ಯೋಽಂತರೋ ಯಮಯತಿ, ಯಶ್ಚ ಲೋಕದ್ವಯವರ್ತೀನಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರಃ ಸನ್ಯಮಯತಿ, ತಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಣಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ನಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಚರಾಚರೇ ಪ್ರಸಕ್ತಾವುಕ್ತಮ್ —
ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇತಿ ।
ತದ್ದೇವತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ನ ನಿಯಂತೃತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿಯಮ್ಯಕಾರ್ಯಕರಣೈರೇವ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್ ।
ಫಲಿತಮಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾತಾಟಸ್ಥ್ಯಮಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ತೇ ಮಮ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಂ ‘ಯೋಽಪ್ಸು ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಆಪಾತಿಕಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧಿದೈವತಮ್ । ‘ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ‘ ಇತ್ಯಧಿಲೋಕಮ್ । ‘ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು’ ಇತ್ಯಧಿವೇದಮ್ । ‘ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು’ ಇತ್ಯಧಿಯಜ್ಞಮ್ । ‘ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು’ ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮ್ । ‘ಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ’ ಇತ್ಯಂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಅದೇಹಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ಸ ಕಿಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬಹುತರಲಿಂಗಾದ್ಯನುರೋಧೇನಾರ್ಥವಿಶೇಷಪರತಯಾ ನೀತಾ, ಅತ್ರ ತ್ವಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನಾರ್ಥೋ ನಿರ್ಣೀತೋ ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದವದಿತ್ಯಾಹ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ । ಸಂಗತಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋಽಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾಸಮಾಹ —
ಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಸ್ಯ ಪುಮರ್ಥಾನ್ವಯಧ್ರೌವ್ಯಾದನಿರ್ಧಾರಿತಸ್ಯ ತದಯೋಗಾದಂತರ್ಯಮಿರೂಪಂ ನಿರ್ಧಾರಣೀಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಸಂಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಂಜ್ಞಿನಾಪಿ ತಥಾ ಭಾವ್ಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶಾಕಲ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಆಯತನಂ ಶರೀರಂ, ಲೋಕೋ ಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತ್ಯಸಾಧಾರಣಂ, ಜ್ಯೋತಿಃ ಸಾಧಾರಣಂ ಕರಣಮ್ । ಸಶರೀರಾ ದೇವತಾ ಚಕ್ಷುರ್ಮನೋಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಂ ವೇತ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಯಸ್ತಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸ ಏವ ವೇದಿತಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಹೀತುಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಈಶ್ವರೇಽಪಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಸಿದ್ಧೇ ಕಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯನೇಕದೇವತೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೋಗಿನೋ ವೇತಿ ।
ಯದನುಗ್ರಹಾದ್ಯೋಗಿನೋ ನಿಯಮನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ ಕಿಮಿತ್ಯುಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋಽಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಾಣಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮುಪಸ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಕೇ ತೇ ಪರಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಾ ಧರ್ಮಾ ಯೇಽಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಂತೇ, ತತ್ರ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಂ ತಾವದಾಹ —
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸಾಧನಾಧೀನಶಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವತೋ ಜ್ಞಾನೇ ತದ್ಧಿಯೋಪೇಕ್ಷಣಾದ್ಧೀಗೌರವಾತ್ , ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಶಕ್ತ್ಯೇಶ್ವರಗ್ರಹೇ ಲಾಘವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಸ್ಯೈವಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದ್ವಯಮಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ದೇವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —
ಯಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಪಿ ದೇವತಾ ನ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ ಕುತಸ್ತತೋಽನ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಧೀಃ ಸರ್ವೇಷಾಮನುಭವಸಿದ್ಧಾ ದೇವತಾಯಾಮಪಿ ನಾಪಹ್ನೋತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯಕರಣತ್ವಾನ್ನ ಪರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಘಟಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಮ್ಯಾತಿರಿಕ್ತದೇಹಾದಿರಾಹಿತ್ಯಂ ವಾ ದೇಹಾದ್ಯಸಂಬಂಧೋ ವಾ ತತ್ರಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಾ ಹೇತೂಕ್ರಿಯತೇ । ನಾದ್ಯಃ ತಕ್ಷಾದೇಃ ಸ್ವದೇಹಾದಿನಿಯಮನೇ ದೇಹಾಂತರಾದ್ಯಭಾವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಾರ್ಜಿತದೇಹಾದೇರೀಶ್ವರೇಣ ಸಂಬಂಧಾದಸಿದ್ಧಿಃ । ತೃತೀಯೇ ತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದೀಶ್ವರೋ ನ ನಿಯಂತೇತ್ಯತ್ರಾಚೇತನತ್ವಮುಪಾಧಿಃ ।
ನಚ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸು ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ತೇಷಾಮೀಶ್ವರಾಭೇದೇನ ಪಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವತ್ತ್ವಮಪಿ ಶಕ್ಯಮಸ್ಮದಾದಿವದನುಮಾತುಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಯಮ್ಯಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮತಿರಿಕ್ತತದ್ವತ್ತ್ವೇ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧತೇತ್ಯಾಹ —
ಯಾನಿತಿ ।
ಸ್ವದೇಹಾದಿನಿಯಂತುರಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಚೇತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಸ್ಯಾದವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ನಿರಂಕುಶಂ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಶ್ರೌತಮ್ । ನಚ ತಾದೃಶಿ ಸರ್ವನಿಯಂತರಿ ಭೇದಃ । ನ ಚಾನುಮಾನಂ ಶ್ರುತಿಬಾಧಿತಮುತ್ತಿಷ್ಠತಿ । ತನ್ನಾನವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಿಪಕ್ಷೇ ತು ಸ್ಯಾದನವಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ —
ಭೇದೇ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಕ್ವಾಪಿ ತಿಷ್ಠತಿ ಚೇದಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ —
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಯೌಕ್ತಿಕೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ —
ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ಮಹದಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾನ್ಯಥೇತಿ ತರ್ಕಸ್ಯಾವಿಷಯೋ ಗೂಢತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ರೂಪಾದಿರಾಹಿತ್ಯಾದವಿಜ್ಞೇಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಜಡಿಮವ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಶಂಕ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ತದರ್ಥಮಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅದೃಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಶಂಕಾಮಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಶಾರೀರೋ ಹೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತತ್ರಾಮೃತತ್ವಂ, ಸ ಹಿ ದೇಹಾಪಾಯೇ ಮ್ರಿಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಮೃತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಽಕೃತಾಗಮಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ‘ಜೀವಾಪೇತಂ ವಾವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀನಾಂ ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಹಂಧೀವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಅದೃಷ್ಟತ್ವೇತಿ ।
ಸಕರ್ಮಿಕಾ ಕ್ರಿಯಾ ಕರ್ಮ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ನ ಕರ್ತಾರಂ ತೇನ ಕರ್ತರ್ಯಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶನಾದಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚೇತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಯುಗಪದ್ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ —
ದರ್ಶನಾದೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯೋ ನ ಕೇವಲಂ ಯೌಕ್ತಿಕಾಃ । ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಾಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕ್ಯಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ಬುದ್ಧಿಪರಿಣತೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ತಯೈವ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತ್ವಂ ನ ಪಶ್ಯೇರ್ನ ಶಕ್ನೋಷಿ ದ್ರಷ್ಟುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ನ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ನಿಯಮ್ಯನಿವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಶಾರೀರೇ ಸಂಭಾವನಾಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕಾರಾದನುವೃತ್ತಿಃ ।
ದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂಭವಾತ್ತದಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಚಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಬ್ರುವನ್ಪರಿಹರತಿ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಉಭಯೇಽಪೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಪಾಠೇ ಭೇದೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಯ ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ಪಾಠೇ ಭೇದೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಕಾಣ್ವಪಾಠೇ ಶಾರೀರವಾಚಿಪದಾಭಾವಾತ್ಕುತೋ ಭೇದೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂ ಶಾರೀರೇ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಢ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಭೇದೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೇದೇನೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟ್ಟದ್ವಯಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವೇಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ದ್ರಷ್ಟ್ಟದ್ವಯಂ ಯುಕ್ತಂ, ವಿರುದ್ಧಾಭಿಪ್ರಾಯಾನೇಕಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಶ್ಚಿತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಹತೋ ಭೋಕ್ತಾ ತದ್ರಹಿತೋಽನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವೇತಿ ವಿಭಾಗೇ ನಾವದ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಾ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ವಿರೋಧಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಪ್ರತೀತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಾಮೇ ಮೈತ್ರ ಏವಾದ್ವಿತೀಯ ಇತಿವತ್ತತ್ತುಲ್ಯದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರನಿವಾರಕಮೇವ ತದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನಿಯಂತ್ರಂತರೇತಿ ।
ಸರ್ವನಿಯಂತುಃ ಸ್ವನಿಯಂತ್ರಾ ನಿಯಂತವ್ಯತ್ವಶಂಕಾಭಾವಾತ್ , ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ನಿಯಂತಾ ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಿಶೇಷಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯೌಪಾಧಿಕಭೇದಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ, ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ ತು ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಭೇದೋಕ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ, ನಿಷೇಧೋಕ್ತೇಶ್ಚಾತತ್ತ್ವವಿಷಯತೇತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏಕೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ಮತ್ವಯೋರೇಕತ್ರೈವ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕತ್ವಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ಕುತೋ ಭೇದೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಭೇದೋಕ್ತಿಮುದಾಹರತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತೃಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಆವಿದ್ಯಾದ್ಭೇದಾದ್ವ್ಯಾವಹಾರಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆವಿದ್ಯಭೇದಾನುವಾದೇನ ನಿಯಂತೃನಿಯಮ್ಯತ್ವಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವದ್ವಿತೀಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತತ್ರಾವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವನಿಯಂತರ್ಯನ್ವಿತಮಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ, ತಸ್ಯಾನುಧ್ಯಾನಾದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನಗಾಮಿತ್ವೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದೀನಾಂ ತತ್ರಾಯೋಗಾನ್ನ ತದಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತರ್ಹಿ ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯೇ ದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದೀನಾಮನುಕ್ತೇರದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದೀತಿ ।
ಅಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಅಪರವಿದ್ಯೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಯಾ ಪರಾ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ ತಾಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಯಯೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಂ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಅದ್ರೇಶ್ಯಮದೃಶ್ಯಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಃ, ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಃ, ಅಗೋತ್ರಂ ವಂಶಶೂನ್ಯಮ್ , ಅವರ್ಣಂ ಜಾತಿಹೀನಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಮಿಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಃ, ತದ್ಧೀನಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಅಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ನ ವಿದ್ಯೇೇತೇ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೋಕ್ತಿರನುಕ್ತಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ।
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಯರಾಹಿತ್ಯಮಾಹ —
ಅಪಾಣೀತಿ ।
ಪಾಣಿಶ್ಚ ಪಾದಶ್ಚ ಪಾಣಿಪಾದಂ ತನ್ನಾಸ್ತಿ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ಉಭಯೋಕ್ತಿರನುಕ್ತಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನಿತ್ಯಮನಾಶೋಪಲಕ್ಷಿತಸತ್ತಾಕಮ್ । ವಿಭುಂ ಪ್ರಭುಮ್ , ಸರ್ವಗತಂ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ತದವ್ಯಯಮಪಕ್ಷಯಾಭಾವಾತ್ , ಯಥೋಕ್ತಮಕ್ಷರಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಭೂತಕಾರಣಂ ಧೀರಾಃ ಪಂಡಿತಾಃ ಪಶ್ಯಂತಿಃ, ತದಕ್ಷರಂ ಯಯಾಧಿಗಮ್ಯತೇ ಸಾ ಪರಾ ವಿದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭೂತಯೋನಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಾರಣಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಾಘವಸಾಹಾಯ್ಯಾನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿನೇಶ್ವರಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ಸಾಧಾರಣಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಸ್ಯಾಚೇತನದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಬಲಾತ್ಪ್ರಧಾನನಿಷ್ಠತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ವಾ ಧ್ಯಾನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಧೀರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಸ್ತುಲ್ಯತಾನಿಯಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಭೂತಯೋನೇರಚೇತನತ್ವಮಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ।
ಊರ್ಣನಾಭಿರ್ಲೂತಾಕೀಟಃ ಸ್ವದೇಹಾವ್ಯತಿರೇಕಿಣಸ್ತಂತೂನ್ಸೃಜತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತೋ ವಿದ್ಯಮಾನಾತ್ । ಜೀವತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಇಹೇತಿ ಸರ್ಗಾವಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯಕ್ಷರಾದ್ವಿಶ್ವೋತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇವಲಚೇತನಸ್ಯ ವಾ ಕಾರಣತ್ವಂ, ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನಸ್ಯ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಚೇತನೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದ್ಧೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪುನಸ್ತದಾಶಂಕಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯತ್ರೇತಿ ಚ ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ವಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಮಪ್ರಧಾನವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಯದ್ವಾತ್ರೇತಿ ಪ್ರಧಾನಮುಕ್ತಮ್ । ವಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಧರ್ಮಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಿತ್ವಮ್ ।
ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನೇ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೂತಯೋನೇರಕ್ಷರಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಥಮಾಂತಪರಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯಾಕ್ಷರಾತಿರಿಕ್ತಂ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ ‘ ಇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ತದುಕ್ತೇರ್ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅಕ್ಷರಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೋ ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ , ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ’ ಇತಿ ಚೇತನೇಽಪಿ ಭೂತಯೋನೌ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಕೇವಲಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತಸ್ಮಾದಿತಿ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ಪಂಚಮೀಸಂಭವಾತ್ ।
ನಚೈವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಾಮ್ಯಂ, ಅಚೇತನದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಗೃಹೀತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾದ್ವಿವೇಕಾಯಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಜೀವೋ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಪ್ತಯೇ ನಿರೂಪ್ಯತೇಽತ್ರೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಯದೇತಿ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾದ್ವಿವಿಕ್ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವಾ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ದ್ವಿವಿಧಪುಮರ್ಥಾಪ್ತಯೇ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮೇತದಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಸಂಭವತಿ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಭೂತಯೋನಿರಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಃ । ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಧುನೀತೇ —
ನಹೀತಿ ।
‘ಅಕ್ತಾಃ ಶರ್ಕರಾ ಉಪದಧಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ತೇಜೋ ವೈ ಘೃತಮ್’ ಇತಿ ಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯವದಿಹಾಪಿ ಸಾಧಾರಣೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಸ್ಯಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇಃ ಶೇಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತಾ ನಿರ್ಣೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಭೂತಯೋನಿವಿಷಯೋ ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಕ್ಷರಾದಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಜಾಯಮಾನಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನೋಕ್ತಮಕ್ಷರಂ ‘ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತೇನ ಭೂತಯೋನ್ಯರ್ಥ ಏವ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞಾದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವವಿದೋ ಜ್ಞಾನಮಯತಪಃಸಹಿತಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾತ್ಮಕಂ ನಾಮ ರೂಪಂ ಚ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾತ್ಮಕಮನ್ನಂ ಚ ಬ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಸರ್ವಂ ಭೌತಿಕಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಸತ್ತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೋ ಬಲವತೀ ದರ್ಶಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಪದಂ ನ ಪ್ರಕೃತಾಕ್ಷರಗಾಮೀತ್ಯಾಹ —
ಅಕ್ಷರಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಗಮಕಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಚೇತನೇ ಭೂತಯೋನೌ ಪ್ರಥಮಮೇವ ಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನಾಕ್ಷರಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪುರುಷಂ ಸತ್ಯಂ ವೇದ ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಪಸನ್ನಾಯ ಶಾಂತಾಯಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರೋವಾಚ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯಮಾನಃ ಪರೋ ನ ಭೂತಯೋನೇರತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಕ್ವಚಿಜ್ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಕ್ವಚಿತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತತೇತಿ ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಪದಸ್ಯ ಭೂತಯೋನ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಭಾವಿನಂ ಪರಿಹಾರಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಉತ್ತರೇತಿ ।
ಪರಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಾನಾದಪಿ ಭೂತಯೋನೇರಕ್ಷರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಭೂತಯೋನೇರಪರವಿದ್ಯಾಗಮ್ಯತ್ವಂ ನಿರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉದಾಹೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀತಮರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಜೀವೋ ವಾ ಪರವಿದ್ಯಾಗಮ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಷಯತಯಾ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯವಿಷಯತಯಾ ವಾ ಪರಾಪರವಿಭಾಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪರೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದಿವಿದ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿಫಲತಯಾ ಪರಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಜಡಮಾತ್ರಸ್ಯ ತದ್ಯುಕ್ತಾಜಡಸ್ಯ ವಾ ಧೀನಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುಃ, ಚಿನ್ಮಾತ್ರಧಿಯಸ್ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವಾ ಭೂತಯೋನಿತ್ವೇನ ತದ್ವಿದ್ಯಾ ಪರವಿದ್ಯಾ ತದೋತ್ತರತ್ರೋಚ್ಯಮಾನಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೀಷ್ಟತ್ವಾದ್ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ಇತಿ ದ್ವಿತ್ವಶ್ರವಣಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಿಸ್ರಶ್ಚೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಾತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ದ್ವೇ ಇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಕ್ತಿಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯೈಕಮಯನಮಾಶ್ರಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನಾತ್ಮಭ್ಯೋ ಭೇದಮಾಹ । ಪ್ರಧಾನೇ ಜ್ಞಾತೇ ಭೋಗ್ಯವರ್ಗಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ನ ಭೋಕ್ತೃಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಪಕ್ಷೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಭೋಗ್ಯಧೀರಪಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಭೋಗ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಯಾಪಿ ಭೂತಯೋನೇರ್ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸರ್ವವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸಮಾಪ್ತಿರ್ಯಸ್ಯಾಂ ತತೋ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಲಾಭಾತ್ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾವೇದ್ಯವಸ್ತ್ವಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯತಯಾ ವಾ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಥರ್ವನಾಮ್ನೇ ಕುತ್ರಚಿತ್ಸೃಷ್ಟಾವಾದ್ಯಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಸ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಬ್ರಹ್ಮಾ ದೇವಾನಾಮ್ ‘ ಇತಿ ವಕ್ತಾ ತತ್ರೋಪಕ್ರಾಂತ ಏವೇತ್ಯಾಶಂಕವಾಹ —
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಕ್ಷರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪ್ಯಪರವಿದ್ಯಾವದಕ್ಷರವಿದ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಾಯಾ ಅನ್ಯತ್ರಾನುಕ್ತಿವದತ್ರಾಪ್ಯನುಕ್ತೌ ಬಾಧಾದಕ್ಷರವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪರೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ಲವಾ ಹೀತಿ ।
ಪ್ಲವಂತೇ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಪ್ಲವಾ ವಿನಾಶಿನಃ, ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ತದೇವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಅದೃಢಾ ಇತಿ ।
ಕೇ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ ಯಜ್ಞೋ ರೂಪಮುಪಾಧಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ, ಋತ್ವಿಗಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ । ಅಷ್ಟಾದಶ ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಜಃ ಪತ್ನೀ ಯಜಮಾನಶ್ಚ । ಕ್ಷಯಿಫಲತ್ವಾದವರಂ ಕರ್ಮ ಯೇಷು ಯದಾಶ್ರಯಮುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಹಿತಮೇತದೇವ ಕರ್ಮ ಶ್ರೇಯೋಹೇತುರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತಿ ಯೇ ಮೂಢಾ ಹೃಷ್ಯಂತಿ ತೇ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜರಾಪೂರ್ವಂ ಮರಣಮೇವಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಂ ‘ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇನೈವಾಪರವಿದ್ಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ನಿಂದಿತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾಂಲ್ಲೋಕಾನನಿತ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನಿರ್ವೇದಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಾಯಾದ್ಗಚ್ಛೇತ್ಕುರ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ, ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ, ನಿತ್ಯಫಲಾರ್ಥೀ ಚಾಹಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಂ ಕರ್ಮಣೇತಿ ವಿರಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇದ್ಗುರುಪಾದೋಪಸರ್ಪಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುಜ್ಞಾನಾಯ ಶ್ರವಣಾದಿ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ರಿಕ್ತಹಸ್ತಸ್ತು ನೋಪೇಯಾದ್ರಾಜಾನಂ ದೈವತಂ ಗುರುಣ್ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರೋತ್ರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾಧ್ಯಯನಹೀನಸ್ಯ ವಾಽಕರ್ಮಿಣೋ ವಾ ಗುರುತ್ವಂ ವಾರ್ಯತೇ । ಕರ್ಮನಿಂದಯಾ ತತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋಕ್ತೇರಕ್ಷರವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಥಾ ವಾ ಸಾಮ್ಯಂ, ಅಂಶೇನ ವಾ ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಥಾ ಸಾಮ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಪ್ಯನಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾವ್ಯತಿರೇಕೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋಂಽಶಸ್ತೇನ ಸಾಮ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಭೂತಯೋನೇರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ನೇತರಾವಿತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯನ್ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಂ ಹೇತುದ್ವಯಮಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ಜೀವೋ ಭೇದೋಕ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ವಿಭಜ್ಯ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಾದ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ವಿಶಿನಷ್ಟೀತಿ ।
ದಿವ್ಯೋ ದ್ಯೋತನಾತ್ಮಕಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ, ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ । ಅಮೂರ್ತತ್ವಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ ।
ಆಕಾಶಾದ್ವಿಶೇಷಮಾಹ —
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯಂತರಂ ಕಾರಣಂ ತಾಭ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತಿಷ್ಠತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಜನ್ಮಾದ್ಯಭಾವೇನ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಮಾಹ —
ಅಜ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮನೋಭ್ಯಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾಭೇದಾಭಾವಾತ್ಪರಿಶುದ್ಧಿಮಾಹ —
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ಶಾರೀರಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ತದ್ಧರ್ಮಾ ನಾಮರೂಪಾದಿಧರ್ಮಾ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಯಃ ।
ವಿೇಶೇಷಣಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷೇ ಯೋಜಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಭೇದೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ತದವ್ಯಾಕೃತಂ, ತದಾಹ —
ನಾಮೇತಿ ।
ತಯೋರ್ಬೀಜಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರೂಪಂ, ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ಭೂತಾನಾಂ ಲೀಲಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಂ ವರ್ತತೇಽತ್ರೇತಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ, ಈಶ್ವರಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮಾಶ್ರಯೋಽಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವೇಶ್ವರೋ ಜೀವೋ ಜಗದಿತಿ ಬುದ್ಧಾವುಪಾಧಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಂ, ವಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾದ್ವಿಕಾರಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ನಾಮರೂಪಯೋರ್ಬೀಜಂ ಶಕ್ತಿರೂಪಂ ಚಾವ್ಯಾಕೃತಮ್ । ಯದ್ವಾ ನಾಮರೂಪೇ ಏವ ಬೀಜೇ ತಯೋಃ ಶಕ್ತಿರೂಪಂ ತದೇವ ತಚ್ಚ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾದೀಶ್ವರಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯಾಶ್ರಯಶಬ್ದೋ ವಿಷಯಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಾವುಪಾಧಿಭೂತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಆಶ್ರಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾಜ್ಜೀವತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚಾವ್ಯಾಕೃತಸಂಬಂಧಕೃತತ್ವಾತ್ಪರಿಶುದ್ಧೇ ಚಿದ್ಧಾತೌ ತತ್ಸಂಬಂಧಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಭಾಷ್ಯಬಹಿರ್ಭೂತೋ ನಾನಾಜೀವವಾದಃ ।
ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದೇ ಪ್ರಧಾನಮಿಷ್ಟಮಸತೋಽಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನಂಗೀಕಾರೇ ಕಥಂ ಭೇದೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹೇತಿ ಶ್ರೂತಿಸೂತ್ರಯೋರುಕ್ತಿಃ ॥ ೨೨ ॥
ಭೂತಯೋನೇರೀಶ್ವರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ನೇತರಾವಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿರ್ದ್ಯುಲೋಕಃ, ‘ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಪದ್ಭ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥೇ । ಪಾದೌ ಪೃಥಿವೀ ಯಸ್ಯ, ಸ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಂತಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತನುಮಹಿಮತ್ವಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಶಕ್ತಿತ್ವಮ್ ।
ಪ್ರಧಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಾನಾಭಾವೇನ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮಾನಂ ವದನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಯೋನೇಃ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಕಥಮನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಭೂತೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೈತದೇವಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವದ್ರೂಪಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ‘ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಾದಃ’ ಇತಿ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ, ನ ತ್ವನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಪ್ರೈತಿ, ತಸ್ಯಾಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಹ —
ಅಹಮಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿನಂ ದೂಷಯತಿ —
ಅನ್ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯೇಷು ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ತತ್ತದರ್ಥೋಕ್ತೇರಿಹಾಪಿ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನೋಕ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಶ್ಚ ಸೂರ್ಯೋ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೇಃ ಸಮಿಧ ಏವ ಭಾಸಕಃ ಸೋಽಪಿ ತಸ್ಮಾದೇವ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಪರಸ್ಯೈವ ರೂಪಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ಇಹೇತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದರ್ಥಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತದೇವೇದಮುಕ್ತಮನ್ಯತ್ರಾನುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರೋಕ್ತಾವಪಿ ತಸ್ಯೈವೇದಮಪಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮನ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಕಸ್ಮೈ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ವಿಧೇಮ ಪರಿಚರೇಮ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಾವವರ್ತಿಷ್ಟೇತ್ಯೇತಾವದಿಹೋಕ್ತಂ ನ ಜನ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಮಾವರ್ತತೇತಿ ।
ಸ ಜಾತಃ ಸನ್ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯೇಶ್ವರಾಜ್ಞಯಾ ಪತಿರ್ಬಭೂವೇತಿ ಶೇಷದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಂ ಜನ್ಮ, ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಧೀಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತಾ ಕಶ್ಚಿದ್ಯಜಮಾನಃ ಕಲ್ಪಾದೌ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭತಯಾ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯಯೋರಭೇದಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತೇರ್ಜಾಯಮಾನೇಽಪಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ತದಧಿಷ್ಠೇಯಪ್ರಾಣಾದಿಜನ್ಮಾನಂತರಂ ಜನ್ಮೋಚ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವಿಶ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸಸಾಧ್ಯಂ ತಪೋ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಸಾರೂಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾದ್ವಿವರ್ತಸ್ಯ ಚ ಶಂಖಪೀತಿಮಾದೌ ವಿಸದೃಶೇಽಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಾದ್ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೩ ॥
ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಪ್ರಸಂಗಾಂತ್ರೈಲೋಕ್ಯದೇಹೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರ ಇತ್ಯಾಹ —
ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮಾಹ —
ಕೋ ನ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮ್ । ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಮಾತ್ಮಪದಮ್ । ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಸತ್ಯಯಜ್ಞೇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನಜನಬುಡಿಲಾಃ ಸಮೇತ್ಯೇತ್ಥಂ ಮೀಮಾಂಸಾಂ ಚಕ್ರುಃ । ತೇ ಚ ನಿಶ್ಚಿಚೀಷಯೋದ್ದಾಲಕಮಾಜಗ್ಮುಃ । ಸೋಽಪಿ ನ ವೇದ ಸಮ್ಯಗಿತಿ ಸಹ ತೇನ ಷಡಪಿ ತೇ ಕೈಕೇಯರಾಜಮಶ್ವಪತಿಮಾಗತ್ಯೋಚುಃ — ಆತ್ಮಾನಮೇವ' ಇತ್ಯಾದಿ । ಅದ್ಯೇಷಿ ಸ್ಮರಸಿ । ಸ ಚ ತೇಷಾಂ ವಿಪರೀತಧೀನಿರಾಸೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಜಿಗ್ರಾಹಯಿಷಯಾ ತಾನೇವ ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಔಪಮನ್ಯವ ಕಂ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ಸೇ । ದಿವಮೇವೇತ್ಯಾಹೇತರಃ । ರಾಜಾ ಪುನರುವಾಚ, ಏಷ ಸುತೇಜಾ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯಂ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ಸೇ । ಮೂರ್ಧಾತ್ವಯಮಾತ್ಮನೋ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯದ್ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ । ತತಃ ಸತ್ಯಯಜ್ಞಮಪೃಚ್ಛತ್ । ಸ ಚಾದಿತ್ಯಮೂಚೇ । ತತಶ್ಚೈಷ ವಿಶ್ವರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುಸ್ತ್ವೇತದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಂಧೋಽಭವಿಷ್ಯೋ ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ ರಾಜಾಭಾಷತ । ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ದ್ಯುಸೂರ್ಯದೀನಾಂ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮತ್ವಬಹುಲತ್ವರಯಿತ್ವಪಾದತ್ವಗುಣಯೋಗಂ ವಿಧಾಯ ಮೂರ್ಧಪಾತಾಂಧತ್ವಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಮಣದೇಹವಿಶೀರ್ಣತಾಬಸ್ತಿಭೇದಪಾದಶೋಷಣೈರೇಕೈಕೋಪಾಸ್ತಿನಿಂದಯಾ ಚ ತೇಷಾಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪ್ರತಿ ಮೂರ್ಧಾದಿಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಮಾಮ್ನಾತಮ್ - ‘ಯಸ್ತ್ವೇತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ವಿಶ್ವಂ ಮಿಮೀತೇ ಜಾನಾತೀತ್ಯಭಿವಿಮಾನಸ್ತಂ ಪ್ರಾದೇಶಪರಿಮಾಣಮುಪಾಸ್ತೇ ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಾ ಭೋಗಭೂಮಯಃ, ಭೂತಾನಿ ತತ್ತದುಪಾಧಯಃ, ಭೋಕ್ತಾರಸ್ತ್ವಾತ್ಮಾನ ಇತಿ ಭೇದಃ । ತತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮನ್ನಮತ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಧ್ಯಾನಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಧ್ಯೇಯರೂಪಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಾ ದ್ಯೌರ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ । ನಿಪಾತಾವೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೌ । ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಗುಣಃ ಸೂರ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃ, ‘ಏಷ ಶುಕ್ಲ ಏಷ ನೀಲಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಪೃಥಙ್ ನಾನಾ ವರ್ತ್ಮ ಗಮನಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ತಥಾ ನಾನಾಗತಿತ್ವಗುಣೋ ವಾಯುರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ । ಬಹುಲತ್ವಗುಣ ಆಕಾಶಃ ಸಂದೇಹೋಽಸ್ಯ ದೇಹಮಧ್ಯಮ್ । ರಯಿರ್ಧನಂ ತದ್ಗುಣಾ ಅಾಪೋಽಸ್ಯ ಬಸ್ತಿಸ್ಥಮುದಕಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ತಸ್ಯ ಪಾದೌ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ।
ತಸ್ಯ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವಸಂಪಾದನಾಯೋಕ್ತಮ್ —
ಉರ ಏವೇತ್ಯಾದಿ ।
‘ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತೌ ವೈಶ್ವಾನರೋಽನಾತ್ಮಾತ್ಮಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯಾದ್ಯೇ ಪಕ್ಷತ್ರಯಂ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಶಯಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಧ್ರೌವ್ಯಂ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವವದಿಹಾಪ್ಯುಪಕ್ರಮಗತಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಶೇಷಸ್ಥಹೋಮಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಗೃಹೀತೇನ ಜಾಠರಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತಿ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜಠರಾಗ್ನೇಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯಾನಂ ಫಲಮ್ ।
ಸಾಧಾರಣೇ ಶಬ್ದೇ ಕುತೋ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಶೇಷೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯೋಽಯಂ ವೈಶ್ವಾನರೋಽಗ್ನಿಃ ಸೋಽಯಂ ಪುರಷಾಕಾರೇ ದೇಹೇಽಂತರಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಗ್ನೀತಿ ।
ತನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹೇ ಹೇತುಃ —
ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಸ್ಮೈ ಭುವನಾಯ ವೈಶ್ವಾನರಮಗ್ನಿಮಹ್ನಾಂ ಕೇತುಂ ಚಿಹ್ನಂ ಸೂರ್ಯಮಕೃಣ್ವನ್ಕೃತವಂತೋ ದೇವಾಃ । ತದುದಯೇ ದಿನವ್ಯವಹಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ —
ಅಗ್ನೀತಿ ।
ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಗ್ರಹೇ ಹೇತುಃ —
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ಸುಮತೌ ಶೋಭನಬುದ್ಧೌ ವಯಂ ಸ್ಯಾಮ ಭವೇಮ । ತಸ್ಯಾಸ್ಮದ್ವಿಷಯಾ ಸಮುತಿರ್ಭವತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ರಾಜಾ ಹೀತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಭುವನಾನಾಮಯಂ ರಾಜಾ, ಕಂ ಸುಖಂ ಸುಖಹೇತುಃ, ಅಭಿಮುಖಾ ಶ್ರೀರಸ್ಯೇತ್ಯಭಿಶ್ರೀರೀಶ್ವರಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯ ಸುಮತೌ ಸ್ಯಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಿಕಮಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಮಿತ್ಯೇಕೇ । ತತ್ರಾಷ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಯೋಗತ್ರಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಪ್ರಯೋಗಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಕಥಂ ದೇವತಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೇತಿ, ತದಾಹ —
ಏವಮಾದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪ್ಯಪರಿತೋಷಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮೇವೋಪಕ್ರಮಾನ್ನೇಶ್ವರಾರ್ಥತೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಶಾರೀರೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಾದೇಶೇತಿ ।
ಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾಜೀವವಿಷಯಂ ಪಕ್ಷತ್ರಯಮುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಾದೇರ್ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೇಶ್ಚಾಯೋಗಾತ್ । ‘ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ದೇಹಾವಯವಾಃ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯೌದರ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನೇರ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ‘ಆಸ್ಯಮಾಹವನೀಯಃ’ ‘ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ’ ‘ತದ್ಧೋಮೀಯಮ್’ ಇತಿ ಚ ಜಾಠರಸ್ಯ ಮುಖಾನುಸ್ಯೂತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರಸ್ಯಾಹವನೀಯತ್ವೇನಾಸ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೇಸ್ತತ್ರಾಸಂಭವಃ । ‘ಸ ಹೋವಾಚ ಮೂರ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್ನೇಷ ವಾ ಅತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮೂರ್ಧಾದೀನಾಂ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಪಾದನಾತ್ತೈರ್ಜಾಠರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವದಿಸಿದ್ಧೇರಾರೋಪಿತದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿನಾ ಬೃಹತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾಪನಾದಾತ್ಮತ್ವಮ್ ।
ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಯಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೇರಾರೋಪಃ, ಜಾಠರೇ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಶ್ರೌತತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಅತೋ ಜಾಠರೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ತತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕೌ ತೌ ಸಾಧಾರಣೌ ಶಬ್ದೌ, ಕೋ ವಾ ತಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ನಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಗಮಕೋ ವಿಶೇಷಃ, ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಂತರಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವಮಿತ್ಯೇವಮ್ ।
ತಸ್ಯ ತಥೈವೋಪನ್ಯಾಸಫಲಮಾಹ —
ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪರಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಂತರಭಾಕ್ತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನ ಜಾಠರೇ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಫಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರವಿದಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮದಾಹಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ತದ್ದಾಹಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ —
ಏವಂ ಹೇತಿ ।
ಯಥಾಗ್ನೌ ಕ್ಷಿಪ್ತಮಿಷೀಕಾತೂಲಂ ದಹ್ಯತ ಏವಮಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನರ್ಥಹೇತವೋ ದಹ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದಪಿ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತಾ ತಯೋಸ್ತತ್ರೈವ ರೂಢೇರ್ಜಾಠರೇ ತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಕೋ ನ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಲಿಂಗಾನಾಂ ಫಲಮಾಹ —
ಇತ್ಯೇವಮೇತಾನೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿರ್ಣೇತುಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಧಮಾಹ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಿವನ್ಮಾನತ್ವಂ ವ್ಯುದಸ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ತದಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ತುತೇರಸದಾರೋಪೇಽಪಿ ಸಂಭವಾನ್ನ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸದ್ರೂಪೇಣ ಸ್ತುತಿತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಕಮಸತಿ ಶ್ರುತ್ಯಪವಾದೇ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತುತಿರೂಪಾಮಪಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ದ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯದೇಹಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೇಶ್ವರತಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ವಿಧಾಂತರೇಣಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಞರ್ಥಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿನಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ವರತ್ವಾಕ್ಷೇಪೇ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿರೋಧೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ವೈಶ್ವಾನರೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸೋಽಪಿ ಶ್ರೌತೋ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದವದೀಶ್ವರೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ —
ಆದೀತಿ ।
ಬಹೂಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ತದ್ಯದಿತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ —
ಏತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರೇಽಗ್ನಿಶಬ್ದಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಯೋಗಾತ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ವೈಶ್ವಾನರೋಽಗ್ನಿರೇವ, ಸ ಚಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾಜ್ಜಾಠರ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಹೇತುಭ್ಯೋ ವೈಶ್ವಾನರೋ ನೇಶ್ವರಸ್ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತೋರಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಮಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ಸಪ್ರಪಂಚಾಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ ಯೋ ಹೈತಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಸ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಫಲಮತ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪುರುಷೇಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಶ್ಚಾಗ್ನಿರ್ಜಾಠರ ಏವ, ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾನ್ನ ಜಾಠರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಅನೇಕಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮೇಕಂ ಲಿಂಗಂ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಜಾಠರೇಽಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಕಥಂಚಿನ್ನೀತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಜಾಠರೇ ಮುಖ್ಯಂ ದ್ಯುಮೂರ್ಥತ್ವಾದೀತ್ಯಪರಿತೋಷಾದಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಏಷ ನಿರ್ದೇಶೋ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಾಮಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನೋ್ಕ್ತ್ಯಾ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕುತೋ ದ್ಯೂಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಪಿರೀಶ್ವರದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ । ಇಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಮುತ ದ್ಯಾಮಪಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವ ರೋದಸೀ ಯೋ ಭಾನುರೂಪೇಣಾತತಾನ ವ್ಯಾಪ್ತವಾನ್ , ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ತಯೋರ್ಮಧ್ಯಮಾತತಾನ ಸ ದೇವೋ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯವಯವೋ ಧ್ಯೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಭೂತಾಗ್ನೇರ್ನ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯವಯವತ್ವಮಿತ್ಯರುಚ್ಯಾ ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಪರಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕಸ್ಯ ಜಾಠರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತೇಷ್ಟೇತಿ ಶಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ತದುಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಾಸ್ಯತೇತಿ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಜಾಠರಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ತದುಪಾಧಿತ್ವಾದ್ವಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಿದ್ಧೌ ನ ತಸ್ಯ ತಲ್ಲಿಂಗಾನ್ಯಥಾಕರಣೇ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಜಾಠರೇ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೇರಸತ ಏವಾರೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದೇವತಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪುರುಷಮಪೀತ್ಯಾದಿ ವಿಭಜತೇ —
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿತ್ವತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಯೋರಸತ್ತ್ವಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಫಲಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪುರುಷತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪರಮೇತಿ ।
ಪಾಠಾಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಜಾಠರಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾತ್ಪುರುಷತ್ವವನ್ನ ತದ್ವಿಧತ್ವಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪುರುಷತ್ವಮೇವ ನ ತದ್ವಿಧತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೬ ॥
ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜಾಠರವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂದೂಷ್ಯ ದೇವತಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರಸ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಫಲಭಾಕ್ತ್ವಸರ್ವಪಾಪ್ಮದಾಹಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಾ ಉಕ್ತಾ ಹೇತವಃ ।
ಭೂತದೇವತಯೋರಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ನ ದೇವತಾಯಾ ನಿರಂಕುಶಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಕಿಂತ್ವೀಶ್ವರಾಯತ್ತಂ, ಅತಸ್ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಕಾರಣಸ್ಯ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೀತ್ಯಾಹ —
ಪರಮೇಶ್ವರೇತಿ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯಸಾಧಾರಣಂ ದೋಷಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಚಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಯೋಗಸ್ಯ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮದಾಹಾದ್ಯಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ॥ ೨೭ ॥
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಗ್ನಿಶಬ್ದಂ ಜಾಠರಾರ್ಥಮುಪೇತ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮತ್ರಾಪ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಃ ।
ತತೋ ಯದಧಿದೈವಂ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಪೃಥಿವ್ಯಂತಂ ಯಚ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಂ ರೂಪಂ ತದನುಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಂ ನ ಜಾಠರಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಾಠರಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಾದಿತ್ವೇನ ಗ್ರಹೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಅಂತರಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೀಶ್ವರೋಪಾಸ್ತೌ ವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಜಾಠರಾಗ್ರಹೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಹೇತುಮಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಇಹೇತಿ ವಾಜಸನೇಯಕೋಕ್ತಿಃ । ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಿದಮಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ ।
ಪ್ರಕರಣೋಪಪದಯೋರಭಾವಾಜ್ಜಾಠರಾನಭಿಪ್ರಾಯೇಽಪಿ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ಕರಶಿರಶ್ಚರಣಾದಿಮತೋಽಭಿಧಾನಾತ್ಕಥಂ ತದ್ವಿಧತ್ವಂ ತದಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ವಾ ಪರಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಾವಯವಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿಧತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಮುದಾಯಾತ್ಮನಿ ತಸ್ಮಿನ್ಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಾವಯವಸ್ಥಿತೇಶ್ಚ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಮುದಾಯಿನಾಂ ಸಮುದಾಯಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಮಾಧ್ಯಸ್ಥ್ಯೇನ ಸಾಕ್ಷೀವ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೋಕ್ತೇರವಿರೋಧಮುಕ್ತವಾ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯಾವಿರೋಧಮಾಹ —
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತತ್ರಾರೂಢೇರ್ನ ತದ್ವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯೋಗವೃತ್ತಿಮೇವ ಕಥಯತಿ —
ವಿಶ್ವಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವೇನ ಯೋಗವೃತ್ತಿಮಾಹ —
ವಿಶ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವೇನಾಪಿ ತಾಮಾಹ —
ವಿಶ್ವೇ ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ವಿಶ್ವನರ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಥಂ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ವಿಶ್ವೇತಿ ।
‘ನರೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್’ ಇತಿ ದೀರ್ಘತಾ ।
ಅಣ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತದ್ಧಿತ ಇತಿ ।
ಅನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನಿಪದಂ, ತದಾಹ —
ಅಗ್ನೀತಿ ।
ಅಗೇರ್ಧಾತೋರ್ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ನಿಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯಾಗ್ನಿರಿತಿ ರೂಪಂ, ತತ್ರಾಂಗಯತಿ ಗಮಯತಿ ಜಗತೋಽಗ್ರಂ ಜನ್ಮ ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯಗ್ನಿರಗ್ರಣೀರುಕ್ತಃ । ಆದಿಶಬ್ದಾದಭಿತೋಗತತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಚ ಗೃಹೀತಮ್ । ಏವಂ ವಾಜಿಶಾಖಾಯಾಮಪಿ ಪರೋಪಾಸ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ನ ತದ್ಬಲಾಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ವಿಘಟನೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯತ್ತು ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಿ ಲಿಂಗಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದೀತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಸೂತ್ರತ್ರಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾದತ್ತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮತಭೇದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮೇವ ದರ್ಶಯನ್ನಾದಾವಾಶ್ಮರಥ್ಯಮತಮಾಹ —
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತಿ ।
ವಿಭೋರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಯುಕ್ತಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತೇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯನ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತಾ ಮಾತ್ರಾಃ ಪರಿಮಾಣಂ ಯೇನ ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯೇತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಂ ಮಹತೋಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಸಕಾನ್ಪ್ರತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ —
ಕಿಲೇತಿ ।
ನಿಯಮೇನ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತಯಾ ವ್ಯಕ್ತೌ ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನೇಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಫಲಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಮತಾಂತರಮಾಹ —
ಅನುಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ।
ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರಾದೇಶೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೇಣ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದಃ ।
ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಸ್ಥಂ ಪರಿಮಾಣಮಭಿವ್ಯಂಗ್ಯೇ ಭಾತೀತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಹೃದಯಸ್ಥಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಮನಃಪ್ರಭವಸ್ಮೃತಾವಾರೋಪಿತಂ ಸ್ಮೃತ್ಯೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇಶ್ವರೇಽಧ್ಯಸ್ತಮಾಲಂಬನಮಿತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸ್ಮೃತಿಗತಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಹೃದಯದ್ವಾರಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋ ಕಥಮಾರೋಪೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವೇನ ಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಾದೇಶೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತೇರ್ವಿಷಯಂ ಕಥಂಚಿದುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಷಯಮಾಹ —
ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ಸಂಪತ್ತೀತಿ ।
ಸಂಪತ್ತಿರತ್ರಾಶ್ರುತೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಮ್ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತದೇೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುದಾಹರತಿ —
ಪ್ರಾದೇಶೇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಮಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಪಿ ಸಂಪಾದನೇನ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿವ ಸಮ್ಯಗ್ವಿದಿತವಂತೋ ದೇವಾಸ್ತಮೇವೇಶ್ವರಂ ಪೂರ್ವಮಭಿಸಂಪನ್ನಾಸ್ತತೋ ವೋ ಯುಷ್ಮಭ್ಯಂ ತಥಾ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನೇತಾನವಯವಾನ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪ್ರಾದೇಶಪರಿಮಾಣಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯೌಪಮನ್ಯವಪ್ರಭೃತೀನ್ಪ್ರತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಶ್ವಪತೀ ರಾಜೋವಾಚ, ಕಿಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್ಕರಾಗ್ರೇಣ ದರ್ಶಯನ್ನೇಷ ವೈ ಲೋಕಾನ್ಭೂರಾದೀನತೀತ್ಯ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯತಿಷ್ಠಾ ದ್ಯೌರ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವ ಇತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಮೂರ್ಧನಿ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾಧಿದೈವಂ ಯೋ ಮೂರ್ಧಾ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಕೀಯೇ ಚಕ್ಷುಷೀ ದರ್ಶಯನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಸುತೇಜಾಃ ಶೋಭನತೇಜಃಸಹಿತಃ ಸೂರ್ಯೋಽಧಿದೈವಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಿತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋಶ್ಚಕ್ಷುಷೋರ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾಧಿದೈವಂ ಯದಾದಿತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರ್ನಾಸಿಕಯೋರ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾಧಿದೈವಂ ಯೋ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ —
ನಾಸಿಕೇ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮುಖಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ನಭಸಿ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಯದಧಿದೈವಂ ಸಂದೇಹಾಖ್ಯಂ ನಭಸ್ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಮುಖಸಂಭವಾಸ್ವಪ್ಸು ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾಧಿದೈವಂ ಯಾ ಬಸ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯಾ ಆಪಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟಿಮಾಹ —
ಮುಖ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಚುಬುಕೇ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಯಾಧಿದೈವಂ ಪಾದಾಖ್ಯಾ ಪೃಥಿವೀ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಮಾಹ —
ಚುಬುಕಮಿತಿ ।
ನನು ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಜಸನೇಯಕಯೋರ್ನೈಕಾ ವಿದ್ಯಾ ಗುಣವೈಷಮ್ಯಾದತೋ ನ ವಾಜಸನೇಯಕಾನುಸಾರೇಣ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರ್ನೇತವ್ಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತೀ ।
ಅಲ್ಪವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಬಹುತರರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾಧಿಕಾರೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದ್ವಾಜಸನೇಯಕಸ್ಥಾತಿಷ್ಠಾಗುಣಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತದ್ಗತಶ್ಚ ವಿಶ್ವರೂಪಗುಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಜ್ಞೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವದಿತರತ್ರ ‘ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್ಪುರುಷಃ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಪುರುಷೋದ್ದೇಶೇನಾಗ್ರಣೀತ್ವಾದಿವಿಧೇರುಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ತಸ್ಯೈವಾವಗಮಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಾದುಭಯತ್ರ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾದ್ವಾಜಸನೇಯಕಾನುರೋಧಾಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಸಂಪತ್ತೀತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಆಮನಂತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಆಮನಂತಿ ಚೇತಿ ।
ಯ ಏಷ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಾಶಾಭಾವಾದನಂತಃ, ಸ್ವರೂಪೇಣಾನಭಿವ್ಯಕ್ತೇರವ್ಯಕ್ತಃ, ತಂ ಕಥಂ ವಿಜಾನೀಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಿಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ —
ಸ ಇತಿ ।
ಸ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯವಿಮುಕ್ತೇ ವ್ಯವಹಾರತಃ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುನರತ್ರಿರಪೃಚ್ಛತ್ —
ಸ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ಬ್ರೂತೇ —
ವರಣಾಯಾಮಿತಿ ।
ವರಣಾ ಭ್ರೂಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ಭೂಮಿಕಾಪೂರ್ವಮಾದತ್ತೇ —
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಇಮಾಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂ ಭ್ರೂಸಹಿತಾಂ ನಾಸಿಕಾಂ ವಾರಯತಿ ನಾಶಯತೀತಿ ವರಣಾಸಹಿತಾ ನಾಸೀತಿ ನಿಶ್ಚಯೇನೋಕ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಭೂತಾ ‘ಕಾ ವೈ ವರಣಾ ಕಾ ಚ ನಾಸೀ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಾನಿಂದ್ರಿಯವೃೃೃೃತ್ತಿಕೃತಾಂದೋಷಾನ್ವಾರಯತಿ ತೇನ ವರಣೇತಿ ಸರ್ವಾನಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಕೃತಾನ್ಪಾಪ್ಮನೋ ನಾಶಯತಿ ತೇನ ನಾಸೀತಿ । ನಿಯಮ್ಯಜೀವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವದ್ವಾರಾ ನಿಯಂತುರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾನ್ನಾಸಾಭ್ರುವೋಃ ಪಾಪ್ಮವಾರಕತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ ।
ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಗವೇಷಣಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕತಮಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ತ್ವಾಹ —
ಭ್ರುವೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋ ನಾಸಿಕ್ಯಸ್ತಯೋರ್ಮಧ್ಯಂ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಧಿತ್ವೇನ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಂವಾದಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಘಟಯತಿ —
ಅಭಿವಿಮಾನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸರ್ವವೇದ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಸತ್ಯಾನಂತ್ಯಂ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸಾಧಕಸತ್ತ್ವಾಜ್ಜಾಠರಾದೌ ತದಭಾವಾತ್ಪರೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವೈಶ್ವಾನರವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸವಿಶೇಷಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ವಾ ರೂಢಿಬಹುಲಾನಾಂ ವಾನ್ಯತರತ್ರಾಸ್ಪಷ್ಟಲಿಂಗಾನಾಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಪಾದಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ಸವಿಶೇಷವಸ್ತುಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತೋಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ತತ್ಪರತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾದಾಂತರಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತರ್ಹಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾಯತನಮನ್ಯದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದ್ಯುಭ್ವಾದೀತಿ ।
ಯದ್ವೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಶ್ರುತೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಲಿಂಗೇನಾನ್ಯಪರತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ಜಗದಾಯತನತ್ವಸ್ಯಾನೇಕಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಾಹ —
ದ್ಯುಭ್ವಾದೀತಿ ।
ಆಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಲೋಕತ್ರಯಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಂಚೀಕೃತಭೂತಪಂಚಕಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಾಹ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಾಹ —
ಮನ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಮಷ್ಟಿದೇವತಾನಾಂ ತತ್ರೈವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಸಹೇತಿ ।
ಚಕಾರಾದ್ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾವ್ಯಾಕೃತೇಶ್ವರಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಾಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಧ್ವನಿತಮ್ ।
ಮಾಯಾಖ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಕಲ್ಪಿತಕಾರ್ಯಪರಂಪರಾಂ ಚ ಶ್ರುತ್ಯುದಿತತರ್ಕಾಗ್ನಿನಾ ವಿಲಾಪ್ಯ ತಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಮದ್ವಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಥೇತಿ ಮುಮುಕ್ಷೂನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತಮೇವೇತಿ ।
ವಾಚ್ಯವಾಚಕಕಲ್ಪನಾನಾಮೈಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ವಾದಮಾಹ —
ಅನ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಏಷ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಸ್ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸೋಪಾದಾನಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಮೃೃತತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಯತನಶಬ್ದಾಶ್ರುತೇರ್ನೇದಮುದಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆಯತನತ್ವಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ।
ಉಪಕ್ರಮಸ್ಥಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇನೇಶ್ವರಾರ್ಥತ್ವವದಿಹಾಪ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಥಸಾಧಾರಣಾಯತನತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಧೀರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಆಯತನತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಯೋಗಾನ್ನಾರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾದೇಷ ಸೇತುರಿತಿ ಚ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀಪ್ರಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಯಮಮೃತತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೇತಿ ಮತ್ವಾ ಸೇತುಶ್ರುತಿಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಪಾರವಾನಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕುತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೇತುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆನಂತ್ಯಮನೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗೇಽಪಿ ವಿಧರಣಸ್ಯಾಗಂತುಕಸ್ಯಾಶ್ರಯಣಾನ್ನಿಜಸಿದ್ಧಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ರಯಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ತದರ್ಥಾಂತರಂ, ತದಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಾಯತನಂ ಶ್ರೌತಮೇವೋಚಿತಂ ನ ಸ್ಮಾರ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ವಾಯೋರಾಯತನತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ವಾಯುರಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತಂತ್ವಾದಿವತ್ಕುತಃ ಸೂತ್ರತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾ ಸೂತ್ರವದವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯಾಹ —
ವಾಯುನೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಸೂತ್ರವದಂತರ್ವರ್ತನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಸಂಕ್ಯಾಸ್ಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸ್ವಭಾವತಯಾ ವಿಧಾರಕತ್ವಮಾಹ —
ಅಯಂ ಚೇತಿ ।
ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಸಂಗ್ರಥಿತಾನಿ ವಿಧೃತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಯತನಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಾರೀರೋ ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವವಿಧಾರಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಾಯತನತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಾಯೋರ್ಭೋಕ್ತುರ್ವಾ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯೋತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾದಾಯ ವಿಗೃಹ್ಣಾತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
‘ನ ಭೂಸುಧಿಯೋಃ’ ಇತಿ ನಿಷೇಧಾದ್ದ್ಯುಭ್ವಾದೀತಿ ಯಣಾದೇಶಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ‘ಗತಿಕಾರಕೋಪಪದಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಪೂರ್ವಸ್ಯ ನೇಷ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ , ಅಸ್ಯ ಚ ಕಾರಕೋಪಪದತ್ವಾತ್ । ದ್ವಂದ್ವೇ ದ್ವಯೋಃ ಸಮತ್ವಾದುಪಪದತ್ವಂ ದಿವೋ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಸಮತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯುಕ್ತಾಯಾ ದಿವಶ್ಚರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾಂ ಭುವಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಪದತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ ಸಮಾಸೇ ಯಣಾದೇಶಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ದ್ವಂದ್ವೇ ಸಮಸ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸಮತ್ವನಿಯಮಃ, ರಾಜಪುರುಷಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಷಾಭ್ವಾದಿವದ್ದ್ಯುಭ್ವಾದೀತ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ ।
ದ್ವಂದ್ವೇ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೇ ಚ ಕೃತೇ ತಸ್ಯಾಯತನಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಜಗದಾಯತನತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯೋಗೇ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾದಾಯ ಯೋಜಯತಿ —
ಸ್ವಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಆಯತನಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕೃತಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಜೀವಾದಾವಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ಮುಖ್ಯಮಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಸಚ್ಛಬ್ದೇನಾಯತನತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ಯೋಜನಾಂತರಮಾಹ —
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯಾಯತನಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಾಯತನಶಬ್ದಾದಿತಿ ಯೋಜನಾಂತರಂ ಮತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಸದಿತಿ ।
ಸತೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೈವ ಮೂಲತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸದಾಯತನಾ ಇತಿ ।
ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಪತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ತದಸಾಧಾರಣಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಶಬ್ದೇನಾಮೃತಶಬ್ದೇನ ಚೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೇರ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ತದೇವ ಯುಕ್ತಂ, ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನಾನಾಮೈಕಾರ್ಥ್ಯೇ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರಸ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಮಾಹ —
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾದಪಿ ತದುಕ್ತಿಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಪಶ್ಚಿಮಾಯಾಂ ದಕ್ಷಿಣತೋ ದಕ್ಷಿಣಸ್ಯಾಮುತ್ತರೇಣೋತ್ತರಸ್ಯಾಂ ಯದಿದಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಾವಪಿ ತದನೇಕರಸತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ವಿಚಿತ್ರ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿರಸನಂ, ತದಾಹ —
ತಾಮಿತಿ ।
ಜಗದಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕುತಸ್ತದೈಕರಸ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚಾಯತನಸ್ಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಏಕಶಬ್ದಾದೇವಕಾರಾಚ್ಚಾಯತನಪದಲಕ್ಷ್ಯಮೇಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರುತೇರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚ ವಿಕಾರೋ ಮಿಥ್ಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ನನೃತೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯೇಽಭಿಸಂಧಾಭಿಮಾನೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ದ್ವೈತಂ ಸತ್ಯಂ ಪಶ್ಯತೋ ನಿಂದಾಶ್ರುತೇರಪ್ಯೇಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈಕರಸ್ಯಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷಃ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿವಜ್ಜಾಡ್ಯಾದಿನಾ ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಬಾಧಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಯದವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತು ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸರ್ವಮತೋ ನ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನೂದ್ಯ ಸರ್ವತ್ವವಿಧಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಧಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾರಸತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಮಾಹ —
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯೋಽಂತರ್ಬಹಿರ್ವಿಭಾಗಹೀನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಲವಣೈಕರಸೋ ಯಥಾ ತಥಾತ್ಮಾಪಿ ಸರ್ವಥಾ ಚಿದೇಕರಸಮೂರ್ತಿರಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈಕರಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದೇಸ್ತದ್ವಿರಹಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೇತುಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಂ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತಾಂ ಗತಿಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಭಾವಪ್ರಧಾನಮಮೃತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಸಾವಯವತ್ವಾಚೇತನತ್ವಾದಿ ವಕ್ತುಮಾದಿಪದಮ್ ।
ನನು ಸೇತುನಾಽವಿನಾಭೂತತ್ವಾತ್ಪಾರವತ್ತ್ವಾದೇಸ್ತತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಧೀರಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಅತ್ರಾಪೀತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಪರೇಣಾಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಧರಣತ್ವಸ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವಾತ್ಪಾರವತ್ತ್ವಾದೇಃ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ತದೇವ ಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸೇತ್ವಿತಿ ।
ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದೈಕದೇಶಾರ್ಥವಿಧರಣಗುಣಸ್ವೀಕರಣಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ನ ತ್ವತ್ಯಂತಬಹಿರರ್ಥಪಾರವತ್ತ್ವಾದ್ಯಂಗೀಕರಣಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೈಕದೇಶಲಾಭೇನ ವಿಧರಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ಭಾವಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೇತುಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸೇತುಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಷಯಾಂತರೋಕ್ತ್ಯಾಪಿ ತದ್ಗತಿಮಾಹ —
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮರ್ಥೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ॥ ೧ ॥
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮುಕ್ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕುತಸ್ತದೇವೋಪಸೃಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮುಕ್ತೈರಿತಿ ।
ಬಂಧವಿಶ್ಲೇಷಂ ಮುಕ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಕ್ತುಂ ಬಂಧಮನುವದತಿ —
ದೇಹಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಹ —
ತತ ಇತಿ ।
ಅನರ್ಥಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೃತೇ ವಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಸಂತತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಾನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಬಂಧಮನೂದ್ಯ ತದ್ವಿಶ್ಲೇಷಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ —
ತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮುಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮುಕ್ತೌ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಯಥಾ ನದ್ಯೋ ಗಂಗಾದ್ಯಾ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಮುಕ್ತಾ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತದಾತ್ಮನಾವತಿಷ್ಠಂತೇ, ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾ ತದ್ಬಲಾದೇವ ನಾಮರೂಪಾದವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾದವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಪರಮಸ್ಪೃಷ್ಟಾನರ್ಥಂ ಪುರುಷಂ ಪೂರ್ಣಮಾತ್ಮಾನಂ ದಿವ್ಯಮಖಂಡಂ ಚಿದ್ಧಾತುಮುಪೈತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯಾಪಿ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾ ಯದೇತ್ಯುಕ್ತಾ । ಮುಮುಕ್ಷುರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಃ । ಹೃದೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಕಾಮಾನಾಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠತಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಾವಸ್ಥಾಂ ವಕ್ತುಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರೇತಿ ಜೀವದವಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ । ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಪರಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಲೋಕೋಕ್ತಿಃ ।
ವಾಗ್ವಿಮುಕ್ತೈರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾದಪಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುದಾಹರಣೋಕ್ತಿಃ ।
ವಾಗ್ವಿಮೋಕದ್ವಾರಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಕ್ತಾವಪಿ ಕುತಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತತ್ರಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಧೀರೋ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೀ, ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ, ಪ್ರಜ್ಞಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಃ, ಜ್ಞಾತಪದಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಃ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಮನುಕ್ತದ್ವಿಜೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇನ ಕರ್ಮಕಾಂಡವೈಮುಖ್ಯಮಧಿಕಾರಿಣಾ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಬಹೂನಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಾತ್ಮಾರ್ಥೋಪನಿಷದನುಚಿಂತನಮನುಜ್ಞಾತಮ್ ।
ಅನಾತ್ಮಾರ್ಥಶಬ್ದಾನಾಮನನುಸಂಧೇಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ —
ವಾಚ ಇತಿ ।
ಅಷ್ಟಾವಪಿ ಸ್ಥಾನಾನಿ ವಾಕ್ಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಾನಿ । ತಾಲ್ವಾದಿಶೋಷಣಮೇವ ಬಹುಶಬ್ದಾನುಚಿಂತನಂ ನ ಫಲವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷಂ ನಿಷೇಧತಿ —
ನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕತ್ವಮಸಾಧಾರಣತ್ವಮ್ ।
ತದಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಮತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಧಾನಸಾಧಕಶಬ್ದಾಭಾವೇ ಫಲಮಾಹ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾಚಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ನ ತಥಾ ತದ್ವಾಚಿಶಬ್ದೋಽಸ್ತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅತಚ್ಛಬ್ದಾದಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಸಪ್ತಮೀ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತಚ್ಛಬ್ದಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಶಾರೀರೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮತ್ವಾದಿಯೋಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಭೋಗ್ಯಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಶೇಷತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಯತನತ್ವಮುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತದಾಯತನತ್ವಮೌಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾವಿಭುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತಚ್ಛಬ್ದಾದಿತಿ ಹೇತುರಿಹಾಪಿ ಚೇದನುಕೃಷ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ‘ನ ಪ್ರಾಣಭೃದನುಮಾನೇ ಅತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ‘ ಇತ್ಯೇಕಮೇವ ಸೂತ್ರಮಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ —
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರೈಃ ಪ್ರಾಣಭೃದೇವ ನಿರಸ್ಯತೇ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ತಚ್ಚೈಕಸೂತ್ರಕರಣೇ ದುರ್ಜ್ಞಾನಂ, ತೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರೇಷು ಜೀವಮಾತ್ರನಿರಾಸಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪೃಥಕ್ಕರಣಂ ಸೂತ್ರಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಾಯತನತ್ವಂ ಚ ಜೀವೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ತರಮ್ —
ಭೇದೇತಿ ।
ವಿಭಜತೇ —
ಭೇದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತ್ಯುದಾಹರಣೋಕ್ತಿಃ ।
ತಥಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಮಾಯತನಂ ಪ್ರಾಣಭೃದಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ ॥ ೫ ॥
ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವನಿರಾಸೇನ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮೇವ ಜಾನಥೇತಿ ವಚನಪರ್ಯವಸಾನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಯತನತ್ವಜ್ಞೇಯತ್ವನಿರಾಸೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರ ಮುತ್ತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರಕರಣಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಭೃತಿ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪರಮಾತ್ಮನೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯೈಕ್ಯೇನಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯಾಯತನತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ —
ಕುತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ದ್ಯುಭ್ವಾದೀತಿ ।
ನಿರ್ದೇಶಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ತಯೋರಿತಿ ।
ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —
ತಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾದನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹೇಽಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯೈವ ವಿಶ್ವಾಯತನತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಪ್ರಕೃತತ್ವೇ ಜೀವಾತ್ಪೃಥಕ್ಕಥನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಪ್ರಕೃತತ್ವೇ ತುಲ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವೇನಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ಹೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕವಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಈಶ್ವರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಯೋರಿತ್ಯಾದೌ ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋರೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಗುಹಾಮಿತಿ ।
ಗುಹಾಧಿಕರಣೇ ನೇದಮುದಾಹರಣಮ್ , ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ’ ಇತ್ಯುದಾಹೃತತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಯದೇತಿ ।
ತರ್ಹೀಹ ಪರಾನುಕ್ತೇರ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋರೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪರಸ್ಯಾಧಿಗತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪರಾತ್ಮತ್ವೇನಾತ್ರೇಷ್ಟತ್ವಾದುಪಾಧ್ಯನಾದರಾದುಪಹಿತನಿಷೇಧೇಽಪಿ ತದಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಯತನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಭೇದಾಭೇದೌ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಭೃತೋಽನುಪಹಿತಸ್ಯಾತ್ರೇಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯ ಚೇದಾಯತನತ್ವಂ ನ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಕಿಂವಿಷಯಸ್ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಾಯೋಗೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಯತನವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಗತಾರ್ಧಮಧಿಕರಣಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ನೈತದಿತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಮಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಯೋಗಾದನೈಕಾಂತಿಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಭೂಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ಣಸುಖಾತ್ಮನಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೇರನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಇದಮಿತಿ ।
ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಂ, ತಸ್ಮಾನ್ನಿರತಿಶಯಂ ಸುಖಮಿಚ್ಛತಾ ಭೂಮೈವ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮೇಷ್ಟವ್ಯೋ ನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಸನತ್ಕುಮಾರೋಕ್ತಿಮಾದತ್ತೇ —
ಭೂಮಾ ತ್ವಿತಿ ।
ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ನಾರದೋ ಭಗವನ್ , ಭೂಮಾನಮೇವ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾಮೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ ಸನತ್ಕುಮಾರಮ್ —
ಭೂಮಾನಮಿತಿ ।
ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಾತೀತಂ ಪೂರ್ಣಂ ವಸ್ತು ಭೂಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವದ್ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾಪೀಷ್ಟಸಿದ್ಧೌ ಹೇತುತ್ವದ್ಯೋತಕೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಆದಿಪದಂ ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಉಕ್ತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಭೂಮ್ನಿ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಬೀಜೇ ಸಂಶಯೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಭೂಮೇತೀತಿ ।
ಬಹೋರ್ಭಾವ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹೇ ‘ಪೃಥ್ವಾದಿಭ್ಯ ಇಮನಿಜ್ವಾ’ ಇತೀಮನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಕೃತೇ ‘ಬಹೋರ್ಲೋಪೋ ಭೂ ಚ ಬಹೋಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಬಹೋರುತ್ತರಸ್ಯೇಮನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇಕಾರಲೋಪೇ ಬಹೋಃ ಸ್ಥಾನೇ ಭೂಶಬ್ದಾದೇಶೇ ಚ ಭೂಮನ್ನಿತಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ಭಾವಾರ್ಥೇ ವಿಹಿತೇಮನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾದ್ಬಹುತ್ವವಾಚಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಸಂಶಯೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕರಣಂ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಭಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವಭವಿತ್ರೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭೂಮೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿರುತ್ತರಪಕ್ಷೇ ಪರಮಾತ್ಮಧೀರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಅವಾಂತರಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಶೇಷತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಹಾಪ್ರಕರಣಾದವಾಂತರಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಲಿಂಗಮಾಹ —
ಭೂಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಮಹತ್ತರಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ವಾಽದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಮೇಯಭೇದಧೀವದತ್ರಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ತಯೋಃ ಸತೋರೇವಾರ್ಥಭೇದಭಾನಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಾದಿಕಮಭಿನಯತಿ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ನನು ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ’ ಇತಿ ತುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣವಿದೋಽತಿವಾದಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ, ‘ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತಿ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದನಂ ವದನ್ಪ್ರಾಣಂ ಭೂಮಾನಂ ನ ಮೃಶ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ।
ಅತಿವಾದಿತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ಏಷ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಾತ್ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ , ಅತಿವಾದಿತ್ವೇ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ಯವದನಗುಣವಿಧಾಯಕತ್ವಾತ್ , ತುಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತವಾದಿನೋಽತಿವಾದಿತ್ವವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಂ ಗೃಹೀತ್ವೈವ ಸತ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಭೂಮ್ನೋಽವತಾರಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಪಕ್ಷೇ ಲಕ್ಷಣವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಭಾವಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
‘ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಹ ವಾ ಏಷೋಽಪಾನಃ' ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಗ್ನಿತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಏವಾಗ್ನಯಃ । ತೇ ಚ ಪುರೇ ಶರೀರೇಽಭಿಮಾನತೋ ಗೃಹೀತೇ ಸ್ವಾಪೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪಾರವಂತೋ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ತತ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್ ‘ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪಕ್ಷೇ ಕಥಂ ನಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮೇಷ ದೇವೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನುಚ್ಚಾವಚಾನ್ನೋಪಲಭತೇ, ತದಾ ಯತ್ಸುಖಂ ಯದಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಭವತಿ, ನೋಪಾಯಾಂತರಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಷುಪ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತಸ್ಯೈವ ತತ್ಸುಖಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭೂಮ್ನೋಽಮೃತತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವೇನ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೇ ಭೂಮ್ನಿ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವಾತ್ರಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ।
ಸಂಭವತಿ ಮುಖ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಗೌಣಾರ್ಥಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾದಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ತತ್ರ ಮುಖ್ಯ ಏವೇತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯೋ ಭೂಮಾ, ಪ್ರಾಣಸ್ತು ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇ ಭೂಮತ್ವೇ ತದುಪಾಸ್ತಿಪರಂ ಭೂಮವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನೇಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ —
ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಿತಿ ।
‘ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ’ ಇತಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಾಸ್ಯ ಜೀವಾರ್ಥತ್ವಾದತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ನ ಪ್ರಾಣಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ —
ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।
ಜೀವೇ ಸುಪ್ತೌ ಚ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ನಿರುಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾಪವಿಷಯಃ, ಕಿಂತು ‘ಸ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ರತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ —
ಬೃಹದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾಪಾದುಪರ್ಯುಪದೇಶಸ್ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಸ್ಥಾವಾಚಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಮಾಹ —
ತಸ್ಯಾಂಂ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥಗ್ರಹೇ ಸಿದ್ಧಂ ಹೇತ್ವರ್ಥಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣಾದಿತಿ ।
ಭೂಮ್ನೋ ಧರ್ಮ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಾತ್ತದೇವ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾಣೇ ಹೇತೋರಯೋಗಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರೋಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಯಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಸ ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಣಾಚ್ಚೋಪರಿಷ್ಟಾದುಪದಿಷ್ಟೋ ಭೂಮೇತಿ ಸೋಽಪಿ ತತೋಽನ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ಪರ್ಯಾಯಭೇದೋಕ್ತಿಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಹೇತುಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪರಕೀಯಹೇತುಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಏವಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಚ್ಛಬ್ದಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರಕೃತಪ್ರಾಣಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮತೋಽವಾಂತರಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷವಾದಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮೇವ ನ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಶಬ್ದೋ ಯಥಾರ್ಥೋಕ್ತಿವಾಚೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಾಧಕತಮಾರ್ಥಯಾ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಾಂತರವಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಕರಣೇನ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಮತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅತಿವಾದಿತ್ವಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ತದೀಯಗುಣವಿಧಾಯಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಅತಿವಾದಿತ್ವವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಬಧ್ಯೇತ ಅತಿವಾದಿತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತೋಽಪಿ ಸಂಬಂಧೋಽನುರೋದ್ಧವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಪರಂ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತ ಕಿಂತು ತುಶಬ್ದಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ನ ಚ ಲಿಂಗೋಪೇತಪ್ರಕರಣಂ ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಾದ್ಬಲೀಯಃ, ಲಿಂಗಸ್ಯಾತದ್ವಿಷಯೋಕ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಗುಣವಿಧಿಪರತ್ವಂ, ತನ್ನ, ವಾಕ್ಯಾಂತರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದೇನಾಂಗವಿಶೇಷವಿಧಿಃ ಸೂಚ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ಪ್ರಕೃತವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಂದೇಹಾಪೋಹಾರ್ಥಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಾಂತರಾಧಿಕಾರವಿಚ್ಛೇದಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾದೇರರ್ಥಾಂತರಂ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಶಂಸಿತುಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಾದೃಗಿತಿ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಭೂಯಃಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೀ ನೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರಣಮರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಅಸತಿ ಪ್ರಕೃತಸಂಬಂಧಾಯೋಗೇ ಸತೋರಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರರ್ಥೈಕ್ಯಸ್ಯ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ತದಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಸಂಬಂಧಾಯೋಗೇ ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ಪ್ರಶ್ನಾದಿಸತ್ತ್ವಮರ್ಥಾಂತರತ್ವಾನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ನಾಪೃಷ್ಟಃ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾತ್ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಪ್ರಶ್ನೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪೃಷ್ಟೇನಾಪಿ ಬೋಧನೀಯಃ ಶಿಷ್ಯೋ ಜಿಜ್ಞಾಸುರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ತದ್ವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮನನಶ್ರದ್ಧಾನಿಷ್ಠಾಕೃತೀನಾಮನ್ಯತಮೋ ಭೂಮಾ, ನ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸಾಧನತ್ವಾದೇವ ಫಲಭೂತಭೂಮತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸತ್ಯಸ್ಯೈವ ತಥಾತ್ವಮತ ಆಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಹೇತೂಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಭೂಮೋಪದೇಶೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹೇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಧೃತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಾತ್ಮಾ ಭೂಮೇತ್ಯತ್ರ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಮನುಗೃಹೀತಮಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಂ ತದನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಶೋಕನಿವೃತ್ತಿವಾಕ್ಯಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಫಲದೃಷ್ಟೇರಪಿ ಪರಾತ್ಮೈವಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ನಾತ್ರ ಮುಖ್ಯಂ ಶೋಕತರಣಂ ಕಿಂತ್ವೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೇ ಶೋಕಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇ ತಮಸೋ ನಿವೃತ್ತಿವಚನಾದ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಮ ಇತೀತಿ ।
ಕಾರಣನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತಿರುಪಸಂಹಾರೇ ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣನಿವೃತ್ತಿರುಪಕ್ರಮೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಣೋ ಯದಾಯತ್ತಸ್ತಸ್ಯೇದಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಕರಣೀ ಭೂಮೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣಾಂತೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೈವ ಕುತೋಽತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಆತ್ಮತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಧಿಕಾರಸಮಾಪ್ತೌ ಪರಾತ್ಮವಚನಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಯ ಭೂಮ್ನೋ ನ ಪರಮಾತ್ಮತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ಭೂಮ್ನ ಏವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾನುಕರ್ಷಣಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವೇದಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಮತೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ಭೂಮರೂಪತಾಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ನ ಮುಖ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ವೈಪುಲ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವವಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೂಮತ್ವೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸುತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥
ಪರೋ ಭೂಮೇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಭೂಮ್ನಿ ದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಪರಾತ್ಮಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪರಮಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತೋ ‘ನ ಶ್ರೃಣೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ವಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯಾನುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಕರಣೇ ‘ನ ಶೃಣೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದೇರುಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಃ ಸತಿ ಮನಸಿ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ತದಭಾವೇ ಸ್ವಾಪೇ ತದಭಾವಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಮನೋಧೀನೋ ದರ್ಶನಾದಿರ್ನಾತ್ಮಕೃತಃ । ಸ ತು ಸ್ವತೋಽಲಿಂಗಂ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ‘ನ ಶೃಣೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಃ ಸುಷುಪ್ತಾವುಕ್ತೋ ನ ಪ್ರಾಣವಿವಕ್ಷಯಾ ಪರಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂಮ್ನಃ ಶ್ರುುತಂ ಸುಖತ್ವಂ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸುಖತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸುಖತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸುಖತ್ವಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇರರ್ಥಮಾಹ —
ಸಾಮಯೇತಿ ।
ಆಮಯೇನ ದುಃಖೇನ ಸಹಿತಂ ಸಾಮಯಮ್ ।
ಧರ್ಮದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಧರ್ಮಾಂತರಮಾಹ —
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶಿತಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಕಾರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಆರ್ತಮಾರ್ತಿಗ್ರಸ್ತಮ್ । ನಾಶೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯುಕ್ತಾನಿ ಧರ್ಮಾಂತರಾಣ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್ಸ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ, ‘ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್ ‘ ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಪ್ರಕರಣೇಭ್ಯೋ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಭೂಮವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೯ ॥
ಭೂಮ್ನಿ ಶ್ರುತಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪರತ್ರೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪರೋ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಧುನಾ ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನಾಕ್ಷರೇ ಶ್ರುತಜಗದ್ವಿಧಾರಣಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನುಪಪತ್ತೇರಕ್ಷರಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ದಿವೋ ಯದಧಸ್ತಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಯೇ ಚೋಭೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಯದಂತರಿಕ್ಷಂ ಯದ್ಭೂತಂ ಭವದ್ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ಕಸ್ಮಿನ್ನೋತಂ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನಾಕಾಶೇ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ನಿರಸ್ತೇ, ಗಾರ್ಗೀ ಪುನರಪೃಚ್ಛತ್ , ಆಕಾಶೋಽವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನೋತಪ್ರೋತತ್ವೇನ ತಿಷ್ಠತೀತಿ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ತ್ವಾಹ, ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ, ಯತ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಮಾಕಾಶಸ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ತದೇತದಕ್ಷರಮಸ್ಥೂಲಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತೀತ್ಯುದಾಹರಣಾರ್ಥಃ ।
ಉಭಯತ್ರಾಕ್ಷರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ಪರೋ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದತ್ರಾಪ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ವರ್ಣೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದೋಂಕಾರ ಏವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಓಂಕಾರೋಪಾಸ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ ।
ನ ಕ್ಷರತೀತ್ಯಕ್ಷರಮಿತ್ಯವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ‘ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧೀತಿ ।
ವರ್ಣಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಯಾಂಬರಾಂತಧಾರಣಾಯೋಗಾದಪುಮರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ತದ್ಧ್ಯಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಓಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪುಮರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಅಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಚ ಗೌರಯಂ ವೃಕ್ಷೋಽಯಮಿತಿ ಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕಾರಣ್ಯಾತ್ , ಧೂಮಾಗ್ನಿವದುಪಾಯೋಪೇಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ತದಯೋಗಾತ್ , ಅತದುಪಾಯೇ ಲಿಂಗಾದ್ಯುತ್ಥಜ್ಞಾನೇ ನಾಮಸಂಭೇದಾದಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ , ಓಂಕಾರಮಾತ್ರತಾಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಢೇರಿದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮೋಂಕಾರೋಪಾಸ್ತಿಪರಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ವರ್ಣ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ರೂಢೇರೋಂಕಾರವಿಷಯತ್ವಮಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಂ, ತತ್ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಂಬರಾಂತೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನೇ ಶ್ರವಣಾತ್ತದಧಿಕರಣಂ ಪೃಷ್ಟಂ ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ರೂಢಿರ್ಯೋಗಾದ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವದಂಬರಾಂತಧೃತಿಲಿಂಗಸಂಗತಯೋಗವೃತ್ತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯುಪೇತ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗಮಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ರ ಸಂಭವತಿ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಭೇದಾದುಪಾಯೋಪೇಯಭೇದಾದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ರೂಢೇರ್ಯೋಗಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾಪೋಹ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮಾಹ —
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕೇಯಮಂಬರಾಂತಧೃತಿಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತದುಪಾದಾನತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಘಟಕುಲಾಲವದಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಸಾಧಕತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾದವಧಾರಣಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿಯಮಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಪ್ರಶಾಸನಾದಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದೌ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಶ್ರುತೇಽಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಶಾಸನಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಧುನೀತೇ —
ನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಶಾಸನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತಥಾ ಚಾಜ್ಞಾಖ್ಯಪ್ರಶಾಸನಲಿಂಗಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಕ್ಷರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥
ಓಂಕಾರಾದಿನಿರಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಾನೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭ್ಯಾಂ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ —
ಅನ್ಯಭಾವೇತಿ ।
ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ —
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯಭಾವಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಭಾವತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಭ್ರಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಮನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತೋದಾಹರಣಮ್ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಾದಿರಾಹಿತ್ಯಾದದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಯೋಗಾದುಕ್ತಶ್ರುತೌ ಕುತೋಽಕ್ಷರಸ್ಯ ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏತೇನ ಸೂತ್ರೇಣಾಕ್ಷರತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಕ್ಷರಶಬ್ದತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಿತಿ ।
ಉಪಾಧಿಸಂಬಂಧನಿಷೇಧೇಽಪಿ ತದ್ವತೋ ನಿಷೇಧಾಭಾವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಕ್ಷರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗಸಂಗಿಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪರಮಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಓಂಕಾರಸ್ಯಾಕ್ಷರತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬುದ್ಧಿಸಾಂನಿಧ್ಯಾತ್ತೇನ ಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ನಿರೂಪಯತಿ —
ಈಕ್ಷತೀತಿ ।
ಆಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಏತದಿತಿ ।
ಪಿಪ್ಪಲಾದೋ ನಾಮಾಚಾರ್ಯಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇನ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ । ಹೇ ಸತ್ಯಕಾಮ, ಪರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಪರಂ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇತದೇವ ಯೋಽಯಮೋಂಕಾರಃ । ಸ ಹಿ ಪ್ರತಿಮೇವ ವಿಷ್ಣೋಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ವಾನೇತೇನೋಂಕಾರಧ್ಯಾನೇನಾಯತನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಪರಾಪರಯೋರೇಕತರಂ ಯಥಾಧ್ಯಾನಮನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಬ್ರವೀತಿ, ಯಃ ಪುನರೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರಮಿತಿ । ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ತೃತೀಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾತ್ವೇನ ನೇಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರಾಭೇದೋಪಕ್ರಮಾತ್ । ತಥಾವಿಧಮಕ್ಷರಂ ಸೂರ್ಯಾಂತಸ್ಥಂ ಪರಂ ಧ್ಯಾಯೀತ, ಸ ಸೂರ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾಮಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ನೀಯತ ಇತ್ಯುದಾಹರಣಾರ್ಥಃ ।
ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ವರ್ಣೇ ರೂಢಸ್ಯಾಪಿ ಜಗದಾಯತನತ್ವಲಿಂಗೇನ ಜಘನ್ಯಾ ಯೋಗವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ ತಥಾ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಫಲಶ್ರುತಿಲಿಂಗೇನ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಪರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇರ್ಧ್ಯೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಅಪರಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯಾನಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಫಲಮ್ ।
ನನು ಪರಾಪರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಭಜ್ಯ ಪರಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತೇತಿ ವಿಶೇಷೋಕ್ತೌ ಕುತಃ ಶಂಕೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಾಯೋಗಿಫಲೋಕ್ತ್ಯಾ ಶಂಕಾಯಾಃ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸಕಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭಾವಿತಂ, ತದಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತದ್ವಿದೋಽಪಿ ತಥಾಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಶೇಷಣಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಪಿಂಡಃ ಸ್ಥೂಲೋ ದೇಹಃ । ಪ್ರಾಣಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ । ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ —
ಪರಮೇವೇತಿ ।
ಲಿಂಗಾದ್ಧ್ಯಾಯತೇರಪರವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಈಕ್ಷತೀತಿ ।
ಈಕ್ಷತೇರ್ಧಾತೋರೀಕ್ಷಣಮೇವ ಕರ್ಮ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿತಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಈಕ್ಷತಿರಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತದೇವ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ಕರ್ಮೇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ದರ್ಶನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಈಕ್ಷತೀತಿ ।
ಈಕ್ಷಣವಿಷಯತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಈಕ್ಷತಿಧ್ಯಾಯತ್ಯೋರ್ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ । ರಜತಾದಿದೃಷ್ಟೇರಾಭಾಸತ್ವಾತ್ತಥಾಭೂತಮೇವೇತ್ಯವಧ್ರಿಯತೇ ।
ಅತ ಏವ ದರ್ಶನವಿಶೇಷಣಮ್ —
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೌತ್ರಂ ಸಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ನಿರ್ದೇಶವೈಷಮ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಗಾಮಿತ್ವಾದ್ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವೈತಚ್ಛಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕೃತಪಂಚಮ್ಯಂತಪರಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯವಿಷಯಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಜೀವಘನವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜೀವಘನೋಽಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾತ್ಪರಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽನ್ಯ ಏವೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮಭೂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಯೋ ಧ್ಯೇಯಃ ಸ ಏವ ತದುತ್ಥಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯೋಽಪೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಷಯಃ ಸಂಭವತಿ, ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ಏತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವೇಽಪಿ ಸನ್ನಿಹಿತತರಜೀವಘನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಜೀವಘನಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಧ್ಯೇಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯೇಕ್ಷಿತವ್ಯಸ್ಯ ಚೈಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಾರ್ಥಮುಪಕ್ರಮೇ ಯೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಸ ಏವೋಪಸಂಹಾರೇಽಪೀಕ್ಷಣಗೋಚರಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಜೀವಘನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಗರ್ಥೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ನ ಹಿ ಜೀವಘನಪದಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।
‘ಮೂರ್ತೌ ಘನಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಜೀವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ —
ಸೈಂಧವೇತಿ ।
ಖಿಲ್ಯಭಾವೋಽಲ್ಪತ್ವಮ್ ।
ಕಥಮನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪಂಚಮ್ಯಂತಪರಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಪರಶ್ಚೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಕಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಘನಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರೂತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಜೀವಾನಾಮಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮನವಚ್ಛಿನ್ನಕರಣಾತ್ಮನಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಽಂತರ್ಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಜೀವಪೂರ್ಣತಯಾ ತದ್ಘನತ್ವಾಲ್ಲೋಕೋಽಪಿ ಜೀವಘನ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪರಸ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದೇಕವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಧ್ಯಾತವ್ಯತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣಮನುಕೂಲಯತಿ —
ಪರಮಿತಿ ।
ವಿರಾಡಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇಽಪೀತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಪರತ್ವಮುತ್ಸರ್ಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಪರೋ ಹೀತಿ ।
‘ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ನಾಪರಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಪುರುಷಾದಿತಿ ।
ಪರಾಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಪರಶಬ್ದೇನಾಪರಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತನಾದಪಿ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪರಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪಕ್ರಮಾದೇವಂ ಕಿಂತು ಫಲೋಕ್ತೇರಪೀತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪಾದೋದರಃ ಸರ್ಪಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೇ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಫಲಮಯುಕ್ತಮ್ । ಓಂಕಾರೋಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತೌ ತದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋತ್ಪತ್ತೌ ಮೋಕ್ಷಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೇಕ್ಷತಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಫಲತ್ವಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಫಲತ್ವಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದ್ಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ಪರಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಅದೋಷ ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥
‘ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದ್ಧ್ಯಾತವ್ಯಪುರುಷನಿರ್ಣಯೇ ಪರಸ್ಯ ಪುರಿಶಯಮಿತಿ ಪುರಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೇರಯಮಪಿ ಪುರಸಂಬಂಧೀ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ —
ದಹರ ಇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ಭೂಮವಿದ್ಯಾನಂತರಂ ವಿದ್ಯಾಂತರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಯದಿದಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೃದಯಂ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಶರೀರಮ್ । ದಹರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ಪುಂಡರೀಕಂ ತದಾಕಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಹೃದಯಮೇವ ತತ್ರ ಪರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಧೇರ್ವೇಶ್ಮಶಬ್ದಃ ।
ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಹೃದಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತಸ್ಯಾತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ತತ್ರ ಸದಾ ಸ್ಥಿತಿಂ ಸೂಚಯನ್ವೇಶ್ಮತ್ವಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —
ದಹರ ಇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತಮಪಿ ಹೃದಯಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನೋಕ್ತ್ವಾ ತದಂತರಾಕಾಶಸ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯತಾಂ ಜ್ಞೇಯತಾಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ —
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಹೃದಯೋಕ್ತೇಸ್ತದಂತಸ್ಥಂ ದಹರಾಕಾಶಮನ್ವೇಷ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ಚ ಕಿಂವಾ ತಸ್ಯಾಃ ಸನ್ನಿಹಿತತರದಹರಾಕಾಶಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದಂತಸ್ಥಂ ಕಿಂಚಿದನ್ವಿಷ್ಯ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಸಂಶಯಂ ಸೂಚಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾಕಾಶೋಽನ್ವಿಷ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸ್ತದಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ಪಕ್ಷತ್ರಯೋಪನಾಯಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ನಾಕಾಶಶಬ್ದಾಧೀನಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಾಹ —
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾಂತರಾತ್ಪಕ್ಷದ್ವಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಂಶಯಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ನನ್ವಯಮನ್ಯಃ ಸಂಶಯೋ ನ ಪ್ರಕೃತಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯಾದೃಶತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಸಂಶಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢೇಸ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ದಹರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೌ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬುಭುತ್ಸಮಾನಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಾನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೂತಾಕಾಶಾದಿಧ್ಯಾನಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರೋಪಾಸ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ನ ಚ ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಗತತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಂ, ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಲಿಂಗಾನಾಮಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ತೇಷಾಂ ತದಂತಸ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ತದವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ । ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಹರತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ತದಂತಸ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ತದವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಹರತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ಕುತೋ ಗ್ರಹಣಂ ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ಧ್ಯಾನೇನಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಂ ಫಲಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ ವಾಕ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತಿ ಭೇದೇ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಚೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಾದೇಕತ್ರ ತದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾವಾನಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಂತಃಸಮಾಧಾನಂ, ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ತದಭಾವಾದಾಕಾಶೇ ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।
ದಹರೇ ಕಥಂಂ ತತ್ಸಮಾಧಾನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅವಕಾಶೇತಿ ।
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯನುವಾದಃ । ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಷ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಂಜಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಾಜ್ಜೀವೇ ತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಪರಸ್ಮಿಂಝಟಿತಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ಕುತೋ ಜೀವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರೇಣ ಕಃ ಸಂಬಂಧಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೌಪಾಧಿಕೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಭಕ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಗುಣಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾಜ್ಜೀವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತಂ ಶರೀರಂ ತೇನೈವ ವ್ಯಪದೇಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಜೀವಪುರತ್ವೇಽಪಿ ರಾಜಪುರೇ ಮೈತ್ರಸದ್ಮವತ್ಪುಂಡರೀಕದಹರಗೇಹತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೇಶ್ಮನಃ ಖಲ್ವಾಧಾರಸ್ಯಾಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುರಸ್ವಮಿನಾಧೇಯೇನ ಸಂಬಂಧಾನ್ನಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹೇನ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಹೃದಯೇನ ತದಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯೈವ ತದ್ವೇಶ್ಮತಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಮನ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಚಂಚಲತ್ವಾನ್ನ ಹೃದಯೇನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಕುತೋ ದಹರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ದಹರತ್ವಮಿತಿ ।
ದಹರತ್ವಾದೇವ ತರ್ಹಿ ನಾಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಾದೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಯದ್ಭಾವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈತತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ಲಾಘವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾದ್ಯೇ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೇತ್ಯತ್ರ ಪರೋ ದಹರಾಕಾಶ ಉಪಾದಾನಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಯದ್ವಾ ಪರಶಬ್ದೋಽಂತಸ್ಥವಸ್ತುವಿಷಯಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಾನ್ವಯಯೋಗೇ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನ್ವಯಸ್ಯ ಜಘನ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಾಂತರ್ಗತಂ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವಾ ದಹರಾಕಾಶಾಂತಸ್ಥಸ್ಯ ವಾ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ದಹರವಾಕ್ಯಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಹೇತೂನಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾನೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವಿಹಿತಸ್ಯ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ । ಆಕಾಶಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಶಿಷ್ಯಾ ಯದಿ ಬ್ರೂಯುರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಮುಪಕ್ರಮ್ಯಾವತಾರ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆಕ್ಷೇಪಪ್ರಕಾರಮಾಹ —
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ಪುಂಡರೀಕಮೇವ ತಾವದಲ್ಪಮಲ್ಪತರಂ ಚ ತದಂತರ್ಗತಮಾಕಾಶಂ ತಥಾ ಚ ಕಿಂ ತದತ್ರಾತ್ಯಲ್ಪೇಽಸ್ತಿ ಯಚ್ಛ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮನ್ವೇಷ್ಯಂ ಯದ್ವಾವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಲ್ಪತಾದೋಷೇಣ ದಹರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ಸ ಇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಹಾರ್ದಾಕಾಶೋಕ್ತಿಃ । ‘ಉಭಾವಗ್ನಿಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚ' ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ತಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿವರ್ತಯನ್ನಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ಕಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿವರ್ತನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಿಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಾರೋಪಿತಭೇದೇನೋಪಮಾನಸ್ಯ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ತದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಸತ್ಯುಪಮಾನೋಪಮೇಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಂತರಾಕಾಶಸ್ಯ ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣೇನ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಭೂತಾಕಾಶೋ ನೋಪಮಾನಮತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭೂತಾಕಾಶತುಲ್ಯತ್ವವಿಷಯಂ ಕಿಂತು ಶಂಕಿತಾಲ್ಪತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತೌ ತಾವತ್ತ್ವೇ ಚ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಉಭಯೇತಿ ।
ನ ಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ । ನ ಚ ತಾವತ್ತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ , ಅಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶಂಕಿತದಹರತ್ವನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಫಲಂ, ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧಾವಾರ್ಥಿಕತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂತಾಕಾಶಾಗ್ರಹೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ವಿಗತಾ ಜಿಘತ್ಸಾ ಖಾದಿತುಮಿಚ್ಛಾ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಚಕಾರಾದುಕ್ತಂ ಸರ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯೈಕದೇಶೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಆತ್ಮತ್ವೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಂಭವತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ , ಅಚೈತನ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೇರ್ನಿತ್ಯಾನುವಾದತ್ವಮ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೇರಾರೋಪಿತತ್ವಮ್ । ಅಗತಿಕಾ ಹೀಯಂ ಗತಿಃ । ಉಪಕ್ರಮಸ್ಥಾಕಾಶಶ್ರುತೇಶ್ಚೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥಾತ್ಮಶ್ರುತಿರುಕ್ತಲಿಂಗಸಂಗತಾ ಬಲೀಯಸೀ, ಪ್ರತ್ಯಯಸಂವಾದಾದಿತ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಾದಿಹೇತುಭ್ಯೋ ಭೂತಾಕಾಶಂ ನಿರಸ್ಯ ತದ್ಬಲಾದೇವ ಜೀವಮಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ನನು ಕಥಮಾಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಂ ಜೀವಶಂಕಾನಿವರ್ತಕಂ, ತಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಮಿತತ್ವೇನ ಶಂಕಿತದಹರತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಮಾನಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಶಂಕತೇ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಲಾಘವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾಜ್ಜೀವೋಪಾದಾನಮುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚರಮಶ್ರುತವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥೋ ನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಂ ಹಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಮೇವ । ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಲಂಬನಂ ಕಥಂಚಿದಸ್ತಿ, ತದರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರಮುಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಾಸು ಪೂರ್ಷ್ವಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯ ಪುರಿಶಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಹೃದಯಸಂಬಂಧವಿವಕ್ಷಯಾ ನೇಯಮ್ । ಆದಿಪದಂ ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ನನು ಶಾರೀರಃ ಶರೀರಮನ್ನಪಾನಾಭ್ಯವಹರಣೇನ ಬೃಂಹಯತೀತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತತ್ವಾದಸಾಧಾರಣಂ ಶರೀರಂ, ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯೌ ಜೀವೇ ಮುಖ್ಯಾವಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಶಾರೀರಸಂಬದ್ಧಮೇವ ವೇಶ್ಮೋತ್ತರಹೇತುಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಪಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ರಾಜಪುರೇ ಮೈತ್ರಸದ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕರ್ಮಫಲನಿತ್ಯತಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ದಹರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂತಫಲತ್ವಶ್ರುತೇರ್ದಹರಸ್ಯ ಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ಫಲಾಚ್ಚೋಪೇಕ್ಷಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಇಹ ಜೀವತ್ಯೇವ ದೇಹೇ ದಹರಮಾತ್ಮಾನಂ ತದಾಶ್ರಿತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣಾನಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುವಿದ್ಯಾನುಭೂಯ ಯೇ ಪರಲೋಕಂ ವ್ರಜಂತಿ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಚರಣಮಪ್ರತಿಹತಮನಂತಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಕ್ದನ್ನಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋ ವೇದೋ ವೋಕ್ತಃ । ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೌ ತತ್ರ ವಿಚಾರಃ ।
ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತ್ಯಂತಃಸ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವಾದನ್ವೇಷಣಾದೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರಾಕಾಶಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಂತಸ್ಸಮಾಹಿತೈಃ ಸಹೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ನೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮನ್ಯಥೋಪಪನ್ನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
‘ಕಿಂ ತದತ್ರ' ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ‘ ಇತಿ ಚಾಂತಸ್ಥವಸ್ತೂಕ್ತ್ಯಾ ಸಮಾಧಾನಾಧಾರತ್ವಮೇವಾಕಾಶಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಧಾರಮಾತ್ರತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾಧೇಯಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೈತದಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದ್ವೇದನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತದೇವ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ನ ಚೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಧಾನಾನ್ನಾಕಾಶಾಕರ್ಷಣಂ, ‘ಅಸ್ಮಿನ್’ ‘ಏಷಃ’ ಇತಿ ಚೈಕವಚನಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಕಾಮವೇದನಸ್ಯೈತತ್ಫಲಂ, ತದಾಂತರ್ಯಾತ್ । ನ ದಹರಾಕಾಶಬುದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಮುಚ್ಚಯೇತಿ ।
‘ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಾದೌ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನಂತರಮಪ್ಯಾಕಾಶಮಭಿಲಂಘ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ತತ್ರ ಯದಂತರಾಕಾಶಂ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನ್ವೇತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರತಿ ಸನ್ನಿಹಿತತರತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಕಾಮಾನಾಂ ಚ ತತ್ರ ಸಮಾಹಿತತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಜಾತೀಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಜೀವಾತ್ಸಜಾತೀಯಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧದಹರಾಕಾಶಾಖ್ಯಪರಮಾತ್ಮಪರಾಮರ್ಶೇ ಲಾಘವಾತ್ , ಜೀವೇ ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಗತೀತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪರಮಸಂಗತಿಮಾಹ —
ದಹರ ಇತಿ ।
ಅವತಾರಿತಸೂತ್ರಸ್ಯಾವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾವೇವೋದಾಹರತಿ —
ಇಮಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಶ್ಚಿದಾಭಾಸಾ ಜೀವಾಃ । ಅಹರಹಃ ಸ್ವಾಪೇ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಗತಿಶಬ್ದಯೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾಜ್ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವಾಪೇ ದಹರಗಮನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತದಾಹ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಭೇದಧಿಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಶಬ್ದಃ । ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ ।
ತಥಾಹೀತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾವಯವಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯಾನುದಾಹಾರ್ಯತ್ವೇಽಪೀದೃಶೀ ನಾಮೇಯಂ ವೈದಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿಯಂ ಲೋಕೇಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ತದುಕ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ದಹರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಧೀಹೇತುತಾಂ ಗತೇರುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಕಥಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಗತಿವದಿತ್ಯೇತತ್ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಗುಣ್ಯಂ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಷಷ್ಠೀವಿಭಕ್ತ್ಯಶ್ರುತೇಸ್ತದರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಗೌರವಾನ್ನಾಸ್ಯ ಲೋಕಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಗಮಯೇದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಾಹ —
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇತಿ ।
ನನು ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಶೇಷಣಸಮಾಸೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ತನ್ನ್ಯಾಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಏಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥದ್ವಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಗುರುಲಘುಚಿಂತಯಾ ಲಘುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಲೋಕವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಯೋಗಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತಸ್ಯೈವಾದೌ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ‘ಲಿಂಗಂ ಚ’ ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ —
ಏತದೇವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಲಿಂಗ್ತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಸರ್ವಜಗದ್ಧಾರಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ದಹರೇ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಧೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಧೃತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮಹಿಮ್ನೋ ದಹರೇ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನೀಶ್ವರೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಪಲಬ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಧೃತೇರಿತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿಧೃತಿಶಬ್ದಾತ್ಕಥಂ ದಹರಸ್ಯ ವಿಧಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಗಾಮಿನಾ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚ ದಹರಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಕೋಽಥಶಬ್ದಃ ಕಿಂತು ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮದ್ಯೋತೀತ್ಯಾಹ —
ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೌತವಿಧೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ಭಾವೇ ಕ್ತಿನ್ವಿಧಾನಾನ್ನ ವಿಧೃತಿಶಬ್ದೇನ ದಹರಸ್ಯ ವಿಧಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದವದಯಂ ನ ಕ್ತಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ ಕಿಂತು ಕ್ತಿಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಕ್ತಿಚ ಇತಿ ।
ಸೇತುಶಬ್ದೇನಾಪಿ ವಿಧಾರಕೋಕ್ತ್ಯಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಸಂಕರಹೇತುತ್ವಂ ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ದಹರಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಯಂ ಚೇತಿ ।
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸ್ಥಿತಿರಕ್ಷರಾಧೀನೇತಿ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಧೃತಿಮಾಚಷ್ಟೇ —
ತಥೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಂ ಸಂದೇಹಸ್ಯಾಪ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ । ರಾಜಕುಮಾರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಭೂತಾಧಿಪತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಲೋಕಪಾಲಾತ್ಮನಾಪಿ ಪರಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾನಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂತಪಾಲಪದಮ್ ।
ವಿಧಾರಕತಯಾ ಸೇತುರಿವೇತಿ ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಮಾಹ —
ಸೇತುರಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಏಷಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ದಹರಸ್ಯ ಪರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ನಾಸ್ತಿ ಲೌಕಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶ್ರೌತೀಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ‘ ಇತಿ ಗ್ರಹೀತುಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಜೀವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಜೀವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿಲ್ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ಗೃಹ್ಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಭೂತೇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ವಿನಿಗಮನಹೇತ್ವಭಾವಂ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಇತರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಚೋದ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಮೇವಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ದಹರಾಕಾಶಾಖ್ಯಸೋಪಾಧಿಕವಸ್ತೂಕ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ವಾನುಕ್ತಃ ।
ತಮೇವ ಸುಪ್ತಂ ಸರ್ವಕಾಲುಷ್ಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ವಕ್ತಿ —
ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾದಭಿಮಾನದ್ವಯವಿಷಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಶರೀರಶಬ್ದೋ ದೇಹದ್ವಯಾರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ತತ್ಫಲಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತತ್ಫಲಮಾಹ —
ಪರಮಿತಿ ।
ಉಪಸಂಪದ್ಯಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತಿವತ್ ।
ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಕುತೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
‘ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ।
ಅವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವವದ್ದೇಹಾದುತ್ಥಾನಮಪಿ ಜೀವಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ದೇಹಾಶ್ರಯಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ತಸ್ಮಾದುತ್ತಿಷ್ಠೇತ್ ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಜೀವೇ ನ ಕಶ್ಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿನಿಗಮನಮಿತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಭಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದವಜ್ಜೀವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಲಿಂಗಾತ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದಹರಶೇಷೇ ಜೀವಪರಮರ್ಶೇಽಪಿ ನ ತೇನ ದಹರೋ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಞರ್ಥಮಾಹ —
ನೈತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದಾಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಂ ದಹರಸ್ಯ ಶ್ರುತಂ ತನ್ನ ಜೀವೇ ಸಂಭವತೀತಿ ವಿಭಜತೇ —
ನಹೀತಿ ।
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ದಹರೋಕ್ತಾನಾಂ ಜೀವೇ ನ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಧರ್ಮಾಃ ಪಾಪ್ಮಾದಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಜ್ಜೀವೇಽಪಿ ಸರ್ವಮೇತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅತಿರೇಕೇತಿ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪಠಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಾಧಾರಪರಾತ್ಮಧೀಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೮ ॥
ಉಕ್ತಾಸಂಭವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತಿ ।
ನಿರಾಕೃತಾಶಂಕೋತ್ಥಾನೇ ನಿರಾಕರಣಾಪರ್ಯವಸಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ಪುನಸ್ತದುತ್ಥಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಉತ್ತರಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ಜೀವೇಽಪ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇರಸಂಭವೋ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತತ್ರ ಜೀವೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾದ್ಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯಾಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ನನು ಛಾಯಾತ್ಮೈವಾಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ದ್ರಷ್ಟಾರಮಿತಿ ।
ಪರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪಂಚಕೋಶೋಕ್ತಿವದ್ಭೂಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಕ್ತಿವಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಂ ಜೀವೋಕ್ತಿರಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋರಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಾಹ —
ಏತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರಾನ್ಯಸ್ಯಾನುಕ್ತೇರ್ನಾನ್ಯಾರ್ಥಾ ಜೀವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತಾಯಾ ದರ್ಶಿತತ್ವಾದಾದ್ಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತ್ವಾದುತ್ತರಯೋರಪಿ ತದ್ವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ವಾಸನಾಮಯೈರ್ವಿಷಯೈರ್ಮಹೀಯಮಾನತಾ ಪರಸ್ಯೈವ ರುಕ್ಮಾಭಂ ಸ್ವಪ್ನಧೀಗಮ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತದೇತದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ತದೇತತ್ಸ್ವಪನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಾಪಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಸಂಹೃತಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಕೃತಕಾಲುಷ್ಯಹೀನಃ ಸ್ವಪ್ನಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತಯಾ ವಿಲಾಪಯನ್ಮುಕ್ತಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ತೈಜಸಾನಂತರಭಾವೀ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ವಿನಾ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನಾಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷೀ ಸಾಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದತ್ವೇನ ಚಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಚಾವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಾಜ್ಜೀವೋಽಯಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ —
ಜೀವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾತೋಽನ್ಯಾ ಸ್ವಾಪಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಾಂತರಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಮುಪಾಸ್ತ್ಯಾ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಪಕ್ರಾಂತಃ ಸ ಪರಮಾತ್ಮತಯಾ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ಕಥ್ಯತೇ, ತೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶ್ಂಕ್ಯ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಮಾಹ —
ನಾಹೇತಿ ।
ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ಖೇದಾರ್ಥೇ । ಖಿದ್ಯಮಾನೋ ಹೀಂದ್ರಃ ಪ್ರೋವಾಚ, ಅಯಂ ಸುಪ್ತಃ ಪುಮಾನಯಮಸ್ಮ್ಯಹಮಿತ್ಯೇವಂ ನಾತ್ಮಾನಮಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜಾನಾತಿ, ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ, ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ, ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯೇವಂ ಸ್ವಾಪೇ ದೋಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುನರುಪಸಸಾದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ' ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪುನರಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೈತಸ್ಮಾದನ್ಯಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯುಪಗಮೇಽಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೋ ನ ಹೇತ್ವಧೀನಸ್ಯ ದೇಹೋತ್ತರಕಾಲಂ ಜೀವೇಽಪಿ ಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಶರೀರೇತಿ ।
‘ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವಾ ಇದಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದೇಹಸಂಬಂಧಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಾದುತ್ಥಿತಂ ಜೀವಮೇವೋತ್ತಮಪುರುಷಂ ‘ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಸಂಭವಾಸಿದ್ಧಿ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಫಲಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾದತ್ತೇ —
ತಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಆವಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಸ್ತುಶಬ್ದೋ ವೃಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ದಹರವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಪರ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಜೀವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕುತಸ್ತದಾಶಂಕಾ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಪರ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುಂಲಿಂಗಸೂಚಿತಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಮಾಹ —
ಆವಿರ್ಭೂತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಜೀವೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಭೂತೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಚಿದ್ಧಾತೋರ್ಜೀವಭಾವೋಽಭೂದಿತಿ ಬಿಂಬಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಜೀವತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಕ್ಷೀತಿ ।
ಉಪಜನಾಪಾಯವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬವದನಾತ್ಮಾ ದೇಹಾದಿರಿತಿ ವಕ್ತುಮುದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಯದಾತ್ಮನೋ ರೂಪಂ ನ ವಿಜಾನೀಥಸ್ತನ್ಮೇ ಬ್ರೂತಮಿತ್ಯುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯಾಹ —
ಉದಶರಾವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಃ । ವ್ಯುತ್ಥಾಪನಂ ಬಾಧಃ ।
ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಏತಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾನಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತದಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ವಸ್ತೂಪದೇಷ್ಟುಮವಸ್ಥೋಕ್ತಿರಿತಿ ತದುಕ್ತಿಫಲಮಾಹ —
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರೇವೋಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಂ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾತ್ತದ್ರೂಪೇಣ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾವಿರ್ಭೂತಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ವದತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧ್ಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧತ್ವಬುದ್ಧೌ ಕಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ತದ್ಬೋಧೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತರದಿತಿ ।
ಪ್ರಾತೀತಿಕವಿರುದ್ಧಾಕಾರಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಾದಾಗಮಾವಗತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೈಕ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾನ್ವಯಮಾಹ —
ಯಾವದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ —
ಯದೇತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಥಾಪನದ್ವಾರಾ ಪ್ರತಿಬೋಧನಮಭಿನಯತಿ —
ನಾಸೀತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಥಾಪನಫಲಸಂಸಾರಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲಮಾಹ —
ತದೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯನ್ಯತರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ, ದ್ವಯೋರಪಿ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಶರೀರವಿಶಿಷ್ಟಂ ರೂಪಂ ಕಲ್ಪಿತಮನ್ಯಥಾ ತಸ್ಮಾದುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸ್ವೇನಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ವಿರೋಧಂ ಚೋದಯತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾಹ —
ಸುವರ್ಣಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವಂ ರಜೋ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮ್ । ಅಸಾಧಾರಣೋ ವಿಶೇಷಃ ಸ್ವರ್ಣತ್ವಭಾಸ್ವರತ್ವಾದಿಃ । ದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಸ್ವರ್ಣಾದಿವನ್ನಕ್ಷತ್ರಾದೀನಾಮಭಿಭಾವಕದ್ರವ್ಯಸಂಪರ್ಕಾವಿನಾಶೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿವತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಣಾದೀನಾಮಿವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಭಿಭಾವಕಂ ಸಾವಿತ್ರಂ ತೇಜೋಽಭೀಷ್ಟಮ್ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ —
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಸೃಷ್ಟಂ ತೇನಾಭಿಭೂತಂ ತತೋ ವಿವಿಕ್ತಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮರ್ಹತಿ, ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ತ್ವನ್ಯೇನಾಸಂಪೃಕ್ತಮಸಂಗಾದ್ವಿತೀಯಂ ತತೋ ವಿವೇಕದ್ವಾರಾ ನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಭಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತೋಽಸಂಸರ್ಗಿತ್ವೇ ವ್ಯೋಮೋದಾಹರಣಮ್ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಭಿಭೂತಸ್ವರೂಪತಯಾ ಜ್ಞಾನಾತ್ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ದೃಷ್ಟಃ ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ತಸ್ಯಾಹಮಿತಿ ತದ್ಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ತದನಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ನಾದೌ ತದೀಯಂ ಸ್ವರೂಪಮನುವದತಿ —
ದೃಷ್ಟೀತಿ ।
‘ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವಭಾವಸ್ತಾವದಾತ್ಮಾ । ತಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಬ್ದಿತಮ್ । ಅತೋ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋಽಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೋಕ್ತಂ ರೂಪಮದೇಹಸ್ಯೈವ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಸದೇಹಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಿರೋಧಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ದೇಹಸಂಬಂಧೇ ಜೀವಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಂ ರೂಪಂ ಪ್ರಕಟೀಭವತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ದೃಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಸದಾ ದೃಶ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ತಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ । ನಿಷ್ಪತ್ತಿರಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸದಾ ಸ್ವರೂಪವ್ಯಕ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಕಾಲಪರಿಪಾಕನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತಂ ವೇತಿ ಸಂದೇಹಾದಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಕಾಲಕೃತಪ್ರತಿಬಂಧಧ್ವಂಸೋಪಾಧಿಕಾ ವಾ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರೋಪಾಧಿಕಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾದುಕ್ತಮ್ —
ಕಿಮಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋಽಸಂಸರ್ಗೇಽಪಿ ದೇಹಾದಿಭಿರವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸೃಷ್ಟಮಿವಾಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಮ್ , ಅತಸ್ತದ್ವಿವೇಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವೇದನಾ ಹರ್ಷಾದಯಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಯಥೇತಿ ।
ವಿವೇಕಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಪಿ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಪ್ರಾಗಪೀತಿ ।
ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಂದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಕೃತಂ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಹಿತಯಾ ‘ಯೋಽಯಂಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಿವೇಕಾಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧನಮ್ ।
ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಮೇವ ವಿವೇಕಫಲಭೂತಾಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಕೇವಲೇತಿ ।
ನನು ದೇಹಾದುತ್ಥಾನಂ ನಾಮೋತ್ಕ್ರಮಣಂ ನ ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಂ, ಸದೇಹತ್ವಂ ಚ ವಾಸ್ತವಂ ನಾವಿದ್ಯಂ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ದೇಹಾಸಂಬಂಧಿನೋ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿರೋಧಂ ನಿರಸಿತುಂ ವಿವೇಕತೋಽದೇಹತ್ವಮವಿವೇಕತಃ ಸದೇಹತ್ವಂ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೇ ದೇಹೇ ದುಃಖಾದಿಭೋಗಸ್ಯಾವರ್ಜನೀಯತ್ವಾನ್ನ ಜೀವತಃ ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ಅಶರೀರವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ಜೀವತೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅವಿರುದ್ಧೇ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸೌತ್ರಮಾವಿರ್ಭಾವಪದಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾವೇವ ತೌ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಮಾವಿರ್ಭಾವಾನಾವಿರ್ಭಾವಾವಿತ್ಯೇವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಸತ್ಯಾಂಶಾಂಶಿತ್ವಾದಿಕೃತೋ ಭೇದೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಹಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಾದಪಿ ತದ್ಭೇದೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಏತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ತನ್ನಾಸ್ತಿತ್ವಮೇವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಕುತಃಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಮತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಯೋಽಕ್ಷಿಣೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಕೇವಲಂ ಜೀವಲಿಂಗಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮತಯೋಚ್ಯತೇ ನಾನ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಛಾಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಜೀವೇನೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸಂಭವೇ ಪ್ರತೀಕೋಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದಾತ್ಮಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಃ ಸುರಾಸುರರಾಜಯೋರನಾತ್ಮಾನಂ ವದನ್ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಮೃಷಾವಾದೀ ವಿಪ್ರಲಂಭಕಃ ಸ್ಯಾದತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾವೇೈಶಿಷ್ಟ್ಯದೃಷ್ಟೇರಾದ್ಯೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಆದ್ಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ತದೈಕ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಸ್ಥಾನಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾಂ ದ್ವಿತೀಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಯೈಕ್ಯಪರತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಸ್ಥಾವ್ಯಭಿಚಾರೇ ತದ್ವತೋಽಪಿ ತದ್ಭಾವಾತ್ಕುತೋಽಸಂಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾಪೇಽಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಪರ್ಯಾಯದ್ವಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಂ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಜ್ಞಾತೃನಿಷೇಧೇ ಪರಾಮಾರ್ಶಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾತುರಭಾವೋಕ್ತಿರಪಿ ತತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತವಿಜ್ಞಪ್ತೇರ್ನಾನ್ಯಥಾಭಾವೋ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರ್ಯಾಯತ್ರಯವಚ್ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಕಥಮುಪಹಿತಸ್ಯಾನುಪಹಿತಪರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮಘವನ್ನಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯೈವ ಪರೇಣೈಕ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ನ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಂಪ್ರಸಾದೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿವಚನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತೇ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧಾದೇಕೋಪಾದ್ಯೌ ತದಯೋಗಾದಭೇದಾಭಾವೇ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಯತ್ತೇರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತದ್ಗತಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಮನುವದತಿ —
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ತದಾಕರ್ಷಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾನುಗುಣತಯಾ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪ್ರಕೃತಜೀವಾನಾಕರ್ಷಣೇ ತದಾಲಂಬನಾಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧಿಯೋಽನುದಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಏತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚೋಪಕ್ರಮಸೂಚಿತೋಽರ್ಥಶ್ಚತುರ್ಥ ಏವ ಪರ್ಯಾಯೇ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ, ಸರ್ವತ್ರ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಭೂಯಃಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಾಂತೋಽರ್ಥಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋಽಪಿ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಕೋಟಿನಿವೇಶೀತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಯೂಥ್ಯಮತಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವಸ್ತದಿತ್ಥಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಲಾಪನಯೋಗ್ಯತಾಮಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ಪರಿಹಾರ್ಯಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕರೂಪಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ರಜ್ಜ್ವಾದೀನೇಷಾ ರಜ್ಜುರಿತ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಯಾ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯೇಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸೂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಚ್ಚ ಜೈವಂ ರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಮಿತಿ ಮತಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪರೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾರೀರಕಮೇವ ತೇಷಾಮುತ್ತರಮಿತ್ಯಾಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ನೈತದಾರಬ್ಧಂ, ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಕಥಮಿದಮೇವ ತೇಷಾಮುತ್ತರಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತದರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —
ಏಕ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯೈಕತ್ವಂ, ಚೇತನಾಚೇತನಾಭೇದಧೀವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ಮಾಯಾ ತತೋಽನ್ಯೇತಿ ವಾದಂ ವ್ಯುದಸಿತುಂ ಮಾಯಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣಪ್ರಪಂಚಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾದಿಭೇದೇ ಚ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಏಕಸ್ಮಾದೇವಾಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿತೋ ವಿಶ್ವಧೀಸಂಭವೇ ತದ್ಭೇದೇ ಗೌರವಾನ್ನ ಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಧಾ ಭಾನಂ ನಾವಿದ್ಯಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವರ್ತಾನುಗುಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಮಾಯಾವೀತಿ ।
‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರವಧಾರಣಾರ್ಥಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಶಾರೀರಕಾರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದತಿರಿಕ್ತಜೀವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನ್ಯೋ ಜೀವೋಽಸ್ತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವಾದ್ಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ಯಾವದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ನೋಚ್ಯತೇ ತಾವದಭೇದವ್ಯಪದೇಶೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಪಾತಿಕಂ ಭೇದಂ ಸೂತ್ರಕಾರೋಽನುವದತೀತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಪ್ರಮಿತಂ ಪರಮಾತ್ಮರೂಪನೂದ್ಯ ತತೋ ವಿಪರೀತಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಂ ಜೀವರೂಪಂ ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ಸೋದಾಹರಣಮಾಹ —
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ನಿರಸನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾನಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದೀನಿ । ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಶ್ಚೈತನ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ತದಾಕಾರೇಣಾಕಾರಾಂತರೇಣ ವಾ ಭೇದಾಯೋಗೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ‘ನೇಹ ನಾನಾ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ದ್ವೈತವಾದನಿಷೇಧಾಃ ।
ಪರಸ್ಯ ಜೀವಾದನ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ತತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾರೋಪ್ಯಾದನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾದನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ಅನುವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಲೋಕೇತಿ ।
ಜೀವಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ಕುತೋ ನಿರಧಿಕಾರಾಣಾಂ ವಿಧೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುವಾದಫಲಮಾಹ —
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ನನು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ ನ ಕ್ವಾಪಿ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ಮುಖತೋ ವದತಿ ಕಿಂತು ಸರ್ವತ್ರ ಭೇದಮೇವಾತೋ ನೈಕ್ಯಮಿಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತ್ವಿತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ‘ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛಂತೀ’ ತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
‘ವಿದ್ವಾನ್ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಸ್ವಾತ್ಮವಿದೋಽಧಿಕಾರಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ವಾಸ್ತವತ್ವೇ ಕುತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ತದೈಕ್ಯೇ ವಾ ಕುತೋ ವಿಧಿವಿರೋಧೋ ನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತದ್ವಿದಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾನ್ಮುಖ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವತಸ್ತತ್ತ್ಯಾಗಾಧಿಕಾರಾನ್ನ ಕಾಂಡಯೋರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ವರ್ಣಿತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮತಾವಿಧಾನೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತದವಷ್ಟಂಭೇನ ದಹರವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾಶಂಕೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಗತಿಮಾಹ —
ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಶಂಕಾಮಾಹ —
ಅಥೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ನ ಜೀವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋ ವಿಶೇಷೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಯಮುಪದೇಶಸ್ತಸ್ಯಾಜೀವತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಪದೇ ಜೀವವಾದಿನಿ ಶ್ರುತೇ ನೇಶ್ವರಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸಂಪ್ರಸಾದೇತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಬಂಧವಿಷಯತ್ವಂ ಚೋಭಯರೂಪತ್ವಂ ದೇಹದ್ವಯವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ।
ಯತ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ದಹರಶ್ರುತೇಃ ಶಂಕಾದ್ವಾರಾ ಗತಿಮಾಹ —
ಅಲ್ಪೇತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಶಂಕಾಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವೇಽಪಿ ಕಥಮಲ್ಪಾ ಶ್ರುತಿರ್ಮಹತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಉಕ್ತೋ ಹೀತಿ ।
ತಮೇವ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಪರಮೇತಿ ।
ಕುತ್ರೇದಂ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅರ್ಭಕೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪರಸ್ಯ ಪರಮಮಹತೋ ನಾಸ್ತಿ ದಹರತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ದಹರವಾಕ್ಯಂ ಧ್ಯೇಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನನ್ವಿತಂ, ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಂ ತು ಜ್ಞೇಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನನ್ವಿತಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೨೧ ॥
‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ ‘ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಪರಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾಸಾಧಕಂ ನ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಮೃಶತಿ —
ಅನುಕೃತೇರಿತಿ ।
ಆಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ —
ನ ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೂರ್ಯಸ್ಯಾನಾಭಾಸಕತ್ವೇಽಪಿ ರಾತ್ರಾವಿವ ಚಂದ್ರಾದೇರ್ಭಾಸಕತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ವಿದ್ಯುತಾಮಪಿ ಫಲ್ಗುತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ನೇಮಾ ಇತಿ ।
ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭಾಸಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಮೇವೇತಿ ।
ಅನುಗಮನವದನುಭಾನಂ ಸ್ವಗತಭಾನಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಷಯಂಂ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಸತಿ ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಹೇತೋಃ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯವಿರೋಧಾದಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿತ್ಯಾಗೇನೇಶ್ವರೇ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ, ತಥೇಹಾಪಿ ಸತಿಸಪ್ತಮ್ಯಾಂ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿವಿರೋಧಾನ್ನ ಭಾತೀತ್ಯಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥತಾತ್ಯಾಗಾದ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಭಾಸ್ಯತಿ ಸ ತೇಜೋಧಾತುರುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತೇಜ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾಥರ್ವಾಣಶ್ರುತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತೇಜೋಧಾತೋರ್ಧ್ಯಾನಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ವಿಷಯೇಽಪಿ ಸಂಭವಾದಧ್ಯಾಹಾರಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ತೇಜೋಧಾತುರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರಾದಿತರತ್ರ ಲಿಂಗಾನುಗ್ರಹಾತ್ತೇಜೋಧಾತುರೇವಾಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತೇಜೋಧಾತೂನಾಮಿತಿ ।
ಕುತೋಽಸ್ಯ ತೇಜೋಧಾತೋರ್ಲಿಂಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇಜಃಸ್ವಭಾವಕಮಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುರುಧ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಯನ್ನ ಭಾತಿ ತತ್ತಮನುಭಾತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಕುತಃ ಸತಿಸಪ್ತಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನುಭಾನಮಿತಿ ।
ತಮನುಭಾತೀತಿ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಭಾನಸ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗುಕ್ತಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತೇಜೋಧಾತೋರುಪಾಸ್ಯತಾತ್ರಾಭೀಷ್ಟೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಧ್ಯಾಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಲಿಂಗಸಿದ್ಧಂ ತೇಜೋಧಾತುಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕುತೋಽಯಂ ನಿಯಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅನುಕೃತೇರಿತಿ ।
ಕಿಂ ತದನುಕರಣಂ, ತದಾಹ —
ಯದೇತದಿತಿ ।
ತೇಜಸಾಮನುಭಾನಂ ಕಥಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಂ ಜ್ಞಾಪಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತಸ್ಯ ಭಾರೂಪತ್ವಾವಧಾರಣಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಭಾರೂಪ ಇತಿ ।
ತೇಜೋಂತರೇ ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತದಿಹ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯನುಭಾನಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಾಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ನ ಚೇದಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರ ಮಾನಮನ್ಯಪರಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇ ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾನವತಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿರೋಧಾಚ್ಚಾನುಭಾನಂ ಪರಪಕ್ಷೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಸೂರ್ಯಾದಯಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭಾಸಂತೇ, ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಸ್ತದ್ಭಾನಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಯಮಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷೋಽನುದ್ಭೂತಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ನ ಸಜಾತೀಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾದಿನೋಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಕೇಷ್ವನುಕಾರಾದನುಭಾನಾತ್ತೇಜಸಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಸತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ಭಾನಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಸೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ತೇಜೋಧಾತುರಿತ್ಯನುವಾದಾರ್ಥಃ ।
ಅನುಕಾರಃ ಸ್ವಭಾವಸಾಮ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕುರ್ವನ್ನಾಹ —
ಭೌಮಂ ವೇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಯಃಪಿಂಡಯೋರ್ದಹನಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ರವ್ಯಭೇದೇನ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಮ್ । ವಾಯುರಜಸೋಸ್ತು ನಿಯತದಿಗ್ದೇಶಗಮನಮಸ್ತ್ಯೇವ । ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತುಲ್ಯಂ ಭಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಹೇತೋರಸೂತ್ರಾನುಸಾರಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಅನುಕೃತೇರಿತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪದಂ ಹೇತ್ವಂತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ —
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದೋಪಾತ್ತಂ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞತ್ವಂಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಪಕ್ಷೇ ತದಭಾವಮಾಹ —
ತೇಜೋಂತರೇಣೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಾನಾಭಾವಃ, ತದ್ವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸೂರ್ಯಾದಿವಿಷಯತಯಾ ಸರ್ವಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿರ್ಗತವಿಕಾರಾತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಾಯತ್ತಂ ಸರ್ವಭಾನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶೇಽಪಿ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಕೃತಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಹಿತತ್ವಾನ್ನೇಹ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಮಯೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೋಽನ್ನಮಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಶ್ಚಾಯಂ ಕೋಶೋ ಯಮಾನಂದಮಯಮಾಚಕ್ಷತೇ, ತತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಯತ್ಪ್‌ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ, ತಚ್ಚ ವಿರಜಮಾಗಂತುಕಮಲವಿಕಲಂ, ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಂ, ಶುಭ್ರಂ ನೈಸರ್ಗಿಕದೋಷರಹಿತಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರವಭಾಸಕಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿದುಷಾಮನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಾಹರಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾವ್ಯವಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾನಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಯೋರಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಕತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಕಥಮಿತ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮವಾದಿಪೂರ್ವಮಂತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಕತ್ವಾದುತ್ತರೋಽಪಿ ಮಂತ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತಿಸಪ್ತಮೀಮಾದಾಯೋಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಿಭಾವಕೇ ತೇಜೋಧಾತೌ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ತಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಹೋ ನ ವೇತಿ ಚಿಂತಾ ।
ತದ್ಭಾವೇ ಮಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸೂರ್ಯಾದಯೋ ನ ಭಾಂತಿ ತಸ್ಯ ಸದಾಭಾವಾತ್ತೇಷಾಂ ಸದಾಭಾನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ನ ಸತಿಸಪ್ತಮೀ ಕಿಂತು ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯೇ ಸೂರ್ಯಾದಯೋ ನ ಭಾಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇಷು ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಸತಿಸಪ್ತಮೀಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತೇಜೋಂತರೋಕ್ತೌ ನ ಭಾತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾನ್ನ ಭಾಸ್ಯತೀತಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಶ್ರುತತ್ಯಾಗೇನಾಶ್ರುತಸ್ವೀಕಾರೇ ಗೌರವಾತ್ತದತ್ಯಾಗೇನಾಧ್ಯಾಹಾರೇ ಲಾಘವಾನ್ನ ಭಾಸಯತೀತಿ ಣಿಜರ್ಥಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದ್ಭಾಸಕಮಿಹಾಭೀಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಧಟಾದಿರುಪಲಭ್ಯತೇ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪಲಭ್ಯತೇ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಕೇನಚಿದನ್ಯೇನೋಪಲಭ್ಯೇತಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।
ಯೇನೋಪಲಭ್ಯತ್ವೇನ ಸೂರ್ಯಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯೇ ಭಾಯುಸ್ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾನ್ಯೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾದನ್ಯಕೃತೋಪಲಂಭಾನಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯಕ್ಷರಯೋಜನಾ ।
ತದುಪಪಾದಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನಾದಶೇಷಪ್ರಕಾಶಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾನ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನ ಸರ್ವಭಾಸಕತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಆತ್ಮನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನ್ಯಾನವಭಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಅಗೃಹ್ಯ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ಅಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ನ ತದಿತಿ ।
ಗ್ರಾಹಕತ್ವೇಽಪಿ ತಾಮಾಹ —
ಯದಾದಿತ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ‘ನ ತತ್ರ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಜ್ಞೇಯೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನನ್ವಿತಮಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಪರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೋಕ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿರಿವೇತ್ಯುಪಮೀಯಮಾನಪುರುಷಸ್ಯ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಅಂಗುಷ್ಠೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವಾರಯತಿ —
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವತ್ರೋಪಲಬ್ಧೇರ್ನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷವ್ಯಕ್ತಿಸ್ಥಾನದ್ವಾರಾ ತದ್ಯೋಗಮಾಹ —
ಮಧ್ಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ದೇಹೇ ಮಧ್ಯೇ ಹೃದಯಸದ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪರಾತ್ಮತ್ವವಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅಧೂಮಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಕಲುಷಿತಮೇಕರೂಪಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಂ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಯಮಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಪ್ರಕಾಶಧಾತುರಿತ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಪರತ್ವಾದಧೂಮಕಮಿತಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯಃ ।
ಶೋಧಿತತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ತದರ್ಥತಾಮಾಹ —
ಈಶಾನ ಇತಿ ।
ಭೂತಭವ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಭವತೋಽಪಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಕಾಲತ್ರಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ಯ ನಿಯಂತೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾಹ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ವರ್ತಮಾನೇ ಕಾಲೇ ಸ ಏವಾಸ್ತಿ, ಶ್ವೋ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯಪಿ ಕಾಲೇ ಸ ಏವ ಭವಿತಾ, ಅತೀತೇಽಪಿ ಕಾಲೇ ಸ ಏವಾಸೀತ್ ।
ಯನ್ನಚಿಕೇತಸಾ ಪೃಷ್ಟಮ್ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ತದೇತದೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ವಿಷಯಮನೂದ್ಯ ಪರಿಮಾಣೋಕ್ತೇರೀಶಾನಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಭಾನಾದಿನಾ ವಿಷಯಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಸೂರ್ಯಾದೇರಗೋಚರೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಥೇಹಾಪಿ ಪರಿಮಾಣಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವಮಾದಾಯೇಶಾನೋಽಸ್ಮೀತಿ ಚೇತೋ ಧಾರಯೇದಿತಿ ವಿಧ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಠಿತಕಾಠಕಶ್ರುತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷೇಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯೈವ ಪರಾತ್ಮತಯಾ ಧೀರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಪರಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯೈ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಿಮಾಣೋಕ್ತಾವಪಿ ವಸ್ತುಪರತ್ವೇನ ತ್ವದಿಷ್ಟೇ ವಾಕ್ಯೇ ತದಯೋಗಾಜ್ಜೀವಗ್ರಹೋಽತ್ರೇತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಪರಿಮಾಣೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರೇವ ಲಿಂಗಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದೀಶಾನಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಾವಗತೌ ಕುತೋ ಜೀವಶಂಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪರಿಮಾಣೋಕ್ತೇರತ್ಯಂತಬಾಧಾಜ್ಜೀವೇ ಕತಿಪಯೇಶಿತೃತ್ವಾದೀಶಾನತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಗೌಣೀ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಭುತ್ವಾದುಕ್ತಪರಿಮಾಣಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕಯಾಚಿದಿತಿ ಹೃದಯಕಮಲಕೋಶಸ್ಯ ಜೀವೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಸತಿ ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣೀ ಸಪ್ತಮೀ ‘ನ ತದ್ಭಾಸಯತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಾ, ತಥಾ ಪರಿಮಾಣಮಪಿ ಜೈವಮೈಶ್ವರಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸತಿ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ನಿಶ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಮರಣಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವರಮಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
‘ಪ್ರಭವತಿ ಸಂಯಮನೇ ಮಮಾಪಿ ವಿಷ್ಣುಃ’ ಇತಿ ಯಮಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತೇಃ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತೇನೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಶ್ರುತೇರಪಿ ಜೀವಾರ್ಥತೈವೇತ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಗಾಮಿತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ತಸ್ಯೇಶಾನೋಽಸ್ಮೀತಿ ಧ್ಯಾನಂ ಫಲತೀತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಜೀವೇ ಲಿಂಗಸಿದ್ಧೇ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋಃ ಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಜೀವೇಽಪಿ ಕತಿಪಯೇಶಿತೃತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಾ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನ, ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಮಪೀಶ್ವರವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಏತದ್ವಾ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೈವ ಪೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಪೃಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಉಪಹಿತೇ ತು ಜೀವೇ ಕಾಲತ್ರಯಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಚ ದುರ್ಯೋಜಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಯ ಲಿಂಗಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾದ್ಬಲವತೋ ಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವೋಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ಬಾಧಿಕಾ ನ ಲಿಂಗಮಿತಿ ಮರ್ಯಾದಾಂ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರೇವಕಾರಃ ॥ ೨೪ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಾದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತುಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಆಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರಃ ಸಕನಿಷ್ಠಿಕೋಽರತ್ನಿಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಹೃದ್ಯವಸ್ಥಾನಾದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಪರಸ್ಯ ಗೌಣಮಿಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪರಿಮಾಣಮುಖ್ಯತ್ವಾಯ ಜೀವ ಏವ ಗೃಹ್ಯತಾಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವಶ್ಚಾತ್ರೋಕ್ತಸ್ತೇನ ಗೌಣಂ ಪರಿಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ತಂ ಪಾತಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಾಮಿನ ಏವಾವಿಶೇಷೇಣಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ನ ಮನುಷ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಶಬ್ದಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕವಿಷಯಃ । ತೇಷಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಕಾರೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಶಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತೇನ ತಿರಶ್ಚಾಂ ದೇವತಾನಾಮೃಷೀಣಾಂ ಚಾಧಿಕಾರೋ ವಾರಿತಃ । ತಿರ್ಯಂಚೋ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾದ್ವ್ಯಕ್ತಮಶಕ್ತಾಃ । ದೇವಾನಾಂ ಸ್ವದೇವತ್ಯೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮೋದ್ದೇಶೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದಶಕ್ತಿಃ । ಋಷೀಣಾಮಾರ್ಷೇಯವರಣಾದೌ ತದಭಾವಾತ್ ।
ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಂ ನಿವರ್ತಯತಿ —
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯೇಷ್ವಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಕಾಮ್ಯೇಷು ತದಭಾವಃ ।
ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರಂ ವಾರಯತಿ —
ಅಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತೇ ಹಿ ‘ಶೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇಽನವಕ್ಲೃಪ್ತಃ’ ಇತಿ ಪರ್ಯುದಾಸಾನ್ನ ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಿಣಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಉಪನಯನಾದೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಶೂದ್ರಾಣಾಮೇಕಜಾತಿತ್ವಸ್ಮೃತೇರುಪನಯನಂ, ತದಭಾವೇ ಕುತೋಽಧ್ಯಯನಂ, ತಸ್ಯ ತದಂಗತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇ ಕುತಸ್ತದರ್ಥೇಽಧಿಕಾರಃ ।
ಅತ್ರ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಷಷ್ಠೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನೇಹ ತದರ್ಥಂ ಯತ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮಿತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥೇ ಕರ್ಮಣಿ ತಿರ್ಯಗಾದೇರಪಿ ಸುಖಕಾಮಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಸ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂಗಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಸಮರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ತಿರ್ಯಗಾದೇಸ್ತದಭಾವೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಂ ಸಂಕೋಚ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಮಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ‘ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ ಗ್ರೀಷ್ಮೇ ರಾಜನ್ಯಃ ಶರದಿ ವೈಶ್ಯಃ’ ಇತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾತ್ತೇಷಾಮೇವಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಕಥಮುಚ್ಚಾವಚಾವಯವಾನಾಂ ನಿಯತಪರಿಮಾಣಂ ಹೃದಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಮಾಣಮನಿಯತಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಔಚಿತ್ಯೇನೇತಿ ।
ದೇಹಸ್ಯ ನಿಯತಪರಿಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ಹೃದಯಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತದಾಹ —
ನಿಯತೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ಪರಿಮಾಣೋಕ್ತೇರ್ಯೋಗಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಪುರುಷಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಾರ್ಥತೇತಿ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಪರೇ ವಾಕ್ಯೇಽನೂದ್ಯಮಾನಜೀವಸ್ಥಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಪರಾತ್ಮಧರ್ಮವಿರೋಧಾದ್ಬಾಧ್ಯಂ, ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ತಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಕುತೋ ಜೀವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವೌರೂಪ್ಯಮಾಹ —
ದ್ವಿರೂಪೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತದತ್ರೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪರೈಕ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯೋಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತಿ ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇ ಕಿಮುತ್ತರಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತಮಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಾಂಶತ್ಯಾಗೇನಾವಿರುದ್ಧಾಂಶಲಕ್ಷಣಯೈಕ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ನ ವಿರೋಧಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಪುರುಷತ್ವಾತ್ಪೂರ್ಣೋಽಪಿ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸದಾ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಸ್ತತೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ತ್ವಮರ್ಥಾನುವಾದಃ ।
ತಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತದನುಸಾರಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಶೋಧ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
ಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷಮಂ ಚ । ಪ್ರವೃಹೇತ್ಪೃಥಕ್ಕುರ್ಯಾತ್ । ಧೈರ್ಯೇಣ ಶಮಾದಿನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಂ ಚ ವಿವಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಶುದ್ಧಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇರಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ದೇವಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ತದುಪರ್ಯಪೀತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಹೇತುವೇದಾಂತವಿಚಾರಾದಿಷು ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಯಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸಾಂಗತ್ಯೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಸಂಗತೇಯಂ ಚಿಂತೇತ್ಯಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಅಂಗುಷ್ಠೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾಧಿಕಾರನಿರೂಪಣದ್ವಾರಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಸತೋರ್ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಾವನ್ವಯೋಕ್ತೇರಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ । ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದುಪಸದನಾದಿಗಿರಾಮಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಸಮರ್ಪಕಾಣಾಂ ಶ್ರುತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ತ್ವಮಾದಿವಚಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಂತ್ರಾದ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಪಗಮನಾದಿಗಿರಾಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತದಯೋಗಾತ್ತತ್ತ್ವಮಾದೇರಪಿ ನೈಕ್ಯನಿಷ್ಠತೇತಿ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದರ್ಥೇ ಸಂಭವಾತ್ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದೇರಪಿ ಸಂಭವತ್ಯೈಕ್ಯನಿಷ್ಠತೇತಿ ಫಲಮ್ । ಯದ್ವಾ ದೇವತಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರನ್ಯಾಯೇನ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲೋಪಾಸ್ತಿಷು ಭೋಗದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಮನುಷ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಪ್ಯನಿಯತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದೇವಾದ್ಯಧಿಕಾರವಿಚಾರಸ್ಯ ದೇವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿಷು ಮನುಷ್ಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಫಲನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ತತ್ರಾದೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಮೇವ ದರ್ಶಯನ್ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾದನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ನಿಯಮಾಭಾವಂ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ವಿಶದಯತಿ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತದಂಗವಿಧಯೋ ದೇವಾದೀನ್ನಾಧಿಕುರ್ವಂತಿ, ವೈದಿಕವಿಧಿತ್ವಾತ್ , ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧಿವದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಮಗ್ರೇ ದೂಷ್ಯಮ್ ।
ಆದೌ ಹೇತುಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ನನು ದೇವತಾದೀನಾಂ ವಿವಿಧಭೋಗಭಾಜಾಮವೈರಾಗ್ಯಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷೇಽರ್ಥಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೈಷಯಿಕಸುಖಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದಿದೋಷದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತತ್ರ ವೈರಾಗ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಮೋಕ್ಷೇಽರ್ಥಿತ್ವಂ, ಮಹಾಧಿಯಾಂ ತೇಷಾಮುದೇಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತದೇವತಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಹೇತ್ವನುಷ್ಠಾನಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸತೋರಪಿ ಶೂದ್ರವದನಧಿಕಾರಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮೇವೋಪನಯನಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ತದಭಾವೇ ವೈದಿಕಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದಭಾವಾದಂಗಿನೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಭಾವೇ ಕುತೋ ವೇದಾರ್ಥೇಽಧಿಕಾರಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣವ್ಯವಧಾನೇಽಪಿ ಭೂತಪ್ರೇತಾದಿಷು ಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾನ್ನ ತದಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನೇ ಜಾಗ್ರತಿ ಕುತೋ ದೇವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯೇರನ್ನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನೋಪಗಮನಶುಶ್ರೂಷಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯಮಾದಿಪದಂ ಸನತ್ಕುಮಾರನಾರದಸಂವಾದಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲಿಂಗವಿರೋಧಾದೇವ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಂ ಕಿತುಂ ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾದಪೀತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ದೇವಾನಾಂ ಕರ್ಮಸು ನಾಧಿಕಾರಃ, ದೇವತಾಂತರಾಣಾಮುದ್ದೇಶ್ಯಾನಾಮಭಾವಾತ್ತದನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಋಷೀಣಾಮಪಿ ಭೃಗ್ವಾದೀನಾಮಾರ್ಷೇಯಕರ್ಮಣಿ ನಾಧಿಕಾರಃ, ಭೃಗ್ವಾದ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ತದ್ಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಶಕ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಾಂತರಾರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾರಹೇತ್ವಸತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಂ ತೇಷಾಮಿತಿ ಕುತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀರಿತ್ಯೇತದ್ದೂಷಯತಿ —
ನ ತದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಸಾಧಕಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರೇ ಕಥಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ, ನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಮಹಾದೇಹಾನಾಂ ಹೃದಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ, ತತ್ರಾಹ —
ದೇವಾದೀತಿ ।
ಸಾಧಾರಣೀ ಖಲ್ವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ತತ್ತದಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಿತಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೬ ॥
ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ದೇವತಾದೀನಾಮಧಿಕಾರೋ ನಿರೂಪಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಮಂತ್ರಾದೀನಾಮನ್ಯಪರಾಣಾಮವಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಚತುಷ್ಟಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಥಮಂ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —
ವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಮಾನಾಂತರವಿರುದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಮನ್ಯಪರಾಣಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ವಿಗ್ರಹವದ್ದೇವತಾದಿವಿಷಯಾಣಾಂ ತೇಷಾಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತಯಾ ಶಬ್ದೋಪಹಿತೋಽರ್ಥಸ್ತದುಪಹಿತೋ ವಾ ಶಬ್ದೋ ದೇವಾದಿರಿತ್ಯಚೇತನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಶಂಕಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಮಧ್ವರ್ಯುಪ್ರಭೃತಿವದಧ್ವರೇ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನೇನಾಂಗತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತದಾ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ವಿರೋಧಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ದರ್ಶನಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯುಕ್ತ್ಯಭಾವಮಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಿದ್ವಾರಾ ಯಾಗಾಂಗತ್ವಾಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಬಹುಷ್ವಿತಿ ।
ಉದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಾಗತ್ವಾದ್ಯಾಗಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ವಿರೋಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ವಿರೋಧಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರೌತಂ ದರ್ಶನಮಾಹ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ನಿವಿದಿ ಕತಿ ದೇವಾಃ ಶಸ್ಯಮಾನಾ ಇತಿ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಪೃಷ್ಟೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ —
ತ್ರಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಸ್ಯಮಾನದೇವತಾಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿಮಂತ್ರಪದಂ ನಿವಿದುಚ್ಯತೇ ।
ಷಡಧಿಕತ್ರಿಶತಾಧಿಕತ್ರಿಸಹಸ್ರಂ ದೇವಾ ಇತಿ ಸಂಖ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾನಂತರಂ ಸಂಖ್ಯೇಯಪ್ರಶ್ನೇ ವಸವೋಽಷ್ಟಾವೇಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿಂದ್ರಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವೇಷು ಪೂರ್ವೇಷಾಮಂತರ್ಭಾವೋ ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಕತಮ ಇತಿ ।
ಅಂತರ್ಭಾವಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಏಕೈಕಸ್ಯೇತಿ ।
ತೇಽಪಿ ದೇವಾಃ ಷಣ್ಣಾಮಗ್ನಿಪೃಥಿವೀವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಾದಿತ್ಯದಿವಾಂ ಮಹಿಮಾನಃ, ತೇಽಪಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ, ತೇ ಚ ದ್ವಯೋರನ್ನಪ್ರಾಣಯೋಃ, ತೌ ಚೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಮಹಿಮಾನ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯಾನೇಕರೂಪತಾಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತೋಽಪಿ ದೇವಾನಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶ್ರೌತಂ ದರ್ಶನಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ದರ್ಶನಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬಲಂ ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ ।
ತೇಷಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಮಾಹ —
ತೈಶ್ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಭೋಗಾಯತನತ್ವಮಾಹ —
ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ।
ಪರಲೋಕಹಿತತ್ವಮಾಹ —
ಕೈಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ತತ್ಪಾರವಶ್ಯಂ ಪುಂಸೋ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಸಂಕ್ಷಿಪೇಚ್ಚೇತಿ ।
ಯೋಗಿನಾಮನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ —
ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
‘ಅಣಿಮಾ ಲಘಿಮಾ ಚೈವ ಮಹಿಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೀಶಿತಾ । ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಂ ಚ ವಶಿತ್ವಂ ಚ ಯತ್ರಕಾಮಾವಸಾಯಿತಾ ॥ ‘ ಇತ್ಯಷ್ಟೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಕಿಮ್ವಿತಿ ।
ಆಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಜನ್ಮನೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಾತಿಶಯಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧೇ ಸಮಾಹಿತೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಸ್ಯ ಕಃ ಸಮಾಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪರೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪರದೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಬಂಧೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಾದ್ಯುಜ್ಯತೇ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೋಪಗಮೇನ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯೈವಾಂಗತೇತಿ ನ ನಿಯಮೋಽಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಯುಗಪದನೇಕತ್ರ ಕರ್ಮಣ್ಯಂಗಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಂಗಭಾವಗಮನಂ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಸೋದಾಹರಣಮಾಹ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಭೀಷ್ಟಾಂಗತ್ವಾರ್ಥಮನ್ವಯಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಚಷ್ಟೇ —
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ —
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಅಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪಿ ದೇವತಾಯಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನೇಕಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿಶಕ್ತೇರ್ಯುಗಪದನೇಕತ್ರಾಂಗತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯವಿರೋಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಇತಿ ವಿಗ್ರಹೇತಿ ॥ ೨೭ ॥
ತತ್ರಾವಿರೋಧೇಽಪಿ ದೇವತಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಶಬ್ದೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ಮಾ ನಾಮೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯಾಕೃತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ರ ವಿರೋಧೋ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಗೋತ್ವಾದಿವದ್ವಸ್ವಾದಿಷು ಪೂರ್ವಾಪರಾಪರಾಮರ್ಶಾದುಪಾಧೇರಪಿ ಪಾಚಕತ್ವಾದಿವದದೃಷ್ಟೇರಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಚನೋ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಔತ್ಪತ್ತಿಕಂ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ತಥೈವ ತದಿಷ್ಟಮಿತಿ ನ ತಸ್ಯ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇದಾನೀಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಕೇತವದನಿತ್ಯತಯಾ ಪುಂಧೀಕೃತತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಪುಂಧೀಪ್ರಭವಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾಧೀನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧಿಯೋಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯಾಮಾನತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹಾರಸ್ಥಂ ನಞರ್ಥಮಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯವಿರೋಧಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ದೇವಾದಿಜಗದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದನಿತ್ಯತ್ವಕೃತೋ ದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೋಪಾದಾನತ್ವಾದುಭಯಪ್ರಭವತ್ವಂ ಜಗತೋ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಆಕೃತೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥತಯಾ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾವತೇತಿ ।
ಮಾನಾಭಾವಾನ್ನ ವಸುತ್ವಾದಿಜಾತಿರಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಜನಿಮತ್ತ್ವಾದನಿತ್ಯತೇತಿ ನಾವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಾಚಕಶಬ್ದನಿತ್ಯತಯಾ ಸುಕರೋ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಜಗತಃ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲತ್ವಾದರ್ಥಸ್ಯ ತತೋ ಜನ್ಮಾಯೋಗಾತ್ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।
ವಿರೋಧಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವದನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಕ್ತೇರನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯಕ್ತಿಭಿರಭೇದಾಜ್ಜಾತಿರಪಿ ಜಾತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।
ಅಭೇದವದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯಮನೇಕಸಮವೇತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಚ ಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಆಕೃತೀನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕುತಃ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಆಕೃತಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಸ್ತ್ವಾಕೃತಿದ್ವಾರಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಾಬ್ದ್ಯೋ ಭವಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ವ್ಯಕ್ತಿಷ್ವಿತಿ ।
ಗವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತೋ ದೇವಾದಿಷ್ವಾಕೃತ್ಯಭಾವಃ ಸಾಧಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆಕೃತೀತಿ ।
ಅನೇಕತ್ರ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ವರ್ತಮಾನಾ ಜಾತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾದಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಮಂತ್ರಾದಿಸಿದ್ಧವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕವತಾಂ ಪೂರ್ವಾಪರವ್ಯಕ್ತ್ಯನುಗತಾ ಜಾತಿರನುಗತಧೀವೇದ್ಯಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾ ಜಾತಿವಾಚಿನೋ ಬಹುಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾಖಂಡಶಬ್ದತ್ವಾತ್ಪಟಾದಿಶಬ್ದವದಿತಿ ಚಾನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮನೂದ್ಯಾವಾಂತರಲಯೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ‘ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಮಾನಂ ಪೃಷ್ಟ್ವೋತ್ತರಪದಮವತಾರಯತಿ —
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವೈಂದ್ರಿಯಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಜಗತಃ ಶಾಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವೇ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶಬ್ದೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅನುಮಾನಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗೋತ್ಥತ್ವಾದನುಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಾದನುಮಾನಶಬ್ದಃ ಸ್ಮೃತಾವಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಂಚಮ್ಯಾಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಮಾಹ —
ತೇ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಏತ ಇತಿ ।
‘ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವಸ್ತಿರಃ ಪವಿತ್ರಮಾಶವಃ । ವಿಶ್ವಾನ್ಯಭಿಸೌಭಗಾ’ ಇತ್ಯೇತನ್ಮಂತ್ರಸ್ಥಪದೈಃ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ದೇವಾದೀನ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸಸರ್ಜ । ತತ್ರ ಸನ್ನಿಹಿತವಾಚಕೈತಚ್ಛಬ್ದೋ ದೇವಾನಾಂ ಕರಣೇಷ್ವನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಾನಾಂ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಅಸೃಗ್ರುಧಿರಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನದೇಹರಮಣಾನ್ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಸೃಗ್ರಶಬ್ದಃ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಇಂದುಮಂಡಲಮಧ್ಯಸ್ಥಪಿತೃಣಾಮಿಂದುಶಬ್ದಃ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಪವಿತ್ರಂ ಸೋಮಂ ಸ್ವಾಂತಸ್ತಿರಃಕುರ್ವತಾಂ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ತಿರಃಪವಿತ್ರಶಬ್ದಃ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಋಚೋಽಶ್ನುವತಾಂ ಸ್ತೋತ್ರಾಣಾಂ ಗೀತಿರೂಪಾಣಾಮಾಶವಃ ಶಬ್ದಃ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಸ್ತೋತ್ರಾನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಗಂ ವಿಶತಾಂ ಶಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ವಿಶ್ವಶಬ್ದಃ ಸ್ಮಾರಕಃ । ವ್ಯಾಪಿವಸ್ತುವಾಚ್ಯಭಿಶಬ್ದಸಂಯುಕ್ತಃ ಸೌಭಗೇತಿ ಶಬ್ದಃ ಸೌಭಾಗ್ಯವಾಚಕಃ, ತೇನಾಭಿಸೌಭಗೇತಿ ನಿರತಿಶಯಸೌಭಾಗ್ಯಾರ್ಥಃ ಶಬ್ದೋಽನ್ಯಾಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ಮಾರಕಃ । ತಥಾ ಚ ತತ್ತತ್ಪದೇನ ತತ್ತದ್ದೇವಾದೀನ್ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸೃಷ್ಟವಾನಿತಿ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ರೌತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಮನಸಾ ಸಹ ವಾಚಂ ಮಿಥುನಭಾವಮಭವದಭಾವಯತ್ । ತ್ರಯೀಪ್ರಕಾಶಿತಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಮನಸಾಲೋಚಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ತತ್ರೇತ್ಯಾಮ್ನಾಯಪ್ರದೇಶೋಕ್ತಿಃ ।
ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ರೂಪಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಾದಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರದಾಯಾತಿರೇಕೇಣಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ದಿವ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಅಸ್ತ್ವೇವಂ ಶಬ್ದಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತತ್ಪೂರ್ವಾರ್ಥಸೃಷ್ಟಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಉತ್ಸೃಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಉತ್ಸರ್ಗೋಽಪೀತಿ ।
ಸಂಪ್ರದಾಯೋ ಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಾಧ್ಯಯನಮ್ ।
ಉತ್ಸೃಷ್ಟಿರೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಅನಾದೀತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತನಂ ಸತಾಮನುಷ್ಠಾಪನಮುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸೃಷ್ಟಿರೇವೋಕ್ತೇತಿ ಭೇದಃ । ಸಂಸ್ಥಾಶಬ್ದೋ ರೂಪಭೇದಗ್ರಾಹೀ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿಷು ಪಟಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಕತ್ವಪ್ರಾತ್ಯಕ್ಷ್ಯಾಜ್ಜಗತೋಽಪಿ ಸೃಷ್ಟೇಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಮನುಮೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಕಾಲೀನಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಿಕಾ, ಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾತ್ , ಇದಾನೀಂತನಸೃಷ್ಟಿವತ್ । ವಿಮತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವ್ಯವಹಾರಃ ತಥಾವಿಧಸಂಬಂಧಾನುಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕಃ, ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಸಂಬಂಧವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
‘ಸ ಭುವ ಇತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ಸೋಽಂತರಿಕ್ಷಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಭೂರಾದೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಜಗತಃ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ತದಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ಶಬ್ದಮುಪೇತ್ಯ ತತೋ ವಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿರಿಷ್ಟಾ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋ ವಾ । ನಾಾದ್ಯಃ, ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ವಾಚಕೇ ಶಬ್ದೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನೇತರಃ, ವರ್ಣಾನಾಮುತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಾಂ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವೈಯಾಕರಣೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಮಾನಂ ಮತ್ವಾದ್ಯಂ ಪಕ್ಷಮಾಲಂಬತೇ —
ಸ್ಫೋಟಮಿತಿ ।
ಸ್ಫುಟ್ಯತೇ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ವರ್ಣೈರಿತಿ ಸ್ಫೋಟೋಽರ್ಥವ್ಯಂಜಕಃ ಶಬ್ದಸ್ತಮರ್ಥಸೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರಣತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಾನಾಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಸಿದ್ಧೌ ನ ಸ್ಫೋಟಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಜಾತಿಗಾಮಿತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ವರ್ಣೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉತ್ಪನ್ನೇತಿ ।
ತದಪಿ ನ ಸಂಮತಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷವಿಶೇಷಾನುಮಾಪಕತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಮತಿಂ ಸಾಧಯತಿ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವರ್ಣೇಷ್ವನ್ಯಥಾತ್ವಧಿಯೋ ಧ್ವನ್ಯುಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ನ ತದನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ವರ್ಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಭವತ್ತ್ವಂ ಜಗತೋ ನೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಮವಾಚಕತ್ವಾದಪಿ ತಥೇತಿ ವಕ್ತುಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮೇಕೈಕಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾದರ್ಥಧೀರುತ ಸಮುದಾಯಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಏಕೈಕೋಕ್ತಾವರ್ಥಧಿಯೋಽದೃಷ್ಟೇರ್ವರ್ಣಾಂತರೋಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮುಚ್ಚಾರಣಸ್ಯ ಕ್ರಮವತ್ತ್ವಾದ್ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರಭಾವಾಧಿಗಮಾನ್ನ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪತೋಽಸಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಸಾಹಿತ್ಯಮಾಗ್ನೇಯಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ —
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತೋ ಜ್ಞಾತೋ ವಾ ಸೋಽರ್ಥಧೀಹೇತುರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಉಚ್ಚರಿತಸ್ಯ ಬಧಿರೇಣಾಗೃಹೀತಸ್ಯಾಪ್ಯಗೃಹೀತಸಂಗತೇರಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಧೂಮಾದಿವದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಧ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುಮಾನೇನ ವಾ ತದ್ಧೀರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಧೀಃ, ಸ್ಮರಣಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಾವಗತೇರರ್ಥಧೀಸ್ತತಶ್ಚ ಸೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಣಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಯದಿ ದ್ವಿತೀಯಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।
ಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಪೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಕ್ರಮಭಾವಿಸ್ಮರಣಾನುಮಿತಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಪಿ ಕ್ರಮಭಾವೇನಾಸಾಹಿತ್ಯಾನ್ನ ತತ್ಸಹಿತಾಂತ್ಯವರ್ಣಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಾವರ್ಥಧೀದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ಫೋಟೋ ಗಮ್ಯತೇ ಮಾನಾಂತರಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತದವಗತೇರರ್ಥಧೀಃ, ತಯಾ ಚ ಸೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಣಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ಫೋಟೋಽರ್ಥಧೀಹೇತುಃ, ಸದಾ ತದಾಪಾತಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ತದನುಪಲಬ್ಧೇಃ । ತತ್ರಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸ ಚೈಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವರ್ಣಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮಾದರ್ಥಧಿಯೋ ವರ್ಣಾ ಏವ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಚಕತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏಕೈಕೇತಿ ।
ಏಕೈಕವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯೈರಾಹಿತಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯಂ ಬೀಜಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯಿನಿ ಚಿತ್ತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಚಾಂತ್ಯವರ್ಣಾನರ್ಥಕ್ಯಂ, ತದ್ಧೀಜನ್ಯಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಅಂತ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ನಾನಾದರ್ಶನಸಂಸ್ಕಾರಪರಿಪಾಕಸಚಿವೇ ಚೇತಸಿ ರತ್ನತತ್ತ್ವಂ ಚಕಾಸ್ತಿ ತಥಾ ಯಥೋಕ್ತೇ ಚಿತ್ತೇ ವಿನಾ ವಿಚಾರಂ ಸಹಸೈವೈಕೋಽಯಂ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಧೀವಿಷಯತಯಾ ಸ್ಫೋಟೋ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ —
ಏಕೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಪಾಕರ್ತುಂ ಝಟಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏಕಧಿಯೋ ವರ್ಣವಿಷಯಸ್ಮೃತಿತ್ವಾನ್ನ ಸ್ಫೋಟಸಾಧಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷ್ವೇಕತ್ವಬುದ್ಧೇರ್ಭ್ರಮತ್ವಾತ್ಪದಾದಿಧೀಗೋಚರಃ ಸ್ಫೋಟ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಫೋಟಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಾನ್ನ ಜಗದ್ಧೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷಭೇದಾನುಮಾಪಕತಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಭೇದೇತಿ ।
ಸ್ಫೋಟವಾದಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಸಂಪ್ರದಾಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ವರ್ಣಾ ಇತಿ ।
ಗೌರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಗಕಾರೌಕಾರವಿಸರ್ಜನೀಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪರಂತ್ರಸ್ಯ ವಾ ಶ್ರೌತ್ರೇಣಾಗ್ರಹಣಾದುಪವರ್ಷಾಚಾರ್ಯೋ ವರ್ಣಾನಾಮೇವ ತು ಶಬ್ದತ್ವಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನ್ನ ಜಗದ್ಧೇತುತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕ್ಷಣಿಕತೇತ್ಯಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನಾನಂತರೀಯಕತಯಾ ವರ್ಣಾನಾಂ ಭೇದಸಿದ್ಧೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಕ್ವಚಿದ್ವ್ಯಭಿಚಾರದೃಷ್ಟೇರೇವಂ ಬಾಧದೃಷ್ಟೇರ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಶಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಜ್ವಾಲಾದೌ ತು ಪ್ರಭಾವೈತತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಥಾತ್ವಾದಿಹ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಗವಾದೌ ಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟೇರಿಹಾಪಿ ತಥೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ತತ್ರ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾನ್ನ ಜಾತಿವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ —
ನ ವ್ಯಕ್ತೀತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯದಿಹೀತಿ ।
ಯುಕ್ತಿತೋ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತೀತಿತೋಽಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಹ —
ವರ್ಣೇತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಮನುಭವಮಭಿನಯತಿ —
ದ್ವಿರಿತಿ ।
ದಹನತುಹಿನವದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಿಭೇದಜಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷಭೇದವಿಷಯತ್ವೇನ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದೇಕಸ್ಯಾಮಾಕಾಶವ್ಯಕ್ತೌ ಕುಂಭಾಕಾಶಃ ಕೂಪಾಕಾಶ ಇತಿವದ್ವ್ಯಂಜಕವಾಯುಸಂಯೋಗವಿಭಾಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ವರ್ಣೇಷು ವೈಚಿತ್ರ್ಯಧೀರ್ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಚ್ಚ ವರ್ಣೇಷು ಸ್ವತೋ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಭೇದಧೀಹೇತೋಸ್ತ್ವಯಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ತುಲ್ಯಾ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಾತಿಕಲ್ಪನಾ ತವಾಧಿಕೇತ್ಯಾಹ —
ತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭೇದಾಭೇದಧಿಯಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದ್ವರಂ ವರ್ಣೇತಿ ।
ನಾಯಮೌಪಾಧಿಕೋ ಭ್ರಮೋ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಏಕತ್ವನಾನಾತ್ವಯೋರೇಕತ್ರ ವಾಸ್ತವತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಕಿಮಿತಿ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಸಹಕೃತಮೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಭೇದಧಿಯೋ ಬಾಧಕಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಂಠಾದಿದೇಶೈಃ ಸಹ ಕೋಷ್ಠನಿಷ್ಠಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಸನ್ನಿಯೋಗವಿಭಾಗಯೋರ್ವ್ಯಂಜಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ವರ್ಣೇಷು ಭೇದಧೀರ್ನ ಸ್ವರೂಪಕೃತೇತಿ ಪರಮತಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಮತಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋ ಧ್ವನಿಂ ನಿಷ್ಕರ್ಷತಿ —
ಕಃ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವತರತಿ ಸ ಧ್ವನಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಶಬ್ದೋ ಧ್ವನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ವರ್ಣೇಷು ಸ್ವಧರ್ಮಾನಾರೋಪಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಾಸೀದತಶ್ಚೇತಿ ।
ವರ್ಣೇಷೂದಾತ್ತಾದಿವತ್ಷಡ್ಜತ್ವಾದಿರಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ವರ್ಣಾನಾಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಾನಾಂ ಧ್ವನಿತ್ವೇ ಕುತೋ ಭೇದಧೀಸ್ತೇಷು ತತ್ಕೃತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವರ್ಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಧ್ವನೇಶ್ಚ ಸಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಿಭೇದವತಸ್ತದಭಾವಾತ್ತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತಾ ತೇಷು ಭೇದಧೀರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ತಸ್ಯ ಜಾತಿತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಾಯುಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಯೋರ್ವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಹಿತ್ವಾ ಕಿಮಿತಿ ಧ್ವನೀನಾಂ ತದುಪಗತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮೇಷಾಂ ಸಾಲಂಬನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇತರಥೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕಲ್ಪನಾ ಕಾ ಹಾನಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಶ್ರಾವಣತ್ವಮ್ । ಪೂರ್ವತ್ರಾಪರಿತೋಷೇ ಹೇತೂಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಅಪರಿತೋಷಹೇತುಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಾಯೋಗಂ ಫಲಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ವರ್ಣಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದುದಾತ್ತಾದಿಮತ್ತಯೈವ ತದ್ಭಾನಾತ್ತದಾರೋಪಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ ಪಕ್ಷೋ ನೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ವಾದಗ್ನಿಜ್ವಾಲಾದಿವದ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತದೇವೋದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ಖಂಡಮುಂಡಾದ್ಯುಪರಕ್ತತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಗೋತ್ವವದುದಾತ್ತಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ಭಾತಾನಾಮಪಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಮೇವ ವಾಚಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಸ್ಫೋಟಂ ವಿಘಟಯತಿ —
ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಮಮೃಷ್ಯನ್ನಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತದ್ಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಸ್ಫೋಟಾವಗತಿಂ ಸ್ಕುಟಯತಿ —
ಏಕೈಕೇತಿ ।
ವರ್ಣೇಷು ವ್ಯಂಜಕೇಷು ದೃಷ್ಟೇಷು ತದ್ವ್ಯಂಗ್ಯತಯಾ ಸ್ಫೋಟೋ ವಿನೈವ ಸಂಪ್ರಯೋಗಂ ಚಕಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಝಟಿತೀತಿ ।
ಯಃ ಖಲ್ವಾಕಾರೋ ಯಸ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಸ್ಫುರತಿ ಸ ತದಾಲಂಬನಮ್ ।
ನ ಚಾತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಾಕಾರೋ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತೋ ಭಾತಿ । ತೇನಾಸ್ಯಾ ವರ್ಣಗಾಮಿತ್ವಾನ್ನಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸ್ಫೋಟೇ ಮಾನತೇತ್ಯಾಹ —
ನಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ವರ್ಣಗಾಮಿತ್ವಮಸ್ಯಾಸ್ತದ್ಭಾನೋತ್ತರತ್ವಾದಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏಕೈಕೇತಿ ।
ಸರ್ವವರ್ಣವಿಷಯತ್ವೇ ತದಿತರಸ್ಫೋಟವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ತುಲ್ಯೇ ನ ಪಕ್ಷಪಾತಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಪಾತೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಗೌರಿತಿಬುದ್ಧೌ ಗಕಾರಾದಿವರ್ಣಾನಾಮೇವಾನುವೃತ್ತಾವಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯಾಸ್ತದಾಲಂಬನತ್ವಂ, ಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನಾಪಿ ತದನುವೃತ್ತಿಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ನ ಖಲ್ವಸ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ವಿಷಯಭೂತಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತಯಾ ವರ್ಣಾನುವೃತ್ತಿರ್ವಹ್ನಿಬುದ್ಧಾವಿವ ಧೂಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಬುದ್ಧೌ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭಾನಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಸ್ಫೋಟಾವಿಷಯತ್ವೇ ನ ವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಮಪಿ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದೃಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಕೃತಬುದ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನೇಕೇಷ್ವೇಕತ್ವಬುದ್ಧೇರ್ಭ್ರಮತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನೇಕಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕೈಕಬುದ್ಧ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರೈಕದೇಶಸಂಬಂಧಾದಿನಿಬಂಧನಾ ಧೀಃ, ಇಹ ತು ಕಿಂಕೃತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕಪದತ್ವಂ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ, ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವರ್ಣಾನಾಮೇಕಸ್ಮೃತ್ಯಾರೂಢಾನಾಮೇಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾದೇಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನ ಚಾನೇಕಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ನೈಕಸ್ಮೃತಿಹೇತುತ್ವಮ್ । ಕುಶಕಾಶಾದಿಷ್ವನೇಕಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯೈಕಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಕ್ರಮವದ್ವರ್ಣಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾದಂತ್ಯವರ್ಣದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವವರ್ಣವಿಷಯೈಕಸ್ಮೃತಿಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವರ್ಣಾನಾಮೇಕಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಹಿಣಾಮೇಕಪದತ್ವೇ ಪದವಿಶೇಷಸಿದ್ಧೌ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದಪೇಕ್ಷಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ —
ತ ಏವೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ರಮಾನುರೋಧಿನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಪದಧೀವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಮೇತೇಷಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮೇತಾವತಾಮೇತತ್ಕ್ರಮಕಾಣಾಮೇತತ್ಪದತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ —
ವೃದ್ಧೇತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿದಶಾ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಃ । ಕ್ರಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಖ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೋ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಾ । ತಾದೃಶತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿದಶಾದೃಷ್ಟಕ್ರಮಾದ್ಯನುಗೃಹೀತತ್ವಮ್ । ತಂ ತಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
‘ಯಾವಂತೋ ಯಾದೃಶಾ ಯೇ ಚ ಯದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಾಃ । ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತೇ ತಥೈವಾವಬೋಧಕಾಃ ॥ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಹ —
ಇತಿ ವರ್ಣೇತಿ ।
ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಸ್ತು ಯದ್ದೃಷ್ಟಂ ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಹಾನಿರದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾ, ಸಾ ಚ ಗೌರವದುಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಫೋಟೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯೇನ ಹೇತುನಾ ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಂ ತೇನೈವ ತೇಷಾಂ ನ ಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತ್ವಮಪಿ । ಯದಿ ಕಥಂಚಿದಮೀ ಸ್ಫೋಟಂ ಭಾಸಯೇಯುಸ್ತರ್ಹಿ ತಥೈವಾರ್ಥಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಲಾಘವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ವರ್ಣಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ಫೋಟಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಾ ವರ್ಣಪಕ್ಷಃ ಸಮರ್ಥಿತಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವರ್ಣಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಗೋತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಭೇದೇನೈವ ಸಂಗತಿಧೀರನಾದಿವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರೌಢಿಮಾರೂಢಃ ಸನ್ನಾಹ —
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಅರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ‘ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ ಸಂಭವಾತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ।
ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವವಾಚಕತ್ವಯೋಃ ಸಿದ್ಧೌ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಜಗತಃ ಶಬ್ದಜತ್ವಮುಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯ ಶಬ್ದನಿತ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾಯಾಮೇವ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿಹ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂಂ ದೇವಾದಿಜಗದುತ್ಪತ್ತೌ ವಾಚಕಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಭಾವಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಿತೇ ಶಬ್ದಾದೇವ ನಿತ್ಯಾಕೃತಿಮತಸ್ತಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಸಮಾಹಿತಮ್ । ಏವಂ ವೇದೋಽವಾಂತರಪ್ರಲಯಸ್ಥಾಯೀ, ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ದೃಢೀಕರ್ತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯಜ್ಞೇನ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಾಚೋ ವೇದಸ್ಯ ಪದವೀಯಂ ಮಾರ್ಗಯೋಗ್ಯತಾಂ ಗ್ರಹಣಯೋಗ್ಯತಾಮಾಯನ್ನಾಪ್ತವಂತಃ, ತತಸ್ತಾಂ ವಾಚಮೃಷಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನಾಮನ್ವವಿಂದನ್ನನುಲಬ್ಧವಂತೋ ಯಾಜ್ಞಿಕಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸ್ಥಿತಾಮಿತಿ ।
ಅನುವಿನ್ನಾಮನುಲಬ್ಧಾಮಿತ್ಯೇತತ್ ।
ತತ್ರೈವ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ವೇದೇತಿ ।
ವೇದಾನ್ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾನ್ಮಂತ್ರಬ್ರಹ್ಮಣವಾದಾನ್ । ಸೇತಿಹಾಸಾನಿತಿಹಾಸಶಬ್ದಿತನಾನಾರ್ಥವಾದೋಪೇತಾನ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿಹಾಸಸಹಿತಾನ್ವಾ ತೇಷಾಮಪ್ಯವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವಮವಾಂತರಸರ್ಗಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಪಸಾಪಿ ನ ತಲ್ಲಾಭೋಽಧ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನುಜ್ಞಾತಾ ಇತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಜಾತೇರಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾನಿತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ —
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಅವಾಂತರಲಯೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾನಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿಮುಕ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ಅಭಿಧಾತೃಶಬ್ದೇನಾಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತಾರಾವುಕ್ತೌ । ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯವ್ಯವಹಾರಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಪರಂಪರಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಚ ವೇದನಿತ್ಯತೇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ತು ನಾವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ —
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಜಗತೋ ನಿರನ್ವಯನಾಶೇಽತ್ಯಂತಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತೌ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಂಬಂಧಿನೋರಭಾವೇ ತದಭಾವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಪಕಾದ್ಯಭಾವೇ ವಾಶ್ರಯಾಭಾವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಕೇವಲಸ್ಯಾತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಂ ಪಾತಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದಿದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನನಾದಿತ್ವಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ತದಾಪೀತಿ ।
ಮಹಾಪ್ರಲಯಮಹಾಸರ್ಗಾಂಗೀಕಾರೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ —
ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಧಾನಾದಸ್ಮರಣೇ ವೇದಾನಾಂ ಕುತಸ್ತದೀಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅನಾದೌ ಚೇತಿ ।
ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ, ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಾದೇರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಸ್ವಾಪೇ ಲಯೇ ಚ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಾವಶೇಷಾನವಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾವಿದ್ಯಾವಶೇಷತಾಸಾಮ್ಯಾದನಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಮ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಃಸ್ವಾಪೇ ಪ್ರಲಯಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೇ ಚ ಪ್ರಭವಸ್ಯ ಶ್ರವಣಂ, ತದಾಹ —
ಸ್ವಾಪೇತಿ ।
ಯದೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾದಥಶಬ್ದಸ್ತದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇಕೀಭಾವಾವಸ್ಥಾ ತದೇತ್ಯುಕ್ತಾ । ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಂತರ್ಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸವಿಷಯಾಣಿ ಸ್ವಾಪೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಲೀನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಬೋಧೇ ತಸ್ಮಾದೇವ ಜಗತೋ ಜನ್ಮೋದಾಹರತಿ —
ಸ ಇತಿ ।
ಸ ಸುಷುಪ್ತಃ ಪುರುಷಃ । ಯಥೇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗುಪಕ್ರಮವಶಾತ್ತದೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಾದಾನಂ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ವಾಗಾದಯಸ್ತೇಭ್ಯೋಽನಂತರಂ ತದನುಗ್ರಾಹಕಾ ದೇವಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಸ್ತದನಂತರಂ ಲೋಕಾಃ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾಃ । ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾದ್ದೃಷ್ಟ್ಯದೃಷ್ಟಿಭ್ಯಾಮುತ್ಪತ್ತಿಲಯಾವುಕ್ತೌ ।
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇ ತ್ವನಾಸ್ಥಾಶ್ರುತೇರಿತ್ಯನುಸಂಧಾನಯೋಗಾಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯೌಗಪದ್ಯೇನಾಸ್ವಾಪಾತ್ತದಾ ಪ್ರಬುದ್ಧೇಭ್ಯಃ ಸುಪ್ತಾನಾಂ ಪುನರ್ವ್ಯವಹಾರಾಗ್ರಹಾತ್ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಮರಣಸ್ಯ ಚ ವಾಸನೋಚ್ಛೇದಿನೋಽಭಾವಾತ್ತತ್ರ ಸ್ಮರಣಮ್ । ಇಹ ತು ವಿಮತೋ ನ ಜನ್ಮಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಾರ್ಹಃ, ಜನಿಮೃತಿವ್ಯಯಹಿತತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನ ಸ್ಮರಣಮ್ , ಅತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ನೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಮನುಸಂಧಾನಸಿದ್ಧೇರ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೈಷ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮಸ್ಮದಾದಿಸಾಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಕೃತವದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆ ಮಾನುಷಾದಾ ಚ ಸ್ಥಾಣೋರ್ಜ್ಞಾನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಮುತ್ಕರ್ಷಪ್ರತೀತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆ ಮನುಷ್ಯಾದಾ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದುತ್ತರೋತ್ತರಜ್ಞಾನಾದ್ಯಾಧಿಕ್ಯೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಿವಾದಾಃ । ‘ಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಮಂ ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ।
ತೇಷಾಮುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮಭ್ಯಾಸಮಾಹ —
ಅಸಕೃದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೀಯೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವ್ಯವಹಿತಾನುಸಂಧಾನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷವಿಶೇಷಾಣಾಂ ವ್ಯವಹಿತಾನುಸಂಧಾನಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪುರುಷವಿಶೇಷಾನೇವಾಹ —
ಅತೀತೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ತದ್ಭಾವನಾಭಾಜಾಂ ಯಜಮಾನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಭಾವೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಹಿತವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪರಮೇಶ್ವರೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪರಾನುಗ್ರಹೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಿಪೂರ್ವೋ ದಧಾತಿಃ ಕರೋತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಂ ಕಲ್ಪಾದೌ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ದದಾತಿ । ಲಟಶ್ಚೋಭಯತ್ರಾವಿವಕ್ಷಾ । ಆತ್ಮಾಕಾರಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥಧೀವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಶರಣಂ ಮುಕ್ತ್ಯಾಲಮ್ವನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮೇಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಭಾನಂ ಯೇನಾವಿಶ್ವಾಸಃ ಕಿಂತು ತತ್ತಚ್ಛಾಖಾದ್ರಷ್ಟಾರೋಽಪಿ ಬಹವಃ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮರಂತೀತಿ ।
ಋಗ್ವೇದೋ ದಶಮಂಡಲಾತ್ಮಕೋ ಮಂಡಲಾನಾಂ ದಶತಯಮತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ದಾಶತಯ್ಯಸ್ತತ್ರ ಭವಾ ಋಚಃ ।
ಋಗ್ವೇದಾತಿರಿಕ್ತೇಷ್ವಪಿ ವೇದೇಷು ಕಾಂಡಸೂಕ್ತಮಂತ್ರಾದಿದೃಶೋ ಬೌೈಧಾಯನಾದಿಭಿಃ ಸ್ಮೃತಾ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಏವಮೇವ ಮಧುಚ್ಛಂದಃ ಪ್ರಭೃತಿವದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚರ್ಷ್ಯಾದಿಧೀಪೂರ್ವಮನುಷ್ಠಾನಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಸ್ತಾಂಸ್ತಾನೃಷೀನ್ಮಂತ್ರದೃಶೋ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮೃಷ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾನುಷ್ಠಾನೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಯೋ ಹೇತಿ ।
ಆರ್ಷೇಯಮೃಷಿಸಂಬಂಧಂ, ಛಂದೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿ, ದೈವತಮಗ್ನ್ಯಾದಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಿನಿಯೋಗೋ ನ ವಿದಿತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತೇನ ಯಾಜಯತಿ - ಯಾಗಂ ಕಾರಯತ್ಯಧ್ಯಾಪಯತ್ಯಧ್ಯಯನಂ ಕಾರಯತಿ, ಸ್ಥಾಣುಂ ಸ್ಥಾವರಂ, ಗರ್ತಂ ನರಕಮ್ । ಋಷ್ಯಾದ್ಯಜ್ಞಾನೇ ದೋಷಿತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಭೂತಪ್ರೇತಾದೀನಾಂ ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಸ್ಮರಣದರ್ಶನನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಾನಾಮೃಷ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಿತಕಲ್ಪಾಂತರೀಯವೇದಾನುಸ್ಮರಣಸೂಚಕಶ್ರೌತಲಿಂಗಾನಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸ್ಮರಣಸಾಧಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಜನ್ಮನಾಶಯೋಶ್ಚ ಸರ್ವಸಂಸ್ಕಾರೋಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ, ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಸ್ತಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಂಧಾನಾಜ್ಜಾತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಹರ್ಷಾದಿದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಾನುಸಂಧಾನೇನ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತನಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ವಕಲ್ಪತುಲ್ಯೈವೋತ್ತರಕಲ್ಪಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತಾದೃಷ್ಟಮಹಿಮ್ನಾಪಿ ಪೂರ್ವಸದೃಷ್ಯೇವೋತ್ತರಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿಸಾದೃಶ್ಯಮುತ್ತರಸೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತ್ವಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಮ್ । ಆಗಮಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಮಾನುಶ್ರವಿಕತ್ವಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಸ್ಥಾನಪಶ್ವಾದಿಕಾಮನಯಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ತಾದೃಶಂ ಪಶ್ವಾದಿ ಭಾವಯತೀತಿ ದೃಷ್ಟವಿಷಯರಾಗಾದ್ಯಧೀನಕರ್ಮಫಲಭೂತಸೃಷ್ಟೇಃ ಶ್ಲಿಷ್ಟಂ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸೃಷ್ಟಿಸಾದೃಶ್ಯೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ । ತೇಷಾಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಸೃಜ್ಯಮಾನತಯಾ ಸರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಾತ್ಮನಾನಾದಿತ್ವಂ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ।
ಪೂರ್ವಕೃತಕರ್ಮಪಾರವಶ್ಯಮುತ್ತರಸೃಷ್ಟೌ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಹಿಂಸ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಂಸ್ಕೃತತ್ವಂ ಕಥಂ ತೇಷಾಮಿಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿತನಧರ್ಮಾದಿರುಚಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇಽಪಿ ತತ್ತದ್ಭಾವಿತತ್ವಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ನಿರ್ಲೇಪಂ ಪ್ರಲೀಯತೇ ಜಗದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಲೀಯಮಾನಮಿತಿ ।
ತತಶ್ಚೋಪಾಸನಶಕ್ತಿನಿಯಮಾದಪಿ ಪೂರ್ವಸದೃಶ್ಯೇವೋತ್ತರಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ತನ್ನಾಶಾನ್ನೋತ್ತರಸೃಷ್ಟೇಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಕ್ತೀತಿ ।
ನಿರನ್ವಯನಾಶೇನ ನವಸ್ಯೋದಯೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಇತರಥೇತಿ ।
ಶಕ್ತಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ಟಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರೇಕಸ್ಯಾಸ್ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಶಕ್ತಿಭೇದಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾದಾತ್ಮಾವಿದ್ಯೈವ ನಃ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸೃಷ್ಟಿಸಾದೃಶ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಧಾನೇನಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂರಾದಿಲೋಕಪ್ರವಾಹಾ ಭೋಗಭೂಮಯಃ । ದೇವಾದಿಪ್ರಾಣಿಸಮೂಹೋ ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಃ । ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿವ್ಯಸ್ಥಾಸ್ತದೀಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
‘ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಷಷ್ಠಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಮನಸ್ತಸ್ಯ ನಾಸಾಧಾರಣೋ ವಿಷಯಃ, ಸುಖಾದೇರಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಮಾತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ತುಲ್ಯಮತ್ಯಂತಾಸದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯದ್ವಾ ಷಷ್ಠಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಷು ವಾ ನಾಸ್ತಿ ತದ್ವಿಷಯಸ್ತು ದೂರಾಪಾಸ್ತಸ್ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಮಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನ ಹಿ ಕಸ್ಯಾಂಚಿದಿ ಸೃಷ್ಟೌ ನೇತ್ರಶ್ರೋತ್ರಾದೇರ್ಗೋಚರವಿಪರ್ಯಯೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಥಾ ಸರ್ವಕಲ್ಪೇಷು ಲೋಕಲೋಕಿತದ್ಧರ್ಮನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಿಗಮಯನ್ಪ್ರಕೃತಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ —
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಾನನಾಮರೂಪಾಣಾಂ ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಂ ಸರ್ಗೇಽಪಿ ಕುತೋ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಾಂ ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಭಾವಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಯಜಮಾನೋಽಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ, ಅಗ್ನೇರಗ್ನ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ ।
ಯಜಮಾನಶ್ಚೈವಂ ಕಾಮಯಿತ್ವಾ ಕಿಂ ಕೃತವಾನಿತಿ, ತದಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಕೃತ್ತಿಕಾಭ್ಯಃ ಕೃತ್ತಿಕಾನಶ್ರತ್ರದೇವತಾಯೈ ಬಹುವಚನಂ ನಕ್ಷತ್ರಬಹುತ್ವಾತ್ । ಅಷ್ಟಾಕಪಾಲಮಷ್ಟಸು ಕಪಾಲೇಷು ಪಚನೀಯಂ ನಿರವಪನ್ನಿರುಪ್ತವಾನ್ । ಉಕ್ತಪುರೋಡಾಶಹವಿಷ್ಕಾಮಿಷ್ಟಿಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ನಕ್ಷತ್ರೇತಿ ।
‘ಮಿತ್ರೋ ವಾ ಅಕಾಮಯತ ಚಂದ್ರಮಾ ವಾ ಅಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾ ಶ್ರುತಿರೇವಂಜಾತೀಯಕಾ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸೃಷ್ಟ್ಯೋಃ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಮೃತಿರಪೀಹ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವೇದೇಷ್ವಿತಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ । ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಲಯಾಂತೇ । ಋತುಲಿಂಗಾನಿ ವಸಂತಾದೀನಾಮೃತೂನಾಂ ಚಿಹ್ನಾನಿ ನವಕಿಸಲಯಪ್ರಸೂನಾದೀನಿ । ಪರ್ಯಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಪರಿವರ್ತನೇ । ಯೇ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋಽತೀತಾ ದೇವಾಸ್ತೇ ಸಾಂಪ್ರತೈರ್ದೇವೈರಿಹ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಿಮಾನಿಭಿಸ್ತುಲ್ಯಾ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೩೦ ॥
ದೇವಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯೋಪಗಮೇ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಶಬ್ದೇ ಚ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾಧಿರುಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ‘ತದುಪರ್ಯಪಿ - ‘ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮಾಧಿಕಾರಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಇಹೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಗಸ್ಯಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ —
ದೇವಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸಮರ್ಥಿತಾಧಿಕಾರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದೇವಾನಾಮಧಿಕಾರಾಯೋಗಂ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಮನುಪಾಸಕತ್ವಾರ್ಥಮುಪಾಸಕಾಂತರಸತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಅಸಾವಿತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಂ, ತತ್ರಾಹ —
ದೇವಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವಸ್ಯ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಚಾಮಾದಿತ್ಯಾನಾಮಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವೇನಾದಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಾದಿತ್ಯ ಏವ ಮಧುದೃಷ್ಟಿರಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ದೇವತಾಂತರಾಣಾಮುಕ್ತೋಪಾಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರಿತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೋಹಿತಂ, ಶುಕ್ಲಂ, ಕೃಷ್ಣಂ, ಪರಂ ಕೃಷ್ಣಂ, ಮಧ್ಯೇ ಕ್ಷೋಭತ ಇವ, ಇತ್ಯುಕ್ತಾನಿ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದೀನ್ಯಮೃತಾನಿ ಪ್ರಾಗಾದ್ಯೂರ್ಧ್ವದೇಶಸ್ಥಿತರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಸ್ತತ್ತದ್ವೇದೋಕ್ತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತದ್ವೈದಿಕಮಂತ್ರಮಧುಕರೈರಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನೀತಾನಿ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯಃಪ್ರಭೃತಿದ್ರವ್ಯಾಹುತಿನಿಷ್ಪನ್ನಾನಿ ಯಶಸ್ತೇಜೋವೀರ್ಯಮಿಂದ್ರಿಯಮಿತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುಸಂಬಂಧೀನಿ ವಸ್ವಾದ್ಯುಪಜೀವ್ಯಾನಿ ಚಿಂತಯತಾಂ ಫಲಂ ವಸ್ವಾದ್ಯಾಪ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ತೇಷಾಮುಪಾಸಕತ್ವೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮೃಷೀಣಾಮನಧಿಕಾರಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸಪ್ತಸು ಶೀರ್ಷಣ್ಯಪ್ರಾಣೇಷು ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ಗೋತಮಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ । ದಕ್ಷಿಣಃ ಕರ್ಣೋ ಗೋತಮಃ, ವಾಮೋ ಭರದ್ವಾಜಃ, ಚಕ್ಷುರ್ದಕ್ಷಿಣಂ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಃ, ವಾಮಂ ಜಮದಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ತತ್ರ ತೇಷಾಮೇವಾಧಿಕಾರಃ, ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೧ ॥
ಕ್ವಚಿದನಧಿಕಾರಾನ್ನ ಸರ್ವತ್ರಾನಧಿಕಾರಃ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ರಾಜಸೂಯಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇಽಧಿಕಾರಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವಾದನಧಿಕಾರಂ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಜ್ಯೋತಿಷೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜ್ಯತೇ —
ಯದಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಃ ಸವಿತಾ ಪೂಷಾ ಚಂದ್ರಮಾ ನಕ್ಷತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ವಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಲೋಕೇತಿ ।
‘ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ, ‘ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಉದಯಾಸ್ತಮಯೌ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯೇತೇ, ತೇನ ತದೇವಾದಿತ್ಯಪದೋಕ್ತಮಸ್ತು । ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಚೈತನ್ಯಾದನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾದಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋಽಗ್ನಯಾದಯೋ ವಿಶಿಷ್ಯಂತೇ, ಯೇನ ತೇಷಾಂ ಚೇತನತ್ವಾದಧಿಕಾರಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಪರಿಗ್ರಹಾದನಧಿಕಾರಿತೇತ್ಯುಕ್ತಮಮೃಷ್ಯಮಾಣಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ —
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
‘ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರಃ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಃ । ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರಾತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಕ್ಖಿದತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಯೋಽರ್ಥವಾದಾಃ । ‘ಇಷ್ಟಾನ್ಭೋಗಾನ್ಹಿ ವೋ ದೇವಾ ದಾಸ್ಯಂತೇ ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾಃ । ‘ ‘ತೇ ತೃಪ್ತಾಸ್ತರ್ಪಯಂತ್ಯೇನಂ ಸರ್ವಕಾಮಫಲೈಃ ಶುಭೈಃ । ‘ ಇತ್ಯಾದೀನೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾನಿ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಯಮಂ ದಂಡಹಸ್ತಮಾಲಿಖಂತಿ । ವರುಣಂ ಪಾಶಹಸ್ತಮ್ । ಅತೋ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಯೋಗಾದ್ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಹವಿರ್ಭೋಜನಂ ತೃಪ್ತಿರೈಶ್ವರ್ಯಂ ಫಲದಾನಂ ಚ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಲೋಕತೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಧೀರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತನ್ಮೂಲಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಮೂಲಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಇತಿಹಾಸೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಯನ್ಮೂಲಂ ತದೇೇವ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಮೂಲಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಿರ್ಮೂಲಂ ತಲ್ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಮೂಲಂ, ಪೌರುಷೇಯಗಿರಾಂ ಮೂಲಾಭಾವೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಯನ್ಮೂಲಂ ತದೇವ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಮೂಲಂ, ತನ್ಮೂಲತಯಾ ಸಂಭಾವಿತಾರ್ಥವಾದಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪೌರುಷೇಯಾಣಾಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ತರ್ಹಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೂಲತ್ವಂ, ನ ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ತನ್ಮೂಲತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮಂತ್ರಾ ಇತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವತ್ಕರ್ಮಣಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೋಪಕಾರೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ , ಅರ್ಥಪರತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮೃತಾವೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ನಾಜ್ಞಾತದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಾವಪಿ, ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಮಂತ್ರಾಧಿಕರಣಮುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕೇ ಮಾನಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಭಾವಂತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪರಪಕ್ಷನಿಷೇಧಂ ಸ್ವಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಚ ವಿಭಜತೇ —
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ದೇವಾದೀನ್ನಾಧಿಕರೋತಿ, ವಿದ್ಯಾತ್ವಾತ್ , ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾವದಿತಿ, ತತ್ರ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾನಾಂ ದೇವಾದಿವ್ಯಾಮಿಶ್ರತ್ವಾನ್ನ ತಾಸ್ತಾನಧಿಕುರ್ವಂತಿ, ನ ವಿದ್ಯಾತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ತು ನ ವ್ಯಾಮಿಶ್ರೇತ್ಯತಸ್ತಾನಪ್ಯಧಿಕರೋತೀತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಸ್ಯ ಸಂಭವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅರ್ಥಿತ್ವೇತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ದ್ವಿವಿಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯೈವ ಯೋಗ್ಯತಾಖ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾರ್ಥಿತ್ವಾದ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮ್ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಪಕ್ಷಬಾಧಕೋಪಹತಂ ಚೇದಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ರಾಜಸೂಯಾದ್ಯನಧಿಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಧಿಕಾರಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾತ್ಸರ್ವಭಾವೇ ಸ್ಥಿತೇ ದೇವಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೋ ಯೋ ದೇವಃ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧವಾನಾತ್ಮಾನಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಮೀತಿ ಸ ಸ ಪ್ರತಿಬೋದ್ಧೈವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭವತ್ ।
ತಥಾಪಿ ಜಾತಿತ್ರಯಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇ ಹೇತಿ ।
ತೇ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಮುಕ್ತವಂತಃ ಕಿಲ, ಹಂತ ಯದ್ಯನುಮತಿರ್ಭವತಾಂ ತರ್ಹಿ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಚಾರಯಾಮಃ । ಯಂ ವಿಚಾರತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಫಲಾನ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯೇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಪ್ರಜಾಪತಿಮಾಜಗ್ಮತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರೋ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತಲಿಂಗೇನಾನುಮಾನಬಾಧಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತೇನಾಪಿ ತದ್ಬಾಧಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಸ್ಮಾರ್ತಮಿತಿ ।
‘ಕಿಮತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಮೃತಂ ಕಿಂಸ್ವಿದ್ವೇದ್ಯಮನುತ್ತಮಮ್ । ಚಿಂತಯೇತ್ತತ್ರ ವೈ ಗತ್ವಾ ಗಂಧರ್ವೋ ಮಾಮಪೃಚ್ಛತ ॥ ವಿಶ್ವಾವಸುಸ್ತತೋ ರಾಜಾ ವೇದಾಂತಜ್ಞಾನಕೋವಿದಃ । ‘ಇತಿ ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರಹ್ಲಾದಾಜಗರಸಂಬಾದಾಚ್ಚೋಕ್ತಾನುಮಾನಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಗೋಲಕಾದಿಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಚಕ್ಷುರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮತಿರಿಕ್ತೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವವದಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷು ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತೇ ಚೇತನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽತಿರಿಕ್ತೇಂದ್ರಿಯಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನವತ್ಪ್ರಕೃತೇ ತನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚೇತನೇ ದೇವತಾತ್ಮನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ತಥಾ ಮಂತ್ರಾದಿಷು ಶಾಬ್ದವ್ಯವಹಾರಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ದೇವಾದೀನಾಮನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿಯೋಗಾಚ್ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿವಿಧವಿಗ್ರಹಗ್ರಹಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೋ ನಾಮೋದ್ಗಾತೃಗಣಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಕಶ್ಚಿದೃತ್ವಿಗ್ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ಸಂಬಂದ್ಧಾರ್ಥವಾದಃ ‘ಇಂದ್ರ, ಆಗಚ್ಛ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ ।
ತತ್ರ ಮೇಧಾತಿಥೇಃ ಮೇಷ, ಇತೀಂದ್ರಸಂಬೋಧನಂ ಮಂತ್ರಪದಂ ಶ್ರುತಂ, ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಮೇಧೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಸ್ಯ ನಾನಾವಿಗ್ರಹಯೋಗೇಽಪಿ ದೇವತಾಂತರಸ್ಯ ಕಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮೋ ವಾಯುರಿಂದ್ರಶ್ಚ ಪುರುಷೋ ಭೂತ್ವಾ ತಾಮೇವೋಪಜಗ್ಮುಃ ಅಶ್ವಿನೌ ಚ ಪುರುಷೌ ಭೂತ್ವಾ ಮಾದ್ರೀಮುಪಜಗ್ಮತುರಿತಿ ಮಹಾಭಾರತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಮೃದಾದಿವದಚೇತನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾತೃವಿವಕ್ಷಯಾ, ಅಧಿಷ್ಠೇಯವಿವಕ್ಷಯಾ ವಾಚೇತನತ್ವಮ್ । ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಮೃದಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ತೇಷ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃಚೇತನೋಪಗಮೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಮೃದಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ವಾಗಾದಿಸಂವಾದೋ ಗೃಹೀತಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತದಿಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯೋತಿರಾದೇರಿತಿ ।
ಮೃದಾದಿಷ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃಚೈತನ್ಯೇ ಮಾನವದತ್ರ ತದಭಾವಾದಧಿಷ್ಠೇಯವದಧಿಷ್ಠಾತುರಪಿ ನ ಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಚೇತನಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಾದಯೋ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಮ್ , ಅನ್ಯಪರವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಷಭಕ್ಷಣವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಯಸ್ಮಾನ್ಮಾನಾದ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಬಾಧಿತಾ ಧೀಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಭಾವಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಯತ್ರ ತು ಯತೋ ಮಾನಾನ್ನ ತಥಾ ಧೀರ್ನ ತತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ ।
ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಚೇದಬಾಧಿತಾ ಧೀಸ್ತತಸ್ತೇಷಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನ್ಯಥಾ ನೇತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ನ ಹಿ ವಿಷಭಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಂ ಕಿಂತು ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ । ಅವೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾವಿಧಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಂ, ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಯೋರಸತೋರವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ತತ್ಪರಿಚ್ಛೇದಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಅಬಾಧಿತಸ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ತದಭಾವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಸಂಯೋಗಿವಸ್ತುತಾತ್ಪರ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಮೇವ ಮಾನಂ ಚಕ್ಷುಃ ।
ವಾಕ್ಯಂ ತು ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ರ ಮಾನಂ ನ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವೈಶೇಷ್ಯಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೋ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ, ವಿಧಿರುದ್ದಿಶ್ಯತೇಽನೇೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾಪರತ್ವಮ್ । ವೃತ್ತಾಂತೋ ಭೂತಾರ್ಥಃ ।
ಮಹಾವಾಕ್ಯಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಂ ಮಂತ್ರಾದೇರ್ವಿಧೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪದದ್ವಯಸಂಬಂಧಾದ್ವಿಧಿರಪಿ ತತ್ರ ಭಾತಿ, ಅಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ನ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾದರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತತಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಚ ರಜತಾದಿವನ್ನಿಷೇಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ನಾರ್ಥಾಂತರಧೀರ್ವಿಶಿಷ್ಟಬೋಧನಪ್ರಯುಕ್ತಪದಾನಾಮನ್ಯತ್ರಾಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ , ತಥಾಪಿ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ದ್ವಾರಾರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಗೌಃ ಕ್ರೇತವ್ಯಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬಹುಕ್ಷೀರತ್ವದ್ವಾರಾ ಕ್ರಯಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯುಭಯಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದಾದ್ಭಾತಿ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆರ್ಥವಾದಿಕಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ವಿಧ್ಯನ್ವಯೇ ಕಿಮಿತಿ ಪೃಥಗನ್ವಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥಪದಾನಾಂ ವಿಧಿನಾ ಸಾಕ್ಷಾದಸಂಬಂಧೇ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿನಾ ತೇಷಾಮನ್ವಯಃ, ತತ್ರಾಹ —
ವಾಯ್ವಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಸ್ಯಾಕ್ಷರಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ನೈಷ್ಫಲ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ವಿಧೇಯಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಯಾ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಚಾನ್ವಯಭೇದೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದಸ್ಯ ತದ್ಭೇದಕಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಮಾನಾಂತರಸಂವಾದಾಭಾವಾತ್ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪಃ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ಯತ್ರೇತಿ ।
'ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ಸಂದೇಹಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾದೂರ್ಧ್ವಂ ವಿಚಾರ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ವಿರೋಧೇ ಗುಣವಾದಃ ಸ್ಯಾದನುವಾದೋಽವಧಾರಿತೇ । ಭೂತಾರ್ಥವಾದಸ್ತದ್ಧಾನಾದರ್ಥವಾದಸ್ತ್ರಿಧಾ ಮತಃ ॥ ‘ ಇತಿ । ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ರ ಸಂವಾದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾತ್ಕಿಂ ಗುಣವಾದಃ ।
ಕಿಂವಾ ಯತ್ರ ವಿರೋಧಸ್ತತ್ರೈವ ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿಹ ತದಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಮಾನಾರ್ಥತೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವತೋ ಮಾನತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಮಾನಾರ್ಥತಾ, ಸತಿ ಚ ಮುಖ್ಯೇ ಗುಣಾನಾಶ್ರಯಣಾದರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಾವನನ್ಯಾರ್ಥಾನ್ಯೇವ ಫಲವಶಾದನ್ಯಾರ್ಥಾನಿ, ವಿಧಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನುವಾದವಿರೋಧವಿಧುರವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಯಾಜಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತೀತೀತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಾಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಪಿ ತದುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯತಿದಿಶತಿ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂವಾದಾದ್ಯಭಾವೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರತೀತೇ ದೇವತಾರೂಪೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಮಾಣಕಮೇವ ದೇವತಾರೂಪಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮಪೀತ್ಯುಪಾದಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯೇ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸ್ವರ್ಗರೂಪಂ ‘ಯನ್ನ ದುಃಖೇನ ಸಂಭಿನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸಿದ್ಧಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಂ ತಥಾ ಯಾಗವಿಧಿನೈವ ದೇವತಾರೂಪಾಪೇಕ್ಷಣಾದರ್ಥವಾದಾದಿಸಿದ್ಧಮಪಿ ತದ್ರೂಪಂ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಕಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಿಂದ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿಧೀನಾಂ, ತೇ ಹಿ ಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭಾವ್ಯಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿಣಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕಾರಪಾಠಾತ್ಪ್ರಯಾಜಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾದೇವಾಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥೌತ್ಸರ್ಗಿಕಪ್ರತೀತಿಕಾರ್ಯಾರ್ಥವಾದಪ್ರಮಿತದೇವತಾಪ್ರಮಿತಿಮತೋ ಯಾಗಾದಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಿರವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೇತಸಿ ದೇವತಾರೂಪಾರೋಪಣಮಪಿ ಮಾ ಭೂತ್ , ತತ್ಸಂಪ್ರದಾನಕಹವಿರ್ದಾನಕಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷಾತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹವಿರವಮೃಶ್ಯ ತದೀಯಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಯಾಗಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯಾಗದೇಹಾಲೋಚನಯಾ ಚೇತಸಿ ದೇವತಾರೋಪಃ, ಕಿಂತು ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರಾವಯತೀತಿ ।
ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ತದಪೇಕ್ಷೈವ ನಾಸ್ತಿ, ಶಬ್ದರೂಪಸ್ಯೈವ ದೇವತಾತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಶಬ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಕಾರಾ, ಕಾರಕಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ , ಕರ್ತೃಬುದ್ಧಿವತ್ । ನ ಚ ಮಂತ್ರರೂಪಕಾರಕಬುದ್ಧೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಥಾಪಿ ‘ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮ್‘ ಇತ್ಯಾದಿಕಾರಕತ್ವವಾದಿಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಮಂತ್ರರೂಪಾರ್ಥಾಕಾರಬುದ್ಧಿತ್ವೋಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ದೇವತಾರೂಪಜ್ಞಾನಮುದ್ದೇಶೋಽಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ತದ್ರೂಪಸತ್ತ್ವಮ್ , ಆರೋಪಾದಪಿ ತದ್ಧೀಯೋಗಾದ್ಯೋಷಿದಗ್ನಿಧೀವತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕೇ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣೋ ದೇವತಾಗುಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದೇವ ಫಲೋತ್ಪಾದೇ ಯಾಗಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವವಿರೋಧಃ, ಅಪೂರ್ವವದ್ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾಪಿ ಯಾಗಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯೋ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂ ತ್ವಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಪೀತ್ಯಾಹ —
ಇತಿಹಾಸೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾದಾವುಕ್ತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಕಾರೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಮಾರ್ಗಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಂತ್ರಾದ್ಯೇವ ತನ್ಮೂಲಂ ಕಿಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।
ನನು ನ ತತ್ತಸ್ಯ ಮೂಲಂ, ನ ಹಿ ದೇವಾದಿವಿಷಯಮಸ್ಮದಾದೀನಾಮಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಭವತೀತಿ ।
ವ್ಯಾಸಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾರ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿಹಾಸಾದಿಸಿದ್ಧಂ ತಚ್ಚ ತನ್ಮೂಲತಯಾ ಮಾನಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ, ಆರ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಂತರ್ಭೂತಸ್ಯಾನುಮಾನಾಗಮಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಇತಿಹಾಸಾದೌ ಚ ತನ್ಮೂಲತ್ವವ್ಯಕ್ತೀಕರಣಾಯ ತದನುವಾದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪೂರ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾಸಾದಯೋ ನ ದೇವಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಂತಿ, ಪ್ರಾಣಿತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನ ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತನ್ಮೂಲಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮತಿಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸ ಇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಘಟಮಾತ್ರಂ, ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಪಿ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೀತಾನಾಗತೌ ಕಾಲೌ, ಸಾರ್ವಭೌಮಶೂನ್ಯೌ, ಕಾಲತ್ವಾತ್ , ವರ್ತಮಾನವದಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ಇದಾನೀಮಿವೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಃ ಕಾಲೋಽವ್ಯವಸ್ಥಿತಪ್ರಾಯವರ್ಣಾಶ್ರಮಶಾಲೀ, ಕಾಲತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ಇದಾನೀಮಿವೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಾವಿಧಾಯಿ ತತ್ತದ್ಯುಗೇಷು ತತ್ತದ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಯೋಗಿತಯಾ ತತ್ತದಸಂಕೀರ್ಣಧರ್ಮಬೋಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಪ್ರಹತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇಷ್ಟದೇವತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದ್ದೇಶೇನ ಜಪವಿಧಾನಾದಪಿ ಯುಕ್ತಮೇತದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಸಂಯೋಗಫಲಂ ದೇವತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತತ್ಫಲಂ ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ ।
ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಾದಪಿ ಯೋಗಿನೋ ದೇವತಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯವಹರಂತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಧೀಃ ಕಿಂ ತು ಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಪಾದತಲಮಾರಭ್ಯಾಜಾನೋರ್ಜಾನೋರಾನಾಭೇರ್ನಾಭೇರಾಗ್ರೀವಂ ಗ್ರೀವಾಯಾಶ್ಚಾಕೇಶಪ್ರರೋಹಂ ತತಶ್ಚಾಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಂ ಕ್ರಮೇಣ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾರಣಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ಭೂತಸಮುದಾಯೇ ಸಮುತ್ಥಿತೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಶೀಕೃತೇ ಯೋಗಗುಣೇ ಚಾಣಿಮಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಯೋಗಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತೇಜೋಮಯಂ ದೇಹಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ನ ಜರಾದಿಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಮಂತ್ರಾದಿದೃಶಾಮೃಷೀಣಾಂ ಶಕ್ತಿರಸ್ಮದಾದಿಶಕ್ತಿಸದೃಶೀ ನೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ವ್ಯಾಸಾದೀನಾಮಪಿ ಶಕ್ತೇರಸ್ಮದಾದಿಶಕ್ತ್ಯತಿಶಾಯಿತಯಾ ನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಋಷೀಣಾಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಾಸಾದೀನಾಮತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥದರ್ಶಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚೇತಿಹಾಸಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಧೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಲೋಕೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾದುಷ್ಟತ್ವೇ ಪ್ರಮೇಯಸಿದ್ಧಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯವಾಂತರಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದೌ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ದೇವಾದಿಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಾಪರೋಕ್ಷಧಿಯಾಂ ಮುಕ್ತಿವಾದೀನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾಕ್ಯಾನಿ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಂ ಸೂಚಯಂತೀತಿ ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಶ್ರೂತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಕ್ರಮೇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರನಿಯಮಾಪವಾದೇನ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರವದ್ವಿಜಾತ್ಯಧಿಕಾರನಿಯಮಂ ನಿರಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಧಿಕಾರಃ, ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೀ ಜಾನಶ್ರುತೌ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶುಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ನಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾತ್ರೈವರ್ಣಿಕದೇವಾದ್ಯಧಿಕಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಾಧಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಿ ಶೂದ್ರಶಬ್ದದೃಷ್ಟೇರ್ಜಾತಿಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಹೇತುವೇದಾಂತವಿಚಾರಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇರೇತದಧ್ಯಾಯಾಂತರ್ಭಾವೋಽಸ್ಯ ಯುಕ್ತಃ । ಅರ್ಥವಾದಿಕಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜಾತಿಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾದವಿಶೇಷಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತೋ ವಿಶೇಷಃ ಫಲತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ವಿಷಯಃ ।
