आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
అధ్యస్తాన్ధ్యమపూర్వమర్థధిషణైర్గ్రాహ్యం పుమర్థాస్పదం
లక్ష్యం లక్షణభేదతః శ్రుతిగతం నిర్ధూతసాధ్యార్థకమ్ ।
ఆమ్నాయాన్తవిభాతవిశ్వవిభవం సర్వావిరూద్ధం పరం
సత్యం జ్ఞానమనర్థసార్థవిధురం బ్రహ్మ ప్రపద్యే సదోమ్ ॥ ౧ ॥
యో లోకం సకలం పునాతి నిగమా యం ప్రాహురేకాన్తతో
వ్యాప్తం యేన జగజ్జగన్తి సతతం యస్మై నమస్కుర్వతే ।
యస్మాదావిరభూదశేషమమరా యస్య ప్రసాదార్థినో
యస్మిన్పర్యవసాస్యతి స్ఫురదిదం తస్మై నమో విష్ణవే ॥ ౨ ॥
యోఽనుగ్రానుగ్రతేజా జనయతి సకలానాలయం యం లభన్తే
సర్వే నిర్వాన్తి యేన శ్రుతిపథపథికా వౌషడాతన్వతే చ ।
యస్మై యస్మాదకస్మాత్పరిభవచకితా యస్య సంరోచయన్తే
చిన్తా యస్మిన్ప్రవృత్తా భృశవిశదధియః సంశ్రయే తం గిరీశమ్ ॥ ౩ ॥
భిన్దానమేనాంసి దురాసదాని ప్రత్యూహవర్గప్రభవాని తాని ।
రాజానమాఘాతపరమ్పరాణామారాదుపాసే గిరిజాభిజాతమ్ ॥ ౪ ॥
శ్రీమద్వ్యాసపయోనిధిర్నిధిరసౌ సత్సూక్తిపఙ్కిస్ఫురన్
ముక్తానామనవద్యహృద్యవిపులప్రద్యోతివిద్యామణిః ।
క్షాన్తిః శాన్తిధృతీ దయేతిసరితామేకాన్తవిశ్రాన్తిభూః
భూయాన్నః సతతం మునీన్ద్రమకరశ్రేణీశ్రయః శ్రేయసే ॥ ౫ ॥
యద్భాష్యామ్బుజజాతజాతమధురప్రేయోమధుప్రార్థనా-
సార్థవ్యగ్రధియః సమగ్రమరుతః స్వర్గేఽపి నిర్వేదినః ।
యస్మిన్ముక్తిపథో ముముక్షుమునిభిః సమ్ప్రార్థితః సమ్బభౌ
తస్మై భాష్యకృతే నమోఽస్తు భగవత్పాదాభిధాం బిభ్రతే ॥ ౬ ॥
యత్పాదామ్బుజచఞ్చరీకధిషణా నిర్వాణమార్గాధిగా
పఙ్కిర్ముక్తనిసర్గదుర్గదురితా వాచంయమానామియమ్ ।
యస్మిన్నిత్యమిదం శమాది సమభూద్బోధాఙ్కరో మే యతః
శుద్ధానన్దమునీశ్వరాయ గురవే తస్మై పరస్మై నమః ॥ ౭ ॥
మాతర్నతోఽస్మి భవతీమథ చార్థయే త్వాం
చేతః సరస్వతి పరాస్య పరాఞ్చమర్థమ్ ।
శారీరకే మహదనుగ్రహసమ్ప్రసన్న-
మేకాగ్రమస్తు వచసా సహ సమ్యగర్థే ॥ ౮ ॥
శ్రద్ధాభక్తీ పురోధాయ విధాయాగమభావనామ్ ।
శ్రీమచ్ఛారీరకే భాష్యే కరిష్యే న్యాయనిర్ణయమ్ ॥ ౯ ॥
నిత్యాధ్యయనవిధ్యుపాదాపితవేదాన్తవచోభిరాపాతతః ప్రతిపన్నం శాస్త్రారమ్భౌపయికమనుబన్ధజాతం న్యాయతో నిర్ణేతుం భగవాన్బాదరాయణః సూత్రితవాన్ ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ‘ ఇతి । తత్ర ప్రమాతృత్వాదిబన్ధస్యాధ్యాసత్వం, ధర్మమీమాంసయా బ్రహ్మమీమాంసాయా గతార్థతాభావః, విశిష్టాధికారిసమ్భవః, విషయాదిసత్త్వం చేతి చత్వారోఽర్థాః సూచితాః । తథాహి - సత్యత్వే బన్ధస్య బద్ధాబద్ధయోర్జీవబ్రహ్మణోరైక్యానుపపత్తేః, సత్యస్య చ జ్ఞానాదనివృత్తేః, జ్ఞానస్య చాజ్ఞానమాత్రవిరోఘిత్వాత్ , ఉత్తరజ్ఞానస్య చ విరోధిగుణతయా పూర్వజ్ఞానాదినివర్తకత్వాత్ , విషయప్రయోజనసిద్ధిహేతుతయా బన్ధస్యాధ్యాసతా సూచితా । పూర్వసిద్ధత్వే వేదాన్తవిచారస్య విశిష్టాధికారిణశ్చాభావే తం ప్రతి తత్కర్తవ్యతోక్తేరయోగాదగతార్థత్వం విశిష్టాధికారిసమ్భవశ్చ ధ్వనితః । త్వమర్థదృష్టబన్ధస్యాన్యదీయజ్ఞానాదనివృత్తేః, తదర్థజ్ఞానమపి తన్నిబర్హి త్వమర్థవిషయమేవేత్యర్థాత్తదైక్యం విషయః సూచితః । ముముక్షోరథశబ్దద్యోతితస్య జ్ఞానాయ విచారవిధానాత్తత్సాధ్యజ్ఞానాన్ముక్తిః సూచితా । బ్రహ్మజ్ఞానాయ చ విచారవిధానాద్బ్రహ్మణః శక్యప్రతిపాద్యతయా వేదాన్తైః సమ్బన్ధోఽపి దర్శితః । తదేతద్భాష్యకృద్యథాక్రమం వ్యుత్పాదయిష్యతి । అస్య చాధికరణస్య ప్రాథమ్యాన్నాధికరణసఙ్గాతిః । ఉత్తరాధికరణసఙ్గతిస్తు తస్యైవానేనేతి నాస్యోచ్యతే । విచారవిధ్యపేక్షితవిషయాద్యర్పకశ్రుతిభిరస్యోత్థానాదుత్థాప్యోత్థాపకత్వం శ్రుతిసఙ్గతిః । ఇదం చ ధర్మజిశాసాసూత్రవదుపోద్ధాతతయా ‘చిన్తాం ప్రకృతసిద్ధ్యర్థాముపోద్ధాతం ప్రచక్షతే ‘ ఇతి న్యాయేన శాస్త్రేణ సమ్బధ్యతే । విచారారమ్భోపయోగినీనామధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థే సమన్వయోక్తేరస్య విశేషతః సమన్వయాధ్యాయసఙ్గతిః । స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం విషయాద్యర్పకవాక్యానాం స్వార్థే సమన్వయోక్త్యా విశేషతోఽస్యాద్యపాదేన సమ్బన్ధః । పూర్వపక్షే విచారానారమ్భాత్తదధీనజ్ఞానాభావాదుపాయాన్తరసాధ్యా ముక్తిః । సిద్ధాన్తే తు తదారమ్భసమ్భవాత్తదధీనజ్ఞానసిద్ధేస్తేనైవ ముక్తిః సిధ్యతీతి ఫలభేదః । తచ్చేదమధీతివిధివదన్తర్భూతమేవ శాస్త్రే తదారమ్భకార్యతాపరమ్ । తత్ర వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రం విషయస్తదారభ్యమనారభ్యం వేతి విషయాద్యసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సంశయః । ప్రామాణికత్వేన ప్రమాతృత్వాదిబన్ధస్య సత్యతయా తత్త్వజ్ఞానానపోహ్యత్వాత్ , బద్ధాబద్ధయోర్జీవబ్రహ్మణోరైక్యాయోగాత్ , తదభావే చ బన్ధాధ్వస్తేః బన్ధాధ్వస్తౌ చ ఫలాభావాత్ , ప్రాచ్యా చ మీమాంసయా వేదార్థమాత్రోపాధౌ ప్రవృత్తయా గతార్థత్వాత్ , ఫలేచ్ఛావతోఽధికారీణోఽపి తుచ్ఛత్వాత్ , తద్విశేషణానాం చదుర్వచత్వాత్ , బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధత్వే విషయప్రయోజనయోరనుపపత్తేః, అప్రసిద్ధత్వే సమ్బన్ధప్రయోజనయోరసిద్ధేః, తస్య చ నిఃసామాన్యవిశేషత్వాత్ , అసమ్భావితవిషయాదికమనారభ్యం శాస్త్రమితి పూర్వపక్షః । ప్రమాతృత్వాదేర్వ్యావహారికమానసిద్ధత్వేఽపి తాత్త్వికమానాసిద్ధతయా తథావిధమానజనితబోధబాధావిరోధాదుక్తవిషయాదిప్రతిలమ్భాత్ , ధర్మమీమాంసాయాశ్చ వేదార్థైకదేశధర్మమాత్రోపహితతయా బ్రహ్మాస్పర్శితయా తన్మీమాంసయా గతార్థతానవకాశాత్ , అధ్యక్షాద్యధిగతమిథ్యాభావస్య బన్ధస్య జ్ఞాననివర్త్యతయా తన్నివృత్తికామస్యాధికారిణః సులభత్వాత్ , విశేషణానాం చ వివేకాదీనామతీతే వర్తమానే వా జన్మని కృతసుకృతజనితచిత్తప్రసాదాసాదితానామనుమానాగమాధీనతయా సువచత్వాత్ , బ్రహ్మణశ్చ బ్రహ్మపదాదాత్మత్వాచ్చా సిద్ధావపి విచారం వినా మానాదసిద్ధేః, అనన్యలభ్యతయా విషయత్వాత్ , తదవగతేశ్చ ఫలత్వాత్ , అత్యన్తాసిద్ధ్యభావాచ్చ, శక్యప్రతిపాద్యతయా సమ్బన్ధాదిసిద్ధేరారోపితసామాన్యవిశేషభావమాదాయ తదీయవిషయత్వస్య ప్రతిపాద్యత్వాత్ ఉక్తవిషయాదిమదిదం శాస్త్రమారభ్యమితి సిద్ధన్తః । తదిదం హృది నిధాయ వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రం వ్యాఖ్యాతుకామో భగవాన్భాష్యకారః శాస్త్రారమ్భార్ధమాద్యసూత్రేణార్థతః సూచితం విషయాది వదితుం విరోధినో బన్ధస్యాధ్యాసత్వం లక్షణసమ్భావనాసద్భావప్రమాణైః సిషాధయిషురాదావధ్యాసమాక్షిపతి —
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోః
ఇత్యాదినామిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్
ఇత్యన్తేన భాష్యేణ ।అర్థాచ్చ ‘సుతరామితరేతరభావానుపపత్తిః’ ఇత్యన్తేనానుపప్లుతం చిన్మాత్రమాత్మానమనుసన్దధానస్తత్త్వానుస్మరణం మఙ్గలాచరణం విఘ్నోపశమనాద్యర్థం సమ్పాదయతి ।
చైత్రే మైత్రోఽయమితి భ్రాన్తిరన్యత్రైక్యప్రమిత్యపేక్షా సంస్కారజన్యత్వాత్ , తత్ప్రమితిశ్చైక్యకృతేత్యాత్మానాత్మనోరైక్యాధ్యాసేఽపి తత్ప్రమిత్యాదేర్వక్తవ్యతాం మన్వానస్తయోరైక్యాభావేఽపి త్రివిధం విరోధం హేతుమాహ —
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి ।
న చ ‘ప్రత్యయోత్తరపదయోశ్చ’ ఇతి సూత్రే ప్రత్యయే చోత్తరపదే చ పరతో యుష్మదస్మదోరేకార్థవాచినోర్మపర్యన్తస్య త్వమావాదేశావిత్యుక్తత్వాత్త్వత్పుత్రో మత్పుత్ర ఇతివత్త్వన్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి స్యాదితి యుక్తమ్ । ‘త్వమావేకవచనే’ ఇతి సూత్రాదేకార్థాభిధాయినోర్యుష్మదస్మదోర్మపర్యన్తస్య స్థానే త్వమావాదేశౌ భవత ఇతి వ్యాఖ్యానాదేకవచన ఇత్యధికారాదత్ర చ యుష్మదస్మదోరేకార్థవాచిత్వస్యావివక్షితత్వాత్ । యుష్మదస్మద్గ్రహణావిరోధాదస్మదర్థే సాక్షిణి నభోవదౌపాధికం బహుత్వమ్ । న చైవం యౌష్మాకీణమిత్యాదావివ బహువచనమనుసృత్య విగృహ్యేత విరోధోక్త్యనుగుణతయా యథా తథా విగ్రహేఽపి నివారకాభావాత్ । యుష్మదస్మత్పదయోశ్చేతనాచేతనార్థత్వాదాత్మానాత్మవైలక్షణ్యార్థమిదమస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి వక్తవ్యేఽపి యుష్మద్గ్రహణమత్యన్తభేదోపలక్షణార్థమ్ । న హి త్వఙ్కారవదిదఙ్కారస్యాహఙ్కారప్రతియోగిత్వమ్ , ఎతే వయమిమే వయమిత్యాదిప్రయోగాత్ । న చ యూయం వయం వయమేవ యూయమితివదౌపచారికత్వమ్ , తత్ర తథాత్వాభిమానవత్ప్రకృతే తదభావాత్ । ముఖ్యాముఖ్యయోరాదౌ ముఖ్యోపనిపాతాదస్మదర్థస్య చ ముఖ్యత్వాత్ప్రథమమస్మద్గ్రహణప్రసక్తావపి యుష్మదర్థాదనాత్మనో నిష్కృష్య శుద్ధస్య చిద్ధాతోరధ్యారోపాపవాదన్యాయేన గ్రహణం ద్యోతయితుమాదౌ యుష్మద్గ్రహణమ్ । తత్ర యుష్మదస్మదితి ప్రత్యక్పరాక్త్వేనాత్మానాత్మనోః స్వభావవిరోధః సూచ్యతే । యుష్మచ్ఛబ్దేనాహఙ్కారాదిరస్మచ్ఛబ్దేన తత్సాక్షీ గృహ్యతే । తయోరేవ ప్రత్యయపదేన స్ఫురణతయా తద్వత్త్వేన ప్రతీతితో విరోధో ద్యోత్యతే । తత్రానాత్మా ప్రతీతివ్యాప్యత్వాత్ , ఆత్మా చ ప్రతీతిత్వాత్ప్రత్యయస్తయోర్వ్యవహారతో విరోధో గోచరశబ్దార్థః । యుష్మదర్థో హి కౌటస్థ్యాదిస్వభావాత్మతిరస్కారేణ సక్రియత్వాదినాస్మదర్థోఽపి బ్రహ్మాస్మీత్యహఙ్కారాదివిలాపేన పూర్ణతయా వ్యవహ్రియతే । యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్యదస్మదీ తే ఎవ ప్రత్యయౌ తావేవ గోచరౌ తయోస్త్రివిధవిరోధభాజోరన్యత్రైక్యాయోగాన్న తత్ప్రమితిరిత్యర్థః ।
ఐక్యాసంస్కారాదతదధ్యాసేఽపి తాదాత్మ్యసంస్కారాదిదం రజతమితివత్తదధ్యాసః స్యాదిత్యాశఙ్కయ, తస్యాపి తత్ప్రమితిపూర్వకత్వాత్తస్యాశ్చ తాదాత్మ్యాపేక్షత్వాదాత్మానాత్మనోస్తదభావాన్నేతి మత్వా తయోస్తాదాత్మ్యాభావే హేతుమాహ —
విషయవిషయిణోరితి ।
ఐక్యాభావేఽపి జాత్యాదౌ తాదాత్మ్యాదపౌనరుక్త్యమ్ । నిత్యానుభవవిషయో యుష్మదర్థో విషయో, త్వస్మదర్థో నిత్యానుభవస్తయోర్దాహ్యదాహకవన్మిథో విరుద్ధయోర్జాతివ్యక్తిత్వాదేరభావాన్న తాదాత్మ్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తాద్ధేతోః సిద్ధమభేదాసమ్భవం సదృష్టాన్తమాహ —
తమఃప్రకాశవదితి ।
న ఖల్వనయోరభేదః । న చ తయోర్భావాభావత్వేన తదభావః, తమసోఽపి గుణవత్త్వాదినా భావత్వాత్ । తథాత్మానాత్మనోరపి మిథో విరుద్ధయోర్నాభేదోఽస్తీత్యర్థః । విమతౌ నాభిన్నతయా ప్రమితౌ మిథో విరుద్ధత్వాత్తమఃప్రకాశవదితి ।
విరోధఫలమాహ —
ఇతరేతరేతి ।
ఇతరస్యేతరభావో నామేతరేతరత్వమైక్యమితరస్మిన్నితరభావస్తాదాత్మ్యం తయోరప్రతీతావుక్తన్యాయప్రాప్తాయాం తత్సంస్కారాసిద్ధిః ।
నన్వాత్మానాత్మనోరితరేతరభావాభావేఽపి తద్ధర్మాణాం చైతన్యజాడ్యాదీనామితరేతరత్ర భావః స్యాత్ । దృశ్యతే హి పుష్పపుటికాదౌ పుష్పాభావేఽపి తద్ధర్మగన్ధానువృత్తిః । తథా చేతరేతరత్రేతరేతరధర్మప్రమిత్యా తత్సంస్కారాత్తదధ్యాసః సిధ్యతీతి । నేత్యాహ —
తద్ధర్మాణామపీతి ।
తయోరాత్మానాత్మనోర్ధర్మాశ్చైతన్యజాడ్యాదయః, తేషామితరేతరత్ర న భావః, మిథో విరుద్ధయోర్ధర్మిణోర్ధర్మాణామితరేతరత్ర భావస్యాదృష్టత్వాత్ , తేషాం ధర్మితాదాత్మ్యాచ్చోక్తవిరోధభాక్త్వాత్ , ధర్మిణమతిక్రమ్య చ తద్ధర్మాణామగమనాత్ । నహి గన్ధోఽపి వినా ధర్మిణం పుష్పపుటికాదౌ దృశ్యతే, సూక్ష్మేణ స్వాశ్రయేణ సహైవోపలమ్భాదన్యథా గుణత్వవ్యాఘాతాత్ । ఉత్క్రాన్త్యధికరణే చైతద్వక్ష్యతి । తస్మాత్తద్ధర్మాణామపి నేతరేతరత్ర సత్త్వప్రమేత్యర్థః ।
తథాప్యాత్మానాత్మనోరన్యోన్యాత్మకతాధ్యాసస్య చ కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇత్యత ఇతి ।
ఇతిశబ్దేనాభేదప్రమిత్యభావో హేతురుక్తః । తత్ఫలమభేదసంస్కారాభావోఽతఃశబ్దార్థః ।
యదాత్మనో ముఖ్యం ప్రత్యక్త్వం ప్రతీతిత్వమహఙ్కారాదివిలాపనేన బ్రహ్మాస్మీతి వ్యవహార్యత్వం చోక్తం తదయుక్తమ్ , అహమితిప్రతీయమానత్వాదహఙ్కారవదిత్యాశఙ్క్య సంస్కారాభావఫలమధ్యాసాభావం వక్తుమధిష్ఠానస్వరూపమాహ —
అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇతి ।
అహంవృత్తివ్యఙ్గ్యస్ఫురణత్వం తద్వత్త్వం వా హేతుః । ఆద్యే సాధనవికలో దృష్టాన్తో, ద్వితీయే త్వసిద్ధిః । అతోఽనుమానాయోగాదాత్మనో యుక్తం ముఖ్యం ప్రత్యక్త్వాదీత్యర్థః ।
యదాత్మనో విషయిత్వం తన్న, అనుభవామీతి వ్యవహృతత్వాదహఙ్కారవదిత్యాశఙ్క్యాహ —
విషయిణీతి ।
అనుభవామీతి వ్యవహృతత్వం తద్వాచ్యత్వం, తల్లక్ష్యత్వం వా । నాద్యః, అసిద్ధేః । నేతరః, హేతువైకల్యాత్ । అతో యుక్తం విషయిత్వమిత్యర్థః ।
అహఙ్కారస్య దేహం జానామీతి విషయిత్వేఽపి మనుష్యేఽహమిత్యభేదాధ్యాసవదిహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహఙ్కారదేహయోర్జాడ్యాదినా తుల్యత్వాదభేదాధ్యాసేఽపి చిత్త్వేనాత్మత్వేన వాఽజడేఽనవచ్ఛిన్నే ప్రతీచి తద్విపరీతాధ్యాసో న సిధ్యతీత్యాహ —
చిదాత్మకఇతి ।
దీపాదేర్విషయిత్వేఽపి చిదాత్మకత్వాభావాదపునరుక్తిః ।
అహమితి ప్రథావిశేషాదాత్మవదహఙ్కారస్యాపి ముఖ్యప్రత్యక్త్వాదియోగాదయుక్తం పరాక్త్వాదీత్యాశఙ్క్యాహ —
యుష్మదితి ।
అహఙ్కారతత్సాక్షిణోరహమిత్యేకరూపప్రథానఙ్గీకారాదహఙ్కారాదేః ప్రాతీతికప్రత్యక్త్వాదిభావేఽపి పరాక్త్వాద్యేవ ముఖ్యమిత్యర్థః ।
అహఙ్కారాదేర్బన్ధత్వేనానర్థతయా హేయత్వం సూచయతి —
విషయస్యేతి ।
తస్మాదధ్యాసో మిథ్యేతి సమ్బన్ధః ।
మా భూదాత్మన్యనాత్మాధ్యాసః, తద్ధర్మాణాం తు జాడ్యాదీనాం తస్మిన్నధ్యాసః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తద్ధర్మాణాం చేతి ।
న హి ధర్మా ధర్మిణమతిక్రమన్తే । నరవిషాణాదిధీవదాత్మని వైకల్పికీ జాడ్యాదిధీరిత్యర్థః ।
ఆత్మనో ముఖ్యప్రత్యక్త్వాదిభాక్త్వాదనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసానధిష్ఠానత్వేఽపి తద్వైపరీత్యాదహఙ్కారాదేరాత్మతద్ధర్మాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం స్యాదిత్యశఙ్క్యాహ —
తద్విపర్యయేణేతి ।
అహఙ్కారాదౌ జడే విషయే తతో విపర్యయశ్చైతన్యం తేనాత్మనా విషయిణశ్చిదాత్మనో యోఽధ్యాసః స మిథ్యేత్యన్వయః ।
నన్వనాత్మన్యాత్మానధ్యాసేఽపి తద్ధర్మాణామనుభవాదీనాం బుద్ధ్యాదావధ్యాసః స్యాత్ । నభసో ధ్వన్యభేదానధ్యాసేఽపి తద్భేదానాం వర్ణానాం హ్రస్వో దీర్ఘో వేతి ధ్వనివిశేషేఽప్యధ్యాసదర్శనాదిత్యత ఆహ —
తద్ధర్మాణాం చేతి ।
అనుభవాదీనాం బుద్ధివృత్త్యుపాధౌ తత్తన్త్రతయా భానాదుపచారాత్తద్ధర్మత్వమ్ । యుక్తో వర్ణానాం ధ్వనిభేదేష్వధ్యాసో జాడ్యాదినా తుల్యాత్వాదత్మధర్మత్వాభిమతానామనుభవాదీనాం చిద్రూపాత్తతో భేదాభావాన్న జడే బుద్ధ్యాదావధ్యాసోఽతుల్యత్వాదిత్యర్థః । అధ్యాసో నామాన్యస్మిన్నన్యరూపతాధీః స మిథ్యేత్యవిద్యమానతోచ్యతే । అర్థాధ్యసో జ్ఞానాధ్యాసశ్చేత్యధ్యాసయోర్నాస్తిత్వం వక్తుం ద్విరధ్యాసవచనమ్ ।
ఆక్షేపముపసంహరతి —
ఇతిభవితుమితి ।
ఇతి యుక్తమితి వక్తవ్యే భవితుమిత్యాక్షేపస్య సమ్భావనైవ మూలం న మానమితి దర్శయితుముక్తమ్ । తదేవం మాతృత్వాదిబన్ధస్య వస్తుతయా విషయాద్యభావాదనారభ్యమిదం శాస్త్రమిత్యాక్షేప్తుర్వివక్షితమ్ ।
అధ్యాసస్య నాస్తిత్వమయుక్తత్వాదభానాద్వేతి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకరోతి —
తథాపీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
అయమితి ।
మనుష్యోఽహమితి ప్రతీతేరధ్యాసస్వరూపాపలాపాయోగాత్ , అస్యాశ్చ దేహాతిరిక్తాత్మవాదే ప్రమాత్వాభావాత్ , తదనురూపం కారణం కల్ప్యమితి భావః ।
అపరోక్షమధ్యాసం ద్వేధా విభజన్విశేష్యం నిర్దిశతి —
లోకవ్యవహార ఇతి ।
లోక్యతే మనుష్యోఽహమితి జ్ఞాయత ఇతి జ్ఞానోపసర్జనోఽర్థాధ్యాసః, లోకవిషయో వ్యవహార ఇత్యర్థోపసర్జనో జ్ఞానాధ్యాసశ్చోక్తః ।
కోఽయమధ్యాసో యో విషయాదిసిద్ధిహేతురిత్యాశఙ్క్య తల్లక్షణమాహ —
అన్యోన్యస్మిన్
ఇత్యాదినాధర్మధర్మిణోః
ఇత్యన్తేన ।తత్రాన్యస్మిన్నన్యావభాస ఇత్యుక్తే ప్రతిమాయాం దేవతాదృష్టిరపి భ్రాన్తిః స్యాత్తతో విశినష్టి —
అన్యోన్యస్మిన్నితి ।
తత్ర దేవతాదృష్టిమాత్రమారోప్యం న ప్రతిమాదృష్టిః ‘బ్రహ్మదృష్టిరుత్కర్షాత్ ‘ ఇతి న్యాయాత్ । పటే తన్తవః స చ తన్తుష్వితి లోకవాదిదృష్ట్యా తన్తుపటయోరన్యోన్యాధారత్వధియోఽధ్యాసత్వప్రాప్తావుక్తమ్ —
అన్యోన్యాత్మకతామితి ।
పటః శుక్లః శుక్లః పట ఇతి ప్రమావ్యావృత్త్యర్థమితరేతరావివేకేనేతి । ఇత్థమ్భావే తృతీయా । స్వరూపవివేకతిరస్కారేణాభేదధీరధ్యాసో నైవం శుక్లపటాదిధీరిత్యర్థః ।
స ఎవాయమయమేవ స ఇత్యైక్యప్రమాం ప్రత్యాహ —
వివిక్తియోర్ధర్మధర్మిణోరితి ।
ఔపాధికభేదాభాసతిరస్కారేణ ప్రత్యభిజ్ఞాయామైక్యం ప్రమీయతే వివేక్తయోర్ధర్మిణోర్వివేకం తిరస్కృత్యైక్యధీభ్రాన్తిరిత్యర్థః ।
ప్రత్యభిజ్ఞానేఽపి కాలద్వయవైశిష్ట్యాదస్తి వివిక్తతేతి వివిక్తపదస్యాతద్వ్యావర్తకత్వమాశఙ్క్యాహ —
అత్యన్తేతి ।
ఆత్మనో బుద్ధ్యాదేశ్చ స్వచ్ఛత్వాదినా సామ్యాత్ , అత్యన్తవివేకాసిద్ధిమాశఙ్క్య జడత్వాజడత్వయోస్తద్ధర్మయోరత్యన్తవివేకాద్ధర్మిణోరపి తత్సిద్ధిరిత్యాహ —
అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోరితి ।
ఉక్తరూపయోర్ధర్మధర్మిణోరన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యాత్మకతారూప ఇతరేతరావివేకాత్మకోఽధ్యాస ఇతి సముదాయార్థః । అన్యోన్యధర్మాంశ్చేతి పృథక్కథనమన్ధోఽహమిత్యాదౌ ధర్మాధ్యాసే ప్రాధాన్యసూచనార్థమ్ ॥
నన్వితరేతరావివేకార్థం ద్వయోః స్వరూపతిరస్కారే కథమన్యోన్యస్మిన్నితి లక్షణాంశసిద్ధిః, తత్సిద్ధయే ద్వయోః స్వరూపోపస్థితౌ కథమవివేకోపపత్తిరత ఆహ —
సత్యేతి ।
సత్యమనిదం చైతన్యమ్ , తస్య సంసృష్టరూపేణాధ్యస్తత్వేఽపి స్వరూపేణానధ్యస్తత్వాత్ । అనృతమహఙ్కారాదిః, స్వరూపతోఽప్యధ్యస్తత్వాత్ । తదుభయమిథునీకరణరూపోఽధ్యాస ఇతి యావత్ । అసత్యసర్పస్య సత్యరజ్జ్వాం తన్మాత్రతయా నిమజ్జనవత్ , అసత్యాహఙ్కారాదేః సత్యచిన్మాత్రతయా నిమఞ్జనాదేకత్వధీః, సత్యాసత్యయోరాత్మానాత్మనోస్తర్కతో వివిచ్యమానత్వాత్ , అన్యోన్యస్మిన్నితి లక్షణాంశశ్చ సమ్భవతీతి భావః ॥
కిం పునరధ్యాసస్య కారణమిత్యాశఙ్క్య నిమిత్తమాత్రముపాదానం వా నిమిత్తవిశేషో వా పృచ్ఛ్యత ఇతి వికల్ప్యాద్యౌ ప్రత్యాహ —
మిథ్యేతి ।
మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చ తన్నిమిత్తముపాదానం యస్య సోఽధ్యాసస్తథా । తత్ర మిథ్యేత్యుక్తే భ్రాన్తిజ్ఞానప్రాప్తావజ్ఞానమిత్యుక్తమ్ । తన్మాత్రగ్రహే జ్ఞానాభావశఙ్కాయాం మిథ్యేతి । తేనానిర్వాచ్యత్వేనాభావవిలక్షణం జ్ఞాననివర్త్యమనాద్యజ్ఞానమ్ । తదుపాదానోఽధ్యాస ఇత్యర్థః । ఎతదేవాజ్ఞానం సంస్కారకాలకర్మాదిరూపేణ పరిణతమధ్యాసనిమిత్తమితి వక్తుం నిమిత్తగ్రహణమ్ ।
నిమిత్తవిశేషప్రశ్నం ప్రతివక్తి —
నైసర్గిక ఇతి ।
ప్రత్యక్చైతన్యసత్తామాత్రానుబన్ధీ । ప్రవాహరూపేణానాదిరితి యావత్ । న చ ప్రవాహరూపస్య ప్రవాహివ్యతిరేకిణోఽసత్త్వాత్ , ప్రవాహివ్యక్తీనాం చ సాదిత్వాత్వ, కుతో నైసర్గికత్వమితి వాచ్యమ్ , ప్రవాహివ్యక్తీనామన్యతమవ్యక్త్యా వినా పూర్వకాలానవస్థానం కార్యేష్వనాదితేత్యభ్యుపగమాత్ । యద్వా కారణరూపేణాస్యానాదిత్వమ్ , కార్యాత్మనా నైమిత్తికత్వమిత్యుభయమవిరుద్ధమ్ । అధ్యస్య మిథునీకృత్యేతి క్త్వాప్రత్యయః, నాధ్యాసస్య పూర్వకాలత్వమన్యత్వం చ లోకవ్యవహారాదఙ్గీకృత్య ప్రయుక్తః లోకవ్యవహారస్యాధ్యాసతయా క్రియాన్తరత్వాభావాత్ । అతో వస్తుతోఽపౌర్వాపర్యేఽపి విశేషణభేదేన కల్పితభేదం, వస్తుతత్ప్రతిపత్తిక్రమేణ పౌర్వాపర్యం చ ।
తదాలమ్బనమనుభవం ద్రఢయితుమధ్యాసమభినయతి —
అహమితి ।
తత్రాహమితి కార్యాధ్యాసేష్వాద్యోఽధ్యాసః, తస్యాధ్యాసత్వం చిదచిదాత్మత్వాత్ । ఇదమితి భోక్తుర్భోగసాధనం - కార్యకరణసఙ్ఘాతః, మమేదమిత్యహఙ్కర్త్రా స్వత్వేన తస్య సమ్బన్ధః, తయోశ్చేదం మమేదమితి దృష్టయోరధ్యస్తత్వమధ్యస్తభోక్తశేషత్వాత్ , స్వప్నాదావధ్యస్తరాజోపకరణవత్ । తదేవం పూర్వభాష్యోక్తరీత్యా యుక్తిశూన్యోఽపి, అత్యన్తవివిక్తయోరిత్యాదినా లక్షితః, సత్యానృతమిథునీకరణరూపత్వేన సమ్భావితః, విశిష్టకారణప్రసూతః, నైసర్గికత్వాదాగన్తుకదోషానపేక్షః, అహమిదమిత్యాదిప్రకారైనిరూపితప్రతిభాసత్వేన ప్రత్యక్షత్వాత్ , జ్ఞేయాధ్యాసో జ్ఞానాధ్యాసశ్చాశక్యోఽపహ్నోతుమిత్యసత్యత్వాద్బన్ధస్య, విషయాదిసమ్భవాదారభ్యమిదం శాస్త్రమిత్యభిసన్ధిః ।
శాస్త్రారమ్భహేతువిషయాదిసాధకమధ్యాసమాక్షేపసమాధిభ్యాం సఙ్క్షిప్య తమేవ లక్షణసమ్భావనాప్రమాణైః స్ఫుటీకర్తుం చోదయతి —
ఆహేతి ।
శాస్త్రస్య తత్త్వనిర్ణయార్థతయా వాదత్వాత్ , తత్ర గురుశిష్యయోరధికారాత్ , పురస్థితమివ శిష్యం గృహీత్వా పరోక్తిః । ఇత ఆరభ్య ‘కథం పునః ప్రత్యగాత్మనీ ‘ ఇత్యతః ప్రాగధ్యాసలక్షణపరం భాష్యమ్ , తస్మాదారాభ్య ‘తమేతమవిద్యాఖ్యమ్ ‘ ఇత్యతః ప్రాక్తనం తత్సమ్భావనాయాః, ఎతదాది సర్వలోకప్రత్యక్ష ఇత్యన్తం తన్నిర్ణయాయేతి విభాగః ।
సమాధానభాష్యేఽధ్యాసలక్షణనిర్దేశేఽపి ప్రసిద్ధాధ్యాసలక్షణే నిర్ణీతే ప్రాగుక్తలక్షణస్య తద్విశేషతయా సిద్ధిరితి మత్వా ప్రసిద్ధాధ్యాసం పృచ్ఛతి —
కోఽయమితి ।
కింశబ్దస్యాక్షేపేఽపి సమ్భవాదత్ర సోఽపి వివక్ష్యతే । ఆత్మన్యధ్యస్తోఽనాత్మేతివిశేషోక్తేః, అసదృశయోశ్చాధిష్ఠానాధిష్ఠేయత్వాయోగాత్ , సమ్భావనయా విశేషాక్షేపాత్ , ప్రశ్నాక్షేపయోర్భిన్నార్థత్వాదుపపత్తిరితి భావః ।
అధ్యాససాధారణస్వరూపధీహేతుత్వేన లక్షణస్యాభ్యర్హితత్వాత్ , ఆక్షేపముపేక్ష్య పృష్టమేవేతి మత్వాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
అత్ర ప్రశ్నవాక్యస్థాధ్యాసపదానుషఙ్గాన్న సాకాఙ్క్షత్వమ్ । పరత్రేత్యుక్తే పరస్యేత్యార్థికం, పరత్ర పరావభాస ఇత్యేవ లక్షణమ్ , తదుపపాదకం స్మృతిరూపత్వమ్ , తత్సాధనార్థం పూర్వదృష్టత్వమ్ । అధ్యాసద్వయేఽపి పరత్రేతి సామాన్యతో ధీయోగ్యమధిష్ఠానముక్తమ్ । అర్థపక్షేఽవభాస్యత ఇత్యవభాసః పరశ్చాసావవభాసశ్చేతి । తథా జ్ఞానపక్షేఽవభాసనమవభాసః పరస్యావభాసః పరావభాసః, తావత్యుక్తే ఘటాత్పరస్య ఘటస్యావభాసః, స చావభాసమానోఽధ్యాసః స్యాత్తన్నివృత్తయే పరత్రేతి । న చైవమపి ఖణ్డా గౌరిత్యాదావతివ్యాప్తిః, పరత్రేత్యారోప్యాత్యాన్తాభావవతోఽభిధానాత్ , ఖణ్డగవాదీనాం తాదాత్మ్యవతాం సంసర్గశూన్యత్వాభావాత్ । దోషసంస్కారసమ్ప్రయోగోత్థత్వాదిత్థమవభాసః సమ్భవతీతి వక్తుం స్మృతిరూప ఇత్యుక్తమ్ । స్మర్యత ఇతి స్మృతిః - స్మర్యమాణోఽర్థః । ‘భావే ‘ ‘అకర్తరి చ కారకే సంజ్ఞాయామ్ ‘ ఇతి సూత్రద్వయమధికృత్య ‘స్త్రియాం క్తిన్ ‘ ఇతి సూత్రేణ భావే, కర్తృవ్యతిరిక్తే చ కారకే కర్మాదౌ సంజ్ఞాయామసంజ్ఞాయాం చ క్తిన్విధానాత్ , అకర్తరి చేతి చకారస్య సంజ్ఞావ్యభిచారార్థత్వాఙ్గీకారాత్ । స్మర్యమాణస్య రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపో న తు స్మర్యత ఎవ, స్పష్టం పురోవిస్థితత్వేన భానాత్ । జ్ఞానపక్షే స్మరణం స్మృతిః, భావే క్తిన్విధానాత్ । స్మృతే రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపో న స్మృతిరేవ పూర్వానుభూతస్య తథాఽభానాత్ , స్మృతిరూపతా దోషాదిత్రయోత్థత్వాత్ , తాదృగ్ధీవిషయత్వాద్వా । అదృష్టరజతస్య రజతభ్రమాదృష్టేః, తత్సంస్కారాభావాచ్చ సంస్కారద్వారా స్మృతిరూపతోపయోగిపూర్వదృష్టత్వమ్ । తదేవం పరత్ర పరావభాస ఇత్యేవ లక్షణమ్ , అన్యదుక్తరీత్యా తచ్ఛేషమితి స్థితమ్ ।
అధ్యాసే వాదివిప్రతిపత్తేః, ఉక్తం తల్లక్షణం కథమిత్యాశఙ్క్య ఆరోప్యదేశాదౌ వివాదేపి లక్షణసంవాదాన్న్యాయతశ్చ తల్లక్ష్యేఽనిర్వాచ్యతాసిద్ధేః, సర్వత్రసిద్ధాన్తోఽయమితి వివక్షిత్వా వాదివివాదానుపన్యస్యన్ , కేషాఞ్చిదన్యథాఖ్యాతివాదినామాత్మఖ్యాతివాదినాం చాభిప్రాయమాహ —
తం కేచిదితి ।
అన్యత్ర శుక్త్యాదావన్యస్య కార్యత్వేన పారతన్త్ర్యాద్ధర్మస్య రజతాదేరధ్యాసస్తాదాత్మ్యధీః । దేశాన్తరగతం హి రజతాది దోషాత్పురోవర్త్యాత్మనా భాతీత్యేవముక్తమధ్యాసం కేచిదన్యథాఖ్యాతివాదినో వదన్తీత్యేకత్ర । అపరత్ర త్వన్యత్ర బాహ్యే శుక్త్యాదావన్యస్య జ్ఞానస్య ధర్మో రజతాదిస్తస్యాధ్యాసః, బహిరివ తదభేదేన ధీః, ఇత్యాత్మఖ్యాతివాదినస్తమధ్యాసమాహురితి యోజనా । పక్షద్వయేఽపి పరత్ర పరావభాసే సంమతిరస్తీతి భావః ।
అఖ్యాతిమతమాహ —
కేచిత్వితి ।
వదన్తీత్యనుషజ్యతే । యత్ర శుక్త్యాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాసో లోకే ప్రసిద్ధస్తయోస్తద్ధియోశ్చ దోషవశాద్వివేకాగ్రహే తత్కృతో రజతమిదమిత్యాదిసంసర్గవ్యవహార ఇత్యఖ్యాతివాదినః । తైరపి సంసర్గవ్యవహారాయ తద్ధీరూపస్యావస్తుగ్రహే తదభిన్నవివేకాగ్రహాయోగాత్ , తస్య తత్కృతత్వాసమ్భవాత్ , అవిద్యేతరదోషస్య భాతి వస్తున్యభానహేతుతానుపలమ్భాత్ , అతః పరత్ర పరావభాసే తేషామప్యస్తి సంమతిరితి భావః ।
కేషాఞ్చిదన్యథాఖ్యాతివాదినాం మాధ్యమికానాం చ మతే దర్శయతి —
అన్యే త్వితి ।
యత్ర శుక్త్యాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాసః, తస్యైవ శుక్త్యాదేర్విపరీతధర్మత్వస్య రజతాదిరూపత్వస్య, భావాన్తరత్వేన శూన్యత్వేన వా సత్తాహీనస్య, కల్పనాం భాసమానతామధ్యాసం భావాన్తరాభావవాదినః శూన్యవాదినశ్చాచక్షతే । తథా చ తత్రాపి పరత్ర పరావభాసే సంవాదోఽస్తీత్యర్థః ।
మతాన్తరాణ్యుపన్యస్య స్వమతానుసారిత్వం తేషాం నిగమయతి —
సర్వథేతి ।
సర్వేషు పక్షేషు ప్రకారవిశేషవివాదేఽపి పురోవర్తినో రజతాదిత్వేనైవ వేద్యతామధ్యాసో న వ్యభిచరతీతి యుక్తముక్తలక్షణస్యాధ్యాస్య సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తత్వమ్ । న చ తస్య సత్త్వం, బాధ్యత్వాత్ , అన్యత్ర రజతాదిసత్త్వస్యామానత్వాత్ । న చ తదసత్త్వం, అపరోక్షత్వాత్ । నాపి విరోధాదేకస్య సదసత్త్వం, అతోఽనిర్వాచ్యతేతి భావః ।
న కేవలం వాదినామేవాయమధ్యాసః సంమతోఽపి తు లౌకికానామపీత్యాహ —
తథా చేతి ।
అనుపహితేదమంశే రజతాదిసంస్కారసహితావిద్యయా రజతాద్యధ్యాసవత్ , పూ్ర్వపూర్వాహఙ్కారాదివాసితానాద్యవిద్యయా చిదాత్మన్యనుపహితే భవత్యహఙ్కారాద్యధ్యాస ఇతి నిరుపుాధికాహఙ్కారాద్యధ్యాసే దృష్టాన్తమాహ —
శుక్తికేతి ।
సమ్యగ్ధీసిద్ధాధిష్ఠానరూపాభిప్రాయేణ శుక్తికాగ్రహణం, సమ్ప్రయుక్తస్య మిథ్యారజతత్వభానధియా వత్కరణమ్ । అనుభవప్రసిద్ధ్యర్థో హిశబ్దః । బిమ్బప్రతిబిమ్బయోః ప్రతిబిమ్బానాం చ మిథో భేదధీవజ్జీవబ్రహ్మణోర్జీవానాం చ భేదధియః ।
సోపాధికభ్రమస్య దృష్టాన్తమాహ —
ఎక ఇతి ।
ఎకత్వగ్రహో వద్గ్రహశ్చ పూర్వవత్ । లక్షణప్రకరణముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
లక్షితరజతాధ్యాసస్య లోకవాదిసిద్ధత్వేఽపి నాత్మన్యనాత్మాధ్యాసః స్యాదితి విశేషాక్షేపముత్థాపయతి —
కథమితి ।
ప్రతీచి పూర్ణే స్ఫురణత్వేనాననుభావ్యే, పరాచాం పరిచ్ఛిన్నానామనుభావ్యానాం బుద్ధ్యాదీనాం తద్ధర్మాణాం చ నాధ్యాసః । మిథో విరుద్ధానామధిష్ఠానాధిష్ఠేయత్వాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
విరుద్ధానామైక్యతాదాత్మ్యప్రమిత్యయోగేఽపి తదధ్యాసయోగ్యతయా కల్ప్యతామధిష్ఠానాధిష్ఠేయత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వో హీతి ।
ఆరోప్యేణ సహ తుల్యేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమధిష్ఠానస్య దృష్టమిహ తదభావాన్నాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
తర్హి ప్రత్యగాత్మన్యధ్యాసదృష్టేర్విషయత్వమపీష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యుష్మదితి ।
ప్రత్యక్త్వాదాత్మత్వాచ్చాస్యావిషయత్వమన్యథేదంప్రత్యయవిషయత్వాపాతాత్ , అపరాద్ధాన్తాపాతాచ్చ । తస్మాత్తస్మిన్నధ్యాసో దృష్టోఽపి శ్లిష్టో నేత్యర్థః ।
అనాత్మివిశేషారోపే తద్విశేషాన్తరస్యాధిష్ఠానత్వేఽపి తన్మాత్రారోపే చిదాత్మైవాధిష్ఠానమిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
విరుద్ధయోర్వస్తుతోఽధిష్ఠానాధిష్ఠేయత్వాయోగేఽపి కల్పనయా తత్సిద్ధిరితి భావః ।
యత్త్వేకజ్ఞానావిషయత్వాన్నాధిష్ఠానాధిష్ఠేయతేతి తత్రాహ —
న తావదితి ।
ఎకస్మిన్విజ్ఞానే తయోర్భానమాత్రమారోపేఽపేక్షతే న విషయతయా భానం, కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ ఆత్మనః స్వప్రకాశత్వాదనాత్మనస్తద్విషయత్వాత్ , ద్వయోరపి భాసతోర్మనుష్యోఽహమిత్యాదిధీవశాదన్యోన్యాధ్యాసః సిధ్యతీత్యర్థః ।
నియమేనావిషత్వాభావే కుతః స్వప్రకాశత్వం తత్రాహ —
అస్మదితి ।
అస్మదర్థశ్చిదాత్మా సాక్షితయా ప్రతీయతే ప్రతిబిమ్బ్యతేఽస్మిన్నిత్యస్మత్ప్రత్యయోఽహఙ్కారస్తత్సమ్బన్ధాల్లబ్ధపరిచ్ఛేదః సన్నాత్మస్వరూపస్ఫురణేన స్ఫురన్నపి తద్విషయో నిరుచ్యతే, తతోఽస్య శూన్యవదత్యన్తావిషయత్వాభావేఽపి నాస్వప్రకాశతేత్యర్థః ।
అధ్యాసే సత్యస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వం సతి తస్మిన్నధ్యాస ఇత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమాశఙ్క్యానాదిత్వేన పరిహారేఽపి పరిహారాన్తరమాహ —
అపరోక్షత్వాచ్చేతి ।
అస్మత్ప్రత్యయావిషయత్వేఽప్యపరోక్షత్వాత్ , ఎకాన్తేనావిషయత్వాభావాత్ , తన్మిన్నహఙ్కారాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
అపరోక్షత్వమపి కైశ్చిదాత్మనో నేష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రత్యగాత్మేతి ।
అస్యార్థః - అస్తి తావన్మమేదం విదితమితి విశిష్టధీః । న చ సా విశేషణదర్శానాదృతే యుక్తా । న చ జ్ఞానాన్తరాదస్య స్ఫురణం, విమతం నైతద్విషయమేతన్నిష్ఠసాక్షాత్కరత్వాత్ , తాదృగ్ఘటసాక్షాత్కారవదిత్యనుమానాత్ । న చ ఘటాదిజ్ఞానాశ్రయతయాత్మసిద్ధిః, తస్య తదధీనప్రకాశత్వే వేద్యత్వాపాతాత్ , తస్మాద్యస్మిన్నాత్మని విశేషణత్వం కల్పితం తస్య సంవిద్రూపత్వేనైవ స్ఫురణాదపరోక్షత్వం, దేవదత్తస్వాపకాలః, దేవదత్తాత్మాస్తీతి వ్యవహారహేతుసాక్షాత్కారవాన్ కాలత్వాత్ ఇతరకాలవదిత్యనుమానాత్ । న చ స్వాపేఽహంవృత్తిః తద్వ్యాఘాతాత్ । న చ పురుషాన్తరం తత్సాక్షాత్కర్తుమలమ్ । ఈశ్వరాస్తిత్వే చ సాక్షాత్కారస్యాస్మద్విశేషణమాదేయమితి ।
అపరోక్షాధ్యాసో నాపరోక్షమాత్రే క్వచిదపి యుక్తః, సమ్ప్రయుక్తతయా పురఃస్థితాపరోక్ష్యే తద్దృష్టేరిత్యాశఙ్క్యహ —
న చేతి ।
తత్ర హేతురప్రత్యక్ష ఇతి సాక్షివేద్యతయా సమ్ప్రయోగమన్తరేణాపరోక్షేఽపీతి యావత్ । న హి నభో ద్రవ్యత్వే సత్యరూపస్పర్శిత్వాద్బాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యమ్ । నాపి మనసోఽసహాయస్య బాహ్యే వృత్తిః । తేన ప్రసిద్ధప్రత్యక్షత్వహీనేఽపి నభస్యవివేకినస్తలమిన్ద్రనీలకటాహకల్పం మలినతాం ధూమ్రతామన్యచ్చ పీతాద్యధ్యస్యన్తి । తథా చాధిష్ఠానారోప్యయోరేకేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వానియతిరితి భావః ।
దార్ష్టాన్తికం బ్రువాణః సమ్భావనాం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
ఆత్మానాత్మనోశ్చిదచిత్త్వేన వాస్తవాభేదాసిద్ధౌ, సామానాధికరణ్యాత్తదభేదధీః, అధ్యాససమ్భావనాం గమయతీతి భావః ।
నను బ్రహ్మవిద్యాపోద్యత్వేన సూత్రితామవిద్యాం హిత్వా కిమిత్యధ్యాసో వర్ణ్యతే తత్రాహ —
తమేతమితి ।
ఆక్షిప్తత్వం సమాహితత్వం లక్షితత్వం చ విశేషణార్థః । అధ్యాసమిత్యనుభవానుసారిణ్యనర్థతోక్తా । పణ్డితా మన్యన్త ఇతి పృథగ్జనాగోచరత్వేనైతదవిద్యాత్వస్య వ్యుత్పాద్యత్వముక్తమ్ । ప్రతిపన్నోపాధౌ నిషేధ్యస్యావిద్యాన్వయవ్యతిరేకిత్వాత్ , అవిద్యాత్వమస్యేతివక్తుమవిద్యాగ్రహణమ్ , అతో న సూత్రితావిద్యోపేక్షితా । తస్యా ఎవ వర్ణ్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
న కేవలమన్వయాదినాఽస్యావిద్యాత్వం, విద్యాపోద్యత్వేన తద్విరోధిత్వాచ్చేత్యాహ —
తద్వివేకేనేతి ।
తస్యాధ్యస్తస్య బుద్ధ్యాదేర్వివేకో విలాపనం తేన రూపేణాత్మనోఽసాధారణరూపస్యేదమిత్థమేవేత్యవధారణం విద్యా, తేన తద్విరోధిత్వాదినా సిద్ధేఽధ్యాసస్యావిద్యాత్వే సైవోచ్యత ఇత్యర్థః ।
తథాపి కారణావిద్యాం త్యక్త్వా కార్యావిద్యోక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
తస్మిన్నధ్యాసే ఉక్తరీత్యాఽవిద్యాత్మకే సత్యాచ్ఛాదికావిద్యాయాః స్వాపాదౌ స్వతోఽనర్థత్వదర్శనాత్కర్తృత్వాద్యధ్యాసాత్మనా తస్యా జాగరాదౌ తథాత్వాత్కార్యావిద్యా వర్ణ్యతే । యత్రాత్మని బుద్ధ్యాదౌ యస్య బుద్ధ్యాదేరాత్మనో వాధ్యాసః తేన బుద్ధ్యాదినాత్మనా వా కృతేనాశనాయాదిదోషేణ చైతన్యగుణేన వాత్మానాత్మా వా వస్తుతో న స్వల్పేనాపి యుజ్యత ఇత్యతో విద్యయా తన్నివృత్తిరిత్యర్థః ।
లక్షణసమ్భావనే భేదేనోక్త్వా సద్భావం నిర్ణేతుమాదౌ ప్రత్యక్షం దర్శయతి —
తమితి ।
ఆక్షేపసమాధివిషయత్వం తదర్థః । లక్ష్యత్వమేతదర్థః । అవిద్యాఖ్యమితి సమ్భావితోక్తిః పురస్కృత్యేత్యధ్యాసస్య వ్యవహారహేతుతయా స్వానుభవసిద్ధత్వముక్తమ్ । ప్రమాణప్రమేయగ్రహణం ప్రమాత్రాదేరుపలక్షణమ్ । అపౌరుషేయత్వేన విశేషం మత్వా శాస్త్రాణాం పృథగ్గ్రహణమ్ । మోక్షపరాణి విధినిషేధశూన్యాని వస్తుమాత్రనిష్ఠానీత్యర్థః ।
త్రివిధవ్యవహారస్యాధ్యాసికత్వే ప్రమాణాన్తరజిజ్ఞాసయా పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
యద్యపి ప్రత్యక్షాదిసర్వమవిద్యోత్థాహఙ్కారాదివిశిష్టాత్మాశ్రయమితి స్వసాక్షికం తథాపి కేన మానాన్తరేణ తథా స్యాత్ పునఃశబ్దాన్మానాన్తరవివక్షాధీః । యద్వా ప్రమాతా ప్రమాణానామాశ్రయో నావిద్యావాననుపయోగాదిత్యాక్షేపః । అథవా యద్యేతాని ప్రమాణాని కథమవిద్యావద్విషయాణీత్యన్వయః । యద్వా యద్యేతాన్యవిద్యావద్విషయాణి కథం ప్రమాణాన్యవిద్యావదాశ్రయత్వే కారణదోషాదప్రామాణ్యాత్ ‘యస్య చ దుష్టం కరణమ్ ‘ ఇత్యాదిభాష్యాదిత్యాక్షేపః ।
వ్యవహారహేతుమధ్యాసమనుమానాదినా సాధయితుమారభతే —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్రానుమానం వక్తుం వ్యతిరేకవ్యాప్తిమాహ —
దేహేన్ద్రియాదిష్వితి ।
సశిరస్కోఽవయవీ త్వగిన్ద్రియస్యానపేక్షాధారో దేహస్తత్ర మనుష్యత్వాదిజాతిమతి దేహే అహమభిమానః, ఇన్ద్రియేష్వాదిశబ్దగృహీతదేహావయవేషు చ మమాభిమానస్తేన హీనస్య సుప్తస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ సత్యాం మానాప్రవృత్తేరధ్యాసస్తద్ధేతురిత్యర్థః । యత్ర నాధ్యాసస్తత్ర న వ్యవహారః యథా సుషుప్తావితి వ్యాప్తిః । దేవదత్తస్య జాగరదికాలః తస్యైవాధ్యాసాధీనవ్యవహారవాన్ , తస్యైవ స్వాపాదికాలాదన్యకాలత్వాత్ వ్యతిరేకే తస్యైవ స్వాపాదికాలవదితి భావః ।
ఇన్ద్రియాదిషు మమత్వాభావేఽపి దేహేఽహమ్భావమాత్రాన్మానప్రవృత్తిమాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
ఇన్ద్రియగ్రహణం లిఙ్గాదేరుపలక్షణమ్ । ప్రత్యక్షాదీత్యాదిపదప్రయోగాత్ , వ్యవహారస్య వ్యవహర్తారం వినాఽయోగాత్ , అనుపాదానస్య వ్యవహారస్య చ కర్తృసామ్యే తాన్యనుపాదాయ యో వ్యబహారః స నేతి యోజనా । యో ద్రష్టృత్వవక్తృత్వాదిరక్షమక్షమ్ప్రతి నియతో వ్యవహారః, యశ్చ లిఙ్గాదినాఽనుమాతృత్వాదివ్యవహారో నాసౌ తాని మమత్వేనాగృహీత్వా యుక్తః । దేహాధ్యాసేఽపి చక్షురాద్యనధ్యాసేఽన్ధాదేరదర్శనాదిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియాధ్యాసే తేనైవ వ్యవహారాదలం దేహాధ్యాసేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
ఇన్ద్రియాణామధిష్ఠానత్వేన దేహే గృహీతేఽపి తస్మిన్నహమ్భావస్య న ప్రవృత్త్యుపయోగో దేహాత్మనోః సమ్బన్ధాన్తరాదపి ప్రవృత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చానధ్యస్తేతి ।
అస్యార్థః - అధ్యాసేతరో దేహాత్మయోగో దేహస్యాత్మసంయోగో వాత్మేచ్ఛయానువిధీయమానత్వం వా తదనువిధానయోగ్యత్వం వా తత్కర్మారభ్యత్వం వా । నాద్యః, ఆత్మసంయుక్తేన పరదేహేనాపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । న ద్వితీయః, తదభావేఽప్యాతురదేహే మాతృత్వాదిదర్శనాత్ । న తృతీయః, స్వాపాదావపి తత్ప్రసఙ్గాత్ , తద్యోగ్యతాయా యావద్రవ్యభావిత్వాత్ । న చ తదా సర్వకర్మలయాన్న శరీరమేవేతి వాచ్యమ్ , స్వదృష్ట్యా తదభావేఽపి పరదృష్ట్యా తద్భావాత్తస్య తస్మిన్మాతృత్వాదిధీధ్రౌవ్యాత్ । న చతుర్థః, భృత్యాదిదేహైరపి తత్ప్రసఙ్గాత్ , తేషాం స్వామికార్యారభ్యత్వాత్ , అతో దేహస్యాత్మని సమ్బన్ధాన్తరాసిద్ధేరధ్యాస ఇతి ।
నన్వాత్మా స్వతశ్చేతనత్వాన్మాతృత్వాదిశక్తిమానిన్ద్రియాద్యవధానే జాగరాదౌ మాతృత్వాదికమశ్నుతే స్వాపాదౌ చక్షురాద్యభావాత్తదభావో నాధ్యాసాభావాదతోఽవ్యతిరేకిణి వ్యతిరేకః సన్దిహ్యతే తత్రాహ —
న చైతస్మిన్నితి ।
ప్రమాతృత్వం ప్రమాం ప్రతి కర్తృత్వం తచ్చ కారకాన్తరాప్రయోజ్యస్య తత్ప్రయోక్తృత్వమ్ । న చ వ్యాపారమన్తరేణ కరణాదిప్రయోక్తృత్వమ్ , న చ కూటస్థాసఙ్గాత్మనః స్వతో వ్యాపారః, న చేచ్ఛాతిరేకేణ ప్రమాకరణప్రయోక్తృత్వమ్ , న చాత్మన్యక్రియేఽగుణే క్రియాగుణవద్బుద్ధ్యాధ్యాసాదృతే సా యుక్తా, తస్మాద్బుద్ధ్యాద్యభేదాధ్యాసే తద్ధర్మాధ్యాసే చాసతి స్వతోఽసఙ్గస్య మాతృత్వాయోగాదధ్యాసస్తద్ధేతురిత్యర్థః ।
తర్హి మాభూదసఙ్గస్యాత్మనో మాతృత్వం నేత్యాహ —
నచేతి ।
ఆత్మన్యాధ్యాసికమాతృత్వాభావే సర్వవ్యవహారహానిరిత్యర్థః ।
ఎవం వ్యతిరేకిణి వ్యతిరేకాసన్దేహాత్తస్యాదోషత్వాదర్థాపత్తేరపి తేనావరోధాత్ప్రమాణాన్తరప్రశ్నే సమాహితేఽపి కథమాక్షేపసమాధిః, తత్రాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రమాణస్య సత్త్వాదితి యావత్ । అయం భావః - మాతురేవ మానాశ్రయత్వేఽపి తస్యాధ్యస్తత్వాత్తేషామవిద్యావదాశ్రయత్వమ్ । న చ కారణదోషాదప్రామాణ్యం, సతి ప్రమాకరణే పశ్చాద్భావినో దోషస్య దోషత్వాత్ , అవిద్యాయాస్తత్కారణనివిష్టత్వాత్ , యస్య చ దుష్టం కరణమితి చోక్తేరాగన్తుకదోషవిషయత్వాత్ , అధ్యక్షాదీనాం చ తాత్త్వికప్రామాణ్యాభావస్యేష్టత్వాత్ , వ్యవహారే బాధాభావాద్వ్యావహారికప్రామాణ్యసిద్ధేః । న చ తేషామతాత్త్వికే ప్రామాణ్యే తదన్తర్గతశ్రుతేరపి తథాత్వాన్నేష్టసిద్ధిః, శ్రుత్యర్థస్య బ్రహ్మణః ‘సత్యం జ్ఞానమ్ ‘ ఇత్యాదినా తాత్త్వికత్వదృష్టేస్తస్యాస్తాత్త్వికప్రామాణ్యాదితి ।
నన్వవివేకివ్యవహారస్యాధ్యాసికత్వేఽపి నావిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రమాణాని, వివేకినామపి తద్వ్యవహారాత్తత్రాహ —
పశ్వాదిభిశ్చేతి ।
చశబ్దః శఙ్కావ్యావృత్త్యర్థః యౌక్తికవివేకస్యాధ్యక్షభ్రాన్త్యవిరోధిత్వాత్ , విరోధిత్వేఽపి తదననుసన్ధానే వివేకినామపి వ్యవహారే పశ్వాదిభిరవిశేషాత్ , తద్వ్యవహారోఽప్యాధ్యాసిక ఎవేత్యర్థః ।
కథం వ్యవహారకాలే వివేకినాపి పశ్చాదిభిరవిశేషః, న హి తే నిఃశేషం పశ్వాదివ్యవహారమనువర్తన్తే తత్రాహ —
యథాహీతి ।
సఙ్గృహీతోఽర్థో యథా వ్యజ్యతే తథోచ్యత ఇతి యావత్ । ఆదిశబ్దేన శకున్తాదిరుక్తః । శబ్దాదిభిః శ్రోత్రాదీనాం సమ్బన్ధే సతీత్యర్థేన్ద్రియసంనికర్షాత్మకమధ్యక్షముక్తమ్ । శబ్దాదివిజ్ఞాన ఇతి తత్ఫలమ్ ప్రతికూలేఽనుకూల ఇత్యనుమానమ్ । తే హి శబ్దాద్యుపలభ్య తజ్జాతీయస్య ప్రాతికూల్యమానుకూల్యం వాఽనుస్మృత్యాస్యాపి తజ్జాతీయత్వాత్తథాత్వమనుమిన్వన్తి । తత్ర ప్రతికూలత్వానుమానఫలం నివృత్తిః, అనుకూలత్వానుమానఫలం ప్రవృత్తిరితి వివేకః ।
ఉక్తమర్థముదాహరతి —
యథేతి ।
పురుషవిశేషం దృష్ట్వా తజ్జాతీయస్య హన్తృత్వమనుస్మృత్యాస్యాపి తజ్జాతీయత్వాత్తదనుమాయ తతో వైముఖ్యం భజన్తీత్యర్థః ।
ప్రత్యేకం పశ్వాదీనామాశయం దర్శయితుం మామిత్యుక్తమ్ । పురుషాన్తరం తు ద్వష్ట్వా తజ్జాతీయస్యానుకూల్యమనుస్మృత్య, అస్యాపి తజ్జాతీయత్వాత్తదనుమాయ తదాభిముఖ్యం భజన్తీత్యాహ —
హరితేతి ।
దార్ష్టాన్తికం వదన్ వ్యవహారలిఙ్గేనాధ్యాసమనుమాతుం తస్య పక్షధర్మతామాహ —
ఎవమితి ।
పిత్రాదిత్రితయశిక్షాజన్యపదవాక్యాభిజ్ఞతా వ్యుత్పన్నచిత్తతా క్రూరదృష్ట్యాదివిశిష్టాన్పురుషాన్దృష్ట్వా తద్విధానాం ప్రాతికూల్యం స్మృత్వా తథాత్వేనైతేషామపి తదనుమాయ పశ్వాదివద్వివేకినోఽపి తేభ్యో విముఖీభవన్తి । తేభ్యో విపరీతాన్ ప్రసన్నదృష్టిత్వాదివిశిష్టాన్ పురుషవిశేషానాలక్ష్య, తాదృశానామానుకూల్యం స్మృత్వా, తథాత్వాదేషామపి తదనుమాయ తేష్వభిముఖీ భవన్తీత్యర్థః ।
పక్షధర్మతాం నిగమయతి —
అత ఇతి ।
అనుభవార్థోఽతఃశబ్దః ।
నన్వస్మాకం ప్రవృత్తిరధ్యాసాదితి న పశ్వాదయో బ్రువన్తి, నాపి పరేషామేతత్ప్రత్యక్షం అతో దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం తత్రాహ —
పశ్వాదీనాం చేతి ।
అధిష్ఠానారోప్యజ్ఞానేఽసతి అధ్యక్షాదిభిః సామానాధికరణ్యవిరోధివివేకాభావాత్ , అధ్యాసవత్త్వం తేషాం కల్ప్యతే వినాపి మానైర్వివేకే తదానర్థక్యమతో వినా వివేకం పశ్వాదిషు వ్యవహారదృష్టేః ; తన్మూలాధ్యాససిద్ధిరిత్యర్థః ।
సంప్రత్యనుమానమాహ —
తత్సామాన్యేతి ।
తైః పశ్వాదిభిః సామాన్యం వ్యవహారవత్త్వం తస్య వివేకిషు భానాదితి యావత్ । అపరోక్షాధ్యాసస్య వ్యవహారపుష్కలకారణత్వాత్ , తస్యాధ్యాసస్య కాల ఎవ కాలో యస్య వ్యవహారస్య స తత్కాలః సమానః । పశ్వాదిభిరితి శేషః విమతో వ్యవహారోఽధ్యాసకృతః, వ్యవహారత్వాత్ , సంమతవత్ । విమతా వాధ్యాసవన్తః, వ్యవహారత్వాత్ , పశ్వాదివదితి ప్రయోగః । మానయుక్తిభ్యాం వివేకేఽప్యధ్యాసవిరోధిప్రమిత్యభావాత్ , అధ్యాసవత్త్వమవిరుద్ధమితి మత్వా వ్యుత్పత్తిమతామపీత్యుక్తమ్ । న చ వ్యవహారవత్త్వాద్యప్రయోజకం, ఆత్మనో మాతృత్వాదిశక్తిమత్త్వే, శక్తేః సనిమిత్తశక్యాధీనతయా ముక్తానామపి సనిమిత్తశక్యాపాదకత్వాత్ , తత్రాపి మాతృత్వాదిప్రసక్త్యా ముక్త్యభావాపాతస్య విపక్షే బాధకత్వాత్ , ప్రమాతృత్వాదిలక్షణశక్యాభావే చ గ్రాహకమానాభావేన శక్తిమత్త్వస్యాపి దుర్వచనత్వాత్ । న చ సర్వో వ్యవహారో రజతాధ్యాసకృతః, వ్యవహారత్వాత్ , ఇత్యాభాసతుల్యతా, బాధాదేవ తస్యానుత్థానాత్ । మనుష్యోఽహమిత్యధ్యాసస్య సర్వానుభవసిద్ధతయా తదభావాదితి భావః ।
వివేకినాం చ లౌకికవ్యవహారస్యాధ్యాసిక్త్వేఽపి శాస్త్రీయవ్యవహారస్య విద్వద్విషయత్వాత్ , న తత్పూర్వకతేతి భాగే బాధమాశఙ్క్య తస్యాపి తత్పూర్వకత్వార్థం దేహేతరాత్మధీపూర్వకత్వమఙ్గీకరోతి —
శాస్త్రీయే త్వితి ।
తస్య తద్విషయత్వే కథమధ్యాసాధీనతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తథాపీతి ।
కిం తద్వేదాన్తవేద్యం తదాహ —
అశనాయాదీతి ।
కర్త్రన్వయాధికారాన్వయభోక్త్రన్వయా విశేషణైర్వ్యావర్త్యన్తే ।
ఆముష్మికఫలకర్మసు దేహేతరాత్మజ్ఞానాదేవ వృత్తౌ ఉక్తాత్మజ్ఞానస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాదిత్యాహ —
అనుపయోగాదితి ।
కిఞ్చోక్తాత్మజ్ఞానే సర్వాభిమానభఙ్గాత్కర్మస్వప్రవృత్తిరేవేతి కుతస్తదపేక్షేత్యాహ —
అధికారేతి ।
తథాపి కథం శాస్త్రీయప్రవృత్తేరాధ్యాసికత్వం, నహి దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానే బాధకే తదధ్యాసానువృత్తిరిత్యాశఙ్క్య, తస్య పారోక్ష్యాత్ , అపరోక్షాధ్యాసావిరోధే తత్పూర్వికైవ శాస్త్రీయప్రవృత్తిరిత్యాహ —
ప్రాక్చేతి ।
యథా యథోక్తాన్యాధ్యక్షాదీన్యధ్యాసం సాధయన్తి తథాగమోఽపి విధేర్బోద్ధారమధికారిణం బ్రాహ్మణాదిశబ్దైరనువదన్ దేహాత్మనోరన్యోన్యాధ్యాసం సాధయతీత్యాహ —
తథా హీతి ।
తత్ర ‘అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత’ ఇత్యాదిర్వర్ణవయోవిశేషస్య, ‘ న హ వై స్నాత్వా భిక్షేత ‘ ఇత్యాదిరాశ్రమవిశేషస్య, ‘జాతపుత్రః కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాదిరవస్థావిశేషస్యాధ్యాసః । ఆదిశబ్దాత్ , ‘ జీవఞ్జుహుయాత్ ‘ ఇతి జీవనస్య, ‘ స్వర్గకామో యజేత ‘ ఇతి కామిత్వస్య, ‘ గృహదాహవాన్యజేత’ ఇతి నిమిత్తవిశేషస్య మహాపాతకిత్వాదేశ్చాధ్యాసో గృహ్యతే ।
ఉక్తప్రమాణైః సిద్ధేఽప్యధ్యసే కస్య యుష్మదర్థస్య కస్మిన్నస్మదర్థే వైపరీత్యేన వాఽధ్యాస ఇతి విశేషబుభుత్సాయాం తదర్థమధ్యాసలక్షణం పరామృశతి —
అధ్యాసో నామేతి ।
అధ్యాసస్యానర్థహేతుతాం దర్శయితుం తద్విశేషానుదాహరతి —
తద్యథేతి ।
ప్రసిద్ధాతిరేకయోరపి పుత్రాదిసాకల్యవైకల్యయోరనుభవేనైవ ముఖ్యాధ్యాససిద్ధావప్రసిద్ధాతిరేకాణాం కృశత్వాదీనాం తథా స్యాదితి కింవక్తవ్యమిత్యాశయేనాహ —
పుత్రేతి ।
బాహ్యాః స్వదేహాపేక్షయా పుత్రాదయః, తద్ధర్మా వైకల్యాదయః । స్వస్వామ్యనిమిత్తమాత్మని స్వదేహే తానారోపయతీత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధభేదానామపి స్వదేహద్వారాఽత్మని ముఖ్యాధ్యాసే సతి అప్రసిద్ధభేదానాం సుతరాం తత్ర ముఖ్యాధ్యాసః స్యాదిత్యాహ —
తథేతి ।
వైకల్యాదీనాం స్వదేహద్వారాత్మన్యధ్యాసవదితి యావత్ । దేహశ్చ తద్ధర్మాశ్చ దేహతద్ధర్మాస్తానాత్మన్యధ్యస్యతీతి సమ్బన్ధః । అత్ర చాహఙ్కారద్వారాఽఽత్మాఽధిష్ఠానమ్ ।
ఉక్తాధ్యాసాదప్యన్తరఙ్గమధ్యాసం కథయతి —
తథేన్ద్రియేతి ।
యథా దేహం తద్ధర్మాంశ్చాత్మన్యధ్యస్యతి తథేన్ద్రియాణి తద్ధర్మాశ్చాధ్యస్యతీత్యేతత్ , దేహస్య చక్షురాదిద్వారా సాక్షివేద్యత్వవదిన్ద్రియాణామపి లిఙ్గాదిద్వారా తద్భావాత్ దేహవదిహగ్రహణం ; పృథగధ్యాసనిర్దేశాచ్చ । న చైవం నిత్యానుమేయత్వవ్యాఘాతః, తేషాం లిఙ్గాదివ్యవధానేన సాక్షివేద్యత్వాత్ । అధిష్ఠానం తు పూర్వవదితి భావః ।
యథా దేహేన్ద్రియధర్మానాత్మన్యధ్యస్యతి తథాన్తఃకరణధర్మానపి కామాదీనాత్మని సమ్బన్ధిత్వేనారోపయతీత్యాహ —
తథాన్తఃకరణేతి ।
ధర్మాణామేవాధ్యాసముక్త్వా దేహాదివద్ధర్మ్యధ్యాసమాహ —
ఎవమితి ।
బుద్ధివిశిష్టే తద్ధర్మాధ్యాసవత్ , తదధ్యాసే కిమధిష్ఠానం తదాహ —
అశేషేతి ।
స్వస్యాహఙ్కారస్య ప్రచారాః కామాదయః తేషాం సాధికరణానాం సాక్షాదేవ సాధకే ప్రత్యగాత్మని దేహాదిషు వివేకాద్బహిర్నీతేషు ప్రాతిలోమ్యేనాన్తరఞ్చతీవేతి ప్రత్యగుచ్యతే స చాత్మా । నిరుపచరితస్వరూపత్వాత్తస్మిన్నజ్ఞానవతీత్యర్థః ।
ఆత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసే సిద్ధే తస్యాధిష్ఠానత్వనియమే తద్విశేషచైతన్యాభానాత్ జగదాన్ధ్యమిత్యాశఙ్క్య తస్యాపి సంసృష్టత్వేనాధ్యాసమాహ —
తం చేతి ।
తద్విపర్యయస్తేషామన్తఃకరణాదీనాం విపర్యయశ్చేతనత్వమ్ । తదాత్మనేతి యావత్ । న చ తేషామధిష్ఠానత్వమేవ, తద్విశేషాదృష్ట్యా వ్యవహారవిరహాత్ । అతో ద్వయోర్విశేషదృష్టేరన్యోన్యాధ్యాసధీః, అధ్యాసే విశేషదృష్టేరధ్యస్యమానతాకృతత్వాత్ । న చ ద్వయోర్విశేషదృష్టౌ నాధిష్ఠానత్వం, స్వనిష్ఠత్వేన తదభానాత్ । న చోభయోరధ్యాసే బాధ్యతయా శూన్యతా ద్విధాఽధ్యస్తా, అనాత్మనః సర్వథా బాధేఽపి సంసృష్టరూపేణైవాధ్యస్తాత్మనస్తన్మాత్రబాధేఽపి స్వరూపశేషాదితి భావః ।
ఆత్మని బుద్ధ్యాద్యధ్యాసోక్త్యా కర్తృత్వభోక్తృత్వే తస్యోక్తే । తేష్వాత్మాధ్యాసోక్త్యా బుద్ధ్యాదిషు చైతన్యముక్తమ్ । సమ్ప్రత్యధ్యాసం సప్రమాణం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
పూర్వబుద్ధ్యాద్యధ్యాసాత్ , సంస్కారాద్యధ్యాసః, తతస్తాదృగుత్తరబుద్ధ్యాద్యధ్యాస ఇతి ప్రవాహాత్మనా, ప్రవాహ్యుపాదానజాడ్యాత్మనా వాఽనాదిత్వమ్ । తత్త్వధియం వినా సర్వాత్మనా నాశహానేరానన్త్యమ్ ।
ఉపాదానస్య మాయాశక్తితయా జడస్య ప్రత్యక్చైతన్యసత్త్వానుబన్ధిత్వాత్ , అధిష్ఠానధీబాధ్యత్వం సిద్ధవత్కృత్యోక్తమ్ —
నైసర్గిక ఇతి ।
మిథ్యాధీహేతుత్వేన తదాత్మ్యమాహ —
మిథ్యేతి ।
కారణాధ్యాసో హి కార్యాధ్యాసస్య హేతురిత్యధ్యాసస్య మిథ్యాప్రత్యయత్వమిత్యర్థః । లక్షణతస్తథారూప్యతే న ప్రతీయత ఇతి రూపగ్రహణమ్ । అథవా మిథ్యాప్రత్యయానాంం రూపమనిర్వాచ్యత్వం యస్య స తథేత్యనిర్వాచ్యత్వం వోచ్యతే । యద్వా మిథ్యాభూతాఖణ్డజడశక్తిస్తన్మాత్రత్వేనాధ్యాసప్రత్యయో రూప్యతే ।
న హి కారణాదృతే కార్యస్య రూపమస్తి । తస్యానర్థహేతుతామాహ —
కర్తృత్వేతి ।
ప్రమాణం నిగమయతి —
సర్వేతి ।
ప్రత్యక్షపదముక్తప్రమాణోపలక్షణమ్ ।
విషయాదిసమ్భావనాహేతుమధ్యాసం ప్రసాధ్య విషయప్రయోజనే నిర్దిశన్ , వేదాన్తానామాదేయత్వాత్ , తదీయవిచారశాస్త్రస్యాపి తథాత్వమాహ —
అస్యేతి ।
కర్తృత్వాదిరనర్థస్తస్య హేతురుక్తోఽధ్యాసస్తస్య ప్రకర్షేణ హానం సోపాదానస్య నివృత్తిస్తదర్థమితి యావత్ ।
కుతోఽస్య ప్రహాణం తత్రాహ —
ఆత్మేతి ।
ఆత్మనస్త్వమర్థస్య తదర్థేన బ్రహ్మణా యదేకత్వం వాక్యార్థః, తద్విషయా విద్యా సాక్షాత్కారో బుద్ధివృత్తిః, తస్యాః ప్రతిపత్తిరప్రతిబద్ధతయా ప్రాప్తిస్తదర్థమితి యావత్ ।
కుతః పునరేషా విద్యోత్పద్యతే తత్రాహ —
సర్వ ఇతి ।
ద్వివిధవాక్యసఙ్గ్రహార్థః సర్వశబ్దః । ఆరమ్భో విచారః । విచారితేభ్యో యథోక్తవిద్యోత్థానమిత్యర్థః ।
వేదాన్తేషు ప్రాణాద్యుపాస్తీనామపి భానాత్ , కథమాత్మైక్యమేవార్థస్తేషామిత్యాశఙ్క్యాహ —
యథా చేతి ।
శరీరమేవ శరీరకం కుత్సితత్వాత్ , తన్నివాసీ శారీరకో జీవః, తస్య బ్రహ్మతావేదికా విచారాత్మికా మీమాంసా తస్యామితి యావత్ ।
ప్రథమవర్ణకే విచారవిధేర్జ్ఞానవ్యవధానేన విషయో బ్రహ్మాత్మైక్యం, బన్ధధ్వస్తిశ్చ ఫలం, ఇత్యధ్యాసోక్త్యా సాధితమ్ । ఇదానీం పూర్వమీమాంసయా వేదార్థమాత్రోపాధౌ ప్రవృత్తయా గతత్వాత్ , నైతద్విచారకర్తవ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
వేదాన్తేతి ।
తేషాం మీమాంసా విచారః, మీమాంసాశబ్దస్య పరమపురుషార్థహేతుసూక్ష్మార్థనిర్ణయార్థవిచారవాచిత్వాత్ , తస్యాః శాస్త్రం సూత్రసన్దర్భః । శాస్యతే శిష్యేభ్యోఽనేన ప్రతిపాద్యతే తత్త్వమితి వ్యుత్పత్తేః । తచ్చేదానీమేవ వ్యాఖ్యాతుమిష్టం ‘ అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి వేదార్థైకదేశే ధర్మోపాధౌ విచారకార్యతాప్రతిజ్ఞానాత్ చోదనాసూత్రే చ తస్యైవ లక్షణప్రమాణయోః శ్రుత్యర్థాభ్యాముపన్యాసాత్ , ఉత్తరత్రాపి తస్యైవ విచారితత్వాత్ , వేదాన్తవిచారశాస్త్రస్యేదమాదిమం సూత్రమ్ । ఆదిమత్వాదనేన శ్రోతృప్రవృత్తయే విషయాది సూచ్యతే । సూత్రత్వాచ్చాస్యానేకార్థసూచకత్వమ్ । ఉక్తం హి - ‘లఘూని సూచితార్థాని స్వల్పాక్షరపదాని చ । సర్వతః సారభూతాని సూత్రాణ్యాహుర్మనీషిణః ॥ ‘‘అల్పాక్షరమసన్దిగ్ధం సారవద్విశ్వతోముఖమ్ । అస్తోభమనవద్యం చ సూత్రం సూత్రవిదో విదుః ॥‘ ఇతి । తథా చ విశిష్టవిషయాదిమదిదం శాస్త్రమారభ్యామితి భావః ।
వర్ణకద్వయేన సూత్రతాత్పర్యముక్త్వా తత్రావతారితసూత్రస్య సామర్థ్యం దర్శయితుం ప్రతిపదం వ్యాఖ్యాస్యన్నథశబ్దస్య వృద్ధప్రయోగేఽర్థచతుష్టయసాధారణత్వాదభీష్టమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
తేషు సూత్రపదేషు మధ్యే యోఽథశబ్దః స ఆనన్తర్యార్థ ఇతి యోజనా । లోకేఽథశబ్దస్యార్థచతుష్టయే నివేశేఽపి తదర్థోఽత్రానన్తర్యమేవార్థాన్తరస్య వక్ష్యమాణరీత్యాఽత్రాయోగాదిత్యర్థః ।
నన్వథశబ్దోఽధికారార్థోఽపి లోకవేదయోర్దృష్టః ‘అథైష జ్యోతిః', ‘అథ యోగానుశాసనమ్ ‘ ఇతి తథేహాపీత్యాశఙ్క్యాహ —
నాధికారార్థ ఇతి ।
తత్ర హేతుః —
బ్రహ్మేతి ।
అస్యార్థః - కిమయమథశబ్దో బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛాయాః కిం వా తన్నిర్ణీతవిచారస్య అథవేచ్ఛావిశేషణస్య జ్ఞానస్యారమ్భార్థః । నాద్యః, తస్యా మీమాంసాప్రవర్తికాయాస్తదప్రవర్త్యత్వాదనారభ్యత్వాత్ , తస్యాశ్చోత్తరత్ర ప్రత్యధికరణమప్రతిపాదనాత్ । న ద్వితీయః, అథశబ్దేనానన్తర్యోక్తిద్వారా విశిష్టాధికార్యసమర్పణే సాధనచతుష్టయసమ్పన్నానాం బ్రహ్మధీతద్విచారయోరనర్థిత్వాద్విచారానారమ్భాత్ । న చ విచారవిధివశాదధికారీ కల్ప్యః ప్రారమ్భస్యాపి తుల్యత్వాత్ , అధికారిణశ్చ విధ్యపేక్షితోపాధిత్వాత్ । న తృతీయః, బ్రహ్మజ్ఞానస్యానన్దసాక్షాత్కారత్వేనాధికార్యత్వేఽప్యప్రాధాన్యాత్ , అథశబ్దాసమ్బన్ధాత్ , తస్మాన్నారమ్భార్థతేతి ।
అస్తు తర్హి మఙ్గలార్థత్వం నేత్యాహ —
మఙ్గలస్యేతి ।
న తావద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతి వాక్యార్థే మఙ్గలస్య కర్త్రాదిభావేనాన్వయః, తస్య తథాత్వాప్రసిద్ధేః కారకాన్తరాణాం చ ప్రసిద్ధేః । న చ బ్రహ్మజిజ్ఞాసా మఙ్గలమితి సామానాధికరణ్యం, ప్రశంసాత్వేన సూత్రస్యార్థవాదత్వాపత్తేః, తన్మాఙ్గల్యస్య చ ప్రసిద్ధత్వాత్ । న చ తదనూద్య తత్కర్తవ్యతాపరం సూత్రమ్ । తస్యా మఙ్గలత్వే కర్తవ్యత్వస్యార్థికత్వాత్ , అతో న మఙ్గలార్థః ।
నను విఘ్నోపశాన్తయే శిష్టాచారరక్షాయై చ శాస్త్రారమ్భే మఙ్గలమాచరణీయమ్ । ‘ఓఙ్కారశ్చాథశబ్దశ్చ’ ఇత్యాదిస్మృతేర్మఙ్గలార్థశ్చాథశబ్దస్తత్రాహ —
అర్థాన్తరేతి ।
ఆనన్తర్యమర్థాన్తరం తస్మిన్నేవ ప్రయుక్తోఽథశబ్దః శ్రవణమాత్రేణ వీణాధ్వనివన్మఙ్గలహేతుస్తత్ఫలో భవతి, అన్యార్థం నీయమానోదకుమ్భోపలమ్భవత్ । ఉక్తస్మృతిస్తు మఙ్గలఫలత్వవిషయేత్యర్థః । ఉక్తదృష్టాన్తార్థో హిశబ్దః ।
అథైతన్మతమితివత్ప్రకృతాదర్థాదర్థాన్తరార్థోఽథశబ్దస్తత్రాహ —
పూర్వేతి ।
యత్కిఞ్చిత్ప్రకృతమపేక్ష్య భావిన్యాం జిజ్ఞాసాయామథప్రయోగేఽనువాదాదృష్టార్థత్వయోరన్యతరత్వమ్ । అవశ్యం హి పుమాన్కిఞ్చిత్కృత్వా కిఞ్చిత్కరోతి ఫలత్వేనావస్థితజిజ్ఞాసాహేతుత్వేన ప్రకృతాపేక్షయా భావిన్యామస్యామథశబ్దే ప్రకృతాపేక్షావశాద్యదస్యార్థాన్తరం తదానన్తర్యాన్నాతిరిచ్యతే, హేతుఫలయోరవ్యభిచారేణానన్తర్యస్యైవ ముఖ్యత్వాత్ , తథా చార్థాన్తరం న పృథగ్వాచ్యమ్ । అతో హేతుభూతార్థస్యాధికారివిశేషణత్వేన ఫలపర్యన్తేచ్ఛావిచారాదిప్రవృత్తౌ ప్రతిపత్త్యపేక్షత్వాత్ , ప్రవృత్త్యఙ్గశాస్త్రీయాధికారివిశేషణసాధనచతుష్టయపుష్కలహేత్వానన్తర్యార్థోఽథశబ్ద ఇతి భావః ।
తస్యానన్తర్యార్థత్వేతి కథం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః సాధనచతుష్టయాదేవానన్తర్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సతి చేతి ।
దృష్టాన్తే దార్ష్టాన్తికే చ నియమేన పూర్వవృత్తమితి సమ్బన్ధః ।
నను ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రే పూర్వవృత్తస్యోక్తత్వాన్నాత్ర వక్తవ్యం శిష్యతే తత్రాహ —
స్వాధ్యాయేతి ।
విధ్యధీనసాఙ్గాధ్యయనలబ్ధస్వాధ్యాయాదానన్తర్యం ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః సాధారణమతో నాత్ర పృథక్కథనీయమ్ । యద్వా సమానం నాత్యన్తమనపేక్షితం నాపి స్వయమేవ ప్రయోజకమతస్తన్న శాస్త్రారమ్భే పుష్కలకారణమిత్యర్థః । నను ధర్మజిజ్ఞాసాయాం వేదాధ్యయనాదేవానన్తర్యమ్ యథాహుః - ‘తాదృశీం తు ధర్మజిజ్ఞాసామధికృత్యాథశబ్దం ప్రయుక్తవానాచార్యః, యా వేదాధ్యయనమన్తరేణ న సమ్భవతి’ ఇతి । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం తు కర్మావబోధాదానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
యుక్తం హి విచారయోరన్యోన్యముపకార్యోపకారకత్వాత్ , ఉపకార్యబ్రహ్మావబోధస్యోపకారకకర్మావబోధాదానన్తర్యమ్ । అతో ధర్మజిజ్ఞాసాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా హేతుభేదోఽస్తీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
విచారయోరుపకార్యోపకారకత్వస్యాసిద్ధేర్మైవమితి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
యద్యపి వేదాన్తాధ్యయనం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం న పుష్కలో హేతుః తథాపి తేన వినా న సా యుక్తా । యుక్తా త్వధీతవేదాన్తస్య వినాపి ధర్మజిజ్ఞాసయా, తస్యాస్తస్యామనుపయోగాత్ , అతో న బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యమిత్యక్షరార్థః । అయం భావః - ప్రాచ్యాం మీమాంసాయాం న్యాయసహస్త్రం, తద్గత వాక్యార్థధీః, వాక్యార్థశ్చాగ్నిహోత్రాదికర్మేతి త్రయం వృత్తమ్ । తత్ర న తావదస్యా న్యాయసహస్రానన్తర్యమ్ , తస్య తత్తదర్థభేదజ్ఞానోపయోగినోఽస్యామనుపయోగాత్ , స్వాధ్యాయస్యార్థజ్ఞానోపయోగేఽనపేక్షత్వేన స్వతోమానత్వేన చ న్యాయద్వయమిహోపయుక్తమపి స్వాధ్యాయాధ్యయనవన్న పుష్కలకారణమితి న తదానన్తర్యమస్యా యుక్తమ్ । నాపి వాక్యార్థజ్ఞానాదత్రానన్తర్యమ్ । తద్ధి నాత్ర ప్రవర్తకమన్యార్థత్వాత్ , నాపి ప్రత్యాయకం, ధర్మబ్రహ్మణోరసమ్బన్ధాత్ । న చ జ్ఞాతాద్వాక్యార్థాదత్రానన్తర్యం, అజ్ఞానత్వేన వ్యవహితఫలహేతుకర్మసు ఫలప్రవృత్తికాలజ్ఞానానపేక్షేషు బ్రహ్మజ్ఞానఫలవిచారాధికారోపాధితయా పూర్వక్షణే జ్ఞాతవ్యాధికారివిశేషణత్వాయోగాత్ , తస్మాన్న కర్మతజ్జ్ఞానవిచారానన్తర్యమథశబ్దార్థ ఇతి ।
నను ధర్మజిజ్ఞాసాయా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం సామగ్రీత్వాభావేఽప్యానన్తర్యోఽక్తిద్వారా తత్క్రమజ్ఞానార్థోఽథశబ్దః ‘హృదయస్యాగ్రేఽవద్యత్యథ జిహ్వాయా అథ వక్షసః’ ఇత్యవదానక్రమజ్ఞానార్థాథశబ్దవత్ । 'అధీత్య విధివద్వేదాన్పుత్రాంశ్చోత్పాద్య ధర్మతః । ఇష్ట్వా చ శక్తితో యజ్ఞైర్మనో మోేక్షే నివేశయేత్ ॥ ‘ ఇతి స్మృతేః । న తు పుష్కలహేతుజ్ఞానార్థతాస్యేతి తత్రాహ —
యథేతి ।
అనుష్ఠేయావదానానాం బహుత్వాత్ , అనుష్ఠాతుశ్చైక్యాత్ , అయౌగపద్యాత్ , క్రమధ్రౌవ్యాత్తన్నియమమథశబ్దో బ్రూయాత్ । ఇహ తు విచారయోరనుష్ఠాతృభేదాన్న క్రమో వివక్షితః । యత్రాఙ్గాఙ్గిత్వం ప్రయాజదర్శాదిషు, యత్ర చాధికృతాధికారో గోదోహనాదిషు తత్రైవ కర్త్రైక్యం, న ప్రస్తుతవిచారయోస్తథాత్వే మానమ్ । అతోఽత్ర కర్తృభేదాన్న క్రమవివక్షా । స్మృతిస్త్వవిరక్తస్యాశ్రమక్రమోక్త్యా యజ్ఞాద్యనుష్ఠానానన్తరం శుద్ధబుద్ధేర్ముముక్షాం దర్శయతి న బ్రహ్మవిచారస్య ధర్మవిచారానన్తర్యమ్ । తత్ర తద్వాచిశబ్దాభావాద్బ్రహ్మచర్యాదేవ సంన్యాసవిధానాచ్చ । తస్మాదనేకకర్తృకత్వాద్విచారయోర్న క్రమార్థోఽథశబ్ద ఇత్యర్థః ।
నన్వాగ్నేయాదీనామేకస్వర్గఫలానామధ్యాయానాం చ ద్వాదశానామేకధర్మార్థానాం క్రమదర్శనాదనయోరపి విచారయోరలౌకికసుఖఫలయోరేకవేదార్థవిషయయోరపేక్షితే క్రమే తదర్థోఽథశబ్దో భవిష్యతి నేత్యాహ —
ఫలేతి ।
నోక్తరీత్యా క్రమాపేక్షేతి శేషః ।
అలౌకికసుఖఫలత్వే తుల్యే కథం భిన్నఫలతేత్యాశఙ్క్య ధర్మజిజ్ఞాసాఫలమాహ —
అభ్యుదయేతి ।
జ్ఞానేన జిజ్ఞాసా లక్షితా, ప్రకృతత్వాత్ । తస్యా ధర్మజ్ఞానానుష్ఠానద్వారా దేహాద్యవచ్ఛిన్నత్వేనాభితో జాతః స్వర్గాదిసుఖవిశేషః ఫలమిత్యర్థః ।
న కేవలం స్వరూపతః ఫలభేదః కిన్తూత్పాదనప్రకారభేదాదపీత్యాహ —
తచ్చేతి ।
వైదికధీత్వాద్బ్రహ్మధీరపి ధర్మధీవదభ్యుదయఫలేత్యాశఙ్క్యాహ —
నిఃశ్రేయసేతి ।
అభ్యుదయఫలవ్యావృత్తయే తుశబ్దః । పూర్వవజ్జ్ఞానశబ్దో జిజ్ఞాసామధికారాల్లక్షయతి ।
ఉపాస్తివద్ధర్మజ్ఞానవద్వా స్వగతమర్థగతం వా బ్రహ్మధీరప్యనుష్ఠానమపేక్షతామిత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
'బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ ఇతి శ్రుతేర్బ్రహ్మధీరోఙ్కారనిష్ఠావ్యతిరిక్తానుష్ఠానానపేక్షేత్యర్థః ।
ఫలభేదముక్త్వా జిజ్ఞాస్యభేదమాహ —
భవ్యశ్చేతి ।
భవత్యసావితి భవ్యో భవితా, భవ్యగేయాదిశబ్దానాం వికల్పేన కర్తరి నిపాతనాత్ । ఉక్తం హి - ‘భవ్యాదయః శబ్దాః కర్తరి నిపాత్యన్తే’ ఇతి ।
ధర్మస్య భవ్యత్వం సాధ్యైకస్వభావత్వం తదుపపాదయతి —
న జ్ఞానేతి ।
తత్కాలే సత్త్వాభావే తుచ్ఛత్వమాశఙ్క్యాహ —
పురుషేతి ।
అసతోఽపి తత్కాలే క్రియాసాధ్యత్వాదతుచ్ఛతేత్యర్థః ।
ధర్మవద్బ్రహ్మణోఽపి వేదార్థతయా సాధ్యత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ఇహ త్వితి ।
భూతమిత్యతీతత్వం వ్యావర్తయతి —
నిత్యత్వాదితి ।
కాలత్రయాసంస్పర్శాదశూన్యత్వాచ్చ ధర్మవత్కృతిసాధ్యత్వమాశఙ్క్య కాలాదికల్పనాసాక్షిత్వాన్నేత్యాహ —
న పురుషేతి ।
రూపతో జిజ్ఞాస్యభేదముక్త్వా మానతోఽప్యాహ —
చోదనేతి ।
వైదికశబ్దమాత్రం చోదనా, విశేషేణ సామాన్యలక్షణాత్ ।
శక్తితాత్పర్యాభ్యామర్థజ్ఞాపకత్వే తుల్యే కథం తత్ప్రవృత్తిభేదస్తత్రాహ —
యా హీతి ।
వైదికో లిఙాదిర్ధర్మే మానం, ‘యజేత’ ‘చోదనాలక్షణోఽర్థో ధర్మః’ ఇత్యుక్తత్వాత్ । స స్వవిషయే ధాత్వర్థకరణకపురుషార్థభావ్యార్థభావనారూపే ప్రేరయన్నేవ పురుషం బోధయతి । ‘యజేత’ ఇత్యాదిర్హి శబ్దోంఽశత్రయవిశిష్టామర్థభావానాం విదధత్తదనవబోధే పురుషాప్రవృత్తేస్తామపి బోధయతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మచోదనాపి చోదనాత్వాదితరవత్ప్రవృత్తినిష్ఠేత్యాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మణి ప్రతీచి స్థితం ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇత్యాదివాక్యం త్వమ్పదలక్ష్యం పురుషం కేవలమప్రపఞ్చం బ్రహ్మ బోధయత్యేవ న ప్రవర్తయతీత్యత్ర హేతుమాహ —
అవబోధస్యేతి ।
నను ‘ఆత్మా జ్ఞాతవ్యః’ ఇత్యాదివాక్యైర్బ్రహ్మ బోధ్యతే తేన బ్రహ్మబోధే భావ్యే పురుషం ప్రేరయన్తో వేదాన్తాస్తద్వ్యావృత్తాం భావనాం బోధయన్తి, సత్యాదివాక్యానాం ‘భూతం భవ్యాయోపదిశ్యతే’ ఇతి న్యాయాత్ , విధివాక్యైరైక్యాత్తత్రాహ —
న పురుష ఇతి ।
జ్ఞానస్యేచ్ఛాప్రయత్నానధీనత్వాత్ , మానవస్తుతన్త్రత్వాత్ , అనిచ్ఛతోఽయతమానస్యాపి దుర్గన్ధాదిజ్ఞానాత్ న తస్మిన్విధిః । న చ త్రివిధేఽపి జ్ఞానే విధిః శక్యో నిరూపయితుమ్ । న చ చోదనా సాధ్యమేవ బోధయతి కిన్తు భూతాదావపి, ‘చోదనా హి భూతమ్’ ఇత్యాద్యుక్త్యా తత్ప్రవృత్తేః । న చ తస్య విధిశేషిత్వేనైవ ధీః, సమన్వయసూత్రవిరోధాదితి భావః ।
పుంసో బోధే నియోగాభావం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
ఆనన్తర్యవాచినోఽథశబ్దస్యాక్రమార్థత్వే పుష్కలహేతుజ్ఞానార్ధత్వమేవేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అధ్యయనాదేర్బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామసామగ్రీత్వాత్ తథాభూతమన్యదేవ వాచ్యమిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
శాస్త్రీయవిధేస్తాదృగేవాధికారనిమిత్తమితి మత్వాహ —
నిత్యేతి ।
ఆత్మాతిరిక్తం సర్వం కార్యత్వాద్ధటవదనిత్యం, ఆత్మైవ నిత్యోఽకృతకభావత్వాదితి నిశ్చయో నిత్యానిత్యవస్తువివేకః । వర్తమానదేహస్థితిహేత్వనిషిద్ధాన్నాద్యతిరిక్తార్థేచ్ఛావిరుద్ధా దృఢా చేతోవృత్తిరిహాముత్రార్థభోగవిరాగః లౌకికసర్వబుద్ధివ్యాపరాణాం స్వాధికారానుపయుక్తానామఫలత్వజ్ఞానపూర్వకస్త్యాగః శమః । తథారూపబాహ్యకరణవ్యాపారత్యాగో దమః । సత్త్వశుద్ధౌ నిత్యానామపి విధిత ఎవ త్యాగ ఉపరతిః । శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వానాం స్వాధికారాపేక్షితజీవనవిచ్ఛేదకాతిరిక్తానాం సహిష్ణుతా తితిక్షా । సర్వాస్తికతా శ్రద్ధా । విధిత్సితశ్రవణాదివిరోధినిద్రాదినిరోధేన చేతసోఽవస్థానం సమాధానమ్ । ఎతేషాం సమ్పత్తిః శమదమాదిసమ్పత్ । ఆత్మనోఽజ్ఞానతత్కార్యసమ్బన్ధో బన్ధః । తద్విచ్ఛేదో మోక్షః । తదిచ్ఛావత్త్వం ముముక్షుత్వమ్ । ఎతేషాం పూర్వస్య పూర్వస్యోత్తరోత్తరహేతుతయా భుముక్షావసానాత్ , తస్యా ఎవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుత్వాత్ , యుక్తమముష్యాస్తదానన్తర్యమ్ । తేషాం సాక్షాత్పారమ్పర్యాభ్యాం తద్ధేతుత్వాదిత్యర్థః ।
సాధనచతుష్టయస్య బ్రహ్మవిచారాదిప్రవృత్తౌ దృష్టహేతుత్వమన్వయే నాన్వాచష్టే —
తేష్వితి ।
తత్రైవ వ్యతిరేకమాహ —
నేతి ।
కథఞ్చిత్కుతూహలితయా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం ప్రవృత్తస్యాపి ఫలపర్యన్తజ్ఞానానుదయాద్వయతిరేకసిద్ధిః ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమర్థముపజీవ్యాథశబ్దవ్యాఖ్యాముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అథశబ్దాదానన్తర్యమాత్రం శక్త్యా దృష్టోఽర్థః । సాధనచతుష్టయస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాదిప్రవృత్తౌ దృష్టహేతుత్వేన జిజ్ఞాసాసామగ్రీత్వం తేన ద్యోత్యోఽర్థ ఇతి భేదః ।
క్రమప్రాప్తమతఃశబ్దంం వ్యాకరోతి —
అతఃశబ్ద ఇతి ।
అథశబ్దేన హేతోరుక్తత్వాదతఃశబ్దేనాయి తస్యైవోక్తౌ పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్య హేతురూపమర్థమేవాహ —
యస్మాదితి ।
తస్మాదిత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః । అస్యార్థః - అథశబ్దేనానన్తర్యోక్తిద్వారా పూర్వనిర్వృత్తే బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపుష్కలహేతుచతుష్టయే వివక్షితేఽపి తదపవాదే శఙ్కితే తన్నిరాసేన తద్ధేతుత్వమతఃశబ్దేనాథశబ్దోక్తహేతువాచినా వ్యవస్థాప్యతే । తథాహి - కృతకత్వాదేర్ధ్వంసాదౌ వ్యభిచారాత్ ‘అక్షయ్యమ్ ‘ ఇత్యాదిశ్రుత్యా చ విరోధాత్ అనిత్యత్వాసాధకత్వాత్ , అకృతకత్వస్య ప్రాగభావే వ్యభిచారాత్ నిత్యత్వాహేతుత్వాత్ , భావత్వవిశేషణే చాణ్వాదౌ భావాత్ , ఆత్మమాత్రనిత్యత్వాసిద్ధేః, అపరిచ్ఛిన్నత్వస్య ప్రతిదేహం భిన్నేష్వాత్మస్వభావాత్ , విభుత్వవివక్షాయామాకాశాదిషు భావాత్ , ఉక్తదోషాన్నిత్యానిత్యవివేకాయోగాత్ , వైరాగ్యాదేరపి తదభావేఽభావాత్ , విశిష్టాధికార్యభావాత్ , అనారమ్భః శాస్త్రస్యేత్యాశఙ్క్య తన్నిరాసేన హేతుచతుష్టయముపపాద్య తద్ధేతుత్వమతఃశబ్దః సాధయతి । న హి ధ్వంసాదౌ నిత్యత్వం, ప్రాగభావాదావకృతకత్వం, ఆత్మనో వా పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ । ‘యావద్వికారం తు విభాగః’ ఇతి న్యాయాత్ । పుణ్యస్యాక్షయ్యఫలత్వశ్రుతిస్తు వస్తుబలప్రవృత్తానుమానానుగృహీతశ్రుతివిరోధేన స్వార్థే మానం అతో వివేకద్వారా వైరాగ్యాదిభావాత్ , విశిష్టాధికారిలాభాదారభ్యం శాస్త్రమితి । ఆదిశబ్దాత్ ‘అతోఽన్యదార్తమ్’ ఇత్యాదివాక్యం గృహ్యతే ।
ముముక్షుత్వస్య హేత్వన్తరమాహ —
తథేతి ।
యథా కర్మణామనిత్యఫలత్వం వేదో దర్శయతి తథేతి యావత్ । పరమపురుషార్థం నిరస్తసమస్తదుఃఖం నిరతిశయానన్దమిత్యర్థః । అత్రాప్యాదిశబ్దేన ‘తరతి శోకమాత్మవిత్ ‘ ఇత్యాద్యుచ్యతే ।
హేతుచతుష్టయస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాసామగ్రీత్వే స్థితే పరిపూర్ణో హేతురవశ్యం కార్యముత్పాదయతీతి ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అథాతఃపదే వ్యాఖ్యాయ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపదస్య వృత్తికారాభీష్టచతుర్థీసమాసనిరాసేన షష్ఠీసమాసమాహ —
బ్రహ్మణ ఇతి ।
అవయవార్థస్యేచ్ఛాయాః కర్మప్రయోజనయోరైక్యాత్కర్మణః స్వరూపసాధకత్వేన ప్రాధాన్యాత్కర్మణిషష్ఠీసమాసః । తాదర్థ్యసమాసే ప్రకృతివికృతిగ్రహణస్య కర్తవ్యత్వాత్ , తథాభూతయూపదార్వాదౌ తద్దృష్టేః, అశ్వఘాసాదౌ షష్ఠీసమాసాఙ్గీకారాత్ । న చ ధర్మాయ జిజ్ఞాసేతివదిహాపీతి వాచ్యం, షష్ఠీసమాసస్యైవ తత్రాపీష్టత్వాత్ । ఉక్తం హి - ‘సా హి తస్య జ్ఞాతుమిచ్ఛా’ ఇతి । న చాత్ర ప్రకృతివికృతిత్వం షష్ఠీసమాసేఽపి బ్రహ్మప్రాధాన్యమార్థికం తస్మాదవయవార్థే షష్ఠీసమాసోఽయుక్త ఇతి భావః ।
కిం తద్బ్రహ్మ యత్కర్మత్వేన ఫలత్వేన చ జిజ్ఞాసాయా వివక్షితం తదాహ —
బ్రహ్మేతి ।
యతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ బ్రహ్మలక్షణం వక్ష్యత్యతో వృత్తికారప్రయాసో వృథేత్యాహ —
అత ఎవేతి ।
ఆదిశబ్దేన జీవకమలాసనశబ్దరాశీనాం గ్రహణమ్ । వృత్త్యన్తరే శేషే షష్ఠీ వ్యాఖ్యాతా తత్రాహ —
బ్రహ్మణ ఇతీతి ।
జిజ్ఞాసాపదస్యాకారప్రత్యయాన్తత్వేన కృద్యోగాత్ ‘కర్తృకర్మణోః కృతి’ ఇతిసూత్రాత్కర్మణ్యేషా షష్ఠీ । న చ ‘కర్మణి చ’ ఇతి సూత్రే షష్ఠ్యాః సమాసనిషేధాత్ బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి సమాసాసిద్ధిః, ‘ఉభయప్రాప్తౌ కర్మణి’ ఇతి సూత్రాద్యా షష్ఠీ కర్తృకర్మణోరుభయోరపి సామర్థ్యాదుపాదానప్రాప్తౌ కర్మణ్యేవేతి నియమితా, తస్యా ఎవ సమాసనిషేధాత్ । యథాహ - ‘ఉభయప్రాప్తౌ కర్మణి’ ఇత్యస్యాః షష్ఠ్యా ఇదం గ్రహణమితి । ప్రకృతే నోభయప్రాప్తిః, బ్రహ్మణః కర్మత్వస్యైవేష్టత్వాత్ , కర్తృస్థాతిశయస్యావివక్షితత్వాత్ । తస్మాత్ ‘కర్తృకర్మణోః కృతి’ ఇత్యేవాత్ర షష్ఠీతి బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి సమాససిద్ధిరితి భావః ।
పరపక్షనిషేధముక్త్వా హేతుమాహ —
నేత్యాదినా ।
కర్మాదిభ్యోఽన్యః ప్రాతిపదికార్థాతిరిక్తః స్వస్వామిసమ్బన్ధాదిః శేషః, తత్ర నైషా షష్ఠీ కిన్తు కర్మణ్యేవ, జిజ్ఞాసాయా జిజ్ఞాస్యాపేక్షత్వాత్ । జ్ఞానం హీచ్ఛాయాః ప్రతిపత్త్యనుబన్ధః, తదభావే జిజ్ఞాసానిరూపణాత్ । జ్ఞానస్య జ్ఞేయం బ్రహ్మ తద్వినా జ్ఞానాయోగాత్ । అతః ప్రతిపత్త్యనుబన్ధత్వాత్ ఆదౌ జిజ్ఞాసా కర్మైవాపేక్షతే న సమ్బన్ధమాత్రమ్ । తేనైషా కర్మణ్యేవ షష్ఠీత్యర్థః ।
జిజ్ఞాసాయా జిజ్ఞాస్యాపేక్షితత్వేఽపి ప్రమాణాది జిజ్ఞాస్యమస్తు బ్రహ్మ తు శేషితయా సమ్బధ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ —
జిజ్ఞాస్యాన్తరేతి ।
శ్రుతకర్మలాభే నాశ్రుతకల్పనేతి భావః ।
ప్రమాణాదిప్రతిజ్ఞానాం శ్రౌతత్వమభిప్రేత్య శఙ్కతే —
నన్వితి ।
'షష్ఠీ శేషే’ ఇతి సమ్బన్ధమాత్రే తద్విధానేఽపి వ్యవహారస్య విశేషనిష్ఠత్వాత్ , సకర్మకక్రియాయాం కర్మణోఽన్తరఙ్గత్వాత్ , బ్రహ్మణా కర్మణా జిజ్ఞాసానిరూపణం సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఎకస్యాపి ప్రధానస్య శ్రౌతత్వం న బహూనామపి గుణానామితి సమాధత్తే —
ఎవమపీతి ।
ప్రత్యక్షం శబ్దవాచ్యం, ప్రథమాపేక్షితం వా పరోక్షమార్థికం జఘన్యం వా । శేషషష్ఠీవాదీ స్వాభిప్రాయమాహ —
నేత్యాదినా ।
శేషష్ఠీపక్షే సామాన్యేన యత్కిఞ్చిద్బ్రహ్మయోగిమానయుక్త్యాది తత్సర్వం జిజ్ఞాస్యత్వేనోక్తం స్యాత్ , ప్రతిజ్ఞాతవ్యం చైతదన్యథా విచార్యత్వాయోగాత్ , అతః సమ్బన్ధమాత్రమేవాత్రేష్టమ్ । సామాన్యే విశేషాన్తర్భావాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిమాహ —
న, ప్రధానేతి ।
మానాదీనామపి స్వవిచారేషు తుల్యం ప్రాధాన్యం నేత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
తథాపి బ్రహ్మోపాస్యమిత్యుక్తే మానాద్యజిజ్ఞాసావత్ప్రకృతేఽపీత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్మిన్నితి ।
అప్రధానానాం ముఖ్యవృత్త్యా శబ్దోపాదానం ప్రధానస్యార్థాక్షేపశ్చోచితోక్తిసమ్భవో నేతి భావః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి —
యథేతి ।
కర్మణి షష్ఠీత్యత్ర యుక్త్యన్తరమాహ —
శ్రుతీతి ।
ఎతత్సూత్రమూలశ్రుతౌ బ్రహ్మణః కర్మత్వదృష్టేః, సూత్రేఽపి షష్ఠ్యా తదేవ గ్రాహ్యమితి భావః ।
కథం కూటస్థస్య బ్రహ్మణః శ్రుతౌ కర్మత్వముక్తం, తత్రాహ —
యత ఇతి ।
ప్రత్యక్షమితి స్ఫుటత్వోక్తిః । అవిద్యాద్వారా తత్కర్మత్వశ్రుతిరితి భావః ।
శ్రౌతేఽపి కర్మత్వే బ్రహ్మణః సౌత్రం శేషత్వమేవ కిం న స్యాత్తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
న హి శ్రుతిసూత్రయోర్మూలమూలినోర్విప్రతిప్రత్తిర్యుక్తేతి భావః ।
షష్ఠ్యర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
జిజ్ఞాసాపదస్యావయవార్థమాహ —
జ్ఞాతుమితి ।
బ్రహ్మణి జ్ఞాతే తజ్జ్ఞానస్యాప్తత్వాత్ , తదిచ్ఛాయోగాత్ , అజ్ఞాతవిశేషణాజ్ఞానాత్ తజ్జ్ఞానేచ్ఛాసిద్ధేర్న జిజ్ఞాసేత్యాశఙ్క్యాహ —
అవగతీతి ।
జ్ఞానావగత్యోరైక్యాత్కథం భేదకతేత్యాశఙ్క్య హేతుఫలభావేనేత్యాహ —
జ్ఞానేనేతి ।
బ్రహ్మావగతేరపీష్టానిష్టప్రాప్తిహానితద్ధేతుత్వాభావాత్ , నేష్టత్వమిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
బ్రహ్మేతి ।
పుమర్థత్వే తస్యా హేతుం హిశబ్దసూచితం విశదయతి —
నిఃశేషేతి ।
సమస్తసంసారబీజమనాదిరవిద్యా తస్యాః, తామాదిత్వేనాదాయ ప్రవృత్తానర్థస్య చ తస్యైవ సంసారస్యోక్తావగత్యా ధ్వస్తేరితి యావత్ ।
సూత్రాక్షరవ్యాఖ్యాముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విశిష్టాధికారిసత్త్వం తదర్థః । బ్రహ్మజ్ఞాతుకామేన బ్రహ్మ విచారయితవ్యమ్ । ఇదం శాస్త్రం శ్రోతవ్యమిత్యర్థః ।
బన్ధమిథ్యాత్వేన సిద్ధేఽపి విషయాదౌ విధాన్తరేణ తదాక్షిప్య సమాధాతుం వర్ణకాన్తరమవతారయన్నాదావాక్షిపతి —
తదితి ।
ప్రాగేవ జిజ్ఞాసాయాస్తద్బ్రహ్మ కుతశ్చిజ్జ్ఞాతమజ్ఞాతం వేతి వికల్పార్థః । ఆద్యే శాస్త్రాప్రతిపాద్యతయా నాస్య బ్రహ్మ విషయః, అనన్యలభ్యత్వాభావాత్ । అతోఽనేనానవగమాన్నాస్య ఫలమపి తదవగతిరితి విషయాద్యసిద్ధిరిత్యాహ —
యదీతి ।
యన్న కదాచిదపి కేనచిదాకారేణ బుద్ధావారోహతి తస్య ప్రతిపాద్యత్వేఽశక్యప్రతిపాద్యతయా న శాస్త్రేణ సమ్బన్ధః, అప్రతిపాద్యత్వే తదవగతిర్న ఫలమపీతి సమ్బన్ధాద్యసిద్ధ్యా ద్వితీయం దూషయతి —
అథేత్యాదినా ।
బ్రహ్మణః సామాన్యతో జ్ఞాతస్య విశేషతో వినా విచారమజ్ఞానాద్విచారయోగ్యతేతి త్రితయమపి సమాధత్తే —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర ప్రసిద్ధత్వోక్త్యా బ్రహ్మణః శక్యప్రతిపాద్యతయా సమ్బన్ధం సాధయతి —
అస్తీతి ।
ప్రసిద్ధత్వమస్తిత్వమ్ , ప్రసిద్ధమప్రసిద్ధం వేత్యధికారాత్ , బ్రహ్మణో నిరుపాధికం రూపమాహ —
నిత్యేతి ।
కార్యైక్యవ్యావృత్త్యై నిత్యపదమ్ ।
తత్తాదాత్మ్యం వ్యాసేద్ధుమ్ —
శుద్ధేతి ।
అఖణ్డజాడ్యస్వాభావ్యం వ్యావర్తయతి —
బుద్ధేతి ।
తాదృగ్జాడ్యైక్యాభాసేనాధ్యస్తచైతన్యం వ్యుదస్యతి —
ముక్తేతి ।
మోక్షావస్థాయామేవ నిత్యత్వాదీత్యాశఙ్క్యాహ —
స్వభావమితి ।
భానాభానకృతా ముక్తిబన్ధయోర్భేదబుద్ధిరితి భావః ।
సోపాధికం బ్రహ్మరూపమాహ —
సర్వజ్ఞమితి ।
నను న సామాన్యేనాపి లోకే బ్రహ్మ జ్ఞాతం, తస్యోక్తరూపస్యాధ్యక్షాద్యగమ్యత్వాత్ । నాపి శ్రుత్యా తద్ధీః, తద్గతబ్రహ్మశబ్దస్యాజ్ఞాతసఙ్గతిత్వాత్ , అత ఎవ న పదమాత్రాదపి తద్ధీః, తత్రాహ —
బ్రహ్మేతి ।
శ్రుతిసూత్రయోర్బ్రహ్మశబ్దోఽన్యథానుపపన్నో నిగమాద్యనుగృహీతో విశిష్టవాక్యార్థాన్వయిపదార్థాకాఙ్క్షానుగృహీతశ్చ నియతపదార్థధీహేతుతయా విశిష్టేఽపి బ్రహ్మణి సమ్భావనాహేతురితి యుక్తా తస్య ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
బృంహతిధాత్వాలోచనాయామపి తత్ప్రసిద్ధిరిత్యాహ —
బృంహతేరితి ।
సఙ్కోచకప్రకరణోపపదాభావే వృద్ధికర్మణో బృంహతిధాతోర్నిరఙ్కుశమహత్త్వబోధితత్వాత్ , అవచ్ఛేదత్రయశూన్యత్వసిద్ధేర్నిత్యపదస్య తత్పరత్వాత్ , దోషభూయిష్ఠత్వాద్యభావేన శుద్ధత్వాత్ , అజడత్వేన బుద్ధత్వాత్ , అవిద్యాద్యపరతన్త్రతయా ముక్తత్వాత్ , కుతశ్చిదప్యవ్యావృత్తజ్ఞానశక్తితయా సర్వజ్ఞతాదిసిద్ధేః, ధాత్వర్థానురోధాదేవోక్తబ్రహ్మసిద్ధిః, నిత్యత్వాదిశూన్యే నిరఙ్కుశమహత్త్వాయోగాత్ । తథాచ పదశక్తేరేవ ప్రసిద్ధం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తత్పదార్థస్య నిత్యత్వాదినా ప్రసిద్ధిముక్త్వా త్వమ్పదార్థాత్మనాపి ప్రసిద్ధిమాహ —
సర్వస్యేతి ।
ఆత్మాపి ప్రత్యక్షాద్యగోచరత్వాత్ప్రసిద్ధో నేత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వో హీతి ।
ప్రమాణాప్రమాణసాధారణీం ప్రతీతిమప్రతీతినిరాసేన స్ఫోరయతి —
న నేతి ।
అహమస్మీతి న న ప్రత్యేతి కిం తు ప్రత్యేత్యేవేతి యోజనా ।
ఆత్మనః శూన్యస్యైవ ప్రతీతేర్నాస్తిత్వప్రసిద్ధిరితి శూన్యవాదమాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
ఆత్మనః శూన్యస్య ప్రతీతావహం నాస్మీతి ప్రతీతిః స్యాత్ , సర్వశ్చ లోకోఽహమస్మీతి ప్రత్యేతి అతస్తదస్తిత్వధీరిత్యర్థః ।
ఆత్మప్రసిద్ధావపి కథం బ్రహ్మప్రసిద్ధిస్తత్రాహ —
ఆత్మా చేతి ।
చైతన్యావిశేషాత్ ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ బ్రహ్మాత్మనోరైక్యమిత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధత్వోక్త్యా సమ్బన్ధాదౌ సిద్ధే తత్పక్షోక్తం దోషం స్మారయతి పూర్వపక్షీ —
యదీతి ।
వ్యవహారభూమౌ వినా విచారమాత్మత్వేన బ్రహ్మ యది ప్రసిద్ధమస్తి తర్హి తతో లోకాదేవ జ్ఞాతం బ్రహ్మేత్యనన్యాలభ్యత్వేన శాస్త్రావిషయత్వాత్ , తదవగతేశ్చాఫలత్వాత్ , పునరపి ప్రాప్తమజిజ్ఞాస్యత్వమితి యోజనా ।
‘ధర్మం ప్రతి విప్రతిపన్నా బహువిదః’ ఇతిన్యాయేన పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
ఆత్మనః అహమితి ప్రత్యాత్మం ప్రసిద్ధత్వేఽపి తద్విశేషే విప్రతిపత్తేః, తస్యా వస్తుతో బ్రహ్మవిషయతయా సామాన్యేన సిద్ధమపి తద్విశేషతోఽసిద్ధేః, తద్ధేతోః శాస్త్రస్య భవతి విషయః । భవతి చ తదవగతిస్తత్ఫలమ్ । సామాన్యతః సిద్ధత్వాచ్చ విశేషతః శక్యం ప్రతిపాదయితుమితి సమ్బన్ధసిద్ధిరితి యుక్తా బ్రహ్మజిజ్ఞాస్యతేతి భావః ।
విప్రతిపత్తీరేవ దర్శయన్నాదౌ స్థూలదృశాం మతమాహ —
దేహేతి ।
దేహాతిరిక్తం చైతన్యం స్వతన్త్రమస్వతన్త్రం వా నాస్తి దేహాకారపరిణతభూతచతుష్టయాన్తర్భూతమేవ తదితి మాత్రచో గ్రహణమ్ । మృతదేహవ్యావృత్త్యర్థం చైతన్యవిశిష్టమిత్యుక్తమ్ । ఆత్మేత్యహమాలమ్బనముచ్యతే । ప్రాకృతాః శాస్త్రాసంస్కృతధియో దృష్టమాత్రా వికల్పితప్రవృత్తయో జనా జన్మమరణమాత్రధర్మాణః, లోకాయతికా భూతచతుష్టయతత్త్వవాదినః । దేహస్త్వగిన్ద్రియస్యానపేక్షమధికరణం తత్ర మనుష్యోఽహమితి బుద్ధేరాత్మతేత్యర్థః ।
సత్యపి దేహే నేత్రాదౌ చాసతి స్వాపాదౌ స్వరూపాద్యజ్ఞానాత్ , తేషామిన్ద్రియానువిధానాత్ , చైతన్యదృష్టేస్తేషు చాహమ్బుద్ధేస్తేషామేవాత్మతేతి పక్షాన్తరమాహ —
ఇన్ద్రియాణీతి ।
న చ తేష్వనేకేషు భోగాయోగః, వరగోష్ఠీవన్మిథో గుణప్రాధాన్యాత్క్రమేణ తద్యోగాత్ । న చ నానాత్వే ప్రత్యభిజ్ఞానుపపత్తిః । ఎకదేహాశ్రితత్వేనోపపత్తిరితి భావః ।
స్వప్నే నేత్రాద్యభావేఽపి కేవలే మనసి జ్ఞానదృష్టేః, అహన్ధియశ్చ తస్మిన్నవైకల్యాత్ , ఇన్ద్రియానువిధానస్య చ రూపాదిధియాం తదధర్మత్వేఽపి తత్కరణత్వాదుపపత్తేః, ఎకదేహస్థత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞాయామేకప్రాసాదస్థానామపి తత్ప్రసఙ్గాన్మన ఎవాత్మేతి మతాన్తరమాహ —
మన ఇతి ।
లోకాయతమతభేదానుక్త్వా యోగాచారమతమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
ఆశ్రయం వ్యావర్తయితుం మాత్రపదమ్ । సిద్ధాన్తాద్విశేషార్థం క్షణికమితి । దేహాదేర్జ్ఞేయత్వాద్ధటతుల్యత్వాత్ , మనసోఽనన్తరబుద్ధ్యనతిరేకాత్ , ఆశ్రయాన్తరస్యాదృష్టత్వాత్ , క్షణికజ్ఞానేష్వపి సాదృశ్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , బన్ధమోక్షయోః సన్తానాశ్రయత్వాత్ , యుక్తం యోగాచారమతమిత్యర్థః ।
మాధ్యమికమతమాహ —
శూన్యమితి ।
స్వాపే ధియోఽప్యభావాత్ , అకస్మాత్పునరహమిత్యుదయాత్ , అసదాలమ్బనాఽహన్ధీరిత్యర్థః ।
తార్కికాదిమతమాహ —
అస్తీతి ।
శూన్యాతిరిక్తమస్తిత్వమ్ , అహమస్మీత్యనుభవాత్ , తదాలమ్బనస్యాత్మత్వాత్ తస్య ప్రత్యభిజ్ఞయాస్థాయిత్వాత్ , తస్యాశ్చాభ్రాన్తితయా సాదృశ్యానధీనత్వాత్ , అవికారస్య క్రియాఫలత్వాయోగాత్ , క్రియావేశాత్మత్వాత్కర్తృత్వస్యైవమాత్మత్వాచ్చ సంసారస్యాత్మనో యుక్తైవంరూపతేత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యమతమాహ —
భోక్తేతి ।
కరోమి, జానామీతి ధియోఽహఙ్కారానుగమాత్ , కేవలాత్మాయోగాత్ , భోగస్య చిదవసానత్వాత్ , తద్రూపాత్మనో యుక్తా యథోక్తరూపతేత్యర్థః ।
త్వమర్థే వివాదద్వారా తదర్థే తం సూచయిత్వా సాక్షాదేవ తత్ర వివాదమాహ —
అస్తీతి ।
దేహాద్యతిరిక్తాద్భోక్తురప్యతిరిక్తత్వం తద్వ్యతిరిక్తత్వం, తత్సమర్థనార్థం సర్వజ్ఞ ఇత్యాదివిశేషణమ్ ।
స్వపక్షమాహ —
ఆత్మేతి ।
స హీశ్వరో భోక్తుః స్వరూపమ్ । బృంహత్యర్థాన్వయేన స్వతోఽనవచ్ఛిన్నత్వస్యోక్తత్వాచ్చైతన్యే భేదాయోగాత్ , ఐక్యశ్రుతేశ్చేశ్వరస్యాతాటస్థ్యాదితి భావః ।
విప్రతిపత్తీరుపసంహరతి —
ఎవమితి ।
మానయుక్తీ వినా వివాదమాత్రాన్న పూర్వపక్షతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యుక్తీతి ।
అన్త్యపక్షవాదినో యుక్తివాక్యాశ్రయా అన్యే తదాభాసాశ్రయా ఇత్యుత్తరాధికరణేషు వ్యక్తీభవిష్యతి ।
తథాపి యస్య యస్మిన్పక్షే శ్రద్ధా స తమాశ్రిత్య స్వార్థం సాధయిష్యతి కిం విచారేణేతి తత్రాహ —
తత్రేతి ।
వివాదః సప్తమ్యర్థః । మిథో విరుద్ధధీషు కస్యాశ్చిత్తత్వధీత్వాత్ , తస్యా విచారసాధ్యత్వాత్తద్ధీనస్తత్త్వధీవైధుర్యాన్న పుమర్థభాగిత్యర్థః ।
కిఞ్చావిచారే తత్త్వాజ్ఞానాత్ , నాస్తికత్వే ‘యే కే చాత్మహనో జనాః’ ఇతి శ్రుతేః, శ్రుత్యర్థబహిర్ముఖోఽనర్థం గచ్ఛేదిత్యాహ —
అనర్థం చేయాదితి ।
సూత్రతాత్పర్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
విషయాదిసత్త్వం తదర్థః । బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపన్యాసముఖేన విశిష్టా మీమాంసా స్తూయత ఇతి సమ్బన్ధః । విశిష్టజ్ఞానేచ్ఛోక్తివ్యాజేన విచారారమ్భపరం సూత్రమ్ । న హీచ్ఛా జ్ఞానం వా సాక్షాత్కర్తవ్యమ్ । తథా చేష్యమాణజ్ఞానోపాయవిచారకార్యతార్థం సూత్రమిత్యర్థః ।
కిముపకరణా సేతి తత్రాహ —
తదవిరోధీతి ।
తేషాం వేదాన్తానామవిరోధినస్తర్కా మీమాంసాయాం న్యాయే చ వేదప్రామాణ్యశుద్ధ్యాద్యుపయోగినో యస్యా ఉపకరణం సా తథా । మీమాంసాయాస్తర్కత్వేఽపి తర్కాన్తరాణాముపకరణతేతి భావః ।
కిమ్ప్రయోజనా సేత్యత ఆహ —
నిఃశ్రేయసేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానద్వారేతి శేషః ॥ ౧ ॥
ప్రథమసూత్రేణ శాస్త్రారమ్భముపపాద్య తదారభమాణో జన్మాదిసూత్రస్య పాతనికామాహ —
బ్రహ్మేతి ।
జిజ్ఞాసాపదస్యావయవార్థత్యాగేనాన్తర్ణీతవిచారార్థత్వముపేత్య బ్రహ్మజ్ఞాతుకామేనేదం శాస్త్రం జ్ఞాతవ్యమిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో జిజ్ఞాస్యత్వోక్త్యార్థాత్ప్రమాణాదివిచారాణాం ప్రతిజ్ఞాతవ్యేఽపి బ్రహ్మప్రమాణం బ్రహ్మయుక్తిరిత్యాదివిశిష్టవిచారాణాం విశేషణవత్యపేక్షత్వాదాదౌ బ్రహ్మస్వరూపం వాచ్యమిత్యాహ —
కింలక్షణమితి ।
శ్రౌతస్య బ్రహ్మణః శ్రౌతలక్షణద్వయావేదకం సూత్రం సూత్రకారం పూజయన్నవతారయతి —
అత ఇతి ।
'యతో వా ఇమాని’ ఇత్యాదివాక్యం బ్రహ్మ న లక్షయతి, లక్షయతి వేత్యేకస్యోభయహేతుత్వాసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సన్దేహే, శ్రుతేరనుమానానుగుణ్యాదేకస్యోభయహేతుత్వే దృష్టాన్తాభావేనాశక్యానుమానత్వాత్ , ఎకతరహేతుత్వస్య లక్షణత్వే వస్తుపరిచ్ఛేదాత్ , లక్ష్యస్యాబ్రహ్మత్వాన్న లక్షయతీతి ప్రాప్తే, పురుషమతిప్రభవత్వేనానుమానస్య సమ్భావితదోషస్య అపౌరుషేయత్వేనాపాస్తదోషాగమానుగ్రాహకతర్కత్వాత్ , అతీన్ద్రయేఽర్థే స్వతోఽప్రామాణ్యాత్ , ఆగమికోభయహేతుత్వే సుఖాదిదృష్టాన్తేన సమ్భావనామాత్రహేతుత్వాత్ , వస్తుతోఽపరిచ్ఛేదాల్లక్ష్యస్య బ్రహ్మత్వసిద్ధేర్జగన్నిమిత్తోపాదానం సచ్చిదానన్దం బ్రహ్మేతి లక్షయతీతి సిద్ధాన్తమాహ —
జన్మాదీతి ।
పూర్వాధికరణేనాస్యోత్థాప్యోత్థాపకత్వం సఙ్గతిరుక్తా । అధీతివిధ్యుపాదాపితోపనిషద్వాక్యస్య స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గస్య లక్షణద్వయవతి బ్రహ్మణి సమన్వయోక్తేః శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయపాదసఙ్గతయః । పూర్వాధికరణస్య బ్రహ్మలక్షణపరీక్షణాత్తత్ఫలమేవ పూర్వోత్తరపక్షయోరత్ర ఫలమ్ ।
పదచ్ఛేదః, పదార్థోక్తిః, పదవిగ్రహ ఇతి త్రయం వ్యాఖ్యాఙ్గం దర్శయతి —
జన్మేతి ।
జన్మస్థితిభఙ్గం షష్ఠ్యోచ్యతే । తద్గుణసంవిజ్ఞాన ఇత్యత్ర, తదా బహువ్రీహ్యర్థో గృహ్యతే తస్య గుణత్వేన సంవిజ్ఞానం యత్ర సమాసే స తథా । సర్వస్య విశేషణత్వే సమాసాయోగాత్తదర్థైకదేశస్తథా । తేన విశేష్యైకదేశం విశేషణం కృత్వా సమాస ఇత్యర్థః ।
తత్ర ఫలమాహ —
జన్మస్థితీతి ।
జన్మాదిరస్య స్థిత్యాదేరిత్యతద్గుణసంవిజ్ఞానే స్థితిభఙ్గమాత్రం జన్మాదిశబ్దార్థః స్యాత్ । తతశ్చోభయకారణత్వలాభాన్నోపలక్షణత్వం సిధ్యేత్ । న చ స్థితిలయమాత్రహేతుత్వం తథా, జన్మహేతోరన్యత్వే లక్ష్యస్య పరిచ్ఛేదాదబ్రహ్మత్వాత్ । అతో జన్మనోఽపి విశేష్యాన్తర్భావాద్ధర్మజాతస్య సంహతిప్రధానస్య హేతుర్బ్రహ్మేత్యుపలక్షణసిద్ధిరిత్యర్థః । తాదృగ్ధర్మజాతం గృహీత్వా నపుంసకప్రయోగః ।
నన్వనాదౌ సంసారే కథమాదిత్వం జన్మనో గృహ్యతే తత్రాహ —
జన్మనశ్చేతి ।
ఎతత్సూత్రలక్షితశ్రుతౌ జన్మాదావుచ్యతే తదపేక్షం సూత్రేఽపి తస్యాదిత్వమిత్యర్థః ।
శ్రుత్యాపి కథముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వస్త్వితి ।
వస్తునో వృత్తం జనిత్వా, స్థిత్వా, లీయత ఇతి స్వభావః, జన్మనా లబ్ధాత్మకస్య స్థిత్యాదియోగాత్ । అతో నానాదేః సంసారస్యాదిర్జన్మ కిన్తు ప్రతివస్తు తస్యాదిత్వమితి, తదపేక్షం శ్రుతిసూత్రయోస్తదాదిత్వమిత్యర్థః ।
శ్రుతినిర్దేశం విశదయతి —
శ్రుతీతి ।
అనుకూలో జన్మాదిత్వస్యేతి శేషః । తత్ర హేతుర్యత ఇతి ।
వస్తువృత్తం విభజతే —
వస్త్వితి ।
జన్మాదిత్వస్యానుగుణం వస్తువృత్తమితి వివక్షిత్వా హేతుమాహ —
జన్మనేతి ।
ఇదమః సంనిహితవాచిత్వాత్ప్రత్యక్షమాత్రపరామర్శిత్వమాశఙ్క్య ప్రతీతిమాత్రం సంనిధిరితి గృహీత్వా ప్రాతిపదికార్థమాహ —
అస్యేతి ।
సర్వస్య జగతో న జన్మాస్తి, విజయాదేరనాదిత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య వియదధికరణన్యాయేన విభక్త్యర్థమాహ —
షష్ఠీతి ।
జగతో జన్మాదేర్వా బ్రహ్మాసమ్బన్ధాన్న లక్షణతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యత ఇతి ।
న జగజ్జన్మాది వా బ్రహ్మలక్షణం కిన్తు తత్కారణత్వం తచ్చాజ్ఞాతే బ్రహ్మణి సమ్భావితమిత్యర్థః ।
సూత్రపదాన్యేవం వ్యాఖ్యాయ పూర్వసూత్రాద్బ్రహ్మపదానుషఙ్గేణ తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ చ వాక్యార్థమాహ —
అస్యేత్యాదినా ।
ప్రధానాదిహేతుత్వనిరాసేన బ్రహ్మహేతుత్వం సమ్భావయితుం కార్యప్రపఞ్చం శ్రుతిసిద్ధం ద్వైరాశ్యేన విశినష్టి —
నామేతి ।
తృతీయేత్థమ్భావే । ఘటాదౌ స్వనామరూపగర్భవికల్పపూర్వకవ్యాక్రియాదృష్టేః జగతోఽపి తథాత్వానుమానాదచేనాభావకర్తృకత్వమయుక్తమ్ । విమతం చేతనభావకర్తృకం, నామరూపాత్మకత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యర్థః ।
తర్హి చేతానా భావాశ్చ జీవభేదా నామరూపే బుద్ధావాలిఖ్య జగజ్జనయిష్యన్తి కిం బ్రహ్మణేత్యశఙ్క్యాహ —
అనేకేతి ।
న చాన్యతరస్యార్థికత్వాదుభయగ్రహణానర్థక్యం, ఋత్విగాదీనాం కర్తృత్వేఽప్యభోక్తృత్వాత్ , పిత్రాదీనాం చ శ్రాద్ధాదౌ భోక్తృత్వేఽప్యకర్తృత్వాత్ । తథా చ జీవానామపి స్రష్టవ్యకోటినివేశాజ్జగత్కర్తృత్వాయోగ్యతేత్యర్థః ।
సేవాదిఫలవద్వ్యవహితఫలత్వాత్ , కర్మఫలస్యేశ్వరప్రదాతృకత్వానుమానాత్ , తదాత్మకం జగదీశ్వరకర్తృకమిత్యాహ —
ప్రతినియతేతి ।
ప్రతినియతాని దేశకాలనిమిత్తాని యేషాం క్రియాఫలానాం తదాశ్రయో జగత్తస్యేతి విగ్రహః । ప్రతినియతో దేశః, స్వర్గఫలస్య మేరుపృష్ఠమ్ । గ్రామాదేర్భూమణ్డలమ్ । కాలోఽపి స్వర్గస్య ప్రతినియతో దేహపాతాదూర్ధ్వం, పుత్రఫలస్య బాల్యాదూర్ధ్వమ్ । నిమిత్తమపి ప్రతినియతముత్తరాయణమరణాది స్వర్గాదేః । గ్రామాదేస్తు రాజప్రసాదాది । న చేదమీదృశం జగదసర్వజ్ఞో నిర్మాతుమర్హతీత్యర్థః ।
విచిత్రకార్యత్వాచ్చ జగతో విశిష్టబుద్ధిమత్కర్తృకత్వం ప్రాసాదాదివదనుమేయమిత్యాహ —
మనసేతి ।
ఎతేన కర్తుః సర్వశక్తిత్వం సమ్భావితమ్ ।
కల్పితకారణత్వేన సజాతీయప్రధానాదేర్విజాతీయాచ్చ కార్యాద్బ్రహ్మవ్యవచ్ఛేదకతయా జగద్ధేతుత్వే తటస్థలక్షణే స్థితే బ్రహ్మణః స్వరూపలక్షణం వివక్షన్విశినష్టి —
సర్వజ్ఞాదితి ।
అద్వితీయత్వం, సత్యచిదాత్మత్వం, స్వతన్త్రతయా నిరతిశయసుఖత్వం, విశేషణాభ్యాం వివక్షితమ్ ।
నన్వన్యేఽపి పరిణామాదయో వికారా జన్మాదీత్యాదిగ్రహణేన కిం న గృహ్యన్తే తత్రాహ —
అన్యేషామితి ।
అజాతస్యాస్థితస్యానష్టస్య చ పరిణామాద్యయోగాత్ , తేషాం తదధీనత్వాత్తద్గ్రహణేనైవ గ్రహాత్ , జన్మస్థితినాశానామేవాత్రోపాదానమిత్యర్థః ।
నను నిరుక్తకారస్య ‘జాయతే, అస్తి, వర్ధతే, విపరిణమతే అపక్షీయతే, వినశ్యతి ‘ ఇతి సూత్రం మూలీకృత్య జన్మాదిశబ్దేన షణ్ణామపి వికారాణాం గ్రహణే నాన్తర్భావోక్తిక్లేశస్తత్రాహ —
యాస్కేతి ।
జన్మాదిసూత్రస్య నైరుక్తోక్తిమూలతయానేన తదుక్తవికారగ్రహే తద్వాక్యస్య పౌరుషేయత్వాన్మూలమానాపేక్షత్వాత్ , ఆగమస్య తన్మూలత్వే సూత్రస్యైవ తత్సిద్ధౌ నైరుక్తోక్తిమూలతానర్థక్యాదధ్యక్షం తదుక్తిమూలం వాచ్యం తచ్చ మహాభూతసర్గాదూర్ధ్వం సమ్భావితం భైతికవికారగోచరం, తతో యథోక్తాధ్యక్షాధీననైరుక్తోక్తిమూలత్వే సూత్రస్య జన్మాదిషట్కం జగతో యతః తద్బ్రహ్మేత్యుక్తే భూతపఞ్చకస్య భౌతికవికారహేతుత్వాత్తదేవ బ్రహ్మేతి లక్ష్యేత । న భూతపఞ్చకస్య జన్మాదయో మూలకారణాద్బ్రహ్మణో గృహ్యేరన్ , ఎతత్సూత్రమూలభూతనైరుక్తసూత్రస్య తదగోచరత్వాత్ । తస్మాన్మూలకారణం బ్రహ్మ న లక్షితమిత్యాశఙ్కాం నిరసితుుం బ్రహ్మణః సకాశాదుత్పత్తిర్యా జగతః శ్రుతా, యౌ చ తస్మిన్నేవ తస్య స్థితిలయౌ శ్రృతౌ తే జన్మాదిశబ్దేన గృహ్యన్తే, తేన తద్విషయే ‘యతో వా ‘ ఇత్యాదివాక్యే బుద్ధిస్థే జగజ్జన్మాదికారణం బ్రహ్మ లక్షితం భవతీత్యర్థః । న చైవమపి జన్మైవ సూత్ర్యతాం తన్నాన్తరీయకతయా స్థితిభఙ్గం సేత్స్యతీతి యుక్తం, జన్మమాత్రస్య నిమిత్తాదపి సమ్భవాత్ , త్రిభిరస్యోపాదానతాసూచనాదన్యత్ర స్థితిలయాయోగాత్ । న చ లయాధారత్వాదేవోపాదానత్వే జన్మస్థితివచనానర్థక్యం, ప్రకృతివికారాభేదేనాద్వైతసిద్ధయే త్రయాణామాదేయత్వాత్ । అన్యథా బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వే తదుత్పత్తిస్థిత్యోరన్యోఽధిష్ఠాతా, కుమ్భోద్భవే కుమ్భకారవత్ , రాజస్థేమ్ని రాజవచ్చేత్యాశఙ్క్యేత తన్మా శఙ్కీతి త్రయాణాం గ్రహణమితి భావః ।
యుక్తిం వినా లక్షణస్యాతివ్యాప్త్యసమాధేరర్థాదనేన సాపి సూత్రితేతి తాముపన్యస్యతి —
నేత్యాదినా ।
నామరూపాభ్యామిత్యాదినోక్తవిశేషణచతుష్టయవిశిష్టస్యేత్యాహ —
యథోక్తేతి ।
సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిసమన్వితమిత్యుక్తం స్మారయతి —
యథోక్తవిశేషణమితి ।
ఉక్తస్య జగతో నోక్తమీశ్వరం ముక్త్వాన్యస్మాదుత్పత్త్యాది సమ్భావయితుం శక్యమితి సమ్బన్ధః ।
నను సర్వే వికారాః సుఖదుఃఖమోహసామాన్యప్రకృతికాః, తదన్వితస్వభావాత్వాత్ । యే యదన్వితస్వభావాస్తే తత్ప్రకృతికాః యథా మృదన్వితస్వభావాః శరావాదయో మృత్ప్రకృతికా ఇత్యనుమానాత్ , ప్రధానాజ్జగజ్జన్మాది స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న ప్రధానాదితి ।
తద్ధ్యచేతనం జగదనభిజ్ఞం న తస్యోత్పత్త్యాది కర్తుమీష్టే । అన్తర్బహిర్భావేన సుఖాదీనాం పటాదీనాం చాధ్యక్షేణ భేదగ్రహాత్ ఎకార్థజ్ఞానే చైకస్యైవ జ్ఞాతుః సుఖాద్యాత్మత్వేన యుగపత్తద్గ్రహాపాతాద్ధేత్వసిద్ధేర్న ప్రధానకారణతా రచనానుపపత్త్యధికరణే చైతద్వక్ష్యతీతి భావః ।
సర్వం కార్యద్రవ్యం, స్వపరిమాణాదణుతరపరిమాణసంయోగసచివసమానజాతీయానేకద్రవ్యారబ్ధం, కార్యద్రవ్యత్వాత్ , ఘటవదిత్యనుమానాత్ , అణుభ్యో జగజ్జన్మాది సమ్భావితమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నాణుభ్య ఇతి ।
దీర్ఘవిస్తీర్ణదుకూలారబ్ధరజ్జుద్రవ్యస్య హ్రస్వస్యాపి కార్యద్రవ్యత్వేనానైకాన్త్యాత్ , వైశేషికాధికరణే చాణుకారణతానిరాకరణాత్ , న తేభ్యో జగజ్జన్మాదీత్యర్థః ।
శూన్యవాదినస్తు సర్వం కార్యమ్ , అభావపూర్వకం యోగ్యత్వే సత్యదృష్టపూర్వావస్థత్వాత్ , పరకీయాత్మవదితి వ్యతిరేకిణా శూన్యస్య జగద్ధేతుతామాహుస్తాన్ప్రత్యాహ —
నాభావాదితి ।
ఘటస్య పూర్వావస్థా మృదధ్యక్షేతి హేత్వసిద్ధేర్న శూన్యస్య జగద్ధేతుతేత్యర్థః ।
కేచిత్తు హిరణ్యగర్భం సంసారిణమేవ ఆగమాజ్జగద్ధేతుమాచక్షతే తాన్ప్రత్యుక్తమ్ —
న సంసారిణో వేతి ।
ఆగమస్య వేదవిరుద్ధత్వే ప్రామాణ్యాయోగాన్నాసౌ జగద్ధేతురిత్యర్థః ।
స్వభావవాదం వ్యుదస్యతి —
న చేతి ।
ఉత్పత్త్యాది జగతః సమ్భావయితుం న శక్యమితి సమ్బన్ధః । స్వభావాదుత్పద్యత ఇతి స్వయమేవ స్వస్య నిమిత్తమితి వా నిమిత్తానపేక్షమితి వా వివక్షితమ్ । నాద్యః, స్వాశ్రయత్వాత్ । న ద్వితీయః, భావాభావయోరనిమిత్తత్వే యౌగపద్యాపాతాత్ । స్వతఃసిద్ధసామర్థ్యానాం చార్థానాం అన్యోన్యోపకార్యోపకారకత్వస్యాధ్యక్షత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తలక్షణవ్యతిరేక్యనుమానాదేవోక్తయుక్తిసహితాద్బ్రహ్మణోఽస్తిత్వాదిసిద్ధేః, శాస్త్రయోనిత్వాద్యధికరణవైయర్థ్యమిత్యశఙ్క్యాహ —
ఎతదేవేతి ।
యుక్తిమదుక్తలక్షణమేవ స్వతన్త్రమనుమానం సద్విశిష్టేశ్వరనిశ్చాయకమితి యద్వైశేషికాదిమతం తదయుక్తమ్ । లక్షణం హి యుక్తిమదపి సిద్ధస్య బ్రహ్మణః సజాతీయాదివ్యావర్తకం న తు తదీదృశమితి తత్స్వరూపనిశ్చాయకమ్ । కార్యలిఙ్గకానుమానం చ కారణసత్తామాత్రే పర్యవస్యత్తదేకత్వాదౌ తటస్థమ్ । న చ తదైక్యాసిద్ధౌ తదీయం సర్వజ్ఞత్వాది జ్ఞాతుం శక్యమ్ । సోఽయం జగద్ధేతౌ నానాత్వైకత్వస్పర్శీ సంశయో లాఘవాదుత్కటైకకోటితాం నీతో మూలకారణే విశిష్టే బ్రహ్మణి సమ్భావనేత్యుచ్యతే । సమ్భావితే తస్మిన్ప్రమాణావకాశాత్ , ఉత్తరాధికరణార్థవత్తేతి భావః ।
అథేదం సూత్రముక్తబ్రహ్మనిశ్చాయకం న వా । న చేదప్రామాణ్యాత్తదుక్తలక్షణేఽపి విశ్వాసో న స్యాత్ । ఆద్యే వ్యతిరేకిణో లక్షణస్య సూత్రోక్తకార్యలిఙ్గకానుమానవన్నానిశ్చాయకతేతి చోదయతి —
నన్వితి ।
తదేవేత్యేవకారేణాగమో వా తదనుగుణయుక్తిర్వా న సూత్రితేత్యుచ్యతే । ప్రస్తుతానుమానం తదర్థః ।
‘నావేదవిన్మనుతే’ ‘నైషా తర్కేణ’ ఇత్యాదిశ్రుతేర్వైదికం బ్రహ్మేత్యుక్తయుక్త్యనుగృహీతలక్షణాఖ్యవ్యతిరేక్యాత్మకాగమోక్తిపరం సూత్రమితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
కార్యానుమానస్య ‘యతః’ ఇత్యాాదిశ్రుత్యుక్తత్వేఽపి నానుమానాత్మనా నిశ్చాయకత్వమ్ । తేన సమ్భావనామాత్రాభిధానాదాగమాత్మనా నిశ్చాయకత్వమితి భావః ।
ఉత్తరసూత్రేష్వపి తుల్యమాగమప్రాధాన్యమితి వక్తుం సూత్రాణామిత్యుక్తమ్ । సూత్రేషు కుసుమగ్రథనవన్న వాక్యగ్రథనం ముఖ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వేదాన్తేతి ।
తేషామపౌరుషేయత్వేన నిర్దోషాణాం స్వత ఎవ స్వార్థనిర్ణాయకత్వాత్ విచారానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వాక్యార్థేతి ।
వాక్యస్య తదర్థస్య చ తాత్పర్యనిశ్చయార్థం సమ్భావనార్థం చ విచారణా, తస్యాశ్చాధ్యవసానం తదుభయనిశ్చయః, తేన నిర్వృత్తో బ్రహ్మసాక్షాత్కారః, తస్మాద్విచారోఽర్థవానిత్యర్థః ।
విచారావధారితశక్తితాత్పర్యాభ్యాం ప్రమాపకం శబ్దం హిత్వా శక్తిమాత్రేణ ప్రమాపకం ప్రమాణాన్తరం బ్రహ్మణి లాఘవాదాదేయమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
బ్రహ్మణస్తదగోచరత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి శబ్దాదేవ బ్రహ్మసిద్ధేర్మననవిధిర్యుక్తిసూత్రణం చ కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సత్స్వితి ।
విమతమభిన్నోపాదానాధిష్ఠాతృకం, కార్యత్వాత్ , సుఖాదివత్ । విమతం చేతనప్రకృతికం, కార్యత్వాత్ , తద్వదిత్యాహ —
అనుమానమపీతి ।
తేషు సత్సు తదపి ప్రమాణం భవన్న నివార్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
విచారసంస్కృతవేదాన్తానాం స్వార్థబోధిత్వసిద్ధౌ కిం తేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
తదర్థేతి ।
తేషామర్థో జగతోఽభిన్ననిమిత్తోపాదానత్వం తస్య గ్రహణం స్వీకారస్తస్య దార్ఢ్యం తదుపయోగిసమ్భావనాత్మా నిశ్చయస్తదర్థమనుమానమిత్యర్థః ।
విమతం భిన్నోపాదానాధిష్ఠాతృకం, కార్యద్రవ్యత్వాత్ , ఘటవదిత్యనుమానబాధ ఇతి చేన్నేత్యాహ —
వేదాన్తేతి ।
జగతశ్చేతనోపాదానతానిమిత్తత్వవాదివేదవిరోధాన్న తేఽనుమానమ్ । మన్మతే తదవిరోధాత్తదర్థే సమ్భావనాహేతురిత్యర్థః ।
జగద్ధేతుర్న తర్కగమ్యః, వైదికత్వాత్ , పరిశుద్ధవస్తువదిత్యాశఙ్క్యాహ —
శ్రుత్యేతి ।
తర్కస్య వస్తునిశ్చయాయ శ్రుత్యైవేష్టతయా సాధ్యవికలతేత్యర్థః ।
కాసౌ శ్రుతిరిత్యుక్తే శ్రవణాతిరేకేణ మననం యుక్త్యనుసన్ధానం విధదతీం శ్రుతిమాహ —
శ్రోతవ్య ఇతి ।
న కేవలం శ్రౌతస్తర్కోఽత్రోపయుజ్యతే కిన్తు ప్రతిబన్ధనివర్తకత్వేన లౌకికోఽపీత్యత్ర శ్రుతిమాహ —
పణ్డిత ఇతి ।
ఉక్తార్థధీసామర్థ్యం పాణ్డిత్యమ్ । అనుక్తేఽపి ప్రయోజకశిక్షయోత్ప్రేక్షాశక్తిర్మేధావిత్వమ్ । యథా కశ్చిద్గన్ధారదేశేభ్యః సమానీయ చౌరైరరణ్యే బద్ధచక్షుర్నిక్షిప్తో దేశికోపదేశతస్తదుక్తస్య సాకల్యేన జ్ఞాతా పణ్డితః స్వయమూహాపోహక్షమో మేధావీ గన్ధారానేవ ప్రాప్నోతి, ఎవం బ్రహ్మణః సకాశాదాచ్ఛిద్య వివేకదృశం నిరుధ్యావిద్యాదిభిః సంసారారణ్యే నిహితో జన్తురతికారుణికగురూపదేశతః స్వస్వభావం ప్రతిపద్యత ఇత్యర్థః ।
శ్రుతితాత్పర్యమాహ —
పురుషేతి ।
ఆత్మనః శ్రుతేరిత్యర్థః ।
నను ధర్మవిదవిశేషాద్బ్రహ్మాపి శ్రుత్యాద్యేవాపేక్షతే తత్కథం తత్ర శ్రుతిస్తర్కం సహాయీకరోతి తత్రాహ —
నేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తే జిజ్ఞాస్యో ధర్మో దార్ష్టాన్తికే తాదృగ్బ్రహ్మ గ్రాహ్యమ్ । శ్రుత్యాదయ ఇత్యాదిశబ్దేన లిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యా గృహ్యన్తే । తత్ర పదాన్తరనిరపేక్షః శబ్దః శ్రుతిః । శ్రుతస్యార్థస్యార్థాన్తరేణావినాభావో లిఙ్గమ్ । అన్యోన్యాకాఙ్క్షాసన్నిధియోగ్యతావన్తి పదాని వాక్యమ్ । వాక్యద్వయసామర్థ్యమారభ్యాధీతవిషయం ప్రకరణమ్ । క్రమవర్తినాం పదార్థానాం క్రమవర్తిభిరర్థైర్యథాక్రమం సమ్బన్ధః స్థానమ్ । సంజ్ఞాసామ్యం సమాఖ్యా । గుణోపసంహారే చైషాముదాహరణాని వక్ష్యన్తే ।
కిం తర్హి జిజ్ఞాస్యే బ్రహ్మణి ప్రమాణాన్తరమితి ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కిం త్వితి ।
అనుభవో బ్రహ్మసాక్షాత్కారో విద్వదనుభవః । ఆదిపదమనుమానాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
శ్రుత్యాదీనామనుమానాదీనాం చ శబ్దశక్తితాత్పర్యావధృతిద్వారానుభవముత్పాద్య బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యమ్ , అనుభవస్య సాక్షాదేవ తదవిద్యాధ్వంసిత్వేనేతి మత్వోక్తమ్ —
యథాసమ్భవమితి ।
వేదార్థత్వాద్ధర్మవద్బ్రహ్మణ్యపి నానుభవః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య తదయోగ్యత్వముపాధిరిత్యాహ —
అనుభవేతి ।
న హి జ్ఞాతేఽపి బ్రహ్మణ్యనుభవం వినా నైరాకాఙ్క్ష్యమతస్తజ్జ్ఞానస్యానుభవాన్తత్వాత్తస్మిన్నసావస్తీత్యర్థః ।
సాధనవ్యాప్తిమాశఙ్క్యాహ —
భూతేతి ।
చకారః శఙ్కానిరాసీ ।
నను కర్మవాక్యానామనుభవానపేక్షఫలవజ్జ్ఞానజనకత్వాత్ , బ్రహ్మవాక్యానామపి వేదప్రమాణత్వాత్తాదృగ్ధీజనకత్వం, నేత్యాహ —
కర్తవ్యేతి ।
ధర్మస్యానుభవాయోగ్యత్వాత్ , తదనుష్ఠానస్య చ శాబ్దధీమాత్రాదేవ సిద్ధేః, ధర్మవాక్యానాం యుక్తముపాధీజనకత్వమ్ । బ్రహ్మణి త్వనుభవయోగ్యే తద్వాక్యానాం నైవమిత్యర్థః ।
ధర్మస్యాపి బ్రహ్మవదనుభవయోగ్యత్వం, వేదార్థత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాకార్యత్వుపాధిరిత్యాహ —
పురుషేతి ।
చకారోఽత్రాపి శఙ్కానిరాసీ ।
కర్తవ్యేఽపి తుల్యమసాధ్యత్వమిత్యాశఙ్క్య లౌకికే వైదికే చ కర్మణి సాధ్యత్వమాహ —
కర్తుమితి ।
తత్ర లౌకికముదాహరతి —
యథేతి ।
తేన సహ వైదికం దృష్టాన్తం సముచ్చినోతి —
తథేతి ।
కర్తుమకర్తుమిత్యస్య దృష్టాన్తముక్త్వా కర్తుమన్యథా వా కర్తుమిత్యస్య దృష్టాన్తమాహ —
ఉదిత ఇతి ।
ఇతోఽపి కర్మణో నానుభవయోగ్యతేత్యాహ —
విధీతి ।
'యజేత’ ఇత్యాదయో విధయో ‘న హన్యాత్’ ఇత్యాదయో నిషేధాశ్చ కర్మణి సావకాశాః । తేన సాధ్యత్వాదనుభవయోగ్యతేత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
వికల్పేతి ।
ఉదితానుదితహోమార్థో వ్యవస్థితో వికల్పః । గ్రహణాగ్రహణార్థస్త్వైచ్ఛికః । ‘న హింస్యాత్సర్వభూతాని’ ఇత్యుత్సర్గః । ‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇత్యపవాదః । తే చ కర్మణి సావకాశాః । తథా చావ్యవస్థితం కర్మానుభవాయోగ్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ్యపి తుల్యత్వాదవ్యవస్థితత్వస్యోక్తోపాధ్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
న త్వితి ।
ప్రకారవికల్పవత్ప్రకారివికల్పం నిరస్యతి —
అస్తీతి ।
వస్తున్యపి వికల్పా దృష్టా వాదినామిత్యాశఙ్క్యాహ —
వికల్పనాస్త్వితి ।
సమ్యగ్జ్ఞానాధీనత్వాద్వస్తునః, తస్య చ పురుషాధీనత్వాత్ , వస్త్వపి తథేత్యాశఙ్క్యాహ —
న వస్త్వితి ।
కథం తర్హి తదుత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
కిం తర్హీతి ।
పురుషతన్త్రత్వం నిషేద్ధుమేవకారః । న మానాధీనత్వం నిషిధ్యతే ।
వికల్పనానాం మనఃస్పన్దితమాత్రత్వేనాసమ్యగ్ధీత్వం, సమ్యగ్ధియశ్చ వస్త్వధీనతేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
నహీతి ।
ఆద్యో వాశబ్దోఽవధారణే । పురోవర్తిని స్థాణావేకస్మిన్నేవ స్థాణురేవేత్యదుష్టకరణస్య ధీః, ఇతరస్య తత్రైవ పురుషో వా స్థాణుర్వేతి సంశయః । నహి తదుభయమపి సమ్యగ్జ్ఞానమ్ , ఎకస్యోభయత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
కథం తర్హి విభాగధీస్తత్రాహ —
తత్రేతి ।
స్థాణుః సప్తమ్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయం సఞ్చారయతి —
ఎవమితి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ —
తత్రేతి ।
వికల్పనానాం బుద్ధిజన్యత్వేనావస్త్వనుసారిణీనామసమ్యగ్ధీత్వే, సమ్యగ్ధియశ్చ వస్త్వనుసారిత్వే పూర్వోక్తన్యాయేన స్థితే సతీతి యావత్ । న పురుషతన్త్రమిత్యేవకారార్థః । తతో న ధీద్వారా వస్తునోఽపి తదధీనతేతి శేషః ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్య వస్త్వధీనత్వేన సమ్యగ్ధీత్వే హేతుమాహ —
భూతేతి ।
పరమార్థవస్త్వవగాహిత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః సిద్ధత్వేనాసాధ్యతయా ధర్మవైధర్మ్యాదనుభవయోగ్యత్వాత్తత్రానుభవాపేక్షా యుక్త్యనుప్రవేశశ్చేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం బ్రహ్మణి ప్రమాణాన్తరప్రవేశే జన్మాదిసూత్రమనుమానోపన్యాసార్థమిత్యనుమతమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సిద్ధత్వాద్బ్రహ్మణో ధర్మవైజాత్యేఽపి మానాన్తరగమ్యతేత్యనుమానాదివిచారం హిత్వా వాక్యమాత్రవిచారోఽయుక్తః, బ్రహ్మణ్యుభయప్రవేశావిశేషాత్ । అతః సూత్రాణాం వేదాన్తవాక్యగ్రథనార్థత్వమసిద్ధమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణి సమ్భావనాహేతుశ్రుత్యనుగుణానుమానాదిప్రవేశాత్ , గుణతయా తద్విచారస్యాపీష్టత్వాత్ , ప్రాధాన్యేన వేదాన్తవాక్యగ్రథనార్థతా సూత్రాణామితి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
మానాన్తరమపి కరణమేవ బ్రహ్మప్రమితావితి పక్షే ప్రత్యక్షమనుమానాది వా తదితివికల్ప్య దూషయతి —
ఇన్ద్రియేతి ।
బ్రహ్మణి కరణత్వేన మానాన్తరాప్రవేశాదితి శేషః ।
‘పరాఞ్చి - ‘ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ప్రత్యక్షావిషయత్వం బ్రహ్మణో వివృణోతి —
స్వభావత ఇతి ।
సమ్బన్ధాగ్రహణాదిత్యుక్తం వ్యనక్తి —
సతి హీతి ।
నను బ్రహ్మసమ్బద్ధమిదం కార్యమితి ధియా కిం స్యాత్ , కార్యమేవ గృహ్యమాణం బ్రహ్మ జ్ఞాపయిష్యతి, నేత్యాహ —
కార్యేతి ।
తన్మాత్రాద్ధేతుమాత్రం సిధ్యతి న సత్యజ్ఞానాదిరూపం బ్రహ్మ । తత్త్వాగమాదేవ జ్ఞేయమిత్యర్థః ।
శ్రౌతార్థే సామాన్యద్వారా సమ్భావనాహేతుర్మానాన్తరమితి యుక్తా సూత్రాణాం వేదాన్తగ్రథనార్థతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బహుత్వాద్వేదాన్తానామేతదధికరణవిషయబుభుత్సయా పృచ్ఛతి —
కిం పునరితి ।
జిజ్ఞాస్యం లక్షితం బ్రహ్మ సప్తమ్యర్థః ।
విశిష్టాధికారిణో బ్రహ్మజ్ఞాతుకామస్య జగత్కారణత్వోపలక్షణానువాదేన బ్రహ్మప్రతిపాదకం వాక్యం సోపక్రమమాహ —
భృగురితి ।
నను ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి స్వరూపలక్షణాదృతే యత్ర శాఖాగ్రం స చన్ద్ర ఇత్యుపలక్షణమాత్రాచ్చన్ద్రస్వరూపాదృష్టేః, ఉపలక్షితస్య స్వరూపలక్షణం వాచ్యం తత్రాహ —
తస్యేతి ।
బ్రహ్మణో జగద్ధేతుత్వానువాదేన స్వరూపనిర్ణాయకమానన్దత్వవిధాయి వాక్యమ్ । తతః సత్యాదివాక్యాచ్చ స్వప్రకాశానతిశయానన్దలక్షణం బ్రహ్మేతి నిర్ణేతుం శక్యమిత్యర్థః ।
తైత్తిరీయశ్రుతావివ శ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మణో లక్షణద్వయవాదీని వాక్యాని ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్ ‘ ‘విజ్ఞానమానన్దమ్ ‘ ఇత్యాదీని సన్తి, తాన్యపీహోదాహరణత్వేన ద్రష్టవ్యానీత్యాహ —
అన్యాన్యపీతి ।
ఎవంజాతీయకత్వమేవాహ —
నిత్యేతి ।
తదేవం సర్వాసు శాఖాసు లక్షణద్వయవాదివేదాన్తవాక్యాని జిజ్ఞాస్యే బ్రహ్మణి సమన్వితానీతి తద్ధియా ముక్తిరయత్నలభ్యేత్యర్థః ॥ ౨ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయన్పూర్వసూత్రసఙ్గతిమాహ —
జగదితి ।
సర్వకారణత్వం బ్రహ్మలక్షణం సూత్రయతా ప్రధనాదావతివ్యాప్తినిరాసాయ తద్బలలబ్ధం సర్వజ్ఞత్వమర్థాదుక్తం తదేవాత్ర సాధ్యతే, తథా చార్థికప్రతిజ్ఞయాస్య సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
వేదానాం నిత్యత్వాత్ , తదకర్తృత్వే విశ్వకర్తృత్వాయోగాత్ న తేనాస్య సర్వజ్ఞతేత్యాశఙ్క్య శ్రౌతప్రతిజ్ఞయైవ సఙ్గతిమాహ —
తదేవేతి ।
వేదానాం నిత్యత్వేఽపి బ్రహ్మణస్తత్కర్తృత్వసమ్భవోక్త్యా తదేవ జగద్ధేతుత్వకృతం సర్వజ్ఞత్వమత్ర దృఢీక్రియతే । తేన హేతుసాధనద్వారా తదీయసాధ్యసాధనాత్ యుక్తాస్య శ్రౌత్యా ప్రతిజ్ఞయా సఙ్గతిరితి భావః ।
‘అస్య మహతః’ ఇత్యాదివాక్యం బ్రహ్మణో వేదకర్తృత్వేన సార్వజ్ఞ్యం న సాధయతీతి వేదస్య సాపేక్షత్వప్రసఙ్గాప్రసఙ్గాభ్యాం సన్దేహే, పాణిన్యాదివదర్థం దృష్ట్వా కర్తృత్వే వేదస్య పౌరుషేయత్వేన సాపేక్షత్వాపాతాత్ న సాధయతీతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ —
శాస్త్రేతి ।
న కేవలం జగద్యోనిత్వాదస్య సార్వజ్ఞ్యం కిన్తు శాస్త్రయోనిత్వాదపీతి యోజనా । అత్ర చ వేదకర్తృత్వోక్తేః, ఎతదుక్తమానమేయాఙ్గీకారేణ శాస్త్రప్రవృత్తేః, అస్యేత్యాదిస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యస్య సర్వజ్ఞే బ్రహ్మణి సమన్వయోక్తేశ్చ శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । ఫలం తు పూర్వపక్షే బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వానిర్ధారణముత్తరత్ర తన్నిర్ధారణమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
శాస్త్రయోనిత్వస్య సర్వజ్ఞతాహేతుత్వం వక్తుం శాస్త్రం విశినష్టి —
మహత ఇత్యాదినా ।
చాతుర్వర్ణ్యచాతురాశ్రమ్యాదిమహావిషయత్వాన్మహదృగాదిశాస్త్రమ్ । న కేవలం మహావిషయత్వేనాస్య మహత్త్వం కిన్త్వనేకాఙ్గోపాఙ్గోపకరణతయాపీత్యాహ —
అనేకేతి ।
పురాణన్యాయమీమాంసాధర్మశాస్త్రాణి వ్యాకరణాదిషడఙ్గాని చ దశ విద్యాస్థానాని । తైస్తత్తద్ద్వారోపకృతస్యేతి యావత్ । ఎతేన శిష్టసఙ్గ్రహాదప్రామాణ్యశఙ్కాపి శాస్త్రస్యార్థాదపాస్తా । పురాణాదిప్రణేతారో మహర్షయస్తథా తథా వేదాన్వ్యాచక్షాణాస్తదర్థం చాదరేణానుతిష్ఠన్తో వేదానాదృతవన్తః, తత్కథం తదప్రామాణ్యమితి భావః ।
అబోధిత్వాస్పష్టబోధిత్వయోరభావాదపి వేదానాం ప్రామాణ్యమిత్యహ —
ప్రదీపవదితి ।
ఉక్తముపజీవ్య సర్వజ్ఞత్వోపయుక్తం విశేషణాన్తరమాహ —
సర్వజ్ఞేతి ।
తత్సదృశస్యేతి యావత్ । సాదృశ్యం చ సర్వజ్ఞజ్ఞానస్య సర్వవిషయత్వవదుక్తేరపి శాస్త్రీయాయాస్తథాత్వమ్ । కల్పప్రత్యయోఽచేతనత్వాత్ ।
ఉక్తవిశేషణస్య వేదస్య నిఃశ్వసితశ్రుత్యా విభక్తత్వహేతూపకృతయా బ్రహ్మకార్యతేత్యాహ —
యోనిరితి ।
వ్యతిరేకముఖేనోక్తం వ్యక్తీకుర్వాణః సర్వజ్ఞత్వం ప్రతిజానీతే —
న హీతి ।
మహత్త్వాదివిశేషణవత్త్వమీదృశత్వమ్ ।
తస్య సర్వజ్ఞాదన్యతోఽసమ్భవే హేతుం సూచయతి —
సర్వజ్ఞేతి ।
తస్యగుణః సర్వాథంజ్ఞానవత్త్వం తేనాన్వితమిదం శాస్త్రం, సర్వార్థత్వాత్ , అతస్తస్యోత్పత్తిః సర్వజ్ఞాదేవేత్యర్థః ।
ఉక్తమనుమానీకర్తుం వ్యాప్తిమాహ —
యదితి ।
మహావిషయత్వాద్వేదస్య బ్రహ్మజ్ఞానేన తుల్యార్థత్వభ్రాన్తినివృత్త్యర్థం విస్తరార్థమిత్యుక్తమ్ । యచ్ఛబ్దత్రయస్య స తతోఽపీత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః । శాస్త్రప్రణేతురాప్తత్వార్థం పురుషవిశేషపదమ్ ।
యో యద్వాక్యప్రమాణప్రణేతా స తద్విషయాదధికార్థజ్ఞానవానితి వ్యాప్తిభూమిమాహ —
యథేతి ।
బ్రహ్మణః శాస్త్రకర్తృత్వేఽపి పాణిన్యాదివదసర్వజ్ఞత్వం శఙ్కిత్వోక్తమ్ —
జ్ఞేయేతి ।
తస్య జ్ఞేయైకదేశవిషయత్వం తత్కర్తురసార్వజ్ఞ్యే హేతురిత్యర్థః । అపిస్తథాత్వసమ్భావనార్థః । యద్యస్మాత్పాణిన్యాదేః సమ్భవతి స తస్మాదధికార్థజ్ఞానవానిష్టః । శబ్దస్య జ్ఞానాన్న్యూనార్థత్వాద్యథేదం తథాన్యదపి మానభూతం శాస్త్రం యస్మాదభియుక్తాదుత్పద్యతే స తస్మాదధికజ్ఞానవానిత్యర్థః ।
ఉక్తేర్జ్ఞానాన్న్యూనార్థత్వమిక్షుక్షీరాదిమాధుర్యస్యావాన్తరవైషమ్యేఽపి తదాఖ్యాతుం సుశిక్షితోఽపి న శక్ష్యతీతి న్యాయసిద్ధమిత్యాహ —
ఇతి ప్రసిద్ధమితి ।
వ్యాప్తిముక్త్వా వివక్షితమనుమానమాహ —
కిమ్వితి ।
శాస్త్రస్యోక్తవిశేషణవతో యస్మాన్మహతో భూతాద్యోనేః సమ్భవస్తస్య సర్వజ్ఞత్వాద్యనతిశయమితి కిము వక్తవ్యమితి సమ్బన్ధః । బ్రహ్మ వేదార్థాదధికార్థజ్ఞానవత్ , తత్కర్తృత్వాత్ , యో యద్వాక్యప్రమాణకర్తా స తదర్థాదధికార్థజ్ఞానవాన్ , యథా పాణినిః । యద్వా వేదః స్వార్థాదధికార్థజ్ఞానవజ్జన్యః, వాక్యప్రమాణత్వాత్ , పాణిన్యాదివాక్యవదిత్యర్థః ।
శాస్త్రహేతోర్బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞతా పక్షధర్మతాబలాదితి వక్తుం శాస్త్రస్య గ్రన్థతో మహత్త్వమాహ —
అనేకేతి ।
మహావిషయత్వేనోక్తం మహత్త్వం వ్యనక్తి —
దేవేతి ।
ఆదిశబ్దేన వర్ణాశ్రమధర్మా గృహ్యన్తే ।
ప్రదీపవత్సర్వార్థావద్యోతిన ఇత్యుక్తం ప్రకృతోపయోగిత్వేనార్థతోఽనువదతి —
సర్వేతి ।
యథోక్తం శాస్త్రం బ్రహ్మణో జాయతే చేత్తస్య పౌరుషేయత్వేనానపేక్షత్వప్రామాణ్యహానిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
అప్రయత్నేనేతి ।
పౌరుషేయత్వం పురుషనిర్వర్త్యత్వమాత్రం వా నూతనానుపూర్వీరచనం వా మానాన్తరదృష్టార్థోక్తిరచనం వా । నాద్యః, తవాపి పదవాక్యాదిషు తుల్యత్వాత్ । ద్వితీయే నూతనత్వం క్రమాన్యత్వమాత్రం వా విసదృశక్రమత్వం వా । నాద్యః, త్వయాపి ప్రతిపురుషముపాధిభేదాదుపహితక్రమాన్యత్వమాత్రస్యేష్టత్వాత్ । న ద్వితీయః, మయాపి క్రమవైసాదృశ్యస్యానిష్టత్వాత్ । న తృతీయః, అనఙ్గీకారాత్ । అతో న పౌరుషేయతయా సాపేక్షతేతి భావః ।
అయత్నేన బ్రహ్మణో వేదోత్పత్తౌ మానమాహ —
అస్యేతి ।
బ్రహ్మణోఽనతిశయం మహత్త్వం తాత్త్వికం చ సర్వజ్ఞతాసాధకం, తద్రహితే తదనుపలమ్భాదితి మత్త్వా మహతో భూతస్యేతి పునరుక్తమ్ । యథా దీపాదిభాసనశక్తేః స్వహేతువహ్నిశక్త్యనుమాపకత్వం తథా వేదగతసర్వార్థభాసనశక్తేరపి స్వాశ్రయోపాదానస్థసర్వార్థభాసనశక్త్యనుమాపకతేతి సముదాయార్థః ।
శాస్త్రం శాస్త్రకర్తృత్వే సత్యసర్వజ్ఞత్వానధికరణకర్తృకం, కార్యత్వాత్ , ఘటవదిత్యనుమానాద్వేదస్య సర్వకర్తృకతేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం జగద్ధేతుత్వేన లక్షితే బ్రహ్మణి మానవిశేషచిన్తాయై వర్ణకాన్తరమవతారయతి —
అథవేతి ।
'తం త్వౌపనిషదమ్ ‘ ఇత్యాది బ్రహ్మణః శాస్త్రైకగమ్యత్వమ్ । సమర్థయేన్న వేతి కార్యలిఙ్గస్య హేతువిశేషావసానానవసానాభ్యాం సంశయే, విమతం సకర్తృకం, కార్యత్వాత్ , ఘటవదితి సిద్ధే కర్తరి, తదేకత్వానేకత్వసన్దేహే లాఘవాత్తదైక్యమ్ । స చ జ్ఞాత్వైవ సర్వం కరోతీతి సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిశ్చేత్యనుమానమేవ విచార్యమితి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ —
యథోక్తమితి ।
నిత్యసిద్ధస్య బ్రహ్మణః శాస్త్రం కారణమిత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రమాణమితి ।
అనుమానాదపి లాఘవానుగృహీతాద్బ్రహ్మస్వరూపధీసమ్భవాత్ తత్ర శాస్రమేవ మానమిత్యాశఙ్క్యాహ —
శాస్త్రాదితి ।
న తావదప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వహ్నివద్విశేషతోఽనుమేయం, కార్యమాత్రస్య కర్తృమాత్రగమకత్వాత్ । న చ లాఘవాత్తదైక్యధీః, విచిత్రప్రాసాదాదేరనేకకర్తృకస్యాపి దృష్టత్వేనానిర్ణయాత్ । తథా చ కర్తుర్న సర్వజ్ఞత్వాద్యనుమానలభ్యమ్ । శాస్త్రే తు ‘యతః’ ఇత్యేకవచనాత్కర్త్రైక్యసిద్ధౌ సర్వజ్ఞత్వాదిసిద్ధేః శాస్త్రైకగమ్యం బ్రహ్మేతి భావః ।
కిం తద్బ్రహ్మణి ప్రమాణం శాస్త్రం తదాహ —
శాస్త్రమితి ।
పూర్వసూత్రే శాస్త్రస్యోక్తత్వే శాస్త్రయోనిత్వం పృథఙ్ న వాచ్యమితి శఙ్కతే —
కిమర్థమితి ।
ఎతత్సూత్రార్థవత్త్వం ప్రతిజానీతే —
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర శాస్త్రస్యోక్తత్వేఽపి సూత్రే తద్వాచకాభావాజ్జన్మాదిలిఙ్గకం స్వతన్త్రమనుమానముక్తమితి శఙ్కాం నిరసితుమిదం సూత్రమితి తదర్థవత్తాం సమర్థయతే —
తత్రేతి ।
న చ తర్హీదం పూర్వశేషతయా తదన్తర్గమాన్న పృథక్కరణీయమ్ । తచ్ఛేషత్వేఽపి సర్వజ్ఞత్వే శాస్త్రకర్తృత్వహేతుసమర్థనన్యాయభేదాదధికరణాన్తరత్వసిద్ధేరితి ॥ ౩ ॥
వేదాన్తా యథోక్తే బ్రహ్మణి ప్రమాణం న వేతి సిద్ధార్థజ్ఞానాత్ఫలభావాభావాభ్యాం సిద్ధమర్థం రూపాదిహీనం బోధయతో వాక్యస్య సాపేక్షత్వానపేక్షత్వాభ్యాం వా సంశయే పూర్వాధికరణద్వితీయవర్ణకేనాక్షేపలక్షణాం సఙ్గతిం వివక్షన్నుత్తరసూత్రవ్యావర్త్యపక్షమాహ —
కథమితి ।
'సదేవ’ ఇత్యాదితత్తదామ్నాయాధీతసర్వోపనిషదాం స్ఫుటబ్రహ్మలిఙ్గానాం బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాదత్ర శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । ఫలం తు పూర్వపక్షే పరిశుద్ధబ్రహ్మబుద్ధ్యభావాత్తదర్థినాముపనిషత్స్వప్రవృత్తిః । సిద్ధాన్తే శుద్ధబ్రహ్మబుద్ధిసిద్ధౌ ముముక్షూణాముపనిషత్సు యత్నాధిక్యమితి వివేక్తవ్యమ్ । కథమిత్యాక్షేపే హేతుర్యావతేతి ।
‘వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా’ ఇత్యాదయోఽర్థవాదా విధ్యుద్దేశార్థవాదయోర్మిథోపేక్షణాద్విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతయా ధర్మే ప్రమాణం న వేతి సంశయే పూర్వపక్షయతి —
అామ్నాయస్యేతి ।
సర్వస్య వేదస్య విధినిషేధార్థవాదమన్త్రనామధేయాత్మకస్య కార్యతచ్ఛేషార్థతాధ్రౌవ్యాత్ , యాని వాక్యాని కార్యం వా తచ్ఛేషం వా నాచక్షీరన్ కిన్తు శుద్ధం సిద్ధమర్థమభిదధీరన్ , అతదర్థానాం తేషామానర్థక్యం - ఫలవదభిధేయవైధుర్యమతోఽనిత్యమనియతం సాపేక్షమేవోచ్యతే వేదస్య ప్రామాణ్యమిత్యుక్తత్వాత్ యథా శ్రుతిగృహీతానామర్థవాదానాం సన్తమసన్తం వా భూతమర్థం వదతాం తదుక్త్యైవ నైరాకాఙ్క్ష్యాత్కార్యాధ్యాహారాసిద్ధేః ‘ స ఎవైనం భూతిం గమయతి’ ఇతి విశిష్టార్థావేదనేనైవావసానాత్ , ‘వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత’ ఇత్యనేనైకవాక్యత్వాభావాత్ , ముఖ్యార్థసమ్భవే ప్రాశస్త్యలక్షణాయోగాత్ , ఆఖ్యాయికాత్మనామపి లోకే శబ్దానాం దర్శనాత్ తేషాం ఫలవదర్థావబోధానియమాత్ , అధ్యయనవిధేరక్షరావాప్త్యా దృష్టార్థత్వాత్ , విధ్యుద్దేశస్యాపి విశిష్టార్థవిధినా చరితార్థత్వాత్ , మిథోపేక్షాభావాదర్థవాదానర్థక్యాత్ , తత్తుల్యమన్త్రాదేరపి తథాత్వాత్ , ఎషాం ధర్మప్రమాపకత్వాత్ , ఎతద్యుక్తచోదనానామప్రామాణ్యాత్ , అప్రమాణం సర్వో వేద ఇతి ప్రాప్తే ‘విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్స్తుత్యర్థేన విధీనాం స్యుః’ ఇతి సూత్రేణ సిద్ధాన్తమాహ —
క్రియేతి ।
'వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత భూతికామః’ ఇత్యేవమన్తేన విధ్యుద్దేశేన సహ ‘వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా’ ఇత్యాద్యర్థవాదానాం క్షిప్రదేవతాసాధ్యం కర్మ క్షిప్రమేవ ఫలం దాస్యతీతి ప్రాశస్త్యార్థేనైకవాక్యాత్వాత్ తత్ర ప్రకృతవిధ్యపేక్షితమర్థంం వదన్తోఽర్థవాదాదయోఽర్థవన్తః స్యురిత్యుక్తః, అధ్యయనవిధేర్దృష్టార్థత్వాత్ , అక్షరావాప్తేరఫలత్వాత్ , ఫలవదర్థావసాయితాయా వేదమాత్రస్య వాచ్యత్వాత్ , అర్థవాదానాం చ భూతార్థవేదనే ఫలానవసాయాత్ , ఆఖ్యాయికాత్మకలౌకికశబ్దానామఫలత్వస్యానిష్టత్వాత్ విధ్యాకాఙ్క్షితప్రాశస్త్యలక్షణయా తదేకవాక్యత్వాత్ , విధేరేవ ప్రవృత్తౌ ప్రాధాన్యేఽపి తదనుగ్రాహకతయా స్తుత్యపేక్షణాత్ తదేకవాక్యానామర్థవాదానాం తథైవ ప్రామాణ్యాత్ మన్త్రాదేరపి స్వాధ్యాయవిధినా ఫలవత్త్వసిద్ధేః, విశిష్టార్థబోధిప్రధానవాక్యార్థే ప్రామాణ్యాత్ తద్యుక్తచోదనానామపి తద్భావాత్ , యుక్తం సర్వస్యైవామ్నాయస్య క్రియాతచ్ఛేషవిషయత్వేన ప్రామాణ్యమ్ ।
తదేవం పూర్వోత్తరపక్షాభ్యాం శాస్త్రమాత్రస్య కార్యపరత్వం ప్రమాణలక్షణే స్థితమిత్యర్థః తథాపి వేదాన్తేషు కిం జాతమిత్యాశఙ్క్య యావతేత్యస్యాపేక్షితమాహ —
అత ఇతి ।
అర్థమాత్రదృష్టేరానర్థక్యం ఫలవదభిధేయరాహిత్యం, అక్రియార్థత్వాత్ । కార్యతచ్ఛేషవాచిత్వాభావాదిత్యర్థః ।
అధ్యయనవిధివిరోధాదానర్థక్యమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
కర్త్రితి ।
ఫలసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
ఉక్తం హి - ‘క్రత్వర్థకర్తృప్రతిపాదనేనోపనిషదాం నైరాకాఙ్క్ష్యమ్ ‘ ఇతి । కర్మప్రకరణోత్తీర్ణోపనిషదాం కుతస్తద్విధిశేషతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపసనాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన శ్రవణాదయో గృహ్యన్తే ।
నను వేదాన్తానాం న క్రియావిధిశేషత్వం, ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదిలిఙ్గైర్బ్రహ్మణి తాత్పర్యసిద్ధేస్తత్రాహ —
నహీతి ।
మానాన్తరయోగ్యే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం న తాత్పర్యమ్ । తత్సంవాదేఽనువాదితయా తద్విసంవాదే చ స్పర్శనధీవిరోధిచిత్రనిమ్నోన్నతచాక్షుషధీవద్విరోధాదేవ తేషామతద్బోధిత్వాదిత్యర్థః ।
పరినిష్ఠితేఽర్థే వేదాన్తాప్రామాణ్యే హేత్వన్తరమాహ —
తదితి ।
నహి భూతార్థప్రతిపాదనే క్కచిద్ధానముపాదానం వా, తయోః ప్రవృత్తినివృత్త్యాయత్తత్వాత్ , తయోశ్చ విధినిషేధాధీనత్వాత్ , తయోరపి కర్యవిషయయోః సిద్ధేఽర్థేఽసమ్భవాత్ । అతస్తద్వాదస్యాఫలత్వాత్ఫలాధీనతాత్పర్యాభావాన్న వేదాన్తా భూతేఽర్థే మానమ్ । న చ క్రియానపేక్షం భూతం వస్తు ఫలం తద్ధేతుర్వా, సుఖదుఃఖాప్తిహానితద్ధేతుత్వాదృష్టేరిత్యర్థః ।
మానాన్తరసిద్ధసిద్ధార్థబోధిత్వాయోగాత్తద్బోధస్య చాఫలత్వాత్ । న చేద్వేదాన్తాస్తత్ర ప్రమాణం కథం తర్హి తేషామర్థవత్తేత్యాశఙ్క్యార్థవాదాధికరణసిద్ధాన్తం స్మారయతి —
అత ఎవేతి ।
వేదాన్తానాం మన్త్రవత్పృథగర్థసమ్భవాత్ కిమిత్యర్థవాదవద్విధినా పదైకవాక్యతేత్యాశఙ్క్య మన్త్రవదేవ తర్హి విధిభిర్వాక్యైకవాక్యతా తేషామిత్యాహ —
మన్త్రాణాం చేతి ।
అర్థవాదాధికరణం పరిసమాప్య మన్త్రేషు చిన్తావతారితా ప్రమాణలక్షణే - ‘ఇషే త్వా’ ఇత్యత్ర ‘ఛినద్‌మి’ ఇత్యధ్యాహారేణ శాఖాచ్ఛేదప్రతీతేః ‘అగ్నిర్మూర్ధా’ ఇత్యాదౌ చ తద్ధేతుదేవతాదిదృష్టేః, ‘ఇషే త్వా’ ఇత్యాదయో మన్త్రాః శ్రుత్యాదినా క్రతౌ వినియుక్తవిషయాః । తే కిముచ్చారణమాత్రేణాదృష్టం కుర్వన్తస్తత్రోపకుర్వన్తి ఆహోస్విద్దృష్టేనైవార్థప్రకాశనేనేతి సంశయే మన్త్రాణాం దృష్టార్థత్వే స్వాధ్యాయకాలసిద్ధతదర్థస్య చిన్తాదినా స్మృతిసమ్భవాత్ , తావన్మాత్రార్థవతాం తేషాం నిత్యవదామ్నానానర్థక్యాత్ , మన్త్రైరేవార్థప్రత్యాయననియమాత్ , . అదృష్టకల్పనే తదుచ్చారణాదేవ పురుషవ్యాపారగోచరాత్తన్నియోగవిషయాత్తత్కల్పనస్య యుక్తత్వాత్ ఉచ్చారణమాత్రేణాదృష్టం కుర్వన్తోఽమీ క్రతావుపకుర్వన్తీతి పూర్వపక్షమాహ - ‘తదర్థశాస్త్రాదితి । ‘ ‘ఇషే త్వేతి ఛినత్తి’ ఇత్యధ్యాహారాత్ క్రియోక్తిసమర్థో మన్త్రస్తత్రైవైనం మన్త్రమ్ ‘ఇషే త్వేతి శాఖామాచ్ఛినత్తి’ ఇతి శాస్త్రం నిబధ్నాత్యర్థోక్త్యా క్రతూపకారే తదర్థశాస్త్రానర్థక్యాత్ । తస్మాత్తదుచ్చారణమాత్రేణైవ క్రతావుపకారితాస్యేత్యర్థః । ‘మన్త్రైరేవ దేవతాది స్మర్తవ్యమ్ ‘ ఇతి నియమస్య దృష్టార్థాభావాత్ , అదృష్టార్థకల్పనేఽపి మన్త్రోచ్చారణస్య తదర్థస్మారకత్వేన దృష్టార్థత్వాత్ , అర్థస్మృతేశ్చ ప్రయోగార్థత్వాత్ , ప్రయోగాచ్చ ఫలోదయాత్ , దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనాయోగాత్ , తదర్థశాస్త్రస్య చ పరిసఙ్ఖ్యార్థత్వాత్ , దృష్టేనైవార్థప్రకాశనేన మన్త్రాణాం క్రతూపకారితేతి సిద్ధాన్తమాహ - ‘అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః’ ఇతి । లోకవేదయోః శబ్దానామర్థావిశేషాత్ , లోకే ఫలవదుచ్చారణదృష్టేః వేదేఽపి మన్త్రోచ్చారణస్య తథాత్వాత్ , అప్రకాశితే యజ్ఞే తదఙ్గే చ యాగాసిద్ధేః, తదర్థయజ్ఞాదిప్రకాశనేన కర్మణ్యుపకారో మన్త్రాణామిత్యర్థః । తదేవం వేదాన్తానామపి మన్త్రవత్కర్మతద్ధేతువాదిత్వేన విధిభిర్వాక్యైకవాక్యతయా కర్మసమవాయిత్వం సిద్ధవత్కృత్య మన్త్రాధికరణం ప్రవృత్తమితి భాష్యార్థః ।
కర్మకాణ్డీయమన్త్రాణాం విధిభిర్వాక్యైకవాక్యత్వేఽపి ప్రకరణాన్తరస్థవేదాన్తానాం స్వార్థనిష్ఠత్వేనైవ ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
విధినిషేధార్థవాదమన్త్రనామధేయాధికారాన్గ్రహీతుం క్వచిదపీత్యుక్తమ్ ।
అదృష్టాపి యుక్తివశాదేష్టుం శక్యేత్యాశఙ్క్య న హి పరినిష్ఠితేత్యాదినోక్తం మత్వాహ —
ఉపపన్నా వేతి ।
'పూషా ప్రపిష్టభాగః’ ఇత్యత్ర యాగావినాభూతద్రవ్యదేవతాబుద్ధ్యా యాగవిధికల్పనావద్వేదాన్తానామపి స్వార్థే విధిం పరికల్ప్యార్థవత్త్వసమ్భవే కిం కర్మవిధిశేషత్వేనేత్యశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
'దధ్నా జుహోతి’ ఇత్యాదావివ సిద్ధేఽప్యర్థే విధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
క్రియేతి ।
తత్ర భావార్థస్యాన్యతో లబ్ధత్వాత్ తదనువాదేన విధేః సఙ్క్రాన్తత్వాత్ , వినా భావార్థం శుద్ధస్య సిద్ధస్య విధ్యవిషయతేతి భావః ।
వార్తికకారమతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తత్రారుచిం సూచయిత్వా మతాన్తరం నిగమయతి —
అథేత్యాదినా ।
మతద్వయేఽపి సంమతమర్థముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతారయతి —
ఇతి ప్రాప్త ఇతి ।
తత్ర పూర్వపక్షప్రతిక్షేపప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే —
తుశబ్ద ఇతి ।
తత్పదోపాత్తాం సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞాం విభజతే —
తద్బ్రహ్మేతి ।
పూర్వసూత్రయోరుక్తం మేయభూతం బ్రహ్మ స్మారయితుం విశేషణాని ।
నను వేదాన్తవాక్యస్య లౌకికవాక్యవత్ వాక్యత్వాదేవ సంసృష్టార్థత్వాత్ , అఖణ్డైకరసే బ్రహ్మణి కథం ప్రథాహేతుతేతి పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
అపర్యాయానేకశబ్దానామఖణ్డార్థత్వస్య ప్రకృష్టప్రకాశాదివాక్యే దృష్టత్వాత్ , అస్యాపి బ్రహ్మస్వరూపమాత్రబోధనప్రవృత్తస్య తద్ధీహేతుతా యుక్తేతి హేతుమాదత్తే —
సమన్వయాదితి ।
హేతుం వివృణోతి —
సర్వేష్వితి ।
వేదాన్తానామైకాన్తికీం బ్రహ్మపరతాం వక్తుం బహూని వాక్యాన్యుదాహరతి —
సదేవేత్యాదినా ।
సదిత్యస్తితామాత్రమ్ । ఎవేత్యవధారణే ।
కిం తదవధ్రియతే తదాహ —
ఇదమితి ।
యదిదం వ్యాకృతం జగత్ తదగ్రే ప్రాగుత్పత్తేః వ్యాకృతరూపత్యాగేన సదేవసీత్ । 'హే సోమ్య ప్రియదర్శన' ఇతి పిత్రా పుత్రః సంబోధ్యతే ।
స్థూలం పృథివ్యాదీదం బుద్ధిబోధ్యం ప్రాగుత్పత్తేర్మాభూత్ , అన్యత్తు మహదాదిసూక్ష్మమాసీదేవేతి నేత్యాహ —
ఎకమితి ।
కార్యం సతోఽన్యన్నాసీదేవేత్యర్థః ।
తథాపి మృదో ఘటాకారపరిణామయితృకులాలవజ్జగన్నిమిత్తం సతోఽన్యదాసీదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అద్వితీయమితి ।
సతోఽపి చిత్త్వం వినా ప్రధానవన్న హేతుతేత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరమాహ —
ఆత్మేతి ।
ఆప్నోతీత్యాత్మా మూలకారణమ్ । వైశబ్దేన ప్రాగవస్థా స్మర్యతే । ఇదమిత్యాద్యుక్తార్థమ్ ।
తస్య నిర్విశేషత్వార్థం శ్రుత్యన్తరం పఠతి —
తదేతదితి ।
తచ్ఛబ్దేన ‘ఇన్ద్రో మాయాభిః’ ఇతి ప్రకృతాత్మోక్తిః ।
విధేయం బ్రహ్మాపేక్ష్య నపుంసకం తదేతదేవ యద్బ్రహ్మ తద్వా కింలక్షణం తత్రాహ —
అపూర్వమితి ।
నాస్య పూర్వం కారణమిత్యపూర్వమకార్యమిత్యర్థః । నాస్యాపరం కార్యం వాస్తవమస్తీత్యనపరమకారణమిత్యర్థః । నాస్యాన్తరం జాత్యన్తరమన్తరాలేఽస్తీత్యనన్తరమేకరసమిత్యర్థః ।
తథావిధమన్యదపి తటస్థమస్తీతి నేత్యాహ —
అబాహ్యమితి ।
బాహ్యమస్మాదనాత్మభూతం నాస్తీత్యద్వితీయమిత్యర్థః ।
తస్యాపరోక్షత్వమాహ —
అయమితి ।
తత్సిద్ధ్యర్థం చిత్స్వభావత్వమాహ —
సర్వేతి ।
బ్రహ్మాత్మా సర్వమనుభవతి చేదనుభావ్యస్య పృథక్త్వాన్నాద్వైతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
యత్పురస్తాత్పూర్వస్యాం దిశ్యబ్రహ్మేవావిదుషాం భాతి తత్సర్వమిదమమృతం బ్రహ్మైవ వస్తుత ఇత్యర్థః । ఆదిపదేన సత్యజ్ఞానాదివాక్యాని గృహ్యన్తే ।
నన్వేషాం వాక్యానామర్థవాదాధికరణన్యాయేన కర్మాపేక్షితకర్త్రాదిప్రకాశనేన క్రియావిధిశేషతేత్యుక్తం తత్రాహ —
న చేతి ।
'వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా’ ఇత్యాదీనామివ క్రియావిధిశేషత్వేఽపి తేషాం న శ్రుతహానిరశ్రుతకల్పనా వేత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
యుక్తమర్థవాదానాం స్వార్థే పుమర్థహీనానామధ్యయనవిధేర్విధ్యపేక్షితప్రాశస్త్యద్వారా తచ్ఛేషత్వమ్ । యథాహుః - ‘స్వాధ్యాయవిధినా వేదః పురుషార్థాయ నీయతే । తద్వశేనార్థవాదానాం ప్రాశస్త్యేన ప్రమాణతా ॥ ‘ ఇతి వేదాన్తానాం తు కర్మాపేక్షితకర్త్రాద్యబోధిత్వాన్న తద్విధిశేషతేత్యర్థః ।
నను పర్ణతాయా జుహూద్వారా క్రతుశేషతావదాత్మనోఽపి జ్ఞానద్వారా కర్మశేషత్వాత్ , తదర్థా వేదాన్తాస్తద్విధిశేషా భవిష్యన్తి, నేత్యాహ —
తదితి ।
తత్తత్ర విద్యాదశాయాం కేన కరణేన కం విషయం కో వా కర్తా పశ్యేదిత్యాదివాక్యేనాత్మవిద్యయా క్రియాదినిరాసశ్రుతేర్నాసౌ కర్మాఙ్గమ్ । తతో ధీద్వారా ఆత్మనస్తద్విధ్యశేషత్వాత్ తదర్థవేదాన్తానాం న తచ్ఛేషతేత్యర్థః ।
యత్తు న పరినిష్ఠితవస్తుప్రతిపాదనం, తస్యాధ్యక్షాదియోగ్యత్వాదితి తత్రాహ —
న చేతి ।
'తత్త్వమసి ‘ ఇతి శాస్త్రమన్తరేణేతి సమ్బన్ధః । వేదాన్తవేద్యస్య సిద్ధత్వేఽపి మానాన్తరాయోగ్యత్వాత్ తత్సంవాదవిసంవాదాభావాద్యుక్తం తత్రానపేక్షం తత్ప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
తత్ప్రతిపాదనే చ హేయోపాదేయరహితే పురుషార్థాభావాదిత్యత్రోక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
పురస్తాత్పఞ్చమ్యా వస్తున ఇత్యధ్యాహార్యమ్ ।
ఆనర్థక్యం హేయాదిహీనార్థత్వం వా విఫలత్వం వా । తత్రాద్యముపేత్య ద్వితీయం దూషయతి —
నేతి ।
యత్తు స్వవాక్యగతోపాసనాదిపరత్వం వేదాన్తానాం తత్కిం కతిపయానాముత సర్వేషామ్ । ఆద్యమఙ్గీకరోతి —
దేవతాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన దేవతాసురసఙ్గ్రామో గుణజాతం ఫలవిశేషశ్చోచ్యతే । తస్య తత్ప్రకరణస్థోపాస్తిశేషత్వం ప్రకరణాదిష్టమేవేత్యర్థః ।
నేతరః, సర్వేషాం వేదాన్తానాం తచ్ఛేషత్వే మానాభావాత్ । తదర్థస్య చ బ్రహ్మణస్తచ్ఛేషత్వం జ్ఞానాత్ప్రాగూర్ధ్వం వా । ఆద్యేఽధ్యస్తగుణవతస్తస్య తచ్ఛేషత్వేఽపి న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
నత్వితి ।
దేవతాదిప్రతిపాదనం దృష్టాన్తయితుం తథేత్యుక్తమ్ । తత్ర హేతుః —
ఎకత్వ ఇతి ।
జ్ఞాతే సతీతి శేషః, హేయోపాదేయశూన్యతయేత్యత్ర బ్రహ్మణో జ్ఞాతస్యాద్వితీయస్యేత్యధ్యాహార్యమ్ । ఉపాస్యోపాసకాదిభేదబుద్ధ్యభావాదుపాస్తివిధ్యయోగాన్న బ్రహ్మణో జ్ఞాతస్య తచ్ఛేషతేత్యర్థః ।
సంస్కారాత్పునర్ద్వైతజ్ఞానోదయే విధ్యాదిసర్వమవిరుద్ధమిత్యశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
సంస్కారోత్థస్యాభాసత్వాద్విధ్యనిమిత్తత్వాన్న బ్రహ్మణస్తచ్ఛేషతేత్యర్థః ।
వేదాన్తాః స్వార్థే న మానం, విధిశూన్యవాక్యత్వాత్ , సంమతవదిత్యనుమానాత్ , తేషాం విధిశేషతేత్యశఙ్క్య స్వార్థే ఫలరాహిత్యముపాధిరిత్యాహ —
యద్యపీతి ।
అన్యత్రేతి కర్మకాణ్డోక్తిః । వేదవాక్యానాం ‘సోఽరోదీత్’ ఇత్యాదీనామితి యావత్ । తథాపి స్వార్థే వైఫల్యం తేషాం విధిస్పర్శమన్తరేణాప్రామాణ్యే హేతురితిశేషః ।
సాధనవ్యాప్తిం ప్రత్యాహ —
ఆత్మేతి ।
తద్విషయస్యేత్యాత్మజ్ఞానం తచ్ఛబ్దార్థః । శాస్త్రస్య స్వార్థే ఫలవత్త్వాత్తత్రైవేతి శేషః । ఎతేన న క్కచ్చిదపీత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । అర్థవాదాధికరణస్య విషయభేదం వక్ష్యతి । న చ మన్త్రవద్వేదాన్తానాం విధిభిర్వాక్యైకవాక్యత్వం, తేషాం దృష్టద్వారా క్రతూపకారిత్వవదేషాం తదయోగాత్ , ఎతదుత్థాత్మజ్ఞానస్య కర్మాధికారవిరోధిత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
నను వేదాన్తా విధిబోధినః, మానత్వే సతి వేదవాక్యత్వాత్ , సంమతవత్ । నేత్యాహ —
న చేతి ।
వక్ష్యమాణన్యాయేన నిషేధవాక్యే వ్యభిచారాత్ , అబాధితానధిగతాసన్దిగ్ధబోధిత్వాత్ , యుక్తం విధిస్పర్శం వినా స్వార్థే వేదాన్తప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
విధ్యసంస్పర్శినో వేదవాక్యస్య స్వార్థే ప్రామాణ్యమన్యత్రాదృష్టం, నిషేధవాక్యేఽపి విప్రతిపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యేనేతి ।
శాస్త్రప్రామాణ్యస్యానుమానగమ్యత్వేనేతి యావత్ ।
అపేక్షేత ।
శాస్త్రప్రమాణ్యమితి శేషః । న తథా తదనుమానగమ్యం స్వారసికత్వాత్ । ఉత్పన్నాయాం హి ప్రమాయాం శాస్త్రస్య తల్లిఙ్గేన తజ్జనకత్వమనుమేయం, తతస్తదుత్పత్తిరితి స్వీకారే పరస్పరాశ్రయత్వమ్ । తస్మాదనుమానేన జ్ఞేయమపి శాస్త్రప్రామాణ్యం న తద్గమ్యత్వేన భవతీతి నాస్తి దృష్టాన్తాపేక్షేత్యర్థః ।
వర్ణకార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యే విధితుల్యత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । లౌకికోక్తీనాం మానాన్తరాయత్తానాం సిద్ధేఽర్థే ప్రామాణ్యముపేత్య వేదాన్తేషు వినా కార్యార్థతామనపేక్షత్వం వా ఫలవత్త్వం వా న లభ్యమితి మతం, బ్రహ్మాత్మనో మానాన్తరాయోగ్యత్వేన తద్ధీమాత్రాత్ఫలలాభేన చ పరాస్తమ్ । సమ్ప్రతి కార్యాన్వితే శబ్దశక్తినియమాన్న సిద్ధం వస్తు శాబ్దమితి వదతాముపాస్తివిధినిష్ఠాన్వేదాన్తానిచ్ఛతాం మతం నిరసితుం వర్ణకాన్తరమారభ్యతే । యద్వా, ఆరోపితబ్రహ్మత్వస్య జీవస్యోపాస్తిపరా వేదాన్తా న బ్రహ్మాత్మత్వే మానమితి పక్షం ప్రతిక్షిప్య తేషాం వస్తుని మానత్వేఽపి విధిద్వారేతి విశేషమాశఙ్క్య వర్ణకాన్తరమ్ ।
తత్ర ‘సదేవ’ ఇత్యాదివేదాన్తా విధేయధీవిషయత్వేన బ్రహ్మార్పయన్తి ఉత సాక్షాదితి సిద్ధే వ్యుత్పత్త్యభావభావాభ్యాం సంశయే పూర్వపక్షయతి —
అత్రేతి ।
బ్రహ్మ కార్యస్పృష్టమేవ శాస్త్రగమ్యం, కేవలమపీత్యుభయత్ర ఫలభేదః । సప్తమ్యా బ్రహ్మణః శాస్త్రప్రమాణకత్వముక్తమ్ ।
తదేవ వదన్నుక్తమఙ్గీకృత్యానిష్టం ప్రసఞ్జయతి —
యద్యపీతి ।
ప్రతిపత్తివిధివిషయతయా ।
తద్విషయప్రతిపత్తివిషయతయేతి యావత్ । వస్తుమాత్రనిష్ఠత్వే బ్రహ్మధియో హానాద్యర్థత్వాభావాదానర్థక్యమేవేత్యర్థః ।
కథం కార్యపరవేదాన్తేభ్యో వస్తుధీః, వాక్యభేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యథేతి ।
'యూపే పశుం బధ్నాతి’ ఇతి పశుబన్ధనాయ వినియుక్తే యూపే తస్యాలౌకికత్వాత్ కోఽసావిత్యాకాఙ్క్షితే ‘ఖాదిరో యూపో భవతి । యూపం తక్షతి । యూపమష్టాశ్రీకరోతి' ఇత్యాదిభిస్తక్షణాధివిధిపరైరపి వాక్యైర్విశిష్టసంస్కారసంస్థానం దారు యూప ఇతి గమ్యతే । ‘యదాహవనీయే జుహోతి’ ఇతి హోమాధారత్వేనోక్తాహవనీయస్యాలౌకికత్వాత్కోఽసావితి వీక్షాయాం ‘వసన్తే బ్రాహ్మణోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాది తద్విధిపరైరేవ వాక్యైః సంస్కృతోఽగ్నిరసావితి భాతి । తథా దేవతాస్వర్గాద్యపి విధిపరేణైవ శాస్త్రేణోచ్యతే । తథాన్యపరేణాపి తేన విధ్యాక్షేపాదుపాదానాద్విశిష్టం బ్రహ్మ సుబోధమిత్యర్థః ।
నను ఫలినో ద్రుమాః, భూభాగో నిధిమానిత్యదిషు వినాపి విధిం ప్రయోగధీదృష్టేః, శాస్త్రేణాపి విధ్యనపేక్షేణ బ్రహ్మణోఽర్పణమితి శఙ్కతే —
కుత ఇతి ।
దృష్టాన్తేఽపి కార్యాధ్యాహారాద్యభిప్రేత్యాహ —
ప్రవృత్తీతి ।
‘ప్రవృత్తిర్వా నివృత్తిర్వా నిత్యేన కృతకేన వా । పుంసా యేనోపదిశ్యేతే తచ్ఛాస్రమభిధీయతే ॥ ‘ ఇతి న్యాయాత్ , వేదాన్తానామపి శాస్త్రత్వాదన్యతరనియమాద్విధినిష్ఠతాధ్రౌవ్యమిత్యర్థః ।
ప్రవృత్త్యాదిపరస్యైవ శాస్త్రత్వం, శబ్దశక్తిశ్చ కార్యాన్వయిన్యేవేత్యత్ర వృద్ధసంమతిమాహ —
తథా హీతి ।
'వేదమధీత్య స్నాయాత్ ‘, ఇత్యధ్యయనస్నానయోరవ్యవధానాధిగమాత్ , అధీత్య స్నానమకృత్వా ధర్మం జిజ్ఞాసమానో వేదమిమమతిక్రామేత్ । అనతిక్రమితవ్యశ్చాసావితి చోదితే భాష్యకృతోక్తమ్ - ‘అతిక్రమిష్యామ ఇమమామ్నాయమనతిక్రామన్తో వేదమర్థవన్తం సన్తమనర్థకమవల్పయేమ’ ఇతి ।
కస్తర్హి వేదస్యార్థస్తత్రాహ —
దృష్టో హీతి ।
తస్య వేదస్య కర్మావబోధనం నియోగజ్ఞానం దృష్టోఽర్థో దృష్టం ఫలమ్ । నియోగశ్చ సాధ్యత్వాత్ప్రవృత్త్యాద్యపేక్షః । తస్మాత్ప్రవృత్త్యాదిపరం శాస్త్రమిత్యర్థః ।
ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రస్థం భాష్యముక్త్వా తత్రైవ చోదనాసూత్రస్థం భాష్యమాహ —
చోదనేతీతి ।
చోదనాసూత్రే హి చోదనేత్యనేన శబ్దేన క్రియాయా నియోగస్య ప్రవర్తకమనుష్ఠాపకం వచనమాహుర్వేదవిదః । తేన శాస్త్రం ప్రవర్తకమిత్యర్థః ।
ప్రవృత్త్యాదిపరం శాస్త్రమిత్యత్రైవ సూత్రకారం సంవాదయన్నౌత్పత్తికసూత్రావయవమాదత్తే —
తస్యేతి ।
అధ్యక్షాద్యభావాన్మానాగమ్యస్య ధర్మస్య కథం ధీరితి వీక్షాయాముక్తమ్ - ‘ఔత్పత్తికస్తు శబ్దస్యార్థేన సమ్బన్ధస్తస్య జ్ఞానముపదేశోఽవ్యతిరేకశ్చార్థేఽనుపలబ్ధే తత్ప్రమాణం బాదరాయణస్యానపేక్షత్వాత్ ‘ ఇతి । ఉత్పత్తిర్భావః శబ్దస్య వాచకస్యార్థేన వాచ్యేన శక్తిసమ్బన్ధస్తయోర్భావేనావియుక్తో నిత్యో న తూత్పన్నయోరుత్తరభావీ ।
తథాపి ధర్మే కిం మానం, చోదనైవేత్యాహ —
తస్యేతి ।
అగ్నిహోత్రాదిధర్మస్యాధ్యక్షాద్యసిద్ధస్య । జ్ఞాయతేఽనేనేతి జ్ఞానం తన్నిమిత్తం మానముపదేశ ఉపదిశ్యతేఽనేనేతి విధివాక్యమ్ । అవ్యతిరేకశ్చ శబ్దోత్థస్య జ్ఞానస్యార్థే వ్యభిచారాభావః । న హ్యపౌరుషేయోక్తిజన్యం జ్ఞానం జాతు విపర్యేతి । తస్మాదన్యతోఽనుపలబ్ధేఽర్థే ధర్మాఖ్యే తదేవోపదేశశబ్దితం విధివాక్యం మానం, జ్ఞానాన్తరే పురుషాన్తరే వా తస్యానపేక్షత్వాత్ । బాదరాయణస్యాపి భగవతః సంమతమేతదిత్యాచార్యం పూజయితుం బాదరాయణోక్తిరిత్యక్షరార్థః । తత్ర లోకే శబ్దస్య మానాన్తరవేద్యత్వోపహితస్వార్థే శక్తినియమాత్ , దేవదత్తాదిపదే చ సఙ్కేతార్థధీదృష్టేః సర్వశబ్దానాం తథైవార్థబోధిత్వాత్ , అవేద్యే సఙ్కేతాయోగాత్ , నాస్య వేదార్థతేత్యభావో వేదార్థస్యేత్యాశఙ్క్య కార్యబోధాధీనవ్యవహారాకృతశక్తౌ మానాన్తరానివేశాత్ , కార్యాన్వితస్వార్థమాత్రే శక్తేరవధృతత్వాత్ , వృద్ధవ్యవహారాన్నిశ్చితశక్తేర్గవాదిశబ్దార్థధీదృష్టేః దేవదత్తాదిపదే దృష్టసఙ్కేతానుమానాయోగాత్ , ప్రసిద్ధార్థపదసమభివ్యాహారాద్వ్యుత్పత్త్యుపగమాదపూర్వకార్యార్థతా లిఙాదేః । శబ్దాన్తరాణాం తదన్వితస్వార్థవ్యుత్పత్తేర్మానాన్తరానపేక్షార్థత్వం స్వాభావికసమ్బన్ధాదపౌరుషేయవచసామితి చిన్తితమ్ । తథా చౌత్పత్తికసూత్రాదపి శాస్త్రం ప్రవృత్త్యాదిపరమేవేత్యర్థః ।
కార్యాన్వితే పదశక్తిరిత్యత్రైవ సూత్రం పఠతి —
తద్భూతానామితి ।
సమామ్నాయోఽర్థస్య తన్నిమిత్తత్వాదితి సూత్రశేషః । వేదవాక్యాని మానాన్తరసాపేక్షాణి, తన్నిరపేక్షాణి వేతి సంశయే వృద్ధవ్యవహారే వాక్యాత్తదర్థజ్ఞానేఽపి వేదవాక్యస్య సముదాయాన్తరత్వాదర్థేనాజ్ఞాతసమ్బన్ధత్వాత్ , తత్కల్పనే సఙ్కేతాపాతాత్ , వేదవాక్యానాం సాక్షేపత్వాదప్రామాణ్యమితి ప్రాప్తే, లోకవేదయోః శబ్దార్థాభేదాత్ , వైదికవాక్యార్థధియో లోకవ్యుత్పత్తిమూలత్వాత్ , కార్యాన్వితే జ్ఞాతశక్తీనామేవ శబ్దానాం విశిష్టార్థావచ్ఛేదకానాం వాక్యత్వాత్ , వైదికవాక్యానాం సంకేతానపేక్షాణాం స్వార్థధీహేతుత్వాదపౌరుషేయాణాం తేషామనపేక్షం ప్రామాణ్యమితి రాద్ధాన్తితమ్ । తేషు పదార్థేషు భూతానాం వర్తమానానాం పదానాం కార్యేణ వాక్యార్థేన తత్ప్రతిపత్త్యర్థత్వేన సమామ్నాయః సమ్భూయ వాక్యత్వేనోచ్చారణమ్ । ఎకైకపదస్మృతార్థస్య మిలితార్థస్య వాక్యార్థధీనిమిత్తత్వాత్ , పదార్థప్రతిత్త్యవాన్తరవ్యాపారాణి హి పదాని వాక్యార్యం బోధయన్తీతి సూత్రార్థః ।
భూతార్థపరస్య న శాస్త్రతేత్యత్రాపి సూత్రకారానుమతిమాహ —
ఆమ్నాయస్యేతి ।
అభియుక్తోక్త్యా ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఇష్టోపాయో యాగాదిర్విషయవిశేషః, అనిష్టోపాయో హననాదిర్ద్వితీయో విషయవిశేషః ।
విధినిషేధకాణ్డస్యైవమర్థవత్త్వేఽపి కథమర్థవాదాదిషు తథేత్యాశఙ్క్యాహ —
తచ్ఛేషతయేతి ।
తథాపి వేదాన్తానాం కిమాయాతం, తదాహ —
తత్సామాన్యాదితి ।
కర్మశాస్త్రేణ సామాన్యం శాస్త్రత్వం, తథైవ ప్రవర్తకత్వేన నివర్తకత్వేన తచ్ఛేషత్వేన వేత్యర్థః ।
నను వేదాన్తేషు 'ప్రతిష్ఠాకామో రాత్రిసత్రేణ యజేత' ఇత్యాదివద్విధేయాభావాన్నియోజ్యాభావాచ్చ విధ్యయోగాన్న ప్రవృత్త్యాదిపరత్వం, తత్రాహ —
సతీతి ।
శాస్త్రత్వాత్తేషామపి విధిపరత్వధ్రౌవ్యే రాత్రిసత్రన్యాయేన నియోజ్యవిశేషలాభాత్ , ఆత్మధియశ్చాగ్నిహోత్రాదివద్విధేయత్వాత్ , విధిద్వారా వేదాన్తానాం ప్రవృత్త్యాదిపరతేత్యర్థః ।
ఉక్తం స్మారయన్బ్రహ్మధియో విధేయత్వమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
ఇహేతి కాణ్డద్వయస్యాద్యసూత్రస్య చోక్తిః ।
భూతశబ్దస్యార్థాన్తరం నిరసితుం విశినష్టి —
నిత్యేతి ।
ధీకర్మణోర్విషయవైషమ్యేఽపి విధేయత్వే కిం జాతం తత్రాహ —
తత్రేతి ।
బ్రహ్మధియోఽసాధ్యఫలత్వాన్న కర్మవద్విధేయతేత్యేతద్దూషయతి —
నేతి ।
కృతియోగ్యభావార్థవిషయో నియోగోఽత్ర కార్యవిధిః, తదపేక్షితస్యైవ బ్రహ్మణో వేదాన్తేషు ప్రతిపాదనాత్ , తస్య స్వతోఽసాధ్యత్వేఽపి విధేయక్రియాద్వారా సాధ్యత్వాత్కర్మఫలవద్ధీఫలస్యాపి నైయోగికత్వాత్ఫలాద్వైలక్షణ్యాత్ , ఉభయోర్విధేయతా తుల్యేత్యర్థః ।
వేదాన్తేషు విధ్యశ్రవణాన్న తచ్ఛేషతయా బ్రహ్మోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆత్మేతి ।
'బ్రహ్మ వేద’ ఇత్యత్ర రాత్రిసత్రవద్విధిః । ఆదిపాదత్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి’ ఇత్యాది గృహ్యతే ।
తథాపి సత్యాదివాక్యాని వాక్యభేదేన విధ్యస్పృష్టబ్రహ్మాభిదధీరన్నిత్యాశఙ్క్య వాక్యైక్యయోగే న తద్భేదకల్పనేత్యాహ —
కోఽసావితి ।
తానేవ వేదాన్తానాహ —
నిత్య ఇత్యాదినా ।
క్షణికబుద్ధేర్దేహాచ్చాత్మానం వ్యావర్తయితుం నిత్యపదమ్ ।
‘పశ్యంశ్చక్షుః’ ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చక్షురాదిమాత్రావచ్ఛిన్నం రూపాదిజ్ఞానవత్త్వం వ్యావర్త్య సర్వత్రాప్రతిబద్ధజ్ఞానవత్త్వమాహ —
సర్వజ్ఞ ఇతి ।
దిగమ్బరేష్టం సర్వజ్ఞం పరాచష్టే —
సర్వేతి ।
సాఙ్ఖ్యం ప్రత్యహ —
నిత్యేతి ।
జడవిశేషైరైక్యతాదాత్మ్యే వ్యాసేద్ధుమ్ —
నిత్యశుద్ధేతి ।
అఖణ్డజాడ్యవ్యావృత్త్యర్థమ్ —
బుద్ధేతి ।
వివర్తహీనాఖణ్డజడశక్త్యైక్యాధ్యస్తశబలచైతన్యం నిషేద్ధుమ్ —
ముక్తేత్యాది ।
ఎతాని విశేషణాని తత్తద్వాక్యోపలక్షణత్వేనోక్తాని ।
అపరోక్షత్వమాహ —
విజ్ఞానమితి ।
పరమపురుషార్థత్వమాహ —
ఆనన్దమితి ।
ఆదిశబ్దః సత్యం జ్ఞానమిత్యాదిసఙ్గ్రహార్థః ।
ననూక్తవిధిఫలం దృష్టమదృష్టం వా । నాద్యః, విధ్యానర్థక్యా । న చావఘాతాదివత్తదర్థత్వమ్ , దృష్టమాత్రఫలవత్త్వవిరోధాత్తేషు నియమాదృష్టస్యేష్టత్వాత్ । న ద్వితీయః మానాభావాత్ । తత్రాహ —
తదుపాసనాచ్చేతి ।
ప్రత్యగ్బ్రహ్మ తచ్ఛబ్దార్థః । శాస్త్రం ‘బ్రహ్మ వేద’ ఇత్యాది । అన్వయవ్యతిరేకాసిద్ధత్వమదృష్టత్వమ్ ।
బ్రహ్మణో విధ్యనుప్రవేశముక్త్వా విపక్షం ప్రత్యాహ —
కర్తవ్యేతి ।
బ్రహ్మణో విధేయధీవిషయత్వాభావే విధ్యస్పష్టస్యైవోక్తౌ తత్ర హానాద్యయోగాల్లౌకికోక్తివదానర్థక్యమేవ వేదాన్తానామిత్యర్థః ।
వస్తుమాత్రోక్తావపి నానర్థక్యమితి దృష్టాన్తేన శఙ్కతే —
నన్వితి ।
వైషమ్యోక్త్యా ప్రత్యాహ —
స్యాదితి ।
వాక్యోత్థజ్ఞానాదేవాకృతకృత్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
శ్రోతవ్య ఇతి ।
పూవపక్షముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సిద్ధేఽర్థే శబ్దానామజ్ఞాతశక్తిత్వం, వేదాన్తానాం శాస్త్రత్వం, అర్థవత్త్వం, శ్రవణాదూర్ధ్వం మననాదివిధిశ్చ తచ్ఛబ్దార్థః ।
ప్రతిపత్తీత్యాది ।
ప్రతిపత్తేర్విధిర్నియోగస్తస్య విషయభూతాం ప్రతిపత్తిం ప్రత్యవచ్ఛేదకత్వేన విషయతయేత్యర్థః ।
ప్రాప్తం పక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
అత్రేతి ।
పరమతనిరాసం ప్రతిజానీతే —
నేతి ।
న కర్మవద్విధేయా ధీరిత్యుక్తనిషేధే హేతుమాహ —
కర్మేతి ।
తదేవ వక్తుం కర్మ భినత్తి —
శారీరమితి ।
తత్తత్కర్మభేదే దేహాదేః సర్వస్యోపయోగేఽపి క్వచిత్కస్యచిత్ప్రాధాన్యాత్త్రైవిధ్యమ్ । తత్ర ప్రమాణమాహ —
శ్రుతీతి ।
'అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్ ‘ ‘బ్రహ్మయజ్ఞేన యక్ష్యమాణః’ ‘సన్ధ్యాం మనసా ధ్యాయేత్ ‘ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । ‘శరీరవాఙ్భనోభిర్యత్కర్మ ప్రారభతే నరః’ ఇత్యాద్యా స్మృతిః ।
లోకేఽపి తత్ప్రసిద్ధం మత్వోక్తమ్ —
ధర్మాఖ్యమితి ।
న్యాయసిద్ధం చైతదిత్యాహ —
యద్విషయేతి ।
స్వాధ్యాయాధ్యయనానన్తరం తస్య ధర్మజిజ్ఞాసాఫలహేతుత్వాత్తన్నిర్ణయార్థం వేదవాక్యాని విచారయితవ్యానీతి వదతా ధర్మస్యైవ విచారితత్వాత్తస్య న్యాయసిద్ధత్వేఽపి కథమధర్మస్య తద్విషయతేత్యాశఙ్క్య ధర్మశబ్దస్యోపలక్షణత్వమాహ —
అధర్మోఽపీతి ।
హింసాదిరిత్యాదిపదమభక్ష్యభక్షణాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
చోదనాలక్షణత్వాద్ధర్మస్య జిజ్ఞాస్యత్వేఽపి కుతోఽధర్మస్య తథేత్యశఙ్క్యాహ —
ప్రతిషేధేతి ।
ధర్మో హి పురుషం నిఃశ్రేయసేన సంయునక్తీతి తజ్జిజ్ఞాసా స్యాత్ , అధర్మజిజ్ఞాసా తు విఫలేత్యాశఙ్క్యాహ —
పరిహారాయేతి ।
ఉక్తం కర్మరూపమనూద్య తత్ఫలరూపమాహ —
తయోరితి ।
సర్వలోకప్రసిద్ధత్వేన విద్వన్మాత్రసిద్ధవిద్యాఫలాద్భేదం సూచయతి —
ప్రత్యక్ష ఇతి ।
సుఖమాత్రం విద్యాఫలం, ఇదం దుఃఖమపీతి భేదాన్తరమాహ —
సుఖేత్యాదినా ।
అకార్యకరణస్య విద్యాఫలం లభ్యం, కర్మఫలం త్వన్యథేతి విశేషాన్తరమాహ —
శరీరేతి ।
నిత్యసిద్ధం విద్యాఫలమవిద్యాపిధానమఙ్గమాత్రాపేక్షం, కర్మఫలమన్యథేత్యపరం విశేషమాహ —
విషయేతి ।
అజ్ఞేష్వపి సత్త్వాచ్చ కర్మఫలం విద్యాఫలవిలక్షణమిత్యాహ —
బ్రహ్మాదిష్వితి ।
తారతమ్యభాక్త్వాదపి కర్మఫలస్య విద్యాఫలాదనతిశయాద్భిన్నతేత్యాహ —
మనుష్యత్వాదితి ।
శ్రుతేరుక్తార్థానుసారిత్వమనుశబ్దార్థః । 'స ఎకో మానుష ఆనన్దః । తే యే శతం మానుషా ఆనన్దాః’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః ।
ఫలవైలక్షణ్యముపలక్షణం కృత్వా సాధనవైలక్షణ్యమాహ —
తతశ్చేతి ।
ఫలే తారతమ్యస్య శ్రుతత్వాదితి యావత్ । హేతువైచిత్ర్యం వినా కార్యవైచిత్ర్యస్యాకస్మికత్వాపత్తేర్మోక్షే విద్యారూపం సాధనమేకరూపమితి వ్యక్తం విద్యాకర్మణోః స్వరూపవైచిత్ర్యమ్ ।
కిఞ్చ విద్యాయామేకరూపః సాధనచతుష్టయవిశిష్టోఽధికారీ, నానారూపస్తు కర్మణీత్యధికారభేదమాహ —
ధర్మేతి ।
కర్మాధికారితారతమ్యే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రసిద్ధం చేతి ।
ఆదిపదమపర్యుదాససఙ్గ్రహార్థమ్ ।
న కేవలం ప్రసిద్ధత్వాదధికారితారతమ్యం కిన్తు దక్షిణోత్తరగతిశ్రుతేరపీత్యధికారితారతమ్యే శ్రుతార్థాపత్తిమాహ —
తథా చేతి ।
విద్యేత్యుపాసనోక్తా, సమాధిరుపాస్యేఽర్థే మనసః స్థిరీభావః, తయోర్విశేషో నామ ప్రకర్షః ।
సముచ్చయానుష్ఠాయినామర్చిరాద్యుపలక్షితం దేవయానం పన్థానముక్త్వా కర్మమాత్రనిష్ఠానాం పథ్యన్తరమాహ —
కేవలైరితి ।
ఇష్టమ్ - ‘అగ్నిహోత్రం తపః సత్యం వేదానాం చానుపాలనమ్ । ఆతిథ్యం వైశ్వదేవమ్ - ‘ ఇత్యేవంవిధం కర్మ । పూర్తం వాపీకూపతడాగాదిదేవతాయతనాన్నప్రదానారామాదిరూపం స్మార్తం కర్మ । దత్తం శరణాగతత్రాణమహింసా బహిర్వేదిదానం చ ।
ధూమాద్యుపలక్షితేన దక్షిణేన పథా చన్ద్రలోకం గతేషు సుఖైకరూప్యాత్తద్ధేతోరపి తథాత్వాదన్యత్రాపి తత్తారతమ్యాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రాపీతి ।
సమ్పతతి యేనాస్మాల్లోకాదముం లోకమితి కర్మాశయః సమ్పాతః । తత్ర యావద్భోక్తవ్యం స్థిత్వా ‘అథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే' ఇతీయత్తాకరణాత్సాతిశయత్వం సుఖతద్ధేత్వోర్భాతీత్యర్థః ।
మనుష్యత్వాదారభ్యోర్ధ్వగతేషు సుఖతద్ధేత్వోరుత్కర్షముక్త్వా తద్దృష్టాన్తేన తస్మాదారభ్యాధోగతేషు తయోరపకర్షతారతమ్యమాహ —
తథేతి ।
సుఖతద్ధేతుతదనుష్ఠాయినాముత్కర్షాపకర్షతారతమ్యవద్దుఃఖతద్ధేతుతదనుష్ఠాయినామపి తదుభయమస్తీత్యాహ —
తయోర్ధ్వేతి ।
మనుష్యత్వాదూర్ధ్వగతేషు దుఃఖాపకర్షతారతమ్యం, తస్మాదధోగతేషు చ తదుత్కర్షతారతమ్యమితి భేదః ।
కర్మఫలం విద్యాఫలాద్భేత్తుం ప్రపఞ్చితముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
అవిద్యాదీత్యాదిపదేనాస్మితారాగద్వేషాభినివేశా గృహ్యన్తే ।
సుఖదుఃఖపరిణామద్వారం దర్శయతి —
శరీరేతి ।
తస్యోపాదానం తస్మిన్ద్వివిధోఽభిమానః । తస్యానర్థతయా హేయత్వత్మాహ —
సంసారేతి ।
అనిత్యమిత్యపి తదర్థమేవ ।
మేయముపసంహృత్య మానముపసంహరతి -
శ్రుతీతి ।
‘శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః । వాచికైః పక్షిమృగతాం మానసైరన్త్యజాతితామ్ ॥‘ ఇత్యాద్యా స్మృతిః । దృష్టహేతుసామ్యేఽపి దృష్టం సుఖాదివైచిత్ర్యం తథాభూతమేవాలౌకికం హేతు కల్పయితీతి న్యాయః ।
శ్రుతిమాహ —
తథా చేతి ।
నిపాతావవధారణే ।
శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
యథేతి ।
నాస్యాః సంసారరూపావేదనే తాత్పర్య, తదనువాదేన ముక్తిపరత్వాదిత్యాహ —
అనువదతీతి ।
విద్యాఫలమాహ —
అశరీరమితి ।
తత్త్వతో విదేహం సన్తమాత్మానం వైషయికే సుఖదుఃఖేనైవ స్పృశతో వావేత్యవధారణాదిత్యర్థః ।
శ్రుతితాత్పర్యమాహ —
చోదనేతి ।
తత్ర గమకమాహ —
ప్రియేతి ।
గమకత్వమస్య వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి —
ధర్మేతి ।
తత్కార్యే తద్దృష్టేరిత్యర్థః ।
ధర్మస్య విచిత్రఫలత్వాదదేహత్వమపి తత్కార్యమేవేతి శఙ్కతే —
అశరీరత్వమితి ।
వస్తుతో దేహాసమ్బన్ధోఽశరీరత్వం, తస్య నిత్యత్వాత్తిరోధాయకాజ్ఞానస్య జ్ఞానమాత్రాపోహ్యత్వాన్న ధర్మకార్యతేత్యాహ —
నేతి ।
తత్ర మానమాహ —
అశరీరమితి ।
శరీరం స్థూలం వస్తుతో నాస్యాస్తీతి యావత్ ।
తత్ర హేతుః —
శరీరేష్వితి ।
అనవస్థేష్వనిత్యేష్వవస్థితమ్ । నిత్యమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
మహాన్తమితి ।
సాపేక్షికత్వం వారయతి —
విభుమితి ।
మన్తృమన్తవ్యభేదం ప్రత్యాహ —
ఆత్మానమితి ।
ఈదృశమాత్మానం మత్వా ధీరో భవతి । నహి తన్మతిం వినా ధీరత్వం సమ్భవతి । స చ ధీరః శోకోపలక్షితం సంసారం నానుభవతీత్యర్థః ।
సూక్ష్మదేహాభావే మానాన్తరమాహ —
అప్రాణ ఇతి ।
క్రియాశక్తిమాన్ప్రాణోఽస్య వస్తుతో నాస్తీతి తన్నిషేధాత్తత్ప్రధానాని సార్థాని కర్మేన్ద్రియాణి నిషిద్ధాని । తదభిప్రాయేణ హిశబ్దః । జ్ఞానశక్తిమన్మనోఽస్య వస్తుతో నేతి తన్నిషేధాత్తత్ప్రధానజ్ఞానేన్ద్రియాణి సార్థాని నిషిద్ధాని । అత ఎవ శుభ్రః । శుద్ధ ఇత్యర్థః ।
దేహద్వయాభావే శ్రుత్యన్తరమాహ —
అసఙ్గో హీతి ।
‘స యత్తత్ర’ ఇత్యాదౌ స్వప్నాదికృతకర్మస్వకర్తాత్మేత్యుక్తేఽర్థే హేతురనేనోచ్యతే । మూర్తం మూర్తాన్తరేణ యుజ్యమానం స్పన్దతే, ఆత్మా తు పూర్ణత్వాదమూర్తో న కేనచిద్యుజ్యతే । తేనాకర్తేత్యర్థః । ‘అకాయమవ్రణమ్ ‘ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
అశరీరత్వస్య స్వాభావికత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
తద్వైలక్షణ్యే కిం స్యాత్తదాహ —
నిత్యమితి ।
తథాపి పరిణామిత్వాద్విధేయక్రియానుప్రవేశమాశఙ్క్యాపరిణామినిత్యతాం వక్తుం పరిణామినిత్యం పృథక్కరోతి —
తత్రేతి ।
ప్రకృతం నిత్యం సప్తమ్యర్థః ।
పరిణామిత్వనిత్యత్వయోర్విరోధం ప్రత్యభిజ్ఞయా ప్రత్యాహ —
యస్మిన్నితి ।
తత్ర మీమాంసకాదిసంమతం దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
తథాన్యదపి విక్రియమాణం ప్రత్యభిజ్ఞాతో నిత్యం స్యాదితి శేషః ।
సాఙ్ఖ్యీయదృష్టాన్తమాహ —
యథా చేతి ।
తన్మతే సత్త్వరజస్తమాంసి గుణా విక్రియమాణా ఎవ ప్రత్యభిజ్ఞయా నిత్యాస్తథాన్యదపి పరిణామి నిత్యమిత్యర్థః ।
తాదృఙ్నిత్యాదదేహత్వే మోక్షే విశేషమాహ —
ఇదం త్వితి ।
తత్ఖల్వతాత్త్వికం, పరిణామస్య కార్త్స్న్యైకదేశాభ్యాం భేదాభేదాభ్యాం చ దుర్వచనత్వాత్ । మోక్షాఖ్యమదేహత్వం స్వాభావికమకల్పితమితి విశేషమాహ —
పారమార్థికమితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
కూటస్థేతి ।
తదర్థం సర్వగతత్వేన పరిస్పన్దపరిణామరాహిత్యమాహ —
వ్యోమవదితి ।
ఫలార్థాపి క్రియా తత్ర న కల్ప్యా, తృప్తేః సదాతనత్వాదిత్యాహ —
నిత్యేతి ।
పరిణామాభావే హేత్వన్తరమ్ —
నిరవయవమితి ।
ప్రకాశార్థా విక్రియా న తత్రేత్యాహ —
స్వయమితి ।
ఉక్తవిశేషణవశాన్న సా కర్మకార్యేత్యుక్తమ్ , ఇదానీం ధర్మాధర్మయోః సకార్యయోర్బ్రహ్మసమ్బన్ధనిషేధాదపి తత్ప్రాప్తిర్ముక్తిర్న కర్మకార్యేత్యాహ —
యత్రేతి ।
కాలానవచ్ఛిన్నత్వాచ్చ ముక్తిరకర్మసాధ్యేత్యాహ —
కాలేతి ।
బ్రహ్మణో ధర్మాద్యనవచ్ఛేదత్వే మానమాహ —
అన్యత్రేతి ।
ధర్మాత్తత్ఫలాచ్చ సుఖాత్ , అధర్మాత్తత్ఫలాచ్చ దుఃఖాత్ , కృతాత్కార్యాత్ , అకృతాచ్చ కారణాత్ , భూతాదికాలత్రయాచ్చ పృథగ్భూతం తేనానవచ్ఛేద్యం యత్పశ్యసి తద్వదేతి మృత్యుం ప్రతి నచికేతసో వచనమ్ । ఆదిశబ్దేన ‘నైనం సేతుమ్‘ ఇత్యాద్యా శ్రుతిర్గృహ్యతే ।
పృథగ్జిజ్ఞాసావిషయత్వాచ్చ ధర్మాద్యస్పృష్టత్వం బ్రహ్మణో యుక్తమిత్యాహ —
తదితి ।
అతఃశబ్దపాఠే ధర్మాద్యస్పర్శే కర్మఫలవైలక్షణ్యం హేతుకృతమ్ ।
కర్తవ్యధీశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశాత్తత్ప్రాప్తేర్ముక్తేర్వైధధీఫలత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తద్యదీతి ।
అనిత్యత్వేఽపి స్వర్గాదివత్పుమర్థతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
తస్మిన్మోక్షే విధేయక్రియాసాధ్యత్వేనానిత్యే సతీత్యర్థః ।
యథోక్తేతి ।
తయోశ్చోదనాలక్షణయోరిత్యాదావితి శేషః । స్వర్గాదిదృష్టాన్తాదిత్యర్థః ।
ఇష్టాపత్తిం ప్రత్యాహ —
నిత్యశ్చేతి ।
బ్రహ్మాప్తేర్ముక్తేరవైధఫలత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ముక్తేరవైధఫలత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అపిచేతి ।
యో బ్రహ్మ ప్రత్యక్త్వేన సాక్షాత్కరోతి స తదేవ వేద్యం బ్రహ్మ భవతి, తత్క్రతున్యాయాత్ । తస్మిన్పరాత్మని పరం కారణమవరం కార్యం తద్రూపే తదధిష్ఠానే ప్రత్యక్త్వేన సాక్షాత్కృతే సత్యస్య విదుషోఽనారబ్ధాని కర్మాణి క్షీణాని భవన్తి । బ్రహ్మణో రూపమానన్దం విద్వాన్భయహేత్వభావాన్నిర్భయో భవతి । శ్రుతావితిశబ్దః శ్లోకసామాప్త్యర్థః । హే జనక, త్వమభయం బ్రహ్మ ప్రాప్తోఽసి, తత్సాక్షాత్కారవత్త్వాత్ , యదస్మిన్దేహే జలసూర్యవత్ప్రవిష్టం బ్రహ్మ జీవాఖ్యం తదాచార్యేణ బోధితమాత్మానమేవ సర్వకల్పనాతీతమవేద్విదితవత్ కథమహం బ్రహ్మద్వితీయమస్మీతి, తస్మాదేవ జ్ఞానాదజ్ఞానకృతాసర్వత్వనివృత్త్యా తద్బ్రహ్మ పూర్ణాత్మనా స్థితమాసీత్ । ‘యస్మిన్సర్వాణి భూతాన్యాత్మైవాభూద్విజానతః’ ఇతి యః సర్వాత్మభావో విద్యావ్యఙ్గ్యత్వేనోక్తస్తత్రాత్మని తద్ధీకాలే వా తదాత్మైక్యముపదేశేన పశ్యతః శోకాద్యుపలక్షితః సంసారో నేతి శ్రూతీనామర్థః । ఆదిశబ్దేన ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి’ ఇత్యాద్యా గృహ్యన్తే ।
తాసాం తాత్పర్యమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
విద్యాతత్ఫలయోరేకకాలత్వశ్రుతేర్వైధజ్ఞానాపూర్వజన్యత్వే ముక్తేస్తదయోగాత్ , వైధఫలస్య కాలాన్తరభావిత్వాత్ , బ్రహ్మధీర్న విధేయా । తత్ఫలం చ దృష్టమేవేతి భావః ।
ఇతశ్చ మోక్షో వైధో నేత్యాహ —
తథేతి ।
తత్పదలక్ష్యం బ్రహ్మైతదాత్మత్వేన స్థితమస్మీతి పశ్యన్నస్మాదేవ దర్శనాదృషిర్వామదేవనామా పరం బ్రహ్మావిద్యాధ్వస్త్యా ప్రతిపన్నవాన్కిలేతి । హశబ్దో వ్యవధానేన సమ్బధ్యతే । స చాస్మిన్దర్శనే స్థితః సర్వాత్మప్రకాశకాన్మన్త్రానహమిత్యాదీన్దృష్టవానితి శ్రుత్యర్థః ।
తస్యాస్తాత్పర్యమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
'లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః’ ఇత్యత్ర యేన లక్ష్యతే తల్లక్షణం జనకో హేతుస్తౌ లక్షణహేతూ క్రియావిషయౌ చేద్భవతస్తదా క్రియాత్మకే తస్యా లక్షణే తస్యా హేతౌ చార్థే వర్తమానాద్ధాతోః పరస్య లటః శతృశానచావాదేశౌ భవత ఇత్యుక్తమ్ । యథా తిష్ఠన్మూత్రయతి, శయానో భుఙ్క్తేఽధీయానో వసతీతి । తథాత్రాపి ప్రతిపత్తిక్రియాహేతౌ క్రియాయాం దర్శనే పశ్యన్నితి శతుర్దర్శనాత్ , అవ్యవహితే చ హేతుమతి క్రియాయా హేతుత్వాత్ , ఎష శతృప్రత్యయః సర్వాత్మత్వస్య కాలాన్తరత్వం వారయతి । అతోఽస్య న వైధతేత్యర్థః ।
యద్యపి న స్థితిక్రియాసామర్థ్యాద్గ్ీతిక్రియా కిన్తు యత్నాన్తరాత్ , తథాపి తయోర్మధ్యే క్రియాన్తరం శబ్దతో న భాతీత్యేతావతోదాహరతి —
యథేతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మధీర్న విధేయా, తత్ఫలం చ న వైధమిత్యాహ —
త్వం హీతి ।
భరద్వాజాదయః షడ్ఋషయః పరవిద్యాప్రదం పిప్పలాదం గురుం విద్యానిష్క్రయార్థమన్యదనురూపమపశ్యన్తః పాదయోః ప్రణమ్యోచిరే । త్వం ఖల్వస్మాకం పితా, బ్రహ్మదేహస్యాజరామరస్య విద్యయా జనయితృత్వాత్ , ఇతరౌ పితరౌ దేహమేవ జనయతః జనయితృత్వమపి సిద్ధస్యైవావిద్యానిరాసాదిత్యాహ - యస్త్వమస్మానవిద్యామహోదధేః పరమపునరావృత్తిరూపం పారం తారయసి ప్రాపయసి విద్యాప్లవేనేతి ।
ప్రశ్నోపనిషదముక్త్వా సనత్కుమారనారదసంవాదాత్మికాం ఛాన్దోగ్యోపనిషదం పఠతి —
శ్రుతం హీతి ।
తత్ర ‘తారయతు’ ఇత్యన్తముపక్రమస్థం శేషముపసంహారస్థమితి భేదః । మమ భగవత్తుల్యేభ్యః శ్రుతమేవేదం యత్తరతి శోకం మనస్తాపమకృతార్థబుద్ధిమాత్మవిదితి । సోఽహమనాత్మవిత్త్వాచ్ఛోచామి అతస్తం మాం శోచన్తం శోకసాగరస్య పారమన్తం తారయతు భగవానాత్మజ్ఞానోడుపేనేతి నారదేన ప్రేరితః సనత్కుమారస్తస్మై వైరాగ్యాదినా నిరస్తసమస్తదోషాయ యోగ్యాయ తమసోఽవిద్యాఖ్యస్య పారం పరమార్థతత్త్వం దర్శితవానిత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దేన ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్ ‘ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో గృహీతాస్తాసాం తాత్పర్యమాహ —
మోక్షేతి ।
విద్యాఫలమవిద్యాధ్వస్తిః శ్రుతా న చామానాత్తద్ధ్వస్తిః తథా చోపాస్తేరన్యా మానమేవ బ్రహ్మధీర్న విధేయా తత్ఫలం చ ముక్తిర్న వైధీత్యర్థః ।
శ్రుత్యనుసారేణావిద్యాధ్వస్తిఫలత్వాద్బ్రహ్మధీస్తత్త్వధీరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తర్కశాస్త్రానుసారేణాపి తథైవేత్యాహ —
తథా చేతి ।
దుఃఖం ప్రతికూలవేదనీయం, బాధా, పీడా, తాప ఇత్యనేకవిధమ్ । జన్మ దేహేన్ద్రియబుద్ధీనాం నికాయవిశిష్టః ప్రాదుర్భావః । హింసాస్తేయాదిరూపా పాపికా ప్రవృత్తిరధర్మం ప్రసూతే । దానత్రాణాదిరూపా ప్రవృత్తిర్ధర్మం జనయతి । తావేతౌ ధర్మాధర్మౌ ప్రవృత్తిసాధ్యౌ తచ్ఛబ్దౌ । రాగద్వేషేర్ష్యాసూయామానలోభాదయో దోషాః । మిథ్యాజ్ఞానమతస్మింస్తజ్జ్ఞానం, ఆత్మా నాస్తీత్యాది । తేషాం పాఠక్రమాదుత్తరోత్తరస్యాపాయే తదనన్తరస్య పూర్వపూర్వస్యాపాయాదపవర్గో నిఃశ్రేయసమ్ । మిథ్యాజ్ఞానాదయో దుఃఖాన్తా ధర్మా విచ్ఛేదాదృతే వర్తమానాః సంసారః । తథాచ యదా తత్త్వజ్ఞానాన్మిథ్యాజ్ఞానమపైతి తదా హేత్వభావే ఫలాభావాద్దోషాపాయః, తదపాయే చ ప్రవృత్తిసాధ్యధర్మాధర్మాపాయాజ్జన్మాపాయద్వారా దుఃఖమపగచ్ఛతి, తతశ్చాత్యన్తికం నిఃశ్రేయసం సిధ్యతి । తదేవం తత్త్వజ్ఞానాన్మిథ్యాజ్ఞానధ్వస్త్యా మోక్ష ఇత్యక్షపాదస్యాపి వివక్షితమిత్యర్థః ।
నను భేదధీరేవ మిథ్యాధీవిరుద్ధా తత్త్వధీస్తర్కశాస్త్రేఽభీష్టా, ‘తత్త్వజ్ఞానం తు మిథ్యాజ్ఞానవిపర్యయేణ వ్యాఖ్యాతమ్‘ ఇత్యుపక్రమ్య ‘ఆత్మని తావదస్తీత్యనాత్మన్యాత్మేతి దుఃఖేఽనిత్యేఽత్రాణే సభయే జుగుప్సితే హాతవ్యే యథావిషయం వేదితవ్యమ్‘ ఇత్యాదిన్యాయభాష్యదర్శనాత్ । తత్కథం బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానాన్మిథ్యాధీధ్వస్తిరిత్యత్ర న్యాయశాస్త్రానుగుణ్యం, తత్రాహ —
మిథ్యేతి ।
భేదదృష్టేరజ్ఞానవిలాసత్వాన్మిథ్యాజ్ఞానాప్రతిపక్షత్వాత్ , అద్వయబ్రహ్మాత్మధీరేవ తన్నివర్తికేత్యావశ్యకమిత్యర్థః ।
అథైక్యజ్ఞానమపి సమ్పదాదిరూపత్వాద్భేదధీతుల్యం న మిథ్యాధీవిరుద్ధం, నేత్యాహ —
న చేతి ।
సమ్పన్నామాల్పే వస్తున్యాలమ్బనే సామాన్యేన కేనచిన్మహతో వస్తునః సమ్పాదనమ్ । తత్రోదాహరణమ్ —
యథేతి ।
మనస్యనన్తవృత్తిమత్యాలమ్బనేఽల్పపరిమాణే విశ్వేషాం దేవానామనన్తానాం మహతామనన్తత్వసామాన్యేన సమ్పాదనం తేనానన్తఫలాప్తిర్యథా శ్రుతా, తథా జీవస్యాపి చైతన్యసామాన్యాద్బ్రహ్మతాసమ్పాదనమమృతఫలం విధేయమిత్యయుక్తమిత్యర్థః ।
అధ్యాసపక్షం నిషేధతి —
న చేతి ।
అధ్యాసః శాస్త్రతోఽతస్మింస్తద్ధీః । సమ్పది సమ్పాద్యమానస్య ప్రాధాన్యేనానుధ్యానం, అధ్యాసే త్వాలమ్బనస్యేతి విశేషం మత్వా దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
ఆదిశబ్దాదాకాశాద్యుక్తమ్ । ఆదిత్యాదౌ యథా బ్రహ్మధీరారోప్యతే తథా జీవే తద్ధీరారోప్యేత్యధ్యాసరూపమిదమైక్యజ్ఞానమిత్యపి నేత్యర్థః ।
పక్షాన్తరం దూషయతి —
నాపీతి ।
సంవర్గవిద్యాయాం శ్రుతమ్ - ‘వాయుర్వావ సంవర్గో యదా వా అగ్నిరుద్వాయత్యుపశామ్యతి వాయుమేవాప్యేేతి విలీయతే యదా సూర్యోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి యదా చన్ద్రోఽస్తమేతి వాయుమేవాప్యేతి యదాప ఉచ్ఛుష్యన్తి వాయుమేవాపియన్తి వాయుర్హ్యేంవైతాన్సర్వాన్సంవృఙ్క్త ఇత్యధిదైవతమథాధ్యాత్మం ప్రాణో వావ సంవర్గో యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మనః’ ఇతి । తత్ర యథా సంహరణక్రియాయోగాద్వాయోః ప్రాణస్య చ సంవర్గత్వం, తథా జీవబ్రహ్మణోర్బృంహణక్రియాయోగాదైక్యజ్ఞానమిత్యపి నేత్యర్థః । ఆదిశబ్దాత్ ‘ప్రాణో వా ఉక్థమ్ ‘ ఇత్యాది గృహీతమ్ ।
మతాన్తరం ప్రత్యాహ —
నాపీతి ।
యథా దర్శపూర్ణమాసాధికారే - ‘పత్న్యవేక్షితమాజ్యం భవతి’ ఇత్యామ్నాతమవేక్షణముపాంశుయాజాఙ్గభూతాజ్యసంస్కారో గుణకర్మ విధీయతే తథా కర్తృత్వేనాఙ్గే క్రతావాత్మని ద్రష్టవ్యాదివాక్యేన దృష్టేర్గుణకర్మణో విధానాత్కర్మాఙ్గాత్మసంస్కారరూపమైక్యజ్ఞానమిత్యపి నేత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన ప్రోక్షణాది గృహ్యతే ।
సమ్పదధ్యాసక్రియాయోగసంస్కారాణాం న ప్రతిజ్ఞామాత్రాదయోగః, అతిప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య వేదాన్తానాం స్వార్థే మానాన్తరవిరోధాద్వా తాత్పర్యాభావాద్వా సమ్పదాదిపరతేతి వికల్ప్య జీవబ్రహ్మణోర్మానాన్తరాగోచరత్వాత్తద్భేదస్యాపి తథాత్వాత్ , భేదదృష్టేశ్చ బిమ్బప్రతిబిమ్బవదవిరోధాదాద్యో నేతి మత్వా ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
సమ్పదాదీతి ।
'సదేవ సోమ్యేదమ్ ‘ ‘ఎకమేవ‘ ఇత్యుపక్రమాత్ ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా’ ఇత్యుపసంహారాత్ ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యభ్యాసాద్బ్రహ్మాత్మనో మానాన్తరావేద్యత్వేనాపూర్వత్వాత్ తజ్జ్ఞానస్య ‘ఆచార్యవాన్ ‘ ఇత్యాదినా ఫలశ్రుతేః ‘అనేన జీవేన’ ఇత్యర్థవాదాత్ ‘అథ యేఽన్యథా’ ఇత్యాదిభేదదర్శననిన్దనాత్ , ఉపపత్తేశ్చ మృదాదిదృష్టాన్తస్య దృష్టత్వాత్ । బృహదారణ్యకేఽపి ‘బ్రహ్మ వా ఇదమ్ ‘ ఇత్యుపక్రమాత్ ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇతి పరామర్శాత్ ‘పూర్ణమదః పూర్ణమిదమ్ ‘ ఇత్యుపసంహారాత్ ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ ఇత్యభ్యాసాదప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మనోఽపూర్వత్వాత్ ‘తస్మాత్తత్సర్వమభవత్ ఇత్యాది’ ఫలశ్రుతేః ‘స ఎష ఇహ ప్రవిష్టోఽథ యోఽన్యాం దేవతామ్ ‘ ఇత్యాద్యర్థవాదాద్దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తోపపత్తేః । ఐతరేయకే చ ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవ’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘స ఎతమేవ పురుషం బ్రహ్మ తతమపశ్యత్’ ఇతి పరామృశ్య ‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇత్యుపసంహారాత్ । ఆథర్వణే చ ‘కస్మిన్ భగవో విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతమ్ ‘ ఇత్యుపక్రమ్య ‘బ్రహ్మైవేదమ్ ‘ ఇతి నిగమనాత్ । తైత్తిరీయకే చ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ ‘ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్ ‘ ఇత్యుపక్రమ్య ‘సయశ్చాయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే । స ఎకః’ ఇతి పరామృశ్య ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ ‘ ఇత్యాదినోపసంహారాత్ , తస్యైవ బ్రహ్మాత్మనోఽభ్యాసాత్ , తదపూర్వతా స్యాత్ । ‘సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామాన్ ‘ ‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి’ ఇత్యాదినా ఫలాభిలాపాత్ ‘తదాత్మానం స్వయమకురుత’ ఇత్యర్థవాదాత్ ‘కో హ్యేవాన్యాత్ ‘ ఇత్యాద్యుపపత్తేః । ఎకత్వే వేదాన్తానామేకాన్తేన తాత్పర్యమవధార్యతే । తథా చాయుక్తా తేషాం స్వార్థే తాత్పర్యాభావకృతా సమ్పదాదిపరతేతి భావః ।
కిఞ్చ జ్ఞానస్యాజ్ఞానధ్వస్తిఫలత్వశ్రుతేర్న సమ్పదాదిరూపమైక్యజ్ఞానమిత్యాహ —
భిద్యత ఇతి ।
హృదయమన్తఃకరణం తస్య గ్రన్థీ రాగాదిః స తస్మిన్దృష్టే భిద్యతే విదీర్యతే । సర్వే చ సంశయాః సంసారహేతవశ్ఛిద్యన్తే ఛిన్నా భవన్తీత్యర్థః । ఆదిశబ్దాత్ ‘తరతి శోకమాత్మవిత్ ‘ ఇత్యాది గృహ్యతే ।
తేషాం తాత్పర్యమాహ —
అవిద్యేతి ।
సమ్పదాదిజ్ఞానస్యాప్రమాత్వాదజ్ఞానానివర్తకత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిద్యాయా బ్రహ్మభావఫలశ్రుతేరపి న సమ్పదాదిరూపతేత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
ఆదిపదం ‘బ్రహ్మవిదాప్రోతి’ ఇత్యాది గ్రహీతుమ్ ।
తేషాం తాత్పర్యమాహ —
తద్భావేతి ।
ఆత్మనో వస్తుతో భిన్నస్యాబ్రహ్మత్వాదన్యస్య స్థితస్య నష్టస్య వాన్యత్వాసిద్ధేః సమ్పదాదిపక్షే తద్భావవాక్యానాం న ముఖ్యార్థతేత్యర్థః ।
ఉక్తహేతుభ్యః సిద్ధం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ప్రమితిత్వం, తమోధ్వస్తితద్భావాపత్తిఫలత్వం చ తచ్ఛబ్దార్థః ।
సమ్పదాదిరూపత్వాభావేఽపి కథమవిధేయత్వం తదాహ —
అత ఇతి ।
తదతన్త్రత్వే నిత్యత్వమాశఙ్క్యాహ —
కిం తర్హీతి ।
తస్యా వస్తుతన్త్రత్వే ఫలితమాహ —
ఎవమితి ।
ఎవంభూతస్యాద్వయప్రత్యఙ్మాత్రతయా స్థితస్యేత్యర్థః । కృతిసాధ్యస్యైవ నియోగవిషయత్వాద్బ్రహ్మణస్తజ్జ్ఞానస్య వా తదసాధ్యత్వాదిత్యర్థః ।
కథమవైధం బ్రహ్మ, వైఫల్యాదకారకత్వాద్వా । నాద్యః, ముక్తిశ్రుతేః । నేతరః, కర్మత్వాదిత్యాశఙ్క్య విదిక్రియాయాముపాస్తిక్రియాయాం వా తస్య కర్మతేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి —
న చేతి ।
తద్బ్రహ్మ విదితాత్కార్యాదన్యదేవాథో కారణాదప్యవిదితాదధ్యుపరిష్టాదన్యదిత్యర్థః । యేన ప్రమాత్రేదం సర్వం వస్తు లోకో జానాతి తం కేన కరణేన జానీయాత్ , కరణస్య జ్ఞేయవిషయత్వాజ్జ్ఞాతర్యప్రవృత్తేః । తన్న జ్ఞాతా జ్ఞేయః కిన్తు సాక్షీత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
తథేతి ।
'యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే’ ఇత్యవిషయత్వముక్తవా ‘తదేవ’ ఇతి మాతృత్వాదికల్పనామపోహ్యాత్మభూతం బ్రహ్మ మహత్తమమితి త్వం విద్ధి । యదుపాధివిశిష్టం దేవతాదీదమిత్యుపాసతే జనా నేదం త్వం బ్రహ్మ విద్ధీత్యర్థః ।
శాస్త్రోత్థశానావిషయత్వే బ్రహ్మణి తత్‌ప్రామాణ్యప్రతిజ్ఞాహానిరితి చోదయతి —
అవిషయత్వ ఇతి ।
శాస్త్రీయజ్ఞానాధీనస్ఫురణవత్త్వరూపకర్మత్వాభావేఽప్యవిద్యాధ్వస్త్యతిశయవత్త్వాద్బ్రహ్మణః శాస్త్రీయత్వాన్న ప్రతిజ్ఞాహానిరిత్యాహ —
నేతి ।
శాస్త్రీయధీకృతావిద్యాధ్వస్తిమత్త్వేన తత్కృతస్ఫురణవత్త్వమపి ఘటాదివదిత్యాశఙ్క్య తథైవేదన్ధీవిషయత్వాపత్తేర్మైవమిత్యాహ —
నహీతి ।
తర్హీదంప్రత్యయావిషయత్వాదవిద్యాధ్వస్తిమత్త్వమపి శూన్యవన్నాస్తీతి నాస్య శాస్త్రీయతేత్యాశఙ్క్య అహమాదిసాక్షిమాత్రత్వేన బ్రహ్మాస్మీతి బుద్ధావావిర్భావయదవిద్యామపనయతి శాస్త్రమితి తత్ప్రామాణ్యమిత్యాహ —
కిం తర్హీతి ।
తథాపి కథమద్వయం బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యం వేద్యాదిభేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
వేద్యేతి ।
తత్ర శ్రుతీరుదాహరతి —
తథా చేతి ।
యస్య బ్రహ్మామతమవిషయ ఇతి నిశ్చయస్తస్య తన్మతం సమ్యగ్జ్ఞాతమ్ । యస్య తు మతం విషయతయా జ్ఞాతం బ్రహ్మేతి ధీర్నాసౌ తద్వేద, భేదధీమత్త్వాదేవమేవేతి నియమార్థముక్తౌ విద్వదవిద్వత్పక్షావనువదతి —
అవిజ్ఞాతమితి ।
విషయత్వేనాజ్ఞాతమేవ బ్రహ్మ సమ్యగ్జానతాం జ్ఞాతమేవ విషయతయా యథావదజానతామిత్యర్థః ।
దృష్టేశ్చక్షుర్జన్యాయాః కర్మభూతాయా ద్రష్టారం స్వభావభూతయా నిత్యదృష్ట్యా వ్యాప్తారం దృశ్యయా తయా దృష్ట్యా న పశ్యేః, విజ్ఞాతేర్బుద్ధిధర్మస్య నిశ్చయస్య విజ్ఞాతారం సాక్షిణం తథైవ వేద్యయా విజ్ఞాత్యా న విజానీయా ఇతి శ్రుత్యన్తరమాహ —
న దృష్టేరితి ।
ఆదిపదేన ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ ‘యత్తదద్రేశ్యమ్’ ఇత్యాది గృహీతమ్ ।
నను యద్యైక్యధీః శాస్త్రోత్థా స్ఫూర్తిమనుత్పాద్యావిద్యాబాధయా తజ్జం జ్ఞాత్రాద్యపి బాధిత్వా బ్రహ్మాత్మన్యమేయే స్వాభావికాపరోక్షవ్యఞ్జనేన నివర్తకతయా స్థితేతి బ్రహ్మణి శాస్త్రం ప్రమాణన్తర్హి ధ్వస్తావిద్యాతజ్జబ్రహ్మరూపస్యాగన్తుకత్వాన్న తదాప్తేర్ముక్తేర్నిత్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
అత ఇతి ।
శాస్త్రోత్థజ్ఞానాదితి యావత్ ।
స్వపక్షే బ్రహ్మణః శాస్త్రీయత్వం మోక్షస్య నిత్యత్వం చోక్త్వా పరపక్షే తదనిత్యత్వం వక్తుం తస్యోత్పాద్యత్వం, వికార్యత్వం ప్రాప్యత్వం సంస్కార్యత్వం వేతి వికల్ప్య కల్పద్వయే కార్యానుప్రవేశమఙ్గీకరోతి —
యస్యేతి ।
తథేతి ముక్తేర్వికార్యత్వే సత్యుత్పాద్యత్వవత్కార్యాపేక్షా యుక్తేత్యర్థః ।
తర్హి కార్యానుప్రవేశాయాన్యతరపరిగ్రహః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తయోరితి ।
తదేవ వ్యతిరేకేణ వ్యనక్తి —
నహీతి ।
అనిత్యత్వనివృత్తయే పూర్వసిద్ధస్యైవ బ్రహ్మణో గ్రామాదివదాప్యతేతి తృతీయమాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
బ్రహ్మ ప్రత్యగన్యద్వా । ప్రథమం ప్రత్యాహ —
స్వాత్మేతి ।
ద్వితీయేఽపి బ్రహ్మ సర్వగతం పరిచ్ఛిన్నం వా । సర్వగతత్వేఽపి తత్ప్రాప్తిః సంయోగస్తాదాత్మ్యం వా । తత్రాద్యం దూషయతి —
స్వరూపేతి ।
తాదాత్మ్యపక్షస్తు స్థితస్య నష్టస్య వాన్యస్యాన్యత్వాయోగాదుపేక్షితః । అవికృతదేశతయా పరిచ్ఛిన్నత్వేఽపి బ్రహ్మణః సంయోగాఖ్యా తత్ప్రాప్తిరనిత్యత్వాదయుక్తా । తాదాత్మ్యం తూక్తన్యాయనిరస్తమ్ ।
పక్షాన్తరం నిరాహ —
నాపీతి ।
తదభావం వక్తుం సంస్కారద్వైవిధ్యమాహ —
సంస్కారో హీతి ।
ప్రకారప్రకారిప్రసిద్ధ్యర్థౌ నిపాతౌ ।
గుణాధానేన ముక్తేర్న సంస్కార్యతేత్యాహ —
నేతి ।
దోషనిరాసేనాపి న తస్యాః సంస్కార్యతేత్యాహ —
నాపీతి ।
ఆగన్తుకగుణదోషయోరభావేఽపి నైసర్గికావిద్యాదోషాత్తన్నివృత్త్యా ముక్తేః సంస్కార్యతేతి శఙ్కతే —
స్వాత్మేతి ।
వస్తుతః స్వాత్మైవ ప్రతీత్యా ధర్మః సన్నితి యావత్ ।
స్వాభావికస్యాపి తిరస్కృతస్య క్రియాతోఽభివ్యక్తౌ దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
కిమాత్మా స్వాశ్రయక్రియయా దోషాపనుత్త్యా సంస్క్రియతే కిం వాన్యాశ్రయక్రియయేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి —
నేతి ।
ఆత్మనోఽసఙ్గత్వాన్న క్రియాశ్రయత్వయోగ్యతేత్యయుక్తం, క్రియావత్త్వమిచ్ఛతాం తద్యోగ్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదాశ్రయేతి ।
ఆత్మనోఽపి వికారిత్వమాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
న కేవలమాత్మనో వికారిత్వే యుక్తివిరోధః, అపిత్వాగమవిరోధోఽపీత్యాహ —
అవికార్య ఇతి ।
‘నిష్కలం నిష్క్రియమ్ ‘ ఇత్యాదిశ్రుతిసముచ్చయార్థశ్చకారః । ‘న జాయతే మ్రియతే వా ‘ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
తచ్చేతి ।
ఆగమబాధనమనిష్టమ్ । వైదికానామితి శేషః ।
ఆద్యపక్షాయోగం నిగమయతి —
తస్మాన్నేతి ।
ద్వితీయం నిరాహ —
అన్యేతి ।
క్రియాయాః స్వాశ్రయే తద్యుక్తే వాతిశయహేతుత్వాత్ , అసఙ్గస్యాత్మనస్తదాశ్రయబుద్ధ్యాద్యసమ్బన్ధాత్ , తన్నిష్ఠా క్రియా సంస్కారమాత్మన్యాధాతుమలమిత్యర్థః ।
నాన్యాశ్రయా క్రియాన్యం సంస్కరోతీత్యత్ర వ్యభిచారం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఆదిపదం సన్ధ్యావన్దనాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
ఆత్మనో దేహాద్యతిరిక్తస్యాపి దేహాదిష్వవిద్యాధ్యాసాత్తదభిన్నస్యైవ తత్క్రియయా సంస్కార్యత్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ —
న । దేహేతి ।
అవిద్యాగృహీతస్యేతి ।
అవిద్యయా మనుష్యోఽహమితి మిథ్యాజ్ఞానదృష్టస్యేత్యర్థః ।
దేహాశ్రయక్రియయా దేహసంహతస్య తదభిన్నస్యాత్మనః సంస్క్రియమాణత్వముక్త్వా స్నానాచమనాదిక్రియాయా దేహాశ్రయత్వే మానమాహ —
ప్రత్యక్షం హీతి ।
అసంహతాత్మస్థక్రియయా తస్యైవ సంస్కార్యత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాధ్యక్షవిరోధమాహ —
తయేతి ।
కశ్చిదిత్యనిర్ధారితవిశేషమాముష్మికఫలోపభోగశక్తమస్తీత్యేవం ప్రతిపన్నం నిర్దిశతి ।
దృష్టాన్తేనోక్తం స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
దేహసంహతిఫలం తదభిమానిన ఇత్యుక్తం, ఆరోగ్యమపి కస్మాదసంహతాత్మగం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యానుభవవిరోధాదిత్యాహ —
అహమితి ।
సంస్కారఫలం శుద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । ఆత్మనో యథోక్తబుద్ధిమతోఽసంహతత్వమనుభవేన వారయతి —
స చేతి ।
కథం తర్హి స్నానాదీనాం కర్తృసంస్కారత్వప్రసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య సంహతస్యైవ కర్తృత్వాదిత్యాహ —
తేనేతి ।
ప్రయతేఽహమితి కర్తృత్వమనుభవితురపి తుల్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అహంప్రత్యయేతి ।
అనుభవితుర్నిత్యప్రకాశస్య న తద్విషయతేత్యర్థః ।
న కేవలమస్యాహన్ధీమాత్రే కర్తృత్వం కిన్తు ధీమాత్ర ఇత్యాహ —
ప్రత్యయినేతి ।
ఆత్మనో భోక్తురేవ కర్తృత్వమకర్తుర్భోగాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్ఫలం చేతి ।
సంహతస్య భోక్తృత్వే మానమాహ —
తయోరితి ।
జీవపరయోర్మధ్యే జీవో నానారసం కర్మఫలం భుఙ్క్తే ।
అసంహతస్యాభోక్తృత్వే మానమ్ —
అనశ్నన్నితి ।
పరమాత్మా స్వయమభుఞ్జాన ఎవ పశ్యన్వర్తతే ।
సంహతస్య భోక్తృత్వే వాక్యాన్తరమాహ —
ఆత్మేతి ।
ఆత్మీయం శరీరమాత్మా । దేహాదిసంయుక్తమాత్మానమిత్యర్థః । యద్వాత్మా భోక్తేత్యాహురితి సమ్బన్ధః । ఇన్ద్రియేత్యాది క్రియావిశేషణమ్ ।
నిర్గుణత్వాన్నిర్దోషత్వాచ్చ బ్రహ్మాత్మని ద్విధాపి సంస్కారో నేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తస్మిన్గుణదోషయోరభావే మానమాహ —
తథాచేతి ।
మూర్తిత్రయాత్మనా భేదం ప్రత్యాహ —
ఎక ఇతి ।
యథాహుః - ‘హరిర్బ్రహ్మా పినాకీతి బహుధైకోఽపి గీయతే ‘ ఇతి అఖణ్డజాడ్యం వ్యావర్తయతి —
దేవ ఇతి ।
ఆదిత్యాదివైషమ్యమాహ —
సర్వేతి ।
తర్హి కిమితి సర్వేషాం న భాతి, తత్రాహ —
గూఢ ఇతి ।
తర్హి తత్తద్భూతావచ్ఛిన్నత్వేన పరిచ్ఛిన్నత్వం, నేత్యాహ —
సర్వవ్యాపీతి ।
నభోవత్తాటస్థ్యం వారయతి —
సర్వభూతేతి ।
సర్వేషు భూతేష్వన్తఃస్థితస్య తత్తత్క్రియాకర్తృత్వం శఙ్కిత్వోక్తమ్ —
కర్మేతి ।
సర్వభూతేష్విత్యాదినా భూతానాం పృథగుక్తేః సద్వితీయత్వం, తత్రాహ —
సర్వేతి ।
సర్వేషాం భూతానామధివాసోఽధిష్ఠానమ్ । న చ కల్పితమధిష్ఠానాదర్థాన్తరమిత్యర్థః ।
న పరం కర్మణామేవాధ్యక్షోఽపి తు తద్వతామపీత్యాహ —
సాక్షీతి ।
తత్ర చైతన్యస్వాభావ్యం హేతుమాహ —
చేతేతి ।
కేవలో దృశ్యవర్జితోఽద్వితీయః । నిర్గుణో జ్ఞానాదిగుణరహితః । చకారో దోషాభావసముచ్చయార్థః ।
బ్రహ్మాత్మని గుణదోషాభావే మన్త్రాన్తరమాహ —
స ఇతి ।
స ప్రకృతః ‘యస్య సర్వాణి భూతాని’ ఇత్యాదావాత్మా పరితః సమన్తాదగాత్సర్వగతః । శుక్రమిత్యాదిశబ్దాః పుంలిఙ్గత్వేన నేయాః ‘స’ ఇత్యుపక్రమాత్ , ‘కవిర్మనీషీ’ ఇత్యాదినా చ పుంలిఙ్గత్వేనోపసంహారాత్ । శుక్రో దీప్తిమానకాయో లిఙ్గదేహహీనః । అవ్రణోఽక్షతోఽస్నావిరః శిరారహితస్తాభ్యాం స్థూలదేహాసత్త్వముక్తమ్ । శుద్ధో రాగాదిశూన్యః । అపాపవిద్ధో ధర్మాధర్మవిధురః ।
మన్త్రయోస్తాత్పర్యమాహ —
ఎతావితి ।
తథాపి మోక్షస్య కిమాయాతం, తదాహ —
బ్రహ్మేతి ।
ముక్తిబ్రహ్మణోరైక్యాత్తత్ర దోషాద్యభావాన్న తస్యాః సంస్కార్యతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఉత్పాద్యాదిదృష్టాన్తార్థోఽపిశబ్దః ।
ముక్తేరుత్పత్త్యాదిచతుష్టయం క్రియానుప్రవేశద్వారం మా భూత్పఞ్చమం తు కిఞ్చిద్భవిష్యతి నియమాభావాత్ , నేత్యాహ —
అత ఇతి ।
ఉత్పత్త్యాదిచతుష్టయమతఃశబ్దార్థః । తస్యా లోకవేదప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
మోక్షే క్రియాయా అననుప్రవేశే తదర్థప్రవృత్త్యానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానార్థత్వాన్మైవమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
క్రియానుప్రవేశద్వారాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । ఉపాస్తేరపి మోక్షే సాక్షాత్ప్రవేశో నేతి వక్తుం గన్ధమాత్రస్యేత్యుక్తమ్ । బాహ్యక్రియాయాస్తత్రాప్రవేశే కైముతికన్యాయార్థోఽపిశబ్దః ।
మోక్షేజ్ఞానప్రవేశే తస్య క్రియాత్వాదస్త్యేవ తత్ప్రవేశస్తత్రేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తస్య మానసవ్యాపారత్వేఽపి న వైధక్రియాత్వమ్ ।
తతో జన్యఫలాదజన్యఫలత్వేన విశేషాదిత్యాహ —
నేతి ।
వైధక్రియాత్వమ్ ।
వైధక్రియా యత్నేచ్ఛాసాధ్యా జ్ఞానం న తథేత్యపరం విశేషమాహ —
క్రియా హీతి ।
యత్ర విషయే యా వస్త్వనపేక్షా చోద్యతే తత్ర సా క్రియా హి నామేతి యోజనా । క్రియాతద్ధర్మప్రసిద్ధార్థౌ నిపాతౌ ।
వస్తు చేన్న కారణం కిం తర్హి తథా తదాహ —
పురుషేతి ।
వస్త్వనపేక్షా పున్తన్త్రా చ క్రియేత్యత్ర దృష్టాన్తద్వయమాహ —
యథేతి ।
గృహీతమధ్వర్యుణేతి శేషః । వషట్కరిష్యన్నితి హోతోక్తః । సన్ధ్యాం తదభిమానినీం దేవతామిత్యర్థః । ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ ఇత్యాదిగ్రహీతుమాదిపదమ్ । ఎవమాదిషు వాక్యేషు వస్త్వనపేక్షం పున్తత్త్రం చ ధ్యానం విధీయతే తథా క్రియాన్తరమపీత్యర్థః ।
నను మానసత్వావిశేషావిశేషాద్ధ్యానమపి జ్ఞానమేవేతి నాస్య క్రియాదృష్టాన్తత్వమ్ , తత్రాహ —
ధ్యానమితి ।
జ్ఞానస్యాపి తుల్యం పున్త్న్త్రత్వం తదాశ్రయత్వాత్తత్రాహ —
జ్ఞానం త్వితి ।
ప్రమాణద్వారా తస్య పున్తన్త్రత్వమాశఙ్క్యాహ —
ప్రమాణం చేతి ।
జ్ఞానస్యాపున్తన్త్రత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
తర్హి జ్ఞానస్య నిత్యత్వం, నేత్యాహ —
కేవలేతి ।
విశేషణకృత్యమాహ —
నేతి ।
ఎవకారవ్యావర్త్యమాహ —
నాపీతి ।
జ్ఞానధ్యానయోర్మానసక్రియాత్వేఽపి గోబలీవర్దవద్భేదం మత్వా వైశేష్యం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థోఽపున్తన్త్రత్వమ్ ।
ధ్యానస్య వస్త్వనపేక్షత్వే దృష్టాన్తావుక్త్వా తస్య తద్విరోధిత్వే దృష్టాన్తావాచష్టే —
యథా చేతి ।
సాపి ధీర్మానసత్వాజ్జ్ఞానమేవేత్యాశఙ్క్యాహ —
కేవలేతి ।
న జ్ఞానమితి తుశబ్దార్థః । వస్త్వనధీనత్వం కైవల్యమ్ । ఎవకారోఽయోగవ్యవచ్ఛేదకః ।
ఉక్తబుద్ధేరుక్తక్రియాత్వనియమే హేత్వన్తరమాహ —
పురుషేతి ।
యథైతౌ దృష్టాన్తౌ తథా క్రియాన్తరమపీతి యథాశబ్దో నేయః ।
జ్ఞానమపి యోషిదాదావగ్నిధీతుల్యమితి, నేత్యాహ —
యా త్వితి ।
తస్యాస్తర్హి కిం కారణం, తదాహ —
కిం తర్హితి ।
ప్రకృతదృష్టాన్తమపేక్ష్య ప్రత్యక్షవిషయపదమ్ । తేన యుక్తమేవ వైషమ్యం వైధక్రియాధియోరిత్యాహ —
ఇతి జ్ఞానమితి ।
అధ్యక్షధియోఽర్థజన్యతయా తత్తన్త్రత్వేఽపి శబ్దాద్యర్థధియస్తదభావాచ్చోదనాదిజన్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎవమితి ।
అనుమానాదావర్థాజన్యత్వేఽపి లిఙ్గాదిజన్యత్వాన్న చోదనాద్యపేక్షేతి భావః ।
లౌకికధియశ్చోదనాద్యనపేక్షత్వేఽపి బ్రహ్మధీరలౌకికత్వాత్తదపేక్షత ఇత్యాశఙ్క్య దార్ష్టాన్తికం నిగమయతి —
తత్రేతి ।
పూర్వోక్తరీత్యా సమ్యగ్జ్ఞానే వస్తుమాత్రతన్త్రే సతీతి యావత్ । యథాభూతత్వం సదైకరూప్యమ్ ।
వైధక్రియాతో వైశేష్యోక్త్యా జ్ఞానస్యావిధేయత్వముక్తమ్ । తత్ర జ్ఞానే లిఙాదిశ్రుత్యా దృష్టవిధేస్తర్కానిరస్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తద్విషయ ఇతి ।
తదేవ జ్ఞానం విషయః । తత్ర యద్యపి లిఙాదయః శ్రుతాస్తథాపి స్తుత్యర్థవాదతయా ‘విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యః’ ఇత్యాదివదవతిష్ఠన్తే । అనియోజ్యమపున్తన్త్రతయా నియోగానర్హం నియోజ్యేన వా హీనం జ్ఞానం తద్విషయత్వాత్తేషామవిధాయకత్వాదిత్యర్థః ।
కుణ్ఠీభావే దృష్టాన్తమాహ —
ఉపలాదిష్వితి ।
బిధేయజ్ఞానస్య కర్మణి బ్రహ్మణ్యతిశయాజనకత్వాచ్చ న విధేయతేత్యాహ —
అహేయేతి ।
అనుష్ఠేయానుష్ఠాత్రోరభావాద్విధ్యభావే శ్రుతేరపి తదపేక్షత్వేనాసమ్భవాద్విధిశబ్దవైయర్థ్యమితి శఙ్కతే —
కిమర్థానీతి ।
యో ద్రష్టవ్యః స ఆత్మైవేతి తత్త్వప్రతిపాదకాని తానీత్యశఙ్క్యాహ —
విధీతి ।
తేషామర్థవత్త్వం బ్రువాణః సమాధత్తే —
స్వాభావికేతి ।
సఙ్గృహీతం విభజతే —
యో హీతి ।
బాహిర్ముఖ్యం శబ్దాదిప్రవణత్వమ్ ।
పుమర్థముద్దిశ్య ప్రవృత్తేః శ్రుత్యా కిమితి పరావర్త్యతే, శ్రుతేరనర్థకరత్వాపాతాత్తత్రాహ —
న చేతి ।
బాహ్యోఽర్థః సప్తమ్యర్థః ।
కిమితి తర్హి శ్రుతిః సర్వానపి పురుషాన్నానుసరతి, తత్రాహ —
తమితి ।
అగ్నేర్దాహప్రవృత్తివదాత్మనో విషయప్రవృత్తిరపి నిరోద్ధుమశక్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
కార్యేతి ।
ఆత్మధియోఽనాత్మదర్శనే సత్యపి సమ్భవాత్కిమితి తతో విముఖీకరణం, తత్రాహ —
ప్రత్యగితి ।
తత్ర చేతసః స్రోతస్తదాభిముఖ్యం తద్భావేనేతి యావత్ । సత్యనాత్మదర్శనే తత్ప్రవణస్య చేతసో న ప్రత్యగాభిముఖ్యమిత్యనాత్మధీనిరాసేన ఫలభూతాత్మదృష్టిస్తావకతయా తదాభిముఖ్యాయాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధా ఎవం శ్రవణాదయో విధిసరూపైర్వాక్యైరనూద్యన్తే । తేన విధికార్యలేశలాభాద్విధిచ్ఛాయాన్యేతాని న విధయ ఇత్యర్థః ।
అస్తు వా ముముక్షుప్రవృత్తేర్వైధత్వాద్వాక్యభేదేన శ్రవణాదివిధిః తథాపి వస్తునో విధ్యయోగ్యత్వాన్న తజ్జ్ఞానే విధిరిత్యాహ —
తస్యేతి ।
యదిదం బ్రహ్మక్షత్రాది తత్సర్వమాత్మైవేతి బాధాయాం సామానాధికరణ్యాద్ద్వైతాభావోక్త్యాత్మనోఽద్వితీయత్వేన పూర్ణత్వోక్తేర్న తత్ర హేయత్వమాదేయత్వం చేత్యాహ —
ఇదమితి ।
అవిద్యాదశాయామాత్మనః సద్వితీయతయా హేయత్వాదిసిద్ధిమాశఙ్క్యాఙ్గీకుర్వన్విద్యావస్థాయామాత్మాతిరిక్తక్రియాద్యభావాన్న హేయత్వాదీత్యాహ —
యత్రేతి ।
న కేవలం విద్యావస్థాయామేవాత్మని జ్ఞాత్రాదివిభాగాభావః కిన్త్వవస్థాన్తరేఽపీత్యాహ —
విజ్ఞాతారమితి ।
ఆత్మనః స్వవిషయే జ్ఞేయత్వాభావేఽపి బ్రహ్మణి తద్భావాదాదేయతా తత్ర స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అయమితి ।
ఆదిశబ్ద ఆత్మతత్త్వవాదిసర్వవాక్యసఙ్గ్రహార్థః ।
ప్రతిపత్తివిధిశేషతయైవ బ్రహ్మ శాస్త్రీయమిత్యేతన్నిరాకృత్య తత్రైవసూచితం పూర్వపక్షమనువదతి —
యదపీతి ।
ఆత్మధియో హానాద్యనుపాయత్వం, విఫలత్వం వా । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి —
తథేతి ।
ద్వితీయం దూషయతి —
అలఙ్కారో హీతి ।
బ్రహ్మాత్మావగతేరుక్తఫలత్వే మానం హిశబ్దసూచితమాహ —
తథా చేతి ।
అయం పరమాత్మాహమస్మీత్యపరోక్షతయా యది కశ్చిత్పురుషో జానీయాత్ । ఆత్మసాక్షాత్కారదౌర్లభ్యద్యోతీ చేచ్ఛబ్దః । స స్వాతిరిక్తమాత్మనః కిం ఫలమిచ్ఛన్కస్య వా పుత్రాదేః ఫలాయ తదలాభేన శరీరం తప్యమానమను తదుపాధిః సఞ్జ్వరేత్తప్యేత । నిరూపాధ్యాత్మవిదో నాన్యదస్తి ఫలం నాప్యన్యః పుత్రాదిరిత్యాక్షేపః ।
తత్రైవ స్మృతిమాహ —
ఎతదితి ।
గుహ్యతమం శాస్త్రమేతత్తస్య బుద్ధిః అర్థతః విధిశేషత్వేన బ్రహ్మణో న శాస్త్రగమ్యతేత్యుక్తముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
జ్ఞానస్య విధేయత్వాభావస్తథావిధఫలత్వం చ తచ్ఛబ్దార్థః । ప్రమాప్రమారూపధీమాత్రవిషయః ప్రతిపత్తిశబ్దః । తద్విధివిషయతయేతి పూర్వవత్ ।
యూపాదిదృష్టాన్తేన విధిశేషతయా బ్రహ్మణః శాస్త్రగమ్యత్వముక్తం నిరస్య ప్రవృత్తినివృత్తీత్యాదావుక్తమనుభాషతే —
యదపీతి ।
కిం వస్త్వేవ నాస్తి వేదాన్తవేద్యం, తస్యాప్రసిద్ధత్వాత్తదుద్దిశ్య ప్రతిపాదనాయోగాత్ , ఆహోస్విత్తస్య క్రియాశేషతేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి —
తన్నేతి ।
ఔపనిషదస్య పురుషస్యేత్యాద్యనిరాసం సూచితం ప్రపఞ్చయతి —
యోఽసావితి ।
తస్యాపి చైతన్యాత్కర్తృత్వేన క్రియాశేషత్వమాశఙ్క్యానన్యశేషత్వాదితి ద్వితీయం నిరాసముక్తం వివృణోతి —
అసంసారీతి ।
తత్ర పూర్ణత్వం హేతుమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
కర్తృత్వేనానన్వయేఽపి క్రియాయామాత్మా కర్మత్వేనాన్వేష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉత్పాద్యాదీతి ।
వినియోజకమానాభావాదపి నాన్వయః ।
తద్ధి ప్రకరణం, వాక్యం వా । నాద్య ఇత్యాహ —
స్వప్రకరణస్థ ఇతి ।
పర్ణతావద్వాక్యం వినియోజకమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి —
అనన్యేతి ।
ఆత్మనో జుహ్వాదివదవ్యభిచరితక్రతుసంబన్ధాభావాదిత్యర్థః ।
పక్షద్వయనిరాసం నిగమయతి —
నాసావితి ।
తస్య న క్రియాశేషత్వమపీతి వివక్షితమ్ ।
వేదాన్తవేద్యవస్తునో నిరాసాయోగే హేత్వన్తరమాహ —
స ఎష ఇతి ।
యః ఖల్వాత్మా ‘అథాత ఆదేశః’ ‘నేతి నేతి’ ఇతి విశ్వదృశ్యనిషేధేనోక్తః స ఎష పఞ్చమేఽపి నిరూప్యత ఇత్యత్ర వస్తున్యాత్మశబ్దాత్ , తస్య చాత్మత్వాదేవానిరాకార్యత్వాత్ , తత్కర్తురేవాత్మత్వాత్తత ఎవ తస్యోద్దిశ్య ప్రతిపాద్యత్వమపి సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఔపనిషదత్వం పురుషస్యామృష్యన్నాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
అహన్ధీవిషయత్వం దూషయన్విశేషణం సమర్థయతే —
నేత్యాదినా ।
సంస్కార్యత్వనిరాసే ‘సాక్షీ చేతా’ ఇతిమన్త్రేణాత్మనః సర్వసాక్షిత్వముక్తమ్ । తేనాహన్ధీవిషయత్వస్య ప్రత్యుక్తత్వాదవిరుద్ధమౌపనిషదత్వమిత్యర్థః ।
తథాపి కర్మకాణ్డే తర్కశాస్త్రే చ సిద్ధత్వాన్న తస్యౌపనిషదత్వమ్ , తత్రాహ —
నహీతి ।
తత్సాక్షీతి విధికాణ్డాగమ్యత్వోక్తిః ।
బౌద్ధసిద్ధాన్తేఽనధిగతిమాహ —
సర్వేతి ।
సర్వేషు నశ్యత్సు భూతేషు స్థితో న నశ్యతీత్యర్థః ।
నైయాయికాదిమతే తదనధిగతిమాహ —
సమ ఇతి ।
నిర్విశేష ఇత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యసమయసిద్ధత్వం నిరస్యతి —
ఎక ఇతి ।
చైతన్యాన్తరశూన్యత్వమైక్యమ్ ।
భర్తృప్రపఞ్చాదిమతే ప్రసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
కూటస్థేతి ।
కౌటస్థ్యే కథం కారణత్వమ్ , తత్రాహ —
సర్వస్యేతి ।
సర్పాధిష్ఠానరజ్జోరివ బ్రహ్మణోఽపి ద్వైతాధిష్ఠానత్వాత్కారణత్వమావిద్యకమితి భావః ।
అన్యతోఽనధిగతౌ ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
జ్ఞాతే హి బాధో నాన్యథేత్యర్థః ।
విధికాణ్డానధిగతిఫలమాహ —
విధీతి ।
తత్ర హేత్వన్తరమాహ —
ఆత్మత్వాదితి ।
ఆత్మా సర్వశేషిత్వాన్నాన్యశేషః స కథం విధిశేషః స్యాదిత్యర్థః । విధికాణ్డాజ్ఞాతత్వముక్తం సముచ్చేతుం చశబ్దః ।
కిం చ హేయోపాదేయవిషయౌ విధినిషేధౌ నాత్మని విపరీతే స్యాతామిత్యాహ —
నేతి ।
తస్యాపి సంసారిణోఽనాశితయా హేయత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
సర్వం హీతి ।
నిరవధికనాశాసిద్ధేరిత్యర్థః ।
సంసారస్యైవ నాశో న పురుషస్యేతి వక్తుం వికారజాతమిత్యుక్తమ్ । ఘటాదేర్మృదాదౌ నాశాత్కథం పురుషావధిః సర్వస్య నాశస్తత్రాహ —
పురుష ఇతి ।
కల్పితస్యానధిష్ఠానత్వాత్పురుషో నిత్యసత్స్వభావస్తదధిష్ఠానత్వేన విశ్వోదయవ్యహేతురిత్యర్థః ।
పురుషస్య పరిణామినిత్యత్వాత్ , పరిణామోదయవ్యయాభ్యాం హానాదానే స్యాతామిత్యాశఙ్క్యాహ —
విక్రియేతి ।
సావయవత్వాదిస్తద్ధేతుః ।
అశుద్ధత్వాదిత్యాగేన శుద్ధత్వాదేరాదేయత్వం శఙ్కిత్వాహ —
అత ఇతి ।
ఆత్మని స్వతో ధర్మతశ్చానన్యథాత్వమతఃశబ్దార్థః ।
పురుషావధిర్నాశః సర్వస్యేత్యత్ర శ్రుతిమాహ —
తస్మాదితి ।
కల్పితస్యాకల్పితమధిష్ఠానమిత్యుక్తయుక్తిపరామర్శీ తచ్ఛబ్దః । యథేన్ద్రియాదిభ్యో నైవం పురుషాదస్తి కిఞ్చిత్పరం సా పురుషాఖ్యా కాష్ఠా సూక్ష్మత్వమహత్త్వాదేరవధిః సైవ పరా గతిః పరమపురుషార్థ ఇత్యర్థః ।
నిరతిశయస్వతన్త్రతయా విధ్యశేషత్వే శ్రుతిరుక్తా । మానాన్తరాగమ్యతయా వేదాన్తైకవేద్యత్వే శ్రుతిమాహ —
తం త్వితి ।
యస్త్వదుక్తసవిశేషబ్రహ్మణః ‘పృథివ్యేవ యస్యాయతనమ్ ‘ ఇత్యుపక్రమ్యోక్తమధిష్ఠానం తమౌపనిషద్భిరేవ జ్ఞేయం పురుషం త్వా త్వాం పృచ్ఛామి । హే శాకల్యేతి యాజ్ఞవల్క్యస్య ప్రశ్నః ।
విశేషణాభిప్రాయం వివృణోతి —
ఔపనిషదత్వేతి ।
ఔపనిషదత్వేఽనన్యశేషత్వే చాత్మనః సిద్ధే పరస్య ప్రతిజ్ఞా నిర్మూలేత్యాహ —
అత ఇతి ।
తథా హీత్యాదౌ వేదాన్తానామర్థవత్త్వమభియుక్తోక్తివిరుద్ధమిత్యుక్తమనువదతి —
యదపీతి ।
తస్యాన్యవిషయత్వం వదన్ప్రకృతావిరోధిత్వమాహ —
తద్ధర్మేతి ।
'దృష్టో హి తస్యార్థః ఫలవదర్థబోధనమ్ ‘ ఇతి వక్తవ్యే ధర్మజిజ్ఞాసాప్రక్రమాద్ధర్మకర్మణోశ్చైక్యాద్యదుక్తం కర్మాబోధనం తద్విధినిషేధవివక్షయోక్తమ్ । యత్తు చోదనాసూత్రే చోదనాపదవ్యాఖ్యానం తదప్రతికూలం, పదార్థమాత్రకథనాత్ । పరీష్టిసూత్రప్రముఖమపి సూత్రజాతం పూర్వసూత్రాభ్యాం తత్తద్భాష్యైశ్చ సహ ప్రకమవశాత్కర్మకాణ్డార్థమేవాతో బ్రహ్మబోధనమితి వేదైకదేశస్య ఫలమిత్యుపనిషదర్థవత్తేత్యర్థః ।
అర్థవాదాధికరణవిరోధం విధాన్తరేణ నిరస్యతి —
అపి చేతి ।
తత్ర ఖల్వక్రియార్థత్వే సత్యానర్థక్యం భూతోపదేశవిశేషస్య వా । తన్మాత్రస్య వా । తత్రాద్యముపేత్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
ఆమ్నాయస్యేతి ।
'వషట్కర్తుః ప్రథమభక్షః’ దేవదత్తో భుక్త్వా నిర్గత ఇత్యాదిభూతోపదేశస్య సమ్బన్ధయోగ్యతావాచివిభక్తియుక్తస్య ద్రవ్యాదివాచినః సాక్షాత్కార్యార్థత్వాభావాత్ఫలవదర్థరాహిత్యమ్ । అతోఽవిశేషాత్కార్యోపదేశస్యాపి తత్ప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
ఉక్తభూతోపదేశేఽపి కర్తవ్యాదిపదాధ్యాహారాత్కార్యశేషద్రవ్యాద్యర్థతయా ఫలవదర్థసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
ప్రవృత్తీతి ।
తత్సాధ్యాతిరేకేణ భూతమపి ద్రవ్యాదివస్తు వషట్కర్తురిత్యాదివాక్యమధ్యాహృతకార్యశేషత్వేనాభిదధాతి, భూతభవ్యన్యాయాత్ । అతో భూతోపదేశస్యార్థవత్త్వాన్నాతిప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
కార్యాన్వితస్వార్థాభిధానేఽపి యోగ్యాన్వితాభిధానాత్తేనైవ కార్యాస్పృష్టవస్తూపదేశోఽపి స్యాదిత్యాహ —
కూటస్థేతి ।
నను న తాదృగస్తి వస్తు, సర్వస్యోపదిశ్యమానభూతస్య కార్యస్పర్శితయా కార్యత్వాత్ , తత్రాహ —
నహీతి ।
క్రియా కార్యమ్ । భూతస్య తత్సంసర్గస్తాదాత్మ్యం ఫలఫలిభావో వా । నాద్యః, క్రీయాద్వారా హేతుహేతుమద్భావాభ్యుపగమాత్ । ద్వితీయేఽపి న తయోరైక్యం ఫలఫలిత్వస్య భేదకత్వాదిత్యర్థః ।
భూతస్యాకార్యత్వేఽపి తద్ధేతుత్వాత్తచ్ఛేషత్వాత్తదుపదేశోఽపి తచ్ఛేష ఎవ, గామానయేత్యాదావాద్యవ్యుత్పత్తేః కార్యాన్వితవిషయత్వాత్ , అతో న కూటస్థోపదేశోఽస్తీతి చోదయతి —
అక్రియాత్వేఽపీతి ।
కార్యస్యాకార్యాన్తరాత్కార్యపదస్య తదన్వితార్థావాచిత్వాద్యోగ్యేతరాన్వయస్యైవ సర్వపదశక్తివిషయత్వాత్పుత్రజన్మాదివాక్యే వాద్యవ్యుత్పత్తేరకార్యార్థేఽపి దృష్టేర్భూతోక్తేరకార్యార్థత్వాత్కూటస్థోక్తిః స్యాదిత్యాహ —
నైష ఇతి ।
ఉక్తరీత్యా భూతోక్తేర్న కార్యార్థత్వమ్ । అస్తు వా తత్సాపేక్షత్వాద్ద్రవ్యాదేస్తదుక్తేస్తాదర్థ్యం తథాపి యత్కార్యనివర్తనశక్తిమద్భూతం తదుక్తమేవ । న చ తత్కార్యం, తద్ధేతుత్వాత్ । తస్య కార్యాన్వయేఽపి న తదన్వయిత్వం వాచ్యత్వనిమిత్తం, కార్యస్య తదభావేఽపి వాచ్యత్వాత్ । అతో యోగ్యాన్వితద్రవ్యాదేస్తచ్ఛబ్దవాచ్యత్వవత్కార్యానన్వితస్యాపి వస్తునో వేదాన్తార్థతేత్యర్థః ।
తథాపి కార్యశేషత్వేనైవాన్యత్ర భూతోక్తేర్న స్వతన్త్రభూతోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
క్రియార్థత్వమితి ।
భూతోపదేశస్య కార్యశేషత్వం ఫలవత్త్వాయేష్టమ్ । న చ కార్యస్య వాచ్యకోటినివేశోఽస్తీత్యర్థః ।
కార్యార్థత్వేన భూతోక్తౌ కార్యశేషేఽపి కథం సిద్ధే శబ్దప్రామాణ్యం, తత్రాహ —
న చేతి ।
భూతోపదేశస్య కార్యశేషత్వమాత్రేణ తదశేషభూతం భూతం నైవానుపదిష్టం, తదుపదేశస్యాజ్ఞాతార్థగన్తృత్వేనాధ్యక్షాదివన్మానత్వాదిత్యర్థః ।
అజ్ఞాతార్థోపదేశిత్వేఽపి వేదాన్తానామకార్యశేషత్వేన వైఫల్యాన్న ప్రామాణ్యం, వాక్యప్రామాణ్యస్య ఫలాధీనత్వాదితి శఙ్కతే —
యదీతి ।
భూతం యద్యుపదిష్టముపదిశ్యతాం నామ తథాపి కిం తేనోపదిష్టేన తవ శ్రోతుర్వక్తుర్వా స్యాదితి యోజనా ।
కార్యోపదేశవదజ్ఞాతాత్మోపదేశాత్మకం వేదాన్తవాక్యమనన్యశేషత్వేఽపి ఫలవత్త్వేన మానమిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
కార్యశేషోపదేశస్య కార్యఫలేన ఫలవత్త్వాత్ప్రామాణ్యేఽపి కథమాత్మోపదేశస్య ఫలవత్త్వేన తథాత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదవగత్యేతి ।
మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చేతి విగ్రహః తస్య భ్రాన్తిత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి —
సంసారేతి ।
వేదాన్తప్రామాణ్యం ఫలవత్త్వేన సదృష్టాన్తముక్తం నిగమయతి —
ఇత్యవిశిష్టమితి ।
విధివాక్యస్థద్రవ్యాదిశబ్దానాం శుద్ధసిద్ధార్థతామిత్థమాపాద్య తథైవ బ్రహ్మ శాబ్దమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం నిషేధవాక్యవద్వేదాన్తానాం సిద్ధార్థతేత్యాహ —
అపి చేతి ।
కృతేర్భావార్థవిషయత్వాన్నిషేధేషు భావార్థాభావాత్కృతినివృత్తౌ తదవినాభూతం కార్యమపి నివర్తత ఇతి మత్వాహ —
బ్రహ్మణ ఇతి
నివృత్తిరేవ కార్యం తద్ధేతుర్వేతి కుతో నిషేధానామకార్యార్థతేత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
ప్రాప్తక్రియానివృత్తిత్వాత్తస్యా నోభయార్థత్వమ్ । విమతం, న కార్యం, తద్ధేతుర్వా, నివృత్తిత్వాత్ , ఘటనివృత్తివదిత్యర్థః ।
నివృత్తేరుభయభావాభావేఽపి కిమాయాతం తదుపదేశానాం, తదాహ —
అక్రియేతి ।
అకార్యార్థానమితి యావత్ ।
నను ‘న హన్తవ్యః’ ఇత్యత్ర హననం న కుర్యాదితి న వాక్యార్థః కిం త్వహననం కుర్యాదితి । తతో హననవిరోధినీ సఙ్కల్పక్రియా హననం న కుర్యామిత్యేవంరూపా కార్యతయా విధీయతే, తేన నిషేధవాక్యమపి నియోగనిష్ఠమేవ, నేత్యాహ —
న చేతి ।
స్వభావతః శాస్త్రాదృతే రాగాదేవ ప్రాప్తో యో హన్తేర్ధాతోరర్థో హననం తేన నఞోఽనురాగః సమ్బన్ధో యదా తదా భవత్యహననమితి । తత్కార్యమిత్యుక్తే హననవిరోధినీ సఙ్కల్పక్రియా, హననప్రవృత్తేర్విధారకో యత్నో వా కార్యత్వేన విధీయతే వినా విధిమప్రాప్తత్వాత్ । తథా చ తథావిధక్రియావిధినిష్ఠం నిషేధవాక్యమితి కల్పయితుం నైవ శక్యమిత్యర్థః ।
క్క తర్హీదం వాక్యం త్వన్మతే పర్యవసితం, తదాహ —
హననేతి ।
ఔదాసీన్యం స్వాస్థ్యాదప్రచ్యుతిః స్వతోఽపి స్యాదితి ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యోపలక్ష్యం విశినష్టి —
హననేత్యాదినా ।
తస్మిన్పర్యవసితమస్మన్మతే నిషేధవాక్యమ్ । తద్వ్యతిరేకేణార్థాన్తరం తస్యాశక్యం వక్తుమిత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ —
నఞశ్చేతి ।
చకారోఽవధారణే । ఎష ఎవ చ నఞః స్వభావో యత్ప్రతియోగినోఽభావబోధనమ్ । న చ తదన్యతద్విరోధినోరపి తదర్థత్వం, అభావార్థస్యైవ తస్య స్వార్థసమ్బన్ధిన్యర్థాన్తరే లాక్షణికత్వే తత్రాపి శక్తికల్పనాయాం గౌరవాత్ । ‘నామధాత్వర్థయోగీ తు నైవ నఞ్ ప్రతిషేధకః । వదత్యబ్రాహ్మణాధర్మావన్యమాత్రవిరోధినౌ ‘ ఇత్యపి లక్షణయైవార్థాన్తరే నఞః ప్రవృత్తిరుక్తేతి భావః ।
తర్హి నఞర్థే హననాభావే నియోగాత్తన్నిష్ఠం వాక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అభావేతి ।
భావార్థో దధ్యాదిర్వా నియోగవిషయతయా తన్నిష్పత్తిహేతుర్నాభావః, తస్యానాదిత్వాత్తద్విషయత్వే నియోగస్యాననుష్ఠేయత్వాపాతాత్ । న చైతత్ప్రాగభావపాలనం కార్యం, స్వాస్థ్యాదప్రచ్యుతిరూపౌదాసీన్యాదేవ తత్సిద్ధేః । నఞోఽర్థో దృష్టః సన్నౌదాసీన్యం పుంసః స్థాపయత్యతోఽనుష్ఠేయాభావాన్న నియోగనిష్ఠం వాక్యమిత్యర్థః ।
యద్వా న నిషేధవాక్యే ప్రకృత్యర్థేన నఞః సమ్బన్ధోఽపి తు ప్రత్యయార్థేన, తస్య ప్రాధాన్యాత్ప్రకృత్యర్థస్యాన్యోపసర్జనత్వాత్ । అతో హననస్య యదిష్టోపాయత్వం ప్రవర్తకం తదేవ ప్రత్యయేనానూద్య నఞా నిషిధ్యతే, బ్రహ్మహననమిష్టోపాయో నేతి । తథా చౌదాసీన్యే పురుషః స్థాస్యతి, తదాహ —
అభావేతి ।
ప్రత్యయార్థేన నఞః సమ్బన్ధే కథం ప్రకృత్యర్థస్య హననక్రియాయా నివృత్తిః, తత్రాహ —
సా చేతి ।
ప్రత్యయార్థేష్టోపాయతానిషేధే ప్రకృత్యర్థః స్వయమేవ నివర్తతే ఆపాతతో హితోపాయత్వబుద్ధ్యా ప్రవృత్తస్వ తతోఽధికతరానర్థహేతుత్వబుద్ధౌ ప్రవృత్త్యయోగాదిత్యర్థః ।
నిషేధవాక్యానామిత్థమర్థముక్త్వా సిద్ధార్థత్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
భావార్థాభావే కృత్యభావాత్తదవినాభూతకార్యాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । ప్రకృత్యర్థస్య హననాదేరిష్టోపాయత్వం భ్రాన్తిప్రాప్తం ప్రత్యయేనానూద్య నఞా తన్నిషేధే తస్యానర్థహేతుత్వబోధినిషేధవాక్యం తన్నివృత్త్యుపలక్షితౌదాసీన్యే పర్యవస్యతీత్యర్థః ।
నను ‘నేేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యమ్ ‘ ఇత్యాదావీక్షణవిరుద్ధా సఙ్కల్పక్రియా నేక్ష ఇత్యేవంలక్షణా విధీయతే, తథాత్రాపి హననవిరూద్ధా న హన్యామితి సఙ్కల్పక్రియా విధీయతాం, తత్కథం నిషేధవాక్యస్యోక్తార్థత్వం, తత్రాహ —
అన్యత్రేతి ।
తత్ర హి ‘తస్య బ్రహ్మచారిణో వ్రతమ్ ‘ ఇత్యనుష్ఠేయవాచివ్రతశబ్దోపక్రమాదేకస్మిన్వాక్యే ప్రక్రమాధీనత్వాదుపసంహారస్యాఖ్యాతాన్వితేన నఞా దృష్టోఽపి నిషేధోఽననుష్ఠేయత్వాదుపేక్ష్యతే । ధాత్వర్థయోగేన చ పర్యుదాసో లక్ష్యతే । తథా చేక్షణవిరుద్ధా క్రియా సామాన్యేన ప్రాప్తా, తద్విశేషబుభుత్సాయాం సర్వక్రియాప్రత్యాసన్నః సఙ్కల్ప ఇత్యవగతమ్ । ఈక్ష ఇతి తు సఙ్కల్పో నాద్రియతే, తత్పర్యుదాసవిరోధాత్ । అతోఽనీక్షణసఙ్కల్పలక్షణయా తద్విధిపరత్వం యుక్తమ్ । నైవం నిషేధేష్వపవాదకమస్తీతి విరోధిక్రియాలక్షణయా నానుష్ఠాననిష్ఠతేత్యర్థః । ఆదిపదం సమస్తపర్యుదాసవిషయసఙ్గ్రహార్థమ్ । హననాదావుద్యుక్తపరశ్వాదిపరావర్తనస్య తన్నివృత్తిత్వాత్తద్భావే హననాదిప్రాగభావపాలనసమ్భవాదుక్తనివృత్తేశ్చ నఞర్థధీఫలత్వాత్తదర్థో హననాదిగతేష్టోపాయత్వాభావ ఎవేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
నను నిషేధవాక్యవదకార్యార్థత్వేఽపి వేదాన్తానామర్థవత్త్వం చేదర్థవాదాధికరణం కథమిత్యాశఙ్క్య క్రియాసంనిహితార్థవాదాదివిషయం తదిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఉపనిషదాముక్తరీత్యార్థవత్త్వం తచ్ఛబ్దార్థః । ఉపాఖ్యానశబ్దః సమాన్యార్థః । ఆదిశబ్దస్తద్విశేషార్థః ।
ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదితిహేతోస్తద్బలేనాక్రిాయర్థానామప్రామాణ్యపూర్వపక్షస్య విధ్యేకవాక్యత్వేన ప్రామాణ్యసిద్ధాన్తస్య చోపలక్షణార్థమానర్థక్యాభిధానమిత్యుక్తమ్ । సర్వేషామేషాముక్తవిషయత్వావిశేషాదుపనిషదామపి పురుషార్థానవసాయిత్వాదర్థవాదాధికరణవిషయతేత్యాశఙ్క్య పూర్వపక్షోక్తమనువనది —
యదపీతి ।
తత్రోక్తం పరిహారం స్మారయతి —
తదితి ।
ఉక్తం వైషమ్యం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
జ్ఞానమాత్రాదూర్ధ్వం వా సంసారిత్వం, తత్త్వసాక్షాత్కారాద్వా । తత్రాద్యమఙ్గీకుర్వన్నాహ —
అత్రేతి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి —
నేత్యాదినా ।
తత్ప్రపఞ్చయతి —
నహీతి ।
శాబ్దజ్ఞానాభ్యాససంస్కృతం చేతో బ్రహ్మాత్మసాక్షాత్కారహేతురితి పక్షం ప్రతిక్షేప్తుం వేదేత్యాదిపదమ్ ।
తత్త్వసాక్షాత్కారవతో దుఃఖానుదయే దృష్టాన్తమాహ —
నహీతి ।
తస్యైవ సాంసారికసుఖానుత్పాదే దృష్టాన్తమాహ —
నచేతి ।
తత్త్వవిదో దేహాద్యభిమానహీనస్య సాంసారికసర్వధర్మాస్పర్శే మానమాహ —
తదుక్తమితి ।
జీవతోఽశరీరత్వం మమ మాతా వన్ధ్యేతివద్విరుద్ధమితి శఙ్కతే —
శరీర ఇతి ।
ఆత్మనో దేహసఙ్గతేరావిద్యకత్వాత్తత్త్వజ్ఞానేన తద్ధ్వస్తేర్జీవతోఽపి యుక్తమశరీరత్వమిత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
తస్యావిద్యకత్వమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయతి —
న హీతి ।
అశరీరత్వస్య స్వతస్త్వాదపి జీవతస్తదవిరుద్ధమిత్యాహ —
నిత్యమితి ।
ఆత్మనః సశరీరత్వమజ్ఞానాదిత్యుక్తమమృష్యన్నాశఙ్కతే —
తత్కృతేతి ।
న హ్యాత్మన ఇత్యత్ర ప్రకృతాత్మా తచ్ఛబ్దార్థః ।
ఆత్మనో దేహసమ్బన్ధాద్ధర్మాదికర్తృత్వం, స్వతో వా । ఆద్యే తస్య తద్యోగః స్వతోఽన్యతో వా । నాద్యః, తత్కృతధర్మాదినిమిత్తం సశరీరత్వమిత్యుక్తివిరోధాత్ । న ద్వితీయః, తస్యావిద్యామనిచ్ఛతో వస్తుత్వోపగమాద్ధర్మాదికర్తృకత్వాదృతే తస్యాతన్నిమిత్తత్వాద్దేహే ధర్మాదికార్యదృష్టేస్తదసిద్ధౌ తద్ద్వారా ధర్మాదేరాత్మకృతత్వాసిద్ధేరిత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
స్యాదాత్మకృతధర్మాద్యపేక్షయా తస్య దేహయోగే తద్ద్వారా తయోరాత్మకృతత్వమిత్యాహ —
శరీరేతి ।
నను ప్రాక్తనకర్మనిమిత్తం సమ్ప్రతితనం శరీరం, తచ్చ కర్మ ప్రాక్తనదేహయోగాధీనం, సోఽపి ప్రాచీనకర్మణేతి నేతరేతరాశ్రయత్వమ్ । న చానవస్థా, బీజాఙ్కురవత్కర్మదేహయోగయోరనాదిత్వాత్ , తత్రాహ —
అన్ధేతి ।
ఆత్మని కర్మయోగస్య దేహయోగస్య వాఽవిద్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
ఆత్మనః స్వతో ధర్మాదికర్తృతేతిపక్షం ప్రత్యాహ —
క్రియేతి ।
కూటస్థానన్తచిద్ధాతోరక్రియత్వాత్తస్య స్వతో ధర్మాద్యకర్తృత్వాన్న తత్కృతకర్మకృతమాత్మనః సశరీరత్వమిత్యర్థః ।
స్వగతక్రియాభావేఽపి కారకేషు సంనిధిమాత్రేణాస్య కర్తృతేతి దృష్టాన్తేన శఙ్కతే —
సంనిధీతి ।
వైషమ్యోక్త్యా ప్రత్యాహ —
నేతి ।
ఉపార్జనం స్వీకరణమ్ ।
అస్తు ప్రస్తుతేఽపి కిఞ్చిద్ధనదానాదితుల్యం సమ్బన్ధనిమిత్తమిత్యాశఙ్క్యాసఙ్గత్వాదాత్మనో వస్తుతస్తస్యాయోగాదవస్తుత్వే త్వన్మతహానిరితి మత్వాహ —
నత్వితి ।
స్వకృతధర్మాదికృతాత్మనః సదేహతేత్యేతదప్రామాణికమిత్యుక్త్వా స్వపక్షే మానమాహ —
మిథ్యేతి ।
నను మమేతిధీసక్తమధికారిణం కర్తారం చోద్దిశ్య యాగాదివిధేశ్చేతనస్యైవ కర్తృత్వమ్ । యథాహుః - ‘యజమానత్వమప్యాత్మా సక్రియత్వాత్ప్రపద్యతే । న పరిస్పన్ద ఎకైకా క్రియా నః కణభోజివత్ ॥ ‘ ఇతి, తత్రాహ —
ఎతేనేతి ।
క్రియాధారత్వనిరాసేనేత్యర్థః ।
దేహాదావాత్మధీర్మిథ్యేత్యత్ర మీమాంసకశ్చోదయతి —
అత్రేతి ।
ఆత్మనః స్వకీయే దేహాదావాత్మధీ రాజ్ఞో భృత్యాదావివ గౌణీ తతః స్వీయదేహాదినిమిత్తం తస్య కర్తృత్వాది వాస్తవమిత్యర్థః ।
నాత్మనో దేహాదావాత్మధీర్గౌణీ, తద్వ్యాపకాభావాదిత్యాహ —
నేతి ।
ప్రసిద్ధో వస్తుభేదో యస్య పుంసస్తస్యేతి యావత్ ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —
యస్యేతి ।
తస్యాన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయౌ గౌణావితి సమ్బన్ధః ।
తత్రోదాహరణమ్ —
యథేతి ।
తత్రైవ సింహశబ్దస్తద్ధీశ్చ, నాన్యత్రేత్యన్వయవ్యతిరేకౌ । అన్యః పురుషాదితి శేషః । తతశ్చ । సింహాదిత్యేతత్ । యః సింహపురుషయోరుక్తరీత్యా భేదం వేత్తి తస్యేతి షష్ఠీ నేయా । యథా సింహః పుమానిత్యుదాహరణం తథాగ్నిర్మాణవక ఇత్యాది గ్రాహ్యమితి యథాశబ్దో యోజ్యః ।
శబ్దధియోరగౌణత్వవిషయమాహ —
నేతి ।
న ప్రసిద్ధో భేదో యస్య తస్య పుంసోఽన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయౌ న గౌణౌ చేత్కథం తర్హి తస్యాన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయావిత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్య త్వితి ।
తత్ర సంశయే సమారోపితాంశగతౌ శబ్దప్రత్యయావుదాహరతి —
యథేతి ।
పురోవర్తినః స్థాణుత్వేఽపి స్థాణురయమిత్యగృహ్యమాణవిశేషత్వే హేతుమాహ —
మన్దేతి ।
తత్ర పురుషశబ్దప్రత్యయౌ పాక్షికావితి శేషః । వస్తుతః స్థాణువిషయత్వం, న ప్రతీతితః । ప్రతీతితస్త్వారోపితవిషయత్వమ్ ।
సంశయే సమారోపితగతౌ పాక్షికౌ శబ్దప్రత్యయావుదాహృత్య విపర్యయే తథావిధౌ నిశ్చితావుదాహరతి —
యథా వేతి ।
శుక్తికాయామితి వస్తుప్రవృత్త్యోక్తమ్ ।
సంశయే విపర్యయే చ దృష్టహేతుసాధారణధర్మదర్శనాదేః సమత్వాద్విపర్యయస్యైవోత్పత్తౌ కో హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ —
అకస్మాదితి ।
దృష్టహేత్వవిశేషేఽప్యదృష్టవశాదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తమిథునస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తద్వదితి ।
అవివేకినాం దేహాదావహన్ధీశబ్దయోర్మిథ్యాత్వేఽపి వివేకినాం తత్ర తౌ గౌణావిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆత్మేతి ।
అవివిక్తావవివేకోత్థభ్రాన్తికృతావితి యావత్ । ఆత్మీయేఽపి దేహాదావాత్మబుద్ధావాత్మీయత్వం తిరోహితం సర్పబుద్ధావివ రజ్జుత్వమితి మత్వా పరమతనిరాసముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తత్రాహన్ధియో మిథ్యాత్వేఽపి కిం సిధ్యతి, తదాహ —
తస్మాన్మిథ్యేతి ।
న కేవలం విదుషో జీవతోఽప్యశరీరత్వం యౌక్తికం కిన్తు శ్రౌతం చేత్యాహ —
తథా చేతి ।
‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే’ ఇతి పూర్వవాక్యే జీవన్ముక్తిరుక్తా స జీవన్ముక్తో దేహస్థోఽపి పూర్వవన్న సంసారీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
తద్యథేతి ।
తత్తత్ర జీవన్ముక్తదేహే జీవన్ముక్తే చ దృష్టాన్తః । యథా లోకేఽహినిర్ల్వయనీ సర్పనిర్మోకస్తదీయా దేహత్వగ్వల్మీకాదౌ ప్రత్యస్తా ప్రక్షిప్తా మృతా పూర్వమివాహినాత్మత్వేనానిష్టా వర్తేత తథైవేదం విదుషః శరీరం ముక్తేన ప్రాగివాత్మత్వేనానిష్టం తిష్ఠతీత్యర్థః ।
సర్పదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
అథేతి ।
తథార్థోఽథశబ్దః । యథా ప్రత్యస్తయా త్వచా ముక్తోఽపి తామహమితి నాహిరభిమన్యతే, తథాయం జీవన్ముక్తో దేహస్థోఽపి న తత్రాహన్ధియమాదధాతి । అత ఎవామృతః । దేహాభిమానవతో హి మృతిః । నిరుపాధిః సన్ప్రాణితి జీవతీతి ప్రాణః సాక్షీః । స చ బ్రహ్మైవ । తచ్చ తేజో విజ్ఞానం జ్యోతిరేవేత్యర్థః ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ —
సచక్షురితి ।
వస్తుతోఽచక్షురపి బాధితానువృత్త్యా సచక్షురివేత్యాది యోజ్యమ్ ।
శ్రౌతేఽర్యే స్మృతిమపి సంవాదయతి —
స్మృతిరపీతి ।
విదుషో జీవన్ముక్తౌ ప్రమితాయాం ఫలితమాహ —
తస్మాన్నేతి ।
ప్రమితం జీవన్ముక్తిసత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
ప్రతీతిమాత్రశరీరం సంసారిత్వమనుజానాతి —
యథేతి ।
నను బ్రహ్మవిదామేవాస్మాకం సంసారిత్వమబాధితమనుభూయతే, నేత్యాహ —
యస్యేతి ।
సాక్షాత్కృతసత్తత్త్వస్య పూర్వమివ సంసారిత్వాయోగాద్యుక్తా వస్తుమాత్రోక్తే రజ్జుస్వరూపోక్తివదర్థవత్తేత్యుపసంహరతి —
అనవద్యమితి ।
వేదాన్తేషు నాస్తి వస్తుమాత్రోక్తిః, మననాదివిధిశేషత్వేన బ్రహ్మోక్తేరిత్యాశఙ్క్యోక్తమనువదతి —
యత్పునరితి ।
శ్రుతమాత్రస్య మననాదియోగో నావగతస్యేత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
వేదాన్తానామేకరసే బ్రహ్మణి శక్తితాత్పర్యనిశ్చయః శ్రవణమ్ । తస్మిన్నేవ శ్రుత్యనుసారిణ్యా యుక్త్యా సమ్భావనాధానం మననమ్ । శ్రుతే మతే చ బుద్ధేః స్థైర్యం నిదిధ్యాసనమ్ । తేషామైక్యాపరోక్షప్రతీతివ్యఞ్జకత్వే తచ్ఛేషత్వాన్నావగతమన్యత్ర వినియుక్తమిత్యర్థః ।
అవగతస్యాన్యత్రావినియోగేఽపి బ్రహ్మణో విధిశేషత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
యదీతి ।
బ్రహ్మణి మితేఽమితే వా తద్ధియో విధ్యసిద్ధేరాపాతదృష్టేః సాక్షాత్కారార్థం శ్రవణాదిషు విహితేషు తేభ్యస్తద్భావాన్న తస్య విధిశేషతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ।
న చ వస్తుప్రకరణే శ్రవణాదివిధ్యయోగః, వాక్యభేదోపగమాత్ । న చ ‘తద్విషయే లిఙాదయః’ ఇత్యాదిభాష్యవిరోధః, తస్య జ్ఞానవిధినిరాసార్థత్వాత్ । అత ఎవాత్ర ప్రతిపత్తిశబ్దః । న చైవం వేదాన్తానాం శ్రవణాదివిధిపరత్వం, వాక్యభేదస్యోక్తత్వాత్ । న చాన్వయాదిసిద్ధహేతుభావేషు తేషు న విధిః, అవఘాతేఽపి తదభావాపాతాత్ । నియమాదృష్టస్యోభయత్ర తుల్యత్వాత్సర్వాపేక్షాధికరణాత్తస్య జ్ఞానోత్పత్త్యుపయోగాదితి భావః ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రం సంయోజయతి —
అత ఇతి ।
విధిశేషత్వేన శాస్త్రప్రమాణకత్వాసిద్ధిరిత్యతఃశబ్దార్థః ।
వేదాన్తానాం విధ్యనపేక్షసిద్ధబోధిత్వే శాస్త్రారమ్భభేదం ప్రమాణయతి —
ఎవం చేతి ।
విధిశేషత్వేన బ్రహ్మార్పణేఽపి శాస్త్రం పృథగారభ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రతిపత్తీతి ।
నన్వాద్యే కాణ్డే బాహ్యక్రియావిధిరధిగతః, మానసజ్ఞానవిధివిచారాయ కాణ్డాన్తరమారభ్యతే, నేత్యాహ —
ఆరభ్యమాణం చేతి ।
దేహాదిసాధ్యకర్మవిచారానన్తర్యమథేత్యుక్తమ్ । తస్యైవ చిత్తశుద్ధిద్వారా జ్ఞానవిధివిచారోపయోగితాతఃశబ్దార్థః ।
తత్ర చాతుర్థికముదాహరణమాహ —
అథాత ఇతి ।
తృతీయే శ్రుత్యాదిభిః శేషశేషిత్వే సిద్ధే సత్యనన్తరం శేషిణైవ శేషస్య ప్రయుక్తిసమ్భవాత్కో నామ క్రతవే ప్రకురుతే కో వా పురుషార్థాయేతి క్రత్వర్థపురుషార్థయోర్జిజ్ఞాసా జ్ఞాతుమిచ్ఛా ప్రవృత్తేతి చతుర్థాదౌ ప్రతిజ్ఞాసూత్రవదిదమపి బ్రూయాత్ । న చైవం బ్రవీతి । తస్మాన్నోక్తవిభాగధీరిత్యర్థః ।
త్వన్మతేఽపి కథం పృథగారమ్భః శాస్త్రస్యేత్యాశఙ్క్య మేయఫలభేదాదిత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
స్వాతన్త్ర్యేణ బ్రహ్మాత్మైక్యనిష్ఠత్వే వేదాన్తానాం తదేవ తాత్త్వికమితి కథం ద్వైతాలమ్బనస్య విధికాణ్డస్యాధ్యక్షాదేశ్చ మానతేత్యాశఙ్క్యోపసంహరన్పరిహరతి —
తస్మాదితి ।
అద్వైతధియో భేదాధిష్ఠానమానవిరోధిత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । ఇతినా జ్ఞానం పరామృష్టమ్ ।
తస్మాదిత్యుక్తం హేతు వ్యనక్తి —
నహీతి ।
తత్త్వసాక్షాత్కారే తదజ్ఞానధ్వస్తౌ తదుత్థమాత్రాదిసర్వభేదధ్వస్తేరవిద్యావస్థాయామేవాశేషో వ్యవహార ఇత్యర్థః । కార్యాస్పృష్టే సిద్ధే బ్రహ్మణ్యద్వయే సిద్ధా వేదాన్తమానతేత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
న కేవలమస్మాభిరయమర్థోఽభ్యుపగతః కిం త్వన్యైరపి బ్రహ్మవిద్భిరిత్యాహ —
అపి చేతి ।
సత్పారమార్థికమబాధితం బ్రహ్మాహమిత్యేవం బోధే జాతే పుత్రదేహాదేః సక్తాబాధనాన్మాయామాత్రత్వావగమాదయమహమేవేతి పుత్రాదావహమభిమానస్య గౌణాత్మనో మనుష్యోఽహమితి దేహాదావహమభిమానస్య చ మిథ్యాత్మనోఽసత్త్వే కార్యం కథం భవేత్ । తన్నిమిత్తాభావాద్విధివిధేయాదివ్యవహారో న కథఞ్చిదిత్యర్థః ।
యద్యాత్మా సద్బ్రహ్మైవ కస్తర్హి ప్రమాతా । యద్యయమేవ కథం తర్హి బ్రహ్మతాస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
అన్వేష్టవ్యేతి ।
‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధ ఆత్మాన్వేష్టవ్యః, ‘సోఽన్వేష్టవ్యః’ ఇతి శ్రుతేః । తద్విజ్ఞానాత్పూర్వమాత్మనో మాతృత్వం, ప్రమాతైవాన్విష్టః సన్నిర్దోషః పరమాత్మా స్యాత్ । అతోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యామాత్మనో మాతృత్వమావిద్యకమిత్యర్థః ।
తస్యావిద్యకత్వే కథమధ్యక్షాదీనాం శ్రుతేశ్చ మానతా, కారణదోషాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
దేహేతి ।
యథా దేహాతిరిక్తాత్మవాదే కల్పితాపి దేహాత్మత్వధీర్వ్యవహారాఙ్గతయా మానమిష్యతే తథా తత్త్వసాక్షాత్కారపర్యన్తం వ్యవహారాఙ్గత్వాద్వ్యవహారే బాధాభావాచ్చాధ్యక్షాద్యతత్త్వావేదకమపి వ్యావహారికం మానమ్ । శ్రుతేస్తు వర్ణదైర్ఘ్యాదివదాత్మధీహేతోస్తాత్త్విక్యేవ మానతేత్యర్థః ॥ ౪ ॥
శాస్త్రార్థం చతుర్భిః సూత్రైః సఙ్క్షిప్య వక్ష్యమాణాధికరణానామపునరుక్తమర్థం వక్తుం వృత్తం సఙ్కీర్తయతి —
ఎవమితి ।
తేషాం తత్ఫలత్వే హేతుః —
తాత్పర్యేణేతి ।
కార్యాన్వితే బ్రహ్మణి తాత్పర్యం తేషామిత్యాశఙ్క్యాహ —
అన్తరేణేతి ।
సమన్వయసూత్రార్థమనూద్యాతీతసూత్రత్రయార్థమనువదతి —
బ్రహ్మ చేతి ।
ఉక్తే లక్షణే తదతివ్యాప్తిశఙ్కాయాం నిరాసస్య సావకాశత్వాద్బ్రహ్మణో జిజ్ఞాస్యస్య లక్షణమపి శాస్త్రీయస్యోక్తమిత్యర్థః ।
తస్మిన్బ్రహ్మణి సిద్ధే సమన్వయే సమన్వయాధ్యాయసమాప్తేరుత్తరసన్దర్భానర్థక్యమిత్యాహ —
సాఙ్ఖ్యాదయస్త్వితి ।
సిద్ధేఽర్థే మానత్వవిరోధికార్యానుప్రవేశే ప్రత్యుక్తేఽపి బ్రహ్మణ్యేవ సమన్వయో నాన్యత్రేత్యనిర్ధారణాద్బ్రహ్మకారణతావిరోధిప్రధానాదివాదనిరాసాయోత్తరసన్దర్భ ఇత్యర్థః ।
పరినిష్ఠితస్య మానాన్తరగమ్యత్వే తత్సంవాదాదినా తత్ర వేదాన్తాప్రామాణ్యాన్న తతో జగద్ధేతుర్బ్రహ్మ సిధ్యతీతి చేత్తర్హి కేన మానేన తద్ధేతుధీరిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ప్రధానాదీనీతి ।
కా తర్హి వేదాన్తానాం గతిః, పరార్థానుమానతేత్యాహ —
తత్పరతయేతి ।
హేత్వాద్యనుక్తేస్తేషాం న పరార్థానుమానతేత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వేష్వితి ।
‘తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ’ ఇత్యాదిష్వనుమానతా భాతీత్యర్థః ।
కార్యలిఙ్గకమనుమానం బ్రహ్మైవ గమయిష్యతీత్యాశఙ్క్య సుఖదుఃఖమోహాత్మకం కార్యం తాదృగేవ కారణమనుమాపయతీత్యాహ —
ప్రధానేతి ।
తస్యాచేతనస్య స్వార్థాభావాత్పుమర్థప్రవృత్తౌ పుంసి మానం వాచ్యమితి మత్వాహ —
పురుషేతి ।
బుద్ధౌ యః ప్రతిబిమ్బః, స తాదృశబిమ్బపూర్వకః, ప్రతిబిమ్బత్వాత్ , దర్పణే ముఖాభాసవదిత్యర్థః । సమ్బన్ధాభావే తాదర్థ్యాయోగాత్తత్రాపి మానాకాఙ్క్షాయాం, విమతం చేతనసంయుక్తమ్ , అచేతనత్వాత్ , ద్రవ్యాదివదితి బుద్ధ్యా సంయోగగ్రహణమ్ ।
మతాన్తరమాహ —
కాణాదాస్త్వితి ।
‘యతో వా ఇమాని’ ఇత్యాదివాక్యేభ్యో యచ్ఛబ్దోపబన్ధేన సిద్ధవజ్జగద్ధేతుపరామర్శాత్ , యత్కార్యం తద్బుద్ధిమత్కర్తృకమితి సామాన్యతోదృష్టాదీశ్వరం కల్పయన్తీత్యర్థః ।
స్వపరిమాణాదల్పపరిమాణారబ్ధం పటాది దృష్ట్వాద్యమపి కార్యం తథేతి సమవాయిత్వేన చతుర్విధానణూన్కల్పయన్తీత్యాహ —
అణూంశ్చేతి ।
'అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ ‘ ఇత్యాదివాక్యాభాసాద్దీపాదేర్నిరన్వయనాశదృష్ట్యా పృథివ్యాదేరపి తథా నష్టస్యాసత ఎవోత్పత్తిరిత్యాదియుక్త్యాభాసాచ్చాద్వైతవాదే మాధ్యమికాదయో విరోధినో భవన్తీత్యాహ —
ఎవమితి ।
వాదివిప్రతిపత్తీరుక్త్వా తన్నిరాసాయోత్తరగ్రన్థమవతారయతి —
తత్రేతి ।
తత్ర వాదిషు భిన్నప్రస్థానేషు సత్స్వితి యావత్ । వాక్యాభాసేషు యుక్త్యాభాసేషు చ ప్రతిపత్తిర్యేషాం తే తథా ।
ఉత్తరగ్రన్థతాత్పర్యముక్త్వా ‘సదేవ’ ఇత్యాదౌ సచ్ఛబ్దితమీక్షితృ సర్వజ్ఞం జగదుపాదానం ప్రధానం బ్రహ్మైవేతి వాదివివాదాజ్జ్ఞాతృత్వజ్ఞానాభ్యాం సంశయ్యానన్తరాధికరణపూర్వపక్షమాహ —
తత్రేతి ।
స్థితం సముదాయతాత్పర్యం సప్తమ్యర్థః । సర్వజ్ఞే జగద్ధేతౌ సమన్వయోక్త్యా తచ్చైతన్యమాక్షిప్య సమర్థ్యత ఇత్యధికరణసఙ్గతిః । నానాశాఖాస్థస్ఫుటబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యానాం బ్రహ్మణ్యేవ సమన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । ‘తత్త్వమసి’ ఇతి తచ్ఛబ్దితప్రధానైక్యసమ్పత్తిః పూర్వపక్షే । సిద్ధాన్తే చిదాత్మనో బ్రహ్మైక్యం ఫలమ్ ।
ప్రకర్షేణ ధీయతే సర్వం జగదస్మిన్నితి బ్రహ్మాపి ప్రధానం, తతో విశినష్టి —
త్రిగుణమితి ।
పరిణామయోగ్యత్వమాహ —
అచేతనమితి ।
సాఙ్ఖ్యీయమతం శ్రుతివిరోధాత్త్యాజ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యానీతి ।
జీవాఖ్యచిత్ప్రతిబిమ్బానాం స్వతో విభజననియమేనైకీకరణశక్తయో న ప్రధానస్యాచేతనస్యేత్యన్యదేవ సర్వశక్తిమదేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్య చిత్ప్రతిబిమ్బానామనుత్పాద్యత్వాదుత్పాద్యార్థశక్తిరస్యాపి స్యాదిత్యాహ —
సర్వేతి ।
తథాపి కుతోఽస్యాచేతనత్వే సర్వజ్ఞతా, తత్రాహ —
ఎవమితి ।
యస్య న జ్ఞత్వమేవ తస్య కుతః సర్వజ్ఞతేత్యాహ —
కథమితి ।
ప్రధానే జ్ఞానకర్తృత్వం సమ్భావయితుం జ్ఞానస్వరూపమాహ —
యదితి ।
ననూక్తజ్ఞానేన చేతనానామేవ యోగినాం సర్వజ్ఞాత్వాత్తదచేతనం ప్రధానం కథం తేన సర్వజ్ఞముచ్యతే, తత్రాహ —
తేనేతి ।
కార్యకరణవన్త ఇత్యచైతన్యముక్తమ్ । తత్రాపి చేతనాంశస్యైవ సర్వజ్ఞత్వం, సత్త్వస్య సహాయతయా తదుత్కర్షాన్వయవ్యతిరేకయోరన్యథాసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
సత్త్వస్యేతి ।
కేవలవ్యతిరేకాభావాన్న చేతనాంశస్యైవ సర్వజ్ఞతేత్యర్థః ।
కిఞ్చ తస్య సర్వజ్ఞత్వం దుర్జ్ఞానం, చిన్మాత్రస్య జ్ఞానకర్తృత్వాయోగాదిత్యాహ —
నేతి ।
కార్యకరణవిరహితత్వాచ్చ నాస్య జ్ఞానకర్తృతేత్యాహ —
అకార్యేతి ।
పూర్ణత్వాచ్చ తథేత్యాహ —
పురుషస్యేతి ।
ప్రధానావస్థాయాం గుణసామ్యే సత్త్వోత్కర్షాయోగాన్న తస్య జ్ఞానకర్తృతేత్యాహ —
త్రిగుణత్వాదితి ।
నచ జ్ఞానప్రతిబన్ధకరజస్తమసోరపి తత్ర భావాన్న సార్వజ్ఞ్యం, వస్తుతస్తద్భావేఽపి, మాణవకస్యాగ్నిత్వవత్తదుపచారాత్ , తదాహ —
ఉపచర్యత ఇతి ।
గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే సంప్రత్యయాన్ముఖ్యగ్రహణమాశఙ్క్యాహ —
అవశ్యమితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
నహీతి ।
తథాత్వే కానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య తజ్జ్ఞానం నిత్యమనిత్యం వేతి వికల్పయతి —
తథాహీతి ।
తత్రాద్యం దూషయతి —
జ్ఞానేతి ।
ద్వితీయమనూద్య స్వమతసిద్ధాన్తమాహ —
అథేత్యాదనా ।
అనిత్యజ్ఞానపక్షే బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞానశక్తిమత్త్వేనైవ సర్వజ్ఞతేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
తథాపి తస్య సర్వవిషయం జ్ఞానం కిమితి నోత్పద్యతే, తత్రాహ —
న చేతి ।
ఆదిపదేన జ్ఞేయజ్ఞాత్రాదిసఙ్గ్రహః ।
ఉభయత్రాప్యనుపపత్తిసామ్యే కథం పక్షివిశేషపక్షపాత ఇత్యాశఙ్క్య ప్రధానపక్షే విశేషమాహ —
అపి చేతి ।
ఎకస్యాపి బ్రహ్మణః సామగ్రీసన్నిధానాత్కారణత్వమాశఙ్క్య తస్యాసఙ్గత్వాదద్వయత్వాచ్చ నైవమిత్యాహ —
నేతి ।
జగదుపాదానవాదివేదాన్తానాం ప్రధానపరతేతి పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రేణ సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
సూత్రస్థం నఞ్పదం వ్యాచష్టే —
నేతి ।
తత్ర సౌత్రమేవ హేతుమాహ —
అశబ్దం హీతి ।
‘సదేవ’ ఇత్యత్ర సచ్ఛబ్దస్య సచ్ఛబ్దత్వాన్నాశబ్దత్వమిత్యాహ —
కథమితి ।
సౌత్రం పదమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఈక్షతేరితి ।
అనుమేయం ప్రధానం హిత్వా తదనువాదిశ్రుతిసిద్ధస్య కథం కారణత్వమిత్యాహ —
కథమితి ।
కార్యేణ కారణమాత్రమనుమాతుం శక్యం న తద్విశేషః । తత్ర శ్రుతిరేవ మానమితి మత్వాహ —
ఎవంహీతి ।
శ్రుతోపాదానస్య చేతనార్థత్వమాహ —
తదైక్షతేతి ।
కేచిదీక్షితారమీశ్వరం సద్వితీయం సఙ్గిరన్తే, తాన్ప్రత్యాహ —
ఎకమేవేతి ।
తస్యోపాదానార్థత్వమాహ —
బహు స్యామితి ।
ఈక్షణఫలమాహ —
తదితి ।
తదాకాశం వాయుం చ సృష్ట్వా తేజః సృష్టవదిత్యర్థః ।
శ్రుతేరనుమితార్థానువాదిత్వవ్యుదాసార్థమర్థమాహ —
తత్రేత్యాదినా ।
ఉక్తశ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
ఛన్దోగశ్రుతివదైతరేయశ్రుతిరపి ప్రధానవాదవిరోధినీత్యహ —
తథేతి ।
మిషచ్చలత్ । సత్త్వాక్రాన్తమితి యావత్ ।
ప్రశ్నశ్రుతిరపి ప్రధానకారణతాం వారయతీత్యాహ —
క్వచిచ్చేతి ।
'స ప్రాణమసృజత ప్రాణాచ్ఛ్రద్ధాం ఖంవాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీన్ద్రియం మనోఽన్నమన్నాద్వీర్యం తపో మన్త్రాః కర్మ లోకా లోకేషు నామ చ’ ఇత్యుక్తాః షోడశకలాః ।
‘ఇక్శితపౌ ధాతునిర్దేశే’ ఇతి స్మరణాదీక్షతేరితి శ్తిపా ధాతుస్వరూపకథనాన్న తస్య చేతనోపాదానత్వసాధనతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఈక్షతేరితీతి ।
విషయిణా విషయస్య లక్షణాదిత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధా చేయం లక్షణేత్యాహ —
యజతేరితివదితి ।
సప్తమే స్థితమ్ - ‘ఇతికర్తవ్యతావిధేర్యజతేః పూర్వవత్త్వమ్ । ‘ ఇతికర్తవ్యతాయాః సౌర్యాదిషు వికృతిష్వవిధానాదనితికర్తవ్యతాకత్వే ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే - యథా లోకే శాకాదిషు సిద్ధేషు వదన్త్యోదనం పచేతి, తథేహ సిద్ధవత్కృత్య సామాన్యేనేతికర్తవ్యతాకరణం విహితం తస్యాశ్చ వికృతిష్వవిధేః సౌర్యాదీనాం వికృతియాగానాం దర్శాదిప్రకృతివిహితపూర్వేతికర్తవ్యతావత్త్వమితి । తత్ర యథా యజతేరితి యాగో గృహీతస్తథేహాపీక్షతేరితీక్షణమిత్యర్థః ।
ఈక్షతేరిత్యుక్తేరర్థపరత్వే వాక్యాన్తరాణ్యపి ప్రధానపక్షప్రతిక్షేపాయాత్ర సూచితాని భవన్తీత్యాహ —
తేనేతి ।
సామాన్యతః సర్వజ్ఞో విశేషతః సర్వవిదితి భేదః । జ్ఞానమయం జ్ఞానాత్మకం తపో న త్వాయాసరూపమ్ । ఎతద్బ్రహ్మ జాయమానం హిరణ్యగర్భాఖ్యం కార్యమ్ । నామ దేవదత్తాది । రూపం నీలపీతాది । అన్నం వ్రీహియవాది । ఆదిపదేన ‘జ్ఞఃకాలకాలో గుణీ సర్వవిద్యః స కారణమ్‘ ఇత్యాది గృహీతమ్ ।
సిద్ధాన్తముపపాద్య పరోక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
ప్రధానే గుణానాం తుల్యతయా సత్త్వకార్యస్య జ్ఞానస్యైవాసమ్భవే సర్వజ్ఞత్వం దూరనిరస్తమిత్యాహ —
తన్నేతి ।
ఔపచారికం సర్వజ్ఞత్వముక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
సత్త్వస్య సూక్ష్మరూపేణ జ్ఞానహేతుత్వవదితరయోరపి తేనాత్మనా తత్ప్రతిబన్ధకత్వాన్న సర్వజ్ఞతేత్యాహ —
తదపీతి ।
కేవలసత్త్వవృత్తేర్జ్ఞానత్వముపేత్య సత్త్వధర్మేణ తేన న సర్వజ్ఞతేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం న కేవలా సత్త్వవృత్తిర్జ్ఞానం కిన్తు తదభివ్యక్తశ్చిత్ప్రకాశః, తథావిధజ్ఞానవత్త్వం చ న ప్రధానస్యేత్యాహ —
అపిచేతి ।
తర్హి ప్రధానమేవ చిదాత్మనా పరిణతమవచ్ఛేదకవృత్త్యాత్మనా విపరిణంస్యతే, నేత్యాహ —
న చేతి ।
హేతురచేతనస్యేత్యుక్తః । ప్రధానస్యాసర్వజ్ఞత్వముక్తం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
అచేతనస్యాజ్ఞాతృత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి —
యోగినాం త్వితి ।
సత్త్వోత్కర్షోఽపి చేతనస్యోపకరోతి నాచేతనస్య ప్రధానస్య, అన్ధస్యేవాదర్శోత్కర్ష ఇత్యర్థః ।
సేశ్వరసాఙ్ఖ్యమతమాహ —
అథేతి ।
యస్య స్వతో నేక్షితృత్వం తస్య కథం తదన్యకృతమపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యథేతి ।
లాఘవేన సిద్ధాన్తయతి —
తథేతి ।
సిద్ధాన్తే పరోక్తామనుపపత్తిమనుభాషతే —
యత్పునరితి ।
తస్య ముఖ్యం సర్వజ్ఞత్వం ప్రతిజానీతే —
అత్రేతి ।
తత్ర పరోక్త్యనుపపత్తిం నిరసితుం పృచ్ఛతి —
ఇదమితి ।
ప్రకృత్యర్థాభావాత్ప్రత్యార్థాభావాద్వా బ్రహ్మణోఽసర్వజ్ఞతేతి ప్రశ్నమేవ ప్రకటయతి —
కథమితి ।
ప్రథమం ప్రత్యహ —
యస్యేతి ।
ఉక్తం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి —
అనిత్యత్వే హీతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే —
జ్ఞానేతి ।
స్వతో నిత్యస్యాపి జ్ఞానస్య తత్తదర్థావచ్ఛిన్నస్య కార్యత్వాత్తత్ర స్వాతన్త్ర్యం ప్రత్యయార్థో బ్రహ్మణః సిధ్యతీత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
వైషమ్యం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
బ్రహ్మణోఽపి విషయసమ్బన్ధే జానాతీతి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నత్వితి ।
యత్ర స్వాతన్త్ర్యం తత్ర క్రియాశ్రయత్వమేవావ్యభిచారాదితి దూషయతి —
న । అసత్యపీతి ।
ప్రకాశతేరకర్మకత్వాత్తథావ్యపదేశేఽపి జానాతేః సకర్మకత్వాత్కర్మాభావే తథావ్యపదేశో న స్యాదిత్యశఙ్క్యాహ —
కర్మేతి ।
ప్రకృత్యర్థవత్ప్రత్యయార్థస్యాపి బాధాభావాత్సుతరామిత్యుక్తమ్ । యథా కుమ్భకారస్య వ్యాచికీర్షితాకారస్య స్వోపాధ్యన్తఃకరణపరిణతిరీక్షణం తథా బ్రహ్మణోఽప్యవిద్యాయాః స్వోపాధేరనాదిప్రవృత్తసర్గసంస్కారాయాః ప్రలయహేతుకర్మక్షయోత్థాపితసంస్కారాదినిమిత్తవశేన సర్గోన్ముఖా పరిణతిరీక్షణమ్ । తతోఽన్యస్య ముఖ్యస్యాసమ్భవాదిదమేవ ముఖ్యమ్ । తత్ర చాస్యాదికర్తురస్తి కర్తృతేతి భావః ।
నన్వపేక్షితం కర్మ బ్రహ్మణో భిన్నమభిన్నం వా । ఆద్యే తదద్వైతహానిః, ద్వితీయే సర్వజ్ఞత్వాసిద్ధిరిత్యాహ —
కిమితి ।
‘తన్నామరూపాభ్యామేవ’ ఇత్యాదిశ్రుతేః సర్వస్య కార్యప్రపఞ్చస్య నామరూపాత్మకత్వాత్తయోశ్చ బ్రహ్మణో భేదాభేదాభ్యాం దుర్భణత్వాన్నైవమిత్యాహ —
తత్త్వేతి ।
ప్రాగేవ తయోః సత్త్వే సర్గాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
అవ్యాకృత ఇతి ।
తయోస్తథాస్వాభావ్యే కుతః సృష్టిరిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
వ్యాచికీర్షితే ఇతి ।
నిరీశ్వరవాదినం ప్రతి బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వముక్త్వా సేశ్వరవాదినం ప్రత్యాహ —
యత్ప్రసాదాదితి ।
‘తతః ప్రత్యక్చేతనాధిగమోఽన్తరాయాభావశ్చ’ ఇతి యోగసూత్రస్య ‘భక్తివిశేషాదావర్జిత ఈశ్వరస్తమనుగృహ్ణాతి జ్ఞానవైరగ్యాదినా ‘ ఇతి తద్భాష్యస్య చ దృష్టేర్యోగశాస్త్రవిద ఇత్యుక్తమ్ । అపినా సూచితం కైముతికం న్యాయమాహ —
కిమ్వితి ।
తథా చ సేశ్వరవాదే బ్రహ్మణః సార్వజ్ఞ్యమనాయాసలభ్యమితి శేషః ।
జీవస్యేవేశ్వరస్యాపి జ్ఞానానుగుణహేత్వపేక్షామనువదతి —
యదపీతి ।
వస్తుతో నిత్యస్య స్వతో హేత్వనపేక్షత్వాన్నైవమిత్యాహ —
న తదితి ।
తదేవ వ్యతిరేకేణ సాధయతి —
అపి చేతి ।
అవిద్యా మిథ్యాజ్ఞానమ్ । ఆదిశబ్దేనాస్మితాదిరుక్తః ।
నను సంసారిణోఽపి జ్ఞానస్య నిత్యత్వాత్తత్ర హేత్వపేక్షా స్యాచ్చేదీశ్వరస్యాపి స్యాదభేదాదిత్యాశఙ్క్యావిద్యం భేదమాదాయ విశేషమాహ —
న జ్ఞానేతి ।
సోఽపి జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణవానితరవచ్చేతనత్వాత్ । అతస్తస్యాపి దేహాద్యపేక్షా జ్ఞానోత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్య కాలాత్యయాపదిష్టత్వమాహ —
మన్త్రౌ చేతి ।
చకారః శఙ్కానిరాసార్థః । కార్యం శరీరం కరణమిన్ద్రియజాతం, సమః సమానజాతీయోఽభ్యధికో విజాతీయో దృశ్యత ఇతి నఞాన్వితం ద్వయం మానాభావపరమ్ । సత్త్వాసత్త్వాదినానవగాహ్యత్వం పరత్వమ్ । శక్తిర్మూలకారణం మాయా తస్యా వివిధత్వమాకాశాద్యశేషాకారత్వమ్ । ఐతిహ్యమాత్రసిద్ధా సా న ప్రామాణికీతి వక్తుం శ్రూయత ఇత్యుక్తమ్ । ఉక్తమాయానుసారిత్వం స్వాభావికత్వం, జ్ఞానమేవ బలం తేన క్రియా జగతః సర్గాద్యా సా చ స్వాభావికీతి । అపాణిరపి గ్రహీతా, అపాదోఽపి జవనో వేగవద్విహరణవాన్ , అచక్షురపి పశ్యతి, అకర్ణోఽపి శృణోతి । కిం బహునా సర్వమపి వేదనయోగ్యం కార్యకరణానపేక్షో వేత్తి । పర్యవసితం తస్మిన్వేదితృత్వమతో న తస్యాన్యో వేదితాస్తి, నిత్యస్ఫురణత్వాచ్చ । తం చాదికర్తారం మహాన్తమాచక్షతే బ్రహ్మవిదః । న చ తన్మహత్త్వమాపేక్షికమితి పురుషపదమ్ ।
అవిద్యాదిమతః సంసారిణో దేహాద్యపేక్షా జ్ఞానోత్పత్తిర్నేశ్వరస్యేత్యత్రాపసిద్ధాన్తం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
న కేవలమపరాద్ధాన్తాదీశ్వరాదన్యో న సంసారీ కిన్తు శ్రుతివిరోధాదపీత్యహ —
నేతి ।
వ్యతిరిక్తే సంసారిణ్యసతి విభాగోక్తిరయుక్తేతి ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
స్వాభావికమౌపాధికం వాన్యత్వం నాస్తీతి వికల్పయతి —
అత్రేతి ।
తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి —
సత్యమితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
తథాపీతి ।
తత్కృతమన్యత్వం చేష్టమేవేతి శేషః ।
అపరిచ్ఛిన్నస్య పరిచ్ఛిన్నోపాధిసమ్బన్ధే దృష్టాన్తమాహ —
ఘటేతి ।
విమతౌ తత్త్వతో భిన్నౌ, అపునరుక్తశబ్దధీగమ్యత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ —
తత్కృతశ్చేతి ।
ఉపాధిసమ్బన్ధస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
హేతుమదాకాశే సాధ్యం వ్యావర్తయతి —
ఆకాశేతి ।
తస్య తత్త్వతో భేదాభావేఽపీతి యావత్ ।
పరాపరోస్తాత్త్వికభేదాభావే కథం తత్ప్రథేత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్కృతేతి ।
పూర్వవత్తచ్ఛబ్దః ।
దృష్టాన్తస్థమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
తథేతి ।
చిదాత్మా సప్తమ్యర్థః । విశిష్టోపాధియోగాదవివేకస్తేన కృతేత్యేతత్ ।
వ్యోమాదావనాత్మని భ్రాన్తిసమ్భవేఽపి కథమాత్మని స్వప్రకాశే స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
దృశ్యతే చేతి ।
తత్త్వతోఽతిరిక్తస్యైవ సత ఆత్మన ఇతి యోజనా ।
తత్ర కారణమాహ —
మిథ్యేతి
పూర్వభ్రాన్తేరేవ సంస్కారద్వారోత్తరభ్రాన్తికారణత్వమవధారయితుం తన్మాత్రగ్రహణం న, కిన్తు తద్ధేతోర్విచారాసహత్వం వక్తుమ్ , అతో హేత్వన్తరమవిరుద్ధమ్ ।
ఉపాధిద్వారా చిదాత్మని సంసారిత్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం తదాహ —
సతి చేతి ।
ఈశ్వరస్యాసంసారిణో మహాకాశస్థానీయస్య తదనపేక్షమీక్షితృత్వమితి శేషః ।
ప్రధానస్య పరోక్తం సర్వజ్ఞత్వం నిరస్య బ్రహ్మణస్తదుపపత్తిరుక్తా । సమ్ప్రతి ప్రధానస్యైవ కారణత్వయోగ్యతేత్యుక్తమనువది —
యదపీతి ।
తస్య కారణత్వం శబ్దతస్తర్కతో వా । నాద్య ఇత్యాహ —
తదితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి —
యథా త్వితి ॥ ౫ ॥
ప్రధానస్య న కారణతేత్యుక్తే సతీక్షితృత్వస్య చేతనకారణత్వహేతోర్వ్యభిచారం చోదయతి —
అత్రేతి ।
ఉక్తమనూద్య వ్యభిచారం స్ఫోటయతి —
యదుక్తమితి ।
హేతుశ్రవణం తదా పరామృష్టమ్ । అన్యథాపి జగత్కారణస్యాచేతనత్వేఽపీత్యర్థః ।
కథముపపత్తిర్నహి తత్ర ముఖ్యమీక్షితృత్వం, తత్రాహ —
అచేతనేఽపీతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన వ్యాచష్టే —
ప్రత్యాసన్నేతి ।
తథాపి కథం ప్రధానే 'తదైక్షత' ఇతి వ్యపదేశః, తత్రాహ —
తద్వదితి ।
ఉపచారే నిమిత్తమ్ —
ప్రత్యాసన్నేత్యాది ।
తథావిధేఽపి ప్రధానే సిసృక్షతీతి స్యాత్కథమైక్షతేతి తత్ర —
చేతనవదితి ।
విరుద్ధముక్తం దృష్టాన్తం వ్యాకుర్వాణో లౌకికేక్షితృసామ్యాన్నియతక్రియాకారిత్వాదిరిత్యాహ —
యథేతి ।
తస్మాదితి నియతప్రవృత్తిమత్త్వం హేతూకృతమ్ ।
ముఖ్యగౌణయోర్ముఖ్యగ్రహణం న్యాయ్యమితి సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
గౌణేక్షణసన్నిధినా సమాధత్తే —
తత్తేజ ఇతి ।
దర్శనాదౌపచారికం సతోఽపీక్షితృత్వమితి సమ్బన్ధః ।
సన్నిధిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థం వ్యాకరోతి —
ఉపచారేతి ।
తత్ప్రాయే తత్ప్రకరణే । ఇతిశబ్దః శఙ్కోపక్రమస్థక్రియాపదసమ్బన్ధీ ।
వ్యభిచారశఙ్కామనూద్య సూత్రముత్తరత్వేనావతారయతి —
ఎవమితి ।
అనువాదభాగం విభజతే —
యదుక్తమితి ।
పరిహారభాగం వ్యాకర్తుం నఞర్థముక్త్వా ప్రశ్నద్వారా హేతుమాహ —
తదసదితి ।
పరమతం నిరసితుం ప్రకరణమనుసన్దధానో హేతుం వ్యాచష్టే —
సదేవేతి ।
సేతి ప్రకృతసదాత్మోక్తిః । ఇయమితి సన్నిహితేక్షితృత్వనిర్దేశః । దేవతేత్యలౌకికత్వముక్తమ్ ।
ఇక్షణమభినయతి —
హన్తేతి ।
సూక్ష్మభూతసర్గానన్తరం తావతా వ్యవహారాయోగాత్తదపేక్షాయామిత్యర్థః ।
సృష్టివాక్యేనోక్తాని తేజోఽబన్నాని నిర్దిశతి —
ఇమా ఇతి ।
సూక్ష్మభూతానాం వ్యవహారాఙ్గత్వేనాప్రత్యక్షత్వాత్తేషు దేవతాశబ్దః । అనేన పూర్వసృష్ట్యనుభూతేన జీవేన ప్రాణధృతిహేతునాత్మనా సద్రూపేణ యథోక్తా దేవతాః సర్గానన్తరం ప్రవిశ్య నామ రూపం చేతి విస్పష్టమాసమన్తాత్కారవాణీతి పరా దేవతేక్షితవతీత్యర్థః ।
నను సా జీవమాత్మశబ్దేనాభిధత్తాం, తథాపి ప్రధానస్య గౌణమీక్షితృత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
తత్రేతి ।
ఈక్షణవాక్యం సప్తమ్యర్థః । జీవస్య చేతనత్వాదచేతనప్రధానస్య తదాత్మత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
తస్యాపి ప్రాణాత్మనా ప్రధానకార్యత్వాత్తస్య తస్మిన్నాత్మశబ్దః స్యాదిత్యాశఙ్క్య జీవస్వరూపమాహ —
జీవో హీతి ।
తస్య తదీయచైతన్యస్య చ ప్రసిద్ధ్యర్థౌ నిపాతౌ ।
చేతనత్వే హేతుః —
శరీరేతి ।
తత్ర జీవశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ —
జీవో హీతి ।
తస్య తదీయచైతన్యస్య చ ప్రసిద్ధ్యర్థౌ నిపాతౌ ।
చేతనత్వే హేతుః —
శరీరేతి ।
తత్ర జీవశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తమాహ —
ప్రణానామితి ।
ఉక్తచేతనస్య జీవత్వే మానమాహ —
ప్రసిద్ధేతి ।
ప్రాణవిషయత్వేనాపి లౌకికీ ప్రసిద్ధిః స్యాదిత్యశఙ్క్య ‘జీవ ప్రాణధారణే’ ఇతి ధాత్వర్థానురోధాదుక్తశ్చేతనో జీవ ఇత్యాహ —
నిర్వచనాచ్చేతి ।
సిద్ధే జీవస్య చైతన్యే ఫలితమాహ —
స కథమితి ।
ఆత్మశబ్దార్థం వదన్నసమ్భవం సాధయతి —
ఆత్మా హీతి ।
పూర్వవన్నిపాతౌ ।
సంసార్యసంసారిణోర్విరోధాత్త్వన్మతేఽపి బ్రహ్మణో జీవే కథమాత్మపదం ప్రత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అథ త్వితి ।
తత్త్వతోఽవిరోధాద్దృష్టితో విరోధస్య బిమ్బప్రతిబిమ్బయోర్వ్యభిచారాజ్జీవబ్రహ్మైక్యాద్బ్రహ్మణో జీవే యుక్తమాత్మపదమిత్యర్థః ।
జీవే సత ఆత్మశబ్దాన్న తత్ప్రధానమిత్యుక్త్వా విధాన్తరేణ హేతుం వ్యాచష్టే —
తథేతి ।
యః సదాఖ్యః స ఎషోఽణిమాఽణోర్భావో భావభవిత్రోరభేదాదణురితి । ఐతదాత్మ్యమేతదాత్మనో భావః । అయమపి ప్రయోగో భవితృపరః । సర్వమిదం జగదేతదాత్మకమితి యావత్ । పరమసూక్ష్మం సర్వాత్మకం సదేవ సత్యం పారమార్థికం తత్త్వం, ‘మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ ఇతి దృష్టాన్తస్థావధారణస్యాత్రాపి సమ్బన్ధాత్ । యచ్చ సత్యం స సర్వస్యాత్మా నిరుపచరితం రూపమ్ । హే శ్వేతకేతో, త్వం చ నాసి సంసారీ, కిన్తు తదేవ బ్రహ్మేత్యక్షరయోజనా ।
తత్రాపేక్షితం ప్రతీకమాదాయ వివక్షితమాహ —
ఇత్యత్రేతి ।
తథాచ చేతనస్యాత్మశబ్దాన్న తస్య ప్రధానతేత్యర్థః ।
యత్పునరుపచారప్రాయపాఠాదీక్షితృత్వం సతోఽపి గౌణత్వమితి, తత్రాహ —
అప్తేజసోస్త్వితి ।
యుక్తమీక్షితృత్వస్య గౌణత్వమితి సమ్బన్ధః । తత్ర హేతురితిశబ్దః, స చ ప్రత్యేకం సమ్బధ్యతే । యతశ్చేతనవ్యాపారం ప్రతి విషయత్వేన నిర్దేశాత్తయోరచేతనత్వమ్ । ఆదిపదేన ప్రవేశనియమనాదిసఙ్గ్రహః । యతశ్చ తత్ర తత్ర ప్రయోజ్యత్వేనైవ తయోరుక్తిః, యస్మాచ్చ సదీక్షితృత్వస్య ముఖ్యత్వహేత్వాత్మశబ్దవత్తయోరీక్షితృత్వస్య ముఖ్యత్వే హేతుర్న దృష్టః, తస్మాత్కూలస్య గుణవృత్త్యా పిపతిషావద్యుక్తమప్తేజసోర్గౌణమీక్షితృత్వమిత్యర్థః ।
తర్హి ప్రాయపాఠస్య కా గతిరిత్యాశఙ్క్య ముఖ్యత్వస్యౌత్సర్గికత్వాద్గౌణేనాతుల్యత్వాద్విశయానుదయే ప్రాయవచనమకిఞ్చిత్కరమిత్యభిప్రేత్యాప్తేజసోరపి ముఖ్యమేవేక్షణమాశ్రయణీయం న గౌణమిత్యాహ —
తయోరపీతి ।
కారణేక్షణం కార్యే లక్షణయోచ్యతే చేత్తత్రాపి కథం ముఖ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
సతస్త్వితి ॥ ౬ ॥
ఆత్మశబ్దోఽపి ప్రధానే గౌణః స్యాదితి చోదయతి —
అథేతి ।
గౌణే ప్రయోగే గుణయోగం దర్శయతి —
ఆత్మన ఇతి ।
స్వర్గార్థస్యాపి కర్మణః స్వర్గశబ్దానర్హత్వవదాత్మార్థమపి ప్రధానం నాత్మశబ్దార్హమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యథేతి ।
ప్రధానస్య భృత్యవచ్చైతన్యాభావాదాత్మార్థప్రవృత్త్యయోగాన్నాత్మార్థకారితేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రధానం హీతి ।
భృత్యస్య రాజ్ఞి వివేకావివేకాభ్యామభ్యుదయాద్యహేతుత్వాన్న దృష్టాన్తతేత్యాశఙ్క్యోపకారిత్వమాత్రం తుల్యమిత్యాహ —
రాజ్ఞ ఇతి ।
గౌణత్వం నిరసితుముక్తాత్మశబ్దస్య న గౌణతేత్యపరితుష్యన్నాహ —
అథవేతి ।
ప్రధానేఽపి శక్తికల్పనే గౌరవమాశఙ్క్య వృద్ధప్రయోగాదనేకత్ర శక్తిసిద్ధేర్నైవమిత్యాహ —
భూతాత్మేతి ।
ప్రధానాత్మా చేతి పరమాత్మా చకారార్థః ।
తత్రాత్మశబ్దస్యాత్మన్యేవ ముఖ్యా వృత్తిః, ప్రధానాదౌ గౌణీత్యాశఙ్క్య భిన్నజాతీయయోరేకశబ్దప్రయోగే శక్తిద్వయమేవ కల్ప్యమిత్యాహ —
యథేతి ।
ఆత్మశబ్దసాధారణ్యే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రం పాతయతి —
అత ఇతి ।
హేతుమాత్రస్య సూత్రే భానాత్పూర్వసూత్రస్థనఞమాకృష్య ప్రతిజానీతే —
నేతి ।
తత్ర హేతుం సూత్రం వ్యాచష్టే —
స ఇత్యాదినా ।
సాక్షిత్వేనాహఙ్కారాద్యధ్యాసనిరాసయోగ్యతాం వక్తుం చేతనస్యేత్యుక్తమ్ । ఐక్యాపారోక్ష్యప్రమితిప్రతిబన్ధనివర్తకం సూచయతి —
ఆచార్యవానితి ।
ఉక్తప్రమిత్యా సర్వబన్ధననివృత్త్యా దేహాదిదృష్టేరపి నివృత్తిప్రాప్తౌ ప్రారబ్ధకర్మణా తద్దృష్ట్యనువృత్తిమాచష్టే —
తస్యేతి ।
కథం తర్హి ప్రారబ్ధకర్మనివృత్తిరిత్యాశఙ్క్య భోగాదితి మన్వానో బ్రూతే —
యావదితి ।
ఆరబ్ధకర్మధ్వస్తావపి కథం దేహాదిధీధ్వస్తిరిత్యాశఙ్క్యాప్రతిబన్ధాదిత్యాహ —
అథేతి ।
ఉత్తమపురుషస్తూభయత్ర ప్రథమపురుషే ఛాన్దసత్వాత్ ।
సాఙ్ఖ్యపక్షేఽపి మోక్షోపదేశోపపత్తిమాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
తదా చేతనం సన్తం ముముక్షుమచేతనోఽసీతి బ్రువచ్ఛాస్త్రం విపరీతవాది భూత్వా పుంసోఽనర్థాయేతి కృత్వా స్యాదప్రమాణమితి యోజనా ।
అస్తు శాస్త్రాప్రామాణ్యం, నేత్యాహ —
నత్వితి ।
ఆత్మనో జడైక్యమపి సత్యాద్యైక్యవదనవచ్ఛిన్నతయా శాస్త్రప్రమేయమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యది చేతి ।
శాస్త్రోక్తే విశ్వాసబుద్ధ్యౌ హేతుమాహ —
శ్రద్దధానతయేతి ।
అనాత్మన్యాత్మదృష్టిం నాసౌ త్యజేదిత్యత్ర లౌకికం దృష్టాన్తమాహ —
అన్ధేతి ।
కశ్చిత్కిల పశ్చిమచేతా గహనవిపినసమీపసఞ్చారిపథి పతితమతిదుఃఖితం వినష్టదృష్టిద్వయమపి పురుషాపసదమవలోక్య తదన్తికముపసృత్య విప్రలబ్ధుమిచ్ఛతి, కిమితి భవతాతిబహుతరగోగవయాదిసఞ్చారసఙ్కీర్ణే దుర్గే మార్గే ప్రచురపరిణతతరక్షురోషణాదిపరివృతకాన్తారపరిసరే పరిహాయ సహాయసమ్పదమాస్యతే । స చ వివేకపరిచయవిధురో మధురాం గిరముపశ్రుత్య సహర్షం సమభాషత । దైవోపహతః పిహితనయనయుగులో బతాహం కయాపి విధయా పన్థానమేనమాసాద్య నానావిధబన్ధునికరపరిపూరితమతిసవిధమపి నగరం జిగమిషురిహైవాసమర్థో బహుతిథమత్యవాహయమ్ । సమ్ప్రతి తు భవతో దిష్ట్యా దృష్టస్య దృష్టిపథమవతీర్ణం సమాసాదితమనోరథం శోకసాగరాదుత్తీర్ణమాత్మానమాలక్ష్య లబ్ధలక్ష్యో నిర్వృతోఽస్మి । స చ విప్రలప్సుః శిక్షావిపక్షముక్షాణమభ్యాశదేశనివాసినములపాది చరన్తమాకలయ్యాస్య తు పుచ్ఛం గృహీత్వా గచ్ఛతు భవాన్ , ఎష త్వాభిమతం నగరం నేష్యతీత్యాభాష్య తదనుమోదనపురఃసరం పురుషం పశుమానీయ తదీయలాఙ్గూలం గ్రాహయామాస । స చ గృహీతతదీయవాలధిర్వివిధా వేదనాస్తదాహితా ఇతస్తతో నీయమానోఽనుభవన్నపి నగరజిగమిషయా తదాప్త్యాదేష్టురాప్తతాదృష్ట్యా చ స్వయముపాత్తం ప్రబలబలీవర్దయూనశ్చరమమఙ్గం పరిత్యక్తుం నైవ ధియం దధార । స చ భూయో భూయో భూయసీర్యాతనాః ప్రతిలభ్య ప్రేప్సితమప్రతిపద్యైవ మహతి మోహసాగరే నిపతితః । తేనైవ న్యాయేనాయమపి శ్రద్ధాలుత్వాదనాత్మని శాస్త్రాహితామాత్మదృష్టిమత్యజన్ననర్థభాగీ భవేదిత్యర్థః ।
ఆత్మా జడాదర్థాన్తరం, తత్సాక్షిత్వాత్ , ఘటసాక్షివదిత్యతిరిక్తాత్మధియా పురుషార్థభాగీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాగమవిరోధాన్మైవమిత్యాహ —
తద్వ్యతిరిక్తం చేతి ।
ఆత్మజ్ఞానాభావే దోషమాహ —
తథేతి ।
విహతిర్ముక్తిభాక్త్వాభావః ।
అనాత్మనిష్ఠత్వే దోషమాహ —
అనర్థం చేతి ।
‘తాంస్తే ప్రేత్యాభిగచ్ఛన్తి యే కే చాత్మహనో జనాః’ ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః ।
పరమతే తన్నిష్ఠానుపపత్తేః సదాత్మత్వోపదేశమిచ్ఛతా సతశ్చేతనత్వమేష్టవ్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
నన్వారోపేణాపి శాస్త్రే ధ్యానోపదేశాత్కథం తద్యథాభూతమేవోపదిశతీతి నియమ్యతేఽత్రాహ —
ఎవం చేతి ।
కస్యచిదారోపితచోరత్వస్య సత్యేన తప్తం పరశుం గృహ్ణతో మోక్షో దృష్టస్తేన దృష్టాన్తేన సత్యే బ్రహ్మణ్యభిసన్ధిమతో మోక్షః ‘తద్యథా పరశుం తప్తం ప్రతిగృహ్ణాతి’ ఇత్యత్రోక్తః । స చ తత్త్వతో వస్తూపదేశే సమ్భవతీత్యర్థః ।
సదాత్మత్వోక్తేరారోపితార్థత్వేఽపి సత్యాభిసన్ధిసిద్ధిః, ‘యస్య స్యాదద్ధా’ ఇత్యాదిధ్యానవాక్యే తద్దృష్టేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
అన్యథేతి ।
ఉక్థం ప్రాణః ।
మహావాక్యోత్థం జ్ఞానమిదముచ్యతే । తస్య సమ్పన్మాత్రత్వేనానిత్యఫలత్వే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
మోక్షస్య తద్వాదిభిర్నిత్యత్వోపగమాదిత్యర్థః ।
మోక్షోపదేశస్య పరపక్షేఽప్యనుపపత్తిముక్త్వోపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తే గౌణత్వమఙ్గీకరేతి —
భృత్యేతి ।
ఇతశ్చాత్మశబ్దస్య దృష్టాన్తేన ప్రధానవిషయతయా న గౌణతేత్యాహ —
అపి చేతి ।
ముఖ్యార్థాయోగో గుణాయోగశ్చ గౌణత్వే హేతుః ।
తదభావేఽపి తత్కల్పనాతిప్రసఙ్గినీతి హేత్వన్తరమేవ స్ఫోటయతి —
క్వచిదితి ।
అగ్న్యాదిశబ్దానాం మాణవకాదిషు గౌణత్వదృష్ట్యా దహనాదిష్వపి తత్ప్రసక్తేరిత్యాహ —
సర్వత్రేతి ।
గౌణత్వం నిరస్య సాధారణ్యం నిరసితుమనువదతి —
యత్త్వితి ।
ఎకత్ర ముఖ్యశబ్దస్య తద్యోగాదన్యత్ర వృత్తిసమ్భవే తత్రాపి శక్తికల్పనే గౌరవానైవమిత్యాహ —
తన్నేతి ।
క్వచిత్త్వగత్యానేకార్థతేత్యర్థః ।
ప్రధానమాత్మశబ్దస్య ముఖ్యోఽర్థస్తదవివేకాదన్యత్ర తచ్ఛబ్దతేత్యాశఙ్క్యాప్త్యాదినిమిత్తస్య చేతనే ముఖ్యత్వాత్తత్రైవాత్మశబ్దస్య ముఖ్యతేత్యాహ —
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి భూతాత్మేత్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్య జీవైక్యాధ్యాసాత్పఞ్చకోశాత్మభూతానామిన్ద్రియాణాం చాత్మశబ్దత్వం, పరమాత్మైక్యారోపాత్ప్రధానస్య ప్రకృతేరిత్యాహ —
చేతనత్వేతి ।
ఆప్త్యాద్యుపాధేరాత్మశబ్దస్య చేతనే ముఖ్యత్వే ప్రధానేఽపి తథైవ తన్ముఖ్యత్వసిద్ధేః సాధారణ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సాధారణత్వేఽపీతి ।
పరమసూక్ష్మశక్త్యాత్మకప్రకృత్యర్థాణిమశబ్దాత్తజ్జాడ్యసిద్ధేస్తద్విషయత్వమాత్మశబ్దస్య శక్యం నిశ్చేతుమిత్యాశఙ్క్య శక్తేరప్యన్తస్థచిదాత్మని నిరఙ్కుశమణీయస్త్వమిత్యాహ —
న చేతి ।
అత్రేతి ప్రకరణోక్తిః । కిఞ్చిత్ప్రకరణముపపదం వేత్యర్థః ।
కథం తర్హి చేతనవిషయతేత్యాశఙ్క్య క్రమేణ ప్రకరణోపపదే దర్శయతి —
ప్రకృతం త్వితి ।
చేతనసన్నిధానేఽపి తస్య ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యచేతనప్రధానతాదాత్మ్యోక్తేరహేతుః సన్నిధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
చేతనే ప్రకరణాదిభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
‘జీవేనాత్మనా’ ‘స ఆత్మా’ ఇతి చ వాక్యమిహేత్యుక్తమ్ । ఆత్మశబ్దసాధారణ్యే దృష్టాన్తితం జ్యోతిఃశబ్దం విఘటయతి —
జ్యోతిఃశబ్దోఽపీతి ।
కథం తర్హి ‘వసన్తే వసన్తే జ్యోతిషా యజేత ‘ ఇత్యత్ర కాలవిధౌ ప్రకృతజ్యోతిష్టోమే జ్యోతిఃశబ్దః, తత్రాహ —
అర్థవాదేతి ।
‘కతమాని జ్యోతీషి’ ఇత్యుక్త్వా ‘ఎతాని వావ తాని జ్యోతీంషి య ఎతస్య స్తోమాః’ ఇత్యర్థవాదేన కల్పితం జ్వలనేన సాదృశ్యం త్రివృదాదిస్తోమానాం ఫలప్రకాశకత్వమ్ । తతో జ్యోతిష్ట్వేన నిరూపితత్రివృదాదిస్తుతిసముదాయత్వాజ్జ్యోతిష్టోమే జ్యోతిఃశబ్దః । తస్మాదేకస్యాత్మశబ్దస్యానేకసాధారణ్యే నేదముదాహరణమిత్యర్థః ।
ఆత్మశబ్దాదితి పూర్వసూత్రోక్తహేతుసాధకతయా తచ్ఛేషత్వేన సూత్రం వ్యాఖ్యాయాధునా స్వతన్త్రహేతుపరతయా వ్యాకరోతి —
అథవేతి ।
నిరస్తా గౌణత్వస్య సాధారణత్వస్య చ శఙ్కా యస్మాత్స తథా తస్య భావస్తత్తా, తయాత్మశబ్దం వ్యాఖ్యాయేతి సమ్బన్ధః । సతశ్చేతనస్య చ తాదాత్మ్యవచనం పూర్వసూత్రోక్తో హేతుః ।
సదర్థనిష్ఠస్య ముక్తిరూపపరానన్దైక్యోక్తేశ్చ చితో న ప్రధానైక్యమితి హేత్వన్తరమిహోచ్యత ఇత్యాహ —
తత ఇతి ।
చేతనాచేతనయోరైక్యాయోగాదచేతననిష్ఠతయా చేతనస్య మోక్షోపదేశాసిద్ధేః ।
సిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ॥ ౭ ॥
యథా కశ్చిదరున్ధతీం దర్శయితుం నికటస్థాం స్థూలాం తారామియం సేతి దర్శయత్యేవం దుర్జ్ఞేయత్వాదాత్మతత్త్వస్యాదౌ ప్రధానాత్మత్వవచనాత్తదేవ సచ్ఛబ్దమితి శఙ్కతే —
కుతశ్చేతి ।
సూత్రముత్తరమ్ —
హేయత్వేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుం హేయత్వోక్తిం ప్రతియోగినీం ప్రసఞ్జయతి —
యదీతి ।
ఐక్యముక్త్వా తన్నిరాకరణం పఙ్కప్రక్షాలనమనుసరతీత్యాశఙ్క్య పరోక్తం దృష్టాన్తేన ప్రత్యాహ —
యథేతి ।
ప్రతియోగిప్రాప్తిముక్త్వా తన్నిషేధసూత్రార్థమాహ —
న చేతి ।
తత్ర హేతుః —
సన్మాత్రేతి ।
అనృతజడశక్తిశబలే సతి ‘తత్సత్యమ్ ‘ ఇతి సత్యత్వవిధానాదసత్యాకారం, ‘స ఆత్మా’ ఇతి చిద్రూపత్వవిధానాజ్జడాకారం చ బాధిత్వా సత్యైకరసచిదాత్మాకారా యాఽపరోక్షప్రమితిస్తన్నిష్ఠత్వేనైవ ఛాన్దోగ్యే షష్ఠసమాప్తిదర్శనాత్ప్రకృతసదాత్మత్వాప్రత్యాఖ్యానాత్ ‘తత్త్వమసి ‘ ఇత్యముఖ్యాత్మత్వోక్తిరయుక్తేత్యర్థః ।
పూర్వాత్తరహేత్వోః సమ్భూయాప్రమాపకత్వే కృతం చకారేణేత్యాశఙ్క్యాహ —
చశబ్ద ఇతి ।
హేయత్వావచనాదేవ ప్రధానస్య నిరాసే కిం ప్రతిజ్ఞావిరోధోక్త్యేత్యాశఙ్క్య హేయత్వోక్తిముపేత్య చకారార్థం స్ఫుటయతి —
సత్యపీతి ।
ప్రసఙ్గం ప్రకటయితుం ప్రతిజ్ఞాస్వరూపమాహ —
కారణేతి ।
హే శ్వేతకేతో, తమప్యాదేశమాదిశ్యత ఇత్యాదేశం శాస్త్రాచార్యోక్తిగమ్యం వస్త్వప్రాక్ష్యః పృష్టవానసి త్వమాచార్యమ్ । యేన శ్రుతేన శాస్త్రతోఽన్యదశ్రుతమపి శ్రుతం భవతి । యేన మతేన తర్కతోఽన్యదమతమపి మతమ్ । యేన విజ్ఞాతేనాన్యదవిజ్ఞాతమపి విజ్ఞాతమ్ । న తు శ్రోతవ్యాది శిష్టమితి పితృవాక్యస్యార్థః ।
అన్యజ్ఞానాదన్యన్న జ్ఞేయమితి పుత్రో బ్రూతే —
కథం న్వితి ।
నాన్యత్వం కార్యస్య కారణాదిత్యాహ —
యథేతి ।
జ్ఞాతే మృత్పిణ్డే కుతస్తద్వికారధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
వాచేతి ।
యో వికారః స వాగాలమ్బనముచ్యతే పరం న వస్తుతోఽస్తీత్యర్థః ।
తత్ర హేతుః —
నామధేయమితి ।
నామమాత్రం నార్థోఽస్తి చేత్తర్హి ఘటాదివదసత్యత్వసమ్భవాత్కారణస్యాపి కథం సత్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
మృత్తికేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తాదాకాశాదేరపి మృషాత్వాత్కారణస్య సన్మాత్రస్యైవ సత్యత్వాత్తజ్జ్ఞానే జ్ఞాతవ్యశేషో నేతి దార్ష్టాన్తికమాహ —
ఎవమితి ।
కార్యస్య కారణమాత్రత్వోపగమాత్పరస్యాపి ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
ప్రతిజ్ఞావిరోధఫలమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౮ ॥
తత్రైవ ప్రశ్నపూర్వకం హేత్వన్తరమాహ —
కుతశ్చేతి ।
ప్రధానం న సచ్ఛబ్దవాచ్యమిత్యత్ర చిత్ప్రతిబిమ్బానాం చిదాత్మని బిమ్బే లయాదితి వ్యధికరణో హేతురిత్యాశఙ్క్య ప్రకరణానుసన్న్ధానపూర్వకం సూత్రం వ్యాచష్టే —
తదేవేతి ।
యత్ర సుప్తౌ పుంసః స్వపితీత్యేతన్నామ భవతి తదా పురుషః సతా సమ్పన్నస్తేనైకీభూత ఇతి యోజనా ।
ప్రకరణేనైక్యప్రమితేః సచ్ఛబ్దలక్ష్యస్యైవ చిద్బిమ్బత్వాన్న వ్యధికరణతేతి సతశ్చిత్త్వం సూచయతి —
స్వమితి ।
తత్ర లౌకికప్రసిద్ధిమాహ —
తస్మాదితి ।
తచ్ఛబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
స్వం హీతి ।
ఉక్తశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
ఎషేతి ।
నామనిరుక్తిశ్రుత్యక్షరాణి వ్యాచష్టే —
స్వశబ్దేనేతి ।
కథం భిన్నవిషయా గతిరాత్మానమేవ విషయీకుర్యాదిత్యాశఙ్క్యోపసర్గాల్లయధీరిత్యాహ —
అపిపూర్వస్యేతి ।
ప్రసిద్ధిమేవ ప్రకటయతి —
ప్రభవేతి ।
ఎతేర్ధాతోర్గత్యర్థస్యాపూర్వస్య లయార్థత్వేఽపి కథమనాద్యనన్తస్య లయః స్యాదిత్యాశఙ్క్య తదీయలయస్యౌపాధికత్వం వక్తుం జాగరితమనువదతి —
మన ఇతి ।
బుద్ధిపరిణామా ఎవోపాధయస్తైరస్యార్థవిశేషయోగాచ్చక్షురాదీన్ద్రియైస్తానేవ స్థూలానర్థాన్పశ్యఞ్జీవస్తద్విశేషేణ స్థూలదేహేనైక్యారోపమాపన్నో జాగర్తీతి వ్యవహ్రియత ఇత్యర్థః ।
స్వప్నముపన్యస్యతి —
తద్వాసనేతి ।
జాగ్రద్వాసనాభిర్విచిత్రాభిర్విశిష్టో మనోమాత్రోపాధిర్జీవః స్వప్నానుచ్చావచాన్వాసనామాత్రదేహాననుభవన్ ‘ఎవమేవ ఖలు సోమ్యైతన్మనః’ ఇతి మనఃశబ్దవాచ్య ఇతి మనోద్వారా లక్ష్యో భవతీత్యర్థః ।
తథాపి కుతోఽస్య లయోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
స ఇతి ।
స్థూలం సూక్ష్మం చోపాధిద్వయం, తత్కృతో విశేషో గన్తృత్వద్రష్టృత్వాదిః ।
స్వపితినామనిరుక్తేరర్థవాదత్వాన్న శ్రుతార్థతేత్యాశఙ్క్య తద్యాథార్థ్యార్థం దృష్టాన్తద్వయమాహ —
యథేత్యాదినా ।
తస్య హృదయశబ్దస్యైతదేవ నిరుక్తం నిర్వచనమ్ । ‘అశనాపిపాసే మే సోమ్య విజానీహి’ ఇత్యుపక్రమ్యాశితస్యాన్నస్య ద్రవీకరణేన నయనాజ్జరణాదాపోఽశనాయాః । ఛాన్దసమేకవచనమ్ । ఎవమశనాయాశబ్దస్యాప్సు ప్రవృత్తౌ మూలం దర్శయతి - ‘ఆప ఎవ తదశితం నయన్తే’ ఇతి శ్రుతిః । ద్రావకోదకపాననయనాత్తస్య శోషణాదుదన్యం తేజః । ఆకారశ్ఛాన్దసః । ఎవముదన్యశబ్దస్య తేజసి ప్రవృత్తౌ నిమిత్తం ‘తేజ ఎవ తత్పీతం నయతే’ ఇతి శ్రుతిర్దర్శయతీతి యోజనా ।
దృష్టాన్తయోరర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
ఎవమితి ।
ప్రధానస్య వ్యాపిత్వాదవ్యాపిజీవలయస్థానత్వయోగాదుక్తహేతోరన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్య చితోఽచిత్త్వాపత్తిరయుక్తేత్యాహ —
నచేతి ।
స్వశబ్దస్యాత్మీయేఽపి శక్తత్వాత్ప్రధానే ప్రవృత్తేరన్యథాసిద్ధితాదవస్థ్యమాశఙ్క్యోక్తం స్ఫోరయతి —
యదీతి ।
స్వశబ్దస్యాత్మా ముఖ్యోఽర్థస్తత్సమ్బన్ధాదాత్మీయో లక్ష్య ఇతి తద్గ్రహస్యానౌచిత్యమేవమపీత్యుక్తమ్ । మృదాత్మనో ఘటస్య మృద్యేవ లయాదాత్మీయే జలాదావదృష్టేరిత్యర్థః ।
స్వపితినామనిరుక్తిశ్రుత్యనుగ్రాహకత్వేన బృహదారణ్యకశ్రుతిం పఠతి —
శ్రుత్యన్తరం చేతి ।
తస్య తాత్పర్యమాహ —
సుషుప్తేతి ।
హేతోరన్యథాసిద్ధ్యభావే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ॥ ౯ ॥
ఉపక్రమోపసంహారయోర్బ్రహ్మణ్యేకవాక్యత్వం తాత్పర్యలిఙ్గముక్త్వాభ్యాసం లిఙ్గాన్తరం వక్తుం సూత్రాన్తరం నిక్షిపతి —
కుతశ్చేతి ।
శ్రుతిప్రామాణ్యైక్యాత్ప్రత్యుపనిషదమభ్యాసేన చేతనకారణతావగతిరేకరూపేత్యయుక్తమనేకరూపత్వప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య కారణవిషయత్వాత్తర్కజన్యధీవదతుల్యత్వప్రసక్తిం వక్తి —
యదీతి ।
వస్తుతశ్చిదచిదాత్మకమన్యదిత్యుక్తం విరుద్ధార్థత్వాత్తర్హి త్యాగో వేదాన్తానామిత్యాశఙ్క్య తేషామేకార్థతయా నయనాదత్యాగమాహ —
తత ఇతి ।
అస్తు తర్హి తేష్వపి కారణావగతేరనేకరూపత్వం, నేత్యాహ —
నత్వితి ।
తర్హి జడాజడార్థవచసోః సాలమ్బనత్వాయ ద్వ్యాత్మకే బ్రహ్మణ్యేవ గతిసామాన్యమిత్యాశఙ్క్య చిదేకరసే తస్యాః సామాన్యమాహ —
సమానేతి ।
విస్ఫులిఙ్గప్రసఙ్గార్థం జ్వలత ఇత్యుక్తమ్ । విప్రతిష్ఠేరన్నానాగతిత్వేన దిశో దశాపి ప్రసృతాః స్యురిత్యర్థః । ప్రాణాశ్చక్షురాదయో యథాయతనం యథాగోలకం విప్రతిష్ఠన్తే । వివిధముద్గచ్ఛన్తీతి యావత్ । ప్రాణేభ్యోఽనన్తరమాదిత్యాదయస్తదనుగ్రాహకా దేవతాస్తాభ్యోఽనన్తరం లోక్యన్త ఇతి లోకా విషయా భవన్తీత్యర్థః ।
అనుక్తానామపి వేదాన్తానాముక్తైః సహాస్మిన్నర్థే తాత్పర్యం సూచయతి —
ఆత్మన ఇతి ।
జడాజడాత్మకాఖణ్డరూపమాత్మశబ్దమితి కుతో వివక్షితధీరిత్యాశఙ్క్య జడస్య స్వరూపాభాసత్వాదఖణ్డాజడచైతన్యమేవాత్మేత్యాహ —
ఆత్మేతి ।
స్వతఃప్రామాణ్యాదేకస్యాపి వాక్యస్య స్వార్థధీహేతుత్వాత్తత్రానుగ్రాహకవాక్యాన్తరోక్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్యాహ —
మహచ్చేతి ।
ఎకార్థత్వోక్త్యా జ్ఞానదార్ఢ్యాయ వాక్యాన్తరమిత్యర్థః ।
వేదాన్తానాం చేతనకారణే తుల్యగతిత్వే దృష్టాన్తమాహ —
చక్షురాదీనామితి ।
సర్వేషాం చక్షూ రూపమేవ గ్రాహయతి న రసాది కస్యచిదితి రూపే చక్షుషో గతిసామాన్యం దృష్టమ్ । రసనాదీనామపి రసాదిషు । తథా వేదాన్తానామపి చేతనకారణత్వే తుల్యగతిత్వమిత్యర్థః ।
సూత్రార్థం నిగమయతి —
అత ఇతి ॥ ౧౦ ॥
శ్రుత్యా స్ఫుటార్థతయా బ్రహ్మకారణత్వం వాచ్యం, తథా సత్యన్యాసాం తదైకార్థ్యనిర్ణయాదిత్యుత్తరసూత్రాకాఙ్క్షామాహ —
కుతశ్చేతి ।
‘తదైక్షత’ ఇత్యత్రేక్షణమాత్రం కారణస్య శ్రుతం న సర్వజ్ఞత్వం, తస్య సర్వార్థత్వాదార్థికీ తద్ధీః ।
శ్వేతాశ్వతరే తు సర్వజ్ఞో జగద్ధేతురితి సాక్షాదుక్తమ్ । అతః సర్వోపనిషదాం తదేకవాక్యత్వధీరిత్యాహ —
శ్రుతత్వాచ్చేతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
స్వశబ్దేనేతి ।
సర్వజ్ఞస్య వాచకేన శబ్దేనేతి యావత్ । సర్వశ్చాసౌ జ్ఞశ్చేతి ।
సర్వబాధశఙ్కాం వారయతి —
ఈశ్వర ఇతి ।
వక్ష్యమాణమన్త్రస్థసశబ్దార్థమాహ —
సర్వజ్ఞమితి ।
‘జ్ఞః కాలకాలో గుణీ సర్వవిద్యః’ ఇతి ప్రకృత్య ‘స కారణమ్’ ఇతి పరామర్శాజ్జగద్ధేతోః సర్వజ్ఞతేత్యర్థః ।
తస్య సర్వేశ్వరత్వమాహ —
కరణేతి ।
తేషామధిపాః స్వామినో జీవాస్తేషామధిపః పరమేశ్వరః । తస్య సర్వహేతుత్వార్థం విశేషణమ్ —
న చేతి ।
జీవాన్ప్రతీశ్వరత్వం హిరణ్యగర్భాదేరపీత్యాశఙ్క్య నియన్త్రన్తరం నిరస్యతి —
న చేతి ।
మహాప్రమేయముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అన్యదిత్యుక్తార్థః ॥ ౧౧ ॥
వృత్తమనూద్యోత్తరసన్దర్భమాక్షిపతి —
జన్మాదీతి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయేతి వక్తవ్యమ్ ।
తేషామేతదర్థప్రతిపాదనోపయుక్తన్యాయగ్రథనార్థముత్తరః సన్దర్భోఽర్థవానిత్యాశఙ్క్యాహ —
న్యాయేతి ।
అనుక్తవాక్యానాం తత్పరత్వం వక్తుముత్తరో గ్రన్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
గతీతి ।
అనుక్తసమన్వయాభావాన్నోత్తరస్యోత్థానమిత్యాహ —
అత ఇతి ।
ఉత్తరసూత్రాణామగతార్థత్వం వక్తుమారభతే —
ఉచ్యత ఇతి ।
తదర్థం వేదాన్తేషు భాసమానమర్థం సఙ్క్షిపతి —
ద్విరూపం హీతి ।
తత్ర సోపాధికవిషయం వాక్యముదాహరతి —
యత్రేతి ।
యస్యాం ఖల్వవిద్యావస్థాయామాభాసభూతం ద్వైతం సదివ భాతి తత్రేతరః సన్నితరం పశ్యతీతి దృష్ట్యాదిగోచరముపాధిమద్వస్తు వదతీత్యర్థః ।
నిరూపాధికవిషయం వాక్యం పఠతి —
యత్ర త్వితి ।
యస్యాం విద్యావస్థాయామస్య విదుషః సర్వం కర్త్రాద్యాత్మాతిరేకేణాసదేవాసీత్తత్ర కేన కరణేన కం విషయం కో వా కర్తా పశ్యేదిత్యాక్షేపాదవ్యవహార్యమనౌపాధికం తత్త్వమిత్యర్థః ।
నిరుపాధికే శ్రుత్యన్తరమాహ —
యత్రేతి ।
యస్మిన్భూమ్ని స్థితో విద్వానన్యద్రష్టవ్యం చక్షుషా న పశ్యతి, అన్యచ్చ శ్రోతవ్యం శ్రోత్రేణ న శృణోతి, న చాన్యన్మన్తవ్యం జ్ఞాతవ్యం వా మనసా బుద్ధ్యా వా మనుతే జానాతి వా, స భూమా దృష్ట్యాద్యగోచరో నిరతిశయమహత్త్వసమ్పన్నః పరమాత్మేత్యర్థః ।
తత్రైవావాన్తరవాక్యే సోపాధికమపి స్వరూపముక్తమిత్యాహ —
అథేతి ।
నిరుపాధికభూమోక్త్యనన్తరం సోపాధికమపి రూపముచ్యతే । యస్మిన్పరిచ్ఛిన్నే వస్తుని నిష్ఠో యోఽవిద్వానన్యద్ద్రష్టవ్యాది చక్షురాదినాఽనుసన్ధత్తే తదల్పం పరిచ్ఛిన్నముపహితమిత్యర్థః ।
భూమ్నోఽల్పస్య చ విశేషాన్తరమాహ —
యో వా ఇతి ।
అథేతి ద్యోతితో విశేషో వాక్యేన ప్రకటితః ।
సోపాధికేఽన్తర్యామిణి శ్రుత్యన్తరమాహ —
సర్వాణీతి ।
సర్వజ్ఞో హీశ్వరో నామరూపాదికం విశ్వం నిర్మాయ తత్ర ప్రవిశ్యాభివదనాది కుర్వన్యోఽవతిష్ఠతే తం విద్వానిహైవామృతో భవతీత్యర్థః ।
నిరుపాధికే శ్రుత్యన్తరమాహ —
నిష్కలమితి ।
నిష్కలం నిరంశం, నిరంశత్వాదేవ సర్వక్రియాశూన్యం నిష్క్రియం, తస్మాదేవ శాన్తమపరిణామి, రాగాదిరహితం నిరవద్యం ధర్మాధర్మాద్యసంమ్బద్ధం నిరఞ్జనమ్ ।
నభసోఽస్య విశేషమాహ —
అమృతస్యేతి ।
యథా మృద్దారుమయః సేతుర్నదీకుల్యాదిపరకూలప్రాప్తేరుపాయస్తథా సంసారసాగరస్య పరం పారం పరమ్బ్రహ్మ తద్భావస్యామృతస్య వాక్యోత్థబుద్ధ్యభివ్యక్తం తదేవ సాధనం సేతువదవస్థితమ్ । తస్యోపశాన్తత్వే దృష్టాన్తమాహ —
దగ్ధేతి ।
యథా దగ్ధేన్ధనోఽగ్నిః శామ్యతి తథాఽజ్ఞానం తదుత్థం చ దగ్ధ్వా స్థితం ప్రశాన్తం ప్రసన్నం విద్యాదిత్యర్థః ।
ఇతిభ్యాం విశ్వం దృశ్యమాదాయ నఞ్భ్యాం తన్నిషేధాదపి శ్రుత్యన్తరం నిరుపాధికార్థమాహ —
నేతీతి ।
ద్రవ్యగుణాదిసర్వద్వైతనిషేధాదపి వాక్యం తథేత్యాహ —
అస్థూలమితి ।
రూపద్వయే శ్రుత్యన్తరమాహ —
న్యూనమితి ।
నిష్ప్రపఞ్చస్థానం న్యూనం పరిచ్ఛిన్నం, తతోఽన్యం నిష్ప్రపఞ్చం ముక్తోపసృప్యం త్రిధాపరిచ్ఛిత్తిశూన్యం సచ్చిదానన్దాత్మకమిత్యర్థః ।
ఉక్తవాక్యానాముపలక్షణత్వం వివక్షిత్వోక్తమ్ —
ఎవమితి ।
నను బ్రహ్మణో న ద్వైవిధ్యం, యుగపదేకస్య తద్విరోధాత్ , తత్రాహ —
విద్యేతి ।
అద్వైతమేవవాస్తవం చేదుపాస్యోపాసకాదిభేదస్యావస్తుత్వాదుపాస్తివిధ్యానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
ఉపాస్తీనామపి ముక్త్యర్థత్వాద్విద్యావద్వస్తుగామితేత్యాశఙ్క్య సాక్షాన్న మోక్షార్థతేత్యాహ —
తత్రేతి ।
అభ్యుదయార్థాని ప్రతీకోపాసనాని । క్రమముక్త్యర్థాని దహరాద్యుపాసనాని । కర్మసమృద్ధ్యర్థాన్యుద్గీథాదిధ్యానాని । యద్యపి విధేయత్వాదేతాని కర్మకాణ్డే యుక్తాని తథాపి మానసత్వేన విద్యాసామ్యాదిహోక్తానీత్యర్థః ।
ఉపాస్యైక్యాత్తత్ప్రాప్తేరుపాస్తిఫలత్వాదుపాస్తితత్ఫలభేదాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
తేషామితి ।
పరస్య గుణభేదాదుపాస్తిభేదాచ్చ భేదేఽపి స్వరూపాభేదాదుపాస్త్యాదిభేదాయోగతాదవస్థ్యమాశఙ్క్య స్వరూపాభేదేఽప్యుపహితభేదమాహ —
ఎక ఇతి ।
ఉపాస్తిప్రచయసంస్కారాదుపాస్యతద్గుణప్రాప్తిరిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమాహ —
యథేతి ।
క్రతుః సఙ్కల్పో ధ్యానమ్ ।
ధ్యానసంస్కారప్రచయాద్ధ్యేయాత్మతాం ధ్యాతా దేహపాతే ప్రతిపద్యతే కింవా తదాపి పూర్వవద్ధ్యాతృత్వమేవేతి సంశయే సంస్కారప్రకర్షాద్దేవతాత్మత్వమేవాప్నోతీతి నిర్ణేతుమాహ —
స్మృతేశ్చేతి ।
సర్వత్రాత్మైక్యాత్తస్య కౌటస్థ్యాత్తస్యైవోపాస్యత్వాత్కుతస్తత్తారతమ్యశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్య నీహారాద్యావరణభేదాదాదిత్యవద్విద్యాతారతమ్యాదాత్మా వస్తుతో నిరతిశయోఽపి సాతిశయో భాతీత్యాహ —
యద్యపీతి ।
యథోక్తస్యాప్యాత్మనః స్థావరాదారభ్య బ్రహ్మాన్తేషు ప్రాణిషూత్తరోత్తరమావిష్టస్య బుద్ధ్యుపాధిశుద్ధ్యుత్కర్షతారతమ్యాత్ప్రజ్ఞాధీనైశ్వర్యశక్తివిశేషైస్తారతమ్యమ్ । తస్యోక్తోపాధికస్య ప్రకృతస్మాత్మనో యో ధ్యాతా స్వరూపమావిస్తరామతిశయేన ప్రకటముపాస్తివశాద్బుధ్యతే సోఽశ్నుతే హ్యావిర్భూయేత్యైతరేయకే శ్రుతమ్ । తథా చోపాస్యతారతమ్యం శ్రౌతమౌపాధికం యుక్తమిత్యర్థః ।
ఉపాస్యేశ్వరతారతమ్యం భగవద్గీతాస్వపి సిద్ధమిత్యాహ —
స్మృతావితి ।
శ్రుతిస్మృతితాత్పర్యమాహ —
యత్రేతి ।
న కేవలం ద్వైవిద్యం బ్రహ్మణః శ్రుతిస్మృత్యోరేవ సిద్ధం కిన్తు సూత్రకృతోఽపి మతమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
శ్రుతిస్మృత్యోరివ ప్రకృతేఽపి శాస్త్రే ద్వైరూప్యం బ్రహ్మణో భాతి । తత్ర సోపాధికబ్రహ్మవిషయమన్తస్తద్ధర్మాధికరణముదాహరతి —
ఆదిత్యేతి ।
ఉక్తన్యాయం తుల్యదేశేషు ప్రసారయతి —
ఎవమితి ।
సోపాధికోపదేశవన్నిరుపాధికోపదేశం దర్శయతి —
ఎవమిత్యాదినా ।
ఆత్మజ్ఞానం నిర్ణేతవ్యమితి సమ్బన్ధః ।
నిర్ణేయప్రసఙ్గమాహ —
పరేతి ।
అన్నమయాద్యుపాధిద్వారోక్తస్య కథం పరవిషయత్వం, తత్రాహ —
ఉపాధీతి ।
నిర్ణయక్రమమాహ —
వాక్యేతి ।
ఉక్తార్థమధికరణం క్వాస్తీత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
యథేతి ।
అస్మిన్నేవాధికరణే యథా నిరుపాధికం బ్రహ్మైవోచ్యతే యథా ద్యుభ్వాద్యాయతనమిత్యాదిష్వపీత్యర్థః ।
శ్రుతిస్మృతిసూత్రేషు దృష్టం బ్రహ్మద్వైరూప్యం శిష్ట్వాఽనన్తరసన్దర్భారమ్భం సమ్భావయతి —
ఎవమితి ।
అపేక్షితోపాధిసమ్బన్ధముపాస్యత్వేన, నిరస్తోపాధిసమ్బన్ధం చ జ్ఞేయత్వేనతి సమ్బన్ధః । తస్యాద్యాప్యవివేకాత్కుత్రోపాధిరిష్టః కుత్ర వా నేతి నిరూపయితుముత్తరగ్రన్థ ఇత్యర్థః ।
సిద్ధవదుక్తగతిసామాన్యస్యాపి సాధనాయేత్యుత్తరస్యోపయోగాన్తరమాహ —
యచ్చేతి ।
వాక్యాన్తరాణి । వ్యాక్యాతాతిరిక్తానీతి యావత్ ।
వేదాన్తానామవిశేషేణ నిర్విశేషే బ్రహ్మణి సమన్వయే సిద్ధే క్వచిత్తస్య హిరణ్మయవాక్యాదావపవాదః, క్వచిదానన్దమయవాక్యాదౌ తదాభాసే తదసత్త్వముచ్యత ఇత్యధ్యాయశేషారమ్భే స్థితే నిర్గుణవిషయమేవ తావదధికరణం ప్రస్తైతి —
ఆనన్దమయ ఇతి ।
తస్య వృత్తికారమతేన విషయమాహ —
తైత్తిరీయక ఇతి ।
అన్నరసవికారో దేహోఽన్నమయః, ప్రాణోపాధిరాత్మా ప్రాణవికారః ప్రాణమయః, మనోమయస్తదుపాధిరాత్మా తద్వికారః, విజ్ఞానమయో విజ్ఞానోపాధిరాత్మా విజ్ఞానవికారః । యద్వా భృగువల్ల్యుక్తాధిదైవికాన్నాదీన్ప్రత్యాధ్యాత్మికాన్నాదికోశా వికారాస్తదేతచ్చతుష్టయం ‘స వా ఎషః’ ఇత్యాదినా క్రమేణోక్త్వానన్దమయ ఉక్తః ‘తస్మాదన్యోఽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయః’ ఇతి సూత్రితాదిత్యేతత్తస్యైవ స్మృత్యర్థో వైశబ్దః । ఎతస్మాత్ ‘తస్య శ్రద్ధైవ శిరః’ ఇత్యాదినా వ్యాఖ్యాతాత్ ।
తతోఽన్యత్వం మనోమయస్యాపీత్యత ఉక్తమ్ —
అన్తర ఇతి ।
తస్మాదానన్దమయశబ్దే మయటో వికారప్రాచుర్యసాధారణ్యాద్విచారబీజం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
ఈక్షత్యధికరణే ముఖ్యసమ్భవే గౌణస్యానవకాశత్వాద్విషయానుదయే ప్రాయపాఠస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాదముఖ్యేక్షణప్రవాహపాతేఽపి జగత్కారణే ముఖ్యం తదిత్యుక్తమ్ । ఇహ తు మయటో వికారప్రాచుర్యయోర్ముఖ్యత్వే సతి విషయోదయే ప్రాచుర్యార్థాత్ప్రాయదృష్టేర్వ్యావర్తకత్వాత్పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తాభావేన పూర్వపక్షోన్మేషాత్ప్రత్యుదాహరణాత్మికాం సఙ్గతిం వివక్షన్నాకాఙ్క్షాద్వారా పూర్వపక్షయతి —
కిమితి ।
శ్రుత్యాదిసఙ్గతిచతుష్టయం ఫలం చ వక్ష్యతే । మయటః సాధారణ్యేఽపి విశేషగ్రహే హేతుర్నాస్తీతి —
కస్మాదితి ।
వికారప్రాయపాఠం హేతుమాహ —
అన్నేతి ।
ప్రాయపాఠేఽపి ప్రకరణాల్లిఙ్గం బలవదిత్యాహ —
అథాపీతి ।
సావయవత్వశారీరత్వలిఙ్గాభ్యాం మయట్శ్రుత్యా చానుగృహీతం ప్రకరణమేవ ప్రబలమిత్యాహ —
న స్యాదితి ।
సావయవత్వస్యాన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
ముఖ్యశ్చేదితి ।
తస్య నిష్కలత్వశ్రుత్యా నిరంశత్వాదిత్యర్థః ।
ఆనన్దమయేఽపి కుతః సావయవత్వం, తత్రాహ —
ఇహ త్వితి ।
లిఙ్గాన్తరం విభజతే —
శారీరత్వం చేతి ।
వ్యవహితాన్వయేనాభీష్టార్థదృష్టౌ వ్యాచష్టే —
తస్యేతి ।
శారీరత్వేఽపి పరమాత్మత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
న చేతి ।
ప్రియాదిస్పర్శిత్వే చ సంసారిత్వమిత్యర్థః ।
కా తర్హి సర్వాన్తరత్వస్య గతిరిత్యాశఙ్క్య చతుష్కోశాన్తరత్వమేవ న సర్వాన్తరత్వమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఉక్తం ప్రకారణాది తచ్ఛబ్దార్థః । ఆనన్దమయే సంసారిణ్యుపాస్తిద్వారా దుఃఖరహితప్రియాదియుక్తస్వరూపావస్థానం ఫలం వక్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
సౌత్రీం ప్రతిజ్ఞాం విభజతే —
పర ఎవేతి ।
ప్రకరణాదినా తస్య సంసారిత్వే ప్రతిజ్ఞానుపపత్తిరిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
హేతుమాదాయ వ్యాకరోతి —
అభ్యాసాదితి ।
ఆనన్దశబ్దాభ్యాసే కథమానన్దమయస్య బ్రహ్మతేత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మణి ప్రయుక్తపూర్వస్య తస్య ప్రకరణాదానన్దమయే ప్రయోగాజ్జ్యోతిష్టోమాధికారే జ్యోతిఃశబ్దాభ్యాసవదానన్దమయాధికారే తత్పదాభ్యాసస్య తద్విషయత్వాదిత్యాహ —
ఆనన్దమయమితి ।
రసః సారః । అన్నమయాదికోశచతుష్టయాన్తరత్వాదానన్దమయోఽయమ్ । లబ్ధ్వా ధ్యాతా ।
పూర్ణశ్చేదానన్దః సర్వసాక్షీ సర్వప్రేరకో న స్యాత్తదా ప్రాణాదేరచేతనస్య చేష్టా న యుక్తేత్యాహ —
కో హీతి ।
సర్వానన్దయితృత్వాదపి పరానన్దత్వమస్యేత్యాహ —
ఎష హీతి ।
'యువా స్యాత్’ ఇత్యాదినా సార్వభౌమమారభ్య బ్రహ్మాన్తముత్తరోత్తరముత్కుష్టానన్దస్య బ్రహ్మణి సమాప్తిఫలా మీమాంసా ‘సైషా’ ఇత్యుక్తా । మయడన్తస్యాభ్యాసమాహ —
ఎతమితి ।
ఉపసఙ్క్రమణం ప్రాప్తిర్బ్రహ్మణః స్వరూపమితి శేషః ।
గతిసామాన్యార్థం బ్రహ్మణ్యానన్దశబ్దస్యాన్యత్రాపి ప్రయుక్తత్వమాహ —
శ్రుత్యన్తరే చేతి ।
తథాపి కథమానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమిత్యాశఙ్క్య హేత్వర్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
అభ్యాసాత్తస్య చాధికారాదానన్దమయార్థత్వాదితి శేషః ।
లిఙ్గాత్తస్య బ్రహ్మత్వముక్త్వా తదబ్రహ్మత్వహేతుం ప్రాయపాఠమనువదతి —
యత్త్వితి ।
లిఙ్గబాధ్యః సన్నిధిరిత్యాహ —
నాసావితి ।
తస్య చతుష్కోశాన్తరత్వమేవ న సర్వాన్తరత్వమిత్యుక్తమాశఙ్క్య తాత్పార్యమాహ —
ముఖ్యమితి ।
కిమితి తర్హి ప్రథమమన్నమయాదిచతుష్టయమాదిష్టం, తత్రాహ —
లోకేతి ।
కథం తర్హి దేహే మనుష్యోఽహమిత్యాత్మత్వధీరిత్యాశఙ్క్యావివేకాదిత్యాహ —
అత్యన్తేతి ।
అన్నమయాత్ప్రాణమయస్య తతో మనోమయస్య తస్మాదపి విజ్ఞానమయస్య తతశ్చానన్దమయస్యాన్తరత్వే దృష్టాన్తః —
మూషేతి ।
తర్హి ప్రాణమయాదేరేవాన్యతమస్యాత్మత్వసమ్భవే కిమానన్దమయేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
పూర్వేణేతి ।
అనాత్మత్వేన సామ్యే తత్తజ్జ్ఞాపనమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్య లోకబుద్ధిమనువదన్ననుసరదిత్యుక్తం స్మారయతి —
ప్రతిపత్తీతి ।
ఆనన్దమయాదన్యస్యాన్తరస్యానుక్తేరస్య నిరఙ్కుశమాన్తరత్వమిత్యాహ —
సర్వేతి ।
అముఖ్యప్రవాహపాతేఽపి ముఖ్యత్వే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
ఇహాపీతి ।
అముఖ్యప్రవాహే పతితస్యాపీతి యావత్ ।
లిఙ్గేన సన్నిధిబాధేఽపి సావయవత్వలిఙ్గానుగృహీతః స బలవానిత్యాశఙ్క్యోక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
తస్య విజ్ఞానమయకోశోపాధ్యధీనత్వేనాన్యథాసిద్ధేర్న సన్నిధిసహాయతేత్యాహ —
అతీతేతి ।
లిఙ్గాన్తరం సన్నిధిసహాయత్వేనోక్తమనువదతి —
శారీరత్వమితి ।
లిఙ్గయోరన్యథాసిద్ధత్వే లిఙ్గేన కేవలసన్నిధిబాధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౧౨ ॥
మయట్శబ్దశ్రుతిః సన్నిధ్యనుగ్రాహికేత్యుక్తమనూద్య నిరస్యతి —
వికారేతి ।
తత్రానువాదం వ్యాఖ్యాతి —
అత్రాహేతి ।
అభ్యాసాదినా తస్య పరత్వే స్థితే కుతశ్చోద్యమిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
బలవత్యా శ్రుత్యోత్తరమాహ —
వికారేతి ।
యథా ‘వికారే చ ప్రకృతిశబ్దః’ ఇత్యత్ర శాలివికారం భుఙ్క్తే ముద్గవికారేణేత్యస్మిన్నర్థే శాలీన్భుఙ్క్తే ముద్గైరితి ప్రకృతిశబ్దో వికారే ప్రయుక్తః, తథా వికారశబ్దోఽపి ప్రకృతౌ స్యాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే —
ప్రకృతీతి ।
కః పునరత్ర వికారశబ్ద ఇత్యుక్తే ‘మయడ్వా - ‘ ఇతి సూత్రాన్మయట్శబ్దస్య వికారవాచిత్వాన్నానన్దమయస్య ముఖ్యాత్మతేత్యాహ —
ఆనన్దేతి ।
శ్రుతేర్వికారార్థత్వే తద్యుక్తః సన్నిధిః సంసారిణమేవ గోచరయతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
మయటో వికారార్థత్వానియమాన్న శ్రుత్యనుగ్రహః సన్నిధేరిత్యాహ —
నేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
తత్ప్రకృతేతి ।
ప్రాచుర్యేణ ప్రస్తుతం ప్రకృతం, తదుచ్యతేఽస్మిన్నితి ప్రకృతవచనమన్నాది । తదితి ప్రథమాసమర్థాద్యథోక్తేఽభిధేయే మయట్ప్రత్యయో భవతీతి ప్రచురతాయుక్తేఽపి వస్తుని వికారవన్మయట్స్మరణాన్న వికారార్థతా నియతేత్యర్థః ।
ప్రాచుర్యార్థత్వం మయటో దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
ఆనన్దమయశబ్దస్యానన్దప్రాచుర్యార్థత్వే తద్విపరీతదుఃఖస్యాపి లేశతో బ్రహ్మణి ప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆనన్దేతి ।
బ్రహ్మానన్దస్య మనుష్యత్వావధిషు పూర్వస్థానేషు సుఖాల్పత్వాపేక్షం ప్రాచుర్యం న స్వగతదుఃఖలేశాపేక్షమ్ । అతో బ్రహ్మణ్యానన్దైకరస్యం యుక్తమిత్యర్థః ।
శ్రుతేర్న సన్నిధిసహాయతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౩ ॥
సూత్రస్థం చకారం వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
అవశిష్టం వ్యాకుర్వన్నితఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
యస్మాదితి ।
బ్రహ్మణో నాత్రానన్దహేతుత్వం భాతీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆనన్దయతీత్యర్థ ఇతి ।
బ్రహ్మణో లౌకికానన్దహేతుత్వేఽపి కథం ప్రాచుర్యార్థతా మయటః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యో హీతి ।
తదేవ తద్దృష్టాన్తేన స్ఫోరయతి —
యథేతి ।
ప్రాచుర్యార్థత్వే మయటః స్థితే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౧౪ ॥
చశబ్దార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ హేత్వన్తరమాహ —
యస్మాదితి ।
తస్మాదితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । యన్నిర్ధారితం తదేవేహ గీయత ఇతి యోజనా ।
ప్రకరణావిచ్ఛేదార్థం తదనుసన్ధత్తే —
యస్మాదితి ।
భూతయోనేరేవ సర్వప్రత్యక్తమత్వేన సర్వాన్తరత్వమాహ —
యచ్చేతి ।
తస్యైవ జ్ఞేయత్వేన ప్రకృతత్వమాహ —
యస్యేతి ।
తదేవాత్రోచ్యమానమితి కుతో గమ్యతే, తత్రాహ —
మన్త్రేతి ।
అవిరోధాదితి ।
ఎకార్థత్వే సత్యుపాయోపేయత్వయోగాదిత్యర్థః ।
తయోరనేకార్థత్వే దోషమాహ —
అన్యథేతి ।
అన్నమయాదీనామనాత్మత్వేఽప్యవిరోధవదిహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
బ్రహ్మణస్తదాన్తరత్వం పుచ్ఛశ్రుతిహతమితి భావః ।
కిఞ్చ భృగువల్ల్యాం పఞ్చమపర్యాయేణోపసంహారాత్తస్య బ్రహ్మార్థత్వవదత్రాపి తస్య స్థానాత్తదర్థతేత్యాహ —
ఎతన్నిష్ఠేతి ।
ప్రకరణాదిసిద్ధమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥
పూర్వసూత్రస్థం చకారమాకృష్య సూత్రస్య హేత్వన్తరపరత్వమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
జీవస్య ప్రతిపాద్యత్వాప్రాప్త్యా కిం నిషేధ్యమిత్యశఙ్క్యానన్దమయశబ్దవాచ్యతేత్యాహ —
నేతి ।
తస్యాపి వైషయికవివిధానన్దభాక్త్వాత్తచ్ఛబ్దత్వం కిం న స్యాదిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయ వ్యాకర్తుం భూమికాం కరోతి —
అనుపపత్తిరితి ।
ఆలోచనం తపో నాయాసమయమ్ ।
అసత్వేవం కానుపపత్తిః, తత్రాహ —
తత్రేతి ॥ ౧౬ ॥
జీవస్యానన్దమయత్వనిషేధే హేత్వన్తరమాహ —
భేదేతి ।
చకారార్థం ప్రతిజ్ఞాయ ప్రకటయన్భేదవ్యపదేశం విశదయతి —
ఇతశ్చేత్యాదినా ।
స ఇత్యానన్దమయపరామర్శ ఇతి వక్తుమానన్దమయాధికార ఇత్యుక్తమ్ । శ్రుతేరర్థమాహ —
జీవేతి ।
కయానుపపత్త్యా భేదోక్తిః, తత్రాహ —
నహీతి ।
లబ్ధైవ లబ్ధవ్యో నచేత్ తర్హి శ్రుతిస్మృత్యోరనుపపత్తిరితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
కా తయోరనుపపత్తిః, తత్రాహ —
యావతేతి ।
కిమేకత్ర వస్తుతో న లబ్ధృలబ్ధవ్యత్వం కింవా కల్పనయాపి । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
శ్రుత్యాద్యుపపత్తయే ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
తథాపీతి ।
అప్రచ్యుతాత్మభావోఽఖణ్డైకరస్యమ్ । లౌకికో లోకాదనపేతోఽప్రామాణికః ।
తస్య ఫలవత్త్వమాహ —
తేనేతి ।
అన్వేషణం విచారారమ్భమాత్రం, తత్ఫలాప్తిర్లాభః, శ్రవణం శక్తితాత్పర్యధీరితి భేదః । ద్రష్టృద్రష్టవ్యత్వాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ జీవత్వేనానన్దమయస్య జీవస్యావిద్యయాపి జీవాద్భేదాభావాన్న భేదవ్యపదేశః స్యాదితి భావః ।
కిమితి కల్పితభేదేన లబ్ధృలబ్ధవ్యత్వాద్యుచ్యతే, శ్రుత్యాదివశాద్వాస్తావో భేదోఽస్త్విత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రతిషిధ్యత ఇతి ।
జీవశ్చేన్నేశ్వరాదన్యస్తర్హి సోఽపి తతోఽన్యో నేతి తస్యాపి కల్పితత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పరమేశ్వరస్త్వితి ।
కల్పితస్యాధిష్ఠానాదృతే సత్త్వాద్యయోగాద్భేదేనాసత్త్వేఽపి తతోఽన్యదేవాధిష్ఠానం, సత్తాస్ఫూర్త్యోః స్వాతన్త్ర్యాదితి మత్వా దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
సూత్రారూఢః స్వతోఽపి మిథ్యా, జీవే భేదమాత్రం తథా, న స్వరూపమిత్యపరితోషాదుక్తమ్ —
యథా వేతి ।
తథాపి సూత్రద్వయసామర్థ్యాత్పారమార్థికం భేదమాశఙ్క్యాహ —
ఈదృశం చేతి ।
అన్యథా శ్రుతిసూత్రవిరోధ ఇతి భావః ॥ ౧౭ ॥
నన్వౌపచారికస్య కామయితృత్వస్య ప్రధానేఽపి సమ్భవాత్తదేవానన్దమయత్వేన కారణత్వేన వాపేక్ష్యతాం, న పరమాత్మేత్యాశఙ్క్యాహ —
కామాచ్చేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతి —
ఆనన్దేతి ।
ఈక్షత్యధికరణే ప్రధానస్య నిరస్తత్వాదిహాపి తన్నిరాసే పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఈక్షతేరితి ।
ప్రాసఙ్గికనిరాసస్య ప్రకృతోపయోగమాహ —
గతీతి ॥ ౧౮ ॥
ఆనన్దమయస్య ప్రధానజీవయోరన్యతరత్వాభావే హేత్వన్తరం కామయితృత్వస్యాగౌణత్వం సూచయన్నాహ —
అస్మిన్నితి ।
చశబ్దార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
అస్మిన్నిత్యాది వ్యాకుర్వన్నితఃశబ్దార్థం స్పష్టయతి —
యస్మాదితి ।
ప్రధానపక్షేఽపి తద్యోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదాత్మనేతి ।
స్వతో భిన్నయోస్తాదాత్మ్యసమ్బన్ధం వ్యావర్తయతి —
తద్భావేతి ।
ఉక్తార్థం పదమనూద్య క్రియాపదాపేక్షితం పూరయతి —
తద్యోగమితి ।
యస్యామైక్యజ్ఞానావస్థాయాం విద్వానేతస్మిన్బ్రహ్మణి పఞ్చీకృతభూతపఞ్చకేన, తత్కార్యేణ చ సమష్టిస్థూలదేహేన విరాజా దృశ్యశబ్దితేనైక్యతాదాత్మ్యశూన్యే, స్వసమ్బన్ధితయాధ్యస్తేన్ద్రయజాతేనాపఞ్చీకృతభూతకార్యేణాత్మ్యేన తాదాత్మ్యాదిహీనే, నికృష్యోచ్యన్త ఇతి నిరుక్తాని భూతసూక్ష్మాణి తైశ్చాభేదవర్జితే, నిఃశేషలయస్థానం నిలయనమితి మూలప్రకృతేరుక్తేస్తత్తాదాత్మ్యాదిరహితే, ప్రకర్షేణ స్థితిం పునరావృత్తిరహితాం లభతే ।
అభయం యథా స్యాదిత్యుక్తం వ్యనక్తి —
అథేతి ।
జ్ఞానే ఫలముక్త్వా జ్ఞానాభావే దోషమాహ —
యదా హీతి ।
భేదస్యానాదిత్వాత్తత్కారణాధీనదోషోక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతదితి ।
‘అభయం ప్రతిష్ఠామ్ ‘ ఇత్యుక్త్వా పునః ‘అభయం గతో భవతి’ ఇత్యుక్తే పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదా త్వితి ।
శాస్త్రస్యాన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
తచ్చేతి ।
వృత్తికృతాం మతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పరస్య జ్ఞేయత్వే కైవల్యం ఫలతీతి మత్వాహ —
ఇతి స్థితమితి ।
అత్ర చానన్దమయే పరస్మిన్నాత్మని స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం తైత్తిరీయకశ్రుతీనాం సమన్వయాదస్తి సఙ్గతిచతుష్టయమితి స్వమతసఙ్గ్రహార్థం స్వయూథ్యమతం దూషయతి —
ఇదం త్వితి ।
ఇహేతి పరస్య వ్యాఖ్యోక్తిః ।
పర్యాయచతుష్టయే మయటో వికారార్థత్వాత్పఞ్చమే పర్యాయే తాదర్థ్యమితి ప్రకరణం దర్శయతి —
స వా ఇతి ।
‘మయడ్వా - ‘ ఇతి సూత్రాన్మయట్శబ్దో వికారే శ్రుతిరితి వక్తుం వికారార్థే మయడిత్యుక్తమ్ । వికారప్రకరణం ప్రకటయితుం ప్రవాహపదమ్ ।
ప్రియాద్యవయవత్వస్య వికారార్థే లిఙ్గత్వాత్ప్రాచుర్యార్థత్వే చ హేత్వభావాన్మయటో న తదర్థతేత్యాహ —
ఆనన్దేతి ।
ఎకస్యైవ మయటోఽర్థద్వయం నేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
అర్ధేతి ।
శ్రుతిలిఙ్గప్రకరణవిరోధేన ప్రాచుర్యార్థత్వే మయటో దృష్టాన్తోఽపి నాస్తీత్యాహ —
కథమితి ।
వికారార్థత్వే నిశ్చితే తద్వాక్యస్య న బ్రహ్మార్థతేత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
కథంశబ్దస్య ప్రశ్నార్థతాముపేత్య ప్రకరణేన శఙ్కతే —
మాన్త్రేతి ।
న ప్రకరణమాత్రం నియామకమతిప్రసక్తేరిత్యాహ —
అన్నేతి ।
తేషామబ్రహ్మత్వం లిఙ్గాదితి శఙ్కతే —
అత్రేతి ।
ఆనన్దమయాదపి పుచ్ఛం బ్రహ్మాన్యదాన్తరముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆనన్దేతి ।
బ్రహ్మణ్యాన్తరత్వమశ్రుతం, పుచ్ఛత్వం తు శ్రుతమిత్యర్థః ।
తస్మాదాన్తరస్యానుక్తౌ ప్రాకరణికమర్థమాహ —
తేనేతి ।
తస్యాబ్రహ్మత్వే దోషమాహ —
అన్యథేతి ।
కిమానన్దమయాదాన్తరత్వేనాన్యస్యానుక్తేస్తస్య బ్రహ్మత్వం, కింవాన్యస్యైవానుక్తేరితి వికల్పయతి —
అత్రేతి ।
తత్రానన్దమయాదాన్తరస్యాశ్రుతిముపేత్య బ్రహ్మత్వం ప్రత్యాహ —
యద్యపీతి ।
అన్యస్య పుచ్ఛబ్రహ్మణోఽభిధానాదితి హేతుం బ్రువన్ద్వితీయం నిరాహ —
యత ఇతి ।
ఇష్టార్థదృష్టౌ వ్యక్తం హర్షమాత్రం ప్రియమ్ । ఇష్టస్మృతౌ హర్షో మోదః । స చాభ్యాసాత్ప్రకృష్టః ప్రమోదః । సుఖమాత్రమానన్దః ।
మన్త్రవర్ణోక్తం బ్రహ్మ, పుచ్ఛవాక్యే బ్రహ్మశబ్దాత్ప్రత్యభిజ్ఞాతమ్ । బ్రహ్మత్వే త్వానన్దమయస్య బ్రహ్మశబ్దస్యాన్యత్ర వృత్తిః, ఆనన్దమయశబ్దస్య బ్రహ్మణ్యప్రయుక్తస్య తస్మిన్ప్రయుక్తిశ్చేత్యయుక్తం స్యాదితి శ్రుతితాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి ।
ఆనన్దమయస్యాబ్రహ్మత్వే తదుక్తివైయర్థ్యమాశఙ్క్యాన్నమయాదివత్పుచ్ఛబ్రహ్మజ్ఞాపనార్థా తదుక్తిరిత్యాహ —
తదితి ।
యదుక్తమానన్దమయస్యాబ్రహ్మత్వే ప్రకృతహానమప్రకృతప్రక్రియా చేతి, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
పుచ్ఛబ్రహ్మవాక్యస్య స్వప్రధానబ్రహ్మార్థత్వే సతీతి యావత్ ।
పుచ్ఛశ్రుతివిరోధాన్న తస్య స్వప్రధానార్థతేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
పుచ్ఛశబ్దస్యాత్రావయవార్థత్వాభావే ప్రకరణవిరోధమాహ —
అన్నేతి ।
పుచ్ఛశ్రుతేరవయవార్థత్వే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
స్వప్రధానబ్రహ్మాధికారాద్బ్రహ్మశబ్దాత్తథైవ తత్ప్రత్యభిజ్ఞానే పుచ్ఛశబ్దవిరోధే సత్యేకస్మిన్వాక్యే ప్రథమచరమశ్రుతశబ్దయోరాద్యస్యానుపసఞ్జాతవిరోధినో బలీయస్త్వాత్పుచ్ఛత్వేన గుణత్వబాధయా స్వప్రధానబ్రహ్మధీరిత్యాహ —
ప్రకృతత్వాదితి ।
అన్యథాపి ప్రకృతత్వం స్యాదిత్యాహ —
నన్వితి ।
కిం ప్రకృతం బ్రహ్మానన్దమయవాక్యే పుచ్ఛవాక్యే చోచ్యతే, కింవైకత్రేతి వికల్పయతి —
అత్రేతి ।
ప్రథమం ప్రత్యాహ —
తథేతి ।
అవయవావయవిత్వస్య కల్పితత్వేఽప్యన్నమయాదిష్వివైకత్ర గుణప్రధానత్వాయోగాత్ ।
యది ద్వితీయః, తత్రాహ —
అన్యతరేతి ।
అన్యతరస్మిన్వాక్యే బ్రహ్మోక్తిస్వీకారే సతీత్యర్థః ।
వాక్యశేషాదపి పుచ్ఛవాక్య ఎవోచ్యతే స్వప్రధానం బ్రహ్మేత్యాహ —
అపిచేతి ।
శ్లోకస్యానన్దమయార్థత్వమాశఙ్క్య తాత్పర్యమాహ —
అస్మింశ్చేతి ।
ప్రతిష్ఠేత్యత్రైవేతి సమ్బన్ధః ।
ఆనన్దమయస్యైవ బ్రహ్మణో భావాభావధియోర్గుణదోషోక్తిరిత్యాశఙ్క్‌యాహ —
న చేతి ।
పుచ్ఛవాక్యే బ్రహ్మశబ్దేన స్వప్రధానోక్తౌ పుచ్ఛశబ్దస్య కా గతిరితి పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
తస్య బ్రహ్మణి వృత్తిమాత్రం వాన్విష్యతే కిం ముఖ్యా వా వృత్తిః । ఆద్యే, పూర్వోక్తపృథివ్యాదిపుచ్ఛేష్వాధారత్వదృష్ట్యా బ్రహ్మణ్యపి సర్వాధారే లక్షణయా పుచ్ఛపదమిత్యాహ —
నేతి ।
న ద్వితీయః, ప్రతిష్ఠాశబ్దవిరోధాదిత్యాహ —
ప్రతిష్ఠేతి ।
పుచ్ఛత్వేఽపి పరాయణత్వం వారయతి —
ఎకేతి ।
నీడత్వమాశ్రితాపేక్షం, తదాహ —
లౌకికస్యేతి ।
పూర్వస్యోత్తరేణ నిర్ణయాన్నావయవార్థతేతి ఫలితమాహ —
అనేనేతి ।
ఉక్తేఽర్థే బృహదారణ్యకం సంవాదయతి —
ఎతస్యేతి ।
నను వృత్తికారైరపి తైత్తిరీయకవాక్యం బ్రహ్మణ్యేవ సమన్వితమిష్టం, తత్ర కిముదాహరణభేదేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
అపిచేతి ।
నన్విహ సవిశేషమేవ బ్రహ్మేష్టం, వాక్యశేషే రాగాదిమతోర్వాఙ్భనసయోరగోచరో బ్రహ్మ, శుద్ధధియోస్తు గోచర ఇత్యభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్య సవిశేషస్య మృషాత్వాదప్రాప్తనిషేధాపాతాచ్చ మైవమిత్యాహ —
నిర్విశేషం త్వితి ।
అతోఽభీష్టనిర్విశేషబ్రహ్మసిద్ధయే పుచ్ఛవాక్యమేవోదాహర్తవ్యమితి భావః ।
మయటో వికారార్థత్వోక్త్యా ప్రాచుర్యార్థత్వం నిరస్యతా పుచ్ఛవాక్యే స్వప్రధానబ్రహ్మోక్తిరుక్తా । సమ్ప్రతి ప్రాచుర్యార్థత్వే దోషాన్తరమాహ —
అపిచేతి ।
స్వప్రకృత్యర్థప్రతియోగ్యల్పతామత్రైవానపేక్ష్య స్థానాన్తరస్థతత్సజాతీయాల్పత్వాపేక్షామాత్రేణ మయటోఽప్రయోగాదిత్యర్థః ।
అతిమధురే రుచ్యర్థం రసాన్తరానువేధవదానన్దే ప్రీత్యుత్కర్షార్థమీషద్దుఃఖానుషక్తిరిష్టేత్యాశఙ్క్యాహ —
తథాచేతి ।
ప్రాచుర్యార్థతాభావాన్మయటో నానన్దమయో బ్రహ్మేత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
ప్రతిశరీరం చేతి ।
ప్రతిదేహం సాతిశయత్వేన భిన్నాదానన్దమయాద్బ్రహ్మ సర్వానుగతమన్యదేవేత్యర్థః ।
యత్త్వభ్యాసాత్ ‘ఆనన్దమయో బ్రహ్మ’ ఇతి తత్ర కిమానన్దమయశబ్దస్యాభ్యాసః కిం వానన్దశబ్దస్యేతి వికల్ప్యాద్యేఽసిద్ధిమాహ —
న చేతి ।
ఆనన్దమయం ప్రకృత్య బ్రహ్మణి ప్రయుక్తపూర్వానన్దశబ్దస్యాభ్యాసో హేతురితి ద్వితీయం నిరస్యతి —
యదిచేతి ।
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే ప్రాతిపదికమాత్రాభ్యాసోఽపి ప్రకృతానన్దమయార్థః । తతస్తస్య బ్రహ్మతాధీరిత్యన్యోన్యాశ్రయతేతి భావః ।
ఆనన్దపదాభ్యాసస్తర్హి కింవిషయః, పుచ్ఛవాక్యోక్తబ్రహ్మవిషయః, ఇత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఆనన్దాభ్యాసస్యానన్దమయార్థత్వాయోగస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
మయడన్తస్యాప్యభ్యాసాత్కథం తదభ్యాససిద్ధిః, తత్రాహ —
యస్త్వితి ।
ఉపసఙ్క్రమితవ్యానాం వివేకేన త్యాజ్యానామిత్యర్థః ।
అన్నమయాదావుపసఙ్క్రమస్య విద్వత్ఫలాప్త్యర్థత్వాదానన్దమయస్యాబ్రహ్మత్వే బ్రహ్మాప్తేరనుక్తేః ప్రక్రమభఙ్గ ఇతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కిమిహోపసఙ్క్రమణం ప్రాప్తిః, అతిక్రమో వా । ఆద్యే, అవయవిప్రాప్త్యాఽవయవప్రాప్తేరార్థికత్వాత్పుచ్ఛబ్రహ్మాప్తిరుక్తైవ । ద్వితీయే, న హ్యతిక్రమస్య పరతీరాప్తివత్కోశాతిక్రమస్య బ్రహ్మాప్తిత్వాత్తత్ప్రాప్తిరర్థాదుక్తేత్యాహ —
నైష ఇతి ।
బ్రహ్మాప్తేర్మన్త్రేణ వక్ష్యమాణత్వాచ్చ తదనుక్తిరసిద్ధేత్యాహ —
తదపీతి ।
యత్తు ‘సోఽకామయత’ ఇత్యాద్యానన్దమయార్థం సత్తద్బ్రహ్మత్వవోధీతి, తత్రాహ —
యా త్వితి ।
‘రసో వై సః’ ఇత్యాదేరుత్తరస్యానన్దమయార్థముక్తం ప్రత్యాహ —
తదపేక్షత్వాదితి ।
‘సోఽకామయత’ ఇత్యాది బ్రహ్మణ్యయుక్తం, నపుంసకే పుంలిఙ్గాయోగాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ప్రక్రమేణ సమాధత్తే —
నాయమితి ।
యత్తు భృగువల్ల్యాం పఞ్చమపర్యాయస్య బ్రహ్మార్థత్వాదిహాపి తాదర్థ్యం స్థానాదితి, తత్రాహ —
యా త్వితి ।
ఇహ మయటో వికారార్థస్య ప్రియశిరస్త్వాదేశ్చ శ్రుతేరాన్దమయస్యాబ్రహ్మతేతి శేషః ।
బ్రహ్మణో నిర్విశేషస్య నానన్దమయతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఇష్టదృష్టేః తల్లాభాత్ , తత్స్మృతేశ్చాభివ్యక్తాః ముఖవిశేషాః తన్మాత్రం చ ప్రియాదిశబ్దార్థ ఇత్యుక్తమ్ । సత్త్వోపసర్జనాత్తమసస్తదుపసర్జనాద్రజసో ద్వయోరుపసర్జనాత్సత్త్వాత్కేవలాచ్చాభివ్యక్తం సుఖం తత్తచ్ఛబ్దవాచ్యమిత్యాచార్యాః । తేన విషయసమ్బన్ధం సత్త్వాదిసమ్బన్ధం వా విశేషమీషన్మాత్రమప్యనాశ్రిత్య బ్రహ్మణః స్వతో న ప్రియశిరస్త్వాది యుక్తమ్ । తస్మాదానన్దమయస్య సవిశేషత్వాత్ప్రతిపాద్యా బ్రహ్మణోఽన్యతేత్యర్థః ।
ఇహాపి సవిశేషమేవ ప్రతిపాద్యమిత్యాశఙ్క్యోక్తం స్మారయతి —
నచేతి ।
పరమతనిరాసముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
స్వమతే సూత్రాణామననుగుణత్వమాశఙ్క్య తాని యోజయితుముపక్రమతే —
సూత్రాణీతి ।
వ్యాఖ్యామేవాఖ్యాతుం విషయముక్త్వా పుచ్ఛబ్రహ్మశబ్దాభ్యాం సంశయమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
స్వప్రధానత్వేనేతి ।
సంశయే సతీతి శేషః ।
పూర్వాధికరణే ముఖ్యేక్షణాద్బ్రహ్మనిర్ణయే గౌణః ప్రాయపాఠో బాధితః । ఇహ త్వాధారమాత్రత్వేఽవయవమాత్రత్వే చ పుచ్ఛశబ్దస్య లాక్షణికత్వసామ్యేఽవయవప్రాయదృష్టేరవయవార్థతేతి సఙ్గత్యా పూర్వపక్షయతి —
పుచ్ఛేతి ।
తైత్తిరీయోపనిషదః స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాయా నిర్గుణబ్రహ్మాన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పరపక్షే పూర్వోత్తరపక్షయోరుపాస్తిరేవ ఫలమ్ । ఇహ పూర్వపక్షే తథా సిద్ధాన్తే ప్రమితిః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఇతి ప్రాప్త ఇతి ।
స్వయూథ్యవ్యాఖ్యాం వ్యావృత్య స్వాభిమతాం వ్యాఖ్యామాహ —
ఆనన్దమయ ఇతి ।
ఆనన్దమయశబ్దేన పఞ్చమపర్యాయస్థపుచ్ఛవాక్యస్థం బ్రహ్మపదముపలక్ష్య తేన స్వప్రధానమేవ బ్రహ్మోచ్యత ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం హేతుం వ్యాఖ్యాతి —
అసన్నేవేతి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాష్యం దూషయతి —
వికారేతి ।
వాచకత్వాభావాదభిప్రేత ఇత్యుక్తమ్ । పరిహారభాగమవతార్య వ్యాకరోతి —
అత్రేత్యాదినా ।
బ్రహ్మాధికరణమితి వాచ్యే పూర్వత్రావయవప్రధానప్రయోగాత్తస్య బుద్ధిస్థత్వాత్తేనాప్యధికరణలక్షణాత్పుచ్ఛోక్తిరితి తాత్పర్యమాహ —
అవయవేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
అన్నేతి ।
తత్ర గమకమాహ —
యదితి ।
ఇతశ్చ పుచ్ఛవాక్యే పుచ్ఛశబ్దేనావయవో నోచ్యతే కిన్త్వాధారో లక్ష్యత ఇత్యాహ —
తద్ధేత్వితి ।
తద్వ్యాచష్టే —
సర్వస్యేతి ।
తథాపి కస్మాదానన్దమయావయవత్వం బ్రహ్మణో నేష్యతే, తత్రాహ —
నచేతి ।
ఇతశ్చానన్దమయః పరమాత్మా, యతః ‘సత్యమ్ ‘ ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణేన యద్బ్రహ్మోక్తం తదేవానన్దమయశబ్దేన విశిష్టద్వారా లక్ష్యమాణజీవచైతన్యస్య స్వరూపమితి పుచ్ఛవాక్యేన ‘తత్త్వమసి’ ఇతివద్గీయతే, ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి’ ఇతి బ్రహ్మవిదస్తత్ప్రాప్త్యభిధానేన బ్రహ్మాత్మనోరైక్యోపక్రమాత్ । ‘స యశ్చాయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే । స ఎకః ‘ ఇత్యైక్యోపసంహారాత్ ।
మధ్యేఽపి విశిష్టద్వారా స్వరూపైక్యే తాత్పర్యస్య యుక్తత్వాదిత్యాహ —
మాన్త్రవర్ణికమితి ।
ఇతశ్చ పుచ్ఛవాక్యస్థం బ్రహ్మైవ స్వప్రధానం ప్రతిపాద్యం, ఇతరస్త్వానన్దమయో న ప్రతిపాద్యః, వైషయికప్రియాదిమత్త్వేన తత్ర ముఖ్యస్రష్టృత్వాద్యనుపపత్తేరిత్యాహ —
నేతర ఇతి ।
ఇతశ్చ నానన్దమయోఽత్ర ప్రతిపాద్యతే, బ్రహ్మానన్దప్రతిబిమ్బితం రసశబ్దితం లబ్ధ్వాయమానన్దమయః స్వయమానన్దీ భవతీతి బ్రహ్మణో భేదేన తస్యోక్తేర్బ్రహ్మత్వాయోగాదిత్యాహ —
భేేదేనేతి ।
నను భృగువల్ల్యామానన్దస్య బ్రహ్మత్వాదానన్దమయస్యాపి బ్రహ్మత్వం పఞ్చమపర్యాయస్థత్వాదనుమీయతే, తత్రాహ —
కామాచ్చేతి ।
కామ్యత ఇతి కామ ఆనన్దః । తస్య బ్రహ్మత్వదృష్టేర్నానుమానేనానన్దమయస్యాపి బ్రహ్మత్వమపేక్షితవ్యమ్ । వికారార్థమయఙ్విరోధాదిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి నానన్దమయోఽత్ర ప్రతిపాద్యతే, పుచ్ఛవాక్యోక్తే బ్రహ్మణి ప్రతిబుద్ధస్యానన్దమయస్య ‘యదా హి’ ఇత్యాదినా తత్ప్రాప్తిమోక్షాభిధానాత్ । తస్మాదానన్దమయశబ్దవాచ్యస్యాప్రతిపాద్యత్వాత్తల్లక్ష్యస్య బ్రహ్మణోఽవ్యతిరేకాత్పుచ్ఛవాక్యస్థం బ్రహ్మైవాత్ర స్వప్రధానం ప్రతిపాద్యమితి తత్ప్రమిత్యా కైవల్యం ఫలతీత్యాహ —
అస్మిన్నితి ।
తదేతదాహ —
అపరాణ్యపీతి ॥ ౧౯ ॥
సమన్వయస్య సవిశేషపరత్వమపోద్యోత్సర్గః స్థాపితః । అధునాపవాదార్థత్వేనాధికరణమవతారయతి —
అన్తరితి ।
ఛాన్దోగ్యస్థం వాక్యముదాహరతి —
ఇదమితి ।
ఋక్సామయోః పృథివ్యగ్న్యాద్యాత్మత్వోక్త్యనన్తరముపాస్తిప్రస్తావార్థోఽథశబ్దః ।
‘య ఎష’ ఇతి శాస్త్రప్రసిద్ధిః, సన్నిధిశ్చోక్తా । తస్యోపాస్త్యర్థమాధిదైవికం స్థానమాహ —
అన్తరితి ।
ఆదిత్యమణ్డలస్య మధ్యే స్థిత ఇతి యావత్ ।
ధ్యానార్థమేవ రూపవిశేషమాహ —
హిరణ్మయ ఇతి ।
జ్యోతిర్మయ ఇత్యర్థః ।
స్థానకృతం పరిచ్ఛేదం వ్యవచ్ఛినత్తి —
పురుష ఇతి ।
తత్రావహితధియామనుభవం ప్రమాణయతి —
దృశ్యత ఇతి ।
తర్హి పురుషత్వాత్పూర్ణస్య కథముపాస్తిః, తత్రాహ —
హిరణ్యేతి ।
తద్వజ్జ్యోతిర్మయాన్యేవాస్య శ్మశ్రూణి కేశాశ్చేతి తథోక్తః । కిం బహునా, ఆప్రణఖాత్ ప్రణఖో నఖాగ్రం తేన సహ సర్వ ఎవ సువర్ణో జ్యోతిర్మయః ।
చక్షుషోర్విశేషమాహ —
తస్యేతి ।
కపేర్మర్కటస్యాసః పృష్ఠభాగోఽత్యన్తతేజస్వీ తత్తుల్యం పుణ్డరీకం యథాత్యన్తదీప్తిమత్తథాస్య దేవస్యాక్షిణీ ప్రకృష్టదీప్తిమతీ ।
ధ్యానార్థమేవ నామ కరోతి —
తస్యేతి ।
కథం తస్యోదితినామత్వం, తదాహ —
స ఇతి ।
ఉదిత ఉద్గతః । సకార్యసర్వపాపాస్పృష్ట ఇత్యర్థః । ధ్యానఫలముదేతీతి । ఆదిశబ్దాత్ ‘తస్యర్చ్క సామ చ గేష్ణౌ’ ఇత్యాద్యుక్తమధిదైవతం, దేవతామధికృత్యోపాస్తివాక్యమిత్యర్థః ।
ఆధిదైవధ్యానోక్త్యనన్తరమాత్మానం దేహమధికృత్యాపి తదుక్తిరిత్యాహ —
అథేతి ।
ఋక్సామయోర్వాక్ప్రాణాద్యాత్మత్వోక్త్యానన్తర్యమథేత్యుక్తమ్ । ఆదిశబ్దాత్ ‘సైవర్క్ తత్సామ’ ఇత్యాద్యుక్తమ్ ।
స్థానద్వయస్థం పురుషం విషయీకృత్య రూపత్త్వశ్రుత్యా సర్వపాపాస్పర్శశ్రుత్యా చ సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
కశ్చిదిత్యాదిత్యక్షేత్రజ్ఞ ఉక్తః । పూర్వసూత్రే బ్రహ్మపదమానన్దమయపదమానన్దపదార్థాభ్యాసశ్చేతి ముఖ్యత్రయార్థబహుప్రమాణవశాన్నిర్విశేషనిర్ణయవద్రూపవత్త్వాదిబహుప్రమాణాత్సంసారీ హిరణ్మయః పురుష ఇతి సఙ్గత్యా పూర్వపక్షమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —
కిం తావదితి ।
స్ఫుటబ్రహ్మలిఙ్గోక్తశ్రుతే సగుణే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వోత్తరపక్షయోరపరస్య పరస్య చోపాస్తిరేవ ఫలమ్ ।
సర్వైరుపాస్యత్వాయ పర ఎవ కస్మాన్నేతి పృష్ట్వా హేతుమాహ —
కుత ఇతి ।
చాక్షుషే పురుషే యథోక్తం రూపం న శ్రుతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అక్షీతి ।
పరస్యైవ స్థానభేదాద్రూపవత్త్వముపదేశాతిదేశాభ్యామితి చేత్ , నేత్యాహ —
నచేతి ।
పరాపరిగ్రహే హేత్వన్తరమాహ —
ఆధారేతి ।
అనన్తశక్తిత్వాత్తస్యాప్యాధారశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
పరస్యానాధారత్వే స్వమహిమప్రతిష్ఠత్వం హేతుః । తత్ర మానం ‘స భగవః’ ఇతి । తత్రైవ హేత్వన్తరం సర్వవ్యాపిత్వమ్ । తత్రాపి మానమాహ —
ఆకాశవదితి ।
ఈశ్వరాగ్రహే హేత్వన్తరమాహ —
ఐశ్వర్యేతి ।
‘స ఎషః’ ఇత్యాధిదైవికపురుషోక్తిః । అముష్మాదాదిత్యాదూర్ధ్వగా యే లోకాస్తేషామీశితా, యే చ దేవానాం కామా భోగాస్తేషాం చేత్యర్థః । ‘స ఎషః’ ఇత్యాధ్యాత్మికపురుషోక్తిః । ఎతస్మాచ్చక్షుషః సకాశాదర్వాగ్గతా యే లోకాస్తేషామీశితా, యే చ మనుష్యాణాం కామా భోగాస్తేషాం చేత్యేతస్య మర్యాదావదైశ్వర్యముక్తమిత్యర్థః ।
పరస్యాపి ధ్యానార్థం తాదృగైశ్వర్యం స్యాత్ , నేత్యాహ —
న చేతి ।
‘ఎష సర్వేశ్వరః' ఇత్యవిశేషశ్రుతేరితి సమ్బన్ధః ।
కథమేతస్య సర్వేశ్వరత్వం, యతో భూతానాం నియన్తా యమోఽస్తి, నేత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
కథం పరో భూతానామధిష్ఠాయ పాలయితా, పాలయితురిన్ద్రాదేః సత్త్వాత్ , తత్రాహ —
ఎష భూతేతి ।
తథాపి బ్రహ్మా మర్యాదాస్థాపకోఽస్తి కుతోఽస్య సర్వేశ్వరత్వం, తత్రాహ —
ఎష ఇతి ।
యథా మృద్దారుమయః సేతుర్జలవ్యూహస్య క్షేత్రసమ్పదామసమ్భేదాయ ధారయితా తథైషోఽపి సర్వేషాం వర్ణాదీనామసఙ్కరాయ ధారయితా స్యాదిత్యర్థః ।
మర్యాదాధారరూపశ్రుతేరాదిత్యక్షేత్రజ్ఞ ఎవాత్రోపాస్య ఇత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తస్య కర్మానధికారాత్సర్వపాప్మవిగమః । సర్వాత్మత్వముపాసనాయై స్తుత్యర్థమనూద్యత ఇతి భావః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
ఎవమిత్యాదినా ।
ప్రథమశ్రుతరూపవత్త్వాదినా చరమశ్రుతసర్వపాప్మవిగమాదేర్నేయత్వాన్న పరస్య ప్రాప్తిరిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
ఫలవత్పాప్మవిగమాదిలిఙ్గస్య చరమస్యాపి తచ్ఛూన్యత్వేనావివక్షితాల్లిఙ్గాదాద్యాదపి బలీయస్త్వాత్తద్వశేనేతరన్నేయమిత్యాహ —
తద్ధర్మేతి ।
ఇహేతి స్థానద్వయస్థపురుషోక్తిః ।
ఆదిత్యక్షేత్రజ్ఞస్యాపి కర్మానధికారాత్పాప్మాస్పర్శో యుక్తః, ‘న హ వై దేవాన్పాపమ్ ‘ ఇతి శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వేతి ।
దేవాదిషు పశ్వాదివత్కర్మానధికారేఽపి ప్రాచిభవే సఞ్చితపాపయోగాత్తదల్పత్వాత్ ‘న హ వై దేవాన్ ‘ ఇత్యుక్తేర్న జీవః సర్వపాపాస్పృష్టః । ప్రదేశాన్తరే చ తస్య పరస్మిన్నేవ శ్రుతేరత్రాపి తద్దృష్ట్యా తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తస్యైవోపాస్యతేతి భావః ।
సార్వాత్మ్యమపి శ్రుతం న సంసారిణి యుక్తమిత్యాహ —
తథేతి ।
తత్ర తచ్ఛబ్దైశ్చాక్షుషనరోక్తిః । ఋగాదివిధేయాపేక్షయా విలక్షణలిఙ్గోక్తిః । ఉక్థం శస్త్రవిశేషః । తత్సాహచర్యాత్తత్సామ స్తోత్రం, ఉక్థాదన్యచ్ఛస్త్రమృగుచ్యతే ।
బ్రహ్మ త్రయోవేదాః ఋగాద్యాత్మనా చాక్షుషస్య సంసారిత్వేఽపి స్తుతిరుపాస్త్యర్థమిత్యాశఙ్క్య ముఖ్యసమ్భవే నాముఖ్యకల్పనేత్యాహ —
సా చేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
పృథివీతి ।
ఋగధిదైవతం పృథివ్యన్తరిక్షద్యునక్షత్రాదిత్యగతశుక్లభారూపా । సామ చాగ్నివాయ్వాదిత్యచన్ద్రాదిత్యగతపరకృష్ణాఖ్యాతికృష్ణరూపం ‘ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ ఇత్యాదినోక్తమ్ । అధ్యాత్మం చ వాక్చక్షుఃశ్రోత్రాక్షిగతశుక్లభాలక్షణా తావదృగుక్తా । సామ చ ప్రాణచ్ఛాయాత్మమనోఽక్షిస్థకృష్ణభారూపం ‘వాగేవర్క్ప్రాణః సామ’ ఇత్యాదినోక్తమ్ । ఎవముభయత్రోక్తరూపే ఋక్సామే క్రమేణోక్త్వా పురుషస్యోక్తప్రకారర్క్చాభిహితప్రకారం సామ చేత్యేతే ద్వే గేష్ణౌ పాదపర్వణీ ఇతి దేవతాయాముక్త్వాత్మన్యపి తయోర్ఋక్సామయోరతిదేశేన గేష్ణత్వముక్తమిత్యర్థః ।
తదపి సంసారివిషయం కిం న స్యాత్ , నేత్యాహ —
తచ్చేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
తద్య ఇతి ।
వ్యవహారభూమిస్తచ్ఛబ్దార్థః । ధనసనయో ధనస్య లబ్ధారః । విభూతిమన్త ఇత్యర్థః ।
రాజాదీనామపి శ్రీమతాం గీయమానత్వదృష్టేరన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
తచ్చేతి ।
ఉక్తేఽర్థే స్మృతిమనుకూలయతి —
యద్యదితి ।
ధనాదిసమృద్ధిమత్త్వం విభూతిమత్త్వమ్ । కాన్తిమత్త్వం శ్రీమత్త్వమ్ । బలవత్త్వమౌర్జిత్యమ్ ।
ఈశ్వరపక్షే హేత్వన్తరమాహ —
లోకేతి ।
నిరఙ్కుశమనన్యాధీనమ్ ।
సర్వపాప్మవిరహాదినా తస్యైవోపాస్యతేత్యుక్త్వా పరోక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
రూపవత్త్వం నావశ్యం సంసారిలిఙ్గమిత్యాహ —
అత్రేతి ।
మాయామయస్యాపి రూపస్య హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదినియమే హేతుమాహ —
ఇచ్ఛేతి ।
తథావిధరూపోపయోగమాహ —
సాధకేతి ।
తస్యేచ్ఛాపి మాయామయీతి మత్వాహ —
మాయేతి ।
యథాదృష్టి దేహాదివైశిష్ట్యమీశ్వరస్య తాత్త్వికమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వేతి ।
అరూపశ్రుతివిరుద్ధం రూపవత్త్వమిత్యుక్తమాశఙ్క్య విషయభేదమాహ —
అపిచేతి ।
తాత్త్వికమైశ్వరం రూపమాశ్రిత్యాశబ్దాదిశాస్త్రే కథం తస్య రూపాదిమత్త్వోక్తిః, తత్రాహ —
సర్వేతి ।
నిర్విశేషమేవ బ్రహ్మాత్ర ప్రతిపాద్యం తజ్జ్ఞానాదేవ ముక్తిరిత్యాశఙ్క్యోపాస్తివాక్యత్వాత్సవిశేషోక్తిరిత్యాహ —
తథేతి ।
స్వమహిమప్రతిష్ఠస్యాధారాయోగాదత్ర చాధారశ్రుతేరీశ్వరాదర్థాన్తరతేత్యుక్తమనువదతి —
యదపీతి ।
ఆధారానపేక్షస్యాపి ఫలవశాత్తదుక్తేర్నానీశ్వరతేత్యాహ —
అత్రేతి ।
కిమిత్యుపాసనాయై తదుక్తిః, సాక్షాదేవ కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
సర్వగతత్వాదితి ।
మర్యాదావదైశ్వర్యమీశ్వరస్య నేత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
ఐశ్వర్యేతి ।
ఎకస్యైవేశ్వరస్య స్థానభేదావచ్ఛేదాదైశ్వర్యమర్యాదాకరణం పృథగనుధ్యానార్థం న పరిచ్ఛేదప్రాప్త్యర్థమిత్యర్థః ।
పరోక్తలిఙ్గానామన్యథాత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౨౦ ॥
ఉపాస్యోద్దేశేనోపాస్తివిధేర్విధేయక్రియాకర్మణోర్వ్రీ్హ్యాదివదన్యతః సిద్ధిర్వాచ్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
భేదేతి ।
ఆదిత్యక్షేత్రజ్ఞాదన్తర్యామిణః ।
శ్రుత్యన్తరే భేదోక్తేస్తతోఽన్య ఈశ్వరః సిద్ధ ఇత్యక్షరార్థమాహ —
అస్తీతి ।
ఆదిత్యమణ్డలే స్థితరశ్మిపుఞ్జస్యాపి స్యాదిత్యత ఉక్తమ్ —
ఆదిత్యాదితి ।
తజ్జీవం వ్యుదస్యతి —
యమితి ।
తస్య దేహిత్వే జీవత్వమదేహిత్వే న నియన్తృతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యస్యేతి ।
ఇతశ్చాదిత్యజీవాదన్యోఽసావిత్యాహ —
య ఇతి ।
తస్య తాటస్థ్యం వారయతి —
ఎష ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరస్యాప్యనీశ్వరవిషయత్వమాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
తథాపి ప్రత్యభిజ్ఞాపకాభావాన్నేహ తదుపాస్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
స ఎవేతి ।
ఆదిత్యాన్తఃస్థత్వశ్రుతిసామ్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞయా పర ఎవోద్గీథే ధ్యేయత్వేనోపదిశ్యత ఇత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౧ ॥
పూర్వత్రావ్యభిచారిలిఙ్గేన రూపవత్త్వాద్యన్యథా నీతమ్ । ఇహ తు లిఙ్గాన్న శ్రుతిరన్యథయితవ్యేతి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ —
ఆకాశ ఇతి ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యమేవోదాహరతి —
ఇదమితి ।
'హన్తాహమేతద్భగవత్తో వేదాని’ ఇత్యుపసన్నః శాలావత్యః ‘విద్ధి’ ఇతి జైవలినోక్తే పృచ్ఛతి —
అస్యేతి ।
సర్వస్యైవ ప్రపఞ్చస్య ప్రతిష్ఠాప్రశ్నే ప్రవాహణస్యోత్తరమాహ —
ఆకాశ ఇతి ।
కథం భూతాకాశః సర్వజగత్ప్రతిష్ఠా, తత్రాహ —
సర్వాణీతి ।
ఉపనిషదాం తదభిజ్ఞానాం చ ప్రసిద్ధమేతదితి ద్యోతకౌ నిపాతౌ ।
నిమిత్తమాత్రత్వం నిరాకర్తుం విశినష్టి —
ఆకాశమితి ।
భూతాకాశవ్యావృత్తయే హేత్వన్తరమాహ —
ఆకాశో హీతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరం సూచయతి —
ఆకాశ ఇతి ।
విచారబీజం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
అనతిప్రసఙ్గార్థం ప్రశ్నద్వారా నిమిత్తమాహ —
కుత ఇతి ।
క్వచిదిత్యుక్తం స్పష్టయతి —
యత్రేతి ।
అసాధారణగుణశ్రుతేరాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మార్థత్వే దృష్టాన్తః —
యథేతి ।
అసాధారణేనానన్దేనాన్యత్రాసమ్భావితేన సామానాధికరణ్యాదాకాశో బ్రహ్మేత్యర్థః ।
వాక్యశేషాదాకాశస్య బ్రహ్మత్వే దృష్టాన్తమాహ —
ఆకాశ ఇతి ।
నిపాతావాకాశస్య నామరూపోపలక్షితసర్వప్రపఞ్చనిర్వాహకత్వప్రసిద్ధ్యర్థౌ । తే నామరూపే యదన్తరా యస్మాదన్యే యస్య వా మధ్యే స్తః, తన్నామరూపాస్పృష్టం బ్రహ్మేతి వాక్యశేషాదత్రాకాశో బ్రహ్మేత్యర్థః । ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ ఇత్యాదివాక్యసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । యథైవమాదావాకాశో బ్రహ్మ తథాత్రాపీతి యోజనా ।
రూఢినిరూఢిభ్యాం సంశయముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
విమృశ్య పూర్వపక్షయతి —
కిం పునరితి ।
స్ఫుటబ్రహ్మలిఙ్గోక్తశ్రుతేరుద్గీథే సమ్పాద్యోపాస్యే బ్రహ్మణి సమన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భూతాకాశదృష్ట్యోద్గీథోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మదృష్ట్యేతి ఫలమ్ ।
వైదికప్రయోగస్య తాదృక్ప్రయోగాద్బ్రహ్మార్థత్వే సిద్ధే కుతో భూతాకాశార్థతేతి శఙ్కిత్వా హేతుమాహ —
కుత ఇతి ।
ప్రథమశ్రుతాకాశశ్రుత్యా భూతార్థే రూఢ్యా చరమశ్రుతబ్రహ్మలిఙ్గబాధాన్న శ్రుత్యన్తరేణ బ్రహ్మార్థతేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ్యపి సాధారణత్వాన్నాకాశశ్రుతిర్బ్రహ్మలిఙ్గబాధికేత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
ఎకస్యాపి గోశబ్దస్యానేకార్థత్వమగత్యాఽభీష్టం, బ్రహ్మణి త్వాకాశశబ్దో గౌణత్వేనాపి గచ్ఛతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
గౌణత్వార్థం గుణయోగమాహ —
విభుత్వేతి ।
గుణవృత్తేరపి శబ్దవృత్తిత్వాత్తయా కిం న బ్రహ్మ గృహ్యతే, తత్రాహ —
నచేతి ।
నను నేహ ముఖ్యం సమ్భవతి తత్ర సర్వకారణత్వాయోగాదతో ముఖ్యగౌణయోర్ముఖ్యే సంప్రత్యయన్యాయస్యానవకాశత్వం, తత్రాహ —
సమ్భవతీతి ।
తదేవ సాధయితుం శఙ్కయతి —
నన్వితి ।
ఆకాశస్య ప్రథమశ్రుతత్వేనాసఞ్జాతవిరోధిత్వాత్తద్బుద్ధౌ తదేకవాక్యస్థముపస్థితం సర్వముపజాతవిరోధిత్వాత్తదానుగుణ్యేన నేయమిత్యాహ —
నేతి ।
తత్రైవ తైత్తిరీయకశ్రుతిసంవాదమాహ —
విజ్ఞాయతే హీతి ।
తథాపి కథం వాక్యశేషో భూతాకాశే స్యాత్ , తత్రాహ —
జ్యాయస్త్వేతి ।
భూతాకాశేఽపి శేషోపపత్తౌ ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
భూతాకాశదృష్ట్యోద్గీథోపాస్తిరితి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
రూఢ్యా ప్రయోగబాహుల్యాచ్చ సిద్ధభూతాకాశత్యాగే న హేతురితి శఙ్కిత్వా హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే —
కుత ఇతి ।
నను వాదినః సర్వయోనిత్వం బ్రహ్మణో నేచ్ఛన్తి తత్రాహ —
పరస్మాద్ధీతి ।
తస్యాన్యథాసిద్ధిం స్మారయతి —
నన్వితి ।
ఉక్తముపేత్య ప్రత్యాహ —
సత్యమితి ।
తత్ర తత్ర తేజఃప్రభృతిషు వాయ్వాదేరపి కారణత్వాదవధారణాసిద్ధిః, మూలకారణాపేక్షాయాం బ్రహ్మణ్యేవ తద్యుక్తమ్ । సర్వాణీతి భూతవిశేషణం చ భూతాకాశపక్షే వాయ్వాదౌ సఙ్కుచితం స్యాత్తస్మాన్నాన్యథాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సర్వభూతోత్పాదకత్వవత్తల్లయాధారత్వమపి బ్రహ్మలిఙ్గమిత్యాహ —
తథేతి ।
బ్రహ్మణో లిఙ్గద్వయమాహ —
ఆకాశో హీతి ।
భూతాకాశస్యాపి జ్యాయస్త్వాది సాపేక్షముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
జ్యాయస్త్వమితి ।
నైరపేక్ష్యధియా తరపో వచనమ్ ।
న కేవలం యుక్త్యాస్య పరాయణత్వం, శ్రుతేరపీత్యాహ —
శ్రుతిరితి ।
రాతేర్ధనస్య దాతుర్యజమానస్యేతి । రాతిరితిపాఠే బన్ధురిత్యర్థః ।
ఆకాశో బ్రహ్మేత్యత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ —
అపిచేతి ।
శాలావత్యో దాల్భ్యో జైవలిరిత్యుద్గీథవిద్యాకుశలానాం కిం పరాయణముద్గీథస్యేతి విచారే స్వర్గలోక ఎవేతి దాల్భ్యోక్తం నిరస్యాయం లోక ఇతి శాలావత్యోక్తౌ ‘అన్తవద్వై కిల తే శాలావత్య సామ’ ఇతి పృథివీలోకస్యాన్తవత్త్వాత్ప్రతిష్ఠితత్వం నిన్దిత్వా జైవలినా సామ ప్రతిష్ఠారూపమనన్తమేవ వివక్షతా గృహీతమాకాశం నాన్తవద్యుక్తమ్ , అతో బ్రహ్మైవాకాశమిత్యర్థః ।
నన్వనన్తమాకాశమిహ నోపసంహ్రియతే కిన్తూద్గీథః, తత్కథమానన్త్యాదాకాశో బ్రహ్మ, తత్రాహ —
తం చేతి ।
'స ఎషః’ ఇత్యాకాశాత్మత్వోక్తిః । దేశతోఽనన్తత్వం పరత్వమ్ । గుణత ఉత్కృష్టత్వం వరీయస్త్వమ్ । కాలతో వస్తుతశ్చాపరిచ్ఛిన్నత్వమానన్త్యమ్ । పరేభ్యః స్వరాదిభ్యోఽతిశయేన శ్రైష్ఠ్యం వా పరోవరీయస్త్వమ్ ।
తథాపి కథమాకాశో బ్రహ్మ తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
నాబ్రహ్మణస్త్రిధానన్త్యం, తేనోపక్రమోపసంహారప్రతిపాద్యతాత్పర్యవదానన్త్యమాకాశస్య బ్రహ్మత్వబోధీత్యర్థః ।
శ్రుతిబాధో లిఙ్గాన్న దృష్ట ఇత్యుక్తమనువదతి —
యదితి ।
‘త్యజేదేకం కులస్యార్థే’ ఇతిన్యాయాద్భూయసీనాం బ్రహ్మలిఙ్గశ్రూతీనామనుగ్రహాయాకాశశ్రుతేరేకస్యా బాధ ఇత్యాహ —
అత్రేతి ।
కిఞ్చాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మణి ప్రయోగప్రాచుర్యాదత్యన్తాభ్యాసేన గౌణాదపి తస్మాదాద్యా ధీః స్యాదిత్యాహ —
దర్శితశ్చేతి ।
నాకాశశబ్దస్యైవ బ్రహ్మణి బహుకృత్వః ప్రయోగః, తత్పర్యాయాణాం చేత్యాహ —
తథేతి ।
వ్యోమన్వ్యోమ్ని, పరమే ప్రకృష్టే, అక్షరే కూటస్థే బ్రహ్మణి, ఋగుపలక్షితాః సర్వే వేదా జ్ఞాపకాః సన్తి, యస్మిన్నక్షరే విశ్వే దేవా అధి నిషేదురధిష్ఠితాః, స్వరూపత్వేన ప్రవిష్టా ఇత్యర్థః । భార్గవీ భృగుణా ప్రాప్తా । వారుణీ వరుణేనోక్తా । సైషా విద్యా ‘ఆన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇతి ప్రకృతా పరస్మిన్బ్రహ్మణి వ్యోమ్ని స్థితేత్యర్థః ।
ఓఙ్కారస్య ప్రతీకత్వేన వాచకత్వేన లక్షకత్వేన వా బ్రహ్మత్వముక్తమ్ —
ఓమితి ।
కం సుఖం తస్యార్థేన్ద్రియయోగజత్వం వారయితుమ్ —
ఖమితి ।
తస్య భూతాకాశత్వం వ్యాసేద్ధుమ్ —
పురాణమిత్యుక్తమ్।
కిఞ్చ తత్రైవ ప్రథమానుగుణ్యేనోత్తరం నీయతే, యత్ర తన్నేతుం శక్యం, యత్ర త్వశక్యం తత్రోత్తరానుగుణ్యేనేతరన్నేయమిత్యాహ —
వాక్యేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తః —
అగ్నిరితి ।
ఆకాశశ్రుతేర్గౌణత్వే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౨ ॥
ఆకాశవాక్యోక్తమనన్తరవాక్యేఽతిదిశతి —
అత ఎవేతి ।
తత్రోదాహరణమ్ —
ఉద్గీథ ఇతి ।
‘పరోవరీయాంసముద్గీథముపాస్తే’ ఇత్యుక్తత్వాత్ । ‘అథాతః శౌవ ఉద్గీథః’ ఇతి చ వక్ష్యమాణత్వాదుద్గీథాధికారే ప్రాసఙ్గికం ప్రస్తావధ్యానమితి వక్తుముద్గీథ ఇత్యుక్తమ్ । కశ్చిదృషిశ్చాక్రాయణో నామ ధనార్థం రాజ్ఞో యజ్ఞం గత్వా జ్ఞానవైభవం స్వస్య ప్రకటయన్ప్రస్తోతారమువాచ, హే ప్రస్తోతః, యా దేవతా ప్రస్తావం భక్తివిశేషమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్మమ విదుషః సన్నిధౌ ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతీతి ।
స భీతః సన్పప్రచ్ఛ —
కతమా
ఇత్యాదినా ।
ప్రతివచనమ్ —
ప్రాణ ఇతి ।
ముఖ్యప్రాణం వ్యావర్తయతి —
సర్వాణీతి ।
ప్రాణమభిలక్ష్య లయకాలే సంవిశన్తి, జన్మకాలే తమేవాభిలక్ష్యోజ్జిహత ఉద్గచ్ఛన్తి, సైషా పరా దేవతా ప్రస్తావం భక్తివిశేషమనుగతేత్యర్థః ।
అతిదేశకృతమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
ఆకాశశబ్దస్యోభయత్ర ప్రయుక్తేః సంశయేఽపి ప్రాణశబ్దస్య నైవమితి కుతః సంశయాదిః, తత్రాహ —
ప్రాణేతి ।
మనఃశబ్దలక్ష్యం తత్సాక్షిచైతన్యం ప్రాణే పరస్మిన్నైక్యేన స్థితమిత్యర్థః ।
యే ప్రాణస్య పఞ్చవృత్తేర్వాయువికారస్య ప్రాణం సత్తాస్ఫూర్తిదమాత్మానం విదుస్తే బ్రహ్మ జానన్తీత్యాహ —
ప్రాణస్యేతి ।
అమృతః ప్రాణో బ్రహ్మైవేత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
తథాపి కుతః సంశయః, తత్రాహ —
వాయ్వితి ।
హేతుముక్త్వా ఫలమాహ —
అత ఇతి ।
ఇహేతి ప్రస్తావవాక్యోక్తిః ।
అనన్తార్థపరోపక్రమోపసంహారాభ్యామాకాశస్య బ్రహ్మత్వేఽప్యత్ర బ్రహ్మాసాధారణధర్మోపక్రమాద్యదృష్టేర్న బ్రహ్మతేతి ధియా విమృశ్య పూర్వపక్షయతి —
కిమితి ।
ప్రస్తావశ్రుతేః స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతయా బ్రహ్మణి ప్రస్తావేఽధ్యస్య ధ్యేయే సమన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే ప్రాణదృష్ట్యా ప్రస్తావోపాస్తిః సిద్ధాన్తే బ్రహ్మదృష్ట్యేతి ఫలమ్ ।
వైదికప్రాణశబ్దస్య తాదృక్ప్రయుక్తిసిద్ధే బ్రహ్మణి వాచకత్వమాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
తాత్పర్యరహితలౌకికవైదికప్రయోగత్యాగాత్తాత్పర్యవదనేకలిఙ్గాత్పూర్వన్యాయేన బ్రహ్మ గ్రాహ్యమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
జ్యాయస్త్వాది లిఙ్గమత్ర నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇహేతి ।
అన్యథాసిద్ధేర్న శ్రుతిబాధకతేత్యహ —
నేతి ।
తదేవం వైదికం దర్శనమాహ —
ఎవం హీతి ।
తర్హి తస్యామవస్థాయామితి యావత్ । వాక్ అనుక్తకర్మేన్ద్రియోపలక్షణమ్ । చక్షుఃశ్రోత్రే తాదృగ్బుద్ధీన్ద్రియాణామ్ । బుద్ధిరపి మనసా లక్ష్యతే ।
ప్రాణస్యాపి స్వాపే బుద్ధ్యాదివల్లయాన్న లయస్థానతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రత్యక్షం చేతి ।
నను భూతానాముత్పత్త్యాదివాక్యాశేషే శ్రుతం భూతశబ్దశ్చ ప్రాణిసమూహస్య మహాభూతానాం చ వాచకో నేన్ద్రియమాత్రస్య, తన్న ప్రాణే వాక్యశేషః సిద్ధః తత్రాహ —
ఇన్ద్రియేతి ।
భూతేష్విన్ద్రియాణి సూక్ష్మత్వాద్భోక్తృసామీప్యాచ్చ సారాణి, అతస్తేషాం లయోదయోక్త్యేతరేషామపి తత్సిద్ధేః శేషఘటనేత్యర్థః ।
అబ్రహ్మసాహచర్యాచ్చ ప్రాణో న బ్రహ్మేత్యాహ —
అపిచేతి ।
ఉద్గాత్రా కతమా సా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తేతి పృష్టశ్చాక్రాయణః ప్రత్యువాచ, ఆదిత్య ఇతి । ప్రతిహర్త్రా చ కతమా సా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తేతి పృష్టోఽన్నమిత్యువాచేత్యాదినా భక్తిదేవతే కార్యకరణవత్యావాదిత్యాన్నే ఉక్తే । తయోరబ్రహ్మణోః సన్నిధానాత్ప్రాణస్యాపి భక్తిదేవతాత్వాదబ్రహ్మతేత్యర్థః । సన్నిధ్యనుగృహీతప్రథమశ్రుతప్రాణశ్రుత్యా వాయువికారసిద్ధౌ తద్దృష్ట్యా ప్రస్తావోపాస్తిరిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
జ్యాయస్త్వాదివన్నాత్ర లిఙ్గం భాతీత్యశఙ్క్యాహ —
ప్రాణస్యేతి ।
బ్రహ్మలిఙ్గం స్ఫోరయితుం శ్రుతేరర్థమాహ —
ప్రాణేతి ।
వాక్యశేషస్యాన్యథాసిద్ధిం స్మారయతి —
నన్వితి ।
స్వాపాద్యుక్తేః సంవర్గవిద్యాధికారాత్ప్రకృతోక్తేశ్చోద్గీథసమ్బన్ధాన్నానయోరేకవాక్యతేత్యాహ —
అత్రేతి ।
కిఞ్చ వాక్యశేషస్థో భూతశబ్దో యోగాద్వికారజాతం బ్రూయాత్ , రూఢ్యా వా మహాభూతాని । ఆద్యే, ప్రకృతవాక్యస్య న స్వాపాదివాక్యేన తుల్యార్థతేత్యాహ —
స్వాపేతి ।
ప్రకృతశ్రుతేర్వికారమాత్రలయాద్యర్థత్వే సర్వశబ్దశ్రుతిమనుకూలయతి —
సర్వాణీతి ।
తథాచ ప్రాణార్థత్వేఽపి స్వాపోక్తేర్నాస్యాస్తాదర్థ్యమ్ । నహి వికారమాత్రసంవేశనాది పరస్మాదన్యత్ర లభ్యమిత్యర్థః ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
యదేతి ।
ప్రాణస్య భౌతికత్వాన్న మహాభూతయోనితేత్యర్థః ।
భూతశబ్దేన వికారజాతగ్రహేఽపి న ముఖ్యప్రాణప్రత్యుక్తిరితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ప్రాణశబ్దలక్ష్యే చిదాత్మని జీవైక్యాపత్తౌ భేదకవాద్యుపాధీనాం జడం ప్రాణముద్దిశ్య లయః స్యాదిత్యాహ —
తదేతి ।
జీవనైకతయా ప్రాప్యత్వలిఙ్గాదశేషవికారలయస్థానత్వలిఙ్గాచ్చ న ముఖ్యప్రాణార్థత్వం తస్యాపీత్యాహ —
తత్రేతి ।
సన్నిధేరధికాశఙ్కాముక్తామనుభాషతే —
యదితి ।
లిఙ్గేన బాధ్యః సన్నిధిరిత్యాహ —
తదితి ।
ఎకవాక్యత్వం వాక్యశేషస్తద్బలం తద్గతం లిఙ్గం తేన బ్రహ్మతా ప్రాణస్య స్థితా, స్వవాక్యస్థలిఙ్గస్య వాక్యాన్తరస్థసన్నిధేర్బలీయస్త్వాత్ , అతో నాస్యాబ్రహ్మతేత్యర్థః ।
సన్నిధేరబ్రహ్మతాభావేఽపి ప్రాణస్య శ్రుతేరబ్రహ్మతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
జగత్ప్రకృతిత్వావధారణోపబృంహితం ప్రతిపిపాదయిషితం దేవతాశబ్దితం చేతనత్వం ప్రాణశ్రుతిం బాధిత్వా బ్రహ్మ లక్షయతీత్యాహ —
తదితి ।
ప్రాణశబ్దేన కారణబ్రహ్మలక్షణాత్తద్దృష్ట్యా ప్రస్తావోపాస్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
వృత్తికృతాముదాహరణమాహ —
అత్రేతి ।
సర్వత్ర సన్దిగ్ధం వాక్యముదాహృత్య నిర్ణీయతే, ఇదం త్వసన్దేహాన్నైవమితి దూషయతి —
తదితి ।
శబ్దభేదం వివృణోతి —
యథేతి ।
ప్రాణస్య పఞ్చధా వృత్తిహేతుస్తత్సాక్షీ తస్య ప్రాణ ఇత్యుచ్యతే ।
రాహోః శిర ఇతివద్వ్యపదేశమాశఙ్క్య ఘటో ఘటస్యేత్యదృష్టేర్నైవమిత్యాహ —
నహీతి ।
ప్రకరణం ప్రపఞ్చయతి —
యస్యేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
ప్రాణః పరమాత్మా బన్ధమాశ్రయః స్వరూపం యస్యేతి విగ్రహః ।
వాక్యయోర్నిశ్చితార్థత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
త్వదుదాహరణేఽపి వాక్యశేషవిరోధాత్తుల్యమసన్దిగ్ధత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రస్తావేతి ॥ ౨౩ ॥
ఆకాశవాయువాక్యయోర్బ్రహ్యార్థత్వోక్త్యా తేజోవాక్యస్యాపి తదర్థత్వమాహ —
జ్యోతిరితి ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యం పఠతి —
ఇదమితి ।
గాయత్ర్యుపాధిబ్రహ్మోపాస్త్యనన్తరముపాస్త్యన్తరోక్త్యర్థోఽథశబ్దః । అతో దివో ద్యులోకాత్పరః పరస్తాద్యజ్జ్యోతిర్దీప్యతే తదిదమితి జాఠరే జ్యోతిష్యధ్యస్యతే ।
కుత్ర తద్దీప్యతే, తత్రాహ —
లోకేష్వితి ।
తేఽపి క్వ సన్తి, తత్రాహ —
విశ్వత ఇతి ।
విశ్వస్మాత్ప్రాణివర్గాదుపరిష్టాదిత్యర్థః ।
తేషాం ప్రసిద్ధలోకప్రవేశమాశఙ్క్యాహ —
సర్వత ఇతి ।
సర్వస్మాద్భూరాదిలోకాదుపరీత్యర్థః ।
ఉత్తమా న విద్యన్తే యేభ్యస్తేఽనుత్తమాస్తేషు । తథాపి కథం తేషాముత్కర్షః, తత్రాహ —
ఉత్తమేష్వితి ।
ఇదంశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
యదీతి ।
జ్యోతిఃశబ్దస్య లోకే తేజసి రూఢేః, శ్రుతౌ చాత్మని నిరూఢేర్విచారబీజం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
ఆకాశాదిశబ్దస్యార్థాన్తరే రూఢస్యాపి బ్రహ్మార్థత్వసిద్ధేస్తేనైతద్గతమిత్యసంశయాన్న పృథగారభ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అర్థాన్తరేతి ।
స్వవాక్యే జ్యోతిషో బ్రహ్మలిఙ్గాభావాదుక్తన్యాయానవతారాదగతార్థతేత్యర్థః ।
వాక్యశేషస్థబ్రహ్మలిఙ్గాత్ప్రాణాదిశబ్దస్య గౌణతోక్తా । ప్రకృతే బ్రహ్మలిఙ్గాదృష్టేస్తేజోలిఙ్గస్యైవ దృష్టేరౌత్సర్గికముఖ్యసంప్రత్యయస్య నాపవాద ఇత్యాకాఙ్క్షాద్వారా పూర్వపక్షయతి —
కిం తావదితి ।
కౌక్షేయే జ్యోతిష్యారోప్యోపాస్యే పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యుక్తశ్రుతేః సమన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । స్వవాక్యే స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాభావేఽపి బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞాపకలిఙ్గస్యైవ తథాత్వాత్పాదసఙ్గతిః । ఫలం పూర్వపక్షే కౌక్షేయే జ్యోతిష్యాదిత్యాదిదృష్ట్యోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మదృష్ట్యేతి ।
జ్యోతిఃశబ్దస్య ప్రకాశవాచిత్వాచ్చిత్ప్రకాశం హిత్వా కిమితి లౌకికప్రకాశార్థతేతి శఙ్కతే —
కుత ఇతి ।
తమోవిరోధిని జ్యోతిఃశబ్దస్య రూఢేస్తేజసస్తథాత్వాత్తదేవాత్ర జ్యోతిరిత్యాహ —
ప్రసిద్ధేరితి ।
తామేవ స్ఫోరయతి —
తమ ఇతి ।
అజ్ఞానతమోవిరోధి బ్రహ్మాపి తర్హి జ్యోతిరితి, తత్రాహ —
చక్షురితి ।
అర్థావరకత్వేన నిరోధకత్వేక్త్యా భావత్వమపి ద్యోతితమ్ ।
రూపిత్వేనాపి తద్వక్తుం విశినష్టి —
శార్వరాదికమితి ।
ఎవమపి కుతో జ్యోతిర్నిశ్చితమిత్యాశఙ్క్య ప్రతిపక్షనిర్ణయాదిత్యాహ —
తస్యా ఇతి ।
జ్యోతిఃశ్రుత్యా తేజో జ్యోతిరిత్యుక్త్వా తత్రైవ లిఙ్గమాహ —
తథేతి ।
బ్రహ్మణ్యపి యుక్తా దీప్తిరిత్యన్యథాసిద్ధిం వారయతి —
నహీతి ।
రూపాదిమతః సావయవస్యైవ దీప్తియోగాదిత్యర్థః ।
కార్యే జ్యోతిషి లిఙ్గాన్తరమాహ —
ద్యుమర్యాదత్వేతి ।
అన్యథాసిద్ధిం నిరస్యతి —
నహీతి ।
అసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
కార్యస్యేతి ।
జ్యోతిషో ద్యుమర్యాదత్వశ్రుతిరేవ కీదృశీ, తత్రాహ —
పర ఇతి ।
బ్రహ్మవత్కార్యస్యాపి మర్యాదాయోగాదనర్థకం బ్రాహ్మణమిత్యాక్షిపతి —
నన్వితి ।
చోదకైకదేశీ పరిహరతి —
అస్త్వితి ।
త్రివృత్కృతం తేజో దివోఽర్వాగపి గమ్యతే తథాపీతరత్తతః పరస్తాద్భవిష్యతి, వేదస్యాదుష్టత్వేనానర్థక్యాయోగాదిత్యర్థః ।
త్రివృత్కృతస్యైవార్థక్రియావత్త్వాదఫలేఽన్యస్మిన్న వాక్యప్రామాణ్యమిత్యాక్షేప్తా బ్రూతే —
నేతి ।
పూర్వవాదిదేశీయః శఙ్కతే —
ఇదమేవేతి ।
నిష్ఫలస్యోపాస్యతాపి నేత్యాక్షేప్తాహ —
నేతి ।
అత్రివృత్కృతం తేజోఽఙ్గీకృత్యాఫలత్వముక్త్వా తదేవ నేత్యాహ —
తాసామితి ।
దేవతానాం తేజోఽబన్నానామేకైకాం దేవతాం ద్విధా ద్విధా విభజ్య పునరేకైకం భాగం తథా కృత్వా తదితరయోర్నిక్షిప్య త్రిగుణరజ్జువత్రివృతం కరవాణీత్యవిశేషోక్తేర్నాత్రివృత్కృతం తేజోఽస్తీత్యర్థః ।
తదస్తిత్వేఽపి యచ్ఛబ్దోపబన్ధాత్సిద్ధవత్పరామర్శాదన్యతస్తస్య ద్యుమర్యాదత్వం వాచ్యం, తన్నాస్తీత్యాహ —
న చేతి ।
పూర్వపక్షైకదేశిని పరేణ పరాస్తే పరమపూర్వవాద్యాహ —
అస్త్వితి ।
తత్రాక్షేప్తా స్వోక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
పూర్వవాద్యాహ —
నేతి ।
తర్హి బ్రహ్మణ ఎవ ధ్యానార్థో దేశవిశేషః స్యాత్ , నేత్యాహ —
నత్వితి ।
అప్రదేశస్య ప్రదేశకల్పనాగౌరవాదయుక్తేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ కార్యమేవ జ్యోతిరత్రోపాస్యమిత్యాహ —
సర్వత ఇతి ।
బ్రహ్మణ్యవచ్ఛేదకల్పనయాధారబహుత్వయోగేఽపి కార్యే జ్యోతిషి స్వతస్తత్సిద్ధిరిత్యతిశయమాహ —
తారామితి ।
ఉపాస్యజ్యోతిషో బ్రహ్మత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
ఇదమితి ।
అధ్యాసేఽపి జ్యోతిర్బ్రహ్మాస్తు, నేత్యాహ —
సారూప్యేతి ।
తత్ర మానమాహ —
యథేతి ।
ఎకత్వసామ్యాద్భూరిత్యస్మిన్నక్షరే ప్రజాపతేః శిరోదృష్టిరుక్తా తథాత్రాపి సారూప్యం వాచ్యమ్ , అన్యథాధ్యాసాసిద్ధేరిత్యర్థః ।
కౌక్షేయమపి జ్యోతిశ్చైతన్యమేవేత్యనధ్యాసాత్తాదాత్మ్యోక్తిరేషేత్యాశఙ్క్యాహ —
కౌక్షేయస్యేతి ।
శబ్దస్పర్శవత్త్వాభ్యామపి తదబ్రహ్మేత్యాహ —
తస్యేతి ।
ఎషా దృష్టిర్యదేతదుష్ణిమానం స్పర్శేన విజానాతి । ఎషా శ్రుతిర్యత్కర్ణావపిధాయ నినదమివ శ్రృణోతీతి శేషః ।
దృష్టశ్రుతిలిఙ్గత్వాన్న జ్యోతిషోఽపి తదుచ్యతే తచ్చావివక్షితమిత్యాశఙ్క్యోపాస్యత్వశ్రుతేర్నైవమిత్యాహ —
తదేతదితి ।
తదబ్రహ్మత్వే హేత్వన్తరమాహ —
చక్షుష్య ఇతి ।
చక్షుష్యో దర్శనీయః । శ్రుతో విశ్రుతః ।
బ్రహ్మోపాస్తిఫలమపి కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
మహతే హీతి ।
ముక్తిఫలా బ్రహ్మోపాస్తిర్నాల్పఫలా యుక్తేత్యర్థః ।
బహూన్యబ్రహ్మలిఙ్గని స్వవాక్యస్థాన్యుక్త్వా బ్రహ్మలిఙ్గం కిమపి తత్ర నాస్తీత్యాహ —
నచేతి ।
జ్యోతిషో బ్రహ్మలిఙ్గమపి కిఞ్చిదన్యన్నాస్తీతి సమ్బన్ధః ।
నను పూర్వవాక్యే ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ ఇత్యుక్తం బ్రహ్మైవాత్ర ద్యుసమ్బన్ధాత్ప్రత్యభిజ్ఞాయతే తత్ర యచ్ఛబ్దపరామృష్టే జ్యోతిఃశబ్దో వర్తతే, నేత్యాహ —
నచేతి ।
సర్వాత్మత్వభూతాదిపాదత్వాభ్యాం తదేతద్బ్రహ్మేతి వాక్యాచ్చోక్తమేవ పూర్వవాక్యే బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాహ —
అథాపీతి ।
సప్తమీపఞ్చమీభ్యాముక్తిభేదాన్న తత్ప్రత్యభిజ్ఞేతి సాధయతి —
తత్రేతి ।
బ్రహ్మలిఙ్గాభావాత్తేజోలిఙ్గభావాత్తదేవ కౌక్షేయజ్యోతిష్యారోప్యోపాస్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రాకృతం ప్రకృతేర్జాతం, కార్యమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షానువాదేన సూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞార్థమాహ —
ఎవమితి ।
నిశ్చితబ్రహ్మలిఙ్గం వినా నాస్య బ్రహ్మతేతి శఙ్కిత్వా హేతుమాహ —
కుత ఇతి ।
‘రమణీయచరణాః’ ఇత్యాదౌ చరణశబ్దస్య చారిత్రార్థత్వాదత్రాపి తథేత్యసాఙ్గత్యమాశఙ్క్యాహ —
పాదేతి ।
పాదవాచిపదమస్మిన్వాక్యే న దృష్టమితి చేత్ , తత్రాహ —
పూర్వస్మిన్నితి ।
‘గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతమ్ ‘ ఇత్యాదినా భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణైః షడ్విధా చతుష్పదా గాయత్రీత్యుక్తమ్ । ఎతదనుగతబ్రహ్మణస్తావాన్మహిమా విభూతిర్యావానయం ప్రపఞ్చః । వస్తుతస్త్వయం పురుషస్తతో జ్యాయాన్మహత్తరః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
పాదోఽస్యేతి ।
సర్వాణి భూతాన్యస్య బ్రహ్మణ ఎకః పాదః । అస్యైవ త్రిపాదమృతం దివి ద్యోతనవతి స్వాత్మని స్థితమ్ । యథా కార్షాపణశ్చతుర్ధా విభక్తః పాదాదేకస్మాత్పాదత్రయీకృతో మహాన్ , ఎవం పురుషో వాస్తవోఽవాస్తవాత్ప్రపఞ్చాన్మహానిత్యర్థః ।
పూర్వం బ్రహ్మోక్తావపి కథముక్తహేతునా జ్యోతిషో బ్రహ్మతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
లిఙ్గోపస్థాపితాద్బ్రహ్మణః శ్రుత్యుపస్థాపితతేజసో బలీయస్త్వేఽపి యచ్ఛబ్దార్థే జ్యోతిషి సన్నిధాపకమానాపేక్షాయాం త్రిపాద్బ్రహ్మణో ధ్యానే వినియోగాకాఙ్క్షస్యానన్తరవాక్యే శ్రుత్యోక్తేర్విజాతీయమానాకాఙ్క్షశ్రుత్యుక్తతేజోఽభిధానాల్లిఙ్గోపనీతాతిసన్నిహితసజాతీయశ్రుతిసిద్ధైకవాక్యతాకాఙ్క్షబ్రహ్మోక్తిర్యచ్ఛబ్దస్య యుక్తా । తస్మాద్యచ్ఛబ్దార్థే ప్రయుక్తో జ్యోతిఃశబ్దో బ్రహ్మార్థ ఇతి భావః ।
యచ్ఛబ్దస్య బ్రహ్మార్థత్వం హిత్వా తేజోవాచిత్వే బుద్ధిగౌరవముక్త్వా దోషాన్తరమాహ —
తదితి ।
పూర్వవాక్యస్థే బ్రహ్మణి ద్యుసమ్బన్ధాజ్జ్యోతిర్వాక్యేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞాతే యచ్ఛబ్దార్థే తత్సమానాధికృతజ్యోతిఃశబ్దప్రవృత్తిరిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇత్యుత్తరవాక్యేఽపి బ్రహ్మానువృత్తేర్మధ్యస్థమపి జ్యోతిర్వాక్యం తత్పరమేవేతి సన్దంశన్యాయమాహ —
నేతి ।
ప్రకరణలిఙ్గశ్రుతిసిద్ధమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
శ్రుతిలిఙ్గాభ్యాముక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
మానత్రయాన్మానద్వయం దుర్బలమితి దూషయతి —
నాయమితి ।
ప్రకరణం శ్రుతిలిఙ్గయోరుపలక్షణమ్ । బ్రహ్మణో వ్యవచ్ఛిద్య తేజఃసమర్పకత్వం విశేషకత్వం తదభావోఽవిశేషకత్వమ్ ।
బ్రహ్మణి యథోక్తశబ్దానుపపత్తౌ కథం తయోరవిశేషకత్వం, తత్రాహ —
దీప్యమానేతి ।
కార్యవాచిశబ్దాభ్యాం కారణలక్షణే సర్వైరపి శబ్దైర్బ్రహ్మణో లక్షణా స్యాదిత్యాశఙ్క్య సూర్యాదిజ్యోతిషో విశేషయోగే మానమాహ —
యేనేతి ।
యేన తేజసా చైతన్యజ్యోతిషేద్ధో దీప్తః సూర్యః సర్వమపి జగత్తపతి ప్రకాశయతి తజ్జ్యోతిరాత్మానం బృహన్తమనతిశయమహత్త్వవన్తమవేదవిన్న మనుత ఇతి యోజనా ।
కార్యే రూఢిముపేత్య కారణే లాక్షణికో జ్యోతిఃశబ్ద ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం కారణేఽపి బ్రహ్మణి ముఖ్య ఎవేత్యాహ —
యద్వేతి ।
శాన్తే సూర్యాదౌ తిమిరావృతే జగతి వాచైవ జ్యోతిషాయం కార్యకరణాత్మా పురషో వ్యవహారమాసనాదికం కరోతీత్యర్థః । మనోభాసకత్వాజ్జ్యోతిస్తచ్చాజ్యం జుషతాం సేవతాం తేన వాక్యేన చక్షుర్ద్వారా విషయీకృతేనాదుష్టతయా దృష్టేన యజ్ఞమిమం కేనాపి హేతునా విచ్ఛిన్నమప్రాప్తానుష్ఠానంం సన్దధాత్వక్షతం కుర్యాదిత్యర్థః । ఎకస్య శబ్దస్య కథమనేకార్థతేత్యాశఙ్క్య నిమిత్తభేదేనానేకత్ర వృత్తేః ।
శక్త్యైక్యాన్మైవమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
భాసకత్వమేకం నిమిత్తీకృత్యానేకత్ర జ్యోతిఃశబ్దేఽపి కథమసౌ బ్రహ్మణి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
తస్య సర్వజగద్భాసకత్వే మానమాహ —
తమేవేతి ।
పూర్వార్ధే విషయసప్తమ్యా పరామృష్టస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతీత్యుక్తే స్వగతగతివదనుభానేఽపి స్వగతభానమాశఙ్క్యాహ —
తస్యేతి ।
న కేవలం భాసకత్వాద్బ్రహ్మణి జ్యోతిఃశబ్దః, తస్మిన్ప్రయుక్తత్వాచ్చేత్యాహ —
తదితి ।
యస్మాదర్వాగేవ సంవత్సరోఽహోభిః పరివర్తతే తం పరమాత్మానమిన్ద్రాదయో దేవా జ్యోతిషామాదిత్యాదీనాం జ్యోతిర్భాసకం జగతో జీవనం కూటస్థమితి చ ధ్యాయన్తీత్యర్థః । ‘అత్రాయం పురుషః స్వయఞ్జ్యోతిః’ ఇత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః । ‘జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతి’ ఇత్యాదిస్మృతిసఙ్గ్రహార్థశ్చకారః ।
జ్యోతిఃశ్రుతేర్దీప్తిలిఙ్గస్య చాన్యథాసిద్ధత్వేఽపి ద్యుమర్యాదత్వమనన్యథాసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదపీతి ।
ప్రమిత్యర్థత్వేన, ఉపాస్త్యర్థత్వేన వా మర్యాదావత్త్వం నోపపద్యతే । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి —
అత్రేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
సర్వేతి ।
యోషితోఽగ్నిత్వవద్బ్రహ్మణోఽపి ద్యుమర్యాదావత్త్వమారోప్యోపాస్తిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
అప్రదేశస్య ప్రదేశకల్పనే గౌరవముక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
స్వతో వా తత్కల్పనానుపపత్తిః, ఉపాధితో వా । తత్రాద్యముపేత్యాన్త్యం ప్రత్యాహ —
నాయమితి ।
న చేదమపూర్వం కల్ప్యతే, తాదృక్కల్పనానామన్యత్రాపి దృష్టేరిత్యాహ —
తథేతి ।
బ్రహ్మణి కథమాధారబహుత్వం, తత్రాహ —
ఎతేనేతి ।
ద్యుమర్యాదత్వవదాధ్యానార్థత్వేనేత్యర్థః ।
అత్రాధ్యాసస్య సారూప్యకృతత్వాదబ్రహ్మణ్యధ్యస్యమానమపి జ్యోతిరబ్రహ్మేత్యుక్తమనుభాషతే —
యదపీతి ।
ఆరోపస్య సారూప్యాధీనత్వం వ్యభిచారయతి —
తదపీతి ।
ఉపాస్తిస్థానత్వమత్ర ప్రతీకత్వమారోప్య ।
జ్యోతిషో దృష్టత్వాదిశ్రుతేర్బ్రహ్మణస్తదయోగాదబ్రహ్మతేత్యాశఙ్క్యాహ —
దృష్టం చేతి ।
జాఠరజ్యోతిషో దృష్టత్వాదికృతం తత్రోపాస్యబ్రహ్మణో దృష్టత్వాదీత్యర్థః ।
లిఙ్గాన్తరమనూద్య ప్రత్యాహ —
యదపీతి ।
వాజినామగ్నిరహస్యగతాం ‘తం యథా యథా’ ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్యానుపపత్తిం స్ఫోరయతి —
న హీతి ।
బ్రహ్మధియో ముక్తిఫలత్వాత్తదైకరూప్యాదల్పఫలత్వం న తదుపాస్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్రేతి ।
బ్రహ్మవిషయత్వాత్ప్రస్తుతోపాస్తేరపి ముక్తిఫలతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్ర త్వితి ।
‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మా’ ఇత్యుక్తః జీవాత్మనాఽన్నాదః, వసు ధనం కర్మఫలం తద్దాతా పరరూపేణేత్యుక్త్వా యః కశ్చిదుక్తగుణమాత్మానముపాస్తే స ధనం లభతే దీప్తాగ్నిశ్చ భవతీత్యాహ —
అన్నాద ఇతి ।
ఆదిపదేన ‘పరోవరీయ ఎవ హాస్యాస్మింల్లోకే జీవనమ్ ‘ ఇత్యాది గృహీతమ్ ।
యదుక్తం, న స్వవాక్యే జ్యోతిషో బ్రహ్మలిఙ్గమితి, తత్రాహ —
యద్యపీతి ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రానుగుణ్యమాహ —
తదుక్తమితి ।
ప్రకరణేన శ్రుతిరబాధ్యేత్యాహ —
కథమితి ।
న ప్రకరణాదేవ శ్రుతిర్బాధ్యా, ప్రకరణలిఙ్గానుగృహీతప్రథమశ్రుతయచ్ఛబ్దశ్రుత్యేత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
ద్యుసమ్బన్ధాదితి ।
ప్రధానస్య ద్యుసమ్బన్ధస్య ప్రాతిపదికార్థస్యైక్యేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తద్విశేషణస్య మర్యాదాధారవిభక్త్యర్థస్యాన్యత్వమాత్రేణ నాన్యతేత్యర్థః । యచ్ఛబ్దేన పరామృష్టే సతీతి సమ్బన్ధః । స్వసామర్థ్యేన సర్వనామ్నః సన్నిహితపరామర్శిత్వవశేనేత్యర్థః । అర్థాద్యచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యబలాదిత్యర్థః ।
మానముక్త్వా మేయముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
పూర్వవాక్యస్య ఛన్దోవిషయత్వాన్న బ్రహ్మ ప్రకృతమిత్యుక్తమనూద్య నిరాకరోతి —
ఛన్దోభిధానాదితి ।
తత్రానువాదభాగం వ్యాఖ్యాయ చోద్యస్య సమాధియోగ్యతామాహ —
అథేత్యాదినా ।
పూర్వవాక్యే ఛన్దసోఽన్యస్య వాభిధానేఽపి బ్రహ్మోక్తమేవేత్యేకదేశీ శఙ్కతే —
కథమితి ।
మన్త్రస్య బ్రాహ్మణోక్తార్థత్వాద్బ్రాహ్మణే గాయత్రీకథనాన్మన్త్రేఽపి న బ్రహ్మ ప్రకాశ్యత ఇతి సౌత్రం హేతుం సాధయన్పూర్వవాద్యాహ —
నైతదితి ।
‘గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ’ ఇతి సర్వాత్మికాం గాయత్రీముక్త్వా ‘వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ’ ఇతి తస్యాః సర్వభూతమయ్యా వాగాత్మత్వమాఖ్యాయ ‘యా వై సా గాయత్రీయం వావ సా యేయం పృథివీ యా వై సా పృథివీయం వావ సా యదిదం శరీరమస్మిన్హీమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితా యద్వై శరీరమిదం తద్ధృదయమస్మిన్హీమే ప్రాణాః ప్రతిష్ఠితాః’ ఇతి పృథివ్యా భూతాధారత్వాత్సర్వభూతమయగాయత్రీత్వం శరీరహృదయయోర్భూతాత్మకప్రాణాశ్రయత్వాదితి ప్రకృతాం గాయత్రీం భూతాదిప్రకారైరుక్త్వా సైషా షడక్షరైః పాదైశ్చతుష్పదా సతీ ఛన్దోరూపా గాయత్రీ వాగ్భూతపృథివీశరీరప్రాణహృదయభేదైః షట్ప్రకారేత్యుపసంహృత్య తస్యాం శ్రుతో మన్త్రో న శక్తో బ్రహ్మ వక్తుమితి హేతుసిద్ధిరిత్యర్థః ।
మన్త్రానన్తరం ‘యద్వై తద్బ్రహ్మ’ ఇతి బ్రహ్మశబ్దాన్మన్త్రేఽపి బ్రహ్మోక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యోఽపీతి ।
న ప్రకరణాద్బ్రహ్మశబ్దస్య ఛన్దోవాచిత్వం, తస్య సర్వోపనిషది పరమాత్మార్థత్వప్రసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్య వేదవిషయే ప్రయోగాత్తదేకదేశగాయత్ర్యామపి తస్యోపపత్తిరిత్యాహ —
య ఇతి ।
యః కశ్చిద్ధ్యాతైతాం ప్రకృతాం బ్రహ్మోపనిషదం వేదరహస్యం మధువిద్యారూపం వేద తస్మై విదుషే నోదేతి నాస్తమేతి సవితా సదైవాహర్భవత్యతో విద్వానుదయాస్తమయాపరిచ్ఛేద్యం నిత్యం బ్రహ్మైవ భవతీతి బ్రహ్మపదం వేదే ప్రయుక్తమిత్యర్థః ।
మన్త్రబ్రాహ్మణయోరైకార్థ్యాద్బ్రహ్మశబ్దస్య ప్రకృతచ్ఛన్దోగామిత్వాద్భూతాద్యధ్యాసేన ధ్యేయగాయత్రీఛన్దోవాచిత్వే మన్త్రస్య స్థితే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తభాగేనార్థముక్త్వా హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
గాయత్రీశబ్దస్య ముఖ్యార్థసిద్ధ్యర్థం గాయత్రీమాత్రమేవ గృహ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
నభసో ఘటావచ్ఛిన్నస్యానవచ్ఛిన్నత్వాయోగవద్బ్రహ్మణో గాయత్రీవిశిష్టస్య న సర్వత్వమిత్యాశఙ్క్య గాయత్ర్యుపలక్షితబ్రహ్మణః సర్వత్వమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
గాయత్రీశబ్దేన ఛన్దోమాత్రోక్తౌ సర్వభూతాదిరూపత్వస్యాసదారోపత్వాపాతాద్బ్రహ్మోక్తౌ కార్యకారణయోస్తాదాత్మ్యే సదారోపాత్తచ్ఛబ్దేన తదనుగతం బ్రహ్మోపలక్ష్య తదుపాస్తిర్విధేయేత్యర్థః ।
కార్యకారణయోరభేదోక్తిరన్యత్రాపి దృష్టేత్యాహ —
యథేతి ।
త్వన్మతేఽపి కార్యకారణయోరత్యన్తభేదాదసదారోపాపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
కార్యం చేతి ।
‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యత్ర కార్యమాత్రవాచిసర్వశబ్దేన కారణబ్రహ్మణో లక్ష్యత్వేఽపి కార్యైకదేశార్థగాయత్రీశబ్దేన కుతో లక్ష్యతేత్యాశఙ్క్య ‘తథాహి దర్శనమ్’ ఇత్యస్యార్థమాహ —
తథేతి ।
ఎతమేవ పరమాత్మానమృగ్వేదినో మహతి కస్మింశ్చిదుక్థాఖ్యే శస్త్రే తదనుగతముపాసతే । అధ్వర్యవో యజుర్వేదినోఽగ్నౌ క్రతౌ తదనుశ్రితమేతమనుసన్దధతే । సామవేదినో మహావ్రతే క్రతావేతమనుసన్దధతీత్యైతరేయకే దృష్టమిత్యర్థః ।
హేతుముపేత్య తస్యాసాధకత్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తథాపి జ్యోతిర్వాక్యే కిం జాతమిత్యాశఙ్క్య ప్రకృతపరామర్శియచ్ఛబ్దమాశ్రిత్యాహ —
తదేవేతి ।
పరామర్శఫలమాహ —
ఉపాసనాన్తరేతి ।
గాయత్రీపదం బ్రహ్మణి లాక్షణికమిత్యుక్తవా తస్య గౌణత్వం బ్రువాణః సిద్ధాన్తభాగం విధాన్తరేణ వ్యాకరోతి —
అపర ఇతి ।
సాక్షాద్వికారానవచ్ఛేదేనేత్యర్థః । తథా గాయత్రీవచ్చతుష్పాత్త్వసామ్యేన బ్రహ్మణి యేన గాయత్రీశబ్దేన చేతః సమర్ప్యతే తేన బ్రహ్మణ ఎవ నిగదాన్న పూర్వం ఛన్దః ప్రకృతమిత్యర్థః ।
సఙ్ఖ్యాసామ్యం సాధయతి —
యథేతి ।
తస్యాశ్చతుష్పాత్త్వం వ్యనక్తి —
షడితి ।
స్థావరజఙ్గమాని సర్వాణి భూతాన్యస్యైకః పాదః ।
దివి ద్యోతనవతి చిదాత్మని, ప్రసిద్ధాయాం వా దివి త్రయః పాదా అస్యేతి బ్రహ్మణశ్చతుష్పాత్త్వమాహ —
తథేతి ।
చతుష్పాత్త్వసామ్యాద్బ్రహ్మణి గాయత్రీపదప్రయోగేఽతిప్రసక్తిమాశఙ్క్య శ్రౌతప్రయోగాన్నియతార్థత్వే దృష్టాన్తమాహ —
తథేతి ।
తదేవోదాహరతి —
తద్యథేతి ।