ತಸ್ಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತ್ಯಧಿಕಾರಹೇತುಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಲೌಕಿಕೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದನಧಿಕಾರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನಗ್ನಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನವಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಮಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇ ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ನಾಧಿಕಾರಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಮಾಹವನೀಯಾದ್ಯಭಾವಾದನಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂವಾಽಧಿಕಾರೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ದೃಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾದಾಹವನೀಯಾದೇಸ್ತತ್ರಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ತದ್ರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಧೇತುಮತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ —
ಭವತೀತಿ ।
ಅಹೇತಿ ಖೇದಾರ್ಥೋ ನಿಪಾತಃ । ಹಾರೇಣ ಸಹಿತ ಇತ್ವಾ ರಥಃ ಸ ತವೈವ ಹೇ ಶೂದ್ರ, ಗೋಭಿಃ ಸಹಾಸ್ತು, ಕಿಮನೇನಾತ್ಯಲ್ಪೇನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ನಿರ್ವೋಢುಮಸಮರ್ಥೇನೇತಿ ರೈಕ್ವೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಂ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರೇ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಂ, ಸ್ಮಾರ್ತಮಪೀತ್ಯಾಹ —
ವಿದುರೇತಿ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿಮತಃ ಸಾಧನೇ ಫಲವತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತೇನ ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಸಂಬಂಧಲಿಂಗೇನ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರೋ ಯಥೋಕ್ತಸ್ತಥಾತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾದಿಮತಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಲಿಂಗಾದಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಹೇತುಷು ನೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಧೀತೇತಿ ।
ಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನವಿಧಿರದೃಷ್ಟಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತವೇದವಾಕ್ಯೋತ್ಥಪ್ರಮಿತಿಮತ ಏವೋತ್ತರವಿಧಿಷ್ವಧಿಕಾರೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನಿಯಮಯನ್ವೈದಿಕೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಧೀಫಲಪರ್ಯಂತೋಪಾಯವಿಧಿಷು ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಧೀಯಾನಸ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ವಾರಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಮಪಿ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಪನಯನಮಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪನಯನಸ್ಯೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಹಿ ತಸ್ಯ ವರ್ಣತ್ರಯವಿಷಯತ್ವಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಮರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋಃ ಸಂಭವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ —
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ।
ನನು ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದರ್ಥಧೀಯೋಗಾದಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ವೈದಿಕಮಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಚ ನಿಷಿದ್ಧಾಧ್ಯಯನಾದ್ದುರಿತೋದಯಭಯಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಿಜನಿತವಿದ್ಯಯಾ ತನ್ನಿಬರ್ಹಣಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಿಜನ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ದುರಿತನಿವೃತ್ತಾವಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ‘ಶೂದ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮನವಕ್ಲೃಪ್ತಃ’ ಇತಿ ಪರ್ಯುದಾಸೋ ನ ಶ್ರುತ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕೃತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞವಜ್ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞೋಕ್ತೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದನಧಿಕಾರೋ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಾಚನಿಕಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ನ್ಯಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ತದಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಲಿಂಗದರ್ಶನಂ ದ್ಯೋತಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ್ಯಾಯೇತಿ ।
‘ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇತ್ ‘ ಇತಿವಚ್ಚೋದನಾಭಾವಾದರ್ಥವಾದಸ್ಥಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನಃ ಸ್ವತೋಽಪ್ರಾಪಕತ್ವಾದನ್ಯಪರಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾವಿರೋಧ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದತ್ರ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಸಾಧಕಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಲಿಂಗಾನುಗ್ರಾಹಕೋ ನ್ಯಾಯೋಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾರ್ಥವಾದವಶಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇ ವಾ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರಃ, ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಕಾಮಂ ಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸಿದ್ಧೇ ವಿದ್ಯಾತ್ವಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತದಧಿಕಾರೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥವಾದೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವೈದಿಕಶೂದ್ರಪದಸ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ —
ಶಕ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಜಾತ್ಯಂತರೇ ರೂಢಸ್ಯ ಕಥಮನ್ಯಾರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾವದೃಷ್ಟರೂಢಿಗ್ರಹಾದ್ವರಂ ದೃಷ್ಟಯೋಗಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜಾನಶ್ರೂತೀ ರಾಜಾ ಬಹುವಿಧಾನ್ನಪಾನದಾನಶೂರೋ ಗ್ರೀಷ್ಮೇ ರಾತ್ರೌ ಹರ್ಮ್ಯೇ ಸುಷ್ವಾಪ । ತಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಮಂತರಿಕ್ಷೇ ದೃಷ್ಟಿಗೋಚರಂ ಹಂಸೇಷು ಗಚ್ಛತ್ಸು ಪೃಷ್ಠಗಾಮೀ ಹಂಸೋ ಹಂಸಮಗ್ರೇಸರಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಕಿಂ ನ ಪಶ್ಯಸಿ ಪರಮಧಾರ್ನಿಕಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇರ್ಜ್ಯೋತಿರ್ದ್ಯುಲೋಕಸಂಲಗ್ನಂ ತತ್ತ್ವಾಂ ಧಕ್ಷ್ಯತೀತಿ । ತತಃ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಕಮೇನಂ ವರಾಕಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ಸಂತಮರೇ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮೇತದ್ವಚನಂ ಬ್ರವೀಷಿ । ಉಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ । ಯುಗ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ತಯಾ ಸಹ ವರ್ತತೇ ಯೋ ರೈಕ್ವಃ । ಯಸ್ಯ ಧೀಫಲೇ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸರ್ವಮಂತರ್ಭೂತಂ ಸ ಏವೈತದುಕ್ತಿಯೋಗ್ಯೋ ನಾಯಮಜ್ಞೋ ರಾಜೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಮೇತಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶುಗಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ —
ಇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಶೋಕಸೂಚನಮನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಜಾತೀತಿ ।
ತದಾದ್ರವಣಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶಂಕಾಮಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಾದಾಯ ತ್ರಿಧಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಉಚ್ಯತಇತಿ ।
ಶುಚಂ ಶೋಕಮಭಿದುದ್ರಾವ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಚಾ ವಾ ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಸ್ವಯಮಭಿದುದ್ರುವೇ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಚಾ ವಾ ಕರಣಭೂತಯಾ ರೈಕ್ವಂ ಗತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ತಾವತ್ತದಾದ್ರವಣಾದಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಶುಗ್ಜಾನಶ್ರುತೀ ರೈಕ್ವೋ ವಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾಧಿಕೃತಾರ್ಥತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಅವಯವೇತಿ ।
ಹಂಸವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮನೋಽನಾದರಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶುಗುತ್ಪನ್ನೇತ್ಯೇತದೇವ ಕಥಂ ಗಮ್ಯತೇ, ಯೇನಾಸೌ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಕಥಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಶ್ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ, ಚೈತ್ರರಥಸ್ಯ ವಾ ಕಥಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ, ಕಥಂ ವಾ ಜಾನಶ್ರುತೇಸ್ತೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಪಿ ವಾ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಉತ್ತರತ್ರೇತಿ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯನಂತರಮರ್ಥವಾದಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಹಶಬ್ದೋ ವೃತ್ತಾಂತಾವದ್ಯೋತೀ । ಶೌನಕಃ ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಾಪೇಯಂ ಕಪಿಗೋತ್ರಂ ಪುರೋಹಿತಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ನಾಮ್ನಾ ರಾಜಾನಂ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಕಕ್ಷಸೇನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ತೌ ಭೋಕ್ತುಮುಪವಿಷ್ಟೌ ಸೂದೇನ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ಭಿಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿಕ್ಷಯಾಸ್ಯಾಽಶೂದ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಚೈತ್ರೇತಿ ।
ಕಾಪೇಯಯೋಗೇಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಪ್ರಥಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಾಪೇಯೇತಿ ।
ಅವಗತಿಮೇವ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ದ್ವಿರಾತ್ರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಕಾಪೇಯಯೋಗೇಽಪಿ ಕಥಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಶ್ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಯಾಜಕೇನ ಕಾಪೇಯೇನ ಯೋಗಾದ್ಯಾಜ್ಯೋಽಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚೈತ್ರರಥಿಃ ಸಿದ್ಧಃ, ತತ್ತತ್ಪುರೋಹಿತವಂಶ್ಯಾನಾಮೇವ ತತ್ತದ್ರಾಜವಂಶ್ಯೇಷು ಪ್ರಾಯೋ ಯಾಜಕತ್ವಾತ್ । ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾಚ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋಽಭಿಪ್ರತಾರಿ, ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿತ್ವಾತ್ತದ್ವಂಶ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಚನಾದಪಿ ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಚಿತ್ರರಥಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ಜಾನಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇನೇತಿ ।
ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಽಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಯೋಃ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋಶ್ಚ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಽಪಿ ವೈಷಮ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕ್ಷತ್ತ್ರಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಗೋದಾನಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ ।
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಧಿಕಾರೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಧ್ಯಯನಾಚಾರ್ಯಶುಶ್ರೂಷಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಪರಾಮರ್ಶಂ ವಿಶದಯತಿ —
ತಂ ಹೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ಶಿಷ್ಯಮಾಚಾರ್ಯಃ ಕಿಲೋಪನೀತವಾನ್ । ಅನುಪನೀತಾಯ ವಿದ್ಯಾದಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸನತ್ಕುಮಾರಂ ಪ್ರತಿ ನಾರದೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥೀ ಮಂತ್ರಮುಚ್ಚಾರಯನ್ನುಪಸತ್ತಿಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯಾಹ —
ಅಧೀಹೀತಿ ।
ಭಾರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡ್ಋಷಯಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರತ್ವೇನಾವಗತವಂತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಸ್ತದ್ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ, ಪರಂ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಾರಯಂತೋ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮೇಷ ಪಿಪ್ಪಲಾದಸ್ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ಸರ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ರಿಕ್ತಹಸ್ತಾನಾಂ ಗುರೂಪಗಮನಾಯೋಗಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಸಮಿತ್ಪಾಣಯಸ್ತಮುಪಸನ್ನಾಃ ಕಿಲೇತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅನುಪನೀತಾನಾಮಪಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಶ್ರುತೇರನಿಯತಮುಪನಯನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಾನಿತಿ ।
ಔಪಮನ್ಯವಪ್ರಭೃತೀನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನನುಪನೀಯೈವಾಶ್ವಪತೀ ರಾಜೋವಾಚೇತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೋಪನಯನಾನಾಂ ದ್ವಿಜಾನಾಮೇವಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಶೂದ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಜಾತಿರುಪನಯನರಹಿತಃ । ಪಾತಕಂ ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯವಿಭಾಗಾಭಾವಕೃತಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಪದ್ಯು ಹ ವಾ ಏತತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೩೬ ॥
ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ತದಭಾವೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಕಾಲಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಮೀತಪಿತೃಕಃ ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಮಪೃಚ್ಛತ್ , ಭಗವತಿ, ಕಸ್ಯಚಿದ್‌ಗುರೋರಾವಾಸಮಾಸಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಾಚರಿತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ, ಬ್ರವೀತು ಭವತೀ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮಿತಿ । ಸಾ ತು ತ್ವತ್ಪಿತೃಪರಿಚರಣಪರತಯಾ ನಾಹಂ ತದವೇದಿಷಂ, ಜಬಾಲಾಹಮಸ್ಮಿ ತ್ವಂ ಜಾಬಾಲೋಽಸೀತ್ಯೇತಾವದವಗತಮವಾದೀತ್ । ತತಃ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಗೌತಮಮಭ್ಯೇತ್ಯಾಭ್ಯಭಾಷತ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭಗವತಿ ಚರಿತುಮಿಚ್ಛಾಮ್ಯನುಗೃಹ್ಣಾತು ಮಾಂ ಭವಾನಿತಿ । ತತೋ ಗೌತಮೇನ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಸೀತಿ ಪೃಷ್ಟೋ ನಾಹಂ ವೇದ, ನಾಪಿ ಮಾತೇತಿ ತೇನೋಕ್ತೇ ತದೀಯಸತ್ಯವಚನೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಮಾಯಾವಿತ್ವಯೋಗಾತ್ತದಶೂದ್ರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತಮುಪನೇತುಮಧ್ಯಾಪಯಿತುಂ ಚಾಚಾರ್ಯೋ ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮುಕ್ತನೀತ್ಯಾ ಗೌತಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೌನ್ಮುಖ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಏತತ್ಸತ್ಯವಚನಂ ವಿವಕ್ತುಂ ವಿವಿಚ್ಯ ನಿಃಸಂದಿಗ್ಧಂ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯೇತತ್ । ‘ನ ಸತ್ಯಾದಗಾಃ’ ಸತ್ಯವಚನಾನ್ನಾತಿಗತೋಽಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೭ ॥
ಶ್ರೌತಮಿವ ಲಿಂಗಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರೇ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ತದ್ದರ್ಶಯತಿ —
ಶ್ರವಣೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿಭಜತೇ —
ವೇದೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರವಣಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಸ್ವಹಸ್ತಯತಿ —
ಶ್ರವಣೇತಿ ।
ಪಠ್ಯಮಾನಂ ವೇದಂ ಸಮೀಪೇ ಪ್ರಮಾದಾದೇವ ಶ್ರೃಣ್ವತಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಸೀಸಲಾಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ಸಂತಪ್ತಾಭ್ಯಾಮತಿದ್ರುತಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರದ್ವಯಪೂರಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದ್ಯು ಪದಾ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಚಾರಸಮರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರವಣನಿಷೇಧಾದೇವಾರ್ಥಾದಧ್ಯಯನನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾರ್ಥಿಕೋಽಧ್ಯಯನನಿಷೇಧಃ, ಶ್ರೌತಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಭವತೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಯೋರಪಿ ಸ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಪಿ ಜ್ಞಾನನಿಷೇಧಮಾಹ —
ಭವತೀತಿ ।
ಅನುಷ್ಠಾನನಿಷೇಧಮಪಿ ಶಾಬ್ದಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿತಿ ।
ದಾನಮತ್ರ ನಿತ್ಯಮಿಷ್ಟಂ, ನೈಮಿತ್ತಿಕಸ್ಯ ಶೂದ್ರೇಽಪಿ ಯೋಗಾತ್ ।
ಯತ್ತು ವಿದುರಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಿತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಾಧಕಸ್ಯಾಧಿಕಾರಚಿಂತಾ ನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ವಿದುರಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇನ ದುರ್ವಚತ್ವಾದುತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಮುಕ್ತಿರೇವ । ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಶ್ರಾವಯೇದಿತಿ ।
ಕುತ್ರ ತರ್ಹಿ ತದಧಿಕಾರೋ ವಾರ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ವೇದೇತಿ ।
ಆರ್ಥವಾದಿಕಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತನೀತ್ಯಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಽನ್ವಯಾನ್ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದದ್ವಾರಾಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಬಹುಲಿಂಗವಿರೋಧಾದೇಕಸ್ಯ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧವದ್ವಾಯುಸಹಿತಜಗತ್ಕಂಪನಾಶ್ರಯತ್ವಭಯಹೇತುತ್ವಾಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಲಿಂಗೈರ್ಬಹುಭಿರ್ವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇರೇಕಸ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಮಾಹ —
ಕಂಪನಾದಿತಿ ।
ಆಪಾದಸಮಾಪ್ತೇರುತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಅವಸಿತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯೋದಾಹರಣತಯಾ ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಯತ್ಕಿಂಚೇದಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜಗತ್ತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಸತ್ಯೇಜತಿ ಚೇಷ್ಟತೇ । ತಚ್ಚ ತಸ್ಮಾದೇವ ನಿಃಸೃತಮುತ್ಪನ್ನಮ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಮಹದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬಿಭೇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಭಯಮ್ ।
ತದೇವ ಭಯಹೇತುತ್ವಂ ನಿರೂಪಯತಿ —
ವಜ್ರಮಿತಿ ।
ಉದ್ಯತಂ ವಜ್ರಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣತತ್ತ್ವಧಿಯೋಽಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವಮಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾನನುಗಮಾನ್ನೇದಮುದಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಏಜತಿಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಕಂಪನಸ್ಯ ಸೂತ್ರಣಾದೇಜತಿಪದಯುಕ್ತಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಸೂತ್ರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸಹೇತುಕಂ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾನುವಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ, ಯತೋಽನೂದ್ಯೇತ, ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥೀಯತೇ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತ್ಯನ್ವಯಾದಸ್ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರುಪಾಸ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವತಿದೇಶಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಾತರ್ದನೇ ವಿಚಾರೇ ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯನರ್ಥಕಮಧಿಕರಣಮ್ । ಮೈವಮ್ । ‘ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಪರೈವಕಾರವತ್ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಾವುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯವಚ್ಚಾತ್ರ ತದಭಾವಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —
ವಾಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಜಗತ್ಕಂಪನಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿಹಾಪಿ ಭಾತಿ, ತತ್ಕಥಂ ವಾಯೋರಿದಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಲಿಂಗಮನ್ಯಥಯತಿ —
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಜಗದ್ಭಯಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಾಯ್ವಿತಿ ।
ನ ತಾವದತ್ರೋಪಮಾ, ತದ್ವಾಚಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯಾನಕಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯಮ್ಯತೇ, ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೇದಮೇವ ಮಾನಂ ವಾಯುನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ತದುದ್ಯಮನೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ವಾಯೋರಪಿ ವಜ್ರೋದ್ಯಮಹೇತುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಮಾನಾಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ತತ್ರಾಹ —
ವಾಯೌ ಹೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಾಯ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಮನುಕೂಲಯತಿ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಃ । ಸಮಷ್ಟಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕವಾಯೂಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಬಹಿರೇವ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಾಯೂಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವೇ ಶ್ರೌತೇ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾನುಗೃಹೀತಂ ಸರ್ವಲೋಕಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಂ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಕಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರಿತಿ ।
ತಥಾಪ್ಯೇಜತಿವಾಕ್ಯೇ ವಾಯುರುಚ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಸಂಭವೇ ನ ತದ್ಭೇತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಇಹೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಶುಕ್ರಂ ಶುಭ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ್ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪೂರ್ಣತಾಮಾಹ —
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತಾಮಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತಾಮಾಹ —
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಹ —
ತದು ನೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತದೇವಾತ್ರ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಲ್ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಥಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾರ್ಥಾಂತರಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತಬಹುಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಪೂರ್ವಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಸೂತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಂಪಹೇತುತ್ವಂ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ —
ಏಜಯಿತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ಮರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಜೀವನಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಇತರೇಣೇತಿ ।
ಇತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೇರತ್ರಾಪಿ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ತದೇವೋಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಮುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಮಾಹ —
ಉತ್ತರತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭಯಾದಗ್ನಿಸೂರ್ಯೌ ತಪತಃ । ಇಂದ್ರಾದಯಃ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಧಾವಂತಿ । ಮೃತ್ಯೋರುಕ್ತಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪಂಚಮತ್ವಮ್ ।
ಕಥಮತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಂ, ವಾಯುರೇವಾಗ್ನ್ಯಾದಿಭಯಕಾರಣಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸವಾಯುಕಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತಭಯಹೇತುತ್ವಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಅಶನೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಜ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿರೋಧಿತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಜ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭಯಹೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಭಯಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಭೀಷಾ ಭಯೇನಾಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।
ಶ್ರುತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಭಂಗಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
'ಅಪಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ’ ಇತ್ಯಪಮೃತ್ಯುಜಯಸ್ಯೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪಂಚಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಸೂತ್ರೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಿತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವಾಯುಜ್ಞಾನಾಧೀನಮಮೃತತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಜತಿವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಾಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ॥ ೩೯ ॥
ಬಹುಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಶ್ರುತಿಬಾಧವತ್ಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತೋತ್ತಮಪುರುಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಮಾಹ —
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ದಹರಾಧಿಕರಣೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧವದಾದಾಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣೋಚ್ಯತೇ ಜೀವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿಶದಯಿತುಂ ತದೇವ ವಾಕ್ಯಮಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಷಯೋ ಘಟಾದಿಸ್ತಸ್ಯಾವರಕಂ ಬಾಹ್ಯಂ ತಮಸ್ತದಪಹತಿಕಾರಣಮಾದಿತ್ಯಾಖ್ಯಂ ತೇಜಸ್ತದಿಹ ಜ್ಯೋತಿರುಚ್ಯತೇ, ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ರ ರೂಢತ್ವಾದಿತ್ಯೇಕಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪರತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಯೋಗಾತ್ತದೇವ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇವ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚವತ್ಪ್ರಕೃತೇ ಪ್ರಕರಣಾನುಗ್ರಾಹಕಾಭಾವಾತ್ , ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣಾದಿತ್ಯೇಽಪಿ ನೇಯತ್ವಾದುಕ್ತಶ್ರುತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರೂತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರಾದಿತ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯೇವಾತ್ರ ಕಸ್ಯಾಶ್ಚಿದಪಿ ಕ್ಷುತೇರಸಂಕೋಚಾತ್ಪ್ರಾಗಿವೇಹಾಪಿ ‘ಸಮುತ್ಥಾಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಸಂಕೋಚಾದ್ವಾ ಯುಕ್ತಮಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾದೇಯತ್ವಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ಣಯಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಾದನಾರಭ್ಯಮೇತದಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ನೀತಃ । ನ ಚ ತಥಾಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುರದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಗತಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರಾಪಿ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರುತ್ತಮಪುರುಷತ್ವಂ ಚಾದಿತ್ಯೇಽನುಪಪನ್ನಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುರಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
‘ಅಥ ಯಾ ಏತಾ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ನಾಡೀಖಂಡಃ । ತತ್ರಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಾನುರೋಧೇನ ಮುಮುಕ್ಷೋಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಭಿಹಿತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೋಪರಮಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯತ್ರೇತ್ಯಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾವಸಾನಕಾಲೋಕ್ತಿಃ । ಏತದುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಯಥಾ ತಥೇತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಸ್ಮಾದಭಿಮಾನವಿಷಯಾದ್ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಯದಾ ಕರೋತ್ಯಥ ತದೈತೈರಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಿಭಿರಾಲಂಬನೈರೂರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ನಾಕ್ರಮತ ಉಪರಿ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಯಥಾದಿತ್ಯತ್ವಂ ತಥಾ ಶ್ರುತಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪರತ್ವಮರ್ಚಿರಾದಿಭ್ಯೋ ಯುಕ್ತಂ ಸಮುತ್ಥಾಯೋಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ಚ ಪೂರ್ವಕಾಲಾರ್ಥಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಾದ್ದೇಹಾಭಿಮಾನತ್ಯಾಗರೂಪಮುತ್ಥಾನಂ ಕೃತ್ವೋಪಸಂಪದ್ಯ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಚೋತ್ತಮಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಸರ್ವಾವಿರೋಧಾದಾದಿತ್ಯಪಕ್ಷೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಚಾಭ್ಯುಪೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾರ್ಗಪರ್ವಭೂತಾದಿತ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತೇಜಸೋ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಂ ಹೇತುನಾ ಸಾಧಯತಿ —
ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಂ ಕಥಯತಿ —
ಏತಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚಾರ್ಚಿರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿತ್ಯಶ್ಚೇತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವಿದುಷೋ ನಾಶರೀರತ್ವಂ, ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮನಃ ಸಶರೀರತ್ವಾತ್ ।
ನ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವಶರೀರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಪರಮಿತಿ ।
ಶರೀರಾದುತ್ಥಿತಸ್ಯಾನಂತರಮುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ನಾಡೀಖಂಡೇ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಶ್ರುತಿಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತೋತ್ತಮಪುರುಷಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿರಾಸ್ಥೇಯಂ, ಏಕವಾಕ್ಯತಾಪಾದಕಫಲವತ್ಪ್ರಕರಣೋಪೇತಶ್ರುತೇರ್ವಿಫಲಲಿಂಗಸಂಗತಿಶ್ರುತಿತೋ ಬಲೀಯಸೀತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಯ ಹಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂತಾಶರೀರತಾಫಲಾಯಾಮರ್ಚಿರಾದ್ಯನವತಾರಾದಾದಿತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾನ್ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸೂಪದಿಷ್ಟತ್ವಾದೇವೋತ್ಕರ್ಷಾಯೋಗಾದತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಾತ್ರಶ್ರುತೇರ್ಮಾರ್ಗಾನುಕ್ತೇರಾದಿತ್ಯೋಕ್ತೌ ಶ್ರುತಿತ್ರಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ‘ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್ ‘ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ಬಲವತ್ಪ್ರಕರಣೋಪೇತಪ್ರಾಗುಕ್ತಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರೋಕ್ತಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೇ ತದುಭಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾದರ್ಯಧಿಕರಣವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾಯಾಮತ್ರ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಪ್ರತೀತೇರ್ಬಾಧಿತ್ವಾ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿಂ ಪರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯೈವೋತ್ತಮಪುರುಷತೇತ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೦ ॥
ಪ್ರಕರಣೋಪೇತೋತ್ತಮಪುರುಷಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧ ಉಕ್ತಃ । ಇದಾನೀಮಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಾಭ್ಯಾಮಾಕಾಶಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಮಾಹ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಪಕ್ರಮಾದರ್ಥಾಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಪಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಿತಸ್ತಥಾಕಾಶೋಪಕ್ರಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯತಾಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತೇರನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಯ್ವಾದಿಮಾತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಾಕಾಶಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಧಿಯಾ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ರೂಢಿಗ್ರಹೇ ತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧದೇವದತ್ತಾದಿಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಸಿತಾಸಿತಾದಿರೂಪಾಣಾಂ ಚ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ತದಾಶ್ರಯಾವಕಾಶದಾನದ್ವಾರಾ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ತನ್ನಿರ್ವಹಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಾಮೇತಿ ।
‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ಸರ್ವಜಗದುತ್ಪತ್ತೇರೇವಕಾರಸಿದ್ಧನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ, ನೈವಮಿಹ ತತ್ಪರತ್ವೇ ಕಿಂಚಿದಸಾಧಾರಣಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಗತಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಾತ್ಪ್ರಮಿತಸ್ಯ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ, ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಸ್ಥಾನಾದಮೃತತ್ವಂ, ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮಾದಿವದ್ಭೂತಾಕಾಶೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಾದ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ಭಾತಿ, ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯಾರ್ಥಾಂತರತ್ವವ್ಯಪದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದೀತಿ ।
ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ, ದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾಮತ್ವಾನ್ನೀಲಪೀತಾದೇ ರೂಪತ್ವಾತ್ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ನಾಮರೂಪಶಬ್ದೌ ಸಂಭೂಯೋಕ್ತೌ ತತ್ರ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾವೇವ ಶ್ರುತಿಷು ಗೃಹ್ಯೇತೇ ‘ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತಥಾ ದೃಷ್ಟೇಃ । ನ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾಂತರ್ಭೂತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಮಪಿ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಭೂತಾಕಾಶಮಪಿ ವಿಕಾರತಯಾ ನಾಮರೂಪಾಂತರ್ಭೂತಂ ಕಥಮಾತ್ಮಾನಮುದ್ವಹೇತ್ , ನ ಚ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಂ ಶ್ರುುತಂ ಪರತಂತ್ರಭೂತಾಕಾಶೇ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಾಮೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ತನ್ನಿರ್ವಹಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕತ್ವಸಿದ್ಧೇಸ್ತದೇವಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅನೇನೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಮಾದಿಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಕತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣತೇತ್ಯಾಹ —
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿಹ ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನಾಮೇತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಿಂಗಾನ್ಯೇವ ಸಂತಿ, ಭೂತಾಕಾಶಾರ್ಥತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೇ ಸ್ತಃ । ತಥಾ ಚ ಕೇವಲಲಿಂಗೇಭ್ಯಸ್ತಯೋರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶ್ರುತೀ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಸ್ಥಾಕಾಶಶ್ರುತೇಃ ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಲಿಂಗಾಚ್ಚ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣತದರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಮೃತತ್ವಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶ್ರುತೀ ಬಲವತ್ಯಾವಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವದಾನಂತ್ಯಲಿಂಗಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಂ, ಇಹಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧನಾಮಾದಿನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಸಂವಾದೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯವಲ್ಲಿಂಗಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಪೃಥಗಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯವದಿಹ ನೇತಿ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೧ ॥
ಶ್ರುತ್ಯುಪೇತಲಿಂಗೇನ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಿಂಗೇನ ಲಿಂಗಸ್ಯೈವ ಬಾಧಮಾಹ —
ಸುಷುಪ್ತೀತಿ ।
ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —
ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯವಾಕ್ಯಜಾತಂ ವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹರತಿ —
ಬೃಹದಿತಿ ।
ದೇಹಾದೀನಾಮನ್ಯತಮೋ ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತೋ ವಾತ್ಮೇತಿ ಜನಕಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ —
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ತನ್ಮಯಸ್ತತ್ಪ್ರಾಯಃ । ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದೀತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾರ್ಥೇ ಸಪ್ತಮ್ಯೌ । ಪ್ರಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾತಿರಿಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರ್ವಿವಿನಕ್ತಿ —
ಅಂತರಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನತ್ತಿ —
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣೋ ಯೋಽಯಮೇವಂಭೂತಃ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ವಾಕ್ಯಮಧಿಕೃತ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಥಸರ್ವೇಶಾನಾದಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಾವುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ನ ಜೀವಾರ್ಥಾವತ್ರ ತಥೇತ್ಯಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದವಾದಾದಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಭೇದವಾದೋ ನೈಕಾಂತಃ, ಅಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ’ ಇತಿ ಭೇದೋಪಚಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಮುಖ್ಯಭೇದಸಾಧನಾದಧಿಕರಣಸಂಗತಿಃ । ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಕರ್ತೃಸ್ತುತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದನುವಾದೇನ ತದ್ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಧೀರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಜೀವೇ ಮಹಾನಿತ್ಯಾದ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಜೀವೋಕ್ತೇಸ್ತತ್ಪರೇ ಸಂದರ್ಭೇ ಮಹಾನಜ ಇತ್ಯಾದಿ ತತ್ರೈವ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃಸ್ತುತ್ಯಾ ತದಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿರತ್ರೇಷ್ಟೇತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯನ್ಬಹಿರೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪರಾಮರ್ಶಾನಾಂ ಜೀವಾರ್ಥತಯಾ ತತ್ಪರೇ ಸಂದರ್ಭೇ ಕಥಮೀಶ್ವರೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೋಪಸ್ಕಾರಮವತಾರಯತಿ —
ಸುಷುಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಸೌಷುಪ್ತಂ ಭೇದವಾದಮುದಾಹರತಿ —
ಸುಷುಪ್ತೌ ತಾವದಿತಿ ।
ಕರಶಿರಶ್ಚರಣಾದಿಮತಿ ಶರೀರೇ ಪುರುಷಶಬ್ದಾತ್ಕುತಃ ಶಾರೀರಾತ್ಪರಸ್ಯ ಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವೇದಿತೃತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ವೇದಿತೃತ್ವಂ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯಂ, ತದಾ ಬಾಹ್ಯಾಂತರಾರ್ಥಧೀನಿಷೇಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಶಾರೀರತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣಾಜ್ಞ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದೇನಾಪಿ ತಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇರ್ಭೇದೋಕ್ತೇರೌಪಚಾರಿಕತ್ವಾನ್ನ ಶಾರೀರಾತ್ಪರಸ್ಯ ಭೇದೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಯೋಗಾದ್ರೂಢೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಔತ್ಕ್ರಾಂತಿಕೀಮಪಿ ಭೇದೋಕ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಅನ್ವಾರೂಢೋಽಧಿಷ್ಠಿತ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ನಾನಾವೇದನಾತಃ ಶಬ್ದಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶಾರೀರಶಬ್ದಸ್ಯ ಶರೀರಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಭೇದಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಢಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯೇನಾಹ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೇದೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂಸಾರ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ಉಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವಿಷಯಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅನುವಾದಮಾತ್ರಮೇವಾತ್ರೇಷ್ಟಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧೌ ಧ್ಯಾಯಂತ್ಯಾಮಾತ್ಮಾ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಚಲಂತ್ಯಾಂ ಚಲತೀವ । ವಸ್ತುತೋ ನ ಧ್ಯಾಯತಿ ನ ಚಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣೋಪಕ್ರಮಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ನೇಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರ್ಯರ್ಥತ್ವಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ತದರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ವಕ್ತಿ —
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಗಾಮಿತ್ವಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಾಂತೋ ಜಾಗರಿತಮ್ ।
ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಬುದ್ಧೇರ್ವಾಕ್ಯಾನನುಗುಣತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತಮಿತ್ಯತ್ರ ನಿಯಾಮಕಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರ್ಲಿಂಗೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾಯೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವಲಿಂಗೈಸ್ತದನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ವಾಕ್ಯೇನೋಚ್ಯತೇಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರಶ್ನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಅತಃ ಕಾಮಾದಿವಿವೇಕಾನಂತರಂ ವಿಮೋಕ್ಷಾಯ ತದೌಪಯಿಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯೈವ ಬ್ರೂಹೀತಿ ಪುನಃ ಪುನಾ ರಾಜಾ ಯಸ್ಮಾತ್ಪೃಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರತೀಚೋ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವಮ್ , ಉತ್ತರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪೀತ್ಯಾಹ —
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ತೇನ ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಾದಿನಾನನ್ವಾಗತೋಽಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ಭವತಿ, ಅಸಂಗತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿವಚನಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅನನ್ವಾಗತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಮನಾಘ್ರಾತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದಾ ಸುಪ್ತೌ ಹೃದಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಂಬಂಧಿನಃ ಶೋಕಾನ್ಕಾಮಾದೀನಶೇಷಾನತಿಕ್ರಾಂತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —
ತೀರ್ಣೋ ಹೀತಿ ।
ಅನುವಾದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಪರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಹೇತ್ವಂತರದ್ಯೋತಿಚಕಾರಾಭಾವಾತ್ತದವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಭಾವಂ ಯೋಜಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ತತ್ರಾಸಂಸಾರಿವಿಷಯಂ ಶಬ್ದಜಾತಮುದಾಹರತಿ —
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾಧೀನಂ ಸರ್ವಮಪಿ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸ್ವಾಧೀನಂ ಸ್ವನಿಯಮ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ತೃತೀಯಮ್ ।
ಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವನಿಷೇಧಕಂ ಶಬ್ದಜಾತಮಾದತ್ತೇ —
ಸ ನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೋಽನ್ವಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಪಾದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೪೩ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧಗೋಚರಲಿಂಗಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಗೋಚರಲಿಂಗೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವವತ್ಪ್ರಕರಣೋಪೇತಸ್ಥಾನಾತ್ತತ್ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನಸ್ಯೈವ ಬಾಧಮಾಶಂಕಾದ್ವಾರಾ ಕಥಯತಿ —
ಆನುಮಾನಿಕಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಯಾರಂಭಾದತ್ರ ತದಭಾವಾದಧ್ಯಾಯಾಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತದಶಬ್ದತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನವಾದಿವೈದಿಕಶಬ್ದಶೂನ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಶಬ್ದತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಗತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕೃತಂ ಪಾದೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಮನಾಶಂಕಿತಮನಿರಾಕೃತಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಪಕತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತೋ ನೇತಿ ವಕ್ತುಮಾಭಾಸಪದಮ್ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮೇವಾರ್ಪ್ಯತೇ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ತತ್ಕುತೋಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಶಂಕ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಪರಶಬ್ದಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಹಿ ಪ್ರಕರ್ಷವಾಚೀ । ಪ್ರಕರ್ಷಶ್ಚ ಮಹತೋಽವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ‘ಅಜಾಮೇಕಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಾರಣತಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತಯಶ್ಚೋಕ್ತಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣ್ಯಸ್ತದರ್ಥಾಃ । ತೇನ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಾ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತೇತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ತದ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೋಕ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಂ, ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವತ್ಕಾರಣೇ ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಿತಂ ಪ್ರಧಾನಾಶಬ್ದತ್ವಂ ಸಮನ್ವಯದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಂ ಪಾದಾರಂಭ ಇತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯೇವ ವೇದಾಂತಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಧೀರುಕ್ತಾ, ತಾಮುಪೇತ್ಯಾಧುನಾ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಮನ್ವಯಾರ್ಥಃ ।
ನ ಚಾನೇಕಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ಕಲ್ಪಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಆನುಮಾನಿಕಮಿತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಾದೇಕಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ವಿಚಾರಶ್ಚಾಯಂ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಪ್ರಧಾನಪರಂ ಶರೀರಪರಂ ವೇತಿ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಶ್ರೌತಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಭಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವೋಕ್ತಿಭಂಗೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿವದಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನೋಕ್ತಿಪರಮೇವ ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯನ್ನುಪಲಬ್ಧಿಮುದಾಹರತಿ —
ಕಾಠಕೇ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಸಮನ್ವಯದಾರ್ಢ್ಯಾದಸ್ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯಾನಿಯತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯನಿಯತಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಕಥಮತ್ರ ಪ್ರಧಾನಮವ್ಯಕ್ತಪದಾದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ಸ್ಥಾನಂ ಮಾನಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಃ । ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಶ್ರುತಿರಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನೋಕ್ತೌ ತದೀಯಾಂ ರೂಢಿಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ —
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಪಾರಿಭಾಷಿಕತ್ವಾದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯಾನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ —
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ರೂಢಿಯೋಗಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಾಚಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಶಬ್ದಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಃ ‘ಅಜಾಮೇಕಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾಂಖ್ಯೀಯಾ । ‘ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ । ‘ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿರ್ನ್ಯಾಯಃ । ನಚ ಪ್ರಕರಣಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಶರೀರಮವ್ಯಕ್ತಂ, ತಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವೇನ ತಚ್ಛಬ್ದಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾನ್ನ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾನಾದಿಭಿರುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೈತದಿತಿ ।
ತತ್ರಾದೌ ಶ್ರುತಿಂ ನಿರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಕುತೋ ನ ತದಸ್ತಿತ್ವಪರಂ ಸ್ಮಾರ್ತಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಯಾದೃಶಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತಾವಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವ್ಯಾಪ್ತೇರರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾಶಂಕ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವಾತ್ತದೇಕಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ರೂಢ್ಯಾ ತನ್ಮಾತ್ರಸಿದ್ಧೌ ಕುತೋ ಯೋಗಾದ್ದುರ್ಬಲಾದರ್ಥಾಂತರಂ ಶಂಕ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ರೂಢಿರವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ನಹಿ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯನಿಮಿತ್ತಂ, ಪರೀಕ್ಷಕವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ವೇದಾರ್ಥೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಲೌಕಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧೀ ರೂಢಿಃ । ತಥಾ ‘ಯ ಏವ ಚ ಲೌಕಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತ ಏವ ವೈದಿಕಾಸ್ತ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೂತಿಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಸ್ಥಾನಂ ದೂಷಯತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಚೋಽರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಅಸತೀತಿ ।
ಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾ ತದ್ರೂಪವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸತ್ತ್ವಮತ್ರೇಷ್ಟಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಪರೀತರೂಪಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಥಾನಾದರ್ಥಾಸಿದ್ಧೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀಹ ವಿಪರೀತರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಭಾಗಮವತಾರ್ಯ ವಿಭಜತೇ —
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮನೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ತದೇವತ್ರಾಪಿ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಿತಬುದ್ಧಿಪುರುಷಮಧ್ಯಸ್ಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಶ್ರೌತಕ್ರಮಸ್ಯ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯೋರಪಿ ಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ಕುತಃ ಶ್ರೌತಂ ಸ್ಥಾನಮಾಸ್ಥಾಯ ಶರೀರಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಗೃಹೀತತ್ವೇನ ಶ್ರೌತಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ತದುಭಯಂ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಮತೇ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅತೀತೇತಿ ।
ರೂಪಕಕ್ಲೃಪ್ತಿಃ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ । ಆತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೂ ರಥಿತ್ವಂ ಶರೀರಾಖ್ಯರಥಸ್ವಾಮಿತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಹಿ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಶರೀರಂ ಭೋಗಾಯತನತ್ವೇನ ಗುಣತಯಾ ರಥವದವಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಪ್ರಧಾನವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಶರೀರದ್ವಾರಾ ಸುಖದುಃಖೇ ಭೋಕ್ತಾನಮುಪನಯತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಬುದ್ಧಿಮಿತಿ ।
ಮನಸಾಽಶ್ವರಶನಾಸ್ಥಾನೀಯೇನ ವಿವೇಕಿನಾ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರೌತ್ರಾದೀನಿ ನಿಗೃಹ್ಯಂತೇ, ತೇನಾವಿವೇಕಿನಾ ತೇಷು ಪ್ರವರ್ತ್ಯಂತೇ, ತೇನ ಮನಸೋ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಗ್ರಹತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಮನ ಇತಿ ।
ಅಸಂಯತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪುರುಷಂ ಸಂಸಾರಾನರ್ಥಂ, ಸಂಯತಾನಿ ಮುಕ್ತಿದ್ವಾರಂ ಪ್ರಾಪಯಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ಯಥಾಶ್ವೋಽಧ್ವಾನಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಚರತ್ಯೇವಮಿಂದ್ರಿಯಹಯಾಃ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ಚರತೀತ್ಯಾಹ —
ವಿಷಯಾನಿತಿ ।
ಶರೀರಾದಿಷು ಮಧ್ಯೇ ಶಬ್ದಾದೀನ್ವಿಷಯಾನಿಂದ್ರಿಯಹಯಗೋಚರಾನಾಹುರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಮಾರ್ಗೇ ರಥಿನೋ ರಥಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನ ಭೋಗೇ ಚಿದ್ರೂಪತಯಾ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ತದ್ಯೋಗಾದತೋ ದೇಹಾದೀನಾಂ ರಥಾದಿಕಲ್ಪನಾವೈಷಮ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯಾಸಂಗಸ್ಯಾರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಾಸಂನಿಕರ್ಷೇ ಭೋಗಾಯೋಗಾದಿಂದ್ರಿಯಮನೋಯೋಗೋ ಯಥಾ ಭವತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣೇನ ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಯದ್ವಾತ್ಮಾ ದೇಹಃ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪ್ರಾಕರಣಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಧೀನತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥದೇಹಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ವಕ್ತುಂ ರಥಾದಿರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಫಲಂ ವದನ್ಪರಮಪದಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಿನೋ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮವತಾರಯತಿ —
ತೈಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮಪದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇ ಪರತ್ವೇ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಯಶಾಂತಯೇಽನಂತರಂ ಗ್ರಂಥಮಾದತ್ತೇ —
ತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ಪದರ್ಶ್ಯ ಪರಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾರಭತೇ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಕ್ತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಮಿಹೋಕ್ತಿವತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ವಿಷಯಶಬ್ದೇನೋಕ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಶಬ್ದೇನ ವಿಷಯೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, ವಿಷಯಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽಂತರಂಗೇಭ್ಯೋ ಬಾಹ್ಯತಯಾ ಪರತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಆಂತರತ್ವೇನ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತೇಷಾಮತಿಗ್ರಹತಯಾ ಗ್ರಹರೂಪೇಂದ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪರತ್ವಮ್ । ‘ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಘ್ರಾಣಜಿಹ್ವಾವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹಸ್ತತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಗ್ರಹೇಭ್ಯೋ ಗಂಧರಸನಾಮರೂಪಶಬ್ದಕಾಮಕರ್ಮಸ್ಪರ್ಶವಿಷಯಾ ಅತಿಗ್ರಹಾ ಉಕ್ತಾಃ । ತತ್ರ ಗೃಹ್ಣಂತಿ ವಶೀಕುರ್ವಂತಿ ಪುರುಷಮಿತಿ ಗ್ರಹಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ತೇಷಾಮಪಿ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಂ ವಿಷಯಾಧೀನಮಿತ್ಯತಿಗ್ರಹಾ ವಿಷಯಾಸ್ತೇನಾತಿಗ್ರಹತಯಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಮರ್ಥೇಭ್ಯೋ ಮನಸಃ ಪರತ್ವಂ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಗ್ರಹತ್ವೇನ ಘ್ರಾಣಾದಿಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಣಾರ್ಥೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಮಾಹ —
ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಬುದ್ಧೇರ್ಮನಸಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪರತ್ವಂ, ತಯೋರ್ಭೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತ್ಯವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮನಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯದ್ವಾರಾ ವಿಷಯಾ ಭೋಕ್ತುರುಪಕುರ್ವಂತಿ ನಿಶ್ಚಯಶ್ಚ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಸಂಶಯಾತ್ಮಕಮನಸೋ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತತೋ ನ ಪರತ್ವಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೋ ರಥಿತ್ವೇನ ಪೂರ್ವತ್ರೋಕ್ತಃ ಸೋಽತ್ರ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರ ಹೇತೂಕುರ್ವಂಸ್ತದ್ಧೇತುಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಥಮಸ್ಯ ಪರತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಭೋಕ್ತುಶ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ಪುನರ್ನ ತಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ಕಿಂ ತ್ವಾತ್ಮನಃ ಪರಮಿತಿ, ಮಹಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮವಾಚಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪರೂಪಮನನಶಕ್ತ್ಯಾ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೀ ಬುದ್ಧಿರ್ಮನಃ ।
ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಷ್ಟಿಮನಃಸು ಸಮಷ್ಟಿತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ಮಹಾನಿತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಶಕ್ತಿತಯಾ ತರ್ಹಿ ಸಂದೇಹಾತ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಮತಿರಿತಿ ।
ಮಹತ್ತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಭೋಗ್ಯಜಾತಾಧಾರತ್ವಮಾಹ —
ಪೂರಿತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮತ್ವಮಾಹ —
ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಕೀರ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಖ್ಯಾತಿರಿತಿ ।
ನಿಯಮನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಯತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತೋಽನತಿರೇಕಮಾಹ —
ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ತತ್ಫಲಮಪಿ ತತೋ ನಾರ್ಥಾಂತರವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸಂವಿದಿತಿ ।
ಚಿತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಮಾಹ —
ಚಿತಿರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾತಸರ್ವಾರ್ಥಾನುಸಂಧಾನಶಕ್ತಿಮಾಹ —
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಕೂಲಯತಿ —
ಪರಿಪಠ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೌ ವೇದಾವಿರ್ಭಾವಮೀಶ್ವರಾನುಗ್ರಹವಶಾದಭಿವದಂತೀ ತದೀಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿವಕ್ಷತೀತ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಪರತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಧಯತಿ —
ಸರ್ವಾಸಾಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಕ್ತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೇರಿವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪೀಹೋಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಹಿರುಗಿತಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।
ಕಥಂ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಾಸಾಮಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪರಾ ಸಮಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಬುದ್ಧೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ತದುಕ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಾಕ್ತಸ್ಯ ರಥಿನೋಽನುಕ್ತಿವದಿಹ ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಚ ರಥಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ನನು ಪುರುಷೋಕ್ತ್ಯಾ ನ ರಥಿಗ್ರಹಸ್ತಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ಇತರಾಣೀತಿ ।
ದೇಹಾದಿಷು ರಥಾದಿಕಲ್ಪನಾಫಲಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಶರೀರಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಶರೀರೇತಿ ।
ಸುಖಾದಿರ್ವೇದನಾ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಯೋಗೇ ಹೇತುಃ —
ಅವಿದ್ಯಾವತ ಇತಿ ।
ತತ್ಸಂಯೋಗಫಲಮಾಹ —
ಭೋಕ್ತುರಿತಿ ।
ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಬೋಧಾಧೀನಮಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಧಿಗತಿಫಲಮ್ । ನಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ದೇಹಾದೇರಗ್ರಹೇ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಧೀಃ । ತಥಾಚೇಂದ್ರಿಯಾದಿವದೇವ ಶರೀರಮಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ತದರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿಹಾಭೀಷ್ಟೇತಿ ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ದುರ್ಬೋಧತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ಧೀಹೇತುವಿಧೇರಿತ್ಯಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ —
ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಪರಿಪಾಕಾನಂತರ್ಯಮಾಹ —
ಅಗ್ರ್ಯಯೇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮ್ , ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮೇವೋಕ್ತಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತದ್ದರ್ಶನಂ ನ ಬಹಿರ್ಮುಖಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸೂಕ್ಷ್ಮೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ವೈಷ್ಣವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ —
ತದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಧೀಸಾಧನವಿಧಾಯಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏತದಿತಿ ।
ವಾಗಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಲೋಪಸ್ಯ ಛಾಂದಸತ್ವಾದ್ವಾಚಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಾಚೋ ಗ್ರಹಣಂ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ವಾಗಾದೀತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಮನಸಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಸಂಭವಾನ್ನೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮನೋಽಪೀತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಾವಣ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಾಮಿತಿ ।
ಮಹತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪೃಥಗವಸ್ಥಿತೇ ನೈಕ್ಯಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಮಹಾಂತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಂತರಂ ನೇತಿ ಸೂಚಯತಿ —
ಪರಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ಪರಿಶೇಷಾಚ್ಚಾವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಶರೀರಮೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಚೇತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಽಪಿ ಪುನರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಧುನಾ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತದೇವಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ದೇಹೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ನ ಶರೀರಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮಿತಿ ಶಂಕಾಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಂ ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾವತೇತಿ ।
ಸ್ಪಷ್ಟತರತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಕಿಂ ನೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುದಾಹರಣೋಕ್ತಿಃ ।
ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಕುತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಿಷ್ಟತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಜಾತಂ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಕಾರಾಣಾಮನನ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಕೃತೇರವ್ಯಕ್ತತ್ವಮುಪಚರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಯೋಗೇ ಶ್ರೌತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಗೋಭಿಸ್ತದ್ವಿಕಾರೈಃ ಪಯೋಭಿರ್ಮತ್ಸರಂ ಸೋಮಂ ಶ್ರೀಣೀತ ‘ಶ್ರೀಞ್ ಪಾಕೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತೋರ್ಲೋಟಿ ಮಧ್ಯಮಪುರುಷಬಹುವಚನಮ್ । ವಿಕಾರಾಪನ್ನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಪಾಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯೇನ ಶ್ರೀಣೀತೇತಿವದತ್ರ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥತ್ವಂ ಶ್ರೀಣೀತೇರಿಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಕಾರಣವಾಚಕಮವ್ಯಕ್ತಪದಂ ತದಭಿನ್ನಕಾರ್ಯೇ ಭವತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಕಾರಣಾದ್ವಿಕಾರಾಣಾಮನನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಇದಮಿತಿ ।
ತದಾಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಬೀಜೇತಿ ।
ಬೀಜಮೇವ ಶಕ್ತಿರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ತದಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೨ ॥
ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತದಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಾದೌ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗತೋಽವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಮಿದಾನೀಮವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಶರೀರಸ್ಯ ತು ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮನೂದ್ಯಾನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ।
ಏವಂ ಸತಿ ।
ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಂ ಜಗದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯಾದಾವಿಷ್ಟೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ತಾದೃಗೇವ ಕಾರಣಂ ಗಮಯತೀತಿ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಮುತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭವದ್ಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತದಾಹ —
ಪರಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಾದೇಷಾ ನೋಪೇಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತದಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾರ್ಥವದಿತ್ಯಂಶಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ —
ಅರ್ಥವತೀತಿ ।
ತದೇವ ಸಮರ್ಥಯತೇ —
ನಹೀತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಾಸಂಗಾದ್ವಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಜನನಮರಣಾದಿಃ ಸಂಸಾರಃ, ಯನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಸಾ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನ ಬೀಜಶಕ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಯಾ ದಹ್ಯತೇ, ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ತು ಪ್ರತಿಜೀವಮವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಭೇದಮಿಚ್ಛಂತಿ । ತನ್ನ । ಅವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಾದಿಶಬ್ದಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಭೇದಕಾಭಾವಾದೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ।
ನ ಚ ತಸ್ಯಾ ಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವಂ, ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತದವಿದ್ಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪರಮೇಶ್ವರೇತಿ ।
ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಭೇದಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಮಾಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತೇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಮಾಯಾಮಯೀತಿ ।
ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನೋ ಮಾಯಾ ಪರತಂತ್ರಾ ತಥೈಷಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತೌ ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ಮಹಾಸುಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇನ ವಿಪರ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನ ಚಾನಂತಜೀವನಿರ್ಭಾಸಹೇತುತ್ವೇನಾಪಿ ಸಾರ್ಥವತೀತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಮಾಯಾಶಕ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತವಾ ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಾಕಾಶತ್ವಂ, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾಽನಿವೃತ್ತೇರಕ್ಷರತ್ವಂ, ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾಯಾತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಇದಾನೀಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಮಾಹ —
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತ್ಯಾ ಯೋಜಯತಿ —
ತದಿದಮಿತಿ ।
ಕುತಸ್ತಸ್ಯ ಮಹತಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬುದ್ಧಿಪಕ್ಷೇ ತಾವದುಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಪರತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ರಾಜಾದೇಃ ಸ್ವಾಧೀನಾದಮಾತ್ಯಾದೇಃ ಪರತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕುತೋ ಜೀವಭಾವಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಾಧೀನತ್ವಮವಿದ್ಯಾಧೀನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯೋಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಮಾಹ —
ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಶರೀರಸ್ಯ ಮಹತಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಭೇದಾದವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಪರತ್ವಂ ಚ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಕುತಃ ಶರೀರಸ್ಯೈವೇಹ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ —
ದ್ವಿವಿಧಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ದ್ವಿವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಾಹ —
ಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ।
ದೇಹದ್ವಯಸ್ಯಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಭೂಮಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ‘ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇಹೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ದ್ವಯೋಃ ಸಂನಿಧೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಗ್ರಹೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ತದರ್ಹತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಮಾಹ —
ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಜೀವಾತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸೂತ್ರೇ ತದಧೀನತ್ವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಾಧೀನೌ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ, ತೇನ ತದ್ವತೋ ಜೀವಾತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸೌತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕದ್ಯೋತೀ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ।
ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಮತಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —
ತೈಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಪದಮೇವ ವ್ಯಕ್ತಸ್ಥೂಲದೇಹವ್ಯಾವೃತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಾಮ್ನಾತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಾಮ್ನಾತಮಪಿ ಪದಮುಭಯಸಾಧಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆಮ್ನಾತಂ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಮ್ನಾತಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾದರ್ಥದೃಷ್ಟೇಸ್ತ್ವನ್ಮತೇ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಭಾವಾತ್ಕುತೋಽರ್ಥಧೀಃ, ಕುತಶ್ಚಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಸ್ಥೂಲದೇಹನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಧೀನಾರ್ಥಧೀರಿತ್ಯೇತದೇವ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಶರೀರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಶರೀರೇ ರೂಢೇಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಹಾನಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದತ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಚ ನಿಷ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾಯಾತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಮ್ನಾತೇ ತರ್ಹ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಪದ್ಯೈವಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತಾಂ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತದ್ವಶಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಧೀಹೇತುತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಉಭಯಮಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದ್ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ, ತೇನ ತದ್ವಾರಾ ಪದಪ್ರವೃತ್ತೇರವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರಕರಣಪಾರಿಶೇಷ್ಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನೈಕತ್ರ ನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವ ದೇಹಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ದುಃಶೋಧತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽತಿಸಂನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಹಸಾ ತತೋ ನಿಷ್ಕ್ರಷ್ಟುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ತು ದುಷ್ಟತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವಾದಿಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಕುತೋ ನ ಮಂತವ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಶೋಧನಮತ್ರ ನೇಷ್ಟಮಿತಿ ಕಥಂ ಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತದಾಹ —
ಅನಂತರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವೇನ ವಚನಾತ್ಪರಮಪದಮೇವ ಕಥಮತ್ರಾಭೀಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪರಮಪದದಿದರ್ಶಯಿಷಯಾ ಪಾರಂಪರ್ಯಮತ್ರಾಭೀಷ್ಟಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಲೋಚನಾತೋ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಸ್ಥೂಲಮೇವ ಶರೀರಮುಕ್ತಂ, ‘ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತತ್ವೇನ ರಥಕಲ್ಪನಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಪದೇನಾನುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಇಹಾಪಿ ‘ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿಃ’ ಇತಿ ಗೃಹೀತತ್ವೇನಾಪರಿಶೇಷಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಪೇತ್ಯಾಪಿ ದೂಷಯತಿ —
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಯೋರನ್ಯತರಗ್ರಹೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಥಾ ನಾಮಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತ್ವದಿಚ್ಛಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಸ್ಯೈವಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾದನಿರಾಕರಣಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಚಾಂತರಂ ವಿವೇಕಃ, ತಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಇತಿ ಗುಣತ್ರಯಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾರೂಪಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಥಾಪಿ ವಿವೇಕಗುಣತಯಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಲಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯಾಪಿ ತಜ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಇಹಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಪದೇತಿ ।
ನನ್ವವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ತದರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥಾದೇವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಜ್ಞಾತೇ ಶಬ್ದಾಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆರ್ಥಿಕಧಿಯೋಽಪುಮರ್ಥತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಛಾಬ್ದಮೇವ ಫಲವಜ್ಜ್ಞಾನಂ, ನ ಚಾವ್ಯಕ್ತೇ ತಥಾವಿಧಾ ಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಮನೂದ್ಯ ಚಕಾರದ್ಯೋತ್ಯಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತ್ವನ್ಮತೇಽಪ್ಯುಕ್ತನೀತ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಪದಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮಪದಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ದೇಹಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸೋಽಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಸ್ಥೂಲದೇಹೋಕ್ತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —
ವದತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತೋರ್ನ ಪ್ರಧಾನಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಿತತ್ವಾನ್ನಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣೋತ್ತರಮ್ —
ಶ್ರೂಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಅಶಬ್ದಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನಿತ್ಯಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ನನು ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರತ್ರೋಚ್ಯತೇ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಶೂನ್ಯತಯಾ ಸ್ಮಾರ್ತಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದೇವಾತ್ರೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ಉತ್ತರಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ನಞೋಽರ್ಥಮಾಹ —
ನೇಹೇತಿ ।
ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನಾತ್ರೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸಂಭವತಿ ಪರಮಾತ್ಮಗ್ರಹೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಭಜತೇ —
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪುರುಷಾದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಶಬ್ದಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
‘ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ’ ಇತ್ಯಾದಿತದಾಕಾಂಕ್ಷಣಮ್ ।
ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಯಚ್ಛೇದಿತಿ ।
ಫಲವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರಪಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಮೃತ್ಯ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಭ್ಯುಪಗಮಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಚೇತನೇತಿ ।
ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮತ್ರೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ತುಲ್ಯಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಸಂಭವೇ ವಿಜಾತೀಯಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಧೀರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ವಯೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ತ್ರಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಥಮಿಕಂ ಚಕಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ರಕಾಂತತ್ವಮಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಠಾನಾಂ ವಲ್ಲೀಭಿರವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಗ್ರಂಥೇ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ ದೃಷ್ಟೇ, ಮೃತ್ಯೋರ್ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ವರತ್ರಯದಾನಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೌತ್ರಮೇವಕಾರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನೇತಿ ।
ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಮುದಾಹರತಿ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇ ಮೃತ್ಯೋ, ಸ ಮದರ್ಥಂ ದತ್ತವರಸ್ತ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಹೇತುಮಗ್ನಿಮಧ್ಯೇಷಿ ಸ್ಮರಸಿ, ತೇನ ತದ್ವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಮದರ್ಥಂ ವದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯೇ ತದ್ದೇಹೇ ಪ್ರೇತೇ ತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಣೇ ಸತಿ । ಯೇಯಂ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ತಾಮೇವ ಪಕ್ಷಭೇದೇನ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರತಿವಚನತ್ರಯಮಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಕಥಯತಿ —
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಲೋಕಹೇತುವಿರಾಡ್ದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದಿಶ್ಚಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿಸ್ತಮುಕ್ತವಾನ್ಮೃತ್ಯುರ್ನಚಿಕೇತಸೇ । ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಯಾವತೀಃ ಸಂಖ್ಯಾತೋ ಯಥಾ ವಾಗ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಮುವಾಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಹಂತೇದಾನೀಂ ಗುಹ್ಯಂ ಗೋಪ್ಯಂ ಸನಾತನಂ ಚಿರಂತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಜೀವಮಪಿ ಬ್ರವೀತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಥಂ ಸ ಮರಣೇ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಯೋನಿಮಿತಿ ।
ಮೃತಾನಾಂ ಪುನರ್ವಿಚಿತ್ರಜನ್ಮಾಪತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾಶ್ರುತಮಿತಿ ।
ಯೇನ .ಯಾದೃಶಂ ದೇವತಾಜ್ಞಾನಮನುಷ್ಠಿತಂ ಸ ತದನುರೂಪಾಮೇವ .ಯೋನಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ದೇವೈರತ್ರಾಪಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಂ ಪುರಾ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿವಚನರೂಪೇಣ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಾದ್ವ್ಯವಹಿತಮಪಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಚೋ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಜ್ಜೀವವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ವ್ಯವಹಿತಮಿತಿ ।
ಏವಮಿತಿಸೂತ್ರಾವಯವಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ನೈವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ತದರ್ಥೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪರಾಪರಾರ್ಥೇ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವಿಮರ್ಶಾವಸಾನದ್ಯೋತೀ ।
ಕಲ್ಪದ್ವಯೇಽಪಿ ಫಲಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವಾಯೋಗಂ ಫಲಮಾಹ —
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮನೂದ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಂ ಫಲಮಾಹ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನವರದಾನಾಂತರ್ಭೂತಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದಂತರ್ಭಾವಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವವಿರೋಧಮಗ್ರೇ ಪರಿಹರಿಷ್ಯನ್ನಾದ್ಯಂ ಪಕ್ಷಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಸ್ತ್ವನಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ಪರಾಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ನೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋ ಗ್ರಂಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನ ಪ್ರಧಾನೋಕ್ತಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವರದಾನಂ ವಿನಾಽಪೂರ್ವಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಃ, ತದ್ವಿರೋಧೋ ವಾ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರೋಪಗಮೇ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ವರೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾನುಸಾರಿತ್ವಮುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಚಯತಿ —
ಆ ಸಮಾಪ್ತೇರಿತಿ ।
ಆದ್ಯಂತಯೋರೇಕರೂಪತಯಾ ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಿಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —
ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ।
ವರದಾನತದುಪಾದಾನವಿಷಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮುಭಯತ್ರ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವರತ್ರಯಮೇವ ವಿಶೇಷತೋ ಬುಭುತ್ಸಮಾನಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ನಚಿಕೇತಾ ಇತಿ ।
ನನು ಪಿತುಃ ಸೌಮನಸ್ಯಂ ವರೋ ನ ಭವತಿ, ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ಅಗ್ನಿಜೀವಪರಾತ್ಮಾರ್ಥಾಃ ಪ್ರಶ್ನರೂಪಾ ವರಾಃ, ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇರಪಿ ಭಾವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಯೇಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರೇತೇ ಸತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಸತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಕಲ್ಪನೇ ತದ್ವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಬಲಾತ್ಪ್ರಶ್ನೈಕ್ಯಮಯುಕ್ತಂ ಲಿಂಗಾತ್ತದ್ಭೇದಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಪೂರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ನಹಿ ತಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಸದೇಕತಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಃ, ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಜೀವಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜೀವಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥೋ ನ ಪರೋ ಜೀವಾದನ್ಯೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಧರ್ಮಾದಿಗೋಚರತ್ವಾಗೋಚರತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಭೇದಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಶ್ನಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಪಿ ತದ್ಭೇದಮಾಹ —
ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆರ್ಥೇ ಶಾಬ್ದೇ ಚ ವೈಷಮ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾದುಕ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಭೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಭವೇದಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾಜ್ಞಾದನ್ಯೋ ಜೀವೋ ವಾದಿಭಿರಿಷ್ಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಠಶ್ರುತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಂತರಶಬ್ದಃ ।
ಏತದ್ವಾಕ್ಯಗತಲಿಂಗೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಜೀವಪರಯೋರೈಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಕ್ರಮೇಣ ಲಿಂಗಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —
ಇಹೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಂ ಜನ್ಮಾದಿನಿಷೇಧೇನ ಮೃತ್ಯುರಾಹ, ತಥಾಪಿ ಕಥಮೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸತೀತಿ ।
ಅಪ್ರಸಕ್ತನಿಷೇಧಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಂಗೇ ಸತ್ಯೇವ ನಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತಶ್ಚೇಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಾದ್ಯಯೋಗಾನ್ನ ತನ್ನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವಾವಿದ್ಯಯಾ ದೇಹಯೋಗಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಪ್ರಸಂಗಾದಧ್ಯಸ್ತಾತ್ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯುದಾಸೇನ ಜೀವತತ್ತ್ವವೇದನಮೇವ ಪರಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಮನ್ವಾನಸ್ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅಂತಶಬ್ದೋ ಮಧ್ಯವಾಚೀ । ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಲೋಕೋ ಭೂಯೋ ಭೂಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ತಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವತತ್ತ್ವಧಿಯಾ ಶೋಕೋಚ್ಛಿತ್ತಿಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಶ್ಚ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಇಹ ದೇಹೇ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದೇವಾಮುತ್ರ ಪರತ್ರಾದಿತ್ಯಾದಾವಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯಚ್ಚಾಮುತ್ರ ತದೇವೇಹ ದೇಹೇಽನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಪವಾದಾಚ್ಚ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ನಾನೇವ ಮಿಥ್ಯಾಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಪುನಃ ಪುನರ್ಮ್ರಿಯತೇ ನ ಪುಮರ್ಥಭಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಪ್ರಶ್ರಾನಂತರಂ ತತ್ತತ್ಕಾಮೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಲೋಭನೇನಾತಿದುರ್ಲಭತ್ವಖ್ಯಾಪನಾದಪಿ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾಭೀಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿತ್ವಜಿಜ್ಞಾಸನಾದಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಯದೇತಿ ।
‘ನಾನ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಚಲನಂ ನಚಿಕೇತಸೋಽವಸೀಯತೇ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಖ್ಯಾಪನಾದಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವದನಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದೇತಿ ।
‘ಅನ್ಯಚ್ಛ್ರೇಯೋಽನ್ಯದುತೈವ ಪ್ರೇಯಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸವಿಭಾಗೋಕ್ತಿಃ । ‘ದೂರಮೇತೇ ವಿಪರೀತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಭಾಗಗೀರಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಬಹವೋಽಪಿ ಕಾಮಾ ನಾಲೋಲುಪಂತ ಶ್ರೇಯಸೋ ವಿಚ್ಛೇದಂ ನ ಕೃತವಂತಸ್ತತೋ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ತ್ವಾಂ ಮನ್ಯೇಽಹಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ತ್ವಾದೃಙ್ ನೋ ಭೂಯಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಶಂಸನ್ಯದುವಾಚ ತೇನಾಪೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಜೀವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರೋಕ್ತೇರಪಿ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶಂಸಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ಪ್ರಶ್ನಯೋರರ್ಥೈಕ್ಯಂ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ಯದ್ವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯತ್ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಂ ವಿಹಾಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರಶ್ನವಾಚೀ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ।
ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದಿಮತೋ ನ ತದ್ರಹಿತಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾವದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತಸ್ತದ್ಧೀನಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲತ್ವಾದೈಕ್ಯಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕೃತಕತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇ ವರದಾನೋಪಕ್ರಮಾವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾವ್ಯವಹಿತಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ, ಲಾಭಾಂತರಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯೇನ ಪ್ರಶ್ನೈಕ್ಯೇ ಕಥಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸೂತ್ರಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಯೋಜನಾಮಭಿನಯತಿ —
ಏಕತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಪ್ರಕಾರಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಪ್ರಶ್ನಭೇದೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಕಲ್ಪನಾವತ್ಪ್ರಧಾನಕಲ್ಪನಾಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ಪರಸ್ಮಾತ್ಪ್ರದಾನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೬ ॥
ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನ ಸಾ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ —
ಮಹದ್ವಚ್ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯಥೇತಿ ।
ಭೋಗಾಪವರ್ಗಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಿತಬುದ್ಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾಪೇಕ್ಷಿತಫಲಕಾರಣಂ ಸದುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಭಾವಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾರ್ಥೋ ನ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಚೀ । ಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಮಹನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಥಮಜೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಪೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಮೇವಾಹ —
ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಹಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಾಂಖ್ಯೀಯಮಹತೋಽನುಕ್ತೌ ಹೇತುಸಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಫಲಭೇದೋಕ್ತಿಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಸೂತ್ರೇಽಭೀಷ್ಟಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
‘ಮಹತಃ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ರಧಾನತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೭ ॥
ಕಾರಣವಾಚಕಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಧರ್ಮವಾಚಿಲೋಹಿತಾದಿಪದೈಸ್ತದ್ಧರ್ಮೀಣಿ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಪೇತ್ಯಾಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಚಮಸವದಿತಿ ।
ಅಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಛಾಗತೋಽಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮಾಯಯೋಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನೇ ಚ ಗುಣತೋ ವೃತ್ತಿಯೋಗಾದಜಾಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಧಾನಪರೋ ವಾ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾಖ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿಮಾಯಾರೂಪಪರಮಪ್ರಕೃತ್ಯೋರನ್ಯತರಪರೋ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತಾಯಾಃ ಸಾಧಿತತ್ವಾದಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾರ್ಥತೋಽಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಪದಾವಾಚ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿನಾಽಜಾಮಂತ್ರೇ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ಪರತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಅಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಾತ್ತದಶಬ್ದತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೈವ ದಾರ್ಢ್ಯಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವೇನ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಮಂತ್ರವರ್ಣಮೇವಾನುಕ್ರಾಮತಿ —
ಅಜಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ರೂಪರಾಹಿತ್ಯಾದೇತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ರೂಢ್ಯಭಾವೇ ಕಥಮಭಿಧಾನಂ, ಗುಣವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಲೋಹಿತಮಿತಿ ।
ಕುಸುಂಭವದಂಭೋವನ್ಮೇಘವಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತದಾಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅವಯವಧರ್ಮೈರವಯವಾಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಯಸ್ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಃ ಶುಕ್ಲಾದಯಸ್ತೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ರಂಜನೀಯತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಾದ್ರಜಆದಿಪರತ್ವೇ ವ್ಯವಹಿತಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಧರ್ಮಿಣಾಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಗ್ರಹೇ ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷು ಜನಿಮತ್ತ್ವಾದಾಕೃತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚಾಜಾಶಬ್ದಾಯೋಗಾನ್ನ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
‘ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ರೂಢ್ಯಯೋಗೇ ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾನುಗುಣ್ಯಾಚ್ಚ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತತ್ಪರತೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾನ್ವಿತಾಃ ।
ಆತ್ಮಭೇದವಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಪರತೇತ್ಯಾಹ —
ತಾಮಿತಿ ।
ಅನುಶಯನಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —
ತಾಮೇವೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಕೃತೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭೋಗಃ । ಗುಣಪುರುಷಾನ್ಯತಾಧೀರಪವೃಜ್ಯತೇಽನೇನೇತ್ಯಪವರ್ಗಃ ।
ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತೇರಕೃತಕತ್ವಾತ್ಪುನರ್ಮುಕ್ತಿವಚನಾಚ್ಚಾಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಾದಾನುಕೂಲ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಹೇತುಸಾಧ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣೋಪಪದವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಮಸಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಚಮಸವದಿತಿ ।
ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲತ್ವಾದಿನಾ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಗಿರಿಗುಹಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹೇತ್ಯಜಾಮಂತ್ರೋಕ್ತಿಃ । ಚಮಸದೃಷ್ಟಾಂತವದಜಾಮಂತ್ರೇ ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವಿಜಾತೀಯಸ್ಮೃತೇಃ ಸಜಾತೀಯಶ್ರುತೇಃ ಸಂನಿಧೇರ್ಲಾಘವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದರ್ಥನಿರ್ಣಯೋಽಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪರಮೇಶ್ವರಾದಿತಿ ।
‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಭೇದಾಚ್ಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯಮ್ । ಇಯಮಜೇತಿ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕೀ ಪ್ರಕೃತಿರುಕ್ತಾ ।
ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮೇತಿ ವಿಶೇಷೋಕ್ತೌ ತುಶಬ್ದೇನ ವಿಶೇಷಗೀರ್ವೃಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅವಧಾರಣಾರೂಪಮರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಭೂತೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಮನುಸೃತ್ಯ ಗುಣತ್ರಯಾತ್ಮಿಕಾ ಕುತೋಽಸೌ ನೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮೀಶ್ವರಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪವತಾಮುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಜಾಮಂತ್ರೇ ತಾನ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತಿ, ಏಕಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಾನೀತಿ ।
ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ನೀತತ್ವಾತ್ತದೇವ ಕಿಮಿತ್ಯತ್ರ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ರಂಜನಾದಿನಾ ರೋಹಿತಾದ್ಯುಪಚಾರಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ರೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಶಾಖಾಂತರೀಯವಾಕ್ಯೇನ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕಥಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಸಂದಿಗ್ಧೇನೇತಿ ।
ನ ಪರಶಾಖಾಂತರಸ್ಥವಾಕ್ಯಾದಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂತು ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾಯಾಮಿಯಮಪಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಶ್ರುತಿರಸ್ಮದನುಗುಣೇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶುದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಜಗದ್ಧೇತುತೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ವಾಽನ್ಯದಿತಿ ವಾ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಜಗದುತ್ಪತ್ತೌ ಕಿಮುಪಕರಣವದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾ । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋಽನಯಾ ರೀತ್ಯಾ ವಿಮೃಶ್ಯ ಧ್ಯಾನಾಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನಾನುಗತಾಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಸ್ತಸ್ಯೈವ ದೇವಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಾಮೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತಾಂ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಂ ಗುಣತ್ರಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ತ್ರಿಗುಣಜಗನ್ನಿರ್ಮಾಣಸಹಕಾರಿಣೀಮಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಶ್ರುತೇರಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿವಿಷಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪಕ್ರಮಾದೇವಮುಪಸಂಹಾರಾದಪೀತ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಪರಕೀಯೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಮಾಯಾಶಬ್ದಂ ವಾರಯತಿ —
ಮಾಯಿನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿರ್ಯೋನಿಃ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಭೇದೇನ ಕಾರ್ಯಭೇದೇನ ಭೇದಾದ್ವೀಪ್ಸಾ । ನಚ ಸಾ ಪರೇಷ್ಟಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಏಕಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಶ್ರುತೇಃ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರೋಧಾದಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ಥಿತೇ ತದುಭಯಾನುಗುಣ್ಯಾನ್ಮಾಯಾಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕರಣಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ದೈವ್ಯಾಃ ಶಕ್ತೇಃ ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಅವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಾಹ —
ನಾಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಮಿವೇತಿ ವಕ್ತುಮಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಮಿತಿ ಕಾರಣಭೂತಮಾಯಾಶಕ್ತೇಸ್ತ್ರೈರೂಪ್ಯಂ, ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ॥ ೯ ॥
ಅವಾಂತರಪರಮಪ್ರಕೃತ್ಯೋರನ್ಯತರಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಂತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತೇ ಸತ್ಯವಾಂತರಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಮೃಶ್ಯನ್ನಾಹ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಢ್ಯಾ ಯೋಗಾದ್ವಾ ತದ್ಧೀರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —
ಯಾವತೇತಿ ।
ಆಕೃತಿರ್ಜಾತಿಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಜಾತಿರ್ಜನ್ಮ ತದಭಾವೋಽಜಾತಿರೇವಂ ರೂಢಿಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ಯಸ್ಮಾದಜಾಶಬ್ದೇನ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾಖ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಾ ತಸ್ಮಾನ್ನಾಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಮುತ್ತರಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಮನಂಗೀಕಾರಪರಾಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಅಜಾಶಬ್ದಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮವಾಂತರಪ್ರಕೃತೌ ವರ್ತತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಅಜೇತಿ ।
ತಮೇವೋಪದೇಶಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಛಾಯಾ ನ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೈವಾನ್ಯಥಾಪಿ ಭಾನಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಯದೃಚ್ಛಯೇತಿ ।
ಬರ್ಕರೋ ಬಾಲಪಶುಃ ।
ಯತ್ತು ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದೋಪಲಂಭಾತ್ಪ್ರಧಾನವಾದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ನಹೀತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಾವಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತದರ್ಥಂ ಭೇದಮಪಿ ಸಾಧಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಯೋಗಾತ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಯಾ ವಸ್ತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಭೇದಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಕ್ಯವಾದಿವಾಕ್ಯವಶಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಏಕ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮೈಕ್ಯವಾದಿ ಸಂಗ್ರಹೀತುಮಾದಿಪದಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಮಧ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ರಂಜನೀಯತ್ವಾದಿಗುಣಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯವಧಾನೇವ ರಜಃಸತ್ತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಿತಲಕ್ಷಣಾನುಗೃಹೀತಾಮಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಬಾಧಿತ್ವಾ ರೋಹಿತಾದಿಗುಣಸಂಹತಿಪ್ರಧಾನಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನಮಜಾಕಾರಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಾಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಗ್ರಹೋ ಯುಕ್ತಃ, ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿತ್ಯಾಗೇನಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಣಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಇಹ ಚ ರೂಪಕಲ್ಪನಯಾ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಪೇಕ್ಷಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವಿರೋಧಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚಾಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯಾವಾಂತರಪರಮಪ್ರಕೃತ್ಯೋರನ್ಯತರಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪ್ರಧಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗಂ ನಿರಸ್ಯಾಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗನಿರಾಸೇನ ‘ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —
ನ ಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ಪಂಚಜನಮಂತ್ರಃ ಸಾಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವಪರೋ ವಾರ್ಥಾಂತರಪರೋ ವೇತಿ ಯೋಗರೂಢ್ಯವಿನಿಗಮಾದ್ವಿಶಯೇ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಚ್ಛಾಗಾಯಾ ಅಯೋಗಾದಜಾ ತೇಜಆದಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನುಷ್ಯಗ್ರಹೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾದವಯವವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಪರತೇತಿ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಂಚಜನಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಧಾನಪರತ್ವೇನ ತದಶಬ್ದತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಶಬ್ದತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಶಬ್ದತ್ವಸ್ಥಿತ್ಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ತಮೇವ ಮಂತ್ರಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಸ್ಥಂ ಪಠತಿ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪಂಚಜನಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಾವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಶ್ಚಾಕಾಶೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ತಮೇವ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮಮೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯೇ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಮರ್ತ್ಯೋಽಭೂತಂ ತಥಾಪೀದಾನೀಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಮಂತ್ರದೃಶೋ ವಚನಮ್ । ಕಥಮಸ್ಮಾನ್ಮಂತ್ರಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸಾಂಖ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ತತ್ರಾಹ —
ತ ಇತಿ ।
ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾದೃಷ್ಟಾವಪಿ ಸಾಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಖ್ಯೈವ ಸಂಖ್ಯೇಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ನ ಚಾಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾನಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಪೃಥಕ್ಕಥನಾತ್ರಯೋವಿಂಶತಿರ್ಜನಾ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ವಿಭಜ್ಯ ಪಂಚವಿಂಶತಿತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ । ನ ಚೈವಮಾತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಪ್ತವಿಂಶತಿತ್ವಂ, ಗುಣಾನಾಂ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ರೇಣೈಕೀಕರಣಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —
ತಾವಂತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ಮೂಲೇತಿ ।
ಅವಿಕೃತಿರನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಕಾರೋ ನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಮಹದಹಂಕಾರಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ । ಮಹಾನಹಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಕೃತಿಃ । ಅಹಂಕಾರೋಽಪಿ ತಾಮಸಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ತ್ವೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಸ್ಥೂಲಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಯಃ । ಪಂಚಭೂತಾನ್ಯೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಷೋಡಶಕೋ ಗಣೋ ವಿಕಾರ ಏವ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾದ್ವಿಕೃತಯ ಏವ । ಪುರುಷಸ್ತು ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವವಿರಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಿತಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ —
ತತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸಂಖ್ಯಯಾಽಪೇಕ್ಷಿತಸಂಖ್ಯೇಯವಿಶೇಷಾರ್ಪಣಂ ಸ್ಮೃತೇರ್ಯುಕ್ತಂ ತಯೋರ್ಮೂಲಮೂಲಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ನಾಮೇತಿ ।
ನಾನಾತ್ವಮೇವ ನ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತಂ ನಾನಾತ್ವಮಾಹ —
ನೈಷಾಮಿತಿ ।
ನಹಿ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಮಹದಹಂಕಾರಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾಗುಣಜಾತೀನಾಮನ್ಯತಮಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಷು ಚಾನುವೃತ್ತಃ ಕಶ್ಚಿದೇಕೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಘ್ರಾಣಾನಾಮುಕ್ತೋ ಧರ್ಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರಪ್ರವೇಶಾತ್ । ಏವಂ ರಸನಾದಿಷ್ವಪಿ ಪಂಚಶಃ । ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವೈಧುರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ತೇನಾನುಪಯೋಗಿನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಲೇ ಪಂಚಾನಾಮಪಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾತ್ತಥೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾ ಇತಿ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಮಷ್ಟೌ ವಸವ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾಧೀನಾ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ನ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾದೃತೇ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರಸಂಖ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಪರಸಂಖ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಲಕ್ಷಣಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಪರಸಂಖ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಪರಸಂಖ್ಯೋಕ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷದೇಶೀಯಶ್ಚೋದಯತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ತದೇವೋದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸಮಾಸಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯದರ್ಶನೇಽಪಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದ್ವಯರೂಪಾವಾಂತರಸಂಖ್ಯಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಲಕ್ಷಣಮಹಾಸಂಖ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ತದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ತತ್ವಾತ್ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದ್ವಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದ್ವಾರಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —
ಪರಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪಾರಿಭಾಷಿಕೇಣೇತಿ ।
ಅಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರೋ ಭಾಷಿತಗ್ರಂಥಸಿದ್ಧೋಽತ್ರ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಃ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಥಮೋಽಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಪಂಚಶಬ್ದೋ ಭವತ್ಯುದಾತ್ತಃ, ದ್ವಿತೀಯಃ ಸರ್ವಾನುದಾತ್ತಃ, ಜನಶಬ್ದಶ್ಚಾಂತೋದಾತ್ತಃ । ತಥಾಚ ನ ದ್ವಿತೀಯಪಂಚಶಬ್ದಜನಶಬ್ದಯೋಃ ಸಮಾಸಮಂತರೇಣಾಂತ್ಯಸ್ಯಾಕಾರಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ಚಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ, ‘ಸಮಾಸಸ್ಯ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಸಸ್ಯಾಂತೋದಾತ್ತತ್ವವಿಧಾನಾತ್ । ‘ಅನುದಾತ್ತಂ ಪದಮೇಕವರ್ಜಮ್’ ಇತಿ ಚ ಸೂತ್ರೇಣೋದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಪದೇ ವಿಧೀಯತೇ ತದೇಕಂ ಹಿತ್ವಾ ಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಏವಮಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಬಲಾತ್ತತ್ರ ಸಮಾಸೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ । ಭಾಷಿಕೇ ತು ಶತಪಥಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ವರವಿಧಾಯಕಗ್ರಂಥೇ ‘ಸ್ವರಿತೋಽನುದಾತ್ತೋ ವಾ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯೋ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮನುದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಣಾವಸ್ಥಾಯಾಮುದಾತ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಪವಾದಃ ಸ್ವೀಕೃತಃ । ತತಶ್ಚಾಂತ್ಯಾದಾಕಾರಾದಿತರೇಷಾಮನುದಾತ್ತಾದೀನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದಶಾಯಾಮನುದಾತ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ‘ಉದಾತ್ತಮನುದಾತ್ತಮನಂತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮುದಾತ್ತಸ್ಯಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ಪರಲಗ್ನತಯೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ವಿಹಿತಂ, ತದತ್ರಾಕಾರೋ ನಕಾರಾದುಪರಿತನಃ ಸನ್ನಾಕಾಶಶ್ಚೇತ್ಯನೇನ ಲಗ್ನತಯೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽನುದಾತ್ತೋ ಭವತಿ ಸ ಚೈವಮಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರಃ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಃ । ಅಂತೋದಾತ್ತೋ ಭಾಷಿಕ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತ್ವಧ್ಯಯನವಿರೋಧಃ । ತೇನ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೈಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಸಮಾಸಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ಚೈವಂವಿಧಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿಹಾಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದೇಕಪದತೇತಿ ಸಮಾಸೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ಚೇತಿ ।
‘ಆಜ್ಯಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾಜ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಾದಾಜ್ಯಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ‘ಪಂಚಾನಾಂ ತ್ವಾ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ಯಂತ್ರಾಯ ಧರ್ತ್ರಾಯ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ’ ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತೇಃ, ಪಂಚಾನಾಂ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ದೇವತಾವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಕೃತೇ ಯಂತ್ರವದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಯನ್ಮದೀಯಂ ಶರೀರಂ ತದೇವ ಧರ್ತ್ರಮೈಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಭೋಗಧಾರಣಸಮರ್ಥಂ ತದವೈಕಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಗೃಹ್ಣಾಮೀತಿ ಯಜಮಾನೋಕ್ತಿಃ ।
ಸಮಾಸೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸಮಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವೀಪ್ಸಾಭಾವೇ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದ್ವಯಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ವಾರಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚಾಸಮಾಸೇಽಪಿ ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೇ ದಶಾನಾಮೇವ ಲಾಭಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹೇಽಪಿ ದಶೈವ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ನ ಪಂಚವಿಂಶತೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಸಮಾಸ ಏವ ಪಂಚಪಂಚೇತಿ । ಪಂಚಕದ್ವಯಾಗ್ರಹಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಯಾಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸಮಾಸೇಽಪಿ ವೀಪ್ಸಾಂ ಹಿತ್ವಾ ದಂಡಿನ್ಯಾಯೇನ ಜಾಯಮಾನಾಜಾಯಮಾನಸಾಧಾರಣಜನಶಬ್ದೋಕ್ತತತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣೀಭೂತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಾದ್ಯಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಖ್ಯೀಯಪಂಚವಿಂಶತಿಧೀರಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ — ನ ಚೇತಿ । ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದವತ್ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೋಪಸರ್ಜನದ್ರವ್ಯಪರತ್ವಾದ್ಗುಣಭೂತಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇಣ ದ್ರವ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಣೇನ ಚ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಯುಗಪದಾಕೃಷ್ಟಾ ಸಂಖ್ಯಾ ನೈಕೇನಾಪ್ಯನ್ವಿಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಉಪಸರ್ಜನಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಖಲೂಪಸರ್ಜನಮುಪಸರ್ಜನಾಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಪ್ರಧಾನಾನುಯಾಯಿತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಮಿಥಃಸಂಗತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಸಂಖ್ಯಯೋರ್ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತಯಾ ನ ಪರಾಭೀಷ್ಟಸಂಖ್ಯಾಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾನಾಭಾವೇನ ದೂಷಿತಮಪಿ ಪರಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾನಾಕಾಂಕ್ಷಾನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ದೂಷಯಿತುಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾನಾಂ ಜನಾನಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷಣೇ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಧೀರಿತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಜನಾಃ ಪಂಚ ಚ ತೇ ಜನಾಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಯೌಗಿಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ನೇತೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ದ್ವಿಗುಸಮಾಸೇನ ಸಮಾಹಾರಾಭಿಧಾನಾತ್ಪದಾಂತರೋಕ್ತಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಮಾಹಾರೋಽವಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಯಾ ತುಲ್ಯಪದಸ್ಥಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಮಾಹಾರಿಣಃ ಪೂಲಾ ಅವಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ, ತೇನ ಪಂಚಪೂಲೀತ್ಯತ್ರಾಸ್ತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೇತಿ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ನೈವಮಾಕಾಂಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —
ಇಹೇತಿ ।
ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಡೀಬಂತತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಮಾಹಾರಾದೃಷ್ಟೇರ್ಜನಾನಾಂ ಚ ಸ್ವಗತಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷೇತಿ ಕುತೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಸಂಖ್ಯಾವರುದ್ಧಾನಾಂ ಶಬ್ದಾಂತರೋಕ್ತಸಂಖ್ಯಾನವರೋಧೇಽಪಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾನವರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತಯಾವರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಮವತಾರಯತಿ —
ಭವದಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಯೋರೇವ ಯೋಗೋ ನ ವಿಶೇಷಣಯೋರನ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾನಾಭಾವಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಂಚಪಂಚಜನಶಬ್ದೋ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವವಾಚೀತ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಅತಿರೇಕೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರಾತ್ಮಕೃತಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಿಃ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮತ್ವೇನ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಕಥಂ ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಆಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮನಿರ್ದೇಶೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಂತರ್ಭಾವಾನ್ನಾತಿರೇಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।
ಆಧಾರಾನಂತರ್ಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೇವಾಕಾಶೇನಾಪಿ ಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಸ ಹಿ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಂತರ್ಭೂತೋ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಆಕಾಶಶ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ನಚ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಪ್ರಧಾನೇನೈಕೀಕೃತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶೌ ಪೃಥಗುಕ್ತೌ, ತತ್ರ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರಪಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ । ಗುಣಾನಾಂ ಮಿಥೋಭೇದ ಆಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮನಿಷ್ಕರ್ಷೇಽಪಿ ನಭಸೋ ನಾಧೇಯಾಂತರೇಭ್ಯೋ ಯುಕ್ತಾ ಪೃಥಗುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾದೃಷ್ಟಾವಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವಧೀಃ, ಸಂಖ್ಯೇಯಮಾತ್ರೇಣ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಮಶ್ರುತತ್ವಂ ಜನಶಬ್ದೇನ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಜನೇತಿ ।
ಸಂಖ್ಯೈವ ಸಂಖ್ಯೇಯಂ ಕಲ್ಪಯಂತೀ ಸಾಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವಾನಿ ವಿಷಯೀಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತದರ್ಥಾಂತರಂ, ಯೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಧಾರಯಾದ್ಯನೇಕಯೋಗೇಽಪಿ ಸಂಜ್ಞಾಸಮಾಸಂ ಬಲವತ್ತರಮಾಪ್ತೋಕ್ತೇರುಪೇತ್ಯಾತ್ರ ಪರೇಷ್ಟಸಂಖ್ಯಾಧೀರೇವ ನೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದಿಗ್ವಾಚಿನಃ ಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿನಶ್ಚ ಶಬ್ದಾಃ ಸಂಜ್ಞಾಯಾ ವಿಷಯೇ ಸುಬಂತೇನ ಸಮಸ್ಯಂತೇ, ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ ಸಪ್ತರ್ಷಯ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ , ಸ ತು ಸಮಾಸಸ್ತತ್ಪುರುಷಸಂಜ್ಞ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಜ್ಞಾತ್ವೇಽಪಿ ಪಾಚಕಶಬ್ದವದವಯವವೃತ್ತ್ಯಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸತಿ ಸಂಜ್ಞಾತ್ವೇ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋಽವಯವಾರ್ಥಯೋಗಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಸಿಷ್ಠೇ ಸಪ್ತರ್ಷಿಶಬ್ದವದೇಕತ್ರಾಪಿ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾಥಮಿಕಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ದರ್ಶಯತಿ —
ತ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಪಂಚೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧೌ ಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷಸಾಧಕಸ್ಯ ಚಾದೃಷ್ಟೇಸ್ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಂದಿಹಾನಃ ಶಂಕತೇ —
ಕೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಿರ್ಣಾಯಕಮಾಹ —
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಪ್ಯರ್ಥೇ ಶ್ರುತಾವುತಶಬ್ದಃ । ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣನಾದಿಸಾಧಕಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದುಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚಿತವಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋ ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಗೃಹೀತಸಂಗತಿಸ್ತಾನ್ಕಥಮಾಚಕ್ಷೀತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸತ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯಭಾಮಾ ಗಮ್ಯತೇ ತಥಾ ಜನಶಬ್ದೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಪಂಚಜನವಿಷಯಃ ।
ಕಿಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೀಯತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ, ಪ್ರಾಣಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತೇಷ್ವಪಿ ಶಕ್ಯಗ್ರಹಣಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸಮಾನೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಯಾ ತರ್ಹಿ ವೃತ್ಯಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಧೀಃ, ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ —
ಜನೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪಂಚಜನಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾ ತೇಷಾಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದತೇತ್ಯಾಹ —
ಜನೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪಂಚಜನಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —
ತೇ ವಾ ಇತಿ ।
ತೇ ಖಲ್ವೇತೇ ಹೃದಯಚ್ಛಿದ್ರೇಷು ಪೂರ್ವದಕ್ಷಿಣಪಶ್ಚಿಮೋತ್ತರೋರ್ಧ್ವೇಷು ಪಂಚಸು ಪಂಚಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾಲಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಪುರುಷಶಬ್ದೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಪಿ ತದಾತ್ಮಕಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಯುಕ್ತಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದತೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಣೋ ಹೇತಿ ।
ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಯುಕ್ತಾ । ಸಂಭವತಿ ಪಂಚವಿಂಶತ್ಯಾಂ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಪಂಚ ಚ ತೇ ಜನಾಶ್ಚೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ।
ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಚ ಜಾಯಮಾನಾಜಾಯಮಾನಾನಾಂ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಜನಶಬ್ದಿತಾನಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವತಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವೇ ಪಂಚವಿಂಶತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸಮಾಸೇತಿ ।
ರೂಢಿಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜನಶಬ್ದಿತಮನುಷ್ಯೇಷು ಪಂಚಜನಶಬ್ಜಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತದಭಾವಮುಪೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಶಕ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಪ್ರಸಿದದ್ಧೇತಿ ।
ತತ್ರೋದ್ಭಿದಘಿಕರಣಮುದಾಹರತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
‘ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೋದ್ಭಿತ್ಪದಂ ವಿಧೇಯಗುಣಾರ್ಪಕಂ ವಾ ಕರ್ಮನಾಮ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ, ಖನಿತ್ರಾದಾವುದ್ಭಿಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ನಾಮತ್ವೇ ಚ ಯಜತಿತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಯಜೇತೇತಿ ಯಾಗೇನ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಾತ್ , ಉದ್ಭಿದೇತಿ ಕರಣಾರ್ಥಪದಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ತದೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಉದ್ಭಿದ್ವತೇತಿ ಕಲ್ಪನೇ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಪಾತಾತ್ , ಉದ್ಭಿದಾ ಯಾಗಂ ಭಾವಯೇದ್ಯಾಗೇನ ಪಶುಮಿತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇ ಚ ಯಾಗಸ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಂ ಗುಣಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾತ್ , ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ, ಉದ್ಭಿನತ್ತಿ ಸಾಧಯತಿ ಪಶುಮಿತಿ ಯಾಗೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಯೋಗಾತ್ , ಅತ್ರ ನಾಮತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಚಾನ್ಯತ್ರ ‘ಸಮೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ನಾಮವದ್ಯಾಗಾನುವಾದೇನ ಗುಣಫಲವಿಧಿಸಂಭವಾತ್ , ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ವಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಗುಣವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಕರ್ಮನಾಮೈವ ಸಂನಿಹಿತಯಜ್ಯನುರೋಧಾದುದ್ಭಿತ್ಪದಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮುದಾಹರಣದ್ಬಯಮಾಹ —
ಯೂಪಮಿತಿ ।
ಛಿನತ್ತೀತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ಯೂಪಪದಸ್ಯ ತದರ್ಥಶ್ಛೇದನಯೋಗ್ಯೋ ದಾರುವಿಶೇಷೋ ಗಮ್ಯತೇ । ವೇದಿಂ ಕರೋತೀತಿ ಚ ಕರೋತಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವೇದ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಸ್ಕಾರಯೋಗ್ಯಃ ಸ್ಥಂಡಿಲವಿಶೇಷಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ರಯಾರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —
ತಥೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾನಾಂ ಮತದ್ವಯಮಾಹ —
ಕೈಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶೂದ್ರಾಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಜ್ಜಾತೋ ನಿಷಾದಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಭಾವಿತಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ಪ್ರಜಯಾ ವಿಶತೀತಿ ವಿಶಾ ಪುರುಷರೂಪಯಾ ಯದಿಂದ್ರಾಹ್ವಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಘೋಷಾ ಅಸೃಕ್ಷತ ಸೃಷ್ಟಾಸ್ತದ್ಯುಕ್ತಂ ಘೋಷಾತಿರೇಕೇಣ ತದಾಹ್ವಾನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಪರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತತೋಽತ್ರ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಪಂಚಜನಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಪ್ರಜಾಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಪಕ್ಷಾನ್ಯತಮಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಾಂಖ್ಯನಿರಾಸಯೋಗಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಸಿದ್ಧೇರಸ್ಮಾಕಂ ನ ವಿಶೇಷಪಕ್ಷಪಾತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯವಚನಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಾಭಾವಧಿಯಾ ತನ್ನ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋಽವಿರೋಧಂ ಚೋದಯತಿ —
ಭವೇಯುರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರಪಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಕಮಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಕಾಣ್ವಶ್ರುತಾವಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇಽಪೀತಿ ।
ಯತ್ಪೂರ್ವಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭಾಸಕಮಮೃತತ್ವೇನಾಯುಷ್ಟ್ವೇನ ಜೀವನಗುಣವತ್ತಯೋಪಾಸತೇ ದೇವಾಃ, ತೇನಾಯುಷ್ಮಂತಸ್ತೇ ಜಾತಾ ಇತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಮಂತ್ರೇ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ, ನ ತ್ವಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ, ತಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ।
ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಕಂ ಜ್ಯೋತಿರನ್ಯೇಷಾಂ ನೇತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪೋ ವಸ್ತುನೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಗ್ರಾಹಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದಾದವಿರೋಧಮಾಹ —
ಅಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಸ್ತುಲ್ಯೇ ಮಂತ್ರೇ ಗ್ರಹಾಗ್ರಹೌ, ನಹಿ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ವಿರೋಧೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಹಾಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾನಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಸಾನ್ನಾನಾಂ ಕ್ವಚಿದ್ಗ್ರಹಣಂ, ಅನ್ಯತ್ರ ಸಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ಗ್ರಹಣಂ, ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿವ ವಸ್ತುನ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪಸಿದ್ಧೇರಿತಿಮತ್ವಾಹ —
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಪಂಚಜನಮಂತ್ರಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತಸ್ಯ ತದ್ವತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಭಾವಿತಶ್ರುತೀನಾಮನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ನೀತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾವಿನಂ ಸಮಾಧಿಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಸ್ಮೃತೀತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣತ್ರಯೇಣ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯವಿಗೀತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕಾರಣವಿಷಯಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ಮಿಥೋಽವ್ಯಾಹತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸ್ವತೋನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಕತ್ವೇ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮಾರಭ್ಯಾನುಮಾನಿಕಸೂತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತನಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮನುವದತಿ —
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣತ್ರಯಾರ್ಥಮನುವದತಿ —
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯಪರ್ಯವಸಾನಾಯ ಕಾರಣವಿಷಯಕವಾಕ್ಯಾನಾಮವಿರೋಧಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಮಾರಭಮಾಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನಂ ನ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾನ್ನಜ್ಯೋತಿಷೋರ್ವಿಕಲ್ಪೇನ ನಿರ್ದೇಶಾದವಿರೋಧೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಾರಣೇ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾದ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನ ಚಾವಿರೋಧಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಂ ನೇಹ ಸಂಗತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಸಮನ್ವಯತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾಶಂಕಾನಿರಾಸಸ್ಯಾವಿರೋಧಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಇಹ ಚ ಕಾರಣವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಮನ್ವಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿರಾಸೇನೈವ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೈವ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಕಾರ್ಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸ್ಯಾಪೀಹ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಕಾರ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ನಾತ್ರ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋತ್ತರತ್ರ ತದೀಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತೇ । ಏತೇನ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಸಂಗತೀ ಸಿದ್ಧೇ । ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಾಸತ್ಪದಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚಾಸದ್ವಾದಪರತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವವಾದಪರತ್ವಂ ಚ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ವತಶ್ಚ ಕಾರಣೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ತಲ್ಲಕ್ಷಿತೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತದಾಪತ್ತೇರ್ನ ಕಾರಣೇ ತುರೀಯೇ ಚ ಸಮನ್ವಯಧೀರಿತಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ವಸ್ತುತೋಽವಿವಾದಾತ್ತಲ್ಲಕ್ಷಿತೇ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣೇ ತಸ್ಮಿನ್ನನ್ವಯಸಿದ್ಧೇರ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣೇ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಭವತ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ವಿಗಾನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯವಿಷಯಂ ವಿಗಾನಂ ತಾವದ್ದರ್ಶಯತಿ —
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಕ್ರಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾದಕ್ರಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಕ್ರಮವೈಚಿತ್ರ್ಯಕೃತಂ ವಿಗಾನಮಾಹ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಕ್ರಮಂ ಕಥಯತಿ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಈಕ್ಷಿತಾ ಪರಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾನ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಅಂಭ ಇತಿ ।
ಅಮ್ಮಯಶರೀರಪ್ರಚುರಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ಲೋಕೋಽಂಭಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಮರೀಚಿರಿತಿ ರಶ್ಮಿಪ್ರಧಾನೋಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ । ಮರ ಇತಿ ಮರಣಪ್ರಧಾನೋಽಯಂ ಲೋಕಃ । ಆಪ ಇತ್ಯಬ್ಬಹುಲಃ ಪಾತಾಲಲೋಕ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಕಾರ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವತ್ಕಾರಣೇಽಪಿ ಸಾ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಇದಮಸದಿವಾವ್ಯಕ್ತಮಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತೋಽನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾತ್ಕಾರಣಾದಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಂ ಜಗಜ್ಜಾತಮ್ ।
ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಹಿ ವ್ಯಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —
ತತ ಇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯಾ ತುಲ್ಯಾರ್ಥೇತ್ಯಾಹ —
ಅಸದಿತಿ ।
ತತ್ಸಮಭವತ್ತತ್ಕಾರಣಂ ಯದಾತ್ಮನಾಸೀತ್ತತ್ಸದರ್ಥಕ್ರಿಯೋನ್ಮುಖಂ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಚ ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕುತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ।
ತತ್ತತ್ರ ಕಾರಣೇ ಕೇಚಿದಾಹುಃ, ತೇಷಾಂ ಮತಂ ದೂಷಯತಿ —
ಕುತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾನ್ವಯಮಾಹ —
ಸತೀತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ತದಿದಂ ಜಗತ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮವ್ಯಾಕೃತಕಾರಣಮಾಸೀತ್ತತ್ಕಿಲ ಶಬ್ದಾತ್ಮನಾರ್ಥಾತ್ಮನಾ ಚ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ವ್ಯಕ್ತಮಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತತ್ಫಲಮಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುನೀತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರುಕ್ತಿಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ, ಮಾನಾಂತರೇಣ ಕಾರಣೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಃ । ನ್ಯಾಯೋ ‘ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಕಾರಣಾಂತರಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ।
ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ವತಶ್ಚ ಕಾರಣೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯೇಽಪಿ ಪರತ್ರ ತದ್ಭಾವಾದ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮುಪೇತ್ಯ ಕಾರಣೇ ತಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ರಷ್ಟರಿ ಯತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕುತಇತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾಭೂತತ್ವಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಸರ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವೋಪಯುಕ್ತಮಾದ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ, ತೇನ ಫಲಿತಂ ತೃತೀಯಂ, ತೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ತುರೀಯಗೋಚರಮವಶಿಷ್ಟಮ್ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಂ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ತಥೇತಿ ।
ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇನಾನಿಶ್ಚಾಯಕಾನಾಂ ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಾದ್ವರಂ ಬಹುಶಬ್ದಾನುರೋಧೇನ ಕತಿಪಯಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಂ ಲಾಘವಾದಿತಿ ವಕ್ತುಮನೇಕಶಬ್ದಾನಾಮವಿರೋಧಂ ತಾವದಾಹ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯೇಣೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಃ । ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನಮ್ ।
ಜಗದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನಜ್ಞತಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —
ಚೇತನಮಿತಿ ।
ಅಪರಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಮ್ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ’ ಇತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ ।
ತೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪರೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಸಂಗೀತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತತ್ಪದಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರತ್ವಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಶರೀರಾದಿತಿ ।
ಏಕತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯೈವೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಾವಪಿ ಕುತೋ ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷು ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರಾದೌ ಛಂದೋಗಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಸದಿತಿ ।
‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಯೋರುಕ್ತಿಃ । ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತಿ ಸರ್ವಜಗದೀಕ್ಷಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ ‘ ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ‘ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೋಕ್ತೇರೈಶ್ವರ್ಯಗೀಃ ।
ಐತರೇಯಶ್ರುತಾವಪಿ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಇತಿ ಚ । ಏಕತ್ವಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದಿ ಪೂರ್ವಶ್ರುತಾವಿವೋಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಥರ್ವಣಾದಾವಪಿ ಕಥಿತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಅವಿಗೀತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಕಾರಣೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯವಾಕ್ಯಾನಿ ತಾನಿ ತದ್ವಾರಾ ಕಾರಣೇ ವಿಗಾನಂ ಸೂಚಯಂತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಗಾನಮುಕ್ತಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣ್ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಘಟಾದಿಷ್ವಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಿತೇಷ್ವಪಿ ತದಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಸಂಗಃ ।
ನನು ಸ್ಥಾಣ್ವಾದೇರ್ಘಟಾದೇಶ್ಚ ಭೇದಾನ್ನ ತತ್ತದ್ವಾರಾ ಘಟಾದೌ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತ್ವಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಕಾರಣೇಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಸಮಾಧಾಸ್ಯತೀತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಸಮಾಧಿರುಕ್ತಃ । ತೇಷಾಂ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಭವೇದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ —
ನಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿಷ್ಟತ್ವಾಭಾವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
‘ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಧಿವದ್ವಿಶ್ವಜಿದಾದೌ ಫಲವಚ್ಚಾತ್ರ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಫಲವದ್ವಾಕ್ಯಸಂನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರುತೇರಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಶುಂಗಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ —
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಷು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾಜ್ಜಗತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಲೋಹಂ ಸುವರ್ಣಮ್ । ಅನ್ಯಥಾನ್ಯಥೇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಜ್ಞೇಯಾ ।
ಅವತಾರಾಯ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಬುದ್ಧೇರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಸ್ತಿ ಭೇದೋ ನ ವಿಗಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಫಲವದ್ವಾಕ್ಯಸಂಬಂಧಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೋತ್ಥಧಿಯಃ ಫಲವತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವಿದುಷಾಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ಚೈತದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।
ನನು ವಿದ್ವದ್ಭಿರಪಿ ನಾಸ್ಮಾಭಿರಿದಮವಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರಣೇ ಪರೋಕ್ತಂ ವಿಗಾನಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ —
ಯದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪರಿಹಾರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ —
ಅಸದಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಸಂದಿಗ್ಧತಯಾ ಕಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಮೇವೇತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಾನುಸಂಧಾನೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೈವ ಶ್ಲೋಕಮುದಾಹರತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕೋಶಪಂಚಕೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ —
ಸ ಇತಿ ।
‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಸ್ತಿತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಬ್ರಹ್ಮಣಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯೇ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಕಾರಣಾಸ್ತಿತ್ವಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರೋಕ್ತಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಯದೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸತಿ ಕಾರಣೇಽಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಶ್ರುತಿರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಚಾರಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸದೇವೇತ್ಯತ್ರ ನಾಮಾದಿವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಪ್ರಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಾವತಿದಿಶತಿ —
ಏಷೇತಿ ।
ನನು ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಮಂತ್ರೋಕ್ತೇಸ್ತಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಕಾರಣಾಸ್ತಿತ್ವಾರ್ಥತ್ವಮಿಹ ತದಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸದರ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಸದೇವ ಪುನಃ ಸದ್ಭವತೀತಿ ಸಮಾಕರ್ಷೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಶಶವಿಷಾಣಾದೌ ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾನುಪಲಂಭಾದಾಸೀಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಾಽಯೋಗಾದತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವೇ ಸಮಾಕರ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಯೋಜಯತಿ —
ತದ್ಧೇತಿ ।
ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮವದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಶಾಖಾಂತರೀಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈಕೀಯಮತೋಕ್ತೌ ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿರೇಕೀಯಮತೋಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವೇವ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಸಮಾಕರ್ಷಾದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಂ ನೇಯಮ್ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಮವ್ಯಾಕೃತವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ —
ತದ್ಧೇದಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ —
ಸ ಇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮುತ್ಥಾಪಯತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ನಿರಧ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಯನ್ಮದನ್ಯದಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತೌ ಮಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಾಕೃತವಾಕ್ಯೇಽಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಸಂನಿಹಿತತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನೈಷ ಇತಿ ಸಂನಿಹಿತಾವಲಂಬಿನಾ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕುತಶ್ಚೇತನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಶ್ಯನ್ನಾಮ್ನಾ ಚಷ್ಟ ಇತಿ ಚಕ್ಷುರುಕ್ತಃ । ತಥಾಸೌ ಕರ್ತೃವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶ್ರೌತ್ರಾದಿಸಂಜ್ಞೋ ಭವತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಮೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸಕರ್ತೃಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ —
ಯಾದೃಶಮಿತಿ ।
ಘಟಸ್ಯ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದೇಸ್ತನ್ನೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮನುಮಾನಾಜ್ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾ ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಾ ಕಿಂತು ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಿತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಾಪೇಕ್ಷಯಾಂತರಶಬ್ದಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಜಗತಃ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರಶ್ರುತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರ ಇತ್ಯೇತದುಕ್ತಂ, ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಸಾವಿತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜಗತಃ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅರ್ಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿಗಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಬಹೂನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾನಾಮವಿರೋಧೇನೈಕಕಾರಣಾರ್ಥತ್ವವದೇಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಪರತ್ವಮಾಹ —
ಜಗದಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ —
ಕೌಷೀತಕೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನಜಾತಶತ್ರೂಕ್ತಿಮಾಹ —
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಏತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜಗದೇಕದೇಶಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಕಿಂತು ಜಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಜಗತ್ಕರ್ತಾ ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯೇ ಸತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಾದಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀತಃ, ವಾಕ್ಯಭೇೇದೇ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ಶಕ್ಯೋ ನೇತುಮ್ ।
ಅತ್ರಾಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಯಥೋತ್ತರಸಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಚೀನೋಽಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀತಸ್ತಥೋತ್ತರಕರ್ಮಶಬ್ದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಯನಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮತದ್ಯೋತಿಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಗುಣ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸಂಸಾಧ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಜೀವಾನ್ಯತರಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಉತ್ತರತ್ರ ಪರಸ್ಯೈವ ತಥಾತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಶ್ರುತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದೇ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಧೀರನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತದ್ಯೋಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಪರಿಸ್ಪಂದೇತಿ ।
ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದೃಷ್ಟಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಸಾಧಾರಣಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪರಿಸ್ಪಂದೇನ ಪ್ರಾಣಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಕರಣೋಪರಮಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದನಿರ್ಣಯಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ತಸ್ಯ ತದಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾಾವಿಶೇಷತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಕತಮ ಇತಿ ।
‘ಮಹಿಮಾನ ಏವೈತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೇವತಾನಾಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದವಸ್ಥಾತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ಚ ಲಿಂಗಸ್ಯಾಮೂರ್ತರಸಸ್ಯ ತ್ಯದಿತಿ ಪರೋಕ್ಷಸೂತ್ರತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಯೇಹ ತ್ಯದಿತಿ ಪ್ರಾಣತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತಸ್ಯ ಲಿಂಗರೂಪಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ —
ಜೀವೋ ವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಮೂರ್ತೇ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತನುಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯ ನಾದಿತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ತದ್ಯೋಗಮಾಹ —
ಸೋಽಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಕಥಂ ಜೀವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಯದಿತಿ ।
‘ತೌ ಹ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಜಗ್ಮತುಸ್ತಮೇತೈರ್ನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ ಬೃಹತ್ಪಾಂಡರವಾಸಃ ಸೋಮರಾಜನ್ನಿತಿ ಸ ನೋತ್ತಸ್ಥೌ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಬೋಧನಶಬ್ದಾಶ್ರುತೇರಚೇತನತ್ವೇನಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾದೇರುಕ್ತಾತಿರಿಕ್ತಜೀವೋಕ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ತದರ್ಥಃ । ನಹಿ ತತೋಽನ್ಯೋ ಭೋಕ್ತಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ವೇದಿತವ್ಯೋ ಜೀವ ಏವೇತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಪರಸ್ತಾದಿತಿ ।
ಅನಂತರವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಃ। ಸ್ವೈರ್ಭೃತ್ಯೈಃ । ಉಪಕರಣೈರಿತ್ಯೇತತ್ ।
ಭೃತ್ಯಾ ವಾ ಪ್ರಧಾನಮಶನಾಚ್ಛಾದನಾದಿನೋಪಜೀವಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಏವಂ ಜೀವೋಽಪ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ । ಪ್ರಕಾಶಾದಿನಾ ಭೋಗೋಪಕರಣೈರ್ಭುಂಕೇ ।
ಭೃತ್ಯವದಾದಿತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಜೀವಂ ಹವಿರ್ಗ್ರಹಣಾದಿನೋಪಜೀವಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಏವಮಿತಿ ।
‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಜೀವೇ ಕಥಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಜೀವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವಾದ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಫಲೋಕ್ತೇಃ, ಸರ್ವಪಾಪ್ಮದಾಹಲಿಂಗಾತ್ , ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಗದರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಾದಜಾತಶತ್ರುವಾಕ್ಯನಿಯಮಾಯೋಗಾತ್ , ಯೋಗರೂಢ್ಯೋಶ್ಚ ರೂಢೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಫಲೋಕ್ತೇಶ್ಚೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಲಿಂಗಸಿದ್ಧೇರೀಶ್ವರೇ ನಿರಸ್ತೇ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸಂದಿಗ್ಧಂ ತನ್ನಿಶ್ಚಿತೇನೋಪಕ್ರಮೇಣ ನೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಪಕ್ರಮಮಾಹ —
ಇಹೇತಿ ।
ತದ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ರಾಜ್ಞೋ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ನಹಿ ಭ್ರಾಂತವಾಕ್ಯಾದಭ್ರಾಂತವಾಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಬಾಲಾಕಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಕ್ತಂ ಚೇತ್ತಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮೋ ವಿರುಧ್ಯೇತ, ರಾಜ್ಞಸ್ತು ತಥಾನುಪಕ್ರಮಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧಃ, ತೇನ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವೇದಿತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದೀತಿ ।
ರಾಜ್ಞಾ ಬಾಲಾಕೇರಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಾ ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಾತ್ತತೋಽವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚೇಶ್ವರ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ತಸ್ಯ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ, ಭೋಕ್ತುರಪ್ಯದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಭೋಗೋಪಕರಣಾದಿತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಂಕುಶಂ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯೈವೇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಲನಾದೃಷ್ಟಯೋ ರೂಢಸ್ಯಾನ್ಯತರಾರ್ಥತ್ವಾನಿಯಮಾತ್ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಜಗದರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ವಶಾದನ್ಯತರಾರ್ಥತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತಯೋರಿತಿ ।
ಉಪಪದಾಭಾವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ನಾನ್ಯತರಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಅಸಂಶಬ್ದಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಗಾಮಿನಾ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ ನ ಜಗದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ತದನುಕ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಲಿಂಗೇತಿ ।
ಪುರುಷಾಣಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ಪುಂಲಿಂಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ , ಏತದಿತ್ಯೇಕಸ್ಯ ನಪುಂಸಕಸ್ಯ ಚೋಕ್ತೇರ್ನ ಪುರುಷೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪೃಥಕ್ಕಥನೇಽಪಿ ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಜನ್ಮನೋಽನುಕ್ತತ್ವಾದೇತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ತದುಕ್ತೌ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಾಪೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾತತ್ಫಲೇ ಕರ್ತಾರಂ ವದತಾ ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವಾಕ್ಷಿಪ್ತೇ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ತುರವಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಶೇಷಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ —
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಕರ್ಮಶಬ್ದತ್ವಂ, ನಹಿ ತಚ್ಚಲನಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣೋಪಪದಯೋರಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಸರ್ವನಾಮಸಮಾನಾಧಿಕೃತಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕುತೋ ಜಗದರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸಂನನಿಹಿತಾರ್ಥತ್ವಾದುಪಪದಾದ್ಯಭಾವೇ ವಿಶೇಷೇ ಸಂಕೋಚಾಯೋಗಾದೇತಚ್ಛಬ್ದಸಹಿತಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜಗದೇವೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚಾಪ್ರಕೃತತ್ವಮಪಿ ಜಗತೋ ನಾಸ್ತಿ, ತದೇಕದೇಶಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತದ್ವಾರಾ ಕೃತ್ಸ್ನಜಗದುಕ್ತಿಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಶ್ರುತೇರೌಚಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದತ್ಯಾಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅವಿಶೇಷಿತಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಜಗದ್ಗ್ರಾಹಿಣಾ ಪುರುಷಾಣಾಮಪಿ ಗ್ರಹಾದೇತೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿಪೃಥಗುಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ಕರ್ಮ ಸ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಾಶಬ್ದಾದ್ವೇದಿತೃವಿಕಲ್ಪಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ‘ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತಿ ಕುತೋ ಭೇದೋಕ್ತಿಃ, ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತೇರೇವಾದಿತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಾತ್ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಗದರ್ಥತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಣಾ ಭೋಜಯಿತವ್ಯಾಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಸಂನಿಹಿತಸರ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣವದತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಪರಸ್ಯಾಪಿ ಜಗತ್ಕರ್ತುರ್ವೇದಿತವ್ಯತ್ವಯೋಗಾತ್‌, ತತ್ರಾಹ —
ಪರಮೇತಿ ।
ಉಪನಿಷದಾಮೈದಂಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾದತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಜಗತ್ಕರ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪರ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೬ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಜೀವೇತಿ ।
ಅನುವಾದಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಅಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಪರಿಹರತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ತ್ರಿವಿಧಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತೂಪಾಸ್ತಿತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ, ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಸಿದ್ಧವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಭಂಗಾನ್ನ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಗುಣಾಧಿಕ್ಯಮ್ । ಆಧಿಪತ್ಯಮೈಶ್ವರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮನನ್ಯಾಧೀನತ್ವಮ್ ।
ಪ್ರಾತರ್ದನವಿಚಾರೇಣ ಗತತ್ವಾದಧಿಕರಣಮಿದಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಜೀವಪ್ರಾಣಲಿಂಗೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನೀತೇ ತುಲ್ಯಮತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ನಾರ್ಥೋಽಧಿಕರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರ ಚಲನಾದೃಷ್ಟಯೋ ರೂಢೇಸ್ತದ್ವಶಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರಾಣಾನ್ಯತರಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ಶಂಕಿತೇ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ।
ಅನಂತರೋಕ್ತಾದ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕರಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಮನಸ್ತದುಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ । ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ ।
ಯತ್ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಜೀವಲಿಂಗಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಜೀವೇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಜೀವಲಿಂಗೇನಾಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಲ್ಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವೋಕ್ತಿಮುಪೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮರ್ಥಮೇವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ತುಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ನೈವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನಾನ್ಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿ ವಿಭಜತೇ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಪದಮಾದಾಯ ಪ್ರಶ್ನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ।
ಜೀವಾಧಿಕರಣಭವನಾಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥತಾ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಧಿಕರಣಪ್ರಶ್ನಮುದಾಹರತಿ —
ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ।
ಹೇ ಬಾಲಾಕೇ, ಶಯನಮೇತದ್ಯಥಾ ತಥೈವ ಪುರುಷಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಸ್ವಾಪೇ ಶಯನಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವನಾಯತನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕ್ವೇತಿ ।
ಏತದ್ಭವನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಕ್ವಾಶ್ರಯೇ ಸುಪ್ತೋಽಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಪೇಶಯನಭವನಯೋರಾಧಾರಂ ಪೃಷ್ಟ್ವೋತ್ಥಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾಗಮನಾಪಾದಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಏತದಾಗಮನಂ ಯಥಾ ತಥಾ ಕಸ್ಮಾದುದ್ಬೋಧದಶಾಯಾಮಾಗಾದುತ್ಥಾನಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತೇರತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೈತದಿತ್ಯಾಹ —
ಸುಷುಪ್ತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನೋಪಪಾದಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತೋ ನಿಃಸಂಬೋಧಃ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪಃ ಸ್ವಾಪೋ ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಾತ್ , ಸೋಽಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಯತ್ರ ಭವತಿ ಸ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ನನು ನಿಃಸಂಬೋಧಿತ್ವಂ ಸ್ವಾಪಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಂ, ‘ನಹಿ ದ್ರಷ್ಟುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ‘ಪಶ್ಯನ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ।
ಆಗತ್ಯಪಾದಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ತದ್ಭ್ರಂಶೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಸ್ವಾಪಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕೌಷೀತಕಿನಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾದಿನಾ ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಾಮ್ನಾನಂ ಕಿಂತು ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತದೇತಿ ಸ್ವಾಪೋಕ್ತಿಃ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಸ್ತತ್ರ ಶಯನಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ರಾಹ —
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಜೀವನಿರಾಸತಯಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಣನಿರಾಸೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಮನ್ಯಾರ್ಥಮೇವಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮನ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಾಜ್ಜೀವಾದಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಕಿಂಚ ವಾಜಸನೇಯಿನೋಽಪಿ ‘ಯತ್ರೈಷ ಏತತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ವದಂತೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾತ್ರ ಯೋಜನಾ । ತದೇವಂ ಜೀವಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದರ್ಶಿತವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾದನಪವಾದಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಜೀವೇತರಪರವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಶ್ನಾದಿನಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತೇ ಜೀವಪರಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಮೈತ್ರೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ನಿರ್ದೇಶಾದೌಪಾಧಿಕೋ ಭೇದೋ ವಾಸ್ತವಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ —
ಬೃಹದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಶೇಷತ್ವೇನ ಪತ್ಯಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಿಯತ್ವಾದನನ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ನಿರುಪಾಧಿಪ್ರಿಯತ್ವೇನಾನತಿಶಯಾನಂದಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಂ ಮತ್ವಾಹ —
ನ ವಾ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಯೋಗ್ಯತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ದರ್ಶನಮನೂದ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನಾಂಗಾಂಗಿತಯಾ ಶ್ರವಣಾದಿನಿ ದರ್ಶಯತಿ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮವೇದನೇ ವೇದಿತವ್ಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಾತ್ಮಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಂ ಸಂಶಯಹೇತುಮಾಹ —
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತೇನ ಪತಿಜಾಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಿಯೈರ್ಭೌಗ್ಯೈರನುಮಿತೇನ ಭೋಕ್ತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಸತ್ಯುಭಯಲಿಂಗೇ ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಾತ್ತತ್ಪರತ್ವವದತ್ರಾಪಿ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಾತ್ತತ್ಪರತೇತ್ಯಾಹ —
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಜೀವಮಾತ್ರತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತಯಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧೌ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇನ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇವ ಸ್ಫುಟಯನ್ನುಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಪತೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೋಪಕ್ರಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಥಯತಿ । ಅನಂತರಮಿತಿ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದ್ಯುಕ್ತಾವುಪಕ್ರಮೋ ಭಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —
ಮಧ್ಯೇಽಪೀತಿ ।
ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತತ್ವಮ್ । ಮಹದನವಚ್ಛಿನ್ನಮ್ । ಭೂತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ । ಅನಂತಂ ನಿತ್ಯಮ್ । ಅಪಾರಂ ಸರ್ವಗತಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಘನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ । ತತ್ರ ಜಾತ್ಯಂತರಾಸಂಮಿಶ್ರತ್ವಮೇವಾರ್ಥಃ । ಸ ವೈ ತೇಭ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಕಾರಪರಿಣತೇಭ್ಯೋಽವಿದ್ಯಾಭೂತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾಯ ಜೀವತ್ವಮನುಭೂಯ ತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ವಿನಶ್ಯಂತ್ಯನು ಪಶ್ಚಾದ್ವಿನಶ್ಯತಿ ವಿಶೇಷಾತ್ಮತ್ವಂ ತ್ಯಜತಿ । ನಚ ತತ್ತ್ಯಾಗಾನಂತರಮಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಧೀರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇನೋತ್ಥಾನೋಕ್ತೇರಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯೈವಾತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತೇರುಪಕ್ರಮಾದಿವದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಪರತ್ವಮಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಕಥಮೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾದಿನಾ ತದೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ತದ್ಧೀರುಪಚರಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಭ್ಯೋ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಯ ಜೀವೇಽನ್ವಯಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯೇತದನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಬಹಿರೇವ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಜೀವೋಪದೇಶಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾನ್ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಂ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಜೀವೇ ಭಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಿತಾವಯವತ್ವಂ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ವಿತ್ತೇನ ತತ್ಸಾಧ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಸಾಧನಂ ವಿತ್ತಂ ನ ಚೇದಿಷ್ಟಂ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತವೇಷ್ಟಂ , ತದಾಹ —
ಯದೇವೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಕ್ತೇರಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಮೃತತ್ವಾಯೋಕ್ತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜೀವವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಾಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —
ಇತಿ ಶ್ರುತೀತಿ ।
‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ’ ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಿವಾದಾಃ । ‘ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತು ಕೈವಲ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇವ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಪರಮಕಾರಣತ್ವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಪರಮೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾದ್ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಜೀವೇಽಪಿ ಗೌಣಂ ಸ್ಯಾತ್ಕಿಂ ಮುಖ್ಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟಿನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮಭೇದಂ ವದದಿದಂ ವಾಕ್ಯಮೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಮಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀನಸ್ಯ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮನ್ಯತ್ವಮನುಜ್ಞಾತುಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರಾಕರೋತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾತ್ಪರಾಕುರ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಚ್ಯಾವಯೇದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂಚಾತ್ಮೈವ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವದಂತೀ ಶ್ರುತಿರೇಕಧಿಯಾ ಸರ್ವಧಿಯಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಾಹ —
ದುಂದುಭ್ಯಾದೀತಿ ।
ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯಥಾ ಶಂಖಸ್ಯ ಧ್ಮಾಯಮಾನಸ್ಯ ಯಥಾ ವೀಣಾಯೈ ವಾದ್ಯಮಾನಾಯೈ ನ ಬಾಹ್ಯಾಞ್ಶಬ್ದಾಞ್ಶಕ್ನುಯಾದ್ಗ್ರಹಣಾಯೇತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರ್ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಶಬ್ದಭೇದಾಭೇದೇನಾಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಃ ಶುಕ್ತ್ಯಗ್ರಹೇ ಗ್ರಾಹ್ಯರಜತವತ್ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಾಃ । ತಥಾ ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಫುರಣಂ ವಿನಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸ್ಫುರಣಶೂನ್ಯಂ ಜಗಚ್ಚಿದ್ರೂಪೇ ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತದನೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತೇರಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ‘ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಂ ಸಮುದ್ರ ಏಕಾಯನಮ್’ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜಗದವಸಾನತ್ವೇನಾಭಿಧಾನಾತ್ತದ್ವಿಷಯಮೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಲಯೋಕ್ತ್ಯಾಲೋಚನಾತಃ ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜೀವಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಮನುವದತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರತ್ರಯಮವತಾರಯತಿ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಮತಮಾಹ —
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ —
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ತದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂತರಮಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪಿ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ —
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ಯದೀತಿ ।
‘ಪ್ರಿತಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯನ್ನುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೇದೋಭೇದವಾದದ್ಯೋತನಾಯಾಭೇದಾಂಶೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಮತಾಂತರಮಾಹ —
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಭಜತೇ —
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಾವೇವಾಭೇದಃ ಸಂಸಾರೇ ಭೇದ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಭೇದವಿಗಮಾದಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರೌಪಚಾರಿಕೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಮರೂಪಾಶ್ರಯತ್ವಕಾಲುಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯೋಕ್ತೇಃ । ಸಾಧ್ಯ ಏವಾಭೇದೋ ನ ಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಕಾಲುಷ್ಯಮಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಮರ್ಥಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ನದೀನಾಂ ನಾಮರೂಪಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಜೀವಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ದೃಷ್ಟಾಂತೇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಜೀವಪರಯೋರಭೇದಾಜ್ಜೀವೇನೋಪಕ್ರಮಃ ಪರೇಣೈವೋಪಕ್ರಮಃ । ಭೋಕ್ತ್ರೋಪಕ್ರಮಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಸೌಕರ್ಯಾಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಜೀವೇನಾವಸ್ಥಾನೇ ಮಾನಮಾಹ —
ತಥಾಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪರಾಪರಯೋರೈಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ ಕಿಂತು ಮಂತ್ರಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಧೀರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ಚರಾಚರಾಣಿ ಶರೀರಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ನಿರ್ಮಾಯ ತೇಷಾಂ ನಾಮಾನಿ ಚ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ವಯಂ ತತ್ರಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯಾಭಿವದನಾದಿ ಕುರ್ವನ್ಯೋ ವರ್ತತೇ ತಮೇವಂಭೂತಂ ವಿದ್ವಾನಿಹೈವಾಮೃತೋ ಭವತೀತಿ ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಜೀವೇನ ಸ್ಥಿತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಿವ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೇರಾತ್ಯಂತಿಕಮೈಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಮಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಮೀಚೀನಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪಕ್ಷತ್ರಯಂ ವಿಭಜತೇ —
ಕಾಶೇತಿ ।
ಆಶ್ಮರಥ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದನನ್ಯತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಆಶ್ಮರಥ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಭೇದವದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವಾತ್ಕಿಯಾನಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಆದ್ಯಪಕ್ಷಾದಪಿ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾರ್ಥಂ ತತ್ರತ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ —
ಔಡುಲೋಮೀತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಂತರೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಂತಿಮಸ್ಯಾದೇಯತ್ವಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಂ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ರಾತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಸದ್ವಯತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥಯೋರೈಕ್ಯವಾದಿವಾಕ್ಯಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಂತಿಮಸ್ಯಾದೇಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೀದೃಗ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಸ್ತುತ್ವೇ ವಸ್ತುಭೂತಭೇದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನಾನುಚ್ಛೇದಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತಿರಯುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಾತ್ಯಂತಿಕಮೈಕ್ಯಮೇವ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣೇ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಮಮೃತತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ಚೇತ್ಕಾಂಡದ್ವಯಂ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನದೀದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ವಗತಂ ನಾಮರೂಪಮನ್ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಾದತೋಽನ್ಯತ್ವಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಸಂಕ್ಯಾಹ —
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕಾಭೇದೇ ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಯೋಗಾದಿತ್ಯತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾಪಿ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ತದನುರೋಧಾತ್ತತ್ತ್ವಮಾದಿವಿರುದ್ಧಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿವಜ್ಜನ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನೌಪಾಧಿಕೇ ಜನ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಸೂತ್ರ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಯೋಜನಾಪ್ರಕಾರಮೇವ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಮತಮಾಹ —
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಇದಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ವಿದಿತತ್ವಂ ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂದಿಹಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮಪಿ ಕುತೋ ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಪಪಾದನಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಏಕೇತಿ ।
‘ಸ ಯಥಾರ್ದ್ರೈಧೋಗ್ನೇಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನೈಕಪ್ರಸವತ್ವಂ, ‘ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚೈಕಪ್ರಲಯತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಯಚ್ಚ ಯಸ್ಮಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಯತ್ರ ಲೀಯತೇ ತತ್ತತೋ ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಘಟಾದಿ ಮೃದಾದೇಃ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಾದಾತ್ಮಪ್ರಲಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ತಥಾಚಾತ್ಮಧಿಯಾ ಸರ್ವಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇರಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಮುಖ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ದುಂದುಭ್ಯಾದೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಘಟಯಿತುಂ ಪರಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇನೋತ್ಥಾನಂ ಕಿಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಭೇದೇ ಹೀತಿ ।
ಮತಾಂತರಮಾಹ —
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ।
ಪರಾಪರಯೋರಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿನಾಶೋಕ್ತೇರ್ವಿಷಯಾಂತರಸಂಭವಾದಾತ್ಮನ ಉಚ್ಛೇದಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಅವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ —
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮೋಹಂ ಮೋಹನಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅವಿನಾಶೀತಿ ವಿನಾಶಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮೇತಿ ವಿನಾಶಾಯಾಗಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ನ ಪ್ರೇತ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಮಿಥೋವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಏತದಿತಿ ।
ತೃತೀಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುವದತಿ —
ಯದಪೀತಿ ।
ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಭವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭೇದಾಭೇದವಾದೇ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರೇಣ ಭಿನ್ನೇನಾವಗತಿಯೋಗಾತ್ ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ’ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾದತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಕರ್ಮಕರಣಯೋರಭಾವಾದಾಕ್ಷೇಪಸಿದ್ಧೇರಂತಿಮಪಕ್ಷಸ್ಯೈಕದೇಯತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —
ತದಪೀತಿ ।
ತನ್ಮತೇ ಜೀವಪರಯೋರಭೇದಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ತೃಜಂತೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತಿಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವೈತದೃಷ್ಟೇರಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗ್ದೃಷ್ಟಿರವಿದ್ಯಾನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಪರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಪಕ್ಷೇಷು ತ್ರಿಷು ಸತ್ಸು ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೈವ ಪಕ್ಷೇ ಪಕ್ಷಪಾತೇ ಕೋ ಹೇತುಃ, ತತ್ರಾಹ —
ದರ್ಶಿತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಗಂತವ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —
ಸದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತೋಽಪಿ ಪರಾಪರಯೋರಾವಿದ್ಯೋ ಭೇದೋ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯಾಹ —
ಭೇದೇತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದವಾದೇಽಪಿ ಸರ್ವಮೇತದಭೇದಾಂಶಾದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವಿಕ್ರಿಯಾನಿಷೇಧವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
ಅಭೇದಾಂಶೇನ ನಿಷೇಧಾದಿಸಿದ್ಧೇರೇತದಪಿ ಮತದ್ವಯಂ ಶ್ರುತಿಮದೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪಕ್ಷೇ ವೈದಿಕಾತ್ಮೈಕ್ಯಧಿಯೋ ನಿರಪವಾದತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮುಕ್ತೇರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾ ಧೀರನಪವಾದೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರೋಧಾದಸಮುಚ್ಚಯಾದೇಕಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ತದಿತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಾತುಲ್ಯಬಲತ್ವೇ ಸಂಶಯಾನ್ನಿರಪವಾದತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಸುನಿಶ್ಚಿತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಚೇತ್ತಾವತೈವ ಪುಮರ್ಥಸಿದ್ಧೌ ಕೃತಂ ನಿರಪವಾದತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಿರಪವಾದಂ ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಂಗೀಕಾರಮಾತ್ರಂ, ಶ್ರುತ್ಯನುಕೂಲಂ ಚೈತದಿತ್ಯಾಹ —
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಯೇ ಯತಯೋ ಯತನಶೀಲಾ ನಿಯತಬಾಹ್ಯಕರಣಾಃ ಶ್ರುದ್ಧಬುದ್ಧಯಶ್ಚ ತೇ ವಿಷಯವೈತೃಷ್ಣ್ಯದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನರೂಪಾದ್ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಾದ್ವೇದಾಂತಕರಣಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಪರೋಕ್ಷೀಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ಮುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚೈಕಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ನಾನೇಕಮಪೀತ್ಯಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುಪಶ್ಯತಃ ಶೋಕಮೋಹೋಪಲಕ್ಷಿತಸರ್ವಾನರ್ಥೋಪಶಾಂತಿರಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ತ್ವೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವೇ ಅನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಪವಾದಮೇವಾತ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ —
ಸ್ಥಿತೇತಿ ।
ನಹಿ ಭೇದಾಭೇದವಾದೇ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಾ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೈರ್ಯಾಯೋಗಾದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕತ್ವಮೈಕಾಂತಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪರಾಪರಯೋರ್ನಾಮಭೇದಾದವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವತದಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ರೂಪಭೇದಾಚ್ಚ ಘಟಪಟದಿವದ್ಭೇದಭಾವಃ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕಭೇದೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಕೋಶಕಾರಾದೀನಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಕೀಟತ್ವಾನುಪಗಮಾತ್ತತ್ಸದೃಶಸ್ಯೈವೋತ್ಪತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನಚ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬವದುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಭೇದಯೋಸ್ತಾತ್ತ್ಬಿಕಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಶಕ್ಯಂ ಬಾಧಿತುಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರ್ಬಂಧನೈರರ್ಥಕ್ಯೇ ಹೇತುಃ —
ಏಕೋ ಹೀತಿ ।
ನಾಮಗ್ರಹಣಂ ರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದಾದುಪರಿಷ್ಟಾದ್ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ಸಂಬಂಧನೀಯಃ ।
ನನು ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್’ ಇತಿ ಪರಸ್ಯ ಗುಹಾಹಿತತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ಫುಟತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಪರೀತಾಜ್ಜೀವಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ಗುಹಾಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣಯೋರ್ಗ್ರಹಣಾತ್ತತ್ರ ಜೀವಭಾವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಫುಟತ್ವೇಽಪಿ ಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯಾಸ್ಫುಟತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇಽವಿದ್ಯೌಶಕ್ತೇರಘಟಮಾನಪಟೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾಂಚಿದೇವೈಕಾಮಿತಿ ।
ಜೀವಭಾವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರಾತಿರಿಕ್ತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದೇವಾಂತಃಕರಣಾದಿ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾಕಾಶಯೋರಿವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಂಗಾಂಗಿಭಾವಾದಭೇದವದ್ಭೇದೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಜೀವಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಧಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಭೇದಾಭೇದವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂಶೂನ್ಯದ್ರವ್ಯಯೋರುದ್ದೇಶ್ಯೇಪಾದೇಯತ್ವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸೋಽಯಮಿತಿವದೇಕಸ್ಯೈವ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಭೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ನ ದ್ರವ್ಯಭೇದಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಂಽಶೋ ಜೀವಃ, ನಿಷ್ಫಲಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ನಭಸೋಂಽಶತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕಾಭಾವೇ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ನಚ ಭೇದಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ, ಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ । ಅಭೇದಸ್ಯ ತ್ವೈಕಾಂತಿಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾತ್ತದನುಪಗಮೇ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀರೇವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರ್ಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮೈವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಕೃತಂ ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕೃತಕಮಿತಿ ।
ಕೃತಕತ್ವೇಽಪಿ ಧ್ವಂಸವನ್ನಿತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೋ ನಿರತಿಶಯಾನಂದತ್ವೇನ ಭಾವತ್ವಾತ್ಕೃತಕಶ್ಚೇದನಿತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಏವಂ ಬಂಧಧ್ವಂಸತಯಾ ತಸ್ಯಾಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ಕೃತಕತ್ವೇ ಕಥಂ ನಾನಿತ್ಯತಾ । ಧ್ವಂಸಧ್ವಂಸೇ ಚ ಧ್ವಸ್ತಾಧ್ವಸ್ತೇರ್ಬಂಧಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಾವಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತ । ನಚ ಧ್ವಂಸಧ್ವಂಸೇಽಪಿ ಕಾರಣಾಭಾವಾನ್ನ ಧ್ವಸ್ತಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಸ್ತದ್ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದೇಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ತದಭೇದೇ ಚ ತದುತ್ಪತ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿಃ । ನ ಚಾಸ್ಮನ್ಮತೇ ಬಂಧಧ್ವಂಸೋಽಪಿ ವಸ್ತುವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ತದೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಹ್ಮಣಮನ್ವಿತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಬಲಾನ್ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದೇವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಧಯತಿ —
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಾದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದ್ಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಮನೂದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕಾರಣವಿಶೇಷವಿಚಾರಸ್ಯ ಚ ಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮವಶಿಷ್ಟಮರ್ಥಮಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಶಯಮಾಹ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ತ್ವೇತದಧಿಕರಣಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣೋಭಯಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ತದನಂತರಮಸ್ಯಾರಭ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ಣೀತತಾತ್ಪರ್ಯೈರ್ವೇದಾಂತೈರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಸಾಧಕಾನುಮಿತೇರ್ವಿರೋಧೋಕ್ತಿಃ ಸುಕರೇತಿ ಸಮನ್ವಯಾವಸಾನೇ ಲಿಖಿತಮೇತದಧಿಕರಣಮುಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ಸಮನ್ವಯೋ ದುಃಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಕಾರಣತಾಮಾತ್ರಂ ತತ್ರೋಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಾದಿಸಂಬಂಧಾದಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಯೋಗಿನಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಗೌಣತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಫಲಮಿತಿ ।
ಸಮಾನಧರ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಮರ್ಶಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವೇ ಪರಾಸ್ತೇ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೇದಾದ್ಗೌಣೀ ಸೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಂ, ಚೇತನತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಚ, ಕುಲಾಲಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ —
ಈಕ್ಷೇತಿ ।
ಹೇತುದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಈಕ್ಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಕರ್ತುರೇವ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಕಿಂ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕುಲಾಲಾದೇರಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಈಕ್ಷೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಾಂತರಂ ವಕ್ತುಂ ಯಾ ದ್ರವ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಪೂರ್ವಾ, ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಜಗದ್ದ್ರವ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಪೂರ್ವಾ, ದ್ರವ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿವದಿತ್ಯನುಮಿನೋತಿ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಈಶ್ವರತ್ವಾತ್ , ಲೌಕಿಕೇಶ್ವರವದಿತ್ಯಾಹ —
ಈಶ್ವರತ್ವೇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ಹೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯತಿ —
ತದ್ವದಿತಿ ।
ವಿಮತಮಚೇತನೋಪಾದಾನಂ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಸಾವಯವಮಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ, ಅಚೇತನತ್ವಾದಶುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ, ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ —
ಅಚೇತನಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಜಗಚ್ಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಕಾರಣೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತರ್ಹಿ ತಾದೃಗಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ।
ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಮ್ । ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಪರಿಣಾಮಪರಿಸ್ಪಂದರಹಿತಮ್ । ಶಾಂತಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಶೂನ್ಯಮ್ । ನಿರವದ್ಯಂ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯವರ್ಜಿತಮ್ । ನಿರಂಜನಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಭಿರಸ್ಪೃಷ್ಟಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಶುದ್ಧಮಪಾಪವಿದ್ಧಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇನ್ನ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ತದುಪಾದಾನಂ, ನಹಿ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಾದ್ಭಾವರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಮಸಾರೂಪ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಅಶುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।
ನಚ ತಸ್ಯಾಪ್ರಮಿತತ್ವಾದನುಪಾದಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ಸಾಂಖ್ಯೀಯಪ್ರಧಾನಾದನ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ತದೇವ ಪರಿಶೇಷತೋ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಸದೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನವಿರೋಧಾದ್ವಿಶೇಷೇ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭಾವಿತತ್ವಮಿತಿಶಬ್ದೋಪಸಂಹೃತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನೇಷು ಜೀವತ್ಸು ನೋಭಯಕಾರಣತೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಭಯಕಾರಣತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಯೋರನುಪರೋಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ —
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದನುಪರೋಧಂ ಸ್ವಮತೇ ದರ್ಶಯತಿ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಮಾಹ —
ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪೀತಿ ।
ಮೃದಿ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ತದ್ವಿಕಾರಣಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನಾನವಶೇಷೇ ಹೇತುಃ —
ವಾಚೇತಿ ।
ಘಟಾದೇರ್ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಂ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ನಾಮೇತಿ ।
ಶೂನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ —
ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ ।
ವಿಪರೀತದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಾಣ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಮಾಥರ್ವಣಗತೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾವಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇಽಪಿ ತೌ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಘಟಃ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಪಟೋ ವೇತ್ಯನುಗತಪ್ರಕಾಶಾತಿಕೇಣ ಘಟಾದೇರಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ರೈವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾಶೋಽನುಗತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರಕೃತಿರಿತ್ಯನುಗತಃ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಥಾ ತಥೋಚ್ಯತೇ ।
ಬಾಹ್ಯಾನ್ ।
ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಬಹಿರ್ಭೂತಾನಿತಿ ಯಾವತ್ । ದುಂದುಭೇಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸ್ಯ ಜನಕಸ್ಯ ಜನ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧೀ ವಾ ಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತತ್ರಯಗತಂ ನ್ಯಾಯಂ ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ಯನುಪರೋಧಲಿಂಗಾದುಪಾದಾನತ್ವವತ್ಪಂಚಮೀಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಯತ ಇತೀಯಂ ಪಂಚಮ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃತಿರೂಪಾಪಾದಾನಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಜಾಡ್ಯಾದ್ಬದ್ಧ ಏವೇತಿ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ಪಂಚಮೀದೃಷ್ಟೇಽರುಪಾದಾನತ್ವಂ ಕಥಂ ಗಮಯೇತ್ , ತತ್ರಾಹ —
ಜನೀತಿ ।
ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರುಪಾದಾನಮಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಂ ಭವತೀತ್ಯಪಾದಾನೇ ಪಂಚಮೀಸ್ಮರಣಾನ್ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಸಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವಕಾರಣಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ತದನಾದೃತ್ಯ ‘ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ’ ಇತಿಸೂತ್ರಸ್ಥಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದವದಯಮಪೀತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ, ತದಾಹ —
ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರಾಭಾವಂ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತುರಪೇಕ್ಷಣೀಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಜಗತೋ ನೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಹ —
ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ —
ಅಧಿಷ್ಠಾತರೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ದ್ವಿಧಾ ಹೇತುತ್ವಮೇಕಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಚತುಷ್ಟಯಮವತಾರಯತಿ —
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯವಿಷಯಸಂಕಲ್ಪೋಕ್ತೇರುಭಯಕಾರಣತ್ವಂ ತಾವದಾಹ —
ಅಭಿಘ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯನ್ನಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ —
ಅಭಿಧ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ಗಮ್ಯೇತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ॥ ೨೪ ॥
ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತತ್ಪಾರ್ಯಮಾಹ —
ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತದಧೀನಪ್ರಭವಪ್ರಲಯಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಭೂತೋಪಾದಾನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೇವೇತ್ಯೇವಕಾರಸೂಚಿತಮುಪಾದಾನಾಂತರಾನುಪಾದಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿಪದೇನ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉಪಾದಾನಾಂತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೇವಕಾರಾರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾದಾಂತತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತೀತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಲಯಾದೃಷ್ಟೇರಾಕಾಶಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮತ್ರ ನೇಷ್ಠಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿಭಜ್ಯ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ತ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯ, ತನ್ನೋಭಯಮೇಕಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದೇತದ್ಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪರಿಣಾಮೇಽಪಿ ಕಥಂ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಏಕೇನ ರೂಪೇಣ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧರೂಪಾಂತರೇಣ ಪರಿಣಾಮೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತೇನ ವಿಶೇಷಣಾಂತರೇಣ ಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಕೃತೇರಿತಿ ಹೇತುಸಾಧನಾರ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಪದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಹೇತ್ವಂತರಮೇತದಿತ್ಯಾಹ —
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ವೇತಿ ।
ಅರ್ಥಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪಾರ್ಥಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಿಶೇಷಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಮೃದ್ಧಟಃ ಸುವರ್ಣಂ ಕುಂಡಲಮಿತಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಜಗತಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದುಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ನಿಮಿತ್ತೇ ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭೂತತ್ರಯಮ್ । ತ್ಯತ್ಪರೋಕ್ಷಂ ಭೂತದ್ವಯಮ್ । ನಿರುಕ್ತಮಿದಮೇವಮಿತಿ ನಿರ್ವಚನಾರ್ಹಮ್ । ತತೋಽನ್ಯದನಿರುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಯೋನಿಶ್ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನೇವ ಲೇಶತೋ ದರ್ಶಯತಿ —
ಕರ್ತಾರಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿವದೀಶನಶಕ್ತಿರಪಿ ತಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಈಶಮಿತಿ ।
ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಪುರುಷಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪುರಿ ಶಯಾನಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೇರನ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಪೂರ್ಣತಾ, ತತ್ರಾಹ —
ಯೋನಿಮಿತಿ ।
ಅಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಮಿತ್ಯತ್ರ ತದಕ್ಷರಂ ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ, ನಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಯೋನಿಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ನನೂಪಾದಾನತ್ವಂ ವಿನಾಪಿ ಸ್ತ್ರೀಯೋನೌ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಸ್ರೀತಿ ।
ಅವಯವಶಬ್ದೇನ ಯೋನಿಪ್ರಭವಂ ಶೋಣಿತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತರ್ಹಿ ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮತೋ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪಶ್ಚಾದುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ —
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಯೋನಿಃ । ಸ್ಥಾನಂ ತೇ ತವ ಭೋ ಇಂದ್ರ ನಿಷದೇ ನಿಷದನಾಯೋಪವೇಶನಾಯ ಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಮಕಾರಿ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾ್ರಿತ್ವೇನಾಶ್ರುತಿತ್ವೇನಾಸಾಧಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಭೂತಯೋನ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಪದಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನುಮಾನಜಾತಮಪಾಕರ್ತುಮನುವದತಿ —
ಯದಿತಿ ।
ಯಥಾದೃಷ್ಟಮನುಮೇಯಮ್ , ಇಹ ತು ಧರ್ಮವನ್ನಾನುಮಾನಂ ಯುಕ್ತಂ, ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಮ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರೈವ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟಾನಾಂ ಸಾವಕಾಶತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರೌತಮೀಶ್ವರಮನಾಶ್ರಿತ್ಯಾನುಮಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ —
ನಹೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಮಾನವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ಕಥಮುಭಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ —
ಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ಯತ ಇತಿ ಪಂಚಮೀ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಚಕಾರಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ಯನುಪರೋಧಲಿಂಗಮಪಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಶಬ್ದಾವಗತಮಪಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಸ್ಯಾಗ್ರೇ ನಿರಾಸಾದಾಗಮವಿರುದ್ಧಾನುಮಾನಸ್ಯ ಕಾಲಾತೀತತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಯಥಾಗಮಮುಭಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೭ ॥
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಸಮನ್ವಯಃ । ‘ಅಣೋರಣೀಯಾನ್', ‘ಅಣ್ವ್ಯ ಇವೇಮಾ ಧಾನಾಃ', ‘ಅಸದೇವೇದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾದಣುಸ್ವಭಾವಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ—
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅತಿದೇಶೇನಾಣ್ವಾದಿವಾದಂ ನಿರಸ್ಯ ಜಗದ್ಧೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಥಾಪನಾದಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಅತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರಾಸೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾದಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರಾಸೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಾದಪೀತ್ಯಾಹ —
ದೇವಲೇತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಫಲಮಾಹ—
ತೇನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಾವತೈವ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧೇರಲಮತಿದೇಶೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ—
ತೇಽಪೀತಿ ।
ಅಣ್ವಾದಿವಾದಾನಾಮಶಬ್ದತ್ವಾದೇವ ನಿಷೇಧೇ ಪುನರುತ್ಥಾನಾಭಾವಾನ್ನ ನಿಷೇಧ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
‘ಅಣೋರಣೀಯಾನ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಂ ವೇತ್ಯಣ್ವಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿವಿಷಯತ್ವಾವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ, ಪರಮಾಣುಷ್ವಣುಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಕುಲಾಲೋ ಮೃದಾ ಘಟಂ ಕರೋತೀತಿವತ್ಪತತ್ರೈರ್ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ದೇವಃ ಸಂಜನಯನ್ನಿತಿ ತೇಷಾಂ ಹೇತುತ್ವೋಕ್ತೇಃ, ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮ್', ‘ಅಸದೇವೇದಮ್’ ಇತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಾತ್ ‘ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರೇಣ ಸ್ವಭಾವವಾದಾದನುಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ, ‘ಅಣ್ವ್ಯ ಇವೇಮಾ ಧಾನಾಃ’ ಇತಿ ಚ ಜಗತೋ ಮೃದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ವಟಧಾನಾದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ , ಅಣ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಯೋಗಾದ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೈವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾನೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತನಿರಸನನ್ಯಾಯೇನ ತನ್ನಿರಸನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿಪರೀತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಮಿತಿಶಬ್ದಸಮಾಪಿತಾಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ —
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಣೋರಣೀಯಾನಿತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವವಚನಾತ್ , ಪತತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾಣುವಾಚಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ‘ಅಣುಃ ಪಂಥಾ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಸ್ತುತೇಃ, ‘ಅಸದೇವೇದಮ್’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಸಮಾಹಿತತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಧಾನಾದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಪಿ ತದನುರೋಧೇನ ಭಾಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಣ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನವದಶಬ್ದತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಿಶಬ್ದವಿರೋಧಿತ್ವಾದುಕ್ತಾನ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣೇ ಸಿದ್ಧಃ ಸಮನ್ವಯೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಪುನರುಕ್ತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅಥ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ।
ಅತಿದೇಶಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಧಾನವದಶಬ್ದತ್ವಂ ಪರಮಾಣ್ವಾದೀನಾಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವೈದಿಕಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದವತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽನುವದತಿ -
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಮನುಭಾಷ್ಯಾತ್ಮಭೇದವಾದಿಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೋದ್ಭಾವನಾನುಕೂಲತ್ವೇನ ‘ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರದೇಶೇಷು ದರ್ಶಿತಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಮನುವದತಿ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಕಿಂಪ್ರಮಾಣಕಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಏತದಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮುತ್ತರಾರ್ಥಮನುದ್ರವತಿ
- ಪ್ರಧಾನಾದೀತಿ ।
ವೃತ್ತಮನುಭಾಷ್ಯೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಪಾದಶಃ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಾಭಾಸೋಪಬೃಂಹಿತತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಮ್ । ತೃತೀಯಚತುರ್ಥಪಾದಯೋರರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಚೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಸಂಖ್ಯಾಕ್ರಮಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ತೃತೀಯೇ ಭೂತಭೋಕ್ತೃವಿಷಯಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮವಿಗಾನಂ, ಚತುರ್ಥೇ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಷಯಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಉಕ್ತಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇ ತನ್ನಿರಸನಮನೇನೇತಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾದಸ್ಯ ವಿಷಯಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ವಿಷಯವಿಚಾರಾಯೋಗಾದ್ವಿಷಯಸಿದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಷಯವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರತ್ವಮನಯೋರುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಾಯಮವತಾರ್ಯ ತದವಯವಮಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಮವತಾರಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯೇ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಧಿಕರಣಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಉಕ್ತಶ್ಚೇತನೇ ಜಗದುಪಾದಾನೇ ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಪದಮವತಾರಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಪದಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ತಂತ್ರ್ಯಂತೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತೇ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯನೇನೇತಿ ತಂತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ತಂತ್ರಮಿತ್ಯಾಖ್ಯಾ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಪ್ತಪ್ರಣೀತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸೂಚಯತಿ -
ಪರಮರ್ಷೀತಿ ।
ಬೌದ್ಧಾದಿಸ್ಮೃತಿಸಾಮ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಸುರಿಪಂಚಶಿಖಾದಿಪ್ರಣೀತಾಃ ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯುಪಗಮೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತಿ ವಿರೋಧೇ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾಶಂಕಾ, ವಿರೋಧಸ್ತು ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾಸು ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತರೂಪಾಯಾ ಮಾಯಾಶಕ್ತೇರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಾಶಂಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾಯ ಪ್ರಧಾನವಾದೋಪಾದಾನೇ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ನಿರವಕಾಶತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯಾಬಾಧಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ತಾಸಾಮಸ್ತಿ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮನ್ವಾದೀತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಭಿನಯತಿ -
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಸಾವಕಾಶತ್ವಂ ಕಿಂತು ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನನ್ವನುಷ್ಠೇಯೇ ವಿಷಯೇ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತಯೋಽಪಿ ಸಾವಕಾಶಾಃ ಸತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದೇಽಪಿ ನ ನಿರವಕಾಶಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಾಯಾತಂ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಸಾವಕಾಶನಿರವಕಾಶಯೋರ್ನಿರವಕಾಶಂ ಬಲವದಿತಿ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮಾನಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇಽವಧಾರಿತೇ ತದಪೇಕ್ಷಸ್ಮೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ತದಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ಸಾಪೇಕ್ಷನಿರಪೇಕ್ಷಯೋರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ವಾ ಯಥೋಕ್ತಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಶ್ರುತಿವಶಾದೇವ ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞತ್ವಮ್ । ನಹಿ ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನಾಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯೈವ ತೇಷಾಂ ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇರುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪರತಂತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ವಿನಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದರ್ಥಮವಶ್ಯಂಭಾವಿನ್ಯಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಮೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಕಪಿಲಾದಿಪ್ರಣೀತಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇನ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾಯೋಗಾತ್ತದರ್ಥಸ್ಯೋಪಚಾರಿತತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಸ್ಮೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನಾಕ್ಷೇಪಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭಮಂತರೇಣಾಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನಹಿ ಸ್ಮೃತಿಕರ್ತಾರಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದರ್ಥಂ ನಿರ್ಧಾರಯಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬೌದ್ಧಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭವ್ಯಾಸೇಧಾರ್ಥಂ ಪ್ರಖ್ಯಾತಪದಮ್ । ತದವಲಂಬನಫಲಮಾಹ -
ತದ್ಬಲೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸೇರನ್ನಿತಿ । ಉಪಚರಿತಂ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೀನಾಮುಪಚರಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಮುಖ್ಯೇಽರ್ಥೇ ತಾಸಾಂ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮತ್ಕೃತೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾವಿಶ್ವಾಸೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಬಹುಮಾನಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಿವ ತೇಷ್ವಪಿ ಬಹುಮಾನಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಪಿಲೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿವದನಿರ್ಣೀತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ತಾವದಗ್ರೇ ಸರ್ಗಾದೌ ಜಾಯಮಾನಂ ಕಪಿಲನಾಮಾನಮೃಷಿಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಚ ಪ್ರಸೂತಂ ಭೂತಭವಿಷ್ಯದ್ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಜ್ಞಾನೈರ್ಬಿಭರ್ತಿ ಪುಷ್ಣಾತಿ ತಮೀಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲತಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇಽಪಿ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತರ್ಕಮೂಲತ್ವಾಚ್ಚ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕೇತಿ ।
‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ವಿವಿಧಾಗಮಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಯಸ್ತರ್ಕೇಣಾನುಸಂಧತ್ತೇ ಸ ಧರ್ಮಂ ವೇದ ನೇತರಃ’ ಇತ್ಯಂತೇನ ತರ್ಕಸ್ಯ ನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ತದ್ಬಲಪ್ರವೃತ್ತಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮೂಲದ್ವಯಸಾಹಿತ್ಯೇನ ಬಲವತ್ತ್ವಸಂಭಾವನಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಂ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದೇ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧವತ್ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯೇತದುದ್ಭಾವನಮುಚಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಬಷ್ಟಂಭೇನಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾವಕಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರುಚಿಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಯಾಸಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ನಿರವಕಾಶತ್ವಂ ತಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಾ ಇತಿ ।
‘ತಸ್ಮಾದವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಚೇತನಮೇವ ಕಾರಣಂ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪದೇಷ್ಟುಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಾಹ -
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಮ್ । ಅವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಗಾಹ್ಯತ್ವಮ್ । ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾಗೋಚರತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದತ್ವೇನ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯ ದುರಪಹ್ನವತ್ವಂ ಮನ್ವಾನೋ ಬ್ರೂತೇ -
ಸ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಪಿ ತತ್ರ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನಾವ್ಯಾಕೃತಕಾರ್ಯಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮೇವಾತ್ರ ಚೇತನಸ್ಯೋಕ್ತಮಿತಿ ಸೇಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಮತಮ್ ।
ಅನಾದಿನೋಽಪಿ ಚಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವತ್ಯೇವೇಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ತ್ವವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಲಯಾಧಿಕರಣಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಗೃಹೀತಮ್ । ಇತಿಹಾಸಸಮರ್ಪಿತೇಽರ್ಥೇ ಪೌರಾಣಿಕೀಂ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತುನೋ ದುರ್ವಚನತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಕಥಮಸ್ಯ ನಾಪಕ್ಷಯಃ, ಸರ್ವತ್ರಾಪಕ್ಷಯೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುರಾಣ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ತದಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನನಂತರ್ಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸ ಸರ್ಗೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಭಾಗವತೀಂ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಭಗವದ್ಗೀತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಭವತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಭವೋ ಜನ್ಮಹೇತುಃ । ಪ್ರಲೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಪ್ರಲಯಸ್ತದ್ಧೇತುಃ । ತತ್ರೈವ ಕಲ್ಪಸೂತ್ರಕಾರಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾತ್ಮಲಾಭಾನ್ನ ಪರಮಿತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಸರ್ವೇ ಕಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾದಯಃ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾ ದೇಹಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಭವಂತೀತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಸ ಮೂಲಮಿತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ವಿಪರೀತಂ ವಾ । ಶಶ್ವದ್ಭವಃ ಶಾಶ್ವತಿಕೋಽನಾದಿಃ । ಸ ನಿತ್ಯೋ ನಾಶಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಾಹೃತಸ್ಮೃತೀನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮಭ್ಯಾಸಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನೇಕಶ ಇತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಪನ್ಯಾಸೇ ಸಂಭಾವಿತೇ ಕಿಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋಪನ್ಯಸ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ತದನುಸಾರೇಣ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನುಮಿತಶ್ರುತಿಮೂಲತಯಾ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಮಪಿ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ಸಮಾನಬಲತ್ವಾದನಿರ್ಣಯತಾದವಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಮೃತ್ಯುಪಲಬ್ಧಾವನ್ಯತರತ್ಯಾಗೇನಾನ್ಯತರಸ್ವೀಕಾರಧ್ರೌವ್ಯೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಶ್ರುತಿಮೂಲಾಃ ಸ್ಮೃತಯೋ ಮಾನತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ಕಲ್ಪ್ಯಶ್ರುತಿಮೂಲಾಸ್ತು ದುರ್ಬಲತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ತಥಾಚ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯತ್ರ ಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಸ್ತತ್ರ ತನ್ಮೂಲಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ತಯೋಶ್ಚ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಥೇಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
‘ಔದುಂಬರೀಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವೋದ್ಗಾಯೇತ್ ‘ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾ ‘ಸರ್ವಾ ವೇಷ್ಟಯಿತವ್ಯಾ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರ್ಮಾನಂ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾತೄಣಾಂ ಸ್ಮೃತಿಭಿರ್ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತಶ್ರುತ್ಯೋಶ್ಚ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾದುದಿತಾನುದಿತಹೋಮವದ್ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಾನ್ಮಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ವಿರೋಧೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಪೇಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷಾವರ್ಜಿತಮ್ । ಹೇಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯತೋಽಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧೇ ತ್ವರ್ಥೇ ಕುತಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಂ, ಅರ್ಥಾಪಹಾರೇಣ ಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಪಹಾರಾತ್ । ಅತೋ ಮೂಲಾಭಾವಾದಪ್ರಮಾಣಂ ಸರ್ವವೇಷ್ಟನಸ್ಮೃತಿಃ । ತಥಾ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತಿರಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತೇರ್ನ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಾ ತನ್ಮೂಲಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಶಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಲಂಭನಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂ ತೇಷಾಂ ಸಾಧನಸಾಧ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಿರಾಜಾನತೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಶ್ರುತಿಮಂತರೇಣಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನ । ಸಿದ್ಧೇರಪೀತಿ ।
ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯರೂಪಾ ಸಿದ್ಧಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಧನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವವದತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿರಪಿ ಕಪಿಲಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷತಿ ವಕ್ತುಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಚೋದನಾಸೂತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಪಿಲಾದಿವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಶ್ರುತೇರರ್ಥನಿರ್ಣಯೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಪಿಲಾದೀನಾಂ ವಿನಿಶ್ಚಿತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಾಂ ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನವತಾಂ ತತ್ಪ್ರಭಾವಲಬ್ಧಸಿದ್ಧೀನಾಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ತದ್ವಚನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವಾವಧೃತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ತದನುರೋಧೇನೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನಮನುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತಿಶಂಕಿತುಮ್ ।
ಮುಖ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಿಮತೀತ್ಯೋಪಚರಿತವೃತ್ತ್ಯಾ ಶಂಕಿತುಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕಪಿಲಾದೀನಾಮೀಶ್ವರವದಾಜಾನಸಿದ್ಧೇರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ತದುಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತದೈಕಮತ್ಯಸ್ಯಾಮಾನತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಮೃತೀನಾಮೇವ ಮಿಥೋ ವಿವಾದೇ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭಂ ವಿನಾ ತಾಸ್ವಪಿ ವಿಶ್ವಾಸಾಭಾವಾನ್ನ ತದನುಸಾರೇಣ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಸ್ಮಾಕಮನಿಶ್ಚಿತವೇದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿರೋಧೇನ ಸ್ಮೃತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಾಶಂಕನೀಯಮಪಿ ತು ಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವೇದಾರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚಯಿತವ್ಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ವೇದಾರ್ಥಾನಿಶ್ಚಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರತಂತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಿಹೃತ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತೇನ ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞೇನಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸನ್ಮಾರ್ಗಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತೋಽರ್ಥಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಜ್ಞಾಸಂಗ್ರಹಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೈರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಪಿಲಸ್ಯಾಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ತದುಕ್ತಸ್ಮೃತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಪಿಲಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಾಯ ಸಾವಕಾಶಾನವಕಾಶನ್ಯಾಯೇನ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಥೇಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಪಿಲಮಿತೀತಿ ।
ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದೇವ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಣೇತಾ ಕಪಿಲಃ ಶ್ರೌತ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿವಿವೇಕಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೌ ತರ್ಹಿ ಕಪಿಲಶಬ್ದಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವೈದಿಕೋ ಹಿ ಕಪಿಲೋ ವಾಸುದೇವನಾಮಾ ಪಿತುರಾದೇಶಾದಶ್ವಮೇಧಪಶುಮನ್ವಿಷ್ಯ ಪರಿಸರೇ ಪಶ್ಯತಾಮಿಂದ್ರಚೇಷ್ಟಿತಮದೃಷ್ಟವತಾಂ ಷಷ್ಟಿಸಹಸ್ರಸಂಖ್ಯಾಜುಷಾಮಾತ್ಮೋಪರೋಧಿನಾ ಸಗರಸುತಾನಾಂ ಸಹಸೈವ ಭಸ್ಮೀಭಾವಹೇತುಃ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಣೇತುರವೈದಿಕಾದನ್ಯಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವೈದಿಕತ್ವೇ ಸತಿ ವಾಸುದೇವಾಂಶತ್ವಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವಾತ್ಮತೋಪದೇಷ್ಟ್ಟತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿಹ ತು ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೋಪದೇಷ್ಟ್ಟುಸ್ತತೋಽನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂಚ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ, ಯೋ ಜ್ಞಾನೈರಗ್ರೇ ಪ್ರಸೂತಂ ಕಪಿಲಂ ಬಿಭರ್ತಿ ತಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ನಚ ತಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕನ್ಯಾಯಾಭಾವೇ ಕಪಿಲಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಾವೇದಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕಪಿಲಸ್ಯ ದ್ವೈತವಾದಿನಃ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಾದಿನೋ ಮನೋಃ ಶ್ರೌತತ್ವಮಾಹ -
ಭವತಿ ಚೇತಿ ।
ಮನೋರಪಿ ಕಪಿಲೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಮನುನಾ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಶಂಸಾಯಾಮಪಿ ಕಥಂ ಕಾಪಿಲಂ ಮತಂ ನಿಂದಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ದರ್ಶಯಿತುಂ ತದೀಯಂ ಮತಮಾಹ -
ಕಪಿಲೋ ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಕಾಪಿಲಮತಸ್ಯ ಕಾರಣವಿಷಯೇ ವ್ಯಾಸಾದಿವಚನವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿಷಯೇಽಪಿ ವ್ಯಾಸವಚನವಿರೋಧಮಾಹ -
ಮಹಾಭಾರತೇಽಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತೈವ ನಿರ್ಧಾರಿತೇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪುರುಷಾ ಜೀವಾಃ, ತೇ ಕಿಂ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ಬಹವಃ ಕಿಂವೈಕ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಬಹೂನಾಂ ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಬಹವ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಬಹವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಪುರುಷಾಣಾಂ ತದಾಕಾರಾಣಾಂ ಬಹೂನಾಂ ದೇಹಾನಾಮೇಕಾ ಪೃಥಿವೀ ಯೋನಿರಧಿಷ್ಠಾನಮುಚ್ಯತೇ, ತಥಾ ತಮೇಕಂ ಪುರುಷಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಬಹುಲತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪ್ರನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ವಾಸ್ತವಂ ಸ್ವಭಾವಂ ವಿಶ್ವಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣಯುಕ್ತಂ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ -
ಬಹೂನಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈಕ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಪ್ರಾತೀತಿಕತ್ವಂ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಮಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಂತರಾತ್ಮತ್ವೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ತುತಸ್ತದಭಾವಮಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ಮಭೂತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ವಿಶ್ವೇತಿ ।
ವಿಶ್ವೇ ಮೂರ್ಧಾನೋಽಸ್ಯೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ವಿಶ್ವಭುಜಾದೌ ಯೋಜ್ಯಮ್ -
ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಸುಖರೂಪತಾಮಾಹ -
ಏಕ ಇತಿ ।
ಕಾಪಿಲಮತಸ್ಯ ವೇದಾನುಸಾರಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ವೇದವಿರೋಧಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಜಾನತಃ ಸ್ವರೂಪತಯಾಧಿಗತಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಾದ್ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಶೋಕಮೋಹೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಸಕಾರಣಃ ಸಂಸಾರೋ ವಿದುಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇ ಪರಮತಸ್ಯಾನಾದೇಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ವೇದವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತೇರೇವ ಕಿಮಿತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ವಿಪರೀತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೇದಸ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ವೇದಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ತು ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಚ ತದರ್ಥಾನುಭವಪೂರ್ವಕತ್ವಾದುಕ್ತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಾಯ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವೌ ಯಾವತ್ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ, ತಾವದೇವ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವೇದವಾಕ್ಯಾತ್ತದರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚಿತ ಇತಿ ಝಟಿತಿ ಪ್ರವೃತ್ತವೇದವಾಕ್ಯೋತ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಮಸಂಜಾತವಿರೋಧಿ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವಿಪ್ರಕರ್ಷೋ ವಿಶೇಷಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವಿಶೇಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಧಾನಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಪ್ರಮಾಣಂ ಮಹದಾದಿವಿಷಯಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭೂತಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಮೃತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ -
ಭೂತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಮಹದಹಂಕಾರಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಮೂಲಾಭಾವಾನ್ನ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಲೋಕೇತಿ ।
ಮಹದಾದೀನಾಮಪಿ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಸ್ತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಮಹದಾದಿಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವಾತ್ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಪಿನಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಃ ।
ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದೋ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕೇತಿ ॥ ೨ ॥
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೇರ್ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇಽಪಿ ಯೋಗಸ್ಮೃತೇರ್ನ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಪಿ ಯೋಗಸ್ಯಾನುಮೋದಿತತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಾದಿವಿಷಯೇಽಪಿ ಯೋಗಸ್ಮೃತೇರ್ಮಾನತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಸಮನ್ವಯೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ವದತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾಸ್ತವಮೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ವದಂತ್ಯಾ ಯೋಗಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಪ್ರಧಾನಾದಿವಿಷಯೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ನತಿದೇಶಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಫಲಂ ಚ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯಾತಿದೇಶತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವದತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅರ್ಥಸಾಮ್ಯಾಭಾವೇ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯಾವಿಷಯತ್ವಾದತಿದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅಧಿಕಾಶಂಕಾಭಾವಾದಧಿಕರಣಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ । ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತ್ಯೋರರ್ಥಸಾಮ್ಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯನ್ನಧಿಕರಣಾರಂಭಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ತಾಮೇವ ದರ್ಶಯಿತುಮಾದೌ ಯೋಗಸ್ಮೃತೇಃ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ನನು ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನ್ಯೇವಾತ್ರ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಹೇತುತ್ವೇನ ವಿಧೀಯಂತೇ ನ ತ್ವಷ್ಟಾಂಗಯೋಗವಿಧಿರತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ತ್ರಿರುನ್ನತಮಿತಿ ।
ತ್ರೀಣಿ ದೇಹಗ್ರೀವಾಶಿರಾಂಸ್ಯುನ್ನತಾನಿ ಯಸ್ಮಿನ್ । ‘ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಧಾರಯನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ತಚ್ಛರೀರಂ ತಥಾ ಸಮಂ ಸಂಸ್ಥಾಪ್ಯ ಯುಂಜೀತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತೋ ಯೋಗಃ ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಲಿಂಗಾನಿ ಚೇತಿ ।
ತಾನ್ಯೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಾಂ ಯೋಗಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಸ್ಥಿರಾಮವಿಚಾಲಿನೀಂ ಧಾರಣಾಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ ಯೋಗವಿದೋ ಯೋಗಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ಯಥೋಕ್ತಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಮೇವ ಪರಮಂ ತಪ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಯೋಗಶಬ್ದಾದುಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಯೋಗಪ್ರಕಾರಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋಃ ಸಕಾಶಾನ್ನಚಿಕೇತಾ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಭೂದಿತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಾಮೇತಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಲ್ಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಯೋಗಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋಪಾಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ಯೋಗಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಽಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಯೋಗಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಹೇತುತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯಾಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯೋಗಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋಪಾಯಃ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಾರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ತದ್ವತ್ತ್ವಾದ್ಯೋಗಸ್ಮೃತಿರನಿರಾಕಾರ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಷ್ಟಕಾದೀತಿ ।
ಅಷ್ಟಕಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಃ । ಗುರುರನುಗಂತವ್ಯಃ । ತಡಾಗಂ ಖನಿತವ್ಯಮ್ । ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಯೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಂ, ಧರ್ಮಸ್ಯ ವೇದೈಕಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ । ಅಷ್ಟಕಾದೇರಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇ ವೇದಾದೃಷ್ಟೇ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾತೄಣಾಮೇವ ಸ್ಮೃತಿಷು ಸನಿಬಂಧನಾಸು ಕರ್ತೃತ್ವಾನ್ಮೂಲಭೂತಂ ವೇದಮನುಮಾಪಯಂತ್ಯಃ ಸ್ಮೃತಯೋ ಮಾನಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ತಥಾ ಯೋಗಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವೇನಾತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ -
ಇಯಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿರಾಕರಣಂ, ತದಾಹ -
ಅರ್ಥೈಕದೇಶೇತಿ ।
ಯೋಗಸ್ಮೃತಿರ್ಯೋಗವಿಷಯೇ ವೇದಾವಿಸಂವಾದಾನ್ಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ತದ್ವಿಸಂವಾದಾದಮಾನಮರ್ಥವಾದಸ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ವಿಸಂವಾದಿನಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತದನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಧ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಾಃ ಸಂತಿ ಸಹಸ್ರಂ ಬೌದ್ಧಾರ್ಹತಾದಿಸ್ಮೃತಯಸ್ತಾಃ ಕಿಮಿತ್ಯುಪದೇಶಾತಿದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ನ ನಿರಾಕ್ರಿಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸತೀಷ್ವಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತೂನಾಹ -
ಸಾಂಖ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಲೋಕೇ ಪಶುಸದೃಶಾನಾಂ ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವೇನ ಬೌದ್ಧಾದಿದರ್ಶನಮಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಿಷ್ಟೈಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಶಿಷ್ಟಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಮಾಣಮೂಲತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ‘ಆಚಾರಾಚ್ಚ ಸ್ಮೃತಿಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಲಿಂಗೇನ ಚೇತಿ ।
‘ಏಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತಂ ತತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ತೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಕಾರಣಂ ಸಾಂಖ್ಯೈರ್ಜ್ಞಾನಿಭಿರ್ಯೋಗೈರ್ಧ್ಯಾಯಿಭಿಶ್ಚಾಭಿಪನ್ನಮಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಶೈರವಿದ್ಯಾದಿಕ್ಲೇಶೈರ್ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿಕಾರಣವಶಾನ್ನಿರಾಕರಣಮಶಕ್ಯಮನ್ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿರಾಕರಣಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ -
ಶ್ರುತಿರ್ಹೀತಿ ।
ನನು ವೈದಿಕಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸಾಂಖ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ವದಂತಿ ತತ್ಕಥಮವೈದಿಕತ್ವೇನ ತೇ ನಿರಸ್ಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ದ್ವೈತಿನೋ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧೇನ ಕಥಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಪ್ರಮಾಣವಶಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಿತಿ ।
ವೈದಿಕೀ ಸಮ್ಯಗ್ಬುದ್ಧಿಃ ಸಂಖ್ಯಾ ತಯಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಮ್ । ಯೋಗೋ ಧ್ಯಾನಂ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧಸ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ತದುಪಾಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯೈಕತಾನತಾಯಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತೇನಾಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ । ಅತಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ವೈದಿಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಶಬ್ದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋಃ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಸರ್ವಥಾ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯೇನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಿರುದ್ಧಮಂಶಮೇವ ಸ್ಮೃತಿದ್ವಯೇಽಪಿ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರವ್ರಜ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ತದ್ಧರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ।
ಅಥೋಕ್ತವಿಧಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾಣಾದಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸಾಂಕ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತಿನಿರಾಕರಣನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತೇಷಾಂ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯತಾಮಮೃಷ್ಯನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ತರ್ಕೋಽನುಮಾನಮನುಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಮಾನಮ್ । ಉಪಪತ್ತಿರನುಗ್ರಾಹಿಕಾಯುಕ್ತಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ತರ್ಕಸ್ಮರಣಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋಪಕಾರಕತ್ವಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಉಪಕುರ್ವಂತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವೈದಿಕವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಸ್ತೇಷಾಂ ಕೋ ವಿಶೇಷಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ನಾವೇದವಿದಿತಿ ॥ ೩ ॥
ತದೇವಂ ವೇದವಿರುದ್ಧಾನಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ಸಮನ್ವಯವಿರೋಧಿನೀನಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಮಾಭಾಸತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವಿರೋಧಿನೋ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಭಾಸತಾಂ ವಿವಕ್ಷುಃ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಮಾಕಾಶಾದಿ ನ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ಧಟಾದಿವದಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತದನಾಭಾಸತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತನ್ಯಾಯವಿರೋಧಸಮಾಧೇರೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇನಾತರ್ಕ್ಯತ್ವೇನ ಚಾನಪೇಕ್ಷಾಮ್ನಾಯೈಕಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತರ್ಕಾಗಮಯೋರತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾದಾಗಮಾರ್ಥೇ ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಕೋಪಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಯಾಸ್ತರ್ಕೋಪಕರಣತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ, ತಥಾಚ ತರ್ಕಸ್ಯ ವೇದಾಂತೈಸ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ , ಕರಣೋಪಕರಣಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣೇ ಪರಂ ತರ್ಕಸ್ಯೋಪಕರಣತ್ವಂ ನತು ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾ । ‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಧ್ಯಾದ್ಧರ್ಮಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ತರ್ಕಗಮ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸಂಭವತಿ । ಅತಸ್ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಾಗಮಾರ್ಥೇಽಪಿ ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾವಕಾಶೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಮಾನಾಂತರಮೇವ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸಾವಕಾಶಾ ಭೂಯಸ್ಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ನಿರವಕಾಶೈಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ತದನುರೋಧೇನ ನೀಯಂತೇ ತಥಾ ನಿರವಕಾಶೈಕತರ್ಕವಿರೋಧೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ಭೂಯಸ್ಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ಗುಣಕಲ್ಪನಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ಸಾವಕಾಶನಿರವಕಾಶಯೋರ್ನಿರವಕಾಶಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಮ್ನಾಯಾತ್ತರ್ಕಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಶಬ್ದಾದಪಿ ಪರೋಕ್ಷಗೋಚರಾದಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಸಾಧರ್ಮ್ಯಗೋಚರಸ್ತರ್ಕೋಽಂತರಂಗಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಬಲವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಐತಿಹ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವಾದಪಾರಂಪರ್ಯಮಾತ್ರೇಣ । ಪರೋಕ್ಷತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅನುಭವಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ತರ್ಕಸ್ಯೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನಂತರಂಗತ್ವಾದಾಗಮಸ್ಯ ಚ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ ‘ಅಂತರಂಗಬಹಿರಂಗಯೋರಂತರಂಗಂ ಬಲವತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದುಕ್ತಂ ತರ್ಕಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಮ್ ।
ಅನುಭವಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತು ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನುಭವೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವೈದಿಕತ್ವಾದ್ಧರ್ಮವದದೃಷ್ಟಫಲಮೇಷ್ಟವ್ಯಂ, ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯಾನುಭವಾವಸಾನಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇ ತದವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯನಿವರ್ತಕತ್ವದೃಷ್ಟೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಕವಶಾದಸಂಭಾವನಾದಿನಿರಾಸದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಸಾಯಿನಸ್ತದವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇನೈವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತೇತಿ ನಾದೃಷ್ಟಫಲತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ‘ನೈಷಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವೇಶಸ್ತರ್ಕಸ್ಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರುತಿರಪೀತಿ ।
ವಿಧಿವಿರೋಧೇಽರ್ಥವಾದಶ್ರುತಿರದೃಢೀಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತರ್ಕಪ್ರವೇಶೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರಿತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾನ್ನಾನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸೋಪಸ್ಕರಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಮಿಥೋ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಇದಂ ಹೀತಿ ।
ತಯೋರ್ಮಿಥೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯನ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾನ್ವಯಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಮೃದೈವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಾಧಕಮನುಮಾನಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ತದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಮೃದನ್ವಿತಸ್ವಭಾವಾ ಘಟಾದಯೋ ಮೃತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾಸ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮನುಮಾನಮಾಹ -
ನ ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ತತ್ಸ್ವಭಾವೇನಾನನುಗತತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಮೃತ್ಸ್ವಭಾವೇನಾನನುಗತಂ ರುಚಕಾದಿ ನ ಮೃತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನನನುಗತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಘಟಾದಿಷ್ವನನುಗತಂ ಸುವರ್ಣಾದಿ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ಭವತಿ ತದ್ವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತತ್ರಾಶುದ್ಧತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಅಶುದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।
ವಿಷಾದಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನರಕಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಲೋಕಭೇದಾನಾಂ ತತ್ರಾವಸ್ಥಿತಪ್ರಾಣಿಪ್ರಭೇದಾನಾಂ ಚ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಜಗತೋಽಚೇೇತನತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಚೇತನಂ ಚೇತಿ ।
ಚೇತನತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹಿ ಪ್ರದೀಪಾವಿತಿ ।
ಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯನ್ಯಾಯಂ ವಿಘಟಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ನ ಸ್ವಾಮೀತಿ ।
ಕಿಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಚೇತನಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಕತ್ವಂ ಕಿಂ ವೋಪಕಾರಕಕಾರ್ಯಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಸ ಏವೇತ್ಯೇವಕಾರನಿರಸ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಿರತಿಶಯಾ ಹೀತಿ ।
ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಶೂನ್ಯತ್ವಂ ನಿರತಿಶಯತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವಾಕರ್ತೃತ್ವಮತಿಶಯಮಂತರೇಣ ಸಿಧ್ಯತಿ ತತ್ಕಥಂ ಪರಂಪರಯಾಪಿ ಚೇತನಾನಾಮನಾಧೇಯಾತಿಶಯಾನಾಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೇ ಚೇತನತ್ವಶಂಕಾವಕಾಶವತೀ, ತತ್ರ ಚೇತನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಾಷ್ಠಾದಿಷು ತದಾಶಂಕೈವ ನೋದೇತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜಗತಶ್ಚೇತನತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಜಗತೋಽಶುದ್ಧತ್ವೇಽಚೇತನತ್ವೇ ಚ ಸಿದ್ಧೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನುಮಾನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇತನತ್ವಂ ಜಗತೋಽವಗತಮಿತಿ ಸೂತ್ರೈಕದೇಶವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಜಗತಶ್ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಶ್ರುತಿಬಲೇನ ಚೇತನತ್ವಾವಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ಅನುಪಲಂಭಪರಾಹತಾ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿಭಾವಿನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತೇ ಜಗತಿ ಸತೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಾದುಪರಾಗಾದನುಪಲಬ್ಧಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಾನುಪರಾಗಾದನುಪಲಬ್ಧಿರಸಿದ್ಧಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ ಚೇತನತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಚ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವಾಭಾವಾದುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ತದವಸ್ಥೇತ್ಯಾಸಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಭವತ್ಯುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತದುದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮವರ್ತಿನೋ ವಿಶೇಷಾತ್ತದಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಜಗತಶ್ಚೇತನತ್ವೇ ಕಥಂ ಚೇತನಾಚೇತನವಿಭಾಗಪ್ರಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ -
ಪ್ರವಿಭಾಗೇತಿ ।
ಅತ ಏವ ವಿಭಾವಿತತ್ವಾವಿಭಾವಿತತ್ವವಿಶೇಷಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗತಶ್ಚೇತನತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಪಾತತಃ ಸಮಾಧಾನಮಾಹ -
ತೇನಾಪೀತಿ ।
ಪರಮಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರಕೀಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮನುವದತಿ -
ಅನವಗಮ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಲೋಕಾನುರೋಧವೈಧುರ್ಯಂ ಕೇವಲಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರಮಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ । ನ ಚಾಯಂ ಶಬ್ದೋ ವಿಭಾವಿತತ್ವಾವಿಭಾವಿತತ್ವವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾನ್ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ತದಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪ ॥
ಕೇವಲಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತದನುಗೃಹೀತಾರ್ಥಾಪತ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದ್ವಿಭಾಗಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾಶಬ್ದಸ್ತಥಾಶಬ್ದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾಣಿ ಚೇತನತ್ವಶ್ರುತಿರಸ್ತೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಾಸಾವಿಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ತೇ ಹೇತಿ ।
ಮೃದಾದಿಶ್ರುತಿರಭಿಮಾನಿದೇವತಾವಿಷಯತಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾ ಸತೀ ವಿಭಾಗಶ್ರುತೇರುಪಚರಿತಾರ್ಥತಾಂ ನ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಆಶಂಕಾಪನೋದಪ್ರಕಾರಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಭಾಗಮಾದತ್ತೇ -
ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಭೂತಮಾತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಂ ವಾ ಚೇತನತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುದ್ವಯಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶೇಷೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾಧಿಗತೇಃ ಸಾಮ್ಯೇ ಚ ತದಯೋಗಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಚೇತನಾಚೇತನತ್ವವಿಭಾಗಾವಗಮಾತ್ಕೇವಲಭೂತೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾ ನೈಷಾ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶೇಷಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಣೇಷು ವಿಶೇಷಂ ವಿಶೇಷತೋ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವಿಶಿಷಂತಿ ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ಶ್ರೇಯಾನಹಮಿತ್ಯಸ್ಮೈ ಪ್ರಯೋಜನಾಯ । ಸ್ವಕೀಯಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಪ್ರಾಣೇ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದನುವರ್ತಿನ್ಯಃ ಸರ್ವಾ ದೇವತಾ ಬಭೂವುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಮನುಗತಿಮವಿಶೇಷತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನುಗತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಕರಣೇಷ್ವೇವ ದೇವತಾನುಗತಿಂ ಶ್ರುತಿತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಕರಣೇಷ್ವೇವಾನುಗತಿಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಶರೀರಾಣಾಮಿವ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾನುಗತಿಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಸ್ತೇಷಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಧಿಷ್ಠಾನೇನೈವ ಚೈತನ್ಯಂ ದ್ರಢಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂತೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಚೇತನತ್ವಶ್ರುತೇರಭಿಮಾನಿನಿಮಿತ್ತತಾಂ ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೂತೇಷು ಚೇತನತ್ವಾಭಿಧಾನಸ್ಯಾಭಿಮಾನಿನಿಮಿತ್ತತಾಂ ವಿಶೇಷತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ತೇಜ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಸಮಾಧಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ಫಲಮನುಮಾನಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ಯಥೋಕ್ತನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ನಿಯಮಭಂಗೇ ಹುತೇಮಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಚೇತನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈವ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಈದೃಶಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಾರಣಗತಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾನನುಗತಿರೂಪಂ ತು ತದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮಹಾಂಶ್ಚೇತಿ ।
ಪಾರಿಣಾಮಿಕಃ । ತತ್ತತ್ಕೇಶಾದಿಗತಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ರೂಪಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪರಿಮಾಣಾದಿ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ತದಿಚ್ಛತಿ ತಚ್ಚ ಕಾರಣಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮನುಗಮೋ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ವಾ ಕಾರಣಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಾನುಗತಿರೂಪಸಾರೂಪ್ಯಸಂಭವಾನ್ನ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಹೇತುಂ ಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ತದಭಾವಹೇತುಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನೇತಿ ।
ಆದ್ಯಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಜಗತ್ಯನನುವರ್ತನಮಸ್ತು ಚ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ಕಾ ಹಾನಿಃ । ನಚ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇ ಸಮಸ್ತತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಜಗತ್ಯನುವರ್ತನಾನುಪತ್ತಿಃ, ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಸರ್ವಕಾರಣರೂಪಾನುವೃತ್ತಾವಸತಿ ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಕಲ್ಪಮಸಿಧ್ಯಾ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ದ್ವಿತೀಯೇ ಚೇತಿ ।
ಅಂತಿಮಮಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ತೃತೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕಿಂ ಹೀತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೇರ್ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಮಾಹ -
ಆಗಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ‘ಆರೋಗ್ಯಕಾಮಃ ಪಥ್ಯಮಶ್ನೀಯಾತ್’ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರೈಕಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ನೇತರಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವೀಕೃತಂ ತಥಾ ಭೂತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಾಮ್ನಾಯೈಕಗಮ್ಯತೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ -
ಆಗಮಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಮತಿರೇಷಾ ತರ್ಕೇಣ ನಾಪನೇಯಾ ನಾಪನೀಯಾ । ನ ಪ್ರಾಪಣೀಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಕುತರ್ಕೇಣ ನಾಪನೇಯಾ ನಿರಸ್ಯಾ ನ ಭವತಿ ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯೇನೈವಾಚಾರ್ಯೇಣ ವೇದವಿದಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಸುಜ್ಞಾನಾಯ ಫಲಾವಸಾಯಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಭವತಿ । ಹೇ ಪ್ರೇಷ್ಠ ಪ್ರಿಯತಮೇತಿ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಚನಮ್ । ಕ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಾವದ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವೇದ । ಕೋ ವಾ ತತ್ಪ್ರಾವೋಚತ । ಛಾಂದಸೋ ದೈರ್ಘ್ಯಲೋಪಃ ಛಂದಸಿ ಕಾಲಾನಿಯಮಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತೋ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದಿಯಂ ವಿಸೃಷ್ಟಿರ್ವಿವಿಧಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಬಭೂವ ಸ ಏವ ಸ್ವರೂಪಂ ವೇದ ನಾನ್ಯ ಇತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರತೀಕಯೋರರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕತೋ ದರ್ಶಿತಯೋರ್ಮಂತ್ರಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏತೇ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತರ್ಕಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವೇ ಪೌರಾಣಿಕಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಅಚಿಂತ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಭಾವಾನಾಮಚಿಂತ್ಯತ್ವೇನ ತರ್ಕಾಗೋಚರತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಿತಿ ।
ಕಥಮವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜನ್ಮಮರಣಯೋರ್ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಮ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮೀಶ್ವರಪ್ರಭವಾಪ್ರಮಿತಿಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತರ್ಕಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಥಂ ಶ್ರವಣಾತಿರಿಕ್ತಮನನವಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನುವದತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಮನನವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತರ್ಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಪ್ರವೇಶೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾನೇನೇತಿ ।
ಮಿಷೇಣ । ಮನನವಿಧಿವ್ಯಾಜೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯಮಾನಹೀನತಯಾ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಂ ತರ್ಕಸ್ಯ ಶುಷ್ಕತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತುಂ ವದಂದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕೋ ಹಿ ತರ್ಕಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಧ್ವಂಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಭವಾಂಗಮ್ । ತದನನುಗೃಹೀತಸ್ತು ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನ್ನಾತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ತರ್ಕಮಾತ್ರಸ್ಯಾತ್ರಾಪ್ರವೇಶಾತ್ತರ್ಕವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತಿದ್ವಾರಾಽನುಪ್ರವೇಶಾವಿರೋಧಾತ್ತರ್ಕಾಗೋಚರತ್ವಂ ಮನನವಿಧಾನಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ತರ್ಕಮೇವ ಮನನವಿಧಿವಿಷಯಮುದಾಹರತಿ -
ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರ್ಮಿಥೋ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಭಾವತಸ್ತದ್ವತ್ತ್ವಾಭಾವಾದವಸ್ಥಾದ್ವಯೇನ ತಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽಸಂಪೃಕ್ತತ್ವಮ್ । ಅತೋ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವೇನ ನಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ದೇಹಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾತ್ಮನೋ ಭಾನಾನ್ನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಚೇತಿ ।
‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪ್ರನ್ನೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸದಾತ್ಮತ್ವಾವಗಮಾದಾತ್ಮನಸ್ತಥಾವಿಧಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಜ್ಜತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವಸಿದ್ಧೇರಧ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದವಿರೋಧಾದ್ಯುಕ್ತಮಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾವಕಾಶಂ ತರ್ಕಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯನನುಗೃಹೀತತರ್ಕಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನನವಕಾಶತ್ವಂ ಸೂತ್ರಕೃತೋಽಪಿ ಸಂಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕೇತಿ ।
ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಮರ್ಥವಿಶೇಷಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರಾಲಂಬನಸ್ಯ ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಜಗನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಂ ಚೈತನ್ಯೇನಾನನುಗತತ್ವಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತತ್ವಾಭಾವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಿನೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಘಟಃ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಜಗತಶ್ಚೈತನ್ಯಾನುಗಮಾವಗಮಾದಸಿದ್ಧಂ ಚೈತನ್ಯೇನಾನನುಗತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ನಾಸ್ತಿ ಮಾನತೇತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಸಾವಕಾಶಾನವಕಾಶನ್ಯಾಯೇನ ಸಾವಕಾಶಾ ವಿಭಾಗಶ್ರುತಿರನವಕಾಶಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಭಾವನಾವಿಭಾವನವಿಷಯತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಮತೇ ವಿಭಾಗಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಸಮಾಧಾಯ ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ತದ್ವಿರೋಧಮಾಹ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಚಾತದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಸ್ಮನ್ಮತೇ ವಿಭಾಗಶ್ರುತೇರ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿಭಾಗಾಸಂಭವಂ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾದಶೇಷಜಗದಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಭಾಗಶ್ರವಣೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತರ್ಹಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಚೇತನಸ್ಯಾಚೇತನಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತುಲ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಾದಾವಿವಾನಾವಿರ್ಭಾವಿತಚೈತನ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ನೇತ್ಯುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಕಾರ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ಗೋಮಯವೃಶ್ಚಿಕಾದೌ ಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ತ್ವಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಸದಿತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಗನವಸ್ಥಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನಿಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನ ಇತಿ ।
ಚೇತನಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇಽವಸ್ಥಾನಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೀನಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವಾತ್ತದಭಾವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯಥೇಹ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಘಟಸಂಸರ್ಗಸತ್ತಾ ಭೂತಲೇ ವರ್ತಮಾನಕಾಲೇ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ತಥಾ ಪ್ರಾಗಸದಿತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೀನಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಂ ವಾ ನಿಷಿಧ್ಯಮ್, ಸತ್ತ್ವಾಂತರಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೈವೇತಿ ।
ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾನ್ನ ನಿಷೇಧ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ । ಕಾರಣಸತ್ತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನೈವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ, ತದೇವ ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರಣಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದಾ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ವಾ ಕಾರಣಮಪಿ । ನಾದ್ಯಃ । ಸದಾಪಿ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ದ್ವೀತಿಯಃ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಾನವಕಾಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಮವಿದ್ವಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾದಸದೇವ ಶಬ್ದಾದಿಮಜ್ಜಗಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗಸದೇವ ಶಬ್ದಾದಿಮಜ್ಜಗದಿದಾನೀಂ ಜಾಯತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವೇ ಶಬ್ದಾದ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನ ಸತ್ತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಂ ಪೃಥಗಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮೇವ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಸ್ತರೇಣೇತಿ ॥ ೭ ॥
ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಮೃಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚೋದಯತಿ -
ಅಪೀತಾವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವೋಕ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಶುದ್ಧ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ತದಪೀತಾವಿತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಕ್ಷೀರೇ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಮುದಕಂ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಕ್ಷೀರಂ ದೂಷಯತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಲವಣಮುದಕೇ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಮುದಕಂ ದೂಷಯೇತ್ತಥಾ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಕಾರಣೇ ಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಕಾರಣಂ ದೂಷಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸಮಾನಧರ್ಮವತ್ತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯಪೀತಾವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಲಯೇ ಕಾರಣವದೈಕರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪುನರ್ವಿಭಾಗೇನೋತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ತದಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾದೀನಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಲಯೇ ಸತ್ಯಪೀತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ಮಾದಿಪ್ರಲಯೇ ನಿಮಿತ್ತಮಂತರೇಣಾಪಿ ಪುನರ್ಭೋಕ್ತೄಣಾಮುತ್ಪತ್ತೌ ತದ್ವದೇವ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರ್ಜನ್ಮಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮಿದಂ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸ್ಥಿತಾವಿವೇತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಮಿತ್ಥಮನಂಗೀಕಾರಂ ಸೂಚಯಿತುಮೇವಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಲಯಕಾಲೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದ್ವಿಭಕ್ತಂ ತದಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲವಲ್ಲಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮೇವೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ತುಶಬ್ದಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ನೈವೇತಿ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯಿತುಮಾದೌ ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ಕಾರಣಮಪಿಗಚ್ಛತ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನವಿಭಾಗಮಾಪದ್ಯಮಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದದೂಷಣಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾನೇವ ವಿಭಜತೇ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲಃ । ಪುನರಿತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೋಕ್ತಿಃ । ಚತುರ್ವಿಧೋ ಭೂತಗ್ರಾಮೋ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜರೂಪೋ ಭೂತಸಮುದಾಯಃ । ಅನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಂ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ।
ಪರಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ಷೀರನೀರಾದೀನಾಮಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪತ್ವಾತ್ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಲಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಲಯಕಾಲೇ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮಸ್ಥಿತೌ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸ್ಥಿತೇರ್ಲಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಕಾರಣಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚ ತದವಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯವತ್ತದ್ಧೀರ್ಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪೀತಿರೇವೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮಾಶ್ಚೇನ್ನಾವತಿಷ್ಠೇರನ್ನ ತರ್ಹಿ ಕಾರಣಧರ್ಮಾ ಅಪಿ ತಿಷ್ಠೇಯುಸ್ತಯೋರಭೇದಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅನನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಮೇವಾರೋಪಿತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ನ ವಿಪರೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಕಾರಣಂ ದೂಷಯತೀತ್ಯತ್ರಾಪೀತಿವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ಯಲ್ಪಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ್ಥಿತಾವಿತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸಾಮ್ಯೇ ಹೇತುಃ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ಮಾನಮೂಲತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಇದಮಪಿ ದೂಷಣಾಂತರಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತೇನ ಕಾರಣಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸಂಸ್ಪರ್ಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾಯಾವಿನೋ ವಸ್ತುತ್ವೇಽಪಿ ತದೀಯಮಾಯಾಯಾ ಅವಸ್ತುತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅವಸ್ತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಮಾಯಾವಿನೋ ಮಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಾದಾನತ್ವಾನ್ನೇದಮನುರೂಪಮುದಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಏಕಃ ಅವಸ್ಥಾಂತರೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮನುಗಚ್ಛನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಯಾ ತಸ್ಯಾಸಂಸ್ಪರ್ಶೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಬೋಧೇತಿ ।
ಜಾಗರಿತೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಚಾನುಗಚ್ಛತಸ್ತಸ್ಯ ತಯಾನುಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ನಹಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನರೂಪಾ ಮಾಯಾ ಜಾಗರಾದಾವನುವರ್ತಮಾನಾ ದೃಷ್ಟೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಚೇತನೋಪಾದಾನತ್ವಾನುಗುಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಮುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯರೂಪಮ್ ।
ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಂ ಮಾಯಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಸ್ತುತಸ್ತೇನಾಸ್ಪರ್ಶೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಣ ಸಂಸ್ಪರ್ಶೋ ದುರ್ವಾರಸ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮಾಯಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಯೋಜನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೇತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯಾಸಂಬಂಧೇ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯದೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಪ್ರತಿಬೋಧನಾವಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ । ಅಜಮಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯತ್ವಮನಿದ್ರಮಿತಿ ಲಯಾವಸ್ಥಯಾಽಸ್ವಪ್ನಮಿತಿ ಸ್ಥಿತ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಚೇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ಪೂರ್ಣತೋಕ್ತಿಃ ।
ಪರಸ್ಯಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಾಸಂಬಂಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಂತರಮನುವದತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ನ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಯಮಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಮೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಂ ಮನ್ವಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಸಮಯೇ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇರಜ್ಞಾನಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸತಿ ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಪೂರ್ವವತ್ಪುನರ್ವಿಭಾಗೇನೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ ಇಹೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಾದಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ -
ಇಹೇತಿ
ಪೂರ್ವಬೋಧಾದೇರುಕ್ತಿಃ । ಯದ್ಯದಿತಿ ಕರ್ಮಾದ್ಯರ್ಜಿತಂ ಜಾತಿವಿಶೇಷರೂಪಮುಕ್ತಮ್ । ತದಾ ಭವಂತೀತ್ಯುತ್ತರಪ್ರಬೋಧಾದೇರತೀತವಾಸನಾನುಸಾರಿಣೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ನನು ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತ್ಯುತ್ಥಿತೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಮಾನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಪ್ರಬೋಧೇ ಪೂರ್ವವದುತ್ಥಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಲಯೇ ತು ತಥಾವಿಧಾಜ್ಞಾನಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಕುತೋ ವಿಭಾಗೇನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಿಯಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತಂ ವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾವ್ಯಾಹತತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನವದಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಲೀನತ್ವೇಽಪಿ ಲಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಾತ್ಪುನರುತ್ಥಿತಾವುತ್ತರಪ್ರಬೋಧಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸೌಷುಪ್ತಾವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿವ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಬಾಧಿತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ವಿಭಾಗಶಕ್ತಿರ್ವಿಭಕ್ತಕಾರ್ಯಲಯಲಕ್ಷಣಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಶಬ್ದಿತಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬದ್ಧಾ ತಚ್ಛೇಷೈವಾನುಮಾಸ್ಯತೇ । ವಿಮತೋ ಲಯಃ ಸಾವಶೇಷಃ, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಧೀನಲಯತ್ವಾತ್ , ಸೌಷುಪ್ತಲಯವತ್ । ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರ್ನಿಯತತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿನಿಯತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಂತರಮುಕ್ತಮತಿದೇಶೇನ ಶಿಥಿಲಯತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿವಶಾದೇವ ಪುನರ್ವಿಭಾಗೇನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗೋ ನಿವಾರ್ಯತೇ, ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಪರಿಚೋದನಾಪೂರ್ವಕಮುಕ್ತಮಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಆಶಂಕಿತಾಸಾಮಂಜಸ್ಯನಿರಸನಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೯ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿದೋಷಾನ್ಪರಿಹೃತ್ಯ ‘ಯಶ್ಚೋಭಯೋಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯಾದನುದ್ಭಾವ್ಯತ್ವಮೇವ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪಕ್ಷೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯನುದ್ಭಾವ್ಯತಾ ತೇಷಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಿ ಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ಕುತಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಿ ದೋಷಸಾಮ್ಯಮಾಪಾದಯಿತುಮಾರಭತೇ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಮೇವ ಪ್ರಕಟಯನ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
‘ಅಸದಿತಿ ಚೇತ್’ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದೋಷಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾರ್ಥಕಥನಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ವರ್ತಿತುಂ ಪಾರಯತಿ, ಪ್ರಲಯಪ್ರತಿಹತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತೇನ ಪ್ರಾಗಸದೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಭವನ್ಮತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪೀತಿಸೂತ್ರೋಕ್ತಮಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಪರಮತೇಽಪಿ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯಾವಿಭಾಗಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪುನರುತ್ಪತ್ತೌ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದ್ಭೋಕ್ತೃಣಾಂ ಭೋಗಸ್ಯ ಚ ವಿಭಾಗೇನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ, ಅತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಮೃದಿತೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನಂ ಸುಖಾದಿಕಾರಣಂ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಾಶಯಾದಿ ।
ಯತ್ತು ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಪರೇಣಾವಿಭಾಗಂ ಗತಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿನೈವೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನ್ಭೇದಾನ್ವಿಹಾಯ ಸಾಧಾರಣಾನಾಮೇವ ಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾತಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯೇ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಾ ಭೇದಾಸ್ತೇ ನಿತ್ಯಾಃ ಸ್ಯುರನಿತ್ಯಾ ವಾ । ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪುರುಷೇಷು ಗುಣೇಷು ವಾಂತರ್ಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿನಿಯಮಸ್ತದಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಾಚ್ಚ । ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಪೀತಾವವಿಭಾಗಾನಾಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಯೇ ನಾಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೀನಾಂ ಸಾಧಾರಣತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೋಷಸಾಮ್ಯಾನ್ನಾನ್ಯತರಪಕ್ಷಸ್ಯಾದೇಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಪರಿಹಾರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯದೋಷತಾಮಿತಿ ॥ ೧೦ ॥
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತರ್ಕಾಚಷ್ಟಂಭೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಮಪಿಪದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಕಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಮನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಗಮರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಗಮಮೂಲವಿಕಲಾನಾಂ ಕುತಸ್ತರ್ಕಾಣಾಂ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಔತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿಕತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾ ಇತಿ ।
ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪುರುಷಮತೀನಾಮನೇಕರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಕಪಿಲಾದೌ ಪುರುಷವಿಶೇಷೇ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದೀಯಸ್ತರ್ಕೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕಪಿಲಾದೇರ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯು ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೋಚ್ಯೇತೇತಿ ।
ಯಥಾ ತರ್ಕಸ್ಯ ನಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವದೋಷಸ್ತಥಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮನುಸಂಧಾಯಾಸಾವುತ್ಪ್ರಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೀನಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಾಮಸಾಧಕತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮತಸ್ತರ್ಕಸ್ಯ ಸಾಧಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಽಪಿ ತರ್ಕಸ್ತರ್ಕತ್ವಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಾ ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿದೇವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಏತದಪೀತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕೇಷಾಂಚಿದಿತಿ ।
ಯಸ್ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಾಧಕಃ ಸ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ನ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕುತಃ ಸರ್ವತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ, ತದುಪಪಾದಕೇ ತರ್ಕೇ ತದಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕುತಃ ಸರ್ವತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ, ತತ್ಪ್ರಸಾಧಕತರ್ಕಸ್ಯೈವಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾದಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತರ್ಕಸ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ಅತೀತೇತಿ ।
ಅಧ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ತತ್ಸಜಾತೀಯತ್ವಮ್ । ಅನಾಗತೇಽಧ್ವನಿ । ಅನನುಭೂತೇ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅನುಭೂತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಜಾತೀಯಸಂದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಮೀಹಿತಸಾಧನತ್ವಮಸಮೀಹಿತಸಾಧನತ್ವಂ ವಾನುಮಾಯ ಲೋಕಸ್ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತತೋ ವಾ ನಿವರ್ತತೇ । ತದೇವಂ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಮುದ್ವಹನ್ನನುಮಾನಾಖ್ಯಸ್ತರ್ಕೋ ನಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲೋಕಯಾತ್ರಾ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇನಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇನ ವಾ ತರ್ಕೇಣ ನಿರ್ವಹತಿ, ತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದೇವ ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾತ್ । ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾನುಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ತು ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ವೈದಿಕೈರುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರತಂತ್ರಪ್ರಣಯನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತರ್ಕಸ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತರ್ಕಾವಷ್ಟಂಭಮಂತರೇಣ ತಂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಮಾನಂ ಕಿಂತು ಮನುವಚನಮಪೀತ್ಯಹ -
ಮನುರಪೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಾನಾಚಾರ್ಯಮುಖಪ್ರಾಪ್ತಸಂಪ್ರದಾಯಸಾಹಿತ್ಯಂ ವಿವಿಧಾಗಮತ್ವಮ್ । ಧರ್ಮಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿರಧರ್ಮಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಣಮ್ । ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವದವ್ಯವಧಾನೇನೋಪಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನೇ ತದ್ವ್ಯವಧಾನೇನೇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಅತ್ರಾನುಮಾನಂ ಚೇತ್ಯೇತದುಪಜೀವ್ಯಮ್ । ಆರ್ಷೋ ಧರ್ಮೋಪದೇಶೋ ಮನ್ವತ್ರಿವಿಷ್ಣುಹಾರೀತಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾದಿಪ್ರಣೀತಂ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರೋಧಿನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾಧರ್ಮನಿರ್ಣಯೇ ಶುಷ್ಕತರ್ಕಾನುಪ್ರವೇಶೋ ನೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಧರ್ಮಶಬ್ದಾಚ್ಚಾತ್ರ ಸಾಧಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಪಕ್ಷಮೇವಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಕೋ ಹಿ ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಸ್ತರ್ಕಿತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಮುಖೇನ ತರ್ಕಿತಸಿದ್ಧಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮಮೂಲಮ್ । ಸ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಿಷಯೇ ತರ್ಕೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರಹಿತೇ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಭಾವೇ ವಿಫಲತಯಾ ವಿಚಾರಾಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವತರ್ಕವದುತ್ತರತರ್ಕಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಕತ್ವಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ತರ್ಕಸ್ಯ ಮೂಲಶೈಥಿಲ್ಯಾದಿ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತರ್ಕತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿಚೋದ್ಯವಿಭಜನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾ ದುರುಪಪಾದನತ್ವಾತ್ಕಿಂಚಿತ್ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾ ಗುಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ತರ್ಕೋಽಸ್ತೀತಿ ವಾ ಜಗತ್ಕಾರಣವಿಷಯಸ್ತರ್ಕಸ್ತಥೇತಿ ವಾ ಸಾಧ್ಯತೇ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣಮಪಿ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಗೋಚರತಯಾ ತರ್ಕಗಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ತದ್ಗಮ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಗತೈಕತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತದ್ಗಮ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅತಿಗಂಭೀರತ್ವಮಾಗಮಾತಿರೇಕಿಮಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ । ಭಾವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಾರಣಗತಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ । ಮುಕ್ತಿನಿಬಂಧನಂ ಪರಮಾನಂದಸಚ್ಚಿದೇಕತಾನತ್ವಮ್ । ಯದುಕ್ತಮತಿಗಂಭೀರತ್ವಂ ತದೇವ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯನ್ನುಪಪಾದಯತಿ -
ರೂಪಾದೀತಿ ।
ಏವಮಪೀತ್ಯಾದಿಭಾಗಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಕರ್ತುಮಾರಭತೇ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತರ್ಕಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವಾದಿನಾಪಿ ತಾರ್ಕಿಕಂ ವಾ ವೈದಿಕಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯಿತುಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತರ್ಕಸಮುತ್ಥತ್ವಾಸಂಭವಂ ವಕ್ತುಮೇಕರೂಪತ್ವಮಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷವಿಷಯಜ್ಞಾನವದನೇಕರೂಪತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕರೂಪೇಣೇತಿ ।
ನಹಿ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಂ ಕಿಂತು ಪುರುಷತಂತ್ರಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಐಕರೂಪ್ಯೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿವಿಕಲ್ಪಿತಾನಿ ಸಂತ್ಯೇವಾನೇಕರೂಪಾಣೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಗ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಜ್ಞಾನವೇದಕರೂಪವಸ್ತುವಿಷಯಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೈಕರೂಪ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ತರ್ಕಸಮುತ್ಥಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮೇವ ತಾರ್ಕಿಕೇ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಥಾಪನಂ ಬಾಧನಮ್ ।
ಸತ್ಯಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಏಕರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಿತೋಽರ್ಥೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।
ಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಃ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟತಯಾ ಸರ್ವೈರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತತರ್ಕಪ್ರಸೂತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತೈರಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ಮತನಿರಾಸೇನ ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಾ ಸ್ವಮತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವಾದೇಯತ್ವಂ ಸರ್ವತಾರ್ಕಿಕಸಂಮತಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಶಕ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಏಕರೂಪೋ ಯೋಽಸಾವೇಕಾರ್ಥಃ ಸಾಂಖ್ಯೈರುಕ್ತಸ್ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತರ್ಕೋತ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ವೈದಿಕಜ್ಞಾನಂ ತಥೇತ್ಯಂಗೀಕರ್ತುಂ ವೇದಾರ್ಥೇಽಪಿ ವೇದವಿದಾಂ ವಿವಾದಾತ್ತಜ್ಜನ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇಕರೂಪಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೇದಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ ಹಿ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇಕರೂಪಾರ್ಥಧೀಪ್ರಸವಹೇತುಃ ಪುರುಷಮತಿದೋಷಾತ್ತ್ವನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈದಿಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾಪಾದಕತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ವೈದಿಕಾದೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಂಭವಾತ್ಪಕ್ಷಾಂತರೇಷು ಮೋಕ್ಷಹೇತುಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತೋಽನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ತರ್ಕಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಆಗಮವಶೇನೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಸಮನ್ವಯಸ್ವ ಸಾಂಖ್ಯನ್ಯಾಯಾವಿರೋಧೇಽಪಿ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿವಾದಿಭಿರುದ್ಭಾವಿತನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾನ್ನಾಸೌ ಸಿಧ್ಯತಿ ತೇಷಾಂ ತಾರ್ಕಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದೀಯನ್ಯಾಯಾನಾಮಬಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿರಾಸಾಯೋಕ್ತನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅತಿದೇಶತ್ವಾದುಪದೇಶವತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಫಲಭೇದಶ್ಚ । ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಮೀಶ್ವರೋ ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಂ, ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ , ದಿಗಾದಿವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ತಾರ್ಕಿಕನ್ಯಾಯೇನ ತದನಾಭಾಸತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಯೋರುಪದೇಶಾತಿದೇಶಭಾವೇನ ಸಂಬಂಧೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ವೈದಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಂಗತ್ವಯೋಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯಾಸಹಾಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತೇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನತ್ವಮ್ । ಪರಿಮಾಣಸಮನ್ವಯಾದಿರ್ಗುರುತರಸ್ತರ್ಕಃ । ದೇವಲಪ್ರಭೃತಯಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ ।
ಕೇನಚಿದಂಶೇನ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಾದಿನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಣ್ವಾದೀತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಸ್ವಭಾವಾಭಾವವಾದೌ ಗೃಹೀತೌ ।
ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತ ಆಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ವಿಮತಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ನೇಶ್ವರೋಪಾದಾನಕಂ, ಗುಣತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರವತ್ । ಈಶ್ವರೋ ನ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಂ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯವಿಶೇಷಗುಣಾರಂಭಕವಿಶೇಷಗುಣಾನಧಿಕರಣತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದ್ವಾ, ದಿಗಾದಿವತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಜಗತ್ಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಶೇಷಗುಣೋ ನ ಭವತಿ, ಕಾರ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯವಿಶೇಷಗುಣಾನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ತಂತುಗತಂ ಶೌಕ್ಲ್ಯಂ ನ ಘಟಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಶೇಷಗುಣ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾನುಮಾನವಿರೋಧಂ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೋದಯೇದಿತಿ ತಾಮೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಶಿಷ್ಟೈರಿತಿ ।
ಅತಿದೇಶೇನ ನಿರಾಕರಣೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನೇಷ್ವದೂಷಿತೇಷು ಕಥಮಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾತ್ರೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಗುಣತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರಾನುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿತ್ವಾದೀಶ್ವರೋ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನವೃತ್ತಿದ್ರವ್ಯತ್ವಾವಾಂತರಜಾತಿಮಾನಶ್ರಾವಣವಿಶೇಷಗುಣವತ್ತ್ವಾತ್ಪೃಥಿವೀವದಿತಿ ಪರಮತೇನ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದೇಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾಂತರಾನಾರಂಭಕತ್ವಸ್ಯಾತಿಲೋಹಿತವೃಶ್ಚಿಕಸಮವಾಯಿಕಾರಣಗೋಮಯವಿಶೇಷಗುಣಶ್ಯಾಮತ್ವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರತ್ । ವಿಮತಮೀಶ್ವರೋಪಾದಾನಕಂ, ಉಪಾದಾನವತ್ತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರನಿಷ್ಠಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಮನ್ವಯೇ ಕಿಂಚಿದಾಶಂಕಿತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನಿರಾಕರಣಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ತುಲ್ಯಮಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಪಕ್ಷಾನುಸಾರಿ ಚೋದ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ತುಲ್ಯಮತ್ರಾಪಿ ನಿರಾಕರಣಕಾರಣಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಪರಮಗಂಭೀರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೧೨ ॥
ವೈಶೇಷಿಕಾದಿತರ್ಕವಿರೋಧಂ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪರಿಹೃತ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾನಾವೇದಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಜಗದ್ಭೇದೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಂಭವಾದದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಸಮಾನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಸೌಲಭ್ಯಮ್ । ಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವವತ್ತರ್ಕಶಬ್ದೋಽಮಾನವಿಷಯೋಽವಧಾರಣಮಯೋಗವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ।
ಆಮ್ನಾಯೈಕಗಮ್ಯೇ ಮಾನಾಂತರನಿಮಿತ್ತಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾನವಕಾಶತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಮಾನಾಂತರಸ್ಯೈವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥಾ ತು ಶ್ರುತಿರ್ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಾಂತರೇಣ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಷಯಾಪಹಾರೇ ಸತ್ಯನ್ಯಪರತೇತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯತ್ತು ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾನ್ನ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತರ್ಕೋಽಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ತರ್ಕಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ತಯೋರ್ವಿರೋಧಶಂಕೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹೈಕವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಥಾಪನೇನಾರ್ಥಾತ್ತರ್ಕಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತಿರಮಾನಂ ತದುತ್ತರಕಾಲತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನೋಪಕ್ಷಯಾದನ್ಯಬಾಧಸ್ಯಾನವಕಾಶತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಶಂಕೇತಿ ಪುನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಂ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಂತ್ಯೇವ ಶ್ರುತಿರರ್ಥಾದ್ದ್ವೈತಮಪಬಾಧಮಾನಾ ತದ್ವಿಷಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾದಾವಧ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಂ ಶ್ರುತೇರಾದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಹೀತಿ ।
ಲೌಕಿಕೀಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಾರೇಣಾಭಿನಯತಿ -
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಿಭಾಗಸ್ತಥೈವಾಸ್ತಾಂ, ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಿಷ್ಯತಿ, ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರೇಕತಾ ನಾಸ್ಮಾಭಿರುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ವೈತಂ ಬೋಧಯಂತ್ಯಾ ಬಾಧೋಽಸ್ಯೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾನ್ನಿರವಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಲವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಮಾನವಿರೋಧಮಧುನಾ ಶ್ರುತೇರುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಮತೌ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರವಂತೌ, ಕಾಲತ್ವಾತ್ , ವರ್ತಮಾನಕಾಲವತ್ । ಯದ್ವಾ ವಿಮತೋ ವಿಭಾಗೋಽಬಾಧಿತಃ, ವಿಭಾಗತ್ವಾತ್ , ಇದಾನೀಂತನವಿಭಾಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾಧ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನವಿರೋಧಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾಮಿಮಾಮಾಶಂಕಾಮಾಪಾತತೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಮ್ಮೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಂಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಇತರೇತರಸಂಶ್ಲೇಷಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ವಿಶ್ಲೇಷಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ನನು ಫೇನಾದೀನಾಂ ಸಮುದ್ರಾದಭೇದೇ ಪರಸ್ಪರಭಾವಾಪತ್ತೇರ್ನೇತರೇತರವಿಭಾಗಾದಿ ಸಂಭವತಿ । ನ ಖಲ್ವೇಕಸ್ಮಾದಭಿನ್ನಾನಾಂ ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನತ್ವಮೇಕಸ್ಯೈವೋಪಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಫೇನಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇನೈಕಸ್ಮಾದಭಿನ್ನತ್ವಮನ್ಯಥಾ ಸಮುದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತದಭೇದೇನ ಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಾದೋಕ್ತಿಃ ।
ಫೇನಾದೀನಾಂ ಸಮುದ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತದಭೇದೇಽಪಿ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತಯಾ ತದಭೇದಾಯೋಗಾದಸ್ತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರತ್ಯಂತಾಭೇದಾದ್ಭೋಕ್ತೃವಿಭಾಗಾಭಾವಾದ್ಭೋಗ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಭಾಗಾವಗಾಹಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಮುದ್ರತರಂಗಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಸಮುದ್ರಾದಭೇದೇಽಪಿ ಫೇನತರಂಗಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ಭೇದದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಭಾಗೋಪಪತ್ತೌ ತದ್ವಿಷಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದೇರವಿರುದ್ಧತೇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಪರಿಣಾಮವಾದಮವಲಂಬ್ಯಾಪಾತತೋ ವಿರೋಧಂ ಸಮಾಧಾಯ ವಿವರ್ತವಾದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಮಸಮಾಧಾನಮಾಹ -
ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದಿನಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವವದ್ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇಽಪಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಮಾನಾವಿರೋಧೋಪಪಾದನಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ನಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ -
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತಿ ।
ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭೇದಾಭೇದಯೋ ರೂಪಭೇದೇನ ವಿರೋಧಃ ಸಮಾಹಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವೀಕೃತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ವಿಷಯಭೇದಾದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಸಂಗತಿಫಲೇ ತು ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಾರಣೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ವಿಶೇಷಮಾದತ್ತೇ -
ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಿಥೋಽನನ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾಮಿಚ್ಛನ್ಕಾರಣಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನನ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಂ ಕಥಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮವಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದ್ಗ್ರಾಹಿ ಮಾನಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಾನತ್ವಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಾನಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾವಿರೋಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತಿರೇಕೇಣಾಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಬುಭುತ್ಸಿತಹೇತುವಿಷಯಂ ಸೂತ್ರಭಾಗಮವತಾರಯತಿ -
ಆರಂಭಣೇತಿ ।
ತತ್ರ ಭೇದನಿಷೇಧಹೇತುಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಆರಂಭಣಶಬ್ದಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಘಟಾದಿವಿಷಯತ್ವಾದೇಷಶಬ್ದೋ ಜಗದ್ವಿಷಯೋ ನ ಭವತಿ, ತತ್ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತೇನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಗತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧನಾರ್ಥಮಾದಿಷ್ಟದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಂ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಮನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿದಿತೇಽನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಮಪಿ ವಿಕಾರವದನೃತಮೇವ ಶಬ್ದಮಾತ್ರತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ ।
ಏವಶಬ್ದೇನೇತಿಶಬ್ದಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಕಾರ್ಯಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾರಂಭಣಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರೇಕಿಕಾರ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಆರಂಭಣೇತಿ ।
ಏವಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ತದಾತ್ಮನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ಭೇದಾಭಾವೇ ಮಾನತಯಾ ಸೌತ್ರೇಣಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹೀತೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯದಿ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಂ ತದಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾಯೇತ, ಯಥಾ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಭುಜಂಗಾದಿತತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮೇವ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜೀವಪ್ರಪಂಚಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯತ್ವೇ ಕ್ರಮೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಯಮ್ । ತೇಷಾಮೂಷರಾದಿಭ್ಯೋಽನನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಕದಾಚಿದ್ದೃಷ್ಟಂ ಪುನರ್ನಷ್ಟಮ್ । ಅನಿತ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಾನ್ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕೋದಕಾದೀನಾಮೂಷರಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದೇನ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ । ವಿಮತಮಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಶೂನ್ಯಂ, ಸಾವಧಿತ್ವಾತ್ , ಚಿದಾತ್ಮವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಸೂಚಿತಂ ಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇಽಪಿ ಸತ್ತಾರಾಹಿತ್ಯಂ ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಏಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾನ್ನಾದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯನ್ನನೇಕಾಂತವಾದಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನೇಕಾಭಿಃ ಶಕ್ತಿಭಿಶ್ಚಿದ್ರೂಪಾಭಿಸ್ತದಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಭಿಶ್ಚ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸಂಭಾವಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಭಯಸತ್ಯತ್ವಮಪಿ ವೃಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಸ್ತಥಾತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಕ್ತಾರ್ಥಸಂಭಾವನಾಯಾಮಪಿ ಮಾನಂ ವಿನಾ ನಿರ್ಧಾರಣಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಜಗತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿರೋಧೇಽಪಿ, ಕೇವಲಾಭೇದೇ ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಭೇದಾಭೇದವಾದಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮೇಕತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಚೋಭಯಮಪಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮೇವಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿಕಾರಾನೃತತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಾಚಾರಂಭಣಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಚಾರಂಭಣೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾಕಾಶಾದಿವಿಕಾರವೈತಥ್ಯಂ ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾವಧಾರಣಾದೇರಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಾರ್ಥಾನುಷಕ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕೇಽಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ಸತ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜೀವಸ್ಯ ತದ್ಭಾವೋಪದೇಶಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧ್ಯಮಭಿಸಂಧಾಯೋಪದೇಶೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯಸೀತಿ ವಾಕ್ಯವಿಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪದೇಶವಶಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಿರುದ್ಧತ್ವಸ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೌ ವಾಕ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಿಪರಿಣಾಮಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರ ಕಿಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲೀನವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಯೇ ಭೇದಾಂಶಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಕ್ತನವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಬಾಧಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಬಾಧಾತ್ತದಾಶ್ರಯವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಽರ್ಥಾಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರಾಕ್ತನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ತಥಾವಿಧವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದೇನೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಚರಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿರೋಧಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
‘ಪುರುಷಂ ಸೋಮ್ಯೋತ ಹಸ್ತಗೃಹೀತಮಾನಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಯಾನೃತಾಭಿಸಂಧಪುರುಷನಿದರ್ಶನಪ್ರದರ್ಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ಸಿದ್ಧಮೈಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಕರೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಸತ್ಯತ್ವಮೇಕಸ್ಯೈವ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ವಿಪರೀತಮಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚೈಕತ್ವಮೇವೈಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ನ ನಾನಾತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಏಕತ್ವಧಿಯೋ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಿರಪಿ ಭೇದಾಭೇದವಾದೇಽನುಪಪನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಭೇದಾಂಶಧಿಯೋಽಭೇದಾಂಶಧಿಯಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾದಪನೋದನೀಯಾಭವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೈಪರೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರಾಗಮೇನ ಸ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದದೃಷ್ಟವ್ಯಭಿಚಾರತ್ವಾದವ್ಯಾಕುಲತ್ವಾದನ್ಯತ್ರಾನವಕಾಶತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ಪದಪದಾರ್ಥವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಾಮ್ನಾಯತೋ ನಾತ್ಯಂತಿಕಮೈಕ್ಯಮಾದೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರಾಲಂಬನತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ಸ್ಥಾಣ್ವಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮೇಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಃ ಕಿಂತು ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಭಾವನಾಭಾವ್ಯಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮದ್ವೈತವಾದಿನಾಂ ನಾನಿಷ್ಟಂ, ತೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಮೇವೈಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಶ್ರಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಶಿಷ್ಯಾದಿಭೇದಪರಾಧೀನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗೈಕ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾದಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಕಾಂಡದ್ವಯೇನ ನ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಮನ್ವಯಾಧಿಗಮ್ಯಮೈಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಿತಮಿತಿ ಚೋದಿತೇ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತಾವದೇಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರವ್ಯಾಹತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾಚಿ ವಾ ಕಾಲೇ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ದ್ವೈತಾವಗಾಹಿನಾಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧಾಭಾವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಸಮರ್ಥವಸ್ತ್ವಂಗತಾರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನದ್ವಾರಾ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದ್ವಿಕಾರೇಷ್ವನೃತತ್ವಮನೀಷಾಸಮನ್ಮೇಷೇ ಕಥಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಾವದ್ವೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾನುರೋಧೇನ ವಿಕಾರೇಷ್ವೌದಾಸೀನ್ಯಸಂಭವಾತ್ಕುತೋ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕಾರಾನಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನವತೋ ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮಪಹಾಯ ಪ್ರಾಕ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಗ್ಬೋಧಾದಿತಿ, ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
‘ಯಾ ನಿಶಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರ್ಜ್ಞಾನೀ ವ್ಯವಹಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸುಪ್ತೋ ಭವತಿ, ತತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಮತಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಾಭಸತ್ವಾಭಿಮಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವಶಾತ್ತತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಚ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದಿಷು ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನದ್ವಾರಾ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಸತ್ಯಾನ್ನ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಸತ್ಯಾದಪಿ ಮರಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ಯಾದುತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನಾದ್ಯ, ಸತ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರನಿಷ್ಟತ್ವಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕೇಚಿದುತ್ಪತ್ತಿಮುಪಗಚ್ಛಂತಿ, ತತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶಂಕೇತಿ ।
ಶಂಕಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷಿತತ್ವೇನಾಸತ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಸತ್ಯಾ ವಾಽಸತ್ಯಾ ವಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸತ್ಯಾನ್ನೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನವತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ಪದಂಶನಾದೇರಸತ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷಿತದರ್ಶನಮಪಿ ತಥೇತಿ ನಾಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವಿದಮುದಾಹರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ಕಾರ್ಯಮಪೀತಿ ।
ವಿಷಯಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಿಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನನ್ವವಗತಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಂ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ವೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮೇ ತಸ್ಯಾಜನ್ಯತ್ವಾದಸತ್ಯಾನ್ನ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಾತಿರಿಕ್ತಾಕಾರಾಭಾವಾತ್ ‘ಅರ್ಥೇನೈವ ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ನಿರಾಕಾರತಯಾ ಧಿಯಾಮ್’ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ತದನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾಸತ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸ್ವೀಕಾರಾದ್ವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸತ್ಯತ್ವಾದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವವಗತಿರ್ನ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಂ ನಾಪಿ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂತು ಶರೀರಾಕಾರಪರಿಣತಭೂತಚತುಷ್ಟಯನಿವಿಷ್ಟಂ ರೂಪಾದಿತುಲ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಸ್ವಪ್ನದೃಶ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದನುಗತಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ, ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚ ದೇಹಧರ್ಮತ್ವೇ ರೂಪಾದಿವತ್ತದನುಪಲಬ್ಧಾವನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅವಗತೇಶ್ಚಾಬಾಧಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹದ್ವಯಾತಿರೇಕಸಿದ್ಧೇರ್ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮವಾದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸತ್ಯಾದ್ಭವತೀತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಸತ್ಯಾದಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿವದೈತರೇಯಕಶ್ರುತಿರಪಿ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸತ್ಯಾದ್ಭವತಿ, ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಅಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ರೇಖಾಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಕಾರಾದಿರೂಪತಯಾ ತಥಾತ್ವಾಭಾವಾದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯಾನೃತೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಆಗಮಾದಸತ್ಯಾದೇವ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಃ ಸುಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನೀತ್ಯಾ ಬಲವತೋಽಧ್ಯಕ್ಷಾದೇರಾಗಮಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪಿಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸತ್ಯುತ್ತರಭಾವಿಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಬಾಧಕತ್ವಮಾಗಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಂತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ಭೇದಪ್ರಮಿತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾತ ಇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷೋಪಶಾಂತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಯಾ ವಾಕ್ಯಾದವಗತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚೈಕರಸ್ಯಮಧಿಕೃತ್ಯ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಣೀಯಸ್ಯಾನವಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷೋಪಶಾಂತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಾದ್ವಾಕ್ಯಾದವಗತೌ ಸತ್ಯಾಮವಶಿಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಾಭಾವೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸತಿ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾದವಗತಿರೇವಾದ್ವೈತಮವಗಾಹಮಾನಾ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕುತಃ ಸರ್ವಕಾಂಕ್ಷಾನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಪಿತುರ್ವಚನಾತ್ತದಾತ್ಮತತತ್ತ್ವಂ ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ಕಿಲೇತಿ ಯಾವತ್ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಕಿಂಚಾವಗತಿಮುದ್ದಿಶ್ಯಾಂತರಂಗಬಹಿರಂಗಸಾಧನವಿಧಾನಾದಪಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅವಗತೀತಿ ।
ನನ್ವವಗತಿರುತ್ಪನ್ನಾಪಿ ನಾರ್ಥವತೀ, ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಫಲಾಭಾವಾನ್ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾದ್ವಾ ಭ್ರಾಂತಿರೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ಆನರ್ಥಕ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಬಾಧಕೇತಿ ।
ನಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ ಬಾಧಕಂ, ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತವಿಷಯತ್ವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರಮಿತ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯವ್ಯವಹಾರೋ ಲೌಕಿಕೋ ವೈದಿಕಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ಆಗಮಾದರ್ಥವತೀ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತಿಹೇತುರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತೀತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಮಮೃಷ್ಯಮಾಣಃ ಶ್ರೌತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭಾತ್ಪರಿಣಾಮಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರೌತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಧ್ರೌವ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಣಾಮಿನೋ ಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಗತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಂಶಂ ಹಿತ್ವಾ ಮಾನಾಂತರವಿರುದ್ಧೋಂಽಶೋ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ನಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯೋಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಸ್ತಸ್ಯ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಶ್ರುತೇರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿದ್ವಯಾನುರೋಧಾತ್ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯುಗಪತ್ಕ್ರಮೇಣ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ವಿರೋಧೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಪರಿಣಾಮಿತೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ಪರಿಣಾಮಯೋಗ್ಯತಾ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯುತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿನಾಂ ಹಿ ಬಾಣಪಾಷಾಣಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಿತಿಗತೀ ಯುಕ್ತೇ, ನತು ಪರಿಣಾಮಾಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಿಣಾಮತದ್ರಾಹಿತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಸಂಭವೇ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಂ ಹಿತ್ವಾ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮೇವೇಷ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
ಅನವಯವಾವಚ್ಛಿನ್ನಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಾದಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರತದ್ವಿಪರೀತಕಾರ್ಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾದಪ್ರಚ್ಯುತಶುಕ್ತ್ಯಾದೇ ರಜತಾದಿಪರಿಣಾಮವನ್ಮಿಥ್ಯಾವಿವರ್ತತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪರಿಣಾಮಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲಾಭಾವಾದಪಿ ಪರಿಣಾಮೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ತದೇವ ಪರಿಣಾಮಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪರಿಣಾಮಿಶ್ರುತೀನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲವಚ್ಛೇಷತಯಾ ಸಾಫಲ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವೈಕಲ್ಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಮೀಮಾಂಸಕಸಂಮತಮುದಾಹರಣಮಾಹ -
ಫಲವದಿತಿ ।
ಯಥಾಹಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲವತೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದೇಃ ಸಂನಿಧಾನೇ ಶ್ರುತಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿ ಸ್ವತೋ ವಿಫಲಂ ತದಂಗಮಿತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿದರ್ಶನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಶೇಷತಯಾ ತತ್ಫಲೇನೈವ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ತದಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಯಾಜಾದೇಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಫಲೇನೈವ ಫಲವತ್ತ್ವಸಂಭವೇ ಫಲವದಂಗತ್ವಂ ಕಿಮಿತ್ಯಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಧಾನಫಲೇನೈವ ಫಲವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಫಲಾಂತರಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾದಂಗೇಷು ಚ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಣಾಮಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ವಿಹಾಯ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಫಲಾಕರ್ಷಣೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೂಟಸ್ಥಾದ್ವಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಜ್ಞಯೋರ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ವಿರೋಧದ್ವಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ನಾಮರೂಪೇ ಏವ ಬೀಜಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸೂತ್ರಸ್ಯ ತದನುಸಾರಿಶ್ರುತಿವಚನಸ್ಯ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಕೂಟಸ್ಥಾದ್ವಯತ್ವೇ ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಮರೂಪಯೋರಾತ್ಮಭೂತತ್ವೇ ವಸ್ತುತ್ವಶಂಕಾಯಾಮಿವೇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಮಾರ್ಥತ್ವಮಿವಕಾರಸ್ಯ ವಾರಯನ್ನಾಭಾಸಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋರವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನ ಹೀಶ್ವರತ್ವೇನ ತೇ ನಿರುಚ್ಯೇತೇ, ಜಡಾಜಡಯೋರಭೇದಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ತತೋಽನ್ಯತ್ವೇನ ನಿರುಕ್ತಿಮರ್ಹತಃ, ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನಹಿ ಜಡಮಜಡಾನಪೇಕ್ಷಂ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಮದುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಜಡತ್ವಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ನಾಮರೂಪೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ತಯೋರಾಶ್ರಯಂ ವಿಷಯಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋರೇವ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಮಾಯೇತಿ ।
‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್ , ‘ ‘ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾ ಶ್ರುತಿಃ । ‘ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ’ ‘ಮಾಯಾಹ್ಯೇಷಾ’ ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಚೇದೀಶ್ವರಾತ್ಮಭೂತೇ ತರ್ಹಿ ಸೋಽಪಿ ತಾಭ್ಯಾಮಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತದ್ವದೇವ ಜಡಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ನಾಮರೂಪಬೀಜವ್ಯಾಕರಣಾಪೇಕ್ಷಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರ ತದ್ವ್ಯಾಕರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ನಾಮರೂಪೇ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇದ್ಧುಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮುದಾಹರತಿ -
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ನಾನಾವಿಧತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪಠತಿ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ । ದರ್ಶಿತಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮೀಶ್ವರಾಯತ್ತಂ ಸಿದ್ಧಂ ತದಪೇಕ್ಷಂ ಚಾಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಕುತೋ ವ್ಯಾಕರಣಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯನುರೋಧಾದವಿದ್ಯಾಕೃತೇ ತದಾತ್ಮಕೇ ಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ತದ್ರೂಪಾನವಚ್ಛಿನ್ನೋಪಾಧ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವಿರಚಿತಂ ವಿಚಿತ್ರಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ನಿಯಮಯನ್ನೀಶ್ವರೋ ನಾಮ । ತತೋ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯನುರೋಧಿತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವ್ಯೋಮೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಜಗದೀಶಿತೃತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಾನಾಮತತ್ಕೃತತ್ವಾತ್ಕುತಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತತ್ವೇ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಕುತೋ ನಿಯಮ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಘಟೇತಿ ।
ನನು ಘಟವದುಪಾಧೇರನಧಿಗಮೇ ಕಥಮೌಪಾಧಿಕಭೇದಾನುರೋಧೇನ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಮೀಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವದೀಶ್ವರತ್ವಸ್ಯ ವಾಸ್ತವತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪೂರ್ವತ್ರೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೋ ಯೋಽಸಾವುಪಾಧಿಸ್ತೇನ ಕೃತೋ ಯೋ ಜೀವಪ್ರಪಂಚಾಖ್ಯಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ತದಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನ್ವಯಮುಖೇನೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ನಿರೂಪಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಶ್ಚಿದ್ಧಾತೋರೀಶ್ವರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ನನು ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರರಾಹಿತ್ಯಮಿಹೋಚ್ಯತೇ ನ ಪುನರೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದತ್ರ ಸಮಸ್ತವ್ಯವಹಾರರಾಹಿತ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬಹುವಚನಂ ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ ‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ ‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್’ ‘ಅಸ್ಥೂಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।
ಶ್ರೌತೇಽರ್ಥೇ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿವ ಭಗವದ್ಗೀತಾಸ್ವಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲತತ್ಸಂಬಂಧಬುದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಭಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾತ್ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಭಕ್ತಾನಿತರಾಂಶ್ಚಾನುಗೃಹ್ಣನ್ನಿಗೃಹ್ಣಂಶ್ಚ ತದೀಯಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವಸ್ತುತೋ ನಾಶಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾದತ್ತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪರಮಾತ್ಮೈಕ್ಯ ಕುತಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರ್ವಿಭಾಗೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಾದೇರ್ವಸ್ತುತೋಽನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಲ್ಪನಯೋಪಪತ್ತೌ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಕ್ರಮೇಣೋದಾಹರತಿ -
ವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಾವಿವೇಶ್ವರಗಾೀತಾಸ್ವಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮೀಶ್ವರಾದಿವ್ಯವಹಾರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಸೂತ್ರೇತಿ ।
‘ತದನನ್ಯತ್ವಮ್’ ಇತ್ಯನೇನಾಯುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಥ್ಯತೇ, ‘ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ತತ್ಸತ್ಯತ್ವವಚನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
‘ಆತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ‘ ‘ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಿಣಾಮೋಕ್ತೇರೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪರಿಣಾಮವಾದಸ್ಯ ನ ತದ್ವಿವಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಣಾಮೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಃ ಸಮಾಹಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದನನ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮನುಮಾನಮಾಹ -
ಭಾವೇ ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣಭಾವೇ ಭಾನೇ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭಾವಾದ್ಭಾನಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಂ ಕಾರಣಾನತಿರಿಕ್ತಂ, ತದ್ಭಾವಭಾನನಿಯತಭಾವಭಾನತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸ್ವರೂಪವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟನ್ನವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಹೇತುಮುದಾಹರಣಾರೂಢತಯಾ ದ್ರಢಯತಿ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಘಟೇ ಪಟೋಪಲಬ್ಧಿದರ್ಶನಾತ್ಕಾರಣಭಾವೇ ಕಾರ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನಾಭೇದಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೇಽನ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿನಿಯತೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನನು ಗವಾಶ್ವಯೋರಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾದನಿಯತೋಪಲಂಭೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಮಂತರೇಣೈವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಕೃತಾ ನಿಯತೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಿಯಮೇನೋಪಲಂಭೇಽಪಿ ನಾನನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಧೂಮಮಾತ್ರಸ್ಯಾಗ್ನಿನಾ ನಿಯತೋಪಲಬ್ಧಿರ್ಧೂಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಈದೃಶತ್ವಂ ಬಹಲೋರ್ಧ್ವಾಗ್ರತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮಸತ್ಯಗ್ನೌ ನ ಭವತಿ ನ ಭಾತಿ ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಧೂಮವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ನಿನಾ ನಿಯತೋಪಲಬ್ಧಿಮುಪೇತ್ಯ ಹೇತುಶಿಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ತದ್ಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವತ್ವಂ ತದ್ಭಾನಾನುವಿಧಾಯಿಭಾನತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಘೂಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾಗ್ನಿಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ನ ತದ್ಭಾನಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವತ್ವಂ ತದ್ಭಾನಾನುವಿಧಾಯಿಭಾನತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಧೂಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾಗ್ನಿಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ನ ತದ್ಭಾನಾನುವಿಧಾಯಿಭಾನತ್ವಮಗ್ನಿಭಾನಸ್ಯ ಧೂಮಭಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ । ನಚ ತದ್ಭಾನಾನುವಿಧಾಯಿಭಾನತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ಹೇತುಃ, ಪ್ರಭಾಭಾನಾನುವಿಧಾಯಿಭಾನೇ ಚಾಕ್ಷುಷರೂಪೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಹೇತ್ವವಷ್ಟಂಭಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏತದೇವ ಸೂತ್ರಂ ಪಾಠಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧಿಭೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋದಾಹರಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಭವತಿ ಹೀತಿ ।
ತಂತುವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾತಾನವಿತಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪಟೋ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೇವಲಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಬಹುತ್ವೇಽಪಿ ತಂತೂನಾಮೇಕಪ್ರಾವರಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾವಚ್ಛೇದಾದೇಕಶಬ್ದಗೋಚರತ್ವಂ, ಬಹೂನಾಮಪಿ ವರ್ಣಾನಾಮೇಕಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವವದೇಕಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ಚ ತೇಷಾಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಂತುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪಟಾಭಾವವದಂಶುವ್ಯತಿರಿಕ್ತತಂತ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಂಶವೋಽಪಿ ಸ್ವಾವಯವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಸಂತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಂಶುಷ್ವಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಂ, ಯತ್ರ ತ್ವಸೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ನ ಭವತಿ ತತ್ರ ಕಥಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅನಯೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಮೂಲಕಾರಣಪರ್ಯಂತಂ ಧಾವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಫಲಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಪರಮಾರ್ಥಸದವಾಂತರಕರಣಾನಿ ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ತಂತ್ವಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾರಣಾಂತರಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವಜಗದ್ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ತಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೫ ॥
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಹ -
ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಂ ಚಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರಣಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಶ್ರುತಂ ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇದಂಶಬ್ದೇತಿ ।
ಯದಿದಾನೀಂ ಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರಣಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಾಗಮಾನ್ನ ವಸ್ತುಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಿತೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಿಕಾಂ ಯುಕ್ತಿಮಪಿ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ತತೋ ಭಿನ್ನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸಿಕತಾಸ್ವವಿದ್ಯಮಾನಂ ತೈಲಂ ನ ತತೋ ಜಾಯತೇ, ತಥಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಜಗನ್ನ ಜಾಯೇತ ಯದ್ಯಾತ್ಮರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಾಸೀತ್ । ಜಾಯತೇ ಚ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಗಾಸೀದಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಃ ಸದಾ ಘಟ ಏವ ನ ಜಾತು ಪಟೋ ಭವತ್ಯೇವಂ ಸದಪಿ ಕಾರಣಂ ಸದಾ ಸದೇವ ನ ಕದಾಚಿದಸದಿಷ್ಟಂ, ತಥಾ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಸಚ್ಚೇನ್ನ ಕದಾಚಿದಸದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದೇನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಸಂಭವಾದನನ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕಂ ಚೇತಿ ।
ಸತೋಽಸತೋ ವಾ ಸದ್ಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ತದೇಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿನ್ನಸತ್ತ್ವಾಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ಮಿಥೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೇನ ನ ಭಿದ್ಯೇತೇ ಸತ್ತ್ವವದಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತೋಽಪೀತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅಸದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಚೋದ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ -
ನಿನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಿಹಾರಭಾಗಮವತಾರಯತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ನಞರ್ಥಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಯಮಸದ್ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಗಮಕಂ ಕಥಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಯದಿತಿ ।
‘ ಅಕ್ತಾಃ ಶರ್ಕರಾ ಉಪದಧಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕೇನೇತಿ ತೈಲಘೃತಾದೌ ಸಂದೇಹೇ ‘ತೇಜೋ ವೈ ಘೃತಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ಧೃತೇನೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಕೃತೇ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇಹ ಚೇತಿ ।
‘ಅಸದೇವೇದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಸಚ್ಛಬ್ದೇನ ತುಚ್ಛಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ಸದೇವಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಮಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ‘ತತ್ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಸದೇವಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಮಸಚ್ಛಬ್ದಿತಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ತಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ರ ತುಚ್ಛಮಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಸತಶ್ಚೇತಿ ।
‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ತತ್ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಕುತೋ ನಿಶ್ಚಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸದ್ವೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇ ಕಥಮಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಮೇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ನನು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಸತ್ತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಂ, ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನೋರ್ವಿಧಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾದಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯೈವಾಪ್ರಾಕೃತಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪುನರನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ -
ಯುಕ್ತೇರಿತಿ ।
ಹೇತುದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ವಯೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ಯುಕ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾಸೌ ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ನಸದುತ್ಪತ್ತಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಯಮಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಿನಾಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಕಾರಣೋಪಾದಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ನನ್ವಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಘಟಾದಿಜನಕತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿರೇವೋಪಾದಾನಂ ನ ತು ಮೃದಾದೌ ಘಟಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿರರ್ಥಾಪತ್ತೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿಶಿಷ್ಟೇ ಹೀತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದಸಜ್ಜನನಾಸಂಭವಾನ್ನಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಾಮಕಮತಿಶಯಮಾಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅತಿಶಯೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾರ್ವವಿಭಕ್ತಿಕತ್ವಾತ್ತಸಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ಶಂಕಿತಪಕ್ಷವಾಚೀ । ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ದಧ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಶಕ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಧರ್ಮಃ । ಶಕ್ತಿರತಿಶಯಶಬ್ದಿತಾ ನಿಯಾಮಕತ್ವೇನೇಷ್ಟಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಚಾಸತೀ ಕಾರ್ಯಂ ನ ನಿಯಚ್ಛೇದಿತಿ । ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಶಕ್ತೇರಸತ್ತ್ವೇ ತಥೈವಾನಿಯಾಮಕತ್ವಮಸತ್ತ್ವಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ದ್ವಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವೇ ಚ ತಸ್ಯಾ ನ ನಿಯಾಮಕತ್ವಂ, ತಯೋರಿವಾನ್ಯೋನ್ಯಂ ಶಕ್ತೇಸ್ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಕ್ತೇರಸತ್ತ್ವೇಽನ್ಯತ್ವೇ ಚ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾಚಾಪಸಿದ್ಧಾಂತತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಭೇದಬುದ್ಧ್ಯಭಾವೇ ಸಮವಾಯೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮವಾಯಸ್ತರ್ಹಿ ಪರತಂತ್ರಃ ಸ್ವತಂತ್ರೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಸಂಬಂಧದ್ವಾರಾ ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಾ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಪುನರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಮವಾಯೇತಿ ।
ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅನಭ್ಯುಗಮ್ಯಮಾನೇ ಚೇತಿ ।
ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧೋ ನೇಷ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವೇತ್ಯತ್ರಾವಯವಾವಯವಿನೋರ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ಚ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ಸಂನಿಧಾಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸಂಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ತರ್ಕಪಾದೇ ಚೈತದ್ವ್ಯಕ್ತೀಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಷು ಸಮವಾಯಕಲ್ಪನಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಕಲ್ಪನೈವಾಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಭೇದೇ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ಸಮವಾಯಸಿದ್ಧಿಃ ಸಮವಾಯಸಿದ್ಧೌ ಚ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ್ರಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತಾ । ನಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ತೇಷಾಂ ಭಾತಿ ಸ್ವಾರಸಿಕೋ ಭೇದಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದನಿರಾಸೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇ ವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಮನೂದ್ಯಾವಯವಿನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾವಯವೇಷು ವೃತ್ತಿರವಯವಶೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ಮಧ್ಯಪರಭಾಗಯೋರರ್ವಾಗ್ಭಾಗವ್ಯವಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಾವಯವವ್ಯಾಪ್ತಾವಪಿ ಕತಿಪಯಾವಯವಸಂನಿಕರ್ಷಾದವಯವಿನೋ ದೃಷ್ಟಿರಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತಥಾಚ ಯಥಾವಯವೈಃ ಸೂತ್ರಂ ಕುಸುಮಾನಿ ವ್ಯಾಪ್ನುವತ್ಕತಿಪಯಕುಸುಮಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಥಾ ಕತಿಪಯಾವಯವಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಭವತ್ಯವಯವಿನೋ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಕಿಮಾರಂಭಕಾವಯವೈರೇವ ತೇಷ್ವವಯವೀ ವರ್ತತೇ ಕಿಂವಾ ತದತಿರಿಕ್ತಾವಯವೈರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದಾಪೀತಿ ।
ಯತ್ರ ಯದ್ವರ್ತತೇ ತತ್ತದರಿಕ್ತಾವಯವೈರೇವ ತತ್ರ ವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಗರ್ಭಂ ಹೇತುಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಕೋಶೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅನವಸ್ಥೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಾನಂತಾವಯವವ್ಯವಹಿತತಯಾ ಪ್ರಕೃತಾವಯವಿನೋ ದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷಾತ್ತಂತುನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಪಟಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮನುವದತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ಪ್ರತ್ಯವಯವಂ ವರ್ತೇತಾಕ್ರಮೇಣ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತದೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಪಪಾದಯತಿ -
ನಹೀತಿ
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಯುಗಪದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಯುಗಪದ್ವರ್ತಮಾನಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾವಯವಿನೋಽಪಿ ವಸ್ತುತೋ ನ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಗೋತ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯಂದೂಷಯತಿ -
ನ ತಥೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವಯವೇಷ್ವವಯವಿನಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯೇಕೇತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ಗೋತ್ವಸ್ಯ ಶಾಬಲೇಯೇ ಕಾರ್ಯಂ ನ ತದ್ಬಾಹುಲೇೇಯೇಽಸ್ತಿ ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಗೋತ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಃ ಕಿಂತು ವ್ಯಕ್ತೇರೇವ । ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವವಯವಾನಾಂ ತದನನ್ವಯಾದವಯವಿನಸ್ತದ್ಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈಕ್ಯಾದರ್ಥಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ತತ್ತದವಯವನಿಷ್ಠಸ್ಯೈವಾವಯವಿನಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಮವಯವಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಯೇ ಸತ್ಯುಕ್ತನಿಯಮಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತನ್ನಿಯಮೇ ಯುಕ್ತ್ಯಭಿಮಾನಿತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಭವತ್ವಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಶ್ರಯರೂಪಕಾರಣಾಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಿಯಾಖ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮನುತ್ಪನ್ನಂ ನಿರಾತ್ಮಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿರಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತೇರಕರ್ತೃಕತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭಾವೇ ಕಿಂ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಕಾರಣಾಶ್ರಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತಥಾಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಘಟಸ್ಯೇತಿ ।
ಘಟೋತ್ಪತ್ತಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಕಪಾಲೋತ್ಪತ್ತಾವತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉತ್ಪಾದನಾ ಹಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೋ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನಚ ತಯೋರೈಕ್ಯಂ, ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರತಯಾ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಮುತ್ಪಾದಯತೀತಿವದ್ಧಟಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಘಟೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಘಟಶಬ್ದೋ ಘಟಜನನೋನ್ಮುಖೇಷು ಕಾರಕೇಷು ತಾದಾತ್ಮ್ಯನಿಮಿತ್ತೋಪಚಾರಾತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತಥಾಚ ಘಟೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಕ್ತೌ ಕುಲಾಲಾದಿಕಾರಕೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಕ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸ್ವಕಾರಣಸತ್ತಾಸಂಬಂಧಃ । ಸ್ವಕಾರಣಸಮವಾಯಃ ಸತ್ತಾಸಮವಾಯೋ ವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರೂಪೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಥಮಾತ್ಮಲಾಭಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮಲಾಭಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸತೋರ್ಹೀತಿ ।
ಅಸತೋರ್ವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾಶ್ರಯಾ, ಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಶಕ್ಯಂ ಸಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತೋಽಪಿ ತದಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಮರ್ಯಾದಾಕರಣಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಶಬ್ದಿತಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸತಾಂ ಹೀತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾ ನ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತಯಾ ನಿರುಪಾಖ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನ್ನ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರತುಲ್ಯತೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಘಟಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಘಟೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಪಾಖ್ಯೇಯತಯಾ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ, ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಸ್ಯ ತು ನೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರವತ್ , ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಾ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸಾಧಿತಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಯೇ ವಾ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನಾಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಸದಾ ಭಾವಾನ್ನ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನಾಪಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೋ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಪರಮತೇ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ತದರ್ಥವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಸಾಧಯತೀತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾವಿನೋ ವ್ಯಾಘ್ರಾದ್ಯಾಕಾರತಾಪತ್ತೌ ಮಂತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾವತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾಕಾರಾಪತ್ತೌ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾಗಪಿ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೋಽಸ್ತಿ ನ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಚರಮೇ ತ್ವಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರಾಹ -
ಕಾರ್ಯಾಕಾರೋಽಪೀತಿ ।
ರಜ್ಜುರಿವ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ಕಾರಣಮೇವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಕಾರ್ಯರೂಪಂ ಭಿನ್ನಮಿವ ಚಾಭಿನ್ನಮಿವ ಚ ಭಾತಿ । ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯಪ್ರತ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವರ್ತವಾದೇನ ಪರಿಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಣಾಮವಾದೇನಾಪಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದೇವದತ್ತೇ ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರೇಣ ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಮುದಾಹರಣಾಂತರೇಣ ದ್ರಢಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಜನ್ಮೋಚ್ಛೇದವ್ಯವಧಾನಾಭಾವಾನ್ನ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮೇವ ಜನ್ಮೋಚ್ಛೇದರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ಮೃದಃ ಸುವರ್ಣಾದೀನಾಂ ಚ ದಧಿಘಟರುಚಕಾದಿಭಾವಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಥಾನನಾಶೇಽಪಿ ತದನ್ವಯಿನ ಏವೋಪಾದಾನತ್ವಾದ್ಧೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರಾನ್ವಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಯತ್ರ ವಟಬೀಜಾದೀನಾಮಂಕುರಾದಾವನ್ವಯೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಜನ್ಮವಿನಾಶವ್ಯವಧಾನಾತ್ತತ್ರ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ವಯಿನಾಮವಯವಾನಾಂ ನ ಸ್ತ ಏವ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ಕಿಂ ತ್ವವಯವೋಪಚಯಾಪಚಯನಿಮಿತ್ತಸ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಜನ್ಮವಿನಾಶೋಪಗಮೇನಾಪಿ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬೀಜಾಂಕುರಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ಭೇದಾನುಮಾನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪಿತ್ರಾದೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಿಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನೇನ ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಾದತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪರಪಕ್ಷೇ ತಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತನ್ಮತೇ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪ್ರಾಗಭಾವೋ ವಾ ತತ್ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ವಾ ವಿಷಯಃ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸಮವಾಯೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾದ್ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಸಮವಾಯೀತಿ ।
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದನಿರಸನಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಭೇದೇ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಕಾರ್ಯಂ ಕ್ಷೀರಾದಿಕಾರಣಭೇದಾತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಾರಣಾನ್ನಾನ್ಯತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿವರ್ತವಾದಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ನಟವದಿತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ ।
ಯುಕ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾಂತರಮುಪಾದತ್ತೇ -
ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯುಕ್ತೇರಿವ ಶಬ್ದಾದಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಥಮಂತರಪದಮಂತರಾಲೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಶಬ್ದಾಂತರಂ ವಿಭಜತೇ -
ತದ್ಧೈಕ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಥಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚಕಾರಸೂಚಿತಾಮುಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಕಾರ್ಯಮುಪಾದಾನಾದ್ಭಿನ್ನಂ, ತದುಪಲಬ್ಧಾವಪ್ಯನುಪಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತೋಽಧಿಕಪರಿಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ, ಸಂಮತವದಿತ್ಯನುಮಾನಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಪಟವಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತನಿವಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಹೇತೋಃ ಸವ್ಯಭಿಚಾರತ್ವೇನ ದುಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೧೯ ॥
ಕಾರ್ಯಮುಪಾದಾನಾದ್ಭಿನ್ನಂ, ಭಿನ್ನಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ನಿರೋಧಂ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ -
ಕಾರಣಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಪುನಃಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಭೇದಾನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಂ ವದತಾ ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತತೋಽನನ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತರ್ಹಿ ಜೀವಧರ್ಮಾ ಹಿತಾಕರಣಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ವದನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯದಿ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನಯೇತ್ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾನಿಷ್ಟಂ ನ ಜನಯೇದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತದನಾಭಾಸತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತೀರಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಂ ಚ ಪೂರ್ವವತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಕ್ಷೇಪಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಚೇತನಾದ್ಧೀತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ತಸ್ಯ ಹಿತಾದಿಸಂಬಂಧಃ, ಯಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಹಿತಾದಿಸಂಬಂಧೋ ನ ತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಇತರೇತಿ ।
ಇತರಶಬ್ದೋ ಜೀವವಿಷಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಇತರಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪ್ರವೇಶಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅವಿಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕೋ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತರವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಅನೇನೇತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೃತ್ಯೋ ರಾಜಾದಿನಾ ನಿಯುಕ್ತಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯಾನರ್ಥಂ ಕುರ್ವಂದೃಶ್ಯತೇ ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವಾನರ್ಥಕಾರಿತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ನೈವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಹಿತಮೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅಹಿತಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯವಿವೇಕಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಭೇದಮಪಶ್ಯತೋ ಯುಕ್ತಮನರ್ಥಕಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತಾನನುಭವೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಜೀವಮಾತ್ಮಾಭಿನ್ನಮನುಭವನ್ನ ತಂ ಬಧ್ನೀಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋಽನುಪ್ರವೇಶೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಲೀಲಯಾ ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೃತಮಪೀತಿ ।
ಸ್ಮರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರೇಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಭೂತೇ ಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತಿಯೋಗ್ಯಮೇತದತಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ನ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯೇವ ಸ್ಮರ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವೇಽಪಿ ತದಭಿನ್ನೇ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಗತೋ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಾದುಕ್ತದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಮನಾರಭ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶಾರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ವಚಿದುಪಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯನಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಮಾಶಙ್‌ಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಮಪೀತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಹಿತಮೇವಾತ್ಮನಃ ಸೃಜತೀತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾಜ್ಜೀವಾಭಿನ್ನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶ್ವಸೃಷ್ಟಿವಾದಿನಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನ ಕಾರಣಂ, ಚೇತನತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾತ್ , ವಿವಕ್ಷಿತಪುರುಷವದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೧ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅಧಿಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಹಿತಾಕರಣಾದಯೋ ದೋಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾದುಃಷ್ಯುರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಯೋಗಾದ್ವಿಶ್ವನಿರ್ಮಾತೃತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸ್ಮರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಭವಿತವ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಚೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧೋ ನೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಪಿ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಾದ್ಯಭಾವಾದಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಮರಣಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾರೀರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದಭೇದಾತ್ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ಯಭೇದೇ ದರ್ಶಿತವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಥ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ।
ಕರ್ತೃಕರ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದವಿಷಯಃ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯನ್ಭೇದನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾಸಾಧಕತ್ವಮಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ದ್ವಯೋರಪಿ ನಿರ್ದೇಶಯೋಃ ಸಾಧಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಾಸ್ತವಮೇಕತ್ವಮೌಪಾಧಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯುಭಯನಿರ್ದೇಶೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಗತಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಜೀವಗತಂ ವಾ ಹಿತಾಕರಣಾದಿ ಪರಸ್ಪರಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಮಭೇದಾವಗಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಷ್ಟೃತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಹಿತಾಕರಣಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾ ಪ್ರಾಗೇವ ವಾ ತದವಗಮಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಭಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಾವಿವೇಕಕೃತಾ ಭ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಬಾಧಿತೇ ತ್ವಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಪರಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಾವಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಜೀವಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಬಂಧೋ ನತು ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವೋ ವಾ ತನ್ನಿಷ್ಠದುಃಖಾದಿ ವಾಽಸ್ತೀತಿ ಪಶ್ಯತೋ ಹಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಚಿದಾತ್ಮಕತ್ವೇನೈಕರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತ್ತದಪಿ ಚೇತನಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಶ್ಮಾದಿವಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪವೈಚಿತ್ರ್ಯಪರಮಶ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮವೈಚಿತ್ರ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೈಕೇತಿ ।
ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾ ಚೈಕಸ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ರಯಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಜಗತೋಽಪಿ ತಥಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಭಾವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತೋ ದೋಷಃ ।
ಸೌತ್ರಸ್ಯ ಚಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಿನ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಮಾನಂ ತದ್ಬಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ವರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಂ ಜೀವಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇದಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪಶ್ಯತಿ ಚೇದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಸಾರಂ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ದರ್ಪಣಾದೌ ಮಲಿನಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ಮೈತ್ರಸ್ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಜಾನನ್ನ ತೇನಾತ್ಮಾನಂ ಶೋಚತಿ । ತಥಾ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಂ ಜೀವಂ ಪಶ್ಯದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಗತತ್ವೇನ ಭಾತಸಂಸಾರಸ್ಯ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ನ ತೇನಾತ್ಮಾನಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಜಗತ್ಯೇಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯೇ ಕುತೋ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ರದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮೇಕಸ್ವಪ್ನದೃಗಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ಪಂಡಿತಮೂರ್ಖಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮೇವಮೇಕಚಿದಾತ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವೇಶ್ವರಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾವಿರೋಧಾಜ್ಜಗತಶ್ಚೇತನಕಾರಣತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೩ ॥
ಸಜಾತೀಯಭೇದಾಭಾವಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪರಿಹೃತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿಜಾತೀಯಭೇದಾಭಾವಮಾದಾಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಅಸಹಾಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಪಾದಾನಮಸಹಾಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತದನಾಭಾಸತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರೌಪಾಧಿಕಭೇದಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಃ ಸಮಾಹಿತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುಪಾಧಿತೋಽಪಿ ವಿಭಕ್ತಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾದಿ ನಾಸ್ತೀಶ್ವರನಾನಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತತಶ್ಚ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಚೇತನಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ್ಯಾಯವಿಶೇಷವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವವದೇವ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಫಲೇ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಕಾರಣಭೇದಾದೇವ ಕಾರ್ಯಭೇದದರ್ಶನಾದನ್ಯಥಾ ತದಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಕಾರಣಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕ್ರಮವತ್ಸಹಕಾರಿಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದೈಕರೂಪ್ಯಾಚ್ಚ ನ ಕ್ರಮವದ್ವಿಚಿತ್ರರೂಪಜಗಜ್ಜನ್ಮಹೇತುತೇತ್ಯಾಹ -
ಇಹ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಾಧನಶಬ್ದಸ್ತತ್ಸಾಮಗ್ರೀಂ ಬ್ರೂತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಪಾದಾನಂ, ಅಸಹಾಯತ್ವಾತ್ , ಕೇವಲಮೃದ್ವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತೋ ನ ನಿಮಿತ್ತಂ, ಅಸಹಾಯತ್ವಾತ್ , ಕೇವಲಕುಂಭಕಾರವದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ನಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವೇದಮುಚ್ಯತೇ, ನಾದ್ಯಃ, ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೇ ತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವನಿಷೇಧಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯಸಹಕಾರಿವಿರಹಾದನುಪಾದಾನತ್ವಂ, ಕಿಂ ವಾಂತರಸಹಕಾರಿರಾಹಿತ್ಯಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇನ ನಿರಸ್ಯನ್ನುದಾಹರಣಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವದಮಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕ್ಷೀರಾದಿಷು ಸ್ವತ ಏವ ಕಾಲಪರಿಪಾಕವಶೇನ ಪರಿಣಾಮದರ್ಶನಾದಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಔಷ್ಣ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧೇತಿ ಕುತೋ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ವಾರ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತ್ವಾರ್ಯತೇ ಶೈಧ್ರ್ಯಂ ಕಾರ್ಯತೇ ಕ್ಷೀರಂ ದಧಿಭಾವಾಯೌಷ್ಣ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚಾಶಕ್ತಸ್ಯ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾದರ್ಶನಾದ್ದಧ್ಯಾದಿಭಾವೇ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಂ ಕ್ಷೀರಾದೇಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಾ ತರ್ಹಿ ಕಾರಣಸಾಮಗ್ರ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಾಧನೇತಿ ।
ನಹಿ ಸ್ವತೋಽಸತೀ ಶಕ್ತಿಃ ಕರ್ತುಮನ್ಯೇನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ವಿದ್ಯಮಾನೈವ ಕ್ಷೀರಾದಿಶಕ್ತಿಃ ಸಾಧನಸಾಮಗ್ರ್ಯೋಪಚೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷೀರಾದೇರ್ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಂತರಸಾಧನಸದ್ಭಾವಾತ್ಕಾರಣತಾ ಯುಕ್ತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವೈಕರಸ್ಯಾನ್ನಾಂತರಮಪಿ ಸಾಧನಮದೃಷ್ಟಾದೀಷ್ಟಮಿತಿ ಕಥಂ ಕಾರಣತೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರಿಪೂರ್ಣೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಪೂರ್ಣಶಕ್ತಿಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇಣ ತಚ್ಛಕ್ತಿಪರಿಪಾಕೋಽಪಿ ಕ್ರಮವಾನುನ್ನೇಯಃ ಶಕ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರಣೇಽಪಿ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಚೇತನತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಹಾಯತ್ವಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದುಕ್ತಮನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇವಾದಿವದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಚೇತನತ್ವವಿಶೇಷಣೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿವಾರಣಮಾಹ -
ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇನ ಹೇತುನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಂ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಚೇತನಾ ಇತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಮನುಮಾನಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತೋರನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ದೇವಾದಿವದಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿಭ್ಯೋ ದೇವಾದಿಷು ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮಹಾಪ್ರಭಾವಾ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪೀಶ್ವರಾನುಗ್ರಹಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಸಿದ್ಧಮಸಹಾಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಸಂನಿಪಾತಸ್ಯ ಮೃದ್ದಾರ್ವಾದೀನಾಂ ಚಾಭಾವೇ ಕುತೋ ದೇಹಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಸಾದಾದೀನಾಂ ಚ ನಿರ್ಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಐಶ್ವರ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಮೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷಸ್ತದ್ವಶೇನ ಯೋಗಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಘಟನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯೋಚಿತಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಭಿಧ್ಯಾನೇತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಕ್ತಮೇವ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಮ್ -
ಸ್ವತ ಏವೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ನೈವಮುಪಲಂಭೋಽಸ್ತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ, ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ಸಂಗೃಹೀತಃ । ಯಸ್ತು ದೇವಾದಿಷು ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಲೌಕಿಕಾನ್ಯುದಾಹರಣಾನಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಂತುನಾಭಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೇವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತತ್ರೋಪಾದಾನಾಂಶೇ ಚೇತನತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ ಯದೀತಿ ।
ಊರ್ಣನಾಭದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚ ತುಲ್ಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿವಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಂತುನಾಭಸ್ಯೇತಿ ।
ಬಲಾಕಾದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚಾಸಹಾಯತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಹೇತೋರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಬಲಾಕಾ ಚೇತಿ ।
ಪದ್ಮಿನೀದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪ್ಯೂರ್ಣನಾಭದೃಷ್ಟಾಂತವದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪದ್ಮಿನೀ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಪರಿಹಾರಫಲಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇವಾದಿದೇಹಸ್ಯಾಪನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ದೇಹಾದಿಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಸಮಾಧಿರಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಮಸಂಭವೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಫಲಿತಂ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕುಲಾಲಾದೇರಿವ ಸಸಹಾಯಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಂ ದೇವಾದಿವದಸಹಾಯಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೫ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಕ್ಷೀರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಭ್ರಮೇ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಮವತಾರಯನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ।
ನಿರವಯವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ।
ಸ ಕಿಂ ಸಾವಯವಸ್ಯೈವ ನಾನಾಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತದನಾಭಾಸತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಯತ್ವೇನ ಪರಿಹಾರಾದಧಿಕರಣಾನಾರಂಭಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಚೇತನಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪರಿಶುದ್ಧಿರ್ನಾಮ ಪರಿಣಾಮಪರಾಕರಣೇನ ವಿವರ್ತದೃಢೀಕರಣಂ ತದರ್ಥಮಧಿಕರಣಾರಂಭೇ ಪ್ರಥಮಮಾಕ್ಷೇಪಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಫಲಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಯದಿ ಕ್ಷೀರಮಿವ ದಧ್ಯಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮೇತ್ತದಾ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ವಾ ತದೇಕದೇಶೇನ ವಾ । ಆದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಕಾರಣಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾಭಾವೇ ತತ್ಪರಾಧೀನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾವಯವತ್ವಾಭಾವಾದೇಕದೇಶಪರಿಣಾಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾವಯವತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಿರವಯವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಮೂರ್ತತ್ವಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರವಯವಮಿತ್ಯಾಹ -
ದಿವ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಗತ್ವನಿರವಯವತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಚ ತನ್ನಿರವಯವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮಾನಂತ್ಯಂ ವಾರಯತಿ -
ಅಪಾರಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಪ್ತಿತಾವನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ ನಿರವಯವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತದ್ವೈತನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾವಯವತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸುವರ್ಣಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವೇ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪಪ್ರಾಪ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ಕುತಸ್ತದುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಣತಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅಯತ್ನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಾನಾ ಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಜತ್ವಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷದೂಷಣಂ ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷದೂಷಣಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದವಿರೋಧೋ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದಮೇವಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮೇ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ನಿರವಯವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಮತೇ ಚ, ನ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಮಿತಿ ಕುತಃ ಸಂಭಾವನೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಶ್ರೌತೇಽರ್ಥೇ ನಾಸಂಭಾವನೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿರುದ್ಧಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮೇ ಮೂಲೋಚ್ಛೇದಾದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ತತ್ಪರಿಹರನ್ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಕಾರಾತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಥಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿರಶ್ರುತಾ, ತತ್ಕುತಸ್ತಥಾವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕೃತ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೋಪದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟೃದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟೃಪ್ರವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರ್ತೃವ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನಾಪಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಾವಾನಿತಿ ।
ಅಂಶಾಂಶಿತ್ವೇನಾಪಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಮುದಾಹರತಿ -
ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾವಿಕೃತಮಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ತ್ರಿಪಾದಿತಿ ।
ಅವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಸಮಾಪ್ತೌ ಸರ್ವಾಯತನತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಂ ‘ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನೋಚ್ಯೇತ ತದ್ವಚನಾದವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಹೃದ್ಯವಸ್ಥಾನಸಿದ್ಧೇಸ್ತದಸ್ತಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ಯವಿಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಸದಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಶ್ರುತಿಮಾತ್ರೇಣ ಕಥಮವಿಕೃತಮಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಕುತೋ ವಿಶೇಷಣಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕೃತೇನಾವಿಕೃತೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಿಷ್ಟೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯನ್ನನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ವಿಕೃತೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ವಿಕಾರಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ ‘ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ಗೋಚರತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ತದಸ್ತಿ ವಿಕಾರಾತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಕಥಂ ವಿರುದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾವಿರೋಧಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾದ್ಯಥಾಶಬ್ದಮಿಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಕೃತ್ಸ್ನಪರಿಣಾಮನಿರವಯವತ್ವಯೋರುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತೌ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ, ನಿರವಯವತ್ವೇ ತು ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ।
ನನು ನಿರವಯವತ್ವಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ನೈಕಾಧಿಕರಣೇ ಸಿಧ್ಯತೋ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದೌಷ್ಣ್ಯಶೈತ್ಯವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಲೌಕಿಕಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಾನಾಮಪಿ ಯತ್ರ ಶಕ್ತಯಸ್ತರ್ಕಾಗೋಚರಾಸ್ತತ್ರ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯಸ್ಯ ತರ್ಕಾಗೋಚರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಚಿಂತ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮಚಿಂತ್ಯತ್ವಾದೇವ ತರ್ಕಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ತದಚಿಂತ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಪದಾರ್ಥಸ್ವಭಾವೇಭ್ಯೋ ಯತ್ಪರಂ ವಿಲಕ್ಷಣಮಾಚಾರ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶಗಮ್ಯಂ ತದಚಿಂತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಮೂಲಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಶಬ್ದಮೂಲತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶಬ್ದೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತರ್ಕಾಗೋಚರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾದಿವಶೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನೇ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾವಿಧಾರ್ಥಬೋಧಕತೇತ್ಯೇಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿರವಯವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮಯಮರ್ಥೋ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಂ ವಿರುದ್ಧಮುಪಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಸಾವಯವೇಷ್ವೇವ ಕ್ಷೀರಾದಿಷು ಪರಿಣಾಮದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪಕ್ಷೇ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವೇತಿ ।
ಯದಿ ಕಥಂಚಿತ್ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ಸಮಾಧೀಯತೇ ತದಾ ನಿರವಯವಶಬ್ದಕೋಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏಕತ್ರಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಾಪರಿಣಾಮೌ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವದವಿರುದ್ಧಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಣಾಮಾಪರಿಣಾಮಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಣಾಮಾದಿವಿಷಯೋ ವಸ್ತುಶಬ್ದಃ ।
ಸ್ವಯೂಥ್ಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ನಿರವಯವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟತಯಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಚ ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವಿಕಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಮಾಯಿಕಂ ಚ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಾಸ್ತಿ ದೌಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಪಭೇದಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಸ್ತತ್ಸಾವಯವತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹಿ ತಿಮಿರೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪಭೇದಶ್ಚೇದವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಕಾರಣತ್ವಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪಭೇದಸಿದ್ಧೌ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ನಾಮರೂಪಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದೇಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಾಕಾರಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪೂರ್ವರೂಪನಿವೃತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯಾ ಮೂಲೋಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯರಜತಾಕಾರಾಪತ್ತೌ ಶುಕ್ತಿಕಾದೇರನ್ಯಥಾತ್ವಾದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಾಕಾರಾಪತ್ತೌ ಪೂರ್ವರೂಪಾನಿವೃತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಾವಿವನ್ಮಾಯಯಾ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನೇತಿ ।
ಏವಂ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ವಾಚಾರಂಭಣೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟೇರಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈತದುಕ್ತಮ್ । ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಪರಾ ತರ್ಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಶೇಷಿವಿರೋಧಿತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಫಲಾವಗತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ವಿವರ್ತವಾದೇ ದೋಷಾಭಾವಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಉಕ್ತಂ ವಿವರ್ತವಾದಂ ಸೂತ್ರಕಾರಾಭಿಪ್ರೇತತ್ವೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣ್ವಂದೃಷ್ಟಾಂತಸದ್ಭಾವಾದ್ವಿವರ್ತವಾದೇ ವಿವಾದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿವಾದಸ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸ್ವಪ್ನದೃಶೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ವಿರುದ್ಧಾ ಸೃಷ್ಟಿರೇವ ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯಾಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪಠ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದೀನಾಮಭಾವೇ ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಪದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಂದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವಿವರ್ತವಾದಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೮ ॥
‘ಯಶ್ಚೋಭಯೋಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾದೀನಾಮನುದ್ಭಾವ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ವಪಕ್ಷೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರೇಷಾಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಿ ವಿಶೇಷೇಣಾನುದ್ಭಾವ್ಯತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ದೋಷಸಾಮ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ತತ್ಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ದೋಷಸಾಮ್ಯಮಧುನಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಮಾನಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ವಾ ಪರಿಣಮತ ಏಕದೇಶೇನ ವಾ ಪ್ರಥಮೇ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತತ್ವಾದವಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಯೋಗಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಸಮುಚ್ಛಿದ್ಯೇತ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಸ್ವೀಕಾರೋ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೋಷದ್ವಯಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವಾನುಪಗಮಂ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ವರೂಪಮನುವದತಿ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ನಿರವಯವತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತೈರಿತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈಕದೇಶೇನ ಪರಿಣಾಮೋಽವಸ್ಥಾನಂ ಚೈಕದೇಶೇನೇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಾವಕಾಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಾವಯವತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಚ ಪರಿಣಾಮಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನಪರಿಣಾಮೇ ಮೂಲೋಚ್ಛಿತ್ತೇಕದೇಶಪರಿಣಾಮೇ ಸಾವಯವತ್ವಮ್ । ಅತೋ ದೋಷದ್ವಯಂ ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಭೂಯ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಪರಿಣಾಮಪರಿಗ್ರಹಾನ್ನ ದೋಷದ್ವಯಮಿತ್ಯಾಶಙಕ್ಯಾಹ -
ಏಕೈಕಮೇವೇತಿ ।
ಸಮುದಾಯಸ್ಯೈವ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ಕಾರ್ಯವೈಷಮ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕತ್ಯಾದಿದೋಷಸಾಮ್ಯಾನ್ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಿ ತದುದ್ಭಾವನೀಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನನ್ಯಾಯೇನ ನಿರವಯವತ್ವಾಪಾದಕತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತರ್ಕೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪೇತಹಾನಮಪಿನಾ ಸೂಚಯಂದೂಷಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಘಟಾದಿವನ್ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವೋಽಪಿ ಗೃಹೀತಃ ।
ಘಟಾದೀನಾಮಿವ ದ್ರವ್ಯಾವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದನೇಕಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ತದಂಗೀಕಾರಾನ್ನಾನಿತ್ಯಾತ್ವಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸೂಚಿತವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿರೂಪಾವಯವೋಪಗಮಾದುಕ್ತದೋಷಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾದಿನೋ ದೋಷಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಮಾಣುವಾದಿನೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಣುವಾದಿನೋಽಪಿ ಸಮಾನ ಏವ ದೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಣುಭ್ಯಾಂ ಸಂಯುಜ್ಯಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಭ್ಯತೇ ತ್ರಿಭಿರ್ದ್ವ್ಯಣುಕೈಃ ಸಂಯುಕ್ತೈಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ತ್ರ್ಯಣುಕೈಃ ಸಂಯುಕ್ತೈಶ್ಚತುರಣುಕಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಣುರಣ್ವಂತರೇಣ ಸಂಯುಜ್ಯಮಾನಃ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ವಾ ಸಂಯುಜ್ಯತ ಏಕದೇಶೇನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಣುರಿತಿ ।
ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯನ ಸಂಯೋಗೇ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪರಮಾಣೌ ಪರಮಾಣ್ವಂತರಸ್ಯ ಸಂಮಿತತ್ವಾತ್ತದಾರಬ್ಧೇ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪರಮಾಣೋರಧಿಕಪರಿಮಾಣಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯವತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಣುತ್ವಾದಿಪರಿಮಾಣಾಂತರಾಂಗೀಕಾರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪರಮಾಣುವಾದಿನ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೋಷಸಾಮ್ಯಾನ್ನ ತೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಿ ತದುದ್ಭಾವನಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ।
ತ್ವಂ ಚೋರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತ್ವಮಪಿ ಚೋರ ಇತಿವತ್ಸ್ವಸ್ಯ ದೋಷೋದ್ಭಾವನೇ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ತದುದ್ಭಾವನಮಾತ್ರೇಣ ನ ತತ್ಪರಿಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಯಃ ಪರಿಹಾರಃ ಸ ಏವಾಸ್ಮಾಕಮಪೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆಪಾತತಃ ಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿಚ್ಛತಾಮೇವ ಚಾಯಂ ದೋಷೋ ನಾಸ್ಮಾಕಂ ವಿವರ್ತವಾದಿನಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಮಿಚ್ಛತಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಹೃತಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ ಯುಕ್ತಂ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಸರ್ವೋಪೇತಾ ಚೇತಿ ।
ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ।
ತಸ್ಯ ಕಿಮಶರೀರಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಮಾಯೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ತದನಾಭಾಸತ್ವಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಂದೇಹೇ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ತದುಪನ್ಯಾಸಪರಂ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ತತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿಹಾಪಿ ಸಂಗತಿಫಲೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅವಗತಿಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುಂ ನಾನಾವಿಧಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ವಿಕರಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣೇ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಮಾಯಾರ್ಜಿತತ್ವಸಂಬಂಧೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಾರ್ಯಕರಣವಿರಹಿಣೋಽಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿರಹಿಣೋ ಮಾಯಾಸಂಬಂಧ ಏವ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣವತಾಂ ಮೃದಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ಧೀನಸ್ಯ ನಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾದಕಾರ್ಯಕರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಸೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣರಹಿತಸ್ಯ ಮುಕ್ತವನ್ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ, ತದ್ವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮತ್ವಮ್ । ಸುಷುಪ್ತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಾದ್ದೇವಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತಿ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಕರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇವಾದಯೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಷ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ಸಾ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಾಪೀತ್ಯತ್ರಾಪಿನಾ ಸೂಚಿತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
‘ತದುಕ್ತಮ್ ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಯದತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಧಿಕರಣಾದಾವುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣವತಾಮೇವ ಮೃದಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೋಪಲಂಭಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ರಹಿತಸ್ಯ ನಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ, ತದಪಿ ಪರಿಹೃತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣವಿರಹಿಣಃ ಸುಷುಪ್ತವದಕಾರ್ಯಕರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಂ, ಸಮುತ್ಥಾನಸಮಯೇ ಶರೀರಾದ್ಯಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾದಾನವ್ಯಾಪಾರತಸ್ತಚ್ಛಕ್ತಿಮತ್ತೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಮುಕ್ತವದಶರೀರತ್ವಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ, ತದಪಿ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ಪರಾಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಾ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರಮತ್ತ್ವಾಭಾವಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ನಾದ್ಯಃ, ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಮಾಯಾಯಾಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಜ್ಞೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರ್ಜೀವಮಧಿಕರೋತಿ । ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನತಿರೇಕಾತ್ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಾಮಯತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಮಾಯಾವಿನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವತಾಂ ಬಾಹ್ಯಂ ಹೇತುಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ಚ ತಥಾವಿಧಾನಾಮೇವ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನವ್ಯಪೇಕ್ಷಾಣಾಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾತ್ , ತೇಷು ದೃಷ್ಟವೈಚಿತ್ರ್ಯಾವಷ್ಟಂಭಾದಂತರೇಣಾಪಿ ಶರೀರಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾಯಾಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾನುಮಾನದ್ವಯಸ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಪೂರ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಶಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಧ್ಯಭಾವಾದಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪರಿತೃಪ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿನಾ ಫಲೇನ ನ ಸೃಜತ್ಯಭ್ರಾಂತಚೇತನತ್ವಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತಪುರುಷವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಪೂರ್ವವದೇವ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಫಲೇ ಪೂರ್ವವದುನ್ನೇಯೇ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಞೋಽರ್ಥಮಾಹ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಸ್ಯಾಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣಃ ಸ್ವಪರಪ್ರಯೋಜನಾನುಪಯೋಗಿನ್ಯಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀತಿ ।
ಲೀಲಾದೌ ಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಮುದ್ದೇಶ್ಯಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ಫಲಮಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನ ಮಂದೇತಿ ।
ಯಾ ಚೇತನಸ್ಯಾಭ್ರಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಾ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಿಕೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಪಿನಾ ಸೂಚಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಮುತೇತಿ ।
ಲೀಲಾದೇರಲ್ಪಾಯಾಸಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಫಲವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾನ್ಮಹಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಜಗತಃ ಸೃಷ್ಟಿರಫಲಾ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಭವತಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾಜ್ಜಗದ್ವಿರಚನಾಯಾಂ ನ ಫಲಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗುರುತರೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಿಕೈವೇಯಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ವಾ ಫಲಮುದ್ದೇಶ್ಯಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಗುರುತರಸಂರಂಭಾಪೀಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೀಶ್ವರಸ್ಯಾನಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಾ ನ ಪ್ರಯೋಜನಪೂರ್ವಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಸ್ವಫಲವಿಕಲತ್ವಾತ್ , ತಥಾಭೂತಲೌಕಿಕಪುರುಷವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇ ವೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕಯಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಪರಾಧೋ ವಿವೇಕವೈಧುರ್ಯಮ್ ।
ನಾಪಿ ಪರಪ್ರಯೋಜನೋಪಯೋಗಿನೀ ಪರಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಮತ್ತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಲೋಕವತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ, ತತ್ರ ಸುಖೋಲ್ಲಾಸನಿಮಿತ್ತಕ್ರೀಡಾಯಾಮುಚ್ಛ್ವಾಸಾದೌ ಚ ಫಲಾಭಿಸಂಧ್ಯಭಾವಾದನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಏಷಣಾಸಂಪತ್ತೌ ಸಂಭಾವಿತಮುದಾಹರಣದ್ವಯಮಾಹ -
ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಲೀಲಾಯಾಃ ಸಕಾಶಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕ್ರೀಡಾರ್ಥಾ ವಿಹಾರಾ ದೇಶವಿಶೇಷಾಃ ಸಂಸ್ಕೃತಾಸ್ತೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಭವತು ವಾ ರಾಜಾದೀನಾಂ ಲೀಲಾರೂಪಾಸು ಪ್ರವೃತ್ತಿಷ್ವಪಿ ಕಿಂಚಿದುದ್ದೇಶ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ, ತಥಾಪಿ ನ ನಿಃಶ್ವಾಸಾದಿಷು ತಥಾವಿಧಂ ಫಲಮುಪಲಭ್ಯಮಿತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸ್ವಭಾವೋ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಂ, ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ಸ್ವಭಾವೋಽವಿದ್ಯೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅಥೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದ್ಬಿಂಬವಿರಚನಾಂ ಕಿಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಲೀಲಾಮಾತ್ರತ್ವೇನಾಫಲಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಫಲಮೇವ ಕಿಂಚಿತ್ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪ್ತಕಾಮತ್ವನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ಪರಮಾನಂದತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನನು ಲೀಲಾದಾವಸ್ಮದಾದೀನಾಮಕಸ್ಮಾದೇವ ನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ದರ್ಶನಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಮಾಯಾಮಯ್ಯಾಂ ಲೀಲಾಯಾಂ ತಥಾಭಾವೇ ವಿನಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸಾರಸಮುಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಖಲ್ವವಿದ್ಯಾ ಪರಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವೋ ಲೀಲೇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ನ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸ್ವಭಾವಾಯಾಮನುಪಪತ್ತಿರವತರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಜಗದ್ರಚನಾಯಾ ಗುರುತರಸಂರಂಭತ್ವಾದ್ಭವಿತವ್ಯಂ ಫಲೇನೇತಿ, ತತ್ರಾಸ್ಮದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಾ ತಸ್ಯಾ ಗುರುತರಸಂರಂಭತ್ವಮೀಶ್ವರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಹೇತುಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾನ್ನಾನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೀಲಾಸ್ವಪಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಂ ಫಲಮುದ್ದೇಶ್ಯಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ಭಾತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರವೃತ್ತಿರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಾ ।
ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಸ್ವಕೀಯಂ ಪರಕೀಯಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇ ವೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸೃಷ್ಟೇರವಿದ್ಯಾನಿಬಂಧನತ್ವೇನಾವಸ್ತುತ್ವಾದ್ಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿಭ್ರಮೇಷ್ವಿವ ನ ಫಲಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಧೀಪರತ್ವಾನ್ನ ಸೃಷ್ಟೌ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮತಃ ಸೃಷ್ಟೇರವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತದಾಶ್ರಯೋ ದೋಷೋ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಸರತೀತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಪುನರುಕ್ತಿರಿತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಇತ್ಯೇತದಪೀತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಮಾಯಾಮಯ್ಯಾ ಲೀಲಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾದಿಷ್ಟಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸೈವ ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತ್ಯನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ವೈಷಮ್ಯೇತಿ ।
ನಿರವದ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ವದನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯೋ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿಕಾರೀ ಸ ಸಾವದ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಿಷಮಂ ಸೃಜತೀತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಪುನರಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಸ್ಥೂಣೇತಿ ।
ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋಽರ್ಥಸ್ತದ್ದೃಢೀಕರಣಮಾಕ್ಷೇಪದ್ವಾರೇಣಾಧಿಕರಣಕೃತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಫಲೇ ಪೂರ್ವವದುನ್ನೇಯೇ ।
ಆಕ್ಷೇಪಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ‘ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯೋಜಯನ್ನಞರ್ಥಮಾಹ -
ನೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕೃಟಯತಿ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇವಾದೀನಾಮೇವಂ ವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ‘ನ ಮೇ ದ್ವೇಷ್ಯೋಽಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಿಯಃ', ‘ಬಲಂ ಬಲವತಾಂ ಚಾಹಂ ಕಾಮರಾಗವಿವರ್ಜಿತಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವನಿಷ್ಕಲತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪರೇಷಾಮರ್ಥಾನರ್ಥಹೇತುಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನ ಕಾರಣಂ, ಚೇತನತ್ವೇ ಸತ್ಯನವದ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿಭಜತೇ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕೇವಲ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮನ್ವಯಮುಖೇನಾನ್ವಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಾಪೇಕ್ಷೋ ಹೀತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸತ್ಯನೀಶ್ವರತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸೇವಾದಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ರಾಜಾದೀನಾಂ ಫಲದಾನೇಽಪಿ ನಾನೀಶ್ವರತಾ ದೃಷ್ಟೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಫಲಂ ವದನ್ನುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಷಮಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಧರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಾ ಚೇತ್ಕೃತಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಈಶ್ವರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿವೈಷಮ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ರೀಹೀತಿ ।
ಚೇತನತ್ವೇ ಸತ್ಯನವದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಯಂದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೇವಾದಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರೇಷಾಮರ್ಥಾನರ್ಥೌ ಕುರ್ವತಿ ರಾಜಾದಾವನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಚಾಗಮಾವಧಾರಿತಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನೈವ ಭಂಗೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಶ್ರೌತಮರ್ಥಮನುಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮೃತಿರಪೀತಿ ।
ನ ಚ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಕರ್ಮಣೀ ಕಾರಯಿತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗಂ ನರಕಂ ವಾ ಪ್ರಾಣಿನೋ ನಯನ್ನೀಶ್ವರೋ ವೈಷಮ್ಯಾದಿನಾ ಕಥಂ ನ ದುಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಜ್ಜಾತೀಯಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಭ್ಯಾಸಾತ್ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮೇವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಮಾಯಾವಿವಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಯಸೃಷ್ಟಿಹೇತೋರ್ವೈಷಮ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೪ ॥
ದೂಷಯತಿ –
ಸದೇವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ –
ಸೃಷ್ಟೀತಿ ।
ಪರಾಚೀನಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಪ್ರಥಮಸೃಷ್ಟೇಶ್ಚರಮಸೃಷ್ಟೇರ್ವಾ ಹೇತುರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪ್ರಾಚೀನಂ ಪರಾಚೀನಂ ವಾ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಮಾಣಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ದೇವಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಕರ್ಮವೈಚಿತ್ರ್ಯೇ ಸತಿ ತದಪೇಕ್ಷಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಷು ಸುಖಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯನಿರ್ಮಾತೃತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ಟಿಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ತದೈಕರೂಪ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಂನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೃಷ್ಟೇರೈಕರೂಪ್ಯಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಾದಿತ್ವೇನ ನಾನಾಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ಭವತಿ । ತಸ್ಯ ತ್ವನಾದಿತ್ವೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮವೈಚಿತ್ರ್ಯವಶಾದುತ್ತರೋತ್ತರವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ಟಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಾನಾದಿತ್ವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮುತ್ತರಸೂತ್ರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ಮೋಕ್ಷಕಾಂಡಪ್ರಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಆದಿಮತ್ತ್ವ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಥಾನಾದಿತ್ವಮಾದೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಅನನುಷ್ಠಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸುಖಾದಿವೈಷಮ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ತತ್ಕಿಮೀಶ್ವರಃ ಕಿಂವಾಽವಿದ್ಯಾ ಅಥವಾ ಶರೀರಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ।
‘ಈಶ್ವರಸ್ತು ಪರ್ಜನ್ಯವತ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕೇವಲಾವಿದ್ಯಾ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುರುತ ರಾಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚಾವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾಪಾದಾವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಸಂಸಾರಸ್ಥಾನಾದಿತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ರಾಗಾದೀತಿ ।
ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾ ರಾಗಾದಯಃ । ತೇ ಚ ಪುರುಷಂ ದುಃಖಾದಿಭಿಃ ಕ್ಲಿಶ್ಯಂತೀತಿ ಕ್ಲೇಶಾಸ್ತೇಷಾಂ ವಾಸನಾಃ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಗುಣಾಸ್ತಾಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಧರ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ತದಪೇಕ್ಷಾಽವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಸುಖಾದಿವೈಷಮ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ಅವಿದ್ಯಾ ಖಲ್ವನಾದಿರನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರತೀಚಿ ವರ್ತಮಾನಾ ತತ್ರ ಭ್ರಾಂತಿಮುಪನಯತಿ, ಸಾ ಚ ಶೋಭನಾಶೋಭನಾಧ್ಯಾಸರೂಪಾ ರಾಗದ್ವೇಷದ್ವಾರಾ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯೇ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ, ತೇ ಚ ವಿಚಿತ್ರೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಸಂಚಿನುತ ಇತ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂಪರಯಾ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುತ್ವೇ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮ್ , ಉಕ್ತವಿಭ್ರಮಾದೇರೇವ ಸಂಸಾರತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತೃತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮನಿಬಂಧನಂ ಶರೀರಂ ವೈಷಮ್ಯಕಾರಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚ ಶರೀರಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪಾರ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅನಾದಿತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತೇಃ ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಸಾಧನಮುಪಪತ್ತಿರನುಗ್ರಾಹ್ಯಮಾನಾಭಾವೇ ನ ತದುಪಪಾದಯಿತುಮಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಸಂಸಾರೋಽನಾದಿರಿತ್ಯೇವಂವಾದಿನ್ಯೌ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ನೈವ ದೃಶ್ಯೇತೇ, ತತ್ಕಥಮಿದಮೀದೃಶಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಸಾಧಕಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ಶ್ರುತೌ ತಾವದಿತಿ ।
ಶಾರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸರ್ಗಪ್ರಮುಖೇ ಪ್ರಾಣಧಾರಣನಿಮಿತ್ತೇನ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪರದೇವತಾಯಾಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಕುತಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆದಿಮತ್ತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗನವಧಾರಿತಪ್ರಣಃ । ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಶಾರೀರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಭಾವಿನೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಜೀವಶಬ್ದೋ ‘ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸದೃಶೀಂ ಭಾರ್ಯಾಮ್’ ಇತಿವದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಸೂರ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ಚೋಪಲಭ್ಯತೇ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಶ್ರೌತಮುಪಲಂಭಮುಪದರ್ಶ್ಯ ಸ್ಮಾರ್ತಮುಪಲಂಭಮುಪದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ಮೃತಾವಿತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ರೂಪಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತಥಾ ಘಟಾದಿವತ್ಪ್ರಾಕೃತೈರ್ವ್ಯವಹಾರಭೂಮೌ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚಾಂತೋಽವಸಾನಮಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ । ಆದಿಶ್ಚಾಸತ್ತ್ವಾದೇವಾಸ್ಯ ನಾವಸೀಯತೇ । ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಮಧ್ಯಂ ಚಾಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಪೌರಾಣಿಕೀಂ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಪುರಾಣೇ ಚೇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಕರ್ಮವಶಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸಗುಣತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಧರ್ಮೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವವಾದಿಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ನ ತದುಪಾದಾನಂ ಯಥಾ ಗಂಧ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಪೂರ್ವವದೇವ ಸಂದೇಹೇ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಚೇತನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಗಂಧವದನುಪಾದಾನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಗುಣತ್ವೇ ಮೃದಾದಿವದುಪಾದಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯಾತ್ರೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ನ ನಿರ್ಗುಣೇಽಪಿ ಜಾತ್ಯಾದಾವನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪವದವಿರೋಧಾದ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಮಭಿಸಂಧಾಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟ್ಯಂ ಫಲಂ ಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ಯಥಾಪೂರ್ವಮವಧೇಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಕುಲಾಲಾದೌ ಮೃದಾದಿಪ್ರೇರಕತ್ವದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ನಿಯಂತರಿ ತೇನ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರೇರಕತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಾದರ್ಥಾದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮಪಿ ಶಕ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಸರ್ವಶಕ್ತೀತಿ ।
ತೇನೋಪಾದಾನತ್ವಮುಪಪಾದಿತ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಸರ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕೋಪಶಾಂತಯೇ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮಹಾಮಾಯಂ ಚೇತಿ ।
ಏತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮಾಯಾಽವಿದ್ಯಾದಿಶಬ್ದಿತಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಕಾರಣತ್ವಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರನಿರ್ವಾಹಕಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ಪಾದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೩೭ ॥
ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣತ್ವಾನುಗುಣೇಷು ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಷೂಕ್ತೇಷು ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಾದೇನ ಸಮನ್ವಯೇ ವಾದಿಭಿರುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಾ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಯೋ ದೋಷಾ ನಿರಸ್ತಾಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಪಾದಾಂತರಮಾರಭ್ಯತೇ ।
ನನು ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವದಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತರ್ಕಪ್ರಧಾನತ್ವಾಭಾವಾದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮೇವಾತ್ರ ನಿರೂಪಣೀಯಮ್ , ತದಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಜಾತಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಪರಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕೋಕ್ತಿಸ್ತು ನೇಹೋಪಯುಜ್ಯತೇ, ತತ್ಕಿಮನೇನ ಪಾದೇನ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಮಂತರೇಣ ಸ್ವಪಕ್ಷಾವಧಾರಣಾಯೋಗಾತ್ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಪಿ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗೀತಿ ಪಾದಾರಂಭಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಪರಪಕ್ಷೋ ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಶ್ಚೇತ್ತದೇವ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಥಮಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಮವಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರಣಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಾದಂತರಂಗತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯನಿರೂಪಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಥಾಪನಾನಂತರಂ ಪರಪಕ್ಷನಿರಸನಮುಚಿತಮಿತಿ ನಿಗಮಯಿತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ವೀತರಾಗಾಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಮಪೇಕ್ಷಿತಮೋಕ್ಷಹೇತುತಯಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮುಪಯುಕ್ತಂ, ಪರಪಕ್ಷಾಧಿಕ್ಷೇಪಸ್ತು ವೀತರಾಗತಾವಿರೋಧಿತ್ವಾದಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕತ್ವೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀರೇವೋಪಯುಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಪರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ಪರವಿದ್ವೇಷಕರಣಮಭ್ಯುಪಗತಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾನಾಂ ಮಹಾಜನಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಾರಣಪರತಯಾ ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಪದೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ತದೀಯಾನುಮಾನಾನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಪ್ರಣೀತತಯಾ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವೇನ ವೇದಾಂತೈರಬಾಧಾದ್ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತದನಿರಾಸೇ ತೇಷ್ವಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಹೇತುತ್ವಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತರ್ಕಪಾದಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯತ್ರಾಭ್ಯಾಸಲಿಂಗಮಾಹ -
ಕಾಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿವಾದವ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಂ ಪಾದಾರಂಭೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮಿದಾನೀಂ ಯುಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತೇ ತೇಷಾಮಿತಿ ವಿಶೇಷಂ ವದನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರೈರುದ್ಭಾವಿತದೋಷನಿರಾಸಾನಂತರಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಂ ಪರಕೀಯಯುಕ್ತೀನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಭಿರೇವ ಯುಕ್ತಿಭಿಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ನಿರಸನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಪಾದಾಂತರಮರ್ಥವದಿತಿ ಪಾದಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ । ಸಾಂಖ್ಯಯುಕ್ತಿನಿರಾಸಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯೇ ತದ್ವಿರೋಧನಿರಸನದ್ವಾರಾ ತದ್ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಾಂಖ್ಯಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಫಲತಿ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯರಾದ್ಧಾಂತೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲೋ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೋ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯಮನುಮಾನಂ ವಕ್ತುಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯೇ ಯತ್ಸ್ವಭಾವಾನ್ವಿತಾಸ್ತೇ ತತ್ಸ್ವಭಾವವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ, ಯಥಾ ಘಟಾದಯೋ ಮೃತ್ಸ್ವಭಾವಾನ್ವಿತಾಸ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಂ ಹೇತೋರ್ದರ್ಶಯನ್ನನುಮಾನಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ತತ್ಸ್ವಭಾವಾನ್ವಿತತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮತೈವ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋರೂಪತೇತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ತತ್ತ್ರಿಗುಣಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಚೇತನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ಕಾರಣಮಪಿ ತಾದೃಗೇವಾನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮೃದ್ವದಿತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ತತ್ಪರಿಣಮತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಶಬ್ದೋ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಃ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಪರಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ‘ಪ್ರಯೋಜನಮನುದ್ದಿಶ್ಯ ನ ಮಂದೋಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಭಾವೇನೇತಿ ।
ವಿಚಿತ್ರೋ ವಿವಿಧೋ ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿವಿಕಾರಸ್ತದ್ರೂಪೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।‘ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್ಸಮನ್ವಯಾಚ್ಛಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಸಿದ್ಧಿಹೇತುಷು ಪರೋಕ್ತೇಷು ಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಂ ಹೇತುಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಾಣ್ಯವತಾರಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಭಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಭೇದಾ ವಿಕಾರಾಸ್ತೇಷಾಂ ಪರಿಮಾಣಮಿಯತ್ತಾ, ತತೋ ಲಿಂಗತ್ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಮನುಮಿಮತೇ । ವಿಮತಮವಿಭಕ್ತೈಕವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ಪರಿಮಿತತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವತ್ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾದಪಿ ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಮನುಮಿನ್ವಂತಿ । ವಿಮತಂ ಜಡಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಸಾದಿತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ರಥಾದಿವತ್ । ಸಾದಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ರಸಿದ್ಧೌ ತದ್ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದಪಿ ಲಿಂಗಾತ್ತದೇವ ನಿಶ್ಚಿನ್ವಂತಿ । ಯತ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಕಾರಣಂ ಯಚ್ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇತಯೋರ್ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ವಿಭಾಗಃ । ಸ ಚ ಸಮಯೋರೇವ ದೃಷ್ಟಃ । ತಥಾಚ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತೀ ತುಲ್ಯಸ್ವಭಾವೇ, ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಸಂಬಂಧಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ಮೃದ್ಧಟವತ್ । ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಂ ವಿಚಿತ್ರನಾನಾರೂಪತ್ವಂ ತಸ್ಯಾವಿಭಾಗಾದವಿಭಕ್ತಜಡವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಗಮಕತ್ವಾದಪಿ ತದೇವಾಧ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ವಿಮತಮೇಕಜಡವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ವಿಚಿತ್ರರಚನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ಏಕಬೀಜಪ್ರಸೂತಾಂಕುರಪುಷ್ಪಫಲಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾದಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತ್ವನುಮಾನೈರಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಜಗದಿತಿ ತತ್ರಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಜಗತಃ ಸಾಧ್ಯಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕಮಾಯಾಯಾ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿರುದ್ಧತಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಸಾಧನತಾ ಚೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾಮಭಿಸಂಧಾಯೋಕ್ತಮ್ -
ನಾಚೇತನಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಚೇತನೇತಿ ।
ಯಾದೃಚ್ಛಿಕವಾಯುಜಲಾದಿಭೂತಾಂತರಸಂಪರ್ಕಾಧೀನತಯಾ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಜಲಾಹರಣಾದಿಸಮರ್ಥಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಮೃದಾದೇರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಅಧುನಾ ವಿರುದ್ಧತಾಂ ಸಪ್ರತಿಸಾಧನತಾಂ ಚ ದರ್ಶಯನ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಗೇಹೇತಿ ।
ಯದ್ಧಿ ವಿಚಿತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಂ ತನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಯಥಾ ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಜಗದ್ವಿವಿಧಂ ಬಾಹ್ಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ । ಬಾಹ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ । ತದ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ನಾನೇತಿ ।
ನಾನಾವಿಧಂ ಕರ್ಮ ಶುಭಾಶುಭಂ ವ್ಯಾಮಿಶ್ರರೂಪಂ, ಅಸ್ಯ ಫಲಂ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಚ, ತದುಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಮ್ , ಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ದೇಹಾದಿಜಗದ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ನಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾ ನಾನಾವಿಧಾ ಜಾತಯಸ್ತಾಭಿರನ್ವಿತಮ್ , ತಾಸಾಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚೇತನಕೃತತ್ವಸಂಭಾವನಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರತಿನಿಯತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತಾ ಅವಯವವಿನ್ಯಾಸಾ ಯತ್ರ ದೇಹಾದೌ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ದೇಹಾದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಸುಖಾದ್ಯನುಭವಾತ್ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ದೇಹಾದೇರೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಅನೇಕಕರ್ಮೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟರಚನಾತ್ಮಕತಾಂ ಜಗತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಜ್ಞಾವದ್ಭಿರಿತಿ ।
ತೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಧಿಷ್ಠಿತಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಜಗತೋಽರ್ಥಾದಪಾಸ್ತಮ್ ।
ವಿಮತಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾಚೇತನಕಾರ್ಯಂ, ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟರಚನಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ವಾ, ವಿಶಿಷ್ಟಶಿಲ್ಪಿನಿರ್ಮಿತಪ್ರಾಸಾದಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ, ಕೇವಲಾಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಲೋಷ್ಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ಲೋಷ್ಟೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಿಮತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಮೇವ ಸ್ವಕಾರ್ಯಕರಮ್ , ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ಮೃದಾದಿಷ್ವಪೀತಿ ।
ನನು ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣ್ಯಚೇತನಂ ತಾವದುಪಾದಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ತತ್ರ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇ ದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾದಪ್ರಯೋಜಕಮಚೇತನತ್ವಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಗತಮಂತರಂಗತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಹಿಂಸಾತ್ವೇಽಧ್ಯಸ್ಯತೇ ತಥಾ ವಿಶಿಷ್ಟರಚನಾತ್ಮಕತ್ವಾದಾವೇಕತ್ರ ಸಾಧನೇ ಪ್ರಕೃತಿಗತಾಚೇತನತ್ವಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಾಧ್ಯದ್ವಯವತ್ಯಂತರಂಗಾಚೇತನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಹೇತುಸಾಧ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಬಹಿರಂಗಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇಽಧ್ಯಸ್ತೇತಿ ಕುತೋ ಜಗತಶ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನಾಂತರಂಗಬಹಿರಂಗತ್ವಕೃತೇ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಕಿಂ ತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರವ್ಯಭಿಚಾರಕೃತೇ । ಮಹಾನಸಾದಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಂತರಂಗಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಧೂಮವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಬಹಿರಂಗಸ್ಯಾಪಿ ವಹ್ನಿಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಮೃದಾದಿಗತಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಾವನುಪಗಮೋ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾದ್ವಾ ತದನುಗ್ರಹಾಭಾವಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೈವಮಿತಿ ।
ಮೃದಾದಿಲೌಕಿಕಪ್ರಕೃತಿಷು ದೃಷ್ಟಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಾವಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯುತೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಾದಿಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪಾದಸ್ಯಾದ್ಯೇ ಸೂತ್ರೇ ಹೇತ್ವಂತರಾನುಕ್ತಿಪರೇ ಚಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ವಯಾದೀತಿ ।
ನಾಚೇತನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮನುಮಾತವ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾಯಥಂ ಸುಖಾದಿವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನ ತದನ್ವಿತತ್ವಾನುಭವಾತ್ಕಥಮನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧತಯಾ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚಾಯುಕ್ತಃ ಸಮನ್ವಯಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ಸುಖಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶಬ್ದಾದಯೋ ನ ಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮಾನಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ತತ್ತದಾತ್ಮಕಂ, ಯಥಾ ಕುಲಾಲಾದಿ ಕುಂಭಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ನ ತದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ -
ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಭಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾದ್ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ಭಾವನಾ ತತ್ತಜ್ಜಾತಿಯೋಗ್ಯಾ ವಾಸನಾ ತದ್ವಿಶೇಷಾದುಷ್ಟ್ರಾದೀನಾಂ ಕಂಟಕಾದೌ ಸುಖಾದಿದರ್ಶನಾತ್ಸ್ವತಃ ಸುಖಾದಿರೂಪತಾಭಾವಾದ್ರೂಪಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ದ್ರವ್ಯೇಷ್ವನುಗತನಾಮತದುಪಾದಾನತ್ವಾದನೈಕಾಂತಿಕಶ್ಚ ಸಮನ್ವಯಃ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಾಂ ಪರಿಮಿತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಕಥಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಪರೋಕ್ತಮನುಮಾನಮನುವದತಿ -
ಪರಿಮಿತಾನಾಮಿತಿ ।
ಅವಿಭಕ್ತಮೇಕಮನುಗತಂ ವಸ್ತು ಸಂಸರ್ಗಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ದೇಶತೋ ವಾ ಕಾಲತೋ ವಾ ವಸ್ತುತೋ ವಾ ಪರಿಮಿತತ್ವಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿರಾಕಾಶಾದಿಷ್ವಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಕಾಲಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರಣಮೇವ ಕೇನಚಿದುಪಾಧಿನಾ ಕಾಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಪರಿಮಿತತ್ವಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷೇಷ್ವನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಸಂಸೃಷ್ಟಾನೇಕವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರತುಲ್ಯಸ್ವಭಾವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಮಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಕೇವಲಾಚೇತನಪೂರ್ವಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಯತ್ತು ‘ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ’ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನಾನುಮಾನಿಕಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರತ್ರ ನಿರಸ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಾ ನಿರಸ್ತೈವ ಭವತೀತಿ ‘ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ವಿರುದ್ಧತೋಪದರ್ಶನಮಿದಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಆಸ್ತಾಮಿತಿ ।
ಕಾ ಸಾ ರಚನಾರ್ಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಯಾಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ, ತಾಮಾಹ -
ಸಾಮ್ಯೇತಿ ।
ನನ್ವೇಷೈವ ರಚನಾ ನ ಪುನಾ ರಚನಾರ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ರಚನಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರವಿಕಾರರಚನಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರವಕಲ್ಪತೇ, ತಥಾ ಚ ಗುಣವೈಷಮ್ಯಾಪತ್ತೇರ್ಭವತಿ ರಚನಾರ್ಥೇತ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಂ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ , ಕೇವಲಾಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಾಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮುದ್ಧರತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತೇಷು ಸ್ವತಂತ್ರೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ತಥಾವಿಧೇ ಸಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಚೇತನಂ ಮೃದಾದಿ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಶೂನ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತತಶ್ಚಾದೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಾಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಾ ಕೇವಲಚೇತನಸ್ಯ ವಾ ತಸ್ಯೈವಾಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರದೃಷ್ಟೇತ್ಯೇತದಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಚೇತನಮಾತ್ರಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಭಯಸಂಬಂಧಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ಕಿಮಿತ್ಯಚೇತನಾಧೀನಾ, ಚೇತನಾಧೀನೈವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾದರ್ಶನಾದಚೇತನಸ್ಯೈವ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಸರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಮತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಚೇತನಾಶ್ರಯೈವ ದೃಷ್ಟಾ ನ ತು ಚೇತನಾಶ್ರಯಾ ತನ್ನ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ನ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿರ್ವಿಮೃಶತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನದಶಾಯಾಮಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ರಥಾದೇರುಕ್ತಿಃ । ತಸ್ಯೇತಿ ಸಂಯೋಗಿನಶ್ಚೇತನಸ್ಯಾಭಿಧಾನಮ್ । ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯೋ ಬ್ರೂತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉಭಯೋರಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿತದಾಶ್ರಯಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿತದಾಶ್ರಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮೇವಕಾರಃ ।
ಕಥಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕೇವಲೇತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ । ಜೀವದ್ದೇಹಃ ಸಾತ್ಮಕಃ, ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ನ ಯಃ ಸಾತ್ಮಕೋ ನ ಸ ಪ್ರಾಣಾದಿಮಾನ್ ಯಥಾ ರಥ ಇತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತತ್ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇವಲಚೇತನೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಕೇವಲಶ್ಚೇತನೋ ಯತೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಭವತ್ಯತ ಏವ ಲೋಕಾಯತಾನಾಂ ವಿವಾದಃ । ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ವಿವಾದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಚೇತನಾಶ್ರಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ತ್ವಚೇತನಾಶ್ರಯೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತದಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಮಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವ ಸಾಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತನಕೃತತ್ವೇಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತದ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ನ ಚ ರಥಾದೌ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾಸಂಭವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರಾಣಾದೇರಪಿ ರಥಾದಿವದಚೇತನತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಕತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಂತರಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯಗತಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರನ್ಯಾಧೀನೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ।
ತಥೋಕ್ತಾಭ್ಯಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಚೇತನೇ ದೃಷ್ಟಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತನೇ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತನಕೃತೈವೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಲೋಕಾಯತಮತೇ ಚೇತನಸ್ಯೈವಾನುಪಗಮಾತ್ಕಥಮನ್ವಯಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತನಾಧೀನತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿರುಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮತಾಮೇವ ರಾಜಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಲಂಭಾದಾತ್ಮನಸ್ತದಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತಕತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧೇನ ಸಾಂಖ್ಯಸಮ್ಮತೇನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮುದಾಹರಣಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಸರ್ವಗತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಮೂರ್ತಸಂಯೋಗಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸರ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣೋ ಹಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ತದಾಪಾದಯತಿ -
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೋದಯತಿ -
ಏಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ್ವಸಂಭವಾನ್ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ಆವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾದಿರನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತೇ ಕಲ್ಪಿತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಏವ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾಯಾ ತತ್ರಾವೇಶೋಽಧ್ಯಸ್ತಚಿದಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ತದ್ವಶೇನ ತಸ್ಯೇಶ್ವರಾದಿಭಾವಸ್ಯಾಸಕೃದುಕ್ತತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ರಚನಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಮತೇ ತದನುಪಪತ್ತಿಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಕೇವಲಾಚೇತನಸ್ಯ ಮೃದಾದೇರದೃಷ್ಟಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಥಾಭೂತಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಚೇತನಕಾರಣತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ -
ಪಯೋಂಬುವದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಶಂಕಾಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಕ್ಷೀರಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸ್ವಭಾವೇನೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ -
ವತ್ಸೇತಿ ।
ಕೇವಲಚೇತನಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಕ್ಷೀರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ಜಲೇಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭೋಗಶ್ಚಾಪವರ್ಗಶ್ಚ ।
ತತ್ರಾಪೀತಿ ಪರಿಹಾರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಕಥಮನುಮಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಉಭಯವಾದೀತಿ ।
ವಿಮತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಿಕಾ, ಅಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪಯೋಂಬುನೋರಪಿ ಪಕ್ಷಾಂತರ್ಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ತತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸಪಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯವತಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಮೇವ । ತಚ್ಚ ಸಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅನುಪನ್ಯಾಸೋ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಭೂಮಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಕ್ಷೀರದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಚೇತನಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಕೇವಲಾಚೇತನಸ್ಯ ಪಯಸೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ವತ್ಸಚೋಷಣೇನೇತಿ ।
ಅಂಬುದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಸರ್ವಥಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಚೇತನೇತಿ ।
ಉಪದರ್ಶಿತಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಪಸಂಹಾರೇತಿ ।
ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಯಾ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಧರ್ಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಾನವಸ್ಥಿತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರಪಕ್ಷಮನುವದತಿ -
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾನವಸ್ಥಿತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧರ್ಮಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಾದಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಜಕತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಧಾನಾಂತರ್ಭೂತತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಾದೇರ್ನ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಧಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ತನ್ಮತೇ ಸಂಮತಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ತದೇವ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಯೋಜಕೀಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಬಾಹ್ಯಮಿತಿ ।
ಮಾ ಭೂದ್ಧರ್ಮಾದಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ನಿವರ್ತಕಂ ವಾ, ಪುರುಷಸ್ತು ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಣೀಯಾಭಾವಾದನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಗಂತುಕಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇಽನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ॥ ೪ ॥
ಚೇತನಮಚೇತನಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕಥಮನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವನಿಶ್ಚಯಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಸ್ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರೇತಿ ।
ತದನುಪಲಬ್ಧಿಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಭಾವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಧೇನ್ವಾಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಪರಿಣಾಮೇ ನಾಸ್ತಿ ಕಾರಣತಾ ಕಿಂತು ತೃಣಾದ್ಯುಪಯೋಗೇನೋಪಕಾರಿತೇತಿ ಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
‘ನ ತೃಣಾದಿವತ್’ ಇತಿ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಮಾದತ್ತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತೃಣಾದೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ವಾ ಕ್ಷೀರೀಭಾವೇ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಚೇತನೇ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಧೇನ್ವೈವೇತಿ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ನ ಪ್ರಹೀಣಮಿತಿ ।
ಅನುಡುಹಾದ್ಯುಪಯುಕ್ತಮಿತಿ ತು ಭಾಷ್ಯ ಉಪಯುಕ್ತತ್ವಂ ನಾಶಂಕಾಸ್ಪದಮ್ । ಏತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಕ್ಷೀರೀಭವನಂ ತೃಣಾದೇರೇತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯತ್ತು ನಿಮಿತ್ತಾಂತರೋಪಲಂಭೇ ತೇನೈವ ನಿಮಿತ್ತೇನ ತೃಣಾನ್ಯುಪಾದಾಯ ಯಥಾಕಾಮಂ ಕ್ಷೀರಂ ಸಂಪಾದ್ಯತಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಭವತಿ ಹೀತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ತೃಣಾದಿನಾ ಕ್ಷೀರಸಂಪಾದನಂ ದುಷ್ಕರಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಮನುಷ್ಯಾ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮುಚಿತೋಪಾಯೋಪಾದಾನೇನ ತೃಣಾನ್ಯಾದಾಯ ಕ್ಷೀರಸಂಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇವೋದಾಹರತಿ -
ಪ್ರಭೂತಮಿತಿ ।
ತೃಣಾದೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪರಿಣಾಮಾಸಂಭವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುಪೇತ್ಯಾಪಿ ದೂಷಯತಿ -
ಅಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ಭಾಗಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪರಾಭಿಪ್ರಾಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯೇವಂಪರತಯಾ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಫಲಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಹೇತೋರರ್ಥಾಂತರಂ ವಕ್ತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ ಯದೀತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಾಭಾವಾನ್ನೈಷಾ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ವದನ್ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಭೋಗಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರರೂಪಾತಿಶಯಶೂನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೋಗಾರ್ಥೈವ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ನ ಹಿ ನಿರತಿಶಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸಿಕೌ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಾವಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ತೇನ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭೋಗೈಕಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನೈವ ಪುಂಸೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಪವರ್ಗಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬಂಧಪ್ರಧ್ವಂಸರೂಪಾಪವರ್ಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂಃ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರರ್ಥವತೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪ್ರಧಾನಾವಿವೇಕಂ ವಿನಾ ಪುರುಷೇ ಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತದವಿವೇಕನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ಭೋಗಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ತದುಪಲಬ್ಧೇರ್ಭೋಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕತಿಪಯಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ ಸಮಸ್ತತದುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ ಭೋಗ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕದೈವ ಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಾರ್ಥತೇತಿ ।
ಔತ್ಸುಕ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಪ್ರಧಾನಚೇಷ್ಟೇತೀಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯಾವದೌತ್ಸುಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನೋಕ್ತೇ ದೋಷೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾ ಭಾಷ್ಯಾ ತದ್ಧಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಔತ್ಸುಕ್ಯಾಪರಪರ್ಯಾಯಕುತೂಹಲಿತಾಯಾಶ್ಚೇತನಗಾಮಿತ್ವಾವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವರಸತೋ ಹಿ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ಮಲೋಽಭಿಲಪ್ಯತೇ ನ ತಸ್ಯೌತ್ಸುಕ್ಯರೂಪಮಲಸಂಬಂಧಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತೇನ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ನ ಸಂಭವತ್ಯೌತ್ಸುಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರ್ನ ಚ ಸಾ ದೃಶ್ಯಮಂತರೇಣಾರ್ಥವತೀ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿಃ ಸಾ ಸೃಷ್ಟಿಂ ವಿನಾನರ್ಥಿಕಾ, ತತ್ರ ಚೋಭಯವಿಧಶಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ದೃಕ್ಶಕ್ತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಸದಾ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಸರ್ಗೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಸಂಭವಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪುನರಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಪುರುಷಾಶ್ಮವದಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಪಂಗೋರಪಿ ವಾಗಾದಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ತದ್ವಿರಹಿಣಿ ಪುರುಷೇ ನ ಪ್ರವರ್ತಕತೇತ್ಯಪರಿತುಷ್ಯಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ತೂದಾಸೀನೋ ನ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ನಾಪಿ ನಿವರ್ತಕ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ತತ್ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ಪುನರಾಶಂಕೋನ್ಮಿಷೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯನ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಂ ದೋಷಾನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಪತ್ತಿಂ ತಾವದಾಹ -
ಅಭ್ಯುಪೇತೇತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಂಗೀಕುರ್ವತಸ್ತತ್ಪ್ರ ವರ್ತಕತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮುದಾಸೀನಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮುದಾಸೀನತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಗುದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಪಂಗುರಪೀತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ಪಂದಪ್ರಯತ್ನವ್ಯಾಪಾರರಾಹಿತ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಹೇತುದ್ವಯಮ್ ।
ಅಯಸ್ಕಾಂತದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ವಗತವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಅಯಸ್ಕಾಂತಸಂನಿಧಾವಯೋವತ್ಕದಾಚಿದೇವ ಸಂನಿಧೌ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಯಸ್ಕಾಂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಮಾರ್ಜನಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮುಖಾಭಿಮುಖ್ಯಸಂಪಾದನಂ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯನುಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನನಿಮಿತ್ತೋ ವಾ ಪುರುಷನಿಮಿತ್ತೋ ವಾ ತದುಭಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತನಿಮಿತ್ತೋ ವಾ ಸಂಬಂಧಸ್ತಯೋರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸತಿ ವಿಕಲ್ಪತ್ರಯೇ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತೃತೀಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾದೃಶ್ಯತ್ವೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾದ್ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇ ಯೋಗ್ಯತಾಸ್ತೀತಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯಭಾವ ಏವ ಸಂಬಂಧಸ್ತಯೋರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಗ್ಯತೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೇ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತಥಾ ಪುರುಷಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಭೋಗೋ ವಾ ಫಲಮಪವರ್ಗೋ ವಾ ದ್ವಯಂ ವೇತ್ಯೇವಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವವಚ್ಚೇತಿ ।
ನನ್ವಯಸ್ಕಾಂತದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಭವತಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯ ಏವ ಪ್ರವರ್ತಕೋಽಭ್ಯುಪಗತಸ್ತಥಾ ಚೋಕ್ತನೀತ್ಯಾ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅತಿಶಯಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾತ್ಪುರುಷಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೭ ॥
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಪುರುಷಸಂನಿಧೇರ್ವಾ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಗುಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿದುಪಸರ್ಜನತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ವೈಷಮ್ಯಮಭ್ಯುಪಗತಂ ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಂಗಿತ್ವೇತಿ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಕಟೀಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಮೇವ ದರ್ಶಯನ್ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಮನುವದತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಸಾ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಾ ವಾ ವಿಕಾರಿಣೀ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವಹೀನಾನಾಮಂಗಾಂಗಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯೇತಿ ॥ ೮ ॥
ಗುಣಾನಾಮನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವತೋ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾನ್ಯಥಾನುಮಿತೌ ಚೇತಿ ಭಾಗಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷೇಷು ಗುಣೇಷು ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಗುಣಾನಾಮಂಗಾಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿರೂಪೋ ದೋಷೋ ಯಥಾ ನ ಭವತಿ ತಥಾ ಮಿಥೋಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ವಭಾವಾದನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಗುಣಾನನ್ಯೋನ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷಾನೇವ ಕಲ್ಪಯಾಮೋಽತೋ ನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಕಲ್ಪನಾಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮಿಥಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಚ ತುಲ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಮಿಥಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವಿಕಾರಿತ್ವಂ ವಾ ಗುಣಾನಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಯಥೇತಿ ।
ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಚಲಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೋಪಗಮಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ‘ಜ್ಞಶಕ್ತಿವಿಯೋಗಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯೇನ ಯೇನ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ತತ್ತದಪಿ ತದ್ವಶಾದೇವಾನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞೇತಿ ।
ಅನಂತರೋಕ್ತದೋಷನಿರಾಸಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯವಹಿತದೋಷಾಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ -
ವೈಷಮ್ಯೇತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ -
ಭಜಮಾನಾ ವೇತಿ ।
ಅನಂತರೋ ದೋಷೋ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಗಃ ॥ ೯ ॥
ಇತಶ್ಚಾಸಂಗತಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮುದಾಹರತಿ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ತ್ವಙ್ಭಾತ್ರಮೇವ ಧೀಂದ್ರಿಯಮನೇಕರೂಪಾದಿಧೀಸಮರ್ಥಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಮನಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇಕಾದಶಂ ಮನ ಇತ್ಯೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತನ್ಮಾತ್ರಾ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ । ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರೋ ಮನ ಇತಿ ತ್ರೀಣಿ । ಏಕಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರೇವೋಚ್ಯತೇ । ಮಿಥೋವಿರೋಧಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯವಾದಸ್ಯೋಕ್ತನೀತ್ಯಾ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾತ್ತದೀಯನ್ಯಾಯವಿರೋಧೋ ನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದುಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಶ್ಚೋದಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯಾಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಪ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಏಕಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರೇಕಾತ್ಕುತಸ್ತದೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತದಪಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚ ತಾವೇಕಸ್ಯ ಯುಕ್ತೌ । ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿ ಹಿ ಕರ್ಮ । ತತಸ್ತಾಪಕಾತ್ತಪ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತದ್ಭಾವಾಯೋಗಾತ್ತದಯೋಗೇ ಚ ವ್ಯವಹಾರೇ ವಿರೋಧಾದಯುಕ್ತಂ ತ್ವನ್ಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಶ್ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತಪ್ಯತಾಪಕವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧೌ ನಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಕಿಂ ತಯೋರಾತ್ಮರೂಪತ್ವಂ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಂತರ್ಭಾವೋ ಬಹಿರ್ಭಾವೋ ವಾ ? ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೋಷಾನುಷಕ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ದೀಪಸ್ಯಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ವೀಚೀತರಂಗಾದಿವದ್ಧರ್ಮ್ಯನಂತರ್ಭಾವಾದ್ಧರ್ಮಿಣಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಾನ್ನಾನಿರ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ವೀಚೀತರಂಗಾದೀನಾಂ ಜಲಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ತೇಭ್ಯೋ ಜಲಂ ಪೃಥಗಿಷ್ಟಂ ತಥಾ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ತಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾ ಪೃಥಗಿತಿ ಯೋಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಂಭಾವನಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಾಸಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಜಲಾತ್ಮನೋ ವೀಚ್ಯಾದಿಭಿರನಿರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ತೇಷಾಂ ತತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾವಿರ್ಭಾವಾದಿನಾ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ತಥಾಽಽತ್ಮನ್ಯಪಿ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರುದ್ಭವಾದಿನಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ಮೋಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಪಿ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೀಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥೀ ತಪ್ಯಸ್ತಾಪಕಶ್ಚಾರ್ಥಸ್ತಯೋರ್ಭೇದೇ ತಾವದನುಭವಮಾಹ -
ಅರ್ಥೀತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ತಯೋರ್ಭೇದಾನುಪಗಮೇಽರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥಿಮಾತ್ರತ್ವಮರ್ಥಿನೋ ವಾರ್ಥಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇಽರ್ಥೇ ನಾರ್ಥಿತೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ -
ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽರ್ಥೇ ನಾರ್ಥಿನೋಽರ್ಥಿತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಮರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥಿಮಾತ್ರತ್ವಂ ನೇತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಅರ್ಥಿನೋಽರ್ಥಮಾತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅರ್ಥಿನೋಽರ್ಥಾನತಿರೇಕೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅರ್ಥಿವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವೇ ಶೇಷತ್ವಧೀವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾರ್ಥಾರ್ಥಿನೋರ್ಭಿನ್ನತೇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಬಂಧೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಭಿನ್ನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ದ್ವಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾರ್ಥಿಭೇದಮನುಭವಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾರ್ಥಿನೋರುಕ್ತನ್ಯಾಯಮನರ್ಥಾನರ್ಥಿನೋರಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾರ್ಥಿವತ್ತಾವಪಿ ಭಿನ್ನಾವೇವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅರ್ಥಾನರ್ಥಯೋರ್ಭೇದಮುದಾಹರತಿ -
ಅರ್ಥಿನ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮದ್ವಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪಕ್ರಮ್ಯಾನ್ಯದೇವೋಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾನರ್ಥಾನರ್ಥಿನೋಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವೇಽಪಿ ತದರ್ಥಾರ್ಥಿನೋರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ತಯೋರಿತಿ ।
ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಭಿನ್ನಯೋರೇವ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ವೀಚೀತರಂಗಾದಿವದುದ್ಭವಾಭಿಭವಾಭ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ - ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಜಾತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ನನ್ವವಿವೇಕಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋಃ ಸಂಯೋಗೇ ಹೇತುಸ್ತಸ್ಯ ವಿವೇಕಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಮತೇ ನಿತ್ಯಾದಾಗಂತುಕಾದ್ವಾ ತತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ । ಆದ್ಯೇ ಸದಾಮುಕ್ತೇ ಸಂಸಾರಾಭಾವಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಾಗಂತುಕಸ್ಯ ವಿವೇಕಸ್ಯಾನಾಧೇಯಾತಿಶಯೇ ಪುಂಸ್ಯಸಂಭವಃ । ನಚ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾಸೌ, ತಸ್ಯೈವ ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಾ ಮೋಕ್ಷೋ ಬಂಧಶ್ಚ ತದಭಾವಾದಿತಿ ಪುಂಸೋ ದ್ವಯಾಭಾವಾಪಾತಾತ್ । ಮೈವಮ್ । ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಥಾವಪಿ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಯೋದ್ಧೃಗತಾವಿವ ಜಯಪರಾಜಯೌ ಸ್ವಾಮಿನಿ ಪುಂಸ್ಯುಪಚರಿತೌ । ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾವಿಭಾಗಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಸ್ಯಾದಪೀತಿ ।
ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಕ್ತೇರಯುಕ್ತಮೌಪನಿಷದಂ ಮತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಮಾಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವಸ್ತುತ್ವಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರುಪೇತ್ಯಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯ ನಿರಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಐಕ್ಯೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವೋ ನೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸತ್ಯಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಮು ಕೂಟಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯತ್ರಾಕ್ಷೇಪಾರ್ಥೇ ಕಿಂಶಬ್ದಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮವಲಂಬಯಿತುಂ ಶಂಕಯತಿ -
ಕ್ವೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ವಾಶ್ರಯಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾದಾಯ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಾಪಿ ಲಿಂಗದೇಹಸ್ಯೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಙಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮತ್ವಲಿಂಗಗಾಮಿತ್ವೇನಾಂತರಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ಲಿಂಗಸ್ಯ ನಾಶಿತ್ವಾತ್ತದ್ಗತತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ನಾಶಾದ್ಧೇತ್ವನುಷ್ಠಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ । ತನ್ನ । ಲಿಂಗಸ್ಯ ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವೇನಾಮುಕ್ತೇರವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವಮಾವಿದ್ಯಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ । ತಪ್ತಿರ್ಹಿ ತನ್ಮತೇ ಕೇವಲಸ್ಯ ವಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಸಂಹತಸ್ಯ ವಾ ತಪ್ತೇರ್ವಾ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನಚ ಕೇವಲಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯೈವ ತಪ್ತಿಃ ‘ನಾಚೇತನಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ತಯೋಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವೇ ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಹೇತ್ವನುಷ್ಠಾನಂ ಪುಂಸೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವರಜೋಭ್ಯಾಮವಿವೇಕಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಸ್ತಪ್ತೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾ ತಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಕಿಮಿವಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಾಸೋಽರ್ಥಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಾ । ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾದಿಹಾಪಿ ತಥೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕಿತ್ವಾಹ -
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯ ತಪ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಕಲ್ಪಿತಂ ವೋಪೇತ್ಯೇವಶಬ್ದಃ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ನಾದ್ಯ, ವಸ್ತುತೋಽತಪ್ಯತ್ವೇ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಿವಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಂ, ತಪ್ಯಮಾನಸಾದೃಶ್ಯೇ ತಪ್ಯಮಾನತ್ವಯೋಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮತೇ ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯತ್ವೇ ಕಿಂ ತೇ ಜಾತಂ, ತದಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾವಿದ್ಯತ್ವಂ ತಪ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಮಯಾ ನೇಷ್ಟಮಿತಿ ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ
ತಪ್ತಿಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತೇರ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತವೈವೇತಿ ।
ಸುತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತಿಶಯಮಾಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ತಾಪಕಮ್ ।
ಸಾಂಖ್ಯಃ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ತಪ್ಯೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತೇನಾದರ್ಶನೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸನಿಮಿತ್ತಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಗಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ತಪ್ತೇಃ, ನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕನಿವೃತ್ತೌ ಶಕ್ತಿನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತಾಪಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದರ್ಶನಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದನಿವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರೇಷು ಚಾನಂತರ್ಭಾವಾತ್ತಮಸ್ಯಂತರ್ಭಾವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಉದ್ಭೂತೇನ ತಮಸಾ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವಧಿಯಾ ತಮಸೋಽಭಿಭವೇ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದ್ಬಂಧಧ್ವಸ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗುಣಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಔಪನಿಷದಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಾಶಂಕಾ ನೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಾ ಕಿಂ ಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ವಾ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕಾರೋಪಾಧಿಕಯೋರುದ್ಭವಾದಿನಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಾಶಂಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಆತ್ಮೈಕ್ಯೋಪಗಮೇ ಕಥಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವಂ, ನ ಖಲ್ವೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾರ್ಥಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯವಹಾರೇ ತ್ವಿತಿ ॥೧೦॥
ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾತ್ ತದೀಯಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಪರಮಾಣ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದೀಯಯುಕ್ತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇಽಭಾವಾತ್ಕಿಮನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷನಿರಾಸಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪಾದಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಗುಣಾನನ್ವಯಾನ್ನ ಚೇಜ್ಜಗತ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಗುಣಾನನ್ವಯಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಲಾಭಾದಿಹೇದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಸಮಾಧಿದ್ವಾರಾ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾದಧ್ಯಾಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ತತ್ರ ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ತಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕಗುಣಾರಂಭಾನುಮಾನೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ಯುತ ನೇತಿ ತದನಾಭಾಸತ್ವಾಭಾಸತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವೈಶೇಷಿಕಾನುಮಾನವಿರೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ತದೀಯಾನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣನಿರಾಕರಣಪರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮಮಭಿನಯತಿ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾರ್ಥಂ ಕಾರಣಪದಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ದ್ರವ್ಯಪದಮ್ । ಗುಣಶಬ್ದೋಽಸಾಧಾರಣಗುಣಾರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಾರಣಗುಣಾನಾಮಾರಂಭಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಥತ್ವಾನಿಯಮಾತ್ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಣಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇ ತದನಾರಂಭಾತ್ । ಗುಣಾಶ್ಚ ಗುಣಾಂತರಮಿತ್ಯತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶುಕ್ಲೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ನ ದ್ರವ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಶೇಷಗುಣಃ, ಸಮಾನಜಾತೀಯವಿಶೇಷಗುಣಾನಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತಾ, ಜ್ಞಾನೀತಿವದಹಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯದೃಷ್ಟೇಸ್ತದ್ಗುಣತ್ವಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ಧಟಾದೇಸ್ತಗದ್ಗುಣತ್ವಸಿದ್ಧೇರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜನಯಿತೃವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯತಯಾ ಘಟೋ ಜಾಯತ ಇತಿವತ್ಪ್ರಕಾಶಯಿತೃವ್ಯಾಪಾರಕರ್ಮತಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ತದ್ಗುಣತ್ವಾದಿತ್ಯಸಿದ್ಧಿ ಸಮುದ್ಧರತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಂ, ತುಲ್ಯಜಾತೀಯಾರಂಭಕವಿಶೇಷಗುಣಾನಾಧಾರತ್ವಾತ್ , ದಿಗಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಪಾದೇ ನಿರಸ್ತಮನುಮಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಶಂಕಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೌಕಿಕಪದಾರ್ಥೇಷು ತತ್ರೋಕ್ತೇಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಪರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಸಿದ್ಧೇಷ್ವೇವ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಿಷು ತಮಿದಾನೀಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಇಮಮಿತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ -
ಮಹದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಚ ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ಹ್ರಸ್ವೇಭ್ಯೋಽಣುಭ್ಯಶ್ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕೇಭ್ಯೋ ಜಾಯತೇ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಚ ಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾಣುಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಪರಿಮಂಡಲಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದಚೇತನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಇಮಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಪರಕೀಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮನುವದತಿ -
ಏಷೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಪರಮಾಣವ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ವಿಧೇಷು ತೇಷು ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಂಮತಿಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕಿಲೇತಿ ।
ಲಯಹೇತುಕರ್ಮೋದ್ರೇಕಾವಸ್ಥಾ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಾ । ತತ್ರ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಲಯೇಽಪಿ ಪಾಕಜಪರಮಾಣುಗುಣಾನಾಮವಸ್ಥಾನ ಮಾಸ್ಥಾಯೋಕ್ತಮ್ -
ರೂಪಾದಿಮಂತ ಇತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವಪರಮಾಣೂನಾಂ ಚತುರ್ಗುಣತ್ವಮಾಪ್ಯಪರಮಾಣೂನಾಂ ತ್ರಿಗುಣತ್ವಂ ತೈಜಸಪರಮಾಣೂನಾಂ ದ್ವಿಗುಣತ್ವಂ ವಾಯವೀಯಪರಮಾಣೂನಾಮೇಕಗುಣತೇತಿ ವಿಭಾಗಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಪರಿಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಾರಂಭಕಕ್ರಮಮಾಹ -
ತೇ ಚ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ।
ಸರ್ಗಹೇತುಕರ್ಮೋದ್ಭವಾವಸ್ಥಾ ಪಶ್ಚಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾ । ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಪರಮಾಣೂನುಕ್ತ್ವಾ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾಹ -
ಅದೃಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನೇಶ್ವರಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಾಹ -
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಣೌ ಕರ್ಮ ತತೋಽಣ್ವಂತರಸಂಯೋಗಾದ್ದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಭ್ಯತೇ । ನಚ ಪರಮಾಣವೋ ಬಹವಃ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ ಸಹಸಾ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕಾಃ ಪರಮಾಣುತ್ವೇ ಸತಿ ಬಹುತ್ವಾದ್ಧಟೋಪಗೃಹೀತಪರಮಾಣುವತ್ । ನಚ ತೇಷಾಮಪಿ ಘಟಾರಂಭಕತಯಾ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ, ಘಟಭಂಗೇ ಕಪಾಲಾದೀನಾಮನಾರಬ್ಧತ್ವಾದಣೂನಾಂ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ದ್ವಾವಪಿ ಪರಮಾಣೂ ಕಾರ್ಯಾನಾರಂಭಕೌ ಪರಮಾಣುತ್ವೇ ಸತಿ ದ್ವಿತ್ವಾದ್ಧಟೋಪಗೃಹೀತಪರಮಾಣುದ್ವಯವದಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ । ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಿ ಚ ತ್ರೀಣಿ ಸಂಭೂಯ ತ್ರ್ಯಣುಕಮುತ್ಪಾದಯಂತಿ ತದನಂತರಮಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮೋ ನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಗುಣಾಶ್ಚ ಗುಣಾಂತರಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಕತಿಪಯಕಾರಣಗುಣಾನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮಾದ್ಯಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಯದೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ಪರಮಾಣ್ವಿತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪಗಮಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಣುತ್ವೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಕತಿಪಯಗುಣಾನಾಮೇವಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಾಪೀತಿ ।
ದ್ವ್ಯಣುಕೇಽಧಿಕರಣೇ ದ್ವಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರಧಾನತ್ವಾದ್ವೇ ದ್ವಿತ್ವೇ ತೇ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾಂ ಚತುರಣುಕಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ತದಾರಂಭಕೇ ವಿವೇಕ್ಷ್ಯೇತೇ । ನ ಹಿ ದ್ವಿತ್ವದ್ವಯಂ ಹಿತ್ವಾ ತದಾಥಾರಾಣಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಮ್ । ಅಥವಾಽಽಣುಕಮಿತಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಮುಕ್ತಂ ತೇ ದ್ವಿತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಯದಾ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಯಾವಚ್ಛಿದ್ಯೇತೇ ತದಾ ದ್ವೌ ಘಟಾವಿತಿವದ್ದ್ವೇ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಇ್ತ್ಯುಕ್ತೇ ದ್ವ್ಯಣುಕಚತುಷ್ಟಯಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾಂ ಚತುರಣುಕಾರಂಭಕತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ತದ್ಗತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತುಲ್ಯಜಾತೀಯಾರಂಭಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗುಣಾನಾಮನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಣುತ್ವೇತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಂ ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದಾಪೀತಿ ।
ಕಾರಣಗುಣಾನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿದಾರಂಭಕತ್ವಂ ನ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಾಪೀತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಮವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಂ ಚ ಪರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವಮುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವ್ಯವಸ್ಥಿತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಮಹದಿತ್ಯಾದಿ ।
ವಾಶಬ್ದೋಽನುಕ್ತಾಣುಹ್ರಸ್ವಕಾರ್ಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ನಾಣು ಜಾಯತೇ ನಾಪಿ ಹ್ರಸ್ವಂ ಜಾಯತೇ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಂ ತುಲ್ಯಜಾತೀಯಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಜಗತ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯಂ ವಿರೋಧಿಗುಣಾಕ್ರಾಂತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಅಚೇತನಾಯಾಶ್ಚೇತನಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾ ಜಗತಿ ಭಾವಾಚ್ಚೇತನಾಯಾಃ ಸಜತೀಯಾನಾನರಂಭಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾಯಾಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೇರ್ವೈಷಮ್ಯಂ ಮತ್ವಾ ತತ್ಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಾನಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯುಪಧಾನಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾಸಿದ್ದೌ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಸ್ಯ ದೂರಾಪೇತತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶೇ ದೃಷ್ಟಂತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಮೈವಮಿತಿ ।
ನ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮನಾರಂಭಕತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಿರೋಧಿಗುಣಸಂನಿಪಾತಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತು ತದಭಾವಾದಾರಂಭಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಪರಿಮಾಣಾಂತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮನ್ಯಹೇತುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಪ್ತೋಕ್ತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಬಹುಭಿರ್ದ್ವ್ಯಣಯಕೈರಾರಬ್ಧೇ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದೌ ಯನ್ಮಹತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತಂ ಬಹುತ್ವಮಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮ್ । ಯತ್ಪುನರಯಃಪಿಂಡೇನ ಪಂಚಾಶತ್ಪಲೇನಾರಬ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಂ ತಾವತ್ಪಲಮುಪಲಭ್ಯತೇ ತನ್ಮಹತ್ತ್ವೇ ಪಿಂಡಸ್ಯ ಪ್ರಚಯಃ ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷೋ ಹೇತುಃ । ಮಹದ್ಭಿರವಯವೈರಾರಬ್ಧೇ ಪಟೇ ಯನ್ಮಹತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಮಹತ್ತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ತ್ರಿಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ಮಹತ್ತ್ವಂ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದೌ ಜಾತಂ ತತೋ ವಿಪರೀತಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತಮಣುತ್ವಮೀಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಜನ್ಯಪರಮಾಣುನಿಷ್ಠದ್ವಿತ್ವಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತದಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ದ್ವಿತ್ವಮಹತ್ತ್ವಬಹುತ್ವಪ್ರಚಯೇಭ್ಯೋ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಯೋರುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನು ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಿ ಸಂಯೋಗಾದಿಭಿರ್ವ್ಯವಹಿತಾನಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾನಾರಂಭಕಾಣಿ । ಪ್ರಚಯಾದಯಸ್ತು ಕಾರಣಸ್ಥಾಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಮಹತ್ತ್ವಾದ್ಯಾರಂಭಕಾಸ್ತತೋ ನ ಸ್ವಭಾವಾದನಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಗುಣೋ ಗುಣಿನಿ ಸಮವೇತೋ ವ್ಯಾಪ್ಯೋಽವ್ಯಾಪ್ಯೋ ವಾ ಸರ್ವಥಾ ಕಾರಣಸ್ಥಾತ್ವಂ ಗುಣಾನಾಂ ಕಾರ್ಯರಂಭೇ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ನಚ ನಿರವಯವಾಣುಗುಣಾನಾಂ ಸಂನಿಧಿರಸಂನಿಧಿರ್ವಾಽಽರಂಭೋಪಯೋಗೀ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಶೇಷಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರಣಗುಣಾಃ ಸಜಾತೀಯಾನಾಮೇವಾರಂಭಕಾಃ ಕಿಂವಾ ವಿಜತೀಯಾನಾಮಪೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಂಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ರವ್ಯಂ ಜಗತೋಽಚೇತನಸ್ಯ ನ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಚೇತನಮಪ್ಯಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸಂಯೋಗಗುಣೋದಾಹರಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ದ್ರವ್ಯ ಇತಿ ।
ಅದ್ರವ್ಯಾದಪಿ ಸಂಯೋಗಾದ್ಯಥಾ ದ್ರವ್ಯಂ ಜಾಯತೇ ತಥಾ ಚೇತನಾದಚೇತನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸರ್ವಥಾ ಸಾಮ್ಯೇ ನಾಸ್ತಿ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಯಮಸ್ಮಾಕಮನಿಯಮೋ ಭವತಾಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸೂತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ನಿಯಮಭಂಗೋಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಥವಿಶೇಷಗುಣಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೇ ತುಲ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ನ ಗುಣಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಂತುಗತನೀಲಪೀತಾದಿರೂಪಾಣಾಂ ವಿಶೇಷಗುಣಾನಾಮಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಪಟೇ ವಿಜಾತೀಯಚಿತ್ರರೂಪಾರಂಭಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾಯಮಪಿ ನಿಯಮ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿದಮಧಿಕರಣಮನಾರಭ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿರಾಕಾರ್ಯಭೇದಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣೇನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಾದೂನಪರಿಮಾಣಮಿತಿ ನಿಯಮೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಅತ್ರ ತು ಕಾರಣವಿಶೇಷಗುಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ತುಲ್ಯಾರಂಭನಿಯಮೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ಸತ್ಯಪಿ ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರೇ ರೀತಿಸಾಮ್ಯಕೃತಂ ಜಾಮಿತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅತಿದೇಶಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವೈಶೇಷಿಕಪರೀಕ್ಷಾರಂಭಸ್ತದೀಯರಾದ್ವಾಂತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಸಾಧನಪ್ರಕಮಃ । ತತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ತಸ್ಯಾಮನುಗತಂ ನಿದರ್ಶನಂ ಪರಕೀಯಹೇತುವ್ಯಭಿಚಾರೋದಾಹರಣಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥
ವೈಶೇಷಿಕಗುಣಾರಂಭಾನುಮಾನೇನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ತನ್ಮತವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರ್ತುಮಾರಭತೇ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ನಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಾನಂತರಾಧಿಕರಣೇನ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ನ ಚೇತ್ಕಾರಣಂ ತರ್ಹಿ ಪರಮಾಣವಸ್ತದಧಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತು ತಥೇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಗತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕರಾದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದೀಯಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಪರಕೀಯರಾದ್ಧಾಂತವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಭ್ರಾಂತೇನ ತೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಪರಮಾಣುಭಿರ್ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತೈರಾರಬ್ಧಂ ಜಗದಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕರಾದ್ಧಾಂತೋ ಮಾನಮೂಲೋ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೋ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ವಕ್ತುಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಪಟಾದೀನೀತಿ ।
ಸ್ವಾನುಗತೈಃ ಸ್ವಸಮವಾಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥೋಽಸಂಯುಕ್ತತಂತ್ವಾದೀನಾಂ ನ ಪಟಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಸಮವಾಯ್ಯಭಾ ವಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸಂಯೋಗಸಚಿವೈರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧಂ ಯಥಾ ಪಟಾದೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾನುಮಾನಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತೈಃ ಪಟಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಕಿಂಚಿತ್ಸಾವಯವದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವಾನುಗತೈರಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತೈಸ್ತೈರ್ದ್ರವ್ಯೈರಿತಿ ವಸ್ತುತಶ್ಚತುರ್ವಿಧಪರಮಾಣೂಕ್ತಿಃ । ವಿಮತಂ ಸ್ವಪರಿಮಾಣಾದಣುತರಪರಿಮಾಣಸಂಯೋಗಸಚಿವಸಮಾನಜಾತೀಯಾನೇಕದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧಂ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಠಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಪರಮಾಣುಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಾವಯವಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಪರ್ಯಂತಂ ತತ್ಸರ್ವಮೇವಮಾರಬ್ಧಮಿತ್ಯನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತೇರಣುಪರಿಮಾಣಾ ನಿರವಯವಾಃ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇಣ ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾದಿನಾ ತುಲ್ಯಾ ನಿತ್ಯಾ ಬಹವಶ್ಚಾಣವಃ ಸಾವಯವಾನಾಮಾರಂಭಕಾಃ ಸಿಧ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾದ್ಯನಂತತ್ವಾಜ್ಜಗತೋ ಹೇತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾನ್ನ ಪರಮಾಣವಸ್ತತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಮಾದ್ಯಂತವತ್ , ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ , ಪಟವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಭಾವಾದೇವೋತ್ಪತ್ತೇರ್ನ ಕಾರಣಾಕಾಂಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಮತಂ ಸಕಾರಣಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಚ್ಚ ಕಿಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾವಯವಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽಲ್ಪಪರಿಮಾಣಾರಭ್ಯತ್ವದೂಷ್ಟೇರಣವೋ ಮೂಲಕಾರಣಮಿತಿ ಕಾಣಾದೋಽಭಿಪ್ರೇತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ತೇ ಕತಿವಿಧಾ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಚತ್ವಾರೀತ್ಯವಯವಿಭೂತಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ಪಂಚಮಭೂತಸ್ಯಾವಯವಾಭಾವಾತ್ ।
ತೇಽಪಿ ಮೂರ್ತತ್ವಾದನಿತ್ಯಾಃ ಪಟವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣವಿಭಾಗಾತ್ಕಾರಣವಿನಾಶಾದ್ವಾ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಃ, ತದಭಾವಾದಣುನಿತ್ಯತ್ವಂ, ತದಭಾವಶ್ಚಾಣುಪರಿಮಾಣತಾರತಮ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಶ್ರಾಂತಂ, ಪರಿಮಾಣತಾರತಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣತಾರತಮ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ಮಹತ್ತ್ವಾಪಕರ್ಷವಿಶ್ರಂತಿಭೂಮಿತ್ವೇನಾಣೂನಾಂ ಪರತೋ ವಿಭಾಗಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕದ್ರವ್ಯಾವಶೇಷೇ ಪ್ರಲಯಃ ಸ ಕಥಮನೇಕದ್ರವ್ಯಶೇಷೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಯುಗಪನ್ನಾಶೋ ಲಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಮಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ ಇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಮದೃಷ್ಟವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸಂಯೋಗಾದಸಮವಾಯಿನೋ ದ್ವ್ಯಣುಕೋತ್ಪತ್ತೌ ದ್ವ್ಯಣುಕೇಭ್ಯಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಜನ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ವಾಯಾವುಕ್ತಂ ಶಿಷ್ಟೇ ಭೂತತ್ರಯೇಽತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿವದ್ಭೌತಿಕೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಗುಣೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅಣ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಸರ್ಗಕ್ರಮಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ತಂತ್ವಿತಿ ।
ತಂತುಭ್ಯಃ ಸಂಯುಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಮಹಾನ್ಪಟೋ ಜಾಯತೇ, ತಂತುಗತಾಚ್ಚ ರೂಪಾದೇಸ್ತತ್ರ ರೂಪಾದಿ ದೃಷ್ಟಂ ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತಸರ್ಗಕ್ರಮಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಕಾಣಾದಾ ಇತಿ ।
ಪರಮಾಣುಮೂಲಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದರ್ಥಾದಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತಾವದಣುಭ್ಯಃ ಸಂಯುಕ್ತೇಭ್ಯೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಜಗಜ್ಜನ್ಮೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಭಾಗೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತೇಷು ಕರ್ಮಕೃತಃ ಸಂಯೋಗಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕರ್ಮಣಶ್ಚೇತಿ ।
ತಚ್ಚಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ವಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅನಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಣೂನಾಂ ಸಂಯುಕ್ತಾನಾಂ ಜಗದಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ತದಾ ಸನ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥಾದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ತದಸ್ತಿ । ಆದ್ಯೇ ಸರ್ಗೇ ಪರಮಾಣವೋ ನ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ, ಕರ್ಮಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮಾಕಾಶವತ್ । ತೇ ಚ ಕರ್ಮಶೂನ್ಯಾಃ, ತದ್ಧೇತುಹೀನತ್ವಾತ್ , ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದ್ಯಕರ್ಮಹೇತೋರಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ಧೇತುತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಂ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನುವದತಿ -
ಅಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ।
ಯಥೇದಾನೀಂ ದೇಹಚೇಷ್ಟಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯತ್ನಾಖ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಂ, ತರುಚಲನೇ ಪವನಾಭಿಘಾತಃ, ಶರಾದೇರ್ನೋದನಾದಿ, ತಥಾಽಣುಷ್ವಾದ್ಯಕರ್ಮೋತ್ಪತ್ತೌ ಯದಿ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಘಾತಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ನೋದನಗುರುತ್ವವೇಗಸ್ಥಿತಿಸ್ಥಾಪಕಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಕ್ರಿಯಾವಿಶಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷೋಽಭಿಘಾತಃ, ಯಥೋದ್ಯಮಿತನಿಪತಿತಮುಸಲಸ್ಯೋಲೂಖಲೇನ ಸಂಯೋಗಃ । ನೋದನಂ ತು ಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಯತ್ನವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಃ ಸ ಏವ ಸಂಯೋಗಃ, ಯಥಾ ಕ್ಷೇಪಾನುಕೂಲಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಃ ಸಂನದ್ಧಕರಶರಸಂಯೋಗಃ । ನೋದನೇನ ತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮಃ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ತತ್ರಾಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಕಾಲತ್ವಾನ್ನಾದ್ಯಕರ್ಮಹೇತುತೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಸರ್ಗೇ ಯತ್ನಾಯೋಗಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಮನಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ತದಾ ಭಾವಾತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಕಥಮತ್ರಾಯೋಗೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಭಿಘಾತಾದ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸರ್ಗೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ದೂಷಯಿತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಜಡಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯತ್ವಮಿಚ್ಛತಾಮಣವಸ್ತಥಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಣುಸಮವಾಯಿ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಲ್ಪದ್ವಯಮವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಅಚೇತನತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ನ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಾ ತತ್ತಥೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ತಜ್ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಮೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ನೇತರಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಂನಿಹಿತತಯಾ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಕಲ್ಪನೇಽನವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಅಣುಸಮವಾಯಿತ್ವಪಕ್ಷಂ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಣುಭಿರಸಂಬಂಧಾದಸಂಬದ್ಧಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ಅಣುಸಂಯುಕ್ತಾತ್ಮಸಮವೇತತ್ವಾದದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಣುಭಿಃ ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಾದಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅದೃಷ್ಟವತೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಸದಾಣುಸಂಬಂಧಾದಣುಪ್ರವೃತ್ತೇರವಿಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಅಣ್ವಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಣುಕರ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರವಾಹಸಾತತ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾತತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಾಗಂತುಕಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಮದೃಷ್ಟಮನ್ಯದ್ವಾ । ತತ್ರ ಸಂಯೋಗಹೇತುಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತೇತಿ ಮತ್ವಾ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಿಯಾಮಕಾಂತರೇತಿ ।
ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಂ ಸಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಸಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಾಭಾವಫಲಮಾಹ -
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಭಾವಾದಣುಷು ಸಂಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ತೇಷು ಸಂಯೋಗಸ್ವರೂಪಮೇವಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂಯೋಗಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಂಯೋಗೇ ಪರಮಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ನಣ್ವಂತರಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ತತ್ಸಂಯೋಗಿನಸ್ತದವ್ಯಾಪ್ತದೇಶಾಭಾವಾತ್ , ಏವಮಣ್ವಂತರಾಣ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂಮಾಂತೀತಿ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಥಿಮಾಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಯಾಣುಮಾತ್ರತಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾತ್ಮನೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪ್ರದೇಶೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಏಕೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತದೇಶೋಪಗಮಾದಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ -
ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತಿ ।
ಅವಯವಾನಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಸಂಯೋಗತತ್ಕಾರ್ಯಯೋರಪಿ ತಥಾತ್ವಾದಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮಿತಿ ।
ಮಾ ಭೂದಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ, ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರೇವಾಭೀಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸತೀತಿ ।
ಭಾವರೂಪಕಾರ್ಯಂ ನಾಸಮವಾಯಿನಂ ವಿನೇತಿ ವಕ್ತುಂ ದ್ರವ್ಯಪದಮ್ । ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೌ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಲಯಪ್ರಕಾರಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾವಪಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಥಮಸಂಭವಃ ಪ್ರಲಯಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಭಾಗೋತ್ಪಾದಕಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ತರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಲಯಪ್ರಯೋಜಕವಿಭಾಗಹೇತುಕರ್ಮೋಕ್ತಿಃ । ಅಪಿಃ ಸರ್ಗಹೇತುಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಲಯೇ ಕದಾಚಿದಭಿಘಾತಾದಿಯೋಗೇಽಪಿ ನಾಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವಲಯೇ ತದಸ್ತಿ, ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿಯತಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ದೇಹಾದಿಲಯಾರಂಭೇ ದುಃಖಭೇದಭೋಗೇಽಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಯೇ ತದಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಣೂನಾಮಾದ್ಯಸ್ಯಾಂತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ ವಾ ನ ವಾ । ಅಸ್ತಿ ಚೇದ್ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ । ದೃಷ್ಟಮಪಿ ಯತ್ನೋಽಭಿಘಾತಾದಿ ವಾ । ಅದೃಷ್ಟಮಪಿ ಪರಮಾಣುಷ್ವಾತ್ಮನಿ ವಾ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಭಾಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮ । ಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ತಯೋಃ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಮಾಣುವಾದೇ ಸರ್ಗಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತೇತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಸಮವಾಯಸ್ವೀಕಾರಾದಪಿ ಪರಮಾಣುವಾದಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಮಾಹ -
ಸಮವಾಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಮವಾಯೇತಿ ।
ತದಭಾವೋಽತ್ರ ಸರ್ಗಾಭಾವೋ ಲಯಾಭಾವೋ ವಾ । ನೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಣುವಾದೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಮಸಂಭವಸ್ತೇನ ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಭ್ಯುಪಗಮಂ ವಿಭಜತೇ -
ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಹೇತ್ವರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಭಾವ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯಾದಣುಕಾರಣತಾ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ತಥಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಣ್ವೋಃ ಸಮವಾಯಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಮವಾಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಸ್ವತಂತ್ರೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಘಟಕತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧೇಽನವಸ್ಥಾನಾನ್ನಾಣುಕಾರಣತೇತಿ ಹೇತುಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಮುತಾನವಸ್ಥಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಬಂಧಾಂತರೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದೋ ನಞನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥಃ ।
ಅನವಸ್ಥಾಽಭಾವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧನಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸ್ವಭಾವದೇವ ಸಮವಾಯಿತಂತ್ರಃ ಸಮವಾಯೋ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣೇತಿ ನಾನವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯಸ್ವಭಾವಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಸಂಬಂಧಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವತಃ ಸಂಯೋಗಿತಂತ್ರತ್ವಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಂ ಸಮವಾಯಕಲ್ಪನಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಸಂಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಗುಣತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ, ತತ್ರಾದ್ಯಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಮವಾಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮೇತದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮವಾಯೋಽಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಾಕಾರಣಸ್ಯಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಯಾ ಕಿಂತು ಗುಣತ್ವಮೇವ, ನ ಚ ತದಸ್ತಿ ಸಮವಾಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಗುಣತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಹೇತುಃ, ಕರ್ಮಾದೀನಾಮಪಿ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮೂಲಕ್ಷಯಕಾರಿತ್ವಮಾಹ -
ಪ್ರಸಜ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಪರಮಾಣುವಾದಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ತದ್ವಾದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಅಣವ ಇತಿ ।
ನ್ಯೂನತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ಗತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಚತುರ್ಧೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽನುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಿವೃತ್ತೀತಿ ।
ತೃತೀಯಸ್ಯ ನೋತ್ಥಾನಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅನುಭಯೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಾದಿ ಸಂನಿಹಿತಮಪಿ ನ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತಂತ್ರತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಪಕ್ಷಚತುಷ್ಟಯನಿಷೇಧಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಪರಮಕಾರಣತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾದಿ ನಿರಾಕರ್ತುಮಾರಭತೇ -
ರೂಪಾದೀತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರಮತಮನುವದತಿ -
ಸಾವಯವಾನಾಮಿತಿ ।
ಯತೋ ಯೇಭ್ಯೋಽವಯವೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪರಃ ಪರಸ್ತಾದ್ಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ । ರೂಪಾದಿಮಂತಃ । ರೂಪರಸಗಂಧಸ್ಪರ್ಶೇತ್ಯಾದ್ಯನುಕ್ರಮೇಣ ರೂಪಮಾದೌ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಸ್ಯ ಸ ಸ್ಪರ್ಶೋ ರೂಪಾದಿಸ್ತದಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯೇ ಹೇತುಃ -
ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯಂ ಕಾರಣೇಽಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ರೂಪಾದಿಮತ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಂ ಕಾರಣೇಽಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಂಭಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾನ್ನಾರಂಭಕಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಮತ್ವಾಽಹ -
ನಿತ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರೋಪಗತಿಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ನಿರಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹೇತುಃ -
ಯತ ಇತಿ ।
ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಪಕ್ಷವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವಿಮತಾಃ ಸಾವಯವಾ ನಾಶಿನಶ್ಚ, ಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ , ಪಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪರೋಪಗತೇರ್ನಿರಾಶ್ರಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಣೂನಾಂ ಸಾವಯವತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಹತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರಮೇತಿ ।
ಕಾರಣವತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಾಶಿತ್ವಹೇತುತ್ವೇ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರವ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವಾತ್ಕುತೋಽನುಮೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದರ್ಶನಮೇವ ವಿಶದಯನ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಸ್ಪರ್ಶವತಃ ಸಾವಯವತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ತಂತವಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪನಯದ್ವಾರಾ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅನುಮಾನದ್ವಯಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತಾಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕಾರಣವಂತ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವೀತ್ವಮನಿತ್ಯಮಾತ್ರವೃತ್ತಿ, ಸ್ಪರ್ಶವನ್ಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಂ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾಣವೋ ನಿತ್ಯಾಃ, ಸತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಕಾರಣವತ್ತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಏವಂ ಸತಿ । ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಾರಣವತ್ತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಸ್ತುಪೂರ್ವಕಃ, ನಿಷೇಧತ್ವಾತ್ , ಘಟನಿಷೇಧವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಣುನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತದನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನುವದತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಶೇಷತೋ ನಿತ್ಯತ್ವನಿಷೇಧೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ಯದಿ ಕಾರಣೇಽಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಅತೋಽಣೂನಾಂ ಕಾರಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯೇತೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಸಿದ್ಧಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವೇನೈವ ವಿಶೇಷನಿಷೇಧಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಣುನಿತ್ಯತಾಸಾಧಕತೇತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಮಿತ್ಯಯಂ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವನಿಷೇಧ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಂ, ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಂ ವಿನಾ ಶಬ್ದಾದೇವ ಪೌರುಷೇಯಾದ್ಯೋಽರ್ಥೇ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತನ್ಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನ್ಯಥಾ ವಟೇ ಯಕ್ಷಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಶಬ್ದಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಂ ನ ಕಾರ್ಯೇ ತನ್ನಿಷೇಧೋ ಯೇನ ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಕಾರಣೇ ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಥಿತಿಃ, ವಿಶೇಷಸ್ತು ಮಾನಾಂತರಾದೇವ ಲಭ್ಯತೇ, ತತಸ್ತಸ್ಮಾದೇವಾಣುನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ವ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಾನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಾಣವೋ ನಿತ್ಯಾಃ, ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುಮಾನೇನ ವಾ ತದನುಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನುವದತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಸತಾಮಣೂನಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕಾರಣಾಗ್ರಹಣಮವಿದ್ಯೇತಿ ಯದಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಆರಂಭಕದ್ರವ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುಪ್ರಲಬ್ಧಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಮವಿದ್ಯಮಾನಕಾರಣದ್ರವ್ಯತ್ವಂ, ತಾವತೈವ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ವಿಶೇಷ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅಸ್ತು ತಾವದೇವ ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯತಾನಿಮಿತ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾನುಮಾನೇನ ಕಾರಣಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಅವಯವನಾಶೋಽವಯವವ್ಯತಿಷಂಗನಾಶಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯನಾಶಕಾರಣಂ ತದುಭಯಾಸತ್ತ್ವಮವಿದ್ಯಾಪದೇನೋಚ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಪರಮಾಣವೋ ನಿತ್ಯಾಃ, ಉಭಯನಾಶಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಆರಂಭವಾದಾನುಪಗಮಂ ನಿಯಮಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ನಾಶಹೇತ್ವಂತರಸಂಭವಾದಸಿದ್ಧಿರುದ್ಧೃತೇತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ನಚ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯನಾಶೇಽಪಿ ಕಾರಣಮವಯವವಿಭಾಗಾದೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಣುಕಾಠಿನ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಕದ್ವಯಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿನಾಶಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನಚ ತತ್ಕಾಠಿನ್ಯಂ ನ ನಶ್ಯತಿ, ತತ್ಕಾರ್ಯೇಽಪಿ ತದನಾಶಾಪಾತಾತ್ । ಕಾರಣಗುಣನಾಶದ್ವಾರಾ ಕಾರ್ಯೇ ತನ್ನಾಶಾಶ್ರಯಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಣ್ವವಸ್ಥಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮಣುನಾಶ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯಮುದಾಹೃತಮ್ ।
ಪ್ರತ್ನನುಮಾನಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವಾನುಮಾನಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಪೀತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಪರಮಾಣುವಾದಾನುಪಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಉಭಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಣೂನಾಮತುಲ್ಯಗುಣತ್ವೇ ತುಲ್ಯಗುಣತ್ವೇ ಚ ದೋಷಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ತದ್ವಾದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಕ್ತುಮನುಭವಾಗಮಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ಗಂಧೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಗುಣತ್ವೇನ ಪರೈರನಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವೇಕಗುಣಾನ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ದೋಷವತ್ತ್ವಮಾಹ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೋಷಾನುಷಕ್ತಿಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನ ಇತಿ ।
ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಃ ಸ್ಥೌಲ್ಯಮ್ । ದ್ರವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮುಪಚಯೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಮನುಮಾನಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮನುವದತಿ -
ಅಕಲ್ಪ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮಣುತ್ವಾಕ್ರಾಂತಾನಾಂ ಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಮೇಕೈಕಗುಣತ್ವಂ ವಾ ಚತುರ್ಗುಣತ್ವಂ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾಣುತ್ವೇತಿ ।
ತೇಷಾಮೇಕೈಕಗುಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಕಾರ್ಯೇಷು ನಾನಾಗುಣತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ಗುಣತ್ವೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದ್ವಾಯೋಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಏಕೈಕಗುಣತ್ವೇಽಪಿ ತಾರತಮ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ನ ಕೇವಲಮಣುವಾದಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಂ ಕಿಂತು ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾದ್ಗ್ರಂಥತೋಽರ್ಥತಶ್ಚೋಪೇಕ್ಷ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಮಿತಿವಿಶೇಷಣಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪರಮತಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮಮಾಹ -
ವೈಶೇಷಿಕಾ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮಿಥಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಾರಯತಿ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಭಿನ್ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಗುಣವದ್ದ್ರವ್ಯಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಕರ್ಮತ್ವಯೋರನಾಧಾರೋ ಗುಣಃ । ಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಯೋರಸಮವಾಯಿಕಾರಣಜಾತೀಯಂ ಕರ್ಮ । ನಿತ್ಯಮನೇಕಸಮವೇತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯೇಷು ಸ್ವರೂಪಸಂತೋ ವಿಶೇಷಾಃ । ನಿತ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯವಾಕಾಶಕಾಲದಿಗಾತ್ಮಮನಾಂಸಿ ನವೈವ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ । ರೂಪರಸಗಂಧಸ್ಪರ್ಶಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಪೃಥಕ್ತ್ವಪರತ್ವಾಪರತ್ವಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಬುದ್ಧಿಸುಖದುಃಖೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಪ್ರಯತ್ನಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಗುರುತ್ವದ್ರವತ್ವಸ್ನೇಹಶಬ್ದಾಶ್ಚತುರ್ವಿಶತಿಗುಣಾಃ । ಉತ್ಕ್ಷೇಪಣಾಪಕ್ಷೇಪಣಾಕುಂಚನಪ್ರಸಾರಣಗಮನಾನಿ ಪಂಚೈವ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಪರಮಪರಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ಅಂತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಸ್ತ್ವನಂತಾಃ । ಸಮವಾಯಃ ಪುನರೇಕ ಏವೇತಿ ಮತ್ವಾಽತ್ಯಂತಭೇದೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪಗಮಾಂತರಮಾಹ -
ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಮನುಷ್ಯಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾನಾಮಶ್ವಾದೀನಾಂ ಮನುಷ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯವಿರೋಧವದ್ದ್ರವ್ಯಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾನಾಂ ಗುಣಾದೀನಾಮಪಿ ದ್ರವ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪರಮಾಣವಃ ಸಮವಾಯಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮತ್ಯಂತಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತರತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಪಾರತಂತ್ರ್ಯನಿರ್ವಾಹಕಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಂ ನ ತದ್ವಿರೋಧೀತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಂ ನಿತ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯವಿರೋಧಿ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನಂ, ತತೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯತೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಂ ನ ತತ್ತದಧೀನಂ, ಯಥಾ ಕುಶಾದಯಃ ಶಶಾದಿಭ್ಯೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾಸ್ತದಧೀನಾ ನೇತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾನ್ವಯಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ದ್ರವ್ಯಾದಭಿನ್ನಂ, ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವಾಭಾವತ್ವಾತ್ , ತದ್ವತ್ । ನ ಚಾಗ್ನಿಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವಾಭಾವೇ ಧೂಮೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಸ್ಯಾಗ್ನಿಭಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಭಾನಾತ್ । ಗುಣಾದೇಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯಭಾನಂ ವಿನಾ ಭಾನೇ ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾಹತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಮತಂ ದ್ರವ್ಯಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ, ಭಿನ್ನಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಸ್ಥಾನಾದಿಭೇದೋಪಗಮೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ।
ಆಕಾರವಿಶೇಷಃ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದೋಽವಸ್ಥಾಭೇದಸ್ತ್ವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯನ್ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಾವಸ್ಥಾತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತವ ತ್ವನೇಕಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮೇವಾತೋ ನ ಸ್ವಮತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾಪಿ ತವಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನಿರಸ್ತಮೇವ ವಿಧಾಂತರೇಣಾಪಿ ನಿರಸಿತುಂ ಶಂಕಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ತದಧೀನತ್ವಂ ತದಭೇದಸಾಧಕಂ, ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಭಾನಂ ತು ತಥಾ, ನ ತದ್ಧೂಮೇಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿರುಕ್ತಾ ।
ತುಲ್ಯಾ ಗುಣಾದೇರಪಿ ದ್ರವ್ಯಾದ್ಭೇದಧೀರಿತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿವಾದಸ್ಥಲಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಂ ದ್ರವ್ಯಾನ್ನ ಭಿದ್ಯತೇ, ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕೃತಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗುಣೇ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಕರ್ಮಾದಾವತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ದ್ರವ್ಯಾಭಿನ್ನಂ, ತತ್ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸ್ವರೂಪವತ್ । ನ ಚ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತಾ, ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ತನ್ಮಾತ್ರಸಮಾನಾಧಿಕೃತಧೀಕೃತತತ್ಸತ್ತಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾದಿರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಭಾನಂ ತದಭಿನ್ನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ಗುಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಉಭಯತ್ರ ಗುಣಗ್ರಹಣಂ ಕರ್ಮಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತದ್ದೂಷಯಿತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯೇ ದೋಷಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಅಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಂ ದ್ವಯೋರೇಕತರಸ್ಯ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅಪೃಥಗಿತಿ ।
ಕಥಂ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ, ತದ್ವಿರೋಧೋ ವಾ ಕಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಂತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾಣಾದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತೋಽರ್ಥೋತ್ರ ನ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಂತವೋ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತದ್ವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಸಂಬಂಧಿನೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಮಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಂ, ಘಟಾಕಾಶಸಂಯೋಗೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನಾಪಿ ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾನಾಮಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ತಥಾ, ಪರಮಾಣ್ವಾಕಾಶಸಂಬಂಧೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಏತೇನ ಸಂಬಂಧಿನೋರ್ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯಂ ತಥೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅಜಸಂಯೋಗಪಕ್ಷೇ ದಿಕ್ಕಾಲಸಂಯೋಗೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಕಾಲೋ ದಿಶಾ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ, ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ನಚ ಮೂರ್ತತ್ವಾದಿರುಪಾಧಿಃ, ಸಂಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯೈವ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೃತೀಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪೃಥಗಿತಿ ।
ತಯೋರಾತ್ಮಭೇದಾಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಧೀಃ ಸಮವಾಯಾರ್ಥಾ, ಪಟೇ ಶುಕ್ಲ ಇತಿ ಧೀಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚಾಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯುತೇತಿ ।
ಅಯುತಸಿದ್ಧತೋಪಗಮಃ ಸಂಬಂಧಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷೋಽನ್ಯತರಾಪೇಕ್ಷೋ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸಮವಾಯಂ ದುದೂಷಯಿಷುಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕಯತಿ -
ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸತೋರಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗಃ, ಸಮವಾಯಸ್ತು ನೈವಮಿತ್ಯುಪಗಮಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಪಿ ಸಂಯೋಗಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಯೋಗಃ, ನಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಮವಾಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಂಬಂಧ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಸಂಬಂಧೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸಂಯೋಗಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನ ಸಂಬಂಧೋಽತಿರಿಕ್ತೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧೇಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅಸಂಬಂಧೇ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಕಾರಣೇ ಸಮವೇತಂ ಕಿಂತು ಕಲ್ಪಿತಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ, ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತ್ವಂತರವದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸಂಬಂಧೀತಿ ।
ತತ್ತದನಿರ್ವಾಚ್ಯಾನೇಕವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಾನಾಶಬ್ದಧಿಯಾವಿತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ ಹೇತುರಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ದರ್ಶನಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಾನಾಶಬ್ದಧೀಭಾಕ್ತ್ವಮುದಾಹರತಿ -
ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಗತಾವಸ್ಥಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದ್ದರ್ಶಯತಿ -
ಬಾಲ ಇತಿ ।
ಸ್ವಗತಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಪಿತೇತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಧರ್ಮಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಾನುಮಾನನಿರಾಸಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯುಪಲಬ್ಧೀತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರೇವ ಗಮಕತಯಾ ಲಕ್ಷಣಂ ಯಸ್ಯ ತೇನ ಯೋಗ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಮಾಣಪಂಚಕಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವೋ ನಿಶ್ಚಿತಃ, ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರಭಾವಬೋಧಿತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೈಕದೇಶಾಭ್ಯಾಮಂತರಾಲದೇಶಶೂನ್ಯಾವಸ್ಥಾರ್ಥೌ ಸಮವಾಯಸಂಯೋಗಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಶಬ್ದಧಿಯೋಃ ಸಂಬಂಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಸದಾಭಾವಾತ್ತೇ ಸದಾ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣಾಂಗುಲ್ಯೋ ರೂಪರೂಪಿಣೋಶ್ಚ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಧೀವಿಷಯತ್ವಂ, ನೈರಂತರ್ಯಾತ್ತು ಸಂಬಂಧಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯತೇತ್ಯೇಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯತ್ರೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಯಾವತ್ಸಂಬಂಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಶಬ್ದಧೀಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸಾಂಶಯೋಃ ಸಂಯೋಗೇಽಪಿ ನಿರಂಶಯೋರ್ನಾಸಾವಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕಾರ್ಯಹೇತುರೇವ ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸಂಯೋಗೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಮದೃಷ್ಟವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗಂ ಚಾಣೂನಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಣ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪ್ರದೇಶತ್ವಾದಣುಮನಸೋಸ್ತತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸಕಲಾತ್ಮವೃತ್ತಿರಿತಿ ತಯೋರಪಿ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರದೇಶೇತಿ ।
ನಿರಸ್ತಮಪಿ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರದೇಶಂ ದೋಷಾಂತರಾಭಿಧಿತ್ಸಯೋದ್ಭಾವಯತಿ -
ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಯಾ ತದ್ವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಲ್ಪನಾ ವೃಥೇತಿ ಮತ್ವಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶವತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಯಾ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಇಯಾನಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಕಾಧೀನತ್ವಾತ್ಕಾಲ್ಪನಾಯಾ ನ ತಯಾ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪರಿಮಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ನ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಾಧಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಭೂತತ್ವೇತಿ ।
ಷಣ್ಣಾಮೇವ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಭವಾನ್ನ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನಿವಾರಕಾಭಾವೇ ಫಲಂ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಲ್ಪನಯಾ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧೌ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋರನಿಯತಿರಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಿಯತಿರಿತಿ -
ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಮುಕ್ತೇರನಿಯತಿಮಾಹ -
ಅನ್ಯೋ ವೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ತಯೋರಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರತ್ಯಂತಭೇದೇ ತಥೈವೋಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಮವಾಯಾದೇಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ ಸಮವಾಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಸಮವಾಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವ್ಯಣುಕಪರಮಾಣೂ ನ ಸಮವಾಯಾರ್ಹೌ, ಸಾವಯವನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭೂಮ್ಯಾಕಾಶವದಿತ್ಯತ್ರಾಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ತಯೋಃ ಸಮವಾಯಾನರ್ಹತೇತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯತರವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯತರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇ ಕಥಮೇವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಾಶ್ರಿತತ್ವೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ನಿರವಯವತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪರಮಾಣವಃ ಸಾವಯವಾಃ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಸಾವಯವಮಾತ್ರವೃತ್ತಿ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಸಾವಯವತ್ವೇ ದಿಗ್ಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಂ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾವತ್ಯ ಇತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವಫಲಮಾಹ -
ಸಾವಯವತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಫಲಮಾಹ -
ಇತಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।
ಯೇ ದಿಗ್ಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಾಸ್ತ್ವಯಾ ಪರಮಾಣ್ವವಯವಾಃ ಸ್ವೀಕೃತಾಸ್ತ ಏವ ಮಮ ಪರಮಾಣವಸ್ತೇಽಪಿ ಸಾವಯವಾಶ್ಚೇತ್ತದವಯವಾ ಏವೇತ್ಯೇವಂ ಯತಃ ಪರಂ ನ ವಿಭಾಗಃ ಸ ಪರಮಾಣುರ್ನಿರವಯವಃ, ಸ ಚ ನಿತ್ಯಃ ಪರಿಮಾಣತಾರತಮ್ಯವಿಶ್ರಾಂತ್ಯಾಧಾರತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಯಾನಿತಿ ।
ಕಿಂ ಸರ್ವಥೈವ ವಿಭಾಗಾಯೋಗ್ಯಂ ವಸ್ತು ಪರಮಾಣುರುತಾಸ್ಮದಾದಿಭಿರವಿಭಜ್ಯಮಾನಾವಯವಮ್ । ಆದ್ಯೇ ನ ಪರಮಾಣೋರ್ದಿಗ್ಭೇದಾವಧಿತ್ವಂ, ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಥಾ ವಿಭಾಗಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ನಿರವಯವತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸನ್ಮಾತ್ರಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಾದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚನ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವಸ್ತು ಪರಮಾಣುರಸ್ತು, ಸ ಚ ವಿನಷ್ಟುಮರ್ಹತಿ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ , ಪರಾಭೀಷ್ಟದ್ವ್ಯಣುಕವದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಸ್ತುಭೂತಾಽಪೀತಿ ಪರಮತೇನೋಕ್ತಮ್ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾಃ ಪರಮಾಣವಃ, ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ವಿನಶ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಯವತತ್ಸಂಯೋಗವಿನಾಶೌ ವಿನಾಪಿ ಸುವರ್ಣಪಿಂಡೋ ನಶ್ಯತಿ । ವಿನಾಪಿ ಸಂಯೋಗಾಂತರಂ ಸುವರ್ಣದ್ರವೋ ಜಾಯತೇ । ಪರಮಾಣುಕಾಠಿನ್ಯಂ ಚ ವಿಭಾಗಂ ವಿನಾ ವಿನಶ್ಯತಿ । ತದ್ಗತದ್ರವಶ್ಚ ಸಂಯೋಗಾದೃತೇ ಭವತಿ । ನಚ ಕಾಠಿನ್ಯದ್ರವೌ ತಾವದ್ದ್ರವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತೌ ಶಕ್ಯೌ ವಕ್ತುಮ್ । ಏವಂ ವಿನೈವಾವಯವವಿಭಾಗವಿನಾಶೌ ಪರಮಾಣವೋ ವಿನಂಕ್ಷ್ಯಂತ್ಯನ್ಯೇ ಚೋತ್ಪತ್ಸ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೂರ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಕಾಠಿನ್ಯಮ್ , ಆದಿಶಬ್ದೇನಾವಸ್ಥಾಭೇದಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ದ್ರವ್ಯನಾಶಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾಶೋ ನೋದಾಹರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಪರಮಾಣ್ವವಸ್ಥಾನಾಶ ಏವ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ತದವಸ್ಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಹೇತುಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯನಾಶಸ್ಯಾವಯವನಾಶತದ್ವಿಭಾಗಾಧೀನತ್ವನಿಯಮಾಭಾವವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕೇವಲತ್ವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಭಾವಾತ್ । ನಿಯಮಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕ್ಷೀರೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಲವಣಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕ್ಷೀರಾದ್ಯನುಗುಣಾದವಯವಸಂಯೋಗಾದತಿರಿಕ್ತೋ ದಧ್ಯಾದ್ಯನುಗುಣಃ ಸಂಯೋಗೋಽವಯವಸಂಯೋಗಾಂತರಮ್ । ದಧಿಹಿಮಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ಜಲಾದ್ಯರ್ಥಮ್ । ದಧ್ಯಾದಿಷು ಸತ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾನೇಕದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವಸಿದ್ಧೇರನೈಕಾಂತ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಸ್ವಪರಿಮಾಣಾದಣುತರಪರಿಮಾಣಾರಬ್ಧಂ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ ।
ಯಚ್ಚಾಣುಪರಿಮಾಣತಾರತಮ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಶ್ರಾಂತಂ, ಪರಿಮಾಣತಾರತಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶಬ್ದೇನಾಪರಿಗ್ರಹಸೂತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ವೈಶೇಷಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ವೈನಾಶಿಕಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸಮುದಾಯ ಇತಿ ।
ಆರ್ಹತಾದಿಮತಂ ಹಿತ್ವಾ ಕಿಮಿತ್ಯನಂತರಂ ವೈನಾಶಿಕಮತಂ ನಿರಸ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ವೈಶೇಷಿಕೇತಿ ।
ಪರಿಮಾಣಭೇದೇನ ದೇಹಾದೇರಾಶುತರವಿನಾಶಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದರ್ಧವೈನಾಶಿಕತ್ವಂ ವೈಶೇಷಿಕಸ್ಯೇತಿ । ತನ್ನಿರಾಸಾನಂತರಂ ವೈನಾಶಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಸರ್ವವೈನಾಶಿಕನಿರಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾ ದೇಹಾದೇಸ್ತ್ರಿಕ್ಷಣಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಾಸ್ಥಿತಾಃ, ತಥಾಪಿ ತನ್ಮತೇ ನಿರಸ್ತೇ ತನ್ಮಾತ್ರಮಪಿ ಯೈರ್ನೇಷ್ಟಂ ತನ್ಮತಮತಿಶಯೇನ ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನತರಾಮಿತಿ ।
ತಥಾಪ್ಯೇಕೇನೈವಾಧಿಕರಣೇನ ತನ್ನಿರಾಸಸಂಭವೇ ಕಿಮಧಿಕರಣದ್ವಯೇನೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ಯೈಕ್ಯಾದ್ಬಹುಪ್ರಕಾರತ್ವಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ಉಪದೇಷ್ಟುಃ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಕಥಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ತದ್ಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ, -
ವಿನೇಯೇತಿ ।
ಮಂದಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಧಿಯಾಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಭೇದಾತ್ತದ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭೇದಾವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದೋ ನ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ ।
ತಾನೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೌತ್ರಾಂತಿಕವೈಭಾಷಿಕಯೋರವನಾಂತರಭೇದೇಽಪಿ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರೇಕೀಕೃತ್ಯ ತ್ರಿತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಇದಾನೀಮಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಭೂತಮಿತಿ ।
ಆಭ್ಯಂತರಂ ಕಥಯತಿ -
ಚಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಬೌದ್ಧರಾದ್ಧಾಂತೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋ ಭ್ರಾಂತೋ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವೋಪಪಾದನೇನ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧನಿರಾಸಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಭ್ರಾಂತತ್ವಾದ್ವಿರೋಧಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ । ಧಾತುಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವವಚನಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಪ್ತೇಜೋವಾಯ್ವಾಕಾಶರ್ತವೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ವಿಷಯಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಭೌತಿಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಭೌತಿಕಮಿತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಪರಮಾಣುಪುಂಜಾ ಏವ ನಾವಯವ್ಯಾರಂಭೋಽಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಪರಮಾಣುಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಚತುಷ್ಟಯೇ ಚೇತಿ ।
ಕಠಿನಸ್ವಭಾವಾಃ ಪೃಥಿವೀಪರಮಾಣವಃ । ಸ್ನೇಹಸ್ವಭಾವಾ ಆಪ್ಯಪರಮಾಣವಃ । ಉಷ್ಣತಾಸ್ವಭಾವಾಸ್ತೇಜಃಪರಮಾಣವಃ । ಈರಣಂ ಚಲನಂ ತತ್ಸ್ವಭಾವಾ ವಾಯುಪರಮಾಣವಃ । ತೇಷಾಂ ಚತುರ್ವಿಧಾನಾಂ ಸರ್ಗಕಾಲೇ ಸಂಯೋಗಾಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತ ಇತಿ ।
ಭೂತಭೌತಿಕಾನುಕ್ತ್ವಾ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಾನಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸವಿಷಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ರೂಪಸ್ಕಂಧಃ । ರೂಪ್ಯಮಾಣಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಸ್ಥತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಮ್ । ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಃ । ಸುಖಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೋ ವೇದನಾಸ್ಕಂಧಃ । ಗೌರಶ್ವ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಂಜಲ್ಪಿತಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಕಂಧಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಕಂಧಸ್ತು ರಾಗಾದಿಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಚ । ತತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಶ್ಚಿತ್ತಮ್ । ಇತರೇ ಚೈತ್ತಾಃ । ಉಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ಸಮಾಹಾರಂ ಸಂಘಾತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇಽಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಭಾವಜಾತಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸ್ಥಾಯಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದಿನಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯತ್ವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಂ ಚೋಭಯಪ್ರಕಾರತ್ವಮುಭಯಹೇತುಕಮೇವಾಹ -
ಅಣ್ವಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೇ ಭೂತಭೌತಿಕಸಮುದಾಯೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರಮಾಣುಹೇತುಕೇ, ರೂಪವಿಜ್ಞಾನಾದಿಹೇತುಕೇ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ ಸಮುದಾಯೇಽಭಿಪ್ರೇತೇ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಯುಕ್ತತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಮವ್ಯವಧಾನೇ ಸಂಘಾತಾನುಪಪತ್ತೌ ಚ ನ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಂಘಾತಃ ಸ್ವತೋ ವಾ ಪರತೋ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮುದಾಯಿನಾಮಿತಿ ।
ಅಣ್ವಾದೀನಾಮಚೈತನ್ಯಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಸ್ವತಃಸಂಘಾತೋ ಘಟತೇ । ತಥಾಚ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷೇ ಸರ್ಗಾದೌ ಸಂಘಾತಾಯೋಗಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಪಿ ಸಂಘಾತಕಾರಣಂ ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಮನ್ಯದ್ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಸಂಘಾತೇ ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಂ ತತಃ ಸಂಘಾತ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನ್ನ ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಂ ತದ್ಧೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಸಂಹಂತಾ ಚೇತನೋಽಚೇತನೋ ವಾ । ಚೇತನೋಽಪಿ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ ವಾ । ದ್ವಿಧಾಪಿ ಸ್ಥಿರೋ ವಾ ಕ್ಷಣಿಕೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ । ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಕಾಲಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಭೋಕ್ತುಶ್ಚ ಕಾರಣವಿನ್ಯಾಸವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಚೇತನೋಽಪಿ ಸಂಹಂತಾ ಧರ್ಮಾದಿರ್ವಾ ಸ್ಯಾದಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವವಚ್ಚೇತನಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ವತಶ್ಚೇತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತದಾ ಧರ್ಮಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪರಮಾನ್ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಿರಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಃ ಸಂಹಂತೇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಆಶಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಶೇರತೇಽಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಾನುಭವವಾಸನಾ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ಸಂತಾನಃ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂತಾನಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಮನನ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ದ್ವಿಧಾಪಿ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಸಂಹಂತೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಖಲ್ವನ್ಯಃ ಸ್ಥಿರೋ ವಾ ಕ್ಷಣಿಕೋ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇಽಸ್ಮದುಕ್ತೋ ಭೋಕ್ತೈವ ನಾಮಾಂತರೇಣೋಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ತತ್ಕಾಲೇ ವಾಽಭಾವಾತ್ಕಾರಣತ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಯೋರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇತಿ ।
ಏತೇನಾನನ್ಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂತಾನಿನಾಮಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಾರಕಾರಣತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ತದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಸಂತಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂಹಂತುರಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾಕಥಂಚಿಲ್ಲೋಕಯಾತ್ರಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ಚೇತ್ಕಿಂ ಸಮುದಾಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಮುದಾಯೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಸಂಘಾತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಇತರೇತರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂಘಾತಾಭಾವಾತ್ತದಾಲಂಬನಾ ಲೋಕಯಾತ್ರಾ ನ ನಿರ್ವಹೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯತೇ ಜನಕತ್ವೇನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೇತುವಾಚಿತ್ವಮುಪೇತ್ಯೇತರೇತರಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಾಚ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಣೀಯಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇ ಪುನರವಿದ್ಯಾದಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಬುದ್ಧಿಸ್ಥಪರಮರ್ಶೀ ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ಕ್ಷಣಿಕಕಾರ್ಯದುಃಖಸ್ವಭಾವೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಸ್ಥಾಯಿನಿತ್ಯಸುಖಬುದ್ಧಿರವಿದ್ಯಾ । ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾ ವಿಷಯೇಷು ಭವಂತಿ । ತೇಭ್ಯೋ ಗರ್ಭಸ್ಥಸ್ಯಾದ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಮುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ನಾಮ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಸಿತಾಸಿತಾದಿರೂಪವಚ್ಛರೀರಮಭಿನಿರ್ವರ್ತತೇ । ಗರ್ಭೀಭೂತಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಕಲಲಬುದ್ಬುದಾದ್ಯವಸ್ಥಾ ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮತ್ರಾಭೀಷ್ಟಾ, ಜಾತೇರುತ್ತರತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನಾಮರೂಪಸಂಮಿಶ್ರಿತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಷಡಾಯತನಂ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತವಃ ಷಡಾಯತನಾನಿ ಯಸ್ಯ ಕರಣಜಾತಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ನಾಮರೂಪೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮಿಥಃ ಸಂನಿಪಾತಃ ಸ್ಪರ್ಶಃ । ತತಃ ಸುಖಾದಿಕಾ ವೇದನಾ । ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸುಖಂ ಮಯೇತ್ಯಧ್ಯವಸಾನಂ ತೃಷ್ಣಾ । ತತೋ ವಾಕ್ಕಾಯಚೇಷ್ಟೋಪಾದಾನಮ್ । ತತೋ ಭವತ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಭವೋ ಧರ್ಮಾದಿಃ । ತದ್ಧೇತುಕಾ ದೇಹಾದಯೋ ಜಾತಿಃ । ಜಾತಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಪರಿಪಾಕೋ ಜರಾ । ದೇಹನಾಶೋ ಮರಣಮ್ । ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಸಾಭಿಷಂಗಸ್ಯ ಪುತ್ರಾದಾವಂತರ್ದಾಹಃ ಶೋಕಃ । ತದುತ್ಥಂ ಹಾ ಪುತ್ರ, ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಲಪನಂ ಪರಿದೇವನಾ । ಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಪಂಚಕಸಂಯುಕ್ತಮಸಾಧ್ವನುಭವನಂ ದುಃಖಮ್ । ದುರ್ಮನಸ್ತಾ ಮಾನಸಂ ದುಃಖಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯಥೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ । ಏವಂಜಾತೀ ಯಕಶಬ್ದೋ ಮದಮಾನಾದ್ಯುಪಕ್ಲೇಶಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಹೇತುಕಾ ಜನ್ಮಾದಯಸ್ತದ್ಧೇತುಕಾಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾದಯ ಇತಿ ಘಟೀಯಂತ್ರವದನವರತಮಾವರ್ತನಮೇಷಾಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಇತರೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಂ ಸೌಗತಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸೌಗತ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂತು ಸರ್ವವಾದಿನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಆನುಭವಿಕಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿಭಾವಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಕುತಃ ಸಂಘಾತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿರೇವ ಸಂಘಾತಾಭಾವೇ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದಾಕ್ಷೇಪೇ ತದಾಶ್ರಯಃ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋ ನಿರ್ವಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಗಮವತಾರಯತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವಭಾಜಾಂ ಸಂಘಾತನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಸ್ಥಮರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇಹಾಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾದೃತೇ ಸಂಘಾತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮವಿದ್ಯಾದಯಃ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಗಮಕಾಃ ಕಿಂ ವೋತ್ಪಾದಕಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಗಮಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿರನ್ಯತೋ ವಾಚ್ಯಾ ತಚ್ಚಾನ್ಯನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಣೂನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ಚೋಭಯವಿಧಸಂಘಾತನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ಭೋಕ್ತೃವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಣುಷು ಸ್ಥಿರೇಷು ಭೋಗಹೇತ್ವದೃಷ್ಟವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ಭೋಕ್ತೃಷು ಚೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೇಷು ಸ್ವೀಕೃತೇಷು ಸತ್ಸು ಚೇತನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತುರನುರೂಪಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವತಿ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತೇರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಪಿನಾ ಸೂಚಿತಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯಕರ್ತೃರಾಹಿತ್ಯಮಾಹ -