సంవర్గవిద్యాయామధిదైవమగ్నిసూర్యచన్ద్రామ్భాంసి వాయౌ లీయన్తే, అధ్యాత్మం ప్రాణే వాక్చక్షుఃశ్రౌత్రమనాంసీత్యుక్తమ్ । తే వాయునా సహ పఞ్చాధ్యాయాత్మికేభ్యోఽన్య ఎతే ప్రాణేన సహాధిదైవికేభ్యోఽన్యే పఞ్చ తే సర్వే దశ సన్తస్తత్కృతం కృతాయోపలక్షితం ద్యూతం భవతి । అత్ర హి చతురఙ్కాయద్యూతగచతురఙ్కవచ్చత్వారః పదార్థాః సన్తి । త్ర్యఙ్కాయవత్త్రయః । ద్వ్యఙ్కాయవద్వౌ । ఎకాఙ్కాయవదేకశ్చ ద్యూతే చ చతురఙ్కాయః కృతసంజ్ఞకః । స చ దశాత్మకః, చతుర్ష్వఙ్కేషు త్రయాణాం త్రిషు ద్వయోస్తయోరేకస్య చాన్తర్భావాత్ , వాయుప్రభృతయోఽపి దశ, తస్మాత్తేఽపి కృతమిత్యుపక్రమ్యాహ —
సైషేతి ।
విధేయాభిప్రాయః స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశః । దశసఙ్ఖ్యాత్వాద్విరాడన్నం, ‘దశాక్షరా విరాడన్నం విరాడ్ ‘ ఇతి శ్రుతేః । కృతత్వాచ్చ సాన్నాదినీ । కృతే ఖల్వన్నభూతా దశసఙ్ఖ్యాన్తర్భవత్యతస్తామత్తీవేత్యన్నాదినీ విరాడిత్యుచ్యతే । తథా చాన్నాదత్వేనాపి గుణేన వాయ్వాదీనాముపాస్యతా । తత్ర యథా సఙ్ఖ్యాసామ్యాద్విరాట్శబ్దో వాయ్వాదిషు తథా గాయత్రీశబ్దోఽపి చతుష్పాత్త్వసామ్యాద్బ్రహ్మణీత్యర్థః ।
తథాహీత్యాది వ్యాఖ్యాయాస్య పూర్వస్మాద్విశేషమాహ —
అస్మిన్నితి ।
అభిహితం తాత్పర్యగమ్యమితి యావత్ । న ఛన్దోభిధానం న తత్ర తాత్పర్యమిత్యర్థః । యద్యపి పూర్వం వికారస్థం బ్రహ్మ గాయత్రీపదాల్లక్షణయా తాత్పర్యతోఽభిహితం తథాపి గౌణప్రయోగే వాక్యస్థో గుణస్తాత్పర్యాల్లభ్యతే । లక్షణాయాం తు వాచ్యసమ్బన్ధాదర్థాన్తరే తాత్పర్యమితి భేదః ।
లాక్షణికత్వం గౌణత్వం వా కతరత్తర్హీష్టం, తదాహ —
సర్వథేతి ॥ ౨౫ ॥
శ్రుత్యాదిష్వాద్యైకమానాదుత్తరానేకమానం బలవద్ధి సంవాదస్య తాత్పర్యహేతుత్వాదితి న్యాయేనాపి గాయత్రీశబ్దం బ్రహ్మేత్యాహ —
భూతాదీతి ।
చశబ్దమేవంశబ్దం చ వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యత ఇతి ।
వ్యపదిశతి । ‘గాయత్రీ వా’ ఇత్యాదిశ్రుతిరితి శేషః ।
భూతాదీన్యేవోచ్యన్తే న తేషాం పాదత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
భూతేతి ।
పాదైః షడక్షరైశ్చతుష్పాత్త్వేఽప్యనన్తరోక్తభూతాదీనాం పాదత్వం ‘సైషా’ ఇత్యాదిశాస్త్రాదిత్యర్థః । తత్రాన్యార్థత్వేనోక్తావపి వాక్ప్రాణావుపేత్య షడ్విధత్వమ్ ।
భూతాదిపాదత్వస్యాన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
నహీతి ।
చకారసూచితం యుక్త్యన్తరమాహ —
అపిచేతి ।
ఛన్దోఙ్గీకారే కథమృచోఽసఙ్గతిః, తత్రాహ —
అనయేతి ।
ఉత్తరార్ధేన పూర్వార్ధవివరణేనోచ్యమానసార్వాత్మ్యస్య సర్వకారణే బ్రహ్మణ్యుపపత్తేరితి స్వారస్యమేవ దర్శయన్నుక్తేఽర్థే హిశబ్దసూచితం హేతుమాహ —
పాదోఽస్యేతి ।
బ్రహ్మాధికారోత్పత్తేరపి తత్పరత్వమృచో వాచ్యమిత్యాహ —
పురుషేతి ।
బ్రహ్మవిషయస్మృత్యర్థస్యాత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ తథేత్యాహ —
స్మృతిశ్చేతి ।
యత్తు మన్త్రానన్తరభావిబ్రహ్మశబ్దస్య ఛన్దోవిషయత్వం తద్దూషయతి —
యదితి ।
ఎవం సతి పూర్వవాక్యే బ్రహ్మోపగమే సతీత్యర్థః ।
ఇతోఽపి పూర్వం బ్రహ్మోక్తమిత్యాహ —
పఞ్చేతి ।
గాయత్ర్యాఖ్యబ్రహ్మణో హార్దస్యోపాస్త్యఙ్గత్వేన ద్వారపాలాదిగుణవిధ్యర్థం ‘తస్య హ వా ఎతస్య హృదయస్య పఞ్చ దేవసుషయః’ ఇత్యాదివాక్యమ్ । తత్ర చ ‘తే వా ఎతే పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాః’ ఇతి ప్రాచ్యాదిహృదయచ్ఛిద్రేషు హార్దబ్రహ్మసమ్బన్ధాద్బ్రహ్మపురుషశ్రుతిః । అతోఽప్యస్తి పూర్వం బ్రహ్మోక్తమిత్యర్థః ।
గాయత్రీవాక్యస్య ఛన్దోమాత్రార్థత్వాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పరామృశ్యతే యచ్ఛబ్దేనేతి శేషః ॥ ౨౬ ॥
ద్యుసమ్బన్ధాత్ప్రత్యభిజ్ఞేత్యత్రానుపపత్తిముద్భావ్య దూషయతి —
ఉపదేశేతి ।
అనువాదం విభజతే —
యదపీత ।
తస్య పూర్వ వాక్యస్థస్య చతుష్పదో బ్రహ్మణ ఇతి యావత్ ।
చోద్యస్య సమూలతయా సమాధియోగ్యతామాహ —
తదితి ।
తత్ర సమాధిసత్త్వం బ్రువాణః సూత్రావయవం పాతయతి —
అత్రేతి ।
ఉపదేశభేదో దోషో నేతి నఞర్థముక్త్వా హేతుమాహ —
నాయమితి ।
హేతుం వ్యాకరోతి —
ఉభయస్మిన్నితి ।
యదాధారత్వం దివో ముఖ్యం తదా కథఞ్చిన్మర్యాదా వాచ్యేతి ।
దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
శ్యేనో వృక్షాగ్రే స్థితోఽపి పరతోఽస్త్యేవ, అగ్రలగ్నభాగాతిరిక్తోపరిభాగస్థస్య తస్యైవాగ్రాత్పరతోఽవస్థానాత్ , అతో వృక్షాగ్రస్య శ్యేనం ప్రత్యాధారత్వే ముఖ్యే తస్మాత్పరతః శ్యేన ఇత్యత్ర శ్యేనశబ్దోఽగ్రలగ్నావయవాదూర్ధ్వావయవావచ్ఛిన్నావయవిలక్షక ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః శ్యేనవదవయవాభావాదాధారేఽముఖ్యే మర్యాదా భూతాకాశాపేక్షయేతి దార్ష్టాన్తికమాహ —
ఎవమితి ।
దివి ద్యోతనవతి స్వే మహిమ్ని హార్దే వా నభసీత్యర్థః । దివో భూతాకాశాద్బాహ్యాదబాహ్యాద్వా తస్మాదిత్యర్థః ।
యదానౌపాధికం బ్రహ్మాకాశాస్పృష్టం గృహీత్వా పఞ్చమ్యేవ ముఖ్యా తదా సామీప్యం సప్తమీ లక్షయతీత్యాహ —
అపర ఇతి ।
భూతాదిపాదత్వలిఙ్గాత్ , ‘తావానస్య’ ఇతి మన్త్రలిఙ్గాత్ , ‘యద్వై తద్బ్రహ్మ’ ఇతివాక్యాద్గాయత్రీశబ్దస్య బ్రహ్మార్థత్వాదుపదేశభేదేఽప్యర్థైక్యాదప్రత్యభిజ్ఞాఽయోగాద్యుక్తాస్య ప్రత్యభిజ్ఞేత్యవాన్తరప్రకృతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాతస్య యచ్ఛబ్దపరామర్శే తదేవ జ్యోతిరితి పరమప్రకృతముపసంహరతి —
అత ఇతి ॥ ౨౭ ॥
అనన్యథాసిద్ధతాత్పర్యవద్బ్రహ్మలిఙ్గాదుక్తవాక్యానాం బ్రహ్మపరత్వేఽపి ప్రాతర్దనే వాక్యే పదార్థానామనేకేషామనేకలిఙ్గృదృష్ట్యా కస్యానుసారాత్కిం నేయమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
ప్రాణ ఇతి ।
విషయం వక్తుముపక్రమమనుక్రామతి —
అస్తీతి ।
ప్రతర్దనస్య రాజ్ఞో లోకప్రసిద్ధ్యర్థౌ నిపాతౌ । దివోదాసస్యాపత్యం దైవోదాసిస్తత్ప్రియం ప్రేమాస్పదం, ధామ గృహం, తద్గతౌ హేతుర్యుద్ధేనేతి । తత్కరణేన పురుషకారప్రదర్శనేన చేత్యర్థః ।
ఆమ్నాతేతి ।
'తం హేన్ద్ర ఉవాచ ప్రతర్దన వరం తే దదానీతి స హోవాచ ప్రతర్దనస్త్వమేవ మే వరం వృణీష్వ యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే’ ఇత్యాద్యాఖ్యాయికాశ్రుతేరిత్యర్థః ।
ముఖ్యప్రాణవ్యావృత్త్యర్థమ్ —
ప్రజ్ఞాత్మేతి ।
నిర్విశేషం చిన్మాత్రం వ్యావర్తయతి —
తం మామితి ।
దేవతాసమ్భావనాయై వాక్యముక్త్వా ప్రాణసమ్భావనార్తమాహ —
తథేతి ।
దేహధారణం న వాగాదికృతమిత్యుక్త్యనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః ।
ప్రాణస్య తత్కార్యం ప్రసిద్ధమితి ఖల్విత్యుక్తమ్ । జీవం సమ్భావయితుమాహ —
తథేతి ।
పరమాత్మానం సమ్భావయతి —
అన్తే చేతి ।
ఆదిపదేన ‘స న సాధునా కర్మణా భూయాన్నో ఎవాసాధునా కనీయాన్ ‘ ఇత్యాద్యుక్తమ్ । విషయముక్త్వానేకలిఙ్గదృష్ట్యా సంశ్యమాహ —
తత్రేతి ।
గాతార్థత్వేన తమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
బ్రహ్మలిఙ్గాత్ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణి వృత్తిరుక్తా । ప్రకృతే కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇహాపీతి ।
‘ఎష లోకాధిపతిః’ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహాయాదిపదమ్ ।
అనేకేషు లిఙ్గేషు దృష్టేషు కతమల్లిఙ్గం, లిఙ్గాభాసం వా కతమదితి సంశయం నిరసితుమధికరణమిత్యాహ —
అనేకేతి ।
తదేవ వివృణోతి —
నేత్యాదినా ।
'న గన్ధం విజిజ్ఞాసీత ఘ్రాతారం విద్యాత్ ‘ ఇత్యాదిపదేనోక్తమ్ । అనేకలిఙ్గాని దర్శయిత్వా తత్కార్యమాహ —
అత ఇతి ।
పూర్వత్ర ప్రకృతత్రిపాద్బ్రహ్మపరామర్శియచ్ఛబ్దసమానాధికరణా జ్యోతిఃశ్రూతిస్తదర్థేత్యుక్తమ్ । ఇహ న తథావిధమసాధారణం కిఞ్చిదస్తి ప్రాణస్య బ్రహ్మత్వే మానమితి ప్రసిద్ధ్యనతిక్రమాత్ప్రాణో వాయురేవేత్యాహ —
తత్రేతి ।
స్ఫుటబ్రహ్మలిఙ్గనాం కౌషీతకిశ్రుతీనాం బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః పూర్వపక్షే ప్రాణదేవతాజీవానామన్యతమోపాస్తిః ఫలం, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మోపాస్తిః ।
ముఖ్యప్రాణపక్షమనూద్య సూత్రమాదాయ ప్రతిజ్ఞాం విభజతే —
ఇతి ప్రాప్త ఇతి ।
లిఙ్గాన్తరేషు సత్సు కుతోఽస్య బ్రహ్మార్థతేత్యాహ —
కుత ఇతి ।
తేషాం వక్ష్యమాణాన్యథాసిద్ధిం మత్వా హేతుమాహ —
తథేతి ।
బ్రహ్మప్రతిపాదనపరత్వేనైవ పదానామన్వయదృష్టేరిత్యర్థః ।
హేత్వర్థం ప్రపఞ్చయతి —
తథాహీతి ।
తత్రాదావుపక్రమే పదానాం బ్రహ్మణ్యన్వయమాహ —
ఉపక్రమ ఇతి ।
యం త్వం మనుష్యాయాతిశయేన హితం మన్యసే తం వరమభిలపితం మహ్యం త్వమేవ వృణీష్వ ప్రయచ్ఛేతి ప్రతర్దనేనోక్తే ‘మామేవ’ ఇత్యాదినా ప్రాణస్యోచ్యమానస్య న యుక్తా వాయువికారతేత్యాహ —
తస్మా ఇతి ।
ఉపాస్తేరచిన్త్యశక్తిత్వాత్ప్రాణోపాస్తిరేవ మోక్షహేతురలం బ్రహ్మధియేత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
ఎవకారార్థమాహ —
నాన్య ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన ‘తమేవం విద్వాన్ ‘ ఇత్యాద్యా శ్రుతిరుక్తా । ఉపక్రమవన్మధ్యేఽపి పదానాం బ్రహ్మణ్యన్వయమాహ —
తథేతి ।
స యః కశ్చిదధికృతో మాం బ్రహ్మరూపం సాక్షాదనుభవతి తస్య విదుషో లోకో మోక్షో మహతాపి పాతకేన న మీయతే న హింస్యతే న ప్రతిబద్ధ్యతే, జ్ఞానమాహాత్మ్యేన సర్వస్యాపి పాపస్య దగ్ధత్వాదిత్యాహ —
స య ఇతి ।
కేనచన కర్మణేత్యుక్తం స్పష్టయతి —
నేత్యాదినా ।
‘న మాతృవధేన న పితృవధేన’ ఇత్యాది వక్తుమాదిపదమ్ । శ్రుతస్య సర్వపాపదాహస్యాన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
‘ఎవం న హాస్య’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థమేవమాద్యాస్విత్యుక్తమ్ । ఇతశ్చ బ్రహ్మైవ ప్రాణశబ్దమిత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
అన్యయోగవ్యావృత్తిమాహ —
నహీతి ।
ప్రక్రమాదివదుపసంహారేఽపి పదానాం బ్రహ్మార్థత్వమాహ —
తథేతి ।
ఆనన్దస్య దుఃఖాభావత్వాన్ముఖ్యేఽపి ప్రాణే యోగాదదేహస్య జరామరణయోరభావాదజరత్వాదేరపి తత్రోపపత్తేర్నోపసంహారస్య బ్రహ్మార్థతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆనన్దత్వాదీనీతి ।
ప్రాణశబ్దం బ్రహ్మేత్యత్ర లిఙ్గాన్తరాణ్యాహ —
స నేత్యాదినా ।
ధర్మాద్యస్పృష్టత్వం, తత్కారయితృత్వం, తదీశితృత్వం, చ సర్వముక్తమ్‌ । ఉక్తలిఙ్గఫలమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౨౮ ॥
దేవతాపక్షముత్థాప్య ప్రత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
చోద్యతాత్పర్యమాహ —
యదుక్తమితి ।
తత్ర నఞర్థమాహ —
నేతి ।
ఉక్తహేతుషు సత్సు నిషేధాసిద్ధిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే —
వక్తురితి ।
అహఙ్కారవాదేనేతి క్రియాపదేన సమ్బధ్యతే ।
కథమితిసూచితానుపపత్తిం స్ఫుటయతి —
నహీతి ।
‘అవాక్యనాదరః’ ఇత్యాదిశ్రుతిరాదిశబ్దార్థః ।
బ్రహ్మణో వక్తృత్వాభావాదత్ర వక్త్రా స్వస్యైవ జ్ఞేయత్వోక్తేరిన్ద్రోపాస్తిపరం వాక్యమిత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
తథేతి ।
త్రీణి శీర్షాణి శిరాంసి యస్య స త్రిశీర్షా విశ్వరూపః స చ త్వాష్ట్రస్త్వష్టురపత్యం తమహనం హతవానస్మి । రౌతి యథార్థం శబ్దయతీతి రుత్ వేదాన్తవాక్యం తత్ర ముఖం యేషాం తే రున్ముఖాస్తతోఽన్యే చారున్ముఖాస్తాన్వేదాన్తబహిర్ముఖానిత్యర్థః । శాలావృకా వన్యశ్వానః । బహ్వీః సన్ధ్యా అతిక్రమ్య దివి ప్రహ్రాదినమతృణమిత్యాదిరాదిశబ్దార్థః ।
తథాపి ప్రాణశబ్దాన్నేన్ద్రస్యోపాస్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రాణత్వం చేతి ।
బలవత్త్వాద్బలశబ్దోపచారేఽపి కథం ప్రాణశబ్దత్వమస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రాణ ఇతి ।
బలవత్త్వమేవేన్ద్రస్య కథం, తత్రాహ —
బలస్యేతి ।
ప్రసిద్ధిం లౌకికత్వేన ప్రకటయతి —
యేతి ।
తథాపి ప్రజ్ఞాత్మత్వవిరోధాదనుపాస్యతా, నేత్యాహ —
ప్రజ్ఞేతి ।
కథమప్రతిహతజ్ఞానత్వం, లోకవేదప్రసిద్ధేరిత్యాహ —
అప్రతిహతేతి ।
తథాపి హితతమమపురుషార్థహేతుత్వాద్యుక్తివిరోధే కుతోఽస్యోపాస్యతా, తత్రాహ —
నిశ్చితే చేతి ।
శక్త్యతిశయాదుక్తపుమర్థహేతుత్వం, కర్మానధికారాద్భ్రూణహత్యాద్యపరామృష్టత్వం, లోకపాలత్వాల్లోకాధిపత్యం, స్వర్గస్యానన్దత్వాదానన్దత్వమ్ , అమృతత్వాజరత్వే చాభూతసమ్ప్లవం స్థితేరితి భావః ।
ఆక్షేపముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తమనూద్య సమాధిమవతారయతి —
ఇత్యాక్షిప్యేతి ।
తస్యార్థమాహ —
అధ్యాత్మేతి ।
అస్మిన్నధ్యాయే ।
యత్ర ‘మామేవ విజానీహి’ ఇత్యాది శ్రూయతే తత్రేతి యావత్ ।
బాహుల్యమేవాహ —
యావద్ధీతి ।
తస్యార్థమాహ —
ప్రాణస్యేతి ।
ఎవకారార్థమాహ —
నేతి ।
తథేతి ।
ఆయుష్ప్రదానోపసంహారయోః స్వాతన్త్ర్యవదిత్యర్థః ।
అస్తిత్వే ప్రాణస్థితౌ ప్రణానామిన్ద్రియాణాం స్థితిరితి ‘అథాతో నిఃశ్రేయసాదానమ్’ ఇత్యాద్యర్థతో గృహీత్వా తదర్థమాహ —
అస్తిత్వే చేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం ప్రాణాశ్రయత్వవదితి తథార్థః । ఇత్యధ్యాత్మమేవ ప్రాణస్య దేహధారయితృత్వమాహేతి శేషః ।
తతశ్చ దేవతా న ప్రాణా ఇత్యాహ —
నేతి ।
ఇతి చ ప్రత్యగాత్మన ఎవ వక్తృత్వముక్తమితి శేషః ।
దేవాతాత్మనోఽపి వక్తృత్వాత్ ‘న వాచ్యమ్’ ఇత్యాద్యవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపక్రమ్యేతి ।
తత్ర చ ప్రజ్ఞామాత్రాణాం భూతమాత్రాణాం చ నానాత్వం నేత్యత్ర దృష్టాన్తః —
యథేతి ।
యథా లోకే ప్రసిద్ధస్య రథస్యారేషు మధ్యవర్తిశలాకాసు చక్రోపాన్తనేమిరర్పితశ్చక్రపిణ్డికాయాం చ నాభావరాః । తథా భూతాన్యేవ పృథివ్యాదీని శబ్దాదయశ్చ విషయా మీయన్త ఇతి మాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాసు స్వవిషయజ్ఞానేష్విన్ద్రియేషు చార్పితాః, తదధీనత్వాత్తద్వ్యవహారస్య । తాశ్చ ప్రజ్ఞామాత్రాః ప్రాణే పరస్మిన్నర్పితాః । సచ ప్రాణః పరమాత్మా, తల్లిఙ్గాదిత్యాహ —
స ఇతి ।
వాక్యతాత్పర్యమాహ —
విషయేతి ।
స ప్రాణో మమాత్మేత్యాత్మశబ్దసామానాధికరణ్యాచ్చ ప్రాణశబ్దస్య న దేవతార్థతేత్యాహ —
స మ ఇతి ।
తర్హి ప్రత్యగాత్మని సమన్వయో న బ్రహ్మణి, తత్రాహ —
అయమితి ।
సూత్రార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౯ ॥
అనన్యథాసిద్ధలిఙ్గైః శ్రుతితాత్పర్యాచ్చ ప్రాణస్య బ్రహ్మత్వే దేవతాలిఙ్గానాం గతిర్వాచ్యేతి పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
సూత్రముత్తరమ్ ।
తద్వ్యాఖ్యాతి —
ఇన్ద్ర ఇతి ।
కథం తస్య గుర్వాద్యభావే జ్ఞానం తత్రాహ —
ఆర్షేణేతి ।
తస్య తర్హి ప్రతిభాత్వేనామానత్వం, నేత్యాహ —
యథేతి ।
శ్రవణాద్యభావే కుతో బ్రహ్మాస్మీతిధీః, తద్విధివిరోధాత్ , తత్రాహ —
యథేతి ।
జన్మాన్తరీయశ్రవణాదేరాధునికధీరవిరుద్ధేతి భావః ।
అధ్యయనాభావే కథం యథాశాస్త్రమైక్యధీరిత్యాశఙ్క్య దేవతాధికరణన్యాయేనాహ —
తదితి ।
ఇన్ద్రశ్చేద్బ్రహ్మాత్మనా స్వాత్మానముపదిశతి, కథం త్వాష్ట్రవధాదినా స్తుతిః, తత్రాహ —
యదితి ।
నేయం విజ్ఞేయస్తుతిః, అపితు విజ్ఞానస్తుతిరిత్యాహ —
అత్రేతి ।
తత్ర గమకమాహ —
యదితి ।
తత్ర క్రూరకర్మణి నిమిత్తే సతీత్యర్థః ।
కథమత్ర జ్ఞానస్తుతిః, తత్రాహ —
ఎతదితి ।
తస్మాన్మహాభాగధేయం జ్ఞానమితి శేషః ।
త్వదీయజ్ఞానస్యైవంరూపత్వేఽపి కిమధికృతస్య స్యాత్ , తదాహ —
స య ఇతి ।
నను స్తూయమానజ్ఞానస్య జ్ఞేయాకాఙ్క్షాయామిన్ద్ర ఎవ సమ్బధ్యతే, నేత్యాహ —
విజ్ఞేయం త్వితి ।
అధ్యాత్మబాహుల్యాత్పరాచీనదేవతోక్త్యయోగాత్ , ప్రాణోఽస్మీత్యాది బ్రహ్మార్థమేవేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౩౦ ॥
ప్రకారాన్తరేణ బ్రహ్మపరత్వమాక్షిప్య సమాధత్తే —
జీవేతి ।
‘ప్రాణోఽస్మి’ ఇత్యాది దేవతాపరం నేత్యుక్తమఙ్గీకరోతి —
యద్యపీతి ।
తర్హి బ్రహ్మపక్ష ఎవాయం పరిశిష్యతే, నేత్యాహ —
తథాపీతి ।
పూర్వోత్తరపక్షయోరనుపపత్తిరయుక్తేత్యాహ —
కుత ఇతి ।
దేవతాపక్షస్యాతిఫల్గుతయా నిరాసేఽపి పక్షాన్తరసద్భావాన్మైవమిత్యాహ —
జీవేతి ।
తత్రాద్యం వ్యనక్తి —
జీవస్యేతి ।
వక్తురేవాత్ర వేద్యతా భాతి న కిఞ్చిజ్జీవలిఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్రేతి ।
ద్వితీయం వివృణోతి —
తథేతి ।
వక్తృత్వాద్యుపదేశానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
దేహోత్థాపనమపి జీవలిఙ్గం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
శరీరేతి ।
వాగాదయః సర్వే ప్రత్యేకం శ్రేష్ఠత్వమాత్మనో మన్యమానాస్తన్నిర్దిధారయిషయా ప్రజాపతిముపజగ్ముః । స చ తానువాచ, యస్మిన్నుత్క్రాన్తే శరీరం పాపిష్ఠతరమివ భవతి స వః శ్రేష్ఠ ఇతి । తస్మిన్నేవముక్తవతి క్రమేణ వాగాదిషూత్క్రాన్తేష్వపి మూకాదిభావేన శరీరం స్వస్థమస్థాత్ । ముఖ్యస్య ప్రాణస్యోచ్చిక్రమిషాయాం సర్వేషాం వ్యాకులత్వాప్తాౌ తాన్ప్రతి ప్రాణో వ్యాహృతవాన్ , మా మోహమాపద్యథ యతోఽహమేవైతత్కరోమి । కిం తత్ , పఞ్చధా ప్రాణాదిభేదేనాత్మానం విభజ్యైతద్బాణం వాతి గచ్ఛతీతి వానం తదేవ బాణమస్థిరం శరీరమవష్టభ్య విధారయామీత్యుక్తేర్న దేహధారణమన్యస్యేత్యర్థః ।
క్వచిదిమమిత్యుక్తేర్న దేహధారణమిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యే త్వితి ।
కథముపహితే జీవాత్మన్యచేతనే చ ప్రాణే ప్రజ్ఞాత్మత్వం, తత్రాహ —
ప్రజ్ఞేతి ।
ద్వివచనసహభావోత్క్రమణశ్రవణాదపి న బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యాహ —
జీవేతి ।
అభేదనిర్దేశమాహ —
యో వా ఇతి ।
భేదనిర్దేశమాహ —
సహేతి ।
బ్రహ్మపక్షేఽప్యభేదోపపత్తిమాశఙ్క్యాఙ్గీకృత్య భేదానుపపత్తిమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
అమృతత్వాదీన్యపి యథాయోగ్యం నేయానీత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఇహేతి ప్రకృతసన్దర్భోక్తిః । అన్యతర ఇత్యుపక్రమమాత్రమ్ , ఉభావితి తత్త్వమ్ । బ్రహ్మ త్వానన్దాదిశ్రుతేరావశ్యకమ్ । న బ్రహ్మేతి తన్మాత్రవ్యావృత్తిః । తథాచ జీవముఖ్యప్రాణబ్రహ్మణాం యథాయథముపాస్తిరిష్టా । నచ ‘ప్రాణోఽస్మి’ ఇత్యుపక్రమాత్ ‘స ఎష ప్రాణ ఎవ’ ఇత్యుపసంహారాచ్చ వాక్యైక్యావగతేరేకార్థత్వం, వాక్యార్థావగమస్య పదార్థావగమజన్యత్వేనోపజీవ్యాద్దౌర్బల్యాత్ । నచైవం సర్వత్ర వాక్యార్థభఙ్గః, గుణప్రధానభూతపదార్థధియో వాక్యార్థైక్యావిరోధిత్వాత్ । అత్ర తు పదార్థానాం స్వాతన్త్ర్యం నైకవాక్యతేతి భావః ।
పరిహారమవతార్య వ్యాచష్టే —
నైతదితి ।
అస్తూపాస్తిత్రైవిధ్యం, నేత్యాహ —
నచేతి ।
అర్థభేదే వాక్యభేదాత్కథం సిద్ధవదేకవాక్యత్వోక్తిః, తత్రాహ —
ఉపక్రమేతి ।
తదేవ స్ఫుటవతి —
మామేవేతి ।
వాక్యైక్యేఽపి కిమిత్యర్థభేదో న స్యాత్ , తత్రాహ —
తత్రేతి ।
పదార్థధియో వాక్యార్థధీహేతుత్వేఽపి వాక్యార్థబోధస్యోద్దేశ్యత్వేన ప్రాధాన్యాత్పదానాం పదార్థబోధే ఫలే పర్యవసానాభావాత్తస్య నాన్తరీయకత్వాత్ప్రధానీభూతవాక్యార్థస్యోపక్రమోపసంహారైకరూప్యావగతస్య యుక్తమైక్యమితి భావః ।
ఉపాసనాత్రైవిధ్యనిరాసాయ బ్రహ్మలిఙ్గం జీవాదివిషయం నేయమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
పఞ్చ శబ్దాదయః పఞ్చ పృథివ్యాదయశ్చ దశ భూతమాత్రాః । పఞ్చ బుద్ధీన్ద్రియాణి పఞ్చ బుద్ధయ ఇతి దశ ప్రజ్ఞామాత్రాః । యద్వా జ్ఞానేన్ద్రియార్థాః పఞ్చ కర్మేన్ద్రియార్థోశ్చ పఞ్చేతి దశ భూతమాత్రాః, ద్వివిధానీన్ద్రియాణి ప్రజ్ఞామాత్రా దశేతి భావః ।
ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణ్యవృత్తేస్త్రైవిధ్యం తవాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆశ్రితత్వాచ్చేతి ।
తత్ర బ్రహ్మలిఙ్గాద్బ్రహ్మణి వృత్తిరాశ్రితా ప్రకృతే కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇహాపీతి ।
ప్రాణస్య బ్రహ్మత్వే ముఖ్యప్రాణలిఙ్గం విరుధ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్త్వితి ।
ప్రాణవ్యాపారస్య పరమాత్మాయత్తత్వే మానమాహ —
నేతి ।
కారణస్య కార్యాకారేణ స్థితస్య తద్ధర్మేణాపి సమ్బన్ధాత్కార్యస్య వ్యావృత్తస్య కార్యాన్తరేష్వపి స్థితకారణధర్మేణాసమ్బన్ధాత్ప్రాణాదిలిఙ్గాని బ్రహ్మణి యుజ్యన్తే, న తల్లిఙ్గాని తత్రేతి భావః ।
జీవలిఙ్గమపి బ్రహ్మవిరోధీత్యనువాదపూర్వకమాహ —
యదపీతి ।
కథం తర్హి బ్రహ్మణ ఎవ సతో జీవస్య సంసారిత్వం, తత్రాహ —
బుద్ధ్యాదీతి ।
జీవో బ్రహ్మైవ చేన్న తస్య వక్తృత్వం, తస్య బ్రహ్మత్వవిరోధిత్వాత్ , తత్రాహ —
తస్యేతి ।
‘వక్తారం విద్యాత్’ ఇతి న విధిః, వక్తృత్వస్యాధ్యక్షత్వాత్ । కిన్తు తదుద్దేశేనాప్రసిద్ధం బ్రహ్మత్వం విధిత్సితమిత్యర్థః ।
ప్రత్యగాత్మాభిముఖ్యోఽర్థో లిఙాదిరితి సమన్వయసూత్రేఽపి దర్శితమిత్యాశయేనాహ —
ప్రత్యగితి ।
తత్ర తలవకారశ్రుతిమాహ —
యద్వాచేతి ।
యేన చైతన్యేన వాగభ్యుద్యతే ప్రేర్యతే వదనసామర్థ్యమాపాద్యతే తదేవ వాగాదేరగమ్యం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తస్య తాత్పర్యమాహ —
వచనాదీతి ।
ద్వివచనసహభావోత్క్రమణశ్రవణం సిద్ధాన్తే దుర్యోజమిత్యుక్తమనూద్య దూషయతి —
యదిత్యాదినా ।
ఉపాధిభేదాత్తద్విశిష్టస్య భిన్నతేతి విశినష్టి —
ప్రత్యగితి ।
అభేదస్తర్హి కథం, తత్రాహ —
ఉపాధీతి ।
ఉపహితద్వారోపలక్షితస్యేత్యర్థః ।
స్వమతే సూత్రావయవం వ్యాఖ్యాయ వృత్తికారమతే వ్యాకరోతి —
అథవేతి ।
తత్ర నఞర్థమాహ —
నేతి ।
బ్రహ్మవాక్యత్వే జీవప్రణయోరధ్యేయత్వాత్తల్లిఙ్గవిరోధోఽస్త్యేవేత్యాహ —
కథమితి ।
హేతుముక్తవా వ్యాఖ్యాతి —
ఉపాసేతి ।
స్వతన్త్రాణాం త్రయాణాముపాస్తౌ వాక్యభేదః, న త్వేకస్యైవ బ్రహ్మణస్తద్ధర్మేణేత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ విభజతే —
తత్రేతి ।
‘ప్రాణో హి భూతానామాయుః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరేణాహ —
ఆయురితి ।
తస్యాయుష్ట్వం జీవనస్య తదధీనత్వాత్ । ప్రాణస్యైవ దేహాద్యుత్థాపకత్వం తస్మాదిత్యుచ్యతే । ఉత్థాపయతి దేహాదీత్యుక్థం ప్రాణః । సహవాసః సహోత్క్రాన్తిశ్చేత్యుక్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
అస్యా జీవాఖ్యప్రజ్ఞాయాః సమ్బన్ధీని భూత్వా సర్వాణి భూతాని తద్దృశ్యత్వేన కల్పితాని వస్తుతో యథైకం భవన్తి తథా తద్వస్తు వ్యాఖ్యాస్యామ ఇత్యుపక్రమ్యోక్తమ్ —
‘వాగేవ’ ఇత్యాది ।
బుద్ధేః సాభాసాయాః స్వరూపతో జాతత్వేఽపి విషయిత్వమిన్ద్రియసాధ్యమ్ । తత్ర కర్మేన్ద్రియేషు మధ్యే వాగేవాస్యాః ప్రజ్ఞాయా దేహార్ధమేకమఙ్గమదూదుహద్రేచితవతీ పూరయామాస । నామరూపాత్మా ప్రపఞ్చో విషయస్తత్ర నామప్రపఞ్చే వాగ్ద్వారా ప్రవిష్టా ధీస్తం ప్రతి విషయిత్వమాప్నోతీత్యర్థః ।
తస్యాః ప్రజ్ఞాయాః పునర్నామ కిల పరస్తాదపరభాగే చక్షురాదినా ప్రతివిహితా సముత్థాపితా భూతమాత్రా రూపాదిరూపా చక్షురాదినా రూపాద్యర్పణేన బుద్ధేరపరభాగరూపం రూపప్రపఞ్చం ప్రతి విషయిత్వం నిర్వర్త్యత ఇత్యాహ —
తస్యా ఇతి ।
బుద్ధ్యుపహితచైతన్యద్వారా స్వరూపే ద్రష్టృత్వాధ్యాసమాహ —
ప్రజ్ఞయేతి ।
తయా ద్వారా చిదాత్మా వాచం కరణం ప్రతి కర్తేత్యధ్యాసమనుభూయ వాచా కరణేన సర్వాణి నామాని వక్తవ్యత్వేనాప్నోతి, చక్షుషా సర్వాణి రూపాణి పశ్యతీత్యేవం ద్రష్ట్టత్వమనుభవతీత్యర్థః ।
సర్వభూతవిషయిత్వమాత్మని విశిష్టద్రష్ట్టత్వాదికరత్వం చ బుద్ధేర్ధర్మ ఇత్యుక్తమ్ । సర్వాధారత్వానన్దత్వాది బ్రహ్మధర్మ ఇత్యాహ —
తా వా ఎతా ఇతి ।
ఉక్తా భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞాశబ్దితేన్ద్రియాణి । తదుత్థజ్ఞానాని చాధికృత్య ప్రవర్తన్తే । ప్రజ్ఞామాత్రాశ్చోక్తా భూతశబ్దితాని పృథివ్యాదీని శబ్దాదీని చాధికృత్య భవన్తి ।
గ్రాహ్యగ్రాహకయోర్మిథః సాపేక్షకత్వం సాధయతి —
యదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
నహీతి ।
అన్యోన్యాపేక్షమప్యేతద్విషయవిషయిద్వయం న ద్వైతపక్షవన్నానా వస్తుతో భిన్నం కిన్త్వేకస్మిన్నేవారోపితమిత్యాహ —
నో ఇతి ।
తద్యథేత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ ।
నోపాసాత్రైవిధ్యాదిత్యస్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
అన్యధర్మేణాన్యస్యోపాసనం కథమిత్యాశఙ్క్యాశ్రితత్వాదిత్యాహ —
అన్యత్రాపీతి ।
తత్రోపక్రమే బ్రహ్మణః శ్రుతత్వాద్యుక్తా మనోమయత్వాదివిశిష్టస్యోపాస్తిః, ఇహ కథమిత్యాశఙ్క్య తద్యోగాదిత్యాహ —
ఇహాపీతి ।
ఉపాస్తేస్తర్హి కథం త్రైవిధ్యం, తత్రాహ —
ప్రాణేతి ।
వాక్యభేదస్తు బ్రహ్మణ ఎకస్యైవోపాసాత్రైవిధ్యోక్త్యా ప్రయుక్తః ।
కిమత్రోపాసాత్రయవిశిష్టం బ్రహ్మ విధేయముత బ్రహ్మవిశిష్టముపాసాత్రయం కిం వా తదనువాదేన తదాశ్రిత్యోపాసాత్రయమ్ । నాద్యః, బ్రహ్మణః సిద్ధత్వాద్విధ్యనర్హత్వాత్ । న ద్వితీయః, వాక్యాన్తరేభ్యో బ్రహ్మణో జ్ఞాతత్వాత్ । న తృతీయః, బ్రహ్మానువాదేనోపాస్తివిధావేకవిశేష్యావశీకారాదుపాస్తీనాం మిథోసమ్బన్ధాత్ప్రత్యుపాస్తివిధ్యావృత్త్యా వాక్యభేదాదిత్యేకీయవ్యాఖ్యాముపేక్ష్య స్వపక్షముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ప్రాకరణికత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽవాన్తరవాక్యభేదేన శ్రవణాదివద్వివిదిషార్థం యజ్ఞాదివచ్చోపాస్తిత్రయం విధేయం, విధేయత్రయధర్మవద్బ్రహ్మోపాస్తిశ్చైకేతి కుతో వాక్యభేద ఇత్యేకే । తన్న । అన్తస్తద్ధర్మాధికరణేన గతత్వాత్ । తత్ర హి సార్వాత్మ్యసర్వదురితవిరహాభ్యాం సర్వకారణే బ్రహ్మణి సిద్ధే రూపవత్త్వాదికార్యధర్మా నీతాస్తయాత్రాపి ప్రాగుక్తన్యాయేన ప్రాణాదిధర్మాణాం బ్రహ్మణి సమ్భవాన్న పృథగ్విచారావసరః । తస్మాజ్జీవప్రాణబ్రహ్మాణి సహోపాస్యాని బ్రహ్మైవ వా ప్రతిపాద్యమితి పదార్థవాక్యార్థయోర్బలాబలజ్ఞానేన సన్దిహ్య దివో దివీత్యత్ర ప్రధానప్రకృత్యర్థాభేదేన గుణభూతప్రత్యయార్థభేదనయనవదత్రాపి స్వతన్త్రప్రాణాదిపదార్థభేదదృష్టౌ తదపేక్షత్వేన గుణభూతవాక్యార్థదృష్టేరన్యథానయనాత్పదార్థబుద్ధేర్వాక్యార్థబుద్ధ్యోపజీవ్యత్వేన స్వాతత్ర్యాద్వాక్యైక్యం భఙ్క్త్వా త్రీణి సహోపాస్యానీతి ప్రాపయ్య పదానాం వాక్యార్థబోధోద్దేశేన ప్రవృత్తత్వాత్పదార్థబోధస్య నాన్తరీయకత్వాద్వాక్యార్థబోధప్రాధాన్యాదుపక్రమోపసంహారైకరూప్యసిద్ధప్రధానవాక్యార్థభఙ్గాయోగాత్ , ప్రాణాదిలిఙ్గానాం చ బ్రహ్మణి నీతత్వాత్ , అనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గాద్బ్రహ్మైవాత్ర ప్రతిపాద్యమితి సిద్ధాన్తయితవ్యమ్ । సర్వథాపి ప్రాతర్దనం వాక్యం బ్రహ్మణి జ్ఞేయే సమన్వితమితి ॥ ౩౧ ॥
పూర్వోపజీవనేనోత్తరోత్థానాద్ధేతుహేతుమత్త్వం సమ్బన్ధం వక్తుం వృత్తమనువదతి —
ప్రథమ ఇతి ।
కారణత్వమాత్రం నాత్రోపయుక్తం, వ్యాపిత్వాదేరపి సిద్ధవద్ధేతుతయోపాదానాత్ , అతస్తదనుక్తౌ కథం సఙ్గతిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్యేతి ।
ఉక్తముపజీవ్యోత్తరప్రవృత్తౌ కథం పాదభేద ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
అర్థాన్తరేతి ।
ఉత్తరపాదద్వయస్యానధిగతమర్థమాహ —
పునరితి ।
పూర్వం భూతాకాశాదిషు రూఢాకాశాదిశబ్దానాం బ్రహ్మపరత్వే తల్లిఙ్గాదితిహేతూక్త్యా స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని నీతాని । అథాస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యాన్యర్థాన్తరార్థతయా శఙ్క్యమానాని బ్రహ్మణి నీయన్తే । తత్ర ద్వితీయతృతీయపాదయోరవాన్తరభేదస్తు ప్రాయశః సవిశేషనిర్విశేషార్థతయా రూఢియోగబహులతయా వేతి భావః ।
పూర్వం జీవలిఙ్గబాధయా బ్రహ్మపరత్వవన్మనోమయాదివాక్యేఽపి తద్బాధేన తత్పరత్వమాహ —
సర్వత్రేతి ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యముదాహరతి —
ఇదమితి ।
సర్వం జగద్బ్రహ్మైవేత్యత్ర హేతుమాహ —
తజ్జేతి ।
తస్మాజ్జాయత ఇతి తజ్జం, తస్మింల్లీయత ఇతి తల్లం, తస్మిన్ననితి చేష్టత ఇతి తదనం, తజ్జం చ తల్లం చ తదనం చ తదితి తఞ్జలాన్ । అవయవలోపశ్ఛాన్దసః । ఇతి హేతౌ । యస్మాదేవం జగత్తస్మాద్బ్రహ్మైవ సర్వం జగదిత్యర్థః ।
అతో ధియో రాగాదివిషయాభావాదుపాసీత స శాన్తః స్యాదిత్యాహ —
శాన్త ఇతి ।
గుణం విధాయ గుణివిధిత్సయా పుమ్ప్రయత్నస్య సాఫల్యమాహ —
అథేతి ।
పురుషోఽధికృతః క్రతుమయః సఙ్కల్పప్రధానః । తత్ర హేతుర్యథేతి । జ్ఞానం కర్మ వా యథాస్మిన్దేహే స్థితః సఙ్కల్పయతే తథా తదనుసారేణ ఫలం పరత్ర లభతే సోఽధికృతః క్రతుం ధ్యానం కుర్వీత ।
కిం ధ్యాయేదిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
మనోమయ ఇతి ।
విభక్తివ్యత్యయేన మనోమయం ప్రాణశరీరం ధ్యాయేదిత్యర్థః । ఆదిశబ్దాద్భారూపః సత్యసఙ్కల్ప ఇత్యాది గృహీతమ్ ।
మనోమయత్వాదీనాం ప్రకృతబ్రహ్మానపేక్షత్వసాపేక్షత్వాభ్యాం సన్దేహమాహ —
తత్రేతి ।
ఎకవాక్యస్థబ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గయోర్బ్రహ్మలిఙ్గవశాదబ్రహ్మలిఙ్గం నీతమ్ । ఇహ బ్రహ్మాబ్రహ్మప్రకరణలిఙ్గసంనిపాతే కిం యుక్తమితి పృచ్ఛతి —
కిమితి ।
‘సర్వమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతేః సవిశేషార్థాయా ధ్యేయే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పర్వపక్షే జీవస్య, సిద్ధాన్తే పరస్యోపాస్తిః ఫలమ్ ।
రాత్రిసత్రన్యాయేనోపాస్త్యా వాక్యశేషస్థో జీవః సమ్బధ్యత ఇతి పూర్వపక్షయతి —
శారీర ఇతి ।
విశ్వజిన్న్యాయేన సర్వాభీష్టం బ్రహ్మైవ మనోమయాదౌ విశేష్యాకాఙ్క్షాయాముపాస్తిసమ్బన్ధీత్యాహ —
కుత ఇతి ।
విశేష్యాకాఙ్క్షాయామపి జీవ ఎవ లిఙ్గబలీయస్తయా సమ్బధ్యత ఇత్యాహ —
తస్యేతి ।
తదన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
నేతి ।
ఆదిపదేన ‘అవాగమనాః’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిరుక్తా ।
శ్రుత్యా శఙ్కతే —
నన్వితి ।
న లిఙ్గం శ్రుత్యా బాధ్యమిత్యాహ —
నైష ఇతి ।
కిం పూర్వవాక్యే బ్రహ్మోపాస్తిర్విహితేత్యుచ్యతే కిం వా ప్రకృతం బ్రహ్మైవోత్తరత్ర సమ్బద్ధమితి । నాద్య ఇత్యాహ —
నేదమితి ।
శమవిధిపరత్వే హేతుః —
యదితి ।
‘ఉపాసీత’ ఇత్యుపాస్తివిధౌ శ్రుతే కథం గుణవిధిః, తత్రాహ —
ఎతదితి ।
సర్వస్యైకాత్మత్వేఽపి కథం శమవిధిః, తత్రాహ —
నచేతి ।
తర్హి శమో ధ్యానమిత్యుభయం విధీయతాం, నేత్యాహ —
నచేతి ।
వాక్యభేదాపత్తేరితి భావః ।
‘దధ్నా జుహోతి’ ఇతి హోమానువాదేన గుణవిధివదిహాపి శమవిధౌ వాక్యాన్తరసిద్ధోపాస్తిరనూద్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపాసనం త్వితి ।
క్రతురేవ తత్ర విధీయతే నోపాస్తిరిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
క్రతురితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
తస్య చేతి ।
బ్రహ్మైవ మనోమయాదిశబ్దమిత్యాశఙ్క్య మనఆదియోగస్య జీవలిఙ్గత్వాన్నేత్యాహ —
జీవేతి ।
తస్యోపాస్యత్వే వాక్యశేషస్థం సర్వకర్మత్వాది కథమిత్యాశఙ్క్య క్రమేణేత్యాహ —
సర్వేతి ।
జీవపక్షే లిఙ్గద్వయమాహ —
ఎష ఇతి ।
జీవే జ్యాయస్త్వాయోగం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కిం జ్యాయస్త్వమణీయస్త్వం చోభయం సత్యమన్యతరద్వేతి వికల్పయతి —
అత్రేతి ।
ఆద్యం దూషయతి —
న తావదితి ।
ద్వితీయం నిరాహ —
అన్యతరేతి ।
తచ్చారాగ్రమాత్రస్య జీవస్య యుక్తమితి తస్యైవోపాస్యతేత్యర్థః ।
శ్రుత్యా జ్యాయస్త్వస్యాత్యన్తబాధే శ్రుతిబాధమాశఙ్క్యాహ —
జ్యాయస్త్వం త్వితి ।
జీవపక్షే కథమన్తే బ్రహ్మపదం, తత్రాహ —
నిశ్చితే చేతి ।
జీవేఽపి దేహాదిబృంహణాజ్జ్యాయస్త్వన్యాయాద్వా బ్రహ్మతేత్యర్థః ।
‘ఎతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితాస్మి’ ఇతి కర్మకర్తృవ్యపదేశాత్ , ‘అన్తరాత్మన్పురుషః’ ఇతి చ తుల్యాధికారే భేదోక్తేర్న జీవస్యోపాస్యతేత్యాశఙ్క్య సాధనఫలావస్థాపేక్షయా కర్మకర్తృత్వస్యాన్యస్య చ ‘స్వే మహిమ్ని’ ఇతివదుపచారాజ్జీవస్యైవోపాస్యతేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయన్సూత్రాద్బహిరేవ ప్రతిజానీతే —
ఎవమితి ।
మనోమయాదిశబ్దా ధ్యేయే జీవే భాన్తి । న బ్రహ్మ తథేత్యాహ —
కుత ఇతి ।
సూత్రమాదాయ వ్యాచష్టే —
సర్వత్రేతి ।
రాత్రిసత్రన్యాయస్య లఘుత్వేఽపి జీవగామిత్వేనాఫలత్వాద్విశ్వజిన్న్యాయస్య గురోరపి బ్రహ్మగామిత్వేన ఫలవతః శ్రుతితాత్పర్యగమకస్య బలీయస్త్వాద్బ్రహ్మైవాత్రోపాస్యమితిభావః ।
కిఞ్చ మనోమయత్వాదిలిఙ్గం బాధిత్వా బ్రహ్మశ్రుత్యా బ్రహ్మైవోపాస్యమిత్యాహ —
ఇహ చేతి ।
కిఞ్చాఫలలిఙ్గోపనీతం జీవం హిత్వా ఫలవత్ప్రకరణప్రాప్తం బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
ప్రాణః శరీరమస్యేతి సమాసగతసర్వనామ్నా సంనిహితార్థేన ప్రకృతం బ్రహ్మ హిత్వా జీవమప్రకృతమిచ్ఛతః ప్రకృతహానిరప్రకృతప్రక్రియా చేత్యర్థః ।
ఆగతో రాజపురుషస్తం భోజయేదితివదన్యశేషస్య బ్రహ్మణః సర్వనామాదినా న పరామర్శః స్యాదిత్యాశఙ్కతే —
నన్వితి ।
‘తస్మిన్సీద’ ఇత్యాదౌ సదనస్యేవోపసర్జనస్యాపి పరామర్శమాహ —
అత్రేతి ।
జీవస్యాపి లిఙ్గాదస్తి సంనిధిరిత్యాశఙ్క్య తస్యోపాస్తిధియో విశేషణవైయర్థ్యాదవివక్షితం లిఙ్గమిత్యాహ —
జీవస్త్వితి ।
తథాపి మనోమయాదిశబ్దాత్తదుక్తిః, నేత్యాహ —
నచేతి ।
తస్య తదవాచిత్వాదిత్యర్థః । వైషమ్యం జీవబ్రహ్మణోరితి శేషః ॥ ౧ ॥
ఇతశ్చ బ్రహ్మైవాత్రోపాస్యమిత్యాహ —
వివక్షితేతి ।
నను శాస్త్రయోనిత్వేఽపీశ్వరస్య రచనాయామస్వాతన్త్ర్యాదపౌరుషేయత్వం వేదస్యోక్తమ్ । తత్ర వక్తురభావాదిత్థం వివక్షితపదం కథం విగృహ్యతే, తత్రాహ —
యద్యపీతి ।
వివక్షితస్యోపాదానాదుపాస్తావుపాదానస్య వివక్షాఫలస్య సత్యసఙ్కల్పాదిగుణేషు దృష్టేర్వివక్షితత్వముపచర్య విగ్రహ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తోపచారస్యాలౌకికత్వం ప్రత్యాహ —
లోకేఽపీతి ।
వివక్షితత్వోపాదేయత్వయోరన్యోన్యాశ్రయత్వమాశఙ్క్యాహ —
ఉపాదానేతి ।
పరిగ్రహపరిత్యాగావుపాదానానుపాదానే ।
ప్రసఙ్గాగతముక్త్వా సూత్రం వ్యాచష్టే —
తదిహేతి ।
తచ్ఛబ్దో యథోక్తసమాసోపపత్తిపరామర్శీ ।
ప్రకృతం ప్రకరణమిహేత్యుక్తమ్ । బ్రహ్మణ్యేవ సత్యసఙ్కల్పత్వం సాధయతి —
సత్యేతి ।
శ్రుతిరపి యుక్తివదిహాస్తీత్యాహ —
పరమాత్మేతి ।
ఆకాశాత్మత్వం వక్తుం తన్నిరుక్తిం కరోతి —
ఆకాశేతి ।
కథం జడాజడయోః సామ్యం, తదాహ —
సర్వేతి ।
జ్యాయస్త్వం సర్వగతత్వసాధకమిత్యాహ —
జ్యాయానితి ।
ఆకాశాత్మత్వస్య నిరుక్త్యన్తరమాశఙ్క్యాఙ్గీకరోతి —
యదేతి ।
సర్వాత్మత్వమత ఎవేత్యుక్తమ్ । ఆదిపదం సర్వకామాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
ఉక్తాముపపత్తిముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
ఇహేతి ప్రకరణోక్తిః । తేన తదేవోపాస్యమితి శేషః ।
ధ్యేయస్యాపి మనోమయత్వాదేర్బ్రహ్మణి నోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్త్వితి ।
తస్యాపి బ్రహ్మణ్యుపపత్తిమాహ —
తదపీతి ।
కథం జీవగామినో బ్రహ్మణి సిద్ధిః, తత్రాహ —
సర్వేతి ।
జీవస్యైవాసాధారణం మనోమయత్వాదీత్యుపేత్య బ్రహ్మణ్యుపపత్తిముక్త్వా తస్య సాధారణ్యే మానమాహ —
తథాచేతి ।
జీర్ణః స్థవిరో భూత్వా యో దణ్డేన వఞ్చతి గచ్ఛతి సోఽపి త్వమేవ । సర్వతః సర్వాసు దిక్షు శ్రుతయః శ్రోత్రాణ్యస్యైవేతి సర్వతఃశ్రుతిమత్ ।
బ్రహ్మణి మనోమయత్వాది వదతః శ్రుత్యన్తరవిరోధమాశఙ్క్యాహ —
అప్రాణో హీతి ।
సూత్రార్థముపసంహరతి —
అత ఇతి ॥ ౨ ॥
బ్రహ్మణి జీవగతం మనోమయత్వాదీష్టం చేద్బ్రహ్మగతమపి సత్యసఙ్కల్పత్వాద్యభేదాజ్జీవేఽస్తు, నేత్యాహ —
అనుపపత్తేస్త్వితి ।
సూత్రం వ్యాఖ్యాతుం సఙ్గతిమాహ —
పూర్వేణేతి ।
ఆరోప్యరూపేణ విషయస్యైవ రూపిత్వం న విపరీతం, నహి రజ్జ్వా రూపేణ సర్పో రూపవానిత్యర్థః ।
అవధారణమేవ స్ఫోరయన్నేత్యాది విభజతే —
బ్రహ్మేతి ।
సర్వాత్మత్వాదిరుక్తో న్యాయః ।
అనుపపత్తేరితి వ్యాచష్టే —
యదితి ।
వాగేవ వాకః సోఽస్యాస్తీతి వాకీ న వాక్యవాకీ । వాగాదిసర్వేన్ద్రియరహిత ఇత్యర్థః । ఆప్తకామత్వాన్న కుత్రచిదాదరోఽస్తీత్యనాదరః ।
శారీరత్వమీశ్వరేఽపి వ్యాపిని స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
అయోగవ్యవచ్ఛేదమఙ్గీకృత్యాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాభావాన్నేత్యాహ —
సత్యమితి ।
అన్యయోగావ్యవచ్ఛేదే హేతుః —
జ్యాయానితి ।
జీవే వా కథం విశిష్టం శారీరత్వం, తత్రాహ —
జీవస్త్వితి ॥ ౩ ॥
జీవస్య మనోమయత్వాదిగుణత్వాభావే హేత్వన్తరమ్ —
కర్మేతి ।
పూర్వసూత్రాన్నేత్యాద్యాకృష్య చశబ్దార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
ప్రాప్యప్రాపకత్వేన కర్మకర్తృవ్యపదేశం విశదయతి —
ఎతమితి ।
వాక్యం వ్యాకరోతి —
ఎతమిత్యాదినా ।
ప్రాపకత్వేన వ్యపదిశతీతి సమ్బన్ధః ।
మామహం జానామీతివద్వ్యపదేశమాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
కర్మకర్తృవ్యపదేశే సూత్రాభిప్రేతం ప్రకారాన్తరమాహ —
ఉపాస్యేతి ।
ఉక్తవ్యపదేశఫలమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౪ ॥
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
శబ్దేతి ।
సూత్రే హేత్వన్తరద్యోతకాభావమాశఙ్క్య పూర్వసూత్రస్థం చశబ్దమాకృష్య వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
సమానప్రకరణత్వమేకవిద్యావిషయత్వమ్ । అన్తరాత్మన్నితి ఛాన్దసో విభక్తిలోపః ।
శబ్దభేదఫలమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౫ ॥
ఆత్మాన్తఃస్థితస్యాన్యస్యాయోగే ‘స్వే మహిమ్ని’ ఇతివదుపచారాదేవ శబ్దభేదః స్యాదిత్యుక్తమాశఙ్క్యాహ —
స్మృతేశ్చేతి ।
హృది స్థితస్య శారీరాద్భేదః స్మృత్యోచ్యతే ।
తతో మనోమయత్వాదివిశిష్టో హృది స్థితోఽన్యః శారీరాదితి నోపచారశఙ్కేతి వ్యాచష్టే —
స్మృతిశ్చేతి ।
‘తమేవ శరణం గచ్ఛ’ ఇత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
ఈక్షత్యధికరణే నిరస్తమపి చోద్యం ప్రసఙ్గాదుద్భావయతి —
అత్రేతి ।
శ్రుతిస్మృతిభ్యాం భేదవాదః సప్తమ్యర్థః ।
నను నాన్యత్వం సాధ్యతే కిన్త్వన్యస్య మనోమయత్వాది నిషిధ్యతే, తత్రాహ —
య ఇతి ।
వివక్షితగుణవత్త్వేన జీవస్య ధ్యేయత్వనిషేధానుపపత్త్యా తదన్యత్వధీరిత్యర్థః ।
పరస్యాంశో వికారో వా జీవో నామేత్యాశఙ్క్య శ్రుతిస్మృతివిరోధాన్నైవమిత్యాహ —
శ్రుతిరితి ।
నచ భేదాభేదాభ్యాం శ్రుతిస్మృత్యవిరోధః, తదయోగాదితి । కిం వస్తుతోఽన్యో జీవో నాస్తి, కిం వోపాధితోఽపీతి వికల్పయతి —
అత్రేతి ।
ఆద్యమఙ్గీకరోతి —
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి —
పర ఇతి ।
అపరిచ్ఛిన్నస్యోపాధినా పరిచ్ఛిన్నత్వదృష్టిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
శ్రుతౌ స్మృతౌ చ కర్మకర్తృత్వాదివ్యవహారాత్పారమార్థిక ఎవ భేద ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
అబాధాద్భేదవ్యవహారస్య తాత్త్వికత్వమాశఙ్క్య ప్రాగూర్ధ్వం వా బోధాదబాధ ఇతి వికల్ప్యాద్యమనుజానాతి —
ప్రాగితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
గృహీతే త్వితి ॥ ౬ ॥
జైవం లిఙ్గద్వయం నిరస్యతి —
అర్భకేతి ।
అర్భకమోకో యస్య సోఽర్భకౌకాస్తస్య భావస్తత్త్వం తస్మాదితి యావత్ । అర్భకశబ్దస్య శిశువిషయత్వనిషేధార్థమల్పమితి పర్యాయత్వోక్తిః ।
ఓకఃశబ్దస్యాప్రసిద్ధార్థతాం వ్యవచ్ఛినత్తి —
నీడమితి ।
వాక్యార్థం వదన్నాశఙ్కాం వివృణోతి —
ఎష ఇతి ।
తత్ర లిఙ్గయోః సమ్భావనార్థం విశినష్టి —
ఆరాగ్రేతి ।
పరత్ర తదసమ్భావనార్థమ్ —
సర్వగత ఇతి ।
తస్యానుపేక్షణీయత్వమాహ —
తదితి ।
పరిహారభాగమవతారయతి —
అత్రేతి ।
అణీయస్త్వముపేత్య జ్యాయస్త్వం వా బాధ్యం, తదపి వా కథఞ్చిదనుగన్తవ్యమ్ । నాద్యః, శ్రుతస్య బాధాయోగాదిత్యాహ —
నాయమితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న తావదితి ।
త్వయాపి జ్యాయస్త్వముపేత్యాణీయస్త్వం బాధ్యతే, తదపి వా కథఞ్చిదనుగమ్యతే । నాద్యః, శ్రుతబాధాయోగసామ్యాత్ । న ద్వితీయః, జ్యాయసోఽణీయస్త్వస్య సర్వథైవాయుక్తత్వాత్ , తత్రాహ —
సర్వేతి ।
అపరిచ్ఛిన్నస్య పరిచ్ఛిన్నదేశోక్తౌ దృష్టాన్తమాహ —
సమస్తేతి ।
తత్ర పురవాసాపేక్షయా వ్యపదేశేఽపి కథమిహేతి పృచ్ఛతి —
కయేతి ।
సూత్రావయవముత్తరమవతార్య వ్యాచష్టే —
నిచాయ్యత్వాదితి ।
సర్వగతస్య కథమేకదేశే ద్రష్టవ్యత్వం, తత్రాహ —
యథేతి ।
తత్ర శాస్త్రప్రమాణ్యాత్తథాస్తు, ప్రస్తుతే కథం, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
బుద్ధివిజ్ఞానమిత్యన్తఃకరణస్య ప్రమాణజా వృత్తిరుక్తా । సర్వగతస్య కుతో హృదయ ఎవ మానగ్రాహ్యత్వం, తత్రాహ —
సర్వేతి ।
అపరిచ్ఛిన్నస్య పరిచ్ఛిన్నాయతనత్వాదివ్యపదేశం సౌత్రోదాహరణేన సాధయతి —
వ్యోమవదితి ।
బ్రహ్మాపి హృదయాపేక్షయా ద్విధోక్తిభాగితి శేషః ।
దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి —
తదేవమితి ।
హృదయాయతనస్యాతాత్త్వికత్వే చోద్యాన్తరమపి నిరస్తమిత్యాహ —
తత్రేతి ।
నహి పరోపాధిపరిచ్ఛేదాదనిత్యాత్వాది యుక్తం, వ్యోమ్నోఽదృష్టేరితి భావః ॥ ౭ ॥
హార్దత్వే బ్రహ్మణోఽనిష్ఠప్రసఙ్గాజ్జీవస్యైవ హార్దస్యోపాస్యతేతి శఙ్కిత్వా సమాధత్తే —
సమ్భోగేతి ।
చోద్యం ప్రపఞ్చపయతి —
వ్యోమవదితి ।
సర్వబుద్ధిసమ్బన్ధేఽపి నభోవదభోగమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
చిదితి ।
తథాపి భోగహేతుసమ్బద్ధస్యైవ భోగో నేతరస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎకత్వాచ్చేతి ।
తత్ప్రపఞ్చయతి —
నహీతి ।
అనిష్టప్రసఙ్గం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
ఉత్తరమాదత్తే —
నేతి ।
యత్తు బుద్ధిస్థత్వే సతి చైతన్యాద్బ్రహ్మణో భోక్తృత్వం జీవవదితి, తత్రాహ —
న తావదితి ।
హేతుం వివృణోతి —
విశేషో హీతి ।
ధర్మాధర్మవత్త్వస్యైవ భోగప్రయోజకత్వాదప్రయోజకో హేతురిత్యర్థః ।
ఉక్తవైశేష్యఫలమాహ —
ఎతస్మాదితి ।
సాధనవ్యాప్తిమాశఙ్క్య ‘అన్యత్ర ధర్మాత్’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధాన్మైవమిత్యాహ —
యది చేతి ।
కిఞ్చ జీవా విభవో బహవశ్చేతి స్థితావేకస్మిన్దేహదేశే సర్వసంనిధ్యవిశేషాత్తుల్యో భోగః స్యాన్న చేన్నైకస్యాపి । స్వకర్మార్జితే దేహే భోగో నాన్యత్రేతి చేద్ద్వయమపి తథైవాభిదధీమహీత్యాహ —
సర్వేతి ।
బ్రహ్మణో భోక్త్రభిన్నత్వాద్భోక్తృతేత్యుక్తమనుభాషతే —
యదపీతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞైవాయుక్తేత్యాహ —
అత్రేతి ।
తదయుక్తిం వక్తుం పృచ్ఛతి —
ఇదమితి ।
కిమేకత్వమజ్ఞాతం జ్ఞాతం వా । ఆద్యే హేత్వసిద్ధిః । ద్వితీయే తద్ధీర్మదుక్తేః శాస్త్రాద్వేతి ప్రశ్నమేవ ప్రకటయతి —
కథమితి ।
అన్త్యమాదత్తే —
తత్త్వమితి ।
శాస్త్రానుసరణే తదతిక్రమణమయుక్తమిత్యాహ —
యథేతి ।
నహి కుక్కుటాదేరేకదేశో భోగాయ పచ్యత ఎకదేశస్తు ప్రసవాయ కల్ప్యతే, విరోధాదిత్యాహ —
నేతి ।
ఐక్యం బోధయదపి శాస్త్రం న సంసారం వారయతి । తత్కథమర్ధజరతీయప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
శాస్త్రం చేతి ।
సంసారిణో బ్రహ్మణైక్యబోధనాయోగాజ్జీవస్య సంసారిత్వనిరాసద్వారా శాస్త్రమైక్యం బోధయతి, అశోధితపదార్థస్య వాక్యార్థజ్ఞానాభావాదిత్యర్థః ।
త్వదుక్తేరైక్యం జ్ఞాతం న శాస్త్రాదితి ద్వితీయముత్థాపయతి —
అథేతి ।
తత్ర వాస్తవే భోక్తృత్వే సాధ్యే సాధ్యవైకల్యం, అవాస్తవే సిద్ధసాధ్యతేతి మత్వాహ —
తదేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేనాహ —
నహీతి ।
తత్ర సూత్రభాగమవతార్య యోజయతి —
తదాహేతి ।
తయోర్విశేషేఽపి కథం బ్రహ్మణి వస్తుతో భోగాభావః, తత్రాహ —
నచేతి ।
హేతుద్వయనిరాసముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ।
మనోమయత్వాదివిశిష్టస్యైవేశ్వరస్య ధ్యానార్థం హార్దత్వేఽపి నిర్దోషత్వాత్తస్మిన్నేవ శాణ్డిల్యవిద్యావేద్యే ‘సర్వమ్’ ఇత్యాదివాక్యం సమన్వితమిత్యర్థః ॥ ౮ ॥
ఈశ్వరస్యాభోక్తృత్వే నాత్తృత్వమపీత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్తేతి ।
ఉదాహరతి —
కఠేతి ।
యస్య పరస్యాత్మనో బ్రహ్మ చ క్షత్రం చోభే జాతీ ప్రసిద్ధాన్నవదోదనౌ భవతః, యస్య మృత్యుః సర్వమారకః సన్నుపసేచనమోదనమిశ్రఘృతవత్తిష్ఠతి, యత్ర సోఽత్తా కారణాత్మా వర్తతే, తం నిర్విశేషమాత్మానం ‘నావిరతో దుశ్చరితాత్’ ఇతిమన్త్రోక్తోపాయవాన్యథా వేదేత్థమన్యస్తద్రహితో న వేదేత్యర్థః ।
అత్తురత్రాశ్రవణాన్న సూత్రానుసారితేత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్రేతి ।
సిద్ధేఽత్తరి విచారమూలం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
విశేషానవధారణోత్థః సంశయస్త్రిష్వేవ కథం నియమ్యతే, తత్రాహ —
త్రయాణామితి ।
‘స త్వమగ్నిమ్’ ఇత్యాదిరగ్నేః, ‘యేయం ప్రేతే విచికిత్సా’ ఇత్యాదిర్జీవస్య, ‘అన్యత్ర ధర్మాత్’ ఇత్యాదిర్బ్రహ్మణః ప్రశ్నః । ప్రతివచనమపి ‘లోకాదిమగ్నిమ్’ ఇత్యాద్యగ్నేః, ‘హన్త త ఇదమ్ ‘ ఇత్యాదీతరయోరేవం త్రయాణామేవ తయోరిహోపలబ్ధేస్త్రిష్త్రేవ సంశయః, విశేషానుపలబ్ధేరిత్యర్థః ।
పఠితకఠశ్రుతేర్నిర్విశేషబ్రహ్మణి సమన్వయోక్త్యా శ్రుత్యాదిసఙ్గతిం గృహీత్వా పూర్వపక్షయతి —
కిం తావదితి ।
పూర్వపక్షేఽగ్నేర్జీవస్య వోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే నిర్విశేషవస్తుధీరితి ఫలమ్ ।
విశేషేఽనవధృతే కుతోఽవధృతిరిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
'అగ్నిరన్నాదోఽన్నపతిః’ ఇతి శ్రుతేః, అగ్నేరన్నాదత్వప్రసిద్ధేశ్చ విశేషధీరిత్యాహ —
అగ్నిరితి ।
అగ్న్యధికారమతిక్రమ్యాధ్యాత్మాధికారే తదుక్త్యయోగాత్ , ఓదనశబ్దస్య చ భోగ్యత్వగుణాద్బ్రహ్మక్షత్రవృత్తేర్భోక్తృగమకత్వాత్ , అగ్నేశ్చ సంహర్తృత్వేఽపి భోక్తృత్వాభావాన్నాగ్న్యుపాస్తిరిహేత్యపరితోషాదాహ —
జీవో వేతి ।
ఓదనశబ్దేన కర్మఫలోక్తేర్మృత్యుశబ్దస్య తదనుగుణత్వాత్ ‘న జాయతే’ ఇత్యాదేశ్చ జీవే యోగాత్తదుపాస్తిరత్రేతి భావః ।
ఓదనశబ్దేన బ్రహ్మక్షత్త్రవృత్తినా జగల్లక్షణాత్తత్సంహర్తృత్వస్య పరస్మిన్ప్రసిద్ధేస్తద్ధీరేవాత్రేష్టేత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
శ్రుతిలక్షణావిషయే శ్రుతేర్న్యాయ్యత్వాదోదనశబ్దస్య భోగ్యార్థత్వాత్ , బ్రహ్మక్షత్రయోశ్చ భోగ్యత్వాత్ , భోక్తృత్వస్య పరస్మిన్వారితత్వాన్న తత్పరతేత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధన్తయతి —
ఎవమితి ।
సాధితే జీవపక్షే పరస్మిన్కో హేతురితి పృచ్ఛతి —
కుత ఇతి ।
హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే —
చరేతి ।
తదత్తృత్వస్యాన్యథాసిద్ధిం నిరాహ —
తాదృశస్యేతి ।
హేతోః పక్షధర్మతామాహ —
పరమేతి ।
బ్రహ్మక్షత్త్రయోరేవ మృత్యూపసేచనయోరత్ర దృష్టేరసిద్ధో హేతురితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఓదనశబ్దేన బ్రహ్మక్షత్త్రవృత్తినా మృత్యూపసేచనసంనిధానాదోదనస్థం నాశ్యత్వమాశ్రిత్య బ్రహ్మక్షత్త్రశబ్దాభ్యాం జగల్లక్ష్యతే, తేన తన్నాశకత్వలిఙ్గాద్బ్రహ్మాత్ర భాతీత్యాహ —
నైష ఇతి ।
నిషేధశ్రుత్యా పరస్య నాత్తృతేత్యుక్తమనూద్య తస్య గతిమాహ —
యత్త్వితి ।
తయోరిత్యాదినా కర్మఫలభోగస్య పూర్వోక్తం సంనిహితత్వమ్ ।
అవిశేషేణ వికారసంహారస్యాపి కిమిత్యేతన్న నిషేధకం, సర్వవేదాన్తవిరోధాదిత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
లైఙ్గికమర్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౯ ॥
పరమాత్మైవాత్తేత్యత్ర మానాన్తరమాహ —
ప్రకరణాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే —
ఇతశ్చేతి ।
ప్రకృతత్వమప్రయోజకమిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ప్రకృతేతి ।
న్యాయ్యమ్ । అప్రకృతగ్రహాదితి శేషః ।
ఇతశ్చ పరమాత్మైవాత్తేత్యాహ —
క ఇతి ।
‘యస్య’ ఇత్యాది వాక్యం జ్ఞేయే పరమాత్మని మాయాద్వారా సర్వసంహర్తర్యన్వితమిత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
పూర్వోదాహృతాన్తరమన్త్రార్థనిర్ణయార్థమాహ —
గుహామితి ।
సఙ్గతిం వదన్విషయమాహ —
కఠేతి ।
ఋతం సత్యమావశ్యకం కర్మఫలం పిబన్తౌ భుఞ్జానౌ, సుకృతస్య లోకే సమ్యగర్జితస్యాదృష్టస్య కార్యే దేహే వర్తమానౌ, పరస్య బ్రహ్మణోఽర్ధం స్థానమర్హతీతి పరార్ధం హృదయం తస్మిన్పరమే శ్రేష్ఠే యా గుహా నభోలక్షణా తాం ప్రవిశ్య స్థితౌ, ఛాయాతపవన్మిథో విరుద్ధౌ, తౌ చ బ్రహ్మవిదః కర్మిణశ్చ వదన్తి । త్రిర్నాచికేతోఽగ్నిశ్చితౌ యైస్తే త్రిణాచికేతాః, తేఽపి వదన్తీత్యర్థః ।
బుద్ధ్యవచ్ఛిన్నస్య జీవస్య పరస్య చ ప్రకృతత్వాదృతపానకర్తృత్వస్య జీవేన సహ బుద్ధేరివ పరస్యాపి ఛత్రిన్యాయేన లాక్షణికత్వావిశేషాచ్చ సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
వాక్యభేదశఙ్కాం పరిహరన్పూర్వపక్షే ఫలమాహ —
యదీతి ।
ప్రకృతం ప్రతిపాద్యం కుతో జీవస్తథేతి, తత్రాహ —
తదపీతి ।
జీవతత్త్వం తదర్థః । ప్రకరణం సప్తమ్యర్థః । మనుష్యే ప్రేతే మృతే సతి యేయం విచికిత్సా సంశయః పరలోకభోక్తాస్తీత్యేకే నాస్తీతి చాన్యే త్వయోపదిష్టోఽహమేతత్తత్త్వం జ్ఞాతుమిచ్ఛామీత్యర్థః । వరాణాం పితుః సౌమనస్యమగ్నివిద్యాత్మవిద్యేత్యేతేషామితి నిర్ధారణే షష్ఠీ ।
సిద్ధన్తేఽపి వాక్యభేదం వారయన్ఫలమాహ —
అథేత్యాదినా ।
జీవవిలక్షణస్య బ్రహ్మణోఽప్రకృతత్వాత్కథం ప్రతిపాద్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తదపీతి ।
పరమాత్మస్వరూపం తదిత్యుక్తమ్ —
అన్యత్రేతి ।
అన్యదితి యావత్ । కృతాకృతాత్కారణాత్కార్యాచ్చేత్యర్థః । చకారాభ్యాం భవతో గ్రహణమ్ ।
ఉభయోర్భోక్తృత్వాయోగేన సంశయమాక్షిపతి —
అత్రేతి ।
ప్రకృతత్వాత్తదుపపత్తౌ తదసమ్భావనా నాస్తీత్యాహ —
కస్మాదితి ।
పక్షయోరసమ్భావనాం వక్తుమృతపానశబ్దార్థమాహ —
ఋతేతి ।
తత్కర్త్రోర్దేహయోగదృష్టేరితి హేతుమాహ —
సుకృతస్యేతి ।
తథాపి కథం పక్షయోరనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య పూర్వపక్షానుపపత్తిమాహ —
తచ్చేతనస్యేతి ।
అస్తు జీవస్యైవ చేతనాత్వాదృతపానం మా వాఽచేతనాయా బుద్ధేర్భూత్తథాపి కా క్షతిః, తత్రాహ —
పిబన్తావితి ।
జీవస్యైవ పాతృత్వం న బుద్ధేరితి స్థితే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ద్వయోరుక్తం పానాయోగం హేతూకృత్య సిద్ధాన్తయోగమాహ —
అత ఎవేతి ।
బుద్ధేరచైతన్యాత్పానాయోగేఽపి పరస్య చైతన్యాత్తద్యోగమాశఙ్క్యాహ —
చేతనేఽపీతి ।
సంశయాయోగాదధికరణాక్షేపమనూద్య పరిహరతి —
అత్రేతి ।
కిం పక్షద్వయం కథఞ్చిదపి నోపపద్యతే కింవా కథఞ్చిద్యోగేఽపి సమ్యక్పక్షాన్తరమస్తి । నాద్య ఇత్యాహ —
నైష ఇతి ।
సిద్ధాన్తోపపత్తిం విధాన్తరేణాహ —
యద్వేతి ।
తథాపి కథం పిబన్తావితి ద్వివచనం, తత్రాహ —
పాయయన్నితి ।
ప్రధానకర్తరి ప్రయోగో గుణకర్తరి కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పాచయితరీతి ।
యః కారయతి స కరోత్యేవేతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షేఽపి ద్వివచనోపపత్తిమాహ —
బుద్ధీతి ।
సమ్భవతి ద్వివచనమితి శేషః ।
కర్తరి యో వ్యపదేశః స కథం కరణే స్యాత్ , తత్రాహ —
ఎధాంసీతి ।
కథఞ్చిదుపపత్తిం పక్షయోరుక్త్వా ద్వితీయం నిరాహ —
నచేతి ।
పక్షద్వయం సమ్భావ్యాధికరణారమ్భముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మక్షత్త్రశబ్దస్య సంనిహితమృత్యుపదాదనిత్యవస్తుపరత్వవదిహాపి పిబచ్ఛబ్దస్య సంనిహితగుహాప్రవేశాదినా బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞపరతేతి విమృశ్య పూర్వపక్షయతి —
కిం తావదితి ।
ఋతమితి శ్రుతేనిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః ।
పరస్యాపి ప్రకృతత్వాజ్జీవాద్ద్వితీయత్వం కిం న స్యాదిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమ్ —
గుహామితి ।
హేతుమేవ స్ఫుటయతి —
యదీతి ।
జీవాద్ద్వితీయం బ్రహ్మైవ గుహాం ప్రవిష్టం ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్ ‘ ఇతి శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
ఇతశ్చ న బ్రహ్మ గుహాం ప్రవిష్టమిత్యాహ —
సుకృతస్యేతి ।
బ్రహ్మణోఽపి సుకృతలోకవర్తిత్వమాశఙ్క్యాహ —
పరమాత్మేతి ।
పూర్వపక్షే హేత్వన్తరమాహ —
ఛాయేతి ।
బు్ద్ధేర్ద్వితీయజీవజ్ఞానార్థం వాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమాదాయాత్మానావితి ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
ఇహేతి ప్రకృతమన్త్రోక్తిః ।
పూర్ణతయా ప్రవేశానర్హం బ్రహ్మ కుతోఽద్వితీయం జీవస్యేత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హీత్యుక్తం హేతుమాహ —
ఆత్మానౌ హీతి ।
చేతనత్వేన సమన్వయాజ్జీవే పాతరి సిద్ధే ద్వితీయత్వేన పరస్యాదానం యుక్తమిత్యర్థః ।
తత్ర కిం నియామకమిత్యాశఙ్క్య తద్దర్శనాదితి వ్యాచష్టే —
సఙ్ఖ్యేతి ।
లౌకికీం దృష్టిమేవ దృష్టాన్తేనాహ —
అస్యేతి ।
ఎకస్య చేతనత్వే ద్వితీయస్యాపి తద్ధీః, తదేవాసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
తత్తత్రేత్థం లౌకికదర్శనే సతీతి యావత్ । ఇహేతి వాక్యోక్తిః ।
సమ్ప్రతిపన్నాం జాతిముపజీవ్య నిర్విశేషాన్తరగ్రహే బుద్ధిలాఘవాద్విజాతీయగ్రహే తద్గౌరవాత్పరమాత్మైవ ద్వితీయో జీవస్యేతి సూచయతి —
సమానేతి ।
కారకత్వేన బుద్ధేరపి జీవసామ్యమాశఙ్క్య తస్య బహిరఙ్గ్త్వాచ్చేతనస్య స్వభావత్వేనాన్తరఙ్గత్వాన్మైవమిత్యాహ —
చేతన ఇతి ।
బహిరఙ్గమపి కారకత్వమేవ గ్రాహ్యం, గుహాహితత్వలిఙ్గాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తత్రాపి తద్దర్శనాదిత్యుత్తరమాహ —
గుహేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
గుహేత్యాదినా ।
పరస్మిన్గుహాహితత్వోక్తేస్తాత్పర్యం వక్తుమసకృదిత్యుక్తమ్ । గుహాయాం బుద్ధావాహితం నిక్షిప్తం గహ్వరే బహువిధానర్థసఙ్కటే దేహే స్థితం పురాణం చిరన్తనం పరం విదిత్వా హర్షాది జహాతీతి సమ్బన్ధః । పరమే బాహ్యాకాశాపేక్షయా ప్రకృష్టే వ్యోమన్యన్తఃకరణావచ్ఛిన్నే భూతాకాశే నిహితం పరం యో వేద సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామానితి సమ్బన్ధః । అన్విచ్ఛ విచార్య నిర్ధారయేత్యర్థః । ప్రవేశవాక్యసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
యత్తు సర్వగతస్య బ్రహ్మణో న విశిష్టదేశతేతి, తత్రాహ —
సర్వేతి ।
యత్తు పరస్య న సుకృతలోకవర్తితేతి, తత్రాహ —
సుకృతేతి ।
యదపి ఛాయాతపావితి చేతనాచేతనోక్తిరితి, తత్రాహ —
ఛాయేతి ।
తద్వైలక్షణ్యే తద్వతోరపి తత్సిద్ధిరితి హేతుం సాధయతి —
అవిద్యేతి ।
ప్రథమశ్రుతచేతనత్వవశాచ్చరమశ్రుతం గుహాప్రవేశాది నేయమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౧ ॥
ధర్మవిశిష్టతయా విలక్షణగ్రహే బుద్ధిరేవ స్వతో విలక్షణా గ్రాహ్యేతి మన్వానో హేత్వన్తరం పృచ్ఛతి —
కుతశ్చేతి ।
పరమాత్మాసాధారణలిఙ్గపరం సూత్రం వ్యాచష్టే —
విశేషణం చేతి ।
న బుద్ధిజీవయోరిత్యేవకారార్థః ।
జీవవిశేషణం విశదయతి —
ఆత్మానమితి ।
రథిత్వకల్పనాఫలం సూచ్యతే —
సంసారేతి ।
పరస్య విశేషణమాహ —
స ఇతి ।
జీవః సర్వనామార్థః । అధ్వనః సంసారమార్గస్య ।
పారమేవ విశినష్టి —
తదితి ।
వ్యాపనశీలస్య బ్రహ్మణః స్వరూపం తదిత్యర్థః । పరమం కార్యకారణాతీతం పదం తదేవ జ్ఞేయం నాన్యదిత్యర్థః ।
కిఞ్చోత్తరవాక్యవత్పూర్వమపి జీవేశ్వరయోరేవ విశేషణాదృతపానవాక్యే జీవద్వితీయత్వమీశస్యైవేత్యాహ —
తథేతి ।
దుర్దర్శం సూక్ష్మత్వాద్దుర్జ్ఞానం తత ఎవ గూఢమనుప్రవిష్టం గహనతాం గతమీశ్వరం, అధ్యాత్మయోగః ప్రత్యగాత్మన్యేవ చిత్తసమాధానం తత్సహకృతాద్వాక్యాదధిగమో బ్రహ్మాత్మైక్యవ్యఞ్జకచిత్తవృత్తివిశేషస్తేనాహమేవేతి నిశ్చిత్య ధీరో విద్వాన్హర్షాద్యుపలక్షితం సంసారం త్యజతీత్యర్థః ।
చకారసూచితమర్థమాహ —
ప్రకరణం చేతి ।
నచ పృష్టత్వావిశేషాజ్జీవస్యాపీదం ప్రకరణం, తస్య బ్రహ్మత్వేన ప్రతిపాద్యత్వాదవిరోధాదితి భావః ।
జీవద్వితీయత్వం పరస్యైవేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మపక్షే హేతుబాహుల్యాత్ ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇత్యత్ర జీవానువాదేన తదతిరిక్తో వాక్యార్థాన్వయితదర్థశోధనాయ పరాత్మా ప్రతిపాద్యత ఇత్యుపసంహరతి —
తస్మదితి ।
ఉక్తన్యాయమన్యత్ర సఞ్చారయతి —
ఎష ఇతి ।
‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇత్యాదౌ సర్వత్ర ద్వివచనస్యాకారశ్ఛాన్దసః । ద్వౌ సుపర్ణావివ సహైవ యుజ్యేతే నియమ్యనియామకత్వేనేతి సయుజౌ, సఖాయౌ చేతనత్వేన సమానస్వభావౌ, సమానం నియమ్యత్వేన తుల్యం వృక్షం ఛేదనయోగ్యం శరీరం, పరిషస్వజాతే సమాశ్రితావిత్యర్థః ।
పక్షిణౌ కౌచిదత్ర ప్రతీయేతే న జీవేశౌ తతో నేదముదాహరణం, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
తదనేన ‘గుహాం ప్రవిష్టౌ’ ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ ।
ఆత్మానౌ హీతి వ్యాచష్టే —
తయోరితి ।
తద్దర్శనాదిత్యుభయోర్లిఙ్గదర్శనాదితి వ్యాఖ్యేయమ్ ।
విశేషణాచ్చేతి వ్యాకరోతి —
అనన్తరే చేతి ।
ఆత్మేశ్వరయోస్తుల్యో వృక్షో దేహస్తస్మిఞ్జీవో మనుష్యోఽహమిత్యభినివేశవాననీశయాఽవిద్యయా ముహ్యమానస్తత్త్వమజానన్ననిశం శోచతి సంసారమనుభవతి । జుష్టం ధ్యానాదినా సేవితం యదా తత్ప్రకర్షదశాయామన్యం బిమ్బభూతమీశశబ్దలక్ష్యం ప్రత్యక్త్వేన పశ్యతి తదాస్యైవాత్మత్వేన దృష్టస్య మహిమానం స్వరూపం ప్రాప్నోతి । తతశ్చ వీతశోకో విగతసంసారో భవతి, తత్ర హేతురితిశబ్దేనోక్తః, బన్ధహేత్వవిద్యాదేర్జ్ఞానాగ్నినా దగ్ధత్వాదిత్యర్థః । నచాత్ర జీవోక్తౌ ‘అనశ్నన్ ‘ ఇత్యయోగాత్ , బుద్ధిగ్రహే చ ‘అభిచాకశీతి ‘ ఇత్యసమ్భవాత్పూర్వపక్షాసిద్ధిః, కరణే కర్తృత్వోపచారాదభిచాకశీతీతి బుద్ధావపి సిద్ధత్వాత్ , జీవే చైతన్యమాత్రాదనశనసమ్భవాత్ , ముఖ్యే కర్తృత్వే సమ్భవతి కర్తృత్వోపచారో నేతి సిద్ధాన్తాభిప్రాయః ।
కృత్వాచిన్తయా ‘ద్వా సుపర్ణో ‘ ఇత్యాదేరేతదధికరణోదాహరణత్వముక్త్వా కృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి —
అపర ఇతి ।
అన్యథా సిద్ధాన్తాననుగుణత్వేనేతి యావత్ । సత్త్వమితి బుద్ధిరుక్తా ।
సిద్ధాన్తార్థ వ్యాచష్టే బ్రాహ్మణమితి శఙ్కతే —
సత్వేతి ।
ప్రసిద్ధ్యా ప్రత్యాహ —
తన్నేతి ।
బ్రాహ్మణవిరోధాచ్చ న తదన్యథా వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ —
తత్రైవేతి ।
ప్రకృతం బ్రాహ్మణం సప్తమ్యర్థః । సత్త్వవ్యాఖ్యానానన్తర్యమథశబ్దార్థః । సత్త్వస్య కరణత్వాత్క్షేత్రజ్ఞస్య కర్తృత్వాన్న తయోరైక్యమిత్యర్థః । తావేతౌ కరణత్వేన కర్తృత్వేన చ భిన్నావిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తాభజనేఽపి పూర్వపక్షమృగేషా భజేతేత్యాశఙ్క్యాహ —
నాపీతి ।
ద్వితీయస్య బ్రహ్మరూపేణైవ ప్రతిపాదనాదితి హేతుమాహ —
న హీతి ।
అత్రేతి మన్త్రబ్రాహ్మణోక్తిః ।
నచాయం వాక్యార్థో న యుక్తః, శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాదిత్యాహ —
తత్త్వమితి ।
ఇతశ్చ జీవస్య బ్రహ్మత్వదృష్టిరత్రేష్టేత్యాహ —
తావతేతి ।
మన్త్రవ్యాఖ్యామాత్రేణ విద్యోపసంహారదర్శనం జీవస్య బ్రహ్మత్వోపదేశే ఘటతే న సత్త్వక్షేత్రజ్ఞవివేకమాత్రేణ, భేదధియో మిథ్యాధీత్వాదిత్యర్థః ।
అవిద్యాధ్వస్తిఫలోక్తిరపి బ్రహ్మాత్మతాజ్ఞానమిహ గమయతీత్యాహ —
న హేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మత్వోక్తిపరమిదం వాక్యమిత్యత్ర శఙ్కతే —
కథమితి ।
బుద్ధేర్భోక్తృత్వోక్తావతాత్పర్యాన్న తత్రోపపత్తిరన్వేష్యేత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
క్వ తర్హి శ్రుతేస్తాత్పర్యం, తత్రాహ —
కిం తర్హీతి ।
ఇతిపదం ప్రవృత్తేతిపూర్వేణ సమ్బధ్యతే ।
కా తర్హి బుద్ధేర్భోక్తృత్వధియో గతిః, తత్రాహ —
తదర్థమితి ।
జీవస్య బ్రహ్మత్వసిద్ధ్యర్థమితి యావత్ ।
చైతన్యచ్ఛాయాపన్నా ధీః సుఖాదినా పరిణమతే, తత్ర పురుషోఽపి భోక్తృత్వమివానుభవతి న తత్త్వత ఇతి వక్తుమధ్యారోపయతీత్యుక్తమ్ । కుత్రత్యం భోక్తృత్వం బుద్ధావారోప్యతే తత్రాహ —
ఇదం హీతి ।
నహి భ్రాన్తేరభ్రాన్తిపూర్వకత్వం దణ్డస్యాప్సు వక్రతావదిత్యుక్తమ్ —
పరమార్థతస్త్వితి ।
సత్త్వస్య వస్తుతో భోక్తృత్వాభావే హేత్వన్తరమ్ —
అవిద్యేతి ।
మిథ్యాభోక్తృత్వే మానమాహ —
తథాచేతి ।
యత్ర యస్యామవిద్యావస్థాయామ్ । వైశబ్దో నిశ్చయార్థః । అన్యదివాభాసభూతం నానాత్వం దృష్టం స్యాత్ , తత్ర ఆవిద్యకబుద్ధ్యాదిసమ్బన్ధాదన్యో భూత్వాఽన్యచ్చక్షుషా పశ్యేదన్యచ్చ శ్రోత్రేణ శృణుయాదిత్యర్థః ।
ఉక్తవాక్యతాత్పర్యమాహ —
స్వప్నేతి ।
వస్తుతో భోక్తృత్వాభావే శ్రుతిమాహ —
యత్ర త్వితి ।
యస్యాం విద్యావస్థాయామస్య విదుషః సర్వం పూర్ణం బ్రహ్మైవాభూత్తత్రావిద్యాక్షయే భేదభ్రమాభావాదారబ్ధకర్మణా కార్యకరణవ్యాపారేఽపి స్వగతవ్యాపారానభిమానాత్కేన కరణేన కః కర్తా పశ్యేదిత్యాక్షేపః ।
అనేనాపి వాక్యేన శ్రుత్యుక్తమర్థమాహ —
వివేకిన ఇతి ।
ఎవం జీవస్య భోక్తృత్వాదేర్మిథ్యాత్వాత్తదపోహేన తస్య బ్రహ్మతామాహ పైఙ్గిబ్రాహ్మణమితి । పూర్వోత్తరపక్షాననుగుణత్వాదనుదాహరణత్వేఽపి కృత్వాచిన్తయా ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇత్యాదీహోదాహృతమ్ । తచ్చాప్రపఞ్చే పత్యగ్బ్రహ్మణ్యన్వితమ్ । ‘ఋతం పిబన్తౌ ‘ ఇతి తు జీవద్వితీయే పరస్మిన్నితి స్థితమ్ ॥ ౧౨ ॥
‘పిబన్తౌ’ ఇతి ద్విత్వశ్రుత్యా చేతనత్వేన తుల్యజీవపరదృష్ట్యనుసారాచ్చరమశ్రుతా గుహాప్రవేశాదయో నీతాః । తర్హి ‘దృశ్యతే’ ఇతి ప్రత్యక్షత్వోక్త్యా ఛాయాత్మగత్యనురోధాదమృతత్వాదయః స్తుత్యా కథఞ్చిన్నేయా ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
అన్తర ఇతి ।
ఉపకోసలవిద్యావాక్యముదాహరతి —
య ఇతి ।
ఛాయాం నిరసితుం విశినష్టి —
ఎతదితి ।
క్రియాపదేనేతిపదం సమ్బధ్యతే ।
స్థానస్య బ్రహ్మానురూప్యమాహ —
తదితి ।
వర్త్మనీ పక్ష్మస్థానే । ‘ఎతం సంయద్వామ’ ఇత్యాది గ్రహీతుమాదిపదమ్ ।
దర్శనస్య లౌకికత్వశాస్త్రీయత్వాభ్యాం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
తదుక్తిసమ్భావనార్థం విశినష్టి —
అక్షీతి ।
దేవతాం సమ్భావయితుమ్ —
ఇన్ద్రియస్యేతి ।
ఆత్మశబ్దాత్పక్షద్వయమాహ —
అథేత్యాదినా ।
ప్రథమశ్రుతవశాచ్చరమశ్రుతం నేయమితి పూర్వన్యాయేన విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ —
కిమితి ।
ఉక్తశ్రుతేః సవిశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే ఛాయాత్మోపాస్తిః, బ్రహ్మోపాస్తిః సిద్ధాన్తే ఫలమ్ ।
అమృతత్వాదేరయోగాన్న ఛాయాత్మేతి శఙ్కతే —
కుత ఇతి ।
‘మనో బ్రహ్మ’ ఇత్యాదివదితిశబ్దశిరస్కత్వేన వాక్యస్యావివక్షితార్థత్వం మత్వాహ —
తస్యేతి ।
తథాపి కథం ఛాయాత్మని వామనీత్వాదికమిత్యాశఙ్క్య చాక్షుషత్వస్యాన్యత్రాయోగాదుపక్రమదృష్ట్యా తదపి స్తుత్యా నేయమిత్యాహ —
య ఇతి ।
ప్రసిద్ధవదుపదేశశ్చాక్షుషత్వోక్తిరేవ । చకారః శఙ్కానిరాసీ ।
సమ్భావనామాత్రేణ పక్షాన్తరమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
తస్య సర్వదేహసాధారణ్యాత్కుతోఽక్షిస్థానత్వం, తత్రాహ —
స హీతి ।
సంనిధిమాత్రస్యాతిప్రసఙ్గిత్వమాశఙ్క్య హేత్వన్తరమాహ —
ఆత్మేతి ।
సమ్భావితం పక్షాన్తరమాహ —
ఆదిత్యేతి ।
తస్య చక్షుషి విశేషసంనిధిం సూచయతి —
చక్షుష ఇతి ।
తస్య తస్మిన్ననుగ్రాహకత్వేన సంనిధౌ మానమాహ —
రశ్మిభిరితి ।
‘ఎతదమృతమ్ ‘ ఇత్యాది కల్పద్వయే కథం, తదాహ —
అమృతత్వేతి ।
జీవపక్షసఙ్గ్రహార్థోఽపిశబ్దః । కథఞ్చిదిత్యౌపచారికోక్తిః ।
తేషాం ముఖ్యత్వాసమ్భవాదీశ్వరో గృహ్యతామిత్యాశఙ్క్య ప్రథమదృష్టలిఙ్గవిరోధాన్మైవమిత్యాహ —
నేతి ।
సుఖవిశిష్టబ్రహ్మప్రకరణం నాస్తీతి కృత్వాచిన్తయా ప్రాప్తం పక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తముత్థాప్య ప్రతిజ్ఞార్థమాహ —
ఎవమితి ।
ఉక్తేషు పక్షాన్తరేషు నియమాసిద్ధిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయ వ్యాకరోతి —
ఉపపత్తేరితి ।
ఇహేత్యక్షిపురుషోక్తిః ।
ఉపపత్తిమేవ స్ఫోరయతి —
ఆత్మత్వమితి ।
గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే సంప్రత్యయన్యాయం సూచయతి —
ముఖ్యయేతి ।
తత్రాత్మత్వస్య ముఖ్యత్వే గమకమాహ —
స ఇతి ।
ఈశ్వరపక్షే హేత్వన్తరమాహ —
అమృతత్వేతి ।
ఈశ్వరపక్షే హేత్వన్తరమాహ —
తథేతి ।
అమృతత్వాదివదిత్యర్థః ।
ఆనుకూల్యమేవ స్ఫోరయతి —
యథేతి ।
తత్తత్ర లోకే యద్యపి యదపి కిఞ్చిదస్మిన్నక్షిణి సర్పిర్ఘృతముదకం వా సిఞ్చతి క్షిపతి తత్సర్వం వర్త్మనీ పక్ష్మస్థానే ఎవ గచ్ఛతి తేన న లిప్యతే చక్షురిత్యర్థః । ఇతి హ స్మోపాధ్యాయో వదతీత్యాదావితిశబ్దస్యోక్తార్థావచ్ఛేదేనోక్తియోగినోఽర్థపరత్వదృష్టేః ‘ఇతి హోవాచ’ ఇత్యత్రాపీతిశబ్దస్యార్థావచ్ఛేదేనోక్తియోగాదర్థపరత్వదృష్టేః, ఆత్మబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం, అమృతత్వాదిలిఙ్గాచ్చ దృశ్యత ఇతి ఛాయాత్మలిఙ్గం బాధ్యమిత్యర్థః ।
కిఞ్చోపక్రమస్థైకలిఙ్గాద్వాక్యశేషస్థానేకలిఙ్గాని బలవన్తి, సంవాదస్య తాత్పర్యహేతుత్వాదిత్యాహ —
సంయదితి ।
కుతోఽస్య సంయద్వామత్వం, తత్రాహ —
ఎతం హీతి ।
వామాని కర్మఫలాన్యేతమక్షిపురుషం హేతుమాశ్రిత్యాభిసంయన్త్యుత్పద్యన్తే, సర్వఫలోదయహేతురయమిత్యర్థః ।
వామనీరప్యయమేవ పుమానిత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
తదుపపాదయతి —
ఎష హీతి ।
వామాని శోభనాని లోకం ప్రాపయతి । లోకస్య సర్వశుభప్రాపకోఽయమిత్యర్థః ।
భామనీరప్యయమేవేత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
భామాని భానాని సర్వత్ర నయతీతి భామనీః । అయమేవ ప్రకాశకః సర్వత్రేత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ఎష హీతి ।
ప్రథమశ్రుతస్యాపి చరమశ్రుతైరనేకైరన్యథయితవ్యత్వముపసంహరతి —
అత ఇతి ॥ ౧౩ ॥
పూర్వపక్షబీజం దూషయతి —
స్థానాదీతి ।
స్థానాన్యాదయో యేషాం నామరూపాణాం తేషాం వ్యపదేసాన్న పరస్యాక్షిస్థానత్వానుపపత్తిరితి యోజనా ।
యాదసామమ్భోధిరివ స్థానినః స్థానం మహద్దృష్టమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
వ్యోమ్నః సూచీపాశాదివదక్ష్యాదిస్థానత్వం మహతోఽపి పరస్య స్యాదిత్యాహ —
అత్రేతి ।
ఎవంజాతీయకశబ్దేన గుణజాతం గృహీతమ్ ।
నిర్గుణస్య గుణసమ్బన్ధోక్తిరప్యయుక్తా, తత్కథమనేకదుర్ధటప్రకటనమేవ సమాదిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
నిర్గుణమితి ।
చకారార్థమాహ —
సర్వేతి ॥ ౧౪ ॥
ప్రకరణాదపి బ్రహ్మైవాత్ర గ్రాహ్యమిత్యాహ —
సుఖేతి ।
హేత్వన్తరపరం సూత్రమితి స్ఫోరయితుం చకారార్థమాహ —
అపిచేతి ।
తదేవ వక్తుం ప్రతిజానీతే —
నైవేతి ।
వివాదస్యాకార్యత్వే హేతుమాహ —
సుఖేతి ।
బ్రహ్మణో విశిష్టస్యోపక్రమస్థస్యాక్షివాక్యేఽపి నిర్దేశాదక్ష్యాధారస్య పుంసో బ్రహ్మతేత్యుక్తమేవ వివృణోతి —
సుఖేత్యాదినా ।
ప్రక్రాన్తత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽక్షివాక్యే కిం జాతం, తదాహ —
తదేవేతి ।
ప్రకృతపరిగ్రహస్యాక్షివాక్యే యచ్ఛబ్దేనేతి శేషః । దృశ్యత ఇతి లిఙ్గోపనీతచ్ఛాయాత్మార్థో యచ్ఛబ్దః ।
లిఙ్గస్య ప్రకరణాద్వలీయస్త్వాదిత్యాశఙ్క్య తథాత్వే వాక్యభేదాద్గతిమాత్రోక్తిశేషాచ్చైకవాక్యత్వాకాఙ్క్షాయాం తదాపాదకప్రకరణస్య లిఙ్గాత్ప్రాబల్యాత్ప్రకృతం బ్రహ్మైవ యచ్ఛబ్దోక్తమిత్యాహ —
ఆచార్యస్త్వితి ।
ఉక్తం వ్యక్తీకర్తుం శఙ్కతే —
కథమితి ।
తత్ర బ్రహ్మోక్తిం వక్తుముపక్రమం దర్శయతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రాణస్య సూత్రాత్మనో బృహత్త్వాద్యుక్తం బ్రహ్మత్వం కథం పునరర్థేన్ద్రియయోగజం సుఖం ఖం చ భూతాకాశం తద్బ్రహ్మేతి జ్ఞాతుం శక్యమిత్యాహ —
ఎతదితి ।
శఙ్కాయాముత్తరమ్ —
తత్రేతి ।
ప్రత్యేకం బ్రహ్మత్వమజానతో మిథో వైశిష్ట్యోక్తౌ కథం ధీరిత్యాశఙ్క్య స్వంశబ్దస్యేతరవ్యభిచారే దోషమాహ —
తత్ర ఖమితి ।
ప్రతీకో నామాశ్రయాన్తరప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే క్షేపః । నచాయం తదుపదేశః, ‘అప్రతీకాలమ్బనాన్నయతి’ ఇతి న్యాయేన వక్ష్యమాణగతివిరోధాదితి భావః ।
కంశబ్దస్యాపీతరవ్యభిచారే దోషమాహ —
తథేతి ।
క్షయితా పారతన్త్ర్యాది వామయః । నచ తస్మిన్బ్రహ్మదృష్టిః, ఉక్తన్యాయాదిత్యర్థః ।
వ్యతిరేకే దోషముక్త్వోభయగ్రహే గుణమాహ —
ఇతరేతరేతి ।
అర్థయోర్విశేషితత్వేన శబ్దావపి విశేషితావుక్తౌ । కంశబ్దేన విశేషితో హి ఖంశబ్దో భూతాకాశం త్యక్త్వా తద్గుణయోగాద్బ్రహ్మణి వర్తతే । కిమపి ఖేన విశేషితం నిరామయం భవతి । తథాచ యథోక్తౌ శబ్దావనవచ్ఛిన్నసుఖగుణకం బ్రహ్మ గమయిత్వా చరితార్థావిత్యర్థః ।
ఎకస్యైవ బ్రహ్మణో ధ్యోయత్వాద్బ్రహ్మపదాభ్యాసో వృథేత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
విశేషణత్వేన, ఆకాశవిశేషణార్పకత్వేనేతి యావత్ । ఉపరి ప్రయోగాద్బ్రహ్మపదం శిరో యయోస్తే బ్రహ్మశిరసీ తయోర్భావో బ్రహ్మశిరస్త్వమ్ ।
సుఖస్యాధ్యేయత్వమేవాస్తు కో దోష ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇష్టం హీతి ।
మార్గోక్త్యా సగుణవిద్యాత్వదృష్టేరిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః ప్రక్రాన్తత్వముక్త్వోపసంహరతి —
తదేవమితి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
ప్రత్యేకం చేతి ।
ఉపకోసలం గార్హపత్యోఽనుశశాస, పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతీమాం మే చతస్రస్తనవః ‘య ఎష ఆదిత్యే పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి’ ఇతి । అన్వాహార్యపచనోఽపి తదనుశాసనమకరోత్, అాపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇతి మే తనవః 'య ఎష చన్ద్రమసి పురుషో దృశ్యతే సోఽహమస్మి' ఇతి। అాహవనీయోఽపి తదనుశాసనం కృతవాన్ , ప్రాణ ఆకాశో ద్యౌర్విద్యుదితి మమ తనవః ‘య ఎష విద్యుతి పురుషః సోఽహమస్మి’ ఇతి । ఎవమేతే ప్రత్యేకమగ్నయః స్వం స్వం మహిమానం విభూతిం పృథివ్యాదివిస్తారముక్త్వైషా సోమ్య తే తుభ్యం ప్రత్యేకముక్తాస్మాద్విద్యాఽగ్నివిషయా । పూర్వం చ సమ్భూయ ‘ప్రణో బ్రహ్మ’ ఇత్యాదినాత్మవిద్యోక్తాస్మాభిరిత్యుపసంహరన్తో బ్రహ్మోపక్రమం దర్శయన్తీత్యర్థః ।
అగ్నివాక్యే బ్రహ్మోక్తమపి కిమిత్యాచార్యవాక్యేఽనువర్తతే, వక్తృభేదాదర్థభేదసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆచార్యస్త్వితి ।
వక్తృభేదేఽప్యేకవాక్యతా, సాకాఙ్క్షత్వాత్ । పూర్వోత్తరవాక్యయోరేకార్థత్వం, వాక్యైక్యసమ్భవే తద్భేదస్యాయోగాదిత్యర్థః ।
ఫలోక్తేరపి సిద్ధమక్షిస్థస్య బ్రహ్మత్వమిత్యాహ —
యథేతి ।
ప్రకృతపురుషవిదో హి పాపాద్యనుపహతత్వం ఫలముక్తం, తచ్చ తదధిగమాధికరణే బ్రహ్మధియోఽభిధాస్యతే తేనాస్య బ్రహ్మత్వమిత్యర్థః ।
ఆచార్యేణ గతిమాత్రే వాచ్యే కిమిత్యధికం సోఽభిదధీతేత్యాశఙ్ర్యాపేక్షితం పూరయిత్వా గతిర్వాచ్యేత్యుపసంహరన్నాహ —
తస్మాదితి ।
పూర్వాపరాలోచనాయామేకవాక్యత్వనిశ్చయాదిత్యర్థః ॥ ౧౫ ॥
ప్రకరణాదక్షిస్థస్య బ్రహ్మత్వముక్త్వా లిఙ్గాదపి తథేత్యాహ —
శ్రుతేతి ।
శ్రుతా సంవృత్తోపనిషద్రహస్యం జ్ఞానం యస్య స తథా, తస్య యా దేవయానాఖ్యా గతిరాగమసిద్ధా తస్యాశ్చాక్షుషపురుషవేదిన్యభిధానాత్తద్బ్రహ్మతేత్యర్థః ।
చకారార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
అవశిష్టం వ్యాచష్టే —
యస్మాదితి ।
యా గతిః శ్రుతౌ స్మృతౌ చ ప్రసిద్ధా సైవేహాభిధీయమనేతి సమ్బన్ధః ।
శ్రుతిమాహ —
అథేతి ।
దేహపాతానన్తర్యమథశబ్దార్థః । తపోబ్రహ్మచర్యాద్యుపాయేనాత్మానమనుసన్ధాయ తద్విద్యయా ధ్యానాఖ్యయా హేతునోత్తరమార్గమర్చిరాద్యుపలక్షితం ప్రాప్య తేనాదిత్యద్వారా కార్యం బ్రహ్మాప్నువన్తీత్యర్థః ।
బ్రహ్మ విశినష్టి —
ఎతదితి ।
వ్యష్టిసమష్టికరణాత్మకం హైరణ్యగర్భం పదమిత్యర్థః ।
తస్యైవ వాస్తవం రూపమాహ —
ఎతదితి ।
ఉక్తవిశేషణసిద్ధ్యర్థం హేతుమాహ —
ఎతస్మాదితి ।
గతివిషయాం శ్రుతిముక్త్వా స్మృతిమాహ —
అగ్నిరితి ।
అగ్న్యాదిశబ్దైరాతివాహిక్యో దేవతా గృహ్యన్తే ।
పథ్యన్తరాదత్ర విశేషమాహ —
తత్రేతి ।
పథో దేవయానస్య ప్రామాణికత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
సైవేతి ।
ఇహేత్యుక్తాం శ్రుతిమాహ —
అథేతి ।
దేహపాతానన్తర్యమేవాథేత్యుక్తమ్ ।
అస్మిన్నుపాసకే ప్రారబ్ధకర్మసమాప్త్యా మృతే యది పుత్రా జ్ఞాతయో వా శవ్యం శవసమ్బన్ధి సంస్కారాదికర్మ కుర్వన్తి యది వా న ద్విధాప్యప్రతిహతధీఫలాస్తేఽర్చిరభిమానినీం దేవతాం ప్రాప్నువన్తి తదాహ —
యదు చేతి ।
అర్చిషోఽహర్దేవతాం తతః శుక్లపక్షదేవతాం తతః షణ్మాసోపలక్షితోత్తరాయణదేవతాం తతః సంవత్సరాభిమానినీం దేవతాం తతశ్చాదిత్యం తతశ్చన్ద్రం తతో విద్యుతమాప్నువన్తి । తత్తత్ర స్థితానుపాసకాన్బ్రహ్మలోకాదాగత్యామానవః పురుషో గన్తవ్యం బ్రహ్మ ప్రాపయీత్యాహ —
ఇత్యుపక్రమ్యేతి ।
దేవైర్నేతృభిరధిష్ఠితః పన్థా దేవపథః । బ్రహ్మణా గన్తవ్యత్వేనోపలక్షితో బ్రహ్మపథః ।
ఎతేన పథా కార్యం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యమానాః పునరిమం మనోః సర్గం జన్మమరణాద్యావృత్తియుక్తం నావర్తన్తే న ప్రవిశన్తీత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
తథాపి ప్రకృతే కిం జాతం, తదాహ —
తదితి ।
ప్రకరణమిహేత్యుక్తమ్ ॥ ౧౬ ॥
సిద్ధాన్తముపపాద్య పరోక్తం ప్రత్యాహ —
అనవస్థితేరితి ।
తద్వ్యాకర్తుం వ్యావర్త్యమనుకీర్తయతి —
యదితి ।
సూత్రముత్తరత్వేన యోజయతి —
అత్రేతి ।
ఇహేతి స్థానం వాక్యం చోక్తమ్ ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుం ఛాయాత్మని వ్యాచష్టే —
కస్మాదితి ।
ఉక్తమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వ్యనక్తి —
యదేతి ।
స్వచక్షుషి నిత్యం సంనిధ్యభావేఽపి యత్ర క్వాపి ఛాయాత్మనః సమ్భవాదుపాస్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
య ఇతి ।
దృశ్యత ఇత్యుక్తే స్వేనాన్యేన వేత్యవిశేషాచ్చరమశ్రుతత్వాచ్చ ప్రథమశ్రుతమక్షి స్వకీయమేవ యుక్తం, సంనిధేః స్వస్మిన్నతిశయాదిత్యాహ —
సంనిధానాదితి ।
తర్హి పురుషాన్తరం సంనిధాప్య స్వచక్షుషి తద్దృశ్యస్యోపాస్యతా స్యాదిత్యాశఙ్క్య గౌరవాన్నేత్యాహ —
నచేతి ।
యుక్త్యానవస్థితత్వముక్త్వా తత్రైవ శ్రుతిమాహ —
అస్యేతి ।
ఛాయాకరస్యేత్యర్థః । ఆనన్తర్యార్థోఽనుశబ్దః । ఎషశబ్దశ్ఛాయాత్మార్థః ।
హేత్వన్తరమాదాయ వ్యాఖ్యాతి —
అసమ్భవాచ్చేతి ।
జీవనిరాసేఽప్యనవస్థితిం వ్యాచష్టే —
తథేతి ।
ఛాయాత్మవదిత్యర్థః । నహి తస్య చక్షుష్యేవ వ్యక్తియోగ్యతా, యేన తత్రోపాస్తిః । వినాపి స్థానవిశేషమహమితి వ్యక్తేరిత్యర్థః ।
తర్హి బ్రహ్మణోఽపి సర్వత్ర సత్త్వాన్న చక్షుష్యేవ స్థితిః, తత్రాహ —
బ్రహ్మణస్త్వితి ।
దృష్టః । శ్రుతావితి శేషః ।
హేత్వన్తరం జీవేఽపి యోజయతి —
సమానశ్చేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మాభేదాత్తత్రామృతత్వాది స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యద్యపీతి ।
అనవస్థితిర్దేవతాత్మన్యసిద్ధేత్యాశఙ్క్య హేత్వన్తరేణ నిరాహ —
దేవతేతి ।
దేవేష్వమరత్వప్రసిద్ధివాధితం తదుత్పత్త్యాదివాక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అమరత్వమితి ।
సంయద్వామత్వాదికమపి న తత్రేత్యాహ —
ఐశ్వర్యమితి ।
తస్యేశ్వరాయత్తత్వే భయాస్తిత్వే చ మానమాహ —
భీషేతి ।
భయేనాస్మాదీశ్వరాత్పవతే చలతి । వాయురిత్యర్థః ।
పక్షత్రయాయోగే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఈశ్వరేఽపి దృశ్యత ఇత్యయుక్తం, తస్యాదృశ్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అస్మిన్నితి ।
ఉపలబ్ధిర్దర్శనం తత్ర శాస్త్రీయదర్శనస్య శాస్రమేవ సంనిహితం కరణమితి విద్వత్ప్రసిద్ధం శాస్త్రీయమేవ దర్శనం సిద్ధవదనూద్యతే । తత్రాజ్ఞానామనురాగార్థమిత్యర్థః । శాస్త్రాదీత్యాదిపదం విద్వదనుభవార్థమ్ ।
తద్విషయదర్శనోక్తేరుపయోగమాహ —
ప్రరోచనేతి ।
ఉక్తం తత్త్వదర్శనమయోగ్యమిత్యుక్తే న తద్దర్శనే ఫలవతి భవత్యభిరుచిరిత్యర్థః । తదేవముపకోసలవాక్యం సవిశేషే బ్రహ్మణ్యన్వితమితి ॥ ౧౭ ॥
స్థానాదివ్యపదేశసూత్రే పృథివ్యాదీని బ్రహ్మణః స్థానానీత్యుక్తం, తదసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
అన్తర్యామీతి ।
అన్తర్యామిబ్రాహ్మణముదాహరతి —
య ఇతి ।
మనుష్యాదిభిర్దేవాదిభిశ్చాధిష్ఠితమిమమముం చ లోకం యోఽన్తరో యమయతి, యశ్చ లోకద్వయవర్తీని భూతాన్యన్తరః సన్యమయతి, తం కిం వేత్థేత్యన్తర్యామిణముపక్రమ్య శ్రుతమిత్యర్థః ।
పృథివ్యాం తిష్ఠన్నన్తర్యామీత్యుక్తే సర్వత్రాపి చరాచరే ప్రసక్తావుక్తమ్ —
పృథివ్యా ఇతి ।
తద్దేవతాం ప్రత్యాహ —
యమితి ।
ఈశ్వరస్యాప్యకార్యకరణస్య న నియన్తృతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యస్యేతి ।
నియమ్యకార్యకరణైరేవ నియన్తృత్వమ్ ।
ఫలితమాహ —
య ఇతి ।
తస్యాతాటస్థ్యమాహ —
ఎష ఇతి ।
తే మమ చేత్యర్థః । ఆదిపదం ‘యోఽప్సు తిష్ఠన్’ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
ఆపాతికం శ్రుత్యర్థమాహ —
అత్రేతి ।
‘యః పృథివ్యామ్’ ఇత్యాద్యధిదైవతమ్ । ‘యః సర్వేషు లోకేషు ‘ ఇత్యధిలోకమ్ । ‘యః సర్వేషు వేదేషు’ ఇత్యధివేదమ్ । ‘యః సర్వేషు యజ్ఞేషు’ ఇత్యధియజ్ఞమ్ । ‘యః సర్వేషు భూతేషు’ ఇత్యధిభూతమ్ । ‘యః ప్రాణేషు’ ఇత్యాది ‘య ఆత్మని’ ఇత్యన్తమధ్యాత్మమితి భేదః ।
అదేహస్య నియన్తృత్వాసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సంశయమాహ —
స కిమితి ।
అర్థాన్తరే సన్దిహ్యమానే హేతుమాహ —
అపూర్వేతి ।
దృశ్యత ఇతి శ్రుతిర్బహుతరలిఙ్గాద్యనురోధేనార్థవిశేషపరతయా నీతా, అత్ర త్వన్తర్యామిశబ్దస్యాప్రసిద్ధార్థత్వాన్నార్థో నిర్ణీతో డిత్థాదిశబ్దవదిత్యాహ —
కిం తావదితి ।
అన్తర్యామిబ్రాహ్మణస్య సవిశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః । సఙ్గతయః పూర్వపక్షే విశిష్టస్య యోగినోఽన్తర్యామిణః, సిద్ధాన్తే పరస్యైవ తస్యోపాస్తిరితి ఫలమ్ ।
తత్ర పూర్వపక్షాభాసమాహ —
సంజ్ఞాయా ఇతి ।
అధ్యయనవిధ్యుపాత్తస్య పుమర్థాన్వయధ్రౌవ్యాదనిర్ధారితస్య తదయోగాదన్తర్యమిరూపం నిర్ధారణీయమితి పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
అప్రసిద్ధత్వాత్సంజ్ఞాయాః సంజ్ఞినాపి తథా భావ్యం వ్యాప్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
అన్తర్యామీతి ।
అర్థాన్తరాయోగే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తత్ర శాకల్యవాక్యం ప్రమాణయతి —
తథాచేతి ।
ఆయతనం శరీరం, లోకో లోక్యతేఽనేనేత్యసాధారణం, జ్యోతిః సాధారణం కరణమ్ । సశరీరా దేవతా చక్షుర్మనోభ్యాం సర్వం వేత్తీత్యర్థః । ‘యస్తం విద్యాత్స ఎవ వేదితా’ ఇత్యాది గ్రహీతుమాదిపదమ్ ।
ఈశ్వరేఽపి సర్వమిదం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
స చేతి ।
ఉపక్రమోపసంహారాభ్యామేకస్మిన్నన్తర్యామిణి సిద్ధే కథం పృథివ్యాద్యనేకదేవతోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యోగినో వేతి ।
యదనుగ్రహాద్యోగినో నియమనాదిసామర్థ్యం స కిమిత్యుపేక్ష్యతే, తత్రాహ —
న త్వితి ।
విశిష్టస్య యోగినోఽన్తర్యామిణో ధ్యానార్థం బ్రాహ్మాణమిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుముపస్థాప్య వ్యాచష్టే —
కుత ఇతి ।
ఇహేత్యన్తర్యామిగ్రహణమ్ ।
కే తే పరస్యాసాధారణా ధర్మా యేఽన్తర్యామిణి వ్యపదిశ్యన్తే, తత్ర సర్వనియన్తృత్వం తావదాహ —
పృథివ్యాదీతి ।
సాధనాధీనశక్త్యా తద్వతో జ్ఞానే తద్ధియోపేక్షణాద్ధీగౌరవాత్ , నిత్యసిద్ధశక్త్యేశ్వరగ్రహే లాఘవాత్తస్యైవ సర్వనియన్తృతేతి భావః ।
పరస్యైవాసాధారణధర్మద్వయమాహ —
ఎష ఇతి ।
దేవపక్షే దోషాన్తరమాహ —
యమితి ।
ఎకస్య కర్మకర్తృత్వాయోగాత్పృథివ్యపి దేవతా న స్వాత్మానం జానీయాదితి కుతస్తతోఽన్యత్వం, తత్రాహ —
పృథివీతి ।
అహమిత్యాత్మధీః సర్వేషామనుభవసిద్ధా దేవతాయామపి నాపహ్నోతుం శక్యేత్యర్థః ।
ఇతోఽపి పరమాత్మైవాన్తర్యామీత్యాహ —
తథేతి ।
అకార్యకరణత్వాన్న పరోఽన్తర్యామీ ఘటయదిత్యుక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
కిమీశ్వరస్య నియమ్యాతిరిక్తదేహాదిరాహిత్యం వా దేహాద్యసంబన్ధో వా తత్రాభోక్తృత్వం వా హేతూక్రియతే । నాద్యః తక్షాదేః స్వదేహాదినియమనే దేహాన్తరాద్యభావేన వ్యభిచారాత్ । ద్వితీయే స్వావిద్యార్జితదేహాదేరీశ్వరేణ సమ్బన్ధాదసిద్ధిః । తృతీయే త్వభోక్తృత్వాదీశ్వరో న నియన్తేత్యత్రాచేతనత్వముపాధిః ।
నచ ముక్తాత్మసు సాధ్యావ్యాప్తిః । తేషామీశ్వరాభేదేన పక్షత్వాదితి వివక్షన్నాహ —
నైష ఇతి ।
ఈశ్వరస్య నియన్తృత్వే కార్యకారణవత్త్వమపి శక్యమస్మదాదివదనుమాతుమిత్యాశఙ్క్య నియమ్యకార్యకరణవత్త్వే సిద్ధసాధనమతిరిక్తతద్వత్త్వే శ్రుతివిరుద్ధతేత్యాహ —
యానితి ।
స్వదేహాదినియన్తురపి జీవస్యాన్యో నియన్తా చేత్తస్యాప్యన్యో నియన్తా స్యాదవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్యాపీతి ।
నిరఙ్కుశం సర్వనియన్తృత్వం శ్రౌతమ్ । నచ తాదృశి సర్వనియన్తరి భేదః । న చానుమానం శ్రుతిబాధితముత్తిష్ఠతి । తన్నానవస్థేత్యర్థః ।
యోగిపక్షే తు స్యాదనవస్థేత్యాహ —
భేదే హీతి ।
తత్రాపి నియన్తృత్వం క్వాపి తిష్ఠతి చేదిష్టసిద్ధిరితి భావః ।
సూత్రార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౮ ॥
సూత్రవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ —
స్యాదేతదితి ।
యౌక్తికేఽర్థే స్మృతిమపి సంవాదయతి —
అప్రతర్క్యమితి ।
ఇత్థం మహదాదిరూపేణ ప్రధానం కిమితి ప్రవర్తతే కస్మాన్నాన్యథేతి తర్కస్యావిషయో గూఢత్వాదిత్యర్థః । రూపాదిరాహిత్యాదవిజ్ఞేయం చక్షురాద్యగ్రాహ్యం, ప్రసుప్తమివ సర్వతః సర్వాసు దిక్షు జడిమవ్యాప్తమిత్యర్థః ।
కథం తస్యాచేతనస్యాన్తర్యామిత్వం, తత్రాహ —
తస్యేతి ।
అదృష్టత్వాదీనాం ప్రధానే సమ్భవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాగేవ ప్రయుక్తం ప్రధానం కిమితి పునః శఙ్క్యతే, తత్రాహ —
ఈక్షతేరితి ।
ప్రాసఙ్గికశఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రమాదాయ వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
అదృష్టత్వాదిసమ్భవాత్ప్రధానస్యాన్తర్యామిత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్య హేతుమాహ —
కస్మాదితి ।
హేత్వసిద్ధిం శఙ్కిత్వా తదర్థమాహ —
యద్యపీతి ।
అన్తర్యామిణి ద్రష్టృత్వాదివ్యపదేశం దర్శయతి —
అదృష్ట ఇతి ।
ఇహేతి బ్రాహ్మణోక్తిః ।
ప్రధానపక్షే దోషాన్తరమాహ —
ఆత్మత్వమితి ॥ ౧౯ ॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యాశఙ్కామాహ —
యదీతి ।
ద్రష్ట్టత్వాద్యసమ్భవస్య తత్రాపి తుల్యత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
శారీరో హీతి ।
తథాపి కథం తత్రామృతత్వం, స హి దేహాపాయే మ్రియతే, తత్రాహ —
అమృతశ్చేతి ।
అన్యథాఽకృతాగమాదిప్రసఙ్గాత్ ‘జీవాపేతం వావ’ ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చేత్యర్థః ।
తథాపి కథమదృష్టత్వాదీనాం తత్రోపపత్తిస్తస్యాహన్ధీవ్యాప్యత్వాత్ , తత్రాహ —
అదృష్టత్వేతి ।
సకర్మికా క్రియా కర్మ వ్యాప్నోతి న కర్తారం తేన కర్తర్యాత్మని దర్శనాదివృత్తౌ కర్తృత్వేన గుణత్వం కర్మత్వేన ప్రాధాన్యం చేత్యేకస్యాం క్రియాయాం యుగపద్గుణప్రధానత్వవిరోధాదితి హేతుమాహ —
దర్శనాదీతి ।
జీవస్యాదృష్టత్వాదయో న కేవలం యౌక్తికాః । కిన్తు శ్రౌతాశ్చేత్యాహ —
నేతి ।
లౌకిక్యా దృష్టేర్బుద్ధిపరిణతేర్ద్రష్టారమాత్మానం తయైవ దృష్ట్యా త్వం న పశ్యేర్న శక్నోషి ద్రష్టుమిత్యర్థః । ‘న శ్రుతేః శ్రోతారమ్’ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
తథాపి కథం తస్యాన్తర్యామిత్వం నియమ్యనివిష్టత్వాత్ , తత్రాహ —
తస్యేతి ।
అన్తర్యామిధర్మాణాం శారీరే సమ్భావనాఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
సూత్రమవతారయతి —
అత ఇతి ।
అపేక్షితం పూరయిత్వా ప్రతిజ్ఞాం విభజతే —
నేత్యాదినా ।
చకారాదనువృత్తిః ।
ద్రష్ట్టత్వాదిధర్మాణాం సమ్భవాత్తదన్తర్యామిత్వం దుర్వారమితి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
చశబ్దసూచితం బ్రువన్పరిహరతి —
యద్యపీతి ।
ఉభయేఽపీత్యాది వ్యాకరోతి —
అపి చేతి ।
మాధ్యన్దినపాఠే భేదోక్తిం వ్యనక్తి —
య ఆత్మనీతి ।
కాణ్వానాం పాఠే భేదోక్తిం వ్యనక్తి —
విజ్ఞాన ఇతి ।
కాణ్వపాఠే శారీరవాచిపదాభావాత్కుతో భేదోక్తిః, తత్రాహ —
విజ్ఞానేతి ।
విజ్ఞానశబ్దస్య బుద్ధ్యర్థస్య కథం శారీరే వృత్తిరిత్యాశఙ్క్య రూఢ్యభావేఽపి వృత్త్యన్తరమాహ —
విజ్ఞానేతి ।
భేదోక్తిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
భేదేనేత్యాదిసూత్రాత్తాత్త్వికభేదాశఙ్కాం నిరసితుం శఙ్కతే —
కథమితి ।
ద్రష్ట్టద్వయమేవ విశినష్టి —
యశ్చేతి ।
న ఖల్వేకస్మిన్దేహే ద్రష్ట్టద్వయం యుక్తం, విరుద్ధాభిప్రాయానేకచేతనాధిష్ఠితస్య దేహస్యావ్యవస్థితత్వప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
కశ్చిత్కార్యకరణసంహతో భోక్తా తద్రహితోఽన్యోఽధిష్ఠాతా పశ్యత్యేవేతి విభాగే నావద్యమితి శఙ్కతే —
కా పునరితి ।
అనుపపత్తిమాహ —
నేతి ।
విరోధం స్ఫోరయితుం ప్రతీతమర్థమాహ —
అత్రేతి ।
అస్మిన్గ్రామే మైత్ర ఎవాద్వితీయ ఇతివత్తత్తుల్యద్రష్ట్రన్తరనివారకమేవ తదితి శఙ్కతే —
నియన్త్రన్తరేతి ।
సర్వనియన్తుః స్వనియన్త్రా నియన్తవ్యత్వశఙ్కాభావాత్ , నాన్యోఽతోఽస్తి నియన్తా ద్రష్టేతి విశేషాశ్రుతేశ్చ నైవమిత్యాహ —
నేతి ।
ఆత్మని తిష్ఠన్నిత్యౌపాధికభేదార్థం వాక్యం, ‘నాన్యోఽతోఽస్తి’ ఇతి తు తత్త్వవిషయమితి పరిహరతి —
అత్రేతి ।
భేదోక్తేస్తత్త్వవిషయత్వం, నిషేధోక్తేశ్చాతత్త్వవిషయతేతి వైపరీత్యమాశఙ్క్యాహ —
ఎకో హీతి ।
ప్రత్యక్త్వాత్మత్వయోరేకత్రైవ ముఖ్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఎకత్వమేవ తత్త్వం చేత్కుతో భేదోక్తిః, తత్రాహ —
ఎకస్యేతి ।
ఔపాధికభేదోక్తిముదాహరతి —
యథేతి ।
తాత్త్వికభేదాభావే కథం శ్రుత్యాద్యుపపత్తిః, తత్రాహ —
తతశ్చేతి ।
ప్రాప్తృప్రాప్తవ్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
ఆవిద్యాద్భేదాద్వ్యావహారమాత్రసిద్ధావన్వయవ్యతిరేకశ్రుతిమాహ —
తథా చేతి ।
ఆవిద్యభేదానువాదేన నియన్తృనియమ్యత్వమ్ । వస్తుతస్త్వద్వితీయః పరమాత్మా, తత్రావిద్యయా సర్వనియన్తర్యన్వితమన్తర్యామిబ్రాహ్మణం, తస్యానుధ్యానాదాపరోక్ష్యాన్మోక్ష ఇతి భావః ॥ ౨౦ ॥
అదృష్టత్వాదీనాం ప్రధానగామిత్వేఽపి ద్రష్ట్టత్వాదీనాం తత్రాయోగాన్న తదన్తర్యామీత్యుక్తమ్ । తర్హి భూతయోనివాక్యే ద్రష్ట్టత్వాదీనామనుక్తేరదృశ్యత్వాదిగుణకో భూతయోనిః ప్రధానమేవేత్యాశఙ్క్యాహ —
అదృశ్యత్వాదీతి ।
అథర్వణవాక్యమాహ —
అథేతి ।
అపరవిద్యోక్త్యనన్తరం యా పరా విద్యోచ్యతే తాం విశినష్టి —
యయేతి ।
అక్షరం వర్ణసముదాయాద్వ్యవచ్ఛినత్తి —
యదితి ।
అద్రేశ్యమదృశ్యం జ్ఞానేన్ద్రియావిషయః, అగ్రాహ్యం కర్మేన్ద్రియావిషయః, అగోత్రం వంశశూన్యమ్ , అవర్ణం జాతిహీనమ్ ।
న కేవలమిన్ద్రియావిషయః, తద్ధీనం చేత్యాహ —
అచక్షురితి ।
న విద్యేేతే చక్షుఃశ్రోత్రే యస్య తత్తథా । చక్షుఃశ్రోత్రోక్తిరనుక్తజ్ఞానేన్ద్రియోపలక్షణార్థమ్ ।
కర్మేన్ద్రయరాహిత్యమాహ —
అపాణీతి ।
పాణిశ్చ పాదశ్చ పాణిపాదం తన్నాస్తి యస్య తత్తథా । ఉభయోక్తిరనుక్తకర్మేన్ద్రియోపలక్షణమ్ । నిత్యమనాశోపలక్షితసత్తాకమ్ । విభుం ప్రభుమ్ , సర్వగతం సర్వకల్పనాధిష్ఠానమ్ । సుసూక్ష్మం దుర్జ్ఞానత్వాత్ , తదవ్యయమపక్షయాభావాత్ , యథోక్తమక్షరం భూతయోనిం భూతకారణం ధీరాః పణ్డితాః పశ్యన్తిః, తదక్షరం యయాధిగమ్యతే సా పరా విద్యేత్యర్థః ।
అదృశ్యత్వాదిసాధారణధర్మదృష్ట్యా సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
భూతయోనిః సప్తమ్యర్థః ।
సాధారణస్యాప్యన్తర్యామిశబ్దస్య లాఘవసాహాయ్యాన్నిత్యసిద్ధనియన్తృత్వాదినేశ్వరపరత్వముక్తమ్ । ఇహాపి సాధారణాదృశ్యత్వాదిధర్మస్యాచేతనదృష్టాన్తోపాదానబలాత్ప్రధాననిష్ఠతేతి పూర్వపక్షమాహ —
తత్రేతి ।
భూతయోనివాక్యస్య నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే ప్రధానస్య శారీరస్య వా ధ్యానం సిద్ధాన్తే నిర్విశేషవస్తుధీరితి ఫలమ్ ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోస్తుల్యతానియమాద్దృష్టాన్తస్యాచేతనత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్యాపి భూతయోనేరచేతనత్వమితి హేతుమాహ —
అచేతనానామితి ।
ఊర్ణనాభిర్లూతాకీటః స్వదేహావ్యతిరేకిణస్తన్తూన్సృజత్యుపసంహరతి చేత్యర్థః । సతో విద్యమానాత్ । జీవత ఇతి యావత్ । ఇహేతి సర్గావస్థోక్తిః ।
దృష్టాన్తమాక్షిప్య సమాధత్తే —
నన్వితి ।
ఇహేత్యక్షరాద్విశ్వోత్పత్తావిత్యర్థః ।
కేవలచేతనస్య వా కారణత్వం, చేతనాధిష్ఠితాచేతనస్య వా । తత్రాద్యం ప్రత్యాహ —
న హీతి ।
శరీరస్యాపి తత్రాన్వయవ్యతిరేకిత్వాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయమఙ్గీకరోతి —
చేతనేతి ।
దార్ష్టాన్తికేఽపి చేతనాధిష్ఠితం ప్రధానం జగద్ధేతురితి భావః ।
పూర్వం ప్రధానస్య ప్రత్యుక్తత్వాత్కథం పునస్తదాశఙ్కా, తత్రాహ —
అపిచేతి ।
ఇహేత్యత్రేతి చ భూతయోనివాక్యోక్తిః । విరుధ్యమానత్వమప్రధానవిషయత్వమ్ । యద్వాత్రేతి ప్రధానముక్తమ్ । విరుధ్యమానత్వం ధర్మస్య తస్మిన్నసమ్భవిత్వమ్ ।
స్వవాక్యే ప్రధానే విరుద్ధధర్మాభావేఽపి వాక్యశేషే సోఽస్తీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
భూతయోనేరక్షరస్య పఞ్చమ్యన్తాక్షరశ్రుత్యా ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ప్రథమాన్తపరశబ్దోక్తస్య సర్వజ్ఞత్వాదీతి వాక్యశేషస్యాక్షరాతిరిక్తం విషయం దర్శయన్నాహ —
అత్రేతి ।
అక్షరస్య జగద్యోనిత్వముక్త్వా ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్ ‘ ఇతి సర్వజ్ఞస్య తదుక్తేర్లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానాదక్షరస్యైవ సర్వజ్ఞత్వాదీతి చేత్ , న, అక్షరశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞాతో లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞాయా దుర్బలత్వాత్ , ‘యేనాక్షరం పురుషం వేద’ ఇతి చేతనేఽపి భూతయోనౌ శ్రుత్యా ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , జగత్ప్రకృతిత్వలిఙ్గానుగృహీతశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞయా కేవలశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞా బాధ్యేతి చేత్ , న, తస్మాదితి నిమిత్తేఽపి పఞ్చమీసమ్భవాత్ ।
నచైవమపి ప్రత్యభిజ్ఞాయాః సామ్యం, అచేతనదృష్టాన్తానుగృహీతప్రత్యభిజ్ఞాప్రాబల్యాత్ । తస్మాత్ప్రధానమేవ భూతయోనిరిత్యాహ —
ప్రధానమేవేతి ।
సర్వజ్ఞాద్వివేకాయాత్ర ప్రధానం గ్రాహ్యమిత్యుక్త్వా జీవో దేహాద్యతిరిక్తోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసాప్తయే నిరూప్యతేఽత్రేతి పక్షాన్తరమాహ —
యదేతి ।
యోనిశబ్దస్య ప్రకృత్యర్థత్వే నిమిత్తార్థత్వే చ ప్రధానస్య సర్వజ్ఞాద్వివిక్తస్య జీవస్య వా దేహాద్యతిరిక్తస్య ద్వివిధపుమర్థాప్తయే ధ్యానార్థమేతదిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతారయతి —
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే —
యోఽయమితి ।
ప్రధానాదౌ సమ్భవతి నియమాసిద్ధిరిత్యాహ —
కథమితి ।
నియామకం హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే —
ధర్మేతి ।
భూతయోనిరిహేత్యుక్తః । హేతోరన్యథాసిద్ధిం ధునీతే —
నహీతి ।
‘అక్తాః శర్కరా ఉపదధాతి’ ఇత్యత్ర ‘తేజో వై ఘృతమ్’ ఇతి శేషాన్నిర్ణయవదిహాపి సాధారణోపక్రమస్థస్యాదృశ్యత్వాదేః శేషాద్బ్రహ్మనిష్ఠతా నిర్ణేయేత్యర్థః ।
వాక్యశేషో భూతయోనివిషయో నేత్యుక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
‘జనికర్తుః ప్రకృతిః’ ఇతి స్మృతేరక్షరాదితి పఞ్చమ్యా జాయమానప్రకృతిత్వేనోక్తమక్షరం ‘తస్మాదేతద్బ్రహ్మ’ ఇత్యత్రాపి పఞ్చమ్యా ప్రత్యభిజ్ఞాయతే । తేన భూతయోన్యర్థ ఎవ వాక్యశేష ఇత్యాహ —
అత్రేతి ।
తస్మాదవిశేషేణ సర్వజ్ఞాద్విశేషేణ సర్వవిదో జ్ఞానమయతపఃసహితాత్కార్యం బ్రహ్మ సూక్ష్మభూతాత్మకం నామ రూపం చ స్థూలభూతాత్మకమన్నం చ బ్రీహియవాది సర్వం భౌతికం తద్ద్వారా సత్తాం ప్రాప్నోతీత్యాహ —
తస్మాదితి ।
లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞాఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
శ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞా లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞాతో బలవతీ దర్శితేత్యాశఙ్క్య పఞ్చమ్యన్తాక్షరపదం న ప్రకృతాక్షరగామీత్యాహ —
అక్షరాదితి ।
తత్ర గమకం పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
చేతనే భూతయోనౌ ప్రథమమేవ శ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యాహ —
యేనేతి ।
యేన జ్ఞానేనాక్షరం ప్రకృతం భూతయోనిం సర్వజ్ఞం పురుషం సత్యం వేద తాం బ్రహ్మవిద్యాముపసన్నాయ శాన్తాయాచార్యః ప్రోవాచ ప్రబ్రూయాదిత్యుపక్రమ్య ‘అక్షరాత్పరతః పరః’ ఇత్యుచ్యమానః పరో న భూతయోనేరతిరిచ్యతే । తథాచ క్వచిజ్జగత్ప్రకృతిత్వం క్వచిత్తన్నిమిత్తతేతి న వైషమ్యమితి భావః ।
పఞ్చమ్యన్తాక్షరపదస్య భూతయోన్యర్థత్వాభావే తద్వాక్యం వాచ్యమితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
తత్ర భావినం పరిహారం సూచయతి —
ఉత్తరేతి ।
పరా విద్యేతి సమాఖ్యానాదపి భూతయోనేరక్షరస్య బ్రహ్మతేత్యాహ —
అపిచేతి ।
భూతయోనేరపరవిద్యాగమ్యత్వం నిరాహ —
తత్రేతి ।
ఉదాహృతే వాక్యే ప్రతీతమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
తథాపి ప్రధానం జీవో వా పరవిద్యాగమ్యమక్షరం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
కార్యకారణవిషయతయా భోక్తృభోగ్యవిషయతయా వా పరాపరవిభాగమాశఙ్క్యాహ —
పరేతి ।
ప్రధానాదివిద్యా ముక్తిఫలతయా పరా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నచేతి ।
జడమాత్రస్య తద్యుక్తాజడస్య వా ధీనం ముక్తిహేతుః, చిన్మాత్రధియస్తద్భావాదిత్యర్థః ।
యది ప్రధానస్య జీవస్య వా భూతయోనిత్వేన తద్విద్యా పరవిద్యా తదోత్తరత్రోచ్యమానసర్వవిజ్ఞానస్యాపీష్టత్వాద్ద్వే విద్యే ఇతి ద్విత్వశ్రవణం న స్యాదిత్యాహ —
తిస్రశ్చేతి ।
ఇష్టాపత్తిం ప్రాత్యాచష్టే —
ద్వే ఇతి ।
ఇహేత్యుపక్రమోక్తిః ।
ఇతశ్చ భూతయోనివాక్యం బ్రహ్మనిష్ఠమిత్యాహ —
కస్మిన్నితి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వం విజ్ఞానం పక్షాన్తరేఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
అచేతనస్య భోగ్యమాత్రస్యైకమయనమాశ్రయస్తస్మిన్నిత్యర్థః । మాత్రశబ్దేనాత్మభ్యో భేదమాహ । ప్రధానే జ్ఞాతే భోగ్యవర్గజ్ఞానేఽపి న భోక్తృజ్ఞానమిత్యర్థః ।
జీవపక్షే తజ్జ్ఞానే భోగ్యధీరపి నేత్యాహ —
భోగ్యేతి ।
బ్రహ్మవిద్యేతి సమాఖ్యయాపి భూతయోనేర్బ్రహ్మతేత్యాహ —
అపిచేతి ।
సర్వవిద్యానాం ప్రతిష్ఠా సమాప్తిర్యస్యాం తతో నిరతిశయపురుషార్థలాభాత్తాం బ్రహ్మవిద్యాం సర్వవిద్యావేద్యవస్త్వధిష్ఠానవిషయతయా వా సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠామథర్వనామ్నే కుత్రచిత్సృష్టావాద్యాయ పుత్రాయ స బ్రహ్మోక్తవానిత్యర్థః ।
‘బ్రహ్మా దేవానామ్ ‘ ఇతి వక్తా తత్రోపక్రాన్త ఎవేత్యాశఙ్కవాహ —
ప్రాధాన్యేతి ।
తథాపి కథమక్షరస్య బ్రహ్మత్వం, తదాహ —
సా చేతి ।
బ్రహ్మవిద్యోపక్రమేఽప్యపరవిద్యావదక్షరవిద్యాపి బ్రహ్మవిద్యా మా భూదిత్యాశఙ్క్య ప్రక్రాన్తాయా అన్యత్రానుక్తివదత్రాప్యనుక్తౌ బాధాదక్షరవిద్యా బ్రహ్మవిద్యైవేత్యాహ —
అపరేతి ।
తస్యాస్తత్ప్రశంసార్థత్వం కథం, తత్రాహ —
ప్లవా హీతి ।
ప్లవన్తే గచ్ఛన్తీతి ప్లవా వినాశినః, తత్ప్రసిద్ధౌ హిశబ్దః ।
తదేవోత్పత్త్యాదిమత్త్వేన సాధయతి —
అదృఢా ఇతి ।
కే తే యజ్ఞరూపాః యజ్ఞో రూపముపాధిర్యేషాం తే తథా, ఋత్విగాదిశబ్దస్య యజ్ఞోపాధికత్వాత్ । అష్టాదశ షోడశర్త్విజః పత్నీ యజమానశ్చ । క్షయిఫలత్వాదవరం కర్మ యేషు యదాశ్రయముక్తం శ్రుత్యా విహితమేతదేవ కర్మ శ్రేయోహేతుర్న బ్రహ్మధీరితి యే మూఢా హృష్యన్తి తే పునః పునర్జరాపూర్వం మరణమేవాప్నువన్తీత్యర్థః । ఆదిపదం ‘అవిద్యాయామన్తరే వర్తమానాః’ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
ఇతశ్చ పరవిద్యాశేషత్వేనైవాపరవిద్యోక్తిరిత్యాహ —
నిన్దిత్వేతి ।
ప్రత్యక్షాదినా కర్మసాధ్యాంల్లోకాననిత్యతయా జ్ఞాత్వా నిర్వేదం వైరాగ్యమాయాద్గచ్ఛేత్కుర్యాత్ । కథం, నాస్త్యకృతో మోక్షః కృతేన కర్మణా, నిత్యఫలార్థీ చాహం, తస్మాత్కిం కర్మణేతి విరక్తస్తస్య బ్రహ్మణో విజ్ఞానార్థం గురుమేవాభిగచ్ఛేద్గురుపాదోపసర్పణం కృత్వా ముక్తిహేతుజ్ఞానాయ శ్రవణాది కుర్యాదిత్యర్థః । ‘రిక్తహస్తస్తు నోపేయాద్రాజానం దైవతం గురుణ్ ‘ ఇతి న్యాయేన సమిత్పాణిరిత్యుక్తమ్ । శ్రోత్రియమిత్యాదినాధ్యయనహీనస్య వాఽకర్మిణో వా గురుత్వం వార్యతే । కర్మనిన్దయా తతో విరక్తస్యాధికారోక్తేరక్షరవిద్యా బ్రహ్మవిద్యైవేతి సముదాయార్థః ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే —
యత్త్వితి ।
సర్వథా వా సామ్యం, అంశేన వా నాద్య ఇత్యాహ —
తదయుక్తమితి ।
సర్వథా సామ్య పరస్యాప్యనిష్టాపత్తిమాహ —
అపిచేతి ।
కార్యస్య కారణావ్యతిరేకో వివక్షితోంఽశస్తేన సామ్యమిష్టమేవేతి మత్వోపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౧ ॥
భూతయోనేర్బ్రహ్మత్వే హేత్వన్తరమాహ —
విశేషణేతి ।
చకారార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
ఎవకారార్థమాహ —
నేతరావితి ।
ఇతఃశబ్దార్థం స్ఫుటయన్ప్రశ్నపూర్వం హేతుద్వయమాహ —
కస్మాదితి ।
విశేషణాన్న జీవో భేదోక్తేర్న ప్రధానమితి విభజ్య వ్యాకుర్వన్నాద్యం వ్యాచష్టే —
విశినష్టీతి ।
దివ్యో ద్యోతనాత్మకః స్వయఞ్జ్యోతిః, తత్ర శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధ్యర్థో హిశబ్దః । అమూర్తత్వం పూర్ణత్వమ్ ।
ఆకాశాద్విశేషమాహ —
పురుష ఇతి ।
కార్యకారణాభ్యాం పరిచ్ఛేదమాశఙ్క్యాహ —
సబాహ్యేతి ।
బాహ్యం కార్యమభ్యన్తరం కారణం తాభ్యాం కల్పితాభ్యాం సహాధిష్ఠానత్వేన తిష్ఠతి తస్య సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వే శ్రుతిప్రసిద్ధ్యార్థో హిశబ్దః ।
జన్మాద్యభావేన కౌటస్థ్యమాహ —
అజ ఇతి ।
ప్రాణమనోభ్యాం సంసర్గాభేదాభావాత్పరిశుద్ధిమాహ —
అప్రాణో హీతి ।
శారీరస్యాపి విశేషణం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న హీతి ।
తద్ధర్మా నామరూపాదిధర్మా దృశ్యత్వాదయః ।
విేశేషణస్యానన్యథాసిద్ధిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
విశేషణస్య తుల్యత్వేఽపి ద్వితీయం హేతుం ప్రధానపక్షే యోజయతి —
తథేతి ।
భేదోక్తిం వ్యనక్తి —
అక్షరమితి ।
కిం తదవ్యాకృతం, తదాహ —
నామేతి ।
తయోర్బీజస్యేశ్వరస్య శక్తిరూపం, తత్పారతన్త్ర్యాత్ । భూతానాం లీలానాం సూక్ష్మం సంస్కారరూపం వర్తతేఽత్రేతి భూతసూక్ష్మం, ఈశ్వరపదలక్ష్యం స్వరూపమాశ్రయోఽస్యేతి తథోక్తమ్ । అన్యస్య తత్కార్యత్వేన తదాశ్రయత్వాత్తస్యైవేశ్వరో జీవో జగదితి బుద్ధావుపాధిత్వేన స్థితం, వికారహేతుత్వాద్వికారశ్చేత్యర్థః । నను నామరూపయోర్బీజం శక్తిరూపం చావ్యాకృతమ్ । యద్వా నామరూపే ఎవ బీజే తయోః శక్తిరూపం తదేవ తచ్చ భూతసూక్ష్మం తత్కారణత్వాదీశ్వరాశ్రయమిత్యాశ్రయశబ్దో విషయార్థస్తస్యైవేశ్వరస్య జీవత్వం ప్రాప్తస్య బుద్ధ్యాదిద్వారా కర్తృత్వాదావుపాధిభూతమితి వ్యాఖ్యేయం భాష్యమితి చేత్ । మైవమ్ । ఆశ్రయశబ్దస్య శ్రుతార్థత్యాగాయోగాజ్జీవత్వాపత్తేశ్చావ్యాకృతసమ్బన్ధకృతత్వాత్పరిశుద్ధే చిద్ధాతౌ తత్సమ్బన్ధధ్రౌవ్యాత్ । అతో భాష్యబహిర్భూతో నానాజీవవాదః ।
అక్షరశబ్దార్థముక్త్వా పరిశిష్టం వ్యాచష్టే —
తస్మాదితి ।
ఇహేతి ప్రకృతవాక్యోక్తిః ।
ప్రధానాద్బ్రహ్మణో భేదే ప్రధానమిష్టమసతోఽప్రతియోగిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
మాత్రేతి ।
ప్రతియోగ్యనఙ్గీకారే కథం భేదోక్తిః, తత్రాహ —
కిం తర్హీతి ।
భూతసూక్ష్మం భూతానాం సూక్ష్మం కారణమిత్యర్థః । ఇహేతి శ్రూతిసూత్రయోరుక్తిః ॥ ౨౨ ॥
భూతయోనేరీశ్వరత్వే హేత్వన్తరమాహ —
కుతశ్చేతి ।
రూపోపన్యాసాచ్చ నేతరావిత్యనుషఙ్గః ।
వృత్తికారమతేన వ్యాకరోతి —
అపిచేతి ।
అగ్నిర్ద్యులోకః, ‘అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః’ ఇతి శ్రుతేః । పద్భ్యామితి ప్రథమార్థే । పాదౌ పృథివీ యస్య, స ఎష సర్వభూతానామన్తశ్చాత్మా చేత్యర్థః ।
ఎవం రూపోపన్యాసేఽపి కిం స్యాత్ , తదాహ —
తచ్చేతి ।
అన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
నేతి ।
తనుమహిమత్వం పరిచ్ఛిన్నశక్తిత్వమ్ ।
ప్రధానవిషయత్వం తస్య దూషయతి —
నాపీతి ।
అనన్యథాసిద్ధిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
మానాభావేన శఙ్కతే —
కథమితి ।
మానం వదన్నుత్తరమాహ —
ప్రకరణాదీతి ।
ప్రకృతత్వేఽపి భూతయోనేః ‘అగ్నిర్మూర్ధా’ ఇత్యాదౌ కథమనువృత్తిః, తత్రాహ —
ఎష ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
భూతేతి ।
దృష్టాన్తేనైతదేవస్ఫుటయతి —
యథేతి ।
అదృశ్యత్వాదిధర్మకస్య విగ్రహవద్రూపం కథమిత్యాక్షిపతి —
కథమితి ।
సమాధత్తే —
సర్వేతి ।
యథా కశ్చిద్బ్రహ్మాత్మవిదాత్మనః సర్వాత్మత్వవివక్షయా ‘అహమన్నమహమన్నాదః’ ఇతి సామ గాయతి, న త్వన్నాన్నాదత్వమాత్మనోఽభిప్రైతి, తస్యాపుమర్థత్వాత్తథేహాపీత్యాహ —
అహమితి ।
ఎకదేశినం దూషయతి —
అన్యే పునరితి ।
హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్య పూర్వోత్తరవాక్యేషు జాయమానత్వేన తత్తదర్థోక్తేరిహాపి జాయమానత్వేనోక్తిరస్తీత్యాహ —
ఎతస్మాదితి ।
యశ్చ సూర్యో ద్యులోకాగ్నేః సమిధ ఎవ భాసకః సోఽపి తస్మాదేవ జాయత ఇత్యర్థః ।
తథాపి మధ్యే పరస్యైవ రూపముక్తమిత్యాశఙ్క్య వాక్యభేదాన్నేత్యాహ —
ఇహేతి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాత్తదర్థం సార్వాత్మ్యే వక్తవ్యే తదేవేదముక్తమన్యత్రానుక్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వాత్మత్వమితి ।
ఉత్తరత్రోక్తావపి తస్యైవేదమపి సార్వాత్మ్యమన్యస్యాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
శ్రుతీతి ।
కస్మై ప్రజాపతయే విధేమ పరిచరేమ ।
హిరణ్యగర్భః సృష్ట్యాదావవర్తిష్టేత్యేతావదిహోక్తం న జన్మేత్యాశఙ్క్యాహ —
సమావర్తతేతి ।
స జాతః సన్భూతగ్రామస్యేశ్వరాజ్ఞయా పతిర్బభూవేతి శేషదర్శనాదిత్యర్థః ।
అస్తు శ్రుత్యాదిసిద్ధం జన్మ, తస్య కథం సర్వభూతాన్తరాత్మత్వం, తత్రాహ —
వికారేతి ।
పూర్వకల్పే ప్రకృష్టధీకర్మానుష్ఠాతా కశ్చిద్యజమానః కల్పాదౌ హిరణ్యగర్భతయా ప్రాదుర్బభూవ, తస్య సర్వప్రాణాద్యధిష్ఠాతృత్వాదధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయయోరభేదాత్ప్రాణాత్మనా సర్వభూతానామధ్యాత్మం దేహే స్థితేర్జాయమానేఽపి సార్వాత్మ్యం సిద్ధమిత్యర్థః ।
నన్వపఞ్చీకృతభూతాద్యభిమానినో హిరణ్యగర్భస్య విగ్రహవిశిష్టరూపేణ తదధిష్ఠేయప్రాణాదిజన్మానన్తరం జన్మోచ్యతే చేత్ కస్తర్హి సూత్రార్థః, తత్రాహ —
అస్మిన్నితి ।
విశ్వం సర్వం కర్మ ససాధ్యం తపో జ్ఞానం చ పురుష ఎవేతి సార్వాత్మ్యరూపోపన్యాసాత్పరమాత్మైవ భూతయోనిరిత్యర్థః । ‘న విలక్షణత్వాత్’ ఇత్యత్ర పరిణామస్య సారూప్యాపేక్షాప్రతిక్షేపాద్వివర్తస్య చ శఙ్ఖపీతిమాదౌ విసదృశేఽపి దర్శనాత్తదపేక్షానియమాద్భూతయోనివాక్యం నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యన్వితమితి భావః ॥ ౨౩ ॥
రూపోపన్యాసప్రసఙ్గాన్త్రైలోక్యదేహో వైశ్వానరః పర ఇత్యాహ —
వైశ్వానర ఇతి ।
విషయం వక్తుం వాక్యోపక్రమమాహ —
కో న ఇతి ।
ఆత్మనోఽసంసారిత్వార్థం బ్రహ్మపదమ్ । తస్యాపరోక్ష్యార్థమాత్మపదమ్ । ప్రాచీనశాలసత్యయజ్ఞేన్ద్రద్యుమ్నజనబుడిలాః సమేత్యేత్థం మీమాంసాం చక్రుః । తే చ నిశ్చిచీషయోద్దాలకమాజగ్ముః । సోఽపి న వేద సమ్యగితి సహ తేన షడపి తే కైకేయరాజమశ్వపతిమాగత్యోచుః — ఆత్మానమేవ' ఇత్యాది । అద్యేషి స్మరసి । స చ తేషాం విపరీతధీనిరాసేన సమ్యగ్ధీజిగ్రాహయిషయా తానేవ పప్రచ్ఛ । ఔపమన్యవ కం త్వమాత్మానముపాస్సే । దివమేవేత్యాహేతరః । రాజా పునరువాచ, ఎష సుతేజా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే । మూర్ధాత్వయమాత్మనో మూర్ధా తే వ్యపతిష్యద్యన్మాం నాగమిష్య ఇతి । తతః సత్యయజ్ఞమపృచ్ఛత్ । స చాదిత్యమూచే । తతశ్చైష విశ్వరూప ఆత్మా చక్షుస్త్వేతదాత్మన ఇత్యన్ధోఽభవిష్యో యన్మాం నాగమిష్య ఇతి రాజాభాషత । ఎవం క్రమేణ ద్యుసూర్యదీనాం సుతేజస్త్వవిశ్వరూపత్వపృథగ్వర్త్మాత్మత్వబహులత్వరయిత్వపాదత్వగుణయోగం విధాయ మూర్ధపాతాన్ధత్వప్రాణోత్క్రమణదేహవిశీర్ణతాబస్తిభేదపాదశోషణైరేకైకోపాస్తినిన్దయా చ తేషాం వైశ్వానరం ప్రతి మూర్ధాదిభావముక్త్వా సమస్తోపాసనమామ్నాతమ్ - ‘యస్త్వేతమ్ ‘ ఇత్యాదినా । ఆభిముఖ్యేన విశ్వం మిమీతే జానాతీత్యభివిమానస్తం ప్రాదేశపరిమాణముపాస్తే యస్తస్య సర్వలోకాద్యాశ్రయం ఫలమిత్యర్థః । లోకా భోగభూమయః, భూతాని తత్తదుపాధయః, భోక్తారస్త్వాత్మాన ఇతి భేదః । తత్తత్సమ్బన్ధిఫలభాక్త్వమన్నమత్తీత్యుచ్యతే ।
ధ్యానఫలముక్త్వా ధ్యేయరూపమాహ —
తస్యేతి ।
సుతేజస్త్వగుణా ద్యౌర్వైశ్వానరస్య మూర్ధా । నిపాతావేతత్ప్రసిద్ధ్యర్థౌ । విశ్వరూపత్వగుణః సూర్యస్తస్య చక్షుః, ‘ఎష శుక్ల ఎష నీలః’ ఇత్యాదిశ్రుతేః । పృథఙ్ నానా వర్త్మ గమనమాత్మా స్వరూపమస్యేతి తథా నానాగతిత్వగుణో వాయురస్య ప్రాణః । బహులత్వగుణ ఆకాశః సన్దేహోఽస్య దేహమధ్యమ్ । రయిర్ధనం తద్గుణా అాపోఽస్య బస్తిస్థముదకమ్ । పృథివ్యాం వైశ్వానరస్య ప్రతిష్ఠానాత్తస్య పాదౌ పృథివ్యేవ ।
తస్య హోమాధారత్వసమ్పాదనాయోక్తమ్ —
ఉర ఎవేత్యాది ।
‘తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్’ ఇత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
తత్ర శ్రుతౌ వైశ్వానరోఽనాత్మాత్మా వేతి సంశయం హృది నిధాయాద్యే పక్షత్రయం, ద్వితీయే పక్షద్వయమాహ —
తత్రేతి ।
సంశయహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కిమితి ।
సత్యాం సామగ్ర్యాం కార్యధ్రౌవ్యం ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
వాక్యోపక్రమస్థాదృశ్యత్వాదిసాధారణధర్మస్య వాక్యశేషస్థసర్వజ్ఞత్వాద్యుక్త్యా బ్రహ్మవిషయత్వవదిహాప్యుపక్రమగతసాధారణశబ్దస్య శేషస్థహోమాధారత్వలిఙ్గేన ప్రసిద్ధ్యనుగృహీతేన జాఠరార్థత్వసిద్ధేస్తస్యైవోపాస్యతేతి విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ —
కిమితి ।
వైశ్వానరవిద్యాశ్రుతేః సవిశేషబ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే జఠరాగ్నేః, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మణో ధ్యానం ఫలమ్ ।
సాధారణే శబ్దే కుతో విశేషప్రతిజ్ఞేత్యాహ —
కుత ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞావిశేషే హేతుమాహ —
తత్రేతి ।
యోఽయం వైశ్వానరోఽగ్నిః సోఽయం పురషాకారే దేహేఽన్తరిత్యుక్త్వా తమేవ విశినష్టి —
యేనేతి ।
పక్షాన్తరమాహ —
అగ్నీతి ।
తన్మాత్రగ్రహే హేతుః —
సామాన్యేనేతి ।
విశ్వస్మై భువనాయ వైశ్వానరమగ్నిమహ్నాం కేతుం చిహ్నం సూర్యమకృణ్వన్కృతవన్తో దేవాః । తదుదయే దినవ్యవహారాదిత్యర్థః ।
కల్పాన్తరమాహ —
అగ్నీతి ।
తదభిమానిదేవతాగ్రహే హేతుః —
తస్యామితి ।
వైశ్వానరస్య దేవస్య సుమతౌ శోభనబుద్ధౌ వయం స్యామ భవేమ । తస్యాస్మద్విషయా సముతిర్భవత్విత్యర్థః ।
తత్ర హేతుః —
రాజా హీతి ।
యస్మాద్భువనానామయం రాజా, కం సుఖం సుఖహేతుః, అభిముఖా శ్రీరస్యేత్యభిశ్రీరీశ్వరస్తస్మాత్తస్య సుమతౌ స్యామేత్యర్థః । హికమిత్యేకం పదమిత్యేకే । తత్రాష్యయమేవార్థః । ప్రయోగత్రయేఽపి తుల్యప్రయోగగ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
కథం దేవతార్థత్వమస్య ప్రయోగస్యేతి, తదాహ —
ఎవమాద్యాయా ఇతి ।
ఐశ్వర్యాదీత్యాదిపదం ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
పక్షత్రయేఽప్యపరితోషమాహ —
అథేతి ।
వాజసనేయకేఽగ్నివైశ్వానరశబ్దాభ్యామేవోపక్రమాన్నేశ్వరార్థతేతి పక్షాన్తరమాహ —
తథాపీతి ।
శారీరే లక్షణయా వైశ్వానరశబ్దోపపత్తిమాహ —
తస్యేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
ప్రాదేశేతి ।
భూతాగ్నిదేవతాజీవవిషయం పక్షత్రయముపక్రమమాత్రం ప్రాణాహుత్యాధారత్వాదేర్ద్యుమూర్ధత్వాదేశ్చాయోగాత్ । ‘హృదయం గార్హపత్యః’ ఇత్యాదినా హి దేహావయవాః సంనిహితస్యౌదర్యస్యాగ్నేర్గార్హపత్యాదిత్వేన కల్ప్యన్తే । ‘ఆస్యమాహవనీయః’ ‘తద్యద్భక్తం’ ‘తద్ధోమీయమ్’ ఇతి చ జాఠరస్య ముఖానుస్యూతస్య ప్రాణాహుత్యాధారస్యాహవనీయత్వేనాస్యం కల్ప్యతే । నచ ద్యుమూర్ధత్వాదేస్తత్రాసమ్భవః । ‘స హోవాచ మూర్ధానముపదిశన్నేష వా అతిష్ఠా వైశ్వానరః’ ఇత్యాదినా మూర్ధాదీనాం ద్యులోకాద్యాత్మనా సమ్పాదనాత్తైర్జాఠరస్యాపి ద్యుమూర్ధత్వదిసిద్ధేరారోపితద్యుమూర్ధత్వాదినా బృహత్త్వాత్తస్యైవ బ్రహ్మత్వమాపనాదాత్మత్వమ్ ।
నచ బ్రహ్మణయపి ద్యుమూర్ధత్వాదేరారోపః, జాఠరే తత్కల్పనాయాః శ్రౌతత్వేన విశేషాత్ । అతో జాఠరోపాస్తిపరం వాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తయతి —
తత ఇతి ।
హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే —
కుత ఇతి ।
కౌ తౌ సాధారణౌ శబ్దౌ, కో వా తయోర్విశేషః, తత్రాహ —
యద్యపీతి ।
నాయం పరమాత్మగమకో విశేషః, తస్య నిర్విశేషస్య ద్యుమూర్ధత్వాద్యయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్రేతి ।
అవస్థాన్తరమధ్యాత్మమధిదైవమిత్యేవమ్ ।
తస్య తథైవోపన్యాసఫలమాహ —
ఆధ్యానాయేతి ।
కథం పరస్యావస్థాన్తరభాక్త్వం, తదాహ —
కారణత్వాదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
కారణస్యేతి ।
ఎతేన జాఠరే ద్యుమూర్ధత్వాది ప్రత్యుక్తమ్ ।
వైశ్వానరోపాసకస్య సర్వలోకాద్యాశ్రయఫలశ్రుతేశ్చ వైశ్వానరస్యేశ్వరత్వమిత్యాహ —
స ఇతి ।
వైశ్వానరవిదః సర్వపాప్మదాహశ్రుతేశ్చ తస్య పరత్వం తద్విజ్ఞానే తద్దాహప్రసిద్ధేరిత్యాహ —
ఎవం హేతి ।
యథాగ్నౌ క్షిప్తమిషీకాతూలం దహ్యత ఎవమస్య విదుషః సర్వాణి కర్మాణ్యనర్థహేతవో దహ్యన్త ఇత్యర్థః ।
ఉపక్రమాదపి తస్య పరమాత్మతా తయోస్తత్రైవ రూఢేర్జాఠరే త్వముఖ్యత్వాదిత్యాహ —
కో న ఇతి ।
ఉక్తలిఙ్గానాం ఫలమాహ —
ఇత్యేవమేతానీతి ।
శ్రుతిలిఙ్గసిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
స్మృత్యా చ శ్రుత్యర్థః శక్యో నిర్ణేతుమిత్యాహ —
స్మర్యమాణమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి —
ఇతశ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాకుర్వన్నితఃశబ్దార్ధమాహ —
యస్మాదితి ।
స్మృతిముదాహరతి —
యస్యేతి ।
తస్యాః శ్రుతివన్మానత్వం వ్యుదస్య తద్ద్వారా తదాహ —
తదితి ।
ఇతిశబ్దస్య వాక్యసమాప్త్యర్థత్వం వ్యావర్త్య హేత్వర్థత్వం వ్యనక్తి —
యస్మాదితి ।
స్తుతేరసదారోపేఽపి సమ్భవాన్న మూలశ్రుత్యపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ —
యద్యపీతి ।
సద్రూపేణ స్తుతిత్వమౌత్సర్గకమసతి శ్రుత్యపవాదే దుర్వారమిత్యర్థః ।
అస్తుతిరూపామపి స్మృతిమాహ —
ద్యామితి ।
ఇహేతి త్రైలోక్యదేహస్య వైశ్వానరస్యేశ్వరతాయామిత్యర్థః ॥ ౨౫ ॥
సిద్ధాన్తం విధాన్తరేణాక్షిప్య సమాధత్తే —
శబ్దాదిభ్య ఇతి ।
ఆక్షేపం వివృణ్వన్నఞర్థమాహ —
అత్రేతి ।
స్థితః సిద్ధాన్తః సప్తమ్యర్థః ।
శ్రుత్యాదినా వైశ్వానరస్యోక్తేశ్వరత్వాక్షేపే ప్రశ్నద్వారా హేతుమాదత్తే —
కుత ఇతి ।
తత్ర శబ్దం వ్యాచష్టే —
శబ్ద ఇతి ।
ఈశ్వరస్య విరోధీతి శేషః ।
తదేవ స్ఫోరయతి —
వైశ్వానరేతి ।
శబ్దాన్తరమాహ —
తథేతి ।
సోఽపి శ్రౌతో వైశ్వానరశబ్దవదీశ్వరే న సమ్భవతీతి యోజనా ।
ఆదిశబ్దోపాత్తం లిఙ్గమాహ —
ఆదీతి ।
బహూక్త్యర్థం లిఙ్గాన్తరమాహ —
తద్యదితి ।
అపేక్షితాం ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి —
ఎతేభ్య ఇతి ।
వాజసనేయకేఽగ్నిరహస్యే వైశ్వానరేఽగ్నిశబ్దాత్తస్య పరస్మిన్నయోగాత్తత్సామాన్యాచ్ఛాన్దోగ్యేఽపి వైశ్వానరోఽగ్నిరేవ, స చాహుత్యాధారత్వాదిలిఙ్గాజ్జాఠర ఎవేతి భావః ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
తథేతి ।
యథోక్తహేతుభ్యో వైశ్వానరో నేశ్వరస్తథా వక్ష్యమాణహేతోరపీత్యర్థః । అన్తఃప్రతిష్ఠానమపి వైశ్వానరస్యేతి శేషః । అగ్నిరహస్యే సప్రపఞ్చాం వైశ్వానరవిద్యాముక్త్వా స యో హైతమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద స సర్వలోకాద్యాశ్రయం ఫలమత్తీత్యుక్తమ్ । పురుషేన్తఃప్రతిష్ఠితశ్చాగ్నిర్జాఠర ఎవ, ప్రసిద్ధేరిత్యర్థః ।
తథాపి వాజసనేయకే ద్యుమూర్ధత్వాదిశ్రవణాన్న జాఠరః స్యాదిత్యుక్తమనువదతి —
యదపీతి ।
అనేకలిఙ్గానుగృహీతానన్యథాసిద్ధవైశ్వానరాగ్నిశ్రుతిభ్యామేకం లిఙ్గం నేయమిత్యాహ —
అత్రేతి ।
జాఠరేఽపి ద్యుమూర్ధత్వాది కథఞ్చిన్నీతమితి భావః ।
న జాఠరే ముఖ్యం ద్యుమూర్థత్వాదీత్యపరితోషాదాహ —
అథవేతి ।
ఎష నిర్దేశో వైశ్వానరాగ్నిశబ్దాభ్యాామన్తఃప్రతిష్ఠానో్క్త్యా చేతి శేషః ।
తత్రాపి కుతో ద్యూమూర్ధత్వాది సిద్ధం, తత్రాహ —
తస్యాపీతి ।
అపిరీశ్వరదృష్టాన్తార్థః । ఇమాం పృథివీముత ద్యామపి ద్యావాపృథివ్యావేవ రోదసీ యో భానురూపేణాతతాన వ్యాప్తవాన్ , అన్తరిక్షం చ తయోర్మధ్యమాతతాన స దేవో ద్యులోకాద్యవయవో ధ్యేయ ఇత్యర్థః ।
పరిచ్ఛిన్నభూతాగ్నేర్న ద్యులోకాద్యవయవత్వమిత్యరుచ్యా కల్పాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
ద్యుమూర్ధత్వాదివిశేషస్యన్యథాసిద్ధత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పరిహారమవతారయతి —
అత్రేతి ।
తదక్షరాణి వ్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
దృష్ట్యుపదేశం సదృష్టాన్తం స్పష్టయతి —
పరమేతి ।
బ్రహ్మప్రతీకస్య జాఠరస్యోపాస్యతేష్టేతి శిష్ట్వా సూత్రావయవం తదుపాధినో బ్రహ్మణ ఎవోపాస్యతేతి విధాన్తరేణ వ్యాకరోతి —
అథవేతి ।
జాఠరప్రతీకత్వాత్తదుపాధిత్వాద్వా పరస్మిన్నపి లక్షణయాగ్న్యాదిశబ్దసిద్ధౌ న తస్య తల్లిఙ్గాన్యథాకరణే శక్తిరితి భావః ।
అసమ్భవాదితి వ్యాచష్టే —
యది చేతి ।
ఉపాస్త్యర్థత్వేఽపి జాఠరే ద్యుమూర్ధత్వాదేరసత ఎవారోపః స్యాత్ । నచ సతి సమ్భవే స యుక్త ఇత్యర్థః ।
అస్తు తర్హి దేవతాదివిషయత్వం విశేషస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
యథేతి ।
పురుషమపీత్యాది విభజతే —
యది చేతి ।
బ్రహ్మోపాధిత్వతత్ప్రతీకత్వయోరసత్త్వం కైవల్యం తస్య సర్వలోకాద్యాశ్రయం ఫలమితి శేషః ।
పురుషత్వేఽపి కథం బ్రహ్మణస్తదన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం, తత్రాహ —
పరమేతి ।
పాఠాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
యే త్వితి ।
జాఠరస్యాచేతనత్వాత్పురుషత్వవన్న తద్విధత్వమపీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణోఽపి పురుషత్వమేవ న తద్విధత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పురుషేతి ।
తచ్చ బ్రహ్మణ్యుపాస్త్యర్థం స్యాదితి భావః ॥ ౨౬ ॥
ద్యుమూర్ధత్వాదివిశేషస్య జాఠరవిషయత్వం సన్దూష్య దేవతాదివిషయత్వం దూషయతి —
అత ఎవేతి ।
సూత్రం వ్యాకర్తుం వ్యావర్త్యం పక్షద్వయమనూద్య తస్య నిరస్యత్వమాహ —
యదితి ।
సూత్రముత్థాప్య వ్యాకరోతి —
అత్రేతి ।
ద్యుమూర్ధత్వాదిసమ్బన్ధసర్వలోకాద్యాశ్రయఫలభాక్త్వసర్వపాప్మదాహాత్మబ్రహ్మోపక్రమా ఉక్తా హేతవః ।
భూతదేవతయోరపి ద్యుమూర్ధత్వాది సిధ్యతీత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
న హీతి ।
కిఞ్చ న దేవతాయా నిరఙ్కుశమైశ్వర్యం కిన్త్వీశ్వరాయత్తం, అతస్తస్యైవ సర్వకారణస్య ద్యుమూర్ధత్వాదీత్యాహ —
పరమేశ్వరేతి ।
పక్షత్రయసాధారణం దోషమాహ —
ఆత్మేతి ।
చకారో బ్రహ్మశబ్దాయోగస్య సర్వపాప్మదాహాద్యయోగస్య చ సముచ్చయార్థః ॥ ౨౭ ॥
వాజసనేయకేఽగ్నిశబ్దం జాఠరార్థముపేత్య పరస్మిన్నపి తత్సమ్బన్ధాల్లక్షణాం స్వీకృత్య బ్రహ్మోపాస్తిరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీమత్రాప్యగ్న్యాదిశబ్దో బ్రహ్మార్థః ।
తతో యదధిదైవం ద్యులోకాదిపృథివ్యన్తం యచ్చాధ్యాత్మం మూర్ధాదిచుబుకాన్తం రూపం తదనుగతం బ్రహ్మైవోపాస్యం న జాఠరావచ్ఛిన్నమిత్యాహ —
సాక్షాదితి ।
వృత్తమనూద్య సూత్రార్థం వివృణోతి —
పూర్వమిత్యాదినా ।
జాఠరస్య ప్రతీకాదిత్వేన గ్రహే హేతుం సూచయతి —
అన్తరితి ।
సాక్షాదీశ్వరోపాస్తౌ విరోధం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
విరోధం వ్యుదస్యతి —
అత్రేతి ।
అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వోక్తేర్జాఠరాగ్రహేఽప్యవిరోధం ప్రతిజ్ఞాయ హేతుమాహ —
న హీతి ।
ఇహేతి వాజసనేయకోక్తిః । అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వమిదమా పరామృష్టమ్ ।
ప్రకరణోపపదయోరభావాజ్జాఠరానభిప్రాయేఽపి పురుషశబ్దేన కరశిరశ్చరణాదిమతోఽభిధానాత్కథం తద్విధత్వం తదన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం వా పరస్యాపీత్యాశఙ్క్యాహ —
కథమితి ।
పురుషావయవసమ్పత్త్యా తద్విధత్వం కార్యకారణసముదాయాత్మని తస్మిన్మూర్ధాదిచుబుకాన్తావయవస్థితేశ్చ పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం సముదాయినాం సముదాయమధ్యపాతిత్వాదిత్యాహ —
యథేతి ।
అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వేన మాధ్యస్థ్యేన సాక్షీవ లక్ష్యత ఇతి పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వోక్తేరవిరోధముక్తవా వైశ్వానరశబ్దస్యావిరోధమాహ —
నిశ్చితే చేతి ।
తస్య తత్రారూఢేర్న తద్విషయతేత్యాశఙ్క్యాహ —
కేనేతి ।
సర్వాత్మత్వమాశ్రిత్య యోగవృత్తిమేవ కథయతి —
విశ్వశ్చేతి ।
సర్వకారణత్వేన యోగవృత్తిమాహ —
విశ్వేషామితి ।
సర్వేశ్వరత్వేనాపి తామాహ —
విశ్వే వేతి ।
సర్వాత్మత్వం సర్వకారణత్వం సర్వేశ్వరత్వోపలక్షణమ్ ।
తథాపి విశ్వనర ఇతి స్యాత్కథం వైశ్వానర ఇత్యుచ్యతే, తత్రాహ —
విశ్వేతి ।
‘నరే సంజ్ఞాయామ్’ ఇతి దీర్ఘతా ।
అణ్ప్రత్యయస్తర్హి కథం, తత్రాహ —
తద్ధిత ఇతి ।
అనన్యార్థత్వం ప్రకృత్యర్థాతిరిక్తార్థశూన్యత్వమ్ ।
తథాపి కథం పరస్మిన్నగ్నిపదం, తదాహ —
అగ్నీతి ।
అగేర్ధాతోర్గత్యర్థస్య నిప్రత్యయాన్తస్యాగ్నిరితి రూపం, తత్రాఙ్గయతి గమయతి జగతోఽగ్రం జన్మ ప్రాపయతీత్యగ్నిరగ్రణీరుక్తః । ఆదిశబ్దాదభితోగతత్వం సర్వజ్ఞాతృత్వం చ గృహీతమ్ । ఎవం వాజిశాఖాయామపి పరోపాస్తిసిద్ధౌ న తద్బలాచ్ఛాన్దోగ్యవాక్యం విఘటనీయమిత్యుక్తమ్ ।
యత్తు ఛాన్దోగ్యే పరస్మిన్నసమ్భవి లిఙ్గముక్తం, తత్రాహ —
గార్హపత్యాదీతి ॥ ౨౮ ॥
సూత్రత్రయమాకాఙ్క్షాద్వారాదత్తే —
కథమితి ।
మతభేదేన వ్యాఖ్యామేవ దర్శయన్నాదావాశ్మరథ్యమతమాహ —
అభివ్యక్తేరితి ।
విభోరీశ్వరస్యాయుక్తా ప్రాదేశమాత్రతేతి శఙ్కాం నిరస్యన్వ్యాకరోతి —
అతిమాత్రస్యేతి ।
అతిక్రాన్తా మాత్రాః పరిమాణం యేన తస్యేతి యావత్ ।
అభివ్యక్తినిమిత్తం ప్రాదేశమాత్రత్వమిత్యేతదేవ వ్యనక్తి —
అభివ్యజ్యత ఇతి ।
స్వాభావికాణిమాద్యైశ్వర్యఖ్యాపనార్థం మహతోఽపీశ్వరస్యోపాసకాన్ప్రతి సూక్ష్మత్వేన వ్యక్తిరితి ద్యోతయతి —
కిలేతి ।
నియమేన ప్రాదేశమాత్రతయా వ్యక్తౌ హేత్వభావాన్నేయం వ్యాఖ్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రదేశేష్వితి ।
అభివ్యక్తిఫలమాహ —
అత ఇతి ॥ ౨౯ ॥
మతాన్తరమాహ —
అనుస్మృతేరితి ।
వ్యాచష్టే —
ప్రాదేశేతి ।
పూర్వేణ వికల్పార్థో వాశబ్దః ।
అభివ్యఞ్జకస్థం పరిమాణమభివ్యఙ్గ్యే భాతీత్యేతద్దృష్టాన్తేనాహ —
యథేతి ।
వైషమ్యమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ —
యద్యపీతి ।
హృదయస్థం పరిమాణం మనఃప్రభవస్మృతావారోపితం స్మృత్యైక్యేనాధ్యస్తస్మర్యమాణేశ్వరేఽధ్యస్తమాలమ్బనమితి యథాకథఞ్చిదిత్యుక్తమ్ ।
స్మృతిగతపరిమాణస్య హృదయద్వారారోపితస్య స్మర్యమాణో కథమారోపో విషయవిషయిత్వేన భేదాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
ప్రాదేశేతి ।
ఉపసంహరతి —
ఎవమితి ॥ ౩౦ ॥
ప్రాదేశమాత్రశ్రుతేర్విషయం కథఞ్చిదుక్త్వా సాక్షాదేవ శ్రుత్యుక్తం విషయమాహ —
సమ్పత్తేరితి ।
ప్రతిజ్ఞాం విభజతే —
సమ్పత్తీతి ।
సమ్పత్తిరత్రాశ్రుతేతి పృచ్ఛతి —
కుత ఇతి ।
ఉత్తరమ్ —
తథాహీతి ।
తదేేవ బ్రాహ్మణముదాహరతి —
ప్రాదేశేతి ।
పరమేశ్వరమప్రాదేశమాత్రమపి సమ్పాదనేన ప్రాదేశమాత్రమివ సమ్యగ్విదితవన్తో దేవాస్తమేవేశ్వరం పూర్వమభిసమ్పన్నాస్తతో వో యుష్మభ్యం తథా ద్యుప్రభృతీనేతానవయవాన్వక్ష్యామి యథా ప్రాదేశపరిమాణం వైశ్వానరం సమ్పాదయిష్యామీత్యౌపమన్యవప్రభృతీన్ప్రతి వక్తవ్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాయాశ్వపతీ రాజోవాచ, కిం కుర్వన్నిత్యుక్తే స్వస్య మూర్ధానముపదిశన్కరాగ్రేణ దర్శయన్నేష వై లోకాన్భూరాదీనతీత్య తిష్ఠతీత్యతిష్ఠా ద్యౌర్వైశ్వానరస్యావయవ ఇతి । ప్రసిద్ధే మూర్ధని వైశ్వానరస్యాధిదైవం యో మూర్ధా ద్యులోకస్తద్దృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః । స్వకీయే చక్షుషీ దర్శయన్నువాచైష వై సుతేజాః శోభనతేజఃసహితః సూర్యోఽధిదైవం వైశ్వానరస్య చక్షురితి । ప్రసిద్ధయోశ్చక్షుషోర్వైశ్వానరస్యాధిదైవం యదాదిత్యాఖ్యం చక్షుస్తద్దృష్టిరిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మప్రసిద్ధయోర్నాసికయోర్వైశ్వానరస్యాధిదైవం యో వాయుః ప్రాణస్తద్దృష్టిరిత్యాహ —
నాసికే ఇతి ।
అధ్యాత్మముఖావచ్ఛిన్నే నభసి వైశ్వానరస్య యదధిదైవం సన్దేహాఖ్యం నభస్తద్ధీరిత్యాహ —
ముఖ్యమితి ।
ముఖసమ్భవాస్వప్సు వైశ్వానరస్యాధిదైవం యా బస్తిస్థానీయా ఆపస్తద్దృష్టిమాహ —
ముఖ్యా ఇతి ।
ప్రసిద్ధే చుబుకే వైశ్వానరస్య యాధిదైవం పాదాఖ్యా పృథివీ తద్దృష్టిమాహ —
చుబుకమితి ।
నను ఛాన్దోగ్యవాజసనేయకయోర్నైకా విద్యా గుణవైషమ్యాదతో న వాజసనేయకానుసారేణ ఛాన్దోగ్యే ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిర్నేతవ్యేతి, తత్రాహ —
యద్యపీతీ ।
అల్పవైషమ్యేఽపి బహుతరరూపప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యమిత్యర్థః । విద్యైక్యం కిఞ్చిదిత్యుక్తమ్ ।
తథాపి ప్రకరణభేదాద్విద్యాభేదమాశఙ్క్యాహ —
సర్వేతి ।
న్యాయస్య గుణోపసంహారాధికారే వక్ష్యమాణత్వాద్వాజసనేయకస్థాతిష్ఠాగుణశ్ఛాన్దోగ్యే తద్గతశ్చ విశ్వరూపగుణోఽన్యత్ర జ్ఞేయ ఇత్యర్థః ।
ఛాన్దోగ్యవదితరత్ర ‘కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ’ ఇత్యుపక్రమాభావాన్న విద్యైక్యమిత్యాశఙ్క్య ‘స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్పురుషః’ ఇత్యుపసంహారే పురుషోద్దేశేనాగ్రణీత్వాదివిధేరుపక్రమేఽపి తస్యైవావగమాత్పురుషస్య చ పరమాత్మత్వాదుభయత్ర విద్యైక్యాద్వాజసనేయకానురోధాచ్ఛాన్దోగ్యే ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిరిత్యుపసంహరతి —
సమ్పత్తీతి ॥ ౩౧ ॥
ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిః సమ్పత్తినిమిత్తేత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమాహ —
ఆమనన్తీతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి —
ఆమనన్తి చేతి ।
య ఎష ప్రసిద్ధః పరమాత్మా నాశాభావాదనన్తః, స్వరూపేణానభివ్యక్తేరవ్యక్తః, తం కథం విజానీయామిత్యత్రిప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ —
స ఇతి ।
స హి పరమాత్మా జీవాత్మన్యవిముక్తే వ్యవహారతః సంసారిణి ప్రతిష్ఠితః పరస్యైవ ప్రత్యక్త్వాదిత్యర్థః ।
పునరత్రిరపృచ్ఛత్ —
స ఇతి ।
తత్ర యాజ్ఞవల్క్యో బ్రూతే —
వరణాయామితి ।
వరణా భ్రూః ।
ప్రశ్నాన్తరం భూమికాపూర్వమాదత్తే —
తత్ర చేతి ।
ప్రకృతా శ్రుతిః సప్తమ్యర్థః । ఇమామేవ ప్రసిద్ధాం భ్రూసహితాం నాసికాం వారయతి నాశయతీతి వరణాసహితా నాసీతి నిశ్చయేనోక్త్వేత్యర్థః । అవిముక్తస్య స్థానభూతా ‘కా వై వరణా కా చ నాసీ’ ఇతి ప్రశ్నస్య ప్రత్యుక్తిః సర్వానిన్ద్రియవృృృృత్తికృతాన్దోషాన్వారయతి తేన వరణేతి సర్వానిన్ద్రియవృత్తికృతాన్పాప్మనో నాశయతి తేన నాసీతి । నియమ్యజీవాధిష్ఠానత్వద్వారా నియన్తురీశ్వరస్యాధిష్ఠానత్వాన్నాసాభ్రువోః పాప్మవారకత్వాదిసిద్ధిః ।
తయోర్మధ్యేఽపి స్థానవిశేషగవేషణయా పృచ్ఛతి —
కతమచ్చేతి ।
యాజ్ఞవల్క్యస్త్వాహ —
భ్రువోరితి ।
ప్రాణో నాసిక్యస్తయోర్మధ్యం ద్యులోకస్య స్వర్గస్య పరస్య చ బ్రహ్మలోకస్య సన్ధిత్వేన ధ్యేయమిత్యాహ —
స ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరసంవాదఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
విశేషణాన్తరం ఘటయతి —
అభివిమానేతి ।
ప్రత్యక్త్వేన సర్వవేద్యత్వం సర్వాత్మత్వే సత్యానన్త్యం సర్వకారణత్వం వా నిమిత్తీకృత్యాభిప్రాయమేవ ప్రకటయతి —
ప్రత్యగితి ।
పరమేశ్వరే సాధకసత్త్వాజ్జాఠరాదౌ తదభావాత్పరోపాస్తిపరం వైశ్వానరవాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సవిశేషప్రచురాణాం వా రూఢిబహులానాం వాన్యతరత్రాస్పష్టలిఙ్గానాం వా వాక్యానాం బ్రహ్మణ్యన్వయః సిద్ధ ఇతి పాదార్థం నిగమయతి —
ఇతి సిద్ధమితి ॥ ౩౨ ॥
పూర్వస్మిన్పాదే సవిశేషవస్తుప్రచురాణాం వాక్యానాం బ్రహ్మపరతోక్తా । సమ్ప్రతి నిర్విశేషబ్రహ్మప్రచురాణాం తేషాం తత్పరతాం వక్తుం పాదాన్తరమారభ్యతే । తత్ర పూర్వాధికరణే త్రైలోక్యాత్మా వైశ్వానరః పరమాత్మేత్యుక్తం తర్హి త్రైలోక్యాయతనమన్యదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ద్యుభ్వాదీతి ।
యద్వోపక్రమస్థశ్రుతేర్వాక్యశేషస్థలిఙ్గేనాన్యపరత్వముక్తం, తత్ప్రసఙ్గేన జగదాయతనత్వస్యానేకసాధారణస్య వాక్యశేషస్థాత్మశ్రుత్యా బ్రహ్మపరత్వమాహ —
ద్యుభ్వాదీతి ।
ఆథర్వణవాక్యముదాహరతి —
ఇదమితి ।
లోకత్రయకల్పనాధిష్ఠానత్వోక్త్యా పఞ్చీకృతభూతపఞ్చకాధిష్ఠానత్వమాహ —
యస్మిన్నితి ।
కార్యబ్రహ్మాఖ్యసమష్ట్యన్తఃకరణస్య తత్రైవ కల్పితత్వమాహ —
మన ఇతి ।
ఇన్ద్రియసమష్టిదేవతానాం తత్రైవ కల్పితత్వం సూచయతి —
సహేతి ।
చకారాద్భూతసూక్ష్మావ్యాకృతేశ్వరాన్తర్యామిణామధ్యస్తత్వం ధ్వనితమ్ ।
మాయాఖ్యాం ప్రకృతిం కల్పితకార్యపరమ్పరాం చ శ్రుత్యుదితతర్కాగ్నినా విలాప్య తమేవాధిష్ఠానభూతమద్వయమాత్మానం జానథేతి ముముక్షూన్ప్రత్యాహ —
తమేవేతి ।
వాచ్యవాచకకల్పనానామైక్యాపరోక్షప్రమిత్యా వాదమాహ —
అన్యా ఇతి ।
ఎష వాగ్విమోకపూర్వకస్తత్త్వసాక్షాత్కారః సోపాదానసంసారనివృత్తిత్వేనామృృతత్వస్య వ్యవస్థాపక ఇత్యాహ —
అమృతస్యేతి ।
ఆయతనశబ్దాశ్రుతేర్నేదముదాహరణమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్రేతి ।
ఆయతనత్వసాధారణధర్మదృష్ట్యా సంశయమాహ —
తదితి ।
అర్థాన్తరం ప్రధానమ్ ।
ఉపక్రమస్థస్య సాధారణశబ్దస్య వాక్యశేషగతద్యుమూర్ధత్వాదిలిఙ్గేనేశ్వరార్థత్వవదిహాప్యుపక్రమస్థసాధారణాయతనత్వస్య వాక్యశేషగతసేతుశ్రుత్యా పరిచ్ఛిన్నే సేతుశబ్దార్థే వ్యవస్థేతి పూర్వపక్షయతి —
తత్రేతి ।
నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యుక్తశ్రుత్యన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే ప్రధానోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే పరమేశ్వరధీరితి ఫలమ్ ।
ఆయతనత్వస్య బ్రహ్మణ్యపి యోగాన్నార్థాన్తరమిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యాహ —
కస్మాదితి ।
అమృతస్యేతి శ్రవణాదేష సేతురితి చ శ్రవణాదితి యోజనా ।
అమృతస్యేతి షష్ఠీప్రయోగాద్బ్రహ్మణః స్వయమమృతత్వాదన్యస్యామృతస్యాభావాత్తత్ప్రయోగో బ్రహ్మణి నేతి మత్వా సేతుశ్రుతిం విశదయతి —
పారవానితి ।
తథాపి కుతో న బ్రహ్మణః సేతుత్వం, తత్రాహ —
న చేతి ।
ఆనన్త్యమనౌపచారికమిత్యుక్తమ్ । ఉభయత్రాపి సేతుశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వాయోగేఽపి విధరణస్యాగన్తుకస్యాశ్రయణాన్నిజసిద్ధపరిచ్ఛిన్నాశ్రయణం యుక్తమితి భావః ।
కిం తదర్థాన్తరం, తదాహ —
అర్థాన్తరే చేతి ।
శ్రుత్యుక్తమాయతనం శ్రౌతమేవోచితం న స్మార్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
శ్రుతీతి ।
వాయోరాయతనత్వం సాధయతి —
వాయురితి ।
సర్వగతస్య తన్త్వాదివత్కుతః సూత్రతేత్యాశఙ్క్య సూక్ష్మతయా సూత్రవదవస్థానాదిత్యాహ —
వాయునేతి ।
ఆకాశస్యాపి సూత్రవదన్తర్వర్తనమస్తీత్యాసఙ్క్యాస్య సర్వం ప్రత్యేకస్వభావతయా విధారకత్వమాహ —
అయం చేతి ।
సన్దృబ్ధాని సఙ్గ్రథితాని విధృతానీత్యర్థః ।
ఆయతనస్యాత్మత్వశ్రుతేర్నైవమిత్యాశఙ్క్యాహ —
శారీరో వేతి ।
తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వాన్న సర్వవిధారకతేత్యాశఙ్క్య కర్మోపాస్త్యాదిద్వారా సర్వస్థితిహేతుత్వమాహ —
తస్యేతి ।
విశ్వాయతనత్వేన ప్రధానస్య వాయోర్భోక్తుర్వా ధ్యానార్థం వాక్యమిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్యోత్తరపక్షప్రతిజ్ఞామాదాయ విగృహ్ణాతి —
ఎవమితి ।
‘న భూసుధియోః’ ఇతి నిషేధాద్ద్యుభ్వాదీతి యణాదేశాసిద్ధిరితి చేన్న । ‘గతికారకోపపదాభ్యామన్యపూర్వస్య నేష్యతే’ ఇతి విశేషణాత్ , అస్య చ కారకోపపదత్వాత్ । ద్వన్ద్వే ద్వయోః సమత్వాదుపపదత్వం దివో నేతి చేన్న । సమత్వేఽపి ప్రథమప్రయుక్తాయా దివశ్చరమప్రయుక్తాం భువం ప్రత్యుపపదత్వమారోప్య సమాసే యణాదేశసిద్ధేః । న చ ద్వన్ద్వే సమస్యమానానాం సమత్వనియమః, రాజపురుషాదిషు వ్యభిచారాత్ । తస్మాద్వర్షాభ్వాదివద్ద్యుభ్వాదీత్యవిరుద్ధమ్ ।
ద్వన్ద్వే తద్గుణసంవిజ్ఞానే చ కృతే తస్యాయతనమితి స్థితే ప్రతిజ్ఞాయా వివక్షితమర్థమాహ —
యదితి ।
జగదాయతనత్వస్యాన్యత్రాపి యోగే విశేషోక్తిరయుక్తేత్యాహ —
కుత ఇతి ।
తత్ర హేతుమాదాయ యోజయతి —
స్వశబ్దాదితి ।
ఆయతనశబ్దసమానాధికృతాత్మశబ్దస్యాదృష్టిమాశఙ్క్యాహ —
ఆత్మేతి ।
జీవాదావపి తదుపపత్తిమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ఆత్మశబ్దశ్చేతి ।
పక్షాన్తరే ముఖ్యమాప్త్యాద్యయుక్తమిత్యర్థః ।
స్వశబ్దేన బ్రహ్మోక్త్వా తస్యాసాధారణసచ్ఛబ్దేనాయతనత్వోక్తిరితి యోజనాన్తరమాహ —
క్వచిచ్చేతి ।
స్వస్యాయతనస్యాసాధారణాయతనశబ్దాదితి యోజనాన్తరం మత్వా శ్రుతిమాహ —
సదితి ।
సతో నిమిత్తత్వేనైవ మూలత్వం ప్రత్యాహ —
సదాయతనా ఇతి ।
అసమవాయికారణస్యైవ సతః స్థితిహేతుత్వమేవేత్యాశఙ్క్యాహ —
సత్పతిష్ఠా ఇతి ।
స్వశబ్దేన బ్రహ్మోక్త్వా తదసాధారణపురుషశబ్దేన బ్రహ్మశబ్దేన పరశబ్దేనామృతశబ్దేన చోక్తేరిత్యర్థాన్తరమాహ —
స్వశబ్దేనేతి ।
ఇహేతి ప్రకరణోక్తిః । ‘యస్మిన్ద్యౌః’ ఇత్యాదివాక్యాత్పూర్వోత్తరవాక్యయోర్బ్రహ్మోక్తేర్మధ్యేఽపి తదేవ యుక్తం, ఆదిమధ్యావసానానామైకార్థ్యే వాక్యైక్యాదిత్యర్థః ।
పురస్తాద్బ్రహ్మోక్తిమాహ —
పురుష ఇతి ।
పురస్తాదపి తదుక్తిమాహ —
బ్రహ్మైవేతి ।
పురస్తాత్పూర్వస్యాం దిశి పశ్చాత్పశ్చిమాయాం దక్షిణతో దక్షిణస్యాముత్తరేణోత్తరస్యాం యదిదం దృశ్యతే తద్బ్రహ్మైవేత్యర్థః ।
సర్వత్ర బ్రహ్మోక్తావపి తదనేకరసత్వమాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తవాక్యం సప్తమ్యర్థః । సామానాధికరణ్యాద్విచిత్ర ఆత్మేత్యాశఙ్కా సమ్భవతీతి సమ్బన్ధః ।
వైచిత్ర్యం దృష్టాన్తేనాహ —
యథేతి ।
కథం తర్హి తన్నిరసనం, తదాహ —
తామితి ।
జగదాయతనం బ్రహ్మ జ్ఞేయమిత్యుక్తే కుతస్తదైకరస్యం, తత్రాహ —
ఎతదితి ।
తథాపి కథం ప్రపఞ్చాయతనస్య నిష్కృష్య జ్ఞానం, తత్రాహ —
యథేతి ।
ఎకశబ్దాదేవకారాచ్చాయతనపదలక్ష్యమేకరసం బ్రహ్మాత్మత్వేన జ్ఞేయమిత్యుక్త్వా తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
వికారేతి ।
వాచారమ్భణశ్రుతేర్దృశ్యత్వాదిత్యుక్తేశ్చ వికారో మిథ్యా తస్మిన్ననృతేఽనిర్వాచ్యేఽభిసన్ధాభిమానో యస్య తస్యేతి యావత్ । ద్వైతం సత్యం పశ్యతో నిన్దాశ్రుతేరప్యేకరసం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
బ్రహ్మైకరస్యం సామానాధికరణ్యశ్రుతివిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య పురుషః స్థాణురితివజ్జాడ్యాదినా విరుద్ధస్య ద్వైతస్య బ్రహ్మణా సామానాధికరణ్యం బాధార్థమిత్యాహ —
సర్వమితి ।
యదవిద్యారోపితం తత్సర్వం వస్తుతో బ్రహ్మ న తు యద్బ్రహ్మ తత్సర్వమతో న శ్రుతివిరుద్ధమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మానూద్య సర్వత్వవిధావప్రసిద్ధానువాదేన ప్రసిద్ధవిధిప్రసక్తిరిత్యభిప్రేత్య బ్రహ్మణో నానారసత్వే శ్రుత్యన్తరవిరోధమాహ —
స యథేతి ।
సైన్ధవఖిల్యోఽన్తర్బహిర్విభాగహీనః సర్వాత్మనా లవణైకరసో యథా తథాత్మాపి సర్వథా చిదేకరసమూర్తిరితి శ్రుత్యర్థః ।
బ్రహ్మణశ్చిదేకరసస్య ప్రతిపాద్యత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తస్యైకరస్యాత్ప్రధానాదేస్తద్విరహాదిత్యర్థః ।
సేతుశ్రుతేర్గతిం వక్తుముక్తమనువదతి —
యత్త్వితి ।
తస్యావివక్షితాం గతిమాహ —
అత్రేతి ।
అత్రేతి సప్తమ్యా భావప్రధానమమృతం వాక్యం చోక్తమ్ । సావయవత్వాచేతనత్వాది వక్తుమాదిపదమ్ ।
నను సేతునాఽవినాభూతత్వాత్పారవత్త్వాదేస్తత్ర తచ్ఛబ్దాద్ధీరితి చేన్నేత్యాహ —
నహీతి ।
అత్రాపీతి ప్రకృతవాక్యోక్తిః అభ్యుపగమ్యతే, పరేణాపీతి శేషః ।
విధరణత్వస్యాగన్తుకత్వాత్పారవత్త్వాదేః స్వాభావ్యాత్తదేవ సేతుశ్రుత్యా గ్రాహ్యమితి చేత్ , తత్రాహ —
సేత్వితి ।
గుణవృత్త్యాపి శబ్దైకదేశార్థవిధరణగుణస్వీకరణమేవ యుక్తం న త్వత్యన్తబహిరర్థపారవత్త్వాద్యఙ్గీకరణం ముఖ్యార్థైకదేశలాభేన విధరణస్య బుద్ధిస్థత్వాత్ , అమృతస్యేతి షష్ఠీ చ బ్రహ్మపక్షే భావార్థస్వీకారాదితి భావః ।
సేతుశబ్దం బ్రహ్మేత్యుపేత్య సేతుశ్రుతేర్గతిముక్త్వా విషయాన్తరోక్త్యాపి తద్గతిమాహ —
అపర ఇతి ।
సేతుశబ్దస్య వాగ్విమోకపూర్వకమాత్మజ్ఞానమర్థో న బ్రహ్మేతి స్థితే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ॥ ౧ ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
ముక్తేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుం ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి —
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థం స్పష్టయతి —
యస్మాదితి ।
ముక్తేన బ్రహ్మణా కుతస్తదేవోపసృప్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ముక్తైరితి ।
బన్ధవిశ్లేషం ముక్తిశబ్దార్థం వక్తుం బన్ధమనువదతి —
దేహాదిష్వితి ।
అవిద్యాఫలమాహ —
తత ఇతి ।
అనర్థసముదాయస్య సమ్యగ్జ్ఞానాదృతే విచ్ఛేదాభావం సూచయతి —
సన్తత ఇతి ।
తత్ర స్వానుభవం ప్రమాణయతి —
సర్వేషామితి ।
బన్ధమనూద్య తద్విశ్లేషం మోక్షమాచక్షాణః సూత్రం యోజయతి —
తదితి ।
ఉక్తముక్త్యనన్తరం ప్రాప్యం బ్రహ్మేతి శ్రుతిరసిద్ధేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
ముక్తౌ శ్రుతిమాహ —
భిద్యత ఇతి ।
తథాపి కథం ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య ముక్తోపసృప్యత్వం, తత్రాపి శ్రుతిమాహ —
ఇత్యుక్త్వేతి ।
యథా నద్యో గఙ్గాద్యా నామరూపాభ్యాం నిర్ముక్తా సముద్రం ప్రాప్య తదాత్మనావతిష్ఠన్తే, తథా విద్వానపి సాక్షాత్కృతబ్రహ్మా తద్బలాదేవ నామరూపాదవిద్యాతత్కార్యాత్మనో విముక్తః పరాదవ్యాకృతాత్పరమస్పృష్టానర్థం పురుషం పూర్ణమాత్మానం దివ్యమఖణ్డం చిద్ధాతుముపైత్యాత్మత్వేనాప్నోతీత్యర్థః ।
ప్రధానాదీనామన్యతమస్యాపి ముక్తోపసృప్యత్వసిద్ధేరన్యథాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మణశ్చేతి ।
జ్ఞానావస్థా యదేత్యుక్తా । ముముక్షురస్యేత్యుక్తః । హృదీత్యుక్త్యా కామానామాత్మనిష్ఠతా నిరస్తా । ప్రతిబన్ధాభావావస్థాం వక్తుమథేత్యుక్తమ్ । అత్రేతి జీవదవస్థోక్తిః । ‘స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద’ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
పరపక్షవ్యావృత్తిం స్ఫోరయతి —
ప్రధానాదీనాం త్వితి ।
క్వచిదితి శ్రుతిస్మృతిలోకోక్తిః ।
వాగ్విముక్తైర్జ్ఞేయత్వవ్యపదేశాదపి ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేతి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
ఇహేత్యుదాహరణోక్తిః ।
వాగ్విమోకద్వారా ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య జ్ఞేయత్వోక్తావపి కుతస్తద్బ్రహ్మైవ, తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
ధీరో వివేకజ్ఞానీ, విజ్ఞానం పదార్థజ్ఞానం, ప్రజ్ఞా వాక్యార్థధీః, జ్ఞాతపదార్థస్యైవ హి వాక్యార్థధీః । బ్రాహ్మణపదమనుక్తద్విజోపలక్షణమ్ ।
వాక్యార్థధీహేతుత్వేన కర్మకాణ్డవైముఖ్యమధికారిణా కార్యమిత్యాహ —
నేతి ।
బహూనితి విశేషణాదాత్మార్థోపనిషదనుచిన్తనమనుజ్ఞాతమ్ ।
అనాత్మార్థశబ్దానామననుసన్ధేయత్వే హేతుః —
వాచ ఇతి ।
అష్టావపి స్థానాని వాక్శబ్దేనోక్తాని । తాల్వాదిశోషణమేవ బహుశబ్దానుచిన్తనం న ఫలవదిత్యర్థః ।
ముక్తోపసృప్యత్వోక్తిఫలమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౨ ॥
సిద్ధాన్తముక్త్వా ప్రధానపక్షం నిషేధతి —
నేతి ।
సూత్రతాత్పర్యమాహ —
యథేతి ।
వైశేషికత్వమసాధారణత్వమ్ ।
తదాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
ఇహేతి వాక్యోక్తిః ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే —
కస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రకరణమత్రేత్యుక్తమ్ ।
ప్రధానసాధకశబ్దాభావే ఫలమాహ —
యేనేతి ।
ప్రధానవాచిశబ్దస్య సత్త్వేనేతి యావత్ । న తథా తద్వాచిశబ్దోఽస్తీతి శేషః ।
అతచ్ఛబ్దాదిత్యర్థాన్తరమాహ —
తదితి ।
సప్తమీ పూర్వవత్ ।
ప్రధానస్య ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వాభావేఽపి సూత్రాత్మనః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అత ఇతి ।
అతచ్ఛబ్దాదిత్యతఃశబ్దార్థః ॥ ౩ ॥
అస్తు తర్హి శారీరో ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తస్మిన్నాత్మత్వాదియోగాత్ , తత్రాహ —
ప్రాణభృచ్చేతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
యద్యపీతి ।
భోగ్యస్య భోక్తృశేషత్వాత్తస్యాయతనత్వముక్తమాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
జీవస్యాదృష్టద్వారా ద్యుభ్వాదినిమిత్తత్వేఽపి న సాక్షాత్తదాయతనత్వమౌపాధికత్వేనావిభుత్వాదిత్యర్థః ।
నన్వతచ్ఛబ్దాదితి హేతురిహాపి చేదనుకృష్యతే తర్హి ‘న ప్రాణభృదనుమానే అతచ్ఛబ్దాత్ ‘ ఇత్యేకమేవ సూత్రమస్తు, తత్రాహ —
పృథగితి ।
ఉత్తరసూత్రైః ప్రాణభృదేవ నిరస్యతే న ప్రధానం తచ్చైకసూత్రకరణే దుర్జ్ఞానం, తేనోత్తరసూత్రేషు జీవమాత్రనిరాసజ్ఞాపనార్థం పృథక్కరణం సూత్రయోరిత్యర్థః ॥ ౪ ॥
పరిచ్ఛేదస్యాభాసత్వాద్బ్రహ్మైక్యాభిప్రాయేణ సర్వజ్ఞత్వమాయతనత్వం చ జీవేఽపి స్యాదితి మత్వా పృచ్ఛతి —
కుతశ్చేతి ।
సూత్రముత్తరమ్ —
భేదేతి ।
విభజతే —
భేదేత్యాదినా ।
ఇహేత్యుదాహరణోక్తిః ।
తథాపి జ్ఞేయమాయతనం ప్రాణభృదస్తు, నేత్యాహ —
తత్రేతి ।
నిర్ధారణార్థా సప్తమీ ॥ ౫ ॥
భిన్నస్య బ్రహ్మణో జ్ఞేయత్వనిరాసేన స్వాత్మానమేవ జానథేతి వచనపర్యవసానాజ్జీవస్యాయతనత్వజ్ఞేయత్వనిరాసే హేత్వన్తరం వాచ్యమిత్యాహ —
కుతశ్చేతి ।
సూత్ర ముత్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
ప్రకరణం చేతి ।
తస్య పరమాత్మవిషయత్వే హేతుమాహ —
కస్మిన్నితి ।
ప్రాణభృతి జ్ఞాతేఽపి తచ్ఛేషత్వేన సర్వవిజ్ఞానాత్తద్విషయత్వం ప్రకరణస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
పరమాత్మనీతి ॥ ౬ ॥
జీవస్యోపాధ్యైక్యేనావివక్షితత్వాత్తజ్జ్ఞానేఽపి సర్వజ్ఞానసిద్ధేస్తస్యాయతనత్వాద్యభావే హేత్వన్తరం వాచ్యమిత్యాశఙ్క్య సూత్రేణ పరిహరతి —
కుతశ్చేత్యాదినా ।
వ్యాచష్టే —
ద్యుభ్వాదీతి ।
నిర్దేశమేవ దర్శయతి —
తయోరితి ।
విభక్త్యర్థమాహ —
తాభ్యాం చేతి ।
స్థిత్యేశ్వరస్యాదనాజ్జీవస్య సఙ్గ్రహేఽపి కథమీశ్వరస్యైవ విశ్వాయతనత్వం, తదాహ —
యదీతి ।
ఈశ్వరస్యాయతనత్వేనాప్రకృతత్వే జీవాత్పృథక్కథనానుపపత్తిరిత్యుక్తమేవ వ్యతిరేకద్వారాహ —
అన్యథేతి ।
జీవస్యాప్యాయతనత్వేనాప్రకృతత్వే తుల్యానుపపత్తిరితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తస్యైక్యార్థం లోకసిద్ధస్యానువాదత్వాన్నైవమిత్యాహ —
నేతి ।
జీవస్యాపూర్వత్వాభావేనాప్రతిపాద్యత్వమేవ ప్రకటయతి —
క్షేత్రజ్ఞో హీతి ।
ఈశ్వరస్యాపి లోకవాదిసిద్ధత్వాదప్రతిపాద్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఈశ్వరస్త్వితి ।
తయోరిత్యాదౌ బుద్ధిజీవయోరేవోక్తత్వాత్కథమిదం సూత్రం, తత్రాహ —
గుహామితి ।
గుహాధికరణే నేదముదాహరణమ్ , ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇత్యుదాహృతత్వాత్ , తత్రాహ —
యదేతి ।
తర్హీహ పరానుక్తేర్బుద్ధిజీవయోరేవోక్తత్వాత్కథం పరస్యాధిగతిరిత్యాహ —
కథమితి ।
జీవస్యాపి పరాత్మత్వేనాత్రేష్టత్వాదుపాధ్యనాదరాదుపహితనిషేధేఽపి తదస్పృష్టస్య పరస్యాయతనత్వమిత్యాహ —
ప్రాణేతి ।
కథమేకస్యైవోపాధివిశిష్టత్వావిశిష్టత్వేన భేదాభేదౌ, తత్రాహ —
యథేతి ।
ప్రాణభృతోఽనుపహితస్యాత్రేష్టస్యేతి శేషః ।
తస్య చేదాయతనత్వం న నిషిధ్యతే కింవిషయస్తర్హి నిషేధః, తత్రాహ —
తస్మాదితి ।
పక్షాన్తరాయోగే సిద్ధాన్తముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఇతశ్చాయతనవాక్యం జ్ఞేయబ్రహ్మపరమిత్యాహ —
తదితి ।
తేనైవ సిద్ధత్వే హేతుమాహ —
తస్యేతి ।
తర్హి గతార్ధమధికరణమనర్థకమిత్యాశఙ్క్య భూతయోనివాక్యమధ్యస్థం నైతదితి కృత్వాచిన్తయేదమధికరణమిత్యాహ —
ప్రపఞ్చార్థమితి ॥ ౭ ॥
ఆత్మశబ్దాద్ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేత్యుక్తం, తత్రాత్మశబ్దః ‘తరతి శోకమాత్మవిత్ ‘ ఇత్యత్ర బ్రహ్మణి ప్రాణే ప్రయోగాదనైకాన్తికః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
భూమేతి ।
పూర్ణసుఖాత్మని నిర్విశేషే బ్రహ్మణి భూమవిద్యాశ్రుతేరన్వయోక్తేః సఙ్గతిరితి మత్వా ఛాన్దోగ్యవాక్యం పఠతి —
ఇదమితి ।
నాల్పే సుఖమస్తి భూమైవ సుఖం, తస్మాన్నిరతిశయం సుఖమిచ్ఛతా భూమైవ విశేషేణ జ్ఞాతుమేష్టవ్యో న పరిచ్ఛిన్నమితి సనత్కుమారోక్తిమాదత్తే —
భూమా త్వితి ।
తదుపశ్రుత్య నారదో భగవన్ , భూమానమేవ విశేషేణ జ్ఞాతుమిచ్ఛామీతి పృచ్ఛతి సనత్కుమారమ్ —
భూమానమితి ।
భూమ్నో లక్షణమాహ —
యత్రేతి ।
వ్యవహారాతీతం పూర్ణం వస్తు భూమేత్యర్థః ।
లక్షణం వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయితుం పరిచ్ఛిన్నస్య లక్షణమాహ —
అథేతి ।
అన్వయవద్వ్యతిరేకస్యాపీష్టసిద్ధౌ హేతుత్వద్యోతకోఽథశబ్దః । ఆదిపదం ‘యో వై భూమా తదమృతమ్ ‘ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
ఉక్తే వాక్యే భూమ్ని సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
నిర్బీజే సంశయేఽతిప్రసఙ్గాత్పృచ్ఛతి —
కుత ఇతి ।
తత్ర హేతుం వక్తుం భూమశబ్దార్థమాహ —
భూమేతీతి ।
బహోర్భావ ఇతి విగ్రహే ‘పృథ్వాదిభ్య ఇమనిజ్వా’ ఇతీమన్ప్రత్యయే కృతే ‘బహోర్లోపో భూ చ బహోః’ ఇతి సూత్రేణ బహోరుత్తరస్యేమన్ప్రత్యయస్యేకారలోపే బహోః స్థానే భూశబ్దాదేశే చ భూమన్నితి ప్రాతిపదికం సిధ్యతి । తస్య చ భావార్థే విహితేమన్ప్రత్యయాన్తత్వాద్బహుత్వవాచితేత్యర్థః ।
తథాపి సంశయే కో హేతురిత్యాశఙ్క్యావాన్తరప్రకరణం మహాప్రకరణం చేత్యాహ —
కిమిత్యాదినా ।
తథా సన్నిధానాత్ప్రాణభానవదిత్యర్థః । భావభవిత్రోస్తాదాత్మ్యవివక్షయా ప్రాణో భూమా పరమాత్మా భూమేతి సామానాధికరణ్యమ్ ।
సత్యాం సామగ్ర్యాం కార్యసిద్ధిమాహ —
తత్రేతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
కిమితి ।
పూర్వపక్షే ప్రాణోపాస్తిరుత్తరపక్షే పరమాత్మధీరితి ఫలమ్ ।
అవాన్తరప్రకరణస్య సన్నిహితత్వేఽపి మహాప్రకరణశేషత్వేన దుర్బలత్వాన్న ప్రాణస్య ప్రమేయతేత్యాహ —
కస్మాదితి ।
మహాప్రకరణాదవాన్తరప్రకరణస్య ప్రాబల్యార్థం లిఙ్గమాహ —
భూయ ఇతి ।
ప్రాణాదూర్ధ్వం మహత్తరార్థవిషయత్వేన ప్రశ్నస్య ప్రతివచనస్య వాఽదృష్టేరిత్యర్థః ।
అన్యత్ర తదభావేఽపి మేయభేదధీవదత్రాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాస్మిన్ప్రకరణే తయోః సతోరేవార్థభేదభానాన్మైవమిత్యాహ —
యథేతి ।
దృష్టివిషయత్వేన నిషేధ్యం ప్రశ్నాదికమభినయతి —
అస్తీతి ।
నను ‘ఎష తు వా అతివదతి’ ఇతి తుశబ్దేన ప్రాణవిదోఽతివాదిత్వం వ్యావర్త్య, ‘యః సత్యేనాతివదతి’ ఇతి సత్యేనాతివదనం వదన్ప్రాణం భూమానం న మృశ్యతే, తత్రాహ —
ప్రాణమితి ।
అతివాదిత్వలిఙ్గేన ప్రాణస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , ఎష ఇతి ప్రకృతాకర్షణాత్ప్రకరణావిచ్ఛేదాత్ , అతివాదిత్వే సత్యశబ్దస్య సత్యవదనగుణవిధాయకత్వాత్ , తుశబ్దస్యాపి నామాద్యాశాన్తవాదినోఽతివాదిత్వవ్యావర్తకత్వాత్ప్రాణం గృహీత్వైవ సత్యాదిద్వారా భూమ్నోఽవతారాత్తస్యైవ భూమతేత్యర్థః ।
ప్రాణపక్షే లక్షణవిరోధం శఙ్కతే —
కథమితి ।
అవస్థావిశేషమాశ్రిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
లోకప్రసిద్ధ్యా సమ్భావితం శ్రుత్యా స్పష్టయతి —
తథా చేతి ।
‘గార్హపత్యో హ వా ఎషోఽపానః' ఇత్యాదినాఽగ్నిత్వేన నిరూపితత్వాత్ప్రాణా ఎవాగ్నయః । తే చ పురే శరీరేఽభిమానతో గృహీతే స్వాపేఽపి వ్యాపారవన్తో భవన్తీత్యర్థః । యద్వా తత్రాప్యాత్మన్యేవ లక్షణం తస్యాస్తత్ప్రాధాన్యాదిత్యాశఙ్క్య తథా చేత్యాది యోజ్యమ్ ।
‘యో వై భూమా తత్సుఖమ్ ‘ ఇతి ప్రాణపక్షే కథం నిర్వక్ష్యతే, తత్రాహ —
యచ్చేతి ।
యస్యామవస్థాయామేష దేవో బుద్ధ్యాద్యుపాధికో జీవః స్వప్నానుచ్చావచాన్నోపలభతే, తదా యత్సుఖం యదస్మిఞ్శరీరే భవతి, నోపాయాన్తరసాధ్యమితి శ్రుత్యర్థః । సుషుప్తేశ్చ ప్రాణప్రాధాన్యాత్తస్యైవ తత్సుఖమితి శేషః ।
భూమ్నోఽమృతత్వశ్రుత్యా ప్రాణాదర్థాన్తరత్వం, ప్రాణస్యాల్పత్వేన మర్త్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యచ్చేతి ।
ప్రాణే భూమ్ని ప్రకరణవిరోధం శఙ్కతే —
కథమితి ।
ప్రాణస్యైవాత్రాత్మత్వాన్న తద్విరోధోఽస్తీత్యాహ —
ప్రాణ ఎవేతి ।
సమ్భవతి ముఖ్యేఽర్థే కిమిత్యాత్మశబ్దేన గౌణార్థగ్రహణమిత్యాశఙ్క్య సార్వాత్మ్యాదాత్మశబ్దస్తత్ర ముఖ్య ఎవేత్యాహ —
తథా హీతి ।
ప్రాణస్య సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వాచ్చ ముఖ్యాత్మత్వమిత్యాహ —
యథేతి ।
తథాపి పరమాత్మైవ సర్వకారణత్వాన్ముఖ్యో భూమా, ప్రాణస్తు నైవమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వేతి ।
ప్రాణస్య సిద్ధే భూమత్వే తదుపాస్తిపరం భూమవాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
పరమాత్మేతి ।
ప్రాణో భూమేత్యుక్తత్వాన్నేయం ప్రతిజ్ఞేతి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
సౌత్రం హేతుమాదత్తే —
సమ్ప్రసాదాదితి ।
‘ఎష సమ్ప్రసాదః’ ఇతి సమ్ప్రసాదశబ్దాస్య జీవార్థత్వాదత్రాపి తస్మాత్పరత్వోక్త్యా న ప్రాణప్రత్యుక్తిరిత్యాశఙ్క్య సమ్ప్రసాదశబ్దస్య వివక్షితం వక్తుం ప్రసిద్ధమర్థమాహ —
సమ్ప్రసాద ఇతి ।
జీవే సుప్తౌ చ శక్తికల్పనాయాం గౌరవం శఙ్కిత్వోక్తమ్ —
సమ్యగితి ।
న కేవలం నిరుక్త్యా సమ్ప్రసాదశబ్దః స్వాపవిషయః, కిన్తు ‘స ఎష ఎతస్మిన్సమ్ప్రసాదే రత్వా’ ఇత్యాదిప్రయోగాదపీత్యాహ —
బృహదితి ।
తర్హి స్వాపాదుపర్యుపదేశస్తతోఽన్యస్య ప్రాణస్యాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యావస్థావాచిశబ్దస్య లక్షణయా ప్రాణవిషయత్వమాహ —
తస్యాంం చేతి ।
సమ్ప్రసాదశబ్దస్య లాక్షణికార్థగ్రహే సిద్ధం హేత్వర్థమాహ —
ప్రాణాదితి ।
భూమ్నో ధర్మ్యాకాఙ్క్షాయాం బ్రహ్మణః సత్యస్యాధికారాత్తదేవ సమ్బధ్యత ఇతి భావః ।
ప్రాణే హేతోరయోగమాహ —
ప్రాణ ఇతి ।
దృష్టాన్తద్వారోక్తం వ్యనక్తి —
న హీతి ।
అస్మిన్ప్రకరణే యస్మాదూర్ధ్వం యో నిర్దిశ్యతే స తతోఽతిరిచ్యతే, ప్రాణాచ్చోపరిష్టాదుపదిష్టో భూమేతి సోఽపి తతోఽన్యః స్యాదితి భావః । తత్ర తత్రేతి పర్యాయభేదోక్తిః ।
హేత్వసిద్ధిం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ప్రతివచనద్వారా ప్రశ్నకల్పనామాశఙ్క్యోక్తమ్ —
నాపీతి ।
స్వపక్షే పూర్వపక్షీ హేతోః సత్త్వమాహ —
ప్రాణేతి ।
సిద్ధాన్తే హేత్వసిద్ధిం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తీ హేతుసమర్థనార్థమాహ —
అత్రేతి ।
తత్ర పరకీయహేతుం నిరస్యతి —
న తావదితి ।
ఎవశబ్దస్య యచ్ఛబ్దపారతన్త్ర్యాన్న ప్రకృతప్రాణపరామర్శిత్వమతోఽవాన్తరప్రకరణం విచ్ఛిన్నమిత్యుక్తే శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సత్యస్య ప్రధానత్వాద్విశేషవాదస్య తద్విషయత్వమేవ న ప్రాణవిషయతేత్యాహ —
కథమితి ।
సత్యశబ్దో యథార్థోక్తివాచీత్యఙ్గీకృత్య దృష్టాన్తేన ప్రత్యాహ —
యథేతి ।
తృతీయాశ్రుత్యా సాధకతమార్థయా సత్యజ్ఞానేనాతివాదిత్వాన్తరవిధానాత్ప్రకరణేన శ్రుత్యర్థపరిత్యాగాసిద్ధిరిత్యాహ —
నేతీతి ।
శ్రుత్యర్థమేవ స్ఫుటయతి —
శ్రుత్యేతి ।
వాక్యమత్రేత్యుక్తమ్ ।
అతివాదిత్వలిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞాతప్రాణస్యైవ ప్రతిపాద్యత్వే సత్యశబ్దస్తదీయగుణవిధాయకః స్యాదిత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
అతివాదిత్వవాక్యం సప్తమ్యర్థః ।
కా తర్హి ప్రాణవిజ్ఞానస్య ప్రసక్తిః, తత్రాహ —
ప్రకరణాత్త్వితి ।
సమ్బధ్యేత అతివాదిత్వే హేతుత్వేనేతి శేషః ।
ప్రకరణస్య ప్రమాణత్వాత్తత్కృతోఽపి సమ్బన్ధోఽనురోద్ధవ్య ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
న పరం ప్రకరణానురోధేన తృతీయాశ్రుతిర్విరుధ్యేత కిన్తు తుశబ్దశ్చేత్యాహ —
ప్రకృతేతి ।
న చ లిఙ్గోపేతప్రకరణం శ్రుతిమాత్రాద్బలీయః, లిఙ్గస్యాతద్విషయోక్తేరితి భావః ।
యత్తు సత్యశబ్దస్య గుణవిధిపరత్వం, తన్న, వాక్యాన్తరవిరోధాదిత్యాహ —
సత్యం త్వితి ।
తుశబ్దేనాఙ్గవిశేషవిధిః సూచ్యతే కింవా ప్రకృతవ్యావృత్తిరితి సన్దేహాపోహార్థమాహ —
తస్మాదితి ।
అవాన్తరాధికారవిచ్ఛేదాదితి హేత్వర్థః ।
ప్రాణాదేరర్థాన్తరం సత్యం ప్రశంసితుం సత్యజ్ఞానేనాతివాదిత్వముక్తమిత్యాహ —
తాదృగితి ।
యత్తూక్తం ప్రాణాదధి భూయఃప్రశ్నప్రత్యుక్తీ నేతి, తత్రాహ —
న చేతి ।
కిం తర్హి కారణమర్థాన్తరవివక్షాయామిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రకృతేతి ।
అసతి ప్రకృతసమ్బన్ధాయోగే సతోరపి ప్రశ్నప్రతివచనయోరర్థైక్యస్య మైత్రేయ్యాదౌ దృష్టత్వాత్ , తదభావేఽపి ప్రకృతసమ్బన్ధాయోగే తద్భేదస్య దర్శనాత్ , ప్రశ్నాదిసత్త్వమర్థాన్తరత్వానిమిత్తమితి భావః ।
‘నాపృష్టః కస్యచిద్బ్రూయాత్ ‘ ఇతి స్మృతేరప్రశ్నే ప్రత్యుక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాపృష్టేనాపి బోధనీయః శిష్యో జిజ్ఞాసురితి మత్వాహ —
తత్రేతి ।
వాక్యం సప్తమ్యర్థః ।
పరస్మిన్బ్రహ్మణి సత్యశబ్దస్య ప్రయుక్తపూర్వకత్వాచ్చ తద్విషయతేత్యాహ —
సత్యమితి ।
తథాపి విజ్ఞానమననశ్రద్ధానిష్ఠాకృతీనామన్యతమో భూమా, న సత్యం బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
తేషాం సాధనత్వాదేవ ఫలభూతభూమతాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తథాపి కథం సత్యస్యైవ తథాత్వమత ఆహ —
తత్రేతి ।
హేతూక్తిద్వారా భూమోపదేశే ప్రస్తుతే సతీత్యర్థః । ఇహేతి వాక్యోక్తిః ।
హేత్వసిద్ధిముద్ధృత్య ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పరాత్మా భూమేత్యత్ర మహాప్రకరణమనుగృహీతమితి హేత్వన్తరమాహ —
ఎవం చేతి ।
యత్తు ప్రాణవిషయత్వమాత్మశబ్దస్యోక్తం తదనూద్య దూషయతి —
ప్రాణ ఇతి ।
శోకనివృత్తివాక్యమిహేత్యుక్తమ్ ।
విశిష్టఫలదృష్టేరపి పరాత్మైవాత్మశబ్దార్థో న ప్రాణ ఇత్యాహ —
న చేతి ।
నాత్ర ముఖ్యం శోకతరణం కిన్త్వౌపచారికమిత్యాశఙ్క్యోపక్రమోపసంహారైకరూప్యాన్మైవమిత్యాహ —
తమితి ।
ఉపక్రమే శోకస్యోపసంహారే తమసో నివృత్తివచనాద్విప్రతిపత్తిమాశఙ్క్యాహ —
తమ ఇతీతి ।
కారణనివృత్త్యా కార్యనివృత్తిరుపసంహారే కార్యనివృత్త్యా కారణనివృత్తిరుపక్రమే వివక్షితేత్యవిప్రతిపత్తిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ ప్రాణో యదాయత్తస్తస్యేదం ప్రకరణమిత్యాత్మైవ ప్రకరణీ భూమేత్యాహ —
ప్రాణాన్తే చేతి ।
ప్రాణస్యాన్యాయత్తతైవ కుతోఽత్రోచ్యతే, తత్రాహ —
ఆత్మత ఇతి ।
ప్రాణాధికారసమాప్తౌ పరాత్మవచనాత్పూర్వోక్తస్య భూమ్నో న పరమాత్మతేతి శఙ్కతే —
ప్రకరణేతి ।
భూమ్న ఎవ సర్వనామ్నానుకర్షణాద్వాక్యశేషస్యాపి తదర్థత్వాత్తస్యైవేదం ప్రకరణమితి న ప్రాణస్య భూమతేత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
కిఞ్చ భూమరూపతాపి ప్రాణే న ముఖ్యేత్యాహ —
వైపుల్యేతి ।
ప్రాణస్య స్వవికారాపేక్షయా భూమత్వేఽపి న ముఖ్యమితి వక్తుం సుతరామిత్యుక్తమ్ ॥ ౮ ॥
పరో భూమేత్యత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ —
ధర్మేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి —
అపి చేతి ।
ఉపపత్తిం దర్శయితుం భూమ్ని దర్శనాద్యభావం దర్శయతి —
యత్రేతి ।
కథమేతావతా పరాత్మధీః, తత్రాహ —
పరమాత్మనీతి ।
ప్రాణేఽపి తదుపపత్తిరుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ —
యోఽపీతి ।
ఉక్తో ‘న శ్రృణోతి’ ఇత్యాదినేతి శేషః ।
ప్రాణస్వభావవివక్షయా తస్యానుక్తత్వే హేతుమాహ —
పరమాత్మేతి ।
తత్ప్రకరణే ‘న శృణోతి’ ఇత్యాదేరుక్తేరిత్యర్థః । స్వప్నజాగరితయోః సతి మనసి దర్శనాదివ్యవహారాత్తదభావే స్వాపే తదభావాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం మనోధీనో దర్శనాదిర్నాత్మకృతః । స తు స్వతోఽలిఙ్గం ఇతి మత్వా ‘న శృణోతి’ ఇత్యాదినా సర్వవ్యవహారాభావః సుషుప్తావుక్తో న ప్రాణవివక్షయా పరప్రకరణవిరోధాదిత్యర్థః ।
భూమ్నః శ్రుుతం సుఖత్వం ప్రాణేఽపి స్యాదిత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
యదపీతి ।
తస్య సుఖత్వే మానమాహ —
యత ఇతి ।
ఇతశ్చాత్మన ఎవ సుఖత్వమిత్యాహ —
ఇహాపీతి ।
తస్యైవ సుఖత్వం ప్రతియోగిప్రత్యుక్త్యా స్ఫుటయతి —
నేతి ।
ఉక్తశ్రుతేరర్థమాహ —
సామయేతి ।
ఆమయేన దుఃఖేన సహితం సామయమ్ ।
ధర్మద్వయముక్త్వా ధర్మాన్తరమాహ —
యో వా ఇతి ।
ప్రాణస్యాపి దర్శితమమృతత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వికారాణామితి ।
ఇతశ్చ న ప్రాణస్య ముఖ్యమమృతత్వమిత్యాహ —
అత ఇతి ।
ఆర్తమార్తిగ్రస్తమ్ । నాశీతి యావత్ ।
ప్రకృతోపయుక్తాని ధర్మాన్తరాణ్యాహ —
తథేతి ।
‘స ఎవాధస్తాత్స ఉపరిష్టాత్’ ఇత్యాదినా సర్వగతత్వం, ‘స ఎవేదం సర్వమ్ ‘ ఇతి సర్వాత్మత్వముక్తమ్ ।
శ్రుతిలిఙ్గప్రకరణేభ్యో భూమా పరమాత్మేతి తత్ప్రతిపత్త్యర్థం భూమవాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౯ ॥
భూమ్ని శ్రుతధర్మాణాం పరత్రోపపత్త్యా పరో భూమేత్యుక్తమ్ । అధునా తేనైవ న్యాయేనాక్షరే శ్రుతజగద్విధారణస్య పరస్మిన్నుపపత్తేరక్షరం పరం బ్రహ్మేత్యాహ —
అక్షరమితి ।
బృహదారణ్యకవాక్యం పఠతి —
కస్మిన్నితి ।
యదూర్ధ్వం దివో యదధస్తాత్పృథివ్యా యే చోభే ద్యావాపృథివ్యౌ యదన్తరిక్షం యద్భూతం భవద్భవిష్యచ్చ తత్సర్వం కస్మిన్నోతం ప్రోతం చేతి ప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్యేనాకాశే తదోతం చ ప్రోతం చేతి నిరస్తే, గార్గీ పునరపృచ్ఛత్ , ఆకాశోఽవ్యాకృతాఖ్యః కస్మిన్నోతప్రోతత్వేన తిష్ఠతీతి । యాజ్ఞవల్క్యస్త్వాహ, హే గార్గి, యత్త్వయా పృష్టమాకాశస్యాధికరణం తదేతదక్షరమస్థూలాదివిశేషణం బ్రహ్మవిదో వదన్తీత్యుదాహరణార్థః ।
ఉభయత్రాక్షరశబ్దప్రయోగప్రతీత్యా సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
సత్యశబ్దస్య బ్రహ్మణి ముఖ్యత్వాత్పరో భూమేత్యుక్తత్వాదత్రాప్యక్షరశబ్దస్య వర్ణే ముఖ్యత్వాదోఙ్కార ఎవాక్షరమితి పూర్వపక్షయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
అక్షరబ్రాహ్మణస్య నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । ఓఙ్కారోపాస్తిర్బ్రహ్మధీరిత్యుభయత్ర ఫలమ్ ।
న క్షరతీత్యక్షరమిత్యవయవప్రసిద్ధ్యా పరస్మిన్నపి శబ్దోపపత్తిమాశఙ్క్య ‘రూఢిర్యోగమపహరతి’ ఇతి న్యాయేనాహ —
ప్రసిద్ధీతి ।
వర్ణపక్షే తస్యామ్బరాన్తధారణాయోగాదపుమర్థత్వాచ్చ తద్ధ్యానాద్బ్రహ్మైవ గ్రాహ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఓఙ్కార ఇతి ।
ఉపాస్తిద్వారా పుమర్థత్వే సిద్ధే, అభిధేయస్య చ గౌరయం వృక్షోఽయమితి శబ్దసామానాధికారణ్యాత్ , ధూమాగ్నివదుపాయోపేయతామాత్రేణ తదయోగాత్ , అతదుపాయే లిఙ్గాద్యుత్థజ్ఞానే నామసమ్భేదాదభిధానాభిధేయయోరైక్యాత్ , ఓఙ్కారమాత్రతాయాశ్చ సర్వస్య శ్రుతత్వాత్తదుక్తిరిత్యర్థః ।
రూఢేరిదం బ్రాహ్మణమోఙ్కారోపాస్తిపరమిత్యుపసంహరతి —
వర్ణ ఇతి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
రూఢేరోఙ్కారవిషయత్వమక్షరశబ్దస్యోక్తం, తత్కథం ప్రతిజ్ఞేత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హేతుముక్త్వా వ్యాకరోతి —
అమ్బరాన్తేతి ।
ఆకాశస్యైవ ప్రశ్నే శ్రవణాత్తదధికరణం పృష్టం న పృథివ్యాదేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
తథాపి రూఢిర్యోగాద్బలీయసీత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్య తాత్పర్యవదమ్బరాన్తధృతిలిఙ్గసఙ్గతయోగవృత్తిర్బలీయసీత్యుపేత్యోపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యావగమాత్తాత్పర్యసిద్ధిరిత్యాహ —
తథా చేతి ।
లిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
ఓఙ్కారస్య సర్వాత్మత్వశ్రుతేస్తత్ర సమ్భవతి లిఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదపీతి ।
స్వరూపభేదాదుపాయోపేయభేదాదర్థక్రియాభేదాచ్చ శబ్దార్థయోరభేదాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రకృతే రూఢేర్యోగస్య బలీయస్త్వే ఫలితమాహ —
తస్మాన్నేతి ॥ ౧౦ ॥
ఉత్తరసూత్రాపోహ్యం చోద్యమాహ —
స్యాదితి ।
కేయమమ్బరాన్తధృతిస్తన్నిమిత్తత్వం తదుపాదానత్వం వా । నాద్యః, ఘటకులాలవదాశ్రయాశ్రయిత్వాయోగాత్ । ద్వితీయే వ్యభిచారాదసాధకతేతి మత్వా ఫలితమాహ —
కథమితి ।
సూత్రమవతారయతి —
అత ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే —
సా చేతి ।
ప్రధానస్యాపి తదుపపత్తేరుక్తత్వాదవధారణాసిద్ధిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హేతుముత్థాప్య నియమం సాధయతి —
ప్రశాసనాదితి ।
అక్షరస్య సూర్యాదౌ ప్రశాసనే శ్రుతేఽపి కథమీశ్వరత్వం, తత్రాహ —
ప్రశాసనం చేతి ।
తస్యాన్యథాసిద్ధిం ధునీతే —
నేతి ।
తస్యాపి స్వకార్యే ప్రశాసనం సిధ్యతి, నేత్యాహ —
నహీతి ।
తథా చాజ్ఞాఖ్యప్రశాసనలిఙ్గాన్న ప్రధానమక్షరమిత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥
ఓఙ్కారాదినిరాసేన బ్రహ్మాదానే హేత్వన్తరమాహ —
అన్యేతి ।
ప్రతిజ్ఞాభ్యాం సూత్రం యోజయతి —
అన్యభావేతి ।
హేత్వర్థం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కిమిత్యాదినా ।
అన్యభావాద్వ్యావృత్త్యాక్షరస్యాభావత్వం విధేయమితి భ్రమవ్యావృత్త్యర్థమభిప్రేతమర్థమాహ —
ఎతదితి ।
ప్రధానమన్యదిత్యుక్తమ్ । ఇహేతి ప్రకృతోదాహరణమ్ ।
ప్రధానస్యాపి రూపాదిరాహిత్యాదదృష్టత్వాదియోగాదుక్తశ్రుతౌ కుతోఽక్షరస్య తతో వ్యావృత్తిః, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
ఎతేన సూత్రేణాక్షరత్వం జీవస్యాపి నిరస్తమిత్యాహ —
తథేతి ।
అక్షరమతఃశబ్దార్థః ।
ఇతశ్చ జీవస్య నాక్షరశబ్దతేత్యాహ —
అచక్షుష్కమితి ।
ఉపాధిసమ్బన్ధనిషేధేఽపి తద్వతో నిషేధాభావాద్యుక్తం తస్యాక్షరత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
అనన్యథాసిద్ధలిఙ్గసఙ్గియోగవృత్త్యా జ్ఞేయబ్రహ్మపరమక్షరబ్రాహ్మణమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౨ ॥
ఓఙ్కారస్యాక్షరత్వేన పూర్వపక్షే బుద్ధిసాంనిధ్యాత్తేన ధ్యాతవ్యం పురుషం నిరూపయతి —
ఈక్షతీతి ।
ఆథర్వణవాక్యం పఠతి —
ఎతదితి ।
పిప్పలాదో నామాచార్యః సత్యకామేన పృష్టో వ్యాచష్టే । హే సత్యకామ, పరం నిర్విశేషమపరం చ కార్యం యద్బ్రహ్మ తదేతదేవ యోఽయమోఙ్కారః । స హి ప్రతిమేవ విష్ణోస్తస్య ప్రతీకః । తస్మాత్ప్రణవం బ్రహ్మాత్మనా విద్వానేతేనోఙ్కారధ్యానేనాయతనేన ప్రాప్తిసాధనేన పరాపరయోరేకతరం యథాధ్యానమనుగచ్ఛతీతి ప్రకృత్యైకమాత్రద్విమాత్రోపాస్తిం దర్శయిత్వా బ్రవీతి, యః పునరోమిత్యేతదక్షరం త్రిమాత్రమితి । త్రిమాత్రేణేతి తృతీయా ద్వితీయాత్వేన నేయా, బ్రహ్మోఙ్కారాభేదోపక్రమాత్ । తథావిధమక్షరం సూర్యాన్తస్థం పరం ధ్యాయీత, స సూర్యం ప్రాప్తః సామభిర్బ్రహ్మలోకం ప్రతి నీయత ఇత్యుదాహరణార్థః ।
సనిమిత్తం సంశయమాహ —
కిమితి ।
అక్షరశబ్దస్య వర్ణే రూఢస్యాపి జగదాయతనత్వలిఙ్గేన జఘన్యా యోగవృత్తిరాశ్రితా తథా దేశపరిచ్ఛిన్నఫలశ్రుతిలిఙ్గేన పరశబ్దస్యాపేక్షికపరత్వవిశిష్టే హిరణ్యగర్భే వృత్తిరితి పూర్వపక్షయతి —
తత్రేతి ।
ఉక్తశ్రుతేర్ధ్యేయే బ్రహ్మణి సమన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । అపరస్య పరస్య వా బ్రహ్మణో ధ్యానం పూర్వోత్తరపక్షయోః ఫలమ్ ।
నను పరాపరత్వేన బ్రహ్మ విభజ్య పరమభిధ్యాయీతేతి విశేషోక్తౌ కుతః శఙ్కేతి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
పరాయోగిఫలోక్త్యా శఙ్కాయాః సావకాశత్వమాహ —
స ఇతి ।
ఉపాసకః సర్వనామార్థః ।
కథం యథోక్తం ఫలం పరస్మిన్నసమ్భావితం, తదాహ —
నహీతి ।
తద్విదోఽపి తథాభావాదితి శేషః ।
విశేషణానుపపత్తిం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తదుపపత్తిమాహ —
నేతి ।
పిణ్డః స్థూలో దేహః । ప్రాణః సూత్రాత్మా । అపరబ్రహ్మోపాస్తిపరం వాక్యమిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి —
పరమేవేతి ।
లిఙ్గాద్ధ్యాయతేరపరవిషయత్వోక్తేర్నియమాసిద్ధిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
సౌత్రం హేతుమాహ —
ఈక్షతీతి ।
ఈక్షతేర్ధాతోరీక్షణమేవ కర్మ తద్వ్యపదేశాన్నాపేక్షితధీరిత్యాశఙ్క్య వ్యాకరోతి —
ఈక్షతిరితి ।
తథాపి తదేవ క్రియాత్వాత్కర్మేతి భ్రాన్తిం ప్రత్యాహ —
దర్శనేతి ।
తస్య వ్యపదేశాదిత్యుక్తే పక్షధర్మత్వాసిద్ధిమాశఙ్క్యాపేక్షితం పూరయన్వివక్షితమర్థమాహ —
ఈక్షతీతి ।
ఈక్షణవిషయత్వేన వాక్యశేషే నిర్దిశ్యమానమపి బ్రహ్మాపరమేవేత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
ఈక్షతిధ్యాయత్యోర్నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । రజతాదిదృష్టేరాభాసత్వాత్తథాభూతమేవేత్యవధ్రియతే ।
అత ఎవ దర్శనవిశేషణమ్ —
సమ్యగితి ।
అస్తు తర్హీక్షతికర్మణోఽన్యస్యైవ ధ్యేయత్వమిత్యాశఙ్క్య సౌత్రం సశబ్దం వ్యాచష్టే —
స ఎవేతి ।
నిర్దేశవైషమ్యాన్న ప్రత్యభిజ్ఞేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
వైషమ్యముపేత్య ప్రత్యభిజ్ఞోపపత్తిమాహ —
అత్రేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దస్య ప్రకృతగామిత్వాద్ధ్యాయతికర్మణశ్చ ప్రకృతత్వాత్తస్యైవైతచ్ఛబ్దసమానాధికృతపఞ్చమ్యన్తపరశబ్దేన ప్రత్యభిజ్ఞానాదభిధ్యాతవ్యవిషయపరశబ్దస్య వాక్యశేషే జీవఘనవిషయత్వాజ్జీవఘనోఽభిధ్యాతవ్యః, తస్మాత్పరాత్పరః పరమేశ్వరోఽన్య ఎవేక్షతికర్మభూత ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
యో ధ్యేయః స ఎవ తదుత్థసమ్యగ్ధియోఽపీక్షణస్య విషయః సమ్భవతి, ఎకవాక్యత్వే వాక్యభేదస్యాయోగాత్ , ఎతచ్ఛబ్దస్య సన్నిహితపరామర్శిత్వేఽపి సన్నిహితతరజీవఘనవిషయత్వాత్ , జీవఘనశబ్దస్య చ ధ్యేయవిషయత్వాభావాత్ , తస్యేక్షితవ్యస్య చైకతేత్యర్థః ।
ఉపక్రమోపసంహారయోరేకవాక్యతార్థముపక్రమే యో ధ్యాతవ్యః స ఎవోపసంహారేఽపీక్షణగోచరశ్చేత్తర్హి జీవఘనశబ్దస్య పృథగర్థో వక్తవ్యః, న హి జీవఘనపదం ప్రమత్తగీతమితి శఙ్కతే —
కస్తర్హీతి ।
‘మూర్తౌ ఘనః’ ఇతి సూత్రేణాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