ಆಶ್ರಯೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ಪಾಠೇ ತೂಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವವರ್ಜಿತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ವಣುಷು ಸ್ವೀಕ್ರಾಣೇಷು ಕಿಂ ಪುನಃ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತೇರ್ನಿಮಿತ್ತಂ, ನ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸಂಘಾತಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಸಂಘಾತಹೇತುತ್ವಾತ್ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚಾವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ ।
ನಚ ಸಂಹಂತೃಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾ, ಸ್ವಭಾವತೋ ಭಾವಾನಾಂ ಸಂಹತಾನಾಮೇವೋದಯವ್ಯಯೋಪಗಮಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತದ್ದೂಷಯಿತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತದಾಪೀತಿ ।
ಸಂಘಾತವರ್ತಿನೋಽದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃಚೇತನಾಭಾವಾತ್ತದ್ವಶಾತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಗೇ ಸ್ವಭಾವಾದೇವೋತ್ಪತ್ತಿರಾಸ್ಥೇಯಾ । ತಥಾಚ ಪೂರ್ಯತೇ ಗಲತಿ ಚೇತಿ ಪುದ್ಗಲಂ ಶರೀರಂ, ತಚ್ಚ ಮನುಷ್ಯಶಬ್ದಿತಂ, ತದುಪೇತಃ ಸಂಘಾತೋ ನಿಯಮಪಕ್ಷೇ ನ ಜಾತ್ಯಂತರಭಾಗ್ಭವೇದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿಯಮೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಾಭಾವೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಹ -
ಅನಿಯಮೇತಿ ।
ಉಭಯತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಉಭಯಮಿತಿ ।
ಭೋಗಾಪವರ್ಗವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷಣವಾದೇಽಪಿ ಬುಭುಕ್ಷುಣಾ ಭೋಗೋ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಮೋಕ್ಷಶ್ಚಾರ್ಥನೀಯೌ, ತತ್ಕುತೋ ಭೋಗಾಪವರ್ಗವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪಗಮಫಲಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಭೋಗೇ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಮೋಕ್ಷೇಽತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇನೇತಿ ।
ಬುಭುಕ್ಷೋರ್ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ವಾ ಕಾಲದ್ವಯಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಸ್ಥಾಯಿತ್ವ ಇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಭಾಗತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಉಪೇತ್ಯವಾದಮಿದಾನೀಂ ತ್ಯಜತಿ -
ಉತ್ತರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯಾಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ಹೇತುತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸಂಘಾತಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಹೇತುತ್ವಮಪಿ ನೇತಿ ವಕ್ತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯೋನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಯೋಗಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಪಕ್ಷಮನುವದತಿ -
ಕ್ಷಣೇತಿ ।
ತತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಾಽತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ಪಾದನವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಮನಂತರಕ್ಷಣೇ ವಾ ಸ್ವಸತ್ತಾಕ್ಷಣೇ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಿರುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ನಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಮ್ । ನಿರೋಧಹೇತುಸಾಂನಿಧ್ಯಾನುಗಮಾನ್ನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವಮ್ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಸತ್ತಾಽರ್ಥವತೀ ನ ಕಾರ್ಯಕಾಲೇ । ತದಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದರ್ಥಸತ್ತಾನುಪಯೋಗತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ಕಾರಣಸ್ಯೋತ್ಪಾದನಂ ಧರ್ಮಃ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಭಾವೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತುಫಲತ್ವಸ್ಯ ನ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ಹೇತುಸ್ವರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಯಿ ತದನ್ವಯಿ ವಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಹೇತ್ವಿತಿ ।
ತದನುಪರಾಗೇಽಪಿ ತದ್ಭಾವೇ ಹಿಮವದ್ವಿಂಧ್ಯಯೋರಪಿ ತದ್ಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸ್ವಭಾವೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ವಿನೈವೇತಿ ।
ನ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸಾದೃಶ್ಯಂ ತನ್ನಿವಾರಕಂ, ಕಿಂಚಿದ್ರೂಪಾನುಗಮಭಾವೇ ತಸ್ಯೈವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಕ್ಷಣವಾದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಮುತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ತ್ರೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಉತ್ಪಾದೇತಿ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ವಸ್ತುನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ಕ್ಷಣಿಕತೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಜಯನ್ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಮೇವ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉತ್ಪಾದೇತಿ ।
ತೃತೀಯಮನೂದ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಉತ್ಪಾದನಿರೋಧಯೋರ್ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇ ಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಹೇತುಫಲತ್ವಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧಿರಪಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಕಿಂಚಾಸತಿ ಫಲಹೇತೌ ಫಲಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸತ್ಯೇವ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅಸತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ತರಕ್ಷಣಕಾರಣತ್ವಂ ಭೂತ್ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಾಭಾವಾದ್ವೋತ್ತರಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತದಭಾವೇ ಸತಿ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ‘ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಮನುವದತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ನಿರ್ಹೇತುಫಲೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಚತುರ್ವಿಧಾನಿತಿ ।
ಆಲಂಬನಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯೋಽಧಿಪತಿಪ್ರತ್ಯಯ ಆಲೋಕಶ್ಚೇತಿ ಚತುರ್ವಿಧಾ ಹೇತವಸ್ತಾನ್ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚಿತ್ತಂ ಚೈತ್ತಾಶ್ಚ ತದಭಿನ್ನಾಃ ಸುಖಾದಯೋ ಜಾಯಂತೇ । ತತ್ರ ನೀಲಾಭಾಸಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನೀಲಾದಾಲಂಬನಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ನೀಲಾಕಾರತಾ । ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ಬೋಧರೂಪತಾ । ಚಕ್ಷುಷೋಽಧಿಪತಿಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಪ್ರತಿನಿಯಮಃ । ಆಲೋಕಾದ್ಧೇತೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟತಾ । ಸುಖಾದೀನಾಮಪಿ ಚೈತ್ತಾನಾಂ ಚಿತ್ತಾಭಿನ್ನಾನಾಮೇತಾನ್ಯೇವ ಚತ್ವಾರಿ ಕಾರಣಾನಿ । ಸೇಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನಿರ್ಹೇತುಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ ಬಾಧ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವಾತಿಪ್ರಸಂಗಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ನಿರ್ಹೇತುಕಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಶಂಕಾತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತಥಾಚ ನ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧಾತಿಪ್ರಂಗಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತೇರುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾಭೇದಮಭ್ಯುಪಯಂತಂ ಪ್ರತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಯೌಗಪದ್ಯೋಪಗಮೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವದತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷಣಿಕಾ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯಂತವಂತೋ ಭಾವಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ, ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಂತೇ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ॥ ೨೧ ॥
ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ಸೌಗತಮತಾಸಂಗತ್ಯೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಂ ತನ್ಮತಮನುಭಾಷತೇ -
ವೈನಾಶಿಕಾ ಇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕೃತಮುತ್ಪಾದ್ಯಂ ತ್ರಯಾದನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ತ್ರಯಂ ತದಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ರಯಮಪೀತಿ ।
ವಸ್ತುಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾನ್ಯತ್ವಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಅಭಾವೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿದ್ವಾರಾ ಸೋಪಾಖ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿರುಪಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಪಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾ ಸಂತಮಿಮಮಸಂತಂ ಕರೋಮೀತಿ ಧೀಸ್ತಯಾ ನಿರೋಧಸ್ತಥೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಸ್ತಂಭಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಾರಸಿಕೋ ವಿನಾಶ ಇತ್ಯಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದ್ವಿಪರೀತ ಇತಿ ।
ಆವರಣಾಭಾವವ್ಯಂಗಯಂ ಶಬ್ದವದ್ದ್ರವ್ಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಮಾತ್ರಪದಮ್ ।
ಪರಾಭ್ಯುಪಗಮಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರವಿಷಯಂ ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ತನ್ನ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಏತೌ ಹೀತಿ ।
ಭಾವಶಬ್ದಃ ಸಂತಾನಿವಾಚೀ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಯೋಽಸಾವಂತ್ಯಃ ಸಂತಾನೀ ಸ ಕಿಂಚಿದಾರಭತೇ ನ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಂತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸಂತಾನಾನುಚ್ಛೇದಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ತದಸತ್ತ್ವೇ ತಜ್ಜನಕಮಪಿ ಸರ್ವಮಸದಿತ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಸಂತಃ ಸರ್ವೇ ಸಂತಾನಿನಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ಚ ವಿಜಾತೀಯಕ್ಷಣೋತ್ಪಾದಕತ್ವೇನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ಸಜಾತೀಯಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವೇನ ಚ ಸಂತಾನೋಚ್ಛಿತ್ತಿಃ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂತಾನೇಽನೇಕಸಂತಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಃ ಸಂತಾನಾನುಚ್ಛೇದಾನ್ನ ತದ್ಗೋಚರೌ ನಿರೋಧಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ನಿರನ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಿರುಪಾಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಘಟಕಪಾಲಾದಿಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸೈವೇಯಂ ಮೃದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದನ್ವಯಿನೋ ನಾಶಾಭಾವಾವಗತೇರಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಾಸ್ವಿತಿ ।
ಬೀಜಾಂಕುರಾದಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದನ್ವಯಿವಿಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ।
ತಾಸ್ವಪಿ ನಾನ್ವಯೀ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ಘಟಕಪಾಲಾದೌ ದೃಷ್ಟೇನಾನ್ವಯ್ಯವಿಚ್ಛೇದೇನ ವಿವಾದಸ್ಥಲೇಽಪಿ ತದನುಮಾನಾತ್ । ವಿಮತಂ ನ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಿ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯ್ಯವಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ವಿಚ್ಛೇದೋಽವಸ್ಥಾನಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಃಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾವಸ್ಥಾ ನಿರನ್ವಯನಾಶಿನ್ಯಸ್ತಾಸಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾನ್ವಯಿಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದನಾಶಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಾಂತರ್ಭೂತಮವಿದ್ಯಾದಿನಿರೋಧಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಾಮಗ್ನೀ ಪರಿಕರಸ್ತತ್ಸಹಿತಸಮ್ಯಗ್ಧೀಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇದವಿದ್ಯಾದಿನಿರೋಧಸ್ತದಾ ಸ್ವಮತಹತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ಚೇದವಿದ್ಯಾದಿನಿರೋಧಸ್ತದಾ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯಾದಿಭಾವನೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ನಿರೋಧದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯಾಕಾಶಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಆಕಾಶೇ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸೂತ್ರಯೋರಪುನರುಕ್ತಂ ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ಪೂರಯನ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಆಕಾಶೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮಾವರಣಾಭಾವಮಾತ್ರೇ ತಸ್ಮಿನ್ವಸ್ತುತ್ವಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಗಮೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮಾಕಾಶೇ ವಸ್ತುತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ನ ಹಿ ನಿರುಪಾಖ್ಯಂ ನರವಿಷಾಣವದುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಗಮಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಬೌದ್ಧಾ ವಿವದಂತೇ, ತತ್ಕಥಂ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಗಮೇನ ನಭಸೋ ವಸ್ತುತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಮೇವ ಸೂಚಯತಿ -
ಗಂಧಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದೋ ಹಿ ಕ್ವಚಿದಾಶ್ರಿತಃ, ಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಗಂಧವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಧರ್ಮಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಶಬ್ದಶ್ಚ ವಿಶೇಷಗುಣಃ, ಅಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಬಾಹ್ಯೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಜಾತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಗಂಧವತ್ । ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಸತ್ಯಯಾವದ್ದ್ರವ್ಯಭಾವಿತ್ವೇನ ಸ್ಪರ್ಸವದಸಂಬಂಧಾತ್ , ವಿಶೇಷಗುಣತಯಾ ದಿಕ್ಲಾಲಮನೋಭಿರಸಂಸರ್ಗಾತ್ , ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತಯಾ ಚಾನಾತ್ಮಗುಣತ್ವಾತ್ , ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಷ್ಟದ್ರವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ತಚ್ಚಾಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಗಮಾದನುಮಾನಾದನುಭವಾದ್ವಾ ಸೋಪಾಖ್ಯಮಾಕಾಶಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾವರಣಾಭಾವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯಥೈಕಘಟಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಾಂತರಾಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ಘಟಂ ಭೂತಲಮಿತ್ಯಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ತಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾವರಣೇ ಸತ್ಯಾವರಣಾಂತರಾಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾಪಿ ನ ತದ್ಧೀನತೇತಿ ಪಕ್ಷ್ಯಂತರಸಂಚಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನಾವರಣಾಭಾವವಿಭಾಗಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಶಂಕತೇ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಿಣೋ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕಟೀಕರ್ತುಂ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಸೌಗತೇ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂ ಸಮ್ಯಙ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ಶ್ರೇಯೋಽಧಿಕರಣಮಸ್ಯಾ ಇತಿ ಕಿಂಸಂನಿಶ್ರಯಾ । ಕಥಮಾಕಾಶಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವೇ ತದ್ವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಆಶ್ರಯತ್ವಂ ನಾವಸ್ತುನೋ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರೋಧದ್ವಯಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಚಾವಸ್ತುತ್ವೇ ಸಾಧಾರಣಂ ದೂಷಣಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನಾಶಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸತ್ತಾಯೋಗಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ತದ್ವಿಪರೀತಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ತದುಭಯಂ ನ ತುಚ್ಛಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವೇ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿವ್ಯವಹಾರಾವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮೇತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ, ವಿಶೇಷತಃ ಸಾಧಯತಿ -
ಅನುಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವೈನಾಶಿಕದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಂ ಪರಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಮರ್ಥಮಾಹ -
ವೈನಾಶಿಕ ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧುರ್ನ ಕ್ಷಣಿಕತಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನ್ವಿತಿ ।
ಅನುಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯೋರೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪಲಬ್ಧಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರೇವೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಮ್ , ಉಪಲಬ್ಧ್ಯೋರಪೀತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಸ್ತು ಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ಸಂತಾನೈಕ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಯೋಜಕಮಿಚ್ಛತಿ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪ್ರತ್ಯಯಕರ್ತೃಭೇದೇಽಪಿ ಸಂತಾನೈಕ್ಯಾದೇವಂವಿಧಾ ಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ತೃಭೇದೇ ಸ್ಮರಾಮ್ಯಹಮನ್ಯೋಽದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಧೀಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈದೃಶ್ಯೇವ ಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ತಾದೃಶ್ಯಾ ಧಿಯೋಽನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ತೃಭೇದಾವಗತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ತಯೋರ್ವಿಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಿಸ್ಮೃತಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಹಮದೋಽದ್ರಾಕ್ಷಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕತ್ವಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಮಾಹ -
ಇಹೇತಿ ।
ಅವಗತಿಮನವಗತಿವ್ಯುದಾಸೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ನೇತಿ ।
ಯದಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ಪೂರ್ವಂ ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ತದಹಂ ನಾದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ನ ನಿಹ್ನುತೇ ಕಿಂ ತ್ವನುಮನ್ಯತೇ ಪರೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದನುಮಾನಾನುದಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಏತದ್ಧಟಸ್ಮರ್ತೈತದ್ಧಟಾನುಭವಿತೈತದ್ಧಟಜ್ಞಾತೃತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವ್ಯಕ್ತಿವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದರ್ಶನೇ ಸ್ಮರಣೇ ಚೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೃಷ್ಟಿಸ್ಮೃತಿಕ್ಷಣದ್ವಯವರ್ತಿತ್ವಮೇಕಸ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರಿಷ್ಯತೇ, ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ತ್ವಾಶುತರವಿನಾಶಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವರಸಭಂಗುಂರತ್ವವದಾಶುತರವಿನಾಶಿತ್ವಮಪಿ ಭಾವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಅನಂತರಾಮಿತಿ ।
ವರ್ತಮಾನದಶಾಮಾರಭ್ಯೋತ್ತಮಾದುಚ್ಛ್ವಾಸಾದಾಮರಣಾದನಂತರಾಂ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾತ್ಮೈಕಕರ್ತೃಕಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನನ್ ಜನ್ಮನಶ್ಚ ವರ್ತಮಾನದಶಾಪರ್ಯಂತಮತೀತಾಃ ಪ್ರತೀಪತ್ತೀಃ ಸ್ವಕೀಯಾಃ ಸ್ವಮಾತ್ರಕರ್ತೃಕಾಃ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾನಃ ಸನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಜ್ವಾಲಾದಾವಿವ ಸಾದೃಶ್ಯಕೃತಾ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕ್ಷಣದ್ವಯತತ್ಸಾದೃಶ್ಯದೃಶೋಽಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತಮಿತಿ ।
ಅಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಹ -
ಸ್ಯಾಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತ್ಯಯಂ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಸ ಚ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಬಾಹ್ಯತಯಾಽಧ್ಯಸ್ಯತಿ, ತತ್ತ್ವತಸ್ತು ಪೂರ್ವಾಪರೌ ಕ್ಷಣೌ ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಾ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ಥಾಯಿತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತೇನೇತಿ ।
ವಸ್ತುದ್ವಯಪ್ರತ್ಯಯಾದನ್ಯತ್ವಧಿಯಾ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಂತರಶಬ್ದಃ । ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ವಸ್ತುದ್ವಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದೇಕೇನ ಕ್ಷಣತ್ರಯಸ್ಥಾಯಿನಾ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ತೇದಂತಾವಚ್ಛಿನ್ನಾವರ್ಥೌ ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಕಿಂ ನ ಭಾಸತೇ । ಭಾಸಮಾನಾ ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾರಾಸ್ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನಾ ನ ವಾ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಮೇಕಮನೇಕಂ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯೇ ಸ್ವಸಂವೇದನವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಚೈಕ್ಯೇ ವ್ಯಾಘಾತಃ, ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಾಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಆಕಾರಭೇದೇ ಚ ತದ್ಭೇದಾತ್ । ನಚ ಜ್ಞಾನಾನೇಕತ್ವಮ್ , ಏಕಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ನಾನಾಪದಾರ್ಥೋಲ್ಲೇಖೇ ನಾನೇತ್ಯುಲ್ಲೇಖೋ ನ ಜ್ಞಾನಭೇದಃ । ಪರಿಶೇಷಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನೋಽರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಚ ನಾನಾಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತೇದಂತಾಸ್ಪದಸ್ಯ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸ್ಥಾಯಿನ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಮಿತಿ ।
ನನು ನಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಭಾನಮವಜಾನೀಮಹೇ, ಯೇನ ಪ್ರತೀತಿಂ ವಿರುಧ್ಯೇಮಹಿ, ಕಿಂತು ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತೀತಾವಾರೋಪಿತೋ ನ ಬಹಿರಸ್ತಿ । ನ ಚ ಪ್ರತೀತಿತಾವನ್ಮಾತ್ರೇ, ಅರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ , ತತಶ್ಚ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥಾಕಾರತ್ವಕೃತೋ ವ್ಯಾಘಾತಃ, ನ ಚ ಬಾಹ್ಯರ್ಥಾವಗಮಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನೇಽರ್ಥಾಕಾರಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನೋಽಭಿನ್ನೋ ವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾಂತರವದಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ತೇನೇದಮಿತಿ ಸದೃಶಮಿತಿ ಚ ಭಾತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಮೇಕಜ್ಞಾನಾಭೇದೋಪಗಮೇ ಮಿಥೋಽಪ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಶ್ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಭೇದೇನ ಪದಾರ್ಥಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾ ನಿಹ್ನೂಯೇರನ್ । ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಭೇದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೋಽಪಿ ನಿಹ್ನೂಯೇತ, ತದಪಹ್ನವೇ ಚ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಪರಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಾಸಿದ್ಧಿಃ । ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತಿಭಾಸಿನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮೇಕಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾದೇಕಾಧಿಕರಣವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಧರ್ಮದ್ವಯೋಪಗಮರೂಪವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ತೇದಂತಾದಿರರ್ಥೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತರ ಆಕಾರ ಇತಿ ಮತಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದದೂಷಣಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾದಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ, ಸ ತು ಕ್ಷಣಿಕೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇ ಚಕಾಸ್ತಿ । ಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪಾಸ್ತದ್ಗತಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸಂತೇ, ತೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವರ್ತಮಾನಮರ್ಥಮವಗಾಹಮಾನಂ ತಸ್ಯಾವರ್ತಮಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಗಮಯತಿ । ತದ್ಧಿ ವರ್ತಮಾನತಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತದೈವಾನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಗಮಯೇದನ್ಯದಾ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ನಾಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷಕ್ಷತಿಃ, ಏಕಸ್ಯಾಪರ್ಯಾಯೇಣಾನೇಕಕಾಲಕಲಿತತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವಿರೋಧಮಂತರೇಣ ಕಾಲಾಂತರೀಯಸತ್ತ್ವವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಯತ್ಸತ್ತತ್ಕ್ಷಣಿಕಂ, ಯಥಾ ದೀಪಃ ಸಂತಶ್ಚ ಭಾವಾ ಇತ್ಯನುಮಾನಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಾಧಕಂ, ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ನಾಶಿತ್ವೇಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥವಾದಿನೋ ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿವಾದಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಾಖ್ಯಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ಸಂಶಯಾಖ್ಯಮಪಿ ತನ್ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಸಂಶಯಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾವಸ್ಥಾ ಕದಾಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಾ । ಸಂಭವೋ ನಾನಾಕಾರತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಸಂದೇಹೋಽಪೀತ್ಯಪಿನಾ ವಿಪರ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಃ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಾಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಮವಶಿಷ್ಟಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಸತ ಇತಿ ।
ಪರಮತಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಥಿರಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛತಾಮಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬಲಾದಾಪತತೀತ್ಯೇವ ನ ಕಿಂತು ಸ್ವಯಮಪಿ ವೈನಾಶಿಕಾಸ್ತಥೋಪಯಂತೀತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯಂತೀತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿನಷ್ಟಾದಿತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದಸ್ತದಿಚ್ಛಾಯಾಮ್ । ಸ್ವಾನಿಚ್ಛಾಯಾಂ ಕಿಲಕಾರಃ ।
ವಿನಷ್ಟಾದ್ಬೀಜಾದೇರಂಕುರಾದಿಜನ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥಾದಿತಿ ।
ಕಾರಣಂ ಸಮರ್ಥಮಸಮರ್ಥಂ ವಾ । ಯದ್ಯಸಮರ್ಥಂ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಆದ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾದಪರ್ಯಾಯೇಣಾಶೇಷಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯೇತ್ , ತತಶ್ಚೋತ್ತರಕ್ಷಣೇಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಮ್ । ನಚ ಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸಹಕಾರಿಸಂನಿಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜನಕಂ, ಸಹಕಾರಿಣಾ ವಸ್ತುನೋಽತಿಶಯಜನನೇ ತಸ್ಯ ಸಮರ್ಥತ್ವೇ ಸದಾ ತಜ್ಜನನಾತ್ , ಅಸಮರ್ಥತ್ವೇ ಕದಾಚಿದಪಿ ತಜ್ಜನ್ಮಾಯೋಗಾತ್ , ಸಹಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ವಸ್ತುನಶ್ಚಾತಿಶಯಸ್ಯ ಭೇದೇ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಜನಕತಯಾ ವಸ್ತನಸ್ತದಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಭೇದೇ ತಸ್ಯೈವ ಜನ್ಯತಯಾ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಅತಿಶಯಾನಾಧಾನೇ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷೈವ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವದೌಸ್ಥ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಮತನಿರಾಸಿತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಬೀಜಾದ್ಯಭಾವೇಭ್ಯೋಽಂಕುರಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತದಭಾವಸಿದ್ಧಯೇ ಕಾರಣವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚಾಭಾವಕಾರಣವಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇಷ್ಟಮ್ । ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನ ‘ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ, ತದೇವಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಪಿ ನಾಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಣತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯೇನಾನನ್ವಿತಂ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ, ಯಥಾ ಹೇಮ್ನಾಽನನ್ವಿತೋ ಘಟೋ ನ ಹೇಮ್ನೋ ವಿಕಾರಃ । ಅನನ್ವಿತಾಶ್ಚಾಭಾವೇನ ಭಾವಾಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನಾಭಾವವಿಕಾರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯದ್ಯೇನಾನ್ವಿತಂ ತತ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ, ಯಥಾ ಹೇಮ್ನಾನ್ವಿತಂ ರುಚಕಾದಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಮ್ । ಅನ್ವಿತಾಶ್ಚ ಭಾವೇನ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಿಕಾರಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಭಾವಾನ್ವಿತತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣಮನ್ವಯ್ಯೇವೇತ್ಯನಿಯಮಾದಭಾವೋಽಪಿ ಕಾರಣಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಆದ್ಯೇಽನುಮಾನೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತಾಮಾಹ -
ಮೃದಿತಿ ।
ಅಭಾವಕಾರಣವಾದಿನೋಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸ್ಥಿರಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಮವತ್ಸಹಕಾರಿವಶಾತ್ಕ್ರಮಕಾರಿತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಸಹಕಾರಿಜನ್ಯಾತಿಶಯಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸ್ಥಾಯಿನಸ್ತಥಾತ್ವಂ, ಭೇದಾಭೇದಾದಿಭಿರನಿರ್ವಚನೀಯಾತಿಶಯವತೋ ವಸ್ತುನೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಕಾರಣತ್ವಾನಿರಾಕರಣಾತ್ । ನ ಚ ಸಮರ್ಥತ್ವಾದಪರ್ಯಾಯಮಶೇಷಜನಕತ್ವಂ, ತತ್ತತ್ಕಾಲೀನಕಾರ್ಯಜನ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಭಾವಾಭಾವಭೇದಃ । ಕಾರ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಶಕ್ತ್ಯಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಕ್ಷಣಿಕಭಾವಸ್ಯೇವಾಭೇದಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ವಿನಷ್ಟಾದ್ಧೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅಂಕುರಾದಿಷು ಪಾರ್ಥಿವಾದಿಸ್ವಭಾವಾನಾಮೇವ ಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಬೀಜಾದ್ಯವಯವಾನಾಮಿತಿ ಪರಮತೇನೋಕ್ತಮುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯನ್ನುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಾದಪಿ ನಾಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಅಭಾವಕಾರಣತ್ವೇ ಕಾರಣವಿಶೇಷೋಪಾದಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉದಾಸೀನಾನಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಭಾವವಾದೇ ಸರ್ವಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧಿಮುದಾಹರಣೈರ್ದರ್ಶಯತಿ -
ಕೃಷೀತಿ ।
ಪಾರಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ಪರಮತೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ಉಭಯವಿಧವ್ಯವಹಾರಾಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರದ್ವಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೭ ॥
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕೇನಾರ್ಥೇನ ಸಾಲಂಬನತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂಮಾರಭತೇ -
ನಾಭಾವ ಇತಿ ।
ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ವದತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಮಿತಿ ಯೋಗಾಚಾರಮತವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಭ್ರಾಂತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನವಾದಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತಯಾ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ತದವಿರೋಧೋಕ್ತೇಃ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇಷು ಸಮಾನನ್ಯಾಯತಯಾ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಪೃಥಗುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಭ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದಿನಃ ಸುಗತಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಕೇಷಾಂಚಿದಿತಿ ।
ಹೀನಧಿಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬಾಹ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸುಗತಸ್ಯಾನಿಚ್ಛಾಯಾಂ ಕಿಲಕಾರಃ । ‘ದೇಶನಾ ಲೋಕನಾಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಶಯವಶಾನುಗಾಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಮಾನಮೇಯಾದಿಭೇದೋಪಗಮೇ ಕಥಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದೋಽನ್ಯಥಾ ಕಥಂ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ಕಲ್ಪಿತನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರತಯಾ ಮೇಯಮವಭಾಸಾತ್ಮತಯಾ ಫಲಂ ತಚ್ಛಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಮಾನಂ ತದಾಶ್ರಯತಯಾ ಮಾತೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಮಾನಾದಿಭೇದಮುಪೇತ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾರ್ಥಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ಮನಾ ಮಾನಮವಭಾಸಾತ್ಮನಾ ಫಲಮಿತಿ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಾಃ । ಅನವಭಾಸವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಫಲಂ ತಚ್ಛಕ್ತ್ಯಾ ಮಾನಮಿತಿ ವೈಭಾಷಿಕಾಃ । ತೇನ ತಯೋರ್ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಮಿಚ್ಛತೋರಪಿ ಕಲ್ಪಿತೋ ಭೇದಃ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದ್ವಯಕಾಲಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತದ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನೈವ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ದ್ರಢಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ, ತದತಿರೇಕೇಣಾನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ನರವಿಷಾಣವದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರಾಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಧರ್ತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಸ ಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಥೂಲನೀಲಾಭಾಸಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಪರಮಾಣುಗೋಚರತಾಯೋಗಾನ್ನ ಪರಮಾಣವಸ್ತಾವತ್ತದಾಲಂಬನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ತಂಭಾದ್ಯವಯವಿನಾಂ ಪರಮಾಣುಭ್ಯೋ ಭೇದೇ ಗವಾಶ್ವವದತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ , ಅಭೇದೇ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರತಯಾ ಸ್ಥೂಲರೂಪೇಣಾವಭಾಸಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಪರಮಾಣೂನಾಮತಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅವಯವಾವಯವಿರೂಪೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೋ ನಾಸ್ತಿ ಚೇನ್ಮಾ ಭೂತ್ , ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಜಾತ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದತ್ಯಂತಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ತದ್ವದೇವಾತದ್ಭಾವಾದ್ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದವಯವಾವಯವಿಭೇದವಜ್ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದಿೇಭೇದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾದದೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತೇಷಾಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಗತವಿಶೇಷದೃಷ್ಟ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರತಾ ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾ, ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯೈವ ವಿಷಯತ್ವಾದ್ವ್ಯರ್ಥಾ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾ ಗೌರವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಾನ್ಯದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇನ ನಿಯತಸಹೋಪಲಂಭನಂ ತತ್ತೇನಾಭಿನ್ನಂ, ಯಥೈಕೇನ ಚಂದ್ರಮಸಾ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ, ನಿಯತಸಹೋಪಲಂಭನಂ ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸ್ವಭಾವಭೇದೇಽಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಕತ್ವಾನ್ನಿಯಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸಂಬಂಧೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನೋಕ್ತನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಭೇದೋ ನೀಲತದ್ಧಿಯೋಃ । ಭೇದಶ್ಚ ಭ್ರಾಂತಿವಿಜ್ಞಾನೈರ್ದೃಶ್ಯೇತೇಂದಾವಿವಾದ್ವಯೇ ‘ ಇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯೋ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಸರ್ವೋ ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನಃ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ತಥಾ ಚೈಷ ವಿಮತಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ನಿರ್ದೇಶಮನುಮಾನಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರೂಪಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನಾದಿಸಂತತಿಪತಿತಮಸಂವಿದಿತರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಮೇವ ವಾಸನಾ ತದ್ವಶಾದನೇಕವ್ಯವಧಾನೇನಾಪಿ ನೀಲಾದಿವಾಸಿತಮೇವ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಕಾರ್ಪಾಸರಕ್ತತಾವದಿತ್ಯನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ವಾಸನೇತಿ ।
ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ತತಶ್ಚ ತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನಾದೌ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಪಿ ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಮೇವ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುರ್ನಾರ್ಥವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾನುಭವವಾಸನಾಭಾವೇಽಪ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥಸಂನಿಧಾನೇ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯದರ್ಶನಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಅನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ -
ಅಂತರೇಣೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಜ್ಞೇಯಸ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾತ್ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದರ್ಥಾನ್ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಯಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದಿನಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತಿ ।
ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಮಪಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವನ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಬಾಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರೇವಾಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಥಾಽನುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮವಲಂಬತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶಕಯೋರ್ದ್ರವಕಠಿನವದ್ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ಬಾಧಿತಮಭೇದವಚನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ನಿರಂಕುಶತ್ವಂ ನಿಯಾಮಕರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।
ಪರೋಕ್ತೇರಯುಕ್ತತ್ವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ತದ್ಬಲಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರ್ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ನೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವದ್ವಚನಾದಪಿ ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಂ ಲೌಕಿಕಾ ಭೇದೇನೈವ ಪ್ರತಿಯಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯತಿರೇಕೋಪಲಬ್ಧಿಸಾಧಕಮಿತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯಾಹ -
ತೇಽಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಧೀಪ್ರತಿಲಂಭೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಾಸತೋಽಪಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಬಾಧಿತವ್ಯತಿರೇಕೋಪಲಬ್ಧೌ ವತ್ಕರಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಮಾನತೋ ಬಾಧಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವತ್ಕರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯಾಬಾಧಿತವಿಷಯತಾಪಿ ಹೇತುಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇ ತದಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಬಾಧಕತೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪೂರ್ವಕಃ ಸಂಭವೋಽರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ತದಭಾವಪೂರ್ವಕಶ್ಚಾಸಂಭವೋ ನರವಿಷಾಣೇ ನಿಶ್ಚಿತಃ । ಬಾಹ್ಯರ್ಥೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಂಭವಾದಸಂಭವಾಧೀನಸ್ತದಸತ್ತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಭವಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಸಂಭವಪೂರ್ವಿಕಾ ತದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸಂಭಾವಿತೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಪಗಮಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರ ಸಂಭವಾಸಂಭವಯೋರ್ನಿಶ್ಚಯತದಭಾವತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಸಂಭಾವನಾಯಾಃ ಸಂದೇಹತ್ವಾನ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಬಾಹ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾವಯವಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾದಿವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾನ್ನ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇಹೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಮದೃಷ್ಟತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯೋಽಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನೇತರೋ ದೃಷ್ಟಿವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿದಂತಾಸ್ಪದಂ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯೈ ವಿಷಯಸಾರೂಪ್ಯೇ ತೇನೈವ ವಿಷಯಾಕಾರಸ್ಯಾವರುದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಗರ್ಥಕಲ್ಪನೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಬಹಿರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ ಕಲ್ಪನಾ ನ ದುಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ‘ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಭೇದೋ ನೀಲತದ್ಧಿಯೋಃ’ ಇತಿ, ತತ್ರ ಸಹೋಪಲಂಭಃ ಸಾಹಿತ್ಯೇನೋಪಲಂಭೋ ವಾ ಸ್ಯಾದೇಕೋಪಲಭ್ಭೋ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಯೋರ್ವ್ಯಾಘಾತಃ, ಸಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಭೇದವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವೇಕತ್ವೇನೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ ಸ್ಯಾದೇಕೈವೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಸಿದ್ಧೇಃ । ನಹಿ ಬಹಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಸಹೈಕತ್ವೇನೋಪಲಬ್ಧಿಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾದ್ಧಟಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರ್ಘಟಾದೇಶ್ಚ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಸಿದ್ಧಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಕೀಯಾನುಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಭೇದೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯಭೇದೋ ನೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವಿಮತಮನೇಕಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮ್ , ಏಕತ್ವಾತ್ , ಗೋತ್ವವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಮೇಕಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ , ಅನೇಕತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಮಾನದ್ವಯಫಲಂ ಪರಾನುಮಾನೇ ಸಾಧ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಭೇದೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಾತ್ತಯೋರ್ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞೇಯಾಭೇದೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಭೇದದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಜ್ಞಾನಂ ಪಟಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞೇಯಭೇದೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಾತ್ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಥಾಽತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಭೇದೇ ಜ್ಞೇಯೈಕ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಅತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅನುಮಾನದ್ವಯಂ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭೇದೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವೃತ್ತ್ಯುಪಧಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧಃ । ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತೋಽರ್ಥೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ವಕ್ತುಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಂ ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವನ್ಮತೇ ಜ್ಞಾನಾಂತರವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞಮಿತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಮತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇದಮಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತಿ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಭೇದೋ ಭಾತಿ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಿತ್ವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಚ ತೇನ ದ್ವಯೋರಗ್ರಹಾದ್ಭೇದಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತೇ ನ ಯುಕ್ತಾ । ತೇನ ತದುಪಪತ್ತಯೇ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರ್ಭಿನ್ನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಶೂನ್ಯತ್ವಮನಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ತೇ ಹೀಯೇತ, ಅನೇಕಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತುದೃಷ್ಟಾಂತಜ್ಞಾನಭೇದಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಮಿಥೋವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾತ್ತತೋ ಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದೀತಿ ।
ಸ್ವಮಸಾಧಾರಣಂ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ತದಪಿ ಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಯಚ್ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ತದನೇಕಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಂ, ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾಂತರವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞಮುಕ್ತಮತಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಮಪಿ ವಿಧಿರೂಪಮನ್ಯಾಪೋಹರೂಪಂ ವಾ ಭವತ್ಯನೇಕಧೀಸಾಧ್ಯಂ, ನಹಿ ಗೋತ್ವಂ ಧರ್ಮಿಣೀನಾಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀನಾಂ ವಾ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಗ್ರಹೇ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಮಪಿ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಮುತ್ತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ವಾಸಕಂ, ತಚ್ಚ ವಾಸ್ಯವಾಸಕತ್ವಂ ತ್ವನ್ಮತೇಽನೇಕಧೀಸಾಧ್ಯಮ್ , ಅತಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಮಪಿ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವೋಽವಿದ್ಯಾಸಂಸರ್ಗಸ್ತೇನ ನೀಲಮಿತಿ ಸದ್ಧರ್ಮೋ ನರವಿಷಾಣಮಿತ್ಯಸದ್ಧರ್ಮೋಽಮೂರ್ತಮಿತ್ಯುಭಯಧರ್ಮಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ಬಹುಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದುಕ್ತಭೇದಾವೇದಿಕೇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಬಂಧಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚ ಯೋ ಬಧ್ಯತೇ ಯತಶ್ಚ ಬಧ್ಯತೇ ತದನೇಕಧೀಸಾಧ್ಯತ್ವಾದುಕ್ತಭೇದಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚ ಯೋ ಮುಚ್ಯತೇ ಯತಶ್ಚ ಮುಚ್ಯತೇ ತದನೇಕಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ಭೇದಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಯಚ್ಚ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತೃಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾದ್ಯನೇಕಧೀಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿಷ್ಟಭೇದಹೇತುರಿತ್ಯಾದಿಪದಮ್ ।
ಏತಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಃ ಸೌಗತಮತೇ ದೃಷ್ಟಾ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭೇದಾನುಪಗಮೇ ವಿಹತಾಃ ಸ್ಯುಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತದರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಾನ್ಯತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯತ್ರಾನ್ಯಚ್ಚ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವದನ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಂ ವಿಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕಥಯತಿ -
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಮಬಾಧಿತಾಸಂದಿಗ್ಧಭಾನತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಶಕ್ಯಮುಪಗಂತುಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಭಾನಸ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ತದುಪಗಮೋ ಬಲಾದಾಪತತೀತ್ಯಾಹ -
ಬಾಹ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತೇ ಬಾಹ್ಯರ್ಥಸ್ತು ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅವಿರುದ್ಧಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಚ ಹಿತ್ವಾ ವಿರುದ್ಧಮಲೌಕಿಕಂ ಚಾಭ್ಯುಪಯತಾ ಮೌಢ್ಯಮೇವಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಮರ್ಥೋ ನೈವಮಿತಿ ಭೇದಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಸ್ವೀಕಾರೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯಪರ್ಯಾಯಮೇಕಸ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇಕಸ್ಯೈವ ಗುಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಿರುದ್ಧಮಾಪದ್ಯೇತ । ತನ್ನಾರ್ಥವಜ್ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತೇ ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ ಕರ್ಮತ್ವಾತಿರೇಕೇಣ ಕರ್ಮತಯಾ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಧೀಕರ್ಮತಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಜ್ಞಾನಾಂತರಕರ್ಮತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಸ್ವಕರ್ಮತಯೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಧ್ರೌವ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಜ್ಞಾನಾಂತರಕರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಸ್ವಾವಾಂತರಜಾತೀಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ, ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ , ದೀಪವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪವದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯತಃ ಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಸಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಕ್ತಿರನುಮಾನಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ನ ಸಾಧಕಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಕ್ತೇರಸತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಯದಿ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಗ್ರಹಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಗ್ರಹಾಕಾಂಕ್ಷಾ ತದಾನವಸ್ಥಾ, ನತು ಸಾಸ್ತಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸಾಕ್ಷೀತಿ ।
ಯತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥೌ, ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚ ಸಾಕ್ಷೀತಿ ನ ಧೀಸಾಕ್ಷಿಣೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಸದೈವಾಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಮನಾಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯೋಗಾದನುಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ದೀಪೋ ದೀಪಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ವದತಾ ಮಾನಾಗಮ್ಯಂ ತದುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾದನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಥತೇ ತದಿತಿ ಬ್ರುವತಾ ನಿಃಸಾಕ್ಷಿಕಂ ತದುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯಾನುತ್ಪನ್ನಸಮತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕಸಾಕ್ಷೀ ನ ಶಕ್ಯೋಽಪಹ್ನೋತುಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪವದಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮನವಗಂತೃಕತ್ವಂ ವಾ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಶಿಲೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾವಗಂತೃಕತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತವೇದ್ಯಂ, ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ , ದೀಪವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಚನಮ್ । ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೋಕ್ತಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನೇ ಮದಿಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಮೇವಾಸ್ತು ತತೋ ನಾಸ್ತಿ ವಿಮತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಧಕೇನ ಭಾವ್ಯಂ, ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾಚ್ಚ ಛಿದಿವತ್ಕರ್ತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿಜ್ಞಾನಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯವದನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಸತ್ತಾ ಚೇಜ್ಜ್ಞೇಯಸತ್ತಾಪಿ ದುರ್ವಾರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನುಮಾನಂಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮನುವದತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿರಾಸಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ, ತತ್ರ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಸಿದ್ಧಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಂ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಂ ಸರ್ವಥೈವಾಲಂಬನಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ವಾಸ್ತವಸದಾಲಂಬನವೈಧುರ್ಯಂ ವಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸದಾಲಂಬನಹೀನತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾ, ತತ್ರಾಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಾಲಂಬನವತ್ತ್ವೋಪಗಮಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತಾ । ತೃತೀಯೇ ಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬಾಧೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಾದಿಧಿಯಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸದಾಲಂಬನಹೀನತ್ವೇ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಬಾಧ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಬಾಧಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನಿದ್ರಾಗ್ಲಾನಮಿತಿ ಕರಣದೋಷೋಕ್ತಿಃ ।
ಮಾಯಾದಿಷು ಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸದಾಲಂಬನಶೂನ್ಯತ್ವಾದುಪಾಧೇಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ನಿರಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಪರಮತೇನ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಯೋಜಯತಿ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ, ತದಾಹ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಕಿಂ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ, ತದಾಹ -
ಅರ್ಥೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇರರ್ಥವಿಪ್ರಯೋಗಮುದಾಹರತಿ -
ಇಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋರೇವಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮನುಮಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತನೀತ್ಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ವೈಧರ್ಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅಪ್ರಮಾಕರಣಜತ್ವೋಪಾಧೇರ್ನ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯೋರಂತರಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವತೋ ಜಾಗರಿತಧಿಯಾಂ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವೋಕ್ತೌ ದೃಷ್ಟಿವಿರೋಧೇ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮನುಮಾನಮುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಿನ್ನಕ್ತೇಽಪಿ ತದ್ವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಮಾಹ -
ಅನುಭವೇತಿ ।
ತದ್ವಿರೋಧೇನ ಸ್ವತೋ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸಾಧರ್ಮ್ಯಾತ್ತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವತೋಽಸತೋ ಧರ್ಮಸ್ಯನ್ಯಸಾಧರ್ಮ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ ವದತೋ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ತ್ವಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಚೋದ್ಯಾಂತರಂ ನಿರಸಿತುಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ನ ಭಾವ ಇತಿ ।
ತದ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರಾಸಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ತನ್ನಿರಾಸಮೇವ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ತದಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತೇಷಾಮನುಪಲಬ್ಧಾವಪಿ ವಾಸನಾನಾಂ ಭಾವೇ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅರ್ಥೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾದಪಿ ತಾಸಾಂ ಯೋಗಾದಲಮರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನುಪಲಭ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸಂತಾನೋ ವಾ ವಾಸನಾ, ತೇನಾನಾದಿತ್ವಾನ್ನ ನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನಾದಿತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮದ್ಬೀಜಾದಿದಾನೀಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮಂಕುರಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯಯೋರೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿನಿರಪೇಕ್ಷವಾಸನೋದಯಾದೃಷ್ಟೇರಾದಾವೇವ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾದನವಸ್ಥಾನಾನ್ನಾಭೀಷ್ಟಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಾದಾವರ್ಥಧಿಯಂ ವಿನಾಪಿ ವಾಸನಾಕೃತಂ ಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾನುವದತಿ -
ಯಾವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಧೀನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಸ್ತಿ ವಾಸನಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಥಿತೇ ನಾನ್ವಯಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಾವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ -
ವಿನೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾನ್ವಯಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವಾರ್ಥದೃಷ್ಟಾವೃತೇಽಪಿ ವಾಸನಾಂ ಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ನ ಕ್ವಾಪಿ ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಕೃತಂ ಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಮತೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಸ್ಮದನುಗುಣಾವಿತ್ಯಾಹ -
ವಿನಾಪೀತಿ ।
ವಾಸನಾಸತ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನ್ನ ಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತ್ವನ್ಮತೇ ನ ತತ್ಸತ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಾಸನಾಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ವಾಸನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನಾಮಪಿ ವಾಸನಾನಾಮಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಕಶ್ಚಿದಾಶ್ರಯೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಆಲಯಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಾಧಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಪೀತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ವಾಸನಾಧಾರತ್ವಯೋಗ್ಯಂ, ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ ರೂಪಾದಿಧೀವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಂತತ್ಯಾ ಸ್ಥಿರಮಾಲಯಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯೇಕಃ ಸ್ಥಾಯೀ ಕೂಟಸ್ಥೋ ವಾ ಸರ್ವಾರ್ಥದರ್ಶೀ ನೇಷ್ಯತೇ ತದಾ ದೇಶಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾಸನಾಧಾನಂ ತದಧೀನೇ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಸಂತಾನಸ್ಯಾವಸ್ತುನೋ ವಾಸನಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಹಾರನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಾಲಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಥಿರೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮತದ್ವಯನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸತ್ತ್ವೇನಾನಿರೂಪಣಾತ್ಪ್ರತೀತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದ್ವಿರೋಧಾದೇವ ಸದಸತ್ತ್ವಯೋರೇಕತ್ರಾಸಿದ್ಧೇರನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚೈಕನಿಷೇಧೇಽನ್ಯತರವಿಧಿಧ್ರೌವ್ಯಾದಸಂಭವಾದ್ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ವಸ್ತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶೂನ್ಯೇತಿ ।
ನಾದರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಸೂತ್ರಾಂತರಾಣಿ ನ ರಚ್ಯಂತ ಏತಾನ್ಯೇವಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಜ್ಯಂತೇ ತನ್ನಿರಾಸಾಯೇತಿ ಯಾವತ ।
ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರಭಾವಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರಮಾಣೈಸ್ತಯೋರುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರಾರ್ಥ ಉಕ್ತಃ । ಇದಾನೀಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮಧಿಷ್ಠಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ವಾಚ್ಯೇ ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇ ನ ಭಾವೋ ಮಾನತೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಸ್ತನ್ನ ಶೂನ್ಯತೇತಿ ಚ ವದನ್ ‘ನ ಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನಚ ಸ್ವಪ್ನಾದಾವಿವ ಜಾಗರೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರಸತ್ತ್ವಂ, ವಸ್ತುತಸ್ತದಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರತಸ್ತದಯೋಗಾದ್ಬಾಧಾಬಾಧಾಭ್ಯಾಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾತ್ಪ್ರತೀತಿಸ್ತದಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪ್ಯಸಂಮತೇರಿತಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯಸೂತ್ರಂ ನೇಯಮ್ । ‘ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ ‘ಉಪದೇಶಾಚ್ಚ’ ಇತ್ಯುಪಸ್ಕೃತ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾದ್ವ್ಯಾಹತವ್ಯವಹಾರತಾ ಸುಗತಸ್ಯೇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ವರ್ಣಕದ್ವಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹಾರಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಥಾಯಥೇತಿ ।
ಗ್ರಂಥತೋಽರ್ಥತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಶನಮಿತಿ ವಾ ಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಾ ವಾಚ್ಯೇ ಪಶ್ಯನಾತಿಷ್ಠನೇತ್ಯಲಕ್ಷಣಪದಪ್ರಯೋಗಾದ್ಗ್ರಂಥತಸ್ತಾವನ್ನೋಪಪತ್ತಿಃ । ಅರ್ಥತಶ್ಚ ನೈರಾತ್ಮ್ಯಮುಪೇತ್ಯಾಲಯಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಮಿತ್ಯುಪಗಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೈವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೌಗತಮತಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಚಕಾರಸೂಚಿತಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಕ್ತುಮಿತರೇತರವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಭಗವತೋ ವಾಸುದೇವಸ್ಯೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರ್ಬುದ್ಧತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯಾಸಂಬದ್ಧಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದ್ವೇಷೋ ವೇತಿ ।
ವೈದಿಕಪಥವಿರುದ್ಧಜಂತೂಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಚತುರ್ಧಾಪಿ ಸುಗತಮತಸ್ಯ ವೈದಿಕೈರನಾದರಣೀಯತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧೋ ನಿತ್ಯಸಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದಿನಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ಸರ್ವಥಾಪೀತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಏವಂ ಮುಕ್ತಕಚ್ಛಮತೇ ನಿರಸ್ತೇ ಮುಕ್ತಾಂಬರಾಣಾಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತನ್ಮತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏಕರೂಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ವದನ್ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಸರ್ವಮನೈಕಾಂತಿಕಮಿತಿ ಮತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಭ್ರಾಂತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ।
ಸಮಯಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಪಂಚಸ್ಕಂಧಾದಿಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಿತನ್ಯಾಯಾಭಾಸೇ ನಿರಸ್ತೇ ಪಂಚಾಸ್ತಿಕಾಯಾದಿಸಾಮಯಿಕಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಿತನ್ಯಾಯಾಭಾಸಸಂದೃಬ್ಧೇ ಮತೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ತನ್ನಿರಸನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯವಿರೋಧ್ಯನೈಕಾಂತವಾದಭಂಗೇನ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತನ್ಮತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಭ್ರಾಂತೇನ ತೇನ ವಿರೋಧಸ್ಯಾಭಾಸತಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸಪ್ತ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಾಜೀವೌ ಭೌಕ್ತೃಭೋಗ್ಯೌ, ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸ್ರವಃ, ಸಂವರನಿರ್ಜರೌ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತೀ, ಬಂಧಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ಕರ್ಮ, ಮೋಕ್ಷಸ್ತದುಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತಿ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಪ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರಿತರೇಷಾಮಂತರ್ಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸಪ್ತೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ಲಕ್ಷಣಭೇದಾದವಾಂತರಲಕ್ಷ್ಯಭೇದೇ ಸಪ್ತೇತಿ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಿಯಮಹೇತುಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆಸ್ರವಾದೀನಾಮಜೀವೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪಕ್ಷಭೇದಾದುಭಯತ್ರಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಪದಾರ್ಥೇಷು ವಿಸ್ತರಾಂತರಮಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಅಸ್ತೀತಿ ಕಾಯತೇ ಶಬ್ದ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ತಿಕಾಯಶಬ್ದಃ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಃ ಪದಾರ್ಥವಾಚೀ । ಜೀವಶ್ಚಾಸಾವಸ್ತಿಕಾಯಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ । ಪೂರ್ಯಂತೇ ಗಲಂತೀತಿ ಪುದ್ಗಲಾಃ ಪರಮಾಣವಸ್ತತ್ಸಮೂಹೋಽತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿರುಕ್ತಃ । ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಸರ್ವತ್ರ । ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಮೇಯಃ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಬಾಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಂತರೋಽಪೂರ್ವಾಖ್ಯೋ ಧರ್ಮೋಽನುಮೀಯತೇ । ಅಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಸ್ಥಿತ್ಯನುಮೇಯಃ । ಊರ್ಧ್ವಗಮನಶೀಲೋ ಜೀವಸ್ತಸ್ಯ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಾನೇನಾಧರ್ಮೋಽನುಮೀಯತೇ । ಆಕಾಶಾಸ್ತಿಕಾಯಸ್ತ್ವಾವರಣಾಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಪದಾರ್ಥಾನಾಮವಾಂತರಭೇದಮಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮಾನಯುಕ್ತಿಹೀನತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸ್ವಸಮಯೇತಿ ।
ಜೀವಾಸ್ತಿಕಾಯಸ್ತ್ರೇಧಾ - ಬದ್ಧೋ ಮುಕ್ತೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಶ್ಚ । ತತ್ರಾರ್ಹನ್ಮುನಿರ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಃ । ಇತರೇ ಕೇಚಿತ್ಸಾಧನೈರ್ಮುಕ್ತಾಃ । ಅನ್ಯೇ ಬದ್ಧಾ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಪುದ್ಗಲಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಷೋಢಾ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚೇತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭ್ಯಾಮನುಮೇಯೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಾವುಕ್ತೌ । ಆಕಾಶಾಸ್ತಿಕಾಯೋ ದ್ವೇಧಾ - ಲೌಕಿಕಾಕಾಶೋಽಲೌಕಿಕಾಕಾಶಶ್ಚ । ಲೋಕಾನಾಮಂತರ್ವರ್ತೀ ಲೋಕಾಕಾಶಃ । ತದುಪರಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಥಾನಮಲೋಕಾಕಾಶಃ । ಆಸ್ತ್ರವೋ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಆಸ್ತ್ರವಯತಿ ಪುರುಷಂ ಜ್ಞಾನಜನನೇನ ವಿಷಯೇಷ್ವಿತಿ ನಾನಾವಿಧೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸ್ರವ ಇತ್ಯೇಕೇ । ಅಪರೇ ತು ಕರ್ತಾರಮಭಿವ್ಯಾಪ್ಯ ಸ್ರವಂತ್ಯಾಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾಸ್ರವಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತೀ ಸಂವರನಿರ್ಜರೌ । ತತ್ರಾಸ್ರವಸ್ರೋತೋದ್ವಾರಂ ಸಂವೃಣೋತೀತಿ ಸಂವರಃ ಶಮಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ನಿಃಶೇಷಂ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಂ ಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗೇನ ಜರಯತೀತಿ ನಿರ್ಜರಸ್ತಪ್ತಶಿಲಾರೋಹಣಾವರೋಹಣಾದಿಃ । ಬಂಧೋ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ಕರ್ಮ ತಚ್ಚಾಷ್ಟವಿಧಮ್ । ತತ್ರ ಘಾತಿಕರ್ಮ ಚತುರ್ವಿಧಂ ಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಂ ದರ್ಶನಾವರಣೀಯಂ ಮೋಹನೀಯಮಂತರಾಯಮಿತಿ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ನ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಮ್ । ಆರ್ಹತಮತಾಭ್ಯಾಸಾನ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶನಾವರಣೀಯಮ್ । ಬಹುಷು ತೀರ್ಥಕರದರ್ಶಿತೇಷು ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇಷು ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಂ ಮೋಹನೀಯಮ್ । ಸನ್ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯೂಹಕರಂ ಜ್ಞಾನಮಂತರಾಯಮ್ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಶ್ರೇಯೋಹಂತೃತ್ವಾದ್ಧಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ ವೇದನೀಯಂ ನಾಮಿಕಂ ಗೋತ್ರಿಕಮಾಯುಷ್ಕಮಿತ್ಯಘಾತಿಕರ್ಮಾಪಿ ಚತುರ್ವಿಧಮ್ । ಮಮೇದಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ವೇದನೀಯಮ್ । ಏತನ್ನಾಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ನಾಮಿಕಮ್ । ಅಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯವಂಶೇ ಪತಿತೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ಗೋತ್ರಿಕಮ್ । ಶರೀರಯಾತ್ರಾನಿಮಿತ್ತಂ ಕರ್ಮಾಯುಷ್ಕಮ್ । ಅಥವಾ ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಬೀಜಸ್ಯ ಪಾವಕಪವನವಶಾದೀಷದ್ಧನೀಭಾವಃ ಶರೀರಾಕಾರಪರಿಣಾಮಹೇತುರ್ವೇದನೀಯಮ್ । ತಚ್ಛಕ್ತಿಮತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಬೀಜೇ ಕಲಲಾಖ್ಯದ್ರವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬುದ್ಬುದಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚಾರಂಭಕಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷೋ ನಾಮಿಕಮ್ । ಬೀಜಸ್ಯ ಶರೀರಾಕಾರಪರಿಣಾಮಶಕ್ತಿರ್ಗೋತ್ರಿಕಮ್ । ಶುಕ್ರಶೋಣಿತವ್ಯತಿಕರೇ ಜಾತೇ ಮಿಲಿತಂ ತದುಭಯರೂಪಮಾಯುಷ್ಕಮ್ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಶುಕ್ಲಪುದ್ಗಲಾಶ್ರಯತ್ವಾದಘಾತೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ । ತದೇತತ್ಕರ್ಮಾಷ್ಟಕಂ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ಬಂಧಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಸ್ರವೋಽಪಿ ಬಂಧಸ್ತಥಾಪಿ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಾದಯಮಪಿ ಬಂಧ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆರ್ಹತಮುನಿಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂತತೋರ್ಧ್ವಗತಿರ್ವಾ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವಸ್ತು ಸಮಸ್ತಮನೇಕಾಂತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸಪ್ತಾನಾಮೇಕಾಂತಭಂಗಾನಾಂ ಸಮಾಹಾರಃ ಸಪ್ತಭಂಗೀ ತಸ್ಯಾ ನಯಃ । ಘಟಃ ಸನ್ ಘಟೋಽಸನ್ನಿತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಸದಸತ್ತ್ವಯೋರಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಕಾಲಭೇದೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಾಲಸ್ಯಾಪಿ ಸನ್ನಸನ್ನಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ವಸ್ತೂನಾಮನೈಕಾಂತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಸ್ತೂನಾಮೇಕಾಂತತ್ವಭಂಗಾಃ ಸಪ್ತ ಕಥಂ ಕದಾ ಚ ಪ್ರಸರಂತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಸ್ತಿಙಂತಪ್ರತಿರೂಪಕೋ ನಿಪಾತೋಽನೇಕಾಂತದ್ಯೋತೀ । ತೇನ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಕಥಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥೋತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಯೋಜನಾ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ತದ್ವಿಧಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತಿ ಗತಿರ್ಭವೇತ್ । ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿಷೇಧೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಕ್ರಮೇಣೋಭಯವೀಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸಮುದಾಯವಾನ್ । ಯುಗಪತ್ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದವಾಚ್ಯಮಶಕ್ತಿತಃ । ಆದ್ಯಾಽವಾಚ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಚಮೋ ಭಂಗ ಇಷ್ಯತೇ । ಅಂತ್ಯಾವಾಚ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಷಷ್ಠಭಂಗಸಮುದ್ಭವಃ । ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಪ್ತಮೋ ಭಂಗ ಇಷ್ಯತೇ । ‘ ಇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಾವುಕ್ತಮನೈಕಾಂತಿಕಮೇಕತ್ವಾದಾವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಯದಿ ವಸ್ತು ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಮೇಕತಮೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ತದಾ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿಯಮೇ ತದೀಪ್ಸಾಜಿಹಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿ ವಿಶ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವೇ ತು ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಕೇನಚಿದವಸ್ಥಾನೇ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ, ತಸ್ಮಾದನೈಕಾಂತಿಕಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಮತವಿರೋಧಿಸಮನ್ವಯೋ ನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ವಾಸ್ತವೀ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೀ ವಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೇ ವ್ಯವಹಾರವಿರೋಧಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಸ್ತುತೋ ವಾ ನಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವೇನ ನಞ್ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿಭಜತೇ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಏಕತ್ರ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಮಾವೇಶಾಸಂಭವಾದನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿಧಾಪ್ಯಯೋಗಾದೈಕಾಂತಿಕತ್ವಸ್ಯ ಚ ಘಟಾದಿಷು ತತ್ತ್ವತೋಽಯೋಗೇಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಯೈವ ದೃಷ್ಟವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಸಿದ್ಧೇರಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ದಿಗಂಬರರಾದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ನ ತೇನ ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಮನೈಕಾಂತಿಕಂ, ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ನರಸಿಂಹಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತೋರನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಮೇತಾವತ್ತ್ವಮ್ । ಏವಂರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಾವಾಂತರಭೇದಭಾಕ್ತ್ವಮ್ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಪದಾರ್ಥೇಷು ವಸ್ತುತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ತಥೈವಾನ್ಯಥೈವ ವೇತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ತೇಷ್ವಪಿ ತಥೈವಾನ್ಯಥಾ ವೇತ್ಯನಿರ್ಧಾರಿತಜ್ಞಾನೋಪಗಮೇನಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕುತೋ ವಸ್ತುತ್ವಮನೈಕಾಂತಿಕಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ ಜ್ಞಾನವತ್ಪದಾರ್ಥೇಷು ಸಪ್ತತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಸಾಧಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪರಿಹರನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನೇಕಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವೇ ತತ್ರೈವ ವಸ್ತುತ್ವಸ್ಯಾನೈಕಾಂತ್ಯಾನ್ನೈವಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣೇ ದರ್ಶಿತನ್ಯಾಯಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತೃತತ್ಕರಣತತ್ಪ್ರಮೇಯೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಂ ಫಲಂ ಯಸ್ಯ ಮಾನಾದೇಸ್ತತ್ತಥಾ ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಚಕಾರೇಣ ತನ್ಮೇಯಂ ಸಪ್ತತ್ವಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋಽನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ಮಕತಯೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಅಸ್ಮದೀಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರೈರಪ್ಯಾಪಾದ್ಯಮಾನೇ ಕಾ ತಸ್ಯ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಅನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ಕೃಷ್ಯಾದಾವಿವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕಹೇತೌ ನಿಶ್ಚಯಾದೃತೇ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಐಕಾಂತಿಕೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯಂ ವಿನಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಿರ್ಧಾರಿತಾರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಸಂಮತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಪ್ತಪದಾರ್ಥನಿಯಮವತ್ಪಂಚಾಸ್ತಿಕಾಯನಿಯಮೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಾನಾಂ ಚ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸರ್ವೈರ್ವಾ ಶಬ್ದೈರವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಕೇನಚಿದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಘಟಾದೇಸ್ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತಂಭಾದಿಶಬ್ದಾವಾಚ್ಯತ್ವಾದಾದ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಾಽತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಚ್ಯಂತೇ ಚೇತಿ ।
ನನು ಸತ್ತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ನಿರ್ಧಾರಣಾಭಾವಾದುಚ್ಯಮಾನಾನಾಮಪಿ ಸ್ಯಾದವಕ್ತವ್ಯತೇತಿ ನ ವ್ಯಾಹತಿರುಕ್ತೇರ್ನಿರ್ಧಾರಣಪೂರ್ವಕತ್ವೇಽಪಿ ತಥೈವೇತ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಾದವಕ್ತವ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಚ್ಯಮಾನಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇತದನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥಃ ।
ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾವಧಾರಣಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಚಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಲಪನ್ನಾಪ್ತೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಸಂಗತಮಾರ್ಹತಂ ಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾರ್ಹನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತೋಽನಾದಿಸಿದ್ಧೋ ಜೀವಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧೇತ್ವನುಷ್ಠಾನಾನ್ಮುಚ್ಯತೇಽನ್ಯಸ್ತದಭಾವಾದ್ಬಧ್ಯತ ಏವಮಾರ್ಹತೇ ಮತೇ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ವಭಾವಾನಾಮೇಷಾಂ ತಥಾತ್ವಮಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಧೃತಸ್ವಭಾವತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಾದೀತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾಯೋಗಂ ಸೋಪಸ್ಕರಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಏವಮೇವೈಕತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಷ್ವಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರನೈಕಾಂತೋಪಗತಿರಿರಾಸೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾತ್ಮಾನಃ ಸಂಘಾತಾ ಭವಂತೀತಿ ದಿಗಂಬರಾಸ್ತತ್ಕಿಮಿತಿ ನ ನಿರಸ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಯಾದ್ವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪರಮತವದಸ್ಮನ್ಮತೇಽಪಿ ನ ದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾರ್ಥಂ ಪರಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ತತ್ರ ದೋಷಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಆತ್ಮತ್ವಮನಿತ್ಯವೃತ್ತಿ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಪ್ರಸಂಗಾರ್ಥಃ ।
ಅಕೃತ್ಸ್ನತ್ವೇನ ಸೂಚಿತಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಶರೀರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋ ವಿಪಾಕಃ ಸ್ವಫಲಂ ಜನಯಿತುಮಂಕುರೀಭಾವಃ । ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಹಸ್ತಿಶರೀರಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾತ್ । ತದೇಕದೇಶೋ ಜೀವಶೂನ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರೇ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ನ ಸಂಮೀಯೇತ । ತಸ್ಮಿನ್ನನಂತರ್ಭೂತಸ್ತತೋ ಬಹಿರಪಿ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕೌಮಾರೇ ಸ್ವಲ್ಪಪರಿಮಾಣೋ ಜೀವಸ್ತಾರುಣ್ಯೇ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಚ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಶರೀರಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪೋ ಘಟಪ್ರಾಸಾದೋದರೇ ವರ್ತಮಾನಃ ಸಂಕೋಚವಿಕಾಸವಾನೇವಂ ಜೀವೋಽಪಿ ಪುತ್ತಿಕಾಹಸ್ತಿದೇಹಯೋರಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ದೀಪಾವಯವಾನಾಂ ವಿಶರಣಶೀಲತ್ವಾತ್ , ಅವಯವಿನಶ್ಚ ದೀಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮುತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧವತೋಽನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ . ನಿತ್ಯಾತ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಆದ್ಯೇ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರಪಿ ಜೀವೋಪಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಘಾತ ಇತಿ ।
ಏಕಾವಯವದೇಶತ್ವೇಽಪಿ ತಥೈವಾವಯವಾನಾಮವಸ್ಥಾನನಿಯಮಾಭಾವೇ ಪರಿಮಾಣನಿಯಮೋ ನಾತ್ಮನಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪ್ರತಿಘಾತೇಽಪೀತಿ ।
ಜೀವಾವಯವಾನಾಮಾನಂತ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪರಿಮಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೪ ॥
ಬೃಹತ್ತನುದೇಹಾಪ್ತಾವವಯವೋಪಗಮಾಪಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಪರಿಮಾಣತಾಽವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ವಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಅವಯವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಮುದ್ರಾದಿವದ್ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ನ ಚಾತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯತ್ವೇ ಯುಕ್ತೋಽಯಮುಪಗಮೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯಿನೋಽಭಾವಾತ್ । ನಹಿ ತೌ ಸ್ವತಂತ್ರೌ ತದ್ಭಾವೇ ಬಂಧಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚಾನಾಶಿತ್ವಾನ್ನಾನಿತ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಸಾವಯವಸ್ತಸ್ಯಾವಯವಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಅವಯವಿನೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಾಗಮಾಪಾಯಿನಾಂ ತೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಂ ತದ್ಧೀನಸ್ಯ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದವಯವಸ್ಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಆಗಚ್ಛತಾಮಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮಾದತ್ತೇ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷತೋಽಪರಿಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಪವರ್ಗಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಆದ್ಯೇ ಕಲ್ಪೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅವಯವಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾಪಾದಾನತ್ವಂ ತದ್ವಿಲಯಾಧಾರತ್ವಂ ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ವಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ವಿಮೃಶ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜೀವಮಸಾಧಾರಣಃ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತಥಾ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಮುಕ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವಾನಾಂ ನಾತ್ಮತ್ವಮವಯವಿನಸ್ತು ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಮತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಏವಂ ಸತಿ ಆತ್ಮನೋಽವಯವಿತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಆಗಚ್ಛತಾಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವಯವಾ ನ ಚೇತಯೇರನ್ನೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾನಿಯಮಾತ್ । ವಿರುದ್ಧಾಭಿಪ್ರಾಯತಯಾ ವಿರುದ್ಧಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ಶರೀರೋನ್ಮಥನಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚಾವಯವಸಮೂಹಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ಭಣತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಪ್ರಕಾರಿಣೌ ಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಮುಕ್ತೌ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾಽಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಸಂಜಿತಾಂ ತದನಿತ್ಯತಾಂ ಸಂತಾನನಿತ್ಯತಯಾ ಸುಗತವತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಾಮಾಶಂಕ್ಯೇದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಶರೀರವ್ಯಕ್ತಿಭೇೇದೇನ ಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾತ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯೈಕರೂಪಸ್ಯಾನವಸ್ಥಾನಾದನವಸ್ಥಿತಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇಽಪಿ ಸ್ರೋತೋರೂಪೇಣ ತತ್ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಸಂತಾನಸ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತೈವ ನ್ಯಾಯಸ್ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಂತಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸಿಗ್ ವಸ್ತ್ರಂ ವಿಗತಂ ಯೇಭ್ಯಸ್ತೇ ವಿಸಿಚೋ ವಿವಸನಾಸ್ತೇಷಾಮಪಿ ಪುತ್ತಿಕಾದೇಹಹಸ್ತಿದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾನವಸ್ಥಿತತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಸಂತಾನನಿತ್ಯತ್ವೇನಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸಂತಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಮಭಾವಿಪರಿಮಾಣಗತಃ ಸಂತಾನೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಪಿ ನಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ವಸ್ತುತ್ವಮವಸ್ತುತ್ವಂ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ರಾದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ವಸ್ತುತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಸ ಹಿ ಸಂತಾನಿಭ್ಯೋಽಭಿನ್ನೋ ಭಿನ್ನೋ ವಾ । ಅಭೇದೇ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಪರಿಮಾಣಭೇದಾನಾಂ ಸಂತಾನಿನಾಮನ್ಯಥಾತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದಭಿನ್ನಸಂತಾನಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಮ್ । ಭೇದೇ ತತ್ಸಂತಾನತ್ವಾಯೋಗಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಘಟಾದಿವದ್ವಿಕಾರಾದಿಪ್ರಸಂಗಾದಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಂತಾನನಿತ್ಯತಯಾ ಯದುಚ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ಇತೋಽಪಿ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣೋಪಚಿತಾಪಚಿತಪರಿಮಾಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಂತ್ಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯಜ್ಜೀವಪರಿಮಾಣಂ ತನ್ನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಭೂಮಿಮಾಹ -
ಅಂತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಫಲಮನುಮಾನಮಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ನಿತ್ಯಂ, ಜೀವಪರಿಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಃ ಸದಾ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಏಕೇತಿ ।
ಉಪಚಯಾಪಚಯಯೋರನೇಕರೂಪತಾವ್ಯಾಪ್ತೇರುಕ್ತಾನುಮಾನವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಮವಸ್ಥಿತಶಬ್ದೋ ನಿತ್ಯಪರತ್ವೇನೋಕ್ತಃ, ಅವಿಶೇಷಶ್ಚೈಕಶರೀರಪರಿಮಾಣತಾ, ಉಭಯೋಃ ಪರಿಮಾಣಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಚ ಹೇತುಃ । ಇದಾನೀಂ ಶರೀರಮಂತರೇಣೈವ ಮೋಕ್ಷಕಾಲೀನಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತತ್ವಾದುಭಯೋರಪಿ ಪೂರ್ವಯೋರವಸ್ಥಯೋರ್ದೇಹಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಿನಾ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತಪರಿಮಾಣತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ಶರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಕಿಂ ತ್ವವಿಶೇಷೇಣ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಣುತ್ವಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ವಿಮತೋ ನ ದೇಹಪರಿಮಾಣಃ, ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಮುಕ್ತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಲುಂಚಿತಕೇಶಮತಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಜಟಾಧಾರಿಮಾಹೇಶ್ವರಮತಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಪತ್ಯುರಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರೇಕತ್ರಾಯೋಗವದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಯೋರಪಿ ನೈಕತ್ರ ಯೋಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣೇಶ್ವರಕಾರಣವಾದಿನಿಷೇಧಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಅವಿಶೇಷೋಕ್ತೇರೀಶ್ವರಕಾರಣತ್ವಮೇವಾತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತದಿತಿ ।
ಸ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ । ನ
ಕೇವಲಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರನಿಷೇಧೇ ಪ್ರಕೃತಿಸೂತ್ರಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಕಿಂ ತ್ವಭಿಧ್ಯಾಸೂತ್ರಮಪೀತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅಭಿಧ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾತ್ ।
ಉಕ್ತತಾತ್ಪರ್ಯಧೀರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಕೃತೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಾದಿತ್ವಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಏತೇನಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಫಲಮುಕ್ತಮ್ । ಅದ್ವಿತೀಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕೇವಲಮಧಿಷ್ಠಾತೇಶ್ವರೋ ಜಗತೋ ನೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಮಾಹೇಶ್ವರರಾದ್ಧಾಂತೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಭ್ರಾಂತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಮಾಹೇಶ್ವರಮತನಿರಾಕರಣೇನ ಸಮನ್ವಯವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯಾತ್ರ ದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತನ್ಮತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವೇ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧೇರೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಈಶ್ವರಕಲ್ಪನಾಯಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ -
ವೇದೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೋತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಶ್ರಾಂತಂ, ತರತಮಭಾವತ್ವಾತ್ , ಪರಿಣಾಮತಾರತಮ್ಯವದಿತ್ಯಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾಧಿಷ್ಠಾತೇಶ್ವರೋಽಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಇತರೇತಿ ।
ಚತ್ವಾರೋ ಮಾಹೇಶ್ವರಾಃ - ಶೈವಾಃ ಪಾಶುಪತಾಃ ಕಾರುಣಿಕಸಿದ್ಧಾಂತಿನ ಕಾಪಾಲಿಕಾಶ್ಚ । ತೇ ಸರ್ವೇ ಮಹೇಶ್ವರಪ್ರಣೀತಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಮೀಶ್ವರಮಿಚ್ಛಂತೀತ್य़ಾಹ -
ಮಾಹೇಶ್ವರಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನಿಕಂ ಮಹದಾದಿ ಕಾರಣಂ ಮಹೇಶ್ವರಃ, ಯೋಗಃ ಸಮಾಧಿಃ, ವಿಧಿಸ್ತ್ರಿಷವಣಸ್ರಾನಾದಿಃ, ದುಃಖಾಂತೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪಂಚ ಪದಾರ್ಥಾಃ । ತೇ ಕಿಮರ್ಥಮೀಶ್ವರೇಣೋಕ್ತಾಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪಶ್ವಿತಿ ।
ಪಶವೋ ಜೀವಾಸ್ತೇಷಾಂ ಪಾಶೋ ಬಂಧನಂ ತದ್ವಿಮೋಕ್ಷೋ ದುಃಖಾಂತಸ್ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕುಂಭಕಾರಾದೇರಧಿಷ್ಠಾತುಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಕುಂಭಾದಿಕಾರ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರದೃಷ್ಟೇರೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಜಗದಧಿಷ್ಠಾತಾ ನಿಮಿತ್ತಮೇವ ನೋಪಾದಾನಮೇಕಸ್ಯೋಭಯವಿರೋಧಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಹ -
ಪಶುಪತಿರಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕನೈಯಾಯಿಕವಿವಸನಸುಗತಮತಾನಿ ಸೂಚಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿಮತಮುಪಾದಾನಾದ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಜ್ಜನ್ಯಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾಃ । ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂಪ್ರದಾನಾದ್ಯಭಿಜ್ಞಪ್ರದಾತೃಕಂ, ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ , ಸೇವಾಫಲವದಿತಿ ನೈಯಾಯಿಕದಿಗಂಬರೌ । ಸೌಗತಾಸ್ತು ಸಾಂಖ್ಯಾನುಮಾನೇನೈವ ತಟಸ್ಥಮೀಶ್ವರಮಾಸ್ಥಿತಾಃ । ಏವಂ ಮಾಹೇಶ್ವರಮತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾನ್ನಞ್ಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಶ್ರಯೇಶ್ವರಕಲ್ಪನಾದೂಷಣತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಪತ್ಯುರಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇ ಮಾನಸಿದ್ಧೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮಾಗಮಾನ್ಮಾನಾಂತರಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತಸ್ಯೋಭಯಕಾರಣತ್ವವಾದಿತಾಯಾ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಮಾನಾಂತರಮಪ್ಯನುಮಾನಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಚೇತನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತದ್ಬಲಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಮೀಶ್ವರಂ ವದತೋ ವೈಷಮ್ಯಕಾರಿಣೋ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವದೃಷ್ಟೇಸ್ತದಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪ್ಯಲಮಿತ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಹೀನೇತಿ ।
ಆಗಮಾದೀಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ನ ದೃಷ್ಟಮನುಸರ್ತವ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಾದಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಅನುಮಾನಂ ತು ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟವಿಪರ್ಯಯೇ ತುಷಾದಪಿ ಬಿಭೇತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಈಶ್ವರೋ ಹಿ ನ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ವಿಷಮಾನ್ಪ್ರಾಣಿನೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಿಂತು ತತ್ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ತೇನ ನ ತಸ್ಯ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರಾಣೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಫಲದಾತೃತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರುಣಿಕತ್ವಾದೀಶ್ವರಃ ಶುಭಸ್ಯೈವ ಫಲಂ ದದಾತಿ ನಾಶುಭಸ್ಯೇತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಯೇನ ಯೇನೇಶ್ವರಃ ಶುಭೇನಾಶುಭೇನ ವಾ ಪ್ರೇರ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಫಲಂ ದದಾತೀತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯ ಕರ್ಮಣಾ ಸ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ ತೇನ ಚ ಕರ್ಮೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಅತೀತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರವರ್ತಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಫಲದಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋರ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇಷ ಪರಿಹಾರೋ ಯದ್ಯತೀತಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇಶ್ವರಂ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ , ತತ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಅತಸ್ತದಪಿ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಿತೇಶ್ವರಪ್ರೇರಿತಮೇವ ವರ್ತಮಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ತತ್ಪ್ರೇರಕಮಿತಿ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋರ್ಮಿಥೋಽಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾದನಾದಿತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸ್ಯಾದೇವ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪರಮತೇನಾಪಿ ತಸ್ಯ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಲಿಂಗಕಾ ರಾಗಾದಿದೋಷಾ ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಸಮಯಃ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದೇವೇಶ್ವರಸ್ಯ ತದ್ವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ
ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವದೋಷವತ್ತ್ವಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ - ।
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರುಣ್ಯಾದಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನೈವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕಾರುಣ್ಯೇ ಸತಿ ಸ್ವಸ್ಯ ದುಃಖಂ ಭವತಿ, ತೇನ ಕಾರುಣಿಕೋಽಪಿ ಸ್ವದುಃಖನಿವೃತ್ತಯೇ ಪರಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ಜಾತಮೀಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಾದಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಕಿಂ ತೂಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಗಮಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೀಕಾರಮಾತ್ರಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ದೋಷಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಾಹ -
ಸ್ವಾರ್ಥೇತಿ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ತದಪಿ ಪಾತಂಜಲಮತೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತ್ಯುತ ನ । ನಾಸ್ತಿ ಚೇದಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯತಾಽಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸ ಸಂಯೋಗೋ ವಾ ಸಮವಾಯೋ ವಾ ಯೋಗ್ಯತಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನಾದಿಷ್ವಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೇರಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿರವಯವತ್ವಾದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋಽಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನೇಶ್ವರಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಲ್ಪ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತವಾಪಿ ಮಾಯಾಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಿಭುತ್ವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಯೋಗಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಮಾಯಾಬ್ರಹ್ಮಣೋರನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧಾನ್ನ ಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ನ ದೋಷಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ದೃಷ್ಟಮನುಸರ್ತವ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧೇಽತ್ಯಂತಾದೃಷ್ಟೇ ಚಾಗಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನವಾದಿನಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರವಾದಿನೋಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಾಗಮಬಲಸ್ಯಾನುಮಾನಬಲಮಧಿಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ತತ್ಕೃತಾಗಮಾದ್ಗಮ್ಯತೇ ಕಿಂವಾಽನುಮಾನಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಕೃತತ್ವೇನಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕೃತತ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಂ, ತತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ನೈಕಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವನಾದಿಸಿದ್ಧಾದ್ವೇದಾದನಪೇಕ್ಷಾದಲೌಕಿಕಮಪಿ ಯೂಪಾದಿವದ್ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಚಾನುಮಾನಾದೀಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಜ್ಞಾಯತೇ, ದೃಷ್ಟಬಲಪ್ರವೃತ್ತೇರನುಮಾನಾದೀಶ್ವರಂ ಸಾಧಯತಃ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವೈಪರೀತ್ಯಧ್ರೌವ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೋಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಚತುರ್ವಿಧಮಾಹೇಶ್ವರೇಷು ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಷು ಚಾತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ॥ ೩೮ ॥
ದ್ವಿವಿಧಾದಾಗಮಾದನುಮಾನಾಚ್ಚ ತಟಸ್ಥೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರ್ನಿರಸ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುದ್ಭೂತರೂಪಾದಿಹೀನಪ್ರಧಾನಾದೇರಸ್ಮದಾದಿಭಿರಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರರ್ಥಾಪತ್ತಿರೀಶ್ವರೇ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸ್ಮದಾದಿವದೀಶ್ವರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೇರಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಸ್ಯೇಶ್ವರಕಲ್ಪನಾಮನುವದತಿ -
ಸ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿವದೀಶ್ವರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ತೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತೇರನುತ್ಥಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠೇಯಮ್ , ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಾನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮುದ್ಭೂತರೂಪಾದಿರಾಹಿತ್ಯೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ರೂಪಾದೀತಿ ॥ ೩೯ ॥
ಚಕ್ಷುರಾದಾವನೈಕಾಂತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಕರಣವದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಅನೈಕಾಂತಿಕೇ ಶಂಕಿತೇಽಪಿ ನಾರ್ಥಾಪತ್ತೇರುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯುತ್ತರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮೇವಾಧಿಷ್ಠೀಯತೇ । ಅತೋ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕರಣಗ್ರಾಮವಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾದೇರಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ವೈಷಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಭೋಗಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ತತ್ಕಾರಣರೂಪದರ್ಶನಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ಕರಣಗ್ರಾಮಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಹಿ ರೂಪದರ್ಶನಾದಿ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಭೋಗಶ್ಚೇತನೇ ದೃಶ್ಯತೇ, ತೇನ ತಸ್ಯ ತೇನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕೃತಾಶ್ಚ ಭೋಗಾದಯೋ ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕೇನಾಪೀಷ್ಯಂತೇ । ತಥಾಚ ಕರಣಗ್ರಾಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದೇರ್ನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಿತ್ಯನುತ್ಥಾನಮರ್ಥಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಾದೇರಿಷ್ಟಂ ಕರಣಗ್ರಾಮಸಾಮ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ತತ್ಕೃತಭೋಗಾದಿವದೀಶಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕೃತಾ ಭೋಗಾದಯಃ ಸ್ಯುಃ, ತತಶ್ಚಾನೀಶ್ವರತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಶರೀರಂ, ತದಯೋಗಾತ್ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಸಶರೀರತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವದನ್ನಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಮತಂ ಶರೀರಾದಿಮತ್ಪೂರ್ವಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೀಲಾಮಯಂ ಶರೀರಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಶರೀರಾದಿಮತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಅನೀಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಭಾವಿ ಶರೀರಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಪೀಚ್ಛಾನಿರ್ಮಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕರಣವದಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ನ ತಾವದೀಶ್ವರಸ್ಯೇಚ್ಛಾನಿರ್ಮಿತೇ ಪ್ರಾಚೀನೇ ದೇಹೇ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಂ, ತಥಾಪಿ ತದಂಗೀಕಾರೇ ದೇಹಿತ್ವಾದೀಶ್ವರತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ದೇಹಿತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯನೀಶ್ವರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಶರೀರತ್ವೇ ಹೀತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಭಿರೀಶ್ವರೋ ನ ಪರೇಷ್ಟಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾನಂತತ್ವಾದ್ಯುಪಗಮೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಂತವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವಕ್ತುಂ ಪರಮತಮನುವದತಿ -
ಸ ಹೀತಿ ।
ನ ತಾವದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ನಿತ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ತಥಾಪ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಲ್ಪದ್ವಯೇಽಪಿ ದೋಷಾನುಷಕ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಮತಮಂತವತ್ , ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕೀಂ ದೃಷ್ಟಿಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಫಲಮನುಮಾನಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾತಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಾ ಪರಿಮಿತಿರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಪ್ರಧಾನಾದಯಃ ಸ್ವರೂಪಪರಿಮಿತಾಃ, ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಯಾದೃಶಂ ಪರಿಮಾಣಮಣುಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಹ್ರಸ್ವಂ ವಾ ತದೀಶ್ವರೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯೇತ, ತಥಾಚ ಜ್ಞಾತಪರಿಮಾಣತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಂತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪೇಣ ತ್ರಿತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಜೀವಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ತದ್ಗತಸಂಖ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ತೇಷು ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಿತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಪುರುಷೈಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ಜ್ಞಾತಾ । ಯಾ ಚ ತೇಷಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹುತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ಸಾಪೀಶ್ವರೇಣ ಜ್ಞಾಯತೇ । ನ ಚ ಸಹಸ್ರಂ ಲಕ್ಷಂ ವೇತಿ ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಾದಾನಂತ್ಯಂ, ಮಾಷರಾಶೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಸ್ಮದಾದಿಭಿಃ ಸಂಖ್ಯಾತುಮಶಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಗಣಿತಜ್ಞೇನ ಸಂಖ್ಯಾತತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಸಂದಿಗ್ಧಂ ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಪುರುಷಪರಿಚಯಾದೃತೇ ತದಜ್ಞಾನನಿಶ್ಚಯಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜೀವಾಸ್ತತ್ತ್ವತೋಽನಂತಾ ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದೇಕದೇಶಸ್ಥಮಾಷಾದಿವದಿತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಧೃತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕತಿಪಯಸಂಸಾರಿಷೂಕ್ತನ್ಯಾಯಮವಶಿಷ್ಟೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಬಹೂನಾಮಪಿ ಮಾಷಾಣಾಮೇಕೈಕಾಪಚಯೇ ನಿಖಿಲಾಪಚಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾ ಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಮುಕ್ತೇರಿದಾನೀಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರಶೂನ್ಯಂ ಜಗದ್ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಚ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಧಾನಂ ಚೇತಿ ।
ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಸರ್ವೇಷಾಮಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಆದ್ಯಂತೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮನುವದತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮವಲಂಬ್ಯಾಸರ್ವಜ್ಞತೇತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾನುಮಾನಸಿದ್ಧಮಂತವತ್ತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಾಗಮಗಮ್ಯತ್ವಾದಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ನಾಂತವತ್ತ್ವಾನುಮಾನಮ್ । ಏತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಮಾನಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಾದಿರಾಹಿತ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿವದಾನಂತ್ಯಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾಯೋಗಾದಪೀತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ಅಪೌರುಷೇಯಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇಶ್ವರಸ್ಯ ನ ನಿರಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ತಾರ್ಕಿಕವಿಶೇಷಣಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ಮಾಹೇಶ್ವರಮತನಿರಾಸಾನಂತರಂ ವೈಷ್ಣವಮತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಪಂಚಪದಾರ್ಥವಾದಿನಿ ನಿರಸ್ತೇ ಚತುರ್ವ್ಯೂಹವಾದಿನಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಭಾಗವತೀ ಸ್ಮೃತಿರಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದನಾದರ್ತವ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ವೇದಾವಿರುದ್ಧಾಂಶಮುಪೇತ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾಂಶನಿರಾಸಾಯಾಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜೀವಾಭಿನ್ನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದೀ ಸಮನ್ವಯೋ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಷಯಪಂಚರಾತ್ರರಾದ್ಧಾಂತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭಾಗವತಮತನಿರಾಸದ್ವಾರಾ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭಾಗವತಮತಸ್ಯ ಮಾನತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧೇರಭೇದವಾದಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಸ್ಯಾಭಾಸತಯಾ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ತತ್ರ ಮೂರ್ತ್ಯಂತರಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ವಾಸುದೇವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಿರಂಜನೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಮೂರ್ತಿಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ವ್ಯೂಹೇಷು ಭಗವತೋಽವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇಷ್ವವಾಂತರಭೇದಮಾಹ -
ವಾಸುದೇವ ಇತಿ ।
ತೇಷ್ವೇವ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಮಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸವಿಶೇಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಹೇತುಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವ್ಯೂಹವಂತಂ ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿಭೂತಂ ನಿರಂಜನಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಕ್ಕಾಯಚೇತಸಾಮವಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ದೇವತಾಗೃಹಗಮನಮಭಿಗಮನಮ್ । ಪೂಜಾದ್ರವ್ಯಾಣಾಮರ್ಜನಮುಪಾದಾನಮ್ । ಇಜ್ಯಾ ಪೂಜಾ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ಜಪಃ । ಯೋಗೋ ಧ್ಯಾನಮ್ ।
ಪರಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನವಿರುದ್ಧಮಂಶಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದನಿರಾಸೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಅವಿರುದ್ಧಮಂಶಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ತದನಿಷೇಧೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
‘ಸಮಾಹಿತಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತೋ ಭೂತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ‘ಮತ್ಕರ್ಮಕೃನ್ಮತ್ಪರಮೋ ಮದ್ಭಕ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ನಿರಸ್ಯಾಂಶಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತಪ್ರಣಾಶಸ್ವರ್ಗನರಕಾಪವರ್ಗಾಭಾವಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರಣಭಗವದಾಪ್ತಿಮೋಕ್ಷೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಷೇಧಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ಜೀವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗೇ ತದರ್ಥಪಂಚರಾತ್ರರಾದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ಜೀವಜನ್ಮ ನಿರಸ್ಯ ಮನಸಸ್ತತೋ ಜನ್ಮ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಂಕರ್ಷಣಾಜ್ಜೀವಾನ್ಮನಸೋ ಜನ್ಮಕಲ್ಪನಾ ನೇತ್ಯತ್ರೇತಃಶಬ್ದಗೃಹೀತಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಕರಣಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಕರ್ತೇಽತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಕರಣಸ್ಯ ಕರ್ತುರುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಭಾಗವತಕಲ್ಪನಾ ಕಥಮಸಂಗತೇತಿ ತದ್ವಕ್ತುಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಮನುವದತಿ -
ವರ್ಣಯಂತೀತಿ ।
ಲೋಕೇ ಕರಣಸ್ಯ ಕರ್ತುರುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪರೇಷಾಂ ಕಲ್ಪನಾ ನ ಕಲ್ಪತೇ ಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮೂಲಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಂ ಶ್ರುತಿರ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೌ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ತಾವದಸ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇರಧ್ಯಕ್ಷಂ ಮೂಲಂ, ಜೀವಾನ್ಮನೋಜನೌ ಪರಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಂನಿಕರ್ಷೇ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿನಾನುಮಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಹುವಿಧವಿದ್ಯಾಪರ್ಯವದಾತೋಽಪಿ ವಿಧಾಯ ಕರೇ ಕಠೋರಧಾರಂ ಕುಠಾರಂ ತೇನ ನಿಷ್ಠುರಮಪಿ ಕಾಷ್ಠಂ ಛಿನತ್ತಿ ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯಾಸಾವುಪಾದಾನಮ್ । ತಥಾ ಸಂಕರ್ಷಣೋಽಪಿ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಸ್ಯ ನೋಪಾದಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಸಂಕರ್ಷಣಸ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನನಿರ್ಮಾಣಮ್ । ಇತರಥಾ ಕರಣಮಂತರೇಣೈವ ಸರ್ವನಿರ್ಮಾಣಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತೃತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ॥ ೪೩ ॥
ವಾಸುದೇವಾನ್ನ ಸಂಕರ್ಷಣಸ್ಯ ಜನ್ಮ, ನಾಪಿ ಸಂಕರ್ಷಣಾತ್ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಾದೀತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಜೀವಾದಿತ್ವೇನೇಷ್ಟಾನಾಂ ಸಂಕರ್ಷಣಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾಭಾವೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣತ್ವಂ, ತದಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಚೈಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ತಯೋಃ ಶಕ್ತಿರಾಂತರಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಬಲಂ ಶಾರೀರಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ವೀರ್ಯಂ ಶೌರ್ಯಮ್ । ತೇಜಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಮ್ । ತೇ ಖಲ್ವೈಶ್ವರಾ ಧರ್ಮಾಸ್ತೈರನ್ವಿತಾ ಯತಃ ಸಂಕರ್ಷಣಾದಯಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಭಾಗವತೋಕ್ತಿಮಾಹ -
ವಾಸುದೇವಾ ಇತಿ ।
ನಿರ್ದೋಷತ್ವಮವಿದ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ನಿರುಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ನಿರವದ್ಯತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರತ್ವೇ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗೇ ಗುಣತ್ವಾದ್ದೋಷೋ ನೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸರ್ವತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಾದಿಭಾವೋಪಗಮಕೃತಾ ಪೂರ್ವತ್ರೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ಸಾ ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರತ್ವೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರಂ ಬುಭುತ್ಸತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಾಸುದೇವಾದಯಸ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾಣ ಈಶ್ವರಾಃ ಕಿಂ ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನಾ ಏವ ನ ತ್ವೈಕ್ಯಮೇಷಾಮಸ್ತಿ ಕಿಂ ವೈಕಸ್ಯೈವ ಭಗವತೋಽವಸ್ಥಾಭೇದಾ ಏತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನುವದತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ತೇ ವ್ಯಾಹತಕಾಮಾಃ ಸ್ಯುರ್ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಚರಮೇ ತ್ವೇಕೇನೈವೇಶನಾಯಾಃ ಕೃತತ್ವಾದಿತರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಸಂಭೂಯಕಾರಿತ್ವೇ ಪರಿಷದ್ವನ್ನ ಕಶ್ಚಿದೀಶ್ವರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಅನೇಕೇಶ್ವರಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಸಿದ್ಧಾಂತೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾಣೋ ವಾಸುದೇವಾದಯಶ್ಚತ್ವಾರೋಽಪೀಶ್ವರಾ ಭಗವತೋ ವ್ಯೂಹಾಃ ಸ್ವೀಕೃತಾಃ । ತಥಾಚೈಕಾತ್ಮಾನ ಇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಸುದೇವಾದೀನಾಮೇಕವ್ಯೂಹತ್ವೇನೈಕ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವತಾದವಸ್ಥ್ಯಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ನಹೀತಿ ।
ಅತಿಶಯಮೃತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟವೈಷಮ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಭವಿತವ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮುತ್ಕರ್ಷೋ ಯತ್ರ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಾತಿಶಯಜ್ಞಾನಾದಿಮತಾಂ ಕಾರ್ಯತೇತ್ಯತಿಶಯೋಽಸ್ತಿ । ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಂಚರಾತ್ರಿಣಾಮುಪಗಮಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವಾಸುದೇವಾ ಇತಿ ।
ವ್ಯೂಹಾದೀನಾಂ ಚತುಷ್ಟಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ತನ್ನಿಯಮಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನಚೇತಿ ॥ ೪೪ ॥
ಇತಶ್ಚಾನಾದರಣೀಯಮಿದಂ ಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಗುಣೇತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣಾತ್ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾನಿರುದ್ಧಯೋರ್ಮನೋಹಂಕಾರಯೋರಾತ್ಮನೋ ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾತ್ಮಾನ ಏವೈತ ಇತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧೋಕ್ತಿರ್ಗೃಹೀತಾ । ಗುಣಗುಣಿತ್ವಕಲ್ಪನಾರೂಪಂ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಭ್ಯೋ ಗುಣಿಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದೀನ್ಗುಣಾನ್ಭೇದೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಪುನರಾತ್ಮನ ಏವೈತ ಇತ್ಯಬ್ರುವಂಸ್ತತೋ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಅತ್ರಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಕರ್ಷಣೋ ನಾಮ ಜೀವಃ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನೋ ಮನೋಽನಿರುದ್ಧೋಽಹಂಕಾರ ಇತಿ ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುನರಾತ್ಮಾನ ಏವೇತ್ಯಭೇದವಾದಾದ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವೇದೇತಿ ।
ಅತ್ರಾದಿಶಬ್ದೇನ ಭಾಗವತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪಾದಮಾತ್ರಾಧ್ಯಯನಾದಶೇಷವೇದಾಧ್ಯಯನಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಾತ್ರಾಧ್ಯೇತುರ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಭಾಗವತಶಾಸ್ತ್ರಾಕ್ಷರಮಾತ್ರಾಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನಿಂದಾ ಗೃಹೀತಾ । ಭಾಗವತಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೇತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಯಾ ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವೇದಾವಿರುದ್ಧತಾಂತ್ರಿಕಾನುಷ್ಠಾನವಾಸುದೇವಾರ್ಚನೋದ್ಯೇಕದೇಶಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಜೀವಜನ್ಮಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರಣಯನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿರುದ್ಧಧೀದ್ವಾರಾ ದುರಿತಫಲದಾನಾಯ ವ್ಯಾಮೋಹಕತ್ವಮ್ । ಜೀವಜನ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮಿವ ತಜ್ಜನ್ಮಸ್ಮೃತೀನಾಮಪಿ ಚಾನ್ಯಪರತ್ವಮನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾನ್ನ ತೈರ್ವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ಪಾದಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥ ೪೫ ॥
ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತೇ ಪಾದೇ ಸಮನ್ವಯಸ್ಥಾಪನಾಯ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಪಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಥಿತ್ಯೈ ಭೂತಭೋಕ್ತೃವಿಷಯಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿಗಾನಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ವಿಯತೋಽಪಿ ತದಸಂಭವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರನ್ನಾದಾವೇಕದೇಶಿಮತಮಾಹ -
ನ ವಿಯದಿತಿ ।
ಆಕಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಶಂಕಿತೇ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾದಸ್ಯ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಾದಸಂಗತಿಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ನಾಪಾತತಃ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿವಿಮತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ತಾಸಾಂ ಭಿನ್ನಪ್ರಸ್ಥಾನತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕಟಯನ್ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಮತಿಮಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ನಭೋವದ್ವಾಯೋರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮಪಿ ತಯೋರೇವಾಸ್ತಿ ವಿಮತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಭೂತವಿಷಯಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿವಿಮತಿರಪಿ ತು ಭೋಕ್ತೃಭೋಗೋಪಕರಣವಿಷಯಾಪಿ ಸಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ನಭಸೋ ವಾಯೋಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿಮಧೀಯತೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಾಸ್ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ‘ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮಾನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’ ಇತಿ ಜನ್ಮಾಮನಂತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾ ನೈವಮಿತರೇ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಮ್ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ’ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ ಪಠಂತ್ಯಾಥರ್ವಣಾ ನೈವಮನ್ಯೇ । ಅತೋಽಸ್ತಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ವಿಮತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮದ್ವಾರಾಪಿ ವಿಗಾನಮಾಹ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಕ್ರಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಕ್ರಮಸಂಖ್ಯೇ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ।
ಶ್ರುತಿವಿಶೇಷೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಮಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪರಪಕ್ಷೇಷು ಸ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾಭಾವಾದತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಸ್ವಪಕ್ಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಃ । ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರುತಿನಾಮೇವಾನ್ಯೋನ್ಯಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಷ್ವಾಪಾತಿಕವಿರೋಧೋಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ಫಲಮುಕ್ತ್ವಾನಂತರಪಾದಾವವತಾರಯತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದರ್ಥನಿರ್ಮಲತ್ವಮರ್ಥಾಭಾಸನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಮ್ಯಗರ್ಥಧೀಃ । ಪ್ರಪಂಚೋಽನಂತರಪಾದದ್ವಯಮ್ ।
ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾದೇವ ತತ್ತ್ವಧೀಲಾಭಾತ್ಕೃತಮೇತನ್ನಿರ್ಮಲತ್ವೇನೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತದರ್ಥೇತಿ ।
ವೇದೈಕದೇಶಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತದೇಕದೇಶಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತಥೈವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಯಾ ತತ್ಸಮನ್ವಯಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಪಕ್ಷಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಿಸ್ತದರ್ಥನಿರ್ಮಲತ್ವೇ ಫಲತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಪಾದದ್ವಯಸಂಬಂಧೇ ಸ್ಥಿತೇ ಭೂತಭೋಕ್ತೃಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿವಾದಾಪವಾದಾರ್ಥೇ ಚ ತೃತೀಯೇ ಪಾದೇ ಸತ್ಯಾದ್ಯಾಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿವಾಕ್ಯಯೋರನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ವಿರೋಧನಿರಾಸೇನಾವಿರೋಧಂ ಸಂಸಾಧ್ಯ ಸಮನ್ವಯದಾರ್ಢ್ಯಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸರ್ವೇಷು ಚಾಧಿಕರಣೇಷು ಪಾದದ್ವಯಗತೇಷು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಷು ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಮವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಫಲಮ್ । ಅತ್ರ ಚಾದ್ಯೇಽಧಿಕರಣೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಿಯದಾದಿಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿರೇಕತ್ರ, ಅನ್ಯತ್ರ ತಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಾದದ್ವಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಿರೋಧಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ತೇನ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ವಾಚ್ಯೇ ಗೌಣವಾದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ -
ಕಿಮಸ್ಯೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂದಿಹ್ಯಗೌಣವಾದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರನ್ಯತ್ರ ತದಶ್ರುತೇರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಶಂಕ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಜ್ಜನ್ಮಶ್ರುತೇರ್ಗೌಣತ್ವಾತ್ತೇಜೋಮುಖೈವ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಕುತೋ ವಿರೋಧಾಶಂಕೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಕಥಮನುಮಾನಸಿದ್ಧಾ ತದುತ್ಪತ್ತಿರಪಹ್ನೂಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿರೇವಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾ ಗೌಣೀತಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತೇರ್ಗೌಣತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಸ್ತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾನುಕ್ರಮಣಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯೋರಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದ್ವಿರೋಧೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣ್ಯಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ತದ್ಭೇದೋ ನೇಷ್ಯತೇ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತದಾಕಾಶಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನುಸಾರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ತೇಜ ಇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾವಾದೀ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾದೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿಹ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸೂಪಾದಿಪಾಕವತ್ಕಿಂ ವಾ ಯುಗಪದೇಕಸ್ಮಾದ್ಬೀಜಾನ್ಮೂಲಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿವತ್ತದಕ್ರಮಃ । ನಾದ್ಯಃ, ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಥಮೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಪಾಠಕ್ರಮಾತ್ಕ್ರಮಸೃಷ್ಟೇರಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನುಸಾರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾಽಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ತೈತ್ತಿರೀಯಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ತದಯೋಗಮಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಯೋರಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ ಸದುಪಾದಾನಂ ತೇಜಸೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ತ್ವಾತ್ಮನಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾದನ್ಯೋ ವಾಯುಸ್ತದುಪಾದಾನಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ತನ್ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಪ್ರಥಮಜತ್ವೇನಾಕಾಶತೇಜಸೋರಸಹಾಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದ್ಧಿರೋಧೇನ ಸಸಹಾಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದ್ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇರಿದಾನೀಂತನಸರ್ಗವದ್ಭೂತಸರ್ಗಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾನುಮಾನೇ ಸರ್ಗಭೇದೇನಾಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽಸಿದ್ಧೇರ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಕೃತಶ್ರುತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಗೌಣವಾದಿನೋಽಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯೇ ತ್ವತಿಕ್ರಾಂತಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ಮತದ್ವಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಮಭಿದಧತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಗತಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ತಾನ್ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಗೌಣವಾದ್ಯೇವ ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿವಾದೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಯನ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ತದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರಪಿ ದರ್ಶಿತತ್ವಾದ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಕಃ ಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನುರೋಧೇನಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯಬಾಧನಮಯುಕ್ತಮಾಕಾಶಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನುರೋಧೇನ ತೇಜಸಿ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಬಾಧನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ವಯಂ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಮನುರುಂಧಾನಾ ದ್ವಯಬಾಧಂ ಶಿಂಷ್ಮಃ, ಕಿಂತು ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾಧಿಕರಣೇನ ತನ್ಮತಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ತದವಷ್ಟಂಭೇನ ಕಥಮಸಂಭವಕಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಣಭುಗಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತೇ ಹೀತಿ ।
ಆಕಾಶಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಾರಣತ್ರಯಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮವಾಯೀತಿ ।
ಪರಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ । ತತ್ರ ಸ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಕಿಲೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಹಿ ತ್ರೀಣಿ ಕಾರಣಾನಿ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಶೇಷಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತದಭಾವಮಾಕಾಶೇ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಮವಾಯಿಕಾರಣೇ ನಿರಸ್ತೇ ಸತ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಾರಣದ್ವಯನಿರಾಸೇನ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣನಿರಸನಂ ಸುಕರಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಭಾವಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಮನುಮಾಯ ತತ್ರೈವಾನುಮಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯೇ ಜಾಯಂತೇ ತೇಷಾಮನುಭವಾರ್ಥಕ್ರಿಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ನೋಪಲಭ್ಯೇತೇ ಯಥಾ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ । ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ತಾದೃಶೋ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತನ್ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಕಾರ್ಯಲಕ್ಷಣವಿಕಲತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾಶನಂ ಪ್ರಕಾಶೋಽನುಭವಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಭೂತ್ವಾ ಭಾವಿತ್ವಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ, ತದಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಕಥಂ ಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟ್ಯತೇ -
ಕಿಂ ಹೀತಿ ।
ಮಹಾದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯೋ ದೇಶೋಽವಕಾಶಃ । ತದ್ವಿರುದ್ಧದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯಂ ಸುಷಿರಮ್ । ಅಣುದ್ವಯತತ್ಸಂಯೋಗಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯಂ ಛಿದ್ರಮ್ । ಏತತ್ತ್ರಯರಹಿತಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಾಗಾಸೀದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಮರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಕಾಶೋ ನ ಜಾಯತೇ, ವಿಭುತ್ವಾತ್ , ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಸ್ಪರ್ಶದ್ರವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ, ಆತ್ಮವದಿತ್ಯನುಮಾನತ್ರಯಮಾಹ -
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಗೌಣತ್ವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಲೋಕಾದಿವದಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶಭೇದವತ್ತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜನ್ಮಪ್ರಯೋಜಕಪ್ರದೇಶಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಗೌಣತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇಽಪಿ ವೈದಿಕವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೇದೇಽಪೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾದುಪರಿಷ್ಟಾದ್ಗೌಣೋ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ೩ ॥
ನ ಕೇವಲಮನುಮಾನಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾಜತ್ವಂ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿತೋಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶಬ್ದಃ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಮೇವಾತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ತ್ವನುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಆಕಾಶವದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮನುತ್ಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತದನುತ್ಪತ್ತೌ ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನವೈಧುರ್ಯಮಾನಂತ್ಯಂ, ತದಾಕಾಶಸ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನೀಲಮುತ್ಪಲಮಿತಿವದಾಕಾಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತದಾಕಾಶಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಚಕಾರಾದುದಾಹರಣಮಿತ್ಯನುಕೃಷ್ಯತೇ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಗಮಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಸಂಭೂತಶಬ್ದಮಧಿಕೃತ್ಯ ಸಂಭಾವಿತಾಶಂಕಾಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಸ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪದವಿಷಯಚೋದ್ಯೋತ್ತರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಚೋದ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯಸ್ಥಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪದಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ ಯತ್ರಾನುವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರ ಗೌಣತೇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯತ್ವಗೌಣತ್ವೇ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಶಬ್ದಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಭೇದೇ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇರೇಕರೂಪತ್ವಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತದಸಂಭವೇನ ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತದೃಷ್ಟೇ ತಥಾತ್ರಾಪೀತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾವಧಾರಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾ ಪುನಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತೈವ ಬ್ರೂತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯದ್ವಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾವಧಾರಣಶ್ರುತೇರುಪಪತ್ತಿಮಾಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮವಧಾರಣಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕುಲಂ ಗೃಹಮ್ । ಅಮತ್ರಾಣಿ ಘಟಶರಾವಾದೀನಿ ಪಾತ್ರಾಣಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಮವಧಾರಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಮೃದಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಮವಧಾರಣಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ತದಕಾರ್ಯಂ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಮಪಿ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಸ್ತು ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಅವಧಾರಣಶ್ರುತಿವದದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತೇರವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ತನ್ನಿವಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ತನ್ನಿವಾರಣಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ನಭಸಾ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಸದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನಭಶ್ಚೇದ್ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಥಂ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸದ್ವಿತೀಯಂ ನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಶಬ್ದವದಾಕಾಶಮಶಬ್ದಾದಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವಾರೂಪತ್ವಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಲಕ್ಷಣಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮನಯೋರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ಗೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾನನ್ಯತ್ವನಿಮಿತ್ತಾಭೇದೋಪಚಾರಾದದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮನುಗ್ರಾಹಿಕಾಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
‘ಆಕಾಶ ಆತ್ಮಾ', ‘ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಚೋದ್ಯಾಂತರಮಪಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಚ ಜ್ಞಾತೇ ತದೇಕದೇಶಕಾಲಮಾಕಾಶಮಪಿ ಸಹಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಕಥಮನ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಾದನ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನಿವಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಗೌಣವಾದೀ ಸ್ವಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥
ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಗೋಣತ್ವಾತ್ತದನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಗೌಣವಾದಿಮತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಮಿತಿಶಬ್ದೋಪಾದಾನಂ ಶಾಖಾಭೇದಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪರೋಧಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ಚೇತ್ಕಿಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಹೀತಿ ।
ತದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯತ್ವೇನ ತದಭೇದಾದೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನಾನ್ಯಥಾ ತನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಮ್ । ಸಂಭವತಿ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕುತಸ್ತದೌಪಚಾರಿಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಂತರೇಣಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಸ್ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಿದ್ಯಾತತ್ಸಂಬಂಧಾತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಅವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಕಾರಾಣಾಮವ್ಯತಿರೇಕ ಏವ ನ್ಯಾಯಸ್ತೇನೈವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶಬ್ದಾನೇವೋದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಸಾ ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ಸಾಧನಾಯೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಮನುಮೋದಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚೇದಿಯಮೇಕಾ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಕಥಂಚಿದವಿವಕ್ಷಿತಾ ಶಂಕ್ಯೇತ, ತಾಸ್ತು ಭೂಯಸ್ಯೋ ಯುಕ್ತಿಸಹಿತಾಶ್ಚ ಗಮ್ಯಂತೇ, ತನ್ನಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಶಂಕೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ತೇನ ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ । ದುಂದುಭಿಶಂಖವೀಣಾಮೃದಾದಿನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತೇ ತೇ ಶಬ್ದಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಶ್ರೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿನಿ ದೂಷಿತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವಾಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯಾವಿರೋಧಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಶ್ರುತಿದ್ವಯವಿರೋಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟಾ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಕೃದೇವ ಶ್ರುತಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯದ್ವಯೇನಾಕಾಶೇನ ತೇಜಸಾ ಚ ಸಂಬಂಧಃ ‘ತದಾಕಾಶಮಸೃಜತ', ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಸೂಪಂ ಪಕ್ತ್ವೌದನಂ ಪಚತೀತಿವದೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯದ್ವಯಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕ್ರಮಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಪ್ರಾಥಮ್ಯದೃಷ್ಟೇರುಭಯೋಃ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯುಗಪದನುತ್ಪತ್ತೇರ್ನ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ತುನಿ ತದಯೋಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪೇತಿ ।
ತೇಜಃಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ವಿಯತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಬಾಧ್ಯಮ್ , ಆಕಾಶಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ತು ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮೇವ ತೇಜಃಸೃಷ್ಟೇರ್ಬಾಧ್ಯಂ ನ ತತ್ಸೃಷ್ಟಿರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ, ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಥಾನಾಂತರತ್ವಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ , ತತ್ರ ಶ್ರುತಧರ್ಮಿಬಾಧಕಲ್ಪನಾದುಭಯಬಾಧಪ್ರಸಂಜಕಾದ್ಧರ್ಮಬಾಧಕಲ್ಪನಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತ್ಯೋರನ್ಯಥೋಪಪದ್ಯಮಾನಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಯೋರನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಾ ಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿರೇವಾನುಸರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಶಕ್ಯೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇರನ್ಯಥೋಪಪದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಮಾಹ -
ಶಕ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಪರಿಣಯನಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ತದಾಕಾಶಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ವಾರಯೇದರ್ಥಾದ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಆರ್ಥಿಕಶ್ರುತೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ತೇಜಃಶ್ರುತಿಸ್ತೇಜೋಜನ್ಮ ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬೋಧಯತಿ ಚೇತ್ಕಾ ಹಾನಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುರನೇಕವ್ಯಾಪಾರವದೇಕಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ರಷ್ಟಾ ತ್ವಿತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾಧೀನಂ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಧಾರಣಮ್ । ನ ಚಾವೃತ್ತಿರಹಿತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕತ್ರಾರ್ಥೇ ವ್ಯಾಪಾರೋ ದೃಷ್ಟಃ । ದೃಷ್ಟಂ ತು ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತುರನೇಕವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಶ್ರುತ್ಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇಕೇತಿ ।
ಏಕಂ ವಾಕ್ಯಮಾವೃತ್ತಿರಹಿತಮನೇಕವ್ಯಾಪಾರವನ್ನ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ತು ಭಿನ್ನಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧೋಽಪಿ ಕ್ರಮಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಂಗೃರಹ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಜ್ಜಲಾನಿತೀತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನ ಚಾಯಂ ಶಬ್ದಃ ಸೃಷ್ಟಿಪರೋಽತೋ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕ್ರಮಂ ಬಾಧಿತುಮಲಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ತತ್ತೇಜ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಪರತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಕ್ರಮಾನುರೋಧಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ಪರತ್ವಾತತ್ಪರತ್ವವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಕ್ರಮನಿವಾರಕತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಗುಣಭೂತಕ್ರಮವಿರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಭೂತಪದಾರ್ಥತ್ಯಾಗೋ ಯುಕ್ತಃ, ಗುಣಪ್ರಧಾನವಿರೋಧೇ ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧಸ್ಯೈವ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನುರೋಧೇನ ವಿಯತ್ಪದಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಶಾಬ್ದಮಾರ್ಥಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ತೇಜ ಇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಕ್ರಮಸ್ಯ ಶ್ರೌತಕ್ರಮವಿರೋಧೇ ಬಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಯತ್ಪವನಯೋಃ ಶ್ರುತಿಂ ವಿನಾ ಪ್ರಥಮತಸ್ತೇಜಃಶ್ರುತಿವಶಾತ್ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಭಾತಿ, ತಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತೃತೀಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವಿಕಲ್ಪೋ ವಾ ಸ್ಯಾದುಭಯಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಯೋಭಯತ್ರೋಪಸಂಹೃತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಜತ್ವೇ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವಾನ್ನಿರಸ್ತಃ । ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನೋಭಯೋರುಭಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಮ್ । ನಚ ಕ್ರಮಸೃಷ್ಟಾವಿಷ್ಟಾಯಾಮುಭಯೋರುಭಯತ್ರ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮುಪಸಂಹರ್ತೃಂ ಶಕ್ಯಂ, ತೇನ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾವಪಿ ನಿರಸ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿನಯನಾನ್ನ ತಯೋರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮವಿರೋಧೋಽಪಿ ತು ಛಂದೋಗಶ್ರುತೇರನುಕೂಲೈವ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತೌ ವಿಯದುಪಸಂಹಾರಂ ವಿನಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ನ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯನುಕೂಲಾ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತೋ ನ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸಮಾಧಾನಮನುದ್ರವತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದನಂ ತಾವದ್ ದೂಷಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ಷೀರಪೂರ್ಣಘಟೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾ ನೀರಬಿಂದವಸ್ತದ್ಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ, ನ ಪೃಥಕ್ಪಾಥೋಬಿಂದೂನಾಂ ಗ್ರಹಣಮವಶಿಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಞಾತೇ ತದಭಿನ್ನದೇಶಕಾಲಂ ನಭೋ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವ, ತದನೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನೇದಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಂ, ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೋಧಿತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ, ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರರೂಪತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯನೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನೇದಂ ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಕ್ಷೀರೋದಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನೈತನ್ನೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಕ್ಷೀರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಮಾ ಭೂದೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಮಾಯಯಾ ಭ್ರಾಂತಿರೂಪಯಾ ಯದಲೀಕಂ ಮಿಥ್ಯಾಭಾಷಣಂ ತೇನ ವಂಚನಮನ್ಯಥಾಬೋಧನಂ ತೇನ ವಾ ವಿಪ್ರಲಿಪ್ಸಾದಿಭಿರ್ವಾ ನಾರ್ಥಾವಧಾರಣಮಪೌರುಷೇಯಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತೇಷಾಂ ಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಾದ್ವೇದೇಽಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಕ್ಷೀರನೀರವದ್ಬ್ರಹ್ಮನಭಸೋರವ್ಯತಿರೇಕಾದದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಾವಧಾರಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯದ್ವಿತೀಯಪದಮೌಪಚಾರಿಕಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮವಧಾರಣಮ್ । ನಹಿ ಮಾಣವಕೇ ಸಿಂಹತ್ವೋಪಚಾರೇಣ ಸಿಂಹಾದನ್ಯೋ ಮಾಣವಕೋ ನೇತಿ ಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಮಿದಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ಸಂಭವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಪೂರಯಿತುಂ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ಮೃದಾದಿಷ್ವಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶವಿಷಯಂ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಂತಂ ಪ್ರತಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ನ ತದಿತಿ ।
ಕಥಮಪೂರ್ವವದುಪನ್ಯಾಸಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ।
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ವಾ ಕಥಮಿದಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶವಿಷಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೬ ॥
ಸಾವಧಾರಣಾದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತೇರೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ ನಭಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮನುಮಾನವಿರೋಧಾದಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ತದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರವಣಂ ಗೌಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇನಾಮಾನತ್ವಾನ್ನಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಗೌಣತ್ವಾಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಭಕ್ತತ್ವಹೇತುಕಮನುಮಾನಂ ಹೇತುಂ ಕುರ್ವನ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಯಥಾ ಚ ಘಟಾದೀತ್ಯನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಯನ್ನ ಕಾರ್ಯಂ ತನ್ನ ವಿಭಕ್ತಂ, ಯಥಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ವಿಭಾಗಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವಾದ್ಗುಣಿತ್ವಾಚ್ಚ ಘಟವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದಿಗಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ಪಕ್ಷತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಗಗನಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಭಕೋ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ವಿಭಕ್ತೋಽಪಿ ವಿಕಾರೋ ನೇತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತದಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತದ್ವದೇವ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಸತಿ ಮಾತರಿ ಬಾಧವಿಧುರೇ ವಿಭಾಗಾಭಾವಾತ್ । ನಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾತೀತಿಕವಿಭಾಗೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ, ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ತದ್ವದೇವಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ನ ಕಾರ್ಯತಾ, ತತ್ಕಾರ್ಯತಾಯಾಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ನ । ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ಧಟವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಾನ್ನ ಸರ್ವಕಾರಣತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತಿವಿರೋಧಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನಿರುಪಾದಾನತ್ವಮ್ ।
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಆತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿರಾಕರ್ತಾಸ್ತಿ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ನಿರಾಕರ್ತೈವಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತದಭಾವೇ ನಿರಾಕರಣಾಸಿದ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಕಾರಣಸ್ಯೈವಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋರನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽನಾಗಂತುಕತ್ವಂ, ತತ್ಕಥಂ ತತ್ಕಾರಣಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಿಧ್ಯನ್ನಾತ್ಮಾ ಕಥಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಫೂರ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಪ್ರಕ್ಷಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧತ್ವೇ ತೇಷಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತ್ವೇ ವಸ್ತುತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾಕಾಶಾದೀನಾಮಪಿ ತಥಾ ಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಮಾಣವೈಯರ್ಥ್ಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಜಡತ್ವಾದನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತಾ ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ವಾದಿನೋ ನೋಪಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾನ್ನ ತದಧೀನಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮನಿರಾಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಿರಾಕರಣಮಪಿ ತದಧೀನಾತ್ಮಲಾಭಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ನೋದೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಸ್ಮಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚೇತ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಿರಾಕರಣಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಗಂತುಕಂ ಹೀತಿ ।
ಜೀವತ್ವಮನಾಗಂತುಕಮಪಿ ನಿರಾಕ್ರಿಯಮಾಣಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವರೂಪಂ ತದಾಹ -
ಯ ಏವೇತಿ ।
ತದಪಿ ನಿರಾಕ್ರಿಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರ್ತ್ರಂತರಾಭಾವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋರನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮನಾಗಂತುಕತ್ವೇ ಕಾರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಫೂರ್ತಾವನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ಸತ್ತಾಯಾಮಪಿ ತದುಪಪಾದಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸದಾಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷೈಕರೂಪಾನುಭವಾನ್ನಾತ್ಮನಃ ಸತ್ತಾವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಯೇನಾನ್ಯತಃ ಸತ್ತಾಮಾಕಾಂಕ್ಷೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವತೋ ಮಾತುರನ್ಯಥಾಭಾವಾಭಾವೇೇಽಪಿ ಮೃತಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಬಾಧಕಾದವಸಾತವ್ಯಂ, ಬಾಧಕಂ ಚ ಘಟಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಿಚಲನಂ ಮಾನೋಪನೀತಂ, ಯಸ್ಯ ತು ನ ತದಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನಾನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾನಾಗಂತುಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಭಕ್ತತ್ವಹೇತೋರವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಬಾಧಕತರ್ಕಾಭಾವಾದಪ್ರಯೋಜಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಾವಬಾಧಿತಭೇದಶೂನ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಮುಖ್ಯಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವಮ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ತಥಾವಿಧಭೇದವತ್ತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯವಿಭಾಗಿತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಮನ್ಯಥಾ ಮುಖ್ಯವಿಭಾಗಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಕುತೋಽಪ್ರಯೋಜಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷತೋ ದೂಷಯಿತುಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಮಾನಜಾತೀಯಸ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ತತ್ಪ್ರತೀತಿ ।
ನಿಯಮೋ ಹಿ ಕಾರಣಮಾತ್ರನಿಷ್ಠೋ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣನಿಷ್ಠೋ ವಾ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣನಿಷ್ಠೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತೃತೀಯಮಾದತ್ತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಯಾಪರಜಾತ್ಯಾ ವಾ ಪರಜಾತ್ಯಾ ವಾ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ಅನೈಕಾಂತಿಕಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನಚ ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸೂತ್ರವಾಲಾದಿಸಮುದಾಯಮಾತ್ರತ್ವಂ, ಪಟಾದೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪತ್ತಾವವಯವಿಸಮುದಾಯಮಾತ್ರಾಪಾಕರಣಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯ ಸಮಾನಜಾತೀಯವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಸತಶ್ಚಾನಾರಂಭಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಸಮಾನಜಾತೀಯಮೇವಾರಂಭಕಮಿತಿ ನಿಯಮಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯಾನೇಕೇಷಾಮಾರಂಭಕತ್ವನಿಯಮಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತನ್ನಿಯಮೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಾರಂಭೇ ವಾ ದ್ರವ್ಯಾರಂಭೇ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಣುಮನಸೋರಿತಿ ।
ಯಯೋಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತೌ ಸಂಹತ್ಯ ಕರ್ಮಾರಭೇತೇ ಚೇತ್ತಸ್ಯೋಭಯಸಮವೇತತ್ವಾದೇಕದ್ರವ್ಯತ್ವವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಸಂಯೋಗಃ ಸತಿ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮೇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕೈಕೋ ಹೀತಿ ।
ದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭಕಸಂಯೋಗಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಜನಕಂ ಚ ಕರ್ಮಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ । ದ್ವಿತೀಯಮವಲಂಬತೇ -
ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।
ಆರಂಭವಾದಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೂಷಯತಿ -
ನ । ಪರಿಣಾಮೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ನ ತ್ವೇವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈಷ ನಿಯಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮನೇಕೇಷಾಂ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಕ್ಷೀರಂ ದಧಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ ತತ್ರ ನಾವಯವಾನಾಮನೇಕೇಷಾಮುಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ಅವಿಭಕ್ತಸ್ಯೈವ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ದಧ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೋಪಲಂಭಾತ್ , ಯಥಾ ಪರಮಾಣುವಾದಿನಾಂ ಕ್ಷೀರದ್ವ್ಯಣುಕಂ ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ವಾ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾಸಂಯೋಗೇಽಪಿ ದಧಿ ಜನಯತಿ ತಥಾ ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮನೇಕೇಷಾಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಯಮೇ ನ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನೇಶ್ವರೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಾದನೇಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾನ್ನಿರ್ಣಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಿನಃ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್ತದ್ವಿರಹಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಮಾತ್ಮವದನುತ್ಪತ್ತಿಮದಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಸ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಭೂತ್ವಾಭಾವಿತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ತದುತ್ಪತ್ತಿಮದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾಧಾರತ್ವಂ ವಿಶೇಷಃ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಮೂರ್ತತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೂರ್ತವಿರೋಧಿನಶ್ಚಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ತದಭಾವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾಠಿನ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಅಾಕಾಶಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಾಕಾಶಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕಾಶವಚ್ಛರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ಮತ್ತ್ವಾಽಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅವಕಾಶಾಂತರಮಂತರೇಣಾಕಾಶಸ್ಥಿತಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ತದತಿರೇಕೇಣ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿವಾವಸ್ಥಿತಿರವಿರುದ್ಧೇತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾಂತರಾಣ್ಯನೂದ್ಯ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತಾಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ನ್ಯಾಯಶೂನ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರನುಮಾನಮಪಬಾಧಿತುಮಸಮರ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವ ಹೇತುಃ । ಆಕಾಶೋ ಜಾಯತೇ, ಮಹಾಭೂತತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಗುಣಾಧಾರತ್ವಾದ್ವಾ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಆದ್ಯಸ್ಯ ಹೇತೋರನ್ಯತರಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ಚೋದಯತಿ -
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾಕಾಶಮನಿತ್ಯವಿಶೇಷಗುಣಾಧಿಕರಣವಿಭುಭಿನ್ನಂ, ಮೇಯತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಆಕಾಶಂ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷಗುಣಾಧಿಕರಣವಿಭ್ವನ್ಯತ್ , ಮೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣವಿವಿಧಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚ ತ್ವದುಕ್ತಾ ಹೇತವಃ ಸಾಧಕಾ ನ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ವಿಭುತ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ನಾನುಮಾನಮಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ಯಚ್ಚೈತದುಕ್ತಂ ಶಬ್ದಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ತದನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯಚ್ಚೇತದಿತಿ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಮೃತತ್ವಶ್ರುತಿರಾಪೇಕ್ಷಿಕೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಮುಕ್ಯಾರ್ಥೈವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇದಾತ್ಮನಿ ತತ್ತುಲ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶವದಿತಿ ।
ಸಮತ್ವಾಭಾವೇ ನ ಕ್ವಚಿದುಪಮಾನತ್ವಮುಪಲಬ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
‘ಸ ಯಥಾನಂತೋಽಯಮಾಕಾಶ ಏವಮನಂತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋರುಪಪಾದಿತತ್ವೇನ ನ್ಯೂನೇನೋಪಮಾನಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾನ್ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ಜ್ಯಾಯಾನಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೋಪಮಾನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಶಂಕಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾಚ್ಚೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವದಿತಿ, ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತಪಸೀತಿ ।
ಯುಕ್ತಂ ತಪಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶೇ ತು ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ವಲನಾದಿವದ್ಬಾಧಕಾಭಾವಾದನುಗ್ರಾಹಕಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ಮುಖ್ಯತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ತೇಜಃ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿನಯನಾತ್ತಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಾಕಾಶಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥ ೭ ॥
ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪವನೋತ್ಪತ್ತಿಮತಿದೇಶೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವವತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯೋ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ಭವಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅತಿದೇಶೋಽಯಮಿತಿ ।
ಫಲಭೇದಮಪಿ ಪೂರ್ವವದುಪೇತ್ಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಕಥನಾನಂತರಂ ತೇಜಆದ್ಯತಿಕ್ರಮ್ಯ ವಾಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ವಿಯದಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯತಿದೇಶಂ ವಿಶದೀಕರ್ತುಂ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಮಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ವಿಯದಧಿಕರಣೇಽಪಿ ಪಕ್ಷತ್ರಯಮಸ್ತೀತಿ ಸೂಚಿತಂ, ತದೇವ ಪಕ್ಷತ್ರಯಂ ಸಂಕ್ಷಿಪನ್ಪ್ರಥಮಂ ಗೌಣವಾದಿಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನ ವಾಯುರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅಸ್ತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೇಜಸಃ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಚ ‘ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ’ ಇತಿ ವಾಯೋಸ್ತೇಜಃಸಕಾಶಾತ್ಪೂರ್ವಜತ್ವಶ್ರುತೇರುಭಯೋಸ್ತದನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಾಕಾಶದ್ವಾರಾ ವಾಯುಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।ದರ್ಶಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯುನಿತ್ಯತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ – ಅಮೃತತ್ವದೀತಿ । ಗೌಣವಾದಿನೋಽಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಶವದ್ವಾಯೋರಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಮಸಂಭವಾಶಂಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಭವಶ್ಚೇತಿ ।
ದರ್ಶಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯುನಿತ್ಯತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಮೃತತ್ವದೀತಿ ।
‘ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚೈತದಮೃತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ‘ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಾಯುಃ ಸಮಷ್ಟಿಃ’ ಇತ್ಯಭ್ಯಾಸೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾಚ್ಚ ಪವನೋತ್ಪತ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಾಕಾಶದ್ವಾರಾ ವಾಯುಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಯತ್ತು ವಾಯೋರಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧಾದುತ್ಪತ್ತೇರಸಂಭವ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಸ್ತಮಯೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತದುಪಪಾದಕವಾಯೂತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಬಹುತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಭೂತಸ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಮೃತತ್ವಾಸ್ತಮಯನಿಷೇಧಾವಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ನೇಯೌ । ಅಭ್ಯಾಸತ್ಸೂಪಾಸ್ಯಾದರಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ವಾಯೋರಮೃತತ್ವಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಗಮಯತಿ । ‘ಅಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ’ ಇತ್ಯಪಮೃತ್ಯಜಯಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧಿಕಾಶಂಕಾಭಾವೇನಾತಿದೇಶಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಸತಿ ವಿಶೇಷೇ ನಾತಿದೇಶೋಽರ್ಥವಾನಿತಿ, ತದಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವೇಣೈವಾಧಿಕರಣೇನ ಗತತ್ವಾದಿದಮಘಿಕರಣಮನಾರಭ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಶಬ್ದಾನುರೋಧಿನ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನ ವಸ್ತ್ವನುರೋಧಿನೀತಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಮಾತ್ರಕೃತಾಮಾಶಂಕಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸಂವರ್ಗೇತಿ ।
‘ಸ ಯೋ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಮಾದಿಪದಮಮೃತತ್ವಶ್ರವಣಮಭ್ಯಾಸಂ ಚ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಅಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಸ್ಯ ಕೃತಪ್ರತಿವಿಧಿತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತದ್ವಶಾದಾಶಂಕೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪರೋಧಾದಿನಾ ವಾಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೮ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಯತ್ಪವನಕಾರಣತ್ವಂ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಯೋರುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಗ್ನಿರೇವ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೋಽಗ್ನೇರ್ಯಥೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೋತ್ಪದ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಭವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
‘ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಜತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ‘ತ್ವಂ ಜಾತೋ ಭವಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ಯುತ ನೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ವಿಯದಿತಿ ।
ದರ್ಶಿತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರದ್ವಾರಾ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಾದವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತತ್ರ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಾದರ್ಥಸಿದ್ಧಾವತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಸಾಧಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯಂ, ಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವತ್ । ನ ಚಾಜತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ಅನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಜನ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾ ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಾನುಗೃಹೀತಾಜತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಬಲವತೀ, ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪರಂಪರಾಯಾ ಬೀಜಾದಿವದಾನಾದಿತ್ವಾದಂಧಪರಂಪರಯಾ ತದನುಗೃಹೀತತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ರಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತತ್ವೇನಾವಿಶೇಷಾದಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಕಾರ್ಯಂ, ಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ನರವಿಷಾಣವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾಜತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಶ್ರುತೇರೌಪಾಧಿಕಜನ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಿಶದೀಕುರ್ವನ್ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರುವತಾ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ವಾ ಸದ್ವಿಶೇಷೋ ವಾ ತಸ್ಯಾಸದ್ವಾ ಕಾರಣಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಹೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟವಿಪರ್ಯಯಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಯಂ ಪಕ್ಷೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಹೇತುಮುಪಪಾದ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯೋಪಪಾದಯತಿ -
ಸ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿಯತ್ಪವನಯೋರಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಜನ್ಮನೋರಪೀತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಯದಿತಿ ।
ವಿಭಕ್ತತ್ವಮುತ್ಪತ್ತಾವುಪಪತ್ತಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ತು ತಥೇತ್ಯಾದಾವನುಮಾನಮುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವದತಾ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಮೂಲೇತಿ ।
ನಚಾನಾದಿತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ತತ್ತದುಪಾದಾನಪರಂಪರಾಯೌಗಪದ್ಯೇ ಪ್ರಲಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮೇ ತುಲ್ಯಬಾಧಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಯಾ ಮೂಲೇತಿ ।
ಏವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಶ್ರುತೇಶ್ಚೌಪಾಧಿಕವಿಷಯತ್ವಾದಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾಜತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತರಸ್ಯಾಸ್ತದನುರೋಧಿತ್ವಾದಿತರೇತರಾವಿರೋಧಾನ್ನಿತ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ಸಮನ್ವಯಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಕುತಶ್ಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜನ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಾಯೋರಪಿ ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ತೇಜಸಸ್ತತೋ ಜನ್ಮಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತೇಜೋಽತ ಇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಚ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ಶ್ರುತಂ ತೇಜೋ ವಿಷಯಃ । ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ವಾಯುಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಬೀಜಂ ದರ್ಶಯನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಶಾಖಾದ್ವಯೋಕ್ತಿಃ । ನಚ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ನಿಮಿತ್ತವಿಷಯತ್ವಾತ್ ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರುಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಾದವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ‘ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಬಹುಭವನಾಶಂಸನಲಿಂಗೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧನಿರಾಕರಣದ್ವಾರಾ ವಾಯುಭಾವಮಾಪನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇಜೋಯೋನೌ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತೇಜೋಹೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತತ್ರ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಸತ್ಯಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷಕಾರಣಮಂತರೇಣಾನ್ಯತರನಿಶ್ಚಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯವಧಾರಿತಾದ್ವಿತೀಯತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ವಚನಾದುಪಾದಾನಾದೇವೋಪಾದೇಯಸ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾದುಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ತೇಜಃ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸದೇವೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾದ್ಯೇೇಽಧಿಕರಣೇ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಗೃಹೀತೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ವಿಯತೋ ವರ್ಣಿತಂ, ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ತೇಜಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ತೇಜಸೋ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಅಥರ್ವಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ತೇಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ತೇಜಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಚೇತಿ ।
ನನು ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ರೂತೇರ್ವಾಯುದ್ವಾರಾ ತೇಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ದರ್ಶಿತಶ್ರುತಯೋ ನ ವಿರುಧ್ಯಂತೇಽನ್ಯಥಾ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತ್ಯಪಾದಾನಪಂಚಮೀ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿರ್ವಾಯೋರನಂತರಮಿತ್ಯುಪಪದವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸೀ ತಥಾಪಿ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದ್ದುರ್ಬಲಾಽಪಿ ಸೈವೋಚಿತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಕ್ರಮೋಪದೇಶಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ವಾಯೋರಿತಿ ।
ಯದಿ ಪುನರಿತ್ಥಮಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರರ್ಥೋ ನಾಶ್ರೀಯತೇ ತರ್ಹಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೈವ ಶ್ರುತಿರಿಯಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಭಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅವ್ಯವಹಿತೇ ಹೀತಿ ।
ಕದರ್ಥಿತಾ ಪೀಡಿತಾ ಬಾಧಿತೇತಿ ಯಾವತ್ । ತೇಜಸೋ ವಾಯುಯೋನಿತ್ವಂ ಪಂಚಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವಂ ತು ತಸ್ಯ ಬಹುಭವನಾಶಂಸನಲಿಂಗಾದವಗತಮ್ , ಅತಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಿಂಗಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ವಾಯುಯೋನಿತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮಾದಾಯ ಲಿಂಗಂ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವವಿಷಯಂ ವಿವಕ್ಷಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಯುಸಮುಚ್ಚಯಮೇವಾಭ್ಯುಪಗಮಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಂಚಮೀಶ್ರುತೇರುಕ್ತಾಂ ಗತಿಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ಕ್ರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಯುಕ್ತಂ, ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನೇನಾಪಾದಾನಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಮಿಹೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಇತಶ್ಚಾಪಾದಾನಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಪಂಚಮ್ಯಾ ನ ಕ್ರಮಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದುಪಾದಾನಾಖ್ಯಾಪಾದನಕಾರಕಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಸಿದ್ಧಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಯೋಗೋ ನ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕ್ಲೃಪ್ತಕಲ್ಪ್ಯಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯೈವ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಮೀಶ್ರುತೇರಕ್ರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ತೇಜಸೋ ವಾಯುಜತ್ವೇ ತದ್ಬಲಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮತಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ತೇಜಸೋ ವಾಯುಜತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ತ್ವಾಕಾಶವಾಯುದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮಿತಿ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿರಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನ, ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಅವಿರೋಧಮೇವ ಸಾಧಯತಿ –
ಯದಾಪೀತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ಧೇನೋಃ ಶೃತಂ ತಪ್ತಂ ಕ್ಷೀರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತದೇವ ದಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಮಾಮಿಕ್ಷೇತಿ ಭೇದಃ । ತತ್ರ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ದಧ್ನಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಗವ್ಯಂ ದಧೀತಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಸ್ತಥಾಽತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಯುಭಾವಾಪತ್ತೌ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯಜಸ್ಯಾಪಿ ತಜ್ಜತ್ವವ್ಯಪದೇಶಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾದಿಭ್ಯಃ ಸ್ವಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮಯಶೋಂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾನ್ಮತ್ತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಡ್ಯಾ ಪರಂಪರಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಈಶ್ವರವಂಶ್ಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಂಶೋದ್ಭವತ್ವಾದಿದಮವಧಾರಣಸ್ಮರಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಮಾದರ್ವಾಕ್ ತಥಾಪೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಪಾರಂಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಮ್ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಪಿ ಪಾರಂಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತಾಸಾಮುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ –
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಥಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವಾ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾಕ್ರಮವಾದಿನೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮುಪಪತ್ತೇರಿತರಶ್ರುತಿವಶಾತ್ ಪಾರಂಪರ್ಯಮೇವಾಶ್ರಯಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಮಶ್ರುತೀನಾಮೇವಾಕ್ರಮಶ್ರುತಿವಶಾನ್ನಯನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಕ್ರಮವದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಪಾರಂಪರ್ಯಮಂತರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಽಪೀತಿ ।
ಅಕ್ರಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಕ್ರಮಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿತ್ವೇನ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ತೇಜಸೋ ವಿಯತ್ಪವನದ್ವಾರಾ ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ॥೧೦॥
ವಿಷಯಂ ವಿವಿಚ್ಯ ಸಹೇತುಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಾಸುಚಿದಿತಿ ।
‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ।
ಕಾಸುಚಿದಿತಿ ।
‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಜನ್ಮಧೀರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಶಂಕಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋಕ್ತಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೇನ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದವಿರೋಧೇ ನಿತ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಜನ್ಮಪ್ರಯೋಜಕಾವಿಶೇಷತ್ವವಿರಹಾನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಸ್ತದ್ಬಿರಹೇ ವಿವದಮಾನೋ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ತದನುಪರೋಧಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಕಿ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕಯ ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವಮಭಿನ್ನತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಮೇದಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಪಹತೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ತಾಸಾಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ವಿಭಾಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾವೇದಕತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ನೋಪಚರಿತಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿತ್ಯನಿತ್ಯಯೋರಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಮೃದ್ಧಟವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಭವಾದವಿರುದ್ಧಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನಾಂಗವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯಾವಾನಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೇರ್ವಿಭಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕಾರತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಸಿದ್ಧಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ಜೀವೇತಿ
ಪ್ರತಿದೇಹಮಾತ್ಮವಿಭಾಗೇ ಕರ್ಮತತ್ಫಲವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಂ ವಿಶೇಷೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಂ ಚೇಕ್ತ್ವಾನುಮಾನಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದನುಗ್ರಾಹಕಮನುಮಾನಮುಕ್ತಂ ತಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರತ್ರ ನೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ತಥೋತ್ಪತ್ತಿದೃಷ್ಟೇಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತಾದೃಶ್ಯೇವ ಸೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪ್ರಾಣಾದೇರಿತಿ ।
ಕಿಂಚೌಪಾಧಿಕಂ ಜನ್ಮ ಚೇದುಪಾಘೇರೇವ ತದ್ವಾಚ್ಯಂ ನೋಭಯೋರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಸರ್ವಏವ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಮಾತ್ರಾರ್ಥಾಂ ಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಜನ್ಮನಾಶಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಭಾವಾನಾಮೇವೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಾವತ್ರೋಕ್ತೌ ನ ಜೀವಾನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರೂಪೇತಿ ।
ಭಾವಶಬ್ದೋ ಜೀವವಾಚೀತಿ ಶೇಷಃ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ತೇಜಸೋ ವಾಯುಕಾರ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಽನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಾಮಪಾಂ ತೇಜಸೋ ಜನ್ಮಾತಿದೇಶೇನ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಆಪ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಂ ಹಿ ಸೂತ್ರಂ ನ ಪದಮಾತ್ರಂ ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಸೂತ್ರತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಪೂರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ’ ಇತಿ ‘ಅಗ್ನೇರಾಪಃ’ ಇತಿ ‘ತದಪೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಮಾಪಃ ಸತೋ ಜಾಯಂತೇ ಕಿಂವಾ ತೇಜಸ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯಪಾಮಗ್ನಿದಾಹ್ಯತ್ವಾದಗ್ನೇರುತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ‘ಅಗ್ನೇರಾಪಃ’ ‘ತದಪೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೀ ಗೌಣ್ಯಾವನ್ಯಥಾಽಥರ್ವಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಆಪೋಽತ ಇತಿ ।
ಅಪಾಂ ಕಾರಣತ್ವೇ ತೇಜಸಃ ಶ್ರುತೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾನ್ನಿಶ್ಚಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತೀತಿ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಯೋರಪ್ತೇಜಸೋರ್ವಿರೋಧೇಽಪಿ ತಯೋರತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಯೋರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದ್ವಿರೋಧಾಪ್ರತೀತೇರ್ವಚನೇ ಸತಿ ನಿಶ್ಚಯೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂದೇಹಾಭಾವೇ ವಿಚಾರಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ಕಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇಜಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಕ್ರಾಂತೇ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಪಾಮತಿಕ್ರಮಣಂ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ । ‘ಆಪ ಏವಾಗ್ರ ಆಸುಃ’ ಇತಿ ಚ ಪೂರ್ವಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದಾಥರ್ವಣಶ್ರುತೇಶ್ಚ ‘ಅಗ್ನೇರಾಪಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ಗೌಣೀತಿ ಮಂದಾಶಂಕಾಂ ನಿರಸಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಪೂರ್ವವತ್ಕ್ರಮಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನಾಕ್ರಮಶ್ರುತೇರ್ನೇತವ್ಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಸದ್ಭಾವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾತ್ತೇಜೋಭಾವಮಾಪನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಾಂ ಕಾರಣೇ ‘ತದಪೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧೌ ನ ಗೌಣಾರ್ಥತೇತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ರ ಚ ತೈತ್ತಿರೀಯಾದಿಶ್ರುತೇರಾಥರ್ವಣಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಮಿಥೋವಿರೋಧನಿರಾಕರಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಬಾದಿಕಾರಣೇ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಸ್ತಥೈವ ಫಲಭೇದಶ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ತೇಜಃಕಾರ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಾಮಪಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ‘ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ –
ತಾ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದಾನ್ಮಹಾಭೂತಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ದರ್ಶಿತಶ್ರುತಿಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಭ್ಯವಹಾರ್ಯಮ್ । ಭಕ್ಷಣಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಪ್ಕಾರ್ಯವಿಗಾನದ್ವಾರಾ ಕಾರಣಸಮನ್ವಯೇ ವಿಗಾನಂ ದರ್ಶಯನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
‘ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ‘ಅದ್ಭ್ವಃ ಪೃಥಿವೀ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಿರೋಧನಿರಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ ಪರಂಪರಯಾ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನಾದತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಸೌಲಭ್ಯಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯೋರನೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ಪೃಥಿವೀಪ್ರತೀತೌ ಕಥಮನ್ನಶಬ್ದೇನ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತೇಸ್ತತೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದೇನ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ । ಅದ್ಭ್ಯೋಽನ್ನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ।
ತತ್ರೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಷಣೇ ಸತ್ಯನ್ನಸ್ಯ ಬಹುಭವನಂ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಕಥಮನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ರೀಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ‘ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ‘ಅದ್ಭ್ವಃ ಪೃಥಿವೀ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವೇ ದರ್ಶಿತೇ ಪೃಥಿವೀವಿಷಯತ್ವಂ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀವಿಷಯತ್ವೇ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ಹೇತುತ್ರಯಂ ವಿಭಜ್ಯಾವತಾರಯತಿ -
ಅಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಶಬ್ದಿತಂ ಪ್ರಕರಣಮಾದೌ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಮನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಬಲಪ್ರಮಾಣಂ ವಿನಾ ಪರಂಪರಾಕಲ್ಪನಮನುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣವಲ್ಲಿಂಗಮಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಾಧಕಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಕೃಷ್ಣತ್ವನಿಯಮರಾಹಿತ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೃಥಿವೀಪ್ರದೇಶಾನಾಮಕೃಷ್ಣಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಥನಾತ್ತತ್ರ ಕೃಷ್ಣತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾದಸಂಭವಿ ಲಿಂಗಮಿತಿ, ತನ್ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಬಾಹುಲ್ಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಭೂಯಿಷ್ಠಂ ಹೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಯದನ್ನಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ಗಮಯತೀತ್ಯತ್ರ ಪೌರಾಣಿಕಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಪೌರಾಣಿಕಾ ಅಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಲಿಂಗೇ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಸ್ಥಾನಮಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪೀತಿ ।
ಸಮಾನಾಧಿಕಾರಮ್ ।
ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರೈವ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ತದ್ಯದಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಯದಪಾಂ ಯಸ್ತಾಸಾಂ ಶರೋ ಮಂಡೋ ಘನೀಭಾವೋಽಭೂದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಃ ಶರೋ ನಿರುಚ್ಯತೇ । ಸ ಹಿ ಸಮಹನ್ಯತ ಸಂಘಾತಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಃ । ಸೋಽಪಾಂ ಕಠಿನಾಕಾರಪರಿಣಾಮಃ ಪೃಥಿವ್ಯಭವತ್ । ವಿಶೇಷ್ಯಪೃಥಿವ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಚಕಾರಸ್ತು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಿತಿಪದಾನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ತೇಜ ಆರಭ್ಯ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯಪಠಿತಸ್ಯೈವ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿರೂಪತ್ವಾತ್ತೃತೀಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ಥಾನಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪೃಥಿವ್ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣತ್ರಯಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪೀತಿ ।
ಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಾ ಶ್ರುತಿರ್ಬಲವತೀ ಕುತೋ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತ್ವದುಕ್ತಂ ಲಿಂಗಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಕೂಲಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿಭಿರ್ಯದಾ ಪೃಥಿವೀ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ತದಾ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರ್ನಾತ್ಯಂತಬಾಧಃ । ಸ್ವಾರ್ಥಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ತದಾಕಾರಪರಿಣತಾಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮನ್ನಮಾತ್ರಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಾದೀನಾಮತ್ಯಂತಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಪೃಥಿವೀವಿಷಯತ್ವಾತ್ತದನುಪಾದಾನೇ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಸಮುದಾಯಯೋರಿತರೇತರವಿರೋಧೇಽನ್ಯತರಸ್ಯಾತ್ಯಂತಬಾಧೇನಾನ್ಯತರೋಪಾದಾನಾದ್ವಾರಮನ್ಯತರಸ್ಯಾಲ್ಪಬಾಧೇನಾನ್ಯತರೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರನ್ನಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಪ್ರಕರಣಾದಿಭಿರನ್ನಾಕಾರಪರಿಣತಾ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಗ್ರಹೀತವ್ಯೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಛಂದೋಗಶ್ರುತಿನಯನಾತ್ತಯೋರವಿರೋಧಾದನ್ನಭಾವಮಾಪನ್ನೇ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿಗಮಯತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧೨॥
ಪೂರ್ವೇಷ್ವಧಿಕರಣೇಷು ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದುತ್ತರಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿರುಪದಿಷ್ಟಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಚೇತನಾಚೇತನವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಿಮಿಮಾನೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಭೂತಸೃಷ್ಟತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಿರೋಧನಿರಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟರಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾದನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಯಾಽವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ‘ಆಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯೇವಕಾರಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವತಾಂತ್ರ್ಯೇ ಸಮಧಿಗತೇ ಭೂತಸ್ವತಂತ್ರ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶ್ರವಣಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಆಕಾಶಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರಾಕಾಶಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರಿವ ತದಭಿಮಾನಿನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಪಂಚಮೀನಾಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಾಯ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವವತ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾತ್ಮನಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ಚಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಮಪೀತಿ ಭೂತಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ, ‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತತ್ಕುತೋ ದೇವತಾನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯೇ ನಿಯಂತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಸ್ತಾವಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮವದ್ಯೋತಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಮಭಿಮಾನಿದೇವತಾದ್ವಾರಾ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಭೂತಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ । ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನ ದೇವತಾಲಕ್ಷಣಾ, ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಾಭಾವಾತ್ , ಪಂಚಮ್ಯಶ್ಚಾಪಾದಾನಾರ್ಥಾಸ್ತತ್ರ ರೂಢತರತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶ್ರವಣಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವವಿಕಾರಸೃಷ್ಟಾವೀಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದುಕ್ತಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಭೂತಾನಾಮಯುಕ್ತಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಯೋರನ್ಯತರಪದಾರ್ಥೋಪಾದಾನೇಽನ್ಯತರಪದಾರ್ಥಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪಂಚಮ್ಯೇವಕಾರಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮವಗತಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಯೋಸ್ತಯೋರೇಕತರಸ್ಯಾಪ್ಯಬಾಧೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋಪಾದಾನೇನ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾತ್ರಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭೂತಾಕಾರಪರಿಣತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋತ್ತರೋತ್ತರಭೂತೋಪಾದಾನಮುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಯೋಜನಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭೂತೇಷು ಪ್ರವೇಶಾತ್ತದೀಯಮೇವಾಭಿಧ್ಯಾನಮಪ್ತೇಜಸೋರುಪಚರ್ಯತೇ, ತನ್ನ ಭೂತಾನಾಂ ಚೇತನತ್ವಾಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂತಾನಾಂ ತದಭಿಮಾನಿಚೇತನದೇವತಾದ್ವಾರೇಣೇಕ್ಷಣಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಭವತು ವಾ ಚೇತನಾನಾಂ ದೇವತಾತ್ಮನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಕಿಂಕಾರಣಮಿತಿ ವಿಶಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ಸ ಏವ ದ್ವಿಧಾ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪರರೂಪೇಣ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಭೂತಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೩ ॥
ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಮಭಿಧಾಯ ಲಯಕ್ರಮಮಭಿಧತ್ತೇ -
ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಿಹ್ನಿಯತೇ ತಥಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇ ನಿರೂಪಿತೇ ಲಯಕ್ರಮೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸರ್ವಪ್ರಲಯಾಧಾರಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕಾರಣನಾಶಾತ್ಕಾರ್ಯನಾಶ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೂತಲಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತಸಂನಿಹಿತಕ್ರಮಲಾಭಾದಶೇಷಲಯಾಧಾರಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ್ಯಾಯೋಪೇತಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮವಿರೋಧಾದಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಲೋಕಾನುರೋಧಿನ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತಿಸಂನಿಹಿತಾದಪಿ ಲೌಕಿಕಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತತರತ್ವಾತ್ತೇನ ತದ್ಬಾಧಕತೇತ್ಯುಕ್ತೇ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
‘ಅನ್ನೇನ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಯತ್ಪ್ರಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಲಯಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಕ್ರಮಸ್ಯಾಶ್ರುತತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ದ್ವಿಧಾಽಪಿ ಶಾಂತೇಶ್ಚಿಂತಾಪ್ರಕಾರಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಕಿಮನಿಯತೇನೇತಿ ।
ಸತಿ ಪ್ರಲಯೇ ಕ್ರಮಶ್ಚಿಂತನೀಯಃ, ಸ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೇಚಿತ್ , ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತ್ರಯೋಽಪೀತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಾದೇವ ನಿಯಮೇ ಸತ್ಯನಿಯಮೋ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಮಹಾಭೂತಪ್ರಲಯೋಽಪಿ ಕ್ರಮಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತದುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋರನ್ಯತರತ್ವಾತ್ , ತದುತ್ಪತ್ತಿವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
ತಥಾಚಾಸೌ ಶ್ರೌತಸಂನಿಹಿತಕ್ರಮವಾನ್ನ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ಕ್ರಮಮವಲಂಬತೇ । ತಸ್ಯ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಹಾಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಲಯೇ ಕ್ರಮವತಿ ಸತಿ ಸರ್ವಪ್ರಲಯಾಧಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ಲೋಕದೃಷ್ಟಪದಾರ್ಥಬೋಧಾಧೀನಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿಸಂನಿಹಿತಾದಪಿ ಲೌಕಿಕಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತತರತ್ವಾತ್ತೇನ ತದ್ಬಾಧನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಮುಪಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪೀತ್ಥಂ ಲೌಕಿಕೇ ದರ್ಶನೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲಪರತ್ವೇನಾಪಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಬಾದೌ ಲಯಶ್ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಲಯಾಧಾರತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತತ್ಕಾರಣಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ -
ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ಬಲೀಯಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಘಟಾದೇರ್ಮೃತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾಣುಷು ಲಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಾದಿನಾಶೇ ಪರಮಾಣೂನಾಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದುಪಲಭ್ಯೇತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯವಶಾದುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮವಿಪರೀತಂ ಪ್ರಲಯಕ್ರಮಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತತ್ರೈವ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಸ್ಮೃತಾವಪೀತಿ ।
‘ವಾಯುಶ್ಚ ಲೀಯತೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ತಚ್ಚಾವ್ಯಕ್ತೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ । ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪುರುಷೇ ಬ್ರಹ್ಮನ್ನಿಷ್ಕಲೇ ಸಂಪ್ರಲೀಯತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಕಮಾಲ್ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ಶ್ರೌತಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯೈವೋಪಾದೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪಿ ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅಯೋಗ್ಯವಿಷಯಾಭ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಭ್ಯಾಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟವಿಷಯೇಽಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಬಲವತ್ತರೇ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಾಭಾವೇ ಕಾರಣವತ್ತದಭಾವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಲಯಾಧಾರತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ‘ಕಾರಣನಾಶಾತ್ಕಾರ್ಯನಾಶ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಶ್ರುತ್ಯಾ ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೪ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಕರಣಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಂತರೇತಿ ।
ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಕ್ರಮೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಕರಣಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮೇಣ ಬಾಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಕರಣಾನಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವಾಭೌತಿಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿರೋಧದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುದ್ರವತಿ -
ಆತ್ಮಾದಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಕ್ರಮವದ್ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾಧಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕರಣಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರದ್ವಾರಾ ದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರಣಸರ್ಗಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ದೇಹಪ್ರದೇಶಾತಿರಿಕ್ತೇದ್ನಿಯಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತಃ ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರುಕ್ತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಬುದ್ಧಿಂ ತ್ವಿತಿ ।
‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪರಾಣ್ಯಾಹುರಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನಃ । ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿಃ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರುದಾಹರ್ತವ್ಯಾ । ಕರಣಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಮಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವಾತ್ತದುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಕುತೋ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿರೋಧಾಶಂಕೇತ್ಯಾಶಂಕಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಷ್ವೇವ ಕಸ್ಮಿಶ್ಚಿದಂತರಾಲೇ ಬುದ್ಧಿಸೇಂದ್ರಿಯಮನಸೋರುತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ಗ್ರಾಹ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರತಯಾ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕ್ರಮಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಕ್ರಮಸಿದ್ಧೇರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಶ್ರುತೌ ಕರಣಾನಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಭೂತಾನಂತರ್ಯಂ ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವವದಿಹಾಪಿ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ರಮವದ್ಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾದತ್ತೇ -
ನೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕ್ರಮವಿರುದ್ಧವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಭೌತಿಕತ್ವಂ ಕರಣಾನಾಮುತಾಭೌತಿಕತ್ವಮ್ । ಆದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಭವತೀತಿ ।
ನ ಚಾಪೋಮಯ ಇತಿವನ್ಮಯಟೋ ನ ವಿಕಾರಾರ್ಥತಾ ಕರಣಾನಾಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ನಮಯಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಪೇಕ್ಷಿತೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತಾಯಾ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೌತಿಕತ್ವೇ ಕರಣಾನಾಂ ಭೂತಾನಂತರಂ ತದುತ್ಪತ್ತೇರ್ನ ಪೃಥಕ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಪದೇಶೋಽಪೀತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯಾಥರ್ವಣಂ ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರೌಢವಾದೇನ ತೇಷಾಮಭೌತಿಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಬ್ರವೀತಿ -
ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಭೌತಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದ್ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೋ ನ ಕರಣಕ್ರಮೇಣ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥಾ ‘ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಪಾಠಕ್ರಮ ಏವಾನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮೇ ಮಾನಂ ತಥೈತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿಪಾಠಕ್ರಮೇಣೈವಾದೌ ಕರಣಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಪಶ್ಚಾದ್ಭೂತಾನೀತ್ಯತ್ರ ಮಾನಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಆಥರ್ವಣೇತಿ ।
ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ಕ್ರಮಮಾತ್ರಮಾಮ್ನಾಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾವಿರುದ್ಧೋಹಿ ಪಾಠೋಽನುಷ್ಠಾನೇ ಮಾನಮ್ , ಇಹ ತು ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವಿರೋಧಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಹೋಮಯವಾಗೂಪಾಕವತ್ಪಾಠಕ್ರಮಭಂಗೇನ ಭೂತಾನಂತರಂ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರಣಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಚೈಕಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೂರ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವೋತ್ತರಜನಕತ್ವಾತ್ಕರಣಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಿನ್ನಪರಿಕರತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸರ್ವಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮಕಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ । ಸ್ಥೂಲಂ ಕಾರ್ಯಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ತದುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೋಽಗ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿಸೃಷ್ಟಿವಚನಾದ್ಭೂತಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ, ತತಶ್ಚ ಮನಆದಿಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತೇತಿ ಕರಣಸರ್ಗಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಭೂತಕರಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯೋರೇವಂ ಸಿದ್ಧೇ ಕ್ರಮೇ ಕ್ರಮವದ್ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಾಧಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧೋ ನೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇಷು ತತ್ಪದಾರ್ಥಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯೈ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಾಪಾದಸಮಾಪ್ತೇಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶುದ್ಧ್ಯೈ ಜೀವವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇನ್ನ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಮನ್ಯಥಯತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತದನ್ಯಥಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೈವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಚರಾಚರೇತಿ ।
ಇಹ ಜೀವಜನಿಮೃತಿನಿಮಿತ್ತವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಚಾವಿರೋಧದ್ವಾರಾ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶಾಸ್ತ್ರದ್ವಯವಿರೋಧಾತ್ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಜೀವೋ ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಯ ಕಿಂ ದೇಹೋತ್ಪಾದನಾಶಯೋರನೌಪಾಧಿಕಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ನ ವೇತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸ್ತ ಇತಿ ।
ದೇಹಗಾಮಿತ್ವಾದಯಂ ವ್ಯಪದೇಶೋ ನ ಜೀವಜನ್ಮಾದಿ ಸಾಧಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚೇತನೋದ್ದೇಶೇನ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿವಿಧಾನಾದಯಮಪಿ ವ್ಯಪದೇಶೋ ನ ದೇಹಮಾತ್ರಗಾಮೀತ್ಯಾಹ -
ಜಾತೇತಿ ।
ನ ಚೋಪಾಧ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾದೌಪಾಧಿಕೌ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮನಾಶೌ, ನಾಪಿ ದೇಹಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿಃ, ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ಜೀವಸ್ಯಾನೌಪಾಧಿಕೋತ್ಪತ್ತಿನಾಶಸಿದ್ಧೇರಜಾಮೃತಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಸೂತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತಾಮಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಉದ್ದೇಶ್ಯೋಪಾದೇಯಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುಪಾದೇಯಜನ್ಮಾಂತರಫಲಸಾಧನವಿಧಿವಿರೋಧಿನೋರುದ್ದೇಶ್ಯಚ್ಚೇತನಜನ್ಮಮರಣಯೋರ್ದೇಹೋಪಾಧಿತ್ವೇನೋಪಚರಿತತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಸಾಧನಕರ್ಮಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯೋ ಜನ್ಮಮೃತಿರಹಿತಃ ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ಜನ್ಮಾದ್ಯಭಾವ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿಸ್ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಚೈತದಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೂಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಜೀವೇನಾಪೇತಂ ತ್ಯಕ್ತಮ್ । ವಾವ ಕಿಲೇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ । ಜೀವೋ ನ ಮ್ರಿಯತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಪಾತಯಿತುಂ ಯೋಜನಿಕಾಮಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಭಾಕ್ತೋ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಮುಖ್ಯಾಪೇಕ್ಷೀತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಯೋಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ್ಥಾವರೇತಿ ।
ಉಪಚಾರೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ದೇಹಗಾಮಿತ್ವೇನ ಜನ್ಮಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತಿ ।
ದೇಹಯೋಗಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜೀವಗತೌ ಜನ್ಮನಾಶಶಬ್ದೌ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಯಮರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಶ್ರೂತ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಶರೀರಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಮ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ನಿತಿ ।
ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಜಾತಕರ್ಮಾದಿವಿಧಾನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾನೌಪಾಧಿಕೌ ಜನ್ಮನಾಶಾವಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಜಾತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಯೋರೇಕಾರ್ಥತಯಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಮಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಮಾತ್ಮನೋ ದೇಹೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಾವನೌಪಾಧಿಕೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾಜ್ಜಾತೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಮೌಪಾಧಿಕತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದನಾದ್ಯನಂತಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೬ ॥
ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿನಾಶಯೋರಾತ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿನಾಶೌ ನಿರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಾದ್ಯಂತಯೋರ್ಜನ್ಮನಾಶೌ ತಸ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣವಿಷಯಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
‘ಅಸಂಭವಸ್ತು’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಜನ್ಮನಿಷೇಧಾತ್ತದಭಿನ್ನಜೀವಜನ್ಮಾಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜೀವೇತಿ ।
ಶರೀರಾದೇರೇವ ಸಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಕೃತಾಃ, ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
‘ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ', ‘ಸಾಕ್ಷೀ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರೀಶ್ವರತ್ವಾದಸ್ಯ ಕುತೋ ಜೀವತ್ವಂ, ತತ್ರೋಕ್ತಮ್ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಿವಿಚ್ಯ ಸಹೇತುಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಾಸುಚಿದಿತಿ ।
‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ।
ಕಾಸುಚಿದಿತಿ ।
‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಜನ್ಮಧೀರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋಕ್ತಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೇನ ಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶ್ರೂತೀನಾಮವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದವಿರೋಧೇ ನಿತ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಜನ್ಮಪ್ರಯೋಜಕಜಾಡ್ಯವಿಶೇಷತ್ವವಿರಹಾನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿರಹೇ ವಿವದಮಾನೋ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ತದನುಪರೋಧಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಕಿಂ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವಮಭಿನ್ನತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಭೇದಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಪಹತೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ತಾಸಾಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ವಿಭಾಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾವೇದಕತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ನೋಪಚರಿತಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋರಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಮೃದ್ಧಟವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಭವಾದವಿರುದ್ಧಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನಾಂಗವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯಾವಾನಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೇರ್ವಿಭಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕಾರತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಸಿದ್ಧಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ಜೀವೇತಿ ।
ಪ್ರತಿದೇಹಮಾತ್ಮವಿಭಾಗೇ ಕರ್ಮತತ್ಫಲವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಂ ವಿಶೇಷೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾನುಮಾನಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದನುಗ್ರಾಹಕಮನುಮಾನಮುಕ್ತಂ ತಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರತ್ರ ನೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ತಥೋತ್ಪತ್ತಿದೃಷ್ಟೇಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತಾದೃಶ್ಯೇವ ಸೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪ್ರಾಣಾದೇರಿತಿ ।
ಕಿಂಚೌಪಾಧಿಕಂ ಜನ್ಮ ಚೇದುಪಾಧೇರೇವ ತದ್ವಾಚ್ಯಂ ನೋಭಯೋರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಸರ್ವ ಏವ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಮಾತ್ರಾರ್ಥಾಂ ಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಜನ್ಮನಾಶಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಭಾವಾನಾಮೇವೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಾವತ್ರೋಕ್ತೌ ನ ಜೀವಾನಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರೂಪೇತಿ ।
ಭಾವಶಬ್ದೋ ಜೀವವಾಚೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಸಾರೂಪ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜೀವೇತಿ ।
ಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕಾರೇ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತೇರಶ್ರವಣಾನ್ನ ತದುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ತಾರ್ತೀಯನ್ಯಾಯೇನ ಹೇತುಮಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ಜೀವೋತ್ಪತ್ತೌ ಪರಸ್ಯೈವ ಕಥಂ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರವೇಶೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದಾದಿ ಸ್ವವಿಕಾರೇ ಘಟಾದೌ ಚೂರ್ಣಾದಿವಿಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರವಿಶತಿ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಶರೀರಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಜೀವಾಖ್ಯವಿಕಾರೇಣ ಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರೋತ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜೀವನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನೋಪೇತಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತೇರುಕ್ತೇರಯುಕ್ತಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ಗುಣೋಪಸಂಹಾರನ್ಯಾಯೇನೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಾಧೀನಾಮುಕ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇಸ್ತದನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾರಣಾನ್ನಾತ್ರ ನ್ಯಾಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಜೀವಜನ್ಮಾಯೋಗೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುದ್ವಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಾಜತ್ವಾದಿಭಾನೇಽಪಿ ಜನ್ಮಾಭಾವೋ ನ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿವಾದಿನ್ಯೋ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಂ ನ ಮೃಷ್ಯಂತಿ ತಾಃ ಶ್ರುತೀರಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರೋದಾಹರತಿ -
ತಾಃ ಕಾ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾನುಗ್ರಹಾದನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವಾ ವಿಭಕ್ತತ್ವಮೌಪಾಧಿಕಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನಾದ್ಯೋಽಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವಮೌಪಾಧಿಕಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವಾ ವಿಕಾರಮಾತ್ಮನೋ ಗಮಯೇತ್ । ಆದ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಂ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಾಲಾತೀತತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನೌಪಾಧಿಕಂ ವಿಭಾಗಭಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಾ ಬುದ್ಧಿವಿಕಾರತ್ವಂ ತನ್ಮಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತನ್ಮಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಜಾಲ್ಮೋ ಜಡಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಪುರುಷಃ । ಸ ಯಥಾ ಸ್ರೀಪರತಂತ್ರಃ ಸ್ತ್ರೀಮಯೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ರಪಂಚಪೂರ್ಣತ್ವಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪರಕ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನರೂಪತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಮಿತಿ ತನ್ಮಯತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಗ್ರಾಹಕಮನುಮಾನಮಪೋದ್ಯಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಅತ ಏವೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ನಯನಮಭಿನಯತಿ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ತತ್ರ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ವದತೋ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಸಮಾಧಿದ್ವಾರೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನ ಪ್ರೇತ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಯಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಃ । ಏತದಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಶ್ನಮನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮೋಹಾಂತಂ ಮೋಹಮಧ್ಯಮಾಪೀಪದದಾಪಾದಿತವಾನಿಮಮಿತ್ಯರ್ಥನಿರ್ದೇಶಃ ।
ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನ ವೇತಿ ।
ಮೋಹಂ ಮೋಹಕರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ।
ಅವಿನಾಶಿತ್ವೇ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಭಾವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅನುಚ್ಛಿತ್ತೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯೇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತಾ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಲಕ್ಷಣಭೇದಾನ್ನೈಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿವದೌಪಾಧಿಕೋ ಭೇದೋ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯೇನ ಫಲವತಾಽಽಕ್ಷಿಪ್ತನಿತ್ಯತ್ವಬೋಧಕಾವಾಂತರವಾಕ್ಯನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯವಿರುದ್ಧಕಾರ್ಯತ್ವವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ದುರ್ಬಲತ್ವೇನೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದನುತ್ಪತ್ತಿಹೇತೋಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾಹ -
ಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಅನುತ್ಪತ್ತೌ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಹಿತಂ ಜೀವ ಇತಿ ತತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾ । ನ ಚೈವಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯಾತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತೋಕ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಷಯಸಂಶಯತತ್ಕಾರಣಾನಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ ಇತಿ ।
ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ‘ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ‘ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ಜೀವಾನಿತ್ಯಧೀತ್ವವಾದಿನೀಭಿರ್ವಿರೋಧಸಮಾಧಾನದ್ವಾರಾ ಚಿದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಥೋಕ್ತಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದನೈಕಮತ್ಯಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಮವಿರೋಧಾದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ರ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತ್ ಚೈತನ್ಯಮಾಗಂತುಕಂ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾಗಂತುಕಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಜ್ಞಾನಃ, ತದರ್ಥಮಾದೀಯಮಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿವಿಷಯಂ ವಿಶೇಷಣಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ತ್ವದೃಷ್ಟಾದಿ । ಆತ್ಮಮನಃ ಸಂಯೋಗಾದಸಮವಾಯಿನಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಗುಣೋ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಪಿಠರಪಾಕಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಗ್ನೀತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಾಂತರಪ್ರಕಾಶ್ಯಃ, ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ನ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಃ, ತದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇ ಪೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ।
ತದಾ ತೇಷಾಮಸತ್ತ್ವಾದೇವ ಚೈತನ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಸ್ಥಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಚೇತಯಮಾನಾ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಃ, ಸ್ವಸಂಸರ್ಗಿಸರ್ವನವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ , ಆದಿತ್ಯವದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೋಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಹೇತುಸಾಧ್ಯನಿರುಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಸನೀಯಮ್ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮನಿತ್ಯಧೀತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕುತೋ ಜೀವತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವೇನೋತ್ಪತ್ತಿರಾತ್ಮನೋ ನಿರಸ್ತಾ ತೇನೈವ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತಾಽಪಿ ಸುಪ್ರತಿಪದಾ । ವಿಮತಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮುದ್ಧರತಿ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಚೇಚ್ಛಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರತ್ವಹೀನದ್ರವ್ಯಾರ್ಥಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ಏಕದ್ರವ್ಯನಿಷ್ಠಮ್ , ಉಕ್ತಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಮಿತಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವೋ ನಿಶ್ಚಿತ ಇತಿ ಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಶ್ರವಣಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾಃ ಶ್ರುತೀರಾತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಾಯೋಪನ್ಯಸ್ಯನ್ನುಕ್ತಾನುಮಾನಾನಾಂ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಮಾಹ -
ಅಸುಪ್ತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಮಸುಪ್ತೋ ಭಾಸಮಾನ ಏವಾತ್ಮಾ ಸುಪ್ತಾನ್ವಾಗಾದೀನುಪರತವ್ಯಾಪಾರಾನಭಿಪಶ್ಯತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅತ್ರೇತಿ ಸ್ವಪ್ನೋಕ್ತಿಃ । ನಚ ತತ್ರ ಮನಸೋ ಭಾವಾತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ತದಾ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಾದಕರಣತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಿಕರಣಜನ್ಯಬುದ್ಧೀನಾಮವ್ಯಭಿಚಾರಿಚೈತನ್ಯಂ ವಿನಾ ನಿಯತಾನುಸಂಧಾನಾಸಿದ್ಧೇರಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವಃ, ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರಸಂವೇದನವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವತೋಽಸಂಗತಯಾ ವಿಷಯಾಸಂಸರ್ಗಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷಯೋಗದ್ವಾರಾ ತತ್ಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮಂತಃಕರಣಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾನ್ನ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನ ಚಾಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾದೇವ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾಸಂಸರ್ಗೇ ಕುತಸ್ತದ್ಭಾನಂ ಮಿಥೋಽಯೋಗೇಽಪಿ ದ್ವಯೋರೇಕಾಂತಃಕರಣಸಂಸರ್ಗಾದ್ಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಭಾನಸಂಭವಾನ್ಮುಖರಕ್ತಿಮಗುಣಯೋರ್ಮಿಥೋಽಯೋಗೇಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕೋಪರಾಗಾಧೀನಸಂಬಂಧವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗಂಧಾದಿವಿಷಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ತದ್ವ್ಯಂಜಕಜಡಪ್ರಕಾಶಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮೋದಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಘ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪರೋಕ್ತಂ ತದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಹೇತುಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಕೀಯಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಮುದ್ಧರನ್ಪರಕೀಯಹೇತೋರಾಗಮವಿರೋಧಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯೇತದುಪಪಾದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಪಶ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ವಿಷಯಾಭಾವಾದಚೇತಯಮಾನತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಸ್ತುತ್ವಾದಿಹೇತೋರನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಾವಾತ್ಮನಶ್ಚಿದ್ರೂಪತಾ ಕುತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೈಶೇಷಿಕಾದೀತಿ ।
ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತ್ವೇ ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ನಯನಾದನ್ಯೋನ್ಯಮವಿರೋಧಾನ್ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಣುತ್ವನಿರಾಸೇನ ವಸ್ತುತೋ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಾದೀಷದ್ಬಹಿಷ್ಠಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಉತ್ಕ್ರಾಂತೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಕಿಮಣುಪರಿಮಾಣೋ ಜೀವ ಆಹೋ ಮಹಾಪರಿಮಾಣ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ।
ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮೇವಾತ್ರ ತಥಾಣುತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಪ್ರಾಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಮತೀತಾಧಿಕರಣಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಂತ್ಯನಿರೂಪಣಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ವಿಚಾರಾರಂಭಸ್ಯ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ತನ್ನೋಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರಾಭಿನ್ನತಯಾ ತದ್ವದಾನಂತ್ಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆರಂಭಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಜೀವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿ, ತದಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮೇವ, ಕಿಮನಯಾ ಚಿಂತಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉತ್ಕ್ರಾಂತೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವಂ ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾಣುತ್ವಶ್ರುತಿಕಲಾಪಸ್ಯ ತದಾನಂತ್ಯಶ್ರುತಿಜಾತಸ್ಯ ವಾಽನಾಕುಲತ್ವಮನ್ಯೋನ್ಯಮವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧಕಮಧಿಕರಣಮರ್ಥವದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಚಾತ್ಮಾಣುತ್ವಮಹತ್ತ್ವಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಯೋರವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಅಧಿಕರಣಾರಂಭಮೇವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಉತ್ಕಾಂತೀತಿ ।
ಸ ಪುರುಷೋ ಮುಮೂರ್ಷುರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾವಸಾನೇ ಯದಾಽಸ್ಮಾದಭಿಮಾನತೋ ಗೃಹೀತಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸಹೈವೇತ್ಯತ್ರ ತದೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಏತಚ್ಛಬ್ದೋ ವಾಗಾದಿವಿಷಯಃ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಿತ್ಯಾಗಮನಾಪಾದಾನತ್ವೇನ ಚಂದ್ರಲೋಕೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಭೋಕ್ತವ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನಂತರ್ಯಂ ಪುನರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಮೈ ಲೋಕಾಯೇತಿ । ಏತಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಹೇತುಮನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲಮಾಹ -
ಆಸಾಮಿತಿ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಭಿಶ್ಚಲನಮೇವ ಗಮ್ಯತೇ ನ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಹೇತುಶ್ಚಲನಮ್ । ನಭೋವಚ್ಚಲನಂ ನ ಚೇತ್ತಥಾಪಿ ಕುತೋಽಣುತ್ವಂ ಪರಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸತೀತಿ ॥ ೧೯ ॥
ನಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಪಸರ್ಪಣಮುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಕಿಂತು ಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ । ಮನ ಏವ ತೂತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಭೋಗದೇಶಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇಕೇ । ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುಃ ಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮುತ್ಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ -
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ।
ದೇಹೇ ಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಗತ್ಯಾಗತಿಭ್ಯಾಮಣುತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸತಸ್ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ತರೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಘಟಗಮನಾಗಮನಾಮ್ಯಾಂ ನಭಸಸ್ತದ್ಭ್ರಾಂತಿವದುಪಾಧೇರಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಗತ್ಯಾಗತಿಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಾಗಮಿಕಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಪಚತೀತ್ಯಾದೌ ಪಾಕಾದ್ಯನಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತಿವದಾತ್ಮನೋ ಗತ್ಯಾದ್ಯನಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗಮೇರಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಗತ್ಯಾಗತ್ಯೋರ್ಜೀವೇನೈವ ಸಂಬಂಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅಮಧ್ಯಮೇತಿ ।
ಜೀವೋಽಣುಃ, ಅಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಸತಿ ಗತ್ಯಾಗತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಪರಮಾಣುವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತೇಸ್ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಾನುಪಯೋಗಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದೇಹಾದಪಸರ್ಪಣಮೇವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಅಪಾದಾನಾತ್ವಂ ವಿಶ್ಲೇಷಾವಧಿತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಮುಖಾದಿಭ್ಯಸ್ತಂ ಜೀವಮುತ್ಕ್ರಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಮತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ ಸ್ವದೇಹಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಗತ್ಯಾಗತಿಭಾವಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಜೀವಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸ್ವಾಪಾದೌ ಹೃದಯಂ ಪ್ರವಿಶತಿ । ಶುಕ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ್ಕರಣಜಾತಮಾದಾಯ ಪುನರ್ಜಾಗರಿತಮಾಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಹ್ಯಾದಿವಾಂತರಾದಪಿ ಗತ್ಯಾದೇರಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಸರ್ವಗತತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಾಂತರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಣುರಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಭಿರಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವೇ ದೃಷ್ಟೇಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಣುತ್ವಶ್ರುತೇರುಕ್ತತ್ವಾದಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಣುತ್ವೇತಿ ।
ಪರಿಮಾಣಾಂತರಶ್ರವಣಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತಿ ।
ಮಹಾಪರಿಮಾಣಶ್ರವಣಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಂ ತತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ - ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾದುತ್ಸರ್ಗತಸ್ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ಪರಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಪರಪ್ರಕರಣತ್ವಮ್ , ಆರಭ್ಯಾಧೀತಿಬಲಾದಪಿ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿರಜ ಇತಿ ।
ಪರಿಮಾಣಾಂತರಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಗಾಮಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾನ್ನ ಪರವಿಷಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ವಾಮದೇವಸ್ಯ ಗರ್ಭಸ್ಥಸ್ಯೈವ ‘ಅಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಪದೇಶೋ ದೃಷ್ಟಸ್ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಾಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮಹತ್ತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ, ತಥಾ ಚ ಸ್ವತೋಽಣುತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಅಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವೇನಾತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾತ್ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಭೇದ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ಜೀವಮಹತ್ತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಮಾಣಾಂತರಶ್ರುತೇರನ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಗತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರನುಮಾನಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧನಿರಾಸೇನಾಣುತ್ವಸಾಧಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಸ್ವಶಬ್ದೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಿತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ದುರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಧಿಯಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಣುರಿವಾಣುರುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಭೇದೇನ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರಾಣೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಸಂನಿವಿಷ್ಟಃ ಸ ಪ್ರಾಣಾಧಾರೋ ಜೀವ ಏವಾಣುರ್ವೇದಿತವ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಪರಸ್ಯಾಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉನ್ಮಾನಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ಧೃತಂ ಮಾನಮುನ್ಮಾನಮ್ , ಅತ್ಯಂತಾಪಕೃಷ್ಟಪರಿಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುದಾಹರತಿ -
ವಾಲೇತಿ ।
ಆರಾಗ್ರಾದುದ್ಧೃತಂ ಮಾನಂ ಮಾತ್ರಾ ಯಸ್ಯ ಸ ಜೀವಸ್ತಥಾ ॥ ೨೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಾರ್ಥಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರಪಿ ನ ಸರ್ವದೇಹಗತಾ ಕಿಂತು ಪ್ರದೇಶಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ದೇಹವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವೋ ನಾಣುರಿತಿ ಚೋದ್ಯಂ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಭಾವವಶಾದ್ವ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಂದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೇಹವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೈತ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಶಕ್ತತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾದೇಶಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಯುಕ್ತಿಂ ಬ್ರುವನ್ನವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತ್ವಗಿತಿ ।
ಪ್ರಾದೇಶಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮಸ್ತಾಂ ತ್ವಚಂ ಕಥಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಗಾತ್ಮನೋರಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತ್ವಗವಯವಿನಿಷ್ಠತ್ವಾದವಯವಿನಶ್ಚೈಕತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತ್ವಚಃ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೈತ್ಯಸಂಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಕ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತೇರನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತಾಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೨೩ ॥
ವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅವಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಶಂಕಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಣೋರಪಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಕ್ತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅತುಲ್ಯತ್ವಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧಯತಿ -
ಸಿದ್ಧೇ ಹೀತಿ ।
ನ ಚಾತ್ಮನೋ ದೇಹೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಿತಿವಿಶೇಷಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಏಕೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಪಿ ತರ್ಹಿ ತಥೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಸಕಲೇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋಽಲ್ಪೀಯಸಶ್ಚಂದನಬಿಂದೋಸ್ತ್ವಗ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಸ್ಯ ತು ಸಂದಿಗ್ಧಮಣುತ್ವಂ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತು ಹಿತ್ವಾ ನೇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಚಂದನಬಿಂದುದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಣುತ್ವಹೇತುನಾನುಮೇಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅನುಮೇಯಮಿತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಾಸಂದಿಗ್ಧತ್ವೇನ ಸಂದಿಗ್ಧಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರಭಾವಾದಾತ್ಮನೋ ದೇಹೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಹೃದೀತಿ ।
‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಸಿದ್ಧೇ ತುಲ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಅಣೋರಾತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವಭಾವತೋಽಣುಪರಿಮಾಣಂ ದೇಹತುಲ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಗುಣಾದ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವೇ ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕುತೋ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಪರಿತುಷ್ಟ್ಯಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಾರ್ಥತ್ವಾದಪರಿತುಷ್ಟಿಹೇತುಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾವಯವದ್ವಾರಾ ಸರ್ವದೇಹವಿಪ್ರಸರ್ಪಣಮಾಶಂಕ್ಯ ತದವಯವಾನಾಮಚೇತನತ್ವೇ ತದಯೋಗಾಚ್ಚೈತನ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೈತನ್ಯೇ ಯುಗಪದೇಕಸ್ಯಾನೇಕಭೋಕ್ತ್ರಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪಾತಾನ್ಮಿಲಿತಚೈತನ್ಯೇ ಮೇಲನಸ್ಯಾವಯವಾನತಿರೇಕಾತ್ತೇಷಾಂ ವಾ ಚೈತನ್ಯಾನ್ನ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾವಯವೈರ್ದೇಹೇ ವಿಪ್ರಸರ್ಪಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಂ ಗುಣತ್ವಾನ್ನ ಗುಣಿನೋಽನ್ಯತ್ರೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ದೀಪಸ್ಯ ಗುಣೋಽಪಿ ಪ್ರಭಾ ತದತಿರೇಕೇಣಾಶೇಷಮಪವರಕೋದರಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ಗುಣೋಽಪಿ ತಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸರ್ವಂ ದೇಹಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾದತೋ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನಾನುಮೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರದೀಪೇತಿ ।
ಪ್ರಭಾಯಾ ಗುಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ತೇಜೋದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಕಥಮವಾಂತರಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಿಬಿಡೇತಿ ।
ಗುಣತ್ವಸ್ಯ ಗಂಧೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಂದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪರಾನುಮಾನೇ ಫಲಿತಂ ದೋಷಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಗುಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಬ್ರುವನ್ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ವಾರಯತಿ -
ಗಂಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಿದಮನುಮೇಯಂ ಕಿಂ ವಾಽಘ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಾವಯವಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಾದಪಕ್ಷಯೋ ನ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಕ್ಷೀಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ತಥಾತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಿಮತಮವಿಯುಕ್ತಾವಯವಂ, ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾತೋ ಗುರುತ್ವಾದ್ಯಪಚಯಹೀನತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಿಶ್ಲಷ್ಟಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾಣೂನಾಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಶ್ಲೋಷಾನುಪ್ರವೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಸನ್ನಪಿ ವಿಶೇಷೋ ಗುರುತ್ವಾದ್ಯಪಚಯರೂಪಃ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾನ್ನೋಪಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಸಿಕಾಪುಟಂ ಪ್ರತಿ ಗತಾನಾಂ ಗಂಧವದವಯವಾನಾಮಧ್ಯಕ್ಷೇಣಾಗ್ರಹಾದಾಗತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ಪರಮಾಣುಶಬ್ದೇನ ಪರಕೀಯಾ ವಾ ಪರಮಾಣವಸ್ತ್ರಸರೇಣವೋ ವಾ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ । ಆದ್ಯೇ ತದ್ಗತರೂಪಾದಿವದ್ಗಂಧಸ್ಯಾಪಿ ನೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಫುಟೇತಿ ।
ತ್ರಸರೇಣುಗ್ರಹೇಽಪಿ ನಾಗಕೇಸರಾದಿಷ್ವಪಿ ದೂರೇಷು ಸ್ಫುಟಗಂಧಧೀರ್ಭವತಿ ನ ಭವೇನ್ನಾಸಿಕಾಪುಟಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಗಂಧವತಾಂ ತ್ರಸರೇಣುಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಂಧಸ್ಯಾಶ್ರಯೇಣ ಸಹ ಗತಿರನುಮೇಯೇತಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಲೌಕಿಕೀ ಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಗಂಧ ಇತಿ ।
ಗಂಧೋ ನಾಶ್ರಯಾದನ್ಯತ್ರ ವರ್ತತೇ, ಗುಣತ್ವಾತ್ , ರೂಪಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನೇದಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಥಲಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ರೂಪೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯೇಣ ಸಹೈವ ಗತಿರ್ವಾ ತದ್ಗತ್ಯಭಾವೇ ಗಂಧಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಂ ವಾ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಂ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದನುಮಾನಾನುತ್ಥಾನೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದ್ವಿರೋಧೇಽಪಿ ತದುತ್ಥಿತಾವತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ವಕ್ತಿ -
ನಹೀತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಗಂಧಸ್ಯ ಗುಣಿನಂ ವಿನಾಪಿ ವೃತ್ತೇಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಯೋಗಾದಣುತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಚೈತನ್ಯೇನೈವಾತ್ಮನೋ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಹೃದಯೇತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಚೈತನ್ಯಗುಣೇನಾತ್ಮನೋ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಜ್ಞಯೇತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಏತಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಚೈತನ್ಯೇನಾತ್ಮನೋ ದೇಹವ್ಯಾಪಿತ್ವವಿಷಯಂ ಬಾಘಕಾಭಾವಂ ಸಾಧಕಭಾವಂ ಚ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೮ ॥
ತದನುವಾದೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸೂತ್ರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ನೈತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತ್ವರ್ಥಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ತೃತೀಯಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವೋ ಮಹಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತದ್ವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವೇ ತನ್ಮಹತ್ತ್ವವಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯನುಮಾನಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಮಾಗಮಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವನತಃ ಸ್ಥಾಣುರಿತ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಮಾರ್ತವಾದಾಃ । ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಂ ತದಣುತ್ವಾರ್ಥಗುಣಭೂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಚ ತದ್ವಿರೋಧಾದೌಪಾಧಿಕಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ‘ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಲೌಕಿಕಾದಪಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ದೌರ್ಬಲ್ಯಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವದೇಹವ್ಯಾಪಿಶೈತ್ಯೋಪಲಂಭಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಹತ್ತ್ವೇನಾಣುತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತ್ವಗಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತ್ವಗ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ತ್ವಚಶ್ಚ ಸರ್ವದೇಹವ್ಯಾಪ್ತೇಸ್ತದ್ವಾರಾ ಜೀವಸ್ಯಾಣೋರಪಿ ವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಶಂಕತೇ -
ತ್ವಗಿತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪಾದತಲಮಾತ್ರೇ ಕಂಟಕಸ್ಯ ಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕುತೋಽನ್ಯತ್ರ ವೇದನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ವಗಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ದೇಹಮಾತ್ರೇ ವೇದನಾಧೀಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಕ್ಚೇತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ । ಅಸ್ತು ದೇಹಮಾತ್ರೇ ವೇದನಾಧೀರಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಾದೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಗುಣಾದ್ವೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಗುಣತ್ವಮಿತಿ ।
ಲೋಕವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪೇತಿ ।
ಯತ್ತು ವ್ಯತಿರೇಕೋ ಗಂಧವದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಗಂಧೋಽಪೀತಿ ।
ನಿರಾಶ್ರಯಸ್ಯೈವ ಸಂಚರಣಂ ತಸ್ಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಗಂಧಸ್ಯಾಶ್ರಯನಿಯಮೇ ಯುಕ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾಧ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧೌ ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮೌ, ತೇನಾಶ್ರಯಶೂನ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹಾನ್ಮಹತಾಂ ಚ ತ್ರಸರೇಣೂನಾಮನುದ್ಭೂತರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾನಾಮಾಗತಿರಿತಿ ಸ್ಫುಟೋಪಲಂಭಸಂಭವಾನ್ಮೂಲದ್ರವ್ಯೇ ಚಾವಿಶೇಷೋಽವಯವಾಂತರಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಿನಂ ವಿನಾಽನ್ಯತ್ರಾಗತೇಃ ಸರ್ವದೇಹವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಾಯೋಗಾನ್ನಾಣುರ್ಜೀವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನ ಗುಣತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೌ ಜೀವಾಣುತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಂ ಬ್ರುವತೋ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ನೋದಾಹರಣತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಪಾದಿವದ್ಗುಣಗುಣಿತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾತ್ರೇತಿ ।
ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಾವಗ್ನಿಶ್ಚ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಔಷ್ಣ್ಯಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಗ್ನಿಸ್ವರೂಪಾಭಾವಂ ಹೇತುಂ ಕರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ । ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಂ ನ ಚೇದಸ್ತು ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಪರಿಮಾಣದ್ವಯಾಯೋಗೇ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮಾಹ -
ಪರಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ವಿಭುತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮನುಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪಾತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
‘ಅಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ಧೃದಿ ಹಿ’ ಇತಿ ಹೃದಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ಬುದ್ಧಿರೇವಾತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮಾಸಮಾಹ -
ತದ್ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಕಿಂ ಬುದ್ಧಿಗುಣೈರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಸಂಗತ್ವೇನಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಾಣಾಮಾತ್ಮಗತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಂಖ್ಯವದಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧಿತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಣುತ್ವಾದಿವಾದೇ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವವಾದೀನಿ ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಮಹತ್ತ್ವಮೇವ ತಸ್ಯ ಗಮಯಂತೀತಿ ಮತ್ವೋನ್ಮಾನಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಣುತ್ವೇ ಚ ಮಹತ್ತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತೇ ಕಿಮಿತ್ಯುಭಯಂ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯತರದ್ವಾ ದ್ವಯಮಪಿ ವಾ ತತ್ತ್ವಮ್ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯಾಣುತ್ವಸ್ಯ ವಾ ವಸ್ತುತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಮಂಗೀಕುರ್ವನ್ನಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವಯಮಪಿ ತತ್ತ್ವಮಪಿ ಪಕ್ಷಂ ವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ನಿರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರತ್ವಮರ್ಥೋದ್ದೇಶೇನಾನಂತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ಸಿತತ್ವಾದ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಂತ್ಯವಿರೋಧಾದುದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಥಮಣುತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉನ್ಮಾನಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಧ್ಯಾಸೇನ ತದ್ಗುಣೇನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತೇನ ತಸ್ಮಿನ್ಮಿಥ್ಯಾಗುಣಾಂತರಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತೇನಾತ್ಮಗುಣೇನಾರಾಗ್ರಪರಿಮಾಣೋಽಪಕೃಷ್ಟಶ್ಚ ಜೀವೋ ದೃಷ್ಟಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ನಾಯಂ ಗುಣಾಧಾರೋ ನ ಚಾಪಕರ್ಷವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಶಬ್ದಾದಣುತ್ವಂ, ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಜ್ಞಾಪಕಪ್ರಕರಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತೇರೇವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾದಣುತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ತದಿಷ್ಟಂ ವಾಸ್ತವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ । ತದಭಿನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋ ಹೇತುಃ । ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಿನೋ ವಿಭುತ್ವಾತ್ತದಭಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಚೇದಣುತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಮಣುತ್ವಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಣುಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಕಥಮುಕ್ತಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಪೃಥಗುಪದೇಶಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಶಬ್ದೋನ್ಮಾನೇ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಣುತ್ವಮಾವೇದಯತಸ್ತಥಾ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋಽಪಿ ತಸ್ಯಾಣೋರೇವ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಗಾದಿನಾ ನಾಮಾದ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಪದೇಶೇತಿ ।
ಗುಣಗುಣಿತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕಿಮಿತ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನೋರುಕ್ತಿಃ । ಉಕ್ತಂ ‘ಯದಿ ತು ಚೈತನ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯಾದೌ’ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯತ್ತು ತಥಾಚ ದರ್ಶಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಹೃದಯೇತಿ ।
ಯಚ್ಚೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಜೀವೋಽಣುರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಇತೀಕ್ಷಿತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಚೋತ್ತರಯೋರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಉತ್ಕ್ರಾಂತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಾಜ್ಞವದಿತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಗುಣಸಾರತ್ವಾದಣುತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಸೂತ್ರಂತರನಿರಸ್ಯಾ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಕಥಮಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ನ ದೋಷ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ನೇಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಸ್ಯಾನಾಶಿತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಧೀವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ವಾ ತಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವೇನಾಗಂತುಕತಯಾ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾದಕೃತಾಗಮಾದಿಪ್ರಸಂಗೋ ವಾ ತದುಭಯಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಾವದಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಮಪಿ ಜೀವಸ್ವರೂಪನಿರ್ವಾಹಕತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಯೋಗೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಾವದೇವ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಾನ್ನೋಪಾಧಿಯೋಗಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ವಾ ವಸ್ತುತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥನಿರೂಪಣಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
‘ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧೀ’ ತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಹೀತುಮಾದಿಪದಮ್ । ಕಥಮತ್ರ ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದರ್ಥ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾತ್ತನ್ಮಯತ್ವಂ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತದಾತ್ಮತ್ವಂ ವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೇಶಾಂತರ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿರಸ್ತು, ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಂ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಹ -
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಕಥಂ ವಿಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಯಟೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ಶಂಕ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಇಹ ಲೋಕೇ ಬುದ್ಧ್ಯವಿಯೋಗೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಲೋಕಾಂತರಸಂಚಾರೇ ತದ್ವಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ನಾತ್ರ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಹಾವಿಯೋಗೋ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸಮಾನಪದಂ ಪೂರಯತಿ -
ಕೇನೇತಿ ।
ಯೇನ ಕೇನಾಪಿ ಸಮಾನತ್ವೇ ಕುತೋ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಂನಿಧಾನಾದಿತಿ ।
‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತ್ಯತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಗತೇರಾತ್ಮನಸ್ತದಭಾವಾತ್ಕಥಮುಭಯಲೋಕಸಂಚಾರಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವದಾತ್ಮನೋ ಧ್ಯಾನಾದಿಯೋಗಿತ್ವಮತ್ರ ಭಾತೀವಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಇವಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಾಸಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನೋಪಮಾರ್ಥತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಾಗಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಂ ಕಿಂತು ಯುಕ್ತೇರಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯೇವ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಕರ್ಮಣಾ ನಿವೃತ್ತೇಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ಪ್ರಕಾಶರೂಪಂ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾದವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೦ ॥
ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಾಸಂಭವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸತೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮನಸ್ತದ್ಯೋಗಸ್ಯ ಚ ತಥಾತ್ವಾತ್ತತ್ರ, ನಾಶಧ್ರೌವ್ಯಾದಸಿದ್ಧಿರ್ಧ್ರುವೇತ್ಯಾಹ -
ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ಪರಿಹರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪುಂಸ್ತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಜೋತ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ರಿಯಾಃ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಂ ಬೀಜಸ್ಯಾಂಕುರಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ಬಾಲ್ಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಪದೇನಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಯೌವನಾದಿಷ್ವಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ, ಸ ಏವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಮಾನವದಿಷ್ಟಾನಾಮಾವಿರ್ಭಾವಃ, ಅವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮೇವ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತೈಲಕಲುಷಿತಬೀಜಾದಿಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಏತೇನ ತುಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
'ಅಸ್ಯ ಸತ' ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗಾದಿತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕತಃ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಾರಣಂ ವಿನಾಽಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ವಾಪೇ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ ಸತೋ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೇ ವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ನ ವಿದುರಿತ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬೀಜಸತ್ತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ತತ್ಕೃತತ್ವಂ ಸ್ವಾಪಾದುತ್ಥಾನಸ್ಯ ಕಥಯತಿ -
ತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಬೋಧಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಪೇ ಲಯೇ ಚ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಸ್ಯ ಬೀಜಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಬುದ್ಧಿಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಂತಃಕರಣಗತಾನವಾಂತರಭೇದಾನಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರತತ್ರ ।
‘ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶ್ರೃಣೋತಿ', ‘ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನಾತ್ಮಗುಣೇನ ಚೈವ', ‘ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ನ ವಿಚೇಷ್ಟತೇ', ‘ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾದಾಯ', ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ', ‘ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಮೇವಾಂತಃಕರಣಂ ಕಥಮನೇಕಧೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಭಿಮಾನಪ್ರಧಾನೋಽಹಂಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಚಿದಾಕಾರಪ್ರಧಾನಂ ಚಿತ್ತಮ್ । ಅಥ ಯಥೋಕ್ತಮಂತಃಕರಣಮೇವ ನಾಸ್ತಿ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದಸ್ತಿತ್ವಂ, ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವಿಸಂವಾದಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರವಯವಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯನಿಯಮಾನ್ನ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯಮೇವಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಪೇಕ್ಷಣೀಯಾಂತರಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಾಂನಿಧ್ಯೇಽಪಿ ಕದಾಚಿದೇವ ಜ್ಞಾನೋದಯಾದಂತಃಕರಣಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದನುಪಗಮೇ ದೋಷಾಂತರಾಪತ್ತೇರಪಿ ತದಸ್ತೀತಿ ಬ್ರುವನ್ನನ್ಯತರನಿಥಮೋ ವೇತ್ಯೇತದ್ಯೋಜಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ ; ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅವಧಾನಮನುಭವಿತುಂ ಸ್ಮರ್ತುಂ ವಾ ವಾಂಛಾ । ನಚ ಸಾಽಽತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಃ, ತಸ್ಯಾವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಂಧಾದೀನಾಮೇಕೈಕೇಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತೇನ ಪರಿಶೇಷಾದ್ಯಸ್ಯಾವಧಾನಾನವಧಾನೇ ತದಂತಃಕರಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಬುಭೂಷಾ ಸಾಶ್ರಯಾ, ಗುಣತ್ವಾತ್ , ರೂಪವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತದಧಿಕರಣಮಂತಃಕರಣಂ ಪರಿಶೇಷತೋ ಲಬ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಂತಃಕರಣಮೌಪಪತ್ತಿಕಂ ಶ್ರೌತಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಮನಃ ಸ್ವಗ್ರಾಹ್ಯಜಾತಿಮದ್ವಿಶೇಷಗುಣಾಧಿಕರಣಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವಾತ್ , ಚಕ್ಷುರ್ವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಾದಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ಮಾನಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಣುತ್ವಂ ಪರಾಣುದ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಾದೀಷದ್ಬಹಿಷ್ಠಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತತೋಽಪಿ ಬಹಿಷ್ಠಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾತ್ಮನಿ ಸಾಧಯತಿ -
ಕರ್ತೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಕಿಮಕರ್ತಾ ಕರ್ತಾ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹೇ ‘ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಸಂಶೀತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ಗುಣೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಸಂಗಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ನ ಸ್ವಯಂ ಪುಮರ್ಥತಾ, ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿತಾ, ಯದ್ಯಪಿ ಚೌಪಾಧಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮಾನಿ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧಂ, ತಥಾಪಿ ನಿರಸ್ಯಪಕ್ಷಸಂಭವಾತ್ತನ್ನಿರಾಸಾಯಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ಚ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಸಂಗತಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವಾರ್ಥಾನಾಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಂ ವಿಧೂಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಧಾನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಮಮೂಷಾಂ ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಮವಿರೋಧೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಕರ್ತಾ ಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯೇವ ಮನಸಿ ಜಾಗರಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಲಂಭಾದಸತಿ ಸ್ವಾಪೇ ತದಭಾವಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಮನೋನಿಷ್ಠತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ, ತತ್ಸತ್ತಾಹೇತುವಿಷಯತ್ವಸಂಭವೇ ಚ ತಯೋಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಧೀಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ , ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಧಿಯಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಿನೋ ಯಾಗಾದಿವಿಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಮನ್ಯಪರತಯಾ ದುರ್ಬಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಪತ್ಪರತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾದ್ವಿಧಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ತ್ರೀ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಗಮಾತ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧೇಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತುರೇವ ಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಮಮೇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಧೀಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ವಿಧಿಸಂಬಂಧಮಾಹ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಧೇಯಾರ್ಥಕರ್ತೃತಾಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಂ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತನಸ್ಯ ತದರ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಗಮಯತಿ । ಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಯಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯೋ ವಿಧಿರ್ನ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯ ಇತ್ಯಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಅನಶ್ನನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ದುರ್ಬಲೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ವಿಹಾರೋ ವಿಹರಣಂ ಸಂಚಾರಸ್ತದುಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಹಾರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಜೀವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಸ್ತಾವವ್ಯಾಸೇಧಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಈಯತೇ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಅಕರ್ತುರುಪಾದಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಪಾದಾನಾದಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಬು್ಧ್ದ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಗ್ರಹಣಶಕ್ತಿಮಾದಾಯ ಸ್ವಾಪೇ ಜೀವೋ ಹೃದಯಮೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉಪಾದಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಾಣಾನಿತಿ ।
ಯೋಜನಾ ಪೂರ್ವವತ್ ॥ ೩೫ ॥
ಕರ್ತೃವಾಚಕಾಖ್ಯಾತಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವಾರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಚೇದಿತ್ಯಾದೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಾತ್ರ ಬುದ್ಧಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗೇನಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯಮಭಿನಯತಿ -
ವಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ತತ್ರ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೇವಲಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರಣತ್ವೇನೈವ ವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತೌ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಇಹೇತಿ ।
ಕರ್ತೃಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಾಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತೃವಾಚಿನಾ ವಿಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ಕರಣತ್ವೇಽಪೀತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ಇತ್ಯದೋಷ ಇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತಥೈವ ಸಂಪಾದಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಪರೀತಮಿತಿ ।
ಸಹಕಾರಿವಶಾದಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾದಾನೇಷು ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾದಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣೋ ನಾನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಸ್ಯಾದನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪರಿಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವದಮಾನಃ ಸನ್ನಾಹ -
ಉಪಲಬ್ಧಾವಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವಿಷಯೋಪನಾಯಕತ್ವಾತ್ತದುಪಲಬ್ಧೌ ಚಾತ್ಮನಶ್ಚೇತನತ್ವೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದುದಾಹರಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಷಯೋಪನಯನದ್ವಾರಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಕರಣಾಪೇಕ್ಷಾಧ್ರೌವ್ಯಾನ್ನಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತಂತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪಲಬ್ಧಾವಿವೇತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ದೇಶಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾದಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಭವತೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಧೀಪೂರ್ವಕಾರಿಣೋ ನಾನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಹಕಾರೀತಿ ।
ಕರ್ತಾ ಹಿ ಕರಣಾದೀನಿ ಕಾರಕಾಂತರಾಣಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ, ನ ತೈರಯಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತೇನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ, ನ, ಕಾರಕಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಕ್ವಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಚಾಯಮದೃಷ್ಟವಶಾದಿಷ್ಟಮೇವ ಪ್ರೇಪ್ಸುಸ್ತದುಪಾಯಭ್ರಮಾದನಿಷ್ಟಹೇತುಮನುತಿಷ್ಠನ್ನನಿಷ್ಟಮಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಕರ್ತೃತ್ವನಿಯಮಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೭ ॥
ಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯೋ ‘ನ ಚೇತ್’ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತಚ್ಛಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಮಾಹ -
ಶಕ್ತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಮುದಾಹರತಿ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯತಿರಿಕ್ತಕರ್ತ್ರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧೇರಸ್ತು ಕರ್ತೃಶಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸತ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಬುದ್ಧೇರಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಮಿತ್ಯುಪೇಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಹಂಕಾರೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತುರೇವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಬುದ್ಧೇರೇವಾತ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ತುಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಶಕ್ತೇರ್ನ ಕರಣಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಕ್ತೋಽಪಿ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕವದಿಹಾಪಿ ಕರ್ತುರಪೇಕ್ಷಿತಮೇವ ಕರಣಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರನ್ಯದೇವ ಕರಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಜ್ಞಾನಸಾಧನವಿಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾಧೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋಪಾಯಂ ಸಮಾಧಿಮನುತಿಷ್ಠನ್ನಕರ್ತಾತ್ಮೇತಿ ದುರ್ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಾಧಕತ್ವಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ ॥ ೩೯ ॥
ಸಾಂಖ್ಯಮತನಿರಾಸೇನೋಕ್ತಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸಂಗತಿಫಲೇ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಸಮಾಪ್ತೌ ಸರ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತೀಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಚ ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಮನರ್ಥಕಮ್ , ಆರೋಪ್ಯಪ್ರಾಪಕತ್ವಾತ್ । ನಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಾದ್ಯಭಾವೇ ತಸ್ಯೈತದವಾಂತರಸೂತ್ರತ್ವಂಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಸತ್ಯಸಂಗಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯಾಪಿ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣ ಸಮನ್ವಯದಾರ್ಢ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಸಾಕ್ಷಾದಪಿ ಸಂಗತ್ಯಾದೇಃ ಸುವಚತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಕರ್ತೃತ್ವಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮುಕ್ತಾ ಹೇತವಃ ಸಾಧಯಂತಿ, ನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಂ, ನಹಿ ತಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಪವಾದೇತಿ ।
ನ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶಂಕನೀಯಂ, ತದುತ್ಪತ್ತೌ ಮನಸೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪವಾದಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಮುಕ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಪವಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಭಾವೋ ಧರ್ಮೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಭವಾತ್ಕಿಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಶಕ್ತೌ ಕಾರ್ಯಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಶಕ್ತಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತಪರಿಹಾರಾತ್ಕಾರ್ಯಪರಿಹಾರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೀನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ । ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಸಂಭವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ತೇಷಾಮಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯತ್ । ಶಕ್ತೇಶ್ಚ ಶಕ್ತಶಕ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣಶಕ್ಯಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಮಿತ್ತಪರಿಹಾರಸ್ಯ ದುರನುಷ್ಠಾನತ್ವಾನ್ನ ಶಕ್ತಿವಾದೇ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಕ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನ ಶಕ್ತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತೇನ ಶಕ್ಯೇನ ಸಹ ಯಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತೇನೇತಿ ವ್ಯಧಿಕರಣೇ ತೃತೀಯೇ । ಮನುಷ್ಯದೇಹಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದೇವತ್ವಾಪ್ತಿವತ್ಕರ್ತೃಭೂತಸ್ಯಾಕರ್ತೃರೂಪಮೋಕ್ಷಾಪ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಸನ್ನೇವ ಮೋಕ್ಷೋಽಜ್ಞಾನವೃತೋ ಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪ್ಯತ ಉತಾಸನ್ನಪೂರ್ವೋ ಹೇತುಶಕ್ತ್ಯಾ ಲಭ್ಯತೇ । ಆದ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಮುಕ್ತೇಃ ಸಾಧನಾಯ ತತ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಹ್ನೂಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ತಾದೃಗಿತಿ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವದೃಷ್ಟೇರಾತ್ಮನಿ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯೌಪಾಧಿಕಮಾರೋಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ವಿದ್ವದನುಭವವಿರುದ್ಧಾ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ವಿವೇಕಿನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತೇರವಸ್ಥಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾದತಿರಿಕ್ತೋ ಯದಿ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಶ್ಚೇತನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಪರ ಏವ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ತಾ ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಚ ತದ್ಯುಕ್ತಂ, ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಿವಿರೋಧಾತ್ । ಯದಿ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಶ್ಚೇತನಸ್ತರ್ಹಿ ನಾಸೌ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪರ ಏವೇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಬಂಧೌ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಸ್ತೌ, ತಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ತ್ವನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ತೌ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ । ನಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಚಿದ್ಧಾತೌ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಾಧೀನವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ , ವಸ್ತುತಸ್ತದಭಾವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚಿತಿಮತೋಽಭಾವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕಲ್ಪನಯಾ ಚೋಪಗಮಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ । ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರೌತಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉಪಾಧ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯೋದ್ಭವಾಭಿಭವಶ್ರವಣಾದಪಿ ತದೌಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪರಮಾನಂದತ್ವೇನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಕಾಮಯಿತವ್ಯಾಭಾವಾದಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ಅಕಾಮಮಿತಿ ।
ಅಶೇಷಶೋಕಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯತ್ವಾದಪಿ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ಶೋಕಾಂತರಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಸೌಷುಪ್ತಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮಾಹ -
ಏಷೇತಿ ।
ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಮೈಶ್ವರ್ಯಮತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಷಾಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ಪರಮಾನಂದಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಕ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಷೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತ್ವರ್ಥೇ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣೇ ।
ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೋ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯೈರಪ್ರೇರ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಥತ್ವಮ್ । ಮಾನಸಪ್ರಯತ್ನರಾಹಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವೃತತ್ವಮ್ । ಕಾಯಚೇಷ್ಟಾಶೂನ್ಯತ್ವಂ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಮ್ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಪಿಂಡಿತೈಕದ್ರವ್ಯೇ ಸತ್ಯೇವ ಜಾಗರಾದೌ ಕ್ರಿಯಾದರ್ಶನಾದಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಕೇವಲಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಾಪಾದೌ ತದದರ್ಶನಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಣತ್ವಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿತ್ವೇನಾಂತರಂಗತ್ವಾದುಪಾದಾನತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತನ್ಯಾಯವದ್ಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೋಪಬೃಂಹಿತಾಭ್ಯಾಂ ಲಭ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಕರ್ತೃತ್ವರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜಾಗರಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇನ್ಮುಕ್ತಾವಪಿ ತಥೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಸದ್ಭಾವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಇಹ ತದಭಾವಾನ್ನೇೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಕ್ಷ್ಣೋ ವಾಸ್ಯಾದಿಪ್ರೇರಕತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವಮಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಕ್ಷೇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ನ ತ್ವತ್ಯಂತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಪಾದ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾದೌ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
‘ಯತ್ಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ ಏವ ತದರ್ಥಃ ‘ ಇತ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾಪರತ್ವಾತ್ , ಕರ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕರ್ತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧೋ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಮಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯಾತಿ -
ಕರ್ತೇತಿ ।
ತದುಭಯನಿರಾಸನ್ಯಾಯೇನ ಲಿಂಗದ್ವಯಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅನುವಾದರೂಪತ್ವಾತ್ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಕರ್ತೃತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಹಾರೋಪದೇಶಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ, ಕರಣವಿರಹೇ ಶ್ರುತಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾದಾನಮಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರಣಾನಾಮಪಿ ಕರ್ತ್ರಂತರ್ಭಾವಾತ್ತೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚೈವಮಸ್ತಿ, ತೇಷು ಕರ್ಮಕರಣವಿಭಕ್ತ್ಯೋರೇವ ಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೇವಲಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರಾದೌ ವಿಹಾರೋಪದೇಶಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಸಾಧಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಸ್ವಪ್ನೋಕ್ತಿಃ । ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಿವೇತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾತ್ಮನೋ ಮನಸಃ ಸಂಬಂಧೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ
ಸೇವತೇ ತೇನೈವ ಮನಸಾ ವಾಸನಾಮಯಾನ್ವಿಷಯಾನ್ಯದೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ಮನಃಸತ್ತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಕಾಮಾದಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಚ ಧರ್ಮಿತ್ವೇನ ಮನೋಽಪಿ ತತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಹಾರಸ್ಯ ವಾಸ್ತವತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕುತಸ್ತದ್ವಶಾದಾತ್ಮನೋ ವಾಸ್ತವಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಹಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಯತ್ತೂಪಾದಾನಾದಾತ್ಮನೋ ವಾಸ್ತವಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕರಣಸಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರಣೇಽಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಭವತೀತಿ ।
ಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾದಾನಕರ್ತೃತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ, ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿಷ್ಟೇ ತತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಪೀಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಬುದ್ಧೀತಿ ।
ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೌ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ‘ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾದಾಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಮನೋಮಯಾನಂತರಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಸಂನಿಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಮನೋನಂತರೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾವಯವತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಶೇಷಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಾಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದೇವಾಃ । ತಯಾಪಿ ಕಥಂ ಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ', 'ಯೋ ಹ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಚ ವೇದ’ ಇತಿ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಭೇದೇನ ನ್ಯೇಷ್ಠತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸಾಧ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಯಜ್ಞಕರ್ತೃವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿರೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಚಿತ್ತೇನ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ವಾಚಾ ಮಂತ್ರೋಕ್ತ್ಯಾ ಯಜ್ಞೋ ಜಾಯತೇ ತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾವೋ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಯಜ್ಞಕರ್ತುರ್ಬುದ್ಧಿತ್ವಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದತ್ರಾಪಿ ಬುದ್ಧಿರೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ನ ಚೇನ್ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ‘ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇನ ಸಹ ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ವಿಕ್ಲಿದ್ಯಂತಿ ತಂಡುಲಾಃ, ಜ್ವಲಂತಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ, ಬಿಭರ್ತಿ ಸ್ಥಾಲೀತಿ ಕಾರಕಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ನ ಕರಣತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ಚೋಪಲಬ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕುತೋ ಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ರ ಕರಣತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಿಷಯೋಪರಕ್ತತಯಾ ತಸ್ಯಾ ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಕರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರ್ತುರಹಮಿತ್ಯುಪಲಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿದೃಷ್ಟೇರುಪಲಬ್ಧೌ ಕರಣಾಂತರಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕೇವಲಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಹಂಕರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಮಹಕಾರಪೂ ರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ನ ತದುಪಲಬ್ಧುಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರವತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಚೇತನಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಪಲಭ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಜ್ಞಾತುರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ತುರೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಲಬ್ಧೌ ಬುದ್ಧೇರಕರ್ತೃತ್ವೇ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಕರಣಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಾಭಾವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂಚ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೌ ಕರಣತ್ವಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೇಷ್ಟಂ ತದಾತ್ಮಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಜಾನಾತೀತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೋಪಲಬ್ಧೌ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ತದರ್ಥಾವಚ್ಛೇದೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವಾದಾತ್ಮನಶ್ಚ ತದುಪಾಧಿನಾಽಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸಮಾಧೀತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತೂನಾಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಕರ್ತೃತ್ವೋಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಗಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ವಾಸ್ತವಾಸಂಗತ್ವವಾದಿತ್ವಾನ್ಮಿಥೋವಿರೋಧಾಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಔಪಾಧಿಕಮಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಾಯತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಷಯಮನೂದ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕರಣಾದಿಪೌಷ್ಕಲ್ಯಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧಸಮಾಧಾನೇನ ಸರ್ವನಿಯಾಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಮಾಧಾನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದರ್ಶಿತಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಮವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ರ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಮೀಶ್ವರೋಽಂತರ್ಭೂತೋ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ಆದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಯಂ ಹೀತಿ ।
ಕಾರಕಾಂತರಾಣಿ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯನಿರ್ಮಾಣಕಾರಣಾನಿ ಕರಣಾದೀನಿ ತೇಷಾಂ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪೂರ್ಣತಾ ತಯಾ ಸಂಪನ್ನಃ ಸಹಿತಃ ಸನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏವಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ನೇಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷಾ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಾ ಭೂದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರವಶಾದಪೇಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ, ಮಾನಾಂತರಾತ್ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚೇಶ್ವರೋ ದ್ವೇಷಪಕ್ಷಪಾತರಹಿತಃ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೋರ್ನ ಕರ್ಮಣೋರ್ಜೀವಾನ್ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ , ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕಾರುಣಿಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಿ ಸಾಧುನ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವಿಚಿತ್ರಸರ್ಗಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಲೇಶೇತಿ ।
ಉಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾದನವಕಾಶಂ ಚೋದ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರಕೃತದೋಷಾಭಾವಶ್ಚಿಂತಿತಃ । ಅತ್ರ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಕೃತದೋಷಾಭಾವಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಚಿಂತಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಮುಪೇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತತಸ್ತದಧೀನಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಮಿತಿ ಚಕ್ರಕಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾನ್ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಾಯತ್ತೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮವಾಸನಾಸಾಪೇಕ್ಷಮುತ್ತರೋತ್ತರಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವತಶ್ಚೇದಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ತದಾ ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏತಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾದೇವ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮದತ್ಯಂತಾನ್ಯತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸೈವ ತಿಮಿರಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಮಂತರೇಣಾನಿರಾಕರಣಾತ್ತೇನಾಂಧಃ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಹೀನಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಸಮುದಾಯವಿಷಯಾವಿವೇಕದರ್ಶನಂ ವಿಭ್ರಮಸ್ತಚ್ಛೀಲಸ್ಯ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸತೋಽವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾದೀಶ್ವರಾತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಪರರೂಪಮಾಹ -
ಪರಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂನಿಧ್ಯಭಾವೇ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ತದಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
ತದುಪಪಾದಯತಿ -
ಚೇತಯಿತುರಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಸ್ವಗತವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ತದಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನರ್ಥತ್ವೇನ ಹೇಯತ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕರ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಕಥಂ ಬಂಧಹೇತುರೀಶ್ವರಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಮೋಕ್ಷಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತದನುಗ್ರಹೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಾರಕಾಂತರಸಾಮಗ್ರೀಮತ್ತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕೃಷ್ಯಾದಿಷು ಕಾರಣತ್ವಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ನ ತದಪೇಕ್ಷಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತಿ ।
ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವೇಽಪಿ ಶ್ರುತೇರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸುಖಾದೌ ಧರ್ಮಾದೇರಿವ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಕಾರಣಕ್ಲೃಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾದಾಗಮಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಕಾರಣಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಾಮೇವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ॥ ೪೧ ॥
ಚೋದ್ಯಾಂತರಮನುದ್ರವತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ದೋಷಾಣಾಮಪ್ರಸಂಗಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಜೀವೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮೇವ ಫಲವೈಷಮ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಲಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರ್ಜನ್ಯವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅತಿದೀರ್ಘಾ ವಲ್ಲ್ಯೋ ಗುಚ್ಛಾಃ, ಹ್ರಸ್ವಾ ಗುಲ್ಮಾ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಬೀಜೇಭ್ಯೋ ಜಾಯಮಾನವ್ರೀಹ್ಯಾದೀನಾಂ ಕೃತಂ ಪರ್ಜನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕೃತಂ ತರ್ಹಿ ಬೀಜೈರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಜೀವೇನ ಕೃತಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಯತ್ನಸ್ತದಾ ತದಪೇಕ್ಷಃ ಸನ್ನೀಶ್ವರೋ ವಿಷಮಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ಚಕ್ರಕಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ನೇತ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನೇತಿ, ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಗುರ್ವಧೀನೋ ಮಾಣವಕೋ ನಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕರ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಕುರ್ವಂತಂ ಹೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಶಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯೇವಾಧ್ಯಾಪಕತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಂತಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚಕ್ರಕಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯಾತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನವದ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತತ್ಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಮಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನೋಕ್ತಿಪರಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಮಾದತ್ತೇ -
ವಿಹಿತೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವಿಹಿತಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ಚಾವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಚೇನ್ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಂ ತದಾ ತಯೋರಾನಾರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಅತಸ್ತಯೋರರ್ಥವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಸಾಧಿಕೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತೀಶ್ವರಸ್ಯ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇ ವಿಹಿತಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಈಶ್ವರಇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸ್ಥಾನೇ ಸ ಏವ ನಿಯುಜ್ಯೇತ ಯತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ತದಸಾವೇವ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ತಯೋರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಚ ತದರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರೇರಿತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ಕೃತಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದೇವಂ ಕುರ್ವನ್ನಪೀಶ್ವರೋ ನ ಪರ್ಯನುಯೋಗಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಫಲಹೇತುತ್ವೇ ಸಮೀಹಿತಾಸಮೀಹಿತಹೇತುಭೇದವಿಧಾಯಿ ಶಾಸ್ರಮಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಗೃಹೀತಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪುರುಷಕಾರಸ್ಯ ।
ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಾಪ್ತಿಹಾನಾನುಕೂಲಸ್ಯ ಯತ್ನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪುರುಷಕಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಂ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇಷಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷೋಽಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಾದಿಃ । ತದೇವಮ್ ‘ಏಷ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರವಿರೋಧಾತ್ಪರಸ್ಮಿನ್ನಶೇಷನಿಯಂತರಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಾಯತ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಂಶ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಜೀವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಕತ್ವಮಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರಿಣಮಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಜೀವೇಶ್ವರಸಂಬಂಧಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯೋಭಯಥಾದೃಷ್ಟಿಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಾಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾಸಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಅನಿಯಮ ಇತಿ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರನಂಶತ್ವೇನ ಪ್ರದೇಶವೃತ್ತೇಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಚ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾದಿಹೀನತಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಸಂಪಾದತ್ವಾತ್ , ನಿರಂಶೇ ಚಾಂಶಾಸಂಭವಾತ್ , ‘ಪಾದೋಽಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರೌಪಚಾರಿಕತ್ವಾತ್ , ಭೃತ್ಯಸ್ವಾಮಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅನಿಯಮಸ್ಯ ಚ ಜಘನ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಯಮೇನ ಭೃತ್ಯಸ್ವಾಮಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತಯೋರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧನಿರಾಸೇನೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಮವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನೇಃ ಸಾಂಶತ್ವಾದಂಶಾಂಶಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನ ಸಾಂಶತೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಂಶ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ಮುಖ್ಯಮೇವಾಂಶತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಚೋದ್ಯದ್ವಾರಾ ಸೂತ್ರಾವಯವಮಾದತ್ತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಸ ಇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕಾಭೇದೇ ಭೇದೋಕ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ತದರ್ಥಮಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೇಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಸ್ತಸ್ಯಾತಿಶಯೇನ ಸಿದ್ಧಿರಾತ್ಯಂತಿಕೇ ಭೇದೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ -
ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅಭೇದವ್ಯಪದೇಶಂ ವಿಶದಯಂದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ದಾಶಾದಿಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮುದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ಹೀನಜಂತೂದಾಹರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ದಾಶಾ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಂಚಸಿ ಗಚ್ಛಸಿ ।
ಸೂತ್ರಾತ್ಮೈವಾತ್ರ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ತೂಯತೇ ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಯದಾಸ್ತೇ ಯೋ ನಾಮರೂಪೇ ನಿರ್ಮಾಯಾಭಿವದನಾದಿ ಕುರ್ವನ್ವರ್ತತೇ ತಂ ವಿದ್ವಾನಿಹೈವಾಮೃತೋ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಧಿದ್ವಾರೈವಾಭೇದೋ ಬೋಧ್ಯತೇ ಕಿಂತು ನಿಷೇಧದ್ವಾರಾಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿತೋಽಭೇದೋ ನ್ಯಾಯತಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಜೀವೋ ನಾತ್ಯಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿದ್ಯತೇ, ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಮುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೪೩ ॥
ಅಂಶತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಹೇತ್ವಂತರತ್ವೇನಾಂತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷ್ಣಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಾವಾನ್ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿನಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಾವಾನೇಷ ಪ್ರಪಂಚಸ್ತತಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಪಂಚಾಜ್ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಕೃತಃ ಪುರುಷಃ । ಆದ್ಯಪಾದಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಾದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತ್ರಿಪಾದಿತಿ ।
ಭೂತಶಬ್ದೇನ ರೂಢಿಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಜನಿಮನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಕುತೋ ಜೀವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಾರ್ಥತತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಹಿಂಸನ್ನಿತಿ ।
ತೀರ್ಥಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಹಿಸನ್ವರ್ತೇತೇತ್ಯತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದೋ ಜೀವಪ್ರಧಾನೇಷು ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಹಿಂಸಾನಿಷೇಧಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಭೂತಾನಾಂ ಪಾದತ್ವಮೇವೋಚ್ಯತೇ ನ ತ್ವಂಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಂಶ ಇತಿ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೪ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತೇರೇವ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಂಶತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸ್ಮೃತೇರಪೀತಿ ಸೂತ್ರಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಾದಿಷ್ವೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಯೋಃ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಭಾವಃ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಂಶಾಂಶಿತ್ವಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯವವರಾಹಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರೌಪಾಧಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕಸ್ಮಾದೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವೋ ವಿಪರೀತೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪೂರ್ಣೇ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೋ ಜೀವೇಶ್ವರಜಗದ್ಭೇದಃ । ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತೋಪಾಧ್ಯುತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷವಶಾದೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾತೀತಂ ಚಿದೇಕತಾನಮದ್ವಿತೀಯಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೫ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಂಶಾಂಶಿತ್ವಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ದುಃಖಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತತಶ್ಚಾನೀಶ್ವರತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಂಶಗತೇನ ದುಃಖೇನಾಂಶಿನೋ ದುಃಖಿತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ದುಃಖಿತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಮಹತ್ತರೇ ದುಃಖೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪುಮರ್ಥತ್ವೇ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಸಾಧನವಿಧಾಯಿಶಾಸ್ತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನೈವಂ ಪರ ಇತಿ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ವಿಭಾಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜೀವೋ ಹೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ದುಃಖಿತ್ವೇ ತದಂಶಿತ್ವಾದೀಶ್ವರ ಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತೋಽದುಃಖಿತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವ ದುಃಖಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ತದುಪನಾಯಕದೃಷ್ಟ್ಯಭಾವಾತ್ , ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರದೇಹತ್ವಾತ್ , ಜೀವದ್ವಾರಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದುಪಗಮಾತ್ । ನಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಮಹತ್ತರದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿರಜ್ಞಾನತಜ್ಜಧ್ವಸ್ತೇರೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಕೃತಂ ದುಃಖಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ಪುತ್ರಾದೌ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಗತದುಃಖಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅನುಭವಿತಾರಂ ವಿಶಿಂಷನ್ಭ್ರಾಂತಿಮಭಿನಯತಿ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ಅನ್ವಯೇನೋಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಪಜೀವ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರತ್ಯಾದಿಶತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೋತ್ಥತತ್ತ್ವಧೀಶೂನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ ।
ವಿಷಯಶೂನ್ಯಾತ್ ।
ಅವಿಷಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೫ ॥
ಈಶ್ವರಃ ಸ್ವಾಂಶಗತೈರ್ದುಃಖೈರ್ದುಃಖೀ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಂಶಿತ್ವಾತ್ ದೇವದತ್ತವದಿತ್ಯತ್ರ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಭ್ರಮವತ್ತ್ವೋಪಾಧೇರಪ್ರಯೋಜಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಂ ವಾ ದುಃಖಿತ್ವಮೀಶ್ವರೇ ಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಯದಂಶಾಶ್ರಿತಂ ತದಂಶಿನಿ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಪ್ರಕಾಶೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯುಪಾಧಿತೋ ದುಃಖಾದಿಪ್ರತೀತಿರೇವ, ವಸ್ತುತಸ್ತು ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಲೋಕದ್ವಯಸಂಸಾರಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಂ ನ ವಸ್ತುತೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ರಯಗತಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಾಸ್ತವೇ ದುಃಖಿತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿಕೇ ದುಃಖಿತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಜೀವದ್ವಾರಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತೇರಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತಾಂ ಮತ್ವೋಭಯತ್ರಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತುತೋ ದುಃಖಿತ್ವಮಾಗಮವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪರಕೀಯಾನುಮಾನನಿರಾಸಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೬ ॥
ಪಾರನುಮಾನೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರುದ್ಧತಯಾ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ಮರಂತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಮರಂತಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾಸೌ ಸ್ಮೃತಿಸ್ತಾಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥ ಸಪ್ತಮೀ । ಫಲೈಶ್ಚಾಪೀತಿ ಚಕಾರಾತ್ಕರ್ಮಭಿರಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮಾಶ್ರಯೋ ಜೀವಃ । ಪಂಚ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ವಾಯವೋ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತದಶಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸಮೂಹಃ ಸಪ್ತದಶಕೋ ರಾಶಿಸ್ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧ ಉದ್ಭಾವ್ಯತೇ, ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸ್ತು ನ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಚಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಯಥಾದಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕೋ ನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯದೋಷೈಃ ಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೪೭ ॥
ಅಂಶಾಂಶಿತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಂಶಿತ್ವಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಂಶ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧಾತುಂ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮಾದಾಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಮಿತ್ಯಸ್ಮಾದುಪರಿಷ್ಟಾತ್ತರ್ಹೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅನುಜ್ಞಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಂಶಾಂಶಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಂಶಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಮಂಶಿನಃ ಪರಸ್ಮಾನ್ಮಿಥಶ್ಚ ಭೇದಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನುಜ್ಞಾದೇರೇವಂ ಸಿದ್ಧೌ ಚೋದ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರನುಜ್ಞಾದಿವಿಷಯೇ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಂಶತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾನುಜ್ಞಾದೇಃ ಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ತಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಅಭೇದವಾದಿನೀಃ ಶ್ರುತೀರನುಕ್ರಾಮತಿ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಪದೇಶದ್ವಯಮಾದಾಯೋಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಭಯದೃಷ್ಟ್ಯಾಂಽಶತ್ವಮುಭಯೋಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಯೋರಭೇದಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಭೇದೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾಮಭೇದವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಭಾವೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚಾಭೇದಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ಮರೂಪೈಕ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಪಪತ್ತಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅನುಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ಸ್ವರೂಪಭೇದೇ ವಾಚ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸೂತ್ರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ -
ತಾಮಿತಿ ॥ ೪೮ ॥
ವೈದಿಕಾನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ಜ್ಞಾನಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮುದಾಹರತಿ -
ಋತಾವಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕಾವಪಿ ತೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಾನುಜ್ಞಾದೇರುಕ್ತರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮೈಕಾತ್ಮ್ಯೇ ತಯೋಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹೇನ ಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಕಥಮುಭಯೋಃ ಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ದೇಹೈರಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗಸ್ಯ ನ ತೈಃ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ ಇತಿ ।
ಅಸಂಗತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹಾದಿರಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಸಂಬಂಧೇ ಮಾನಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾನ್ನಾನುಜ್ಞಾದಿಪ್ರಯೋಜಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ ತಸ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತವಿರೋಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿವಾರಕಾಂತರಾಭಾವಂ ತುಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಮುಕ್ತಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಕ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೇಹಾದಿಯೋಗಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷೋ ಭೇದಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಲಂಬತೇ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಕಿಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಧೀಃ ಕಿಂ ವಾ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಧೀಃ । ನಾದ್ಯಃ, ತದ್ವತೋ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧನಿವೃತ್ತೇರನುಜ್ಞಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ವಕ್ತುಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಹೇಯೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮೈಕ್ಯದರ್ಶಿನೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನತಿರಿಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹೇಯೋಪಾದೇಯತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಾದರ್ಶನೇ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸತಿ ತಸ್ಮಿಂದೇಹಾಸಂಬಂಧಾನ್ನಿಯೋಗಾಯೋಗಾದನುಜ್ಞಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ತತ್ಸಂಹತತ್ವಾಭಿಮಾನಿನೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಯೋಗಾದನುಜ್ಞಾದೇರರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಂಗೀಕೃತಂ ಭಾಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇಹಾದಿಯೋಗಸ್ಯ ನಿವೃತೇರನುಜ್ಞಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅಸಂಹತತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವ್ಯೋಮಾದಿವದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ಚೇದವಿಶೇಷಾದೈಕ್ಯದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದೇಹಾದಿಷ್ವಸಂಹತತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಸಂಹತತ್ವಧೀಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತರ್ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಭಾವಾದ್ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಿಷಯಾಭಿನಿವಿಷ್ಟಚೇತಸೋ ಜ್ಞಾನಾನುದಯಾದವಶ್ಯಂ ಸಾಧಕಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವಾಭಿನಿವೇಶತ್ಯಾಗೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋದಯೇಽಪಿ ಪೂರ್ವವಾಸನಾತೋ ವಿಷಯಾಭಿನಿವೇಶಾಭಾವಾನ್ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಧಿವಶಾದನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾವಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಕ್ರವ್ಯಂ ಮಾಂಸಮತ್ತೀತಿ ಶ್ಮಶಾನಾದಿಸಂಬಂಧೀ ವಹ್ನಿರತ್ರ ಕ್ರವ್ಯಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ೪೮ ॥
ಅನುಜ್ಞಾದೇರುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಿಮುಪೇತ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧವ್ಯತಿಕರಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಸಂತತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾವಚ್ಛೇದಾದನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ಯುಜ್ಯೇತೇ ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಫಲಸಂಕರೋ ದುರ್ವಾರಃ, ಏತದ್ದೇಹಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಾಯೋಗೇ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ತದ್ಯೋಗಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಸ್ವರ್ಗೀತರಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯೈಕತ್ವಂ ಕಿಂ ವಾ ಜೀವಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಆದ್ಯೇ ಪರಸ್ಯಾಭೋಕ್ತುರಪಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯತಿಕರಾಶಂಕೇತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಸೂತ್ರವಯವೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಸಂತತೇರಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಸ್ಥೂಲದೇಹಯೋಗವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾತದುತ್ಥಾಂತಃಕರಣಯೋಗಸ್ಯಾಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾದವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಿತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಭೇದಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಔಪಾಘಿಕಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತಿಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೪೯ ॥
ಆದ್ಯೇ ಸೂತ್ರೇ ಜೀವಸ್ಯಾಂಶತ್ವಮವಚ್ಛೇದಬುದ್ಧಯೋಕ್ತಮಧುನಾ ‘ರೂಪಂ ರೂಪಮ್' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಆಭಾಸ ಇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಆಭಾಸ ಏವೇತಿ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಹಿ ಜೀವಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ, ಉಪಾಧಿವ್ಯವಧಾನಾತ್ । ನಾಪಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ, ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಭಾಸಪಕ್ಷೇ ಸ್ವರ್ಗೀತರಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿ ಸುಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಬಂಧೋಽಜ್ಞಾನಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯೇತದಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾಸಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ದುಃಖಾದಿಸಂಕರ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಚಕಾರಸೂಚಿತಂ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಯೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಭೇದಾತ್ಪರಮತೇ ವ್ಯತಿಕರೋ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ವ್ಯತಿಕರಂ ಪ್ರಸಂಜಯಿತುಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತಾವದಾಹ -
ಬಹವ ಇತಿ ।
ಕಥಂಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ, ತತ್ರಾಹ -
ತದರ್ಥಮಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಹ -
ಸತೀತಿ ।
ಘಟಾದಿಸಾಮ್ಯಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ದ್ರವ್ಯೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಚೋ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ವತ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷು ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಂಧಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಪಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮತ್ಯಂತಪದಮ್ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಮನೂದ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಂನಿಧಾನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾದೌದಾಸೀನ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪುಂಸಾಂ ಸಂನಿಧಿನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಯೋರವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ತೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಥಾಚ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ನರ್ತಕೀವತ್ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವೋಪರಮತೇ । ಸವಿಕಾರಪ್ರಧಾನದರ್ಶನಮೇವ ಪುಂಸಾಂ ಬಂಧಃ, ತದುಪರಮೇ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತಿರುಪಚರ್ಯತೇ । ಅತೋ ನಿಯತಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರೇ ಸ್ವವಿಭೂತಿಖ್ಯಾಪನಾಯ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪುಂಸಾಂ ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಪರ್ಯಾಯಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಭವೇತ್ , ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮೋಕ್ಷೋ ಬಂಧಶ್ಚ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಭೂತಿಖ್ಯಾಪನಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರತಿನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿಯಮಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಯುಕ್ತಿರನ್ವೇಷ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಿಯಮಸ್ಯೈವಾನಾದಿತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಸಮಯೇಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಕಾಣಾದಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಂನಿಧಾನಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ಹೇತುರ್ಮನಃಸಂಯೋಗಃ । ಫಲಂ ಸುಖಾದಿ ॥ ೫೦ ॥
ಯದದೃಷ್ಟಕೃತೋ ಮನಃಸಂಯೋಗಸ್ತಸ್ಯೈವ ತತ್ಕೃತಂ ಸುಖಾದೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಅನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಸಾಧಾರಣಂ ತಜ್ಜನ್ಮಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ಬಹುಷ್ವಿತಿ ।
ಏವಮದೃಷ್ಟೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಾಣಾದಾನಾಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಸುಖಾದ್ಯುತ್ಪಾದಕಮನಃಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಸುಖಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷ ಏವ ದೋಷ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾಯೋಗೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೫೧ ॥
ಅದೃಷ್ಟಹೇತ್ವಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ -
ಅಭಿಸಂಧೀತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ । ಉಕ್ತೋ ದೋಷೋಽದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸುಖಾದೇಶ್ಚಾನಿಯಮಃ ॥ ೫೨ ॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಸಾಧಾರಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರದೇಶಾದಿತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಂ ವಿಭಜತೇ -
ತದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಸರ್ವದೇಹೇಷ್ವಂತರ್ಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಾಮುಪೇತ್ಯಾಪಿ ದೂಷಯತಿ -
ಕಲ್ಪ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿ ।
ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಂ ತಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿಲಾಭೋ ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶರೀರಮಿತಿ ।
ನಚ ಪೂರ್ವಾದೃಷ್ಟವಶಾದ್ದೇಹನಿಯಮಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಮಶ್ಚ ದೇಹಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯನಾದಿತ್ವಾದದೋಷೋಽಂಧಪರಂಪರಾಪಾತಾದಾಗಮಾನುರೋಧೇ ಚಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರದೇಶಭೇದಂ ವಿನಾಪಿ ಸುಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೇಶೇತಿ ।
ದ್ವಯೋರಾತ್ಮನೋಸ್ತುಲ್ಯದೇಶಮದೃಷ್ಟಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರ್ಗಾದೀತಿ ।
ಬಹೂನಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಬಹೂನಾಂ ವಿಭುತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇಽಪಿ ತುಲ್ಯದೇಶತ್ವೇ ತದ್ಭಾವಾದಾತ್ಮನಾಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ವಿಭುತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವದೇತಿ ।
ರೂಪಾದೀನಾಂ ಬಹೂನಾಮೇಕ ಏವ ಘಟೋ ದೇಶೋ ದೃಷ್ಟೋ ನಚ ಮಿಥೋವಿರೋಧೋ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ಮನಾಮಪಿ ನಿರವಯವಾನಾಮೇಕದೇಶತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ರೂಪೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ತೇಜೋಜಲಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಧರ್ಮಿಭಿರಭೇದಾತ್ತದತಿರಿಕ್ತಘಟಾಮಾವಾತ್ಕುತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾತ್ಮಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಭೇದಾದಂತ್ಯವಿಶೈಷವಶಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅನ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಭೇದಾತ್ । ಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ನಾತ್ಮನಾಂ ತದ್ಭೇದೋಽಸ್ತಿ, ತೇಷಾಂ ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ತತಶ್ಚಾಯುಕ್ತಂ ಬಹುತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಅಂತ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಸಂತೋ ವಿಶೇಷಾಸ್ತದ್ವಶಾದಾತ್ಮಸು ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ನಹಿ ತೇಷಾಂ ನಿರ್ಭಿನ್ನೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಧೀಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಾದಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಾವೇಕಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋ ಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇಽಂತ್ಯವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನ್ನೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಬಹೂನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ವಿಭುತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾದಿತಿ । ತನ್ನ । ಆಕಾಶಾದೀನಾಮೇವ ತಥಾತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
'ಯೋ ಬಹೂನ್ಕಲ್ಪಯತಿ ಕಲ್ಪ ಯತ್ಯಸಾವೇಕಮ್ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದೇಕಸ್ತಾವದಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಸಂಮತಃ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾಕಾಶಾಕಲ್ಪೇ ಪರೋಪಾಧಿನಾ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧೌ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಂ ಫಲಂ ವಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇವಂ ಭೂತಭೋಕ್ತೃವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧವ್ಯಸೇಧೇನ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಿದ್ಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಪಾದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥ ೫೩ ॥
ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ।
ಭೂತಭೋಕ್ತೃವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಪೂರ್ವಪಾದೇ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಭೌತಿಕೇಂದ್ರಿಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪಾದಾಂತರಮವತಾರಯನ್ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪಂ ವಿಚಾರ್ಯ ತದುಪಕರಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿ ಸಾಧಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಾದಸಂಗತಿಮಾಹ -
ವಿಯದಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿಷಯಃ ।
ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಸಂಖ್ಯಾತತ್ತ್ವಾದಿವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತಿ ವಿರೋಧೇ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಂ ವಿರೋಧಮುದಾಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದುತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಮಾಕಾಶಸ್ಯೇವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ಕಿಮಿತ್ಯುದ್ಭಾವಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಸಹಾಯತ್ವೇನೇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಮೃಷೀಣಾಂ ಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮತ್ರ ಪ್ರಾಣಾನಾಮನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಮ್ನಾನಂ, ತದ್ವಾಚಕಪದಾಭಾವಾತ್ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಶೀತಾವನಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಚ ವಿಯದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣಯಃ, ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಲಯೇ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರ್ವಿಯದಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವದವಾಂತರಪ್ರಲಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ನಯನಪ್ರಕಾರಾಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತೀನಾಮಮಾನತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇ ಗೌಣವಾದ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಣವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ತದ್ಭಾವಾತ್ತದ್ವಿಷಯತಯಾ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾ । ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾನಶ್ರವಣಂ ತು ತೇಷಾಂ ಜನ್ಮಾಭಾವೇ ಲಿಂಗಮ್ , ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತಜ್ಜನ್ಮಾಭಾವಸಾಧಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧನಿಷೇಧೇನ ಮೂಲಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಾಸಾಂ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಿರೋಧೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ತಥಾಶಬ್ದಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆನುಲೋಮ್ಯಮಾಂಜಸ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಮಾನಾಭಾವಃ, ತತ್ರ ಕಿಂ ಪರದೂಷಣಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುಪಮಾನಮಾಹೋಸ್ವಿದದೃಷ್ಟಮಥವಾ ಜೀವಃ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷದೂಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ -
ಅದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ತೇನ ಸಾಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದುದಾಹರಣಂ, ತದಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಥಂ ತದುಪಾತ್ತೇನೋಪಮಾನಂ, ತದಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಮಾಥರ್ವಣಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತಮೇವೋಪಮಾನಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯೈಕವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತತ್ವೇನ ಸಾಂನಿಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಾಯಂ ನಿಯಮಃ, ವ್ಯವಹಿತೋಪಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಮೀಮಾಂಸಕೈರಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ತಾವದಶ್ವದಾನನಿಮಿತ್ತೇಷ್ಟಿಃ ‘ವರುಣೋ ವಾ ಏತಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯೋಽಶ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ತಾವತೋ ವಾರುಣಾಂಶ್ಚತುಷ್ಕಪಾಲಾನ್ನಿರ್ವಪೇತ್’ ಇತ್ಯಾಮ್ನಾತಾ । ಸಾ ಕಿಂ ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ವೈದಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ‘ದೋಷಾತ್ತ್ವಿಷ್ಟಿರ್ಲೌಕಿಕೇ ಸ್ಯಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದ್ಧಿ ವೈದಿಕೇ ನ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮ್ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಅಶ್ವದಾನೇ ಲೌಕಿಕೇ ದೋಷನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಷ್ಟಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ, ತತ್ರೈವ ‘ನ ಕೇಸರಿಣೋ ದದಾತಿ’ ಇತಿ ನಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮಕೃತಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ವೈದಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಾನವಕಾಶಾನ್ನ ತತ್ಕೃತೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪೌಂಡರೀಕೇಽಶ್ವಸಹಸ್ರಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ವೈದಿಕಾಶ್ವದಾನಸ್ಯ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ । ರಾದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್ - ‘ಅರ್ಥವಾದೋಽನುಪಪಾತಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತೀಯತೇ’ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಸತಿ ಜಲೋದರರೂಪವರುಣಗ್ರಹದೋಷೋ ನೋಪಪತತಿ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೇದಮೇವ ವಾಕ್ಯಮತ್ರ ಮಾನಮ್ , ಅಶ್ವದಾನೇ ಜಲೋದರಾಖ್ಯೋ ದೋಷಸ್ತನ್ನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥಾ ಚೇಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ । ನಚ ವರುಣಶಬ್ದೋ ವೃಣೋತೀತಿ ನಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮಕೃತದೋಷಾನುವಾದೀತಿ ಕುತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದ, ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗೇಚ ವೈದಿಕೇಽಪಿ ದಾನೇ ತುರಗತ್ಯಾಗಜಂ ಕ್ಲೇಶಮಾತ್ರಮುಕ್ತವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರುಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವದ್ವರುಣಗೃಹೀತಸ್ಯ ವರುಣೋನ್ಮೋಚನೇ ಶ್ರೇಯಸ್ತಾವದಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟಾವಿತ್ಯರ್ಥವಾದೋಽಯಮ್ । ತಥಾಚ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಿನ್ಯಶ್ವದಾನೇ ಪ್ರತೀಯತೇ ವಾರುಣೀಷ್ಟಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಚೈವಂ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತುರ್ದಾತುರ್ವಾ ಸೇಷ್ಟಿರಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿತಮ್ - ‘ಅಚೋದಿತಂ ಚ ಕರ್ಮ ಭೇದಾತ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ದಾತುರಚೋದಿತಮಿಷ್ಟಿಕರ್ಮ ಯಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತ್ರಾ ತಸ್ಯ ಭೇದಾದ್ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ । ‘ಸಾ ಲಿಂಗಾದಾರ್ತ್ವಿಜೇ ಸ್ಯಾತ್ ‘ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್ । ಋತ್ವಿಜಾಮಯಮಿತ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜೋ ಯಜಮಾನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಕರ್ತರಿ ಸಾ ವಾರುಣೀಷ್ಟಿಃಸ್ಯಾತ್ , ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯತ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ದಾತುಃ ಸಂಕೀರ್ತನಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ । ನಚ ದಾತರಿ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಂ, ಸಂಪ್ರದಾನಪ್ರೇರಣಾದಿನಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ದಾತುರಿಷ್ಟಿರಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯೋಕ್ತಮ್ ‘ಪಾನವ್ಯಾಪಚ್ಚ ತದ್ವತ್’ ಇತಿ । ‘ಸೌಮೇಂದ್ರಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇಚ್ಛ್ಯಾಮಾಕಂ ಸೋಮವಾಮೀ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಸೋಮಪಾನವಮನೇ ವಾ ವೈದಿಕಸೋಮಪಾನವಮನೇ ವಾ ಸೌಮೇಂದ್ರಶ್ಚರುರಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸತಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಲ್ಲೌಕಿಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಸೋಮಸ್ಯ ಪಾನೇ ಯದಿ ವ್ಯಾಪದ್ವಮನಂ ಭವತಿ ತದಾ ತಸ್ಮಿಲ್ಲೌಕಿಕೇ ವಮನೇ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತೇ । ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ವೀರ್ಯೇಣ ವ್ಯೃಧ್ಯತೇ ಯಃ ಸೋಮಂ ವಮತಿ’ ಇತಿ ದೋಷಾದ್ವಮನನಿಮಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾನ್ನ ವರುಣಗ್ರಹಣವದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ವೈದಿೇಕೇ ತು ಸೋಮಪಾನೇ ಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಜಾತತ್ವಾದ್ವಮನೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ - ‘ದೋಷಾತ್ತು ವೈದಿಕೇ ಸ್ಯಾದರ್ಥಾದ್ಧಿ ಲೌಕಿಕೇ ನ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘ ಇತಿ । ವೈದಿಕೇ ಹಿ ಸೋಮಪಾನವಮನೇ ಸೌಮೇಂದ್ರಶ್ಚರುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಮಾ ಮೇ ವಾಙ್ನಾಭಿಮತಿಗಾಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದ್ವಮನೇ ಕರ್ಮವೈಗುಣ್ಯಾದ್ದೋಷಾವಗಮಾತ್ । ಲೌಕಿಕೇ ತು ಸೋಮಪಾನವಮನೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತಜ್ಜನ್ಯೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಕರತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚೇಂದ್ರಿಯೇಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ವೈದಿಕಸ್ಯ ಪಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪದಿ ದೋಷಃ, ಸ ಚ ವಮನೇನ ಸೋಮಸಂಸ್ಕಾರೇ ವಿನಷ್ಟೇ ಸತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದ್ವೈದಿಕೇ ವಮನೇ ಯಾಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತತ್ಸರ್ವತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್’ ‘ಸ್ವಾಮಿನೋ ವಾ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ ‘ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾನಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷು ವ್ಯವಹಿತೋಪಮಾನಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಿಯುಕ್ತೈರಿಷ್ಟತ್ವಾದತ್ರಾಪಿ ವ್ಯವಹಿತೋಪಮಾನಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಹಿತೋಪಮಾನಸಂಬಂಧಿತಯಾ ತಥಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೂತ್ರೇ ದೃಷ್ಟೇರಿಷ್ಟಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ಅಶ್ರವಣಂ ಶ್ರವಣಾನುಸಾರೇಣ ನೇಯಮ್’ ಇತಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರನ್ಯಾಯೇನ ದೂಷಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಕುತಸ್ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ಶ್ರವಣಮಶ್ರವಣಾನುರೋಧೇನ ನ ನೀಯತೇ, ವಿಯದಧಿಕರಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನಾಶ್ರುತೇರ್ನೇತವ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧ ॥
ವಿರೋಧವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಗೌಣವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಗೌಣೀತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮನೂದ್ಯ ತದುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರ್ಯ ವಿಭಜತೇ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾಽಸೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ, ಕಥಂ ವಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತೇರ್ಗೌಣತ್ವೇ ತದ್ಧಾನಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಥಮೇತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಗೌಣ್ಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಽಪಿ ಗೌಣೀತಿ ನ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಮುಖ್ಯಾ ವಾಚ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಲೋಚನಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಗೌಣತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮುಖ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಭೂಯಃಸು ಪ್ರದೇಶೇಷು ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ನೈತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಾರ್ಥಂ, ತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಾಹಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಕಿಂವಿಷಯಂ ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅವಾಂತರೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಽವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿಸ್ತತ್ಪ್ರಾಣಾಸ್ತಿತ್ವವಿಷಯಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವಿಕಾರಾಸತ್ತ್ವೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಾಣಸತ್ತ್ವಾವಧಾರಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವವಿಕಾರೇತಿ ।
ಅವಾಂತರಲಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಕಾರ್ಯಸಮುದಾಯಾಸತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದೀಯಪ್ರಾಣಸತ್ತ್ವಾವಧಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಜನ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ‘ತದಾಹುಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತು ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತೇಷಾಮವಸ್ಥಾನಂ ಜನ್ಮಾಭಾವೇ ಲಿಂಗಂ, ತತ್ರ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧಾಯಾಮನ್ಯತರಸ್ಯಾತ್ಯಂತಬಾಧಕಲ್ಪನಾತ್ ‘ವರಂ ಪ್ರಬಲಾನುರೋಧೇನ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಾಕಲ್ಪನಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಯದಾದಿಭಿಃ ಸಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಮ್ನಾನಾನ್ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ತದುತ್ಪತ್ತಿರವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ತ್ವನುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರ್ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾನ್ನಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತೌ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರೇ', ‘ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಕಾರ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮಪಿ ಮೂಲಕಾರಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರಾಣಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರವಾಂತರಪ್ರಲಯವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮಹಾಪ್ರಲಯಾನಂತರಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ನ ಗೌಣತೇತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಿಯದಧಿಕರಣವದಿಹಾಪಿ ಕಿಂ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ವಿಯದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈಕಾರ್ಥತ್ವಯೋಗೇ ಕಿಮರ್ಥದ್ವಯೋಕ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತತ್ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜನ್ಮವಾಚಿಪದಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪಾಠಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಚೀನೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯನ್ನವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಮುಖ್ಯಾ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ।
ತೈರಾಕಾಶಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯಭೇದಾದಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದವದ್ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ', ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿವದನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಏಕಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತುಲ್ಯಮೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಪ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜನ್ಮವಾಚಿನಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಶ್ರವಣಾತ್ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರೇಷು ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಪಿ ಮುಖ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಮುಖ್ಯಜನ್ಮವಾಚಿನಃ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತೇಸ್ತದ್ಯೋಗಿನಾಮಿತರೇಷಾಮಿವ ತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾನ್ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯಃ ಸಹ ಪಠಿತೇಷು ಜನ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ - ಯಥೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನ್ಯತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರವಣಾದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾಧಿತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ತತ್ರಾಪಿ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತೇಜೋಬನ್ನಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಪ್ರಾಣೇನ ಮನಸಾ ಚ ಸಹಿತಾಯಾ ವಾಚಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಕಾರ್ಯತ್ವಾದಸ್ತಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಶ್ರುತಾ ತೇಷಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನುವದತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ವಾಗಾದೀನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜನ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಹಸ್ತಾದೀನಾಂ ತಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತೈರ್ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಂಂ ಹಸ್ತಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ಕಿಮೇಷಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಗೌಣಂ ವಾ । ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತೇಜಆದೀನಾಂ ತಜ್ಜತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ಮೂಲಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಕರಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿನಿರೂಪಣೇನ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ನಿರೂಪ್ಯ ತೇಷಾಮೇವ ಸಂಂಖ್ಯಾಂ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸಪ್ತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಾಗಾದಿಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾದಿತರಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ವಿಷಯತ್ವೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಸಹೇತುಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮೇವೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕ್ಷುರ್ಘ್ರಾಣಂ ರಸನಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಙ್ಮನಸ್ತ್ವಗಿತಿ ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ।
ಗ್ರಹತ್ವೇನ
ಬಂಧತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ತ ಏವ ಸಹಸ್ತಾಧಿಕಾಃ ಸಂತೋಽಷ್ಟೌ । ತೇಷಾಂ ಚ ಗ್ರಹತ್ವಂ ಬಂಧನಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಏತೇಷಾಂ ವಿಷಯಾ ರೂಪಾದಯೋಽತಿಗ್ರಹಾಃ । ತೇ ಹಿ ರಾಗಮುತ್ಪಾದ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಕರ್ಷಕತ್ವಾದ್ಗ್ರಹಾನತಿಶೇರತೇ । ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ ದ್ವೇ ಘ್ರಾಣೇ ವಾಗಿತಿ ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷ್ಣಿ ಭವಾಃ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಾಃ । ದ್ವಾವವಾಂಚೌ ಪಾಯೂಪಸ್ಥೌ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಚೇತಿ ನವ । ಪುರುಷೇ ತದಾಕಾರೇ ದೇಹೇ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮತ್ಯುಕ್ತಾ ನವ ಪ್ರಾಣಾ ನಾಭಿಶ್ಚ ದಶಮೀ ದಶಾನಾಂ ಪೂರಣೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಶ್ಚಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇಕಾದಶ ಪ್ರಾಣಾಃ । ತ ಏವ ಸಹೃದಯಾ ದ್ವಾದಶ । ತ ಏವ ಸಾಹಂಕಾರಾಸ್ತ್ರಯೋದಶ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಣಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತಿವಿವಾದವ್ಯುದಾಸೇನ ತತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಪ್ತಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೇಽಪ್ಯೇಕಾದಶಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ತತ್ರ ತದಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದನುಸಾರಿತ್ವಾದಿತರಶ್ರುತೀನಾಮೇಕಾದಶಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಗತೇರಿತಿ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿತೋಽಧಿಗತೇಃ ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಕಿಂತು ವಿಶೇಷಣಾದಪೀತ್ಯವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶೇಷಿತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ದಕ್ಷಿಣೇನಾಕ್ಷ್ಣಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ವಾಮೇನ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿವತ್ಪ್ರಾಣಾಃ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಸಪ್ತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಹಸ್ತಾದೀನಾಮಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಮಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಪ್ತತ್ವಂ ವೀಪ್ಸಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಗುಹಾಯಾಂ ಹೃದಯೇ ಶೇರತ ಇತಿ ಗುಹಾಶಯಾಃ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇಷು ನಿಹಿತಾಃ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವೀಪ್ಸಾ ಪುನರ್ವಚನಮನ್ಯಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪುರುಷಭೇದಕೃತವೀಪ್ಸಾಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಂಶಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಖ್ಯಾಂತರಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಂಖ್ಯಾಂತರಶ್ರುತಿಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಮಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಿರೋಧಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಪ್ತತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇವಾಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯೋಗಾದನ್ಯತಮತ್ಯಾಗಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಕತಮಾ ಸಂಖ್ಯಾಽದೇಯೇತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಲಾಘವಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ಸಪ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ್ಯೂನಾಧಿಕಸಂಖ್ಯಯೋರಧಿಕಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ತಸ್ಯಾಂ ನ್ಯೂನಾಂತರ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಕಾದಶಸಂಖ್ಯಾಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವೃತ್ತಿಭೇದೇನ ನವದ್ವಾದಶತ್ರಯೋದಶಸಂಖ್ಯಾವದಿಹಾಪಿ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಲ್ಲಾಘಧವಾಚ್ಚ ಸಪ್ತತ್ವಸ್ಯೈವ ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯುಕ್ತ್ಯಾ ಮನ್ಯತೇರುಕ್ತಿಃ ॥ ೫ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಪುರುಷಂ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ಗ್ರಹಃ, ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥದ್ವಾರಾ ಪುರುಷಬಂಧನೇ ಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯತಿಗ್ರಹತ್ವಮರ್ಥಾನಾಂ ತತೋಽತಿಗ್ರಹೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ಹಸ್ತನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾದಾನೇನ ಹಸ್ತೋ ಗೃಹೀತಃ ಸಂಬದ್ಧಃ । ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಸಪ್ತತ್ವಾದತಿರೇಕಶ್ರುತೇರ್ನ ಸಪ್ತತ್ವನಿಯತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಪ್ತತ್ವಮಪಿ ಶ್ರುತಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಅಂತರ್ಭಾವೇನ ಸಪ್ತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ - -
ಹೀನೇತಿ ।
ಅತೋ ನೇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ತರ್ಹಿ ಕತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಉತ್ತರೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಗೌರವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಮೇಕಾದಶತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಯೇನ ಲಾಘವಮನ್ವೇಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತೀಚಿ ರೂಢೇರ್ನ ಪ್ರಾಣಭೇದವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಏಕಾದಶತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದ್ಗ್ರಹಣೇ ದ್ವಾದಶತ್ವತ್ರಯೋದಶತ್ವಯೋರಪಿ ತಥಾ ಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧಾದರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧೌ ಮಾನಾಂತರವಶೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ವಾಚ್ಯಾ । ತಥಾಚ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತೈಕಾದಶಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿರೇವಾದರಣೀಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಿತ್ಥಮನುಮಾನೇಽಪಿ ಕಥಂ ಮನಸೋಽನುಮಾನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವರ್ತಮಾನತತ್ತದೇಕಾರ್ಥನಿಯತತ್ವಾದತೀತಾದಿಸರ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ತದರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲ್ಪಾದಿದೃಷ್ಟೇಸ್ತದರ್ಥಂ ಕರಣಾಂತರಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಮನಸಶ್ಚೇದೇಕತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಭೇದೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿಭೇದಾತ್ಕಿಮಿತ್ಯನೇಕಧಾತ್ವಂ, ಧರ್ಮಿಭೇದ ಏವ ಕುತೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಪ್ತತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ರೂಪಾದಿಧೀರೂಪಕಾರ್ಯಾಭೇದಾದೇಕಮೇವೇಂದ್ರಿಯಂ ಸ್ಥಾನಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಮಿವೋಪಚರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ವೃತ್ತಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಶ್ರವಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಂಧಾದೇರಪ್ಯಾದಾನಾದಿಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾದಿತರೇಷಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿವೃತ್ತಿತ್ವೇ ತದಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಸತ್ಸು ಕಥಮೇಕಾದಶತ್ವಂ, ತತ್ರ ದಶತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಭೇದಾತ್ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾ ಇತಿ ಸಪ್ತತ್ವೋಕ್ತಿವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ನಾಭಿರ್ದಶಮೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ತಸ್ಯಾ ಅಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ -
ಮುಖ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತೀತ್ಯಾದೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಗತಿಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಾಸನಾದಿವಿಷಯಂ ಕಿಂವಾ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಾಹ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಕರ್ಥ ತರ್ಹಿ ನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಣಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿವಾದಾಭಾವಾದೇಕಾದಶಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ -
ಇಯಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ವಿಷಯಸ್ತಾನಿ ಕಿಂ ಸಪ್ತ ಕಿಂ ವೈಕಾದಶೇತಿ ಶ್ರುತಿವಿಮತ್ಯಾ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸಪ್ತೇತಿ ।
ಯೇಷಾಂ ಸಹ ಗಮನಂ ತೇಷಾಮೇವ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಭೋಗೋಪಾಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯತ್ವಮ್ , ಇಹ ತು ಸಪ್ತಾನಾಮೇವ ಗತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಪ್ತಗತೇರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಪದಾಂತರಮಾದತ್ತೇ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಸಪ್ತೈವೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಘ್ರಾಣರಸನಾವಾಕ್ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಙ್ಮನಾಂಸಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಇಹೇತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಂಶಃ ಸ ಏಷ ಪುರುಷಶಬ್ದಿತಃ ಪರಾಙ್ ಪರ್ಯಾವರ್ತತೇ ಬಹಿರ್ದೇಶಾತ್ಸ್ವಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ತದಾನೀಮರೂಪಜ್ಞೋ ಜೀವೋ ಭವತಿ ಹೃದಯೇ ಚಕ್ಷುರೇಕೀಭವತಿ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಾಯಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹುಃ । ನ ಜಿಘ್ರತಿ ನ ರಸಯತೇ ನ ವದತಿ ನ ಶ್ರೃಣೋತಿ ನ ಮನುತೇ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತ್ಯೇವಂ ಸಪ್ತೈವ ವಿಶೇಷಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಗಮನಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾತ್ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಕೋಚಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣೇನ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಏಕೀಭವತಿ ನ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹುಃ’ ಇತಿಬುದ್ಧೇರಪಿ ಪಾಠಾದಸಿದ್ಧಂ ಸಪ್ತಾನಾಮೇವಾನುಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರನುಕ್ರಮಣಂ ನ ಸಪ್ತತ್ವವಿಘಾತಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದನುವಾದೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥೇ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮನುಯಾಯಿನಾಮೇವೇೇಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ತದಂಗೀಕೃತ್ಯಾನುಯಾಯಿತ್ವಮೇಕಾದಶಾನಾಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಗ್ರಹತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಸರ್ವದೇಹಾನುಯಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಬದ್ಧತ್ವಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ದೇಹೇಷು ಜೀವಸ್ಯ ಬದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಗ್ರಹಸಂಜ್ಞಕಸ್ಯ ಹಸ್ತಾದೇರನುಯಾಯಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೃದಯಗ್ರಹಸಂಜ್ಞಕಹಸ್ತಾದಿಬಂಧಸ್ಯಾಽಽಮೋಕ್ಷಾದಾತ್ಮಾನುಯಾಯಿತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪುರ್ಯಷ್ಟಕಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪ್ರಾಣಾದ್ಯೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚಕಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪಂಚಕಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಂ ಮನಆದ್ಯಂತಃಕರಣಚತುಷ್ಕಮವಿದ್ಯಾ ಕಾಮಃ ಕರ್ಮ ಚೇತಿ ಪುರ್ಯಷ್ಟಕಮ್ । ತಚ್ಚಾನೇನಾತ್ಮಾ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಲಿಂಗಮ್ । ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಮೃತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಸಾರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಹಸ್ತಾದೀನಾಂ ಸಾರ್ಥಾನಾಮುಕ್ತೇರಪಿ ತೇಷಾಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ದೇಹಾಂತರಸಂಚಾರಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಥರ್ವಣೇ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಹಸ್ತಾದೀನಾಮಸ್ತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ದೇಹಾಂತರಸಂಚಾರಿತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಗಾಮೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅನುಯಾಯಿನಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ವಾಚ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಮಿತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಸಪ್ತಪ್ರಣೋಕ್ತಿರ್ವಾ ‘ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆತ್ಮೈಕಾದಶ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧೈಕಾದಶಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನಾಮುಕ್ತಿರ್ವೇತಿ । ವಿಮರ್ಶೇ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಸಪ್ತಗ್ರಹಾದ್ವರಂ ಶ್ರೌತೈಕಾದಶಗ್ರಹಃ ಸಂನಿಕರ್ಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಂಕೋಚಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಥಾ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಕೇ ಸಂಕೋಚೇ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಃ ಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತಃ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಕುತಃ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕೋಚಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಏಕಾದಶಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರುಕ್ತಾ ಸಾ ನ ಮುಖ್ಯಾ ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಣವಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಧುನೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪರಿಮಾಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾನಂತ್ಯಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವವಿಭುತ್ವಸಂದೇಹೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ತಾವದಾಹ -
ಅಣವಶ್ಚೈತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾನಂತ್ಯಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದರ್ಶಿತಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋವಿರೋಧಾದುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಣುಶಬ್ದಾತ್ಪರಮಾಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಣುತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮುದ್ಭೂತರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾನಾಧಾರತ್ವಮ್ । ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವಮ್ । ಪರಮಾಣುತುಲ್ಯತ್ವಮೇವಾಣುತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಭುತ್ವೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದಾದಣುತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಯದುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸಿದ್ಧಂ ತದಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಗುಣೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವಗತಾಃ, ಸರ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಸರ್ವೇಽನಂತಾ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ವಿಭುತ್ವಾದ್ದೇಹ ಏವಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕುತೋಽಣುತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸರ್ವಗತಾನಾಮಿತಿ ।
ಹೇತೋರಸಿದ್ಧೇರುಪಾಸನಾಪರತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರುತೇರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಭುತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದ್ಯದ್ವೃತ್ತಿತ್ವೇನೇಷ್ಟಂ ತದೇವಾಸ್ಮಾಕಂ ಸಾಧಕತಮತ್ವಾತ್ಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯದೇವೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮದೇವ ಕರಣಂ ನ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ -
ಅನ್ಯದ್ವೇತಿ ।
ವೃತ್ತೇರ್ವಾ ವೃತ್ತಿಮತೋ ವಾ ದೇಹಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿಸಾಧನಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತೀತಿ ।
ಅನರ್ಥಿಕೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।
ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿ ಶಿಷ್ಟ್ವಾ ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯ ಇತ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾತೇ ಚಕ್ಷುರಾದೌ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೇದಚಿಂತಾ ಸುಕರೇತಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಿರೂಪಣಾನಂತರಮತಿದೇಶೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಜನ್ಮ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂ ವಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯೇಽತಿದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾದ್ಯಾಧಿಕರಣವತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಫಲಭೇದೌ ।
ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮತಿದೇಶೇನೇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅತಿದೇಶಫಲಮಾಹ -
ಅಧಿಕಾಶಂಕೇತಿ ।
ತಾಮೇವಾಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಾಸದಾಸೀಯೇ ಹೀತಿ ।
ನಾಸದಾಸೀದಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಸೂಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರೇ ಮಂತ್ರ ಏವ ವರ್ಣಯತೀತಿ ವರ್ಣೋ ದೃಷ್ಟೋಽಸ್ತೀತಿ ಯಾವತ್ । ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಮೃತ್ಯುರ್ಮಾರಕೋ ಮೃತ್ಯುಮದ್ವಾ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಸೀತ್ , ಅಮೃತಮಪಿ ದೇವೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಮಮೃತತ್ವಾಧಿಕರಣಂ ವಾ ನಾಸೀತ್ , ತಥಾ ರಾತ್ರ್ಯಾ ರಾತ್ರೇರಹ್ನೋ ದಿವಸಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೇತಶ್ಚಿಹ್ನಭೂತಶ್ಚಂದ್ರಃ ಸವಿತಾ ಚ ನಾಸ್ತಾಂ, ಸ್ವಧಯಾ ಸಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ್ವಧೇತಿ ಪಿತೃಭ್ಯೋ ದೀಯಮಾನಮನ್ನಮ್ । ಪಿತ್ರಾದ್ಯರ್ಚನಮಪಿ ನಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಸ್ವಧಯಾ ಸ್ವಯಾ ಧಾರಣಯಾ ಸ್ವಕೀಯಸ್ಥಿತ್ಯಾ ತದೇಕಮವಾತಂ ವಾತವರ್ಜಿತಮಾನೀಚ್ಚೇಷ್ಟಾಂ ಕೃತವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇಷ್ಟಾವತಃ ಸಕಾಶಾದ್ಧ ಕಿಲಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪರಃ ಪರಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಾಽಽಸ ನ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಂಶಮಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣವಾಚಕಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತದಸ್ತಿತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆನೀದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿನ್ಯಾಯೇನೈವ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ಪುನರುಕ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ತತ್ರೋಕ್ತಾ । ಪ್ರಕೃತೇ ಮಹಾಪ್ರಲಯವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತಾಮಿತಿ ।
‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಜನ್ಮ ಶ್ರುತಮ್ । ‘ಆನೀತ್’ ಇತ್ಯನನಂ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣಸತ್ತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್ । ತತ್ರ ದ್ವಯೋರ್ಮಹಾಪ್ರಲಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಾವನ್ಯತರಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಲಿಂಗಸ್ಯೈವ ಗೌಣತ್ವಾದಾನೀಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣಸತ್ತಾವಾಚಿತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜನ್ಮೋಪೇಯಮಿತಿ । ಶಂಕಾನಿರಾಸಮೇವ ಸೂಚಯತಿ -
ಆನೀದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅವಾತಮಿತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಣಸತ್ತಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ಆನೀಚ್ಛಬ್ದಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧಾತೂನಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಶಂಕಾನಿರಾಸೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಶ್ರೇಷ್ಠಶಬ್ದಾಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಕಥಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ।
ಶ್ರೌತಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ನ ಸಂಭವೇದಿತಿ ಶ್ರುತೇರೇವಾನುಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಸಾಧಸತಿ -
ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಗುಣಾಧಿಕ್ಯಂ, ತತ್ರೋಕ್ತಮ್ -
ನ ವಾ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಮವಿರೋಧಾನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ॥ ೮ ॥
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಚಿಂತಾನಂತರಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಚಿಂತಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಮಾತ್ರಂ ವಾ ಕರಣವೃತ್ತಿರ್ವಾ ತತ್ತ್ವಾಂತರಂ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂದಿಹ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧನಿಷೇಧೇನ ವಾಯ್ವಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಯುಮಾತ್ರಾದಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಾದ್ವಾ ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ವಿವೇಕಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ತದ್ವಿವೇಕ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತಿರಿವ ಭೇದಶ್ರುತಿರಪಿ ಸ ವಾಯುನೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಭಯೋರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತೋಕಕಲ್ಪನಾನುರೋಧಾದ್ಗೌಣೀ ಭೇದಶ್ರುತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಭೇದಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇಽಪಿ ‘ಧರ್ಮಿಭೇದಾದ್ಧರ್ಮಭೇದೋ ಲಘೀಯಾನ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸಂಭೂಯ ದೇಹಚಾಲನಾದಿಹೇತುಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪಾರಸಂಭವಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ, ಗೌರವಾದಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿತಯಾ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಂಂ ಹೀತಿ ।
ವಾಯುಮಾತ್ರಾದಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಾದ್ವಾ ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ವಿವೇಕ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೃಥಗುಪದೇಶಹೇತುಂ ವಿಶದಯತಿ -
ವಾಯೋರಿತಿ ।
‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನೋಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೈಃ ಪಾದೈಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಮನೋ ಹಿ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸ್ವವಿಷಯೇಷು ಗೌರಿವ ಪಾದೈಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಮನೋಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಚತುರ್ಥಪಾದಃ । ಸ ಚ ವಾಯುನಾಧಿದೈವಿಕೇನ ಭಾತ್ಯಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಚ ತಪತ್ಯುದ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯೇ ಘ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಮಿಂದ್ರಿಯಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿವಶಾದತ್ರ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಂಶಾಂಶಿತ್ವೇನ ಭೇದಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಚಾರಪ್ರಸಂಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನಾಪಿ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೃಥಗುಪದೇಶಂ ಹೇತುಂ ವಿಭಜ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಮಿಥಃ ಸಂವಾದಲಿಂಗೇನೋತ್ಪತ್ತಿಭೇದಲಿಂಗೇನ ಚೇಂದ್ರಿಯತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಲಾಘವಾತ್ತದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಗನುಕ್ರಮಣಂ ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರ್ಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಭೇದೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದವಾದಸ್ಯಾಫಲತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ವಯೇಽಪಿ ಹೇತುಂ ವಿಭಜ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾವಿಭಾಗೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಕಾರಣವೃತ್ತಿತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯಾ ಚಕ್ಷುಃಸಾಧ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸೈವ ನ ಶ್ರೋತ್ರಸಾಧ್ಯಾ, ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇವೈಕರೂಪಗ್ರಹಣಾದಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮಾನ್ಯಕರಣವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದೇವ ನಾಸ್ತ್ಯವಸ್ತುತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತ್ರಿಕರಣವಿಕಲಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋಽಪಿ ನ ಕರಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮುದಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮುದಿತಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಕರಣತ್ವಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕಾದಶತ್ವಂ ಪಕ್ಷಿಷು ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾನುರೋಧಾದುಕ್ತಮ್ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ಪರಿಹರತಿ -
ಇತಿ ನೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರವತಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಸಾಮಾನ್ಯವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ತೇಷಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿರ್ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಂ ವೇತಿ ವಿಕ್ಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರಯೌಗಪದ್ಯೇ ಮಾನಾಯೋಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪರಿಸ್ಪಂದತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾಪಾರಾನನುರೂಪತ್ವಾನ್ನ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಾಗಾದಿವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಂ, ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಚಾತ್ರ ದೃಷ್ಟಂ, ತನ್ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದಿವೃತ್ತಿತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪೃಥಗುಪಗದೇಶಯುಕ್ತಿಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಪೃಥಗುಪದೇಶಸ್ಯ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದೋಽವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೋ ಘಟೋ ಮೃದಾತ್ಮಾ ತಥಾ ವಾಯೋರವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಪನ್ನಃ ಶರೀರೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪಂಚವ್ಯೂಹಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನವ್ಯಾನೋದಾನಸಮಾನಾಖ್ಯಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷವಾನ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತರೂಪೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪೃಥಗುಪದೇಶಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಚಾಸ್ವೀಕಾರೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
‘ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯುತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಭೇದಲಿಂಗೇನ ಸ್ವರೂಪಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ದ್ವಯೋಶ್ಚ ವಾಕ್ಯಲಿಂಗಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ವಾಕ್ಯಂ ಸಮೀರಣಸ್ವಭಾವತಾವಿಷಯಂ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದವಿಷಯಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ವಾಯೋಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯಭೇದೋ ಯುಕ್ತಃ, ಲಿಂಗಸ್ಯ ಚ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೯ ॥
ಪ್ರಾಣೋ ವಾಗಾದಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯವತ್ಕರಣತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾಜ್ಜೀವವದ್ಭೋಕ್ತೃತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ತಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣತ್ವಂ ಚ ಸಾಧಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವವದತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ವಿರುದ್ಧಾಭಿಪ್ರಾಯಾನೇಕಭೋಕ್ತ್ರಧಿಷ್ಠಿತತಯಾ ದೇಹಸ್ಯ ಗಮನಾದಿ ನ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿವದತ್ಯಂತೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪರಿಚಾರಕವತಃ ಸಾಮಂತಾದೇ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣತ್ವವದ್ಗುಣತ್ವಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ, ಭೋಗಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾನ್ಯೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಪ್ರದೇಶಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಸಹಶಾಸನೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಾಮ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಮಾನೇತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಬೃಹದಿತಿ ।
ತೇ ಹಿ ಸಾಮನೀ ಸಹೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಪಠ್ಯೇತೇ ತಯೋಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸಹೈವ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮತ್ವಂ ವಾ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಪಠಿತಸ್ಯ ಜೀವೋಪಕರಣತಾ ತುಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಹತತ್ವಾಚೇತನತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕುತಃ ಸವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ತಥಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ರೂಪೇತಿ ।
ಯಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಗಕರಣಂ ತತ್ಸವಿಷಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿ ತಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯೋ ವಾಚ್ಯಃ । ತದಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯೋಽಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸಾಧ್ಯಫಲಾಭಾವಾದಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ಜೀವಭೋಗೋಪಕರಣಂ ದ್ವಾದಶೇಽಂದ್ರಿಯವನ್ನೋಪೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದ್ಯೋತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಂ ಪಾತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಭೋಗೋಪಕರಣತ್ವೇ ಸವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಕರಣತ್ವೇ ಕಥಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವೇನೋಪಕರಣಭೂತೋಽಸಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿಷಯಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೇ ಪ್ರಣಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾನ್ನ ಸತ್ತ್ವಧೀರಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಸಂಭಾವ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಾಣಾಂತರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೀತಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾನಿಮಿತ್ತಂ ವ್ಯೂದಿರೇ ವಿವಾದಂ ಚಕ್ರಿರೇ । ತದ್ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಹೀನಂ ಮೂಕಾದಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋತ್ಕ್ರಮಣೇಚ್ಛಾಯಾಂ ವಾಗಾದಿಶೈಥಿಲ್ಯಾಪತ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತಾ ದೇಹಸ್ಥಿತಿಃ ಕಿಂತು ಯಥೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಯಮೇವ ನಿರ್ವಕ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಾನಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇನೇತಿ ।
ಅವರಂ ನಿಕೃಷ್ಟಮನೇಕಾಶುಚಿನೀಡಂ ಕುಲಾಯಂ ದೇಹಾಖ್ಯಂ ಗೃಹಂ ಪ್ರಾಣಾನುಪಸಂಹಾರೇಣ ರಕ್ಷಂಜೀವಃ ಸುಪ್ತಿಂ ಯಾತಿ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಮೃತಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೇನ ಪ್ರಾಣೇನ ಯದಶ್ನಾತಿ ಜೀವಸ್ತೇನಾಶನಾದಿನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ । ॥ ೧೧ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಂತರೇಷ್ವಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪಂಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭಾವಿಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಉಚ್ಛ್ವಾಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ದೇಹಧಾರಣಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏತೇನ ನಿಶ್ವಾಸಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಗತ್ಯಾಗತೀ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತಿತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಾಸ್ತಾ ಮನಸಃ ಪಂಚವೃತ್ತಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀತಿ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ಕಾಮಾದ್ಯಾ ಮನೋವೃತ್ತಯಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಧಿಕ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಕಾಮಾದ್ಯಾ ವೃತ್ತಯೋ ನೇಷ್ಯಂತೇ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಪಂಚತ್ವನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿನಿಮಿತ್ತಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಪಂಚವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಮನಸೋಽರುಚಿಕಾರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತಿತ್ವಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತಸೂತ್ರೋಕ್ತಿಃ ।
ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಮನೋವೃತ್ತೀರೇವಾನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಸಾಧನಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಧ್ಯವಸಾಯೋ ವಿಪರ್ಯಯಃ । ‘ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ’ ಅಗ್ರಹಣಂ ನಿದ್ರಾ । ಅನುಭೂತಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಪರಸಿದ್ಧೇನ ಪರೋ ಬೋಧನೀಯ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಂಶೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಯುಕ್ತಂ ನ ತ್ವಿದಮೇವಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ ।
ವಿಪರ್ಯಯಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವೋಪಗಮಾದಿಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ನಿದ್ರಾಯಾ ಮನೋವೃತ್ತಿತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಪರಿತೋಷಾತ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಬಹ್ವಿತಿ ।
ಮನೋವತ್ಪಂಚವೃತ್ತಿತ್ವಾದುಪಕರಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯೇತದಪಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವೇತಿ ।
ತದೇವಂ ವಾಯೋರಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧಾದ್ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಂ ಚ ನಿರೂಪ್ಯ ಪರಿಮಾಣಮತಿದೇಶೇನ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಅಣುಶ್ಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ಮಹಾನ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ವೇತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಅಣುರಿತಿ ।
ಇಹಾಪೀತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧನಿರಾಸೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾದುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟಕಾರ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶವತ್ಪ್ರಾಣೋ ಮಹಾನಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಯತ್ರ ಶರೀರಂ ತತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇ ಶರೀರತದ್ರೂಪಾದಿಷ್ವನೈಕಾಂತ್ಯಾದನುಮಾನೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣೇತಿ ಶ್ರೌತಲಿಂಗೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ಲುಷಿರ್ಮಶಕಾದಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ಜಂತುಃ ಪುತ್ತಿಕೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಾಗೋ ಹಸ್ತೀ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಭಾತಿ ಸಮೋಽನೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಭುತ್ವಂ, ತತಶ್ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ವಿಭುತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮೌಪಾಧಿಕಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವೇಽನಂತಾ ಇತಿವತ್ಪ್ರಾಣಾನಂತ್ಯಶ್ರುತಿರಪಿ ನೇತುಮುಚಿತಾ ತಥಾಪಿ ವಿಧಾಂತರೇಣ ತನ್ನಯನಾರ್ಥಮಾಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದ್ದ್ವಯೋರ್ಲಿಂಗಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪೇಣಾನುವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಥಾ ಲಿಂಗಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಾವಪೀಯಮೇವ ಕುತೋ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತ್ವದುಕ್ತಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛೇದಾಸಾಧಕತ್ವಾದಾಧಿದೈವಿಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮೋಽನೇನೇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಶ್ರುತ್ಯೋರಿತ್ಥಮವಿರೋಧಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಾಣಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಧೀರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತವಿಭಾಗೇನಾಣುತ್ವವಿಭುತ್ವನಿರೂಪಣಪ್ರಸಂಗೇನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ಚೇಷ್ಟಾಮಾಚಷ್ಟೇ -
ಜ್ಯೋತಿರಾದೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಾದ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ, ದ್ವಿತೀಯೋ ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೋಕ್ತೇರಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ‘ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ । ‘ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತ್ವಾಕ್ಷಿಣೀ ಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತ್ಯದಿಶ್ರುತೇರವಿರೋಧದ್ವಾರಾ ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತಚಕ್ಷುರಾದಿಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾದುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾದ್ದೇವತಾಯಾ ನಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಚ ದೃಷ್ಟಕಾರಣಕ್ಲೃಪ್ತಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ದೇವತಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ದೇವತಾಯಾಸ್ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾದೃಷ್ಟೇರ್ವಾಗಾದಿಭಾವಸ್ಯೈವ ಭಾನಾತ್ । ನ ಚ ಚೇತನಸ್ಯಾಚೇತನಭಾವಾಽಸಿದ್ಧೇರಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಚೇತನಸ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದೇರಚೇತನವಾಗಾದಿಭಾವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ದೇವತಾಶ್ಚಶ್ರುರಾದಿಜನ್ಯಕರ್ಮತತ್ಫಲಯೋಗಿನ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಿಮಾನೇನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾಜ್ಜೀವವದಿತ್ಯನುಮಿತ್ಯಾ ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ದೇವತೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಾನೇಕಾಧಿಷ್ಠಿತತಯಾ ಶರೀರಸ್ಯ ಗಮನಾದ್ಯಸಂಭವಾಪತ್ತೇಃ ಶರೀರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶಾರೀರಸ್ಯೇತಿ ।
‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದೇವತಾಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುಣ್ಯಫಲಮೇವ ದೇವತಾ ಭುಂಜತೇ ನ ಪಾಪಫಲಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ತತ್ರೇಷ್ಟತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಷೇಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ತುಶಬ್ದೇೇನೇತಿ ।
ಉತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಹೇತುಂ ಚೇತಿ ।
ತದ್ಭಾವ ಏವಾತ್ರ ಭಾತಿ, ನಚ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚೇತನಾನಾಮಚೇತನತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮೇವಾತ್ರೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಗ್ನೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಹಿತ್ವೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಚೇತನಾನಾಮೇವ ವಾಗಾದಿಭಾವೇನ ಮುಖಾದಿಷು ಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಷೋಸ್ತೈಜಸತ್ವೇನ ತೇಜೋಮಾತ್ರತ್ವೇ ಸತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಶಬ್ದಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನ ಕಾರಣಭೇದೇ ಚಕ್ಷುರಾದೇರಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಥಲೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದ್ದೇವತಾನಾಂ ಚೇತನಾನಾಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೋ ವಾಗಾದಿಷು ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ಸದಪ್ಯತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠೇಯತೇತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
ಸ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಚಂ ಪ್ರಥಮಾಮುದ್ಗೀಥಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಧಾನಾಂ ಮೃತ್ಯುಮತೀತ್ಯಾವಹತ್ಪ್ರಾಪಯತ್ । ಕಿಂ ಪ್ರಾಪಿತವಾನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯದಾ ಹಿ ಮುಕ್ತಾ ತದಾ ಸಾ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಗ್ನಿರೇವ ಸತೀ ಮೃತ್ಯುವಿಯೋಗೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಾದಗ್ನಿರೇವಾಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಸ್ಮೃತಾವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಶಕ್ತಿಯೋಗೇಽಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಶಕಟಾದೀನಾಂ ಬಲೀವರ್ದಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ, ಕ್ಷೀರಾದೀನಾಮನಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮಪಿ ದಧ್ಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾಚೋಭಯಥಾಸಂಭವೇ ಕಥಂ ನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಭಯಥೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಉಕ್ತಂ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸತೀಷ್ವಿತಿ ।
ಶಾರೀರೇಣೈವ ।
ಭೋಕ್ತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಭೋಗಸಾಧನತ್ವೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಃ ।
ತಾಮೇವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣಪ್ರವೇಶಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ಗೋಲಕಗತಕೃಷ್ಣಸಾರೇ ಛಿದ್ರಮಾಕಾಶಮನುವಿಷಣ್ಣಮನುಗತಂ ಚಕ್ಷುಸ್ತತ್ರ ಸ ಆತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುಷಿ ಭವಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾಯ ಚಕ್ಷುರ್ನ ಚೈತನ್ಯಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಥಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ದರ್ಶನಾದ್ಯರ್ಥಂ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಜಿಂಘ್ರಾಣೀತಿ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಸ್ವತ ಏವ ಯೋ ವೇದ ಸ ಆತ್ಮಾ ತಸ್ಯ ಗಂಧಜ್ಞಾನಾಯ ಘ್ನಾಣಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಾ ದೇವತಾ ನೈತಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನ್ಯಧರ್ಮತತ್ಫಲಯೋಗಿನ್ಯಃ, ಏತಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಾಧನೋತ್ಥರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷಾಂತರವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಶಾರೀರೇಣೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ದೇವತಾನಾಂ ನ ಭೋಕ್ತೃತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನೇಕತ್ವೇಽಪಿ ತಾಸಾಮತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಏಕೋ ಹೀತಿ ।
ಯೋಽಹಂ ರೂಪಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸೋಽಹಂ ಶೃಣೋಮೀತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಮ್ । ಬಹೂನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ವಿರುದ್ಧಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯೋನ್ಮಥನಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೧೫ ॥
ಕದಾಚಿದ್ದೇವತಾನಾಮತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಕದಾಚಿಜ್ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೇ ದೇಹೇ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತಾನಿಯಮಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ದೇವತಾನಾಮತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಾ ಹೀತಿ ।
ದೇವತಾನಾಮಿಹ ದೇಹೇ ಭೋಗಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯನುಕೂಲಯತಿ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಶಾರೀರೇಣೇತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಮಣಾದಿಷು ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ, ದೇವತಾನಾಂ ತು ಪರಸ್ವಾಮಿಕರಥಸಾರಥಿವದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವತಾನಾಮತ್ರಾಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಆಲೋಕವತ್ಕರಣೋಪಕಾರಕತ್ವಮೇವ ದೇವತಾನಾಂ ನ ತಜ್ಜನ್ಯಭೋಗವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಂ ‘ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ‘ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಶ್ರುರ್ಭೂತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತಚಕ್ಷುರಾದಿಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೧೬ ॥
ಸತ್ಸ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ತದಧಿಷ್ಠಾತೃಚಿಂತಾ, ತಾನ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನೇತಿ ಚೋದಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕಾದಶಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪೂರ್ವವದಾಮ್ನಾನಬಲೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧೇನ ತತ್ತ್ವಾಂತರೇ ಮೂಲಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ತದಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಶ್ರುತಿಮೇವಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಹಂತೇದಾನೀಮಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ವಯಂ ರೂಪಮಸಾಮ ಭವಾಮೇತ್ಯಾಶಿಷಂ ದತ್ವಾ ತೇ ವಾಗಾದಯ ಏತಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಂ ಬಭೂವುರಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಚಕಶಬ್ದೈಕ್ಯಾಚ್ಚೈಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಅಕ್ಷಾದಿಶಬ್ದವದನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಗತಿಕಾ ಹೀಯಂ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಗಂಗಾದಿಶಬ್ದವದನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದೇ ಮಾನಾಭಾವಾನ್ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಕುತೋ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -
ಏಕತ್ರೇತಿ ।
ನನು ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಭೇದವಾದಾದ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿವದ್ಭೇದೋಕ್ತೇರ್ಭೇದಾಸಾಧಕತ್ವಂ ತದಿಂದ್ರಿಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕವದ್ಭೇದವಾದೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರೇವ ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರಾಪ್ಯಭೇದಶ್ರುತೇರಭೇದಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧೇರ್ಭೇದೋಕ್ತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕವದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನೇವ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಪದೇಶಭೇದಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಿತ್ವಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಸತಿ ಉಕ್ತಹೇತುನಾ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಮುಖ್ಯಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉತ್ಸರ್ಗತೋ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಂತರಸ್ಯ ಸಾಧಕತ್ವಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಮನಸಃ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಮೃತೌ ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮಪವಾದಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಮನೋವದಿಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಭೇದವಾದಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಪವಾದಾಭಾವಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಪದೇಶೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾನುಪಪತ್ತ್ಯೋಕ್ತಂ ಭೇದಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೭ ॥
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭೇದೋಕ್ತೇರಪಿ ಭೇದಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ಭೇದೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಭೇದೇನೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರೋದ್ಭಾಸಿತಾ ದೇವಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಸ್ತಾ ಏವಾಸುರಾಸ್ತಯೋಃ ಸದಾಽನ್ಯೋನ್ಯಮಭಿಭವರೂಪಃ ಸಂಗ್ರಾಮಸ್ತತ್ರಾಸುರಪರಾಜಯಾಯೌದ್ಗಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ದೇವಾಃ ಪ್ರಾರೇಭಿರೇ, ತೇ ಚ ದೇವಾ ವಾಚಮೂಚುಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಯೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಾಂ ವಾಚಮಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾಽವಿಧ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಗಾದೀನಸುರೈಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ಕಲ್ಯಾಣಾಸಂಗನಿಮಿತ್ತೇನ ವಿದ್ಧಾನುಕ್ತ್ವಾ ವಾಗಾದಿಪ್ರಕರಣಮುಪಸಂಹೃತ್ಯಾಥೇತಿ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಸ್ಯೇ ಭವಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಮೂಚುರ್ವಾಗಾದಯಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇನ ಚೋದ್ಗಾನೇ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇ ಪೂರ್ವವದ್ವೇಧಾಯೋಪಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣಾಭೇದ್ಯಪಾಷಾಣಕ್ಷಿಪ್ತಲೋಷ್ಟವದಸುರಾ ನಷ್ಟಾ ಇತ್ಯಸುರವಿಧ್ವಂಸಿನೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತೇ ಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೇದೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯನ್ನಾನ್ಯಾತ್ಮನೇ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರಕುರುತ ಕೃತವಾನಿತಿ ಯಾವತ್ , ಭೇದಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದಪಿ ಭೇದಧೀರಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮಿದಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತದಾಹ -
ಸುಪ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕೃತಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಭೇದಕೃತಂ ಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತೇರುಕ್ತಮಭೇದಮನುವದಿತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಅಭೇದೇ ತಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಪ್ರತೀತಿಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತಥೀಹೀತಿ ।
ದಧ್ರೇ ಧಾರಣಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಚಕ್ರೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಯುನಾ ಶ್ರಮೇಣಾಕ್ರಾಂತತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಕಾರಾಂತರೇಣ ಭೇದಪ್ರತೀತಿಮಾಹ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತೇಸ್ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿಃ, ತಾಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವನ್ನಿತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದೇತ ಏತೇನಾಖ್ಯಾಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದಿಗತೈರ್ಬಹುಭಿರ್ಭೇದಲಿಂಗೈರರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಚ ಲಿಂಗೈರ್ಬಲೀಯೋಭಿರಬಲಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿರಪೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಸಂಜ್ಞಾರ್ಥೇತ್ಯನ್ಯಪರಾ ಲಿಂಗೈರ್ಬಹುಭಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ನ ಲಕ್ಷಣೇತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಭೇದೋ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ತಸ್ಮಾದೇವ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ತೇಷು ಮುಖ್ಯತಾಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಾತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮುಕ್ತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಭೂತವಾಗಾದಿಮೂಲಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಧೀರಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಉತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪಾದನೇತಿ ವ್ಯಾಪಾರಾವುತ್ಪದ್ಯಮಾನೋತ್ಪಾದಕಗತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ತತ್ರ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽತೀತೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ನಿರಸ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ಪಾದನಾವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೋತ್ಪಾದನಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಮೇವೇತಿ ಶ್ರುತಿಷ್ವವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮ್ । ಭೌತಿಕನಿರ್ಮಾಣಶ್ರುತಿಷು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಂಜ್ಞೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪಾಭೇದಾತ್ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಭೇದಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರಸಂಗೇನ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಿಂಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ನಿರೂಪಯತೀತಿ ವಿಶೇಷಸಂಗತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾಽಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಸದಿತಿ ।
ಉಪದೇಶಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನಂ ಯದ್ಬಹುಭವನಮುಕ್ತಂ ತದದ್ಯಾಪಿ ನ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪುನರೀಕ್ಷಾಂ ಕೃತವತೀ ಸದಾಖ್ಯಾ ದೇವತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಕ್ಷಣಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ -
ಹಂತೇತಿ ।
ಇದಾನೀಮಹಮಿಮಾ ಯಥೋಕ್ತಾಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾಖ್ಯಾಸ್ತಿಸ್ತ್ರೋ ದೇವತಾ ವ್ಯವಹಾರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನೇನ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಾವನುಭೂತೇನಾಧುನಾ ಸ್ಮೃತೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೂತಮಾತ್ರಾಯಾಮಾದರ್ಶೇ ಮುಖವದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ತೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀದಮಸ್ಯ ನಾಮೇದಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಕರವಾಣ್ಯೇವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪುನರಪಿ ದೇವತಾ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಮೀಕ್ಷಾಂ ಚಕಾರೇತ್ಯಾಹ -
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೈಕಾಂ ದೇವತಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾತ್ಮನಾ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ಕರವಾಣಿ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಥೂಲಭೂತೇಷು ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯಾನೇನ ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯನೇನ ವಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ವಾ ಸಂಬಂಧಸಂಭಾವನಯಾ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧನಿರಾಸೇನ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟಿಕಾರಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಮನ್ವಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಸ್ಯೈವ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ತತ್ರೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಾನ್ನ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪದಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತೇನಾನ್ಯೇಷಾಮನ್ವಯಾಜ್ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯನೇನ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅನೇನೇತಿ ।
ಸೇಯಂ ದೇವತೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗಾದ್ದೇವತಾಯಾ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಚಾರಾದುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಚಾರಾನ್ಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಾಽಽಭಾವಾತ್ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನದೀಸಮುದ್ರಾದಿವ್ಯಾಕರಣೇ ಜೀವಸ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ರ ಕರ್ತೃತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿದಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಷು ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸರ್ವಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಪದಶೋ ವಿಭಜತೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯೇಯಮಿತಿ ।
ಅಧಿದೈವವಿಷಯಮಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಅಧಿಭೂತವಿಷಯಂ ಕುಶಾದಿ । ಪಶ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜಾತ್ಯುಪಾಧಾವನೇಕಪ್ರಕಾರಂ ಕಿಂತು ವ್ಯಕ್ತ್ಯುಪಾಧಾವಪೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಕಾರಣವಿಷಯವಿಪ್ರತಿಷೇಧನಿಷೇಧಯಾವಧಾರಣಮ್ । ತತ್ರ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಯೋಗ್ಯತಾವಶೇನಾನ್ವಯಾಜ್ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಸಂನಿಧಾನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶೇನೈವ ಸಂಬಂಧೋ ನಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಉಪಸರ್ಜನಸ್ಯೋಪಸರ್ಜನೇನಾಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಧಾನೇನ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನೈವ ಜೀವಪದಸ್ಯ ಸಂಗತಿರುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನುಮಾನಂ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿವಿರೋಧೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಆಗಮವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಕರ್ತೃಭೇದೇ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕೇ ಭೇದೇ ವಾಸ್ತವೇ ಚಾಭೇದೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾಜ್ಜೀವಕರ್ತೃಕಮಪಿ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಜೀವಕರ್ತೃಕಮೇವ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕತ್ವಸ್ಯೈವ ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೂತವಿಷಯನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಾತ್ಪೂರ್ವಮಪಿ ಸಂಭವಾತ್ರ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತೋ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೌತಿಕವಿಷಯಮೇತದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ತ್ರಿವೃದಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ವ್ಯಾಕರಣವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ರ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಯದ್ವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಪೂರ್ವಭಾವೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಭೂತತ್ರಯಸೃಷ್ಟಿಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದ್ಭೂತಪಂಚಕವಿಷಯೋಕ್ತಾ ತಥಾತ್ರಾಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ, ಪಂಚೀಕರಣಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪಂಚಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಪುನರ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ, ತದಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಗ್ನಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ತೈಜಸಾನಾಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತೇರ್ನ ಸರ್ವತ್ರ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನೇನೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಯೈವಾಸ್ತು ಕಿಮತಿದೇಶೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ತಿಸ್ರಸ್ತಾವದಿಮಾಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾಖ್ಯಾ ದೇವತಾಸ್ತಾಸಾಮೇಕೈಕಾ ದೇವತಾ ತ್ರಿವೃತ್ರ್ರಿವೃತ್ರ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭವತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾರ್ಥಃ । ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಥಾವಿತಿಶಬ್ದೌ ಕ್ರಮೇಣ ಯಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧ್ಯೇತೇ । ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣಾದೃಷ್ಟಮ್ । ಇವಕಾರಾವುಭಯತ್ರ ದೃಷ್ಟರೂಪಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾರ್ಥೌ । ಏತಾಸಾಂ ತಿಸೃಣಾಮೇವ ದೇವತಾನಾಂ ಸಮಾಸಃ । ಸಮುದಾಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೨೦ ॥
ಬಾಹ್ಯಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಕ್ತ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಽಸ್ಮಿನ್ಮಾನಂ ವದನ್ನುತ್ತರಸೂತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ದೇಹೇ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಪರಂ ಕಾರ್ಯತ್ರಯರೂಪೇಣ ವರ್ತನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯಾಃ ಖಲ್ವಿಮಾ ದೇವತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ಬಹಿಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾ ದರ್ಶಿತಾಸ್ತಾಸಾಮೇಕೈಕಾ ದೇವತಾ ಪುರುಷಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕಾರ್ಯತ್ರಯರೂಪೇಣ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಿತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಚ್ಯತೇ । ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕಥಂ ವ್ಯವಹಾರವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಶಂಕಿತಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇಣ ಶಂಕಿತಂ ದೋಷಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪರಿಹರಿಷ್ಯನ್ನಾದೌ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ವೈಶೇಷಿಕಾ ಮನಸೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯಾ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವಮಾಹುರನ್ನಮಯತಾ ಚ ಮನಸೋಽನ್ನಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ ತದುಪಯೋಗೇ ತತ್ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ವಾಚೋಽಪಿ ತೇಜೋಮಯತ್ವಂ ಪಾಟವೇನ ತೇಜಃಸಾಮ್ಯಮೇವ, ತತ್ರಾಹ -
ಮಾಂಸಾದೀತಿ ।
ಮನಆದಿ ಭೌಮಾದೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಮಾಂಸಾದಿವಚನಂ ಸಿದ್ಧೇನ ಸಹ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಮನಆದೇರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಮಾಂಸಾದಿ ಭೌಮಮೇವಂ ವಾಙ್ಮನಸೇ ಅಪಿ ತೈಜಸಭೌಮೇ ಶಬ್ದವಶಾಜ್ಜ್ಞೇಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭೂಮೇರಿತಿ ।
ಯಥಾಶಬ್ದಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಶದಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಭೂಮೇರ್ಮಾಂಸಾದಿಭಾವಃ ಸೂತ್ರಿತಸ್ತದಯುಕ್ತಮೋದನಸ್ಯೈವ ತಥಾತ್ವದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತ್ರಿವೃದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತರಯೋಶ್ಚೇತಿ ಭಾಗಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಮೂತ್ರಮಿತಿ ।
ಜಲಾಧೀನಸ್ಥಿತಿತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಚರ್ಯತೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತಸ್ಯ ವಾಯುಕಾರ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರನ್ಯತ್ರಾಪವಾದಾಭಾವಾನ್ಮುಖ್ಯಮೇತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ॥ ೨೧ ॥
ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಕಥಮನ್ನಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೇ ವ್ಯವಹಾರವಿಶೇಷಾಸಂಭವಮುಕ್ತ್ವಾ ದೇಹೇಽಪಿ ತದಸಂಭವಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುದಾಹರತಿ -
ಅಗ್ನೇರಿತಿ ।
ಅಫಲತ್ವಾದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
ಏಕೈಕಭೂತಗೋಚರತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸುಕರತ್ವಾನ್ನ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತಿ ।
ಕೇವಲಭೂತತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಂ ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯಾವಶಿಷ್ಟಂ ಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿರೋಧಸಮಾಧಿಮುಪಸಂಹರನ್ಪದಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತದ್ವಾದ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಜೀವೋಪಕರಣಭೂತಭೌತಿಕಜನ್ಮಾದಿನಿರೂಪಣಾನಂತರಂ ತದುಪಹಿತಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಪ್ರಕಾರಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭೇ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪರಿಷ್ವಕ್ತಸ್ಯೈವ ಗಮನಮಿತಿ ತಾವದಾಹ -
ತದಂತರೇತಿ ।
ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಸಂಬಂಧಮಧ್ಯಾಯಯೋರ್ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರಪವಾದೇ ಸಮನ್ವಯೇ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧನಿರಾಸೇನಾನಧ್ಯವಸಾಯರೂಪಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಾರ್ತೀಯವಿಚಾರಾವಸರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಹೇತುಹೇತುಮತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಂತರಪಾದಸ್ಯಾವಾಂತರಸಂಗತ್ಯರ್ಥಂ ತದುಪಯುಕ್ತಮನುದ್ರವತಿ -
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಚ ತೈರುಪಹಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಪ್ರಕಾರವಿಚಾರೋಽವತರತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇದಾನೀಂ ತಾರ್ತೀಯಮರ್ಥಂ ಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಪಾದಶೋ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಪಾದಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಪದಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮೋಕ್ಷಹೇತ್ವಪರೋಕ್ಷವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಾಧನಲಕ್ಷ್ಯಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಂತರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಚ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಥಾಪುನರುಕ್ತಪದೋಪಸಂಹಾರಾಯ ಮಂದಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಸಗುಣೋಪಾಸನೈಕರೂಪ್ಯಾಯ ಚ ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯಾ ಭಿನ್ನಾಽಭಿನ್ನಾ ವಾ ಗುಣಾನಾಮುಪಸಂಹಾರೋ ನ ವೇತಿ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಪದಾರ್ಥಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವಪುನರುಕ್ತಶಬ್ದೋಪಸಂಹಾರೇಣೈಕರೂಪವಾಕ್ಯಜ್ಞಾನವತೋ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ತದ್ಧೇತೂನಾಂ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧೀನಾಂ ಶಮಾದಿವಿಧೀನಾಂ ಚ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾಂತರಂಗತ್ವಭೇದಃ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ಬಹಿರಂಗಾಪೋಹೇನಾಂತರಂಗಗ್ರಹಾಯೋಚ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನೋದಯೇನ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯನಿಯಮೋ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಿಗಮಯತಿ -
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಲೋಕಾಯತಿಕಮತನಿರಸನಮಪಿ ಸಮಧಿಕಮತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಂಗೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪಾದಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಂಚಸು ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯಪೃಥಿವೀಪುರುಷಯೋಷಿತ್ಸ್ವಗ್ನಿದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ ತಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಂಸಾರೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪಫಲಗತಿಪ್ರಕಾರೋಽತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರದರ್ಶನಮೇವ ನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪುಮರ್ಥಸಾಧನಮೇವಾತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಸಂಸಾರಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ವೈರಾಗ್ಯೇತಿ ।
ಅನೇಕಾಯಾಸಂ ಕರ್ಮಕೃತ್ವಾಪಿ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕ್ವಾಪಿ ಲಭ್ಯತೇ ತೇನ ಕೃತಂ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ವಿಧೀಯತೇ ನ ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಸಂಸಾರಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾಲೋಚನಯಾ ಸಂಸಾರಗತಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲಭೂತಃ ಸಂಸಾರೋ ಗತ್ಯಾಗತಿರೂಪೋಽನರ್ಥಸ್ತಸ್ಮಾಜ್ಜುಗುಪ್ಸಾಂ ಘೃಣಾಂ ಕುರ್ವೀತ ಕರ್ಮಫಲೇ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇ ಶ್ರವಣಾದತ್ರ ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಸಂಸಾರಗತಿರಭಿಹಿತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಾವಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ಸಿದ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ತದೇವ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ದೃಢೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆದ್ಯಪಾದತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದವಯವಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಮಾಹ -
ಜೀವಇತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಹಾಯಸತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮುಖ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಧನಕಾರಣಮಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಜೀವತ್ವಹೇತುರವಿದ್ಯಾ । ಕರ್ಮ ಶುಭಾಶುಭವ್ಯಾಮಿಶ್ರೂಪಮ್ । ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಃ । ತೇ ಪರಿಗ್ರಹಾಃ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾಃ ಸಂಸರಣೇ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ।
ಪ್ರಮಿತಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ, ತದಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಪ್ರೇಪ್ಸಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದಾದೇವ ತದವಗತಂ ಯುಕ್ತಿತಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ನಿಯತದೇಶಕಾಲಫಲಭೋಗಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾಂತರಸಂಚರಣಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾಂತರಸಂಚಾರಿಣಂ ಜೀವಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ಸ ಕಿಮಿತಿ ।
ದೇಹಶಬ್ದೋ ಭಾವಿವಿಷಯಃ । ಆದ್ಯೇ ನಿರಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣಗತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವೈರಾಗ್ಯಮ್ । ಚರಮೇ ಭೂತಪರಿಷ್ವಂಗೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನರಕಾದಿಗತೇರ್ವೈರಾಗ್ಯಮ್ । ಇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ ।
ಅತ್ರ ಚ ಪರಿಷ್ವಕ್ತರಂಹಣನಿರೂಪಣೇನ ವೈರಾಗ್ಯದೃಢೀಕರಣಾದಧಿಕಾರಿಸಿದ್ಧೌ ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರಣೈರಿವ ಭೂತೈರಪಿ ಪರಿಷ್ವಕ್ತಸ್ಯೈವ ರಂಹಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಕರಣೋಪಾದಾನೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ತೇಜೋಮಾತ್ರಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರಣವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಸ ಯತ್ರೈಷ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮಪಾಂ ಗಮನೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕಥಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಮುಪಾದಾನಾಸಂಕೀರ್ತನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಅಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತೀತ್ಯಪಾಂ ಪುರುಷವಚನಕ್ರಿಯಾಯೋಗಮಾತ್ರಂ ಭಾತಿ ನ ಪುರುಷೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ನಚ ಪಂಚಸು ಸ್ಥಾನೇಷ್ವಪಾಂ ಗಮನಮಸ್ತಿ ಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಮೇವ ಹೋಮ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕರಣಾನಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವಾತ್ತದುಪಾದಾನಶ್ರುತ್ಯೈವ ಭೂತೋಪಾದಾನಮರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ತಥಾಪೀಂದ್ರಿಯೋಪಾದಾನಾಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾಂಶಾನ್ಯಭೂತವಿವಕ್ಷಯೇದಮಶ್ರುತತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೂತಪರಿಷ್ವಕ್ತಸ್ಯ ಗಮನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸುಲಭಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಿಷ್ವಂಗೇ ಮಾನಫಲಯೋರಭಾವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪರಿಷ್ವಂಗೇ ಮಾನಾಭಾವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪಂಚಸು ಸ್ಥಾನೇಷ್ವಾಪೋ ಹುತಾಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಹುತಾಯಾಂ ಯಥಾ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪುರುಷಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಂತೇ ತಥಾ ಕಿಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ । ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಾಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಪಿತರಂ ಪ್ರತಿ ನಿರೂಪಣಂ ರಾಜ್ಞಾ ಕೃತಮ್ । ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಿದಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ -
ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯೇತಿ ।
ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಮನಗ್ನೀನಾಮಗ್ನಿತ್ವಂ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಸಂಪಾದಿತಮ್ । ಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಮಾಹುತಿತ್ವಂ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಂನಿಪಾತಮಾತ್ರೇಣೋಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಪಂಚಮೇ ಸ್ಥಾನೇ ಗರ್ಭಾಕಾರೇಣಾಪಃ ಪರಿಣಮಂತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಗತೇಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ತತ್ಪರಿವೇಷ್ಟಿತೋ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಾದೀನಾಂ ಫಲಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಶರೀರಸ್ಯ ಗತಿಶ್ಚೇದದ್ಭಿಃ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಸ್ಯ ಸಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ನ ತು ತಸ್ಯ ಗತಿಃ । ಕಿಂತು ಯಥಾ ತೃಣಜಲಾಯುಕಾ ತೃಣಾಂತರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪೂರ್ವತೃಣಂ ತ್ಯಜತಿ ತಥಾ ಜೀವೋಽಪಿ ದೇಹಾಂತರಂ ಗೃಹೀತ್ವೈವ ಪೂರ್ವಂ ದೇಹಂ ಮುಂಚತಿ ತೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾನ್ನ ಪರಿಷ್ವಕ್ತರಂಹಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿರನ್ಯೋಕ್ತಾ । ಅಪ್ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಗತ್ಯುಕ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತದ್ಭಾವಾನ್ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಿತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯೋ ಯೋ ದೇಹಸ್ತದ್ವಿಷಯೇ ಭಾವನಾಯಾ ದೇವೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಕಾಯಾ ದೀರ್ಘೀಭಾವೋ ವ್ಯವಹಿತಾರ್ಥಾಲಂಬನತ್ವಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಜಲೂಕಯೋಪಮೀಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಜೀವೋ ಹಿ ಸಂಸರಂದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರಸ್ಥೋ ದೇಹಾಂತರಂ ಗಂತುಮರ್ಹತ್ಯತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹೇನೈವ ಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ರಂಹತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾದಯೋಽನ್ಯಥಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹುಸ್ತಥೈವ ಕಿಂ ನ ಗೃಹ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಾಃ ಪುರುಷಮತಿಪ್ರಭವಾಸ್ತಾಃ ಸರ್ವಾ ಏವಾನಾದರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯೀಯಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ವ್ಯಾಪಿನಾಮಿತಿ ।
ಕರಣಾನಾಮಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಚ ವಿಭುತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ಶರೀರೇ ವೃತ್ತಿಲಾಭೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸೌಗತಾನಾಂ ಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಖಲ್ವಾಲಯಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಯಃ ಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಾನಿ ತಲ್ಲಾಭಃ ಶರೀರಾಂತರೇ ಭವತಿ । ಕೇವಲಶಬ್ದಸ್ತು ಕರಣಸಾಹಿತ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ವಾರಯತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೇಹಾಂತರೇ ಕರಣಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಗೋಲಕಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ಮನಸಶ್ಚ ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರತ್ವಾದಭಿನವಾನಾಮೇವ ತೇಷಾಂ ಶರೀರಾಂತರೇ ಜನ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ಮನ ಇತಿ ।
ಕೇವಲಂ ಕರಣೈರಾತ್ಮನಾ ಚ ರಹಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕರಣಾನಿ ನೂತನಾನ್ಯೇವ ತತ್ರಾರಭ್ಯಂತ ಆತ್ಮಾ ತು ವಿಭುತ್ವಾದಕ್ರಿಯೋಽಪಿ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಾಪ್ನೋತಿ । ಭೋಗಸ್ಥಾನಂ ಭೋಗಾಯತನಂ ನೂತನಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಿಗಂಬರಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ಜೀವ ಇತಿ ।
ವೇದವಾಹ್ಯಕಲ್ಪನಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಲೋಕಾಯತಕಲ್ಪನಾಮಾದ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ । ತೇ ಹಿ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮವಾದಿನೋ ಭಸ್ಮೀಭಾವಮೇವಾತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಂತೇ ನ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಗಮನಮ್ ।
ತಾಸಾಮನಾದರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಭೂತಸೂಕ್ಷಮಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಗಮನೇ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಹೇತುರುಕ್ತಃ ಸ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಾಧಕೋ ನೇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಹೇತೋರಸಾಧಕತ್ವಶಂಕಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಅಪಾಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ -
ತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಭೂತತ್ರಯಾರಬ್ಧತ್ವಮೇವ ನ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತದಾರಭ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಪರಿತೋಷಾತ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕಶ್ಚೇತಿ ।
ಪಂಚಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗಂಧಸ್ವೇದಪಾಕಪ್ರಾಣಾವಕಾಶದಾನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ರಯಸ್ಯೈವೋಪಲಬ್ಧಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಪರಿತೋಷಾತ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ವಾತಪಿತ್ತಶ್ಲೇಷ್ಮಭಿಃ ಶರೀರಧಾರಣಾತ್ಮಕೈರ್ಧಾತುಭಿಸ್ತ್ರಿಧಾತುತ್ವಾತ್ತ್ರ್ಯಾಮಕ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏವಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಭೂತಾಂತರಾಣಾಮಾರಂಭಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ವಾತಪಿತ್ತಯೋರ್ವಾಯುತೇಜೋಜನ್ಯಯೋರ್ದೇಹೇ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರ್ನಿಯಮೇನಾಪಾಂ ಗ್ರಹಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಿತಿಸೂತ್ರಾವಯವಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಷ್ಟಂಭೇನೋಪಪಾದಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ದ್ರವಾಂಶಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಪಾಂ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಕಠಿನಾಂಶಸ್ಯ ತತೋಽಪಿ ಬಾಹುಲ್ಯದೃಷ್ಟೇರಯುಕ್ತಮಪಾಂ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ದೇಹೇ ಪಾರ್ಥಿವಾಂಶಬಾಹುಲ್ಯೇಽಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಪಾಮವಿರುದ್ಧಂ ಭೂತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ದೇಹೋಪಾದಾನಯೋ ರೇತೋಲೋಹಿತಯೋರಪಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತೇನೈವ ಭೂತಾಂತರೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ದೇಹನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚ ತಾಭಿರ್ಭೂತಾಂತರಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮ ಚೇತಿ ।
ಸೋಮಾದೀನಾಮಿಹೈವ ಭಸ್ಮೀಭಾವಾನ್ನ ತದ್ಗತಮಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಂ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭೋಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಆಪೋ ಹಿ ಸ್ಥೂಲಕರ್ಮಸಾಧನತಯಾ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ಪುರುಷಮಾಶ್ರಿತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಾಃ ಸಹ ಕರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರೈರ್ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ಹುತಾಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ದೇಹಮಾರಭಂತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಸ್ತಿ ತಾಸಾಂ ದೇಹಾರಂಭೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಗತಮಪಿ ದ್ರವಬಾಹುಲ್ಯಂ ದೇಹಾರಂಭೋಪಯೋಗೀತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಯುಕ್ತಮದ್ಭಿರ್ಭೂತಾಂತರೋಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಪ್ಶಬ್ದೇನ ಭೂತಾಂತರೋಪಲಕ್ಷಣೇ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪಂಚಕಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಯುಕ್ತೈವ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಇತೀತಿ ॥ ೨ ॥
ಕಿಂಚ ಭೌತಿಕಪ್ರಾಣಗತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಕಾರಣಭೂತಗತಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ ಭೂತಗತಿಶ್ಚೇದಿಷ್ಟಾ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಕತ್ವಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಗಮನೇಽಪಿ ಕುತೋ ದೇಹಬೀಜಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಗಮನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾ ಹಿ ಜೀವತಃ ಸಾಶ್ರಯಾ ದೃಷ್ಟಾಸ್ತೇನೋತ್ಕ್ರಮಣೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಸಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವೇನ ಸಹ ಗತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪರಿಹಾರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅದರ್ಶನಾದೋಷಧಿವನಸ್ಪತಿಗಮನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದೇವ ವಿಶದಯಿತುಮಾದೌ ಗತಿಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ಓಷಧೀರಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಮುಖ್ಯೈವ ಗತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿನಾಂ ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಮಿಥೋವಿರೋಧೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರೌಪಚಾರಿಕೀ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಜೀವಗತಿಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಗತಿದೃಷ್ಟೇರಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರೌಪಚಾರಿಕೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಜೀವೇನ ಸಹ ಗತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರೌಪಚಾರಿಕೀತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸಹಗತಿಶ್ರುತಿರೇವ ಕಸ್ಮಾದೌಪಚಾರಿಕೀ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಬಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಮಿತ್ಯಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತೇರೌಪಚಾರಿಕ್ತವಂ ನಿಮಿತ್ತೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಭೂತಾಂತರೋಪಸೃಷ್ಟಾನಾಮಪಾಂ ಗಮನಮುಪಪಾದ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ತಾಸಾಂ ಪುರುಷಾಕಾರತ್ವಮುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾಭಾವಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಗ್ನೀನ್ಪ್ರಸ್ತೌತಿ -
ಇಹೇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ಯುಲೋಕಪ್ರಭತೃಯೋ ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯಪೃಥಿವೀಪುರುಷಯೋಷಿತ್ಸು ಪಂಚಾಹುತಯಃ ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮದೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತೋರೂಪಾಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಥಮೇಽಗ್ನಾವಪಾಮಶ್ರವಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತೇಷಾಂಚೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಥಂಚಿದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಪಾಮೇವ ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ಹೋಮ್ಯತ್ವಮವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಥಮೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದೇನಾಪಾಮೇವೋಕ್ತೇರ್ನಾಶ್ರವಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಶ್ರುತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮೇಽಗ್ನಾವಪಾಮಶ್ರುತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢೇರ್ನ ತೇನಾಪಾಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುದ್ಧಾಶಬ್ದೇನಾಪಾಂ ಗ್ರಹೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಂಗಾನಂ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತಾಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಿತರಥಾ ಪುನರಿತಿ ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಪಂಚಮ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯಾದ್ಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಚತುರ್ಷ್ವೇವ ಸ್ಥಾನೇಷ್ವಪಾಂ ಹೋಮ್ಯತಾ ತದಾ ಚತುರ್ಥ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತಾಸಾಮೇವ ಹೋಮ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದತ್ವಮಪಾಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಸೋಮಾದೇರಬ್ಬಹುಲತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದತ್ವಮಪಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಗೋಮಯವೃಶ್ಚಿಕಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವದೃಷ್ಟೇರ್ವೃಷ್ಟ್ಯಾದೇಃ ಶ್ರದ್ಧಾಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಬ್ಬಹುಲತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಮಾ ಭೂದಪ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾದಿಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಸೋಮಾದೇರಬ್ಬಹುಲತ್ವೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಸ್ತಥಾತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಗ್ರಾಹಿಣ್ಯಸತಿ ಮಾನೇ ಕಲ್ಪನಾಯಾ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಶೇಷಃ ಶ್ರದ್ಧೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಜುಹೋತಿಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಸಂನಿಹಿತವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯಾಪ ಇತಿ ।
ನಚ ಧರ್ಮಿಣಾ ಸಹೈವ ಹೋಮಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಧ್ರೌವ್ಯೇ ಸಂನಿಹಿತವಾಕ್ಯಾನುಸಾರಿಣ್ಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾಗಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಂ ವೈದಿಕೋಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮಾಹ -
ತನುತ್ವಮಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಗುಣಾದಪ್ಸು ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಸು ಗೌಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ಯತ್ಕರ್ಮ ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕಂ ತದುಪಾಯತ್ವೇನಾಪಾಂ ತದ್ಯೋಗಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ಶ್ರದ್ಧಾಯೋಗಿನೀಷ್ವಪ್ಸು ತಚ್ಛಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧೇತಿ ।
ಅಪಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಆಪೋ ಹೇತಿ ।
ಅಸ್ಮೈ ಪುಂಸೇಽಧಿಕಾರಿಣೇ ಸಂನಮಂತೇ ಜನಯಂತಿ ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ನಾನಾದಿಪುಣ್ಯಕರ್ಮಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶ್ರದ್ಧಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಅಪಾಮೇವ ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಹೋಮ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ತಾಸಾಂ ಪುರುಷಾಕಾರಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಾದ್ಯೇ ಸೂತ್ರೇ ಯದದ್ಭಿಃ । ಪರಿವೇಷ್ಟಿತೋ ಜೀವೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತದಸತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಚೋದ್ಯಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಭೂತಾಂತರೋಪಸೃಷ್ಟಾನಾಮಪಾಂ ಪುರುಷಾಕಾರಪರಿಣಾಮೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇಽಂಗೀಕೃತೇ ನಾಸ್ತಿ ವಿಮತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ ।
ಅಶ್ರುತತ್ವಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಮಾಧಿಂ ವಿಭಜತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಫಲೋಕ್ತಿಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಗಮನಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಂ, ತದಾಹ -
ತ ಇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಧೂಮಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಾಕ್ಯೇ ಚ ಸೋಮರಾಜತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರವಣವಿಶೇಷಾದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಿತಾದ್ಭಿರ್ವೇಷ್ಟಿತಾ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಯಾಂತೀತಿ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಹದಿಹ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಿತಾನಾಮಪಾಂ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ಯುಲೋೇಕೇ ಹೋಮಃ ಶ್ರುತಃ ಕ್ವಚಿದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣಾಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ಚ ತೇಷಾಮಾಪಃ ಸಂತಿ ಯೇನ ತದ್ವೇಷ್ಟಿತಾನಾಂ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಆಪೋ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಸಂತು ಹುತಾನಾಂ ತಾಸಾಂ ಕಥಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಭಿರ್ಯೋಗಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಾ ಇತಿ ।
ದಧ್ಯಾದೀನಾಮಪಾಮಾಹವನೀಯೇ ಹುತಾನಾಮಿಹೈವ ಭಸ್ಮೀಭೂತಾನಾಂ ನ ಜೀವಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಆಹುತ್ಯ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸಹಗಮನಂ, ತದಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ನೈಧನಂ ವಿಧಾನಮಂತ್ಯೇಷ್ಟಿವಿಧಾನಮ್ ।
ಹೋಮಮಂತ್ರಮುದಾಹರತಿ -
ಅಸಾವಿತಿ ।
ಅಮುಕನಾಮಾ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಗಚ್ಛತು । ಸ್ವಾಹಾಕಾರೋ ಮಂತ್ರಾಂತಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಾನಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧದಧ್ಯಾದಿವೈಶೇಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹುತಿಮಯ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕ್ರಿಯಾತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮವತಾರಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಹುತಿರುಪಾಣಾಮಪಾಂ ಗಮನೇ ಸಿದ್ಧೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣೇ ‘ನ ತ್ವೇವೈನಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನ ಗತಿ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ನ ತೃಪ್ತಿಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ನ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ವೇತ್ಥ’ ಇತಿ ಜನಕೇನ ಯೇ ಷಟ್ ಪದಾರ್ಥಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಸ್ತೇ ಷಟ್ ಪ್ರಶ್ನಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಚನರೂಪೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ - ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯಿತ್ವಾ ದಿವಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಪುರುಷಂ ಯೋಷಿತಂ ವಾವಿಶ್ಯ ಪುರುಷರೂಪೇಣೋತ್ತಿಷ್ಠತೇ’ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಃ । ತೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಸಾಯಂ ಪ್ರಾತಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಹುತ್ಯೋರಪೂರ್ವರೂಪಯೋರನುಷ್ಠಾತೃಗಾಮಿಫಲಸಿದ್ಧಯೇ ತೇನ ಸಹ ದ್ಯುಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ । ತಥಾಚ ವಾಚಸನೇಯಕಶ್ರುತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ಜೀವಾನಾಮಪ್ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಾನಾಂ ಗತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಲೋಚನಾತಃ ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾ ಪುನರಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಮನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಾವತೇತಿ ।
ನನ್ವೇಷಶಬ್ದೇನ ಚಂದ್ರಮಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಸ್ತತಸ್ತೇಽಪಿ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ದೇವತ್ವಾದಿತರದೇವವದ್ಭಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತೇಷಾಮೇವ ಭಕ್ಷ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇ ಚಂದ್ರಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಯಜ್ಞೇ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಚಮಸಸ್ಥಮೃತ್ವಿಜಃ ಪುನಃ ಪುನರಾಪ್ಯಾಯಯಂತ್ಯಪಕ್ಷಯಂತಿ ಚೇತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ತಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಶ್ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಂದೇವಾ ಭಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೇವೈರಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಭಕ್ಷ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಮುಪಭೋಗಾಯ ಗಮನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮದ್ಯತ್ವೇ ಮುಖ್ಯೇ ಭೋಗಾಭಾವೋ ನ ತು ತದಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮನ್ನತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ -
ಭಾಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಖ್ಯೇಽನ್ನತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ಭಾಕ್ತಂ ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿವಿರೋಧಾದೌಪಚಾರಿಕೀ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಮುಖ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇಽನೇನೇತ್ಯಧಿಕಾರೋ ವಿಧಿಪುರುಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾಮಾದಿ ತದುಕ್ತಾ ಶ್ರುತಿರಧಿಕಾರಶ್ರುತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮನ್ನತ್ವಂ ಭಾಕ್ತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಚಂದ್ರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಾದನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ನೇತಿ ।
ಅನ್ನತ್ವಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಭಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮನ್ನತ್ವಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಾದಮುಖ್ಯಮೇಷಾಂ ಭಕ್ಷಣಂ ಕಿಂ ತು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ ವಾ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾನ್ನೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಭೋಗಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಕುತೋ ಭೋಗಾಯ ಗಮನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕೇನ ದೋಷೇಣ ತೇಷಾಂ ದೇವಭೋಗ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಮಾನಂ ದರ್ಶಯನ್ನವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಾಂಶಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಮೇವ ಭೇದದೃಷ್ಟಿಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅನ್ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟಿನಿದಾನಮಾಹ -
ನ ಸ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ದೇವೋಪಭೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಥಮಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನುರೋಧೇನ ಸೂತ್ರಾಂಶಸ್ಯಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿಹೀನತ್ವಂ ತೇಷಾಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಮ್ ।
ತದ್ವತ್ತ್ವೇನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ತದ್ರಾಹಿತ್ಯೇನಾನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಂ ತದೇವ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಂಚಾಗ್ನೀತಿ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ದೇವಾನ್ಪ್ರತ್ಯನ್ನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪಂಚೇತಿ ।
ಗುಣವಾದೇನ ದೇವೋಪಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಮರ್ಥಾ ಪ್ರಶಂಸೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಂಚಾಗ್ನೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಿತ್ಸಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಗೌತಮಪ್ರವಾಹಣಸಂವಾದರೂಪವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಯಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿಧೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗತೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಥಾಹೀತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರೀ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಾಕ್ಯೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಮಾಹ -
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಅತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರ್ಯಾಯಾಂತರೋಪಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕೋ ಭೋಗ್ಯೋ ಯೇಷಾಂ ತೇಷಾಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮದೇವತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ತೇಷಾಮನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಭಾಕ್ತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೋಕ್ತಿಃ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಭೋಗಾಯ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನೇ ಸಂಭಾವಿತೇ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರಪಿ ಪ್ರತೀತೇರ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೋಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನೀನಾಮಪಾಂ ಪಂಚಮಾಹುತೌ ಪುಂಪರಿಣಾಮಹೇತುಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾದ್ಭಿಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಜೀವಗತಿರುಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಾಂ ಕರ್ಮೈವ ನಾಸ್ತಿ ಕುತಸ್ತತ್ಸಮವಾಯಿನ್ಯ ಆಪಃ ಕುತಸ್ತರಾಂ ಪುಂಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೃತೇತಿ ।
ಯೇಷಾಂ ಪೂರ್ವತ್ರ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾರೋಹಣಮುಕ್ತಂ ತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಂತೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಇಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ತತಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಪಿ ತದೇವೋಕ್ತಮ್ । ಭೋಕ್ತವ್ಯಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಥೇತಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಶ್ವಾದಿಯೋನಿಮಿತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯಾವದಾಮ್ನಾಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದ್ರಮಣೀಯಚರಣಾ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇಷು ಪ್ರತ್ಯವರೋಹತ್ಸು ಜೀವೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನಿರನುಶಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಭುಕ್ತೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹತಾಂ ಸಾನುಶಯತ್ವಸಮರ್ಥನದ್ವಾರಾ ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಸಂಸಾರಗತಿರೇವ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗತಿರೇವ ಕರ್ಮಕೃತಾ ತದಭಾವಕೃತಾ ತ್ವಾಗತಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕರ್ಮಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷೋ ದ್ವಯೋರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಲಿಂಗಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಯಾವತ್ಪತನಮುಷಿತ್ವೇತ್ಯೇತಾವದತ್ರ ಭಾತಿ ನ ತು ಕರ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭುಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಪಾತೇತಿ ।
ಯಾವತ್ಪತನಂ ತಾವದಪತನಮಿತಿ ವಚನಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಸರ್ವಕರ್ಮೋಪಭೋಗೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಯದಾ ತದ್ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಪರ್ಯವೈತಿ ಪರಿಗಚ್ಛತಿ ಪರಿಕ್ಷೀಣಂ ಭವತಿ ತದಾ ತತ ಆವರ್ತಂತ ಇತ್ಯುತ್ತರೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಯಾವಚ್ಛಬ್ದೋಪಬಂಧಸ್ಯ ಗತ್ಯಂತರಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಅಯಂ ಸಂಸಾರೀ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿಹ ಲೋಕೇ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ತಸ್ಯಾಂತಂ ಫಲಂ ಪರಲೋಕೇ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪುನರಸ್ಮೈ ಲೋಕಾಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮಾಗಚ್ಛತಿ । ಪುನಃಶಬ್ದಾತ್ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಾಗತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಾಮರ್ಶಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇತಿ ಹೀತಿ ।
ನ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿಹೇತುಕರ್ಮಾವಗಮಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಕೋಚಸ್ತದನುಸಾರೇಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ನೇತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಉಪಕ್ರಮೇ ಚ ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪಕಚರಣಸ್ಯ ಚಾಚಾರತಯಾ ಕರ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ ‘ಯಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಚಾರೀ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಭೇದೇನ ತಯೋರುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಣಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತ್ಯೈವೈತದ್ಗಮ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಯುಕ್ತ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸ್ವಸಂನಿಹಿತಾವಿಶೇಷಾಭಿವ್ಯಂಜಕಮಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾದೀಪವತ್ । ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲದಾನಾಯೋನ್ಮುಖತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದ್ಭುಜ್ಯತೇ ಕಿಂಚಿನ್ನೇತ್ಯಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಪ್ರಾಯಣಮಿತಿ ।
ಮರಣಸ್ಯಾನಾರಬ್ಧಸರ್ವಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಯಣಂ ಪ್ರಬಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಂಜಕಂ ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತದುಪಪಾದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಶ್ಚಂದ್ರಲೋೇಕೇ ಭುಕ್ತಫಲತ್ವೇನ ಕ್ಷಯಿತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಹೇತುಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾಽವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಕೇನೇತಿ ।
ತತ್ ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿದಿಹ ಕರ್ಮಭೂಮೌ ರಮಣೀಯಚರಣಾಸ್ತೇ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಯತ್ತದಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವಾಪ್ರತಿಬಂಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯವರೋಹತಾಂ ಶುಭಕರ್ಮವತಾಂ ಶುಭಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಮೇವಾಶುಭಕರ್ಮವತಾಮಶುಭಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕಪೂಯಚರಣಾ ನಿಂದಿತಕರ್ಮಾಣಃ । ಶೇಷಂ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ನನು ಚರಣಾದಾಚಾರಾದ್ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿರತ್ರೋಚ್ಯತೇ ನಾನುಶಯಾದನ್ಯಚ್ಚರಣಮನ್ಯೋಽನುಶಯಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಚರಣೇತಿ ।
ಅನುಶೇತೇ ಭೋಕ್ತಾರಮನುಗಚ್ಛತೀತ್ಯನುಶಯಃ ಕರ್ಮಸಮೂಹಃ ಸ ಚರಣಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ಜನ್ಮಾರಭ್ಯ ದೃಷ್ಟೋಽಯಮುತ್ಕೃಷ್ಟಾಪಕೃಷ್ಟಾತ್ಮಾ ಭೋಗೋಽದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತಃ, ಭೋಗತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಾಸಂಭವಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನ’ ಇತಿ ಸುಖದುಃಖಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಯೋ ಭೋಗಃ ಸ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರನುಶಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ಮೃತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಮೃತಿರಪೀತಿ ।
ಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಾಯಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಚಂದ್ರಲೋಕಮಧಿರುಹ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ ಶೇಷೇಣ ಭುಕ್ತಾದನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಶ್ರುತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ವೃತ್ತಮಾಚಾರಃ । ದೇಶಶ್ಚ ಜಾತಿಶ್ಚ ಕುಲಂ ಚ ರೂಪಂ ಚಾಯುಶ್ಚ ಶ್ರುತಂ ಚ ವೃತ್ತಂ ಚ ವಿತ್ತಂ ಚ ಸುಖಂ ಚ ಮೇಧಾ ಚ ತೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಯೇಷು ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಃ ।
ಅನುಶಯಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢೇರ್ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿಮತಮಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ತತ್ಪಕ್ಷೇ ಕಿಮಿಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಸ್ವಶೇಷತೋ ಭುಕ್ತಫಲೇಷ್ವನನುಭುಕ್ತಕರ್ಮಾಂತರವಶಾದಾವೃತ್ತಿಃ, ಅಥವಾ ತೇಷಾಮೇವವಶೇಷಾದಿತಿ ಸಂಶಯೇ ಭುಕ್ತತ್ವಾದಿಷ್ಟಾದೀನಾಮಭುಕ್ತಕರ್ಮಾಂತರಾದಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ಯದಿಷ್ಟಾದಿ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಕೃತಂ ತಸ್ಯ ಭುಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಯಯೇ ಕಶ್ಚಿದವಶೇಷೋಽನುಶಯಸ್ತದ್ವಾನವರೋಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟೇತಿಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಭಾಂಡೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಭಾಂಡಾನುಸಾರಿಣಃ ಸ್ನೇಹಸ್ಯಾವಿರೋಧಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಶೇಷಃ ।
ಕರ್ಮ ತು ಫಲೋದಯವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ಫಲಂ ಚೇಜ್ಜಾತಂ ನಷ್ಟಮೇವೇತಿ ನ ತಸ್ಯ ಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯದಿ ಫಲಂ ಜಾತಂ ತದಾ ನಾವಶೇಷಸಿದ್ಧಿರ್ನ ತು ತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಚಂದ್ರಮಸಮಾರೂಢಾಸ್ತತ್ಕರ್ಮ ಸರ್ವಂ ತತ್ರ ನ ಭುಕ್ತಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಚಂದ್ರಾರೋಹಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿರೋಧಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದೇನ ಲೌಕಿಕೀ ಸ್ಮೃತಿರ್ಯಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಮೂಲಾ ವಾ ‘ತತಃ ಶೇಷೇಣ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಗೃಹೀತಾ । ತದೇತದೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಇವಕಾರೋ ಮಧುರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವೇವಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ಅಯುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸ್ವರ್ಗಶ್ಚೇದಾರಬ್ಧೋ ನ ತಸ್ಯ ಶೇಷಸ್ತೇನ ಸ್ವರ್ಗೋ ನಾರಭ್ಯತೇ ಚೇನ್ನ ತಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾನಾರಂಭಾನ್ನೋಕ್ತದೂಷಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಚೋದಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥತ್ವಯೋಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಸ್ನೇಹೇತಿ ।
ತಥಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದುಪಪನ್ನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತಥೈವ ಲೇಶಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ವಾ ಸೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿರುಕ್ತಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಯಮರ್ಥಃ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಗಮ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸ್ವರ್ಗಹೇತುಕರ್ಮಶೇಷಾದನುಶಯಾದವರೋಹೇ ಕಪೂಯಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅವಶ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮತಾಯೋಗೇ ಸ್ವಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಯತ್ಕಿಂಚಯಾವತ್ಸಂಪಾತಶಬ್ದೌ ಚಂದ್ರಮಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಭುಕ್ತತ್ವಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನಾನುಶಯಾಭಾವೇ ಲಿಂಗಭೂತೌ ತಥಾಪಿ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತಿ ಶಬ್ದಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾರಂಭಕೈಹಿಕಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಾವೇದಕತ್ವಾದಶೇಷಭೋಗವಿಷಯಸಾಮಾನ್ಯಲಿಂಗಸ್ಯೈಹಿಕಕರ್ಮಸತ್ತ್ವವಿಷಯವಿಶೇಷಲಿಂಗೇನಾಮುಷ್ಮಿಕವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಫಲಭೋಗೇನ ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪುನರಸ್ಮೈ ಲೋಕಾಯಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಂತಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುವದತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಮರಣಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣಾಶೇಷಾನಾರಬ್ಧಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ವಿಭಾಗಾಯೋಗಂ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಶಯವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಭಿವ್ಯಂಜಕಮಪಿ ಪ್ರಾಯಣಂ ನ ಸರ್ವಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕಮನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯಾಪೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನಹಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೃಷ್ಟಂ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ -
ಆರಬ್ಧೇತಿ ।
ನಾನಾವಿಧಸುಖದುಃಖಫಲಕರ್ಮಣಾಮಪರ್ಯಾಯೇಣ ಪ್ರಾಯಣೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಫಲಾಭಿಮುಖ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್್ವ್ಯಕ್ತೇರ್ಯುಗಪತ್ತತ್ತತ್ಫಲಭೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾದೃಷ್ಟೇಸ್ತತ್ತತ್ಪ್ರಬಲಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಧ್ವಂಸಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕ್ರಮೇಣೈವ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯುಗಪತ್ಫಲಾರಂಭಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋಽನಾರಬ್ಧಫಲತ್ವಾವಿಶೇಷಾದೇಕಜಾತ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರುದ್ಧಜಾತಿನಿಮಿತ್ತಭೋಗಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿವಿರುದ್ಧಮೇಕಜಾತ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಯಣಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಸ್ಥಿತೇ ವಿರುದ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಬಲೇನ ದುರ್ವಲಸ್ಯೋಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಕೃತಂ ಕರ್ಮಾವಶ್ಯಕಫಲಕಮಿತಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇಕಾಂತಃ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಚ ತತ್ಕ್ಷಯಶ್ನುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾನ್ನೋಚ್ಛೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಾ ಭೋಗೇನ ವಾ ವಿನಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಚ್ಛೇದೋ ನೇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ-
ಸ್ಮೃತೀತಿ
ಇತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಯಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸರ್ವಮೇವ ಕರ್ಮ ಏಕಜಾತ್ಯಾರಂಭಕಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ
ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕಜಾತ್ಯಾರಂಭಕಸ್ಯ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾನ್ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಯೋನಿಷು ಕರ್ಮಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ದುರ್ಘಟತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಶ್ವಸೂಕರಖರೋಷ್ಟ್ರಾಣಾಂ ಗೋಽಜಾವಿಮೃಗಪಕ್ಷಿಣಾಮ್ । ಚಂಡಾಲಪುಲ್ಕಸಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ಯೋನಿಮೃಚ್ಛತಿ । ‘ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯೈಕಭವಿಕತ್ವೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋಽನೇಕಜಾತ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಸ್ಮರಣಾದನೇಕೇಷಾಮೇಕಜಾತ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ದೂರನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಏಕಂ ಹಿ ಕರ್ಮೈಕಫಲಂ ದೃಷ್ಟಂ ನಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಂ ವಚನಂ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಯಣಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಂಜಕಂ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಾರೀರ್ಯಾದೇರಿಹೈವಾನುಷ್ಠಿತಸ್ಯಾತ್ರೈವ ಭುಜ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಾಯಣೇನ ವ್ಯಂಗ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯನ್ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪೇತಿ ।
ಯಶ್ಚ ಪ್ರದೀಪದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸೋಽಪಿ ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಸತಿ ವ್ಯಂಜಕತ್ವೇಽನುಕೂಲಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ತು ನ ತದ್ವ್ಯಂಜಕಂ ಕಿಂ ತು ಬಲವತಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ದುರ್ಬಲಂ ದುಷ್ಟಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಂ ತದಾ ತೇನೈವ ಸೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ವಾ ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ತದಾಪಿ ಪ್ರದೀಪೋಽನುಕೂಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿ ಸರ್ವಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಕತಿಪಯವ್ಯಂಜಕತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಐಕಭವಿಕಃ ಕರ್ಮಾಶಯ ಇತಿ ಮತನಿರಾಸಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಶ್ಚರಣಶ್ರುತಿಃ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಶ್ವಸೂಕರೇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ನ್ಯಾಯಸ್ತು ಕೇನ ಹೇತುನೇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಃ ।
ಯದಿ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮೈಕಸ್ಮಿನ್ಮುಮುಕ್ಷುದೇಹೇ ನ ಭುಜ್ಯತೇ ತದಾವಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾನಂತ್ಯಾನ್ನ ಕದಾಚಿನ್ಮುಕ್ತಿರತೋ ಮುಕ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಯಣವ್ಯಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮೈಕದೇಹಾರಂಭಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶೇಷೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಧೂಮೇತಿ ।
ಯಥೇತಂಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಥೇತಮೇವಾಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ ಯಥೇತಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪರ್ಯಯರಪ್ರತೀತಿಪ್ರಾಪಕಮಾಹ -
ರಾತ್ರ್ಯಾದೀತಿ ॥ ೮ ॥
ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಚರಣಾದಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾನುಶಯಸತ್ತ್ವೇ ದರ್ಶಿತೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಚರಣಾದ್ಯಾ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಸಾನುಶಯಾದೇವ ತಯೋರೈಕ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ತದೇವಾನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಚರಣಾನುಶಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮನುವದತಿ -
ಚರಣಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತಯೋರ್ಭೇದೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಿಹಾರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಅದ್ರೋಹಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಕರ್ಮಣಾ ಮನಸಾ ಗಿರಾ । ಅನುಗ್ರಹಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಶೀಲಮೇತದ್ಬಿದುರ್ಬುಧಾಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಸ್ಯ ಶೀಲಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾಚ್ಚರಣಶಬ್ದೇನ ಶೀಲವಾಚಿನಾ ಕರ್ಮಾನುಶಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೯ ॥
ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೌರುಷೇತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೂಲೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಮುಖ್ಯತ್ಯಾಗೇನ ಲಕ್ಷಣಾಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚರಣಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಶೀಲಸ್ಯೈವಾನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಆನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಂಭವತಿ ಮುಖ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣೈವ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಸಂಭವಾಚ್ಚರಣಶಬ್ದೇನ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಕರ್ಮವಚ್ಚರಣಸ್ಯಾಪಿ ಯೋಗ್ಯಾಪತ್ತಿಹೇತುತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯೇವಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಫಲಂ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಶೀಲಸ್ಯ ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಹಿತಸ್ಯಾಫಲತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತೇನ ಚರಣಸ್ಯೈವ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಫಲಮುಪೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅವಶ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ತದನುಪಗಮೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಆಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾದಂಗಾಂಗಿನೋಶ್ಚೈಕಾಧಿಕಾರತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಫಲಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವಿಶದಯತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕಥಮಿಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಚರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸದಾಚಾರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಆಚಾರೇತಿ ।
ವೇದಶಬ್ದೇನ ವೇದಾರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಣಾದಾಚಾರಸ್ತಚ್ಛೇಷೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ನಾನಾದಿವತ್ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರತಯಾ ಭಿನ್ನಫಲತ್ವೇಽಪಿ ನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪೃಥಕ್ಫಲತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಇಷ್ಟಾದೌ ಹೀತಿ ।
ಅಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸ್ತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾರಸ್ಯೈವ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯನುಶಯಸ್ಯ ತತ್ಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮಣಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮ ಚೇತಿ ।
ಏಕದೇಶಿಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಯುಕ್ತತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಸುಕೃತೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಬಾದರಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ಚರಣಶಬ್ದೇನ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಚರಣಮಿತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಾಚಾರಸ್ಯಾತಥಾತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಮೃತೇರಕ್ರೋಧಾದೇಃ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ಯ ಶೀಲತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಚಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರೌತೋ ಭೇದವಾದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾಚ್ಚರಣಶಬ್ದೋಽನುಶಯೇ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ಬಾದರಿಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮನುಶಯವತಾಮಾಗತಿರುಕ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತ್ಯನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಚಂದ್ರಸ್ಥಲಸ್ಖಲಿತಾನಾಮನುಶಯವತಾಮಾಗತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚೋದಯತಿ -
ಅನಿಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣೇನಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಇಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ವ್ಯಾವಹಿತಮನೂದ್ಯಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ವೈವಸ್ವತಂ ಸಂಗಮನಂ ಜನಾನಾಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಶುಭಮಾರ್ಗೇಣ ಗಮನಮಾತ್ರಮಪಿ ನೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವೈರಾಗ್ಯೇ ದೃಢೀಕೃತೇ ಪೂರ್ವವದೇವ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶುಭಾಶುಭಕಾರಿಣಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಚಂದ್ರಗತೇಸ್ತತ್ರ ಶುಭಕರಣಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಫಲತಿ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವಶುಭಕಾರಿಣಾಂ ಗತ್ಯಂತರಧ್ರೌವ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಗತೌ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿಷ್ಟಾದ್ಯೇವೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಚಂದ್ರಲೋಕಪ್ರಾಪಕಮಸ್ತೀತ್ಯತೋ ನಿಯಮನಿಷೇಧೋ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ತಾಮೇವೋದಾಹರತಿ -
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತೇಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕಗಮನಮುಪಪಾದ್ಯ ಚಕಾರಸೂಚಿತಯುಕ್ತಿತೋಽಪಿ ತದುಪಪಾದಯತಿ -
ದೇಹೇತಿ ।
ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣಾತಿರೇಕೇಣ ಗಮನಾಗಮನಮಾರ್ಗಾಶ್ರವಣಾದಥೈತಯೋಃ ಪಥೋರ್ನ ಕತರೇಣಚನೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತ್ಯೇತತ್ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಸ್ಥಾನಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಥಿತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೇಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾವತೀರ್ಣಾನಾಮಪಿ ತದ್ಯೋಗಾನ್ನ ಕೇಷಾಂಚಿದೇವ ಗತಿರಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ತುಲ್ಯಗತಿತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತ್ವನುಷ್ಠಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಇಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಭೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಮಾರ್ಗಾಂತರಶೂನ್ಯತಯಾ ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛನ್ವೃಕ್ಷಮೂಲಾನ್ಯುಪಸರ್ಪತೀತಿವದುಪಪನ್ನಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತರೇಷಾಮಿತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಸಂಯಮನೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಕಾ ಪುನರತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ತದ್ಗಮನಮಫಲಂ ಸಫಲಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಭೋಗಾಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಽಪಿ ಗಮನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹೋ ವಾ ಭೋಗೋ ವಾ ಫಲಂ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯನಿರಾಸಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಭೋಗಶ್ಚೇತಿ ।
ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಾರೋಹಾವರೋಹಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಯಮನೇ ತ್ವನುಭೂಯೇತ್ಯಾದಿ ವಿಭಜತೇ -
ತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪ್ರಯತಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ಗಚ್ಛತಾಂ ಸಂಪರಾಯಃ ಪರಲೋಕಃ । ಸಮ್ಯಗವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪರಾ ಪರಸ್ತಾದ್ದೇಹಪಾತಾದೀಯತೇ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಸಾಧನವಿಶೇಷಃ ಸಾಂಪರಾಯಃ । ಸ ಬಾಲಮವಿವೇಕಿನಂ ವಿಶೇಷತೋ ವಿತ್ತನಿಮಿತ್ತೇನ ಮೋಹೇನ ಮೂಢಂ ಛನ್ನದೃಷ್ಟಿಮತ ಏವ ಪ್ರಮಾದ್ಯಂತಂ ಪ್ರಮಾದಂ ಕುರ್ವಂತಂ ವಿಷಯಪ್ರವಣಂ ಪ್ರತಿ ನ ಭಾತಿ । ಸ ನ ಕೇವಲಮಜ್ಞ ಏವ ಕಿಂತು ವಿಪರೀತದರ್ಶೀ ಚ ಯಸ್ಮಾದಯಮೇವ ಲೋಕಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಾದಿರಸ್ತಿ ನ ಪರ ಇತಿ ಮಾನೀ ಮನನಶೀಲಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತದನುರೂಪಮಾಚರನ್ಪುನಃಪುನರ್ಜನನಮರಣಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಮೇ ವಶಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ವಚನಮ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ವೈವಸ್ವತಮಿತಿ ।
ಜನಾನಾಂ ಪರಲೋಕಗತಾನಾಂ ಸಂಗಮನಂ ಸಂಗಮ್ಯಂ ವೈವಸ್ವತಂ ಯಮಂ ರಾಜಾನಂ ಹವಿಷಾ ದುವಸ್ಯತ ಪ್ರೀಣಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚಾಸ್ಮಾ’ ದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಂದ್ರಗತಿಃ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧ್ಯನೇಕಲಿಂಗದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದನ್ಯಥಾ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬಹ್ವೇವೇತಿ ।
‘ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚ’ ‘ವೈವಸ್ವತಂ ಸಂಗಮನಮ್’ ಇತ್ಯನಯೋರ್ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಚಂದ್ರಲೋಕಯಮಲೋಕಗತಿವಾದಿನೋರ್ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮವಿಶೇಷಿತಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಮನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಗತಿವಾದಿವಾಕ್ಯೇನೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಗತಿವಾಕ್ಯೇನ ಚ ವಿಶೇಷಾರ್ಥೇನ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿಯತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೩ ॥
ಇತಶ್ಚೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿವಿಷಯೇ ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕೋಚ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರಂತಿ ಚೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೧೪ ॥
ಇತಶ್ಚಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ನ ಚಂದ್ರಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪೀತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೧೫ ॥
ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಭೋಗಾಭಾವಾದ್ಯಮವಶ್ಯತಾಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಚಂದ್ರಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತೇಷಾಂ ಯಮವಶ್ಯತಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಾವತೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ -
ತೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ಏಕತ್ರೋಭಯೋರಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಮೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಂ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನೋಕ್ತೇರಪಿ ನಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಪ್ರಕಟಯನ್ಭೂಮಿಕೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಪಂಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿದ್ಯೇತಿ ಪ್ರಕರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರೌತೀ ಪ್ಲುತಿರ್ವಿಚಾರಣಾರ್ಥಾ । ತೃತೀಯಸ್ಥಾನೋಕ್ತ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ವಿಶದಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಥಿಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢೇರ್ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ನ ಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನೇ । ತತ್ರ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ಪಥೋ ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತದ್ಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಾಹ -
ಇಷ್ಟೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರೇವಂ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಹೀನಾನಾಂ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತುಭಾವೋಽತ್ರ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ನ ಪುನಸ್ತೃತೀಯೋಽಧ್ವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಮನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದಿದಂ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಕೀರ್ತನಂ ತನ್ನ ಚಂದ್ರಗತಿಂ ವಾರಯತ್ಯಾಗತ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಮಾನಫಲಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಕಲ್ಪನಾ ನ ಚೇಹ ತದುಭಯಂ, ತಥಾಚ ನೈವ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಾನನುರೂಪತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಪಿ ನೇಯಂ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಶ್ನಾನುಗುಣಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಗಮನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾನುಗುಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅವರೋಹೇತಿ ।
ಅವರೋಹಕೃತಾಸಂಪೂರಣಸ್ಯಾಶ್ರುತೇರ್ನೈವಮಪಿ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಾದಿ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಥೈವಾಸಂಪೂರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮಸಂಪೂರಣಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತೇನೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತದವರೋಹಣಕೃತಮೇವ ಶ್ರುತಾವಪಿ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವರೋಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಪಾದ್ಯ ಪರಪಕ್ಷಂ ಚಾಪನುದ್ಯ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯುದ್ಭಾವಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರೇಣೈವ ಗತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾರಭತೇ -
ತುಶಬ್ದಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಚ್ಛಿತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಗತ್ಯಯೋಗೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧಿಕೃತಶಬ್ದೇನೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾಧಿಕೃತಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಯೇ ವಾ ಇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಪರೋಕ್ತಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೀಯಾಂ ಯುಕ್ತಿಮನುವದತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯನ್ಯೋಜಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಭೋಗಾಯ ಹಿ ಚಂದ್ರಾರೋಹಣಮಿತ್ಯಾದಿವರ್ಣಿತಃ ಪ್ರಕಾರಃ ।
ಉಪಲಂಭಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಜಾಯಸ್ವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಶೂನ್ಯಾ ಹಿ ಕೃಮಿಕೀಟಾದಿಭಾವೇನ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನಚ ತತ್ರಾಹುತಿಸಂಖ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನಚ ತೇಷಾಂ ನಿರಂತರಂ ಜಾಯಮಾನಾನಾಂ ಮ್ರಿಯಮಾಣಾನಾಂ ಚಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧೇ ಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ದೇಹಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವೇನಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾ ನಿಯಮ್ಯತೇ ಮನುಷ್ಯದೇಹಹೇತುತ್ವೇನ ವಾ ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಶಬ್ದವಿರೋಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾರ್ಥದ್ವಯಾರ್ಥತಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದೈಕ್ಯೇ ಚ ಸಂಭವತಿ ತದಯೋಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಪಾಂ ಪುರುಷಾಕಾರಪರಿಣಾಮೇಽಪಿ ನಾಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ತಾಸಾಂ ತನ್ನಿಷೇಧಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತಾಸಾಮುಭಯಥಾ ದೇಹಾರಂಭಸಂಭವೇ ಕಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಪ್ರತ್ಯಾರೋಹಶ್ಚ ಯೇಷಾಂ ನ ಯುಕ್ತಸ್ತೇಷಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೧೮ ॥
ಮನುಷ್ಯದೇಹಾರಂಭಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಸ್ಮರ್ಯತೇಽಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರಿತಿಹಾಸಾದಿರಪಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೋಚ್ಯತೇ ।
ಅಯೋನಿಜತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ದ್ರೋಣಾದಿಷ್ವವಾಂತರವಿಶೇಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಷ್ವಪ್ಯಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾಭಾವಧೀರಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೇಹಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವೇನಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮೋ ನೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಬಲಾಕೇತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಇತಶ್ಚ ದೇಹಮಾತ್ರಾರಂಭೇ ನಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಐತರೇಯಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯತ್ರಪೀತ್ಯನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಂಡಜಮೇವಾಂಡಜಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದಿ । ಜೀವಜಂ ಜರಾಯುಜಮ್ । ಉದ್ಭಿದ್ಯ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುದ್ಭಿಜ್ಜಂ ವೃಕ್ಷಾದಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಅಂಡಜಮಿತಿ ।
ಉದ್ಭಿಜ್ಜಶಬ್ದೇನ ಸ್ವೇದಜೋಪಸಂಗ್ರಹೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉಭೋಯೋರಿತಿ ।
ಐತರೇಯಕೇ ತರ್ಹಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಥಾವರೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಂ ನಿರಾಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಾರೋಹಾವರೋಹರೂಪಾ ಗತಿರುಕ್ತಾ ಸಂಪ್ರತೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮವಶಿಷ್ಟಮವರೋಹಪ್ರಕಾರಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಸಾಭಾವ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇಷ್ಟಾದೀತಿ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಚಂದ್ರಮಸಿ ಭೋಗಂ ಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾವರೋಹೇಷ್ವಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಚಂದ್ರೇ ಭೋಕ್ತವ್ಯಕರ್ಮಣಃ ಸಮಾಪ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪಂಥಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ ಪುನಃಶಬ್ದಾದನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಚಂದ್ರಂ ಗತಾ ನಿವೃತ್ತಾಶ್ಚೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕೋಽಸಾವಧ್ವಾ ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿವರ್ತಂತೇ ತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾಗತಂ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪಿತೃಲೋಕಾದಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಿತಿ ಗಮನಕ್ರಮ ಆಗಮನೇಽಪ್ಯಾಕಾಶೋಕ್ತೇರ್ಯಥೇತಮಿತಿ ಭಾತಿ ಪಿತೃಲೋಕಾದ್ಯಕೀರ್ತನಾದಭ್ರಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಾಚ್ಚಾನೇವಮಪೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಯಥೇತಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಯಾಃ ಖಲ್ವಾಪಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ದೇಹಮಾರಬ್ಧವತ್ಯಸ್ತಾಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ದ್ರುತಾ ಆಕಾಶಂ ಗತಾಸ್ತತ್ಸದೃಶಾ ಯದಾ ಜಾಯಂತೇ ತದಾ ತದುಪಹಿತಾ ಅನುಶಯಿನೋಽಪ್ಯಾಕಾಶಸಮಾ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶಾದಿತಿ ।
ತತ್ತುಲ್ಯತಾಮಾಪನ್ನಾಶ್ಚ ವಾಯುನೇತಶ್ಚಾಮುತಶ್ಚ ನೀಯಮಾನಾ ವಾಯುಸಮಾ ಅನುಶಯಿನೋಽಪ್ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಾ ವಾಯುತುಲ್ಯಾ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶಮಿತಿ ।
ತದನಂತರಂ ಯೋ ಧೂಮೋ ಗಮನದಶಾಯಾಮಾಸೀತ್ತತ್ತುಲ್ಯೋ ಭವತ್ಯನುಶಯೀತ್ಯಾಹ -
ವಾಯುರಿತಿ ।
ತತೋಽಪಾಂ ಧಾರಣಾತ್ಸಂಭೃತೋದಕಂ ಯದಭ್ರಂ ತತ್ತುಲ್ಯೋಽನುಶಯೀತ್ಯಾಹ -
ಧೂಮ ಇತಿ ।
ತತೋ ಜಲಸೇಚನಾನ್ಮೇಘೋ ವರ್ಷಣಕರ್ತಾ ತತ್ತುಲ್ಯಃ ಸ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಭ್ರಮಿತಿ ।
ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮಾಪದ್ಯ ವರ್ಷಧಾರಾಭಿರನುಶಯೀ ಪೃಥಿವೀಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಮೇಘ ಇತಿ ।
ಅವರೋಹತ್ಸು ದೇಹಭೃತ್ಸು ವಿಷಯೇಷ್ವಾಕಾಶಂ ವಾಯುಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಧೂಮೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿ ಭವತಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣೌ ಪಂಥಾನೌ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ತೃತೀಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಥಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ ।
ಭವತಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಚಾವರೋಹರೂಪಸಂಸಾರಗತಿನಿರೂಪಣದ್ವಾರಾ ವೈರಾಗ್ಯದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭವತಿಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಪಪತ್ತ್ಯಾ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥತ್ವಧೀಃ ।
ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮಿತ್ಯತ್ರ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದೃಷ್ಟೇರನ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಕಾಶಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಮನುಶಯಿನಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದೌ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ನಹುಷಾದಿಷು ಚಾಜಗರಾದಿಭಾವಾನುಭವಾದ್ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಭವತಿಶ್ರುತೇಃ ಸಾದೃಶ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಸಾಪಿ ಶಬ್ದವೃತ್ತಿತ್ವಾದಾಶ್ರಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ತದಕ್ಷರಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಫಲಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಾಕರೇಣ ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾನುಶಯಿನಾಮಾಕಾಶಾದಿಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತಾವಕ್ಷರಾಣಿ ಸಮ್ಯಂಚಿ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಮಾನೋ ಭಾವಃ ಸಾಭಾವ್ಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ತದಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಯೋಜನಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಶ್ಚೇತನಾನಾಮನುಶಯಿನಾಮಚೇತನೈರಾಕಾಶಾದಿಭಿಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಚಂದ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ । ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಭವತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವೋಪೇಯಂ ನ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಏವಂ ಹೀತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಏತದಿತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಭವನಮುಕ್ತಮ್ ।
ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ನಹುಷಾದಿದೇಹಾರಂಭಕಭೂತಾನಾಮಜಗರಾದಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ತದ್ದೇಹಾನಾಮಯೌಗಪದ್ಯಾದಿಹ ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಸ್ಯಾಕಾಶಾದೇಶ್ಚಾಪರ್ಯಾಯತ್ವಾನ್ನ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಮಾಕಾಶಾದಿಭ್ಯಸ್ತಿಲಮಾಷಾಂತೇಭ್ಯಃ ಸ್ವೇನೈವ ರೂಪೇಣ ನಿಷ್ಕ್ರಮಣಾನ್ಯಥಾನುಪಪತಿರೂಪಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾನ್ಯಭಾವಾನುಪಪತ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಯಾ ವಿರೋಧಾದುಪಚರಿತತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕಾಶಾದಿನಾ ಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಂ ಭವತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ಸಾದೃಶ್ಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕಾಶೇ ತದನುಪಪತ್ತೇರವೈರೂಪ್ಯಾರ್ಥಂ ವಾಯ್ವಾದಾವಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಭುತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮೇವಂ ಸತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಭವತೀತರಥಾ ಲಕ್ಷಣೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಮಾಕಾಶಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ತುಲ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಕಾರಿಣಾ ಪ್ರಯತ್ನವತಾ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸಾದೃಶ್ಯಂಗತಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಸಾದೃಶ್ಯಾಪತ್ತಿರವಿಲಂಬೇನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾತಿಚಿರೇಣೇತಿ ।
ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅವರೋಹತ್ಸು ತತ್ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಗತೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಗಂತೃಭೇದೇನ ಚಿರಾಚಿರಾಭ್ಯಾಂ ಗತಿದರ್ಶನಾತ್ತಮೇವ ಸಂಶಯಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಮತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಮಾನಂ ನ ಚೇಹ ಶಾಸ್ತ್ರಮಸ್ತಿ ತಥಾಚಾನಿರ್ಧಾರಣೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಚ ‘ಅತೋ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಮ್’ ಇತಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾದೂರ್ಧ್ವಮೇವ ವಿಲಂಬಗಮನಾವಗಮಾತ್ಪೂರ್ವಮವಿಲಂಬಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ದುಃಖನಿಃಸರಣಸ್ಯೈವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನಚ ದೇಹಾದ್ಯಭಾವಾದ್ದುಃಖಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಲಂಬಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇತದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಸರ್ವಪರಾಮರ್ಶಕಾತಃಶಬ್ದಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಲಂಬಗಮನಪ್ರತೀತೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಯತ್ನಗೌರವಂ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ಚಾಕಾಶಾದಿಭಾವಮಾರಭ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಪರ್ಯಂತಾವರೋಹರೂಪಸಂಸಾರಗತೇಸ್ತತ್ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಾಯಾಶ್ಚಿರಾಚಿರತ್ವನಿರೂಪಣೇನ ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯೈವ ದೃಢೀಕರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ತದ್ಭಾವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತ್ನಗೌರವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತದರ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಕ್ವಚಿಲ್ಲಾಘವಂ ಕ್ವಚಿದ್ಗೌರವಮಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯನ್ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಶಾಸ್ತ್ರಾಭಾವಾನ್ನೈತದಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನಿಯಾಮಕವಿಷಯಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ವದನ್ಪದಂ ಪೂರಯತಿ -
ತಕಾರ ಇತಿ ।
ಪದಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ಪದಾರ್ಥಂ ವದನ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ದುರ್ನಿಷ್ಕ್ರಮೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾಕಾಶಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಲಂಬಮಂತರೇಣ ನಿಃಸರಣಂ ಭಾತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸುಖನಿಃಸರಣಮೇವಾಕಾಶಾದಿಷು ವಿಶೇಷಣಾದಾಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನಾವಿಲಂಬನಿಃಸರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸುಖೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಥಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಆಕಾಶಾದೇಃ ಸುಖೇನ ನಿಃಸರಣಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಸ್ತು ದುಃಖೇನೇತಿ ಯಥಾಶ್ರುತಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವೇಽಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವೇನ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರೋಪಾತ್ತಾಕಾಶಾದ್ಯಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾದಾಕಾಶಾದಿವರ್ಷಣಾಂತಾದವಿಲಂಬೇನ ನಿಃಸರಣಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದೌ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೌ ಚ ತದ್ಭಾವಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಲಾಘವಗೌರವವಿಶೇಷಂ ನಿಗಮಯಿತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಅನುಶಯಿನಾಮಾಕಾಶಾದಿಪ್ರವರ್ಷಣಾಂತಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚಿರಭಾವಿ, ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ , ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಾದೃಶ್ಯವದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಾವರೋಹವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಮವಶಿಷ್ಟಂ ವಿಚಾರಯತಿ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಗತಿಂ ಸೂಚಯನ್ವಿಷಯಮಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತ ಇಹೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾನುಶಯಿನೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಮಾಪನ್ನೇಷ್ವನುಶಯಿಷು, ಜಾಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಿಚಾರಹೇತುಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ನವಧಾವಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿವರ್ಷಣಾಂತತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾಪತ್ತ್ಯನಂತರದಶಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಗತೇರಾಲೋಚನದ್ವಾರಾ ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯೈವ ದೃಢೀಕಾರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯತ್ವೇಽನುಶ್ಯಿನಾಂ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯಾಧಿಕೃತೇನಾಧಿಕಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದೀಯಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಪ್ರಯತ್ನಲಾಘವಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಮರ್ಶಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿವ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ನ ತದ್ದೇಹತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯನ್ಪರಿಹರತಿ -
ಜನೇರಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ದೇವೋ ಜಾತೋ ಮನುಷ್ಯೋ ಜಾತ ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ತದ್ದೇಹಾಭಿಮಾನದ್ವಾರಾ ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ದೇಹಾಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸುಖದುಃಖಭಾಕ್ತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಸ್ಥಾವರಭಾವೇ ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ನಹಿ ತತ್ರ ದೇಹಾಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿದೇಹವದ್ಭೋಗೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಥಾವರೇತಿ ।
‘ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಶರೀರಜೈಃ ಕರ್ಮದೋಷೈರ್ಯಾತಿ ಸ್ಥಾವರತಾಂ ನರಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ನನೂದಾಹೃತಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಪಾಪಫಲತ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯ ಭಾತಿ ತತ್ಕಥಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಸ್ಥಲಸ್ಖಲಿತಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶಂಕ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಪಶ್ವಿತಿ ।
ಸೋಮಪಾನಾವಸರೇ ಪರಸ್ಪರಮುಚ್ಛಿಷ್ಟಭಕ್ಷಣಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಷಯೇ ಬಾಧಾತ್ಪಶುಹಿಂಸನಸ್ಯ ನಾನಿಷ್ಟಫಲತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾದ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಶಕ್ಯಂ ಪಶುಹಿಂಸನಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾಧಿಗತಮನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮಪಾಕರ್ತುಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಶುಹಿಂಸಾದೇರಂಗತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಾಪಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಶ್ವಾದೀತಿ ।
ಅವರೋಹಾಧಿಕಾರೇ ಶ್ವಾದಿಭಾವಃ ಶ್ರುತೋ ನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯಾಧಿಕೃತೇನ ಪ್ರಯತ್ನಗೌರವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿತ್ವಾ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತವ ಸೌತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾಯ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷ್ವನುಶಯಿನಸ್ತತ್ಸುಖದುಃಖಭಾಜೋ ಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಥಾಚ ತೇಷಾಂ ತೇಷು ನ ಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗಸ್ಯಾರ್ಥದ್ವಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥಾಂತರಂ ದರ್ಶಯನ್ಪರಿಹರತಿ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದೌ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಚೋಕ್ತಿಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾವರಾದಿಭಾವಸ್ಯಾನುಶಯಿನಾಂ ವಿರೋಧಿನೀ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಾ ನ ಕಾಚಿದುಕ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕೋಽಭಿಲಾಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ಮಪರಿಣಾಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಕಥನಂ ವಿನಾ ತದ್ಭಾವೋಕ್ತಿಸ್ತದ್ದೇಹತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಲಿಂಗಮಿತಿ ಬ್ರುವನ್ನಭಿಲಾಪಸ್ಯ ತದ್ವದ್ಭಾವಮಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಅಂತರೇಣ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿತೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಕೀರ್ತನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮವಿಶೇಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನಾನುಕ್ತಿರಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಜನ್ಮಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರೋಕ್ತಿಂ ವಿನೋಕ್ತತ್ವಾದಾಕಾಶಾದಿಭಾವವದಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಜನ್ಮನ್ಯೇವ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಕೀರ್ತನಂ ಪ್ರಾಗಪಿ ತಜ್ಜನ್ಮನೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಜನ್ಮಸತ್ತ್ವೇ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನಾಸ್ತಿ ಪುರಸ್ತಾಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯನ್ನಮತ್ತೀತ್ಯಾದಿನೋತ್ತರತ್ರ ಪುರುಷಾಹುತಿಸಂಬಂಧೋಽನುಶಯಿನಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ ಚ ತೇಷಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಜನ್ಮೋಪಗಮೇನ ತಲ್ಲವನಾದೌ ಪ್ರವಾಸಪ್ರಸಂಗದಯುಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದತೋ ನ ಪೂರ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಜೀವಾನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಪೀಡನೇಽಪಿ ನ ಪ್ರವಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ಪ್ರವಾಸೇಽಪಿ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಹೇತುಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಭೋಗಸ್ಥಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ಥಾವರತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮೇವಾನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಜನ್ಮಶ್ರುತೇರುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ವಾ ಸ್ಥಾವರಜೀವಾನಾಂ ವಾ ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯ ಭೋಗಸ್ಥಾನತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ದೂಷಯತಿ -
ಉಪಭೋಗೇತಿ ।
ಯದನುಶಯಿನಾಂ ಸ್ಥಾವರತ್ವಸ್ಯ ಭೋಗಸ್ಥಾನತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಪ್ರತಿಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಕೇಷಾಂ ತರ್ಹಿ ತದುಪಭೋಗಾಯತನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯೇಽಪಿ ನ ತತ್ರ ಭೋಕ್ತಾರೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟತ್ವಾದನುಶಯಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ದೇಹಪರಿಣಾಮಿಪಾಪರಾಹಿತ್ಯುಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪುಣ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಮಪಿ ಬ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾನುಕೂಲಪಾಪವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಧೇರಸಂಭವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರತಿಶಯಪುಣ್ಯಕಾರಿಣಾಂ ಪ್ರಬಲಪಾಪರಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾದಲ್ಪಪಾಪೈಶ್ಚ ಸ್ಥಾವರತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಚಂದ್ರಮಸಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಶುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಅನುವಾದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋಽನಿಷ್ಟಫಲವತ್ತ್ವಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏತೇನ ಗೌಣೀ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತೇ ಯಾವತ್ । ಪರಿಹಾರಮವತಾರಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ನ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮಾಶುದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಮಪಿ ಕಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽದೃಷ್ಟಂ ವಾ ತದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂದೂಷಯತಿ -
ಅನಿಯತೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಶುದ್ಧೇ ಹಿ ದೇಶೇ ಸಾಯಂಪ್ರಾತರಿತ್ಯಾದೌ ಕಾಲೇ ಜೀವನಾದೌ ಚ ನಿಮಿತ್ತೇ ಯೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮೋ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ ಸ ಏವಾಶುದ್ಧೇ ದೇಶೇ ಮಧ್ಯರಾತ್ರಾದೌ ಕಾಲೇ ಮರಣಾದೌ ಚ ನಿಮಿತ್ತೇ ಕುತಃ ಸನ್ನಧರ್ಮ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಥಾಚ ನ ತತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾದಿಜ್ಞಾನಂ ನಾನುಮಾನಿಕಂ ಕಿಂತು ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ರಕೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತನ್ನಿಗಮಯತಿ -
ತೇನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವ ಧರ್ಮಾದಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತದಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚೇತಿ ।
ದುಷ್ಟತ್ವಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾಧಿಗತಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪಶುಹಿಸಾಯಾಂ ನಿಷೇಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮಿತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಕ್ರತೂಪಕಾರಿತ್ವೇನ ಶ್ರೇಯೋಹೇತುತ್ವಮಾಪವಾದಿಕಮುಪೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪವಾದ ಇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಷಯತ್ವಾದವಿರುದ್ಧತಯಾ ನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಹ -
ಉತ್ಸರ್ಗೇತಿ ।
ಪುಶಹಿಂಸಾಯಾ ನಿಷೇಧಾದನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ಕ್ರತೂಪಕಾರೋ ವಿಧೇರಿತ್ಯುಭಯಾರ್ಥತ್ವಾವಿರೋಧೇಽಪಿ ಪರಿಹೃತ್ಯೈವಾನರ್ಥಂ ಕ್ರತೂಪಕಾರೇಣಾರ್ಥಬಾಹುಲ್ಯಹೇತುತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿಧಿರನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಶ್ಯೇನೇಽಪಿ ವೈಧೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಹೇತುತಾ । ಸರ್ವತ್ರ ಕಾಮೇಷು ಕರಣಾಂಂಶೇ ರಾಗಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಂಶೇ ವೈಧೀತ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಶ್ಯೇನಸ್ಯೈವ ಕಾಮ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನಾಭಿಚರೇದಿತಿವದನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾಯಾಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯರೂಪಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಿಧ್ಯಧೀನತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮೇವ । ತಥಾಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಸಾವಕಾಶಾನವಕಾಶನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರವಿರೋಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಾನೃತಂ ವದೇದಿತಿವತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತತ್ವಾಭಾವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಹನನಸ್ಯೈವ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಾದ್ವಿಹಿತಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾಯಾ ನಿಷೇಧಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾನರ್ಥಹೇತುತಾ । ಕಿಂ ತು ಸುಖಫಲತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಿಷ್ಟೈರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಮಪಿ ದೇಶವಿಶೇಷೇ ಮಾಂಸಾಶನಾದಿ ವಿವಾದಾಸ್ಪದಂ ದೇಶಾಂತರೇ ದೃಶ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅನಿಂದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ವೈದಿಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಶುದ್ಧತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರತಿರೂಪಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಮನಿಷ್ಟಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕರ್ಮಾಂತರನಿಬಂಧನಸ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೋಽನುಶಯಿನಾಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವೈಶೇಷಿಕೋಽಧಿಕಾರೋಽಸಾಧಾರಣೋ ಹೇತುಃ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ತದ್ಭಾವೋಕ್ತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಕಿಂಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೈವ ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ಶ್ರುತೇರುಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ತದ್ಭಾವಃ ಸಂಯೋಗಾನ್ನಾರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯಾಹ -
ರೇತಃಸಿಗಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನಾನ್ನಭಕ್ಷಕಂ ತರುಣತ್ವೇನ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯೋ ರೇತ ಇತಿ ।
ತದ್ಭೂಯ ಏವ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದ್ಭಾವಮೇವಾನ್ನಾನುಗತೋಽನುಶಯೀ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ನ ಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತ್ಯದ್ಯಮಾನಾನ್ನಾನುಗತೋಽನುಶಯೀ ವಾಕ್ಯಂ ವಾ ಪ್ರಕೃತಮುಚ್ಯತೇ ।
ರೇತಃಸಿಚಃ ಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಸ್ಯಾಯೋಗಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಚಿರೇತಿ ।
ಅನುಶಯಿಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಪಿ ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಸ್ಯಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹಾರವದುಪಕ್ರಮೋಽಪಿ ನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಶಯಿನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋನಿಮಿತ್ಯಾದಿಕಾಪಿ ಶ್ರುತಿರುಪಚರಿತಾರ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಯೋನೇರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶರೀರವತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾವಸರತ್ವದರ್ಶನಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ನಾನುಶಯಿನಾಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ನಾಪಿ ಸುಖಾದ್ಯನ್ವಿತತ್ವಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮಾಮುಖ್ಯಮುಪಪಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಾರೋಹಾವರೋಹರೂಪಸಂಸಾರಗತೌ ಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ತತೋ ವೈರಾಗ್ಯಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಸಾಧನಂ ದೃಢೀಕೃತಂ ಭವತೀತಿ ಪಾದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಸಂಸಾರಗತಿನಿರೂಪಣೇನ ತತೋ ದೃಢೀಕೃತವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತಯೇ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥೌ ಸಂಶೋಧಯಿತುಂ ಪಾದಮಾರಭಮಾಣಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾ ಸಂಸಾರನಿರೂಪಣೇನೈವ ನಿರೂಪಿತೇತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಪಾದಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಅತಿಕ್ರಾಂತ ಇತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪುನಃಪುನರಾರೋಹಾವರೋಹರೂಪತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ನಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯೇ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಾಯ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಾರಂಭಃ । ತತ್ರಾಪಿ ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ ‘ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಿರ್ಮುಕ್ತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಪ್ರಯತ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚಾ ಪಾದಸಮಾಪ್ತೇಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೋ ವಿವಿಚ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾ ಪ್ರಥಮಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದೇವ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ತದ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವಾಪ್ನೀಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಧಿಕೃತ್ಯ ರಥಾದಿಸರ್ಗಾಮ್ನಾನಾದ್ರಥಾದ್ಯಭಾವಾಮ್ನಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಬೋಧ ಇವೇತ್ಯುದಾಹರಣಮನ್ಯಥಾ ತತ್ರಾಪಿ ವಾಸ್ತವ್ಯಾಃ ಸೃಷ್ಟೇರನಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ । ಮಾಯಾಮಯತ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸತ್ತಾಮಾತ್ರೋಪೇತತ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾನಿರೂಪಣೇನ ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷಃ ಶುದ್ಧತಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ತತೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಾಯೋಗಾದಶುದ್ಧಸ್ಯಸ್ಯಾಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ತದನ್ವಯೇನ ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಾದತ್ತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾದೌ ಸಂಧ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಂಧ್ಯಮಿತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ವೇದ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಂ ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವಾನ್ನ ತದಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ಚ ಯದೈಂದ್ರಿಯಕಂ ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯಾಭಾವಾದನುದಯಾಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಂ ತಯೋಃ ಸಂಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಥೂಲದರ್ಶನಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದ್ವಾಸನಾಮಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ರ ಭಾವಾತ್ಪ್ರಬೋಧಸಂಪ್ರಸಾದಯೋರ್ವಾ ಸಂಧ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪೂರಯತಿ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೇರ್ನ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯರಥಾದ್ಯಭಾವೇಽಪೀತ್ಯಥಶಬ್ದಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಪಿ ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಿತಸೃಷ್ಟಿವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸತ್ಯತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಹೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಕಿಂಚ ವಿಮತಾಃ ಸತ್ಯಾಃ, ನಿರ್ಮಿತತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರನ್ನಿರ್ಮಿತರಥಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಚೇತಿ ।
ನಿರ್ಮಿತಾನ್ಕಾಮಾನ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸುಪ್ತೇಷು ಕರಣೇಷು ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸ ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟ ಆತ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಾಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಚೇತಿ ।
ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತೀತಿನ್ಯಾಯೇನ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾನ್ನಾತ್ರ ರೂಢಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೇತಿ ಯ ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿ ಯತ್ರ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಪಿ ಸತ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಜ್ಞಂ ಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಪಿ ವಿಶದಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ವಚಿಜ್ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಾಭೇದಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತೇತಿ ಮತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಸ್ತುಲ್ಯದೇಶತ್ವಶ್ರವಣಾದಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರದ್ಧಿಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಯಾನೀತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಜಾಗರಿತಸೃಷ್ಟೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪ್ರಾಗನುವೃತ್ತೇಃ ಸತ್ಯತ್ವವದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನೋಽಶುದ್ಧೇರ್ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತೇತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುವಾದೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸೂತ್ರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾರಭತೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮೇವ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾನುವಾದೇನ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಷೇಧಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೋತ್ತರಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಮಾಯೇತಿ ।
ಮಾಯಾವಿದ್ಯಾಯೋರ್ಭೇದೋ ನೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರ್ಮಾಯಾಶಬ್ದಃ । ಸೂತ್ರೇ ಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನ ಸತಿ ಮಾತರಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೇಃ ಸತ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನೇಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಧರ್ಮೋ ಯೋಗ್ಯದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಸಾಹಿತ್ಯಮ್ । ವಸ್ತುತ್ವಸ್ಯ ಕಾತ್ಸ್ನರ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತಥಾವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವೇ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ವಸ್ತುತ್ವಮಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಽನಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ವಸ್ತುತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಿಷ್ಟಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದೇಶೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ಯೋಗ್ಯದೇಶಾಯೋಗಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ಏವ ರಥಾದೀನಾಂ ಯೋಗ್ಯೋ ದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ ಕಿಂ ದೇಹಾದಂತರ್ಬಹಿರ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ದೇಶೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ದೇಹಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸ್ವಪ್ನಧೀರಿತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಅಂತರೇವ ವಾ ಸ್ವಪ್ನೋ ನ ಬಹಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಬಹಿರ್ಗತಸ್ಯಾಗತ್ಯನಿಯಮಾತ್ತತ್ರೈವ ಪ್ರಬೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಪಿ ನ ಸ್ವಪ್ನೋ ಬಹಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರಾವಯತಿ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ಪ್ರಬುದ್ಧಃ ಸನ್ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾನಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ದೇಹಾಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರ್ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ನ ಸ್ವಪ್ನಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ನ ಸ್ವಪ್ನೋ ದೇಶಾಂತರಂ ಗತಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೋಪಪಾದಯತಿ -
ಪರಿಧಾವನ್ನಿತಿ ।
ದೇಹಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ಗಚ್ಛನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವಪ್ನೋಽಂತರೇವೇತ್ಯುಪಪನ್ನಂ ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಏತದಿತಿ ಸ್ವಪ್ನವಾಚಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸ್ವಪ್ನ್ಯಯೇತಿ ವೃತ್ತಿರ್ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ।
ಅಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬಹಿಷ್ಕುಲಾಯಶ್ರುತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಶರೀರೇ ವಸತೋ ಬಹಿರೇವೇತ್ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಚಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಸ್ಥಿತಿಗತಿಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಯ ಸ್ವಪ್ನೋ ಬಹಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪ್ರಲಂಭೋ ವಿಭ್ರಮಃ । ಯೋಗ್ಯದೇಶಾಯೋಗಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ತಾದೃಕ್ಕಾಲಾಯೋಗಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕಾಲೇತಿ ।
ಅತ್ರ ರಾತ್ರಿಸಮಯೇಽಪಿ ಕೇತುಮಾಲಾದೌ ವರ್ಷಾಂತರೇ ವಾಸರೋ ಭವತೀತಿ ಭಾರತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಕಾಲವಿಸಂವಾದಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಕಾಲಾಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾದೃಙ್ನಿಮಿತ್ತಾಯೋಗಮಾಹ -
ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯೋಗ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಯೋಗಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರುಕ್ತಿಃ ।
ಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಯೋಗ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಮಾಹ -
ರಥಾದೀತಿ ।
ಅಬಾಧಾಸಂಭವಂ ವಿಭಜತೇ -
ಬಾಧ್ಯಂತೇ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಬೋಧೇ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ।
ಆದಾವಂತೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಧೀರ್ಜಾಗರೇಽಪಿ ತುಲ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ರಥೋಽಯಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಕ್ಷಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದೀನಾಂ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯದೇಶಾದ್ಯಭಾವೇನ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವೇ ಶುಭಾಶುಭಫಲತ್ವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಚ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸೂಚಕಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ -
ಮಾಯೇತಿ ।
ವಿರೋಧದ್ವಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸೂಚಕಶ್ಚ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವಿಷ್ಯತಃ ಸಾಧುನಃ ಸೂಚಕ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾದೃಶೋಽಸಾಧುನೋಽಪಿ ಸೂಚಕೋಽಸಾವಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕವಿರೋಧಸಮಾಧಿಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಆಚಕ್ಷತೇ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚೋಭಯವಿರೋಧವೈಧುರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶುಭಾಶುಭಸೂಚಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯಾರ್ಥಸೂಚಕತ್ವೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ದ್ವಿವಿಧವಿರೋಧಸಮಾಧಿಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಿತಿ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವಚನಮ್ । ಏವಂ ಸತೀತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟರಥಾದಿಸ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾದಿವಚಸೋ ಗೌಣತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಲಾಂಗಲಸ್ಯಾಪಿ ಗವಾದ್ಯುದ್ವೋಢೃತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವೇನ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರತಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವವದ್ಯದಿ ಸುಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತದಿಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ರಥಾದೇರ್ನ ಪ್ರಬೋಧಮಾತ್ರೇಣ ಬಾಧ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರೇವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಕುತಃ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಫಲಿತ್ವೇನ ತತ್ಕರ್ತೃತಯೇತ್ಯಾಹ -
ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿರ್ವಾಸ್ತವೀ ನಾಭೀಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಜಾಗರಿತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವವಿವೇಚನಾಯ ಸ್ವಪ್ನೋಕ್ತಿಸ್ತಥಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸೃಷ್ಟಿವಚನಂ ಮುಖ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜಾಗರಿತಾದವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಶ್ರುತೇರನ್ಯಪರತ್ವಾದಸತ್ತ್ವೇ ರಥಾದೀನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿವಚನಸ್ಯ ಭಾಕ್ತತ್ವೋಪಪಾದನೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರೋಕ್ತಮನುಮಾನಮನೂದ್ಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಸ್ವಯಂ ವಿಹತ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ದೇಹಂ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಂ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ವಯಂ ನಿರ್ಮಾಯಾಪೂರ್ವಂ ವಾಸನಾಮಯಂ ದೇಹಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಸ್ವೇನ ಭಾಸಾ ಸ್ವಕೀಯಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಕಿಂತು ಕಾಠಕೇಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಿರ್ಮಾತೇತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನೋದಾನತ್ವಂ ವಾ ವಿನಾ ತದ್ಭಾವಂ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಪಿ ಸ್ವೀಕರೋತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃತ್ವಹೇತೋಃ ಸಿದ್ಧೇರನುಮಾನಮದುಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ವಾ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಬಾಧಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಮಾಹ -
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧವೈಧುರ್ಯಮಿಹ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಕುತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತೋ ವಿಶೇಷೋ ಯೇನೈತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪೃಥಗುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಹ -
ಪ್ರಾಕ್ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಪೃಥಗುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನೋ ಯೋಗ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ತನ್ನ, ಜೀವಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೋಕ್ತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಂಶಾಂಶಿತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿಂಜೀವೇ ಪರಸ್ಯಾಂಶೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿಸಾಮ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ನಾವಿದ್ಯಾಮಯೀ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿಃ ಕಿಂತು ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕೀ ಸತ್ಯೇತಿ ಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯೋತ್ಸೂತ್ರಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾನೀಶ್ವರತ್ವಯೋರಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದೇವ ನ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾತೀತಿಕೇ ವಿರೋಧೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತದಭಾವಾದೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ನೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿ ನ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ವಿದ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ।
ಯನ್ನ ಕದಾಚಿದುಪಲಭ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮೇವ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಆದರದೀರ್ಘಕಾಲನೈರಂತರ್ಯತ್ರಯವತ್ತ್ವಂ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ -
ಯತಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಕಾರ್ಯಮೀಶ್ವರಪ್ರಸಾದಪ್ರತಿಬಂಧಕಪಾಪಧ್ವಂಸಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಿಧೂತೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ತನ್ನಾವಿರ್ಭವತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಣಿಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತಃ ಸ್ವತೋವ್ಯಕ್ತೌ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಪದೇನೋತ್ತರಮ್ -
ತತೋ ಹೀತಿ ।
ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಫಲಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಭಜತೇ -
ಈಶ್ವರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭೂಯ ಸರ್ವಪಾಶಾನಾಮವಿದ್ಯಾರಾಗಾದಿಬಂಧನಾನಾಮಪಹಾನಿರಪಕ್ಷಯೋ ಭವತಿ ।
ಕ್ಷೀಣೈಶ್ಚ ಕ್ಲೇಶೈಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಧ್ವಂಸ ಇತಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮುಕ್ತಮ್ । ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಧ್ಯಾನಾದ್ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಪಾಶಹಾನಿಜನ್ಮಾದಿಪ್ರಹಾಣಸಿದ್ಧಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ತೃತೀಯಮ್ । ಅಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ದೇಹಭೇದೇ ದೇಹವಿಶೇಷೇ ಸಿದ್ಧದೇಹೇ ಸಾಧಕದೇಹಪಾತೇ ವಾ ಸತಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಸಾಯುಜ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಭವತಿ । ತತಶ್ಚ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಂ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೋದಯೇ ಕೇವಲೋಽದ್ವಿತೀಯಃ ಸನ್ನಾಪ್ತಕಾಮೋ ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾತ್ಮನೈವ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವಾನಾವಿರ್ಭೂತಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯತಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಂ ನ ಸ್ರಷ್ಟೃತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಾ ಸೋಽಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯುಕ್ತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸೋಽಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ದೇಹಶಬ್ದೇನ ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ದೇಹಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದೇಹೇತಿ ।
ವೇದನಾಶಬ್ದೇನ ಸುಖಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತದ್ಧೇತುರವಿದ್ಯಾ ।
ತದ್ಧರ್ಮಕಸ್ಯೈವಾನ್ಯಸಂಪರ್ಕತಿರಸ್ಕಾರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಅರಣಿಸ್ಥೋಽಗ್ನಿರಸ್ತೀತ್ಯೇತದೇವ ಸಂದಿಗ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ವಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರದ್ಯೋತಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾನ್ಯತ್ವಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ವಿಶದಯತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ವಾಸ್ತವಮನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದಿತಿರೋಭಾವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಹೀತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಜಾಗರವದರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಸತ್ತ್ವೇ ದುರ್ವಿವೇಚನತಯಾ ಸಾಧ್ಯಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾರ್ಥಮೇವ ತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಂ ಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಜಾಗರಿತೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತೇನ ತುಲ್ಯನಿರ್ಭಾಸತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸಾಮ್ಯವಚನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಸಾಧಕಾಭಾವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕೇ ಚ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಬಾಹ್ಯಕರಣೋಪರಮಂ ಸ್ವಪ್ನಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾರ್ಥಂ ನಿರೂಪ್ಯಾಂತಃಕರಣೋಪರಮಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯ ನಿರೂಪಯತಿ -
ತದಭಾವ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ವಪ್ನಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಾದ್ಧೇತುಹೇತುಮತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಚಿಂತಾಪ್ರಸ್ತಾವಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತತ್ರ ತಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸು ಮಧ್ಯೇ ಸುಷುಪ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮೇತ್ಸ್ವಪನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಸುಪ್ತಃ । ಸಮಸ್ತಃ ಸಂವೃತಸರ್ವಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಃ । ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸಂವೃತಾಂತಃಕರಣಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಡೀಪುರೀತತೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ನಾಡೀಪರಮಾತ್ಮನೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಮಾತ್ರವಿಷಯಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನಾಡೀಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಸು ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸ್ವಾಪನಿರೂಪಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಮರ್ಥಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಸಂಭವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನಿಯಮಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಾಡೀಪುರೀತದ್ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಥಾನತ್ವನಿಯಮಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವನಿಯತಿರಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನಾಡೀಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾಂ ವಿಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ನಾಡ್ಯಾದಿಷು ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥತಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ವಾಪಾಧಾರತೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಚೇದಾಧಾರತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಸತಸ್ತೃತೀಯೋಕ್ತೇರ್ನಾಧಾರತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತದರ್ಥಸಿದ್ಧೇರಾಧಾರತ್ವಂ ಸತೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸತ್ಯಪಿ ನಾಡ್ಯಾದಾವಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸತಾ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಯತನತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಯತನಂ ಚೇತಿ ।
ಸತಿ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸಪ್ತಮೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೋಪರಮಲಕ್ಷಣಸ್ವಾಪಸ್ಯ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರಯೋಗಾತ್ತಯೋರ್ನ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ನ ಚ ಜೀವಾಧಾರತ್ವಂ ನಾಡ್ಯಾದೇರಯುಕ್ತಂ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕಜೀವಾಧಾರತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ವಿಕಲ್ಪೇಽನ್ಯತರಬಾಧಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧನಿರಪೇಕ್ಷಾಧಾರತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಬಾಧಾತ್ ।
ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯೇತ್ಯಾದೌ ತು ಕದಾಚಿನ್ನಾಡ್ಯ ಏವ ಕದಾಚಿತ್ತಾಭಿಃ ಸಂಚರಮಾಣಸ್ಯ ಪುರೀತದೇವ ಕದಾಚಿತ್ತಾಭಿರೇವ ಸಂಚರತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಧಾರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮನ್ಯಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಧಾರತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮನಿಯತಮಿತಿ ಫಲಿತಂ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕಾರೇಣ ಪುರೀತದುಕ್ತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾಹ -
ಸಮುಚ್ಚಯೇನೇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಶ್ರುತಿರ್ವಿಕಲ್ಪೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪೇ ಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವೇ ನಾನ್ಯತಮಸ್ಯ ತದಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಃ ಸ ಚಾಯುಕ್ತೋ ಬಾಧಸ್ಯಾಗತಿಕಗತಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ವಿಕಲ್ಪಹೇತುಮನುವದತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತದರ್ಶಾದಿಸಾಧನೀಭೂತಪುರೋಡಾಶಪ್ರಕೃತಿತಯಾ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ಶ್ರುತೌ, ಸಮರ್ಥೌ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪುರೋಡಾಶಂ ಕರ್ತುಂ ತಯೋರ್ಮಿಥೋಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನಪೇಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾರ್ಥಕಶ್ರುತಿಬಾಧಾದನನ್ಯಗತಿತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣಮ್ । ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಾಪಸಾಧನೇ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಮಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಯತ್ತ್ವೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ಕಿಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂವಾ ಸಪ್ತಮೀಸಿದ್ಧಮ್ । ನಾದ್ಯಃ । ತದನುಪಲಂಭಾತ್ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಸಾದಸ್ಯ ಪರ್ಯಂಕಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರ್ಯಂಕಸ್ಯ ಶಯನಾರ್ಥತೇತಿ ನಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಃ । ವ್ಯವಧಾನಾವ್ಯವಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಶಯನಸಾಧನತ್ವಸಮುಚ್ಚಯಃ ।
ತದ್ವದಮೂಷು ಶ್ರುತಿಷ್ವಪಿ ನಾಡ್ಯಾದಿಷು ಸಪ್ತಮೀಸಮುಚ್ಚಯಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅನೇಕಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸಮುಚ್ಚಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಏಕೇತಿ ।
ನಾಡೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚೈಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಾದಾನಾನ್ಮಿಥಃ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನಾಡೀಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾಭಿಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯದ್ಯೋತಿ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ನಾಡೀನಾಂ ದ್ವಾರತ್ವೇ ಕಥಮಧಿಕರಣಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಾಡ್ಯಾದೌ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಸಾಮೀಪ್ಯಮರ್ಥಮಾದಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ತದ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಾಭಾವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನಾಡೀಭಿರಿತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕಂ ಸ್ವಾಪಾಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ನಾಡೀಷು ಸುಪ್ತಿಸಂಕೀರ್ತನಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನಾಡೀಪ್ರಕರಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಾಯೋಕ್ತಾನಾಂ ನಾಡೀನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸುಪ್ತಿಕೀರ್ತನಮಿತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ -
ನಾಡೀಷ್ವಿತಿ ।
ತಾಸು ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶೇ ಕೋ ಹೇತುಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಬ್ರವೀತೀತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿಭಜತೇ -
ತೇಜಸೇತಿ ।
ವಿಷಯದರ್ಶನಾಭಾವೇ ತದುತ್ಥಸುಖಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತದ್ಧೇತುಧರ್ಮಾದ್ಯನುಮಾನಾಯೋಗಾತ್ಪಾಪ್ಮಭಿರಸ್ಪರ್ಶ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಹೇತುವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಾವಪಿ ಕಥಂ ಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕತರದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾದೇಯಂ ದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ನಾಡೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ನಾಡೀದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಪಸ್ಥಾನತ್ವೇ ಕ್ವಚಿತ್ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತಿ ಪುರೀತದುಕ್ತಿರ್ವೃಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯಮುಕ್ತ್ವಾ ನಾಡೀಪುರೀತತೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶೇ ಶೇತೇ, ಚೇತ್ಪುರೀತತಿ ಕಥಂ ಶೇತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪ್ರಾಕಾರೇತಿ ।
ಪುರೀತದಾಕಾಶಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಹೃದಯೇತಿ ।
ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವ ಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯಮುಕ್ತ್ವಾ ನಾಡೀಪುರೀತತೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರಪಿ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಕಥಂ ಸಮುಚ್ಚಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸದಿತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತೇಷ್ವವಾಂತರವಿಭಾಗಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಾಡೀಪುರೀತತೋರ್ದ್ವಾರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತಯೋರುಪಾಧ್ಯಾಧಾರತ್ವಮಪಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಾಡೀಷು ಪುರೀತತಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯಂತರ್ಭೂತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯುಪಾಧ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ತಯೋರುಕ್ತಮ್ । ಜೀವಸ್ಯ ತ್ವಾಧಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ತಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜೀವಾಧಾರತ್ವಂ ನೇಷ್ಟಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕುತೋ ಜೀವಾಧಾರತ್ವಮೈಕ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸ್ವಾಪೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಕೀಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮತ್ರ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸ್ವೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮೇವ ನಾಡೀಪುರೀತತೋಸ್ತು ತದುಪಾಧ್ಯಾಧಾರತಯಾ ತದಾಧಾರತೇತ್ಯತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಚೇದೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಸ್ವಾಪೇ ತಸ್ಯ ತದ್ರೂಪತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇರಪವಾದಾಭಾವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯನ್ವಿಕಲ್ಪವಾದಿನೋಽಪಿ ಸಂಮತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ನಾಡೀಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾಮನ್ಯತಮೋಕ್ತಿಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಸುಪ್ತಿಭಂಗೋ ಜಾಗರಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಾಪಸ್ಯೈವಂರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಮದ್ವೈತಾವಸ್ಥಾತ್ವಮ್ ।
ಸತಿ ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಡೀಷ್ವಿತಿ ।
ನಾಡ್ಯಾದಿಗೋಚರಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ದ್ವೈತಾವಸ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಾವಸ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನನಿಯಮೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದೋ ಭಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವಸ್ಯಾತಿದೂರತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೌಪಾಧಿಕಂ ವಾ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಪಿ ದೂರತ್ವಮಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ತಾದೃಗತಿದೂರತ್ವಮಜ್ಞಾನಹೇತುರ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುವದತಿ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಸುಪ್ತಿದಶಾಯಾಮುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಾಂಗೀಕಾರೇ ಚ ಕತಿಪಯಸಂನಿಹಿತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗಾದಶೇಷವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತಾಯೈ ನಿರೂಪಾಧಿತಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಧೀನಾಮುಪಶಮೇ ಕಥಂ ನಾಡ್ಯಾದಿಸಮುಚ್ಚಯೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಸ್ವಾಪಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾಪಸ್ಥಾನತ್ವೋಕ್ತೇರಫಲತ್ವಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಿಕಲ್ಪೋ ವೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಥಮಸ್ಯಾಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಾ ಫಲವದಂಗತ್ವೇನ ವಾ ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯಯೋರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ, ತದಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಕರಣತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಾಪಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಬೋಧಾಪಾದಾನತ್ವೋಕ್ತೇರಪಿ ತದೇವ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪೇಽಪಿ ತದಪಾದಾನತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಘಟಿಷ್ಯತೇ ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇಷ್ವಿತಿ ।
ನಚ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರುತ್ಥಾನಾಪಾದಾನತ್ವಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಶಿಷ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತು ತದ್ವಚನೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಪೀತಿ ।
ಏವಮಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅತಃ ಪ್ರಬೋಧೋಽಸ್ಮಾದಿತಿ ಸ್ವಾಪಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪ್ರಬೋಧೋಕ್ತೇಸ್ತದಾತ್ಮನೈವ ಸುಪ್ತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಬೋಧಸ್ತದಾಪತ್ತಿಂ ಗಮಯತಿ ಸುಪ್ತಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧಸಂಭವೇನ ತಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಸ್ವಾಪಸ್ಥಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯಮಾನಂ ಜೀವಮಧಿಕೃತ್ಯೋಪಾಧಿನಾಶಾತ್ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಪಾತಿರೇಕಸಾಧನೇನ ತ್ವಮರ್ಥಶೋಧನಾತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತಯಾ ವಾಕ್ಯೀಯಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿತೇತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನಾದಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ತದೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತೇಸ್ತದರ್ಥವತ್ತ್ವನಿಯತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಿಯಾಮಕಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿಯಮಸಂಭವೇ ನಾನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನಿಯಮಾಯೋಗಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಯದೇತಿ ।