షష్ఠీసమాసం వ్యావర్తయతి —
జీవేతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేనాహ —
సైన్ధవేతి ।
ఖిల్యభావోఽల్పత్వమ్ ।
కథమనవచ్ఛిన్నస్య పరస్యాల్పత్వం, తత్రాహ —
ఉపాధీతి ।
తత్ర పఞ్చమ్యన్తపరశబ్దోపపత్తిమాహ —
పరశ్చేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వమాశ్రిత్య పక్షాన్తరమాహ —
అపర ఇతి ।
కయా వృత్త్యా జీవఘనశబ్దో బ్రహ్మలోకం బ్రూతే, తత్రాహ —
జీవానామితి ।
పరిచ్ఛిన్నకరణావచ్ఛిన్నానామనవచ్ఛిన్నకరణాత్మని హిరణ్యగర్భేఽన్తర్భావాత్తస్య జీవపూర్ణతయా తద్ఘనత్వాల్లోకోఽపి జీవఘన ఇత్యుపచర్యత ఇత్యర్థః ।
తస్య కారణత్వాత్పరమాత్మా పరస్తస్మాదిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ఈక్షణధ్యానయోః కార్యకారణభావాదేకవిషయతేత్యాహ —
స ఎవేతి ।
పరస్యైవ ధ్యాతవ్యత్వే విశేషణమనుకూలయతి —
పరమితి ।
విరాడపేక్షయా పరత్వం సూత్రేఽపీత్యుక్తమాశఙ్క్య ముఖ్యం పరత్వముత్సర్గతో బ్రహ్మణ్యేవేత్యాహ —
పరో హీతి ।
‘యస్మాత్పరం నాపరమస్తి కిఞ్చిత్ ‘ ఇతి శ్రుత్యా పరమాత్మానం విశినష్టి —
యస్మాదితి ।
ఈశ్వరస్య పరమపురుషార్థత్వే మానమాహ —
పురుషాదితి ।
పరాపరే బ్రహ్మణీ ప్రకృత్య పరశబ్దేనాపరస్య వ్యావర్తనాదపి పరమేవ బ్రహ్మ ధ్యాతవ్యమిత్యాహ —
పరం చేతి ।
న కేవలముపక్రమాదేవం కిన్తు ఫలోక్తేరపీత్యాహ —
యథేతి ।
పాదోదరః సర్పః ।
పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి —
అథేత్యాదినా ।
పరిశుద్ధబ్రహ్మైక్యజ్ఞానే దేశపరిచ్ఛిన్నం ఫలమయుక్తమ్ । ఓఙ్కారోపాధిబ్రహ్మోపాస్తౌ తదవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి ‘పురుషమీక్షతే’ ఇతి, తత్రాహ —
క్రమేణేతి ।
బ్రహ్మలోకే సమ్యగ్దర్శనోత్పత్తౌ మోక్షం వివక్షిత్వేక్షతివాక్యమిత్యర్థః ।
ఎకవాక్యతాకాఙ్క్షప్రకరణానుగృహీతశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞాయా దేశపరిచ్ఛిన్నఫలత్వలిఙ్గానుగృహీతశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞాయా దేశపరిచ్ఛిన్నఫలత్వలిఙ్గానుగృహీతప్రత్యభిజ్ఞాతో బలీయస్త్వాద్ధ్యాతవ్యం పరమేవేత్యుపసంహరతి —
అదోష ఇతి ॥ ౧౩ ॥
‘పరాత్పరం పురిశయం పురుషమ్ ‘ ఇత్యాదివాక్యాద్ధ్యాతవ్యపురుషనిర్ణయే పరస్య పురిశయమితి పురసమ్బన్ధసిద్ధేరయమపి పురసమ్బన్ధీ దహరాకాశో బ్రహ్మేత్యాహ —
దహర ఇతి ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యముదాహరతి —
అథేతి ।
భూమవిద్యానన్తరం విద్యాన్తరారమ్భార్థోఽథశబ్దః । యదిదమితి ప్రసిద్ధం హృదయం పరామృష్టమ్ । అస్మిన్నితి ప్రత్యక్షత్వోక్తిః । బ్రహ్మపురం శరీరమ్ । దహరం సూక్ష్మమ్ । పుణ్డరీకం తదాకారత్వాత్ప్రకృతం హృదయమేవ తత్ర పరస్య నిత్యసన్నిధేర్వేశ్మశబ్దః ।
సన్నిహితం హృదయం సప్తమ్యా పరామృశ్య తస్యాతిసూక్ష్మస్య పరస్య తత్ర సదా స్థితిం సూచయన్వేశ్మత్వమేవ విశదయతి —
దహర ఇతి ।
వ్యవహితమపి హృదయం యోగ్యత్వాత్తచ్ఛబ్దేనోక్త్వా తదన్తరాకాశస్య విచార్యతాం జ్ఞేయతాం చ దర్శయతి —
తస్మిన్నితి ।
తస్మిన్నితి సప్తమ్యా హృదయోక్తేస్తదన్తస్థం దహరాకాశమన్వేష్యం జిజ్ఞాస్యం చ కింవా తస్యాః సన్నిహితతరదహరాకాశార్థత్వాత్తదన్తస్థం కిఞ్చిదన్విష్య జ్ఞేయమితి సంశయం సూచయతి —
తత్రేతి ।
వాక్యం సప్తమ్యర్థః ।
యదాకాశోఽన్విష్య జ్ఞేయస్తదా ప్రాప్తం సంశయమాహ —
స ఇతి ।
ద్వితీయే సంశయే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ —
కుత ఇతి ।
ద్వయోరపి పక్షత్రయోపనాయకత్వం వ్యావర్తయన్నాకాశశబ్దాధీనం పక్షద్వయమాహ —
ఆకాశేతి ।
శబ్దాన్తరాత్పక్షద్వయప్రాప్తిమాహ —
తథేతి ।
ఇతిశబ్దః సంశయశబ్దేన సమ్బధ్యతే ।
నన్వయమన్యః సంశయో న ప్రకృతస్తస్యాన్యాదృశత్వాత్ , తత్రాహ —
తత్రేతి ।
ఉక్తే సంశయే సతీతి యావత్ ।
పరపురుషశబ్దస్య బ్రహ్మణి ముఖ్యత్వాద్బ్రహ్మైవ ధ్యేయమిత్యుక్తమ్ । ఇహాప్యాకాశశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢేస్తస్యైవోపాస్యతేతి పూర్వపక్షమాహ —
తత్రేతి ।
దహరవాక్యస్య సోపాధికే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తౌ తత్ర ప్రవృత్తస్య నిరుపాధికం బుభుత్సమానస్య తస్మిన్ప్రాజాపత్యవాక్యాన్వయోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భూతాకాశాదిధ్యానం, సిద్ధాన్తే పరోపాస్తిద్వారా ప్రతిపత్తిరితి ఫలమ్ । న చ ‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ ఇత్యనేన గతత్వాత్పూర్వపక్షానుత్థానం, తత్ర వాక్యశేషస్థలిఙ్గానామాకాశవిషయత్వాత్ । ప్రకృతే తేషాం తదన్తస్థవిషయత్వేన తదవిషయత్వాదితి । ఉపాస్త్యర్థం బ్రహ్మణో దహరత్వేఽపి భూతాకాశస్య తదన్తస్థవిషయత్వేన తదవిషయత్వాదితి ।
ఉపాస్త్యర్యం బ్రహ్మణో దహరత్వేఽపి భూతాకాశస్య తదయోగాత్కుతో గ్రహణం తత్రాహ —
తస్యేతి ।
తద్ధ్యానేనాపి వాక్యశేషస్థం ఫలం సమ్పద్యతే వాక్యాదిత్యర్థః ।
సతి భేదే సాదృశ్యే చోపమానోపమేయభావాదేకత్ర తదసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యావానితి ।
బ్రహ్మణి ద్యావాపృథివ్యాదీనామన్తఃసమాధానం, కారణత్వాత్ । తదభావాదాకాశే నైవమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ద్యావాపృథివ్యాదీతి ।
దహరే కథంం తత్సమాధానం, తత్రాహ —
అవకాశేతి ।
అపహతపాప్మత్వాది తస్మిన్నిత్యనువాదః । సత్యకామత్వాది ధ్యానార్థమధ్యస్తమితి భావః ।
ఎష ఆత్మేత్యాత్మశబ్దసామఞ్జస్యార్థం పక్షాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్యాముఖ్యత్వాజ్జీవే తచ్ఛబ్దాత్పరస్మిఞ్ఝటితి బుద్ధిస్థే కుతో జీవోక్తిరిత్యాశఙ్క్య పురసమ్బన్ధస్య తత్రైవ సమ్భవాదిత్యాహ —
జీవస్యేతి ।
తస్యాపి పురేణ కః సమ్బన్ధః, తత్రాహ —
తస్యేతి ।
తథాపి తస్మిన్నౌపాధికే కథం బ్రహ్మపదం, తత్రాహ —
భక్త్యేతి ।
చైతన్యగుణయోగేనేత్యర్థః ।
గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే సంప్రత్యయమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
న హీతి ।
కార్యకారణసమ్బన్ధస్య సాధారణ్యాదసాధారణ్యేన వ్యపదేశాజ్జీవకర్మార్జితం శరీరం తేనైవ వ్యపదేశమిత్యర్థః ।
తస్య జీవపురత్వేఽపి రాజపురే మైత్రసద్మవత్పుణ్డరీకదహరగేహతా బ్రహ్మణోఽస్తు, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
వేశ్మనః ఖల్వాధారస్యాధేయాపేక్షాయాం పురస్వమినాధేయేన సంబన్ధాన్నాన్యాపేక్షేత్యర్థః ।
జీవస్య దేహేన విశేషసమ్బన్ధేఽపి హృదయేన తదభావాత్కథం తస్యైవ తద్వేశ్మతా, తత్రాహ —
మన ఇతి ।
తస్యాపి చఞ్చలత్వాన్న హృదయేనాసాధారణ్యం, తత్రాహ —
మనశ్చేతి ।
తథాపి తస్య సర్వగతస్య కుతో దహరత్వం, తత్రాహ —
దహరత్వమితి ।
దహరత్వాదేవ తర్హి నాకాశోపమితత్వాదీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆకాశేతి ।
యద్భావమపేక్ష్యైతత్కల్ప్యతే తదేవ బ్రహ్మాకాశశబ్దం లాఘవాదిత్యాశఙ్క్యాద్యే సంశయే పూర్వపక్షమాహ —
న చేతి ।
పరవిశేషణత్వేనేత్యత్ర పరో దహరాకాశ ఉపాదానాత్తస్మిన్నితి సప్తమ్యన్తతచ్ఛబ్దస్యేతి శేషః । యద్వా పరశబ్దోఽన్తస్థవస్తువిషయస్తద్విశేషణత్వేన తస్మిన్నితి దహరాకాశస్యోక్తేరిత్యర్థః । తచ్ఛబ్దస్య సన్నికృష్టాన్వయయోగే విప్రకృష్టాన్వయస్య జఘన్యత్వాదాకాశాన్తర్గతం ధ్యేయమితి భావః । భూతాకాశస్య జీవస్య వా దహరాకాశాన్తస్థస్య వా ధ్యానార్థం దహరవాక్యముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
సిద్ధాన్తయతి —
అత ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే —
పరమేశ్వర ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞాయాం ప్రశ్నద్వారా హేతూనాహ —
కస్మాదితి ।
తానేవ వివృణోతి —
తథాహీతి ।
విహితస్య తదన్వేష్టవ్యమిత్యాదినేతి శేషః । ఆకాశస్యాక్షేపపూర్వకమితి సమ్బన్ధః । తమాచార్యం ప్రతి శిష్యా యది బ్రూయురిత్యాక్షేపముపక్రమ్యావతార్యేతి యోజనా ।
ఆక్షేపప్రకారమాహ —
కిం తదితి ।
పుణ్డరీకమేవ తావదల్పమల్పతరం చ తదన్తర్గతమాకాశం తథా చ కిం తదత్రాత్యల్పేఽస్తి యచ్ఛ్రుతియుక్తిభ్యామన్వేష్యం యద్వావ సాక్షాత్కర్తవ్యమిత్యల్పతాదోషేణ దహరస్య జ్ఞేయత్వమాక్షిప్య సమాహితమిత్యర్థః ।
తదేవ దర్శయతి —
స ఇతి ।
ఆచార్యః సర్వనామార్థః । అస్మిన్నితి హార్దాకాశోక్తిః । ‘ఉభావగ్నిశ్చ వాయుశ్చ' ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
తస్య వివక్షితమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
నివర్తయన్నిత్యాచార్యో గృహ్యతే ।
ఆకాశశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢత్వాత్కయానుపపత్త్యా తన్నివర్తనం, తత్రాహ —
యద్యపీతి ।
పరోక్తిం స్మారయిత్వా నిరస్యతి —
నన్విత్యాదినా ।
గత్యన్తరాభావాదారోపితభేదేనోపమానస్య క్వాచిత్కత్వేఽపి సత్యాం గతౌ తదసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సాదృశ్యే సత్యుపమానోపమేయత్వం దృష్టమ్ । న చోపాధిపరిచ్ఛిన్నాన్తరాకాశస్య మహత్పరిమాణేన బాహ్యాకాశేన సాదృశ్యమిత్యాహ —
అపి చేతి ।
తర్హి పరస్యాపి భూతాకాశో నోపమానమతుల్యపరిమాణత్వాదిత్యాహ —
నన్వితి ।
నేదం వాక్యం భూతాకాశతుల్యత్వవిషయం కిన్తు శఙ్కితాల్పత్వవ్యావృత్తిపరమిత్యాహ —
నేతి ।
నివృత్తౌ తావత్త్వే చ వాక్యతాత్పర్యమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ఉభయేతి ।
న చ సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదః । న చ తావత్త్వమేవ ప్రతిపాద్యమ్ , అఫలత్వాత్ । న చ శఙ్కితదహరత్వనివృత్తిరేవ ఫలం, తత్రైవ వాక్యతాత్పర్యప్రసఙ్గాత్ । న చ సాక్షాదేవ తత్సిద్ధావార్థికత్వకల్పనా యుక్తేతి భావః ।
భూతాకాశాగ్రహే లిఙ్గాన్తరమాహ —
న చేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమ్ —
ఎష ఇతి ।
విగతా జిఘత్సా ఖాదితుమిచ్ఛా యస్య స తథా । చకారాదుక్తం సర్వమాకాశస్యైకదేశే నోపపద్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తదేవ స్పష్టయతి —
ఆత్మత్వేతి ।
న తావద్భూతాకాశే సమ్భవత్యాత్మత్వమ్ , అచైతన్యాత్ । న చాపహతపాప్మత్వాదేర్నిత్యానువాదత్వమ్ । నాపి సత్యకామత్వాదేరారోపితత్వమ్ । అగతికా హీయం గతిః । ఉపక్రమస్థాకాశశ్రుతేశ్చోపసంహారస్థాత్మశ్రుతిరుక్తలిఙ్గసఙ్గతా బలీయసీ, ప్రత్యయసంవాదాదిత్యాకాశశబ్దం బ్రహ్మైవేతి భావః ।
ఆకాశోపమితత్వాదిహేతుభ్యో భూతాకాశం నిరస్య తద్బలాదేవ జీవమపి నిరస్యతి —
యద్యపీతి ।
నను కథమాకాశోపమితత్వం జీవశఙ్కానివర్తకం, తస్యాపి తదుపమితత్వేన శఙ్కితదహరత్వనివృత్త్యోపమానపర్యవసానాత్ , తత్రాహ —
న హీతి ।
తాదాత్మ్యేన శఙ్కతే —
బ్రహ్మేతి ।
ఆదిపదం సర్వాధారత్వాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
లాఘవేన ప్రత్యాహ —
యదితి ।
బ్రహ్మపురశబ్దాజ్జీవోపాదానముక్తమనువదతి —
యదపీతి ।
ప్రథమశ్రుతబ్రహ్మశబ్దేన చరమశ్రుతవిభక్త్యర్థో నేతవ్య ఇత్యాహ —
అత్రేతి ।
బ్రహ్మణః పురమిత్యత్ర స్వస్వామిత్వం షష్ఠ్యర్థం హిత్వా బ్రహ్మశబ్దో ముఖ్యార్థః స్వీకర్తవ్యః, ప్రత్యయార్థస్య ప్రకృత్యర్థాపేక్షస్య దౌర్బల్యాదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మపక్షే ప్రత్యయస్య నిరాలమ్బనత్వమేవ । జీవపక్షే ప్రకృత్యాలమ్బనం కథఞ్చిదస్తి, తదర్థస్య బ్రహ్మాభేదాత్ , తత్రాహ —
తస్యేతి ।
బ్రహ్మణః శరీరముపలబ్ధ్యధిష్ఠానమిత్యత్ర మానమాహ —
స ఇతి ।
సర్వాసు పూర్ష్వితి వ్యపదిశ్య పురిశయ ఇతి విశేషణం హృదయసమ్బన్ధవివక్షయా నేయమ్ । ఆదిపదం ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్ ‘ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
నను శారీరః శరీరమన్నపానాభ్యవహరణేన బృంహయతీతి తస్మిన్ముఖ్యం బ్రహ్మత్వం, తస్య చ స్వకర్మార్జితత్వాదసాధారణం శరీరం, తథా చ ప్రకృతిప్రత్యయౌ జీవే ముఖ్యావితి, తత్రాహ —
అథవేతి ।
శారీరసమ్బద్ధమేవ వేశ్మోత్తరహేతుభ్యో బ్రహ్మణాపి సమ్బధ్యతే । దృష్టం హి రాజపురే మైత్రసద్మేత్యర్థః ।
కిఞ్చ కర్మఫలనిత్యతానివృత్త్యా దహరజ్ఞానస్యానన్తఫలత్వశ్రుతేర్దహరస్య పరత్వమిత్యాహ —
తద్యథేతి ।
కర్మణస్తత్ఫలాచ్చోపేక్షానన్తర్యమథశబ్దార్థః । ఇహ జీవత్యేవ దేహే దహరమాత్మానం తదాశ్రితాంశ్చ సత్యకామాదిగుణానాచార్యోపదేశమనువిద్యానుభూయ యే పరలోకం వ్రజన్తి తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారః స్వేచ్ఛయా చరణమప్రతిహతమనన్తమైశ్వర్యమిత్యర్థః ।
శ్రుతితాత్పర్యమాహ —
ప్రకృతేతి ।
క్దన్నిత్యాచార్యో వేదో వోక్తః । దహరాకాశస్యాన్వేష్యత్వాదిసిద్ధౌ తత్ర విచారః ।
న తు తదస్తి, ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇత్యన్తఃస్థవిశేషణత్వాదన్వేషణాదేరితి, తత్రాహ —
యదపీతి ।
ఉత్తరత్రాకాశస్వరూపప్రతిపాదనానుపపత్త్యా తస్య జ్ఞేయత్వమన్తస్సమాహితైః సహేష్టమిత్యాహ —
అన్నేతి ।
తత్ప్రతిపాదనమన్యథోపపన్నమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కథమేతదవగమ్యతే, తత్రాహ —
తమితి ।
‘కిం తదత్ర' ఇత్యాక్షేపాత్ ‘ఉభే అస్మిన్ ‘ ఇతి చాన్తస్థవస్తూక్త్యా సమాధానాధారత్వమేవాకాశస్యేత్యర్థః ।
తస్యాధారమాత్రత్వవివక్షాయామాధేయస్యైవ ధ్యేయత్వం స్యాదిత్యాహ —
నైతదితి ।
అస్తు కో దోషః, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
దహరాకాశస్య ప్రకృతస్యైతచ్ఛబ్దేన పరామర్శాత్తద్వేదనస్య ఫలవత్త్వశ్రుతేస్తదేవ ధ్యేయమ్ । న చైతచ్ఛబ్దేన ద్యావాపృథివీభ్యాం వ్యవధానాన్నాకాశాకర్షణం, ‘అస్మిన్’ ‘ఎషః’ ఇతి చైకవచనాత్తస్యైవ పరామర్శయోగ్యత్వాదిత్యర్థః ।
సత్యకామవేదనస్యైతత్ఫలం, తదాన్తర్యాత్ । న దహరాకాశబుద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
సముచ్చయేతి ।
‘సన్దిగ్ధస్య వాక్యశేషాన్నిర్ణయః’ ఇతి న్యాయాదాదౌ ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇతి తచ్ఛబ్దోఽనన్తరమప్యాకాశమభిలఙ్ఘ్య హృత్పుణ్డరీకం పరామృశతి ।
తత్ర యదన్తరాకాశం తదన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
నన్వేతచ్ఛబ్దస్య సన్నిహితార్థత్వాత్ , జీవాత్మనః సర్వాన్ప్రతి సన్నిహితతరత్వాత్తస్యైవ తాదర్థ్యాత్ , కామానాం చ తత్ర సమాహితత్వేన సముచ్చయసిద్ధేస్తత్పరం వాక్యమిత్యాశఙ్క్య విజాతీయాధ్యక్షాదిసిద్ధజీవాత్సజాతీయశ్రుతిసిద్ధదహరాకాశాఖ్యపరమాత్మపరామర్శే లాఘవాత్ , జీవే చాపహతపాప్మత్వాద్యయోగాద్వాక్యభేదాపత్తేర్మైవమిత్యాహ —
స చేతి ॥ ౧౪ ॥
దహరాకాశస్యేశ్వరత్వే హేత్వన్తరమాహ —
గతీతి ।
ఉత్తరసూత్రసన్దర్భస్య పరమసఙ్గతిమాహ —
దహర ఇతి ।
అవతారితసూత్రస్యావాన్తరసఙ్గతిమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థమాహ —
యస్మాదితి ।
తావేవోదాహరతి —
ఇమా ఇతి ।
ప్రజాశ్చిదాభాసా జీవాః । అహరహః స్వాపే ।
కథం తర్హి పునరుత్థానం, తత్రాహ —
ఎతమితి ।
ఉక్తగతిశబ్దయోర్వివక్షితమర్థమాహ —
తత్రేతి ।
శ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
ఎతచ్ఛబ్దాజ్జీవానాం స్వాపే దహరగమనేఽపి తస్య బ్రహ్మత్వే కిమాయాతం, తదాహ —
తథాహీతి ।
అధ్యాయభేదధియా శ్రుత్యన్తరశబ్దః । ‘స్వమపీతో భవతి‘ ఇత్యాదివాక్యమాదిపదార్థః ।
తథాహీత్యాదిసూత్రావయవస్యార్థాన్తరమాహ —
లోకేఽపీతి ।
ప్రసిద్ధేః శ్రుతిమూలత్వాత్తత్ప్రామాణ్యాయానుదాహార్యత్వేఽపీదృశీ నామేయం వైదికీ ప్రసిద్ధిరియం లోకేఽప్యస్తీతి శ్రుతిప్రామాణ్యదార్ఢ్యాయ తదుక్తిరితి మత్వా కిలేత్యుక్తమ్ ।
దహరస్య బ్రహ్మత్వధీహేతుతాం గతేరుక్త్వా శబ్దస్యాపి కథయతి —
తథేతి ।
గతివదిత్యేతత్ ।
శబ్దస్య సిద్ధాన్తానుగుణ్యం నేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
షష్ఠీవిభక్త్యశ్రుతేస్తదర్థలక్షణాయాం గౌరవాన్నాస్య లోకార్థతేత్యాహ —
గమయేదితి ।
తథాపి కుతోఽస్య బ్రహ్మార్థతేత్యాశఙ్క్య నిషాదస్థపత్యధికరణన్యాయేనాహ —
సామానాధికరణ్యేతి ।
నను తేనైవ న్యాయేన విశేషణసమాసో న యుక్తః, తన్న్యాయావిషయత్వాత్ । ఎకస్య శబ్దార్థద్వయసాధారణ్యే గురులఘుచిన్తయా లఘుర్గ్రాహ్య ఇతి న్యాయః । తథా సతి లోకవిశేషే ప్రయోగబాహుల్యాత్తస్యైవాదౌ బుద్ధిస్థత్వాత్కుతో బ్రహ్మవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్ర ‘లిఙ్గం చ’ ఇత్యుత్తరత్వేన యోజయతి —
ఎతదేవేతి ।
తస్య లిఙ్గ్త్వం స్ఫుటయతి —
న హీతి ॥ ౧౫ ॥
సర్వజగద్ధారణస్య పరమాత్మలిఙ్గస్య దహరే దర్శనాచ్చ తస్య పరత్వమిత్యాహ —
ధృతేశ్చేతి ।
అస్య ధృత్యాత్మనో మహిమ్నో దహరే శ్రుతస్యాస్మిన్నీశ్వరే శ్రుత్యన్తరేషూపలబ్ధేస్తస్యేశ్వరత్వమిత్యర్థః ।
సూత్రం వ్యాచష్టే —
ధృతేరితి ।
అథశబ్దేన ప్రకరణం విచ్ఛిద్య విధృతిశబ్దాత్కథం దహరస్య విధారకత్వమిత్యాహ —
కథమితి ।
ప్రకృతగామినా యచ్ఛబ్దేనాత్మశబ్దేన చ దహరస్యైవ బుద్ధిస్థత్వాన్న ప్రకరణవిచ్ఛేదకోఽథశబ్దః కిన్తు వాక్యోపక్రమద్యోతీత్యాహ —
దహరోఽస్మిన్నిత్యాదినా ।
శ్రౌతవిధృతిశబ్దస్యార్థమాహ —
తత్రేతి ।
స్త్రియాం భావే క్తిన్విధానాన్న విధృతిశబ్దేన దహరస్య విధారకత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రకృతిశబ్దవదయం న క్తిన్ప్రత్యయాన్తః కిన్తు క్తిచ్ప్రత్యయాన్త ఇత్యాహ —
క్తిచ ఇతి ।
సేతుశబ్దేనాపి విధారకోక్త్యా పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య దృష్టాన్తేనాసఙ్కరహేతుత్వం సేతుశబ్దస్యార్థమాహ —
యథేతి ।
ఇతిశబ్దః శ్రుత్యక్షరార్థసమాప్త్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రం యోజయతి —
ఎవమితి ।
తథాపి కథం దహరస్యేశ్వరత్వం, తత్రాహ —
అయం చేతి ।
ద్యావాపృథివ్యాదిస్థితిరక్షరాధీనేతి విద్వద్వాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ ధృతిమాచష్టే —
తథేతి ।
నిశ్చితత్వం సన్దేహస్యాప్యవిషయత్వమ్ । రాజకుమారవ్యావృత్త్యర్థం భూతాధిపతిరిత్యుక్తమ్ । లోకపాలాత్మనాపి పరస్యైవావస్థానం వక్తుం భూతపాలపదమ్ ।
విధారకతయా సేతురివేతి సర్వవ్యవస్థాపకత్వమాహ —
సేతురితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ఎషామితి ।
సూత్రార్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ॥ ౧౬ ॥
దహరస్య పరత్వే హేత్వన్తరమ్ —
ప్రసిద్ధేశ్చేతి ।
చకారార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
యదితి ।
నాస్తి లౌకికీ ప్రసిద్ధిరితి శ్రౌతీం ప్రసిద్ధిమాహ —
ఆకాశ ఇతి ।
‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్ ‘ ఇతి గ్రహీతుమాదిపదమ్ ।
బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దప్రసిద్ధ్యుక్త్యా జీవపక్షోఽపి నిరస్త ఇత్యాహ —
జీవే త్వితి ।
క్వచిల్లోకే వేదే చేత్యర్థః ।
తర్హి లోకవేదప్రసిద్ధేర్భూతాకాశో గృహ్యతాం, నేత్యాహ —
భూతేతి ॥ ౧౭ ॥
వినిగమనహేత్వభావం మన్వానస్య ప్రత్యవస్థానం ప్రత్యాహ —
ఇతరేతి ।
తత్ర చోద్యం వ్యాచష్టే —
యదితి ।
వాక్యశేషమేవాహ —
అథేతి ।
దహరాకాశాఖ్యసోపాధికవస్తూక్త్యనన్తరమిత్యేతత్ । సర్వనామభ్యాం విద్వానుక్తః ।
తమేవ సుప్తం సర్వకాలుష్యవినిర్ముక్తం వక్తి —
సమ్ప్రసాద ఇతి ।
అస్మాదభిమానద్వయవిషయాదితి యావత్ । శరీరశబ్దో దేహద్వయార్థః ।
తతః సముత్థానం వివిక్తాత్మజ్ఞానవత్త్వం తత్ఫలం స్వరూపేణాభినిష్పత్తిస్తత్త్వసాక్షాత్కారస్తత్ఫలమాహ —
పరమితి ।
ఉపసమ్పద్యాభినిష్పద్యత ఇతి ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతివత్ ।
జ్యోతిః శబ్దస్య సూర్యాదివిషయత్వం నిషేధతి —
ఎష ఇతి ।
కుతో వాక్యశేషస్య జీవవిషయత్వం, తత్రాహ —
అత్రేతి ।
‘సమ్ప్రసాదే రత్వా చరిత్వా’ ఇత్యాది బృహదారణ్యకం శ్రుత్యన్తరమ్ ।
అవస్థావత్త్వవద్దేహాదుత్థానమపి జీవలిఙ్గమిత్యాహ —
తథేతి ।
దేహాశ్రయశ్చేత్కథం తస్మాదుత్తిష్ఠేత్ తత్రాహ —
యథేతి ।
జీవే న కశ్చిదాకాశశబ్దోఽస్తీత్యుక్తం వినిగమనమిత్యాశఙ్‌క్య బ్రహ్మణి తద్ధర్మాభివ్యవహారాత్తచ్ఛబ్దవజ్జీవేఽపి వాక్యశేషలిఙ్గాత్తత్ప్రసిద్ధిః స్యాదిత్యాహ —
యథా చేతి ।
చోద్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
దహరశేషే జీవపరమర్శేఽపి న తేన దహరో జీవః స్యాదితి నఞర్థమాహ —
నైతదితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ —
కస్మాదితి ।
యదాకాశోపమితత్వం దహరస్య శ్రుతం తన్న జీవే సమ్భవతీతి విభజతే —
నహీతి ।
అపహతపాప్మత్వాదీనామపి దహరోక్తానాం జీవే న సమ్భావనేత్యాహ —
న చేతి ।
ఉపాధిధర్మాః పాప్మాదయః ।
బ్రహ్మాభేదాజ్జీవేఽపి సర్వమేతద్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రపఞ్చితం చేతి ।
తర్హి పునరుక్తిః, తత్రాహ —
అతిరేకేతి ।
కా తర్హి జీవపరామర్శస్య గతిః, తత్రాహ —
పఠిష్యతీతి ।
జీవపరామర్శో జీవస్య స్వాపాధారపరాత్మధీశేష ఇత్యర్థః ॥ ౧౮ ॥
ఉక్తాసమ్భవస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి —
ఉత్తరాచ్చేదితి ।
చోద్యస్య వృత్తమనూద్య తాత్పర్యమాహ —
ఇతరపరామర్శాదితి ।
నిరాకృతాశఙ్కోత్థానే నిరాకరణాపర్యవసానమాశఙ్క్యాహ —
అథేతి ।
పునస్తదుత్థానే హేతుమాహ —
ఉత్తరస్మాదితి ।
ప్రాజాపత్యే వాక్యే జీవేఽప్యపహతపాప్మత్వాదిశ్రుతేరసమ్భవో నేతి శఙ్కతే ఇత్యర్థః ।
కథం తత్ర జీవోక్తిః, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
ప్రతిజ్ఞావాక్యస్య పరమాత్మవిషయత్వమాశఙ్క్యాద్యపర్యాయస్య జీవవిషయత్వాదుపక్రమస్యాపి తథేత్యాహ —
య ఇతి ।
నను ఛాయాత్మైవాస్మిన్పర్యాయే ప్రతిపాద్యతే, దృశ్యమానత్వస్య తస్మిన్ముఖ్యత్వాత్ , నేత్యాహ —
ద్రష్టారమితి ।
పరప్రతిపత్త్యర్థం పఞ్చకోశోక్తివద్భూమప్రతిపత్త్యర్థం ప్రాణాద్యుక్తివచ్చ బ్రహ్మార్థం జీవోక్తిరపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య ద్వితీయతృతీయయోరపి తద్విషయత్వమాహ —
ఎతం త్వితి ।
ఉత్తరత్రాన్యస్యానుక్తేర్నాన్యార్థా జీవోక్తిరిత్యర్థః ।
‘అన్తర ఉపపత్తేః’ ఇత్యత్ర పరస్యాక్షిస్థానతాయా దర్శితత్వాదాద్యపర్యాయస్య పరవిషయత్వాదుత్తరయోరపి తద్విషయతేత్యాశఙ్క్యాహ —
య ఇతి ।
స్వప్నే వాసనామయైర్విషయైర్మహీయమానతా పరస్యైవ రుక్మాభం స్వప్నధీగమ్యమిత్యుక్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
తదేతదితి సమ్బన్ధః । యత్ర యస్యామవస్థాయాం తదేతత్స్వపనం యథా స్యాత్తథా సుప్తః స్వాపావస్థాం ప్రాప్తో భవతి తస్యామవస్థాయాముపసంహృతకరణగ్రామస్తద్వ్యాపారకృతకాలుష్యహీనః స్వప్నమజ్ఞానమాత్రతయా విలాపయన్ముక్తాద్వ్యావృత్తస్తైజసానన్తరభావీ ప్రాజ్ఞో జ్ఞానక్రియాం వినా స్వరూపచైతన్యేనాజ్ఞానసాక్షీ సాక్ష్యస్య దేహాదేః సత్తాస్ఫూర్తిప్రదత్వేన చాత్మేత్యర్థః ।
తథా చావస్థావత్త్వాజ్జీవోఽయమితి శ్రుత్యర్థం సఙ్క్షిప్యాహ —
జీవమితి ।
స్వప్నావస్థాతోఽన్యా స్వాపావస్థావస్థాన్తరమ్ ।
తథాపి తస్మిన్నపహతపాప్మత్వాది కథమిత్యాశఙ్క్య వినాపి బ్రహ్మరూపతాముపాస్త్యా తద్ధీరిత్యాహ —
తస్యేతి ।
‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ ఇత్యాదినోపక్రాన్తః స పరమాత్మతయా చతుర్థపర్యాయే కథ్యతే, తేన తత్ప్రతిపాదనసిద్ధిరిత్యాశ్ఙ్క్య చతుర్థపర్యాయస్యాపి జీవవిషయత్వమాహ —
నాహేతి ।
అహేతి నిపాతః ఖేదార్థే । ఖిద్యమానో హీన్ద్రః ప్రోవాచ, అయం సుప్తః పుమానయమస్మ్యహమిత్యేవం నాత్మానమస్యామవస్థాయాం జానాతి, నో ఎవేమాని భూతాని, వినాశమేవాపీతో భవతి, నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీత్యేవం స్వాపే దోషం దృష్ట్వా పునరుపససాదేత్యర్థః । తం ప్రజాపతిరువాచ, ‘ఎతం త్వేవ' ఇతి ప్రకృతమేవాత్మానం తే తుభ్యం పునరపి వ్యాఖ్యాస్యామి నైతస్మాదన్యమిత్యుపక్రమార్థః ।
తథాపి జీవస్యాపహతపాప్మత్వాద్యుపగమేఽధ్యక్షాదివిరోధో న హేత్వధీనస్య దేహోత్తరకాలం జీవేఽపి యోగాదిత్యాహ —
శరీరేతి ।
‘మఘవన్మర్త్యం వా ఇదమ్ ‘ ఇత్యాదినా దేహసమ్బన్ధం నిన్దిత్వా తస్మాదుత్థితం జీవమేవోత్తమపురుషం ‘ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాత్ ‘ ఇత్యాదినా దర్శయతీతి యోజనా ।
అసమ్భవాసిద్ధి నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
హేత్వసిద్ధిఫలమాహ —
అత ఇతి ।
సిద్ధాన్తమాదత్తే —
తం ప్రతీతి ।
ఆవిర్భావస్య విశేషవిషయత్వాత్తదర్థస్తుశబ్దో వృథేత్యాశఙ్క్యాహ —
తుశబ్ద ఇతి ।
పక్షవ్యావృత్తిమేవ స్ఫుటయతి —
నేతి ।
ఇహేతి దహరవాక్యోక్తిః ।
పర్యాయచతుష్టయస్య జీవార్థత్వాత్కుతస్తదాశఙ్కా నేతి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
సౌత్రం హేతుమాహ —
యత ఇతి ।
పర్యాయచతుష్టయం సప్తమ్యర్థః ।
పుంలిఙ్గసూచితం బహువ్రీహిసమాసమాహ —
ఆవిర్భూతమితి ।
తస్య బ్రహ్మత్వాత్కథం జీవో విశేష్యతే, తత్రాహ —
భూతేతి ।
అవిద్యాతత్కార్యప్రతిబిమ్బితత్వేన చిద్ధాతోర్జీవభావోఽభూదితి బిమ్బబ్రహ్మైక్యజ్ఞానేఽపి జీవత్వోక్తిరిత్యర్థః ।
స్వరూపావిర్భావేఽపి జీవస్య జీవత్వానపాయాత్కుతో బ్రహ్మతేత్యాశఙ్క్య ప్రాజాపత్యవాక్యతాత్పర్యమాహ —
ఎతదితి ।
అవస్థావిశేషవిశిష్టస్య పరైక్యాయోగమాశఙ్క్యాహ —
అక్షీతి ।
ఉపజనాపాయవత్త్వాత్ప్రతిబిమ్బవదనాత్మా దేహాదిరితి వక్తుముదశరావ ఆత్మానమవేక్ష్య యదాత్మనో రూపం న విజానీథస్తన్మే బ్రూతమిత్యుత్తరో గ్రన్థ ఇత్యాహ —
ఉదశరావేతి ।
ప్రకృతో ద్రష్టా ద్వితీయార్థః । వ్యుత్థాపనం బాధః ।
ప్రకరణవిచ్ఛేదం వ్యావర్తయతి —
ఎతమితి ।
అవస్థానాం వ్యభిచారిత్వేన కల్పితత్వాత్తదస్పృష్టం వస్తూపదేష్టుమవస్థోక్తిరితి తదుక్తిఫలమాహ —
స్వప్నేతి ।
పరం జ్యోతిరిత్యాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
యదితి ।
పరం జ్యోతిరేవోపసమ్పత్తవ్యం శ్రూయతే న బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్తదితి ।
యత్తు జీవస్య నాపహతపాప్మత్వాదీతి, తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మాభేదాత్తద్రూపేణ స్వాభావికావిర్భూతాపహతపాప్మత్వాదిస్వరూపం తద్వదతి వాక్యమిత్యర్థః ।
కథం మిథో విరుద్ధ్యోర్జీవబ్రహ్మణోరైక్యం, తత్రాహ —
తదేవేతి ।
విరుద్ధత్వబుద్ధౌ కథం శాస్త్రమపి తద్బోధీత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతరదితి ।
ప్రాతీతికవిరుద్ధాకారస్యౌపాధికత్వాదాగమావగతం స్వాభావికమైక్యమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
అవిద్యాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సంసారిత్వస్యావిద్యాత్వం వక్తుం దృష్టాన్తేనాన్వయమాహ —
యావదితి ।
వ్యతిరేకమాహ —
యదేతి ।
వ్యుత్థాపనద్వారా ప్రతిబోధనమభినయతి —
నాసీతి ।
వ్యుత్థాపనఫలసంసారిత్వముక్త్వా తత్ఫలమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —
కిమితి ।
శాస్త్రీయమాత్మజ్ఞానమనూద్య తత్ఫలమాహ —
తదేతి ।
విదుషో బ్రహ్మత్వే మానమాహ —
స ఇతి ।
కిమిత్యన్యతరస్య కల్పితత్వం, ద్వయోరపి వస్తుత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
తదేవేతి ।
శరీరవిశిష్టం రూపం కల్పితమన్యథా తస్మాదుత్థితస్య స్వేనాభినిష్పత్త్యయోగాదిత్యర్థః ।
స్వేన రూపేణాభినిష్పత్తిరిత్యత్ర విరోధం చోదయతి —
కథమితి ।
తత్ర హేతుం సూచయతి —
కూటస్థేతి ।
విశేషణవ్యావృత్తిమాహ —
సువర్ణాదీనామితి ।
పార్థివం రజో ద్రవ్యాన్తరమ్ । అసాధారణో విశేషః స్వర్ణత్వభాస్వరత్వాదిః । దాహచ్ఛేదాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
స్వర్ణాదివన్నక్షత్రాదీనామభిభావకద్రవ్యసమ్పర్కావినాశేఽపి స్వరూపాభినిష్పత్తివత్ప్రకృతేఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
స్వర్ణాదీనామివేతి యావత్ । అభిభావకం సావిత్రం తేజోఽభీష్టమ్ ।
దార్ష్టాన్తికే వైషమ్యమాహ —
న త్వితి ।
ద్రవ్యాన్తరసంసృష్టం తేనాభిభూతం తతో వివిక్తమభివ్యక్తిమర్హతి, కూటస్థనిత్యం త్వన్యేనాసమ్పృక్తమసఙ్గాద్వితీయం తతో వివేకద్వారా నాభివ్యక్తిభాగిత్యర్థః । వస్తుతోఽసంసర్గిత్వే వ్యోమోదాహరణమ్ ।
జీవస్యాభిభూతస్వరూపతయా జ్ఞానాత్తదభివ్యక్తిః స్వరూపేణాభినిష్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
దృష్టేతి ।
జీవస్వరూపస్యానభివ్యక్తౌ దృష్టః సర్వో వ్యవహారో విరుధ్యేత । తస్యాహమితి తద్ధీపూర్వకత్వాత్తథా చ తదనభివ్యక్తిరయుక్తేత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకుర్వన్నాదౌ తదీయం స్వరూపమనువదతి —
దృష్టీతి ।
‘విజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చిన్మాత్రస్వభావస్తావదాత్మా । తచ్చైతన్యం చక్షురాదిద్వారా వ్యజ్యమానం దృష్ట్యాదిశబ్దితమ్ । అతో దృష్ట్యాదయోఽస్య స్వరూపమిత్యర్థః ।
అథోక్తం రూపమదేహస్యైవ వ్యజ్యతే సదేహస్య తద్వ్యక్తివిరోధితత్వాత్ । న హి దేహసమ్బన్ధే జీవస్యాసాధారణం రూపం ప్రకటీభవతి, తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
తామేవ దృష్టిం వ్యాచష్టే —
సర్వో హీతి ।
సదా దృశ్యాదిరూపం జీవస్య వ్యక్తమిత్యత్రార్థాపత్తిమాహ —
అన్యథేతి ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫుటయతి —
తచ్చేదితి ।
దృష్ట్యాదిరూపం సర్వనామార్థః । నిష్పత్తిరభివ్యక్తిః ।
జీవస్య సదా స్వరూపవ్యక్తౌ ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
కాలపరిపాకనిమిత్తం ప్రయత్నవిశేషనిమిత్తం వేతి సన్దేహాదాహ —
కిమితి ।
కాలకృతప్రతిబన్ధధ్వంసోపాధికా వా పురుషవ్యాపారోపాధికా వేతి సంశయాదుక్తమ్ —
కిమాత్మికేతి ।
వస్తుతోఽసంసర్గేఽపి దేహాదిభిరవిద్యయా సంసృష్టమివాస్య దృష్ట్యాదిరూపమ్ , అతస్తద్వివేకాపేక్షయా స్వరూపాభినిష్పత్తిరిత్యుత్తరమాహ —
అత్రేతి ।
వేదనా హర్షాదయః ।
మిథ్యాసంసృష్టత్వే దృష్టాన్తః —
యథేతి ।
వివేకాదూర్ధ్వం స్వరూపేణాభినిష్పత్తిరపి దృష్టేత్యాహ —
ప్రమాణేతి ।
ఉచ్యత ఇత్యుక్తితాత్పర్యమాహ —
ప్రాగపీతి ।
శరీరాత్సముత్థాయేత్యాదిశ్రుత్యర్థం దర్శయన్దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
శ్రుతికృతం అన్వయవ్యతిరేకసహితయా ‘యోఽయంం విజ్ఞానమయః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా సిద్ధమితి యావత్ । వివేకాజ్ఞానం త్వమ్పదార్థశోధనమ్ ।
స్వరూపాభినిష్పత్తిమేవ వివేకఫలభూతాం విశినష్టి —
కేవలేతి ।
నను దేహాదుత్థానం నామోత్క్రమణం న పదార్థశోధనం, సదేహత్వం చ వాస్తవం నావిద్యం, ప్రసిద్ధివిరోధాత్ , తత్రాహ —
తథేతి ।
ఉక్తశ్రుత్యనురోధేనేతి యావత్ । దేహాసమ్బన్ధినో దేహే స్థితిరిత్యుక్తే విరోధం నిరసితుం వివేకతోఽదేహత్వమవివేకతః సదేహత్వం మాన్త్రవర్ణికమిత్యర్థః ।
స్వకర్మార్జితే దేహే దుఃఖాదిభోగస్యావర్జనీయత్వాన్న జీవతః స్వరూపావిర్భావ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
శరీరేతి ।
అశరీరవదిత్యపేరర్థః । జీవతోఽపి స్వరూపస్యావిర్భావః స్యాదితి శేషః ।
అవిరుద్ధే శ్రుత్యర్థే సౌత్రమావిర్భావపదం యుక్తమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ముఖ్యావేవ తౌ కిం న స్యాతాం, తత్రాహ —
న త్వితి ।
జ్ఞానాజ్ఞానాభ్యామావిర్భావానావిర్భావావిత్యేవం స్థితే సత్యాంశాంశిత్వాదికృతో భేదోఽపి నిరస్త ఇత్యాహ —
ఎవమితి ।
న్యాయసహితశ్రుత్యా జీవబ్రహ్మణోర్భేదో మిథ్యేత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి ప్రాజాపత్యవాక్యాదపి తద్భేదో మిథ్యేత్యాహ —
కుతశ్చేతి ।
ఎతద్భిన్నస్య జీవస్యాప్రతిపాద్యత్వాత్ । తన్నాస్తిత్వమేవమిత్యుచ్యతే ।
కుతఃశబ్దోక్తం హేత్వన్తరం స్ఫోరయతి —
యత ఇతి ।
అతో బ్రహ్మ ప్రత్యగ్భూతమత్ర ప్రతిపాద్యమితి శేషః ।
ఉక్తం వ్యతిరేకేణ వివృణోతి —
యోఽక్షిణీతి ।
శ్రుతిలిఙ్గాభ్యాం కేవలం జీవలిఙ్గం బాధిత్వా జీవో బ్రహ్మతయోచ్యతే నాన్యత్వేనేత్యర్థః ।
ప్రతీకాభిప్రాయేణ ఛాయయా బ్రహ్మణః సామానాధికరణ్యం న జీవేనేతి నాస్తి లిఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నాపీతి ।
ఉపాస్తివిధ్యశ్రవణాత్ప్రతిపాదకత్వసమ్భవే ప్రతీకోక్తికల్పనాయోగాదాత్మాన్వేషణాయ ప్రవృత్తయోః సురాసురరాజయోరనాత్మానం వదన్ప్రజాపతిర్మృషావాదీ విప్రలమ్భకః స్యాదతో బ్రహ్మణో జీవేన సామానాధికరణ్యాల్లిఙ్గసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయే పర్యాయే జీవస్యావస్థావేైశిష్ట్యదృష్టేరాద్యేఽపి పర్యాయే న బ్రహ్మైక్యమిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
ఆద్యే పర్యాయే జీవబ్రహ్మసామానాధికరణ్యాత్తదైక్యవదిత్యర్థః । అవస్థానాం వ్యభిచారిత్వాజ్జీవస్యాసఙ్గత్వాద్యుక్తాం ద్వితీయపర్యాయస్యైక్యపరతేతి భావః ।
అవస్థావ్యభిచారే తద్వతోఽపి తద్భావాత్కుతోఽసఙ్గతేత్యాశఙ్క్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
ఆత్మనో జ్ఞానరూపత్వాత్తస్య చ స్వాపేఽభావాత్కథం తదవ్యభిచారితేత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
పర్యాయద్వయం దృష్టాన్తయితుం తథేత్యుక్తమ్ । విజ్ఞాతృనిషేధే పరామార్శాసిద్ధిరితి భావః ।
జ్ఞాతురభావోక్తిరపి తత్రాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్త్వితి ।
తత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిం సంవాదయతి —
న హీతి ।
ఆత్మనః స్వభావభూతవిజ్ఞప్తేర్నాన్యథాభావో యోగ్యత్వాదిత్యర్థః ।
పర్యాయత్రయవచ్చతుర్థపర్యాయాలోచనాయామపి బ్రహ్మావ్యతిరిక్తజీవస్య ప్రతిపాద్యత్వమిత్యాహ —
తథేతి ।
కథముపహితస్యానుపహితపరైక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
మఘవన్నితి ।
సమ్ప్రసాదస్యైవ పరేణైక్యముచ్యతే న జీవస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
సమ్ప్రసాదేతి ।
స్వరూపేణాభినిష్పత్తివచనాద్బ్రహ్మస్వరూపాపన్నత్వేఽపి న తతోఽన్యత్వం నిరస్యతే భిన్నాభిన్నత్వాదిత్యాశఙ్క్య విరోధాదేకోపాద్యౌ తదయోగాదభేదాభావే స్వరూపాభినిష్యత్తేరయుక్తత్వాత్తద్గతభేదస్య కల్పితత్వమేవేత్యాహ —
నేతి ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యామనువదతి —
కేచిత్త్వితి ।
జీవస్యాపహతపాప్మత్వాద్యయోగాత్తదాకర్షణస్యాన్యాయ్యత్వమ్ ।
కథం తర్హి ప్రకృతానుగుణతయా వాక్యం వ్యాఖ్యాయతే, ఎతచ్ఛబ్దేన పూర్వపర్యాయేషు ప్రకృతజీవానాకర్షణే తదాలమ్బనాభావాద్వాక్యార్థధియోఽనుదయాత్ , తత్రాహ —
ఎతమితి ।
సర్వనామశ్రుత్యా దూషయతి —
తేషామితి ।
కిఞ్చోపక్రమసూచితోఽర్థశ్చతుర్థ ఎవ పర్యాయే సర్వనామార్థః, సర్వత్ర వా । తత్రాద్యం ప్రత్యాహ —
భూయఃశ్రుతిశ్చేతి ।
ఉపక్రాన్తోఽర్థః సర్వత్ర సర్వనామార్థోఽపి న ప్రతిపాద్యకోటినివేశీతి ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ —
ఎతం త్వితి ।
స్వయూథ్యమతాయోగే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మైవ జీవస్తదిత్థం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
కర్త్రితి ।
తస్య విలాపనయోగ్యతామాహ —
అనేకేతి ।
కథం తర్హి తత్పరిహార్యా పారమార్థికరూపాపత్తిరిత్యాశఙ్క్య సదృష్టాన్తమాహ —
తదితి ।
రజ్జ్వాదీనేషా రజ్జురిత్యాదివిద్యయా పురోవర్త్యధిష్ఠానత్వమితి శేషః ।
పౌర్వాపర్యాలోచనయా ప్రాజాపత్యవాక్యే జీవానువాదేన బ్రహ్మత్వం తస్యేష్టమిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి సూత్రసామర్థ్యాత్ప్రత్యక్షాదిప్రామాణ్యాచ్చ జైవం రూపం వాస్తవమితి మతాన్తరమాహ —
అపరే త్వితి ।
శారీరకమేవ తేషాముత్తరమిత్యాహ —
తేషామితి ।
తత్ప్రతిషేధార్థం నైతదారబ్ధం, సమ్యగ్జ్ఞానార్థత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆత్మేతి ।
కథమిదమేవ తేషాముత్తరమిత్యుక్తే తదర్థం సఙ్గృహ్ణాతి —
ఎక ఇతి ।
తస్య పరిణామిత్వం వారయతి —
కూటస్థేతి ।
జ్ఞానాదిగుణవత్త్వం ప్రత్యాహ —
విజ్ఞానేతి ।
కథం తస్యైకత్వం, చేతనాచేతనాభేదధీవిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అవిద్యయేతి ।
మాయా తతోఽన్యేతి వాదం వ్యుదసితుం మాయయేత్యుక్తమ్ । సాధారణాసాధారణప్రపఞ్చభేదస్యాప్రామాణికత్వాత్ , అవిద్యాదిభేదే చ మానాభావాత్ , ఎకస్మాదేవాజ్ఞానాద్విచిత్రశక్తితో విశ్వధీసమ్భవే తద్భేదే గౌరవాన్న సోఽస్తీత్యర్థః ।
ఎకస్యానేకధా భానం నావిద్యయాపి దృష్టమిత్యాశఙ్క్య వివర్తానుగుణం దృష్టాన్తమాహ —
మాయావీతి ।
‘నాన్యోఽతోఽస్తి’ ఇత్యాదిశ్రుతేరవధారణార్థమాహ —
నేతి ।
శారీరకార్థసఙ్క్షేపసమాప్తావితిశబ్దః ।
శ్రుతిసామర్థ్యాదతిరిక్తజీవాభావేఽపి సూత్రసామర్థ్యాదన్యో జీవోఽస్తీత్యశఙ్క్యాహ —
యత్త్వితి ।
ఆదిశబ్దేన ‘నేతరోఽనుపపత్తేః’ ఇతి గృహ్యతే ।
సంసారిణో జీవాద్భేదోక్త్యా యావదీశ్వరస్యాసంసారిత్వం నోచ్యతే తావదభేదవ్యపదేశేఽపి జీవస్యాసంసారిత్వం న సిధ్యతీత్యాపాతికం భేదం సూత్రకారోఽనువదతీత్యాహ —
తత్రేతి ।
తత్ర తత్ర శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు ప్రమితం పరమాత్మరూపనూద్య తతో విపరీతం ప్రాతీతికం జీవరూపం తత్ర కల్పితమితి సోదాహరణమాహ —
నిత్యేతి ।
కథం తర్హి తస్య నిరసనమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదాత్మేతి ।
వాక్యాని తత్త్వమసీత్యాదీని । జీవబ్రహ్మణోశ్చైతన్యావిశేషాత్తదాకారేణాకారాన్తరేణ వా భేదాయోగో న్యాయ్యః । ‘నేహ నానా’ ఇత్యాదయో ద్వైతవాదనిషేధాః ।
పరస్య జీవాదన్యత్వే తస్యాపి తతోఽన్యత్వం స్యాదిశఙ్క్యాహ —
జీవస్యేతి ।
అధిష్ఠానస్యారోప్యాదన్యత్వేఽపి న తస్యాధిష్ఠానాదన్యతేత్యర్థః ।
కథం తర్హి తస్య పరస్మాదన్యత్వం, తత్రాహ —
కిన్త్వితి ।
అనువాదస్య ప్రమిత్యపేక్షాం ప్రత్యాహ —
అవిద్యేతి ।
అపూర్వత్వాభావాచ్చ తస్యాప్రతిపాద్యతేత్యాహ —
లోకేతి ।
జీవభేదస్యాప్రామాణికత్వే కుతో నిరధికారాణాం విధీనాం ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యానువాదఫలమాహ —
ఎవం హీతి ।
నను జీవబ్రహ్మణోరైక్యం న క్వాపి సూత్రకారో ముఖతో వదతి కిన్తు సర్వత్ర భేదమేవాతో నైక్యమిష్టం, తత్రాహ —
ప్రతిపాద్యన్త్వితి ।
ఆదిపదం ‘ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తీ’ త్యాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
‘విద్వాన్యజేత’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా కర్మస్వాత్మవిదోఽధికారాత్కర్తృత్వాదేర్వాస్తవత్వే కుతో జీవస్య బ్రహ్మైక్యం తదైక్యే వా కుతో విధివిరోధో నేత్యాశఙ్క్య విశిష్టస్యాముఖ్యాత్మత్వాత్తద్విదశ్చ కర్మాధికారాన్ముఖ్యాత్మవిద్యావతస్తత్త్యాగాధికారాన్న కాణ్డయోర్విరోధోఽస్తీత్యుక్తం స్మారయతి —
వర్ణితశ్చేతి ॥ ౧౯ ॥
జీవానువాదేన బ్రహ్మతావిధానే విరోధాభావాత్ప్రాజాపత్యే వాక్యే జీవస్యాప్రతిపాద్యత్వాన్న తదవష్టమ్భేన దహరవాక్యే జీవాశఙ్కేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం దహరవాక్యశేషస్య గతిమాహ —
అన్యార్థశ్చేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యాశఙ్కామాహ —
అథేతి ।
వాక్యభేదప్రసఙ్గం హేతూకృత్యోక్తమ్ —
న జీవేతి ।
ప్రకృతో విశేషో దహరాకాశస్తస్యాపి నాయముపదేశస్తస్యాజీవత్వాదిత్యాహ —
నేతి ।
ఉత్తరత్వేన సూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
అన్యార్థత్వమేవాకాఙ్క్షాద్వారా స్ఫోరయతి —
కిం తర్హీతి ।
సమ్ప్రసాదపదే జీవవాదిని శ్రుతే నేశ్వరపరత్వం వాక్యస్యేత్యాక్షిపతి —
కథమితి ।
వ్యాఖ్యయా వాక్యస్య పరస్మిన్నేవ తాత్పర్యమాహ —
సమ్ప్రసాదేతి ।
తాదాత్మ్యవిషయత్వం సమ్బన్ధవిషయత్వం చోభయరూపత్వం దేహద్వయవిషయత్వం వా ।
యత్తు జీవస్య నాపహతపాప్మత్వాదితి, తత్రాహ —
యదీతి ।
జీవపరామర్శస్య గతిముక్త్వా దహరశ్రుతేః శఙ్కాద్వారా గతిమాహ —
అల్పేతి ॥ ౨౦ ॥
శఙ్కాభాగం విభజతే —
యదపీతి ।
తస్య పరమమహత్త్వాదిత్యర్థః ।
జీవేఽపి కథమల్పా శ్రుతిర్మహత్త్వావిశేషాత్ , తత్రాహ —
జీవస్యేతి ।
తదుక్తమిత్యేతద్వ్యాచష్టే —
ఉక్తో హీతి ।
తమేవ స్మారయతి —
పరమేతి ।
కుత్రేదం సమాధానముక్తం, తత్రాహ —
అర్భకేతి ।
తథాపి పరస్య పరమమహతో నాస్తి దహరత్వమిత్యత్ర కిమాయాతం, తత్రాహ —
స ఎవేతి ।
తదుక్తమిత్యస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
శ్రుత్యేతి ।
తదేవం శ్రుతిలిఙ్గాభ్యాం దహరవాక్యం ధ్యేయే పరస్మిన్నన్వితం, ప్రాజాపత్యవాక్యం తు జ్ఞేయే పరస్మిన్నన్వితమితి స్థితమ్ ॥ ౨౧ ॥
‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ ఇత్యాదివాక్యార్థవిచారప్రసఙ్గాత్ ‘తచ్ఛుభ్రం జ్యోతిషాం జ్యోతిః’ ఇతి వాక్యోక్తపరఞ్జ్యోతిష్ట్వాసాధకం న తత్రేత్యాదివాక్యం విమృశతి —
అనుకృతేరితి ।
ఆథర్వణవాక్యమాదత్తే —
న తత్రేతి ।
సూర్యస్యానాభాసకత్వేఽపి రాత్రావివ చన్ద్రాదేర్భాసకత్వం, నేత్యాహ —
నేతి ।
విద్యుతామపి ఫల్గుత్వమనుభవసిద్ధమితి మత్వోక్తమ్ —
నేమా ఇతి ।
కైముతికన్యాయమాహ —
కుత ఇతి ।
ఇతశ్చ సూర్యాదేర్న బ్రహ్మణి భాసకత్వమిత్యాహ —
తమేవేతి ।
అనుగమనవదనుభానం స్వగతభానకృతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్యేతి ।
ఉక్తే వాక్యే విషయంం నిష్కృష్య సప్తమ్యాః సతి విషయే చ సాధారణ్యహేతోః సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
పూర్వత్రాత్మశ్రుత్యాద్యవిరోధాదాకాశశబ్దస్య రూఢిత్యాగేనేశ్వరే వృత్తిరుక్తా, తథేహాపి సతిసప్తమ్యాం యోగ్యానుపలబ్ధివిరోధాన్న భాతీత్యస్య వర్తమానార్థతాత్యాగాద్యస్మిన్సతి సూర్యో న భాస్యతి స తేజోధాతురుపాస్యత్వేనోచ్యత ఇతి పూర్వపక్షమాహ —
తేజ ఇతి ।
ఉక్తాథర్వాణశ్రుతేర్నిర్విశేషే జ్ఞేయే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే తేజోధాతోర్ధ్యానం, సిద్ధాన్తే నిర్విశేషబ్రహ్మధీరితి ఫలభేదః ।
సప్తమ్యా విషయేఽపి సమ్భవాదధ్యాహారస్యాయుక్తత్వాన్న తేజోధాతురితి శఙ్కతే —
కుత ఇతి ।
విషయసప్తమ్యా ణిజధ్యాహారాదితరత్ర లిఙ్గానుగ్రహాత్తేజోధాతురేవాయమిత్యాహ —
తేజోధాతూనామితి ।
కుతోఽస్య తేజోధాతోర్లిఙ్గతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తేజఃస్వభావకమితి ।
ప్రసిద్ధిమనురుధ్య దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
యస్మిన్సతి యన్న భాతి తత్తమనుభాతీతి విరుద్ధమితి కుతః సతిసప్తమీత్యాశఙ్క్యాహ —
అనుభానమితి ।
తమనుభాతీతి తదపేక్షయా నికృష్టప్రకాశత్వమిష్టమిత్యర్థః ।
అనుభానస్యావిరోధిత్వాత్ప్రాగుక్తలిఙ్గాచ్చ కస్యచిత్తేజోధాతోరుపాస్యతాత్రాభీష్టేత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞామధ్యాహరతి —
ఎవమితి ।
లిఙ్గసిద్ధం తేజోధాతుం త్యక్త్వా కుతోఽయం నియమః స్యాదితి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయ వ్యాకరోతి —
అనుకృతేరితి ।
కిం తదనుకరణం, తదాహ —
యదేతదితి ।
తేజసామనుభానం కథం ప్రాజ్ఞం జ్ఞాపయతీత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరే తస్య భారూపత్వావధారణాదిత్యాహ —
భారూప ఇతి ।
తేజోన్తరే మానాభావాచ్చ న తదిహ గ్రాహ్యమిత్యనుభానస్యాన్యథాసిద్ధిం నిరాహ —
నత్వితి ।
న చేదమేవ వాక్యం తత్ర మానమన్యపరస్య మానాన్తరవిరోధే దేవతాధికరణన్యాయానవతారాదితి భావః ।
విరోధాచ్చానుభానం పరపక్షే న స్యాదిత్యాహ —
సమత్వాచ్చేతి ।
నను సూర్యాదయశ్చాక్షుషం తేజోఽపేక్ష్య భాసన్తే, చక్షుష్మతస్తద్భానాత్ , తత్రాహ —
యమితి ।
చక్షుషోఽనుద్భూతప్రకాశత్వాజ్జన్యజ్ఞానవిషయత్వే సూర్యాదేర్న సజాతీయాపేక్షేతి భావః ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
నహీతి ।
పూర్వవాదినోక్తమనుభాషతే —
యదపీతి ।
గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతీతి సమానస్వభావకేష్వనుకారాదనుభానాత్తేజసాం సూర్యాదీనాం సతి యస్మిన్భానం నిషిధ్యతే సోఽపి కశ్చిత్తేజోధాతురిత్యనువాదార్థః ।
అనుకారః స్వభావసామ్యమపేక్షతే, క్రియాసామ్యం వా । నాద్య ఇత్యాహ —
నాయమితి ।
ద్వితీయమఙ్గీకుర్వన్నాహ —
భౌమం వేతి ।
అగ్న్యయఃపిణ్డయోర్దహనక్రియాభేదాభావేఽపి ద్రవ్యభేదేన క్రియాభేదం కల్పయిత్వా క్రియాసామ్యమ్ । వాయురజసోస్తు నియతదిగ్దేశగమనమస్త్యేవ । ప్రకృతేఽపి సూర్యాదేర్బ్రహ్మణశ్చ తుల్యం భానమితి భావః ।
హేతోరసూత్రానుసారిత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
అనుకృతేరితీతి ।
సూత్రస్య ద్వితీయం పదం హేత్వన్తరత్వేనావతారయతి —
తస్య చేతి ।
చతుర్థపాదోపాత్తం హేత్వన్తరం స్ఫోరయతి —
తస్యేతి ।
కథమేతావతా తస్య ప్రాజ్ఞత్వంం, తత్రాహ —
తదితి ।
స్వపక్షే మానముక్త్వా పరపక్షే తదభావమాహ —
తేజోన్తరేణేతి ।
న కేవలం మానాభావః, తద్విరోధశ్చేత్యాహ —
విరుద్ధం చేతి ।
ప్రకృతసూర్యాదివిషయతయా సర్వశబ్దో వ్యాఖ్యాతః । సమ్ప్రతి తస్యాః సఙ్కుచద్వృత్తిత్వం మత్వా వ్యాఖ్యాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
కుతో బ్రహ్మజ్యోతిర్గతవికారాతిరేకేణ తత్సత్తామాత్రాయత్తం సర్వభానం, తత్రాహ —
యథేతి ।
ప్రకరణాదపి బ్రహ్మైవాత్ర గ్రాహ్యమిత్యాహ —
నేతి ।
సర్వనామ్నా ప్రకృతపరామర్శేఽపి కుతో బ్రహ్మ గృహ్యతే తత్రాహ —
ప్రకృతం చేతి ।
ప్రకృతమపి బ్రహ్మ వ్యవహితత్వాన్నేహ సమ్బన్ధార్హమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అనన్తరం చేతి ।
హిరణ్మయో జ్యోతిర్మయోఽన్నమయాద్యపేక్షయా పరశ్చాయం కోశో యమానన్దమయమాచక్షతే, తత్ర ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి యత్ప్‌రతిష్ఠాభూతం బ్రహ్మ తత్ప్రతిష్ఠితం, తచ్చ విరజమాగన్తుకమలవికలం, నిష్కలం నిరవయవం, శుభ్రం నైసర్గికదోషరహితమ్ । జ్యోతిషాం సూర్యాదీనాం జ్యోతిరవభాసకమ్ । తచ్చ విదుషామనుభవసిద్ధమిత్యర్థః ।
ఉదాహరణమపేక్ష్యావ్యవహితం బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । సంప్రత్యపేక్షితానపేక్షితాభిధానయోరపేక్షితాభిధానం న్యాయ్యమాకాఙ్క్షాపూరకత్వేన దృష్టార్థత్వాదితి వివక్షిత్వోక్తమ్ —
కథమిత ।
స్పష్టబ్రహ్మవాదిపూర్వమన్త్రాకాఙ్క్షాపూరకత్వాదుత్తరోఽపి మన్త్రో బ్రహ్మపర ఇత్యర్థః ।
సతిసప్తమీమాదాయోక్తమనుభాషతే —
యదపీతి ।
సూర్యాద్యభిభావకే తేజోధాతౌ ప్రామాణికే తస్యేహ గ్రహో న వేతి చిన్తా ।
తద్భావే మానాభావాన్న సోఽస్తీత్యాహ —
తత్రేతి ।
నను బ్రహ్మణి ప్రామాణికేఽపి తస్మిన్సతి సూర్యాదయో న భాన్తి తస్య సదాభావాత్తేషాం సదాభానాభావప్రసఙ్గాత్ , తత్రాహ —
బ్రహ్మణీతి ।
తత్రేతి న సతిసప్తమీ కిన్తు విషయసప్తమీ । తతో బ్రహ్మణి విషయే సూర్యాదయో న భాన్తి బ్రహ్మైవ తేషు ప్రకాశకత్వేన భవతీత్యర్థః । యద్వా సతిసప్తమీం గృహీత్వా తేజోన్తరోక్తౌ న భాతీతి వర్తమానాపదేశే మానాన్తరవిరోధాన్న భాస్యతీతి లక్షణాయాం శ్రుతత్యాగేనాశ్రుతస్వీకారే గౌరవాత్తదత్యాగేనాధ్యాహారే లాఘవాన్న భాసయతీతి ణిజర్థమధ్యాహృత్య సూర్యాద్యభాస్యం బ్రహ్మైవ తద్భాసకమిహాభీష్టమితి భావః ।
యస్మాద్ధటాదిరుపలభ్యతే తదపి బ్రహ్మణోపలభ్యతే చేద్బ్రహ్మాపి కేనచిదన్యేనోపలభ్యేతావిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మ త్వితి ।
యేనోపలభ్యత్వేన సూర్యాదయస్తస్మిన్బ్రహ్మణి విషయే భాయుస్తథా బ్రహ్మ నాన్యేనోపలభ్యతే స్వయఞ్జ్యోతిఃస్వరూపత్వాదన్యకృతోపలమ్భానపేక్షణాదిత్యక్షరయోజనా ।
తదుపపాదయతి —
బ్రహ్మ హీతి ।
స్వప్రకాశస్య ప్రకాశ్యత్వాదర్శనాదశేషప్రకాశకం బ్రహ్మ నాన్యప్రకాశ్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వేన సర్వభాసకత్వే మానమాహ —
ఆత్మనేతి ।
తస్యాన్యానవభాస్యత్వేఽపి శ్రుతిమాహ —
అగృహ్య ఇతి ॥ ౨౨ ॥
ణిజధ్యాహారేణ బ్రహ్మణః సూర్యాద్యవిషయత్వే శ్రుత్యుక్తే స్మృతిమాహ —
అపీతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి —
అపి చేతి ।
తత్రాగ్రాహ్యత్వే స్మృతిమాహ —
న తదితి ।
గ్రాహకత్వేఽపి తామాహ —
యదాదిత్యేతి ।
తదేవం ‘న తత్ర’ ఇత్యాదివాక్యం జ్యోతిషాం జ్యోతిషి జ్ఞేయే పరస్మిన్నన్వితమితి ॥ ౨౩ ॥
పరస్య జ్యోతిష్ట్వోక్తే జ్యోతిరివేత్యుపమీయమానపురుషస్య తతోఽర్థాన్తరత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
శబ్దాదితి ।
కాఠకవాక్యం పఠతి —
అఙ్గుష్ఠేతి ।
స్వాభావికం పరిచ్ఛేదం వారయతి —
పురుష ఇతి ।
పూర్ణత్వాత్సర్వత్రోపలబ్ధేర్నాఙ్గుష్ఠమాత్రతేత్యాశఙ్క్య విశేషవ్యక్తిస్థానద్వారా తద్యోగమాహ —
మధ్య ఇతి ।
ఆత్మని దేహే మధ్యే హృదయసద్మనీత్యర్థః ।
తస్యైవ పరాత్మత్వవాదివాక్యాన్తరమాహ —
తథేతి ।
అధూమకం జ్యోతిరకలుషితమేకరూపం ప్రకాశమాత్రం యథా దృష్టం తథాయమపి కూటస్థప్రకాశధాతురిత్యాహ —
జ్యోతిరితి ।
జ్యోతిఃపరత్వాదధూమకమితి లిఙ్గవ్యత్యయః ।
శోధితత్వమర్థస్య తదర్థతామాహ —
ఈశాన ఇతి ।
భూతభవ్యగ్రహణం భవతోఽపి ప్రదర్శనార్థమ్ । కాలత్రయపరిచ్ఛేద్యస్య నియన్తేతి యావత్ ।
అద్వితీయత్వమాహ —
స ఎవేతి ।
వర్తమానే కాలే స ఎవాస్తి, శ్వో భవిష్యత్యపి కాలే స ఎవ భవితా, అతీతేఽపి కాలే స ఎవాసీత్ ।
యన్నచికేతసా పృష్టమ్ ‘అన్యత్ర ధర్మాత్ ‘ ఇత్యాదినా, తదేతదేవేత్యాహ —
ఎతదితి ।
విషయమనూద్య పరిమాణోక్తేరీశానశబ్దాచ్చ సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
పూర్వత్రానుభానాదినా విషయసప్తమ్యా ణిజధ్యాహారేణ సూర్యాదేరగోచరో బ్రహ్మేత్యుక్తం, తథేహాపి పరిమాణలిఙ్గాజ్జీవమాదాయేశానోఽస్మీతి చేతో ధారయేదితి విధ్యధ్యాహారేణోపాస్తిపరం వాక్యమితి పూర్వపక్షయిత —
తత్రేతి ।
పఠితకాఠకశ్రుతేర్నిర్విశేషేప్రత్యగ్బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే జీవస్యోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే తస్యైవ పరాత్మతయా ధీరితి ఫలభేదః ।
పరస్యోపాసనాయై క్వచిత్పరిమాణోక్తావపి వస్తుపరత్వేన త్వదిష్టే వాక్యే తదయోగాజ్జీవగ్రహోఽత్రేతి మత్వోక్తమ్ —
పరిమాణేతి ।
శ్రుతేరేవ లిఙ్గాద్బలీయస్త్వాదీశానశ్రుత్యా పరమాత్మావగతౌ కుతో జీవశఙ్కేత్యాశఙ్క్య పరమాత్మని పరిమాణోక్తేరత్యన్తబాధాజ్జీవే కతిపయేశితృత్వాదీశానత్వసిద్ధేర్గౌణీ శ్రుతిరిత్యాశయేనాహ —
నహీతి ।
జీవస్యాపి విభుత్వాదుక్తపరిమాణాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
విజ్ఞానేతి ।
కయాచిదితి హృదయకమలకోశస్య జీవోపలబ్ధిస్థానస్యాఙ్గుష్ఠమాత్రతయేత్యర్థః ।
కిఞ్చ యథా సతి విషయే చ సాధారణీ సప్తమీ ‘న తద్భాసయతే’ ఇతి స్మృత్యా విషయే వ్యవస్థాపితా, తథా పరిమాణమపి జైవమైశ్వరం వేతి సంశయే సతి ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రం నిశ్చకర్ష’ ఇతి స్మృత్యా నిశ్చయసిద్ధిరిత్యాహ —
స్మృతేశ్చేతి ।
మరణానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
తత్రాపి వరమాత్మైవ ప్రతిపాద్యోఽస్తు, నేత్యాహ —
నహీతి ।
‘ప్రభవతి సంయమనే మమాపి విష్ణుః’ ఇతి యమస్య తదధీనత్వస్మృతేరిత్యర్థః ।
స్మృతేః సంసారివిషయత్వం నిగమయతి —
తేనేతి ।
నిశ్చితార్థస్మృత్యా సన్దిగ్ధార్థశ్రుతేరపి జీవార్థతైవేత్యాహ —
స ఇతి ।
వాక్యస్య జీవగామిత్వే స్థితే తస్యేశానోఽస్మీతి ధ్యానం ఫలతీత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
జీవే లిఙ్గసిద్ధే నియమాసిద్ధిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
శ్రుతిలిఙ్గయోః శ్రుతిర్బలీయసీతి మత్వా హేతుమాహ —
శబ్దాదితి ।
జీవేఽపి కతిపయేశితృత్వాదవిరుద్ధా శ్రుతిరిత్యుక్తం, తన్న, భూతభవ్యస్యేత్యవిశేషశ్రుతేరిత్యాహ —
నహీతి ।
ప్రకరణమపీశ్వరవిషయమిత్యాహ —
ఎతదితి ।
ఉక్తమర్థం వాక్యయోజనయా స్పష్టయతి —
ఎతద్వా ఇతి ।
జీవస్యైవ పృష్టత్వేన ప్రకృతత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
పృష్టం చేతి ।
ఉపహితే తు జీవే కాలత్రయాపరిచ్ఛేద్యత్వం కార్యకారణాస్పృష్టత్వం చ దుర్యోజమితి భావః ।
సూత్రే శబ్దాదితి వాక్యోక్తేస్తస్య లిఙ్గాద్దుర్బలత్వాద్బలవతో లిఙ్గాజ్జీవోక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
శబ్దాదితి ।
శ్రుతిలిఙ్గవిరోధే శ్రుతిరేవ బాధికా న లిఙ్గమితి మర్యాదాం వక్తుం సూత్రభాష్యయోరేవకారః ॥ ౨౪ ॥
సిద్ధాన్తే పరస్య విభుత్వాదఙ్గుష్ఠమాత్రత్వమయుక్తమిత్యుత్తరసూత్రవ్యావర్త్యమాహ —
కథమితి ।
సూత్రమవతారయతి —
అత్రేతి ।
తదవయవం వ్యాచష్టే —
సర్వేతి ।
తుశబ్దసూచితం దృష్టాన్తమాహ —
ఆకాశస్యేతి ।
కరః సకనిష్ఠికోఽరత్నిః ।
కిమితి హృద్యవస్థానాదఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం పరస్య గౌణమిష్టం, తత్రాహ —
న హీతి ।
తర్హి పరిమాణముఖ్యత్వాయ జీవ ఎవ గృహ్యతాం, నేత్యాహ —
న చేతి ।
ముఖ్యసమ్భవే గౌణముఖ్యయోర్ముఖ్యే సంప్రత్యయో ముఖ్యాసమ్భవశ్చాత్రోక్తస్తేన గౌణం పరిమాణమిత్యర్థః ।
సూత్రావయవవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ —
నన్వితి ।
తదుత్తరత్వేన తం పాతయతి —
అత ఇతి ।
స్వర్గకామాదివాక్యే స్వర్గాదికామిన ఎవావిశేషేణాధికారిత్వం న మనుష్యస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
శాస్త్రమితి ।
మనుష్యశబ్దస్త్రైవర్ణికవిషయః । తేషాం శాస్త్రాధికారే హేతుమాహ —
శక్తత్వాదితి ।
తేన తిరశ్చాం దేవతానామృషీణాం చాధికారో వారితః । తిర్యఞ్చో వేదార్థజ్ఞానాదిసామగ్ర్యభావాద్వ్యక్తమశక్తాః । దేవానాం స్వదేవత్యే కర్మణ్యాత్మోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగాయోగాదశక్తిః । ఋషీణామార్షేయవరణాదౌ తదభావాత్ ।
స్థావరాణాం ముముక్షూణాం చ కర్మణ్యధికారం నివర్తయతి —
అర్థిత్వాదితి ।
ముముక్షోః శుద్ధ్యర్థం నిత్యేష్వధికారేఽపి కామ్యేషు తదభావః ।
శూద్రాధికారం వారయతి —
అపర్యుదస్తత్వాదితి ।
తే హి ‘శూద్రో యజ్ఞేఽనవక్లృప్తః’ ఇతి పర్యుదాసాన్న వైదికే కర్మణ్యధికారిణః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
ఉపనయనాదీతి ।
న హి శూద్రాణామేకజాతిత్వస్మృతేరుపనయనం, తదభావే కుతోఽధ్యయనం, తస్య తదఙ్గత్వాత్ , అధ్యయనాభావే కుతస్తదర్థేఽధికారః ।
అత్ర చాపేక్షితన్యాయస్య షష్ఠేఽధ్యాయే సిద్ధత్వాన్నేహ తదర్థం యత్యత ఇత్యాహ —
ఇతి వర్ణితమితి ।
ఫలార్థే కర్మణి తిర్యగాదేరపి సుఖకామస్యాధికారః స స్వర్గకామశ్రుతేరవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాఙ్గశ్రుత్యర్థవత్త్వాయ సమర్థవిషయతయా తిర్యగాదేస్తదభావేన స్వర్గకామపదం సఙ్కోచ్య మనుష్యాధికారత్వే స్థితే చాతుర్వర్ణ్యమధికరోతి శాస్త్రమితి ప్రాపయ్య ‘వసన్తే బ్రాహ్మణోఽగ్నీనాదధీత గ్రీష్మే రాజన్యః శరది వైశ్యః’ ఇతి త్రయాణామేవాగ్నిసమ్బన్ధశ్రవణాత్తేషామేవాధికార ఇతి ప్రతిష్ఠాపితమిత్యర్థః ।
మనుష్యాణామపి కథముచ్చావచావయవానాం నియతపరిమాణం హృదయం, తత్రాహ —
మనుష్యాణాం చేతి ।
అస్మదాదిదేహస్యాపి పరిమాణమనియతం దృష్టం, తత్రాహ —
ఔచిత్యేనేతి ।
దేహస్య నియతపరిమాణత్వేఽపి హృదయస్య కిమాయాతం, తదాహ —
నియతేతి ।
పరస్మిన్పరిమాణోక్తేర్యోగముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
అఙ్గుష్ఠమాత్రపురుషస్య జీవత్వేఽపి వాక్యస్య పరార్థతేతి వక్తుముక్తమనువదతి —
యదపీతి ।
పరమాత్మపరే వాక్యేఽనూద్యమానజీవస్థమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం ప్రతిపాద్యమానపరాత్మధర్మవిరోధాద్బాధ్యం, ప్రతిపాద్యస్య తాత్పర్యవిషయత్వాదిత్యాహ —
తదితి ।
పరమాత్మపరే వాక్యే తస్యైవ వక్తవ్యత్వే కుతో జీవోక్తిరిత్యాశఙ్క్య వాక్యప్రవృత్తేర్వౌరూప్యమాహ —
ద్విరూపేతి ।
కథం ప్రకృతే వాక్యప్రవృత్తిః, తత్రాహ —
తదత్రేతి ।
న హి పరైక్యం జీవస్యోక్తిం వినా శక్యం వక్తుమితి తదుక్తిరిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షాదివిరోధే కిముత్తరం, తత్రాహ —
ఎతమితి ।
విరుద్ధాంశత్యాగేనావిరుద్ధాంశలక్షణయైక్యే వాక్యార్థే న విరోధధీరిత్యర్థః । యతోఽన్తరాత్మా పురుషత్వాత్పూర్ణోఽపి జనానాం హృదయే సదా సన్నివిష్టస్తతోఽఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇతి త్వమర్థానువాదః ।
తస్యాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం తదనుసారిశ్రుత్యా చ శోధ్యత్వమాహ —
తమితి ।
శరీరం స్థూలం సూక్షమం చ । ప్రవృహేత్పృథక్కుర్యాత్ । ధైర్యేణ శమాదినేతి యావత్ ।
తం చ వివిక్తమాత్మానం విశుద్ధమమృతం బ్రహ్మైవ జానీయాదిత్యాహ —
తమితి ।
తదేవం కాఠకవాక్యం ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి జ్ఞాతవ్యే సమన్వితమితి ॥ ౨౫ ॥
మనుష్యాధికారత్వాదిత్యుక్తేరమనుష్యాణాం దేవాదీనామనధికారమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
తదుపర్యపీతి ।
నిర్గుణవిద్యాహేతువేదాన్తవిచారాదిషు దేవాదీనామధికారోఽస్తి న వేతి సామర్థ్యాద్యసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సన్దేహే శాస్త్రసాఙ్గత్యేఽపి లక్షణాసఙ్గతేయం చిన్తేత్యశఙ్క్య ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిమాహ —
అఙ్గుష్ఠేతి ।
అత్ర చాధికారనిరూపణద్వారా మన్త్రార్థవాదాదీనాం ప్రాప్తివిరోధయోరసతోర్దేవతావిగ్రహాదావన్వయోక్తేరధ్యాయసఙ్గతిః । మన్త్రాదిప్రామాణ్యే న్యాయసామ్యాదుపసదనాదిగిరామధికార్యాదిసమర్పకాణాం శ్రుతేఽర్థే ప్రామాణ్యాత్తత్త్వమాదివచసోఽపి బ్రహ్మైక్యే పర్యవసానమితి శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయపాదసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే మన్త్రాద్యప్రామాణ్యాదుపగమనాదిగిరామపి స్వార్థే తదయోగాత్తత్త్వమాదేరపి నైక్యనిష్ఠతేతి ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే తత్తత్ప్రామాణ్యస్య తత్తదర్థే సమ్భవాత్తత్త్వమస్యాదేరపి సమ్భవత్యైక్యనిష్ఠతేతి ఫలమ్ । యద్వా దేవతాదీనామనధికారన్యాయేన క్రమముక్తిఫలోపాస్తిషు భోగద్వారా మోక్షకామమనుష్యప్రవృత్తిరప్యనియతేతి పూర్వపక్షే ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే దేవాద్యధికారవిచారస్య దేవాదిప్రవృత్త్యఙ్గత్వాభావేఽపి యథోక్తోపాస్తిషు మనుష్యప్రవృత్త్యర్థం సాక్షాన్మోక్షఫలనిర్గుణవిద్యాయాం తేషామపి ప్రవృత్తిరితి ప్రయోజనమ్ ।
తత్రాదౌ సిద్ధాన్తమేవ దర్శయన్మనుష్యాధికారత్వం శాస్త్రస్యాయోగవ్యవచ్ఛేదాదన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాద్వేతి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకరోతి —
బాఢమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి —
నత్వితి ।
నియమాభావం సూత్రాక్షరవ్యాఖ్యయా విశదయతి —
తేషామితి ।
బ్రహ్మవిద్యాతదఙ్గవిధయో దేవాదీన్నాధికుర్వన్తి, వైదికవిధిత్వాత్ , అగ్నిహోత్రాదివిధివదితి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
అనుమానమగ్రే దూష్యమ్ ।
ఆదౌ హేతుముత్థాప్య వ్యాచష్టే —
సమ్భవాదితి ।
నను దేవతాదీనాం వివిధభోగభాజామవైరాగ్యాన్న మోక్షేఽర్థిత్వం, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
వైషయికసుఖస్యానిత్యత్వపారతన్త్ర్యాదిదోషదృష్ట్యా తత్ర వైరాగ్యసిద్ధౌ పరమపురుషార్థతయా మోక్షేఽర్థిత్వం, మహాధియాం తేషాముదేష్యతీత్యర్థః ।
చతుర్థ్యన్తశబ్దాతిరిక్తదేవతాభావాత్తస్యాశ్చ విగ్రహాయోగాన్న జ్ఞానహేత్వనుష్ఠానశక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
తయోః సతోరపి శూద్రవదనధికారం శఙ్కిత్వోక్తమ్ —
న చేతి ।
త్రైవర్ణికానామేవోపనయనాద్దేవాదీనాం తదభావే వైదికశక్త్యభావాన్నాధికార ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
తర్హి తదభావాదఙ్గినోఽధ్యయనస్యాభావే కుతో వేదార్థేఽధికారః, తత్రాహ —
తేషాం చేతి ।
జన్మమరణవ్యవధానేఽపి భూతప్రేతాదిషు స్మృతిదర్శనాన్న తదస్మృతిరితి భావః ।
తథాపి పూర్వోక్తానుమానే జాగ్రతి కుతో దేవాదయో బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియేరన్నిత్యాశఙ్క్య కాలాతీతత్వమాహ —
అపి చేతి ।
బ్రహ్మచర్యాదీత్యాదిపదేనోపగమనశుశ్రూషాది గృహ్యతే । ద్వితీయమాదిపదం సనత్కుమారనారదసంవాదాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
న కేవలం లిఙ్గవిరోధాదేవ కాలాతీతత్వం కితుం ‘తద్యో యో దేవానామ్ ‘ ఇత్యాదివాక్యవిరోధాదపీతి మత్వాహ —
యదపీతి ।
దేవానాం కర్మసు నాధికారః, దేవతాన్తరాణాముద్దేశ్యానామభావాత్తదనుష్ఠానాశక్తేరితి సూత్రార్థః । ఋషీణామపి భృగ్వాదీనామార్షేయకర్మణి నాధికారః, భృగ్వాద్యన్తరాభావాత్తద్యుక్తే కర్మణ్యశక్తేరితి సూత్రాన్తరార్థః ।
అధికారహేత్వసత్త్వం జ్ఞానేఽపి తుల్యం తేషామితి కుతో వాక్యార్థధీరిత్యేతద్దూషయతి —
న తదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
నహీతి ।
సాధకబాధకసత్త్వాసత్త్వఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
నను దేవాదీనామధికారే కథమఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిః, న హి తేషాం మహాదేహానాం హృదయమఙ్గుష్ఠమాత్రం, తత్రాహ —
దేవాదీతి ।
సాధారణీ ఖల్వఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిస్తత్ర తత్ర తత్తదఙ్గుష్ఠపరిమితహృదయాపేక్షయా నిర్వక్ష్యతీత్యర్థః ॥ ౨౬ ॥
మన్త్రాదిప్రామాణ్యేన విగ్రహాదిమత్త్వం గృహీత్వా దేవతాదీనామధికారో నిరూపితః । సమ్ప్రతి దేవతావిగ్రహాదిమన్త్రాదీనామన్యపరాణామవిరోధే ప్రామాణ్యాత్ప్రత్యక్షాదివిరోధమాశఙ్క్య పరిహర్తుం సూత్రచతుష్టయే స్థితే ప్రథమం కర్మణి విరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి —
విరోధ ఇతి ।
మానాన్తరవిరుద్ధేఽర్థే మన్త్రాదీనామన్యపరాణామప్రామాణ్యాద్విగ్రహవద్దేవతాదివిషయాణాం తేషాముపచరితార్థతయా శబ్దోపహితోఽర్థస్తదుపహితో వా శబ్దో దేవాదిరిత్యచేతనత్వాత్తస్య నాధికారసిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయ శఙ్కాం విభజతే —
స్యాదేతదితి ।
అభ్యుపగమ్యతామిన్ద్రాదీనామధ్వర్యుప్రభృతివదధ్వరే స్వరూపసన్నిధానేనాఙ్గత్వం, తత్రాహ —
తదా చేతి ।
కథం విరోధప్రసక్తిః, తత్రాహ —
నహీతి ।
దర్శనాభావముక్త్వా యుక్త్యభావమాహ —
న చేతి ।
ఇన్ద్రాదీనాం స్వరూపసన్నిధిద్వారా యాగాఙ్గత్వాయోగే హేతుమాహ —
బహుష్వితి ।
ఉద్దిశ్య త్యాగత్వాద్యాగస్య న విరోధోఽస్తీత్యాహ —
నాయమితి ।
విరోధమఙ్గీకృత్యాపి పరిహర్తుం ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాదాయ వ్యాఖ్యాతి —
కస్మాదితి ।
ఎకస్య యుగపదనేకత్వాపత్తిర్విరుద్ధేత్యాహ —
కథమితి ।
ప్రామాణికత్వేన విరోధం సమాధత్తే —
దర్శనాదితి ।
తత్ర శ్రౌతం దర్శనమాహ —
తథాహీతి ।
వైశ్వదేవస్య నివిది కతి దేవాః శస్యమానా ఇతి శాకల్యేన పృష్టే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ —
త్రయశ్చేతి ।
శస్యమానదేవతాసఙ్ఖ్యావాచిమన్త్రపదం నివిదుచ్యతే ।
షడధికత్రిశతాధికత్రిసహస్రం దేవా ఇతి సఙ్ఖ్యానిర్ణయానన్తరం సఙ్ఖ్యేయప్రశ్నే వసవోఽష్టావేకాదశ రుద్రా ద్వాదశాదిత్యాః ప్రజాపతిరిన్ద్రశ్చేతి త్రయస్త్రింశద్దేవేషు పూర్వేషామన్తర్భావో దర్శిత ఇత్యాహ —
కతమ ఇతి ।
అన్తర్భావశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
ఎకైకస్యేతి ।
తేఽపి దేవాః షణ్ణామగ్నిపృథివీవాయ్వన్తరిక్షాదిత్యదివాం మహిమానః, తేఽపి త్రయాణాం లోకానాం, తే చ ద్వయోరన్నప్రాణయోః, తౌ చైకస్య ప్రాణస్యేతి ప్రాణస్య సర్వే మహిమాన ఇత్యేకస్యానేకరూపతాధీరిత్యాహ —
తథేతి ।
త్రయస్త్రింశతోఽపి దేవానామితి సమ్బన్ధః ।
శ్రౌతం దర్శనముక్త్వా స్మార్తం దర్శనమాహ —
తథేతి ।
బలం యోగమాహాత్మ్యమ్ ।
తేషామర్థక్రియామాహ —
తైశ్చేతి ।
తేషాం భోగాయతనత్వమాహ —
ప్రాప్నుయాదితి ।
పరలోకహితత్వమాహ —
కైశ్చిదితి ।
తత్పారవశ్యం పుంసో నిరస్యతి —
సఙ్క్షిపేచ్చేతి ।
యోగినామనేకరూపప్రతిపత్తావపి దేవానాం కిం జాతం, తదాహ —
ప్రాప్తేతి ।
‘అణిమా లఘిమా చైవ మహిమా ప్రాప్తిరీశితా । ప్రాకామ్యం చ వశిత్వం చ యత్రకామావసాయితా ॥ ‘ ఇత్యష్టైశ్వర్యాణి ।
అపిశబ్దసూచితమర్థమాహ —
కిమ్వితి ।
ఆజానసిద్ధానాం జన్మనైవ ప్రాప్తాతిశయానామిత్యర్థః ।
తథాపి ప్రకృతే కిం జాతం తదాహ —
అనేకేతి ।
శ్రుతిస్మృతిభ్యాం యుక్తివిరోధే సమాహితేఽపి ప్రతీతివిరోధస్య కః సమాధిః, తత్రాహ —
పరైశ్చేతి ।
ఆదిశబ్దేన పరదృష్టిప్రతిబన్ధో గృహ్యతే । ఉక్తన్యాయాద్యుజ్యతే దేవాదీనాం విగ్రహవత్త్వోపగమేన విద్యాస్వధికార ఇతి శేషః ।
సన్నిహితస్యైవాఙ్గతేతి న నియమోఽసన్నిహితస్యాపి యుగపదనేకత్ర కర్మణ్యఙ్గభావప్రతిపత్తిరఙ్గభావగమనం తస్య దర్శనాదిత్యర్థాన్తరమాహ —
అనేకేతి ।
తదేవ స్పష్టయితుం వ్యతిరేకం సోదాహరణమాహ —
క్వచిదితి ।
సంప్రత్యభీష్టాఙ్గత్వార్థమన్వయం సదృష్టాన్తమాచష్టే —
క్వచిచ్చేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమర్థం ప్రకృతే యోజయతి —
తద్వదితి ।
అసన్నిధానేఽపి దేవతాయా విప్రకృష్టానేకార్థదృష్టిశక్తేర్యుగపదనేకత్రాఙ్గతా సిద్ధేత్యర్థః ।
కర్మణ్యవిరోధముపసంహరతి —
ఇతి విగ్రహేతి ॥ ౨౭ ॥
తత్రావిరోధేఽపి దేవతాదీనాం విగ్రహవత్త్వే శబ్దే ప్రామాణ్యవిరోధమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ —
శబ్ద ఇతి చేదితి ।
శఙ్కాం విభజతే —
మా నామేతి ।
శబ్దస్యాకృత్యర్థత్వాత్తత్ర విరోధో నేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
గోత్వాదివద్వస్వాదిషు పూర్వాపరాపరామర్శాదుపాధేరపి పాచకత్వాదివదదృష్టేరాకాశాదిశబ్దవద్వ్యక్తివచనో వస్వాదిశబ్ద ఇతి మత్వాహ —
ఔత్పత్తికం హీతి ।
అస్మాభిరపి తథైవ తదిష్టమితి న తస్య విరోధోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇదానీం త్వితి ।
వ్యక్తీనామనిత్యత్వాత్తత్సమ్బన్ధస్యాపి సఙ్కేతవదనిత్యతయా పున్ధీకృతత్వాన్మానాన్తరాపేక్షపున్ధీప్రభవశబ్దార్థసమ్బన్ధాధీనవాక్యార్థధియోఽపి మానాన్తరాపేక్షత్వాద్వేదస్యామానత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
పరిహారస్థం నఞర్థమాహ —
నాయమితి ।
కర్మణ్యవిరోధం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే —
కస్మాదితి ।
తథా చ దేవాదిజగద్ధేతుత్వేన శబ్దస్య నిత్యత్వాత్తదనిత్యత్వకృతో దోషో నాస్తీతి శేషః ।
పూర్వాపరవిరోధం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
శబ్దస్య నిమిత్తత్వాద్బ్రహ్మణశ్చోపాదానత్వాదుభయప్రభవత్వం జగతో యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అపి చేతి ।
ఆకృతేః శబ్దార్థతయా విరోధసమాధిరిత్యశఙ్క్యాహ —
యావతేతి ।
మానాభావాన్న వసుత్వాదిజాతిరస్తి తద్వ్యక్తీనాం జనిమత్త్వాదనిత్యతేతి నావిరోధ ఇత్యర్థః ।
వ్యక్తీనామనిత్యత్వేఽపి వాచకశబ్దనిత్యతయా సుకరో విరోధసమాధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
జగతః శబ్దప్రభవత్వముపేత్య విరోధముక్త్వా శబ్దస్యార్థోత్పత్త్యుత్తరకాలత్వాదర్థస్య తతో జన్మాయోగాత్తదేవ నాస్తీత్యాహ —
ప్రసిద్ధం హీతి ।
విరోధం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
వస్వాదిశబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యత్వం దృష్టాన్తేన వదన్నుత్తరమాహ —
నేతి ।
తత్రాపి వ్యక్తేరనిత్యత్వాన్న సమ్బన్ధనిత్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
న హీతి ।
వ్యక్తిభిరభేదాజ్జాతిరపి జాతేత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ద్రవ్యేతి ।
అభేదవద్భేదస్యాపి భావాన్నిత్యమనేకసమవేతం సామాన్యమితి చ స్థితేరితి హిశబ్దార్థః ।
ఆకృతీనాముత్పత్త్యభావేఽపి కుతః సమ్బన్ధనిత్యతా, తత్రాహ —
ఆకృతిభిశ్చేతి ।
తాస్త్వాకృతిద్వారా లక్షణయా శాబ్ద్యో భవన్తీతి భావః ।
దృష్టాన్తముపసంహరతి —
వ్యక్తిష్వితి ।
గవాదిశబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యత్వేఽపి ప్రకృతే కిమిత్యాశఙ్క్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
ఉక్తో దేవాదిష్వాకృత్యభావః సాధకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆకృతీతి ।
అనేకత్ర సాకల్యేన వర్తమానా జాతిరిత్యఙ్గీకారాదిన్ద్రాదీనాం మన్త్రాదిసిద్ధవిగ్రహాదిపఞ్చకవతాం పూర్వాపరవ్యక్త్యనుగతా జాతిరనుగతధీవేద్యా న విరుధ్యతే । వస్వాదిశబ్దా జాతివాచినో బహుషు ప్రయుజ్యమానాఖణ్డశబ్దత్వాత్పటాదిశబ్దవదితి చానుమానాదిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రాదిశబ్దానాముపాధినిమిత్తత్వం పక్షాన్తరమాహ —
స్థానేతి ।
ఔపాధికత్వపక్షే శబ్దార్థమనూద్యావాన్తరలయేఽపి విరోధాభావమాహ —
తతశ్చేతి ।
యత్తు పూర్వాపరవిరోధ ఇతి, తత్రాహ —
న చేతి ।
తర్హి కథం ‘అతః ప్రభవాత్’ ఇత్యుక్తం, తత్రాహ —
కథమితి ।
ఉక్తేఽర్థే మానం పృష్ట్వోత్తరపదమవతారయతి —
కథమిత్యాదినా ।
నన్వైన్ద్రియకం ప్రత్యక్షం జగతః శాబ్దప్రభవత్వే నాస్తి, తత్రాహ —
ప్రత్యక్షమితి ।
తత్రాపి శ్రుతౌ ప్రత్యక్షశబ్దే హేతుమాహ —
ప్రామాణ్యమితి ।
తథాపి తత్రానుమానం కథం ప్రమాణం, తత్రాహ —
అనుమానమితి ।
తత్రాపి ప్రవృత్తినిమిత్తమాహ —
ప్రామాణ్యమితి ।
అవ్యభిచారిలిఙ్గోత్థత్వాదనుమానస్య స్వతఃప్రామాణ్యేఽప్యుత్పత్తౌ సాపేక్షత్వమాత్రసామ్యాదనుమానశబ్దః స్మృతావితి భావః ।
పఞ్చమ్యాభీష్టమర్థమాహ —
తే హీతి ।
తత్ర శ్రుతిమాహ —
ఎత ఇతి ।
‘ఎతే అసృగ్రమిన్దవస్తిరః పవిత్రమాశవః । విశ్వాన్యభిసౌభగా’ ఇత్యేతన్మన్త్రస్థపదైః స్మృత్వా దేవాదీన్బ్రహ్మా ససర్జ । తత్ర సన్నిహితవాచకైతచ్ఛబ్దో దేవానాం కరణేష్వనుగ్రాహకత్వేన సన్నిహితానాం స్మారకః । అసృగ్రుధిరం తత్ప్రధానదేహరమణాన్మనుష్యాణామసృగ్రశబ్దః స్మారకః । ఇన్దుమణ్డలమధ్యస్థపితృణామిన్దుశబ్దః స్మారకః । పవిత్రం సోమం స్వాన్తస్తిరఃకుర్వతాం గ్రహాణాం తిరఃపవిత్రశబ్దః స్మారకః । ఋచోఽశ్నువతాం స్తోత్రాణాం గీతిరూపాణామాశవః శబ్దః స్మారకః । స్తోత్రానన్తరం ప్రయోగం విశతాం శస్త్రాణాం విశ్వశబ్దః స్మారకః । వ్యాపివస్తువాచ్యభిశబ్దసంయుక్తః సౌభగేతి శబ్దః సౌభాగ్యవాచకః, తేనాభిసౌభగేతి నిరతిశయసౌభాగ్యార్థః శబ్దోఽన్యాసాం ప్రజానాం స్మారకః । తథా చ తత్తత్పదేన తత్తద్దేవాదీన్స్మృత్వా ప్రజాపతిః సృష్టవానితి శబ్దపూర్వికా సృష్టిః శ్రౌతీత్యర్థః ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ —
తథేతి ।
స ప్రజాపతిర్మనసా సహ వాచం మిథునభావమభవదభావయత్ । త్రయీప్రకాశితాం సృష్టిం మనసాలోచితవానిత్యర్థః । ‘స భూరితి వ్యాహరత్స భూమిమసృజత’ ఇత్యాదివాక్యమాదిశబ్దార్థః । తత్ర తత్రేత్యామ్నాయప్రదేశోక్తిః ।
తత్ర స్మృతిమాహ —
స్మృతీతి ।
రూపసర్గాత్ప్రాథమ్యమాదావిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రదాయాతిరేకేణాప్రాప్తిర్దివ్యత్వమ్ ।
అస్త్వేవం శబ్దసృష్టిస్తథాపి కథం తత్పూర్వార్థసృష్టిః, తత్రాహ —
యత ఇతి ।
ఉత్సృష్టత్వోక్త్యా పౌరుషేయత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
ఉత్సర్గోఽపీతి ।
సమ్ప్రదాయో గురుశిష్యపరమ్పరాధ్యయనమ్ ।
ఉత్సృష్టిరేవ కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
అనాదీతి ।
కర్మణాం ప్రవర్తనం సతామనుష్ఠాపనముక్తమ్ । సర్వేషామిత్యత్ర కర్మణాం సృష్టిరేవోక్తేతి భేదః । సంస్థాశబ్దో రూపభేదగ్రాహీ ।
అస్మదాదిషు పటాద్యుత్పత్తేః శబ్దపూర్వకత్వప్రాత్యక్ష్యాజ్జగతోఽపి సృష్టేస్తత్పూర్వకత్వమనుమేయమితి ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామిత్యత్రార్థాన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
కల్పకాలీనా సృష్టిః శబ్దపూర్వికా, సృష్టిత్వాత్ , ఇదానీన్తనసృష్టివత్ । విమతః శబ్దార్థసమ్బన్ధవ్యవహారః తథావిధసమ్బన్ధానుస్మృతిపూర్వకః, అభిధానాభిధేయసమ్బన్ధవ్యవహారత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యాహ —
తథేతి ।
ప్రత్యక్షాదిసిద్ధేఽర్థే తైత్తిరీయశ్రుతిమాహ —
తథా చేతి ।
‘స భువ ఇతి వ్యాహరత్సోఽన్తరిక్షమసృజత’ ఇత్యాదిరాదిశబ్దార్థః ।
ఉక్తశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
భూరాదీతి ।
యదుక్తం జగతః శబ్దప్రభవత్వం తదాక్షిపతి —
కిమాత్మకమితి ।
వర్ణాతిరిక్తం శబ్దముపేత్య తతో వా జగదుత్పత్తిరిష్టా వర్ణేభ్యో వా । నాాద్యః, వర్ణాతిరిక్తే వాచకే శబ్దే మానాభావాత్ । నేతరః, వర్ణానాముత్పన్నప్రధ్వంసినాం జగద్ధేతుత్వాసిద్ధేరిత్యర్థః ।
తత్ర వైయాకరణో వక్ష్యమాణం మానం మత్వాద్యం పక్షమాలమ్బతే —
స్ఫోటమితి ।
స్ఫుట్యతే వ్యజ్యతే వర్ణైరితి స్ఫోటోఽర్థవ్యఞ్జకః శబ్దస్తమర్థసృష్టౌ హేతుమభిప్రేత్యేదముక్తం తస్య నిత్యత్వాత్కారణత్వసమ్భవాదిత్యర్థః ।
వర్ణానామేవ ప్రత్యభిజ్ఞయా నిత్యానాం జగద్ధేతుత్వసిద్ధౌ న స్ఫోటకల్పనేత్యాశఙ్క్య ప్రత్యభిజ్ఞాయా జాతిగామిత్వాన్మైవమిత్యాహ —
వర్ణేతి ।
హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
ఉత్పన్నేతి ।
తదపి న సంమతమిత్యశఙ్క్య పురుషవిశేషానుమాపకత్వేన తత్సంమతిం సాధయతి —
తథాహీతి ।
వర్ణేష్వన్యథాత్వధియో ధ్వన్యుపాధికత్వేన మిథ్యాత్వాన్న తదనిత్యత్వసాధకతేత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
వర్ణానాముత్పత్తిమత్త్వాత్ప్రభవత్త్వం జగతో నేత్యుక్త్వా తేషామవాచకత్వాదపి తథేతి వక్తుమర్థప్రత్యాయకత్వం ప్రత్యాచష్టే —
న చేతి ।
కిమేకైకస్మాద్వర్ణాదర్థధీరుత సముదాయాదితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి —
నహీతి ।
ఎకైకోక్తావర్థధియోఽదృష్టేర్వర్ణాన్తరోక్తివైయర్థ్యాచ్చేత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
తేషాముచ్చారణస్య క్రమవత్త్వాద్యోగ్యానుపలబ్ధేరభావాధిగమాన్న తద్ధీరిత్యర్థః ।
వర్ణానాం స్వరూపతోఽసాహిత్యేఽపి సంస్కారద్వారా సాహిత్యమాగ్నేయాదివదిత్యాహ —
పూర్వేతి ।
అజ్ఞాతో జ్ఞాతో వా సోఽర్థధీహేతురితి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ —
తన్నేతి ।
ఉచ్చరితస్య బధిరేణాగృహీతస్యాప్యగృహీతసఙ్గతేరప్రత్యాయకత్వాదిత్యర్థః ।
జ్ఞాతస్య జ్ఞాపకత్వే దృష్టాన్తః —
ధూమాదివదితి ।
ద్వితీయేఽధ్యక్షేణానుమానేన వా తద్ధీరితి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి —
న చేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే —
కార్యేతి ।
అర్థధీః, స్మరణం వా కార్యమ్ । నాద్యః, సంస్కారావగతేరర్థధీస్తతశ్చ సేత్యన్యోన్యాశ్రయణాదిత్యాహ —
నేతి ।
యది ద్వితీయః, తత్రాహ —
సంస్కారేతి ।
స్మరణస్యాపీతి సమ్బన్ధః । క్రమభావిస్మరణానుమితసంస్కారాణామపి క్రమభావేనాసాహిత్యాన్న తత్సహితాన్త్యవర్ణధీరిత్యర్థః ।
వర్ణానాం వాచకత్వాయోగే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
నను వర్ణానామర్థప్రత్యాయకత్వాసిద్ధావర్థధీదృష్ట్యా తద్ధేతుత్వేన వా స్ఫోటో గమ్యతే మానాన్తరాద్వా । నాద్యః, తదవగతేరర్థధీః, తయా చ సేత్యన్యోన్యాశ్రయణాత్ । న చ సత్తామాత్రేణ స్ఫోటోఽర్థధీహేతుః, సదా తదాపాతాత్ । న ద్వితీయః, తదనుపలబ్ధేః । తత్రాహ —
స చేతి ।
స చైకప్రత్యయవిషయతయా ప్రత్యవభాసత ఇతి సమ్బన్ధః ।
వర్ణాన్వయవ్యతిరేకనియమాదర్థధియో వర్ణా ఎవ శబ్ద ఇత్యాశఙ్క్య తేషాం స్ఫోటవ్యఞ్చకత్వేనాన్యథాసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ —
ఎకైకేతి ।
ఎకైకవర్ణప్రత్యయైరాహితం సంస్కారాఖ్యం బీజం యస్మిన్ప్రత్యయిని చిత్తే తస్మిన్నితి యావత్ । న చాన్త్యవర్ణానర్థక్యం, తద్ధీజన్యాతిశయవత్త్వాచ్చిత్తస్యేత్యాహ —
అన్త్యేతి ।
యథా నానాదర్శనసంస్కారపరిపాకసచివే చేతసి రత్నతత్త్వం చకాస్తి తథా యథోక్తే చిత్తే వినా విచారం సహసైవైకోఽయం శబ్ద ఇతి ధీవిషయతయా స్ఫోటో భాతీత్యాహ —
ఎకేతి ।
అన్యోన్యాశ్రయమపాకర్తుం ఝటితీత్యుక్తమ్ ।
ఎకధియో వర్ణవిషయస్మృతిత్వాన్న స్ఫోటసాధకతేత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
అనేకేష్వేకత్వబుద్ధేర్భ్రమత్వాత్పదాదిధీగోచరః స్ఫోట ఎవేత్యర్థః ।
స్ఫోటస్యాప్యుత్పన్నప్రధ్వంసిత్వాన్న జగద్ధేతుతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్య చేతి ।
పురుషభేదానుమాపకతయా ప్రత్యుచ్చారణం భిన్నత్వాత్కుతోఽస్య నిత్యత్వం, తత్రాహ —
భేదేతి ।
స్ఫోటవాదముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆచార్యసమ్ప్రదాయోక్తిపూర్వకం సిద్ధాన్తమాహ —
వర్ణా ఇతి ।
గౌరిత్యుక్తే గకారౌకారవిసర్జనీయాతిరిక్తస్య స్వతన్త్రస్య పరన్త్రస్య వా శ్రౌత్రేణాగ్రహణాదుపవర్షాచార్యో వర్ణానామేవ తు శబ్దత్వం పశ్యతీత్యర్థః ।
తేషాం క్షణికత్వాన్న జగద్ధేతుతేత్యుక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞయా స్థాయిత్వసిద్ధేర్న క్షణికతేత్యాహ —
తన్నేతి ।
ప్రయత్నానన్తరీయకతయా వర్ణానాం భేదసిద్ధేరన్యథాసిద్ధా ప్రత్యభిజ్ఞేత్యాహ —
సాదృశ్యాదితి ।
కిం క్వచిద్వ్యభిచారదృష్టేరేవం బాధదృష్టేర్వా । నాద్యః, సర్వత్ర సంశయప్రసఙ్గాత్ । జ్వాలాదౌ తు ప్రభావైతత్యాదికార్యానుపపత్త్యా తథాత్వాదిహ తదభావాదిత్యాహ —
నేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ —
ప్రత్యభిజ్ఞానస్యేతి ।
గవాదౌ జాతిప్రత్యభిజ్ఞాదృష్టేరిహాపి తథేతి శఙ్కతే —
ప్రత్యభిజ్ఞానమితి ।
యత్ర జాతిప్రత్యభిజ్ఞా తత్ర వ్యక్తిభేదో దృష్టః । ప్రకృతే తదభావాన్న జాతివిషయతేత్యాహ —
న వ్యక్తీతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యదిహీతి ।
యుక్తితో వ్యక్తివిషయా ప్రత్యభిజ్ఞేత్యుక్త్వా ప్రతీతితోఽపి తథేత్యాహ —
వర్ణేతి ।
హిశబ్దసూచితమనుభవమభినయతి —
ద్విరితి ।
దహనతుహినవద్విరుద్ధధర్మవత్త్వాద్ధర్మిభేదజః స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
భేదప్రత్యయేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞాయా నిరపేక్షస్వరూపవిషయత్వేన ప్రాబల్యాత్తస్య చ సాపేక్షభేదవిషయత్వేన దౌర్బల్యాదేకస్యామాకాశవ్యక్తౌ కుమ్భాకాశః కూపాకాశ ఇతివద్వ్యఞ్జకవాయుసంయోగవిభాగవైచిత్ర్యాద్వర్ణేషు వైచిత్ర్యధీర్న స్వత ఇత్యాహ —
అత్రేతి ।
కల్పనాగౌరవాచ్చ వర్ణేషు స్వతో వైచిత్ర్యం నాస్తీత్యాహ —
అపి చేతి ।
భేదధీహేతోస్త్వయాపి కల్ప్యత్వాత్తుల్యా కల్పనేత్యాశఙ్క్య జాతికల్పనా తవాధికేత్యాహ —
తాస్వితి ।
కథం తర్హి భేదాభేదధియావిత్యాశఙ్క్యాహ —
తద్వరం వర్ణేతి ।
నాయమౌపాధికో భ్రమో బాధకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎష ఇతి ।
ఎకత్వనానాత్వయోరేకత్ర వాస్తవత్వోపపత్తౌ కిమితి బాధ్యబాధకత్వం, తత్రాహ —
కథం హీతి ।
ఎకస్య యుగపదనేకరూపత్వానుపపత్తిసహకృతమేకత్వప్రత్యభిజ్ఞానం భేదధియో బాధకమేవేత్యర్థః ।
కణ్ఠాదిదేశైః సహ కోష్ఠనిష్ఠస్య వాయోః సన్నియోగవిభాగయోర్వ్యఞ్జకత్వముపేత్య వర్ణేషు భేదధీర్న స్వరూపకృతేతి పరమతముక్త్వా స్వమతమాహ —
అథవేతి ।
అత్ర ప్రశ్నపూర్వకం వర్ణేభ్యో ధ్వనిం నిష్కర్షతి —
కః పునరిత్యాదినా ।
అవతరతి స ధ్వనిరితి శేషః । వర్ణాతిరిక్తశబ్దో ధ్వనిరిత్యర్థః ।
స ఎవ ప్రత్యాసన్నస్య పుంసో వర్ణేషు స్వధర్మానారోపయతీత్యాహ —
ప్రత్యాసీదతశ్చేతి ।
వర్ణేషూదాత్తాదివత్షడ్జత్వాదిరపి స్వాభావికః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
వర్ణానామేవావ్యక్తానాం ధ్వనిత్వే కుతో భేదధీస్తేషు తత్కృతేత్యాశఙ్క్యాహ —
వర్ణానామితి ।
ధ్వనేశ్చ సానునాసికత్వాదిభేదవతస్తదభావాత్తేభ్యోఽర్థాన్తరత్వాత్తత్కృతా తేషు భేదధీర్యుక్తేత్యర్థః । ఎతేన తస్య జాతిత్వమపి ప్రత్యుక్తమ్ ।
వాయుసంయోగవిభాగయోర్వ్యఞ్జకత్వం హిత్వా కిమితి ధ్వనీనాం తదుపగతం, తత్రాహ —
ఎవం చేతి ।
పక్షాన్తరేఽపి తుల్యమేషాం సాలమ్బనత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇతరథేతి ।
అస్తు కల్పనా కా హానిః, తత్రాహ —
సంయోగేతి ।
అప్రత్యక్షత్వమశ్రావణత్వమ్ । పూర్వత్రాపరితోషే హేతూక్తిసమాప్తావితిశబ్దః ।
అపరితోషహేతుసత్త్వే ప్రథమపక్షాయోగం ఫలమాహ —
అత ఇతి ।
వర్ణమాత్రస్యాప్రత్యభిజ్ఞానాదుదాత్తాదిమత్తయైవ తద్భానాత్తదారోపకల్పనానుపపత్తేర్ద్వితీయోఽపి పక్షో నేత్యశఙ్క్యాహ —
అపి చేతి ।
విరుద్ధధర్మత్వాదగ్నిజ్వాలాదివద్భేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
తదేవోదాహరణేన స్ఫోరయతి —
నహీతి ।
ఖణ్డముణ్డాద్యుపరక్తతయా ప్రత్యభిజ్ఞాయమానగోత్వవదుదాత్తాదిమత్త్వేన భాతానామపి వర్ణానాం న తాత్త్వికం నానాత్వమితి భావః ।
ప్రత్యభిజ్ఞయా స్థాయిత్వం వర్ణానాముక్త్వా తేషామేవ వాచకత్వం వక్తుం స్ఫోటం విఘటయతి —
వర్ణేభ్యశ్చేతి ।
కల్పనామమృష్యన్నాహ —
నేతి ।
కథం తర్హి తద్ధీః, తత్రాహ —
ప్రత్యక్షమితి ।
తథా స్ఫోటావగతిం స్కుటయతి —
ఎకైకేతి ।
వర్ణేషు వ్యఞ్జకేషు దృష్టేషు తద్వ్యఙ్గ్యతయా స్ఫోటో వినైవ సమ్ప్రయోగం చకాస్తీత్యాహ —
ఝటితీతి ।
యః ఖల్వాకారో యస్యాం బుద్ధౌ స్ఫురతి స తదాలమ్బనమ్ ।
న చాత్ర కశ్చిదాకారో వర్ణాతిరిక్తో భాతి । తేనాస్యా వర్ణగామిత్వాన్నాతిరిక్తే స్ఫోటే మానతేత్యాహ —
నాస్యా ఇతి ।
వర్ణగామిత్వమస్యాస్తద్భానోత్తరత్వాదసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎకైకేతి ।
సర్వవర్ణవిషయత్వే తదితరస్ఫోటవిషయత్వే చ తుల్యే న పక్షపాతహేతురితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
పక్షపాతే హేతుమాహ —
యత ఇతి ।
గౌరితిబుద్ధౌ గకారాదివర్ణానామేవానువృత్తావపి కుతోఽస్యాస్తదాలమ్బనత్వం, స్ఫోటవ్యఞ్జకత్వేనాపి తదనువృత్తియోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యదీతి ।
న ఖల్వస్యాం బుద్ధౌ విషయభూతస్ఫోటవ్యఞ్జకతయా వర్ణానువృత్తిర్వహ్నిబుద్ధావివ ధూమస్య లక్ష్యబుద్ధౌ లక్షణస్య భానాసిద్ధేరితి భావః ।
నన్వస్యా బుద్ధేః స్ఫోటావిషయత్వే న వర్ణవిషయత్వమపి, తేషాం ప్రాగేవ ప్రత్యేకం దృష్టతయా ప్రకృతబుద్ధ్యనపేక్షత్వాత్ , తత్రాహ —
తస్మాదితి ।
అనేకేష్వేకత్వబుద్ధేర్భ్రమత్వముక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
అనేకస్య నిరుపాధికైకబుద్ధ్యవిషయత్వేఽపి సోపాధికతయా తద్విషయత్వం స్యాదిత్యాహ —
తదితి ।
తత్రైకదేశసమ్బన్ధాదినిబన్ధనా ధీః, ఇహ తు కిఙ్కృతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యా త్వితి ।
న చైకార్థధీహేతుత్వే సత్యేకపదత్వం తస్మింశ్చ తద్ధీహేతుత్వమిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమ్ , అర్థజ్ఞానాత్పూర్వం, కేషాఞ్చిద్వర్ణానామేకస్మృత్యారూఢానామేకార్థధీహేతుత్వాదేకపదత్వనిశ్చయాత్ । న చానేకసంస్కారాణాం నైకస్మృతిహేతుత్వమ్ । కుశకాశాదిష్వనేకసంస్కారజన్యైకస్మృతిదర్శనాత్ । క్రమవద్వర్ణసంస్కారాణాం స్థాయిత్వాదన్త్యవర్ణదృష్ట్యనన్తరం సాహిత్యాత్తేషాం సర్వవర్ణవిషయైకస్మృతిహేతుత్వసిద్ధేరితి భావః ।
వర్ణానామేకస్మృత్యారోహిణామేకపదత్వే పదవిశేషసిద్ధౌ క్రమాపేక్షా న స్యాదిత్యాహ —
అత్రేతి ।
తదపేక్షాభావే హేతుః —
త ఎవేతి ।
దృష్టాన్తేన ప్రత్యాహ —
అత్రేతి ।
క్రమానురోధినాం వర్ణానాం పదధీవిషయత్వే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
కథమేతేషాం వర్ణానామేతావతామేతత్క్రమకాణామేతత్పదత్వమిత్యాదివిశేషధీః, తత్రాహ —
వృద్ధేతి ।
వ్యుత్పత్తిదశా వృద్ధవ్యవహారః । క్రమాదీత్యాదిశబ్దేన సఙ్ఖ్యా గృహ్యతే । స్వవ్యవహారో మధ్యమవృద్ధస్య ప్రవృత్త్యవస్థా । తాదృశత్వం వ్యుత్పత్తిదశాదృష్టక్రమాద్యనుగృహీతత్వమ్ । తం తమర్థం గృహీతసమ్బన్ధప్రతియోగినమితి యావత్ ।
‘యావన్తో యాదృశా యే చ యదర్థప్రతిపాదకాః । వర్ణాః ప్రజ్ఞాతసామర్థ్యాస్తే తథైవావబోధకాః ॥ ‘ ఇతి న్యాయేనాహ —
ఇతి వర్ణేతి ।
స్ఫోటవాదినస్తు యద్దృష్టం వర్ణానామర్థబోధకత్వం తస్య హానిరదృష్టస్య స్ఫోటస్య కల్పనా, సా చ గౌరవదుష్టేత్యాహ —
స్ఫోటేతి ।
కిఞ్చ యేన హేతునా వర్ణానామర్థవ్యఞ్జకత్వం నిరస్తం తేనైవ తేషాం న స్ఫోటవ్యఞ్జకత్వమపి । యది కథఞ్చిదమీ స్ఫోటం భాసయేయుస్తర్హి తథైవార్థమితి యుక్తం లాఘవాదిత్యాహ —
వర్ణాశ్చేతి ।
స్ఫోటపక్షం ప్రతిక్షిపతా వర్ణపక్షః సమర్థితః ।
సమ్ప్రతి వర్ణానామనిత్యత్వేఽపి గోత్వాదిజాత్యభేదేనైవ సఙ్గతిధీరనాదివ్యవహారశ్చేతి ప్రౌఢిమారూఢః సన్నాహ —
అథాపీతి ।
అర్థప్రతిపాదనప్రక్రియా ‘వర్ణేభ్యశ్చార్థప్రతీతేః సమ్భవాత్’ ఇత్యాద్యా ।
వర్ణానాం నిత్యత్వవాచకత్వయోః సిద్ధౌ ఫలితమాహ —
తతశ్చేతి ॥ ౨౮ ॥
జగతః శబ్దజత్వముక్తముపజీవ్య శబ్దనిత్యత్వమాహ —
అత ఎవేతి ।
పూర్వమీమాంసాయామేవ వేదనిత్యత్వస్య సిద్ధత్వాదిహ తన్నిత్యత్వసాధనమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్య సూత్రతాత్పర్యమాహ —
కర్తురితి ।
పూర్వతన్త్రసిద్ధమేవ వేదనిత్యత్వంం దేవాదిజగదుత్పత్తౌ వాచకశబ్దస్యాపి తద్భావాదయుక్తమితి శఙ్కితే శబ్దాదేవ నిత్యాకృతిమతస్తజ్జన్మేతి సమాహితమ్ । ఎవం వేదోఽవాన్తరప్రలయస్థాయీ, జగద్ధేతుత్వాత్ , ఈశ్వరవదిత్యనుమానేన దృఢీకర్తుమిదం సూత్రమిత్యర్థః ।
తత్తాత్పర్యముక్త్వాక్షరాణి వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
అనుమానసిద్ధేఽర్థే శ్రుతిమనుకూలయతి —
తథా చేతి ।
యజ్ఞేన పుణ్యేన కర్మణా వాచో వేదస్య పదవీయం మార్గయోగ్యతాం గ్రహణయోగ్యతామాయన్నాప్తవన్తః, తతస్తాం వాచమృషిషు ప్రవిష్టాం విద్యమానామన్వవిన్దన్ననులబ్ధవన్తో యాజ్ఞికా ఇతి యావత్ ।
తస్య తాత్పర్యమాహ —
స్థితామితి ।
అనువిన్నామనులబ్ధామిత్యేతత్ ।
తత్రైవ స్మృతిమాహ —
వేదేతి ।
వేదాన్కర్మజ్ఞానార్థాన్మన్త్రబ్రహ్మణవాదాన్ । సేతిహాసానితిహాసశబ్దితనానార్థవాదోపేతాన్ప్రసిద్ధేతిహాససహితాన్వా తేషామప్యవాన్తరప్రలయే సత్త్వాత్ । పూర్వమవాన్తరసర్గాదావిత్యర్థః ।
తపసాపి న తల్లాభోఽధ్యాపకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అనుజ్ఞాతా ఇతి ॥ ౨౯ ॥
మహాప్రలయే జాతేరపి సత్త్వాసిద్ధేః శబ్దార్థసమ్బన్ధానిత్యత్వమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ —
సమానేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —
అథాపీతి ।
అవాన్తరలయే శబ్దార్థసమ్బన్ధానిత్యత్వాభావేఽపీతి యావత్ ।
తత్ర విరోధసమాధిముక్తమఙ్గీకరోతి —
యదీతి ।
అభిధాతృశబ్దేనాధ్యాపకాధ్యేతారావుక్తౌ । అభిధానాభిధేయవ్యవహారావిచ్ఛేదే సమ్బన్ధనిత్యత్వమధ్యాపకాధ్యేతృపరమ్పరావిచ్ఛేదే చ వేదనిత్యతేత్యవిరోధ ఇత్యర్థః ।
మహాప్రలయే తు నావిరోధ ఇత్యాహ —
యదా త్వితి ।
జగతో నిరన్వయనాశేఽత్యన్తాపూర్వస్య చోత్పత్తౌ సమ్బన్ధనిత్యత్వాద్యసిద్ధిః, సమ్బన్ధినోరభావే తదభావాత్ , అధ్యాపకాద్యభావే వాశ్రయాభావాత్ , బ్రహ్మణశ్చ కేవలస్యాతదాశ్రయత్వాత్ । అతో మహాప్రలయే విరోధతాదవస్థ్యమిత్యర్థః ।
తం పరిహర్తుం సూత్రం పాతయతి —
తత్రేతి ।
తదిదం వ్యాకుర్వన్ననాదిత్వం సంసారస్య ప్రతిజానీతే —
తదాపీతి ।
మహాప్రలయమహాసర్గాఙ్గీకారేఽపీతి యావత్ ।
తత్ర వక్ష్యమాణన్యాయం హేతూకరోతి —
ప్రతిపాదయిష్యతీతి ।
తస్యానాదిత్వేఽపి మహాప్రలయవ్యవధానాదస్మరణే వేదానాం కుతస్తదీయో వ్యవహారః, తత్రాహ —
అనాదౌ చేతి ।
న కశ్చిద్విరోధః, శబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యత్వాదేరితి శేషః । స్వాపే లయే చ ప్రాణమాత్రావశేషానవశేషాభ్యాం విశేషేఽపి కర్మవిక్షేపసంస్కారసహితావిద్యావశేషతాసామ్యాదనయోః సామ్యమ్ ।
కథం పునఃస్వాపే ప్రలయస్య ప్రబోధే చ ప్రభవస్య శ్రవణం, తదాహ —
స్వాపేతి ।
యదేత్యుపక్రమాదథశబ్దస్తదేత్యర్థః । ప్రాణః పరమాత్మా । సుషుప్తస్య పరస్మిన్నేకీభావావస్థా తదేత్యుక్తా । ఎనం ప్రకృతం ప్రాణం పరమాత్మానమన్తర్బహిరిన్ద్రియాణి సవిషయాణి స్వాపే పరమాత్మని లీనానీత్యర్థః ।
ప్రబోధే తస్మాదేవ జగతో జన్మోదాహరతి —
స ఇతి ।
స సుషుప్తః పురుషః । యథేత్యస్మాత్ప్రాగుపక్రమవశాత్తదేతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎతస్మాదాత్మన ఇత్యత్రాపాదానం ప్రాణః పరమాత్మైవ । సర్వే ప్రాణా వాగాదయస్తేభ్యోఽనన్తరం తదనుగ్రాహకా దేవా అగ్న్యాదయస్తదనన్తరం లోకాః శబ్దాదివిషయాః । కల్పితస్యాజ్ఞాతసత్త్వాభావాద్దృష్ట్యదృష్టిభ్యాముత్పత్తిలయావుక్తౌ ।
వ్యావహారికసత్త్వే త్వనాస్థాశ్రుతేరిత్యనుసన్ధానయోగాయోగాభ్యాం దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికవైషమ్యం శఙ్కతే —
స్యాదితి ।
సర్వేషాం యౌగపద్యేనాస్వాపాత్తదా ప్రబుద్ధేభ్యః సుప్తానాం పునర్వ్యవహారాగ్రహాత్కాలవిప్రకర్షస్య మరణస్య చ వాసనోచ్ఛేదినోఽభావాత్తత్ర స్మరణమ్ । ఇహ తు విమతో న జన్మాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానార్హః, జనిమృతివ్యయహితత్వాత్ , అస్మదాదివదిత్యనుమానాన్న స్మరణమ్ , అతో దృష్టాన్తే శబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యత్వాద్యవిరుద్ధం దార్ష్టాన్తికే నైవమిత్యర్థః ।
హిరణ్యగర్భాదీనామనుసన్ధానసిద్ధేర్న వైషమ్యమిత్యాహ —
నైష ఇతి ।
తేషామస్మదాదిసామ్యమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
యద్యపీతి ।
ఇతిశబ్దో యద్యపీత్యనేన సమ్బధ్యతే । తథాపి న ప్రాకృతవదితి వక్తవ్యమ్ ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేతి ।
ఆ మానుషాదా చ స్థాణోర్జ్ఞానాదిప్రతిబన్ధస్యోత్తరోత్తరముత్కర్షప్రతీతిం ప్రమాణయతి —
దృశ్యత ఇతి ।
ఆ మనుష్యాదా చ హిరణ్యగర్భాదుత్తరోత్తరజ్ఞానాద్యాధిక్యే మానమాహ —
ఇత్యేతదితి ।
‘హిరణ్యగర్భః సమవర్తత’ ఇత్యాదయః శ్రుతివాదాః । ‘జ్ఞానమప్రతిమం యస్య’ ఇత్యాదయః స్మృతివాదాః ।
తేషాముక్తేఽర్థే తాత్పర్యలిఙ్గమభ్యాసమాహ —
అసకృదితి ।
పూర్వకల్పీయేశ్వరాణాం కల్పాన్తరే ముక్తత్వాత్కథం వ్యవహితానుసన్ధానం, తత్రాహ —
తతశ్చేతి ।
పురుషవిశేషాణాం వ్యవహితానుసన్ధానయోగస్య స్థితత్వాదితి యావత్ ।
పురుషవిశేషానేవాహ —
అతీతేతి ।
ఈశ్వరాణాం తద్భావనాభాజాం యజమానానామిత్యర్థః । ప్రాదుర్భవతాం హిరణ్యగర్భాదిభావేనేతి శేషః ।
తేషాం వ్యవహితవ్యవహారానుసన్ధానే హేతుమాహ —
పరమేశ్వరేతి ।
హిరణ్యగర్భస్య పరానుగ్రహే మానమాహ —
తథా చేతి ।
విపూర్వో దధాతిః కరోత్యర్థః । పూర్వం కల్పాదౌ ప్రహిణోతి దదాతి । లటశ్చోభయత్రావివక్షా । ఆత్మాకారబుద్ధౌ ప్రకాశత ఇతి తథోక్తః । తత్త్వమస్యాదివాక్యోత్థధీవృత్తివ్యాప్యమిత్యేతత్ । శరణం ముక్త్యాలమ్వనమిత్యర్థః ।
న కేవలమేకస్యైవ ప్రతిభానం యేనావిశ్వాసః కిన్తు తత్తచ్ఛాఖాద్రష్టారోఽపి బహవః సన్తీత్యాహ —
స్మరన్తీతి ।
ఋగ్వేదో దశమణ్డలాత్మకో మణ్డలానాం దశతయమత్రాస్తీతి దాశతయ్యస్తత్ర భవా ఋచః ।
ఋగ్వేదాతిరిక్తేష్వపి వేదేషు కాణ్డసూక్తమన్త్రాదిదృశో బౌైధాయనాదిభిః స్మృతా ఇత్యాహ —
ప్రతీతి ।
ఎవమేవ మధుచ్ఛన్దః ప్రభృతివదేవేత్యర్థః ।
కిఞ్చర్ష్యాదిధీపూర్వమనుష్ఠానం దర్శయన్తీ శ్రుతిస్తాంస్తానృషీన్మన్త్రదృశో దర్శయతీత్యాహ —
శ్రుతిరితి ।
తత్ర తత్ర ప్రథమమృష్యాదిజ్ఞానం వినానుష్ఠానే దోషమాహ —
యో హేతి ।
ఆర్షేయమృషిసమ్బన్ధం, ఛన్దో గాయత్ర్యాది, దైవతమగ్న్యాది, బ్రాహ్మణం వినియోగో న విదితాన్యేతాని యస్య మన్త్రస్య తేన యాజయతి - యాగం కారయత్యధ్యాపయత్యధ్యయనం కారయతి, స్థాణుం స్థావరం, గర్తం నరకమ్ । ఋష్యాద్యజ్ఞానే దోషిత్వం తచ్ఛబ్దార్థః । భూతప్రేతాదీనాం జన్మాన్తరానుస్మరణదర్శనన్యాయానుగృహీతానామృష్యాదిషు స్మృత్యాదిప్రమితకల్పాన్తరీయవేదానుస్మరణసూచకశ్రౌతలిఙ్గానాం కల్పాన్తరవ్యవహారానుస్మరణసాధకత్వమ్ । న చ కాలవిప్రకర్షస్య జన్మనాశయోశ్చ సర్వసంస్కారోచ్ఛేదకత్వం, పూర్వాభ్యస్తస్మృత్యనుసన్ధానాజ్జాతమాత్రస్య హర్షాదిదృష్టేరిత్యర్థః ।
కల్పాన్తరానుసన్ధానేన వ్యవహారప్రవర్తనయోగాత్పూర్వకల్పతుల్యైవోత్తరకల్పప్రవృత్తిరిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి సృష్టినిమిత్తాదృష్టమహిమ్నాపి పూర్వసదృష్యేవోత్తరసృష్టిరిత్యాహ —
ప్రాణినాం చేతి ।
కథమేతావతా పూర్వసృష్టిసాదృశ్యముత్తరసృష్టేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
దృష్టేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వం దృష్టత్వమ్ । ఆగమమాత్రప్రతిపన్నత్వమానుశ్రవికత్వమ్ । విశిష్టసంస్థానపశ్వాదికామనయా కృతం కర్మ తాదృశం పశ్వాది భావయతీతి దృష్టవిషయరాగాద్యధీనకర్మఫలభూతసృష్టేః శ్లిష్టం పూర్వసృష్టిసాదృశ్యమిత్యర్థః ।
పూర్వోత్తరసృష్టిసాదృశ్యే మానమాహ —
స్మృతిశ్చేతి ।
తేషాం సృజ్యమానానాం ప్రాణినామితి నిర్ధారణే షష్ఠీ । తేషాం పౌనఃపున్యేన సృజ్యమానతయా సర్గస్య ప్రవాహాత్మనానాదిత్వం ద్యోత్యతే ।
పూర్వకృతకర్మపారవశ్యముత్తరసృష్టౌ కిమితి ప్రాణినామిత్యాశఙ్క్యాహ —
హింస్రేతి ।
వ్యవస్థయా ధర్మాధర్మసంస్కృతత్వం కథం తేషామిష్టం, తత్రాహ —
తస్మాదితి ।
సమ్ప్రతితనధర్మాదిరుచిదృష్ట్యా ప్రాచి భవేఽపి తత్తద్భావితత్వధీరిత్యర్థః ।
యత్తు నిర్లేపం ప్రలీయతే జగదితి, తత్రాహ —
ప్రలీయమానమితి ।
తతశ్చోపాసనశక్తినియమాదపి పూర్వసదృశ్యేవోత్తరసృష్టిరిత్యర్థః ।
కార్యస్య కారణమాత్రత్వాత్తన్నాశాన్నోత్తరసృష్టేః సాదృశ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
శక్తీతి ।
నిరన్వయనాశేన నవస్యోదయే దోషమాహ —
ఇతరథేతి ।
శక్తివైచిత్ర్యాద్విచిత్రసృష్టిమాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
అవిద్యాశక్తేరేకస్యాస్తత్తత్కార్యే శక్తిభేదకల్పనే గౌరవాదాత్మావిద్యైవ నః శక్తిరితి స్థితేరిత్యర్థః ।
పూర్వోత్తరసృష్టిసాదృశ్యే ఫలితమాహ —
తతశ్చేతి ।
విచ్ఛిద్య మహాప్రలయవ్యవధానేనాపీత్యర్థః । భూరాదిలోకప్రవాహా భోగభూమయః । దేవాదిప్రాణిసమూహో భోక్తృవర్గః । వర్ణాశ్రమాదివ్యస్థాస్తదీయధర్మాధర్మ ఇతి భేదః ।
దృష్టాన్తం స్పష్టయతి —
న హీతి ।
‘మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణి’ ఇతి స్మృతేః షష్ఠమిన్ద్రియం మనస్తస్య నాసాధారణో విషయః, సుఖాదేరపి సాక్షిమాత్రగమ్యత్వాత్తత్తుల్యమత్యన్తాసదితి యావత్ । యద్వా షష్ఠమిన్ద్రియం జ్ఞానేన్ద్రియేషు కర్మేన్ద్రియేషు వా నాస్తి తద్విషయస్తు దూరాపాస్తస్తథా వ్యవహారాన్యథాత్వం ప్రతికల్పమశక్యం కల్పయితుమ్ । న హి కస్యాఞ్చిది సృష్టౌ నేత్రశ్రోత్రాదేర్గోచరవిపర్యయో దృష్టః । తథా సర్వకల్పేషు లోకలోకితద్ధర్మనియమసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షిప్య నిగమయన్ప్రకృతసూత్రాక్షరాణి యోజయతి —
అతశ్చేతి ।
సమాననామరూపాణాం విశేషాణాం ప్రతిసర్గం సర్గేఽపి కుతో విరోధసమాధిః, తత్రాహ —
సమానేతి ।
ప్రాదుర్భవతాం విశేషాణాం సమాననామరూపత్వే మానమాహ —
సమానేతి ।
ఉక్తం వ్యాకర్తుం శ్రుతిం వ్యాచష్టే —
యథేతి ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ —
తథేతి ।
భావివృత్త్యా యజమానోఽగ్నిరుచ్యతే, అగ్నేరగ్న్యన్తరాభావాత్ ।
యజమానశ్చైవం కామయిత్వా కిం కృతవానితి, తదాహ —
స ఇతి ।
కృత్తికాభ్యః కృత్తికానశ్రత్రదేవతాయై బహువచనం నక్షత్రబహుత్వాత్ । అష్టాకపాలమష్టసు కపాలేషు పచనీయం నిరవపన్నిరుప్తవాన్ । ఉక్తపురోడాశహవిష్కామిష్టిం కృతవానిత్యర్థః ।
ఉక్తశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
నక్షత్రేతి ।
‘మిత్రో వా అకామయత చన్ద్రమా వా అకామయత’ ఇత్యేవంవిధా శ్రుతిరేవంజాతీయకా । పూర్వోత్తరసృష్ట్యోః సమాననామరూపత్వమిహేత్యుక్తమ్ । స్మృతిరపీహ ద్రష్టవ్యేతి సమ్బన్ధః । వేదేష్వితి విషయసప్తమీ । శర్వర్యన్తే ప్రలయాన్తే । ఋతులిఙ్గాని వసన్తాదీనామృతూనాం చిహ్నాని నవకిసలయప్రసూనాదీని । పర్యయే పర్యాయే పౌనఃపున్యేన పరివర్తనే । యే చక్షురాద్యభిమానినోఽతీతా దేవాస్తే సామ్ప్రతైర్దేవైరిహ చక్షురాద్యభిమానిభిస్తుల్యా ఇతి యోజనా ॥ ౩౦ ॥
దేవానాం విగ్రహవత్త్వే సర్గప్రలయోపగమే చ కర్మణి శబ్దే చ విరోధమాశఙ్క్య సమాధిరుక్తః । సమ్ప్రతి ‘తదుపర్యపి - ‘ ఇత్యత్రోక్తమాధికారమాక్షిపతి —
మధ్వాదిష్వితి ।
పూర్వపక్షసూత్రతాత్పర్యమాహ —
ఇహేతి ।
ప్రతిజ్ఞాభాగస్యాక్షరార్థమాహ —
దేవాదీనామితి ।
తేషాం సమర్థితాధికారస్యాక్షేపో న యుక్త ఇత్యాహ —
కస్మాదితి ।
తత్ర హేతుమవతార్య వ్యాకరోతి —
మధ్వాదిష్వితి ।
మధువిద్యాయాం దేవానామధికారాయోగం వక్తుం పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
తేషామనుపాసకత్వార్థముపాసకాన్తరసత్త్వమాహ —
అసావితి ।
కిమర్థం మనుష్యగ్రహణం, తత్రాహ —
దేవాదిష్వితి ।
ఉపాస్యోపాసకభావస్య భేదాపేక్షత్వాత్ప్రాచామాదిత్యానామస్మిన్కల్పే క్షీణాధికారత్వేనాదిత్యత్వాభావాదాదిత్య ఎవ మధుదృష్టిరాదిత్యస్యాయుక్తేత్యర్థః ।
తర్హి దేవతాన్తరాణాముక్తోపాస్త్యధికారిత్వం, నేత్యాహ —
పునశ్చేతి ।
లోహితం, శుక్లం, కృష్ణం, పరం కృష్ణం, మధ్యే క్షోభత ఇవ, ఇత్యుక్తాని పఞ్చ రోహితాదీన్యమృతాని ప్రాగాద్యూర్ధ్వదేశస్థితరశ్మినాడీభిస్తత్తద్వేదోక్తకర్మకుసుమేభ్యస్తత్తద్వైదికమన్త్రమధుకరైరాదిత్యమణ్డలమానీతాని సోమాజ్యపయఃప్రభృతిద్రవ్యాహుతినిష్పన్నాని యశస్తేజోవీర్యమిన్ద్రియమిత్యేవమాత్మకాన్యాదిత్యమధుసమ్బన్ధీని వస్వాద్యుపజీవ్యాని చిన్తయతాం ఫలం వస్వాద్యాప్తిరుచ్యతే । తేషాముపాసకత్వే కర్మకర్తృవిరోధః స్యాదిత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దార్థం వ్యాచష్టే —
తథేతి ।
కర్మకర్తృవిరోధసామ్యాదిత్యర్థః ।
తథాపి కథమృషీణామనధికారః, తత్రాహ —
తథేతి ।
సప్తసు శీర్షణ్యప్రాణేషు ద్వయోర్ద్వయోర్గోతమాదిదృష్ట్యోపాస్తిః । దక్షిణః కర్ణో గోతమః, వామో భరద్వాజః, చక్షుర్దక్షిణం విశ్వామిత్రః, వామం జమదగ్నిరిత్యాది । న చ తత్ర తేషామేవాధికారః, విరోధాదిత్యర్థః ॥ ౩౧ ॥
క్వచిదనధికారాన్న సర్వత్రానధికారః, బ్రాహ్మణస్య రాజసూయానధికారేఽపి బృహస్పతిసవేఽధికారాదితి శఙ్కతే —
కుతశ్చేతి ।
దేవాదీనాం విగ్రహాద్యభావాదనధికారం సార్వత్రికం సాధయతి —
జ్యోతిషీతి ।
సూత్రం విభజ్యతే —
యదితి ।
ఆదిత్యః సవితా పూషా చన్ద్రమా నక్షత్రమిత్యాదిశబ్దానాం జ్యోతిర్మణ్డలవిషయత్వే ప్రసిద్ధిద్వయం ప్రమాణయతి —
లోకేతి ।
‘యావదాదిత్యః పురస్తాదుదేతా’ ఇత్యాదిః, ‘అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు’ ఇత్యాదివాక్యశేషః ।
ఉదయాస్తమయౌ చ జ్యోతిర్మణ్డలస్యోపలభ్యేతే, తేన తదేవాదిత్యపదోక్తమస్తు । తర్హి తస్యైవాధికారః, తత్రాహ —
న చేతి ।
ఆదిత్యాదీనామచైతన్యాదనధికారేఽపి చైతన్యాదగ్న్యాదీనామధికారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతేనేతి ।
న ఖల్వాదిత్యాదిభ్యోఽగ్నయాదయో విశిష్యన్తే, యేన తేషాం చేతనత్వాదధికారితేత్యర్థః ।
దేవాదీనాం విగ్రహాద్యపరిగ్రహాదనధికారితేత్యుక్తమమృష్యమాణః సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే —
స్యాదితి ।
‘వజ్రహస్తః పురన్దరః’ ఇత్యాదయో మన్త్రాః । ‘ప్రజాపతిరాత్మనో వపాముదక్ఖిదత్ ‘ ఇత్యాదయోఽర్థవాదాః । ‘ఇష్టాన్భోగాన్హి వో దేవా దాస్యన్తే యజ్ఞభావితాః । ‘ ‘తే తృప్తాస్తర్పయన్త్యేనం సర్వకామఫలైః శుభైః । ‘ ఇత్యాదీనీతిహాసపురాణాని । లోకేఽపి యమం దణ్డహస్తమాలిఖన్తి । వరుణం పాశహస్తమ్ । అతో మన్త్రాదిప్రామాణ్యాద్దేవాదీనాం విగ్రహాదియోగాద్విద్యాధికారితేత్యర్థః ।
విగ్రహవత్త్వాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన హవిర్భోజనం తృప్తిరైశ్వర్యం ఫలదానం చ గృహీతమ్ ।
దేవాదీనాం విగ్రహాదిపఞ్చకం ప్రామాణికమిత్యుక్తం దూషయతి —
నేతీతి ।
యదుక్తం లోకతో విగ్రహాదిధీరితి, తత్రాహ —
న తావదితి ।
తర్హి ప్రత్యక్షాదిప్రసిద్ధితో లోకప్రసిద్ధేర్న భేదః, తత్రాహ —
ప్రత్యక్షాదిభ్య ఇతి ।
అస్తు తర్హి తన్మూలా లోకప్రసిద్ధిః, నేత్యాహ —
న చేతి ।
దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకం సప్తమ్యర్థః ।
తర్హి లోకప్రసిద్ధేరితిహాసపురాణం మూలం, తత్రాహ —
ఇతిహాసేతి ।
తస్య యన్మూలం తదేేవ లోకప్రసిద్ధేర్మూలమితి చేత్ , అస్తు తర్హి నిర్మూలం తల్లోకప్రసిద్ధేర్మూలం, పౌరుషేయగిరాం మూలాభావే ప్రామాణ్యాసిద్ధేః । న చ తస్య యన్మూలం తదేవ లోకప్రసిద్ధేర్మూలం, తన్మూలతయా సమ్భావితార్థవాదమన్త్రాణాం నిరసిష్యమాణత్వాదితి భావః ।
అపౌరుషేయాణామర్థవాదానాం తర్హి లోకప్రసిద్ధిమూలత్వం, న అర్థవాదాధికరణవిరోధాదిత్యాహ —
అర్థవాదా ఇతి ।
మన్త్రాణాం తర్హి స్తుత్యర్థత్వాభావాత్తన్మూలతేత్యాశఙ్క్యాహ —
మన్త్రా ఇతి ।
వ్రీహ్యాదివత్కర్మణి శ్రుతిలిఙ్గాదివినియుక్తానాం తేషాం దృష్టద్వారోపకారే సత్యదృష్టకల్పనాయోగాత్ , అర్థపరత్వస్య శబ్దానామౌత్సర్గికత్వాత్ , ప్రయోగసమవేతార్థస్మృతావేవ తాత్పర్యం, నాజ్ఞాతదేవతావిగ్రహాదావపి, తాత్పర్యభేదే వాక్యభేదాదితి మత్వా మన్త్రాధికరణముక్తేఽర్థే ప్రమాణయతి —
ఇత్యాచక్షత ఇతి ।
విగ్రహాదిపఞ్చకే మానాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౩౨ ॥
సూత్రాభ్యాం పూర్వపక్షే సిద్ధాన్తయతి —
భావన్త్వితి ।
తత్ర పరపక్షనిషేధం స్వపక్షప్రతిజ్ఞాం చ విభజతే —
తుశబ్ద ఇతి ।
యదుక్తం బ్రహ్మవిద్యా దేవాదీన్నాధికరోతి, విద్యాత్వాత్ , మధ్వాదివిద్యావదితి, తత్ర మధ్వాదివిద్యానాం దేవాదివ్యామిశ్రత్వాన్న తాస్తానధికుర్వన్తి, న విద్యాత్వాత్ । బ్రహ్మవిద్యా తు న వ్యామిశ్రేత్యతస్తానప్యధికరోతీత్యప్రయోజకత్వమాహ —
యద్యపీతి ।
తత్ర దేవాదీనామధికారస్య సమ్భవే హేతుమాహ —
అర్థిత్వేతి ।
వైరాగ్యాదిబ్రహ్మచర్యాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । ద్వివిధసామర్థ్యస్యైవ యోగ్యతాఖ్యస్యాధికారకారణత్వేఽపి తత్ప్రయోజకత్వేనార్థిత్వాద్యాస్థేయమ్ ।
అతిప్రసఙ్గపక్షబాధకోపహతం చేదమనుమానమిత్యాహ —
నేతి ।
రాజసూయాద్యనధికృతస్యాపి బ్రాహ్మణస్య బృహస్పతిసవే ప్రామాణ్యాదధికారః । ప్రకృతే తు కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
తత్ర బ్రహ్మవేదనాత్సర్వభావే స్థితే దేవానాం మధ్యే యో యో దేవః ప్రతిబుద్ధవానాత్మానమహం బ్రహ్మస్మీతి స స ప్రతిబోద్ధైవ తద్బ్రహ్మాభవత్ ।
తథాపి జాతిత్రయస్యైవ విద్యాధికారమాశఙ్క్యాహ —
తే హేతి ।
తే దేవాశ్చాసురాశ్చాన్యోన్యముక్తవన్తః కిల, హన్త యద్యనుమతిర్భవతాం తర్హి తమాత్మానం విచారయామః । యం విచారతో జ్ఞాత్వా సర్వాణి ఫలాన్యాప్నోతీత్యుక్త్వా విద్యాగ్రహణాయేన్ద్రవిరోచనౌ ప్రజాపతిమాజగ్మతురిత్యర్థః । చకారో బృహదారణ్యకశ్రుత్యా ఛాన్దోగ్యశ్రుతేః సముచ్చయార్థః ।
శ్రౌతలిఙ్గేనానుమానబాధం దర్శయిత్వా స్మార్తేనాపి తద్బాధం దర్శయతి —
స్మార్తమితి ।
‘కిమత్ర బ్రహ్మ అమృతం కింస్విద్వేద్యమనుత్తమమ్ । చిన్తయేత్తత్ర వై గత్వా గన్ధర్వో మామపృచ్ఛత ॥ విశ్వావసుస్తతో రాజా వేదాన్తజ్ఞానకోవిదః । ‘ఇతి మోక్షధర్మే జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదాత్ప్రహ్లాదాజగరసమ్బాదాచ్చోక్తానుమానాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆదిత్యాదిశబ్దానాం జ్యోతిర్మణ్డలవిషయత్వాత్తస్యాచేతనస్య విగ్రహాదిరహితస్య నాధికారోఽస్తీత్యుక్తం, తత్రాహ —
యదపీతి ।
గోలకాదిషు ప్రయుక్తచక్షురాదిశబ్దానామతిరిక్తేన్ద్రియార్థత్వవదాదిత్యాదిశబ్దానాం జ్యోతిరాదిషు ప్రయోగేఽపి తదతిరిక్తే చేతనే ప్రవృత్తిరిత్యాహ —
జ్యోతిరితి ।
దృష్టాన్తేఽతిరిక్తేన్ద్రియసత్త్వే మానవత్ప్రకృతే తన్నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
మన్త్రేతి ।
యథా చేతనే దేవతాత్మన్యాదిత్యాదిశబ్దస్తథా మన్త్రాదిషు శాబ్దవ్యవహారాదితి హేత్వర్థః ।
కథం తర్హి జ్యోతిరాదిష్వాదిత్యాదిశబ్దః, తత్రాహ —
అస్తీతి ।
దేవాదీనామనేకరూపప్రతిపత్తియోగాచ్చేతనాచేతనయోరాదిత్యాదిశబ్దానాం ముఖ్యత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దేవాదీనాం వివిధవిగ్రహగ్రహసామర్థ్యే మానమాహ —
తథాహీతి ।
సుబ్రహ్మణ్యో నామోద్గాతృగణప్రవిష్టః కశ్చిదృత్విగ్విశేషస్తత్సమ్బన్ద్ధార్థవాదః ‘ఇన్ద్ర, ఆగచ్ఛ’ ఇత్యాదిః ।
తత్ర మేధాతిథేః మేష, ఇతీన్ద్రసమ్బోధనం మన్త్రపదం శ్రుతం, తద్వ్యాచష్టే —
మేధేతి ।
ఇన్ద్రస్య నానావిగ్రహయోగేఽపి దేవతాన్తరస్య కిమిత్యాశఙ్క్యాహ —
స్మర్యతే చేతి ।
ధర్మో వాయురిన్ద్రశ్చ పురుషో భూత్వా తామేవోపజగ్ముః అశ్వినౌ చ పురుషౌ భూత్వా మాద్రీముపజగ్మతురితి మహాభారతే ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
యత్తు మృదాదివదచేతనత్వం, తత్రాధిష్ఠాతృవివక్షయా, అధిష్ఠేయవివక్షయా వాచేతనత్వమ్ । ప్రథమం ప్రత్యాహ —
మృదాదిష్వితి ।
తేష్వధిష్ఠాతృచేతనోపగమే మానమాహ —
మృదితి ।
ఆదిశబ్దేన వాగాదిసంవాదో గృహీతః ।
ద్వితీయే దార్ష్టాన్తికేఽపి తదిష్టమేవేత్యాహ —
జ్యోతిరాదేరితి ।
మృదాదిష్వధిష్ఠాతృచైతన్యే మానవదత్ర తదభావాదధిష్ఠేయవదధిష్ఠాతురపి న చైతన్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
చేతనాస్త్వితి ।
మన్త్రాదయో న స్వార్థే మానమ్ , అన్యపరవాక్యత్వాత్ , విషభక్షణవాక్యవదిత్యుక్తమనువదతి —
యదపీతి ।
యస్మాన్మానాద్యస్మిన్నబాధితా ధీస్తస్మాత్తద్భావః సిధ్యతి । యత్ర తు యతో మానాన్న తథా ధీర్న తతస్తత్సిద్ధిరిత్యుత్సర్గః ।
తథా చ మన్త్రాదిభ్యోఽపి స్వార్థే చేదబాధితా ధీస్తతస్తేషాం తత్ర ప్రామాణ్యమిత్యాహ —
అత్రేతి ।
అనన్యార్థత్వేే స్వార్థే ప్రామాణ్యమన్యథా నేత్యుక్తమాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
న హి విషభక్షణవాక్యమన్యార్థత్వాన్న స్వార్థే మానం కిన్తు మానాన్తరవిరోధాత్ । అవేక్షణస్య చ సంస్కారార్థస్య స్వార్థపరిచ్ఛేదకత్వాత్ । న చ తథావిధం వాక్యం న పరిచ్ఛేదకం, సంవాదవిసంవాదయోరసతోరవాన్తరతాత్పర్యాత్తత్పరిచ్ఛేదధ్రౌవ్యాత్ । న చానన్యార్థత్వం ప్రామాణ్యే ప్రయోజకమ్ , అబాధితస్వార్థజ్ఞానే తదభావేన ప్రామాణ్యాభావాదృష్టేరిత్యర్థః ।
అన్యార్థత్వమప్రయోజకమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
తథాహీతి ।
ప్రతిసంయోగివస్తుతాత్పర్యానపేక్షమేవ మానం చక్షుః ।
వాక్యం తు యత్ర తాత్పర్యం తత్ర మానం న ప్రత్యర్థమితి వైశేష్యమాహ —
అత్రేతి ।
విధ్యుద్దేశో విధివాక్యం, విధిరుద్దిశ్యతేఽనేేనేతి వ్యుత్పత్తేః । స్తుత్యర్థత్వం విధేః ప్రాశస్త్యలక్షణాపరత్వమ్ । వృత్తాన్తో భూతార్థః ।
మహావాక్యావాన్తరవాక్యభేదేన పృథక్ప్రత్యాయకత్వం మన్త్రాదేర్విధేశ్చేత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
తత్ర దృష్టాన్తః —
యథేతి ।
పదద్వయసమ్బన్ధాద్విధిరపి తత్ర భాతి, అప్రాప్తనిషేధాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నేతి ।
న ప్రత్యయమాత్రాదర్థసిద్ధిః, తత్ప్రత్యయస్య రాగప్రాప్తతయా భ్రమత్వాత్ , తత్ప్రాప్తస్య చ రజతాదివన్నిషేధాదిత్యర్థః ।
యద్యపి పదైకవాక్యతాయాం నార్థాన్తరధీర్విశిష్టబోధనప్రయుక్తపదానామన్యత్రాపర్యవసానాత్ , తథాపి వాక్యైకవాక్యతాయాం ద్వారార్థే వాక్యార్థధీః । యథా దేవదత్తస్య గౌః క్రేతవ్యా బహుక్షీరేత్యుక్తే బహుక్షీరత్వద్వారా క్రయణే తాత్పర్యమిత్యుభయం తాత్పర్యభేదాద్భాతి తథేహాపీత్యాహ —
అత్రేతి ।
ఆర్థవాదికానాం పదానాం సాక్షాదేవ విధ్యన్వయే కిమితి పృథగన్వయప్రతిపత్తిః, తత్రాహ —
యథాహీతి ।
అర్థవాదస్థపదానాం విధినా సాక్షాదసమ్బన్ధే యోగ్యత్వాభావం హేతుమాహ —
నహీతి ।
కథం తర్హి విధినా తేషామన్వయః, తత్రాహ —
వాయ్వితి ।
అధ్యయనవిధ్యుపాత్తస్యాక్షరమాత్రస్యాపి నైష్ఫల్యాయోగాత్తత్ఫలాకాఙ్క్షాయామర్థవాదానాం విధేయస్తుతిలక్షణయా తదేకవాక్యత్వమ్ । న చాన్వయభేదేఽపి వాక్యభేదః, తాత్పర్యభేదస్య తద్భేదకస్యాభావాదిత్యర్థః ।
తర్హి సర్వత్రార్థవాదానాం స్వార్థే ప్రామాణ్యాత్ ‘అగ్నిర్హిమస్య’ ఇత్యాద్యపి స్వార్థే ప్రమాణం, నేత్యాహ —
తదితి ।
మానాన్తరసంవాదాభావాత్ ‘ఆదిత్యో యూపః’ ఇత్యాదీనాం స్వార్థే ప్రమాణ్యమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
యత్రేతి ।
'వజ్రహస్తః పురన్దరః’ ఇత్యాదిషు సంవాదవిసంవాదయోరభావేఽపి సన్దేహాన్న స్వార్థే మానతేత్యాశఙ్క్యాహ —
యత్ర త్వితి ।
ఇతిశబ్దాదూర్ధ్వం విచార్యేత్యధ్యాహార్యమ్ । ఉక్తం హి - ‘విరోధే గుణవాదః స్యాదనువాదోఽవధారితే । భూతార్థవాదస్తద్ధానాదర్థవాదస్త్రిధా మతః ॥ ‘ ఇతి । యత్ర విద్యమానార్థత్వం తత్ర సంవాదో దృష్టః । ప్రకృతే తదభావాత్కిం గుణవాదః ।
కింవా యత్ర విరోధస్తత్రైవ తద్దృష్టేరిహ తదభావాద్విద్యమానార్థతేతి సన్దేహే మానానాం స్వతో మానత్వాద్విద్యమానార్థతా, సతి చ ముఖ్యే గుణానాశ్రయణాదర్థవాదవాక్యాని స్వార్థప్రమితావనన్యార్థాన్యేవ ఫలవశాదన్యార్థాని, విధిప్రకరణస్థానువాదవిరోధవిధురవాక్యత్వాత్ , ప్రయాజాదివాక్యవదిత్యనుమానాదిత్యాహ —
ప్రతీతీతి ।
అర్థవాదానాం సంవాదవిసంవాదాసత్త్వే స్వార్థే ప్రామాణ్యోక్త్యా మన్త్రాణామపి తదుక్తమేవేత్యతిదిశతి —
ఎతేనేతి ।
తస్యాపి సంవాదాద్యభావే స్వార్థే మానత్వావిశేషాత్ప్రతీతే దేవతారూపే ప్రామాణ్యమావశ్యకమిత్యర్థః ।
న కేవలం మన్త్రాదిప్రమాణకమేవ దేవతారూపం విధిప్రమాణకమపీత్యుపాదానం ప్రమాణయతి —
అపి చేతి ।
యథా స్వర్గకామవాక్యే విధ్యపేక్షితం స్వర్గరూపం ‘యన్న దుఃఖేన సమ్భిన్నమ్’ ఇత్యర్థవాదసిద్ధం విధిప్రమాణకం తథా యాగవిధినైవ దేవతారూపాపేక్షణాదర్థవాదాదిసిద్ధమపి తద్రూపం తత్ప్రమాణకమేవేత్యర్థః ।
కథమిన్ద్రాదిస్వరూపాపేక్షా విధీనాం, తే హి కరణేతికర్తవ్యతాభావ్యమాత్రాపేక్షిణః, తత్రాహ —
న హీతి ।
దర్శపూర్ణమాసాధికారపాఠాత్ప్రయాజాద్యనుష్ఠానాదేవాపూర్వసిద్ధిః । తథౌత్సర్గికప్రతీతికార్యార్థవాదప్రమితదేవతాప్రమితిమతో యాగాదపూర్వసిద్ధిరవిశేషాదిత్యర్థః ।
చేతసి దేవతారూపారోపణమపి మా భూత్ , తత్సమ్ప్రదానకహవిర్దానకస్య తదపేక్షాత్వాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
దేవతాముద్దిశ్య హవిరవమృశ్య తదీయస్వత్వత్యాగాత్మకత్వాద్యాగస్యేత్యర్థః ।
న కేవలం యాగదేహాలోచనయా చేతసి దేవతారోపః, కిన్తు శ్రూయమాణత్వాచ్చేత్యాహ —
శ్రావయతీతి ।
విధ్యపేక్షాయాం మన్త్రాదిభ్యో దేవతావిగ్రహాది గ్రాహ్యం, తదపేక్షైవ నాస్తి, శబ్దరూపస్యైవ దేవతాత్వాత్ , తస్య చ మానాన్తరసిద్ధత్వాత్ , తత్రాహ —
న చేతి ।
విమతా బుద్ధిః శబ్యాతిరిక్తార్థాకారా, కారకబుద్ధిత్వాత్ , కర్తృబుద్ధివత్ । న చ మన్త్రరూపకారకబుద్ధౌ వ్యభిచారః, తథాపి ‘ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యమ్‘ ఇత్యాదికారకత్వవాదిశబ్దాతిరిక్తమన్త్రరూపార్థాకారబుద్ధిత్వోపగమాదితి భావః ।
నను తథాపి దేవతారూపజ్ఞానముద్దేశోఽపేక్షతే, న తద్రూపసత్త్వమ్ , ఆరోపాదపి తద్ధీయోగాద్యోషిదగ్నిధీవత్ , తత్రాహ —
తత్రేతి ।
దృష్టస్యాసతి బాధకే న మిథ్యాత్వమ్ । న చ కర్మణో దేవతాగుణత్వాత్తస్మాదేవ ఫలోత్పాదే యాగస్య ఫలవత్త్వవిరోధః, అపూర్వవద్దేవతాప్రసాదస్యాపి యాగావాన్తరవ్యాపారత్వాదిత్యర్థః ।
న కేవలం మన్త్రార్థవాదేభ్యో దేవతావిగ్రహాదిసిద్ధిః కిం త్వితిహాసపురాణాదపీత్యాహ —
ఇతిహాసేతి ।
మన్త్రాదావుక్తప్రామాణ్యప్రకారో వ్యాఖ్యాతో మార్గః ।
న కేవలం మన్త్రాద్యేవ తన్మూలం కిం తు ప్రత్యక్షాద్యపీత్యాహ —
ప్రత్యక్షాదీతి ।
నను న తత్తస్య మూలం, న హి దేవాదివిషయమస్మదాదీనామస్తి ప్రత్యక్షం, తత్రాహ —
భవతీతి ।
వ్యాసాదీనాం తద్విషయం ప్రత్యక్షమస్తీత్యత్ర మానమాహ —
తథా చేతి ।
న చార్షం ప్రత్యక్షమితిహాసాదిసిద్ధం తచ్చ తన్మూలతయా మానమిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వం, ఆర్షప్రత్యక్షస్య యోగిప్రత్యక్షాన్తర్భూతస్యానుమానాగమాభ్యామేవ సిద్ధత్వాత్ , ఇతిహాసాదౌ చ తన్మూలత్వవ్యక్తీకరణాయ తదనువాదాదిత్యర్థః ।
నను పూర్వేఽపి వ్యాసాదయో న దేవాదీన్ప్రత్యక్షయన్తి, ప్రాణిత్వాత్ , అస్మదాదివదిత్యనుమానాన్న యోగిప్రత్యక్షం తన్మూలమితి శఙ్కతే —
యస్త్వితి ।
సామాన్యతో దృష్టమతిప్రసక్త్యా ప్రత్యాచష్టే —
స ఇతి ।
విమతం ఘటమాత్రం, వస్తుత్వాత్ , ఘటవదిత్యపి సమ్భవాదిత్యర్థః ।
అతీతానాగతౌ కాలౌ, సార్వభౌమశూన్యౌ, కాలత్వాత్ , వర్తమానవదిత్యతిప్రసఙ్గాన్తరమాహ —
ఇదానీమివేతి ।
తత్రాపి సిద్ధసాధ్యత్వం ప్రత్యాహ —
తతశ్చేతి ।
విమతః కాలోఽవ్యవస్థితప్రాయవర్ణాశ్రమశాలీ, కాలత్వాత్ , సంమతవదిత్యతిప్రసఙ్గాన్తరమాహ —
ఇదానీమివేతి ।
తత్రాపి సిద్ధసాధ్యత్వమాశఙ్క్యాహ —
తతశ్చేతి ।
వ్యవస్థావిధాయి తత్తద్యుగేషు తత్తద్వర్ణాశ్రమయోగితయా తత్తదసఙ్కీర్ణధర్మబోధకమిత్యర్థః ।
సామాన్యతో దృష్టస్యాతిప్రసక్తిప్రహతత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇష్టదేవతాసాక్షాత్కారోద్దేశేన జపవిధానాదపి యుక్తమేతదిత్యాహ —
అపి చేతి ।
ఆదిపదేన సంయోగఫలం దేవతాసాక్షాత్కారస్తత్ఫలం వ్యవహారశ్చోచ్యతే ।
యోగశాస్త్రాదపి యోగినో దేవతాదిభిః సహ ప్రత్యక్షం వ్యవహరన్తీతి దృష్టమిత్యాహ —
యోగోఽపీతి ।
న కేవలం యోగశాస్త్రాద్యోగమాహాత్మ్యధీః కిం తు శ్రుతేరపీత్యాహ —
శ్రుతిశ్చేతి ।
పాదతలమారభ్యాజానోర్జానోరానాభేర్నాభేరాగ్రీవం గ్రీవాయాశ్చాకేశప్రరోహం తతశ్చాబ్రహ్మరన్ధ్రం క్రమేణ పృథివ్యాదిధారణయా పృథివ్యాదిపఞ్చాత్మకే భూతసముదాయే సముత్థితే ప్రతిపత్తిద్వారా వశీకృతే యోగగుణే చాణిమాదౌ ప్రవృత్తే యోగాభివ్యక్తం తేజోమయం దేహం ప్రాప్తస్య యోగినో న జరాదిసఙ్గతిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ మన్త్రాదిదృశామృషీణాం శక్తిరస్మదాదిశక్తిసదృశీ నేత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తథా వ్యాసాదీనామపి శక్తేరస్మదాదిశక్త్యతిశాయితయా న తత్ప్రత్యక్షం ప్రతిక్షేప్తుం శక్యమిత్యాహ —
ఋషీణామితి ।
సిద్ధే వ్యాసాదీనామతీన్ద్రియార్థదర్శిత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
తథా చేతిహాసాదిప్రామాణ్యాద్ధేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకసిద్ధిరిత్యర్థః ।
లోకప్రసిద్ధ్యాపి తత్సిద్ధిరిత్యాహ —
లోకేతి ।
ప్రమాణస్యాదుష్టత్వే ప్రమేయసిద్ధిరవశ్యమ్భావినీత్యవాన్తరప్రకృతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తేషాం విగ్రహవత్త్వాదౌ సిద్ధే ప్రకృతే కిమిత్యాశఙ్క్య పరమప్రకృతముపసంహరతి —
తతశ్చేతి ।
కిఞ్చ బ్రహ్మలోకాదిప్రాప్తానాం దేవాదిభావం ప్రాప్తానాం తత్రోత్పన్నాపరోక్షధియాం ముక్తివాదీన్యపి శ్రుతిస్మృతివాక్యాని దేవాదీనామధికారం సూచయన్తీతి తేషాం విద్యాధికారే శ్రూతార్థాపత్తిమాహ —
క్రమేతి ॥ ౩౩ ॥
మనుష్యాధికారనియమాపవాదేన దేవాదీనామధికారవద్విజాత్యధికారనియమం నిరస్య శూద్రస్యాపి స్యాదధికారః, సంవర్గవిద్యాధికారిణీ జానశ్రుతౌ శూద్రశబ్దాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
శుగస్యేతి ।
ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిం వదన్నధికరణస్య తాత్పర్యమాహ —
యథేతి ।
పూర్వత్రాత్రైవర్ణికదేవాద్యధికారోక్త్యా మన్త్రాదీనాం స్వార్థే సమన్వయః సాధితః । సమ్ప్రతి విద్యాధికారిణి శూద్రశబ్దదృష్టేర్జాతిశూద్రస్యాపి విద్యాహేతువేదాన్తవిచారాదిష్వధికారమాశఙ్క్య శూద్రశబ్దస్య క్షత్రియే సమన్వయోక్తేరేతదధ్యాయాన్తర్భావోఽస్య యుక్తః । అర్థవాదికశూద్రశబ్దస్యైవ పౌర్వాపర్యాలోచనయా వేదాన్తానాం స్వార్థే సమన్వయసిద్ధేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే జాతిశూద్రస్యాపి బ్రహ్మవిద్యాయాం త్రైవర్ణికాదవిశేషః, సిద్ధాన్తే తతో విశేషః ఫలతి । బ్రహ్మవిద్యా విషయః ।
తస్యాం శూద్రస్యాధికారోఽస్తి న వేత్యధికారహేతుసత్త్వాసత్త్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షయతి —
తత్రేతి ।
సత్యపి లౌకికే సామర్థ్యే శాస్త్రీయసామర్థ్యాభావాదనధికారమాశఙ్క్యాహ —
తస్మాదితి ।
అనగ్నిత్వాదిత్యర్థః । అనవక్లృప్తత్వమయోగ్యత్వమ్ ।
కర్మానధికారే తేనైవ న్యాయేన విద్యాయామపి నాధికారః, తత్రాహ —
యచ్చేతి ।
కిమాహవనీయాద్యభావాదనధికారః శూద్రస్య విద్యాయాముచ్యతే, కింవాఽధికారే మానాభావాత్ । తత్రాద్యం దూషయతి —
నహీతి ।
విద్యాయా దృష్టసాధనత్వాదాహవనీయాదేస్తత్రాకిఞ్చిత్కరత్వాత్తద్రహితస్యాపి తద్ధేతుమతస్తత్ప్రాప్తిరితి భావః ।
ద్వితీయం నిరాహ —
భవతీతి ।
అహేతి ఖేదార్థో నిపాతః । హారేణ సహిత ఇత్వా రథః స తవైవ హే శూద్ర, గోభిః సహాస్తు, కిమనేనాత్యల్పేన గార్హస్థ్యం నిర్వోఢుమసమర్థేనేతి రైక్వో జానశ్రుతిం విద్యాధికారిణం శూద్రశబ్దేనోక్తవానిత్యర్థః ।
న కేవలం శూద్రాధికారే శ్రౌతం లిఙ్గం, స్మార్తమపీత్యాహ —
విదురేతి ।
అర్థిత్వాదిమతః సాధనే ఫలవతి స్వాభావికీ ప్రవృత్తిరితిన్యాయానుగృహీతేన ‘తద్యో యో దేవానామ్’ ఇతి బ్రహ్మధీసమ్బన్ధలిఙ్గేన దేవాదీనామధికారో యథోక్తస్తథాత్రాప్యర్థిత్వాదిమతః శూద్రశబ్దేన పరామర్శలిఙ్గాదస్త్యధికారస్తస్యేత్యుపసంహరతి —
తస్మదితి ।
సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
అధ్యయనాభావేఽపి కిమిత్యధికారో విద్యాహేతుషు నేష్యతే, తత్రాహ —
అధీతేతి ।
సాఙ్గాధ్యయనవిధిరదృష్టసంస్కారసహితవేదవాక్యోత్థప్రమితిమత ఎవోత్తరవిధిష్వధికారో నాన్యస్యేతి నియమయన్వైదికేషు బ్రహ్మధీఫలపర్యన్తోపాయవిధిషు శూద్రస్యానధీయానస్యాధికారం వారయతీతి భావః ।
అధ్యయనమపి తర్హి తస్య కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
న చేతి ।
ఉపనయనమపి తస్య స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపనయనస్యేతి ।
వక్ష్యతే హి తస్య వర్ణత్రయవిషయత్వమ్ ।
యదుక్తమర్థిత్వసామర్థ్యయోః సమ్భవాదితి, తత్రార్థిత్వముపేత్య సామర్థ్యం ప్రత్యాహ —
యత్త్వితి ।
సామర్థ్యమపి తస్య సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య లౌకికం వైదికం వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ —
సామర్థ్యమితి ।
నను లిఖితపాఠాదినా ప్రాప్తస్వాధ్యాయాదర్థధీయోగాదస్తి తస్య వైదికమపి సామర్థ్యమ్ । న చ నిషిద్ధాధ్యయనాద్దురితోదయభయాన్న ప్రవర్తతే లిఖితపాఠాదిజనితవిద్యయా తన్నిబర్హణాత్ , తత్రాహ —
శాస్త్రీయస్యేతి ।
లిఖితపాఠాదిజన్యవిద్యయా దురితనివృత్తావధ్యయనవిధ్యానర్థక్యాన్మైవమిత్యర్థః ।
యత్తు ‘శూద్రో విద్యాయామనవక్లృప్తః’ ఇతి పర్యుదాసో న శ్రుత ఇతి, తత్రాహ —
యచ్చేతి ।
సంస్కృతవేదార్థజ్ఞానాభావేనాసామర్థ్యస్య యజ్ఞవజ్జ్ఞానేఽపి తుల్యత్వాద్యజ్ఞోక్తేరుపలక్షణత్వాదనధికారో జ్ఞానేఽపి వాచనికః శూద్రస్యేత్యాహ —
న్యాయస్యేతి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాష్య దూషయతి —
యదితి ।
తదభావేఽపి స్వతన్త్రమేవ లిఙ్గదర్శనం ద్యోతకమిత్యాశఙ్క్యాహ —
న్యాయేతి ।
‘నిషాదస్థపతిం యాజయేత్ ‘ ఇతివచ్చోదనాభావాదర్థవాదస్థశూద్రశబ్దస్య చాన్యతః సిద్ధార్థావద్యోతినః స్వతోఽప్రాపకత్వాదన్యపరస్య మానాన్తరావిరోధ ఎవ ప్రామాణ్యాదత్ర న్యాయవిరోధస్యోక్తత్వాదసాధకం లిఙ్గమిత్యర్థః ।
శూద్రాధికారేఽపి తర్హి లిఙ్గానుగ్రాహకో న్యాయోఽస్తు, నేత్యాహ —
న చేతి ।
కిఞ్చార్థవాదవశాద్విద్యామాత్రే వా శూద్రాధికారః, సంవర్గవిద్యాయామేవ వా । నాద్య ఇత్యాహ —
కామం చేతి ।
తద్విషయత్వాత్సంవర్గవిద్యావిషయార్థవాదస్థత్వాదస్యేతి యావత్ ।
సంవర్గవిద్యాధికారే శూద్రశబ్దసిద్ధే విద్యాత్వాదన్యత్రాపి తదధికారోఽస్త్వితి ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ —
అర్థవాదేతి ।
తర్హి వైదికశూద్రపదస్యానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్య సూత్రం యోజయతి —
శక్యతే చేతి ।
జాత్యన్తరే రూఢస్య కథమన్యార్థతేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
యౌగికార్థసన్నిధావదృష్టరూఢిగ్రహాద్వరం దృష్టయోగగ్రహణమిత్యాహ —
ఉచ్యత ఇతి ।
జానశ్రూతీ రాజా బహువిధాన్నపానదానశూరో గ్రీష్మే రాత్రౌ హర్మ్యే సుష్వాప । తస్యోర్ధ్వమన్తరిక్షే దృష్టిగోచరం హంసేషు గచ్ఛత్సు పృష్ఠగామీ హంసో హంసమగ్రేసరం ప్రత్యువాచ, కిం న పశ్యసి పరమధార్నికస్య జానశ్రుతేర్జ్యోతిర్ద్యులోకసంలగ్నం తత్త్వాం ధక్ష్యతీతి । తతః సోఽబ్రవీత్కమేనం వరాకం ప్రాణిమాత్రం సన్తమరే సయుగ్వానమివ రైక్వమేతద్వచనం బ్రవీషి । ఉశబ్దోఽవధారణే । యుగ్వా గన్త్రీ తయా సహ వర్తతే యో రైక్వః । యస్య ధీఫలే కర్మఫలం సర్వమన్తర్భూతం స ఎవైతదుక్తియోగ్యో నాయమజ్ఞో రాజేత్యర్థః ।
శ్రుతిమేతామాశ్రిత్య శుగస్యేత్యాద్యక్షరాణి యోజయతి —
ఇత్యస్మాదితి ।
ఉత్పన్నశోకసూచనమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆత్మన ఇతి ।
శూద్రశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్యాగే హేతుమాహ —
జాతీతి ।
తదాద్రవణాదిత్యస్య శఙ్కామాహ —
కథమితి ।
వ్యాఖ్యేయమాదాయ త్రిధా వ్యాఖ్యాతి —
ఉచ్యతఇతి ।
శుచం శోకమభిదుద్రావ ప్రాప్తవానిత్యర్థః । శుచా వా కర్త్ర్యా స్వయమభిదుద్రువే ప్రాప్త ఇత్యర్థః । శుచా వా కరణభూతయా రైక్వం గతవానిత్యర్థః । ఎవం తావత్తదాద్రవణాదితి తచ్ఛబ్దేన శుగ్జానశ్రుతీ రైక్వో వా గృహ్యతే ।
ఉక్తవ్యుత్పత్త్యా శూద్రశబ్దస్యాధికృతార్థత్వే పూర్వోక్తం న్యాయం సూచయతి —
అవయవేతి ।
హంసవాక్యాదాత్మనోఽనాదరం శ్రుత్వా జానశ్రుతేః శుగుత్పన్నేత్యేతదేవ కథం గమ్యతే, యేనాసౌ శూద్రశబ్దేన సూచ్యతే, తత్రాహ —
దృశ్యతే చేతి ॥ ౩౪ ॥
శూద్రశబ్దస్య యౌగికత్వే హేత్వన్తరమాహ —
క్షత్రియత్వేతి ।
చశబ్దార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
హేత్వన్తరమేవ స్ఫోరయతి —
యదితి ।
కథమభిప్రతారిణశ్చైత్రరథిత్వం, చైత్రరథస్య వా కథం క్షత్రియత్వం, కథం వా జానశ్రుతేస్తేన సమభివ్యాహారః, తస్మిన్సత్యపి వా కథం తస్య క్షత్రియత్వం, తదాహ —
ఉత్తరత్రేతి ।
సంవర్గవిద్యావిధ్యనన్తరమర్థవాదారమ్భార్థోఽథశబ్దః । హశబ్దో వృత్తాన్తావద్యోతీ । శౌనకః శునకస్యాపత్యం కాపేయం కపిగోత్రం పురోహితమభిప్రతారిణం చ నామ్నా రాజానం కాక్షసేనిం కక్షసేనస్యాపత్యం తౌ భోక్తుముపవిష్టౌ సూదేన పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ, భిక్షితవానిత్యర్థః ।
బ్రహ్మచారిభిక్షయాస్యాఽశూద్రత్వేఽపి కథం చైత్రరథిత్వం, తదాహ —
చైత్రేతి ।
కాపేయయోగేఽపి కథం తస్య చైత్రరథిత్వప్రథా, తత్రాహ —
కాపేయేతి ।
అవగతిమేవ ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యా స్ఫుటయతి —
ఎతేనేతి ।
ద్విరాత్రేణేతి యావత్ ।
చిత్రరథస్య కాపేయయోగేఽపి కథమభిప్రతారిణశ్చైత్రరథిత్వం, తత్రాహ —
సమానేతి ।
చిత్రరథస్య యాజకేన కాపేయేన యోగాద్యాజ్యోఽభిప్రతారీ చైత్రరథిః సిద్ధః, తత్తత్పురోహితవంశ్యానామేవ తత్తద్రాజవంశ్యేషు ప్రాయో యాజకత్వాత్ । చైత్రరథిత్వాచ్చ క్షత్రియోఽభిప్రతారి, చిత్రరథస్య క్షత్రిత్వాత్తద్వంశ్యస్య తద్యోగాదిత్యర్థః ।
వచనాదపి తస్య క్షత్రియత్వమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
చిత్రరథాదిత్యర్థః ।
తథాపి క్షత్రియత్వే కిం జాతం జానశ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తేనేతి ।
సమభివ్యాహారేఽపి కుతోఽస్య క్షత్రియత్వం, తత్రాహ —
సమానానామితి ।
శిష్యాచార్యయోః స్వామిభృత్యయోశ్చ సమభివ్యాహారేఽపి వైషమ్యమస్తీతి ప్రాయేణేత్యుక్తమ్ ।
తస్య క్షత్రియత్వే హేత్వన్తరమాహ —
క్షత్త్రితి ।
ఆదిశబ్దేన గోదానాదిసఙ్గ్రహః ।
క్షత్రియత్వే సంవర్గవిద్యాధికారిణః సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ॥ ౩౫ ॥
శూద్రస్యానధికారే లిఙ్గాన్తరమాహ —
సంస్కారేతి ।
చశబ్దార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
హేత్వన్తరం స్ఫోరయతి —
యదితి ।
ఆదిశబ్దేనాధ్యయనాచార్యశుశ్రూషాదయో గృహ్యన్తే ।
పరామర్శం విశదయతి —
తం హేతి ।
విద్యార్థినం శిష్యమాచార్యః కిలోపనీతవాన్ । అనుపనీతాయ విద్యాదానాయోగాదితి యావత్ ।
సనత్కుమారం ప్రతి నారదోఽపి విద్యార్థీ మన్త్రముచ్చారయన్నుపసత్తిం కృతవానిత్యాహ —
అధీహీతి ।
భారద్వాజాదయః షడ్ఋషయః పరం బ్రహ్మ పరత్వేనావగతవన్త ఇతి బ్రహ్మపరాస్తద్ధ్యాననిష్ఠాశ్చ బ్రహ్మనిష్ఠాః, పరం చ పరమార్థభూతం బ్రహ్మ విచారయన్తో నిర్ణయార్థమేష పిప్పలాదస్తజ్జిజ్ఞాసితం సర్వం వక్ష్యతీతి నిశ్చిత్య రిక్తహస్తానాం గురూపగమనాయోగం మన్యమానాః సమిత్పాణయస్తముపసన్నాః కిలేత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
అనుపనీతానామపి వైశ్వానరవిద్యాయామధికారశ్రుతేరనియతముపనయనమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తానితి ।
ఔపమన్యవప్రభృతీన్బ్రాహ్మణాననుపనీయైవాశ్వపతీ రాజోవాచేతి నిషేధాత్తస్య ప్రాప్తిపూర్వత్వాత్ప్రాప్తోపనయనానాం ద్విజానామేవాధికార ఇత్యర్థః ।
సంస్కారపరామర్శాదితి వ్యాఖ్యాయావశిష్టం వ్యాచష్టే —
శూద్రస్యేతి ।
ఎకజాతిరుపనయనరహితః । పాతకం భక్ష్యాభక్ష్యవిభాగాభావకృతమ్ । ఆదిశబ్దేన ‘పద్యు హ వా ఎతత్ ‘ ఇత్యాది గృహ్యతే ॥ ౩౬ ॥
శూద్రస్య విద్యానధికారే లిఙ్గాన్తరమాహ —
తదభావేతి ।
చకారార్థమాహ —
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యదితి ।
సత్యకామో జాబాలో బ్రహ్మచర్యకాలమాలక్ష్య ప్రమీతపితృకః స్వాం మాతరం జబాలామపృచ్ఛత్ , భగవతి, కస్యచిద్‌గురోరావాసమాసాద్య బ్రహ్మచర్యమాచరితుమిచ్ఛామి, బ్రవీతు భవతీ కిఙ్గోత్రోఽహమితి । సా తు త్వత్పితృపరిచరణపరతయా నాహం తదవేదిషం, జబాలాహమస్మి త్వం జాబాలోఽసీత్యేతావదవగతమవాదీత్ । తతః సత్యకామో గౌతమమభ్యేత్యాభ్యభాషత, బ్రహ్మచర్యం భగవతి చరితుమిచ్ఛామ్యనుగృహ్ణాతు మాం భవానితి । తతో గౌతమేన కిఙ్గోత్రోఽసీతి పృష్టో నాహం వేద, నాపి మాతేతి తేనోక్తే తదీయసత్యవచనేన శూద్రస్య మాయావిత్వయోగాత్తదశూద్రత్వే సిద్ధే తముపనేతుమధ్యాపయితుం చాచార్యో యస్మాత్ప్రవృత్తస్తస్మాన్న శూద్రస్యాధికారోఽస్తీత్యర్థః ।
కథముక్తనీత్యా గౌతమస్య ప్రవృత్త్యౌన్ముఖ్యం, తత్రాహ —
నేతి ।
ఎతత్సత్యవచనం వివక్తుం వివిచ్య నిఃసన్దిగ్ధం వక్తుమిత్యేతత్ । ‘న సత్యాదగాః’ సత్యవచనాన్నాతిగతోఽసీత్యర్థః ॥ ౩౭ ॥
శ్రౌతమివ లిఙ్గం శూద్రస్య విద్యానధికారే స్మార్తం తద్దర్శయతి —
శ్రవణేతి ।
తద్వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
ఉక్తమేవ విభజతే —
వేదేతి ।
తత్ర శ్రవణప్రతిషేధం స్వహస్తయతి —
శ్రవణేతి ।
పఠ్యమానం వేదం సమీపే ప్రమాదాదేవ శ్రృణ్వతః శూద్రస్య ప్రత్యవాయప్రాయశ్చిత్తాలోచనాయాం సీసలాక్షాభ్యాం సన్తప్తాభ్యామతిద్రుతాభ్యాం శ్రోత్రద్వయపూరణం కార్యమిత్యర్థః । పద్యు పదా యుక్తమ్ । సఞ్చారసమర్థమితి యావత్ ।
శ్రవణనిషేధాదేవార్థాదధ్యయననిషేధోఽపి సిధ్యతీత్యాహ —
అత ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యస్యేతి ।
న కేవలమార్థికోఽధ్యయననిషేధః, శ్రౌతశ్చేత్యాహ —
భవతీతి ।
అధ్యయననిషేధానుపపత్త్యా జ్ఞానానుష్ఠానయోరపి స సిధ్యతీత్యాహ —
అత ఇతి ।
సాక్షాదపి జ్ఞాననిషేధమాహ —
భవతీతి ।
అనుష్ఠాననిషేధమపి శాబ్దం దర్శయతి —
ద్విజాతీనామితి ।
దానమత్ర నిత్యమిష్టం, నైమిత్తికస్య శూద్రేఽపి యోగాత్ ।
యత్తు విదురాదీనాం జ్ఞానిత్వం స్మృతిసిద్ధమితి, తత్రాహ —
యేషామితి ।
సాధకస్యాధికారచిన్తా న సిద్ధస్యేత్యాహ —
తేషామితి ।
విదురాదీనాం జ్ఞానాభావస్య స్మృతివిరోధేన దుర్వచత్వాదుత్పన్నజ్ఞానానాం తేషాం ముక్తిరేవ । సామగ్ర్యాః సాధ్యావ్యభిచారాదిత్యర్థః ।
కుతస్తర్హి శూద్రాణాం జ్ఞానోత్పత్తిః, తత్రాహ —
శ్రావయేదితి ।
కుత్ర తర్హి తదధికారో వార్యతే, తత్రాహ —
వేదేతి ।
ఆర్థవాదికశూద్రశబ్దస్యోక్తనీత్యా క్షత్రియేఽన్వయాన్న జాతిశూద్రస్య వేదద్వారాధికారో విద్యాయామిత్యుపసంహరతి —
ఇతి స్థితమితి ॥ ౩౮ ॥
బహులిఙ్గవిరోధాదేకస్య శూద్రశబ్దస్య ముఖ్యార్థబాధవద్వాయుసహితజగత్కమ్పనాశ్రయత్వభయహేతుత్వామృతత్వసాధనత్వలిఙ్గైర్బహుభిర్విరోధాత్ప్రాణశ్రుతేరేకస్యా ముఖ్యార్థత్యాగమాహ —
కమ్పనాదితి ।
ఆపాదసమాప్తేరుత్తరసన్దర్భస్య సఙ్గతిమాహ —
అవసిత ఇతి ।
అస్యాధికరణస్యోదాహరణతయా కాఠకవాక్యం పఠతి —
యదితి ।
యత్కిఞ్చేదమవిశిష్టం జగత్తత్సర్వం ప్రాణే నిమిత్తే సత్యేజతి చేష్టతే । తచ్చ తస్మాదేవ నిఃసృతముత్పన్నమ్ । తచ్చ ప్రాణాఖ్యం జగత్కారణం మహదపరిచ్ఛిన్నం బిభేత్యస్మాదితి భయమ్ ।
తదేవ భయహేతుత్వం నిరూపయతి —
వజ్రమితి ।
ఉద్యతం వజ్రమివేత్యర్థః ।
ప్రాణతత్త్వధియోఽమృతత్వహేతుత్వమాహ —
య ఇతి ।
సూత్రాక్షరాననుగమాన్నేదముదాహరణమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతదితి ।
ఎజతిధాత్వర్థస్య కమ్పనస్య సూత్రణాదేజతిపదయుక్తమేతద్వాక్యం సూత్రితమిత్యర్థః ।
వాక్యే ప్రాతీతికమర్థం సఙ్క్షిప్యాహ —
అస్మిన్నితి ।
సహేతుకం సంశయముక్త్వా శ్రుత్యా పూర్వపక్షయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
‘శబ్దాదేవ ప్రమితః’ ఇత్యత్ర బ్రహ్మవాక్యే జీవానువాదో బ్రహ్మైక్యజ్ఞానాయేత్యుక్తమ్ । ఇహ తు ప్రాణస్య స్వరూపేణ కల్పితస్య న బ్రహ్మైక్యం, యతోఽనూద్యేత, తస్మాదుపాస్తివిధిరితి ప్రత్యవస్థీయతే । సిద్ధాన్తే తు నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యుక్తశ్రుత్యన్వయాదస్తి శ్రుత్యాదిసఙ్గతిః । ఫలం తు పూర్వోత్తరపక్షయోరుపాస్తిర్జ్ఞానం చేతి ।
నన్వతిదేశాధికరణే ప్రాతర్దనే విచారే చ ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మార్థత్వముక్తం తథేహాపీత్యనర్థకమధికరణమ్ । మైవమ్ । ‘ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి’ ఇత్యత్ర నిరపేక్షకారణత్వపరైవకారవత్ ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాదావుపక్రమోపసంహారైకరూప్యవచ్చాత్ర తదభావాదగతార్థత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ —
వాయోశ్చేతి ।
జగత్కమ్పనహేతుత్వం బ్రహ్మలిఙ్గమిహాపి భాతి, తత్కథం వాయోరిదం మాహాత్మ్యమిత్యాహ —
కథమితి ।
ఉక్తలిఙ్గమన్యథయతి —
సర్వమితి ।
తథాపి జగద్భయహేతుత్వం బ్రహ్మలిఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వాయ్వితి ।
న తావదత్రోపమా, తద్వాచకాభావాత్ । న చ బ్రహ్మనిమిత్తం భయానకం వజ్రముద్యమ్యతే, మానాభావాత్ । న చేదమేవ మానం వాయునిమిత్తత్వేన తదుద్యమనోక్తేరిత్యర్థః ।
కథం వాయోరపి వజ్రోద్యమహేతుత్వం, తత్రాపి మానాభావాద్వాక్యస్య సాధారణ్యాత్ । తత్రాహ —
వాయౌ హీతి ।
తథాపి జ్ఞానస్యామృతత్వహేతుత్వం బ్రహ్మలిఙ్గమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వాయ్వితి ।
తత్ర బృహదారణ్యకమనుకూలయతి —
తథాహీతి ।
వ్యష్టిర్విశేషః । సమష్టిః సామాన్యమ్ ।
ప్రాణవజ్రశ్రుతిభ్యాం సిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆధ్యాత్మికాధిదైవికవాయూపాస్త్యర్థం వాక్యమిత్యుక్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
బహిరేవ ప్రతిజానీతే —
బ్రహ్మేతి ।
వాక్యస్య వాయూపాస్తిపరత్వే శ్రౌతే కుతో బ్రహ్మధీరిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
పూర్వోత్తరవాక్యైకవాక్యతానుగృహీతం సర్వలోకాశ్రయత్వాదిలిఙ్గం ప్రాణశ్రుతేర్బాధకమిత్యాహ —
పూర్వేతి ।
తత్ర వాక్యైకవాక్యత్వం వివృణోతి —
పూర్వోత్తరయోరితి ।
తథాప్యేజతివాక్యే వాయురుచ్యతామిత్యాశఙ్క్య వాక్యైక్యసమ్భవే న తద్భేత్తవ్యమిత్యాహ —
ఇహైవేతి ।
పూర్వవాక్యస్య కుతో బ్రహ్మార్థత్వం, తత్రాహ —
పూర్వత్రేతి ।
శుక్రం శుభ్రం జ్యోతిష్మత్ ।
తస్యైవ పూర్ణతామాహ —
తద్బ్రహ్మేతి ।
తస్య కూటస్థతామాహ —
తదేవేతి ।
తస్య సర్వాధిష్ఠానతామాహ —
తస్మిన్నితి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేనాహ —
తదు నేతి ।
తథాపి కథం తదేవాత్ర వాచ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రకరణాల్లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చేత్యాహ —
తదేవేతి ।
ప్రాణశ్రుత్యా ముఖ్యప్రాణే సిద్ధే కథం ప్రకరణాదినార్థాన్తరధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రాణేతి ।
ఎకవాక్యతాకాఙ్క్షప్రకరణానుగృహీతబహులిఙ్గవిరోధే బ్రహ్మణి ప్రయుక్తపూర్వప్రాణశబ్దస్య న ముఖ్యార్థోఽస్తీత్యర్థః ।
ఉత్సూత్రం సిద్ధాన్తముక్త్వా సర్వజగత్కమ్పహేతుత్వం లిఙ్గాన్తరం సూత్రయోజనయా దర్శయతి —
ఎజయితృత్వమితి ।
తత్ర హేతుః —
తథా చేతి ।
కేన తర్హి మర్త్యానాం జీవనం, తత్రాహ —
ఇతరేణేతి ।
ఇతరం స్ఫోరయతి —
యస్మిన్నితి ।
పూర్వత్ర బ్రహ్మోక్తేరత్రాపి తదేకవాక్యత్వాత్తదేవోక్తమిత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీముత్తరవాక్యేఽపి బ్రహ్మోక్తిమాహ —
ఉత్తరత్రేతి ।
అస్యేశ్వరస్య భయాదగ్నిసూర్యౌ తపతః । ఇన్ద్రాదయః స్వవ్యాపారేషు ధావన్తి । మృత్యోరుక్తానపేక్ష్య పఞ్చమత్వమ్ ।
కథమత్ర బ్రహ్మోక్తం, వాయురేవాగ్న్యాదిభయకారణం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
సవాయుకస్యేతి ।
తథాపి కథం ప్రకృతే బ్రహ్మోక్తిరిత్యాశఙ్క్య ప్రకరణానుగృహీతభయహేతుత్వలిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యాహ —
తదేవేతి ।
అశనౌ ప్రసిద్ధవజ్రశబ్దస్య బ్రహ్మవిరోధిత్వాన్నాత్ర బ్రహ్మోక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
వజ్రేతి ।
తస్య భయహేతౌ బ్రహ్మణి ప్రవృత్తిం దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి —
యథేతి ।
భయహేతుత్వస్య శ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మణః సిద్ధేస్తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదపి బ్రహ్మైవేదమిత్యాహ —
తథా చేతి ।
భీషా భయేనాస్మాద్బ్రహ్మణో నిమిత్తాదితి యావత్ ।
బ్రహ్మైవాత్ర ప్రతిపాద్యమిత్యత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ —
అమృతత్వేతి ।
శ్రుతస్య ఫలస్య బ్రహ్మధియా వ్యాప్తిమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
వ్యాప్తిభఙ్గముక్తమనూద్య ప్రత్యాహ —
యత్త్వితి ।
'అపపునర్మృత్యుం జయతి’ ఇత్యపమృత్యుజయస్యోక్తేరిత్యర్థః ।
తస్యాపేక్షికత్వే హేత్వన్తరమాహ —
తత్రైవేతి ।
పఞ్చమేఽధ్యాయే సూత్రోక్త్యనన్తరమేవ పరమాత్మానమన్తర్యామిణం ప్రకృత్య తతోఽన్యస్య నాశిత్వోక్తేర్వాయుజ్ఞానాధీనమమృతత్వమాపేక్షికమిత్యర్థః ।
ఎజతివాక్యే బ్రహ్మైవ ప్రతిపాద్యమిత్యత్ర మానాన్తరమాహ —
ప్రకరణాదితి ।
తస్య పరమాత్మవిషయత్వే హేతుమాహ —
అన్యత్రేతి ॥ ౩౯ ॥
బహులిఙ్గవిరోధేన శ్రుతిబాధవత్ప్రకరణానుగృహీతోత్తమపురుషశ్రుత్యా జ్యోతిఃశ్రుతేర్ముఖ్యార్థబాధమాహ —
జ్యోతిరితి ।
దహరాధికరణే జ్యోతిఃశబ్దం బ్రహ్మేతి సిద్ధవదాదాయ బ్రహ్మరూపేణోచ్యతే జీవ ఇత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం బ్రహ్మైవ జ్యోతిఃశబ్దమిత్యేతద్విశదయితుం తదేవ వాక్యమాహ —
ఎష ఇతి ।
పరం జ్యోతిరితి శ్రుతిభ్యాం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
విషయో ఘటాదిస్తస్యావరకం బాహ్యం తమస్తదపహతికారణమాదిత్యాఖ్యం తేజస్తదిహ జ్యోతిరుచ్యతే, జ్యోతిఃశ్రుతేస్తత్ర రూఢత్వాదిత్యేకః పక్షః ।
జ్యోతిర్విశేషణస్య పరత్వస్య నిరతిశయత్వస్య బ్రహ్మణోఽన్యత్రాయోగాత్తదేవ జ్యోతిరితి పక్షాన్తరం ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షయతి —
కిమితి ।
న చ ప్రకరణాత్ప్రాణస్యేవ జ్యోతిషో బ్రహ్మత్వం, తత్ర సర్వశబ్దశ్రుతిసఙ్కోచవత్ప్రకృతే ప్రకరణానుగ్రాహకాభావాత్ , పరశబ్దస్య విశేషణార్థస్య విశేష్యానుసారేణాదిత్యేఽపి నేయత్వాదుక్తశ్రుతేర్నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రూత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వోత్తరపక్షయోరాదిత్యోపాస్త్యా క్రమముక్తిః, బ్రహ్మజ్ఞానాన్ముక్తిరితి ఫలభేదః । సర్వశబ్దస్యేవాత్ర కస్యాశ్చిదపి క్షుతేరసఙ్కోచాత్ప్రాగివేహాపి ‘సముత్థాయ’ ఇత్యాదిశ్రుత్యసఙ్కోచాద్వా యుక్తమాదిత్యగ్రహణమితి భావః ।
ప్రసిద్ధస్యాప్రతిపాద్యత్వాత్తద్గ్రహణం నేతి శఙ్కతే —
కుత ఇతి ।
అప్రతిపాద్యత్వేఽపి తస్యోపాస్యత్వేనాదేయత్వమాహ —
తత్రేతి ।
జ్యోతిరధికరణన్యాయేనాస్యాపి నిర్ణయాత్పూర్వపక్షానుత్థానాదనారభ్యమేతదధికరణమిత్యాశఙ్క్యాహ —
జ్యోతిరితి ।
బ్రహ్మణో గాయత్రీవాక్యే ప్రకృతత్వాత్తస్య సర్వనామ్నా పరామృష్టస్య ద్యుసమ్బన్ధలిఙ్గాత్ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తత్ర జ్యోతిఃశబ్దో బ్రహ్మణి ప్రసిద్ధిముల్లఙ్ఘ్య నీతః । న చ తథాస్మిన్వాక్యే జ్యోతిఃశబ్దస్య స్వార్థత్యాగే హేతురదృష్టత్వాదిత్యగతార్థతేత్యర్థః ।
నన్వత్రాపి పరం జ్యోతిరితి జ్యోతిషో విశేషణం స్వరూపాభినిష్పత్తిరుత్తమపురుషత్వం చాదిత్యేఽనుపపన్నం జ్యోతిఃశబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థత్యాగే హేతురస్తు, నేత్యాహ —
తథా చేతి ।
‘అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్యః’ ఇత్యాది నాడీఖణ్డః । తత్రాదిత్యగ్రహానురోధేన ముముక్షోస్తత్ప్రాప్తిరభిహితేతి సమ్బన్ధః । విశేషజ్ఞానోపరమానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యత్రేత్యారబ్ధకర్మావసానకాలోక్తిః । ఎతదుత్క్రమణం యథా తథేతి క్రియావిశేషణమ్ । అస్మాదభిమానవిషయాద్దేహాదుత్క్రమణం యదా కరోత్యథ తదైతైరాదిత్యస్య రశ్మిభిరాలమ్బనైరూర్ధ్వః సన్నాక్రమత ఉపరి గచ్ఛతీత్యుపక్రమ్యాదిత్యం గచ్ఛతీత్యుపసమ్పత్తవ్యస్య జ్యోతిషో యథాదిత్యత్వం తథా శ్రుతం తస్యాపి పరత్వమర్చిరాదిభ్యో యుక్తం సముత్థాయోపసమ్పద్యేతి చ పూర్వకాలార్థక్త్వాశ్రుతేర్బ్రహ్మపక్షే బాధాద్దేహాభిమానత్యాగరూపముత్థానం కృత్వోపసమ్పద్య కార్యబ్రహ్మలోకం గత్వా స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే స చోత్తమః పురుష ఇత్యఙ్గీకారే సర్వావిరోధాదాదిత్యపక్షో జ్యోతిఃశ్రుత్యా క్త్వాశ్రుతిభ్యాం చాభ్యుపేయ ఇత్యర్థః ।
భార్గపర్వభూతాదిత్యోపాస్త్యా తత్ప్రాప్తిద్వారా క్రమముక్తిపరం వాక్యమిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞామాహ —
ఎవమితి ।
శ్రుతిభిస్తేజసో గ్రాహ్యత్వే కుతో బ్రహ్మధీరితి పృచ్ఛతి —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే —
దర్శనాదితి ।
పరస్య బ్రహ్మణోఽస్మిన్ప్రకరణే వక్తవ్యత్వేనానువృత్తిదర్శనం హేతునా సాధయతి —
య ఇతి ।
ప్రకరణావిచ్ఛేదం కథయతి —
ఎతమితి ।
కిఞ్చార్చిరాద్యపేక్షయా పరం జ్యోతిరాదిత్యశ్చేత్తత్ప్రాప్త్యా విదుషో నాశరీరత్వం, ఆదిత్యస్య దేవతాత్మనః సశరీరత్వాత్ ।
న చ తత్ప్రాప్త్యా స్వరూపాభినిష్పత్తిః, అన్యస్యాన్యాత్మతాయోగాదిత్యాహ —
అశరీరమితి ।
ఉపాస్త్యా తత్ప్రాప్తావశరీరత్వమాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
ఇతశ్చాత్ర బ్రహ్మైవ జ్యోతిరిత్యాహ —
పరమితి ।
శరీరాదుత్థితస్యానన్తరముపసమ్పత్తవ్యత్వమాదిత్యస్య నాడీఖణ్డే దృష్టమితి లిఙ్గానుగృహీతాం జ్యోతిరాదిశ్రుతిమపహతపాప్మత్వాదిపరమాత్మప్రకరణానుగృహీతోత్తమపురుషాదిశ్రుత్యా బాధిత్వా పరం బ్రహ్మ జ్యోతిరాస్థేయం, ఎకవాక్యతాపాదకఫలవత్ప్రకరణోపేతశ్రుతేర్విఫలలిఙ్గసఙ్గతిశ్రుతితో బలీయసీత్వాత్ , అస్య హి నిర్గుణవిద్యాయాం శ్రూతాశరీరతాఫలాయామర్చిరాద్యనవతారాదాదిత్యానర్థక్యాన్మార్గపర్వత్వేన తస్య సగుణవిద్యాసూపదిష్టత్వాదేవోత్కర్షాయోగాదత్ర జ్యోతిర్మాత్రశ్రుతేర్మార్గానుక్తేరాదిత్యోక్తౌ శ్రుతిత్రయానర్థక్యాత్ , ‘ఆనర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమ్ ‘ఇతి న్యాయాద్బలవత్ప్రకరణోపేతప్రాగుక్తశ్రుత్యా బ్రహ్మైవ జ్యోతిరితి భావః ।
పరోక్తమనుభాష్య దూషయతి —
యత్త్వితి ।
ఆత్యన్తికేఽపి మోక్షే తదుభయం స్యాదిత్యాశఙ్క్య బాదర్యధికరణవిరోధాన్మైవమిత్యాహ —
నహీతి ।
పూర్వాపరాలోచనాయామత్ర క్రమముక్త్యప్రతీతేర్బాధిత్వా క్త్వాశ్రుతిం పరస్య జ్యోతిషో బ్రహ్మణః ప్రాప్తిరేవ స్వరూపాభినిష్పత్తిః, తస్యైవోత్తమపురుషతేత్యుపేత్య వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వమాస్థేయమ్ । అతో బ్రహ్మాజ్ఞానాత్తత్ప్రాప్తిరితి భావః ॥ ౪౦ ॥
ప్రకరణోపేతోత్తమపురుషాదిశ్రుత్యా జ్యోతిరాదిశ్రుతేర్బాధ ఉక్తః । ఇదానీమాత్మబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం లిఙ్గానుగృహీతాభ్యామాకాశశ్రుతేర్బాధమాహ —
ఆకాశ ఇతి ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యముదాహరతి —
ఆకాశ ఇతి ।
ఆకాశబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం సంశయముక్త్వా పూర్వపక్షయతి —
తదిత్యాదినా ।
యథోపక్రమాదర్థాన్తరే ప్రసిద్ధోఽపి జ్యోతిఃశబ్దః స్వార్థాత్ప్రచ్యావితస్తథాకాశోపక్రమాద్బ్రహ్మాదిశబ్దః స్వార్థాత్ప్రచ్యావ్యతామితి మత్వా హేతుమాహ —
ఆకాశేతి ।
నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యుక్తశ్రుతేరన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే వాయ్వాదిమాత్రాధిష్ఠానాకాశాత్మకబ్రహ్మోపాస్త్యా క్రమముక్తిః, సిద్ధాన్తే సర్వాధిష్ఠానబ్రహ్మధియా సాక్షాన్ముక్తిరితి ఫలభేదః ।
రూఢిగ్రహే తస్య నామరూపనిర్వహణమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య నామరూపశబ్దాభ్యాం ప్రసిద్ధదేవదత్తాదిసంజ్ఞానాం సితాసితాదిరూపాణాం చ స్వీకారాత్తదాశ్రయావకాశదానద్వారా భూతాకాశేఽపి తన్నిర్వహణం యుక్తమిత్యాహ —
నామేతి ।
‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ ఇత్యనేన గతార్థత్వమాశఙ్క్యాహ —
స్రష్టృత్వాదేశ్చేతి ।
తత్ర హి సర్వజగదుత్పత్తేరేవకారసిద్ధనిరపేక్షకారణత్వస్య ప్రశ్నప్రత్యుక్తిసామానాధికరణ్యసామర్థ్యస్య చ దృష్టేర్బ్రహ్మపరత్వం, నైవమిహ తత్పరత్వే కిఞ్చిదసాధారణం లిఙ్గమిత్యగతార్థతేత్యర్థః । తస్య చ శ్రుత్యా ప్రసిద్ధవదుపాదానాత్ప్రమితస్య బృహత్త్వాద్బ్రహ్మత్వం, ఆభూతసమ్ప్లవస్థానాదమృతత్వం, ఆప్నోతీత్యాత్మత్వం వ్యాపిత్వాత్ । తస్మాన్నామాదివద్భూతాకాశోపాస్త్యర్థం వాక్యమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
ఆకాశశబ్దాద్భూతాకాశో భాతి, కుతో బ్రహ్మధీరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయార్థాన్తరత్వవ్యపదేశం విశదయతి —
అర్థాన్తరత్వాదీతి ।
భూతాకాశస్యాపి నామరూపాభ్యామర్థాన్తరత్వం, దేవదత్తాదిశబ్దస్య నామత్వాన్నీలపీతాదే రూపత్వాత్తాభ్యామన్యత్వస్య భూతాకాశే సిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
యత్ర నామరూపశబ్దౌ సమ్భూయోక్తౌ తత్ర శబ్దార్థావేవ శ్రుతిషు గృహ్యేతే ‘తన్నామరూపాభ్యామేవ’ ఇత్యాదౌ తథా దృష్టేః । న చ శబ్దార్థాన్తర్భూతస్య భూతాకాశమపి తతోఽర్థాన్తరత్వమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ భూతాకాశమపి వికారతయా నామరూపాన్తర్భూతం కథమాత్మానముద్వహేత్ , న చ తన్నిర్వాహకత్వం నిరఙ్కుశం శ్రుుతం పరతన్త్రభూతాకాశే కథఞ్చిన్నేయమిత్యాహ —
నామేతి ।
అన్యత్ర తన్నిర్వహణస్య బ్రహ్మకర్తృకత్వసిద్ధేస్తదేవాత్రాపి ప్రత్యభిజ్ఞాతమిత్యాహ —
అనేనేతి ।
నామరూపనిర్వాహకత్వమాదిశబ్దోక్తం న బ్రహ్మసాధారణమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
జీవస్య తన్నిర్వాహకత్వేఽపి బ్రహ్మాభేదాత్తస్య బ్రహ్మాసాధారణతేత్యాహ —
బాఢమితి ।
స్రష్టృత్వాదిబ్రహ్మలిఙ్గమిహ నేత్యుక్తం ప్రత్యాహ —
నామేతి ।
ఆకాశశబ్దస్య బ్రహ్మార్థత్వే లిఙ్గాన్యేవ సన్తి, భూతాకాశార్థత్వే శ్రుతిలిఙ్గే స్తః । తథా చ కేవలలిఙ్గేభ్యస్తయోర్బలీయస్త్వాద్భూతాకాశగ్రహణమిత్యాశఙ్క్యాత్రాపి బ్రహ్మాత్మశ్రుతీ విద్యేతే ఇత్యాహ —
తదితి ।
ఉపక్రమస్థాకాశశ్రుతేః ‘ఆకాశో వై నామ’ ఇతి ప్రసిద్ధలిఙ్గాచ్చ నామరూపనిర్వహణతదర్థాన్తరత్వామృతత్వలిఙ్గానుగృహీతే బ్రహ్మాత్మశ్రుతీ బలవత్యావితి భావః ।
‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ ‘ ఇత్యత్రోపక్రమోపసంహారాభ్యాం ప్రతిపాద్యతయా తాత్పర్యవదానన్త్యలిఙ్గాదాకాశస్య బ్రహ్మత్వముక్తం, ఇహాపి శ్రుత్యన్తరసిద్ధనామాదినిర్వాహకత్వసంవాదేన తాత్పర్యవల్లిఙ్గాదాకాశస్య బ్రహ్మత్వముచ్యతే, తత్కథం పృథగారమ్భ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆకాశ ఇతి ।
తత్ర స్రష్టృత్వస్పాష్ట్యవదిహ నేతి విశేషోఽస్తీతి భావః ॥ ౪౧ ॥
శ్రుత్యుపేతలిఙ్గేన శ్రుతేర్బాధముక్త్వా లిఙ్గేన లిఙ్గస్యైవ బాధమాహ —
సుషుప్తీతి ।
సాకాఙ్క్షత్వం వారయతి —
వ్యపదేశాదితి ।
షష్ఠాధ్యాయవాక్యజాతం విషయత్వేనోదాహరతి —
బృహదితి ।
దేహాదీనామన్యతమో వా తదతిరిక్తో వాత్మేతి జనకస్య ప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ —
యోఽయమితి ।
విజ్ఞానం బుద్ధిస్తన్మయస్తత్ప్రాయః । ప్రాణేషు హృదీతి వ్యతిరేకార్థే సప్తమ్యౌ । ప్రాణబుద్ధ్యాతిరిక్త ఇత్యర్థః ।
బుద్ధివృత్తేర్వివినక్తి —
అన్తరితి ।
అజ్ఞానాద్భినత్తి —
జ్యోతిరితి ।
పురుషః పూర్ణో యోఽయమేవంభూతః స ఆత్మేత్యర్థః ।
తదేవ వాక్యమధికృత్యోపక్రమస్థవిజ్ఞానమయశబ్దాదుపసంహారస్థసర్వేశానాదిశబ్దాచ్చ సంశయమాహ —
తదితి ।
అఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతావుపక్రమోపసంహారౌ న జీవార్థావత్ర తథేత్యగతార్థత్వం మత్వా ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షయతి —
కిం తావదితి ।
నామరూపాభ్యాం భేదవాదాదాకాశం బ్రహ్మేత్యుక్తే భేదవాదో నైకాన్తః, అసత్యపి భేదే ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తః’ ఇతి భేదోపచారాదిత్యాశఙ్క్యాత్రాపి ముఖ్యభేదసాధనాదధికరణసఙ్గతిః । షష్ఠాధ్యాయస్య నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే జీవానువాదేన కర్తృస్తుతిః, సిద్ధాన్తే తదనువాదేన తద్యాథార్థ్యధీరితి ఫలభేదః ।
జీవే మహానిత్యాద్యయుక్తమిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
ఆదిమధ్యావసానేషు జీవోక్తేస్తత్పరే సన్దర్భే మహానజ ఇత్యాది తత్రైవ కథఞ్చిన్నేయమిత్యాహ —
ఉపక్రమ ఇతి ।
జీవానువాదేన కర్మాపేక్షితకర్తృస్తుత్యా తదధికారసిద్ధిరత్రేష్టేత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తయన్బహిరేవ ప్రతిజ్ఞామాహ —
ఎవమితి ।
ఉపక్రమోపసంహారపరామర్శానాం జీవార్థతయా తత్పరే సన్దర్భే కథమీశ్వరోక్తిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
తత్ర హేతుం సోపస్కారమవతారయతి —
సుషుప్తావితి ।
సౌషుప్తం భేదవాదముదాహరతి —
సుషుప్తౌ తావదితి ।
కరశిరశ్చరణాదిమతి శరీరే పురుషశబ్దాత్కుతః శారీరాత్పరస్య భేదః, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
తస్య వేదితృత్వేఽపి ప్రకృతే వేదితృత్వం నాపేక్ష్యం, తదా బాహ్యాన్తరార్థధీనిషేధాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
బాహ్యేతి ।
పురుషస్య శారీరత్వేఽపి ప్రకర్షేణాజ్ఞ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా ప్రాజ్ఞశబ్దేనాపి తస్యైవోక్తేర్భేదోక్తేరౌపచారికత్వాన్న శారీరాత్పరస్య భేదోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రాజ్ఞ ఇతి ।
యోగాద్రూఢేర్బలీయస్త్వం మత్వా హేతుమాహ —
సర్వేతి ।
ఔత్క్రాన్తికీమపి భేదోక్తిం దర్శయతి —
తథేతి ।
అన్వారూఢోఽధిష్ఠిత ఉత్సర్జన్నానావేదనాతః శబ్దం కుర్వన్నితి యావత్ ।
శారీరశబ్దస్య శరీరసమ్బన్ధిమాత్రత్వాత్ప్రాజ్ఞశ్చ ప్రజ్ఞాతిశయత్వాత్కుతో భేదధీరిత్యాశఙ్క్య రూఢిబలీయస్త్వన్యాయేనాహ —
తత్రేత్యాదినా ।
భేదోక్తిఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాష్య దూషయతి —
యదుక్తమితి ।
ఉపక్రమస్య సంసార్యర్థత్వం నిరస్యతి —
ఉపక్రమ ఇతి ।
తస్య ప్రశ్నద్వారా విషయమాహ —
కిమితి ।
అనువాదమాత్రమేవాత్రేష్టం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యత ఇతి ।
బుద్ధౌ ధ్యాయన్త్యామాత్మా ధ్యాయతీవ చలన్త్యాం చలతీవ । వస్తుతో న ధ్యాయతి న చలతీత్యర్థః ।
ఉపసంహారానుసారేణోపక్రమస్యైకస్మిన్వాక్యే నేయత్వాత్తస్య సంసార్యర్థత్వాదుపక్రమస్య తదర్థతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తథేతి ।
తస్య పరమార్థత్వం వాక్యార్థోక్త్యా వక్తి —
యోఽయమితి ।
పరామర్శస్య సంసారిగామిత్వముక్తమనూద్య పూర్వాపరవిరోధేన ప్రత్యాహ —
యస్త్వితి ।
బుద్ధాన్తో జాగరితమ్ ।
సంసారిస్వరూపబుద్ధేర్వాక్యాననుగుణత్వే హేతుమాహ —
యత ఇతి ।
అవస్థావత్త్వేన సంసారిత్వే దృష్టేఽపి తద్రాహిత్యమభిప్రేతమిత్యత్ర నియామకం పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
ఎకస్మిన్వాక్యే ప్రసిద్ధాప్రసిద్ధయోర్లిఙ్గేషు ప్రసిద్ధార్థానువాదేనాప్రసిద్ధార్థ ఎవ ప్రతిపాద్యో వాక్యస్యాపూర్వార్థత్వాయేతి న్యాయేన జీవలిఙ్గైస్తదనువాదేన తస్య బ్రహ్మతా వాక్యేనోచ్యతేఽన్యథా ప్రశ్నాయోగాదిత్యాహ —
యదితి ।
అతః కామాదివివేకానన్తరం విమోక్షాయ తదౌపయికసాక్షాత్కారాయైవ బ్రూహీతి పునః పునా రాజా యస్మాత్పృచ్ఛతి తస్మాత్ప్రశ్నసామర్థ్యాత్ప్రతీచో బ్రహ్మతా ప్రతిపాద్యేత్యర్థః ।
న కేవలం ప్రశ్నసామర్థ్యాదేవమ్ , ఉత్తరసామర్థ్యాదపీత్యాహ —
యచ్చేతి ।
తేన జాగ్రద్భోగాదినానన్వాగతోఽస్పృష్టో భవతి, అసఙ్గత్వాదితి ప్రత్యుక్తేరిత్యర్థః ।
ప్రతివచనాన్తరం దర్శయతి —
అనన్వాగతమితి ।
ఆత్మతత్త్వం పుణ్యపాపాభ్యామనాఘ్రాతమితి యావత్ ।
తదా సుప్తౌ హృదయస్య బుద్ధేః సమ్బన్ధినః శోకాన్కామాదీనశేషానతిక్రాన్తో భవతీత్యాహ —
తీర్ణో హీతి ।
అనువాదమాత్రస్య ప్రశ్నప్రత్యుక్తిభ్యామయోగే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ॥ ౪౨ ॥
వాక్యస్యాసంసారిపరత్వే హేత్వన్తరమాహ —
పత్యాదీతి ।
సూత్రే హేత్వన్తరద్యోతిచకారాభావాత్తదవిషయత్వమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే —
ఇతశ్చేతి ।
తత్ర హేతుభావం యోజయతి —
యదితి ।
తత్రాసంసారివిషయం శబ్దజాతముదాహరతి —
సర్వస్యేతి ।
స్వాధీనం సర్వమపి నియన్తుం శక్తిరస్తీతి వక్తుం ద్వితీయం విశేషణమ్ । స్వాధీనం స్వనియమ్యం చ సర్వమధిష్ఠాయ పాలయతీతి వక్తుం తృతీయమ్ ।
సంసారిస్వభావనిషేధకం శబ్దజాతమాదత్తే —
స నేతి ।
శ్రుతిలిఙ్గసిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
నిర్విశేషప్రచురాణాం వాక్యానాం సిద్ధోఽన్వయో బ్రహ్మణీతి పాదార్థముపసంహరతి —
ఇత్యవగమ్యత ఇతి ॥ ౪౩ ॥
ప్రసిద్ధగోచరలిఙ్గస్యాప్రసిద్ధగోచరలిఙ్గేన బాధ్యత్వవత్ప్రకరణోపేతస్థానాత్తత్తుల్యస్థానస్యైవ బాధమాశఙ్కాద్వారా కథయతి —
ఆనుమానికమితి ।
వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి సమన్వయార్థమధ్యాయారమ్భాదత్ర తదభావాదధ్యాయాసఙ్గతిమాశఙ్క్య వృత్తం కీర్తయతి —
బ్రహ్మేతి ।
తదశబ్దత్వేన ప్రధానవాదివైదికశబ్దశూన్యత్వేనేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణోఽపి తుల్యమశబ్దత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
గతీతి ।
తర్హి సమన్వయస్య సిద్ధత్వాత్కృతం పాదేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఇదమితి ।
అవశిష్టమనాశఙ్కితమనిరాకృతం చేత్యర్థః ।
శఙ్కామేవ దర్శయతి —
యదితి ।
ప్రతీత్యా ప్రధానార్పకత్వేఽపి వస్తుతో నేతి వక్తుమాభాసపదమ్ ।
నను ప్రధానస్య స్వరూపమేవార్ప్యతే న జగత్కారణత్వం తత్కుతోఽతివ్యాప్తిః శఙ్క్యతే, తత్రాహ —
అత ఇతి ।
‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇత్యత్రావ్యక్తస్య ప్రధానస్య కారణత్వం పరశబ్దాద్గమ్యతే । స హి ప్రకర్షవాచీ । ప్రకర్షశ్చ మహతోఽవ్యక్తస్య తత్కారణత్వం ‘అజామేకామ్’ ఇత్యాదౌ సాక్షాదేవ ప్రధానస్య కారణతాసిద్ధిః । కపిలాదిస్మృతయశ్చోక్తశ్రుత్యనుసారిణ్యస్తదర్థాః । తేన శ్రుతిస్మృతిసిద్ధా ప్రధానకారణతేత్యతివ్యాప్తిరిత్యర్థః ।
తథాపి కారణత్వం తద్వాదివాక్యోక్తేర్బ్రహ్మణో యుక్తం, షోడశిగ్రహణవత్కారణే వికల్పసమ్భవాత్ , తత్రాహ —
తదితి ।
క్రియాయామివ వస్తుని వికల్పాయోగాదితి భావః ।
సూత్రితం ప్రధానాశబ్దత్వం సమన్వయదార్ఢ్యాయ ప్రపఞ్చయితుం పాదారమ్భ ఇత్యస్త్యేవ సఙ్గతిరిత్యుపసంహరతి —
అత ఇతి ।
పూర్వం ప్రధానాద్యేవ వేదాన్తార్థ ఇత్యుక్తే తన్నిషేధేన సర్వవేదాన్తేషు బ్రహ్మధీరుక్తా, తాముపేత్యాధునా ప్రధానాద్యపి కారణత్వేన సమన్వయార్థః ।
న చానేకకారణవైయర్థ్యం, కల్పభేదేన వ్యవస్థానాదిత్యాహ —
ఆనుమానికమితి ।
అపిశబ్దాదేకశబ్దాచ్చ బ్రహ్మాఙ్గీకారేణ పూర్వపక్షో విచారశ్చాయం క్వాచిత్క ఇతి సూచితమ్ ।
అవ్యక్తపదం ప్రధానపరం శరీరపరం వేతి స్మార్తక్రమశ్రౌతపారిశేష్యాభ్యాముభయప్రత్యభిజ్ఞయా సంశయే ప్రసిద్ధజీవోక్తిభఙ్గేనాప్రసిద్ధబ్రహ్మోక్తివదప్రసిద్ధప్రధానోక్తిపరమేవ కాఠకవాక్యమితి పూర్వపక్షయన్నుపలబ్ధిముదాహరతి —
కాఠకే హీతి ।
అత్ర ప్రధానస్యాశబ్దత్వప్రతిపాదనేన సమన్వయదార్ఢ్యాదస్తి శ్రుత్యాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రధానస్యాపి శబ్దవత్త్వాద్బ్రహ్మణ్యన్వయానియతిః, సిద్ధాన్తే తస్యాశబ్దత్వాద్బ్రహ్మణ్యన్వయనియతిరితి ఫలభేదః ।
కథమత్ర ప్రధానమవ్యక్తపదాదుక్తమిత్యాశఙ్క్య ప్రధానే స్థానం మానమాహ —
తత్రేతి ।
స్మృతిః సాఙ్ఖ్యస్మృతిః । శ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
అవ్యక్తశ్రుతిరపి ప్రధానే మానమిత్యాహ —
తత్రేతి ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతిసిద్ధప్రధానస్యావ్యక్తశబ్దేనోక్తౌ తదీయాం రూఢిం హేతూకరోతి —
స్మృతీతి ।
పారిభాషికత్వాదవ్యక్తశబ్దస్యానిర్ణాయకత్వమాశఙ్క్యోక్తం —
శబ్దాదీతి ।
రూఢియోగాభ్యామవ్యక్తశబ్దస్య ప్రధానవాచిత్వే ఫలితమాహ —
తస్యేతి ।
తథాపి కారణత్వం తస్యాశబ్దమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
శ్రుతిః ‘అజామేకామ్’ ఇత్యాద్యా । స్మృతిః సాఙ్ఖ్యీయా । ‘వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్’ ఇత్యాద్యా చ । ‘భేదానాం పరిమాణాత్’ ఇత్యాదిర్న్యాయః । నచ ప్రకరణపారిశేష్యాభ్యాం శరీరమవ్యక్తం, తస్య స్పష్టత్వేన తచ్ఛబ్దానర్హత్వాత్ । అతో జగత్కారణస్య ప్రధానస్య శబ్దవత్త్వాన్న గతిసామాన్యమిత్యర్థః ।
స్థానాదిభిరుక్తం ప్రత్యాహ —
నైతదితి ।
తత్రాదౌ శ్రుతిం నిరాహ —
నహీతి ।
కుతో న తదస్తిత్వపరం స్మార్తప్రధానస్యైవాత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , నేత్యాహ —
నహీతి ।
యాదృశమిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ —
స్వతన్త్రమిత్యాది ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతిసిద్ధావ్యక్తశబ్దస్య శ్రుతావపి ప్రయోగాత్తేన ప్రత్యభిజ్ఞాతం ప్రధానమిత్యుక్తమాశఙ్క్యాహ —
శబ్దేతి ।
శబ్దస్యార్థవ్యాప్తేరర్థస్యాపి ప్రత్యభిజ్ఞానమాశఙ్క్య యౌగికత్వాత్తదేకార్థాసిద్ధిరిత్యాహ —
స చేతి ।
రూఢ్యా తన్మాత్రసిద్ధౌ కుతో యోగాద్దుర్బలాదర్థాన్తరం శఙ్క్యతే, తత్రాహ —
న చేతి ।
పరస్య ప్రధానే రూఢిరవ్యక్తశబ్దస్యాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
యా త్వితి ।
నహి పరీక్షకాణాం పారిభాషికీ ప్రసిద్ధిర్వేదార్థనిర్ణయనిమిత్తం, పరీక్షకవిప్రతిపత్త్యా వేదార్థేఽపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । లౌకికీ ప్రసిద్ధీ రూఢిః । తథా ‘య ఎవ చ లౌకికాః శబ్దాస్త ఎవ వైదికాస్త ఎవ చైషామర్థాః’ ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
శ్రూతిం దూషయిత్వా స్థానం దూషయతి —
న చేతి ।
మాత్రచోఽర్థం స్ఫుటయతి —
అసతీతి ।
స్థానస్యాపి నాస్తి తద్రూపప్రత్యభిజ్ఞాపేక్షా స్వత ఎవ ప్రమాణత్వేన నిశ్చాయకత్వాదిత్యాశఙ్కయా తద్రూపవిపరీతప్రత్యభిజ్ఞాసత్త్వమత్రేష్టమితి మత్వా విపరీతరూపజ్ఞానే స్థానాదర్థాసిద్ధౌ దృష్టాన్తమాహ —
నహీతి ।
కథం తర్హీహ విపరీతరూపప్రత్యభిజ్ఞేత్యాశఙ్క్య సూత్రభాగమవతార్య విభజతే —
ప్రకరణేతి ।
‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి’ ఇత్యస్మిన్వాక్యే బుద్ధ్యాత్మనోర్మధ్యే శరీరస్య శ్రుతత్వాత్తదేవత్రాపి మహచ్ఛబ్దితబుద్ధిపురుషమధ్యస్థమవ్యక్తశబ్దేన గృహ్యతే । శ్రౌతక్రమస్య స్మార్తక్రమాద్బలీయస్త్వాదిత్యర్థః ।
ఉభయోరపి స్థానత్వాత్కుతః శ్రౌతం స్థానమాస్థాయ శరీరమేవ గ్రాహ్యమిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
ప్రకరణాద్యనుగృహీతత్వేన శ్రౌతక్రమస్య ప్రాబల్యాదిత్యాహ —
ప్రకరణాదితి ।
తదుభయం వక్తుముపక్రమతే —
తథాహీతి ।
తత్ర ప్రకరణం వివిచ్య దర్శయతి —
అతీతేతి ।
రూపకక్లృప్తిః సాదృశ్యకల్పనా । ఆత్మనో భోక్తూ రథిత్వం శరీరాఖ్యరథస్వామిత్వమ్ ।
తత్ర హి భోక్తా ప్రధానం స్థూలం శరీరం భోగాయతనత్వేన గుణతయా రథవదవధేయమిత్యాహ —
ఆత్మానమితి ।
వివేకావివేకప్రధానవృత్తిభ్యాం బుద్ధిరేవ శరీరద్వారా సుఖదుఃఖే భోక్తానముపనయతీతి మత్వాహ —
బుద్ధిమితి ।
మనసాఽశ్వరశనాస్థానీయేన వివేకినా విషయేభ్యః శ్రౌత్రాదీని నిగృహ్యన్తే, తేనావివేకినా తేషు ప్రవర్త్యన్తే, తేన మనసో యుక్తం ప్రగ్రహత్వమిత్యాహ —
మన ఇతి ।
అసంయతానీన్ద్రియాణి పురుషం సంసారానర్థం, సంయతాని ముక్తిద్వారం ప్రాపయన్తీత్యాహ —
ఇన్ద్రియాణీతి ।
యథాశ్వోఽధ్వానమాలక్ష్య చరత్యేవమిన్ద్రియహయాః ।
స్వార్థముపలభ్య చరతీత్యాహ —
విషయానితి ।
శరీరాదిషు మధ్యే శబ్దాదీన్విషయానిన్ద్రియహయగోచరానాహురితి యోజనా ।
నను మార్గే రథినో రథాద్యపేక్షా న భోగే చిద్రూపతయా స్వభావేనైవ తద్యోగాదతో దేహాదీనాం రథాదికల్పనావైషమ్యం, తత్రాహ —
ఆత్మేతి ।
ఆత్మా భోక్తేత్యాహురితి సమ్బన్ధః ।
తస్యాసఙ్గస్యార్థేన్ద్రియాసంనికర్షే భోగాయోగాదిన్ద్రియమనోయోగో యథా భవతీతి క్రియావిశేషణేన తస్య భోక్తృత్వముపపాదయతి —
ఇన్ద్రియేతి ।
యద్వాత్మా దేహః, దేహేన్ద్రియాదిషు యుక్తమాత్మానం భోక్తేత్యాహురితి యోజనా ।
ప్రాకరణికసమ్బన్ధస్యాకాఙ్క్షాధీనత్వాత్పూర్వవాక్యస్థదేహస్యావ్యక్తశబ్దాకాఙ్క్షాం వక్తుం రథాదిరూపకకల్పనాఫలం వదన్పరమపదస్య ప్రకరణినో ముఖ్యస్యాకాఙ్క్షామవతారయతి —
తైశ్చేతి ।
పరమపదస్య స్వరూపే పరత్వే చాకాఙ్క్షామాహ —
కిమితి ।
ఆకాఙ్క్షాద్వయశాన్తయేఽనన్తరం గ్రన్థమాదత్తే —
తేభ్య ఇతి ।
పూర్వవాక్యే శరీరస్య ప్రకృతత్వేఽపి ప్రధానమేవాత్రావ్యక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
ప్రకరణం పదర్శ్య పరిశేషం దర్శయితుమారభతే —
తత్రేతి ।
పూర్వత్రానుక్తానామర్థానామిహోక్తివత్ప్రధానస్యాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య తేషాం విషయశబ్దేనోక్తేర్మైవమిత్యాహ —
అర్థా ఇతి ।
అర్థశబ్దేన విషయోక్తిరయుక్తా, విషయాణామిన్ద్రియేభ్యోఽన్తరఙ్గేభ్యో బాహ్యతయా పరత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తేషాం చేతి ।
ఆన్తరత్వేన శ్రేష్ఠత్వాభావేఽపి తేషామతిగ్రహతయా గ్రహరూపేన్ద్రియాపేక్షయా ప్రాధాన్యస్య శ్రుత్యుక్తత్వాత్పరత్వమ్ । ‘అష్టౌ గ్రహా అష్టావతిగ్రహాః’ ఇతి శ్రుత్యా ఘ్రాణజిహ్వావాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోహస్తత్వగిన్ద్రియేభ్యో గ్రహేభ్యో గన్ధరసనామరూపశబ్దకామకర్మస్పర్శవిషయా అతిగ్రహా ఉక్తాః । తత్ర గృహ్ణన్తి వశీకుర్వన్తి పురుషమితి గ్రహా ఇన్ద్రియాణి । తేషామపి గ్రాహకత్వం విషయాధీనమిత్యతిగ్రహా విషయాస్తేనాతిగ్రహతయా తేషాం ప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
తర్హి కథమర్థేభ్యో మనసః పరత్వం, తస్యాపి గ్రహత్వేన ఘ్రాణాదిసామ్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వగతవిశేషణార్థేభ్యస్తస్య పరత్వమాహ —
విషయేభ్యశ్చేతి ।
తథాపి కథం బుద్ధేర్మనసః సకాశాత్పరత్వం, తయోర్భోక్తారం ప్రత్యవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
మనసస్త్వితి ।
నిశ్చయద్వారా విషయా భోక్తురుపకుర్వన్తి నిశ్చయశ్చ బుద్ధిరితి సంశయాత్మకమనసో బుద్ధిప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
బుద్ధ్యుపహితస్యాత్మనస్తతో న పరత్వం మహత్త్వం చేత్యాశఙ్క్య యో రథిత్వేన పూర్వత్రోక్తః సోఽత్ర గృహ్యత ఇత్యాహ —
బుద్ధేరితి ।
తత్ప్రత్యభిజ్ఞానం తత్ర హేతూకుర్వంస్తద్ధేతుమాహ —
ఆత్మేతి ।
యత్తు కథమస్య పరత్వమితి, తత్రాహ —
భోక్తుశ్చేతి ।
యత్పునర్న తస్య మహత్త్వమితి, తత్రాహ —
మహత్త్వం చేతి ।
తర్హి ‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇతి న వక్తవ్యం, కిం త్వాత్మనః పరమితి, మహచ్ఛబ్దస్యాత్మవాచిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అథవేతి ।
సఙ్కల్పవికల్పరూపమననశక్త్యా హైరణ్యగర్భీ బుద్ధిర్మనః ।
తస్యా వ్యష్టిమనఃసు సమష్టితయా వ్యాప్తిమాహ —
మహానితి ।
సఙ్కల్పాదిశక్తితయా తర్హి సన్దేహాత్మత్వం, తత్రాహ —
మతిరితి ।
మహత్త్వముపపాదయతి —
బ్రహ్మేతి ।
భోగ్యజాతాధారత్వమాహ —
పూరితి ।
నిశ్చయాత్మత్వమాహ —
బుద్ధిరితి ।
కీర్తిశక్తిమత్త్వమాహ —
ఖ్యాతిరితి ।
నియమనశక్తిమత్త్వమాహ —
ఈశ్వర ఇతి ।
లోకే యత్ప్రకృష్టం జ్ఞానం తతోఽనతిరేకమాహ —
ప్రజ్ఞేతి ।
తత్ఫలమపి తతో నార్థాన్తరవిషయమిత్యాహ —
సంవిదితి ।
చిత్ప్రధానత్వమాహ —
చితిరితి ।
జ్ఞాతసర్వార్థానుసన్ధానశక్తిమాహ —
స్మృతిశ్చేతి ।
సర్వత్ర విద్వత్ప్రసిద్ధిమనుకూలయతి —
పరిపఠ్యత ఇతి ।
శ్రుతిరపి హిరణ్యగర్భబుద్ధౌ వేదావిర్భావమీశ్వరానుగ్రహవశాదభివదన్తీ తదీయాం బుద్ధిముక్తలక్షణాం వివక్షతీత్యాహ —
య ఇతి ।
పరత్వం తస్యాః సాధయతి —
సర్వాసామితి ।
తర్హి పూర్వత్రానుక్తహిరణ్యగర్భబుద్ధేరివ ప్రధానస్యాపీహోక్తిః స్యాత్ , నేత్యాహ —
సా చేతి ।
హిరుగితి పృథక్త్వోక్తిః ।
కథం బుద్ధేరేవ పరా బుద్ధిరిత్యాశఙ్క్య సర్వాసామిత్యత్రోక్తం స్ఫుటయతి —
తస్యా ఇతి ।
వ్యష్టిబుద్ధ్యాశ్రయత్వాత్పరా సమష్టిబుద్ధిరితి బుద్ధేరిత్యాదినా తదుక్తిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
తర్హి పూర్వాక్తస్య రథినోఽనుక్తివదిహ శరీరస్యాపి చ రథస్య స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతస్మిన్నితి ।
నను పురుషోక్త్యా న రథిగ్రహస్తస్య జీవత్వాత్పురుషస్య పరమాత్మత్వాత్ , తత్రాహ —
పరమార్థత ఇతి ।
పరిశేషముపసంహరతి —
తదేవమితి ।
ప్రకరణపరిశేషాభ్యామవ్యక్తం శరీరమితి ప్రతిజ్ఞాతం నిగమయతి —
ఇతరాణీతి ।
దేహాదిషు రథాదికల్పనాఫలాలోచనాయామపి శరీరమేవావ్యక్తమిత్యాహ —
శరీరేతి ।
సుఖాదిర్వేదనా ।
దేహాదిసంయోగే హేతుః —
అవిద్యావత ఇతి ।
తత్సంయోగఫలమాహ —
భోక్తురితి ।
దేహాదివ్యతిరేకబోధాధీనమాత్మనో బ్రహ్మత్వాధిగతిఫలమ్ । నచ ప్రతియోగినో దేహాదేరగ్రహే తద్వ్యతిరేకధీః । తథాచేన్ద్రియాదివదేవ శరీరమపి గ్రాహ్యమిత్యవ్యక్తశబ్దస్య తదర్థతేత్యర్థః ।
ప్రత్యగ్బ్రహ్మధీరిహాభీష్టేతి కథం దృష్టిరిత్యాశఙ్క్యాత్మనో దుర్బోధత్వోక్త్యా తద్ధీహేతువిధేరిత్యాహ —
తథాచేతి ।
అప్రకాశస్వభావత్వం వ్యాసేధతి —
దృశ్యతే త్వితి ।
శ్రవణాదిపరిపాకానన్తర్యమాహ —
అగ్ర్యయేతి ।
సూక్ష్మార్థవిషయతయా సూక్ష్మత్వమ్ , తన్నిష్ఠానామేవోక్తబుద్ధిద్వారా తద్దర్శనం న బహిర్ముఖానామిత్యాహ —
సూక్ష్మేతి ।
వాక్యతాత్పర్యమాహ —
వైష్ణవస్యేతి ।
కుతస్తర్హి తద్ధీరిత్యాశఙ్క్యానన్తరవాక్యమవతారయతి —
తదితి ।
బ్రహ్మాత్మధీసాధనవిధాయి వాక్యం వ్యాకరోతి —
ఎతదితి ।
వాగితి ద్వితీయాలోపస్య ఛాన్దసత్వాద్వాచమిత్యుక్తమ్ । వాచో గ్రహణం బాహ్యేన్ద్రియోపలక్షణమిత్యుపేత్య వాక్యార్థమాహ —
వాగాదీతి ।
తథా చ సతి మనసి సఙ్కల్పాదిసమ్భవాన్నైకరసబ్రహ్మధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
మనోఽపీతి ।
బుద్ధేరపి విషయప్రావణ్యాత్తస్యాం సత్యాం న బ్రహ్మధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తామితి ।
మహత్యాత్మని పృథగవస్థితే నైక్యధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
మహాన్తం త్వితి ।
తస్యాధిష్ఠానాన్తరం నేతి సూచయతి —
పరస్యామితి ।
ప్రకరణాత్పరిశేషాచ్చావ్యక్తపదం శరీరమేవ దర్శయతీతి పూర్వత్ర వ్యాఖ్యాతం దర్శయతి —
చేతి ।
విధాన్తరేఽపి పునర్వ్యాఖ్యాయాధునా సూత్రార్థముపసంహరతి —
తదేవమితి ॥ ౧ ॥
అవ్యక్తపదస్య దేహే ప్రవృత్తియోగ్యత్వమాహ —
సూక్ష్మం త్వితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన వ్యాఖ్యాతుం వృత్తమనూద్య శఙ్కాం దర్శయతి —
ఉక్తమితి ।
ప్రవృత్తినిమిత్తాభావాన్న శరీరమవ్యక్తశబ్దమితి శఙ్కామేవ విశదయతి —
కథమితి ।
దుర్నిరూపత్వం తత్రావ్యక్తశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యావతేతి ।
స్పష్టతరత్వేన వ్యక్తశబ్దార్హత్వేఽపి తస్మిన్నవ్యక్తపదం కిం నోచ్యతే, తత్రాహ —
అస్పష్టేతి ।
ఉత్తరత్వేన సూత్రమవతార్య తదక్షరాణి వ్యాకరోతి —
అత ఇతి ।
ఇహేత్యుదాహరణోక్తిః ।
స్థూలస్య దేహస్య కుతః సూక్ష్మత్వం, తదాహ —
కారణేతి ।
అవ్యక్తశబ్దేన కారణాత్మనా సూక్ష్మస్య దేహస్య వక్తుమిష్టత్వే హేతుమాహ —
సూక్ష్మస్యేతి ।
అక్షరార్థముక్త్వా ప్రవృత్తినిమిత్తం వ్యక్తీకర్తుం వివక్షితమర్థమాహ —
యద్యపీతి ।
భూతసూక్ష్మస్యావ్యక్తశబ్దార్హత్వేఽపి కిం జాతం స్థూలస్య దేహస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రకృతీతి ।
ప్రకృతేర్వికారాణామనన్యత్వాద్వికారే ప్రకృతేరవ్యక్తత్వముపచరితమిత్యర్థః ।
ప్రకృతిశబ్దస్య వికారే ప్రయోగే శ్రౌతం దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