ಜಲಬಿಂದೋಃ ಸಾವಯವತ್ವಾದವಯವಪ್ರಸರ್ಪಣಪ್ರಣಾಡಿಕಯೈಕತ್ವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ನೋದ್ಧರಣಮ್ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ಸೋಪಾಧಿತ್ವಾದುಪಾಧೇರ್ಯಾವದ್ಬಂಧಭಾವಿತ್ವಾದುದ್ಧಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಾಧಿಲಯಾಭಾವೇ ಸತ್ಸಂಪತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರೇಣೇಶ್ವರೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನಿಯಮಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಃ ಸುಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮವಚ್ಛೇದಾಭಾವೇ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನಂ ನಿಯಂತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಚ್ಛೇದಕಾವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಷಡ್ಯಾಗಾನಾಮಿವ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಮಿಹ ನ ಹೇತುತ್ವಂ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಭಜ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಶೇಷಾನುಷ್ಠಾನದರ್ಶನಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಾಮಿಕೃತಸ್ಯಾರ್ಧಮನುಷ್ಠಿತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೇರನೇಕಯಜಮಾನಕತ್ವಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತಃ ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನುಸ್ಮೃತಿಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾ ಪುನರುಕ್ತಾನುಸ್ಮೃತೇರನ್ಯೋತ್ಥಾನೇಽನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅನುಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯತ್ರಾನುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಿ ಸೂಚಿತೇತ್ಯಾಹ -
ಸೋಽಹಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಯನಂ ಗಮನಮಾಯಃ ಪ್ರತಿನಿಯತಂ ಗಮನಂ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಃ ಸ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವಾಪಾನಂತರಂ ಜಾಗರಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಪ್ತಾನಾಮುತ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಪನ್ನಮೇತಂ ನ ವಿಂದಂತೀತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಇಹೇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧೋಕ್ತಿಃ । ತದಾಭವಂತೀತಿ ಸ್ವಾಪವ್ಯವಹಿತಂ ಜಾಗರಿತಮುಚ್ಯತೇ ।
ವಿಧಿಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯೇತದೇವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ವಿಶದಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ಮವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಹ -
ಏವಂ ಚೇದಿತಿ ।
ಸುಪ್ತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯುಪಗಮಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಕಾಲೇ ಫಲಾಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಚ ಕಾಲಾಂತರಫಲಸ್ಯಾನ್ಯೋತ್ಥಾನಪಕ್ಷೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾತ್ರ ಧ್ಯಾನಮ್ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾನ್ಯೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋತ್ಥಾನೇ ಸೋಽನ್ಯೋ ಜೀವೋ ವಾ ಸ್ಯಾದೀಶ್ವರೋ ವಾ, ಜೀವಶ್ಚೇದ್ಬದ್ಧೋ ಮುಕ್ತೋ ವಾ, ಬದ್ಧೋಽಪಿ ದೇಹಾಂತರೇ ವ್ಯವಹರಮಾಣಸ್ತತ್ರ ಸುಪ್ತೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಫಲಂ ಗೌರವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅಂತವತ್ತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ನಿರಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ತದೀಯಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸರ್ವಪಕ್ಷೇಷು ದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಧಾರಣಂ ದೋಷಮಾಹ -
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋತ್ಥಾನೇ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಪ್ರಬೋಧಕಾಲೀನಸುಖಾದೇರ್ನ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಕೃತಮಾಗಚ್ಛೇತ್ಕೃತಂ ಚ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತೌ ಫಲಮದತ್ತ್ವೈವ ನಶ್ಯೇದಿತಿ ದೋಷದ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯೋತ್ಥಾನಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುವದತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಸ್ಮಾಭಿರೇವಾನ್ಯೈರಪಿ ದುರ್ವಿವೇಚನತ್ವಂ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಜೀವಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸದೇವೇತಿ ।
ಸತ ಏವೋಪಾಧಿನಾ ಜೀವತ್ವೇ ನಾನಾಜೀವವಾದೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರೋಪಪಾದಯತಿ -
ಉಪಾಧ್ಯಂತರೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಭೇದಮುಪೇತ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಜೀವಭೇದೋ ಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬೀಜಾಂಕುರವದ್ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮನೈಕಸ್ಯೈವೋಪಾಧೇಃ ಸ್ಥಿತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಸುಪ್ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನಾದಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮಣಾ ತದವಸ್ಥಾನಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮೂರ್ಚ್ಛಾಖ್ಯಮವಸ್ಥಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮುಗ್ಧ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಣಿಕಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತಾಮಾಹ -
ಯಮಿತಿ ।
ಸ ಕಿಂ ಜಾಗರಾದ್ಯವಸ್ಥಾನಾಮನ್ಯತಮಾವಸ್ಥಾಂತರ್ಗತಃ ಕಿಂವಾವಸ್ಥಾಂತರಗತ ಇತ್ಯವಸ್ಥಾಚತುಷ್ಟಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿನಿಯಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯುಕ್ತೇರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಾವಿಶೇಷೇಣೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಗ್ಧಿಃ ಸುಪ್ತಿರೇವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಮುಗ್ಧೇರವಸ್ಥಾಂತರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತತೋ ವಿಭಕ್ತೇ ತ್ವಮರ್ಥೇ ಶೋಧಿತೇ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿನಸ್ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೂರ್ಚ್ಛಾತಿರೇಕಾರ್ಥಂ ಪೃಥಙ್ ನ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯತ್ನಧ್ರೌವ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಿಸ್ರಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಥಸ್ಯೇತಿವಿಶೇಷಣಸಿದ್ಧಮವಸ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಚತುರ್ಥೀತಿ ।
ಮೂರ್ಚ್ಛಾಪಿ ಚಿರೋಚ್ಛ್ವಾಸವೇಪಥುಪ್ರಭೃತಿಧರ್ಮಭೇದಾದವಸ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸುಪ್ತೇರೇವಾವಾಂತರಭೇದಾದೇವಂವಿಧತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಧರ್ಮಿಭೇದಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಂತರ್ಭಾವಂ ಮೂರ್ಚ್ಛಾಯಾ ಮತ್ವಾ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದತಿ ।
ತಥಾಚ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಾರ್ಥಂ ಪೃಥಙ್ ನ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಿತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪರಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾರಭತೇ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥೋ ಹೀಂದ್ರಿಯೈರರ್ಥಾನುಪಲಭತೇ ಮುಗ್ಧೋ ನೈವಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಮುಗ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಾನುಪಲಂಭೋ ದುಃಖಾನುಭವವ್ಯಗ್ರತಯಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಇಷುಕಾರನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮುಗ್ಧಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಜಾಗ್ರತಶ್ಚೇತಿ ।
ದೇಹಧಾರಣಾಭಾವಾದ್ವಿಷಯಮಾತ್ರಾನುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ಮುಗ್ಧೋ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥೋ ನೇತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥತ್ವಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಮೃತಾವಸ್ಥತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ಪ್ರಾಣೋಷ್ಮಾಣೌ ಮುಗ್ಧೇ ನ ಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಮೃತಾದಾನ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ -
ಮುಗ್ಧೇ ಹೀತಿ ।
ಊಷ್ಮಾಸ್ತಿ ನೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯಾನ್ಯರನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಹೃದಯದೇಶಮಾಲಭಂತೇ ಸ್ಪೃಶಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ತಿ ನೇತಿ ಚ ಸಂದಿಹ್ಯಾನ್ಯತರಾರ್ಥಂ ನಾಸಿಕಾದೇಶಮಾಲಭಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನಾಸ್ತಿತ್ವನಿಶ್ಚಯಫಲಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಪರಾಧ್ಯವಸಾಯೋ ಗೋಚರೋ ನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಾಹ -
ದಹನಾಯೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿತ್ವನಿಶ್ಚಯಫಲಮಾಹ -
ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಾಹ -
ಸಂಜ್ಞೇತಿ ।
ಮುಗ್ಧಸ್ಯ ಮೃತತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಯಮರಾಜಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಸಿದ್ಧಂ ಮುಗ್ಧಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಾವಸ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತಫಲಾನಾಂ ಭೇದಾನ್ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಕ್ಷಣಂ ಲಕ್ಷಣಭೇದಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಮುಗ್ಧ ಇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಭೇದಮುದಾಹರತಿ -
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಜ್ವರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ಶ್ರಮಾಪನಯಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ, ದೇಹತ್ಯಾಗಾರ್ಥಾ ತತ್ಸಂಪತ್ತಿರ್ಮೋಹಃ, ಸತಿ ಮೋಹೇ ಮರಣಾಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ತದಭಾವಾದಿತಿ ಫಲಭೇದಂ ಮತ್ವಾ ಮೋಹಸ್ವಾಪಯೋರೈಕ್ಯೇ ಮಾನಾಭಾವಮಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಾಯಾತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಪರೀತಿ ।
ಸಾಮ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯಾಮರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಗ್ಧಸ್ಯಾರ್ಧಸಂಪತ್ತ್ಯಭಾವಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಸುಪ್ತೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಲೇಶಾಭಾವೇನ ಕಥಯತಿ -
ಯಾವತೇತಿ ।
ಯತ್ಸುಪ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ಸಂಪನ್ನತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತದುಪಾಧ್ಯುಪರಮಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ ಚೋಪಾಧ್ಯುಪರಮೋ ಮುಗ್ಧಸ್ಯಾಪೀತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸಂಪತ್ತಿರೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಾವದ್ಬಂಧಭಾವಿತ್ವಾತ್ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮರಾಹಿತ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯಸುಖದುಃಖಧೀರಾಹಿತ್ಯಾತ್ತದ್ಧೇತುಕರ್ಮರಾಹಿತ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವೇ ಹೀತಿ ।
ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಸುಖಾನುಭವಾತ್ತದವಿನಾಭೂತೋ ದುಃಖಾನುಭವೋಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಸುಖಾನುಭವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕರ್ಮೋತ್ಥಾನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲಾರ್ಥಧೀಜನ್ಯೌ ಪ್ರತ್ಯಯಾವಸಂಭಾವಿನಾವಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲವೈಕಲ್ಯೇಽಪಿ ಮುಗ್ಧಸ್ಯ ಕಿಂ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಮುಗ್ಧೇಽಪೀತಿ ।
ಸುಖಾದಿಧೀರಾಹಿತ್ಯಕಲ್ಪಿತಕರ್ಮರಾಹಿತ್ಯೇನ ಸಂಪೂರ್ಣಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರ್ಮುಗ್ಧೇಽಪೀತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸುಪ್ತಿಮೂರ್ಚ್ಛಯೋರ್ಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಮೂರ್ಚ್ಛಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ನಾರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರಿತಿ ದರ್ಶಿತಂ ತದಂಗೀಕರೋತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಪೇಕ್ಷಯಾರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅರ್ಧೇನಾದೀಯಮಾನೇನ ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಮಾನೇನ ಚಾರ್ಧೇನ ಪ್ರಸನ್ನವದನತ್ವಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ಮರಣಮ್ ।
ಉಪನೇಯಾಪನೇಯಾರ್ಧಾಭ್ಯಾಮುಭಯಪಕ್ಷತ್ವಂ ಕಥಂ ಮುಗ್ಧೇ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ದರ್ಶಿತೇ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಸ್ಯಾ ಮರಣಪಕ್ಷತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ -
ದ್ವಾರಂ ಚೇತಿ ।
ಮುಮ್ಧತ್ವಂ ಮರಣಸ್ಯ ದ್ವಾರಂ ಚೇತ್ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಃ ಸಾವಶೇಷತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ತದೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕುತೋ ದ್ವಾರತ್ವಂ ಮರಣಂ ಪ್ರತಿ ಮೋಹಸ್ಯೋಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋ ನಿಃಶೇಷತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಾಹ -
ತದೇತಿ ।
ಸಾಮ್ಯವೈಷಮ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಂತರಮಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನೇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜೀವದ್ದಶಾಯಾಂ ಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವಾದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ತ್ವಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇದಾನೀಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ಆಯುರ್ವೇದೋ ವೈದ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ಕಥಮನ್ಯಥಾ ಮುಸಲಪಾತಾದಿನಾ ಮುಗ್ಧಂ ಬಂಧುಮುಪಲಭ್ಯ ತದೀಯಸಂಜ್ಞಾಲಾಭಾರ್ಥಂ ತದೀಯಪಿತೃಪ್ರಭೃತಯಶ್ಚಿಕಿತ್ಸಾಶಾಸ್ತ್ರಕುಶಲಮನ್ವಿಷ್ಯಾನುಗಚ್ಛೇಯುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ತರ್ಹಿ ಪಂಚಮತಯಾ ಮುಗ್ಧಿರ್ನ ಗಣ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅರ್ಧೇತಿ ।
ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಮಪ್ರಸನ್ನವದನತೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸುಪ್ತಿಮರಣಾಂತರ್ಭಾವಧಿಯಾ ಪಂಚಮತಯಾ ಮೂರ್ಚ್ಛಾ ನೋಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವೈಷಮ್ಯಾದನಂತರ್ಭಾವಧಿಯಾ ಪೃಥಗುಕ್ತಿರಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತ್ವಮರ್ಥಶೋಧನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯನವದ್ಯಮಿತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಸದೈಕರೂಪಂ ತ್ವಮರ್ಥಮುದ್ಧೇಶ್ಯಂ ಪರಿಶೋಧ್ಯೇದಾನೀಂ ವಿಧೇಯತದರ್ಥಶೋಧನಮಾರಭಮಾಣಸ್ತಸ್ಯ ತಾವನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸಕೃದುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಿಮನೇನಾರಂಭೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಷು ದೃಷ್ಟವಿವಾದನಿರಾಸೇನ ತನ್ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಶಯಬೀಜಮಾಹ -
ಸಂತೀತಿ ।
ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಚೋಭಯಂ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಯಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತಾಸ್ತಥಾ । ತತ್ರ ಸವಿಶೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಚಕಾರೇಣೋಕ್ತಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯೋಽನ್ಯಾ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸ ಸರ್ವವಿದಿತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಾಃ । ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಯಾಭಿಸ್ತಾಃ ಶ್ರುತಯಸ್ತಥಾ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ -
ಅಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ।
ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಶ್ಚಕಾರೇಣ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಯಾಭಿಸ್ತಾಃ ಶ್ರುತಯಸ್ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ಸವಿಷಯಂ ಸಂಶಯಬೀಜಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಉಭಯಂ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಚ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ಉಭಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾದೇಕತ್ರೋಭಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನಾದ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾನ್ಯತರದ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಥೇತ್ಯೇತತ್ ।
ಪರಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಯದೇತಿ ।
ಅತ್ರ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರೂಪಣೇ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತಯಾ ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವಲಾಭಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದ್ವಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಮೇವ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಭಯವಿಧತ್ವಂ ವಿಕೃತಾವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕಾಲಭೇದೇನ ವಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಭೇದೇನ ವಾ ಕಾರಣಾಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಭೇದೇನ ವಾ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮದ್ವಯಾಭಾವಾತ್ ।
ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧೋಭಯರೂಪತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ನಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಥಶಬ್ದಾನಾಂ ನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಪಣೇನ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಸಪ್ರಪಂಚಾತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ನ ಸವಿಶೇಷಧೀರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥಸಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಾಂತರೈಃ ಸ್ವಶೇಷಿವಿಧಿವಿರೋಧಶೂನ್ಯತಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಪ್ರಪಂಚತಾಸಿದ್ಧೇರ್ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವಿರೋಧೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಶೇಷಿವಾಕ್ಯಾವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಭಯರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಭಯಲಿಂಗತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಾಹೋ ಪರೋಪಾಧಿಕಮ್ ।
ಆದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ಥಾನತ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸ್ಥಾನಮುಪಾಧಿಸ್ತದ್ಯೋಗಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಔಪಾಧಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಮಗ್ನಿಸಂಪರ್ಕಜನ್ಯಲೌಹಿತ್ಯವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಾಧಿವಶಾದಾವಿದ್ಯೋಭಯಲಿಂಗತ್ವಯೋಗೇಽಪಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮುಭಯಲಿಂಗತ್ವಂ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಸ್ತವರೂಪಾಂತರಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಠಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಆಲಕ್ತಕಾದ್ಯುಪಾಧಿಘಟಿತೇ ಸ್ಫಟಿಕಾದಾವಸ್ವಚ್ಛತಾಧೀಸ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಭ್ರಮೇತಿ ।
ಸ್ವರಸಧವಲಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕಾದೇರುಪಾಧಿತೋ ದೃಷ್ಟೋರುಣಿಮಾ ನ ವಾಸ್ತವಃ ಸಂಯುಕ್ತೋಪಾಧೇರೇವಾರುಣತಯಾ ಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಧೇರಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕೃತಂ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ತನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಧೀನಾಮಿತಿ ।
ಉಭಯರೂಪತ್ವಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮೇವ ನಾನಾಶ್ರುತಿವಶಾದಿಷ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದೇವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಷೇಧ್ಯಮನೂದ್ಯ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ನಞರ್ಥಮಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಮಿತೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರೌತಸ್ಯ ನಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾತ್ತದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನಾಹ -
ಭೇದಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಭಿನ್ನಾ ಹೀತಿ ।
ತಾದೃಗಾರೋಪದೇಶಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಿರೋಧಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಮಾಕಾರಭೇದಮಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಪೀತಿ ।
ಉಭಯರೂಪತ್ವಸ್ವೀಕಾರೇಣ ವಿರೋಧಸಮಾಧಿವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ಆಕಾರಭೇದೋ ನೋಪಾಧಿತೋಽಪೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ರೂಪಭೇದವಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಮೌಪಾಧಿಕಸ್ತದ್ಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮುಪಾಧಿಗತ ಏವ ರೂಪಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ಕಿಂ ವೋಪಾಧಿಸಂನಿಧೇಸ್ತತ್ತ್ವತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಭೇದೋ ಜಾಯತೇ । ಪ್ರಥಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಭಯರೂಪತೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕುರ್ವಂದ್ವಿತೀಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಲ್ಪದ್ವಯಫಲಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಯಾ ಭೇದೋಕ್ತೇರಪಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಭೇದಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೋಕ್ತಾ ಜೀವೋ ಭೋಗ್ಯಂ ಶಬ್ದಾದಿ ತದುಭಯಂ ಪ್ರೇರ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ನಿಯಂತಾರಮೀಶ್ವರಂ ಮತ್ವಾ ವಿಚಾರ್ಯ ತತ್ಸರ್ವಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಮೇ ಮಮ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ನಿಯಾಮಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪರಾತತ್ಪರವಿರೋಧೇ ತತ್ಪರಂ ಬಲವದಿತಿನ್ಯಾಯಂ ನಿಯಾಮಕಂ ವದನ್ನನಂತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ರೂಪಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ನಿಯಾಮಕಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಮುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾದಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮುಪಜೀವ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತರಾಣೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಸ್ತುಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉಪಾಸನೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಸ್ವಶೇಷ್ಯವಿರೋಧಾದುಕ್ತಾ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀವಾಕ್ಯವನ್ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಕುತೋ ನಿರ್ಧಾರಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಕೃತಾಂ ವಿನಿಗಮನಾಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ಯೇನೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ -
ಕಾ ತರ್ಹೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರಾಕಾರಸ್ಯಾಕಾರೋಪದೇಶಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮೇವ ತೇಷಾಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏವಮಪೀತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಔಪಾಧಿಕಮುಭಯಲಿಂಗತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಮುಪೇತ್ಯ ವಿರೋಧಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ಕಿಂವಾಽವಿದ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ವಸ್ತುಧರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ವಸ್ತುನೋ ಧರ್ಮಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವತ್ತಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇತಶ್ಚ ನೋಪಾಧಿಕೃತನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಧೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ನ ತೇಷಾಮಾವಿದ್ಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಸ್ತದ್ಧಿಯಂ ವಿನಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಮಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತದಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತೇರುಪಾಸ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾದುಪಾಧೀನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತೇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಆವಿದ್ಯಕಂ ತು ನಾನಾತ್ವಂ ನ ವಿರೋಧಹೇತುಸ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತೋರುಪಗತೇರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಕೀದೃಶಂ ತರ್ಹಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ರೋಕ್ತಮ್ -
ಆಹೇತಿ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ -
ಆಹ ಚೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಚೋಽರ್ಥಮಾಹ -
ವಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಕಾಸೌ ಶ್ರುತಿಸ್ತಾಮಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಏಕರಸೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಲೋಕೇ ಸೈಂಧವಸ್ಯ ಘನೋ ಮೂರ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಖಿಲ್ಯಭಾವೋಽಂತರ್ಬಹಿರ್ಭೇದಶೂನ್ಯಃ ಸರ್ವೋ ಲವಣೈಕರಸಸ್ತಥೈವಾಯಮಾತ್ಮಾಽಂತರ್ಬಹಿರ್ವಿಭಾಗರಹಿತಃ ಸಮಸ್ತೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಜ್ಞಪ್ತ್ಯೈಕತಾನಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಸೈಂಧವಘನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಅನ್ಯಾಪೋಹಮುಖೇನ ಬೋಧ್ಯಮಾನತ್ವಾದಪಿ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ವಿಶೇಷವತ್ತ್ವೇ ತದುಕ್ತ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಸಿದ್ಧಾವಿತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯನಿಷೇಧೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೌ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ರೂಪದ್ವಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಹೇತುತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ವಿದಿತಂ ಕಾರ್ಯಮವಿದಿತಂ ಕಾರಣಮ್ । ಅಥೋ ಇತಿ ನಿಪಾತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧೀತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಂ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಕುತಶ್ಚನ ವಿಭೇತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಬಾಷ್ಕಲಿನೇತಿ ।
ಸ ತು ಪ್ರಶ್ನೇ ಕೃತೇ ಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವೇ ಭಾವಮವಿದ್ವಾನ್ಭೂಯೋ ಭೂಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ತಂ ಪುನರತಿನಿರ್ಬಂಧಕಾರಿಣಂ ಬಾಧ್ವೋ ದ್ವಿತೀಯೇ ತೃತೀಯೇ ವಾ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ತಂ ಹೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಚೇದುತ್ತರಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಮಯಾ ಜ್ಞಾತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವ ಏವೋತ್ತರಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಶಾಂತ ಇತಿ ।
ಅಥೋ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಗತಾಥೋಶಬ್ದಸ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥೇ ಜ್ಞೇಯಃ ।
ಉಕ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಅನಾದಿಮದಿತಿ ।
ಆದಿರಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಮತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನಾದಿಮತ್ಕಾರ್ಯರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಂ ಚ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಸದಿತಿ ।
ನಚ ತತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ -
ನಾಸದಿತಿ ।
ತಥಾ ವಾಸ್ತವನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವವಶೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಗುಣಾ ಗಂಧಾದಯಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಭೃತಾಂ ವಾ ಗುಣಾ ಜನಕತ್ವಪಾಲಕತ್ವಾದಯಸ್ತೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ಯದೇತದೇಷಾ ಮಾಯಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಸ್ಮಾದೇಷಾ ಮಾಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ॥ ೧೭ ॥
ವಿಶಿಷ್ಟದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿರಪಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮಸ್ಯ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವರೂಪಾಣ್ಯುಪಾದಾಯ ವಿಶೇಷಾಣಾಮುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ವಿಶೇಷವತ್ತಾಯಾಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಮಿತಿ । ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿವದಿತಿ ಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ಬಿಂಬಾದ್ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಧಿಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ।
ತಾನ್ಯೇವ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಯಂ ಹಿ ವಿವಸ್ವಾಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಃ ಸ್ವಯಮೇಕೋಽಪಿ ತತ್ತತ್ಪಾತ್ರಗತಾ ಭಿನ್ನಾ ಅಪೋಽನುಗಚ್ಛನ್ಬಹುಧಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ಏವಮಯಮಾತ್ಮಾ ತತ್ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವನುಗಚ್ಛನ್ಕೂಟಸ್ಥಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿದ್ಧಾತುರೇಕೋಽಪಿ ಸನ್ನುಪಾಧಿನಾ ಭೇದರೂಪಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಜಲಚಂದ್ರಕೋಪಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏಕ ಏವೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಃ ಸ್ಮಾರ್ತಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತ್ಯಾತ್ಮೋಕ್ತಿಃ । ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ತದ್ವದಗ್ರಹಣಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಸೂರ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾಧೀನಾಮಾತ್ಮನೋ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಗ್ಭೂತತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶೇನ ವಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಾ ಸಾಮ್ಯಂ ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಪಾಧೇರ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಭಿನ್ನದೇಶತ್ವಂ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದೃಷ್ಟಮಿಹ ತದಭಾವಾದ್ರೂಪಶೂನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕಿಂ ಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶೇನ ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಾಮ್ಯಮತಿಪ್ರಸಂಗೀತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅವಿರೋಧಸ್ತದ್ಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ॥ ೨೦ ॥
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಂ ಗಂತುಮಲಮಮೂರ್ತತ್ವಾದ್ಗಂಧವದಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ದೋಷಾಂತರಮಾಗಮವಿರೋಧಮಾಹ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ದ್ವಿಪದೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶರೀರಾಣಿ । ಚತುಷ್ಪದೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಚ ಪಶ್ವಾದಿಶರೀರಾಣಿ । ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ ಪುರುಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ಸ ಸ್ರಷ್ಟೇಶ್ವರಃ ಪಕ್ಷೀ ಲಿಂಗಶರೀರೀ ಭೂತ್ವಾ ಪುರಸ್ತಾನ್ಯೇವ ಸೃಷ್ಟಾನಿ ಶರೀರಾಣ್ಯಾವಿಶತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟವಾನ್ । ಸ ಚ ವಸ್ತುವೃತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಸ್ತದತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಸ್ವಮತೇನಾಧಿಕರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇಷು ಸೂತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಗೇಕಮಧಿಕರಣಂ ತದ್ಗತಂ ವಿಚಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ದ್ವಿತೀಯಮಧಿಕರಣಂ ತತ್ರತ್ಯಂ ವಿಚಾರಮಾಹ -
ದ್ವಿತೀಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚೇತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಸದ್ರೂಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂತು ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ’ ‘ಸದೇವ’ ಇತ್ಯುಭಯಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂ ಸತ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾಹ ಚೇತಿ । ಸತ್ತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಂ ಸದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರಾಹ ತನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾರಸತ್ವಾಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಧಿಕರಣಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವಥಾಪಿ ಫಲಸ್ಯ ಸಂದೇಹಸ್ಯ ಚ ಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಫಲಸ್ಯ ಭಾವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಕಿಮನೇಕರೂಪತ್ವನಿರಾಕರಣಂ ಕಿಂವಾ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಸಾಧನಮಥವಾ ಬೋಧಮಾತ್ರತ್ವಬೋಧನಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽಪಿ ತು ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಏತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧವದ್ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಶ್ಚಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ತುಚ್ಛತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮಪಿ ಪರಸ್ಯಾಯುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸತ್ತೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಂ ತದ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಮ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಮ್ಮೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪಿ ನ ವದೇದತೋ ನ ತದವಷ್ಟಂಭಾದುಭಯಾತ್ಮತಾ ಶಂಕನೀಯೇತ್ಯಾಹ -
ನೈಕಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಖಂಡತಾಂ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಖಂಡತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಏಕಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಸಾಂಗತ್ಯಾದ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸೂತ್ರಾಣೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾಧಿಕರಣಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಪೇಕ್ಷಿತಹೇತ್ವಂತರವಾದಿತ್ವೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರಾಣಾಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆಕಾರವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಗತಿರಿತಿ ಮತಮನುವದತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ತದಸಮೀಚೀನತೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಾಮಾಕಾರವದ್ಬ್ರಹ್ಮಬಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ವೋಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಾಮಥ ವಾ ಸರ್ವಾಸಾಂ, ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ರಥೇ ವಾಜಿನೋ ಯುಜ್ಯಂತೇ ತಥಾಸ್ಯತ್ಮನಃ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಹರಯೋ ಹರಣಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ ಪ್ರಾಣಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ಶತಾಃ ಶತಾನೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಭೇದಂ ಶಂಕಿತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಅಯಮಿತ್ಯಾದಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರವಿಲಯದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಲಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ ಕ್ರತುಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ನ ಸಾಕ್ಷಾಲ್ಲಯೋ ಭಾತಿ ಕಿಂತು ಲಕ್ಷಯಿತವ್ಯಃ ।
ನಚ ಶ್ರುತಿತ್ಯಾಗೇನ ಲಕ್ಷಣಾ ಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯದಿ ಹಿ ಕಾಶ್ಚಿದಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ನಾಕಾರವಾದಿತಯೋಪಾಸನಾಪರಾಃ ಸ್ಯುಸ್ತದಾ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಲಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಿರೂಪಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನತ್ವಾವಿಶೇಷಾದೇತಾ ಧ್ಯಾನವಿಧಿಪ್ರಧಾನಾ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪ್ರಧಾನಾಸ್ತ್ವೇತಾ ಇತಿ ವಿನಿಗಮನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾಚ ಸೂತ್ರಂ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯೇಷ್ವೇವ ಫಲಶ್ರವಣಾತ್ ‘ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಸಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಫಲಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಫಲೇನ ಫಲವತ್ತ್ವಾದುಕ್ತನ್ಯಾಯಾವಿಷಯತ್ವಮಾಕಾರವದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಹೇತ್ವದೃಷ್ಟೇರಪಿ ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಹೇತುತ್ವಾನುಪಲಬ್ಧಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಏಕೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿಷಯಾನುಬಂಧಭೇದಾನ್ನಿಯೋಗಭೇದಸ್ತಥಾಪ್ಯೇಕಾಧಿಕಾರನಿಯೋಗ ಇತ್ಯೇಕನಿಯೋಗತ್ವಮ್ । ತಥಾ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಕಾಮಸ್ಯೈಕೋ ನಿಯೋಗಃ ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಮಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ನಿಯೋಗಾಭಾವಾದೇಕನಿಯೋಗಧೀರಸಿದ್ಧೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತೇಷ್ವಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ನಿಯೋಗೋಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಷಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ನಿಯೋಗೋಽತ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ನಿಯೋಗಸ್ತಸ್ಯ ಕಿಂ ವಿಷಯೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಷಯೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ನಿಯೋಗಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಕಶ್ಚಿತ್ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವೈತಲಯೋ ವಾ ಸ ಸ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಾ ತದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತಿರ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಾದತ್ತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಕಾಮಿನಸ್ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಫಲಕೇ ವಿಷಯೇ ತದುಪಕಾರಕೇ ವಾ ನಿಯೋಗೋ ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚಲಯೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಕಾರಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪ್ರವಿಲಾಪಿತೇ ಹೀತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಮಾನತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೋಪಕಾರಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವೈದಿಕೋದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಂ ಪ್ರತಿ ಯಾಗಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತ್ರ ನಿಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಾಮ್ಯಮಾನೋಪಾಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕುತೋ ನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಲಯಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಲೌಕಿಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಕಾಮೋ ದ್ವೈತಂ ಪ್ರವಿಲಾಪಯೇದಿತಿ ನ ನಿಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತಲ್ಲಯೇ ಲಯಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನಹಿ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯನಾಶೇಽಪಿ ಕಾರಣಂ ನಶ್ಯತ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತದನಂತರ್ಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನೈಯೋಗಿಕೇ ದ್ವೈತಲಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ದ್ವೈತತ್ವವಿಯೋಗನಿಷ್ಠತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಶಂಕಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಕೋಽಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಸ್ತವಸ್ಯಾವಾಸ್ತವಸ್ಯ ವಾ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಲಯೋ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವೇನೇಷ್ಟ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ ।
ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಸ್ತುನೋ ಜ್ಞಾನಾದಧ್ವಸ್ತೇರ್ಮುಸಲಾದಿನಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನದ್ವೈತನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾನ್ನಭೋಗ್ರಸನನಿಯೋಗವದಯಂ ನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಗಿತೋ ಮುಕ್ತೋ ನ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯೇಽದ್ಯತನಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಶುಕಾದಿಮುಕ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾರ್ಥವಾದತ್ವೇಽಪಿ ದ್ವಾರಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯನೇಕಜೀವವಾದಮುಪೇತ್ಯಾಹ -
ಏಕೇನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ವೈತಲಯೇ ನಿಯೋಗವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾಪನೇನೈವ ತದವಿದ್ಯಾಕೃತದ್ವೈತಲಯಾತ್ತದೇವ ವೇದಾಂತೈರ್ಜ್ಞಾಪನೀಯಂ ಕೃತಮತ್ರ ನಿಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತದಾವೇದನಂ ತದಾಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಮಾ ತರ್ಹಿ ದ್ವೈತಲಯೇ ನಿಯೋಗೋ ಭೂದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತು ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಶಬ್ದೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವಿನಾ ಶಬ್ದಶಕ್ತೇರೇವ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರ್ನ ತದ್ವಿಷಯೋಽಪಿ ನಿಯೋಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪನ್ನೇ ಜ್ಞಾನೇ ನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರ್ನ ನಿಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಪೀತಿ ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಯೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೌ ನಿಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾತೇ ಜ್ಞಾತೇ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅನಾವೇದಿತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಲಂಬತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಾಬ್ದೇ ತದ್ವಶಾದೇವ ನಿಯೋಗಾದೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿಸಿದ್ಧೇರ್ನಿಯೋಗವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ರಜ್ಜಿವತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವೇದನಸಿದ್ಧಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಾದಿನಿಯೋಗೇನ ಪುನಃ ಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕರಣಾಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾಭಾವಾನ್ನಿಯೋಗಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾದಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ತದಭಾವಮಾಹ -
ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಭಾವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರ್ಭಾವೇ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ದುರ್ವಚಮಿತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯೋಽಪಿ ಜೀವೋಽವಿದ್ಯಯಾಽನ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾವೇದಿತೇ ಭೇದಕಾವಿದ್ಯಾಯೋಗಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವತ್ವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ವಿಧಯಸ್ತರ್ಕೇಣ ಕಥಂ ನಿರಸ್ಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದೀತಿ ।
ತೇಷಾಮಭಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಕ್ವಾಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಶ್ರುತಂ ಕಿಮಿತಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ವಾ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞೇಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ನಿಯೋಗವಾದಿನಾಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಸ್ತುವಾದಿತ್ವಮವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಂ ನಿಯೋಗಮಾತ್ರಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ । ತತೋ ವಾಕ್ಯಾದೇವ ತದುತ್ಪತ್ತೇರ್ನಿಯೋಗಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಪುರುಷತಂತ್ರತಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತಂ ಜ್ಞೇಯಾಭಿಮುಖಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಥಾಪಿ ನಿಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತತ್ರ ಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮಾನಾನಪೇಕ್ಷೋ ವಿಧಿರ್ನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತಿ । ನಚ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮುಪಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಪ್ರಮಾಣಬಾಧಿತೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಜನಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ಮಾನೇನೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ವ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಯೋಷಿದಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಧೀವನ್ಮಾನವಿರುದ್ಧೇಽಪಿ ವಿಧೇರ್ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ ರಜ್ಜುಭುಜಂಗಾದಿಧೀವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಯತ್ನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಜಾತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಯತ್ನಾದಿಕೃತಂ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂಭೂತಂ ತರ್ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತದಪಿ ನಿಯೋಗಾಧೀನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನೇಕ್ಷೇತೇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧವಿಷಯತ್ವವದ್ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಯತ್ನ ಏವ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನಾನಧೀನತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಮಾನವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಮಪೇರರ್ಥಃ ।
ನಿಯೋಗವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ಯಚ್ಚ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಯತೇ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಿಯೋಗೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಯೋರೈಕ್ಯೋಪಗಮೋ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಭಯಮಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅನೇಕಾರ್ಥತಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಯೋಗಪರತ್ವೇ ಪೀಡ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ -
ನಿಯೋಗೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಧಿಯೋ ವಿಧೇಯತ್ವೇ ಕರ್ಮವದಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಫಲಸಿದ್ಧಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ ತತಶ್ಚಾದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಯೋಗಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೇಷಾಮನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ನಿಯೋಗಾಭಾವಾದೇಕನಿಯೋಗವಿಧಿರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾ ನಿಯೋಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದೇಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಭಿನ್ನವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಃ ಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಾಂತರಮ್ । ಯಥಾ ಯಜತಿದದಾತಿಜುಹೋತಯಸ್ತಥೇಹಾಪಿ ವೇದೋಪಾಸೀತೇತಿ ಶಬ್ದಭೇದಃ । ಅಾದಿಶಬ್ದೇನ ರೂಪಭೇದಃ ಪ್ರಕರಣಭೇದಃ ಫಲಭೇದಶ್ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏತೈರ್ಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದೇಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಬಂಧಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇಷ್ವಿವ ನಿಯೋಗೈಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಕಾರಾಂಶಸ್ಯ ತತ್ರಾಭೇದಾದಿಹ ತದಭಾವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯಾಜೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಸಾಂಗಪ್ರಯೋಗಾಧಿಕಾರವದತ್ರಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೋರೇಕಸ್ಯೈವ ದ್ವೈತಲಯಾದಾವಧಿಕಾರಾದುಭಯವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಷು ನಿಯೋಗೈಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಾದನ್ಯೋನ್ಯೋಪಕಾರಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಭಾರೂಪತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಗುಣವಾದಿತ್ವಮನ್ಯೇಷಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಧರ್ಮಿಣಿ ದ್ವೈತವಿಲಾಪನಾರ್ಥತೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯದ್ವೈತಾಲಂಬನಾಃ ಸವಿಶೇಷಶ್ರುತಯಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದ್ವೈತಾಲಂಬನಾಶ್ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಶ್ರುತಯ ಇತ್ಯಸ್ಮದುಕ್ತೋ ವಿಭಾಗಃ । ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಮದ್ವಯಂ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸಂಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಮುಪಸಂಹರ್ತುಭಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ನಿರೂಪಿತೇ ತಾಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷೇಧತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ತಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಂ ತೇನ ತೇಷು ನಿಷಿದ್ಧೇಷು ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಧಿಕರಣಮ್ । ತಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಂ ಸೋಪಕ್ರಮಮಾಹ -
ದ್ವೇ ವಾವೇತಿ ।
ವಾವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ ।
ರೂಪದ್ವಯಮೇವಾವಧೃತಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಮೂರ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ತನ್ಮೂರ್ತಂ ಕಿಂಚ ತದಮೂರ್ತಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ -
ಪಂಚೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋರೂಪಂ ಭೂತತ್ರಯಂ ಮೂರ್ತರೂಪಂ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಂ ಚಾಮೂರ್ತರೂಪಮಿತಿ ದ್ವಿರಾಶಿತ್ವೇನ ಪಂಚಭೂತಾನಿ ವಿಭಾಗೇನೋಕ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ ಭೂತದ್ವಯಸ್ಯ ರಸಃ ಸಾರೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಕರಣಾತ್ಮಾ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ವಾಸನಾಭಯಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ತದ್ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಚಿತ್ರಾಣಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ರೂಪಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಥೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಮೂರ್ತೇತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಸತ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮಾಂತಸತ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾವಶೇಷಾದಿತ್ಯಾತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅವಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ತು ವ್ಯಕ್ತೀಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ತದರ್ಥನಿಷೇಧಮಧಿಕರಣವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭಕೃತಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಮುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷತೋ ದೃಷ್ಟೌ ಸ್ಥಾಣ್ವಾದೌ ಸಂಶಯದೃಷ್ಟೇರತ್ರ ತದಭಾವೇ ಕಥಮಸೌ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತಿಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತದರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿದತ್ರ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಇತಿಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಂನಿಹಿತಘಟಾದ್ಯಾಲಂಬನಸ್ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಜಾತೀಯಮಾನಾರ್ಪಿತಸ್ಯ ವಿಜಾತೀಯಮಾನಸಿದ್ಧಾದಂತರಂಗತ್ವಾತ್ತದಾಲಂಬನತೈವ ನಿಷೇಧಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸಂನಿಹಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಶಯಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯತರನಿಷೇಧೇನಾಪಿ ನಿಷೇಧಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಾಹೋಸ್ವಿದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಾತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷೇಧಾವಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಶೇಷಾರ್ಹತ್ವಾದಿತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ನಿಷೇಧಾರ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಶೋಧನಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಶದ್ಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ತದ್ಧೀಹೇುತುತ್ವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತಾಂತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಹತಾ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ನಿಷೇಧಾದಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯತಾ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಸರ್ವನಿಷೇಧಕಲ್ಪನಾದೇಕದೇಶಸ್ಯೈವ ತತ್ಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಂ ಲಾಘವಾತ್ ।
ನೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಾದೌ ತಥಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧದ್ವಯಶಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸರ್ವಬಾಧಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮನ್ಯತ್ರ ನಿಷೇಧದ್ವಯಾಭಾವಾದೇಕದೇಶಸ್ಯೈವ ಬಾಧೇತ್ಯಾಹ -
ದ್ವೌ ಚೇತಿ ।
ನಿಷೇಧಯೋರ್ದ್ವಯೋರಪುನರುಕ್ತಮರ್ಥಮಭಿನಯತಿ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತ್ವಂತರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಾದೌ ನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವನಿಷೇಧಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷೇಧೋ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರನಿಷೇಧೇ ನಿಷೇಧದ್ವಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮೇಕೇನೈವ ಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಭ್ಯಾಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಸೂತ್ರಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಿಂಚಿದ್ಧೀತಿ ।
ವಾಸ್ತವಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾರೋಪ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಶೂನ್ಯಮೇವ ವಸ್ತು ತದಧಿಗಮ್ಯೇತರನ್ನಿಷೇಧ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿಷೇಧನಂ ತದರ್ಥಃ । ಲೋಕಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತಾವಶೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರಾನ್ನೇತ್ಯೇವ ಚ ನಿಷೇಧಾದರ್ಶನಾನ್ನಾಯಮಯಂ ನೇದಮಿಹೇತಿ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಘಟಿತಸ್ಯೈವ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಶೇಷಣಾವಶೇಷಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಯುಕ್ತಾ ಶೂನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಲೋಕೇ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧದ್ವೈತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪಾತಾನ್ನಿಷೇಧೋ ನಿರವಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪರೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಸರ್ವನಿಷೇಧೇ ತದೇಕದೇಶವಸ್ತುಧೀರೂಪಾಪವಾದಾಭಾವಾದುತ್ಸರ್ಗಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನವಧಿಕನಿಷೇಧಾಯೋಗಾದವಸ್ತುತಯಾ ಚ ಶೂನ್ಯಭಾನಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟನಿಷೇಧಾಸಂಭವಾನ್ನ ತತ್ಪರ್ಯಂತೋ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಾವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರ್ವಾ ದ್ವೈತವದಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ತೇನೈವ ನಿಷೇಧೇ ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾನ್ನ ತನ್ನಿಷೇಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾದಿರುಪಕ್ರಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಧಿಯೋರ್ಗುಣದೋಷೋಕ್ತೇರಪಿ ನ ತನ್ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸನ್ನಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಸಿದ್ಧೇರಪಿ ನ ತನ್ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತೇನ ತದ್ವಿರೋಧಾದಪಿ ನ ತನ್ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯತ್ತು ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಾದಸಂಭಾವಿತಸದ್ಭಾವಂ ನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಾಗಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಹೀತಿ ।
ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತರ್ಹಿ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತಿಪಾದನೇತಿ ।
ವಾಗಾದ್ಯತೀತತ್ವೇನಾಸತ್ತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕಿಮಿಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಂ ನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಯೋಜಯತಿ -
ತದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪದ್ವಯಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ನಿಷೇಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಪದವಾಚ್ಯತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಾವಚ್ಛೇದೇನಾಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಪಂಚ ಏವ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ನಿಷೇಧೇನ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಶಬ್ದಶ್ರವಣಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರ ಲಿಂಗಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ವಾಸನಾಲಕ್ಷಣಮೇವ ರೂಪಂ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಮಾಭಿರುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧರೂಪತ್ವಮೇವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕುತೋ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಮೂರ್ತೇತಿ ।
ರೂಪದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇ ಫಲಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಥತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ರಾಜಪುರುಷಾದಾವಿವ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ಪ್ರಕೃತಂ ರೂಪದ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನೇತಿಶಬ್ದೇನಾನೂದ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಪ್ರಕೃತತ್ವಾದುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಪಂಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಏವಮುಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನಿರ್ಣೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಘಟಂ ಭೂತಲಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಘಟಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಪದ್ವಯನಿಷೇಧೇಽಪಿ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ತದ್ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।
ಉಪಾದಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ರ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ನ ಕ್ವಾಪಿ ಸತ್ತೇತಿ ಭಾವಃ,
ಯತ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ನ ನಿಷೇಧಸ್ತದ್ವಿರೋಧಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯುಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾವೇದನಮಾನಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಾದಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ವಸ್ತುಸತ್ತ್ವವೈಧುರ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾ ನಿಷೇಧ್ಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಂ ದ್ವೈತಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯವಿಶೇಷಾನ್ನಿಷೇಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಆರೋಪಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಾವಧಿತ್ವೇನ ಚಾವಶೇಷಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷೇಧ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೇ ವಾವೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ರೂಪದ್ವಯಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಚೇತ್ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯಾತ್ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ರೂಪದ್ವಯನಿಷೇಧಪಕ್ಷೋಕ್ತಿಃ । ಶಂಕಾ ನ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಚೇದನುವಾದ್ಯತ್ವಂ ನಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೇ ವಿನಾಽನುವಾದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಶುದ್ಧೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಇತಿ ನಿರವದ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವೌ ನಿಷೇಧೌ ತಯೋರವೈಯರ್ಥ್ಯಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ದ್ವೌ ಚೇತಿ ।
ಸಂಭಾವಿತಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಭಾವಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇನ ವಾ ನಿಷೇಧದ್ವಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ವೀಪ್ಸಾಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತೀತಿ ।
ಯಾವದಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಮ್ ।
ತೇಷು ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಪರೀತಿ ।
ವೀಪ್ಸಾಪಕ್ಷೇ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀರಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ವೀಪ್ಸಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಯವಾಂತರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತಾವತಾ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಾಭಾವಾವಸಾನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಭಾವೇತಿ ।
ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ಪರಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಕಿಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾದೇಶನಿರ್ವಚನವಾಕ್ಯಮೇವೇತ್ಯಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ವಚನಪ್ರಕಾರಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾವಿನಾ ।
ಹಿ ಯಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಷ್ಟಾದೇತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ನ ತು ಸರ್ವಾಭಾವಧಿಯೇತಿ ನಿರ್ವಚನಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಏವಂಪ್ರಕಾರಮೇತನ್ನಿರ್ವಚನಮನಿಷಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವದತೀತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿರ್ವಚನಮೇವಾನಿಷಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹೇತಿ ಶ್ರುತಿಯೋಜನಯೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಾಮಧೇಯಮೇವ ನಿಷೇಧಾವಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹೇತಿ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಶ್ರುತಿಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದೇತಿ ।
ಕಿಂ ತನ್ನಾಮಧೇಯಂ ತದಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತನಿಷೇಧಸ್ಯಾಭಾವಾಂತತ್ವನಿಷೇಧಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।
ನನು ನಾಮಧೇಯಂ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಭಾವಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ಘಟಿಷ್ಯತೇ । ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವೇಧಾ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ವಸ್ತುಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನಾಸತ್ತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ವಾಪಾದ್ಯತೇ ಭಾವತ್ವೇ ಘಟವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ತಸ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವಾತ್ತದ್ಗ್ರಹೇಽಪಿ ತದಗ್ರಹಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಥಮಿಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಹ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯೈರ್ದೇವೈರಿಂದ್ರಿಯಾಂತರೈರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಿಪರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಆತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾವೃತಂ ಚೇನ್ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಗೃಹ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನಾಸ್ಯ ಸದಾ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸಮಾಧ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಕ್ತಿಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಸ್ವೀಯೇ ಮನಸಿ ಪ್ರತೀಚೋ ನಿಧಾನಂ ಭಕ್ತಿಧ್ಯಾನಪ್ರಣಿಧಾನಮ್ । ಆದಿಪದೇನ ತತ್ಪೂರ್ವಕಜಪನಮಸ್ಕಾರಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂಭೂಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಖಾನಿ ಛಿದ್ರೋಪಲಕ್ಷಿತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪರಾಂಚ್ಯನಾತ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ವ್ಯತೃಣದ್ಧಿಂಸಿತವಾನ್ ।
ಸಾ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಹಿಂಸಾ ಯದಸದರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ಸಮರ್ಪಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಾಂಚೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತಥಾಸೃಷ್ಟತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದಿ ಪರಾಂಚಮೇವಾರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯೈಃ ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮಾನಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಲೋಕಸ್ಯ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯವತಃ ಸಮಾಧಿಕಾಲೇ ಶುದ್ಧೇ ಮನಸಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ತತೋ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪರಿಶುದ್ಧಬುದ್ಧಿರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದೋ ನೈರ್ಮಲ್ಯಂ ತೇನ ನಿರವಯವಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತ್ಯಂಚಂ ಧ್ಯಾಯನ್ನವಿಷಯತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ವಿಗತಾ ನಿದ್ರಾ ಯೇಭ್ಯಸ್ತೇ ತಥೇತಿ ಸ್ವಾಪಾದ್ವಿವೇಕಃ । ಜಿತಃ ಶ್ವಾಸೋ ಯೈರಿತಿ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮನಿಷ್ಠತೋಕ್ತಿಃ । ಸಂತುಷ್ಟಾ ಇತಿ ಮನೋವ್ಯಾಕುಲತಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ವಿವೇಕಃ । ಸಂಯತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಯೇಷಾಮಿತಿ ಜಾಗರಿತಾದ್ಭೇದಃ । ಏತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಯಮನಿಯಮಾದಿಸರ್ವಾಂಗೋಪಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಾನಿ ಯೋಗಾತ್ಮತ್ವಂ ತಜ್ಜಧೀಗಮ್ಯತ್ವಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ನೇತೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಾದಿವಚ್ಚೇತಿ ಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾದಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಿತೋಽಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಾಧೌ ಸವಿಶೇಷಸ್ತಥಾಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತಸ್ಯಾವೈಶೇಷ್ಯಮೈಕರಸ್ಯಮೇವೇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿವಶಾದಪಿ ವಾಸ್ತವಮೈಕ್ಯಮೌಪಾಧಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತೋಽನಂತೇನೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಾಣೋ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ರೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಾತ್ಯಂತಿಕಮೈಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೇದಾಭೇದವಾದಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ತದುಪನ್ಯಾಸಫಲಮಾಹ -
ಸ್ವಮತೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಮೇವ, ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಅನ್ಯತರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ತದನ್ಯಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭೇದೋ ನಿಯತೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ಚೇದಭೇದೋಕ್ತಿರನಾಲಂಬನಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅನ್ಯತರೋಕ್ತೇರಪಿ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೋಕ್ತಿಃ ।
ಅಹಿಕುಂಡಲವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಅಹಿಕುಂಡಲನ್ಯಾಯೇನ ಪರಸ್ಯ ಜೀವಃ ಸಂಸ್ಥಾನಭೂತೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದೇಕದೇಶಭೂತ ಇತಿ ವಿಧಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಕಾಶೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಭೇದ ಏವ ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಚೇತಿ ।
ಇಹಾಪೀತಿ ಪೂರ್ವವದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೋಕ್ತಿಃ ಪರಮತಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೨೮ ॥
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಪೂರ್ವವದ್ವೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಭೇದಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾ । ಮೈವಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಭೇದಮಿತಿ ।
ಪರಮತಾಯೋಗೇ ಸ್ವಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಸ್ವಮತಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾದೌ ಚೇತನಭೇದನಿಷೇಧಮುದಾಹರತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಅಚೇತನಭೇದನಿಷೇಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತನಿಷೇಧದ್ವಯಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತದೇವಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಲೋಚನಯಾ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯಂ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ॥ ೩೦ ॥
ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಂ ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶೇಭ್ಯೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಸತ್ತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರತಿನೀತತ್ವೇಽಪಿ ಭೇದಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾನಾಂ ಗತಿಮಜಾನನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ಪರಮಿತಿ ।
ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಸಬೀಜಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಸರ್ವಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೇನಾದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಸ್ತು ನಾನ್ಯದಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಕಥಮಯಮಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾನಿಚಿದಿತಿ ।
ಮಂದಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾದ್ವಯತ್ವಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಸ್ತತೋಽಸ್ಯ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಸೌಲಭ್ಯಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವಿತೀಯನಿಷೇಧಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾದ್ವಯತ್ವಾದ್ದ್ವೈತನಿಷೇಧೋಪಪತ್ತಿಃ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ತದಸ್ತಿ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಸ್ತಿತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಪರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋಽಕ್ಷರಯೋಜನಾಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸೇತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಸೇತುಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸದ್ವಿತೀಯಂ ಸೇತುತ್ವಾಲ್ಲೌಕಿಕಸೇತುವದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸೇತೋಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸೇತುಮಿತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಸ್ತಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಜಾಂಗಲಂ ವಾತಭೂಯಿಷ್ಠಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವಾತಬಹುಲೋ ದೇಶೋ ಜಾಂಗಲಮ್ । ಇಹ ತು ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯೇನ ಸ್ಥಲಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉನ್ಮಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರತೀಚೀ ದಕ್ಷಿಣೋದೀಚೀತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ಪಾದಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯುನಂತವಾನ್ಪಾದಃ । ಅಗ್ನಿಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ಪಾದಃ । ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಙ್ಮನ ಇತ್ಯಾಯತನವಾನ್ಪಾದಃ । ಏತೇ ಪಾದಾಶ್ಚತ್ವಾರೋಽಸ್ಯೇತಿ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪಾದಾನಾಮರ್ಧಾನ್ಯಷ್ಟೌ ಶಫಾನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಷ್ಟಾಶಫಂ ಚತಸ್ರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಪಾದಸ್ಯೇತಿ ಷೋಡಶಕಲಂ ಷೋಡಶಾವಯವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮುನ್ಮಾನೇಽಪಿ ಕಥಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಸ್ತಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಷಾಪಣಶಬ್ದೇನ ಷೋಡಶಪಣಾನಾಂ ಸಂಜ್ಞೋಕ್ತಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸದ್ವಿತೀಯಮುನ್ಮಿತತ್ವಾತ್ಸಂಂಮತವದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತೃತೀಯಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಮಿತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ಜೀವಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸದ್ವಿತೀಯಂ, ಸಂಬಂಧವತ್ತ್ವಾತ್ , ನಗರವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಭೇದೇತಿ ।
ತತ್ರಾಧಾರತೋ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅತಿದೇಶತಸ್ತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತಿದೇಶಂ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತ್ಯಕ್ಷಿಸ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮುನೇತ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಸ್ಥೇನ ಪುರುಷೇಣ ಸಹೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಧಿತೋಽಪಿ ಭೇದೋಕ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸಾವಧಿಕಂ ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೇತ್ಯಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪುನರೇಕಸ್ಯೇತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಸಾವಧಿಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸದ್ವಿತೀಯಂ, ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೧ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ವಕ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ನಿರೋಧಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ಕಿಂ ಸಾದಿ ಕಿಂವಾನಾದಿ । ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಭೇದೇಽಪಿ ಮಾನಾದೃಷ್ಟಿಸ್ತುಲ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಅನನ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವೇ ಶ್ರುತಿವತ್ತದರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಏಕೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇ ಮಾನಾನ್ಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯವಸ್ತುಸಾಧಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಸ ಹಿ ಶ್ರುತಿತೋಽರ್ಥತೋ ವಾ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಸಾಧಯತಿ, ತತ್ರಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸೇತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಾರ್ಥವಿರೋಧಾದಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥೋ ನ ಯುಕ್ತೋ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಶ್ರುತಿತೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ನ ವಸ್ತ್ವಂತರಸಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸೇತುಸಾಮ್ಯಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಮರ್ಥಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯತೋಽತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸೇತ್ವಿತಿ ।
ಯಾವತಿ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಶ್ರುತಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತಾವದೇವ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಯಾ ನಿರ್ದೋಷತ್ವೇನ ಬಲವತ್ತರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸೇತುಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಸೇತುನಾ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ಮನಿ ಸೇತುಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ತದಾಹ -
ಜಗತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮರ್ಯಾದಾಸ್ತತ್ತನ್ನಿಯತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸು ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಲಕ್ಷಣಾಸ್ತಾಸಾಂ ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜಗತಶ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಯದಾತ್ಮನೋ ವಿಧಾರಕತ್ವಂ ತತ್ತಸ್ಯ ಸೇತುಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನಾತ್ಮನಿ ಸೇತುಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ತದಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ತರತಿಶಬ್ದಾದಾತ್ಮಸೇತೋಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸೇತುಮಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾತಿಕ್ರಮಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯರ್ಥಸ್ತರತಿರಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೇರಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಯೋಗಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತಿವದುಪಪತ್ತಾವಪಿ ನಾತ್ರ ತರತಿಸ್ತದರ್ಥೋ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶವದ್ದ್ವಿತೀಯಂ ಹೇತುಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮನೂದ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಉನ್ಮಾನವ್ಯಪದೇಶೋಽಪೀತ್ಯಪಿನಾ ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ್ಯತೇ ।
ಉಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವಮುನ್ಮಾನವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ವಿಶದಯತಿ -
ಚತುಷ್ಪಾದಿತಿ ।
ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿತ್ವಾ ಸೋಪಾಧಿಕೇ ಕಿಮಿತಿ ತತ್ರ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಥಿರೀಕ್ರಿಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಉತ್ತಮಬುದ್ಧೀನಾಂ ಝಟಿತ್ಯನೌಪಾಧಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬುದ್ಧಿಪ್ರವೇಶೇಽಪೀತರೇಷಾಂ ತದಭಾವಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥ ಸೋಪಾಧಿಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿರೀಕ್ರಿಯತೇ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಿತಂ ವಕ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೂತ್ರಭಾಗಮಾದಾಯ ವೈದಿಕೋದಾಹರಣತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಪಾದವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಗಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ವಾಯುರಾದಿತ್ಯೋ ದಿಶ ಇತಿ ತ್ರಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ತಮೇವ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಲೌಕಿಕತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪಾದವಿಭಾಗಂ ವಿನಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮಂದಮಧ್ಯಮಧಿಯಾಂ ಧ್ಯಾನವ್ಯವಹಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುನ್ಮಾನಕಲ್ಪನೇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಹೇತುದ್ವಯಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇಹೇತಿ ।
ತಮೇವ ಪರಿಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾನುವಾದದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೋ ಬುದ್ಧಿಃ । ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಾದಿಃ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ಪರಿಹಾರಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯನ್ನಾದೌ ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಪದಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ವ್ಯಪದೇಶಯೋರೌಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಕಾಶೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಏವಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾವೇತೌ ವ್ಯಪದೇಶಾವಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಮುಖ್ಯೇ ವ್ಯಪದೇಶದ್ವಯೇ ಸಂಭವತಿ ಕುತಸ್ತದೌಪಚಾರಿಕಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶೇ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರುಕ್ತಿಃ ।
ಅೌಪಚಾರಿಕಸ್ಯೈವ ಸಂಬಂಧಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಸ್ವಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ದ್ವಿನಿಷ್ಠತ್ವಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಇದಾನೀಮೌಪಚಾರಿಕಂ ಭೇದಮಾದಾಯ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರೌತವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮೇವ ನ ತ್ವೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮನ್ಯತ್ರಾದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಸ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ವಿಶದಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶನಿರಾಸೇಭ್ಯೋ ನ ವಸ್ತ್ವಂತರಧೀಸ್ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ -
ಅಹಮೇವೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ನಿಂದಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೇದನಿಷೇಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಆರ್ಥಿಕೀಂ ನಿಷೇಧಧಿಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಮಾಹ -
ನೇಹೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ತೇನೇದಂ ಪೂರ್ಣಂ ಪುರುಷೇಣೇತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶೇಭ್ಯೋ ದರ್ಶಿತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವಾಂತರೇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಯತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅನೇನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾನಾಮನಿರಾಸೇ ಪರಪ್ರತಿಷೇಧಾನಾಶ್ರಯಣೇ ಚ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾನಿರಾಸೇ ಸರ್ವಗತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸೇತ್ವಾದೀತಿ ।
ಪರನಿಷೇಧಾನಾಶ್ರಯಣೇಽಪಿ ತದಸಿದ್ಧಿ ಸಾಧಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರಸಕ್ತಿರಿಷ್ಟೈವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಃ ಸೂತ್ರೇ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ ಸ್ಮೃತಿರುಕ್ತಾ । ನ್ಯಾಯಸ್ತು ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ಸತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಯಾವದ್ವಿಕಾರಃ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಃ । ನಚ ಸರ್ವಮೂರ್ತಸಂಯೋಗಿತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವೇ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಗತತ್ವೋಪಗಮಾದತೋಽದ್ವಿತೀಯಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ನಿಷಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಹಾರತಸ್ತದುಪಪಾದಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಫಲಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಯೋಸ್ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಮೀಶ್ವರಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಕುತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಫಲಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸತ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ಣಸ್ವಭಾವಾದನ್ಯತ್ವಂ ಫಲೇಹೇತುತ್ವಾಖ್ಯಂ ಸ್ವಭಾವಃ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಚಾರವಿಷಯಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಂ ದೇವತ್ವಾದಿ । ಅನಿಷ್ಟಂ ತಿರ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿ । ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಕರ್ಮಫಲತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಗತತ್ವಮಾಹ -
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಕರ್ಮಫಲೇ ಲೋಕಾನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಉಭಯೋರಪಿ ಫಲಹೇತುತ್ವಶ್ರುತೇರುಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಫಲದಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯಪಿ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತ್ವೇ ಕರ್ಮಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯನ್ನಾದೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಚ್ಯಾರ್ಥೋಕ್ತೇರ್ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥೋಕ್ತಿವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾದಸ್ಯ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪರಸ್ಯೈವತದ್ಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ।
ಕಟವೇಷ್ಟನಸಂಸ್ಕಾರಾದಿವತ್ಪುಣ್ಯಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ ನ ಪ್ರದಾತ್ರಪೇಕ್ಷೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ದೇಶಕಾಲವಿಶೇಷಾಭಿಜ್ಞತ್ವೇ ಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾನುರೂಪಫಲದಾತೃತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸೃಷ್ಟೀತಿ ।
ವಿಮತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನವದ್ದಾತೃಕಂ, ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ , ಸೇವಾದಿಕರ್ಮಫಲವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಪಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯಾತೋ ವಾ ತಜ್ಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಾದ್ವಾ ಫಲಮಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಕರ್ಮಣಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾರೂಪಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷಣಿಕಂ ತಚ್ಚ ನಷ್ಟಂ ವಾ ಫಲಮುತ್ಪಾದಯೇದುತ್ಪಾದ್ಯ ವಾ ಫಲಂ ನಶ್ಯೇತ್ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಾದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ತದೈವ ತರ್ಹಿ ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮಾಂತರಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ತದಾ ಭೋಕ್ತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಸ್ಯೈವಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಫಲತ್ವಾದಭುಜ್ಯಮಾನಮಪಿ ಫಲಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಸ್ತೀತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕಯೋರತಿತೀವ್ರಸುಖದುಃಖತ್ವಾದನನುಭೂಯಮಾನಯೋರಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಫಲಸತ್ತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ವಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ವಾ ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತಸ್ಯೈವಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಸ್ತಿತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಆಶುತರವಿನಾಶಿನೋ ಯಾಗಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಹೇತುತ್ವಂ, ಶ್ರುತಂ ಸ್ಥಾಯಿವಸ್ತ್ವತಿರೇಕೇಣಾನುಪಪನ್ನಮಪೂರ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿರತ್ರ ಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಾದೀಶ್ವರಾದೇವ ಸ್ಥಾಯಿನೋ ಯಥೋಕ್ತಫಲಸಿದ್ಧೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇಶ್ವರೇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಫಲಹೇತುತ್ವೇನ ನಿಯೋಗಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಪತ್ತಿಃ ।
ತಾಮೇವ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ನಿರೂಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೋಪಾಧಿಕಮಾಹ -
ಅನ್ನಾದ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಮಾಸಮಂತಾತ್ಪ್ರಾಣಿಭ್ಯೋ ದದಾತೀತ್ಯನ್ನಾದಃ । ವಸು ಧನಮರ್ಥಿಭ್ಯೋ ದದಾತೀತಿ ವಸುದಾನಃ । ತದುಭಯಮನ್ನಂ ವಸು ಚ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ॥ ೩೯ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಧರ್ಮಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಜೈಮಿನಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ವಿಧಿಶ್ರುತಿರ್ವಿಧ್ಯರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರೇರಣಾತ್ಮನೋ ಯಾಗೋ ವಿಷಯಸ್ತದ್ಭಾವಾವಗಮಾದ್ಯಾಗಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಧನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಪುರುಷಾಭಿಲಷಿತಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೇ ಯಾಗಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರೇರಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತೇರರ್ಥಭಾವನಾಯಾ ಭಾವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದೇಕಪದೋಪಾತ್ತತಯಾ ಯಾಗಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತತ್ವಾದ್ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಸಂನಿಧೇಃ ಸಕಾಶಾದಂತರಂಗತ್ವಾದ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಫಲಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ವರ್ಗಾದೇರೇವ ಭಾವನೋದ್ದೇಶ್ಯರೂಪಭಾವ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರೇವ ಭಾವ್ಯತ್ವಂ ಯಾಗಸ್ಯ ತು ಕರಣತಯಾ ಸಾಧ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮ ನ ಕಾಲಾಂತರೀಯಫಲದಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಫಲೋತ್ಪತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಫಲಸ್ಯ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾದಿರುಕ್ತಃ ಪ್ರಕಾರಃ । ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಈಶ್ವರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕರೂಪಾತ್ಕಾರಣಾನ್ನಾನೇಕರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಾಪಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶುಭಾಶುಭಫಲದಾತೃತ್ವೇ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಮತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ ನೇಶ್ವರಾತ್ಫಲಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೈಷಮ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಫಲದಾತೃತ್ವೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತದೋಷನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪೂರ್ವಾದೇವ ಫಲಂ ನೇಶ್ವರಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಈಶ್ವರಾತ್ಫಲಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಪೂರ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಬಾದರಾಯಣಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷನಿಷೇಧಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಾನಪೇಕ್ಷಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪರಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾದಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಂ ಫಲಮಿತ್ಯುಪಗತಂ ತಥಾ ತದನ್ಯತರಾಪೇಕ್ಷಾದೀಶ್ವರಾದೇವ ಫಲಮಸ್ತು । ತಥಾಚ ನ ವೈಷಮ್ಯಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯೈವ ಫಲದಾತೃತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾದ್ದೇವತಾಪೂಜಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ ಯಾಗಸ್ಯ ಪೂಜ್ಯಮಾನದೇವತಾಪ್ರಸಾದದ್ವಾರಾ ಫಲವತ್ತ್ವಾದುಕ್ತಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತೇರೀಶ್ವರೇಣೋಪಕ್ಷಯಾದಪೂರ್ವಮಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಂ ಹೇತುವ್ಯಪದೇಶಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಕಥಯತಿ -
ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಮಮೇತಿ ಯಾವತ್ । ತತಸ್ತಸ್ಮಾದಾರಾಧಿತಾದನುಷ್ಠಿತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಯಚ್ಚ ವಿಚಿತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಚಿತ್ರೇತಿ ॥ ೪೧ ॥
ತಾತ್ತ್ವಿಕಮತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಧಿಯಾಂ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಪ್ರತೀತಾನಾಂ ನಾಮಾದ್ಯಭೇದಾದಭೇದಮಾಹ -
ಸರ್ವವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂರೂಪಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತದ್ವಿಚಾರಾಯೋತ್ತರಪಾದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಯೋಃ ಶೋಧನಾನಂತರಮಪುನರುಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಿತಪದಪದಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಾತ್ಪದಾರ್ಥೋಪಸಂಹರೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಚಿಂತಾರ್ಥವತೀ ನಿರ್ಗುಣಚಿಂತಾ ತು ತದ್ಧೀದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪಾದಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅವಯವಭೇದಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತೋ ಜ್ಞಾನಭೇದೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಭೇದಾಭಾವಾತ್ತತ್ಕೃತೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏಕರಸಮಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಭೇದಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ನೇಯಂ ಚಿಂತೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಪಿತಾ ಪುತ್ರೋ ಭ್ರಾತೇತ್ಯಾದಾವನೇಕವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇಕರೂಪೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಜ್ಞಾನವದನೇಕಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಪೂರ್ವಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಾದೇತತ್ಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಮನ್ಯದಿತಿ ಜ್ಞಾನಭೇದೋ ಯುಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ನೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಸ್ಯೈಕರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮನೇಕರೂಪಂ ತಯೋರ್ಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಭೇದಶಂಕಾಯೋಗಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಚೋದನಾದ್ಯಭೇದಾಜ್ಜ್ಞಾನಾಭೇದೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸೂತ್ರವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾತ್ತ್ಯಾಜ್ಯಮೇತದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿಧೀತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದಿತಿ ।
ತತ್ತದನೇಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಷಯಾಣಿ ಚೋಪಾಸನಾನಿ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯಾನೀತ್ಯಾಹ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞೇಯೈಕ್ಯಾದೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನ ಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾ । ತತ್ರ ಪುನರ್ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯಾಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥತದ್ವಾಚಕಪದೋಪಸಂಹಾರರೂಪೋ ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ತೇನೋಕ್ತವಿಚಾರಾರಂಭಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯದೋಷ ಇತಿ ।
ಸಗುಣಮಪಿ ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಕಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸ್ತಿಭೇದಾಭೇದಚಿಂತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿಷಯಭೇದಾದ್ಭೇದಃ ಕಿಂತು ಫಲಭೇದಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮವದಿತಿ ।
ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರಲಮನೇನ ವಿಚಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿಚಾರೋ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿವೇಕೋಪಕಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕ್ವಚಿದ್ಭೇದಭ್ರಮಾಪೋಹೇನಾಭೇದೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇಽಪುನರುಕ್ತಶಬ್ದಾನಾಂ ಸತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾ ಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹಾರೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಪುನರಭೇದಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್ಭೇದಃ ಕ್ವಚಿದ್ಗುಣಾನಾಮುಪಸಂಹಾರಃ ಕ್ವಚಿದನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಪಾದಾರಂಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಪ್ರತೀತಜ್ಞಾನಾನಿ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ನಾಮಾದಿಭೇದಾಚ್ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾಚ್ಚಾದ್ಯಧಿಕರಣಾವಯವಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋತ್ಸರ್ಗತಃ ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ವಿದ್ಯಾತೋ ಮುಕ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ । ಸಿದ್ಧಂತೇ ಸರ್ವತ್ರ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ತದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಫಲಮುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣೇ ‘ನಾಮರೂಪಧರ್ಮವಿಶೇಷಪುನರುಕ್ತಿನಿಂದಾಶಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಿವಚನಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಶಬ್ದಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಪ್ರಕ್ರಿಯಾತೋಽಪಿ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಭೇದೇ ಯೇ ಹೇತವೋ ನಾಮಾದಯೋ ದರ್ಶಿತಾಸ್ತೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಲಕ್ಷಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನಾತ್ರಾನೂದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ನಾಮ್ನೋ ಭೇದಕತ್ವಮುದಾಹರತಿ -
ನಾಮ್ನ ಇತಿ ।
ಆದಿಪದಾದೇಕಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಥೈಷ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರೇತೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾನುವಾದೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಗುಣವಿಧಿರ್ವಾ ತದ್ಗುಣಕಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರ್ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ತದೇಕದೇಶವಾಚಿನಾ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನ ಭೀಮಾದಿಶಬ್ದವದಭಿಧಾನಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧೇಶ್ಚ ಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಸ್ಯ ಲಘುತ್ವಾದ್ದ್ವಾದಶಶತದಕ್ಷಿಣಾಯಾಶ್ಚ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾತ್ಪ್ರಕೃತಾನುವಾದೇನ ಗುಣಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವೇಕಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಿನೋಽನೇಕಸಂಜ್ಞಾಯೋಗಾದೇಕತ್ರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಸತ್ಯಾಮನುಪಪತ್ತೌ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಲಕ್ಷಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಥಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ಗುಣವಿಧ್ಯಯೋಗಾದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಷು ಸಂಜ್ಞಾಭೇದೇನ ಸಂಜ್ಞಿಭೇದೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಜ್ಞಾಂತರಾತ್ಕರ್ಮಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಶಾಖಾನಾಮತ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನನಾಮತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಗಾವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರವಚನಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಜ್ಞಾನಯೋರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ಕ್ವಚಿನ್ಮುಖ್ಯಮನ್ಯತ್ರ ಗೌಣಂ ನಾಮಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಭಾಗಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾಭೇದಂ ನಾಮಭೇದಾದುಕ್ತ್ವಾ ರೂಪಭೇದಾದಪಿ ತಮುದಾಹರತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ । ‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವೈಶ್ವದೇವೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಾಜಿನವಾಕ್ಯೇನ ವಾಜಿನಗುಣವಿಧಿರ್ವಾ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತರಯುಕ್ತಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರ್ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವಿಶ್ವೇಷಾಮೇವ ದೇವಾನಾಂ ವಾಜೇನಾನ್ನೇನಾಮಿಕ್ಷಯಾ ಯುಕ್ತಾನಾಂ ವಾಜಿಪದೇನೋಕ್ತೇರ್ವಾಜಿಭ್ಯ ಇತಿ ತಾನನೂದ್ಯ ವಾಜಿನಗುಣವಿಧೇರಾಮಿಕ್ಷಾವದ್ವಾಜಿನಮಪಿ ವೈಶ್ವದೇವಮೇವೇತಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಾಮಿಕ್ಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಪ್ರಕೃತತ್ವಾದ್ವಾಜಿಪದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗಾದ್ವಾಜಿನಗುಣಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತದೇವತಾಭಿಧಾನೇನ ಸಂಬಂಧಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರದೃಷ್ಟೇಸ್ತದ್ಧಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಾಮಿಕ್ಷಾವರುದ್ಧತಯಾ ವಾಜಿನಸ್ಯ ತತ್ರಾನವಕಾಶಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿಕರ್ಮಣೋ ಭೇದಕತ್ವಾತ್ತದ್ಧಿತಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದ್ವಾಜಿನವಾಕ್ಯೇನ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತ ಯುಕ್ತಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಪುನಾ ರೂಪಭೇದಾದ್ಭೇದೇನ ವಿಗಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸ್ತು ರೂಪಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದಃ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ವಿದ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ತದೇವ ಭಿನ್ನಂ ರೂಪಮುದಾಹರತಿ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಯಾಗಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತೇ ರೂಪಮೇವಂ ವೇದ್ಯಮೇವ ವಿದ್ಯಾಯಾ ರೂಪಮ್ । ತಥಾಚ ವೇದ್ಯಭೇದೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಂ ವಕ್ತುಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಭೇದಕತ್ವಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಾರೀರೀವಾಕ್ಯಾನ್ಯಧೀಯಾನಾಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಾ ಭೂಮೌ ಭುಂಜತೇ ನ ತಥಾನ್ಯೇ । ಅಗ್ನಿಮಧೀಯಾನಾಶ್ಚ ಕೇಚಿದುಪಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೋದಕುಂಭಮಾಹರಂತಿ ನ ತ್ವನ್ಯೇ । ನಚ ತಾನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಭೂಮಿಭೋಜನಾದಿಧರ್ಮಜನ್ಯೋಪಕಾರವಂತಿ ತದ್ರಹಿತಾನಿ ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮತಸ್ತತ್ರ ಧರ್ಮಭೇದಾದ್ಭೇದಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪೂರ್ವವದ್ವಿದ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಶಾಖಿನಾಂ ನೈವ ಶಿರಸ್ಯಗ್ನಿಧಾರಣಂ ವ್ರತಮಸ್ತೀತಿ ಧರ್ಮಮೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಕಾಂತರಾಣ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣಾನ್ನಿಂದಾಽಶಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಿವಚನಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾನಿ ಶಬ್ದಾಂತರಂ ಸಂಖ್ಯಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯೇತ್ಯೇತಾನಿ ಚ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ‘ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಪಂಚಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಸ್ತೇ ಯಜತಿಶಬ್ದೇ ಕಿಮೇಕಂ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಂ ಕಿಂವಾ ಪಂಚೈವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಬಂಧಭೇದಮಂತರೇಣಾಪೂರ್ವಭೇದಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ತದಯೋಗಾದೇಕಂ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಮಿದಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವರಸಸಿದ್ಧಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ಮವಿಧಿಪರತ್ವಾದಸತಿ ವಿಶೇಷೇ ಪುನಃ ಶ್ರುತೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭ್ಯಾಸಮಪೂರ್ವಭೇದ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತೇರ್ಭೇದಕತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಏವಂ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾಃ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತವಿದ್ಯಾಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಾಃ ಪುನರುಕ್ತೇರಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಿತೋ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ನಿಂದೇತ್ಯುದಿತಾನುದಿತಹೋಮನಿಂದೋಕ್ತಾ ‘ಪ್ರಾತಃ ಪ್ರಾತರನೃತಂ ತೇ ವದಂತಿ ಪುರೋದಯಾಜ್ಜುಹ್ವತಿ ಯೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ । ದಿವಾಕೀರ್ತ್ಯಮದಿವಾ ಕೀರ್ತಯಂತಃ ಸೂರ್ಯೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ತದಾ ಜ್ಯೋತಿರೇಷಾಮ್’ ಇತ್ಯನುದಿತಹೋಮನಿಂದಾ ‘ಯಥಾಽತಿಥಯೇ ಪ್ರದ್ರುತಾಯಾನ್ನಂ ಹರೇಯುಸ್ತಾದೃಕ್ತದ್ಯದುದಿತೇ ಜುಹ್ವತಿ’ ಇತ್ಯುದಿತಹೋಮನಿಂದಾ । ತತಶ್ಚೈಕಸ್ಯೈವೋದಿತೇಽನುದಿತೇ ಚ ಕ್ರಮೇಣಾನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾದ್ಭೇದಃ । ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಾತಿಕ್ರಮಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಪಿ ತದ್ಭೇದಧೀಃ । ನಚ ನಿಂದಾಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇ ವೇದಾಂತವಿದ್ಯಾಸು ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ನೋದಾಹ್ರಿಯೇತೇ । ಯತ್ತ್ವಥ ಯೋಽನ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿ ತದ್ಭೇದಧೀವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಂ ಭಿನತ್ತಿ । ತತೋ ಭೂಯ ಇವೇತ್ಯಾದಿ ತು ಕೇವಲದೇವತಾಜ್ಞಾನನಿಂದಯಾ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯಪರಮ್ । ಅಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಕರ್ಮವದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಿಕಾ । ನಹಿ ಸರ್ವಶಾಖಾವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಶಕ್ಯಮೇಕೇನಾನುಷ್ಠಾತುಂ ತಥೋಪಾಸನಾನ್ಯಪಿ ನಾನಾಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಾನಿ ನೈಕೇನಾನುಷ್ಠೀಯೇರನ್ನಿತಿ ಭೇದಃ । ಸಮಾಪ್ತಿರಪಿ ಶಾಖಿನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಕರ್ಮಣೋ ಭೇದಿಕಾ । ತಥಾ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಕ್ವಚಿದೋಂಕಾರಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಚನೇನ ಸಮಾಪ್ತಿರನ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯುಪಾಸ್ತಿಭೇದಃ । ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ’ ‘ಸೋಽರೋದೀದ್ಯದರೋದೀತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದರೂಪಂ ಕರ್ಮಭೇದಕಂ ಸ್ತುತಿನಿಂದಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯಾತ್ । ಏವಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ನಾನಾವಿಧಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ಶಬ್ದಾಂತರಾದಪಿ ಕರ್ಮಭೇದಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ - ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ', ‘ದಾಕ್ಷಿಣಾನಿ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಹಿರಣ್ಯಮಾತ್ರೇಯಾಯ ದದಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಜತಿದದಾತಿಜುಹೋತಯಃ ಸಂಹತ್ಯ ವಾ ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತ್ಯಸಂಹತ್ಯ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸಂಹತಾನಾಮೇವಾಪೂರ್ವಸಾಧಕತ್ವಂ ಲಾಘವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ‘ಶಬ್ದಾಂತರೇ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಕೃತಾನುಬಂಧತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶಬ್ದಭೇದೇ ಭಾವಾರ್ಥಾನುಬಂಧಭೇದಾದ್ಭಾವನಾಭೇದ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ ಇತಿ ಶಬ್ದಾಂತರಾಜ್ಜ್ಞಾನಭೇದಃ । ಸಂಖ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ಭೇದಿಕಾ ‘ಸಪ್ತದಶ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನ್ಪಶೂನಾಲಭೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಪ್ತದಶಭಿಃ ಪಶುಭಿರೇಕೋ ವಾ ಯಾಗೋ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಃ ಸಪ್ತದಶ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಯೋ ಹಿ ಬಹೂನ್ಕಲ್ಪಯತಿ ಕಲ್ಪಯತ್ಯಸಾವೇಕಮಿತಿ ಲಾಘವಾದೇಕೋ ಯಾಗಃ ಸಪ್ತದಶಪಶುಭಿರ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪಶೂನಾಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಸಪ್ತದಶಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ತತ್ಪೃಥಕ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಯಾಗಭೇದಾಧೀನತ್ವಾದ್ಯಾಗಾಃ ಸಪ್ತದಶೇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ತಥಾತ್ರಾಪಿ ತೌ ವಾ ಏತೌ ದ್ವೌ ಸಂವರ್ಗಾವಿತಿ ಸಂಖ್ಯಾತೋ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ಪ್ರಕಿಯಾಪಿ ಕರ್ಮಭೇದಿಕಾ ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ ‘ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಮಾಸಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನಿತ್ಯೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಮಾಸಗುಣವಿಧಿರ್ವಾ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರ್ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯನುವಾದಿತ್ವಾನ್ಮಾಸಮಿತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಗುಣವಿಧಿಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾದ್ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದ್ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾದುಪಸದ್ಭಿಶ್ಚರಿತ್ವೇತ್ತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಚೋಪಸದಾಮಭಾವಾತ್ತದನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧ್ಯಸಿದ್ಧೇರುಪಸದಾಮಪಿ ತತ್ರೈವ ವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾಖ್ಯಾತಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಾರಾಲೋಚನಾಯಾಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾತ್ರಾಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಾಶ್ವಮೇಧೋಪಾಸನಾದಿಷು ಪ್ರಕರಣಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷ್ವಿತಿ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತತ್ತದ್ವೇದಾಂತಪ್ರಭೇದೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಮುಕ್ತಹೇತುಭಿಃ ಸಿದ್ಧಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರತೀಯಂತ ಇತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾನಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕಾನಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಹಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾನ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವೇದಾಂತೇ ತಾನ್ಯೇವ ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ವಿಹಿತಾನೀತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಮಿತ್ಯೇಕವಚನೇನ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕತ್ವಂ ಗ್ರಹೈಕತ್ವವದವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಸಾಧಾರಣನಿರ್ದೇಶೇನ ವಿಧೀಯಮಾನಸರ್ವೋಪಾಸನಜ್ಞಾನಾನಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಹೇತುಮವತಾರಯತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಚೋದನಾಸಾಹಚರ್ಯಾದಾದಿಶಬ್ದೇನಾರ್ಥವಾದಗ್ರಹಣಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಆದೀತಿ ।
‘ಏಕಂ ವಾ ಸಂಯೋಗರೂಪಚೋದನಾಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ತತ್ರೋಕ್ತಾನ್ಕರ್ಮಾಭೇದಹೇತೂನತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಹೇತು್ತ್ವೇನಾಕೃಷ್ಟಾನಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ತತ್ರ ಚೋದನಾಯಾ ವಿಧಾಯಕಪದಸ್ಯ ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ ವಾ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾವಿಶೇಷಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಹೋಮಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಯತ್ನವದಿಹಾಪಿ ಪ್ರಾಣಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಧೀವಿಷಯಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯಾವಿಶೇಷಃ ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಯೋಗಾವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।
ರೂಪಾವಿಶೇಷಮಾಹ -
ರೂಪಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣತತ್ತ್ವಂ ರೂಪಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಭ್ಯಾಂ ಯಾಗಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ತಯೋಸ್ತದ್ರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಆಖ್ಯಾವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಸಮಾಖ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ಥಪ್ರಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮಾಖ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷಾದೈಕ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ಥೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಕಾಠಕಂ ಕಾಲಾಪಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾಮಭೇದಾನ್ನ ಕರ್ಮಭೇದಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಅಚೋದನಾಭಿಧಾನತ್ವಾತ್ । ಕಾಠಕಾದೀನಾಂ ಗ್ರಂಥನಾಮತಯಾ ಕರ್ಮನಾಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಗ್ರಂಥಯೋಗಾದೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ತನ್ನಾಮತ್ವಾಸಿದ್ಧೌ ತತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಾತ್ಕರ್ಮೈಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತದ್ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭಸಂಯೋಗಾತ್ಕಾಠಕಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾನ್ನ ನಾಮ್ನಾ ಕರ್ಮಮೇದಃ । ತಥಾಪಿ ನಾಮಭೇದಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ತದ್ಗ್ರಂಥಸಂಯೋಗಾತ್ತತ್ತನ್ನಾಮತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಪಿ ರೂಪಭೇದೋ ಭೇದಕೋಽಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ಯೈಕಕರ್ಮತ್ವೇಽಪ್ಯೇಕಾದಶಕಪಾಲತ್ವವದ್ದ್ವಾದಶಕಪಾಲತ್ವರೂಪಭೇದೋ ವಾಚನಿಕಃ । ತಥಾಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ರೂಪಭೇದೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ಧರ್ಮವಿಶೇಷೋ ಭೇದಕಃ । ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾರ್ಥತಯಾ ಕರ್ಮಾನುಪಕಾರಿಣಸ್ತದ್ಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಮ್’ ಇತಿ । ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಧರ್ಮವಿಶೇಷೋ ನ ವಿದ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ನಚ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ಭೇದಿಕಾ । ನಹ್ಯೇತದ್ದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಯದೇಕೋಽರ್ಥೋ ಬಹುಭಿಃ ಶಾಖಿಭಿರುಚ್ಯತೇ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವೇದೇ ಬಹುಭಿರುಚ್ಯಮಾನೇ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯೇತೃಭೇದೇನ ಪುನರುಕ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ಕರ್ಮೈಕ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್ - ‘ಅದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಶ್ರುತಿಸಂಯೋಗಾವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ । ಏವಮತ್ರಾಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಅಶಕ್ತಿರಪಿ ನ ಭೇದಹೇತುಃ । ಅಸಮರ್ಥಾನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವೇದೇ ಸರ್ವಾಂಗೋಪಸಂಹಾರಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ಸಮರ್ಥಾನಾಂ ತು ಶಾಖಾಭೇದೇ ತದಧ್ಯಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಧ್ಯೇತೃಭ್ಯೋ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ತತ್ತದ್ರೂಪಮುಪಸಂಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ಸಮಾಪ್ತಿವಚನಂ ಭೇದಕಮೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಸ್ಯಚಿದನ್ಯಾಂಗಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತೌ ಸಮಾಪ್ತಿವಚನಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಮನ್ಯಪರತ್ವಾತ್ಕರ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ವಾ ಪ್ರಮಿತಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ಶಬ್ದಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಪ್ರಕ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಪ್ರಬಲೇನಾಭೇದಕೇನ ಭೇದಕತ್ವಮಪಾಸ್ಯಮತೋ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಶಂಕೇತಿ ॥ ೧ ॥
ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೈವ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮನೇನಾಧಿಕರಣೇನೇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣೇ ಖಲ್ವೇಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ಯೈಕಾದಶಕಪಾಲತ್ವಮಪರಸ್ಯಾಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲತ್ವಮಿತಿ ರೂಪಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಸಂಖ್ಯಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಪಾಲಸಂಖ್ಯಯೋರುತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟಯೋರುತ್ಪತ್ತಾವೈಕರೂಪ್ಯೇಣ ಜ್ಞಾತಕರ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಭೇದಕತ್ವಾದಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದೇರುತ್ಪತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ವಾಜಿನವದ್ಭೇದಕತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪರಿಹಾರಾದಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಗುಣಭೇದಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಛಂದೋಗಾಃ ಷಷ್ಠಮಗ್ನಿಂ ನಾಮನಂತೀತಿ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಸಂಹಾರವಶಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಂಚೇತಿ ।
ಗುಣಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಮಾಹ -
ಯೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕಗತೋ ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಷಷ್ಠೋಽಂತ್ಯೇಷ್ಟಿನಿವಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪ್ಯುಪಸಂಹಾರಾನ್ನ ಗುಣಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗುಣಭೇದಾದ್ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ತದ್ಭೇದಾದ್ಭೇದಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಜನನಗುಣವತೋ ರೇತಸೋ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಾವಾಪಶ್ಛಂದೋಗಾನಾಂ ಚೋದ್ಧಾರಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆವಾಪೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪರಿಹಾರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಗುಣಭೇದೇ ವೇದ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋ ನ ಚ ಷಷ್ಠಸ್ಯಾಗ್ನೇರುಪಸಂಹಾರಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಏಕೈವ ವಿದ್ಯಾ ಷಷ್ಠಾಗ್ನಿಯುಕ್ತಾ ತದ್ರಹಿತಾ ಚೇತಿ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಷಷ್ಠಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮಗ್ನೇರುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ನ ತು ತಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಪಂಚೈವಾಗ್ನಯಸ್ತಥೋಚ್ಯಂತೇ । ಅನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಷಷ್ಠೋಕ್ತಿಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಪಠ್ಯತೇಽಪೀತಿ ।
ಇತೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ತಂ ದಿಷ್ಟಂ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರೇತಂ ಗತಂ ಪುತ್ರಾ ಜ್ಞಾತಯೋ ವಾಗ್ನಯೇ ನೈಧನವಿಧಿಂ ವಿಧಾತುಂ ಹರಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಗ್ನಿವತ್ಪಠ್ಯತೇ ಷಷ್ಠೋಽಗ್ನಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವಾಜಸನೇಯಿನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯ ದಾಹಾಯಾಗ್ನಿರೇವಾಗ್ನಿರಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೋ ನ ತೂಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರುಪಾಸ್ಯಾಸ್ತೂಭಯತ್ರಾಪಿ ಪಂಚೈವಾಗ್ನಯಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದಶ್ಚ ಕಲ್ಪನಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದರ್ಥತ್ವಾದರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತೌ ಗುಣಾಂತರವಿಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದೋ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಸ್ತೂತ್ಪತ್ತೌ ವಿಶಿಷ್ಟಗುಣೋಕ್ತೇರ್ಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಾಜಿನಾಂ ಷಷ್ಠಾಗ್ನಿವಿಧಾನೇಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದೇತಿ ಶ್ರುತಸಂಖ್ಯಾವಿರೋಧಾನ್ನ ಷಷ್ಠಸ್ಯಾಗ್ನೇರುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಸಾಂಪಾದಿಕಾಗ್ನ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನೈವಾನುವಾದಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಶಿಷ್ಟತ್ವಾದುತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮುಕ್ತಾನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಾವಾಪೋದ್ವಾಪಾಭ್ಯಾಂ ವೇದ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಬಹುತರಾಂಶಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಲ್ಪತರಾಂಶಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಪಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಂ ಶಂಕಿತಂ ನಿರಸ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨ ॥
ರೂಪಭೇದಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಧರ್ಮಭೇದಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮನುದ್ರವತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಶಿರೋವ್ರತಂ ಶಿರಸ್ಯಗ್ನಿಧಾರಣಮ್ । ಆದಿಗ್ರಹಣಾದಾತಪಾವಸ್ಥಾನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಚೋದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಂಗತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರವಿನಿಯೋಗೇ ನ ತದಂಗತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ತಥಾತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಗೋದಾನಾದೀನಿ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವೇನಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ವ್ರತಾನಿ । ಶಿರೋವ್ರತಮಪಿ ವೇದವ್ರತೇಷ್ವಂತರ್ಗತತ್ವೇನೋಕ್ತಂ ತೇನ ಯಥಾ ಗೋದಾನಾದ್ಯಧ್ಯಯನಾಂಗಂ ತಥೇದಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾರಾಚ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಏತದ್ಗ್ರಂಥಜಾತಮಚೀರ್ಣವ್ರತೋಽನನುಷ್ಠಿತಶಿರೋವ್ರತಃ ಪುರುಷೋ ನಾಧೀತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಮುಂಡಕಪರಾಮರ್ಶಕಾದೇತಚ್ಛಬ್ದಾನ್ಮುಂಡಕಾಧ್ಯಯನಧರ್ಮ ಏವಾಯಂ ನ ವಿದ್ಯಾಧರ್ಮ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಂಃ ।
ಅಧಿಕಾರಾದವಿಕೃತವಿಷಯಾದೇತಚ್ಛಬ್ದಾಚ್ಚಕಾರಾದಧೀತ ಇತ್ಯಧ್ಯಯನಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಂಕಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈಕೈವ ಚೇತ್ತಯಾ ಶಿರೋವ್ರತಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾದ್ಧರ್ಮಸಂಕರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನಚ ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕಮಿಮಂ ಗ್ರಂಥಮಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತವಿಷಯತಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತೇತಿ ಸೈವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರೈಕ್ಯಾದಥರ್ವವಿಹಿತೈವಾತ್ರ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಸವವಚ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಶಿರೋವ್ರತಸ್ಯ ಮುಂಡಕಾಧ್ಯಯನೇ ನಿಯಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಸವವದಿತಿ ನಿದರ್ಶನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ತತಶ್ಚ ಶಿರೋವ್ರತಸ್ಯ ಸಂಕರೋ ನೇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸವಾ ಹೋಮಾಃ । ಆಥರ್ವಣೈರುದಿತ ಏಕೋಽಗ್ನಿರೇಕಋಷಿಸಂಜ್ಞಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತೇಷಾಮೇವ ನಿಯಮ್ಯಂತೇ ತದೀಯೇ ತತ್ರೈವಾಗ್ನೌ ಕ್ರಿಯಂತೇ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾದೇತಚ್ಛಬ್ದಾದಧೀತಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಮುಂಡಕಾಧ್ಯಯನಸಂಬಂಧಾಧಿಗತೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಧರ್ಮಭೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯಭೇದಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಾಮಾದಿವದ್ಧರ್ಮಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಕಿಂಚ ವೇದ್ಯೈಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತಾವದೈಕ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರ ವೇದೋ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವೇದ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದತ್ರಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಮುಪದೇಶಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಾಖಾಂತರೇ ಸಿದ್ಧವತ್ಪರಾಮರ್ಶಾದಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವ ಪುರುಷೋ ಯದಾ ಯಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯದ್ವಯತ್ವೇನ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಾವಶಾದೇವಾಂತರಂ ಭೇದದರ್ಶನಮುದರಮಲ್ಪಮಪಿ ಕರೋತ್ಯಥ ತದಾ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಭೇದದರ್ಶನವತೋ ಭಯಮಾವಶ್ಯಕಂ ‘ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದದರ್ಶನವತೋ ಭಯಕಾರಣಮಾಹ -
ತತ್ತ್ವೇವೇತಿ ।
ಭೇದದರ್ಶನವತೋ ವಿದುಷಸ್ತತ್ತ್ವಮಮನ್ವಾನಸ್ಯ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಯಂಕರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವೇದ್ಯೈಕತ್ವಾದೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮೇಕತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮುಕ್ಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಮೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ನಿರ್ಗುಣಂ ಸಗುಣಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವತ್ರೈಕಮಿತಿ ತದ್ವಿದ್ಯಾ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥೋಕ್ಥಾದೀನಾಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದೇತದ್ಗಮ್ಯತೇ । ಯದನ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾನಾಮನ್ಯತ್ರೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತೇಷಾಮಾದಾನಮಿತಿ । ತತಸ್ತದುಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕತ್ವೇನೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನನ್ಯಾಯೇನ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಗುಣ್ಯಾಕೃಷ್ಟಗುಣಾನಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಸಂಹಾರಮನಂತರವಿಚಾರಫಲಮಾಹ -
ಉಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಿಚಾರಫಲಮನೇನ ಸೂತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇ ತೇನ ತದ್ವದೇವಾಸ್ಯ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಫಲಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ತುಲ್ಯಧೀಬದ್ಧಾ ಗುಣಾ ವಿಷಯಾಸ್ತೇ ಕಿಂ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ವ್ಯವತಿಷ್ಠೇರನ್ನುತ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಜ್ಞಾನೋಪಾಧಾವುಪಸಂಹ್ರಿಯೇರನ್ನಿತಿ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಮಿಚ್ಛಾಭೇದಾದತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹವದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದ್ಯಥಾಶ್ರುತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯನ್ನುಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಮಾನೇ ಚೇತಿ ವಿಭಾಗಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅರ್ಥೇತಿ ।
ಕಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮುಪಕಾರೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಭಯತ್ರೇತಿ ।
ಗುಣಿದ್ವಾರಾ ಗುಣಾನಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಭೇದಾದುಪಸಂಹಾರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವಿಧೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸರ್ವತದ್ಧರ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಶ್ರುತಾನಾಮಪಿ ಗುಣಾನಾಮೇಕಜ್ಞಾನೋಪಾಧಾವುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕತಃ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಆಗ್ನೇಯಸೌರ್ಯಯೋರ್ಭೇದೇಽಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಗತಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಜಾತಸ್ಯ ಸೌರ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಜ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ಗುಣಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಗುಣಾನಾಂ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಜ್ಞಾನೇ ನೋಪಸಂಹಾರಃ । ತತ್ರೋಕ್ತಗುಣಮಾತ್ರೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಕಾರಸಿದ್ಧೇರಧಿಕಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ರೈವ ತದ್ವಿಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಥಾನಭೇದೇನೋಕ್ತಯೋರಹರಹಮಿತಿಗುಣಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾನವದುಪಾಸ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ಶಾಖಾಭೇದೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥೈವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಖಾಭೇದಸ್ಯೋಕ್ತಸ್ಥಾನವದುಪಾಸ್ಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ಧರ್ಮ್ಯುಪಾಧಾವುಕ್ತಗುಣಾನಾಂ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತೇನ ಧರ್ಮಿಣಾ ನಿಯಮಾದನುಮಾನತಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋ ಬಲವದ್ಬಾಧಕಾಭಾವೇ ವಾರಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಶಾಖಾಂತರೇ ಕತಿಪಯಗುಣವಾದಸ್ಯ ತದ್ವಿಧ್ಯರ್ಥತಯಾ ಗುಣಾಂತರಾವಾರಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಏವಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಭಾವೋಕ್ತಿಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ॥ ೫ ॥
ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಾಜ್ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಂ ತದ್ಗುಣಾನಾಂ ಚಾನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತ ಉದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಯೋರಪಿ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಕ್ತಯೋಃ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತಿ ।
ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪವಾದಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । ತಸ್ಯ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಸ್ಥಮುದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥಮುದ್ಗೀಥಾಧ್ಯಾಯಂ ಚ ವಿಷಯಮಾಹ -
ವಾಜಸನೇಯಕ ಇತಿ ।
ತೇ ಪ್ರಕೃತಾ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಾ ದೇವಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನಾಃ ಸಂಭೂಯಾನ್ಯೋನ್ಯಮುಕ್ತವಂತೋ ಹಂತ ಯದಿ ಸಂಮತಮಸ್ಮಾಕಂ ತದಾಸ್ಮಿನ್ನಾಭಿಚಾರಿಕೇ ಯಜ್ಞೇ ವಯಮುದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಭಕ್ತಿಲಕ್ಷಿತೇನೌದ್ಗಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ತಮೋವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನಾನಸುರಾನತೀತ್ಯ ಸ್ವಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಮಯಾಮೇತಿ । ತೇ ಚೈವಂ ಕೃತಸಂವಾದಾ ವಾಚಮೌದ್ಗಾತ್ರೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಧಾನಾಂ ತ್ವಮಸ್ಮದರ್ಥಮೌದ್ಗಾತ್ರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯೇತಿ ನಿಯುಕ್ತವಂತಸ್ತಥೋಪಕ್ರಮ್ಯ ವಾಗಾದೀನ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇಷಾ ವಿದ್ಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತ್ವೇನ ನಿಂದಿತ್ವಾ ತೇಷಾಮಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಚ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತತ್ಪರಿಗ್ರಹಃ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಗಾದೀನಾಮನುಪಾಸ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಆಸನ್ಯಮಾಸ್ಯೇ ಭವಂ ಮುಖಾಂತರ್ಬಿಲಸ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಕ್ತ್ವೋದ್ಗೀಥಾಧ್ಯಾಯಂ ಕಥಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಿಭವಾತ್ಮಕೇ ಸಂಗ್ರಾಮೇ ದೇವಾಃ ಪೂ್ರ್ವವದುದ್ಗೀಥಲಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮಾಜಹ್ರುರಾಹೃತವಂತಃ । ಅನೇನ ಕರ್ಮಣೈನಾನಸುರಾನ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾನಭಿಭವಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕರ್ಮಾರಬ್ಧವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೈವೇತ್ಯುದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣವದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಾಖ್ಯಾಯಿಕೈವ ಶ್ರುತಾ ನ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧ್ಯಾಯಯೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಉಭಯತ್ರೇತಿ ।
ಶಾಖಾದ್ವಯಸ್ಥೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಂ ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಚಾರಬೀಜಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ತಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದತ್ರಾಪ್ಯುದ್ಗೀಥವಿದ್ಯೇತ್ಯಾಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾದೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚೋಪಾಸ್ತಿಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಸತ್ತೇತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಅನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಸೈದ್ಧಾಂತಿಕೀಂ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕ್ರಮಭೇದಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಅನ್ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಕಥಮುಭಯತ್ರ ಪ್ರಕ್ರಮಸ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಮಿತಿ । ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಭಕ್ತೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉದ್ಗೀಥತ್ವೇನೇತಿ ।
ತದವಯವೋ ಯೋಽಯಮೋಕಾರಸ್ತಥಾತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ಗಾನಕರ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ವೋಂಕಾರಃ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯ ಇಷ್ಟಃ ।
ತಥಾಚ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರ್ಭೇದಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಬಹುತರರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನೇಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಹೀತಿ ।
ಏತಾವತಾ ಕ್ವಚಿತ್ಕರ್ಮರೂಪತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಹುತರಾವಿಶೇಷಪ್ರತೀತಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಯಥಾಶ್ಮಾನಂ ಪಾಷಾಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮೃತ್ತ್ವಾಲ್ಲೋಷ್ಟೋ ವಿಧ್ವಂಸತ ಏವಂ ವಿಧ್ವಂಸಮಾನಾ ವಿಷ್ವಂಚೋ ವಿನೇಶುರಿತಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅವಿಶೇಷಧಿಯಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಖಾಂತರೇ ರೂಪಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ ಕಿಂ ತ್ವೇಕಸ್ಯಾಮಪಿ । ತಥಾಪಿ ನ ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಭೇದಸ್ತಥೋಭಯೋರಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಜೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವಮತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಂ ಚೇತ್ಕಥಮುಪಾಸ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇರುಭಯತ್ರಾವಿಶೇಷಾದ್ಯದೇಕತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತದಿತರತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂ, ತಥಾಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಚ ಧ್ಯಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ವೇದ್ಯರೂಪಾವಿಶೇಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ॥ ೬ ॥
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತದ್ಭೇದಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ನ ವೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕೃತಶಾಖಾದ್ವಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವತತ್ಕರ್ತುತ್ವಾವಿಶೇಷಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದ್ವೇದ್ಯಾಭೇದೇನ ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಸಂಭವತಿ ಕುತಸ್ತದ್ಭೇದೋಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದಾದೇವ ಪ್ರಕರಣಭೇದಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತಸ್ಯ ಧೀಭೇದೇ ಪ್ರಯೋಜಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರಕ್ರಮೇತಿ ।
ಶಾಖಾದ್ವಯೇ ತದ್ಭೇದಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತಮುಪಕ್ರಮಪ್ರಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಂ ವಕ್ತುಂ ತದನುಸಂಧತ್ತೇ -
ರಸೇತಿ ।
ಭೂತಪೃಥಿವ್ಯೌಷಧಿಪುರುಷವಾಗೃಕ್ಸಾಮಾನಾಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರಮುತ್ತರಂ ಸಾರತಯೋಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಮೋಂಕಾರಂ ರಸತಮತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತಮೇವ ಪುನರಾಪ್ತಿಸಮೃದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣಕತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯ ಧ್ಯೇಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ನಿರ್ಧಾರ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿರವತಾರಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಯಥೋದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತ್ಯತ್ರೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದೇನ ಸಕಲಾ ಭಕ್ತಿರುಕ್ತಾ ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತ್ಯನೇನಾಪಿ ಪ್ರಾಣತ್ವೇನೋದ್ಗಾತೋಚ್ಯತೇ ಏವಮೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯುಪಕ್ರಮವಾಕ್ಯಸ್ಥೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದೇನ ಸಕಲಾ ಭಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಕರ್ತೋದ್ಗಾತಾ ಪ್ರಾಣತ್ವೇನೋಚ್ಯತಾಂ ತಥಾಚ ಪ್ರಕಮಾಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಋತ್ವಿಕ್ಪ್ರಾಣತ್ವೇನ ನಿರುಚ್ಯೇತೇತಿ ಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಯದುದ್ಗೀಥಾವಯವಭೂತಮೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿರನುಷ್ಠೇಯೇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದೋಷಸಮುಚ್ಚಯೇ ।
ಯದುದ್ಗೀಥಾವಯವಭೂತಮೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ತದ್ವಿಷಯೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯೋದ್ಗಾತೃವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ತೇನೋದ್ಗಾತುರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮಪಿ ತೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಅಕ್ತಾಃ ಶರ್ಕರಾ ಉಪದಧಾತೀತ್ಯಸ್ಯ ತೇಜೋ ವೈ ಘೃತಮಿತಿ ಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯವತ್ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರ ಇತಿ ಸಕಲಭಕ್ತಿವಿಷಯೋಪಸಂಹಾರಾದುಪಕ್ರಮೋ ನೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾದುಪಸಂಹಾರಾಪೇಕ್ಷಾ । ಪ್ರಕೃತೇ ತೂಪಕ್ರಮಸ್ಯಾತಿಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾದೌ ತರ್ಹಿ ಕೋಽರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತದವಯವಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದತ್ವಾದುದ್ಗಾತುಶ್ಚಾಶ್ರುತೇರ್ನ ಪ್ರಕ್ರಮಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಾಜೇತಿ ।
ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಯಾವಯವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯುದ್ಗೀಥಶಬ್ದೇನಾವಯವೋ ಗೃಹೀತಃ । ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತ್ಯತ್ರ ತು ತಥಾ ಹೇತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ಸಕಲಭಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಿಹಾಪಿ ನೋದ್ಗಾತುರಸ್ತಿ ಧೀರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಕರ್ತೃತ್ವಮುದ್ಗೀಥೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ತತೋ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ವಾಜಸನೇಯಕೋಕ್ತಿಃ । ಇತಶ್ಚ ನೇದಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಕ್ಷಮಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಕಲೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಅಪಿರುದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮೇತಿವಾಕ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ । ವೈಷಮ್ಯಮುಭಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮ್ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾನ್ನೋದ್ಗಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅಸಂಭವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾಚನಿಕಮುದ್ಗಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಸಂಭವೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಔದ್ಗಾತ್ರಮುದ್ಗಾತಾ ಪ್ರಾಣವೀರ್ಯೇಣ ಕರೋತೀತ್ಯೇತದೇವ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವೇತ್ಯುದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ಉದ್ಗಾತಾ ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಯಾ ವಾಚಾ ಕೃತವಾನೌದ್ಗಾತ್ರಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಬಹುತರಾರ್ಥಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕೇ ತಾವದುದ್ಗೀಥೋದ್ಗಾತಾರೌ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಚ್ಯೇತೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ವೋಂಕಾರಸ್ತದವಯವಃ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯ ಉಕ್ತಃ । ಏವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯಾಂತರಂಗೋಪಾಸ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಭೇೇೇದೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಬಹಿರಂಗಾದರ್ಥವಾದಾವಿಶೇಷಾನ್ನೈಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸಾದೃಶ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾರ್ಥೈಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಮೇವಾಮಾವಾಸ್ಯಾಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ದರ್ಶಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚಂದ್ರಮಾಃ ಪಶ್ಚಾದಭ್ಯುದೇತಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಮಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇಷ್ಟಿವಿಧಾಯಕೇ ಚ ವಾಕ್ಯೇ ಯದ್ಯಪಿ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇದಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತುಲ್ಯಸ್ತಥಾಪಿ ‘ವಿ ವಾ ಏತಂ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರರ್ಧಯತಿ ವರ್ಧಯತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೇತಿ’ ಇತಿ ಕಾಲಾತಿಕ್ರಮಾಪರಾಧೇನೋಪಕ್ರಮಾದಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯೇ ನಿತ್ಯೇ ದರ್ಶಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯೋ ಹವಿಷಾಮಪನಯನೇನ ದಾತೃತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾಂತರಾಂಗೀಕಾರಃ । ಪಶುಕಾಮವಾಕ್ಯೇ ಚ ‘ಯಃ ಪಶುಕಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ಸೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾತ್ ‘ ಇತಿ ನಿತ್ಯಂ ದರ್ಶಕರ್ಮ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪುನರ್ದೋಹಾರ್ಥಂ ವತ್ಸಾಪಾಕರಣವಿಧ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇಷ್ಟ್ಯಂತರವಿಧಾನಮುಪಗತಮ್ । ನ ತು ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾರ್ಥೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಕ್ರಮಭೇದಾದರ್ಥಭೇದನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಶಾಖಾದ್ವಯೇ ಬಹುತರಾರ್ಥವಾದಿಕಸಾದೃಶ್ಯೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕ್ರಮಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ‘ವಿ ವಾ ಏತಂ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರರ್ಥಯತಿ ವರ್ಧಯತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಹರ್ವಿರ್ನಿರುಪ್ತ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೇತಿ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ದಾತ್ರೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ಕುರ್ಯಾದ್ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಂ ಯೇಽಣಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನ್ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪೂರ್ವ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಂ ದೇವತಾರ್ಯಂಂ ಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಪಶ್ಚಾದಾಭಿಮುಖ್ಯೇನೋದೇತಿ ತಮೇತಂ ಯಜಮಾನಂ ನಿರುಪ್ತಂ ಹವಿಃ ಪ್ರಜಾದಿನಾ ವಿನಾಶಯತಿ ಶತ್ರುಂ ಚಾಸ್ಯ ವರ್ಧಯತಿ । ತಥಾಚಾಸೌ ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಾಭ್ರಾಂತಿಭಾಗೀ ಮಧ್ಯಮಾದಿಭಾವೇನ ತ್ರೇಧಾಭೂತಾ ಯೇ ತಂಡುಲಾಸ್ತಾನಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದರ್ಶದೇವತಾಭ್ಯೋ ವಿಭಜೇದ್ವಿಭಜ್ಯ ಚ ದಾತೃತ್ವಾದಿಗುಣಕಾಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದೇವತಾಭ್ಯೋ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಾಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಕಿಮಭ್ಯುದಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ದರ್ಶಾಚ್ಚೋದ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ದರ್ಶಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಪೂರ್ವದೇವತಾತ್ಯಾಗೇನ ದೇವತಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇದಿತಿ ಹವಿಷಾಮೇವ ಮಧ್ಯಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ವಿಭಾಗಶ್ರವಣಾತ್ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯೋ ಹವೀಂಷಿ ವಿಭಜೇದಿತಿ ಚಾಶ್ರುತೇರಪನೀತಾ ಹವಿಃಷು ಪೂರ್ವದೇವತಾ ಇತಿ ತದವರುದ್ಧೇಷು ತೇಷು ದೇವತಾಂತರಮಲಬ್ಧಾವಕಾಶಂ ಶ್ರುತಂ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ಗೋಚರಯೇದಿತಿ ದೇವತಾಂತರಯುಕ್ತಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತ್ರೇಧಾ ತುಂಡಲಾನ್ವಿಭಜೇದಿತ್ಯತ್ರ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಂ ತ್ರೇಧಾತ್ವಮನೂದ್ಯ ವಿಭಜೇದಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿಧಾನಾತ್ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಧ್ಯಮಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ದೇವತಾಂತರೇಷೂಕ್ತೇಷು ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನಾಂ ವಿಭಾಗಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ತಂಡುಲಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಹವಿರ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾದ್ದಧಿಪಯಸೋರಪಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾತೋ ವಿಭಾಗಲಾಭಾದಪನೀತೇ ಪೂರ್ವದೇವತಾಕೇ ಹವಿಷಿ ದೇವತಾಂತರಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವದ್ರವ್ಯಮುಖೇನ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ದೇವತಾನಂತರಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಕರ್ಮಾಂತರಕಲ್ಪಾನಾನವಕಾಶಾನ್ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರೇ ಸಮಾಪ್ತೇ ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಂ ತಾನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಭೇದ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ‘ಯಃ ಪಶುಕಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ಸೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾತ್ ।
ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ಸನಿಮತೇಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತನ್ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಂ ಯೇ ಕ್ಷೋದಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತುಲ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಸಮಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ವತ್ಸಾಪಾಕರಣೇನ ಗೋದೋಹನಂ ಕೃತ್ವಾ ಪೂರ್ವವದ್ದೇವತಾಭ್ಯೋ ಹವಿರ್ವಿಭಜ್ಯ ದೇವತಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಪಶುಕಾಮೇಷ್ಟಿವಿಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನನುವೃತ್ತೇರಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇಽಪಿ ಯಾಗಾಂತರವಿಧಿಸ್ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಬಹಿರೇವೋಕ್ತ್ವಾ ಸೌತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಾದ್ವರಪ್ರಾಣಾದೇಃ ಪರೋವರಾಚ್ಚ ತಸ್ಮಾದೇವ ವರೀಯಾನ್ವರತರೋಽಯಮುದ್ಗೀಥಃ ಸ ಚ ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಸಂಪತ್ತೇರನಂತರ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆಕಾಶೇ ಚಾದಿತ್ಯಾದೌ ಚ ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇರಾರೋಪಾದುದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಕೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿರನ್ಯಾಯ್ಯಾ ಚ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿಗುಣಕೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಸ್ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪ್ಯಧಿಕಗುಣಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಭೇದಸ್ಯಾತಿಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಏಕಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದಾದ್ಬೋದ್ಧೃಭೇದೇನಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಮೇಯಗುಣಭೇದವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನೇಷು ನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಸಂಜ್ಞಾತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನುವಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಶಾಖಾದ್ವಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಜ್ಞೈಕತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಗತಂ ನಞ್ಶಬ್ದಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಂಯೋಜ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಾಚ್ಚೋದ್ಯಾಭಾಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।
ಸಮಾಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಭೇದೋ ಗಮ್ಯತೇ ರೂಪಭೇದಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ತಥಾ ಸತಿ ಕಿಮತ್ರ ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ರೂಪಭೇದಸ್ಯಾಂತರಂಗತಯಾ ಬಲವತ್ತರತ್ವಾತ್ಸಂಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯತಯಾ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದ್ರೂಪಭೇದಾದುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಬಾಹ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಉದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸ್ಯಾದತಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯೇಽಪಿ ನ ಚೇತ್ತತ್ರೈಕ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಮುದ್ಗೀಥಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇಹೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ತಸ್ಯೈಕ್ಯೇ ಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತುಶಬ್ದಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಏವಂಜಾತೀಯಕಃ ಪ್ರಕ್ರಮಭೇದೋ ವಾ ತತ್ತುಲ್ಯೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತಿ ಬಲವತಿ ಬಾಧಕೇ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಮಪಿ ಸಾಧಕಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೮ ॥
ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯತ್ರೋದ್ಗೀಥವಿಶೇಷಿತತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ತಮೇವ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಓಮುದ್ಗೀಥಶಬ್ದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಕೃತಂ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ಅಧ್ಯಾಸೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವನಿರೂಪಣೇನ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಸಾಧನಸಂಕ್ರಾಂತತಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನಧ್ಯವಸಿತಾರ್ಥತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ।
ಕಥಮೇತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಭಾನಂ ಭೇದೋ ವೇತಿ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯ ಯೋಽಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ।
ಗೌಣೀ ಬುದ್ಧಿರಸಾವಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದನಮಭಿನಯತಿ -
ದ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಕಥಮನ್ಯತರಬುದ್ಧಾವನಿವರ್ತಿತಾಯಾಮನ್ಯತರಬುದ್ಧೇರಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯೇತರಬುದ್ಧೇರ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವೈದಿಕದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಲೋಕಿಕಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೇೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಮನವಧಾರಯಂದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಅಪವಾದವ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಅಪವಾದ ಇತಿ । ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ವಸ್ತುನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ಚೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಏಕತ್ವಪಕ್ಷಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಏಕತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಗ್ರಹಣಪ್ರಸಂಗೇ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕಾರಪ್ರಸಕ್ತಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಚತುಷ್ಟಯಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾದಿಷು ದೃಷ್ಟೇಷ್ವನಧ್ಯವಸಾಯಪಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಾದ್ಯರ್ಥಾಭಾವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಚತುಷ್ಟಯಪಕ್ಷೇಷು ದೃಷ್ಟೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯೇ ಪಕ್ಷತ್ರಯೇ ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಂ ನಿಷೇಧನ್ನಾದೇಯಂ ಪಕ್ಷಮಾಹ -
ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।
ಕಥಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪಕ್ಷಾಣಾಂ ಸಾವದ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾವದ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಬುದ್ಧೇರಕ್ಷರೇಽಧ್ಯಾಸೇಽಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇ ತಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಷರಬುದ್ಧೇರಧ್ಯಾಸೇ ಸತ್ಯುದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯಾಕ್ಷರೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಾವಿಶಯೇ ಚ ಶ್ರುತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯಾ ತೇನ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ಕಲ್ಪನಾಮಮೃಷ್ಯನ್ನಾಹ -
ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಫಲತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾನ್ಯಫಲತ್ವಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಆಪ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
ನಚ ತಸ್ಯೋಭಯಫಲತ್ವಮಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾತುಮೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಣವಾರ್ಥೇನ ಪೃಥಗುಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯನುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪವಾದಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪವಾದೇಽಪೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಂ ತು ಫಲಂ ನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಾಪವಾದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ತಿಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಾಭಾವಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ತನ್ನಿವೃತ್ತಾವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಾನಂದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾ ನೈವಮೋಂಕಾರಬುದ್ಧ್ಯೋದ್ಗೀಥಬುದ್ಧೇಸ್ತಸ್ಯಾ ವೇತರಸ್ಯಾ ಧ್ವಂಸೇ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನೇದಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅಪವಾದಮುಪೇತ್ಯ ವೈಫಲ್ಯಂ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಬುದ್ಧಿರೇಂಕಾರಬುದ್ಧೇರಪವಾದಿಕಾ ಚೇದೋಂಕಾರಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಾದೋಂಕಾರಾನ್ನಿವರ್ತೇತ । ಓಂಕಾರಬುದ್ಧೇರ್ಬಾಧ್ಯಾಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಧೀತ್ವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಯದೋಂಕಾರಧೀರುದ್ಗೀಥಬುದ್ಧೇರಪವಾದಿಕಾ ತದಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಧೀತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಧೀಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾನ್ನಿವರ್ತೇತ । ನಚೈವಂ ದೃಷ್ಟಮತೋ ನಾಪವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಪವಾದೇನಾಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪಿಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಕೋಕಿಲಶಬ್ದೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದನವದನ್ಯತರಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯತರಶಬ್ದೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ಫಲವದೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥತಾದೇರಸತ್ತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕೇನೇತಿ ।
ಓಂಕಾರೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದಯೋರುದ್ಗೀಥಾರ್ಥತ್ವಾದನ್ಯತರೇಣ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಶಬ್ದಾಂತರಮರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚೈಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಿಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯಾಕ್ಷರೇಽಂತರ್ಭಾವೋಽಕ್ಷರಸ್ಯ ವೇತರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯಾಕ್ಷರೇ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚೋದ್ಗೀಥೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇ ತಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವರಾಹಿತ್ಯಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯಂ ಸಾವದ್ಯತ್ವೇನಾಪೋದ್ಯ ನಿರವದ್ಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಪರಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸೌತ್ರಂ ಪದಮಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುಪಾಸನೋಕ್ತಿಃ । ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಬ್ರೂತೇ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಂಭವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವದಿತ್ಯುಪಗಮಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವವೇದವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದುದ್ಗೀಥೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣೇಽಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾ ಭಕ್ತೇರುದ್ಗೀಥಶಬ್ದಿತಾಯಾಸ್ತದವಯವೇ ಸಂಭವಾಭಾವಾದಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರವಿಶೇಷಣಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಯವಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮುದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯೋಪೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವೃತ್ತಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ನ ಚೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೈವಾವಯವಿನೋ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾದೋಂಕಾರೇಣಾವಯವೇನೇತಿ ಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರಸ್ಯೋಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಿಸ್ತರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಮಾನತಯಾ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ತೇನ ಭಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಮುದ್ಗೀಥಪದೇನ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯೈವಾರ್ಪಣೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದ್ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಯಮಪಿ ಪಕ್ಷೋ ದೋಷಸಾಮ್ಯಾನ್ನೋಪಾದೇಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯಾವಯವೇ ಲಕ್ಷಣಾಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷವದಯಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಪಕ್ಷೋ ನೋಪಾದೇಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇ ತುಲ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಮಾದ್ರಿಯಾಮಹೇ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟವಿಷಯತಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಸೇ ತು ಗೌಣೀ ಧೀರಸಾವಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಿತರಶಬ್ದಸ್ಯಾವಸಾನಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅಧ್ಯಾಸೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಬಲತ್ವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।
ಅವಯವಿವಚನೇನ ಶಬ್ದೇನಾವಯವಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಲೌಕಿಕತ್ವಾಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಮುದಾಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪಟೋ ದಗ್ಧೋ ಗ್ರಾಮೋ ದಗ್ಧ ಇತಿ ತದೇಕದೇಶದಾಹೇಽಪಿ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಣಯಾವಯವೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ತಥೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದೋಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಭಕ್ತ್ಯವಯವೇಽಕ್ಷರೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ, ನಚಾಕ್ಷರಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಾವಯವತ್ವಂ ತದುಪಾಸನಂ ಚ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಾಕ್ಷರಾನುವಾದೇನೋಪಾಸ್ತೇರೇವ ತತ್ತದ್ಗುಣವತ್ಯಾಸ್ತತ್ತತ್ಫಲವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಃ ಸಮಸ್ತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಧಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಹೇತ್ವನುವಾದೇನಾವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಪದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷಸ್ಯ ನಿರವದ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೯ ॥
ಓಂಕಾರಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಗುಣಕಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತದುಕ್ತಗುಣಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಾಸ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಮವಿಗೀತಮರ್ಥಮಾಹ -
ವಾಜಿನಾಮಿತಿ ।
ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪಿ ಸಂಮತಮರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ವಾಗಿತಿ ।
ಸಾ ಹಿ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಗುಣಾ ವಾಕ್ । ವಾಗ್ಮಿನೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸುಖಿನೋ ವಸಂತಿ । ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಗುಣಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಃ ಪಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಾದರ್ಶನಾತ್ । ಸಂಪದ್ಗುಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ । ತದ್ವತ ಏವ ಶ್ರವಣಾರ್ಥಾವಧಾರಣಕರ್ಮಸಂಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಆಯತನಗುಣಂ ಮನಃ । ಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ನಿಧಾನಾದಿತ್ಯುಭಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ತರ್ಹಿ ಬಹೂನಾಮುಪಾಸ್ಯತೇಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಾಧೀನತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಗಾದಿಸ್ಥಿತೇಃ । ಪ್ರಾಣೇ ಸ್ವಗುಣಾ ವಾಗಾದಿಭಿರರ್ಪಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾಂತರೇಽಪಿ ಸಂಮತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ತಸ್ಯಾದಾನಂ ನಿರ್ಧಾರಣಂ ತದಂತರೇಣೋಪಾಸ್ತೇರಯೋಗಾತ್ತತ್ಪ್ರಸ್ತುತಮಧಿಕೃತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏತಾ ಹ ವೈ ದೇವತಾ ವಾಗಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನ್ಯೋಽಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ಸ್ವಕೀಯಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಿಗೀತಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಗೀತಮರ್ಥಮಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾಜ್ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಕಪ್ರಾಣಪ್ರತ್ಯಮಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣೇಷು ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ವಾಜಸನೇಯಕಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ಕೌಷೀತಕಿಪ್ರಭೃತಿಶಾಖೋಚ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣೋಪಸಂಹಾರದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಗುಣ್ಯನುರೋಧಾತ್ತದವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾದನುಮಾನಾದುಪಸಂಹಾರೇ ಕಥಮನುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಾವುದ್ಗೀಥವಿಶೇಷಣಾದನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿವದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಸಂನಿಹಿತಾಲಂಬನಾದೇವಂಶಬ್ದಾದಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯದ್ವಾರಾಽನುಮಿತಸ್ಯ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದೇರ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂಶಬ್ದೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಸಿದ್ಧಸ್ತಥಾ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಗುಣಂ ವಿದ್ವಾನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಧಿಕೃತಃ ಸನ್ನುಪಾಸ್ತೇ ಸೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಿದಿತ್ವೋಪಾಸ್ಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾದ್ಯನ್ವಿತೋ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂಶಬ್ದಸಂಯೋಗೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ।
ವೀಪ್ಸಯಾ ತತ್ತದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಮುಚ್ಯತೇ ।
ಏಕತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾ ವೇದ್ಯಾರ್ಪಕೇಣೈವಂಶಬ್ದೇನ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಾನಾಮಪಿ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದೀನಾಂ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಮೇವಾನುಮಾನಿಕಾದಪಿ ಸಂನಿಹಿತಮಿತಿ ಕುತಃ ಶಾಖಾಂತರೀಯಗುಣಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾರ್ಥಂ ಶಾಖಾಂತರೀಯಮಪಿ ಗುಣಜಾತಮಿಹ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದುಕ್ತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಗುಣಾನಭಿಧಾಯಿಶಾಖಾಸೂಪಸಂಹಾರೇ ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕ್ವಚಿದೇವೋಪಸಂಹಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಸು ಶಾಖಾಸು ಪ್ರಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕ್ಯೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಅಭಿನ್ನಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಗ್ರಾಹೀ । ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಅಭೇದೇ ಚೇತಿ ।
ಗುಣ್ಯಾಕೃಷ್ಟಗುಣಾನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತಿರನುಮಾನವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರನ್ನಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಸಂನಿಹಿತತ್ವಾದೇವಂಶಬ್ದೇನ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾನ್ನಾನುಮಾನಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಥೇನ ತಾವದೇವಂಶಬ್ದೇನ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಧೀಸಂಬಂಧಃ ಸಿದ್ಧಃ ಸೈವ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಾ ತಥಾಚ ತದ್ಗತೇನಾಪಿ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ಯೇವಂಶಬ್ದೇನ ಶಕ್ಯಂ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಬ್ದೋಕ್ತಮೇವ ಸಂನಿಹಿತಂ ನ ವಿಜಾತೀಯಾನುಮಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ನೇತಿ ।
ನಹಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಮೇವ ಸಂನಿಹಿತಂ ಕಿಂತು ಶಬ್ದೋಕ್ತಾರ್ಥನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಮೇವ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಸ್ಯ ಜುಹೂಪಸ್ಥಾಪಿತಕ್ರತುವದತಃ ಸಂನಿಧ್ಯವಿಶೇಷಾದೇವಂಶಬ್ದೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಗ್ರಹಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಮಾನತಃ ಶಾಖಾಂತರೀಯಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ಪರಿಗಣಿತತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಹೀಯೇತಾಶ್ರುತಾನಾಮಪಿ ಗುಣಾಂತರಾಣಾಮತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾಯಾಃ ಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಏಕಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಶಬ್ದೋಕ್ತನಾಂತರೀಯಕಮಪಿ ಸಂನಿಹಿತಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ತದ್ಗುಣಾನಾಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾತಾವಜ್ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಹಿತೇ ತದ್ಗುಣಾ ಅಪಿ ತಥಾ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯಾವಿರೋಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಶಾಖಾಂತರೀಯವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮೈಃ ಸ್ವಶಾಖಾಗತೈರೇವ ಪ್ರಮಿತಿಸಿದ್ಧೇರ್ನಾನಂದಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆನಂದಾದಯ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವೇದ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾದೇವಂಶಬ್ದವದಪವಾದಕಾದೃಷ್ಟೇಶ್ಚೌತ್ಸರ್ಗಿಕೋ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾದಾನಂದಾದೀನಾಂ ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹಾರೇ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ನೋಪಸಂಹ್ರಿಯೇರನ್ನಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದೀನಾಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮುಕ್ತಾನಾಂ ಯಥಾವಿಧಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ಸತ್ಯಾದಯಸ್ತು ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಧೀಸ್ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಸಂಹ್ರಿಯೇರನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವಾತ್ರ ನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪತ್ರೇ ಸತ್ಯಾದ್ಯನುಪಸಂಹಾರೇ ತತ್ತ್ವಾಪ್ರಮಿತಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದುಪಸಂಹಾರೇ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದೇನೋದಿತಾನುದಿತಹೋಮಕಾರ್ಯತಾವ್ಯವಸ್ಥಾವದಿಹಾಪಿ ಶಬ್ದಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಹೇತುಮಿಹಾಕೃಷ್ಯೋದಾಹರತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವತ್ರೈಕ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಿಣಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಯೋ ಮಿಥೋವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭೂತಾ ವಿರುದ್ಧಾನೃತಜಡಾದಿಭ್ರಾಂತಿಂ ನಿವರ್ತಯಂತಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಪರಾಪರಸಾಮಾನ್ಯಾಧಾರಭೂತಾಮೇಕಾಮಾನಂದವ್ಯಕ್ತಿಂ ಲಕ್ಷಯಂತಿ । ನ ಚೈಕಸ್ಮಾದೇವ ಪದಾದೀದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪದಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಗೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾನುತ್ಯಥಾನಾತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯೇ ಪದಾಂತರೇ ಸಂಭಾವಿತಸಮಸ್ತಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸನಸಮರ್ಥ ಪದಜಾತಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾರೋಪಿತಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪರಶಾಖೀಯಮಪಿ ಪದವೃಂದಮತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೧ ॥
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವತ್ರಾಭೇದಾತ್ತದ್ಧರ್ಮತ್ವೇನಾನಂದಾದಿವತ್ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ನೋ ಚೇದಾನಂದಾದಯೋಽಪಿ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಾ ನ ಸ್ಯುರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಕರೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತೈವ ತೇಷಾಮಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಪ್ರಿಯೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಇಷ್ಟವಸ್ತುಸಾಮಾನ್ಯಾಪ್ತಿಕೃತಂ ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಿಯಮ್ । ಪುತ್ರಾದಿವಿಶೇಷಲಾಭಕೃತೋ ಹರ್ಷವಿಶೇಷೋ ಮೋದಃ । ಸ ಏವ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಃ ಸನ್ಪ್ರಮೋದಃ । ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯಮಾನಂದ ಇತ್ಯೇವಮೇತೇ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಯೋಪಚಯಾಪಚಯರೂಪಾ ಭೋಕ್ತೃಭೇದಾಚ್ಚ ತಥಾತ್ವಭಾಜೋ ಜೀವೇಷು ಸುಖಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮೇವಂರೂಪತ್ವೋಪಲಂಭೇಽಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಚಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಭೇದೋಽಸ್ತು ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ಭೇದಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತೋ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮೇಷಾಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಕಥಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ವೃತ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಕೋಶೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಚಿತ್ತಾವತಾರೋಪಾಯತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿತ್ತಾವತಾರೋಪಾಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನಾನುಪದೇಶಾತ್ । ಅಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ । ಚಿತ್ತಾವತಾರಸ್ತು ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತೈರೇವ ಧರ್ಮೈಃ ಸಂಭವಾನ್ನೈಷಾಮುಪಸಂಹಾರಂ ಕಾಂಕ್ಷತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನೈಷಾಮುಪಸಂಹಾರಶಂಕಾಭಾವಾದನರ್ಥಕಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಫಲಮಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾತ್ಕಿಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮುಕ್ತಾನಾಂ ವಿಧಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದ್ಯತ್ರ ಯಾವದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪಾಸ್ತಿರ್ವಿಧೀಯತೇ ತತ್ರ ತಾವತಾಮೇವ ಧ್ಯೇಯತಾ ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯತ್ರಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸ್ಯೈಕ್ಯೇ ಕಥಮುಪಾಸ್ತಿಭೇದೋ ಧರ್ಮಭೇದೋ ವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ವಿಧ್ಯಧೀನೇಷು ಧರ್ಮೇಷು ವಿಧಿಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸಂಕರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಸಗುಣವನ್ನಿರ್ಗುಣೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುಪಸಂಹಾರಾನುಪಸಂಹಾರವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಚಿತೇತಿ ।
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವದನ್ನುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತೋ ನೇತಿ ॥ ೧೨ ॥
ವಿಧಿಪರತಂತ್ರೇಭ್ಯಃ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ವಸ್ತುಧರ್ಮಾಣಾಮಾನಂದಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಇತರೇತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಿತಂ ವಿಶೇಷಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಇತರೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯಮಾನತ್ವಮೇವಾನಂದಾದೀನಾಂ ವೈಷಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ಸತ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಾತ್ಮತ್ವಪೂರ್ಣತ್ವಲಕ್ಷಣಾಃ ಪಂಚ ಪದಾರ್ಥಾ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರೇ ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ವಕ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೧೩ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಭೂತೋಪಸಂಹಾರ್ಯಧರ್ಮೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನುಪಸಂಹಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಾದಿಪರತ್ವರೂಪಧರ್ಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಾಯತ್ವಂ ವದತಿ -
ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ -
ಕಾಠಕ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭೇದಾನಿರ್ಧಾರಣೇನಾರ್ಥಾದೀನಧಿಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದಪ್ರಸಂಗೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭೇದಯೋಸ್ತನ್ನಿಬಂಧನವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಾ ಚಿಂತಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಭೇದಾತ್ತದಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದೋಷೋಽತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯಭೇದ ಏವೇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವಾಹ -
ಬಹೂನೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರತ್ವೋಕ್ತಿರಫಲೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ದಶ ಮನ್ವಂತರಾಣೀಹ ತಿಷ್ಠಂತೀಂದ್ರಿಯಚಿಂತಕಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರ್ಧ್ಯಾನದ್ವಾರಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಸಫಲತ್ವಸಿದ್ಧೇರಪೂರ್ವಾರ್ಥತಯಾ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಪರತ್ವಸ್ಯ ಶಕ್ತಿವಿಷಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವವದರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಾನಾಮಪಿ ಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾದಪೂರ್ವತ್ವಾಚ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಮೇಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಮೇಯತ್ವನಿಮಿತ್ತಫಲಾಭಾವಾನ್ನಾರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಾನಾಂ ತನ್ಮೇಯತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಫಲಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೂಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾಸ್ಯ ವಸ್ತುಪರತ್ವದೃಷ್ಟೇರುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತತ್ತ್ವಧೀಪರತ್ವೇ ಚ ಸಂಭವತೀಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯಧೀನಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಾವಾಂತರಪುಮರ್ಥಪರತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರತ್ವಧೀರಪಿ ನ ಫಲವತೀ ಪರತ್ವಧೀತ್ವಾದರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಧೀವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಕಥಂ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನರ್ಥಶೂನ್ಯತೋಪಲಕ್ಷಿತಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚಿದ್ಧಾತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಪರತ್ವದೃಷ್ಟೇರನರ್ಥಧ್ವಂಸಫಲತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾಧೀಶಾಂತೇರ್ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ವಿದ್ವದನುಭವೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತಿ ಪುರುಷಪರತ್ವದೃಷ್ಟೇರ್ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೇನ ಪುರುಷಪ್ರಮಿತಿಪರತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಮಿತಿ ನಿಷೇಧಲಿಂಗೇನ ಸಾ ಕಾಷ್ಠೇತಿ ಕಾಷ್ಠಾಶಬ್ದೇನ ಬಾಧಾವಧಿತ್ವೇನ ಪರತ್ವೋಕ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಚ ಪುರುಷವಿಷಯಮಾದರಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ವೇದ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪೂರ್ವಾಪರಪ್ರವಾಹೋಕ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಪರಸ್ಯಾಪರಸ್ಯ ಪರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।
ಧ್ಯಾನವಿಧೇರಿಹಾಭಾವಾತ್ಪರಪುರುಷಮಿತೇರ್ಧ್ಯಾನಾರ್ಥತಾ ಕಥಂ ಸೂತ್ರಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಆಧ್ಯಾನೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿರಪಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಮಿತಿತ್ವಾತ್ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಮಿತಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತಸ್ತು ತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೇನ ಪುರುಷಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಚಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವಿಕಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಾವೇಷ ಆತ್ಮೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಗತಪಂಚಮ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾರ್ಧತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸಂಸ್ಕೃತೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ವಾಗಾದಿನಿಯಮನಮಾತ್ರಂ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರತೀತಂ ನ ತು ಧ್ಯಾನವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥಜ್ಞಾಪನಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಾಗಮಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವಸ್ತುತಶ್ಚ ತಥಾತ್ವಾದರ್ಥಾದೀನಾಂ ಚ ಸುಗಮತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಪರತ್ವೋಕ್ತಿರಪಿ ತತ್ಪರೈವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾದಪಿ ಪುರುಷಪರತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
‘ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ', ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ ‘ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾತ್ಫಲವತಿ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಸತ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಯೋಗೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ಪರಪುರುಷಪರತ್ವಮೇವ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಸ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಿತ್ಸಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮೇಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಕರ್ಷಕತ್ವೇನ ಪರತ್ವಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವನಿಯಮ್ಯಾಕರ್ಷಕತ್ವೇನ ಪರತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀತಿ ॥ ೧೫ ॥
ವಾಕ್ಯಭೇದಭಯಾದರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇ ದೇವಾದಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಾಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೋ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟಾ ಪರೋ ನೋಪೇಯೋ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಐತರೇಯಕ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಚ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸತ್ಯಾತ್ವಾದೀನಾಂ ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಯೋಗಿನಾಮುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧೇರಸ್ತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಪರವಿಷಯತ್ವೇ ತದರ್ಥಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸತ್ಯಾದ್ಯನುಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಂ ತದುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವವದಾತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮವಿಷಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ತದ್ವಿದ್ಯಾಽತ್ರಾಭೀಷ್ಟಾ ತನ್ನ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸುತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಹೇತುದ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಿಂಗಾದ್ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಃ ಸೂತ್ರವಿಷಯೋ ನ ಪರಾತ್ಮಗಾಮೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮನೀತಿ ।
ತತ್ಕರ್ತೃಕಸರ್ಗಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಮಹಾಭೂತಾದಿತ್ವಾದಸ್ಯ ಚಾತಥಾತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ ಲೋಕಕರ್ತೃಕತಾಯಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಪರಗೃಹೀತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಮಹಾಭೂತಾನಾಮೇವೋಕ್ತೇಃ ಸೃಷ್ಟೇರಿಹಾಪಿ ಮಹಾಭೂತಾದಿತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲೋಕಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಮಹಾಭೂತಸಂನಿವೇಶವಿಶೇಷೇ ಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕರಣಾದಿಹ ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯೇವ ತೇ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಂಭೋ ಮರೀಚೀರ್ಮರಮಾಪ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿರ್ವಿವೃಣೋತಿ । ಅದಸ್ತದಂಭಃ ಪರೇಣ ದಿವಂ ದಿವಃ ಪರಸ್ತಾದ್ದ್ಯೌರ್ದ್ಯುಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಲೋಕೋ ದಿವಮಾರಭ್ಯೋಪರಿತನಲೋಕಾಶ್ಚಾಂದ್ರಮಸೈರಂಭೋಭಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತೇರಂಭಃಶಬ್ದಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ ಸವಿತೃಮರೀಚಿವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಮರೀಚಯಃ । ಸ್ಥಾನಭೇದಾದ್ಬಹೂಕ್ತಿಃ । ಮ್ರಿಯಂತೇಽಸ್ಮಿನ್ಭೂತಾನೀತಿ ಪೃಥಿವೀಲೋಕೋ ಮರಮ್ । ಯಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಧಸ್ತಾತ್ತಾ ಆಪಃ ಪಾತಾಲಾನಿ ತೇಷಾಮಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗತ್ವಮ್ । ಏವಮಾದಿಪದೇನ ದ್ಯೌಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಮರೀಚಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಮರೋ ಯಾ ಅಧಸ್ತಾತ್ತಾ ಆಪ ಇತಿ ಗೃಹೀತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪುರುಷವಿಧಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾರಃ ಶಿರಃ ಪಾಣ್ಯಾದಿಮಾನ್ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ಥೂಲಭೂತಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಚರಾಚರಾಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿಕರ್ತೃಕೈವ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಐತರೇಯಿಣೋಽಪೀತಿ ।
ನಿಯಮ್ಯಸೃಷ್ಟ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಿಯಂತೃಸೃಷ್ಟ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಸೃಷ್ಟೇರಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತದ್ರೇತೋ ಯಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿರಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಜೇತಿ ।
ರೇತೋ ವೀರ್ಯಂ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ದೇವಾಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾಃ । ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕುತೋ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಿಂಗೇನಾಪರಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ತಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏಕ ಏವೇತ್ಯೇೇಕತ್ವಾವಧಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಾವಯೋಗಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕತ್ವೇತಿ ।
ಅವಧಾರಣಸ್ಯೈವಂ ಸಂಭವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ರೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಈಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭಾವಿತವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೇರಪಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈವಾತ್ಮಶಬ್ದತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಈಶ್ವರೋ ಹಿ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀರಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಸೃಷ್ಟವಾಂಸ್ತಾಶ್ಚ ತಂ ಪ್ರತಿ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಶರೀರಮಯಾಚಂತ ಸ ಚ ತಾಭ್ಯೋ ಗಾಂ ಗೋಶರೀರಮಶ್ವಶರೀರಂ ಪುರುಷಶರೀರಂ ಚ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮಾನೀತವಾಂಸ್ತತಸ್ತಾ ದೇವತಾಃ ಸೋಽಬ್ರವೀದ್ಯಥಾಯತನಂ ಯಥಾಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ಥಾನಮಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಪ್ರವಿಶತೇತಿ, ತದಾಹ -
ತಾಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುದಾಹರಣೋಕ್ತಿಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಇತರವದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ವಿಶ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಗೇಕತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಮುಖ್ಯಂ ತದಸತ್ಯಾಮನುಪಪತ್ತೌ ನಾನ್ಯತ್ರಾನುಮೇಯಮ್ ।
ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿವಚನೇಽಪಿ ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತಯಾ ವಕ್ತಂು ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಸತಿ ಬಾಧಕೇಽನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯುತ ಸಾಧಕಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪರವಿಷಯತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಸರ್ಗಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಅನುವಾದಂ ವಿಭಜತೇ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪದಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಧಾರಣಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಂಜಸಮಿತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕತಃ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಯಚ್ಚ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಿಂಗಾದಪರಗ್ರಹಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಇಹಾಪೀತ್ಯೈತರೇಯಕೋಕ್ತಿಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟಿರತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತುಮಶಕ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ನಹಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಾದಿವಾಕ್ಯಮೈತರೇವಾಕ್ಯಂ ಚ ಭಿನ್ನಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದೇನಾವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ವ್ಯಾಪಾರವತ್ಸ್ವಾತ್ಮಸು ಪ್ರಸಿದ್ಧವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಸ್ಯಾತ್ರಾನುಗಮಾದ್ವಿಶೇಷವಾನೇವಾಯಮಾತ್ಮೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚಾಫಲೇ ಭೇದೇ ವೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಣ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಚ ಫಲಸಂಭವಾತ್ತದೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವಾಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಂ ಮೂರ್ಧ್ನಃ ಕೇಶವಿಭಾಗಾವಸಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಚ್ಛಿದ್ರಂ ಕೃತ್ವೈತಯಾ ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಸಂಜ್ಞಯಾ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವಾಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ ಶರೀರೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತಮೇವ ಶರೀರಾಂತರ್ಗತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಮೇಕಸ್ತಕಾರೋ ಲುಪ್ತೋ ಮಂತವ್ಯಸ್ತತತಮಂ ವ್ಯಾಪ್ತತಮಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ರೂಪೇಣೈತಮಾತ್ಮಾನಮಪಶ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಃ ಶರೀರೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏಷ ಏವ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾಪ್ಯೇಷ ಏವ । ಪ್ರಜ್ಞಾ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ನೀಯತೇಽನೇನೇತಿ ನೇತ್ರಂ ನಿಯಂತೃ ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಲೋಕೋಽಪಿ ಭೂರಾದಿಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಿಯಂತೃಕಃ । ಸೈವ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ।
ತಚ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಮವಧಾರಣಮನೇಕಧಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂ್ರ್ವವರ್ಣಕೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಗುಣೋಪಸಂಹಾರನಿರೂಪಣಾಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಾನ್ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿರಿತಿ ತದರ್ಥಂ ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಬಲಾದರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಭಿನ್ನಾರ್ಥೋಪಕ್ರಮೇಣ ವಾಕ್ಯಭೇದಶಂಕಾಯಾಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿದ್ವಯಗತಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ವಾಜಸನೇಯಕ ಇತಿ ।
ಉದಾಹೃತವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಮರ್ಥಂ ತದರ್ಥಪರ್ಯಂತಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ತ್ವಮರ್ಥಾಂತಂ ಲಕ್ಷಯದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾನಿರ್ಣಯೇನ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವಾತ್ರೋಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಹತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಭೇದಾತ್ತದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಮತ್ವಾರ್ಥಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅತುಲ್ಯೇತಿ ।
ಆಮ್ನಾನವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತದೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಚೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಕಥಮಾಮ್ನಾನವೈಷಮ್ಯಂ ಕಥಂತರಾಮರ್ಥಭೇದಃ ಕಥಂತಮಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದನುಸಾರೇಣೋಪಕ್ರಮೋಽಪಿ ನೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ಸ ಹಿ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಣ ನೀಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ತಸ್ಯಾಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದನುಸಾರಿಣ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿವದಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ವಿದ್ಯಾಭೇದಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯ ಗತ್ಯಂತರಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ।
ತತ್ರಾನುವಾದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾನ್ವಯಾತ್ತತ್ತಂತ್ರತ್ವಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಸದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಾದಾತ್ಮಾನಮೇವ ಗೋಚರಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ನ ಪರಮಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನಹಿ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನೋಪಕ್ರಮಸ್ಥೇನಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾಚ ಸತೋಽನಾತ್ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಪತ್ತಿರಾತ್ಮನಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ -
ನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮಾದತ್ತೇ -
ಸ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಅವಧಾರಣಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನಾನಾತ್ಮಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥೇತಿ ।
ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಾವಧಾರಣಮ್ , ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನೇತಿ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಃ, ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ತತ್ಸ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿವಚನಂ, ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ಪರಿಚೋದನಾ ।
ಹೇತುಜಾತಸ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತೂಪಕ್ರಮತಂತ್ರೇಣೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದೇರುಪಸಂಹಾರಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ತರ್ಹಿ ನೋಪಕ್ರಮೋ ನೇಯಸ್ತಯೋರ್ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಾದ್ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣಾತ್ಮೈವ ತದರ್ಥೋ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥೇನೋಪಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾದುಪಕ್ರಮಾನುರೋಧನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಸಂದಿಗ್ಧೋಪಕ್ರಮವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ರಮಭೇದಮುಪೇತ್ಯ ಶ್ರುತಿದ್ವಯೇಽಪಿ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯೇನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುಪಕ್ರಮಭೇದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸಚ್ಛಬ್ದೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದನಾತ್ಮನಃ ಸಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧೇರಾತ್ಮನ ಏವ ತದರ್ಥತ್ವಾನ್ನೋಪಕ್ರಮಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತ್ವಾಮ್ನಾನವೈಷಮ್ಯೇ ಸತ್ಯರ್ಥಸಾಮ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಮ್ನಾನೇತಿ ।
ತದ್ವೈಷಮ್ಯಾಸ್ಯಾರ್ಥಭೇದೇನಾನವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂಜಾತೀಯಕೇಷು ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕಾರಭೇದಃ ಸಮಾಮ್ನಾನವಿಶೇಷೋ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ತದರ್ಥಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತದರ್ಥಸ್ಯ ತ್ವಮರ್ಥಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತಯಾ ವಾಕ್ಯರ್ಥಭೇದಾಭಾವಾದೇಕೈವೋಭಯತ್ರಾಪಿ ವಿದ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ಸದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯವದಾಚಾಮಂತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ವಸಂದೇಹೇ ಶೇಷಾದಶಿಷ್ಯನ್ನಾಚಾಮೇದಿತ್ಯತೋ ವಿಧಿಪರತ್ವಂ ನಿರ್ಣೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಮವಿಗೀತಮಾಮ್ನಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಛಂದೋಗಾ ಇತಿ ।
ಯದಿದಂ ಕಿಂಚಾಶ್ವಭ್ಯ ಆ ಕೃಮಿಭ್ಯ ಆ ಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತೇಽನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪೋ ವಾಸೋ ವದಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಛಾಂದೋಗಾನಾಮವಿಶೇಷಾಮ್ನಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಶೇಷಮಾಮ್ನಾನಮಾಹ -
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಪಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತಿ ವಾಸೋರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಶಿಷ್ಯಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಸಂತೋಽಶನಂ ಕುರ್ವಂತಸ್ತಾವದೇತತ್ಕುರ್ವಂತಿ ಕಿಂ ತದ್ಭೋಜನಾತ್ಪೂರ್ವಮೂರ್ಧ್ವಂ ಚಾಽದ್ಭಿಃ ಪ್ರಾಣಂ ಪರಿದಧತಿ ಪರಿಧಾಪಯಂತ್ಯಾಚ್ಛಾದಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾಂತರೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಾಮ್ನಾನಂ ಕಥಯತಿ -
ವಾಜಸನೇಯಿನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪೋ ವಾಸಸ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾವಂತಸ್ತೇಷಾಂ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪದಮ್ । ಏತಮೇವಾನಂ ಪ್ರಾಣಂ ತತ್ತೇನಾಚಮನೇನಾನಗ್ನಂ ವಾಸಸಾ ಪರಿಹಿತಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ಚಿಂತಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಣ್ವಾನಾಮಾಮ್ನಾನವಿಶೇಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೇ ಪ್ರಾಣವಿದಃ ಸ್ವಯಮಾಚಾಮಂತಃ ಪ್ರಾಣಮನಗ್ನಂ ವಾಸಸಾ ಪರಿಹಿತಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ತಸ್ಮಾದಿದಾನೀಂತನೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣವಿದೇವಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾಠತ್ರಯೇಽಪ್ಯಾಪಾತಿಕಮರ್ಥಮಾಹ -
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಉಭಯೋರಪೂರ್ವತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಭಯಾದನ್ಯತರದೇವ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಪಿ ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಾದ್ದ್ವೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಉತೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವಮಾಲೋಚ್ಯ ಪ್ರಥಮೋ ವಿಕಲ್ಪೋ ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯಸಂಪಾದನೇನಾಚಮನಸ್ಯಾನಗ್ನತಾಚಿಂತನಶೇಷತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಅತ್ರ ಪಾಠತ್ರಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂಗಮನಗ್ನತಾಚಿಂತನಮೇಕಮೇವ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಚಿಂತಾಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಾಧನಗಾಮಿತ್ವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದ್ವಯೋರ್ವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽನ್ಯತರವಿಧಾವಪ್ಯಾಚಮನಸ್ಯೈತ್ರ ವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷವಿಷಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನಗ್ನತಾಚಿಂತನಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಾದಾಚಮನವಿಶೇಷಸ್ಯಾವಿಧೇಯಸ್ಯ ನೋಪಸಂಹೃತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಗೌರವಾದುಭಯವಿಧಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ದ್ವಯೋರಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಗೌರವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ತಾತ್ಪರ್ಯಗಮ್ಯತಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಮತಿಪ್ರಸಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಮಿತಿ ।
ನಚ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಚಾರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾಪೂರ್ವತ್ವಂ ತಯೋರೇತದ್ವಾಕ್ಯಮೂಲತ್ವಾತ್ । ನಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷತಯಾ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯಾಚಾರಾಣಾಂ ನ ಮೂಲಮೂಲಿತಾ ಸಾಮಾನ್ಯಸಿದ್ಧಾನೃತವದನನಿಷೇಧಸ್ಯ ಕ್ರತುಗಾಮಿತಯಾ ವಿಧಿವದಾಚಮನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಯೋಗಿತ್ವೇನ ವಿಧಾನಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ಚೋಪರಿಧಾರಣವಿಧಿವದದೋಷತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಯುಕ್ತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ವಿಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮರ್ಥಮನಗ್ನತಾಕೀರ್ತನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಹಾರ್ಹಂ ಹೀದಮಾಚಮನಂ ಯದನೇನ ಪ್ರಾಣೋಽನಗ್ನಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸ್ತುತಿಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧೇಯಂ ವಿಶೇಷವಿಷಯಮಾಚಮನಮನ್ಯತ್ರ ಚೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯತಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನವತೋ ಭಾವಃ ಪ್ರಾಯತ್ಯಂ ಶುದ್ಧತ್ವಂ ತದರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರ್ತಮಾಚಮನಮನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇಃ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಕ್ತಶ್ರುತಿಮೂಲೈವ ಸಾ । ನಚ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಶ್ರುತ್ಯಾನೂದ್ಯತೇ ವೈಪರೀತ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವೋ ನಾನಯೋರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ವಿಷಯಭೇದಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಭಾವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಮನಾಂತರವಿಧಾನಮುಪೇತ್ಯ ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಚ ಸ್ಮಾರ್ತಾಚಮನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾನುವಾದೇ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ತ್ರಿರಾಚಾಮೇದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸಾಮಾನ್ಯಾಚಮನಸ್ಯಾತ್ರಾನುವಾದಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನೃತವಾದನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ವಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಧಾನಮವಿರುದ್ಧಮಾಚಮನಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಕರ್ಮಾಂಗತಯಾ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತ್ಯಂಗತ್ವಮಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪುನರ್ವಿಧಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಚಮನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಧಾನಾಯೋಗಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯಾದ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತಏವೇತಿ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ನ ಚೋಪರಿಧಾರಣವದ್ವಾಕ್ಯನಾನಾತ್ವಮದೋಷಃ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ವಿಧೇಯಂ ತದಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುವಾದೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಅನಗ್ನತಾಕೃತಿಸಂಕಲ್ಪೇ ವಿಧಿತ್ಸಿತೇ ಕೃತಮನುವಾದೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಚಮನೀಯಾಸ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಚೇದನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಧೀಯತೇ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಧಿಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅಪೂರ್ವ ಇತಿ ।
ಏತೇನಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಯತ್ತ್ವನಗ್ನತಾಸಂಕೀರ್ತನಮಾಚಮನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸ್ತೋತವ್ಯವಿಧೇಯಾಭಾವೇ ಸ್ತುತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ವಿಧೇಯಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇನ ಸ್ತೂಯತೇ ನ ಚಾನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪೋಽನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯೇನ ಸ್ತಾವಕಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚಾನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮಾಚಮನಂ ಯೇನ ವಿಧೇಯತಯಾ ಸ್ತೋತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಂ ಚೇತಿ ।
ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯೈವಾಚಮನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪರಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವೇ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾದೇಕಾರ್ಥತೇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ತದನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸಂಕಲ್ಪವಿಧಿಪರತ್ವಮೇವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಹೇತುಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಕ್ರಿಯಾಂತರಮಿತಿ ।
ವಾಸಃಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾತೋ ಭೇದಾದಾಚಮನಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಂತರತ್ವಂ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಧಾನಾರ್ಥಸ್ಯಾಚಮನಾದನ್ಯತ್ವಾತ್ತಥಾತ್ವಮೇವಂ ಕ್ರಿಯಾಭೇದೇ ಸತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ಭಂಗೋ ನಾಸ್ತೀತತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯನವದ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ದೃಷ್ಟಿಚೋದನಾಸಾಹಚರ್ಯಾದಿಹಾಪಿ ಸೈವ ಯುಕ್ತಾ ನಾಚಮನಚೋದನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಾನ್ನಭಕ್ಷಣಮೇವಾತ್ರಾಪಿ ಚೋದ್ಯತೇ ನ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಶ್ಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಿವಾಚಕಾಭಾವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಶಬ್ದತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದವಶಾದಭ್ಯವಹರಣಂ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಶಕ್ಯ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನಹಿ ಶ್ವಾದಿಮರ್ಯಾದಂ ಸರ್ವಮನ್ನಮೇಕೇನಾತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಂ ತು ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಮತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರಸ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಶಬ್ದತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೇರಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಭ್ಯವಹರಣವದವಿಧೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ದೃಷ್ಟೇಃ ಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾದಭ್ಯವಹರಣಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪ್ಯತ್ವಯೋರಭಾವಾದನುಪಪತ್ತಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿವಿಧೇರೇವ ತಚ್ಛಾಂತಾವನುತ್ಥಾನಾತ್ತದ್ವಿಧಾನಮೇವೈತದಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಂಕಲ್ಪವಿಧೌ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಕಿಂಪರತ್ವಂ ತದಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಸರ್ವಾನ್ನವಾಕ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿರಾಚಮನವಾಕ್ಯೇ ತು ಕ್ರಿಯೈವ ಚೋದ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಚಮನೇ ವಿಧಿರತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಚಿಂತನಮಪಿ ನ ವಿಧೇಯಂ ದೋಷಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಚಮನಚಿಂತನಯೋರ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದ್ವಯೋರವಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುವಾದಮಾತ್ರಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದನ್ಯತರವಿಧೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ಸಂಕಲ್ಪನಮೇವ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅವಶ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನಾಚಮನಸ್ಯಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವತ್ತ್ವೇನಾಪೂರ್ವವತ್ತ್ವಾಭಾವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಾ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿರನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪೇನ ನೇಯಾ, ಜತಿಲಯವಾಗ್ವಾ ಜುಹುಯಾದಿತಿವದವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾ ವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಚಮನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪಾಠಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾರ್ಥಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಮಾಚಮನೇ ವಿಧಿರಿಷ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರೇಣ ತತ್ರಾಪಿ ಚಿಂತನಮೇವ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂವಿತ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಯದಾಚಾಮೇದಿತ್ಯನೂದ್ಯ ತದೇವಂವಿದಿತಿ ವೇದನಮೇವ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾಭೇೇದೇನೋದಿತಾನುದಿತಹೋಮವದುಭಯಮಪಿ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಪ್ಯಯಮಿತಿ ।
ಏಕೀಯವ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಾಚಮನಾನುವಾದೇನಾನಗ್ನತಾಚಿಂತನಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇಹ ತು ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಕಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ವಂ ಕಸ್ಯ ವಾನುವಾದತ್ವಮಿತ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದ್ದ್ವಯೋರಪಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಮುದಾಹರತಿ -
ವಾಜಸನೇಯೀತಿ ।
ಶಾಂಡಿಲ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟೇತಿ ತನ್ನಾಮ್ನಾಽಂಕ್ಿತಾ ಚಿಹ್ನಿತಾ ವಿಶೇಷಿತಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏತಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ದೇಶಭೇದೇನ ಕೃತಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದಿನಿರೂಪಣದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಸಾಧನಸ್ಯೈವ ನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾದ್ಗುಣೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಗೌರವದುಷ್ಟಂ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಗೌರವಮದೂಷಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮವ್ಯಾಪ್ತಂ ಭಿನ್ನಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭಿನ್ನಾಸ್ವಿತಿ ।
ಅಧ್ಯೇತೃಭೇದೇನ ಶಬ್ದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ವೇದಿತೃಭೇದೇನ ಚಾರ್ಥಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ ।
ಶಾಖಾಽಭೇದೇಽಪಿ ದೇಶಭೇದೋಕ್ತವಿದ್ಯಾಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತೃತ್ವಾತ್ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾಧ್ಯೇತೃತ್ವಾಚ್ಚಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಕಶಾಖಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಿಧಿತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧಂ ಜುಹೋತ್ಯರ್ಥಮನೂದ್ಯ ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತೀತಿಗುಣವಿಧಿವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಯೋರದೃಷ್ಟವಿಶೇಷತಯಾ ವಿಧಿತ್ವಾನುವಾದತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ತುಲ್ಯಗುಣೋಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ನೇಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ -
ತದೇತಿ ।
ಅಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಯ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪದೇನೇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ( ? ) ।
ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಾಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೈಕ್ಯೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ತದೈಕ್ಯೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಪಾಭೇದೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಸ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾನಮಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ನುಮ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಧ್ಯೇತೃವೇದಿತೃಭೇದಾಭಾವಾತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಭೇದಸಂಭವಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಅದೃಶ್ಯಮಾನವಿಶೇಷತಯಾ ಕಸ್ಯ ಕೋಽನುವಾದ ಇತ್ಯನಿಶ್ಚಯಾನ್ನಾರ್ಥವಿಭಾಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯತ್ರ ಭೂಯಾಂಸೋ ಗುಣಾ ವಿಧೀಯಂತೇ ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನವಿಧಿರನ್ಯತ್ರ ತದನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಏಕಂ ಹೀತಿ ।
ತುಲ್ಯಗುಣೋಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಪ್ರಧಾನವಿಧಿರಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತ್ಯೇವಂ ವಿಭಾಗೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ತಲ್ಯಗುಣೋಕ್ತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮಗ್ನಿರಹಸ್ಯೋಕ್ತಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಯಂ ಗುಣವಿಧಿರೀಶಾನತ್ವಾದಿಗುಣಕಥನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಗ್ನಿರಹಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾಂ ವಿದ್ಯಾಮನೂದ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಗುಣತ್ವೇನ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ತಸ್ಯಾಂ ಗುಣವಿಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತಶ್ಚ ತುಲ್ಯಗುಣೋಕ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನೋಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತದೇವ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಅಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ।
ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ ನ ದಿವೀತ್ಯಾದಿಷು ನಿಷ್ಫಲಾನುವಾದಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ತುಲ್ಯಗುಣಾನುವಾದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ತುಲ್ಯಗುಣೋಕ್ತಿಕೃತಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನೋಪೇಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ ತೇನೇಶಾನತ್ವಾದಿಗುಣವದ್ವಿದ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕವಾಕ್ಯೇ ಸಮಾನಾರ್ಥೇ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿತುಲ್ಯಗುಣಾನುವಾದಸ್ಯ ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ಸಫಲತ್ವಾತ್ತದಧೀನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾದ್ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಗುಣವಿಧಿರನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೈಕ್ಯೇಽಪಿ ತದನುಪಸಂಹಾರಸ್ಥಲಂ ವದನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಮಾಹ -
ಬೃಹದಿತಿ ।
ಆಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುಸ್ತಾ ಆಪಃ ಸತ್ಯಮಸೃಜಂತೇತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಾಚೀ ತಚ್ಚ ಸತ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯೋ ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಂಲಿಂಗಪ್ರಯೋಗಃ । ಕಿಂ ಮಂಡಲಮೇವಾದಿತ್ಯೋ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಭೇದೇನಾದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಪುರುಷಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾವೇತಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ರಶ್ಮಿಭಿರೇಷೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪ್ರಾಣೈರಯಮಮುಷ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯವ್ಯತಿಷಂಗಮುಕ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರೋ ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹೂ ಸ್ವರಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿದೇಹತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹರಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯಾಹರ್ನಾಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅನಂತರಂ ಚ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಹೃತಿದೇಹತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹಮಿತ್ಯಹಂನಾಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಉಪನಿಷದಿತಿ ದೇವತಾಮುಪಗಮಯತೀತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕಂ ರಹಸ್ಯಂ ನಾಮೋಚ್ಯತೇ ।
ಅಹಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾಶವಚನೋಽಹಂಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಾಚೀ ತದಾಹ -
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪನಿಷದ್ದ್ವಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಥಾನಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪನಿಷದ್ವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾದ್ಗುಣೋಪಸಂಹಾರನಿಯಮೇ ಸತ್ಯುಪನಿಷದೋಃ ಸಾಂಕರ್ಯಾದತಿದೇಶಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನಭೇದೋಪಲಬ್ಧಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮನುಪಸಂಹಾರಾದುಪನಿಷದೋರಸಂಕರಾದತಿದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಪನಿಷದೋರ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸಂಕರಃ ಶಂಕ್ಯೇತ ತದೈಕ್ಯಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಭೇದಸ್ತಾವೇತಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿವ್ಯತಿಷಕ್ತಪಾಠಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನಭೇದಾದುಪನಿಷದೋರಸಂಕರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ತ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಭೇದಾದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಸ್ಥಾನಸ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾದ್ಗುಣಪ್ರಧಾನಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ತದವಿನಾಭಾವಾತ್ತದುಪಸಂಹಾರೋ ಗುಣಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಧ್ರೌವ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನ ವೇತಿ ।
ಧ್ಯೇಯಾಭೇದೇ ಧ್ಯಾನಭೇದಾತ್ಕಿಮಿತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ಧ್ಯಾನಧ್ಯೇಯೋಪಸರ್ಜನಭೂತೌ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೌ ತಾಭ್ಯಾಮುಪನಿಷದೋರ್ಯೋಗಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ ತಯೋರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿಪರಾಮೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮದ್ವಯವಿಧಾನೇ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸಂಗತಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉಪನಿಷದೋಃ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಯೋಗಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಂ ತಚ್ಛಬ್ದಮುಪನಿಷದ್ಭ್ಯಾಂ ಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಿತ್ಯುಭಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಧಿದೈವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದ್ಯೋಗಿತ್ವಾದುಪನಿಷದೋಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾಸಂಬಂಧಾತ್ತದ್ದ್ವಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾನುಸಂಧೇಯಮ್ । ನಹಿ ಸರ್ವನಾಮ ಸಂನಿಹಿತಂ ಹಿತ್ವಾ ವ್ಯವಹಿತಂ ಸ್ಪೃಶತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಭೇದೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯಭೇದಾದುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಭೇದಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ
ತರ್ಹಿ ಕಥಮುಪನಿಷದ್ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಟಭೇದಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚ ತಯೋರಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರತಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪಿ ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗ್ರಾಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಾವುಕ್ತಾತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿಹ ತು ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧಾವುಕ್ತೇರ್ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧ್ಯುಕ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಉಪನಿಷದೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂಕರಮೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಸಂಕರೇ ಸತ್ಯಭೇದ ಏವೇತಿ ನಾತಿದೇಶಸ್ತೇನ ತದ್ವಶಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವತೋ ನಾತ್ಯಂತಸಂಕರೋ ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಉಪನಿಷದೋಸ್ತ್ವತಿದೇಶಾಭಾವಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥೈವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಆಯತನಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನೈವ ಹೇತುನಾ ಸಂಭೃತಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂತರೇಷ್ವನುಪಸಂಹಾರಮಾಹ -
ಸಂಭೃತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನೈವ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುದಾಹರತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವೀರ್ಯಾ ವೀರ್ಯಾಣಿ ಪರಾಕ್ರಮಭೇದಾಃ । ಅನ್ಯೇ ಹಿ ಪುರುಷಾಃ ಸಹಾಯಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಕ್ರಮಾನ್ಬಿಭ್ರತಿ ತೇನ ತತ್ಪರಾಕ್ರಮಾಣಾಂ ತತ ಏವ ನಿಯತಪೂರ್ವತ್ವರೂಪಕಾರಣತ್ವೇ ನ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ಭವಂತಿ ಕಿಂತು ತತ್ಸಹಕ್ರಾರಿಣೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವೀರ್ಯಾಣಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ತಥಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಖಲ್ವನನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಂ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿ ಕರೋತಿ । ಕಿಂಚಾನ್ಯೇಷಾಂ ಪರಾಕ್ರಮಮಾಣಾನಾಂ ಬಲವದ್ಭಿರ್ಮಧ್ಯೇ ಭಂಗಃ ಸಂಭವತಿ ತೇನ ತೇ ಸ್ವವೀರ್ಯಾಣಿ ನ ಬಿಭ್ರತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವೀರ್ಯಾಣಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಭೃತಾನ್ಯವಿಘ್ನೇನ ಸಂಭೃತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಜ್ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ದೇವಾದಿಜನ್ಮತಃ ಪ್ರಾಗೇವ ದಿವಂ ಸ್ವರ್ಗಮಾತತಾನ ವ್ಯಾಪ್ತವನ್ನಿತ್ಯಮೇವ ವಿಶ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ತು ಜಜ್ಞೇ ತೇನಾರ್ಹತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ಪರ್ಧಿತುಂ ಕಃ’ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ಭಾಗಃ । ಖಿಲೇಷು ವಿಧಿನಿಷೇಧಹೀನೇಷು ಪರಿಶಿಷ್ಟೋಪದೇಶೇಷು ಗ್ರಂಥೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಶಯಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಭೇದೇನ ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಸ್ಯ ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನ ಚಾಧಿದೈವಿಕಗುಣಾನಾಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಿದ್ಯಾಸ್ವನುಪಸಂಹಾರಃ । ಏಷ ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಭಾತೀತ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅನುಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಪೃಥಗುಪಾಸನಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಗೌರವಮ್ । ಅತೋ ದ್ಯುನಿವೇಶಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಂಭೃತಿಶ್ಚ ದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಿ ತದಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ನೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮುಪನಿಷದೋರಿವ ವಿಶೇಷಯೋಗವ್ಯವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಪರತಯಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಚಕಾರಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಆಯತನಭೇದಯೋಗಮುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಾವತಾ ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಮೇತಾಸು ವಿದ್ಯಾಸ್ವನುಪಸಂಹಾರಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಧಿದೈವಿಕ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ಸಂಭೃತ್ಯಾದ್ಯಾಧಿದೈವಿಕಗುಣಾನಾಮುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಲಿಂಗೇನ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಯಾಯಾಂದಿವ ಇತಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮೇಷ ಉ ಏವೇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶ ಇತಿ ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಭೇದಾದನುಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತದ್ಭೇದಶೂನ್ಯೋಪಾಸನಾಸೂಪಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂತಿ ಚೇತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಿದ್ಯಾಸ್ವಾಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತೀನಾಮಾಯತನಭೇದಶೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಧಿಯಾಂ ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸತ್ತ್ವಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಷೋಡಶಕಲಾದ್ಯಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸು ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಹೇತುಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಮಿಜ್ಞಯಾ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಭೃತ್ಯಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಭೇದಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಭೇದೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೋಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕತಿಪಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಭಯತ್ರಾಮ್ನಾನಂ ವಿನಾ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಕತ್ವೇ ಸ್ಯಾದತಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಏಕಮಪೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಗುಣವತ್ತ್ವೇನಾನೇಕಧೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಯಥೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೈವ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವೇನ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವೇನ ಚ ಬಹುಧೋಪಸನಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ತದ್ಗುಣಕತ್ವೇನಾನೇಕಧೋಪಾಸನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಯಾದತಿಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ತತ್ತದ್ದೇಶಭೇದಸಂಭಿನ್ನವಿದ್ಯಾಸು ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕಾಲಭೇದವದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಮಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ವಿಷಯಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪುರುಷೋ ವಾವ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತೇರರ್ಥಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಶಾಖಾಭೇದಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಮಥ ಯಾನಿ ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ತನ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮಥ ಯಾನ್ಯಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ತೃತೀಯಂ ಸವನಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಜ್ಞಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಸವನತ್ರಯಂ ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದೀಯಮಿತಿ ।
ಸ ಯದಶಿಶಿಷತಿ ಯತ್ಪಿಪಾಸತಿ ಯನ್ನ ರಮತೇ ತಾ ಅಸ್ಯ ದೀಕ್ಷಾ ಅಥ ಯದ್ಧಸತಿ ಯಜ್ಜಕ್ಷತಿ ತತ್ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೇ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಶಿಶಿಷೇತಿ ।
ತಂ ಚೇದೇತಸ್ಮಿನ್ವಯಸಿ ಕಿಂಚಿದ್ವ್ಯಾಧ್ಯಾದ್ಯುಪತಪೇತ್ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ವಾ ವಸವ ಇದಂ ಮೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮನುಸಂತನುತೇತ್ಯಾದಿರಾಶೀಃ । ಸೋಽಂತವೇಲಾಯಾಮೇತತ್ತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತಾಕ್ಷಿತಮಸ್ಯಚ್ಯುತಮಸಿ ಪ್ರಾಣಸಂಶಿತಮಸೀತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಸ್ತದಾಹ -
ಅನ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಸಂಶಯಾರ್ಥಂ ಶಾಖಾಂತರೀಯಪುರುಷವಿದ್ಯಾಮುದಾಹರತಿ -
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾ ಇತಿ ।
ತದ್ಗತಯೋರ್ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಇತರತ್ರೇತಿ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಭೇದೋಕ್ತಿಃ । ಅತ್ರ ಚ ಭೇದಾನುಪಸಂಹಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದುಪಸಂಹಾರಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದ್ಭೇದಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಮರಣಾವಭೃಥವಿಶಿಷ್ಟಸಾಂಪಾದಿಕಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಲಕ್ಷಣರೂಪೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಪುರುಷಯಜ್ಞಸ್ಯೋಭಯವಿಶೇಷಾದಭೇದೋಪಸಂಹಾರಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಆಚಕ್ಷ್ಮಹ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಯತನವಿಶೇಷಯೋಗಾಭಾವಾದುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಂಕ್ಯಸಾಧಕವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ಭೇದೇ ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ಪಾತಯತಿ -
ತದಾಹೇತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅತೋ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯತ್ತು ರೂಪೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪತ್ನೀತಿ ।
‘ಆತ್ಮಾ ಯಜಮಾನಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ಪತ್ನೀ ಶರೀರಮಿಧ್ಮಮುರೋ ವೇದಿರ್ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿರ್ವೇದಃ ಶಿಖಾ ಹೃದಯಂ ಯೂಪಃ ಕಾಮ ಆಜ್ಯಂ ಮನ್ಯುಃ ಪಶುಸ್ತಪೋಽಗ್ನಿರ್ದಮಃ ಶಮಯಿತಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ವಾಗ್ಘೋತಾ ಪ್ರಾಣ ಉದ್ಗಾತಾ ಚಕ್ಷುರಧ್ವರ್ಯುರ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಶ್ರೋತ್ರಮಗ್ನೀತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಬಹುತರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನ್ನ ತದ್ರೂಪೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾಯುಸ್ತ್ರೇಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಸವನತ್ರಯಮುಕ್ತಮ್ । ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ತು ಸಾಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತರ್ಮಧ್ಯಂದಿನಮಿತಿ ಸವನಸಂಪಾದನಮಿತರವಿಲಕ್ಷಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತೇನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಮರಣಮೇವಾವಭೃಥಃ’ ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ । ‘ಯನ್ಮರಣಂ ತದವಭೃಥಃ’ ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯೇ । ‘ಯದ್ರಮತೇ ತದುಪಸದಃ’ ಇತಿ ಚೋಭಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ ।
ಅತೋ ರೂಪೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಚೋದ್ಯಮನುವದಿತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಬಹುತರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸತಿ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ಷಷ್ಠ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವೇ ನ್ಯಾಯೋಽವತರತಿ । ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಚೈತನ್ಯಾಚ್ಚ ಪುರುಷೈಕ್ಯಾಯೋಗಾನ್ನ್ಯಾಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಷಷ್ಠ್ಯೋರನ್ವಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವ್ಯಧಿಕರಣೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭವತೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ತಥಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಸತ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವದ್ಯೋಗಿತ್ವಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮಪೂರ್ವಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಯಾ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ತದನುವಾದೇನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಶಂಸನಾರ್ಥಂ ಪತ್ನ್ಯಾದಿಸಂಪಾದನಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜಮಾನತಯಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಿತಾವಚನಾದಪಿ ನ ಯಜ್ಞಾತ್ಮತೇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಇತೋಽಪಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇಷು ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಂ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಮಿತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಮನುವಾದಕಂ ತಥಾ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧವಿದ್ವದ್ಯೋಗಿತಾನುವಾದೇನ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿಶ್ರುತೌ ಪ್ರಮಿತವಿಶೇಷಣಾನಾಮನೂದಿತವಿಶೇಷ್ಯಗಾಮಿತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಚ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚೋಭಯತ್ರ ಭಿನ್ನಾ ಪುರುಷವಿದ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸೇನಾಂಗೇನ ಸಹಿತಾಮಂಗಿತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೋ ಹಾರುಣಿರಿತ್ಯಾದಾವನುವಾಕೇ ನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವಂವಿದುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವಮಸ್ಯ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಸಸಂನ್ಯಾಸಾಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಶೇಷೋಽಯಮಾಮ್ನಾಯೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಂ ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೈಂಗಿನಾಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಚ ತದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರಯಮಾಹ -
ಇತರೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಆಯುರಿತಿ ।
ಷೋಡಶಾಘಿಕಂ ವರ್ಷಶತಂ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ವ್ಯಾಧ್ಯಾದ್ಯನುಪದ್ರುತೋ ಜೀವತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ವಿದ್ಯಯಾ ಸಹಾಯುರಭಿವೃದ್ಧಿಫಲಸ್ಯ ಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ತತ್ಫಲತ್ವೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಪರತಂತ್ರಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಪೂರ್ವತ್ರಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೌ ಶ್ರವಣಾತ್ತೈತ್ತಿರೀಯಗತಪುರುಷಯಜ್ಞೋ ಜ್ಞಾನಾಂಗಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯಾಯುರಭಿವೃದ್ಧಿಫಲವಿದ್ಯಾತೋ ಭೇದೋಽಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ತದಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾನುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ತೇಷಾಮಂಗತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ವೇಧಾದೀತಿ ।
ತತ್ತದುಪನಿಷದಾರಂಭೇ ತೇ ತೇ ಮಂತ್ರಾಸ್ತಾನಿ ತಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಶ್ರುತಾನಿ ವಿಷಯ ಇತಿ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಅಭಿಚಾರದೇವತಾಮಭಿಚಾರಕರ್ತಾ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಹೇ ದೇವತೇ, ಮದ್ರಿಪೋಃ ಸರ್ವಮಂಗಂ ಪ್ರವಿಧ್ಯ ವಿದಾರಯ । ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಹೃದಯಂ ಪ್ರವಿಧ್ಯ ಭಿಂಧಿ । ಧಮನೀಃ ಶಿರಾಃ ಪ್ರವೃಜ್ಯ ವಿಭಜ ತ್ರೋಟಯ । ತದೀಯಂ ಶಿರಶ್ಚಾಭಿತೋ ವಿದಾರಯ । ಏವಂ ಮದ್ರಿಪುರ್ಬಹುಧಾ ವಿಪೃಕ್ತೋ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಸವಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ದೇವ ಸವಿತರಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ । ಸ ಚ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜ್ಞಪತೇಶ್ಚ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತನೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಸುವೇತಿ । ಉಚ್ಚೈಃಶ್ರವಾಃ ಶ್ವೇತೋಽಶ್ವೋ ಯಸ್ಯ ತವ ಸ ತ್ವಂ ಶ್ವೇತಾಶ್ವೋಽಸಿ ಹರಿತ ಇಂದ್ರನೀಲಸ್ತದ್ವನ್ನೀಲೋಽಸೀತೀಂದ್ರಃ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ । ಮಿತ್ರೋ ನಾಮಾದಿತ್ಯೋ ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಸುಖಕರೋ ಭೂಯಾದಿತಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥೀ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ । ಏವಂ ಶಂ ವರುಣ ಇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಇಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾಃ ಕಿಲ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸತ್ರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಿತುಂ ನಿವಿಷ್ಟವಂತಃ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಹ -
ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಿಷದಾರಂಭೇ ಪಠ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ ಯಸ್ಮಿನ್ನಹನಿ ಕ್ರಿಯತೇ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಶ್ಚೈತದಹರಹರ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಯೇ ಕೇಚಿದುಪಯಂತ್ಯನುತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಸಾಧನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಮುಪಂಗಚ್ಛಂತಿ ತೇ ಚಾಮೃತತ್ವಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವೋಪಕಾರಭಾವಾಭಾವಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಾಂನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಾಮಪಿ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ತದುಪಕಾರಕತ್ವಾಭಾವೇನಾತಚ್ಛೇಷತಯಾ ನಾನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುಯೋಗಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಂಂತ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯೋಪಾಧಾವುಪಸಂಹಾರಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ವಿನಿಯೋಜಕಮಾನಾಭಾವೇ ಕಥಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
‘ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್’ ಇತಿನ್ಯಾಯಾತ್ಫಲವದ್ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ತದಂಗತೇತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿನಿಯೋಜಕಾನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಲಂಭಾದಾರಭ್ಯ ಕಾಂಚನ ವಿದ್ಯಾಮನಾಮ್ನಾನಾದಾಮ್ನಾತಾಂಗೈರೇವ ಪೂರ್ಣಾಯಾ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಾ್ನ್ನೈಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯೇಽಪಿ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾಯ ಫಲವನ್ನಿಯೋಗಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ಫಲವದ್ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಹಿತಾನಾಂ ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಫಲಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದೇಕತರಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಕಾಂಗಕ್ಷಾಮಾಪಾದ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇಣ ತಚ್ಛೇಷತೇತ್ಯಾಹ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಸಂನಿಧೇರ್ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಭವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಕಸ್ಮಾತ್ಫಲಂ ವಿನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅನುಷ್ಠೇಯಪ್ರಕಾಶಿತ್ವಾನ್ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷಮರ್ಥಮಪ್ರಕಾಶಯತಾಂ ನ ತಚ್ಛೇಷತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಸಂನಿಧೇರುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾದುಪಸದಾಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಣ ಪ್ರಚರಂತೀತಿವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಸಂನಿಧೇರ್ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾದ್ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದೇಶ್ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಾಭಾವಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ।
ಹೃದಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ನಾಡೀನಾಮಾದಿತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಸಂಗ್ರಹಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾದಿವಿಷಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಹೃದಯೇತಿ ।
ತದಸಂಬದ್ಧಾನ್ಯಪಿ ಸಂತಿ ಕಾನಿಚಿದುಪಾಸನಾನೀತಿ ಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಹೃದಯಾದಿಪದಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಿತರೇಷಾಂ ಮಂತ್ರಪದಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೃದಯಾದಿಪದಾನುಸಾರೇಣ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದುಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಷು ಮಂತ್ರವಿನಿಯೋಗಸ್ಯಾದೃಷ್ಟೇರಶ್ಲಿಷ್ಟಾ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಟ್ವಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ಕೋಶತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರುಕ್ತಾ । ತತ್ರ ಪಿತುರಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರೋ ಭೂರಿತ್ಯಾದಿ । ಅಮುನೇತಿ ಪುತ್ರಸ್ಯ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯಮುನಾ ದೇವದತ್ತನಾಮ್ನಾ ಸಹ ಭೂರಿತೀಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾತನ್ನ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪುರಸ್ತಾದುಪಸದಾಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯಶೇಷತ್ವವಾದಿವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಸಾಧಕಸಂನಿಧೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತಥಾಪ್ಯವಿರೋಧಾನ್ನ ವಾಕ್ಯೇನ ಬಾಧ್ಯಃ ಸಂನಿಧಿರ್ವಾಕ್ಯೇನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೇಃ ಸಂನಿಧಿನಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ವಿನಿಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವಾಜಪೇಯ ಇತಿ ।
‘ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಫಲೋಽಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೋ ‘ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತೇ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾದೇಕಕರ್ತೃಕತಾಸಿದ್ಧೇರೇಕಪ್ರಯೋಗತಾಮಂತರೇಣ ತದಯೋಗಾದೇಕಪ್ರಯೋಗತಾಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಾಜಪೇಯಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾನಾತ್ತಸ್ಯಾಂಗಿತ್ವಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮುದ್ರಾಭೇದಃ ಕೃತೋ ಯದಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥಬೃಹಸ್ಪತಿಸವವಿಪರಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಸ್ತರ್ಹಿ ವಾಜಪೇಯಾಂಗವಿಧಿಃ । ಅಥೈಷ ವಿಘಿಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯೇಹ ಸಂನಿಧಿಃ । ನ ಚೈಕಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ದೂರಸ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಸಂನಿಧಾಪಯತ್ಯಂಗತ್ವೇನ ಚ ವಿದಧಾತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇ ಕೌಂಡಪಾಯಿನವತ್ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ತನ್ನಾಮ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಧರ್ಮಾತಿದೇಶಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾಚ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಿತೇ ಕಥಂ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಾಶಂಕೇತಿ ಸತ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾದೋಽಯಂ ಖಾದಿರತ್ವಾದಿ ಚಾತ್ರ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮುದಾಹರಣಮ್ । ನಚ ಸಾಧಿಕಾರಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಣೋರಂಗಾಂಗಿತ್ವೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ಯಾದ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಸೋಮಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಕರಣೇ ತದ್ವಚನಾನಾಮ್ನಾನಾತ್ತಯೋರಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ಭಿನ್ನಪ್ರಯೋಗತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಪುರುಷಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧೇರಂಗಾಂಗಿತ್ವಪ್ರಮಾಪಕಾಭಾವೇ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಾವಿರೋಧಾದ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೋತ್ತರಕಾಲತಾ ಸೋಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯೇತಿ ಕಾಲಾರ್ಥೋಽಯಂ ಸಂಯೋಗಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಪ್ರಕರಣಾಧ್ಯಯನಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಮಿ ತಮಂಗಾಂಗಿತ್ವಮತೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ವಾಜಪೇಯೇ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ವಿನಿಯೋಗವತ್ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಮೇವಾನ್ಯತ್ರ ಸಂನಿಧಿನಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವಾನುಪಸಂಹಾರಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಸಂನಿಧೇರುಪಸಂಹಾರೋ ವಿದ್ಯಾಸೂಕ್ತಃ ಸ ಕಸ್ಮಾನ್ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ವೇಧಾದೀತಿ ।
ಆಥರ್ವಣಿಕಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಾಭಾವಪರತ್ವೇನಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಹೃದಯಮಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯಾಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅನಭಿಸಂಬದ್ಧಾ ಇತಿ ।
ಅನಭಿಸಂಬಂಧಮೇವಾಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನೇತಿ ।
ಹೃದಯಪದಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಸಂಬಂಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಶೇಷತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಪದಾಂತರಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ನೋಪಾಸ್ತ್ಯುಪಯೋಗೋ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಹೃದಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗೇ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾನ್ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತ್ಯಾಥರ್ವಣಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಿಃ ।
ಹೃದಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಹೃದಯಮಿತಿ ।
ತದ್ದ್ವಾರಾಽನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಭಿಚಾರೇತಿ ।
ಸರ್ವೈರೇವ ಪದೈರಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಸ್ವತೋಽಭಿಚಾರಗತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಸಂನಿಧಿಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮಸ್ಯಾಪಾದಯತಿ । ನಚ ಸರ್ವಪದಾನಾಮಭಿಚಾರೇ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಹೃದಯಪದಸ್ಯಾಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಥರ್ವಣಿಕಾನಾಮುಪನಿಷದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಲಿಂಗವಶಾತ್ಕರ್ಮಸಂಬಂಧವತ್ತಾಂಡಿನಾಮಪಿ ತದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಲಿಂಗಾದೇವ ಕರ್ಮಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಕೇನ ಕರ್ಮಣಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಲಿಂಗಾನ್ನ ಗಮ್ಯತೇ ತೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮನ್ವೇಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
‘ಸಾವಿತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಣಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ಸವನೇ ಸವನೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾಜಪೇಯಸಂಬಂಧೋಽಸ್ಯ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಮಂತ್ರಾಂತರೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಷಾಂ ತು ಶ್ವೇತಾಶ್ವೋ ಹರಿತನೀಲೋಽಸೀತ್ಯಾದಿನಾ ವಚನಂ ಶ್ರುತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪ್ರಕರಣಂ ತೇನ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧೋಽತ್ರ ಸರ್ವತ್ರಾನುಸರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಲಿಂಗಾದಿಭಿರನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಲಿಂಗಾದಿಭಿಃ ಸಂನಿಧಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ದುರ್ಬಲೋ ಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾವಿಶೇಷೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಂ ವಕ್ತುಂ ಪದಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಪದಂ ಶ್ರುತಿಃ । ಶ್ರುತಭಾವಗತಾ ಶಕ್ತಿರ್ಲಿಂಗಮ್ । ಸಂಹತ್ಯಾರ್ಥಂ ವದತ್ಪದವೃಂದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಮಂಗೋಕ್ತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಸಮಾನದೇಶತ್ವಂ ಸ್ಥಾನಮ್ । ಯೌಗಿಕಃ ಶಬ್ದಃ ಸಮಾಖ್ಯೇತ್ಯಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನಾಮೇಷಾಂ ಸಮವಾಯೇ ಸಾಮನವಿಷಯತ್ವವಿರೋಧೇ ಪರಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಮ್ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಲಿಂಗಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧೇ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಮಾಖ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥೋಕ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ವಿಲಂಬೇನಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮೈಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಽತೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮೈಂದ್ರ್ಯೇತಿತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರೈಂದ್ರ್ಯಾಖ್ಯರ್ಚಃ ‘ಕದಾಚನ ಸ್ತರೀರಸಿ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಯಾಃ ಕರಣತ್ವೇನ ಶೇಷತಾ । ತದಯಂ ಶ್ರೌತಃ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಃ ಕದಾಚನೇತ್ಯಸ್ಯಾ ಋಚಶ್ಚೇಂದ್ರದೇವತೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಿಂಗೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಲಿಂಗಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ತತ್ಸಮೀಪ ಇಂದ್ರ ಉಪಸ್ಥೇಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಶ್ರುತ್ಯನುಗುಣತಯಾ ವಾ ಲಿಂಗಮಿಂದ್ರ ಈಶ್ವರಃ ಸ್ವೋಚಿತಕ್ರಿಯಾಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಾಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದವಗತಶ್ರೌತವಿನಿಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಾವಗತಶ್ರೌತವಿನಿಯೋಗಾನುರೋಧೇನೈವ ಲಿಂಗಸ್ಥಿತೇಸ್ತದೇವ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ನೇಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂ ‘ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕರೋಮಿ ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದಾಮೃತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ’ ಇತಿ ಕಿಮುಪಸ್ತರಣೇ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಕಿಂವಾ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತ ಉಪಸ್ತರಣೇ ಶೇಷಸ್ತು ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸಾರ್ಥ್ಯಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಧೀಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾತ್ಸದನಕರಣಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನಯೋರನುಷ್ಠೇಯಯೋರ್ವಿಭಾಗೇನೈವ ಪ್ರಕಾಶನೇ ಮಂತ್ರಯೋಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾವಶೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಮಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರತೀತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇಕೈಕಸ್ಯ ಭಾಗಸ್ಯೈಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗಮೇವ ಬಲವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂ ಸೂಕ್ತವಾಕಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀದೇವತಾಃ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾದೇವತಾಶ್ಚಾಮ್ನಾತಾಸ್ತಾಶ್ಚ ಮಿಥೋ ನೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಲಿಂಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಪ್ರಯೋಗಾದಿಂದ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾದಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಚ ತತ್ಪ್ರಯೋಗೇ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತೀತಮ್ ‘ಅವೀವೃಧೇತಾಂ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕ್ರಾತಾಮ್’ ಇತ್ಯೇತದುತ್ಕೃಷ್ಯ ನ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮುತ ಯತ್ರೇಂದ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದ ಉತ್ಕೃಷ್ಯ ನೀತಸ್ತತ್ರೈವೈತದಪಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀತ ಉತ್ಕೃಷ್ಯ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಜ್ಯಸ್ವರೂಪಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರಥಮಭಾವಿನೋ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾದೌ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತೇನೇದಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪದಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾತ್ಯಕ್ಷ್ಯಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇಽನುಮಾನಾನುತ್ಥಾನಾದ್ದೇವತಾಪನಯೇ ತಚ್ಛೇಷಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾದಪಕರ್ಷ ಏವೇತಿ । ಕ್ರಮಪ್ರಕರಣಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂ ರಾಜಸೂಯಸಂನಿಧಾವಭಿಷೇಚನೀಯಸಮೀಪೇ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದ್ಯಾಮ್ನಾತಮ್ । ನಾನೇಷ್ಟಿಪಶುಸೋಮಸಮುದಾಯೋ ಹಿ ರಾಜಸೂಯಸ್ತತ್ರಾಭಿಷೇಚನೀಯಃ ಸೋಮಯಾಗಸ್ತಸ್ಯ ಸಂನಿಧೌ ಶುನಃಶೇಪೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದೃಷಿಪುತ್ರೋ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರಪುತ್ರೇಣ ಪುರುಷಮೇಧಾರ್ಥಂ ಪಶುತ್ವೇನ ಕ್ರೀತೋ ವರುಣಾಯ ಸ್ವಾಲಂಭೇ ಕರ್ತುಮಾರಬ್ಧೇ ವರುಣಂ ತುಷ್ಟಾವ, ಸ ಚ ತುಷ್ಟಃ ಸನ್ನೇನಂ ರರಕ್ಷೇತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಕ್ಷದ್ಯೂತಾದಿ ಚ ಶ್ರುತಂ ತತ್ಕಿಂ ಸಮಸ್ತರಾಜಸೂಯಾಂಗಮುತಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯೈವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತಾಯಾಃ ಪ್ರಾತ್ಯಕ್ಷ್ಯಾತ್ಸಂನಿಧಿಪಾಠೇನಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ಸ್ವವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಪದಾರ್ಥನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನಾದುತ್ಥಿತಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪ್ರಕರಣಮೇಕವಾಕ್ಯತಾದಿಕಲ್ಪನಾಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಾಗೇವ ವಿನಿಯೋಗಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇ ಸಂನಿಧಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ । ಕ್ರಮಸಮಾಖ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂ ಪುರೋಡಾಶಿಕಾಖ್ಯಾನೇ ಕಾಂಡೇ ಕರ್ಮಣಾಮಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮಂತ್ರಾಃ ಶ್ರುತಾಸ್ತತ್ರಾಮಾವಾಸ್ಯಕಸಾಂನಾಯ್ಯಕ್ರಮೇ ‘ಶುಂಧಧ್ವಂ ದೈವ್ಯಾಯ ಕರ್ಮಣ’ ಇತಿ ಶುಂಧನಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಸ್ತತ್ರ ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಾಣಾಂ ವಾ ಶುಂಧನೇ ಮಂತ್ರೋಽಯಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಸಾಂನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಾಣಾಂ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸಮಾಖ್ಯಾ ಸಂಬಂಧನಿಬಂಧನಾ ಸತೀ ತದರ್ಥಂ ಯಾವತ್ಸಂನಿಧಿಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ತಾವದ್ವೈದಿಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸಂನಿಧಿನಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಪರಂಪರಯಾ ಶ್ರುತಿಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಕೃತತ್ವಾತ್ಪುರೋಡಾಶವಾದಿಮಂತ್ರಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚ ತತ್ಸಮಾಖ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ಥಾನವಿರೋಧೇ ನ ಸಾ ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತದೇವಂ ಲಿಂಗಸ್ಯೈಕಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವಿನಿಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಧಾನಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ತಿಸೃಭಿರ್ವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಚತಸೃಭಿಃ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸಮಾಖ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ಥಾನಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪಂಚಭಿರಿತ್ಯವಾಂತರಭೇದಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಕತ್ವಮೇವ ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಧಕತೇತ್ಯುಭಯಥಾತ್ವಮ್ । ಸಮಾಖ್ಯಾಯಾ ಬಾಧ್ಯತೈವೇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಹೀತಿ ।
ಅನುಪಕಾರಕಸ್ಯ ಶೇಷತ್ವಾಭಾವಾದುಪಕಾರಕಸ್ಯ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದಿಕೃತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮನಿರೂಪಣಾನ್ನ ತೇಷಾಂ ತಚ್ಛೇಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗೋ ನ ವಿರೋಧಾಯೇತ್ಯತ್ರೋಪೇತ್ಯವಾದೇನೋದಾಹರಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ವಾಜಪೇಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಇಷ್ಟ್ವೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ವಿಹಿತಾ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತಮಪಿ ವಿನಿಯೋಜಯತ್ಯತೋ ನ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯೋಸ್ತುಲ್ಯಬಲಯೋರ್ಮಿಥೋ ಬಾಧ ಇತ್ಯುಭಯಥಾತ್ವಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯೇಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಂ ವಿನಿಯೋಜಕಯೋರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಶಂಕ್ಷಾನಿರಾಸದ್ವಾರಾ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಮಪಿಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪುರಸ್ತಾದುಪಸದಾಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ದುರ್ಬಲಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸಂನಿಧಿಃ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ವಿದ್ಯೋಕ್ತಾ ।
ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಬಾಧಾಭಾವಾದುಭಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣೇತಿ ।
ಏತದುಭಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಮೇವಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಮಾನಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಾಕ್ಯಾದೇಃ ಸಂನಿಧೇಶ್ಚ ವಿಶೇಷೋ ನಿಶ್ಚಿತೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಮಾನಯೋರ್ವಿಶೇಷಗ್ರಹೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಪಾಠಸಿದ್ಧಯೇ ವಿನಿಯೋಗೋ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣೇನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೇ ಪ್ರಕರಣಪಾಠಸಿದ್ಧೌ ನ ಕ್ರಮೋ ವಿನಿಯೋಜಕೋ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂನಿಧಿಪಾಠಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಸ್ತಾಮಾಹ -
ಅರಣ್ಯೇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನುಪಸಂಹಾರವತ್ಕ್ವಚಿದೇವ ಹಾನಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯೋಪಾಯನಸ್ಯ ತದಂತರೇಣಾಪಿ ಹಾನಸಂಭವೇನ ತದುಪಪಾದನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಹಾನೌ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ತತ್ತಚ್ಛಾಖಾಸ್ಥವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ -
ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾಽಶ್ವೋ ಜೀರ್ಣಾನಿ ರೋಮಾಣಿ ರಜೋಭಿಃ ಸಹ ಶಾತಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಚ್ಛೋ ಭವತಿ ತಥಾಹಮಪಿ ಪಾಪಂ ಸರ್ವಂ ವಿಧೂಯ ನಿರ್ಮಲಃ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಭವಾಮೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಥಾ ಚ ಚಂದ್ರೋ ರಾಹುಗ್ರಸ್ತೋ ರಾಹೋರ್ಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಭಾಸ್ವರೋ ಭವತ್ಯೇವಂ ಶರೀರಮಕೃತಮಶುದ್ಧಂ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಧೂತ್ವಾ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಚ್ಛೋ ಭೂತ್ವಾ ಕೃತಃ ಸಿದ್ಧೋ ನ ಪುನರಪೂರ್ವಪುಣ್ಯೋಪಚಯೇನ ಸಾಧ್ಯೋ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಸೋಽಹಂ ಕೃತಕೃತ್ಯಃ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ರೂಪಮಭಿಸಂಭವಾಮಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ನೋಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತಾಂಡಿನಾಮಿವಾಥರ್ವಣಿಕಾನಾಮಸ್ತಿ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
‘ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರೇಽಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ’ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಪರಾಮೃಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ತಾಂಡಿನಶ್ಚಾಥರ್ವಣಿಕಾಶ್ಚ ತಥೇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಮೃತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥೈವೇತಿ ಶಾಟ್ಯಾಯನಿನೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಾಃ । ತತ್ತೇನ ವಿದ್ಯಾಬಲೇನ ಸುಕೃತಂ ಚ ದುಷ್ಕೃತಂ ಚ ತೇ ವಿಧೂನುತೇ ನಿರಸ್ಯತಿ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ಯಕ್ತಯೋಸ್ತಯೋರ್ವಿನಿಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಪರಿಶೇಷಾರ್ಥಮಾಪಾತತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಶ್ರುತಾವಿಹೋದಾಹೃತೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕ್ವಚಿತ್ತಾಂಡಿನಾಮಾಥರ್ವಣಿಕಾನಾಂ ಚ ಶ್ರುತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವಚಿತ್ತಯೋರೇವೇತ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಶಾಟ್ಯಾಯನಿಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ ಕ್ವಚಿತ್ತೂಭಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತಿರ್ಗೃಹ್ಮತೇ ।
ತತ್ರ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತಿರ್ನ ವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಶಾಟ್ಯಾಯನಿಶ್ರುತಿರಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ವಿಚಾರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಆರ್ಥಿಕಂ ಹಾನಸಂನಿಪಾತಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅನ್ಯೈರಿತಿ ।
ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಹಾನೋಪಾಯನಯೋಃ ಸಹಭಾವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯೋಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುವರ್ಣನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಅಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಶ್ರವಣಾದಿಹೋಪಸಂಹಾರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚೇಹ ತದಸ್ತಿ ಕೌಷೀತಕಿಗತಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಗುಣತ್ವಾತ್ತಾಂಡ್ಯಾಥರ್ವಣಿಕಶ್ರುತ್ಯೋಶ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪವಿಧೂನನಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ರುತವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ಯತ್ರ ಹಾನಮೇವ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ನೋಪಾಯನಂ ಸಂನಿಪತೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಶ್ರವಣಾದನನುವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಶಾಟ್ಯಾಯನಿಶ್ರುತಾವುಪಾಯನೇ ಶ್ರುತೇ ಹಾನಾನುವೃತ್ತಿಸ್ತಥಾ ತಾಂಡ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಪಿ ಹಾನೇ ಶ್ರುತೇ ಸ್ಯಾದುಪಾಯನಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಅಶ್ರವಣಾದಿಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಪಸಂಹಾರೇ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಕ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅಶ್ವರೋಮಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾದ್ವಿಧೂತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಪರತ್ರಾವಸ್ಥಾನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದತ್ರ ಹಾನಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಮುಪಾಯನಂ ಕೇವಲಹಾನಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಾಯಾತೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಹಾನೌ ತ್ವಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಕೇವಲಾಯಾಮಿತಿ ।
ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಹಾನೇತಿ ।
ಹೇತುಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ತಾಂಡ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಯತ್ರಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಶ್ರವಣಂ ತತ್ರೋಪಸಂಹಾರೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । ಇಹ ತ್ವನುಷ್ಠೇಯತಯೋಕ್ತಸ್ಯ ನೋಪಸಂಹಾರಃ ಕಿಂತು ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯೋಕ್ತಸ್ಯ ತೇನಾಸತಿ ಬಾಧಕೇ ತಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಾಯೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಗುಣಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಮಸ್ತದಭೇದೇ ತದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮರ್ಥಮನಯೋಃ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ತದಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಭಿನಯತಿ -
ಇತ್ಥಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ತಥಾಪಿ ಕಿಮರ್ಥಾ ಹಾನಾವುಪಾಯನಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇ ಚೇತಿ ।
ಹಾನಾವುಪಾಯನಾನುವೃತ್ತಿಂ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ಮನ್ಯತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯೋಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರಕಲ್ಪತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ತುತೀತಿ ।
ಸ್ತುತಿರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯಾ ಸಾ ಚ ಕೇವಲಶ್ರುತಹಾನೇನಾಪಿ ಲಭ್ಯಾ ತದೈವ ಪ್ರಕರ್ಷೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ಯದ್ಯಪ್ರಕರ್ಷೇ ನ ಸ್ತುತಿರ್ನ ಚೈವಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೋಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಫಲಂ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನೂಪಾಯನವಾದಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವೇ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ತಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾನ್ನ ತು ಹಾನವಾದಾರ್ಥವಾದಶೇಷತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ಇತೋಽಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಿವೀರೂಪಾಲ್ಲೋಕಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಮರ್ಥವಾದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ, ತತ್ರಾಹ -
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥವಾದೋಕ್ತಿಃ । ಹೇಮಂತಶಿಶಿರಯೋರೈಕ್ಯಂ ಮತ್ವಾ ಪಂಚರ್ತವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಶ್ರುತಮಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರಾದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪುರುಷಾಕಾರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾಯ ತ್ರಿಷ್ಟುಭೌ ಭವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಬಹ್ವೃಚಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ । ತತ್ರ ತ್ರಿಷ್ಟುಪ್ಶಬ್ದೇನ ಚ್ಛಂದೋಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ಕಥಂ ಸೇಂದ್ರಿಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ತಥಾತ್ವೇನ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಗೃಹೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಶ್ರುತಮಪ್ಯುಪಾಯನಂ ನ ಹಾನಾವುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಂ ಪರಕೀಯಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಪರೇಣ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನ್ಯತ್ರ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಫಲಸಂಚಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾಭಿನಿವೇಶಾವಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಯನವಾದಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಯನೇತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ಗುಣೇತಿ ।
ಉಪಾಯನಾರ್ಥಶಬ್ದೇನ ಸುಕೃತಾದಿಸ್ವರೂಪೋಪಾಯನಮಿಷ್ಟಂ ಫಲತ ಉಪಾಯನಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಫಲೋಪಸಂಹಾರಂ ವಿನಾಽರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೋಽಭೀಷ್ಟಶ್ಚೇದುಪಾಯನಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ಚಾಹ ತಥಾಚ ವದನ್ನರ್ಥಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರಂ ನೇಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಿಚಾರೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕತ್ವಾದಯಮದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ತುತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ತುತ್ಯುಪಯೋಗಿನೋ ಗುಣಸ್ಯ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರನ್ಯತ್ರ ಫಲಸಂಚಾರಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾನುಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥೋ ವಿಶೇಷಃ ಶಾಖಾಂತರೇಽಪ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಕುಶೇತಿ ।
ತದಿದಮುಪಮಾನಂ ಯಥಾ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಕುಶಾದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭಾಲ್ಲವಿನಾಮಿತಿ ।
ಭೋಃ ಕುಶಾಃ ಶಂಕವಃ, ಯೂಯಂ ವಾನಸ್ಪತ್ಯಾ ವನಸ್ಪತಿಪ್ರಭಾವಾಃ ಸ್ಥ ಭವಥ ತಾ ಮಾ ಮಾಂ ಪಾತ ರಕ್ಷತೇತಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ವಚನಮ್ । ಔದುಂಬರಾ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ದರ್ಭವಿಷಯಕುಶಶಬ್ದಸ್ಯಾಸ್ತ್ರೀತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವಾಸ್ತ್ರೀ ಕುಶಮಿತ್ಯಮರಸಿಂಹೇನಾನುಶಿಷ್ಟಮ್ । ಔದುಂಬರ್ಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾತ್ಕುಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಂಕುವಿಷಯಸ್ಯ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಮಪೀತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಛಂದೋದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ದಶಾಕ್ಷರಾದೀನಿ ದೇವಚ್ಛಂದಾಂಸಿ ನವಾಕ್ಷರಾಣ್ಯಾಸುರಾಣಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ವಚಿಚ್ಛಂದೋಭಿಃ ಸ್ತುವತ ಇತ್ಯಾದಾವವಿಶೇಷೇಣ ಪೂರ್ವಾಪರತ್ವಪ್ರಸಂಗೇ ಪೈಂಗಿಶ್ರುತಿವಶಾದ್ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿದೃಷ್ಟಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಃ ಪಾತ್ರವಿಶೇಷಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಯದಂಗಭೂತಂ ಸ್ತೋತ್ರಂ ತತ್ಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಗೇಯಮಿತಿ ಕೇಷಾಂಚಿಚ್ಛಂದೋಗಾದೀನಾಂ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾತ್ಕಾಲಾವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸೂರ್ಯೇ ಸಮಯಾಧ್ಯುಷಿತೇ ಸಮೀಪಾಧ್ಯುಷಿತೇ ಸೂರ್ಯಸ್ಯೋದಯಸಂನಿಧೌ ಷೋಡಶಿಸ್ತೋತ್ರಮುಪಾಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಧೀರಾರ್ಚಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಭವತ್ಯೃಚೋಽಧೀಯತ ಇತ್ಯಾರ್ಚಾಸ್ತದೀಯಶ್ರುತೇರ್ವಿೇಶೇಷಧೀಃ । ಯದ್ವಾ ‘ಸಮಯಾಧ್ಯುಷಿತೇ ಸೂರ್ಯೇ ಷೋಡಶಿನಃ ಸ್ತೋತ್ರಮುಪಾಕರೋತಿ’ ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತೇಃ ಷೋಡಶಿಸ್ತೋತ್ರೇಽರ್ಧಾಸ್ತಮಿತಕಾಲವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಗಾನಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥೈವೇತಿ ।
ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತ್ಯವಿಶೇಷೇಣೋಪಗಾನಾಮ್ನಾನಾನ್ನಾಧ್ವರ್ಯುರುಪಗಾಯತೀತ್ಯಧ್ವರ್ಯುವರ್ಜಿತಾ ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತಿ ವಿಶೇಷೇಣೋಪಗಾನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಷ್ವಭೀಷ್ಟಮಂಶಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನ್ವಯೋ ಮಾ ಭೂದ್ಭವಂತ್ವೇತಾನಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣ್ಯೇವ ವಾಕ್ಯಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ವ್ರೀಹಿಯವವದಸ್ತು ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಅಗತಿಕಾ ಹೀಯಂ ಗತಿರ್ಯದ್ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣಂ ತಸ್ಯಾಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯವೈರ್ವಾ ಯಜೇತೇತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮಪಿ ಮಾನಂ ತತ್ರ ವ್ರೀಹಿವಾಕ್ಯಾಶ್ರವಣೇ ಯವವಾಕ್ಯಮನಾಶ್ರಯಣೀಯಂ ಶ್ರುತನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯವಿರೋಧಾದ್ಯುಗಪದುಭಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ಯವವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಮಾನತ್ವಂ ಹೇತುಮೃತೇ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ತಸ್ಯ ತ್ಯಕ್ತಮಾನತ್ವಸ್ಯಾಮಾನತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ಪ್ರಯೋಗಾಂಗತ್ವೇನ ಯವಾಂಗೀಕಾರೇ ತ್ಯಕ್ತಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಪುನರಾಶ್ರಯಣಂ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ಸ್ವೀಕೃತಾಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಪುನಸ್ತ್ಯಾಗಶ್ಚೇತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಚತ್ವಾರೋ ದೋಷಾಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ಯಾಗಾಪ್ರಾಪ್ತಾಶ್ರಯಣತ್ಯಕ್ತಸ್ವೀಕಾರೋಪಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗಾ ಇತಿ ತ ಏವ ದೋಷಾಃ । ತಥಾಪಿ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾದ್ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ವ್ರೀಹಿಯವವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪೋಽಂಗೀಕೃತಃ । ಯಥಾಹುಃ - ‘ಏವಮೇಷೋಽಷ್ಟದೋಷೋಽಪಿ ಯದ್ಬ್ರೀಹಿಯವವಾಕ್ಯಯೋಃ । ವಿಕಲ್ಪ ಆಶ್ರಿತಸ್ತತ್ರ ಗತಿರನ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಇಹ ತು ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ನ ತದಾಶ್ರಯಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಷ್ಟದೋಷವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಶೇಷತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಜೈಮಿನೇರಪಿ ಸಂಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ದ್ವಾದಶಾಧ್ಯಾಯ್ಯಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ದಾಶಮಿಕಮುದಾಹರತಿ -
ಅಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ದೀಕ್ಷಿತೋ ನ ದದಾತಿ ನ ಜುಹೋತಿ ನ ಪಚತೀತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ಕಿಂ ಸರ್ವದಾನಹೋಮಪಾಕಾನಾಂ ನಿಷೇಧಃ ಕಿಂವಾ ತೇಷಾಮಕ್ರತುಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮಥ ವಾ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಾಹೋ ಪರ್ಯುದಾಸ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸರ್ವಹೋಮಾದಿನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿವಿರೋಧಾದಕ್ರತುಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಂ ವಾ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಾನುಮಾನಿಕತಯಾ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಪಿ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿ ।
ತುಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ನಾಯಂ ನಿಷೇಧಃ ಕಿಂತು ನ ದೀಕ್ಷಿತೋಽದೀಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಾನಾಮಿತರೇಷಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಹೋಮಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಕಸ್ಯ ಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಅಹರಹರ್ದದ್ಯಾದಿತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪರ್ಯುದಾಸಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ನಿಷೇಧೇಽಭೀಷ್ಟೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ದಾನಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಚಾನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ।
‘ಅಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಸ್ಯಾದನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿಧೀನಾಮೇಕದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘ ಇತ್ಯೇತದ್ದಾಶಮಿಕಂ ವಾ ಸೂತ್ರಮರ್ಥದ್ವಾರಾ ಪಠತಿ -
ಅಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಏಷ ವೈ ಸಪ್ತದಶಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಯಜ್ಞಮನ್ವಾಯತ್ತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಶ್ರಾವಯೇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಮಸ್ತು ಶ್ರೌಷಡಿತಿ ಚತುರಕ್ಷರಂ ಯಜೇತಿ ದ್ವ್ಯಕ್ಷರಂ ಯೇ ಯಜಾಮಹ ಇತಿ ಪಂಚಾಕ್ಷರಂ ದ್ವ್ಯಕ್ಷರೇ ವಷಟ್ಕಾರ ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಾಕ್ಷರಂ ಮಂತ್ರಗಣಂ ಸಪ್ತದಶಕಲಿಂಗದೇಹಸಮಷ್ಟಿರೂಪಪ್ರಾಜಪತಿತ್ವೇನ ಸ್ತುತ್ವಾ ಯಜ್ಞೇ ಯಜ್ಞೇಽನ್ವಾಯತ್ತೋಽನುಗತ ಇತ್ಯನಾರಭ್ಯವಾದೇನ ಸರ್ವಯಜ್ಞೇಷು ಮಂತ್ರಗಣೋ ವಿನಿಯುಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಚ ಯಜ್ಞೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ ಶ್ರುತಮ್ । ತತ್ರ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿನಿಷೇಧಾದ್ವಿಧಿನಿಷೇಧಸಂನಿಪಾತಾದ್ವಿಕಲ್ಪೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಪರ್ಯುದಾಸೇನಾನುಯಾಜಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವೇತರೇಷು ಯಜತಿಷು ಯೇಯಜಾಮಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸನ್ವಿಧಿರೇವ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತಯಾ ತುಲ್ಯಬಲವತ್ತ್ವೇನ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮಪಿ ತ್ವಿತಿ । ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತ್ಯಯಂ ನ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ತು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣವಿಧೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸನ್ಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸ್ಯಾನ್ನಿಷೇೇಧೇ ತು ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವೇತ್ತಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದ್ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣವಿಧೀನಾಂ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ ಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸನ್ನೇಕದೇಶಃ ಸ್ಯಾದತಃ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪ್ರರ್ಯುದಾಸೇನೋಪಪತ್ತೌ ತದಭಾವಾದನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷು ಯಜತಿಷು ಯೇಯಜಾಮಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ವಿಧೂನುತ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಮುಖ್ಯತೋಪಾಯನಶಬ್ದಸಂನಿಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಚಾಲನಮ್ ।
ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೇರಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವವದತ್ರಾಪಿ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಾಯನಶಬ್ದಸಂಭಿಧಿರಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯಮಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾವಶಾನ್ನ ಸುಕೃತಾದಿತಿವೃತ್ತಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಪಾಣಿನಿಸ್ಮರಣಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತೂಕರೋತಿ -
ಧೂಞಿತಿ ।
ಲೋಕಪ್ರಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ವಿಧೂನನಸ್ಯ ಚಾಲನತೇತ್ಯಾಹ -
ದೋಧೂಯಂತ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಲೋಕತಶ್ಚ ಸಿದ್ಧಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಂಪನಸ್ಯ ಮೂರ್ತ್ಯನುವಿಧಾನಾದಮೂರ್ತಯೋಃ ಸುಕತದುಷ್ಕೃತಯೋರ್ನ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾಭಾವಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಽತ್ರ ಲಕ್ಷಣೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚಾಲನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಚಾಲನಸ್ಯ ವಿಧೂನನತ್ವೇ ವಿದ್ಯಯಾ ನ ಸುಕೃತಾದಿಧ್ವಸ್ತಿರಿತಿ ಫಲಂ ವಕ್ತಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಮಾಷ್ಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರೈಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಯನಶಬ್ದಶೇಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಾಯನಶಬ್ದಸಂನಿಧೌ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಧ್ರೌವ್ಯಾದ್ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸಂನಿಹಿತೋಪಾಯನಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಹಾನಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಯನಾಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಕಥಂ ಹಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಉಪಾಯನಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸಂನಿಧೌ ಕ್ವಚಿದೇವ ಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತದ್ವಶಾನ್ನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ಕುಶಾದಿಷು ಕ್ವಚಿದುಕ್ತೇಷು ಸಂದಿಗ್ಧೇಷು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನ್ನಿರ್ಣಯೋಽಂಗೀಕೃತಸ್ತಥೇದಮುಪಾಯನಂ ವಿಧೂನನಸಂನಿಧೌ ಕ್ವಚಿದೇವ ಶ್ರುತಮಪಿ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವಿಧೂನನಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ನಿರ್ಣಾಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗಾದ್ವಿಧೂನನಂ ಕಂಪನಮೇವೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕಮ್ಯನಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟೇರ್ದಾಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತದೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಶ್ವಶ್ಚೇತಿ ।
ಹಾನಮಪಿ ತತ್ರ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ವಿಧೂನನಂ ಚಾಲನಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಶ್ವ ಇವೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪಾಣಿನಿಸ್ಮರಣಾದ್ವಿಧೂನನಂ ಕಂಪನಮೇವೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಥೋ ವಿಶೇಷಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಽನಾಶ್ರಿತಶ್ಚೇದ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವಿತಿ ಪರ್ಯುದಾಸಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಕರ್ಮಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಹಾನಸಂನಿಧಾವುಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರೋ ದರ್ಶಿತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ತದೇವಾಸಿದ್ಧಂ ಮಾರ್ಗಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಹೇತುಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಾಂಪರಾಯ ಇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೋಕ್ತವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಾನಸ್ಯ ಕಾಲೋಽನೇನ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ।
ವಿಧೂನನಂ ಹಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದೇವ ಕ್ವಚಿದ್ವ್ಯಧ್ವನ್ಯರ್ಧಪಥೇ ಶ್ರುತಂ ವಿಚಾರಯಿತುಂ ವಿಚಾರವಿಷಯಮಾಹ -
ದೇವಯಾನೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿಭಾಗವಚನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅಶ್ವ ಇವ ರೋಮಾಣಿ ವಿಧೂಯ ಪಾಪಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಧೂತ್ವಾ ಶರೀರಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಭವಾಮೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದೇಹತ್ಯಾಗಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸುಕೃತಾದಿಹಾನೋಕ್ತೇರ್ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ಜೀವತ ಏವ ತದ್ಧಾನಸಿದ್ಧೇಃ ಸತಿ ಪುಷ್ಕಲೇ ಹೇತೌ ಕಾರ್ಯಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಪುಷ್ಕಲಹೇತುತ್ವಾತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ವಿಧೂನುತ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಧಪಥೇ ಸುಕೃತಾದಿತ್ಯಾಗಾನುಗಮಾತ್ಪಾಠಕ್ರಮಾಚ್ಚಾರ್ಥಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ತತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ವಿಧೂನುತ ಇತ್ಯೇತನ್ನ ಪಾಠಮಾತ್ರಂ ಕಿಂತು ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥೇನ ವಿರಜಾನದ್ಯತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿಧೂನನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತಾಂ ವದಂತೀ ಶ್ರುತಿರಿಯಮ್ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೋಽರ್ಧಪಥೇಽಪಿ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಂಭವನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ವಿಧೂನನಶಬ್ದವತ್ಸುಕೃತಾದಿಹಾನಸ್ಯ ಕಾಲೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುಕಥನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಾದರಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಾದರಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಯೋಜಯತಿ -
ಪಠತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಫಲವಶಾದರ್ಧಪಥೇ ದುಷ್ಕೃತಾದಿಹಾನಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಕಿಂವಾ ತತ್ರೈವ ಹಾನಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸಂಪರೇತಸ್ಯ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ಥಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅನಪಾಕೃತಪಾಪಸ್ಯ ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಗಮನಾಯೋಗಾಜ್ಜೀವತ ಏವ ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪಾಪಹಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದಿತಿಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಪಠಿತವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪರಾಮರ್ಶಾದ್ವಿರಜಾನದ್ಯತಿಕ್ರಮಸ್ಯಾನಂತರಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪಾಠಕ್ರಮಬಾಧೇನಾರ್ಥಕ್ರಮಃ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸತಿ ಪುಷ್ಕಲಹೇತೌ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವೇತಿನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮೇವ ಬಲವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ನಹಿ ತಸ್ಯಾವಿರೋಧೇನ ನಯನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯುಕ್ತಂ ವಿಧೂಯ ಪಾಪಮಿತಿ ವಿಧೂನನೇ ಪುಂಸಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಅಶ್ವ ಇವೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಸುಕೃತಾದ್ಯಾದಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದೃತೇ ಚ ತತ್ತ್ಯಾಗಾತ್ತದಾದಾನಾಯೋಗಾನ್ನಾರ್ಧಪಥೇ ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ॥ ೨೭ ॥
ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪ್ತಿವತ್ಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಽಪಿ ದೇಹತ್ಯಾಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಛಂದತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಜೀವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪ್ತೇರಯೋಗಾದ್ದೇಹಪಾತಾಪೇಕ್ಷಾ ಕರ್ಮಹಾನೇಸ್ತು ದೇಹವತ ಏವ ಸಿದ್ಧೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಂದತಃ ಸ್ವಚ್ಛಂದತಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೇತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಇಚ್ಛಾತ ಇತಿ ।
ಅರ್ಧಪಥೇ ಹೇತ್ವನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾಸಿದ್ಧೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಭಯಾವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾಗಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ಣೇ ಹೇತಾವನಂತರಮೇವ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರನ್ಯಥಾ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮೇವ ತಯೋರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ತಾಂಡೀತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸುಕೃತಾದಿನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಸುಕೃತಾದಿಹಾನಸಂನಿಧಾನೋಕ್ತದೇವಯಾನಗತೇರುಪಾಯನವದೇವ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಾವುಕ್ತಮ್ -
ಗತೇರಿತಿ ।
ವಿಚಾರವಿಷಯಮಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಸಂಶಯಾರ್ಥಂ ಕೋಟ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಕ್ವಚಿನ್ನೇತಿ ।
ಹಾನಸಂನಿಧೌ ಮಾರ್ಗಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಮಾರ್ಗವಿಷಯೇ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಹಾನಸಂನಿಧೌ ಕ್ವಚಿದೇವ ಶ್ರುತೋಪಾಯನಸ್ಯ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವವತ್ಕಚಿದೇವ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸಂನಿಧ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪಥೋ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ಕೇವಲಕ್ಷಯಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಯುಕ್ತಾಽನುವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಗತಿಮತೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತ್ವಾತ್ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕವಿಧೂನನಸಮಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತುತಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋಕ್ತೇರಪವಾದೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಾಯಗಾಮಿತ್ವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದೋಽಪಿ ಗತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾ ನಿಯತಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವತ ಏವ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನೋಪಾಧ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಂತೃರೂಪಾಲೋಚನಯಾ ಗತೇರಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ಗಂತವ್ಯರೂಪಾಲೋಚನಯಾಪಿ ತದಯೋಗಮಾಹ -
ಗಂತವ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವತೋ ಭಿನ್ನಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾದಾವಿದ್ಯೇ ಭೇದೇ ವಿದ್ಯಯೈವ ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಸ್ವಫಲೇ ವಾ ದೇಶಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದನರ್ಥಿಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತೀತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಧೀಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೯ ॥
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ತದರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ -
ಉಪಪನ್ನ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಪನ್ನಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದರ್ಥವತೀ ಗತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಕಾರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿಮೇವಾಭಿನಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದೇಶಾದ್ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಯತ್ತೇ ಫಲೇ ಶ್ರುತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಸಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಹೇತುರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಪರಾನಂದತ್ವಮಾಹ -
ಆಪ್ತೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಜೀವದವಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ ।
ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಾನರ್ಥತ್ವಮಾಹ -
ದಗ್ಧೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸದ್ಯೋ ದೇಹಪಾತಃ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಆರಬ್ಧೇತಿ ।
ಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ನಿರಸ್ಯ ಕ್ವಚಿನ್ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿನ್ನಾರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಮಾನ್ಮುಕ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾನ್ಮುಚ್ಯಮಾನಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ವಚಿದರ್ಥವತೀ ಗತಿಃ ಕ್ವಚಿನ್ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸೌತ್ರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಲೋಕವಚ್ಚೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತೌ ।
‘ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ದೇವಯಾನೇನಾಧ್ವನಾ ಗತಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭೂಯಶ್ಚೇತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಗತಿಭಾವ ಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನಿಯಮ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಸಗುಣಾಸ್ವಿತಿ ।
ಗತೇರ್ದ್ವಿಧಾರ್ಥವತ್ತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕಿಮನೇನಾಧಿಕರಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಸಗುಣಾಸ್ವಪೀತಿ ।
ವಿಚಾರಬೀಜಂ ಸಂಶಯಂ ವಕ್ತುಂ ಕೋಟ್ಯಂತರಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಪರ್ವಾಣಂ ಪಂಥಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷಾಧಿಕಾರಾದ್ವಾಕ್ಯಾದವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಗುಣಾಸು ವಿದ್ಯಾಸು ಗತೇಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿಯತಾಯಾ ಗತೇರುಪಸಂಹಾರಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನಿಯತಾಯಾಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕತೋ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಕರಣಿಕೇ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷವಿನಿಯೋಗಧೀಃ । ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಏವ ವಿನಿಯೋಜಕಾ ನ ಪ್ರಕರಣಂ ತತ್ರಾಪಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಪ್ರಕರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ । ತದಭಾವೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂಕರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಿಯೋಗಾಯ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಚ ಪ್ರಕರಣಧ್ರೌವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತೇನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕೀ ವಿಶೇಷಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ನಿಯಮೇ ಪ್ರಕರಣಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಿಂತು ಲಿಂಗಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ರೋಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೌ ಪುನರುಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಬಾಧಂ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿಯತಾ ಗತಿರ್ನೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಹೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವಾಸಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯಾದಿಫಲೋಪಾಸನಾನಿ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ಅಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ಅನಿಯಮೇ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಗತೇರ್ವಾಕ್ಯೀಯಾನ್ವಯಸ್ಯ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾದ್ದುರ್ಬಲಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತತ್ತತ್ರಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿದ್ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಗ್ನಿತ್ವೇನ ವಿದುಸ್ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯೇ ಚೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥೈವಾನ್ವಯಃ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣ ವಿದ್ಯಾಂತರಶಾಲಿನಾಂ ದೇವಯಾನಪ್ರಾಪಕವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯಾಂತರಶೀಲಿನಾಮಪಿ ದೇವಯಾನಪ್ರಾಪಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತೈವಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾತಪೋನುಷ್ಠಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮೇವ ಗತಿರ್ವಾಕ್ಯೇನೋಕ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಅವಿದುಷಾಮೇಷಾ ಗತಿರ್ನೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಖ್ಯಸ್ಥಾನಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕಾಮಾಃ ಕ್ಷುದ್ರವಿಷಯಾಃ ಪರಾಗತಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಃ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಸ್ಪರ್ಶವರ್ಜಿತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದಕ್ಷಿಣಾ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಗಾಮಿನಃ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣಸ್ತಪಸ್ವಿನೋಽಪ್ಯವಿದ್ವಾಂಸೋ ನ ತತ್ರ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೋ ಜ್ಞೇಯಃ ।
ಯೇ ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಚ್ಛಂದೋಗವಾಕ್ಯಮಿಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಉಪಲಕ್ಷಣಮಂತರೇಣಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಂತರಶೀಲಿನಾಮಿಯಂ ಗತಿರವಗತೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಜೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಸತ್ಯಾರ್ಥೋಕ್ತೇರೇವ ಸಂಗ್ರಹಾತ್ಕುತೋ ವಿದ್ಯಾಂತರಯುಕ್ತಾನಾಂ ಗತಿಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸತ್ಯೇತಿ ।
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ', ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ', ‘ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಾರ್ಥವಚನಗ್ರಹಾತ್ಸತ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹೋ ಲಘೀಯಾನಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ ಏವ ಸತ್ಯಮುಪಾಸತ ಇತಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಪೃಥಗ್ಗೃಹೀತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪಂಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಂತರಶೀಲಿನಾಂ ಗತಿರಿತಿ ಲಿಂಗದರ್ಶನಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏನಾನಿತಿ ವಿದ್ಯಾಂತರಪರಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ದೇವಯಾನಯೋಗಸ್ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಯೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಸಮಾಧಿಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಜಗತೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ಲಿಂಗಮನೂದ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಗತೇಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ವ್ಯವಹಿತಫಲಾಸು ಸರ್ವಾಸ್ವಪಿ ಗತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾನವಗಮಾತ್ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲತ್ವಾವಿಶೇಷಾದವಿಶಿಷ್ಟಾ ಗತೇರರ್ಥವತ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಾವದಿತಿ ।
ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಅಕಾರಣಕಸಂಶಯಾಯೋಗಂ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಚಾರಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಮಸತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಕಾರ್ಯನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ಕುತೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಧಿಕರಣಾನಾರಂಭಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಪಪನ್ನೇತಿ ।
ವಿದುಷಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದಮುಕ್ತೇಃ ಸಂಶಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ದರ್ಶನಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಸನಸ್ಕುಮಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತಾವಿತಿ ।
ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ಕಥೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸನತ್ಕುಮಾರಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವದೇಹತ್ಯಾಗಾನ್ನ ದೇಹಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಮಾಯಾವಿನೋ ಯುಗಪದನೇಕದೇಹಾದಾನದೃಷ್ಟಾಂತೋಽನೇಕದೇಹಾದಾನನ್ಯಾಯಃ ।
ತರ್ಹಿ ತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಅನುಪಲಬ್ಧಿಹೇತುಕಂ ಸಂಶಯಮುಪಸಂಹರನ್ವಿಚಾರೋಪಪತ್ತಿಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದೇತೇಷಾಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗತಿಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷದರ್ಶನಾದರ್ಥವತೀ ಸರ್ವತ್ರ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧೇರೈಶ್ವರ್ಯಫಲತ್ವೇ ವಾಚ್ಯೇ ಗತಿರುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ನ ಸಂಸಾರವಿರೋಧಿನೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತ್ವಾದ್ವಸಿಷ್ಠಾದಿನಿಷ್ಠಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವತ್ । ನಚ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥತಯಾ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ನಿಚಾಯ್ಯ ತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವೋಕ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಧಿಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧಾನ್ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರಪ್ರತಿಬದ್ಧಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತೇತಿ ಕುತೋ ಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಧಿಯೋ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾದ್ಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ತದನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಿ -
ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸ್ವೇವ ಕೇಷುಚಿನ್ಮೋಕ್ಷಾದೃಷ್ಟೇರಹೇತುತ್ವಂ ಕಥಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿದ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯಾವದಧಿಕಾರಂ ತಾವದಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಆಧಿಕಾರಿಕೈಶ್ವರ್ಯಹೇತುಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನಂತರಂ ತತಃ ಪಶ್ಚಾದೂರ್ಧ್ವೋ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸನ್ನುದೇತ್ಯೋದ್ಗಮ್ಯ ಪುನರಾದಿತ್ಯೋ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತಾ ಕಿಂ ತ್ವೇಕಲ ಏವಾದ್ವಿತೀಯೋ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಾತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೋದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಮಾನಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ಮಕೃತಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿತ್ವಾದವಿದ್ವದ್ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಂ ಕರ್ಮಾಂತರಾಯತ್ತಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರೇಕಸ್ಮಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವದಾದೇಃ ಶ್ವಸೂಕರಾದ್ಯನೇಕದೇಹಸ್ಮರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಸ್ಮದಾದಿಭ್ಯೋ ವೈಷಮ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಾಶ್ಚೇತ್ಕಿಮಿತಿ ದೇಹಾಂತರಂ ಗೃಹ್ಣಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರಬ್ಧಾಧಿಕಾರಫಲಕರ್ಮಕ್ಷಯಾಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಧಿಕಾರೇತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಗ್ರಹೇ ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪರಿಮುಷಿತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ದೇಹಾದಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮನೇಕೇಷು ದೇಹೇಷ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಿರ್ಮಾಯೇತಿ ।
ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಾನಾಮಪರಿಮುಷಿತಸ್ಮೃತಿತ್ವೇಽಪಿ ಜಾತಿಸ್ಮರತ್ವಮೇವ ನ ವಸಿಷ್ಠಾದಿನಾಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ದೇಹಾಂತರಸಂಚಾರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವ್ಯುದ್ಯ ವಿವಾದಂ ಕೃತ್ವಾ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಯತಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೈತದುಪಪಾದಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂತರಮಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೇಹಾಂತರಂ ವರ್ತಮಾನದೇಹಾತಿರಿಕ್ತೋ ಭಾವಿದೇಹಃ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕತಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಾದಿಭವಪರಂಪರಾಸಂಚಿತಸ್ಯಾನಿಯತಕಾಲವಿಪಾಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಸಂಖ್ಯಾತ್ವಾತ್ಕುತೋ ನಿಃಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಾಶಪುಷ್ಕಲಹೇತುಯೋಗೇ ನಾಶ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಮಪಿ ಕರ್ಮ ನಾಶಹೇತುಸಾಂನಿಧ್ಯಾನ್ನಶ್ಯೇದಿತಿ ಕುತೋ ವಸಿಷ್ಠಾದೇರ್ದೇಹಧಾರಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮುಕ್ತಸ್ಯೇಷೋರ್ಬಲವತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವೇ ಮಧ್ಯೇ ನ ಕ್ಷಯಸ್ತಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ಮಧ್ಯೇ ನಾಸ್ತಿ ಕ್ಷಯಃ । ಜಾತೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ದೇಹಪಾತಾವಧಿಕರಣಾದಾರಬ್ಧಕರ್ಮೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತನೇ ತಸ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದನಾರಬ್ಧಮೇವ ಕರ್ಮ ನಶ್ಯತಿ ನ ತ್ವಾರಬ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನ ಭೋಗಾದೃತೇ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಜ್ಞಾನಿನೋಽಪಿ ದೇಹಾಂತರಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ಚಾವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವ ತರ್ಹಿ ಮೋಕ್ಷೋ ನಾನ್ಯೇಷಾಂ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಧಿಕಾರಿಕೇಷು ಕೇಷುಚಿದಮುಕ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ಕಿಂವಾ ಸರ್ವೇಷು ತೇಷ್ವಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಮಾಧಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಷ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದೇವಾಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಭೇದಸ್ತ್ವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮೈಶ್ವರ್ಯಾಸಕ್ತಾನಾಂ ನ ಕದಾಚಿನ್ಮುಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತೇ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಣ್ಣಾ ವಿರಕ್ತಾಃ ।
ತೇಷಾಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತೌ ಮಾನಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿಸಂಚರೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ । ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಸಂಸ್ಕೃತಾಂತಃಕರಣಾ ಜ್ಞಾನಿನಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಯತಫಲತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।
ಭುಜಿವದ್ಧಿಯೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಫಲತ್ವಾನ್ನ ಫಲಾಭಾವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಫಲೇ ತುಲ್ಯಮನುಭವಾನಾರೂಢತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನುಭವೇತಿ ।
ತತ್ಕಥಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಫಲತೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯದರ್ಥತಾ ಮೃತಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಶ್ಚಾಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಾಂತಿಕಫಲತೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಧೇತಿ ।
ಅವ್ಯವಹಿತೇ ಕ್ರಿಯಾಹೇತೌ ಶತುರ್ವಿಧಾನಾತ್ಪುಷ್ಕಲಹೇತುತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಆಧಿಕಾರಿಕಾಣಾಮಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಶೋದ್ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕರ್ಮಾಂತರನಿಮಿತ್ತತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣಾಧೀತನಿಷೇಧೈರೇವೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸರ್ವದ್ವೈತನಿಷೇಧಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಶಾಖಾಂತರೀಯನಿಷೇಧಾನಾಂ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಕ್ಷರೇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ವಾಜಸನೇಯಕ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಪೀತ್ಯದೃಶ್ಯೇನಾತ್ಮ್ಯ ಇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ನಿಷೇಧಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥಾಪುನರುಕ್ತಶಬ್ದಾನ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಾನಧಿಕೃತ್ಯ ನ್ಯಾಯಸಂಭವೋಪಕಾರಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಗ್ರಹಣಂ ತತ್ಪೂರ್ವಕಶಬ್ದೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಶರೀರಾನುಪಸಂಹಾರವದನುಪಸಂಹಾರೋ ನಿಷೇಧಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಾನಾಮೇವ ನಿಷೇಧಶಬ್ದಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾಶೇಷದ್ವೈತನಿಷೇಧದ್ವಾರಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪುನರುಕ್ತನಿಷೇಧಶಬ್ದೋಪಸಂಹಾರೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುವಾದಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೇರೇವ ನಿಷೇಧೈರುಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸರ್ವನಿಷೇಧೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಲಾಘವಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಲಕ್ಷಣೈಕದೇಶಪರಿಶೇಷೌ ಪರಿಹೃತ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಧಿಯೋಽಕ್ಷರಸ್ಯ ಧಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥಕಂ ಸೂತ್ರಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಕ್ಷರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವಿಭಜತೇ -
ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ಆರೋಪಿತವಿಶೇಷನಿರಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೇಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈಕ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದ್ಯೋಗಿನಾಂ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಕತಿಪಯನಿಷೇಧೈರೇವ ಸರ್ವನಿಷೇಧೋಪಲಕ್ಷಣಾತ್ಕಿಮುಪಸಂಹಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ಶಾಖಾಭೇದೋಕ್ತಿಃ । ಅನುಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇದಶ್ರುತದ್ವೈತನಿಷೇಧಾಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಕತಿಪಯನಿಷೇಧಶಬ್ದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ದ್ವೈತೈಕದೇಶಶೇಷೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ತತೋ ವರಂ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನಶಬ್ದೋಪಸಂಹಾರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾನುಗ್ರಾಹಕನ್ಯಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾವಾಭಾವಧರ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ತದವಸ್ಥಂ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಪಂಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಾನಂದಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ನಿಷೇಧಾನಾಮನಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯಾನಂತ್ಯೇನಾನಂತ್ಯಾಚ್ಚೈಕತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾಯೋಗಾರ್ತ್ಕಿಚಿನ್ನಿಷೇಧೇನಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಚ ಶ್ರುತೇನೈವ ಸಿದ್ಧೇರುಪಸಂಹಾರಾನರ್ಥಕ್ಯಾನ್ನ ನಿಷೇಧೋಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧಾನಾಮನಾತ್ಮತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಲಕ್ಷಣತಯಾ ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯದ್ವೈತಸ್ಯ ಭೂತಭೌತಿಕತ್ವಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಮಿತತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ಮಿತಿಸಿದ್ಧೇರುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಾಖ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಯೋಗಿನಾಮುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಔಪಸದವದಿತಿ ।
ನಿದರ್ಶನಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಜಮದಗ್ನಿಃ ಪುಷ್ಟಿಕಾಮಶ್ಚತೂರಾತ್ರೇಣಾಯಜತೇತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇ ಜಾಮದಗ್ನ್ಯೇಽಹೀನೇ ಪುರೋಡಾಶಿನ್ಯ ಉಪಸದೋ ಭವಂತೀತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಪುರೋಡಾಶಯುಕ್ತಾಸೂಪಸತ್ಸ್ವಿಷ್ಟಿಷೂಪದಿಷ್ಟಾಸು ಪುರೋಡಾಶಪ್ರದಾನಮಂತ್ರಾಣಾಮುದ್ಗಾತೃವೇದೋತ್ಪನ್ನಾನಾಮುದ್ಗಾತ್ರಾ ಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಧ್ವರ್ಯುಪ್ರದಾನಕೇ ಪುರೋಡಾಶೇ ವಿನಿಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತದನುರೋಧೇನಾಧ್ವರ್ಯುಣೈವ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ನೋದ್ಗಾತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೈವೋದಾಹರಣಾಂತರವಿವಕ್ಷಯಾ ತಾರ್ತೀಯಂ ಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯಾಜುರ್ವೇದಿಕೇಽಗ್ನ್ಯಾಧಾನೇ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಗ್ನಿಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತದಂಗತ್ವೇನ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವಾರವಂತೀಯಂ ಗಾಯತಿ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಂ ಗಾಯತಿ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಗಾಯತೀತಿ ತತ್ರೈವ ಸಾಮಗಾನಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ಕಿಮೇತಾನಿ ವಾರವಂತೀಯಾದೀನಿ ಸಾಮವೇದೋತ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನೋಚೈಷ್ಟ್ವೇನ ಸ್ವರೇಣಾಧಾನೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಾನಿ ಕಿಂವಾ ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನೋಪಾಂಶುತ್ವೇನೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿನೈವಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತ್ವಾತ್ಮನಾ ವಿಹಿತತ್ವಾದಂಗಾನಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತೋಚ್ಚೈಃಸ್ವರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರ್ಗುಣೋ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿರ್ಮುಖ್ಯಸ್ತಯೋರ್ವ್ಯತಿಕ್ರಮೋ ವಿರೋಧ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧ್ಯಾಲಚನಯೋಚ್ಚೈಸ್ತ್ವಂ ವಿನಿಯೋಗವಿಧ್ಯಾಲೋಚನಯೋಪಾಂಶುತ್ವಮಿತಿ ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ಸತಿ ಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರಧಾನೇನ ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನೇನ ರೂಪೇಣ ವಾರವಂತೀಯಾದೇರ್ವೇದಸ್ಯ ಸಂಯೋಗೋ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಗುಣೇನೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಮವೇದೇ ಸಾಮಾನಿ ವಿಹಿತಾನಿ ತಥಾಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಯಾಜುರ್ವೇದಿಕವಾಕ್ಯೈರೇವ ಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತತ ಏವ ಸಮೀಹಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ತದರ್ಥಾನ್ಯೇವೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವರಸ್ಯಾರ್ಥಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನೋ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾಹರಣಾಂತರಂ ತು ಸಮಾನನ್ಯಾಯತಯಾ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ನ ಶಾಬರವಿರೋಧಃ ॥ ೩೩ ॥
ಪ್ರತಿರಪಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಜ್ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೇಽಕ್ಷರಧಿಯಾಮುಪಸಂಹಾರವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇಯದಿತಿ ।
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಿತ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮಪಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಸಂಹಾರಾನುಪಸಂಹಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪುನರುದಾಹರತಿ -
ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇತಿ ।
ತಥಾವಿಧಮೇವ ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಮಪಿ ಪಠತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಮಂತ್ರದ್ವಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕಾರಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಭಾನಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇಸ್ತದೈಕ್ಯದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರದ್ವಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಅರ್ಥೈಕ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ನ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ರೂಪಭೇದದೃಷ್ಟೇರರ್ಥೈಕ್ಯಧೀರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತ್ರಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇತ್ಯತ್ರ ವೇದ್ಯತಾ ಭೋಕ್ತ್ರೋರೇವಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ವೇದ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ನಚ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಪಿಬಾಂತಾವಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ತದಯೋಗಾತ್ । ನಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಲ್ಲಕ್ಷಣೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಲಾಕ್ಷಣಿಕಗ್ರಹಣವಿಷಯೇ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಚ ಪ್ರಕರಣಂ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ವಾಕ್ಯೇನ ಬಾಧಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಯೋರ್ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮನುಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತಿ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯೇತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದ್ವಿತ್ವೇತಿ ।
ರೂಪಮೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ರೂಪಭೇದಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಶಬ್ದೇನ ಜೀವೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಜೀವಾನುವಾದೇನ ತದ್ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಾಥರ್ವಣಾದಿಮಂತ್ರೇ ಸಾಧಯತಿ -
ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾಪಿ ಕಾಠಕೇ ಭೋಕ್ರೋರೇವೋಕ್ತೇರ್ನೇಶ್ವರಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಋತಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರದ್ವಯೇಽಪಿ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾದೃಷ್ಟೇರುಭಯೋಸ್ತುಲ್ಯತಾಂ ವಿನಾ ಚ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಚೇತನತ್ವಾತ್ತುಲ್ಯ ಇತಿ ಪಿಬಂತಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ ಬಲಾದಾಯಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ರ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮವದುಪಸಂಹಾರೋಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದಾದಾಥರ್ವಣಿಕಾದಿವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತ್ಯತೇ । ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾನ್ಮಧ್ಯಮಪಿ ತಥಾ ನೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಮಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಗುಹಾಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ರೂಪಾಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋ ನೇತಿ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಂತ್ರದ್ವಯಮೇವ ಪರವಿಷಯಂ ಕಿಂತು ತತ್ಸಂನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾತಂ ಸರ್ವಮಪಿ ಮಂತ್ರಜಾತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಆಥರ್ವಣಿಕಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಕಾಠಕವಿವಕ್ಷಯಾ ತ್ರಿಷ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವೋಪಾದಾನಂ ತದಾಹ -
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಐಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಜೀವೋಽನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದನುವಾದೇನ ಪರಪ್ರತಿಪಾದನೇಽಪಿ ಕುತೋ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗೇವ ಮಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಿಮನೇನಾಧಿಕರಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಮಂತ್ರದ್ವಯವಿವರಣಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಮಂತ್ರಯೋರರ್ಥಾಭೇದೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರಪಿ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತಾಮಾಹ -
ಅಂತರೇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಪಾಂಚಮಿಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಮುದಾಹರತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಘಟಾದಿ ಸಂವಿತ್ಕರ್ಮತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಂ ತದೇವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ಸ ಚ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಚಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಕೀರ್ತನಾದುಭಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪಿಬಂತಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಮಂತ್ರಯೋರ್ಭೋಕ್ತ್ರಭೋಕ್ತೃಪರತ್ವೇನಾತ್ಮೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇಹ ತ್ವರ್ಥೈಕ್ಯೇಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕತಃ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿರವಿಶೇಷಾದನರ್ಥಕಂ ಹಿ ಸ್ಯಾದಿತಿನ್ಯಾಯಾದ್ಯಜತ್ಯಭ್ಯಾಸೇಽಪೂರ್ವಕರ್ಮಭೇದವದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವಾತ್ರ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದೈಕ್ಯಾತ್ತದುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಥಮಾಮನನಾದಿತಿಪದಮಿಹಾನುಷಕ್ತಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽಂತರಾಮ್ನಾನಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಯೋಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾಯುಕ್ತೇ ರೂಪೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ದ್ವಯೋಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವದುಪಪತ್ತೇಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಾಹೀತಿ ।
ಭೂತಗ್ರಾಮದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ತಮೇವಾನೂದ್ಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥವೇತಿ ।
ದ್ವಯೋಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾಯೋಗಲಭ್ಯರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರಾನುವಾದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನಞೋಽರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಮ್ನಾನಭೇದೋಪಪತ್ತಿಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪಿ ಸಂಮತೋ ನೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ಐಕಾರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಭೂಯ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಭೂಯಃಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಶಂಕ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯೋಕ್ತಿಃ । ಏವಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೇವೇತಿ ।
ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದೇವ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯೇವಮೇವಕಾರೋ ಯೋಜ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಾಪತ್ತಿಸಮಾಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಉಷಸ್ತಪ್ರಶ್ನೇ ಕಾರ್ಯಕರಣವಿರಹಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ಯಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಪ್ರಾಣಿತೀತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ಕಹೋಲಪ್ರಶ್ನೇ ತ್ವಶನಾಯಾದಿವಿರಹೋ ಯೋಽಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಶೋಕಂ ಮೋಹಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಯೈವಾಕಾರಭೇದೇನೋಕ್ತೌ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯೇಕಾರ್ಥತೇತಿ ।
ಐಕಾರ್ಥ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೬ ॥
ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇಕತ್ವೋಪದೇಶಸ್ಯೋಪದೇಶಾಂತರವದಿತ್ಯನೇೇನ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋದಾಹೃತತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನೈಕತ್ವವಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ವ್ಯತಿಹಾರ ಇತಿ ।
ಐತರೇಯಕವಾಕ್ಯಂ ಜಾಬಾಲವಾಕ್ಯಂ ಚೋದಾಹರತಿ -
ತದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮಧಿಕೃತ್ಯ ವ್ಯತಿಹಾರಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೇರುತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿರ್ನಿಕೃಷ್ಟೇ ಫಲವತೀತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಷಸ್ತಕಹೋಲಯೋರ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯಥಾದರಾರ್ಥೋಽಭ್ಯಾಸಸ್ತಥಾಯಮಪೀತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಏಕೇತಿ ।
ಪದಾಂತರಾಣಾಮರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ಕಥಂ ಮತೇರೈಕರೂಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮನಾನುಚಿಂತನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿಹಾರಾಮ್ನಾನಂ ತದಾಹ -
ವ್ಯತಿಹಾರೇತಿ ।
ವ್ಯತಿಹಾರಪಾಠೇ ದ್ವಿರೂಪಾಯಾ ಮತೇರನುಷ್ಠೇಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೋಕ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮತೇರೇಕರೂಪತ್ವೇ ಲಾಘವಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾ ದ್ವೈರೂಪ್ಯೇ ದೃಢತ್ವಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವ್ಯತಿಹಾರೋ ಮಿಥೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮಾಧ್ಯಾನಮುಭಯರೂಪಮತಿಕರಣಮ್ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಇತರವದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭಾಗೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಉಭಯರೂಪೋಚ್ಚಾರಣೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರೇಕೈವ ಚೇತ್ತದಾ ತ್ವಮಹಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸಿದ್ಧೇರುಭಯೋಚ್ಚಾರಣಮನರ್ಥಕಂ ತಸ್ಮಾತ್ತದರ್ಥವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮತಿರುಭಯರೂಪೈವ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಸಗುಣತ್ವೋಕ್ತಿವದನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತಯಾ ಧ್ಯಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಧಾನಾನ್ನ ವಸ್ತುತೋ ನಿಕೃಷ್ಟತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರೇ ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾನ್ನೇಶ್ವರಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಚನಾದುಭಯತ್ರೋಭಯಾನುಚಿಂತನೇ ಮದುಕ್ತಮೇವಾಯಾತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮಿಹ ನಾಂತರೀಯತ್ವೇನೈಕತ್ವಮಪಿ ದೃಢೀಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವತ್ತದೇವೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ, ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ವಯಮಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ಧ್ಯಾನವಿಧಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಇಹೇತ್ಯುದಾಹರಣೋಕ್ತಿಃ । ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೀಹ ಭಾನಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಫಲತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮುಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವೇಽರ್ಥಾದಪಿ ತದ್ದೃಢೀಕರಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯಪರಸ್ಯಾಪಿ ಮಾನಾಂತರಾವಿರುದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಯಾನ್ಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯೋಚ್ಚಾರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿಹಾರಾನುಚಿಂತನಕಾರ್ಯತಾಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಪಾದಸಂಗತಿಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸಮಾನೇ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಯತ್ರಾಹಂಗ್ರಹೇಣೋಪಾಸ್ತಿಸ್ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ಯಾವತ್ । ಉಭಯರೂಪಮತಿಕರಣೇ ಸತ್ಯೇಕತ್ವಮರ್ಥತೋ ದೃಢೀಭವತೀತಿ ವಕ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೭ ॥
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿಭೇದಾದ್ದ್ವಿರೂಪಾ ಮತಿರನುಷ್ಠೇಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಜಯತೀಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನ್ಹಂತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಮಿತಿ ಚ ಫಲೋಕ್ತಿಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಸೈವೇತಿ ।
ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಮುದಾಹರತಿ -
ಸ ಯೋ ಹೇತಿ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣಾಧಿಕಾರೀ ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಮುಕ್ತಃ । ಉಪಾಸ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹಶಬ್ದಃ । ಏತದಿತಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮುಪಾಸ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಾಹ -
ಮಹದಿತಿ ।
ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ಭೌತಿಕಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಂ ಜಾತಂ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಸತ್ತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ವೇದೋಪಾಸ್ತೇ ತಸ್ಯ ಲೋಕಜಯಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತದಕ್ಷರಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಯನಾಮವಿಶಿಷ್ಟಮುಪಾಸನಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸನಾಮೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಯತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಂ ಹೃದಯಾಖ್ಯಂ ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ವಿಶೇಷ್ಯಾದಿತ್ಯವಶೇನ ಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಮಂಡಲಮಾತ್ರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಮಾಹ -
ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ಶ್ರುತಾಂಂ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಫಲಭೇದಾತ್ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದನಿರೂಪಣ್ದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೂಕ್ತೇರತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ದ್ವೇ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯನಾಮಾಕ್ಷರತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಾದಹರಹಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ರೂಪಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಫಲಸಂಯೋಗಭೇದಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಭೇದೇನೇತಿ ।
ತದ್ಯದಿತಿಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯನಾಮಾಕ್ಷರವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋತ್ತರತ್ರ ಸ್ಥಾನಗುಣಸಂಬಂಧಕಥನಾದ್ರೂಪೈಕ್ಯೇ ಕುತೋ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಫಲಭೇದಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವದನುಬಂಧಾಭೇದೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸೈವೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಹಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಖಲ್ವೇತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿವದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಾಂತರಾದಪವಾದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಗ್ರಹಾದಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಖಲ್ವೇತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಯತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಾರಣಾಂತರಂ ಫಲಭೇದಾದಿ । ಏತದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಮಿತಿ ತಸ್ಯ ವಿಯೈಕ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಅತ್ರೇತಿ ಸತ್ಯವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ಉಭಯಥಾ ಸಂಭವೋ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಫಲಸಂಯೋಗಭೇದೋ ಭೇದೋಪಪಾದಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥವಾದಕತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಫಲವಿಧಿತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಫಲಸಂಯೋಗಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಫಲಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋ ನಾತ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಫಲಾಂತರಾಶ್ರುತೇ ರಾತ್ರಿಸತ್ರವತ್ಫಲೇ ಕಲ್ಪ್ಯೇ ಸತ್ಯಗೃಹೀತವಿಶೇಷತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧಿತಾಕಲ್ಪನಾನ್ನ ಫಲಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಶಂಕೇತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥೇತಿ ।
ಅಪವಾದರಹಿತಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯ ಧ್ಯಾನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪರಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ತದಂಗಭೂತೋದ್ಗೀಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಶದಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯರ್ಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಕರ್ಮಾಂಗಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಯೋರ್ಧ್ಯೇಯತ್ವದೃಷ್ಟೇರಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪುರುಷವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂಗೋದ್ಗೀಥಧ್ಯಾನಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಭೀಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗಾವಬದ್ಧಮೇವ ಧ್ಯಾನಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ನ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಯೋರ್ಧಾತ್ವರ್ಥಾಭೇದೇಽಪಿ ಸಾಧ್ಯಭೇದೇನ ಭೇದವದುಪಾಸ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಫಲಭೇದೇನ ವಿದ್ಯಯೋರ್ಭೇದೇ ಗುಣಾನುಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ತದ್ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಾದ್ರೂಪಾಭೇದಾದ್ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತ್ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಕ್ವಚಿತ್ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತೇತಿ । ರೂಪಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಾದೀತಿ ।
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಾವರವಿದ್ಯಾಗತಾ ವಶಿತ್ವಾದಯಃ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಯಶ್ಚ ಗುಣಾ ವಿಷಯಾಸ್ತೇ ಕಿಮನ್ಯೋನ್ಯತ್ರ ನೋಪಸಂಹರ್ತಂವ್ಯಾಃ ಕಿಂವೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯುಭಯತ್ರೋಭಯೇಷಾಮುಪಯೋಗಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಧ್ಯಾನಸ್ತುತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಗುಣಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀತದ್ಧೇತುಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಕ್ವಚಿತ್ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತೇತಿ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಕಾಶಶಬ್ದತ್ವಾದುಕ್ತವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅವಯವವಾಚಕೇನಾವಯವಿಗ್ರಹೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಯದೇತದಿತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸಮಾನಂ ಹೀತಿ ।
ಆದಿಪದೇನಾತ್ಮತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಬಹುತರಸಾಮ್ಯದರ್ಶನಾದಿತರೇತರಗುಣೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಾಯಂ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತಯಾ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ವಶಿತ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತರೇತರತ್ರಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಪಿ ವಶಿತ್ವಾದ್ಯುಪದೇಶದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಗುಣಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಸೂತ್ರಿತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಗುಣವತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಾಮ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧ್ಯೇಯಸ್ಯ ಸ್ತೂಯಮಾನಸ್ಯೇತರೇತರತ್ರ ಸಂನಿಧಾನಾಚ್ಚ ಕ್ವಚಿದುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಸ್ತುತಿಪೌಷ್ಕಲ್ಯಾಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತತ್ತದ್ಗುಣಸಂಯೋಗಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಶಿತ್ವಾದೀನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತರೇತರತ್ರೋಪಸಂಹಾರಃ । ಸ್ತುತಿರ್ಹಿ ದೃಷ್ಟೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇತಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಗುಣಾನಾಂ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾನ್ವಯಃ । ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ತ್ವಪೂರ್ವವಿಧ್ಯೇಕಗಮ್ಯಮ್ । ಯತ್ರ ವಶಿತ್ವಾದಯಃ ಶ್ರುತಾ ನ ತತ್ರೈಷಾಂ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ವಿಧಾನಮಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಗತಾನಾಮಪಿ ನ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ । ಸ್ತುತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ತು ಸ್ಯಾತ್ತದಪಿ ನ ಶಬ್ದತಸ್ತತ್ರೈಷಾಂ ನಯನಮಪೇಕ್ಷತೇ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತೋಽಂತರ್ಭಾವಮಾತ್ರಮುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೯ ॥
ಉಪಾಸ್ತಿಲೋಪೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಗುಣಾಲೋಪವತ್ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಯೇ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಲೋಪ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಆದರಾದಿತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಗತಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ವಿಷಯತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾವಿದುಕ್ತಃ । ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಂದೇಹಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಾಂತರಪ್ರಯೋಗಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮಾಹ -
ತಾಸ್ವಿತಿ ।
ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಪಾಪ್ಮಾ ತಂ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಯಚ್ಛಬ್ದಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿವಿಚಾರಪ್ರಸ್ತಾವೇನ ತದ್ಗತಪ್ರಥಮಭೋಜನಾಶ್ರಿತವಿಚಾರದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುವಿಚಾರಸಂಕ್ರಾಂತೇರಸ್ತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿನಿಧಿನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಕಾರ್ಯತಾಧ್ರೌವ್ಯಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದನವತಾರಾತ್ತದನಾವಶ್ಯಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಶಂಕಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ತದ್ಯದಿತಿ ।
ಭಕ್ತಾಗಮನಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನಚ ಹೋಮಸ್ಯ ಭಕ್ತಾಗಮನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಭೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತಭಕ್ತೋಪಜೀವಿತ್ವಾದತಸ್ತಲ್ಲೋಪೇ ಲೋಪಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದಧಿಕರಣಮನಾರಭ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಮಾದಧಾನೋಽಧಿಕರಣಾರಂಭಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ವಂ ಹೇತುಮವತಾರಯತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆದರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಭಾವೋಽತ್ರ ನಿಂದ್ಯತೇ ಕಥಮೇತಾವತಾ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ನ ಲುಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಾ ಹೀತಿ ।
ಅತಿಥಿಭೋಜನೋತ್ತರಕಾಲವಿಹಿತಮಪಿ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಮಪೋದ್ಯಾತಿಥಿಭೋಜನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಾಣಆಗ್ನಿಹೇತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಧರ್ಮಲೋಪಮಪಿ ನ ಸಹತೇ ತತ್ರ ಧರ್ಮಿಲೋಪಸಹನಂ ತು ದೂರನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಮಿತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಲೋಪೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಪ್ರಾಕೃತೇ ಹೀತಿ ।
ಇಹಾಪೀತಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । -
ಕೌಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನವದಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತಂ ಭೇದಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇ ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯತ್ವಮ್ । ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯತ್ರ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಮಾಸಗುಣೋ ವಾ ವಿಧೀಯತೇ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ನಾಮ್ನಾ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಧಾಪನಾತ್ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ತತ್ಸಂನಿಧಾಪಿತಾರ್ಥಪರತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾನುವಾದೇನ ಮಾಸವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕಾಲಸ್ಯ ಪುರುಷಾನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇನಾನುಪಾದೇಯತ್ವಾಜ್ಜುಹೋತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಹೋಮಾನುವಾದೇನ ಮಾಸವಿಧೇರಯೋಗಾತ್ತದುದ್ದೇಶೇನ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಧೇರಪಿ ತದಸಂನಿಧೇರಸಂಭವಾನ್ನಾಮ್ನಾ ಚ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಿನಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತತಯಾಖ್ಯಾತೇನೋಕ್ತಸ್ಯಾನುಪಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪ್ರಕರಣಭೇದೇ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ವಿಧೇಯಭಾವನಾಖ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ಸಪ್ತಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ ‘ಉಕ್ತಂ ಕ್ರಿಯಾಭಿಧಾನಂ ತಚ್ಛ್ರುತಾವನ್ಯತ್ರ ವಿಧಿಪ್ರದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘ । ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯತ್ರೈವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದೋ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಾನಿಹಾತಿದಿಶೇನ್ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಗೌಣತ್ವಾಭಾವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಜುಹೋತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಿಶೇಷಾದತ್ರಾಪಿ ನಾಮಧೇಯತ್ವಾನ್ನಾತಿದಿಶೇದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ಮಭೇದೇಽನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದೇಕತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಗೌಣತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಚ ನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಗ್ನಿದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಾವಾತ್ತತ್ರೈವ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಧರ್ಮಾನತಿದಿಶತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ನಾಮಧೇಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಪದಮುಕ್ತಂ ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಾಧಿಕರಣೇ । ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಶ್ರವಣೇ ವಿಧಿಪ್ರದೇಶೋ ವಿಧೇಯಧರ್ಮಾತಿದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ಯಥಾ ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಗತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾನ್ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧೇ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಚಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾತಿದೇಶರೂಪಧರ್ಮಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ತಥಾ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಪಯೋಘೃತಾದೀನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಚ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಚಿಶಬ್ದಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪಯಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಭೋಜನಗತಭಕ್ತದ್ರವ್ಯಕೃತಾಭಿಧಾನಾರ್ಥಂ ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಭೋಜನಾರ್ಥಭಕ್ತೋಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಭೋಜನಲೋಪೇ ಲೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾಧಾನೇ ಪವಮಾನೇಷ್ಟಿಷ್ವಗ್ನಯೇ ಪವಮಾನಾಯ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ಪ್ರಕೃತಾವಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣ್ಯಾ ಹವಿರ್ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ವಿಹಿತೋ ಹವಿರ್ನಿರ್ವಾಪೋಽತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ನ ಚಾಧಾನಕಾಲೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತಿ ಕುತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣೀ ಯೇನ ತನ್ನಿರ್ವಾಪಸ್ಯ ತಲ್ಲೋಪೇ ಲೋಪಪ್ರಾಪ್ತೌ ದಾಶಮಿಕಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ವಿಕೃತೌ ಹಿ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ತೇನ ಹವಿಃಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥೋ ನಿರ್ವಾಪಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚ ತದಂಗಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣೀ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತೇನಾಂಗಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣ್ಯಾ ಲೋಪೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಲೋಪೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ನ ಲುಪ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿನಿಧಿನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಿತ್ಯಕರ್ಮಸು ಘೃತವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯಲಾಭೇ ಕರ್ಮೋತ್ಸರ್ಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಿತ್ಯಾನಾಮನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಾರಬ್ಧಾನಾಮವಶ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿನಿಹಿತೈಃ ಶ್ರುತೈಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಮಾಣಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾವಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರತಿನಿಧಾಯಾಪಿ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾಚ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ಜಲಾದಿನಾ ಕೇನಾಪಿ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೦ ॥
ಅಂಗಲೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನ ಲೋಪೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಉಪೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯೋಽಶ್ನೀಯಾದಿತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪ್ರಥಮೇತಿ ।
ಭೋಜನಾಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತದ್ರವ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರದ್ರವ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾದತ್ತೇ -
ತದಿತಿ ।
ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಾಕಾಂಕ್ಷೇಣ ಸ್ವೋಕ್ತಿಪರ್ಯವಸಾನಾರ್ಥಂ ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಸಂನಿಹಿತಂ ಭೋಜನಾರ್ಥಂ ಭಕ್ತಂ ಗಮಯಿತವ್ಯಮಿತಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಂ ತಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತಸ್ಯಾನಂತರಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯಥಾ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ತಥಾ ಭಕ್ತಸ್ಯ ಭೋಜನಾರ್ಥಮುಪನಿಪಾತೋ ನಾಮಾಗಮನಂ ತಸ್ಯ ಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ತೇನ ಪರಾರ್ಥಂ ಭೋಜನಾರ್ಥಂ ಯದ್ಭಕ್ತಂ ದ್ರವ್ಯಂ ತೇನ ಸಾಧ್ಯತಾಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಭೋಜನಾರ್ಥಾಗತಭಕ್ತದ್ರವ್ಯೋದ್ದೇಶೇನ ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿತ್ಯಾಹುತಿವಿಧಾನೇ ಫಲಿತಮಾಹ-
ತಾ ಇತಿ ।
ಅಾಹವನೀಯಾಭಾವೇ ಹೋಮಾಭಾವವದಾಮಿಕ್ಷಾರ್ಥದಧ್ಯಾನಯನಾಭಾವೇ ವಾಜಿನಾಭಾವವಚ್ಚೋದ್ದೇಶ್ಯಾಭಾವೇ ಸತ್ಯುಪಾದೇಯಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭೋಜನಾರ್ಥದ್ರವ್ಯಲೋಪ ಏವ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಭಕ್ತದ್ರವ್ಯಕತಾಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮಾದಾಯ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾಪಿ ಸಂಭವಾನ್ನ ತದ್ವಶಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೌಂಡಪಾಯಿನವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಕುಂಡೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮೇವ ವೈಷಮ್ಯಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಇಹೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾ ಹಾನಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅಸಂಭವಮೇವ ತೇಷಾಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಗ್ನೀತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾಧಾರಹೋಮಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ನಾಗ್ನ್ಯುದ್ಧರಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ತದರ್ಥಮೇವಾಗ್ನ್ಯುದ್ಧರಣಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಆಹುತೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾಧಾರತ್ವಾಭಾವೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಭೋಜನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿಹಾಹುತೀನಾಮಧಿಕರಣಂ ತದಾಹ -
ಆಸ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಹೋಮಾಧಿಕರಣಮಾಸ್ಯಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಆಹುತೀನಾಮಾಸ್ಯಾಧಾರತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಾನ್ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚ ಗಮಕಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮುಖ್ಯಾನಾಮೇವ ಸಂಭವಾತ್ಸಂಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉರ ಏವ ವೇದಿರಿತ್ಯತ್ರಾವಾಂತರವಿಶೇಷಮಾಹ -
ವೇದೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೋಕ್ತಿಃ । ವೇದಿಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಪಾದನಾರ್ಥಮಿತರಾಂಗವದಿಹ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಮುಖ್ಯೇತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವನ್ಮುಖ್ಯೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ವೇದಿಕರಣಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಾ ವೇದಿರುಚ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಂಗಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರವದಗ್ನ್ಯುದ್ಧರಣಾಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಲದ್ವಯಾವರೋಧೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಭೋಜನೇನೇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯುದ್ಧರಣಾದಾವುಕ್ತಾನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪರಿಸ್ತರಣಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಲೋಪಮಪಿ ಶ್ರುತಿರಸಹಮಾನಾ ಸುತರಾಂ ನ ಸಹತೇ ಧರ್ಮಿಲೋಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಧರ್ಮಿಲೋಪಾಭಾವಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮೋಽಪಿ ನ ಲುಪ್ಯತೇ ನ ಚೈತಾವತಾ ಧರ್ಮಿಣೋ ನಿತ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿಥಿಭೋಜನೋತ್ತರಕಾಲತಾ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಾ ತತ್ಕಥಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯವಿಧಾನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಂ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯೋತ್ತರಕಾಲತ್ವವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ಕಥಮಾಗಂತುಕತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನೇನ ಪ್ರಾಥಮ್ಯವಿಧಾನೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತಾಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆದರೋಕ್ತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಧಿನ್ಯಾಯೋ ನಾವತರತೀತಿ ಫಲಿತಂ ವಕ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಂಗಪ್ರಾಣಾಹುತೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಗಿನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣೇತಿ ।
ಅಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಸಂತೀತಿ ।
ಉಭಯವಿಧದೃಷ್ಟಾಂತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಸು ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷು ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾದಗತ್ಯಾ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾಣಾಂ ವಿಪರಿಣಾಮೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಷು ಕ್ರತೂಪಕಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾತ್ವಾದ್ವಿಪರಿಣಾಮಾಯೋಗಾತ್ಕ್ರತೂಪಕಾರದ್ವಾರಾ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ತತ್ರ ನಿತ್ಯಮಿಷ್ಟಂ ತಥೈತಾನ್ಯಂಗಸಂಗೀನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಕರ್ಮಸು ನಿತ್ಯಾನ್ಯೇವೇತ್ಯೇಕೋ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಯಥಾ ಪ್ರಾಕೃತಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಯೋ ಗೋದೋಹನೋಪರಾಗಃ ಪಶುಭ್ಯೋ ವಿಧೀಯತೇ ಯಥಾ ಚ ಕಾಂಸ್ಯೋಪರಾಗಸ್ತದಾಶ್ರಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಫಲೋಽಭಿಲಪ್ಯತೇ ಬೈಲ್ವಶ್ಚಾನ್ನಾದ್ಯಫಲೋ ಯೂಪಾಶ್ರಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥೈತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಿತ್ಯಾನೀತಿ ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಮ್ । ಅತ್ರ ಚಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕ್ರತುಷು ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವನಿರೂಪಣದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಥೋಕ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕ್ರತುಷು ಪರ್ಣತಾದಿವದಾವಶ್ಯಕತ್ವಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಮೃಶತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಭೋಜನಾಶ್ರಿತಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾನಿತ್ಯತ್ವವನ್ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನಿತ್ಯಾನೀತಿ ।
ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣಾಪಾಠಾತ್ಪ್ರಯೋಗವಚನಾಪರಿಗ್ರಹಾದುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರತುಷು ನಿತ್ಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಅವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬದ್ಧಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಪರ್ಣತಾವದುದ್ಗೀಥಾದಿದ್ವಾರೇಣೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಯೋಗವಚನಪರಿಗ್ರಹಾದಮೂಷಾಂ ಕ್ರತುಷು ನಿತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯೋಗೇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವಂಗತಾಪ್ರಯೋಗವಚನಪರಿಗ್ರಹಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚ ನೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ತತ್ಪರಿಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನಾರಭ್ಯೇತಿ ।
ಅಂಗಾಂತರಂ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಫಲಾಂತರಶ್ರುತೇರಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರತೂಪಕಾರದ್ವಾರೇಣ ವ್ಯವಹಿತಫಲೋಪಾದಾನಾದವ್ಯವಹಿತಶ್ರುತಫಲಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವವಿಪರಿಣಾಮಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯಪಾಪಶ್ಲೋಕಶ್ರುತೇರಪಿ ಫಲವಿಧಿತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಗತ್ಯಾ ವಿಪರಿಣಾಮೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಗತಿರಿತಿ ನ ವಿಪರಿಣಾಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಿ ಪ್ರಯೋಗವಚನೇನ ಕ್ರತ್ವಂಗತಯೋಪಾದೇಯಾನಿ ಸಾಧ್ಯಫಲೋಕ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ರತ್ವಂಗಸಂಗಿತಯಾ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವದಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಮಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಯದಾಽಂಕ್ತೇ ಚಕ್ಷುರೇವ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಸ್ಯ ವೃಂಕ್ತೇ ಯತ್ಪ್ರಯಾಜಾನುಯಾಜಾ ಇಜ್ಯಂತೇ ವರ್ಮ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಜುಹ್ವಾದಿದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯತ್ರಾದಿಪದೇನ ಕರ್ತೃಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾನಾಂ ಕರ್ಮಸು ನಿತ್ಯತ್ವಾದವಿದುಷೋ ನ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಾನೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವದಿತ್ಯೇತದನುಮಾನತೋ ನಿಯಮೇ ನಿವೇದಿತೇ ನಾನಿಯಮಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಪದಮವತಾರಯತಿ -
ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾನಿಯಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಶ್ರೌತೈರ್ಲಿಂಗೈರ್ವಿದ್ಯಾನಾಮನಂಗತ್ವಸಾಧನೈರನುಮಾನಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತೇನೇತ್ಯೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮುಕ್ತಮ್ । ಏತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಾವಯವಭೂತಮೇವಂ ರಸತಮಾದಿಗುಣಕಂ ಯೋ ವೇದ ಯಶ್ಚ ನ ತಥಾ ತಾವುಭಾವಪಿ ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ಕರ್ಮ ಕುರುತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾನಿಯಮೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಸ್ತಾವಾದೀತಿ ।
‘ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಚಾಕ್ರಾಯಣೇನಾಕ್ಷೇಪಕರಣಾದವಿದ್ವತ್ತಾ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದೇಃ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಪೃಥಕ್ಫಲಶ್ರವಣಾದಪಿ ನ ಕರ್ಮಾಂಗತೇತ್ಯವಶಿಷ್ಟಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ತದಭಾವೇಽಪಿ ವೀರ್ಯವದೇವ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಭೇದೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಯಮೇವ ತುಶಬ್ದೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಾನಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಫಲತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವಮ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಮಣಿವಿಕ್ರಯೇ ಶಬರವಣಿಜೋರ್ಜ್ಞಾನಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದೇವ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಕೃತೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯರ್ಥಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯಾಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಥೋಪನಿಷದಾ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಧ್ಯಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಾವತಾ ತೇ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಹೀನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಿ ತದನಿತ್ಯತ್ವಗಮಕಮಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕತಃ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಿತ್ಯತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಂಗಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಫಲಂ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಮಂಗಸಹಿತಸ್ಯ ತು ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವಮಿತ್ಯನುಜ್ಞೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಪಿ ಫಲಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶ್ರುತಂ ತತೋಽಪಿ ತಸ್ಯಾ ನ ಕರ್ಮಾಂಗತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಲೋಕಸಾಮಾದಿಷು ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮಾದ್ಯುಪಾಸನೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕಲ್ಪಂತೇ ಭೋಗಾಯ ಸಮರ್ಥಾ ಭವಂತ್ಯಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಲೋಕಾ ಭೋಗಭೂಮಯೋ ಭೂಮೇರುಪರಿಷ್ಟಾತ್ತತೋಽಧಸ್ತಾಚ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ಊರ್ಧ್ವಾ ಆವೃತ್ತಾಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ।
ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಮಿತ್ಯಾದೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾನ್ನ ಚ ಫಲಪ್ರಧಾನತೇತ್ಯುದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕರ್ಮಸು ನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವೇ ಫಲಶ್ರುತೇರ್ವಿಧೇಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಫಲಪರತ್ವೇ ತು ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಿನೋಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಫಲಪ್ರತೀತೇರ್ಮುಖ್ಯವಾದಸಿದ್ಧಿಃ ।
ತತೋ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷ್ವಪಿ ಫಲಶ್ರುತೇರ್ನಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ತದಂಗತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತಿ ತತ್ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿಷು ಪ್ರಕರಣಾಭಾವಾತ್ಪೃಥಕ್ಫಲವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂ ತೇಷಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಕಿಂವಾ ಕ್ರತುದ್ವಾರೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದುಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಕ್ರತೋರ್ದ್ರವ್ಯಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪುಮರ್ಥತ್ವಾಯ ತದ್ಯೋಗಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಜ್ಜುಹೂಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಾರ್ಪಕವಾಕ್ಯಾತ್ಕ್ರತುಯೋಗೇ ಪೃಥಕ್ಫಲವತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದುಕ್ತಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗೋದೋಹನಾದೀನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವತ್ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಫಲವತ್ತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಗೋದೋಹನೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತಿಮಂತ್ರಪದಾನಾಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಮಿತ್ಯಾದೀನಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾನ್ಮಿಥಃ ಸಂಬಂಧಾಭಾವವದ್ಗೋದೋಹನಕಾಂಸ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಣಯನಾದೇಶ್ಚಮಸಯೂಪಾದ್ಯಾಶ್ರಯಲಾಭಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯೀಯಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯೇನಾವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪೃಥಗೇವ ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೈಲ್ವಮನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಯೂಪಂ ಕುರ್ಯಾತ್ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಷು ಫಲೇ ವಿಧಾನವತ್ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬೈಲ್ವಖಾದಿರದಧ್ಯಾದೀನಾಮುಪಪನ್ನಃ ಫಲೇ ವಿಧಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ತೇಷು ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿಯೂಪಹೋಮಾದಿರಾಶ್ರಯೋಽಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿಶ್ರುತೇಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ಮಿವಾದಯುಕ್ತಫಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಯುಕ್ತಸ್ತೇಷಾಂ ಫಲೇ ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿಷು ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂವಿಧೋ ಯೂಪಾದಿತುಲ್ಯಸ್ತೇಷಾಮನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿನಾ ಪ್ರಕರಣಂ ವಾಕ್ಯಾದೇವ ಫಲೇ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ।
ಪರ್ಣತಾದೀನಾಂ ಜುಹ್ವಾದಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರತ್ವಾಶ್ರಯತಾಯಾ ವಾಕ್ಯೀಯತ್ವಾತ್ತತ್ರ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನೇ ಫಲಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಚ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪಾತಾನ್ನ ಯುಕ್ತಸ್ತೇಷು ಫಲೇ ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿಷು ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನೇಷು ತೇಭ್ಯೋ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ -
ಉಪಾಸನಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತಾಸಾಂ ವ್ಯಾಪಾರರೂಪತ್ವಾದವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮಕಪರ್ಣತಾದಿಭ್ಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ಫಲವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚ ವಿಧಾನಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿವದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭಾವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಫಲವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸ್ತುತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಶ್ರಿತತಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದಾಶ್ರಯಣೇನ ಗೋದೋಹನಾದಿವದ್ವಿಶಿಷ್ಟಫಲೋದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪರ್ಣತಾದಿವತ್ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾಭಾವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಂಗತ್ವಾಭಾವಾದೇವೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾಚ ವಿದುಷ ಇವಾವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೨ ॥
ಪೃಥಗಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಮಿತಿ ಫಲಪೃಥಕ್ತ್ವವದುಪಗಮನಪೃಥಕ್ತ್ವಮಾಹ -
ಪ್ರದಾನವದಿತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಚಾಧಿದೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮಭೇದೇನೋಕ್ತೌ ವಾಯುಪ್ರಾಣಾವುದಾಹರತಿ -
ವಾಜಸನೇಯಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಭಗ್ನವ್ರತತ್ವೇನೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಮ್ ।
ತಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದವಾದಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರುಪಗಮನವಿದ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಕಥನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಗುಣಭೇದಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಪೃಥಗಿತಿ ।
ಫಲಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ತದ್ಯುಕ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂಂ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವರೂಪಪ್ರಯೋಗಭೇದವದ್ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭೇದಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೈಕ್ಯಾಚ್ಚೋಪಾಸ್ತಿಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ತ್ವಾಭೇದೇಽಪಿ ಕಥಮಪೃಥಗನುಚಿಂತನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವೇಕಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಾಭೇದೇ ಮಾನಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ನಾಸಿಕೇ ಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ ಶ್ರುತಿರತ್ರೋಪಯುಕ್ತಾ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಧಿದೈವಿಕವಾಯ್ವಭೇದೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವಂ ಚ ತಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭೇದೇ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಥೇಮಮೇವ ನಾಪ್ನೋನ್ಮೃತ್ಯುರ್ಯೋಽಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾ ಏಷ ಸೂರ್ಯ ಉದೇತೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯದಿ ಪೃಥಗನುಚಿಂತನಂ ತಯೋರ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ತರ್ಹಿ ತದಂಗವ್ರತೋಪದೇಶೋಽಪಿ ಪೃಥಗೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಹ ಚ ಪ್ರಾಣ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಣನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಪಾನನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಾಣ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಣನವಚನೇನ ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿರೋಧಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯೇಕಮೇವ ವ್ರತಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತತಶ್ಚಾಪೃಥಗನುಚಿಂತನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪಿ ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಾಯುಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಸಂವರ್ಗಗುಣಕಂ ಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪರಸ್ತಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸಂವರ್ಗಮೇಕಮೇವ ಗಮಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಮಹಾತ್ಮನ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಚತುರಶ್ಚತುಃಸಂಖ್ಯಾಕಾಗ್ನಿಸೂರ್ಯೋದಕಚಂದ್ರಾನನ್ಯಾಂಶ್ಚ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಲಕ್ಷಣಾನೇಕೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಸನ್ಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಜಗಾರ ಗೀರ್ಣವಾನುಪಸಂಹೃತವಾನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಭೇದೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಪಿ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಬಹುಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾಯುಪ್ರಾಣೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತದುಪಾಸ್ತೇರಪಿ ತದಧೀನತ್ವಾದಭೇದಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಗುಣಭೇದಾದ್ಭೇದಃ, ತದಭೇದೋಕ್ತೇರುತ್ಪನ್ನೋಪಾಸ್ತಿಸಂಯೋಗಾದ್ಭೇದಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನೋ ಖಲ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯುತ್ಪನ್ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ದಧಿತಂಡುಲಾದಿಭೇದಾದ್ಭೇದ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಕರ್ಮಯೋಗಿಗುಣಭೇದಸ್ಯೈವ ಭೇದಕತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದುತ್ಪನ್ನೋಪಾಸ್ತಿಯೋಗಿತ್ವಾದ್ಗುಣಭೇದಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಭೇದಾಭಾವಾದಪೃಥಗನುಚಿಂತನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತನೀತ್ಯಾ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಗುಣಭೇದಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಃ ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲಗುಣಭೇದಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರೋ ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದವದಿತಿ ಸಿದ್ದಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯೋಕ್ತೇರ್ನ ಪೃಥಗನುಚಿಂತನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ದಧಿತಂಡುಲಾದೇರ್ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಭೇದೋಪದೇಶಾತ್ಪೃಥಗನುಚಿಂತನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಆಧ್ಯಾನೇತಿ ।
ತೌ ವಾ ಏತೌ ಸಂವರ್ಗಾವಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಭೇದವಾಚಿನೋ ಭೇದೇನಾನುಚಿಂತನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಭೇದೇನೈವ ಚಿಂತನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುವದತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸಂವರ್ಗಗುಣಕವಾಯುಪ್ರಾಣಧರ್ಮಿಭೇದವಿಷಯೇಣ ವಾಕ್ಯೇನ ಗುಣಭೂತಸಮೀಕರಣಸ್ವಭಾವೈಕ್ಯವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಯತಶ್ಚೋದೇತೀತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೋಕ್ತೇರ್ವಾಯುಪ್ರಾಣೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇರುಪಾಸ್ತೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾದಪೃಥಗುಪಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ಲೋಕೇತಿ ।
ಸೂರ್ಯೋದಯಾಸ್ತಮಯಯೋರ್ವಾಯ್ವಧೀನತ್ವಾತ್ತದಭೇದಧಿಯಾ ಪ್ರಾಣಾತ್ಸೂರ್ಯೋದಯಾಸ್ತಮಯಾವುಕ್ತೌ ತತೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವವಿಭಾಗೋಕ್ತಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯಭೇದಸ್ಯ ನಿರಾಸೇ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧ್ಯೇಯಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಾಣವ್ರತೇನೋಪಸಂಹಾರಾದೈಕ್ಯೇ ಸತ್ಯಪೃಥಗುಪಗಮನಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವವಾದೇನ ವ್ರತವಚನಮಪಿ ತತ್ತ್ವಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರಶ್ರುತೇರಪೃಥಕ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರತ್ರ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ವಾಗಾದಿವ್ರತನಿವರ್ತನೇನ ಪ್ರಾಣವ್ರತಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಭಗ್ನೇತಿ ।
ವಾಯುವ್ರತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವಾವಧಾರಣಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅಥೇಮಮೇವ ನಾಪ್ನೋದಿತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುನಾಽನಾಪ್ತತ್ವಮಧಿದೈವತಂ ಚಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ವಲನಾದಿವ್ರತಭಂಗಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಯೋರಭಗ್ನವ್ರತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ನಿಮ್ಲೋಚಂತ್ಯನ್ಯಾ ದೇವತಾ ನ ವಾಯುರಿತಿ ನ ವಾಯುವ್ರತನಿವೃತ್ತಿರೇವಕಾರಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೋಕ್ತಿರಪಿ ವಾಯುವ್ರತನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ತೇನ ವ್ರತೇನ । ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥಃ ಸನ್ನುಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಮಪೀತ್ಯುಪರಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಏತಸ್ಯೈ ಏತಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಮಾನದೇಹತಾಂ ವಾ ಸಾಲೋಕ್ಯಂ ಸಮಾನಲೋಕತಾಂ ಚೋಪಾಸ್ತೇಸ್ತಾರತಮ್ಯಾಜ್ಜಯತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯವ್ರತಾನುಷ್ಠಾನಾದನ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೇರತ್ರ ಚ ವಾಯುಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ತದ್ವ್ರತನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ವಾಯ್ವಿತಿ ।
ದೇವತಾಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವಾತ್ರ ಶ್ರುತಾ ನ ವಾಯುಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇವತೇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಪೇಕ್ಷ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನೋ ದೇವೋ ವಾಯುಸ್ತೇ ತು ತೇನೈವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಇತಿ ಸಂವರ್ಗಗುಣೋ ವಾಯುರನವಚ್ಛಿನ್ನಾ ದೇವತಾ ತದಾತ್ಮತ್ವಮತ್ರಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟಮತೋ ದೇವತಾಪ್ತಿರ್ವಾಯುಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಕರಣಾಲೋಚನಯಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಃ ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ಪೃಥಗುಪನಯನಮುಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಂವರ್ಗಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮವದ್ಭೇದೇನೋಪಸಂಹಾರಾದಪಿ ಪೃಥಗನುಚಿಂತನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇ ವಾ ಇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರೋದಾಹರಣಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಾದನವದಿತಿ ।
ತ್ರಯಃ ಪುರೋಡಾಶಾ ಯಸ್ಯಾಂ ಸಾ ತ್ರಿಪುರೋಡಾಶಿನೀ ತಸ್ಯಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಇಂದ್ರಾಯೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಸ್ಯಾಂ ಸಹ ಪ್ರದಾನಂ ಕಿಂವಾ ಭೇದೇನೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯಾಜ್ಞಿಕಾಃ ಖಲ್ವಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟೌ ಯುಗಪದೇವಾವದಾನಂ ಕುರ್ವಂತಿ ತೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವತಾವಿಶೇಷಾಣಾಮಭಿಗಮಯನ್ಪ್ರಾಪಯನ್ನಪರ್ಯಾಯೇಣೈವ ಪುರೋಡಾಶಾನವದ್ಯತಿ ತತ್ತದ್ಭಾಗಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಛಂವಟ್ಕಾರಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯರ್ಥತ್ವಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏಕಾರ್ಥಂ ಸರ್ವತೋಽವದಾನೇ ಶೇಷೋ ಯಾಗಾನರ್ಹಃ ಸ್ಯಾದ್ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಮವದಾನೇ ತ್ವವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಂ ಸಹಾವದಾನಶ್ರುತೇರ್ದೇವತಾಯಾಂ ಭೇದಾಭಾವಾಚ್ಚ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪುರೋಡಾಶಾನಾಂ ಸಹಪ್ರದಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ರಾಜಾದೀತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಏವ ರಾಜಾಧಿರಾಜಸ್ವರಾಜಗುಣಭೇದಾದ್ಯಥಾನ್ಯಾಸಂ ಯಥಾವಚನಂ ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾಭೇದಾತ್ಪ್ರದಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ತ್ರಿಪುರೋಡಾಶಿನ್ಯಾಮಿಷ್ಟೌ ಪ್ರಥಮಪುರೋಡಾಶಪ್ರದಾನೇ ಯಾ ಯಾಜ್ಯಾ ಸಾ ಪುನಃಪ್ರಯೋಗೇಽನುವಾಕ್ಯಾ ಯಾ ಚ ಪೂರ್ವಮನುವಾಕ್ಯಾ ಸಾ ಪಶ್ಚಾದ್ಯಾಜ್ಯೇತಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸಮನ್ವಾಹೇತ್ಯನೇನ ವಿಹಿತಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಯುಜ್ಯತ ಏಕಸ್ಯಾ ಋಚ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾಜ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಯಜೇತಿ ಪ್ರೈಷೇ ಕೃತೇ ಹೋತ್ರಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ಮಂತ್ರೋ ಯಾಜ್ಯಾನುಬ್ರೂಹೀತಿ ಪ್ರೈಷಾನಂತರಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಸ್ತು ಮಂತ್ರೋಽನುವಾಕ್ಯೇತಿ ಭೇದಃ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದೇವತಾಕಾಂಡಸ್ಥಮಧಿಕರಣಂ ಪ್ರದಾನಭೇದವಿಷಯಮುದಾಹರತಿ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಂಕೃಷ್ಯತೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಥಮೇವಾವಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಕರ್ಷೋ ದೇವತಾಕಾಂಡಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಾಶಬ್ದೋ ದೇವತೈಕತ್ವಾಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾನಾ ದೇವತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯ ಏವ ರಾಜಾಧಿರಾಜಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಪೃಥಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾನಾಮಪಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದೇವತಾದ್ರವ್ಯಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದವದಿಹಾಪಿ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ ಇತಿಶಬ್ದಾದಾದಿತ್ಯಂ ಚರುಂ ಸೌರ್ಯಂ ಚರುಮಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯಸೂರ್ಯಾದಿಶಬ್ದಭೇದಾದಿವ ದೇವತಾಭೇದೇನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾದೇವ ನಾನಾದ್ರವ್ಯದೈವತಂ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಂ ತತ್ರ ತದ್ಭೇದೋ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷೇತ್ಯಾದಿವತ್ । ಯತ್ರ ತೂತ್ಪತ್ತಿತ ಏವ ಕರ್ಮೈಕ್ಯಂ ತತ್ರ ದೇವತಾದಿಭೇದೇಽಪಿ ನ ಕರ್ಮಭೇದೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವದೇವ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರದಾನವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಹಿ ಸಾಯಮಗ್ನಿಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚ ದೇವತಾ ಸೂರ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚ ಪ್ರಾತರನುಷ್ಠಾನಂ ಚೋಭಯತ್ರಾನ್ಯಾದೃಶಂ ತಥೇಹಾಪಿ ಧ್ಯಾನಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೩ ॥
ವಾಯುವಿದ್ಯೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಸಾಂಪಾದಿಕಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಚಿಂತಾಮಾರಭತೇ -
ಲಿಂಗೇತಿ ।
ಸಾಂಪಾದಿಕಾನಗ್ನೀನ್ಕ್ರಿಯಾನ್ನಕರಣಸ್ಥಾನ್ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನ್ವಿಷಯತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ವಾಜಸನೇಯಿನ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಿದಂ ಸರ್ವಂ ನೈವ ಸದಾಸೀನ್ನಾಪ್ಯಸದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನಸಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತೇತೀಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಂ ತನ್ಮನ ಆತ್ಮನೋಽಗ್ನೀನಪಶ್ಯದಿತಿ ಮನೋಽಧಿಕೃತ್ಯ ಪಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯಾಯುಷ್ಟ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಶತವರ್ಷಾಂತರ್ಗತಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರಾಹೋತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನೈರ್ಮನೋವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರತ್ವಕ್ಕಾಯವೃತ್ತಿನಿಚಯೈರಿಷ್ಟಕಾತ್ವೇನ ಭಾವ್ಯಮಾನೈಶ್ಚೀಯಮಾನಾನ್ಸಾಂಪಾದಿಕಾನಗ್ನೀನ್ವದಂತೀತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅರ್ಕಾನರ್ಚನೀಯಾನ್ಮನೋಮಯಾನ್ಮನೋವೃತ್ತಿಭಾವಿತತ್ವಾದ್ವಾಗಾದಿವೃತ್ತಿಭಿರಿಷ್ಟಕಾತ್ವೇನ ಭಾವಿತಾಭಿಶ್ಚೀಯಂತ ಇತಿ ವಾಕ್ಚಿದಾದೀನಗ್ನೀನಾತ್ಮನೋ ವಾಗಾದಯೋಽಪ್ಯಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೈವೇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವಿನಿಯೋಜಕಮಾನದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕೇವಲವಿದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸಮರ್ಥನದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವೋಕ್ತೇರತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಗ್ನೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪುಮರ್ಥಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಕೇವಲವಿದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸಮರ್ಥನದ್ವಾರಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವೋಕ್ತೇರತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಗ್ನೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪುಮರ್ಥಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಕೇವಲವಿದ್ಯಾಮಯತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಭೂಯಾಂಸೀತಿ ।
ಸರ್ವಾಣ್ಯಪೀಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಯತ್ಕಿಮಪಿ ಮನಸಾ ಸಂಕಲ್ಪಯಂತಿ ತೇಷಾಮೇವಾಗ್ನೀನಾಂ ಸಾ ಕೃತಿಃ ಕರಣಮಿತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಕೃತಾಗ್ನೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಭಾವನಾಮಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್ ।
ನಹಿ ಕ್ರಿಯಾಂಗಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕರಣೇ ಸಿಧ್ಯತಿ ಚೋದನೈಕಲಭ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಯದಿತಿ ।
ಏವಂವಿದೇ ಸ್ವಪತೇ ಜಾಗ್ರತೇಽಪಿ ತಾನೇತಾನಗ್ನೀನ್ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸರ್ವದಾ ಚಿನ್ವಂತೀತಿ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ನಹಿ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವೈರನುಷ್ಠೀಯತೇ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತೇಷು ಚೋದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಾನಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರೈಃ ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರಾಹೋರಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನೈರಿಷ್ಟಕಾತ್ವೇನ ಭಾವಿತೈರೇತೈಃ ಸಂಪಾದ್ಯಂತೇ । ತತ್ರೇಷ್ಟಕಾಸ್ವಗ್ನಿಷು ಚ ಸಂಖ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮಗ್ನೀನಾಂ ಕೇವಲವಿದ್ಯಾತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್ ।
ನಹಿ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತೇನ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕುತೋ ಬಲಾಬಲವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ॥ ೪೪ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯಾಧುನಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನುಕ್ತಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ನಿಷೇಧತಿ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸಹೇತುಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಕಾಭಿರಗ್ನೀಂಶ್ಚಿನುತ ಇತ್ಯುಕ್ತಕ್ರಿಯಾಮಯಾಗ್ನ್ಯಧಿಕಾರೇ ಶ್ರವಣಾದಯಮಪಿ ಸಾಂಪಾದಿಕಾಗ್ನ್ಯುಪದೇಶಸ್ತದ್ವಿಷಯೋ ವಿಕಲ್ಪೋಪದೇಶಸ್ತಥಾಚ ಯಥಾ ಕ್ರಿಯಾಂಗಂ ಕ್ರಿಯಾಮಯೋಽಗ್ನಿಸ್ತಥಾ ಸಾಂಪಾದಿಕಾಗ್ನಿರಪಿ ತದಂಗಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಕಲ್ಪವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಕಾರಭೇದಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕಂ ಮತಮನುವದತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತೇನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಂ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಹಿತ್ವಾ ಲೈಂಗಿಕಂ ಪುಮರ್ಥತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಸ್ಥಮರ್ಥವಾದಸ್ಥಂ ವಾ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲವದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಲಿಂಗಮಿತಿ ।
ಏವಂಂಜಾತೀಯಕಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಚಿನ್ವಂತೀತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ಅನ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ನ ಹೀದಂ ಸಾಧನಾತ್ಮಕಂ ಲಿಂಗಂ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಕವಾಕ್ಯತಯಾ ತತ್ಪರತ್ವಾದತೋ ನೇದಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಮಾಪಕಂ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಭಾವೇ ತಥಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಬಾಧಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏತೇನ ಕ್ರಿಯೇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಕಥಮಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಣಾಮೇತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಮಾನಸವದಿತಿ ।
ದ್ವಾದಶಾಹೇ ಶ್ರೂಯತೇಽನಯಾ ತ್ವಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಸಮುದ್ರಂ ರಸಯಾ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಮಾನಸಂ ದ್ವಾದಶಾಹಾದಹರಂತರಂ ಕಿಂವಾ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ದಶಮಸ್ಯಾಂಗಮಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ವಾಗ್ವೈ ದ್ವಾದಶಾಹೋ ಮನೋ ಮಾನಸಮಿತಿ ಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ಮಾನಸಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹಾದ್ಭೇದಸಿದ್ಧೇರ್ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಗತರಸಾನ್ಯಂಗಾನಿ ಮಾನಸೇನೈವಾಪ್ಯಾಯಂತೀತಿ ಚ ಮಾನಸೇನ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಸ್ತುತೇಃ ಸ್ತುತಿಸ್ತುತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಭೇದಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತಾನ್ಯಹಾನಿ ಸಂತಿಷ್ಠಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಾದಶಾಹಾಂತರ್ಗತಾನಾಮಹ್ನಾಂ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತತ್ವದೃಷ್ಟೇರ್ಮಾನಸಸ್ಯ ಚ ಪತ್ನೀಃ ಸಂಯಾಜ್ಯ ಮಾನಸಾಯ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀತಿ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾದುಪರಿಷ್ಟಾದೇವ ಶ್ರುತೇರ್ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ತ್ರಯೋದಶಾಹೇಽಪಿ ದ್ವಾದಶಾಹಸತ್ತ್ವೇನ ಕಥಂಚಿದುಪಪತ್ತೇರ್ದ್ವಾದಶಾಹಾದಹರಂತರಂ ಮಾನಸಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಮಾನಸಸ್ಯ ತ್ರಯೋದಶಾಹತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದ್ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ ನೇತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಂಗಾಂಗಿಭೇದೇನೋಕ್ತಿಭೇದಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಸ್ತುತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧೇರಹ್ನಾಂ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತತಾಯಾಶ್ಚೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಾ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ಗ್ರಹಣಾದೀನಾಂ ಮಾನಸಾನಾಂ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾತ್ಪರತ್ವಾವಿರೋಧಾದೇಷ ವೈ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ವಿಸರ್ಗೋ ಯನ್ಮಾನಸಮಿತಿ ಚೋಕ್ತೇರ್ವಿಸರ್ಗಸ್ಯಾಂತಸ್ಯಾಂತವತೋ ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ದಶಮಾಹರಂಗತಾವಗತೇರ್ದಶಮೇಽಹನಿ ಮಾನಸಾಯ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀತಿ ಚಾಧಾರತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತದಂಗಮೇವ ಮಾನಸಂ ನಾಹರಂತರಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ ।
ತದೇವಂ ದ್ವಾದಶಾಹಯೋಗಿನೋ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ಮಾನಸಮಂಗಮಿತಿ ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಮುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹವಿಕೃತಿತ್ವಾತ್ಕ್ರಮೇಣಾಹರ್ಧರ್ಮೇಷ್ವೇತಿದಿಷ್ಟೇಷು ದಶರಾತ್ರಗತದಶಮಾಹನ್ಯಪಿ ದ್ವಾದಶಾಹಾಂತರ್ಗತದಶಮಾಹರಂಗಸ್ಯ ಮಾನಸಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅವಿವಾಕ್ಯಮಿತಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ನಾಮಧೇಯಂ ವಿವಿಧಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಯತ್ರ ಮಾನಸತ್ವಾದೃತ್ವಿಜಾಂ ನ ಸಂತಿ ತತ್ತಥೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರೇದಂ ಶ್ರುತಮನಯಾ ತ್ವಾ ಪಾತ್ರೇಣೇತ್ಯಾದಿ ತ್ವಾಂ ಸಮುದ್ರಮನಯಾ ರಸಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತಾಕಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಧ್ಯಾನಮಯಂ ಗ್ರಹಮಾಪಾದ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುರ್ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ತಮಿಮಂ ಸೋಪಸ್ಕರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಪೃಥಿವ್ಯೇತಿ ।
ಗ್ರಹಣಂ ಸೋಮಾಧಾರಪಾತ್ರಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಾಸಾದನಂ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಥಾಪನಂ ತತಃ ಸೋಮಸ್ಯ ಹೋಮೋ ಹವನಂ ಹುತಶೇಷಾದಾನಮಾಹರಣಂ ಪಶ್ಚಾದೃತ್ವಿಜಾಂ ತದ್ಭಕ್ಷಣಾಯ ಮಿಥೋಽನುಜ್ಞಾಕರಣಮುಪಹ್ವಾನಂ ತತೋಽವಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸೋಮಸ್ಯ ಭಕ್ಷಣಮಿತ್ಯೇತಾನಿ ಮಾನಸಾನ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮನ್ಯಗ್ರಹಯೋಗಿನೋ ಮಾನಸಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಭೇದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾದಗ್ನಿಸಂಬಂಧಿಕಲ್ಪನಾಭೇದೋಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾಧಿಕಾರಾತ್ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶೀತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ॥ ೪೫ ॥
ಮನಶ್ಚಿದಾದ್ಯಗ್ನೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಅತಿದೇಶಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತಿದೇಶಶ್ಚೇತಿ ।
ತಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಷಡಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಾವತಾ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವಂ ತದಾಹ -
ಸತೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಮಂತರೇಣಾನ್ಯದೇವ ಸಾದೃಶ್ಯಮತಿದೇಶಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಂಭಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೪೬ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೈವೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷನಿಷೇಧಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಏವಕಾರಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮನಶ್ಚಿದಾದ್ಯಗ್ನೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರುತ್ಯಾಭಾಸಂ ದರ್ಶಯನ್ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ವಿದ್ಯಯೇತಿ ॥ ೪೭ ॥
ನ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಂ ಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ತತ್ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ॥ ೪೮ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಚೋದ್ಯಮನುಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದುತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ನ ಬಾಧ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶ್ರುತ್ಯಾದೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸಾಧಕಶ್ರುತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಮೇವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವಧಾರಣಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕೃತತ್ವಾದಭಿಪ್ರೇತಸ್ಯಾಬಾಹ್ಯಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ವರೂಪಸಂಕೀರ್ತನೇನ ಕೃತತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನೈವ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ ಚೇತ್ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಕಿಮರ್ಥಮವಧಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯವಧಾರಣಶ್ರುತಿವದೇವ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಾತತ್ಯಂ ಸರ್ವಕಾಲಸರ್ವಪುರುಷವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ತೇನ ಹೇತುನಾ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತದೇತಿ ಸಂಪಾದನಾವಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ ।
ಆಹುತ್ಯೋರನಂತತ್ವಮಕ್ಷಯಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಮೃತೇ ಇತಿ ।
ತಯೋರಪಿ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಶಂಕಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಜಾಗ್ರಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ಪ್ರಕೃತಾಗ್ನೀನಾಂ ಸಾತ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ನ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರವೇಶಿತೇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಸಾತತ್ಯಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಗ್ನೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರವೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಯತ್ಪುನರರ್ಥವಾದಸ್ಥಂ ಲಿಂಗಂ ನ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಕಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಶ್ರುತಿವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಾನಾಮನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾನಾಮಪ್ರಾಪಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಷು ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಮದರ್ಥಮಗ್ನಿಂ ಚಿನ್ವಂತೀತಿ ಮನ್ವೀತೇತಿ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಅಪೂರ್ವಾರ್ಥವಾದಿತಯಾ ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ದ್ಯೋತಕತ್ವಮಾತ್ರಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಗುಣವಾದಾಶ್ರಯಣಾಯೋಗಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೇ ವಿವಿಚ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ವಿವಿನಕ್ತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭಗ್ನೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೯ ॥
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಾಣ್ಯಾಹ -
ಅನುಬಂಧಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರೋಕ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾನುಬಂಧಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃೃಣೋತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಂಗಾನಾಂ ಮನಆದಿವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಸಂಯೋಜನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಪಿ ನ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಽಗ್ನಯೋ ವಿದುಷಾ ಮನಸೈವಾಧೀಯಂತಾಧಿಯಂತೇ ಛಂದಸಿ ಕಾಲಾನಿಯಮಾತ್ । ಮನಸಾಚೀಯಂತ ಇಷ್ಟಕಾಶ್ಚೀಯಂತೇ । ಮಾನಸೇಷು ಮನಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಗ್ನಿಷು ಗ್ರಹಾಃ ಪಾತ್ರಾಣಿ ವಿದುಷಾಽಗೃಹ್ಯಂತ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಮನಸೈವಾಸ್ತುವನ್ನುದ್ಗಾತೃಪ್ರಭೃತಯಃ ಸ್ತುವಂತಿ । ಮನಸೈವಾಽಶಂಸನ್ಹೋತ್ರಾದಯಃ ಶಂಸಂತಿ । ಅನ್ಯದಪಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಯಜ್ಞೇಷು ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಯಚ್ಚ ಯಜ್ಞಾರ್ಹಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ತತ್ರಾನುಷ್ಠೀಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಮೇವ ಮನೋಮಯಂ ಭಾವನಾಮಯಂ ವಿದುಷಾ ಮನಸೈವಾಕ್ರಿಯತ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮರ್ಥಮಿದಮನುಬಂಧಕರಣಂ ತದಾಹ -
ಸಂಪದಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಹ್ಯನುಬಂಧಸ್ತಥಾಪಿ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾಧಾನಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನರ್ಥಿಕಾ ಸಂಪದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಾಂಗಯೋಗಾದುದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾವದಿದಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾಗತಮುಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿಧಿವೈಪರೀತ್ಯಮೇವ ಪ್ರಸ್ತತೋಪಾಸ್ತಿವಿಧೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀಹ ವಿಧಾನಂ ತದಾಹ -
ಷಡಿತಿ ।
ಮನೋವೃತ್ತಿಭೇದೇಷ್ವಗ್ನಿತ್ವಾದಿರಹಿತೇಷು ತತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಕಥಂ ಮನೋವೃತ್ತಿಷು ಸಂಖ್ಯಾಭೇದೋಪಾದಾನಂ ತದಾಹ -
ಸಂಖ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಅನುಬಂಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಮಾದಿಶಬ್ದಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಆದೀತಿ ।
ತತ್ರ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಾಪಕಮತಿದೇಶಂ ವಿಶದಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ನನು ಪೂರ್ವೇಣೇಷ್ಟಕಾಚಿತೇನಾಗ್ನಿನಾ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತೇನ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥೋಽತಿದೇಶೋ ನಾನಾದರಾರ್ಥ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯಾವತ್ಕ್ರಿಯತೇ ಯವೈರಪಿ ತಾವದಿತಿ ಯುಕ್ತೋ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾ ತದಭಾವಾನ್ನೇಷ್ಟಕಾಚಿತೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅತಿದೇಶಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ಕಥಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿತ್ವಸಾಮ್ಯೇನಾಪ್ಯತಿದೇಶಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿತ್ವಸಾಮ್ಯಸಂಭವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ವಹುವಚನಂ ಘಟಯತಿ -
ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನೀತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಜ್ಞಾಂತರೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರಾದನುಬಂಧಾದ್ಯುಕ್ತಹೇತುಭ್ಯೋ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರವಿಭಾಗವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।
ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಪಾಠಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಕರ್ಷೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ವರ್ಣೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ರಾಜಸೂಯಾಂಗತ್ವಯೋಗಾದುತ್ಕರ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ರಾಜೇತಿ ।
ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯಾದಿನಾಽವೇಷ್ಟಿರ್ನಾಮೇಷ್ಟಿರಾಮ್ನಾತಾ । ತತ್ರ ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ ವಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯಾಹುತಿಮಾಹುತಿಂ ಹುತ್ವಾಽಭಿಘಾರಯೇದ್ಯದಿ ವೈಶ್ಯೋ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಯದಿ ರಾಜನ್ಯಸ್ತದೈಂದ್ರಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ರಾಜಸೂಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥೇನ ಶ್ರವಣಮುತ ತೇಷಾಮೇವ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರಜಾಪಾಲನಕಂಟಕೋದ್ಧರಣಾದಿ ರಾಜ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತ್ಯಾರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪಿ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ರಾಜಶಬ್ದವತ್ತ್ವೇನ ರಾಜಸೂಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾದ್ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷೋಽವೇಷ್ಟೇರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ‘ಗುಣವಚನಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಣಿ ಚ’ ಇತಿ ಪಾಣಿನಿನಾ ಗುಣವಚನೇಭ್ಯಃ ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಷ್ಯಞ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಮರಣಾದ್ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಮಿತಿ ರಾಜಕರ್ತೃಯೋಗಾದ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯವಗಮಾತ್ಕೋಽಸೌ ರಾಜೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾರ್ಯೇಷು ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಮ್ಲೇಚ್ಛಾನಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಮಾತ್ರೇ ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನ್ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ರಾಜಶಬ್ದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೌ ಚ ಪಾಲನಾದಿಕರ್ತರಿ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ರಾಜಸೂಯೇಽಧಿಕಾರಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೈಶ್ಯಯೋಸ್ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣಂ ಹಿತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಕರ್ತೃಕಾಣಿ ಕರ್ಮಾಂತರಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತ ಇತಿ ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷೋಽವೇಷ್ಟೇರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಕರ್ತೃಕೇ ರಾಜಸೂಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೇರನಧಿಕಾರಾದವೇಷ್ಟೇ ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷಸ್ತಥಾ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷೋ ಲಿಂಗಾದಿಭಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಕಾದಶೇಽಪಿ ಚಿಂತಿತಮೇತದಿತ್ಯಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮವೇಷ್ಟಿರ್ನಾಮೇಷ್ಟಿರಾಮ್ನಾತಾ ಆಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣಾ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ಶಿತಿಪೃಷ್ಠೋ ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।
ತತ್ರಾಗ್ನೇಯಾದಿಹವಿಃಷ್ವಂಗಾನಾಂ ತಂತ್ರೇಣ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕಿಂ ವಾವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮ್ ‘ಅವೇಷ್ಟೌ ತ್ವೇಕತಂತ್ರಂ ಸ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ ‘ ಇತಿ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯೇತಿ ಲಿಂಗೋಪಲಂಭಾತ್ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಚ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾನಾಯೋಗಾದೇತಯಾಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಮಿತ್ಯೇಕವಚನಾಚ್ಚೈಕತಂತ್ರ್ಯಮವೇಷ್ಟಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಗೇಽಂಗಾನಾಂ ತಂತ್ರೇಣ ಭಾವಃ ಸಕೃದನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಪ್ರಯೋಗೇಽವೇಷ್ಟೇರಿದಂ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಿ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪ್ರಯೋಗೇ, ತಸ್ಯ ತು ದಕ್ಷಿಣಾ ಭೇದಾದ್ಭೇದ ಇತ್ಯಂಗಾವೃತ್ತಿರೇವೇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಿತೇ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಪೀಷ್ಟಾವಿದಂ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಂಗಾನಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಾಯಾಮಿಷ್ಟೌ ‘ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವರ್ಣತ್ರಯಸಂಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಮಧ್ಯನಿಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧೇರ್ನ ರಾಜಕರ್ತೃಕಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟೌ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರತೋಽಂಗಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚೈಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಾವಸಂಭವಂ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೌ ಚ ಸಂಭವಂ ವದತಾಽನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೇಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸೂಚನಾದ್ವಾರೇಣಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಾನ್ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮುತ್ಕರ್ಷೋ ಭವತ್ಯೇತದನುಗುಣಮುದಾಹರಣಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೫೦ ॥
ಪರೋದೀರಿತಮುದಾಹರಣಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾನಸೇನ ಗ್ರಹೇಣ ಸಹ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಚ ಭಾವನಾಮಯತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇ ಕಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಯಥಾಸ್ವಂ ವೈಷಮ್ಯಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮೃತ್ಯುವದಿತಿ
ನಹೀತ್ಯಾದಿ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೋಧಾನ್ಮಾನಸಗ್ರಹಸ್ಯ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಚ ಭಾವನಾಮಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಯೋಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ॥ ೫೧ ॥
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಬ್ರಹ್ಮಾಣಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋಽಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರೇಣ ಚೇತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ನಿರ್ಣಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತಿನ್ಯಾಯೇನ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಸಂಧತ್ತೇ -
ಪರಸ್ತಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಕ್ರಮತಂತ್ರೇಣೋಪಸಂಹಾರೇಣೈಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿನ್ಯಾಯೇನ ಚಕಾರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಮಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮನುಸಂಧತ್ತೇ -
ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಸೋಽಮೃತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭೂಯಾಂಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಭಿಃ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫೨ ॥
ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಭಾವದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಏಕ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇಹೇತಿ ।
ತತ್ಸಮರ್ಥನಫಲಮಾಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದೇಹಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಾಧಿಕಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಕೃತಂ ವ್ಯತಿರೇಕಚಿಂತಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕವಿಚಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಕೃತಾ ತತ್ರಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನುಕ್ತೇರ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾತೋ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ ದರ್ಶಿತಮಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಂ ನಹಿ ಮೂಲಭೂತಂ ಸೂತ್ರಂ ವಿನಾ ಭಾಷ್ಯಂ ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಇತ ಇತಿ ।
ಯಜ್ಞಾಯುಧೀ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯಾತೀತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ತತ್ಪರಿಹಾರೇಣ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೋಪಯೋಗಿತಯಾ ತದಸ್ತಿತ್ವಮಿದಭೇವಾಧಿಕರಣಮವಷ್ಟಭ್ಯೋಕ್ತಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಏತಸ್ಮಾದೇವಾಕೃಷ್ಯ ತತ್ರಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಕಾರವಚನಂ ಗಮಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದತ್ರ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ನಿರೂಪಯತಿ ತಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಕಾಂಡಂ ಪ್ರತಿ ನಯನಮಪಕರ್ಷಸ್ತಸ್ಯೋದ್ಧಾರೋ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽಥಶಬ್ದೋಪಾತ್ತೋಽಧಿಕಾರೀ ವಿಚಾರಿತಸ್ತತ್ಕಥಮಿಹ ಪುನಸ್ತನ್ನಿರೂಪಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾತ್ಮಾದಾನೇನಾಧಿಕಾರೀ ದರ್ಶಿತೋ ನ ತದ್ವಿಶೇಷಶ್ಚಿಂತಿತಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕೇಷೂಪಾಸನೇಷು ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣೇಷು ವಿಚಾರ್ಯತೇ ವಿಶೇಷತಸ್ತದಸ್ತಿತೇತ್ಯಸ್ತಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಮಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತಿಮಧಿಕರಣಸ್ಯೋಕತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಸಂಗರ್ತಿ ಸೂಚಯತಿ -
ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈವಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ತದರ್ಥವಿಚಾರಾತ್ಮನಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಶೇಷಭೂತಮಧಿಕರಣಮತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾವಿಚಾರೇ ಸರ್ವಾಸ್ಯಾಸ್ಯ ದುರ್ಘಟತ್ವಾದತೋಽತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶೇಷತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಮೇಷ ವಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗತಿಚತುಷ್ಟಯಮಿತ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚೇದಮಿಹ ಸಂಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ತನ್ನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರಸ್ಯಾವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ತದಸ್ತಿತ್ವೇತಿ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಕಿಂ ತದಾಕ್ಷೇಪೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಕ್ಷೇಪೇತಿ ।
ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯೋಪಯುಕ್ತತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮನಶ್ಚಿದಾದಯೋಽಗ್ನಯೋ ಯದರ್ಥಾಃ ಸ ಪುರುಷೋ ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ದೇಹಸ್ತದತಿರಿಕ್ತೋ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದೇಹಾತ್ಮವಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವೈದಿಕಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಪರೀಕ್ಷಕವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಮನ್ಯಾಧಾರಂ ವಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ವಾ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ದೇಹಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನತ್ವವದತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಾಧಾರಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಭೌತಿಕತ್ವೇನಾಚೇತನಸ್ಯ ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ಏಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಮಾನಂ ಕಥಂ ಸಂಘಾತೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಂಘಾತವಿಶೇಷೇ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಸತ್ತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಮದೇತಿ ।
ಯಥೈಕೈಕಸ್ಮಾತ್ತಾಂಬೂಲಾದೇರದೃಷ್ಟಾಪಿ ಮದಶಕ್ತಿಃ ಸಂಘಾತೇ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥೇದಂ ಜ್ಞಾನಮೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನದೃಷ್ಟಮಪಿ ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣತಭೂತೇಷು ಸಂಹತೇಷು ಭವತೀತಿ ಚಾಹುರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದೇಹಸ್ಯೈವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಮೃತದೇಹೇಽಪಿ ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಸಂನಿಧಾನಾದಯಃಪಿಂಡಸ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಮಿವಾತ್ಮಸಂನಿಧೇರ್ದೇಹಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಾನ್ವಯಿನೋಽಭಾವಾನ್ನ ದೇಹಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಾ ತರ್ಹಿ ಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಭಾಗೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಧರ್ಮತೈವೇತಿ ನಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾದಯಃ ಸಾಶ್ರಯಾಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವತ್ , ಇತ್ಯನುಮಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ವಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಚೇಷ್ಟಾ ಹಿತಾಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ಆದಿಪದೇನೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾದಯ ಉಕ್ತಾಃ ।
ತೇಷಾಂ ದೇಹಧರ್ಮತ್ವೇನಾದೃಷ್ಟಾನಾಂ ಕಥಂ ತದ್ಧರ್ಮತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನೋಽದೃಷ್ಟೇರ್ಮಾನಾಂತರೇ ಚಾಸಂಮತೇರ್ಗೌರೋಽಹಂ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಿತಿ ಚ ದೇಹಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವೇನಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದಾಧಾರತ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾತ್ಮವಾದೀ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫೩ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ನ ತ್ವಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಷೇಧಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತಿ ।
ದೇಹಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭಾವೋ ಮೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾಸ್ಥೇಯಃ । ಚೈತನ್ಯಾದಯೋ ನ ದೇಹಸ್ಯ ವಿಶೇಷಗುಣಾಸ್ತದ್ಭಾವಾಭಾವಿತ್ವಾತ್ ।
ಯೇ ತದ್ವಿಗುಣಾಸ್ತೇ ನ ತದ್ಭಾವಾಭಾವಿನೋ ಯಥಾ ರೂಪಾದಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯಂದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧನಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ -
ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ದೇಹಮಾತ್ರಪ್ರಭವತ್ವಂ ಮೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮದರ್ಶನಾತ್ । ಅತೋ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಚೈತನ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇಹಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ವಿಮತಾ ನ ದೇಹಧರ್ಮಾಃ ಪರೈರನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್ಯೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಸ್ತೇ ಪರೈರುಪಲಭ್ಯಂತೇ ಯಥಾ ರೂಪಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ನ ದೇಹಧರ್ಮತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನಹಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿತ್ವಮನ್ವಯಮಾತ್ರಾದ್ಯುಕ್ತಮತಿಪ್ರಸಂಗಾದತೋ ವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪಿ ವಾಚ್ಯಃ ಸೋಽತ್ರ ಸಂದಿಗ್ಧ ಇತಿ ನ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿತೇತ್ಯಾಹ -
ಸತೀತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಸಂದೇಹೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪತಿತೇಽಪೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಶಯೇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ತವಾದರ್ಶನಮಭಾವನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಮಮ ತ್ವಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾಂತರಸಂಚಾರಾತ್ತದ್ಧರ್ಮದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಚೈತನ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇಹಧರ್ಮತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಾವಯೋರುಭಯೋರಪಿ ನಿಶ್ಚಿತಾನ್ವಯಾದೇರೇವ ಸಾಧಕತ್ವಾವಿವಾದಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿವದಿತಿ ಪದಂ ಚೋದ್ಯಮುಖೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ತತ್ಕಿಂ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಾತಿರಿಕ್ತಂ ನ ವೇತಿ ವಿಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರಕೃತೇಽರ್ಥೇ ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭೇದಪಕ್ಷಮಾಲಂಬತೇ -
ಯದಿತಿ ।
ಭೂತಪರಿಣಾಮತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಾದಿವದ್ಭೂತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯತಿರೇಕಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂತಪರಿಣಾಮತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಾದಿವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೂಪಂ ಚೇಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಭೂತಭೌತಿಕಾನಾಂ ವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವೇನ ತದಭೇದಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಅಸಿಧಾರಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಛಿನತ್ತೀತಿವದೇಕತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ ಸ ನ ತತ್ಸಾಧಕೋ ಯಥಾ ರೂಪಾದಿಃ ।
ತಥಾಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಭೌತಿಕಸಾಧಕತ್ವಾದೇವ ತದತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ರೂಪಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಕತ್ವಂ ಮಾ ಭೂತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ವಿಷಯೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಫಲಿತಪರತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಭವತು ತರ್ಹಿ ಭೂತೇಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಾ ಸ್ವತಂತ್ರೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ನಿತ್ಯಾತ್ಮರೂಪತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಜಾನತಸ್ತದ್ಭೇದಾಭಾವಾದ್ವಿಷಯೋಪರಾಗಾತ್ತದ್ಭಾನಾದಸಾವೇವಾನಿತ್ಯೋ ನೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಂತರಸ್ಯೈವೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮೃತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧೃಸ್ಮರ್ತ್ರೋರ್ಭೇದೇ ಸತ್ಯನ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರಿಚ್ಛಾದಯಶ್ಚ ನೇತಿ ನ ತಯೋರನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಿತಮಪಿ ದೋಷಾಂತರಂ ವಕ್ತುಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತದ್ಭಾವಾಭಾವಿತ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಅಧಿಕಂ ದೋಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ವಾಚ್ಯೌ ದೇಹಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯತಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸತ್ಸ್ವಿತಿ ।
ಉಪಕರಣತ್ವಮಪಿ ದೇಹಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೌ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ದೇಹಜನ್ಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದರ್ಥಾಂತರವತ್ । ಜಾಗರೇ ತು ವ್ಯಂಜಕಜನಕತಯಾ ಕಥಂಚಿದುಪಯೋಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾತ್ಯಂತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟರ್ಯಹಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯಾದ್ಯಬಾಧಿತಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಕಾರಹೀನಸ್ಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ದೇಹಾತ್ಮವಾದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಮಾನಾದ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫೪ ॥
ದೇಹಭಾವೇ ಭವತಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವೇಽಪ್ಯಭಾವವದುದ್ಗೀಥಾದಿಭಾವೇ ಭವತ ಉಪಾಸನಸ್ಯ ತದ್ಭಾವೇಽಪ್ಯಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಂಗೇತಿ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಸಮಾಪ್ತೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯ ಇತಿ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯೇತದಧಿಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಲೋಕೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಲೋಕಶಬ್ದೋ ಲೋಕಾಲೋಕೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರೋಽಗ್ನಿಃ ಸ್ತಾವೋಽಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥ ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ದ್ಯೌರ್ನಿಧನಮ್’ ಇತಿ । ಉಕ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ಶಸ್ತ್ರಮಿತಿ ವೀಪ್ಸಯಾ ಯತ್ಪ್ರಜಾ ವದಂತಿ ತದಿದಮೇವ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀತ್ಯುಕ್ಥೇ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಃ । ಚಿತೋಽಗ್ನಿಃ ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಸ್ತತ್ರಾಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾನುಕ್ತಾನಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದುದ್ಗೂಥಾದಿಶಬ್ದಸಾಧಾರಣ್ಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತ ಇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವೈಕ್ಯಾದುಪಾಸ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಶಂಕಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ನೀಚೈಷ್ಟ್ವಾದಿಸ್ವರಭೇದಾದಧ್ಯಯನಧರ್ಮಭೇದಾಚ್ಚೋದ್ಗೀಥಾದೇರಪಿ ಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾವಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಶ್ರೌತೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷನಿಯಮಸ್ಯ ಬಾಧಾತ್ಸರ್ವಶಾಖಾವಿಹಿತಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಸರ್ವೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿಶೇಷೇಷು ತದಾಲಂಬನೋಪಾಸ್ತೀನಾಮುಪಸಂಹಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಶಾಖಾಭಿರನುಷ್ಠೇಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽನುಷ್ಠಾನವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಸ್ಥಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತುಂ ವಿಮೃಶತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾದಾತ್ಮಧರ್ಮಾ ದೇಹೇ ನ ಭವಂತ್ಯೇವಮೇಕಶಾಖಾಗತೋದ್ಗೀಥಧರ್ಮಾಣಾಂ ಭಿನ್ನಶಾಖೋದ್ಗೀಥಾದೌ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸ್ವಶಾಖೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಚಿತ ಏವೇತ್ಯೇವಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಭಂಗೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವದಿಹಾಪ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತಯಾ ಪ್ರಕರಣಭಂಗಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕರಣೋಪನೀತವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇನಾಬಾಧಕತ್ವಾದುಪಾಸ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಸಂನಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಉದ್ಗೀಥಮಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥೋಕ್ತಚಿತ್ಯಾಗ್ನೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾನಾಂ ವೇದತ್ರಯೋಕ್ತಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಸ್ವಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಸ್ವಾರಾದಿಭೇದೇನ ಭೇದಾದುದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾನಾಮುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಪಾತ್ತಾನಾಂ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ತಚ್ಛಾಖಾಸ್ಥಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿಶೇಷೇಷೂದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಪ್ರಕರಣಾನ್ನಿಯಮ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕರಣಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯಚ್ಛಾಖಾಸ್ಥಂ ಯದುಪಾಸನಂ ತತಚ್ಛಾಖಿಭಿರೇವಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಿಶೇಷನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ತೂದ್ಗೀಥಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇಷೂಪಾಸ್ತಿಸಂಭವೇನ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವೇ ಶ್ರೌತಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕವಿಶೇಷನಿಯಮಬಾಧಾತ್ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ಥಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿಶೇಷು ತದಾಲಂಬನಧಿಯಾಮುಪಸಂಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣೇನ ವಿಶೇಷಾರ್ಥೇ ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತ್ಯಬಾಧೇಽಪಿ ಸಂಕೋಚೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರಾ ಸರ್ವವಿಶೇಷಗಾಮಿಶ್ರುತೇರೇಕಸ್ಮಿನ್ವಿಶೇಷೇ ನಿಯಮನಂ ಪೀಡೈವೇತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಪೀಡಿತೇತಿ ।
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಬಾಧವನ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತೇನ ಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯತಾಮವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂನಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದ್ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದರ್ಥಕಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಕಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿವೇದಂ ಸ್ವರಾದಿಭೇದೇನೋದ್ಗೀಥಾದಿಭೇದಾದುಪಾಸ್ತಿವ್ಯವಸ್ಯೋಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೫೫ ॥
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಯತ್ರ ಯತ್ರೋದ್ಗೋಥಾದಿರುಕ್ತಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರೈವ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮುದಾಹರಣೇನಾಪೀಮಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತಿ -
ಮಂತ್ರಾದಿವದಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತುಮವತಾರ್ಯಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ತಂಡುಲಪೇಷಣಾರ್ಥಂ ಕುಟರುರಸೀತ್ಯಶ್ಮಾದಾನಮಂತ್ರೋ ಯೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಂ ನಾಮ್ನಾತಃ ಕುಕ್ಕುಟೋಽಸಿ ಮಧುಜಿಹ್ವ ಇತ್ಯಯಮೇವ ಮಂತ್ರಃ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಯೋಗಸೂತ್ರೇಣ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸೋಽಪಿ ಮಂತ್ರೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತೇನ ಶಾಖಾಂತರೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಖಾಂತರೇ ಸಂಗ್ರಹೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಮುದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯೇಷಾಮಪೀತಿ ।
ಮೈತ್ರಾಯಣೀಯಾನಾಂ ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ ತನೂನಪಾತಂ ಯಜತೀಡೋ ಯಜತಿ ಬರ್ಹಿರ್ಯಜತಿ ಸ್ವಾಹಾಕಾರಂ ಯಜತೀತಿ ಸಮಿದಾದಯಃ ಪ್ರಯಾಜಾ ನಾಮ್ನಾತಾಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಷು ಸಂಖ್ಯಾದಿಗುಣವಿಧಿರಾಮ್ನಾಯತೇ । ದ್ವಾದಶ ಮಾಸಾಃ ಪಂಚರ್ತವ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇಮಂತಶಿಶಿರಯೋರೇಕೀಕರಣೇನ ಪಂಚರ್ತವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ತಥಾ ಚರ್ತುವತ್ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಪ್ರಯಾಜಾಃ ಸಮಾನತ್ರ ಸಮಾನದೇಶೇ ಹೋತವ್ಯಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರ ಶಾಖಾಂತರೋತ್ಪನ್ನಕರ್ಮಣಾಂ ಶಾಖಾಂತರೇ ಸಂಗ್ರಹೋ ದೃಷ್ಟೋಽನ್ಯಥಾ ತತ್ರ ಗುಣವಿಧ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ ಯಜುರ್ವೇದಿನಾಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಃ ಪಶುರಾಮ್ನಾಯತೇ ನಾಜ ಇತಿ ಜಾತಿವಿಶೇಷಸ್ತೇನ ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾದ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪಶುರಾಲಂಭನೀಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ‘ಛಾಗೋ ವಾ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ‘ ಇತಿಸೂತ್ರೇಣ ಚ್ಛಾಗಾದೇರ್ಹೋಮಾರ್ಥಮನುವಾಕ್ಯಂ ಪಠ ಹೋತ್ರರಿತ್ಯಧ್ವರ್ಯುಪ್ರೈಷಾರ್ಥಂ ಲಿಂಗಸ್ಯ ನಿಯಮಕಾರಣಸ್ಯ ಭಾವಾಚ್ಛಾಗೋಽಗ್ನೀಪೋಮೀಯಃ ಪಶುರಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಗುಣಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರೈಷಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದುಪಸಂಗ್ರಹೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವೇದಾಂತರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮುದ್ಗಾತ್ರಧ್ವರ್ಯುವೇದಾವುಚ್ಯೇತೇ ।
ತತ್ರೈವೋದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯೋ ಜಾತೋ ಬಾಲ ಏವ ಸನ್ಪ್ರಥಮೋ ಗುಣೈಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಮನಸ್ವಾನ್ವಿವೇಕವಾನ್ಸ ಜನಾಸ ಇಂದ್ರ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಜನಾಸೋ ಜನಾಸ್ತೇ ಸಂಬೋಧ್ಯಂತೇ ಸ ಇಂದ್ರ ಏವಂವಿಧ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧ್ವರ್ಯವೇ ತತ್ಕರ್ತೃಕಪ್ರಯೋಗಾರ್ಥಂ ಸಜನೀಯಂ ‘ಸ ಜನಾಸಃ’ ಇತ್ಯೇತೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸೂಕ್ತಂ ಶಸ್ಯಂ ಶಂಸನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುವಾದೇನ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಖಾಂತರೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಶಾಖಾಂತರೇ ಸಂಗ್ರಹಬಾಹುಲ್ಯಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೫೬ ॥
ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಂ ತತ್ತದಂಗವಿಶೇಷಾಲಂಬನಂ ನೇತ್ಯುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸ್ತಿರಪಿ ತತ್ತದಂಗವಿಶೇಷಾಲಂಬನಾ ನೇತಿ ಸಾಧಯತಿ -
ಭೂಮ್ನ ಇತಿ ।
ಸೈವ ಹೀತ್ಯತ್ರ ತದ್ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಅತ್ರ ತು ತದ್ವದಭೇದೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಗತಾರ್ಥತೇತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಚ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಶ್ರೌತಮುದಾಹರತಿ -
ಪ್ರಾಚೀನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ವ್ಯಸ್ತೇತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವಾಕ್ಯಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ದ್ವಿವಿಧಾಮುಪಾಸ್ತಿಮಧಿಕೃತ್ಯೋಭಯತ್ರ ವಿಧಿಫಲಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಲಾಭೇನ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೈವ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವಾತ್ರಾಪಿ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವಿಮೃಶತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂನಿಧಿಂ ಬಾಧಿತ್ವೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸರ್ವಶಾಖಾಸೂಪಸಂಹಾರೋಕ್ತಿವದತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ ವಿಧಿಫಲಯೋಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಸಂನಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ವಿಧೇಯತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಸುತಮಿತ್ಯಭಿಷವಸ್ಯ ಕಂಡನಸ್ಯ ಕರ್ಮತಾಪನ್ನಂ ಸೋಮರೂಪಮ್ । ಪ್ರಸುತಮಾಸುತಮಿತ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಂ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸೋಮಯಾಗಕರಣಸಂಪತ್ತಿಸ್ತವ ಕುಲೇ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ತದಂತರ್ಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಾನಾಮತ್ತ್ಯನ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಪ್ರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯವಯವಂ ವಿಧಿಫಲಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಪಿ ವಿಧಾನಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ತೇನೋಭಯಥೋಪಾಸನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಭಿನ್ನಾನ್ಯೇವೈತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಭೂಮ್ನೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ ಇತಿ ।
ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನವದ್ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಮಪೀಷ್ಯತಾಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ಕ್ರತುವದಿತಿ ।
ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನೇತ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕೋಕ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಿಂಚಿದ್ಗುಣವತಾಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಮ್ಯೇಷು ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸರ್ವಾಂಗೋಪೇತಕಾಮ್ಯಕ್ರತೋರಿಷ್ಟತ್ವವದ್ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಷ್ಟತೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಯಾಯತ್ತ್ವೋಕ್ತಿರದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏಕೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಏಕಂ ಹೀತಿ ।
ವಿಹಿತಾನಾಮಪಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತ್ಯಂತರ್ಭಾವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಕಾರ್ಯತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತ್ಯಪವಾದಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮೂರ್ಧೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನೇ ವೈಫಲ್ಯಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನೇಽಪಿ ಫಲಶ್ರವಣಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತ್ಯಂತರ್ಭಾವೇನ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಧಾನತದಂಗಫಲಾನಾಮರ್ಥವಾದಗತಾನಾಮೇಕೀಕರಣೇನ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರೇವ ಜ್ಯಾಯಸೀತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯವಯವಮುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರ್ಭಾತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಔಪಮನ್ಯವಾದ್ಯವಗತರೂಪಾನುವಾದೇನ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರೇವಾತ್ರ ವಿಧಿತ್ಸಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಲಕಾರೋಽನಿಚ್ಛಾಯಾಮ್ ।
ಏಕಾವಾಕ್ಯತಾಭಂಗೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಾನ್ಯಪಿ ಪೃಥಗ್ವಿಧೀಯಂತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮೂರ್ಧೇತಿ ।
ಯದೋಭಯಥೋಪಾಸ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತದಾ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರೇವಾತ್ರ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರೇವ ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾನ್ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಪಷ್ಟೇ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚ ತವಾಯುಕ್ತೋ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಧೀವಿರೋಧಾತ್ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ಪರಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುವಾದೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಾದವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಾ ನ ವ್ಯಾಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸೌತ್ರಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವವಚನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸೌತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತೇರ್ಮಾನವತ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಸೂತ್ರೇ ಭೂಮ್ನೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅತಃ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫೭ ॥
ಭಿನ್ನಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಜ್ಯಾಯಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಭಿನ್ನಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಜ್ಯಾಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾನೇತಿ ।
ದಹರವಿದ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನಿ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಾನಿ ಚ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದಭಿನ್ನಾನಿ ವಾ ಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾನಿ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಪೃರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾದೀನಾಮಭೇದೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ವೇದ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಷು ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದುಪಾಧೌ ತದ್ಗುಣಾನಾಮಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೇದ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿನಾನಾತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತದಾಧ್ಯೇಯಗುಣಶ್ರುತಿಭೇದೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇಪು ವೇದ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ಕಥಮಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇಷ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಯೇತಿ ।
ತದೇಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಪಾಭೇದಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೇದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಚೇದೇಕತ್ರ ವಿಹಿತಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ನಾನ್ಯತ್ರ ವಿಧಾನಮರ್ಥವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸಂಯೋಗಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೋಪಾಸನಾಭ್ಯಾಮವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಪ್ರಯತ್ನಚೋದನಾಯಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಖ್ಯಾಯಾಶ್ಚೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವಾತ್ರಾಪಿ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವವದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಯೋಗಾತ್ತನ್ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ವೇದ್ಯೇತಿ ।
ರೂಪಾಭೇದಾದಭೇದೋಕ್ತೇರ್ನ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೌತ್ರಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಭೇದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ತದ್ಭೇದೇಽಪಿ ಮಾ ಭೂದುಪಾಸ್ತಿನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೋಕ್ತಿಃ । ಭಿನ್ನಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಃ ಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಾಂತರಮ್ । ಯಥಾ ಯಜತಿ ದದಾತಿ ಜುಹೋತೀತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಕೃತಾನುಬಂಧತ್ವಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥಾವಚ್ಛೇದೇ ಭಿನ್ನಧಾತ್ವರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ವಿಧೇರ್ಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಾಂತರಾಧಿಕರಣಂ ತು ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾಧಿಕರಣೇಽನುಕ್ರಾಂತಮ್ ।
ಸೌತ್ರಮಾದಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಾದೀತಿ ।
ಗುಣಾದಯೋಽಪೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಸಂಯೋಗರೂಪಸಮಾಖ್ಯಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಗುಣಜಾತವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ಯರೂಪಭೇದಾತ್ಪ್ರತಿವಿದ್ಯಂ ಫಲಭೇದಾನ್ನಾಮಧೇಯಭೇದಾತ್ಕೌಂಡಪಾಯಿವತ್ಕೃತ್ಸ್ನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಶಕ್ಯಾನುಷ್ಠಾನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಶಬ್ದಭೇದೇಽನುಬಂಧಭೇದಾಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾ ಭಿನ್ನೇತಿ ಶಬ್ದಭೇದಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೇದೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಕ್ವಚಿಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ವಚಿದ್ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಧೀಯಮಾನಮುಪಾಸನಭೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಅನುಬಂಧಭೇದಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾನಾಮವಾಂತರಭೇದವದ್ವೇದೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮನೋವೃತ್ತಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣೇಷೂತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟವೇದ್ಯರೂಪಭೇದಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ತ್ಯನುಬಂಧೋ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗುಣಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧೌ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾನ್ನಾನುಬಂಧಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ತುನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾದುಪಾಸ್ತಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಫಲಾಯ ಕ್ವಚಿತ್ಕೇನಚಿದ್ಗುಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿವಿಧೇರನುಬಂಧಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪ್ರಕರಣಂ ಗುಣಭೇದೋಕ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಶ್ರುತಿನಾನಾತ್ವಂ ಗುಣಾಂತರಪರಮಿತಿ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಗುಣಾಂತರವಿಧಿಪರತ್ವೇ ವಾಽಪ್ರಾಪ್ತಾನೇಕಗುಣಪರತಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾನ್ನ ಯುಕ್ತೇಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅನೇಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸತ್ಯೇಕತ್ರೋಕ್ತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮನ್ಯತ್ರೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತ್ । ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ತು ನೈವಂ ವಿದ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಗುಣತ್ವಾಯ ಪುನರುಕ್ತಿಸಂಭವಾದತೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವನ್ನಮತ್ತಿ ಜಯತೀಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನಿತ್ಯಾದಿಫಲಸಂಯೋಗಭೇದಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದ್ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಸಮಸ್ತೇಪಾಸ್ತೇರ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಯತ್ತು ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವೇದ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಗುಣಾನುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಕರ್ತುರಧಿಕಾರಿಣೋಽಸಂಭವಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾದಿಭೇದಕೃತಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಸತಿ ಕಥಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಾಯಾಧಿಕರಣೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ಸರ್ವಶಾಖಾಗತತತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಣದಾನಂ ಚ ಭಿನ್ನಮೇವೇತಿ ಶಂಕಿತೇ ಸರ್ವವೇದಾಂತರ್ಗತಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮೇಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮತೋಽಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪಾದಾದಾವೇವಾರ್ಥಿಕೀ ಸಂಗತಿರತ್ರ ತು ಪ್ರಸಂಗಾದುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫೮ ॥
ವಿದ್ಯಾಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ತದನುಷ್ಠಾನಭೇದಂ ವದನ್ನಾದಾವಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಮನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾನ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ಯಥಾಕಾಮ್ಯವಿಕಲ್ಪಯೋರ್ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಧಿಕರಣಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪೇನಾನುಷ್ಠಾನೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವೋಕ್ತೇರತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇರನುಷ್ಠಾನಾನಿಯಮಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷ್ವಿವ ತನ್ನಿಯತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಯಾಥಾಕಾಮ್ಯೇನಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿಷ್ಯನ್ನಾದೌ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮೇ ನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತೋ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿವದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕಾಮ್ಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷು ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ತತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಃ । ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪನಿಯಮೋ ನಾಶ್ರೀಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯವಿಕಲ್ಪಯೋರ್ನಿಯಮಾಯೋಗಾದಿಚ್ಛಯಾನ್ಯತರೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಭಿರೇವ ಪುರೋಡಾಶೇ ಸಿದ್ಧೇ ಯವಾ ನ ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತೇ ಕೃತಕರಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ತದೇಕೇನೈವೋಪಾಸನೇನ ಕೃತಂ ಚೇನ್ನಾವಕಾಶಃ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದೇವಾವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಕಾಮ್ಯದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವತ್ಫಲಭೂಮಾರ್ಥಿನಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮನಿವೃತ್ತಿಫಲಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧ್ಯೇಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಮೇವ ಸಮುಚ್ಚಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಏಕೇನೇತಿ ।
ಅಭೀಷ್ಟಫಲಘಾತಿತ್ವಾಚ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯೋಽತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೇರದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಯಾಗಾದಿವತ್ಫಲೋಪಾಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರುಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷೈವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧ್ಯಫಲಂ ತಥಾಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯಾದ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಾಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸಂಶಯೋಽಸ್ತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಹಂ ಫಲಂ ನ ವೇತಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ಜೀವನ್ನೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ದೇವಭಾವಮನುಭೂಯ ಪತಿತೇ ದೇಹೇ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ऩ ಚಾವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಫಲಭೂಮಾರ್ಥಿನಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನಮುಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫೯ ॥
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಮನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ತತ್ಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ಕಾಮ್ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅನಹಂಗ್ರಹಾಣ್ಯಕರ್ಮಾಂಗಾವಬದ್ಧಾನಿ ಚ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತ್ಯೇವಮಾದೀನ್ಯಭ್ಯುದಯಫಲಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯಸ್ತೇಷು ಕಿಂ ವಿಕಲ್ಪನಿಯಮೋ ಯಾಥಾಕಾಮ್ಯಂ ವೇತ್ಯುಭಯೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೀನಾಮುಪಾಸ್ತಿತ್ವಾದಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿವದ್ವಿಕಲ್ಪನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಮಾಹ -
ಅವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತಿಷು ಪೂರ್ವವೈರೀತ್ಯೇನಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಯಾಥಾಕಾಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತೋರೇವ ಕಥನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷ್ವಿವಾನುಷ್ಠಾನನಿಯಮಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಫಲವಶಾದತನ್ನಿಯತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಾಸ್ವಿತಿ ।
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದೇತಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ಗೋತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ ನಾಸೌ ಪುತ್ರಮರಣನಿಮಿತ್ತಂ ರೋದಂ ರೋದನಂ ರೋದಿತಿ ಲಭತೇ ಕಿಂತು ನಿತ್ಯಮವಿಯುಕ್ತವತ್ಸಾದಿಗುಣೋಪಾಸನಾಜ್ಜೀವತ್ಪುತ್ರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಪು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ವಿಮತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಯಥಾಕಾಮ್ಯೇನಾನುಷ್ಠೇಯಾನ್ಯವಿರುದ್ಧಭಿನ್ನಫಲತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ರಾಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೬೦ ॥
ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೀನಾಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ವಾಽಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕ್ರಮಂ ನಿರೂಪಯಿಷ್ಯನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಂಗೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಮಂಗೇಷ್ವಿತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತದಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯ ಇತಿ ।
ಅಂಗದ್ವಾರಾ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾತ್ಫಲಸಂನಿಕರ್ಷಾಚ್ಚ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ತ ಇತಿ ।
ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮಾಧಿಕರಣೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಮುಕ್ತಮಿಹ ಸತ್ಯಪಿ ಪುರುಪಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಮಾನಂ ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಅಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಂಗವತ್ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮಃ ಕಿಂವಾ ಪ್ರತೀಕದೃಷ್ಟಿವದ್ಯಾಥಾಕಾಮ್ಯಮಿತಿ ಸಂಶಯಮನೂದ್ಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣವದ್ಯಥಾರುಚ್ಯನುಷ್ಠಾನಂ ನೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಇತಿ ಸಂಶಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾಂಗೋಪಾಸ್ತಿಷು ಯಥಾರುಚ್ಯನುಷ್ಠಾನೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಧೀಸಾಧನಸ್ಯೈವ ಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಫಲಬಾಹುಲ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತಥಾನುಷ್ಠಾನೇ ಫಲಬಾಹುಲ್ಯಾಯೋಗಾದ್ಯಥಾರುಚ್ಯನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಿ ನಿಯಮೇನ ಕ್ರತೌ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ನಿಯಮೇನ ಸಮುಚ್ಚೀಯಮಾನಾಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ತದಾಶ್ರಿತೋಪಾಂಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬೧ ॥
ಇತಶ್ಚಾಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶಿಷ್ಟೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಿಷ್ಟಿಃ ಶಾಸನಂ ವಿಧಾನಂ ತಸ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಂಗಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೬೨ ॥
ಇತಶ್ಚೋಪಾಸನಾನಿ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠೀಯೇರನ್ನಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾಹಾರಾದಿತಿ ।
ಸಮಾಹರಣಂ ಸಮತಾಕರಣಂ ಕ್ಷತಸ್ಯ ಸಂಧಾನಂ ಸಮಾಹಾರಸ್ತಸ್ಮಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಯಾನಾಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಃ ಪ್ರಣವೋ ಬಹ್ವೃಚಾನಾಂ ಸ ಚ್ಛಂದೋಗಾನಾಮುದ್ಗೀಥಃ ।
ಯಶ್ಚ ತೇಷಾಮುದ್ಗೀಥಃ ಸ ಪ್ರಣವೋಽನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥಯೋರೇಕತ್ವೇನ ಯದುಪಾಸನಮುದ್ಗಾತ್ರಾ ಕೃತಂ ತತ್ಫಲವಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರ್ತುಮನುವದತಿ -
ಹೋತೃಷದನಾದಿತಿ ।
ಹೋತುಃ ಸದನಂ ಸ್ಥಾನಂ ಹೋತಾ ಯತ್ರಸ್ಥಃ ಶಂಸತಿ ತದ್ಧೋತೃಷದನಂ ತೇನ ಚ ಹೌತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತತಃ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಿತಾದ್ದುರುದ್ಗೀಥಂ ದುಷ್ಟಂ ಯದುದ್ಗಾನಂ ಸ್ವರವ್ಯಂಚನಾದಿಪ್ರಮಾದಾದುದ್ಗಾತ್ರಾ ಕೃತಂ ತದಪ್ಯುದ್ಗಾತಾ ತೇನೈಕ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನಾನುಸಮಾಹರತಿ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾತ್ಯೇವ ಕ್ಷತಮಿವ ವೈದ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಪ್ರಣವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ -
ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ನಿತಿ ।
ವೇದದ್ವಯಯುಕ್ತಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥಯೋರೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯೇದೃಶಂ ಫಲಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸರ್ವವೇದಸ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹಾರಂ ಸಮುಚ್ಚಯಂ ಸೂಚಯತಿ । ಸರ್ವೋಪಾಸನೇಷು ವೇದಾಂತರೋಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತರೋಕ್ತಪದಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೬೩ ॥
ಓಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಪ್ಯುಪಾಸನಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಗುಣಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಮಿತಿ । ವಿದ್ಯೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾ । ತೇನೇತ್ಯೋಂಕಾರೋಕ್ತಿಃ । ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ವೇದತ್ರಯವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯಮುಖೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಸಾತ್ಯಶ್ರಿತಸಾಧಾರಣ್ಯಮನ್ವಯಸ್ತಮೇವಾಶ್ರಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಾಶ್ರಿತಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ದ್ರಢಯಿತುಂ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದೀನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಮಾ ಭೂತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಗುಣೇನ ಸಹೈವ ಗುಣಿನಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಗಮನಂ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೬೪ ॥
ಯಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸನೇ ಯಸ್ಯಾಭಿರುಚಿಃ ಸ ತದನುತಿಷ್ಠತಿ ಸರ್ವೋಪಾಸನಸಮುಚ್ಚಯೇ ತು ನ ಮಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಞ್ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನ ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮವಶಿಷ್ಟಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನಿಯಮೇನ ಸಮುಚ್ಚೀಯಮಾನಾಂಗಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽನುಮಾನಧಿಯಾ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತೋಪಾಸನಾನಿ ನ ಕ್ರತೌ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ, ಅಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಭಿನ್ನಫಲತ್ವಾದ್ಗೋದೋಹನಾದಿವದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ಪ್ರಯೋಗೇತಿ ।
ಶಿಷ್ಟೇಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ಸಮಾಹಾರಾದ್ಗುಣಸಾಧಾರಣ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯೇತದ್ದೂಷಯತಿ -
ಪರಂ ಚೇತಿ ।
ಯದರ್ಥವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತದನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾವದ್ಯೋತಕಂ ನ ಚೇಹೋಪಾಸನಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಪ್ರಾಪಕಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಸಾಧಾರಣ್ಯೇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾನಾಮಾಶ್ರಯಭಾವೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮಾಶ್ರಯತಂತ್ರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಶ್ರಯೇತಿ ।
ಇದಮೇವಾಶ್ರಿತಾನಾಮಾಶ್ರಯತಂತ್ರತ್ವಂ ಯದಾಶ್ರಯೇ ಸತ್ಯೇವ ವೃತ್ತಿರ್ನಾಸತೀತಿ । ನ ತು ತತ್ರ ವೃತ್ತಿರೇವ ನಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಕಾಮಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದುಪಬಂಧೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ತಥಾತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಂಗವದಸಮುಚ್ಚಯೇ ಪ್ರತೀಕದೃಷ್ಟಿವದ್ಯಥಾರುಚ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬೫ ॥
ಕಿಂಚ ವಿದುಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಽನ್ಯೇಷಾಮೃತ್ವಿಜಾಂ ಪಾಲ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇರಪಿ ನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಸಂಹಾರಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ತ್ರಿಭಜತೇ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಋಗ್ವೇದಾದಿವಿಹಿತಾಂಗಲೋಪೇ ವ್ಯಾಹೃತಿಹೋಮಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಿವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮೇವಂವಿತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಮೀಷ್ಟಂ ಕಥಂ ತಾವತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾನುಪಸಂಹಾರಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಚ ತೇನೇತರೇಷಾಮೃತ್ವಿಜಾಂ ಪಾಲ್ಯತ್ವಕೀರ್ತನಂ ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಸಂಹಾರಧೀರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನುಮಾನಾಲ್ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಾಥಾಕಾಮ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಿಕಲ್ಪೋ ವೇತೀತಿ ॥ ೬೬ ॥
ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಗಿವಿದ್ಯೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಾಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪರಿಮಾಣಮವಧಾರ್ಯ ತಾಸಾಂ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಮೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮವಸರಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಮಮೂಷಾಂ ಕಾ ನಾಮೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ, ನಹಿ ತಾಂ ವಿನಾ ಕಾರಣತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಯಃ ಶ್ರವಣಾದಯಃ ಶಮದಮಾದಯಶ್ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿನ್ಯ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ ತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಫಲಭೇದಾಭೇದೌ ವಿನಾ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದೌ ನಚ ತೌ ವಿನಾ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾನುಪಸಂಹಾರೌ ತೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪುಮರ್ಥಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಥಮಮೌಪನಿಷದಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಔಪನಿಷದಮಿತಿ ।
ಅನೇನ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರುತಿಸಂಗತಿರುಚ್ಯತೇ । ಸಿದ್ಧೇ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವೇದಂ ಫಲವದಿತಿ ಸಾಧನಾದಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತೀ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕೇವಲಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಸಾಧನತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ನಾದೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪುಮರ್ಥಹೇತುತೇತಿ ವಕ್ತುಂ ತದ್ವಿಷಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಷು ವಿದ್ಯಾಫಲಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನತ್ವಂ ನ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಯೋರೇಕಪುರುಷಸಂಬಂಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -
ಕೇವಲಾಯಾ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮವತಾರಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವಿಷಯೇ ಫಲಶ್ರುತಿಮಧಿಕೃತ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಕಶ್ಚೋದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯತ್ರಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ತಂತ್ರೇಣೋಪಾತ್ತಂ ತೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಾರ್ಥವಾದ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಂಗಕರ್ತೃದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾದೇಯಮಾದೀಯಮಾನಕರ್ಮಾಂಗಕರ್ತ್ರಾಶ್ರಯೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಜಮಾನಸಂಸ್ಕಾರಾಂಜನಾದಿವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶೇಷತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ತೃತ್ವೇನೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾದೇಯಂ ಸಾಧ್ಯಫಲೋಕ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವತ್ಕರ್ಮಾಂಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಸಂಶಯಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೋ ಗುರೋರಗ್ರೇ ಶಿಷ್ಯೇಣ ದರ್ಶನೀಯೋ ಗುರುಣಾ ಚ ತನ್ನಿರಾಸೇನ ತತ್ತ್ವಮಾವಿಷ್ಕರಣೀಯಮಿತಿ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಜೈಮಿನಿಗ್ರಹಣಂ ನ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಯಾ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ ।
ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವೇ ಸೂತ್ರಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪರ್ಣಮಯೀದ್ರವ್ಯೇ ಯಜಮಾನಸ್ಯಾಂಜನಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೇ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಕರ್ಮಸು ಚ ಕ್ರಮೇಣ ಫಲಶ್ರುತೀರಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾ ಚ ಫಲಶ್ರುತಿರ್ನ ಫಲಪರಾ ಫಲವತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಾತ್ಪರ್ಣತಾದೇಃ ಫಲಶೇಷತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಽರ್ಥವಾದ ಏವೇತಿ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ ।
ತಥಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ವಿನಿಯೋಜಕಮಾನಾಭಾವಾದಾತ್ಮಧಿಯೋಽಂಗತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಫಲಶ್ರುತಿರ್ನಾರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ಕ್ರತ್ವಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾತ್ಕ್ರತುಸಂಬಂಧವದಾತ್ಮಧಿಯೋಽಪಿ ಕರ್ತೃದ್ವಾರಾ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾತ್ಕ್ರತುಸಂಗತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ
ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೇತಿ ।
ಜುಹೂವದಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ತೈವಾವ್ಯಭಿಚಾರಿ ದ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ವಿನಿಯೋಜಕಾಭಾವಾನ್ನಿರಸ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಿತಾಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯೌಪನಿಷದಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ವಿಷಯದ್ವಾರಾ ತೇಷ್ವನುಪ್ರವೇಶಾನ್ನ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಾದ್ವೈದಿಕಕರ್ಮವತ್ಕರ್ತೃದಾರೇಣಾತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಕರ್ತುಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಥೇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವೈದಿಕಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರ್ಮತ್ವಾದಿತರವನ್ನ ವ್ಯತಿರೇಕಏನಾಪೇಕ್ಷಾಪೀತ್ಯಾಹಂಕ್ಯಾಹ -
ವೈದಿಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕಾರೀರ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದೇಹಪಾತೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನುಪಯೋಗಿತ್ವಾದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ನ ಕತ್ವಂಗತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ರತ್ವಪೇಕ್ಷಿತಂ ರೂಪಂ ಹಿತ್ವಾನ್ಯದವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಾಯಾದೀನಾಮಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಿಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವದತಾ ಜಾಯಾದಿನಾ ಭೋಗ್ಯೇನ ಸೂಚಿತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಭೋಕ್ತುರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ಭೋಕ್ತೃಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕರ್ಮಸೂಪಯುಕ್ತಮತೋ ಭೋಕ್ರತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮರೂಪಂ ನ ಶ್ರೌತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಭೋಕ್ತರ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಾದತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮರೂಪಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪಹತೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರಾಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪರತಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಾ ತತ್ಕಥಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಧಿಕಮಿತಿವಿಶೇಷಣಾದಾಶಂಕಿತಂ ದ್ವೈತಂವಾರಯತಿ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಣೋಽಸಂಸಾರೀಶ್ವರೋ ರೂಪಮಿತಿ ವ್ಯಾಹತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ।
ಏೇಕ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಫಲಂ ತತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ವೇತಿ ವಿಚಾರದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಿತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಾಧನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ದಾರ್ಢ್ಯಾಯೇತಿ ॥ ೨ ॥
ಕಿಂಚ ಜನಕಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಸಹ ಕರ್ಮಾ ಚರಣದರ್ಶನಾನ್ನ ಕೇವಲೈವ ವಿದ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರತಃ ಮಹಾನುಷ್ಠಾನಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವೇನ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಚಾರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಜನಕೋ ಹೇತಿ ।
ವಿದೇಹಾನಾಮಧಿಪತಿರ್ಜನಕೋ ನಾಮ ರಾಜಾ ಬಹುದಕ್ಷಿಣಸಂಜ್ಞೇನ ಯಜ್ಞೇನಾಶ್ವಮೇಧೇನ ವಾ ಬಹುದಕ್ಷಿಣಾಯುಕ್ತೇನ ಪುರಾ ಕದಾಚಿದೀಜೇ ಯಾಗಂ ಕೃತ್ವಾನ್ ।
ಕೈಕೇಯಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಾಕ್ಯಮಾಹ -
ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಃ ಸಮಾಗತಾನ್ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದೀನ್ಭಗವಂತ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯಾಹಂ ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಽಸ್ಮಿ ತತಶ್ಚ ಕತಿಚಿದ್ದಿನಾನ್ಯಾಧ್ವಮಿತಿ ರಾಜೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಾನಿ ನ ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಸ್ತಿ ಕರ್ಮಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ವ್ಯಾಸಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ । ದ್ವಿತೀಯೇನ ಭಾರ್ಯಾನು ಶಾಸನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಕರ್ಮ ಕೃತಂ ವಿದ್ವದ್ಭಿರೇವ ಕೈಶ್ಚಿದಿತ್ಯೇತಾವತಾ ವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರಪಹ್ನವಾಯೋಗಾತ್ಕೇಬಲೈವ ಸಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೇವಲಾದಿತಿ ।
ಅಲ್ಪಾಯಾಸಮುಪಾಯಂ ಹಿತ್ವಾ ನ ಕೋಽಪಿ ಮಹಾಯಾಸಂ ತಮಾದ್ರಿಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಅರ್ಕೇ ಚೇದಿತಿ ।
ಸಮೀಪವಚನೋಽರ್ಕಶಬ್ದಃ ॥ ೩ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಲಿಂಗಾದೇವ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಕಿಂತು ತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರಪೀತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದೇವೇತಿ ॥ ೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ವಿದ್ಯಾ ಪುಮರ್ಥಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮನ್ವಾರಂಭಣಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಂ ಪರಲೋಕಂ ವ್ರಜಂತಂ ವಿದ್ಯಕರ್ಮಣೀ ಸಮನುಗಚ್ಛತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೫ ॥
ತದಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ತದ್ವತ ಇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಆಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕುಲಂ ಗೃಹಮುಪನಯನಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ಗುರೋಃ ಶುಶ್ರೂಷಾರೂಪಂ ಕರ್ಮ ವಿಧಾಯಾತಿಶೇಷೇಣ ಶಿಷ್ಟೇನ ಕಾಲೇನ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ಪವಿತ್ರಪಾಣಿತ್ವಪ್ರಾಸ್ಮುಖತ್ವಾದಿವಿಧಾನಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ವೇದಮಧೀತ್ಯಾನಂತರಮಭಿಸಮಾವೃತ್ಯ ವ್ರತವಿಸರ್ಗಂ ಕೃತ್ವಾ ದಾರಾನಾಹೃತ್ಯ ಕುಟುಂಬೇ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಃ ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಂ ಕುರ್ವನ್ಕರ್ಮಾಂತರಾಣಿ ಚ ವಿಹಿತಾನಿ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಕುರ್ವಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರವಘಾತಾದಿವಿಧಿವದ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದರ್ಥಾವಬೋಧಾಂತೋ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಥಮೇ ತಂತ್ರೇ ಸಮರ್ಥಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೬ ॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ವಿದ್ಯಾ ಪುಮರ್ಥಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ -
ನಿಯಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿಯಮಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ।
ಇಹ ದೇಹೇ ಶತಂ ಸಮಾಃ ಶತಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ಸಂವತ್ಸರಾನ್ಯಜ್ಜಿಜೀವಿಷೇತ್ತತ್ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್ನೇವೇತಿ ನಿಯಮವಿಧಿಃ । ಏವಂ ತ್ವಯಿ ನರೇ ವರ್ತಮಾನೇ ಸತ್ಯಶುಭಂ ಕರ್ಮ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ತೇನ ತ್ವಂ ನ ಲಿಪ್ಯಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಇತಃ ಪ್ರಕಾರಾದನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಂ ನಾಸ್ತಿ ಯತೋ ನ ಕರ್ಮಲೇಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಮಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜರಾಮರ್ಥಂ ಜರಾಮರಣಾವಧಿಕಮ್ ।
ತದೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಜರಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರಾತ್ಮಧಿಯಃ ಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ತತ್ಫಲೇನೈವ ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೭ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತುಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷವಿಪಸ್ವಿರ್ತಮಾನಮೇವ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಧಿಕೋಪದೇಶಂ ವ್ಯತಿರೇಕತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಯಃ ಕರ್ತಾ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ನಾಸೌ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯೋ ಯಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವೇದ್ಯಂ ನ ತತ್ಕರ್ಮಾಂಗಮತಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕುತಃ ಶೇಷತಾ ಕುತಸ್ತರಾಂ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಧೀರ್ನ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನೋಪಾದೇಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾದಾದೀಯಮಾನೋದಿತಹೋಮವಿರೋಧ್ಯನುದಿತಹೋಮವದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯುತೇತಿ ।
ಬಾಗರಾಯಣಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಾಯೋಗಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕೋಪದೇಶಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಕ್ರತ್ವಪೇಕ್ಷಿತಂ ರೂಪಂ ಹಿತ್ವಾಽನ್ಯದಾತ್ಮರೂಪಮನಿಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿದಿಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಭೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಾಹ -
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಃ ಪ್ರಾಣೇನೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮಪ್ಯೈಕ್ಯಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೋಽಶನಾಯೇತಿ ।
ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಪಿ ತಥೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶೇಷಾನುಗುಣ್ಯಮಾಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೈಃ ಶೇಷೈಃ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಯದಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಯೋಪದಿದಿಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಧಿಯಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಕ್ರತ್ವನಪೇಕ್ಷಿತಮಾತ್ಮರೂಪಂ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುಪಗಮೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕುತೋ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಮೇಶ್ವರಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ತು ವಿರೋಧಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಾವಿರೋಧೀತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ -
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಸಂಪದಾದಿವಿಷಯಂ ತತ್ತ್ವಮಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ವಸ್ತುವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಂ ಚೇತಿ ॥ ೮ ॥
ಪರೋಕ್ತಂ ಲಿಂಗದರ್ಶನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತುಲ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮುತ್ತರತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ಶೇಷತೇತ್ಯಾಹ -
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶುಕಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಕಥಂ ತೇಷಾಮಕರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ತದಾಹ -
ಏತಾವದಿತಿ ।
ಉಭಯಥಾಲಿಂಗದರ್ಶನೇ ಸಂಶಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಕೀಯಲಿಂಗಾನಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗದರ್ಶನಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವಿದ್ಯಾತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಾಹಿತ್ಯಮನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಭವತೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಯೇಷಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪಿ ಕರ್ಮ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ತತ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮ ತದ್ಧಿ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಂ ತೇಷಾಂ ಚಾಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾಭಾವೇನ ಚೋದನಾಭಾವಾತ್ಕಥಂಚಿದನುವರ್ತಮಾನಮಪಿ ತದಾಭಾಸಮಾತ್ರಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೯ ॥
ಪರೋಕ್ತಾಂ ಶ್ರುತಿಮನೂದ್ಯ ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ -
ಯದೇವೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಕರಣಿಕವಿಶೇಷೇಣ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಆತ್ಮಧಿಯಸ್ತಥಾತ್ವಶಂಕಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತಾ ಚೇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಪರಕೀಯಂ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ವಿಭಾಗ ಇತಿ ।
ಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೌ ಕಥಂ ವಿಭಾಗಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಶತವದಿತಿ ।
ಸಮನ್ವಾರಂಭವಚನಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಹಿತ್ಯೇನ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ವಿಭಾಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಮಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯತ್ವಾದವಿಭಾಗೇಽಪಿ ನ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿವಿಷಯೇ ತಂ ವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಚ ನಗ್ನಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನಾದಿರೂಪಾ ।
ತಥಾಭೂತಕರ್ಮಸಾಹಚರ್ಯಾದಪಿ ತಥಾವಿಧೈವ ವಿದ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರವಿಶೇಷೋಪಾದಾನೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಲಿಂಗಾಂತರಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಚ್ಚೈತದುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಆಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಹೀನಾತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಮಾತ್ರಗ್ನಹಣಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಂ ನ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕರ್ಮಬೋಧವದಧಿಕಾರೇಽಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂುತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೧೨ ॥
ಲಿಂಗಾಂತರಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾಂತರಮಾದತ್ತೇ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ನಿಯಮವಿಧಾನಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ॥ ೧೩ ॥
ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ -
ಸ್ತುತಯ ಇತಿ ।
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕರಣಮಭಗ್ನಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕುರ್ವನ್ನೇವೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನುಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸ್ತುತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತ್ಯಪಿ ತ್ವಯಿ ನೇತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಗಮ್ಯಾದನ್ಯಥಾ ಸಂಸಾರಾಪತ್ತಿರಸ್ತಿ ಯತೋ ನ ಕರ್ಮ ಲಿಪ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾಂ ಗೃಹೀತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂನೇವಮುನ್ಮಥ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಕಾಮೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ಕರ್ಮಾಂಗತೇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸ್ವೇಚ್ಛಾತಃ । ಕರ್ಮಸಾಧನಪ್ರಜಾದಿತ್ಯಾಗಲಿಂಗಾದಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಏಕ ಇತಿ ।
ಯೇಷಾಂ ನೋಽಸ್ಮಾಕಮಯಮಪರೋಕ್ಷಃ ಸನ್ನಾತ್ಮಾಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಫಲಂ ತೇ ವಯಂ ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ನ ಹುತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಮುಕ್ತತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪ್ರಜಾದಿತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅನುಭವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧೀರ್ನ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾದೇಯಾ ಕ್ರತ್ವಂಗಸಂಬಂಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಾಂತರಯೋಗಿತ್ವಾದ್ಗೋದೋಹನವದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅತೋಽಪೀತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಅಧಿಕೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋಽಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯಾತ್ತದ್ಧೀರ್ನ ಕರ್ಮಾಂಗಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಶೇಷಕ್ರಿಯಾದಿವಿಭಾಗೋಪಮರ್ದಕತ್ವಾದಪಿ ನ ಕರ್ಮಾಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಪಮರ್ದಂ ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ಮಧೀರ್ನ ಕರ್ಮಾಂಗಮಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಪಂಚೋಪಮರ್ದೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾದೀಯಮಾನಕ್ರತ್ವಂಗವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ವಿದ್ಯಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಊರ್ಧ್ವರೇತಃಸ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ನಾಂಗಾಂಗಿಭೂತೇ ಮಿಥೋ ವ್ಯತಿರೇಕಿತ್ವಾದೃತುಗಮನನೈಷ್ಠಿಕವ್ರತವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಯೋಜಯತಿ -
ಊರ್ಧ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವ್ಯಾಸೇಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಸ್ನಾನಾದಿ ಕರ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಘಾವಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ವೈದಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಕ್ರತ್ವಂಗತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದೇ ಹೀತಿಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾಂಧಾದಿವಿಷಯಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ।
ಋಣಾಪಾಕರಣೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವಾಪಾಕೃತರ್ಣತ್ರಯಸ್ಯೈವೋರ್ಧ್ವರೇತಃಶಬ್ದಿತಮೈಥುನಾಸಮಾಚಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪಾಕೃತೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಧಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇಽವಾದಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಬವಾಧ್ಯತೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿರ್ವ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇದಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಸ್ಮೃತಿಸ್ತು ತಸ್ಯಾಶ್ರಮವಿಕಲ್ಪಮೇಕೇ ಬ್ರುವತೇ ಯಮಿಚ್ಛೇತ್ತಮಾವಸೇದಿತ್ಯಾದ್ಯೋದಾಹಾರ್ಯಾ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಃಸ್ವಾಶ್ರಮೇಷು ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರಯೇ ಕೇವಲಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಾ ಮುಕ್ತಿಫಲತೇತಿ ವಕ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾವಾಂತರಸೂತ್ರೇಣಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಪರಾಮರ್ಶಮಿತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಃಶಬ್ದಿತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ನಾನುಷ್ಠೇಯಮನುಷ್ಠೇಯಂ ವೇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಮಾಣಮೂಲತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತ್ರಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತರಂಗಸಾಧನಪ್ರಸಂಗಾದನುಷ್ಠೇಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಫುಟಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪಾರಿವ್ರಾಜಕೇ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಭ್ರಮತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಂ ಜೈಮಿನಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಹೇತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಚೋದನೇತಿ ಹೇತುತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪೂಪಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗ ಇತಿವತ್ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾದಿವಿಧಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯ ನೈವಮಿತಿ ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾದಿವಿಧಿಪರತ್ವಂ ತ್ರಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಯತಿ -
ತ್ರಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಪರಾಮರ್ಶಾದನ್ಯತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾದಿಹೈವ ಕಲ್ಪನಾ ಲಘ್ವೀತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾನುವಾದಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪುರೋವಾದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಶಾದಾಶ್ರಮಪ್ರತೀತಿಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದ್ವಿಷಯಶ್ರುತೇರನ್ಯತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ಗೌರವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ತಯೋರಪಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಾದ್ವಿಧಿಯುಕ್ತಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾದಿಹೈವ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಲಾಘವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿಃ ।
ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ಕಥಮಪಿ ಸಾಲಂಬನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ -
ಅನಧಿಕೃತೇತಿ ।
ಯೇಽಂಧಾದಯೋ ನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕೃತಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾ ಆಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಮೃತಯಸ್ತದಾಚಾರಾಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ಪರಾಮರ್ಶೇಽಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸಿದ್ಧೇರನುಷ್ಠೇಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಾಮರ್ಶಸಾಮ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮಪಿ ತುಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ಪರಾಮರ್ಶಮಾತ್ರಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಅಪಿ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿಧಾನಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮೇವ ಶ್ರೌತಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ತ್ರಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರವಚನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿಂದ್ಯಮಾನತ್ವಾಚ್ಚಾಶ್ರಮಾಂತರಮನನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅಪವದತೀತಿ ।
ತತ್ರ ತ್ರಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಪಿ ತದ್ವದೇವಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಸೂರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ತೇ ವಿರಜಾಃ ಪ್ರಯಾಂತೀತಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ದೇವಯಾನೋಕ್ತಿಪರಂ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮವಾಚಕಶಬ್ದಾಭಾವಾಚ್ಚಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವ್ರಜಂತೀತ್ಯಾಶ್ರಮವಾಚಿಶಬ್ದದೃಷ್ಟೇರನುಷ್ಠೇಯಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಏವಂವಿಶಿಷ್ಟೋಽಯಮಾತ್ಮಲೋಕೋ ಯದೇನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಂತೋ ದುರನುಷ್ಠೇಯಾಮಪಿ ಪ್ರವಜ್ಯಾಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಸ್ತುತಿರ್ನ ತದ್ವಿಷಯೋ ವಿಧಿರ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ತಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಾನಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಸ್ತೀದಂ ವಿಧಾನಮಿತಿಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ತನ್ನಿರಾಸಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ವೇದ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮಾ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾ ಇತ್ಯತ್ರೋರ್ಧ್ವರೇತಸ ಆಶ್ರಮಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತ ಏತದ್ವಾಕ್ಯಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ವಿಧಿಪೂರ್ವಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ನಿವೀತಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಂ ಪಿತೄಣಾಮುಪವೀತಂ ದೇವಾನಾಮುಪವ್ಯಯತೇ ದೇವಲಕ್ಷ್ಮಮೇವ ತತ್ಕುರುತ ಇತ್ಯತ್ರೋಪವೀತವಿಧಿಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಯೋರೇವ ನಿವೀತಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಯೋರ್ಯಥಾ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ತಥಾತ್ರಾಪೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ನಿವೀತಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಿತ್ಯಾದಿಃ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರೋಪವೀತಂ ವಿಧೀಯತ ಏವೇತರಯೋಸ್ತು ವಿಧಿರರ್ಥವಾದೋ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥಲಾಭಾನ್ಮನುಷ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಮನುಷ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವಾದಾತಿಥ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ನಿವೀತಂ ಪಿತ್ರ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾಸು ಸೌಕರ್ಯಾಯ ಕಂಠಲಂಬಿವಸ್ತ್ರಧಾರಣಸ್ಯ ವಾ ದೇಹಾರ್ಧಬಂಧನಸ್ಯ ವಾ ನಿವೀತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಸ್ಯ ಚ ಪಿತೃಯಜ್ಞೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತದನುವಾದೇನ ನಿವೀತಮಿತ್ಯಾದಿರುಪವೀತಂ ಸ್ತೋತುಮರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಶ್ರುತಾವಪಿ ತ್ರಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಯಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವದಾಶ್ರಮಾಂತರಮಪಿ ವಿಹಿತಮೇವಾನ್ಯತ್ರ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತ್ರಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಯ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇನ ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ವಿಧೇಯಸಾಹಿತ್ಯಾದಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧೇಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ವಾನಪ್ರಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ ವಿಧೇಯಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯಾ
ತಸ್ಯ ಸಹೋಕ್ತಿರಸ್ತಿ ತೇನ ತದ್ವದೇವ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರೋಕ್ತಿಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಕಾರಣಂ ತದಾಹ -
ತ್ರಯ ಇತಿ ।
ಸ್ಕಂಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮೂಹವಾಚಿತ್ವೇಽಪಿ ತ್ರಿತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಯಜೇತ ದದ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಭಿನ್ನಾಃ ಸಂತೋ ಬಹವೋ ಧರ್ಮಾ ನಾಶ್ರಮಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣ ತ್ರಿತ್ವೇಽಂತರ್ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಯದ್ಯಾಶ್ರಮಪರಃ ಸ್ಕಂಧಶಬ್ದೋ ನ ಸ್ಯಾನ್ನ ಸ್ಯಾತ್ತತೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ತ್ರಿತ್ವಂ ತೇಷಾಮಧಿಕೃತತ್ವಾದತಃ ಸ್ಕಂಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮೂಹಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತ್ರಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಕಂಧಾನಾಮಾಶ್ರಮತ್ವನಿಶ್ಚಾಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಮಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ವಿಭಾಗಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಪಿ ನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯ ಸ್ವಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಪರಾಮರ್ಶಮುಪೇತ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಧಿರ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ವಿಧಿರಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾಚಾರಯೋರಾಶ್ರಮಚತುಷ್ಟಯನಿವಿಷ್ಟಯೋರ್ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮೂಲಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿಧಿಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಕಲ್ಪನಾಲ್ಲಘೀಯಸ್ತ್ರಯ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಾಶ್ರಮವಿಧಿಕಲ್ಪಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಲ್ಪಫಲತ್ವೇನಾಶ್ರಮತ್ರಯನಿಂದಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸ್ತುತೇರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ತದ್ಭಂಗೇನಾತ್ರಾಶ್ರಮವಿಧಿಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಧೀರೇವ ಕಥಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ತದ್ಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆಶ್ರಮಾಣಾಂ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ತತ್ಪರಾಮರ್ಶೇನ ಸ್ತುತೇರಯೋಗಾದೇಕವಾಕ್ಯತೈವಾತ್ರಾಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಸತೀಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಿಧಿಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಮಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ವಿಹಿತತ್ವೋಪಗಮಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಹಾನಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾದಿಹೈವಾಭೀಷ್ಟೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಿಮಾತ್ರಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಧ್ಯಂತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮುಖ್ಯಮಾಶ್ರಮಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತತ್ತ್ಯಾಗೇನಾಪೂರ್ವಾರ್ಥವಿಧೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಧಾರಣವದಿತಿ ।
ಮಹಾಪಿತೃಯಜ್ಞೇ ದಿಷ್ಟಂಗತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಚ ಶ್ರುತಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಅಧಸ್ತಾದಿತಿ ।
ಉದಾಹರಣವ್ಯಾಖ್ಯೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಕರ್ಮವಿಶೇಷೇ ಸ್ರುಚಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಹವಿರಾಹವನೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಯದಾ ನೀಯತೇ ತದಾ ಪಿತ್ರ್ಯೇ ಹೋಮೇ ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋಽಧಸ್ತಾತ್ಸಮಿಧಂ ಧಾರಯನ್ನನುದ್ರವೇದಿತ್ಯಧೋಧಾರಣಸ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾದುಪರಿ ಹೀತಿ ತಚ್ಛೇಷಾನುವಾದತಯಾ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಾವುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಸಮಿದ್ಧಾರಣಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ದೈವೇ ಹೋಮೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ತದ್ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ತಾರ್ತೀಯಂ ಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಪರಿ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಧಾರಯತೀತ್ಯತ್ರೋಪರಿಧಾರಣಂ ವಿಧೀಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಧಾರಯತೀತಿ ವರ್ತಮಾನೋಪದೇಶಾದುಪರಿ ಹೀತಿ ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತೇಶ್ಚೋಪರಿ ಸಮಿಧಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಹವಿಷಶ್ಚಾಭ್ಯರ್ಹಿತದ್ರವ್ಯತ್ವೇನ ಯೇನ ಕೇನಾಚ್ಛಾದನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸ್ರುಗ್ದಂಡೇ ಸಮಿಧಮುಪಸಂಗೃಹ್ಯಾನುದ್ರವತೀತಿವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಸಮಿನ್ನಿಯಮನಾದಯಮನುವಾದೋ ನ ವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸ್ರುಗ್ದಂಡೇ ಸಮಿಧಮುಪಸಂಗೃಹ್ಯೇತಿ ಹವಿಷಃ ಪ್ರಾಗ್ದೇಶೇ ಸಮಿದ್ಧಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದುಪರಿ ತದ್ಧಾರಣಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಭಂಕ್ತ್ವಾ ಹಿಶಬ್ದಂ ಪಂಚಮಲಕಾರೇಣ ವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಧಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಪರಾಮರ್ಶಪಕ್ಷಮೇವಾವಲಂಬ್ಯಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ಪರಾಮರ್ಶೇಽಪಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಿರೇಷ್ಟವ್ಯೋಽನ್ಯಥಾ ಸ್ತುತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಯಾ ಯತ್ಸ್ತೂಯತೇ ತದ್ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ವಿಧೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದರ್ಥಂ ವಿಚಾರಮವತಾರಯತಿ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಸ್ಯ ನಿರ್ಬೀಜತ್ವಾನ್ನೇದಂ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಶ್ರುತೌ ಪರಿವ್ರಾಜಕೋಽಪಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟೋ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚತುರ್ಷ್ವಾಶ್ರಮೇಷು ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽನಾಶ್ರಮೀ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಾಶ್ರಮಿತ್ವಸ್ಯ ನಿಂದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಾಶ್ರಮಿತ್ವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಯೋಃ ಸಂಭಾವನಯಾ ವಿಚಾರಾರಂಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯಾಪಿ ಯಮನಿಯಮಾದಿತಪಃಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಾಣಾಮೇಕೈಕಶೋಽಸಾಧಾರಣಧರ್ಮರೂಪದರ್ಶನಾಯೋಪಕ್ರಮಾತ್ತದನುಸಾರೇಣ ಚೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತಪಃಶಬ್ದೇನ ನೋಭಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಯುಕ್ತಂ ತದಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತಪಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಪಶ್ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪಿ ತಪಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಕಿಂಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಪಃಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೌ ರೂಢೇರನ್ಯತ್ರ ತದಭಾವಾತ್ತೇನ ವಾನಪ್ರಸ್ಥ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಧರ್ಮೇಽಪಿ ತಪಃಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಭಿಕ್ಷೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಂ ಪರಿವ್ರಾಜಕೋ ನೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚತುಷ್ಟ್ವೇನೇತಿ ।
ನಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂಖ್ಯಾಭೇದೇಷು ಸಂಖ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಗುಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ಪ್ರಕೃತಾಶ್ರಮತ್ರಯಾತಿರಿಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಭಿಕ್ಷುರಪಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಶ್ಚೇತ್ತಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಾಭಾವಾದಮೃತತ್ವಮೇವೇತಿ ನ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಂ ವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ತಪಃಶಬ್ದೇನ ಭಿಕ್ಷೋರಪಿ ಗ್ರಹೇ ತದ್ವರ್ಜನಂ ಯುಕ್ತಮೇತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾನಾಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಭೇದೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ತು ತದುಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಭವತೀತಿ ।
ನ ಚಾವಸ್ಥಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಿದ್ಧಿರಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।
ಸತಿ ಕರ್ಮಿತ್ವೇ ಮಂದಪ್ರಜ್ಞತ್ವೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಯಾ ಮಹಾಪ್ರಜ್ಞತ್ವಸ್ಯ ಚಾಯೋಗಾತ್ಪೃಥಕ್ತ್ವಧ್ರೌವ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಿಮೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೋ ಯೌಗಿಕೋ ರೂಢೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ನ ಪರಿವ್ರಾಜಕಮಾತ್ರವಿಷಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ರೂಢೀತಿ ।
ಯೌಗಿಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋಽಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಾವಾಯಿತ್ವಂ ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಶಮದಮಾದ್ಯನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಮೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಶಮಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಂಗತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೃಹಸ್ಥಾದೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಿತತ್ವಾವಿರೋಧ್ಯೇವ ಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಞೇತಿ ।
ತಾನಿ ಹಿ ರಾಗಾದ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಾನಿ ನ ಚ ರಾಗಾದಿಮತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಮದಮಾದ್ಯುಪೇತಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಕರಣೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಿತ್ವಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಾಯೈವೇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಚಕಾರಾದಿತರೇಷಾಮಪಿ ತತ್ತದಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾತಿಕ್ರಮೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಿತ್ವಮಕುರ್ವನ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಸೂಚ್ಯತೇ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಮೇವ ಸ್ವಾಶ್ರಮಕರ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ನ್ಯಾಸಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ತೂಯತೇ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಪರೋಽಭೀಷ್ಟಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸನ್ಯಾಸಸ್ತದಾತ್ಮಕಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರತ್ವೇ ಹೇತುಃ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತದ್ಧೀಹೇತುತ್ವಾತ್ಪರೋ ಯಸ್ಮಾದೇಷ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ತಾನೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಿ ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ತಾನಿ ಜ್ಞಾನಹೀನಾನ್ಯವರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ತಪಾಂಸಿ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಹೇತುತ್ವಾನ್ನ್ಯಾಸ ಏವೈಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾದ್ವಾರಾಽಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂತರಾಭಾವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಶುದ್ಧಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿರಕ್ತಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾದ್ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾ ಮುಚ್ಯಂತ ಇತಿ ವಚನಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಾಭಾವಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋಽತ್ರ ಸಂತೀತಿ ವಕ್ತುಮಾದಿಪದಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಮನೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತದಾತ್ಮಾನಃ ।
ತತ್ರೈವ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಸ್ಥಿತಿಮಾಹ -
ತನ್ನಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಾಂತರಪಾರವಶ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿಹಾಯೇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ರೂಢಿಮುಪೇತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಗೃಹಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವೇ ಸತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಾಶ್ರಮವಿಶೇಷೇ ರೂಢತ್ವೇಽಪಿ ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಾತ್ರಾತ್ಪುಣ್ಯಲೋಕಾಪ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಯಥೋಕ್ತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರಣಾತ್ । ತಥಾ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರೈವ ಮುಖ್ಯಮಮೃತತ್ವಮಿತಿ । ಕುತೋ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮೇಕದೇಶಿಮತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಿವ್ರಾಜಕವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸಂಸ್ತವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತರಪರಾಮರ್ಶೇಽಪಿ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಕಾಸಾರ್ಥಂ ಪರಾಮರ್ಶಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ವಿಚಾರಂ ಕೃತ್ವಾ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -
ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ವೇತರಥೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇಚ್ಛಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಚ ವೈರಾಗ್ಯಂ ದೈವಯೋಗಾದ್ಯದಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತ್ವನಧಿಕೃತಾಂಧಾದಿವಿಷಯಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅವಿಶೇಷಶ್ರುತಿರಸತಿ ಬಾಧಕೇ ನ ವಿಶೇಷೇ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನಾನಧಿಕೃತವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಅನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ವ್ರತೀ ಗೋದಾನಾದಿವೇದವ್ರತವಾನ್ । ಅವ್ರತೀ ತದ್ವಿಪರೀತಃ । ಸ್ನಾತಕೋ ಗುರುಕುಲನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ನಾನಾನಂತರಮಪಿ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಪರಃ । ತದ್ವಿಪರೀತೋಽಸ್ನಾತಕಃ । ಉತ್ಸನ್ನಾಗ್ನಿರ್ಮೃತಭಾರ್ಯಃ ಪೂರ್ವಭೇವಾಗ್ನಿಪರಿಗ್ರಹರಹಿತೋ ವಾ । ಪರಿವ್ರಜೇದಿತಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೀನಾನಾಮಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರ್ನ ವಾಕ್ಯಮನಧಿಕೃತವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧೇರನಧಿಕೃತಾವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿದ್ವಾರಾ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿಸಿದ್ಧಂ ತೇನ ಸಮರ್ಥಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧೀದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಯ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತರ್ಗರ್ಭಿತಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಮಿತತ್ವೇನಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಅನುಷ್ಠೇಯಸಾಮ್ಯಶ್ರುತೇರಾಶ್ರಮಾಂತರಮನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ವಿಧೇವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ರಸತಮತ್ವಾದೀನಾಮಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವೇನೇಯಮೇವ ಜುಹೂರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿತುಲ್ಯತಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸ್ತುತೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ವದನ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಪಠತಿ -
ಸ ಇತಿ ।
ಏಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋಽಪಾಮೋಷಧಯ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುರುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗ್ವಾಚ ಋಗೃಚಃ ಸಾಮ ಸಾಮ್ನ ಉದ್ಗೀಥೋ ರಸ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ ಏಷ ರಸಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಂ ಭೂತೇಷೂತ್ತರೋತ್ತರಂ ಸಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಾಮತಿಶಯೇನ ಸಾರೋ ರಸತಮಃ ಪರಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಂ ತದರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧ್ಯಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮವದುಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಷ್ಟಮಃ ಕೋಽಸೌ ಯದುದ್ಗೀಥೋ ಯ ಉದ್ಗೀಥ ಓಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯಂಗಾವಬದ್ಧಶ್ರುತೀರಧಿಕೃತ್ಯ ಪರ್ಣಮಯಿತ್ವಾದಾವಂಗಸಂಬಂಧೇ ವಿಧ್ಯುಪಲಬ್ಧೇಸ್ತಥಾವಿಧೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗೋ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ತುತ್ಯುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅಂಗಾವಬದ್ಧಾನಾಮಪಿ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸ್ತುತಿತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿಧೇಯತಯಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವೇ ಸತ್ಯನಂಗಾತ್ಮಧಿಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ಫಲವತ್ತ್ವಮುಪನಿಷದುತ್ಪನ್ನಾಯಾಃ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇರತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ತುತಿತ್ವಾದಂಗಧೀಷ್ವನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಂ ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮನೂದ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವಿಮತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸ್ತುತಯಃ ಕರ್ಮಾಂಗೇಷೂತ್ಕೃಷ್ಟಪದಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಪ್ರತ್ಯಯರೂಪತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗೋ ಲೋಕ ಆಹವನೀಯ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜುಹೂರಿಯಮೇವ ಪೃಥಿವೀತಿ ಸ್ತೂಯತೇ ಕೂರ್ಮಶ್ಚಯನಗತಃ ಸನ್ನಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾಹವನೀಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ಲೋಕ ಇತಿವತ್ಸ್ತುತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಕಲ್ಪನಾದ್ವಿಧಿಕಲ್ಪನಮೇವ ಯುಕ್ತಮನುಷ್ಠಾನಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಮತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ನ ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ತುತಯೋಽಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕ್ರತ್ವಂತರವದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ವಿಮತಾ ಧಿಯೋ ನ ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ತುತಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಧೀತಿ ।
ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠೇತ್ಯಾದಿವದುದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕಸ್ಮಾದರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಧಾಯಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವಿಧಾಯಕಶಬ್ದಶೇಷತ್ವೇನೈವೋದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಸ್ತಾವಕತಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ವಾಚ್ಯಂ ಕಿಮುದ್ಗೀಥಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರುದ್ಗೀಥಾದಿವಿಧಿಃ ಸ್ತೂಯತೇ ಕಿಂವಾ ತದುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿವಿಧೇಃ ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯವಧಾನಾನ್ನ ತೇನೋದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ । ವಿಮತಾ ಧಿಯೋ ನ ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ತುತಯೋಽತತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾತ್ಕ್ರತ್ವಂತರವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಇಯಮೇವೇತಿ ।
ಅನುಮಾನತ್ರಯಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಉಪಾಸ್ಯವಿಷಯಾರ್ಪಣೇನ ವಿಧ್ಯನ್ವಯಯೋಗೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಭಾವೇತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತವಿಧೇರ್ವೇಿಷಯಾರ್ಪಣೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವೇ ರಸತಮಾದಿವಾದಾನಾಂ ಸಂಭವತಿ ತದೀಸ್ತುತಿಪರತ್ವಮಪಿ ತತ್ರಾಯುಕ್ತಂ ಸ್ತುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಷಯಾರ್ಪಣಸ್ಯಾಂತರಂಗತ್ವಾತ್ ।
ತತ್ರ ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ತುತಿಪರತ್ವಂ ನೇತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಉದ್ಗೀಥಮಿತಿ ।
ನಿಮಂತ್ರಣಾದಿಷ್ವಪಿ ಲಿಙಾದಿಸ್ಮರಣಾತ್ಕಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಧಿಪರತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಧಾತೂನಾಮನೇಕತ್ವೇಽಪಿ ‘ಡುಕೃಞ್ ಕರಣೇ’ ‘ಭೂ ಸತ್ತಾಯಾಮ್’ ‘ಅಸ ಭುವಿ’ ಇತಿ ತ್ರೀನೇವ ಧಾತೂನ್ಭಾವನಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮುದಾಹರತಿ -
ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತೃಕಾ ಭಾವನಾ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾ ಸೈವಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಿಕಾ ಕ್ರಿಯೇತೇತ್ಯುದಾಹೃತಾ । ಸೈವ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥೋಪಸರ್ಜನಭೂತಾಽಭಿಹಿತೇತಿ ಭೇದಃ । ಭವೇದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭೂಯೇತ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುದಾಹಾರ್ಯಮ್ ।
ಭವತೇರಸ್ತೇಶ್ಚೈಕಾರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಂ ಭವತಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪೃಥಗಸ್ತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಸ್ಯಾದಿತೀತಿ ।
ಯಥಾಪೂರ್ವಮುದಾಹರಣಮಿಹಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪಾಠಕ್ರಮಮನುಸೃತ್ಯ ಪಂಚಮಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏತದ್ಧಾತ್ವನುಗತಪ್ರತ್ಯಯೈಃ ಸರ್ವಭಾವನಾನುಗತಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವರೂಪೋ ವಿಧಿರುಚ್ಯತೇ ನ ತು ಪ್ರತಿಧಾತುಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚ ಭಾವನಾಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿಮಂತ್ರಣಾದಿಷು ಲಿಙಾದಿಸ್ಮರಣಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ಸರ್ಗತೋ ವೇದೇ ವಿಧಿಪರಾ ಲಿಙಾದಯೋಽಪವಾದಾದನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಲಿಙಾದೀತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಚಕಾರಸೂಚಿತಮಾಹ -
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಫಲಭೇದಶ್ರವಣಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಪೂರ್ವತ್ವಾದಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತೇರುಪಾಸ್ತಿವಿಷಯಾರ್ಪಕತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯೋ ರಸತಮತ್ವಾದೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಧುನಾಖ್ಯಾನಾನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತೇಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪಾರಿಪ್ಲವಶೇಷತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯೋಽನುಷ್ಠಾನಾವಸಾನಯೋಗಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಪಾರಿಪ್ಲವೇತಿ ।
ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಾಖ್ಯಾನತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾರಿಪ್ಲವಪ್ರಯೋಗೋ ನಾನಾಶ್ವಮೇಧೇ ಪುತ್ರಾಮಾತ್ಯಪರಿವೃತಾಯ ರಾಜ್ಞೇ ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತ್ಯಾದಿನಾ ನಾನಾವಿಧಾಖ್ಯಾನಕಥನಂ ವಿಹಿತಮ್ । ಅತ್ರ ಚೋಪನಿಷದ್ಗತಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ತಾದರ್ಥ್ಯನಿರಾಸೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಂನಿಹಿತಸ್ವತಂತ್ರಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಮರ್ಥನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವಾದಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ವೇದಾಂತಗತಾನಾಮಪಿ ತದ್ಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿಶೇಷಣಾದುಪನಿಷದಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಾತ್ತೇಷಾಮಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಧಾನತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪಾರಿಪ್ಲವೇತಿ ।
ಗುರುಶಿಷ್ಯಸಮಾಚಾರಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯದ್ವಾರಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಿಂಗಾದಾಸಾಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಾರಿಪ್ಲವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಲಿಂಗಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಖ್ಯಾನೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಶ್ವಿನೇ ಶಸ್ಯಮಾನೇ ಸೂರ್ಯೋಽಭ್ಯುದಿಯಾದಪಿ ಸರ್ವಾ ದಾಶತಯೀರನುಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಾಸಾಮೃಚಾಮಾಶ್ವಿನಗ್ರಹಶಸನೇ ಸರ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕವಿನಿಯೋಗವದಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತಿ ಚೋದಿತಾನಾಮೇತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಸಂನಿಧೇರ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಸಮುದಾಯವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಶ್ರೌತತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಖ್ಯಾನಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮತಚ್ಛೇಷತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮಂತ್ರವದಿತಿ ।
ದೇವಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಪದಸ್ಯ ಸಮವೇತಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ । ತಥಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವೇ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಧಾನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಾಽತತ್ಪರತ್ವಾನ್ನ ತಯಾ ಲಿಂಗಾದಿಬಾಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಶ್ವಮೇಧೇ ಪ್ರಥಮೇಽಹನಿ ಮನುರ್ವೈವಸ್ವತೋ ರಾಜೇತ್ಯಾಹ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಹನಿ ಯಮೋ ವೈವಸ್ವತ ಇತಿ । ತೃತೀಯೇಽಹನಿ ವರುಣ ಆದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾನವಿಶೇಷಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರುತಾಸ್ತದ್ಬಲಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂಕೋಚೋ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಸರ್ವಶಬ್ದಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಥಾ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿರುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆದೌ ಸರ್ವಾಣ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ ಶಂಸತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತಿ ಚ ವಿಧಾಯ ಮನುರ್ವೈವಸ್ವತ ಇತ್ಯಾದಿ ಪಠ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪುನರ್ವಿಧಾನಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾಖ್ಯಾನನಿಯಮಾರ್ಥಮನ್ಯಥಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥೋಪಾಖ್ಯಾನಮಧ್ಯಸ್ಥಕತಿಪಯಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರೇಣೋಪರಮಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥವಾನಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪಾರಿಪ್ಲವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಾಖ್ಯಾನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥಾ ಇಮಾಃ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಖ್ಯಾನೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ತರ್ಹಿ ಕುತ ಆಖ್ಯಾನಾನ್ಯುಪಯುಕ್ತಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಶ್ರುತೌ ಭಗ್ನಾಯಾಂ ನಿರ್ಬಾಧಃ ಸಂನಿಧಿರ್ವಿದ್ಯಾಸ್ವೇವೋಪನಿಷದಾಖ್ಯಾನಾನಿ ನಿಯುಂಜೀತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಸತೀತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತೋಪಸಂಬಂಧಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪ್ರರೋಚನಮನುರಾಗಜನನಮ್ ।
ಸಂನಿಹಿತವಿದ್ಯಾಭಿರಾಖ್ಯಾನಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತೀತಿಮುದಾಹರತಿ -
ಮೈತ್ರೇಯೀತಿ ।
ಆಖ್ಯಾನತ್ವೇಽಪಿ ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥತ್ವಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ನ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಾಖ್ಯಾನಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉದಖಿದದುದ್ಧೃತವಾನ್ಹೋಮಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಸಂನಿಧಿಭಿರ್ವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಕಥಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇ ದರ್ಶಿತೇ ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ವಿಚಾರಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಾಣೀತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ ನ ವೇತಿ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂದೇಹೇ ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ವಿನಿಯುಕ್ತಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಲಭ್ಯಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಮನನ್ವಯಾತ್ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಾಷ್ಠೈಃ ಪಚತೀತ್ಯತ್ರ ಪಾಕಸಾಧನಜ್ವಾಲಾಜನಕಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪಾಕಹೇತುತ್ವಾದರ್ಶನಾಜ್ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಜನಕಾಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇನ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯೇ ಚ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿಕರಣವಿಭಕ್ತಿಭಂಗಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಸ್ಯೈವೋಪೇಯತ್ವಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।
ಏತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯಾತಃಶಬ್ದಪರಾಮರ್ಶಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದತಃಪದಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯಾಧಿಕರಣೇ ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪುಮರ್ಥಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಚ್ಚ ತಥೈವಾನೂದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಗ್ನೇಯಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾನ್ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾವಿರೋಧೀತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ನಚಾತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕಾರಣಸ್ಯೈವ ತತ್ಫಲವಿಷಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಸುಗಮತ್ವಾತ್ಫಲಮಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಸ್ತದ್ವದೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಆದ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಾವೇವಾನಪೇಕ್ಷಾ ನ ತು ಸ್ವಸಿದ್ಧೌ ತತ್ರ ತದಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತ್ಯನಂತರಾಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ತತ್ಫಲಮಾಹ -
ಅಧಿಕೇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಫಲೇ ನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತರ್ಹಿ ನ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ತದಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ತದ್ವದೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಧಿಕವಿವಕ್ಷಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾದ್ವಿವಿದಿಷಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತ್ವೌಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಶಮಾದೀನಾಂ ಚ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೀಯವಿನಿಯೋಗೋಕ್ತೇರಸ್ತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ವಯೇ ತತ್ಫಲೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಂಪರಯಾ ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾನ್ವಯೇಽಪಿ ತತ್ಫಲಾನ್ವಯೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ತದಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ತದ್ಧೇತುತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಧಿಯೋ ಮಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾನಹೇತುಷು ಸತ್ಸು ಕರ್ಮಾದ್ಯಭಾವೇನಾನುದಯಾದರ್ಶನಾತ್ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವೇ ಚ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಹೇತುತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದ್ವಿವಿದಿಷಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಿತ್ವಾದ್ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಾಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವದುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ನಾನ್ವಯಸ್ತೇಷಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ಯಾದಾವಿವಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಪಂಚಮಲಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಕಾಮೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧ್ಯುಪಗಮಾದಾಗಮಸ್ಯ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಲಭ್ಯಾಯಾಮಿಚ್ಛಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ವಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ಫಲೇ ಜ್ಞಾನೇ ಯಜ್ಞಾದ್ಯನ್ವಯಸಿದ್ಧೇರ್ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿಕರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ತೇಷಾಮಿಷ್ಯಮಾಣಾಪರೋಕ್ಷಧೀಸಾಧನತ್ವದೃಷ್ಟೇರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಯತ್ತತಯಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯಜ್ಞಾದ್ಯಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪ್ರವಣತಾಮುತ್ಪಾದ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯೇಽಪಿ ಪಚತಿ ಕಾಷ್ಠೈರಿತಿವತ್ಕರಣವಿಭಕ್ತಿಸಂಭವಾದುತ್ಪತ್ತೌ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಆಪಾತೇನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಪ್ರತೀತಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಭಾಗೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ವಿವಿದಿಷಾಸಂಯೋಗೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಯದಿ ತಸ್ಯಾಂ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಲಭ್ಯಾಯಾಂ ತೇಷಾಮನ್ವಯಾಯೋಗಾದಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಜ್ಞಾನೇಽನ್ವಯೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ರಾನ್ವಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ಶ್ರುತತ್ಯಾಗೇನ ತತ್ಫಲೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕಿಮಿತ್ಯನ್ವಯೋ ನೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿವಿದಿಷೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನೇತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಾತ್ಪರಂಪರಯಾಪಿ ಹೇತುತ್ವೇ ಬಾಧಾಭಾವಾದ್ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯಾ ತದುತ್ಪತ್ತಾವೇವಾನ್ವಯೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಪಿ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಪರಂಪರಯಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಧೀಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಾವಿವ ಫಲೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಶ್ವವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೨೬ ॥
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಬಹಿರಂಗಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವಾಂತರಂಗಮುಪದಿಶತಿ -
ಶಮದಮಾದೀತಿ ।
ಅತ್ರ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾಪಿ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವೇ ವರ್ತಮಾನತಾಭಂಗೇನ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಃ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ತವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಽಪಿ ಹೇತ್ವಂತರಮವಶ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಂ ನ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯತುಲ್ಯತಯಾ ಶಮಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವಿಧಿಪರತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಪಾಪೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥೀ ಶಮಾದ್ಯುಪೇತೋ ಭೂತ್ವಾ ವಿಚಾರಯೇದಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ವಿಧ್ಯಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದುಕ್ತವಿಧಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಣ್ವಪಾಠೇ ವಿಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಪಾಠೇ ವಿಧ್ಯಭಾವಶಂಕಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಧಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಸಾಧನತ್ವಶಂಕಾಮಾಪಾತತೋಽಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೋಕ್ತಾ ।
ಇದಾನೀಂ ತದಸಾಧನತ್ವಶಂಕಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಞಾದೀನೀತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೈಕ್ಯೇಽನುಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯಾಪೂರ್ವಾರ್ಥವಿಧಿರವಾಂತರವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯತೇ ನ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಶ್ರುತಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪೂಷೇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಪೂಷ್ಣಃ ಪಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಸಂವಂಧಃ ಸಾಮಾಸಿಕಃ । ನಚ ಪೂಷಾ ದೇವತಾ ಪಿಷ್ಟಭಾಗೋ ದ್ರವ್ಯಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಸ್ತಿ ತೇನ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಯೋಗಾತ್ಕಾಲತ್ರಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯಾವಿನಾಭಾವೇನ ಯಾಗವಿಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಯೇ ವಿಧಿಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷೇಣ ಪೂಷೋದ್ದೇಶೇನ ಪಿಷ್ಟಭಾಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಕೃತೌ ಸಂಬಂಧಃ ‘ಪೌಷ್ಣಂ ಪೇಷಣಂ ವಿಕೃತೌ ಪ್ರತೀಯೇತಾಚೋದನಾತ್ಪ್ರಕೃತೌ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇೇದೇನ ಸೂತ್ರಕೃತಾಪಿ ಸ್ವೀಕೃತೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣಾಪ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮೃತಿಷ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇಭ್ಯೋಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇ ಶಮಾದೀನಾಂ ತೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದ್ಯಾವದ್ವಿದ್ಯೋದಯಮವಿಶೇಷೇಣಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಶಮಾದೀನಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಹಿತಾನಾಂ ತಚ್ಛೇಷತೋಕ್ತಾ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧ್ಯುಕ್ತಸರ್ವಾನ್ನಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತಾಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾನ್ನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿದಃ ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶಾಖಾದ್ವಾಯಸ್ಥಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಜಗ್ಧಂ ಭಕ್ಷಿತಮ್ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಅಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಪುಮರ್ಥಹೇತೋರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಯುಕ್ತಾಯಾಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಜ್ಞಾನಕೀರ್ತನಮಿತಿ ಕಥನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣವಿದೋ ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯವಿಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿದುಷೋಽವಿದುಷಶ್ಚಾನಾಪದಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಂಶಯಮನೂದ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ವಿಧಿರಿತೀತಿ ।
ವಿಧಿಪಕ್ಷೇಽನುಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಲಾಭಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ವಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂನಿಧಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಾನ್ನಾತ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂಗಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇದಿತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿರುಧ್ಯೇೇತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿದತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಂ ತದಿತಿ ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ಕರ್ಮವಿಷಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಯದುಪಮಂತ್ರಯತೇ ಸ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಗ್ರಾಮ್ಯವ್ಯಾಪಾರಗತಚೇಷ್ಟಾಸು ಹಿಂಕಾರಾದಿದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಹಿತಾ ಸಾ ವಾಮದೇವ್ಯವಿದ್ಯಾ ತತ್ರೋಪಮಂತ್ರಣಂ ಸಂಕೇತಕರಣಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇಽಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಪಂಚಮಲಕಾರಾಂಗೀಕಾರೇಣ ವಿಧಿಕಲ್ಪನವನ್ನ ಹೇತ್ಯಾದೌ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇಽಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿರಿತಿ ಮತಮನೂದ್ಯ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ಯಾದಾವಿವ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೇಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧಿಬಾಧಕತ್ವಂ ಶ್ರುತವಿಶೇಷವಿಧೇರಿಷ್ಟಂ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾ ತು ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧಿನಾ ಬಾಧ್ಯಾ ಕಲ್ಪನಾಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವೇದಂ ವಚೋ ನ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಆ ಶ್ವಭ್ಯ ಆ ಶಕುನಿಭ್ಯ ಆ ಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತೇಽನ್ನಮಿತಿ ಶ್ರವಣಾದಶಕ್ಯವಿಷಯೋ ವಿಧಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಚನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ - ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿತಿ ಧೀಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶಕ್ಯನೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ತದಿತಿ ।
ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏತದಿತಿ ।
ಮಟಚ್ಯೋಽಶನಯಃ ಪಾಷಾಣವೃಷ್ಟಯೋ ರಕ್ತವರ್ಣಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಪಕ್ಷಿವಿಶೇಷಾ ವಾ ತೈರ್ಹತೇಷು ಕುರುಷು ತದ್ದೇಶಸ್ಥಸಸ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾರ್ಥಮಾಹ -
ಚಾಕ್ರಾಯಣ ಇತಿ ।
ಸ ಹಿ ದುರ್ಭಿಕ್ಷೇ ಜಾತೇ ಜಾಯಯಾಽನುಪಜಾತಪಯೋಧರಾದಿಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಯಾ ಸಹ ದೇಶಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ । ಸ ಕದಾಚಿದಿಭ್ಯಗ್ರಾಮೇ ನಿವಸನ್ನಿಭ್ಯೇನ ಸಹ ಹಸ್ತ್ಯಾರೋಹೇಣ ಸಾಮಿಭೋಜಿತಾನರ್ಥಭಕ್ಷಿತಾನ್ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ಕುತ್ಸಿತಮಾಷಾನ್ಭಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪಾನಂ ಗೃಹಾಣೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ಮೇ ಪೀತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಕಿಮೇತೇಽಪ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಾ ನೇತಿ ಪರೇಣೋಕ್ತೇ ಕಾರಣಂ ಚಾನುಪಾನನಿಷೇಧೇ ಕಥಿತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಅನುಪಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕುಲ್ಮಾಷಾಶ್ಚೇನ್ನ ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಜೀವನಮೇವ ಮೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ಕಾಮಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಾತೋ ಮೇ ತಡಾಗಾದಿಷೂದಕಪಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಂ ಖಾದಿತ್ವಾ ಶಿಷ್ಟಾಂಜಾಯಾರ್ಥಮಾಜಹಾರ । ತಯಾ ಚ ಭರ್ತೃಸ್ವಭಾವಜ್ಞಯಾ ನಿಹಿತಾನುತ್ತರದಿನೇ ಪ್ರಾತರೇವ ಭಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಕುಲ್ಮಾಷಭಕ್ಷಣಶ್ರುತೇರಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅನುಪಾನನಿಷೇಧಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸ್ವಸ್ಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಾನ್ನಭಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಿರಂಕುಶತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೮ ॥
ತಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಬಾಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾನ್ನ ಕಲ್ಪ್ಯೋ ವಿಶೇಷವಿಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಧುನಾ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಂ ದರ್ಶಯನ್ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಂಚೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯಭೇದೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೨೯ ॥
ಆಪದವಸ್ಥಾಯಾಮಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣಾನುಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಮೃತಿ ಸಂವಾದಯತಿ -
ಅಪೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸುರಾಪಾನಮವಸ್ಥಾದ್ವಯೇಽಪಿ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವರ್ಜಯೇದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜೀವಿತಾತ್ಯಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸುರಾಪಿ ತದತ್ಯಯೇ ಪಾತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸುರಾಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಷ್ಣಾಂ ಸುರಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಉಷ್ಣಾಮಗ್ನಿನಾ ತಪ್ತಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಮರಣಾಂತಿಕಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತದೃಷ್ಟೇಸ್ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇಽಪಿ ಸಾ ನ ಪಾತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಾ ಸದಾ ನ ಪೇಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸುರಾಪಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಅಭಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ಮದ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಸ್ಮೃತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ವರ್ಜನಮಿತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಂ ತನ್ಮೂಲಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸುರಾಪಸ್ಯ ಮರಣಾಂತಿಕಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತದರ್ಶನಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರೌತನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಮಾಹ -
ಸೋಽಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರನ್ನತಃಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಸರ್ವಾನ್ನತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧೇ ಸ್ತುತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ತುತಿರ್ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷೇತಿ
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾಣ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾದ್ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಾಯೋಗಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಇದಾನೀಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮುಭಯಥಾತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರಪುಮರ್ಥಹೇತುಶಾಸ್ತ್ರೋತ್ಥಾತ್ಮವಿದ್ಯೋಪಾಯೋಪವರ್ಣನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವಾದ್ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವನ್ಯಾಯಾತ್ಕರ್ಮಣಾಮುಭಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತೇರಮುಮುಕ್ಷೋರಪಿ ತಾನ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ವಿವಿದಿಷಾಶ್ರುತೇರ್ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ತೇಷಾಮವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಕಾಮನಾಯಾಃ ಕಾಮ್ಯತಯಾ ಕರ್ಮಣಾಮನಾವಶ್ಯಕತ್ವಂ ನಿತ್ಯತಯಾ ಚಾವಶ್ಯಕತ್ವಮಿತ್ಯೇಕತ್ರೈವಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ವಿರುದ್ಧೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಅತೋ ವಿದ್ಯೋಪಾಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಸ್ತುತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯತಯಾ ವಿಹಿತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ವಿಧಾನಂ ಗೌರವಾದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಉಕ್ತಮನೂದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತತ್ವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ವಿಧಿವಶಾದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿವಿದಿಷಾಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಮತ್ರ ಶ್ರುತಂ ಕುತೋ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಹಕಾರಿತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಫಲಂ ಪ್ರತ್ಯೇವೋಪಕಾರಿತ್ವಮಾಚಾರ್ಯಾಭೀಷ್ಟಂ ಕರ್ಮಣಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಂ ಚೋಪಕಾರಕತ್ವಮ್ ।
ನ ಚಾತ್ರೋಭಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅವಿಧೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧೀಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ನ ಚೋದಿತಾಪೇಕ್ಷಾಽಚೋದಿತತ್ವಾನ್ಮರ್ದನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧೀಃ ಸ್ವಫಲೇ ನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ವತೋಽಸಾಧ್ಯಫಲತ್ವಾತ್ಕೂಪಖನನವ್ಯಾಪಾರವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅವಿಧಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೋದಾಹರಣೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ವಿಧೀತಿ ।
ಅಂಗಭಾವಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಿಧೇರ್ಗ್ರಾಹಕತ್ವಾದ್ವಿಹಿತಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಭಿರ್ಗ್ರಾಹಕಗೃಹೀತೈರಂಗೈರ್ಯುಜ್ಯತೇ ನಾವಿಹಿತಾ ವಿದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮಸಾಧ್ಯಫಲತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮನ್ವಯರಾಹಿತ್ಯಂ ತದಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವವಚನಂ ತದಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಹ ಪುತ್ರೈರ್ಭಾರಂ ವಹತಿ ಗರ್ದಭೀತಿವತ್ಕರ್ಮಸು ಸತ್ಸ್ವೇವ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಯ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಹಕಾರಿತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರೋಕ್ತಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಭೇದಂ ವಿಶದಯತಿ -
ನಿತ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ತುಲ್ಯಬಲಶ್ರುತಿದ್ವಯೇನ ಪೃಥಗೇವ ಸಂಬಂಧವಿಧಿಃ ಸಂಯೋಗಮೇದಸ್ತಸ್ಮಾದುಭಯಥಾತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರೈತಚ್ಚಿಂತಿತಮಿತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಬೈಲ್ವೋ ವಾ ಖಾದಿರೋ ವಾ ಪಾಲಾಶೋ ವೇತ್ಯೇಕೋ ನಿತ್ಯಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತೇನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯೇತ್ಯಪರಃ ಸಂಯೋಗೋಽನಿತ್ಯಸ್ತೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತೇತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯೋಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಹೇತುಸ್ತಥಾ ಕರ್ಮಸ್ವಭೇದೇಽಪಿ ಸಂಯೋಗಭೇದಾದುಭಯಥಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೩ ॥
ನನು ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥೇಭ್ಯೋ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಾನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತತಯಾ ವಿಧೀಯಂತೇ ಪ್ರಕರಣಭೇದಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವಾತ್ತತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯೋಭಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಹಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸರ್ವಥಾಪೀತಿ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಶಂಕಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ತ ಏವೇತೀತಿ ।
ಭೇದಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಿ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಗತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವವದ್ವಿವಿದಿಷಂತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತತಯಾ ವಿಹಿತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾದೇವ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಜುಹ್ವತೀತಿಹೋಮವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ಮಾಸಾಖ್ಯಕಾಲಸ್ಯ ಚಾನುಪಾದೇಯತ್ವೇನಾವಿಧೇಯತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾಖ್ಯಾತಪಾರತತ್ರ್ಯಾದಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಚ ಜುಹೋತೇಃ ಸಂನಿಹಿತರೂಪವತ್ಕರ್ಮ ಹಿತ್ವಾ ವ್ಯವಹಿತನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಯೋಗಾದಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥವಾಚಿನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ತು ವಿವಿದಿಷಾಯಾಮೇವ ವಿಧಿಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಮೇವ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಯಜ್ಞಾದಿಶಬ್ದೈರನುವಾದಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಂ ವಿಧೀಯತೇ ತೇಷಾಮಿತಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಕರ್ಮಸು ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ತೇಷಾಂ ಚಿತ್ತಮಲನಿರಾಸೇನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಕಾರಕತ್ವಮಾವೇದಯಂತೀ ಕರ್ಮಾಭೇದಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಷ್ಟೇತಿ ।
ಗರ್ಭಾಧಾನಾದಯಃ ಸಹಧರ್ಮಚಾರಿಣೀಸಂಯೋಗಾಂತಾಶ್ಚತುರ್ದಶ ಪಂಚಮಹಾಯಜ್ಞಾಃ ಸಪ್ತ ಸೋಮಸಂಸ್ಥಾಃ ಸಪ್ತ ಹವಿಃಸಂಸ್ಥಾಃ ಸಪ್ತ ಪಾಕಸಂಸ್ಥಾ ಇತಿ ಚತ್ವಾರಿಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ । ಅನಶ್ನನ್ಸಂಹಿತಾಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರಾಯಣಂ ಕರ್ಮ ಜಪ ಉತ್ಕ್ರಮಣಂ ದೈಹಿಕಂ ಭಸ್ಮಸಮೂಹನಮಸ್ಥಿಸಂಚಯನಂ ಶ್ರಾದ್ಧಾನೀತ್ಯೇವಮಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ ।
ಕರ್ಮಭೇದಾಶಂಕಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೪ ॥
ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವತಃ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಫಲಾನ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಕಾಮೇನಾನುಷ್ಠಿತಾನಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನಾಮಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಲೇಶತನೂಕರಣೇನ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಹೇತುತೇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅನಭಿಭವಂ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಸಹಕಾರಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಭಯವಿಧ್ಯಧೀನಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯೋಪಾಯತ್ವೇ ಸತ್ಯನಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ನೈವಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಂತರೇತಿ ।
ಅನಾಶ್ರಮಿಣೋ ವಿಧುರಾದೀನ್ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿಂದಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ವಿಧುರೇತಿ ।
ಅತ್ರಾನಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮುಕ್ತವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಥಾ ವಿಧುರಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಸ್ತಥೈವಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಂತೇ ತ್ವಾಶ್ರಮಿತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾತ್ತತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಸುತರಾಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಂಶಯಮನೂದ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ಯಜ್ಞಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕರಣವಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತೇರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ವರ್ಣಮಾತ್ರಧರ್ಮಾಣಾಂ ದಾನಾದೀನಾಂ ಸಂಭವಾದ್ವಿಧುರಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೇವಲವರ್ಣಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇ ಸತ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾದನಾಶ್ರಮಿಣಾಮನಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಶ್ರಮೇತಿ ।
ಅನಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ನ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅನಾಶ್ರಮಿತ್ವೇನೇತಿ ।
ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ರೈಕ್ವೇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ಶ್ರೌತೀಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಶಿಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ಮಾರ್ತೀಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಪೀತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽನಂತರಸೂತ್ರನಿರಸ್ಯಂ ಚೋದ್ಯಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾದಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ರೈಕ್ವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಭವಾದ್ವರ್ಣೋಪಾಧಾವುಕ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರನಿಯಾಮಕತ್ವಾನ್ನಿಯಾಮಕಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ವರ್ಣಧರ್ಮವಿಶೇಷೈರನುಗೃಹೀತಾ ವಿದ್ಯೋದೇಷ್ಯತೀತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಸೇತಿ ।