గోభిస్తద్వికారైః పయోభిర్మత్సరం సోమం శ్రీణీత ‘శ్రీఞ్ పాకే’ ఇత్యస్య ధాతోర్లోటి మధ్యమపురుషబహువచనమ్ । వికారాపన్నం కుర్యాత్ । పాకార్థత్వేఽపి హిరణ్యేన శ్రీణీతేతివదత్ర సమ్బన్ధార్థత్వం శ్రీణీతేరిష్టమ్ । తథా కారణవాచకమవ్యక్తపదం తదభిన్నకార్యే భవత్యౌపచారికమిత్యర్థః ।
అవ్యక్తాత్కారణాద్వికారాణామనన్యత్వే హేతుమాహ —
శ్రుతిశ్చేతి ।
అవ్యక్తమవ్యాకృతమిత్యనర్థాన్తరమిత్యుపేత్య వ్యాచష్టే —
ఇదమితి ।
తదాస్య స్వరూపేణాసత్త్వం వ్యావర్తయతి —
బీజేతి ।
బీజమేవ శక్తిరతీన్ద్రియత్వాత్ । తదాత్మనా స్థితమితి యావత్ ॥ ౨ ॥
ఉక్తశ్రుత్యా ప్రధానప్రసక్తిం ప్రత్యాహ —
తదధీనత్వాదితి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుమాదౌ వ్యావర్త్యాం శఙ్కాం దర్శయతి —
అత్రేతి ।
ప్రకృతా శ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
జగతోఽవ్యక్తశబ్దార్హత్వమిదానీమవివక్షితం, శరీరస్య తు కారణాత్మనా తచ్ఛబ్దత్వం ప్రతిజ్ఞాతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదాత్మనేతి ।
సిద్ధాన్తమనూద్యానిష్టం ప్రసఞ్జయతి —
స ఎవేతి ।
తర్హి తస్యాం ప్రాగవస్థాయామ్ ।
ఎవం సతి ।
ప్రాగవస్థం జగదవ్యక్తశబ్దయోగ్యమిత్యాదావిష్టే సతీత్యర్థః ।
సుఖదుఃఖమోహాత్మకం కార్యం తాదృగేవ కారణం గమయతీతి హేతుమాహ —
అస్యైవేతి ।
తత్ర సూత్రముత్తరత్వేన వ్యాకర్తుం భూమికాం కరోతి —
అత్రేతి ।
కథం తర్హి భవద్భిరభ్యుపగమ్యతే, తదాహ —
పరమేతి ।
తస్యైవ జగదుపాదానత్వాదానర్థక్యాదేషా నోపేయేత్యాశఙ్క్యాహ —
సా చేతి ।
తదధీనత్వాదితి వ్యాఖ్యాయార్థవదిత్యంశం వ్యాఖ్యాతి —
అర్థవతీతి ।
తదేవ సమర్థయతే —
నహీతి ।
కూటస్థాసఙ్గాద్వయస్య బ్రహ్మణః స్రష్టృత్వానుపపత్త్యా మాయాశక్తిరేష్టవ్యేత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం బన్ధమోక్షవ్యవస్థానుపపత్తేశ్చేత్యాహ —
ముక్తానాం చేతి ।
యస్యాం సత్యాం జననమరణాదిః సంసారః, యన్నివృత్త్యా తన్నివృత్తిః, సా మాయాశక్తిరేష్టవ్యేత్యర్థః ।
నను న బీజశక్తిర్విద్యయా దహ్యతే, వస్తుత్వాత్ , ఆత్మవత్ , నేత్యాహ —
అవిద్యేతి ।
కేచిత్తు ప్రతిజీవమవిద్యాశక్తిభేదమిచ్ఛన్తి । తన్న । అవ్యక్తావ్యాకృతాదిశబ్దాయాస్తస్యా భేదకాభావాదేకత్వేఽపి స్వశక్త్యా విచిత్రకార్యకరత్వాదిత్యాహ —
అవ్యక్తేతి।
న చ తస్యా జీవాశ్రయత్వం, జీవశబ్దవాచ్యస్య కల్పితత్వాత్తదవిద్యారూపత్వాత్తచ్ఛబ్దలక్ష్యస్య బ్రహ్మావ్యతిరేకాదిత్యాహ —
పరమేశ్వరేతి ।
మాయావిద్యయోర్భేదాదీశ్వరస్య మాయాశ్రయత్వం జీవానామవిద్యాశ్రయతేతి వదన్తం ప్రత్యాహ —
మాయామయీతి ।
యథా మాయావినో మాయా పరతన్త్రా తథైషాపీత్యర్థః ।
ప్రతీతౌ తస్యాశ్చేతనాపేక్షాయామాహ —
మహాసుప్తిరితి ।
అగ్రహవత్త్వేన విపర్యాసవత్త్వేన చానన్తజీవనిర్భాసహేతుత్వేనాపి సార్థవతీత్యాహ —
యస్యామితి ।
అర్థాపత్త్యా మాయాశక్తేః సత్త్వముక్తవా తత్రైవ శ్రుతిమాహ —
తదితి ।
అనవచ్ఛిన్నత్వాదాకాశత్వం, తత్త్వజ్ఞానం వినాఽనివృత్తేరక్షరత్వం, విచిత్రకార్యత్వాన్మాయాత్వమితి భేదః ।
ఇదానీమనిర్వాచ్యత్వేనావ్యక్తశబ్దార్హత్వమాహ —
అవ్యక్తేతి ।
ఉక్తమర్థం ప్రకృతశ్రుత్యా యోజయతి —
తదిదమితి ।
కుతస్తస్య మహతః సకాశాత్పరత్వమిత్యాశఙ్క్య బుద్ధిపక్షే తావదుపపత్తిమాహ —
అవ్యక్తేతి ।
యుక్తం హి కార్యాత్కారణస్య పరత్వమితి భావః ।
జీవపక్షేఽపి పరత్వోపపత్తిమాహ —
యదా త్వితి ।
దృష్టం హి రాజాదేః స్వాధీనాదమాత్యాదేః పరత్వమితి భావః ।
కుతో జీవభావస్యావ్యక్తాధీనత్వమవిద్యాధీనత్వాదిత్యాశఙ్క్యావ్యక్తస్యోక్తం స్వరూపం స్మారయతి —
అవిద్యేతి ।
సమ్ప్రతి జీవభావస్య తదధీనత్వమాహ —
అవిద్యావత్త్వేనేతి ।
తథాపి కథం శరీరస్య మహతః సకాశాత్పరత్వం, తత్రాహ —
తచ్చేతి ।
ఇన్ద్రియాదీనామపి ప్రకృత్యభేదాదవ్యక్తత్వం పరత్వం చ తుల్యమితి కుతః శరీరస్యైవేహ గ్రహణమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సత్యపీతి ।
ఆచార్యదేశీయమతముత్థాపయతి —
అన్యే త్వితి ।
తన్మతేఽపి సూత్రద్వయం యోజయితుం పాతనికామాహ —
ద్వివిధమితి ।
తస్య ద్వివిధస్యాపి ప్రామాణికత్వమాహ —
స్థూలమితి ।
దేహద్వయస్యాప్రస్తుతత్వమాశఙ్క్యాహ —
తచ్చేతి ।
భూమికాం కృత్వా ‘సూక్ష్మం తు’ ఇతి సూత్రావయవం వ్యాకరోతి —
ఇహేతి ।
పూర్వవాక్యే ద్వయోః సంనిధౌ సూక్ష్మస్యైవాత్ర గ్రహే కో హేతురిత్యాశఙ్క్య ‘తదర్హత్వాత్’ ఇతి హేత్వర్థమాహ —
సూక్ష్మస్యేతి ।
కథం తర్హి తస్య మహతో జీవాత్పరత్వమిత్యాశఙ్క్య ద్వితీయే సూత్రే తదధీనత్వం వ్యాచష్టే —
తదధీనత్వాచ్చేతి ।
సూక్ష్మదేహాధీనౌ వివేకావివేకాభ్యాం బన్ధమోక్షౌ, తేన తద్వతో జీవాత్పరత్వమిత్యర్థః ।
తత్ర సౌత్రం దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
ఇతిశబ్దో దార్ష్టాన్తికద్యోతీ వృత్తికారమతసమాప్త్యర్థశ్చ ।
వృత్తికృతాం మతం నిరాచష్టే —
తైస్త్వితి ।
అవ్యక్తపదమేవ వ్యక్తస్థూలదేహవ్యావృత్తిహేతురిత్యాహ —
అామ్నాతస్యేతి ।
అామ్నాతమపి పదముభయసాధారణమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆమ్నాతం చేతి ।
పూర్వోత్తరామ్నాతయోరేకవాక్యతాధీనత్వాదర్థదృష్టేస్త్వన్మతే చైకవాక్యతాభావాత్కుతోఽర్థధీః, కుతశ్చావ్యక్తశబ్దేన స్థూలదేహనివృత్తిరిత్యాహ —
నేతి ।
ఎకవాక్యతాధీనార్థధీరిత్యేతదేవ కథమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
శరీరశబ్దస్య స్థూలశరీరే రూఢేస్తస్య ప్రకృతస్య హానం భూతసూక్ష్మస్యాప్రకృతస్యావ్యక్తశబ్దత్వప్రక్రియా చ నిష్ప్రామాణికాయాతా స్యాదిత్యాహ —
ప్రకృతేతి ।
పూర్వోత్తరామ్నాతే తర్హ్యేకవాక్యతామాపద్యైవార్థం ప్రతిపాదయేతాం, తత్రాహ —
న చేతి ।
అస్తు తర్హి తద్వశాదేకవాక్యతాపత్తిః, తత్రాహ —
తత్రేతి ।
ఆకాఙ్క్షాయా వాక్యైక్యధీహేతుత్వే సతీతి యావత్ । ఉభయమపి ప్రకృతత్వాద్గ్రాహ్యత్వేనాకాఙ్క్షితం, తేన తద్వారా పదప్రవృత్తేరవ్యక్తపదస్యోభయత్రాపి ప్రవృత్తౌ ప్రకరణపారిశేష్యయోస్తుల్యత్వాన్నైకత్ర నియమోఽస్తీత్యర్థః ।
సూక్ష్మస్యైవ దేహస్యాకాఙ్క్షా, దుఃశోధత్వాత్ , తస్యాత్మనోఽతిసంనికృష్టస్య సహసా తతో నిష్క్రష్టుమశక్యత్వాత్ । అన్యస్య తు దుష్టత్వేన దృష్టత్వాదాత్మనో నిష్కర్షస్య సుకరత్వాదిశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
కుతో న మన్తవ్యం, తత్రాహ —
యత ఇతి ।
ఇహేతి ప్రకరణోక్తిః ।
వైరాగ్యాయ శోధనమత్ర నేష్టమితి కథం గమ్యతే, తత్రాహ —
నహీతి ।
కిం తర్హి వివక్షితం, తదాహ —
అనన్తరేతి ।
తస్య తస్య పరత్వేన వచనాత్పరమపదమేవ కథమత్రాభీష్టం, తత్రాహ —
తథాహీతి ।
పరమపదదిదర్శయిషయా పారమ్పర్యమత్రాభీష్టమితి పూర్వోత్తరాలోచనాతో భాతీత్యర్థః ।
కిఞ్చావ్యక్తపదేన స్థూలమేవ శరీరముక్తం, ‘బుద్ధిం తు సారథిం విద్ధి’ ఇత్యాదినా సూక్ష్మదేహస్య విభక్తత్వేన రథకల్పనావిషయత్వాత్తస్య శరీరపదేనానుక్తత్వాత్ , ఇహాపి ‘మనసస్తు పరా బుద్ధిః’ ఇతి గృహీతత్వేనాపరిశేషాదితి మత్వోపేత్యాపి దూషయతి —
సర్వథేతి ।
స్థూలసూక్ష్మయోరన్యతరగ్రహేఽపీతి యావత్ ।
తథా నామాస్త్వితి ।
త్వదిచ్ఛయా సూక్ష్మదేహస్యైవావ్యక్తశబ్దత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చిదితి ।
ప్రధానవాదనిరాకరణముక్తమ్ ॥ ౩ ॥
ప్రధానస్యావ్యక్తశబ్దావాచ్యత్వే హేత్వన్తరమాహ —
జ్ఞేయత్వేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుం పాతనికాం కరోతి —
జ్ఞేయత్వేనేతి ।
గుణానాం పురుషాణాం చాన్తరం వివేకః, తస్యైవ ముక్తిహేతుత్వేన జ్ఞేయత్వమిష్టం న ప్రధానస్యేత్యశఙ్క్యార్థాన్తరస్యాపి తదిష్టమిత్యాహ —
నహీతి ।
ఇతి గుణత్రయసామ్యావస్థారూపప్రధానస్యాపి జ్ఞేయత్వమితి శేషః ।
తథాపి వివేకగుణతయా ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వం న స్వప్రధానతయేత్యాశఙ్క్య ప్రకృతిలయాదిసిద్ధ్యర్థం స్వప్రధానతయాపి తజ్జ్ఞేయత్వమిష్టమిత్యాహ —
క్వచిచ్చేతి ।
ఇహాపి జ్ఞేయత్వమవ్యక్తశబ్దేనోక్తమిత్యాశఙ్క్య సూత్రార్థమాహ —
న చేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
పదేతి ।
నన్వవ్యక్తశబ్దే ప్రయుక్తే తదర్థస్యార్థాదేవ జ్ఞేయత్వమజ్ఞాతే శబ్దాప్రయోగాత్ , నేత్యాహ —
న చేతి ।
ఆర్థికధియోఽపుమర్థత్వసమ్భవాచ్ఛాబ్దమేవ ఫలవజ్జ్ఞానం, న చావ్యక్తే తథావిధా ధీరిత్యర్థః ।
పఞ్చమ్యర్థమనూద్య చకారద్యోత్యమాహ —
తస్మాదితి ।
త్వన్మతేఽప్యుక్తనీత్యావ్యక్తపదమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాహ —
అస్మాకం త్వితి ।
పరమపదస్య సర్వస్మాత్పరత్వజ్ఞానార్థం దేహాద్యుపన్యాసోఽస్మత్పక్షే స్యాదిత్యవ్యక్తశబ్దేన స్థూలదేహోక్తిరర్థవతీత్యర్థః ॥ ౪ ॥
జ్ఞేయత్వావచనస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి —
వదతీత్యాదినా ।
చోద్యం వివృణోతి —
అత్రేతి ।
ఉక్తహేతోర్న ప్రధానమవ్యక్తమిత్యుక్తే సతీత్యర్థః ।
సాధితత్వాన్నాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
వాక్యశేషేణోత్తరమ్ —
శ్రూయతే హీతి ।
అశబ్దమిత్యాదిషు ప్రత్యేకం నిత్యశబ్దః సమ్బధ్యతే ।
నను నిష్ప్రపఞ్చం బ్రహ్మోక్త్వా తస్య ప్రత్యక్త్వేన జ్ఞానాన్ముక్తిరత్రోచ్యతే న ప్రధానస్యాత్ర ప్రసఙ్గోఽస్తి, తత్రాహ —
అత్రేతి ।
శబ్దాదిశూన్యతయా స్మార్తప్రధానస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తదేవాత్రోక్తమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
తథాపి ‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇత్యత్ర కిం జాతం, తదాహ —
తదేవేతి ।
ఉత్తరమాహ —
అత్రేతి ।
తత్ర నఞోఽర్థమాహ —
నేహేతి ।
కస్య తర్హి జ్ఞేయత్వేనాత్రోక్తిః, తత్రాహ —
ప్రాజ్ఞో హీతి ।
ప్రధానేఽపి సమ్భవతి పరమాత్మగ్రహే కో హేతురిత్యాహ —
కుత ఇతి ।
తత్ర హేతుముక్త్వా విభజతే —
ప్రకరణాదితి ।
పరమాత్మప్రకరణస్య ప్రకృతత్వే హేతుమాహ —
పురుషాదితి ।
ఇతశ్చాశబ్దాదివాక్యే పరస్యైవాత్మనో జ్ఞేయత్వమిత్యాహ —
ఎష ఇతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
తస్యైవేతి ।
‘దృశ్యతే త్వగ్ర్యయా బుద్ధ్యా’ ఇత్యాదితదాకాఙ్క్షణమ్ ।
తస్యైవ జ్ఞేయత్వమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ —
యచ్ఛేదితి ।
ఫలవిశేషశ్రుతేరపి పరస్యైవ జ్ఞేయత్వమిత్యాహ —
మృత్య్వితి ।
ప్రధానేఽపి తదవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
కథం తర్హి తేషామభ్యుపగమః, తత్రాహ —
చేతనేతి ।
సర్వోపనిషదాలోచనాయామపి పరస్యైవ జ్ఞేయత్వమత్రేష్టమిత్యాహ —
సర్వేష్వితి ।
తుల్యశ్రుతిసిద్ధబ్రహ్మోక్తిసమ్భవే విజాతీయస్మృతిసిద్ధప్రధానోక్త్యయోగాన్న ప్రధానధీరిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౫ ॥
ప్రతిజ్ఞాద్వయే యుక్త్యన్తరమాహ —
త్రయాణామితి ।
ప్రాథమికం చకారం ప్రతిజ్ఞాపరత్వేన వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
ప్రధానస్యాప్రకాన్తత్వమితఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —
యస్మాదితి ।
కఠానాం వల్లీభిరవచ్ఛిన్నే గ్రన్థే త్రయాణామేవ ప్రశ్నప్రతివచనే దృష్టే, మృత్యోర్నచికేతసం ప్రతి వరత్రయదానస్యాన్యథానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
సౌత్రమేవకారం వ్యాచష్టే —
నేతి ।
క్రమేణ ప్రశ్నత్రయముదాహరతి —
తత్రేత్యాదినా ।
హే మృత్యో, స మదర్థం దత్తవరస్త్వం స్వర్గ్యం స్వర్గహేతుమగ్నిమధ్యేషి స్మరసి, తేన తద్విషయాం విద్యాం మదర్థం వదేత్యర్థః ।
మనుష్యే తద్దేహే ప్రేతే త్యక్తప్రాణే సతి । యేయం విచికిత్సా తామేవ పక్షభేదేన దర్శయతి —
అస్తీతి ।
సన్దిగ్ధమాత్మతత్త్వమేతదిత్యుక్తమ్ ।
ప్రతివచనత్రయమపి క్రమేణ కథయతి —
ప్రతీతి ।
లోకహేతువిరాడ్దృష్ట్యోపాస్యత్వాల్లోకాదిశ్చిత్యోఽగ్నిస్తముక్తవాన్మృత్యుర్నచికేతసే । యాః స్వరూపతో యావతీః సఙ్ఖ్యాతో యథా వాగ్నిశ్చీయతే తత్సర్వమువాచేతి సమ్బన్ధః ।
హన్తేదానీం గుహ్యం గోప్యం సనాతనం చిరన్తనం బ్రహ్మ తే తుభ్యం ప్రవక్ష్యామీతి ప్రతిజ్ఞాయ జీవమపి బ్రవీతి —
యథేతి ।
ఆత్మా మరణం ప్రాప్య యథా భవతి తథా చ వక్ష్యామీతి యోజనా ।
కథం స మరణే భవతి, తత్రాహ —
యోనిమితి ।
మృతానాం పునర్విచిత్రజన్మాపత్తౌ నిమిత్తమాహ —
యథేతి ।
యథాశ్రుతమితి ।
యేన .యాదృశం దేవతాజ్ఞానమనుష్ఠితం స తదనురూపామేవ .యోనిం ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
‘దేవైరత్రాపి విచికిత్సితం పురా’ ఇత్యారభ్య ‘యస్మిన్నేతావుపాశ్రితౌ’ ఇత్యనేన సన్దర్భేణ పరమాత్మప్రతివచనరూపేణ జీవప్రశ్నాద్వ్యవహితమపి యథోక్తం వచో యోగ్యత్వాజ్జీవవిషయమిత్యాహ —
వ్యవహితమితి ।
ఎవమితిసూత్రావయవార్థం వివృణోతి —
నైవమితి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయిత్వా తదర్థోక్త్యర్థమాక్షిపతి —
అత్రేతి ।
పరాపరార్థే ప్రశ్నప్రస్తావే సతీతి యావత్ ।
ఉక్తిప్రకారం ప్రకటయతి —
యోఽయమితి ।
ఇతిశబ్దో విమర్శావసానద్యోతీ ।
కల్పద్వయేఽపి ఫలం పృచ్ఛతి —
కిఞ్చేతి ।
తత్రాద్యమనూద్య సూత్రావయవాయోగం ఫలమాహ —
స ఎవేతి ।
కల్పాన్తరమనూద్యాక్షేప్తా స్వపక్షసిద్ధిం ఫలమాహ —
అథేత్యాదినా ।
న చాత్మజ్ఞానవరదానాన్తర్భూతమేవ పరమాత్మజ్ఞానమపి ప్రధానజ్ఞానస్యాపి తదన్తర్భావసమ్భవాదితి భావః ।
సూత్రావయవవిరోధమగ్రే పరిహరిష్యన్నాద్యం పక్షమఙ్గీకృత్యాహ —
అత్రేతి ।
ద్వితీయస్త్వనభ్యుపగమాదేవ పరాస్త ఇత్యాహ —
నైవేతి ।
ప్రకృతో గ్రన్థః సప్తమ్యర్థః । అతో న ప్రధానోక్తిప్రసక్తిరితి శేషః ।
వరదానం వినాఽపూర్వప్రశ్నకల్పనాభావే హేతుమాహ —
వాక్యేతి ।
కథం వాక్యోపక్రమః, తద్విరోధో వా ప్రశ్నాన్తరోపగమే కథమిత్యాశఙ్క్య వాక్యోపక్రమం దర్శయతి —
వరేతి ।
ఉపక్రమానుసారిత్వముపసంహారస్యాపి సూచయతి —
ఆ సమాప్తేరితి ।
ఆద్యన్తయోరేకరూపతయా వాక్యవృత్తిమేవ విశదయతి —
మృత్యురితి ।
వరదానతదుపాదానవిషయాఖ్యాయికాద్యోతనార్థముభయత్ర కిలేత్యుక్తమ్ ।
వరత్రయమేవ విశేషతో బుభుత్సమానం ప్రకటయతి —
నచికేతా ఇతి ।
నను పితుః సౌమనస్యం వరో న భవతి, తత్ర ప్రశ్నాభావాత్ , కిన్తు అగ్నిజీవపరాత్మార్థాః ప్రశ్నరూపా వరాః, తేషు ప్రత్యుక్తేరపి భావాత్ , తత్రాహ —
యేయమితి ।
ప్రేతే సతీత్యుపక్రమే సతీతి శేషః ।
వాక్యోపక్రమం దర్శయిత్వా ప్రశ్నాన్తరకల్పనే తద్విరోధం దర్శయతి —
తత్రేతి ।
వాక్యబలాత్ప్రశ్నైక్యమయుక్తం లిఙ్గాత్తద్భేదసిద్ధేరితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ప్రష్టవ్యభేదం స్పష్టయతి —
పూర్వో హీతి ।
నహి తస్య పరవిషయత్వం, తత్రాస్తి నాస్తీతి విచికిత్సాయోగాత్తస్య సదేకతానత్వాదిత్యర్థః ।
తథాపి న ప్రష్టవ్యభేదః, ద్వితీయేఽపి ప్రశ్నే జీవస్యైవోక్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
జీవశ్చేతి ।
కస్తర్హి ద్వితీయప్రశ్నార్థో న పరో జీవాదన్యోఽస్తి, తత్రాహ —
ప్రాజ్ఞస్త్వితి ।
ధర్మాదిగోచరత్వాగోచరత్వాభ్యాం తద్భేదధీరిత్యర్థః ।
అర్థస్వభావాలోచనయా ప్రశ్నభేదముక్త్వా ప్రశ్నస్వభావాలోచనయాపి తద్భేదమాహ —
ప్రశ్నేతి ।
వైషమ్యం స్ఫోరయతి —
పూర్వస్యేతి ।
ఆర్థే శాబ్దే చ వైషమ్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రష్టవ్యభేదాదుక్తం ప్రశ్నభేదం ప్రత్యాహ —
నేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి —
భవేదితి ।
నను ప్రాజ్ఞాదన్యో జీవో వాదిభిరిష్యతే, నేత్యాహ —
నన్వితి ।
కఠశ్రుతిమపేక్ష్యాన్తరశబ్దః ।
ఎతద్వాక్యగతలిఙ్గేభ్యోఽపి జీవపరయోరైక్యం వక్తుం క్రమేణ లిఙ్గాన్యుపన్యస్యతి —
ఇహేతి ।
యద్యపి పరమాత్మప్రశ్నస్య ప్రత్యుక్తిం జన్మాదినిషేధేన మృత్యురాహ, తథాపి కథమైక్యం, తత్రాహ —
సతీతి ।
అప్రసక్తనిషేధస్యాతిప్రసఙ్గిత్వాత్ప్రసఙ్గే సత్యేవ నిషేధో యుక్తశ్చేజ్జీవస్యాపి బ్రహ్మవన్నిత్యత్వాజ్జన్మాద్యయోగాన్న తన్నిషేధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రసఙ్గశ్చేతి ।
పరస్మిన్నేవావిద్యయా దేహయోగాజ్జన్మాదిప్రసఙ్గాదధ్యస్తాత్తద్ధర్మవ్యుదాసేన జీవతత్త్వవేదనమేవ పరప్రశ్నస్యోత్తరం మన్వానస్తయోరైక్యం సూచయతీత్యర్థః ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
తథేతి ।
అన్తశబ్దో మధ్యవాచీ । యేన సాక్షిణా లోకో భూయో భూయః పశ్యతి తమాత్మానమితి సమ్బన్ధః ।
వాక్యతాత్పర్యమాహ —
స్వప్నేతి ।
యద్యపి జీవతత్త్వధియా శోకోచ్ఛిత్తిస్తథాపి కథం జీవప్రాజ్ఞయోరైక్యం, తత్రాహ —
ప్రాజ్ఞేతి ।
‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ ఇత్యాదిదర్శనాదితి శేషః ।
ఇతశ్చ తయోరైక్యమిత్యాహ —
తథేతి ।
ఇహ దేహే యచ్చైతన్యం తదేవాముత్ర పరత్రాదిత్యాదావసంసారి బ్రహ్మ, యచ్చాముత్ర తదేవేహ దేహేఽనుప్రవిష్టమిత్యన్యోన్యైక్యమిత్యర్థః ।
భేదదృష్ట్యపవాదాచ్చ తయోరైక్యమిత్యాహ —
మృత్యోరితి ।
యః కశ్చిదిహ బ్రహ్మాత్మని నానేవ మిథ్యాభేదం పశ్యతి స మరణం ప్రాప్నోతి । పునః పునర్మ్రియతే న పుమర్థభాగిత్యర్థః ।
జీవప్రశ్రానన్తరం తత్తత్కామోక్తిపూర్వకం ప్రలోభనేనాతిదుర్లభత్వఖ్యాపనాదపి జీవో బ్రహ్మాత్మనాభీష్ట ఇత్యాహ —
తథేతి ।
అధికారిత్వజిజ్ఞాసనాదపి జీవస్య బ్రహ్మాత్మనా ప్రతిపాద్యతేత్యాహ —
యదేతి ।
‘నాన్యం తస్మాత్’ ఇత్యాదిశ్రుతేరచలనం నచికేతసోఽవసీయతే ।
వక్ష్యమాణవిద్యాయా ముక్తిహేతుత్వఖ్యాపనాదపి జీవస్య బ్రహ్మాత్మతావదనమిత్యాహ —
తదేతి ।
‘అన్యచ్ఛ్రేయోఽన్యదుతైవ ప్రేయః’ ఇత్యాద్యభ్యుదయనిఃశ్రేయసవిభాగోక్తిః । ‘దూరమేతే విపరీతే’ ఇత్యాదివిద్యావిద్యావిభాగగీరితి విభాగః । త్వా త్వాం బహవోఽపి కామా నాలోలుపన్త శ్రేయసో విచ్ఛేదం న కృతవన్తస్తతో విద్యార్థినం త్వాం మన్యేఽహమితి యోజనా । ‘త్వాదృఙ్ నో భూయాత్’ ఇతి ప్రశ్నం ప్రశంసన్యదువాచ తేనాపీతి సమ్బన్ధః ।
జీవప్రశ్నస్య పరమాత్మవాక్యేనోత్తరోక్తేరపి తయోరైక్యమిత్యాహ —
తమితి ।
ప్రశంసానుపపత్తిరపి ప్రశ్నయోరర్థైక్యం గమయతీత్యాహ —
యదితి ।
యద్విషయః ప్రశ్నో యత్ప్రశ్నస్తం విహాయేతి సమ్బన్ధః । ప్రస్తుతప్రశ్నవాచీ తచ్ఛబ్దః ।
ప్రష్టవ్యభేదాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రశ్నస్వభావాలోచనయా ప్రష్టవ్యభేదముక్తమనూద్య ప్రత్యాహ —
యత్త్వితి ।
విశేషమేవ దర్శయతి —
పూర్వత్రేతి ।
విశేషోక్తిసమాప్తావితిశబ్దః ।
జీవస్య ధర్మాదిమతో న తద్రహితబ్రహ్మైక్యమితి ప్రష్టవ్యభేదమాశఙ్క్యాహ —
యావదితి ।
కథం తర్హి జీవస్యావిద్యావతస్తద్ధీనబ్రహ్మైక్యం, తత్రాహ —
తదితి ।
అవిద్యానివృత్త్యుత్తరకాలత్వాదైక్యస్య తర్హి కృతకత్వేనానిత్యత్వం, నేత్యాహ —
న చేతి ।
ఉక్తం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేత్యాదినా ।
జీవబ్రహ్మైక్యే వరదానోపక్రమావిరోధముక్త్వా జీవప్రశ్నస్యావ్యవహితప్రత్యుక్తిమత్త్వం, లాభాన్తరమాహ —
తతశ్చేతి ।
జీవబ్రహ్మణోరైక్యేన ప్రశ్నైక్యే కథం త్రయాణామితి సూత్రం, తత్రాహ —
సూత్రం త్వితి ।
యోజనామభినయతి —
ఎకత్వేఽపీతి ।
కల్పితభేదేన సూత్రయోజనాప్రకారసమాప్తావితిశబ్దః ।
కల్పితభేదేన ప్రశ్నభేదే ఫలితమాహ —
తతశ్చేతి ।
పరమాత్మకల్పనావత్ప్రధానకల్పనాపి కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
ప్రధానేతి ।
వైషమ్యం పరస్మాత్ప్రదానస్యేతి శేషః ॥ ౬ ॥
సాఙ్ఖ్యప్రసిద్ధేర్వేదప్రసిద్ధ్యా విరోధాచ్చ న సా వేదార్థనిర్ణయహేతురిత్యాహ —
మహద్వచ్చేతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే —
యథేతి ।
భోగాపవర్గపురుషార్థస్య మహచ్ఛబ్దితబుద్ధికార్యత్వాత్పురుషాపేక్షితఫలకారణం సదుచ్యతే । తత్ర భావప్రత్యయోఽపి స్వరూపార్థో న సామాన్యవాచీ । కార్యానుమేయం మహన్న ప్రత్యక్షమితి మాత్రశబ్దస్తస్మిన్ప్రథమజే ప్రయుక్తోఽపీతి సమ్బన్ధః ।
వైదికప్రయోగమేవాహ —
బుద్ధేరితి ।
తత్ర మహచ్ఛబ్దేన సాఙ్ఖ్యీయమహతోఽనుక్తౌ హేతుసమాహ —
ఆత్మేతి ।
ఆదిశబ్దేన ఫలభేదోక్తిపురుషశబ్దప్రయోగాదయో గృహ్యన్తే ।
సూత్రేఽభీష్టం దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
‘మహతః పరమ్’ ఇత్యత్రావ్యక్తస్యాప్రధానత్వే ఫలితముపసంహరతి —
అతశ్చేతి ॥ ౭ ॥
కారణవాచకావ్యక్తశబ్దేన కార్యం శరీరం లక్ష్యమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ధర్మవాచిలోహితాదిపదైస్తద్ధర్మీణి తేజోఽబన్నాని లక్ష్యన్త ఇత్యుపేత్యాజామన్త్రస్య ప్రధానపరత్వం ప్రత్యాహ —
చమసవదితి ।
అజాశబ్దస్య ఛాగతోఽపకృష్టస్య ప్రధానమాయయోస్తేజోఽబన్నే చ గుణతో వృత్తియోగాదజామన్త్రః ప్రధానపరో వా తేజోఽబన్నాఖ్యావాన్తరప్రకృతిమాయారూపపరమప్రకృత్యోరన్యతరపరో వేతి సంశయే పూర్వపక్షయతి —
పునరితి ।
ప్రధానస్యాశబ్దతాయాః సాధితత్వాదస్థానే ప్రత్యవస్థానమిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
ప్రధానస్యార్థతోఽప్రత్యభిజ్ఞానాత్తస్యావ్యక్తపదావాచ్యత్వేఽపి త్రిగుణత్వాదినాఽజామన్త్రే తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తత్పరతేతి మత్వాహ —
మన్త్రేతి ।
అజామన్త్రస్యాప్రధానపరత్వాత్తదశబ్దత్వోక్త్యా సమన్వయస్యైవ దార్ఢ్యాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే ప్రధానస్య శబ్దవత్త్వేన గతిసామాన్యాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తస్యాశబ్దత్వాత్తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః ।
మన్త్రవర్ణమేవానుక్రామతి —
అజామితి ।
ప్రధానస్య రూపరాహిత్యాదేతత్ప్రతిపాద్యత్వం నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ —
అత్రేతి ।
రూఢ్యభావే కథమభిధానం, గుణవృత్త్యేత్యాహ —
లోహితమితి ।
కుసుమ్భవదమ్భోవన్మేఘవచ్చ తేషాం తథాత్వేఽపి ప్రధానస్య కిమాయాతం, తదాహ —
తేషామితి ।
అవయవధర్మైరవయవాః ప్రధానస్య సత్త్వాదయస్తేషాం ధర్మాః శుక్లాదయస్తైరిత్యర్థః ।
లోహితాదిశబ్దానాం రఞ్జనీయత్వాదిగుణయోగాద్రజఆదిపరత్వే వ్యవహితలక్షణా స్యాత్ , ధర్మిణాం తేజోఽబన్నానాం గ్రహే నైవమిత్యాశఙ్క్య తేషు జనిమత్త్వాదాకృత్యభావాచ్చాజాశబ్దాయోగాన్న తల్లక్షణేత్యాహ —
నేతి ।
‘రూఢిర్యోగమపహరతి’ ఇతి న్యాయేన శఙ్కతే —
నన్వితి ।
రూఢ్యయోగే యోగవృత్త్యాదానం యుక్తమిత్యాహ —
బాఢమితి ।
వాక్యశేషస్య ప్రధానానుగుణ్యాచ్చ మన్త్రస్య తత్పరతేత్యాహ —
సా చేతి ।
త్రైగుణ్యాన్వితాః సుఖదుఃఖమోహాన్వితాః ।
ఆత్మభేదవాదిత్వాచ్చ మన్త్రస్య ప్రధానపరతేత్యాహ —
తామితి ।
అనుశయనమేవ విశదయతి —
తామేవేతి ।
చతుర్థం పాదం వ్యాకరోతి —
అన్య ఇతి ।
భుక్తభోగామితి వ్యాచష్టే —
కృతేతి ।
శబ్దాద్యుపలబ్ధిర్భోగః । గుణపురుషాన్యతాధీరపవృజ్యతేఽనేనేత్యపవర్గః ।
స్వరూపస్థితేరకృతకత్వాత్పునర్ముక్తివచనాచ్చాజామన్త్రస్య ప్రధానవాదానుకూల్యే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
సౌత్రహేతుసాధ్యాం ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి —
నేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
నహీతి ।
తత్ర హేత్వపేక్షాయాం ప్రకరణోపపదవాక్యశేషాభావాదితి సౌత్రం హేతుం వ్యాచష్టే —
సర్వత్రేతి ।
దృష్టాన్తమాదాయ కర్మాఙ్గం వ్యావర్త్యోపనిషత్ప్రసిద్ధం చమసం దర్శయతి —
చమసవదితి ।
అర్వాగ్బిలత్వాదినా విశేషసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ —
సర్వత్రేతి ।
గిరిగుహాదావిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తస్థమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
ఎవమితి ॥ ౮ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం చోదయతి —
తత్రేతి ।
దృష్టాన్తవాక్యం సప్తమ్యర్థః । ఇహేత్యజామన్త్రోక్తిః । చమసదృష్టాన్తవదజామన్త్రే విశేషాశ్రవణాత్ప్రధానమేవ స్మార్తం గ్రాహ్యమిత్యర్థః ।
సూత్రమవతారయతి —
అత్రేతి ।
విజాతీయస్మృతేః సజాతీయశ్రుతేః సంనిధేర్లాఘవేన శ్రుత్యన్తరాదర్థనిర్ణయోఽజామన్త్రస్యేతి వ్యాచష్టే —
పరమేశ్వరాదితి ।
‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇత్యాదిశ్రుతేర్విశేషణమ్ । జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జభేదాచ్చాతుర్విధ్యమ్ । ఇయమజేతి మాన్త్రవర్ణికీ ప్రకృతిరుక్తా ।
జ్యోతిరుపక్రమేతి విశేషోక్తౌ తుశబ్దేన విశేషగీర్వృథేత్యాశఙ్క్యాహ —
తుశబ్ద ఇతి ।
అవధారణారూపమర్థమేవ స్ఫోరయతి —
భూతేతి ।
స్మృతిమనుసృత్య గుణత్రయాత్మికా కుతోఽసౌ నేష్టేత్యాహ —
కస్మాదితి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ —
తథేతి ।
ఛాన్దోగ్యే తేజోఽబన్నానామీశ్వరకార్యాణాం రోహితాదిరూపవతాముక్తత్వేఽపి కిమిత్యజామన్త్రే తాన్యేవ వక్తవ్యానీతి, ఎకార్థత్వే హేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తానీతి ।
స్మార్తే ప్రధానేఽపి రోహితాదిశబ్దానాం నీతత్వాత్తదేవ కిమిత్యత్ర న గ్రాహ్యమిత్యాశఙ్క్య ముఖ్యసమ్భవే రఞ్జనాదినా రోహితాద్యుపచారస్యాయోగాదిత్యాహ —
రోహితాదీనాం చేతి ।
శాఖాన్తరీయవాక్యేన శాఖాన్తరస్థం వాక్యం కథం నిర్ణేతవ్యమిత్యాశఙ్క్య సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయాదిత్యాహ —
అసన్దిగ్ధేనేతి ।
న పరశాఖాన్తరస్థవాక్యాదిష్టసిద్ధిః కిన్తు పూర్వాపరాలోచనాయామియమపి శ్వేతాశ్వతరశ్రుతిరస్మదనుగుణేత్యాహ —
తథేతి ।
బ్రహ్మణః శుద్ధత్వాన్న జగద్ధేతుతేతి పృచ్ఛతి —
కిమితి ।
యజ్జగత్కారణం తత్కిం బ్రహ్మ కిం వాఽన్యదితి వా ప్రశ్నః, జగదుత్పత్తౌ కిముపకరణవద్బ్రహ్మేతి వా । తే బ్రహ్మవాదినోఽనయా రీత్యా విమృశ్య ధ్యానాఖ్యేన యోగేనానుగతాః పరమాత్మానమనుప్రవిష్టాస్తస్యైవ దేవస్యాత్మభూతామైక్యేనాధ్యస్తాం మాయాశక్తిం గుణత్రయాత్మికాం త్రిగుణజగన్నిర్మాణసహకారిణీమపశ్యన్నితి శ్రుతేరజామన్త్రస్యాపి మూలప్రకృతివిషయతేత్యర్థః ।
న కేవలముపక్రమాదేవముపసంహారాదపీత్యాహ —
వాక్యేతి ।
పరకీయే ప్రధానే మాయాశబ్దం వారయతి —
మాయినం త్వితి ।
అవిద్యాశక్తిర్యోనిః, తస్యాశ్చాభేదేన కార్యభేదేన భేదాద్వీప్సా । నచ సా పరేష్టా ప్రకృతిః, ఎకస్య దేవస్య తదధిష్ఠాతృత్వశ్రుతేః ।
పూర్వోత్తరవిరోధాదజామన్త్రస్య ప్రధానార్థత్వాభావే స్థితే తదుభయానుగుణ్యాన్మాయాశక్తివిషయత్వమేవ తస్యేత్యాహ —
ప్రకరణాత్త్వితి ।
దైవ్యాః శక్తేః ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమ్’ ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధిం సూచయతి —
అవ్యాకృతేతి ।
తస్యామభివ్యక్తనామరూపకార్యలిఙ్గకమనుమానమాహ —
నామేతి ।
పూర్వోత్తరవాక్యాభ్యామివేతి వక్తుమపిశబ్దః ।
కథమస్మిన్పక్షే లోహితశుక్లకృష్ణామితి కారణభూతమాయాశక్తేస్త్రైరూప్యం, వైశ్వరూప్యాత్ , తత్రాహ —
తస్యాశ్చేతి ॥ ౯ ॥
అవాన్తరపరమప్రకృత్యోరన్యతరార్థత్వే మన్త్రస్యోక్తే సత్యవాన్తరప్రకృత్యర్థత్వమమృశ్యన్నాహ —
కథమితి ।
కానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య రూఢ్యా యోగాద్వా తద్ధీరితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి —
యావతేతి ।
ఆకృతిర్జాతిః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
న చేతి ।
జాతిర్జన్మ తదభావోఽజాతిరేవం రూఢియోగాభ్యాం యస్మాదజాశబ్దేన తేజోఽబన్నాఖ్యా ప్రకృతిర్న జ్ఞాతుం శక్యా తస్మాన్నాజామన్త్రస్యావాన్తరప్రకృత్యర్థతేత్యర్థః ।
తత్ర సూత్రముత్తరమిత్యాహ —
అత ఇతి ।
పక్షద్వయమనఙ్గీకారపరాస్తమిత్యాహ —
నాయమితి ।
అజాశబ్దస్తర్హి కథమవాన్తరప్రకృతౌ వర్తతే, తత్రాహ —
కిమితి ।
కల్పనోపదేశం దర్శయతి —
అజేతి ।
తమేవోపదేశం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
నను ఛాయా న లోహితశుక్లకృష్ణైవాన్యథాపి భానాత్ , తత్రాహ —
యదృచ్ఛయేతి ।
బర్కరో బాలపశుః ।
యత్తు క్షేత్రజ్ఞభేదోపలమ్భాత్ప్రధానవాదప్రత్యభిజ్ఞేతి, తత్రాహ —
న చేతి ।
తత్ర హేతుః —
నహీతి ।
వ్యవస్థావాది శాస్త్రం తదర్థం భేదమపి సాధయిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రసిద్ధం త్వితి ।
ప్రమాణాతిరేకేణ ప్రసిద్ధ్యయోగాత్తత్ప్రసిద్ధస్య తస్య ప్రామాణికతయా వస్తుతేత్యాశఙ్క్యాహ —
భేదస్త్వితి ।
కథం తస్య కల్పితత్వమిత్యాశఙ్క్యైక్యవాదివాక్యవశాదిత్యాహ —
ఎక ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరమైక్యవాది సఙ్గ్రహీతుమాదిపదమ్ ।
దృష్టాన్తమవతార్య వ్యాచష్టే —
మధ్వాదివదితి ।
రోహితాదిశబ్దానాం రఞ్జనీయత్వాదిగుణసామాన్యవ్యవధానేవ రజఃసత్త్వాదివ్యవహితలక్షణానుగృహీతామజాశబ్దస్య యోగవృత్తిం ప్రధానే బాధిత్వా రోహితాదిగుణసంహతిప్రధానం తేజోఽబన్నమజాకారం పరికల్ప్యాజాశబ్దస్య రూఢిగ్రహో యుక్తః, సముదాయప్రసిద్ధిత్యాగేనావయవప్రసిద్ధ్యాశ్రయణస్యాయుక్తత్వాత్ । ఇహ చ రూపకల్పనయా సముదాయప్రసిద్ధేరనపేక్షాయోగాదితి చకారార్థమభిప్రేత్యావిరోధం వ్యాకుర్వన్నుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తథా చాజామన్త్రస్యావాన్తరపరమప్రకృత్యోరన్యతరార్థత్వేనాప్రధానవిషయత్వాత్తస్యాశబ్దత్వం సిద్ధమిత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
అజాశబ్దస్య యోగం నిరస్యాజామన్త్రస్య ప్రధానార్థత్వం నిరస్తమ్ । ఇదానీం పఞ్చజనశబ్దస్య యోగనిరాసేన ‘యస్మిన్’ ఇత్యాదిమన్త్రస్య ప్రధానార్థత్వం నిరస్యతి —
న సఙ్ఖ్యేతి ।
పఞ్చజనమన్త్రః సాఙ్ఖ్యీయతత్త్వపరో వార్థాన్తరపరో వేతి యోగరూఢ్యవినిగమాద్విశయే సఙ్గతిమాహ —
ఎవమితి ।
అధ్యాత్మాధికారే ప్రసిద్ధచ్ఛాగాయా అయోగాదజా తేజఆదికేత్యుక్తమ్ । అత్రాపి ప్రసిద్ధమనుష్యగ్రహే వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యాదవయవవృత్త్యా సాఙ్ఖ్యతత్త్వపరతేతి సఙ్గతిరిత్యర్థః । పఞ్చజనమన్త్రస్యాప్రధానపరత్వేన తదశబ్దత్వోక్త్యా సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రధానశబ్దత్వనివృత్త్యా గతిసామాన్యాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తదశబ్దత్వస్థిత్యా తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ।
తమేవ మన్త్రం బృహదారణ్యకస్థం పఠతి —
యస్మిన్నితి ।
పఞ్చజనా వాక్యశేషస్థాః ప్రాణాదయః పఞ్చావ్యాకృతాఖ్యశ్చాకాశో యస్మిన్ప్రతిష్ఠితస్తమేవ నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మకమమృతమాత్మానం మన్యే ।
యద్యపి పూర్వం మర్త్యోఽభూతం తథాపీదానీం విద్వానమృతోఽస్మీతి మన్త్రదృశో వచనమ్ । కథమస్మాన్మన్త్రాత్ప్రత్యవస్థానం సాఙ్ఖ్యస్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
అస్మిన్నితి ।
తథాపి కథం సాఙ్ఖ్యవాదప్రసఙ్గః, తత్రాహ —
త ఇతి ।
పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాదృష్టావపి సాఙ్ఖ్యీయతత్త్వాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య సఙ్ఖ్యైవ సఙ్ఖ్యేయాకాఙ్క్షాయాం స్మృతిసిద్ధతత్త్వాని సఙ్గృహ్ణాతీత్యాహ —
తథేతి ।
న చాధారత్వేనాత్మనోఽవస్థానాదాకాశస్య చ పృథక్కథనాత్రయోవింశతిర్జనా ఇతి వాచ్యం, మూలప్రకృతిం సత్త్వాదిభిర్విభజ్య పఞ్చవింశతిత్వకల్పనాత్ । న చైవమాత్మాకాశాభ్యాం సప్తవింశతిత్వం, గుణానాం మూలప్రకృతిమాత్రేణైకీకరణాదిత్యభిప్రేత్యాహ —
తావన్తీతి ।
తత్ర సాఙ్ఖ్యస్మృతిమాహ —
మూలేతి ।
అవికృతిరన్యస్య కస్యచిద్వికారో నేతి యావత్ । మహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రాణి సప్త ప్రకృతివికృతయః । మహానహఙ్కారస్య ప్రకృతిర్మూలప్రకృతేర్వికృతిః । అహఙ్కారోఽపి తామసస్తన్మాత్రాణాం ప్రకృతిః । సాత్త్వికస్త్వేకాదశేన్ద్రియాణామ్ । తన్మాత్రాణ్యాకాశాదీనాం స్థూలానాం ప్రకృతయః । పఞ్చభూతాన్యేకాదశేన్ద్రియాణి షోడశకో గణో వికార ఎవ । పృథివ్యాదీనాం ఘటాదిప్రకృతిత్వేఽపి తత్త్వాన్తరప్రకృతిత్వాద్వికృతయ ఎవ । పురుషస్తు కౌటస్థ్యాత్ప్రకృతివికృతిత్వవిరహీత్యర్థః ।
సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదితి వ్యాకుర్వన్పూర్వపక్షముపసంహరతి —
తథేతి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం విభజతే —
తత ఇతి ।
శ్రుత్యుక్తసఙ్ఖ్యయాఽపేక్షితసఙ్ఖ్యేయవిశేషార్పణం స్మృతేర్యుక్తం తయోర్మూలమూలిత్వాదిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
సౌత్రం హేతుముపాదాయ వ్యాచష్టే —
నామేతి ।
నానాత్వమేవ న విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాభిప్రేతం నానాత్వమాహ —
నైషామితి ।
నహి సత్త్వరజస్తమోమహదహఙ్కారాణాం క్రియాగుణజాతీనామన్యతమస్తన్మాత్రాదిభ్యో వ్యావృత్తః సత్త్వాదిషు చానువృత్తః కశ్చిదేకో ధర్మోఽస్తి । నాపి పృథివ్యప్తేజోవాయుఘ్రాణానాముక్తో ధర్మః సమ్భవతి, ఆకాశస్య పృథగుక్తేరప్రవేశాత్ । ఎవం రసనాదిష్వపి పఞ్చశః । సాధారణధర్మవైధుర్యమితి భావః ।
కిం తేనానుపయోగినేత్యాశఙ్క్యాహ —
యేనేతి ।
పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాన్తరాలే పఞ్చానామపి పఞ్చసఙ్ఖ్యానాం భావాత్తథోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
నహీతి ।
త్రయస్త్రింశద్దేవా ఇతి మహాసఙ్ఖ్యామష్టౌ వసవ ఇత్యవాన్తరసఙ్ఖ్యా సాధారణధర్మాధీనా, తథాత్రాపి న సాధారణధర్మాదృతే మహాసఙ్ఖ్యాయామవాన్తరసఙ్ఖ్యాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అపరసఙ్ఖ్యాపూర్వత్వాత్పరసఙ్ఖ్యాయాస్తత్పౌర్వాపర్యలక్షణప్రత్యాసత్త్యా పరసఙ్ఖ్యాలక్షణార్థమపరసఙ్ఖ్యోక్తిరితి పూర్వపక్షదేశీయశ్చోదయతి —
అథేతి ।
తదేవోదాహరణేన స్ఫోరయతి —
యథేతి ।
అసమాసమఙ్గీకృత్య పఞ్చశబ్దద్వయదర్శనేఽపి పఞ్చసఙ్ఖ్యాద్వయరూపావాన్తరసఙ్ఖ్యయా పఞ్చవింశతిలక్షణమహాసఙ్ఖ్యోపలక్ష్యత్వే శ్రుతిసమ్భవే లక్షణా న యుక్తేతి పరిహరతి —
తదితి ।
కిఞ్చ పఞ్చశబ్దస్య జనశబ్దేన సమస్తత్వాత్పఞ్చసఙ్ఖ్యాద్వయాసిద్ధ్యా తద్వారా పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాపి న సిధ్యతీత్యాహ —
పరశ్చేతి ।
సమస్తత్వే హేతుమాహ —
పారిభాషికేణేతి ।
అన్తానుదాత్తస్వరో భాషితగ్రన్థసిద్ధోఽత్ర పారిభాషికః । తథాహి - ప్రథమోఽస్మిన్మన్త్రే పఞ్చశబ్దో భవత్యుదాత్తః, ద్వితీయః సర్వానుదాత్తః, జనశబ్దశ్చాన్తోదాత్తః । తథాచ న ద్వితీయపఞ్చశబ్దజనశబ్దయోః సమాసమన్తరేణాన్త్యస్యాకారస్యోదాత్తత్వమితరేషాం చానుదాత్తత్వం, ‘సమాసస్య’ ఇతి సూత్రేణ సమాసస్యాన్తోదాత్తత్వవిధానాత్ । ‘అనుదాత్తం పదమేకవర్జమ్’ ఇతి చ సూత్రేణోదాత్తః స్వరితో వా యస్మిన్పదే విధీయతే తదేకం హిత్వా శిష్టస్యానుదాత్తత్వం స్మర్యతే । ఎవమన్తోదాత్తస్వరబలాత్తత్ర సమాసో నిర్ధారితః । భాషికే తు శతపథబ్రహ్మణస్వరవిధాయకగ్రన్థే ‘స్వరితోఽనుదాత్తో వా’ ఇతి సూత్రేణ యో మన్త్రదశాయామనుదాత్తః స్వరితో వా స బ్రహ్మణావస్థాయాముదాత్తో భవతీత్యపవాదః స్వీకృతః । తతశ్చాన్త్యాదాకారాదితరేషామనుదాత్తాదీనాం బ్రాహ్మణదశాయామనుదాత్తత్వం ప్రాప్తం ‘ఉదాత్తమనుదాత్తమనన్త్యమ్’ ఇతి సూత్రేణ మన్త్రదశాయాముదాత్తస్యానన్త్యస్య పరలగ్నతయోచ్చార్యమాణస్యానుదాత్తత్వం విహితం, తదత్రాకారో నకారాదుపరితనః సన్నాకాశశ్చేత్యనేన లగ్నతయోచ్చార్యమాణోఽనుదాత్తో భవతి స చైవమన్తానుదాత్తస్వరః పారిభాషికః । అన్తోదాత్తో భాషిక ఇతి పక్షే త్వధ్యయనవిరోధః । తేన పారిభాషికేణ స్వరేణైకపదత్వనిశ్చయాదసమాసాసిద్ధిరితి భావః ।
అన్యత్ర చైవంవిధప్రయోగస్యైకపదత్వనిశ్చయాదిహాపి తత్సామాన్యాదేకపదతేతి సమాసే హేత్వన్తరమాహ —
ప్రయోగాన్తరే చేతి ।
‘ఆజ్యమసి’ ఇత్యాజ్యస్యాధికారాదాజ్యం సమ్బోధ్య ‘పఞ్చానాం త్వా పఞ్చజనానాం యన్త్రాయ ధర్త్రాయ గృహ్ణామి’ ఇతి తైత్తిరీయకశ్రుతేః, పఞ్చానాం పఞ్చజనానాం దేవతావిశేషణానాం కృతే యన్త్రవద్వ్యవస్థితం యన్మదీయం శరీరం తదేవ ధర్త్రమైహికాముష్మికభోగధారణసమర్థం తదవైకల్యార్థం గృహ్ణామీతి యజమానోక్తిః ।
సమాసేఽపి కిం స్యాత్ , తత్రాహ —
సమస్తత్వాచ్చేతి ।
వీప్సాభావే పఞ్చసఙ్ఖ్యాద్వయాసిద్ధేస్తద్వారా పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాయా న లక్ష్యతేత్యర్థః ।
కిం చాసమాసేఽపి పఞ్చశబ్దద్వయప్రయోగే దశానామేవ లాభాన్న సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞేత్యాహ —
న చేతి ।
పఞ్చ పఞ్చేతి పఞ్చకద్వయగ్రహేఽపి దశైవ తత్త్వాని సిధ్యన్తి న పఞ్చవింశతేస్తత్త్వానాం ప్రత్యభిజ్ఞేత్యర్థః । యద్వా సమాస ఎవ పఞ్చపఞ్చేతి । పఞ్చకద్వయాగ్రహాన్న లక్షణయాపి పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాధీరిత్యర్థః ।
నన్వసమాసేఽపి వీప్సాం హిత్వా దణ్డిన్యాయేన జాయమానాజాయమానసాధారణజనశబ్దోక్తతత్త్వవిశేషణీభూతపఞ్చసఙ్ఖ్యావిశేషణత్వాదాద్యపఞ్చసఙ్ఖ్యాయాః సంఖ్యీయపఞ్చవింశతిధీరితి, నేత్యాహ — న చేతి । శుక్లాదిశబ్దవత్పఞ్చశబ్దస్య సఙ్ఖ్యోపసర్జనద్రవ్యపరత్వాద్గుణభూతసఙ్ఖ్యాయా న సఙ్ఖ్యాన్తరేణ విశేషణమ్ । తథా సతి విశేష్యేణ ద్రవ్యేణ విశేషణేన చ సఙ్ఖ్యయా యుగపదాకృష్టా సఙ్ఖ్యా నైకేనాప్యన్వియాదిత్యాహ —
ఉపసర్జనస్యేతి ।
న ఖలూపసర్జనముపసర్జనాన్తరేణ సాక్షాదేవ సమ్బధ్యతే, ప్రధానానుయాయిత్వాత్తేషాం మిథఃసఙ్గత్యయోగాత్ । అతః సఙ్ఖ్యయోర్విశేషణవిశేష్యతయా న పరాభీష్టసఙ్ఖ్యాధీరిత్యర్థః ।
నానాభావేన దూషితమపి పరమపూర్వపక్షిణం సఙ్ఖ్యాన్తరానాకాఙ్క్షానోపసర్జనన్యాయాభ్యాం దూషయితుముత్థాపయతి —
నన్వితి ।
ప్రాప్తపఞ్చసఙ్ఖ్యాకానాం జనానాం పఞ్చసఙ్ఖ్యయా విశేషణే పఞ్చవింశతితత్త్వధీరిత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేతి ।
జాయన్త ఇతి జనాః పఞ్చ చ తే జనాశ్చేతి పఞ్చజనా ఇతి యౌగికత్వముపేత్య ప్రత్యాహ —
నేతీతి ।
దృష్టాన్తే సఙ్ఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షాం దర్శయతి —
యుక్తమితి ।
ద్విగుసమాసేన సమాహారాభిధానాత్పదాన్తరోక్తసఙ్ఖ్యయా సమాహారోఽవచ్ఛేత్తుం యుక్తః । ఉత్పత్తిశిష్టయా తుల్యపదస్థసఙ్ఖ్యయా సమాహారిణః పూలా అవచ్ఛిద్యన్తే, తేన పఞ్చపూలీత్యత్రాస్త్యాకాఙ్క్షేతి విశేషణవిశేష్యధీరిత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికే నైవమాకాఙ్క్షేత్యాహ —
ఇహేతి ।
పఞ్చజనా ఇత్యత్ర డీబన్తత్వాశ్రుత్యా సమాహారాదృష్టేర్జనానాం చ స్వగతసఙ్ఖ్యావచ్ఛిన్నత్వాన్న సఙ్ఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షేతి కుతో విశేషణవిశేష్యతేత్యర్థః ।
జనానాముత్పత్తిశిష్టసఙ్ఖ్యావరుద్ధానాం శబ్దాన్తరోక్తసఙ్ఖ్యానవరోధేఽపి పఞ్చసఙ్ఖ్యాయాః సఙ్ఖ్యాన్తరానవరుద్ధత్వాత్తయావరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య నోపసర్జనన్యాయమవతారయతి —
భవదితి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాహ —
తత్రేతి ।
విశేషణవిశేష్యయోరేవ యోగో న విశేషణయోరన్యోపసర్జనత్వాదిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
నానాభావాదినా సిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
పఞ్చపఞ్చజనశబ్దో న పఞ్చవింశతితత్త్వవాచీత్యత్ర సూత్రావయవం హేత్వన్తరమాహ —
అతిరేకాచ్చేతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి —
అతిరేకో హీతి ।
తత్రాత్మకృతసఙ్ఖ్యాతిరేకం వివృణోతి —
ఆత్మేతి ।
ఇహేతి మన్త్రోక్తిః ।
యచ్ఛబ్దస్య సర్వనామత్వేన సాధారణ్యాత్కథం తస్మాదాత్మధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
యస్మిన్నితి ।
ఆధారత్వేనాత్మనిర్దేశేఽపి తస్య తత్త్వాన్తర్భావాన్నాతిరేకః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆత్మా చేతి ।
ఆధారానన్తర్భావే దోషమాహ —
అర్థాన్తరేతి ।
ఆత్మనేవాకాశేనాపి సఙ్ఖ్యాతిరేకం దర్శయతి —
తథేతి ।
స హి తత్త్వేష్వన్తర్భూతో న వేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ —
ఆకాశశ్చేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
అర్థాన్తరేతి ।
నచ సత్త్వరజస్తమాంసి ప్రధానేనైకీకృత్యాత్మాకాశౌ పృథగుక్తౌ, తత్ర పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి పఞ్చవింశతితత్త్వానాం పృథగుక్తేరపసిద్ధాన్తాత్ । గుణానాం మిథోభేద ఆధారత్వేనాత్మనిష్కర్షేఽపి నభసో నాధేయాన్తరేభ్యో యుక్తా పృథగుక్తిరితి భావః ।
కిఞ్చ పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాదృష్టావపి న సాఙ్ఖ్యీయతత్త్వధీః, సఙ్ఖ్యేయమాత్రేణ సఙ్ఖ్యాయా యుక్తత్వాదిత్యాహ —
కథం చేతి ।
కథం తత్త్వానామశ్రుతత్వం జనశబ్దేన శ్రుతత్వాత్ , తత్రాహ —
జనేతి ।
సఙ్ఖ్యైవ సఙ్ఖ్యేయం కల్పయన్తీ సాఙ్ఖ్యీయతత్త్వాని విషయీకరిష్యతీత్యర్థోపపత్తిమాశఙ్క్యాహ —
అర్థాన్తరేతి ।
కిం తర్హి తదర్థాన్తరం, యేన వాక్యస్యోపపత్తిరితి పృచ్ఛతి —
కథమితి ।
కర్మధారయాద్యనేకయోగేఽపి సంజ్ఞాసమాసం బలవత్తరమాప్తోక్తేరుపేత్యాత్ర పరేష్టసఙ్ఖ్యాధీరేవ నేతి పరిహరతి —
ఉచ్యత ఇతి ।
దిగ్వాచినః సఙ్ఖ్యావాచినశ్చ శబ్దాః సంజ్ఞాయా విషయే సుబన్తేన సమస్యన్తే, దక్షిణాగ్నిః సప్తర్షయ ఇతి దర్శనాత్ , స తు సమాసస్తత్పురుషసంజ్ఞ ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ।
సంజ్ఞాత్వేఽపి పాచకశబ్దవదవయవవృత్త్యా పఞ్చజనశబ్దస్య బోధకత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
తతశ్చేతి ।
సతి సంజ్ఞాత్వే పఞ్చజనశబ్దోఽవయవార్థయోగానపేక్షత్వాదేకస్మిన్నపి వసిష్ఠే సప్తర్షిశబ్దవదేకత్రాపి భవతీతి భావః ।
ప్రాథమికపఞ్చశబ్దస్యాన్వయమాకాఙ్క్షయా దర్శయతి —
త ఇతి ।
వాక్యార్థం సదృష్టాన్తం స్పష్టయతి —
పఞ్చేతి ॥ ౧౧ ॥
స్వరూపవిశేషాసిద్ధౌ శ్రుతేరప్రామాణ్యాత్తద్విశేషసాధకస్య చాదృష్టేస్తత్ప్రామాణ్యే సన్దిహానః శఙ్కతే —
కే పునరితి ।
సూత్రేణోత్తరమాహ —
తదితి ।
తద్వ్యాకుర్వన్నిర్ణాయకమాహ —
యస్మిన్నితి ।
అప్యర్థే శ్రుతావుతశబ్దః । యేఽపి ప్రాణాదీనాం ప్రాణనాదిసాధకమాత్మానం విదుస్తే బ్రహ్మ నిశ్చితవన్త ఇతి యోజనా ।
పఞ్చజనశబ్దో లోకే ప్రాణాదిష్వగృహీతసఙ్గతిస్తాన్కథమాచక్షీతేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
యథా సత్యేత్యుక్తే సత్యభామా గమ్యతే తథా జనశబ్దో భాష్యే పఞ్చజనవిషయః ।
కిం పఞ్చజనశబ్దస్య సఙ్ఖ్యీయతత్త్వవిషయత్వం, ప్రాణాద్యవిషయత్వం వా । నాద్యః, తేష్వపి శక్యగ్రహణసామ్యాదిత్యాహ —
తత్త్వేష్వితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
సమానే త్వితి ।
కయా తర్హి వృత్యా పఞ్చజనశబ్దేన ప్రాణాదిధీః, లక్షణయేత్యాహ —
జనేతి ।
కిఞ్చ పఞ్చజనపర్యాయస్య పురుషశబ్దస్య ప్రాణేషు ప్రయుక్తపూర్వత్వాద్యుక్తా తేషాం పఞ్చజనశబ్దతేత్యాహ —
జనేతి ।
కిఞ్చ పఞ్చజనపర్యాయస్య పురుషశబ్దస్య ప్రాణే ప్రయుక్తత్వం వ్యనక్తి —
తే వా ఇతి ।
తే ఖల్వేతే హృదయచ్ఛిద్రేషు పూర్వదక్షిణపశ్చిమోత్తరోర్ధ్వేషు పఞ్చసు పఞ్చప్రాణాదయో బ్రహ్మణో హార్దస్య పురుషస్య ద్వారపాలా ఇత్యత్ర ప్రాణాదిషు పురుషశబ్దోఽస్తీత్యర్థః ।
ప్రాణస్య సర్వాత్మత్వాదపి తదాత్మకానాం తేషాం యుక్తా పఞ్చజనశబ్దతేత్యాహ —
ప్రాణో హేతి ।
అవయవప్రసిద్ధిసమ్భవే సముదాయప్రసిద్ధిరయుక్తా । సమ్భవతి పఞ్చవింశత్యాం తత్త్వేష్వవయవప్రసిద్ధిః । పఞ్చ చ తే జనాశ్చేతి వ్యుత్పత్తేః ।
తత్త్వానాం చ జాయమానాజాయమానానాం ఛత్రిన్యాయేన జనశబ్దితానాం పఞ్చసఙ్ఖ్యావతాం పఞ్చసఙ్ఖ్యావత్త్వే పఞ్చవింశతిత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
సమాసేతి ।
రూఢిమాక్షిపతి —
కథమితి ।
జనశబ్దితమనుష్యేషు పఞ్చజనశబ్జస్య దృష్టత్వాత్ప్రథమప్రయోగాభావాసిద్ధావపి తదభావముపేత్య దృష్టాన్తమాహ —
శక్యేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి —
ప్రసిదద్ధేతి ।
తత్రోద్భిదఘికరణముదాహరతి —
యథేతి ।
‘ఉద్భిదా యజేత పశుకామః’ ఇత్యత్రోద్భిత్పదం విధేయగుణార్పకం వా కర్మనామ వేతి సంశయే, ఖనిత్రాదావుద్భిచ్ఛబ్దస్య ప్రసిద్ధేః, నామత్వే చ యజతితుల్యార్థత్వేనానర్థక్యాత్ , జ్యోతిష్టోమే గుణవిధిరితి ప్రాప్తే, యజేతేతి యాగేన భావయేదిత్యర్థకల్పనాత్ , ఉద్భిదేతి కరణార్థపదస్య తత్సామానాధికరణ్యాత్తదేకార్థత్వాత్ , ఉద్భిద్వతేతి కల్పనే మత్వర్థలక్షణాపాతాత్ , ఉద్భిదా యాగం భావయేద్యాగేన పశుమితి వైయధికరణ్యే చ యాగస్య ఫలం ప్రతి సాధనత్వం గుణం ప్రతి సాధ్యత్వమితి వైరూప్యాత్ , విధ్యావృత్త్యా వాక్యభేదాచ్చ, ఉద్భినత్తి సాధయతి పశుమితి యాగేఽపి ప్రసిద్ధియోగాత్ , అత్ర నామత్వసిద్ధౌ చాన్యత్ర ‘సమే దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం యజేత్’ ఇత్యాదౌ నామవద్యాగానువాదేన గుణఫలవిధిసమ్భవాత్ , జ్యోతిష్టోమే వా ప్రకృతే గుణవిధ్యయోగాత్ , కర్మనామైవ సంనిహితయజ్యనురోధాదుద్భిత్పదమితి రాద్ధాన్తితమిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యస్థాదిశబ్దోపాత్తముదాహరణద్బయమాహ —
యూపమితి ।
ఛినత్తీతిప్రసిద్ధార్థపదసమభివ్యాహారాద్యూపపదస్య తదర్థశ్ఛేదనయోగ్యో దారువిశేషో గమ్యతే । వేదిం కరోతీతి చ కరోతిసమభివ్యాహారాద్వేద్యర్థః సంస్కారయోగ్యః స్థణ్డిలవిశేషః సిద్ధ ఇత్యర్థః ।
దృష్టాన్తత్రయార్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి —
తథేతి ।
ఆచార్యదేశీయానాం మతద్వయమాహ —
కైశ్చిదిత్యాదినా ।
శూద్రాయాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో నిషాదః ।
శ్రుత్యన్తరానుసారేణ సమ్భావితం పక్షాన్తరమాహ —
క్వచిచ్చేతి ।
పాఞ్చజన్యయా ప్రజయా విశతీతి విశా పురుషరూపయా యదిన్ద్రాహ్వాననిమిత్తం ఘోషా అసృక్షత సృష్టాస్తద్యుక్తం ఘోషాతిరేకేణ తదాహ్వానాయోగాదిత్యత్ర ప్రజాపరః ప్రయోగో దృష్టః । తతోఽత్ర పఞ్చసఙ్ఖ్యాయా ఉపలక్షణత్వాత్పఞ్చజనశబ్దేన సర్వప్రజాగ్రహణమిత్యర్థః ।
ఉక్తపక్షాన్యతమగ్రహేఽపి సాఙ్ఖ్యనిరాసయోగాత్ప్రధానస్యాశబ్దత్వసిద్ధేరస్మాకం న విశేషపక్షపాతోఽస్తీత్యాహ —
తదితి ।
ఆచార్యవచనం విరుధ్యతే తస్య ప్రాణాదివిషయత్వాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాఖ్యాన్తరాభావధియా తన్న ప్రవృత్తమిత్యాహ —
ఆచార్యస్త్వితి ॥ ౧౨ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం శ్రుత్యోర్మిథోఽవిరోధం చోదయతి —
భవేయురితి ।
సూత్రముత్తరత్వేనావతారయతి —
అత ఇతి ।
తద్వ్యాకరోతి —
అసత్యపీతి ।
జ్యోతిరపి పఞ్చసఙ్ఖ్యాపూరకమాత్మాతిరిక్తం కాణ్వశ్రుతావశ్రుతమిత్యాశఙ్క్యాహ —
తేఽపీతి ।
యత్పూర్వకాలాపరిచ్ఛేద్యముక్తం తజ్జ్యోతిషామాదిత్యాదీనాం భాసకమమృతత్వేనాయుష్ట్వేన జీవనగుణవత్తయోపాసతే దేవాః, తేనాయుష్మన్తస్తే జాతా ఇత్యాహ —
తదితి ।
అస్మిన్ మన్త్రే షష్ఠ్యన్తజ్యోతిషా పఞ్చసఙ్ఖ్యాపూరణం, న త్వాత్మజ్యోతిషా, తస్యైకస్యాధారాధేయత్వాయోగాత్ ।
కేషాఞ్చిత్పఞ్చసఙ్ఖ్యాపూరకం జ్యోతిరన్యేషాం నేతి న వికల్పో వస్తునీతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
గ్రాహకసామర్థ్యభేదాదవిరోధమాహ —
అపేక్షేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
మాధ్యన్దినానామితి ।
తథాపి కథమేకస్యైవ జ్యోతిషస్తుల్యే మన్త్రే గ్రహాగ్రహౌ, నహి వస్తుని వికల్పోఽస్తి, తత్రాహ —
అపేక్షేతి ।
ఉక్తం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
యథేతి ।
విరోధేఽపి తుల్యబలత్వాజ్జ్యోతిర్విహాయ వాక్యశేషస్థానామేవ ప్రాణాదీనాం సాన్నానాం క్వచిద్గ్రహణం, అన్యత్ర సజ్యోతిషాం తేషామేవ గ్రహణం, క్రియాయామివ వస్తున్యపి దృష్టిక్రియాయాం వికల్పసిద్ధేరితిమత్వాహ —
తద్వదితి ।
పఞ్చజనమన్త్రాత్ప్రధానస్య శ్రుతిమత్త్వాభావేఽపి ప్రకారాన్తరేణ తస్య తద్వత్త్వమాశఙ్క్య తద్విషయత్వేన సమ్భావితశ్రుతీనామన్యవిషయత్వేన నీతత్వాన్మైవమిత్యాహ —
తదేవమితి ।
తథాపి న బ్రహ్మణి సమన్వయః ప్రధానార్థస్మృతిన్యాయవిరోధాదిత్యాశఙ్క్య భావినం సమాధిం సూచయతి —
స్మృతీతి ॥ ౧౩ ॥
పూర్వాధికరణత్రయేణ ప్రధాననిరాకరణేన వేదాన్తానాం బ్రహ్మకారణత్వం ప్రత్యవిగీతత్వముక్తమ్ । ఇదానీం కారణవిషయాణాం తేషాం మిథోఽవ్యాహతార్థత్వేన స్వతోనిశ్చాయకత్వాన్మానాన్తరసిద్ధప్రధానలక్షకత్వే గతిసామాన్యాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
కారణత్వేన చేతి ।
అధికరణతాత్పర్యం వక్తుం జన్మాదిసూత్రే వృత్తం కీర్తయతి —
ప్రతిపాదితమితి ।
శాస్త్రయోనిత్వాధికరణమారభ్యానుమానికసూత్రాత్ప్రాక్తనాధికరణానాం తాత్పర్యమనువదతి —
ప్రతిపాదితమితి ।
అధికరణత్రయార్థమనువదతి —
ప్రతిపాదితం చేతి ।
సమ్ప్రతి కారణే బ్రహ్మణ్యన్వయపర్యవసానాయ కారణవిషయకవాక్యానామవిరోధార్థమధికరణమారభమాణో జగత్కారణవాదివాక్యాని బ్రహ్మణి మానం న వేతి విప్రతిపత్తేర్విశయే పూర్వత్రాన్నజ్యోతిషోర్వికల్పేన నిర్దేశాదవిరోధే సిద్ధేఽపి ప్రకృతే సిద్ధే కారణే వికల్పాయోగాద్విరోధే సత్యప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షమాహ —
తత్రేతి ।
కారణత్వం బ్రహ్మణో గతిసామాన్యాదుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
న చావిరోధార్థమధికరణం నేహ సఙ్గతమితి వాచ్యం, సమన్వయతో వాక్యార్థజ్ఞానే మానాన్తరవిరోధాశఙ్కానిరాసస్యావిరోధాధ్యాయార్థత్వాత్ । ఇహ చ కారణవిషయవాక్యానామేవ మిథో విరోధాన్న సమన్వయో బ్రహ్మణీత్యశఙ్క్య తన్నిరాసేనైవ సమన్వయస్యైవ సాధ్యత్వాదధ్యాయసఙ్గతిసిద్ధేః । కార్యశ్రుతివిరోధస్యాపీహ పరిహర్తుం శక్యత్వేఽపి వేదాన్తానాం న కార్యే తాత్పర్యమితి జ్ఞాపయితుం నాత్ర పరిహ్రియతే । కార్యస్యాపి ప్రతిపాద్యత్వముపేత్యోత్తరత్ర తదీయశ్రుతివిరోధః పరిహరిష్యతే । ఎతేన శ్రుతిశాస్త్రసఙ్గతీ సిద్ధే । క్వాచిత్కాసత్పదస్య కర్మకర్తృప్రయోగస్య చాసద్వాదపరత్వం స్వభావవాదపరత్వం చ వ్యుదస్య గతిసామాన్యస్థాపనాత్పాదసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే కార్యద్వారా స్వతశ్చ కారణే విప్రతిపత్త్యా తల్లక్షితే పరస్మిన్నపి తదాపత్తేర్న కారణే తురీయే చ సమన్వయధీరితి గతిసామాన్యాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే బ్రహ్మణి కారణత్వస్య కల్పితత్వాత్తత్ర వస్తుతోఽవివాదాత్తల్లక్షితే సత్యజ్ఞానాదిలక్షణే తస్మిన్నన్వయసిద్ధేర్గతిసామాన్యసిద్ధిః ।
ప్రతిపాదితస్యాసిద్ధిరయుక్తేతి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
కార్యే కారణే చ విప్రతిపత్తిదర్శనాదుక్తస్యాపి భవత్యసిద్ధిరిత్యాహ —
విగానేతి ।
కార్యవిషయం విగానం తావద్దర్శయతి —
ప్రతీతి ।
క్రమాదీత్యాదిశబ్దాదక్రమో గృహ్యతే ।
క్రమవైచిత్ర్యకృతం విగానమాహ —
క్వచిదితి ।
ఆదిశబ్దార్థమక్రమం కథయతి —
క్వచిదితి ।
ఈక్షితా పరః సర్వనామార్థః ।
లోకాన్విశినష్టి —
అమ్భ ఇతి ।
అమ్మయశరీరప్రచురః స్వర్గో లోకోఽమ్భఃశబ్దార్థః । మరీచిరితి రశ్మిప్రధానోఽన్తరిక్షలోకః । మర ఇతి మరణప్రధానోఽయం లోకః । ఆప ఇత్యబ్బహులః పాతాలలోక ఇతి వివేకః ।
కార్యే విప్రతిపత్తివత్కారణేఽపి సా దృష్టేత్యాహ —
తథేతి ।
ఇదమసదివావ్యక్తమగ్రే ప్రాగవస్థాయామితి యావత్ । తతోఽనభివ్యక్తనామరూపాత్కారణాదభివ్యక్తనామరూపం జగజ్జాతమ్ ।
అనభివ్యక్తమేవ హి వ్యక్తం భవతీత్యాహ —
తత ఇతి ।
ఛాన్దోగ్యశ్రుతిస్తైత్తిరీయశ్రుత్యా తుల్యార్థేత్యాహ —
అసదితి ।
తత్సమభవత్తత్కారణం యదాత్మనాసీత్తత్సదర్థక్రియోన్ముఖం కార్యరూపేణ చ సంవృత్తమిత్యర్థః ।
తథాపి కుతో విప్రతిపత్తిః, తత్రాహ —
క్వచిదితి ।
ప్రక్రియా సృష్టిః ।
తత్తత్ర కారణే కేచిదాహుః, తేషాం మతం దూషయతి —
కుతస్త్వితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
కథమితి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాన్వయమాహ —
సతీతి ।
విప్రతిపత్త్యన్తరమాహ —
క్వచిదితి ।
తదిదం జగత్తర్హి ప్రాగవస్థాయామవ్యాకృతకారణమాసీత్తత్కిల శబ్దాత్మనార్థాత్మనా చ వ్యాక్రియత వ్యక్తమభవదిత్యర్థః ।
విప్రతిపత్తీరుపసంహృత్య తత్ఫలమాహ —
ఎవమితి ।
వస్తునీతి కార్యకారణయోరుక్తిః ।
కిం తర్హి న్యాయ్యం, మానాన్తరేణ కారణే నిశ్చితే వేదాన్తానాం తల్లక్షకత్వమిత్యాహ —
స్మృతీతి ।
స్మృతిః సాఙ్ఖ్యస్మృతిః । న్యాయో ‘భేదానాం పరిమాణాత్’ ఇత్యాదిః । కారణాన్తరం ప్రధానమ్ ।
కార్యద్వారా స్వతశ్చ కారణే విప్రతిపత్తేస్తల్లక్ష్యేఽపి పరత్ర తద్భావాద్గతిసామాన్యాసిద్ధిరితి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
కార్యే విప్రతిపత్తిముపేత్య కారణే తాం నిరాకుర్వన్ప్రతిజానీతే —
సత్యపీతి ।
స్రష్టరి యత్కారణత్వం తస్మిన్నితి శేషః ।
తత్రాపి విప్రతిపత్తిరుక్తేతి శఙ్కతే —
కుతఇతి ।
హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే —
యథేతి ।
యథాభూతత్వం విశినష్టి —
సర్వేత్యాదినా ।
సర్వకారణత్వోపయుక్తమాద్యం విశేషణద్వయం, తేన ఫలితం తృతీయం, తేనోపలక్షితం తురీయగోచరమవశిష్టమ్ ।
వేదాన్తానాం మిథో విప్రతిపత్త్యభావం మత్వోక్తమ్ —
తథేతి ।
మిథో విరుద్ధార్థత్వేనానిశ్చాయకానాం సర్వశబ్దానాం మానాన్తరసిద్ధప్రధానలక్షణాశ్రయణాద్వరం బహుశబ్దానురోధేన కతిపయలక్షణాశ్రయణం లాఘవాదితి వక్తుమనేకశబ్దానామవిరోధం తావదాహ —
తద్యథేతి ।
తద్విషయేణేత్యత్ర తచ్ఛబ్దో బ్రహ్మార్థః । ‘సోఽకామయత’ ఇతి కామయితృత్వవచనమ్ ।
జగదుపాదానస్య బ్రహ్మణః సృజ్యమానజ్ఞతయా సర్వజ్ఞతోక్తేత్యాహ —
చేతనమితి ।
అపరప్రయోజ్యత్వమ్ ‘ఇదం సర్వమసృజత’ ఇతి స్వాతన్త్ర్యమ్ ।
తేన సర్వేశ్వరత్వం దర్శితమిత్యాహ —
అపరేతి ।
సర్వాత్మత్వమపి సఙ్గీతమిత్యాహ —
తదితి ।
తత్పదం పూర్వవత్ । సత్యాదివాక్యాపేక్షయా తస్మాదిత్యాదివాక్యస్థాత్మశబ్దస్య పరత్వమ్ ।
తస్య సర్వప్రత్యక్త్వమప్యుక్తమిత్యాహ —
శరీరాదితి ।
ఎకత్వమపి తస్యోక్తమిత్యాహ —
బహు స్యామితి ।
అద్వితీయత్వమపి తస్యైవోక్తమిత్యాహ —
తథేతి ।
తైత్తిరీయే యథోక్తబ్రహ్మోక్తావపి కుతో వేదాన్తాన్తరేషు తదుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదితి ।
తత్రాదౌ ఛన్దోగశ్రుతిమాహ —
సదితి ।
‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ఇత్యేకత్వాద్వితీయత్వయోరుక్తిః । ‘తదైక్షత’ ఇతి సర్వజగదీక్షణశ్రుత్యా సర్వజ్ఞత్వోక్తిః । ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్ ‘ ఇతి సర్వాత్మత్వోక్తిః । ‘బహు స్యామ్’ ఇతి స్వాతన్త్ర్యోక్తేరైశ్వర్యగీః ।
ఐతరేయశ్రుతావపి తాదృగ్బ్రహ్మోక్తమిత్యాహ —
తథేతి ।
ఇతి చ । ఎకత్వాద్వితీయత్వాది పూర్వశ్రుతావివోక్తమితి శేషః ।
యథోక్తం బ్రహ్మాథర్వణాదావపి కథితమిత్యాహ —
ఎవమితి ।
అవిగీతార్థత్వాన్న కారణే విప్రతిపత్తిరితి శేషః ।
కథం తర్హి కార్యవాక్యాని తాని తద్వారా కారణే విగానం సూచయన్తి, తత్రాహ —
కార్యేతి ।
తర్హి కార్యద్వారా కారణే బ్రహ్మణ్యపి విగానముక్తం, నేత్యాహ —
నచేతి ।
స్థాణ్వాదివిప్రతిపత్త్యా ఘటాదిష్వసాధారణస్వరూపనిరూపితేష్వపి తదాపత్తిరితి ప్రసఙ్గః ।
నను స్థాణ్వాదేర్ఘటాదేశ్చ భేదాన్న తత్తద్వారా ఘటాదౌ విప్రతిపత్తిః, కార్యకారణయోస్త్వభేదాత్కార్యద్వారా కారణేఽపి స్యాత్ , తత్రాహ —
సమాధాస్యతీతి ।
సృష్టివాక్యానాం సృష్టౌ తాత్పర్యముపేత్య కార్యవిగానసమాధిరుక్తః । తేషాం తత్ర తాత్పర్యమేవ నాస్తీత్యాహ —
భవేదితి ।
హేతుం సాధయతి —
నహీతి ।
తస్య ప్రతిపాదయితుమిష్టత్వాభావం స్పష్టయతి —
న హీతి ।
‘పూషా ప్రపిష్టభాగ’ ఇత్యాదౌ విధివద్విశ్వజిదాదౌ ఫలవచ్చాత్ర ఫలం కల్ప్యమిత్యాశఙ్క్య ‘ఫలవత్సంనిధావఫలం తదఙ్గమ్’ ఇతి న్యాయాత్ఫలవద్వాక్యసంనిధ్యామ్నాతానాం తేనైకవాక్యత్వాన్మైవమిత్యాహ —
నచేతి ।
న్యాయాదేకవాక్యత్వముక్త్వా శ్రుతేరపి తత్సిద్ధిరిత్యాహ —
దర్శయతీతి ।
శుఙ్గం కార్యమ్ ।
సృష్టివాక్యానాం స్వార్థాతాత్పర్యం యుక్త్యాపీత్యాహ —
మృదాదీతి ।
దృష్టాన్తేషు కార్యకారణయోరభేదాజ్జగతోఽపి బ్రహ్మాభేదః సాధ్యతే । దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోస్తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
సృష్ట్యాదిప్రపఞ్చస్యావివక్షితత్వే వృద్ధసంమతిమాహ —
తథాచేతి ।
లోహం సువర్ణమ్ । అన్యథాన్యథేతి వీప్సా జ్ఞేయా ।
అవతారాయ ।
బ్రహ్మాత్మైక్యబుద్ధేరితి శేషః । ప్రతిపాద్యే బ్రహ్మణి నాస్తి భేదో న విగానమిత్యర్థః ।
సృష్టివాక్యానాం ఫలవద్వాక్యసమ్బన్ధార్థం బ్రహ్మవాక్యోత్థధియః ఫలవత్త్వమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
మృత్యుమత్యేతీత్యన్వయః ।
విదుషామనుభవసిద్ధం చైతదిత్యాహ —
ప్రత్యక్షేతి ।
నను విద్వద్భిరపి నాస్మాభిరిదమవగమ్యతే, తత్రాహ —
తత్త్వమితి ॥ ౧౪ ॥
సృష్టివాక్యానాం స్వార్థే తాత్పర్యాభావముక్త్వా కారణే పరోక్తం విగానమనూద్య తస్య పరిహారయోగ్యత్వమాహ —
యదితి ।
తత్ర పరిహారత్వేన సూత్రమవతారయతి —
అత్రేతి ।
తైత్తిరీయశ్రుత్యనుసారేణ వ్యాఖ్యాతుం ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి —
అసదితి ।
మన్త్రబ్రాహ్మణయోరైకార్థ్యాద్బ్రాహ్మణస్యాసన్దిగ్ధతయా కారణార్థత్వాన్మన్త్రస్యాపి తాదర్థ్యమేవేతి పూర్వాపరానుసన్ధానేన సాధయతి —
యత ఇతి ।
బ్రహ్మాస్తిత్వలక్షణం నిర్ధార్య తస్మిన్నైవ శ్లోకముదాహరతీతి సమ్బన్ధః ।
కోశపఞ్చకోక్తిద్వారా తస్య ప్రత్యక్త్వముక్తమిత్యాహ —
అన్నేతి ।
బ్రహ్మణః సత్త్వే ప్రత్యక్త్వేఽపి కారణస్యాస్తిత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య సూత్రం యోజయతి —
స ఇతి ।
‘ఇదం సర్వమసృజత యదిదం కిఞ్చ’ ఇత్యాద్యా సృష్టిశ్రుతిః ।
ఉపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యాద్వాక్యస్య కారణాస్తిత్వే తాత్పర్యం సిధ్యతీత్యాహ —
తదితి ।
మన్త్రబ్రహ్మణయోరైకార్థ్యే నియామకాభావాద్బ్రాహ్మణస్య కారణాస్తిత్వార్థత్వేఽపి మన్త్రస్య తన్న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
తదపీతి ।
వ్యతిరేకద్వారోక్తం స్ఫోరయతి —
యదీతి ।
కథం తర్హి సతి కారణేఽసచ్ఛబ్దప్రవృత్తిః, శ్రుతిర్హి వాక్యాద్బలీయసీత్యాశఙ్క్యోపచారాద్యుక్తా శ్రుతిరిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
సదేవేత్యత్ర నామాదివ్యాకరణాత్ప్రగేవ బ్రహ్మణి సచ్ఛబ్దోఽస్తీతి ప్రాయేణేత్యుక్తమ్ ।
తైత్తిరీయకశ్రుతావుక్తన్యాయం బృహదారణ్యకచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతావతిదిశతి —
ఎషేతి ।
నను తైత్తిరీయకే బ్రాహ్మణోక్తేఽర్థే మన్త్రోక్తేస్తయోరైకార్థ్యాద్యుక్తం కారణాస్తిత్వార్థత్వమిహ తదభావాత్కథం సదర్థత్వం, తత్రాహ —
తదితి ।
పూర్వమసదేవ పునః సద్భవతీతి సమాకర్షోపపత్తిమాశఙ్క్యాహ —
అత్యన్తేతి ।
శశవిషాణాదౌ కాలాన్తరేఽపి సత్త్వానుపలమ్భాదాసీచ్ఛబ్దస్య తచ్ఛబ్దస్య సచ్ఛబ్దస్య వాఽయోగాదత్యన్తాసత్త్వే సమాకర్షాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయం ఛాన్దోగ్యేఽపి యోజయతి —
తద్ధేతి ।
ఉదితానుదితహోమవద్విరుద్ధార్థత్వేఽపి ప్రామాణ్యసిద్ధేః శాఖాన్తరీయాభిప్రాయేణైకీయమతోక్తౌ కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
క్రియాయామితి ।
తర్హి కా గతిరేకీయమతోక్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తస్మాదితి ।
సత్త్వేవ సోమ్యేతి సమాకర్షాదిత్యత్రాపి సూత్రం నేయమ్ ।
యత్తు స్వయఙ్కర్తృకత్వమవ్యాకృతవాక్యే శ్రుతం తద్దూషయతి —
తద్ధేదమితి ।
తత్రాపి హేతుత్వేన సూత్రం యోజయతి —
స ఇతి ।
నను సర్వనామప్రసిద్ధార్థం నాప్రసిద్ధముత్థాపయతి, తత్రాహ —
నిరధ్యక్షేతి ।
యద్యపి యన్మదన్యదిత్యత్రోక్తౌ మచ్ఛబ్దార్థః సఇతి సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే తథాప్యవ్యాకృతవాక్యేఽధ్యక్షస్యాసంనిహితత్వే కార్యానుప్రవేశిత్వేనైష ఇతి సంనిహితావలమ్బినా పరామ్రష్టవ్యాభావాత్తద్విరోధః స్యాదిత్యర్థః । తథాపి కథం పరామృష్టస్యాధ్యక్షత్వం, తత్రాహ —
చేతనస్యేతి ।
కార్యానుప్రవిష్టస్య కుతశ్చేతనత్వం, తత్రాహ —
ప్రవిష్టస్యేతి ।
పశ్యన్నామ్నా చష్ట ఇతి చక్షురుక్తః । తథాసౌ కర్తృవ్యుత్పత్త్యా శ్రౌత్రాదిసంజ్ఞో భవతి ।
ఇతశ్చ జగతో వ్యాకరణం సాధ్యక్షమేవేత్యాహ —
అపిచేతి ।
విమతం సకర్తృకం, కార్యత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ —
యాదృశమితి ।
ఘటస్య సకర్తృకత్వేఽపి క్షిత్యాదేస్తన్నేతి వ్యవస్థామాశఙ్క్యాహ —
దృష్టేతి ।
న కేవలమనుమానాజ్జగతో వ్యాక్రియా సాధ్యక్షా కిన్తు ఛాన్దోగ్యశ్రుతేరపీత్యాహ —
శ్రుత్యన్తరమితి ।
బృహదారణ్యకాపేక్షయాన్తరశబ్దః ।
శ్రుత్యనుమానాభ్యాం జగతః సకర్తృకత్వే కర్మకర్తరి లకారశ్రుతిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ —
వ్యాక్రియత ఇతి ।
తత్ర సమ్ప్రతిపత్త్త్యర్థం దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
కర్మకర్తరి లకార ఇత్యేతదుక్తం, కర్మణ్యేవాసావిత్యాహ —
యద్వేతి ।
కథం తర్హి జగతః సకర్తృకత్వం, తత్రాహ —
అర్థేతి ।
తత్రాపి లోకసిద్ధం దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
తదేవం శ్రుతీనామవిగానాద్బ్రహ్మణి గతిసామాన్యం సిద్ధమ్ ॥ ౧౫ ॥
బహూనాం శబ్దానాం మిథో విరుద్ధార్థానామవిరోధేనైకకారణార్థత్వవదేకస్య శబ్దస్యానేకార్థస్య విశేషార్థత్వేన వాక్యస్య కారణపరత్వమాహ —
జగదితి ।
అధికరణస్య విషయమాహ —
కౌషీతకీతి ।
శ్రుతిం దర్శయన్నజాతశత్రూక్తిమాహ —
యో వా ఇతి ।
ఎతేషామాదిత్యాదీనామ్ ।
న కేవలం జగదేకదేశస్య కర్తా కిన్తు జగతః సర్వస్యేత్యాహ —
యస్యేతి ।
సామాన్యవిశేషార్థవాక్యాభ్యాం జగత్కర్తా తతో నిష్కృష్టో ద్రష్టవ్య ఇత్యాహ —
స ఇతి ।
కర్మశబ్దస్య రూఢియోగాభ్యాం సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ —
కిమితి ।
ప్రాణస్య ప్రథమప్రాప్తౌ హేతుం పృచ్ఛతి —
కుత ఇతి ।
ఎకవాక్యే సతి సచ్ఛబ్దాదసచ్ఛబ్దో నీతః, వాక్యభేేదే కర్మశబ్దో బ్రహ్మశబ్దాన్న శక్యో నేతుమ్ ।
అత్రాప్యేకవాక్యత్వే యథోత్తరసచ్ఛబ్దాత్ప్రాచీనోఽసచ్ఛబ్దో నీతస్తథోత్తరకర్మశబ్దాద్బ్రహ్మశబ్దస్య నయనమితి మత్వా హేతుమాహ —
యస్యేతి ।
క్వాచిత్కహైరణ్యగర్భమతద్యోతికర్మశబ్దస్య బ్రహ్మానుగుణ్యోక్తిద్వారా గతిసామాన్యం సంసాధ్య సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రాణజీవాన్యతరస్య వేదితవ్యతయా బ్రహ్మణి గతిసామాన్యాసిద్ధిః, ఉత్తరత్ర పరస్యైవ తథాత్వాత్తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ।
శ్రుతేఽపి కర్మశబ్దే కథం ప్రాణధీరన్యత్రాపి తద్యోగాత్ , తత్రాహ —
పరిస్పన్దేతి ।
కర్మశబ్దస్య క్రియాదృష్టసాధారణ్యాదసాధారణప్రమాణాభావే కథం పరిస్పన్దేన ప్రాణధీః, తత్రాహ —
వాక్యేతి ।
కరణోపరమానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
ప్రాణశబ్దస్యాపి సాధారణ్యాదనిర్ణయం శఙ్కిత్వోక్తమ్ —
ప్రాణేతి ।
పురుషకర్తృత్వేనోక్తస్య న ప్రాణత్వం తస్య తదకర్తృత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
యే చేతి ।
ఆదిత్యాదీనాం ప్రాణావస్థాావిశేషత్వే మానమాహ —
కతమ ఇతి ।
‘మహిమాన ఎవైతే’ ఇత్యాదినా పూర్వోక్తదేవతానాం ప్రశ్నప్రత్యుక్తిభ్యాం ప్రాణత్వోక్త్యా తదవస్థాత్వముక్తమిత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరే చ లిఙ్గస్యామూర్తరసస్య త్యదితి పరోక్షసూత్రత్వోక్తేస్తస్యేహ త్యదితి ప్రాణత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తస్య లిఙ్గరూపాదిత్యాదిదేవతాత్వమిత్యాహ —
స ఇతి ।
పక్షాన్తరమాహ —
జీవో వేతి ।
తస్మిన్నమూర్తే కర్మశబ్దాయోగమాశఙ్క్యాహ —
తస్యేతి ।
తథాపి తనుమహిమ్నోఽస్య నాదిత్యాదికర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యాదృష్టద్వారా తద్యోగమాహ —
సోఽపీతి ।
కర్మశబ్దస్య సాధారణస్యాదృష్టార్థత్వముపేత్య కథం జీవోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
వాక్యేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యదితి ।
‘తౌ హ సుప్తం పురుషమాజగ్మతుస్తమేతైర్నామభిరామన్త్రయాఞ్చక్రే బృహత్పాణ్డరవాసః సోమరాజన్నితి స నోత్తస్థౌ’ ఇత్యాదినా సమ్బోధనశబ్దాశ్రుతేరచేతనత్వేనానాత్మత్వం ప్రాణాదేరుక్తాతిరిక్తజీవోక్తేర్వాక్యశేషస్తదర్థః । నహి తతోఽన్యో భోక్తాస్తీత్యర్థః ।
ఇతోఽపి వేదితవ్యో జీవ ఎవేత్యాహ —
తథేతి ।
పరస్తాదితి ।
అనన్తరవాక్యాపేక్షయా పశ్చాదితి యావత్ । శ్రేష్ఠీ ప్రధానపురుషః। స్వైర్భృత్యైః । ఉపకరణైరిత్యేతత్ ।
భృత్యా వా ప్రధానమశనాచ్ఛాదనాదినోపజీవన్తీత్యాహ —
యథేతి ।
ఎవం జీవోఽప్యాదిత్యాదిభిః । ప్రకాశాదినా భోగోపకరణైర్భుఙ్కే ।
భృత్యవదాదిత్యాదయోఽపి జీవం హవిర్గ్రహణాదినోపజీవన్తీత్యాహ —
ఎవమితి ।
‘అథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇతి ప్రాణశబ్దో జీవే కథం స్యాత్ , తత్రాహ —
ప్రాణేతి ।
ప్రాణజీవయోరన్యతరస్య వేదితవ్యత్వాద్గతిసామాన్యాసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇత్యుపక్రమాత్ , ఉపసంహారే చ స్వారాజ్యఫలోక్తేః, సర్వపాప్మదాహలిఙ్గాత్ , క్రియత ఇతి కర్మశబ్దస్య జగదర్థత్వాత్ , తత్కర్తృత్వస్య పరస్మిన్నేవ యుక్తత్వాత్ , పరమాత్మైవాయమిత్యాశఙ్క్య బాలాకివాక్యాదజాతశత్రువాక్యనియమాయోగాత్ , యోగరూఢ్యోశ్చ రూఢేర్బలీయస్త్వాత్ , ఫలోక్తేశ్చోపచరితార్థత్వాన్మైవమిత్యాహ —
నేతి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తయతి —
ఎవమితి ।
లిఙ్గసిద్ధేరీశ్వరే నిరస్తే నియమాసిద్ధిరితి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
యద్వాక్యశేషే సన్దిగ్ధం తన్నిశ్చితేనోపక్రమేణ నేతవ్యమిత్యాహ —
ఉపక్రమేతి ।
తత్సామర్థ్యం దర్శయితుముపక్రమమాహ —
ఇహేతి ।
తద్వాక్యే బ్రహ్మణోపక్రమేఽపి కిమితి రాజ్ఞో వాక్యం తద్విషయం నియమ్యతే, నహి భ్రాన్తవాక్యాదభ్రాన్తవాక్యం నియన్తుం శక్యం, తత్రాహ —
స చేతి ।
బాలాకినా బ్రహ్మ నోక్తం చేత్తస్యైవోపక్రమో విరుధ్యేత, రాజ్ఞస్తు తథానుపక్రమాన్న తద్విరోధః, తేన తద్వాక్యస్యాబ్రహ్మార్థతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తమితి ।
తథాపి కథం వేదితవ్యస్య బ్రహ్మత్వం, తత్రాహ —
యదీతి ।
రాజ్ఞా బాలాకేరబ్రహ్మవాదినో విశేషమాత్మనో దర్శయతా ముఖ్యం బ్రహ్మైవ వాచ్యమ్ , అన్యథా స్వస్యాపి మృషావాదిత్వాత్తతోఽవిశేషాదిత్యర్థః ।
ఉపక్రమసామర్థ్యసిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఇతశ్చేశ్వర ఎవ వేదితవ్య ఇత్యాహ —
కర్తృత్వం చేతి ।
ప్రాణావస్థావిశేషత్వాదాదిత్యాదీనాం తస్య తత్కర్తృత్వం యుక్తం, భోక్తురప్యదృష్టద్వారా భోగోపకరణాదిత్యాదికర్తృత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిరఙ్కుశం తత్కర్తృత్వమీశ్వరస్యైవేతి విశినష్టి —
స్వాతన్త్ర్యేణేతి ।
కిఞ్చ కర్మశబ్దస్య చలనాదృష్టయో రూఢస్యాన్యతరార్థత్వానియమాత్ క్రియత ఇతి జగదర్థత్వాత్తత్కర్తృత్వేన బ్రహ్మైవ గ్రాహ్యమిత్యాహ —
యస్యేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దస్య ప్రకృతార్థత్వాత్తత్సమభివ్యాహృతకర్మశబ్దస్య తద్వశాదన్యతరార్థత్వధీరిత్యాశఙ్క్యాహ —
తయోరితి ।
ఉపపదాభావాచ్చ తస్య నాన్యతరార్థతేత్యాహ —
అసంశబ్దితత్వాచ్చేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దేన ప్రకృతగామినా ప్రకృతత్వాత్పురుషా ఎవ పరామృశ్యన్తే న జగదిత్యాశఙ్క్యాహ —
నాపీతి ।
తదనుక్తౌ హేత్వన్తరమాహ —
లిఙ్గేతి ।
పురుషాణాం బహుత్వాత్పుంలిఙ్గశబ్దవాచ్యత్వాత్ , ఎతదిత్యేకస్య నపుంసకస్య చోక్తేర్న పురుషోక్తిరిత్యర్థః ।
పురుషాణాం పృథక్కథనేఽపి తదర్థక్రియాయాస్తత్ఫలస్య చ కార్యజన్మనోఽనుక్తత్వాదేతత్కర్మేతి తదుక్తౌ న పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
నాపీతి ।
క్రియాతత్ఫలే కర్తారం వదతా కర్తృశబ్దేనైవాక్షిప్తే । తాభ్యాం కర్తురవచ్ఛేదాదిత్యర్థః ।
పరిశేషసిద్ధమర్థమాహ —
పారిశేష్యాదితి ।
తస్య కథం కర్మశబ్దత్వం, నహి తచ్చలనమదృష్టం వా, తత్రాహ —
క్రియత ఇతి ।
ప్రకరణోపపదయోరసత్త్వావిశేషే సర్వనామసమానాధికృతకర్మశబ్దస్య కర్మవ్యుత్పత్త్యా కుతో జగదర్థతేతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సర్వనామ్నః సంననిహితార్థత్వాదుపపదాద్యభావే విశేషే సఙ్కోచాయోగాదేతచ్ఛబ్దసహితకర్మశబ్దేన జగదేవోక్తమిత్యాహ —
సత్యమితి ।
కిఞ్చాప్రకృతత్వమపి జగతో నాస్తి, తదేకదేశానాం పురుషాణాం ప్రకృతత్వాత్తద్వారా కృత్స్నజగదుక్తియోగాదిత్యాహ —
పూర్వత్రేతి ।
తర్హి తన్మాత్రమేవ సర్వనామ్నాం గ్రాహ్యం, శ్రుతిలక్షణయోః శ్రుతేరౌచిత్యాదిత్యాశఙ్క్య తదత్యాగాన్మైవమిత్యాహ —
అవిశేషితమితి ।
తర్హి సర్వనామ్నా జగద్గ్రాహిణా పురుషాణామపి గ్రహాదేతేషామిత్యాదిపృథగుక్తిరనర్థికేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎతదితి ।
యస్య కృత్స్నం జగత్కర్మ స వేదితవ్య ఇతి సమ్బన్ధః ।
వాశబ్దాద్వేదితృవికల్పం ప్రత్యాహ —
వాశబ్ద ఇతి ।
తథాపి ‘పురుషాణాం కర్తా యస్య వైతత్కర్మ’ ఇతి కుతో భేదోక్తిః, జగత్కర్తృత్వోక్తేరేవాదిత్యాదికర్తృత్వసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
య ఇతి ।
ఉక్తన్యాయాత్కర్మశబ్దస్య జగదర్థత్వే వాక్యార్థముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
బ్రహ్మాణా భోజయితవ్యాః పరివ్రాజకాశ్చేత్యుక్తే సామాన్యవిశేషాభ్యాం సంనిహితసర్వబ్రాహ్మణగ్రహణవదత్రాపి వ్యపదేశాభ్యాం సర్వజగత్కర్తా వేదితవ్యత్వేనోక్త ఇత్యర్థః ।
తథాపి కథం వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వమపరస్యాపి జగత్కర్తుర్వేదితవ్యత్వయోగాత్‌, తత్రాహ —
పరమేతి ।
ఉపనిషదామైదమ్పర్యాలోచనాయామన్యస్య సర్వజగత్కర్తృత్వాయోగాదత్ర కృత్స్నజగత్కర్తా వేదితవ్యః పర ఎవేత్యర్థః ॥ ౧౬ ॥
సిద్ధాన్తముక్త్వా పరోక్తమనూద్య ప్రత్యాహ —
జీవేతి ।
అనువాదం వివృణోతి —
అథేతి ।
సూత్రావయవేన పరిహరతి —
అత్రేతి ।
ఉక్తమేవ సఙ్క్షిప్య స్మారయతి —
త్రివిధమితి ।
అస్తూపాస్తిత్రైవిధ్యం, కా క్షతిః, తత్రాహ —
న చేతి ।
ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యసిద్ధవాక్యైక్యభఙ్గాన్న త్రైవిధ్యమిత్యర్థః ।
హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్యోక్తమ్ —
తత్రేతి ।
దర్శితమ్ ।
ఉపక్రమసామర్థ్యాదిత్యాదినేతి శేషః ।
తథాపి కథముపసంహారస్య బ్రహ్మార్థత్వం, తత్రాహ —
ఉపసంహారస్యేతి ।
శ్రైష్ఠ్యం గుణాధిక్యమ్ । ఆధిపత్యమైశ్వర్యమ్ । స్వారాజ్యమనన్యాధీనత్వమ్ ।
ప్రాతర్దనవిచారేణ గతత్వాదధికరణమిదమనర్థకమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తత్రోపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదేకవాక్యత్వే జీవప్రాణలిఙ్గే బ్రహ్మపరతయా నీతే తుల్యమత్రాపి వాక్యైక్యమితి నార్థోఽధికరణస్యేత్యర్థః ।
కర్మశబ్దస్యాత్ర చలనాదృష్టయో రూఢేస్తద్వశాద్వాక్యస్య జీవప్రాణాన్యతరపరత్వాద్వాక్యభేదే శఙ్కితే తన్నిరాసార్థమధికరణమిత్యాహ —
నేత్యాదినా ।
తస్మాత్ ।
అనన్తరోక్తాద్యస్యేత్యాదివాక్యాదితి యావత్ । ప్రకృతాధికరణం సప్తమ్యర్థః ।
యత్తు వాక్యశేషే ప్రాణశబ్దాన్ముఖ్యప్రాణార్థం వాక్యమితి, తత్రాహ —
ప్రాణేతి ।
మనస్తదుపాధికో జీవః । ప్రాణబన్ధనం పరమాత్మాశ్రయః ।
యత్తు వాక్యశేషే జీవలిఙ్గం దృష్టమితి, తత్రాహ —
జీవేతి ॥ ౧౭ ॥
జీవలిఙ్గేనాపి లక్ష్యతే ప్రత్యగ్బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తల్లిఙ్గాజ్జీవోక్తిముపేత్య వాక్యతాత్పర్యగమ్యం బ్రహ్మైవేత్యాహ —
అన్యార్థం త్వితి ।
ఇతశ్చ వాక్యం బ్రహ్మర్థమేవేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి —
అపి చేతి ।
తత్ర తుశబ్దం వ్యాకుర్వన్ప్రతిజానీతే —
నైవేతి ।
తత్ర హేతుత్వేనాన్యార్థమిత్యాది విభజతే —
యత ఇతి ।
జీవపరామర్శస్య బ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థత్వే హేతుం పృచ్ఛతి —
కస్మాదితి ।
సౌత్రం పదమాదాయ ప్రశ్నం వ్యాచష్టే —
ప్రశ్న ఇతి ।
జీవాధికరణభవనాపాదానవిషయత్వాజ్జీవాతిరిక్తార్థతా ప్రశ్నస్యేత్యర్థః ।
తత్రాధికరణప్రశ్నముదాహరతి —
క్వైష ఇతి ।
హే బాలాకే, శయనమేతద్యథా తథైవ పురుషః కస్మిన్నధికరణే స్వాపే శయనం కృతవానిత్యర్థః ।
భవనాయతనం పృచ్ఛతి —
క్వేతి ।
ఎతద్భవనం యథా స్యాత్తథా క్వాశ్రయే సుప్తోఽభూదిత్యర్థః ।
స్వాపేశయనభవనయోరాధారం పృష్ట్వోత్థానావస్థాయామాగమనాపాదానం పృచ్ఛతి —
కుత ఇతి ।
ఎతదాగమనం యథా తథా కస్మాదుద్బోధదశాయామాగాదుత్థానం కృతవానిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానం వ్యాచష్టే —
ప్రతివచనమితి ।
తత్ర ప్రాణశబ్దాత్కుతో బ్రహ్మధీః, తత్రాహ —
ఎతస్మాదితి ।
సర్వకారణత్వోక్తేరత్ర బ్రహ్మ సిద్ధమిత్యర్థః ।
సర్వవేదాన్తప్రసిద్ధం చైతదిత్యాహ —
సుషుప్తీతి ।
ఉక్తమర్థముపసంహారవ్యాజేనోపపాదయతి —
తస్మాదితి ।
యతో నిఃసమ్బోధః స్వచ్ఛతారూపః స్వాపో విక్షేపాభావాత్ , సోఽస్య జీవస్య యత్ర భవతి స పరమాత్మేతి యోజ్యమ్ ।
నను నిఃసమ్బోధిత్వం స్వాపస్యాసిద్ధం, ‘నహి ద్రష్టుః’ ఇత్యాదిశ్రుతేః, తత్రాహ —
ఉపాధీతి ।
అత ఎవోక్తం ‘పశ్యన్వై తన్న పశ్యతి’ ఇతి ।
ఆగత్యపాదానమపి బ్రహ్మైవేత్యాహ —
యత ఇతి ।
తద్భ్రంశేత్యత్ర తచ్ఛబ్దః స్వాపార్థః ।
న కేవలం కౌషీతకినాం ప్రశ్నాదినా జీవాతిరిక్తామ్నానం కిన్తు వాజసనేయినామపీత్యాహ —
అపిచేతి ।
తదేతి స్వాపోక్తిః ।
నన్వాకాశస్తత్ర శయనస్థానముక్తం న బ్రహ్మ, తత్రాహ —
ఆకాశేతి ।
ఇతశ్చ ప్రత్యుక్తేర్బ్రహ్మార్థతేత్యాహ —
సర్వ ఇతి ।
జీవనిరాసతయా సూత్రం వ్యాఖ్యాయ ప్రాణనిరాసేఽపి తస్య తాత్పర్యమాహ —
ప్రాణేతి ।
అస్మిన్వాక్యే ప్రాణోపదేశమన్యార్థమేవాతిరిక్తాత్మప్రతిపత్త్యర్థం జైమినిర్మన్యతే । ప్రాణాతిరిక్తాజ్జీవాదపి వ్యతిరిక్తార్థాభ్యాముక్తప్రశ్నప్రత్యుక్తిభ్యాం ప్రాణమాత్రే వాక్యస్యాపర్యవసానాత్ । కిఞ్చ వాజసనేయినోఽపి ‘యత్రైష ఎతత్’ ఇత్యాదినా ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం జీవం వదన్తో వాక్యస్య పరస్మిన్పర్యవసానం పశ్యన్తీతి సూత్రస్యాత్ర యోజనా । తదేవం జీవప్రాణాతిరిక్తే బ్రహ్మణి దర్శితవాక్యాన్వయాదనపవాదం వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి గతిసామాన్యమితి ॥ ౧౮ ॥
జీవేతరపరవిషయత్వే ప్రశ్నాదినా వాక్యస్యోక్తే జీవపరభేదమాశఙ్క్యాత్మశబ్దోపక్రాన్తస్య బ్రహ్మధర్మవత్తయా మైత్రేయిబ్రాహ్మణే నిర్దేశాదౌపాధికో భేదో వాస్తవమైక్యమిత్యాహ —
వాక్యేతి ।
విషయవాక్యమాదత్తే —
బృహదితి ।
ఆత్మశేషత్వేన పత్యాదేః సర్వస్య ప్రియత్వాదనన్యార్థతయా నిరుపాధిప్రియత్వేనానతిశయానన్దస్యాత్మనో జ్ఞాతవ్యత్వం మత్వాహ —
న వా ఇతి ।
ఆత్మనో దర్శనయోగ్యతాముక్త్వా తద్దర్శనమనూద్య తద్ధేతుత్వేనాఙ్గాఙ్గితయా శ్రవణాదిని దర్శయతి —
ఆత్మేతి ।
ఆత్మవేదనే వేదితవ్యాన్తరాభావాత్కృతకృత్యతేత్యాహ —
ఆత్మన ఇతి ।
ఉక్తవాక్యస్థమాత్మానమధికృత్య సంశయమాహ —
తత్రేతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం జీవబ్రహ్మలిఙ్గదర్శనం సంశయహేతుమాహ —
కుత ఇతి ।
ప్రియసంసూచితేన పతిజాయాదిభిః ప్రియైర్భౌగ్యైరనుమితేన భోక్త్రేత్యర్థః ।
విమృశ్య పూర్వపక్షయతి —
కిం తావదితి ।
సత్యుభయలిఙ్గే విశేషదృష్టౌ హేతుం పృచ్ఛతి —
కస్మాదితి ।
బ్రహ్మోపక్రమాత్తత్పరత్వవదత్రాపి జీవోపక్రమాత్తత్పరతేత్యాహ —
ఉపక్రమేతి ।
మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య జీవమాత్రత్వం నిషిధ్య బ్రహ్మణ్యన్వయోక్త్యా గతిసామాన్యదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే బ్రాహ్మణస్య భోక్త్రర్థతయా గతిసామాన్యాసిద్ధౌ బ్రహ్మకారణత్వాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తస్య ప్రత్యగ్బ్రహ్మార్థత్వేన గతిసామాన్యసిద్ధేస్తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః ।
ఉపక్రమసామర్థ్యమేవ స్ఫుటయన్నుపక్రమం దర్శయతి —
పతీతి ।
జీవస్యోపక్రాన్తత్వేఽపి పరస్య ద్రష్టవ్యత్వమాశఙ్క్య తత్సామర్థ్యం కథయతి । అనన్తరమితి । అన్యస్య దర్శనాద్యుక్తావుపక్రమో భజ్యేతేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ జీవస్యైవ ద్రష్టవ్యతేత్యాహ —
మధ్యేఽపీతి ।
ఇదం ప్రత్యక్తత్వమ్ । మహదనవచ్ఛిన్నమ్ । భూతం పరమార్థసత్యమ్ । అనన్తం నిత్యమ్ । అపారం సర్వగతమ్ । విజ్ఞానఘనో విజ్ఞానమాత్రమ్ । తత్ర జాత్యన్తరాసంమిశ్రత్వమేవార్థః । స వై తేభ్యః కార్యకారణాకారపరిణతేభ్యోఽవిద్యాభూతేభ్యో భూతేభ్యః సామ్యేనోత్థాయ జీవత్వమనుభూయ తాన్యేవ భూతాని జ్ఞానాద్వినశ్యన్త్యను పశ్చాద్వినశ్యతి విశేషాత్మత్వం త్యజతి । నచ తత్త్యాగానన్తరమస్య రూపాదిధీరస్తీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో ద్రష్టవ్యత్వే తస్య జీవత్వేనోత్థానోక్తేరయోగాత్తస్యైవాత్ర ద్రష్టవ్యతేతి వాక్యార్థం సఙ్గృహ్ణాతి —
ప్రకృతస్యేతి ।
జ్ఞానకర్తృత్వోక్తేరుపక్రమాదివదుపసంహారస్యాపి జీవపరత్వమాహ —
తథేతి ।
జీవపక్షే కథమేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యోపక్రమాదినా తదౌపచారికమిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
భోక్తుర్భోగ్యం ప్రతి ప్రాధాన్యాత్తజ్జ్ఞానే తద్ధీరుపచరితేత్యర్థః ।
ఆదిమధ్యావసానేభ్యో మైత్రేయీబ్రహ్మణస్య జీవేఽన్వయాన్న బ్రహ్మణి గతిసామాన్యమిత్యేతదనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య బహిరేవ ప్రతిజానీతే —
ఎవమితి ।
జీవోపదేశస్య దర్శితత్వాన్నియమాసిద్ధిరిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
నియామకం సూత్రమాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —
వాక్యేతి ।
ఆదిమధ్యావసానేషు జీవే భాతి బ్రహ్మ ప్రతి వాక్యస్యాన్వితావయవత్వం నేతి శఙ్కతే —
కథమితి ।
జీవపరామర్శస్యాన్యథాసిద్ధిం వక్ష్యమాణాం వివక్షిత్వాహ —
తదితి ।
విత్తేన తత్సాధ్యేన కర్మణేత్యర్థః ।
కర్మసాధనం విత్తం న చేదిష్టం కిం తర్హి తవేష్టం , తదాహ —
యదేవేతి ।
అమృతత్వసాధనత్వేనాత్మజ్ఞానస్యోక్తేరాత్మనో జ్ఞాతవ్యస్య బ్రహ్మతేత్యర్థః ।
అమృతత్వాయోక్తమపి జ్ఞానం జీవవిషయం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం వినా నామృతత్వమిత్యత్ర మానమాహ —
ఇతి శ్రుతీతి ।
‘నాన్యః పన్థా’ ‘న కర్మణా’ ఇత్యాదయః శ్రుతివాదాః । ‘జ్ఞానాదేవ తు కైవల్యమ్’ ఇత్యాదయః స్మృతివాదాః ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మపరమేవ వాక్యమిత్యాహ —
తథేతి ।
పరస్య పరమకారణత్వాత్తజ్జ్ఞానాద్యుక్తం సర్వజ్ఞానమితి విశినష్టి —
పరమేతి ।
భోక్త్రర్థత్వాద్భోగ్యజాతస్య సర్వవిజ్ఞానం జీవేఽపి గౌణం స్యాత్కిం ముఖ్యేనేత్యాశఙ్క్య ప్రతిపాదనవైయర్థ్యాన్మైవమిత్యాహ —
న చేతి ।
భేదదృష్టినిన్దాపూర్వకమభేదం వదదిదం వాక్యమేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం వక్తీతి వక్తుమస్యార్థమాహ —
యో హీతి ।
జగతో బ్రహ్మాధీనస్య ప్రాతీతికమన్యత్వమనుజ్ఞాతుం స్వాతన్త్ర్యేణేత్యుక్తమ్ । పరాకరోతి పురుషార్థాత్పరాకుర్యాత్ । ప్రచ్యావయేదితి యావత్ ।
కిఞ్చాత్మైవ జగతస్తత్త్వమితి దృష్టాన్తేన వదన్తీ శ్రుతిరేకధియా సర్వధియం సాధయతీత్యాహ —
దున్దుభ్యాదీతి ।
యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్య యథా శఙ్ఖస్య ధ్మాయమానస్య యథా వీణాయై వాద్యమానాయై న బాహ్యాఞ్శబ్దాఞ్శక్నుయాద్గ్రహణాయేత్యాదిదృష్టాన్తైర్దున్దుభ్యాదిశబ్దసామాన్యాద్దున్దుభ్యాదిశబ్దభేదాభేదేనాగృహ్యమాణాః శుక్త్యగ్రహే గ్రాహ్యరజతవత్తత్ర కల్పితాః । తథా చిద్రూపస్ఫురణం వినా స్థితికాలే స్ఫురణశూన్యం జగచ్చిద్రూపే కల్పితమిత్యైక్యముక్తమిత్యర్థః ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానస్యోపపాద్యమానత్వాత్తదనౌపచారికమితి ప్రకరణం బ్రహ్మవిషయమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ద్రష్టవ్యస్య జగత్కారణత్వోక్తేరపి తద్వాక్యం బ్రహ్మార్థమిత్యాహ —
అస్యేతి ।
కిఞ్చ ‘స యథా సర్వాసామపాం సముద్ర ఎకాయనమ్’ ఇతి దృష్టాన్తేన బ్రహ్మణః సర్వజగదవసానత్వేనాభిధానాత్తద్విషయమేవ ద్రష్టవ్యాదివాక్యమిత్యాహ —
తథేతి ।
స్థిత్యుత్పత్తిలయోక్త్యాలోచనాతః సిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౧౯ ॥
ఉపక్రమసామర్థ్యాజ్జీవార్థత్వం వాక్యస్యోక్తమనువదతి —
యదితి ।
తత్ర సూత్రత్రయమవతారయతి —
అత్రేతి ।
ప్రథమమాశ్మరథ్యమతమాహ —
ప్రతిజ్ఞేతి ।
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధ్యర్థం ప్రతిజ్ఞామాహ —
అస్తీతి ।
అత్రేతి ప్రకృతబ్రాహ్మణవాక్యోక్తిః ।
తదర్థం ప్రతిజ్ఞాన్తరమాహ —
ఇదమితి ।
ఐక్యప్రతిజ్ఞయా సర్వవిజ్ఞానే వివక్షితేఽపి జీవోపక్రమస్య కిం జాతం, తదాహ —
తస్యా ఇతి ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా స్పష్టయతి —
యదీతి ।
‘ప్రితజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమ్’ ఇతి వ్యాఖ్యాయావశిష్టం వ్యాఖ్యాస్యన్నుపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
భేదోభేదవాదద్యోతనాయాభేదాంశేనేత్యుక్తమ్ ॥ ౨౦ ॥
మతాన్తరమాహ —
ఉత్క్రమిష్యత ఇతి ।
విభజతే —
విజ్ఞానేతి ।
ముక్తావేవాభేదః సంసారే భేద ఎవేత్యుక్తేఽర్థే మానమాహ —
శ్రుతిశ్చేతి ।
అభిన్నస్యాపి జీవస్యౌపాధికభేదవిగమాదభినిష్పత్తిరౌపచారికీత్యాశఙ్క్య నామరూపాశ్రయత్వకాలుష్యస్య శ్రుత్యన్తరే స్వాభావ్యోక్తేః । సాధ్య ఎవాభేదో న స్వభావత ఇత్యాహ —
క్వచిదితి ।
ఉక్తం కాలుష్యమపి కిమిత్యౌపచారికం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య వాక్యే దృశ్యమానమర్థమాహ —
యథేతి ।
నదీనాం నామరూపాశ్రయత్వేఽపి కుతో జీవస్య తదాశ్రయత్వం, తత్రాహ —
దృష్టాన్తేతి ॥ ౨౧ ॥
సిద్ధాన్తమాహ —
అవస్థితేరితి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే —
అస్యైవేతి ।
జీవపరయోరభేదాజ్జీవేనోపక్రమః పరేణైవోపక్రమః । భోక్త్రోపక్రమశ్చ స్థూలదర్శిలోకసౌకర్యాయేతి భావః ।
పరస్యైవ జీవేనావస్థానే మానమాహ —
తథాచేతి ।
న కేవలం బ్రాహ్మణం పరాపరయోరైక్యం దర్శయతి కిన్తు మన్త్రశ్చేత్యాహ —
మన్త్రేతి ।
ధీరః సర్వజ్ఞః సర్వాణి రూపాణి చరాచరాణి శరీరాణి విచిత్య నిర్మాయ తేషాం నామాని చ కృత్వా స్వయం తత్రానుప్రవిశ్యాభివదనాది కుర్వన్యో వర్తతే తమేవంభూతం విద్వానిహైవామృతో భవతీతి మన్త్రోఽపి పరస్యైవ జీవేన స్థితిమాహేత్యర్థః ।
తేజఃప్రభృతీనామివ జీవస్య బ్రహ్మకార్యత్వాద్బ్రహ్మజ్ఞానే సర్వజ్ఞానసిద్ధేరాత్యన్తికమైక్యం శ్రుతమప్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
సమీచీనసఙ్గ్రహార్థం పక్షత్రయం విభజతే —
కాశేతి ।
ఆశ్మరథ్యపక్షేఽపి తుల్యం జీవస్య పరస్మాదనన్యత్వం నేత్యాహ —
ఆశ్మరథ్యస్యేతి ।
అభేదవద్భేదస్యాపి భావాత్కియానపీత్యుక్తమ్ ।
ఆద్యపక్షాదపి ద్వితీయపక్షస్యానపేక్షితత్వార్థం తత్రత్యమర్థమాహ —
ఔడులోమీతి ।
అవస్థాన్తరే బన్ధమోక్షౌ ।
సంప్రత్యన్తిమస్యాదేయత్వమాహ —
తత్రేతి ।
ఇతరస్యాపి ద్వయస్య దర్శితం శ్రుతిమూలత్వమిత్యాశఙ్క్యోక్తశ్రుతేస్తత్రాతాత్పర్యాన్మైవమిత్యాహ —
ప్రతీతి ।
పారోక్ష్యసద్వయత్వనివృత్త్యా తత్త్వమర్థయోరైక్యవాదివాక్యానుసారిత్వాదన్తిమస్యాదేయతేత్యర్థః ।
కథమీదృగ్వాక్యార్థస్యేష్టత్వం, తత్రాహ —
తత్త్వమితి ।
కిఞ్చ భేదాభేదయోర్వస్తుత్వే వస్తుభూతభేదస్య జ్ఞానేనానుచ్ఛేదాజ్జ్ఞానాన్ముక్తిశ్రుతిరయుక్తా స్యాత్ , తస్మాదాత్యన్తికమైక్యమేవ తాత్త్వికమిత్యాహ —
ఎవం చేతి ।
చకారోఽవధారణే ।
జీవస్య బ్రహ్మకార్యత్వేఽపి తత్తాదాత్మ్యరూపమమృతత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
వికారేతి ।
జీవస్యోత్పత్తిప్రలయౌ చేత్కాణ్డద్వయం విరుధ్యేతేతి భావః ।
నదీదృష్టాన్తేన స్వగతం నామరూపమన్యథా దృష్టాన్తవైషమ్యాదతోఽన్యత్వమపీత్యుక్తమిత్యాసఙ్క్యాహ —
అతశ్చేతి ।
ఆత్యన్తికాభేదే జ్ఞానాదమృతత్వయోగాదిత్యతః శబ్దార్థః । దృష్టాన్తశ్రుతేరన్యథాపి నేతుం శక్యత్వాత్తదనురోధాత్తత్త్వమాదివిరుద్ధం న కల్ప్యమితి భావః ।
జీవస్యాగ్నివిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తాత్ప్రాణాదివజ్జన్మశ్రుత్యా భేదాభేదపక్షస్య ప్రామాణికత్వం, తత్రాహ —
అత ఇతి ।
అనౌపాధికే జన్మని జ్ఞానాదమృతత్వాసిద్ధేరేవేత్యర్థః ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే —
యదపీతి ।
ప్రకృతత్రిసూత్ర్యా ప్రత్యాహ —
తత్రాపీతి ।
యోజనాప్రకారమేవ దర్శయితుమాశ్మరథ్యమతమాహ —
ప్రతిజ్ఞేతి ।
తద్వ్యాఖ్యా తు ప్రతిజ్ఞాస్వరూపమాహ —
ఇదమితి ।
ఆత్మని విదితే విదితత్వం కథం ప్రపఞ్చే స్యాదితి సన్దిహానం ప్రత్యాహ —
ఇదం సర్వమితి ।
సర్వస్యాత్మమాత్రత్వముక్తమపి కుతో ముఖ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపపాదితం చేతి ।
సర్వస్యాత్మమాత్రత్వమితి శేషః ।
ఉపపాదనప్రకారం సూచయతి —
ఎకేతి ।
‘స యథార్ద్రైధోగ్నేః’ ఇత్యాదినైకప్రసవత్వం, ‘స యథా సర్వాసామపామ్’ ఇత్యాదినా చైకప్రలయత్వం సర్వస్యోక్తమ్ । యచ్చ యస్మాదుత్పద్యతే యత్ర లీయతే తత్తతో నాతిరిచ్యతే, యథా ఘటాది మృదాదేః । తస్మాదాత్మప్రభవత్వాదాత్మప్రలయత్వాచ్చ సర్వస్య జగతస్తన్మాత్రత్వమ్ । తథాచాత్మధియా సర్వధీరిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తశ్రుతేరపి సర్వస్య కార్యప్రపఞ్చస్యాత్మమాత్రత్వసిద్ధేర్ముఖ్యమేవ ప్రతిజ్ఞాతమైక్యమిత్యాహ —
దున్దుభ్యాదీతి ।
ప్రతిజ్ఞాం వ్యాఖ్యాయావశిష్టం వ్యాచష్టే —
తస్యా ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞాం ఘటయితుం పరస్య జీవత్వేనోత్థానం కిమిత్యుచ్యతే, తత్రాహ —
అభేదే హీతి ।
మతాన్తరమాహ —
ఉత్క్రమిష్యత ఇతి ।
సిద్ధాన్తమాహ —
అవస్థితేరితి ।
పరాపరయోరభేదాభిధానమిదమిత్యుక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి ।
వినాశోక్తేర్విషయాన్తరసమ్భవాదాత్మన ఉచ్ఛేదావిషయత్వాద్యుక్తమభేదాభిధానమిత్యాహ —
నేతి ।
అవిశేషశ్రుతేర్విశేషార్థత్వే నియామకమాహ —
అత్రేతి ।
మోహం మోహనం వాక్యమితి యావత్ । అవినాశీతి వినాశాయోగ్యత్వమనుచ్ఛిత్తిధర్మేతి వినాశాయాగిత్వముక్తమితి భేదః ।
కథం తర్హి ‘న ప్రేత్య' ఇత్యాది, తత్రాహ —
మాత్రేతి ।
కథమేతావతా మిథోవిరోధసమాధిరిత్యాశఙ్క్య శ్రుతితాత్పర్యమాహ —
ఎతదితి ।
తృతీయ పూర్వపక్షబీజమనువదతి —
యదపీతి ।
ఉపసంహారాత్కర్తృత్వస్య చ విజ్ఞానాత్మన్యేవ సమ్భవాదితి శేషః ।
భేదాభేదవాదే జీవస్యేశ్వరేణ భిన్నేనావగతియోగాత్ ‘విజ్ఞాతారమరే కేన’ ఇత్యాక్షేపాయోగాదత్యన్తాభేదే కర్మకరణయోరభావాదాక్షేపసిద్ధేరన్తిమపక్షస్యైకదేయత్వమిత్యుత్తరమాహ —
తదపీతి ।
తన్మతే జీవపరయోరభేదాజ్జీవస్య భ్రాన్తం జ్ఞాతృత్వం భూతపూర్వగత్యా తృజన్తేనోక్తమితి భావః ।
శ్రుతిపౌర్వాపర్యాలోచనాయామపి జీవస్య భ్రాన్తం జ్ఞాతృత్వమిత్యాహ —
అపి చేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ద్వైతదృష్టేరావిద్యకత్వేఽపి ప్రత్యగ్దృష్టిరవిద్యానపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ —
పునశ్చేతి ।
ఎకస్యైవ కర్మకర్తృత్వవిరోధాదిత్యర్థః ।
విజ్ఞాతారమిత్యాదివాక్యస్యాన్యపరత్వే ఫలితమాహ —
తతశ్చేతి ।
నను పక్షేషు త్రిషు సత్సు కాశకృత్స్నస్యైవ పక్షే పక్షపాతే కో హేతుః, తత్రాహ —
దర్శితం త్వితి ।
తస్య శ్రుతిమత్త్వే ఫలితముపసంహరతి —
అతశ్చేతి ।
ఉక్తార్థస్యోపగన్తవ్యత్వే శ్రుతిస్మృతిమత్త్వం పునరుపన్యస్యతి —
సదిత్యాదినా ।
ఇతోఽపి పరాపరయోరావిద్యో భేదో న పారమార్థిక ఇత్యాహ —
భేదేతి ।
భేదాభేదవాదేఽపి సర్వమేతదభేదాంశాద్యుక్తమిత్యాశఙ్క్య తత్పక్షే జీవస్య కార్యత్వాదాత్మవిక్రియానిషేధవిరోధః స్యాదిత్యాహ —
స వా ఇతి ।
అభేదాంశేన నిషేధాదిసిద్ధేరేతదపి మతద్వయం శ్రుతిమదేవేత్యాశఙ్క్య తత్పక్షే వైదికాత్మైక్యధియో నిరపవాదత్వాయోగాన్ముక్తేరసిద్ధిరిత్యాహ —
అన్యథేతి ।
భిన్నాభిన్నత్వమితి నిశ్చితార్థా ధీరనపవాదేత్యాశఙ్క్య భేదాభేదయోర్విరోధాదసముచ్చయాదేకస్య బలీయస్త్వే తదితరజ్ఞానస్య బాధాతుల్యబలత్వే సంశయాన్నిరపవాదత్వాసిద్ధిరిత్యాహ —
సునిశ్చితేతి ।
జ్ఞానం సిధ్యతి చేత్తావతైవ పుమర్థసిద్ధౌ కృతం నిరపవాదత్వేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
నిరపవాదం హీతి ।
న కేవలమఙ్గీకారమాత్రం, శ్రుత్యనుకూలం చైతదిత్యాహ —
వేదాన్తేతి ।
యే యతయో యతనశీలా నియతబాహ్యకరణాః శ్రుద్ధబుద్ధయశ్చ తే విషయవైతృష్ణ్యద్వారా సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకశ్రవణాద్యనుష్ఠానరూపాద్యోగాభ్యాసాద్వేదాన్తకరణకసాక్షాత్కారాదపరోక్షీకృతాత్మానో ముచ్యన్త ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చైకమేవ తత్త్వం నానేకమపీత్యాహ —
తత్రేతి ।
ఎకత్వమాచార్యోపదేశమనుపశ్యతః శోకమోహోపలక్షితసర్వానర్థోపశాన్తిరితి శ్రూయతే న త్వేకత్వనానాత్వే అనుపశ్యత ఇతి శ్రుతిరిత్యర్థః ।
నిరపవాదమేవాత్మాపరోక్ష్యం మోక్షాపేక్షమిత్యత్ర స్మృతిమాహ —
స్థితేతి ।
నహి భేదాభేదవాదే స్మృతిసిద్ధా స్థితప్రజ్ఞతా బ్రహ్మైవాస్మీతి జ్ఞానస్థైర్యాయోగాదబ్రహ్మత్వస్యాపి తద్విషయత్వాత్ । తస్మాదేకత్వమైకాన్తికమిత్యర్థః ।
అస్తు తర్హి పరాపరయోర్నామభేదాదవిద్యావత్త్వతదభావాభ్యాం రూపభేదాచ్చ ఘటపటదివద్భేదభావః సంసారావస్థాయామితి, నేత్యాహ —
స్థితే చేతి ।
ఆత్యన్తికభేదే జీవస్య పూర్వసిద్ధబ్రహ్మత్వాయోగాత్కోశకారాదీనామపి పూర్వసిద్ధకీటత్వానుపగమాత్తత్సదృశస్యైవోత్పత్తేర్మోక్షాసిద్ధిః । నచ బిమ్బప్రతిబిమ్బవదుపాధికల్పితభేదయోస్తాత్త్బికమైక్యం ప్రాతీతికవిరుద్ధధర్మాధ్యాసేన శక్యం బాధితుమితి భావః ।
నిర్బన్ధనైరర్థక్యే హేతుః —
ఎకో హీతి ।
నామగ్రహణం రూపోపలక్షణమ్ । ఇతిశబ్దాదుపరిష్టాద్యస్మాదర్థో హిశబ్దః సమ్బన్ధనీయః ।
నను ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్’ ఇతి పరస్య గుహాహితత్వశ్రుతేస్తస్యాస్ఫుటత్వాత్తద్విపరీతాజ్జీవాద్భేదః స్యాత్ , నేత్యాహ —
నహీతి ।
గుహాశబ్దేనావిద్యాన్తఃకరణయోర్గ్రహణాత్తత్ర జీవభావేన ప్రతిబిమ్బితస్య బ్రహ్మణః స్ఫుటత్వేఽపి బిమ్బస్థానీయస్యాస్ఫుటత్వం తస్యైవ న విరుధ్యతేఽవిద్యౌశక్తేరఘటమానపటీయస్త్వాదితి భావః ।
కాఞ్చిదేవైకామితి ।
జీవభావేన ప్రతిబిమ్బాధారాతిరిక్తామిత్యర్థః ।
అస్తు తర్హి బ్రహ్మణోఽన్యదేవాన్తఃకరణాది గుహాం ప్రవిష్టం, నేత్యాహ —
నచేతి ।
శ్రోత్రాకాశయోరివ జీవబ్రహ్మణోరఙ్గాఙ్గిభావాదభేదవద్భేదోఽపి స్యాత్ । అన్యథా జీవముద్దిశ్య బ్రహ్మవిధానాయోగాత్ । అతస్తత్త్వమితి సామానాధికరణ్యం భేదాభేదవిషయమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యే త్వితి ।
కార్యకారణత్వంశూన్యద్రవ్యయోరుద్దేశ్యేపాదేయత్వేన సామానాధికరణ్యం సోఽయమితివదేకస్యైవ ద్రవ్యస్యౌపాధికభేదాపేక్షం న ద్రవ్యభేదమాకాఙ్క్షతి । నచ బ్రహ్మణోంఽశో జీవః, నిష్ఫలశ్రుతేః । న చ శ్రోత్రస్య కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛేదేఽపి నభసోంఽశత్వమవచ్ఛేదకాభావే తన్మాత్రత్వాత్ । అతో జీవస్యాపి బ్రహ్మాంశత్వాభావాన్న భిన్నాభిన్నత్వమ్ । నచ భేదః శాస్త్రార్థః, లౌకికత్వాత్ । అభేదస్య త్వైకాన్తికస్య శాస్త్రీయత్వాత్తదనుపగమే సమ్యగ్ధీరేవ ముక్తిహేతుర్బాధితా స్యాదితి భావః ।
కర్మైవ ముక్తిహేతురితి కృతం సమ్యగ్ధియేత్యాశఙ్క్యాహ —
కృతకమితి ।
కృతకత్వేఽపి ధ్వంసవన్నిత్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
న్యాయేనేతి ।
మోక్షో నిరతిశయానన్దత్వేన భావత్వాత్కృతకశ్చేదనిత్యః స్యాత్ , ఎవం బన్ధధ్వంసతయా తస్యాభావత్వేఽపి కృతకత్వే కథం నానిత్యతా । ధ్వంసధ్వంసే చ ధ్వస్తాధ్వస్తేర్బన్ధస్య పునరుత్పత్తావపునరావృత్తిశ్రుతిర్విరుధ్యేత । నచ ధ్వంసధ్వంసేఽపి కారణాభావాన్న ధ్వస్తస్య పునరుత్పత్తిస్తద్ధ్వంసస్య ప్రతియోగిభేదేఽనవస్థానాత్ , తదభేదే చ తదుత్పత్తేరావశ్యకత్వాత్ । అతో న కర్మసాధ్యా ముక్తిః । న చాస్మన్మతే బన్ధధ్వంసోఽపి వస్తువ్యతిరిక్తోఽస్తీతి భావః । తదేవం ప్రత్యగ్భూతే బ్రహ్మణి మైత్రేయీబ్రహ్మణమన్వితమిత్యుపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౨ ॥
యత్ప్రతిజ్ఞాబలాన్మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మపరత్వం తస్మాదేవోపాదానత్వం బ్రహ్మణః సాధయతి —
ప్రకృతిశ్చేతి ।
వ్యవహితసమ్బన్ధాదపౌనరుక్త్యం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —
యథేతి ।
సదృష్టాన్తమాద్యసూత్రార్థమనూద్య బ్రహ్మలక్షణస్య కారణత్వస్య ద్వితీయసూత్రార్థస్య విచారప్రతిజ్ఞయా సఙ్గతిమాహ —
బ్రహ్మ చేతి ।
బ్రహ్మకారణత్వార్థాధికరణస్య కారణవిశేషవిచారస్య చ సమ్బన్ధోక్తిపూర్వకమవశిష్టమర్థమాచక్షాణః సనిమిత్తం సంశయమాహ —
తచ్చేతి ।
జన్మాదిసూత్రే త్వేతదధికరణసిద్ధవత్కారేణోభయకారణత్వోక్తిః, తదనన్తరమస్యారభ్యత్వేఽపి నిర్ణీతతాత్పర్యైర్వేదాన్తైర్నిమిత్తత్వమాత్రసాధకానుమితేర్విరోధోక్తిః సుకరేతి సమన్వయావసానే లిఖితమేతదధికరణముక్తే విషయే సమన్వయో దుఃసాధ్య ఇతి కారణతామాత్రం తత్రోక్తమితి భావః । బ్రహ్మలక్షణస్యాధ్యాయాదిసమ్బన్ధాదస్యాపి తద్యోగినస్తత్సిద్ధిః । పూర్వపక్షే ప్రతిజ్ఞాగౌణత్వం సిద్ధాన్తే తన్ముఖ్యత్వం ఫలమితి ।
సమానధర్మదృష్ట్యా విమర్శమేవ విశదయతి —
కిమితి ।
ప్రతిజ్ఞాయా ముఖ్యత్వేన వాక్యస్య జీవపరత్వే పరాస్తే నిమిత్తోపాదానభేదాద్గౌణీ సేతి పూర్వపక్షయతి —
తత్రేతి ।
ఎవకారార్థం స్ఫుటయతి —
కేవలమితి ।
తత్ర మానం పృచ్ఛతి —
కస్మాదితి ।
న బ్రహ్మ కార్యద్రవ్యోపాదానం, చేతనత్వాత్కర్తృత్వాచ్చ, కులాలాదివదిత్యాహ —
ఈక్షేతి ।
హేతుద్వయం శ్రుత్యా స్ఫుటయతి —
ఈక్షేత్యాదినా ।
బ్రహ్మణశ్చేతనస్య కర్తురేవ కార్యద్రవ్యోపాదానత్వే కిం బాధకమిత్యాశఙ్క్య కులాలాదేరపి తత్ప్రసక్తిరిత్యాహ —
ఈక్షేతి ।
అనుమానాన్తరం వక్తుం యా ద్రవ్యోత్పత్తిః సా భిన్ననిమిత్తోపాదానపూర్వా, యథా ఘటాద్యుత్పత్తిరితి వ్యాప్తిమాహ —
అనేకేతి ।
జగద్ద్రవ్యోత్పత్తిర్భిన్ననిమిత్తోపాదానపూర్వా, ద్రవ్యోత్పత్తిత్వాత్ , ఘటోత్పత్తివదిత్యనుమినోతి —
స చేతి ।
న బ్రహ్మ కార్యద్రవ్యోపాదానం ఈశ్వరత్వాత్ , లౌకికేశ్వరవదిత్యాహ —
ఈశ్వరత్వేతి ।
సాధ్యవైకల్యం ప్రత్యాహ —
ఈశ్వరాణాం హీతి ।
దార్ష్టాన్తికం నిగమయతి —
తద్వదితి ।
విమతమచేతనోపాదానం, కార్యద్రవ్యత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ —
కార్యం చేతి ।
కార్యత్వం సాధయతి —
సావయవమితి ।
విమతం న బ్రహ్మోపాదానం, అచేతనత్వాదశుద్ధత్వాచ్చ, ఘటాదివదిత్యాహ —
అచేతనమితి ।
తథాపి జగచ్చేతనోపాదానం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
కారణేనేతి ।
బ్రహ్మైవ తర్హి తాదృగస్తు, నేత్యాహ —
బ్రహ్మ చేతి ।
నిష్కలం నిరవయవమ్ । నిష్క్రియం పరిణామపరిస్పన్దరహితమ్ । శాన్తం రాగద్వేషాదిశూన్యమ్ । నిరవద్యం పుణ్యాపుణ్యవర్జితమ్ । నిరఞ్జనం సుఖదుఃఖాదిభిరస్పృష్టమ్ । ఆదిశబ్దేన ‘శుద్ధమపాపవిద్ధమ్’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిరుక్తా ।
బ్రహ్మణశ్చేన్న జగదుపాదానత్వం, తర్హి కిం తదుపాదానం, నహి నిమిత్తమాత్రాద్భావరూపం కార్యం, తత్రాహ —
పారిశేష్యాదితి ।
తత్ర బ్రహ్మణ్యుక్తమసారూప్యం నాస్తీత్యాహ —
అశుద్ధ్యాదీతి ।
నచ తస్యాప్రమితత్వాదనుపాదానత్వమిత్యాహ —
స్మృతీతి ।
బ్రహ్మోపాదానత్వస్య ప్రసక్తస్య నిషేధే సాఙ్ఖ్యీయప్రధానాదన్యత్రాప్రసఙ్గాత్తదేవ పరిశేషతో జగదుపాదానమిత్యర్థః ।
‘సదేవ’ ఇత్యాదిశ్రుతేస్తర్హి కా గతిరిత్యాశఙ్క్యానుమానవిరోధాద్విశేషే సఙ్కోచ ఇత్యాహ —
బ్రహ్మేతి ।
జన్మాదిసూత్రోక్తలక్షణస్యాసమ్భావితత్వమితిశబ్దోపసంహృతమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తానుమానేషు జీవత్సు నోభయకారణతేతి శఙ్కతే —
కస్మాదితి ।
హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే —
ప్రతిజ్ఞేతి ।
ఎవమితి ।
ఉభయకారణత్వే సతీతి యావత్ ।
తయోరనుపరోధం వక్తుం ప్రతిజ్ఞామాహ —
ప్రతిజ్ఞేతి ।
తద్వాక్యార్థమాహ —
తత్రేతి ।
తదనుపరోధం స్వమతే దర్శయతి —
తచ్చేతి ।
నిమిత్తకారణజ్ఞానాదేవ సర్వజ్ఞానం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ —
నిమిత్తేతి ।
దృష్టాన్తానుపరోధమాహ —
దృష్టాన్తోఽపీతి ।
మృది జ్ఞాతాయాం తద్వికారణస్య జ్ఞేయత్వేనానవశేషే హేతుః —
వాచేతి ।
ఘటాదేర్వాచారమ్భణత్వం వస్తుతోఽసత్వం సాధయతి —
నామేతి ।
శూన్యశేషత్వం నిషేధతి —
మృత్తికేతి ।
విపరీతదృష్టాన్తోఽపి స్యాదితి శఙ్కాం నిరసితుం దృష్టాన్తాన్తరాణ్యాహ —
తథేతి ।
గతిసామాన్యార్థమాథర్వణగతౌ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తావాహ —
తథేతి ।
బృహదారణ్యకేఽపి తౌ నిర్దిశతి —
ఆత్మనీతి ।
ఘటః ప్రకాశతే పటో వేత్యనుగతప్రకాశాతికేణ ఘటాదేరసిద్ధేస్తత్రైవ కల్పితత్వాత్ప్రకాశోఽనుగతోఽధిష్ఠానం ప్రకృతిరిత్యనుగతః స దృష్టాన్తో యథా తథోచ్యతే ।
బాహ్యాన్ ।
దున్దుభిశబ్దసామాన్యబహిర్భూతానితి యావత్ । దున్దుభేస్తచ్ఛబ్దసామాన్యస్యేత్యర్థః । దున్దుభ్యాఘాతస్య జనకస్య జన్యతయా సమ్బన్ధీ వా శబ్దో విశేషశబ్ద ఇత్యర్థః ।
వేదాన్తత్రయగతం న్యాయం వేదాన్తాన్తరేష్వతిదిశతి —
ఎవమితి ।
ప్రతిజ్ఞాద్యనుపరోధలిఙ్గాదుపాదానత్వవత్పఞ్చమీశ్రుత్యాపి తద్ధీరిత్యాహ —
యత ఇతి ।
యత ఇత్యాదిశ్రుతౌ యత ఇతీయం పఞ్చమ్యపి ప్రకృతిరూపాపాదానఎవ ద్రష్టవ్యేతి సమ్బన్ధః ।
జాడ్యాద్బద్ధ ఎవేతి నిమిత్తేఽపి పఞ్చమీదృష్టేఽరుపాదానత్వం కథం గమయేత్ , తత్రాహ —
జనీతి ।
జాయమానస్య కార్యస్య ప్రకృతిరుపాదానమపాదానసంజ్ఞం భవతీత్యపాదానే పఞ్చమీస్మరణాన్న కారణమాత్రే సా యుక్తేత్యర్థః ।
యద్యపి సూత్రే ప్రకృతిగ్రహణం సర్వకారణసఙ్గ్రహార్థమిత్యుక్తం తథాపి తదనాదృత్య ‘ప్రకృతిశ్చ’ ఇతిసూత్రస్థప్రకృతిశబ్దవదయమపీతి మన్యతే, తథాపి కథం నిమిత్తత్వం, తదాహ —
నిమిత్తత్వమితి ।
అధిష్ఠాత్రన్తరాభావం వ్యతిరేకదృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేతి ।
అన్యస్యాధిష్ఠాతురపేక్షణీయస్యాసత్త్వే హేతుమాహ —
ప్రాగితి ।
బ్రహ్మణోఽన్యన్నిమిత్తం జగతో నేత్యత్రాపి సూత్రావయవసామర్థ్యమాహ —
అధిష్ఠాత్రన్తరేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి —
అధిష్ఠాతరీతి ।
శ్రుతిలిఙ్గాభ్యాం సిద్ధముపసంహరతి —
తస్మాదితి ॥ ౨౩ ॥
ద్విధా హేతుత్వమేకస్య యుక్తమితి వక్తుం సూత్రచతుష్టయమవతారయతి —
కుతశ్చేతి ।
స్రష్టవ్యవిషయసఙ్కల్పోక్తేరుభయకారణత్వం తావదాహ —
అభిఘ్యేతి ।
ప్రతిజ్ఞాం పూరయన్నభిధ్యోపదేశం విశదయతి —
అభిధ్యేతి ।
కథం తస్మాత్కర్తృత్వప్రకృతిత్వే గమ్యేతే, తత్రాహ —
తత్రేతి ॥ ౨౪ ॥
నిమిత్తత్వముపేత్యోపాదానత్వే హేత్వన్తరమాహ —
సాక్షాచ్చేతి ।
సూత్రస్య తత్పార్యమాహ —
ప్రకృతిత్వస్యేతి ।
అక్షరాణి వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
ఆకాశస్య బ్రహ్మత్వం ‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ ఇత్యుక్తమ్ ।
నన్వాకాశం బ్రహ్మోక్త్వా సర్వభూతానాం తదధీనప్రభవప్రలయాభిధానేఽపి కథం బ్రహ్మణః సర్వభూతోపాదానత్వం, తత్రాహ —
యద్ధీతి ।
సూత్రావయవసూచితమర్థమాహ —
సాక్షాదితి ।
ఆకాశాదేవేత్యేవకారసూచితముపాదానాన్తరానుపాదానం సాక్షాదితిపదేన సూత్రకారో దర్శయతీతి యోజనా ।
ఉపాదానాన్తరవ్యావృత్తిరేవకారార్థో న భవతి కిన్తు నిమిత్తస్యాకాశస్యోపాదాన్తత్వవ్యావృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రతీతి ।
నిమిత్తే కార్యస్య లయాదృష్టేరాకాశస్య తన్మాత్రత్వమత్ర నేష్ఠమిత్యర్థః ॥ ౨౫ ॥
బ్రహ్మణో జగన్నిమిత్తస్య తత్ప్రకృతిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
ఆత్మేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి —
ఇతశ్చేతి ।
ఉక్తమేవ విభజ్య నిర్దిశతి —
ఆత్మానమితి ।
పూర్వసిద్ధస్య కర్తృత్వం, క్రియమాణత్వం త్వసిద్ధస్య, తన్నోభయమేకస్య స్యాదితి శఙ్కతే —
కథమితి ।
సూత్రావయవమవతార్య వ్యాచష్టే —
పరిణామాదితి ।
ఆత్మానమితి విశేషణాదేతద్ధీరిత్యర్థః ।
ఇత్థం మిథ్యాపరిణామేఽపి కథం విరోధసమాధిరిత్యాశఙ్క్యాహ —
వికారేతి ।
ఎకేన రూపేణ పూర్వసిద్ధస్యాప్యసిద్ధరూపాన్తరేణ పరిణామో దృష్టత్వాద్యుక్తః స్యాదిత్యర్థః ।
శ్రౌతేన విశేషణాన్తరేణ సూచితమర్థమాహ —
స్వయమితి ।
ఆత్మకృతేరితి హేతుసాధనార్థం పరిణామాదితి పదమిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్వతన్త్రహేత్వన్తరమేతదిత్యాహ —
పరిణామాదితి వేతి ।
అర్థభేదాభావే కథం పార్థక్యం, తత్రాహ —
తస్యేతి ।
అర్థవిశేషమేవ దర్శయతి —
ఇతశ్చేతి ।
మృద్ధటః సువర్ణం కుణ్డలమితివద్బ్రహ్మణః సచ్చ త్యచ్చేతి జగతః సామానాధికరణ్యాదుపాదానత్వమ్ । నిమిత్తే తదయోగాదిత్యర్థః । సత్ప్రత్యక్షం భూతత్రయమ్ । త్యత్పరోక్షం భూతద్వయమ్ । నిరుక్తమిదమేవమితి నిర్వచనార్హమ్ । తతోఽన్యదనిరుక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥
జగన్నిమిత్తస్యేవ బ్రహ్మణస్తత్ప్రకృతిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
యోనిశ్చేతి ।
వేదాన్తానేవ లేశతో దర్శయతి —
కర్తారమితి ।
క్రియాశక్తివదీశనశక్తిరపి తస్యాస్తీత్యాహ —
ఈశమితి ।
తాటస్థ్యం వ్యావర్తయతి —
పురుషమితి ।
తస్య పురి శయానస్య పరిచ్ఛేదం వ్యవచ్ఛినత్తి —
బ్రహ్మేతి ।
ఆకాశాదేరన్యత్వే కథం పూర్ణతా, తత్రాహ —
యోనిమితి ।
అపశ్యన్నితి సమ్బన్ధః । యద్భూతయోనిమిత్యత్ర తదక్షరం పరవిద్యాధిగమ్యమితి సమ్బన్ధః ।
యోనిశబ్దే బ్రహ్మణి ప్రయుక్తేఽపి కథం తస్యోపాదానత్వం, నహి తస్య ప్రకృత్యర్థత్వం ప్రసిద్ధం, తత్రాహ —
యోనిశబ్దశ్చేతి ।
ననూపాదానత్వం వినాపి స్త్రీయోనౌ యోనిశబ్దో దృశ్యతే, తత్రాహ —
స్రీతి ।
అవయవశబ్దేన యోనిప్రభవం శోణితం గృహ్యతే ।
తర్హి యోనిశబ్దస్య శ్రుతిత్వాత్ప్రథమతో వక్తవ్యత్వే కిమర్థం పశ్చాదుచ్యతే, తత్రాహ —
క్వచిదితి ।
యోనిః । స్థానం తే తవ భో ఇన్ద్ర నిషదే నిషదనాయోపవేశనాయ స్థిత్యర్థమకారి కృతమిత్యర్థః ।
యోనిశబ్దస్య వ్యభిచా్రిత్వేనాశ్రుతిత్వేనాసాధకతేత్యాశఙ్క్యాహ —
వాక్యేతి ।
భూతయోన్యాదివాక్యం సప్తమ్యర్థః । వాక్యశేషశబ్దో బ్రహ్మాదిపదస్యాప్యుపలక్షణః ।
శ్రుత్యాదిసిద్ధం సిద్ధాన్తముపసంహరతి —
ఎవమితి ।
పరోక్తమనుమానజాతమపాకర్తుమనువదతి —
యదితి ।
యథాదృష్టమనుమేయమ్ , ఇహ తు ధర్మవన్నానుమానం యుక్తం, శ్రుతిలిఙ్గామ్యాం బ్రహ్మణోఽన్యత్రైవ సామాన్యతోదృష్టానాం సావకాశత్వేన దుర్బలత్వాదిత్యాహ —
తదితి ।
కిఞ్చ శ్రౌతమీశ్వరమనాశ్రిత్యానుమానమాశ్రిత్య వా । నాద్యః, అప్రసిద్ధవిశేషణత్వాదిప్రసఙ్గాదిత్యాహ —
నహీతి ।
న ద్వితీయో ధర్మిగ్రాహకమానవిరోధాదిత్యాహ —
శబ్దేతి ।
శబ్దానుసారేణాపి కథముభయథా కారణత్వం, తత్రాహ —
శబ్దశ్చేతి ।
యోనిశబ్దో యత ఇతి పఞ్చమీ చ శబ్దార్థః । చకారాత్ప్రతిజ్ఞాద్యనుపరోధలిఙ్గమపి గృహీతమ్ ।
శబ్దావగతమపి వైలక్షణ్యాదియుక్తివిరోధాదయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పునశ్చేతి ।
యుక్తివిరోధస్యాగ్రే నిరాసాదాగమవిరుద్ధానుమానస్య కాలాతీతత్వేనాప్రామాణ్యాద్యథాగమముభయథా కారణత్వమితి భావః ॥ ౨౭ ॥
ఉక్తన్యాయేన ప్రధానస్యాశబ్దత్వేఽపి న బ్రహ్మణ్యేవ జగత్కారణే సమన్వయః । ‘అణోరణీయాన్', ‘అణ్వ్య ఇవేమా ధానాః', ‘అసదేవేదమ్’ ఇత్యాదిశబ్దాదణుస్వభావశూన్యానాం జగద్ధేతుత్వసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాహ—
ఎతేనేతి ।
అతిదేశేనాణ్వాదివాదం నిరస్య జగద్ధేతౌ బ్రహ్మణి సమన్వయస్థాపనాదస్య శ్రుత్యాదిసఙ్గతిః । ఫలం తు పూర్వవత్ ।
అతిదేశాధికరణస్య తాత్పర్యం వక్తం వృత్తం కీర్తయతి —
ఈక్షతేరితి ।
తస్యైవ విశేషతో నిరాసే హేతుమాహ —
తస్యేతి ।
ప్రధానవాదస్యైవ ప్రాధాన్యేన నిరాసే హేత్వన్తరమాహ —
స చేతి ।
న కేవలమభ్యర్హితత్వాత్తస్య ప్రాధాన్యం, స్మృతిమూలత్వాదపీత్యాహ —
దేవలేతి ।
ఉక్తహేతుఫలమాహ—
తేనేతి ।
తర్హి తావతైవ బ్రహ్మకారణత్వసిద్ధేరలమతిదేశేనేత్యాశఙ్క్యాహ—
తేఽపీతి ।
అణ్వాదివాదానామశబ్దత్వాదేవ నిషేధే పునరుత్థానాభావాన్న నిషేధ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ —
తేషామితి ।
‘అణోరణీయాన్’ ఇత్యాద్యబ్రహ్మపరం బ్రహ్మపరం వేత్యణ్వాదిశబ్దస్య పరమాణ్వాదివిషయత్వావిషయత్వాభ్యాం సన్దేహే, పరమాణుష్వణుశబ్దస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ , కులాలో మృదా ఘటం కరోతీతివత్పతత్రైర్ద్యావాపృథివీ దేవః సఞ్జనయన్నితి తేషాం హేతుత్వోక్తేః, ‘అసద్వా ఇదమ్', ‘అసదేవేదమ్’ ఇతి శూన్యవాదాత్ ‘తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియత’ ఇతి కర్మకర్తరి లకారేణ స్వభావవాదాదనుపాదానం బ్రహ్మేతి ప్రతీతేః, ‘అణ్వ్య ఇవేమా ధానాః’ ఇతి చ జగతో మృద్దృష్టాన్తాత్ , బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వే వటధానాదృష్టాన్తాత్ , అణ్వాదీనామపి తత్ప్రకృతిత్వయోగాద్గతిసామాన్యాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అథైవం పూర్వపక్షభానేఽపి కిమితి సాఙ్ఖ్యమతనిరసనన్యాయేన తన్నిరసనం క్రియతే కిమితి న విపరీతమిత్యాశఙ్క్య పూర్వపక్షప్రాప్తిమితిశబ్దసమాపితామనూద్య సిద్ధాన్తమాహ —
అత ఇతి ।
ఉక్తన్యాయస్య తేషు ప్రాప్తిమాహ —
తేషామితి ।
అణోరణీయానిత్యాత్మనః సూక్ష్మతయా ప్రత్యక్షాద్యగోచరత్వవచనాత్ , పతత్రశబ్దస్య పరమాణువాచకత్వాసిద్ధేః, ‘అణుః పన్థా’ ఇతి జ్ఞానమార్గస్తుతేః, ‘అసదేవేదమ్’ ఇత్యాదేః సమాహితత్వాత్ , మృదాదిదృష్టాన్తానాం చ ప్రతిజ్ఞానురోధిత్వాత్ , ధానాదృష్టాన్తస్యాపి తదనురోధేన భాక్తత్వాత్ , అణ్వాదీనాం ప్రధానవదశబ్దత్వాత్ , బ్రహ్మకారణవాదిశబ్దవిరోధిత్వాదుక్తాన్యపి వాక్యాని బ్రహ్మపరాణీతి బ్రహ్మణి కారణే సిద్ధః సమన్వయో వేదాన్తానామిత్యార్థః ।
పునరుక్తేస్తాత్పర్యమాహ —
వ్యాఖ్యాతా ఇతి ॥ ౨౮ ॥
అథ ద్వితీయోఽధ్యాయః ।
ద్వితీయాధ్యాయే ప్రథమః పాదః ।
అతిదేశాధికరణే ప్రధానవదశబ్దత్వం పరమాణ్వాదీనామపీత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి ప్రధానస్య వైదికశబ్దవత్త్వాభావేఽపి స్మృతిరూపశబ్దవత్త్వమాశఙ్క్య పరిహరతి -
స్మృతీతి ।
పూర్వోత్తరాధ్యాయయోర్విషయవిషయిభావసమ్బన్ధం వక్తుం పూర్వాధ్యాయార్థం సఙ్క్షేపతోఽనువదతి -
ప్రథమ ఇతి ।
జన్మాదిసూత్రమారభ్యోత్పత్త్యాదికారణం బ్రహ్మేతి తత్ర తత్రోక్తం పూర్వాధ్యాయార్థమనుభాష్యాత్మభేదవాదిసాఙ్ఖ్యస్మృతివిరోధోద్భావనానుకూలత్వేన ‘శాస్త్రదృష్ట్యా’ ఇత్యాదిప్రదేశేషు దర్శితమద్వితీయత్వమనువదతి -
స ఎవేతి ।
కిమ్ప్రమాణకమేతదిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
ఎతదితి ।
చతుర్థపాదార్థముత్తరార్థమనుద్రవతి
- ప్రధానాదీతి ।
వృత్తమనుభాష్యోత్తరాధ్యాయార్థం పాదశః సఙ్గృహ్ణాతి -
ఇదానీమితి ।
న్యాయాభాసోపబృంహితత్వం భ్రాన్తిమూలత్వమ్ । తృతీయచతుర్థపాదయోరర్థమాహ -
ప్రతివేదాన్తం చేతి ।
సృష్ట్యాదీత్యాదిశబ్దః సఙ్ఖ్యాక్రమసఙ్గ్రహార్థః । తత్ర తృతీయే భూతభోక్తృవిషయసృష్ట్యాదివాక్యానామవిగానం, చతుర్థే ప్రాణాదివిషయసృష్ట్యాదివాక్యానామితి విభాగః । ఉక్తసమన్వయస్యాధ్యక్షాదివిరోధే తన్నిరసనమనేనేతి విషయవిషయిత్వం సమ్బన్ధః । తత్ర పూర్వస్య విషయత్వాదస్య విషయిత్వాన్నిర్విషయవిచారాయోగాద్విషయసిద్ధ్యుత్తరకాలత్వాత్తద్విషయవిచారస్యేతి పూర్వోత్తరత్వమనయోరుచితమితి భావః ।
అధ్యాయమవతార్య తదవయవమాద్యాధికరణమవతారయతి -
తత్రేతి ।
సమన్వయే స్మృతివిరోధసమాధానార్థత్వాదధికరణస్య శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే స్మృతివిరోధే సమన్వయాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తదవిరోధే తత్సిద్ధిః ।
ఉక్తశ్చేతనే జగదుపాదానే సమన్వయో విషయః స కిం సాఙ్ఖ్యస్మృత్యా విరుధ్యతే న వేతి తత్ప్రామాణ్యాప్రామాణ్యాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
యదుక్తమితి ।
హేతుత్వేన సూత్రపదమవతారయితుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
సూత్రపదం హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే -
స్మృతీతి ।
తన్త్ర్యన్తే వ్యుత్పాద్యన్తే తత్త్వాన్యనేనేతి తన్త్రం శాస్త్రమ్ , తన్త్రమిత్యాఖ్యా యస్యాః సా తథేతి యావత్ ।
ఆప్తప్రణీతత్వేన ప్రామాణ్యం తస్యాః సూచయతి -
పరమర్షీతి ।
బౌద్ధాదిస్మృతిసామ్యవ్యావృత్త్యర్థం విశినష్టి -
శిష్టేతి ।
అన్యాశ్చేతి ।
ఆసురిపఞ్చశిఖాదిప్రణీతాః ।
ఎవం సతీతి ।
బ్రహ్మ సర్వజ్ఞత్వాదివిశేషణం జగత్కారణమిత్యుపగమే సతీత్యర్థః ।
సతి విరోధే నిరవకాశత్వాశఙ్కా, విరోధస్తు కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తాసు హీతి ।
ఉక్తరూపాయా మాయాశక్తేర్జగత్కారణత్వేన సిద్ధాన్తేఽపి స్వీకృతత్వాన్నాస్తి విరోధాశఙ్కేత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వతన్త్రమితి ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతీనాం సావకాశత్వాయ ప్రధానవాదోపాదానే మన్వాదిస్మృతీనాం నిరవకాశతేత్యాశఙ్క్య తాత్పర్యవిషయస్యానుష్ఠేయస్యాబాధాత్తస్మిన్విషయే తాసామస్తి సావకాశత్వమిత్యాహ -
మన్వాదీతి ।
క్రత్వర్థసమర్పకత్వేన మన్వాదిస్మృతీనాం సావకాశత్వమభినయతి -
అస్యేతి ।
న కేవలం క్రత్వర్థప్రతిపాదకతయా సావకాశత్వం కిన్తు పురుషార్థప్రతిపాదకతయాపీత్యాహ -
తథేతి ।
నన్వనుష్ఠేయే విషయే కపిలాదిస్మృతయోఽపి సావకాశాః సత్యో బ్రహ్మకారణవాదేఽపి న నిరవకాశా భవిష్యన్తి, నేత్యాహ -
నైవమితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
మోక్షేతి ।
పరిశేషాయాతం ఫలితమాహ -
యదీతి ।
సావకాశనిరవకాశయోర్నిరవకాశం బలవదితి న్యాయసిద్ధమర్థం కథయతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
కథమితి ।
మానాన్తరనిరపేక్షయా శ్రుత్యా బ్రహ్మణి జగత్కారణేఽవధారితే తదపేక్షస్మృత్యవష్టమ్భేన తదాక్షేపో న యుక్తః । సాపేక్షనిరపేక్షయోర్నిరపేక్షస్య బలవత్త్వాదిత్యర్థః ।
స్వతన్త్రప్రజ్ఞానాం పరతన్త్రప్రజ్ఞానాం వా యథోక్తాక్షేపానుపపత్తిరితి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకరోతి -
భవేదితి ।
స్మృత్యపేక్షామన్తరేణ పౌర్వాపర్యాలోచనయా శ్రుతివశాదేవ తదర్థప్రతిపత్తిసామర్థ్యం స్వతన్త్రప్రజ్ఞత్వమ్ । నహి తాన్ప్రతి స్మృత్యవష్టమ్భేనాక్షేప్తుం యుక్తమ్ , శ్రుత్యైవ తేషాం తదర్థప్రతిపత్తేరుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
పరతన్త్రేతి ।
అస్మదాదీనాం వినా స్మృత్యపేక్షాం స్వాతన్త్ర్యేణ వేదార్థనిర్ణయే సామర్థ్యాభావాత్తదర్థమవశ్యమ్భావిన్యపూర్వసిద్ధస్మృత్యపేక్షాయాం సర్వజ్ఞకపిలాదిప్రణీతస్మృతివిరోధేన శ్రుత్యర్థనిశ్చయాయోగాత్తదర్థస్యోపచారితత్వోపపత్తౌ స్మృత్యవష్టమ్భేనాక్షేపః సమ్భవతీత్యర్థః ।
స్మృత్యవష్టమ్భమన్తరేణాపి కేషాఞ్చిద్వేదార్థనిర్ణయః సిధ్యతి । నహి స్మృతికర్తారః స్మృత్యన్తరాపేక్షయా తదర్థం నిర్ధారయన్తీత్యభిప్రాయేణ ప్రాయేణేత్యుక్తమ్ । బౌద్ధాదిస్మృత్యవష్టమ్భవ్యాసేధార్థం ప్రఖ్యాతపదమ్ । తదవలమ్బనఫలమాహ -
తద్బలేనేతి ।
శ్రుత్యర్థం ప్రతిపిత్సేరన్నితి । ఉపచరితం తదర్థం ప్రతిపద్యేరన్నిత్యర్థః ।
శ్రుతీనాముపచరితార్థప్రతిపిత్సా న యుక్తా, ముఖ్యేఽర్థే తాసాం శక్తితాత్పర్యయోర్వ్యాఖ్యాతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అస్మత్కృతే చేతి ।
తత్రావిశ్వాసే హేతుమాహ -
బహుమానాదితి ।
అస్మదాదిష్వివ తేష్వపి బహుమానానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
కపిలేతి ।
తేషామప్రతిహతజ్ఞానత్వప్రతిపాదికా స్మృతిః సాఙ్ఖ్యస్మృతివదనిర్ణీతప్రామాణ్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
యస్తావదగ్రే సర్గాదౌ జాయమానం కపిలనామానమృషిం స్థితికాలే చ ప్రసూతం భూతభవిష్యద్వర్తమానార్థజ్ఞానైర్బిభర్తి పుష్ణాతి తమీశ్వరం పశ్యేదితి యోజనా ।
యోగిప్రత్యక్షమూలతయా సాఙ్ఖ్యస్మృతీనాం శ్రుత్యనపేక్షత్వాత్తద్విరోధేఽపి నాప్రామాణ్యమితి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తర్కమూలత్వాచ్చ కపిలాదిస్మృతీనాం ప్రాబల్యమిత్యాహ -
తర్కేతి ।
‘ప్రత్యక్షమనుమానం చ శాస్త్రం చ వివిధాగమమ్’ ఇత్యాదినా ‘యస్తర్కేణానుసన్ధత్తే స ధర్మం వేద నేతరః’ ఇత్యన్తేన తర్కస్య నిర్ణాయకత్వావగమాత్తద్బలప్రవృత్తకపిలాదిస్మృతీనాం ప్రాబల్యే సిద్ధే సిద్ధమర్థమాహ -
తస్మాదితి ।
మూలద్వయసాహిత్యేన బలవత్త్వసమ్భావనార్థోఽపిశబ్దః ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతివిరోధం సమన్వయస్య పూర్వపక్షముక్త్వా సిద్ధాన్తయతి -
తస్యేతి ।
బ్రహ్మకారణవాదే సాఙ్ఖ్యస్మృతివిరోధవత్ప్రధానకారణవాదేఽపి స్మృత్యన్తరవిరోధాన్న బ్రహ్మవాదినం ప్రత్యేతదుద్భావనముచితమితి వ్యాచష్టే -
యదీతి ।
శ్రుత్యర్థే స్మృత్యబష్టమ్భేనాక్షేపస్యావకాశో నాస్తీత్యరుచిం సూచయతి -
ఎవమపీతి ।
యాసాం స్మృతీనాం ప్రధానవాదే నిరవకాశత్వం తా దర్శయతి -
తా ఇతి ।
‘తస్మాదవ్యక్తమ్’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన చేతనమేవ కారణం పరామృష్టమిత్యుపదేష్టుం చేతనస్య ప్రకృతిత్వమాహ -
యత్తదితి ।
సూక్ష్మత్వమతీన్ద్రియత్వమ్ । అవిజ్ఞేయత్వం ప్రమాణాన్తరావగాహ్యత్వమ్ । తర్హి సర్వప్రమాణాగోచరత్వాన్నాస్త్యేవ తదిత్యాశఙ్క్య సర్వభూతానాం సత్తాస్ఫూర్తిప్రదత్వేన స్వతఃసిద్ధస్య దురపహ్నవత్వం మన్వానో బ్రూతే -
స హీతి ।
కార్యలిఙ్గకమనుమానమపి తత్ర సమ్భావనాహేతురిత్యాశయవానాహ -
తస్మాదితి ।
అవ్యక్తశబ్దేనావ్యాకృతకార్యం భూతసూక్ష్మమత్ర వివక్షితమ్ , అవ్యాకృతస్యానాదిత్వేనోత్పత్త్యనభ్యుపగమాన్నిమిత్తకారణత్వమేవాత్ర చేతనస్యోక్తమితి సేశ్వరసాఙ్ఖ్యమతమ్ ।
అనాదినోఽపి చావ్యక్తస్య సమ్భవత్యేవేశ్వరాధీనత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాన్యత్రేతి ।
అత్ర త్వవ్యక్తమితి భూతసూక్ష్మలయాధికరణమవ్యాకృతం గృహీతమ్ । ఇతిహాససమర్పితేఽర్థే పౌరాణికీం సంమతిమాహ -
అతశ్చేతి ।
అన్తర్యామివ్యతిరిక్తవస్తునో దుర్వచనత్వమతఃశబ్దార్థః ।
సర్వాత్మత్వే కథమస్య నాపక్షయః, సర్వత్రాపక్షయోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
పురాణ ఇతి ।
సర్వస్య తదన్తర్భావేఽపి తస్య సర్వస్మిన్ననన్తర్భావాదితి హేతుమభిప్రేత్య సర్వాత్మత్వం సాధయతి -
స సర్గేతి ।
ఉక్తేఽర్థే భాగవతీం స్మృతిం సంవాదయతి -
భగవద్గీతాస్వితి ।
ప్రభవత్యస్మాదితి ప్రభవో జన్మహేతుః । ప్రలీయతేఽస్మిన్నితి ప్రలయస్తద్ధేతుః । తత్రైవ కల్పసూత్రకారసంమతిమాహ -
పరమాత్మానమితి ।
తస్మాదిత్యాత్మలాభాన్న పరమిత్యాదౌ ప్రకృతం పరమాత్మానం పరామృశతి । సర్వే కాయా బ్రహ్మాదయః స్తమ్బపర్యన్తా దేహాస్తస్మాత్ప్రభవన్తీతి నిమిత్తత్వముక్తమ్ । స మూలమిత్యుపాదానత్వం విపరీతం వా । శశ్వద్భవః శాశ్వతికోఽనాదిః । స నిత్యో నాశశూన్య ఇత్యర్థః ।
ఉదాహృతస్మృతీనాం తాత్పర్యమాహ -
ఎవమితి ।
తాత్పర్యలిఙ్గమభ్యాసం దర్శయతి -
అనేకశ ఇతి ।
నను శ్రుతివిరోధోపన్యాసే సమ్భావితే కిమితి స్మృతివిరోధః సిద్ధాన్తినోపన్యస్యతే, తత్రాహ -
స్మృతీతి ।
తర్హి స్మృతీనాం పరస్పరవిరోధే తత్త్వనిర్ణయానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
దర్శితం త్వితి ।
తతశ్చ మన్వాదిస్మృతీనాం శ్రుతిమూలత్వేన ప్రాబల్యాత్తదనుసారేణ తత్త్వనిర్ణయసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నన్వనుమితశ్రుతిమూలతయా కపిలాదిస్మృతీనామపి మన్వాదిస్మృతిభిః సమానబలత్వాదనిర్ణయతాదవస్థ్యే వికల్పః స్యాదితి, నేత్యాహ -
విప్రతిపత్తౌ చేతి ।
క్రియాయామివ వస్తుని వికల్పాయోగాద్విరుద్ధస్మృత్యుపలబ్ధావన్యతరత్యాగేనాన్యతరస్వీకారధ్రౌవ్యే క్లృప్తశ్రుతిమూలాః స్మృతయో మానత్వేనాపేక్ష్యన్తే, కల్ప్యశ్రుతిమూలాస్తు దుర్బలత్వాదుపేక్ష్యన్తే, తథాచ తత్త్వనిర్ణయోపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను యత్ర స్మృత్యోర్విరోధస్తత్ర తన్మూలయోః శ్రుత్యోర్విరోధపర్యవసానాత్తయోశ్చ తుల్యబలతయా వ్యవస్థాస్థేయేతి, తత్రాహ -
తదుక్తమితి ।
‘ఔదుమ్బరీం స్పృష్ట్వోద్గాయేత్ ‘ ఇతి ప్రత్యక్షశ్రుతివిరుద్ధా ‘సర్వా వేష్టయితవ్యా’ ఇతి స్మృతిర్మానం న వేతి సన్దేహే, వేదార్థానుష్ఠాతౄణాం స్మృతిభిర్మూలశ్రుత్యనుమానాత్ప్రత్యక్షానుమితశ్రుత్యోశ్చ తుల్యబలత్వాదుదితానుదితహోమవద్వికల్పసమ్భవాన్మానమితి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ -
విరోధే త్వితి ।
శ్రుతివిరోధే స్మృతీనాం ప్రామాణ్యమనపేక్షమపేక్షావర్జితమ్ । హేయమితి యావత్ । యతోఽసతి విరోధే మూలశ్రుత్యనుమానం, ప్రత్యక్షశ్రుతివిరుద్ధే త్వర్థే కుతః స్మృత్యా శ్రుత్యనుమానం, అర్థాపహారేణ మానస్యాప్యపహారాత్ । అతో మూలాభావాదప్రమాణం సర్వవేష్టనస్మృతిః । తథా కపిలాదిస్మృతిరపీత్యర్థః ।
నను కపిలాదిస్మృతేర్న శ్రుతిమూలత్వేన ప్రామాణ్యమిష్యతే కిన్తు ప్రత్యక్షమూలత్వేనేత్యాశఙ్క్యాయోగిప్రత్యక్షం యోగిప్రత్యక్షం వా తన్మూలమితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
న చేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
శక్యమితి ।
అతీన్ద్రియార్థోపలమ్భనం సమ్భావయితుమితి శేషః ।
కిం తేషాం సాధనసాధ్యా సిద్ధిరాజానతో వేతి వికల్ప్యాద్యే శ్రుతిమన్తరేణాతీన్ద్రియార్థోపలబ్ధిర్న సిధ్యతీత్యాహ -
న । సిద్ధేరపీతి ।
యోగమాహాత్మ్యరూపా సిద్ధిః, తస్యాః సాధనసాపేక్షత్వవదతీన్ద్రియార్థోపలబ్ధిరపి కపిలాదీనాం శ్రుత్యపేక్షతి వక్తుమపీత్యుక్తమ్ । సిద్ధేః సాపేక్షత్వం స్ఫుటయతి -
ధర్మేతి ।
తథాపి కథమతీన్ద్రియార్థోపలబ్ధేః శ్రుత్యపేక్షేతి, తత్రాహ -
స చేతి ।
చోదనాసూత్రప్రామాణ్యాద్ధర్మస్య చోదనాలక్షణత్వేఽపి కపిలాదివచనానుసారేణ శ్రుతేరర్థనిర్ణయే కానుపపత్తిరితి, తత్రాహ -
తతశ్చేతి ।
కపిలాదీనాం వినిశ్చితవేదప్రామాణ్యానాం తదర్థానుష్ఠానవతాం తత్ప్రభావలబ్ధసిద్ధీనాం తద్విరుద్ధార్థాభిధానాసమ్భవాత్తద్వచనాత్ప్రాగేవావధృతప్రామాణ్యస్య వేదస్య తదనురోధేనోపచరితార్థత్వకల్పనమనుచితమితి భావః ।
అతిశఙ్కితుమ్ ।
ముఖ్యాం వృత్తిమతీత్యోపచరితవృత్త్యా శఙ్కితుమితి యావత్ ।
న ద్వితీయః, కపిలాదీనామీశ్వరవదాజానసిద్ధేరసిద్ధత్వాత్సిద్ధత్వేఽపి తేషాం బహుత్వాత్తదుక్తిమాశ్రిత్య శ్రుత్యర్థకల్పనాయాం తదైకమత్యస్యామానత్వాదన్యస్మృత్యనవకాశన్యాయేన స్మృతీనామేవ మిథో వివాదే శ్రుత్యవష్టమ్భం వినా తాస్వపి విశ్వాసాభావాన్న తదనుసారేణ శ్రుత్యర్థనిర్ధారణసిద్ధిరిత్యాహ -
సిద్ధేతి ।
యత్తు పరతన్త్రప్రజ్ఞత్వాదస్మాకమనిశ్చితవేదార్థానాం విరోధేన స్మృతేరప్రామాణ్యమనాశఙ్కనీయమపి తు స్మృత్యనుసారేణ వేదార్థో నిశ్చయితవ్యః, అన్యథా పరతన్త్రప్రజ్ఞానాం వేదార్థానిశ్చయప్రసఙ్గాదితి, తత్రాహ -
పరతన్త్రేతి ।
కథం తర్హి పరిహృత్యావ్యవస్థాం తత్త్వం నిర్ణేతవ్యం, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
తస్యాపీతి ।
తేన పరతన్త్రప్రజ్ఞేనాపీత్యర్థః । సన్మార్గః శ్రుత్యనుసారిస్మృత్యుక్తోఽర్థస్తత్ర ప్రజ్ఞాసఙ్గ్రహస్తస్మిన్నేవ బుద్ధిస్థైర్యమిత్యర్థః ।
నను కపిలస్యాప్రతిహతజ్ఞానత్వశ్రవణాత్తదుక్తస్మృత్యప్రామాణ్యాఙ్గీకారే శ్రుతిరేవ విరుధ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
యా త్వితి ।
కపిలశబ్దశ్రుత్యవిరోధాయ సావకాశానవకాశన్యాయేన శ్రుతిస్మృత్యోర్వ్యవస్థాస్థేయేత్యాశఙ్క్యాహ -
కపిలమితీతి ।
శబ్దసామాన్యాదేవ సాఙ్ఖ్యప్రణేతా కపిలః శ్రౌత ఇతి భ్రాన్తివివేకినామిత్యర్థః ।
శ్రుతౌ తర్హి కపిలశబ్దస్య కోఽర్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యస్యేతి ।
వైదికో హి కపిలో వాసుదేవనామా పితురాదేశాదశ్వమేధపశుమన్విష్య పరిసరే పశ్యతామిన్ద్రచేష్టితమదృష్టవతాం షష్టిసహస్రసఙ్ఖ్యాజుషామాత్మోపరోధినా సగరసుతానాం సహసైవ భస్మీభావహేతుః సాఙ్ఖ్యప్రణేతురవైదికాదన్యః స్మర్యతే । యత్ర యత్ర వైదికత్వే సతి వాసుదేవాంశత్వం తత్ర తత్ర సర్వాత్మతోపదేష్ట్టత్వం దృష్టమిహ తు తద్విరుద్ధార్థోపదేష్ట్టుస్తతోఽన్యత్వమితి భావః । కిఞ్చ పరమాత్మప్రతిపత్తిపరమిదం వాక్యం, యో జ్ఞానైరగ్రే ప్రసూతం కపిలం బిభర్తి తం పశ్యేదితి దర్శనాత్ ।
నచ తస్యానుగ్రాహకన్యాయాభావే కపిలజ్ఞానాతిశయావేదకత్వమిత్యాహ -
అన్యార్థేతి ।
కపిలస్య ద్వైతవాదినః శ్రౌతత్వం నిరస్య సర్వాత్మత్వవాదినో మనోః శ్రౌతత్వమాహ -
భవతి చేతి ।
మనోరపి కపిలేనైకవాక్యత్వం శఙ్కిత్వోక్తమ్ -
మనునా చేతి ।
సర్వాత్మత్వప్రశంసాయామపి కథం కాపిలం మతం నిన్దితమిత్యాశఙ్క్య తద్దర్శయితుం తదీయం మతమాహ -
కపిలో హీతి ।
పూర్వం కాపిలమతస్య కారణవిషయే వ్యాసాదివచనవిరోధో దర్శితః । సమ్ప్రతి సర్వాత్మత్వవిషయేఽపి వ్యాసవచనవిరోధమాహ -
మహాభారతేఽపీతి ।
సర్వాత్మతైవ నిర్ధారితేత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
పురుషా జీవాః, తే కిం స్వభావేనైవ బహవః కింవైక ఎవ పరమాత్మా బహూనాం దృశ్యానాం స్వభావ ఇతి పృచ్ఛతి -
బహవ ఇతి ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య తన్నిరాసేన సిద్ధాన్తమాహ -
బహవ ఇత్యాదినా ।
యథా పురుషాణాం తదాకారాణాం బహూనాం దేహానామేకా పృథివీ యోనిరధిష్ఠానముచ్యతే, తథా తమేకం పురుషం పరమాత్మానం బహులత్వేన ప్రతిప్రన్నానాం జీవానాం వాస్తవం స్వభావం విశ్వం పరిపూర్ణం సర్వజ్ఞత్వాదిగుణయుక్తం కథయిష్యామీత్యాహ -
బహూనామితి ।
సర్వజ్ఞత్వాదిగుణకస్య తద్విరుద్ధప్రత్యగాత్మైక్యమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య విరోధస్య ప్రాతీతికత్వం మత్వోక్తమ్ -
మమేతి ।
సర్వాన్తరాత్మత్వే పరస్మిన్నపి సంసారిత్వప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్య వస్తుతస్తదభావమాహ -
సర్వేషామితి ।
కిమితి తర్హి ప్రత్యాత్మమాత్మభూతః పరమాత్మా నోపలభ్యతే, తత్రాహ -
న గ్రాహ్య ఇతి ।
తస్యాసత్త్వం శఙ్కిత్వోక్తమ్ -
విశ్వేతి ।
విశ్వే మూర్ధానోఽస్యైవ సర్వత్ర ప్రతిబిమ్బితత్వాత్ । తథా విశ్వభుజాదౌ యోజ్యమ్ -
పరమాత్మనః సర్వాత్మత్వేనోక్తస్య నిరపేక్షతయా స్వతన్త్రస్య పరమసుఖరూపతామాహ -
ఎక ఇతి ।
కాపిలమతస్య వేదానుసారిస్మృతివిరోధముక్త్వా సాక్షాదేవ వేదవిరోధమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
యస్మిన్కాలే పురుషస్య విజానతః స్వరూపతయాధిగతబ్రహ్మణ ఎవ సర్వత్ర ప్రతిబిమ్బితత్వాద్భూతాని సర్వాణ్యాత్మైవాభూత్తస్మిన్కాలే శోకమోహోపలక్షితః సర్వోఽపి సకారణః సంసారో విదుషో నాస్తీతి శ్రుత్యర్థః ।
శ్రుతిస్మృతివిరోధే పరమతస్యానాదేయత్వం సిద్ధమిత్యుపసంహరతి -
అతశ్చేతి ।
ఇతిశబ్దః సిద్ధమిత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
వేదవిరోధే స్మృతేరేవ కిమిత్యప్రామాణ్యం, విపరీతం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వేదస్యేతి ।
ఈశ్వరకార్యత్వేఽపి తద్ధీపూర్వకత్వాభావాద్వేదస్యాపౌరుషేయత్వేనానపేక్షత్వాత్ , కపిలాదిస్మృతీనాం తు తదర్థస్మృతిపూర్వకత్వాత్తదర్థస్మృతీనాం చ తదర్థానుభవపూర్వకత్వాదుక్తప్రామాణ్యనిశ్చయాయ స్మృత్యనుభవౌ యావత్కల్ప్యేతే, తావదేవ స్వతఃసిద్ధప్రామాణ్యవేదవాక్యాత్తదర్థో నిశ్చిత ఇతి ఝటితి ప్రవృత్తవేదవాక్యోత్థం జ్ఞానమసఞ్జాతవిరోధి స్మృతివిరోధే తత్ప్రామాణ్యస్య బాధకమితి భావః । విప్రకర్షో విశేషః । శ్రుతిస్మృత్యోరితి యావత్ ।
సిద్ధే విశేషే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧ ॥
ఉక్తేఽర్థే హేత్వన్తరపరత్వేనోత్తరసూత్రముత్థాపయతి -
కుతశ్చేతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
ప్రధానాదితి ।
తథా చ మూలప్రమాణాభావాదప్రమాణం మహదాదివిషయా స్మృతిరితి శేషః ।
భూతానామిన్ద్రియాణాం చ లోకవేదప్రసిద్ధత్వాన్న తద్విషయస్మృత్యప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్యాఙ్గీకరోతి -
భూతేతి ।
తథాపి మహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రాణాం మూలాభావాన్న స్మృతిః సమ్భవతీత్యాహ -
అలోకేతి ।
మహదాదీనామపి ‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇత్యాదావస్తి ప్రసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదపీతి ।
మహదాదిస్మృతేర్మూలాభావాత్తదప్రామాణ్యేఽపి కిమాయాతం ప్రధానస్మృతేరిత్యాశఙ్క్య సూత్రస్య తాత్పర్యమాహ -
కార్యేతి ।
సాఙ్ఖ్యస్మృత్యప్రామాణ్యే సిద్ధే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
మూలప్రమాణాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । అపినా స్మృత్యాదివిరోధః సముచ్చితః ।
స్మృతివిరోధాభావేఽపి బ్రహ్మకారణవాదో న్యాయవిరోధాన్న సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తర్కేతి ॥ ౨ ॥
సాఙ్ఖ్యస్మృతేర్మన్వాదిస్మృతివిరోధేఽపి యోగస్మృతేర్న సోఽస్తీతి మన్వాదిస్మృతిష్వపి యోగస్యానుమోదితత్వాత్తథా చ ప్రధానాదివిషయేఽపి యోగస్మృతేర్మానత్వాత్తద్విరుద్ధసమన్వయో న సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతేనేతి ।
చేతనం జగదుపాదానం వదతః సమన్వయస్య ప్రధానం వాస్తవమీశ్వరాధిష్ఠితం జగదుపాదానమితి వదన్త్యా యోగస్మృత్యా విరోధోఽస్తి న వేతి ప్రధానాదివిషయే తత్ప్రామాణ్యాప్రామాణ్యాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమగ్రే దర్శయిష్యన్నతిదేశసూత్రం వ్యాకరోతి -
ఎతేనేత్యాదినా ।
శ్రుత్యాదిసఙ్గతిచతుష్టయం ఫలం చ పూర్వన్యాయాతిదేశత్వాత్పూర్వవదత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అర్థసామ్యాభావే తుల్యన్యాయావిషయత్వాదతిదేశానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యార్థసామ్యమాహ -
తత్రాపీతి ।
అధికాశఙ్కాభావాదధికరణారమ్భమాక్షిపతి -
నన్వితి । ఎవం సతీతి ।
సాఙ్ఖ్యయోగస్మృత్యోరర్థసామ్యే సతీతి యావత్ ।
అధికాశఙ్కాం దర్శయన్నధికరణారమ్భం సమర్థయతే -
అస్తీతి ।
తామేవ దర్శయితుమాదౌ యోగస్మృతేః శ్రుతిమూలత్వమాహ -
సమ్యగితి ।
నను శ్రవణమనననిదిధ్యాసనాన్యేవాత్ర సమ్యగ్ధీహేతుత్వేన విధీయన్తే న త్వష్టాఙ్గయోగవిధిరత్రాస్తీత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరమాహ -
త్రిరున్నతమితి ।
త్రీణి దేహగ్రీవాశిరాంస్యున్నతాని యస్మిన్ । ‘సమం కాయశిరోగ్రీవం ధారయన్’ ఇత్యాదిస్మృతేః । తచ్ఛరీరం తథా సమం సంస్థాప్య యుఞ్జీతేతి యోజనా ।
న కేవలం శ్రుత్యనుగృహీతో యోగః కిన్తు శ్రౌతలిఙ్గానుగృహీతశ్చేత్యాహ -
లిఙ్గాని చేతి ।
తాన్యేవ దర్శయతి -
తాం యోగమిత్యాదినా ।
ఇన్ద్రియాణామన్తర్బహిర్భావేన వ్యవస్థితానాం స్థిరామవిచాలినీం ధారణామైకాగ్ర్యలక్షణాం యోగవిదో యోగం మన్యన్తే । యథోక్తమైకాగ్ర్యమేవ పరమం తప ఇతి వక్తుం యోగశబ్దాదుపరిష్టాదితిశబ్దః ।
ఎతాం బ్రహ్మవిషయాం విద్యాం యోగప్రకారం చ సర్వం మృత్యోః సకాశాన్నచికేతా లబ్ధ్వా బ్రహ్మ ప్రాప్తోఽభూదిత్యాహ -
విద్యామేతామితి ।
శ్రుతివల్లిఙ్గానుగృహీతయోగస్య సమ్యగ్జ్ఞానోపాయత్వేఽపి కిమాయాతం యోగస్మృతేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యోగశాస్త్రేఽపీతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య మోక్షోపాయత్వనిశ్చయాత్తజ్జిజ్ఞాసానన్తరమిత్యథశబ్దార్థః ।
ఎవం యోగస్య సమ్యగ్ధీహేతుత్వముపపాద్యాధికాం శఙ్కాం దర్శయతి -
అత ఇతి ।
యోగః సమ్యగ్దర్శనోపాయః సమ్ప్రతిపన్నార్థైకదేశస్తద్వత్త్వాద్యోగస్మృతిరనిరాకార్యేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
అష్టకాదీతి ।
అష్టకాః కర్తవ్యాః । గురురనుగన్తవ్యః । తడాగం ఖనితవ్యమ్ । ఇత్యాదిస్మృతయో న ప్రమాణం, ధర్మస్య వేదైకప్రమాణకత్వాత్ । అష్టకాదేరిష్టసాధనత్వే వేదాదృష్టే స్మృతేశ్చ భ్రాన్త్యాపి సమ్భవాదితి ప్రాపయ్య వేదార్థానుష్ఠాతౄణామేవ స్మృతిషు సనిబన్ధనాసు కర్తృత్వాన్మూలభూతం వేదమనుమాపయన్త్యః స్మృతయో మానమితి ప్రమాణలక్షణే రాద్ధాన్తితమ్ । తథా యోగస్మృతిరపి మానమిత్యర్థః ।
అధికాం శఙ్కామనూద్య తన్నివర్తకత్వేనాతిదేశాధికరణస్యార్థవత్త్వమాహ -
ఇయమితి ।
కథం తర్హి నిరాకరణం, తదాహ -
అర్థైకదేశేతి ।
యోగస్మృతిర్యోగవిషయే వేదావిసంవాదాన్మానమపి ప్రధానాదౌ తద్విసంవాదాదమానమర్థవాదస్య విధిశేషత్వేన ప్రామాణ్యేఽపి విసంవాదిని స్వార్థే తదనభ్యుపగమాదిత్యర్థః ।
నన్వధ్యాత్మవిషయాః సన్తి సహస్రం బౌద్ధార్హతాదిస్మృతయస్తాః కిమిత్యుపదేశాతిదేశాభ్యాం న నిరాక్రియన్తే, తత్రాహ -
సతీష్వపీతి ।
తత్ర హేతూనాహ -
సాఙ్ఖ్యేత్యాదినా ।
నను లోకే పశుసదృశానాం ప్రాకృతానాం పరమపురుషార్థసాధనత్వేన బౌద్ధాదిదర్శనమపి ప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శిష్టైశ్చేతి ।
నను శిష్టపరిగ్రహస్యాపి విశిష్టప్రమాణమూలత్వమేష్టవ్యమ్ ‘ఆచారాచ్చ స్మృతిం జ్ఞాత్వా స్మృతేశ్చ శ్రుతికల్పనామ్’ ఇతి న్యాయాత్ , తత్రాహ -
లిఙ్గేన చేతి ।
‘ఎకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్’ ఇత్యుపక్రమ్య శ్రుతం తత్కారణమితి తేషాం కామానాం కారణం సాఙ్ఖ్యైర్జ్ఞానిభిర్యోగైర్ధ్యాయిభిశ్చాభిపన్నమాభిముఖ్యేన ప్రత్యక్తయా ప్రాప్తం దేవం జ్ఞాత్వా సర్వపాశైరవిద్యాదిక్లేశైర్ముచ్యత ఇత్యర్థః ।
తర్హి శ్రుతిసిద్ధత్వాదికారణవశాన్నిరాకరణమశక్యమన్యథా శ్రుత్యాదివిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నిరాకరణం త్వితి ।
కిమత్ర ప్రమాణమిత్యపేక్షాయాముక్తమ్ -
శ్రుతిర్హీతి ।
నను వైదికాదాత్మజ్ఞానాదేవ సాఙ్ఖ్యాదయోఽపి నిఃశ్రేయసం వదన్తి తత్కథమవైదికత్వేన తే నిరస్యన్తే, తత్రాహ -
ద్వైతినో హీతి ।
తర్హి శ్రౌతస్య లిఙ్గస్య కా గతిరిత్యత ఆహ -
యత్త్వితి ।
ప్రసిద్ధివిరోధేన కథమభ్యుపగమ్యతే, ప్రమాణవశాదిత్యాహ -
ప్రత్యాసత్తేరితి ।
వైదికీ సమ్యగ్బుద్ధిః సఙ్ఖ్యా తయా సహ వర్తత ఇతి సాఙ్ఖ్యమ్ । యోగో ధ్యానం చిత్తవృత్తినిరోధస్తస్య యోగస్య తదుపాయత్వాత్ప్రత్యయైకతానతాయా ధ్యానస్య తేనాభేదోపచారాత్ । అతః సంనికృష్టం సమ్యగ్జ్ఞానం వైదికం సాఙ్ఖ్యాదిశబ్దితమిత్యర్థః ।
తర్హి ప్రసిద్ధయోః సాఙ్ఖ్యయోగస్మృత్యోః సర్వథా నాస్తి ప్రామాణ్యం, నేత్యాహ -
యేన త్వితి ।
అవిరుద్ధమంశమేవ స్మృతిద్వయేఽపి విభజ్య దర్శయతి -
తద్యథేతి ।
ప్రవ్రజ్యాదీత్యాదిశబ్దేన తద్ధర్మసఙ్గ్రహః ।
అథోక్తవిధయా సాఙ్ఖ్యయోగస్మృతివిరోధాభావేఽపి కాణాదాదిస్మృతివిరోధాన్న సమన్వయసిద్ధిరిత్యత ఆహ -
ఎతేనేతి ।
సాఙ్క్యయోగస్మృతినిరాకరణన్యాయేనేతి యావత్ ।
తేషాం నిరాకర్తవ్యతామమృష్యన్నాశఙ్కతే -
తాన్యపీతి ।
తర్కోఽనుమానమనుగ్రాహ్యం మానమ్ । ఉపపత్తిరనుగ్రాహికాయుక్తిరితి భేదః ।
తర్కస్మరణానాం తత్త్వజ్ఞానోపకారకత్వమఙ్గీకరోతి -
ఉపకుర్వన్త్వితి ।
తర్హి వైదికవాక్యేభ్యస్తేషాం కో విశేషః, తత్రాహ -
తత్త్వజ్ఞానం త్వితి ।
తత్ర మానమాహ -
నావేదవిదితి ॥ ౩ ॥
తదేవం వేదవిరుద్ధానాం స్మృతీనామప్రామాణ్యాన్న తద్విరోధః సమన్వయస్యేతి సమన్వయవిరోధినీనాం స్మృతీనామాభాసతాముక్త్వా తద్విరోధినో న్యాయస్యాభాసతాం వివక్షుః సాఙ్ఖ్యయోగన్యాయస్యాభాసత్వార్థం పూర్వపక్షయతి -
న విలక్షణత్వాదితి ।
చేతనాద్బ్రహ్మణో జగదుత్పత్తిం బ్రువన్సమన్వయో విషయః । స కిమాకాశాది న చేతనప్రకృతికం ద్రవ్యత్వాద్ధటాదివదితి సాఙ్ఖ్యయోగన్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి తదనాభాసత్వాభాసత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వాధికరణేనోత్తరాధికరణసన్దర్భస్య సఙ్గతిమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
అత్ర చ సమన్వయస్య యథోక్తన్యాయవిరోధసమాధేరేవ శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । ఫలం తు పూర్వోత్తరపక్షయోః సమన్వయాసిద్ధిస్తత్సిద్ధిశ్చేతి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
కుత ఇతి ।
బ్రహ్మణో మానాన్తరావిషయత్వేనాతర్క్యత్వేన చానపేక్షామ్నాయైకగమ్యత్వాత్తర్కాగమయోరతుల్యార్థత్వేనావిరోధాదాగమార్థే తర్కనిమిత్తాక్షేపస్య నిరవకాశతేత్యర్థః ।
నను తర్కోపకరణేతికర్తవ్యతాయా వేదాన్తమీమాంసాయాస్తర్కోపకరణత్వముక్తం ప్రథమసూత్రే, తథాచ తర్కస్య వేదాన్తైస్తుల్యార్థత్వమిష్టమ్ , కరణోపకరణయోరేకార్థత్వావగమాత్ , తత్రాహ -
నన్వితి ।
శక్తితాత్పర్యావధారణే పరం తర్కస్యోపకరణత్వం నతు తస్య బ్రహ్మవిషయతా । ‘నైషా తర్కేణ’ ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః ।
సిద్ధస్య బ్రహ్మణః సాధ్యాద్ధర్మాద్వైలక్షణ్యేనాధ్యక్షాదివిషయత్వసమ్భవాత్తర్కగమ్యత్వమపి సమ్భవతి । అతస్తుల్యవిషయత్వాదాగమార్థేఽపి తర్కనిమిత్తాక్షేపస్యావకాశోఽస్తీతి సమాధత్తే -
భవేదిత్యాదినా ।
ఎకవిషయత్వేన విరోధేఽపి కిమితి మానాన్తరమేవ శ్రుతివిరోధాన్న బాధ్యతే, తత్ర దృష్టాన్తేనోత్తరమాహ -
యథాచేతి ।
యథా సావకాశా భూయస్యోఽపి శ్రుతయో నిరవకాశైకశ్రుతివిరోధే తదనురోధేన నీయన్తే తథా నిరవకాశైకతర్కవిరోధే తదనుగుణతయా భూయస్యోఽపి శ్రుతయో గుణకల్పనయా వ్యాఖ్యేయాః । సావకాశనిరవకాశయోర్నిరవకాశస్య బలీయస్త్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ్యామ్నాయాత్తర్కస్య బలీయస్త్వే హేత్వన్తరమాహ -
దృష్టేతి ।
బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య మోక్షోపాయతయా ప్రాధాన్యాత్తత్ర శబ్దాదపి పరోక్షగోచరాదపరోక్షార్థసాధర్మ్యగోచరస్తర్కోఽన్తరఙ్గమితి తస్యైవ బలవత్త్వమిత్యర్థః । ఐతిహ్యమాత్రేణ ప్రవాదపారమ్పర్యమాత్రేణ । పరోక్షతయేతి యావత్ । అనుభవస్య ప్రాధాన్యే తర్కస్యోక్తన్యాయేన తస్మిన్నన్తరఙ్గత్వాదాగమస్య చ బహిరఙ్గత్వాత్ ‘అన్తరఙ్గబహిరఙ్గయోరన్తరఙ్గం బలవత్’ ఇతి న్యాయాదుక్తం తర్కస్య బలవత్త్వమ్ ।
అనుభవప్రాధాన్యం తు నాద్యాపి సిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అనుభవేతి ।
నను బ్రహ్మజ్ఞానం వైదికత్వాద్ధర్మవదదృష్టఫలమేష్టవ్యం, తత్కుతోఽస్యానుభవావసానావిద్యానివర్తకత్వం, తత్రాహ -
మోక్షేతి ।
అధిష్ఠానసాక్షాత్కారస్య శుక్త్యాదిజ్ఞానే తదవిద్యాతత్కార్యనివర్తకత్వదృష్టేర్బ్రహ్మజ్ఞానస్యాపి తర్కవశాదసమ్భావనాదినిరాసద్వారా సాక్షాత్కారావసాయినస్తదవిద్యానివర్తకత్వేనైవ ముక్తిహేతుతేతి నాదృష్టఫలతేత్యర్థః ।
యత్తు ‘నైషా’ ఇత్యాదిశ్రుతేర్బ్రహ్మణి న ప్రవేశస్తర్కస్యేతి, తత్రాహ -
శ్రుతిరపీతి ।
విధివిరోధేఽర్థవాదశ్రుతిరదృఢీభవతీతి భావః ।
బ్రహ్మణి తర్కప్రవేశే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
సూత్రావయవమవతారితం వ్యాకరోతి -
యదుక్తమిత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో జగత్ప్రకృతిత్వం ప్రతిపాదితత్వాన్నానుపపన్నమిత్యాహ -
కస్మాదితి ।
తత్ర సోపస్కరం హేతుమాహ -
విలక్షణత్వాదితి ।
జగద్బ్రహ్మణోర్మిథో విలక్షణత్వం దృష్టిశ్రుతిభ్యాం స్పష్టయతి -
ఇదం హీతి ।
తయోర్మిథో వైలక్షణ్యేఽపి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అదృష్టత్వమేవ స్పష్టయన్వ్యాప్తిమాహ -
నహీతి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాన్వయమాచష్టే -
మృదైవేతి ।
వ్యాప్తిముక్త్వా పూర్వపక్షసాధకమనుమానమాహ -
తథేతి ।
విమతం సుఖదుఃఖమోహసామాన్యప్రకృతికం, తదన్వితస్వభావత్వాత్ , యథా మృదన్వితస్వభావా ఘటాదయో మృత్ప్రకృతికాస్తథేత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తం నిషేద్ధుమనుమానమాహ -
న విలక్షణస్యేతి ।
విమతం న బ్రహ్మప్రకృతికం, తత్స్వభావేనాననుగతత్వాత్ , యథా మృత్స్వభావేనాననుగతం రుచకాది న మృత్ప్రకృతికం తద్వదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ న బ్రహ్మ జగత్ప్రకృతిః, తస్మిన్నననుగతస్వభావత్వాత్ , యథా ఘటాదిష్వననుగతం సువర్ణాది తత్ప్రకృతిర్న భవతి తద్వదిత్యనుమానమభిప్రేత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
తత్రాశుద్ధత్వముపపాదయతి -
అశుద్ధం హీతి ।
విషాదాదీత్యాదిపదేన రాగద్వేషాదయో గృహ్యన్తే । నరకాదీత్యాదిశబ్దేన లోకభేదానాం తత్రావస్థితప్రాణిప్రభేదానాం చ గ్రహణమ్ ।
జగతోఽచేేతనత్వం సాధయతి -
అచేతనం చేతి ।
చేతనత్వావిశేషేఽపి స్యాదుపకార్యోపకారకత్వం, నేత్యాహ -
నహీతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహి ప్రదీపావితి ।
సామ్యే సత్యుపకార్యోపకారకత్వం నాస్తీత్యత్ర వ్యభిచారం చోదయతి -
నన్వితి ।
స్వామిభృత్యన్యాయం విఘటయన్నుత్తరమాహ -
న స్వామీతి ।
కిం చేతనస్య సాక్షాదేవ చేతనాన్తరం ప్రత్యుపకారకత్వం కిం వోపకారకకార్యకరణాధిష్ఠాతృత్వేనేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
యో హీతి ।
స ఎవేత్యేవకారనిరస్యం దర్శయతి -
నత్వితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నిరతిశయా హీతి ।
ఉపజనాపాయధర్మశూన్యత్వం నిరతిశయత్వమ్ । అత ఎవాకర్తృత్వమతిశయమన్తరేణ సిధ్యతి తత్కథం పరమ్పరయాపి చేతనానామనాధేయాతిశయానాముపకార్యోపకారకత్వమిత్యర్థః ।
సమయోరుపకార్యోపకారకత్వాసమ్భవే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ కార్యకారణే చేతనత్వశఙ్కావకాశవతీ, తత్ర చేతనస్య సత్త్వాత్కాష్ఠాదిషు తదాశఙ్కైవ నోదేతీత్యాహ -
నచేతి ।
ఇతశ్చ జగతశ్చేతనత్వమయుక్తమిత్యాహ -
ప్రసిద్ధశ్చేతి ।
జగతోఽశుద్ధత్వేఽచేతనత్వే చ సిద్ధే పూర్వోక్తమనుమానముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
శ్రుతార్థాపత్త్యా చేతనత్వం జగతోఽవగతమితి సూత్రైకదేశవ్యావర్త్యామాశఙ్కాం దర్శయతి -
యోఽపీతి ।
జగతశ్చేతనప్రకృతికత్వశ్రుతిబలేన చేతనత్వావగతిరిత్యుక్తం వ్యనక్తి -
ప్రకృతీతి ।
అనుపలమ్భపరాహతా శ్రుతార్థాపత్తిరమానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవిభావినం త్వితి ।
సమస్తే జగతి సతోఽపి చైతన్యస్య తత్ర తత్రాన్తఃకరణపరిణామాదుపరాగాదనుపలబ్ధిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
స్వప్రకాశస్య చైతన్యస్య పరిణామవిశేషానుపరాగాదనుపలబ్ధిరసిద్ధా స్వప్రకాశత్వవిరోధాదిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన పరిహరతి -
యథేత్యాదినా ।
తర్హి చేతనత్వేన తుల్యానాం కార్యకారణానామాత్మనాం చ గుణప్రధానత్వాభావాదుపకార్యోపకారకత్వానుపపత్తిరుక్తా తదవస్థేత్యాసఙ్క్యాహ -
ఎతస్మాదితి ।
సామ్యేఽపి సమ్భవత్యుపకార్యోపకారకత్వమిత్యేతదుదాహరణేన స్ఫోరయతి -
యథా చేతి ।
ప్రత్యాత్మవర్తినో విశేషాత్తదసాధారణధర్మవశాదిత్యర్థః ।
సర్వస్యాపి జగతశ్చేతనత్వే కథం చేతనాచేతనవిభాగప్రసిద్ధిరత ఆహ -
ప్రవిభాగేతి ।
అత ఎవ విభావితత్వావిభావితత్వవిశేషాదేవేత్యర్థః ।
జగతశ్చేతనత్వముపేత్యాపాతతః సమాధానమాహ -
తేనాపీతి ।
పరమసమాధానం వక్తుం సూత్రావయవమవతారయతి -
న చేతి ।
తస్యాభిప్రాయం దర్శయితుం పరకీయాభిప్రాయమనువదతి -
అనవగమ్యమానమితి ।
లోకానురోధవైధుర్యం కేవలం చేత్యుక్తమ్ , సమ్ప్రతి సూత్రావయవాభిప్రాయమాహ -
తచ్చేతి ।
శ్రుతివిరోధే శ్రుతార్థాపత్తిరమానమితి భావః ।
విరోధమేవ స్ఫోరయతి -
యత ఇతి ।
అనుభవసముచ్చయార్థోఽపిశబ్దః । న చాయం శబ్దో విభావితత్వావిభావితత్వవిశేషాపేక్షో భవిష్యత్యౌపచారికత్వప్రసఙ్గాన్ముఖ్యసమ్భవే తదయోగాదితి భావః ॥ ౪ ॥
కేవలశ్రుత్యపేక్షయా తదనుగృహీతార్థాపత్తేర్బలీయస్త్వాద్విభాగశ్రుత్యర్థస్యౌపచారికత్వమేవేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
యథాశబ్దస్తథాశబ్దమధ్యాహృత్యేన్ద్రియవిషయాణి చేతనత్వశ్రుతిరస్తీతి సమ్బధ్యతే । కాసావిన్ద్రియవిషయా శ్రుతిరిత్యపేక్షాయామాహ -
తే హేతి ।
మృదాదిశ్రుతిరభిమానిదేవతావిషయతయా ముఖ్యార్థా సతీ విభాగశ్రుతేరుపచరితార్థతాం న కల్పయతీతి పరిహరతి -
అత ఇతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
ఆశఙ్కాపనోదప్రకారమేవ ప్రకటయతి -
న ఖల్వితి ।
అత్ర హేతుత్వేన సూత్రభాగమాదత్తే -
యత ఇతి ।
తస్యార్థమాహ -
మృదాదీతి ।
భూతమాత్రమిన్ద్రియమాత్రం వా చేతనత్వేన వ్యపదిశ్యమానం న భవతీత్యత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుద్వయమాహ -
కస్మాదితి ।
తత్ర విశేషం వ్యాచష్టే -
విశేషో హీతి ।
తస్యాన్యథోపపత్తిం వారయతి -
సర్వేతి ।
ఉపకార్యోపకారకత్వాధిగతేః సామ్యే చ తదయోగాత్ప్రసిద్ధిశ్రుతిభ్యాం చేతనాచేతనత్వవిభాగావగమాత్కేవలభూతేన్ద్రియవిషయా నైషా శ్రుతిరిత్యర్థః ।
అవిశేషేణ విశేషం వ్యాఖ్యాయ ప్రాణేషు విశేషం విశేషతో వ్యాకరోతి -
అపిచేతి ।
విశిషన్తి వాగాదీన్ప్రాణాదీనితి శేషః । అహంశ్రేయసే శ్రేయానహమిత్యస్మై ప్రయోజనాయ । స్వకీయశ్రేష్ఠత్వాయేత్యర్థః । నిఃశ్రేయసం శ్రైష్ఠ్యం ప్రాణే జ్ఞాత్వా తదనువర్తిన్యః సర్వా దేవతా బభూవురిత్యర్థః ।
ఇదానీమనుగతిమవిశేషతో దర్శయతి -
అనుగతాశ్చేతి ।
సర్వత్రేతి భూతేన్ద్రియాదిగ్రహణమ్ । సమ్ప్రతి కరణేష్వేవ దేవతానుగతిం శ్రుతితో దర్శయతి -
అగ్నిరితి ।
కరణేష్వేవానుగతిం విధాన్తరేణ నిరూపయతి -
ప్రాణేతి ।
క్షేత్రజ్ఞాధిష్ఠితానాం శరీరాణామివ ప్రాణానామపి వ్యవహారానుగతిం దర్శయన్తీ శ్రుతిస్తేషాం క్షేత్రజ్ఞాధిష్ఠానేనైవ చైతన్యం ద్రఢయతీత్యర్థః ।
భూతేన్ద్రియవిషయచేతనత్వశ్రుతేరభిమానినిమిత్తతాం విశేషానుగతిభ్యాముక్త్వా భూతేషు చేతనత్వాభిధానస్యాభిమానినిమిత్తతాం విశేషతో దర్శయతి -
తత్తేజ ఇతి ।
సర్వస్య చేతనత్వాసమ్భవే హేత్వసిద్ధిసమాధిముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తత్ఫలమనుమానం నిగమయతి -
విలక్షణత్వాచ్చేతి ।
బ్రహ్మణి సమన్వయో యథోక్తన్యాయవిరోధాన్న సిధ్యతీతి పూర్వపక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఇత్యాక్షిప్త ఇతి ॥ ౫ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రం విభజతే -
తుశబ్ద ఇతి ।
వ్యావర్త్యపక్షమనూద్య తద్వ్యావృత్తిప్రకారమేవ వివృణోతి -
యదుక్తమితి ।
వైలక్షణ్యే ప్రకృతివికృతిభావాసిద్ధిరితి నియమభఙ్గే హుతేమాహ -
దృశ్యతే హీతి ।
దృష్టాన్తే వైలక్షణ్యమసిద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్రాచేతనానాం కార్యకారణభావమభ్యుపేత్యైవ వైలక్షణ్యం సాధయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఈదృశం వైలక్షణ్యమవివక్షితం కారణగతాసాధారణధర్మాననుగతిరూపం తు తదిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
మహాంశ్చేతి ।
పారిణామికః । తత్తత్కేశాదిగతపరిణామాత్మక ఇతి యావత్ । రూపాదీత్యాదిశబ్దేన పరిమాణాది పరిగృహ్యతే । కిఞ్చ వైలక్షణ్యాత్ప్రకృతివికృతిత్వం ప్రత్యాచక్షాణః సాలక్షణ్యాత్తదిచ్ఛతి తచ్చ కారణధర్మాణాం సర్వేషామనుగమో వా కస్యచిదేవ వా కారణస్వభావస్యేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
అత్యన్తేతి ।
ద్వితీయముత్థాపయతి -
అథేతి ।
తర్హి జగద్బ్రహ్మణోరపి కిఞ్చిత్స్వభావానుగతిరూపసారూప్యసమ్భవాన్న ప్రకృతివికృతిత్వప్రత్యాఖ్యానమిత్యాహ -
బ్రహ్మణోఽపీతి ।
ప్రకృతివికృతిత్వహేతుం సాలక్షణ్యం వికల్ప్య దూషయిత్వా తదభావహేతుం వైలక్షణ్యం వికల్పయతి -
విలక్షణత్వేనేతి ।
ఆద్యమప్రయోజకత్వేన ప్రత్యాచష్టే -
ప్రథమ ఇతి ।
అస్తు సమస్తస్య బ్రహ్మస్వభావస్య జగత్యననువర్తనమస్తు చ జగతో బ్రహ్మప్రకృతికత్వం కా హానిః । నచ జగతో బ్రహ్మప్రకృతికత్వే సమస్తతత్స్వభావస్య జగత్యనువర్తనానుపత్తిః, సర్వస్యాపి కార్యే సర్వకారణరూపానువృత్తావసతి విశేషే ప్రకృతివికృతిత్వాసిద్ధేరిత్యుక్తముపపాదయతి -
నహీతి ।
మధ్యమకల్పమసిధ్యా నిరస్యతి -
ద్వితీయే చేతి ।
అన్తిమమసాధారణత్వేన నిరాకరోతి -
తృతీయే త్వితి ।
దృష్టాన్తాభావమేవ స్పష్టయతి -
కిం హీతి ।
ఆకాశాదేర్దృష్టాన్తత్వమాశఙ్క్యాహ -
సమస్తస్యేతి ।
పక్షత్రయేఽపి సాధారణం కాలాతీతత్వమాహ -
ఆగమేతి ।
బ్రహ్మణో మానాన్తరగమ్యత్వమఙ్గీకృత్యోక్తం తదపి నాస్తీత్యుక్తానువాదపూర్వకమాహ -
యత్త్వితి ।
యథా కార్యత్వావిశేషేఽపి ‘ఆరోగ్యకామః పథ్యమశ్నీయాత్’ ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యత్రైకస్య మానాన్తరయోగ్యత్వం నేతరస్యేతి స్వీకృతం తథా భూతత్వావిశేషేఽపి పృథివ్యాదేర్మానాన్తరగమ్యత్వం బ్రహ్మణస్త్వామ్నాయైకగమ్యతేతి మన్వానః సన్నాహ -
ఆగమమాత్రేతి ।
బ్రహ్మణో మానాన్తరాయోగ్యత్వే మానమాహ -
తథాచేతి ।
బ్రహ్మవిషయా మతిరేషా తర్కేణ నాపనేయా నాపనీయా । న ప్రాపణీయేత్యర్థః । యద్వా కుతర్కేణ నాపనేయా నిరస్యా న భవతి కిం త్వన్యేనైవాచార్యేణ వేదవిదా ప్రోక్తా సుజ్ఞానాయ ఫలావసాయిసాక్షాత్కారాయ భవతి । హే ప్రేష్ఠ ప్రియతమేతి నచికేతసం ప్రతి మృత్యోర్వచనమ్ । క ఇహ బ్రహ్మ వ్యవహారభూమావద్ధా సాక్షాద్వేద । కో వా తత్ప్రావోచత । ఛాన్దసో దైర్ఘ్యలోపః ఛన్దసి కాలానియమాత్ । బ్రహ్మ ప్రబ్రూయాదిత్యర్థః । యతో యస్మాత్పరస్మాదాత్మనః సకాశాదియం విసృష్టిర్వివిధా సృష్టిర్బభూవ స ఎవ స్వరూపం వేద నాన్య ఇతి మన్త్రప్రతీకయోరర్థః ।
ప్రతీకతో దర్శితయోర్మన్త్రయోస్తాత్పర్యమాహ -
ఎతే ఇతి ।
బ్రహ్మణస్తర్కాద్యగోచరత్వే పౌరాణికసంమతిమాహ -
అచిన్త్యా ఇతి ।
భావానామచిన్త్యత్వేన తర్కాగోచరత్వేఽపి బ్రహ్మణి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్య భగవద్వాక్యముదాహరతి -
అవ్యక్తోఽయమితి ।
కథమవికార్యోఽయమిత్యాశఙ్క్య జన్మమరణయోర్మానాభావాదిత్యాహ -
న మ ఇతి ।
తేషామీశ్వరప్రభవాప్రమితికర్తృత్వే హేతుమాహ -
అహమితి ।
శ్రుతిస్మృతిభ్యాం బ్రహ్మణస్తర్కావిషయత్వే సిద్ధే కథం శ్రవణాతిరిక్తమననవిధానమిత్యాశఙ్కామనువదతి -
యదపీతి ।
మననవిధానసామర్థ్యాత్తర్కమాత్రస్య బ్రహ్మణ్యనుప్రవేశో వివక్షితః శ్రుత్యనుగృహీతస్య వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నానేనేతి ।
మిషేణ । మననవిధివ్యాజేనేతి యావత్ ।
అనుగ్రాహ్యమానహీనతయా నిరాలమ్బనత్వం తర్కస్య శుష్కత్వమ్ । తత్ర హేతుం వదన్ద్వితీయమఙ్గీకరోతి -
శ్రుతీతి ।
శ్రుత్యనుగ్రాహకో హి తర్కస్తద్విషయాసమ్భావనాదిప్రతిబన్ధప్రధ్వంసేన బ్రహ్మణ్యనుభవాఙ్గమ్ । తదననుగృహీతస్తు నిరాలమ్బనత్వాన్నాత్రోపయుజ్యతే । తథాచ తర్కమాత్రస్యాత్రాప్రవేశాత్తర్కవిశేషస్య చ శ్రుతిద్వారాఽనుప్రవేశావిరోధాత్తర్కాగోచరత్వం మననవిధానం చేత్యర్థః ।
శ్రుత్యాకాఙ్క్షితం తర్కమేవ మననవిధివిషయముదాహరతి -
స్వప్నాన్తేతి ।
స్వప్నజాగరితయోర్మిథో వ్యభిచారాదాత్మనః స్వభావతస్తద్వత్త్వాభావాదవస్థాద్వయేన తస్య స్వతోఽసమ్పృక్తత్వమ్ । అతో జీవస్యావస్థావత్త్వేన నాబ్రహ్మత్వమిత్యర్థః ।
తథాపి దేహాదితాదాత్మ్యేనాత్మనో భానాన్న నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మతేత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్ప్రసాదే చేతి ।
‘సతా సోమ్య తదా సమ్ప్రన్నో భవతి’ ఇతి శ్రుతేః సుషుప్తే నిష్ప్రపఞ్చసదాత్మత్వావగమాదాత్మనస్తథావిధబ్రహ్మత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ద్వైతగ్రాహిప్రత్యక్షాదివిరోధాత్కథమాత్మనోఽద్వితీయబ్రహ్మత్వమిత్యాశఙ్క్య తజ్జత్వాదిహేతునా బ్రహ్మాతిరిక్తవస్త్వభావసిద్ధేరధ్యక్షాదీనామతత్త్వావేదకప్రామాణ్యాదవిరోధాద్యుక్తమాత్మనోఽద్వితీయబ్రహ్మత్వమిత్యాహ -
ప్రపఞ్చస్యేతి ।
బ్రహ్మణి సావకాశం తర్కం దర్శయిత్వా శ్రుత్యననుగృహీతతర్కస్య తస్మిన్ననవకాశత్వం సూత్రకృతోఽపి సంమతమిత్యాహ -
తర్కేతి ।
విప్రలమ్భకత్వమర్థవిశేషావ్యవస్థాపకత్వమ్ ।
బ్రహ్మణి నిరాలమ్బనస్య తర్కస్యాప్రవృత్తేః, శ్రుత్యనుగృహీతస్య ప్రవృత్తావపి జగన్న బ్రహ్మకార్యం చైతన్యేనాననుగతత్వాదిత్యస్య శ్రుత్యనుగృహీతత్వాభావాత్తద్విరోధినో న ప్రవృత్తిరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ఘటః ప్రకాశత ఇతి ప్రత్యక్షేణ శ్రుతార్థాపత్త్యా చ జగతశ్చైతన్యానుగమావగమాదసిద్ధం చైతన్యేనాననుగతత్వమిత్యాహ -
యోఽపీతి ।
శ్రుతార్థాపత్తేః శ్రుతివిరోధే నాస్తి మానతేత్యుక్తమాశఙ్క్యాహ -
తస్యాపీతి ।
సావకాశానవకాశన్యాయేన సావకాశా విభాగశ్రుతిరనవకాశార్థాపత్త్యా విభావనావిభావనవిషయతయా వ్యవస్థాపనీయేత్యర్థః ।
స్వమతే విభాగశ్రుతివిరోధం సమాధాయ ప్రధానవాదే తద్విరోధమాహ -
పరస్యేతి ।
ఘటః స్ఫురతీతి ప్రత్యక్షసఙ్గ్రహార్థమపీత్యుక్తమ్ ।
సత్త్వరజస్తమసామజ్ఞానాత్మకత్వాత్పురుషస్య చాతదాత్మకత్వాదస్మన్మతే విభాగశ్రుతేర్నానుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ఉక్తరీత్యా విభాగాసమ్భవం వక్తుం శ్రుత్యభిమతమర్థమాహ -
పరమకారణస్యేతి ।
ప్రధానస్యైవ మూలకారణత్వాదశేషజగదాత్మనాఽవస్థానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
విభాగశ్రవణే సతీతి యావత్ ।
తర్హి త్వన్మతేఽపి చేతనస్యాచేతనభావానుపపత్తిస్తుల్యేత్యాశఙ్క్య చేతనస్యాపి కారణస్య స్వాపాదావివానావిర్భావితచైతన్యత్వముక్తమిత్యాహ -
ప్రత్యుక్తత్వాదితి ।
యద్వా వైలక్షణ్యే కార్యకారణత్వం నేత్యుపేత్యోక్తమ్ । వస్తుతస్త్వచేతనస్యాపి చేతనకార్యత్వమవిరుద్ధమ్ , గోమయవృశ్చికాదౌ హేతోర్వ్యభిచారస్యోక్తత్వాదిత్యాహ -
ప్రత్యుక్త్త్వాదితి ॥ ౬ ॥
అసత్కార్యవాదాపత్తిమాశఙ్క్య పరిహరతి -
అసదితి చేదితి ।
తత్ర చోద్యం వివృణోతి -
యదీతి ।
కార్యకారణయోర్విరుద్ధత్వాత్కారణాత్మనా ప్రాగనవస్థానాత్కార్యస్య ప్రాగసత్త్వం స్యాదిత్యర్థః ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్య నిరాచష్టే -
అనిష్టం చేతి ।
కార్యాసత్త్వమేతచ్ఛబ్దార్థః ।
తత్ర హేతుం సూచయతి -
సత్కార్యవాదిన ఇతి ।
చేతనకార్యస్య కారణేఽవస్థానస్వీకారాదిత్యర్థః ।
నేత్యాది వ్యాకుర్వన్పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
ప్రాక్కాలీనకార్యసత్త్వస్య ప్రతిషేధ్యత్వాత్తదభావాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
యథేహ ఘటో నాస్తీతి ఘటసంసర్గసత్తా భూతలే వర్తమానకాలే నిషిధ్యతే తథా ప్రాగసదితి కార్యస్య ప్రాక్కాలీనం సత్త్వం శక్యం నిషేద్ధుమితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
కార్యస్య కారణాత్మనా సత్త్వం వా నిషిధ్యమ్, సత్త్వాన్తరం వా ? నాద్య ఇత్యాహ –
యథైవేతి ।
కారణాత్మనా సత్త్వస్య సదాతనత్వాన్న నిషేధ్యతేత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
న హీతి । కారణసత్త్వాతిరిక్తసత్త్వాభావే మానమాహ -
సర్వమితి ।
సత్యం కారణాత్మనైవ కార్యస్య సత్త్వం, తదేవ కాలవిశేషే నిషేధ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కారణాత్మనేతి ।
కిం తదా కార్యం నాస్తి, కిం వా కారణమపి । నాద్యః । సదాపి తస్య కారణాతిరిక్తస్యాసత్త్వాద్విశేషణవైయర్థ్యమ్ । న ద్వీతియః । తస్య సర్వదా సత్త్వాన్నిషేధానవకాశాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమభిప్రాయమవిద్వాన్మిథో విరుద్ధయోరైక్యాయోగాదసదేవ శబ్దాదిమజ్జగజ్జాయత ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
బ్రహ్మణః శబ్దాదిహీనత్వమఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
బాఢమితి ।
తర్హి ప్రాగసదేవ శబ్దాదిమజ్జగదిదానీం జాయతే, నేత్యాహ -
న త్వితి ।
బ్రహ్మణః శబ్దాదిహీనత్వే శబ్దాద్యాత్మకస్య జగతో బ్రహ్మణి కల్పితత్వాన్న సత్త్వం వాస్తవం పృథగస్తీత్యర్థః ।
కల్పితత్వమేవ జగతో బ్రహ్మణీతి స్థితే ఫలితమాహ -
తేనేతి ।
జగతో బ్రహ్మణి కల్పితత్వమసమ్ప్రతిపన్నమిత్యాశఙ్క్యాహ -
విస్తరేణేతి ॥ ౭ ॥
జగద్బ్రహ్మణోరుక్తం కార్యకారణత్వమమృష్యమాణశ్చోదయతి -
అపీతావితి ।
పూర్వపక్షసూత్రం వ్యాకరోతి -
అత్రేత్యాదినా ।
జగతో బ్రహ్మకారణత్వం సప్తమ్యర్థః ।
తమేవోక్తిప్రకారం ప్రకటయతి -
యదీతి ।
అశుద్ధ్యాదీత్యాదిశబ్దేన రాగద్వేషాదిగ్రహణమ్ । తదపీతావిత్యత్ర తత్పదం కార్యేణ సమ్బధ్యతే ।
ప్రతిసంసృజ్యమానమిత్యస్యార్థమాహ -
కారణేతి ।
యథా క్షీరే సంసృజ్యమానముదకం స్వధర్మేణ క్షీరం దూషయతి, యథా వా లవణముదకే సమ్బధ్యమానముదకం దూషయేత్తథా కార్యమపి కారణే యుజ్యమానం స్వధర్మేణ కారణం దూషయతీత్యాహ -
కారణమితి ।
కార్యసమానధర్మవత్త్వే బ్రహ్మణః స్వీకృతే ఫలితమాహ -
ఇత్యపీతావితి ।
సూత్రస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
సర్వస్య కార్యస్య ప్రలయే కారణవదైకరూప్యప్రసఙ్గాత్పునర్విభాగేనోత్పత్తౌ హేత్వభావాత్తదప్రాప్తిరిత్యసామఞ్జస్యమిత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణాసామఞ్జస్యమాహ -
అపి చేతి ।
కర్మాదీనాం పునరుత్పత్తినిమిత్తానాం లయే సత్యపీతి యావత్ । ప్రలయావస్థాయాం కర్మాదిప్రలయే నిమిత్తమన్తరేణాపి పునర్భోక్తౄణాముత్పత్తౌ తద్వదేవ ముక్తానామపి పునర్జన్మప్రసఙ్గాదసమఞ్జసమిదం దర్శనమిత్యర్థః ।
శఙ్కాపూర్వకం వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అథేతి ।
స్థితావివేత్యపేరర్థః । బ్రహ్మవాదినామిత్థమనఙ్గీకారం సూచయితుమేవమపీత్యుక్తమ్ । యది లయకాలేఽపి కార్యం కారణాద్విభక్తం తదా స్థితికాలవల్లయాభావప్రసఙ్గాదసమఞ్జసమేవేదం బ్రహ్మకారణత్వమిత్యర్థః ॥ ౮ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
తత్ర తుశబ్దస్యావధారణార్థత్వముపేత్య ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే -
నైవేతి ।
తదేవ దర్శయితుమాదౌ పరోక్తమనువదతి -
యత్తావదితి ।
కారణమపిగచ్ఛత్ , తస్మిన్నవిభాగమాపద్యమానమితి యావత్ ।
తస్యాదోషత్వం ప్రతిజ్ఞాయ ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
తదదూషణమితి ।
దృష్టాన్తానేవ విభజతే -
తద్యథేతి ।
విభాగావస్థా స్థితికాలః । పునరితి ప్రలయకాలోక్తిః । చతుర్విధో భూతగ్రామో జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జరూపో భూతసముదాయః । అనేకదృష్టాన్తోపాదానం బుద్ధిసౌకర్యార్థమ్ ।
పరపక్షస్యాపి కశ్చిద్దృష్టాన్తో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
త్వత్పక్షస్యేతి ।
క్షీరనీరాదీనామకార్యకారణరూపత్వాత్కారణే కార్యలయే దృష్టాన్తత్వాసిద్ధిరితి భావః ।
కిఞ్చ లయకాలే కార్యధర్మస్థితౌ కార్యస్యాపి ధర్మిణః స్థితేర్లయాసిద్ధిః కారణాశ్రయత్వేన చ తదవస్థానే స్ఫటికలౌహిత్యవత్తద్ధీర్భ్రాన్తిః స్యాదిత్యాహ -
అపీతిరేవేతి ।
నను ప్రలయకాలే కార్యధర్మాశ్చేన్నావతిష్ఠేరన్న తర్హి కారణధర్మా అపి తిష్ఠేయుస్తయోరభేదాత్ , తత్రాహ -
అనన్యత్వేఽపీతి ।
అధిష్ఠానమేవారోపితస్య తత్త్వం న విపరీతమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ కార్యమాత్మీయేన ధర్మేణ కారణం దూషయతీత్యత్రాపీతివిశేషణమనర్థకమిత్యాహ -
అత్యల్పం చేతి ।
విశేషణవైయర్థ్యే హేతుమాహ -
స్థితావితి ।
ప్రసఙ్గసామ్యే హేతుః -
కార్యేతి ।
అభ్యుపగమస్య మానమూలతాం దర్శయతి -
ఇదమితి ।
ఇదమపి దూషణాన్తరమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
కార్యస్యావిద్యయా విద్యమానత్వాత్తేన కారణస్య వస్తుతోఽసంస్పర్శే దృష్టాన్తమాహ -
అస్తి చేతి ।
తత్ర మాయావినో వస్తుత్వేఽపి తదీయమాయాయా అవస్తుత్వాదితి హేతుమాహ -
అవస్తుత్వాదితి ।
దృష్టాన్తనివిష్టమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
విధాన్తరేణ సూత్రయోజనాసమాప్తావితిశబ్దః ।
మాయావినో మాయాం ప్రత్యనుపాదానత్వాన్నేదమనురూపముదాహరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథా చేతి ।
ఎకః అవస్థాన్తరేఽపి స్వయమనుగచ్ఛన్నితి యావత్ ।
తయా తస్యాసంస్పర్శే హేతుమాహ -
ప్రబోధేతి ।
జాగరితే సుషుప్తే చానుగచ్ఛతస్తస్య తయానుగమ్యమానత్వాభావాదితి హేత్వర్థః । నహి స్వప్నదర్శనరూపా మాయా జాగరాదావనువర్తమానా దృష్టేతి భావః ।
చేతనోపాదానత్వానుగుణం దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
అవస్థాత్రయముత్పత్తిస్థితిప్రలయరూపమ్ ।
స్వప్నదర్శనం మాయామాత్రమితి వస్తుతస్తేనాస్పర్శేఽపి పరమాత్మనోఽవస్థాత్రయేణ సంస్పర్శో దుర్వారస్తస్య వస్తుత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
మాయామాత్రమితి ।
అత్రాపి సూత్రస్య విధాన్తరేణ యోజనాం వివక్షిత్వేతిశబ్దః ।
పరమాత్మనో వస్తుతోఽవస్థాత్రయాసమ్బన్ధే వృద్ధసంమతిమాహ -
అత్రేతి ।
యదేత్యాచార్యప్రతిబోధనావస్థోక్తిః । అజమిత్యుత్పత్త్యవస్థయా స్పర్శశూన్యత్వమనిద్రమితి లయావస్థయాఽస్వప్నమితి స్థిత్యవస్థయా చేతి వివేక్తవ్యమ్ । అద్వైతమితి పూర్ణతోక్తిః ।
పరస్యావస్థాత్రయాసమ్బన్ధే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తమసామఞ్జస్యాన్తరమనువదతి -
యత్పునరితి ।
న త్విత్యాదిసూత్రేణ పరిహరతి -
అయమపీతి ।
దృష్టాన్తభావమేవ విభజతే -
యథా హీతి ।
మిథ్యాజ్ఞానస్య మిథ్యాభూతస్యాజ్ఞానస్యేతి యావత్ ।
దృష్టాన్తే సమ్ప్రతిపత్త్యభావం మన్వానం ప్రత్యాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
సుషుప్తిసమయే సత్సమ్పత్తేరజ్ఞానసద్భావస్య చ శ్రుతత్వేఽపి కథం సతి సమ్పన్నస్య పూర్వవత్పునర్విభాగేనోత్థానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
త ఇహేతి ।
సుషుప్తాదయస్తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యన్తే -
ఇహేతి
పూర్వబోధాదేరుక్తిః । యద్యదితి కర్మాద్యర్జితం జాతివిశేషరూపముక్తమ్ । తదా భవన్తీత్యుత్తరప్రబోధాదేరతీతవాసనానుసారిణో గ్రహణమ్ ।
నను న కిఞ్చిదవేదిషమిత్యుత్థితేన పరామృశ్యమానాజ్ఞానస్య సుషుప్తే సత్త్వాత్పునః ప్రబోధే పూర్వవదుత్థానం యుక్తమ్ । ప్రలయే తు తథావిధాజ్ఞానసద్భావే మానాభావాత్కుతో విభాగేనోత్పత్తిర్నియమ్యతే, తత్రాహ -
యథా హీతి ।
తత్త్వజ్ఞానపర్యన్తం విభాగవ్యవహారస్యావ్యాహతత్వే దృష్టాన్తమాహ -
స్వప్నవదితి ।
సుషుప్త్యవస్థాయాం పరస్మిన్నజ్ఞాతే బ్రహ్మణి సమస్తస్య కార్యజాతస్య లీనత్వేఽపి లయస్యావిద్యాశేషత్వాత్పునరుత్థితావుత్తరప్రబోధావస్థాయాం సౌషుప్తావిద్యానిమిత్తో విభాగవ్యవహారః స్వప్నావస్థాయామివ యావత్తత్త్వజ్ఞానమబాధితోఽభ్యుపగమ్యతే । తథా ప్రలయావస్థాయామపి విభాగశక్తిర్విభక్తకార్యలయలక్షణా మిథ్యాజ్ఞానశబ్దితావిద్యాప్రతిబద్ధా తచ్ఛేషైవానుమాస్యతే । విమతో లయః సావశేషః, తత్త్వజ్ఞానాధీనలయత్వాత్ , సౌషుప్తలయవత్ । తథా చావిద్యాశక్తేర్నియతత్వాదుత్పత్తినియతిరిత్యర్థః ।
అసామఞ్జస్యాన్తరముక్తమతిదేశేన శిథిలయతి -
ఎతేనేతి ।
అవిద్యాశక్తివశాదేవ పునర్విభాగేనోత్పత్తిరిత్యుక్తన్యాయేనేతి యావత్ ।
తథాపి కథం తేషాం పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గో నివార్యతే, కారణాభావే కార్యాభావాదిత్యాహ -
సమ్యగితి ।
పరిచోదనాపూర్వకముక్తమసామఞ్జస్యాన్తరం నిరస్యతి -
యః పునరితి ।
ఆశఙ్కితాసామఞ్జస్యనిరసనఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౯ ॥
స్వపక్షే విలక్షణత్వాదిదోషాన్పరిహృత్య ‘యశ్చోభయోః’ ఇత్యాదిన్యాయాదనుద్భావ్యత్వమేవ తేషామిత్యాహ -
స్వపక్షేతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
స్వపక్షే చేతి ।
తథా చ వాదినం ప్రత్యనుద్భావ్యతా తేషామితి శేషః ।
బ్రహ్మవాదిన్యుక్తానాం విలక్షణత్వాదీనాం ప్రధానవాదిని ప్రసఙ్గాభావాత్కుతః సాధారణ్యమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ప్రధానవాదిని దోషసామ్యమాపాదయితుమారభతే -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఉక్తప్రకారమేవ ప్రకటయన్విలక్షణత్వాదిత్యత్రోక్తమనూద్య సామ్యమాహ -
యత్తావదితి ।
‘అసదితి చేత్’ ఇత్యత్రోక్తస్యాపి దోషస్య సాధారణ్యమాహ -
అత ఎవేతి ।
అతఃశబ్దస్యైవార్థకథనం ప్రాగుత్పత్తేర్వర్తితుం పారయతి, ప్రలయప్రతిహతిప్రసఙ్గాత్ । తేన ప్రాగసదేవ కార్యం భవన్మతేఽపీత్యర్థః ।
అపీతిసూత్రోక్తమసామఞ్జస్యం పరమతేఽపి ప్రసఞ్జయతి -
తథేతి ।
యత్తు సమస్తస్య విభాగస్యావిభాగప్రాప్తేః పునరుత్పత్తౌ నియామకాభావాద్భోక్తృణాం భోగస్య చ విభాగేనోత్పత్తిర్న ప్రాప్నోతీతి, అత్రాహ -
తథా మృదితేతి ।
ఉపాదానం సుఖాదికారణం క్లేశకర్మాశయాది ।
యత్తు భోక్తౄణాం పరేణావిభాగం గతానామిత్యాది, తత్రాహ -
వినైవేతి ।
ప్రతిపురుషం ప్రతినియతాన్భేదాన్విహాయ సాధారణానామేవ భేదానాం ప్రలయాభ్యుపగమాన్నాతిప్రసక్తిరితి చోదయతి -
అథేతి ।
యే ప్రతిపురుషం ప్రతినియతా భేదాస్తే నిత్యాః స్యురనిత్యా వా । నిత్యత్వే పురుషేషు గుణేషు వాన్తర్భావాన్న ప్రతిపురుషం ప్రతినియమస్తదాత్మత్వాత్తత్సాధారణ్యాచ్చ । అనిత్యత్వే ప్రధానకార్యత్వస్యావశ్యకత్వాత్తేషామపీతావవిభాగానాపత్తిరయుక్తేతి పరిహరతి -
యే నాపద్యన్త ఇతి ।
విలక్షణత్వాదీనాం సాధారణత్వే ఫలితమాహ -
ఇత్యేవమితి ।
తర్హి దోషసామ్యాన్నాన్యతరపక్షస్యాదేయతేత్యాశఙ్క్యాస్మత్పక్షే పరిహారస్యోక్తత్వాన్మైవమిత్యాహ -
ఇత్యదోషతామితి ॥ ౧౦ ॥
విలక్షణత్వాదితర్కాచష్టమ్భేన బ్రహ్మకారణవాదప్రతిక్షేపాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ -
తర్కాప్రతిష్ఠానాదితి ।
సౌత్రమపిపదం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
తర్కస్య కైవల్యమనుగ్రాహ్యాగమరాహిత్యమ్ ।
ఇతఃశబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి -
యస్మాదితి ।
ఆగమమూలవికలానాం కుతస్తర్కాణాం ప్రాదుర్భావః, తత్రాహ -
పురుషేతి ।
ఔత్ప్రేక్షికతర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వే హేతుమాహ -
ఉత్ప్రేక్షాయా ఇతి ।
తర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
పురుషమతీనామనేకరూపత్వేఽపి కపిలాదౌ పురుషవిశేషే మాహాత్మ్యస్య ప్రసిద్ధత్వాత్తదీయస్తర్కోఽప్రతిష్ఠితో న భవతీతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
కపిలాదేర్మాహాత్మ్యప్రసిద్ధిమభ్యుపేత్యు పరిహరతి -
ఎవమపీతి ।
అన్యథేత్యాదిసూత్రావయవేన చోదయతి -
అథోచ్యేతేతి ।
యథా తర్కస్య నాప్రతిష్ఠితత్వదోషస్తథా వ్యాప్తిమనుసన్ధాయాసావుత్ప్రక్ష్యతే । తథా చ విలక్షణత్వాదీనాం వ్యభిచారిణామసాధకత్వేఽపి వ్యాప్తిమతస్తర్కస్య సాధకత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సోఽపి తర్కస్తర్కత్వాదప్రతిష్ఠితః స్యాదిత్యాశఙ్క్య సర్వస్య వా తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వం కస్యచిదేవేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నహీతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
ఎతదపీతి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
కేషాఞ్చిదితి ।
యస్తర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వసాధకః స ప్రతిష్ఠితో న వా । ప్రథమే కుతః సర్వతర్కాప్రతిష్ఠితత్వం, తదుపపాదకే తర్కే తదభావాత్ । ద్వితీయేఽపి కుతః సర్వతర్కాప్రతిష్ఠితత్వం, తత్ప్రసాధకతర్కస్యైవాప్రతిష్ఠితత్వాదిత్యర్థః ।
లోకవ్యవహారహేతుత్వాదపి ప్రతిష్ఠితత్వం తర్కస్యాస్థేయమిత్యాహ -
సర్వేతి ।
తదేవోపపాదయతి -
అతీతేతి ।
అధ్వా ప్రవృత్తినివృత్తివ్యవహారవిషయస్తత్సామాన్యం తత్సజాతీయత్వమ్ । అనాగతేఽధ్వని । అననుభూతే వ్యవహారవిషయ ఇతి యావత్ । అనుభూతేష్టానిష్టసాధనజాతీయసన్దర్శనాత్తస్యాపి సమీహితసాధనత్వమసమీహితసాధనత్వం వానుమాయ లోకస్తత్ర ప్రవర్తతే తతో వా నివర్తతే । తదేవం లోకయాత్రాముద్వహన్ననుమానాఖ్యస్తర్కో నాప్రతిష్ఠితో భవితుమర్హతీత్యర్థః ।
నను లోకయాత్రా యథాకథఞ్చిత్ప్రతిష్ఠితేనాప్రతిష్ఠితేన వా తర్కేణ నిర్వహతి, తస్యాదృష్టత్వాదేవ దుర్నివారత్వాత్ । వేదార్థనిర్ణయానుపయోగిత్వాత్తు తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వం వైదికైరుచ్యతే, తత్రాహ -
శ్రుత్యర్థేతి ।
పూర్వోత్తరతన్త్రప్రణయనానుపపత్త్యా తర్కస్యప్రతిష్ఠితత్వమేష్టవ్యమ్ । న హి ప్రతిష్ఠితతర్కావష్టమ్భమన్తరేణ తన్త్రాభ్యాం వాక్యార్థనిర్ధారణసిద్ధిరితి భావః । న కేవలం లౌకికవైదికవ్యవహారానుపపత్తిరేవ తర్కస్య ప్రతిష్ఠితత్వే మానం కిన్తు మనువచనమపీత్యహ -
మనురపీతి ।
శాస్త్రస్య నానాచార్యముఖప్రాప్తసమ్ప్రదాయసాహిత్యం వివిధాగమత్వమ్ । ధర్మస్య శుద్ధిరధర్మాన్నిష్కృష్య నిర్ధారణమ్ । తత్ర శాస్త్రం నిర్ధారితశక్తితాత్పర్యవదవ్యవధానేనోపయుక్తం, ప్రత్యక్షానుమానే తద్వ్యవధానేనేతి విభాగః । అత్రానుమానం చేత్యేతదుపజీవ్యమ్ । ఆర్షో ధర్మోపదేశో మన్వత్రివిష్ణుహారీతయాజ్ఞవల్క్యాదిప్రణీతం ధర్మశాస్త్రమ్ । వేదశాస్త్రావిరోధినేతి విశేషణాధర్మనిర్ణయే శుష్కతర్కానుప్రవేశో నేతి సూచితమ్ । ధర్మశబ్దాచ్చాత్ర సాధారణాద్బ్రహ్మాపి గృహీతమ్ ।