ಅವಿರುದ್ಧೈರನಾಶ್ರಮಿತ್ವಾವಿರೋಥಿಭಿರಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅತ ಏವ ಪುರುಷಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿಭಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಜಪಾದಿಷ್ವಪಿ ಶೂದ್ರಾದಿವನ್ನಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಮೈತ್ರೋ ಮಿತ್ರೇ ಭವಃ ಸರ್ವಭೂತಾಹಿಂಸಕೋ ದಯಾವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ನೈಯೋಗಿಕಫಲೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಾನಂತರ್ಯಸ್ಯಾಚೋದಿತತ್ವಾದನಿಯತಕಾಲತ್ವೇ ನೈಯೋಗಿಕಕರ್ಮಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕೈರೇವ ಕರ್ಮಭಿರ್ವಿದ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಜನ್ಮಾಂತರೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಚಿತಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷು ಜನ್ಮಸು ಸಂಚಿತಸಂಸ್ಕಾರೈಃ ಸಿದ್ಧಃ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಪರಿಪಾಕವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯಧೀತವೇದೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕಾರೀ ತಥಾಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನ್ಯಾಶ್ರಮಧರ್ಮೈರುತ್ಪಾದಿತವಿವಿದಿಷೋ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರ್ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾನ್ನಿಯಮಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದ್ವಿಘಾತಕನಿಷೇಧಸ್ಯಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ರ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೮ ॥
ವರ್ಣೋಪಾಧಾವುಕ್ತಧರ್ಮಮಾತ್ರಾದಪಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚೇದಾಶ್ರಮಿತ್ವಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚಿರಾಚಿರವ್ಯಕ್ತಿಹೇತುತಯಾಶ್ರಮಿತ್ವಾನಾಶ್ರಮಿತ್ವಯೋರ್ವಿಶೇಷಾನ್ನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾಧನೋಪಚಯಾದಚಿರೇಣ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮ್ ।
ಆಶ್ರಮಿತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯನುಗೃಹೀತತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತೌ ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣಾಲ್ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಾಶ್ರಮಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ತೇನ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೇತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಸ ಚ ಪುಣ್ಯಂ ಸ್ವಾಶ್ರಮೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತೀತಿ ಪುಣ್ಯಕೃದುಚ್ಯತೇ । ತೇಜಸಿ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ತೈಜಸಃ । ತತ್ರ ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತ್ವವಿಶೇಪಣಾದಾಶ್ರಮಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತಯಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಿತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಸ್ಮಾರ್ತಮಪಿ ಲಿಂಗಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಅನಾಶ್ರಮೀತಿ ॥ ೩೯ ॥
ಅನಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಕರ್ಮಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಹೇತುಶ್ಚೇದಾರೂಢಪತಿತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಧೀಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನ ವಿಷಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸಂತೀತಿ ।
ತಾನಾಶ್ರಮಾನ್ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಧೀಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ಯ ಕರ್ಮ ವಿಷಯಸ್ತತ್ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುರ್ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ತದ್ಧೇತುಮಾಹ -
ತಾಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂಚಿದ್ರಾಗಾದ್ಯುದ್ರೇಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾ ಮಾನವತೀ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾರ್ಥಃ । ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಚ್ಯುತಾನಾಂ ಕರ್ಮ ಯಥೋಕ್ತವಿದ್ಯಾಹೇತುರ್ನೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಶ್ರಮಿತ್ವಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಚ್ಯುತೇರಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮೋಕ್ತೋ ಯಾಗಾದಿಧರ್ಮಃ ಸುಖೇನ ಶಕ್ಯೋಽನುಷ್ಠಾತುಮಿತಿ ತಚ್ಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ರಾಗದ್ವೇಷವಶೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹೋಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾಚಾನಾಶ್ರಮಿಕರ್ಮ ನಿಂದಿತಮಪಿ ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯವರೂಢಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಾಹೇತುರಾಶ್ರಮಾವರೋಹೋಽನುಷ್ಠೇಯಸ್ತದಾರೋಹಾವರೋಹಯೋರನ್ಯತರತ್ವಾತ್ತದಾರೋಹವದಿತ್ಯವರೋಹಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾಶ್ರಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುತ್ರಯಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅರಣ್ಯಮಿತ್ಯೇಕಾಂತೋಪಲಕ್ಷಿತಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸ್ತ್ವಂ ತದಿಯಾದ್ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಪದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರ್ಗಸ್ತತಸ್ತಸ್ಮಾದರಣ್ಯಾನ್ನ ಪುನರೇಯಾತ್ಪುನರ್ನಾಗಚ್ಛೇನ್ನ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹೇದಿತ್ಯುಪನಿಷದ್ರಹಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಮಪಿ ನಿಯಮಂ ಕಥಯತಿ -
ಆಚಾರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಉಕ್ತನಿಯಮತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅತದ್ರೂಪಮಪ್ರತ್ಯವರೋಹಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಅಭಾವಂ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಾಭಾವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಚೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನುಮಾನಮನೂದ್ಯ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇನ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾನುಮಾನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ರಾಗಾದಿವಶಾತ್ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಣಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತತೋ ನ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿ ನಿಯಮಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಜೈಮಿನೇರಿತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಪ್ರಚ್ಯುತ್ಯಭಾವೋಕ್ತಿಃ । ಉಭಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಣಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾದಾತ್ಪ್ರತ್ಯವರೋಹೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸೋಽಧೀಪೂರ್ವಚ್ಯುತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವಿಷಯಸ್ತೇಷಾಂ ಕಿಂ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮುತಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಮೃತೇರ್ಮಹಾಪಾತಕೇಷ್ವನುಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾದಾದಿತ್ಯಧೀಪೂರ್ವಚ್ಯುತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಣಾಮೇವೋರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಚಿಂತೇಯಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಅವಕೀರ್ಯೇತ ಯೋನೌ ರೇತಃ ಸಿಂಚೇತ್ । ಅವಕೀರ್ಣಂ ಯೋನೌ ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ರೇತೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯವಕೀರ್ಣೀ । ಪ್ರಮಾದಾಚ್ಚ್ಯುತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಣಾಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಾಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಮಾದಿನಾಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಾದಧಃಪಾತಾತ್ಪುಮರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಪತನಸಮಾಧಾನಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಯೋಜಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದೇವ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮುದಾಹರತಿ -
ಅವಕೀರ್ಣೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರ್ಯವಕೀರ್ಣೀತ್ಯತ್ರ ಪಶುಹೋಮಾರ್ಥಮಾಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂವಾ ಲೌಕಿಕೇಷ್ವೇವಾಗ್ನಿಷು ತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ‘ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ ತೇನ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ಯಾಭೀಷ್ಟಃ ಪ್ರೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾಹವನೀಯಸ್ಯ ಸರ್ವಹೋಮಾರ್ಥತ್ವಾದಾಹವನೀಯೇ ತಾವದುಪನಯನಹೋಮಾಃ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಜಾತಪುತ್ರೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತೇತಿ ಕೃತದಾರಸ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾಧಾನವಿಧಾನಾದುಪನಯನಕಾಲೇ ದಾರಾಭಾವಾದಾಧಾನಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲತ್ವಾದಾಹವನೀಯಾಭಾವಾಲ್ಲೌಕಿಕಾಗ್ನಿಷೂಪನಯನಹೋಮಾ ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಯಯಾಽವಕೀರ್ಣೀ ಸೈವ ತಸ್ಯ ಭಾರ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ತತೋಽಗ್ನ್ಯಾಧಾನಮಿತ್ಯಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಮವಕೀರ್ಣಿಪಶುಶ್ಚೇತಿ ಯಥೋಪಯನಕಾಲೇ ಲೌಕಿಕಾಗ್ನೌ ಹೋಮಸ್ತಥಾವಕೀರ್ಣಿಪಶುಶ್ಚ ತತ್ರೈವ ಹೋತವ್ಯಃ । ಆಧಾನಸ್ಯ ಪತ್ನೀಪರಿಗ್ರಹೋತ್ತರಕಾಲತಯಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತರಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪರಪರಿಗ್ರಹಭೂತಾಯಾ ಭಾರ್ಯಾತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಧಾನೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣೇ ನಿರ್ಣೀತಮಾಧಿಕಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ತದಪಿ ನೈಷ್ಠಿಕಸ್ಯ ಭವಿತುಂ ನಾರ್ಹತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂವಿಷಯಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯಾಪಿ ತದಯೋಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಉಪೇತಿ ।
ತಾದೃಗಿತ್ಯಪ್ರತಿಸಮಾಧೇಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ॥ ೪೧ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಉಪಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಉಪಪದಂ ಪೂರ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಪತನಸ್ಯ ತದುಪಪೂರ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಾವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮಪೀತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏವಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನೈಷ್ಠಿಕವ್ರತಲೋಪಸ್ಯೋಪಪಾತಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವೇ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಪಾತಕಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅಶನವದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ಕಥಂ ತದ್ಭಾವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸ್ಮರಣಾಭಾವಾನ್ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ದರ್ಶನಾಭಾವಮಾತ್ರಸ್ಮರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾವವಾದಿನಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಾ ಮೂಲಾನುಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ನನು ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಮನುಮಾಯ ತದರ್ಥಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇ ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸತ್ತಾ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಾವದ್ದರ್ಶನಾಭಾವಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ತದರ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರನುಮೀಯತೇ ತಾವದವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಶ್ರುತಿರ್ಗಮಯತೀತಿ ನ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಾವಧೀರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಯವವರಾಹಾಧಿಕರಣಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯವಮಯಶ್ಚರುರ್ವಾರಾಹೀ ಉಪಾನಹಾವಿತ್ಯತ್ರ ಯವವರಾಹಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಿಯಂಗುಕೃಷ್ಣಶಕುನಿಗ್ರಹೋ ವಾ ದೀರ್ಘಶೂಕಸೂಕರಗ್ರಹೋ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸಮೇತಿ ।
ಕೇಚಿದ್ದೀರ್ಘಶೂಕೇ ಯವಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಜತೇ ಪ್ರಿಯಂಗುಷು ಚಾಪರೇ ವರಾಹಶಬ್ದಮಪಿ ಸೂಕರೇ ಕೇಚಿದಾಹುಃ ಕೃಷ್ಣಶಕುನೌ ಚಾನ್ಯೇ ತೇನ ಪ್ರಯೋಗಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಮಾ ತುಲ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥಾ ವೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲಾ ಧೀಃ ಸೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಯದಾ ವಾನ್ಯಾ ಓಷಧಯೋ ಮ್ಲಾಯಂತ್ಯಥೈತೇ ಮೋದಮಾನಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ವರಾಹಂ ಗಾವೋಽನುಧಾವಂತೀತಿ ಚ ಯವವರಾಹಶಬ್ದಯೋರ್ದೀರ್ಘಶೂಕಸೂಕರವಿಷಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧೀಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾಸಿದ್ಧೇರ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಪ್ರಥಮೇ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಸ್ಮೃತೇಸ್ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಏವಂ ಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಕಥಂಚಿನ್ನೈಷ್ಠಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಲುಪ್ಯೇತ ತದಾ ನ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತೇನ ನೈಷ್ಠಿಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇ ಯತ್ನವತಾ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವಿಷಯಯತ್ನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾದೇನ ಸದಾಕಾರ್ಯತಾರೂಪಂ ಗೌರವಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಮರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಷ್ಠಿಕೇ ಹಿ ದರ್ಶಿತನ್ಯಾಯಮಿತರಯೋರತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧೇಸ್ತಯೋರಸ್ತಿ ಪ್ರಾಮಾದಿಕೇ ವ್ರತಲೋಪೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾನಪ್ರಸ್ಥ ಇತಿ ।
ದೀಕ್ಷಾಭೇದೇ ವ್ರತಲೋಪೇ ಪ್ರಮಾದತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಭಂಗೇ ಕೃಚ್ಛ್ರಂ ಚರಿತ್ವಾ ಮಹಾಕಕ್ಷಂ ಬಹುತೃಣಕಾಷ್ಠಂ ದೇಶಂ ವರ್ಧಯೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ದ್ವಾದಶೇತಿ ।
ದಿನತ್ರಯಮೇಕವಾರಭೋಜನಂ ದಿನತ್ರಯಂ ರಾತ್ರಿಭೋಜನಂ ದಿನತ್ರಯಮಯಾಚಿತಂ ದಿನತ್ರಯಮುಪವಾಸಕರಣಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿವ್ರಾಜಕೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾದತೋ ವ್ರತಲೋಪೇ ತುಲ್ಯಂ ಕೃಚ್ಛ್ರಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಭಿಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಸೋಮಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಂಗತ್ವಾತ್ತದಭಿವೃದ್ಧಿಮನಾದೃತ್ಯ ಮಹಾಕಕ್ಷಂ ವರ್ಧಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ಸೋಮೇತಿ ।
‘ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರಸಕ್ತೋಽಪಿ ಧ್ಯಾಯನ್ನಿಮಿಷಮಚ್ಯುತಮ್ । ಪುನಃ ಸ ಪೂತೋ ಭವತಿ ಪಂಕ್ತಿಪಾವನ ಏವ ಚ ॥ ಮನೋವಾಕ್ಕಾಯಜಾಂದೋಷಾಂಜ್ಞಾನೋತ್ಥಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಮಾದಜಾನ್ । ಸರ್ವಾಂದಹತಿ ಯೋಗಾಗ್ನಿಸ್ತೂಲರಾಶಿಮಿವಾನಲಃ ॥ ಉಪಪಾತಕಸಂಘೇಷು ಪಾತಕೇಷು ಮಹತ್ಸು ಚ । ಪ್ರವಿಶ್ಯ ರಜನೀಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಂ ಸಮಾಚರೇತ್ ॥ ನಿತ್ಯಮೇವ ತು ಕುರ್ವೀತ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಾಂಸ್ತು ಷೋಡಶ । ಅಪಿ ಭ್ರೂಣಹನಂ ಮಾಸಾತ್ಪುನಂತ್ಯಹರಹಃಕೃತಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತೇನಾಭಿಹಿತಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಧ್ಯಾನಾದಿಃ ಸ ಚ ಕರ್ತವ್ಯೋ ಭಿಕ್ಷುಣೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಪ್ರಮಾದಚ್ಯುತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಣಾಂ ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಮಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೨ ॥
ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಶಿಷ್ಟಾವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಬಹಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೈಃ ಸಹ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರರೂಪಂ ಕರ್ಮ ವಿಷಯಸ್ತತ್ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಂಗಂ ಕಿಂವಾ ನೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೈವ ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತಾಸಿದ್ಧೇರಂಗಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಆರೂಢ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದುಶ್ಚರಿತಾಚರಣಕೃತಮೇನೋ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪಿ ಕರ್ತುರಶುದ್ಧಿಮಾದಧಾತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪಿ ಕಸ್ಯಚಿದಶುದ್ಧಿರಪನೀಯತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತು ಪಾರಲೌಕಿಕಾಶುದ್ಧಿರಪಾಕ್ರಿಯತೇ ಐಹಿಕಾಶುದ್ಧಿರನುವರ್ತತೇ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - ‘ಬಾಲಘ್ನಾಂಶ್ಚ ಕೃತಘ್ನಾಂಶ್ಚ ವಿಶುದ್ಧಾನಪಿ ಧರ್ಮತಃ । ಶರಣಾಗತಹಂತೃೄಶ್ಚ ಸ್ತ್ರೀಹಂತೄಂಶ್ಚ ನ ಸಂವದೇತ್’ ಇತಿ । ತಥೇಹಾಪಿ ‘ಆರೂಢೋ ನೈಷ್ಠಿಕಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗಾದಾಚಾರಾಚ್ಚ ಪರಲೋಕಾಶುದ್ಧೇರಪನೀತತ್ವೇಽಪ್ಯವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಾವಗಮಾನ್ನ ತೈರ್ವ್ಯವಹಾರರೂಪಾಚಾರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಮ್ । ತದೇವಮುಕ್ತಾಚಾರಸ್ಯೋಕ್ತವಿದ್ಯಾನಂಗತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ‘ಬಾಲಘ್ನಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ । ಸಿದ್ಧಂತೇ ತದಾನುಗುಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೩ ॥
ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪಾಪಕಾರಿಣಿ ತೇನ ವ್ಯವಹಾರಾದನ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಪಕಾರವದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸ್ತಿಕರ್ತರಿ ತೇನ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ಫಲಲಕ್ಷಣೋಪಕಾರಮನ್ಯಯಜಮಾನಸ್ಯ ದರ್ಶಯನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ್ವಾಮಿನ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಗೀನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯಸ್ತೇಷೂಭಯಕರ್ತೃಕತ್ವಧಿಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಅಂಗೇಷ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾನಾಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕತ್ವೇಽಪಿ ಯಜಮಾನಗಾಮಿಫಲತ್ವೋಕ್ತೇರಸ್ತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ತುರಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಯಜಮಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ತದಧೀನಮಿತ್ಯೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧತೇತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಫಲಶ್ರುತಿಮೇವ ವಿಶದಯತಿ -
ಫಲಂ ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತಮಪಿ ಫಲಮೃತ್ವಿಗ್ಗತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋದ್ದೇಶನತ್ವಾತ್ಕ್ರತ್ವಧಿಕಾರಿಣ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತಸ್ಯೈವೋದ್ದೇಶನಯೋಗಾತ್ತದಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಗೋದೋಹನವದಥಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ಕ್ರತ್ವಧಿಕಾರಿಣ ಏವ ಗೋದೋಹನಫಲವದ್ವಿದ್ಯಾಫಲೇನ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಧಿಕೃತೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಮುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಯಾಜಮಾನತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಅಕರ್ತೃತ್ವೇ ಫಲಿತ್ವಮಪಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜಮಾನಗಾಮಿ ಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ಸರ್ಗತೋ ಯಾಜಮಾನಂ ಫಲಂ ವಚನಾತ್ಕ್ವಚಿದಪವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಚನಿಕಾಪವಾದಾಭಾವೇ ತೂತ್ಸರ್ಗಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೪ ॥
ಅಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಯಾಜಮಾನತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲತೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂಂ ವಿಭಜತೇ
ನೈತದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಕಥಮನ್ಯಸ್ಯ ಫಲಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತಸ್ಮೈ ಹೀತಿ ।
ಋತ್ವಿಜೋ ಯಜಮಾನೇನ ಸ್ವಗಾಮಿನೇ ಫಲಾಯ ಕ್ರೀತತ್ವಾನ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಗಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಕ್ರೀತತ್ವೇಽಪಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಕ್ರೀತತ್ವಾತ್ಕಥಮುಪಾಸ್ತೀನಾಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾಸಾಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ತಮುದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಣವಂ ಪ್ರಾಣಾದಿದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬಕೋ ನಾಮತೋ ದಲ್ಭಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ವಿದಾಂಚಕಾರ ವಿದಿತವಾನ್ । ವಿದಿತ್ವಾ ಚ ನೈಮಿಶೀಯಾನಾಂ ಸತ್ರಿಣಾಮುದ್ಗಾತಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ಸರ್ಗತೋ ಯಾಜಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಸ್ಯ ವಚನಾದಪವಾದೋ ಯತ್ರ ನೈವಂ ತತ್ರೋತ್ಸರ್ಗಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೪೫ ॥
ಇತಶ್ಚೋಪಾಸ್ತೀನಾಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಯಜಮಾನಗಾಮಿಫಲತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಸರ್ಗತಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈಶ್ಚ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಚೋಪಾಸ್ತೀನಾಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೬ ॥
ವಿಧುರಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಮಂದಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಧೀಸಾಧನೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನಾಂಗೋಪಾಸನಮಧಮಧೀಸಾಧನಮೇವ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಮೇವ ಧೀಸಾಧನಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ -
ಸಹಕಾರ್ಯಂತರೇತಿ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದಿತ್ವಾತ್ಮಾನಮೇಷಣಾಭ್ಯೋ ವ್ಯುತ್ಥಾಯ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ಸ್ಮ ತಸ್ಮಾದಧುನಾತನೋಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಪಂಡಾಽಧ್ಯಯನಜಾ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಸ್ತದ್ವಾನ್ಪಂಡಿತಸ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಂ ಪಾಂಡಿತ್ವಂ ಶ್ರವಣಂ ತನ್ನಿರ್ವಿದ್ಯ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬಾಲ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನಬಲಭಾವೇನ ಯುಕ್ತಿತೋಽಸಂಭಾವನಾನಿರಾಸರೂಪಮನನೇನ ಶುದ್ಧಧೀತ್ವೇನ ವಾ ತಿಷ್ಠಾಸೇತ್ಸ್ಥಾತುಮಿಚ್ಛೇತ್ । ಉಕ್ತದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ಬಾಲ್ಯಂ ಚೇತ್ಯಾದಿರನುವಾದಃ । ಶ್ರವಣಮನನಾನಂತರಂ ಮುನಿರ್ಮನನಶೀಲೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಮೌನಾದನ್ಯದ್ಬಾಲ್ಯಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಚಾಮೌನಂ ಮೌನಂ ಚ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಲಬ್ಧ್ವೋಕ್ತಹೇತುತ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಹೇುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯವಗಚ್ಛತೀತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಂ ಮೌನಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಮೌನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಚ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಯೋಗಸಿದ್ಧೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರುಪಾಧಿವಿದ್ಯಾಂತರಂಗಸಾಧನಮೌನವಿಧಿಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೌನಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾನುಷ್ಟೇಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ತಂ ಹೇತ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಂಗೋಪಾಸನಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮೇತಿ ವದಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿ ವಿಧಿಹೀನವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಥ ಮುನಿರಿತ್ಯೇಷೋಽಪಿ ನ ವಿಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಬಾಲ್ಯೇನೇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ಮೌನೇಽಪಿ ವಿಧಿಸ್ತು ನೇತ್ಯಾಹ -
ಬಾಲ್ಯೇನೇತಿ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಃ ಶ್ರೂಯೇತ ಬಾಲ್ಯವನ್ನ ಚ ಶ್ರೂಯತೇಽತಃ ಶ್ರೋತವ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಶ್ರವಣಾದ್ವಿಧ್ಯಭಾವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಮೌನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನಧಿಗತಸ್ಯಾನುವಾದಾಯೋಗಾದನ್ಯತ್ರ ವಿಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರ್ವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪಾಂಡಿತ್ಯವಿಧಾನಾದೇವ ಮೌನಮಪಿ ಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯೈವ ಮೌನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಮುನೀತಿ ।
ಮುನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಿಕ್ಷುವಚನತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ವಿಧಾನಾದತ್ರಾನುವಾದ ಏವೇತಿ ಮತ್ವಾ ಮೌನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾನುರೋಧಾನ್ಮೌನವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ನ ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪಾಂಡಿತ್ಯೇನ ಮೌನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತದಾ ವಿಧೀಯಮಾನಬಾಲ್ಯಸ್ಯೇತ್ಥಂ ಪ್ರಶಂಸಾ । ನಹಿ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂತು ಬಾಲ್ಯೇಽನುಷ್ಠಿತೇಽನಂತರಂ ಮನನಾಪರಪರ್ಯಾಯಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ತ್ಸ್ಮಾದ್ಬಾಲ್ಯಂ ಪ್ರಶಸ್ತಮ್ ।
ಯದಾ ಮೌನಸ್ಯೋತ್ತಮಾಶ್ರಮಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಂತರಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನುವಾದಸ್ತದಾ ಬಾಲ್ಯಮಾತ್ರಾನುಷ್ಠಾನವಾನುತ್ತಮಾಶ್ರಮಿತ್ವೇನ ಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ವ್ಯಕ್ತಾ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬಾಲ್ಯಪಾಂಡಿತ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಮೌನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಾನ್ನ ತನ್ಮುಮುಕ್ಷೋರನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಪೂರ್ವತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪಂಡಿತಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮುನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ತದತಿಶಯಗಾಮಿತ್ವಾದರ್ಥಭೇದಾನ್ನ ಪಂಡಿತಶಬ್ದೇನ ಮುನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಂ ತದರ್ಥತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಮುನೀನಾಮಿತಿ ।
ಆಶ್ರಮೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದನಿಯತಂ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯವಾಚಿತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತ್ರ ವಿಧಾನಾದನುವಾದ್ಯತ್ವಮೇವಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತಮಾಶ್ರಮೇ ಮುನಿಶಬ್ದೋಽಸಾಧಾರಣಃ ಸಾಧಾರಣೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸಾಧಾರಣತ್ವಂ ತ್ವೇಕಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಇತರೇತಿ ।
ಮೌನಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ತೃತೀಯಮಿತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದೇಕತ್ರೈವ ವಿಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪರಿಧಾರಣವನ್ಮೌನಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ನಿರ್ವೇದನೀಯತ್ವೇತಿ ।
ಕಸ್ಯೇದಂ ಮೌನಂ ವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿತಯಾ ವಿಧೀಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ತದ್ವತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಪ್ರಾಪಕಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷೇಣೇತಿ ಪದಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತ್ಯಗದ್ವಯಂ ವಸ್ತು ದ್ವೈತಂ ಸರ್ವಮವಿದ್ಯಾಮಯಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನಾಭ್ಯಾಸೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಪುರುಷಸ್ಯೌನ್ಮುಖ್ಯಾದನರ್ಥಕೋ ವಿಧಿರಿತಿ ಚೋದಿತೇ ಸನ್ಯಾಸಪ್ರಕರಣಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೇಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುಭಾವಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾದೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ತದ್ವಿಧಿರಿತಿ ಸಮಾಧಿಃ ।
ವಿದ್ಯಾವಂತಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿದ್ಯಾವತ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾತಿಶಯಯುಕ್ತೋ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ವಿದ್ಯೋದಯಾಯ ತದುಪಾಯಾಭ್ಯಾಸೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತೇನಾಸ್ಯ ಪಕ್ಷೇ ಕದಾಚಿದ್ಭೇದದರ್ಶನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯತೋ ವಿಧೇರರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಸೂತ್ರಪದಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏತದಿತಿ ।
ಅತನ್ನಿಷ್ಠವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಧಾಯಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವಿಧ್ಯಾದಿವದಿತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆದಿರ್ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿಧೇರಾದಿರ್ವಿಧ್ಯಾದಿರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಿಧಿಃ ಸಮಿದಾದಿಸ್ತು ವಿಧ್ಯಂತಸ್ತತ್ರಾಶ್ರುತವಿಧಿಕೇಽ ವಿಧಿರಾಸ್ಥೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ॥ ೪೭ ॥
ಬಾಲ್ಯಾದಿಪ್ರಧಾನಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಯದ್ಯನುಷ್ಠೇಯಸ್ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಮಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇನೋಪಸಂಹರತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯನಂತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಗೃಹಿಣೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಕೈವಲ್ಯಾಶ್ರಮಸ್ಯ ಕಿಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಾಸ್ಥಾವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಬಹುಲಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಧರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತೇನೋಪಸಂಹಾರೋ ನ ತೇನೈವ ಸಮಾಪನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ನನು ಯಥಾ ಗೃಹಿಣೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಿ ತಥಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಕರಣಸಂಯಮಾದಿಕರ್ಮಾಂತರಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತಥಾಚ ಕೋಽಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆಶ್ರಮಾಂತರೇತಿ ।
ಗೃಹಮೇಧಿನಿ ವಿಶೇಷೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೪೮ ॥
ಮೌನಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶ್ರಮದ್ವಯೋಕ್ತೇರಿತರಾಶ್ರಮಾಭಾವಾಶಂಕಾ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭವೇತ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾಹ -
ಮೌನವದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತಯೋಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ದರ್ಶಿತೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇತರೇಷಾಮಿತಿ ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ತು ಸಿದ್ಧವದುಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತರೇಷಾಮಿತೀತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೋ ಬೃಹನ್ನಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಚತುರ್ವಿಧಃ । ಗೃಹಸ್ಥೋಽಪಿ ವಾರ್ತಾವೃತ್ತಿಃ ಶಾಲೀನವೃತ್ತಿರ್ಯಾಯಾವರೋ ಘೋರಸಂನ್ಯಾಸೀತಿ ಚತುರ್ವಿಧಃ । ವಾನಪ್ರಸ್ಥಶ್ಚ ವೈಖ್ಯಾನಸೌದುಂಬರವಾಲಖಿಲ್ಯಫೇನಪಪ್ರಭೇದೈಶ್ಚತುರ್ವಿಧಃ । ತಥಾ ಪರಿವ್ರಾಡಪಿ ಕುಟೀಚಕಬಹೂದಕಹಂಸಪರಮಹಂಸಭೇದೈಶ್ಚತುರ್ವಿಧ ಇತಿ ಷೋಡಶಪ್ರಭೇದಾಸ್ತಾವದಾಶ್ರಮಾಸ್ತತ್ತದ್ಧರ್ಮವಿಶೇಷಯುಕ್ತಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಿ ವಾನಪ್ರಸ್ಥೇ ಚಾನುಷ್ಠಾತೃಭೇದಮನುಷ್ಠಾನಭೇದಂ ವಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಹೂಕ್ತಿರ್ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವಾಸಂದಿಗ್ಧತ್ವೇನೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೯ ॥
ಬಾಲ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಮೌನಮಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಾನ್ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕಿಂಂ ತದ್ಬಾಲ್ಯಮಿತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಅನಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತಂ ಬಾಲ್ಯಂ ವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಬಾಲ್ಯೇ ವಿಷಯೇ ಸಂಶಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಂಶಯಕಾರಣಮಾಹ -
ಬಾಲಸ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬಾಲಭಾವೋ ವಯೋವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಗ್ರಹೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಬಾಲೇತಿ ।
ತದ್ಧಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ಬಾಲ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಂಶಯಮಭಿನಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಬಾಲ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥವಿವೇಚನೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಪುಮರ್ಥಹೇತುವಿದ್ಯಾಂತರಂಗಸ್ಯೈವಾತ್ರಾಪಿ ನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಿಷ್ಠನ್ಮೂತ್ರತ್ವಾದ್ಯಪಿ ವಿದುಷೋಽನುಷ್ಠೇಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬಾಲ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರರೂಢೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿರೂಪಭಾವಶುದ್ಧೇರನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾನ್ನ ವಿದುಷೋ ಯಥೇೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಚರಣಂ ಚಾರೋ ವದನಂ ವಾದೋ ಭಕ್ಷಣಂ ಭಕ್ಷಸ್ತೇ ಕಾಮತೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ । ಯಥೋಪಪಾದಂ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಯತ್ರ ಕ್ವಾಪಿ ಮೂತ್ರಂ ಚ ಪುರೀಷಂ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧಾದಯುಕ್ತಮುಕ್ತವಿಧಬಾಲ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶಿಷ್ಟಗರ್ಹಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸಂಕೋಚೋ ವಿಶೇಷವಿಧೇಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧೇರ್ವಿಶೇಷವಿಧಿನಾ ಸಂಕೋಚೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಪಶ್ವಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಯಾಮಪಿ ನ ದೋಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ ನ ವಿಧೇಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ನೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತಃ ಸಂಕೋಚೋ ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇದಿತಿವಚನಾದಿತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯಾಹ -
ವಚನಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರವಿರುದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಸಂಭವತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾನ್ನ ಕಾಮಚಾರಾದಿ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ಅವಿರುದ್ಧೇ ಹೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಕಾಮಚಾರಾದಿ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಯದಂಗತ್ವೇನ ಬಾಲ್ಯಾದಿ ವಿಧೀಯತೇ ತದಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಧಾನೋಪಕಾರಿತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಕಾಮಚಾರಾದಿ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ತದವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧೇಯಂ ಬಾಲ್ಯಂ ತದಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ಯೋಜಯತಿ -
ತದಾಹೇತಿ ।
ಕಥಂ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಬಾಲ್ಯಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಅಪ್ರರೂಢೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿರೂಪಭಾವಶುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಬಾಲ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೋಪಕಾರಿತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕುಲೀನತ್ವಪ್ರಕಟನಂ ಸತ್ತ್ವಂ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಮಸತ್ತ್ವಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನರಾಹಿತ್ಯಮಶ್ರುತತ್ವಂ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಬಹುಶ್ರುತತ್ವಮ್ । ಸದಾಚಾರನಿರತತ್ವಂ ಸುವೃತ್ತತ್ವಂ ದುರಾಚಾರನಿಷ್ಠತ್ವಂ ದುರ್ವೃತ್ತತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಕಿಂಚಿದನುಷ್ಠೇಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಗೂಢೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಿಂದ್ರಿಯಪಾರವಶ್ಯಂ ನಿರಸಿತುಮಂಧವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ರಸನಾದಿಪಾರವಶ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಜಡವದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಪಾರವಶ್ಯಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಾರವಶ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಮೂಕವದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಧ್ವಜಿತ್ವಾಪ್ರಕಟನಮವ್ಯಕ್ತಲಿಂಗತ್ವಮ್ । ತದೇವಂ ಮುಮುಕ್ಷೋರುಪರತಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಪರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮವಶ್ಯಂಭಾವೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೫೦ ॥
ಬಾಲ್ಯಾಂತಮುಚ್ಚಾವಚಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಂ ವಿದ್ಯಾಜನ್ಮಕಾಲಂ ನಿರೂಪಯತಿ
ಐಹಿಕಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತ್ವಧೀನಧೀಜನ್ಮವಿಷಯೇ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿಫಲೇ ಚಿತ್ರಾದಿಫಲೇ ಚೋಭಯೋಪಲಬ್ಧೇರ್ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರತಿಬಂಧಶೂನ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀಪ್ರಸವಭೂಮಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇರತ್ರ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯೋಪಾಯತ್ವನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತೇಷಾಂ ತನ್ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮೈಹಿಕತ್ವನಿಯಮಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಫಲದ್ವೈವಿಧ್ಯೋಪಲಬ್ಧೌ ತನ್ನಿಯಮೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಶ್ರವಣಾದೀತಿ ।
ಚಿತ್ರಾದಿವದಮುತ್ರಾಪಿ ಧೀಹೇತುತ್ವಂ ಶ್ರವಣಾದೇಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿವದ್ಧೀಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕಾಲಾಂತರೀಯಕುಂಭೋಪಲಂಭಾಯ ಚಕ್ಷುರುನ್ಮೀಲನಾಭಾವವಜ್ಜನ್ಮಾಂತರೀಯವಿದ್ಯಾಯೈ ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದುಪಲಭ್ಯಮಾನಸಂಸಾರದುಃಖನಿವೃತ್ತಯೇ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಾಧಾನಾದಾನಾಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಕಾರೀರ್ಯಾದಿವತ್ತುಲ್ಯಜನ್ಮನ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಜನ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಫಲಾನಾಂ ಧೀಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೀಯತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಧೀಜನ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಜ್ಞೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಧೀಶುದ್ಧ್ಯಾ ಶ್ರವಣಾದಿಘಟಕತ್ವಾದ್ಧಟಿತೇಷು ತೇಷು ಧಿಯಾವಶ್ಯಂಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯೈಹಿಕತ್ವನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿತುಲ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಕೃತೇಷ್ವಪಿ ನ ಚೇದತ್ರ ಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮತದುಪಾಯತೈವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಚಿತ್ರಾವದನಿಯತಫಲಧೀಸಾಧನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕೃತೇಷ್ವಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಕದಾಚಿದ್ವಿದ್ಯಾ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ತದುಪಾಯತ್ವಮನಿಯತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಕೃತೇಷ್ವಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವತ್ರ ವಿದ್ಯಾನುದಯೇ ಕಾರೀರ್ಯಾದಾವಿವ ಪ್ರತಿಬಂಧೋ ವಾ ಪೌಷ್ಕಲ್ಯಾಭಾವೋ ವಾ ತೇಷಾಂ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಹೀನಾ ಹಿ ಸಾಮಗ್ರೀ ಕಾರ್ಯಹೇತುರ್ನ ಚೈತಾವತಾ ತದ್ಧೇತುತ್ವಹತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸ್ಥಿತವಿಪಾಕಶ್ರವಣಾದಿವಿರೋಧಾತ್ಕರ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರತಿಬಂಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಉಪಸ್ಥಿತೇತಿ ।
ತೈರೇವ ದೇಶಾದಿಭಿರ್ವಿದ್ಯಾರ್ಥಮೇವ ಶ್ರವಣಾದಿ ಕರ್ಮ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿಪಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಾನೀತಿ ।
ಭೋಗಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಶ್ರವಣಾದೇರ್ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತೈಕರೂಪ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ತೇಭ್ಯೋ, ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ನ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಿತಿ ಕುತೋ ನಿಯಮಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಾಧನೇತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಿಹ ವಿದ್ಯಾಭಾವೇ ಕಾರೀರ್ಯಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿಸತ್ತ್ವಕಲ್ಪನೇನ ಧಿಯ ಆಮುಷ್ಮಿಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿಹೈವ ಮೇ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿದೃಷ್ಟೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದೃಶ್ಯಮಾನಸಂಸಾರದುಃಖಸ್ಯಾನೇಕಜನ್ಮಗಾಮಿತ್ವಂ ಜಾನತೋ ಯದಾ ಕದಾಚಿದನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಸಂಧೇಃ ಸಾಧನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಭಾವಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಭಿಸಂಧೇರಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿವದ್ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರವಣಾದೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ವಿಧಾನಾದದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾಪಿ ಸಾಧನತ್ವಮವಘಾತವದವಗತಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮನಿಯತಕಾಲಫಲಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವವಿಧೇಶ್ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರನಿಯತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಘಟಕತ್ವಾದ್ಧಟಿತೇಷು ಶ್ರವಣಾದಿಷು ವಿದ್ಯಾಽವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತಿ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಂಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೌತಲಿಂಗಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರವಣಮಪಿ ದುಷ್ಕರಂ ಬಹೂನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರವಣಾಯೇತಿ ।
ಕಥಂಚನ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ತತ್ಫಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ದುರ್ಲಭಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶೃಣ್ವಂತೋಽಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಆಶ್ಚರ್ಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾವದಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಕ್ತಾಶ್ಚರ್ಯೋಽದ್ಭುತವತ್ಕಶ್ಚಿದೇವ ಸಂಭವತಿ । ಸಮ್ಯಗಾಚಾರ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತಚ್ಛ್ರುತ್ವಾ ಲಬ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ತಾಽಸ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಃ । ತಿಷ್ಠತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಕುಶಲೇನಾಚಾರ್ಯೇಣಾನುಶಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಪರೋಕ್ಷತೋ ಜ್ಞಾತಾಪ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವೇ ಧಿಯೋ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಗರ್ಭಸ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರಿಮಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಚಿತಂ ಸಾಧನಂ ಜನ್ಮಾಂತರೇಽಪಿ ಧಿಯಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ಸ್ಮೃತಾವಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಪೌಷ್ಕಲ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗಾತ್ಪಶ್ವಾದಿಫಲಚಿತ್ರಾದಿವದನಿಯತಕಾಲತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನಾನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ತೇಷಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫೧ ॥
ವಿದ್ಯಾರೂಪೇ ಫಲೇ ಕಾಲೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಕೃತೋ ವಿಶೇಷನಿಯಮೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವಿಶೇಷನಿಯಮಸ್ಯಾಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಮುಕ್ತಿರ್ವಿಷಯಃ ಸಾ ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾವದುತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಕೃತವಿಶೇಷವತೀ ಕಿಂವಾ ನೇತಿ ಫಲಸ್ಯೋಭಯಥಾದೃಷ್ಟೇ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಕೃತವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗತೋ ನಿರತಿಶಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿರುಪಚಯಾಪಚಯವತೀ ಫಲತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಾಧಿಗಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽನುಮಾನೇ ಜಾಗ್ರತಿ ಕಥಮಾಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮೈಕರೂಪ್ಯಾವಧಾರಣಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾನ್ನಾನುಮೇತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಾವಯವಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದವಸ್ಥೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿರ್ನಾಮ ಕಾಚಿದವಸ್ಥಾ ವಿದ್ಯತೇ ಚೇದದ್ವಿತೀಯತ್ವವಿರೋಧಾದವಸ್ಥಾತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾವದಸಾವಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಮತೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಮುಕ್ತೇರುತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷಕೃತವಿಶೇಷರಾಹಿತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮಸ್ಥೂಲಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರೂಪಿತಮಿತಿ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಏಕೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಮುಕ್ತೇರ್ನಿರತಿಶಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಾಷ್ಠೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ವಾಲೋಪಚಯಾಪಚಯದೃಷ್ಟೇರಂತರಂಗಬಹಿರಂಗತದಭ್ಯಾಸಾದಿಸಾಧನೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಚಯಾಪಚಯಸಂಭವಾತ್ತತ್ಫಲೇ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ತೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈವ ಸಾತಿಶಯಾ ಸ್ವಸಾಧ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದತಿಶಯಮಾದಧ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಮತಿಶಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮುಕ್ತೌ ನಾತಿಶಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ವಿದ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಾ ನಾತಿಶಯವತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಶೇಷೋ ದರ್ಶಿತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮುಕ್ತಾವಪಿ ತರ್ಹಿ ತಾದೃಶೋಽತಿಶಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಯಾ ಮುಕ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಕ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಏಕರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತದಾಕಾರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದನೇಕರೂಪಫಲೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತತ್ಫಲೇ ವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಭೇದಾಭಾವಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವದಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಭೇದಾತ್ತತ್ರ ಭೇದೇಽಪಿ ನಾತ್ರ ವಿಷಯಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸಗುಣಾಸ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಫಲಭೇದೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೇ ಗುಣಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕಸ್ಯಚಿತ್ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಗತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ನ್ಯೂನಾಧಿಕಭಾವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸತಿ ಹೀತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ -
ತದವಸ್ಥೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಮುಕ್ತೇರ್ನಿರತಿಶಯತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತೇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೫೨ ॥
ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಂತಿಮಾಧಿಕರಣೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿನಿಯಮಾಭಾವೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಮೋಕ್ಷೌಪಯಿಕವಿದ್ಯಾಸಾಧನೇಷು ಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಾವೃತ್ತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತಿನಿಯಮಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಆವೃತ್ತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಂ ವಕ್ತುಂ ತಾರ್ತೀಯಮರ್ಥಮನುದ್ರವತಿ -
ತೃತೀಯ ಇತಿ ।
ಸಾಧನವಿಚಾರಶೇಷದ್ಯೋತನಾಯ ಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಧನಾಧೀನತ್ವಾತ್ಫಲಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ವಿಚಾರಯೋರಪಿ ಯುಕ್ತಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀಹಾರ್ಚಿರಾದಿವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ತದುಕ್ತಿರಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಂಗೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಧಿಗಮಾಧಿಕರಣಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತನಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನವಾಂತರಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಾಧನಂ ಚಿಂತಿತಮ್ । ಅಧುನಾ ಫಲಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಲಬ್ಧಮಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ ತದರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾಯತ್ತಾ ಚ ತಚ್ಚಿಂತಾ ಫಲಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಂಗತೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮನೂದ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸಾಧನೇಷೂಭಯಥಾತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನೇಷು ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುಶ್ರೌತಾತ್ಮಧೀಸಾ ಧನಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಾವೃತ್ತ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾನಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತೈವ ತೇಷಾಂ ಫಲತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಯಾಜಾದಯಃ ಸಕೃದನುಷ್ಠಿತಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಫಲೋಪಕಾರಿಣಸ್ತಥಾ ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಸಕೃದನುಷ್ಠಿತಃ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀಹೇತುರಿತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಘಾತಾದಿವತ್ಫಲಪರ್ಯಂತಮಾವೃತ್ತ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾವತೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಕೃದನುಷ್ಠಾನೇನ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪರ್ಯಂತಮನುಷ್ಠಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅಶ್ರೂಯಮಾಣಾಯಾಮಿತಿ ।
ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸಾಧನಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಕೃದೇವ ಸಾಧನೋಪದೇಶೇನ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯೇ ಸಂಭವತ್ಯಸಕೃದುಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾವೃತ್ತೌ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಥಾಚ ನಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಸಾಧನತ್ವಧಿಯಾಪ್ಯಸಕೃದುಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇರವಿರೋಧಾನ್ನಾವೃತ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲೇಷು ಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಾವೃತ್ತಿಮಪಾಕೃತ್ಯ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲೇಷ್ವಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಮಪಾಕರೋತಿ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವದನುಷ್ಠಾನಾದದೃಷ್ಟಾರ್ಥತೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದೇನಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನರೂಪಾಯಾ ಮುಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾನಾಂತರೀಯಕತಯೋಚ್ಛೇದಸ್ಯ ರಂಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾದ್ಯಾವತ್ಫಲಮವಘಾತಾದಿವದಾವರ್ತನೀಯನಿ ತಾನೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ದರ್ಶನೇತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನೇಷು ಸಕೃದುಕ್ತೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಸ್ಯಾದದ್ಧಾ ನ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಽಸ್ತಿ ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತೀತಿ ಲಿಂಗಾದಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಮುಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ವಕವ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾವತ್ಫಲಮಾವೃತ್ತಿಸ್ತಾಸ್ವಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ತಾಸ್ವಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತರ್ಣೀತಾವೃತ್ತಿಗುಣಮುಪಾಸನಮಿತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಧ್ಯಾನಮಪಿ ತಥಾವಿಧಮಿತ್ಯತ್ರ ತಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಶಬ್ದಶ್ರುತಾವಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಾವಪಿ ವೇದೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇ ಕಥಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿದೀತಿ ।
ವಿದಿನೋಪಕ್ರಮ್ಯೋಪಾಸಿನೋಪಸಂಹಾರೇ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸ ರೈಕ್ವೋ ಯದ್ವೇದ ತತ್ಪ್ರಾಣತತ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಧರ್ಮಫಲಮಭಿಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಏವಂ ರೈಕ್ವವದನ್ಯೋಽಪಿ ಯದ್ರೈಕ್ವವೇದ್ಯಂ ವೇದ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಸಾಧುಫಲಾವಾಪ್ತಿರ್ಭವತಿ ಸ ತಥಾಭೂತೋ ರೈಕ್ವೋ ಮಯೋಕ್ತಃ । ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ । ರೈಕ್ವಮಿವ ಜಾನಶ್ರುತಿಮಲ್ಪಕಂ ಕಿಮಾತ್ಥೇತಿ ಹಂಸಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಹಂಸವಚನಮ್ । ಹೇ ಭಗವೋ ರೈಕ್ವ, ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ಸೇ ತಾಮೇತಾಂ ಮಾಮನುಶಾಧಿ ಶಿಕ್ಷಯ ಜ್ಞಾಪಯೇತಿ ಜಾನಶ್ರುತೇರುಕ್ತಿಃ । ಅತ್ರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ವಿದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ।
ಉಪಾಸಿನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ವಿದಿನೋಪಸಂಹಾರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯೋರೈಕ್ಯಮುಪಾಸ್ತಿಶ್ಚಾವೃತ್ತಿಗುಣೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಾವೃತ್ತೇಃ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತೇಷು ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಸಕೃದಿತಿ ॥ ೧ ॥
ವಿಷಯಮಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲೇಷು ಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವಾವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಸಕೃದುಕ್ತೇರಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಪಿ ತು ಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಲಿಂಗಮಪೀತಿ ।
ಹೇ ಪುತ್ರ, ತ್ವಂ ರಶ್ಮೀನಾದಿತ್ಯಂ ಚ ಭೇದೇನ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯಾದಿತಿ ತಕಾರಮಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯತಾದಿತಿ ಮಧ್ಯಮೈಕವಚನಂ ತ್ವಂಯೋಗಾತ್ । ಪರ್ಯಾವರ್ತಯೋಪಾಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ತ್ವಮೇಕೋ ಮೇ ಪುತ್ರೋಽಸಿ ತ್ವಂ ತು ರಶ್ಮೀನುದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯತಾತ್ತತೋ ಬಹವಸ್ತೇ ಪುತ್ರಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತೇತ್ಯೇತಲ್ಲಿಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರೇಷು ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತೇನ ಪ್ರಕೃತೇನೋದ್ಗೀಥಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲತಯಾ ಧ್ಯಾನತ್ವೇನ ವಾ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾದಿಷು ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಯಃ ಶ್ರವಣಾದಯಶ್ಚ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಾಸ್ತಾವದಿಹೋದಾಹರಣಂ ತತ್ರಾಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಷ್ವಾವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಷು ತಾಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾತಿಶಯಃ ಸಾಧ್ಯೋ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ತೇನ ತತ್ರ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತಾವತಾಽವಿದ್ಯಾಧ್ವಸ್ತೇರಭಾವಾತ್ತದರ್ಥಮಾಗಂತುಕಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ -
ನ । ಆವೃತ್ತಾವಿತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯವದಾವೃತ್ತಿಮದಪಿ ತತ್ತ್ವಮಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕ್ಷಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸಹಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಜನಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಮುಪೇತ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಆವೃತ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನಃ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಶ್ಚೋದಯತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಶೂಲವಿಶೇಷಸ್ಯಾನುಭವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದೇವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಧೀರೇವ ಕಿಂ ವಿಶೇಷಧಿಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಸ ತರ್ಹಿ ಭಾವನಾಜನ್ಯೋ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಜನ್ಯೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಮಾನಜನ್ಯತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಂಸಿತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕ್ಷಮೇ ತದಕ್ಷಮೇ ವಾ ಸಮರ್ಥೇ ಚೇದಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ದ್ವೀತೀಯಂ ನಿರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋರಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತ್ಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತ್ವೋಪಗಮೇಽಪಿ ವ್ಯರ್ಥಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಮೇಯಸ್ವಭಾವಾನುಸಾರೇಣಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮೇಯಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಪಿ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯಂ ಕಂಚಿದಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೋದ್ಯತೇ ಸರ್ವಾನೇವ ವಾ ಪ್ರತೀತಿ ವಿಕ್ಲ್ಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಬೋಧಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾದಸತಿ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧೇ ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಬೋಧಿತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧೇ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾವೃತ್ತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಕೃತಾಪಿ ಲಿಂಗಮಂಗೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾದೀ ಸ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮಾವೃತ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯೇನ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಧೀಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪದಾರ್ಥಯೋಶ್ಚ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾದಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮೇಣೈವ ಧೀರಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಜಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಸ್ಥೂಲಾದೀತಿ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪುನರುಕ್ತಮರ್ಥಮಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಾದೀತಿ ।
ಶ್ರೌತೇ ತದರ್ಥೇ ವಿದ್ವದನುಭವಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ವಾಚ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಚ ಸಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತ್ವಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಮಪಿ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಅವಧಾರಿತೋ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಯಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಪ್ರಾಣಿತೀತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ಯಾತಾಮೇತೌ ಪದಾರ್ಥೌ ತಥಾಪಿ ಕಥಮಾವೃತ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಮೇಯಸ್ಯಾನಂಶತ್ವಾದಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಆರೋಪಿತವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂಶಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಕ್ರಮವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾದಹಂಬ್ರಹ್ಮೇತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಕಥಂ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕ್ರಮೇಣ ಜಾತಂ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವಕಾಲಮೇವ ತತೋಽಸಂಭಾವನಾದಿನಿರಾಸಸಹಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ನಾಸ್ತ್ಯೇವಾವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂದಮಧ್ಯಮೌ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮುತ್ತಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಾಽಪಿ ಧೀರಾವೃತ್ತಿಮಪೇಕ್ಷತೇ ಫಲಾಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನೇ ಜ್ಞಾನೇ ಯದಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತದಂಗೀಕುರ್ವನ್ನಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾದೀದೃಶೀ ಧೀಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬಲವತೀತಿ ।
ಸಾ ವಾಕ್ಯೀಯವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇಯತ್ವಾದ್ಭ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ದುಃಖಿತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವೇಷಾಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾದೇವ ವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಭ್ರಾಂತಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಯುಕ್ತಿಬಾಧಿತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹೀತಿ ।
ದುಃಖಾದಯಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ನಾತ್ಮಧರ್ಮಾ ವೇದ್ಯಾತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾಚ್ಚ ದುಃಖಾದೀನಾಂ ರೂಪಾದಿವತ್ತತ್ತ್ವತೋ ನಾತ್ಮಧರ್ಮತೇತ್ಯಾಹ -
ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಚೈತನ್ಯಮಪಿ ನ ಸ್ವರೂಪಮನನುವೃತ್ತತ್ವಾದ್ದುಃಖಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ದುಃಖಿತ್ವಾದಿಧೀರ್ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಶ್ಚೈತನ್ಯಮೇವಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾನುಭವೇ ವಾಕ್ಯಾದವಿರುದ್ಧೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ನೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೇವಾನುಭವಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯತೇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ರತಿರಾಸಕ್ತಿಸ್ತತ್ಫಲಂ ತೃಪ್ತಿಸ್ತೃಪ್ತೇರಪಿ ಫಲಂ ಸಂತೋಷ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಯತ್ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವಮಾವೃತ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಧಿಕವಿವಕ್ಷಯಾ ನಿಗಮಯತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ರಾಗಿತಿ ಝಟಿತಿ ।
ನಿಯೋಗಬಲಾದಾವೃತ್ತೌ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಿಯೋಗಾರ್ಥಾವೃತ್ತಿರ್ನಾನುಭವಾರ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ನಾವೃತ್ತೌ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧಾತ್ । ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಾನುಭವಾಯ ಹಿ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿರ್ನ ನಿಯೋಗಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧಾಯೋಗೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿಯೋಗಾರ್ಥಮಾವೃತ್ತ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದೇವಾಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಧೀಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತದ್ವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಿಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿಯೋಗಾನಂಗೀಕಾರೇ ಕುತಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಭಾನಾದಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ಥಿರೀಕಾರೋಽಸಂಭಾವನಾದ್ಯಪೋಹೇನಾವಗಮದಾರ್ಢ್ಯಂ ವೇದೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ವಾಚೋಯುಕ್ತಿಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನೇಷು ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಚ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲೇಷ್ವಾವೃತ್ತ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸ್ವರೂಪಾವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾದಿಸಾಧನಾನ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾಽನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಕಾಲೇ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿತ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಿಭಿರುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ತಾಸಾಮೇವ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದುಪಚರಿತವಿಷಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರ ಸಮಾಧೀಯತೇ । ವಿರೋಧಸಮಾಧೇರವಿರೋಧಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತತ್ವೇಽಪಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿರೋಧಸಮಾಧೇಃ ಸಮಾಧಾವಂತರಂಗತ್ವಾದಿಹ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮುಭಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಧಿಕರಣಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಭೇದಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನ್ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ತನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತದಾಲಂಬನೇನ ಸಂಶಯಾನಾಕ್ಷೇಪಾದಧಿಕರಣಮಾರಭ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಫಲೇ ಸಮಾಧ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೇ । ಧ್ಯಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಷ್ಠಾನೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಮೈಕ್ಯಗೋಚರಾಣಾಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾಸಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಶಯವಾನ್ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇತ್ಯಾದಿಭೇದಶ್ರುತೇರುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಾದಿಭಾವಭೇದಲಿಂಗಶ್ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಿತೋ ಭೇದಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಪಹತೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮತಾ ಕಿಂ ವಾ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾತ್ಮತೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಂಸಾರಿಣೋಽಪೀತಿ ।
ಅಹಂ ಸುಖೀತ್ಯಾದ್ಯನುಭವೇನ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ಭೇದೋ ದಹನತುಹಿನವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಚ ವಿರೋಧಾನ್ನ ತಯೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।
ಏಕತ್ವೋಪದೇಶಾನಾಂ ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಜೇನ ತದ್ಗತಿಮಾಹ -
ಅನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಾಂಗೀಕಾರೇ ನಾಸ್ತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮತ್ವೋಪಗಮಾಂತರಾಣಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತದ್ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸೌ ಯೋಽಸೌ ಸೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಮವಶಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಗ್ರಾಹಯಂತೀತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಫಲವತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಗೌಣತ್ವಾಯೋಗಾದ್ದ್ವೈತಶ್ರುತೀನಾಂ ತಲ್ಲಿಂಗಾನಾಂ ಚ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಾತ್ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾಲಂಬನತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಮೇವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನೇದಂ ಪ್ರತೀಕದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಭೇದಸ್ಯ ನಿಂದ್ಯಮಾನತ್ವಾಚ್ಚಾಭೇದಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಭೇದೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ಭೇದೋ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬವದುಪಾಧಿಕೃತೋ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ವಾಸ್ತವಸ್ತಥಾ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದೇಽಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಾ ತದಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಯದ್ದೂಷಣಂ ತದನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಅನಭ್ಯುಪಗಮಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಾಂಶಹಾನ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಣಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಪೋಹೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾದಿರೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮೂರ್ಧ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಶ್ರದ್ಧಾಲುತಯಾ ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಭಾವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾನಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸನ್ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಸ್ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾತಜ್ಜಭ್ರಾಂತ್ಯೋರನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದ್ಬೋಧೇ ಸತಿ ತಯೋರಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾಶ್ರಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೋದ್ಯಾಂತರಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಆತ್ಮತ್ವಮತಿರೀಶ್ವರೇ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತೀಕವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪೀಶ್ವರಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಧೀರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಪ್ರತೀಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾನ್ಯುದಾಹೃತ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಷೂಭಯಥಾದೃಷ್ಟೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಭಾಕ್ಷು ಪ್ರತೀಕೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಜೀವದೃಷ್ಟಿರಹಮಿತಿ ಕಾರ್ಯೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಾಹಂಮತಿನಿರಾಸೇನ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತಿಷು ಪ್ರಯೋಗಭೇದೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಭಿರವಿಶೇಷಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿಶೇಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಗ್ರಹೇ ತೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತಿಹೇತುಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತೀಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಧೀಯುಕ್ತಾನಿ ಪ್ರತೀಕಾನ್ಯಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿವಿಧೋಪಾಸ್ತಿಷ್ವವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಾತ್ಮಮತಿಂ ಕುರ್ಯಾದೈಕ್ಯಚೋದನಾಭಾವೇ ಸತಿ ಸ್ವತೋ ಭಿನ್ನತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾದಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಣೀತಿ ತತ್ರ ಕಿಮಾತ್ಮತ್ವಾನುಭವಾದಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಮಾಣಿ ಕಿಂ ವಾ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಭೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕೋ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ವಸ್ತುವೃತ್ತೇನ ವಿಕಾರರೂಪೇಣ ನಾಮಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾಜ್ಜೀವತ್ವಲಯೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿವತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಲಯೇನ ತೇಷಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತಾವಾಲಂಬನಾಭಾವಾದುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶೇಷು ಕಥಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನಿರಾಕರಣಂ ತದಾಹ -
ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀತಿ ।
ತನ್ನಿರಾಕರಣೇ ತದ್ವಿಧಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರತೀಕಾನಾಂ ಜೀವಸ್ವ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸಾಮ್ಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವೇ ಕಿಮಿತಿ ಜೀವಸ್ಯ ತೇಷು ವಿಧಿವಶಾದಹಂಗ್ರಹೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣೈಕ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ರುಚಕಸ್ವಸ್ತಿಕಯೋಃ ಸುವರ್ಣಾತ್ಮನೈಕ್ಯವದಿಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯಾದಹಂಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸುವರ್ಣೇತಿ ।
ವಿಕಾರರೂಪತಿರಸ್ಕಾರೇಣೈಕ್ಯೇ ನ ಪ್ರತೀಕತೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರುಚಕಸ್ವಸ್ತಿಕಯೋರಪಿ ಮಿಥೋವ್ಯಾವೃತ್ತಯೋರ್ನಾನುವೃತ್ತಸುವರ್ಣಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮೃತೇ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನೇಷ್ವಿವ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇಷ್ವಹಂಗ್ರಹೇಣಾನುಷ್ಠಾನಂ ನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇಷ್ವೇವ ಕ್ವ ಕಿಂದೃಷ್ಟಿರಧ್ಯಸ್ಯತಾಮಿತಿ ಸಂದಿಹಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ।
ಏಕವಿಷಯತ್ವೇನಾಧಿಕರಣಯೋಃ ಸಂಗತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇಷ್ವೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಶಯಬೀಜಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಧಿಯಂ ತಾವದ್ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಸಂಭವೇ ಕುತಃ ಸಂಶಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೋಽಯಮಿತಿವದೇಕತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಸಮಾರೋಪಕೃತಂ ವಾ ತದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಭಿನ್ನಾರ್ಥಶಬ್ದೇಷು ತದಭಾವಮುದಾಹರತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾದತ್ತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಪ್ರವಿಲಯಪರಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ನೋಪಾಸ್ತಿಪರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಾಸೀತೇತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯದ್ವಾರಾ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕತಿಪಯಾದಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಮನರ್ಥಕಮ್ । ನಚ ಸರ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಮಿತೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಾಯೋಗಾತ್ಪರಿಶಿಷ್ಟೇ ತೃತೀಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಃ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಪ್ರಕೃತಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇಷು ಸ್ವತಂತ್ರಪುಮರ್ಥಹೇತುಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯವಿರೋಧಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಮಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯಥಾತ್ಯಂತಿಕಭೇದೋ ನಾಮಾದಿಷ್ವಹಂಗ್ರಹಾಭಾವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಸ್ತಥಾ ತೇಷ್ವೇವ ಬ್ರಹ್ಮಧೀನಿಯಾಮಕಂ ನ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಂ ತಸ್ಮಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟನಿಕೃಷ್ಟಯೋರುತ್ಕೃಷ್ಟಮೇವೋಪಾಸ್ಯಂ ಫಲವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾದ್ರಾಜಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾನಾಮನುರೋಧೇನ ಚರಮಶ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ನೇತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಥಾ ಸತಿ ಫಲಾಭಾವಾಪಾತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿಯಮಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟನಿಕೃಷ್ಟಯೋರುತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದನುಸರಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಫಲಮತ ಇತಿನ್ಯಾಯಾತ್ಫಲದಾತೃತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವಾದಿತ್ಯಾದಿಧೀಭಿರುಪಾಸ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ನ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಫಲದಾತೃತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾದಿತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತೀಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯಾ ಧ್ಯೇಯೇ ತತ್ಫಲದಮಿತಿ ವಾ ಬ್ರವೀತ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಧಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯೇ ವೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಂದೇಹೇ ಲೋಕಾನುಸಾರೇಣ ನಿರ್ಧಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಹೇತುತ್ವೇ ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯೋ ನಿಶ್ಚಾಯಕಃ ಕಿಂ ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಧೀಪರತ್ವೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಇತಿಪರತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯೇತಿಪರತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ -
ಶುದ್ಧಾನಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿಪರತ್ವಮಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಚ ಶುದ್ಧತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಿಪರತ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ರಜತಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಶುಕ್ತಿಶಬ್ದವದರ್ಥಪರತ್ವಂ ಚೇದಿತಿಶಬ್ದಯೋಗೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತಿಶ್ಚೇತ್ತಸ್ಯಾ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾಯೋಗಾದಸ್ತ್ಯೇವ ರಜತಮಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಪ್ರತೀತೇರಾಭಾಸತ್ವಾನ್ನ ಯೋಗ್ಯಮಾಲಂಬನಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಧೀಪರತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟನಿಕೃಷ್ಟಯೋರುತ್ಕೃಷ್ಟಮೇವೋಪಾಸ್ಯಂ ಫಲವಿಶೇಷಪರತ್ವಾದ್ರಾಜಾದಿವದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾರ್ಪಕದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಫಲಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಫಲಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಫಲದತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ವರ್ಣಿತಂ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇತಿಶಬ್ದಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮುತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿಕೃಷ್ಟಮುಪಾಸ್ಯಮಿತಿನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಾನುಮಾನಭಂಗಾದಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯ ಏವ ಚರಮಶ್ರುತತಯಾ ಸಂಜಾತವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಪರಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನಾರ್ಪಿತಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಾ ವಿಶೇಷಣತಯೋಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಬ್ಧಫಲವಿಶೇಷಾ ಧ್ಯೇಯಾ ಭವಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಈದೃಶಂ ಚೇತಿ ॥ ೫ ॥
ಪೂರ್ವವದುತ್ಕರ್ಷರೂಪವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಾದನಿಯಮೇನ ವಾ ಗೀತಿತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾರೂಪೋದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಫಲಸಂನಿಕರ್ಷೇಣೋತ್ಕರ್ಷಾದಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ತದ್ದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ ಪ್ರಥಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವತ್ಪ್ರಾಥಮಿಕಾದಿತ್ಯಾದಿಷೂದ್ಗೀಥಾದಿದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಆದಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಅಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಗ್ನ್ಯಂತರಿಕ್ಷಾದಿತ್ಯದ್ಯುಸಂಜ್ಞಕೇಷು ಲೋಕೇಷು ಹಿಂಕಾರಪ್ರಸ್ತಾವೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರನಿಧನರೂಪಂ ಪಂಚಪ್ರಕಾರಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ಯಂ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಚಿ ಸಪ್ತವಿಧಮಿತಿ ಹಿಂಕಾರಪ್ರಸ್ತಾವಾದ್ಯುದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರೋಪದ್ರವನಿಧನರೂಪಂ ಸಪ್ತಪ್ರಕಾರಂ ಸಾಮ ವಾಚ್ಯುಪಾಸ್ಯಂ ವಾಗ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಾಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸನೇಷು ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೇಷ್ವನಂಗದೃಷ್ಟ್ಯಾನುಷ್ಠಾನನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂ್ರ್ವಪಕ್ಷೇ ದೃಷ್ಟಿಕರಣಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ತದವಿರುದ್ಧಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ । ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿಯಮಕಾರಿಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅಂಗಾನಂಗಯೋರಪಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಶೇಷೋ ಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮರೂಪಾಣಾಮುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಮುತ್ಕರ್ಷಭಾನಮುಪೇತ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ನಿಯಮಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾತ್ಫಲಸಾಧನತಯೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಿದ್ಧರೂಪಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಚೇದುದ್ಗೀಥಾದಯೋ ದೃಷ್ಟಾಸ್ತದಾ ನ ಫಲಹೇತವಃ । ಯದಾ ತೂದ್ಗೀಥಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ದೃಷ್ಟಾಸ್ತದಾ ತೇಷಾಮಪಿ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಉದ್ಗೀಥಾದೀತಿ ।
ಅನಂಗೇಷ್ವೇವಾಂಗಮತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರ್ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಪಿ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ತದೇತದಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಂ ಸಾಮೈತಸ್ಯಾಂ ಪೃಥ್ವೀಲಕ್ಷಣಾಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢಮುಪರಿಶ್ರಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಕ್ಷತ್ತರೀತಿ ।
ಋಚಿ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಮ್ನಿ ಚಾಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿರಿಷ್ಟಾ ಚೇತ್ತದಾ ಪ್ರಯೋಗವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರ್ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ರ ಕರ್ಮಂಗಭೂತರ್ಕ್ಸಾಮಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಶ್ಚಾನಂಗೇಷ್ವಂಗಮತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಲೋಕಾನಾಂ ಸಾಮಧೀವಿಷಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಧಿಕರಣೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತೇರನಂಗೇಷ್ವದ್ಗಧೀರ್ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಏತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯೋಯೇನಾಪ್ಯನಂಗೇಷ್ವಂಗದೃಷ್ಟಿಃ ಶಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಥಮೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದಾವುದ್ಗೀಥಾದೀಧೀಕರಣಾತ್ತಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನಂಗೇಷ್ವಂಗಮತಿರುಕ್ತಾ ತಥಾ ಚಾನ್ಯಥಾ ನಿಯಮೋ ನಿರ್ಬೀಜತ್ವಾದಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನಿಯಮಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿನಾ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಸಂಸ್ಕೃತೇಷು ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಸಂನಿಧಾನಾದುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಮತಿಭಿಸ್ತೇಷು ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷು ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಚ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಫಲೋಪಪತ್ತೇರಂಗೇಷ್ವನಂಗಮತಿಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿರುಪಾಸ್ತಿಫಲಮಿತ್ಯೇತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೇವೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಃ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರಾಂಗೇಷ್ವನಂಗಮತಿಕ್ಷೇಪೋಽಸ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಮತಿಸಂಸ್ಕೃತಾನಾಮಂಗಾನಾಂ ಕರ್ಮಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೇಷು ಪುನರುಪಾಸನೇಷು ಕಥಂ ಮತಿಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿವೇಕೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೇಷ್ವಪಿ ತೇಷು ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಾಂಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇಣಾಂಗೇಷ್ವೇವ ಮತಿಕರಣಾತ್ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಸ್ಯೈವ ತದಂಗಸಂಬಂಧೇಷೂಪಾಸನೇಷ್ವಧಿಕಾರಾತ್ । ಯಥಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೇಷು ಗೋದೋಹನಾದಿಷು ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಾಂಗಾವಷ್ಟಂಭೇನೈವ ಫಲಮಿಷ್ಟಂ ತಥೇಹಾಪೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಚೋತ್ಕರ್ಷವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಆದಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾನುಸಾರಾದಪ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಧೀರುದ್ಗೀಥಾದಿಷು ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಕರ್ಮಭಾವಮನುಭೂಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಿದ್ಧರೂಪೈರಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿರಧ್ಯಸ್ತೈಃ ಸಾಧ್ಯರೂಪತ್ವಂ ಕರ್ಮಣೋಽಭಿಭೂಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆದಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಮಾಣವಕೇಽಗ್ನಿಧೀವದುದ್ಗೀಥಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಧಿಯಾಂ ಗೌಣತ್ವಾದನಭಿಭವಾದಂಗೇಷ್ವನಂಗಧೀರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಪಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರ್ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಾವೃಗಾದಿಧೀರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದ್ದೃಷ್ಟಿಮಂತರೇಣಾಪಿ ಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೌ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಾವೃಗಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ನ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಲಕ್ಷಣಾ ಚೇತಿ ।
ಶೋಣೋ ಧಾವತೀತ್ಯತ್ರ ಗುಣವಾಚಿಶೋಣಶಬ್ದೇನ ಗುಣೀ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಾ ಲಕ್ಷಣಾ ಅಗ್ನಿರಧೀತೇಽನುವಾಕಮಿತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ತೀವ್ರತ್ವಾದಿಗುಣಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಮಾಣವಕಂ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾ । ನಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾಗ್ನಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಾಣ್ವಕಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾದ್ವೈವಿಧ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಶ್ಚ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟವಾಸ್ತವಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಗ್ನಿಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧೇನ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಪಿ ತಯೋರೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರೇಷ ತದೇತದಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂ ಸಾಮೇತ್ಯೃಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರಿತಿ ।
ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂ ಹಿ ಸಾಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋಃ ಪೃಥಗುಕ್ತೇಸ್ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಯೋರೇವೋಕ್ತೌ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ತಋಕ್ಸಾಮಸಂನಿಧಾನಾದೃಕ್ತಸಾಮಶಬ್ದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಚಿ ಪೃಥಿವೀಧೀಃ ಸಾಮ್ನಿ ಚಾಗ್ನಿಧೀರಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಸಂಬಂಧೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರ್ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಕ್ಷತ್ತರಿ ರಾಜಧೀಕರಣೇಽಪಿ ರಾಜನಿ ಕ್ಷತ್ತೃಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷತ್ರಿತಿ ।
ಯದಾ ರಾಜಾಪಿ ಕ್ಷತ್ತುಃ ಸೂತಸ್ಯ ರಥನಯನಾದಿ ಕರ್ಮಾಚರತಿ ತದಾ ತತ್ರ ಕ್ಷತ್ತೃಶಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಏವ । ನಚ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಂ ಪಂಕಜಾದಿಶಬ್ದೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಋಗಾದಾವೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧೀರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಇಯಮೇವೇತಿ ।
ಏತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಪೃಥಿವ್ಯೇತಿ ।
ಋಗನುವಾದೇನ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಧಿಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾಂಗೇಷ್ವನಂಗಧೀರಿತ್ಯಾಹ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಧಿಕರಣನಿರ್ದೇಶಾದುಪಾಸ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಯದಿ ಸಾಮಧೀರ್ಲೋಕೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯೇತ ತದಾ ಸಾಮ್ನೇತಿತೃತೀಯಾರ್ಥೇ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತಿಃ ಪರಿಣೇಯಾ ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಚ ಸಪ್ತಮೀ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥೇ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಾ, ತಥಾ ಸತ್ಯುಭಯಥಾಪಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಾದ್ಯಥಾಶ್ರುತದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಾನುರೋಧಾಯ ತೃತೀಯಾರ್ಥೇ ಸಪ್ತಮೀ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ತೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲೋಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಾದಿಸಾಮೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ತತಃ ಸಪ್ತಮೀ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೃತೀಯಾರ್ಥೇತ್ಯುಭಯಥಾ ಭಂಜನೀಯಾ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಸಾಮಗತದ್ವಿತೀಯಾಭಂಗೋಽಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಹಿಂಕಾರಾದೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಗಾಯತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಸಪ್ತಮ್ಯೌ ತತ್ರಾಸ್ತು ಶ್ರುತಿದ್ವಯಭಂಗಗೌರವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಂಗೇಷ್ವನಂಗಧೀಃ । ಯತ್ರ ತೂಭಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾ ತತ್ರಾನ್ಯತರಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಭಂಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಚ ಸಾಮ್ನೋ ಧ್ಯಾನಂ ಸಾಧುಗುಣಕಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಥಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತಿ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರೋಽಗ್ನಿಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಽಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥ ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ದ್ಯೌರ್ನಿಧನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಧ್ಯಾನಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯೇತ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯಾಥ ತು ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವಾಚಿ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧ್ವಿತಿ ಸಾಮ್ನ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರಿತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧ್ವಿತಿ ಪಂಚವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಸಾಮ್ನ್ಯೇವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇ ಚರಮಶ್ರುತಮಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹಿಂಕಾರೋದ್ದೇಶೇನ ಪೃಥಿವೀತ್ವವಿಧಾನೇ ಹಿಂಕಾರಃಪೃಥಿವೀತಿ ನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ವೈಪರೀತ್ಯೇಽಪಿ ಸಾಮ್ನೋಽಧಿಕಾರಾದ್ಧ್ಯೇಯತ್ವಾವಗಮಾದಂಗೇಷು ಹಿಂಕಾರಾದಿಷ್ವೇವಾನಂಗಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಾಚ್ಚರಮಶ್ರುತಂ ನೇಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೋಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಅಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನೇಷ್ವಾಸೀನಕರ್ಮತಾನಿಯಮಾಭಾವವದಿತರೋಪಾಸನಾಸ್ವಪಿ ತನ್ನಿಯಮಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆಸೀನ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಸ್ಥಿತಿಶಯನೇ ಗೃಹ್ಯೇತೇ । ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಶಬ್ದೇನ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಭ್ಯಾಸವಾಸಿತಮನಃಸಹಕೃತವಾಕ್ಯಕೃತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ನಿರುಚ್ಯತೇ । ಅಂಗೋಪಾಸನೇಭ್ಯಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಚ್ಚಾತಿರಿಕ್ತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯಾನೇಕಧಾನುಷ್ಠಾನದೃಷ್ಟೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಇತರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಷು ಪ್ರಸ್ತುತೋಪಾಸನೇಷ್ವನುಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಚಿಂತಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನೇಷು ದೈಹಿಕನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಾನವಸ್ಥಾನೇ ಮನೋನವಸ್ಥಾನಾತ್ತೇಷು ತನ್ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಮನೋದೇಹಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಮುಪಾಸನಂ ಪ್ರತಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾನುಪಕಾರಿತ್ವಾದಾಸೀನೇನ ತಿಷ್ಠತಾ ವಾ ಯಥಾಕಥಂಚಿದನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ಪ್ರಕೃತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಾಂ ಯಥಾಕಥಂಚಿದನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಂಭವಂ ಬಕ್ತುಮುಪಾಸನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಉಪಾಸನಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತದಾಸೀನಸ್ಯೈವೇತಿ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಿಷ್ಠತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಿಷ್ಠತೋಽಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶಯಾನಸ್ಯ ದೇಹಧಾರಣವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾದುಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಶಯಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇಹೇಽನವಸ್ಥಿತೇ ಮನೋನವಸ್ಥಿತೇರಧ್ವಕ್ಷತ್ವಾದಾಸೀನಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಪರಿಶೇಷಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -
ಆಸೀನಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಇತಶ್ಚೋಪಾಸನಮಾಸೀನಕರ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ಧ್ಯಾನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಧ್ಯಾಯತ್ಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ -
ಧ್ಯಾಯತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಧ್ಯಾಯತಿರ್ಯಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಸಾವಸ್ಥಾ ತಿಷ್ಠತೋಽಪಿ ಸಂಭವತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಆಸೀನಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಂ ಲಿಂಗಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೮ ॥
ತತ್ರೈವ ವೈದಿಕಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅಚಲತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿಭಜತೇ -
ಅಪಿಚೇತಿ ॥ ೯ ॥
ಆಸನವಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಪ್ಯುಪಾಸನಸ್ಯಾಸೀನಕರ್ಮತೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮಾರಂತೀತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾಸನವಿಷಯತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಸ್ಮರಂತ್ಯಪೀತಿ ।
ಶಾರೀರಾಸನವಿಧಾನವಿಷಯತ್ವೇನಾಪಿ ತದೇವ ಯೋಜಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ
ಉಪಾಸನಸ್ಯಾಸೀನಕರ್ಮತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅನಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನೇಷ್ವಾಸನನಿಯಮವದ್ದಿಗಾದಿನಿಯಮೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅನಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಿ ವಿಷಯಸ್ತೇಷು ದಿಗಾದಿನಿಯಮೋಽಸ್ತ್ಯುತ ನೇತಿ ವಿಹಿತೇಷು ದ್ವಿಧಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ದಿಗಿತಿ ।
ಅಂಗೋಪಾಸ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿಷು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಸ್ವೇವ ದಿಗಾದಿನಿಯಮಂ ವಿನಾಽನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದಿಗಾದಿನಿಯಮಾದೇತೇಷು ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಮಂತರೇಣಾನುಷ್ಠಾನಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದಿಗಾದಿಷ್ವಾಸ್ಥಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಾನುಗುಣ್ಯಾದನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯಾನಂಗೋಪಾಸನಾನಿ ನಿಯತದಿಗ್ದೇಶಕಾಲಾನಿ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ವೈಶ್ವದೇವವದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರದೋಷಾದಿಕಾಲೇ ಪ್ರಾಚ್ಯಾದಿದಿಶಿ ತೀರ್ಥಾದಿದೇಶೇ ಪ್ರಕೃತೋಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತಮಿತಿ ।
ಚೋದನಾದಿವಶೇನೋಕ್ತೋಪಾಸನೇಷು ನ ದೇಶಾದಿನಿಯಮಃ ಕಿಂತೂಪಾಸ್ಯೇ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತ ಏವ ತನ್ನಿಯಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ತತ್ರ ಶ್ರುತದೇಶಾದಿಮತ್ತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ವದನ್ನವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಾಚೀನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚೀನಪ್ರವಣೇ ಪ್ರಾಗ್ದೇಶನಿಮ್ನೇ ದೇಶೇ ವೈಶ್ವದೇವೇನ ಯಾಗವಿಶೇಷೇಣ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿವದತ್ರ ವಿಶೇಷೋ ನ ಶ್ರೂಯತೇ । ಐಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಹಿ ಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಂತರಂಗಂ ತಸ್ಮಿನ್ಮಧ್ಯಾಹ್ನಾದಾವಪಿ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರದೋಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಶೇಷಿಬಾಧಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾನಾಂತರಂಗಮೈಕಗ್ರ್ಯಮಪಿ ನಿಯತದಿಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತೋರರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಏಕಾಗ್ರತಾಯಾ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಶೇಷಿಬಾಧಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾನಾಂತರಂಗಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಮಪಿ ನಿಯತದಿಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತೋರರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಏಕಾಗ್ರತಾಯಾ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶರ್ಕರಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪಾಷಾಣಾಃ । ಜಲಾಶಯವರ್ಜನಂ ಶೀತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಚಕ್ಷುಃಪೀಡನೋ ಮಶಕಃ । ಯಥಾ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೋ ವಿಶೇಷಸ್ತಥಾನ್ಯೋಽಪಿ ಕಾಲಾದಿವಿಶೇಷೋ ಧ್ಯಾನೇ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಚನಿಕೇ ನಿಯಮೇ ಸತ್ಯೇವ ದಿಗಾದಿನಿಯಮನಿರಸನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದ್ಗತೇಷ್ವಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಶ್ರೌತೋ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ದೇಶೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ಗತಾ ವಿಶೇಷಾಸ್ತು ಪ್ರಾಚೀನಪ್ರವಣಾದಯಸ್ತನ್ನಿಯಮೇ ಕದಾಚಿದೇಕಾಗ್ರತಾಯೋಗೇನೋಪಾಸನಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧಾತ್ತದನಿಯಮಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಮಾದನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತಃ ಶೇಷ್ಯಾನುಗುಣ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರಕಾರಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಇತಿ ಸುಹೃದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾಽಪಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿರಸ್ಮಾಕಮನುಕೂಲೈವೇತ್ಯಾಹ -
ಮನ ಇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ದೇಶಾದ್ಯವಿಧಾನಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಾವದಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಷ್ವಾದೇಹಪಾತಾದಾವೃತ್ತೇರವಿಧಾನಾತ್ತದನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆ ಪ್ರಾಯಣಾದಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಆವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸಂಬಂಧಂ ವದನ್ವಿಷಯಂ ವಿವೇಚಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಜಾತೇಽಪಿ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಾವೃತ್ತಿರಾಮರಣಾತ್ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಧೀನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾದಾವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಹೇತ್ವಭಾವಾದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯೋಭಯಥಾದೃಷ್ಟೇರಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಷು ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯಾನೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನೇಷು ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಹೇತುಷು ಯಾವಜ್ಜೀವಮನುಷ್ಠಾನಮಿತಿಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವೋಪಾಸನೇಷ್ವಾವೃತ್ತೇರವಿಶೇಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಕೃತೇಷು ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಸರ್ವೋಪಾಸನೇಷ್ವಾವೃತ್ತೌ ವಿಶೇಷೋ ನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಕೃತೋಪಾಸನೇಷ್ವಾಮರಣಾದಾವೃತ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಫಲೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದ್ದ್ವಾರಾ ದೃಷ್ಟಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧೇರವಘಾತಾದಿವದಾಮರಣಾದನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಂತ್ಯೇತಿ ।
ಅಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾತಿರೇಕೇಣೈವೋಪಾಸನಾನಾಂ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಯೋಗಾನ್ನ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಣೀತಿ ।
ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ತದಾಹ -
ಸವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಭೋಕ್ತವ್ಯಫಲವಿಷಯಭಾವನಾಮಯೇನ ಸಹಿತೋ ಮ್ರಿಯಮಾಣೋ ಭೋಕ್ತಾ ಸವಿಜ್ಞಾನಃ । ಸವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸಹಿತಂ ಫಲಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ವಷಯೇ ಚಿತ್ತಮಸ್ಯ ಸ ಯಚ್ಚಿತ್ತಸ್ತೇನ ವಿಷಯೇಣ ಹೃದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೇನ ಸಹ ತೇಜ ಉದಾನಸ್ತೇಜೋದೇವತಾಕತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತಾ ।
ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿರಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೃಣೇತಿ ।
ಯತ್ರಾಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಮಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಫಲಜನಕತ್ವಂ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕಾನಾಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮವದದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾಽಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಾಪೇಕ್ಷೋಪಾಸನಾನಾಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಧಾರಾವಾಹಿಕತಯಾ ದೃಷ್ಟದಾರೇಣಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಸಂಭವೇ ನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಭಾವನಾನಾಂ ಸ್ವಾವಾಂತರಜಾತೀಯನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಭಾವನಾತ್ಮಕೋಪಾಸನಾನಾಂ ನ ಭಾವನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಕತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನೇನೈವ ಚಾದೃಷ್ಟಫಲೋಪಯೋಗಿತೇತಿ ಮತ್ವೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸಕಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ । ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪವಿಶೇಷಃ । ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಭಿಮಾನತೋ ಗೃಹೀತಾದ್ದೇಹಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ಮಾರ್ತದರ್ಶನಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಪಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರೌತದರ್ಶನಾಂತರಮಾಹ -
ಸೋಽಂತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದುಪಾಸಕಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಕ್ತಃ । ಅಕ್ಷಿತಮಸ್ಯಚ್ಯುತಮಸಿ ಪ್ರಾಣಸಂಶಿತಮಸೀತಿ ಮಂತ್ರತ್ರಯಂ ಸ್ಮರೇದಿತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಂ ಮರಣಕಾಲೇಽಪಿ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಾವೃತ್ತಿಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ ॥
ಯಥೋಪಾಸ್ತಾವಂತಕಾಲೇ ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತಿ ನ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕಿಚಿದಪ್ಯಸ್ತಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣಾಶೇಷಪಾಪಕ್ಷಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಧಿಗಮ ಇತಿ ।
ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಫಲಾಧ್ಯಾಯೇಽಪಿ ಸಾಧನಸಂಬದ್ಧಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಂ ವಿಚಾರ್ಯ ಫಲಾಧ್ಯಾಯಸ್ಥಾಂ ಫಲಚಿಂತಾಮೇವಾವತಾರಯತಿ -
ಗತ ಇತಿ ।
ದುರಿತಮಧಿಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯ ಫಲಾವಸಾನತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಕ್ಷಯಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತದ್ವಿಪರೀತಫಲಂ ಬಂಧನಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರೌತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಧಿಯೋ ದುರಿತಕ್ಷಯಫಲೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದುರಿತಫಲಭೋಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯೋ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಿನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಮಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಫಲನಾಶ್ಯತ್ವಾದದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಫಲದಾನಂ ವಿನಾ ನಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಮಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ', ‘ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ದುರಿತಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಫಲತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ತದಿತ್ಯನಿಷ್ಟಕರ್ಮೋಕ್ತಿಃ ।
‘ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ ಕಲ್ಪಕೋಟಿಶತೈರಪಿ’ ಇತಿಸ್ಮೃತೇರಪಿ ಫಲಭೋಗಂ ವಿನಾ ನ ನಾಶೋ ದುರಿತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರಂತೀತಿ ।
ಭೋಗಾದೃತೇ ಕರ್ಮ ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ಚೇತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವಿಧೀನಾಂ ದೋಷನಿರ್ಹರಣಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಯಥಾ ಯಸ್ಯಾಹಿತಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರ್ಗೃಹಾಂದಹೇದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಗೃಹದಾಹವತ್ಯಾಹಿತಾಗ್ನಾವಧಿಕಾರಿಣಿ ‘ಅಗ್ನಯೇಕ್ಷಾಮವತೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್’ ಇತಿ ಕ್ಷಾಮವತೀಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ ತಥಾ ಪಾಪಸಂಬಂಧಿನಿ ನರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ದ್ವಾದಶವಾರ್ಷಿಕಂ ಚರೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಿ ವಿಧೀಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಹೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮಧಿಕಾರಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರಂ ನ ಫಲಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೃಹದಾಹೇಷ್ಟ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯತ್ರಾದಿಪದೇನ ಭಿನ್ನೇ ಜುಹೋತಿ ಸ್ಕನ್ನೇ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾದಿನೈಮಿತ್ತಿಕಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಗೃಹದಾಹಾದೇರ್ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ನಿಷ್ಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಧಿಕಾರಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ದುರಿತನಿವೃತ್ತೇಸ್ತು ಕರ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಬೋಧೀ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧಿಸ್ತತ್ಫಲಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಂ ದೋಷನಿವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ದುರಿತನಿವೃತ್ತಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ದುರಿತಫಲಭೋಗಾನಂತರಂ ಶಾಸ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇವ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇಭ್ಯೋ ವೈಷಮ್ಯೇ ದುರಿತಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರೋಧೇ ಚ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವಿಭಾಗಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾದತ್ತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾಶ್ಲೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ನಿಷಿದ್ಧಾನಾಚರಣಾದ್ವ್ಯರ್ಥಂ ದುರಿತಾಶ್ಲೇಷವಚನಮಿತಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋೇ ನಾಶೇಽಪಿ ಹೇತುಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಶ್ಲೇಷವಿನಾಶವಚನಮುದಾಹೃತ್ಯ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮುದಾಹರತಿ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಶ್ಲೇಷಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಕ್ಷಯವಚನಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಪಾದ್ಯ ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ಮದಾಹಾದಿಪಕ್ಷೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿ ಫಲದಾನೇ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧನೇ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಃ ಸತ್ಯಾಮೇವ ತಸ್ಯಾಂ ಭೋಗಂ ವಿನಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನೇ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ರವಿರೋಧಸಮಾಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಶಕ್ತೀತಿ ।
ಯತ್ತು ‘ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರ್ನ ಭೋಗಾದೃತೇ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಽಸ್ತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಪವಾದಸ್ತರ್ಹಿ ಕೇನೋತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಇಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾವಶ್ಚಿತ್ತವದತ್ರ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ‘ಜ್ಞಾನಿನಃ ಸರ್ವಪಾಪಾನಿ ಶೀರ್ಯಂತೇ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ । ಕ್ರೀಡನ್ನಪಿ ನ ಲಿಪ್ಯೇತ ಪಾಪೈರ್ನಾನಾವಿಧೈರಪಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಯಃ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಂ ನ ಪಾಪಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಂ ಗೃಹದಾಹೇಷ್ಟ್ಯಾದಿವನ್ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನ ಫಲಾಂತರಯೋಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮಲಿನಃ ಸ್ನಾಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ನಾನಫಲಂ ಮಲನಿವೃತ್ತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ದ್ವಾದಶವರ್ಷಿಕಂ ವ್ರತಂ ಚರೇದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವ್ರತಫಲಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತೇನ ದೃಷ್ಟತ್ಯಾಗೇನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ತದಸದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಂ ಪಾಪನಿವೃತ್ತಿಫಲತ್ವೇಽವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ತಥಾತ್ವಂ ತದ್ವತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ತಸ್ಯಾ ವಿಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುದ್ರವತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ದೋಷಕ್ಷಯೋದ್ದೇಶೇನ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ವಾ ವಿಧ್ಯಭಾವೋ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಹ -
ಸಗುಣಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಾಸಾಮೈಶ್ವರ್ಯಫಲತ್ವಾನ್ನ ಪಾಪಕ್ಷಯೋದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾಸ್ವಿತಿ ।
ವಿಧಿತ್ಸಿತವಿದ್ಯಾಸ್ತುರೇವ ಪಾಪ್ಮಾದಿನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಭಯಸಂಯೋಗಿತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾಪ್ಮದಾಹಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಧ್ಯಭಾವಮುಪೇತ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಪಾಪಕ್ಷಯಫಲತ್ವಮಾಹ -
ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತಮಾತ್ಮನ್ಯಶೇಷದುರಿತನಿವರ್ತಕಂ ದುರಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಾಧಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನದುರಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಾಧಕತಯಾ ತತ್ಕಾಲೀನದುರಿತಬಾಧಕಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ದುರಿತನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ದಾಹಾಶ್ಲೇಷವಿಭಾಗೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಶ್ಲೇಷೋಕ್ತೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಅಶ್ಲೇಷ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಮಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾಶ್ರಯಂ ಪಶ್ಯನ್ನವಿಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮದರ್ಶೀ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ನ ಮನ್ಯತೇ । ನಚ ಪರಕರ್ತೃಕೇಣ ಪಾಪೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಸ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಾಹೋಕ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಅತಿಕ್ರಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಧೀನಂ ಕರ್ಮನಾಶಂ ವಿದ್ಯಾವದನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಧೀನಾ ಪಾಪಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಯೋಗಪ್ರಭಾವಾದ್ಯುಗಪದನೇಕದೇಹನಿರ್ಮಾಣೇನಾಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗೇ ಮುಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿಯತಕಾಲವಿಪಾಕತ್ವಾದ್ಯುಗಪದುಪಭೋಗಾಯೋಗಾದುಪಭೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂತರಸಂಚಯಮಂತರೇಣಾಸಂಭವಾತ್ಕಲ್ಪಶತಾತಿಕ್ರಮಕಾಲಭೋಗ್ಯಾನಾಮಧುನಾ ಭೋಕ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ದೀರ್ಘಕಾಲಾನಾಂ ಚ ಪರಿಮಿತಕಾಲಭೋಗಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ವಿದ್ಯಾತಿರೇಕೇಣ ನಿಃಶೇಷಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಕರ್ಮಾಂತರೇಷು ಮೋಕ್ಷಹೇತುಕರ್ಮವಶಾನ್ಮೋಕ್ಷಮನುಭೂಯ ಕರ್ಮಾಂತರಫಲಾನಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಯೇನೋತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯೋಽಪಿ ಕರ್ಮಫಲಾನ್ಯನುಭೂಯ ಪಶ್ಚಾನ್ಮುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ -
ಪರೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಜ್ಞಾನಾತ್ಪಾಪನಿವೃತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪುಣ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮತಿದಿಶತಿ -
ಇತರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಸ್ಯಾಪೂರ್ವವಿಷಯತಾಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ವಿಷಯಸ್ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಧಿಯಾ ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕ್ಷೀಯತೇ ವೇತಿ ಪೂ್ರ್ವವತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾಂತತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ಜ್ಞಾನಾದ್ದಾಹಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿರತಿದೇಶೇ ಪೃಥಙ್ನ ವಾಚ್ಯೇತಿ ಮನ್ವಾನೋಽಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಸುಕೃತಜ್ಞಾನೇ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭೂತೇ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವತ್ । ನಚ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚೇತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಾನುಸಾರೇಣ ಪಾಪಕರ್ಮಣಿ ಸಂಕೋಚಾತ್ಪೂಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯೇತಿ ಪುಣ್ಯಂ ಫಲೋಪಭೋಗೇನ ಪಾಪಂ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಧೂಯೇತಿ ನಿಯಮತೋ ವಿದ್ಯಾವತಃ ಸುಕೃತಾಧೀನಃ ಸಂಸಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧಿಕಾಶಂಕ್ಯಾಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಂತಯತಿ -
ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತಿ ।
ಅತಿದೇಶಸೂತ್ರಪದಾನಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ । -
ಇತರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವೇನ ತಯೋರ್ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರವಿರುದ್ಧಫಲತ್ವಾನ್ನ ನಿವರ್ತ್ಯನಿವರ್ತಕಭಾವೋ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪಾಪಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ ।
ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಭೇ ಇತಿ ।
ವಿಮತಂ ತತ್ತ್ವಧೀನಿವರ್ತ್ಯಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದ್ದುರಿತವದಿತಿಪ್ರತ್ಯನುಮಾನವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚಾನುಮಾನಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಾಪ್ಮಕರ್ಮಣಿ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಕೃಷ್ಟಫಲಕರ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದುತ್ಕುಷ್ಟಫಲಂ ಕರ್ಮ ಕಥಂ ತೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಮುಪಚಾರೇಣಾಪಿ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಃ ಸುಕೃತೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸುಕೃತವಿಷಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮಮನುಸೃತ್ಯಾಹ -
ಸಹೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯೇತ್ಯತ್ರ ಪುಣ್ಯಂ ಫಲಭೋಗೇನ ಪಾಪಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಧೂಯೇತಿ ವಿಭಜನಂ ತನ್ನಾಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ತದಶ್ಲೇಷೇ ಚ ಫಲಿತಮರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನಾಹ -
ಪಾತೇ ತ್ವಿತೀತಿ ।
ಏತೇನ ಫಲಮಧಿಕರಣಯೋರುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕೋ ಲಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಿಷಯೇ ತದಪವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯನ್ನಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಪೂರ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಧೀನಂ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಸ್ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ ಕಿಮಿತಿ ।
ಶ್ರೌತೀ ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಪ್ರತಿಬದ್ಧೈವ ಫಲದೇತ್ಯಭಿಧಾನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕ್ಷೇಮಪ್ರಾಪ್ತೇರವಧಿಕರಣಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಮವಸ್ಥಾನಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಾವಧಾರಣಾರ್ಥಮಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಧಭುಕ್ತಫಲೇ ಕರ್ಮಣೀ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಶಂಕ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತಾವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ವಿದ್ವದ್ದೇಹಾರಂಭಕಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಣೋರ್ನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಕರ್ಮಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಮಕಾಲಮೇವ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನ್ಮೋಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಕ್ಷೇಮಪ್ರಾಪ್ತೇರವಧಿರಿತಿ ನ ದೇಹಪಾತಂ ತದವಧಿಮಭಿದಧೀತ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಾವವಧ್ಯಂತರಕರಣಲಿಂಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ಶರೀರಮನುವರ್ತಮಾನಂ ಕರ್ಮಶೇಷಂ ಗಮಯತಿ ತದಭಾವೇ ತದನುವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ದೃಷ್ಟಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಾನ್ನ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಿನಸ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಾವಪ್ಲವನಶ್ರುತಿವದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ದಾಹಕಸಂನಿಧ್ಯವಿಶೇಷೇ ದಾಹವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ವಿದುಷೋ ದೇಹಪಾತಾವಧಿಕರಣಲಿಂಗಮ್ ।
ಉದ್ದಾಲಕಾದೀನಾಂ ತತ್ತ್ವವಿದಾಮೇವ ದೇಹಧಾರಣವಿಷಯೈಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗೈಸ್ತತ್ತ್ವವಿದ್ಭಿರಪಿ ಗುರುಭಿಃ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚಾನುಗೃಹೀತಂ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯಾಗ್ನೇರದಾಹಕತ್ವವಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಶಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾರಬ್ಧಕರ್ಮನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಂ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಯಮೇವ ದೇಹಮಾರಭ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಮಿನ್ಕರೋತಿ ಕರ್ಮಾಂತರಾರಬ್ಧೇ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ನಹಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಗೌರವಾತ್ತೇನ ಕರ್ಮಾಂತರಾರಬ್ಧೇ ದೇಹೇ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಕರ್ಮಬಾಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಆಶ್ರಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮನಿದಾನಮಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತ್ಯುಪಾದಾನಾಭಾವೇ ಚ ಕಥಂ ಕರ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸೋಪಾದಾನಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಚ್ಛಿನ್ನಾನಿ ಚೇತ್ಕಥಮಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಬಾಧಿತಮಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಚೈತನ್ಯದೋಷತ್ವಾದಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಹೇತುತೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನ್ಪ್ರತಿ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಿಷ್ಯಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಾದಾಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣವತ್ತ್ವಾದಪಿ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮುತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ವಿದ್ಯಾಜನ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯಾರಬ್ಧಕರ್ಮಸ್ವಪವಾದಮುಕ್ತ್ವಾಽನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಸ್ವಪಿ ಕೇಷುಚಿತ್ತದಪವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ।
ವೃತ್ತಸಂಕೀರ್ತನಪೂರ್ವಕಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಪುಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಷಯಃ । ತೇಷಾಮಿತರವಜ್ಜ್ಞಾನೇನಾಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ನ ವೇತಿ ಸಾಧಾರಣಶ್ರುತೇರ್ವಿವಿದಿಷಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಸುಕೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವಪುಣ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಪುಣ್ಯಾಂತರವದ್ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಾತ್ಪಂಕಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯಾಪಾತಾದಾರುರುಕ್ಷುಣಾಪಿ ತಾನಿ ನಾನುಷ್ಠೇಯಾನೀತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕನಿವೃತ್ತಿಸ್ತೇಷಾಂ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಪವಾದಿಕೀ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾದಾರುರುಕ್ಷೋರಪಿ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನನುಷ್ಠಾನಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದನವತಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಸ್ತದನುಷ್ಠಾಧ್ರೌವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಧೀನಾಶ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯಾನವಕಾಶಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾದನುಷ್ಠೇಯಾನ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಯೈಕಕಾರ್ಯತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಮತೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಮತಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಂಕಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಮತೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂವಿಷಯಮಿದಂ ಕಾರ್ಯೈಕತ್ವವಚನಂ ತದಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತೋ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ಪರಸ್ತಾದ್ವಾ ಕರ್ಮ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ತದಸ್ತಿತ್ವಮತ ಏವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಧೀಕಾಲೇ ಪರಸ್ತಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಾಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯೋಪೇತ್ಯ ಲಾಂಗಲಭೋಜನಯೋರ್ಜೀವನಹೇತುತಾವದ್ಧೀಕರ್ಮಣೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಸಗುಣಾಸ್ವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿದ್ಯಾಸಂಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲೇ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಯೋಗಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೬ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಂ ವಚನದ್ವಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತದಕ್ಷರಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಮಾಚಾರ್ಯಾಂತರಸಂವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷ್ವೇವಾಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಾನಿಯಮಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಯದೇವೇತಿ ।
ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಸಮಧಿಗತಮಿತಿ ।
ವಿಚಾರವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಂಗಸಂಗಿವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ಯ ಏವಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇದಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಶಯಕಾರಣಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಶ್ರೌತಬ್ರಹ್ಮಧೀಹೇತುತಯಾ ಪ್ರಕೃತನಿತ್ಯಕರ್ಮಸ್ವಂಗಾಶ್ರಿತವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗಾನಿಯಮವಾದಾದತ್ರ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕೇವಲಕರ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಂಪರ್ಯಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಅವಿಶೇಷತೋ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರುಭಯಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಂಗತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯ ದದ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿದುಷೇ ನ ತದ್ಧೀನಾಯೇತಿ ವಿಶೇಷಲಾಭವದಿಹಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಯದಹರಿತಿ ।
ಶ್ರೌತೇಽರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಬುದ್ಧ್ಯೇತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ಧೀಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯೋ ನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಹೀನಾದಂತರಂಗತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಾಹೇತುರೇವ ನೇತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಥಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯನಂಗತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತೇ ಯಜ್ಞಾದಾವುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕೇವಲಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಾನ್ಮೈವಮಿತಿ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಕುತೋ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರಸ್ಯ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಣಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಧುರಾದೇರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಾತ್ತದೀಯಂ ಜಪ್ಯಾದಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಮಿತ್ಯಂತರಾ ಚಾಪೀತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ವಿದ್ಯೋಪೇತೇಷು ಕರ್ಮಸು ಶಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ಯಾಗೇನ ಕೇವಲಕರ್ಮಕಾರಿಣೋ ನ ವಿದ್ಯಾ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ವಿದ್ಯಾಯುಕ್ತಂ ಕೇವಲಂ ಚ ತದ್ಧೇತುಸ್ವಾನ್ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋಃ ಶುಭಾಶುಭಯೋರ್ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತಯೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ಭೋಗೇನೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ಸಂಸಾರವಾನ್ನವೇತಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂ್ರ್ವಪಕ್ಷಮಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ನಾದೌ ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅನಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಶ್ರೌತ್ರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವತೋ ಭೋಗೇನಾರಬ್ಧಕರ್ಮನಿವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವೇಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ನ ಮುಕ್ತಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ಸಾಽವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಧ್ರೌವ್ಯಾತ್ । ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ನಞಾರಬ್ಧಕರ್ಮ ನಿವೃತ್ತೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ತಸ್ಯ ಫಲಂ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣಮಧುನಾ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಾನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನಂತರಮಪಿ ಸಂಸಾರೀ ಸಂಸಾರಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಾನಿವೇತ್ಯನುಮಾನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೋಗನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮವತ್ತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಉಪಭೋಗೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೀನಬ್ರಹ್ಮವಿದುಕ್ತಿಃ ।
ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಕಾಲೀನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿ ಭೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕಮಿತಿ ಕುತಃ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಶಕ್ತಿತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಸ್ಯ ಬೀಜಂ ತದಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ದಾಹಃ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ದರ್ಶಯತಿ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಬಾಧನಾದ್ಬೀಜಾಭಾವಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ವದನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಾನುಮೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಫಲಭೋಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ತತ್ಕರ್ಮಜನ್ಯಾನೇಕದೇಹಸಂಭವಾತ್ತತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಮೋಷೋಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಕೃತಕರ್ಮಣಾಮಶ್ಲೇಷಾಭಾವೇನ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾ ದೇಹಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಾಪ್ರಮೋಷಸ್ಯಾಗಮಿಕತ್ವಾದಸ್ಮದಾದೀನಾಮಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಾರಬ್ಧಭೋಗಾನಂತರಂ ಮುಕ್ತಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮೋ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ಪಾದಾರ್ಥಭುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಪೂರ್ವಪಾದಾಂತಿಮಾಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ಸಂಪ್ರತಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿಂ ನಿರೂಪಯಿಷ್ಯನ್ನುತ್ಕ್ರಾಂತೌ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಮನಸಿ ವೃತ್ತಿಲಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಾಗಿತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಲೌಕಿಕಸ್ಯಾರ್ಚಿರಾದಿಗಾತಿಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯಾನುತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ತದರ್ಥಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿರೂಪಣಂ ವ್ಯಾಪಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲೇ ತನ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಚೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪಾದಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಧೀಫಲೋಕ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷೋ ನೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಕಿಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಚಿಂತಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನೇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದುಕ್ತಃ । ಪಾದಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಯಾಣಂ ಕುರ್ವತ ಉಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷೋರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಚಮಧಿಕೃತ್ವ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತಿಪ್ರತೀತೇರ್ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಸ್ವವೃತ್ತಿಸಂಪತ್ತಿವಿತ್ತೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿಹೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಧೀಫಲಾರ್ಥಗತ್ಯುಪ್ರಯಕ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೇಕದೇಶನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಲಯನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಾಭೀಷ್ಟನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಶಬ್ದಶ್ರುತಿಂ ಹೇತುಂ ಕರೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮದ್ವಾಚಕಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾಪಿ ಶಬ್ದವೃತ್ತಿತ್ವಾದವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ವಿಕಾರಲಯ ಇತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ಪಠತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಹಾರಮಸಹಮಾನಃ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಾಲೋಚನಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಧ್ಯಾಹಾರಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮಲ್ಲಯಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತತ್ತ್ವೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ವಾಚಃ ಪ್ರಲಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿಹ ತತ್ರ ಚಾವಿಭಾಗಸಾಮ್ಯಾತ್ಪರತ್ರೈವಾವಿಭಾಗವಿಶೇಷಣಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಭೀಷ್ಟಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ -
ವಾಗಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮದುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಂ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೌಕಿಕಮಾಗಮಿಕಂ ವಾ ತದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಲಂಬತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಗಮಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಾತ್ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಕಾರಲಯೋಕ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಚಶ್ಚ ಮನೋವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ತತ್ರ ಲಯಾಯೋಗಾದ್ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರಭೇದಧಿಯಾ ವಾಕ್ಶಬ್ದೋ ವೃತ್ತಾವೇವೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಗಪಿ ತರ್ಹಿ ಮನಸೋ ವಿಕಾರೋಽಸ್ತು ನ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವೃತ್ತೇರಪ್ಯತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಮನಸಿ ಲಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ದರ್ಶನಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಪಾರ್ಥಿವೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಾವಿಶಯೇ ಶ್ರುತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಯೋಗಾದುಪಚಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ವಾಚಿ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯತಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಾನ್ನ ಸ್ವರೂಪಲಯೋ ವಾಚೋಽಪಿ ತು ವೃತ್ತಿಲಯೋಽತ ಏವ ಸವೃತ್ತಿಕೇ ಮನಸಿ ಸತ್ಯೇವ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದನುವರ್ತಂತೇ ನ ತು ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಮಣಾದೂರ್ಧ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪಶಾಂತಮೌಷ್ಣ್ಯಲಿಂಗಕಂ ತೇಜೋಽಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಪುನರ್ಭವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಮನೋಽನುವರ್ತಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅತ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ವಾಚ ಇವೇತಿ ।
ಯದ್ಯತ್ರಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಸಿ ವೃತ್ತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತ್ಯಾದ್ಯೇ ಸೂತ್ರೇ ವಾಚಃ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಲಯಾಧಾರಸ್ಯ ಮನಸೋ ವೃತ್ತಿಲಯಾಧಾರಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ತನ್ಮನ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಸಮಧಿಗತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಸವೃತ್ತಿಕಂ ಮನೋಽಧಿಕೃತ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿದ್ವೈವಿಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಿತುಮಪಿಶಬ್ದಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಯೋಗಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಸ್ವೀಕರಣಮಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಃಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ವಾಕ್ಶಬ್ದವನ್ಮನಃಶಬ್ದಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದತ್ರ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇ ಮನಸೋ ನ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅನ್ನಮನಸೋರಪ್ಪ್ರಾಣಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಮನಸೋಸ್ತಥಾತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಪಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಬನ್ನಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವಾತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಯೋರಪಿ ಪ್ರಾಣಮನಸೋಃ ಪ್ರಕೃತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಾಣೇ ವೃತ್ತಿಮತೋ ಮನಸೋ ಲಯ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೇ ಲೀಯತೇ ಮನಃ ಸವೃತ್ತಿಕಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆಗೃಹೀತಾಃ ಸರ್ವತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತಾ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತಯೋ ಯೇನ ತನ್ಮನಸ್ತಥಾ । ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯುಕ್ತಿಮತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಮನಃಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತಿರೇವೇತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಕಾರಣದ್ವಾರಾ ವಿಕಾರಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರತ್ವೇ ಘಟಾದೇರಪಿ ಶರಾವಾದಿಪ್ರಕೃತಿತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಸಾರತ್ವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಡಿಕಕಾರ್ಯಕಾರಣತೋಪಗಮೇಽಪಿ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಕಾರಸ್ತತ್ರೈವ ತಸ್ಯ ಲಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಕಾರಪರಿಣತಾನಾಮಪಾಂ ಮನಃಸಂಸ್ಥಿತಾನ್ನಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಾತ್ಪ್ರಾಣಮನಸೋರಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮನಃಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವೃತ್ತೀತಿ ॥ ೩ ॥
ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಮನಸೋ ವೃತ್ತಿಲಯಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ವೃತ್ತಿಲಯಾಧಾರಂ ನಿರೂಪಯತಿ
ಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮುಭಯಶ್ರುತ್ಯುಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಪಾದಾದಿಸಂಗತಯಸ್ತು ಪೂರ್ವವತ್ ।
ಫಲಭೇದೋಽಪಿ ತಥೇತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜಃಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತೇಜಸಿ ವೃತ್ತಿಲಯಸ್ಯೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಶಕ್ಯಶಂಕ್ಯತ್ವಾತ್ತೇಜಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಭೂತವಿಶೇಷವಾಚಿನೋ ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯುಪಗಮನಾನುಗಮನಾವಸ್ಥಾನಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ತೇಜೋದ್ವಾರಾಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಗಮನಾದಿಯೋಗಾದುಪಪತ್ತೇಸ್ತೇಜಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಲಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಚಿದ್ಧಾತುಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರೂಪಲಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತೂನವತಾರಯತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರೋಪಗಮನಂ ಶ್ರುತಿತೋ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಯಾಣಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವೇ ಭೃತ್ಯಾಃ ಸಮಾಗಚ್ಛಂತ್ಯೇವಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಆದಿಶಬ್ದಗೃತೀತಮನುಗಮನಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶದಯತಿ -
ವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮವಸ್ಥಾನಮಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಜಾತಂ ತೇನ ಪಂಚವೃತ್ತಿಪ್ರಾಣಸಹಿತೇನ ಸಹ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ತೇಜಃಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಭಯಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಜೀವೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ ತೇನ ಸಹ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜಸಿ ಲಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೪ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವದ್ವಾರಾ ತೇಜಃಸಂಪತ್ತಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸ ಇತಿ ।
ನಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜೋದ್ವಾರಾ ಜೀವಸಂಪತ್ತಿಸ್ತೇಜಸೋ ಭೂತದ್ವಯದ್ವಾರಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂಪತ್ತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತೇಜೋಗ್ರಹಣೇನೋಪಲಕ್ಷಿತೇಷು ಭೂತೇಷು ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಹ ಲಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತೇಜ ಇತಿ ।
ತೇಜಃಶಬ್ದೇನ ಭೂತಾನ್ಯುಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ಸಾಹಚರ್ಯಾನ್ನ ಜೀವಸ್ತದಭಾವಾದತೋ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವೇ ಲಯ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮಾನಾಂತರಾಲೋಚನಯಾ ಜೀವಸ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹೋ ನ ತೇಜಃಶಬ್ದೇನೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಾಪಿ ಪ್ರಾಣೋಽಂತರಾಲೇ ಜೀವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುನಸ್ತೇಜಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸೀತಿ ಶ್ರುತಿರುಪಪನ್ನೇತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ -
ಯೋಽಪಿ ಹೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಯಾ ಭೂತಾಂತರಾಶ್ರಯಣಮಯುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯುಕ್ತಿಪರಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲದೇಹಸ್ಯ ಪಂಚಾತ್ಮತ್ವದೃಷ್ಟೇಸ್ತಕತ್ಕಾರಣಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮಪಿ ಪಂಚಾತ್ಮಕಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಪಂಚಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಮಾನಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದರ್ಶಯತಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ದೇಹಾಂತರಪ್ರೇಪ್ಸಾವೇಲಾಯಾಮದ್ಭಿರೇವ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ನ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪಂಚಕಪರಿವೇಷ್ಟಿತತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಅಣ್ವ್ಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಮೀಯಂತ ಇತಿ ಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಙ್ಮೋಕ್ಷಾದವಿನಾಶಿನ್ಯೋ ದಶಾರ್ಧಾನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಭೂತಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತೌ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾರ್ತಭಾಗೌ । ಜೀವಾಧಾರಭೂತಕರ್ಮಣಾಂ ಬಂಧಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಭೂತಾನಾಂ ದೇಹೋಪಾದಾನತ್ವೇನೇತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮ ಹೈವೇತ್ಯವಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾರಿತಮಾಶ್ರಯಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಶಂಸೇತಿ ।
ಸೋಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವದನ್ನಿಕೃಷ್ಟಾಶ್ರಯಾಂತರಸತ್ತ್ವಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಚಾಶ್ರಯತ್ವಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಉಕ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತೇರಪರವಿದ್ಯಾನ್ವಯಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಮಾನಾ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ವಿಷಯಸ್ತತ್ರ ‘ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ವಿಶಯಾನಾನಾಂ ಸಂದಿಹಾನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೌತಾಪರವಿದ್ಯಾಸು ಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವೇನೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದುಷೋ ದೇಹಾದನುತ್ಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಪೀತರವತ್ತಸ್ಮಾದುತ್ಕ್ರಾಂತೇರಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತ ಇತಿ ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾನಾಮಪ್ಯಮೃತತ್ವಫಲಾವಗಮಾತ್ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನೈವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಅವಿದುಷ ಏವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಭೂತೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧಧರ್ಮಾಣಾಮನೂದ್ಯಮಾನಂತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿಭಜತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇರ್ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇತಿ ।
ವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತೇರುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೃತೇರ್ಮಾರ್ಗಸ್ಯೋಪಕ್ರಮಾದರ್ವಾಕ್ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಚ ತುಲ್ಯೈವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ವಿದ್ವದವಿದುಷೋಃ ಸಾಧಾರಣೀ ಚೇದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಸ್ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಅವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಅವಾಙ್ನಾಡೀಭಿರವಿದ್ವಾನ್ಪಿತೃಲೋಕಂ ಲೋಕಾಂತರಂ ವಾ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ವಿದ್ವಾನ್ಪುನರ್ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಿತಿ ವಿಶೇಷಸ್ತಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃತಿಃ ಸರಣಂ ದೇವಯಾನೋ ಮಾರ್ಗಸ್ತದುಪಕ್ರಮಾತ್ತುಲ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪಾತಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಮುತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮನಸೈತಾನ್ಕಾಮಾನ್ಪಶ್ಯನ್ರಮತೇ ಸ ಏಕಧಾ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಗಮನೇನ ಸೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಫಲಭೋಗಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ನಿರಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಗಮನಾಯೋಗಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತದಾಶ್ರಯಭೂತಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಗತಿರವಗತೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಅಪರವಿದ್ಯಾಸ್ವಮೃತತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ತತ್ರೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯನ್ವಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಉಕ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲೇ ಯಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ತದಾಽಪೀತೇರಿತಿ ।
ಉದಾಹರಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇಜ ಇತಿ ।
ಬೀಜಭಾವಾವಶೇಷಾಂ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ವಿದುಷೋಽಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿರುಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತಿ ಸಂಪತ್ತೇರುಭಯಥಾದೃಷ್ಟೇರಾತ್ಯಂತಿಕೀ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರನಾತ್ಯಂತಿಕೀ ವೇತಿ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕೀದೃಶೀತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲೀನಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತಾಯಾಃ ಸಾವಶೇಷತ್ವಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಸ್ಯಾಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಹೀನಸ್ಯ ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪೂ್ರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಮತಾ ತತ್ಸಂಪತ್ತಿರಾತ್ಯಾಂತಿಕ್ಯಂತಕಾಲೀನಸತ್ಸಂಪತ್ತಿತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿವದಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕೃರ್ವನ್ನುಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲೀನಸತ್ಸಂಪತ್ತೇರಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ದೇಹಾಂತರಭೋಗಾಯ ಕರ್ಮವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಂತರಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಬ್ರೂತೇ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿತೋಽಪಿ ಬಾಧಿತಂ ತದಿತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ನಿದಾನನಾಶಾತಿರೇಕೇಣ ನಿದಾನಿನಾಶೋ ನಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ನನು ಯದ್ಯಾಸಂಸಾರವಿಮೋಕ್ಷಾತ್ತೇಜಆದಿಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಮವಿಷ್ಠತೇ ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ದೇಹಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛದಸ್ಮಾಭಿರ್ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಕಿಮಿತಿ ವಾ ಮೂರ್ತಾಂತರೈರ್ನ ಪ್ರತಿಹನ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪರಿಮಾಣತಃ ಸೌಕ್ಷಮ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಲಾಭಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತಸ್ತದಂಗೀಕಾರೇ ಲಾಭಮಾಹ -
ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಭಯವಿಧತ್ವಾದೇವಾನುಪಲಬ್ಧಿರಪಿ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಕೃತಂ ಲಾಭಾಂತರಮಾಹ -
ನೋಪಮರ್ದೇನೇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮೌಷ್ಣ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನನುಮಾನಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಔಷ್ಣ್ಯಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾದತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮೂಷ್ಮಾ ಗಮಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಾಗಮೋಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಧರ್ಮತ್ವಮಸ್ಯ ಸೂಚಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲೀನಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಸಾವಶೇಷತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೇರ್ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವೇದಿಷ್ವಭಾವಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯನ್ನಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಂ ವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹರತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಪ್ರಕರಣೋಪಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಬಾಹ್ಯವಿಷಯವೈತೃಷ್ಣ್ಯಮಕಾಮತ್ವಮ್ । ಆಂತರಕಾಮವಾಸನಾರಾಹಿತ್ಯಂ ನಿಷ್ಕಾಮತ್ವಮ್ । ಪ್ರಾಪ್ತಪರಮಾನಂದತ್ವಮಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಮ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕದರ್ಶಿತ್ವಮಾತ್ಮಕಾಮತ್ವಮ್ । ಉತ್ತರಮುತ್ತರಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮೇವಮಕಾಮಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದತ್ರ ಶ್ರುತೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಕಿಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಸ್ತಿ ಕಿಂವಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪಂಚಮೀಷಷ್ಠೀಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮುಖ್ಯಾಮೃತ್ವೇ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರಭಾವೋಕ್ತೇರತ್ರ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿದುಷೋಽವಿದುಷಶ್ಚಾವಿಶೇಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪಿ ದೇಹಾಪಾದಾನೋತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಾದ್ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋ ಮತನಿರಾಕರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸ್ವಮತಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ವಿದುಷೋ ದೇಹಾದೇವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ಶಾರೀರಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾರೀರಾದು್ತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧೇ ಕಾ ಗತಿಃ ಷಷ್ಠೀಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಂತಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತ್ಯಾ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಕಾಣ್ವಶ್ರುತಿಃ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಾಪಾದಾನರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತಾವಪಿ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಶರೀರಮೇವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ನ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೨ ॥
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಶರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ಸಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೀ ಸ್ತಾಮಿತಿ । ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಬಹಿರೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತಯಾ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಪಲಂಭಮಭಿನಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಉದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತ್ಯತ್ರೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಧಿಮತ್ತ್ವಮಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯೋಚ್ಛ್ವಯನಾದಿಧರ್ಮೋಕ್ತೇರ್ಯಸ್ಯೋಚ್ಛ್ವಯನಾಧ್ಮಾನೇ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಧಿತ್ವಂ ದೇಹಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೋಚ್ಛ್ವಯನಾದಿಧರ್ಮಜಾತಂ ದೇಹಿನೋಽಸ್ತು ತೇನ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಧಿತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ದೇಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಣ್ವಶ್ರುತೌ ನಿಷಿಧ್ಯಮಾನೋತ್ಕ್ರಾಂತೇರ್ದೇಹಾಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತೌ ದೇಹಿನ ಏವ ತದಪಾದಾನತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದೇಹಾಪಾದಾನೋತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಃ ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದೇಹಿನಃ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕುತೋಽತ್ರ ದೇಹಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಭೇದೇತಿ ।
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದ್ದೇಹಿನಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಹತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹದೇಿನೋರಭೇದೋಪಚಾರಾದ್ದೇಹಿಪರಾಮರ್ಶಿಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದೇಹಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತಸ್ಮಾದೇವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರತ್ರ ನಿಷಿದ್ಧೇತಿ ಪಂಚಮೀಪಾಠೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಪಾಠಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಗುಣ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಣ್ವಪಾಠಸ್ಯಾಪಿ ತದಾನುಗುಣ್ಯಮಾಹ -
ಯೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ನ ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಾವಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವೇತಿ ದೇಹಾಂಶಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಪಾದಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಾನಾಮಿಹ ಸಂಬಂಧಾತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಪರತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ದೇಹಾಂಶೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದುತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯವಿಪರಿಣಾಮಾದನ್ಯಥಾ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧಾಪಾತಾತ್ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಷಷ್ಠಾ್ಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಣೇನ ರಕ್ಷನ್ಪ್ರಾಣಮಯ ಇತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃಕರಣೋಪಾಧ್ಯುಪಹಿತತ್ವಪ್ರಕೃತಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನಾದನ್ಯಶಾಖಾಸ್ಥಾಪಾದಾನಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಕರಣೋಪಾಧಿಭೂತಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ದೇಹಾವಯವೇಭ್ಯೋ ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದ್ವದುತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವ್ಯಪದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಾನಾಭಾವಾದೇವ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಭಾವಃ ಕಿಂತು ಯುಕ್ತ್ಯಭಾವಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಗಮನಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರಣಾದಿಕಾರಕಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ॥ ೧೩ ॥
‘ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಮುನೇಃ ಪ್ರಾಣಾ ವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಗತೋ ಹಿ ಸಃ । ತೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಕುತ ಉತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಯಾಸ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ಗತಿರ್ವೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಮರ್ಯತೇಽಪೀತಿ ।
ಅಪದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯಪದಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಪದೈಷಿಣೋ ದೇವಾ ಅಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಮಾರ್ಗಂ ನ ಜಾನಂತಿ । ತದಭಾವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಪರವಿದ್ಯಾಬಲೇನೈಷಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನಾನುಗಮನಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯನುಗ್ರಹಲಬ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಗತೀತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಲಯೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತದಯುಕ್ತಂ ತೇಷಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಲಯಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ವಿದ್ವತ್ಕಲಾಪ್ರವಿಲಯೋ ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಕಿಂವಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನೀತಿ ಶ್ರುತಿದ್ವಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂದೇಹೇ ಶ್ರೌತವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತಕಲಾವಿಲಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ವಿಕೃತಿಲಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವ್ಯವಹಾರತಸ್ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲಾವಿಲಯೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪ್ರಲೀಯಂತ ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಿತಃ ಸಮಂತಾತ್ಸರ್ವತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಃ ಸ್ವಾನುಭವಗಮ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರದ್ಧಾದ್ಯಾ ಷೋಡಶಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಕಲಾ ಪುರುಷಾಯಣಾಸ್ತದಾಶ್ರಯಾಸ್ತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಗತ್ಯಾಗೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಷ್ಠಾಯ ವಿಲಯಮಾಸಾದಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮನಃ ಪ್ರಾಣಯೋರೇಕೀಕರಣೇನ ಕಲಾನಾಂ ಪಂಚದಶತ್ವಂ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಕಲಾಕಾರಣಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ತಥಾಚ ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ವಿಕಾರಲಯ ಇತಿನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂತೇಷು ವಿದ್ವತ್ಕಲಾವಿಲಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುಸ್ಥಿತ್ಯಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಕಲಾಲಯೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ತದುಕ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ ತೇಷು ವಿಲೀಯ ತೈಃ ಸಹ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಕಲಾನಾಂ ವಿಲಯಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಸಾ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ವಿದ್ವದವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶ್ರುತಿದ್ವಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ಕಲಾವಿಲಯಸ್ಯ ನಿರವಶೇಷತ್ವಮಾಹ -
ಅವಿಭಾಗ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮೇವ ವಿದ್ವತ್ಕಲಾವಿಲಯಮಧಿಕೃತ್ಯ ಲಯಸ್ಯೋಭಯಥಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ ಪುನರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಶ್ರೌತಧೀಫಲಭೂತವಿದ್ವತ್ಕಲಾವಿಲಯಸ್ಯ ನಿರವಶೇಷತ್ವನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲಾವಿಲಯಃ ಸಾವಶೇಷಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲಾವಿಲಯತ್ವಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಕಾಲೀನಕಲಾವಿಲಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಬ್ರವೀತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ನದೀಸಮುದ್ರನ್ಯಾಯೇನ ಪುರುಷೇ ಕಲಾ ವಿಲೀಯಂತೇ ತಾಸಾಂ ಚ ಕಲಾನಾಂ ನಾಮರೂಪೇ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಅಪಿ ಭಿದ್ಯೇತೇ ವಿದೀರ್ಯಂತೇ ಪುರುಷಮಾತ್ರಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಸ ಚ ವಿದ್ವಾನಕಲಃ ಕಲಾವಿರಹಿತಃ ಸನ್ನಮೃತೋ ಭವತಿ, ಪೂರ್ಣರೂಪೇಣ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮನುಮಾನಸ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಮಾನನಿರಾಸಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ವಿದ್ವತ್ಕಲಾನಾಂ ವಚನಾದವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿವದಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವೇತ್ಯವಿಶೇಷವಚನಾದ್ಯಯಾ ಕಯಾಚಿನ್ನಾಡ್ಯಾ ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಕ್ರಮಣಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದೋಕೋಗ್ರಜ್ವಲನಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸಮಾಪ್ತೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವತ್ತಮನೂದ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಸಮಾನಾ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಭಾಗವ್ಯಾಖ್ಯಾದ್ವಾರಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಹೃದಯಮಾಯತನಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಹೃದಯಂ ಜೀವಸ್ಯಾಲಂಬನಂ ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ತದಗ್ರೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರದ್ಯೋತಃ । ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವೇತಿ ದ್ವಾರಾನಿಯಮಶ್ರುತೇಸ್ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸಾ ಕಿಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸಕಾನುಪಾಸಕಯೋರನಿಯಮೇನ ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ದ್ವಾರೇಣೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಥವೋಪಾಸಕಾನಾಮಸ್ತಿ ದ್ವಾರನಿಯಮ ಇತಿ ವಿಮರ್ಶಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಫಲಾರ್ಥೋತ್ಕ್ರಾಂತೇರ್ದ್ವಾರನಿಯಮೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಧ್ಯಾನಕೃತಾತಿಶಯಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಕೃತಾತಿಶಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವೇತ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದಂಗಾದುತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಆಚಷ್ಟ ಇತಿ ।
ತೇನ ಪ್ರದ್ಯೋತೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತದ್ವಾರವತ್ತ್ವೇ ಚೋತ್ಕ್ರಾಂತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯ ವಿದುಷೋಽವಿದುಷಶ್ಚೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷೋರೇಕೋ ಹೃದಯಮಾಯತನಂ ತಸ್ಯಾಗ್ರಜ್ವಲನಂ ಪ್ರದ್ಯೋತಸಂಜ್ಞಿತಮಾದೌ ಭವತಿ ತೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತದ್ವಾರೋ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚೋತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಯದ್ಯಪೀಷ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ತಯೋರುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಪಾದಾನವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾಂತರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮನ್ನುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಫಲಮಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಚ್ಛೇಷೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾಂತರೇಭ್ಯೋ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಾಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಲೋಕಾಪ್ತೌ ವಿಶಿಷ್ಟಗತಿಚಿಂತನವಿಧಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತೋಕ್ತಿಪರತ್ವೇನಾವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ॥ ೧೭ ॥
ನಾಡೀದ್ವಾರಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಯದಿದಂ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಂ ತನ್ನಿಶಾಯಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ರಶ್ಮೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಶೋಧನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮೋಽಥಶಬ್ದೋ ದಹರವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮಾರ್ಥೋ ದ್ವಿತೀಯೋ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಸಂಬಂಧಪ್ರದರ್ಶನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥಸ್ತೃತೀಯಸ್ತ್ವಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಾಸನಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ । ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ । ಚತುರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಸ್ತದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರೇತಿ ಕಾಲಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಶುದ್ಧಿಲಬ್ಧಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡ್ಯಾ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಃ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಂ ಕಿಮಹನ್ಯೇವ ಕಿಂ ವಾಹನಿ ರಾತ್ರೌ ಚೇತಿ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಯೋಗಸ್ಯ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಶ್ರುತೇ ರಾತ್ರೌ ರಶ್ಮ್ಯಭಾವಾವಗಮಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಫಲಾಪ್ತಯೇ ಬ್ರಹ್ಮನಾಡ್ಯಾ ಗಚ್ಛತಾಂ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷವಾದಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಾನಾಮಹರಾಗಮನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸ ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತದೈವ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಅವಿಶೇಷೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತದವಯವೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನಿಶೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಿರಾ ನಾಡ್ಯಃ ।
ನಾಡೀರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣೋಕ್ತಿಪರಂ ಸೂತ್ರಭಾಗಮಾದಾಯ ವಿಭಜತೇ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಪ್ರತಾಯಂತೇ ವಿಸ್ತೀರ್ಯಂತೇ ಸೃಪ್ತಾ ಗತಾಃ ನಾಡೀರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯುಕ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿದಾಘೇತಿ ।
ಚಂದ್ರಗತಪ್ರಕಾಶಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ರಾತ್ರಾವಸ್ತಿ ಸೂರ್ಯರಶ್ಮಿರಿತಿವಕ್ತುಮಾದಿಪದಮ್ । ನಹಿ ಚಂದ್ರಮಸ ಏವ ಪ್ರಕಾಶಸ್ತಸ್ಯಾಮ್ಮಯತ್ವಾತ್ತದಯೋಗಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಶಿಶಿರಾದಿಷ್ವಪಿ ರಾತ್ರಿಷು ಕಿರಣಾನುವೃತ್ತಿರುಪಲಭ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ತೋಕೇತಿ ।
ಯದ್ರಾತ್ರೌ ತಾಪೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತದಹರೇವ ರಾತ್ರೌ ಸವಿತಾ ದಧಾತೀತಿ ಧಾರಣಾಭಿಧಾನಂ ಸ್ತೋಕರಶ್ಮ್ಯನುವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಅಹರೇವೇತಿ ।
ಸ ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಶ್ರುತೇ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಸ್ಯ ನ ರಶ್ಮ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ದಿವಾಮರಣವಿಷಯಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಶ್ರುತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ವಿದುಷೋ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿತ್ಯವತ್ಫಲಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಧಾನಾನ್ನ ಪಾಕ್ಷಿಕಫಲತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವಿದುಷೋ ಮರಣಮಹನ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮಾದುಕ್ತದೋಷನಿವೃತ್ತಿಃ ತತ್ರಾಹ -
ಮೃತ್ಯುಕಾಲೇತಿ ।
ರಾತ್ರೌ ಮೃತಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಹಿ ಸೂರ್ಯಾದಯಪರ್ಯಂತಪ್ರತೀಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಗರ್ತಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಯಾವತ್ತಾವದುಪಬಂಧೇನ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನ ಪ್ರತೀಕ್ಷಾಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಯಾವದಿತಿ ।
ಅಪರವಿದ್ಯಾವಿದೋ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಪೂರ್ವಾಭಿರೇವ ಯುಕ್ತಿಭೀ ರಾತ್ರಾವಿವ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇಽಪಿ ಮೃತಸ್ಯ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿಶಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಮೃತೋ ವಿದ್ವಾನ್ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ನಾಪ್ನೋತ್ಯುತಾಪ್ನೋತೀತ್ಯುತ್ತರಾಯಣಮರಣಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯವತ್ಫಲಸಂಬಂಧೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಧಾನಾಚ್ಚ ಸಂದೇಹೇ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇಽಪಿ ಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿದ್ಯಾಫಲಮವಶ್ಯಂಭಾವೀತಿ ಸಾಧನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಮೃತಸ್ಯ ಫಲಾಭಾವಾದುತ್ತರಾಯಣಮರಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಹೇತುಸಿದ್ಧೇಸ್ತಾದೃಕ್ಪ್ರಯತ್ನೋ ನಾತೀವ ಫಲವಾನಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಉತ್ತರಾಯಣೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯೋ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಮೃತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಫಲಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಇತೀಮಾಮಿತಿ ।
ಅಪನೋದಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಭೀಷ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕ್ಷಾದರ್ಶನಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಭೀಷ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾಯಣಮರಣಂ ಪ್ರಶಸ್ತಮಿತ್ಯವಿದುಷಾಮಭಿಜ್ಞಾಭಿವಚನರೂಪೋ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ಪಾಲನದ್ವಾರಾ ಸದಾಚಾರೇ ತಾನ್ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಕಾಲಪ್ರತೀಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪ್ರತಿಪಾಲನಸ್ಯ ಗತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಪಿತ್ರಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾಯಣಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷೇಣೀಯತ್ವಂ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಕುತೋ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಮೃತೋ ವಿದ್ವಾನ್ವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತೇಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಹಿ ಕಾಲವಾದಿನೀ ಶ್ರುತಿಃ ಕಿಂ ತ್ವಾತಿವಾಹಿಕದೇವತಾರ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಕಾಲ ಏವಾತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಚ್ಯತೇ ನಾತಿವಾಹಿಕೀ ದೇವತೇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಮುಪಾಸನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಕಾಲಭೇದವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಮಾರ್ತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ಯೋಗೀ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸಕ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀಶ್ವರಾರಾಧನರೂಪೇಣ ಯದನುಷ್ಠೀಯತೇ ಸ ಯೋಗಃ ‘ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಧಾರಣಾಪೂರ್ವಕೋಽಕರ್ತೃತ್ವಾನುಭವಃ ಸಾಂಖ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಶ್ರೌತದಹರಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸ್ಮೃತ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾಲಭೇದವಿಧಿಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನ ಕಾಲಾಭಿಧಾನದ್ವಾರಾ ದೇವತೋಕ್ತೌ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತಿ ಕುತೋ ವಿರೋಧಶಂಕೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಮೃತಸ್ಯಾಪಿ ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾಫಲಮವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಅಪರವಿದ್ಯಾಫಲಾಯ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮವತಾರಯಿತುಂ ತದಂಗಭೂತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಶ್ಚಿಂತಿತಾ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗಿನಂ ಪಂಥಾನಮೇವ ವಕ್ತುಂ ಪಾದಾಂತರಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲಾನಿಯಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯ ಚಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚಾಯುಕ್ತೇರ್ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇಽಪಿ ಮೃತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾಫಲಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವತ್ಪ್ರಯತೋ ಗತಿರನಿಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಅರ್ಚಿರಾದಿನೇತಿ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರಕೃತೋತ್ತರಮಾರ್ಗಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹರತಿ -
ಆಸೃತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಭಿನ್ನಾಸು ಸೃತಿಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸಂಶಯಹೇತುಂ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ವಕ್ತುಮನೇಕಧೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥೇತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ವಿರಜಾ ವಿರಜಸೋ ರಜಃಶಬ್ದಿತಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿವಿಧುರಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಕ್ತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮಧಿಕೃತ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಸೂಚಿತಾಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪರವಿದ್ಯಾಫಲಾಪ್ತಿಹೇತುಮಾರ್ಗೈಕ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಾರ್ಗಬಹುತ್ವೇ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದೈಕ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪಶಂಕೈವ ನೇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೃತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಭಿನ್ನೇತಿ ।
ನಾನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾವದೇಕತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಭಿನ್ನೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪ್ರಕರಣಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗತಿಭೇದಾನಾಮಪಿ ತದ್ಗುಣತ್ವೇನ ಚಿಂತ್ಯಾನಾಂ ಗುಣಿಭೇದಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗತಿಭೇದೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಕ್ರಾಧ್ವನಾ ಗತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾವಕ್ರೇಣ ಗತಿಸ್ತ್ವರಾವತೀ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಏಕತ್ವೇ ತು ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತ್ವರಾ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಗತಿಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತ್ವರೇತಿ ।
ಮಾರ್ಗಭೇದೇ ಕೇನಾಧ್ವನಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಾಯೋಗಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವದ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಭೇದೇಷೂಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯವದ್ಗುಣಭೂತಗತ್ಯೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇರರ್ಚಿರಾದಿರೇಕೈವ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ನಾನಾವಿಧಾಧ್ವಸು ಶ್ರುತೇಷು ಕಾರಣಮವಧಾರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತದಿತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದಾಮೇವ ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಗತೇಃ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ಕುತಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಸಾಧಾರಣಶ್ರುತೇರಶ್ರುತಗತಿಕಧೀವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಂತರಾಣಾಂ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಸ್ಥಗತಿನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ನಾರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಸಂಗತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಪಥೋಽನೇಕಪರ್ವಯುಕ್ತತ್ವಯೋಗಾದ್ಗತೇರೇವ ನ ಭೇದೋ ಗೌರವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಏಕದೇಶಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಗತೇರೈಕ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಭಿನ್ನಪ್ರಕರಣತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಗತಯ ಇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಭೇದಮಾತ್ರಾದೇವ ಗತಿಭೇದೋ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ವಾ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ನಹಿ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ಭೇದೇಽಪಿ ವೇದ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯವದ್ಗುಣಭೂತಗತ್ಯೈಕ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಂತವ್ಯಾಭೇದಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನಾನಾಭೋಗದೇಶಭಾಜಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಪರಾವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪರಾಃ ಸಮಾಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನ್ಸಂವತ್ಸರಾನ್ವಸಂತಿ, ಯಾವದಾಯುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾವತ್ತತ್ರ ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಶಾಶ್ವತೀಃ ಸಮಾ ನಿತ್ಯಾನ್ಸಂವತ್ಸರಾನ್ವಸಂತೀತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಯಾ ಜಿತಿಃ ಸರ್ವಲೋಕಜಯೋ ಯಾ ಚ ವ್ಯುಷ್ಟಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾಂ ಲಭತೇ ಸಮಾನದೇಹತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯೈತತ್ಫಲಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತದ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ ತೇ ಪುನರೇತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಲಭಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತೀನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ರಾತ್ರೌ ಸ್ಪಷ್ಟರಶ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟೇಸ್ತದನುಸಾರಿತ್ವಾಭಾವೇ ತತ್ರ ಮೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೋಽಪ್ಯೇತೈರೇವ ರಶ್ಮಿಭಿರಿತ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮವಧಾರಣಂ ನಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮಪಿ ವಚನಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪಕತ್ವಂ ತಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಚಾಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಥಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಮಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಮೇವಕಾರೋಽನುವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ತ್ವರಾವಚನಂ ಪೀಡಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವರೇತಿ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಸ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕುತಶ್ಚಿದನ್ಯತೋ ಗಂತವ್ಯಾದನೇನೋಪಾಯೇನ ಸತ್ಯಲೋಕಂ ಝಟಿತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಗಂತವ್ಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಚನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಯಾನಮಾರ್ಗೈಕ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಮಾರ್ಗಭೇದೇ ಸ್ಥಾನಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಯೋಗಾತ್ತೃತೀಯಸ್ಥಾನೋಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಿತೃಯಾಣಾತಿರಿಕ್ತಮಾರ್ಗೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಚಿರಾದಿನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭೂಯಾಂಸೀತಿ ।
ಅಲ್ಪಪರ್ವಣಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಂತವ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವೇ ಬಹುಪರ್ವಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಸ್ತತ್ರಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಅತೋ ಭೂಯಸಾಂ ಪರ್ವಣಾಮನುರೋಧೇನಾಲ್ಪೀಯಸಾಂ ತದನುಪ್ರವೇಶ ಏವ ಯುಕ್ತೋ ಬಹೂನಾಮನುಗ್ರಹಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾರ್ಗೈಕ್ಯೇ ಜಘನ್ಯವಿಕಲ್ಪಶಂಕಾಪಿ ನೇತಿ ವಕ್ತುಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥
ಸರ್ವಾತ್ರಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಪರ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ಗತ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯೇತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮಾಪದ್ಯಾಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ ಸ ವಾಯುಲೋಕಮಿತ್ಯತ್ರಾರ್ಚಿರಾತ್ಮಕಾಗ್ನ್ಯಾನಂತರ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದರ್ಚಿಷೋಽನಂತರಂ ನಿವೇಶನೀಯೋ ವಾಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಾಯುಮಿತಿ ।
ಇತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರೋಽರ್ಚಿರಾದೀನಾಮುಕ್ತಃ ಸ ಕೀದೃಶ ಇತಿ ವಿಚಾರಯತಿ -
ಕೇನೇತಿ ।
ಮಾರ್ಗಪರ್ವಣಾಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಂನಿವೇಶವಿಶೇಷಸಿದ್ಧೇರನರ್ಥಕಂ ತನ್ನಿರೂಪಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸುಹೃದಿತಿ ।
ಸಂನಿವೇಶವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಂ ತದೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮಗ್ನಿಲೋಕಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ವಾಯೋಃ ಸಂನಿವೇಶೋ ವಿಚಾರ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಸಂದಿಗ್ಧಮಂಶಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂದಿಗ್ಧಮಂಶಮಾಹ -
ವಾಯುಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಚಿಷೋಽನಂತರಮಗ್ನಿಲೋಕಂ ವಾಯುಲೋಕಮಿತಿ ಪಾಠಕ್ರಮಬಲಾದ್ಬಾಯುರ್ನಿವೇಶಯಿತವ್ಯಃ ಕಿಂವಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯೇನ ಸಂವತ್ಸರದೇವಲೋಕಯೋಃ ಪರಸ್ತಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚಾರ್ವಾಗಿತಿ ಸಂಶಯಾತ್ಸ ಏವ ವಿಚಾರವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚಾಪರವಿದ್ಯಾಫಲಾರ್ಥಂ ಮಾರ್ಗಪರ್ವಣಾಂ ಸಂನಿವೇಶವಿಶೇಷಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪಾಠಾನುಕ್ರಮಸ್ಯಾನುಸರಣಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವರ್ಥಕ್ರಮಾತ್ತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತೇತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಾಯೋರಾದಿತ್ಯಾದವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವತ್ವೇನ ಸಂನಿವೇಶಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪಾಠಕ್ರಮಾದಗ್ನೇರನಂತರಂ ನಿವೇಶನೀಯೋ ವಾಯುರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಪದೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ಅವಿಶೇಷೇತಿ ।
ವಿಶೇಷದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸಂನಿವೇಶಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ವಾಯೋರಚಿರಾದಿಕೇ ಪಥಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾವವಿಶೇಷೋಕ್ತಿರಪಿ ಹೇತುರಿತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತೇರ್ವಾಜಸನೇಯಿಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾತಾ । ಲೋಕೋ ದೇಹಃ । ಪ್ರೈತೀತ್ಯತ್ರ ತದೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ । ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯೋಪಾಸಕಾಯ ವಾಯುಸ್ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವಿಜಿಹೀತೇ ದ್ವಾರಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಾಯುಪ್ರತ್ತದ್ವಾರಪರಿಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಚಿಷೋಽನಂತರಂ ನಿವೇಶನೀಯೋ ವಾಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಯುಪ್ರತ್ತಮಾರ್ಗೇಣೈವೋರ್ಧ್ವಮಾದಿತ್ಯಮಾಕ್ರಮತ ಇತ್ಯೂರ್ಧ್ವತ್ವಶ್ರುತೇರ್ದಿಗ್ವಚನತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಮದ್ಯೋತಿತ್ವಾತ್ತೇನೇತಿ ಚ ವಾಯುಪ್ರತ್ತರಥಚಕ್ರಪರಿಮಿತಾವಕಾಶಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಯೋರಪಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವದೃಷ್ಟೇರೂರ್ಧ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾರ್ಥಕ್ರಮೇಣ ಪಾಠಕ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪದಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸ್ವರಪವಿಧಿಪರಮೇತದ್ವಚನಂ ನ ಕ್ರಮಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಜಸನೇಯಿಶ್ರುತಾವಪಿ ಕ್ರಮವಾಚಿಶಬ್ದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಇತರತ್ರೇತಿ ।
ಕೌಷೀತಕಿವಾಕ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯ ವಾಯೋಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ನಿವೇಶನಮುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ಸಂವತ್ಸರಾಶ್ರವಣಾತ್ಕಥಂ ವಾಯುಮಬ್ದಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಂ, ತತ್ರಾಹ -
ವಾಜಸನೇಯಿನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇವಲೋಕಾದ್ವಾಯುಲೋಕಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಯುಮಿತಿ ।
ಕ್ರಮಸ್ತರ್ಹಿ ಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಭಯಶ್ರುತ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇವಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಮಾಸಾರಭ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾಸಾನಂತರ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ದೇವಲೋಕಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾದ್ಭವತ್ಯಾದಿತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಯ ದೇವಲೋಕಾದಪಿ ವಾಯುರುಪರಿಷ್ಟಾದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಸೂತ್ರೇ ತು ಸಂವತ್ಸರಾದ್ದೇವಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಾಯುಮಭಿಸಂಭವತೀತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾಯುಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವಲೋಕೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿತ್ರಯವಶಾದ್ದೇವಲೋಕಸಹಿತವಾಯೋಃ ಸಂವತ್ಸರಾದಿತ್ಯಾಂತರಾಲವರ್ತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ವಾಯೋಃ ಸಂನಿವೇಶೇ ದರ್ಶಿತೇ ತದನಂತರಪಠಿತವರುಣಾದಿಸಂನಿವೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಡಿತೋಽಧಿ ವರುಣ ಇತಿ ।
ಸ ವರುಣಲೋಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರುತೋ ವರುಣಾದಿರ್ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಸಂನಿವೇಶಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಸ ವಾಯುಲೋಕಂ ಸ ವರುಣಲೋಕಮಿತಿ ವರುಣಾದೀನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ವಾಯೋರೂರ್ಧ್ವಮಾದಿತ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾರ್ಥಕ್ರಮವಿರೋಧೇನ ನಿವೇಶಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿದ್ಯುತಶ್ಚೋಪರಿಷ್ಟಾದಮಾನವಪುರುಷಸ್ಯೈವ ನೇತೃತ್ವಶ್ರವಣಾದ್ವರುಣಾದೀನಾಮನುಪಯೋಗಾನ್ನಿವೇಶಸ್ಥಾನಾಂತರಾದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಆದಿತ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯುತೋಽನಂತರಂ ವರುಣಸಂನಿವೇಶೇ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಕೂಲಯತಿ -
ಯದೇತಿ ।
ವಿದ್ಯುದುದ್ಭವಾನಂತರಂ ವೃಷ್ಟೇರ್ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತಯೋರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ -
ವಿದ್ಯೋತತ ಇತಿ ।
ಅಪಾಂ ವಿದ್ಯುದ್ಯೋಗೇಽಪಿ ವರುಣಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ -
ಅಪಾಂ ಚೇತಿ ।
ವಾಯೋರನಂತರಮಧೀತಸ್ಯಾಪಿ ವರುಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯುದಾನಂತರ್ಯವದಿಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತ್ಯೋರ್ವರುಣಾನಂತರಮಧೀತಯೋರಪಿ ಸ್ಥಾನಾಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವರುಣಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಯೋರ್ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ಸಂಗತಿರೇವ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪಾಠೇತಿ ।
ಆಗಂತೂನಾಮಂತೇ ನಿವೇಶ ಇತಿನ್ಯಾಯಾಚ್ಚಾಸಾಧಾರಣಸ್ಥಾನಹೀನಾನಾಂ ವರುಣಾದೀನಾಂ ತಡಿದಾನಂತರ್ಯಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಗಂತುಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಿಕವಿಕೃತೌ ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟೌ ಸೋಽತ್ರ ಜುಹೋತ್ಯಗ್ನಯೇ ಸ್ವಾಹಾ ಕೃತ್ತಿಕಾಭ್ಯಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾದೀನಾಮುಪಹೋಮಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಶಬ್ದಗೃಹೀತಪ್ರಕೃತನಾರಿಷ್ಟಹೋಮಾಂತೇ ಪ್ರಯೋಗೋ ನಿರೂಪಿತಸ್ತಥಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನಾಭಾವೇನಾಗಂತೂನಾಮಂತೇ ನಿವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಂ ವಿದ್ಯುತೋಽಂತ್ಯತ್ವಂ ನಹಿ ತದಂತ್ಯತ್ವವಾಚೀ ಶಬ್ದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿದ್ಯುದನಂತರಂ ಪರ್ವಾಂತರಸ್ಯಾನುಕ್ತೇಸ್ತದಂತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯುಚ್ಚೇತಿ ।
ವರುಣಾದೀನಾಮುಪಯೋಗಸ್ತ್ವಮಾನವೇನ ಸಹ ನೇತೃತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಫಲಾರ್ಥೇ ಪಥಿ ವರುಣಾದೀನಾಂ ಸಂನಿವೇಶೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವರುಣಾದಿಪಾಠಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವರುಣಾದೀನಾಂ ಸ್ಥಾನಾಂತರಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಗಂತೂನಾಮಂತೇ ನಿವೇಶಾತ್ಪಾಠಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತೇವೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೩ ॥
ಅರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಆತಿವಾಹಿಕಾ ಇತಿ ।
ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮುಕ್ತಿಸಾಮ್ಯಾಲ್ಲೋಕಶಬ್ದಾದತಿನೇತೃತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತೇಷ್ವೇವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮರ್ಚಿರಾದಾವಧ್ವನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಗಮಯಿತೃತ್ವಚಿಂತನಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಲೋಕಶ್ರುತೇರ್ವಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನ್ಯಾಯವಲ್ಲಿಂಗಸ್ಯೇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ನಿರ್ದೇಶಸಾಮ್ಯಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತುುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಕಥಂ ಲೋಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಽಪ್ಯರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ಭೋಗಭೂಮಿತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಮಾರ್ಗಪರ್ವಣಾಂ ಭೋಗಭೂಮಿತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಹೋರಾತ್ರಪ್ರಭೃತಿಷು ಲೋಕಶಬ್ದಿತೇಷು ಭೋಗಾಯತನೇಷು ತೇ ಕರ್ಮಿಣೋ ಜ್ಞಾನಿನಶ್ಚ ಸಕ್ತಿಂ ಭೋಗಮನುಭವಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಚೇತನೇಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ರೂಢತ್ವಾದಪಿ ನ ತೇಷಾಮಾತಿವಾಹಿಕತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ
ಚೇತನಾ ಹೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಾದಾಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಅಮಾನವಪುರುಷಸ್ಯ ವಿದ್ಯುದಾದಾವಾತಿವಾಹಿಕತ್ವದೃಷ್ಟೇರರ್ಚಿರಾದೀನಾಮಪಿ ತದುನ್ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವದ್ವಚನಂ ವಾಚನಿಕಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾನ್ನ ತೇಷಾಮಾತಿವಾಹಿಕತ್ವಸಾಧಕಮೇತದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತದಿತಿ ।
ಉಭಯಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಗಮಯಿತೃಮಾನವಪುರುಷಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಾಮಾನವತ್ವವಾದಿತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಭಯಪರತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಮಾನವಪುರುಷತಯಾ ಗಮಯಯಿತೃತ್ವಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯದೀತಿ ॥ ೪ ॥
ಲಿಂಗಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕನ್ಯಾಯಾಭಾವೇ ಗಮಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯೋಕ್ತಿಪರಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯ ಯತ್ನಹೀನಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಗತಿಶ್ಚೇತನಾಂತರಾಧೀನೇತಿ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಯತ್ನಹೀನಾನಾಂ ಗಂತೄಣಾಂ ಗಮಯಿತಾರೋಽರ್ಚಿರಾದಯಶ್ಚೇತನಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ಬ್ರೂತೇ -
ಯೇ ತಾವದಿತಿ ।
ಉಭಯೋರ್ಮಾರ್ಗತದ್ಗಂತ್ರೋರ್ವ್ಯಾಮೋಹಾದಜ್ಞತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ಗಮಯಿತೃಸಿದ್ಧೇರ್ನ ನ್ಯಾಯಹೀನಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ನ್ಯಾಯಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷದ್ವಯಾಯೋಗೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಹಃಶುಕ್ಲಪಕ್ಷೋತ್ತರಾಯಣಾನಾಂ ಕಾಲಾಂತರೇಷು ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನತ್ವಭೋಗಭೂಮಿತ್ವೇ ನ ಸಂಭಾವ್ಯೇತೇ ತದಾ ತೇಷಾಮಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದಾಗಮನಂ ಪ್ರತೀಕ್ಷ್ಯ ರಾತ್ರ್ಯಾದೌ ಪ್ರೇತೋ ಗಮಿಷ್ಯತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾತಿವಾಹಿಕತ್ವಮಪಿ ಕುತಸ್ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಧ್ರುವತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಚೇತನೇಷು ರೂಢೇರ್ನ ತೇಷಾಂ ದೇವತಾವಾಚಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಚಿರಾದೀತಿ ।
ನ ಚಾಭಿಮತವ್ಯಾಹಾರಾದಿದೇಹಾಭಾವೇ ತದ್ದೇವತಾನಾಮನವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾತ್ತಾಸಾಮನೇಕವಿಗ್ರಹಗ್ರಹಣಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದವದರ್ಥತಶ್ಚೇತನೇಷು ಮುಖ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಾಡ್ಯಾದ್ಬದ್ಧ ಇತ್ಯಾದೌ ಗುಣವಚನೇಷು ಜಾಡ್ಯಾದಿಷು ಪಂಚಮೀದರ್ಶನಾದರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ಚ ಗುಣವಚನತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಹನಂ ಪ್ರತ್ಯರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ಹೇತುತ್ವಾನವಗಮಾದರ್ಚಿಷ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ನಾತಿವಾಹಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಙ್‌ಕ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಚಿಷ ಇತಿ ।
ತಾರ್ಕಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾಸಿದ್ಧಗುಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ಹೇತಾವೇಷಾ ಪಂಚಮೀತ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಲೌಕಿಕವ್ಯಪದೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಗಮಯಿತೃವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಚನೇ ಶಬ್ದೇ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಿಣಿ ದೃಷ್ಟೇ ವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಿಯಂತವ್ಯಮಿತಿನ್ಯಾಯಾದತಿವಾಹ್ಯಾತಿವಾಹಕಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಉಪಕ್ರಮೇಽಪೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಭೋಗಭೂಮಿತ್ವಮರ್ಚಿರಾದೀನಾಮುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ಸಂಪಿಂಡಿತೇತಿ ।
ಲೋಕಶಬ್ದಾದ್ಭೋಗಭೂಮಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಗಂತೄಣಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ನೇತುಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾ ಪುನರನುಪಪತ್ತಿಃ ತತ್ರಾಹ -
ವಿದ್ಯುತೋ ಹೀತಿ ।
ಆತಿವಾಹಿಕತ್ವಮಪಿ ನಿಯತಂ ನೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ವರುಣಾದಿಷು ವಚನಾದಪವಾದಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಭಜತೇ -
ತತ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತೈರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವರುಣಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸ್ವಯಮವಾಹಕತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಸಾಹಾಯ್ಯಕರಣೇನ ತಥಾತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಮರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಗಮಯಿತೃವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಗತಿನಿರೂಪಣಾನಂತರಂ ಗಂತವ್ಯಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ತದ್ದೇತುಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾದ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತೂತ್ತರಪಕ್ಷಸ್ಯಾನುಗುಣೋ ಹೇತುಃ । ಪ್ರಕೃತಯಾ ಗತ್ಯಾ ಗಂತವ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರವಿದೋಽಪಿ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೀ ಸಿಧ್ಯತಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯೈವ ತೇ ನಿಯತೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯನ್ನಾದೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಾಧಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಗತೇರಹೇತುಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಗತಿರಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರದೇಶಾಂತರವರ್ತಿನಸ್ತಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೇವ ಗಂತವ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮ ಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ವಿಶೇಷಿತೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ಗಂತವ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಿತತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪರಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತ್ವನಿರಸನಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಐಕ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಹೂಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಚಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಾ ಲೋಕಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗೌಣೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯಧಿಕರಣಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಯೋಗಾದಪಿ ಕಾರ್ಯವಿಷಯೈವ ಗತಿರಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಧಿಕರಣೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೋಕ್ತಹೇತೂನಾಂ ಫಲಿತಂ ಗಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಶಾಬ್ದಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾರ್ಥತೋ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಪರಸ್ಯೈವೇತ್ಯಾಹ -
ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಯೋಗೇ ಯೌಗಿಕತಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ನೇಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅವಿರೋಧಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಪರಮೇವೇತಿ ।
ವಿಶುದ್ಧೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೯ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹೇ ಬಹುತರಕಾರ್ಯಲಿಂಗಭಂಗವತ್ಕಾರ್ಯಗ್ರಹೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಾನಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಹೀತಿ ।
ಮಾ ಭೂದರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಗಚ್ಛತಾಮನಾವೃತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮನಾವೃತ್ತಿಶ್ರವಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾನಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮಿತಿ ಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣಂ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಕ್ರಮಮುಕ್ತೌ ಸ್ಮೃತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವೋದಾಹರತಿ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಸಂಚರೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪರಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಂತೋಽಧಿಕಾರಾವಸಾನಂ ತದಾ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಶುದ್ಧಧಿಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕನಿವಾಸಿನಸ್ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಃ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮುಚ್ಯಮಾನೇನ ಸಹ ಪರಂ ಪದಂ ಪ್ರವಿಶಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ -
ಕಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತವ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂಂ ವಿಭಜತೇ -
ಜೈಮಿನಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದ್ವಕ್ತೃಗೌರವಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಗೌಣಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯವದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನತ್ವಮಿಷ್ಟಮವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಮುಖ್ಯೇತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಇತಶ್ಚ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ದರ್ಶನಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಯೇತಿ ।
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತತ್ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಿತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಸ್ಮಿನ್ನ ಯುಕ್ತಾ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಕಥಮೇತಜ್ಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತೇರಮೃತತ್ವಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾತ್ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಿತಿಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಪರವಿಷಯಾ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಿತಿ ಮರಣಕಾಲೇ ಯಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಕಲ್ಪಃ ಸ ಕಾರ್ಯಗೋಚರ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ಗಂತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಯಶೋಽಹಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಯಶಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮಹಮಾತ್ಮಾ ಭವಾಮಿ ಯಶೋ ರಾಜ್ಞಾಂ ಯಶೋ ವಿಶಾಮಿತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತೇರಪಿ ನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾರ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಶಃಶಬ್ದೇನ ವಿಶ್ರುತತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಾತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅಸ್ತ್ವಧಿಕಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೈವ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಯಾದಿಸಂಕಲ್ಪನಾ ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸಾ ಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಕೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಹೀನೇನ ನ ಪರಾಜಿತೇತ್ಯಪರಾಜಿತಾ ಪೂರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತೇನೈವ ಪ್ರಭುಣಾ ನಿರ್ಮಿತಂ ಹಿರಣ್ಮಯಂ ವೇಶ್ಮ ಚಾಸ್ತಿ ತತ್ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ತೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಮ್ಯಾದ್ಗತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪದ ಗತಾವಿತಿ ಸ್ಮೃತೇರಪಿ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಮಾರ್ಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಪದೇರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಂ ಜೈಮಿನಿರಿತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಾಣ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಾಣಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾಣೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕರೋತಿ -
ತಾವಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಲಾಭಾತ್ತಸ್ಯೈವೋತ್ತರಪಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪರವಿಷಯತ್ವಂ ಗತೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮನಾಡೀಗತಿಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಂ ನಾಡ್ಯಂತರಾಣಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಸರ್ಗಶೂನ್ಯಾನ್ಯೇವ ತತ್ಪ್ರಕರಣೇಽನುಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ ತಥಾ ದಹರಾದಿವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಗತಿನಿಮಿತ್ತಫಲಾನುಕೀರ್ತನಂ ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾ ಗತಿರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕಫಲಸ್ಯ ತಯೈವ ಸಿದ್ಧೇರ್ಮಹತೀಯಂ ವಿದ್ಯಾ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಜೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಹೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾನುಕ್ರಮಣಾತ್ಪರವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಗುಣೇಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮುಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ತದನುಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರವಿಷಯಗತ್ಯಯೋಗೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಗಂತವ್ಯತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಆಕಾಶವದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾಂತರತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಗತೇರಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾ ಗತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅನ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿತಯಾ ಗಂತವ್ಯತಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಯುಕ್ತಾ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅನನ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಮ್ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಗಂತವ್ಯತೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತೃಗಂತವ್ಯತಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಗ್ರಾಮಾದಿವನ್ನ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ನಿಷ್ಕಲಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ । ನ್ಯಾಯಸ್ತು ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ತದ್ದ್ರಷ್ಟೃನಿವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಂಶತಃ ಸ್ವದೃಶ್ಯತ್ವಾಪಾತಾನ್ನ ಚ ತದ್ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ವಿನಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ಜಡತ್ವಾತ್ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಚಾತ್ಮಾನತಿರೇಕಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೇತಿ । ದೇಶಕಾಲಾದೀತ್ಯಾದಿಬ್ದೇನಾವಸ್ಥಾವಯವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಯೇನ ಸವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಭೂಪ್ರದೇಶಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತವ್ಯತಾ ನ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷತೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಕಥಂ ಗತಸ್ಯೈವ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭೂವಯಸೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾವಯವಪರಿಣಾಮಾದಿಗ್ರಹಃ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷವತ್ತ್ವೇನ ಗಂತವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಜಗದಿತಿ ।
ಅಪರಿಣಾಮಿನೋಽಕಾರಕತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾಯ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಕುತೋ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಸ್ಯ ನಿಃಶೇಷಶೋಕಾದಿನಿರಾಸಫಲತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಧಾನಸ್ಯ ಚಾಫಲತ್ವಾತ್ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮಿತಿನ್ಯಾಯಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸವಿಶೇಷತೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಚೋದ್ಯಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾದೌ ಚೌದ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
ತಾಸಾಮನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಪರತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಮಾದಾಯ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಫಲವತ್ತಯಾ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೀರಾಹ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೌತೇ ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ವಿದ್ವದನುಭವಮನುಕೂಲಯತಿ -
ತಥೈವೇತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ನಿಂದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಪಿ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷನಿಷೇಧಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತೋ ನೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ತಥಾವಿಧಧೀಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಛಂದೋಗಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾಸಾಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಮೂಲಕಾರಣೋಕ್ತಿಃ । ಏತಚ್ಛುಂಗಂ ಜಗದಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪತಿತಮುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛೇತಿ ಸತ ಏವೋತ್ತರತ್ರ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮೈಕ್ಯಧೀಶೇಷತ್ವಮಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ತಾಸಾಮನ್ಯಪರತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ಪರವಿಷಯಾ ಗತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರವಿಷಯೇ ನ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಷೇಧಶ್ರುತೇರನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತದಿತಿ ।
ಗಂತವ್ಯರೂಪಾಲೋಚನಯಾ ಗತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಧುನಾ ಗಂತೃರೂಪಾಲೋಚನಯಾಪಿ ಸಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ವಕ್ತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಗತೀತಿ ।
ಅನ್ಯಾನನ್ಯತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾದ್ಯೌ ವಿಕಲ್ಪಾವತ್ಯಂತಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಂತ್ಯ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕಮನನ್ಯತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಕಲ್ಪತ್ರಯೇಽಪಿ ದೋಷಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ದೋಷಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏಕದೇೇಶೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೋಷಸಾಮ್ಯಾದ್ದ್ವಿತಯಂ ನಿರಾಹ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ವೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸವಿಕಾರಂ ಸಾವಯವಂ ಚೇಷ್ಟಂ ತಸ್ಯ ಸಹ ವಿಕಾರೈರವಯವೈಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಲತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಜೀವಾನಾಂ ಸಂಸಾರಗಮನರೂಪಂ ಚಲನಂ ನ ಹಿ ಸ್ಥಿರಾತ್ಮನಾಮಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮನ್ಯಾನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾನ್ನೋಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಮನುವದತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಸೋಽಣುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ಘಟಾದಿಷು ತಥಾದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಂ ತರ್ಕಪಾದೇ ವಿಯತ್ಪಾದೇ ಚೋಕ್ತಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಽಪಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ತಯೋಸ್ತದ್ವತೋಽನ್ಯತ್ವವದನನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವಾನ್ನೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಾಯೋರ್ವಿರೋಧಿನೋರೇಕತ್ರಾಯೋಗಾದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದ್ವಿಕಾರಾವಯವಯೋಸ್ತದ್ವತೋ ಭೇದೇ ಸತ್ಯಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಪಚಾರೇಣಾಭೇದೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಮುಖ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕನಾಶೇ ಜೀವರೂಪನಾಶಾದಯುಕ್ತಂ ಪಕ್ಷತ್ರಯಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನ ಜೀವರೂಪನಾಶಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ತದಭಾವೇಽಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತಿರನಾಯಾಸಸಿದ್ಧೇತಿ ಮತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ತೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ತದ್ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂವೃತ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನವತೋ ವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವ ಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂವಾ ತರ್ಕಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತದಸದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುವದತಿ -
ಸ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಮಪಿ ಯುಕ್ತತ್ವಾದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಬಹೂನೀತಿ ।
ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ತಾನಿ ಮುಮುಕ್ಷುದೇಹೇ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಿತಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅನುಪಭುಕ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ದೇಹಾಂತರಸಂಭವಾನ್ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನವತೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಾಸ್ತಿ ಮೋಕ್ಷಾಶೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಐಕಭವಿಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಣಸಂಭವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನಿತ್ಯತ್ರೈಕಭವಿಕತ್ವಂ ದೂಷಿತಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೇಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತೇರುಕ್ತಚರಿತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಕಿಂ ತಾನಿ ಸುಕೃತಾನಾಮಪಿ ಕ್ಷೇಪಕಾಣ್ಯಾಹೋ ದುಂರಿತಾನಾಮೇವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಂ ಸುಕೃತವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತೇಷಾಮಪಿ ತೈರ್ವಿನಾಶಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಿರೋಧಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸತೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ದುರಿತಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತನ್ನಿಬರ್ಹಣೇ ತಾವತೈವ ದೇಹಾಂತರಾಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತೇರೈಕ್ಯಧೀವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕೇವಲಸುಕೃತಾರಬ್ಧಂ ಶರೀರಂ ನಾಸ್ತ್ಯಪ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ದುರಿತಫಲಸ್ಯ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದುಶ್ಚರಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರನುಷ್ಠಿತನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕವಶಾದಪಿ ದೇಹಾಂತರಸಂಭವಾನ್ನೋಕ್ತಚರಿತಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯಾಶಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಾನುಷಂಗಿಕಫಲತ್ವಂ ಸಂಭಾವಿತಮಪಿ ನ ಪ್ರಮಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರತೀತಿ ।
ನಿರ್ಮಿತೇ ಆರೋಪಿತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂಚ ಕಾಮ್ಯನಿಷಿದ್ಧಕರ್ಮಶೇಷವಶಾದಪಿ ದೇಹಾಂತರಸಿದ್ಧೇರ್ನೋಕ್ತಚರಿತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಸ್ಥೂಲಧಿಯಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮ್ಯಾದ್ಯವರ್ಜನೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾದಶೇಷಕಾಮ್ಯಾದಿವರ್ಜನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸುನಿಪುಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾದೋ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯನಿಯಮಾನ್ನೋ ಜನ್ಮಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಶಯಿತವ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೇ ಜನ್ಮಾಂತರಮನಿಶ್ಚಿತಮಸಿದ್ಧಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಜನ್ಮಾಂತರಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ತ್ವತ್ಪಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಾರೋಪಿತಂ ವಾದ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ತಚ್ಛಕ್ತಿರ್ವಾ ಸ್ವಭಾವಃ । ಪ್ರಥಮೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿವೃತ್ತೇ ಸ್ಥಿತೇ ವಾ ಮುಕ್ತಿಃ । ನಾದ್ಯಃ । ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯೋ ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಶಕ್ತೇರಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮುತ ನ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಸಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಕಾರ್ಯಮಾರಭತೇ ಸಾಪೇಕ್ಷಾ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚ ನೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದುಪಭೋಗಲಕ್ಷಣೋಽನರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತಸಂಬಂಧಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽದೃಷ್ಟಾದಿನಿಮಿತ್ತೈಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ಶಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸದಾತನತ್ವಾತ್ಕದಾಚಿತ್ತಸ್ಯಾ ಭೋಗಾರಂಭಕತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಾ ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಂ ನಾರಭತೇ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾ ಅಸತ್ತ್ವಮೇವ ಕಾರ್ಯೈಕಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಕ್ತೇರ್ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಾರೋಪಿತತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರ್ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತಾ ಸೇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೇ ಪರಮತೇ ಪರಾಕೃತೇ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪರಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ನಾದ್ಯಃ ಸ್ವಪ್ನವದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಮತಿಮಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ಅಪ್ರವುದ್ಧವಿಷಯ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಷ್ಟಮ್ಮೇನಾಚಷ್ಟೇ -
ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಪರಮತಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ವಮತಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಗುಣಧೀವಿಪಯತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಪಿ ಗತೇರುಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಯಾ ಯುಕ್ತಂ ಪರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಗತಿಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ಯಾ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ತದಭಾವಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕ್ರಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಗತಿರೇಷೈವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆಪ್ನೋತೇರ್ಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಗತಿಶ್ರುಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವರ್ಣಿತೋ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಆಪ್ನೋತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಪರವಿಷಯೇ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರತ್ರವಿಷಯೇ ನಾಸ್ತಿ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತದೇವ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಪರೇತಿ ।
ಪ್ರರೋಚನಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅವ್ಯವಹಿತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಾಪಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಚಿಂತನಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ನಚೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯನಿರಾಸಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕೇಷಾಂಚಿದಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪರವಿಷಯತ್ವೋಪಗಮೋ ಗತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೃಷ್ಟಿಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಃ, ಶ್ರುತಿವೈರೂಪ್ಯಾತ್ತೇನ ನಾಪರಾದ್ಧಾಂತಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಪರಾಪರವಿಭಾಗಂಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಪರಿಹಾರಂ ಚೋದ್ಯದ್ವಾರಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಾಪರವಿಭಾಗಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ತದುಪಾಸ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯೋಕ್ತಫಲತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತದ್ವಿಷಯೇ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಗಂತೃೃತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವಿಭುತ್ವಾದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಗತಿರನಿರ್ವಚನೀಯಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೈವೋಚಿತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರವಿಷಯೇ ಗತ್ಯಭಾವಾದಪರವಿಷಯೇ ತದುಪಪತ್ತೇರಸ್ಮದುಕ್ತೈವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಗಂತವ್ಯವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಗಂತೃವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ಅಮಾನವಪುರುಷಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯಾವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಕ್ರತುತ್ವೇನಾಗಮನಭಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಇಯಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಾರ್ಥೇ ದೇವಯಾನೇ ಪಥಿ ಗಂತೃವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವೇಷೂಪಾಸನೇಷ್ವನಿಯಮನ್ಯಾಯಾದ್ವಿಕಾರಾಲಂಬನೇಷು ವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾತಿರಿಕ್ತೇಷು ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾದ್ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರೇತಿ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥಾನಿಯಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನಾಮಪಿ ಪಿತೃಯಾಣತೃತೀಯಸ್ಥಾನಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತೀಕವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತೈರ್ಧ್ಯಾತತ್ವಾದ್ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಚ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಹಾದೇತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತೇಷಾಮಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧೇರ್ವಿದ್ಯಾಂತರೇಷು ಚ ಗತೇರವತಾರಿತತ್ವಾದವಿಶೇಷೇಣಾಮಾನವಃ ಪುರುಷ ಏತಾನ್ಸರ್ವಾನೇವ ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಕ್ಷೇಪೋ ಹಿ ಪ್ರತೀಕೋ ಯಥಾ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದೌ ನಾಮಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ । ತದಾಲಂಬನಾಃ ಪ್ರತಾಕಾಲಂಬನಾಸ್ತಾನ್ವಿಹಾಯ ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನ್ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವತಃ ಸರ್ವಾನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯತ್ತ್ವನಿಯಮನ್ಯಾಯಾದವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನಾಮೇಷಾಂ ಗತಿರಿತಿ ತದ್ದೂಷಯನ್ನುಭಯಥಾಽದೋಷಾದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಾಂಬನಾನ್ನ ನಯತಿ ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾಂಸ್ತು ನಯತೀತ್ಯುಭಯಥಾತ್ವೋಪಗಮೇ ಸತ್ಯನಿಯಮಃ, ಸರ್ವಾಸಾಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕ್ರತುಶ್ಚೇತಿ ಪದಂ ಪದಾಂತರಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತತ್ಕ್ರತುರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನೈರಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯಾತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಾಮಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರತೀಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾನುಚಿಂತನಾನ್ನ ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕ್ರತುಸ್ತದ್ಭವತೀತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಽಪಿ ವಿಶೇಷವಚನಾದಪವಾದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಆಹತ್ಯವಾದಃ ಸಾಕ್ಷಾದಪವಾದಕಃ ॥ ೧೫ ॥
ಇತೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾನಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷಂ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷವತ್ತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾನಾಂ ನೈಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಾ ಹೇತೂಪಚಯಾಪಚಯಾತಿರೇಕೇಣ ಫಲೇ ತದಯೋಗಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಮಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಫಲವಿಶೇಷೋಪಲಂಭೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಾಸನಾನಾಂ ಪ್ರತೀಕತಂತ್ರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಾನಾಮುತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಫಲವಿಶೇಷದೃಷ್ಟೇರಶ್ಲಿಷ್ಟತ್ವಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಆದ್ಯೇ ಪಾದೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲೈಕದೇಶೋ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಫಲಾಪ್ತಿಶೇಷತ್ವೇನ ತದ್ವಿದೋರುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯನುತ್ಕ್ರಾಂತೀ ಚಿಂತಿತೇ । ತೃತೀಯೇ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಗತಿಗಂತವ್ಯಗಂತೃವಿಶೇಷಾ ನಿರೂಪಿತಾಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಚತುರ್ಥೇ ಪಾದೇ ಪರವಿದ್ಯಾಫಲೈಕದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾದ್ದ್ವಿರ್ಭಾವಃ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಚ ಸರ್ವೇಶ್ವರತುಲ್ಯಭೋಗತ್ವಮವಧಾರಯಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಹ -
ಸಂಪದ್ಯೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮುದಾಹರ್ತುಂ ತದ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಕೀಯವಾಚಿತ್ವೇನಾಗಂತುಕತ್ವಾಭಾನಾತ್ಸ್ವರೂಪವಚನತ್ವೇನಾನಾಗಂತುಕತ್ವಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರವಿಶೇಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯ ತತೋ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ವಿಮತಮಾಗಂತುಕಂ ಫಲತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ -
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಶಬ್ದಾದಪಿ ಪ್ರಗಭೂತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರೌಪಚಾರಿಕೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾದಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮುಕ್ತೇರಾಗಂತುಕತ್ವಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇಽನುಮಾನೇ ಜೀವತಿ ಕಥಮನಾಗಂತುಕತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತಿಬಾಧ್ಯಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವೇನೇತಿ ।
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಿತಮುಪಸಂಪದ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭೂಯ ತೇನೈವ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಿರ್ಭಾವೋಽವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯನಂಗೀಕುರ್ವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯನುವಾದಕತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಾವಚನೀಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ತದರ್ಥವತ್ವಮಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕೇವಲೇನೇತಿ ॥ ೧ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾಽವತಾರಯತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಮುಕ್ತಶಬ್ದಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯೋಽತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ಯೈವಂಭೂತತ್ವಾನ್ನ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಽಪಿ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕರೂಪೇಣಾಸದೃಶತ್ವಮಾಹ -
ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಜಾಗರಿತೇ ಪುತ್ರಾದಾವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾದಂಧವತ್ಪರವಶೋ ಭವತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ತನ್ನಾಶದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಾಸನಾಮಯಂ ರೋದನಾದ್ಯನುಭವತಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಶ್ಚಿದ್ಧಾತುರಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಪರವಶಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಣ ಬಂಧಾಪರನಾಮ್ನಾ ಕಾಲುಷ್ಯೇಣ ದೂಷಿತಂ ಯದಾತ್ಮರೂಪಂ ತೇನಾತ್ಮಾ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮವತಿಷ್ಠತೇ ಮೋಕ್ಷೇ ತು ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗಪ್ರದ್ಯೋತಮಾನಪರಿಶುದ್ಧಪರಮಾನಂದರೂಪೇಣೇತಿ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಮಾದತ್ತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಫಲತ್ವಾದಾಗಂತುಕತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇರುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಫಲತ್ವೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತದಾಗಂತುಕತ್ವಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೌಪಚಾರಿಕತ್ವೇ ಮುಕ್ತೇರನಾಗಂತುಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಮುಕ್ತತ್ವಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಗೋಚರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಶ್ರುತೇರ್ಮುಕ್ತೇರನ್ಯಾ ಜ್ಯೋತಿಃಸಂಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಸಂಪದ್ಯ ತತ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವೇನಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಶ್ರವಣಾದಧ್ಯಾಹಾರೇ ಚ ತದುಪಸಂಪದ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಭೂತತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದತ್ಯಾಗೇ ಕುತೋ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಿಕಾರಗೋಚರಸ್ಯಾಪಿ ಮುಕ್ತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕರಣಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅಕಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಂ ವಿನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇ ಕಥಮಾತ್ಮಾರ್ಥೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸೂಚಯನ್ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೇತಿ ॥ ೩ ॥
ವಿದುಷಃ ಸ್ವರೂಪೇಽವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿಭಾಗೇನೇತಿ ।
ವಿಷಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಪರಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ಯಂತಾಭೇದವಾದಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಾತ್ಯಂತಿಕಮನ್ಯತ್ವಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಯೋರಾತ್ಯಂತಿಕಮಭಿನ್ನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಇತಿ ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟತ್ವಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೈಕ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಫಲಾವಸ್ಥಾವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವವಿಭಾಗಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಪಿ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಯಂತಿಕಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಭೇದನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಭೇದೇತಿ ।
ಉಪಚಾರೋ ಗತಿರಿತ್ಯತ್ರ ತಥಾನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಚೋದಯತಿ -
ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣೇತಿ ।
ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಧುನೇತಿ ।
ಯೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಂ ತತ್ಕಿಂ ಸಪ್ರಪಂಚಮೇವ ಕಿಂವಾ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಮೇವಾಥ ವೋಭಯರೂಪಮಿತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಭಯರೂಪತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ವಾ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ವಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದ್ವಿವಿಧಶ್ರುತೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಿದ್ವಯಾವಷ್ಟಂಭಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಉಪನ್ಯಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಉಪನ್ಯಾಸೋ ನಾಮೋದ್ದೇಶಃ ಸ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾತಸ್ಯಾನ್ಯವಿಧಾನಾಯಾನುವಾದಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಂ ವಿಧಿಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಂ ವ್ಯಪದೇಶಮಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
ವಿಧೇಯಾಂತರರಹಿತತ್ವೇನಾನುದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನಾವಿಧೇಯಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧವದಭಿಧಾನಂ ವ್ಯಪದೇಶಃ ॥ ೫ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಚಿತಿತನ್ಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಉಪನ್ಯಾಸಾದಿನಾ ನಾನಾರಸತ್ವೇ ದರ್ಶಿತೇ ಕಥಂಚಿದೇಕರಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಾತ್ಪಾಪ್ಮಾದೇಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಣಾಂ ತೇಷಾಮಪಿ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಪಾಪ್ಮಾದೀತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ವಾಸ್ತವರೂಪಂ ತದಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೀನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವನ್ನೇತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಕುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಾಧೀನಾಮಪಿ ತದಭೇದಾದ್ವಾಸ್ತವಮೇವ ಧರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಉಪನ್ಯಾಸಸ್ಯೇವ ವಿಧಿವ್ಯಪದೇಶಯೋರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನೇಕಾಕಾರತ್ವಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದೇವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ನಹೀತಿ ।
ಉಪನ್ಯಾಸಾದೀನಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ತ್ವಾತತ್ತ್ವವಿಭಾಗಾದ್ವಿಧಾತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೭ ॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇಷು ಪರವಿದ್ಯಾಫಲಮಭಿಧಾಯಾಪರವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಮಧುನೋಪಕ್ರಮತೇ -
ಸಂಕಲ್ಪಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ -
ಹಾರ್ದೇತಿ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯಾಯೋಗಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಸಾಧಾರಣತಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ವ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಿಭೂತಿನಿರ್ಮಾಣಸಾಧನನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಲೋಕವೃತ್ತಾನುಸಾರಿ ಚರಣಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶ್ರುತಿವೃತ್ತಾನುಸಾರಿ ಚರಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಲೋಕವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪಿತ್ರಾದಿಭೋಗಹೇತುಸಂಪತ್ತಿಃ ಸಂಕಲ್ಪಾತಿರಿಕ್ತಯತ್ನಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಾ ಭೋಗಹೇತುಸಂಪತ್ತಿತ್ವಾದಸ್ಮದಾದಿಭೋಗಹೇತುಸಂಪತ್ತಿವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಫಲಮಾಹ -
ಏವಂ ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಲೋಕವೃತ್ತಾನುಸಾರೇಣ ಶ್ರುತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಾವೇವ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿಹ ತ್ವವಧಾರಣಸ್ಯ ತದನುಸರಣೇ ಸತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಮೇವ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಕಲ್ಪಾದಿತಿ ।
ಪಿತ್ರಾದೇಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವೇ ಮನೋರಥವಿಜೃಂಭಿತಸ್ತ್ರೀಪುತ್ರಾದಿವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾ ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಮನೋರಥನಿರ್ಮಿತಾದಪಿ ಹರ್ಷಾದಿಕಾರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞೇಯವಸ್ತುಸಾಧ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪುಷ್ಕಲಮಿತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಯತ್ನಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪಿತ್ರಾದಿನಿರ್ಮಾಣಹೇತುತೇತ್ಯೇತದನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಯತ್ನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽನುಮಾನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಪಿತ್ರಾದ್ಯುದ್ಭವಹೇತುತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧತಯಾ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಛ್ರುತೇರಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾಯತ್ತಂ ವಾ ಯತ್ನಾಂತರಸಾಧ್ಯಂ ವಾ, ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಯತ್ನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಲಂಬಿತೋತ್ಪತ್ತಿಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತದುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿದುಷೋ ಮೋಘಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತತಶ್ಚ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಯುಕ್ತತೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಲೋಕವನ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಯದಪಿ ಮನೋರಥವಿಜೃಂಭಿತವದತಿಚಂಚಲತ್ವಾನ್ನ ಭೋಗಸಾಧನತ್ವಂ, ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಸೂತಾನಾಂ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿಸಂಕಲ್ಪಿತೇಷ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಕಥಂ ಮುಕ್ತಸಂಕಲ್ಪಿತೇಷು ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಾಕೃತೇತಿ ॥ ೮ ॥
ವಿದುಷಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವೇ ಲಾಭಾಂತರಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸಿತುರೀಶ್ವರಾಧೀನೋ ಭೋಗೋ ನ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾದ್ಭವಿತುಮಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮೀಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಂ ವಿದುಷೋ ನೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾದ್ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪಿ ಪ್ರಾರ್ಥಯಮಾನೋ ಜನೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವಿದುಷೋಽನನ್ಯಾಧೀನಮೈಶ್ವರ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾನುವಾದದ್ವಾರಾ ತತ್ಫಲೋಕ್ತ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ॥ ೯ ॥
ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮೀಭೂತಸ್ಯ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಯೋರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕತಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಕಲ್ಪಾತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕೋಪಾಧಾವಾಪಾತತೋ ವಿರೋಧಾಲ್ಲೋಕಸಿದ್ಧಪದಪದಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ಲೌಕಿಕಾದನುಮಾನಾದ್ಬಾಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಪದಪದಾರ್ಥಧೀಮಾತ್ರೇಣ ಶ್ರುತೇರಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧನೇ ತದಭಾವಾದ್ವಿಮತೋ ಯತ್ನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಸಂಕಲ್ಪಜನ್ಯೋ ಯೋಗಜನ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯದೃಷ್ಟತ್ವಾದಗಸ್ತ್ಯಕೃತಸಮುದ್ರಪಾನವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧಿತತ್ವಾದನುಮಾನಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿದುಷೋ ಭೋಗಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯವಧಾರಣಾದನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೈವ ಪಿತ್ರಾದಿಸಾಧನತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಮನಸೇತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿದುಷೋ ದೇಹಾದ್ಯಭಾವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಭಾವಮಿತಿ ।
ಮನಸಃ ಸದ್ಭಾವೋಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ವಿದುಷೋ ನ ವಿಚಾರ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವೇತಿ ।
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಷಯಸ್ತಾನಿ ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾವತೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂತಿ ಕಿಂವಾ ನ ಸಂತ್ಯಾಹೋ ಸಂತಿ ಚ ನ ಸಂತಿ ಚೇತಿ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಶರೀರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ದೇಹಾದಿಭಾವಾಭಾವಯೋರುಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಫಲವಿಭೂತೇರುಕ್ತೇರಸ್ತಿ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತೇರನೇಕಧಾಭಾವಶ್ರುತೇರ್ವಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದ್ವಯೋರಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿದುಷಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದೇವ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯಾಮಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಭಾವನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಮಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯ ಮನಸೇತಿವಿಶೇಷಣಾದ್ವಾಮೇನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಾವಿವೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ । ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ತು ನ ತಥಾ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಪೂ್ರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಭಾವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಜೈಮಿನಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಾಮನನಂ ಮನೋಭೇದಾದೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದೇಹಭೇದಾಭಾವೇ ಮನೋಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ಭಣತ್ವಾನ್ನ ತದ್ಭೇದಕೃತಂ ವಿಕಲ್ಪಾಮನನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಪಾಠಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾಮನನಂ ಸ್ತುತಿರೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ದೇಹೇ ಪ್ರಿಯಾದಿಭೋಗಹೀನೇ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನೇ ಸ್ತುತಿತ್ವೇನಾನೇಕಧಾತ್ವಸ್ಯಾನ್ವಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಭೋಗಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯೇ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸನೇ ಫಲತ್ವೇನಾನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚ ಮನಸೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನ್ಯಯೋಗವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ದೇಹಾದಿ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಚೈತ್ರೋ ಧನುರ್ಧರ ಇತಿವದಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನಾಪಿ ತದ್ಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೧ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಬಾದರಾಯಣ ಇತಿ ।
ಮನಸೇತಿವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತೀತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಾಮನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯತಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ಸಶರೀರತ್ವಮಶರೀರತ್ವಂ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾಲಭೇದಾದವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯೋಭಯವಿಧತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿದುಷಃ ಸಂಕಲ್ಪಾನುಸಾರಿ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯೇ ಹೇತುಃ -
ಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಧನುರ್ಧರತ್ವಾದಿ ಹಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಪಾಕ್ಷಿಕಪ್ರಾಪ್ತವಿಶೇಷಪದಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಂ ಯುಕ್ತಂ ನಹಿ ಚೈತ್ರೋ ಧನುರ್ದಧಾನ ಏವಾವತಿಷ್ಠತೇ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಮನಸೈತಾನಿತ್ಯಾದೌ ಕಾಮಭೋಗೇಷು ಮನಸೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತದನುವಾದೇನಾನ್ಯಯೋಗನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ದ್ವಾದಶಾಹವದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬಹುಕರ್ತೃಕತಯಾ ಸತ್ರತ್ವೇ ನಿಯತಕರ್ತೃಕತಯಾಽಹೀನತ್ವೇ ಚ ಹೇತುಮಾಹ -
ಉಭಯೇತಿ ।
ದ್ವಾದಶಾಹೋ ಹಿ ಯಜಮಾನಬಹುತ್ವಾದಾಸನೋಪಾಯನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಸತ್ರಂ ಯ ಏವಂವಿದ್ವಾಂಸಃ ಸತ್ರಮುಪಯಂತೀತ್ಯುಪಾಯನಚೋದನಾದರ್ಶನಾತ್ಸಪ್ತದಶಾವರಾಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶತಿಪರಮಾಃ ಸತ್ರಮಾಸೀರನ್ನಿತ್ಯಾಸನಚೋದನಾಯಾಶ್ಚ ದ್ವಾದಶಾಹಾಧಿಕಾರೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಾಸನೋಪಾಯನಚೋದನಯೋರನ್ಯತರತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ರಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ದ್ವಾದಶಾಹೇನ ಪ್ರಜಾಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ ಯಜತಿಚೋದನಾದರ್ಶನಾನ್ನಿಯತಕರ್ತೃಕತ್ವಾವಗಮಾಚ್ಚ ದ್ವಿರಾತ್ರವದಹೀನತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥೇದಮಪಿ ವಿದುಷಃ ಸಶರೀರತ್ವಮಶರೀರತ್ವಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ವಿಚಿತ್ರಸಂಕಲ್ಪನಿಬಂಧನಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ ॥
ವಿದುಷೋ ದೇಹಾದ್ಯಸತ್ತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಭೋಗಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತನ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ದೇಹಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ರ ಸಂನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುತಾ ಮನಃ - ಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಯೋಗಿನಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಮನೋವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಸಂಧ್ಯವದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದುಷೋ ದೇಹಾದೇರಭಾವೇ ಮನಸೇತಿವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತಿಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ॥ ೧೩ ॥
ತರ್ಹಿ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾದಾನಮನರ್ಥಕಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಭಾವ ಇತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಭೋಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ದೇಹಾದ್ಯಾದಾನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಭಾವೇ ಪುನರಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಸಂಕಲ್ಪಾಧೀನಮನೇಕದೇಹನಿರ್ಮಾಣಮಫಲಂ ನಿರಾತ್ಮಕೇಷು ದೇಹಭೇದೇಷು ಭೋಗಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪವದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯೋಕ್ತಾನಿ ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯೋಭಯಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂದೇಹಮಾಹ -
ಭಾವಮಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಮುಕ್ತೋಕ್ತಿಃ । ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪರವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತಸ್ಯ ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕೇಷು ಪ್ರವೇಶಪ್ರಕಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೋಕ್ತುರೇಕತ್ವಾದೇಕತ್ರೈವ ಭೋಗಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭೋಕ್ತುರೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ತಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಭೋಗೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿಭುತ್ವೇಽಪಿ ಮನಸ್ಯೇವ ಚೈತನ್ಯವ್ಯಕ್ತೇಸ್ತದವಚ್ಛೇದಕೈಕದೇಹಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ದೇಹಾಂತರಾವೇಶಾಯೋಗಾದಂತಃಕರಣಾಂತರೋಪಾದಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾನಾದ್ಯಂತಃಕರಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪುನರಾಗಂತುಕಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದಾಸಂಭವಾತ್ಸಂಭವೇ ಚ ಜೀವಭೇದಾದ್ಭೋಗಾನನುಸಂಧಾನಪ್ರಸಂಗಾದೇಕಸ್ಮಾದಿತರಾಣಿ ನಿರಾತ್ಮಕಾನೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೀಪಾದೀನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ದೀಪತ್ವಸ್ಯೈಕತ್ವಮೇಕವರ್ತಿವರ್ತಿದೀಪೇಷೂಪಚರ್ಯ ಭಿನ್ನವರ್ತಿವರ್ತಿನಾಂ ದೀಪಾನಾಂ ಭಿನ್ನತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾವೇಶಶಬ್ದಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನಾವಶಿಷ್ಟಂ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ದಾರುಯಂತ್ರಂ ಚೈತನ್ಯಶೂನ್ಯಮಪಿ ಚೇತನೇಚ್ಛಾಮನುರುಧ್ಯತೇ ತಥಾ ನಿರ್ಮಾಣಶರೀರಾಣಿ ಸೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತೇನ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವ ಶರೀರಾಂತರಾಣಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಯಂತ್ರವಾಹಕಸ್ಯ ಹಿ ಯಂತ್ರಾಣಿ ಭಿನ್ನಾನಿ ನಿರ್ಮಾಯ ವಾಹಯತೋಽಪಿ ನಾನಾತ್ವೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾಭಾವಾದ್ವಿದುಷಶ್ಚ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ತತ್ತದ್ದೇಹೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದೋ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ನಿರ್ಮಾಣದೇಹೇಷ್ವಾತ್ಮಾಂತರಾಣಿ ಸೃಜತಿ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಜೀವಾಂತರಾವೇಶೇಽಪಿ ನೈತದವಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಧಾಭಾವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನನುಸಂಧಾನಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರಾಂತರಾಣಾಂ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದ್ಭೋಗಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ಶರೀರಾಂತರೇಷು ನ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಾನಾದಿಮನೋಭೇದೇ ಸತ್ಯೇವ ಜೀವಭೇದಾದೇಕಮನಃಸಂಕಲ್ಪಸಮುತ್ಥಾನಾತ್ತದಾಯತ್ತಾನಾಂ ಮನಸಾಂ ಭೇದೇಽಪಿ ಜೀವಭೇದಾಭಾವಾತ್ತತ್ತದುಪಾಧಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯೋ ವಿದ್ವಾನೈಶ್ವರ್ಯಭಾಗಿತ್ಯುಪಗಮೇ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಮನೋನುವರ್ತನಮೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಏಷೈವೇತಿ ।
ನಿರ್ಮಾಣಚಿತ್ತಾನ್ಯಸ್ಮಿತಾಮಾತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಪ್ರಯೋಜಕಂ ಚಿತ್ತಮೇಕಮನೇಕೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನೈಷೈವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೋಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೫ ॥
ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನನಿಷೇಧಕಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವಾಪ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರ್ತುಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ತತ್ಕೇನ ಕಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತು ಕ್ವಚಿಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಲಿಲಾದಿವಾಕ್ಯಗೋಚರಃ ।
ಹೇತುಭಾಗಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಿಃ । ತದಧಿಕಾರಃ ಸುಷುಪ್ತಿಮೋಕ್ಷಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ತತ್ರ ಸಮುತ್ಥಾನವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ರ ಸುಪ್ತವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾಪಾಧಿಕಾರವಿಷಯಮ್ । ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಮೋಕ್ಷಾಧಿಕಾರವಿಷಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಭಿಧಾನಂ ಸುಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ಯೋರನ್ಯತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮೈಶ್ವರ್ಯಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಭಿನ್ನಗೋಚರತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧಾಶಂಕೇತ್ಯಾಹ -
ಸಗುಣೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲೇ ಮುಕ್ತಿಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಧ್ಯಾಯಾಂ ದಿವಾಶಬ್ದವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಮನೋೇದೇಹಸರ್ಗಾದಾವುತ್ಸರ್ಗತೋ ಯದೈಶ್ವರ್ಯಮುಪಾಸಿತುರುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಜಗತ್ಸರ್ಗೇಽಪ್ರಮಾಣಾದಪವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಜಗದಿತಿ ।
ಅಪರಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಗತಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯೋಭಯಥಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯೇ ಸಗುಣೇತಿ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವನಿವಾರಣಾತ್ಪಾದಾದಿಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ವದೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ನಿರಂಕುಶತ್ವಾದೀಶ್ವರಭೇದಾದನೇಕಮತ್ಯಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಽಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದ್ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನತಯಾ ಜಗದುದಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ಶ್ರುತಾರ್ಥಗ್ರಹೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ಜಗದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಜಗದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಪರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಲಯಾದುತ್ಥಾನಕಾಲೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯಃ ಕರ್ತಾ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಥಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತೇರನ್ಯಸ್ಯ ಚಾದಿಸರ್ಗೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ಸಂನಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಮೇವೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪರಸ್ಯೈವ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಶಕ್ತಿತ್ವಾಜ್ಜಗತ್ಸರ್ಜನಂ ಪ್ರತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದುಷಾಮೀಶ್ವರವಿಷಯೈವ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ ।
ಕಿಂಚ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಜಗತ್ಸರ್ಗಃ ಶಬ್ದಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ಚೈತದುಪಪಾದಿತಮ್ । ತತೋಽದ್ವಿತೀಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಿದ್ಧೈವೇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ಸಂನಿಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿದುಷಾಂ ತತ್ರಾಸಂನಿಧಿಮಾದ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ತದನ್ವೇಷಣೇತಿ ।
ಶ್ರುಯತೇ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ । ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಭಾವಿನಾಮುಪಾಸಕಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಮುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿ ತೇಷಾಂ ಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿದುಷಾಂ ನ ನಿರಂಕುಶೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮನಸ್ಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ವಿದುಷಾಂ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಮಾಹೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಸಮಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ನಿಯಮೇನೈಕಮತ್ಯಾದರ್ಶನಾದೇಕಸ್ಯ ಸಿಸೃಕ್ಷಾಯಮಪರಸ್ಯ ಸಂಜಿಹೀರ್ಷಾಸಂಭವಾದಪರ್ಯಾಯಮೇವ ಸರ್ಗಸಂಹಾರೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಅಪರಥಾ ದ್ವಯೋರಪಿ ನೇಶ್ವರತ್ವಂ ಕಾರ್ಯವಿಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುವರ್ತಿತಾಯಾಮನ್ಯೇಷಾಮಾಗಂತುಕೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಮಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಯೋಗಾದನಾಗಂತುಕೈಶ್ವರ್ಯಪರಮೇಶ್ವರವರ್ತಿತ್ವಮಿತರೇಷಾಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೭ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।
ಅನುವಾದಭಾಗಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನಞರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿಕಾರೇ ನಿಯೋಜಯತ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೀನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಿಕಸ್ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮಾಹಾಪ್ನೋತಿ ಮನಸಸ್ಪತಿಮಿತಿ । ಯದಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿರಂಕುಶಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮುಕ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಪಶ್ಚಾದೀಶ್ವರಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಭೋಗೇ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ನ ತು ಜಗತಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ವಿದುಷಾಮೀಶ್ವರಾಧೀನಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ -
ತದನುಸಾರೇಣೇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಮಣಿಮಾದಿಲಕ್ಷಣಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ವಿದುಷಾಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ನ ತು ಜಗತಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೀತ್ಯುಕ್ತಮರ್ಥಂ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಸಂಚಾರಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯವದೀಶ್ವರೋಪಾಸಕಾಸ್ತದಾತ್ಮತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸಾತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯವಂತೋ ಭವಂತೀತ್ಯಯುಕ್ತಂ ತದಾತ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸಗುಣಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವವದೇತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಮಾಹ -
ವಿಕಾರಾವರ್ತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಚಕಾರಸೂಚಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಹೇತುಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮತೃತೀಯಪಾದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಕಾರವರ್ತಿ ರೂಪಮುಚ್ಯತೇ ದ್ವಿತೀಯಚತುರ್ಥಪಾದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಕಾರಾವರ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಅಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾವರ್ತಿ ರೂಪಂ ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಯಥೋಪಾಸನಮೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಾಸನಂ ಚ ವಿಧ್ಯಧೀನಂ ನಿರವಗ್ರಹಮಹತ್ತ್ವಾದಿಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೋಪಾಸ್ತ್ಯಗೋಚರತ್ವಾದನುಪಾಸಿತಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ । ॥ ೧೯ ॥
ವಿಕಾರಾವರ್ತಿ ರೂಪಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ದರ್ಶಯತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ -
ದರ್ಶಯತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸುಲಭಾನಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಚನಾನೀತಿ ಮನ್ವಾನೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತದೇವಮಿತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಅಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವಿಶ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಭೋಗಮಾತ್ರೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಾಯತ್ತತಯಾ ವಿದುಷಾಂ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರರಾಹಿತ್ಯಂ ಕಿಂತು ತೇನ ಭೋಗಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಮ್ಯೋಕ್ತಿಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮೇವಾವಶಿಷ್ಟಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಯೋಜನಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಮುಪಾಸಕಂ ಹಿರಪ್ಯಗರ್ಭಃ ಸ್ವಸಮೀಪಮುಪಾಗತಂ ಸಾನುನಯಮಾಹ - ಮಯಾ ಖಲ್ವಾಪ ಏವಾಮೃತಮಯ್ಯೋ ಮೀಯಂತೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಭುಜ್ಯಂತೇ ತವಾಪ್ಯಸಾವಮೃತರೂಪೋದಕಲಕ್ಷಣೋ ಲೋಕೋ ಭೋಗ್ಯೋ ಯಥಾಸುಖಂ ಭುಜ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಮಾಹೇತಿ ।
ಉಪಾಸಕಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯದೇವತಯಾ ಭೋಗಮಾತ್ರಸಾಮಾನ್ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಸಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಪರಃ । ಅವಂತಿ ಭಜಂತೇ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ಉಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಸಲೋಕತಾಮಪೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೇನೋಪಾಸನೇನೋಪಾಸ್ಯಾಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ತೇನ ಸಮಾನದೇಹತಾಂ ಸಮಾನಲೋಕತಾಂ ಚ ಭಾವನಾವಿಶೇಷಾದಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೧ ॥
ವಿದುಷಾಂ ನಿರಂಕುಶೈಶ್ವರ್ಯಾಭಾವೇ ದೋಷಮಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಹ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೇಣಾತಿಶಯೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಾತಿಶಯಂ ವಿದುಷಾಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ತಥಾಚ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಾಲ್ಲೌಕಿಕೈಶ್ವರ್ಯವತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಂತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ವದೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿದುಷಾಂ ಮುಕ್ತತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಏತದುತ್ತರತ್ವೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರಂ ಸೂತ್ರಕಾರಂ ಪೂಜಯನ್ನವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಭಗವಾನಿತ್ಯನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಂಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಆಚಾರ್ಯಶಬ್ದೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಬಹುಲೀಕರಣಂ ಸದಾಚಾರೇ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಸ್ಥಾಪನಂ ಸ್ವಯಂ ತದಾಚರಣಂ ಚೇತ್ಯತ್ರ ನೈಪುಣ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಯತ್ತು ಸಾತಿಶಯತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತತಶ್ಚಾಂತವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯನುಮಾನಂ ತತ್ರ ಕಿಮೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಕಿಂವಾ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವೋ ವಿದುಷಾಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅನಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಡೀತಿ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಪದೋಕ್ತದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಂ ಸ್ಮಾರಯಿತುಂ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮ್ । ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇ ತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಸ್ತತೋ ನಾವರ್ತಂತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಾನಿ ತಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರೋ ಕ್ತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಾನ್ಯನುಕ್ರಾಮತಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಇತೋ ಲೋಕಾತ್ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಿತಾತ್ತೃತೀಯಸ್ಯಾಂ ದಿವಿ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನರಣ್ಯಸಂಜ್ಞೌ ದ್ವಾವರ್ಣವಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾನ್ನಮಯಂ ಹರ್ಷಕರಂ ಚ ಸರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನೈರಮಿತಿ ।
ಸೋಮಸವನ ಇತ್ಯತ್ರ ಸೋಮಶಬ್ದೋಽಮೃತವಚನಃ । ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾನಾಂ ದುಷ್ಪ್ರಾಪತ್ವಮಪರಾಜಿತತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಭುಶಬ್ದೋಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮೇವಾಧಿಕರೋತಿ ।
ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಿವೇತಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ದರ್ಶಿತಾನಾಮನಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥವಾದತ್ವಾದವಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ನಾನುಮಾನಾಪಬಾಧನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿಮಮಿಹೇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಭವತ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಂತವತ್ತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಯೇ ತಾವದೂರ್ಧ್ವರೇತಸಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಧಿರೂಢಾಸ್ತೇಷಾಮಂತರೇಣ ವಿದ್ಯಾಂ ಬಂಧಧ್ವಂಸಾಸಿದ್ಧೇರಸ್ತ್ಯೇವಾವೃತ್ತಿಃ । ಯೇ ತು ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾಸ್ತೇಷಾಮೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿವಿವಕ್ಷಯಾಽನಾವೃತ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇವಾನಾವೃತ್ತಿರತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ತತ್ರ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮಾವೃತ್ತಿಶಂಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಾನಾಂ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರಸಾದಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಾಮನಾವೃತ್ತಿಃ ಸುತರಾಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ತದಾಶ್ರಯಣೇನೇತಿ ।
ಉಪಾಸಕಾನಾಮೀಶ್ವರಾಯತ್ತಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ನ ನಿರತಿಶಯಮಿತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಅನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರೇವ ತತ್ರ ಪದಸ್ಯೈವಾಭ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಕೃತೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈವಾಭ್ಯಾಸಾಚ್ಚತುರ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಾವಿರೋಧಸಾಧನಫಲಾನಾಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನೋಕ್ತತ್ವಾದ್ವಕ್ತವ್ಯಾನವಶೇಷಾತ್ಪರಿಸಮಾಪನಮುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೨ ॥