సర్వస్య తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వపక్షమేవం దూషయిత్వా కస్యచిదప్రతిష్ఠితత్వమఙ్గీకరోతి -
అయమేవేతి ।
తదేవోపపాదయతి -
ఎవం హీతి ।
తర్కో హి విచారాత్మకస్తర్కితపూర్వపక్షప్రతిక్షేపముఖేన తర్కితసిద్ధాన్తాభ్యుపగమమూలమ్ । స చ పూర్వపక్షవిషయే తర్కే ప్రతిష్ఠారహితే సతి ప్రవర్తతే, తదప్రతిష్ఠితత్వాభావే విఫలతయా విచారాప్రవృత్తేరిత్యర్థః ।
పూర్వతర్కవదుత్తరతర్కస్యాపి తర్కత్వాదప్రతిష్ఠితత్వమనుమేయమిత్యాశఙ్క్యాప్రతిష్ఠితత్వే తర్కస్య మూలశైథిల్యాది ప్రయోజకం న తర్కత్వమితి మత్వాహ -
నహీతి ।
అన్యథేత్యాదిచోద్యవిభజనముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సర్వతర్కాప్రతిష్ఠాయా దురుపపాదనత్వాత్కిఞ్చిత్తర్కాప్రతిష్ఠాయా గుణత్వాదిత్యర్థః ।
పరిహారమవతారయతి -
ఎవమపీతి ।
ప్రతిష్ఠితోఽపి కశ్చిత్తర్కోఽస్తీతి వా జగత్కారణవిషయస్తర్కస్తథేతి వా సాధ్యతే । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి -
యద్యపీతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
తథాపీతి ।
జగత్కారణమపి కార్యలిఙ్గకానుమానగోచరతయా తర్కగమ్యమిత్యాశఙ్క్య కారణమాత్రస్య తద్గమ్యత్వేఽపి తద్గతైకత్వాదివిశేషస్య నాస్తితద్గమ్యతేత్యాహ -
నహీతి ।
అతిగమ్భీరత్వమాగమాతిరేకిమానాయోగ్యత్వమ్ । భావయాథాత్మ్యం కారణగతమద్వితీయత్వమ్ । ముక్తినిబన్ధనం పరమానన్దసచ్చిదేకతానత్వమ్ । యదుక్తమతిగమ్భీరత్వం తదేవ ప్రాగుక్తం స్మారయన్నుపపాదయతి -
రూపాదీతి ।
ఎవమపీత్యాదిభాగం విధాన్తరేణ వ్యాకర్తుమారభతే -
అపిచేతి ।
తర్కప్రతిష్ఠితత్వవాదినాపి తార్కికం వా వైదికం వా జ్ఞానం మోక్షసాధనం వివక్షితమితి వికల్ప్యాద్యం దూషయితుం సమ్ప్రతిపన్నమర్థమాహ -
సమ్యగితి ।
తస్య తర్కసముత్థత్వాసమ్భవం వక్తుమేకరూపత్వమాహ -
తచ్చేతి ।
వస్తుతన్త్రత్వేఽపి స్థాణుపురుషవిషయజ్ఞానవదనేకరూపత్వమాశఙ్క్యాహ -
ఎకరూపేణేతి ।
నహి స్థాణుర్వా పురుషో వేతి జ్ఞానం వస్తుతన్త్రం కిన్తు పురుషతన్త్రమితి భావః ।
ఐకరూప్యేఽపి వస్తుతస్తస్య భ్రాన్తివికల్పితాని సన్త్యేవానేకరూపాణీత్యాశఙ్క్యాగ్న్యౌష్ణ్యజ్ఞానవేదకరూపవస్తువిషయమేవ సమ్యగ్జ్ఞానమిత్యాహ -
తద్విషయమితి ।
మోక్షసాధనసమ్యగ్జ్ఞానస్యోక్తప్రకారేణైకరూప్యేఽపి కిమాయాతమితి, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
అవిప్రతిపన్నమపి సమ్యగ్జ్ఞానం తర్కసముత్థం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తర్కేతి ।
విప్రతిపత్తిమేవ తార్కికే జ్ఞానే ప్రకటయతి -
యద్ధీతి ।
వ్యుత్థాపనం బాధనమ్ ।
సత్యాం విప్రతిపత్తౌ ఫలితమాహ -
కథమితి ।
ఎకరూపేణానవస్థితోఽర్థో విషయో యస్య జ్ఞానస్య తత్తథా ।
ప్రధానబ్రహ్మవాదినః సర్వోత్కృష్టతయా సర్వైరిష్టత్వాత్తదుత్ప్రేక్షితతర్కప్రసూతం జ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తైరపరిగృహీతత్వేఽపి తన్మతనిరాసేన ప్రధానవాదినా స్వమతస్య స్థాపితత్వాత్తస్యైవాదేయత్వం సర్వతార్కికసంమతమిత్యశఙ్క్యాహ -
న చ శక్యన్త ఇతి ।
ఎకరూపో యోఽసావేకార్థః సాఙ్ఖ్యైరుక్తస్తద్విషయేతి యావత్ ।
తర్కోత్థజ్ఞానం మోక్షహేతురితి పక్షం ప్రతిక్షిప్య వైదికజ్ఞానం తథేత్యఙ్గీకర్తుం వేదార్థేఽపి వేదవిదాం వివాదాత్తజ్జన్యమపి జ్ఞానమేకరూపం న భవతీత్యశఙ్క్యాహ -
వేదస్యేతి ।
స హి స్వసామర్థ్యాదేకరూపార్థధీప్రసవహేతుః పురుషమతిదోషాత్త్వన్యథా ప్రతిభాసత ఇత్యర్థః ।
వైదికస్య జ్ఞానస్యాసమ్యగ్జ్ఞానత్వాపాదకత్వాభావే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
వైదికాదేవ సమ్యగ్జ్ఞానాన్మోక్షసమ్భవాత్పక్షాన్తరేషు మోక్షహేతుసమ్యగ్జ్ఞానాభావాన్మోక్షాసిద్ధిరితి సూత్రావయవార్థముపసంహరతి -
అతోఽన్యత్రేతి ।
తర్కావష్టమ్భేన బ్రహ్మణి ప్రత్యవస్థానాసమ్భవం ప్రసాధ్య ప్రకృతమధికరణార్థముపసంహరతి -
అత ఆగమవశేనేతి ॥ ౧౧ ॥
సమన్వయస్వ సాఙ్ఖ్యన్యాయావిరోధేఽపి పరమాణ్వాదివాదిభిరుద్భావితన్యాయవిరోధాన్నాసౌ సిధ్యతి తేషాం తార్కికత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్తదీయన్యాయానామబాధ్యత్వాదిత్యాశఙ్క్య తన్నిరాసాయోక్తన్యాయమతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
అతిదేశత్వాదుపదేశవత్పాదాదిసఙ్గతిచతుష్టయం ఫలభేదశ్చ । చేతనాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః । స కిమీశ్వరో న ద్రవ్యోపాదానం, వ్యాపిత్వాత్ , దిగాదివదిత్యాదినా తార్కికన్యాయేన తదనాభాసత్వాభాసత్వాభ్యాం విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే పూర్వోత్తరాధికరణయోరుపదేశాతిదేశభావేన సమ్బన్ధే కారణమాహ -
వైదికస్యేతి ।
కార్యకారణయోరభేదస్యాత్మనః స్వప్రకాశత్వాసఙ్గత్వయోః సమ్యగ్దర్శనస్యాసహాయస్య ముక్తిహేతుతేత్యేవమాదీనామభ్యుపగమాత్ప్రత్యాసన్నత్వమ్ । పరిమాణసమన్వయాదిర్గురుతరస్తర్కః । దేవలప్రభృతయః శిష్టాః ।
కేనచిదంశేన ।
కార్యకారణయోరనన్యత్వాదినేతి యావత్ ।
అణ్వాదీతి ।
ఆదిపదేన స్వభావాభావవాదౌ గృహీతౌ ।
తర్కనిమిత్త ఆక్షేప ఇతి ।
అయమర్థః - విమతం కార్యద్రవ్యం నేశ్వరోపాదానకం, గుణత్వానధికరణత్వాత్ ఈశ్వరవత్ । ఈశ్వరో న కార్యద్రవ్యోపాదానం, కార్యద్రవ్యే సమానజాతీయవిశేషగుణారమ్భకవిశేషగుణానధికరణత్వాద్వ్యాపిత్వాద్వా, దిగాదివత్ ।
బ్రహ్మచైతన్యం జగత్సమవాయికారణవిశేషగుణో న భవతి, కార్యే సమానజాతీయవిశేషగుణానారమ్భకత్వాత్ , యథా తన్తుగతం శౌక్ల్యం న ఘటసమవాయికారణవిశేషగుణ ఇత్యేవంవిధానుమానవిరోధం సమన్వయస్య కశ్చిచ్చోదయేదితి తామేతామాశఙ్కాం నిరాకర్తుమిదం సూత్రమిత్యాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
పరిగృహ్యన్త ఇతి ।
శిష్టాపరిగ్రహశబ్దస్య సమాసముక్త్వా వాక్యార్థమాహ -
శిష్టైరితి ।
అతిదేశేన నిరాకరణే హేతుమాహ -
తుల్యత్వాదితి ।
పూర్వోక్తానుమానేష్వదూషితేషు కథమిష్టసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాత్రేతి ।
సమన్వయః సప్తమ్యర్థః । గుణత్వానధికరణత్వాదిత్యత్రానుపాదానత్వస్యైవోపాధిత్వాదీశ్వరో ద్రవ్యోపాదానవృత్తిద్రవ్యత్వావాన్తరజాతిమానశ్రావణవిశేషగుణవత్త్వాత్పృథివీవదితి పరమతేన వ్యాపిత్వాదేః సత్ప్రతిపక్షత్వాత్కార్యే సమానజాతీయగుణాన్తరానారమ్భకత్వస్యాతిలోహితవృశ్చికసమవాయికారణగోమయవిశేషగుణశ్యామత్వే వ్యభిచారత్ । విమతమీశ్వరోపాదానకం, ఉపాదానవత్త్వాత్ , ఈశ్వరనిష్ఠసంయోగవదిత్యనుమానాన్న ప్రకృతే సమన్వయే కిఞ్చిదాశఙ్కితవ్యమితి భావః ।
యదుక్తం తుల్యత్వాన్నిరాకరణకారణస్యేతి తదేవ వ్యనక్తి -
తుల్యమితి ।
వైశేషికాదిపక్షానుసారి చోద్యం సప్తమ్యర్థః । తుల్యమత్రాపి నిరాకరణకారణమితి సమ్బన్ధః ।
తదేవం ప్రాగుక్తం సఙ్క్షిపతి -
పరమగమ్భీరస్యేత్యాదినా ॥ ౧౨ ॥
వైశేషికాదితర్కవిరోధం సమన్వయస్య పరిహృత్యాధ్యక్షాదివిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి -
భోక్త్రాపత్తేరితి ।
అద్వితీయాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః స కిం ద్వైతగ్రాహిప్రత్యక్షాదినా విరుధ్యతే న వేతి తస్య తత్త్వావేదకత్వానావేదకత్వాభ్యాం సన్దేహే జగత్కారణే తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వేఽపి జగద్భేదే తస్య ప్రతిష్ఠితత్వసమ్భవాదద్వైతాసిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయ పూర్వపక్షయతి -
అన్యథేతి ।
సమన్వయస్యాధ్యక్షాదివిరోధసమానాత్పాదాదిసఙ్గతిసౌలభ్యమ్ । ఫలం తు పూర్వవత్తర్కశబ్దోఽమానవిషయోఽవధారణమయోగవ్యావృత్త్యర్థమ్ ।
ఆమ్నాయైకగమ్యే మానాన్తరనిమిత్తాక్షేపస్యానవకాశత్వమాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
నిర్ణీతార్థశ్రుతివిరోధే మానాన్తరస్యైవాప్రామాణ్యమనిర్ణీతార్థా తు శ్రుతిర్మానాన్తరవిరోధే సత్యుపచరితార్థా స్యాదిత్యర్థః ।
మానాన్తరేణ శ్రుతేర్విషయాపహారే సత్యన్యపరతేత్యత్రోదాహరణమాహ -
యథేతి ।
యత్తు తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వాన్న శ్రుత్యర్థే తన్నిమిత్తస్యాక్షేపస్య సావకాశత్వమితి, తత్రాహ -
తర్కోఽపీతి ।
శ్రుతివదిత్యపేరర్థః ।
తర్కస్య స్వవిషయే ప్రతిష్ఠితత్వేఽపి శ్రుత్యా తుల్యవిషయత్వాభావాన్న తయోర్విరోధశఙ్కేతి శఙ్కతే -
కిమత ఇతి ।
శ్రుత్యా సహైకవిషయత్వాభావేఽపి స్వవిషయస్థాపనేనార్థాత్తర్కస్య తద్విరోధే శ్రుతిరమానం తదుత్తరకాలత్వాత్తత్ప్రవృత్తేరితి మత్వాహ -
అత ఇతి ।
శ్రుతేః స్వార్థబోధనోపక్షయాదన్యబాధస్యానవకాశత్వాన్న విరోధ శఙ్కేతి పునః సిద్ధాన్తీ శఙ్కతేే -
కథమితి ।
అద్వైతం స్వార్థం బోధయన్త్యేవ శ్రుతిరర్థాద్ద్వైతమపబాధమానా తద్విషయాధ్యక్షాదిభిర్విరుధ్యేతేతి పూర్వవాద్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్రాదావధ్యక్షవిరోధం శ్రుతేరాదర్శయతి -
ప్రసిద్ధో హీతి ।
లౌకికీం ప్రసిద్ధిమేవ దృష్టాన్తద్వారేణాభినయతి -
భోక్తేతి ।
ప్రసిద్ధో విభాగస్తథైవాస్తాం, శ్రుతిశ్చ స్వార్థం బోధయిష్యతి, కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్య చేతి ।
భోక్తృభోగ్యయోరేకతా నాస్మాభిరుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
తయోశ్చేతి ।
అస్తు తర్హి శ్రుత్యాద్వైతం బోధయన్త్యా బాధోఽస్యేతి, నేత్యాహ -
న చేతి ।
శ్రుతేరుపచరితార్థత్వేన సావకాశత్వాన్నిరవకాశం ప్రత్యక్షం బలవదితి భావః ।
అనుమానవిరోధమధునా శ్రుతేరుపన్యస్యతి -
యథేతి ।
విమతౌ భోక్తృభోగ్యవిభాగవ్యవహారవన్తౌ, కాలత్వాత్ , వర్తమానకాలవత్ । యద్వా విమతో విభాగోఽబాధితః, విభాగత్వాత్ , ఇదానీన్తనవిభాగవదిత్యర్థః ।
ఉక్తాధ్యక్షానుమానవిరోధాదసిద్ధిః సమన్వయస్యేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తామిమామాశఙ్కామాపాతతో లోకసిద్ధదృష్టాన్తావష్టమ్మేన ప్రత్యాచష్టే -
తంం ప్రతీతి ।
సూత్రావయవం వ్యాకరోతి -
ఉపపద్యత ఇతి ।
లోకే దృష్టత్వమేవ స్ఫుటయతి -
తథాహీతి ।
ఇతరేతరసంశ్లేషాదీత్యాదిశబ్దేన విశ్లేషపరిమాణవిశేషాది గృహ్యతే ।
నను ఫేనాదీనాం సముద్రాదభేదే పరస్పరభావాపత్తేర్నేతరేతరవిభాగాది సమ్భవతి । న ఖల్వేకస్మాదభిన్నానాం మిథో భిన్నత్వమేకస్యైవోపపద్యతే, తత్రాహ -
నచేతి ।
ఫేనాదీనాం మిథో భిన్నత్వేనైకస్మాదభిన్నత్వమన్యథా సముద్రస్యాపి తదభేదేన భేదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచ తేషామితి ।
దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
ఇహేతి । బ్రహ్మవాదోక్తిః ।
ఫేనాదీనాం సముద్రకార్యత్వాత్తదభేదేఽపి జీవానాం బ్రహ్మకార్యతయా తదభేదాయోగాదస్తి వైలక్షణ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
తర్హి జీవబ్రహ్మణోరత్యన్తాభేదాద్భోక్తృవిభాగాభావాద్భోగ్యస్యాపి ప్రతినియమాసిద్ధేర్విభాగావగాహిప్రమాణవిరోధతాదవస్థ్యమిత్యశఙ్క్యాహ -
తథాపీతి ।
దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి -
ఇత్యత ఇతి ।
సముద్రతరఙ్గాదిన్యాయేన సముద్రాదభేదేఽపి ఫేనతరఙ్గాదీనాం మిథో భేదదృష్టాన్తేనేత్యర్థః ।
విభాగోపపత్తౌ తద్విషయాధ్యక్షాదేరవిరుద్ధతేతి యుక్తమేవ జగతో బ్రహ్మకారణత్వముక్తమిత్యధికరణార్థం నిగమయతి -
ఉక్తమితి ॥ ౧౩ ॥
పరిణామవాదమవలమ్బ్యాపాతతో విరోధం సమాధాయ వివర్తవాదమాశ్రిత్య పరమసమాధానమాహ -
తదనన్యత్వమితి ।
అద్వితీయబ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదినః సమన్వయస్య పూర్వవద్భేదగ్రాహిప్రత్యక్షాదివిరోధసన్దేహే పూర్వాధికరణేఽపి భేదగ్రాహిమానావిరోధోపపాదనాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్య సఙ్గతిం వదన్నగతార్థత్వమాహ -
అభ్యుపగమ్యేతి ।
అఙ్గీకృత్య హి భేదగ్రాహిప్రమాణస్య ప్రామాణ్యం భేదాభేదయో రూపభేదేన విరోధః సమాహితః । సమ్ప్రతి స్వీకృతం ప్రామాణ్యం తత్త్వావేదకత్వాత్ప్రచ్యావ్య వ్యావహారికత్వే వ్యవస్థాప్యతే । తథాచ విషయభేదాదపౌనరుక్త్యమ్ । సఙ్గతిఫలే తు పూర్వవదితి భావః ।
యథోక్తవిభాగస్య వస్తుతోఽసత్త్వే హేతుత్వేన తదనన్యత్వమితి సూత్రావయవం విభజతే -
యస్మాదితి ।
కార్యే విప్రతిపత్తినిరాసార్థం విశినష్టి -
కార్యమితి ।
కారణేఽపి విప్రతిపత్తిం నిరాకర్తుం విశేషమాదత్తే -
కారణమితి ।
కార్యకారణయోరనన్యత్వమిత్యుక్తే మిథోఽనన్యత్వం శఙ్కితం వ్యావర్తయతి -
తస్మాదితి ।
నను కార్యప్రపఞ్చస్య భేదాభేదాభ్యామనిర్వాచ్యతామిచ్ఛన్కారణాత్పరమార్థతోఽనన్యత్వం వ్యాచక్షాణః స్వోక్తివిరోధం కథం నాధిగచ్ఛతి, తత్రాహ -
వ్యతిరేకేణేతి ।
యస్మాదేవమవగమ్యతే తస్మాత్పరమార్థతో విభాగో నాస్తీతి తద్గ్రాహి మానం వ్యావహారికమానత్వాత్తాత్త్వికమానస్య సమన్వయస్యావిరోధీత్యర్థః ।
కార్యస్య కారణాతిరేకేణాభావే హేతుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
బుభుత్సితహేతువిషయం సూత్రభాగమవతారయతి -
ఆరమ్భణేతి ।
తత్ర భేదనిషేధహేతుమారమ్భణశబ్దం వ్యాకరోతి -
ఆరమ్భణశబ్దస్తావదితి ।
ఘటాదివిషయత్వాదేషశబ్దో జగద్విషయో న భవతి, తత్కథం మిథ్యాత్వం తేన సిధ్యతీత్యాశఙ్క్య జగతో మిథ్యాత్వసాధనార్థమాదిష్టదృష్టాన్తనివిష్టం వాచారమ్భణత్వం దార్ష్టాన్తికేఽపి సామ్యార్థమాస్థేయమిత్యభిప్రేత్యాహ -
ఎతదుక్తమితి ।
పరమార్థతో విజ్ఞాతమితి సమ్బన్ధః ।
కథమన్యస్మిన్విదితేఽన్యద్విజ్ఞాతం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత ఇతి ।
కారణమపి వికారవదనృతమేవ శబ్దమాత్రత్వావిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
మృత్తికేతి ।
ఎవశబ్దేనేతిశబ్దః సమ్బధ్యతే ।
తథాపి బ్రహ్మణి కిమాయాతం, తత్రాహ -
ఎష ఇతి ।
దృష్టాన్తస్య కారణాతిరిక్తకార్యాభావవిషయత్వేఽపి దార్ష్టాన్తికస్య నైవమిత్యాశఙ్క్య ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
సంనిహితో దృష్టాన్తః సప్తమ్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణారమ్భణశబ్దం వ్యాచష్టే -
పునశ్చేతి ।
దృష్టాన్తవశాద్దార్ష్టాన్తికే బ్రహ్మాతిరేకికార్యాభావప్రతిపత్త్యనన్తరం చేత్యర్థః । బ్రహ్మకార్యాణాం మిథ్యాత్వం తత్కార్యాణాం మిథ్యాత్వోక్త్యాపి దర్శితమితి భావః ।
ఆదిశబ్దం వ్యాఖ్యాతి -
ఆరమ్భణేతి ।
ఎవమాదీత్యాదిశబ్దాత్ ‘తదాత్మనం స్వయమకురుత’ ఇత్యాది గృహీతమ్ । ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రిజ్ఞానుపపత్తిరపి భేదాభావే మానతయా సౌత్రేణాదిశబ్దేన గృహీతేత్యాహ -
న చేతి ।
యది జగతో బ్రహ్మైవ తత్త్వం తదా తజ్జ్ఞానేన తత్త్వతో జ్ఞాయేత, యథా రజ్జుతత్త్వజ్ఞానేన భుజఙ్గాదితత్త్వమ్ । తత్త్వజ్ఞానమేవ చ జ్ఞానం తతోఽన్యస్య మిథ్యాజ్ఞానత్వేనాజ్ఞానత్వాదితి భావః ।
సిద్ధాన్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
జీవప్రపఞ్చయోర్బ్రహ్మణోఽనన్యత్వే క్రమేణ దృష్టాన్తద్వయమ్ । తేషామూషరాదిభ్యోఽనన్యత్వే హేతుమాహ -
దృష్టేతి ।
కదాచిద్దృష్టం పునర్నష్టమ్ । అనిత్యమితి యావత్ । తత్స్వభావత్వాన్మృగతృష్ణికోదకాదీనామూషరాదిభ్యో భేదేన నాస్తిత్వమ్ । విమతమధిష్ఠానాతిరిక్తసత్తాశూన్యం, సావధిత్వాత్ , చిదాత్మవదితి వ్యతిరేకానుమానాదిత్యర్థః ।
దృష్టగ్రహణసూచితం ప్రతీతికాలేఽపి సత్తారాహిత్యం తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
స్వరూపేణేతి ।
ఎకత్వైకాన్తాభ్యుపగమే ద్వైతగ్రాహిప్రత్యక్షాదివిరోధాన్నాద్వితీయే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరితి పూర్వపక్షయన్ననేకాన్తవాదముత్థాపయతి -
నన్వితి ।
ఎకస్యానేకాత్మకత్వం విప్రతిషిద్ధమితిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
అనేకాభిః శక్తిభిశ్చిద్రూపాభిస్తదధీనప్రవృత్తిభిశ్చ యుక్తమితి యావత్ ।
ఎకస్యానేకాత్మకత్వే సమ్భావితే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
ఉభయసత్యత్వమపి వృక్షదృష్టాన్తే దృష్టమిత్యాహ -
యథేతి ।
ప్రతిపత్తిదార్ఢ్యార్థముదాహరణాన్తరమాహ -
యథా చేతి ।
అంశాంశిభావేన జీవబ్రహ్మణోర్భిన్నాభిన్నత్వే దృష్టాన్తావుక్త్వా కార్యకారణాత్మనా జగద్బ్రహ్మణోస్తథాత్వే దృష్టాన్తమాహ -
యథా చేతి ।
దృష్టాన్తసామర్థ్యాదుక్తార్థసమ్భావనాయామపి మానం వినా నిర్ధారణాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య వ్యవస్థానుపపత్తిం ప్రమాణయతి -
తత్రేతి ।
విశిష్టదృష్టాన్తప్రదర్శనానుపపత్తిరపి ప్రకృతేఽర్థే ప్రమాణమిత్యాహ -
ఎవం చేతి ।
జీవజగతోర్బ్రహ్మణో భిన్నాభిన్నత్వే ప్రత్యక్షాద్యవిరోధేఽపి, కేవలాభేదే తద్విరోధః స్యాదేవేతి ప్రాప్తభేదాభేదవాదం దూషయతి -
నైవమితి ।
యదుక్తమేకత్వం నానాత్వం చోభయమపి సత్యమితి, తత్రాహ -
మృత్తికేతి ।
న కేవలమేవకారసామర్థ్యాద్వికారానృతత్వం కిన్తు వాచారమ్భణశ్రుతేశ్చేత్యాహ -
వాచారమ్భణేతి ।
తథాపి కథమాకాశాదివికారవైతథ్యం దార్ష్టన్తికే పూర్వోక్తావధారణాదేరభావాదిత్యాశఙ్క్య తత్రాపి దృష్టాన్తనివిష్టార్థానుషక్తేర్మైవమిత్యాహ -
దార్ష్టన్తికేఽపీతి ।
కిఞ్చ కార్యప్రపఞ్చస్యాపి బ్రహ్మవత్సత్యత్వే తద్విశిష్టజీవస్య తద్భావోపదేశాసిద్ధిరిత్యాహ -
స ఆత్మేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మైక్యం ధ్యానాదిసాధ్యమభిసన్ధాయోపదేశో భవిష్యతీత్యశఙ్క్యాహ -
స్వయమితి ।
జీవబ్రహ్మణోః సంసారిత్వాసంసారిత్వేన విరుద్ధత్వాదైక్యాయోగాత్తత్త్వం భవిష్యసీతి వాక్యవిపరిణామః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అతశ్చేతి ।
ఉపదేశవశాదిత్యేతత్ । స్వాభావికస్యానాద్యవిద్యాకృతస్యేతి యావత్ । విరుద్ధత్వస్య కాల్పనికత్వేనోపపత్తౌ వాక్యస్వారస్యం భఙ్క్త్వా విపరిణామకల్పనా న యుక్తేతి భావః ।
యదుక్తం నానాత్వాంశేన సర్వవ్యవహారోపపత్తిరితి, తత్ర కిమైక్యజ్ఞానోత్తరకాలీనవ్యవహారసిద్ధయే భేదాంశస్య సత్యత్వం కల్ప్యతే కిం వా ప్రాక్తనవ్యవహారసిద్ధ్యర్థమితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
బాధితే చేతి ।
ప్రమాతృత్వాదిబాధాత్తదాశ్రయవ్యవహారో నాస్తీతి వ్యవహారాభావేఽర్థాపత్తిముక్త్వా శ్రుతిముపన్యస్యతి -
దర్శయతీతి ।
ద్వితీయే ప్రాక్తనవ్యవహారస్య భ్రాన్తత్వమభ్రాన్తత్వం వా । ప్రథమే తథావిధవ్యవహారస్య కాల్పనికభేదేనోపపత్తిరితి మత్వా చరమం నిరస్యతి -
న చేతి ।
తత్ర శ్రుతితాత్పర్యవిరోధం హేతుమాహ -
తత్త్వమితి ।
‘పురుషం సోమ్యోత హస్తగృహీతమానయన్తి’ ఇత్యాదినా సత్యానృతాభిసన్ధపురుషనిదర్శనప్రదర్శనసామర్థ్యాదపి సిద్ధమైక్యస్యైవ సత్యత్వమిత్యాహ –
తస్కరేతి ।
కథమేతావతా సత్యత్వమేకస్యైవ నియమ్యతే, తత్రాహ -
ఉభయేతి ।
విపరీతమపి కిం న స్యాదిత్యపేరర్థః ।
ఇతశ్చైకత్వమేవైకం పారమార్థికం న నానాత్వమపీత్యాహ -
మృత్యోరితి ।
ఎకత్వధియో ముక్తిహేతుత్వోక్తిరపి భేదాభేదవాదేఽనుపపన్నేత్యాహ -
న చేతి ।
భేదాంశధియోఽభేదాంశధియా బాధ్యత్వాదపనోదనీయాభవాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య వైపరీత్యస్యాపి సమ్భవాన్మైవమిత్యాహ -
ఉభయేతి ।
ఇదానీం పూర్వవాదీ స్వాభిప్రాయం ప్రకటయతి -
నన్వితి ।
ప్రత్యక్షాదేరాగమేన స్వసిద్ధ్యర్థమపేక్ష్యమాణత్వాదదృష్టవ్యభిచారత్వాదవ్యాకులత్వాదన్యత్రానవకాశత్వాత్పూర్వభావిత్వేన ప్రతిష్ఠితత్వాత్పదపదార్థవిభాగవ్యవహారహేతుత్వాచ్చ ప్రాబల్యాత్తద్విరోధే సత్యామ్నాయతో నాత్యన్తికమైక్యమాదేయమితి భావః ।
నిరాలమ్బనత్వేనాప్రామాణ్యే దృష్టాన్తః -
స్థాణ్వాదిష్వివేతి ।
న కేవలమేకత్వైకాన్తాభ్యుపగమే ప్రత్యక్షాదివిరోధః కిన్తు కర్మకాణ్డవిరోధశ్చేత్యాహ -
తథేతి ।
భేదాపేక్షత్వాత్ । భావనాభావ్యకరణేతికర్తవ్యతాదిసాపేక్షత్వాదితి యావత్ ।
నను ప్రత్యక్షాదీనాం కర్మకాణ్డస్య చాప్రామాణ్యమద్వైతవాదినాం నానిష్టం, తే హి జ్ఞానకాణ్డమేవైకం ప్రమాణమాశ్రయన్తే, తత్రాహ -
మోక్షశాస్త్రస్యేతి ।
నను మిథ్యాభూతశిష్యాదిభేదపరాధీనస్య మోక్షశాస్త్రస్య మిథ్యాత్వేఽపి తత్ప్రమేయస్య ప్రత్యగైక్యస్య సత్యత్వాదస్మత్పక్షసిద్ధిరితి, తత్రాహ -
కథం చేతి ।
ప్రత్యక్షాదినా కాణ్డద్వయేన న విరోధాన్న సమన్వయాధిగమ్యమైక్యం సమ్భావితమితి చోదితే పరిహరతి -
అత్రేతి ।
యత్తావదేకత్వైకాన్తాభ్యుపగమే లౌకికవైదికవ్యవహారవ్యాహతిరితి, తత్రాహ -
నైష దోష ఇతి ।
తత్త్వజ్ఞానాదూర్ధ్వం ప్రాచి వా కాలే వ్యవహారానుపపత్తిరితి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
సర్వవ్యవహారాణామితి ।
ప్రత్యక్షాదీనాం ద్వైతావగాహినాం తాత్త్వికప్రమాణత్వాభావేఽపి వ్యవహారే బాధాభావాద్వ్యవహారసమర్థవస్త్వఙ్గతారూపప్రామాణ్యసిద్ధేః సమ్యగ్జ్ఞానాత్పూర్వం సర్వవ్యవహారసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తత్త్వజ్ఞానాత్పూర్వం సత్యత్వాభిమానద్వారా వ్యవహారోపపత్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
స్వప్నేతి ।
ఆత్మనో బ్రహ్మాత్మతాయాః స్వాభావికత్వాద్వికారేష్వనృతత్వమనీషాసమన్మేషే కథం సర్వవ్యవహారసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యావద్వీతి ।
తథాపి స్వభావసిద్ధబ్రహ్మాత్మతానురోధేన వికారేష్వౌదాసీన్యసమ్భవాత్కుతో వ్యవహారోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
వికారానితి ।
మిథ్యాభిమానవతో వస్తుస్వాభావ్యమపహాయ ప్రాక్తత్త్వజ్ఞానాద్వ్యవహారోపపత్తిం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
యదుక్తం స్వప్నవ్యవహారస్యేవ ప్రాగ్బోధాదితి, తద్వివృణోతి -
యథేతి ।
‘యా నిశా సర్వభూతానామ్’ ఇత్యాదిస్మృతేర్జ్ఞానీ వ్యవహారావస్థాయాం సుప్తో భవతి, తతో వ్యావర్తయతి -
ప్రాకృతస్యేతి ।
ప్రత్యక్షాభిమతమిత్యుక్తత్వాదాభసత్వాభిమానే ప్రాప్తే ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తవశాత్తత్వజ్ఞానాత్ప్రాచ్యామవస్థాయాం ప్రమాణాదిషు సత్యత్వాభిమానద్వారా సర్వవ్యవహారసిద్ధిరితి దార్ష్టాన్తికమాహ -
తద్వదితి ।
కథం చానృతేన మోక్షశాస్త్రేణేత్యుక్తమనుభాషతే -
కథమితి ।
అసత్యాన్న సత్యప్రతిపత్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
అసత్యాదపి మరణాతిరిక్తం సత్యమేవ కార్యం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
ఇతిశబ్దో దార్ష్టాన్తికప్రదర్శనార్థః ।
సత్యస్యాసత్యాదుత్పత్తిర్వా ప్రతిపత్తిర్వా ప్రతిషిధ్యతే । నాద్య, సత్యస్యోత్పత్తేరనిష్టత్వాదుత్పద్యమానస్య సర్వస్యైవ వాచారమ్భణత్వాదిత్యభిప్రత్యాహ -
నైష దోష ఇతి ।
సత్యస్యాపి కేచిదుత్పత్తిముపగచ్ఛన్తి, తత్పక్షేఽపి న దోష ఇత్యాహ -
శఙ్కేతి ।
శఙ్కాయాః స్వరూపేణ సత్యత్వేఽపి విషయవిశేషితత్వేనాసత్యతేతి భావః ।
ద్వితీయేఽపి సత్యా వాఽసత్యా వా ప్రతిపత్తిరసత్యాన్నేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి -
స్వప్నేతి ।
స్వప్నదర్శనవత్తత్కార్యస్యాపి సర్పదంశనాదేరసత్యత్వాత్తద్విశేషితదర్శనమపి తథేతి నాసత్యాత్సత్యప్రతిపత్త్యుత్పత్తావిదముదాహరణమితి శఙ్కతే -
తత్కార్యమపీతి ।
విషయస్యాసత్యత్వేఽపి విషయిణో జ్ఞానస్య సత్యత్వాన్మైవమితి పరిహరతి -
తత్రేతి ।
నన్వవగతిశబ్దేన స్వరూపచైతన్యం వృత్తిజ్ఞానం వోచ్యతే । ప్రథమే తస్యాజన్యత్వాదసత్యాన్న సత్యప్రతిపత్త్యుత్పత్తౌ దృష్టాన్తత్వమ్ । ద్వితీయే తస్య విషయాతిరిక్తాకారాభావాత్ ‘అర్థేనైవ విశేషో హి నిరాకారతయా ధియామ్’ ఇత్యఙ్గీకారాత్తదనిర్వాచ్యతాయామనిర్వాచ్యత్వేనాసత్యత్వాన్నాసత్యాత్సత్యప్రతిపత్త్యుత్పత్తిః, తత్రాహ -
నహీతి ।
పరపక్షే సత్యస్యాపి జ్ఞానస్య జన్యత్వాభ్యుపగమాదస్మత్పక్షే చాభివ్యక్తిస్వీకారాద్వృత్తిరూపస్యాపి జ్ఞాస్య లౌకికాభిప్రాయేణ సత్యత్వాదసత్యాత్సత్యప్రతిపత్త్యుత్పత్తౌ దృష్టాన్తత్వమవిరుద్ధమితి భావః ।
నన్వవగతిర్న స్వరూపచైతన్యం నాపి వృత్తిజ్ఞానం కిన్తు శరీరాకారపరిణతభూతచతుష్టయనివిష్టం రూపాదితుల్యం జ్ఞానమితి లౌకాయతికమతమాశఙ్క్యాహ -
ఎతేనేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థమేవ విశదయతి -
స్వప్నదృశ ఇతి ।
స్వప్నజాగ్రద్దేహయోర్వ్యభిచారేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తదనుగతాత్మైక్యసిద్ధేః, చైతన్యస్య చ దేహధర్మత్వే రూపాదివత్తదనుపలబ్ధావనుపలబ్ధిప్రసఙ్గాత్ , అవగతేశ్చాబాధాత్తద్రూపస్యాత్మనో దేహద్వయాతిరేకసిద్ధేర్దేహమాత్రాత్మవాదో న యుక్త ఇత్యర్థః ।
సత్యా ప్రతిపత్తిరసత్యాద్భవతీత్యుపపాద్య సత్యస్య ప్రతిపత్తిర్నాసత్యాదితి పక్షం శ్రుత్యా నిరాచష్టే -
తథాచేతి ।
అసత్యాత్సత్యప్రతిపత్త్యుత్పత్తౌ ఛాన్దోగ్యశ్రుతివదైతరేయకశ్రుతిరపి భవతీత్యాహ -
తథేతి ।
సత్యస్య ప్రతిపత్తిరసత్యాద్భవతి, తత్రాన్వయవ్యతిరేకావపి ప్రమాణమిత్యాహ -
ప్రసిద్ధం చేతి ।
అసత్యాత్సత్యస్య ప్రతిపత్తౌ దృష్టాన్తాన్తరమాహ -
తథేతి ।
రేఖాస్వరూపస్య సత్యత్వేఽప్యకారాదిరూపతయా తథాత్వాభావాదసత్యాత్సత్యప్రతిపత్తిరిత్యభిసన్ధాయానృతేతి విశేషణమ్ ।
ఆగమాదసత్యాదేవ సత్యస్య బ్రహ్మాత్మనః సుజ్ఞానత్వేఽపి పూర్వోక్తనీత్యా బలవతోఽధ్యక్షాదేరాగమబాధ్యత్వం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అపిచేతి ।
ఉక్తశఙ్కానివృత్త్యర్థమపిచేత్యుక్తమ్ ।
నిరపేక్షత్వే సత్యుత్తరభావిప్రమాణత్వాత్ప్రత్యక్షాదిబాధకత్వమాగమస్యేత్యాహ -
అన్త్యమితి ।
ఆగమప్రామాణ్యస్య ఫలపర్యన్తత్వాత్తస్య క్రియాసాధ్యత్వాత్తస్యా భేదప్రమితిపూర్వకత్వాత్కథమాత్మైక్యజ్ఞానస్యాన్త్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
నాత ఇతి ।
తదేవ వ్యతిరేకదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
తత్త్వమసీత్యుక్తే సర్వాకాఙ్క్షోపశాన్తిరిత్యత్ర హేతుమాహ -
సర్వాత్మేతి ।
యా వాక్యాదవగతిరుత్పద్యతే సా సర్వస్య పూర్ణస్య బ్రహ్మణః ప్రత్యగాత్మనశ్చైకరస్యమధికృత్య భవతి । తథాచ ప్రత్యగాత్మాతిరిక్తస్యాకాఙ్క్షణీయస్యానవశిష్టత్వాద్యుక్తా సర్వాకాఙ్క్షోపశాన్తిరిత్యర్థః ।
శ్రుతాద్వాక్యాదవగతౌ సత్యామవశిష్యమాణార్థాభావేనాకాఙ్క్షాభావం వివృణోతి -
సతి హీతి ।
ప్రత్యక్షాదివిరోధాదవగతిరేవాద్వైతమవగాహమానా నోత్పద్యతే, కుతః సర్వకాఙ్క్షానివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
అస్య పితుర్వచనాత్తదాత్మతతత్త్వం శ్వేతకేతుర్విజ్ఞాతవాన్కిలేతి యావత్ । ఆదిశబ్దాత్ ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిర్గృహ్యతే ।
కిఞ్చావగతిముద్దిశ్యాన్తరఙ్గబహిరఙ్గసాధనవిధానాదపి తదుత్పత్తిరేష్టవ్యేత్యాహ -
అవగతీతి ।
నన్వవగతిరుత్పన్నాపి నార్థవతీ, సిద్ధేఽర్థే స్వరూపేణ ఫలాభావాన్మానాన్తరవిరోధాద్వా భ్రాన్తిరేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేయమితి ।
ఆనర్థక్యాభావే హేతుమాహ -
అవిద్యేతి ।
భ్రాన్తిత్వాభావే హేతుమాహ -
బాధకేతి ।
నహి ప్రత్యక్షాది బాధకం, తస్య కల్పితద్వైతవిషయత్వేన తాత్త్వికాద్వైతప్రమిత్యవిరోధిత్వాదిత్యర్థః ।
నను సర్వస్య కల్పితత్వే సత్యాసత్యవ్యవహారో లౌకికో వైదికశ్చ న స్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వప్నదృష్టాన్తేనోక్తం స్మారయతి -
ప్రాక్చేతి ।
ఆగమాదర్థవతీ సర్వాకాఙ్క్షాశాన్తిహేతుర్బ్రహ్మాత్మప్రతిపత్తిర్భవతీతి స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
కల్పనామమృష్యమాణః శ్రౌతమేవ బ్రహ్మణోఽనేకాత్మకత్వమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కథం యథోక్తదృష్టాన్తావష్టమ్భాత్పరిణామి బ్రహ్మ శ్రౌతమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సామ్యధ్రౌవ్యాదిత్యాహ -
పరిణామినో హీతి ।
దృష్టాన్తగతం వివక్షితమంశం హిత్వా మానాన్తరవిరుద్ధోంఽశో దార్ష్టాన్తికే నాభ్యుపేతవ్యోఽతిప్రసఙ్గాత్ । అస్తి చ పరిణామిత్వే బ్రహ్మణో మానాన్తరవిరోధస్తస్య కౌటస్థ్యశ్రుతేరితి పరిహరతి -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
శ్రుతిద్వయానురోధాత్కూటస్థత్వపరిణామిత్వే స్యాతామిత్యాశఙ్క్య యుగపత్క్రమేణ వేతి వికల్ప్యాద్యం విరోధేన నిరస్యతి -
నహీతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
స్థితీతి ।
కూటస్థస్య బ్రహ్మణో న పరిణామితేతి విశేషణాన్న తస్య కదాచిదపి పరిణామయోగ్యతా స్వరూపప్రచ్యుతిప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
నేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
నహీతి ।
పరిణామినాం హి బాణపాషాణాదీనాం క్రమేణ స్థితిగతీ యుక్తే, నతు పరిణామాయోగ్యస్య క్రమేణ పరిణామతద్రాహిత్యే బ్రహ్మణః స్యాతామిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణి విరుద్ధధర్మాసమ్భవే కూటస్థత్వం హిత్వా పరిణామిత్వమేవేష్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
కూటస్థం చేతి ।
అనవయవావచ్ఛిన్నకూటస్థబ్రహ్మణః స్వరూపాదప్రచ్యుతస్వభావస్య సర్వప్రకారతద్విపరీతకార్యాకారపరిణామశ్రుత్యనుపపత్త్యా కార్యప్రపఞ్చస్య స్వరూపాదప్రచ్యుతశుక్త్యాదే రజతాదిపరిణామవన్మిథ్యావివర్తత్వం సిధ్యతీత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి పరిణామశ్రుతేః స్వార్థే ఫలాభావాదపి పరిణామో న వివక్షిత ఇత్యాహ -
నచేతి ।
యద్బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఫలం తదేవ పరిణామిబ్రహ్మజ్ఞానస్యాపి శాస్త్రమేవ చాత్ర ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కూటస్థేతి ।
తర్హి పరిణామిశ్రుతీనామానర్థక్యాదధ్యయనవిధివిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఫలవచ్ఛేషతయా సాఫల్యాన్మైవమిత్యాహ -
తత్రేతి ।
సృష్ట్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థే ఫలవైకల్యే సతీతి యావత్ ।
తత్ర మీమాంసకసంమతముదాహరణమాహ -
ఫలవదితి ।
యథాహి స్వర్గాదిఫలవతో దర్శపూర్ణమాసాదేః సంనిధానే శ్రుతం ప్రయాజాది స్వతో విఫలం తదఙ్గమిత్యఙ్గీక్రియతే, తథా సృష్ట్యాదిదర్శనమపి బ్రహ్మజ్ఞానశేషతయా తత్ఫలేనైవ ఫలవత్త్వాత్తదఙ్గమిత్యర్థః ।
నను ప్రయాజాదేః శ్రూయమాణఫలేనైవ ఫలవత్త్వసమ్భవే ఫలవదఙ్గత్వం కిమిత్యఙ్గీకర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రధానఫలేనైవ ఫలవత్త్వసిద్ధౌ ఫలాన్తరకల్పనే గౌరవాదఙ్గేషు చ ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వాఙ్గీకారాదిత్యాహ -
నత్వితి ।
ఇతిశబ్దః సిద్ధం భవతీత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ ఇతి శ్రుత్యా పరిణామిబ్రహ్మజ్ఞానాత్తత్ప్రాప్తిరేవ ఫలమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
‘తస్య తావదేవ’ ఇత్యాదినా ప్రతిపన్నం కైవల్యం విహాయ సామాన్యశాస్త్రసిద్ధఫలాకర్షణే వాక్యభేదః స్యాదితి భావః ।
కూటస్థాద్వయత్వే బ్రహ్మణః శ్రుతిప్రతిజ్ఞయోర్విరోధః స్యాదితి శఙ్కతే -
కూటస్థేతి ।
విరోధద్వయం పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
అవిద్యాత్మకే నామరూపే ఎవ బీజం తస్య వ్యాకరణం కార్యప్రపఞ్చస్తదపేక్షత్వాదైశ్వర్యస్య ప్రతిజ్ఞాసూత్రస్య తదనుసారిశ్రుతివచనస్య చ పారమార్థికకూటస్థాద్వయత్వే న విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి -
తస్మాదిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవార్థం చోద్యపరిహారాభ్యాం స్ఫోరయతి -
కథమిత్యాదినా ।
నామరూపయోరాత్మభూతత్వే వస్తుత్వశఙ్కాయామివేత్యుక్తముపమార్థత్వమివకారస్య వారయన్నాభాసార్థత్వం స్ఫుటయతి -
అవిద్యేతి ।
తయోరవిద్యాకల్పితత్వం సాధయతి -
తత్త్వాన్యత్వాభ్యామితి ।
న హీశ్వరత్వేన తే నిరుచ్యేతే, జడాజడయోరభేదాయోగాత్ । నాపి తతోఽన్యత్వేన నిరుక్తిమర్హతః, స్వాతన్త్ర్యేణ సత్తాస్ఫూర్త్యసమ్భవాత్ । నహి జడమజడానపేక్షం సత్తాస్ఫూర్తిమదుపలక్ష్యతే, జడత్వభఙ్గప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదవిద్యాత్మకే నామరూపే ఇత్యర్థః ।
తయోశ్చ కార్యలిఙ్గకమనుమానం ప్రమాణయతి -
సంసారేతి ।
తయోరాశ్రయం విషయం చ దర్శయతి -
సర్వజ్ఞస్యేతి ।
తయోరేవ శ్రుతిస్మృతీ ప్రమాణయతి -
మాయేతి ।
‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్ , ‘ ‘దేవాత్మశక్తిమ్’ ఇత్యేవంవిధా శ్రుతిః । ‘ప్రకృతిం పురుషం చైవ’ ‘మాయాహ్యేషా’ ఇత్యేవంప్రకారా చ స్మృతిః ।
నామరూపే చేదీశ్వరాత్మభూతే తర్హి సోఽపి తాభ్యామభిన్నత్వాత్తద్వదేవ జడః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తాభ్యామితి ।
ఈశ్వరస్య నామరూపాభ్యామర్థాన్తరత్వే ప్రమాణమాహ -
ఆకాశ ఇతి ।
యత్తు నామరూపబీజవ్యాకరణాపేక్షమైశ్వర్యమితి, తత్ర తద్వ్యాకరణే ప్రమాణమాహ -
నామరూపే ఇతి ।
జీవస్య వ్యాకర్తృత్వం వ్యాసేద్ధుం వాక్యాన్తరముదాహరతి -
సర్వాణీతి ।
నామరూపవ్యాకరణస్య నానావిధత్వసిద్ధ్యర్థం శ్రుత్యన్తరం పఠతి -
ఎకమితి ।
ఆదిశబ్దేన ‘సచ్చ త్యచ్చాభవత్’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిర్గృహ్యతే । దర్శితశ్రుతిభ్యో నామరూపవ్యాకరణమీశ్వరాయత్తం సిద్ధం తదపేక్షం చాస్యైశ్వర్యమిత్యర్థః ।
స్వాభావికత్వాదైశ్వర్యస్య కుతో వ్యాకరణాపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమితి ।
ఉక్తశ్రుతిస్మృత్యనురోధాదవిద్యాకృతే తదాత్మకే యే నామరూపే తద్రూపానవచ్ఛిన్నోపాధ్యభివ్యక్తశ్చిదాత్మా తాభ్యామేవ నామరూపాభ్యాం విరచితం విచిత్రం ప్రపఞ్చం నియమయన్నీశ్వరో నామ । తతో న స్వాభావికమైశ్వర్యమిత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్యోపాధ్యనురోధిత్వే దృష్టాన్తమాహ -
వ్యోమేతి ।
అవిద్యాకృతజగదీశితృత్వేఽపి జీవానామతత్కృతత్వాత్కుతస్తాన్ప్రత్యైశ్వర్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స చేతి ।
స్వాత్మభూతత్వే భేదాభావాత్కుతో నియమ్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఘటేతి ।
నను ఘటవదుపాధేరనధిగమే కథమౌపాధికభేదానురోధేన నియమ్యనియన్తృత్వం కల్ప్యతే, తత్రాహ -
అవిద్యేతి ।
ఈశ్వరస్యేశ్వరత్వం కాల్పనికమితి స్పష్టయితుం విశినష్టి -
వ్యవహారేతి ।
కల్పితమీశ్వరత్వమిత్యుపపాదితం నిగమయతి -
తదేవమితి ।
సర్వజ్ఞత్వాదివదీశ్వరత్వస్య వాస్తవత్వమాశఙ్క్యాహ -
సర్వజ్ఞత్వమితి ।
సర్వజ్ఞత్వం చావిద్యాత్మకోపాధిపరిచ్ఛేదాపేక్షమితి సమ్బన్ధః । పూర్వత్రోక్తేన ప్రకారేణావిద్యాత్మకో యోఽసావుపాధిస్తేన కృతో యో జీవప్రపఞ్చాఖ్యః పరిచ్ఛేదస్తదపేక్షమితి యావత్ ।
అన్వయముఖేనోక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా నిరూపయతి -
నేత్యాదినా ।
పరమార్థతశ్చిద్ధాతోరీశ్వరత్వానుపపత్తౌ శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
తథాచేతి ।
నను పరమార్థావస్థాయాం దర్శనాదివ్యవహారరాహిత్యమిహోచ్యతే న పునరీశిత్రీశితవ్యాదివ్యవహారాసత్త్వమిత్యాశఙ్క్య దర్శనాదివ్యవహారాభావస్యోపలక్షణత్వాదత్ర సమస్తవ్యవహారరాహిత్యం వివక్షితమిత్యాహ -
ఎవమితి ।
బహువచనం ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ ‘యత్తదద్రేశ్యమ్’ ‘అస్థూలమ్’ ఇత్యాదివాక్యసఙ్గ్రహార్థమ్ ।
శ్రౌతేఽర్థే భగవతోఽపి సంమతిమాహ -
తథేతి ।
వేదాన్తేష్వివ భగవద్గీతాస్వపి పరమార్థావస్థాయాం వ్యవహారాభావః ప్రదర్శ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
కథం తర్హి క్రియాకారకఫలతత్సమ్బన్ధబుద్ధిః, తత్రాహ -
స్వభావస్త్వితి ।
అనాద్యవిద్యావశాత్క్రియాకారకాదిప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
తథాపి భక్తానితరాంశ్చానుగృహ్ణన్నిగృహ్ణంశ్చ తదీయసుకృతదుష్కృతే పరమేశ్వరో వస్తుతో నాశయతీత్యాశఙ్క్యాహ -
నాదత్త ఇతి ।
సర్వేషాం పరమాత్మైక్య కుతః సుకృతదుష్కృతయోర్విభాగేన ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అజ్ఞానేనేతి ।
ఐశ్వర్యాదేర్వస్తుతోఽనుపపత్తిముక్త్వా కల్పనయోపపత్తౌ శ్రుతిస్మృతీ క్రమేణోదాహరతి -
వ్యవహారేతి ।
శ్రుతావివేశ్వరగాీతాస్వపి వ్యవహారావస్థాయామీశ్వరాదివ్యవహార ఉక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
పరమార్థావస్థాయాం సర్వవ్యవహారాభావే సూత్రకారస్యాపి సంమతిమాహ -
సూత్రేతి ।
‘తదనన్యత్వమ్’ ఇత్యనేనాయుక్తం కార్యమిథ్యాత్వం కథ్యతే, ‘స్యాల్లోకవత్’ ఇతి పూర్వసూత్రే తత్సత్యత్వవచనాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యవహారేతి ।
‘ఆత్మకృతేః పరిణామాత్ ‘ ‘క్షీరవద్ధి’ ఇత్యాదినా పరిణామోక్తేరేష్టవ్యం కార్యప్రపఞ్చస్య సత్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాన్యార్థత్వాత్పరిణామవాదస్య న తద్వివక్షేత్యాహ -
పరిణామేతి ॥ ౧౪ ॥
తదనన్యత్వమిత్యస్య శ్రుత్యాదివిరోధః సమాహితః । సమ్ప్రతి తదనన్యత్వే మానమనుమానమాహ -
భావే చేతి ।
కారణభావే భానే చ కార్యస్య భావాద్భానాచ్చ తస్య కారణాదనన్యత్వమిత్యర్థః ।
విమతం కారణానతిరిక్తం, తద్భావభాననియతభావభానత్వాత్ , తత్స్వరూపవదిత్యనుమానం సూత్రయోజనయా దర్శయితుం చకారార్థమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థం స్ఫుటన్నవశిష్టం వ్యాచష్టే -
యత్కారణమితి ।
హేతుముదాహరణారూఢతయా ద్రఢయతి -
తద్యథేతి ।
సత్యపి ఘటే పటోపలబ్ధిదర్శనాత్కారణభావే కార్యోపలబ్ధిర్నాభేదసాధనమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అన్యస్య భావేఽన్యస్యోపలబ్ధినియతేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
నను గవాశ్వయోరకార్యకారణత్వాదనియతోపలమ్భేఽపి కార్యకారణయోరనన్యత్వమన్తరేణైవ కార్యకారణత్వకృతా నియతోపలబ్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
నియమేనోపలమ్భేఽపి నానన్యత్వమితి వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ధూమమాత్రస్యాగ్నినా నియతోపలబ్ధిర్ధూమవిశేషస్య వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథేతి ।
ఈదృశత్వం బహలోర్ధ్వాగ్రత్వాదివిశిష్టత్వమసత్యగ్నౌ న భవతి న భాతి చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ధూమవిశేషస్యాగ్నినా నియతోపలబ్ధిముపేత్య హేతుశిక్షయా వ్యభిచారం పరిహరతి -
నైవమితి ।
తద్భావానువిధాయిభావత్వం తద్భానానువిధాయిభానత్వం చ కార్యస్య కారణాదనన్యత్వే హేతుః । ఘూమవిశేషస్య చాగ్నిభావానువిధాయిభావత్వేఽపి న తద్భానానువిధాయిభావత్వం తద్భానానువిధాయిభానత్వం చ కార్యస్య కారణాదనన్యత్వే హేతుః । ధూమవిశేషస్య చాగ్నిభావానువిధాయిభావత్వేఽపి న తద్భానానువిధాయిభానత్వమగ్నిభానస్య ధూమభానాధీనత్వాత్ । నచ తద్భానానువిధాయిభానత్వమేవాస్తు హేతుః, ప్రభాభానానువిధాయిభానే చాక్షుషరూపే వ్యభిచారాత్ । తస్మాద్విశిష్టహేత్వవష్టమ్భాత్కార్యస్య కారణాదనన్యత్వముచితమితి భావః ।
ఎతదేవ సూత్రం పాఠాన్తరేణ వ్యాకుర్వన్కార్యస్య కారణాదనన్యత్వే మానాన్తరమాహ -
భావాచ్చేతి ।
ప్రత్యక్షోపలబ్ధిభేవ ప్రతిజ్ఞోదాహరణాభ్యాం వివృణోతి -
భవతి హీతి ।
తన్తువ్యతిరేకేణాతానవితానాభ్యాం పటో భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
కేవలాస్త్వితి ।
బహుత్వేఽపి తన్తూనామేకప్రావరణార్థక్రియావచ్ఛేదాదేకశబ్దగోచరత్వం, బహూనామపి వర్ణానామేకార్థబుద్ధిహేతుత్వవదేకార్థక్రియాకారిత్వం చ తేషామవిరుద్ధమితి భావః ।
తన్తువ్యతిరిక్తపటాభావవదంశువ్యతిరిక్తతన్త్వభావోఽపి ప్రత్యక్షః సిధ్యతీత్యాహ -
తథేతి ।
అంశవోఽపి స్వావయవవ్యతిరేకేణ న సన్తీతి ప్రత్యక్షమిత్యాహ -
అంశుష్వితి ।
నను ప్రత్యక్షే కార్యకారణభావే కార్యం కారణమాత్రమితి శక్యం ప్రత్యక్షయితుం, యత్ర త్వసౌ ప్రత్యక్షో న భవతి తత్ర కథమితి, తత్రాహ -
అనయేతి ।
విమతం స్వోపాదానావ్యతిరిక్తం, కార్యత్వాత్ , పటవదిత్యనుమానం మూలకారణపర్యన్తం ధావతీత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షానుమానాభ్యాం ఫలితమర్థమాహ -
తత ఇతి ।
బ్రహ్మైవ మూలకారణం పరమార్థసదవాన్తరకరణాని త్వనిర్వాచ్యనీత్యర్థః ।
కారణత్వావిశేషాత్తన్త్వాదివద్బ్రహ్మణోఽపి కారణాన్తరమనుమేయమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
సర్వజగద్భ్రమాధిష్ఠానతయా తస్యాకల్పితత్వాన్నాధిష్ఠానాన్తరాపేక్షేతి భావః ॥ ౧౫ ॥
కార్యస్య కారణాదనన్యత్వే శ్రుతార్థాపత్తిం ప్రమాణాన్తరమాహ -
సత్త్వాచ్చేతి ।
శ్రుతార్థాపత్తిమేవ స్ఫోరయితుం ప్రథమం చశబ్దవ్యాఖ్యానపూర్వకం శ్రుతిముదాహరతి -
ఇతశ్చేతి ।
ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వం కారణస్యైవాత్ర శ్రుతం న కార్యస్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇదంశబ్దేతి ।
యదిదానీం స్థూలకార్యం దృష్టం తస్య సృష్టేః ప్రాక్కారణసామానాధికరణ్యానుపపత్త్యా తత్తాదాత్మ్యావాగమాన్న వస్తుభేదోఽస్తీత్యర్థః ।
కార్యకారణయోరనన్యత్వే ప్రమితే ప్రమాణానుగ్రాహికాం యుక్తిమపి సముచ్చినోతి -
యచ్చేతి ।
కార్యస్య ప్రాగవస్థాయాం కారణాత్మనా సత్త్వేఽపి నిష్పన్నం తతో భిన్నం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
యథా సికతాస్వవిద్యమానం తైలం న తతో జాయతే, తథాత్మనోఽపి జగన్న జాయేత యద్యాత్మరూపేణ ప్రాగవస్థాయాం నాసీత్ । జాయతే చ । తస్మాదాత్మాత్మనా ప్రాగాసీదితి నిశ్చయసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కార్యకారణయోరనన్యత్వే యుక్త్యన్తరం వక్తుం భూమికాం కరోతి -
యథా చేతి ।
యథా ఘటః సదా ఘట ఎవ న జాతు పటో భవత్యేవం సదపి కారణం సదా సదేవ న కదాచిదసదిష్టం, తథా కార్యమపి సచ్చేన్న కదాచిదసద్భవితుమర్హతీత్యర్థః ।
కార్యకారణయోర్భేదేనాపి సత్త్వసమ్భవాదనన్యత్వం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకం చేతి ।
సతోఽసతో వా సద్భేదకత్వాభావాత్తదేకతేత్యర్థః ।
అభిన్నసత్త్వాభిన్నత్వాన్మిథోఽపి కార్యకారణేన న భిద్యేతే సత్త్వవదితి ఫలితమాహ -
అతోఽపీతి ॥ ౧౬ ॥
ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వం కారణాత్మనా కార్యస్యేత్యుక్తమాక్షిప్య సమాధత్తే -
అసదితి ।
తత్ర చోద్యం విభజతే -
నిన్విత్యాదినా ।
పరిహారభాగమవతారయతి -
నేతీతి ।
నఞర్థమాహ -
నహీతి ।
తర్హి కేనాభిప్రాయేణాయమసద్వ్యపదేశ ఇత్యాశఙ్క్య ధర్మాన్తరేణేతి వ్యాచష్టే -
కిం తర్హీతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం గమకం కథయతి -
కథమితి ।
సూత్రావయవం వ్యాఖ్యాతి -
యదితి ।
‘ అక్తాః శర్కరా ఉపదధాతి’ ఇత్యత్ర కేనేతి తైలఘృతాదౌ సన్దేహే ‘తేజో వై ఘృతమ్’ ఇతి వాక్యశేషాద్ధృతేనేతి నిశ్చితమిత్యర్థః ।
సామాన్యన్యాయం ప్రకృతే దర్శయతి -
ఇహ చేతి ।
‘అసదేవేదమ్’ ఇత్యాదావసచ్ఛబ్దేన తుచ్ఛముచ్యతే కింవా సదేవానభివ్యక్తనామరూపమితి సన్దేహే ‘తత్సదాసీత్’ ఇతి వాక్యశేషాత్తుచ్ఛవ్యావృత్తం సదేవానభివ్యక్తనామరూపమసచ్ఛబ్దితమితి నిశ్చీయతే, తస్య తచ్ఛబ్దేన పరామృష్టస్య సచ్ఛబ్దేన నిర్దేశాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చాత్ర తుచ్ఛమసచ్ఛబ్దవాచ్యం న భవతీత్యాహ -
అసతశ్చేతి ।
‘అసద్వా ఇదమ్’ ఇత్యత్ర ‘తత్సదాసీత్’ ఇతి వాక్యశేషాభావాత్కుతో నిశ్చయసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అసద్వేతి ।
వాక్యశేషస్య సత్కార్యవిషయత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
వృద్ధవ్యవహారాభావే కథమసచ్ఛబ్దస్య సతి ప్రయోగ ఇత్యాశఙ్క్యోపచారాదిత్యాహ -
నామేతి ॥ ౧౭ ॥
నను కార్యస్యాసతోఽర్థాన్తరత్వే సత్త్వమాస్థేయం, పరస్పరవిరోధినోర్విధాన్తరాభావాత్ । తథాచ కార్యస్యానిర్వాచ్యత్వాభ్యుపగమభఙ్గప్రసఙ్గాదపసిద్ధాన్తః స్యాదిత్యాశఙ్క్య కారణస్యైవాప్రాకృతకారణత్వస్య సత్త్వం, కార్యస్య పునరనిర్వాచ్యత్వమేవేతి ప్రతిపాదయితుం ప్రక్రమతే -
యుక్తేరితి ।
హేతుద్వయం ప్రతిజ్ఞాద్వయేన యోజయతి -
యుక్తేశ్చేతి ।
కాసౌ యుక్తిరిత్యపేక్షాయాం యుక్తిం ప్రకటయన్నసదుత్పత్తిం తావత్ప్రత్యాహ -
యుక్తిరితి ।
ప్రతినియమమేవ ప్రకటయతి -
నేత్యాదినా ।
కార్యార్థినాం ప్రతినియతకారణోపాదానానుపపత్త్యా కార్యస్య తత్ర సత్త్వం సిద్ధయతీత్యర్థాపత్తిమాహ -
తదితి ।
నన్వపేక్ష్యమాణఘటాదిజనకత్వాన్మృదాదిరేవోపాదానం న తు మృదాదౌ ఘటాదేః సత్త్వాదిత్యన్యథోపపత్తిరర్థాపత్తేరితి, తత్రాహ -
అవిశిష్టే హీతి ।
నియామకాభావాదసజ్జననాసమ్భవాన్నాన్యథోపపత్తిరిత్యర్థః ।
నియామకమతిశయమాశఙ్కతే -
అథేతి ।
అతిశయో హి కార్యస్య కారణస్య వేతి వికల్ప్యాద్యే ధర్మస్య ధర్మిపరతన్త్రత్వాదపసిద్ధాన్తాపత్తిరిత్యాహ -
అత ఇతి ।
సార్వవిభక్తికత్వాత్తసిః సప్తమ్యర్థే శఙ్కితపక్షవాచీ । ప్రాగవస్థా దధ్యాదికార్యావస్థా ।
ద్వితీయం దూషయతి -
శక్తిశ్చేతి ।
కారణస్య హి ధర్మః । శక్తిరతిశయశబ్దితా నియామకత్వేనేష్టా కార్యకారణాభ్యామన్యా కార్యాత్మనా చాసతీ కార్యం న నియచ్ఛేదితి । అత్ర హేతుమాహ -
అసత్త్వేతి ।
కార్యాత్మనా శక్తేరసత్త్వే తథైవానియామకత్వమసత్త్వస్యోభయత్ర తుల్యత్వాత్ । ద్వాభ్యామన్యత్వే చ తస్యా న నియామకత్వం, తయోరివాన్యోన్యం శక్తేస్తాభ్యామన్యత్వస్యేష్టత్వాదిత్యర్థః ।
శక్తేరసత్త్వేఽన్యత్వే చ నియామకత్వాసమ్భవే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తథాచాపసిద్ధాన్తతాదవస్థ్యమితి శేషః ।
అసత్కార్యవాదే దోషాన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
భేదబుద్ధ్యభావే సమవాయో నిమిత్తం న తు తాదాత్మ్యమిత్యాశఙ్క్య సమవాయస్తర్హి పరతన్త్రః స్వతన్త్రో వేతి వికల్ప్యాద్యే సమ్బన్ధద్వారా స్వభావాద్వా పారతన్త్ర్యమితి పునర్వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
సమవాయేతి ।
సమవాయస్య స్వాతన్త్ర్యపక్షం దూషయతి -
అనభ్యుగమ్యమానే చేతి ।
సమవాయస్య సమవాయిభిః సమ్బన్ధో నేష్యతే కిన్తు స్వాతన్త్ర్యమేవేత్యత్రావయవావయవినోర్ద్రవ్యగుణాదీనాం చ విప్రకర్షః స్యాత్సంనిధాపకాభావాదిత్యర్థః ।
స్వభావాదేవ సమవాయస్య పారతన్త్ర్యమితి పక్షముత్థాపయతి -
అథేతి ।
స్వపరనిర్వాహకత్వం సంయోగస్యాపి స్యాదవిశేషాదితి పరిహరతి -
సంయోగోఽపీతి ।
తర్కపాదే చైతద్వ్యక్తీభవిష్యతి ।
ద్రవ్యగుణాదిషు సమవాయకల్పనామఙ్గీకృత్య దోషముక్త్వా తత్కల్పనైవాయుక్తేత్యాహ -
తాదాత్మ్యేతి ।
సిద్ధే హి భేదే ద్రవ్యగుణాదీనాం సమవాయసిద్ధిః సమవాయసిద్ధౌ చ భేదసిద్ధిరిత్యత్రాన్యోన్యాశ్రయతా । నహి సామానాధికరణ్యేన తాదాత్మ్యే తేషాం భాతి స్వారసికో భేదః సిధ్యతీతి భావః ।
అసత్కార్యవాదనిరాసేన కార్యస్య కారణే కల్పితత్వముక్తమ్ । ఇదానీం కార్యస్య కారణే వృత్త్యనుపపత్తేశ్చ కల్పితత్వమిత్యాహ -
కథం చేతి ।
కథంశబ్దసూచితం వికల్పద్వయం విశదయతి -
కిమితి ।
తత్రాద్యమనూద్యావయవినః స్వరూపేణ వావయవేషు వృత్తిరవయవశో వేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
యదీత్యాదినా ।
తత్ర హేతుమాహ -
సమస్తేతి ।
మధ్యపరభాగయోరర్వాగ్భాగవ్యవహితత్వాదిత్యర్థః ।
సర్వావయవవ్యాప్తావపి కతిపయావయవసంనికర్షాదవయవినో దృష్టిరిష్టేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి -
అథేతి ।
తథాచ యథావయవైః సూత్రం కుసుమాని వ్యాప్నువత్కతిపయకుసుమగ్రహణేఽపి గృహ్యతే తథా కతిపయావయవగ్రహణేఽపి భవత్యవయవినో గ్రహణమిత్యర్థః ।
తత్ర కిమారమ్భకావయవైరేవ తేష్వవయవీ వర్తతే కింవా తదతిరిక్తావయవైరితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
తదాపీతి ।
యత్ర యద్వర్తతే తత్తదరిక్తావయవైరేవ తత్ర వర్తమానం దృష్టమితి దృష్టాన్తగర్భం హేతుమాచష్టే -
కోశేతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
అనవస్థేతి ।
కల్పితానన్తావయవవ్యవహితతయా ప్రకృతావయవినో దూరవిప్రకర్షాత్తన్తునిష్ఠత్వం పటస్య న స్యాదితి భావః ।
కల్పాన్తరమనువదతి -
అథేతి ।
తత్రాపి క్రమేణ వా ప్రత్యవయవం వర్తేతాక్రమేణ వేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
తదేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేనోపపాదయతి -
నహీతి
ద్వితీయం నిరాచష్టే -
యుగపదితి ।
యథా ప్రతివ్యక్తి సాకల్యేన యుగపద్వర్తమానం సామాన్యం న భిద్యతే తథావయవినోఽపి వస్తుతో న భేదోఽస్తీతి శఙ్కతే -
గోత్వాదివదితి ।
వైషమ్యం దర్శయన్దూషయతి -
న తథేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
యదీతి ।
ప్రత్యేకమవయవేష్వవయవినః పరిసమాప్తిపక్షే దోషాన్తరమాహ -
ప్రత్యేకేతి ।
యద్ధి గోత్వస్య శాబలేయే కార్యం న తద్బాహులేేయేఽస్తి తథేహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కార్యేణేతి ।
న హి గోత్వస్య కార్యాన్వయః కిన్తు వ్యక్తేరేవ । ప్రకృతే త్వవయవానాం తదనన్వయాదవయవినస్తద్భావాత్తస్య సర్వత్రైక్యాదర్థక్రియావ్యవస్థానుపపత్తిః । న చ తత్తదవయవనిష్ఠస్యైవావయవినస్తత్కార్యమవయవానాం కార్యానన్వయే సత్యుక్తనియమాయోగాత్ప్రతీత్యా తన్నియమే యుక్త్యభిమానిత్వవ్యాఘాతాదితి భావః ।
వృత్తివికల్పానుపపత్త్యా కార్యస్య కారణే కల్పితత్వం ప్రసాధ్యాసత్కార్యవాదే దోషాన్తరమాహ -
ప్రాగితి ।
భవత్వకర్తృకత్వమిత్యాశఙ్క్యాశ్రయరూపకారణాభావాదుత్పత్తిక్రియాఖ్యం కార్యమనుత్పన్నం నిరాత్మకం స్యాదిత్యాహ -
నిరాత్మికేతి ।
ఇతశ్చోత్పత్తేరకర్తృకత్వమయుక్తమిత్యనుమానేన దర్శయతి -
ఉత్పత్తిశ్చేతి ।
క్రియాత్వేఽపి సకర్తృకత్వాభావే కిం బాధకమిత్యాశఙ్క్యాహ -
క్రియా చేతి ।
అస్తు తర్హి కారణాశ్రయోత్పత్తిస్తథాచ సిద్ధసాధ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఘటస్యేతి ।
ఘటోత్పత్తావుక్తన్యాయం కపాలోత్పత్తావతిదిశతి -
తథేతి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్య నిరాచష్టే -
తథాచేతి ।
ఉత్పాదనా హి కారకవ్యాపారో నోత్పత్తిః । నచ తయోరైక్యం, ప్రయోజ్యప్రయోజకవ్యాపారతయా భిన్నత్వాత్ । అన్యథా ఘటముత్పాదయతీతివద్ధటముత్పద్యత ఇతి స్యాదితి భావః ।
నను ఘటో జాయత ఇత్యత్ర ఘటశబ్దో ఘటజననోన్ముఖేషు కారకేషు తాదాత్మ్యనిమిత్తోపచారాత్ప్రయుజ్యతే, తథాచ ఘటోత్పత్త్యుక్తౌ కులాలాదికారకోత్పత్త్యుక్తిరవిరుద్ధేతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
సిద్ధసాధ్యత్వాభావేఽపి క్రియాత్వహేతోరసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
అథేతి ।
స్వకారణసత్తాసమ్బన్ధః । స్వకారణసమవాయః సత్తాసమవాయో వేతి యావత్ ।
కార్యస్య క్రియారూపోత్పత్త్యనభ్యుపగమే కథమాత్మలాభః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మలాభశ్చేతి ।
క్రియాత్వాభావమఙ్గీకృత్యోత్పత్తేః సాశ్రయత్వం సాధయతి -
కథమితి ।
ఆక్షేపమేవ వివృణోతి -
సతోర్హీతి ।
అసతోర్వేతి దృష్టాన్తోక్తిః । ఉత్పత్తిః సాశ్రయా, సమ్బన్ధత్వాత్ , సంయోగవదిత్యక్రియాత్వేఽపి శక్యం సాశ్రయత్వం ప్రతిపాదయితుమితి భావః ।
కార్యస్యాసతోఽపి తదాశ్రయత్వోపపత్తేః సిద్ధసాధ్యతేత్యాశఙ్క్య నిరుపాఖ్యత్వం తద్విలక్షణత్వం వా కార్యస్య వివక్షితమితి వికల్ప్యాద్యే మర్యాదాకరణానుపపత్తిరిత్యాహ -
అభావస్యేతి ।
కార్యశబ్దితస్యేతి శేషః ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫోరయతి -
సతాం హీతి ।
అభావస్య మర్యాదా న దృష్టేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
కార్యస్య కారకవ్యాపారసాధ్యతయా నిరుపాఖ్యవైలక్షణ్యాన్న వన్ధ్యాపుత్రతుల్యతేతి ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ -
యది చేతి ।
ఘటప్రాగభావస్య ఘటేన ప్రతియోగినోపాఖ్యేయతయా కారకవ్యాపారసాధ్యత్వం యుక్తం, వన్ధ్యాపుత్రస్య తు నైవమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వయం త్వితి ।
విమతం న కారకవ్యాపారవత్ , అసత్త్వాత్ , సంమతవదితి భావః ।
కార్యస్యాసత్త్వం నిరస్యతా సత్త్వమేవ సాధితమితి మన్వానశ్చోదయతి –
నన్వితి ।
కారకవ్యాపారో హి సత్కార్యవాదే కార్యస్వరూపసిద్ధయే వా ।
నాద్య ఇత్యాహ -
యథేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
తదనన్యత్వాచ్చేతి ।
కార్యస్య కారణేనాభిన్నత్వస్య సత్కార్యవాదే సదా భావాన్న తాదర్థ్యేనాపి కారకవ్యాపారోఽర్థవానిత్యర్థః ।
మా తర్హి కారకవ్యాపారో భూదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యాప్రియతే చేతి ।
పరమతే కారకవ్యాపారస్యానర్థక్యాత్తదర్థవత్త్వానుపపత్తిరసత్త్వం కార్యస్య ప్రాక్కాలే సాధయతీతి ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
మాయావినో వ్యాఘ్రాద్యాకారతాపత్తౌ మన్త్రాద్యపేక్షావత్కారణస్యాపి కార్యాకారాపత్తౌ కారకవ్యాపారాపేక్షాస్తీతి సమాధత్తే -
నైష దోష ఇతి ।
నను ప్రాగపి కార్యాకారోఽస్తి న వా । ప్రథమే కారకవ్యాపారవైయర్థ్యమ్ । చరమే త్వసదుత్పత్తిః । తత్రాహ -
కార్యాకారోఽపీతి ।
రజ్జురివ భుజఙ్గస్య కారణమేవ కార్యస్య తత్త్వమతోఽనిర్వాచ్యం కార్యరూపం భిన్నమివ చాభిన్నమివ చ భాతి । అసత్కార్యవాదస్య ప్రాగుక్తన్యాయప్రత్యుదస్తత్వాదిత్యర్థః ।
వివర్తవాదేన పరిహారముక్త్వా పరిణామవాదేనాపి పరిహరతి -
నచేతి ।
వస్త్వన్యత్వం పరమార్థతో భిన్నత్వమితి యావత్ ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
దేవదత్తే విశేషదృష్టిమాత్రేణ వస్తుతోఽన్యత్వాభావే హేతుమాహ -
స ఎవేతి ।
ఉక్తార్థముదాహరణాన్తరేణ ద్రఢయతి -
తథేతి ।
దృష్టాన్తే జన్మోచ్ఛేదవ్యవధానాభావాన్న వస్త్వన్యత్వమితి యుక్తం, దార్ష్టాన్తికే తు వస్త్వన్యత్వమేవ జన్మోచ్ఛేదరూపవిరుద్ధధర్మాధ్యాసాదితి శఙ్కతే -
జన్మేతి ।
హేత్వసిద్ధ్యా పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
క్షీరస్య మృదః సువర్ణాదీనాం చ దధిఘటరుచకాదిభావస్యాధ్యక్షత్వాత్సంస్థాననాశేఽపి తదన్వయిన ఎవోపాదానత్వాద్ధేత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యత్రాన్వయో దృశ్యతే తత్ర హేత్వసిద్ధావపి యత్ర వటబీజాదీనామఙ్కురాదావన్వయో న దృశ్యతే జన్మవినాశవ్యవధానాత్తత్ర వస్త్వన్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అదృశ్యమానానామితి ।
తత్రాప్యన్వయినామవయవానాం న స్త ఎవ జన్మవినాశౌ కిం త్వవయవోపచయాపచయనిమిత్తస్తద్వ్యవహార ఇతి నాస్తి వస్త్వన్యత్వమిత్యర్థః ।
యథోక్తజన్మవినాశోపగమేనాపి వస్త్వన్యత్వమనుమేయమిత్యాశఙ్క్యానైకాన్తికత్వమాహ -
తత్రేతి ।
బీజాఙ్కురాదావితి యావత్ ।
వ్యభిచారాన్తరమాహ -
తథేతి ।
అతిప్రసఙ్గాచ్చ భేదానుమానమయుక్తమిత్యాహ -
పిత్రాదీతి ।
అన్వయికారణస్య ప్రత్యభిజ్ఞాయమానతయా నిత్యత్వసాధనేన క్షణభఙ్గవాదోఽపి ప్రత్యుక్తో వేదితవ్య ఇతి ప్రసఙ్గాదతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
స్వపక్షే దోషం పరిహృత్య పరపక్షే తం ప్రసఞ్జయతి -
యస్యేతి ।
తన్మతే కారకవ్యాపారస్య కార్యప్రాగభావో వా తత్సమవాయికారణం వా విషయః । నాద్య ఇత్యాహ -
అభావస్యేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
సమవాయీతి ।
కార్యం సమవాయికారణాద్భిన్నమభిన్నం వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి -
నేత్యాదినా ।
ద్వితీయం శఙ్కిత్వా దూషయతి -
సమవాయీతి ।
అసత్కార్యవాదనిరసనఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కార్యస్య కారణాదభేదే కారకవ్యాపారస్య సవిషయత్వం నాన్యథేతి తచ్ఛబ్దార్థః ।
కథం తర్హి ప్రతికార్యం క్షీరాదికారణభేదాత్కారణత్వం బ్రహ్మణః సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
కారణాన్నాన్యత్కార్యమితి స్థితే సతీత్యర్థః । వివర్తవాదం వ్యక్తీకర్తుం నటవదిత్యుదాహరణమ్ ।
యుక్తేరితి సూత్రావయవవ్యాఖ్యానముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
సూత్రావయవాన్తరముపాదత్తే -
శబ్దాన్తరాచ్చేతి ।
యుక్తేరివ శబ్దాదపి కార్యస్య సత్త్వమనన్యత్వం చ సిధ్యతీతి వక్తవ్యే కథమన్తరపదమన్తరాలే ప్రయుజ్యతే, తత్రాహ -
పూర్వసూత్ర ఇతి ।
ప్రకారాన్తరేణ శబ్దాన్తరం విభజతే -
తద్ధైక ఇతి ।
కారణస్యేత్థం సత్త్వేఽపి కథం కార్యస్య సత్త్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తా శ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
ప్రతిజ్ఞానుపపత్తేశ్చ న సత్కార్యవాదానుపపత్తిరితి చకారసూచితాముపపత్తిమాహ -
యది త్వితి ।
కథం తర్హి ప్రతిజ్ఞోపపద్యతే, తత్రాహ -
సత్త్వేతి ॥ ౧౮ ॥
కార్యముపాదానాద్భిన్నం, తదుపలబ్ధావప్యనుపలభ్యత్వాత్ , తతోఽధికపరిమాణత్వాచ్చ, సంమతవదిత్యనుమానయోర్వ్యభిచారమాహ -
పటవచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యథా చేతి ।
వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ -
యథా చేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తనివిష్టమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
తథాపి కిమాయాతం జగద్బ్రహ్మణోరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అత ఇతి ।
ప్రాగుక్తహేతోః సవ్యభిచారత్వేన దుష్టత్వాదితి యావత్ ॥ ౧౯ ॥
కార్యముపాదానాద్భిన్నం, భిన్నకార్యకరత్వాత్ , సంమతవదిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ -
యథా చేతి ।
సూత్రం విభజతే -
యథా చేత్యాదినా ।
తేషామాత్యన్తికం నిరోధం వ్యాసేధతి -
కారణమాత్రేతి ।
పునఃప్రవృత్తానాం ప్రాణభేదానాం భిన్నత్వమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
దృష్టాన్తోక్తమర్థం దార్ష్టాన్తికే దర్శయతి -
ఎవమితి ।
అధికరణార్థముపసంహరతి -
అతశ్చేతి ॥ ౨౦ ॥
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే కార్యస్య కారణాదనన్యత్వం వదతా తేనైవ న్యాయేన జీవస్యాపి తతోఽనన్యత్వముక్తం, తర్హి జీవధర్మా హితాకరణాదయో బ్రహ్మణి ప్రసజ్యేరన్నితి శఙ్కతే -
ఇతరవ్యపదేశాదితి ।
జీవాభిన్నం బ్రహ్మ జగదుపాదానం వదన్సమన్వయో విషయః । స కిం యది తాదృగ్బ్రహ్మ జగజ్జనయేత్తర్హి స్వానిష్టం న జనయేదితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి తదనాభాసత్వాభాసత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షసూత్రతాత్పర్యమాహ -
అన్యథేతి ।
సమన్వయస్య న్యాయవిరోధసమాధానాత్పాదాదిసఙ్గతీరభిప్రేత్య ఫలం చ పూర్వవత్పూర్వోత్తరపక్షయోర్వివక్షిత్వాక్షేపం వివృణ్వన్ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే -
చేతనాద్ధీతి ।
యస్య బ్రహ్మణః స్రష్టృత్వం న తస్య హితాదిసమ్బన్ధః, యస్య చ జీవస్య హితాదిసమ్బన్ధో న తస్య స్రష్టృత్వమిత్యాక్షిపతి -
కుత ఇతి ।
సూత్రావయవేన పరిహరతి -
ఇతరేతి ।
ఇతరశబ్దో జీవవిషయ ఇతి వ్యాఖ్యాయ పరమాత్మవిషయ ఇతి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
ఇతరస్య చేతి ।
పరిణామిబ్రహ్మణోఽనుప్రవేశపక్షం ప్రతిక్షిపతి -
అవికృతస్యేతి ।
బ్రహ్మకర్తృకో వ్యపదేశ ఇతరవ్యపదేశ ఇతి వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ -
అనేనేతి ।
జీవబ్రహ్మణోరభేదే శ్రుతిసిద్ధే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
భృత్యో రాజాదినా నియుక్తః స్వయమేవ స్వస్యానర్థం కుర్వన్దృశ్యతే తతో విశినష్టి -
స్వతన్త్ర ఇతి ।
స్వతన్త్రస్యాప్యజ్ఞస్య స్వానర్థకారిత్వం సమ్భవతి । బ్రహ్మణస్తు సర్వజ్ఞస్య నైవమితి భావః ।
హితమేవ విభజతే -
ఆత్మన ఇతి ।
అహితం విశినష్టి -
జన్మేతి ।
జీవస్యోపాధ్యవివేకాత్పరమాత్మాభేదమపశ్యతో యుక్తమనర్థకారిత్వమిత్యాశఙ్క్య తస్య పరమాత్మతాననుభవేఽపి పరమాత్మా జీవమాత్మాభిన్నమనుభవన్న తం బధ్నీయాదిత్యాహ -
నహీతి ।
మిథ్యాజ్ఞానముక్త్వా తాత్త్వికోఽనుప్రవేశోఽపి నాస్తీత్యాశఙ్క్యాతాత్త్వికోఽపి న స్యాదిత్యాహ -
నచేతి ।
లీలయా పరస్యాత్మనో జగత్కర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కృతమపీతి ।
స్మర్తృత్వమపి ప్రసజ్యేత సర్వజ్ఞత్వాదిత్యాహ -
స్మరేచ్చేతి ।
అనుభూతే స్మృతినియమాభావాన్మైవమిత్యాశఙ్క్య స్పష్టత్వేన స్మృతియోగ్యమేతదతిత్యాహ -
సర్వో హీతి ।
న చేశ్వరస్యాస్త్యేవ స్మర్తృత్వం జీవేఽపి తదభిన్నే తత్ప్రసఙ్గాదితి భావః ।
జగతో మాయామయత్వాదుక్తదోషానవకాశాత్తత్పరిహారార్థమధికరణమనారభ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథా చేతి ।
శారీరస్యాపి క్వచిదుపసంహర్తృత్వం దృష్టమిత్యనిష్టాపత్తిరాహిత్యమాశఙ్‌క్యాహ -
స్వమపీతి ।
బుద్ధిపూర్వకారీ హితమేవాత్మనః సృజతీతి న్యాయవిరోధాజ్జీవాభిన్నాద్బ్రహ్మణో విశ్వసృష్టివాదినః సమన్వయస్యాసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి -
ఎవమితి ।
బ్రహ్మానిష్టస్య కార్యప్రపఞ్చస్య న కారణం, చేతనత్వే సతి స్వతన్త్రత్వాత్ , వివక్షితపురుషవదితి భావః ॥ ౨౧ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమవతారయతి -
అధికం త్వితి ।
తద్వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
యదుక్తం హితాకరణాదయో దోషా బ్రహ్మణి ప్రాదుఃష్యురితి, తత్రాహ -
యత్సర్వజ్ఞమితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
నహీతి ।
నిత్యముక్తస్యాపి బ్రహ్మణో మాయాశక్తియోగాద్విశ్వనిర్మాతృత్వమవిరుద్ధమితి భావః ।
యత్తు కర్తృత్వేన స్మర్తృత్వేన చ భవితవ్యం స్వయమేవ చోపసంహర్తవ్యమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
క్వచిదపి జ్ఞానప్రతిబన్ధో నేత్యత్ర హేతుమాహ -
సర్వజ్ఞాత్వాదితి ।
క్వచిదపి శక్తిప్రతిబన్ధో నాస్తీత్యత్రాపి హేతుమాహ -
సర్వశక్తిత్వాచ్చేతి ।
తర్హి క్వచిదపి జ్ఞానప్రతిబన్ధాద్యభావాదస్మదాదిష్వపి స్మరణాదిప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
శారీరస్త్వితి ।
తదభేదాత్పరస్మిన్నపి స్రష్టరి తేషాం ప్రసక్తిమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
న త్వితి ।
సత్యభేదే దర్శితవ్యవస్థానుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
సూత్రావయవం హేతుమవతార్థ వ్యాచష్టే -
భేదనిర్దేశాదితి ।
కర్తృకర్మాదీత్యాదిశబ్దో వ్యక్తిభేదవిషయః । సర్వస్యాపి జీవబ్రహ్మణోర్భేదనిర్దేశస్య కర్తృకర్మాన్తర్భావాత్ ।
ఇదానీం పూర్వవాదీ పూర్వోక్తం స్మారయన్భేదనిర్దేశస్యాసాధకత్వమాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
తుల్యబలతయా ద్వయోరపి నిర్దేశయోః సాధకత్వమాశఙ్క్యాహ -
కథమితి ।
వాస్తవమేకత్వమౌపాధికం నానాత్వమిత్యుభయనిర్దేశోపపత్తిరితి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మగతం స్రష్టృత్వం జీవగతం వా హితాకరణాది పరస్పరం న సమ్భవతీత్యాహ -
అపి చేతి ।
తత్త్వమసీతి వాక్యార్థజ్ఞానాదూర్ధ్వమభేదావగమాద్బ్రహ్మణః స్వష్టృత్వం జీవస్య తస్య హితాకరణాది బ్రహ్మణః స్యాదితి వా ప్రాగేవ వా తదవగమాదితి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
యదేతి ।
భేదవ్యవహారస్య భిథ్యాజ్ఞానవిజృమ్భితత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవిద్యేతి ।
కార్యకరణావివేకకృతా భ్రాన్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
జన్మేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
అబాధితే త్వితి ॥ ౨౨ ॥
పరస్యైవావిద్యాకృతావచ్ఛేదస్య జీవశబ్దితస్య సుఖదుఃఖాదిసమ్బన్ధో నతు తత్త్వతో జీవో వా తన్నిష్ఠదుఃఖాది వాఽస్తీతి పశ్యతో హితాకరణాదిదోషాసంస్పర్శాద్యుక్తం తస్య జగత్కారణత్వమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం చిదాత్మకత్వేనైకరూపస్య బ్రహ్మణో జగత్కార్యం చేత్తదపి చేతనమేవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అశ్మాదివచ్చేతి ।
తత్ర స్వరూపవైచిత్ర్యపరమశ్మదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథా చేతి ।
ధర్మవైచిత్ర్యదృష్టాన్తమాహ -
యథా చైకేతి ।
అర్థక్రియావైచిత్ర్యముదాహరతి -
యథా చైకస్యేతి ।
దృష్టాన్తత్రయస్య దార్ష్టన్తికం దర్శయతి -
ఎవమితి ।
బ్రహ్మణశ్చేతనత్వాత్తత్కార్యత్వే జగతోఽపి తథాత్వం స్యాత్తదభావాన్న బ్రహ్మ జగత్కారణమితి పరపరికల్పితో దోషః ।
సౌత్రస్య చకారస్యార్థమాహ -
శ్రుతేశ్చేతి ।
బ్రహ్మకారణవాదిన్యాః శ్రుతేరప్రామాణ్యే హేత్వభావాత్పూర్వపక్షానుమానం తద్బిరోధాదప్రమాణమిత్వర్థః ।
బ్రహ్మ స్వాభిన్నం జీవం న పశ్యతి చేదసర్వజ్ఞం స్యాత్ , పశ్యతి చేదాత్మన్యేవ సంసారం పశ్యేదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వికారస్యేతి ।
యథా దర్పణాదౌ మలినమాత్మానం పశ్యన్నపి మైత్రస్తస్య మిథ్యాత్వం జానన్న తేనాత్మానం శోచతి । తథా స్వాభిన్నం జీవం పశ్యదపి బ్రహ్మ తద్గతత్వేన భాతసంసారస్య వాచారమ్భణమాత్రత్వాన్న తేనాత్మానం శోచితుమర్హతీత్యర్థః ।
యత్తు జగత్యేకరూపబ్రహ్మకార్యే కుతో వైచిత్ర్యమితి, తత్రాహ -
స్వప్నేతి ।
యథా స్వప్రదృశ్యానాం భావానామేకస్వప్నదృగధిష్ఠానత్వేఽపి పణ్డితమూర్ఖాదివైచిత్ర్యం దృష్టమేవమేకచిదాత్మాధిష్ఠానత్వేఽపి జీవేశ్వరాదివైచిత్ర్యావిరోధాజ్జగతశ్చేతనకారణత్వమవిరుద్ధమితి భావః ॥ ౨౩ ॥
సజాతీయభేదాభావావష్టమ్భేన బ్రహ్మణో జగద్ధేతుత్వమాక్షిప్య పరిహృతమ్ । ఇదానీం విజాతీయభేదాభావమాదాయ తద్ధేతుత్వమాక్షిప్య పరిహరతి -
ఉపసంహారదర్శనాదితి ।
అసహాయాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః । స కిం బ్రహ్మ నోపాదానమసహాయత్వాత్సంమతవదితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి తదనాభాసత్వాభాసత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వత్రౌపాధికభేదాద్ధితాకరణాదిదోషః సమాహితః । సంప్రత్యుపాధితోఽపి విభక్తమధిష్ఠాత్రాది నాస్తీశ్వరనానాత్వాభావాత్ , తతశ్చ విచిత్రకార్యానుపపత్తిరితి పూర్వపక్షమాహ -
చేతనమితి ।
అత్రాపి సమన్వయస్య న్యాయవిశేషవిరోధసమాధానాత్పూర్వవదేవ పాదాదిసఙ్గతిఫలే ।
ప్రతిజ్ఞాతే పూర్వపక్షే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
లోకే కారణభేదాదేవ కార్యభేదదర్శనాదన్యథా తదాకస్మికత్వాపాతాత్ , కార్యక్రమస్య చ కారణక్రమాపేక్షత్వాదద్వితీయే బ్రహ్మణి క్రమవత్సహకారిసమ్బన్ధాభావాదైకరూప్యాచ్చ న క్రమవద్విచిత్రరూపజగజ్జన్మహేతుతేత్యాహ -
ఇహ హీతి ।
అత్ర సాధనశబ్దస్తత్సామగ్రీం బ్రూతే । బ్రహ్మ నోపాదానం, అసహాయత్వాత్ , కేవలమృద్వత్ । బ్రహ్మ జగతో న నిమిత్తం, అసహాయత్వాత్ , కేవలకుమ్భకారవదితి మన్వానః సన్నాహ -
బ్రహ్మ చేతి ।
ఉక్తానుమానఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
విశుద్ధబ్రహ్మాపేక్షయా విశిష్టబ్రహ్మాపేక్షయా వేదముచ్యతే, నాద్యః, సిద్ధసాధ్యత్వాదిత్యభిప్రేత్య ద్వితీయే తస్యోపాదానత్వనిషేధం దూషయతి -
నైష దోష ఇతి ।
కిం బాహ్యసహకారివిరహాదనుపాదానత్వం, కిం వాన్తరసహకారిరాహిత్యాదితి వికల్ప్యాద్యం వ్యభిచారిత్వేన నిరస్యన్నుదాహరణం వివృణోతి -
యథా హీతి ।
దృష్టాన్తే వివదమానః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
క్షీరాదిషు స్వత ఎవ కాలపరిపాకవశేన పరిణామదర్శనాదసమ్ప్రతిపత్తిరయుక్తేతి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
ఔష్ణ్యాద్యపేక్షయా తత్రాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధేతి కుతో నైరపేక్ష్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
త్వార్యతే త్వితి ।
త్వార్యతే శైధ్ర్యం కార్యతే క్షీరం దధిభావాయౌష్ణ్యాదినా ।
కిఞ్చాశక్తస్య సహకార్యపేక్షయాపి కార్యోత్పాదకత్వాదర్శనాద్దధ్యాదిభావే స్వతఃసిద్ధం క్షీరాదేః సామర్థ్యమిత్యాహ -
యది చేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
కిమర్థా తర్హి కారణసామగ్ర్యపేక్షేతి, తత్రాహ -
సాధనేతి ।
నహి స్వతోఽసతీ శక్తిః కర్తుమన్యేన శక్యత ఇతి న్యాయాద్విద్యమానైవ క్షీరాదిశక్తిః సాధనసామగ్ర్యోపచీయత ఇత్యర్థః ।
క్షీరాదేర్బాహ్యసాధనాభావేఽప్యాన్తరసాధనసద్భావాత్కారణతా యుక్తా । బ్రహ్మణస్త్వైకరస్యాన్నాన్తరమపి సాధనమదృష్టాదీష్టమితి కథం కారణతేతి ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ -
పరిపూర్ణేతి ।
బ్రహ్మ పరిపూర్ణశక్తికమిత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
కార్యక్రమేణ తచ్ఛక్తిపరిపాకోఽపి క్రమవానున్నేయః శక్తిభేదాచ్చ తద్విశిష్టకారణేఽపి భేదసిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
చేతనత్వే సత్యసహాయత్వాదితి విశేషణాదుక్తమనైకాన్తికత్వం పరిహర్తుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
దేవాదివదితి ।
సూత్రవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ -
స్యాదేతదితి ।
చేతనత్వవిశేషణేన వ్యభిచారనివారణమాహ -
ఉపపద్యత ఇతి ।
విశిష్టేన హేతునా బ్రహ్మణో జగద్ధేతుత్వం నిషేద్ధుం దృష్టాన్తమాహ -
చేతనా ఇతి ।
వివక్షితమనుమానం నిగమయతి -
కథమితి ।
విశిష్టస్యాపి హేతోరనైకాన్తికత్వం తదవస్థమితి పరిహరతి -
దేవాదివదితి ।
తత్ర దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
అస్మదాదిభ్యో దేవాదిషు విశేషం దర్శయతి -
మహాప్రభావా ఇతి ।
తేషామపీశ్వరానుగ్రహసాపేక్షత్వాదసిద్ధమసహాయత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అనపేక్ష్యేతి ।
తథాపి శుక్రశోణితసంనిపాతస్య మృద్దార్వాదీనాం చాభావే కుతో దేహాదీనాం ప్రాసాదాదీనాం చ నిర్మాణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఐశ్వర్యేతి ।
అస్మదాదిష్వసమ్భావ్యమానమైశ్వర్యవిశేషస్తద్వశేన యోగస్తత్కార్యఘటనసామర్థ్యం తస్మాదితి యావత్ ।
తత్తత్కార్యోచితసామగ్రీసమ్పత్తౌ హేత్వన్తరమాహ -
అభిధ్యానేతి ।
సఙ్కల్పాతిరిక్తకారణానపేక్షత్వముక్తమేవ మాత్రశబ్దార్థః ।
తస్యైవ స్పష్టీకరణమ్ -
స్వత ఎవేతి ।
లోకే నైవముపలమ్భోఽస్తీత్యశఙ్క్యాహ -
మన్త్రేతి ।
సూత్రే లోకశబ్దేన లోక్యతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా శాస్త్రం, అపిశబ్దేన వృద్ధవ్యవహారశ్చ సఙ్గృహీతః । యస్తు దేవాదిషు మన్త్రాదిప్రామాణ్యే చ విప్రతిపద్యతే, తం ప్రతి లౌకికాన్యుదాహరణాని దర్శయతి -
తన్తునాభశ్చేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తానాం దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
దేవాదిదృష్టాన్తేన విశిష్టస్య హేతోర్న వ్యభిచారః, తత్రోపాదానాంశే చేతనత్వాభావాదితి శఙ్కతే -
స యదీతి ।
ఊర్ణనాభదృష్టాన్తే చ తుల్యం వ్యభిచారనివారణమిత్యాహ -
తన్తునాభస్యేతి ।
బలాకాదృష్టాన్తే చాసహాయత్వాభావాద్విశిష్టహేతోర్న వ్యభిచారోఽస్తీత్యాహ -
బలాకా చేతి ।
పద్మినీదృష్టాన్తేఽప్యూర్ణనాభదృష్టాన్తవద్వ్యభిచారసమాధిరిత్యాహ -
పద్మినీ చేతి ।
వ్యభిచారపరిహారఫలపూర్వోక్తానుమానోపపత్తిమాహ -
తస్మాదితి ।
దేవాదిదేహస్యాపన్నచైతన్యస్యైవ దేహాదికారణత్వాన్న వ్యభిచారసమాధిరితి సమాధత్తే -
తం ప్రతీతి ।
ప్రాగుక్తదృష్టాన్తానామసమ్భవోఽయముచ్యతే ।
వివక్షితం వైలక్షణ్యమేవ స్పష్టయతి -
యథా హీతి ।
సిద్ధే వ్యభిచారే ఫలితం సూత్రతాత్పర్యముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కులాలాదేరివ ససహాయస్యైవ కారణత్వం బ్రహ్మణో న శక్యం నియన్తుం దేవాదివదసహాయస్యాపి తదుపపత్తేరితి భావః ॥ ౨౫ ॥
పూర్వాధికరణోక్తక్షీరాదిదృష్టాన్తాత్పరిణామిత్వభ్రమే తన్నిరాకరణార్థమధికరణమవతారయన్పూర్వపక్షయతి -
కృత్స్నప్రసక్తిరితి ।
నిరవయవాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః ।
స కిం సావయవస్యైవ నానాకార్యోపాదానతేతి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి తదనాభాసత్వాభాసత్వాభ్యాం సన్దేహే వక్ష్యమాణపూర్వపక్షస్య మాయామయత్వేన పరిహారాదధికరణానారమ్భమాశఙ్క్య సఙ్గతిమాహ -
చేతనమితి ।
శాస్త్రార్థస్య పరిశుద్ధిర్నామ పరిణామపరాకరణేన వివర్తదృఢీకరణం తదర్థమధికరణారమ్భే ప్రథమమాక్షేపసూత్రమిత్యర్థః । అత్రాపి సమన్వయస్య న్యాయవిరోధసమాధానాత్పాదాదిసఙ్గతిచతుష్టయం ఫలం చ ద్రష్టవ్యమ్ ।
యది క్షీరమివ దధ్యాత్మనా బ్రహ్మ జగదాకారేణ పరిణమేత్తదా సాకల్యేన వా తదేకదేశేన వా । ఆద్యం ప్రత్యాహ -
కృత్స్నేతి ।
తతశ్చ కారణభూతబ్రహ్మాభావే తత్పరాధీనస్య కార్యస్యాపి సత్త్వాయోగాన్న కిఞ్చిదపి స్యాదితి శేషః ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
యదీతి ।
బ్రహ్మణః సావయవత్వాభావాదేకదేశపరిణామానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
భవతు తర్హి బ్రహ్మణః సావయవత్వం, నేత్యాహ -
నిరవయవం త్వితి ।
అమూర్తత్వాదపి బ్రహ్మ నిరవయవమిత్యాహ -
దివ్యో హీతి ।
సర్వగత్వనిరవయవత్వాభ్యాం నిత్యత్వాభ్యాం చ తన్నిరవయవమిత్యాహ -
ఇదమితి ।
ఆపేక్షికమానన్త్యం వారయతి -
అపారమితి ।
విజ్ఞప్తితావన్మాత్రత్వాచ్చ నిరవయవమిత్యాహ -
విజ్ఞానేతి ।
మూర్తామూర్తద్వైతనిషేధాచ్చ తథేత్యాహ -
స ఎష ఇతి ।
న హి బ్రహ్మణః సావయవత్వముపాదానత్వేఽపి సువర్ణాదివత్ప్రతిపత్తుం శక్యం శ్రుతివిరోధాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయవికల్పాసమ్భవే ప్రథమవికల్పప్రాప్తౌ ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ।
కృత్స్నపరిణామపక్షే దోషాన్తరమాహ -
ద్రష్టవ్యతేతి ।
బ్రహ్మణో ద్రష్టవ్యత్వసమ్భవాత్కుతస్తదుపదేశానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్య పరిణతం వా బ్రహ్మ తదతిరిక్తం వా ద్రష్టవ్యమితి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
అయత్నేతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
తద్వ్యతిరిక్తస్యేతి ।
కిఞ్చ బ్రహ్మణః సాకల్యేన కార్యాత్మానా జన్మాభ్యుపగమే ‘న జాయతే మ్రియతే వా’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతివిరోధః స్యాదిత్యాహ -
అజత్వాదీతి ।
ప్రథమపక్షదూషణం సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాముక్త్వా ద్వితీయపక్షదూషణం సఙ్క్షిప్తం వివృణోతి -
అథేత్యాదినా ।
న కేవలం శబ్దవిరోధో న్యాయవిరోధశ్చేత్యాహ -
సావయవత్వే చేతి ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి -
సర్వథేతి ॥ ౨౬ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమాదత్తే -
శ్రుతేరితి ।
పరిణామవాదమేవాశ్రిత్య ప్రథమం వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
పరిహారమేవాభినయతి -
న ఖల్వితి ।
యదుక్తం బ్రహ్మణో జగదాకారేణ పరిణామే కృత్స్నప్రసక్తిరితి, తత్రాహ -
న తావదితి ।
నిరవయవం బ్రహ్మ పరిణమతే చ, న చ కృత్స్నమితి కుతః సమ్భావనేతి పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
శ్రౌతేఽర్థే నాసమ్భావనేతి పరిహరతి -
శ్రుతేరితి ।
యత్తు బ్రహ్మణో విరుద్ధాకారేణ పరిణామే మూలోచ్ఛేదాద్ద్రష్టవ్యతోపదేశానర్థక్యమితి తత్పరిహరన్హేతుం వివృణోతి -
యథేతి ।
వికారాతిరేకేణ స్థితం బ్రహ్మేతి శ్రుతిరశ్రుతా, తత్కుతస్తథావిధం బ్రహ్మాధికృత్య ద్రష్టవ్యతోపదేశస్యార్థవత్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రకృతీతి ।
తత్ర ద్రష్టృద్రష్టవ్యత్వేన ప్రవేష్టృప్రవేష్టవ్యత్వేన వ్యాకర్తృవ్యాకార్యత్వేన చ భేదవ్యపదేశం దర్శయతి -
సేయమితి ।
వ్యాప్యవ్యాపకత్వేనాపి భేదవ్యపదేశోఽస్తీత్యాహ -
తావానితి ।
అంశాంశిత్వేనాపి భేదవ్యపదేశముదాహరతి -
పాదోఽస్యేతి ।
ఇతశ్చావికృతమస్తి బ్రహ్మేత్యాహ -
త్రిపాదితి ।
అవికృతబ్రహ్మాస్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ -
తథేతి ।
సర్వస్య బ్రహ్మణో వికారాత్మనా సమాప్తౌ సర్వాయతనత్వాద్విశేషేణ హృదయాయతనత్వం ‘హృద్యన్తర్జ్యోతిః’ ఇత్యాదినా నోచ్యేత తద్వచనాదవికృతస్యైవ హృద్యవస్థానసిద్ధేస్తదస్తితేత్యర్థః ।
అస్త్యవికృతం బ్రహ్మేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
సదితి ।
సుషుప్తౌ జీవస్య సత్సమ్పత్తిశ్రుతిమాత్రేణ కథమవికృతమస్తి బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాహ -
యది చేతి ।
కుతో విశేషణానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య వికృతేనావికృతేన వా బ్రహ్మణా సమ్పత్తిః సుషుప్తావిష్టేతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయన్ననుపపత్తిం ప్రకటయతి -
వికృతేనేత్యాదినా ।
కిఞ్చ వికారస్యేన్ద్రియగోచరత్వాత్ ‘న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా’ ఇత్యాదినా బ్రహ్మణస్తద్గోచరత్వనిషేధాత్తదస్తి వికారాతిరిక్తమిత్యాహ -
తథేతి ।
యత్తు పరిణామిత్వే బ్రహ్మణో నిరవయవత్వశబ్దకోపః స్యాదితి, తత్రాహ -
న చేతి ।
శ్రుత్యాపి కథం విరుద్ధోఽర్థః సమర్ప్యతే, తస్యాః స్వార్థప్రతిపాదనస్యావిరోధసాపేక్షత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
శబ్దేతి ।
బ్రహ్మణః శబ్దప్రమాణకత్వాద్యథాశబ్దమిష్టత్వేఽపి కథమకృత్స్నపరిణామనిరవయవత్వయోరుపపత్తిః, తత్రాహ -
శబ్దశ్చేతి ।
తత్రాకృత్స్నప్రసక్తౌ భేదవ్యపదేశశ్రుతిరుక్తా, నిరవయవత్వే తు శ్రుతిరుదాహృతా పూర్వపక్షే ।
నను నిరవయవత్వపరిణామిత్వే నైకాధికరణే సిధ్యతో మిథో విరుద్ధత్వాదౌష్ణ్యశైత్యవదిత్యాశఙ్క్య శ్రుతివిరోధాన్మైవమితి మత్వా కైముతికన్యాయమాహ -
లౌకికానామపీతి ।
స్వరూపేణ ప్రత్యక్షాదిసిద్ధానామపి యత్ర శక్తయస్తర్కాగోచరాస్తత్ర కిము వక్తవ్యం శబ్దైకగమ్యస్య తర్కాగోచరత్వమిత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే స్మృతిం సంవాదయతి -
తథా చేతి ।
అచిన్త్యానాం భావానామచిన్త్యత్వాదేవ తర్కాయోగ్యత్వేఽపి కిం తదచిన్త్యమిత్యపేక్షాయామాహ -
ప్రకృతిభ్య ఇతి ।
ప్రత్యక్షదృష్టపదార్థస్వభావేభ్యో యత్పరం విలక్షణమాచార్యాద్యుపదేశగమ్యం తదచిన్త్యమిత్యర్థః ।
శబ్దమూలం చేత్యాదినా శబ్దమూలత్వాదిత్యేతద్వ్యాఖ్యాయ శబ్దైకసమధిగమ్యస్య బ్రహ్మణస్తర్కాగోచరత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఆకాఙ్క్షాదివశేన శబ్దస్యార్థప్రత్యాయకత్వాద్విరుద్ధార్థప్రత్యాయనే చాకాఙ్క్షాద్యభావాన్న శబ్దస్యాపి తథావిధార్థబోధకతేత్యేకదేశివ్యాఖ్యానమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
విరోధమేవ దర్శయతి -
నిరవయవం చేతి ।
కథమయమర్థో విరుధ్యతే, న హి ప్రమాణసిద్ధం విరుద్ధముపయన్తీత్యాశఙ్క్య విరోధం ప్రపఞ్చయతి -
యదీతి ।
సావయవేష్వేవ క్షీరాదిషు పరిణామదృష్టేరిత్యర్థః । విపక్షే కృత్స్నప్రసక్తితాదవస్థ్యమిత్యాహ -
కృత్స్నమేవేతి ।
యది కథఞ్చిత్కృత్స్నప్రసక్తిః సమాధీయతే తదా నిరవయవశబ్దకోపః స్యాదిత్యాశయవానాహ -
అథేతి ।
ఎకత్రాపి పరిణామాపరిణామౌ షోడశిగ్రహణాగ్రహణవదవిరుద్ధావిత్యాశఙ్క్యాహ -
క్రియేతి ।
ఇహేతి । బ్రహ్మణి పరిణామాపరిణామయోరిత్యర్థః । పరిణామాదివిషయో వస్తుశబ్దః ।
స్వయూథ్యో వ్యాఖ్యానస్యానుపపన్నత్వముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వివర్తవాదమాదాయ సిద్ధాన్తీ పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
నిరవయవస్య బ్రహ్మణో వికారాస్పృష్టతయావస్థానస్య వికారాత్మనా పరిణామస్య చ శ్రూయమాణస్య మిథో విరోధే తాత్త్వికం వికారాస్పృష్టత్వం మాయికం చ పరిణామిత్వమితి వ్యవస్థాయాం నాస్తి దౌస్థ్యమిత్యర్థః ।
రూపభేదమభ్యుపగచ్ఛతస్తత్సావయవత్వం దుర్వారమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహి తిమిరేతి ।
నామరూపభేదశ్చేదవిద్యాకృతస్తర్హి బ్రహ్మణో న కారణత్వమవిద్యాయా ఎవ తద్భావాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవిద్యేతి ।
నామరూపభేదసిద్ధౌ కారణత్వసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చ నామరూపభేదసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయతేత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యాకృతేతి ।
వివర్తవాదేఽపి విరుద్ధాకారప్రాప్తౌ పూర్వరూపనివృత్తేస్తుల్యా మూలోచ్ఛిత్తిరిత్యాశఙ్క్యానిర్వాచ్యరజతాకారాపత్తౌ శుక్తికాదేరన్యథాత్వాదర్శనాద్బ్రహ్మణోఽపి కల్పితాకారాపత్తౌ పూర్వరూపానివృత్తేర్మైవమిత్యాహ -
తత్త్వేతి ।
బ్రహ్మణో మాయావివన్మాయయా సర్వవ్యవహారాస్పదత్వేఽపి కుతోఽస్యాపరిణామిత్వాదిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
పారమార్థికేనేతి ।
ఎవం కృత్స్నప్రసక్తిం నిరాకృత్య నిరవయవత్వశబ్దకోపం నిరాకరోతి -
వాచారమ్భణేతి ।
ప్రతిపాద్యత్వం సృష్టేరభ్యుపేత్యైతదుక్తమ్ । తదేవ నాస్తీత్యాహ -
న చేతి ।
కిమ్పరా తర్హీయం శ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వేతి ।
బ్రహ్మాత్మ్యైక్యప్రతిపాదనపరతయా సృష్టివాక్యానాం స్వశేషివిరోధిత్వాయోగాన్నాస్తి సృష్టౌ తాత్పర్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మాత్మప్రతిపత్తౌ ఫలావగతిముదాహరతి -
స ఎష ఇతి ।
వివర్తవాదే దోషాభావముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౭ ॥
ఉక్తం వివర్తవాదం సూత్రకారాభిప్రేతత్వేన స్పష్టయతి -
ఆత్మనీతి ।
సూత్రార్థం వివృణ్వన్దృష్టాన్తసద్భావాద్వివర్తవాదే వివాదో నాస్తీత్యాహ -
అపి చేతి ।
వివాదస్యాకర్తవ్యత్వే హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోరేకార్థత్వం విశినష్టి -
స్వప్నదృశీతి ।
స్వప్నస్య స్మృతిత్వాభ్యుపగమాద్విరుద్ధా సృష్టిరేవ తత్ర నాస్తీతి కుతోఽస్య దృష్టాన్తతేత్యాశఙ్క్యాపరోక్షతయా స్వప్నస్యాస్మృతిత్వమభిప్రేత్యాహ -
పఠ్యత ఇతి ।
స్వప్నే రథాదీనామభావే కథం తత్ప్రథేత్యాశఙ్క్యాహ -
అథేతి ।
ఆత్మని చేతి వ్యాఖ్యాయ విచిత్రాశ్చ హీతి వ్యాచష్టే -
లోకేఽపీతి ।
ఎవమితి సూత్రపదం వ్యాకుర్వన్దార్ష్టాన్తికమాహ -
తథేతి ।
ఇతిశబ్దో వివర్తవాదసమాప్త్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
‘యశ్చోభయోః’ ఇతి న్యాయేన కృత్స్నప్రసక్త్యాదీనామనుద్భావ్యత్వం దర్శయతి -
స్వపక్షేతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
పరేషామితి ।
తథా చ బ్రహ్మవాదిని విశేషేణానుద్భావ్యతేతి శేషః ।
తత్ర ప్రధానవాదే దోషసామ్యం వక్తుం తత్పక్షమనుభాషతే -
ప్రధానేతి ।
దోషసామ్యమధునా దర్శయతి -
తత్రాపీతి ।
ప్రధానం హి మహదాద్యాకారేణ పరిణమమానం సాకల్యేన వా పరిణమత ఎకదేశేన వా ప్రథమే నిరవయవత్వాత్ప్రధానస్య కృత్స్నస్యైవ కార్యాకారేణ పరిణతత్వాదవశిష్టస్యాభావాత్తదాశ్రితస్య కార్యస్యాప్యయోగాత్కార్యం కారణం చేత్యుభయమపి సముచ్ఛిద్యేత । ద్వితీయే ప్రధానస్య నిరవయవత్వస్వీకారో విరుధ్యేతేత్యర్థః ।
దోషద్వయం పరిహర్తుం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
నిరవయవత్వానుపగమం స్ఫుటయితుం ప్రధానస్వరూపమనువదతి -
సత్త్వేతి ।
కథమేతావతా నిరవయవత్వానభ్యుపగమః, తత్రాహ -
తైరితి ।
సావయవత్వే చ ప్రధానస్యైకదేశేన పరిణామోఽవస్థానం చైకదేశేనేత్యఙ్గీకారాన్న కృత్స్నప్రసక్త్యాదిదోషావకాశోఽస్తీత్యర్థః ।
ఉక్తం సావయవత్వమఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
తత్ర హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
సముదాయస్య సావయవత్వేఽపి ప్రత్యేకం సత్త్వాదీనాం నిరవయవత్వాత్తేషాం చ పరిణామస్వీకారాత్కృత్స్నపరిణామే మూలోచ్ఛిత్తేకదేశపరిణామే సావయవత్వమ్ । అతో దోషద్వయం ప్రధానవాదే దుర్వారమిత్యర్థః ।
సమ్భూయ సత్త్వాదీనాం పరిణామపరిగ్రహాన్న దోషద్వయమిత్యాశఙక్యాహ -
ఎకైకమేవేతి ।
సముదాయస్యైవ పరిణామిత్వే కార్యవైషమ్యాసిద్ధిరితి భావః ।
ఎవం ప్రధానవాదే కృత్స్నప్రసకత్యాదిదోషసామ్యాన్న తేన బ్రహ్మవాదిని తదుద్భావనీయమిత్యుపసంహరతి -
సమానత్వాదితి ।
తర్కాప్రతిష్ఠానన్యాయేన నిరవయవత్వాపాదకతర్కస్యాప్రతిష్ఠానత్వాత్ప్రధానస్య సావయవత్వమేవేతి శఙ్కతే -
తర్కేతి ।
అభ్యుపేతహానమపినా సూచయన్దూషయతి -
ఎవమపీతి ।
ఆదిశబ్దేన ఘటాదివన్మూలకారణత్వాసమ్భవోఽపి గృహీతః ।
ఘటాదీనామివ ద్రవ్యావయవత్వేన ప్రధానస్య సావయవత్వానభ్యుపగమాదనేకధర్మవత్తయా తదఙ్గీకారాన్నానిత్యాత్వాదిదోషప్రసక్తిరిత్యాహ -
అథేతి ।
బ్రహ్మణోఽపి కార్యవైచిత్ర్యసూచితవిచిత్రశక్తిరూపావయవోపగమాదుక్తదోషసమాధిరిత్యాహ -
తా ఇతి ।
ప్రధానవాదినో దోషసామ్యముక్త్వా పరమాణువాదినోఽపి తత్సామ్యమాహ -
తథేతి ।
అణువాదినోఽపి సమాన ఎవ దోష ఇత్యత్ర సమ్బన్ధః ।
ద్వాభ్యామణుభ్యాం సంయుజ్యమానాభ్యాం ద్వ్యణుకమారభ్యతే త్రిభిర్ద్వ్యణుకైః సంయుక్తైస్త్ర్యణుకం త్ర్యణుకైః సంయుక్తైశ్చతురణుకమిత్యస్యాం ప్రక్రియాయామణురణ్వన్తరేణ సంయుజ్యమానః కార్త్స్న్యేన వా సంయుజ్యత ఎకదేశేన వేతి వికల్ప్యాద్యమనూద్య దూషయతి -
అణురితి ।
కార్త్స్న్యన సంయోగే సత్యేకస్మిన్పరమాణౌ పరమాణ్వన్తరస్య సంమితత్వాత్తదారబ్ధే ద్వ్యణుకే పరమాణోరధికపరిమాణాభావాత్తస్యాపి పారిమాణ్డల్యవత్త్వప్రసఙ్గాదణుత్వాదిపరిమాణాన్తరాఙ్గీకారవిరోధః స్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయమనూద్య ప్రత్యాహ -
అథేతి ।
తదేవం పరమాణువాదిన్యపి ప్రాగుక్తదోషసామ్యాన్న తేనాపి బ్రహ్మవాదిని తదుద్భావనముచితమిత్యాహ -
ఇతి స్వపక్షేఽపీతి ।
త్వం చోర ఇత్యుక్తే త్వమపి చోర ఇతివత్స్వస్య దోషోద్భావనే పరస్యాపి తదుద్భావనమాత్రేణ న తత్పరిహారసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య పరస్య యః పరిహారః స ఎవాస్మాకమపీత్యభిప్రేత్యాహ -
సమానత్వాచ్చేతి ।
ఆపాతతః సామ్యముక్త్వా పారమార్థికం కార్యకారణత్వమిచ్ఛతామేవ చాయం దోషో నాస్మాకం వివర్తవాదినాం కార్యం కారణం చ కల్పితమిచ్ఛతామిత్యాహ -
పరిహృతస్త్వితి ॥ ౨౯ ॥
పూర్వాధికరణే బ్రహ్మణో విచిత్రశక్తియుక్తత్వాద్ యుక్తం కారణత్వమిత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం తస్య విచిత్రశక్తిత్వే ప్రమాణమాహ –
సర్వోపేతా చేతి ।
మాయాశక్తిమతో బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః ।
తస్య కిమశరీరస్య నాస్తి మాయేతి న్యాయేన విరోధోఽస్తి న వేతి తదనాభాసత్వభాసత్వాభ్యామేవ సన్దేహే సఙ్గతిమాహ -
ఎకస్యేతి ।
ప్రమాణప్రశ్నపూర్వకం తదుపన్యాసపరం సూత్రమాదత్తే -
తత్పునరితి ।
పూర్వవదిహాపి సఙ్గతిఫలే ద్రష్టవ్యే ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
సర్వేతి ।
అవగతిహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కుత ఇతి ।
సిద్ధాన్తహేతుం నానావిధశ్రుత్యవష్టమ్భేన వివృణోతి -
తథా హీతి ॥ ౩౦ ॥
పూర్వపక్షమనుభాష్య దూషయతి -
వికరణత్వాదితి ।
యద్యప్యన్తర్యామ్యధికరణే జగద్బ్రహ్మణోర్మాయార్జితత్వసమ్బన్ధే సిద్ధే కార్యకరణవిరహిణోఽపి నియన్తృత్వముక్తం, తథాపి కార్యకారణవిరహిణో మాయాసమ్బన్ధ ఎవ న సమ్భవతీతి వివక్షితత్వాత్కులాలాదీనాం కార్యకరణవతాం మృదాద్యధిష్ఠాతృత్వదర్శనాద్బ్రహ్మణస్తద్ధీనస్య నాధిష్ఠాతృత్వేన కారణత్వమితి చోద్యం వివృణోతి -
స్యాదేతదితి ।
బ్రహ్మణః సర్వశక్తిత్వాదకార్యకరణత్వేఽపి కారణత్వముపపన్నమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కథం సేతి ।
న హి కార్యకరణరహితస్య ముక్తవన్మాయాశక్తిమత్త్వం, తద్వత్త్వేఽపి న కార్యక్షమత్వమ్ । సుషుప్తవదిత్యర్థః ।
సర్వశక్తియోగాద్దేవాదివద్బ్రహ్మణః సమ్భవతి విచిత్రకార్యకరత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
దేవాదయో హీతి ।
విజ్ఞాయన్తే । మన్త్రార్థవాదాదిష్వితి శేషః ।
కథం సా సర్వశక్తియుక్తాపీత్యత్రాపినా సూచితమర్థం స్ఫోరయతి -
కథం చేతి ।
‘తదుక్తమ్ ‘ ఇతి సూత్రావయవేన పరిహరతి -
యదత్రేతి ।
కిం తదుక్తమిత్యపేక్షాయాం న విలక్షణత్వాధికరణాదావుక్తం స్మారయతి -
శ్రుతీతి ।
యత్తు కులాలాదీనాం కార్యకరణవతామేవ మృదాద్యధిష్ఠాతృత్వోపలమ్భాద్బ్రహ్మణస్తద్రహితస్య నాధిష్ఠాతృత్వేన కారణత్వమితి, తదపి పరిహృతమిత్యాహ -
న చేతి ।
న హి కార్యకరణవిరహిణః సుషుప్తవదకార్యకరత్వం శక్యం నియన్తుం, సముత్థానసమయే శరీరాద్యభిమానశూన్యస్య దేహేన్ద్రియాద్యుపాదానవ్యాపారతస్తచ్ఛక్తిమత్తోపలబ్ధ్యా దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వాదితి భావః ।
యత్తు బ్రహ్మణో మాయాశక్తిమత్త్వం ముక్తవదశరీరత్వాదయుక్తమితి, తదపి పురస్తాదేవ పరాస్తమిత్యాహ -
ప్రతిషిద్ధేతి ।
పరమార్థతో వ్యవహారతో వా మాయాశక్తిరమత్త్వాభావః సాధ్యతే । నాద్యః, సిద్ధసాధనత్వాత్ । న ద్వితీయః, మాయాయాశ్చిన్మాత్రే ప్రతీతిసిద్ధత్వాత్ । న చాజ్ఞోఽహమితి ప్రతీతిర్జీవమధికరోతి । తస్య బ్రహ్మానతిరేకాత్కల్పితస్య చావిద్యామయత్వేనావిద్యాశ్రయత్వాయోగాదితి భావః ।
కిఞ్చ మాయావినాం దేహేన్ద్రియవతాం బాహ్యం హేతుమనపేక్ష్య కార్యకరత్వదర్శనాత్ , కులాలాదీనాం చ తథావిధానామేవ బాహ్యసాధనవ్యపేక్షాణామర్థక్రియాకారిత్వాత్ , తేషు దృష్టవైచిత్ర్యావష్టమ్భాదన్తరేణాపి శరీరాదినా బ్రహ్మణి మాయాసమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయ ప్రాగుక్తానుమానద్వయస్యాగమవిరోధం దర్శయతి -
తథా చేతి ॥ ౩౧ ॥
పూర్వం శ్రుత్యవష్టమ్భేన సర్వశక్తి బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి శక్తస్యాపి ప్రయోజనాభిసన్ధ్యభావాదకర్తృత్వమిత్యాక్షిపతి -
న ప్రయోజనవత్త్వాదితి ।
పరితృప్తాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః । స కిం బ్రహ్మ వినా ఫలేన న సృజత్యభ్రాన్తచేతనత్వాద్వివక్షితపురుషవదితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి పూర్వవదేవ సన్దేహే పూర్వపక్షసూత్రతాత్పర్యమాహ -
అన్యథేతి ।
పాదాదిసఙ్గతిఫలే పూర్వవదున్నేయే ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాకుర్వన్నఞోఽర్థమాహ -
న ఖల్వితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
భ్రాన్తస్యాబుద్ధిపూర్వకారిణః స్వపరప్రయోజనానుపయోగిన్యపి ప్రవృత్తిర్దృష్టేతి విశినష్టి -
బుద్ధిపూర్వకారీతి ।
లీలాదౌ ఫలాభావేఽపి ప్రవృత్తిర్దృష్టేత్యాశఙ్క్య తత్రాపి తాత్కాలికముద్దేశ్యఫలాభావేఽపి ఫలమస్త్యేవేతి మత్వాహ -
న మన్దేతి ।
యా చేతనస్యాభ్రాన్తస్య ప్రవృత్తిః సా ఫలాభిసన్ధిపూర్వికేతి వ్యాప్తిముక్త్వా కైముతికన్యాయమపినా సూచితం దర్శయతి -
కిముతేతి ।
లీలాదేరల్పాయాససాధ్యత్వేఽపి ఫలవత్త్వదర్శనాన్మహాయాససాధ్యజగతః సృష్టిరఫలా న శ్లిష్టేత్యర్థః ।
ఫలాభిసన్ధిపూర్వికా బుద్ధిపూర్వకారిప్రవృత్తిరిత్యత్ర శ్రుతిముపన్యస్యతి -
భవతి చేతి ।
ప్రవృత్త్యాభాసత్వాజ్జగద్విరచనాయాం న ఫలాపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
గురుతరేతి ।
అస్తు తర్హి ఫలాభిసన్ధిపూర్వికైవేయమపి ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య స్వస్య పరస్య వా ఫలముద్దేశ్యమితి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
యదీతి ।
అస్మదాదీనాం గురుతరసంరమ్భాపీయం ప్రవృత్తిరీశ్వరస్యానాయాససాధ్యా న ప్రయోజనపూర్వికేత్యాశఙ్క్య, బ్రహ్మ న జగత్కారణం, సాక్షాత్పరమ్పరయా వా స్వఫలవికలత్వాత్ , తథాభూతలౌకికపురుషవదిత్యాహ -
ప్రయోజనాభావే వేతి ।
దృష్టాన్తేన శఙ్కయిత్వా దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
బుద్ధ్యపరాధో వివేకవైధుర్యమ్ ।
నాపి పరప్రయోజనోపయోగినీ పరస్యేశ్వరస్య ప్రవృత్తిః, ప్రాగుత్పత్తేరనుగ్రాహ్యాభావాదితి మత్త్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩౨ ॥
సిద్ధాన్తయతి -
లోకవత్త్వితి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
యత్తు సాక్షాత్పరమ్పరయా వా స్వప్రయోజనాభావాన్న బ్రహ్మ జగత్కారణమితి, తత్ర సుఖోల్లాసనిమిత్తక్రీడాయాముచ్ఛ్వాసాదౌ చ ఫలాభిసన్ధ్యభావాదనైకాన్తికో హేతురిత్యాహ -
యథేతి ।
ఎషణాసమ్పత్తౌ సమ్భావితముదాహరణద్వయమాహ -
రాజ్ఞ ఇతి ।
వ్యతిరిక్తం లీలాయాః సకాశాదితి యావత్ । క్రీడార్థా విహారా దేశవిశేషాః సంస్కృతాస్తేష్వితి యావత్ ।
భవతు వా రాజాదీనాం లీలారూపాసు ప్రవృత్తిష్వపి కిఞ్చిదుద్దేశ్యం ప్రయోజనం, తథాపి న నిఃశ్వాసాదిషు తథావిధం ఫలముపలభ్యమిత్యనైకాన్తికత్వతాదవస్థ్యమిత్యాహ -
యథా చేతి ।
దృష్టాన్తే స్వభావో దేహస్య ప్రాణాదిమత్త్వం, దార్ష్టాన్తికే తు స్వభావోఽవిద్యేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అథేశ్వరస్య జగద్బిమ్బవిరచనాం కిమిత్యవిద్యాకృతలీలామాత్రత్వేనాఫలా కల్ప్యతే ? ఫలమేవ కిఞ్చిత్కల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్యాప్తకామత్వన్యాయవిరోధాత్పరమానన్దత్వశ్రుతివిరోధాచ్చ నైవమిత్యాహ -
న హీతి ।
నను లీలాదావస్మదాదీనామకస్మాదేవ నివృత్తేరపి దర్శనాదీశ్వరస్యాపి మాయామయ్యాం లీలాయాం తథాభావే వినాపి సమ్యగ్జ్ఞానం సంసారసముచ్ఛిత్తిరితి, తత్రాహ -
న చేతి ।
అనిర్వాచ్యా ఖల్వవిద్యా పరస్యేశ్వరస్య స్వభావో లీలేతి చోచ్యతే । తత్ర న ప్రాతీతికస్వభావాయామనుపపత్తిరవతరతీత్యర్థః ।
యత్తు జగద్రచనాయా గురుతరసంరమ్భత్వాద్భవితవ్యం ఫలేనేతి, తత్రాస్మద్దృష్ట్యా వా తస్యా గురుతరసంరమ్భత్వమీశ్వరదృష్ట్యా వేతి వికల్ప్యాద్యే హేతుసద్భావేఽపి ప్రాగుక్తశ్రుతిన్యాయవిరోధాన్నానుమానప్రవృత్తిరిత్యభిప్రేత్య ద్వితీయం నిరస్యతి -
యద్యపీత్యాదినా ।
లీలాస్వపి తాత్కాలికం ఫలముద్దేశ్యఫలాభావేఽపి భాతీత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
ఈశ్వరప్రవృత్తిరత్రేత్యుక్తా ।
కిఞ్చిదితి ।
స్వకీయం పరకీయం వేత్యర్థః ।
ప్రయోజనాభావే వేత్యాదినోక్తం ప్రత్యాహ -
నాపీతి ।
కిఞ్చ సృష్టేరవిద్యానిబన్ధనత్వేనావస్తుత్వాద్గన్ధర్వనగరాదిభ్రమేష్వివ న ఫలాపేక్షేత్యాహ -
న చేతి ।
కిఞ్చ బ్రహ్మాత్మత్వధీపరత్వాన్న సృష్టౌ సృష్టిశ్రుతీనాం తాత్పర్యమతః సృష్టేరవివక్షితత్వాత్తదాశ్రయో దోషో నిర్విషయత్వాన్న ప్రసరతీత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
ప్రకృతోపయోగిత్వాన్న తత్పునరుక్తిరితి సూచయతి -
ఇత్యేతదపీతి ॥ ౩౩ ॥
పూర్వసూత్రే మాయామయ్యా లీలయా బ్రహ్మణః స్రష్టృత్వమాదిష్టమ్ । సమ్ప్రతి సైవ సాపేక్షస్య న సమ్భవత్యనీశ్వరత్వప్రసఙ్గాత్ , నిరపేక్షత్వే రాగాదిమత్త్వాపత్తేరిత్యాక్షిప్య సమాధత్తే -
వైషమ్యేతి ।
నిరవద్యాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్వం వదన్సమన్వయో విషయః । స కిం యో విషమసృష్టికారీ స సావద్యో బ్రహ్మ చ విషమం సృజతీతి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి యథాపూర్వం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
పునశ్చేతి ।
పునరాక్షేపస్య ఫలమాహ -
స్థూణేతి ।
జగతో బ్రహ్మైవ కారణమితి ప్రతిజ్ఞాతోఽర్థస్తద్దృఢీకరణమాక్షేపద్వారేణాధికరణకృత్యమిత్యర్థః । పాదాదిసఙ్గతిఫలే పూర్వవదున్నేయే ।
ఆక్షేపం వివృణ్వన్ ‘వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న’ ఇతి సూత్రావయవం పూర్వపక్షే యోజయన్నఞర్థమాహ -
నేశ్వర ఇతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుం గృహీత్వా ప్రథమం వైషమ్యప్రసఙ్గం ప్రకృటయతి -
కుత ఇత్యాదినా ।
దేవాదీనామేవం వైషమ్యేఽపి కథమీశ్వరస్య వైషమ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇత్యేవమితి ।
వైషమ్యేఽపి కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
శ్రుతీతి ।
‘నిష్కలం నిష్క్రియమ్’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । ‘న మే ద్వేష్యోఽస్తి న ప్రియః', ‘బలం బలవతాం చాహం కామరాగవివర్జితమ్’ ఇత్యాద్యా చ స్మృతిః । స్వచ్ఛత్వాదీత్యాదిశబ్దేన నిష్క్రియత్వనిష్కలత్వాది గృహ్యతే ।
వైషమ్యప్రసఙ్గం ప్రదర్శ్య నైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గం దర్శయతి -
తథేతి ।
బ్రహ్మ పరేషామర్థానర్థహేతుకార్యస్య న కారణం, చేతనత్వే సత్యనవద్యత్వాత్ , విశిష్టపురుషవదిత్యభిప్రేత్యోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజానీతే -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాదత్తే -
కస్మాదితి ।
వ్యతిరేకద్వారా విభజతే -
యది హీతి ।
నైరపేక్ష్యమేవ వ్యాచష్టే -
కేవల ఇతి ।
ఉక్తమేవార్థమన్వయముఖేనాన్వాచష్టే -
సాపేక్షో హీతి ।
సాపేక్షత్వే సత్యనీశ్వరత్వాపత్తిరితి వివక్షన్నాక్షిపతి -
కిమితి ।
సేవాదిభేదాపేక్షయా రాజాదీనాం ఫలదానేఽపి నానీశ్వరతా దృష్టేతి మన్వానః సమాధత్తే -
ధర్మేతి ।
సాపేక్షత్వే ఫలం వదన్నుక్తమేవ వ్యనక్తి -
అత ఇతి ।
విషమా సృష్టిర్ధర్మాదినిమిత్తా చేత్కృతమీశ్వరేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఈశ్వరస్త్వితి ।
దృష్టాన్తం వివృణోతి -
యథా హీతి ।
వ్రీహియవాదివైషమ్యం తర్హి కిం కృతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్రీహీతి ।
చేతనత్వే సత్యనవద్యత్వాదితి హేతుం వ్యభిచారయన్దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
సేవాదిభేదాపేక్షయా పరేషామర్థానర్థౌ కుర్వతి రాజాదావనైకాన్తికో హేతురితి భావః ।
సాపేక్షత్వఫలముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
తథా చాగమావధారితస్వచ్ఛత్వాదీశ్వరస్వభావస్య నైవ భఙ్గోఽస్తీతి భావః ।
సాపేక్షస్యేశ్వరస్య విషమసృష్టిహేతుత్వే మానం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
తథా హీతి ।
స్మృతిరపి శ్రౌతమర్థమనుగృహ్ణాతీత్యాహ -
స్మృతిరపీతి ।
న చ సాధ్వసాధునీ కర్మణీ కారయిత్వా స్వర్గం నరకం వా ప్రాణినో నయన్నీశ్వరో వైషమ్యాదినా కథం న దుష్యతీతి వాచ్యమ్ , తజ్జాతీయపూర్వకర్మాభ్యాసాత్తత్ర ప్రవృత్తానామేవేశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వాత్ , మాయావివచ్చ తస్య మాయామయసృష్టిహేతోర్వైషమ్యాదిప్రసఙ్గాభావాదితి భావః ॥ ౩౪ ॥
దూషయతి –
సదేవేతి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి –
సృష్టీతి ।
పరాచీనం హి కర్మ ప్రథమసృష్టేశ్చరమసృష్టేర్వా హేతురితి వికల్ప్యాద్యే
సాపేక్షత్వమాక్షిప్య సమాధత్తే -
న కర్మేతి ।
చోద్యం వ్యాకుర్వన్ప్రాచీనం పరాచీనం వా కర్మాపేక్షమాణమితి వికల్ప్యాద్యం పరస్పరాశ్రయత్వముక్త్వా ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
అత ఇతి ।
దేవాదివైచిత్ర్యాదూర్ధ్వం కర్మవైచిత్ర్యే సతి తదపేక్షయేశ్వరస్య ప్రాణిషు సుఖాదివైచిత్ర్యనిర్మాతృత్వేఽపి ప్రాథమికవిచిత్రసృష్టిహేత్వభావాత్తదైకరూప్యం స్యాదిత్యర్థః ।
సూత్రావయవం వ్యాకుర్వంన్నుత్తరమాహ -
నైష దోష ఇతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి -
భవేదిత్యాదినా ।
సృష్టేరైకరూప్యం సంసారస్య సాదిత్వేన నానాహేత్వభావాద్భవతి । తస్య త్వనాదిత్వే పూర్వపూర్వకర్మవైచిత్ర్యవశాదుత్తరోత్తరవిచిత్రసృష్టిసిద్ధిరిత్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
సిద్ధవదుక్తస్య సంసారానాదిత్వస్య సమర్థనార్థముత్తరసూత్రముత్థాపయతి -
కథమితి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
ఉపపద్యతే చేతి ।
ఉపపత్తిమేవ మోక్షకాణ్డప్రమాణ్యానుపపత్తిలక్షణాం వివృణోతి -
ఆదిమత్త్వ ఇతి ।
అన్యథా కర్మకాణ్డప్రామాణ్యానుపపత్తేశ్చ సంసారస్థానాదిత్వమాదేయమిత్యాహ -
అకృతేతి ।
అననుష్ఠితే కర్మణి ఫలప్రాప్తౌ విధినిషేధశాస్త్రానర్థక్యమితి భావః ।
సుఖాదివైషమ్యస్య కర్మనిమిత్తత్వాభావేఽపి నిమిత్తాన్తరం భవిష్యతీతి చేత్తత్కిమీశ్వరః కింవాఽవిద్యా అథవా శరీరమితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నచేతి ।
ఉక్తమ్ ।
‘ఈశ్వరస్తు పర్జన్యవత్’ ఇత్యాదావితి శేషః ।
ద్వితీయేఽపి కేవలావిద్యా వైషమ్యహేతురుత రాగాద్యపేక్షేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నచావిద్యేతి ।
స్వాపాదావదర్శనాదితి భావః ।
కల్పాన్తరే సంసారస్థానాదిత్వం దుర్వారమితి మత్వాహ -
రాగాదీతి ।
రాగద్వేషమోహా రాగాదయః । తే చ పురుషం దుఃఖాదిభిః క్లిశ్యన్తీతి క్లేశాస్తేషాం వాసనాః కర్మప్రవృత్త్యనుగుణాస్తాభిరాక్షిప్తం ధర్మాదిలక్షణం కర్మ తదపేక్షాఽవిద్యా స్వాశ్రయే సుఖాదివైషమ్యం కరోతి । అవిద్యా ఖల్వనాదిరనిర్వాచ్యా చిన్మాత్రే ప్రతీచి వర్తమానా తత్ర భ్రాన్తిముపనయతి, సా చ శోభనాశోభనాధ్యాసరూపా రాగద్వేషద్వారా పుణ్యాపుణ్యే నిర్వర్తయతి, తే చ విచిత్రే సుఖదుఃఖే సఞ్చినుత ఇత్యనాద్యవిద్యాయాః పరమ్పరయా వైషమ్యహేతుత్వే సంసారస్యానాదిత్వమావశ్యకమ్ , ఉక్తవిభ్రమాదేరేవ సంసారత్వాత్తస్య చ ప్రవాహరూపేణానాదిత్వాదితి భావః ।
తృతీయం నిరస్యతి -
నచతి ।
అస్తు తర్హి కర్మనిబన్ధనం శరీరం వైషమ్యకారణం, తత్రాహ -
నచ శరీరమితి ।
కథం తర్హి పరస్పరాశ్రయత్వం పరిహర్తుం పార్యతే, తత్రాహ -
అనాదిత్వే త్వితి ।
ఉపపత్తేః హేతుఫలభావస్యేతి శేషః ।
సంసారస్యానాదిత్వసాధనముపపత్తిరనుగ్రాహ్యమానాభావే న తదుపపాదయితుమలమిత్యాశఙ్క్య సూత్రావయవం వ్యాకరోతి -
ఉపలభ్యతే చేతి ।
సంసారోఽనాదిరిత్యేవంవాదిన్యౌ శ్రుతిస్మృతీ నైవ దృశ్యేతే, తత్కథమిదమీదృశమిత్యాశఙ్క్య శ్రౌతం లిఙ్గం సంసారస్యానాదిత్వసాధకమాదర్శయతి -
శ్రుతౌ తావదితి ।
శారీరస్యాత్మనః సర్గప్రముఖే ప్రాణధారణనిమిత్తేన జీవశబ్దేన పరదేవతాయాః పరామృశ్యమానత్వేఽపి కుతః సంసారస్యానాదిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆదిమత్త్వే త్వితి ।
ప్రాగనవధారితప్రణః । సన్నాత్మా శారీర ఇతి శేషః ।
నను భావినీం వృత్తిమాశ్రిత్యాత్మని జీవశబ్దో ‘గృహస్థః సదృశీం భార్యామ్’ ఇతివద్భవిష్యతి, నేత్యాహ -
నచేతి ।
సంసారస్యానాదిత్వే శ్రౌతం లిఙ్గాన్తరమాహ -
సూర్యేతి ।
శ్రుతౌ స్మృతౌ చోపలభ్యతే సంసారస్యానాదిత్వమితి ప్రతిజ్ఞాయ శ్రౌతముపలమ్భముపదర్శ్య స్మార్తముపలమ్భముపదర్శయతి -
స్మృతావితి ।
అస్య సంసారవృక్షస్య పరికల్పితస్య రూపం పారమార్థికమధిష్ఠానం పరం బ్రహ్మ తత్తథా ఘటాదివత్ప్రాకృతైర్వ్యవహారభూమౌ నోపలభ్యతే । న చాన్తోఽవసానమన్తరేణ బ్రహ్మవిద్యామస్య దృశ్యతే । ఆదిశ్చాసత్త్వాదేవాస్య నావసీయతే । సమ్ప్రతిష్ఠా మధ్యం చాస్య న ప్రతిభాతి । అనిర్వాచ్యత్వాదిత్యర్థః ।
శ్రుతిస్మృతిసిద్ధేఽర్థే పౌరాణికీం సంమతిమాహ -
పురాణే చేతి ॥ ౩౬ ॥
పూర్వాధికరణే కర్మవశాదీశ్వరస్య విషమసృష్టిహేతుత్వముక్తం తథాపి తస్య సగుణత్వముపాదానత్వాన్మృదాదివదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వధర్మేతి ।
నిర్గుణస్య బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వవాదిసమన్వయో విషయః । స కిం యన్నిర్గుణం న తదుపాదానం యథా గన్ధ ఇతి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి పూర్వవదేవ సన్దేహే వృత్తమనూద్య సఙ్గతిమాహ -
చేతనమిత్యాదినా ।
నిర్గుణస్య గన్ధవదనుపాదానత్వాద్బ్రహ్మణః సగుణత్వే మృదాదివదుపాదానత్వేన ప్రాప్తే, వివర్తాధిష్ఠానత్వస్యాత్రోపాదానత్వాత్తస్య న నిర్గుణేఽపి జాత్యాదావనిత్యత్వాద్యారోపవదవిరోధాద్యుక్తం నిర్గుణస్యాపి బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వమితి రాద్ధాన్తమభిసన్ధాయ సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
యస్మాదితి ।
పాదాదిసఙ్గతిచతుష్ట్యం ఫలం చ పూర్వోత్తరపక్షయోర్యథాపూర్వమవధేయమ్ ।
యద్యపి లోకే సర్వజ్ఞత్వం కస్యచిత్కారణస్య ధర్మో న దృశ్యతే, తథాపి కులాలాదౌ మృదాదిప్రేరకత్వదర్శనాద్బ్రహ్మణ్యపి నియన్తరి తేన భవితవ్యం, తస్య సర్వప్రేరకత్వస్య శ్రౌతత్వాదర్థాదేవ సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
సర్వజ్ఞమితి ।
ఎవం బ్రహ్మణి సర్వశక్తిమత్త్వమపి శక్యముపపాదయితుమితి మత్వాహ -
సర్వశక్తీతి ।
తేనోపాదానత్వముపపాదిత్తం సర్వజ్ఞత్వేన నిమిత్తత్వమితి భేదః ।
నిర్గుణత్వాదిప్రయుక్తసర్వానుపపత్తిశఙ్కోపశాన్తయే విశినష్టి -
మహామాయం చేతి ।
ఎతేన బ్రహ్మణ్యనవచ్ఛిన్నం మాయాఽవిద్యాదిశబ్దితమనిర్వాచ్యమజ్ఞానం కారణత్వాదిసర్వవ్యవహారనిర్వాహకమస్తీత్యుక్తమ్ ।
యస్మాదిత్యస్యాపేక్షితం పూరయన్పాదార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
స్మృతిన్యాయవిరోధః సమన్వయస్య నాస్తీతి సిద్ధమితి వక్తుమితిశబ్దః ॥ ౩౭ ॥
ద్వితీయాధ్యాయే ద్వితీయః పాదః ।
బ్రహ్మణి కారణత్వానుగుణేషు సర్వజ్ఞత్వాదిషూక్తేషు ప్రధానేఽపి తదుపపత్తిమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
రచనానుపపత్తేశ్చేతి ।
పూర్వపాదేన సమన్వయే వాదిభిరుత్ప్రేక్షితా విలక్షణత్వాదయో దోషా నిరస్తాః । సమ్ప్రతి పరపక్షాణాం భ్రాన్తిమూలత్వం వక్తుం పాదాన్తరమారభ్యతే ।
నను తర్కశాస్త్రవదస్య శాస్త్రస్య తర్కప్రధానత్వాభావాద్వేదాన్తవాక్యప్రధానత్వాత్తేషాం బ్రహ్మణి తాత్పర్యమేవాత్ర నిరూపణీయమ్ , తదపేక్షితన్యాయజాతస్య సమన్వయాధ్యాయే సిద్ధత్వాత్ , పరపక్షబాధకతర్కోక్తిస్తు నేహోపయుజ్యతే, తత్కిమనేన పాదేన, తత్రాహ -
యద్యపీతి ।
పరపక్షప్రతిక్షేపమన్తరేణ స్వపక్షావధారణాయోగాత్తన్నిరాకరణమపి ప్రకృతోపయోగీతి పాదారమ్భం సమర్థయతే -
తథాపీతి ।
స్వపక్షం నిర్ధారయితుం పరపక్షో నిరాచికీర్షితశ్చేత్తదేవ తర్హి ప్రథమం కిమితి న కృతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వేదాన్తేతి ।
పరపక్షప్రతిషేధస్యాపి తదర్థత్వమవశిష్టమిత్యాశఙ్క్య కరణస్యేతికర్తవ్యతారూపాదన్తరఙ్గత్వాద్వాక్యనిరూపణస్యైవ ప్రాథమ్యమిత్యాహ -
తద్ధీతి ।
సమ్యగ్ధీదార్ఢ్యాయ స్వపక్షస్థాపనానన్తరం పరపక్షనిరసనముచితమితి నిగమయితుమితిశబ్దః ।
వీతరాగాణాం మోక్షమాణానామపేక్షితమోక్షహేతుతయా తత్త్వజ్ఞానమాత్రముపయుక్తం, పరపక్షాధిక్షేపస్తు వీతరాగతావిరోధిత్వాదయుక్త ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ముముక్షూణాం మోక్షౌపయికత్వేన సమ్యగ్ధీరేవోపయుక్తేత్యుక్తమఙ్గీకరోతి -
బాఢమితి ।
కిమితి తర్హి పరపక్షనిరాకరణం పరవిద్వేషకరణమభ్యుపగతమ్ , తత్రాహ -
తథాపీతి ।
సాఙ్ఖ్యాదిదర్శనానాం మహాజనపరిగృహీతత్వాత్ప్రధానాదికారణపరతయా మహత్త్వాత్తత్త్వజ్ఞానాపదేశేన ప్రవృత్తత్వాత్తదీయానుమానానాం సర్వజ్ఞప్రణీతతయా తుల్యబలత్వేన వేదాన్తైరబాధాద్వస్తుని వికల్పానుపపత్తేస్తదనిరాసే తేష్వపి సమ్యగ్ధీహేతుత్వభ్రమః స్యాత్ । అతః సమ్యగ్ధీదార్ఢ్యాయ తన్నిరాకరణం కర్తవ్యమితి తర్కపాదారమ్భః సమ్భవతీత్యర్థః ।
పునరుక్తిం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రధానపక్షనిరాకరణం సూత్రకారస్య వివక్షితమిత్యత్రాభ్యాసలిఙ్గమాహ -
కామాచ్చేతి ।
తథాపి పరమాణ్వాదివాదవ్యుదాసార్థం పాదారమ్భో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతేనేతి ।
పూర్వం ప్రధానాదీనాం శ్రుతిమత్త్వం నిరస్తమిదానీం యుక్తిమత్త్వం నిరస్యతే తేషామితి విశేషం వదన్నుత్తరమాహ -
తదుచ్యత ఇతి ।
స్వపక్షే పరైరుద్భావితదోషనిరాసానన్తరం స్వతన్త్రాణాం పరకీయయుక్తీనాం స్వతన్త్రాభిరేవ యుక్తిభిః స్వపక్షం స్థాపయితుం నిరసనం కార్యమితి పాదాన్తరమర్థవదితి పాదసఙ్గతిరుక్తా । సాఙ్ఖ్యయుక్తినిరాసస్య సమన్వయే తద్విరోధనిరసనద్వారా తద్దార్ఢ్యార్థత్వాదస్యాధికరణస్య పాదాదిసఙ్గతయః ।
అత్ర పూర్వపక్షే సాఙ్ఖ్యయుక్తివిరోధాదసిద్ధిః సమన్వయస్య ఫలతి, సిద్ధాన్తే తు తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః । తత్ర ప్రధానమచేతనం జగదుపాదానమితి సాఙ్ఖ్యరాద్ధాన్తో విషయః । స కిం ప్రమాణమూలో భ్రాన్తిమూలో వేతి విప్రతిపత్తేః సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
సాఙ్ఖ్యీయమనుమానం వక్తుం వ్యాప్తిమాహ -
యథేతి ।
యే యత్స్వభావాన్వితాస్తే తత్స్వభావవస్తుప్రకృతికాః, యథా ఘటాదయో మృత్స్వభావాన్వితాస్తత్ప్రకృతికా ఇత్యర్థః ।
పక్షధర్మతాం హేతోర్దర్శయన్ననుమానమాహ -
తథేతి ।
సర్వం కార్యం సుఖదుఃఖమోహాత్మకవస్తుప్రకృతికం, తత్స్వభావాన్వితత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యర్థః ।
నను సర్వస్య కార్యస్యోపాదానం సుఖదుఃఖమోహాత్మకం కిఞ్చిద్భవిష్యతి తథాపి కథం ప్రధానసిద్ధిః, తత్రాహ -
యత్తదితి ।
సుఖదుఃఖమోహాత్మతైవ సత్త్వరజస్తమోరూపతేతి మన్వానో విశినష్టి -
తత్త్రిగుణమితి ।
కార్యమచేతనం దృష్ట్వా తత్కారణమపి తాదృగేవానుమేయమిత్యాహ -
మృద్వదితి ।
కిమర్థం తత్పరిణమతే, తత్రాహ -
చేతనస్యేతి ।
అర్థశబ్దో భోగాపవర్గార్థః ।
అచేతనస్య ప్రయోజనపరిజ్ఞానాభావాదప్రవృత్తిః ‘ప్రయోజనమనుద్దిశ్య న మన్దోఽపి ప్రవర్తతే’ ఇతి న్యాయాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వభావేనేతి ।
విచిత్రో వివిధో మహదహఙ్కారాదివికారస్తద్రూపేణేతి యావత్ ।‘భేదానాం పరిమాణాత్సమన్వయాచ్ఛక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । కారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య’ ఇత్యవ్యక్తసిద్ధిహేతుషు పరోక్తేషు సమన్వయాఖ్యం హేతుముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
హేత్వన్తరాణ్యవతారయతి -
తథేతి ।
భిద్యన్త ఇతి భేదా వికారాస్తేషాం పరిమాణమియత్తా, తతో లిఙ్గత్తదేవ ప్రధానమనుమిమతే । విమతమవిభక్తైకవస్తుప్రకృతికం, పరిమితత్వాత్ , ఘటాదివత్ । ప్రవృత్తిశక్తిమత్త్వాదపి తదేవ ప్రధానమనుమిన్వన్తి । విమతం జడప్రకృతికం సాదిత్వే సతి ప్రవృత్తిశక్తిమత్త్వాత్ , రథాదివత్ । సాదిత్వాత్ప్రకృతిమాత్రసిద్ధౌ తద్విశేషసిద్ధ్యర్థం విశేషణమ్ । కారణకార్యవిభాగాదపి లిఙ్గాత్తదేవ నిశ్చిన్వన్తి । యత ఉత్పద్యతే తత్కారణం యచ్చోత్పద్యతే తత్కార్యమిత్యేతయోర్లోకప్రసిద్ధ్యోర్విభాగః । స చ సమయోరేవ దృష్టః । తథాచ జగత్ప్రకృతీ తుల్యస్వభావే, ప్రకృతివికారసమ్బన్ధసమ్బన్ధిత్వాత్ , మృద్ధటవత్ । వైశ్వరూప్యం విచిత్రనానారూపత్వం తస్యావిభాగాదవిభక్తజడవస్తుప్రకృతిగమకత్వాదపి తదేవాధ్యవస్యన్తి । విమతమేకజడవస్తుప్రకృతికం, విచిత్రరచనాత్మకత్వాత్ , ఎకబీజప్రసూతాఙ్కురపుష్పఫలాదివదిత్యర్థః ।
సమన్వయస్య సాఙ్ఖ్యయుక్తివిరోధాదసమ్భవే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
తత్రేతి ।
యత్త్వనుమానైరచేతనప్రకృతికం జగదితి తత్రాచేతనప్రకృతికత్వమాత్రం జగతః సాధ్యం స్వతన్త్రాచేతనప్రకృతికత్వం వా । ప్రథమే సిద్ధసాధనమ్ , ఈశ్వరాధిష్ఠితత్రిగుణాత్మకమాయాయా జగత్ప్రకృతికత్వావగమాత్ । ద్వితీయే విరుద్ధతా సత్ప్రతిపక్షసాధనతా చేతి మత్వాహ -
యదీతి ।
స్వతన్త్రమచేతనం జగదుపాదానమేతదిత్యుక్తమ్ ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతామభిసన్ధాయోక్తమ్ -
నాచేతనమితి ।
స్వాతన్త్ర్యమేవ వ్యాచష్టే -
చేతనేతి ।
యాదృచ్ఛికవాయుజలాదిభూతాన్తరసమ్పర్కాధీనతయా కార్యమాత్రోత్పత్తావపి జలాహరణాదిసమర్థఘటాదికార్యజనకత్వం చేతనానధిష్ఠితస్య మృదాదేర్నాస్తీతి మన్వానో విశినష్టి -
విశిష్టేతి ।
అధునా విరుద్ధతాం సప్రతిసాధనతాం చ దర్శయన్వ్యాప్తిమాహ -
గేహేతి ।
యద్ధి విచిత్రం కార్యం తన్న స్వతన్త్రాచేతనప్రకృతికం యథా గృహప్రాసాదాదీత్యర్థః ।
విచిత్రకార్యత్వస్య పక్షధర్మతామాదర్శయతి -
తథేతి ।
జగద్వివిధం బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ । బాహ్యం పృథివ్యాది । తద్విశినష్టి -
నానేతి ।
నానావిధం కర్మ శుభాశుభం వ్యామిశ్రరూపం, అస్య ఫలం సుఖం దుఃఖం చ, తదుపభోగయోగ్యమ్ , సాధనమిత్యర్థః ।
ఆధ్యాత్మికం దేహాదిజగద్విశినష్టి -
నానేత్యాదినా ।
దేవతిర్యఙ్మనుష్యత్వాద్యా నానావిధా జాతయస్తాభిరన్వితమ్ , తాసామధిష్ఠానమిత్యర్థః ।
తస్య చేతనకృతత్వసమ్భావనార్థమాహ -
ప్రతినియతేతి ।
ప్రతినియతా అవయవవిన్యాసా యత్ర దేహాదౌ తత్తథోక్తమ్ । దేహాద్యాశ్రయస్యైవాత్మనః సుఖాద్యనుభవాత్తదధిష్ఠానత్వం దేహాదేరౌపచారికమితి మత్వోక్తమ్ -
అనేకకర్మేతి ।
విశిష్టరచనాత్మకతాం జగతో దర్శయతి -
ప్రజ్ఞావద్భిరితి ।
తేన క్షేత్రజ్ఞానధిష్ఠితప్రధానకార్యత్వం జగతోఽర్థాదపాస్తమ్ ।
విమతం న స్వతన్త్రాచేతనకార్యం, విచిత్రకార్యత్వాత్ , విశిష్టరచనాత్మకత్వాద్వా, విశిష్టశిల్పినిర్మితప్రాసాదాదివదిత్యనుమానమాహ -
కథమితి ।
కిఞ్చ న ప్రధానం జగత్కారణం, కేవలాచేతనత్వాత్ , లోష్టవదిత్యాహ -
లోష్టేతి ।
కిఞ్చ విమతం విశిష్టచేతనాధిష్ఠితమేవ స్వకార్యకరమ్ , అచేతనత్వాత్ , మృదాదివదిత్యాహ -
మృదాదిష్వపీతి ।
నను దృష్టాన్తధర్మిణ్యచేతనం తావదుపాదానం దృష్టం తత్ర చేతనప్రయుక్తత్వే దృష్టేఽపి తత్ప్రయుక్తత్వం బహిరఙ్గత్వాదప్రయోజకమచేతనత్వమాత్రముపాదానగతమన్తరఙ్గత్వాత్ప్రయోజకమ్ । తథా చ యథా నిషిద్ధత్వప్రయుక్తా వ్యాప్తిరధర్మత్వస్య హింసాత్వేఽధ్యస్యతే తథా విశిష్టరచనాత్మకత్వాదావేకత్ర సాధనే ప్రకృతిగతాచేతనత్వచేతనాధిష్ఠితత్వసాధ్యద్వయవత్యన్తరఙ్గాచేతనత్వప్రయుక్తా హేతుసాధ్యయోర్వ్యాప్తిర్బహిరఙ్గచేతనాధిష్ఠితత్వేఽధ్యస్తేతి కుతో జగతశ్చేతనాధిష్ఠితాచేతనప్రకృతికత్వమత ఆహ -
న చేతి ।
నాన్తరఙ్గబహిరఙ్గత్వకృతే వ్యాపకత్వావ్యాపకత్వే కిం త్వవ్యభిచారవ్యభిచారకృతే । మహానసాదిస్వరూపస్యాన్తరఙ్గస్యాపి వ్యభిచారాద్ధూమవత్త్వం ప్రత్యవ్యాపకత్వాత్ , బహిరఙ్గస్యాపి వహ్నిసంయోగస్యావ్యభిచారాద్వ్యాపకత్వాదితి భావః ।
కిఞ్చ మృదాదిగతచేతనప్రయుక్తత్వస్య జగత్ప్రకృతావనుపగమో మానాన్తరవిరోధాద్వా తదనుగ్రహాభావాద్వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
న చైవమితి ।
మృదాదిలౌకికప్రకృతిషు దృష్టచేతనప్రయుక్తత్వస్య జగత్ప్రకృతావభ్యుపగమే సతీతి యావత్ ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
ప్రత్యుతేతి ।
సమ్ప్రతి సాధనత్వాదిఫలముపసంహరతి -
అత ఇతి ।
పాదస్యాద్యే సూత్రే హేత్వన్తరానుక్తిపరే చశబ్దానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్వయాదీతి ।
నాచేతనం జగత్కారణమనుమాతవ్యమితి పూర్వేణ హేత్వన్తరం సమ్బధ్యతే ।
నను సర్వస్యాపి కార్యస్య యథాయథం సుఖాదివ్యఞ్జకత్వేన తదన్వితత్వానుభవాత్కథమన్వయానుపపత్తిః, తత్రాహ -
న హీతి ।
ప్రత్యక్షవిరుద్ధతయా కాలాత్యయాపదిష్టత్వాచ్చాయుక్తః సమన్వయహేతురిత్యాహ -
సుఖాదీనామితి ।
కిఞ్చ శబ్దాదయో న సుఖాద్యాత్మానః, తన్నిమిత్తత్వాత్ , యద్యన్నిమిత్తం న తత్తదాత్మకం, యథా కులాలాది కుమ్భాదినిమిత్తం న తదాత్మకమితి ప్రత్యనుమానమాహ -
తన్నిమిత్తత్వేతి ।
కిఞ్చ శబ్దాద్యుపలభమానానాం ప్రత్యేకమపర్యాయేణ సుఖదుఃఖమోహప్రతీత్యభావాద్యోగ్యానుపలబ్ధివిరుద్ధమనుమానమిత్యాహ -
శబ్దాదీతి ।
భావనా తత్తజ్జాతియోగ్యా వాసనా తద్విశేషాదుష్ట్రాదీనాం కణ్టకాదౌ సుఖాదిదర్శనాత్స్వతః సుఖాదిరూపతాభావాద్రూపాదీనాం సామాన్యాదీనాం చ ద్రవ్యేష్వనుగతనామతదుపాదానత్వాదనైకాన్తికశ్చ సమన్వయః । తస్మాదనుపపత్తిః సిద్ధేత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దోపాత్తాం పరిమితత్వానుపపత్తిం కథయతి -
తథేతి ।
తస్యాః స్ఫుటీకరణార్థం పరోక్తమనుమానమనువదతి -
పరిమితానామితి ।
అవిభక్తమేకమనుగతం వస్తు సంసర్గశబ్దేన లక్ష్యతే । దేశతో వా కాలతో వా వస్తుతో వా పరిమితత్వమ్ । ఆద్యే భాగాసిద్ధిరాకాశాదిష్వభావాత్ । ద్వితీయే స్వరూపాసిద్ధిః, పఞ్చవింశతితత్త్వాతిరిక్తకాలానభ్యుపగమాత్ । న చ కారణమేవ కేనచిదుపాధినా కాలశబ్దవాచ్యం, తథా సతి పరిమితత్వస్య తద్వ్యాప్యత్వస్య పురుషేష్వనైకాన్తికత్వాదిత్యభిప్రేత్య తృతీయం ప్రత్యాహ -
సత్త్వేతి ।
సంసర్గపూర్వకత్వప్రసఙ్గ ఇతి ।
గుణానాం సంసృష్టానేకవస్తుప్రకృతికత్వప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
ప్రకృతివికారతుల్యస్వభావానుమానస్య ప్రత్యనుమానవిరోధమాహ -
కార్యేతి ।
విమతం న కేవలాచేతనపూర్వకం, కార్యత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ॥ ౧ ॥
యత్తు ‘శక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ’ ఇతి, తత్రాహ -
ప్రవృత్తేశ్చేతి ।
ప్రవృత్తేశ్చానుపపత్తేర్నానుమానికం కారణమితి యోజనా ।
యద్యపి స్వతన్త్రస్య కారణస్య ప్రవృత్తిరత్ర నిరస్యతే తథాపి తుల్యన్యాయతయా కార్యస్యాపి సా నిరస్తైవ భవతీతి ‘శక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ’ ఇత్యస్య హేతోర్విరుద్ధతోపదర్శనమిదమిత్యాశయవానాహ -
ఆస్తామితి ।
కా సా రచనార్థా ప్రవృత్తిర్యస్యాః సంప్రత్యనుపపత్తిరుపన్యస్యతే, తామాహ -
సామ్యేతి ।
నన్వేషైవ రచనా న పునా రచనార్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్త్వేతి ।
తస్య రచనార్థత్వం స్పష్టయతి -
విశిష్టేతి ।
న హి సామ్యావస్థాయాం ప్రధానస్య విచిత్రవికారరచనాభిముఖ్యేన ప్రవృత్తిరవకల్పతే, తథా చ గుణవైషమ్యాపత్తేర్భవతి రచనార్థేత్యాస్థేయమిత్యర్థః ।
విమతం న ప్రవృత్తిశక్తిమత్ , కేవలాచేతనత్వాత్ , సంమతవదిత్యాహ -
సాపీతి ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యముద్ధరతి -
న హీతి ।
తేషు స్వతన్త్రేషు ప్రవృత్త్యభావేఽపి ప్రధానే తథావిధే సా స్యాదితి వ్యవస్థామాశఙ్క్యాహ -
దృష్టాచ్చేతి ।
అచేతనం మృదాది చేతనానధిష్ఠితం ప్రవృత్తిశక్తిశూన్యం దృష్టం, తతశ్చాదృష్టే ప్రధానేఽపి స్వతన్త్రే ప్రవృత్తిశక్తిరాహిత్యామితి కల్పనాయా దృష్టానుసారిత్వాదిత్యర్థః ।
అనుమానఫలం నిగమయతి -
అత ఇతి ।
సమన్వయాద్యనుపపత్తిం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః ।
అచేతనస్య ప్రవృత్తిం ప్రతిషేధతా కేవలచేతనస్య వా తస్యైవాచేతనసంయుక్తస్య వా ప్రవృత్తిర్వివక్షితేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయన్నాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిరదృష్టేత్యేతదఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
కేవలస్యాచేతనస్యైవ ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాపీతి ।
చేతనమాత్రస్యాదృష్టాపి ప్రవృత్తిరుభయసమ్బన్ధాదుత్పద్యమానా కిమిత్యచేతనాధీనా, చేతనాధీనైవ కిం న స్యాదిత్యర్థః ।
ఉభయసమ్బన్ధాత్ప్రవృత్త్యుత్పత్తావపి చేతనస్య తదాశ్రయత్వాదర్శనాదచేతనస్యైవ తద్దర్శనాత్తస్యైవ ప్రవృత్తిరితి మన్వానో ద్వితీయం నిరాకుర్వన్నాశఙ్కతే -
న త్వితి ।
తుశబ్దశ్చేతనస్య జగత్సర్గే ప్రవృత్తిరితి మతవ్యావృత్త్యర్థః । సర్వా ప్రవృత్తిరచేతనాశ్రయైవ దృష్టా న తు చేతనాశ్రయా తన్న సిద్ధాన్తసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తన్న ప్రశ్నపూర్వకం సిద్ధాన్తీ గూఢాభిసన్ధిర్విమృశతి -
కిం పునరితి ।
కేవలస్య చేతనస్యాచేతనస్య వా ప్రవృత్త్యదర్శనదశాయామితి సప్తమ్యర్థః ।
యస్మిన్నిత్యచేతనస్య రథాదేరుక్తిః । తస్యేతి సంయోగినశ్చేతనస్యాభిధానమ్ । తత్ర సాఙ్ఖ్యో బ్రూతే -
నన్వితి ।
యుక్తత్వే హేతుమాహ -
ఉభయోరితి ।
ప్రవృత్తితదాశ్రయయోరితి యావత్ ।
ఆత్మనోఽపి ప్రత్యక్షత్వాత్ప్రవృత్తితదాశ్రయయోస్తుల్యం ప్రత్యక్షత్వం పక్షాన్తరేఽపీత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
ప్రత్యక్షత్వాభావే కథమాత్మసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యానుమానాదిత్యాహ -
ప్రవృత్తీతి ।
అనుమానసిద్ధస్య చేతనస్య న ప్రవృత్త్యాశ్రయతేతి దర్శయితుమేవకారః ।
కథమనుమానమిత్యపేక్షాయాం తత్ప్రకారం సూచయతి -
కేవలేతి ।
వైలక్షణ్యం ప్రాణాదిమత్త్వమ్ । ఇతిశబ్దో యస్మాదర్థే । జీవద్దేహః సాత్మకః, ప్రాణాదిమత్త్వాత్ , న యః సాత్మకో న స ప్రాణాదిమాన్ యథా రథ ఇత్యనుమానాత్తత్సద్భావమాత్రం సిధ్యతీత్యర్థః ।
కేవలచేతనో న ప్రవృత్త్యాశ్రయతయా ప్రత్యక్షో భవతీత్యత్ర లిఙ్గమాహ -
అత ఎవేతి ।
కేవలశ్చేతనో యతో న ప్రత్యక్షీభవత్యత ఎవ లోకాయతానాం వివాదః । అన్యథా వ్యతిరిక్తాత్మని వివాదో న స్యాదిత్యర్థః । దర్శనాత్ప్రవృత్తేశ్చైతన్యస్య చేత్యధ్యాహారః ।
చేతనాశ్రయప్రవృత్తిరప్రత్యక్షా ప్రత్యక్షా త్వచేతనాశ్రయేతి స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అచేతనస్య ప్రవృత్తిమత్త్వముపేత్య చేతనస్య తత్ర ప్రయోజకత్వమేష్టవ్యమితి పరిహరతి -
తదభిధీయత ఇతి ।
కిమచేతనస్య ప్రవృత్త్యాశ్రయత్వమేవ సాధ్యతే కిం వా ప్రవృత్తేశ్చేతనానపేక్షత్వమపీతి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకరోతి -
నేత్యాదినా ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
సా త్వితి ।
ప్రవృత్తేశ్చేతనకృతత్వేఽన్వయవ్యతిరేకౌ ప్రమాణయతి -
తద్భావ ఇతి ।
న చ రథాదౌ ప్రాణాద్యభావేఽపి ప్రవృత్త్యభావాసమ్భవాద్వ్యతిరేకాసిద్ధిః । ప్రాణాదేరపి రథాదివదచేతనత్వాచ్చేతనాధీనప్రవృత్తికత్వానుమానాత్ప్రాణాదీనాం చ ప్రాణాద్యన్తరాభావేఽపి ప్రవృత్తిదర్శనాదితి భావః ।
అన్యగతాపి ప్రవృత్తిరన్యాధీనేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
తత్రాప్యన్వయవ్యతిరేకౌ దర్శయతి -
తత్సంయోగ ఇతి ।
తథోక్తాభ్యామన్వయవ్యతిరేకాభ్యామచేతనే దృష్టాపి ప్రవృత్తిశ్చేతనే సమ్భవతీతి చేతనకృతైవేత్యాహ -
తద్వదితి ।
లోకాయతమతే చేతనస్యైవానుపగమాత్కథమన్వయాదినా తస్య ప్రవృత్తౌ ప్రయోజకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
లౌకాయతికానామితి ।
అచేతనస్య ప్రవృత్తిరత్త్వేఽపి ప్రవృత్తేశ్చేతనాధీనత్వమావశ్యకమితి సిద్ధాన్తినా స్వాభిసన్ధిరుక్తః । సమ్ప్రతి ప్రవృత్తిమతామేవ రాజప్రభృతీనాం ప్రవర్తకత్వోపలమ్భాదాత్మనస్తదభావాన్న ప్రవర్తకతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
లోకసిద్ధేన సాఙ్ఖ్యసమ్మతేన చ దృష్టాన్తేన నిరాచష్టే -
నేత్యాదినా ।
లోకసిద్ధదృష్టాన్తం వివృణోతి -
యథేతి ।
ద్వితీయముదాహరణం ప్రపఞ్చయతి -
యథా వేతి ।
దృష్టాన్తయోర్దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
తస్య ప్రవర్తకత్వార్థం ప్రవర్త్యసమ్బన్ధమాహ -
సర్వగత ఇతి ।
సర్వమూర్తసంయోగం వ్యావర్తయతి -
సర్వాత్మేతి ।
బుద్ధిపూర్వకారిణో హి ప్రవర్తకత్వం దృష్టమిత్యుపేత్యాత్రాపి తదాపాదయతి -
సర్వజ్ఞ ఇతి ।
ఈశ్వరస్య సర్వప్రవర్తకత్వే యుక్త్యన్తరమాహ -
సర్వేతి ।
సర్వాత్మేత్యుక్తమద్వితీయత్వం శ్రుత్యా చోదయతి -
ఎకత్వాదితి ।
కల్పితస్య ద్వైతస్య ప్రవర్త్యత్వసమ్భవాన్మాయోపాధికస్యేశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వమవిరుద్ధమితి పరిహరతి -
న । ఆవిద్యేతి ।
అనాదిరనిర్వాచ్యావిద్యా తయా ప్రత్యుపస్థాపితే కల్పితే నామరూపే ఎవ మాయాకార్యత్వాన్మాయా తత్రావేశోఽధ్యస్తచిదాత్మసమ్బన్ధస్తద్వశేన తస్యేశ్వరాదిభావస్యాసకృదుక్తత్వేనాస్య చోద్యస్య ప్రత్యుక్తత్వాన్మైవమిత్యర్థః ।
స్వపక్షే రచనార్థప్రవృత్త్యుపపత్తిముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పరమతే తదనుపపత్తిం నిగమయతి -
న త్వితి ॥ ౨ ॥
కేవలాచేతనస్య మృదాదేరదృష్టాపి ప్రవృత్తిస్తథాభూతస్యాన్యస్య దృష్టేత్యచేతనకారణత్వపక్షేఽపి ప్రవృత్తిః సమ్భవతీతి శఙ్కిత్వా పరిహరతి -
పయోమ్బువదితి ।
సూత్రే శఙ్కాభాగం విభజతే -
స్యాదేతదితి ।
క్షీరస్యాపి చేతనాధిష్ఠితస్యైవ ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
స్వభావేనేతి ।
తత్ప్రవృత్తేరర్థవత్త్వమాహ -
వత్సేతి ।
కేవలచేతనస్యాప్రవృత్తిరిత్యత్ర క్షీరే వ్యభిచారముక్త్వా జలేఽపి వ్యభిచారమాహ -
యథా చేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
పురుషార్థో భోగశ్చాపవర్గశ్చ ।
తత్రాపీతి పరిహారమవతార్య వ్యాచష్టే -
నైతదితి ।
కథమనుమానమిత్యుక్తే తత్ప్రకారం సూచయతి -
ఉభయవాదీతి ।
విమతా ప్రవృత్తిశ్చేతనాధిష్ఠానపూర్వికా, అచేతనప్రవృత్తిత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నప్రవృత్తివదిత్యనుమానాత్పయోమ్బునోరపి పక్షాన్తర్భావాన్న వ్యభిచారాశఙ్కేత్యర్థః ।
కిఞ్చ శాస్త్రేణ తత్రాపి చేతనాధిష్ఠితత్వస్య సిద్ధత్వేన సపక్షత్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
శాస్త్రం చేతి ।
తస్యార్థం సఙ్క్షిపతి -
సమస్తస్యేతి ।
శాస్త్రానుమానాభ్యాం సిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సాధ్యపక్షనిక్షిప్తత్వం సాధ్యవతి పక్షే ప్రవిష్టత్వమేవ । తచ్చ సపక్షనిక్షిప్తత్వస్యాప్యుపలక్షణమ్ । అనుపన్యాసో న వ్యభిచారభూమిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ క్షీరదృష్టాన్తేఽపి వ్యభిచారో నాస్తీత్యాహ -
చేతనాయాశ్చేతి ।
కేవలాచేతనస్య పయసో న ప్రవృత్తిరిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
వత్సచోషణేనేతి ।
అమ్బుదృష్టాన్తేఽపి సర్వథానపేక్షత్వం చేతనానపేక్షత్వం వా ప్రవృత్తావితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
న చేతి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
చేతనేతి ।
ఉపదర్శితమ్ । శాస్త్రేణేతి శేషః ।
సూత్రకారస్య పూర్వాపరవిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి -
ఉపసంహారేతి ।
లోకదృష్ట్యా శాస్త్రదృష్టయా చేతి సూత్రద్వయమవిరుద్ధమిత్యర్థః ॥ ౩ ॥
ప్రధానస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రవృత్త్యసమ్భవేఽపి ధర్మాద్యపేక్షయా ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యతిరేకేతి ।
వ్యతిరేకానవస్థితిం దర్శయితుం పరపక్షమనువదతి -
సాఙ్ఖ్యానామితి ।
సమ్ప్రతి వ్యతిరేకానవస్థితిం దర్శయతి -
నేత్యాదినా ।
ధర్మాదేః సత్త్వేఽపి ప్రతిబన్ధనివృత్తిమాత్రోపయోగాదకాదాచిత్కత్వాచ్చ న కాదాచిత్కప్రవృత్త్యాదిప్రయోజకతేతి భావః ।
కిఞ్చ ప్రధానాన్తర్భూతత్వాద్ధర్మాదేర్న తత్ప్రవృత్తిప్రయోజకత్వమ్ । న హి కిఞ్చిదపి ప్రధానాతిరిక్తం తన్మతే సంమతమస్తి । న చ తదేవ తత్ప్రవృత్త్యాదౌ ప్రయోజకీభవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
బాహ్యమితి ।
మా భూద్ధర్మాది ప్రధానస్య ప్రవర్తకం నివర్తకం వా, పురుషస్తు తథేత్యాశఙ్క్యాహ -
పురుషస్త్వితి ।
అపేక్షణీయాభావాదనపేక్షత్వే ప్రధానస్యాగన్తుకప్రవృత్తినివృత్త్యోరనుపపత్తిరితి ఫలితమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
పరపక్షేఽనుపపత్తిముక్త్వా స్వపక్షముపపాదయతి -
ఈశ్వరస్యేతి ॥ ౪ ॥
చేతనమచేతనం వా నిమిత్తమనపేక్ష్య ప్రధానస్య పరిణామో న యుక్త ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తదభావేఽపి ప్రవృత్తేర్దృష్టత్వాత్కథమనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యత్రేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ -
స్యాదేతదితి ।
దృష్టాన్తే నిరపేక్షత్వనిశ్చయహేతుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
యోగ్యానుపలబ్ధేస్తథేత్యాహ -
నిమిత్తాన్తరేతి ।
తదనుపలబ్ధిమేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
యది హీతి ।
యోగ్యానుపలబ్ధ్యా నిమిత్తాన్తరాభావే సిద్ధే ఫలితం దృష్టాన్తముపసంహృత్య దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ధేన్వాశ్చేతనస్య క్షీరపరిణామే నాస్తి కారణతా కిన్తు తృణాద్యుపయోగేనోపకారితేతి చోద్యమనూద్య సూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
‘న తృణాదివత్’ ఇతి భాగం విభజతే -
భవేదితి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం సూత్రావయవమాదత్తే -
కథమితి ।
తృణాదేః సర్వత్ర వా క్షీరీభావే నిరపేక్షత్వం చేతనే వేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
ధేన్వైవేతి ।
ఎవకారవ్యావర్త్యం కీర్తయతి -
న ప్రహీణమితి ।
అనుడుహాద్యుపయుక్తమితి తు భాష్య ఉపయుక్తత్వం నాశఙ్కాస్పదమ్ । ఎతదేవ వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి -
యది హీతి ।
క్షీరీభవనం తృణాదేరేతదిత్యుచ్యతే యత్తు నిమిత్తాన్తరోపలమ్భే తేనైవ నిమిత్తేన తృణాన్యుపాదాయ యథాకామం క్షీరం సమ్పాద్యతామితి, తత్రాహ -
న చేతి ।
చేతనానపేక్షత్వపక్షం ప్రత్యాహ -
భవతి హీతి ।
మనుష్యాణాం తృణాదినా క్షీరసమ్పాదనం దుష్కరమిత్యుపేత్యోక్తమ్ । ఇదానీం తదేవ నాస్తీత్యాహ -
మనుష్యా ఇతి ।
తేషాముచితోపాయోపాదానేన తృణాన్యాదాయ క్షీరసమ్పాదనసామర్థ్యమేవోదాహరతి -
ప్రభూతమితి ।
తృణాదేః స్వాభావికపరిణామాసమ్భవే స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౫ ॥
ప్రధానస్య స్వాభావికీం ప్రవృత్తిముపేత్యాపి దూషయతి -
అభ్యుపగమేఽపీతి ।
వృత్తమనూద్యాభ్యుపగమేఽపీతి భాగమపేక్షితం పూరయన్వ్యాకరోతి -
స్వాభావికీతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాదత్తే -
కుత ఇతి ।
పరాభిప్రాయమనూద్య ప్రయోజనాపేక్షాభావప్రసఙ్గాదిత్యేవంపరతయా హేతుం వ్యాచష్టే -
యదీతి ।
ప్రసఙ్గఫలం ప్రతిజ్ఞాహానిం ప్రదర్శయతి -
ఇత్యత ఇతి ।
హేతోరర్థాన్తరం వక్తుం శఙ్కతే -
స యదీతి ।
వ్యవస్థాపకాభావాన్నైషా వ్యవస్థేత్యభిప్రేత్యార్థాసమ్భవాదితి హేత్వర్థం వదన్వికల్పయతి -
తథాపీతి ।
ఆద్యమనూద్యాక్షిపతి -
భోగశ్చేదితి ।
అనాధేయాతిశయస్య సుఖదుఃఖప్రాప్తిపరిహారరూపాతిశయశూన్యస్యేత్యర్థః ।
భోగార్థైవ ప్రధానప్రవృత్తిరిత్యత్ర దోషాన్తరమాహ -
అనిర్మోక్షేతి ।
న హి నిరతిశయస్య పురుషస్య స్వారసికౌ భోగాపవర్గావఙ్గీక్రియతే । తేన ప్రధానప్రవృత్తేర్భోగైకప్రయోజనత్వే హేత్వభావాన్నైవ పుంసో మోక్షః సేద్ధుమర్హేదిత్యర్థః ।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి -
అపవర్గశ్చేదితి ।
స్వరూపావస్థానస్య సదాతనత్వాదిత్యర్థః ।
నను బన్ధప్రధ్వంసరూపాపవర్గసిద్ధ్యర్థంః ప్రధానప్రవృత్తిరర్థవతీతి చేత్ । న । ప్రధానావివేకం వినా పురుషే బన్ధాసిద్ధేః । న చ తదవివేకనివృత్త్యర్థా తత్ప్రవృత్తిరితి యుక్తం, తథా సతి హేత్వభావాద్భోగాభావప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
శబ్దాదీతి ।
తదుపలబ్ధేర్భోగత్వాదిత్యర్థః ।
తృతీయేఽపి కతిపయశబ్దాద్యుపలబ్ధిర్వా సమస్తతదుపలబ్ధిర్వా భోగ ఇతి వికల్ప్యాద్యే సర్వేషామేకదైవ ముక్తిః స్యాదితి మన్వానో ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
ఉభయార్థతేతి ।
ఔత్సుక్యనివృత్త్యర్థా ప్రధానచేష్టేతీష్టత్వాద్యావదౌత్సుక్యం తత్ప్రవృత్తేర్నోక్తే దోషోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
బ్రహ్మసూత్రా భాష్యా తద్ధి ప్రధానస్య వా పురుషస్య వా । నాద్య ఇత్యాహ -
న హీతి ।
ఔత్సుక్యాపరపర్యాయకుతూహలితాయాశ్చేతనగామిత్వావగమాదిత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
స్వరసతో హి పురుషో నిర్మలోఽభిలప్యతే న తస్యౌత్సుక్యరూపమలసమ్బన్ధః సిధ్యతి । తేన పురుషస్యాపి న సమ్భవత్యౌత్సుక్యమిత్యర్థః ।
అస్తి పురుషస్య దృక్శక్తిర్న చ సా దృశ్యమన్తరేణార్థవతీ, ప్రధానస్య చ సర్గశక్తిః సా సృష్టిం వినానర్థికా, తత్ర చోభయవిధశక్తివైయర్థ్యపరిహారార్థం ప్రధానప్రవృత్తిరితి శఙ్కతే -
దృక్శక్తీతి ।
తర్హి శక్త్యోర్నిత్యత్వాత్తదర్థవత్త్వాయ సదా ప్రధానప్రవృత్తేర్మోక్షాసిద్ధిరితి దూషయతి -
సర్గేతి ।
అర్థాసమ్భవాన్నిరపేక్షస్యైవ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిరిత్యేతదయుక్తమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
పురుషస్య ప్రవర్తకత్వం నిరస్తమపి దృష్టాన్తేన పునరాశఙ్క్య నిరస్యతి -
పురుషాశ్మవదితి ।
చోద్యం విభజతే -
స్యాదేతదితి ।
పఙ్గోరపి వాగాదిద్వారా ప్రవర్తకత్వసమ్భవాత్తద్విరహిణి పురుషే న ప్రవర్తకతేత్యపరితుష్యన్తం ప్రత్యాహ -
యథా వేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
పురుషస్తూదాసీనో న ప్రవర్తకో నాపి నివర్తక ఇత్యత్రైవ తత్ప్రవర్తకత్వే ప్రత్యుక్తే కథం పునరాశఙ్కోన్మిషేదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతి దృష్టాన్తేతి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్యాపేక్షితం పూరయన్వ్యాకరోతి -
అత్రేతి ।
కథం దోషానివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాపసిద్ధాన్తాపత్తిం తావదాహ -
అభ్యుపేతేతి ।
పురుషస్య ప్రధానప్రవర్తకత్వమఙ్గీకుర్వతస్తత్ప్ర వర్తకత్వానభ్యుపగమస్యాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
కథం చేతి ।
న హి ప్రవర్తకత్వముదాసీనస్య యుక్తముదాసీనత్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః ।
పఙ్గుదృష్టాన్తం విఘటయతి -
పఙ్గురపీతి ।
పురుషస్య ప్రస్పన్దప్రయత్నవ్యాపారరాహిత్యం వక్తుం హేతుద్వయమ్ ।
అయస్కాన్తదృష్టాన్తేన స్వగతవ్యాపారమన్తరేణాపి పురుషస్య ప్రవర్తకత్వముపదిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
అయస్కాన్తసంనిధావయోవత్కదాచిదేవ సంనిధౌ సత్యపి ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అయస్కాన్తస్యేతి ।
పరిమార్జనాదీత్యాదిశబ్దేన ముఖాభిముఖ్యసమ్పాదనం సఙ్గృహీతమ్ ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్వైషమ్యముక్త్వా ఫలితమాహ -
ఇత్యనుపన్యాస ఇతి ।
కిఞ్చ ప్రవర్త్యప్రవర్తకభావస్య సమ్బన్ధసాపేక్షత్వాత్ప్రధాననిమిత్తో వా పురుషనిమిత్తో వా తదుభయవ్యతిరిక్తనిమిత్తో వా సమ్బన్ధస్తయోరితి వికల్పయతి -
తథేతి ।
సతి వికల్పత్రయే సమ్బన్ధానుపపత్తిరితి సమ్బన్ధః ।
నాద్య ఇత్యాహ -
ప్రధానస్యేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
పురుషస్యేతి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ -
తృతీయస్యేతి ।
ప్రధానస్యాచేతనత్వాదృశ్యత్వే పురుషస్య చేతనత్వాద్ద్రష్టృత్వే యోగ్యతాస్తీతి తన్నిమిత్తో ద్రష్టృదృశ్యభావ ఎవ సమ్బన్ధస్తయోరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యోగ్యతేతి ।
కిఞ్చ యథా స్వాభావికప్రవృత్తిపక్షే వికల్ప్యార్థాభావో దర్శితస్తథా పురుషసమ్బన్ధాత్ప్రధానప్రవృత్తిపక్షేఽపి భోగో వా ఫలమపవర్గో వా ద్వయం వేత్యేవం వికల్ప్యార్థాభావో వక్తవ్య ఇత్యాహ -
పూర్వవచ్చేతి ।
నన్వయస్కాన్తదృష్టాన్తావష్టమ్భేన భవతాపి పరమాత్మా కూటస్థనిత్య ఎవ ప్రవర్తకోఽభ్యుపగతస్తథా చోక్తనీత్యా త్వత్పక్షోఽపి న సిధ్యతి, తత్రాహ -
పరమాత్మనస్త్వితి ।
అతిశయః సాఙ్ఖ్యాభిమతాత్పురుషాదితి శేషః ॥ ౭ ॥
ప్రధానస్య స్వాభావికీ పురుషసంనిధేర్వా న ప్రవృత్తిరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం కస్యచిద్గుణస్య ప్రాధాన్యం కస్యచిదుపసర్జనత్వమిత్యపి వైషమ్యమభ్యుపగతం స్వతః పరతో వా న సమ్భవతీత్యాహ -
అఙ్గిత్వేతి ।
చకారసూచితాం ప్రతిజ్ఞాం ప్రకటీకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
పఞ్చమ్యర్థమేవ దర్శయన్ప్రధానావస్థామనువదతి -
యద్ధీతి ।
సా చ కూటస్థా వా వికారిణీ వేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
తస్యామితి ।
అనపేక్షస్వరూపాణాం పరస్పరానపేక్షాణాం గుణప్రధానత్వహీనానామఙ్గాఙ్గిత్వాయోగాత్కార్యానుత్పత్తిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
బాహ్యస్యేతి ॥ ౮ ॥
గుణానామనపేక్షస్వభావత్వాన్న స్వతో వైషమ్యమిత్యత్రాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి -
అన్యథేతి ।
తత్రాన్యథానుమితౌ చేతి భాగం పూర్వపక్షత్వేన వ్యాకరోతి -
అథాపీతి ।
నిరపేక్షేషు గుణేషు గుణప్రధానభావానుపపత్తావపీతి యావత్ ।
గుణానామఙ్గాఙ్గిత్వానుపపత్త్యా మహదాదికార్యానుత్పత్తిరూపో దోషో యథా న భవతి తథా మిథోఽనపేక్షత్వలక్షణస్వభావాదన్యథా ప్రకారాన్తరేణ గుణానన్యోన్యసాపేక్షానేవ కల్పయామోఽతో న ప్రాగుక్తదోషప్రసక్తిరిత్యుక్తమ్ । ప్రకారాన్తరేణ కల్పనామేవ ప్రకటయతి -
న హీతి ।
తేషాం మిథః సాపేక్షత్వే వికారిత్వే చ తుల్యం ప్రమాణాసత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కార్యేతి ।
తథాపి కథం మిథః సాపేక్షత్వం వికారిత్వం వా గుణానామితి, తత్రాహ -
యథా యథేతి ।
అపసిద్ధాన్తం శఙ్కిత్వోక్తమ్ -
చలమితి ।
ఉక్తోపగమఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య ‘జ్ఞశక్తివియోగాత్’ ఇత్యాది వ్యాకుర్వన్పరిహరతి -
ఎవమితి ।
యేన యేన వినా కార్యం నోపపద్యతే తత్తదపి తద్వశాదేవానుమేయమిత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞేతి ।
అనన్తరోక్తదోషనిరాసం స్వీకృత్య వ్యవహితదోషాపత్తిముక్త్వా సంప్రత్యఙ్గీకారం త్యజతి -
వైషమ్యేతి ।
విపక్షే దణ్డమాహ -
భజమానా వేతి ।
అనన్తరో దోషో మహదాదికార్యోత్పాదాయోగః ॥ ౯ ॥
ఇతశ్చాసఙ్గతం సాఙ్ఖ్యమతమిత్యాహ -
విప్రతిషేధాచ్చేతి ।
సూత్రం విభజతే -
పరస్పరేతి ।
విరోధముదాహరతి -
క్వచిదితి ।
త్వఙ్భాత్రమేవ ధీన్ద్రియమనేకరూపాదిధీసమర్థం కర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చ మనశ్చేతి సప్తేన్ద్రియాణీత్యర్థః ।
పఞ్చ జ్ఞానేన్ద్రియాణి పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణ్యేకాదశం మన ఇత్యేకాదశేన్ద్రియాణీత్యాహ -
క్వచిదితి ।
ప్రకారాన్తరేణ విప్రతిషేధమాహ -
తథేతి ।
తన్మాత్రా భూతసూక్ష్మాణి । బుద్ధిరహఙ్కారో మన ఇతి త్రీణి । ఎకమితి బుద్ధిరేవోచ్యతే । మిథోవిరోధసమాప్తావితిశబ్దః ।
విప్రతిషేధశబ్దస్యార్థాన్తరమాహ -
ప్రసిద్ధ ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యవాదస్యోక్తనీత్యా భ్రాన్తిమూలత్వాత్తదీయన్యాయవిరోధో న సమన్వయస్యేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సాఙ్ఖ్యసమన్వయస్యాసామఞ్జస్యాదుపేక్షణీయత్వే ప్రతిబన్ద్యా సాఙ్ఖ్యశ్చోదయతి -
అత్రేతి ।
చోద్యం వివృణోతి -
నన్వితి ।
సిద్ధాన్తస్యాసామఞ్జస్యే హేతుమాహ -
తప్యేతి ।
హేతుం సాధయతి -
ఎకం హీతి ।
ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మాతిరేకాత్కుతస్తదైక్యం, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
తదపి కథం, తత్రాహ -
సర్వస్యేతి ।
న చ తావేకస్య యుక్తౌ । పరసమవేతక్రియాఫలశాలి హి కర్మ । తతస్తాపకాత్తప్యస్య భేదః, అన్యథా తద్భావాయోగాత్తదయోగే చ వ్యవహారే విరోధాదయుక్తం త్వన్మతమిత్యర్థః ।
ఎకస్యైవాత్మనశ్చేతనాచేతనాత్మత్వాత్తప్యతాపకవ్యవహారసిద్ధౌ నాసామఞ్జస్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
కిం తయోరాత్మరూపత్వం తద్ధర్మత్వం వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
స ఇతి ।
ద్వితీయేఽపి తయోః స్వరూపాన్తర్భావో బహిర్భావో వా ? ప్రథమే ప్రాగుక్తదోషానుషక్తిం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
న హీతి ।
ఔష్ణ్యప్రకాశయోః స్వరూపత్వాత్తాభ్యాం దీపస్యానిర్మోక్షేఽపి తప్యతాపకయోర్వీచీతరఙ్గాదివద్ధర్మ్యనన్తర్భావాద్ధర్మిణస్తాభ్యాం పృథక్త్వాన్నానిర్ముక్తిరితి పక్షాన్తరమాశఙ్క్యాహ -
యోఽపీతి ।
వీచీతరఙ్గాదీనాం జలధర్మత్వేఽపి తేభ్యో జలం పృథగిష్టం తథా తప్యతాపకయోరాత్మధర్మత్వేఽపి తాభ్యామాత్మా పృథగితి యోఽపి మోక్షసమ్భావనార్థముపన్యాసః, తత్రాపి జలాత్మనో వీచ్యాదిభిరనిర్మోక్షస్తేషాం తత్సమ్బన్ధిత్వేనావిర్భావాదినా సదా సత్త్వాత్ , తథాఽఽత్మన్యపి తప్యతాపకయోరుద్భవాదినా నిత్యత్వాదాత్మనస్తాభ్యామనిర్మోక్షాన్మోక్షశాస్త్రానర్థక్యమిత్యర్థః ।
కర్మకర్తృత్వాత్తప్యతాపకయోర్భిన్నత్వవత్ప్రసిద్ధత్వాదపి తయోర్భిన్నత్వమిత్యాహ -
ప్రసిద్ధశ్చేతి ।
లౌకికీం ప్రసిద్ధిం ప్రకటయతి -
తథా హీతి ।
అర్థీ తప్యస్తాపకశ్చార్థస్తయోర్భేదే తావదనుభవమాహ -
అర్థీతి ।
తత్రైవ యుక్తిమాహ -
యదీతి ।
తయోర్భేదానుపగమేఽర్థస్యార్థిమాత్రత్వమర్థినో వార్థమాత్రత్వమ్ । నాద్య ఇత్యాహ -
యస్యేతి ।
నిత్యప్రాప్తేఽర్థే నార్థితేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం వివక్షన్నాహ -
అప్రాప్తే హీతి ।
స్వరూపత్వేన ప్రాప్తేఽర్థే నార్థినోఽర్థిత్వమితి శేషః । ఎవమర్థస్యార్థిమాత్రత్వం నేత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
అర్థినోఽర్థమాత్రత్వం ప్రత్యాహ -
తథేతి ।
అర్థినోఽర్థానతిరేకే సతీతి యావత్ । అర్థివదితి దృష్టాన్తార్థోఽపిశబ్దః ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
అర్థస్య స్వార్థత్వే శేషత్వధీవిరోధః స్యాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చార్థార్థినోర్భిన్నతేత్యాహ -
సమ్బన్ధీతి ।
తథాపి కథం భిన్నత్వం, తత్రాహ -
ద్వయోశ్చేతి ।
అర్థార్థిభేదమనుభవయుక్తిసిద్ధం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
అర్థార్థినోరుక్తన్యాయమనర్థానర్థినోరపి సఞ్చారయతి -
తథేతి ।
అర్థార్థివత్తావపి భిన్నావేవేతి సమ్బన్ధః ।
అర్థానర్థయోర్భేదముదాహరతి -
అర్థిన ఇతి ।
తర్హి కథమేకస్యైవ విరుద్ధధర్మద్వయం, తత్రాహ -
తాభ్యామితి ।
తప్యతాపకయోర్భిన్నత్వప్రసిద్ధిముపక్రమ్యాన్యదేవోక్తమ్ । న చానర్థానర్థినోస్తప్యతాపకత్వేఽపి తదర్థార్థినోరస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
తప్యతాపకయోర్భిన్నత్వముపపాద్య విపక్షే మోక్షాసిద్ధిం పూర్వోక్తాముపసంహరతి -
ఇతి తయోరితి ।
త్వన్మతేఽపి భిన్నయోరేవ తప్యతాపకయోర్వీచీతరఙ్గాదివదుద్భవాభిభవాభ్యాం నిత్యత్వాత్కుతో ముక్తిరిత్యాశఙ్క్య - పూర్వపక్షీ స్వపక్షే మోక్షసిద్ధిమాహ -
జాత్యన్తరేతి ।
నన్వవివేకస్తప్యతాపకయోః సంయోగే హేతుస్తస్య వివేకాన్నివృత్తిరితి మతే నిత్యాదాగన్తుకాద్వా తతస్తన్నివృత్తిః । ఆద్యే సదాముక్తే సంసారాభావః । ద్వితీయే త్వాగన్తుకస్య వివేకస్యానాధేయాతిశయే పుంస్యసమ్భవః । నచ సత్త్వస్యైవాసౌ, తస్యైవ సమ్యగ్ధియా మోక్షో బన్ధశ్చ తదభావాదితి పుంసో ద్వయాభావాపాతాత్ । మైవమ్ । బుద్ధిసత్త్వస్థావపి బన్ధమోక్షౌ యోద్ధృగతావివ జయపరాజయౌ స్వామిని పుంస్యుపచరితౌ । తస్య బుద్ధిసత్త్వావిభాగాపత్త్యా తత్ఫలభోక్తృత్వాదితి మత్వాహ -
స్యాదపీతి ।
అనిర్మోక్షప్రసక్తేరయుక్తమౌపనిషదం మతమితి ప్రాప్తమనూద్య సమాధిసత్త్వం సూచయతి -
అత్రేతి ।
వస్తుత్వం తప్యతాపకయోరుపేత్యానిర్మోక్షో వివక్ష్యతే భ్రాన్తిత్వం వేతి వికల్ప్యాద్య నిరాహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
భవేదితి ।
విషయవిషయిభావం తాత్త్వికమితి శేషః ।
ఐక్యే తాత్త్వికో విషయవిషయిభావో నేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
కైముతికన్యాయార్థం సత్యపీత్యుక్తమ్ । కిము కూటస్థే బ్రహ్మణీత్యత్రాక్షేపార్థే కింశబ్దః ।
ద్వితీయమవలమ్బయితుం శఙ్కయతి -
క్వేతి ।
బాహ్యస్యాన్తరస్య వాశ్రయస్తప్యతాపకత్వస్య పృచ్ఛ్యతే । ప్రథమం ప్రత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
ద్వితీయమాదాయ శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సాపి లిఙ్గదేహస్యైవ స్యాదిత్యాశఙక్యాహ -
యదీతి ।
కల్పితాత్మత్వలిఙ్గగామిత్వేనాన్తరస్య తస్య భ్రాన్తిమాత్రత్వమభ్యుపేతమిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
యత్తు లిఙ్గస్య నాశిత్వాత్తద్గతతప్యతాపకత్వస్య స్వయమేవ నాశాద్ధేత్వనుష్ఠానానర్థక్యమితి । తన్న । లిఙ్గస్య యావదాత్మభావిత్వేనాముక్తేరవస్థానాదిత్యాశయేనాహ -
దేహేతి ।
కిఞ్చ సాఙ్ఖ్యస్యాపి తప్యతాపకత్వమావిద్యం పారిశేష్యసిద్ధమ్ । తప్తిర్హి తన్మతే కేవలస్య వా చేతనస్య సంహతస్య వా తప్తేర్వా సత్త్వస్య వా । నాద్య ఇత్యాహ -
న చేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
నచ కేవలస్య దేహస్యైవ తప్తిః ‘నాచేతనస్య దేహస్య’ ఇత్యుక్తత్వాదిత్యాక్షిపతి -
కథమితి ।
చతుర్థం శఙ్కతే -
సత్త్వమితి ।
తయోస్తప్యతాపకత్వే తన్నివృత్తయే హేత్వనుష్ఠానం పుంసో న స్యాదిత్యాహ -
నేతి ।
సత్త్వరజోభ్యామవివేకాత్తస్యాపి తప్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తాభ్యామితి ।
ఆత్మనస్తప్తే సత్త్వే ప్రతిబిమ్బితత్వాద్యుక్తా తప్తిరితి శఙ్కతే -
సత్త్వేతి ।
కిమివశబ్దస్యాభాసోఽర్థః సాదృశ్యం వా । ప్రథమం ప్రత్యాహ -
పరమార్థత ఇతి ।
క్వచిదివశబ్దస్య సాదృశ్యేఽపి ప్రయోగాదిహాపి తథేతి ద్వితీయం శఙ్కిత్వాహ -
న చేదితి ।
చేతనస్య తప్యత్వం కల్పితమకల్పితం వోపేత్యేవశబ్దః సాదృశ్యే ప్రయుక్తః । నాద్య, వస్తుతోఽతప్యత్వే సాదృశ్యస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాదిత్యర్థః ।
కథమివశబ్దస్యోక్తసాదృశ్యస్యాకిఞ్చిత్కరత్వం, తప్యమానసాదృశ్యే తప్యమానత్వయోగాత్ , తత్రాహ -
నహీతి ।
పారిశేష్యం నిగమయతి -
అతశ్చేతి ।
పరమతే తప్యతాపకత్వస్యావిద్యత్వే కిం తే జాతం, తదాహ -
నైవమితి ।
అనిర్వాచ్యత్వేనావిద్యత్వం తప్యత్వస్య మయా నేష్టమితి కల్పాన్తరమాహ -
అథేతి
తప్తిక్రియాయాస్తత్సమ్బన్ధస్య చ వస్తుత్వాజ్జ్ఞానాదనివృత్తేర్న ముక్తిరిత్యాహ -
తవైవేతి ।
సుతరామిత్యుక్తమతిశయమాహ -
నిత్యత్వేతి ।
ప్రధానం తాపకమ్ ।
సాఙ్ఖ్యః స్వపక్షే మోక్షసిద్ధిం శఙ్కతే -
తప్యేతి ।
నిమిత్తేనాదర్శనేన సహ వర్తత ఇతి సనిమిత్తః ప్రకృతిపురుషయోగస్తదపేక్షత్వాదాత్మని తప్తేః, నిమిత్తనివృత్త్యా నైమిత్తికనివృత్తౌ శక్తినిత్యత్వేఽపి సర్వాత్మనా తాపక్షయలక్షణో మోక్షః సిధ్యతీత్యర్థః ।
అదర్శనస్యాభావస్య నిత్యత్వాదనివృత్తేస్తత్త్వాన్తరేషు చానన్తర్భావాత్తమస్యన్తర్భావమభ్యుపేత్య ప్రత్యాహ -
నేతి ।
ఉద్భూతేన తమసా తప్యతాపకయోః సమ్బన్ధోపపత్తేస్తత్త్వధియా తమసోఽభిభవే సమ్బన్ధాభావాద్బన్ధధ్వస్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
గుణానాం చేతి ।
పరపక్షే మోక్షాసిద్ధిం ప్రసాధ్య స్వపక్షే తదుపపత్తిమాహ -
ఔపనిషదస్యేతి ।
అనిర్మోక్షాశఙ్కా నేతి సమ్బన్ధః ।
సా కిం హేత్వభావాద్వా తప్యతాపకయోః స్వాభావికత్వాద్వా । నాద్య ఇత్యాహ -
ఆత్మేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
ఎకస్యేతి ।
తప్యతాపకయోరస్వాభావికత్వేఽపి వికారోపాధికయోరుద్భవాదినా నిత్యత్వాదనిర్మోక్షాశఙ్కేత్యాశఙ్క్యాహ -
వికారేతి ।
ఆత్మైక్యోపగమే కథం దృశ్యమానం తప్యతాపకత్వం, న ఖల్వేకస్మిన్నేవార్థార్థిత్వాది యుక్తమిత్యాశఙ్క్య కాల్పనికే వ్యావహారికే తస్మిన్నానుపపత్తిరిత్యాహ -
వ్యవహారే త్వితి ॥౧౦॥
వృత్తం కీర్తయతి –
ప్రధానేతి ।
తస్య భ్రాన్తిమూలత్వాత్ తదీయయుక్తివిరోధః సమన్వయస్య నాస్తీత్యుక్తమిత్యర్థః ।
వైశేషికాధికరణస్య తాత్పర్యమాహ -
పరమాణ్వితి ।
తస్య భ్రాన్తిమూలత్వోక్త్యా తదీయయుక్తివిరోధో నిరస్యః సమన్వయస్యేత్యర్థః ।
తన్నిరాకరణస్యాస్మిన్నధికరణేఽభావాత్కిమనేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
స్వపక్షదోషనిరాసస్య స్మృతిపాదసమ్బన్ధేఽపి ప్రధానగుణానన్వయాన్న చేజ్జగత్తత్ప్రకృతికం తర్హి బ్రహ్మవిశేషగుణానన్వయాన్న తత్ప్రకృతికమపి స్యాదిత్యవాన్తరసఙ్గతిలాభాదిహేదమధికరణమితి భావః ।
స్వపక్షదోషసమాధిద్వారా సమన్వయదృఢీకరణాదధ్యాయాదిసఙ్గతయః । తత్ర చేతనాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయో విషయః । తస్య వైశేషికగుణారమ్భానుమానేన విరోధోఽస్త్యుత నేతి తదనాభాసత్వాభాసత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే వైశేషికానుమానవిరోధాద్బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః ।
తదీయానుమానం బ్రహ్మకారణనిరాకరణపరం దర్శయితుం తదభ్యుపగమమభినయతి -
కారణేతి ।
సమవాయికారణార్థం కారణపదమితి వక్తుం ద్రవ్యపదమ్ । గుణశబ్దోఽసాధారణగుణార్థః ।
సాధారణగుణానామారమ్భకత్వేఽపి సమవాయికారణస్థత్వానియమాత్ । కార్యస్య ద్రవ్యవిశేషణం కార్యాన్తరే తదనారమ్భాత్ । గుణాశ్చ గుణాన్తరమిత్యత్రాన్వయవ్యతిరేకౌ దర్శయతి -
శుక్లేభ్య ఇతి ।
బ్రహ్మచైతన్యం న ద్రవ్యసమవాయికారణవిశేషగుణః, సమానజాతీయవిశేషగుణానారమ్భకత్వాత్ , సంయోగవదిత్యభిప్రేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
నచ చైతన్యస్య స్వరూపత్వేన గుణత్వాసిద్ధేః సిద్ధసాధ్యతా, జ్ఞానీతివదహం జ్ఞానమిత్యదృష్టేస్తద్గుణత్వస్పాష్ట్యాదితి భావః ।
ఘటః స్ఫురతీతి సామానాధికరణ్యాద్ధటాదేస్తగద్గుణత్వసిద్ధేరసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య జనయితృవ్యాపారవిషయతయా ఘటో జాయత ఇతివత్ప్రకాశయితృవ్యాపారకర్మతయా సామానాధికరణ్యం న తద్గుణత్వాదిత్యసిద్ధి సముద్ధరతి -
తదితి ।
బ్రహ్మ న ద్రవ్యోపాదానం, తుల్యజాతీయారమ్భకవిశేషగుణానాధారత్వాత్ , దిగాదివదితి భావః ।
స్మృతిపాదే నిరస్తమనుమానం కిమితి పునః శఙ్కితమిత్యాశఙ్క్య లౌకికపదార్థేషు తత్రోక్తేఽపి వ్యభిచారే పరప్రక్రియాసిద్ధేష్వేవ పారిమాణ్డల్యాదిషు తమిదానీం దర్శయతీతి విశేషమాహ -
ఇమమితి ।
తదర్థం సూత్రముదాహరతి -
మహదితి ।
యథా మహద్దీర్ఘం చ త్ర్యణుకం హ్రస్వేభ్యోఽణుభ్యశ్చ ద్వ్యణుకేభ్యో జాయతే । వాశబ్దశ్చార్థః ।
యథా చ పరిమణ్డలాభ్యాం పరమాణుభ్యాం ద్వ్యణుకమపరిమణ్డలముత్పద్యతే, తథా చేతనాద్బ్రహ్మణో జగదచేతనం స్యాదితి సూత్రార్థః । ఇమమర్థం స్ఫుటీకర్తుం పరకీయప్రక్రియామనువదతి -
ఎషేతి ।
తత్ర ప్రలయావస్థాముపన్యస్యతి -
పరమాణవ ఇతి ।
చతుర్విధేషు తేషు ప్రామాణికసంమతిం సూచయతి -
కిలేతి ।
లయహేతుకర్మోద్రేకావస్థా కఞ్చిత్కాలమిత్యుక్తా । తత్ర సర్వకార్యలయేఽపి పాకజపరమాణుగుణానామవస్థాన మాస్థాయోక్తమ్ -
రూపాదిమన్త ఇతి ।
పార్థివపరమాణూనాం చతుర్గుణత్వమాప్యపరమాణూనాం త్రిగుణత్వం తైజసపరమాణూనాం ద్విగుణత్వం వాయవీయపరమాణూనామేకగుణతేతి విభాగమాహ -
యథేతి ।
పరమాణుమాత్రవృత్తిపరిమాణం దర్శయతి -
పారిమాణ్డల్యేతి ।
తేషామారమ్భకక్రమమాహ -
తే చ పశ్చాదితి ।
సర్గహేతుకర్మోద్భవావస్థా పశ్చాదిత్యుక్తా । సమవాయికారణం పరమాణూనుక్త్వా నిమిత్తకారణమాహ -
అదృష్టాదీతి ।
ఆదిశబ్దేనేశ్వరప్రయత్నాద్యుచ్యతే ।
అసమవాయికారణమాహ -
సంయోగేతి ।
అదృష్టవత్క్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్పరమాణౌ కర్మ తతోఽణ్వన్తరసంయోగాద్ద్వ్యణుకమారభ్యతే । నచ పరమాణవో బహవః సంయుక్తాః సహసా కార్యారమ్భకాః పరమాణుత్వే సతి బహుత్వాద్ధటోపగృహీతపరమాణువత్ । నచ తేషామపి ఘటారమ్భకతయా సాధ్యవైకల్యం, ఘటభఙ్గే కపాలాదీనామనారబ్ధత్వాదణూనాం చాతీన్ద్రియత్వాత్సర్వానుపలబ్ధిప్రసఙ్గాత్ । నచ ద్వావపి పరమాణూ కార్యానారమ్భకౌ పరమాణుత్వే సతి ద్విత్వాద్ధటోపగృహీతపరమాణుద్వయవదితి యుక్తం సాధ్యవైకల్యాత్ । ద్వ్యణుకాని చ త్రీణి సమ్భూయ త్ర్యణుకముత్పాదయన్తి తదనన్తరమారమ్భకసఙ్ఖ్యానియమో నేతి భావః ।
ద్రవ్యాణి ద్రవ్యాన్తరమారభన్త ఇతి సూత్రార్థముక్త్వా గుణాశ్చ గుణాన్తరమితి సూత్రార్థమాహ -
కారణేతి ।
కతిపయకారణగుణానామారమ్భకత్వం సర్వేషాం వేతి వీక్షాయామాద్యం వ్యుత్పాదయతి -
యదేతి ।
కల్పాన్తరం దూషయతి -
పరమాణ్వితి ।
అభ్యుపగమమేవ సాధయతి -
అణుత్వేతి ।
ఇతశ్చ కతిపయగుణానామేవారమ్భకత్వమిత్యాహ -
యదాపీతి ।
ద్వ్యణుకేఽధికరణే ద్విశబ్దస్య భావప్రధానత్వాద్వే ద్విత్వే తే స్వాశ్రయాణాం చతుర్ణాం ద్వ్యణుకానాం చతురణుకారమ్భకత్వాత్తదారమ్భకే వివేక్ష్యేతే । న హి ద్విత్వద్వయం హిత్వా తదాథారాణాం ద్వ్యణుకానామారమ్భకత్వమ్ । అథవాఽఽణుకమితి ద్వ్యణుకముక్తం తే ద్విత్వావచ్ఛిన్నే యదా ద్విత్వసఙ్ఖ్యయావచ్ఛిద్యేతే తదా ద్వౌ ఘటావితివద్ద్వే ద్వ్యణుకే ఇ్త్యుక్తే ద్వ్యణుకచతుష్టయం సమ్పద్యతే । ఎవం చతుర్ణాం ద్వ్యణుకానాం చతురణుకారమ్భకత్వే స్థితే తద్గతానాం గుణానాం తుల్యజాతీయారమ్భకతేత్యర్థః ।
సర్వగుణానామనారమ్భకత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అణుత్వేతి ।
వ్యవస్థితాం వైశేషికప్రక్రియాం ప్రదర్శ్యావ్యవస్థితాం దర్శయతి -
యదాపీతి ।
కారణగుణానాం కేషాఞ్చిదారమ్భకత్వం న సర్వేషామితి సర్వేషాం తుల్యమిత్యాహ -
తదాపీతి ।
వ్యవస్థితామవ్యవస్థితాం చ పరప్రక్రియాముక్త్వా సూత్రం వ్యాకుర్వన్వ్యభిచారమాహ -
తదేవమితి ।
తత్తత్ర తస్యాం ప్రక్రియాయామేవముక్తప్రకారేణేతి యావత్ ।
అవ్యవస్థితప్రక్రియామాశ్రిత్యోక్తమ్ -
మహదిత్యాది ।
వాశబ్దోఽనుక్తాణుహ్రస్వకార్యసముచ్చయార్థ ఇతి వ్యాచష్టే -
యథా వేతి ।
నాణు జాయతే నాపి హ్రస్వం జాయతే త్ర్యణుకాదితి యోజనా ।
పారిమాణ్డల్యాదీనాం తుల్యజాతీయానారమ్భకత్వే సిద్ధే దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
దృష్టాన్తవైషమ్యం చోదయతి -
అథేతి ।
జగత్యపి తుల్యం విరోధిగుణాక్రాన్తత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నత్వితి ।
అచేతనాయాశ్చేతనావిరోధిన్యా జగతి భావాచ్చేతనాయాః సజతీయానానరమ్భకతేత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
విశేషగుణత్వాచ్చేతనాయాః సాధారణ్యాత్పారిమాణ్డల్యాదేర్వైషమ్యం మత్వా తత్ఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞానవానస్మీతి ప్రత్యయస్య బుద్ధివృత్త్యుపధానాధీనత్వాచ్చేతనస్య స్వరూపత్వేన గుణత్వాసిద్దౌ విశేషగుణత్వస్య దూరాపేతత్వం మత్వా వివక్షితాంశే దృష్టన్తసిద్ధిరిత్యాహ -
మైవమితి ।
న స్వభావాదేవ పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వం కిన్తు విరోధిగుణసంనిపాతాత్ । చైతన్యస్య తు తదభావాదారమ్భకతేత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
తత్ర హేతుః -
పరిమాణాన్తరస్యేతి ।
కథమన్యహేతుత్వం, తత్రాప్తోక్తిముదాహరతి -
కారణేతి ।
బహుభిర్ద్వ్యణయకైరారబ్ధే త్ర్యణుకాదౌ యన్మహత్త్వం తస్య ద్వ్యణుకగతం బహుత్వమసమవాయికారణం కార్యద్రవ్యం సమవాయికారణమ్ । యత్పునరయఃపిణ్డేన పఞ్చాశత్పలేనారబ్ధం కార్యం తావత్పలముపలభ్యతే తన్మహత్త్వే పిణ్డస్య ప్రచయః సంయోగవిశేషో హేతుః । మహద్భిరవయవైరారబ్ధే పటే యన్మహత్త్వం తస్య కారణమహత్త్వం హేతురితి త్రిభ్యః కారణేభ్యో మహత్త్వమిత్యర్థః ।
యత్కారణబహుత్వాదిభ్యో మహత్త్వం త్ర్యణుకాదౌ జాతం తతో విపరీతం ద్వ్యణుకగతమణుత్వమీశ్వరాపేక్షాబుద్ధిజన్యపరమాణునిష్ఠద్విత్వాసమవాయికారణాదుత్పద్యతే, తదాహ -
తదితి ।
ద్విత్వమహత్త్వబహుత్వప్రచయేభ్యో యథాసమ్భవం హ్రస్వత్వదీర్ఘత్వయోరుత్పత్తిరిత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
సమస్తేన ప్రకారేణేతి యావత్ ।
నను పారిమాణ్డల్యాదీని సంయోగాదిభిర్వ్యవహితాని కార్యద్రవ్యే సమానజాతీయానారమ్భకాణి । ప్రచయాదయస్తు కారణస్థాస్తన్నిష్ఠకార్యద్రవ్యస్య సంనిహితత్వాత్తత్ర మహత్త్వాద్యారమ్భకాస్తతో న స్వభావాదనారమ్భకత్వం పారిమాణ్డల్యాదీనామితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
గుణో గుణిని సమవేతో వ్యాప్యోఽవ్యాప్యో వా సర్వథా కారణస్థాత్వం గుణానాం కార్యరమ్భే నిమిత్తమ్ । నచ నిరవయవాణుగుణానాం సంనిధిరసంనిధిర్వాఽఽరమ్భోపయోగీ సమ్భవతీతి భావః ।
పరిశేషసిద్ధమర్థమాహ -
తస్మాదితి ।
దృష్టాన్తముపసంహృత్య దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి -
తథేతి ।
కిఞ్చ కారణగుణాః సజాతీయానామేవారమ్భకాః కింవా విజతీయానామపీతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
సంయోగాచ్చేతి ।
చేతనం బ్రహ్మ ద్రవ్యం జగతోఽచేతనస్య న సమవాయికారణమితి ప్రకృతే చేతనమప్యచేతనోపాదానం దృష్టమితి దృష్టాన్తే వక్తవ్యే సంయోగగుణోదాహరణమయుక్తమితి శఙ్కతే -
ద్రవ్య ఇతి ।
అద్రవ్యాదపి సంయోగాద్యథా ద్రవ్యం జాయతే తథా చేతనాదచేతనం స్యాదిత్యేతావన్మాత్రమిష్టమిత్యాహ -
నేతి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సర్వథా సామ్యే నాస్తి మానమిత్యాహ -
నచేతి ।
న కేవలమయమస్మాకమనియమో భవతామపీత్యాహ -
సూత్రేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
కథమిదం సూత్రం నియమభఙ్గోపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ।
కారణస్థవిశేషగుణానాం కార్యే తుల్యారమ్భకత్వం న గుణమాత్రస్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
దృశ్యతే త్వితి ।
తన్తుగతనీలపీతాదిరూపాణాం విశేషగుణానామపి తత్కార్యే పటే విజాతీయచిత్రరూపారమ్భకత్వాభ్యుపగమాన్నాయమపి నియమ ఇతి భావః ।
తర్హి గతార్థత్వాదిదమధికరణమనారభ్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
నిరాకార్యభేదాన్న పౌనరుక్త్యమిత్యాహ -
నేతీతి ।
తథాపి శిష్టాపరిగ్రహాధికరణేన పునరుక్తిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర కారణం కార్యాదూనపరిమాణమితి నియమో నిరస్తః, అత్ర తు కారణవిశేషగుణస్య కార్యే తుల్యారమ్భనియమో నిరస్యత ఇతి సత్యపి పునరుక్తిపరిహారే రీతిసామ్యకృతం జామిత్వముపేత్యాహ -
సత్యమితి ।
తస్యైవేతి ।
అతిదేశస్యేతి యావత్ । వైశేషికపరీక్షారమ్భస్తదీయరాద్వాన్తస్య భ్రాన్తిమూలత్వసాధనప్రకమః । తత్ప్రక్రియా వైశేషికప్రక్రియా పూర్వోక్తా తస్యామనుగతం నిదర్శనం పరకీయహేతువ్యభిచారోదాహరణం తేనేత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥
వైశేషికగుణారమ్భానుమానేన సమన్వయస్య ప్రాసఙ్గికవిరోధం పరిహృత్య తన్మతవిరోధం పరిహర్తుమారభతే -
ఉభయథేతి ।
నాస్య ప్రాసఙ్గికానన్తరాధికరణేన సఙ్గతిరితి మన్వానః ప్రధానం చేతనానధిష్ఠితం న చేత్కారణం తర్హి పరమాణవస్తదధిష్ఠితా భవన్తు తథేతి వ్యవహితేన సఙ్గతిం గృహీత్వా తాత్పర్యమాహ -
ఇదానీమితి ।
వైశేషికరాద్ధాన్తస్య భ్రాన్తిమూలత్వోక్త్యా తదీయయుక్తివిరోధం నిరాకృత్య సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రామాణికపరకీయరాద్ధాన్తవిరోధే సమన్వయస్యాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్ప్రామాణికత్వాసిద్ధ్యా భ్రాన్తేన తేన విరోధాభావే తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ।
పరమాణుభిర్ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ చేతనాధిష్ఠితైరారబ్ధం జగదితి వైశేషికరాద్ధాన్తో మానమూలో భ్రాన్తిమూలో వేతి విప్రతిపత్తేః సంశయే పూర్వపక్షమాహ -
స చేతి ।
సామాన్యతో దృష్టం వక్తుం వ్యాప్తిమాహ -
పటాదీనీతి ।
స్వానుగతైః స్వసమవాయప్రతియోగిభిరిత్యర్థః ।
మిథోఽసంయుక్తతన్త్వాదీనాం న పటాద్యారమ్భకత్వమసమవాయ్యభా వాదితి వక్తుం సంయోగసచివైరిత్యుక్తమ్ । యత్కార్యద్రవ్యం తద్విశిష్టద్రవ్యారబ్ధం యథా పటాదీతి వ్యాప్తిముక్త్వానుమానమాహ -
తదితి ।
తైః పటాదిభిః సామాన్యం కార్యద్రవ్యత్వం తేనేతి యావత్ । కిఞ్చిత్సావయవద్రవ్యమితి క్షిత్యాదిచతుష్టయముక్తమ్ । స్వానుగతైరిత్యాది పూర్వవత్ । తైస్తైర్ద్రవ్యైరితి వస్తుతశ్చతుర్విధపరమాణూక్తిః । విమతం స్వపరిమాణాదణుతరపరిమాణసంయోగసచివసమానజాతీయానేకద్రవ్యారబ్ధం, కార్యద్రవ్యత్వాత్ , ఘఠాదివదిత్యర్థః ।
కథమేతావతా పరమాణుసిద్ధిః, తత్రాహ -
స చేతి ।
యత్కిఞ్చిత్సావయవం ద్వ్యణుకపర్యన్తం తత్సర్వమేవమారబ్ధమిత్యనుమానప్రవృత్తేరణుపరిమాణా నిరవయవాః కార్యద్రవ్యేణ పార్థివత్వాదినా తుల్యా నిత్యా బహవశ్చాణవః సావయవానామారమ్భకాః సిధ్యన్తీత్యర్థః ।
అనాద్యనన్తత్వాజ్జగతో హేత్వాకాఙ్క్షాభావాన్న పరమాణవస్తత్కారణమితి హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
సర్వం చేతి ।
విమతమాద్యన్తవత్ , సావయవత్వాత్ , పటవదిత్యర్థః ।
కార్యత్వేఽపి స్వభావాదేవోత్పత్తేర్న కారణాకాఙ్క్షేత్యాశఙ్క్య విమతం సకారణకం, కార్యత్వాత్ , సంమతవదిత్యాహ -
న చేతి ।
తచ్చ కిమిత్యాకాఙ్క్షాయాం సావయవస్య స్వతోఽల్పపరిమాణారభ్యత్వదూష్టేరణవో మూలకారణమితి కాణాదోఽభిప్రేతవానిత్యాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
తే కతివిధా ఇతి, తత్రాహ -
తానీతి ।
చత్వారీత్యవయవిభూతాభిప్రాయం, పఞ్చమభూతస్యావయవాభావాత్ ।
తేఽపి మూర్తత్వాదనిత్యాః పటవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేషాం చేతి ।
కారణవిభాగాత్కారణవినాశాద్వా కార్యద్రవ్యస్య నాశః, తదభావాదణునిత్యత్వం, తదభావశ్చాణుపరిమాణతారతమ్యం క్వచిద్విశ్రాన్తం, పరిమాణతారతమ్యత్వాత్ , మహత్పరిమాణతారతమ్యవదిత్యనుమానాన్మహత్త్వాపకర్షవిశ్రన్తిభూమిత్వేనాణూనాం పరతో విభాగాయోగాదిత్యర్థః ।
ఎకద్రవ్యావశేషే ప్రలయః స కథమనేకద్రవ్యశేషే స్యాదిత్యాశఙ్క్య కార్యద్రవ్యమాత్రస్య యుగపన్నాశో లయ ఇత్యాహ -
స ఇతి ।
సృష్టిక్రమమాచష్టే -
తత ఇతి ।
అదృష్టాపేక్షమదృష్టవత్క్షేత్రజ్ఞసంయోగాపేక్షమితి యావత్ ।
కర్మాసమవాయికారణం కార్యమాహ -
తదితి ।
సంయోగాదసమవాయినో ద్వ్యణుకోత్పత్తౌ ద్వ్యణుకేభ్యస్త్ర్యణుకాదిజన్మేత్యాహ -
తత ఇతి ।
వాయావుక్తం శిష్టే భూతత్రయేఽతిదిశతి -
ఎవమితి ।
భూతోత్పత్తివద్భౌతికోత్పత్తిమాహ -
ఎవమేవేతి ।
ద్రవ్యోత్పత్తిం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
గుణోత్పత్తిక్రమం సూచయతి -
అణ్వితి ।
ఉక్తసర్గక్రమస్యాలౌకికత్వం వారయతి -
తన్త్వితి ।
తన్తుభ్యః సంయుక్తేభ్యో మహాన్పటో జాయతే, తన్తుగతాచ్చ రూపాదేస్తత్ర రూపాది దృష్టం తేన దృష్టాన్తేనోక్తసర్గక్రమధీరిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి -
ఇతి కాణాదా ఇతి ।
పరమాణుమూలకారణత్వస్య ప్రామాణికత్వాదర్థాదస్తి విరోధః సమన్వయస్యేత్యేవం ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
తత్రేతి ।
యత్తావదణుభ్యః సంయుక్తేభ్యో ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ జగజ్జన్మేతి, తత్రాహ -
విభాగేతి ।
అస్తు తర్హి తేషు కర్మకృతః సంయోగః, తత్రాహ -
కర్మణశ్చేతి ।
తచ్చాభ్యుపగమ్యతే న వా ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
అనభ్యుపగమ ఇతి ।
యద్యణూనాం సంయుక్తానాం జగదారమ్భకత్వం ప్రామాణికం తదా సన్వయస్యార్థాద్విరోధః । న తదస్తి । ఆద్యే సర్గే పరమాణవో న సంయుక్తాః, కర్మశూన్యత్వాత్ , ఆత్మాకాశవత్ । తే చ కర్మశూన్యాః, తద్ధేతుహీనత్వాత్ , తద్వదిత్యర్థః ।
ఆద్యకర్మహేతోరిష్టత్వాద్ధేతుత్వసిద్ధిరితి కల్పాన్తరమాశఙ్క్య నిమిత్తం దృష్టమదృష్టం వేతి వికల్ప్యాద్యమనువదతి -
అభ్యుపగమేఽపీతి ।
యథేదానీం దేహచేష్టాయాం దృష్టం యత్నాఖ్యం నిమిత్తం, తరుచలనే పవనాభిఘాతః, శరాదేర్నోదనాది, తథాఽణుష్వాద్యకర్మోత్పత్తౌ యది కిఞ్చిద్దృష్టం నిమిత్తమిత్యర్థః ।
అభిఘాతాదీత్యాదిశబ్దేన నోదనగురుత్వవేగస్థితిస్థాపకా గృహ్యన్తే । క్రియావిశిష్టద్రవ్యస్య ద్రవ్యాన్తరేణ సంయోగవిశేషోఽభిఘాతః, యథోద్యమితనిపతితముసలస్యోలూఖలేన సంయోగః । నోదనం తు సంయుక్తస్య యత్నవిశేషాపేక్షః స ఎవ సంయోగః, యథా క్షేపానుకూలయత్నాపేక్షః సంనద్ధకరశరసంయోగః । నోదనేన తుల్యయోగక్షేమః సంస్కార ఇతి వివేకః । తత్రాస్య సర్వస్య సృష్ట్యుత్తరకాలత్వాన్నాద్యకర్మహేతుతేత్యాహ -
తస్యేతి ।
ఆదిసర్గే యత్నాయోగం సాధయతి -
న హీతి ।
ఆత్మమనః సంయోగస్య తదా భావాత్తన్నిమిత్తప్రయత్నస్య కథమత్రాయోగోక్తిః, తత్రాహ -
శరీరేతి ।
ప్రయత్నోక్తన్యాయేనాభిఘాతాద్యపి నిరస్యతి -
ఎతేనేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దోక్తం స్ఫోరయతి -
సర్గేతి ।
కల్పాన్తరం శఙ్కతే -
అథేతి ।
దూషయితుం వికల్పయతి -
తత్పునరితి ।
జడస్యాత్మనోఽదృష్టాశ్రయత్వమిచ్ఛతామణవస్తథా కిం న స్యురిత్యణుసమవాయి వేత్యుక్తమ్ । కల్పద్వయమవిశేషేణ ప్రత్యాహ -
ఉభయథేతి ।
అచేతనత్వేఽపి కుతో న కర్మనిమిత్తతేత్యాశఙ్క్య స్వతన్త్రం చేతనాధిష్ఠితం వా తత్తథేతి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ -
న హీతి ।
ద్వితీయే తజ్జీవాధిష్ఠితమీశ్వరాధిష్ఠితం వా । నాద్య ఇత్యాహ -
ఆత్మనశ్చేతి ।
నేతరః, తస్య నిత్యసంనిహితతయా కాదాచిత్కప్రవృత్తిహేతుత్వాయోగాత్ । తత్రాపి నిమిత్తాన్తరకల్పనేఽనవస్థానాదితి చకారార్థః ।
అణుసమవాయిత్వపక్షం విశేషతో నిరస్యతి -
ఆత్మేతి ।
అదృష్టస్యాణుభిరసమ్బన్ధాదసమ్బద్ధస్య హేతుత్వేఽతిప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
అసమ్బన్ధాదితి ।
అణుసంయుక్తాత్మసమవేతత్వాదదృష్టస్యాణుభిః సంయుక్తసమవాయాదసమ్బన్ధాసిద్ధిరితి శఙ్కతే –
అదృష్టవతేతి ।
ఆత్మనస్తర్హి సర్వగతత్వేన సదాణుసమ్బన్ధాదణుప్రవృత్తేరవిచ్ఛిత్తిరితి దూషయతి -
సమ్బన్ధేతి ।
అణ్వాత్మనోః సంయోగస్యాణుకర్మజత్వేఽపి తత్ప్రవాహసాతత్యాత్ప్రవృత్తిసాతత్యమితి భావః ।
యద్యాగన్తుకః సమ్బన్ధస్తస్య తర్హి నిమిత్తమదృష్టమన్యద్వా । తత్ర సంయోగహేతుకర్మనిమిత్తాదృష్టాపేక్షాయామన్యోన్యాశ్రయతేతి మత్వా నిమిత్తాన్తరం ప్రత్యాహ -
నియామకాన్తరేతి ।
కర్మనిమిత్తాభావం సఫలం నిగమయతి -
తదేవమితి ।
కర్మశూన్యత్వం సఫలముపసంహరతి -
కర్మేతి ।
సంయోగాభావఫలమాహ -
సంయోగేతి ।
హేత్వభావాదణుషు సంయోగానుపపత్తిరుక్తా । సమ్ప్రతి తేషు సంయోగస్వరూపమేవాయుక్తమిత్యాహ -
సంయోగశ్చేతి ।
సర్వాత్మనా సంయోగే పరమాణావేకస్మిన్నణ్వన్తరాన్తర్భావాత్తత్సంయోగినస్తదవ్యాప్తదేశాభావాత్ , ఎవమణ్వన్తరాణ్యపి తస్మిన్నేవ సంమాన్తీతి కార్యే ప్రథిమాయోగాత్ , తస్యాణుమాత్రతాపత్తిరిత్యాహ -
సర్వాత్మనేతి ।
తత్రైవ దోషాన్తరమాహ -
దృష్టేతి ।
ప్రసఙ్గమేవ ప్రకటయతి -
ప్రదేశేతి ।
ద్వితీయమనుభాష్య దూషయతి -
ఎకేతి ।
కల్పితదేశోపగమాదిష్టాపత్తిం శఙ్కతే -
పరమాణూనామితి ।
అవయవానాం కల్పితత్వే సంయోగతత్కార్యయోరపి తథాత్వాదపసిద్ధాన్తః స్యాదిత్యాహ -
కల్పితానామితి ।
మా భూదసమవాయికారణం, కార్యసిద్ధిరేవాభీష్టేత్యాశఙ్క్యాహ -
అసతీతి ।
భావరూపకార్యం నాసమవాయినం వినేతి వక్తుం ద్రవ్యపదమ్ । కాణాదానాం సర్గప్రత్యుక్తౌ సూత్రం యోజయిత్వా ప్రలయప్రకారప్రత్యుక్తావపి సూత్రం యోజయతి -
యథేతి ।
కథమసమ్భవః ప్రలయాత్ప్రాగవస్థాయాం విభాగోత్పాదకకర్మనిమిత్తస్య సర్వస్యాపి సమ్భవాత్ । తత్తర్హి దృష్టమదృష్టం వా । నాద్య ఇత్యాహ -
న హీతి ।
తత్రేతి ప్రలయప్రయోజకవిభాగహేతుకర్మోక్తిః । అపిః సర్గహేతుసంయోగనిమిత్తకర్మదృష్టాన్తార్థః ।
కిఞ్చిత్ప్రలయే కదాచిదభిఘాతాదియోగేఽపి నాపర్యాయేణ సర్వలయే తదస్తి, నియామకాభావాదిత్యాహ -
నియతమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
అదృష్టమితి ।
దేహాదిలయారమ్భే దుఃఖభేదభోగేఽపి పృథివ్యాదిలయే తదభావాన్న తస్య కర్మనిమిత్తత్వమితి భావః ।
అణూనామాద్యస్యాన్తస్య చ కర్మణో నిమిత్తమస్తి వా న వా । అస్తి చేద్దృష్టమదృష్టం వా । దృష్టమపి యత్నోఽభిఘాతాది వా । అదృష్టమపి పరమాణుష్వాత్మని వా । సర్వథాపి సంయోగోత్పత్త్యర్థం విభాగోత్పత్త్యర్థముభయథాపి న కర్మ । కర్మాభావాత్తయోః సర్గప్రలయయోరభావః స్యాదితి సూత్రయోజనాముపసంహరతి -
అత ఇతి ।
పరమాణువాదే సర్గాద్యయోగాత్తస్య సిద్ధా భ్రాన్తిమూలతేతి నిగమయతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౨ ॥
సమవాయస్వీకారాదపి పరమాణువాదస్యాయుక్తత్వమాహ -
సమవాయేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
సమవాయేతి ।
తదభావోఽత్ర సర్గాభావో లయాభావో వా । నోభయత్రాపి సమవాయాభ్యుపగమో హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ -
అణువాదేతి ।
తస్య నిరాకరణమసమ్భవస్తేన సమవాయాభ్యుపగమస్య సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
తదభ్యుపగమం విభజతే -
ద్వాభ్యామితి ।
హేత్వర్థముక్త్వా తదభావ ఇతి ప్రతిజ్ఞార్థం స్ఫుటయతి -
న చేతి ।
యథా పూర్వోక్తన్యాయాదణుకారణతా సమర్థయితుం న శక్యతే తథా ద్వ్యణుకస్యాణ్వోః సమవాయస్వీకారాదిత్యత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
సమవాయః స్వతన్త్రోఽస్వతన్త్రో వా । నాద్యః, స్వతన్త్రస్య ఘటకత్వేఽతిప్రసఙ్గాత్ । ద్వితీయే సమవాయస్య సమ్బన్ధాన్తరేణ సమవాయిసమ్బన్ధేఽనవస్థానాన్నాణుకారణతేతి హేతుం విభజతే -
యథేత్యాదినా ।
కిమప్రామాణికత్వేన సమవాయస్యాయుక్తత్వముతానవస్థయేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయన్నాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
నిత్యేతి ।
ఎవకారార్థమాహ -
నేతి ।
తథాపి సమ్బన్ధాన్తరాపేక్షాయామనవస్థేత్యశఙ్క్యాహ -
సమ్బన్ధాన్తరేతి ।
వాశబ్దో నఞనుకర్షణార్థః ।
అనవస్థాఽభావం స్ఫోరయతి -
నేత్యాదినా ।
సమవాయః సమవాయిభ్యాం సమ్బన్ధాన్తరం నాపేక్షతే సమ్బన్ధిసమ్బన్ధనస్వభావత్వాత్ । అతః స్వభావదేవ సమవాయితన్త్రః సమవాయో న సమ్బన్ధాన్తరేణేతి నానవస్థేత్యర్థః ।
సమవాయస్య సమ్బన్ధిపారతన్త్ర్యస్వభావం దూషయతి -
నేతీతి ।
తస్య స్వాభావికే సమ్బన్ధిపారతన్త్ర్యే సంయోగస్యాపి స్వతః సంయోగితన్త్రత్వయోగాత్తస్య సంయోగిభ్యాం సమవాయకల్పనా న స్యాదితి విపక్షే దోషమాహ -
సంయోగోఽపీతి ।
కిఞ్చ సంయోగస్య సమ్బన్ధాన్తరాపేక్షాయామర్థాన్తరత్వం గుణత్వం వా హేతుః, తత్రాద్యమాహ -
అథేతి ।
సమవాయేఽపి తుల్యమేతదిత్యాహ -
సమవాయోఽపీతి ।
ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
అపేక్షాకారణస్యాత్యన్తభిన్నత్వస్యేత్యర్థః ।
నాత్యన్తభిన్నత్వం తయా కిన్తు గుణత్వమేవ, న చ తదస్తి సమవాయస్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
గుణేతి ।
న హి గుణత్వం సమ్బన్ధాన్తరాపేక్షాహేతుః, కర్మాదీనామపి తదపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
సంయోగసమవాయయోస్తుల్యత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అనవస్థాయాం మూలక్షయకారిత్వమాహ -
ప్రసజ్యమానాయాం చేతి ।
సూత్రార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౩ ॥
పరమాణువాదాయోగే హేత్వన్తరమాహ -
నిత్యమితి ।
ఇతశ్చ తద్వాదాసిద్ధిరితి చకారార్థమాహ -
అపి చేతి ।
అనుపపత్తిం దర్శయితుం వికల్పయతి -
అణవ ఇతి ।
న్యూనత్వం వారయతి -
గత్యన్తరేతి ।
వికల్పచతుష్టయస్యాపి దృష్టత్వం ప్రతిజానీతే -
చతుర్ధేతి ।
తత్రాద్యస్య దృష్టత్వం స్పష్టయతి -
ప్రవృత్తీతి ।
ద్వితీయేఽనుపపత్తిం స్ఫోరయతి -
నివృత్తీతి ।
తృతీయస్య నోత్థానమేవేత్యాహ -
ఉభయేతి ।
చతుర్థం ప్రత్యాహ -
అనుభయేతి ।
అదృష్టాది సంనిహితమపి న ప్రవర్తకమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అతన్త్రత్వేఽపీతి ।
పక్షచతుష్టయనిషేధఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౪ ॥
పరమాణూనాం పరమకారణత్వం నిరాకృత్య నిరవయవత్వాది నిరాకర్తుమారభతే -
రూపాదీతి ।
విపర్యయం దర్శయితుం పరమతమనువదతి -
సావయవానామితి ।
యతో యేభ్యోఽవయవేభ్యః సకాశాత్పరః పరస్తాద్భావీతి యావత్ । రూపాదిమన్తః । రూపరసగన్ధస్పర్శేత్యాద్యనుక్రమేణ రూపమాదౌ విద్యతే యస్య స్పర్శస్య స స్పర్శో రూపాదిస్తదాశ్రయా ఇత్యర్థః ।
తేషాం చాతుర్విధ్యే హేతుః -
చతుర్విధస్యేతి ।
కార్యస్య చాతుర్విధ్యం కారణేఽపి తత్కల్పయతీత్యర్థః ।
తేషాం స్పర్శవత్త్వే హేతుమాహ -
రూపాదిమత ఇతి ।
కార్యే దృష్టం స్పర్శిత్వం కారణేఽపి తత్కల్పకమిత్యర్థః ।
ఆరమ్భకాన్తరాపేక్షాయామనవస్థానాన్నారమ్భకాః స్యురితి మత్వాఽహ -
నిత్యాశ్చేతి ।
పరోపగతిమనూద్య ప్రత్యాహ -
స ఇతి ।
నిరాలమ్బనత్వే హేతుః -
యత ఇతి ।
రూపాదిమత్త్వం పక్షవ్యాప్త్యర్థం పూర్వవద్వ్యాఖ్యేయమ్ । విమతాః సావయవా నాశినశ్చ, స్పర్శిత్వాత్ , పటవదిత్యనుమానాత్పరోపగతేర్నిరాశ్రయతేత్యర్థః ।
అణూనాం సావయవత్వాద్యుక్తిర్వ్యాహతేత్యాశఙ్క్యాహ -
పరమేతి ।
కారణవత్త్వస్య నాశిత్వహేతుత్వే తస్యైవ ద్రవ్యత్వవిశేషితస్య సావయవత్వే హేతుత్వాత్కుతోఽనుమేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
సాధనవ్యాప్తిం మత్వా సూత్రావయవమవతారయతి -
ఎవమితి ।
దర్శనమేవ విశదయన్వ్యాప్తిమాహ -
యద్ధీతి ।
స్పర్శవతః సావయవత్వమనిత్యత్వం చ దృష్టమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
తదితి ।
దృష్టాన్తబాహుల్యం సూచయతి -
తన్తవశ్చేతి ।
ఉపనయద్వారా పక్షధర్మతామాహ -
తథాచేతి ।
అనుమానద్వయం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వోక్తోపాధేః సాధనవ్యాప్తిమభిప్రేతాం ప్రకటయితుం విశినష్టి -
కారణవన్త ఇతి ।
పృథివీత్వమనిత్యమాత్రవృత్తి, స్పర్శవన్మాత్రవృత్తిత్వాత్ , ఘటత్వవదిత్యాద్యనుమానం చకారార్థః ।
పరమాణవో నిత్యాః, సత్త్వే సత్యకారణవత్త్వాత్ , ఆత్మవదితి ప్రత్యనుమానముత్థాపయతి -
యచ్చేతి ।
విశేష్యాసిద్ధిమాహ -
తదపీతి ।
ఎవం సతి । పరమాణూనాం కారణవత్త్వే సతీత్యర్థః ।
తదేవ కథం, తత్రాహ -
ఉక్తేనేతి ।
స్పర్శిత్వేన పరిచ్ఛిన్నత్వేన చేత్యర్థః ।
నిత్యత్వనిషేధస్తత్ప్రతియోగివస్తుపూర్వకః, నిషేధత్వాత్ , ఘటనిషేధవదిత్యనుమానాదణునిత్యత్వసిద్ధౌ తదనిత్యత్వానుమానాసిద్ధిరిత్యనువదతి -
యదపీతి ।
కార్యమనిత్యమితి కార్యే విశేషతో నిత్యత్వనిషేధో న స్యాద్యది కారణేఽప్యనిత్యత్వమ్ , అతోఽణూనాం కారణానాం నిత్యేతేతి సూత్రార్థః ।
ఉభయసిద్ధాత్మనిత్యత్వేనైవ విశేషనిషేధసిద్ధేరుక్తానుమానస్య సిద్ధసాధ్యత్వాన్నాణునిత్యతాసాధకతేత్యాహ -
తదపీతి ।
అనిత్యమిత్యయం కార్యే విశేషేణ నిత్యత్వనిషేధ ఇత్యఙ్గీకృత్యోక్తం, తదపి నాస్తీత్యాహ -
న చేతి ।
మూలప్రమాణం వినా శబ్దాదేవ పౌరుషేయాద్యోఽర్థే వ్యవహారస్తన్మాత్రేణేతి యావత్ ।
అన్యథా వటే యక్షప్రసిద్ధేరపి ప్రామాణ్యం స్యాదితి మత్వా హేతుమాహ -
ప్రమాణాన్తరేతి ।
అనిత్యశబ్దాన్నిత్యత్వనిషేధమాత్రం సిద్ధం న కార్యే తన్నిషేధో యేన కార్యప్రతియోగిని కారణే నిత్యత్వస్థితిః, విశేషస్తు మానాన్తరాదేవ లభ్యతే, తతస్తస్మాదేవాణునిత్యత్వసిద్ధౌ వ్యర్థం పూర్వానుమానమిత్యర్థః ।
పరమాణవో నిత్యాః, అనుపలభ్యమానకారణత్వాత్ , ఆత్మవదిత్యనుమానాన్తరమనుభాషతే -
యదపీతి ।
ప్రత్యక్షేణానుమానేన వా తదనుపలబ్ధిరితి వికల్ప్యాద్యమనువదతి -
తదితి ।
సతామణూనాం దృశ్యమానస్థూలకార్యాణాం ప్రత్యక్షేణ కారణాగ్రహణమవిద్యేతి యది సూత్రం వ్యాఖ్యాయేతేతి యోజనా ।
తర్హి ద్వ్యణుకే వ్యభిచారః స్యాదిత్యాహ -
తత ఇతి ।
ఆరమ్భకద్రవ్యశూన్యత్వే సతి ప్రత్యక్షేణానుప్రలబ్ధకారణత్వస్య హేతుత్వాన్మైవమితి శఙ్కతే -
అథేతి ।
అద్రవ్యత్వమవిద్యమానకారణద్రవ్యత్వం, తావతైవ నిత్యత్వసిద్ధౌ విశేష్యవైయర్థ్యమిత్యాహ -
తథాపీతి ।
అస్తు తావదేవ తర్హి నిత్యతానిమిత్తం, తత్రాహ -
తస్యేతి ।
న చానుమానేన కారణానుపలబ్ధిః, పరిచ్ఛిన్నత్వానుమానస్యోక్తత్వాదితి చకారార్థః ।
అవయవనాశోఽవయవవ్యతిషఙ్గనాశశ్చ ద్రవ్యనాశకారణం తదుభయాసత్త్వమవిద్యాపదేనోచ్యతే, తథా చ పరమాణవో నిత్యాః, ఉభయనాశకారణశూన్యత్వాత్ , ఆత్మవదితి సూత్రార్థ ఇత్యాహ -
అథాపీతి ।
హేత్వసిద్ధిమాహ -
నేతి ।
ఆరమ్భవాదానుపగమం నియమాభావే హేతుమాహ -
సంయోగేతి ।
పరిణామవాదే నాశహేత్వన్తరసమ్భవాదసిద్ధిరుద్ధృతేత్యాహ -
యదేతి ।
నచ ఘృతకాఠిన్యనాశేఽపి కారణమవయవవిభాగాదీతి యుక్తమ్ , అణుకాఠిన్యస్య నాశకద్వయాభావేఽపి వినాశాఙ్గీకారాత్ । నచ తత్కాఠిన్యం న నశ్యతి, తత్కార్యేఽపి తదనాశాపాతాత్ । కారణగుణనాశద్వారా కార్యే తన్నాశాశ్రయణాత్ । తస్మాదణ్వవస్థాం హిత్వా బ్రహ్మణః । స్వరూపేణావస్థానమణునాశ ఇత్యాశయేన ఘృతకాఠిన్యముదాహృతమ్ ।
ప్రత్ననుమానాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
స్పర్శవత్త్వానుమానఫలం నిగమయతి -
తస్మాదపీతి ॥ ౧౫ ॥
పరమాణువాదానుపపత్తౌ హేత్వన్తరమాహ -
ఉభయథా చేతి ।
అణూనామతుల్యగుణత్వే తుల్యగుణత్వే చ దోషధ్రౌవ్యాత్తద్వాదాసిద్ధిరితి వక్తుమనుభవాగమసిద్ధమర్థమాహ -
గన్ధేతి ।
శబ్దస్య పృథివ్యాదిగుణత్వేన పరైరనిష్టత్వాచ్చత్వారి భూతాని చతుస్త్రిద్వేకగుణాన్యుదాహృత్య వికల్పయతి -
తద్వదితి ।
స్థూలపృథివ్యాదివదిత్యర్థః ।
పక్షద్వయస్యాపి దోషవత్త్వమాహ -
ఉభయథేతి ।
ఆద్యమనూద్య దోషానుషక్తిం విశదయతి -
కల్ప్యమాన ఇతి ।
మూర్త్యుపచయః స్థౌల్యమ్ । ద్రవ్యాతిరిక్తానాం గుణానాముపచయేఽపి కిమితి ద్రవ్యస్య స్థౌల్యం, తత్రాహ -
న చేతి ।
తత్ర కార్యలిఙ్గమనుమానం హేతుమాహ -
కార్యేష్వితి ।
కల్పాన్తరమనువదతి -
అకల్ప్యేతి ।
సర్వేషామణుత్వాక్రాన్తానాం సామ్యార్థమేకైకగుణత్వం వా చతుర్గుణత్వం వా । తత్రాద్యమనూద్య ప్రత్యాహ -
పరమాణుత్వేతి ।
తేషామేకైకగుణత్వేఽపి కిమితి కార్యేషు నానాగుణత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కారణేతి ।
ద్వితీయమనూద్య నిరాహ -
అథేత్యాదినా ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
చతుర్గుణత్వే సర్వేషాం స్థౌల్యాద్వాయోశ్చాక్షుషత్వం ప్రసజ్యేత, ఎకైకగుణత్వేఽపి తారతమ్యాసిద్ధిరితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
న కేవలమణువాదస్యాయుక్తత్వం కిన్తు శిష్టాపరిగ్రహాద్గ్రన్థతోఽర్థతశ్చోపేక్ష్యత్వమిత్యాహ -
అపరిగ్రహాచ్చేతి ।
అత్యన్తమితివిశేషణసూచితమర్థమాహ -
ప్రధానేతి ।
సత్కార్యత్వాదిత్యాదిశబ్దేనాత్మనోఽసఙ్గత్వచిద్రూపత్వాది గృహ్యతే ।
చకారసూచితమర్థమాహ -
అపి చేతి ।
పరమతస్య న్యాయశూన్యత్వం వక్తుం తదభ్యుపగమమాహ -
వైశేషికా ఇతి ।
తేషాం మిథస్తాదాత్మ్యం వారయతి -
అత్యన్తేతి ।
తత్ర హేతుః -
భిన్నేతి ।
తత్ర గుణవద్ద్రవ్యమ్ । సామాన్యవత్త్వే సతి ప్రత్యేకం ద్రవ్యత్వకర్మత్వయోరనాధారో గుణః । సంయోగవియోగయోరసమవాయికారణజాతీయం కర్మ । నిత్యమనేకసమవేతం సామాన్యమ్ । నిత్యద్రవ్యేషు స్వరూపసన్తో విశేషాః । నిత్యః సమ్బన్ధః సమవాయ ఇతి భిన్నలక్షణత్వమ్ । పృథివ్యప్తేజోవాయవాకాశకాలదిగాత్మమనాంసి నవైవ ద్రవ్యాణి । రూపరసగన్ధస్పర్శసఙ్ఖ్యాపరిమాణపృథక్త్వపరత్వాపరత్వసంయోగవిభాగబుద్ధిసుఖదుఃఖేచ్ఛాద్వేషప్రయత్నధర్మాధర్మసంస్కారగురుత్వద్రవత్వస్నేహశబ్దాశ్చతుర్విశతిగుణాః । ఉత్క్షేపణాపక్షేపణాకుఞ్చనప్రసారణగమనాని పఞ్చైవ కర్మాణి । పరమపరం చ ద్వివిధం సామాన్యమ్ । అన్త్యా విశేషాస్త్వనన్తాః । సమవాయః పునరేక ఎవేతి మత్వాఽత్యన్తభేదే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
అభ్యుపగమాన్తరమాహ -
తథాత్వమితి ।
అత్యన్తభిన్నత్వమితి యావత్ ।
మనుష్యాదత్యన్తభిన్నానామశ్వాదీనాం మనుష్యపారతన్త్ర్యవిరోధవద్ద్రవ్యాదత్యన్తభిన్నానాం గుణాదీనామపి ద్రవ్యపారతన్త్ర్యమత్యన్తభిన్నత్వేన విరుద్ధమిత్యాహ -
తదితి ।
పరమాణవః సమవాయశ్చేత్యుభయమత్యన్తమప్రసిద్ధమితరత్ప్రసిద్ధమిత్యుపేత్యాత్యన్తభిన్నత్వం ప్రత్యాహ -
తన్నేతి ।
పారతన్త్ర్యనిర్వాహకమత్యన్తభిన్నత్వం న తద్విరోధీత్యాహ -
కథమితి ।
అత్యన్తభిన్నత్వం నిత్యపారతన్త్ర్యవిరోధి దృష్టమితి వ్యాప్తిమాహ -
యథేతి ।
విమతం న ద్రవ్యాధీనం, తతోఽత్యన్తభిన్నత్వాత్ , యద్యతోఽత్యన్తభిన్నం న తత్తదధీనం, యథా కుశాదయః శశాదిభ్యోఽత్యన్తభిన్నాస్తదధీనా నేత్యనుమానమాహ -
ఎవమితి ।
వ్యతిరేకముక్త్వాన్వయమాహ -
అథేతి ।
విమతం ద్రవ్యాదభిన్నం, తద్భావాభావానువిధాయిభావాభావత్వాత్ , తద్వత్ । న చాగ్నిభావాభావానువిధాయిభావాభావే ధూమే వ్యభిచారః, తస్యాగ్నిభానం వినాపి భానాత్ । గుణాదేశ్చ ద్రవ్యభానం వినా భానే తత్పారతన్త్ర్యవ్యాహతిరితి భావః ।
విమతం ద్రవ్యాద్భిద్యతే, భిన్నశబ్దప్రత్యయభాక్త్వాత్ , ఘటవదిత్యాశఙ్క్య సంస్థానాదిభేదోపగమేన సిద్ధసాధ్యత్వమభిప్రేత్యాహ -
ద్రవ్యమితి ।
ఆకారవిశేషః సంస్థానభేదోఽవస్థాభేదస్త్వాదిశబ్దార్థః ।
ఉక్తమర్యం దృష్టాన్తేన సాధయన్వ్యభిచారమాహ -
యథేతి ।
ఎకస్యానేకావస్థాత్వం సాఙ్ఖ్యసిద్ధాన్తస్తవ త్వనేకస్య కల్పితత్వమేవాతో న స్వమతసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య తథాపి తవాపసిద్ధాన్తః స్యాదిత్యాహ -
తథేతి ।
నిరస్తమేవ విధాన్తరేణాపి నిరసితుం శఙ్కయతి -
నన్వితి ।
న తదధీనత్వం తదభేదసాధకం, తత్సామానాధికరణ్యేన భానం తు తథా, న తద్ధూమేఽస్తీతి పరిహరతి -
సత్యమితి ।
తత్రేతి వ్యవహారభూమిరుక్తా ।
తుల్యా గుణాదేరపి ద్రవ్యాద్భేదధీరిత్యాశఙ్‌క్యాహ -
ఇహ త్వితి ।
వివాదస్థలం సప్తమ్యర్థః ।
విమతం ద్రవ్యాన్న భిద్యతే, తత్సమానాధికృతబుద్ధిబోధ్యత్వాత్ , సంమతవదిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
గుణే దర్శితం న్యాయం కర్మాదావతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
విమతం ద్రవ్యాభిన్నం, తత్సత్తాస్ఫూర్తివ్యతిరిక్తసత్తాస్ఫూర్తిశూన్యత్వాత్ , తత్స్వరూపవత్ । న చ సాధ్యావిశిష్టతా, తన్మాత్రత్వే సాధ్యే తన్మాత్రసమానాధికృతధీకృతతత్సత్తావ్యతిరిక్తసత్తాదిరాహిత్యస్య హేతుత్వాదితి భావః ।
గుణాదీనాం ద్రవ్యసామానాధికరణ్యేన భానం తదభిన్నత్వాభావేఽపి స్యాదిత్యన్యథాసిద్ధిం శఙ్కతే -
గుణానామితి ।
ఉభయత్ర గుణగ్రహణం కర్మాదేరుపలక్షణమ్ । తద్దూషయితుం వికల్పయతి -
తదితి ।
పక్షత్రయే దోషం ప్రతిజానీతే -
సర్వథేతి ।
అపృథగ్దేశత్వం ద్వయోరేకతరస్య వా । తత్రాద్యే దోషమాహ -
అపృథగితి ।
కథం స్వాభ్యుపగమః, తద్విరోధో వా కథమిత్యాహ -
కథమితి ।
ప్రథమం స్వాభ్యుపగమం దర్శయతి -
తన్త్వితి ।
తత్ర కాణాదం సూత్రం ప్రమాణయతి -
తథా చేతి ।
ఉక్తోఽర్థోత్ర న భాతీత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
తన్తవో హీతి ।
స్వాభ్యుపగమం దర్శయిత్వా తద్విరోధం దర్శయతి -
స ఇతి ।
న చ సమ్బన్ధినోరన్యతరస్యాపృథగ్దేశత్వమయుతసిద్ధత్వం, ఘటాకాశసంయోగే వ్యభిచారాత్ । నాపి పృథగాశ్రయానామాశ్రితత్వం తథా, పరమాణ్వాకాశసమ్బన్ధే వ్యభిచారాత్ । ఎతేన సమ్బన్ధినోర్ద్వయోరన్యతరస్య వా పృథగ్గతిమత్త్వరాహిత్యం తథేతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అజసంయోగపక్షే దిక్కాలసంయోగే వ్యభిచారాత్ । కాలో దిశా సంయుజ్యతే, సంయోగిత్వాత్ , ఘటవదితి తత్సిద్ధిః । నచ మూర్తత్వాదిరుపాధిః, సంయోగిత్వస్యైవ తద్వ్యతిరేకప్రయోజకత్వాదితి భావః ।
ద్వితీయముత్థాప్య నిరస్యతి -
అథేత్యాదినా ।
తృతీయమనూద్య ప్రత్యాహ -
అపృథగితి ।
తయోరాత్మభేదాయోగే హేతుమాహ -
తస్యేతి ।
నహి సామానాధికరణ్యధీః సమవాయార్థా, పటే శుక్ల ఇతి ధీప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
గుణాదీనాం ద్రవ్యస్య చాయుతసిద్ధత్వం నిరస్యాభ్యుపగమాన్తరం నిరస్యతి -
యుతేతి ।
అయుతసిద్ధతోపగమః సమ్బన్ధిద్వయాపేక్షోఽన్యతరాపేక్షో వా । నాద్య ఇత్యాహ -
ప్రాగితి ।
ద్వితీయముత్థాపయతి -
అథేతి ।
అయుతసిద్ధత్వముపేత్య సమవాయం దుదూషయిషుః సమ్బన్ధోఽసిద్ధస్య సిద్ధస్య వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి -
ఎవమితి ।
ద్వితీయం శఙ్కయతి -
సిద్ధమితి ।
తర్హి సతోరప్రాప్తయోః ప్రాప్తిః సంయోగః, సమవాయస్తు నైవమిత్యుపగమాత్కార్యకారణయోరపి సంయోగాపత్తిరిత్యాహ -
ప్రాగితి ।
క్రియాపూర్వకః సమ్బన్ధః సంయోగః, నచ కార్యకారణయోః సోఽస్తీతి సమవాయసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
కిఞ్చ సమ్బన్ధ్యతిరిక్తే సమ్బన్ధే సిద్ధే సంయోగః సమవాయ ఇతి వివేకః ।
న సమ్బన్ధోఽతిరిక్తోఽస్తి, తస్య సమ్బన్ధిసమ్బన్ధేఽనవస్థానాత్ । అసమ్బన్ధే నియామకత్వాయోగాత్ । తథాచ కార్యం న కారణే సమవేతం కిన్తు కల్పితమేవేత్యాహ -
నాపీతి ।
సమ్బన్ధః సమ్బన్ధిభ్యాం వస్త్వన్తరం, తద్విలక్షణశబ్దధీగమ్యత్వాత్ , వస్త్వన్తరవదితి శఙ్కతే -
సమ్బన్ధీతి ।
తత్తదనిర్వాచ్యానేకవిశేషాపేక్షయైకస్మిన్నపి నానాశబ్దధియావితి సిద్ధసాధ్యత్వమాహ -
నేతి ।
సవ్యభిచారశ్చ హేతురితి మన్వానో దర్శనం విశదయతి -
యథేతి ।
స్వగతవిశేషాపేక్షయా నానాశబ్దధీభాక్త్వముదాహరతి -
మనుష్యేతి ।
స్వగతావస్థాపేక్షయా తద్దర్శయతి -
బాల ఇతి ।
స్వగతక్రియాపేక్షయా తదుపన్యస్యతి -
పితేతి ।
వ్యభిచారప్రాచుర్యార్థముదాహరణాన్తరమాహ -
యథా చేతి ।
దృష్టాన్తస్థధర్మం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
తథేతి ।
పరోక్తానుమాననిరాసఫలముపసంహరతి -
ఇత్యుపలబ్ధీతి ।
ఉపలబ్ధిరేవ గమకతయా లక్షణం యస్య తేన యోగ్థత్వేన ప్రాప్తస్యానుపలబ్ధిస్తస్మిన్ప్రమాణపఞ్చకానుపపత్తిస్తతో వస్త్వన్తరస్య సమ్బన్ధ్యతిరిక్తసమ్బన్ధస్యాభావో నిశ్చితః, యోగ్యానుపలబ్ధేరభావబోధిత్వాత్ । తస్మాత్కార్త్స్న్యైకదేశాభ్యామన్తరాలదేశశూన్యావస్థార్థౌ సమవాయసంయోగశబ్దధీగమ్యావిత్యర్థః ।
సమ్బన్ధశబ్దధియోః సమ్బన్ధ్యర్థత్వే తస్య సదాభావాత్తే సదా స్యాతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
స్వరూపేణాఙ్గుల్యో రూపరూపిణోశ్చ తత్తచ్ఛబ్దధీవిషయత్వం, నైరన్తర్యాత్తు సమ్బన్ధశబ్దధీగమ్యతేత్యేకత్వేఽపీత్యత్రోక్తత్వాన్న యావత్సమ్బన్ధిసత్త్వం శబ్దధీప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ సాంశయోః సంయోగేఽపి నిరంశయోర్నాసావిత్యాహ -
తథేతి ।
ద్వ్యణుకాదికార్యహేతురేవ పరమాణ్వోః సంయోగో నిరస్తః । సమ్ప్రతి జ్ఞానాద్యసమవాయికారణమాత్మమనఃసంయోగమదృష్టవదాత్మసంయోగం చాణూనాం నిరస్యతి -
అణ్వాత్మేతి ।
ఆత్మనోఽప్రదేశత్వాదణుమనసోస్తత్సంయోగః సకలాత్మవృత్తిరితి తయోరపి పరమమహత్త్వం స్యాదితి భావః ।
అసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ -
ప్రదేశేతి ।
నిరస్తమపి కల్పితప్రదేశం దోషాన్తరాభిధిత్సయోద్భావయతి -
కల్పితా ఇతి ।
కల్పనయా తద్వత్త్వస్య సత్త్వమసత్త్వం వా । ద్వితీయే కల్పనా వృథేతి మత్వాద్యం ప్రత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
అవిద్యమానస్య ప్రదేశవత్త్వలక్షణస్యార్థస్య కల్పనయా సత్త్వసిద్ధావితి యావత్ ।
తత్ర హేతుః -
ఇయానితి ।
కల్పకాధీనత్వాత్కాల్పనాయా న తయా సర్వార్థసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
కల్పనాయాశ్చేతి ।
తథాపి పరిమితత్వాత్తస్యా న సర్వార్థసాధకత్వం, తత్రాహ -
ప్రభూతత్వేతి ।
షణ్ణామేవ పదార్థానాం సమ్భవాన్న సర్వార్థసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
నివారకాభావే ఫలం సర్వార్థసిద్ధిముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ కల్పనయా వస్తుసిద్ధౌ సంసారమోక్షయోరనియతిరితి బ్రువాణః సంసారస్యానియతిరితి -
కశ్చిదితి ।
ముక్తేరనియతిమాహ -
అన్యో వేతి ।
అవస్థాద్వయే హేతుమాహ -
కస్తయోరితి ।
కార్యకారణయోరత్యన్తభేదే తథైవోపలబ్ధిప్రాప్తౌ సమవాయాదేకత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య విశేషతః సమవాయం దూషయతి -
కిఞ్చేతి ।
దృష్టాన్తం స్పష్టయతి -
న హీతి ।
కార్యకారణయోరర్థాపత్త్యా సమవాయః సిధ్యతీతి శఙ్కతే -
కార్యేతి ।
ద్వ్యణుకపరమాణూ న సమవాయార్హౌ, సావయవనిరవయవద్రవ్యత్వాత్ , భూమ్యాకాశవదిత్యత్రాకార్యకారణద్రవ్యత్వాత్తయోః సమవాయానర్హతేత్యప్రయోజకత్వమాశఙ్క్యాహ -
నేత్యాదినా ।
అన్యతరవ్యతిరేకేణాన్యతరస్య సిద్ధిసమ్భవే కథమేవమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
కార్యస్య కారణానాశ్రితత్వే స్వాతన్త్ర్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కారణస్యేతి ।
పరమాణూనాం నిరవయవత్వముపేత్యోక్తమ్ । తదేవ నాస్తీత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
పరమాణవః సావయవాః, పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ , ఘటవత్ । పరిచ్ఛిన్నత్వం సావయవమాత్రవృత్తి, పరిచ్ఛిన్నమాత్రవృత్తిత్వాత్ , ఘటత్వవదిత్యర్థః ।
తేషాం సావయవత్వే దిగ్భేదవ్యవస్థాపకత్వం హేతురిత్యాహ -
యావత్య ఇతి ।
సావయవత్వఫలమాహ -
సావయవత్వాదితి ।
ఉక్తానుమానఫలమాహ -
ఇతి నిత్యత్వేతి ।
యే దిగ్భేదవ్యవస్థాపకాస్త్వయా పరమాణ్వవయవాః స్వీకృతాస్త ఎవ మమ పరమాణవస్తేఽపి సావయవాశ్చేత్తదవయవా ఎవేత్యేవం యతః పరం న విభాగః స పరమాణుర్నిరవయవః, స చ నిత్యః పరిమాణతారతమ్యవిశ్రాన్త్యాధారత్వాదాత్మవదితి శఙ్కతే –
యానితి ।
కిం సర్వథైవ విభాగాయోగ్యం వస్తు పరమాణురుతాస్మదాదిభిరవిభజ్యమానావయవమ్ । ఆద్యే న పరమాణోర్దిగ్భేదావధిత్వం, మూలకారణస్య సన్మాత్రస్యైవ సర్వథా విభాగాయోగ్యత్వాత్తస్య చ నిరవయవత్వం సిద్ధమేవ । ద్వితీయే సన్మాత్రాన్మూలకారణాదతిరిక్తం కిఞ్చన సూక్ష్మం వస్తు పరమాణురస్తు, స చ వినష్టుమర్హతి, పృథివ్యాదిజాతీయత్వాత్ , పరాభీష్టద్వ్యణుకవదిత్యాహ -
నేతి ।
దృష్టాన్తం సమర్థయతే -
యథేతి ।
వస్తుభూతాఽపీతి పరమతేనోక్తమ్ ।
దార్ష్టాన్తికం నిగమయతి -
తథేతి ।
నిత్యాః పరమాణవః, నిరవయవద్రవ్యత్వాత్ , ఆత్మవదితి శఙ్కతే -
వినశ్యన్త ఇతి ।
హేత్వసిద్ధ్యా సమాధత్తే -
నాయమితి ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి -
యథేత్యాదినా ।
అవయవతత్సంయోగవినాశౌ వినాపి సువర్ణపిణ్డో నశ్యతి । వినాపి సంయోగాన్తరం సువర్ణద్రవో జాయతే । పరమాణుకాఠిన్యం చ విభాగం వినా వినశ్యతి । తద్గతద్రవశ్చ సంయోగాదృతే భవతి । నచ కాఠిన్యద్రవౌ తావద్ద్రవ్యాతిరిక్తౌ శక్యౌ వక్తుమ్ । ఎవం వినైవావయవవిభాగవినాశౌ పరమాణవో వినఙ్క్ష్యన్త్యన్యే చోత్పత్స్యన్త ఇత్యర్థః ।
మూర్తిశబ్దేన కాఠిన్యమ్ , ఆదిశబ్దేనావస్థాభేదాది గృహ్యతే । ద్రవ్యనాశస్యావస్థానాశో నోదాహరణమిత్యాశఙ్క్యాత్రాపి పరమాణ్వవస్థానాశ ఎవ సర్వకార్యాణాం తదవస్థాత్వాదిత్యభిప్రేత్య కార్యద్రవ్యత్వహేతుం వ్యభిచారయతి -
తథేత్యాదినా ।
కార్యనాశస్యావయవనాశతద్విభాగాధీనత్వనియమాభావవదిత్యర్థః ।
తస్య కేవలత్వం ప్రాధాన్యమ్ । సతి తస్మిన్కార్యోత్పాదస్య క్షేపాభావాత్ । నియమాభావే హేతుమాహ -
క్షీరేతి ।
ఆదిశబ్దేన లవణాది గృహ్యతే । క్షీరాద్యనుగుణాదవయవసంయోగాదతిరిక్తో దధ్యాద్యనుగుణః సంయోగోఽవయవసంయోగాన్తరమ్ । దధిహిమాదీత్యాదిపదం జలాద్యర్థమ్ । దధ్యాదిషు సత్యపి కార్యద్రవ్యత్వే విశిష్టానేకద్రవ్యారబ్ధత్వసిద్ధేరనైకాన్త్యాదిత్యర్థః । ఎతేన కార్యద్రవ్యం స్వపరిమాణాదణుతరపరిమాణారబ్ధం, కార్యద్రవ్యత్వాదిత్యపాస్తమ్ ।
యచ్చాణుపరిమాణతారతమ్యం క్వచిద్విశ్రాన్తం, పరిమాణతారతమ్యత్వాదితి, తత్రాశ్రయాసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్యాధికరణార్థముపసంహరతి -
తదేవమితి ।
వాక్యశబ్దేనాపరిగ్రహసూత్రం గృహ్యతే ॥ ౧౭ ॥
వైశేషికం నిరస్య వైనాశికం నిరస్యతి -
సముదాయ ఇతి ।
ఆర్హతాదిమతం హిత్వా కిమిత్యనన్తరం వైనాశికమతం నిరస్యతే, తత్రాహ -
వైశేషికేతి ।
పరిమాణభేదేన దేహాదేరాశుతరవినాశిత్వాఙ్గీకారాదర్ధవైనాశికత్వం వైశేషికస్యేతి । తన్నిరాసానన్తరం వైనాశికత్వావిశేషాద్బుద్ధిస్థం సర్వవైనాశికనిరసనమిత్యర్థః ।
వైశేషికా దేహాదేస్త్రిక్షణస్థాయిత్వమాస్థితాః, తథాపి తన్మతే నిరస్తే తన్మాత్రమపి యైర్నేష్టం తన్మతమతిశయేన నాపేక్షితవ్యమిత్యాహ -
నతరామితి ।
తథాప్యేకేనైవాధికరణేన తన్నిరాససమ్భవే కిమధికరణద్వయేనేతి, తత్రాహ -
స చేతి ।
రాద్ధాన్తస్యైక్యాద్బహుప్రకారత్వాయోగమాశఙ్క్యాహ -
ప్రతిపత్తీతి ।
ఉపదేష్టుః సర్వజ్ఞస్యైక్యాత్కథం శిష్యాణాం తద్భేదః, తత్రాహ, -
వినేయేతి ।
మన్దమధ్యమోత్తమధియాం శిష్యాణాం భేదాత్తద్భేదసిద్ధిరిత్యర్థః । ప్రతిపత్తిభేదావధారణార్థో వాశబ్దో న వికల్పార్థః ।
తానేవ దర్శయతి -
తత్రేతి ।
సౌత్రాన్తికవైభాషికయోరవనాన్తరభేదేఽపి సర్వాస్తిత్వసమ్ప్రతిపత్తేరేకీకృత్య త్రిత్వముపపాదయతి -
కేచిదితి ।
ఇదానీమాద్యాధికరణస్య ప్రవృత్తిప్రకారమాహ -
తత్రేతి ।
బాహ్యం విశినష్టి -
భూతమితి ।
ఆభ్యన్తరం కథయతి -
చిత్తమితి ।
బాహ్యార్థవాదిబౌద్ధరాద్ధాన్తో విషయః । స కిం ప్రామాణికో భ్రాన్తో వేతి విప్రతిపత్తేః సన్దేహే పూర్వపక్షం వివృణోతి -
తత్రేత్యాదినా ।
తస్య భ్రాన్తత్వోపపాదనేన సమన్వయస్య తద్విరోధనిరాసాత్పాదాదిసఙ్గతయః । తస్య ప్రామాణికత్వాత్తద్విరోధే సమన్వయాసిద్ధిః, భ్రాన్తత్వాద్విరోధస్యాభావాత్తత్సిద్ధిరిత్యుభయత్ర ఫలసిద్ధిః । ధాతుశబ్దః స్వభావవచనః । ఆదిశబ్దేనాప్తేజోవాయ్వాకాశర్తవో గృహ్యన్తే ।
విషయాణామిన్ద్రియాణాం చ భౌతికశబ్దవాచ్యత్వమాహ -
భౌతికమితి ।
పృథివ్యాదయశ్చ పరమాణుపుఞ్జా ఎవ నావయవ్యారమ్భోఽస్తీతి వక్తుం పరమాణుస్వరూపమాహ -
చతుష్టయే చేతి ।
కఠినస్వభావాః పృథివీపరమాణవః । స్నేహస్వభావా ఆప్యపరమాణవః । ఉష్ణతాస్వభావాస్తేజఃపరమాణవః । ఈరణం చలనం తత్స్వభావా వాయుపరమాణవః । తేషాం చతుర్విధానాం సర్గకాలే సంయోగాపత్తిమాహ -
త ఇతి ।
భూతభౌతికానుక్త్వా చిత్తచైత్తానాహ -
తథేతి ।
కర్మకరణవ్యుత్పత్తిభ్యాం సవిషయాణీన్ద్రియాణి రూపస్కన్ధః । రూప్యమాణపృథివ్యాదీనాం బాహ్యత్వేఽపి దేహస్థత్వాదిన్ద్రియసమ్బన్ధాచ్చాధ్యాత్మికత్వమ్ । అహమితి ప్రత్యయో విజ్ఞానస్కన్ధః । సుఖాదిప్రత్యయో వేదనాస్కన్ధః । గౌరశ్వ ఇత్యాదిశబ్దసఞ్జల్పితప్రత్యయః సంజ్ఞాస్కన్ధః । సంస్కారస్కన్ధస్తు రాగాదిధర్మాధర్మౌ చ । తత్ర విజ్ఞానస్కన్ధశ్చిత్తమ్ । ఇతరే చైత్తాః । ఉక్తానాం స్కన్ధానాం సమాహారం సఙ్ఘాతం దర్శయతి -
తేఽపీతి ।
ఉక్తస్య బాహ్యాధ్యాత్మికభావజాతస్యాధ్యక్షానుమానాభ్యాం క్షణికత్వే సిద్ధే స్థాయినో బ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదినః సమన్వయస్య విరోధోఽస్తీతి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
తత్రేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యోఽయమితి ।
బాహ్యత్వమాధ్యాత్మికత్వం చోభయప్రకారత్వముభయహేతుకమేవాహ -
అణ్వితి ।
బాహ్యే భూతభౌతికసముదాయే పృథివ్యాదిపరమాణుహేతుకే, రూపవిజ్ఞానాదిహేతుకే చాధ్యాత్మికే సముదాయేఽభిప్రేతే తస్యాప్రాప్తిరయుక్తతా స్యాదిత్యాహ -
తస్మిన్నితి ।
సంహన్యమానానామవ్యవధానే సఙ్ఘాతానుపపత్తౌ చ న హేతురిత్యాక్షిపతి -
కుత ఇతి ।
సఙ్ఘాతః స్వతో వా పరతో వా । నాద్య ఇత్యాహ -
సముదాయినామితి ।
అణ్వాదీనామచైతన్యాత్స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రవృత్త్యసిద్ధేర్న స్వతఃసఙ్ఘాతో ఘటతే । తథాచ క్షణికపక్షే సర్గాదౌ సఙ్ఘాతాయోగాన్న తద్విరోధః సమన్వయస్యేత్యర్థః ।
పరమపి సఙ్ఘాతకారణం చిత్తాభిజ్వలనమన్యద్వా । తత్రాద్యం దూషయతి -
చిత్తేతి ।
సిద్ధే సఙ్ఘాతే చిత్తాభిజ్వలనం తతః సఙ్ఘాత ఇత్యన్యోన్యాశ్రయాన్న చిత్తాభిజ్వలనం తద్ధేతురిత్యర్థః ।
అన్యోఽపి సంహన్తా చేతనోఽచేతనో వా । చేతనోఽపి భోక్తా ప్రశాసితా వా । ద్విధాపి స్థిరో వా క్షణికో వా । నాద్యః । అనభ్యుపగమాత్ । న ద్వితీయః । క్షణికస్యాన్వయవ్యతిరేకకాలానవస్థానాత్ । భోక్తుశ్చ కారణవిన్యాసవిశేషజ్ఞానాయోగాత్ , సర్వజ్ఞస్య స్వతస్తజ్జ్ఞానేఽపి క్షణికత్వాత్కర్తృత్వాసిద్ధేరిత్యాహ -
అన్యస్యేతి ।
అచేతనోఽపి సంహన్తా ధర్మాదిర్వా స్యాదాలయవిజ్ఞానసన్తానో వా । నాద్యః । తస్య పూర్వవచ్చేతనాధీనప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । స్వతశ్చేత్ప్రవృత్తిస్తదా ధర్మాదిప్రవృత్త్యనుపరమాన్మోక్షాసిద్ధిరిత్యాహ -
నిరపేక్షేతి ।
ఆలయవిజ్ఞానసన్తానః సంహన్తేతి పక్షం ప్రత్యాహ -
ఆశయస్యేతి ।
ఆశేరతేఽస్మిన్కర్మానుభవవాసనా ఇత్యాశయః సన్తానః । తస్యాపి సన్తానిభ్యోఽన్యత్వమనన్యత్వం వా । ద్విధాపి దుర్నిరూపత్వాన్న తస్య సంహన్తృతేత్యర్థః ।
స ఖల్వన్యః స్థిరో వా క్షణికో వా । ప్రథమేఽస్మదుక్తో భోక్తైవ నామాన్తరేణోక్తః స్యాదితి మత్వా ద్వితీయే క్షణికస్య వ్యాపారాత్పూర్వం తత్కాలే వాఽభావాత్కారణత్వాశ్రయత్వయోరసిద్ధిరిత్యాహ -
క్షణికత్వేతి ।
ఎతేనానన్యత్వమపి ప్రత్యుక్తమ్ ।
సన్తానినామపి క్షణికత్వేనోక్తరీత్యా వ్యాపారకారణత్వాద్యయోగాత్తదభిన్నస్య సన్తానస్యాపి తదసిద్ధేరిత్యాహ -
నిర్వ్యాపారత్వాదితి ।
సంహన్తురభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
యథాకథఞ్చిల్లోకయాత్రా సిధ్యతి చేత్కిం సముదాయేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
సముదాయేతి ॥ ౧౮ ॥
సఙ్ఘాతస్య నిమిత్తమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
ఇతరేతరేతి ।
పూర్వపక్షభాగం విభజతే -
యద్యపీతి ।
తర్హి సఙ్ఘాతాభావాత్తదాలమ్బనా లోకయాత్రా న నిర్వహేత్ , తత్రాహ -
తథాపీతి ।
కార్యం ప్రత్యయతే జనకత్వేన గచ్ఛతీతి ప్రత్యయశబ్దస్య హేతువాచిత్వముపేత్యేతరేతరకారణత్వాదిత్యుక్తమ్ । తథాపి సఙ్ఘాతస్య నిమిత్తం వాచ్యం, తత్రాహ -
అవిద్యాదీనామేవ తన్నిమిత్తత్వాన్నాపేక్షణీయాన్తరమస్తీత్యర్థః ।
కే పునరవిద్యాదయః, తత్రాహ -
తే చేతి ।
వక్ష్యమాణబుద్ధిస్థపరమర్శీ తచ్ఛబ్దః । క్షణికకార్యదుఃఖస్వభావేష్వర్థేషు స్థాయినిత్యసుఖబుద్ధిరవిద్యా । తస్యాం సత్యాం సంస్కారా రాగద్వేషమోహా విషయేషు భవన్తి । తేభ్యో గర్భస్థస్యాద్యం విజ్ఞానముత్పద్యతే । తస్మాచ్చాలయవిజ్ఞానాత్పృథివ్యాదిచతుష్టయముపాదానకారణం నామాశ్రయత్వాన్నామ నిష్పద్యతే । తచ్చ కారణత్వేన స్వీకృత్య సితాసితాదిరూపవచ్ఛరీరమభినిర్వర్తతే । గర్భీభూతస్య శరీరస్య కలలబుద్బుదాద్యవస్థా నామరూపశబ్దాభ్యామత్రాభీష్టా, జాతేరుత్తరత్రాభిధానాత్ । నామరూపసంమిశ్రితానీన్ద్రియాణి షడాయతనం, పృథివ్యాదిధాతవః షడాయతనాని యస్య కరణజాతస్య తత్తథా । నామరూపేన్ద్రియాణాం మిథః సంనిపాతః స్పర్శః । తతః సుఖాదికా వేదనా । తస్యాం సత్యాం కర్తవ్యం సుఖం మయేత్యధ్యవసానం తృష్ణా । తతో వాక్కాయచేష్టోపాదానమ్ । తతో భవత్యస్మాజ్జన్మేతి భవో ధర్మాదిః । తద్ధేతుకా దేహాదయో జాతిః । జాతస్య దేహస్య పరిపాకో జరా । దేహనాశో మరణమ్ । మ్రియమాణస్య సాభిషఙ్గస్య పుత్రాదావన్తర్దాహః శోకః । తదుత్థం హా పుత్ర, ఇత్యాదిప్రలపనం పరిదేవనా । శబ్దాదిజ్ఞానపఞ్చకసంయుక్తమసాధ్వనుభవనం దుఃఖమ్ । దుర్మనస్తా మానసం దుఃఖమ్ । ఇతిశబ్దో యథోక్తపరామర్శార్థః । ఎవఞ్జాతీ యకశబ్దో మదమానాద్యుపక్లేశసఙ్గ్రహార్థః ।
అవిద్యాదిహేతుకా జన్మాదయస్తద్ధేతుకాశ్చావిద్యాదయ ఇతి ఘటీయన్త్రవదనవరతమావర్తనమేషామితి మత్వా విశినష్టి -
ఇతరేతి ।
అవిద్యాదీనాం సత్త్వమేవ కథమిత్యాశఙ్క్య సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాముక్తత్వాత్తద్రూపం సౌగతానాం ప్రసిద్ధమిత్యాహ -
సౌగత ఇతి ।
న కేవలం తేషామేవ ప్రసిద్ధం కిన్తు సర్వవాదినామపీత్యాహ -
సర్వేషామితి ।
ఆనుభవికార్థప్రత్యాఖ్యానే సర్వవ్యవహారాసిద్ధిరితిభావః ।
అవిద్యాదీనాం మిథో నిమిత్తనైమిత్తికత్వేఽపి కుతః సఙ్ఘాతసిద్ధిరిత్యాశఙ్కయోపసంహరతి -
తదేవమితి ।
అవిద్యాదిరేవ సఙ్ఘాతాభావే న సిధ్యతీత్యనుపపత్త్యా తదాక్షేపే తదాశ్రయః సర్వవ్యవహారో నిర్వహతీత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తభాగమవతారయతి -
తన్నేతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
హేతుం వ్యాచష్టే -
భవేదితి ।
అవిద్యాదీనాం మిథో నిమిత్తనైమిత్తికభావభాజాం సఙ్ఘాతనిమిత్తత్వమాశఙ్క్యాహ -
యత ఇతి ।
ఉత్తరసూత్రస్థమర్థమభిప్రేత్యేహాపిశబ్దః ।
అవిద్యాదీనాం మిథో హేతుహేతుమత్త్వేఽపి చేతనాధిష్ఠానాదృతే సఙ్ఘాతాసిద్ధిరిత్యుక్తే పూర్వవాదీ పూర్వోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
కిమవిద్యాదయః సఙ్ఘాతస్య గమకాః కిం వోత్పాదకా ఇతి వికల్పయతి -
అత్రేతి ।
తత్రాద్యమనూద్య దూషయతి -
యదీతి ।
గమకత్వపక్షే స్వరూపసిద్ధిరన్యతో వాచ్యా తచ్చాన్యన్నాస్తీత్యర్థః ।
అణూనాం స్కన్ధానాం చోభయవిధసఙ్ఘాతనిమిత్తత్వమాశఙ్క్యాహ -
తచ్చేతి ।
ఆశ్రయాశ్రయిభూతేష్వితి భోక్తృవిశేషణమ్ । అదృష్టాశ్రయేష్విత్యర్థః । అణుషు స్థిరేషు భోగహేత్వదృష్టవిశిష్టేషు భోక్తృషు చోక్తవిశేషణేషు స్వీకృతేషు సత్సు చేతనస్యాధిష్ఠాతురనురూపస్యాభావాన్న సమ్భవతి సఙ్ఘాతాపత్తేర్నిమిత్తం కిఞ్చిదిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
కైముతికన్యాయమపినా సూచితమాహ -
కిమితి ।
అదృష్టాశ్రయకర్తృరాహిత్యమాహ -
ఆశ్రయేతి ।
ఆశ్రయాశ్రయిశూన్యేష్వితి పాఠే తూపకార్యోపకారకత్వవర్జితేష్విత్యర్థః ।
విశిష్టేష్వణుషు స్వీక్రాణేషు కిం పునః సఙ్ఘాతాపత్తేర్నిమిత్తం, న కిఞ్చిదిత్యాక్షేపః । ద్వితీయం శఙ్కయతి -
అథేతి ।
పరస్పరాశ్రయత్వేన ప్రత్యాహ -
కథమితి ।
పూర్వపూర్వసఙ్ఘాతానాముత్తరోత్తరసఙ్ఘాతహేతుత్వాత్తదాశ్రయత్వాచ్చావిద్యాదీనాం నాన్యోన్యాశ్రయత్వమ్ ।
నచ సంహన్తృచేతనాపేక్షా, స్వభావతో భావానాం సంహతానామేవోదయవ్యయోపగమాదిత్యాహ -
అథేతి ।
తద్దూషయితుం వికల్పయతి -
తదాపీతి ।
సఙ్ఘాతవర్తినోఽదృష్టస్యాధిష్ఠాతృచేతనాభావాత్తద్వశాత్ప్రతినియతకార్యోత్పాదాయోగే స్వభావాదేవోత్పత్తిరాస్థేయా । తథాచ పూర్యతే గలతి చేతి పుద్గలం శరీరం, తచ్చ మనుష్యశబ్దితం, తదుపేతః సఙ్ఘాతో నియమపక్షే న జాత్యన్తరభాగ్భవేదిత్యాహ -
నియమేతి ।
ద్వితీయేఽపి వ్యవస్థాపకాభావేనావ్యవస్థామాహ -
అనియమేతి ।
ఉభయత్రేష్టాపత్తిం శఙ్కిత్వా నిరస్యతి -
ఉభయమితి ।
భోగాపవర్గవ్యవహారానుపపత్తేశ్చేత్యాహ -
అపి చేతి ।
క్షణవాదేఽపి బుభుక్షుణా భోగో ముముక్షుణా మోక్షశ్చార్థనీయౌ, తత్కుతో భోగాపవర్గవ్యవహారాసిద్ధిః, తత్రాహ -
యదితి ।
అభ్యుపగమఫలమాహ -
తతశ్చేతి ।
భోగే దర్శితం న్యాయం మోక్షేఽతిదిశతి -
తథేతి ।
విపక్షే దణ్డమాహ -
అన్యేనేతి ।
బుభుక్షోర్ముముక్షోర్వా కాలద్వయస్థాయిత్వమాశఙ్క్యాహ -
అవస్థాయిత్వ ఇతి ।
పరిహారభాగతాత్పర్యముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౯ ॥
ఉపేత్యవాదమిదానీం త్యజతి -
ఉత్తరేతి ।
పూర్వసూత్రోక్తమనూద్యాస్య సూత్రస్య తాత్పర్యమాహ -
ఉక్తమితి ।
అవిద్యాదీనాం మిథో హేతుత్వముపేత్య సఙ్ఘాతాసిద్ధిరుక్తా, సంప్రత్యన్యోన్యహేతుత్వమపి నేతి వక్తుమిదం సూత్రమిత్యర్థః ।
అవిద్యాదీనామన్యోన్యనిమిత్తత్వాయోగం వక్తుం పరపక్షమనువదతి -
క్షణేతి ।
తత్రానుపపత్తిం ప్రతిజానీతే -
న చేతి ।
కాఽత్రానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య పూర్వక్షణస్యోత్పాదనవ్యాపారః సమనన్తరక్షణే వా స్వసత్తాక్షణే వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నిరుధ్యమానస్యేతి ।
అచిరనిరుద్ధత్వం నిరుధ్యమానత్వమ్ । నిరోధహేతుసాంనిధ్యానుగమాన్నిరుద్ధత్వం చిరనిరుద్ధత్వమ్ ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి -
అథేతి ।
స్థాయిత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి -
పరినిష్పన్నేతి ।
కారణస్య కార్యాత్పూర్వకాలే సత్తాఽర్థవతీ న కార్యకాలే । తదా కార్యస్య సిద్ధత్వేన తదర్థసత్తానుపయోగత్వాదితి భావః ।
తత్రాపి కార్యకారణత్వాసిద్ధిరిత్యాహ -
తథాపీతి ।
కథం కారణస్యోత్పాదనం ధర్మః స్వరూపం వా । నాద్య ఇత్యాహ -
భావేతి ।
కల్పాన్తరమాహ -
అథేతి ।
తత్రాపి హేతుఫలత్వస్య న సమ్భావనేత్యాహ -
తథాపీతి ।
కథం హేతుస్వరూపం కార్యానన్వయి తదన్వయి వా । తత్ర ప్రథమం ప్రత్యాహ -
హేత్వితి ।
తదనుపరాగేఽపి తద్భావే హిమవద్విన్ధ్యయోరపి తద్భావః స్యాదితి భావః ।
కల్పాన్తరం దూషయతి -
స్వభావేతి ।
ప్రథమపక్షోక్తదోషం ప్రపఞ్చయతి -
వినైవేతి ।
న చ కార్యస్య కారణసాదృశ్యం తన్నివారకం, కిఞ్చిద్రూపానుగమభావే తస్యైవాసమ్భవాదితి భావః ।
ఇతశ్చ క్షణవాదసిద్ధిరిత్యాహ -
అపి చేతి ।
తదేవ వక్తుముత్పాదనిరోధౌ త్రేధా వికల్పయతి -
ఉత్పాదేతి ।
పక్షత్రయేఽపి వస్తునో నిత్యత్వప్రసఙ్గాన్న క్షణికతేత్యాహ -
సర్వథేతి ।
తత్రాద్యమనూద్య వస్తునో నిత్యత్వం ప్రసఞ్జయన్క్షణికత్వాసిద్ధిమాహ -
యదీతి ।
ద్వితీయేఽపి క్షణికత్వాసిద్ధితాదవస్థ్యమాహ -
అథేత్యాదినా ।
తమేవ విశేషం దర్శయతి -
ఉత్పాదేతి ।
తృతీయమనూద్య క్షణికత్వాసిద్ధిం స్ఫుటయతి -
అథేతి ।
ప్రకారాన్తరమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
యదీతి ।
ఉత్పాదనిరోధయోర్దుర్నిరూపత్వే ఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
సఙ్ఘాతస్య హేతుఫలత్వస్య చాసిద్ధిరపిశబ్దార్థః ॥ ౨౦ ॥
కిఞ్చాసతి ఫలహేతౌ ఫలముత్పద్యతే సత్యేవ వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
అసతీతి ।
సూత్రం వ్యాకర్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
క్షణేతి ।
మా తర్హి పూర్వక్షణస్యోత్తరక్షణకారణత్వం భూత్తర్హి పూర్వక్షణాభావాద్వోత్తరక్షణస్యోత్పత్తిస్తదభావే సతి వా । నాద్యః, ‘నాసతోఽదృష్టత్వాత్’ ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్ । ద్వితీయమనువదతి -
అథేతి ।
నిర్హేతుఫలోత్పత్తిం ప్రత్యాహ -
తత ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞోపరోధం స్ఫోరయతి -
చతుర్విధానితి ।
ఆలమ్బనప్రత్యయః సమనన్తరప్రత్యయోఽధిపతిప్రత్యయ ఆలోకశ్చేతి చతుర్విధా హేతవస్తాన్ప్రతీత్య ప్రాప్య చిత్తం చైత్తాశ్చ తదభిన్నాః సుఖాదయో జాయన్తే । తత్ర నీలాభాసస్య చిత్తస్య నీలాదాలమ్బనప్రత్యయాన్నీలాకారతా । సమనన్తరప్రత్యయాత్పూర్వజ్ఞానాద్బోధరూపతా । చక్షుషోఽధిపతిప్రత్యయాద్రూపగ్రహణప్రతినియమః । ఆలోకాద్ధేతోః స్పష్టతా । సుఖాదీనామపి చైత్తానాం చిత్తాభిన్నానామేతాన్యేవ చత్వారి కారణాని । సేయం ప్రతిజ్ఞా నిర్హేతుఫలోత్పత్తౌ బాధ్యేతేత్యర్థః ।
తత్రైవాతిప్రసఙ్గం దోషాన్తరమాహ -
నిర్హేతుకాయాం చేతి ।
అన్యథేతి సూత్రావయవం శఙ్కాత్వేన వ్యాకరోతి -
అథేతి ।
తథాచ న ప్రతిజ్ఞోపరోధాతిప్రఙ్గావితి శేషః ।
ఉత్పత్తేరుత్పద్యమానాభేదమభ్యుపయన్తం ప్రతి సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
తత ఇతి ।
యౌగపద్యోపగమే కా హానిః, తత్రాహ -
తథాపీతి ।
పూర్వవదత్ర ప్రతిజ్ఞోపరోధో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
క్షణికా ఇతి ।
ఆద్యన్తవన్తో భావాః సంస్కారాః, సంస్క్రియన్తే సముత్పద్యన్త ఇతి వ్యుత్పత్తేః ॥ ౨౧ ॥
సముదాయస్య కార్యకారణభావస్య క్షణికత్వస్య చాసిద్ధిరుక్తా । సంప్రత్యభ్యుపగమాన్తరం ప్రత్యాహ -
ప్రతిసఙ్ఖ్యేతి ।
సౌగతమతాసఙ్గత్యే సూత్రస్య హేత్వన్తరపరత్వమాహ -
అపి చేతి ।
తదేవ వక్తుం తన్మతమనుభాషతే -
వైనాశికా ఇతి ।
సంస్కృతముత్పాద్యం త్రయాదన్యదిత్యుక్తమ్ । కిం తత్త్రయం తదాహ -
తదపీతి ।
తస్యాపి క్షణికత్వాదుత్పాద్యత్వాచ్చ నాన్యత్వప్రతియోగిత్వమిత్యశఙ్క్యాహ -
త్రయమపీతి ।
వస్తుప్రతియోగికాన్యత్వం వస్త్వన్తరస్యాపీత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
అభావేతి ।
అభావస్యాపి ప్రతియోగిద్వారా సోపాఖ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నిరుపాఖ్యమితి ।
ప్రతీపా సఙ్ఖ్యా ప్రతిసఙ్ఖ్యా సన్తమిమమసన్తం కరోమీతి ధీస్తయా నిరోధస్తథేతి వ్యుత్పాదయతి -
బుద్ధీతి ।
స్తమ్భాదీనాం ప్రతిక్షణం స్వారసికో వినాశ ఇత్యప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధం వ్యాచష్టే -
తద్విపరీత ఇతి ।
ఆవరణాభావవ్యఙ్గయం శబ్దవద్ద్రవ్యం వ్యవచ్ఛేత్తుం మాత్రపదమ్ ।
పరాభ్యుపగమముక్త్వా సూత్రవిషయం పరిశినష్టి -
తేషామితి ।
తాత్పర్యముక్త్వా ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
ప్రతిసఙ్ఖ్యేతి ।
తన్న ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
హేతుం వ్యాఖ్యాతుం వికల్పయతి -
ఎతౌ హీతి ।
భావశబ్దః సన్తానివాచీ । తత్రాద్యం దూషయతి -
న తావదితి ।
యోఽసావన్త్యః సన్తానీ స కిఞ్చిదారభతే న వా । నాద్యః, అన్త్యత్వాసిద్ధేః, సన్తానానుచ్ఛేదాచ్చ । ద్వితీయేఽర్థక్రియాభావాత్తదసత్త్వే తజ్జనకమపి సర్వమసదిత్యనేన క్రమేణాసన్తః సర్వే సన్తానినః స్యుః । న చ విజాతీయక్షణోత్పాదకత్వేనార్థక్రియాకారిత్వం సజాతీయానుత్పాదకత్వేన చ సన్తానోచ్ఛిత్తిః, ఎకస్మిన్నేవ సన్తానేఽనేకసన్తానప్రసఙ్గాత్ । అతః సన్తానానుచ్ఛేదాన్న తద్గోచరౌ నిరోధావిత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
నిరన్వయం వ్యాచష్టే -
నిరుపాఖ్య ఇతి ।
ఘటకపాలాదిషు సర్వత్ర సైవేయం మృదితి ప్రత్యభిజ్ఞానాదన్వయినో నాశాభావావగతేరితి హేతుమాహ -
సర్వాస్వితి ।
బీజాఙ్కురాదానాముత్తరోత్తరకార్యే ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదన్వయివిచ్ఛిత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అస్పష్టేతి ।
తాస్వపి నాన్వయీ విచ్ఛిద్యతే, ఘటకపాలాదౌ దృష్టేనాన్వయ్యవిచ్ఛేదేన వివాదస్థలేఽపి తదనుమానాత్ । విమతం న నిరన్వయవినాశి, కార్యత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యర్థః ।
అన్వయ్యవిచ్ఛేదేఽపి విచ్ఛేదోఽవస్థానామాత్యన్తికఃస్యాదిత్యాశఙ్క్య నావస్థా నిరన్వయనాశిన్యస్తాసామనిర్వాచ్యతయాన్వయిమాత్రత్వాత్తస్య చ సత్త్వేనాధిష్ఠానత్వాదనాశాదిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౨ ॥
ప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధాన్తర్భూతమవిద్యాదినిరోధం నిరస్యతి -
ఉభయథేతి ।
సూత్రం వ్యాకర్తుం విషయముక్త్వా వికల్పయతి -
యోఽయమితి ।
యమనియమాదిసామగ్నీ పరికరస్తత్సహితసమ్యగ్ధీసాధ్యశ్చేదవిద్యాదినిరోధస్తదా స్వమతహతిరిత్యాహ -
పూర్వస్మిన్నితి ।
స్వయమేవ చేదవిద్యాదినిరోధస్తదా సర్వం క్షణికమిత్యాదిభావనోపదేశవైయర్థ్యమిత్యాహ -
ఉత్తరస్మింస్త్వితి ।
సూత్రవ్యాఖ్యాముపసంహరతి -
ఎవమితి ॥ ౨౩ ॥
నిరోధద్వయం నిరస్యాకాశం నిరస్యతి -
ఆకాశే చేతి ।
సూత్రస్య సఙ్గతిమాహ -
యచ్చేతి ।
వృత్తమనూద్య పూర్వోత్తరసూత్రయోరపునరుక్తం విషయముక్త్వా ప్రతిజ్ఞామాకాఙ్క్షాం పూరయన్వ్యాకరోతి -
ఆకాశే చేతి ।
తత్ర హేతుః -
ప్రతిసఙ్ఖ్యేతి ।
కథమావరణాభావమాత్రే తస్మిన్వస్తుత్వధీః, తత్రాహ -
ఆగమేతి ।
తత్ప్రామాణ్యేఽపి కథమాకాశే వస్తుత్వధీరిత్యాశఙ్క్య తదుత్పత్తివాదినీనాం శ్రుతీనాం భూయస్త్వాదిత్యాహ -
ఆత్మన ఇతి ।
న హి నిరుపాఖ్యం నరవిషాణవదుత్పత్తుమర్హతీతి భావః ।
ఆగమాప్రామాణ్యే బౌద్ధా వివదన్తే, తత్కథం తాన్ప్రత్యాగమేన నభసో వస్తుత్వముచ్యతే, తత్రాహ -
విప్రతిపన్నానితి ।
అనుమానమేవ సూచయతి -
గన్ధాదీనామితి ।
శబ్దో హి క్వచిదాశ్రితః, ధర్మత్వాత్ , గన్ధవదితి సామాన్యతో ధర్మిసిద్ధిః । శబ్దశ్చ విశేషగుణః, అస్పర్శవత్త్వే సతి బాహ్యైకేన్ద్రియగ్రాహ్యజాతిమత్త్వాత్ , గన్ధవత్ । స చ ప్రత్యక్షత్వే సత్యయావద్ద్రవ్యభావిత్వేన స్పర్సవదసమ్బన్ధాత్ , విశేషగుణతయా దిక్లాలమనోభిరసంసర్గాత్ , బాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యతయా చానాత్మగుణత్వాత్ , పారిశేష్యాదష్టద్రవ్యాతిరిక్తద్రవ్యాశ్రయః । తచ్చాకాశమిత్యర్థః ।
ఆగమాదనుమానాదనుభవాద్వా సోపాఖ్యమాకాశమిత్యుక్త్వావరణాభావపక్షే దోషమాహ -
అపి చేతి ।
యథైకఘటసత్త్వేఽపి ఘటాన్తరాసత్త్వప్రత్యుక్త్యా నిర్ఘటం భూతలమిత్యశక్యం వక్తుం తథైకస్మిన్నావరణే సత్యావరణాన్తరాభావప్రయుక్త్యాపి న తద్ధీనతేతి పక్ష్యన్తరసఞ్చారో న స్యాదిత్యర్థః ।
దేశావచ్ఛేదేనావరణాభావవిభాగం గృహీత్వా శఙ్కతే -
యత్రేతి ।
అభావస్య ధర్మిప్రతియోగ్యపేక్షత్వాద్ధర్మిణో వస్తుత్వం స్యాదిత్యాహ -
యేనేతి ।
ఇతశ్చాకాశస్య వస్తుత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
ప్రసఙ్గం ప్రకటీకర్తుం స్వాభ్యుపగమముపన్యస్యతి -
సౌగతే హీతి ।
కిం సమ్యఙ్నిశ్చితం శ్రేయోఽధికరణమస్యా ఇతి కింసంనిశ్రయా । కథమాకాశస్య వస్తుత్వాభావే తద్విరోధప్రసఙ్గః, తత్రాహ -
తదితి ।
ఆశ్రయత్వం నావస్తునో దృష్టమిత్యర్థః ।
స్వాభ్యుపగమవిరోధప్రసఙ్గఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
నిరోధద్వయస్యాకాశస్య చావస్తుత్వే సాధారణం దూషణమాహ -
అపి చేతి ।
విప్రతిషేధం స్ఫోరయతి -
న హీతి ।
నాశాభావోపలక్షితసత్తాయోగిత్వం నిత్యత్వమ్ । తద్విపరీతమనిత్యత్వమ్ । తదుభయం న తుచ్ఛస్య యుక్తమిత్యర్థః ।
వస్తుత్వాభావే ధర్మధర్మివ్యవహారావిషయత్వమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తద్విషయత్వే వస్తుత్వం స్యాదిత్యాహ -
ధర్మేతి ॥ ౨౪ ॥
సంప్రత్యాత్మనః స్థాయిత్వం, విశేషతః సాధయతి -
అనుస్మృతేశ్చేతి ।
సూత్రస్య వైనాశికదర్శనానుపపత్తౌ హేత్వన్తరపరత్వమాహ -
అపి చేతి ।
తదేవ వక్తుం పరస్యావశ్యాశ్రయణీయమర్థమాహ -
వైనాశిక ఇతి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
ఉపలబ్ధుర్న క్షణికతా యుక్తేత్యత్ర హేతుముక్త్వా వ్యాకరోతి -
అన్వితి ।
అనుశబ్దస్య వ్యవచ్ఛేద్యాభావేఽపి స్మృత్యుపలబ్ధ్యోరేకకర్తృకత్వార్థం విశేషణమిత్యాహ -
సా చేతి ।
న కేవలముపలబ్ధిస్మృత్యోరేవైకకర్తృకత్వమ్ , ఉపలబ్ధ్యోరపీత్యాహ -
కథమితి ।
యస్తు సత్యపి భేదే సన్తానైక్యం స్మృతిప్రయోజకమిచ్ఛతి, తం ప్రత్యాహ -
అపి చేతి ।
పూర్వోత్తరప్రత్యయకర్తృభేదేఽపి సన్తానైక్యాదేవంవిధా ధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యది హీతి ।
కర్తృభేదే స్మరామ్యహమన్యోఽద్రాక్షీదితి లోకస్య ధీః స్యాదిత్యర్థః ।
ఈదృశ్యేవ ధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
క్వచిత్తాదృశ్యా ధియోఽనుభవసిద్ధత్వమాశఙ్క్యాహ -
యత్రేతి ।
కర్తృభేదావగతిముదాహరతి -
స్మరామీతి ।
క్వచిత్తయోర్విభిన్నకర్తృకత్వే దృష్టిస్మృతిత్వావిశేషాదహమదోఽద్రాక్షమిత్యత్రాపి తయోర్భిన్నకర్తృకత్వమనుమేయమిత్యాశఙ్క్యానుభవవిరోధమాహ -
ఇహేతి ।
అవగతిమనవగతివ్యుదాసేన స్ఫోరయతి -
న నేతి ।
యదాత్మనో దర్శనం పూర్వం నిర్వృత్తం తదహం నాద్రాక్షమితి న నిహ్నుతే కిం త్వనుమన్యతే పరోఽపీత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షవిరోధాదనుమానానుదయే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
ఎతద్ధటస్మర్తైతద్ధటానుభవితైతద్ధటజ్ఞాతృత్వాత్సమ్ప్రతిపన్నవ్యక్తివదితి మత్వా ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
దర్శనే స్మరణే చోక్తరీత్యా కర్త్రైక్యే సతీతి యావత్ ।
దృష్టిస్మృతిక్షణద్వయవర్తిత్వమేకస్యాస్మాభిరిష్యతే, క్షణికత్వం త్వాశుతరవినాశిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
స్వరసభఙ్గుంరత్వవదాశుతరవినాశిత్వమపి భావానాం ప్రత్యభిజ్ఞావిరుద్ధమిత్యర్థః ।
విరోధమేవ స్ఫోరయతి -
అనన్తరామితి ।
వర్తమానదశామారభ్యోత్తమాదుచ్ఛ్వాసాదామరణాదనన్తరాం స్వస్యైవ ప్రతిపత్తిమాత్మైకకర్తృకాం ప్రత్యభిజానన్ జన్మనశ్చ వర్తమానదశాపర్యన్తమతీతాః ప్రతీపత్తీః స్వకీయాః స్వమాత్రకర్తృకాః ప్రతిసన్దధానః సన్నితి యోజనా ।
ఆత్మని ప్రత్యభిజ్ఞానం జ్వాలాదావివ సాదృశ్యకృతా భ్రాన్తిరితి శఙ్కతే -
స ఇతి ।
ఎకస్య పూర్వోత్తరక్షణద్వయతత్సాదృశ్యదృశోఽసత్త్వం సత్త్వం వేతి వికల్పయతి -
తమితి ।
అసత్త్వం ప్రత్యాహ -
తేనేతి ।
సత్త్వమనూద్య నిరాహ -
స్యాచ్చేదితి ।
తేనేదం సదృశమిత్యయం వికల్పప్రత్యయః, స చ స్వాకారం బాహ్యతయాఽధ్యస్యతి, తత్త్వతస్తు పూర్వాపరౌ క్షణౌ తయోః సాదృశ్యం వా న గృహ్ణాతి, తత్కథమేకస్య ద్రష్టుః స్థాయితేతి శఙ్కతే -
తేనేతి ।
వస్తుద్వయప్రత్యయాదన్యత్వధియా సాదృశ్యప్రత్యయస్యాన్తరశబ్దః । తథాపి తత్ర వస్తుద్వయప్రత్యయస్య నిమిత్తత్వాదేకేన క్షణత్రయస్థాయినా భావ్యమిత్యాహ -
నేతి ।
తేనేదం సదృశమితి జ్ఞానే తత్తేదన్తావచ్ఛిన్నావర్థౌ తయోః సాదృశ్యం చ కిం న భాసతే । భాసమానా వా విజ్ఞానస్యాకారాస్తస్మాజ్జ్ఞానాద్భిన్నా న వా । జ్ఞానాకారత్వే జ్ఞానమేకమనేకం వా । తత్రాద్యే స్వసంవేదనవిరోధః స్యాదిత్యాహ -
తేనేతి ।
భాసమానానాం త్రయాణాం జ్ఞానాకారత్వే తస్య చైక్యే వ్యాఘాతః, ఎకస్యానేకాకారత్వాయోగాత్ , ఆకారభేదే చ తద్భేదాత్ । నచ జ్ఞానానేకత్వమ్ , ఎకజ్ఞానేన హి నానాపదార్థోల్లేఖే నానేత్యుల్లేఖో న జ్ఞానభేదః । పరిశేషాజ్జ్ఞానాద్భిన్నోఽర్థస్తస్య చ నానాకారస్య తత్తేదన్తాస్పదస్య తత్సాదృశ్యస్య చ పరామర్శః స్థాయిన్యాత్మని సతి స్యాదితి మత్వోక్తమేవ వ్యనక్తి -
ప్రత్యయాన్తరమితి ।
నను నార్థస్య జ్ఞానే భానమవజానీమహే, యేన ప్రతీతిం విరుధ్యేమహి, కిన్తు సోఽర్థః ప్రతీతావారోపితో న బహిరస్తి । న చ ప్రతీతితావన్మాత్రే, అర్థస్య జ్ఞానేఽధ్యస్తత్వాత్ , తతశ్చ న జ్ఞానస్యైకస్య నానార్థాకారత్వకృతో వ్యాఘాతః, న చ బాహ్యర్థావగమః, తత్రాహ -
యదేతి ।
కల్పితోఽపి విజ్ఞానేఽర్థాకారస్తస్మాద్భిన్నోఽభిన్నో వేతి వక్తవ్యమ్ , అనిర్వాచ్యత్వానఙ్గీకారాత్ । భిన్నత్వే జ్ఞానాన్తరవదకల్పితత్వమ్ । తథాచ తేనేదమితి సదృశమితి చ భాతానామర్థానామేకజ్ఞానాభేదోపగమే మిథోఽప్యభేదః స్యాత్ , తతశ్చాన్యోన్యభేదేన పదార్థా లోకసిద్ధా నిహ్నూయేరన్ । జ్ఞానాచ్చ జ్ఞేయస్య భేదః ప్రసిద్ధః సోఽపి నిహ్నూయేత, తదపహ్నవే చ స్వపక్షసాధనపరపక్షాక్షేపాసిద్ధిః । వికల్పప్రతిభాసినాం నిత్యత్వాదీనామేకార్థనిష్ఠత్వాభావాదేకాధికరణవిప్రతిషిద్ధధర్మద్వయోపగమరూపవిప్రతిపత్తేరసమ్భవాదితి భావః ।
తత్తేదన్తాదిరర్థో జ్ఞానస్యాన్తర ఆకార ఇతి మతం బాహ్యార్థవాదదూషణమధ్యేఽపి ప్రసఙ్గాదాశఙ్క్య నిరస్తమ్ । ఇదానీమస్తి బాహ్యోఽర్థః, స తు క్షణికో నిర్వికల్పకే చకాస్తి । సవికల్పకప్రత్యయాస్తు వికల్పాస్తద్గతసాదృశ్యాద్యాకారేణ నిర్భాసన్తే, తేన విప్రతిపత్త్యాదివ్యవహారసిద్ధిరితి బాహ్యార్థవాదమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
ఎవమితి ।
న హి బాహ్యస్యార్థస్య క్షణికత్వం, ప్రమాణాభావాత్ । న తావత్ప్రత్యక్షం వర్తమానమర్థమవగాహమానం తస్యావర్తమానవ్యావృత్తిం గమయతి । తద్ధి వర్తమానతావిశిష్టస్య తదైవాన్యవ్యావృత్తిం గమయేదన్యదా వా । ప్రథమే నాస్మత్పక్షక్షతిః, ఎకస్యాపర్యాయేణానేకకాలకలితత్వానభ్యుపగమాత్ । న ద్వితీయః, విరోధమన్తరేణ కాలాన్తరీయసత్త్వవ్యవచ్ఛేదకత్వానుపపత్తేః । నాపి యత్సత్తత్క్షణికం, యథా దీపః సన్తశ్చ భావా ఇత్యనుమానం క్షణికత్వసాధకం, దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వాత్ । తస్య నాశిత్వేఽపి వివక్షితక్షణికత్వాభావాత్ । తస్మాదనిశ్చితార్థవాదినో విప్రలమ్భకత్వాన్న ప్రతివాదితేత్యర్థః ।
ఆత్మని ప్రత్యభిజ్ఞా సాదృశ్యాదిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
న చేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాయా విపర్యాసాఖ్యమప్రామాణ్యం నిరస్య సంశయాఖ్యమపి తన్నిరస్యతి -
భవేదితి ।
సంశయసామగ్రీసత్త్వావస్థా కదాచిదిత్యుక్తా । సమ్భవో నానాకారత్వోపపత్తిః । సన్దేహోఽపీత్యపినా విపర్యాసో దృష్టాన్తితః । తత్ర సన్దేహాయోగే హేతుమాహ -
య ఇతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞయాత్మనః స్థాయిత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౫ ॥
కారణాభావాత్కార్యోత్పత్తిరితి పక్షమవశిష్టం నిరాచష్టే -
నాసత ఇతి ।
పరమతాయోగే హేత్వన్తరపరత్వం సూత్రస్య దర్శయతి -
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి -
యత ఇతి ।
అస్థిరాత్కారణాత్కార్యోత్పత్తిమిచ్ఛతామభావాద్భావోత్పత్తిర్బలాదాపతతీత్యేవ న కిన్తు స్వయమపి వైనాశికాస్తథోపయన్తీత్యాహ -
దర్శయన్తీతి ।
తద్వ్యాచష్టే -
వినష్టాదితి ।
హిశబ్దస్తదిచ్ఛాయామ్ । స్వానిచ్ఛాయాం కిలకారః ।
వినష్టాద్బీజాదేరఙ్కురాదిజన్మేత్యత్ర యుక్తిమాహ -
కూటస్థాదితి ।
కారణం సమర్థమసమర్థం వా । యద్యసమర్థం న కదాచిదపి కార్యం కుర్యాత్ । ఆద్యే సమర్థస్య క్షేపాయోగాదపర్యాయేణాశేషం కార్యం జనయేత్ , తతశ్చోత్తరక్షణేఽర్థక్రియాభావాదసత్త్వమ్ । నచ సమర్థమపి సహకారిసంనిధిమపేక్ష్య జనకం, సహకారిణా వస్తునోఽతిశయజననే తస్య సమర్థత్వే సదా తజ్జననాత్ , అసమర్థత్వే కదాచిదపి తజ్జన్మాయోగాత్ , సహకారిణోఽపి సహకార్యన్తరాపేక్షాయామనవస్థానాత్ , వస్తునశ్చాతిశయస్య భేదే తస్యైవ ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన జనకతయా వస్తనస్తదసిద్ధిః । అభేదే తస్యైవ జన్యతయా క్షణికస్య జనకత్వాపత్తిః । అతిశయానాధానే సహకార్యపేక్షైవ న స్యాదిత్యర్థః ।
కూటస్థస్య కారణత్వదౌస్థ్యే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
పరమతనిరాసిత్వేన సూత్రమవతార్య వ్యాచష్టే -
తత్రేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి -
యదీతి ।
బీజాద్యభావేభ్యోఽఙ్కురాద్యుత్పత్తేస్తదభావసిద్ధయే కారణవిశేషోపాదానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
కిఞ్చాభావకారణవాదినా తస్య నిర్విశేషత్వం సవిశేషత్వం వేష్టమ్ । ఆద్యం దూషయతి -
నిర్విశేషస్యేతి ।
ఎతేన ‘నాసతోఽదృష్టత్వాత్’ ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ ।
ద్వితీయమనూద్య నిరస్యతి -
యదీతి ।
అభావస్య కారణత్వముపేత్యోక్తం, తదేవాయుక్తమిత్యాహ -
నాపీతి ।
కార్యస్వభావాలోచనయాపి నాభావస్య కారణతేత్యాహ -
అభావాదితి ।
యద్యేనానన్వితం న తత్తస్య కార్యం, యథా హేమ్నాఽనన్వితో ఘటో న హేమ్నో వికారః । అనన్వితాశ్చాభావేన భావాస్తస్మాన్నాభావవికారా ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ యద్యేనాన్వితం తత్తస్య కార్యం, యథా హేమ్నాన్వితం రుచకాది తత్కార్యమ్ । అన్వితాశ్చ భావేన భావస్తస్మాత్తద్వికారా ఇత్యాహ -
సర్వస్యేతి ।
భావాన్వితత్వేఽపి కారణమన్వయ్యేవేత్యనియమాదభావోఽపి కారణం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
ఆద్యేఽనుమానే వ్యాప్తిముక్త్వా ద్వితీయేఽపి తామాహ -
మృదితి ।
అభావకారణవాదినోక్తమనుభాషతే -
యత్త్వితి ।
స్థిరస్య కారణత్వం న దృశ్యతే న యుజ్యతే వా । నాద్యః, అనుభవవిరోధాత్ । న ద్వితీయః, స్థిరస్యాపి క్రమవత్సహకారివశాత్క్రమకారిత్వావిరోధాత్ । న చ సహకారిజన్యాతిశయస్యైవ కారణత్వం న స్థాయినస్తథాత్వం, భేదాభేదాదిభిరనిర్వచనీయాతిశయవతో వస్తునో లోకసిద్ధకారణత్వానిరాకరణాత్ । న చ సమర్థత్వాదపర్యాయమశేషజనకత్వం, తత్తత్కాలీనకార్యజన్మసామర్థ్యోపగమాత్ । న చ సామర్థ్యాసామర్థ్యాభ్యాం భావాభావభేదః । కార్యభేదప్రతియోగికశక్త్యశక్తియుక్తక్షణికభావస్యేవాభేదసిద్ధేరితి మత్వాహ -
తదితి ।
యత్తు వినష్టాద్ధీతి, తత్రాహ -
యేష్వితి ।
అఙ్కురాదిషు పార్థివాదిస్వభావానామేవ కారణత్వేఽపి బీజాద్యవయవానామితి పరమతేనోక్తముక్తేఽర్థే సూత్రం యోజయన్నుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
స్వాభ్యుపగమవిరోధాదపి నాభావాద్భావోత్పత్తిరిత్యాహ -
అపి చేతి ॥ ౨౬ ॥
అభావకారణత్వే కారణవిశేషోపాదానే ప్రవృత్తిరయుక్తేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ప్రవృత్తిమాత్రమపి న యుక్తమిత్యాహ -
ఉదాసీనానామితి ।
సూత్రం విభజతే -
యదీతి ।
అభావవాదే సర్వలౌకికవ్యవహారాసిద్ధిముదాహరణైర్దర్శయతి -
కృషీతి ।
పారలౌకికవ్యవహారోఽపి పరమతే న స్యాదిత్యాహ -
స్వర్గేతి ।
ఉభయవిధవ్యవహారాసత్త్వప్రసఙ్గస్యేష్టత్వం ప్రత్యాచష్టే -
న చేతి ।
సూత్రద్వయార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౭ ॥
విజ్ఞానస్య క్షణికేనార్థేన సాలమ్బనత్వం నిరాకృత్య నిరాలమ్బనత్వం నిరాకర్తుంమారభతే -
నాభావ ఇతి ।
రూపాదిహీనం బ్రహ్మ జగదుపాదానమితి వదతః సమన్వయస్య క్షణికం జ్ఞానం నీలాద్యాకారమితి యోగాచారమతవిరోధోఽస్తి న వేతి తత్ప్రామాణికత్వభ్రాన్తత్వాభ్యాం సన్దేహే సఙ్గతిగర్భం పూర్వపక్షమవతారయతి -
ఎవమితి ।
విజ్ఞానవాదస్య భ్రాన్తిమూలతయా సమన్వయస్య తదవిరోధోక్తేః సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే విజ్ఞానవాదస్య ప్రామాణికత్వాత్తద్విరోధే సమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తేఽస్య భ్రాన్తత్వాత్తద్విరోధస్యాభాసత్వాత్తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః । బాహ్యార్థవాదిషు ప్రత్యుక్తేషు సమానన్యాయతయా విజ్ఞానవాదినోఽపి ప్రత్యుక్తిసమ్భవాత్కథం పృథగుత్థానమిత్యాశఙ్క్య తేభ్యో విజ్ఞానమాత్రవాదినః సుగతాభిప్రాయత్వేన విశేషమాహ -
కేషాఞ్చిదితి ।
హీనధియామితి యావత్ ।
బాహ్యేఽర్థే సుగతస్యానిచ్ఛాయాం కిలకారః । ‘దేశనా లోకనాథానాం సత్త్వాశయవశానుగాః’ ఇతి న్యాయేనాహ -
తదితి ।
కస్తర్హి తస్యాభిప్రాయః, తత్రాహ -
తస్యేతి ।
నను మానమేయాదిభేదోపగమే కథం విజ్ఞానమాత్రవాదోఽన్యథా కథం వ్యవహారసిద్ధిః, తత్రాహ -
తస్మిన్నితి ।
జ్ఞానమేవ కల్పితనీలాద్యాకారతయా మేయమవభాసాత్మతయా ఫలం తచ్ఛక్త్యాత్మనా మానం తదాశ్రయతయా మాతేతి విజ్ఞానవాదేఽపి కల్పితమానాదిభేదముపేత్య సర్వవ్యవహారసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చార్థసారూప్యాత్మనా మానమవభాసాత్మనా ఫలమితి సౌత్రాన్తికాః । అనవభాసవ్యావృత్త్యా ఫలం తచ్ఛక్త్యా మానమితి వైభాషికాః । తేన తయోర్బాహ్యమర్థమిచ్ఛతోరపి కల్పితో భేదః క్షణికస్యాత్మనో ద్వయకాలానవస్థానాత్ । తద్యుక్తం విజ్ఞానవాదే కల్పితభేదేనైవ సర్వవ్యవహారసాధనమిత్యాహ -
సతీతి ।
ఉక్తమర్థం యుక్త్యా ద్రఢయితుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
విమతం న జ్ఞానాతిరిక్తం, తదతిరేకేణానిరూప్యత్వాత్ , నరవిషాణవదిత్యాహ -
తదితి ।
తత్రాసిద్ధిముద్ధర్తుం వికల్పయతి -
స హీతి ।
ఎకస్థూలనీలాభాసజ్ఞానస్య తద్విపరీతపరమాణుగోచరతాయోగాన్న పరమాణవస్తావత్తదాలమ్బనమిత్యాహ -
తత్రేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
నాపీతి ।
స్తమ్భాద్యవయవినాం పరమాణుభ్యో భేదే గవాశ్వవదత్యన్తవైలక్షణ్యమ్ , అభేదే పరమాణుమాత్రతయా స్థూలరూపేణావభాసాసిద్ధిః, పరమాణూనామతథాత్వాదిత్యాహ -
తేషామితి ।
అవయవావయవిరూపో బాహ్యార్థో నాస్తి చేన్మా భూత్ , జాతివ్యక్త్యాదిరూపస్తు స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమితి ।
జాత్యాదీనాం వ్యక్త్యాదీనాం చాత్యన్తభిన్నత్వే స్వాతన్త్ర్యప్రసఙ్గాదత్యన్తాభిన్నత్వే తద్వదేవాతద్భావాద్భిన్నాభిన్నత్వస్య విరుద్ధత్వాదవయవావయవిభేదవజ్జాతివ్యక్త్యాదిేభేదోఽపి నాస్తీత్యర్థః ।
దృష్టస్య సర్వస్య విచారాసహత్వాదదృష్టసత్త్వే మానాభావాన్న బాహ్యాలమ్బనాః ప్రత్యయా ఇత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి తేషాం బాహ్యానాలమ్బనత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
జ్ఞానగతవిశేషదృష్ట్యనుపపత్త్యా నీలాద్యాకారతా తస్య సిద్ధా, తథా చ జ్ఞానాకారస్యైవ విషయత్వాద్వ్యర్థా బాహ్యార్థకల్పనా గౌరవాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ జ్ఞేయం జ్ఞానాన్నాన్యదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
యద్యేన నియతసహోపలమ్భనం తత్తేనాభిన్నం, యథైకేన చన్ద్రమసా ద్వితీయశ్చన్ద్రమాః, నియతసహోపలమ్భనం చ జ్ఞేయం జ్ఞానేనేత్యర్థః ।
సహోపలమ్భనియమమేవ స్ఫోరయతి -
న హీతి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోః స్వభావభేదేఽపి గ్రాహ్యగ్రహకత్వాన్నియమః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
క్షణికస్య జ్ఞానస్య జ్ఞేయసమ్బన్ధే హేత్వభావాద్గ్రాహ్యగ్రాహకత్వేనోక్తనియమాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
‘సహోపలమ్భనియమాదభేదో నీలతద్ధియోః । భేదశ్చ భ్రాన్తివిజ్ఞానైర్దృశ్యేతేన్దావివాద్వయే ‘ ఇత్యుక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
యో యః ప్రత్యయః స సర్వో బాహ్యానాలమ్బనః, యథా స్వప్నాదిప్రత్యయః తథా చైష విమతః ప్రత్యయ ఇత్యాహ -
స్వప్నేతి ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం పరిహరతి -
యథేతి ।
నిర్దేశమనుమానం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
ప్రత్యయవైచిత్ర్యానుపపత్తిరూపార్థాపత్తిబాధితమనుమానమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
అనాదిసన్తతిపతితమసంవిదితరూపం జ్ఞానమేవ వాసనా తద్వశాదనేకవ్యవధానేనాపి నీలాదివాసితమేవ జ్ఞానముత్పద్యతే కార్పాసరక్తతావదిత్యన్యథోపపత్తిమాహ -
వాసనేతి ।
వాసనావైచిత్ర్యాజ్జ్ఞానవైచిత్ర్యం తతశ్చ తద్వైచిత్ర్యమిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమాశఙ్క్యాహ -
అనాదౌ హీతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామపి వాసనావైచిత్ర్యమేవ జ్ఞానవైచిత్ర్యహేతుర్నార్థవైచిత్ర్యమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
పూర్వానుభవవాసనాభావేఽప్యపూర్వార్థసంనిధానే జ్ఞానవైచిత్ర్యదర్శనాదన్వయవ్యతిరేకాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వప్నేతి ।
అన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ -
అన్తరేణేతి ।
జ్ఞానాతిరిక్తజ్ఞేయస్యోక్తరీత్యా విచారాసహత్వాత్క్షణికజ్ఞానమాత్రవాదస్య ప్రామాణికత్వాదర్థాన్నిత్యజ్ఞానాద్బ్రహ్యణో జగత్సర్గవాదినః సమన్వయస్య విరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
నేతి ।
ఉపలభ్యమానమపి శుక్తిరజతాదివన్మిథ్యేత్యాశఙ్క్యాబాధాన్మైవమిత్యాహ -
న చేతి ।
ఉపలబ్ధిరేవాసిద్ధేత్యాశఙ్క్య సర్వథాఽనుపలబ్ధిర్వా జ్ఞానాతిరిక్తత్వేన వేతి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
యథేతి ।
ద్వితీయమవలమ్బతే -
నన్వితి ।
ప్రకాశ్యప్రకాశకయోర్ద్రవకఠినవద్విరుద్ధయోర్భేదస్యాధ్యక్షత్వాత్తద్బాధితమభేదవచనమిత్యాహ -
బాఢమితి ।
నిరఙ్కుశత్వం నియామకరాహిత్యమ్ ।
పరోక్తేరయుక్తత్వమేవ సాధయతి -
యత ఇతి ।
కిం తద్బలం వ్యతిరిక్తోపలబ్ధిరిత్యాహ -
ఉపలబ్ధేరితి ।
హేతుమేవ స్ఫుటయతి -
న హీతి ।
ఉపలబ్ధిర్హి సాక్షిణా బాహ్యవిషయత్వేనైవ గృహ్యతే నోపలబ్ధిమాత్రత్వేనేత్యర్థః ।
భవద్వచనాదపి బాహ్యమర్థం లౌకికా భేదేనైవ ప్రతియన్తీత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
కథం యథోక్తం వాక్యం వ్యతిరేకోపలబ్ధిసాధకమిత్యాశఙ్‌క్యాహ -
తేఽపీతి ।
సర్వలోకప్రసిద్ధబాహ్యార్థధీప్రతిలమ్భే హేతుమాహ -
ఇతరథేతి ।
అత్యన్తాసతోఽపి బాహ్యార్థస్య దృష్టాన్తత్వమాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
అబాధితవ్యతిరేకోపలబ్ధౌ వత్కరణమయుక్తమితి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అనుమానతో బాధాద్యుక్తం వత్కరణమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అనుమానస్యాబాధితవిషయతాపి హేతుః, ప్రత్యక్షవిరోధే తదభావాన్న తస్య బాధకతేత్యాహ -
నాయమితి ।
ప్రమాణపూర్వకః సమ్భవోఽర్థజ్ఞానే తదభావపూర్వకశ్చాసమ్భవో నరవిషాణే నిశ్చితః । బాహ్యర్థే చ ప్రత్యక్షాదిసమ్భవాదసమ్భవాధీనస్తదసత్త్వాధ్యవసాయో న యుక్త ఇత్యర్థః ।
సమ్భవపూర్వికా ప్రమాణప్రవృత్తిరసమ్భవపూర్వికా తదప్రవృత్తిరితి వైపరీత్యమాశఙ్క్యాన్యోన్యాశ్రయత్వాన్మైవమిత్యాహ -
నేతి ।
సమ్భావితే ప్రమాణమిత్యుపగమస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యాత్ర సమ్భవాసమ్భవయోర్నిశ్చయతదభావత్వాదన్యత్ర సమ్భావనాయాః సన్దేహత్వాన్నానుపపత్తిరిత్యాహ -
యద్ధీతి ।
బాహ్యర్థస్యాధ్యక్షాదిసిద్ధత్వేఽపి తస్యావయవాదిభ్యో వ్యతిరేకాదివికల్పాసహత్వాన్న సమ్భావనేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇహేతి ।
బాహ్యార్థస్యాయుక్తత్వమదృష్టత్వం వా । నాద్యోఽఙ్గీకారాత్ । నేతరో దృష్టివిరోధాత్ । తస్మాదిదన్తాస్పదం జ్ఞానాద్భిన్నం బాహ్యం వస్తు సిద్ధమిత్యర్థః ।
యత్తు ప్రత్యర్థం జ్ఞానస్య వ్యవస్థాయై విషయసారూప్యే తేనైవ విషయాకారస్యావరుద్ధత్వాన్న పృథగర్థకల్పనేతి, తత్రాహ -
న చేతి ।
యత్తు కల్పనాగౌరవమితి, తత్రాహ -
బహిరితి ।
ప్రామాణికీ కల్పనా న దుష్యతీత్యర్థః ।
యత్తు ‘సహోపలమ్భనియమాదభేదో నీలతద్ధియోః’ ఇతి, తత్ర సహోపలమ్భః సాహిత్యేనోపలమ్భో వా స్యాదేకోపలభ్భో వా । ప్రథమే సాధ్యసాధనయోర్వ్యాఘాతః, సాహిత్యస్య భేదవ్యాప్తత్వాత్ । ద్వితీయే త్వేకత్వేనోపలబ్ధిర్వా స్యాదేకైవోపలబ్ధిర్వా । నాద్యః, అసిద్ధేః । నహి బహిరుపలభ్యమానస్యార్థస్యోపలబ్ధ్యా సహైకత్వేనోపలబ్ధిః । న ద్వితీయః, సాక్షివేద్యత్వాద్ధటాద్యుపలబ్ధేర్ఘటాదేశ్చ తద్విషయత్వాదసిద్ధితాదవస్థ్యాదిత్యాశయేనాన్యథాసిద్ధిమాహ -
అత ఇతి ।
భేదస్య ప్రత్యక్షత్వాదితి యావత్ ।
పరకీయానుమానానాం ప్రత్యనుమానవిరోధమాహ -
అపి చేతి ।
న విశేష్యస్యేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞానాదైక్యసిద్ధేరిత్యర్థః ।
విశేషణభేదేఽపి విశేష్యభేదో నేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
తథాపి కథం జ్ఞానార్థభేదః, తత్రాహ -
ద్వాభ్యామితి ।
విమతమనేకస్మాద్భిన్నమ్ , ఎకత్వాత్ , గోత్వవదిత్యర్థః ।
విమతమేకస్మాదన్యత్ , అనేకత్వాత్ , సంమతవదిత్యాహ -
ఎకస్మాచ్చేతి ।
అనుమానద్వయఫలం పరానుమానే సాధ్యాసిద్ధిమాహ -
తస్మాదితి ।
అర్థభేదేఽపి జ్ఞానాభేదాత్తయోర్భేదముక్త్వా జ్ఞేయాభేదేఽపి విజ్ఞానభేదదృష్టేశ్చ తయోర్భిన్నతేత్యాహ -
తథేతి ।
యథా ఘటజ్ఞానం పటజ్ఞానమిత్యత్ర జ్ఞేయభేదేఽపి జ్ఞానాభేదాత్తయోర్భిన్నత్వం తథాఽత్రాపి జ్ఞానభేదే జ్ఞేయైక్యదృష్ట్యా తద్భిన్నత్వధీరిత్యర్థః ।
తదేవ ప్రకటయతి -
అత్రాపీతి ।
అనుమానద్వయం పూర్వవత్ ।
స్వరూపాపేక్షయా జ్ఞానస్యాభేదేన నిత్యత్వం వృత్త్యుపధానాపేక్షయా చానిత్యత్వమిత్యవిరోధః । ఇతశ్చ జ్ఞానాతిరిక్తోఽర్థోఽస్తీత్యాహ -
అపి చేతి ।
హేత్వన్తరమేవ వక్తుం స్వరూపమాత్రనిష్ఠం జ్ఞానం త్వన్మతే జ్ఞానాన్తరవార్తానభిజ్ఞమిత్యాహ -
ద్వయోరితి ।
జ్ఞానయోరన్యోన్యగ్రాహకత్వాభావేఽపి కథమతిరిక్తార్థధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తతశ్చేతి ।
ఇదమస్మాద్భిన్నమితి ధర్మిప్రతియోగ్యవచ్ఛిన్నో భేదో భాతి, జ్ఞానస్యైవ ధర్మిత్వే ప్రతియోగిత్వే చ తేన ద్వయోరగ్రహాద్భేదప్రతిజ్ఞా తే న యుక్తా । తేన తదుపపత్తయే జ్ఞానార్థయోర్భిన్నతేత్యర్థః ।
కిఞ్చ క్షణికత్వం శూన్యత్వమనాత్మత్వమిత్యాదిధర్మప్రతిజ్ఞాపి తే హీయేత, అనేకప్రతిజ్ఞాహేతుదృష్టాన్తజ్ఞానభేదసాధ్యత్వాత్ , తస్య చ మిథోవార్తానభిజ్ఞత్వాత్తతో భిన్నం జ్ఞేయమిత్యాహ -
క్షణికత్వాదీతి ।
స్వమసాధారణం సర్వతో వ్యావృత్తం లక్షణం స్వలక్షణం తదపి యేభ్యో వ్యావృత్తం యచ్చ వ్యావృత్తం తదనేకజ్ఞానాపేక్షం, జ్ఞానం చ జ్ఞానాన్తరవార్తానభిజ్ఞముక్తమతః స్వలక్షణప్రతిజ్ఞార్థమపి జ్ఞానాద్భిన్నం జ్ఞేయమిత్యాహ -
స్వలక్షణేతి ।
సామాన్యలక్షణమపి విధిరూపమన్యాపోహరూపం వా భవత్యనేకధీసాధ్యం, నహి గోత్వం ధర్మిణీనాం ప్రతియోగినీనాం వా వ్యక్తీనామగ్రహే గృహ్యతే, తేన తత్ప్రతిజ్ఞార్థమపి జ్ఞానజ్ఞేయయోరన్యత్వమిత్యాహ -
సామాన్యేతి ।
పూర్వజ్ఞానముత్తరజ్ఞానస్య నీలాద్యాకారేణ వాసకం, తచ్చ వాస్యవాసకత్వం త్వన్మతేఽనేకధీసాధ్యమ్ , అతస్తత్ప్రతిజ్ఞార్థమపి జ్ఞానజ్ఞేయయోరన్యత్వమిత్యాహ -
వాస్యేతి ।
అవిద్యోపప్లవోఽవిద్యాసంసర్గస్తేన నీలమితి సద్ధర్మో నరవిషాణమిత్యసద్ధర్మోఽమూర్తమిత్యుభయధర్మస్తత్ప్రతిజ్ఞాపి బహుజ్ఞానసాధ్యత్వాదుక్తభేదావేదికేత్యాహ -
అవిద్యేతి ।
బన్ధప్రతిజ్ఞా చ యో బధ్యతే యతశ్చ బధ్యతే తదనేకధీసాధ్యత్వాదుక్తభేదహేతురిత్యాహ -
బన్ధేతి ।
మోక్షప్రతిజ్ఞా చ యో ముచ్యతే యతశ్చ ముచ్యతే తదనేకజ్ఞానసాధ్యత్వాద్భేదసాధనమిత్యాహ -
మోక్షేతి ।
యచ్చ కిఞ్చిత్ప్రతిపాదయితుం ప్రత్యాఖ్యాతుం వా ప్రతిజ్ఞాయతే తత్ప్రతిజ్ఞాపి ప్రతిపాదయితృప్రతిపాద్యాద్యనేకధీసాధ్యత్వాదిష్టభేదహేతురిత్యాదిపదమ్ ।
ఎతా హి ప్రతిజ్ఞాః సౌగతమతే దృష్టా జ్ఞానజ్ఞేయభేదానుపగమే విహతాః స్యుః, తస్మాత్తదర్థం జ్ఞానజ్ఞేయాన్యత్వమావశ్యకమిత్యాహ -
ప్రతిజ్ఞాశ్చేతి ।
జ్ఞానాతిరిక్తం జ్ఞేయమావశ్యకమిత్యత్రాన్యచ్చ కారణమస్తీత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
తదేవ వదన్విజ్ఞానేన తుల్యత్వం విజ్ఞేయస్య కథయతి -
విజ్ఞానమితి ।
వ్యవహారదశాయామబాధితాసన్దిగ్ధభానత్వాజ్జ్ఞానం శక్యముపగన్తుమితి శఙ్కతే -
విజ్ఞానమితి ।
తథా భానస్యార్థేఽపి తుల్యత్వాత్తదుపగమో బలాదాపతతీత్యాహ -
బాహ్యోఽపీతి ।
స్వసంవేద్యత్వాద్విజ్ఞానమిష్యతే బాహ్యర్థస్తు నైవమిత్యాహ -
అథేతి ।
అవిరుద్ధం లోకసిద్ధం చ హిత్వా విరుద్ధమలౌకికం చాభ్యుపయతా మౌఢ్యమేవాత్మనో దర్శితం స్యాదిత్యాహ -
అత్యన్తేతి ।
జ్ఞానం స్వసంవేద్యమర్థో నైవమితి భేదముపేత్యోక్తమ్ । ఇదానీం జ్ఞానస్య న స్వసంవేద్యతేత్యాహ -
న చేతి ।
స్వాత్మని కర్తరి కర్మత్వం గృహీత్వా క్రియాస్వీకారే కర్తృత్వేన గుణత్వం కర్మత్వేన ప్రాధాన్యమిత్యపర్యాయమేకస్యాం క్రియాయామేకస్యైవ గుణత్వం ప్రాధాన్యం చేతి విరుద్ధమాపద్యేత । తన్నార్థవజ్జ్ఞానమపి స్వసంవేద్యమిత్యర్థః ।
కథం తే జ్ఞానసిద్ధిః కర్మత్వాతిరేకేణ కర్మతయా వా । నాద్యః, ధీకర్మతయా సిద్ధస్యైవ సిద్ధత్వాభిధానాత్ । న ద్వితీయః, జ్ఞానాన్తరకర్మత్వేఽనవస్థానాత్తత్పరిహారార్థం స్వకర్మతయైవ తత్సిద్ధిధ్రౌవ్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఇతశ్చ జ్ఞానస్య న జ్ఞానాన్తరకర్మత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
విమతం న స్వావాన్తరజాతీయప్రకాశ్యం, ప్రకాశత్వాత్ , దీపవదిత్యాహ -
ప్రదీపవదితి ।
జ్ఞానాన్తరం కల్పయతః కల్పనానర్థక్యమితి సమ్బన్ధః । తత్ర హేతుః -
సమత్వాదితి ।
అనవస్థాప్రసక్తిరనుమానం చేత్యుభయమపి న సాధకమితి దూషయతి -
తదితి ।
తత్రానవస్థాప్రసక్తేరసత్త్వం సాధయతి -
విజ్ఞానేతి ।
యది బుద్ధివృత్తిగ్రహావస్థాయామేవ తత్సాక్షిణో గ్రహాకాఙ్క్షా తదానవస్థా, నతు సాస్తి సాక్షిణః స్వయంసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
అనుమానం సిద్ధసాధ్యత్వేన నిరస్యతి -
సాక్షీతి ।
యత్ప్రకాశతే తదన్యేన ప్రకాశతే, యథా జ్ఞానార్థౌ, ప్రకాశతే చ సాక్షీతి న ధీసాక్షిణోర్వైలక్షణ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వయమితి ।
సదైవాసన్దిగ్ధావిపర్యస్తస్య సాక్షిణో నిత్యసాక్షాత్కారత్వమనాగన్తుకప్రకాశత్వే సిధ్యతి, తేన తత్ప్రత్యాఖ్యానాయోగాదనుమానస్య సిద్ధా సిద్ధసాధ్యతేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ సాక్షిణో న ప్రత్యాఖ్యానమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
యథా దీపో దీపాన్తరం నాపేక్షతే తథా జ్ఞానమపి జ్ఞానాన్తరానపేక్షమితి వదతా మానాగమ్యం తదుక్తం స్యాత్ , స్వసంవేద్యత్వే కర్మకర్తృత్వవిరోధాదన్యవేద్యత్వస్యానిష్టత్వాత్ । స్వయమేవ ప్రథతే తదితి బ్రువతా నిఃసాక్షికం తదుక్తం స్యాత్ । తథాచోత్పన్నస్యాపి తస్యానుత్పన్నసమత్వాత్తత్ప్రకాశకసాక్షీ న శక్యోఽపహ్నోతుమిత్యాహ -
ప్రదీపవదితి ।
ప్రకాశమానస్యాప్రామాణికత్వమనవగన్తృకత్వం వా దూషణమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తమాహ -
శిలేతి ।
జ్ఞానస్యైవావగన్తృకత్వాన్నాన్యాపేక్షేతి శఙ్కతే -
బాఢమితి ।
జ్ఞానం స్వాతిరిక్తవేద్యం, వేద్యత్వాత్ , దీపవదిత్యనుమానాన్న తస్య ప్రమాతృతేత్యాహ -
నేతి ।
దర్శనాదిత్యన్తం వ్యాప్తివచనమ్ । అతో విజ్ఞానస్యేత్యాద్యనుమానోక్తిరితి భేదః ।
సాక్షిస్థానే మదిష్టం జ్ఞానమేవాస్తు తతో నాస్తి విమతిరితి శఙ్కతే -
సాక్షిణ ఇతి ।
జ్ఞానస్యోత్పత్త్యాదిమత్త్వాత్తత్సాధకేన భావ్యం, క్రియాత్వాచ్చ ఛిదివత్కర్త్రాశ్రయత్వమిత్యతిరిక్తజ్ఞాతృత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
నేతి ।
సాక్షిజ్ఞానయోర్వైలక్షణ్యే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ॥ ౨౮ ॥
జ్ఞానస్యాపి జ్ఞేయవదన్యవేద్యత్వాజ్జ్ఞానసత్తా చేజ్జ్ఞేయసత్తాపి దుర్వారేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం నిరాలమ్బనత్వానుమానంప్రత్యాహ -
వైధర్మ్యాచ్చేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుం వ్యావర్త్యమనువదతి -
యదితి ।
తస్య నిరాసయోగ్యత్వమాహ -
తదితి ।
కథం తర్హి తన్నిరాకరణం, తత్ర సూత్రమాదాయ వ్యాకరోతి -
అత్రేతి ।
మిథ్యాత్వావిశేషాదసిద్ధం వైధర్మ్యమిత్యాహ -
కిమితి ।
తత్ర సాధ్యం నిరాలమ్బనత్వం సర్వథైవాలమ్బనశూన్యత్వం వా వాస్తవసదాలమ్బనవైధుర్యం వా వ్యావహారికసదాలమ్బనహీనత్వం వా । ఆద్యే దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతా, తత్రాపి కాల్పనికాలమ్బనవత్త్వోపగమాత్ । ద్వితీయే సిద్ధసాధ్యతా । తృతీయే బాధ్యత్వస్య ప్రయోజకత్వాత్ప్రత్యయత్వమప్రయోజకమిత్యాహ -
బాధేతి ।
స్వప్నాదిధియాం వ్యావహారికసదాలమ్బనహీనత్వే బాధ్యత్వం ప్రయోజకమిత్యుక్తం ప్రకటయతి -
బాధ్యతే హీతి ।
బాధమేవాభినయతి -
మిథ్యేతి ।
తస్య మిథ్యాత్వే కథం ప్రథేత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
నిద్రాగ్లానమితి కరణదోషోక్తిః ।
మాయాదిషు బాధ్యత్వాభావేఽపి వ్యావహారికసదాలమ్బనశూన్యత్వాదుపాధేః సాధ్యావ్యాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమితి ।
సాధనవ్యాప్తిం నిరాహ -
నైవమితి ।
పరమతేన స్వప్నస్య స్మృతిత్వముపేత్య సూత్రం విధాన్తరేణ యోజయతి -
అపి చేతి ।
తథాపి కథం వైధర్మ్యం, తదాహ -
స్మృతీతి ।
కిం తద్వైలక్షణ్యం, తదాహ -
అర్థేతి ।
స్మృతేరర్థవిప్రయోగముదాహరతి -
ఇష్టమితి ।
స్వప్నజాగరయోరేవం వైధర్మ్యేఽపి కిమనుమానస్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తనీత్యా తస్మిన్వైధర్మ్యే స్థితే సతీతి యావత్ । అప్రమాకరణజత్వోపాధేర్న నిరాలమ్బనత్వానుమానమిత్యర్థః ।
ఉభయోరన్తరమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యానుభవవిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
న చేతి ।
ఇతశ్చ న నిరాలమ్బనత్వానుమానమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
స్వతో జాగరితధియాం నిరాలమ్బనత్వోక్తౌ దృష్టివిరోధే తన్నిరాసార్థమనుమానముచ్యతే, తస్మిన్నక్తేఽపి తద్విరోధతాదవస్థ్యమితి కాలాత్యయాపదిష్టత్వమాహ -
అనుభవేతి ।
తద్విరోధేన స్వతో నిరాలమ్బనత్వాభావేఽపి స్వప్నసాధర్మ్యాత్తద్భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
స్వతోఽసతో ధర్మస్యన్యసాధర్మ్యాదపి సత్త్వాభావే దృష్టాన్తమాహ -
న హీతి ।
వైధర్మ్యముక్త్వా సాధర్మ్యం వదతో విరోధమాశఙ్క్యాహ -
దర్శితం త్వితి ॥ ౨౯ ॥
చోద్యాన్తరం నిరసితుం సూత్రమ్ -
న భావ ఇతి ।
తద్యాకర్తుం చోద్యమనూద్య తస్య నిరాసయోగ్యత్వమాహ -
యదపీతి ।
తన్నిరాసమేవ సూత్రమవతార్య తదక్షరయోజనయా దర్శయతి -
అత్రేతి ।
తేషామనుపలబ్ధావపి వాసనానాం భావే కాఽనుపపత్తిః, తత్రాహ -
అర్థేతి ।
నిమిత్తాన్తరాదపి తాసాం యోగాదలమర్థోపలబ్ధ్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
అనుపలభ్యేతి ।
పూర్వపూర్వజ్ఞానం తత్సన్తానో వా వాసనా, తేనానాదిత్వాన్న నిమిత్తాపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
అనాదిత్వేఽపీతి ।
పూర్వస్మద్బీజాదిదానీముత్పద్యమానమఙ్కురం దృష్టమిత్యదృష్టేఽపి తజ్జాతీయయోరేవ కార్యకారణత్వం యుక్తం, ప్రకృతే త్వర్థోపలబ్ధినిరపేక్షవాసనోదయాదృష్టేరాదావేవ తస్య కల్ప్యత్వాదనవస్థానాన్నాభీష్టధీవైచిత్ర్యధీరిత్యర్థః ।
స్వప్నాదావర్థధియం వినాపి వాసనాకృతం ధీవైచిత్ర్యం దృష్టమిత్యుక్తమాశఙ్క్యానువదతి -
యావితి ।
తత్రాపి బాహ్యార్థధీనిమిత్తత్వమస్తి వాసనానామిత్యుక్తన్యాయేన స్థితే నాన్వయాదిసిద్ధిరిత్యాహ -
తావితి ।
ప్రత్యుక్తిప్రకారం సూచయతి -
వినేతి ।
ఇతశ్చాన్వయాద్యసిద్ధిరిత్యాహ -
అపి చేతి ।
అపూర్వార్థదృష్టావృతేఽపి వాసనాం ధీవైచిత్ర్యదృష్టేర్న క్వాపి వాసనావైచిత్ర్యకృతం ధీవైచిత్ర్యమతోఽన్వయవ్యతిరేకావస్మదనుగుణావిత్యాహ -
వినాపీతి ।
వాసనాసత్త్వముపేత్య తద్వైచిత్ర్యాన్న ధీవైచిత్ర్యమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం త్వన్మతే న తత్సత్త్వమేవేత్యాహ -
అపి చేతి ।
తదేవ దర్శయితుం వాసనాస్వరూపమాహ -
వాసనేతి ।
ఉక్తలక్షణానామపి వాసనానామస్మత్పక్షే కానుపపత్తిః, తత్రాహ -
సంస్కారాశ్చేతి ।
తేషాం కశ్చిదాశ్రయోఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య విధాన్తరేణ సూత్రం యోజయతి -
న చేతి ॥ ౩౦ ॥
ఆలయజ్ఞానం వాసనాధారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
క్షణికత్వాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యదపీతి ।
విమతం న వాసనాధారత్వయోగ్యం, క్షణికత్వాత్ రూపాదిధీవదిత్యర్థః ।
క్షణికత్వేఽపి సన్తత్యా స్థిరమాలయజ్ఞానం సర్వవ్యవహారాస్పదం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
యద్యేకః స్థాయీ కూటస్థో వా సర్వార్థదర్శీ నేష్యతే తదా దేశాద్యపేక్షయా వాసనాధానం తదధీనే స్మృతిప్రత్యభిజ్ఞే ప్రత్యక్షాదివ్యవహారశ్చ న సమ్భవతి, సన్తానస్యావస్తునో వాసనాద్యాశ్రయత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
వ్యవహారనిర్వాహార్థమాలయజ్ఞానస్య స్థాయిత్వం చేత్ , తత్రాహ -
స్థిరేతి ।
క్షణికత్వసూత్రస్య వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
మతద్వయనిరాసముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోః సత్త్వేనానిరూపణాత్ప్రతీతస్యాసత్త్వాయోగాద్విరోధాదేవ సదసత్త్వయోరేకత్రాసిద్ధేరనిర్వాచ్యత్వస్య చైకనిషేధేఽన్యతరవిధిధ్రౌవ్యాదసమ్భవాద్విచారాసహత్వమేవాస్తు వస్తూనాం తత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శూన్యేతి ।
నాదరః క్రియతే సూత్రాన్తరాణి న రచ్యన్త ఎతాన్యేవావృత్త్యా యోజ్యన్తే తన్నిరాసాయేతి యావత ।
తత్ర జ్ఞానార్థయోరభావః శూన్యత్వం న యుక్తం, ప్రమాణైస్తయోరుపలబ్ధేరిత్యాద్యసూత్రార్థ ఉక్తః । ఇదానీమతాత్త్వికత్వం ద్వైతస్య స్థాపయితుమధిష్ఠానే వస్తుని వాచ్యే తస్య త్వన్మతే న భావో మానతోఽనుపలబ్ధేస్తన్న శూన్యతేతి చ వదన్ ‘న భావోఽనుపలబ్ధేః’ ఇతి సూత్రం యోజయతి -
న హీతి ।
నచ స్వప్నాదావివ జాగరేఽపి జ్ఞానార్థయోరసత్త్వం, వస్తుతస్తదసత్త్వేఽపి వ్యవహారతస్తదయోగాద్బాధాబాధాభ్యాం వైధర్మ్యాత్ప్రతీతిస్తదసత్త్వస్య దృష్టాన్తేఽప్యసంమతేరితి వైధర్మ్యసూత్రం నేయమ్ । ‘క్షణికత్వాచ్చ’ ఇతి సూత్రమ్ ‘ఉపదేశాచ్చ’ ఇత్యుపస్కృత్య క్షణికత్వశూన్యత్వోపదేశాద్వ్యాహతవ్యవహారతా సుగతస్యేతి యోజ్యమ్ ॥ ౩౧ ॥
వర్ణకద్వయార్థముపసంహరతి -
సర్వథేతి ।
ఉపసంహారసూత్రం విభజతే -
కిమితి ।
యథాయథేతి ।
గ్రన్థతోఽర్థతశ్చేత్యర్థః ।
దర్శనమితి వా స్థానమితి వా వాచ్యే పశ్యనాతిష్ఠనేత్యలక్షణపదప్రయోగాద్గ్రన్థతస్తావన్నోపపత్తిః । అర్థతశ్చ నైరాత్మ్యముపేత్యాలయజ్ఞానం సర్వవ్యవహారాస్పదమిత్యుపగమాత్ప్రసిద్ధైవానుపపత్తిరిత్యుపేత్య ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
సౌగతమతస్యానుపపన్నత్వే హేత్వన్తరం చకారసూచితమాహ -
అపి చేతి ।
వస్తుని వికల్పానుపపత్తేర్విరోధాచ్చ సముచ్చయాసిద్ధిరితి వక్తుమితరేతరవిరుద్ధమిత్యుక్తమ్ । సర్వజ్ఞస్య భగవతో వాసుదేవస్యేతిహాసపురాణయోర్బుద్ధత్వప్రసిద్ధేస్తస్యాసమ్బద్ధప్రలాపిత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రద్వేషో వేతి ।
వైదికపథవిరుద్ధజన్తూపలక్షణార్థం ప్రజాగ్రహణమ్ ।
చతుర్ధాపి సుగతమతస్య వైదికైరనాదరణీయత్వాన్న తద్విరోధో నిత్యసచ్చిదాత్మనో బ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదినః సమన్వయస్యేతి నిగమయతి -
సర్వథాపీతి ॥ ౩౨ ॥
ఎవం ముక్తకచ్ఛమతే నిరస్తే ముక్తామ్బరాణాం బుద్ధిస్థత్వాత్తన్మతం నిరస్యతి -
నైకస్మిన్నితి ।
ఎకరూపాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం వదన్సమన్వయో విషయః । స కిం సర్వమనైకాన్తికమితి మతేన విరుధ్యతే న వేతి తత్ప్రామాణికత్వభ్రాన్తత్వాభ్యాం సన్దేహే సఙ్గతిమాహ -
నిరస్త ఇతి ।
సమయమాత్రసిద్ధపఞ్చస్కన్ధాదిపదార్థాశ్రితన్యాయాభాసే నిరస్తే పఞ్చాస్తికాయాదిసామయికపదార్థాశ్రితన్యాయాభాససన్దృబ్ధే మతే బుద్ధిస్థే తన్నిరసనం యుక్తమిత్యర్థః ।
ఎకరూపబ్రహ్మసమన్వయవిరోధ్యనైకాన్తవాదభఙ్గేన సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే తన్మతప్రామాణ్యాత్తద్విరోధే సమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తదప్రామాణ్యాద్భ్రాన్తేన తేన విరోధస్యాభాసతయా తత్సిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయ పూర్వపక్షయతి -
సప్త చేతి ।
జీవాజీవౌ భౌక్తృభోగ్యౌ, మిథ్యాప్రవృత్తిరాస్రవః, సంవరనిర్జరౌ సమ్యక్ప్రవృత్తీ, బన్ధస్తద్ధేతుత్వాత్కర్మ, మోక్షస్తదుచ్ఛిత్తిరితి పదార్థాః సప్తేత్యర్థః ।
నను భోక్తృభోగ్యయోరితరేషామన్తర్భావాత్కథం సప్తేత్యుక్తం, లక్షణభేదాదవాన్తరలక్ష్యభేదే సప్తేతి న వ్యవస్థా, తత్రాహ -
సఙ్క్షేపతస్త్వితి ।
నియమహేతుమాహ -
యథేతి ।
ఆస్రవాదీనామజీవే మోక్షస్య పక్షభేదాదుభయత్రాన్తర్భావ ఇతి విభాగః ।
సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాముక్తపదార్థేషు విస్తరాన్తరమాహ -
తయోరితి ।
అస్తీతి కాయతే శబ్ద్యత ఇత్యస్తికాయశబ్దః పారిభాషికః పదార్థవాచీ । జీవశ్చాసావస్తికాయశ్చేతి కర్మధారయః । పూర్యన్తే గలన్తీతి పుద్గలాః పరమాణవస్తత్సమూహోఽత్ర పృథివ్యాదిరుక్తః । కర్మధారయః సర్వత్ర । ధర్మాస్తికాయః సమ్యక్ప్రవృత్త్యనుమేయః । శాస్త్రీయబాహ్యప్రవృత్త్యాన్తరోఽపూర్వాఖ్యో ధర్మోఽనుమీయతే । అధర్మాస్తికాయః స్థిత్యనుమేయః । ఊర్ధ్వగమనశీలో జీవస్తస్య దేహేఽవస్థానేనాధర్మోఽనుమీయతే । ఆకాశాస్తికాయస్త్వావరణాభావః ।
ఉక్తపదార్థానామవాన్తరభేదమాహ -
సర్వేషామితి ।
తేషాం మానయుక్తిహీనత్వం సూచయతి -
స్వసమయేతి ।
జీవాస్తికాయస్త్రేధా - బద్ధో ముక్తో నిత్యసిద్ధశ్చ । తత్రార్హన్మునిర్నిత్యసిద్ధః । ఇతరే కేచిత్సాధనైర్ముక్తాః । అన్యే బద్ధా ఇతి భేదః । పుద్గలాస్తికాయః షోఢా । పృథివ్యాదిచత్వారి భూతాని స్థావరం జఙ్గమం చేతి । ప్రవృత్తిస్థితిభ్యామనుమేయౌ ధర్మాధర్మాస్తికాయావుక్తౌ । ఆకాశాస్తికాయో ద్వేధా - లౌకికాకాశోఽలౌకికాకాశశ్చ । లోకానామన్తర్వర్తీ లోకాకాశః । తదుపరి మోక్షస్థానమలోకాకాశః । ఆస్త్రవో మిథ్యాప్రవృత్తిరుక్తా । ఆస్త్రవయతి పురుషం జ్ఞానజననేన విషయేష్వితి నానావిధేన్ద్రియప్రవృత్తిరాస్రవ ఇత్యేకే । అపరే తు కర్తారమభివ్యాప్య స్రవన్త్యాగచ్ఛన్తీతి కర్మాణ్యాస్రవమాచక్షతే । సమ్యక్ప్రవృత్తీ సంవరనిర్జరౌ । తత్రాస్రవస్రోతోద్వారం సంవృణోతీతి సంవరః శమాదిప్రవృత్తిః । నిఃశేషం పుణ్యాపుణ్యం సుఖదుఃఖోపభోగేన జరయతీతి నిర్జరస్తప్తశిలారోహణావరోహణాదిః । బన్ధో బధ్నాతీతి కర్మ తచ్చాష్టవిధమ్ । తత్ర ఘాతికర్మ చతుర్విధం జ్ఞానావరణీయం దర్శనావరణీయం మోహనీయమన్తరాయమితి । సమ్యగ్జ్ఞానం న మోక్షహేతురితి జ్ఞానం విజ్ఞానావరణీయమ్ । ఆర్హతమతాభ్యాసాన్న ముక్తిరితి జ్ఞానం దర్శనావరణీయమ్ । బహుషు తీర్థకరదర్శితేషు మోక్షమార్గేషు విశేషానవధారణం మోహనీయమ్ । సన్మోక్షమార్గప్రవృత్తానాం తత్ప్రత్యూహకరం జ్ఞానమన్తరాయమ్ । తాన్యేతాని శ్రేయోహన్తృత్వాద్ధాతికర్మాణి వేదనీయం నామికం గోత్రికమాయుష్కమిత్యఘాతికర్మాపి చతుర్విధమ్ । మమేదం జ్ఞాతవ్యమస్తీత్యభిమానో వేదనీయమ్ । ఎతన్నామాస్మీత్యభిమానో నామికమ్ । అస్య శిష్యవంశే పతితోఽస్మీత్యభిమానో గోత్రికమ్ । శరీరయాత్రానిమిత్తం కర్మాయుష్కమ్ । అథవా సక్రియస్య బీజస్య పావకపవనవశాదీషద్ధనీభావః శరీరాకారపరిణామహేతుర్వేదనీయమ్ । తచ్ఛక్తిమతి తస్మిన్బీజే కలలాఖ్యద్రవావస్థాయాం బుద్బుదావస్థాయాం చారమ్భకక్రియావిశేషో నామికమ్ । బీజస్య శరీరాకారపరిణామశక్తిర్గోత్రికమ్ । శుక్రశోణితవ్యతికరే జాతే మిలితం తదుభయరూపమాయుష్కమ్ । తాన్యేతాని శుక్లపుద్గలాశ్రయత్వాదఘాతీని కర్మాణి । తదేతత్కర్మాష్టకం బధ్నాతీతి బన్ధః । యద్యపి పూర్వోక్తాస్రవోఽపి బన్ధస్తథాపి బన్ధహేతుత్వాదయమపి బన్ధ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆర్హతమునిప్రాప్తిః సన్తతోర్ధ్వగతిర్వా ముక్తిరిత్యర్థః । తథాపి కథం వస్తు సమస్తమనేకాన్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
అస్తిత్వనాస్తిత్వాదావితి యావత్ । సప్తానామేకాన్తభఙ్గానాం సమాహారః సప్తభఙ్గీ తస్యా నయః । ఘటః సన్ ఘటోఽసన్నిత్యేకస్యైవ సదసత్త్వయోరధ్యక్షత్వాత్కాలభేదోపాధికల్పనాయాం కాలస్యాపి సన్నసన్నితి ప్రత్యయాత్తత్రాపి తత్కల్పనాయామనవస్థానాత్ప్రత్యక్షమేవ వస్తూనామనైకాన్త్యమితి భావః ।
వస్తూనామేకాన్తత్వభఙ్గాః సప్త కథం కదా చ ప్రసరన్తీత్యపేక్షాయామాహ -
స్యాదితి ।
స్యాచ్ఛబ్దస్తిఙన్తప్రతిరూపకో నిపాతోఽనేకాన్తద్యోతీ । తేన స్యాదస్తి కథఞ్చిదస్తీత్యర్థః । తథోత్తరత్రాపి యోజనా । ఉక్తం హి - ‘తద్విధానవివక్షాయాం స్యాదస్తీతి గతిర్భవేత్ । స్యాన్నాస్తీతి ప్రయోగః స్యాత్తన్నిషేధే వివక్షితే క్రమేణోభయవీక్షాయాం ప్రయోగః సముదాయవాన్ । యుగపత్తద్వివక్షాయాం స్యాదవాచ్యమశక్తితః । ఆద్యాఽవాచ్యవివక్షాయాం పఞ్చమో భఙ్గ ఇష్యతే । అన్త్యావాచ్యవివక్షాయాం షష్ఠభఙ్గసముద్భవః । సముచ్చయేన యుక్తస్య సప్తమో భఙ్గ ఇష్యతే । ‘ ఇతి ।
సత్త్వాదావుక్తమనైకాన్తికమేకత్వాదావతిదిశతి -
ఎవమేవేతి ।
యది వస్తు సత్త్వాదీనామేకతమేన వ్యవస్థితం తదా తస్య సర్వథా సర్వదా సర్వత్ర సర్వాత్మనా నియమే తదీప్సాజిహాసాభ్యాం ప్రవృత్తినివృత్త్యయోగాదప్రవృత్తినివృత్తి విశ్వం స్యాత్ । అనైకాన్తికత్వే తు కస్యచిత్కథఞ్చిత్కేనచిదవస్థానే హానోపాదానే ప్రేక్షావతాం ప్రకల్ప్యేతే, తస్మాదనైకాన్తికం సర్వమితి మతవిరోధిసమన్వయో నేతి భావః ।
పదార్థానాం సత్త్వాదివ్యవస్థా వాస్తవీ వ్యావహారికీ వా న సమ్భవతీతి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయే వ్యవహారవిరోధమభిప్రేత్య సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
వ్యవహారతో వస్తుతో వా నానైకాన్తికత్వముపగన్తుం శక్యమితి ప్రతిజ్ఞాపరత్వేన నఞ్పదం వ్యాచష్టే -
నాయమితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
హేతుం విభజతే -
న హీతి ।
ఎకత్ర విరుద్ధధర్మసమావేశాసమ్భవాదనైకాన్తికత్వస్య ద్విధాప్యయోగాదైకాన్తికత్వస్య చ ఘటాదిషు తత్త్వతోఽయోగేఽపి వ్యవస్థయైవ దృష్టవ్యవహారదృష్టేర్వ్యావహారికత్వసిద్ధేరయుక్తత్వాద్దిగమ్బరరాద్ధాన్తస్య న తేన విరోధః సమన్వయస్యేత్యర్థః ।
విమతమనైకాన్తికం, వస్తుత్వాత్ , నరసింహాదివదిత్యాశఙ్క్య హేతోరనైకాన్తికత్వమాహ -
య ఇతి ।
సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాముక్తసఙ్ఖ్యావత్త్వమేతావత్త్వమ్ । ఎవంరూపత్వముక్తావాన్తరభేదభాక్త్వమ్ ।
ననూక్తం పదార్థేషు వస్తుత్వే సత్యపి తథైవాన్యథైవ వేతి నియమాభావాత్తేష్వపి తథైవాన్యథా వేత్యనిర్ధారితజ్ఞానోపగమేనానైకాన్తికత్వావిశేషాత్కుతో వస్తుత్వమనైకాన్తికం, తత్రాహ -
ఇతరథేతి ।
స్థాణుర్వా పురుషో వేతి జ్ఞానవత్పదార్థేషు సప్తత్వాదిజ్ఞానస్యాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాదసాధకత్వముక్తం పరిహరన్నాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
అనేకాత్మకం వస్త్వితి జ్ఞానస్య నిర్ధారితత్వే తత్రైవ వస్తుత్వస్యానైకాన్త్యాన్నైవమితి దూషయతి -
నేతీతి ।
నిర్ధారణే దర్శితన్యాయం నిర్ధారయితృతత్కరణతత్ప్రమేయేష్వతిదిశతి -
ఎవమితి ।
నిర్ధారణం ఫలం యస్య మానాదేస్తత్తథా తస్యేతి యావత్ । చకారేణ తన్మేయం సప్తత్వాది గృహీతమ్ । ఇతిశబ్దోఽనిర్ధారణాత్మకతయైవ స్యాదిత్యనేన సమ్బధ్యతే ।
అస్మదీయే సిద్ధాన్తే పరైరప్యాపాద్యమానే కా తస్య హానిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమితి ।
ఉపదేశానుపపత్తిముక్త్వా ప్రవృత్తిరపి ముముక్షూణామయుక్తేత్యాహ -
కథం వేతి ।
అనిశ్చయేఽపి కృష్యాదావివ ప్రవృత్తిమాశఙ్క్యాముష్మికహేతౌ నిశ్చయాదృతే న ప్రవృత్తిరిత్యాహ -
ఐకాన్తికేతి ।
నిశ్చయం వినాపి సర్వజ్ఞోక్త్యా ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యానిర్ధారితార్థశాస్త్రకర్తుః సర్వజ్ఞత్వాసంమతేర్మైవమిత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
సప్తపదార్థనియమవత్పఞ్చాస్తికాయనియమోఽపి నాస్తీత్యాహ -
తథేతి ।
పఞ్చత్వసఙ్ఖ్యానియమాభావే ఫలితమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
కిఞ్చ సఙ్క్షిప్తానాం ప్రపఞ్చితానాం చ పదార్థానాం సర్వైర్వా శబ్దైరవాచ్యత్వం కేనచిద్వేతి వికల్ప్య ఘటాదేస్తచ్ఛబ్దవాచ్యత్వేఽపి స్తమ్భాదిశబ్దావాచ్యత్వాదాద్యముపేత్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
న చేతి ।
కాఽత్రానుపపత్తిః, తత్రాహ -
ఉచ్యన్తే చేతి ।
నను సత్త్వాదిరూపేణ నిర్ధారణాభావాదుచ్యమానానామపి స్యాదవక్తవ్యతేతి న వ్యాహతిరుక్తేర్నిర్ధారణపూర్వకత్వేఽపి తథైవేత్యనిర్ధారణాదవక్తవ్యత్వసిద్ధిః, తత్రాహ -
ఉచ్యమానాశ్చేతి ।
చకారో విప్రతిషిద్ధమిత్యేతదనుకర్షణార్థః ।
సత్త్వాద్యనైకాన్తికత్వావధారణం నిరాకృత్య తత్ఫలం సమ్యగ్దర్శనం తద్విపరీతమసమ్యగ్దర్శనం చాస్తి నాస్తి వేతి వికల్ప్యమానే స్యాదస్తి స్యాన్నాస్తీతి ప్రలపన్నాప్తో న స్యాదిత్యాహ -
తథేతి ।
ఇతశ్చాసఙ్గతమార్హతం మతమిత్యాహ -
స్వర్గేతి ।
కిఞ్చార్హన్నిత్యుక్తో నిత్యముక్తోఽనాదిసిద్ధో జీవః కశ్చిద్ధేత్వనుష్ఠానాన్ముచ్యతేఽన్యస్తదభావాద్బధ్యత ఎవమార్హతే మతే నిశ్చితస్వభావానామేషాం తథాత్వమస్తి న వేతి వికల్ప్యమానే స్యాదస్తి స్యాన్నాస్తీత్యవ్యవస్థాయాం శాస్త్రావధృతస్వభావత్వాసమ్భవాత్తదప్రామాణ్యప్రసక్తిరిత్యాహ -
అనాదీతి ।
సత్త్వాసత్త్వయోరనైకాన్తికత్వాయోగం సోపస్కరముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
ఎవమేవైకత్వనిత్యత్వాదిష్వప్యుక్తం ప్రత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
సత్త్వాసత్త్వయోరనైకాన్తోపగతిరిరాసేనేతి యావత్ ।
పరమాణుభ్యః స్థావరజఙ్గమాత్మానః సఙ్ఘాతా భవన్తీతి దిగమ్బరాస్తత్కిమితి న నిరస్యతే, తత్రాహ -
యత్త్వితి ॥ ౩౩ ॥
పూర్వోక్తదృష్టాన్తేన స్యాద్వాదే దోషాన్తరం సముచ్చినోతి -
ఎవం చేతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
పరమతవదస్మన్మతేఽపి న దోషప్రసక్తిరిత్యాహ -
కథమితి ।
తత్ప్రసఙ్గార్థం పరపక్షమాహ -
శరీరేతి ।
తత్ర దోషం ప్రసఞ్జయతి -
శరీరేతి ।
ఆత్మత్వమనిత్యవృత్తి, పరిచ్ఛిన్నవృత్తిత్వాత్ , ఘటవదితి ప్రసఙ్గార్థః ।
అకృత్స్నత్వేన సూచితం దోషాన్తరమాహ -
శరీరాణాం చేతి ।
కర్మణో విపాకః స్వఫలం జనయితుమఙ్కురీభావః । కృత్స్నం హస్తిశరీరం న వ్యాప్నుయాత్ । తదేకదేశో జీవశూన్యః స్యాదిత్యర్థః । పుత్తికాశరీరే కృత్స్నో న సంమీయేత । తస్మిన్ననన్తర్భూతస్తతో బహిరపి జీవః స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ కౌమారే స్వల్పపరిమాణో జీవస్తారుణ్యే స్థావిరే చ న కృత్స్నం శరీరం వ్యాప్నుయాదిత్యాహ -
సమాన ఇతి ।
యథా ప్రదీపో ఘటప్రాసాదోదరే వర్తమానః సఙ్కోచవికాసవానేవం జీవోఽపి పుత్తికాహస్తిదేహయోరిత్యాహ -
స్యాదితి ।
దీపావయవానాం విశరణశీలత్వాత్ , అవయవినశ్చ దీపస్య ప్రతిక్షణముత్పత్తినిరోధవతోఽనిత్యత్వాత్ . నిత్యాత్మదృష్టాన్తత్వాసిద్ధిరితి మత్వా వికల్పయతి -
తేషామితి ।
ఆద్యే దేహాద్బహిరపి జీవోపగతిరిత్యాహ -
ప్రతిఘాత ఇతి ।
ఎకావయవదేశత్వేఽపి తథైవావయవానామవస్థాననియమాభావే పరిమాణనియమో నాత్మని స్యాదితి ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
అప్రతిఘాతేఽపీతి ।
జీవావయవానామానన్త్యమఙ్గీకృత్యోక్త్వా తదపి నాస్తీత్యాహ -
అపి చేతి ।
పరిమితత్వాదిత్యర్థః ॥ ౩౪ ॥
బృహత్తనుదేహాప్తావవయవోపగమాపగమాభ్యాం జీవస్య దేహపరిమాణతాఽవిరుద్ధేత్యాహ -
అథేతి ।
చోద్యోత్తరత్వేన సూత్రమాదత్తే -
తత్రాపీతి ।
ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
న చేతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
వికారప్రసఙ్గం ప్రకటయతి -
అవయవేతి ।
ఆత్మనః సముద్రాదివద్విక్రియావత్త్వమిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
విక్రియేతి ।
అనిత్యత్వప్రసఙ్గస్యేష్టత్వం నిరాహ -
తతశ్చేతి ।
తదర్థం తదభ్యుపగమం దర్శయతి -
కర్మేతి ।
న చాత్మనోఽనిత్యత్వే యుక్తోఽయముపగమో బన్ధమోక్షాన్వయినోఽభావాత్ । నహి తౌ స్వతన్త్రౌ తద్భావే బన్ధస్యానాదిత్వాన్ముక్తస్య చానాశిత్వాన్నానిత్యతేత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దసూచితమర్థమాహ -
కిఞ్చేతి ।
యస్యాత్మా సావయవస్తస్యావయవానామాత్మత్వమ్ అవయవినో వా । ఆద్యేఽపి కిమాగమాపాయినాం తేషామాత్మత్వం తద్ధీనస్య వా కస్యచిదవయవస్యేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
ఆగచ్ఛతామితి ।
కల్పాన్తరం పరిశిష్టమాదత్తే -
తతశ్చేతి ।
తస్య విశేషతోఽపరిజ్ఞానాదాత్మజ్ఞానాభావాదపవర్గాసిద్ధిరిత్యాహ -
న చేతి ।
ఆద్యే కల్పే దోషాన్తరమాహ -
కిఞ్చేతి ।
అవయవప్రాదుర్భావాపాదానత్వం తద్విలయాధారత్వం చ మహాభూతానాం వా వ్యతిరిక్తస్య వా కస్యచిదితి విమృశ్యాద్యం ప్రత్యాహ -
న హీతి ।
ద్వితీయేఽపి ప్రతిజీవమసాధారణః సర్వసాధారణో వేతి వికల్ప్య దూషయతి -
నాపీతి ।
తథా చాత్మజ్ఞానాభావాదముక్తిరేవేత్యర్థః ।
అవయవానాం నాత్మత్వమవయవినస్తు తథాత్వమితి మతం ప్రత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
ఎవం సతి ఆత్మనోఽవయవిత్వే సతీతి యావత్ ।
తత్ర హేతుమాహ -
ఆగచ్ఛతామితి ।
కిఞ్చ ప్రత్యేకమవయవా న చేతయేరన్నేకాభిప్రాయత్వానియమాత్ । విరుద్ధాభిప్రాయతయా విరుద్ధక్రియత్వేన శరీరోన్మథనప్రసఙ్గః । న చావయవసమూహస్య చైతన్యం, తస్య భేదాభేదాభ్యాం దుర్భణత్వాదితి మత్వాఽహ -
అత ఇతి ।
ప్రకారప్రకారిణౌ పఞ్చమీభ్యాముక్తౌ ।
ప్రకారాన్తరేణ సూత్రమవతారయతి -
అథవేతి ।
తదేవ దర్శయతి -
పూర్వేణేతి ।
ఆత్మాఽకార్త్స్న్యసూత్రేణ ప్రసఞ్జితాం తదనిత్యతాం సన్తాననిత్యతయా సుగతవత్పరిహర్తవ్యామాశఙ్క్యేదం సూత్రమిత్యర్థః । పర్యాయేణ శరీరవ్యక్తిభేేదేన పరిమాణస్యాత్మనిష్ఠస్యైకరూపస్యానవస్థానాదనవస్థితపరిమాణస్యాత్మనోఽనిత్యత్వే శఙ్కితేఽపి స్రోతోరూపేణ తత్పరిమాణస్య చ యః సన్తానస్తస్య నిత్యతైవ న్యాయస్తేనేతి యావత్ ।
వ్యక్తీనామనిత్యత్వేఽపి సన్తాననిత్యత్వే దృష్టాన్తః -
యథేతి ।
సిగ్ వస్త్రం విగతం యేభ్యస్తే విసిచో వివసనాస్తేషామపి పుత్తికాదేహహస్తిదేహాదావాత్మపరిమాణస్యానవస్థితత్వేఽపి తత్సన్తాననిత్యత్వేనాత్మనిత్యత్వమాశఙ్క్య సూత్రమిత్యాహ -
తద్వదితి ।
తదేవ వివృణోతి -
సన్తానస్యేతి ।
పర్యాయశబ్దేన క్రమభావిపరిమాణగతః సన్తానో గృహ్యతే, తన్నిత్యత్వాదపి నాత్మనిత్యత్వమ్ । తస్య హి వస్తుత్వమవస్తుత్వం వా । ద్వితీయే రాద్ధాన్తవిరోధముక్త్వా ప్రథమం ప్రత్యాహ -
వస్తుత్వేఽపీతి ।
స హి సన్తానిభ్యోఽభిన్నో భిన్నో వా । అభేదే ప్రతిదేహం పరిమాణభేదానాం సన్తానినామన్యథాత్వాత్కార్యత్వేనానిత్యత్వాత్తదభిన్నసన్తానస్యాపి తథాత్వమ్ । భేదే తత్సన్తానత్వాయోగాద్భిన్నత్వేన ఘటాదివద్వికారాదిప్రసఙ్గాదాత్మనిత్యత్వం సన్తాననిత్యతయా యదుచ్యతే తస్యానుపపత్తిరిత్యర్థః । ఇతిశబ్దః సూత్రవ్యాఖ్యాసమాప్త్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
ఇతోఽపి న జీవస్య క్రమేణోపచితాపచితపరిమాణత్వమిత్యాహ -
అన్త్యేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అపి చేతి ।
యజ్జీవపరిమాణం తన్నిత్యమితి వ్యాప్తిభూమిమాహ -
అన్త్యస్యేతి ।
సఫలమనుమానమాహ -
తద్వదితి ।
విమతం నిత్యం, జీవపరిమాణత్వాత్ , సంమతవదిత్యనుమానాదవిశేషప్రసఙ్గః సదా జీవస్యేత్యుక్తం ప్రకటయతి -
ఎకేతి ।
ఉపచయాపచయయోరనేకరూపతావ్యాప్తేరుక్తానుమానవిరోధాదిత్యర్థః ।
పూర్వమవస్థితశబ్దో నిత్యపరత్వేనోక్తః, అవిశేషశ్చైకశరీరపరిమాణతా, ఉభయోః పరిమాణయోర్నిత్యత్వప్రసఙ్గాదితి చ హేతుః । ఇదానీం శరీరమన్తరేణైవ మోక్షకాలీనస్య పరిమాణస్యావస్థితత్వాదుభయోరపి పూర్వయోరవస్థయోర్దేహాపేక్షాం వినా జీవస్యావస్థితపరిమాణత్వసమ్భవాన్న శరీరపరిమాణత్వం కిం త్వవిశేషేణ తస్యాప్యణుత్వం మహత్త్వం వా స్యాదితి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
విమతో న దేహపరిమాణః, ఆత్మత్వాత్ , ముక్తవదిత్యర్థః ।
ఆత్మనో దేహపరిమాణత్వాయోగే ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ॥ ౨౬ ॥
లుఞ్చితకేశమతం నిరాకృత్య జటాధారిమాహేశ్వరమతం నిరాచష్టే -
పత్యురితి ।
సత్త్వాసత్త్వయోరేకత్రాయోగవదధిష్ఠాతృత్వోపాదానత్వయోరపి నైకత్ర యోగోఽస్తీత్యాశఙ్కయ తాత్పర్యమాహ -
ఇదానీమితి ।
అవిశేషేణేశ్వరకారణవాదినిషేధభ్రమనివృత్త్యర్థమాహ -
కేవలేతి ।
అవిశేషోక్తేరీశ్వరకారణత్వమేవాత్ర నిషిధ్యతే న తస్య నిమిత్తత్వమాత్రమితి శఙ్కతే -
తదితి ।
స్వోక్తివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
ప్రకృతిశ్చేతి । న
కేవలమీశ్వరస్య కారణత్వమాత్రనిషేధే ప్రకృతిసూత్రం విరుధ్యతే కిం త్వభిధ్యాసూత్రమపీతి మత్వాహ -
అభిధ్యేతి ।
ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్ ।
ఉక్తతాత్పర్యధీరితి శేషః ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
యదీతి ।
సూత్రకృతో విరుద్ధార్థవాదిత్వం పరిహర్తుం ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తన్నిరాకరణం కిమర్థమిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మాత్మైకత్వం దృఢీకర్తుమిత్యాహ -
వేదాన్తేతి ।
ఎతేనాధికరణస్య ఫలముక్తమ్ । అద్వితీయాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువతః సమన్వయస్య కేవలమధిష్ఠాతేశ్వరో జగతో నోపాదానమితి మాహేశ్వరరాద్ధాన్తేన విరోధోఽస్తి న వేతి తత్ప్రామాణికత్వభ్రాన్తత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షయతి -
సా చేతి ।
మాహేశ్వరమతనిరాకరణేన సమన్వయవిషయబ్రహ్మాత్మైక్యస్యాత్ర దృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే తన్మతస్య ప్రామాణికత్వాత్తద్విరోధే సమన్వయాసిద్ధేర్బ్రహ్మాత్మైక్యాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తస్య భ్రాన్తత్వాత్తద్విరోధస్యాభాసత్వే సమన్వయసిద్ధేరైక్యసిద్ధిః ।
ఈశ్వరకల్పనాయా బహుప్రకారత్వే హేతుం సూచయతి -
వేదేతి ।
జ్ఞానశక్త్యైశ్వర్యోత్కర్షతారతమ్యం క్వచిద్విశ్రాన్తం, తరతమభావత్వాత్ , పరిణామతారతమ్యవదిత్యాహ -
కేచిదితి ।
ప్రధీయత ఇతి ప్రధానస్యావిద్యాత్వాత్ప్రధానపురుషాధిష్ఠాతేశ్వరోఽస్మాభిరపి గృహ్యతే, తత్రాహ -
ఇతరేతి ।
చత్వారో మాహేశ్వరాః - శైవాః పాశుపతాః కారుణికసిద్ధాన్తిన కాపాలికాశ్చ । తే సర్వే మహేశ్వరప్రణీతాగమప్రామాణ్యాత్కేవలం నిమిత్తమీశ్వరమిచ్ఛన్తీత్य़ాహ -
మాహేశ్వరాస్త్వితి ।
కార్యం ప్రాధానికం మహదాది కారణం మహేశ్వరః, యోగః సమాధిః, విధిస్త్రిషవణస్రానాదిః, దుఃఖాన్తో మోక్ష ఇతి పఞ్చ పదార్థాః । తే కిమర్థమీశ్వరేణోక్తాః, తత్రాహ -
పశ్వితి ।
పశవో జీవాస్తేషాం పాశో బన్ధనం తద్విమోక్షో దుఃఖాన్తస్తదర్థమితి యావత్ ।
కుమ్భకారాదేరధిష్ఠాతుశ్చేతనస్య కుమ్భాదికార్యే నిమిత్తత్వమాత్రదృష్టేరీశ్వరోఽపి జగదధిష్ఠాతా నిమిత్తమేవ నోపాదానమేకస్యోభయవిరోధాదితి మత్వాఽహ -
పశుపతిరితి ।
వైశేషికనైయాయికవివసనసుగతమతాని సూచయతి -
తథేతి ।
విమతముపాదానాద్యపరోక్షజ్ఞానవజ్జన్యం, కార్యత్వాత్ , ఘటవదితి వైశేషికాః । కర్మఫలం సమ్ప్రదానాద్యభిజ్ఞప్రదాతృకం, కర్మఫలత్వాత్ , సేవాఫలవదితి నైయాయికదిగమ్బరౌ । సౌగతాస్తు సాఙ్ఖ్యానుమానేనైవ తటస్థమీశ్వరమాస్థితాః । ఎవం మాహేశ్వరమతస్య ప్రామాణికత్వాత్తద్విరోధః సమన్వయస్యేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ -
అత ఇతి ।
పూర్వాధికరణాన్నఞ్పదమధ్యాహృత్య సాఙ్ఖ్యయోగాశ్రయేశ్వరకల్పనాదూషణత్వేన సూత్రం యోజయతి -
పత్యురితి ।
ఈశ్వరస్య నిమిత్తత్వమాత్రే మానసిద్ధే హేత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
కిమితి ।
తస్య తన్మాత్రత్వమాగమాన్మానాన్తరాద్వా । నాద్యః, తస్యోభయకారణత్వవాదితాయా దర్శితత్వాత్ । మానాన్తరమప్యనుమానమర్థాపత్తిర్వా । ఆద్యే చేతనస్య ద్రవ్యం ప్రతి నిమిత్తత్వమాత్రం లోకే దృష్టమితి తద్బలాత్తన్మాత్రమీశ్వరం వదతో వైషమ్యకారిణో రాగాదిమత్త్వదృష్టేస్తదపి తస్మిన్కల్ప్యలమిత్యసామఞ్జస్యం స్యాదిత్యాహ -
హీనేతి ।
ఆగమాదీశ్వరసిద్ధౌ న దృష్టమనుసర్తవ్యం, తస్య దృష్టసాధర్మ్యాదప్రవృత్తేః । అనుమానం తు దృష్టసాధర్మ్యేణ ప్రవర్తమానం దృష్టవిపర్యయే తుషాదపి బిభేతీతి భావః ।
ఈశ్వరో హి న స్వేచ్ఛయా విషమాన్ప్రాణినో విదధాతి కిన్తు తత్కర్మాపేక్షయా, తేన న తస్య రాగాదిమత్త్వమితి శఙ్కతే -
ప్రాణీతి ।
కర్మాపేక్షయా ఫలదాతృత్వేఽపి కారుణికత్వాదీశ్వరః శుభస్యైవ ఫలం దదాతి నాశుభస్యేతి కిం న స్యాదిత్యాహ -
నేతి ।
యేన యేనేశ్వరః శుభేనాశుభేన వా ప్రేర్యతే తస్య ఫలం దదాతీత్యాశఙ్‌క్య కర్మణా స ప్రవర్త్యతే తేన చ కర్మేత్యన్యోన్యాశ్రయాన్మైవమిత్యాహ -
కర్మేతి ।
అతీతేన కర్మణా ప్రవర్తితస్యేశ్వరస్య వర్తమానే కర్మణి ఫలదానాయ ప్రవృత్తిరిత్యనాదిత్వాత్ప్రవర్త్యప్రవర్తకత్వస్య కర్మేశ్వరయోర్నాన్యోన్యాశ్రయతేత్యాహ -
నానాదిత్వాదితి ।
స్యాదేష పరిహారో యద్యతీతం కర్మ స్వాతన్త్ర్యేణేశ్వరం ప్రవర్తయేత్ , తత్తు నాస్త్యచేతనత్వాత్ , అతస్తదపి పూర్వకర్మప్రవర్తితేశ్వరప్రేరితమేవ వర్తమానే కర్మణి తత్ప్రేరకమితి కర్మేశ్వరయోర్మిథోఽపేక్షాయాః సార్వత్రికత్వాదనాదిత్వస్యాప్రామాణికత్వాన్మైవమిత్యాహ -
నేతి ।
కర్మాపేక్షయా వైషమ్యహేతుత్వస్య నిర్వక్తుమశక్యత్వాల్లోకదృష్ట్యా స్యాదేవ రాగాదిమత్త్వమీశ్వరస్యేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం పరమతేనాపి తస్య రాగాదిమత్త్వం స్యాదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
ప్రవర్తకత్వలిఙ్గకా రాగాదిదోషా ఇతి నైయాయికసమయః । తతశ్చ ప్రవర్తకత్వాదేవేశ్వరస్య తద్వత్త్వమిత్యర్థః
ప్రవర్తకత్వదోషవత్త్వయోర్వ్యాప్తిం వ్యనక్తి - ।
న హీతి ।
కారుణ్యాదపి ప్రవృత్తేర్నైవం వ్యాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వార్థేతి ।
కారుణ్యే సతి స్వస్య దుఃఖం భవతి, తేన కారుణికోఽపి స్వదుఃఖనివృత్తయే పరార్థేఽపి ప్రవర్తత ఇత్యర్థః ।
తథాపి కిం జాతమీశ్వరస్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇత్యేవమితి ।
న కేవలం దృష్టానుసారాదసామఞ్జస్యం కిం తూక్తేన ప్రకారేణోపగమాదపీత్యర్థః ।
స్వీకారమాత్రస్యాదోషత్వాత్తస్య దోషపర్యవసాయిత్వమాహ -
స్వార్థేతి ।
అర్థిత్వాదిత్యర్థః ।
ఈశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వముపేత్యోక్తమ్ । తదపి పాతఞ్జలమతే నాస్తీత్యాహ -
పురుషేతి ॥ ౩౭ ॥
ప్రధానవాదే దోషాన్తరమాహ -
సమ్బన్ధేతి ।
ప్రకృతాసామఞ్జస్యే హేత్వన్తరపరం సూత్రమితి సూచయతి -
పునరితి ।
కథమీశ్వరస్య ప్రధానపురుషాభ్యాం సమ్బన్ధోఽస్త్యుత న । నాస్తి చేదధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయతాఽసిద్ధిరిత్యాహ -
న హీతి ।
అస్తి చేత్తర్హి స సంయోగో వా సమవాయో వా యోగ్యతా వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
న తావదితి ।
అప్రాప్తప్రాప్తిరవ్యాప్యవృత్తిశ్చ సంయోగస్య స్వరూపమ్ । తత్ర ప్రధానాదిష్వప్రాప్తప్రాప్తేరభావే హేతుమాహ -
ప్రధానేతి ।
అవ్యాప్యవృత్తిత్వాభావేఽపి హేతుమాహ -
నిరవయవత్వాదితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నాపీతి ।
తృతీయం ప్రత్యాహ -
నాప్యన్య ఇతి ।
ప్రధానకార్యత్వస్య జగతోఽసిద్ధత్వాత్ప్రధానేశ్వరయోః సమ్బన్ధస్య కార్యకల్ప్యస్యాయోగాదిత్యర్థః ।
తవాపి మాయాబ్రహ్మణోర్విభుత్వాన్నిరవయవత్వాచ్చ సంయోగాసిద్ధిః సమవాయస్యానిష్టత్వాత్కార్యకారణత్వస్య చాసిద్ధత్వాత్కార్యగమ్యయోగ్యతాసమ్బన్ధాయోగాన్నాధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయతేతి శఙ్కతే -
బ్రహ్మేతి ।
మాయాబ్రహ్మణోరనిర్వాచ్యతాదాత్మ్యసమ్బన్ధాన్న సామ్యమిత్యాహ -
నేతి ।
ఇతోఽపి బ్రహ్మవాదినో న దోషసామ్యమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
తథాపి దృష్టమనుసర్తవ్యం, నేత్యాహ -
నావశ్యమితి ।
దృష్టవిరుద్ధేఽత్యన్తాదృష్టే చాగమస్య ప్రవృత్తేరిత్యర్థః ।
అనుమానవాదిని విశేషమాహ -
పరస్యేతి ।
ఈశ్వరవాదినోఽపి తుల్యత్వాదాగమబలస్యానుమానబలమధికమితి శఙ్కతే -
పరస్యాపీతి ।
కిమీశ్వరస్య సర్వజ్ఞత్వం తత్కృతాగమాద్గమ్యతే కింవాఽనుమానాదితి వికల్ప్యాద్యే దోషమాహ -
నేత్యాదినా ।
సర్వజ్ఞకృతత్వేనాగమప్రామాణ్యే తతః సర్వజ్ఞకృతత్వం జ్ఞేయం, తతశ్చ తస్య ప్రామాణ్యమితి నైకమపి సిధ్యతి । అస్మాకం త్వనాదిసిద్ధాద్వేదాదనపేక్షాదలౌకికమపి యూపాదివద్దృష్టం స్యాదితి భావః ।
న చానుమానాదీశ్వరః సర్వజ్ఞో జ్ఞాయతే, దృష్టబలప్రవృత్తేరనుమానాదీశ్వరం సాధయతః స్వాభ్యుపగమవైపరీత్యధ్రౌవ్యస్యోక్తత్వాదిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సాఙ్ఖ్యయోగోక్తన్యాయం చతుర్విధమాహేశ్వరేషు వైశేషికాదిషు చాతిదిశతి -
ఎవమితి ॥ ౩౮ ॥
ద్వివిధాదాగమాదనుమానాచ్చ తటస్థేశ్వరసిద్ధిర్నిరస్తా । సంప్రత్యుద్భూతరూపాదిహీనప్రధానాదేరస్మదాదిభిరధిష్ఠేయత్వానుపపత్తిరర్థాపత్తిరీశ్వరే మానమిత్యాశఙ్క్యాస్మదాదివదీశ్వరేణాపి ప్రధానాదేరధిష్ఠేయత్వానుపపత్తేర్మైవమిత్యాహ -
అధిష్ఠానేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
అనుపపత్తిం వక్తుం పరస్యేశ్వరకల్పనామనువదతి -
స హీతి ।
అస్మదాదివదీశ్వరేణాపి ప్రధానాదీనామధిష్ఠేయత్వం న యుక్తం తేనార్థాపత్తేరనుత్థానాదిత్యాహ -
నచేతి ।
విమతం న చేతనాధిష్ఠేయమ్ , అప్రత్యక్షత్వాత్ , మృదాదివదితి వ్యతిరేకిణానుపపత్తిమేవ స్ఫుటయతి -
నహీతి ।
అప్రత్యక్షత్వముద్భూతరూపాదిరాహిత్యేన స్ఫోరయతి -
రూపాదీతి ॥ ౩౯ ॥
చక్షురాదావనైకాన్త్యమాశఙ్క్య పరిహరతి -
కరణవదితి ।
శఙ్కాం విభజతే -
స్యాదేతదితి ।
అనైకాన్తికే శఙ్కితేఽపి నార్థాపత్తేరుత్థానమిత్యుత్తరం వ్యాచష్టే -
తథాపీతి ।
అస్మత్పక్షే చక్షురాదిస్వానుభవసిద్ధమేవాధిష్ఠీయతే । అతో న వ్యభిచారశఙ్కేత్యర్థః ।
కిఞ్చ కరణగ్రామవచ్చేతనాధిష్ఠితత్వం ప్రధానాదేరశక్యం వక్తుం వైషమ్యాదిత్యాహ -
భోగాదీతి ।
ఆదిశబ్దాత్తత్కారణరూపదర్శనాది గృహీతమ్ । కరణగ్రామప్రయుక్తం హి రూపదర్శనాది తత్ఫలం చ భోగశ్చేతనే దృశ్యతే, తేన తస్య తేనాధిష్ఠితత్వం ప్రధానాదికృతాశ్చ భోగాదయో నేశ్వరస్య కేనాపీష్యన్తే । తథాచ కరణగ్రామవైలక్షణ్యాత్ప్రధానాదేర్న చేతనాధిష్ఠితత్వమిత్యనుత్థానమర్థాపత్తేరిత్యర్థః ।
విపక్షే దోషమాహ -
కరణేతి ।
యది ప్రధానాదేరిష్టం కరణగ్రామసామ్యం తర్హి సంసారిణాం తత్కృతభోగాదివదీశస్యాపి ప్రధానాదికృతా భోగాదయః స్యుః, తతశ్చానీశ్వరత్వాపత్తేర్నార్థాపత్త్యా తద్ధీరిత్యర్థః ।
సూత్రద్వయస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అన్యథా వేతి ।
ఈశ్వరస్యాధిష్ఠానం శరీరం, తదయోగాత్ప్రవర్తకత్వాసిద్ధేర్న కార్యానుపపత్త్యా తద్ధీరిత్యాహ -
అధిష్ఠానేతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
చేతనస్య ప్రవర్తకత్వం సశరీరత్వవ్యాప్తమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వదన్నితఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి -
సాధిష్ఠానో హీతి ।
విమతం శరీరాదిమత్పూర్వకం, కార్యత్వాత్ , ఘటవదితి వ్యాప్తిఫలమాహ -
అతశ్చేతి ।
లీలామయం శరీరమీశ్వరస్యాపి సిద్ధమితి సిద్ధసాధ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తర్హి కార్యమపి శరీరాదిమత్పూర్వకం మా భూదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నిరధిష్ఠానత్వే చేతి ।
అనీశ్వరస్యైవ సృష్ట్యుత్తరభావి శరీరమీశ్వరస్య ప్రాగపీచ్ఛానిర్మితం భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
కరణవదితి ।
చోద్యం వ్యాకరోతి -
అథేతి ।
న తావదీశ్వరస్యేచ్ఛానిర్మితే ప్రాచీనే దేహే కిఞ్చిన్మానం, తథాపి తదఙ్గీకారే దేహిత్వాదీశ్వరత్వాసిద్ధిరిత్యుత్తరమాహ -
ఎవమపీతి ।
దేహిత్వేఽపి కిమిత్యనీశ్వరత్వం, తత్రాహ -
సశరీరత్వే హీతి ॥ ౪౦ ॥
శ్రుత్యనుమానార్థాపత్తిభిరీశ్వరో న పరేష్టః సిధ్యతీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తస్యానన్తత్వాద్యుపగమోఽపి న సమ్భవతీత్యాహ -
అన్తవత్త్వమితి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ వక్తుం పరమతమనువదతి -
స హీతి ।
న తావదీశ్వరస్య సర్వజ్ఞత్వం, నిత్యే జ్ఞానే స్వాతన్త్ర్యాయోగాత్ । జ్ఞానస్య సాక్షాద్విషయసమ్బన్ధాసిద్ధేశ్చ । తథాప్యుపేత్య వికల్ప్య దోషప్రసక్తిం ప్రతిజానీతే -
తత్రేతి ।
కల్పద్వయేఽపి దోషానుషక్తిం ప్రకటయితుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
విమతమన్తవత్ , ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ -
పూర్వస్మిన్నితి ।
లౌకికీం దృష్టిమేవ స్పష్టయతి -
యద్ధీతి ।
వ్యాప్తిఫలమనుమానం నిగమయతి -
తథేతి ।
హేతోరసిద్ధిమాశఙ్క్య సఙ్ఖ్యాతః స్వరూపతో వా పరిమితిరాహిత్యమితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
సఙ్ఖ్యేతి ।
న ద్వితీయః । ప్రధానాదయః స్వరూపపరిమితాః, వస్తుతః పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ -
స్వరూపేతి ।
యస్య యాదృశం పరిమాణమణుమహద్దీర్ఘం హ్రస్వం వా తదీశ్వరేణ సర్వజ్ఞత్వాత్పరిచ్ఛిద్యేత, తథాచ జ్ఞాతపరిమాణత్వాత్ప్రధానాద్యన్తవదిత్యర్థః ।
ప్రధానపురుషేశ్వరస్వరూపేణ త్రిత్వే జ్ఞాతేఽపి జీవానామానన్త్యాత్తద్గతసఙ్ఖ్యాజ్ఞానాభావాత్తేషు సఙ్ఖ్యాపరిమితిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్యాహ -
పురుషేతి ।
పురుషైస్తావత్ప్రత్యేకమేకత్వసఙ్ఖ్యా జ్ఞాతా । యా చ తేషామన్యోన్యాపేక్షయా బహుత్వసఙ్ఖ్యా సాపీశ్వరేణ జ్ఞాయతే । న చ సహస్రం లక్షం వేతి విశేషాజ్ఞానాదానన్త్యం, మాషరాశౌ వ్యభిచారాత్ । అస్మదాదిభిః సఙ్ఖ్యాతుమశక్యస్యాపి గణితజ్ఞేన సఙ్ఖ్యాతత్వదర్శనాత్ । సన్దిగ్ధం విశేషాజ్ఞానం సర్వపురుషపరిచయాదృతే తదజ్ఞాననిశ్చయస్యాశక్యత్వాత్ । తస్మాన్న జీవాస్తత్త్వతోఽనన్తా వస్తుతః పరిచ్ఛిన్నత్వాదేకదేశస్థమాషాదివదితి హేత్వసిద్ధిముద్ధృత్య ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ।
కతిపయసంసారిషూక్తన్యాయమవశిష్టేష్వతిదిశతి –
ఎవమితి ।
యథా బహూనామపి మాషాణామేకైకాపచయే నిఖిలాపచయో దృశ్యతే తథా క్రమేణ సర్వముక్తేరిదానీం సర్వసంసారశూన్యం జగద్ భవేదిత్యర్థః ।
కిఞ్చేశ్వరస్యాస్మిన్ పక్షే సర్వదా సర్వజ్ఞత్వం సర్వేశ్వరత్వం చ న సిద్ధ్యతీత్యాహ -
ప్రధానం చేతి ।
దోషాన్తరమాహ -
ప్రధానేతి ।
సిద్ధే సర్వేషామాద్యన్తవత్త్వే ఫలితమాహ -
ఆద్యన్తేతి ।
కల్పాన్తరమనువదతి -
అథేతి ।
వాశబ్దసూచితం వికల్పద్వయముక్త్వాద్యన్తవత్త్వం ప్రతిపాద్య ద్వితీయమవలమ్బ్యాసర్వజ్ఞతేతి ।
దూషయతి -
తత ఇతి ।
ఆగమానపేక్షస్యానుమానసిద్ధమన్తవత్త్వం దుర్వారమ్ । అస్మాకం త్వాగమగమ్యత్వాదానన్త్యస్య నాన్తవత్త్వానుమానమ్ । ఎతేన పూర్వపక్షానుమానాన్యపి ప్రత్యుక్తానీతి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
శరీరాదిరాహిత్యానుపపత్తివదానన్త్యాద్యభ్యుపగమాయోగాదపీత్యపేరర్థః । అపౌరుషేయశ్రుతిసిద్ధేశ్వరస్య న నిరాసోఽస్తీతి తార్కికవిశేషణమ్ ॥ ౪౧ ॥
మాహేశ్వరమతనిరాసానన్తరం వైష్ణవమతం నిరస్యతి -
ఉత్పత్తీతి ।
యద్వా పఞ్చపదార్థవాదిని నిరస్తే చతుర్వ్యూహవాదినం నిరస్యతి -
ఉత్పత్తీతి ।
వృత్తమనూద్యాధికరణతాత్పర్యమాహ -
యేషామితి ।
అధికరణారమ్భమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
తథాపి భాగవతీ స్మృతిరప్రమాణత్వాదనాదర్తవ్యేతి వక్తుమధికరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతీతి ।
తత్ప్రామాణ్యే ఫలితమాహ -
తదితి ।
వేదావిరుద్ధాంశముపేత్య విరుద్ధాంశనిరాసాయాధికరణమిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
సమానత్వాదిత్యత్ర శ్రుతిస్మృత్యోరితి శేషః ।
జీవాభిన్నాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదీ సమన్వయో జీవోత్పత్త్యాదివిషయపఞ్చరాత్రరాద్ధాన్తేన విరుధ్యతే న వేతి తత్ప్రామాణ్యాప్రామాణ్యాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
భాగవతమతనిరాసద్వారా సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భాగవతమతస్య మానత్వాత్తద్విరోధే సమన్వయాసిద్ధేరభేదవాదాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తస్య భ్రమత్వాత్తద్విరోధస్యాభాసతయా సమన్వయసిద్ధ్యా తత్సిద్ధిః । తత్ర మూర్త్యన్తరం నిరాకర్తుం వాసుదేవ ఇత్యుక్తమ్ । తస్య సావయవత్వం నిరస్యతి -
నిరఞ్జనేతి ।
కథం తర్హి శాస్త్రే మూర్తిభేదః, తత్రాహ -
స ఇతి ।
వ్యూహేషు భగవతోఽవస్థావిశేషేష్వవాన్తరభేదమాహ -
వాసుదేవ ఇతి ।
తేష్వేవ ప్రకృతివికృతిత్వమాహ -
తేషామితి ।
సవిశేషం శాస్త్రార్థముక్త్వా సహేతుం పురుషార్థమాహ -
తమితి ।
యథోక్తవ్యూహవన్తం సర్వప్రకృతిభూతం నిరఞ్జనజ్ఞానరూపం పరమాత్మానమితి యావత్ । వాక్కాయచేతసామవధానపూర్వకం దేవతాగృహగమనమభిగమనమ్ । పూజాద్రవ్యాణామర్జనముపాదానమ్ । ఇజ్యా పూజా । స్వాధ్యాయో జపః । యోగో ధ్యానమ్ ।
పరపక్షమనుభాష్య తస్మిన్నవిరుద్ధమంశమాహ -
తత్రేతి ।
తదనిరాసే హేతుమాహ -
స ఇతి ।
అవిరుద్ధమంశాన్తరమాహ -
యదపీతి ।
తదనిషేధే హేతుమాహ -
శ్రుతీతి ।
‘సమాహితః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వా’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । ‘మత్కర్మకృన్మత్పరమో మద్భక్తః’ ఇత్యాద్యా స్మృతిః ।
నిరస్యాంశమాహ -
యదితి ।
తత్ర సూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
అత్రేతి ।
హేతుం వివృణోతి -
ఉత్పత్తీతి ।
ఆదిశబ్దేనాకృతాభ్యాగమకృతప్రణాశస్వర్గనరకాపవర్గాభావా గృహ్యన్తే ।
జీవస్యోత్పత్తిమత్త్వే దోషాన్తరమాహ -
తతశ్చేతి ।
కార్యస్యాపి జీవస్య కారణభగవదాప్తిమోక్షే కానుపపత్తిః, తత్రాహ -
కారణేతి ।
ఇతశ్చ న జీవోత్పత్తిరిత్యాహ -
ప్రతిషేధిష్యతీతి ।
జీవోత్పత్త్యయోగే తదర్థపఞ్చరాత్రరాద్ధాన్తస్య భ్రాన్తత్వాన్న తద్విరోధః సమన్వయస్యేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪౨ ॥
జీవజన్మ నిరస్య మనసస్తతో జన్మ నిరస్యతి -
నచేతి ।
చకారార్థమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
సఙ్కర్షణాజ్జీవాన్మనసో జన్మకల్పనా నేత్యత్రేతఃశబ్దగృహీతం హేతుం స్ఫుటయతి -
యస్మాదితి ।
సిద్ధకరణప్రయోక్తా కర్తేఽతి ప్రసిద్ధిద్యోతకో హిశబ్దః ।
కరణస్య కర్తురుత్పత్త్యభావేఽపి భాగవతకల్పనా కథమసఙ్గతేతి తద్వక్తుం తత్కల్పనామనువదతి -
వర్ణయన్తీతి ।
లోకే కరణస్య కర్తురుత్పత్త్యభావేఽపి కథం పరేషాం కల్పనా న కల్పతే స్మృతిమూలత్వాదిత్యాశఙ్క్య తన్మూలం ప్రత్యక్షమనుమానం శ్రుతిర్వేతి వికల్ప్యాద్యౌ ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
న తావదస్యాః స్మృతేరధ్యక్షం మూలం, జీవాన్మనోజనౌ పరస్యేన్ద్రియసంనికర్షే నియామకాభావాత్ । న ద్వితీయః । దృష్టాన్తం వినానుమానాయోగాత్ । యద్యపి బహువిధవిద్యాపర్యవదాతోఽపి విధాయ కరే కఠోరధారం కుఠారం తేన నిష్ఠురమపి కాష్ఠం ఛినత్తి తథాపి న తస్యాసావుపాదానమ్ । తథా సఙ్కర్షణోఽపి ప్రద్యుమ్నస్య నోపాదానం స్యాత్ । నచ సఙ్కర్షణస్యాకరణస్య ప్రద్యుమ్ననిర్మాణమ్ । ఇతరథా కరణమన్తరేణైవ సర్వనిర్మాణాత్తత్కల్పనావైయర్థ్యాదితి భావః ।
తృతీయం దూషయతి -
నచేతి ॥ ౪౩ ॥
వాసుదేవాన్న సఙ్కర్షణస్య జన్మ, నాపి సఙ్కర్షణాత్ప్రద్యుమ్నస్యేత్యత్రేష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
విజ్ఞానాదీతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యముత్థాపయతి -
అథాపీతి ।
జీవాదిత్వేనేష్టానాం సఙ్కర్షణాదీనాం పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాజ్జన్మాభావేఽపీతి యావత్ ।
తదేవ దర్శయతి -
నచేతి ।
తర్హి కేన ప్రకారేణాభిప్రేయమాణత్వం, తదాహ -
కిమితి ।
సర్వేషామీశ్వరత్వే హేతుమాహ -
జ్ఞానేతి ।
జ్ఞానం చైశ్వర్యం చ తయోః శక్తిరాన్తరం సామర్థ్యమ్ । బలం శారీరం సామర్థ్యమ్ । వీర్యం శౌర్యమ్ । తేజః ప్రాగల్భ్యమ్ । తే ఖల్వైశ్వరా ధర్మాస్తైరన్వితా యతః సఙ్కర్షణాదయస్తస్మాద్యుక్తం తేషాం సర్వేషామీశ్వరత్వమిత్యర్థః ।
తత్ర భాగవతోక్తిమాహ -
వాసుదేవా ఇతి ।
నిర్దోషత్వమవిద్యాదిరాహిత్యమ్ । నిరధిష్ఠానత్వం నిరుపాదానత్వమ్ । నిరవద్యత్వమనిత్యత్వాదిదోషశూన్యత్వమ్ ।
సర్వేషామీశ్వరత్వే తదుత్పత్త్యయోగే గుణత్వాద్దోషో నేతి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తత్వేన సూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
విజ్ఞానైశ్వర్యశక్త్యాదీనాం సర్వత్ర తుల్యత్వేఽపీత్యర్థః ।
జీవాదిభావోపగమకృతా పూర్వత్రోత్పత్త్యనుపపత్తిరుక్తా సా కథం సర్వేషామీశ్వరత్వే న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రాప్నోతీతి ।
ప్రకారాన్తరం బుభుత్సతే -
కథమితి ।
వాసుదేవాదయస్తుల్యధర్మాణ ఈశ్వరాః కిం మిథో భిన్నా ఎవ న త్వైక్యమేషామస్తి కిం వైకస్యైవ భగవతోఽవస్థాభేదా ఎత ఇతి వికల్ప్యాద్యమనువదతి -
యదీతి ।
తే వ్యాహతకామాః స్యుర్న వా । ఆద్యే కార్యాసిద్ధిః । చరమే త్వేకేనైవేశనాయాః కృతత్వాదితరానర్థక్యమ్ । సమ్భూయకారిత్వే పరిషద్వన్న కశ్చిదీశ్వరః స్యాదిత్యాహ -
తత ఇతి ।
అనేకేశ్వరపక్షే దోషాన్తరమాహ -
సిద్ధాన్తేతి ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి -
అథేతి ।
తుల్యధర్మాణో వాసుదేవాదయశ్చత్వారోఽపీశ్వరా భగవతో వ్యూహాః స్వీకృతాః । తథాచైకాత్మాన ఇతి నోక్తదోష ఇత్యర్థః ।
వాసుదేవాదీనామేకవ్యూహత్వేనైక్యముపేత్య ప్రాగుక్తం ప్రసఞ్జయతి -
తథాపీతి ।
ఉత్పత్త్యసమ్భవతాదవస్థ్యం సమర్థయతే -
నహీతి ।
అతిశయమృతేఽపి కార్యకారణతా స్యాదిత్యాశఙ్క్య దృష్టవైషమ్యాన్మైవమిత్యాహ -
భవితవ్యం హీతి ।
అన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ -
నహీతి ।
నను జ్ఞానాదీనాముత్కర్షో యత్ర పర్యవస్యతి తస్య కారణత్వం సాతిశయజ్ఞానాదిమతాం కార్యతేత్యతిశయోఽస్తి । నేత్యాహ -
నచేతి ।
కథం తర్హి పఞ్చరాత్రిణాముపగమః, తత్రాహ -
వాసుదేవా ఇతి ।
వ్యూహాదీనాం చతుష్టయమఙ్గీకృత్యోక్త్వా తన్నియమం నిరాచష్టే -
నచేతి ॥ ౪౪ ॥
ఇతశ్చానాదరణీయమిదం మతమిత్యాహ -
విప్రతిషేధాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
విప్రతిషేధశ్చేతి ।
విరోధమేవ స్ఫుటయతి -
గుణేతి ।
ఆదిగ్రహణాత్ప్రద్యుమ్నానిరుద్ధయోర్మనోహఙ్కారయోరాత్మనో భేదముక్త్వాత్మాన ఎవైత ఇతి తద్విరుద్ధోక్తిర్గృహీతా । గుణగుణిత్వకల్పనారూపం విప్రతిషేధమాహ -
జ్ఞానేతి ।
ఆత్మభ్యో గుణిభ్యో జ్ఞానాదీన్గుణాన్భేదేనోక్త్వా పునరాత్మన ఎవైత ఇత్యబ్రువంస్తతో విప్రతిషేధః । అత్రాదిశబ్దేన సఙ్కర్షణో నామ జీవః ప్రద్యుమ్నో మనోఽనిరుద్ధోఽహఙ్కార ఇతి భేదముక్త్వా పునరాత్మాన ఎవేత్యభేదవాదాద్విప్రతిషేధో గృహ్యతే ।
ప్రకారాన్తరేణ సూత్రం వ్యాచష్టే -
వేదేతి ।
అత్రాదిశబ్దేన భాగవతే శాస్త్రే పాదమాత్రాధ్యయనాదశేషవేదాధ్యయనఫలం సిధ్యతి ।
స్వాధ్యాయమాత్రాధ్యేతుర్విశిష్యతే భాగవతశాస్త్రాక్షరమాత్రాధ్యేతేత్యాదినిన్దా గృహీతా । భాగవతశాస్త్రప్రణేతుః సర్వజ్ఞతయా భ్రాన్త్యభావేఽపి వేదావిరుద్ధతాన్త్రికానుష్ఠానవాసుదేవార్చనోద్యేకదేశప్రామాణ్యేఽపి జీవజన్మాదివాక్యప్రణయనాన్యథానుపపత్త్యైవ ప్రాణినాం విరుద్ధధీద్వారా దురితఫలదానాయ వ్యామోహకత్వమ్ । జీవజన్మశ్రుతీనామివ తజ్జన్మస్మృతీనామపి చాన్యపరత్వమనుత్పత్తిశ్రుతివిరోధాదిత్యధికరణార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తదేవం పరపక్షాణాం భ్రాన్తిమూలత్వాన్న తైర్విరోధః సమన్వయస్యేతి పాదార్థం నిగమయతి -
సిద్ధమితి ॥ ౪౫ ॥
ద్వితీయాధ్యాయే తృతీయః పాదః ।
అతిక్రాన్తే పాదే సమన్వయస్థాపనాయ పరపక్షాణాం భ్రాన్తిమూలత్వముక్తమ్ । ఇదానీమపి సమన్వయస్థిత్యై భూతభోక్తృవిషయసృష్ట్యాదిశ్రుతివిగానం నిరాక్రియతే । తత్రానుత్పత్తిప్రసఙ్గేన వియతోఽపి తదసమ్భవమాశఙ్క్య పరిహరన్నాదావేకదేశిమతమాహ -
న వియదితి ।
ఆకాశోత్పత్త్యనుత్పత్తిశ్రుత్యోర్మిథో విరోధాదప్రామాణ్యే శఙ్కితే తన్నిరాసేన సమన్వయదృఢీకరణాదస్య పాదాదిసఙ్గతిరిత్యభిప్రేత్య పూర్వోత్తరపాదసఙ్గతిం వ్యక్తీకుర్వన్నాపాతతః సృష్టిశ్రుతివిమతిం దర్శయతి -
వేదాన్తేష్వితి ।
తత్ర తత్రేతి సృష్టిప్రకరణోక్తిః । తాసాం భిన్నప్రస్థానత్వమేవ ప్రకటయన్ప్రథమమాకాశోత్పత్త్యనుత్పత్తిభ్యాం తైత్తిరీయచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యోర్విమతిమాహ -
కేచిదితి ।
నభోవద్వాయోరప్యుత్పత్త్యనుత్పత్తిభ్యామపి తయోరేవాస్తి విమతిరిత్యాహ -
తథేతి ।
న కేవలం భూతవిషయసృష్టిశ్రుతివిమతిరపి తు భోక్తృభోగోపకరణవిషయాపి సాస్తీత్యాహ -
ఎవమితి ।
యథా నభసో వాయోశ్చోత్పత్తిమధీయతే తైత్తిరీయాస్తథా జీవస్య ‘సర్వ ఎత ఆత్మానో వ్యుచ్చరన్తి’ ఇతి జన్మామనన్తి మాధ్యన్దినా నైవమితరే । తథా ప్రాణానామ్ ‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణి చ’ ఇత్యుత్పత్తి పఠన్త్యాథర్వణా నైవమన్యే । అతోఽస్తి ధర్మిణి విమతిరిత్యర్థః ।
ధర్మద్వారాపి విగానమాహ -
ఎవమేవేతి ।
క్రమాదీత్యాదిశబ్దేనాక్రమసఙ్ఖ్యే గృహ్యేతే ।
శ్రుత్యన్తరేషు ।
శ్రుతివిశేషేష్వితి యావత్ ।
సృష్టిశ్రుతీనామస్వార్థపరత్వాన్మిథో విరోధేఽపి తాత్పర్యవద్వాక్యప్రామాణ్యాదస్మత్పక్షసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
విప్రతిషేధాచ్చేతి ।
సర్వత్ర పరపక్షేషు స్వోక్తివిరోధాభావాదత్ర శ్రుతివిరోధో వివక్షితః । స్వపక్షో బ్రహ్మకారణవాదః । విప్రతిషేధశ్రుతినామేవాన్యోన్యమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
సృష్టిశ్రుతిష్వాపాతికవిరోధోక్త్యా తత్ఫలముక్త్వానన్తరపాదావవతారయతి -
ఇత్యత ఇతి ।
తదర్థనిర్మలత్వమర్థాభాసనివృత్త్యా సమ్యగర్థధీః । ప్రపఞ్చోఽనన్తరపాదద్వయమ్ ।
నను ముముక్షూణాముక్తసమన్వయాదేవ తత్త్వధీలాభాత్కృతమేతన్నిర్మలత్వేనేతి, తత్రాహ -
తదర్థేతి ।
వేదైకదేశస్య విరోధాదప్రామాణ్యే తదేకదేశాన్తరస్యాపి తథైవాప్రామాణ్యశఙ్కయా తత్సమన్వయాత్తత్త్వజ్ఞానాసిద్ధేర్బ్రహ్మకారణపక్షస్యానపేక్షణీయత్వశఙ్కానివృత్తిస్తదర్థనిర్మలత్వే ఫలతీత్యర్థః ।
ఇత్థం పాదద్వయసమ్బన్ధే స్థితే భూతభోక్తృసృష్ట్యాదిశ్రుతివివాదాపవాదార్థే చ తృతీయే పాదే సత్యాద్యాధికరణతాత్పర్యమాహ -
తత్రేతి ।
ఆకాశోత్పత్త్యనుత్పత్తివాదివాక్యయోరనేకవాక్యత్వైకవాక్యత్వాభ్యాం మిథో విరోధసన్దేహే విరోధనిరాసేనావిరోధం సంసాధ్య సమన్వయదార్ఢ్యమత్ర వివక్షితమ్ । సర్వేషు చాధికరణేషు పాదద్వయగతేషు పూర్వపక్షేషు శ్రుతీనాం విరోధాదప్రామాణ్యం, సిద్ధాన్తే తాసామవిరోధాత్ప్రామాణ్యం ఫలమ్ । అత్ర చాద్యేఽధికరణే శ్రుత్యోర్మిథోవిరోధాదప్రామాణ్యే వియదాదికారణే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిరేకత్ర, అన్యత్ర తయోరేకవాక్యతయా విరోధాభావాత్ప్రామాణ్యసిద్ధేస్తత్సిద్ధిరితి భావః ।
పాదద్వయే పూర్వపక్షే శ్రుతీనాం మిథో విరోధః సిద్ధాన్తే త్వవిరోధః సాధ్యతే । తేన విరోధావిరోధాభ్యాం సన్దేహే వాచ్యే గౌణవాద్యభిప్రాయేణాహ -
కిమస్యేతి ।
తైత్తిరీయచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతిభ్యాం సన్దిహ్యగౌణవాద్యభిప్రాయం ప్రకటయితుం సూత్రమాదత్తే -
తత్రేతి ।
తదక్షరాణి వ్యాచష్టే -
న ఖల్వితి ।
తైత్తిరీయే వియదుత్పత్తిశ్రుతేరన్యత్ర తదశ్రుతేర్మిథో విరోధే పర్యవసానమాశఙ్క్య వక్ష్యమాణప్రమాణవిరోధాజ్జన్మశ్రుతేర్గౌణత్వాత్తేజోముఖైవ సృష్టిరితి కుతో విరోధాశఙ్కేత్యాశయేనాహ -
ఛాన్దోగ్యే హీతి ।
ఆకాశస్య జన్మాశ్రవణేఽపి కథమనుమానసిద్ధా తదుత్పత్తిరపహ్నూయేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
తర్హి శ్రుతిరేవాస్తీత్యాశఙ్క్య సా గౌణీతి సూచితమిత్యాహ -
నచేతి ।
తైత్తిరీయశ్రుతేర్గౌణత్వాదన్యస్యాముఖ్యత్వాన్న మిథో విరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧ ॥
పూర్వపక్షయతి -
అస్తి త్వితి ।
సూత్రం వ్యాకుర్వన్పూర్వపక్షం వివృణోతి -
తుశబ్ద ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరే త్వాకాశస్యోత్పత్తిరస్తీత్యుక్తం, తదేవ వ్యనక్తి -
తైత్తిరీయకా హీతి ।
సర్వనామార్థజ్ఞాపనార్థం పూర్వవాక్యానుక్రమణమ్ । శ్రుత్యోరాకాశోత్పత్త్యనుత్పత్తివాదిత్వే ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ।
ప్రామాణ్యస్యౌత్సర్గికత్వాద్విరోధేనాప్రామాణ్యాయోగాదేకవాక్యతయా కథఞ్చిత్ప్రమాణ్యమేష్టవ్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే తద్భేదో నేష్యతే మిథో విరుద్ధయోః శ్రుత్యోర్నైకవాక్యతేతి పరిహరతి -
సత్యమితి ।
తదాకాశం సృష్ట్వా తేజోఽసృజతేత్యేకవాక్యత్వం జ్ఞాతుం శక్యమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
ఛాన్దోగ్యానుసారేణైకవాక్యత్వాయోగం దర్శయతి -
తత్తేజ ఇతి ।
ఎకవాక్యతావాదీ దృష్టాన్తేన శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విప్రతిషేధవాదీ దూషయతి -
నైవమితి ।
కిమిహ వ్యాపారః సూపాదిపాకవత్కిం వా యుగపదేకస్మాద్బీజాన్మూలాఙ్కురోత్పత్తివత్తదక్రమః । నాద్యః, ద్వయోః ప్రథమజత్వశ్రుతివిరోధాదిత్యాహ -
ప్రథమేతి ।
న ద్వితీయః, పాఠక్రమాత్క్రమసృష్టేరిష్టత్వాదిత్యాహ -
న చేతి ।
ఛాన్దోగ్యానుసారేణైకవాక్యతాఽయోగముక్త్వా తైత్తిరీయానుసారేణాపి తదయోగమాహ -
ఎతేనేతి ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థమేవ స్ఫుటయతి -
తస్మాదిత్యాదినా ।
ఇతశ్చ నైకవాక్యతేత్యాహ -
వాయోరితి ।
ఛాన్దోగ్యే హి సదుపాదానం తేజసో నిర్దిశ్యతే । తైత్తిరీయే త్వాత్మనః సచ్ఛబ్దవాచ్యాదన్యో వాయుస్తదుపాదానమామ్నాయతే, తన్నైకవాక్యతేత్యర్థః ॥ ౨ ॥
ప్రథమజత్వేనాకాశతేజసోరసహాయత్వే సిద్ధే తద్ధిరోధేన ససహాయత్వకల్పనాయోగాద్వస్తుని వికల్పానుపపత్తేరిదానీన్తనసర్గవద్భూతసర్గస్యాపి తథాత్వానుమానే సర్గభేదేనాపి వ్యవస్థాఽసిద్ధేర్మిథో విరుద్ధతయా ప్రకృతశ్రుత్యప్రామాణ్యాన్న బ్రహ్మకారణమితి పూర్వపక్షమనుభాష్య గౌణవాదినోఽభిప్రాయమావిష్కర్తుం సూత్రాన్తరమవతారయతి -
అస్మిన్నితి ।
యే త్వతిక్రాన్తసూత్రద్వయం మతద్వయముపన్యస్య విప్రతిషేధమభిదధత్పూర్వపక్షసఙ్గతమితి వ్యాచక్షతే తాన్వ్యావర్త్య గౌణవాద్యేవ పూర్వత్రాపి వియదనుత్పత్తివాదీతి ప్రత్యభిజ్ఞాపయన్వ్యాచష్టే -
నాస్తీతి ।
తదుత్పత్తిశ్రుతేరపి దర్శితత్వాద్విప్రతిషేధే కః సమాధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యా త్వితి ।
తేజఃప్రాథమ్యానురోధేనాకాశస్యోత్పత్తిః ప్రాథమ్యం చేతి ద్వయబాధనమయుక్తమాకాశప్రాథమ్యానురోధేన తేజసి ప్రాథమ్యస్యైవ బాధనమితి మన్వానశ్చోదయతి -
కస్మాదితి ।
న వయం తేజఃప్రాథమ్యమనురున్ధానా ద్వయబాధం శింష్మః, కిన్తు మానాన్తరవిరోధాదిత్యాహ -
అసమ్భవాదితి ।
వైశేషికాధికరణేన తన్మతస్య నిరస్తత్వాత్తదవష్టమ్భేన కథమసమ్భవకథేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
కణభుగభిప్రాయమేవ ప్రకటయతి -
తే హీతి ।
ఆకాశం నోత్పద్యతే, కారణత్రయశూన్యత్వాత్ , ఆత్మవదిత్యర్థః ।
సమవాయీతి ।
పరప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హిశబ్దః । తత్ర స్వానభ్యుపగమం దర్శయితుం కిలేతి ।
ఆకాశస్యాపి తర్హి త్రీణి కారణాని భవిష్యన్తీత్యాశఙ్క్య సమవాయికారణవిశేషస్వరూపమాహ -
ద్రవ్యస్యేతి ।
తదభావమాకాశే దర్శయతి -
న చేతి ।
సమవాయికారణే నిరస్తే సత్యసమవాయికారణమపి నిరస్తమేవేత్యాహ -
యస్మిన్నితి ।
కారణద్వయనిరాసేన నిమిత్తకారణనిరసనం సుకరమిత్యాహ -
తదభావాత్త్వితి ।
కారణశూన్యత్వాదాకాశస్యానుత్పత్తిమనుమాయ తత్రైవానుమానాన్తరమాహ -
ఉత్పత్తిమతాం చేతి ।
యే జాయన్తే తేషామనుభవార్థక్రియే ప్రాగుత్పత్తేర్నోపలభ్యేతే యథా తేజఃప్రభృతీనామ్ । న చాకాశస్య తాదృశో విశేషోఽస్తి । తస్మాత్తన్నోత్పద్యతే కార్యలక్షణవికలత్వాదాత్మవదిత్యర్థః ।
ప్రకాశనం ప్రకాశోఽనుభవః । ఆదిశబ్దేనార్థక్రియా గృహ్యతే । అభూత్వా భావిత్వం హి కార్యలక్షణం, తదాకాశస్యాపి సమ్భవతీతి కథం హేతుసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆకాశస్యేతి ।
తదేవ స్ఫుట్యతే -
కిం హీతి ।
మహాద్రవ్యాశ్రయత్వయోగ్యో దేశోఽవకాశః । తద్విరుద్ధద్రవ్యాశ్రయత్వయోగ్యం సుషిరమ్ । అణుద్వయతత్సంయోగాశ్రయత్వయోగ్యం ఛిద్రమ్ । ఎతత్త్రయరహితం న కిఞ్చిత్ప్రాగాసీదితి విశేషణానామర్థః ।
కిఞ్చాకాశో న జాయతే, విభుత్వాత్ , నిరవయవద్రవ్యత్వాదస్పర్శద్రవ్యత్వాచ్చ, ఆత్మవదిత్యనుమానత్రయమాహ -
పృథివ్యాదీతి ।
ఉక్తానుమానానాముత్పత్తిశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్య తస్యా గౌణత్వం సదృష్టాన్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆలోకాదివదాకాశస్య ప్రదేశభేదవత్త్వాన్ముఖ్యం జన్మేత్యాశఙ్క్య జన్మప్రయోజకప్రదేశభేదస్యాపి గౌణత్వమేవేత్యాహ -
యథా చేతి ।
లౌకికవ్యపదేశస్య గౌణత్వేఽపి వైదికవ్యపదేశస్య ముఖ్యత్వమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
వేదేఽపీతి ।
ఇతిశబ్దాదుపరిష్టాద్గౌణో భేదవ్యపదేశో భవతీతి సమ్బన్ధః ॥ ౩ ॥
న కేవలమనుమానాదాకాశస్యాజత్వం కిన్తు శ్రుతితోఽపీత్యాహ -
శబ్దాచ్చేతి ।
తద్వ్యాచష్టే -
శబ్దః ఖల్వితి ।
అమృతత్వమేవాత్ర శ్రూయతే న త్వనుత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
శ్రుతార్థాపత్త్యన్తరమాహ -
ఆకాశవదితి ।
తథాపి కథమనుత్పత్తిః, తత్రాహ -
న చేతి ।
తదనుత్పత్తౌ వాక్యమపి మానమిత్యాహ -
స యథేతి ।
ఆదిమధ్యావసానవైధుర్యమానన్త్యం, తదాకాశస్యాదిమత్త్వే నోపపద్యేత । ఆత్మనోఽపి తత్ప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ నీలముత్పలమితివదాకాశేన బ్రహ్మణో విశేషణం దృష్టం, తదాకాశస్యానుత్పత్తిమత్త్వం సాధయతీత్యాహ -
ఆకాశేతి ।
చకారాదుదాహరణమిత్యనుకృష్యతే ।
ఆకాశస్యోత్పత్తిమత్త్వేఽపి తేన బ్రహ్మణో విశేషణత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య బహువ్రీహిణా తాదాత్మ్యావగమాన్మైవమిత్యాహ -
నహీతి ।
శబ్దసామర్థ్యసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪ ॥
సమ్భూతశబ్దమధికృత్య సమ్భావితాశఙ్కాముచ్ఛినత్తి -
స్యాచ్చేతి ।
పదవిషయచోద్యోత్తరమిదం సూత్రమితి తాత్పర్యమాహ -
ఇదమితి ।
తదేవ చోద్యం దర్శయతి -
స్యాదేతదితి ।
ఎకవాక్యస్థస్యైకస్య పదస్యైకస్మిన్నేవ ప్రకరణే యత్రానువృత్తిస్తత్ర ముఖ్యత్వం యత్ర ప్రయోగస్తత్ర గౌణతేత్యయుక్తమిత్యర్థః ।
చోద్యోత్తరత్వేన సూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
అత ఇతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికే సమ్భూతశబ్దస్యైకస్యైవ ముఖ్యత్వగౌణత్వే, దృష్టాన్తే తు శబ్దభేదోఽస్తీతి వైషమ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రకరణాభేదే శబ్దప్రవృత్తేరేకరూపత్వస్యౌత్సర్గికత్వేఽపి తదసమ్భవేన గౌణత్వముఖ్యత్వే దృష్టాన్తదృష్టే తథాత్రాపీత్యేతావన్మాత్రస్య వివక్షితత్వాన్మైవమిత్యాహ -
యథా చేతి ।
అద్వితీయశ్రుతివిరోధావధారణశ్రుతివిరోధాచ్చాకాశానుత్పత్తిరయుక్తేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
కా పునః శ్రుత్యోరనుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాక్షేప్తైవ బ్రూతే -
నన్వితి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావిరోధాచ్చాకాశానుత్పత్తిరయుక్తేత్యాహ -
కథం చేతి ।
చోద్యద్వయం పరిహరతి -
తదుచ్యత ఇతి ।
తత్రావధారణశ్రుతేరుపపత్తిమాకాశానుత్పత్తిపక్షేఽపి దర్శయతి -
ఎకమితి ।
ఆపేక్షికమవధారణమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
కులం గృహమ్ । అమత్రాణి ఘటశరావాదీని పాత్రాణి । తత్రాపి కథమవధారణేత్యాశఙ్క్యాహ -
స చేతి ।
అన్యథా మృదాదిప్రత్యక్షవిరోధః స్యాదితి భావః ।
ప్రకృతేఽపి స్వకార్యాపేక్షమవధారణమవిరుద్ధమ్ । తదకార్యం తు తదతిరిక్తమపి ప్రాగవస్థాయామస్తు కా హానిరిత్యాహ -
తద్వదితి ।
అవధారణశ్రుతివదద్వితీయశ్రుతేరవిరోధమాహ -
అద్వితీయేతి ।
ప్రాప్త్యభావే కిమర్థం తన్నివారణమిత్యాశఙ్క్య ప్రాప్తిదర్శనపూర్వకం తన్నివారణమేవ వివృణోతి -
యథేతి ।
యదుక్తం నభసా ద్వితీయేన సద్వితీయం బ్రహ్మ స్యాదితి, తత్రాహ -
న చేతి ।
నభశ్చేద్ద్వితీయం కథం తేన బ్రహ్మ సద్వితీయం నేత్యాశఙ్క్యాహ -
లక్షణేతి ।
శబ్దవదాకాశమశబ్దాదిమద్బ్రహ్మేత్యస్తి ప్రస్తుతేఽపి లక్షణాన్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
నిరవయవత్వారూపత్వాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
లక్షణభేదాభావే కథం పృథక్త్వమనయోరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్గేతి ।
లక్షణానన్యత్వనిమిత్తాభేదోపచారాదద్వితీయత్వమిత్యుక్తేఽర్థే శ్రుతిమనుగ్రాహికామాహ -
తథేతి ।
‘ఆకాశ ఆత్మా', ‘ఖం బ్రహ్మ’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిరాదిశబ్దార్థః ।
లక్షణాన్యత్వాభావేనాకాశస్య బ్రహ్మానన్యత్వం హేతూకృత్య చోద్యాన్తరమపాకరోతి -
అత ఎవేతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానమవిరుద్ధమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
బ్రహ్మణి తత్కార్యే చ జ్ఞాతే తదేకదేశకాలమాకాశమపి సహజ్ఞాతమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
దృష్టాన్తేఽపి కథమన్యస్య గ్రహాదన్యస్య గ్రహణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
దృష్టాన్తే నివిష్టమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
గౌణవాదీ స్వమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫ ॥
వియదుత్పత్తిశ్రుతేర్గోణత్వాత్తదనుత్పత్తిశ్రుత్యా విరోధాభావాన్నాప్రామాణ్యమితి గౌణవాదిమతమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రం వ్యాకుర్వన్ప్రతిజ్ఞాస్వరూపమాహ -
యేనేతి ।
ప్రతివాక్యమితిశబ్దోపాదానం శాఖాభేదఖ్యాపనార్థమ్ । తస్యా వివక్షితత్వసిద్ధ్యర్థం విశినష్టి -
ప్రతివేదాన్తమితి ।
సర్వస్య బ్రహ్మమాత్రత్వప్రయుక్త్యా ప్రతిజ్ఞానుపరోధం సాధయతి -
తస్యా ఇతి ।
అత ఎవ బ్రహ్మవిజ్ఞానేనేత్యాదినా పూర్వోక్తన్యాయేన వ్యతిరేకేఽపి ప్రతిజ్ఞా సిధ్యతి చేత్కిమవ్యతిరేకేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యతిరేకే హీతి ।
తదుత్పత్తిస్థితిలయత్వేన తదభేదాదేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం వక్తవ్యం నాన్యథా తన్ముఖ్యత్వమ్ । సమ్భవతి ముఖ్యత్వే కుతస్తదౌపచారికతేత్యర్థః ।
నను ప్రతిజ్ఞా సర్వస్య బ్రహ్మణి కల్పితత్వేనోపపద్యతే, న తదుత్పత్త్యాద్యపేక్షతే, తత్ర కల్పితత్వమన్తరేణావిద్యాతత్కార్యయోస్తదుత్పత్త్యాద్యభావాదిత్యాశఙ్క్యావిద్యాతత్సమ్బన్ధాతిరిక్తత్వే సతి తదుత్పత్త్యాద్యతిరేకేణ తత్ర కల్పితత్వాసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ -
స చేతి ।
అవిశిష్టం సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
శబ్దేభ్యశ్చేతి ।
ప్రకృతేర్వికారాణామవ్యతిరేక ఎవ న్యాయస్తేనైవేతి యావత్ ।
శబ్దానేవోదాహరతి -
తథా హీతి ।
సదేవేత్యాదిశబ్దానాం ప్రతిజ్ఞావిషయత్వాభావాన్న సా తత్ర వివక్షితేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్సాధనాయేతి ।
శబ్దానాం ప్రతిజ్ఞాపరత్వేఽపి కథమాకాశస్య బ్రహ్మకార్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్యదీతి ।
ప్రతిజ్ఞాహానిమనుమోదమానం ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
కిఞ్చ ప్రతిజ్ఞా చేదియమేకా స్యాత్తదా కథఞ్చిదవివక్షితా శఙ్క్యేత, తాస్తు భూయస్యో యుక్తిసహితాశ్చ గమ్యన్తే, తన్నావివక్షితత్వశఙ్కేత్యాహ -
తథా హీతి ।
తేన తేన దృష్టాన్తేన । దున్దుభిశఙ్ఖవీణామృదాదినేతి యావత్ ।
తే తే శబ్దా ఇత్యుక్తం వ్యనక్తి -
ఇదమితి ।
శ్రౌతప్రతిజ్ఞాసామర్థ్యసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
స్వపక్షసాధకం ప్రమాణముక్త్వా ఛాన్దోగ్యానుసారేణ పరోక్తమనువదతి -
యదుక్తమితి ।
తైత్తిరీయకశ్రుత్యనురోధేన పరిహరతి -
తదయుక్తమితి ।
ఎకదేశిని దూషితే పూర్వపక్షీ స్వపక్షే శ్రుతీనాం మిథో విరోధముక్తం స్మారయతి -
సత్యమితి ।
విరుద్ధత్వేనాప్రామాణ్యాఙ్గీకారాదేకవాక్యతయా ప్రామాణ్యమేవాఙ్గీకర్తుం యుక్తమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
శ్రుతినామేకవాక్యత్వస్యావిరోధాపేక్షత్వాత్ప్రకృతే చ శ్రుతిద్వయవిరోధస్యోక్తత్వాన్నైకవాక్యతేతి శఙ్కతే -
భవత్వితి ।
ఉక్తం విరోధమేవ స్ఫోరయతి -
సకృదితి ।
‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి స్రష్టా తచ్ఛబ్దార్థః సకృదేవ శ్రుతః, తస్య స్రష్టవ్యద్వయేనాకాశేన తేజసా చ సమ్బన్ధః ‘తదాకాశమసృజత', ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి నోపపద్యతే, తత్కథమేకవాక్యతేత్యర్థః ।
స సూపం పక్త్వౌదనం పచతీతివదేకస్యాపి స్రష్టుః స్రష్టవ్యద్వయసమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తే క్రమసమ్బన్ధేఽపి దార్ష్టాన్తికే ప్రాథమ్యదృష్టేరుభయోః సృష్టిక్రమస్య చేష్టత్వాద్యుగపదనుత్పత్తేర్న విరోధసమాధిరిత్యాహ -
ద్వయోశ్చేతి ।
శాఖాభేదేన ప్రథమజత్వం వికల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్య వస్తుని తదయోగాన్మైవమిత్యాహ -
వికల్పేతి ।
తేజఃసృష్టిప్రాథమ్యే వియత్సృష్టిస్తత్ప్రాథమ్యం చేత్యుభయం బాధ్యమ్ , ఆకాశసృష్టిప్రాథమ్యే తు ప్రాథమ్యమేవ తేజఃసృష్టేర్బాధ్యం న తత్సృష్టిర్వాయోరగ్నిరితి, తస్యాః స్థానాన్తరత్వప్రతిలమ్భాత్ , తత్ర శ్రుతధర్మిబాధకల్పనాదుభయబాధప్రసఞ్జకాద్ధర్మబాధకల్పనమేవ యుక్తమిత్యాహ -
నైష ఇతి ।
కిఞ్చ శ్రుత్యోరన్యథోపపద్యమానానుపపద్యమానయోరన్యథానుపపద్యమానా శ్రుతిర్బలీయసీతి తైత్తిరీయశ్రుతిరేవానుసర్తవ్యేత్యాహ -
అశక్యేతి ।
ఛాన్దోగ్యశ్రుతేరన్యథోపపద్యమానత్వేన దుర్బలత్వమాహ -
శక్యేతి ।
అన్యథా పరిణయనమేవాభినయతి -
తదాకాశమితి ।
కిఞ్చ ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి శ్రుతిః సాక్షాదేవాకాశస్యోత్పత్తిం వారయేదర్థాద్వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నహీతి ।
న ద్వితీయః, ఆర్థికశ్రుతేర్దుర్బలత్వాదిత్యాహ -
శ్రుత్యన్తరేతి ।
తేజఃశ్రుతిస్తేజోజన్మ వియదనుత్పత్తిశ్చేత్యుభయం సాక్షాదేవ బోధయతి చేత్కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకస్యేతి ।
ఎకస్య స్రష్టురనేకవ్యాపారవదేకస్యాపి వాక్యస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్రష్టా త్వితి ।
వృద్ధప్రయోగాధీనం శబ్దసామర్థ్యావధారణమ్ । న చావృత్తిరహితస్య శబ్దస్యానేకత్రార్థే వ్యాపారో దృష్టః । దృష్టం తు క్రమాక్రమాభ్యామేకస్యాపి కర్తురనేకవ్యాపారవత్త్వమిత్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయేన శ్రుత్యోరేకవాక్యత్వేనావిరుద్ధార్థతయా ప్రామాణ్యం యుక్తమిత్యుపసంహరతి -
ఇత్యేకేతి ।
ఎకం వాక్యమావృత్తిరహితమనేకవ్యాపారవన్న చేత్కథం తర్హి ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇత్యత్రాకాశస్యోత్పత్తిరుపసంహర్తవ్యేత్యాశఙ్క్య నాస్మిన్నర్థే వాక్యస్యైకస్య వ్యాపారోఽపి తు భిన్నానాం వాక్యానామిత్యాహ -
నచేతి ।
శ్రుత్యన్తరసిద్ధోఽపి క్రమః శ్రుత్యన్తరే సఙ్గృరహ్యో భవతీత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథా చేతి ।
దృష్టాన్తవైషమ్యం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర విశేషణశ్రుతిం ప్రమాణయతి -
తజ్జలానితీతి ।
వ్యావర్త్యం కీర్తయతి -
నైతదితి ।
యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః ।
న చాయం శబ్దః సృష్టిపరోఽతో న ప్రసిద్ధం క్రమం బాధితుమలమితి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
దార్ష్టాన్తికే విశేషమాహ -
తత్తేజ ఇతి ।
తస్య సృష్టిపరత్వేఽపి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధక్రమానురోధిత్వమాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
తత్పరత్వాతత్పరత్వవైషమ్యేఽపి ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇత్యస్య న శ్రుత్యన్తరసిద్ధక్రమనివారకతేత్యాహ -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
కిఞ్చ గుణభూతక్రమవిరోధాన్న ప్రధానభూతపదార్థత్యాగో యుక్తః, గుణప్రధానవిరోధే ప్రధానానురోధస్యైవ యుక్తత్వాదిత్యాహ -
నహీతి ।
ఇతోఽపి తేజఃప్రాథమ్యానురోధేన వియత్పదార్థత్యాగానుపపత్తిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఛాన్దోగ్యే తత్ప్రాథమ్యం శాబ్దమార్థం వా । నాద్య ఇత్యాహ -
తత్తేజ ఇతి ।
న ద్వితీయః, అర్థసిద్ధక్రమస్య శ్రౌతక్రమవిరోధే బాధకత్వాయోగాదిత్యాహ -
అర్థాత్త్వితి ।
వియత్పవనయోః శ్రుతిం వినా ప్రథమతస్తేజఃశ్రుతివశాత్తస్య సృష్టౌ ప్రాథమ్యం భాతి, తచ్చ శ్రుత్యన్తరే తృతీయత్వశ్రుత్యా వ్యాహతమిత్యర్థః ।
శాఖాభేదేన వికల్పో వా స్యాదుభయప్రాథమ్యస్యోభయత్రోపసంహృతేః సముచ్చయో వేత్యాశఙ్క్యాహ -
వికల్పేతి ।
ప్రథమజత్వే సిద్ధవస్తుత్వాద్వికల్పాసమ్భవాన్నిరస్తః । ‘వాయోరగ్నిః’ ఇతి శ్రుతివిరోధాన్నోభయోరుభయత్ర ప్రథమజత్వమ్ । నచ క్రమసృష్టావిష్టాయాముభయోరుభయత్ర ప్రాథమ్యముపసంహర్తృం శక్యం, తేన ద్వాభ్యాం ద్వావపి నిరస్తావిత్యర్థః ।
తైత్తిరీయశ్రుత్యనురోధేన ఛాన్దోగ్యశ్రుతినయనాన్న తయోర్విరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
న కేవలమవిరోధోఽపి తు ఛన్దోగశ్రుతేరనుకూలైవ తైత్తిరీయశ్రుతిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఉత్పత్తౌ వియదుపసంహారం వినాపి ప్రతిపాదితత్వాత్ప్రతిజ్ఞాయా న ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యనుకూలా తైత్తిరీయశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తమనువదతి -
యచ్చేతి ।
అతో న ప్రతిజ్ఞేత్యత్రాకాశస్యోత్పత్త్యభావేఽపీతి శేషః ।
ఎకమేవాద్వితీయమితి శ్రుతిసమాధానమనుద్రవతి -
న చేతి ।
అన్యథా ప్రతిజ్ఞోపపాదనం తావద్ దూషయతి –
అత్రేతి ।
క్షీరపూర్ణఘటే ప్రక్షిప్తా నీరబిన్దవస్తద్గ్రహణేనైవ గృహ్యన్తే, న పృథక్పాథోబిన్దూనాం గ్రహణమవశిష్యతే । తథా బ్రహ్మణి సకార్యే జ్ఞాతే తదభిన్నదేశకాలం నభో విజ్ఞాతమేవ, తదనేన దృష్టాన్తేన నేదం ప్రతిజ్ఞానం నేతుం యుక్తం, దృష్టాన్తానురోధిత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్య, దృష్టాన్తస్య చ ప్రకృతివికారరూపత్వాద్దార్ష్టాన్తికేఽపి తథాత్వస్య యుక్తత్వాత్ । తస్మాదాకాశాదేర్బ్రహ్మవికారత్వే తత్ప్రకృతిభూతబ్రహ్మణోఽనన్యత్వమిత్యనేనైవ న్యాయేనేదం నేయమిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ న క్షీరోదకదృష్టాన్తేనైతన్నేతవ్యమిత్యాహ -
న క్షీరేతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
నహీతి ।
మా భూదేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానం, తత్రాహ -
న చేతి ।
మాయయా భ్రాన్తిరూపయా యదలీకం మిథ్యాభాషణం తేన వఞ్చనమన్యథాబోధనం తేన వా విప్రలిప్సాదిభిర్వా నార్థావధారణమపౌరుషేయస్య వేదస్యోపపద్యతే । తేషాం పురుషధర్మత్వాద్వేదేఽసమ్భవాదిత్యర్థః ।
యత్తు క్షీరనీరవద్బ్రహ్మనభసోరవ్యతిరేకాదద్వితీయశ్రుతిరితి, తత్రాహ -
సావధారణేతి ।
యద్యద్వితీయపదమౌపచారికం తర్హి కథమవధారణమ్ । నహి మాణవకే సింహత్వోపచారేణ సింహాదన్యో మాణవకో నేతి ప్రయోగోఽస్తీత్యర్థః ।
యత్తు స్వకార్యాపేక్షయా సర్వమిదముపపన్నమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
తత్సమ్భవాద్బ్రహ్మణి విశేషణవైయర్థ్యమితి పూరయితుం హిశబ్దః ।
మృదాదిష్వపి స్వకార్యాపేక్షయా వస్త్వేకదేశవిషయం సర్వవిజ్ఞానమిచ్ఛన్తం ప్రతి దోషాన్తరమాహ -
న తదితి ।
కథమపూర్వవదుపన్యాసః, తత్రాహ -
శ్వేతకేతో ఇతి ।
త్వత్పక్షే వా కథమిదం ప్రతిజ్ఞానం, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
స్వకార్యాపేక్షయా వస్త్వేకదేశవిషయత్వాసమ్భవాదితి యావత్ ॥ ౬ ॥
సావధారణాద్వితీయశ్రుతేరేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిపాదనాచ్చ నభసోఽపి బ్రహ్మకార్యత్వం పృథివ్యాదివదిత్యుక్తమ్ । ఇదానీమనుమానవిరోధాదాకాశోత్పత్తేరసమ్భవాత్తదుత్పత్తిశ్రవణం గౌణమిత్యుక్తమనువదతి -
యత్పునరితి ।
అనుమానస్య మానాన్తరవిరోధేనామానత్వాన్నాకాశోత్పత్తిశ్రుతేర్గౌణత్వాపాదనసామర్థ్యమితి సూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
అక్షరోక్తమర్థం కథయతి -
తుశబ్ద ఇతి ।
వ్యావృత్తిప్రకారమభినయతి -
న ఖల్వితి ।
తత్ర విభక్తత్వహేతుకమనుమానం హేతుం కుర్వన్వ్యాప్తిమాహ -
యత ఇతి ।
యద్విభక్తం తత్కార్యం యథా చ ఘటాదీత్యన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమాహ -
న త్వితి ।
యన్న కార్యం తన్న విభక్తం, యథాత్మేత్యర్థః ।
వ్యాప్తస్య హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
విభాగశ్చేతి ।
విమతం కార్యమ్ , అవిద్యావ్యతిరిక్తత్వే సతి విభక్తత్వాత్సామాన్యవత్త్వాద్గుణిత్వాచ్చ ఘటవదిత్యభిప్రేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
దిగాదిషు వ్యభిచారమాశఙ్క్య పక్షతుల్యత్వాన్మైవమిత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
ఆత్మా గగనాదిభ్యో విభకో న వా । ఆద్యే విభక్తోఽపి వికారో నేతి వ్యభిచారః । ద్వితీయే తదభిన్నత్వాత్తద్వదేవ తస్యాపి కార్యతేతి మత్వా చోదయతి -
నన్వితి ।
న తావదాత్మని వ్యభిచారః, సతి మాతరి బాధవిధురే విభాగాభావాత్ । నచ తస్య ప్రాతీతికవిభాగేన కార్యత్వం, సర్వకారణత్వశ్రుతివిరోధాత్ । నచ తద్వదేవాకాశస్యాపి న కార్యతా, తత్కార్యతాయాః శ్రుతత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ -
న । ఆత్మన ఇతి ।
ఆత్మనోఽపి వస్తుత్వాద్ధటవత్కార్యత్వానుమానాన్న సర్వకారణతేత్యాశఙ్క్యార్థాపత్తివిరోధాన్నైవమిత్యాహ -
యది హీతి ।
నిరాత్మకత్వం నిరుపాదానత్వమ్ ।
తత్ప్రాప్తిఫలమాహ -
తథాచేతి ।
ఇష్టాపత్తిం నిరాచష్టే -
ఆత్మత్వాచ్చేతి ।
నిరాకర్తాస్తి న వా । ఆద్యే నిరాకర్తైవాత్మేత్యాత్మనో నిత్యసత్త్వమ్ । ద్వితీయే తదభావే నిరాకరణాసిద్ధేర్నిత్యత్వమిత్యర్థః ।
ఆత్మకారణస్యైవాకాశాదికారణత్వాన్న సర్వస్య నిరాత్మకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
సత్తాస్ఫూర్త్యోరన్యానపేక్షత్వాదాత్మనోఽనాగన్తుకత్వం, తత్కథం తత్కారణమాకాశాదికారణమిత్యర్థః ।
ప్రమాణాపేక్షయా సిధ్యన్నాత్మా కథం నిరపేక్షస్ఫూర్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
తస్యాపి స్వయమేవ సాధకత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రత్ప్రక్షాద్వ్యతిరేకేణాత్మనః సిద్ధత్వే తేషామానర్థక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్య హీతి ।
ఆత్మానః స్వయంసిద్ధత్వే వస్తుత్వావిశేషాదాకాశాదీనామపి తథా సమ్భవాత్ప్రమాణవైయర్థ్యతాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
జడత్వాదనభ్యుపగమాచ్చ న స్వతఃసిద్ధతా తేషామిత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽపి స్వప్రకాశత్వం వాదినో నోపగచ్ఛన్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మా త్వితి ।
ప్రమాణాదిసాక్షిత్వాన్న తదధీనాత్మసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆత్మనః స్వప్రకాశత్వేఽపి కథమనిరాకరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
నిరాకరణమపి తదధీనాత్మలాభం తద్విరుద్ధం నోదేతీత్యర్థః ।
అహమస్మి బ్రహ్మేతి తత్త్వజ్ఞానాన్నాహం కర్తా భోక్తా చేత్యాత్మనోఽపి నిరాకరణం దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆగన్తుకం హీతి ।
జీవత్వమనాగన్తుకమపి నిరాక్రియమాణమిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నేతి ।
కిం తర్హి స్వరూపం తదాహ -
య ఎవేతి ।
తదపి నిరాక్రియతామిత్యాశఙ్క్య నిరాకర్త్రన్తరాభావాన్నైవమిత్యాహ -
నహీతి ।
ఆత్మనః సత్తాస్ఫూర్త్యోరన్యానపేక్షత్వమనాగన్తుకత్వే కారణముక్త్వా స్ఫూర్తావన్యానపేక్షత్వముపపాద్య సత్తాయామపి తదుపపాదయతి -
తథేతి ।
సదాహమిత్యపరోక్షైకరూపానుభవాన్నాత్మనః సత్తావ్యభిచారః, యేనాన్యతః సత్తామాకాఙ్క్షేదిత్యర్థః ।
జీవతో మాతురన్యథాభావాభావేేఽపి మృతస్య స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేత్యాదినా ।
యత్స్వభావత్వమనుభవసిద్ధం తస్యాన్యథాత్వం బాధకాదవసాతవ్యం, బాధకం చ ఘటాదీనాం స్వభావాద్విచలనం మానోపనీతం, యస్య తు న తదస్తి తస్యాత్మనోఽనుభవసిద్ధస్య నాన్యథాత్వమితి భావః ।
ఆత్మనః స్వతఃసిద్ధత్వేనానాగన్తుకత్వే ఫలితమాహ -
ఎవమితి ।
విభక్తత్వహేతోరవ్యభిచారేఽపి బాధకతర్కాభావాదప్రయోజకతేత్యాశఙ్క్యాహ -
కార్యత్వం చేతి ।
అకార్యస్యాత్మనః స్వరూపోపాధావబాధితభేదశూన్యత్వాన్న ముఖ్యం విభక్తత్వమ్ । ఆకాశస్య తథావిధభేదవత్త్వాన్ముఖ్యవిభాగిత్వేన కార్యత్వమన్యథా ముఖ్యవిభాగానుపపత్తిరితి కుతోఽప్రయోజకతేత్యర్థః ।
ఆకాశానుత్పత్త్యనుమానానాం ప్రత్యనుమానవిరోధముక్త్వా సమవాయికారణశూన్యత్వం విశేషతో దూషయితుమనుభాషతే -
యత్త్వితి ।
తత్ర సమానజాతీయస్యారమ్భకత్వమయోగవ్యవచ్ఛేదేనాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదేన వేతి వికల్ప్యమాద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయతి –
తత్ప్రతీతి ।
నియమో హి కారణమాత్రనిష్ఠో వా నిమిత్తకారణనిష్ఠో వా సమవాయికారణనిష్ఠో వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
న హీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
తృతీయమాదత్తే -
స్యాదేతదితి ।
సమవాయికారణస్యాపరజాత్యా వా పరజాత్యా వా సమానజాతీయత్వమితి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి -
తదపీతి ।
అనైకాన్తికాన్తరమాహ -
తథేతి ।
నచ రజ్జ్వాదేః సూత్రవాలాదిసముదాయమాత్రత్వం, పటాదేరపి తథాత్వాపత్తావవయవిసముదాయమాత్రాపాకరణప్రసఙ్గాదితి భావః ।
ద్వితీయ సమానజాతీయవిశేషణవైయర్థ్యమ్ , అద్రవ్యస్యాసతశ్చానారమ్భకత్వేన సర్వస్యాపి సమానజాతీయత్వసమ్భవాదిత్యాహ -
సత్త్వేతి ।
సమానజాతీయమేవారమ్భకమితి నియమం నిరాకృత్యానేకేషామారమ్భకత్వనియమం నిరాకరోతి -
నాపీతి ।
తన్నియమో హి కార్యమాత్రారమ్భే వా ద్రవ్యారమ్భే వా । నాద్య ఇత్యాహ -
అణుమనసోరితి ।
యయోః సంయోగస్తౌ సంహత్య కర్మారభేతే చేత్తస్యోభయసమవేతత్వాదేకద్రవ్యత్వవ్యాహతిరిత్యాశఙ్క్య సతి కర్మణి సంయోగః సతి చ తస్మిన్కర్మేతి పరస్పరాశ్రయత్వాన్నైవమిత్యాహ -
ఎకైకో హీతి ।
ద్వ్యణుకారమ్భకసంయోగాసమవాయికారణమాత్మమనఃసంయోగజనకం చ కర్మాద్యం కర్మ । ద్వితీయమవలమ్బతే -
ద్రవ్యేతి ।
ఆరమ్భవాదానభ్యుపగమేన దూషయతి -
న । పరిణామేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
భవేదితి ।
న త్వేవమభ్యుపగమ్యతే । తస్మాన్నైష నియమ ఇతి శేషః ।
తదనభ్యుపగమే కథం కార్యోత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదేవేతి ।
పరిణామపక్షేఽపి తుల్యమనేకేషాం కారణత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తచ్చేతి ।
యత్ర క్షీరం దధిభావేన పరిణమతే తత్ర నావయవానామనేకేషాముపాదానత్వమ్ , అవిభక్తస్యైవ క్షీరస్య దధ్యాత్మనా పరిణామోపలమ్భాత్ , యథా పరమాణువాదినాం క్షీరద్వ్యణుకం త్ర్యణుకం వా ద్రవ్యాన్తరాసంయోగేఽపి దధి జనయతి తథా పరిణామపక్షేఽపీతి వివక్షన్నాహ -
క్వచిదితి ।
పక్షద్వయేఽపి కారణత్వమనేకేషామిత్యస్మిన్నియమే న కారణమస్తీత్యాహ -
నేశ్వరేతి ।
ఎకస్మాదనేకస్మాచ్చ కార్యోత్పత్తిదర్శనాన్నిర్ణయాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అత ఇతి ।
ఎకస్యాపి పరిణామినః సహకార్యపేక్షాదర్శనాత్తద్విరహిణో బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ।
కారణశూన్యత్వాదాకాశమాత్మవదనుత్పత్తిమదిత్యేతన్నిరస్తమ్ । ఇదానీమభూత్వాభావిత్వాభావాన్న తదుత్పత్తిమదిత్యుక్తమనువదతి -
యచ్చోక్తమితి ।
హేత్వసిద్ధ్యా పరిహరతి -
తదయుక్తమితి ।
శబ్దాధారత్వం విశేషః । ఆకాశస్య మూర్తత్వాభావాన్మూర్తవిరోధినశ్చార్థాన్తరత్వాత్తదభావేఽపి న ప్రాగవస్థాయాం కాఠిన్యప్రసక్తిరితి భావః ।
‘అాకాశశరీరం బ్రహ్మ’ ఇతి శ్రుతేరాకాశాభావే కథం బ్రహ్మణోఽవస్థానమిత్యాశఙ్క్యాకాశవచ్ఛరీరమస్యేతి వ్యుత్పత్త్యా శ్రుత్యుపపత్తిం మత్త్వాఽహ -
యథా చేతి ।
అవకాశాన్తరమన్తరేణాకాశస్థితివద్బ్రహ్మణోఽపి తత్కారణస్య తదతిరేకేణ సుషుప్త్యవస్థాయామివావస్థితిరవిరుద్ధేతి హేత్వసిద్ధిముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఉక్తానుమానాన్తరాణ్యనూద్య కాలాత్యయాపదిష్టతామాహ -
యదపీతి ।
న్యాయశూన్యా శ్రుతిరనుమానమపబాధితుమసమర్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉత్పత్తీతి ।
ఇతశ్చాకాశస్య న నిత్యత్వమిత్యాహ -
అనిత్యమితి ।
వస్తుతస్తు గుణాశ్రయత్వమేవ హేతుః । ఆకాశో జాయతే, మహాభూతత్వాత్ , అస్మదాదిబాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యగుణాధారత్వాద్వా, పృథివ్యాదివదిత్యనుమానమాదిశబ్దార్థః ।
ఆద్యస్య హేతోరన్యతరానైకాన్తికత్వం చోదయతి -
ఆత్మనీతి ।
నిర్గుణత్వశ్రుతిమాశ్రిత్య పరిహరతి -
న తస్యేతి ।
న చాకాశమనిత్యవిశేషగుణాధికరణవిభుభిన్నం, మేయత్వాదితి తత్సిద్ధిః । ఆకాశం శ్రోత్రగ్రాహ్యవిశేషగుణాధికరణవిభ్వన్యత్ , మేయత్వాదిత్యపి ప్రసఙ్గాత్ , ఆత్మని సర్వవిశేషనిరాకరణవివిధశ్రుతివిరోధాచ్చేతి భావః ।
ఇతశ్చ త్వదుక్తా హేతవః సాధకా న భవన్తీత్యాహ -
విభుత్వాదీనాం చేతి ।
ఆకాశస్య నిత్యత్వే నానుమానమస్తీత్యుపపాద్య యచ్చైతదుక్తం శబ్దాన్నిత్యత్వమితి తదనూద్య దూషయతి -
యచ్చేతదితి ।
కిమిత్యమృతత్వశ్రుతిరాపేక్షికీ వ్యాఖ్యాయతే ముక్యార్థైవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉత్పత్తీతి ।
ఆకాశస్యానిత్యత్వం చేదాత్మని తత్తుల్యత్వశ్రుతిర్వ్యాహన్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆకాశవదితి ।
సమత్వాభావే న క్వచిదుపమానత్వముపలబ్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
‘స యథానన్తోఽయమాకాశ ఎవమనన్త ఆత్మా’ ఇతి శ్రుతిస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతేనేతి ।
ఉత్పత్తివినాశయోరుపపాదితత్వేన న్యూనేనోపమానాయోగాచ్చేత్యర్థః ।
కథమాకాశస్య బ్రహ్మణః సకాశాన్న్యూనపరిమాణత్వమిత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తయుక్త్యా శ్రుతిం సముచ్చినోతి -
జ్యాయానితి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మణి నోపమానోపపత్తిరిత్యాహ -
న తస్యేతి ।
ఇతోఽపి నిత్యత్వమాకాశస్య నాశఙ్కితవ్యమిత్యాహ -
అతోఽన్యదితి ।
యదుక్తం స్యాచ్చైకస్య బ్రహ్మశబ్దవదితి, తద్దూషయతి -
తపసీతి ।
యుక్తం తపసి బ్రహ్మశబ్దస్య గౌణత్వం, తస్య బ్రహ్మజ్ఞానసాధనత్వాత్ , ఆకాశే తు సమ్భూతశబ్దస్య జ్వలనాదివద్బాధకాభావాదనుగ్రాహకసద్భావాచ్చ ముఖ్యత్వమేవేత్యర్థః ।
శ్రుతియుక్తిసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆకాశసృష్టిశ్రుత్యనుసారేణ తేజః సృష్టిశ్రుతినయనాత్తయోరేకవాక్యతయా ప్రామాణ్యోపపత్తేరాకాశకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయః సిద్ధ్యతీత్యధికరణార్థం నిగమయతి -
ఇతి సిద్ధమితి ॥ ౭ ॥
వియదుత్పత్తిముక్త్వా పవనోత్పత్తిమతిదేశేన సాధయతి -
ఎతేనేతి ।
అత్ర పూర్వవత్పాదాదిసఙ్గతయో న పృథగ్వక్తవ్యా భవన్తీత్యభిప్రేత్య తాత్పర్యమాహ -
అతిదేశోఽయమితి ।
ఫలభేదమపి పూర్వవదుపేత్య సూత్రాక్షరార్థం కథయతి -
ఎతేనేతి ।
వియదుత్పత్తికథనానన్తరం తేజఆద్యతిక్రమ్య వాయోరుత్పత్తిమత్వేన వ్యాఖ్యానే కారణమాహ -
వియదాశ్రయ ఇతి ।
‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి శ్రుతిః ‘ఆకాశాద్వాయుః’ ఇతి శ్రుత్యా విరుధ్యతే న వేత్యేకవాక్యత్వాసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సంశయే సత్యతిదేశం విశదీకర్తుం తుల్యన్యాయత్వమాహ -
తత్రాపీతి ।
బహూక్త్యా వియదధికరణేఽపి పక్షత్రయమస్తీతి సూచితం, తదేవ పక్షత్రయం సఙ్క్షిపన్ప్రథమం గౌణవాదిపక్షమాహ -
న వాయురితి ।
పూర్వపక్షం సఙ్క్షిపతి -
అస్తి త్వితి ।
ఛాన్దోగ్యే తేజసః ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి ప్రథమజత్వశ్రవణాత్ , తైత్తిరీయకే చ ‘ఆకాశాద్వాయుః’ ఇతి వాయోస్తేజఃసకాశాత్పూర్వజత్వశ్రుతేరుభయోస్తదనుపపత్త్యా మిథో విరోధే శ్రుత్యోరప్రామాణ్యాదాకాశద్వారా వాయుకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిరిత్యర్థః ।దర్శితశ్రుత్యా వాయునిత్యత్వమాపేక్షికమిత్యాశఙ్క్యాభ్యస్యమానత్వాన్నైవమిత్యాహ – అమృతత్వదీతి । గౌణవాదినోఽభిప్రాయం సఙ్గృహ్ణాతి -
తతశ్చేతి ।
ఆకాశవద్వాయోరకారణత్వాభావాత్కథమసమ్భవాశఙ్కేత్యాశఙ్క్యాహ -
అసమ్భవశ్చేతి ।
దర్శితశ్రుత్యా వాయునిత్యత్వమాపేక్షికమిత్యాశఙ్క్యాభ్యస్యమానత్వాన్నైవమిత్యాహ –
అమృతత్వదీతి ।
‘వాయుశ్చాన్తరిక్షం చైతదమృతమ్’ ఇతి శ్రూయతే । ఆదిశబ్దేన ‘వాయురేవ వ్యష్టిర్వాయుః సమష్టిః’ ఇత్యభ్యాసో గృహ్యతే । ప్రతిజ్ఞాశ్రుతేరనుమానాచ్చ పవనోత్పత్తేరావశ్యకత్వే శ్రుత్యోరేకవాక్యతయా విరోధాభావాదాకాశద్వారా వాయుకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయః సిధ్యతీతి సిద్ధాన్తమాహ -
ప్రతిజ్ఞేతి ।
యత్తు వాయోరస్తమయప్రతిషేధాదుత్పత్తేరసమ్భవ ఇతి, తత్రాహ -
అస్తమయేతి ।
అమృతత్వాదిశ్రవణం తర్హి కథం, తత్రాహ -
కృతేతి ।
ప్రతిజ్ఞావాక్యార్థప్రాధాన్యాత్తదుపపాదకవాయూత్పత్తిప్రతిపాదకవాక్యానాం చ బహుత్వాన్ముఖ్యభూతస్త్వాభ్యాం బలీయస్త్వాదమృతత్వాస్తమయనిషేధావాపేక్షికత్వేన నేయౌ । అభ్యాసత్సూపాస్యాదరార్థత్వాన్న వాయోరమృతత్వమాత్యన్తికం గమయతి । ‘అప పునర్మృత్యుం జయతి’ ఇత్యపమృత్యజయస్యైవ వాక్యశేషే శ్రవణాదితి భావః ।
అధికాశఙ్కాభావేనాతిదేశమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
అధికాం శఙ్కాం దర్శయన్నుత్తరమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
యదుక్తమసతి విశేషే నాతిదేశోఽర్థవానితి, తదఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి పూర్వేణైవాధికరణేన గతత్వాదిదమఘికరణమనారభ్యమితి, తత్రాహ -
తథాపీతి ।
శబ్దానురోధిన్యపి శఙ్కా న వస్త్వనురోధినీతి మాత్రశబ్దార్థః ।
శబ్దమాత్రకృతామాశఙ్కామేవ దర్శయతి -
సంవర్గేతి ।
‘స యో వాయుం దిశాం వత్సం వేద’ ఇత్యాదివిద్యాసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । ద్వితీయమాదిపదమమృతత్వశ్రవణమభ్యాసం చ సఙ్గృహ్ణాతి । అమృతత్వాదిశ్రవణస్య కృతప్రతివిధిత్వాత్కథం తద్వశాదాశఙ్కేతి, తత్రాహ -
కస్యచిదితి ।
ప్రతిజ్ఞానుపరోధాదినా వాయోర్నిత్యత్వానుపపత్తేరుక్తత్వాత్తత్కారణే బ్రహ్మణి సమన్వయః సిధ్యతీత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ॥ ౮ ॥
బ్రహ్మణో వియత్పవనకారణత్వం పూర్వాధికరణయోరుక్తమ్ । ఇదానీమగ్నిరేవ విస్ఫులిఙ్గోఽగ్నేర్యథోత్పద్యతే తథా బ్రహ్మాన్తరాద్బ్రహ్మోత్పద్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
అసమ్భవస్త్వితి ।
‘న చాస్య కశ్చిజ్జనితా’ ఇత్యాదేర్బ్రహ్మణోఽజత్వం ప్రతిపాదయతః సమన్వయస్య ‘త్వం జాతో భవసి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా విరోధోఽస్త్యుత నేత్యేకవాక్యత్వాసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
వియదితి ।
దర్శితశ్రుతివిరోధపరిహారద్వారా సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే విరోధాదప్రామాణ్యే నిత్యసిద్ధే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే వాక్యైక్యాదవిరోధాత్ప్రామాణ్యే తత్ర తత్సిద్ధిః ।
సమ్భావనామాత్రాదర్థసిద్ధావతిప్రసఙ్గాత్ప్రమాణమేవ సాధకం వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
బ్రహ్మ కస్యచిత్కార్యం, కారణత్వాత్ , ఆకాశవత్ । న చాజత్వశ్రుతివిరోధః, అనుమానానుగృహీతజన్మశ్రుత్యా తస్యా విరోధాత్ । న చానవస్థానుగృహీతాజత్వశ్రుతిర్బలవతీ, కార్యకారణపరమ్పరాయా బీజాదివదానాదిత్వాదన్ధపరమ్పరయా తదనుగృహీతత్వేఽపి తత్రానుమానానుగృహీతత్వేనావిశేషాదస్తి విరోధః శ్రుత్యోరితి భావః ।
బ్రహ్మ న కార్యం, కారణశూన్యత్వాత్ , నరవిషాణవదిత్యనుమానానుగృహీతాజత్వశ్రుత్యా బ్రహ్మణో నిత్యత్వాజ్జన్మశ్రుతేరౌపాధికజన్మవిషయత్వేనావిరోధాన్నిత్యసిద్ధే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తమాహ -
తామితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే -
న ఖల్వితి ।
కారణశూన్యత్వం విశదీకుర్వన్ప్రశ్నపూర్వకం సౌత్రం హేతుమాదత్తే -
కస్మాదితి ।
బ్రహ్మణో హి కార్యత్వం బ్రువతా సన్మాత్రం వా సద్విశేషో వా తస్యాసద్వా కారణమితి వక్తవ్యమ్ । నాద్య ఇత్యాహ -
సన్మాత్రం హీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
దృష్టవిపర్యయమేవ సాధయతి -
సామాన్యాదితి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
శ్రుతివిరోధాచ్చాయం పక్షో న సమ్భవతీత్యాహ -
కథమితి ।
యుక్త్యా హేతుముపపాద్య శ్రుత్యోపపాదయతి -
స కారణమితి ।
యదుక్తం వియత్పవనయోరసమ్భావ్యమానజన్మనోరపీత్యాది, తత్రాహ -
వియదితి ।
విభక్తత్వముత్పత్తావుపపత్తిః । బ్రహ్మణ్యపి తుల్యం విభక్తత్వమిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మత్వవిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
న త్వితి ।
యత్తు తథేత్యాదావనుమానముక్తం తద్దూషయతి -
నచేతి ।
తస్య కార్యత్వం వదతా మూలప్రకృతిరుపగమ్యతే న వేతి వికల్ప్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
మూలేతి ।
నచానాదిత్వాన్నానవస్థా, బ్రహ్మణోఽపి కార్యత్వే తత్తదుపాదానపరమ్పరాయౌగపద్యే ప్రలయాభావప్రసఙ్గాదితి భావః ।
ప్రథమే తుల్యబాధాపత్తిరిత్యాశయేనాహ -
యా మూలేతి ।
ఎవం కార్యత్వానుమానస్యాభాసత్వాజ్జన్మశ్రుతేశ్చౌపాధికవిషయత్వాదకార్యత్వానుమానానుగృహీతాజత్వశ్రుతేర్బలీయస్త్వాదితరస్యాస్తదనురోధిత్వాదితరేతరావిరోధాన్నిత్యాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్సమన్వయః సమ్భవతీత్యుపసంహరతి -
ఇత్యవిరోధ ఇతి ॥ ౯ ॥
అధ్యస్తస్యాధిష్ఠానత్వాయోగాన్న కుతశ్చిదపి బ్రహ్మణో జన్మేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం వాయోరపి తర్హి కార్యత్వేనాధ్యస్తత్వాత్తేజసస్తతో జన్మానుపపత్తేర్బ్రహ్మణ ఎవ తజ్జన్మేతి ప్రత్యవస్థానే ప్రత్యాహ -
తేజోఽత ఇతి ।
తైత్తిరీయే ఛాన్దోగ్యే చ జాయమానత్వేన శ్రుతం తేజో విషయః । తత్కిం బ్రహ్మకార్యం కిం వా వాయుకార్యమితి సంశయస్య బీజం దర్శయన్పూర్వపక్షమాహ -
ఛాన్దోగ్య ఇతి ।
తత్రేతి శాఖాద్వయోక్తిః । నచ ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి శ్రుతేర్నిమిత్తవిషయత్వాత్ ‘వాయోరగ్నిః’ ఇతి శ్రుతేరుపాదానవిషయత్వాదవిప్రతిపత్తిః । ‘బహు స్యామ్’ ఇతి బహుభవనాశంసనలిఙ్గేనోపాదానత్వావగమాదితి భావః ।
అత్రాపి శ్రుత్యోర్విరోధనిరాకరణద్వారా వాయుభావమాపన్నే బ్రహ్మణి తేజోయోనౌ సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే శ్రుత్యోరనేకవాక్యత్వేన విరోధాదప్రామాణ్యే తేజోహేతౌ బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదేకవాక్యత్వేనావిరోధాత్ప్రామాణ్యే తత్ర తత్సిద్ధిః । సత్యాం విప్రతిపత్తౌ విశేషకారణమన్తరేణాన్యతరనిశ్చయాసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
ఉపక్రాన్తస్య సన్మాత్రస్యైకమేవాద్వితీయమిత్యవధారితాద్వితీయత్వనిర్ధారణాయ ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి వచనాదుపాదానాదేవోపాదేయస్యావ్యతిరేకాదుపాదానత్వమేవ తేజః ప్రతి బ్రహ్మణో వివక్షితమిత్యాహ -
సదేవేతి ।
కిఞ్చాద్యేేఽధికరణే సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానుగృహీతోత్పత్తిశ్రుతేర్బ్రహ్మజత్వం వియతో వర్ణితం, తేనైవ న్యాయేన తేజసోఽపి బ్రహ్మజత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ -
సర్వవిజ్ఞానేతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మజత్వం తేజసో యుక్తమిత్యాహ -
తజ్జలానితి చేతి ।
అథర్వణశ్రుత్యా చ తేజసో బ్రహ్మజత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
ఎతస్మాదితి ।
తథాపి తైత్తిరీయశ్రుత్యాలోచనాయాం న బ్రహ్మజత్వం తేజసః స్యాదిత్యాహ -
తైత్తిరీయకే చేతి ।
నను ‘వాయోరగ్నిః’ ఇతి శ్రూతేర్వాయుద్వారా తేజసో బ్రహ్మజత్వేఽపి దర్శితశ్రుతయో న విరుధ్యన్తేఽన్యథా వాయోరగ్నిరితి శ్రుతిర్బాధ్యేత, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
యద్యపి వాయోరగ్నిరిత్యపాదానపఞ్చమీ కారకవిభక్తిర్వాయోరనన్తరమిత్యుపపదవిభక్తేర్బలీయసీ తథాపి బహుశ్రుతివిరోధాద్దుర్బలాఽపి సైవోచితేతి మత్వా క్రమోపదేశమేవ విశదయతి -
వాయోరితి ।
యది పునరిత్థమస్యాః శ్రుతేరర్థో నాశ్రీయతే తర్హి విరుద్ధార్థైవ శ్రుతిరియం పూర్వోక్తశ్రుతిభిరితి పూర్వపక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
హేతుమేవ వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి -
అవ్యవహితే హీతి ।
కదర్థితా పీడితా బాధితేతి యావత్ । తేజసో వాయుయోనిత్వం పఞ్చమీశ్రుత్యా నిర్ధారితం, బ్రహ్మయోనిత్వం తు తస్య బహుభవనాశంసనలిఙ్గాదవగతమ్ , అతః శ్రుత్యా లిఙ్గం బాధిత్వా వాయుయోనిత్వం ముఖ్యమాదాయ లిఙ్గం పరమ్పరయా బ్రహ్మయోనిత్వవిషయం వివక్షమాణేన న్యాయేన బ్రహ్మవాయుసముచ్చయమేవాభ్యుపగమయతీతి భావః ।
పఞ్చమీశ్రుతేరుక్తాం గతిం పూర్వవాదీ స్మారయతి -
నన్వితి ।
న క్రమార్థత్వం పఞ్చమ్యా యుక్తం, పూర్వోత్తరవాక్యోపాదానేనాపాదానార్థత్వప్రతీతేరితి పరిహరతి -
నేతీతి ।
ఉత్తరవాక్యమిహేత్యుచ్యతే । ఇతశ్చాపాదానార్థత్వమేవ పఞ్చమ్యా న క్రమార్థత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
ప్రకరణాదుపాదానాఖ్యాపాదనకారకాభిధాయిత్వం పఞ్చమ్యాః సిద్ధం పరిత్యజ్య పదార్థాన్తరయోగో న కల్పయితుం శక్యతే । క్లృప్తకల్ప్యయోర్మధ్యే క్లృప్తస్యైవ బలీయస్త్వాదిత్యర్థః ।
పఞ్చమీశ్రుతేరక్రమార్థత్వే ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
శ్రుతిబలాత్ తేజసో వాయుజత్వే తద్బలాదేవ బ్రహ్మజత్వమపి తస్యాస్థేయమతః శ్రుత్యోర్మిథో విరోధః స్యాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
‘వాయోరగ్నిః’ ఇతి సాక్షాత్ తేజసో వాయుజత్వముచ్యతే, ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి త్వాకాశవాయుద్వారా తస్య బ్రహ్మజత్వమితి విరోధసమాధిరితి సమాధత్తే –
న, తస్యా ఇతి ।
అవిరోధమేవ సాధయతి –
యదాపీతి ।
సాక్షాత్పారమ్పర్యాభ్యాం కారణత్వే దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
తస్యా ధేనోః శృతం తప్తం క్షీరం వివక్షితమ్ । తదేవ దధిసంసృష్టమామిక్షేతి భేదః । తత్ర క్షీరస్య దధ్ని సాక్షాత్కారణత్వేఽపి గవ్యం దధీతి ప్రయోగో దృష్టస్తథాఽత్రాపీత్యర్థః ।
తర్హి బ్రహ్మణో వాయుభావాపత్తౌ కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దర్శయతి చేతి ।
పారమ్పర్యజస్యాపి తజ్జత్వవ్యపదేశయోగ్యత్వే ప్రమాణమాహ –
తథా చేతి ।
అన్తఃకరణాదిభ్యః స్వకారణేభ్యో బుద్ధ్యాదీనామయశోన్తానాముత్పత్తిదర్శనాన్మత్త ఎవేత్యవధారణమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యద్యపీతి ।
ప్రాణాడ్యా పరమ్పరయేతి యావత్ । ఈశ్వరవంశ్యత్వాత్ తద్వంశోద్భవత్వాదిదమవధారణస్మరణమితి శేషః । సర్వస్యేత్యస్మాదర్వాక్ తథాపీతి వక్తవ్యమ్ । పారమ్పర్యవిషయత్వం ‘తత్తేజోఽసృజత’ ఇతి శ్రుతేరుక్తమ్ ।
ఇదానీమ్ ‘ఇదం సర్వమసృజత’ ఇత్యాదిశ్రుతేరపి పారమ్పర్యవిషయత్వమేషితవ్యమిత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
సర్వస్య సాక్షాద్ బ్రహ్మజత్వాభావే కథం తాసాముపపత్తిః, తత్రాహ –
తాసామితి ।
సర్వథా సాక్షాత్పరమ్పరయా వా । సర్వస్య బ్రహ్మజత్వమాత్రేణాక్రమవాదినీనాం శ్రుతీనాముపపత్తేరితరశ్రుతివశాత్ పారమ్పర్యమేవాశ్రయణీయమిత్యర్థః ।
క్రమశ్రుతీనామేవాక్రమశ్రుతివశాన్నయనం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
క్రమవదితి ।
అన్యథా పారమ్పర్యమన్తరేణేతి యావత్ । న సాక్షాత్కారణవిషయత్వమితి శేషః ।
అవ్యవధానేన బ్రహ్మజత్వాభావే కథం ప్రతిజ్ఞేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రతిజ్ఞాఽపీతి ।
అక్రమశ్రుతీనాం క్రమశ్రుత్యనుసారిత్వేన మిథో విరోధాభావాత్ తేజసో వియత్పవనద్వారా కారణే బ్రహ్మణి సమన్వయః సిద్ధ్యతీత్యుపసంహరతి –
ఇత్యవిరోధ ఇతి ॥౧౦॥
విషయం వివిచ్య సహేతుం సంశయమాహ -
స ఇతి ।
శ్రుతివిప్రతిపత్తి విశదయతి -
కాసుచిదితి ।
‘యథా సుదీప్తాత్పావకాత్’ ఇత్యాద్యా జీవోత్పత్తివాదిన్యః శ్రుతయః ।
కాసుచిదితి ।
‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇత్యాద్యాస్విత్యర్థః ।
ప్రవేశవాక్యేఽపి జన్మధీరస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
శ్రుతివిప్రతిపత్త్యా శఙ్కాముక్త్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
అత్ర చోక్తశ్రుతివిప్రతిపత్తినిరాసేన సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః ।
పూర్వపక్షే శ్రుతీనాం విప్రతిపత్తేరనేకవాక్యత్వేన విరోధాదప్రామాణ్యే సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే శ్రుతీనామవిప్రతిపత్తేరేకవాక్యత్వాదవిరోధే నిత్యే ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిః । జన్మప్రయోజకావిశేషత్వవిరహాన్నోత్పత్తిరిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
ఆత్మనస్తద్బిరహే వివదమానో వియదుత్పత్తిన్యాయేన ప్రత్యాహ -
ప్రతిజ్ఞేతి ।
తదనుపరోధం సాధయతి -
ఎకస్మిన్నితి ।
అకార్యత్వేఽపి ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిశ్చేత్కి తత్కార్యత్వేనేత్యాశఙ్కయ తస్య పరస్మాద్భిన్నత్వమభిన్నత్వం వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
తత్త్వాన్తరత్వే త్వితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నచేతి ।
లక్షణమేదం సాధయతి -
అపహతేతి ।
నిత్యత్వశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్యానుమానానుగృహీతానిత్యత్వశ్రుతివిరోధాత్తాసాముపచరితార్థతేతి మత్వాహ -
విభాగాచ్చేతి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యాపేక్షితార్థావేదకత్వాన్నిత్యత్వాన్నిత్యత్వశ్రుతీనాం నోపచరితార్థతేత్యాశఙ్క్య నిత్యనిత్యయోరపి కార్యకారణయోర్మృద్ధటవత్తాదాత్మ్యసమ్భవాదవిరుద్ధం మహావాక్యమిత్యభిప్రేత్యానిత్యత్వశ్రుత్యనుగ్రాహకానుమానాఙ్గవ్యాప్తిమాహ -
యావానితి ।
ఆకాశాదేర్విభక్తత్వేఽపి వికారత్వాసిద్ధేరసిద్ధా వ్యాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్యేతి ।
వ్యాప్తస్య హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
జీవేతి
ప్రతిదేహమాత్మవిభాగే కర్మతత్ఫలవ్యవస్థానుపపత్తిం ప్రమాణయితుం విశేషేణ వ్యాప్తిం పక్షధర్మతాం చేక్త్వానుమానమాహ -
తస్యేతి ।
యదనుగ్రాహకమనుమానముక్తం తాం శ్రుతిమాహ -
అపిచేతి ।
జీవస్య ముఖ్యోత్పత్తిరత్ర నేష్టేత్యాశఙ్క్య ప్రాణాదీనాం తథోత్పత్తిదృష్టేః సమభివ్యాహారాజ్జీవస్యాపి తాదృశ్యేవ సేతి మత్వాహ -
ప్రాణాదేరితి ।
కిఞ్చౌపాధికం జన్మ చేదుపాఘేరేవ తద్వాచ్యం నోభయోరిత్యాశయేనాహ -
సర్వఎవ ఇతి ।
జన్మమాత్రార్థాం శ్రుతిముక్త్వా జన్మనాశార్థం శ్రుత్యన్తరమాహ -
యథేతి ।
భావానామేవోత్పత్తిలయావత్రోక్తౌ న జీవానామిత్యాశఙ్క్యాహ -
సరూపేతి ।
భావశబ్దో జీవవాచీతి శేషః । అన్యత్రాపి ఇతి ॥ ౧౦ ॥
తేజసో వాయుకార్యత్వముక్త్వాఽనన్తరనిర్దిష్టానామపాం తేజసో జన్మాతిదేశేన నిరూపయతి -
ఆప ఇతి ।
వాక్యం హి సూత్రం న పదమాత్రం తత్కుతోఽస్య సూత్రతేత్యాశఙ్క్య సూత్రం పూరయతి -
అత ఇతి ।
‘ఎతస్మాజ్జాయతే’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః’ ఇతి ‘అగ్నేరాపః’ ఇతి ‘తదపోఽసృజత’ ఇతి చ శ్రూయతే । తత్ర కిమాపః సతో జాయన్తే కింవా తేజస ఇతి శ్రుతివిప్రతిపత్తేః సన్దేహే సత్యపామగ్నిదాహ్యత్వాదగ్నేరుత్పత్త్యయోగాత్ ‘అగ్నేరాపః’ ‘తదపోఽసృజత’ ఇతి చ శ్రుతీ గౌణ్యావన్యథాఽథర్వణశ్రుతివిరోధాన్న బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరితి పూర్వపక్షే సిద్ధాన్తమాహ -
ఆపోఽత ఇతి ।
అపాం కారణత్వే తేజసః శ్రుతేఽపి ప్రత్యక్షవిరోధాన్నిశ్చయాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సతీతి ।
త్రివృత్కృతయోరప్తేజసోర్విరోధేఽపి తయోరత్రివృత్కృతయోరతీన్ద్రియత్వాద్విరోధాప్రతీతేర్వచనే సతి నిశ్చయోపపత్తిరిత్యర్థః ।
సన్దేహాభావే విచారస్య నిరవకాశత్వాత్కథమిదం సూత్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేజసస్త్వితి ।
మహాభూతసర్గవ్యాఖ్యానే ప్రక్రాన్తే క్రమప్రాప్తానామపామతిక్రమణం మా భూదిత్యభిప్రేత్య ప్రత్యక్షవిరోధాత్ । ‘ఆప ఎవాగ్ర ఆసుః’ ఇతి చ పూర్వసద్భావశ్రవణాదాథర్వణశ్రుతేశ్చ ‘అగ్నేరాపః’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిర్గౌణీతి మన్దాశఙ్కాం నిరసితుమిదం సూత్రమ్ । పూర్వవత్క్రమశ్రుత్యనురోధేనాక్రమశ్రుతేర్నేతవ్యత్వాత్పూర్వసద్భావశ్రుతేశ్చ భూతసూక్ష్మమాత్రవిషయత్వేనావిరోధాత్తేజోభావమాపన్నే బ్రహ్మణ్యపాం కారణే ‘తదపోఽసృజత’ ఇత్యాదిశ్రుతేః సమన్వయసిద్ధౌ న గౌణార్థతేతి భావః । తత్ర చ తైత్తిరీయాదిశ్రుతేరాథర్వణాదిశ్రుతేశ్చ మిథోవిరోధనిరాకరణద్వారా బ్రహ్మణ్యేవాబాదికారణే సమన్వయప్రతిపాదనాత్పాదాదిసఙ్గతిస్తథైవ ఫలభేదశ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౧ ॥
తేజఃకార్యత్వేనోక్తానామపాం కార్యత్వేన ‘తా అన్నమసృజన్త’ ఇతి శ్రుతస్యాన్నస్య పృథివీత్వం సాధయతి -
పృథివీతి ।
అధికరణస్య విషయమాహ –
తా ఇతి ।
అన్నశబ్దాన్మహాభూతప్రకరణాచ్చ దర్శితశ్రుతిం విషయీకృత్య విచారప్రయోజకం సన్దేహమాహ -
తత్రేతి ।
అభ్యవహార్యమ్ । భక్షణయోగ్యమితి యావత్ ।
అప్కార్యవిగానద్వారా కారణసమన్వయే విగానం దర్శయన్పూర్వపక్షయతి -
తత్ర ప్రాప్తమితి ।
‘తా అన్నమసృజన్త’ ఇతి శ్రుతేః ‘అద్భ్వః పృథివీ’ ఇతి శ్రుతేశ్చ విరోధనిరాకరణద్వారేణ పరమ్పరయా పృథివీకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయప్రతిపాదనాదత్ర పాదాదిసఙ్గతిసౌలభ్యమితి మన్తవ్యమ్ ।
ఉక్తశ్రుత్యోరనేకవాక్యతయా విరోధాదప్రామాణ్యే పూర్వపక్షే సమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే త్వేకవాక్యత్వేనావిరోధాత్ప్రామాణ్యే తత్సిద్ధిః । ప్రకరణాదినా పృథివీప్రతీతౌ కథమన్నశబ్దేన వ్రీహ్యాది గ్రాహ్యమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతేస్తతో బలీయస్త్వాదిత్యాహ -
తత్ర హీతి ।
అన్నశబ్దేన వ్రీహ్యాది గ్రాహ్యమిత్యత్ర లిఙ్గమపి దర్శయతి -
వాక్యశేషోఽపీతి ।
తస్మాదితి । అద్భ్యోఽన్నస్య సృష్టత్వాదితి యావత్ ।
తదేవ ।
తత్రైవేత్యర్థః ।
వర్షణే సత్యన్నస్య బహుభవనం శ్రుతమిత్యేతావతా కథమన్నశబ్దస్య పృథివీవ్యావృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్రీహీతి ।
శ్రుతిలిఙ్గాభ్యామన్నశబ్దస్య ప్రతిద్ధార్థత్వే సిద్ధే ‘తా అన్నమసృజన్త’ ఇత్యాదిశ్రుతేః శ్రుత్యన్తరేణ ‘అద్భ్వః పృథివీ’ ఇత్యాదినా విరోధ ఇతి పూర్వపక్షోపసంహార ఇతిశబ్దార్థః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాభాగం వ్యాచష్టే -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
శ్రుతిలిఙ్గాభ్యామన్నశబ్దస్య వ్రీహ్యాదివిషయత్వే దర్శితే పృథివీవిషయత్వం హేత్వభావాదయుక్తమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
అన్నశబ్దస్య పృథివీవిషయత్వే సూత్రోక్తం హేతుత్రయం విభజ్యావతారయతి -
అధికారాదితి ।
అధికారశబ్దితం ప్రకరణమాదౌ వివృణోతి -
అధికార ఇతి ।
ప్రకరణస్య మహాభూతవిషయత్వేఽపి పరమ్పరయా వ్రీహ్యాదివిషయత్వమన్నశబ్దస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రబలప్రమాణం వినా పరమ్పరాకల్పనమనుచితమిత్యాహ -
తత్రేతి ।
ప్రకరణవల్లిఙ్గమపి సిద్ధాన్తే సాధకమస్తీత్యాహ -
తథేతి ।
లిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధిం శఙ్కిత్వా దూషయతి -
నహీతి ।
కృష్ణత్వనియమరాహిత్యం పృథివ్యామపి తుల్యమిత్యసిద్ధిం లిఙ్గస్య చోదయతి -
నన్వితి ।
పృథివీప్రదేశానామకృష్ణానామపి ప్రథనాత్తత్ర కృష్ణత్వనియమాభావాదసమ్భవి లిఙ్గమితి, తన్నిరాకరోతి -
నాయమితి ।
బాహుల్యమేవ ప్రకటయతి -
భూయిష్ఠం హీతి ।
వాక్యశేషే యదన్నస్య కృష్ణత్వం శ్రుతం తత్తస్య పృథివీత్వం గమయతీత్యత్ర పౌరాణికసంమతిమాహ -
పౌరాణికా అపీతి ।
ప్రకరణలిఙ్గే దర్శయిత్వా స్థానమపి సిద్ధాన్తే దర్శయతి -
శ్రుత్యన్తరమపీతి ।
సమానాధికారమ్ ।
మహాభూతసృష్టివిషయత్వేన సమానప్రకరణమితి యావత్ ।
తత్రైవ బృహదారణ్యకశ్రుతిముదాహరతి -
తద్యదితి ।
తత్తత్ర సృష్టికాలే యదపాం యస్తాసాం శరో మణ్డో ఘనీభావోఽభూదితి ప్రకృతః శరో నిరుచ్యతే । స హి సమహన్యత సఙ్ఘాతాత్మనా పరిణతః । సోఽపాం కఠినాకారపరిణామః పృథివ్యభవత్ । విశేష్యపృథివ్యపేక్షయా సేత్యుక్తమ్ । చకారస్తు శ్రుత్యన్తరమితిపదానుకర్షణార్థః ।
తైత్తిరీయకే తేజ ఆరభ్య చతుర్థపర్యాయపఠితస్యైవ వ్రీహ్యాదిరూపత్వాత్తృతీయపర్యాయస్య పృథివీవిషయత్వాచ్ఛాన్దోగ్యేఽపి తస్య తద్విషయత్వం యుక్తమితి స్థానమేవ ప్రకటయతి -
పృథివ్యాస్త్వితి ।
ప్రమాణత్రయఫలం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
అన్నశబ్దశ్రుత్యా వ్రీహ్యాదిప్రతిపత్తిరుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రసిద్ధిరపీతి ।
లిఙ్గానుగృహీతా శ్రుతిర్బలవతీ కుతో బాధ్యత ఇత్యాశఙ్క్య త్వదుక్తం లిఙ్గం సిద్ధాన్తానుకూలమిత్యాహ -
వాక్యశేషోఽపీతి ।
ప్రకరణాదిభిర్యదా పృథివీ పరిగృహ్యతే తదా శ్రుతిలిఙ్గయోర్నాత్యన్తబాధః । స్వార్థాపరిత్యాగేన తదాకారపరిణతాయాం పృథివ్యాం ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । శ్రుతిలిఙ్గాభ్యామన్నమాత్రపరిగ్రహే హేతులిఙ్గప్రకరణాదీనామత్యన్తబాధః స్యాత్ । తేషాం పృథివీవిషయత్వాత్తదనుపాదానే నిరవకాశత్వాత్ । తత్ర ప్రమాణసముదాయయోరితరేతరవిరోధేఽన్యతరస్యాత్యన్తబాధేనాన్యతరోపాదానాద్వారమన్యతరస్యాల్పబాధేనాన్యతరోపాదానమితి శ్రుతిలిఙ్గయోరన్నమాత్రనిష్ఠత్వం బాధిత్వా ప్రకరణాదిభిరన్నాకారపరిణతా పృథివ్యేవ గ్రహీతవ్యేతి మన్వానః సిద్ధాన్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తైత్తిరీయశ్రుత్యనుసారేణ ఛన్దోగశ్రుతినయనాత్తయోరవిరోధాదన్నభావమాపన్నే పృథివీకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయోపపత్తిరితి నిగమయతుమితీత్యుక్తమ్ ॥౧౨॥
పూర్వేష్వధికరణేషు మహాభూతానాం పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాదుత్తరస్యోత్తరస్యోత్తరస్య సృష్టిరుపదిష్టా । సమ్ప్రతి భూతానాం స్వకార్యే స్వాతన్త్ర్యాద్బ్రహ్మణః సర్వకారణత్వశ్రుతివిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదభిధ్యానాదితి ।
విషయప్రదర్శనపూర్వకమాకాశాదిశబ్దానాం చేతనాచేతనవిషయత్వాభ్యాం సన్దేహముక్త్వా పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -
కిమిమానీతి ।
అత్ర చ భూతసృష్టత్వశ్రుతేర్బ్రహ్మస్రష్టృత్వశ్రుతేశ్చ విరోధనిరాకరణద్వారేణ సర్వస్రష్టరి బ్రహ్మణి సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే శ్రుత్యోర్విరోధాదనేకవాక్యత్వాన్న తత్ర బ్రహ్మణి సమన్వయః । సిద్ధాన్తే తు తయోరేకవాక్యతయాఽవిరోధాత్ప్రామాణ్యాత్తత్సిద్ధిః । ‘ఆకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే’ ఇత్యేవకారశ్రుత్యా బ్రహ్మణః స్వతాన్త్ర్యే సమధిగతే భూతస్వతన్త్ర్యమయుక్తమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
మూలకారణత్వాపేక్షయా బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యశ్రవణమిత్యాశయవానాహ -
ఆకాశాదితి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
ఆకాశాదిశబ్దైరాకాశాద్యభిమానినీనాం దేవతానాం మనుష్యాదిశబ్దైరివ తదభిమానినాం జీవానాం వివక్షితత్వాత్ , పఞ్చమీనాం చ నిమిత్తార్థత్వాత్ , ఆకాశాద్యాత్మనేశ్వరస్య వాయ్వాద్యుపాదానత్వవత్తదభిమానిదేవతాత్మనాధిష్ఠాతృత్వం చావిరుద్ధమితి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
భూతానామపీతి భూతాభిమానిదేవతాభిప్రాయమ్ ।
‘సోఽకామయత’ ఇతి పరమేశ్వరం ప్రస్తుత్య ‘తదాత్మానం స్వయమకురుత’ ఇతి కర్తృత్వం శ్రుతం, ‘యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్’ ఇత్యాదినా చేశ్వరస్య నియన్తృత్వముక్తం, తత్కుతో దేవతానాం స్వాతన్త్ర్యేణ కార్యే నియన్తృత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రస్తావలిఙ్గాభ్యామవద్యోతితం బ్రహ్మణః సర్వనియన్తృత్వమభిమానిదేవతాద్వారా పారమ్పర్యేణాపి సిధ్యతి, అన్యథా బ్రహ్మకారణత్వశ్రుతేర్భూతకారణత్వశ్రుతేశ్చ మిథో విరోధః స్యాదిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః । ఆకాశాదిశబ్దైర్న దేవతాలక్షణా, ముఖ్యార్థబాధాభావాత్ , పఞ్చమ్యశ్చాపాదానార్థాస్తత్ర రూఢతరత్వాదితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
భూతానాం స్వాతన్త్ర్యశ్రవణాన్నాస్తి స్వవికారసృష్టావీశ్వరాపేక్షేత్యుక్తత్వాదుక్తప్రతిజ్ఞానుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
సౌత్రం హేతుమాదాయ విభజతే -
తల్లిఙ్గాదితి ।
ఇతశ్చ భూతానామయుక్తా స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రవృత్తిరిత్యాహ -
తథేతి ।
బ్రహ్మాకాశయోరన్యతరపదార్థోపాదానేఽన్యతరపదార్థబాధప్రసఙ్గాత్పఞ్చమ్యేవకారశ్రుతిభ్యామవగతస్వాతన్త్ర్యయోస్తయోరేకతరస్యాప్యబాధేన సముచ్చయోపాదానేన నైరపేక్ష్యమాత్రం బాధిత్వా పూర్వపూర్వభూతాకారపరిణతం బ్రహ్మోత్తరోత్తరభూతోపాదానముపేయమితి భావః ।
పూర్వపక్షబీజమనూద్య తదభిధ్యానాదేవేతి సూత్రావయవయోజనయా నిరాకరోతి -
యత్త్వితి ।
పరమేశ్వరస్య భూతేషు ప్రవేశాత్తదీయమేవాభిధ్యానమప్తేజసోరుపచర్యతే, తన్న భూతానాం చేతనత్వాశఙ్కేత్యర్థః ।
భూతానాం తదభిమానిచేతనదేవతాద్వారేణేక్షణసిద్ధౌ కిమీశ్వరేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
నాన్య ఇతి ।
భవతు వా చేతనానాం దేవతాత్మనాం భిన్నత్వం తథాపి కిఙ్కారణమితి విశయే పరమేశ్వరస్య కారణత్వేన క్లృప్తత్వాత్స ఎవ ద్విధా కారణమిత్యాహ -
ప్రకృతత్వాదితి ।
బ్రహ్మణః స్వరూపేణ పరరూపేణ సర్వకారణత్వే సర్వస్రష్టృబ్రహ్మసమన్వయస్య భూతస్వాతన్త్ర్యస్రష్టృత్వశ్రుతివిరోధో నేతి సిద్ధమితి భావః ॥ ౧౩ ॥
సృష్టిక్రమమభిధాయ లయక్రమమభిధత్తే -
విపర్యయేణేతి ।
యద్యప్యత్ర శ్రుతివిప్రతిషేధో న సాక్షాత్పరిహ్నియతే తథాప్యుత్పత్తిక్రమే నిరూపితే లయక్రమో బుద్ధిస్థత్వాద్విచార్యత ఇతి ప్రాసఙ్గికీ సఙ్గతిరిత్యభిప్రేత్యాహ -
భూతానామితి ।
వస్తుతస్తు సర్వప్రలయాధారబ్రహ్మసమన్వయస్య కారణనాశాత్కార్యనాశ ఇతి న్యాయానుగృహీతసృష్టిక్రమశ్రుతివిరోధో నిరస్యత ఇతి సఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భూతలయస్య శ్రౌతసంనిహితక్రమలాభాదశేషలయాధారబ్రహ్మసమన్వయస్య న్యాయోపేతసృష్టిక్రమవిరోధాదసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే లోకానురోధిన్యాః శ్రుతేః శ్రుతిసంనిహితాదపి లౌకికక్రమస్య సంనిహితతరత్వాత్తేన తద్బాధకతేత్యుక్తే్ బ్రహ్మణి తత్సిద్ధిః ।
‘అన్నేన సోమ్య శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛ’ ఇత్యాదౌ కార్యలిఙ్గకానుమానప్రదర్శనాత్ , ‘యత్ప్రయన్తి’ ఇత్యాదౌ చ లయమాత్రశ్రవణేఽపి క్రమస్యాశ్రుతత్వాత్ , ఆకాఙ్క్షాయాశ్చ ద్విధాఽపి శాన్తేశ్చిన్తాప్రకారమేవాభినయతి -
కిమనియతేనేతి ।
సతి ప్రలయే క్రమశ్చిన్తనీయః, స ఎవ నాస్తీతి కేచిత్ , తాన్ప్రత్యాహ -
త్రయోఽపీతి ।
ఉపక్రమమాత్రేణ పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
శ్రుతోత్పత్తిక్రమాదేవ నియమే సత్యనియమో న యుక్తిమానిత్యాశఙ్క్య పక్షాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
మహాభూతప్రలయోఽపి క్రమమపేక్షతే, తదుత్పత్తిప్రలయయోరన్యతరత్వాత్ , తదుత్పత్తివదిత్యభిప్రేత్యాహ -
క్రమాకాఙ్క్షిణ ఇతి ।
తథాచాసౌ శ్రౌతసంనిహితక్రమవాన్న స్మార్తం వ్యవహితం క్రమమవలమ్బతే । తస్య బహిరఙ్గత్వాదితి భావః ।
మహాభూతానాముత్పత్తిక్రమేణ ప్రలయే క్రమవతి సతి సర్వప్రలయాధారే బ్రహ్మణి సమన్వయో న్యాయానుగృహీతసృష్టిక్రమశ్రుతివిరుద్ధో న సిధ్యతీత్యుపసంహరతి -
ఎవమితి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
తత ఇతి ।
లోకదృష్టపదార్థబోధాధీనా హి శ్రుతిః । అతః శ్రుతిసంనిహితాదపి లౌకికక్రమస్య సంనిహితతరత్వాత్తేన తద్బాధనం యుక్తమిత్యుపపద్యత ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
చకారసూచితముపపత్త్యన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
సత్యపీత్థం లౌకికే దర్శనే ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్య ఫలపరత్వేనాపి సూత్రావయవం యోజయతి -
అతశ్చేతి ।
పృథివ్యాదీనామబాదౌ లయశ్చేద్బ్రహ్మణః సర్వకార్యలయాధారత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య తత్తత్కారణాత్మకే బ్రహ్మణి తత్తత్కార్యలయాభ్యుపగమాత్తత్రైవ పర్యవసానమితి మత్వాఽఽహ -
ఎవం క్రమేణేతి ।
పారమ్పర్యం పరిత్యజ్య సాక్షాద్బ్రహ్మణి సర్వకార్యలయాభ్యుపగమో బలీయానిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఘటాదేర్మృత్కార్యస్య పరమాణుషు లయానభ్యుపగమాత్ । అన్యథా ఘటాదినాశే పరమాణూనామతీన్ద్రియత్వాన్న కిఞ్చిదుపలభ్యేతేతి భావః ।
లౌకికన్యాయవశాదుత్పత్తిక్రమవిపరీతం ప్రలయక్రమం ప్రదర్శ్య తత్రైవ స్మృతిం సంవాదయతి -
స్మృతావపీతి ।
‘వాయుశ్చ లీయతే వ్యోమ్ని తచ్చావ్యక్తే ప్రలీయతే । అవ్యక్తం పురుషే బ్రహ్మన్నిష్కలే సమ్ప్రలీయతే’ ఇతి వాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
స్మార్తకమాల్లౌకికన్యాయాచ్చ శ్రౌతక్రమస్య సంనికృష్టత్వాదాకాఙ్క్షాసంనిధిభ్యాం తస్యైవోపాదేయత్వమిత్యాశఙ్క్య యోగ్యత్వాభావాన్మైవమిత్యాహ -
ఉత్పత్తీతి ।
ఆకాఙ్క్షాపి తత్ర నాస్తీత్యాహ -
నచేతి ।
అయోగ్యవిషయాభ్యామాకాఙ్క్షాసంనిధిభ్యాం విప్రకృష్టవిషయేఽప్యాకాఙ్క్షాయోగ్యత్వే బలవత్తరే సమ్బన్ధస్య యోగ్యతానిమిత్తత్వాదితి భావః ।
అయోగ్యత్వాదిత్యుక్తం సాధయతి -
నహీతి ।
కార్యకారణయోరభేదే కార్యాభావే కారణవత్తదభావేఽపి కార్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కార్యేతి ।
తదేవం బ్రహ్మణః సర్వప్రలయాధారత్వాత్తత్ర సమన్వయస్య ‘కారణనాశాత్కార్యనాశ’ ఇతి న్యాయానుగృహీతసృష్టిక్రమశ్రుత్యా న విరోధోఽస్తీతి సిద్ధమితి భావః ॥ ౧౪ ॥
పూర్వోక్తభూతోత్పత్తిప్రలయక్రమస్య కరణసృష్ట్యా బాధమాశఙ్క్య పరిహరతి -
అన్తరేతి ।
భూతోత్పత్తిప్రలయక్రమో విషయః । స కిం కరణసృష్టిక్రమేణ బాధ్యతే న వేతి కరణానాం భౌతికత్వాభౌతికత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షయితుం వృత్తం కీర్తయతి -
భూతానామితి ।
ఉక్తోత్పత్తిప్రలయక్రమస్య విరోధద్యోతనార్థముక్తమర్థాన్తరమనుద్రవతి -
ఆత్మాదిరితి ।
అత్ర చ క్రమవద్భూతోత్పత్తిప్రలయాధారే బ్రహ్మణి సమన్వయస్య కరణసృష్టిశ్రుత్యా విరోధపరిహారద్వారా దృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే కరణసర్గశ్రుతివిరోధాదుక్తసమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః ।
దేహప్రదేశాతిరిక్తేద్నియాభావాత్కథం యథోక్తః సన్దేహః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సేన్ద్రియస్యేతి ।
శ్రుతిస్మృత్యోరుక్తా ప్రసిద్ధిః । తత్ర శ్రుతిముదాహరతి -
బుద్ధిం త్వితి ।
‘ఇన్ద్రియాణి పరాణ్యాహురిన్ద్రియేభ్యః పరం మనః । మనసస్తు పరా బుద్ధిః‘ ఇత్యాద్యా స్మృతిరుదాహర్తవ్యా । కరణానాం సత్త్వేఽపి తేషామాహఙ్కారికత్వాత్తదుత్పత్తిక్రమేణ కుతో భూతోత్పత్త్యాదిక్రమస్య విరోధాశఙ్కేత్యాశఙ్కాహ -
తయోరితి ।
తేషామాహఙ్కారికత్వే మానాభావాద్బ్రహ్మజత్వస్యావశ్యకత్వే తత్కార్యేష్వేవ కస్మిశ్చిదన్తరాలే బుద్ధిసేన్ద్రియమనసోరుత్పత్తిలయౌ గ్రాహ్యావిత్యర్థః ।
తథాపి భూతోత్పత్త్యనన్తరం తదుత్పత్త్యఙ్గీకారతయా భూతోత్పత్త్యాదిక్రమస్యావిరుద్ధతేత్యాశఙ్క్య క్రమాకాఙ్క్షాయాం కరణోత్పత్తేః శ్రుత్యన్తరసిద్ధక్రమసిద్ధేర్విరోధోఽస్తీత్యాహ -
అపి చేతి ।
అన్నమయశ్రుతౌ కరణానాం భౌతికత్వే సిద్ధే భూతానన్తర్యం తేషామిత్యాశఙ్క్య ‘ఆపోమయః ప్రాణః’ ఇత్యత్ర తద్వికారత్వాభావవదిహాపి తద్వికారత్వాభావాత్కరణోత్పత్తిశ్రుత్యా క్రమవద్భూతోత్పత్త్యాదిశ్రుతేర్విరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తమాదత్తే -
నేతి ।
ఇన్ద్రియాణాముత్పత్తిక్రమస్య భూతోత్పత్త్యాదిక్రమవిరుద్ధవిశేషాసిద్ధేర్న విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
కిం భౌతికత్వం కరణానాముతాభౌతికత్వమ్ । ఆద్యం ప్రత్యాహ -
యదీతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
భవతీతి ।
న చాపోమయ ఇతివన్మయటో న వికారార్థతా కరణానాం విభక్తత్వాత్కార్యత్వే కారణాపేక్షాయామన్నమయమిత్యాదిశ్రుతేరపేక్షితోక్త్యర్థమసతి బాధకే మయటో వికారార్థతాయా యుక్తత్వాదితి భావః ।
భౌతికత్వే కరణానాం భూతానన్తరం తదుత్పత్తేర్న పృథక్తద్వ్యపదేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యపదేశోఽపీతి ।
క్వచిదిత్యాథర్వణం వాక్యముక్తమ్ । ప్రౌఢవాదేన తేషామభౌతికత్వముపేత్యాపి బ్రవీతి -
అథ త్వితి ।
అభౌతికత్వేఽపి పూర్వోత్తరత్వేన విశేషణవిశేష్యత్వే మానాభావాద్భూతోత్పత్తిక్రమో న కరణక్రమేణ విరుధ్యత ఇత్యర్థః ।
నను యథా ‘సమిధో యజతి’ ఇత్యాదౌ పాఠక్రమ ఎవానుష్ఠానక్రమే మానం తథైతస్మాదిత్యాదిపాఠక్రమేణైవాదౌ కరణాన్యుత్పద్యన్తే పశ్చాద్భూతానీత్యత్ర మానం, నేత్యాహ -
ఆథర్వణేతి ।
తత్ర తేషాం క్రమమాత్రమామ్నాయోత్పత్తిరుక్తేతి యోజనా । శ్రుత్యర్థావిరుద్ధోహి పాఠోఽనుష్ఠానే మానమ్ , ఇహ తు ‘ఆత్మన ఆకాశః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యర్థవిరోధాదగ్నిహోత్రహోమయవాగూపాకవత్పాఠక్రమభఙ్గేన భూతానన్తరం కరణోత్పత్తిరిత్యర్థః ।
కరణానాం భూతానాం చైకకార్యత్వే క్రమాకాఙ్క్షాయాం పూర్వవిశిష్టస్యైవోత్తరజనకత్వాత్కరణప్రాథమ్యమిత్యాశఙ్క్య భిన్నపరికరత్వాన్మైవమిత్యాహ -
తథేతి ।
ప్రజాపతిః సర్వభూతసూక్ష్మాత్మకః సూత్రాత్మా । స్థూలం కార్యమిదముచ్యతే । తదుత్పత్తిప్రాక్కాలోఽగ్రశబ్దార్థః । అత్ర ప్రజాపతిసృష్టివచనాద్భూతసృష్టిప్రాథమ్యం, తతశ్చ మనఆదిసృష్టిరుక్తేతి కరణసర్గస్య పాశ్చాత్యత్వమితి వివేకః ।
భూతకరణోత్పత్త్యోరేవం సిద్ధే క్రమే క్రమవద్భూతోత్పత్తిలయాధారే బ్రహ్మణి సమన్వయస్య కరణోత్పత్తిశ్రుత్యా విరోధో నేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥
పూర్వాధికరణేషు తత్పదార్థకారణత్వసిద్ధ్యై భూతోత్పత్తిశ్రుతివిరోధో నిరస్తః । సంప్రత్యాపాదసమాప్తేస్త్వమ్పదార్థశుద్ధ్యై జీవవిషయశ్రుతివిరోధో నిరస్యతే । తత్ర కరణోత్పత్తిశ్చేన్న భూతోత్పత్తిక్రమమన్యథయతి తర్హి జీవోత్పత్తిస్తదన్యథయేదిత్యాశఙ్క్య సైవ నాస్తీత్యాహ -
చరాచరేతి ।
ఇహ జీవజనిమృతినిమిత్తవైశ్వానరీయేష్ట్యాదిశాస్త్రాణాం తన్నిత్యత్వశాస్త్రాణాం చావిరోధద్వారా నిత్యసిద్ధప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే శాస్త్రద్వయవిరోధాత్తాదృగ్బ్రహ్మసమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః ।
జీవో విషయః, తస్య కిం దేహోత్పాదనాశయోరనౌపాధికముత్పత్త్యాది న వేతి శ్రుతివిప్రతిపత్తేః సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
స్త ఇతి ।
దేహగామిత్వాదయం వ్యపదేశో న జీవజన్మాది సాధయేదిత్యాశఙ్క్య చేతనోద్దేశేన జాతకర్మాదివిధానాదయమపి వ్యపదేశో న దేహమాత్రగామీత్యాహ -
జాతేతి ।
న చోపాధ్యపరామర్శాదౌపాధికౌ తస్య జన్మనాశౌ, నాపి దేహస్య సంస్కారవిధిః, పురుషవిషయత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్ , అతో జీవస్యానౌపాధికోత్పత్తినాశసిద్ధేరజామృతప్రత్యగ్బ్రహ్మసమన్వయాసిద్ధిరిత్యాహ -
ఇతి స్యాదితి ।
ఉత్సూత్రం సిద్ధాన్తమాహ -
తామితి ।
ఉపపత్తిమేవ దర్శయతి -
శరీరేతి ।
ఉద్దేశ్యోపాదేయయోర్మిథో విరోధే సత్యుపాదేయజన్మాన్తరఫలసాధనవిధివిరోధినోరుద్దేశ్యచ్చేతనజన్మమరణయోర్దేహోపాధిత్వేనోపచరితత్వాజ్జన్మాన్తరసాధనకర్మసమ్బన్ధయోగ్యో జన్మమృతిరహితః సన్నాత్మా సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఆత్మనో జన్మాద్యభావ ఎవ శాస్త్రీయస్వర్గాదిసమ్బన్ధసిద్ధిస్తదన్యథానుపపత్త్యా నిత్యత్వం తస్యేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం శ్రుతిసిద్ధం చైతదిత్యాహ -
శ్రూయతే చేతి ।
జీవేనాపేతం త్యక్తమ్ । వావ కిలేత్యవధారణార్థౌ నిపాతౌ । జీవో న మ్రియత ఎవేత్యర్థః ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
నన్వితి ।
తదుత్తరత్వేన సూత్రం పాతయితుం యోజనికామాహ -
సత్యమితి ।
భాక్తో వ్యపదేశో ముఖ్యాపేక్షీతి మత్వా పృచ్ఛతి -
కిమితి ।
తత్ర సూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
తయోస్తద్విషయత్వేన ముఖ్యత్వే హేతుమాహ -
స్థావరేతి ।
ఉపచారే కారణమాహ -
తదితి ।
దేహగామిత్వేన జన్మాదిశబ్దస్య ముఖ్యత్వే సౌత్రం హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే -
తదితి ।
దేహయోగమనపేక్ష్య సాక్షాదేవ జీవగతౌ జన్మనాశశబ్దౌ కిం న స్యాతాం, తత్రాహ -
నహీతి ।
న కేవలమన్వయవ్యతిరేకాభ్యామయమర్థోఽవగమ్యతే కిన్తు శ్రూత్యాపీత్యాహ -
స వా ఇతి ।
కథం నిత్యస్య జాయమానత్వం, తత్రాహ -
శరీరమితి ।
కథం మ్రియమాణత్వం, తత్రాహ -
ఉత్క్రామన్నితి ।
శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
శరీరేతి ।
యత్తు జాతకర్మాదివిధానాజ్జీవస్యానౌపాధికౌ జన్మనాశావితి తత్రాహ -
జాతేతి ।
పూర్వోత్తరాధికరణయోరేకార్థతయా పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యార్థభేదమాహ -
జీవస్యేతి ।
తదేవమాత్మనో దేహోత్పత్త్యాదావనౌపాధికోత్పత్త్యాద్యభావాజ్జాతేష్ట్యాదిశాస్త్రాణామౌపాధికతద్విషయత్వాదాత్మనిత్యత్వశాస్త్రాణాం ముఖ్యార్థత్వాదనాద్యనన్తప్రత్యగ్బ్రహ్మసమన్వయసిద్ధిరితి భావః ॥ ౧౬ ॥
దేహోత్పత్తినాశయోరాత్మోత్పత్తినాశౌ నిరస్య కల్పాద్యన్తయోర్జన్మనాశౌ తస్య నిరస్యతి -
నాత్మేతి ।
అధికరణవిషయమాహ -
అస్తీతి ।
‘అసమ్భవస్తు’ ఇత్యత్ర బ్రహ్మజన్మనిషేధాత్తదభిన్నజీవజన్మాశఙ్కా నిరవకాశేత్యాశఙ్క్యాహ -
జీవేతి ।
శరీరాదేరేవ సప్రాణస్య జీవత్వమితి ప్రాకృతాః, తాన్ప్రత్యాహ -
శరీరేతి ।
‘కర్మాధ్యక్షః', ‘సాక్షీ’ ఇత్యాదిశ్రుతేరీశ్వరత్వాదస్య కుతో జీవత్వం, తత్రోక్తమ్ -
కర్మేతి ।
విషయం వివిచ్య సహేతుం సంశయమాహ -
స ఇతి ।
శ్రుతివిప్రతిపత్తిం విశదయతి -
కాసుచిదితి ।
‘యథా సుదీప్తాత్పావకాత్’ ఇత్యాద్యా జీవోత్పత్తివాదిన్యః శ్రుతయః ।
కాసుచిదితి ।
‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇత్యాద్యాస్విత్యర్థః ।
ప్రవేశవాక్యేఽపి జన్మధీరస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
శ్రుతివిప్రతిపత్త్యా సంశయముక్త్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
అత్ర చోక్తశ్రుతివిప్రతిపత్తినిరాసేన సమన్వయదృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే శ్రుతీనాం విప్రతిపత్తేరనేకవాక్యత్వేన విరోధాదప్రామాణ్యే సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే శ్రూతీనామవిప్రతిపత్తేరేకవాక్యత్వాదవిరోధే నిత్యే ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిః ।
జన్మప్రయోజకజాడ్యవిశేషత్వవిరహాన్నోత్పత్తిరిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
ఆత్మనస్తద్విరహే వివదమానో వియదుత్పత్తిన్యాయేన ప్రత్యాహ -
ప్రతిజ్ఞేతి ।
తదనుపరోధం సాధయతి -
ఎకస్మిన్నితి ।
అకార్యత్వేఽపి ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిశ్చేత్కిం తత్కార్యత్వేనేత్యాశఙ్క్య తస్య పరస్మాద్భిన్నత్వమభిన్నత్వం వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
తత్త్వాన్తరత్వే త్వితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నచేతి ।
లక్షణభేదం సాధయతి -
అపహతేతి ।
నిత్యత్వశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్యానుమానానుగృహీతానిత్యత్వశ్రుతివిరోధాత్తాసాముపచరితార్థతేతి మత్వాహ -
విభాగాచ్చేతి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యాపేక్షితార్థావేదకత్వాన్నిత్యత్వశ్రుతీనాం నోపచరితార్థతేత్యాశఙ్క్య నిత్యానిత్యయోరపి కార్యకారణయోర్మృద్ధటవత్తాదాత్మ్యసమ్భవాదవిరుద్ధం మహావాక్యమిత్యభిప్రేత్యానిత్యత్వశ్రుత్యనుగ్రాహకానుమానాఙ్గవ్యాప్తిమాహ -
యావానితి ।
ఆకాశాదేర్విభక్తత్వేఽపి వికారత్వాసిద్ధేరసిద్ధా వ్యాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్యేతి ।
వ్యాప్తస్య హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
జీవేతి ।
ప్రతిదేహమాత్మవిభాగే కర్మతత్ఫలవ్యవస్థానుపపత్తిం ప్రమాణయితుం విశేషేణ వ్యాప్తిం పక్షధర్మతాం చోక్త్వానుమానమాహ -
తస్యేతి ।
యదనుగ్రాహకమనుమానముక్తం తాం శ్రుతిమాహ -
అపిచేతి ।
జీవస్య ముఖ్యోత్పత్తిరత్ర నేష్టేత్యాశఙ్క్య ప్రాణాదీనాం తథోత్పత్తిదృష్టేః సమభివ్యాహారాజ్జీవస్యాపి తాదృశ్యేవ సేతి మత్వాహ -
ప్రాణాదేరితి ।
కిఞ్చౌపాధికం జన్మ చేదుపాధేరేవ తద్వాచ్యం నోభయోరిత్యాశయేనాహ -
సర్వ ఎవ ఇతి ।
జన్మమాత్రార్థాం శ్రుతిముక్త్వా జన్మనాశార్థం శ్రుత్యన్తరమాహ -
యథేతి ।
భావానామేవోత్పత్తిలయావత్రోక్తౌ న జీవానామిత్యాశఙ్క్యాహ -
సరూపేతి ।
భావశబ్దో జీవవాచీతి శేషః ।
అన్యత్రాపి సత్త్వేన సారూప్యమాశఙ్క్యాహ -
జీవేతి ।
భూతోత్పత్త్యధికారే జీవోత్పత్తేరశ్రవణాన్న తదుత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
తత్ర తార్తీయన్యాయేన హేతుమాహ -
శ్రుత్యన్తరేతి ।
జీవోత్పత్తౌ పరస్యైవ కథం ప్రవేశశ్రవణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రవేశేతి ।
యథా మృదాది స్వవికారే ఘటాదౌ చూర్ణాదివికారాన్తరేణ ప్రవిశతి తథా బ్రహ్మ శరీరం సృష్ట్వా జీవాఖ్యవికారేణ ప్రవిష్టమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో వికారోత్పత్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
తదితి ।
అనుమానానుగృహీతశ్రుతిఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
జీవనిత్యత్వానిత్యత్వశ్రుతీనాం ముఖ్యత్వే మిథో విరోధాదసిద్ధిః సమన్వయస్యేతి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం యోజయతి -
ఎవమితి ।
అనుమానోపేతశ్రుత్యా జీవోత్పత్తేరుక్తేరయుక్తా ప్రతిజ్ఞేత్యాహ -
కస్మాదితి ।
సౌత్రం హేతుముక్త్వా వ్యాకరోతి -
అశ్రుతేరితి ।
గుణోపసంహారన్యాయేనోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
న్యాయాధీనాముక్తిమఙ్గీకృత్య జీవోత్పత్తిశ్రుతేస్తదనుత్పత్తిశ్రుత్యా వారణాన్నాత్ర న్యాయోఽస్తీత్యాహ -
సత్యమితి ।
జీవజన్మాయోగే ప్రశ్నపూర్వకం సౌత్రం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
హేతుద్వయం వివృణోతి -
నిత్యత్వం హీతి ।
నిత్యత్వాజత్వాదిభానేఽపి జన్మాభావో న భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
యా నిత్యత్వాదివాదిన్యో జీవోత్పత్తిం న మృష్యన్తి తాః శ్రుతీరాకాఙ్క్షాద్వారోదాహరతి -
తాః కా ఇతి ।
ఉత్పత్తిశ్రుతేరనుమానానుగ్రహాదనుత్పత్తిశ్రుత్యపేక్షయా ప్రాబల్యముక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
స్వాభావికం వా విభక్తత్వమౌపాధికం వేతి వికల్పయతి -
అత్రేతి ।
నాద్యోఽసిద్ధేరిత్యాహ -
నేతి ।
ఔపాధికం విభక్తత్వమౌపాధికం స్వాభావికం వా వికారమాత్మనో గమయేత్ । ఆద్యే సిద్ధసాధనత్వం మత్వోక్తమ్ -
బుద్ధ్యాదీతి ।
ద్వితీయే కాలాతీతత్వం వివక్షన్నౌపాధికం విభాగభానమిత్యత్ర మానమాహ -
తథా చేతి ।
బ్రహ్మవికారత్వం జీవస్య నిరస్యతా బుద్ధివికారత్వం తన్మయత్వోక్త్యా స్వీకృతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తన్మయత్వమితి ।
జాల్మో జడాత్మా ప్రాకృతః పురుషః । స యథా స్రీపరతన్త్రః స్త్రీమయో వ్యపదిశ్యతే తథా జీవస్యాప్రపఞ్చపూర్ణత్వాప్రతిపత్త్యా బుద్ధ్యాద్యుపరక్తపరిచ్ఛిన్నరూపత్వం బుద్ధ్యధీనమితి తన్మయత్వోక్తిరిత్యర్థః ।
అనుగ్రాహకమనుమానమపోద్యానుగ్రాహ్యశ్రుతేర్గతిమాహ -
యదపీతి ।
అత ఎవేత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
ఉపాధీతి ।
నయనమభినయతి -
ఉపాధీతి ।
తత్ర మైత్రేయీబ్రాహ్మణం సంవాదయతి -
తథాచేతి ।
‘ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇత్యుక్త్వా ‘న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తి’ ఇతి వదతో విరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
పూర్వాపరవిరోధసమాధిద్వారేతి యావత్ ।
న ప్రేత్యేత్యుక్తస్యాయమితి పరామర్శః । ఎతదపి ప్రశ్నపూర్వకం ప్రతిపాదయతీతి సమ్బన్ధః । ప్రశ్నమనుక్రామతి -
అత్రేతి ।
మోహాన్తం మోహమధ్యమాపీపదదాపాదితవానిమమిత్యర్థనిర్దేశః ।
ప్రతిపాదనప్రకారం ప్రకటయతి -
న వేతి ।
మోహం మోహకరం వాక్యమ్ ।
అవినాశిత్వే పరిణామిత్వాభావం హేతుమాహ -
అనుచ్ఛిత్తీతి ।
కథం తర్హి న ప్రేత్యేత్యాది, తత్రాహ -
మాత్రేతి ।
యత్తు ప్రతిజ్ఞయా బ్రహ్మకార్యతా జీవస్యేతి, తత్రాహ -
ప్రతిజ్ఞేతి ।
యత్తు లక్షణభేదాన్నైక్యమితి, తత్రాహ -
లక్షణేతి ।
బిమ్బప్రతిబిమ్బాదివదౌపాధికో భేదో న స్వాభావిక ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
అత ఇతి ।
ప్రధానవాక్యేన ఫలవతాఽఽక్షిప్తనిత్యత్వబోధకావాన్తరవాక్యనురోధేన ప్రధానవాక్యవిరుద్ధకార్యత్వవాదివాక్యానాం దుర్బలత్వేనోపచరితార్థత్వాన్మిథో విరోధాభావాన్నిత్యప్రత్యగ్బ్రహ్మసమన్వయసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౭ ॥
ఆత్మనో నిత్యత్వముక్త్వా తదనుత్పత్తిహేతోః స్వప్రకాశత్వమాహ -
జ్ఞ ఇతి ।
అనుత్పత్తౌ హి స్వప్రకాశం బ్రహ్మైవోపహితం జీవ ఇతి తత్స్వప్రకాశతా । న చైవం గతార్థత్వమనుత్పన్నస్యాపి జీవస్యానిత్యజ్ఞానత్వశ్రుత్యా బ్రహ్మాన్యత్వశఙ్కాయాం బ్రహ్మైక్యయోగ్యత్వాయాత్ర జీవస్య స్వప్రకాశతోక్తేరితి భావః ।
విషయసంశయతత్కారణాని దర్శయతి -
స ఇతి ।
విమృశ్య పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -
కిమితి ।
అత్ర చ ‘ఆత్మైవాస్య జ్యోతిః’ ఇత్యాదిశ్రుతీనాం ‘పశ్యంశ్చక్షుః’ ఇత్యాదిశ్రుతిభిర్జీవానిత్యధీత్వవాదినీభిర్విరోధసమాధానద్వారా చిద్రూపప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే యథోక్తశ్రుతీనాం మిథో విరోధాదనైకమత్యాదప్రామాణ్యాదుక్తే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తాసామవిరోధాదేకవాక్యతయా ప్రామాణ్యాత్తత్ర తత్సిద్ధిః ।
ఆత్మనశ్చేత్ చైతన్యమాగన్తుకం కిం తర్హి తస్య కారణమాగన్తుకస్య తదపేక్షత్వాత్తత్రాహ -
ఆత్మేతి ।
ఆత్మా కాదాచిత్కజ్ఞానః, తదర్థమాదీయమానసాధనత్వాత్ , ఈశ్వరవదితి వ్యతిరేకీత్యర్థః ।
సమవాయ్యసమవాయివిషయం విశేషణం నిమిత్తం త్వదృష్టాది । ఆత్మమనః సంయోగాదసమవాయినశ్చైతన్యమాత్మగుణో భవతీత్యత్ర పిఠరపాకప్రక్రియయా దృష్టాన్తమాహ -
అగ్నీతి ।
కిం చాత్మా జ్ఞానాన్తరప్రకాశ్యః, వస్తుత్వాత్ , ఘటవదితి మత్వాహ -
ఇతి ప్రాప్తమితి ।
ఆత్మా న నిత్యచైతన్యః, తద్వ్యభిచారిత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ -
నిత్యేతి ।
ఇష్టాపత్తిం నిరాచష్టే -
తే పృష్టా ఇతి ।
తదా తేషామసత్త్వాదేవ చైతన్యవ్యభిచారిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వస్థాశ్చేతి ।
తథాపి కథం చైతన్యస్యాగన్తుకత్వం, తత్రాహ -
చేతయమానా ఇతి ।
ఆత్మా న జ్ఞానస్వభావః, స్వసంసర్గిసర్వనవభాసకత్వాత్ , ఆదిత్యవదితి వ్యతిరేకేణోపసంహరతి -
అత ఇతి ।
భాష్యే హేతుసాధ్యనిరుక్త్యా సాధ్యావిశిష్టత్వం నిరసనీయమ్ ।
ఆత్మనః స్వప్రకాశత్వశ్రుతీనామనిత్యధీత్వశ్రుతీనాం చ విరోధే సమన్వయాసిద్ధిరితి పక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రం యోజయతి -
జ్ఞ ఇతి ।
అత ఎవేత్యుక్తం వ్యనక్తి -
యస్మాదితి ।
ఉత్పత్త్యభావే హేతుమాహ -
పరమితి ।
తస్య కుతో జీవత్వం, తత్రాహ -
ఉపాధీతి ।
యేన బ్రహ్మాభిన్నత్వేనోత్పత్తిరాత్మనో నిరస్తా తేనైవ తస్య నిత్యచైతన్యతాఽపి సుప్రతిపదా । విమతం చైతన్యస్వభావం, బ్రహ్మాభిన్నత్వాత్ , తద్వదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యముద్ధరతి -
పరస్యేతి ।
హేత్వసిద్ధిం ప్రత్యాహ -
తదేవేతి ।
చేచ్ఛబ్దో నిశ్చయార్థః । ప్రకృతివికారత్వహీనద్రవ్యార్థపదసామానాధికరణ్యమ్ , ఎకద్రవ్యనిష్ఠమ్ , ఉక్తసామానాధికరణ్యత్వాత్ , సోఽయమితివదిత్యనుమానాత్ప్రవేశశ్రుతేశ్చ బ్రహ్మైవ జీవో నిశ్చిత ఇతి హేతుసిద్ధిరిత్యర్థః ।
బ్రహ్మాభిన్నత్వఫలం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
న కేవలం నిత్యచైతన్యబ్రహ్మత్వాజ్జీవస్య నిత్యచైతన్యత్వం కిన్తు స్వప్రకాశత్వశ్రవణాదపీత్యాహ -
విజ్ఞానేతి ।
‘యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’ ఇత్యారభ్య తత్ప్రకరణస్థాః శ్రుతీరాత్మస్వప్రకాశత్వసాధనాయోపన్యస్యన్నుక్తానుమానానాం కాలాత్యయాపదిష్టత్వమాహ -
అసుప్త ఇతి ।
స్వయమసుప్తో భాసమాన ఎవాత్మా సుప్తాన్వాగాదీనుపరతవ్యాపారానభిపశ్యతీతి యావత్ । అత్రేతి స్వప్నోక్తిః । నచ తత్ర మనసో భావాత్తన్నిమిత్తమాత్మనో జ్యోతిష్ట్వం తదా తస్య కర్మత్వాదకరణత్వాదితి భావః ।
వ్యభిచారికరణజన్యబుద్ధీనామవ్యభిచారిచైతన్యం వినా నియతానుసన్ధానాసిద్ధేరాత్మనో నిత్యచైతన్యత్వమిత్యాహ -
అథేతి ।
ఆత్మా నిత్యచైతన్యస్వభావః, స్వసత్తాయాం తద్వ్యతిరేకశూన్యత్వాత్ , ఈశ్వరసంవేదనవదితి భావః ।
ప్రతికూలతర్కపరాహతిం శఙ్కతే -
నిత్యేతి ।
ఆత్మనో నిత్యచైతన్యత్వేఽపి స్వతోఽసఙ్గతయా విషయాసంసర్గాత్తద్విశేషయోగద్వారా తత్పరిచ్ఛేదార్థమన్తఃకరణాద్యపేక్షణాన్న తద్వైయర్థ్యమిత్యాహ -
నేతి ।
న చాసంసర్గిత్వాదేవ విషయవిశేషాసంసర్గే కుతస్తద్భానం మిథోఽయోగేఽపి ద్వయోరేకాన్తఃకరణసంసర్గాద్యుక్తత్వేన భానసమ్భవాన్ముఖరక్తిమగుణయోర్మిథోఽయోగేఽపి స్ఫటికోపరాగాధీనసమ్బన్ధవదితి భావః ।
గన్ధాదివిషయవిశేషస్య పరిచ్ఛేదస్తదవచ్ఛిన్నశ్చిత్ప్రకాశస్తద్వ్యఞ్జకజడప్రకాశాన్తఃకరణపరిణామోదయార్థత్వాద్ఘ్రాణాదీనాం నానర్థక్యమిత్యత్ర శ్రౌతం లిఙ్గమాహ -
తథాహీతి ।
స్వసత్తాయాం తదవ్యభిచారిత్వాదితి హేతోరసిద్ధిం పరిహర్తుం పరోక్తం తద్వ్యభిచారిత్వహేతుమనువదతి -
యత్త్వితి ।
స్వకీయహేతోరసిద్ధిముద్ధరన్పరకీయహేతోరాగమవిరోధమాహ -
తస్యేతి ।
పశ్యన్నిత్యేతదుపపాదయతి -
నహీతి ।
న పశ్యతీత్యుక్తం వ్యనక్తి -
న త్వితి ।
పశ్యన్న పశ్యతీతి విరోధమాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ।
విషయాభావాదచేతయమానత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
వస్తుత్వాదిహేతోరనిత్యచైతన్యత్వసిద్ధావాత్మనశ్చిద్రూపతా కుతః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వైశేషికాదీతి ।
ఆత్మచైతన్యస్యాగన్తుకత్వే మానాభావాత్తస్య నిత్యచైతన్యత్వే పశ్యన్నిత్యాదిశ్రుతీనాం స్వప్రకాశత్వశ్రుత్యనుసారేణ నయనాదన్యోన్యమవిరోధాన్నిత్యచైతన్యే ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౮ ॥
బ్రహ్మైక్యయోగ్యత్వాయాత్మనః స్వప్రకాశత్వముక్తమ్ । ఇదానీం తస్య స్వాభావికాణుత్వనిరాసేన వస్తుతో మహత్త్వం చైతన్యాదీషద్బహిష్ఠం సాధయతి -
ఉత్క్రాన్తీతి ।
అధికరణస్య విషయసంశయౌ దర్శయతి -
ఇదానీమితి ।
కిమణుపరిమాణో జీవ ఆహో మహాపరిమాణ ఇత్యేవం విప్రతిపత్తేః సన్దిహ్యతే ।
మధ్యమపరిమాణత్వం నిరస్తమేవాత్ర తథాణుత్వం నిరస్తప్రాయమితి వక్తుమతీతాధికరణారమ్భమాక్షిపతి -
నను చేతి ।
తథాపి జీవస్యానన్త్యనిరూపణార్థమధికరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అతశ్చేతి ।
తుల్యలక్షణత్వాదిత్యర్థః ।
తథాపి విచారారమ్భస్య కిం జాతం, తదాహ -
పరస్యేతి ।
తథాపి జీవస్య తన్నోక్తం, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
పరాభిన్నతయా తద్వదానన్త్యే సతీతి యావత్ ।
ఆరమ్భం సమాధత్తే -
ఉచ్యత ఇతి ।
యదుక్తం జీవస్య నిత్యత్వాది, తదఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి పరమమహత్త్వమపి తస్య సిద్ధమేవ, కిమనయా చిన్తయేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉత్క్రాన్తీతి ।
న కేవలం శ్రుతార్థాపత్తిసిద్ధమాత్మనోఽణుత్వం కిన్తు శ్రౌతమపీత్యాహ -
స్వశబ్దేనేతి ।
ఆత్మాణుత్వశ్రుతికలాపస్య తదానన్త్యశ్రుతిజాతస్య వాఽనాకులత్వమన్యోన్యమవిరుద్ధత్వం తత్ప్రతిపాదనేనాపరిచ్ఛిన్నే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధకమధికరణమర్థవదిత్యుపసంహరతి -
తస్యేతి ।
ఎతేన పాదాదిసఙ్గతిరుక్తా । పూర్వపక్షే చాత్మాణుత్వమహత్త్వశ్రుత్యోర్విరుద్ధత్వేనాప్రామాణ్యాదుక్తే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తయోరవిరుద్ధత్వాత్ప్రామాణ్యాత్తత్సిద్ధిః ।
అధికరణారమ్భమేవముక్త్వా సూత్రం వ్యాకుర్వన్పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
ఉక్తం హేతుం వివృణోతి -
ఉత్కాన్తీతి ।
స పురుషో ముమూర్షురారబ్ధకర్మావసానే యదాఽస్మాదభిమానతో గృహీతాదితి యావత్ । సహైవేత్యత్ర తదేతి వక్తవ్యమ్ । ఎతచ్ఛబ్దో వాగాదివిషయః । తస్మాల్లోకాదిత్యాగమనాపాదానత్వేన చన్ద్రలోకో గృహ్యతే । తత్ర భోక్తవ్యకర్మక్షయానన్తర్యం పునరిత్యుచ్యతే । అస్మై లోకాయేతి । ఎతం లోకం ప్రతీత్యర్థః ।
కర్మశబ్దేన తదనుష్ఠానం లక్ష్యతే హేతుమనూద్య తత్ఫలమాహ -
ఆసామితి ।
నను జీవస్యోత్క్రాన్తిగత్యాగతిభిశ్చలనమేవ గమ్యతే న పరిచ్ఛేదః, తత్రాహ -
నహీతి ।
సర్వగతస్య స్వాశ్రయసంయోగవిభాగహేతుశ్చలనమ్ । నభోవచ్చలనం న చేత్తథాపి కుతోఽణుత్వం పరిశేషాదిత్యాహ -
సతీతి ॥ ౧౯ ॥
నాత్మనో దేహాదపసర్పణముత్క్రమణం కిన్తు స్వామ్యనివృత్తిమాత్రమ్ । మన ఎవ తూత్క్రమ్య భోగదేశం గచ్ఛతీత్యేకే । తత్రాహ -
స్వాత్మనేతి ।
సూత్రం వ్యాచిఖ్యాసుః స్వామ్యనివృత్తిమాత్రముత్క్రమణమిత్యఙ్గీకరోతి -
ఉత్క్రాన్తిరితి ।
దేహే స్వామ్యనివృత్తౌ హేతుమాహ -
కర్మేతి ।
తథాపి గత్యాగతిభ్యామణుత్వమాత్మనః స్యాదపరిచ్ఛిన్నస్య సతస్తదయోగాదిత్యాహ -
ఉత్తరే త్వితి ।
ఘటగమనాగమనామ్యాం నభసస్తద్భ్రాన్తివదుపాధేరాత్మనోఽపి గత్యాగతిభ్రాన్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తే దృష్టత్వాత్తథాత్వేఽపి కథమాగమికస్య తథాత్వమిత్యాహ -
స్వాత్మనేతి ।
పచతీత్యాదౌ పాకాద్యనాశ్రయస్యాపి కర్తృత్వోక్తివదాత్మనో గత్యాద్యనాశ్రయస్యాపి తత్కర్తృత్వముచ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
గమేరితి ।
శ్రుతిప్రామాణ్యాద్గత్యాగత్యోర్జీవేనైవ సమ్బన్ధే ఫలితమాహ -
అమధ్యమేతి ।
జీవోఽణుః, అమధ్యమపరిమాణత్వే సతి గత్యాగతిమత్త్వాత్ , పరమాణువదిత్యర్థః ।
స్వామ్యనివృత్తిమాత్రముత్క్రాన్తిరిత్యుపేత్యోక్తమ్ । సమ్ప్రతి సూత్రోక్తోత్క్రాన్తేస్తర్హి పూర్వోత్తరపక్షానుపయోగితేత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్యోశ్చేతి ।
తత్ర హేతుః -
నహీతి ।
ఇతశ్చ దేహాదపసర్పణమేవోత్క్రాన్తిరిత్యాహ -
దేహేతి ।
అపాదానాత్వం విశ్లేషావధిత్వమ్ । అన్యేభ్యో వా ముఖాదిభ్యస్తం జీవముత్క్రమన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రమతీతి శేషః ।
కిఞ్చ స్వదేహమధ్యేఽపి గత్యాగతిభావాత్పరిచ్ఛిన్నో జీవ ఇత్యాహ -
స ఇతి ।
జీవశ్చక్షురాదీన్ద్రియాణి గృహీత్వా స్వాపాదౌ హృదయం ప్రవిశతి । శుక్రం జ్యోతిష్మత్కరణజాతమాదాయ పునర్జాగరితమాగచ్ఛతీత్యర్థః ।
బాహ్యాదివాన్తరాదపి గత్యాదేరాత్మనోఽణుత్వమిత్యాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౦ ॥
సర్వగతత్వశ్రుతివిరోధమాశఙ్క్య విషయాన్తరోక్త్యా ప్రత్యాహ -
నాణురితి ।
చోద్యం వివృణోతి -
అథాపీతి ।
ఉక్తహేతుభిరాత్మనోఽణుత్వే దృష్టేపీతి యావత్ ।
అణుత్వశ్రుతేరుక్తత్వాదసిద్ధో హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ -
అణుత్వేతి ।
పరిమాణాన్తరశ్రవణం వివృణోతి -
స వా ఇతి ।
పరిహారమవతార్య వ్యాచష్టే -
నేతి ।
మహాపరిమాణశ్రవణం పరమాత్మవిషయం తత్ప్రకరణస్థత్వాదిత్యుక్తం సాధయతి -
పరస్యేతి ।
కథమస్య పరవిషయతేత్యాశఙ్క్య - ప్రాధాన్యేన తస్య ప్రతిపాద్యత్వాదుత్సర్గతస్తథేత్యాహ -
పరస్యైవేతి ।
న కేవలమౌత్సర్గికం పరప్రకరణత్వమ్ , ఆరభ్యాధీతిబలాదపి తద్ధీరిత్యాహ -
విరజ ఇతి ।
పరిమాణాన్తరశ్రుతేః శ్రుత్యా జీవగామిత్వే సిద్ధే ప్రకరణస్య దౌర్బల్యాన్న పరవిషయతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
యథా వామదేవస్య గర్భస్థస్యైవ ‘అహం మనురభవం సూర్యశ్చ’ ఇతి శాస్త్రదృష్ట్యా వ్యపదేశో దృష్టస్తథా జీవస్య పరమార్థాభేదదృష్ట్యా మహత్త్వనిర్దేశః, తథా చ స్వతోఽణుత్వమవిరుద్ధమిత్యాహ -
శాస్త్రేతి ।
అణోర్జీవస్య బ్రహ్మణో భిన్నాభిన్నత్వేనాత్యన్తభేదాభావాత్తద్భేదస్య చాధ్యక్షత్వాదభేద ఎవ శాస్త్రీయస్తదపేక్షయా చ జీవమహత్త్వోక్తిరితి భావః ।
పరిమాణాన్తరశ్రుతేరన్య విషయత్వాజ్జీవస్యాణుత్వం యుక్తమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౧ ॥
గత్యాదిశ్రుత్యనుపపత్తేరనుమానస్య చ శ్రుత్యన్తరవిరోధనిరాసేనాణుత్వసాధకత్వముక్తమ్ । ఇదానీం తత్రైవ శ్రుతిమాహ -
స్వశబ్దేతి ।
చశబ్దం యోజయతి -
ఇతశ్చేతి ।
స్వశబ్దం వ్యాకుర్వన్నితఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి -
యత ఇతి ।
దుర్జ్ఞాతత్వధియా పరమాత్మైవాణురివాణురుక్త ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రాణేతి ।
వృత్తిభేదేన పఞ్చధా ప్రాణో యస్మిన్సంనివిష్టః స ప్రాణాధారో జీవ ఎవాణుర్వేదితవ్య ఉచ్యతే । పరస్యాప్రాణసమ్బన్ధాదిత్యర్థః ।
ఉన్మానం విభజతే -
తథేతి ।
స్వశబ్దవదిత్యర్థః । ఉద్ధృతం మానమున్మానమ్ , అత్యన్తాపకృష్టపరిమాణమిత్యర్థః ।
తదుదాహరతి -
వాలేతి ।
ఆరాగ్రాదుద్ధృతం మానం మాత్రా యస్య స జీవస్తథా ॥ ౨౨ ॥
సూత్రాన్తరార్థం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉపలబ్ధిరపి న సర్వదేహగతా కిన్తు ప్రదేశగతేత్యాశఙ్క్యాహ -
దృశ్యతే చేతి ।
దేహవ్యాపికార్యాన్యథానుపపత్త్యా జీవో నాణురితి చోద్యం సూత్రేణ ప్రత్యాహ -
అత ఇతి ।
పరిచ్ఛిన్నస్యాపి స్వభావవశాద్వ్యాపి కార్యం స్యాదిత్యన్యథోపపత్తిం దర్శయన్దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
దేహవ్యాపకత్వమాత్మసమ్బన్ధస్య సర్వాఙ్గీణశైత్యజ్ఞానే శక్తత్వాద్యుక్తం ప్రాదేశికస్యాత్మనో వ్యాపి కార్యమిత్యుక్తేఽర్థే యుక్తిం బ్రువన్నవశిష్టం సూత్రభాగం వ్యాచష్టే -
త్వగితి ।
ప్రాదేశికస్యాత్మనః సమ్బన్ధః సమస్తాం త్వచం కథం వ్యాప్నుయాత్ , తత్రాహ -
త్వగాత్మనోరితి ।
సమ్బన్ధస్య త్వగవయవినిష్ఠత్వాదవయవినశ్చైకత్వాత్తద్వ్యాప్తిరిత్యర్థః ।
తథాపి కథం త్వచః సర్వాఙ్గీణశైత్యసఙ్గతిః, తత్రాహ -
త్వక్చేతి ।
అర్థాపత్తేరన్యథాఽప్యుపపత్తిం దృష్టాన్తేనోక్తాముపసంహర్తుమితిశబ్దః ॥ ౨౩ ॥
వైషమ్యం శఙ్కిత్వా ప్రత్యాహ -
అవస్థితీతి ।
తత్ర శఙ్కాం వివృణోతి -
అత్రేతి ।
జీవస్యాణోరపి దేహవ్యాపికార్యం స్యాదితి దృష్టాన్తేనోక్తే సతీతి యావత్ ।
అతుల్యత్వమేవ వ్యతిరేకేణ సాధయతి -
సిద్ధే హీతి ।
న చాత్మనో దేహైకదేశస్థత్వం ప్రత్యక్షమిత్యుక్తదృష్టాన్తాసిద్ధిరితి శేషః ।
దృష్టాన్తే విశేషం దర్శయతి -
ప్రత్యక్షం త్వితి ।
అవస్థితివిశేషమేవ విశదయతి -
ఎకేతి ।
కార్యమపి తర్హి తథైవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
సకలేతి ।
ఆత్మన్యపి తుల్యమేతదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మన ఇతి ।
ప్రత్యక్షతోఽల్పీయసశ్చన్దనబిన్దోస్త్వగ్వ్యాప్త్యా వ్యాపి కార్యం యుక్తమ్ । యస్య తు సన్దిగ్ధమణుత్వం సర్వాఙ్గీణం కార్యం తస్య వ్యాపిత్వమౌత్సర్గికం తు హిత్వా నేయం కల్పనా యుక్తేత్యర్థః ।
ఆత్మనో దేహైకదేశస్థత్వమప్రత్యక్షమపి చన్దనబిన్దుదృష్టాన్తేనాణుత్వహేతునానుమేయమితి శఙ్కతే -
అనుమేయమితి ।
సన్దిగ్ధాసన్దిగ్ధత్వేన సన్దిగ్ధం దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
పరిహారమవతార్య వ్యాకరోతి -
అత్రేతి ।
ప్రత్యక్షానుమానయోరభావాదాత్మనో దేహైకదేశస్థత్వం నిరస్తమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
శ్రుతిమాశ్రిత్య సూత్రావయవేన సమాధత్తే -
హృదీతి ।
‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్’ ఇత్యాద్యుపదేశసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । సిద్ధే తుల్యత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
అణోరాత్మనశ్చైతన్యం స్వభావతోఽణుపరిమాణం దేహతుల్యోపలబ్ధ్యాకారపరిణతమిత్యుక్త్వా పక్షాన్తరమాహ -
గుణాద్వేతి ।
ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే -
చైతన్యేతి ।
జీవస్యాణుత్వే తద్గుణస్య చైతన్యస్య కుతో దేహవ్యాప్తిః, తత్రాహ -
యథేతి ।
సూత్రస్యాపరితుష్ట్యా పక్షాన్తరార్థత్వాదపరితుష్టిహేతుమాహ -
స్యాదితి ।
జీవస్యాపి స్వావయవద్వారా సర్వదేహవిప్రసర్పణమాశఙ్క్య తదవయవానామచేతనత్వే తదయోగాచ్చైతన్యేఽపి ప్రత్యేకం చైతన్యే యుగపదేకస్యానేకభోక్త్రధిష్ఠితస్య దేహస్యావ్యవస్థాపాతాన్మిలితచైతన్యే మేలనస్యావయవానతిరేకాత్తేషాం వా చైతన్యాన్న జీవస్య స్వావయవైర్దేహే విప్రసర్పణమితి మత్వాహ -
న త్వితి ॥ ౨౫ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుమాక్షిపతి -
కథమితి ।
చైతన్యం గుణత్వాన్న గుణినోఽన్యత్రేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
యథా దీపస్య గుణోఽపి ప్రభా తదతిరేకేణాశేషమపవరకోదరం వ్యాప్నోతి తథా చైతన్యమాత్మనో గుణోఽపి తమతిక్రమ్య సర్వం దేహం వ్యాప్నుయాదతో వ్యభిచారాన్నానుమేతి శఙ్కతే -
ప్రదీపేతి ।
ప్రభాయా గుణత్వాభావాన్నైవమిత్యాహ -
నేతి ।
ద్వయోరపి తేజోద్రవ్యత్వే కథమవాన్తరభేదః, తత్రాహ -
నిబిడేతి ।
గుణత్వస్య గన్ధే వ్యభిచారమాహ -
అత ఇతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
అప్రాప్తేష్వితి ।
సూత్రావయవం వ్యాకుర్వన్దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
పరానుమానే ఫలితం దోషమాహ -
అతశ్చేతి ।
అతఃశబ్దోక్తం హేతుం స్పష్టయతి -
గుణస్యేతి ।
ఉక్తహేత్వసిద్ధిం బ్రువన్వ్యభిచారం వారయతి -
గన్ధస్యేతి ।
కిమిదమనుమేయం కిం వాఽఘ్యక్షమితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నేతి ।
విశ్లిష్టావయవానామల్పత్వాదపక్షయో న భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
అక్షీయమాణమితి ।
తథాత్వేనానుభూయమానమితి యావత్ । విమతమవియుక్తావయవం, పూర్వావస్థాతో గురుత్వాద్యపచయహీనత్వాత్ , సంమతవదిత్యర్థః ।
హేతోరన్యథాసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
విశ్లష్టానామల్పత్వాదిత్యుపలక్షణమ్ । ద్రవ్యాన్తరాణూనామనుప్రవిష్టత్వాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । విశ్లోషానుప్రవేశాభ్యాం సన్నపి విశేషో గురుత్వాద్యపచయరూపః సౌక్ష్మ్యాన్నోపలక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
నాసికాపుటం ప్రతి గతానాం గన్ధవదవయవానామధ్యక్షేణాగ్రహాదాగతిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాయోగ్యత్వాదగ్రహణమిత్యాహ -
సూక్ష్మా హీతి ।
పరమాణుశబ్దేన పరకీయా వా పరమాణవస్త్రసరేణవో వా గృహ్యేరన్ । ఆద్యే తద్గతరూపాదివద్గన్ధస్యాపి నోపలబ్ధిః స్యాదిత్యాహ -
నేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
స్ఫుటేతి ।
త్రసరేణుగ్రహేఽపి నాగకేసరాదిష్వపి దూరేషు స్ఫుటగన్ధధీర్భవతి న భవేన్నాసికాపుటం ప్రవిష్టానాం గన్ధవతాం త్రసరేణుమాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
గన్ధస్యాశ్రయేణ సహ గతిరనుమేయేతి ప్రతిక్షిప్య ప్రత్యక్షపక్షం ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
కథం తర్హి లౌకికీ ధీః, తత్రాహ -
గన్ధ ఇతి ।
గన్ధో నాశ్రయాదన్యత్ర వర్తతే, గుణత్వాత్ , రూపాదివదిత్యనుమానాన్నేదం వ్యభిచారస్థలమితి శఙ్కతే -
రూపేతి ।
ఆశ్రయేణ సహైవ గతిర్వా తద్గత్యభావే గన్ధస్యాపి తద్రాహిత్యం వా సాధ్యమ్ । ఆద్యే పూర్వోక్తదోషం మత్వా ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
నేతి ।
ప్రత్యక్షవిరోధాదనుమానానుత్థానే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తద్విరోధేఽపి తదుత్థితావతిప్రసక్తిం వక్తి -
నహీతి ॥ ౨౬ ॥
గన్ధస్య గుణినం వినాపి వృత్తేశ్చైతన్యస్యాపి తద్యోగాదణుత్వేఽపి దేహవ్యాపికార్యసిద్ధిరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం చైతన్యేనైవాత్మనో దేహవ్యాప్తిరిత్యత్ర శ్రుతిమాహ -
తథాచేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
హృదయేతి ॥ ౨౭ ॥
చైతన్యగుణేనాత్మనో దేహవ్యాప్తౌ హేత్వన్తరమాహ -
పృథగితి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
ప్రజ్ఞయేతి ।
విధాన్తరేణ సూత్రార్థమాహ -
తదితి ।
ఎతమేవాభిప్రాయం చైతన్యేనాత్మనో దేహవ్యాపిత్వవిషయం బాఘకాభావం సాధకభావం చ పరామృశ్య పూర్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౮ ॥
తదనువాదేన సిద్ధాన్తం సూత్రయతి -
ఎవమితి ।
తదక్షరార్థమాహ -
తుశబ్ద ఇతి ।
పక్షమనుభాష్య తద్వ్యావర్తనం ప్రతిజానీతే -
నైతదితి ।
తత్ర హేత్వర్థముక్తం స్మారయతి -
ఉత్పత్తీతి ।
కార్యకారణత్వానుపపత్తౌ సత్యాం సామానాధికరణ్యశ్రుతేశ్చేతి తృతీయహేత్వర్థః ।
జీవబ్రహ్మణోరభేదేఽపి ప్రకృతే కిం జాతమిత్యాశఙ్క్య జీవో మహాన్బ్రహ్మాభిన్నత్వాత్తద్వదిత్యాహ -
పరమితి ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం 'సత్యం జ్ఞానమ్' ఇత్యాదిశ్రుత్యా నిరాచష్టే -
పరస్యేతి ।
అనుమానఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
జీవస్య విభుత్వే తన్మహత్త్వవాదిశ్రుతిస్మృతివాక్యాన్యపి ముఖ్యార్థాని భవన్తీత్యనుమానానుగ్రాహ్యమాగమమాహ -
తథాచేతి ।
నిత్యః సర్వనతః స్థాణురిత్యాదయః స్మార్తవాదాః । తత్త్వమస్యాదిప్రధానవాక్యాజ్జీవస్య మహత్త్వం తదణుత్వార్థగుణభూతవాక్యానాం శ్రుతిలిఙ్గానాం చ తద్విరోధాదౌపాధికార్థత్వసిద్ధేరితి భావః ।
కిఞ్చ ‘అర్థవాదవాక్యానాం లౌకికాదపి న్యాయాద్దౌర్బల్యమ్’ ఇతి న్యాయేన సర్వదేహవ్యాపిశైత్యోపలమ్భాన్యథానుపపత్తినిమిత్తమహత్త్వేనాణుత్వశ్రుతీనాం బాధః స్యాదిత్యాహ -
నచేతి ।
త్వగాత్మసమ్బన్ధస్య త్వగ్వ్యాపిత్వాత్త్వచశ్చ సర్వదేహవ్యాప్తేస్తద్వారా జీవస్యాణోరపి వ్యాపికార్యమిత్యుక్తం శఙ్కతే -
త్వగితి ।
అతిప్రసక్త్యా ప్రత్యాహ -
నేతి ।
పాదతలమాత్రే కణ్టకస్య సంయుక్తత్వాత్కుతోఽన్యత్ర వేదనేత్యాశఙ్క్యాహ -
త్వగితి ।
తథాపి కథం దేహమాత్రే వేదనాధీః, తత్రాహ -
త్వక్చేతి ।
అతిప్రసఙ్గముపసంహర్తుమితిశబ్దః । అస్తు దేహమాత్రే వేదనాధీరిత్యతిప్రసఙ్గస్యేష్టత్వమాశఙ్క్యాహ -
పాదేతి ।
యదుక్తం గుణాద్వేతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
హేతుం వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి -
గుణత్వమితి ।
లోకవదిత్యుక్తం ప్రత్యాహ -
ప్రదీపేతి ।
యత్తు వ్యతిరేకో గన్ధవదితి, తత్రాహ -
గన్ధోఽపీతి ।
నిరాశ్రయస్యైవ సఞ్చరణం తస్యోక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
గన్ధస్యాశ్రయనియమే యుక్తిముక్త్వా వృద్ధసంమతిమాహ -
తథా చేతి ।
న చాధ్యక్షవిరుద్ధౌ యుక్త్యాగమౌ, తేనాశ్రయశూన్యత్వాగ్రహాన్మహతాం చ త్రసరేణూనామనుద్భూతరూపస్పర్శానామాగతిరితి స్ఫుటోపలమ్భసమ్భవాన్మూలద్రవ్యే చావిశేషోఽవయవాన్తరయోగాదితి భావః ।
చైతన్యస్య గుణత్వముపేత్య గుణస్య గుణినం వినాఽన్యత్రాగతేః సర్వదేహవ్యాపికార్యాయోగాన్నాణుర్జీవ ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం న గుణత్వమపి తస్యేత్యాహ -
యదీతి ।
చైతన్యవ్యాప్తౌ జీవాణుత్వాసిద్ధిం బ్రువతో వైయధికరణ్యమిత్యాహ -
చైతన్యమితి ।
ఔష్ణ్యప్రకాశయోర్గుణత్వాచ్చైతన్యస్య స్వరూపత్వే నోదాహరణతేత్యాశఙ్క్య రూపాదివద్గుణగుణిత్వాభావాన్మైవమిత్యాహ -
నాత్రేతి ।
ఔష్ణ్యప్రకాశావగ్నిశ్చ సప్తమ్యర్థః । ఔష్ణ్యాద్యతిరిక్తాగ్నిస్వరూపాభావం హేతుం కర్తుమితిశబ్దః । జీవస్యాణుత్వం న చేదస్తు మధ్యమపరిమాణత్వం, నేత్యాహ -
శరీరేతి ।
పరిమాణద్వయాయోగే పరిశిష్టమాహ -
పరిశేషాదితి ।
విభుత్వే జీవస్యాణుత్వాదివ్యపదేశాసిద్ధిరిత్యుక్తమనుస్మారయతి -
కథమితి ।
తదుత్తరత్వేన సూత్రావయవం పాతయతి -
అత ఇతి ।
‘అభ్యుపగమాద్ధృది హి’ ఇతి హృదయస్య ప్రకృతత్వాత్తన్నిష్ఠా బుద్ధిరేవాత్ర తచ్ఛబ్దేత్యక్షరార్థమాహ -
తస్యా ఇతి ।
పదార్థముక్త్వా సమాసమాహ -
తద్గుణా ఇతి ।
పారమార్థికమాత్మనః సంసారిత్వం కిం బుద్ధిగుణైరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
అసఙ్గత్వేనాపరిణామిత్వం సూచయతి -
కేవలస్యేతి ।
బుద్ధిధర్మాణామాత్మగతత్వాసిద్ధేః సాఙ్ఖ్యవదాత్మనః సంసారిత్వాయోగమాశఙ్క్యాహ -
బుద్ధీతి ।
ఆత్మనో బుద్ధితద్ధర్మాధ్యాసద్వారా సంసారిత్వేఽపి ప్రకృతేఽణుత్వాదివాదే కిం జాతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ జీవస్యాణుత్వవాదీని యాని వాక్యాన్యుక్తాని తాన్యపి పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనాయాం మహత్త్వమేవ తస్య గమయన్తీతి మత్వోన్మానశ్రుతిం ప్రత్యాహ -
తథాచేతి ।
అణుత్వే చ మహత్త్వే చ శ్రుతే కిమిత్యుభయం నేష్టమిత్యాశఙ్క్యాన్యతరద్వా ద్వయమపి వా తత్త్వమ్ । ఆద్యేఽపి మహత్త్వస్యాణుత్వస్య వా వస్తుతేతి వికల్ప్య ప్రథమమఙ్గీకుర్వన్నాహ -
తచ్చేతి ।
ద్వయమపి తత్త్వమపి పక్షం విరోధేన ప్రత్యాహ -
నహీతి ।
కల్పాన్తరం నిరాహ -
నచేతి ।
తత్త్వమసీత్యత్రత్వమర్థోద్దేశేనానన్తబ్రహ్మభావస్య విధిత్సితత్వాద్విధిత్సితానన్త్యవిరోధాదుద్దేశ్యస్థమణుత్వమవివక్షితమితి భావః ।
ఉన్మానాన్తరం ప్రత్యాహ -
తథేతి ।
బుద్ధ్యధ్యాసేన తద్గుణేనాత్మన్యధ్యస్తేన తస్మిన్మిథ్యాగుణాన్తరముత్పద్యతే, తేనాత్మగుణేనారాగ్రపరిమాణోఽపకృష్టశ్చ జీవో దృష్టః । వస్తుతస్తు నాయం గుణాధారో న చాపకర్షవానిత్యర్థః ।
శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
బుద్ధీతి ।
యత్తు స్వశబ్దాదణుత్వం, తద్దూషయతి -
ఎష ఇతి ।
దుర్జ్ఞానత్వజ్ఞాపకప్రకరణాపేక్షయా శ్రుతేరేవ ప్రాబల్యాదణుత్వమిత్యాశఙ్క్య కాల్పనికం తదిష్టం వాస్తవమయుక్తమిత్యాహ -
జీవస్యేతి ।
పరమాత్మదృష్టాన్తార్థోఽపిశబ్దః । తదభిన్నత్వాదిత్యుక్తో హేతుః । పరస్య ప్రకరణినో విభుత్వాత్తదభిన్నత్వాచ్చ జీవస్య న చేదణుత్వం తర్హి కథమణుత్వశ్రుతిః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
అణుశబ్దస్యాత్యన్తసూక్ష్మే ప్రయోగాత్కథముక్తార్థతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపాధీతి ।
యత్తు పృథగుపదేశాదితి, తత్రాహ -
తథేతి ।
యథా స్వశబ్దోన్మానే జీవస్య నాణుత్వమావేదయతస్తథా పృథగుపదేశోఽపి తస్యాణోరేవ చైతన్యస్య దేహవ్యాప్తిమాహేత్యర్థః ।
సమారుహ్య వాగాదినా నామాద్యాప్నోతీతి శేషః । ప్రజ్ఞాశబ్దస్య చైతన్యార్థత్వాత్కుతో బుద్ధివిషయతేత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యపదేశేతి ।
గుణగుణిత్వేన తస్య ముఖ్యత్వే కిమిత్యౌపచారికత్వం, తత్రాహ -
నహీతి ।
అత్రేతి చైతన్యాత్మనోరుక్తిః । ఉక్తం ‘యది తు చైతన్యం జీవస్యేత్యాదౌ’ ఇతి శేషః ।
యత్తు తథాచ దర్శయతీతి, తత్రాహ -
హృదయేతి ।
యచ్చోత్క్రాన్త్యాదిశ్రుతేర్జీవోఽణురితి, తత్రాహ -
తథేతి ।
ఇతీక్షిత్వేతి శేషః ।
యత్తు స్వాత్మనా చోత్తరయోరితి, తత్రాహ -
ఉత్క్రాన్తీతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
నహీతి ।
దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
దృష్టాన్తమాదాయ వ్యాచష్టే -
ప్రాజ్ఞవదితి ।
ఉక్తదృష్టాన్తానుసారేణ జీవస్యాపి బుద్ధిగుణసారత్వాదణుత్వాదివ్యపదేశ ఇత్యాహ -
తద్వదితి ॥ ౨౯ ॥
సూత్రన్తరనిరస్యా శఙ్కామాహ -
స్యాదేతదితి ।
కథమసత్త్వం స్వరూపేణ సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అసంసారిత్వం వేతి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
న దోష ఇతి ప్రతిజ్ఞాత్వేన యోజయతి -
నేయమితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
బుద్ధియోగస్యానాశిత్వే తత్త్వధీవైయర్థ్యం వా తస్యాన్తవత్త్వేనాగన్తుకతయా సంసారస్యాదిమత్త్వాదకృతాగమాదిప్రసఙ్గో వా తదుభయమపి నాస్తీతి హేతుం వివృణోతి -
యావదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
యావదస్యేతి ।
సంసారనివృత్త్యుత్తరకాలమపి జీవస్వరూపనిర్వాహకత్వేన బుద్ధియోగోఽభ్యుపగన్తవ్య ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యావదేవ చేతి ।
జీవస్య వస్తుత్వాన్నోపాధియోగాపేక్షేత్యాశఙ్క్య వాచ్యస్య లక్ష్యస్య వా వస్తుత్వమితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
పరమార్థేతి ।
ద్వితీయం నిరాహ -
నహీతి ।
లక్ష్యస్య బ్రహ్మావ్యతిరేకే వేదాన్తార్థనిరూపణాయామిత్యత్ర సూచితం హేతుమాహ -
నేత్యాదినా ।
సూత్రావయవమాకాఙ్క్షాద్వారా నిక్షిపతి -
కథమితి ।
తస్యార్థమాహ -
తథాహీతి ।
‘బుద్ధిం తు సారథిం విద్ధీ’ త్యాది గ్రహీతుమాదిపదమ్ । కథమత్ర యావదాత్మభావిత్వధీరిత్యాశఙ్క్య తదర్థ విజ్ఞానమయపదార్థమాహ -
తత్రేతి ।
విజ్ఞానస్య బ్రహ్మత్వాత్తన్మయత్వం తత్కార్యత్వం తదాత్మత్వం వేత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రదేశాన్తర ఇతి ।
విజ్ఞానం బుద్ధిరస్తు, తథాపి కథమాత్మనస్తద్వికారత్వం మయటో వికారార్థత్వాత్తత్రాహ -
బుద్ధీతి ।
కథం వికారార్థస్య మయటోఽర్థాన్తరం శఙ్క్యతే, తత్రాహ -
యథేతి ।
ఇహ లోకే బుద్ధ్యవియోగేఽప్యాత్మనో లోకాన్తరసఞ్చారే తద్వియోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స సమాన ఇతి ।
నాత్ర బుద్ధ్యా సహావియోగో భాతీత్యాశఙ్క్యాకాఙ్క్షాద్వారా సమానపదం పూరయతి -
కేనేతి ।
యేన కేనాపి సమానత్వే కుతో విశేషోక్తిః, తత్రాహ -
సంనిధానాదితి ।
‘యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’ ఇత్యత్రేతి శేషః ।
పరిచ్ఛిన్నస్యైవ గతేరాత్మనస్తదభావాత్కథముభయలోకసఞ్చారిత్వం, తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
బుద్ధివదాత్మనో ధ్యానాదియోగిత్వమత్ర భాతీవశబ్దస్యోపమార్థత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ।
ఇవశబ్దస్యాభాసార్థత్వాన్నోపమార్థతేతి భావః ।
న కేవలమాగమాద్బుద్ధిసమ్బన్ధస్య యావత్సంసార్యాత్మభావిత్వం కిన్తు యుక్తేరపీత్యాహ -
అపిచేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానస్య సత్యేవ సంసారిణి కర్మణా నివృత్తేస్తన్నిమిత్తబుద్ధిసమ్బన్ధస్యాపి తత్సిద్ధేర్న యావదాత్మభావితేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానాదేవ మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తిరిత్యత్ర మానమాహ -
దర్శయతీతి ।
ఆదిత్యవర్ణం ప్రకాశరూపం తమసః పరస్తాదవిద్యాసంస్పర్శశూన్యమిత్యర్థః ॥ ౩౦ ॥
యావదాత్మభావిత్వహేతోరసిద్ధిం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర బుద్ధిసమ్బన్ధాసమ్భవే హేతుమాహ -
సతేతి ।
కిఞ్చ కార్యత్వాద్బుద్ధేరాత్మనస్తద్యోగస్య చ తథాత్వాత్తత్ర, నాశధ్రౌవ్యాదసిద్ధిర్ధ్రువేత్యాహ -
కృత్స్నేతి ।
పరిహరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
పుంస్త్వం పురుషస్య ప్రజోత్పాదనసామర్థ్యమ్ । ఆదిశబ్దేన స్రియాః స్త్రీత్వం బీజస్యాఙ్కురజనకత్వమిత్యాది గృహీతమ్ । బాల్యాదిష్విత్యాదిపదేనావస్థావిశేషా గృహ్యన్తే । యౌవనాదిష్విత్యత్రాపి, స ఎవాదిశబ్దార్థః ।
కస్మాదవిద్యమానవదిష్టానామావిర్భావః, అవిద్యమానానామేవ పునరుత్పత్తిః కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
నేతి ।
తైలకలుషితబీజాదిగ్రహార్థమాదిపదమ్ । ఎతేన తుశబ్దో వ్యాఖ్యాతః ।
'అస్య సత' ఇతి దార్ష్టాన్తికం వ్యాచష్టే -
ఎవమితి ।
అభివ్యక్తియోగాదితి వ్యాకరోతి -
ఎవం హీతి ।
తదేవ వ్యతిరేకతః స్ఫోరయతి -
నహీతి ।
కారణం వినాఽపి కార్యం స్యాదిత్యతిప్రసఙ్గః । స్వాపే బీజాత్మనా సతో బుద్ధియోగస్య ప్రబోధే వ్యక్తిరిత్యత్ర మానమాహ -
దర్శయతీతి ।
న విదురిత్యవిద్యాత్మకబీజసత్త్వోక్తిః । తత్కృతత్వం స్వాపాదుత్థానస్య కథయతి -
త ఇతి ।
పూర్వబోధః సప్తమ్యర్థః ।
స్వాపే లయే చ బుద్ధియోగస్య బీజాత్మనాఽవస్థానే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౩౧ ॥
బుద్ధిసద్భావే మానమాహ -
నిత్యేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతుమన్తఃకరణగతానవాన్తరభేదానాహ -
తచ్చేతి ।
తత్రతత్ర ।
‘మనసా హ్యేవ పశ్యతి మనసా శ్రృణోతి', ‘బుద్ధేర్గుణేనాత్మగుణేన చైవ', ‘బుద్ధిశ్చ న విచేష్టతే', ‘విజ్ఞానేన విజ్ఞానమాదాయ', ‘విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే', ‘చేతసా వేదితవ్యః’ ఇత్యాదిప్రదేశేష్విత్యర్థః ।
ఎకమేవాన్తఃకరణం కథమనేకధోచ్యతే, తత్రాహ -
క్వచిచ్చేతి ।
అభిమానప్రధానోఽహఙ్కారో విజ్ఞానమ్ । చిదాకారప్రధానం చిత్తమ్ । అథ యథోక్తమన్తఃకరణమేవ నాస్తి । నచ శ్రుత్యా తదస్తిత్వం, తత్ప్రామాణ్యేఽపి కేషాఞ్చిద్విసంవాదాత్ , తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
తత్ర హేతుత్వేన సూత్రవయవం వ్యాకరోతి -
అన్యథేతి ।
నిత్యోపలబ్ధిప్రసఙ్గం ప్రకటయతి -
ఆత్మేతి ।
కారణే సతి కార్యం భవత్యేవేత్యనియమాన్న నిత్యోపలబ్ధిప్రసక్తిరితి శఙ్కతే -
అథేతి ।
తర్హి నిత్యమేవానుపలబ్ధిః స్యాదపేక్షణీయాన్తరాభావాదిత్యాహ -
తత ఇతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వమాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
ఆత్మేన్ద్రియార్థసాంనిధ్యేఽపి కదాచిదేవ జ్ఞానోదయాదన్తఃకరణమస్తీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తదనుపగమే దోషాన్తరాపత్తేరపి తదస్తీతి బ్రువన్నన్యతరనిథమో వేత్యేతద్యోజయతి -
అథవేతి ।
అన్యతరస్య శక్తిప్రతిబన్ధే కా హానిః ; తత్రాహ -
నచేతి ।
అవధానమనుభవితుం స్మర్తుం వా వాఞ్ఛా । నచ సాఽఽత్మనో ధర్మః, తస్యావిక్రియత్వాత్ । నాపీన్ద్రియాణామన్ధాదీనామేకైకేన్ద్రియాభావేఽపి తద్దర్శనాదాన్తరత్వాచ్చ బాహ్యేన్ద్రియధర్మత్వాయోగాత్తేన పరిశేషాద్యస్యావధానానవధానే తదన్తఃకరణమస్తీత్యాహ -
తస్మాదితి ।
అనుబుభూషా సాశ్రయా, గుణత్వాత్ , రూపవదిత్యనుమానాత్తదధికరణమన్తఃకరణం పరిశేషతో లబ్ధమితి భావః ।
న కేవలమన్తఃకరణమౌపపత్తికం శ్రౌతమపీత్యాహ -
తథా చేతి ।
మనః స్వగ్రాహ్యజాతిమద్విశేషగుణాధికరణం, ప్రత్యక్షజ్ఞానకరణత్వాత్ , చక్షుర్వదిత్యభిప్రేత్యాహ -
కామాదయశ్చేతి ।
బుద్ధిసద్భావస్య మానయుక్తిసిద్ధత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౩౨ ॥
స్వాభావికమణుత్వం పరాణుద్య వస్తుతో మహత్త్వం చైతన్యాదీషద్బహిష్ఠం ప్రతిష్ఠాపితమ్ । ఇదానీం తతోఽపి బహిష్ఠం కర్తృత్వం బుద్ధికర్తృత్వవ్యావర్తనేనాత్మని సాధయతి -
కర్తేతి ।
ఆత్మా కిమకర్తా కర్తా వేతి విప్రతిపత్తేః సన్దేహే ‘తద్గుణసారత్వాత్’ ఇత్యనేనైవ తత్కర్తృత్వాదిసిద్ధేర్న సంశీతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్గుణేతి ।
అధికారః ప్రసఙ్గః । యద్యపి కర్తృత్వస్య న స్వయం పుమర్థతా, నాపి ప్రతిపాద్యవాక్యార్థోపయోగితా, యద్యపి చౌపాధికం కర్తృత్వమాత్మాని ప్రాగేవ సిద్ధం, తథాపి నిరస్యపక్షసమ్భవాత్తన్నిరాసాయారమ్భః సమ్భవతీతి భావః । అత్ర చ విధ్యాదిశ్రుతీనామసఙ్గతాదిశ్రుతీనాం చాత్మకర్తృత్వాకర్తృత్వార్థానాం బన్ధమోక్షవిషయత్వేన మిథో విరోధం విధూయ నిత్యముక్తే బ్రహ్మణి సమన్వయాధానాత్పాదాదిసఙ్గతయః ।
పూర్వపక్షే శ్రుతీనామమూషాం విరుద్ధత్వేనాప్రామాణ్యాత్తత్ర సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తాసామవిరోధేన వ్యవస్థయా ప్రామాణ్యాత్తత్సిద్ధిరితి మన్వానః సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే -
కర్తా చేతి ।
సత్యేవ మనసి జాగరాదౌ కర్తృత్వోపలమ్భాదసతి స్వాపే తదభావాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం కర్తృత్వస్య మనోనిష్ఠత్వదృష్టేః, తత్సత్తాహేతువిషయత్వసమ్భవే చ తయోస్తద్విశిష్టార్థధీమాత్రహేతుత్వకల్పనాయా బహిరఙ్గత్వాత్ , అహం కర్తేతి ధియశ్చాత్మనః సాధారణ్యాన్న కర్తృత్వమాత్మనోఽస్తీత్యాహ -
కస్మాదితి ।
స్వర్గాద్యర్థినో యాగాదివిధ్యన్యథానుపపత్త్యా కర్తృత్వమాత్మనో దుర్వారమిత్యాహ -
శాస్త్రేతి ।
తదేవ వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
ఐక్యశ్రుతివిరోధే విధిశాస్త్రమన్యపరతయా దుర్బలమిత్యాశఙ్క్య సమ్పత్పరత్వేన తస్యాః సావకాశత్వాద్విధిశ్రుతేశ్చ నిరవకాశత్వాన్మైవమిత్యాహ -
అన్యథేతి ।
కర్త్రీ బుద్ధిరిత్యుపగమాత్తద్విషయత్వేన విధిశాస్త్రం సావకాశమిత్యాశఙ్క్య విధేః ప్రతిపత్తురేవ కర్తృతేత్యాహ -
తద్ధీతి ।
మమేదం కర్తవ్యమితి ధీసమర్థస్య చేతనస్య విధిసమ్బన్ధమాహ విధిశాస్త్రమిత్యర్థః ।
తథాపి కథం తస్య కర్తృత్వధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తస్య విధేయార్థకర్తృతాం వినాఽనుపపన్నం విధిశాస్త్రం చేతనస్య తదర్థానుపపత్త్యా గమయతి । బుద్ధేరేవ కర్తృత్వే యస్య భోక్తురపేక్షితోపాయో విధిర్న తస్య కర్తృత్వం యస్య కర్తృత్వం న తస్యాపేక్షితోపాయ ఇత్యసఙ్గతిరితి భావః ।
‘అనశ్నన్’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధే శ్రుతార్థాపత్తిర్దుర్బలేత్యాశఙ్క్య శ్రుతిమాహ -
తథేతి ॥ ౩౩ ॥
విహారో విహరణం సఞ్చారస్తదుపదేశానుపపత్త్యాపి జీవస్య కర్తృతేత్యాహ -
విహారేతి ।
సూత్రస్య హేత్వన్తరపరత్వమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
జీవప్రక్రియాయామితి బుద్ధిప్రస్తావవ్యాసేధార్థముక్తమ్ । సన్ధ్యే స్థానే స్వప్నావస్థాయామితి యావత్ । ఈయతే గచ్ఛతి ॥ ౩౪ ॥
అకర్తురుపాదానానుపపత్త్యాపి కర్తృత్వమిత్యాహ -
ఉపాదానాదితి ।
తద్వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
ప్రాణానామిన్ద్రియాణాం విజ్ఞానేన బు్ధ్ద్యా విజ్ఞానం గ్రహణశక్తిమాదాయ స్వాపే జీవో హృదయమేతీతి యోజనా ।
ఉపాదానాన్తరమాహ -
ప్రాణానితి ।
యోజనా పూర్వవత్ ॥ ౩౫ ॥
కర్తృవాచకాఖ్యాతశ్రుత్యాపి జీవస్య కర్తృత్వమిత్యాహ -
వ్యపదేశాచ్చేతి ।
విజ్ఞానశబ్దస్య జీవార్థత్వం గృహీత్వా సూత్రావయవం యోజయతి -
ఇతశ్చేతి ।
న చేదిత్యాదేర్వ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
నన్వితి ।
నాత్ర బుద్ధిర్విజ్ఞానమితి సూత్రభాగేనాహ -
నేతీతి ।
తదేవ స్ఫుటయితుం ప్రతిజానీతే -
జీవస్యేతి ।
ప్రతిజ్ఞార్థం సూత్రావయవం వ్యాకుర్వన్వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి -
నేతి ।
విపర్యయమభినయతి -
విజ్ఞానేనేతి ।
అస్మన్మతే బుద్ధేరేవ కర్తృత్వాత్తత్ర తద్వ్యపదేశసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కేవలాయా బుద్ధేః కరణత్వేనైవ వ్యపదేశదర్శనాన్మైవమిత్యాహ -
తథేతి ।
తైత్తిరీయశ్రుతౌ విశేషమాహ -
ఇహేతి ।
కర్తృసామానాధికరణ్యమాఖ్యాతేన కర్తృవాచినా విజ్ఞానపదస్యాభివ్యాహారః । ప్రకృతే వాక్యే విజ్ఞానస్య కర్తృత్వమన్యత్ర కరణత్వేఽపీతి నిగమయతి -
ఇత్యదోష ఇతి ॥ ౩౬ ॥
సూత్రాన్తరవ్యావర్త్యమాహ -
అత్రేతి ।
తథైవ సమ్పాదయతి నేత్యాహ -
విపరీతమితి ।
సహకారివశాదిష్టానిష్టోపాదానేషు పురుషప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తస్యాస్వాతన్త్ర్యే లక్షణాభావాదకర్తృత్వం స్వాతన్త్ర్యే బుద్ధిపూర్వకారిణో నానియతా ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
సత్యపి స్వాతన్త్ర్యే స్యాదనియతా ప్రవృత్తిరితి సూత్రం వ్యాకుర్వన్పరిహరతి -
యథేతి ।
దృష్టాన్తే వివదమానః సన్నాహ -
ఉపలబ్ధావితి ।
చక్షురాదీనాం విషయోపనాయకత్వాత్తదుపలబ్ధౌ చాత్మనశ్చేతనత్వేన స్వాతన్త్ర్యాదుదాహరణసిద్ధిరిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
విషయోపనయనద్వారా తజ్జ్ఞానే కరణాపేక్షాధ్రౌవ్యాన్నాత్మనః స్వతన్త్ర్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అపి చేతి ।
ఇతశ్చ దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్న వైషమ్యమితి యావత్ । ఉపలబ్ధావివేత్యపేరర్థః ।
దేశాద్యపేక్షాయాం లక్షణాభావాదకర్తృత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
భవతీతి ।
యదుక్తం ధీపూర్వకారిణో నానియతా ప్రవృత్తిరితి, తత్రాహ -
సహకారీతి ।
కర్తా హి కరణాదీని కారకాన్తరాణి ప్రయుఙ్క్తే, న తైరయం ప్రయుజ్యతే, తేన తస్య స్వాతన్త్ర్యం, న, కారకాన్తరానపేక్షత్వాత్ , క్వాపి తథా స్వాతన్త్ర్యాయోగాత్ । తథాచాయమదృష్టవశాదిష్టమేవ ప్రేప్సుస్తదుపాయభ్రమాదనిష్టహేతుమనుతిష్ఠన్ననిష్టమాప్నుయాదిత్యనియతా ప్రవృత్తిః, కర్తృత్వనియమశ్చేత్యర్థః ॥ ౩౭ ॥
బుద్ధేరేవ కర్తృత్వే కారకవిభక్తివిపర్యయో ‘న చేత్’ ఇత్యత్రోక్తః । సమ్ప్రతి తచ్ఛక్తివిపర్యయమాహ -
శక్తీతి ।
సూత్రం వ్యాఖ్యాతుం ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
హేతుమేవ వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి -
యదీతి ।
శక్తివిపర్యయముదాహరతి -
కరణేతి ।
బుద్ధ్యతిరిక్తకర్త్రభావాదిత్యర్థః ।
బుద్ధేరస్తు కర్తృశక్తిః, తత్రాహ -
సత్యాం చేతి ।
కర్తృత్వే బుద్ధేరహన్ధీవిషయత్వేనాత్మత్వం కిమిత్యుపేయం, తత్రాహ -
అహఙ్కారేతి ।
అన్తఃకరణాధిష్ఠాతురేవాత్మత్వాత్కుతో బుద్ధేరేవాత్మత్వం, తత్రాహ -
తస్యాశ్చేతి ।
కర్తుః స్వయమేవ శక్తేర్న కరణాపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
శక్తోఽపి హీతి ।
లోకవదిహాపి కర్తురపేక్షితమేవ కరణమితి వక్తుమితిశబ్దః । అస్తు తర్హి కర్త్ర్యా బుద్ధేరన్యదేవ కరణం, తత్రాహ -
తతశ్చేతి ॥ ౩౮ ॥
జ్ఞానసాధనవిధ్యన్యథానుపపత్త్యాపి కర్తృత్వమాత్మనః స్వీకార్యమిత్యాహ -
సమాధీతి ।
సూత్రం వివృణోతి -
యోఽపీతి ।
జ్ఞానోపాయం సమాధిమనుతిష్ఠన్నకర్తాత్మేతి దుర్వచనమిత్యర్థః ।
శాస్త్రార్థవత్త్వాదిహేతూనాం ఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఉక్తహేతుషు ప్రత్యేకం సాధకత్వం సమ్భావయితుమపిశబ్దః ॥ ౩౯ ॥
సాఙ్ఖ్యమతనిరాసేనోక్తాత్మకర్తృత్వస్య స్వాభావికత్వం నిరస్యతి -
యథాచేతి ।
సఙ్గతిం దర్శయన్వృత్తం కీర్తయతి -
ఎవమితి ।
ఉక్తే కర్తృత్వే విప్రతిపత్త్యా సంశయమాహ -
తదితి ।
సఙ్గతిఫలే పూర్వవత్ ।
అత్రాపి సమాప్తౌ సర్వం వ్యక్తీభవిష్యతీతి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
నచ తర్హి పూర్వాధికరణమనర్థకమ్ , ఆరోప్యప్రాపకత్వాత్ । నచ స్వాతన్త్ర్యేణ సమ్బన్ధాద్యభావే తస్యైతదవాన్తరసూత్రత్వంం, తత్రాపి కర్తృత్వే సమర్థితే సత్యసఙ్గస్య స్తుత్యాపి నేతుం శక్యత్వే విరోధపరిహారేణ సమన్వయదార్ఢ్యసిద్ధౌ సాక్షాదపి సఙ్గత్యాదేః సువచత్వాత్ ।
నను కర్తృత్వసత్త్వమాత్రముక్తా హేతవః సాధయన్తి, న తస్య స్వాభావికత్వం, నహి తస్యోపాధ్యనపేక్షత్వముక్తం, తత్రాహ -
అపవాదేతి ।
న చాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విశిష్టస్య కర్తృత్వం శఙ్కనీయం, తదుత్పత్తౌ మనసో నిమిత్తత్వాదపి తదుపపత్తేరితి మత్వా పూర్వపక్షముపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
స్వాభావికం కర్తృత్వమపవాదకాభావాదిత్యయుక్తం ముక్త్యనుపపత్తేరపవాదకత్వాదిత్యాహ -
నేతి ।
ఉక్తం వివృణ్వన్కర్తృత్వమాత్మనః స్వభావో ధర్మో వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
కర్తృత్వేతి ।
కర్తృత్వే సత్యేవ పురుషార్థసమ్భవాత్కిం తన్నివృత్త్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
ద్వితీయమాశ్రిత్య శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సత్యాం శక్తౌ కార్యపరిహారోఽపి కథం, తత్రాహ -
తదితి ।
శక్తస్యైవ నిమిత్తపరిహారాత్కార్యపరిహారం దృష్టాన్తేన దర్శయతి -
యథేతి ।
కర్తృత్వస్య ధర్మాదీని నిమిత్తాని । తేషాం జ్ఞానానివర్త్యత్వే ముక్తావపి సమ్భవాత్కర్తృత్వం స్యాత్ । జ్ఞానేన తన్నివృత్తౌ తేషామజ్ఞానకార్యత్వాత్తత్కృతం కర్తృత్వమపి తథా స్యత్ । శక్తేశ్చ శక్తశక్యసాపేక్షతయా సనిమిత్తక్రియాలక్షణశక్యాక్షేపకత్వాదనిర్మోక్షః । తస్మాన్నిమిత్తపరిహారస్య దురనుష్ఠానత్వాన్న శక్తివాదే ముక్తిరిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
శక్తిలక్షణేన శక్త్యాక్షిప్తేన శక్యేన సహ యః సమ్బన్ధస్తేనేతి వ్యధికరణే తృతీయే । మనుష్యదేహస్య శాస్త్రసామర్థ్యాద్దేవత్వాప్తివత్కర్తృభూతస్యాకర్తృరూపమోక్షాప్తిః శాస్త్రవశాదేవేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కిం సన్నేవ మోక్షోఽజ్ఞానవృతో జ్ఞానాత్తన్నివృత్త్యాప్యత ఉతాసన్నపూర్వో హేతుశక్త్యా లభ్యతే । ఆద్యే కర్తృత్వస్య భ్రాన్తిత్వమ్ । ద్వితీయం దూషయతి -
నేతి ।
ముక్తేః సాధనాయ తత్త్వముపేత్యోక్తమ్ , తదేవ నేత్యాహ -
అపిచేతి ।
తథాపి కథం స్వాభావికం కర్తృత్వమపహ్నూయతే, తత్రాహ -
తాదృగితి ।
కా తర్హి కర్తృత్వదృష్టేరాత్మని గతిః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
ఆత్మన్యౌపాధికమారోపితం కర్తృత్వమిత్యత్ర మానమాహ -
తథాచేతి ।
ఉక్తశ్రుత్యోస్తాత్పర్యమాహ -
ఉపాధీతి ।
విద్వదనుభవవిరుద్ధా చ స్వాభావికీ కర్తృతేత్యాహ -
నహీతి ।
వివేకినామిత్యుక్తేరవస్థాభేదాపేక్షమైక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాన్య ఇతి ।
బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతాదతిరిక్తో యది పరస్మాదన్యశ్చేతనో న స్యాత్తదా పర ఎవ సంసారీ కర్తా చ ప్రసజ్యేత । నచ తద్యుక్తం, నిత్యశుద్ధత్వాదివిరోధాత్ । యది పరస్మాదన్యశ్చేతనస్తర్హి నాసౌ బుద్ధ్యాదివ్యతిరిక్తః స్యాదితి శఙ్కతే -
పర ఎవేతి ।
న తావత్కేవలస్య చేతనస్య ముక్తిబన్ధౌ, తస్య నిత్యముక్తత్వాత్ । నాపి కేవలస్య బుద్ధ్యాదేస్తౌ, తస్య జడత్వాత్ , కిం త్వనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యోత్థబుద్ధ్యాద్యుపాధిద్వారా చేతనస్యైవ తౌ కల్ప్యేతే । నచ వ్యవస్థానుపపత్తిః, ఎకస్మిన్నపి చిద్ధాతౌ కాల్పనికభేదాధీనవ్యవస్థాపనాత్ , వస్తుతస్తదభావస్యేష్టత్వాత్ । తస్మాత్పరస్మాదన్యస్య చితిమతోఽభావేఽపి వస్తుతః సంసారిత్వస్య తస్మిన్నప్రసఙ్గాత్కల్పనయా చోపగమాన్నైవమిత్యాహ -
న । అవిద్యేతి ।
ఉక్తేఽర్థే శ్రౌతావన్వయవ్యతిరేకౌ దర్శయతి -
తథాచేతి ।
ఉపాధ్యుద్భవాభిభవాభ్యాం కర్తృత్వస్యోద్భవాభిభవశ్రవణాదపి తదౌపాధికమిత్యాహ -
తథేతి ।
పరమానన్దత్వేనాప్తకామత్వం సాధయతి -
ఆత్మేతి ।
కామయితవ్యాభావాదపి తథేత్యాహ -
అకామమితి ।
అశేషశోకసంస్పర్శశూన్యత్వాదపి తథేత్యాహ -
శోకాన్తరమితి ।
ఉక్తస్య సౌషుప్తాత్మరూపస్య పరమపురుషార్థతామాహ -
ఎషేతి ।
ప్రేప్సితమైశ్వర్యమతిరిక్తమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎషాఽస్యేతి ।
లోకవిశేషస్యాపేక్షణీయత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
ఎష ఇతి ।
పరమానన్దస్యాతిరిక్తస్యాపేక్షక్త్వమాశఙ్క్యాహ -
ఎషోఽస్యేతి ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రమవతారయతి -
తదేతదితి ।
తదక్షరాణి వ్యాకరోతి -
త్వర్థే చేతి ।
చకారోఽవధారణే ।
తుశబ్దార్థమేవ స్ఫోరయతి -
నైవమితి ।
తత్ర దృష్టాన్తం వ్యాచక్షాణో హేతుమాహ -
యథేతి ।
అన్యైరప్రేర్యత్వం స్వస్థత్వమ్ । మానసప్రయత్నరాహిత్యం నిర్వృతత్వమ్ । కాయచేష్టాశూన్యత్వం నిర్వ్యాపారత్వమ్ । బుద్ధ్యాదిసమ్పిణ్డితైకద్రవ్యే సత్యేవ జాగరాదౌ క్రియాదర్శనాదసతి తస్మిన్కేవలాత్మని స్వాపాదౌ తదదర్శనాద్విశిష్టస్య క్రియాకారణత్వమ్ । తత్రాపి నిమిత్తాదుపాదానస్య కార్యాన్వయిత్వేనాన్తరఙ్గత్వాదుపాదానత్వమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాముక్తన్యాయవద్భ్యాం బ్రహ్మాత్మత్వశాస్త్రోపబృంహితాభ్యాం లభ్యమితి భావః ।
సమ్ప్రసాదే కర్తృత్వరహితస్యాపి జాగరాదౌ కర్తృత్వం చేన్ముక్తావపి తథైవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
తత్ర కారణసద్భావాద్యుక్తం కర్తృత్వమ్ , ఇహ తదభావాన్నేేతి భావః ।
యథా కర్తృత్వాదిశక్తియుక్తస్య తక్ష్ణో వాస్యాదిప్రేరకత్వేన కర్తృత్వమేవమిహాపి స్యాద్దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోస్తుల్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తక్షేతి ।
ఇతోఽపి వివక్షితాంశేన సామ్యం న త్వత్యన్తమిత్యాహ -
న త్వితి ।
ఎవం సిద్ధాన్తముపపాద్య పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యత్త్వితి ।
శాస్త్రార్థవత్త్వమాదౌ దూషయతి -
తత్రేతి ।
‘యత్పరం శాస్త్రం స ఎవ తదర్థః ‘ ఇత్యుపగమాత్ , తస్య చ కర్త్రపేక్షితోపాయతాపరత్వాత్ , కర్తుః స్వరూపపరత్వాభావాత్కర్తా లోకసిద్ధో న శాస్త్రసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధస్యోద్దేశ్యత్వాత్ప్రసిద్ధేశ్చ మానత్వాత్ప్రామాణికం కర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
విధిశాస్త్రస్య స్వాభావికకర్తృత్వే తాత్పర్యాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
శ్రుతార్థాపత్తిం నిరస్యాతి -
కర్తేతి ।
తదుభయనిరాసన్యాయేన లిఙ్గద్వయమపి నిరస్తమిత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
అనువాదరూపత్వాత్పారమార్థికకర్తృత్వాసాధకత్వాదితి శేషః ।
విహారోపదేశః స్వాభావికమేవ కర్తృత్వం సాధయతి, కరణవిరహే శ్రుతకర్తృత్వస్య స్వాభావికత్వధ్రౌవ్యాదిత్యాహ -
నన్వితి ।
ఉపాదానమపి స్వాభావికం కర్తృత్వం గమయతీత్యాహ -
తథేతి ।
విశిష్టస్య కర్తృత్వే కరణానామపి కర్త్రన్తర్భావాత్తేష్వపి కర్తృవిభక్తిః స్యాత్ । నచైవమస్తి, తేషు కర్మకరణవిభక్త్యోరేవ శ్రవణాత్ । తస్మాత్కేవలస్యైవాత్మనః కర్తృతేత్యర్థః ।
పరిహరతి -
అత్రేతి ।
తత్రాదౌ విహారోపదేశస్య స్వాభావికకర్తృత్వసాధకత్వం ప్రత్యాహ -
న తావదితి ।
తత్రేతి స్వప్నోక్తిః । జాగ్రదవస్థాయామివేత్యపేరర్థః ।
స్వప్నావస్థాయామాత్మనో మనసః సమ్బన్ధే స్మృతిమాహ -
తథా చేతి
సేవతే తేనైవ మనసా వాసనామయాన్విషయాన్యదీతి యోజనా ।
స్వప్నే మనఃసత్త్వే యుక్తిమాహ -
కామాదయశ్చేతి ।
తథాచ ధర్మిత్వేన మనోఽపి తత్రాస్తీతి శేషః ।
శ్రుతిస్మృతియుక్తిసిద్ధం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
విహారస్య వాస్తవత్వముపేత్యోక్తమ్ । ఇదానీం తదపి నాస్తి కుతస్తద్వశాదాత్మనో వాస్తవకర్తృతేత్యాహ -
విహారోఽపీతి ।
యత్తూపాదానాదాత్మనో వాస్తవకర్తృత్వమితి, తత్రాహ -
తథేతి ।
కరణసహితస్య కర్తృత్వే కరణేఽపి కర్తృవిభక్తిః స్యాదిత్యుక్తం ప్రత్యాహ -
భవతీతి ।
కరణవిశిష్టస్యోపాదానకర్తృత్వముపేత్యోక్తం, తదపి నాస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
కరణవ్యాపారోపరమస్య బుద్ధిపూర్వకత్వాత్తస్మిన్నిష్టే తత్రాత్మనః స్వాతన్త్ర్యమపీష్టమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
అబుద్ధీతి ।
వ్యపదేశాచ్చ క్రియాయామిత్యుక్తమనూద్య ప్రత్యాహ -
యస్త్వితి ।
బుద్ధౌ విజ్ఞానశబ్దస్య ప్రసిద్ధత్వం ‘విజ్ఞానేన విజ్ఞానమాదాయ’ ఇత్యాదౌ ద్రష్టవ్యమ్ ।
మనోమయానన్తరం విజ్ఞానమయోక్తేశ్చ విజ్ఞానశబ్దస్య బుద్ధ్యర్థత్వం సంనిధేరిత్యాహ -
మనోనన్తరేతి ।
తస్య తదర్థత్వే హేత్వన్తరమాహ -
తస్యేతి ।
శ్రద్ధావయవత్వేఽపి కుతో విజ్ఞానమయస్య బుద్ధ్యవ్యతిరేకస్తత్రాహ -
శ్రద్ధాదీనాం చేతి ।
మన్త్రశేషాలోచనాయామపి విజ్ఞానశబ్దాస్య బుద్ధ్యర్థతేత్యాహ -
విజ్ఞానమితి ।
ఇన్ద్రియాణి దేవాః । తయాపి కథం బుద్ధిసిద్ధిః, తత్రాహ -
జ్యేష్ఠత్వస్యేతి ।
‘మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద', 'యో హ వై జ్యేష్ఠం చ శ్రేష్ఠం చ వేద’ ఇతి బుద్ధేరేవ హిరణ్యగర్భాభేదేన న్యేష్ఠత్వోక్తేర్వాక్యశేషే బుద్ధిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ శ్రుత్యన్తరే యజ్ఞస్య బుద్ధిసాధ్యత్వసిద్ధేర్యజ్ఞకర్తృవిజ్ఞానం బుద్ధిరేవేత్యాహ -
స ఎష ఇతి ।
చిత్తేన ధ్యాత్వా వాచా మన్త్రోక్త్యా యజ్ఞో జాయతే తేన చిత్తస్య పూర్వోత్తరభావో యజ్ఞ ఇతి యజ్ఞకర్తుర్బుద్ధిత్వసిద్ధేస్తత్సామాన్యాదత్రాపి బుద్ధిరేవ విజ్ఞానమిత్యర్థః ।
‘న చేన్నిర్దేశవిపర్యయః’ ఇత్యుక్తం ‘శక్తివిపర్యయాత్’ ఇత్యుక్తేన సహ దూషయతి -
నచేతి ।
విక్లిద్యన్తి తణ్డులాః, జ్వలన్తి కాష్ఠాని, బిభర్తి స్థాలీతి కారకాన్తరాణామపి స్వవ్యాపారేషు కర్తృత్వస్వీకారాదిత్యాహ -
సర్వేతి ।
తర్హి బుద్ధ్యాదీనాం కర్తృత్వమేవ న కరణత్వం, నేత్యాహ -
ఉపలబ్ధీతి ।
తత్రాపి బుద్ధేరేవ కర్తృత్వమిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
సా చేతి ।
తర్హి కేవలస్యాత్మనస్తాం ప్రతి కర్తృత్వం, నేత్యాహ -
నచేతి ।
న చోపలబ్ధేర్నిత్యత్వే కుతో బుద్ధేస్తత్ర కరణతేతి వాచ్యమ్ , విషయోపరక్తతయా తస్యా జన్యత్వాత్తత్ర కరణత్వసిద్ధిరితి భావః ।
యత్తు బుద్ధేః కర్తృత్వే కర్తురహమిత్యుపలభ్య ప్రవృత్తిదృష్టేరుపలబ్ధౌ కరణాన్తరస్యాన్వేష్యత్వాచ్చ కేవలస్యైవాత్మనః కర్తృత్వమితి, తత్రాహ -
అహఙ్కరేతి ।
సత్యమహకారపూ ర్వకం కర్తృత్వం తథాపి న తదుపలబ్ధుః సాక్షిణోఽస్తీత్యత్ర హేతుమాహ -
అహఙ్కారస్యేతి ।
అహఙ్కారవత్తద్విశిష్టస్యైవ చేతనస్య కర్తృత్వం సాక్షిణోపలభ్యతే తస్మాన్న కేవలస్యాత్మనః కర్తృత్వమ్ । విశిష్టస్య చ కర్తృత్వే జ్ఞాతురేవ కర్తృత్వం కర్తురేవ భోక్తృత్వమిత్యేతదపి సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఉపలబ్ధౌ బుద్ధేరకర్తృత్వే బుద్ధేరుపలబ్ధృత్వే కరణాన్తరం కల్ప్యమిత్యపి ప్రత్యుక్తమిత్యాహ -
నచేతి ।
బుద్ధేరుపలబ్ధృత్వాభావే సతీతి యావత్ ।
కిఞ్చ బుద్ధేరుపలబ్ధౌ కరణత్వమాత్మనశ్చ కర్తృత్వం నేష్టం తదాత్మా బుద్ధ్యా జానాతీత్యయుక్తం, నేత్యాహ -
బుద్ధేరితి ।
ఆత్మస్వరూపోపలబ్ధౌ నిత్యత్వాత్కర్త్రాద్యభావేఽపి తస్యాస్తత్తదర్థావచ్ఛేదే బుద్ధ్యాదీనాం కరణత్వాదాత్మనశ్చ తదుపాధినాఽహఙ్కారపూర్వకం కర్తృత్వాదవిరుద్ధా ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యత్తు సమాధ్యభావాచ్చేతి తత్రాహ -
సమాధీతి ।
ఉక్తహేతూనామాత్మని స్వాభావికకర్తృత్వాసాధకత్వే సిద్ధే విధ్యాదిశ్రుతీనాం కల్పితకర్తృత్వోపజీవిత్వాత్ , అసఙ్గశ్రుతీనాం చ వాస్తవాసఙ్గత్వవాదిత్వాన్మిథోవిరోధాభావాన్నిత్యశుద్ధే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪౦ ॥
ఔపాధికమపి పూర్వోక్తం కర్తృత్వమీశ్వరాయత్తమిత్యాహ -
పరాత్త్వితి ।
విషయమనూద్య జీవస్య కరణాదిపౌష్కల్యాదీశ్వరస్య కారయితృత్వశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
యదితి ।
కర్మమీమాంసకపక్షం గృహ్ణాతి -
తత్రేతి ।
అత్ర చ ‘ఎష హ్యేవ’ ఇత్యాదిశ్రుతీనాం విధిశ్రుత్యాదిభిర్విరోధసమాధానేన సర్వనియామకే బ్రహ్మణి సమన్వయసమాధానాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే దర్శితశ్రుతీనాం మిథోవిరోధాదప్రామాణ్యాదుక్తే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తాసామవిరోధేన ప్రామాణ్యాత్తత్ర తత్సిద్ధిః ।
శాస్త్రాదీశ్వరస్యాపేక్షణీయతేతి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
కర్తృత్వసామగ్ర్యామీశ్వరోఽన్తర్భూతో న వేతి వికల్ప్య ద్వితీయం నిరస్యతి -
అపేక్షేతి ।
ఆద్యం ప్రత్యాహ -
అయం హీతి ।
కారకాన్తరాణి తత్తత్కార్యనిర్మాణకారణాని కరణాదీని తేషాం సామగ్రీసమ్పూర్ణతా తయా సమ్పన్నః సహితః సన్నితి యావత్ ।
ఎవం కర్తృత్వే సమ్భవతి నేశ్వరాపేక్షా కేవలవ్యతిరేకాభావాదిత్యాహ -
తస్యేతి ।
మా భూదీశ్వరస్య శాస్త్రవశాదపేక్ష్యత్వం, మానాన్తరాత్తు భవిష్యతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
కిఞ్చేశ్వరో ద్వేషపక్షపాతరహితః సాధ్వసాధునోర్న కర్మణోర్జీవాన్ప్రవర్తయేత్ , తస్య స్వతన్త్రస్య కారుణికత్వాత్కర్మణి సాధున్యేవ ప్రవర్తకత్వాత్ । అతో విచిత్రసర్గాసిద్ధిరిత్యాహ -
క్లేశేతి ।
ఉక్తోత్తరత్వాదనవకాశం చోద్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్రేశ్వరస్య జగత్కారణత్వప్రకృతదోషాభావశ్చిన్తితః । అత్ర తు జీవస్య కర్తృత్వేఽపీశ్వరస్య ప్రయోజకత్వకృతదోషాభావం సాపేక్షత్వమాక్షిప్య చిన్తయతీత్యర్థః ।
భేదముపేత్యాహ -
సత్యమితి ।
ఈశ్వరస్య కారయితృత్వే జీవస్య కర్తృత్వం తతస్తదధీనకర్మాపేక్షమీశ్వరస్య కారయితృత్వమితి చక్రకాదిదోషప్రసఙ్గాన్నేశ్వరస్య సాపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
ఈశ్వరాయత్తే జీవస్య కర్తృత్వే పూర్వపూర్వకర్మవాసనాసాపేక్షముత్తరోత్తరకర్తృత్వమిత్యపి న సిధ్యతీత్యాహ -
అకృతేతి ।
జీవస్యేశ్వరాపేక్షాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
స్వతశ్చేదస్య కర్తృత్వం విధ్యాదిశ్రుతిసిద్ధం తదా ‘ఎష హ్యేవ’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధే సమన్వయాసిద్ధిరిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఎతామితి ।
ప్రతిజ్ఞాం వివృణోతి -
అవిద్యేతి ।
జీవస్యేశ్వరాదేవ సంసారస్య మోక్షస్య చ సిద్ధిర్భవితుమర్హతీతి సమ్బన్ధః । తస్య పరస్మదత్యన్తాన్యత్వం నిరస్యతి -
అవిద్యేతి ।
సైవ తిమిరం విద్యాప్రకాశమన్తరేణానిరాకరణాత్తేనాన్ధః స్వరూపజ్ఞానహీనశ్చిదాత్మా తస్యావచ్ఛిన్నస్వభావస్య దేహాదిసముదాయవిషయావివేకదర్శనం విభ్రమస్తచ్ఛీలస్య విక్షిప్తస్య జీవస్య సతోఽవిద్యాదశాయాం సంసారస్య పృథక్త్వేన కల్పితాదీశ్వరాత్సిద్ధిరితి యావత్ ।
తస్య వాస్తవపరరూపమాహ -
పరస్మాదితి ।
సర్వవిషయజ్ఞానాభావే కథం కారయితృత్వం, తత్రాహ -
కర్మేతి ।
తథాపి సర్వత్ర సంనిధ్యభావే కారయితృత్వాసిద్ధిః, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
తథాపి తజ్జ్ఞానాభావే తదసిద్ధిః, తత్రాహ -
సాక్షిణ ఇతి ।
తదుపపాదయతి -
చేతయితురితి ।
ఈశ్వరస్య కారయితృత్వే స్వగతవ్యాపారవత్త్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
తదితి ।
సంసారస్యానర్థత్వేన హేయత్వార్థం విశినష్టి -
కర్తృత్వేతి ।
కథం బన్ధహేతురీశ్వరస్తద్విరుద్ధమోక్షహేతుః స్యాత్ , తత్రాహ -
తదనుగ్రహేతి ।
జీవస్య దోషప్రయుక్తత్వాత్కారకాన్తరసామగ్రీమత్త్వాదీశ్వరస్య కృష్యాదిషు కారణత్వాప్రసిద్ధేశ్చ న తదపేక్షం కర్తృత్వమిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
సౌత్రం హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
తదితి ।
కేవలవ్యతిరేకాభావేఽపి శ్రుతేరీశ్వరస్య సుఖాదౌ ధర్మాదేరివ కారణత్వం కేవలవ్యతిరేకస్య దృష్టకారణక్లృప్తివిషయత్వాదాగమస్యాదృష్టకారణకల్పకత్వేన వ్యవస్థానాదితి భావః ।
తామేవ శ్రుతిమాహ -
తథాహీతి ॥ ౪౧ ॥
చోద్యాన్తరమనుద్రవతి -
నన్వితి ।
ఉత్తరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
నేతీతి ।
తదక్షరాణి వ్యాకరోతి -
తుశబ్ద ఇతి ।
ఈశ్వరస్య ప్రవర్త్యాదృష్టాపేక్షయా ప్రవర్తకత్వే ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ।
దోషాణామప్రసఙ్గమేవ ప్రకటయతి -
జీవేతి ।
ధర్మాధర్మాభ్యామేవ ఫలవైషమ్యాసిద్ధేరలమీశ్వరేణేత్యాశఙ్క్య పర్జన్యవదిత్యుక్తమ్ । తద్వివృణోతి -
యథేతి ।
అతిదీర్ఘా వల్ల్యో గుచ్ఛాః, హ్రస్వా గుల్మా ఇతి భేదః ।
బీజేభ్యో జాయమానవ్రీహ్యాదీనాం కృతం పర్జన్యేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
కృతం తర్హి బీజైరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి -
ఎవమితి ।
యది జీవేన కృతః స్వేచ్ఛయా కశ్చిత్ప్రయత్నస్తదా తదపేక్షః సన్నీశ్వరో విషమం కర్తృత్వం కుర్యాత్ । న తు తదస్తి, చక్రకాపత్తేరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కిమీశ్వరస్య కారయితృత్వే జీవస్య కర్తృత్వమేవ నేత్యాపాద్యతే కిం వా తస్య కర్తృత్వే కారయితృత్వమీశ్వరస్య నేతి, తత్రాద్యం ప్రత్యాహ –
నేతి ।
న హి గుర్వధీనో మాణవకో నాధ్యయనస్య కర్తేతి భావః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
కుర్వన్తం హీతి ।
అధ్యయనశక్తం ప్రత్యేవాధ్యాపకత్వోపలమ్భాత్క్రియాశక్తిమన్తం జీవం ప్రత్యపి కారయితృత్వమీశ్వరస్య యుక్తమితి భావః ।
చక్రకాపత్తిం నిరస్యాతి -
అపిచేతి ।
అనవద్యం జీవస్య కర్తృత్వం తత్కృతధర్మాధర్మాపేక్షయా చ కారయితృత్వమీశ్వరస్యేతి శేషః ।
తస్య సాపేక్షత్వే మానం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
తత్ర మానోక్తిపరం సూత్రావయవమాదత్తే -
విహితేతి ।
ఈశ్వరస్య సాపేక్షత్వే విహితస్య నిషిద్ధస్య చావైయర్థ్యమ్ , తస్య చేన్నైరపేక్ష్యం తదా తయోరానార్థక్యమ్ । అతస్తయోరర్థవత్త్వానుపపత్తిరీశ్వరస్య సాపేక్షత్వసాధికేత్యాహ -
ఎవమితి ।
కిమితీశ్వరస్య నైరపేక్ష్యే విహితాదివైయర్థ్యం, తత్రాహ -
ఈశ్వరఇతి ।
తయోః స్థానే స ఎవ నియుజ్యేత యత్తాభ్యాం కార్యం తదసావేవ కుర్యాదితి తయోరానర్థక్యమిత్యర్థః ।
జీవం ప్రతి ప్రవర్తకత్వేన నివర్తకత్వేన చ తదర్థవత్త్వమాశఙ్క్యాహ -
అత్యన్తేతి ।
సర్వాత్మనా జీవస్యేశ్వరాధీనత్వాత్తత్ప్రేరితస్య ప్రవృత్తినివృత్తిభాక్త్వాత్కృతం విధినిషేధాభ్యామిత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దార్థమాహ -
తథేతి ।
అత్యన్తం స్వాతన్త్ర్యాదేవం కుర్వన్నపీశ్వరో న పర్యనుయోగమర్హతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తతశ్చేతి ।
ఈశ్వరస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ఫలహేతుత్వే సమీహితాసమీహితహేతుభేదవిధాయి శాస్రమమానం స్యాదిత్యర్థః ।
ఆదిశబ్దగృహీతం దోషాన్తరమాహ -
ఈశ్వరస్యేతి ।
పురుషకారస్య ।
ఇష్టానిష్టాప్తిహానానుకూలస్య యత్నస్యేతి యావత్ । పురుషకారవైయర్థ్యం దృష్టాన్తయితుం తథేత్యుక్తమ్ । తేషాం వైయర్థ్యమితి సమ్బన్ధః । పూర్వోక్తదోషోఽకృతాభ్యాగమాదిః । తదేవమ్ ‘ఎష హి’ ఇత్యాదిశ్రుతీనాం విధ్యాదిశ్రుతిభిరవిరోధాత్పరస్మిన్నశేషనియన్తరి సమన్వయసిద్ధిరితి ॥ ౪౨ ॥
జీవాత్మన్యారోపితం కర్తృత్వమీశ్వరాయత్తమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం నిర్ధారితయోగ్యత్వస్య తస్య బ్రహ్మైక్యం సాధయతి -
అంశ ఇతి ।
విషయం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
జీవేతి ।
తస్య సమ్బన్ధాపేక్షకత్వమాహ -
స చేతి ।
సిద్ధాన్తానుసారిణమపి దృష్టాన్తమాహ -
యథా వేతి ।
ఉపకార్యోపకారకత్వాక్షిప్తం జీవేశ్వరసమ్బన్ధం విషయీకృత్యోభయథాదృష్టిం హేతుం కృత్వా విచారప్రయోజకం సన్దేహమాహ -
తతశ్చేతి ।
నియామకాభావేన పూర్వపక్షాభాసం సఙ్గృహ్ణాతి -
అనియమ ఇతి ।
జీవేశ్వరయోరనంశత్వేన ప్రదేశవృత్తేః సంయోగస్యానుపపత్తేః, సమవాయస్య చ నిరస్తత్వాత్ , కార్యకారణత్వాదిహీనతయా తాదాత్మ్యస్యాపి దుఃసమ్పాదత్వాత్ , నిరంశే చాంశాసమ్భవాత్ , ‘పాదోఽస్య’ ఇత్యాదిశ్రుతేరౌపచారికత్వాత్ , భృత్యస్వామిసమ్బన్ధస్య చ ప్రసిద్ధత్వాత్ , అనియమస్య చ జఘన్యత్వాన్నియమేన భృత్యస్వామిలక్షణః సమ్బన్ధస్తయోరిత్యాహ -
అథవేతి ।
అత్ర చ జీవబ్రహ్మభేదాభేదశ్రుతివిరోధనిరాసేనైకరసే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భేదాభేదశ్రుతీనాం విరోధాదప్రామాణ్యాదుక్తసమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తాసామవిరోధాత్ప్రామాణ్యాత్తత్సిద్ధిః ।
పూర్వపక్షమనూద్య ప్రతిజ్ఞామవతార్య వ్యాకరోతి -
అత ఇతి ।
అగ్నేః సాంశత్వాదంశాంశిత్వేఽపి ప్రకృతే న సాంశతేతి ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
అంశ ఇతి ।
సూత్రసామర్థ్యాన్ముఖ్యమేవాంశత్వం జీవస్య కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
నహీతి ।
చోద్యద్వారా సూత్రావయవమాదత్తే -
కస్మాదితి ।
వ్యతిరేకేణ వ్యాకరోతి -
స ఇతి ।
ఆత్యన్తికాభేదే భేదోక్త్యసిద్ధిశ్చేత్తదర్థమాత్యన్తికో భేదః స్యాదితి శఙ్కతే -
నను చేతి ।
కథఞ్చిద్భేదేఽపి యస్య సిద్ధిస్తస్యాతిశయేన సిద్ధిరాత్యన్తికే భేదే స్యాదిత్యుక్తమ్ -
సుతరామితి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
అత ఇతి ।
తస్యార్థమాహ -
నచేతి ।
అభేదవ్యపదేశం విశదయన్దాశకితవాదిత్వమిత్యాది వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
దాశాదిపదార్థోక్తిపూర్వకముద్దేశ్యవిధేయత్వం ప్రకటయన్హీనజన్తూదాహరణతాత్పర్యమాహ -
దాశా ఇతి ।
ఉక్తార్థస్ఫుటీకరణార్థముదాహరణాన్తరమాహ -
తథేతి ।
వఞ్చసి గచ్ఛసి ।
సూత్రాత్మైవాత్ర సర్వాత్మత్వేన స్తూయతే న పరమాత్మేత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరమాహ -
సర్వాణీతి ।
యదాస్తే యో నామరూపే నిర్మాయాభివదనాది కుర్వన్వర్తతే తం విద్వానిహైవామృతో భవతీతి సమ్బన్ధః ।
న కేవలం విధిద్వారైవాభేదో బోధ్యతే కిన్తు నిషేధద్వారాఽపీత్యాహ -
నేతి ।
న కేవలం శ్రుతితోఽభేదో న్యాయతశ్చేత్యాహ -
చైతన్యం చేతి ।
జీవో నాత్యన్తం బ్రహ్మణో భిద్యతే, చిద్రూపత్వాత్ , బ్రహ్మవదేవేత్యర్థః ।
వ్యపదేశాభ్యాముపపత్తేశ్చ ఫలితమాహ -
అత ఇతి ॥ ౪౩ ॥
అంశత్వసిద్ధౌ హేత్వన్తరత్వేనాన్తరసూత్రమవతారయతి -
కుతశ్చేతి ।
తద్వ్యాచష్టే -
మన్త్రేతి ।
అస్య సహస్రశీర్ష్ణః పురుషస్య తావాన్మహిమా విభూతినం స్వరూపం యావానేష ప్రపఞ్చస్తతస్తస్మాత్ప్రపఞ్చాజ్జ్యాయాన్మహత్తర ఎవాయం ప్రకృతః పురుషః । ఆద్యపాదార్థం వివృణోతి -
పాదోఽస్యేతి ।
ద్వితీయపాదార్థం ప్రపఞ్చయతి -
త్రిపాదితి ।
భూతశబ్దేన రూఢియోగాభ్యాం మహాభూతానాం జనిమన్మాత్రస్య జ్ఞానే కుతో జీవోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అత్రేతి ।
వృద్ధవ్యవహారాభావే కథం భూతశబ్దస్యోక్తార్థతతేత్యాశఙ్క్య వైదికవ్యవహారం దర్శయతి -
అహింసన్నితి ।
తీర్థాని శాస్త్రోక్తాని కర్మాణి తేభ్యోఽన్యత్ర సర్వాణి భూతాన్యహిసన్వర్తేతేత్యత్ర భూతశబ్దో జీవప్రధానేషు స్థావరజఙ్గమేషు ప్రయుజ్యతే తత్ర ప్రాప్తహింసానిషేధస్య ఫలవత్త్వాత్ । అతో యుక్తం ప్రకృతేఽపి భూతశబ్దస్య జీవవిషయత్వమిత్యర్థః ।
తథాపి భూతానాం పాదత్వమేవోచ్యతే న త్వంశత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అంశ ఇతి ।
మాన్త్రవర్ణికమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪౪ ॥
న కేవలం శ్రుతేరేవ జీవస్యేశ్వరాంశత్వం కిన్తు స్మృతేరపీతి సూత్రాన్తరముత్థాపయతి -
కుతశ్చేతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
ఈశ్వరేతి ।
స్మృతిసిద్ధమర్యం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
జీవేశ్వరయోరీశిత్రీశితవ్యభావాత్తస్య స్వామిభృత్యాదిష్వేవ ప్రసిద్ధత్వాత్తయోః స్వామిభృత్యభావః సమ్బన్ధో నాంశాంశిత్వం లోకప్రసిద్ధివిరోధాదిత్యాశఙ్క్యోక్తమనువదతి -
యత్త్వితి ।
యవవరాహాధికరణన్యాయేన లోకప్రసిద్ధిః శాస్త్రీయప్రసిద్ధ్యా బాధ్యేత్యాహ -
యద్యపీతి ।
జీవేశ్వరయోరౌపాధికత్వావిశేషే కస్మాదీశిత్రీశితవ్యభావో విపరీతో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నిరతిశయేతి ।
ఎకస్మిన్నేవ పూర్ణే చిదాత్మన్యనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యాకల్పితో జీవేశ్వరజగద్భేదః । తత్ర కల్పితోపాధ్యుత్కర్షనికర్షవశాదీశిత్రీశితవ్యవ్యవస్థా । వస్తుతస్తు సర్వకల్పనాతీతం చిదేకతానమద్వితీయం తత్త్వమితి భావః ॥ ౪౫ ॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
అత్రేతి ।
జీవేశ్వరయోరంశాంశిత్వం సప్తమ్యర్థః ।
దుఃఖిత్వం స్యాత్ ।
తతశ్చానీశ్వరత్వమితి శేషః ।
అంశగతేన దుఃఖేనాంశినో దుఃఖిత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
ఈశ్వరస్య దుఃఖిత్వే దోషాన్తరమాహ -
తతశ్చేతి ।
బ్రహ్మప్రాప్తానాం మహత్తరే దుఃఖే ప్రాప్తే మోక్షస్యాపురుషార్థతేత్యాహ -
అత ఇతి ।
తస్యాపుమర్థత్వే సమ్యగ్ధీసాధనవిధాయిశాస్త్రవైయర్థ్యమిత్యాహ -
ఇతి సమ్యగితి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
నైవం పర ఇతి భాగం విభజతే -
యథేతి ।
ప్రతిజ్ఞాతే విభాగే హేతుమాహ -
జీవో హీతి ।
జీవస్య దుఃఖిత్వే తదంశిత్వాదీశ్వర స్యాపి దుఃఖిత్వమిత్యాశఙ్క్య తస్యాపి వస్తుతోఽదుఃఖిత్వాన్మైవమిత్యాహ -
జీవస్యేతి ।
న చానిర్వాచ్యమేవ దుఃఖం, బ్రహ్మణ్యపీతి వాచ్యం, తదుపనాయకదృష్ట్యభావాత్ , కల్పితస్య చ దృష్టిమాత్రదేహత్వాత్ , జీవద్వారా చ బ్రహ్మణి తదుపగమాత్ । నచైవం బ్రహ్మప్రాప్తానాం మహత్తరదుఃఖప్రాప్తిరజ్ఞానతజ్జధ్వస్తేరేవ తత్ప్రాప్తిత్వాదితి భావః ।
మిథ్యాభిమానకృతం దుఃఖమిత్యయుక్తం, పుత్రాదౌ వివేకబుద్ధ్యాత్మాభిమానాభావేఽపి తద్గతదుఃఖస్యాత్మన్యారోపాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథా చేతి ।
అనుభవితారం విశింషన్భ్రాన్తిమభినయతి -
అహమితి ।
అన్వయేనోక్తం నిగమయతి -
తతశ్చేతి ।
తమేవార్థం వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి -
వ్యతిరేకేతి ।
తదేవ వివృణోతి -
తథా హీతి ।
ఉక్తం వ్యతిరేకముపజీవ్య సమ్యగ్దర్శనానర్థక్యప్రసఙ్గం ప్రత్యాదిశతి -
అతశ్చేతి ।
లౌకికస్య శాస్త్రోత్థతత్త్వధీశూన్యస్యేత్యర్థః ।
సమ్యగ్దర్శనం వివేకజ్ఞానమాత్రమ్ ।
విషయశూన్యాత్ ।
అవిషయాదితి యావత్ । తస్య సమ్యగ్దర్శనం శాస్త్రీయం తత్త్వసాక్షాత్కరణం తస్యార్థవత్త్వమితి కిము వక్తవ్యమితి యోజనా ।
కైముతికన్యాయఫలమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౪౫ ॥
ఈశ్వరః స్వాంశగతైర్దుఃఖైర్దుఃఖీ స్యాత్ , అంశిత్వాత్ దేవదత్తవదిత్యత్ర తన్నిమిత్తభ్రమవత్త్వోపాధేరప్రయోజకో హేతురిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తాత్త్వికం ప్రాతీతికం వా దుఃఖిత్వమీశ్వరే సాధ్యమితి వికల్ప్యాద్యే యదంశాశ్రితం తదంశిని వస్తుతః స్యాదిత్యత్ర వ్యభిచారమాహ -
ప్రకాశేతి ।
ప్రకాశదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
ఆత్మన్యుపాధితో దుఃఖాదిప్రతీతిరేవ, వస్తుతస్తు న ప్రాప్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తముక్త్వా లోకద్వయసంసారస్యాపి తస్మిన్ప్రతీతిమాత్రం న వస్తుతేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథా చేతి ।
క్రియామాత్రస్యాత్మని వస్తుతో నాస్తి ప్రాప్తిరిత్యత్రోదాహరణమ్ -
యథాచేతి ।
దృష్టాన్తత్రయగతమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
వాస్తవే దుఃఖిత్వే సాధ్యే వ్యభిచారముక్త్వా దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యమాహ -
జీవస్యేతి ।
ప్రతీతికే దుఃఖిత్వే సాధ్యే జీవద్వారా పరస్మిన్నపి తత్ప్రతీతేరిష్టత్వేన సిద్ధసాధ్యతాం మత్వోభయత్రాపి నాస్తి వస్తుతో దుఃఖిత్వమాగమవిరోధాదిత్యాహ -
తథాచేతి ।
పరకీయానుమాననిరాసఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪౬ ॥
పారనుమానే శ్రుతిస్మృతివిరుద్ధతయా కాలాత్యయాపదేశం దర్శయతి -
స్మరన్తీతి ।
తత్ర స్మృతివిరోధం విభజతే -
స్మరన్తి చేత్యాదినా ।
కాసౌ స్మృతిస్తామాహ -
తత్రేతి ।
నిర్ధారణార్థ సప్తమీ । ఫలైశ్చాపీతి చకారాత్కర్మభిరపీత్యర్థః । కర్మాత్మా కర్మాశ్రయో జీవః । పఞ్చ జ్ఞానేన్ద్రియాణి పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చ వాయవో మనో బుద్ధిశ్చేతి సప్తదశసఙ్ఖ్యావచ్ఛిన్నః సమూహః సప్తదశకో రాశిస్తేనేతి యావత్ ।
సూత్రే స్మృతివిరోధ ఉద్భావ్యతే, శ్రుతివిరోధస్తు న భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
చశబ్దాదితి ।
యథాదిత్యః సర్వప్రకాశకో న ప్రకాశ్యదోషైః స్పృశ్యతే తథేతి యావత్ ॥ ౪౭ ॥
అంశాంశిత్వముపేత్యాంశిత్వహేతోరప్రయోజకత్వాద్యుక్తమ్ । ఇదానీమంశ ఇత్యుక్తమాక్షిప్య సమాధాతుం స్వరూపైక్యమాదాయాక్షిపతి -
అత్రేతి ।
కథమిత్యస్మాదుపరిష్టాత్తర్హీతి సమ్బధ్యతే । అనుజ్ఞాదివ్యవస్థానుపపత్త్యా స్వరూపభేదః స్యాదిత్యర్థః ।
ఆక్షేప్తుర్వివక్షితమజ్ఞాత్వా శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అంశాంశిత్వే ఫలితమాహ -
తదితి ।
తేషామంశానాం జీవానామంశినః పరస్మాన్మిథశ్చ భేదాదితి యావత్ ।
అనుజ్ఞాదేరేవం సిద్ధౌ చోద్యాసిద్ధిరనుజ్ఞాదివిషయే ఫలతీత్యాహ -
కిమితి ।
ఆక్షేప్తా ప్రత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
జీవస్యేశ్వరాంశత్వమాశ్రిత్యానుజ్ఞాదేః సిద్ధిరుక్తా, తాం నిరస్యతి -
నైతదితి ।
అభేదవాదినీః శ్రుతీరనుక్రామతి -
తదిత్యాదినా ।
వ్యపదేశద్వయమాదాయోక్తం సిద్ధాన్తీ స్మారయతి -
నన్వితి ।
ఉభయదృష్ట్యాంఽశత్వముభయోః ప్రతిపాద్యత్వే స్యాత్ । న చ తదస్తీత్యాహ -
స్యాదితి ।
భేదాభేదయోరభేదం నిర్ధారయితుమత్రేత్యుక్తమ్ । తస్యైవ ప్రతిపాద్యత్వే హేతుమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
భేదోఽపి ప్రతిపాద్యతామభేదవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వభావేతి ।
అవిద్యా స్వభావః ।
ఇతశ్చాభేదస్యైవ ప్రతిపాద్యతేత్యాహ -
నచేతి ।
తస్యైవ ప్రతిపాద్యత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
స్మరూపైక్యే స్థితే పూర్వోక్తానుపపత్తితాదవస్థ్యమిత్యాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
అనుజ్ఞాసిద్ధయే స్వరూపభేదే వాచ్యే సిద్ధాన్తీ సూత్రేణోత్తరమాహ -
తామితి ॥ ౪౮ ॥
వైదికానుజ్ఞాపరిహారౌ జ్ఞానసౌకర్యార్థముదాహరతి -
ఋతావితి ।
లౌకికావపి తౌ దర్శయతి -
ఎవమితి ।
లౌకికవైదికానుజ్ఞాదేరుక్తరూపత్వేఽపి కథమైకాత్మ్యే తయోః సిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమితి ।
ఆత్మనో దేహేన సమ్బన్ధేఽపి కథముభయోః సిద్ధిః, తత్రాహ -
దేహైరితి ।
ఆత్మనోఽసఙ్గస్య న తైః సఙ్గతిరిత్యాహ -
క ఇతి ।
అసఙ్గత్వేఽపి తస్య దేహాదిసమ్బన్ధం దర్శయతి -
దేహాదిరితి ।
ఉక్తే సమ్బన్ధే మానమాహ -
దృష్టా చేతి ।
తస్యా అవిద్యాత్మకత్వేన నివృత్తత్వాన్నానుజ్ఞాదిప్రయోజకతేత్యాశఙ్క్య సమ్యగ్జ్ఞానాత్ప్రాగూర్ధ్వం వా తస్యా నివృత్తిరితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నహీతి ।
అవిద్యాత్మకత్వాత్తస్యాః సమ్యగ్జ్ఞానాతిరిక్తవిరోధ్యభావాదిత్యర్థః ।
నివారకాన్తరాభావం తుశబ్దేన పరామృశ్య సర్వత్రాసఙ్కుచద్వృత్తిత్వముక్తసమ్బన్ధస్యాహ -
ప్రాక్త్వితి ।
అజ్ఞానావస్థాయాం దేహాదియోగస్యానివృత్తత్వే ఫలితమాహ -
తదేవమితి ।
విశేషో భేదః ।
ద్వితీయమాలమ్బతే -
సమ్యగితి ।
సమ్యగ్దర్శనం కిమాత్మైక్యధీః కిం వా దేహాతిరిక్తధీః । నాద్యః, తద్వతో దేహాదిసమ్బన్ధనివృత్తేరనుజ్ఞాద్యానర్థక్యస్యేష్టత్వాదిత్యాహ -
నేతి ।
అనుపపత్తిమేవ వక్తుం సామాన్యన్యాయమాహ -
హేయేతి ।
తథాపి కథమాత్మైక్యదర్శినో నియోజ్యత్వాసిద్ధిః, తత్రాహ -
ఆత్మనస్త్వితి ।
ఆత్మానతిరిక్తే విషయే నియోజ్యత్వమాశఙ్క్యాహేయోపాదేయత్వాదాత్మనో నైవమిత్యాహ -
నచేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
శరీరేతి ।
వ్యతిరేకాదర్శనే నియోజ్యత్వాసిద్ధేః సతి తస్మిన్దేహాసమ్బన్ధాన్నియోగాయోగాదనుజ్ఞాద్యానర్థక్యమిత్యర్థః ।
దేహాద్వ్యతిరేకదర్శినోఽపి తత్సంహతత్వాభిమానినో నియోజ్యత్వయోగాదనుజ్ఞాదేరర్థవత్తేత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ విభజతే -
సత్యమితి ।
అఙ్గీకృతం భాగం దర్శయతి -
వ్యతిరేకేతి ।
తర్హి దేహాదియోగస్య నివృతేరనుజ్ఞాద్యసిద్ధిః, తత్రాహ -
తథాపీతి ।
అసంహతత్వేఽపి తద్దర్శనాభావే దృష్టాన్తమాహ -
వ్యోమాదివదితి ।
వ్యతిరేకదర్శినో నియోజ్యత్వం చేదవిశేషాదైక్యదర్శినోఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
దేహాదిష్వసంహతత్వదర్శినః సంహతత్వధీశూన్యస్య సుషుప్తస్యేతి యావత్ ।
తర్హి సమ్యగ్దర్శినో విధినిషేధాభావాద్యథేష్టచేష్టాపత్తిః, నేత్యాహ -
నచేతి ।
విషయాభినివిష్టచేతసో జ్ఞానానుదయాదవశ్యం సాధకావస్థాయామేవాభినివేశత్యాగేన భవితవ్యమ్ । తస్య పునః సమ్యగ్జ్ఞానోదయేఽపి పూర్వవాసనాతో విషయాభినివేశాభావాన్నియతప్రవృత్తేర్న యథేష్టచేష్టేత్యర్థః ।
ప్రసఙ్గాగతం త్యక్త్వా ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఉపాధివశాదనుజ్ఞాపరిహారావిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
జ్యోతిరితి ।
క్రవ్యం మాంసమత్తీతి శ్మశానాదిసమ్బన్ధీ వహ్నిరత్ర క్రవ్యాదిత్యుచ్యతే ॥ ౪౮ ॥
అనుజ్ఞాదేరుక్తరీత్యా సిద్ధిముపేత్య కర్మఫలసమ్బన్ధవ్యతికరమాశఙ్క్య పరిహరతి -
అసన్తతేశ్చేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యం శఙ్కామాహ -
స్యాతామితి ।
యద్యపి స్థూలదేహావచ్ఛేదాదనుజ్ఞాపరిహారౌ యుజ్యేతే తథాపి కర్మఫలసఙ్కరో దుర్వారః, ఎతద్దేహివిశిష్టస్య స్వర్గాదిభోగాయోగే స్వరూపస్యైవ తద్యోగధ్రౌవ్యాత్ । అతః స్వర్గీతరాదివ్యవస్థానుపపత్త్యా స్వరూపభేద ఇత్యర్థః ।
కిం పరమాత్మాపేక్షయైకత్వం కిం వా జీవాపేక్షయా । ఆద్యే పరస్యాభోక్తురపి సర్వాశ్రయత్వాన్న వ్యతికరాశఙ్కేత్యాహ -
నైతదితి ।
ద్వితీయం సూత్రవయవేన నిరస్యతి -
అసన్తతేరితి ।
తదేవ వివృణోతి -
నహీతి ।
స్థూలదేహయోగవ్యభిచారేఽప్యవిద్యాతదుత్థాన్తఃకరణయోగస్యాసంసారమోక్షాదవ్యభిచారాత్తదవచ్ఛిన్నస్యైవ స్వర్గాదిభోగిత్వాన్న వ్యవస్థాయాః స్వరూపభేదధీరిత్యర్థః ।
ఔపాఘికభేదేన వ్యవస్థోపపత్తిం సూత్రావయవార్థం దర్శయతి -
తతశ్చేతి ॥ ౪౯ ॥
ఆద్యే సూత్రే జీవస్యాంశత్వమవచ్ఛేదబుద్ధయోక్తమధునా ‘రూపం రూపమ్' ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధం ప్రతిబిమ్బపక్షముపన్యస్యతి -
ఆభాస ఇతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతి -
ఆభాస ఎవేతి ।
ఎవకారార్థమాహ -
నేత్యాదినా ।
న హి జీవః సాక్షాత్పరమాత్మైవ, ఉపాధివ్యవధానాత్ । నాపి వస్త్వన్తరం, ‘తత్సృష్ట్వా’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతివిరోధాదిత్యర్థః ।
ఆభాసపక్షే స్వర్గీతరాదివ్యవస్థాపి సుస్థేత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
అస్మిన్పక్షే బన్ధోఽజ్ఞానాజ్జ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యేతదపి సిధ్యతీత్యాహ -
అభాసస్యేతి ।
స్వరూపైక్యేఽపి నాస్తి దుఃఖాదిసఙ్కర ఇత్యుక్త్వా చకారసూచితం వక్తుముపక్రమతే -
యేషాం త్వితి ।
ఆత్మభేదాత్పరమతే వ్యతికరో నేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
పరపక్షే వ్యతికరం ప్రసఞ్జయితుం సాఙ్ఖ్యాభిప్రాయం తావదాహ -
బహవ ఇతి ।
కథంం తర్హి తేషాం భోగాపవర్గౌ, తత్రాహ -
తదర్థమితి ।
వైశేషికప్రక్రియామాహ -
సతీతి ।
ఘటాదిసామ్యమేవ స్ఫోరయతి -
ద్రవ్యేతి ।
మాత్రచో వివక్షితం దర్శయతి -
స్వత ఇతి ।
కథం తర్హి తేషు భోగాపవర్గౌ, తత్రాహ -
తదితి ।
తథాపి కథం బన్ధమోక్షావిత్యాశఙ్క్య బన్ధస్వరూపమాహ -
తత్రేతి ।
ముక్తిస్వరూపమాహ -
తేషామితి ।
స్వాపాదివ్యావృత్త్యర్థమత్యన్తపదమ్ ।
పక్షద్వయమనూద్య సాఙ్ఖ్యపక్షే వ్యవస్థానుపపత్తిమాహ -
తత్రేతి ।
సంనిధానాద్యవిశేషాదిత్యాదిశబ్దాదౌదాసీన్యముక్తమ్ । సాఙ్ఖ్యాభిప్రాయమాశఙ్కతే -
స్యాదితి ।
సర్వేషాం పుంసాం సంనిధినిర్విశేషత్వయోరవిశేషేఽపి ప్రధానమేవ తేషాం మోక్షార్థం ప్రవర్తతే । తథాచ కఞ్చిత్కాలం నర్తకీవత్స్వాత్మానం దర్శయిత్వా స్వయమేవోపరమతే । సవికారప్రధానదర్శనమేవ పుంసాం బన్ధః, తదుపరమే తద్దృష్ట్యభావాన్ముక్తిరుపచర్యతే । అతో నియతప్రధానప్రవృత్త్యా వ్యవస్థాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రతినియతప్రధానప్రవృత్త్యనఙ్గీకారే స్వవిభూతిఖ్యాపనాయ తత్ప్రవృత్తిరితి పుంసాం మోక్షో న స్యాదిత్యాహ -
అన్యథేతి ।
ప్రధానప్రవృత్తేర్మోక్షార్థత్వేఽపి సర్వేషామపర్యాయమేవ కస్మాన్మోక్షో న భవేత్ , కస్యచిన్మోక్షో బన్ధశ్చ కస్యచిదితి వ్యవస్థాయాం మానాభావాదిత్యాహ -
నైతదితి ।
ప్రధానస్య స్వవిభూతిఖ్యాపనపరిహారాయ ప్రతినియతప్రవృత్తిరిత్యుక్తం, తత్రాహ -
నహీతి ।
నియమస్యానాదిత్వాన్నాత్ర యుక్తిరన్వేష్యేత్యాశఙ్క్యానియమస్యైవానాదిత్వాన్మైవమిత్యాహ -
అసత్యామితి ।
వైశేషికసమయేఽపి వ్యవస్థాఽసిద్ధిమాహ -
కాణాదానామితి ।
సంనిధానాదీత్యాదిశబ్దేన ద్రవ్యత్వాది గృహీతమ్ । హేతుర్మనఃసంయోగః । ఫలం సుఖాది ॥ ౫౦ ॥
యదదృష్టకృతో మనఃసంయోగస్తస్యైవ తత్కృతం సుఖాదీతి వ్యవస్థాం శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
సూత్రేణోత్తరమాహ -
నేత్యాహేతి ।
అనియమం వ్యాఖ్యాతుం పక్షద్వయసాధారణం తజ్జన్మప్రకారమాహ -
బహుష్వితి ।
ఎవమదృష్టోత్పత్తావపి తన్నిమిత్తా వ్యవస్థా కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాఙ్ఖ్యాన్ప్రత్యాహ -
సాఙ్ఖ్యానామితి ।
పక్షాన్తరేఽప్యదృష్టానియమం వ్యాచష్టే -
కాణాదానామితి ।
పూర్వవదితి ।
సుఖాద్యుత్పాదకమనఃసంయోగవదిత్యర్థః । యద్వా నియమ్యత్వేన ప్రకృతసుఖాదివదిత్యర్థః । ఎష ఎవ దోష ఇత్యదృష్టస్య నియామకత్వాయోగో గృహ్యతే ॥ ౫౧ ॥
అదృష్టహేత్వసాధారణ్యేన తస్యాపి తథాత్వం శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
సూత్రేణ పరిహరతి -
నేత్యాహేతి ।
తద్విభజతే -
అభిసన్ధీతి ।
అదృష్టం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః । ఉక్తో దోషోఽదృష్టస్య సుఖాదేశ్చానియమః ॥ ౫౨ ॥
ప్రకారాన్తరేణాసాధారణ్యమాశఙ్క్య దూషయతి -
ప్రదేశాదితి చేదితి ।
చోద్యం వివృణోతి -
అథేతి ।
పరిహారం విభజతే -
తదపీత్యాదినా ।
సర్వేషామాత్మనాం సర్వదేహేష్వన్తర్భావే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
ప్రదేశకల్పనాముపేత్యాపి దూషయతి -
కల్ప్యేతి ।
కార్యమభిసన్ధ్యాది ।
యస్యాత్మనః శరీరం తస్యైవ తత్ర వృత్తిలాభో నాన్యేషామిత్యాశఙ్క్యాహ -
శరీరమితి ।
నచ పూర్వాదృష్టవశాద్దేహనియమస్తస్యాపి నియమశ్చ దేహసమ్బన్ధాదిత్యనాదిత్వాదదోషోఽన్ధపరమ్పరాపాతాదాగమానురోధే చాత్మైక్యప్రసఙ్గాదితి భావః ।
కిఞ్చ ప్రదేశభేదం వినాపి సుఖాదివ్యవస్థాయా దృష్టత్వాన్న తస్య వ్యవస్థాపకతేత్యాహ -
ప్రదేశేతి ।
ద్వయోరాత్మనోస్తుల్యదేశమదృష్టం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాహీతి ।
కిఞ్చ ప్రదేశభేదేఽపి కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరైకాధికరణ్యాన్న తస్య వ్యవస్థాపకతేత్యాహ -
స్వర్గాదీతి ।
బహూనాం సర్వగతత్వముపేత్యావ్యవస్థోక్తా । సమ్ప్రతి తదపి నాస్తీత్యాహ -
సర్వేతి ।
బహూనాం విభుత్వే దృష్టాన్తాభావేఽపి తుల్యదేశత్వే తద్భావాదాత్మనాం పారిశేష్యాద్విభుత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వదేతి ।
రూపాదీనాం బహూనామేక ఎవ ఘటో దేశో దృష్టో నచ మిథోవిరోధో నిరవయవత్వాత్తథాత్మనామపి నిరవయవానామేకదేశతేతి శఙ్కతే -
రూపేతి ।
తేషామపి తేజోజలాదిభిః స్వధర్మిభిరభేదాత్తదతిరిక్తఘటామావాత్కుతో దృష్టాన్తతేత్యాహ -
నేతి ।
కిఞ్చాత్మానాం బహుత్వమపి లక్షణభేదాదన్త్యవిశైషవశాద్వా । నాద్యః, అన్యత్ర లక్షణభేదాత్ । భేదేఽపి ప్రకృతే తదభావాదిత్యాహ -
లక్షణేతి ।
నాత్మనాం తద్భేదోఽస్తి, తేషాం భిన్నలక్షణానుపలమ్భాత్ । తతశ్చాయుక్తం బహుత్వమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం శఙ్కిత్వా దూషయతి -
అన్త్యేత్యాదినా ।
నిత్యద్రవ్యాః స్వరూపసన్తో విశేషాస్తద్వశాదాత్మసు వ్యావృత్తిరిత్యయుక్తం, నహి తేషాం నిర్భిన్నే వ్యావృత్తిధీహేతుత్వం స్వరూపాదపి తత్ప్రసక్తావేకాభావప్రసఙ్గాత్ । అతో భేదే సిద్ధేఽన్త్యవిశేషసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చ భేదసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయాన్నైకస్యాపి సిద్ధిరిత్యర్థః ।
యత్తు బహూనామాత్మనాం విభుత్వాసిద్ధిర్దృష్టాన్తాభావాదితి । తన్న । ఆకాశాదీనామేవ తథాత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆకాశాదీనామితి ।
పరపక్షం నిరాకృత్య స్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
'యో బహూన్కల్పయతి కల్ప యత్యసావేకమ్ ‘ ఇతి న్యాయాదేకస్తావదాత్మా సర్వసంమతః, తస్మింశ్చాకాశాకల్పే పరోపాధినా వ్యవహారసిద్ధౌ న తాత్త్వికభేదకల్పనాయాం కిఞ్చిన్మానం ఫలం వాస్తీతి భావః ।
తదేవం భూతభోక్తృవిషయశ్రుతివిరోధవ్యసేధేన సమన్వయః సిద్ధో బ్రహ్మణీతి పాదార్థముపసంహరతి -
ఇతి సిద్ధమితి ॥ ౫౩ ॥
ద్వితీయాధ్యాయే చతుర్థః పాదః ।
భూతభోక్తృవిషయశ్రుతివిరోధం పూర్వపాదే పరిహృత్య భౌతికేన్ద్రియాదిశ్రుతివిరోధం పరిహర్తుం పాదాన్తరమవతారయన్పూర్వాధికరణే కర్తృస్వరూపం విచార్య తదుపకరణానామిన్ద్రియాణాముత్పత్తి సాధయతి -
తథేతి ।
పూర్వోత్తరపాదసఙ్గతిమాహ -
వియదాదీతి ।
ప్రాణవిషయః ।
ప్రాణోత్పత్తిసఙ్ఖ్యాతత్త్వాదివిషయ ఇత్యర్థః ।
సతి విరోధే తత్పరిహారాయ ప్రయతితవ్యమితి మత్వా ప్రథమం ప్రాణోత్పత్తివిషయం విరోధముదాహరతి -
తత్రేతి ।
క్వచిదుత్పత్త్యశ్రవణమాకాశస్యేవోత్పత్త్యభావాసాధకత్వాత్కిమిత్యుద్భావితమిత్యాశఙ్క్యానుత్పత్తివాక్యసహాయత్వేనేత్యాహ -
క్వచిచ్చేతి ।
శూన్యవాదమాశఙ్క్యాహ -
తదితి ।
ప్రసిద్ధానామృషీణాం ప్రసఙ్గం ప్రత్యాహ -
తదిత్యాదినా ।
కథమత్ర ప్రాణానామనుత్పత్త్యామ్నానం, తద్వాచకపదాభావాత్తత్రాహ -
ప్రాగితి ।
విప్రతిపత్త్యర్థముత్పత్తివాక్యం దర్శయతి –
అన్యత్రేతి ।
విప్రతిపత్త్యర్థముత్పత్తివాక్యం దర్శయతి -
అన్యత్రేతి ।
విప్రతిపత్తేరేకాదశేన్ద్రియాణాముత్పత్తిరస్తి న వేతి సంశీతావనధ్యవసాయేన పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
నచ వియదధికరణన్యాయేన నిర్ణయః, ప్రాణానాం ప్రలయే సత్త్వశ్రుతేర్వియదమృతత్వాదిశ్రుతివదవాన్తరప్రలయాభిప్రాయేణ నయనప్రకారాజ్ఞానాదితి భావః ।
శ్రుతీనామమానత్వే శఙ్కితే గౌణవాద్యాహ -
అథవేతి ।
ప్రలయే ప్రాణవ్యవహారాభావాదుత్పత్తికాలే తద్భావాత్తద్విషయతయా జన్మశ్రుతిరన్యథాసిద్ధా । ప్రాణానాం ప్రాగవస్థానశ్రవణం తు తేషాం జన్మాభావే లిఙ్గమ్ , అనన్యథాసిద్ధతయా బలీయస్త్వాత్తజ్జన్మాభావసాధకమితి భావః ।
అత్ర చ ప్రాణోత్పత్త్యనుత్పత్తిశ్రుతీనాం మిథోవిరోధనిషేధేన మూలకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే తాసాం విరోధాదప్రామాణ్యాత్తత్ర సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే త్వవిరోధేన తత్సిద్ధిః । పూర్వపక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తయతి -
అత ఇతి ।
సౌత్రం తథాశబ్దమాక్షిపతి -
కథమితి ।
ఆనులోమ్యమాఞ్జస్యమ్ । కథం ప్రకృతోపమానాభావః, తత్ర కిం పరదూషణం ప్రాణానాముపమానమాహోస్విదదృష్టమథవా జీవః । నాద్య ఇత్యాహ -
సర్వేతి ।
పరపక్షదూషణస్య ప్రాణానాం చ సాదృశ్యాభావేఽపి కిమిత్యుపమానోపమేయభావో న స్యాత్ , తత్రాహ -
సాదృశ్యే హీతి ।
కల్పాన్తరమాహ -
అదృష్టేతి ।
తేన సామ్యప్రతిపాదనమేవ ప్రకటయతి -
యథేతి ।
పునరుక్త్యా దూషయతి -
తదపీతి ।
తృతీయం ప్రత్యహ -
నచేతి ।
సిద్ధాన్తవిరోధం స్ఫోరయతి -
జీవస్యేతి ।
ఆక్షేపముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సూత్రాక్షరాక్షేపం పరిహరతి -
నేతి ।
కిం తదుదాహరణం, తదాహ -
అత్రేతి ।
కథం తదుపాత్తేనోపమానం, తదాహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తన్యాయమాథర్వణాదివాక్యేష్వపి యోజయతి -
తథేతి ।
సంనిహితమేవోపమానమిత్యఙ్గీకృత్యైకవాక్యోపాత్తత్వేన సాంనిధ్యముక్తమ్ । ఇదానీం నాయం నియమః, వ్యవహితోపమానస్యాపి మీమాంసకైరిష్టత్వాదిత్యాహ -
అథవేతి ।
అస్తి తావదశ్వదాననిమిత్తేష్టిః ‘వరుణో వా ఎతం గృహ్ణాతి యోఽశ్వం ప్రతిగృహ్ణాతి యావతోఽశ్వాన్ప్రతిగృహ్ణీయాత్తావతో వారుణాంశ్చతుష్కపాలాన్నిర్వపేత్’ ఇత్యామ్నాతా । సా కిం లౌకికేఽశ్వదానే వైదికేఽశ్వదానే వేతి సన్దేహే ‘దోషాత్త్విష్టిర్లౌకికే స్యాచ్ఛాస్త్రాద్ధి వైదికే న దోషః స్యాత్’ ఇతి పూర్వపక్షసూత్రమ్ । అస్యార్థః - అశ్వదానే లౌకికే దోషనిర్ఘాతార్థా ప్రకృతేష్టిరేష్టవ్యా, తత్రైవ ‘న కేసరిణో దదాతి’ ఇతి నిషేధాతిక్రమకృతస్య దోషస్య సమ్భవాత్ । వైదికేఽశ్వదానే సామాన్యనిషేధానవకాశాన్న తత్కృతో దోషః స్యాత్ । పౌణ్డరీకేఽశ్వసహస్రం దక్షిణేత్యాదివిశేషశాస్త్రాద్వైదికాశ్వదానస్య నిర్దోషత్వసిద్ధేరితి । రాద్ధాన్తసూత్రమ్ - ‘అర్థవాదోఽనుపపాతాత్తస్మాద్యజ్ఞే ప్రతీయతే’ ఇతి । తస్యార్థః - లౌకికేఽశ్వదానే సతి జలోదరరూపవరుణగ్రహదోషో నోపపతతి మానాభావాత్ । న చేదమేవ వాక్యమత్ర మానమ్ , అశ్వదానే జలోదరాఖ్యో దోషస్తన్నిర్ఘాతార్థా చేష్టిరిత్యర్థభేదే వాక్యభేదాత్ । నచ వరుణశబ్దో వృణోతీతి నిషేధాతిక్రమకృతదోషానువాదీతి కుతో వాక్యభేద, తథా సతి ప్రసిద్ధిత్యాగప్రసఙ్గాత్తత్త్యాగేచ వైదికేఽపి దానే తురగత్యాగజం క్లేశమాత్రముక్తవ్యుత్పత్త్యా వరుణశబ్దవాచ్యం స్యాత్ । తస్మాద్యావద్వరుణగృహీతస్య వరుణోన్మోచనే శ్రేయస్తావదస్యామిష్టావిత్యర్థవాదోఽయమ్ । తథాచ యజ్ఞసంబన్ధిన్యశ్వదానే ప్రతీయతే వారుణీష్టిరితి స్థితే చైవం ప్రతిగ్రహీతుర్దాతుర్వా సేష్టిరితి సన్దేహే పూర్వపక్షితమ్ - ‘అచోదితం చ కర్మ భేదాత్’ ఇతి । తస్యార్థః - దాతురచోదితమిష్టికర్మ యః ప్రతిగృహ్ణాతి స నిర్వపేదితి ప్రతిగ్రహీత్రా తస్య భేదాద్విశేషణాదితి । ‘సా లిఙ్గాదార్త్విజే స్యాత్ ‘ ఇతి సిద్ధాన్తసూత్రమ్ । ఋత్విజామయమిత్యార్త్విజో యజమానస్తస్మిన్కర్తరి సా వారుణీష్టిఃస్యాత్ , ‘ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయత్’ ఇత్యుపక్రమే దాతుః సఙ్కీర్తనాల్లిఙ్గాత్ । నచ దాతరి ప్రతిగృహ్ణాతీతి విరుద్ధం, సమ్ప్రదానప్రేరణాదినా తస్యాపి ప్రతిగ్రహకర్తృత్వాదిత్యర్థః । ఎవం దాతురిష్టిరితి వ్యవస్థాప్యోక్తమ్ ‘పానవ్యాపచ్చ తద్వత్’ ఇతి । ‘సౌమేన్ద్రం చరుం నిర్వపేచ్ఛ్యామాకం సోమవామీ’ ఇత్యత్ర లౌకికసోమపానవమనే వా వైదికసోమపానవమనే వా సౌమేన్ద్రశ్చరురితి సన్దేహే సతి ప్రతిగ్రహేష్ట్యాద్యధికరణపూర్వపక్షవల్లౌకికే ధాతుసామ్యార్థం సోమస్య పానే యది వ్యాపద్వమనం భవతి తదా తస్మిల్లౌకికే వమనే యాగో విధీయతే । ‘ఇన్ద్రియేణ వీర్యేణ వ్యృధ్యతే యః సోమం వమతి’ ఇతి దోషాద్వమననిమిత్తేన్ద్రియశోషస్య చ దర్శనాన్న వరుణగ్రహణవదప్రాప్తిః । వైదిేకే తు సోమపానే శేషప్రతిపత్తేర్జాతత్వాద్వమనేఽపి న దోష ఇతి పూర్వపక్షయిత్వా రాద్ధాన్తితమ్ - ‘దోషాత్తు వైదికే స్యాదర్థాద్ధి లౌకికే న దోషః స్యాత్ ‘ ఇతి । వైదికే హి సోమపానవమనే సౌమేన్ద్రశ్చరుః స్యాత్ । ‘మా మే వాఙ్నాభిమతిగాః’ ఇతి మన్త్రలిఙ్గాద్వమనే కర్మవైగుణ్యాద్దోషావగమాత్ । లౌకికే తు సోమపానవమనే న కశ్చిద్దోషః స్యాత్తస్య ధాతుసామ్యార్థత్వాత్తజ్జన్యేన్ద్రియశోషస్య ధాతుసామ్యకరత్వేన గుణత్వాత్ । శ్రూయతే చేన్ద్రియేణేత్యాదినా వైదికస్య పానస్య వ్యాపది దోషః, స చ వమనేన సోమసంస్కారే వినష్టే సత్యుపపద్యతే, తస్మాద్వైదికే వమనే యాగ ఇత్యర్థః । ‘తత్సర్వత్రావిశేషాత్’ ‘స్వామినో వా తదర్థత్వాత్ ‘ ఇత్యేవంవిధాని పూర్వోత్తరపక్షసూత్రాణ్యాదిశబ్దేన గృహ్యన్తే । తేషు వ్యవహితోపమానసమ్బన్ధస్యాభియుక్తైరిష్టత్వాదత్రాపి వ్యవహితోపమానసమ్బన్ధః సమ్భవతీతి భాష్యార్థః ।
వ్యవహితోపమానసమ్బన్ధితయా తథాశబ్దార్థముక్త్వా సూత్రం యోజయతి -
యథేతి ।
ప్రతిజ్ఞామాత్రస్య సూత్రే దృష్టేరిష్టం హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కః పునరితి ।
పూర్వవాదీ పూర్వోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
‘అశ్రవణం శ్రవణానుసారేణ నేయమ్’ ఇతి గుణోపసంహారన్యాయేన దూషయతి -
తదితి ।
కుతస్తేనైవ న్యాయేన శ్రవణమశ్రవణానురోధేన న నీయతే, వియదధికరణవిరోధాదిత్యాహ -
నహీతి ।
శ్రుత్యనురోధేనాశ్రుతేర్నేతవ్యత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧ ॥
విరోధవాదినం ప్రతిబోధ్య గౌణవాదినం ప్రత్యాహ -
గౌణీతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యమనూద్య తదుత్తరత్వేనావతార్య విభజతే -
యదిత్యాదినా ।
కాఽసౌ ప్రతిజ్ఞా, కథం వా ప్రాణానాముత్పత్తేర్గౌణత్వే తద్ధానిః, తత్రాహ -
కస్మిన్నితి ।
కథమేతస్మాదిత్యాదినా ప్రతిజ్ఞా సమర్థ్యతే, తత్రాహ -
సా చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ -
గౌణ్యాం త్వితి ।
ప్రతిజ్ఞాఽపి గౌణీతి న తదర్థం ప్రాణోత్పత్తిర్ముఖ్యా వాచ్యేత్యాశఙ్క్యోపక్రమోపసంహారాలోచనయా వివక్షితాద్వితీయత్వానురోధేన ప్రతిజ్ఞాయా గౌణత్వాయోగాన్ముఖ్యైవ ప్రాణోత్పత్తిరిత్యాహ -
తథాచేతి ।
ప్రతిజ్ఞాయా ముఖ్యత్వసిద్ధయే భూయఃసు ప్రదేశేషు దృష్టత్వం హేత్వన్తరమాహ -
తథేతి ।
ప్రాణానాముత్పత్తిశ్చేత్ప్రాగవస్థాయాం సత్త్వశ్రుతిర్విరుధ్యేతేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
నైతద్వాక్యం బ్రహ్మణో మూలకారణస్య ప్రాణసద్భావార్థం, తస్య శ్రుత్యా సర్వవిశేషరాహిత్యసిద్ధేరిత్యాహ -
నైతదితి ।
కింవిషయం తర్హి వాక్యం, తత్రాహ -
అవాన్తరేతి ।
హిరణ్యగర్భోఽవాన్తరప్రకృతిస్తత్ప్రాణాస్తిత్వవిషయమేతద్వాక్యమితి యోజనా ।
హిరణ్యగర్భస్యాపి వికారత్వాత్కథం వికారాసత్త్వోక్తిపూర్వకం ప్రాణసత్త్వావధారణం, తత్రాహ -
స్వవికారేతి ।
అవాన్తరలయే హిరణ్యగర్భకార్యసముదాయాసత్త్వాపేక్షయా తదీయప్రాణసత్త్వావధారణమిత్యర్థః । ‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః’ ఇత్యాదావిన్ద్రియాణాం శ్రుత్యైవ జన్మోక్తమ్ । ‘తదాహుః’ ఇత్యాదౌ తు ప్రాగుత్పత్తేస్తేషామవస్థానం జన్మాభావే లిఙ్గం, తత్ర లిఙ్గస్య శ్రుత్యా బాధాయామన్యతరస్యాత్యన్తబాధకల్పనాత్ ‘వరం ప్రబలానురోధేన దుర్బలస్య విషయవ్యవస్థాకల్పనమ్’ ఇతి న్యాయేన వియదాదిభిః సహేన్ద్రియాణాముత్పత్త్యామ్నానాన్మహాప్రలయే తదుత్పత్తిరవాన్తరప్రలయే త్వనుత్పత్తిరితి శ్రుతిలిఙ్గయోర్విషయవ్యవస్థేతి భావః ।
బ్రహ్మణ ఎవ సర్వప్రకృతిత్వాన్నావాన్తరప్రకృతౌ మానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యాకృతేతి ।
‘హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్రే', ‘ఆదికర్తా స భూతానామ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృత్యోః కార్యావచ్ఛిన్నానామపి మూలకారణావస్థావిశేషాణాం హిరణ్యగర్భాదీనాం ప్రకృతివికారభావేన ప్రసిద్ధేరవాన్తరప్రకృతిరస్తీత్యర్థః ।
తదేవం ప్రాణసత్త్వశ్రుతేరవాన్తరప్రలయవిషయత్వాన్మహాప్రలయానన్తరం ప్రాణోత్పత్తిశ్రుతేర్న గౌణతేతి స్వాభిప్రాయేణ సూత్రం వ్యాఖ్యాయ వియదధికరణవదిహాపి కిం న వ్యాఖ్యాతమిత్యాశఙ్క్య విశేషమాహ -
వియదితి ।
ఎకస్య సూత్రస్యైకార్థత్వయోగే కిమర్థద్వయోక్త్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
తదితి ॥ ౨ ॥
ప్రాణానాం ముఖ్యం జన్మేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
తత్ప్రాగితి ।
తస్య జాయత ఇతి జన్మవాచిపదస్యాకాశాదిషు ముఖ్యస్య పాఠాపేక్షయా ప్రాచీనేషు ప్రాణేషు శ్రుతత్వాచ్చ ప్రాణానాం ముఖ్యం జన్మేతి యోజనా ।
చకారార్థమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ స్పష్టయన్నవశిష్టం వ్యాచష్టే -
యదితి ।
తథాపి కథం ప్రాణేషు ముఖ్యా జన్మశ్రుతిః, తత్రాహ -
ఆకాశాదిష్వితి ।
తత్సామాన్యాత్ ।
తైరాకాశాదిభిః సహ జాయమానత్వేన తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఎకస్యాపి శబ్దస్య విషయభేదాదగ్న్యాదిశబ్దవద్గౌణత్వముఖ్యత్వే స్యాతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఎకస్మిన్నపి ప్రకరణే ‘అన్నం బ్రహ్మ', ‘ఆనన్దో బ్రహ్మ’ ఇత్యాదౌ బ్రహ్మశబ్దస్యానేకార్థత్వవదిహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకస్మిన్నితి ।
తథాపి తపసా బ్రహ్మేత్యాదివదనేకార్థత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
ఎకఇతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్యాపి తుల్యమేకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సకృదితి ।
ఎతస్మాదిత్యాదావుక్తన్యాయం వాక్యాన్తరేఽప్యతిదిశతి -
తథేతి ।
తస్య జన్మవాచినః శబ్దస్య పూర్వశ్రవణాత్తస్య చోత్తరేషు ముఖ్యత్వాత్తత్సామాన్యాత్ప్రాణేష్వపి ముఖ్యతేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ముఖ్యజన్మవాచినః శబ్దాత్ప్రాక్ప్రాణాదీనాం శ్రుతేస్తద్యోగినామితరేషామివ తేషామపి తత్సాహచర్యాన్ముఖ్యం జన్మేతి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
యత్రేతి ।
న్యాయః సహ పఠితేషు జన్మనో ముఖ్యత్వావిశేషస్తత్రోదాహరణమ్ - యథేతి ॥ ౩ ॥
ఛాన్దోగ్యే ప్రాణానాముత్పత్త్యశ్రవణమఙ్గీకృత్యాన్యత్రోత్పత్తిశ్రవణాదుత్పత్తిః సాధితా । సమ్ప్రతి తత్రాపి తదుత్పత్త్యశ్రవణమసిద్ధమిత్యాహ -
తత్పూర్వకత్వాదితి ।
తచ్ఛబ్దేన తేజోబన్నాన్యుచ్యన్తే । ప్రాణేన మనసా చ సహితాయా వాచస్తేజోబన్నకార్యత్వాదస్తి తదుత్పత్తిశ్రుతిరిత్యర్థః ।
తేజఃప్రభృతీనాం సృష్టిప్రకరణే ప్రాణానాముత్పత్తిర్న శ్రుతా తేషామేవ సృష్టేః శిష్టత్వాదిత్యాశఙ్కామనువదతి -
యద్యపీతి ।
సూత్రవ్యాఖ్యానేనోత్తరమాహ -
తథాపీతి ।
వాగాదీనాం త్రయాణాం ప్రణాడ్యా బ్రహ్మజన్మత్వేఽపి కుతో హస్తాదీనాం తథేత్యాశఙ్క్యాహ -
తదితి ।
తైర్వాగాదిభిః సామాన్యంం హస్తాదీనాం ప్రాణత్వమ్ । ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
తథాహీతి ।
తథాపి కథమేషాం బ్రహ్మజత్వం కిమేషామన్నాదిమయత్వం ముఖ్యం గౌణం వా । ప్రథమం ప్రత్యాహ -
తత్రేతి ।
తేజఆదీనాం తజ్జత్వాదితి శేషః ।
ద్వితీయమనూద్య తత్రాపి బ్రహ్మజత్వమత్యాజ్యమిత్యాహ -
అథేత్యాదినా ।
‘స ప్రాణమసృజత’ ఇత్యాది శ్రుత్యన్తరమ్ । ప్రాణోత్పత్తిశ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వేఽపి విరోధాభావాదశ్రుతేశ్చాసిద్ధత్వాన్మూలకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪ ॥
కరణానాముత్పత్తినిరూపణేన తద్విలక్షణం త్వమ్పదార్థం నిరూప్య తేషామేవ సంఙ్ఖ్యాం నిర్ణేతుం పూర్వపక్షయతి -
సప్తేతి ।
పూర్వోత్తరసఙ్గతిమాహ -
ఉత్పత్తీతి ।
సర్వప్రాణసఙ్ఖ్యావిషయత్వం వ్యావర్త్య వాగాదిసఙ్ఖ్యావిషయత్వమస్యాధికరణస్య దర్శయతి -
తత్రేతి ।
ముఖ్యాదితరాన్ ప్రాణాన్విషయత్వేనోక్త్వా సహేతుం సంశయమాహ -
శ్రుతీతి ।
శ్రుతివిప్రతిపత్తిమేవోపన్యస్యతి -
క్వచిదిత్యాదినా ।
చక్షుర్ఘ్రాణం రసనం శ్రోత్రం వాఙ్మనస్త్వగితి సప్త ప్రాణాః ।
గ్రహత్వేన
బన్ధత్వేనేతి యావత్ । త ఎవ సహస్తాధికాః సన్తోఽష్టౌ । తేషాం చ గ్రహత్వం బన్ధనహేతుత్వాత్ । ఎతేషాం విషయా రూపాదయోఽతిగ్రహాః । తే హి రాగముత్పాద్యేన్ద్రియాకర్షకత్వాద్గ్రహానతిశేరతే । ద్వే శ్రోత్రే ద్వే చక్షుషీ ద్వే ఘ్రాణే వాగితి సప్త శీర్ష్ణి భవాః శీర్షణ్యా ప్రాణాః । ద్వావవాఞ్చౌ పాయూపస్థౌ బుద్ధిమనసీ చేతి నవ । పురుషే తదాకారే దేహే శిరఃపాణ్యాదిమత్యుక్తా నవ ప్రాణా నాభిశ్చ దశమీ దశానాం పూరణీతి శ్రుత్యర్థః । పఞ్చ బుద్ధీన్ద్రియాణి పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణి మనశ్చాప్నోతీత్యాత్మేత్యేకాదశ ప్రాణాః । త ఎవ సహృదయా ద్వాదశ । త ఎవ సాహఙ్కారాస్త్రయోదశ ।
శ్రుతివిప్రతిపత్తిముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
కిమితి ।
అత్ర చ ప్రాణసఙ్ఖ్యాశ్రుతివివాదవ్యుదాసేన తత్కారణే బ్రహ్మణి సమన్వయవ్యవస్థాపనాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే సప్తప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయేఽప్యేకాదశప్రాణకారణే తత్ర తదసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదనుసారిత్వాదితరశ్రుతీనామేకాదశప్రాణకారణే బ్రహ్మణి తత్సిద్ధిః ।
గతేరితి హేతుం ప్రశ్నద్వారా వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
న కేవలం శ్రుతితోఽధిగతేః సప్తైవ ప్రాణాః కిన్తు విశేషణాదపీత్యవశిష్టం వ్యాచష్టే -
విశేషితాశ్చేతి ।
దక్షిణేనాక్ష్ణా పశ్యతీత్యుక్తే వామేన న పశ్యతీతివత్ప్రాణాః శీర్షణ్యాః సప్తేత్యుక్తే హస్తాదీనామశీర్షణ్యానామప్రాణత్వం భాతీత్యర్థః ।
ప్రాణానాం సప్తత్వం వీప్సావిరుద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
గుహాయాం హృదయే శేరత ఇతి గుహాశయాః స్వస్థానేషు నిహితాః నిక్షిప్తా ఇతి యావత్ ।
వీప్సా పునర్వచనమన్యథాపి స్యాదితి పూర్వవాద్యాహ -
నేతి ।
పురుషభేదకృతవీప్సాప్రవృత్తిం ప్రకటయతి -
ప్రతీతి ।
వ్యావర్త్యమంశమాహ -
నేత్యాదినా ।
సఙ్ఖ్యాన్తరశ్రుతివిరోధం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సఙ్ఖ్యాన్తరశ్రుతిమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి సఙ్ఖ్యాన్తరమపి గ్రాహ్యం, నేత్యాహ -
విరోధాత్త్వితి ।
సప్తత్వావచ్ఛిన్నానామేవాష్టత్వాద్యవచ్ఛేదాయోగాదన్యతమత్యాగావశ్యమ్భావే కతమా సఙ్ఖ్యాఽదేయేతి వివక్షాయాం లాఘవాన్నిశ్చితం సప్తత్వమిత్యర్థః ।
న్యూనాధికసఙ్ఖ్యయోరధికా గ్రాహ్యా తస్యాం న్యూనాన్తర్భావాదిత్యాశఙ్క్యైకాదశసఙ్ఖ్యాం గృహీత్వా వృత్తిభేదేన నవద్వాదశత్రయోదశసఙ్ఖ్యావదిహాపి ప్రాథమ్యాల్లాఘధవాచ్చ సప్తత్వస్యైవ యుక్తత్వాద్వృత్త్యపేక్షయా సఙ్ఖ్యాన్తరమిత్యాహ -
వృత్తీతి ।
వక్ష్యమాణయుక్త్యా మన్యతేరుక్తిః ॥ ౫ ॥
సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
తత్ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
హస్తాదయస్త్వితి ।
గృహ్ణాతి పురుషం బధ్నాతీతి గ్రహః, తత్రేన్ద్రియాణామర్థద్వారా పురుషబన్ధనే హేతుత్వమిత్యతిగ్రహత్వమర్థానాం తతోఽతిగ్రహేణ కర్మణా హస్తనిర్వర్త్యాదానేన హస్తో గృహీతః సమ్బద్ధః । తదేవ స్పష్టయతి -
హస్తాభ్యామితి ।
సప్తత్వాదతిరేకశ్రుతేర్న సప్తత్వనియతిరిత్యర్థః ।
సప్తత్వమపి శ్రుతమేవేత్యాశఙ్క్య సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
స్థితే చేతి ।
అన్తర్భావేన సప్తత్వం సాధయతి - -
హీనేతి ।
అతో నేత్యాది యోజయతి -
అతశ్చేతి ।
ప్రాణస్తర్హి కతీత్యపేక్షాయామాహ -
ఉత్తరేతి ।
తర్హి గౌరవమిత్యాశఙ్క్య ప్రాణానామేకాదశత్వం న కల్ప్యతే యేన లాఘవమన్వేష్యమిత్యాహ -
తథేతి ।
ఆత్మశబ్దస్య ప్రతీచి రూఢేర్న ప్రాణభేదవిషయతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మేతి ।
ఎకాదశత్వస్య శ్రుతత్వాద్గ్రహణే ద్వాదశత్వత్రయోదశత్వయోరపి తథా గ్రహః స్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
శ్రుతీనాం మిథోవిరోధాదర్థవ్యవస్థాసిద్ధౌ మానాన్తరవశేన వ్యవస్థా వాచ్యా । తథాచ కార్యలిఙ్గకానుమానానుగృహీతైకాదశప్రాణశ్రుతిరేవాదరణీయేత్యాహ -
సత్యమితి ।
కార్యలిఙ్గకమనుమానం విశదయతి -
శబ్దేతి ।
బాహ్యేన్ద్రియాణామిత్థమనుమానేఽపి కథం మనసోఽనుమానం, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం వర్తమానతత్తదేకార్థనియతత్వాదతీతాదిసర్వార్థజ్ఞానాచ్చ తదర్థమిన్ద్రియాన్తరం కల్ప్యమిత్యర్థః ।
సఙ్కల్పాదిదృష్టేస్తదర్థం కరణాన్తరమపి కల్ప్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అనేకేతి ।
మనసశ్చేదేకత్వం తర్హి కథం భేదోక్తిః, తత్రాహ -
తదేవేతి ।
ఎకస్యైవ వృత్తిభేదాత్కిమిత్యనేకధాత్వం, ధర్మిభేద ఎవ కుతో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ధర్మ్యభేదశ్రుతివిరోధాదిత్యాహ -
తథాచేతి ।
విశేషితత్వాదిత్యుక్తం ప్రత్యాహ -
అపిచేతి ।
కథం తర్హి సప్తత్వం, తత్రాహ -
స్థానేతి ।
రూపాదిధీరూపకార్యాభేదాదేకమేవేన్ద్రియం స్థానభేదాద్భిన్నమివోపచరితమిత్యర్థః ।
యత్తు వృత్తిభేదాపేక్షం సఙ్ఖ్యాన్తరశ్రవణం, తత్రాహ -
న చేతి ।
అన్ధాదేరప్యాదానాదికార్యదర్శనాదితరేషాం చక్షురాదివృత్తిత్వే తదసమ్భవాదితి భావః ।
తథాపి శ్రుత్యన్తరేషు సత్సు కథమేకాదశత్వం, తత్ర దశత్వశ్రుతేర్గతిమాహ -
తథేతి ।
స్థానభేదాత్సప్త వై శీర్షణ్యా ఇతి సప్తత్వోక్తివదితి యావత్ । నాభిర్దశమీత్యుక్తత్వాత్ప్రాణత్వం తస్యా అపీత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
కథం తర్హి తత్ర ప్రాణశబ్ద ఇత్యాశఙ్క్య లక్షణయేత్యాహ -
ముఖ్యస్యేతి ।
సప్త ప్రాణాః ప్రభవన్తీత్యాదేర్గతిమాహ -
క్వచిదితి ।
అష్టౌ గ్రహా ఇత్యాదేర్గతిం సూచయతి -
క్వచిదితి ।
కిం తర్హి వాక్యముపాసనాదివిషయం కింవా తత్త్వవిషయమిత్యుక్తే విచారస్య సావకాశత్వమాహ -
తదేవమితి ।
కర్థ తర్హి నిర్ణయః, తత్రాహ -
కార్యేతి ।
ఎవం ప్రాణసఙ్ఖ్యావిషయశ్రుతివివాదాభావాదేకాదశప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి -
ఇతి స్థితమితి ।
వర్ణకాన్తరమాహ -
ఇయమితి ।
ఇన్ద్రియాణ్యేవ విషయస్తాని కిం సప్త కిం వైకాదశేతి శ్రుతివిమత్యా సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
సప్తేతి ।
యేషాం సహ గమనం తేషామేవ జన్మాన్తరీయభోగోపాయత్వాదిన్ద్రియత్వమ్ , ఇహ తు సప్తానామేవ గతిః శ్రూయతే । తస్మాత్తేషామేవేన్ద్రియత్వమిత్యర్థః ।
సప్తగతేరితి వ్యాఖ్యాయ శఙ్కోత్తరత్వేన పదాన్తరమాదత్తే -
నన్విత్యాదినా ।
తద్వ్యాకరోతి -
సప్తైవేతి ।
చక్షురాదయ ఇత్యాదిశబ్దేన ఘ్రాణరసనావాక్శ్రోత్రత్వఙ్మనాంసి గృహ్యన్తే । ఇహేత్యుత్క్రాన్తిప్రకరణోక్తిః । యత్ర యస్యామవస్థాయాం చక్షురధిష్ఠాతృదేవతాంశః స ఎష పురుషశబ్దితః పరాఙ్ పర్యావర్తతే బహిర్దేశాత్స్వస్థానం ప్రతి వ్యావర్తతే తదానీమరూపజ్ఞో జీవో భవతి హృదయే చక్షురేకీభవతి పార్శ్వస్థాశ్చ నాయం పశ్యతీత్యాహుః । న జిఘ్రతి న రసయతే న వదతి న శ్రృణోతి న మనుతే న స్పృశతీత్యేవం సప్తైవ విశేషితా ఇత్యర్థః ।
తథాపి సర్వశ్రుత్యా సర్వప్రాణగమనమాశఙ్క్య ప్రకరణాత్తస్యాః సఙ్కోచమాహ -
ప్రకృతేతి ।
ప్రకరణేన శ్రుతిసఙ్కోచం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేత్యాదినా ।
‘ఎకీభవతి న విజానాతీత్యాహుః’ ఇతిబుద్ధేరపి పాఠాదసిద్ధం సప్తానామేవానుక్రమణమిత్యాహ -
నన్వితి ।
బుద్ధేరనుక్రమణం న సప్తత్వవిఘాతకమిత్యాహ -
నేతి ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తదనువాదేన సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
అక్షరార్థావిశేషేఽపి తాత్పర్యార్థే విశేషం దర్శయితుమక్షరార్థం సఙ్క్షిపతి -
హస్తాదయస్త్వితి ।
యదుక్తమనుయాయినామేవేేన్ద్రియత్వం తదఙ్గీకృత్యానుయాయిత్వమేకాదశానామస్తీత్యాహ -
గ్రహత్వం చేతి ।
కథమేతావతా సర్వదేహానుయాయిత్వమిత్యాశఙ్క్య జీవస్య సర్వదేహేషు బద్ధత్వసిద్ధేస్తద్ధీరిత్యాహ -
స చేతి ।
సర్వేషు దేహేషు జీవస్య బద్ధత్వేఽపి కుతో గ్రహసంజ్ఞకస్య హస్తాదేరనుయాయిత్వం, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
హృదయగ్రహసంజ్ఞకహస్తాదిబన్ధస్యాఽఽమోక్షాదాత్మానుయాయిత్వే స్మృతిమాహ -
తథాచేతి ।
పుర్యష్టకం విశినష్టి -
ప్రాణాద్యేనేతి ।
ప్రాణాదిపఞ్చకం భూతసూక్ష్మపఞ్చకం కర్మేన్ద్రియపఞ్చకం జ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చకం మనఆద్యన్తఃకరణచతుష్కమవిద్యా కామః కర్మ చేతి పుర్యష్టకమ్ । తచ్చానేనాత్మా లిఙ్గ్యతే జ్ఞాయత ఇతి లిఙ్గమ్ । ప్రకృతోపయోగితాత్పర్యం స్మృతేర్దర్శయతి -
ప్రాగితి ।
సార్థేన్ద్రియప్రస్తావే హస్తాదీనాం సార్థానాముక్తేరపి తేషామిన్ద్రియత్వం దేహాన్తరసఞ్చారిత్వం చ ప్రసిద్ధమిత్యాహ -
ఆథర్వణే చేతి ।
ఇతశ్చ హస్తాదీనామస్తీన్ద్రియత్వం దేహాన్తరసఞ్చారిత్వం చేత్యాహ -
తథేతి ।
యత్తు సర్వశబ్దః ప్రకృతగామీతి, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
అనుయాయినామేవేన్ద్రియత్వే వాచ్యే ప్రాణమనూత్క్రామన్తమిత్యత్ర సర్వశబ్దేన ప్రాకరణికసప్తప్రణోక్తిర్వా ‘దశేమే పురుషే ప్రాణా ఆత్మైకాదశ’ ఇతి శ్రుత్యన్తరసిద్ధైకాదశప్రాణానాం సర్వే ప్రాణా ఇతి ప్రాణశ్రుత్యుక్తానాముక్తిర్వేతి । విమర్శే ప్రాకరణికసప్తగ్రహాద్వరం శ్రౌతైకాదశగ్రహః సంనికర్షాదితి భావః ।
పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి -
సర్వ ఇతి ।
కథం తర్హి సఙ్కోచః, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
ఉత్క్రాన్తివాక్యేఽపి తథా సఙ్కోచః స్యాత్ , నేత్యాహ -
ఇహ త్వితి ।
అనుపపత్తికే సఙ్కోచే ప్రాకరణికః సఙ్ఖ్యానియమో యుక్తః । దార్ష్టాన్తికే తు నానుపపత్తిరితి కుతః సఙ్కోచ ఇత్యర్థః ।
సఙ్కోచాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
ఎకాదశప్రాణానాముత్క్రాన్తిరుక్తా సా న ముఖ్యా తేషాం వ్యాపిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అణవశ్చేతి ।
సఙ్క్షేపతోఽధికరణతాత్పర్యమాహ -
అధునేతి ।
ఉత్పత్తిసఙ్ఖ్యాశ్రుత్యవిరోధోక్త్యనన్తరం పరిమాణశ్రుతివిరోధో నిరస్యత ఇత్యర్థః ।
ఉక్తప్రాణానాముత్క్రాన్త్యానన్త్యశ్రుతిభ్యాం పరిచ్ఛిన్నత్వవిభుత్వసన్దేహే సిద్ధాన్తం తావదాహ -
అణవశ్చైత ఇతి ।
అత్రోత్క్రాన్త్యానన్త్యశ్రుత్యోరవిరోధేన పరిచ్ఛిన్నప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయస్థాపనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే దర్శితశ్రుత్యోర్మిథోవిరోధాదుక్తే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః । అణుశబ్దాత్పరమాణుపరిమాణత్వం ప్రాప్తం ప్రత్యాహ -
అణుత్వం చేతి ।
సౌక్ష్మ్యం ద్రవ్యాణాముద్భూతరూపస్పర్శానాధారత్వమ్ । పరిచ్ఛేదో మధ్యమపరిమాణత్వమ్ । పరమాణుతుల్యత్వమేవాణుత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
కృత్స్నేతి ।
సౌక్ష్మ్యం ప్రపఞ్చయతి -
సూక్ష్మా ఇతి ।
పరిచ్ఛేదం సాధయతి -
పరిచ్ఛిన్నాశ్చేతి ।
విభుత్వే చేన్ద్రియాణామన్తఃకరణావచ్ఛేదాదణుత్వమాత్మనో యదుత్క్రాన్త్యధికరణే సిద్ధం తదపి న సిధ్యేదిత్యాహ -
తద్గుణేతి ।
ప్రాణాః సర్వగతాః, సర్వత్ర దృష్టకార్యత్వాత్ , ఆకాశవదిత్యనుమానాత్సర్వేఽనన్తా ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ తేషాం విభుత్వాద్దేహ ఎవాభివ్యక్తేశ్చ సర్వత్ర దృష్ట్యప్రసఙ్గాత్కుతోఽణుత్వమితి పూర్వపక్షమాహ -
సర్వగతానామితి ।
హేతోరసిద్ధేరుపాసనాపరత్వాచ్చ శ్రుతేరిన్ద్రియాణాం విభుత్వే మానాభావాద్యద్వృత్తిత్వేనేష్టం తదేవాస్మాకం సాధకతమత్వాత్కరణమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ స్పష్టయతి -
యదేవేతి ।
వృత్తిమదేవ కరణం న వృత్తిమాత్రమిత్యాశఙ్క్యా -
అన్యద్వేతి ।
వృత్తేర్వా వృత్తిమతో వా దేహావచ్ఛిన్నస్యైవ వృత్తిసాధనస్య కరణత్వే ఫలితమాహ -
ఇతీతి ।
అనర్థికేత్యుపలక్షణమప్రామాణికీ చేతి వాచ్యమ్ ।
సాఙ్ఖ్యపక్షాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౭ ॥
ముఖ్యప్రాణాతిరిక్తప్రాణానాం సృష్ట్యాది శిష్ట్వా ముఖ్యేఽపి ప్రాణే ప్రథమాధికరణన్యాయ ఇత్యతిదిశతి -
శ్రేష్ఠశ్చేతి ।
జ్ఞాతే చక్షురాదౌ తద్వ్యాపారాత్ ప్రాణస్య భేదచిన్తా సుకరేతి చక్షురాదినిరూపణానన్తరమతిదేశో న విరుధ్యతే । ముఖ్యప్రాణో విషయః, తస్య కిం జన్మ నాస్తి కిం వాస్తీతి శ్రుతివిప్రతిపత్త్యా సంశయేఽతిదేశం విశదయతి -
ముఖ్యశ్చేతి ।
అత్ర చాద్యాధికరణవత్పాదాదిసఙ్గతిఫలభేదౌ ।
కుతస్తర్హి బ్రహ్మవికారత్వం, తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
పూర్వోక్తన్యాయేనైవ బ్రహ్మవికారత్వసిద్ధౌ కిమతిదేశేనేత్యాహ -
కిమర్థ ఇతి ।
అతిదేశఫలమాహ -
అధికాశఙ్కేతి ।
తామేవాధికాం శఙ్కాం దర్శయతి -
నాసదాసీయే హీతి ।
నాసదాసీదిత్యారభ్య ప్రవృత్తే సూక్తే బ్రహ్మపరే మన్త్ర ఎవ వర్ణయతీతి వర్ణో దృష్టోఽస్తీతి యావత్ । తర్హి తస్మిన్మహాప్రలయే మృత్యుర్మారకో మృత్యుమద్వా కార్యం నాసీత్ , అమృతమపి దేవోపభోగయోగ్యమమృతత్వాధికరణం వా నాసీత్ , తథా రాత్ర్యా రాత్రేరహ్నో దివసస్య చ ప్రకేతశ్చిహ్నభూతశ్చన్ద్రః సవితా చ నాస్తాం, స్వధయా సహేతి సమ్బన్ధః । స్వధేతి పితృభ్యో దీయమానమన్నమ్ । పిత్రాద్యర్చనమపి నాసీదిత్యర్థః । యద్వా స్వధయా స్వయా ధారణయా స్వకీయస్థిత్యా తదేకమవాతం వాతవర్జితమానీచ్చేష్టాం కృతవదితి యావత్ । తస్మాచ్చేష్టావతః సకాశాద్ధ కిలాన్యత్కిఞ్చన కిఞ్చిదపి పరః పరం ప్రకృష్టం నాఽఽస న బభూవేత్యర్థః ।
అస్మిన్మన్త్రే వివక్షితమంశమాహ -
ప్రాగితి ।
అత్ర ప్రాణవాచకాభావాత్కథం తదస్తిత్వధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆనీదితి ।
ప్రాణోత్పత్తిన్యాయేనైవ ముఖ్యస్యాపి జన్మసిద్ధౌ కిం పునరుక్త్యేత్యాశఙ్క్యావాన్తరప్రకృతివిషయత్వేన వ్యవస్థా తత్రోక్తా । ప్రకృతే మహాప్రలయవిషయత్వాన్న పూర్వన్యాయసిద్ధిరితి మత్వాహ -
తస్మాదితి ।
అధికాం శఙ్కాముక్త్వా సిద్ధాన్తయతి -
తామితి ।
‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః’ ఇతి ప్రాణజన్మ శ్రుతమ్ । ‘ఆనీత్’ ఇత్యననం ప్రాణవ్యాపారః ప్రాగవస్థాయాం ప్రాణసత్త్వే లిఙ్గమ్ । తత్ర ద్వయోర్మహాప్రలయావాన్తరప్రలయభేదేన వ్యవస్థానుపపత్తావన్యతరస్య గౌణత్వే శ్రుతివిరోధే లిఙ్గస్యైవ గౌణత్వాదానీచ్ఛబ్దస్య మూలకారణసత్తావాచిత్వకల్పనయా ప్రాణస్య జన్మోపేయమితి । శఙ్కానిరాసమేవ సూచయతి -
ఆనీదితి ।
ప్రమాణాన్తరవదిత్యపేరర్థః ।
ఇతశ్చ ప్రాగవస్థాయాం న ప్రాణస్య సత్త్వమిత్యాహ -
అవాతమితి ।
ఇతోఽపి మహాప్రలయే ప్రాణసత్తా నాస్తీత్యాహ -
అప్రాణో హీతి ।
ఆనీచ్ఛబ్దస్తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్య ధాతూనామనేకార్థత్వమాశ్రిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ఎవం శఙ్కానిరాసేఽపి ప్రాణే శ్రేష్ఠశబ్దాప్రసిద్ధౌ కథం సూత్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రేష్ఠ ఇతి ।
శ్రౌతం జ్యేష్ఠత్వం సాధయతి -
జ్యేష్ఠశ్చేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
న చేదితి ।
న సమ్భవేదితి శ్రుతేరేవానుకరణమిన్ద్రియాణామపి తుల్యం జ్యైష్ఠ్యం, తత్రాహ -
శ్రోత్రాదీనాం త్వితి ।
శ్రేష్ఠత్వం సాధసతి -
శ్రేష్ఠశ్చేతి ।
కథం గుణాధిక్యం, తత్రోక్తమ్ -
న వా ఇతి ।
తదేవం ముఖ్యప్రాణోత్పత్తిశ్రుతీనామన్యోన్యమవిరోధాన్ముఖ్యప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి ॥ ౮ ॥
ముఖ్యప్రాణోత్పత్తిచిన్తానన్తరం తత్స్వరూపం చిన్తయతి -
నేత్యాదినా ।
అధికరణతాత్పర్యమాహ -
స ఇతి ।
ముఖ్యప్రాణో వాయుమాత్రం వా కరణవృత్తిర్వా తత్త్వాన్తరం వేతి విప్రతిపత్త్యా సన్దిహ్య తత్త్వాన్తరత్వం నిర్ధార్యత ఇత్యర్థః । అత్ర చ భేదాభేదశ్రుతివిరోధనిషేధేన వాయ్వాద్యతిరిక్తప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే భేదాభేదశ్రుత్యోర్మిథో విరోధాదుక్తసమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః । యద్వా పూర్వపక్షే వాయుమాత్రాదిన్ద్రియమాత్రాద్వా త్వమర్థస్య వివేకః ।
సిద్ధాన్తే తత్త్వాన్తరాత్ప్రాణాత్తద్వివేక ఇత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
అభేదశ్రుతిరివ భేదశ్రుతిరపి స వాయునేత్యాద్యా ప్రాణస్య వాయోరస్తీత్యాశఙ్క్యోభయోర్ముఖ్యత్వాసిద్ధేస్తోకకల్పనానురోధాద్గౌణీ భేదశ్రుతిరితి మత్వాహ -
ఎవం హీతి ।
భేదశ్రుత్యవష్టమ్భేఽపి ‘ధర్మిభేదాద్ధర్మభేదో లఘీయాన్’ ఇతి న్యాయేన వాగాదీనాం సమ్భూయ దేహచాలనాదిహేతుసామాన్యవ్యాపారసమ్భవాన్న ప్రాణాఖ్యం పదార్థాన్తరం కల్ప్యం, గౌరవాదిన్ద్రియవృత్తితయా తద్భేదస్యాపి వక్తుం శక్యత్వాదితి పక్షాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
తన్త్రాన్తరీయాభిప్రాయం వివృణోతి -
ఎవంం హీతి ।
వాయుమాత్రాదిన్ద్రియమాత్రాద్వా త్వమర్థస్య వివేక ఇతి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
న వాయుః ప్రాణ ఇత్యత్ర పృథగుపదేశహేతుం విశదయతి -
వాయోరితి ।
‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత ‘ ఇత్యుపక్రమ్య మనోబ్రహ్మణో వాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రైః పాదైశ్చతుష్పాత్త్వముక్తమ్ । మనో హి వాగాదిభిః స్వవిషయేషు గౌరివ పాదైః ప్రవర్తతే । తత్ర ప్రాణ ఎవ మనోబ్రహ్మణో వాగాద్యపేక్షయా చతుర్థపాదః । స చ వాయునాధిదైవికేన భాత్యభివ్యజ్యతే స్వవ్యాపారే చ తపత్యుద్గచ్ఛతీత్యర్థః ।
యద్యపి ఛాన్దోగ్యభాష్యే ఘ్రాణేన్ద్రియమిన్ద్రియప్రకరణాత్ప్రాణ ఇత్యుక్తం తథాపి ప్రాణశ్రుతివశాదత్ర ముఖ్యప్రాణో గృహ్యతే । అంశాంశిత్వేన భేదశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యోపచారప్రసఙ్గాన్మైవమిత్యాహ -
న హీతి ।
నాపి కరణవ్యాపార ఇత్యత్ర పృథగుపదేశం హేతుం విభజ్య వ్యాచష్టే -
తథేతి ।
ప్రాణస్య వాగాదీనాం చ మిథః సంవాదలిఙ్గేనోత్పత్తిభేదలిఙ్గేన చేన్ద్రియతద్వ్యాపారేభ్యో భిన్నత్వసిద్ధేర్న లాఘవాత్తద్వృత్తిత్వమిత్యర్థః ।
పృథగనుక్రమణం వృత్తివృత్తిమతోర్భేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వృత్తీతి ।
తాదాత్మ్యాద్భేదోఽప్యస్తీత్యాశఙ్క్య భేదవాదస్యాఫలత్వాన్మైవమిత్యాహ -
న హీతి ।
ప్రతిజ్ఞాద్వయేఽపి హేతుం విభజ్య వ్యాఖ్యాయావిభాగేనాపి వ్యాఖ్యాతి -
తథేతి ।
శ్రుత్యవష్టమ్భేన పక్షద్వయం నిరాకృత్య కారణవృత్తిత్వే దోషాన్తరమాహ -
న చేతి ।
యా చక్షుఃసాధ్యా వృత్తిః సైవ న శ్రోత్రసాధ్యా, చక్షురాదీనాం ప్రత్యేకమేవైకరూపగ్రహణాదివృత్తౌ స్వాతన్త్ర్యాత్ । అతో న ప్రాణః సామాన్యకరణవృత్తిరిత్యర్థః ।
సముదాయస్య కరణత్వముపేత్యోక్తం తదేవ నాస్త్యవస్తుత్వాత్ । ద్విత్రికరణవికలానాం చ ప్రాణనాభావప్రసఙ్గాత్ । అతోఽపి న కరణవృత్తిః ప్రాణ ఇత్యాహ -
సముదాయస్యేతి ।
దృష్టాన్తేన సముదితానాం కరణానాం కరణత్వం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఎకాదశత్వం పక్షిషు దార్ష్టాన్తికానురోధాదుక్తమ్ ।
వైషమ్యం దర్శయన్పరిహరతి -
ఇతి నేతి ।
తత్రేతి దృష్టాన్తోక్తిః ।
దార్ష్టాన్తికేఽపి కిమిత్యవాన్తరవ్యాపారవతాం ప్రాణానాం ప్రాణాఖ్యసామాన్యవృత్తిర్న స్యాదిత్యాశఙ్క్యావాన్తరవ్యాపారస్తేషాం శ్రవణాదిర్వా వృత్త్యన్తరం వేతి విక్ల్ప్యాద్యే శ్రోత్రాదీనాం శ్రవణాదివ్యాపారయౌగపద్యే మానాయోగాన్మైవమిత్యాహ -
ఇహ త్వితి ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ -
ప్రమాణేతి ।
కిఞ్చ శ్రవణాదీనామపరిస్పన్దత్వాత్తత్ప్రధానవ్యాపారాననురూపత్వాన్న తదవాన్తరవ్యాపారతేత్యాహ -
అత్యన్తేతి ।
కిఞ్చ వాగాదివృత్తిత్వే ప్రాణస్య వాగాదిపారతన్త్ర్యం వాచ్యం, తద్వైపరీత్యం చాత్ర దృష్టం, తన్న ప్రాణస్య వాగాదివృత్తితేత్యాహ -
తథేతి ।
పృథగుపగదేశయుక్తిఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అపృథగుపదేశస్య గతిం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
యథా మృదోఽవస్థావిశేషో ఘటో మృదాత్మా తథా వాయోరవస్థావిశేషః ప్రాణో వాయ్వాత్మేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అధ్యాత్మాపన్నః శరీరే ప్రతిష్ఠితః పఞ్చవ్యూహః ప్రాణాపానవ్యానోదానసమానాఖ్యావస్థావిశేషవాన్విశేషాత్మనా వ్యావృత్తరూపేణేతి యావత్ ।
కథం తర్హి పృథగుపదేశః, తత్రాహ -
నాపీతి ।
తత్త్వాన్తరత్వస్య తన్మాత్రత్వస్య చాస్వీకారే ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
‘యః ప్రాణః స వాయుః’ ఇతి సామానాధికరణ్యవాక్యేన ప్రాణస్య వాయుత్వం సిద్ధమ్ , ‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః’ ఇత్యుత్పత్తిభేదలిఙ్గేన స్వరూపభేదో దృష్టః । ద్వయోశ్చ వాక్యలిఙ్గయోర్విరోధే వాక్యం సమీరణస్వభావతావిషయం లిఙ్గం వ్యక్తిభేదవిషయమితి వ్యవస్థాయా వాయోః ప్రాణస్య చ విషయభేదో యుక్తః, లిఙ్గస్య చ బలీయస్త్వాదితి భావః ॥ ౯ ॥
ప్రాణో వాగాదివృత్తిర్న చేత్తర్హి తస్యేన్ద్రియవత్కరణత్వానఙ్గీకారాజ్జీవవద్భోక్తృతేతి శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
ప్రాణస్య శ్రేష్ఠత్వమితరేషాం తం ప్రతి గుణత్వం చ సాధయతి -
తథాహీతి ।
శ్రేష్ఠత్వఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్యాపి జీవవదత్ర భోక్తృత్వే విరుద్ధాభిప్రాయానేకభోక్త్రధిష్ఠితతయా దేహస్య గమనాది న భవేదితి భావః ।
ప్రాణస్య చక్షురాదివదత్యన్తోపసర్జనత్వాభావేఽపి పరిచారకవతః సామన్తాదే రాజానం ప్రతి గుణత్వవద్గుణత్వం జీవం ప్రతి స్యాదిత్యాహ -
తమితి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
ప్రాణో న స్వతన్త్రః, భోగసాధనత్వాత్ , చక్షురాదివదిత్యర్థః ।
ప్రాణసంవాదాదిష్విత్యాదిశబ్దేనాన్యేఽపి జ్ఞానధ్యానప్రదేశా గృహ్యన్తే । సహశాసనేఽపి కథం ప్రాణస్య చక్షురాదిసామ్యం, తత్రాహ -
సమానేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ -
బృహదితి ।
తే హి సామనీ సహైవ సర్వత్ర పఠ్యేతే తయోశ్చ కర్మణి సహైవ ప్రయుజ్యమానత్వం దృష్టం సామత్వం వా సామ్యమ్ । తథా ప్రాణస్యాపి చక్షురాదిభిః సహ పఠితస్య జీవోపకరణతా తుల్యేత్యర్థః । సంహతత్వాచేతనత్వాదీత్యాదిశబ్దేన పరిచ్ఛిన్నత్వాద్యన్తవత్త్వాదిగ్రహణమ్ ॥ ౧౦ ॥
సూత్రాన్తరవ్యావర్త్యమాహ -
స్యాదితి ।
ప్రాణస్య కరణత్వేఽపి కుతః సవిషయత్వప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్య చక్షురాదిషు తథా దృష్టత్వాదిత్యాహ -
రూపేతి ।
యజ్జీవస్య భోగకరణం తత్సవిషయం దృష్టం, యథా చక్షురాది తథా ప్రాణస్యాపి విషయో వాచ్యః । తదభావాత్తస్య స్వతన్త్రతేత్యర్థః ।
తర్హి ప్రాణేఽపి కశ్చిద్విషయోఽస్తు, తత్రాహ -
అపి చేతి ।
ప్రాణసాధ్యఫలాభావాదపి చక్షురాదివత్ప్రాణాఖ్యం తత్త్వం జీవభోగోపకరణం ద్వాదశేఽన్ద్రియవన్నోపేయమిత్యర్థః ।
చోద్యోత్తరం సూత్రం పాతయతి -
అత ఇతి ।
ప్రాణస్య జీవభోగోపకరణత్వే సవిషయత్వప్రసక్తిముక్తాం ప్రత్యాహ -
న తావదితి ।
ప్రాణస్యాకరణత్వే కథం జీవస్య సర్వార్థత్వేనోపకరణభూతోఽసావిత్యుక్తమాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
విషయపరిచ్ఛేదాభావే ప్రణస్యాప్రమాణత్వాన్న సత్త్వధీరిత్యశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
కార్యలిఙ్గకమనుమానం ప్రాణే సమ్భవతీత్యుక్తం ప్రశ్నపూర్వకం సూత్రావయవేన స్ఫుటయతి -
కస్మాదితి ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం ప్రాణానామసమ్భావ్యం కార్యం ముఖ్యప్రాణస్య దర్శయతి -
ప్రాణాన్తరేష్వితి ।
ప్రాణోపాస్తిప్రక్రమార్థోఽథశబ్దః । అహంశ్రేయసీతి స్వస్య శ్రేష్ఠతానిమిత్తం వ్యూదిరే వివాదం చక్రిరే । తద్వృత్తిమాత్రహీనం మూకాదిత్వేన స్థితమితి యావత్ ।
న కేవలం ప్రాణస్యోత్క్రమణేచ్ఛాయాం వాగాదిశైథిల్యాపత్తిలిఙ్గేన ప్రాణనిమిత్తా దేహస్థితిః కిన్తు యథోక్తమర్థం శ్రుతిః స్వయమేవ నిర్వక్తీత్యాహ -
తానితి ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ -
ప్రాణేనేతి ।
అవరం నికృష్టమనేకాశుచినీడం కులాయం దేహాఖ్యం గృహం ప్రాణానుపసంహారేణ రక్షఞ్జీవః సుప్తిం యాతి । ప్రాణస్యాప్యుపసంహారే మృతభ్రాన్తిః స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రాణస్య కార్యాన్తరం శ్రుత్యన్తరేణ దర్శయతి -
యస్మాదితి ।
తేన ప్రాణేన యదశ్నాతి జీవస్తేనాశనాదినేతి యావత్ ।
ప్రాణస్య కార్యాన్తరం వాక్యాన్తరేణోపన్యస్యతి -
కస్మిన్నితి । ॥ ౧౧ ॥
ప్రాణస్య ప్రాణాన్తరేష్వసమ్భావ్యమానకార్యసత్త్వే హేత్వన్తరమాహ -
పఞ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
కథమేతావతాఽన్యత్రాసమ్భావికార్యవిశేషసిద్ధిః, తత్రాహ -
వృత్తీతి ।
తదేవ వివృణోతి -
ప్రాణ ఇతి ।
ఉచ్ఛ్వాసాదీత్యాదిశబ్దేన దేహధారణాది గృహ్యతే । ఎతేన నిశ్వాసాదీత్యాదిశబ్దో వ్యాఖ్యాతః । ఉత్క్రాన్త్యాదీత్యాదిపదేన గత్యాగతీ గృహ్యేతే ।
ప్రాణస్య పఞ్చవృత్తిత్వముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
కాస్తా మనసః పఞ్చవృత్తయః, తత్రాహ -
శ్రోత్రాదీతి ।
లోకప్రసిద్ధ్యపేక్షయా శ్రుతిప్రసిద్ధేర్బలవత్త్వాత్కామాద్యా మనోవృత్తయః స్యురిత్యాశఙ్క్యాహ -
నత్వితి ।
పఞ్చసఙ్ఖ్యాధిక్యాచ్చేత్కామాద్యా వృత్తయో నేష్యన్తే తర్హి జ్ఞానేఽపి పఞ్చత్వనియమాసిద్ధేః శ్రోత్రాదినిమిత్తా ఇత్యాద్యయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉక్తే పఞ్చవృత్తిత్వే మనసోఽరుచికారణముక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ తస్య పఞ్చవృత్తిత్వమాహ -
ఎవమితి ।
ఇహేతి ప్రకృతసూత్రోక్తిః ।
యోగశాస్త్రప్రసిద్ధా మనోవృత్తీరేవానుక్రామతి -
ప్రమాణేతి ।
ప్రమాసాధనం ప్రమాణమ్ । మిథ్యాధ్యవసాయో విపర్యయః । ‘శబ్దజ్ఞానానుపాతీ వస్తుశూన్యో వికల్పః’ అగ్రహణం నిద్రా । అనుభూతమాత్రజ్ఞానం స్మృతిః । పరసిద్ధేన పరో బోధనీయ ఇత్యస్మిన్నంశే విరోధాభావాదప్రతిషిద్ధత్వయుక్తం న త్విదమేవాభిప్రేతమ్ ।
విపర్యయాదీనామవిద్యావృత్తిత్వోపగమాదిన్ద్రియవ్యాపారోపరమమాత్రత్వాన్నిద్రాయా మనోవృత్తిత్వాసిద్ధిరిత్యపరితోషాత్పక్షాన్తరమాహ -
బహ్వితి ।
మనోవత్పఞ్చవృత్తిత్వాదుపకరణత్వం ప్రాణస్యేత్యేతదపి సూత్రార్థత్వేన ద్రష్టవ్యమిత్యాహ -
జీవేతి ।
తదేవం వాయోరిన్ద్రియవృత్తేశ్చ ప్రాణస్య భేదాభేదశ్రుత్యోరవిరోధాద్యథోక్తప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయః సిధ్యతీతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౨ ॥
ముఖ్యస్య ప్రాణస్య సృష్టిం స్వభావవిశేషం చ నిరూప్య పరిమాణమతిదేశేన నిరూపయతి -
అణుశ్చేతి ।
ముఖ్యప్రాణో మహాన్పరిచ్ఛిన్నో వేతి శ్రుతివిప్రతిపత్తేః సంశయే సిద్ధాన్తమాహ -
అణురితి ।
ఇహాపీతి సూత్రస్య ముఖ్యస్య ప్రాణస్య ।
సూక్ష్మ ఇత్యాదినా ।
అత్రాపి వ్యాపిత్వపరిచ్ఛిన్నత్వశ్రుత్యోర్విరోధనిరాసేన పరిచ్ఛిన్నప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రుత్యోర్విరోధాదుక్తసమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః ।
సర్వత్ర దృష్టకార్యత్వాదాకాశవత్ప్రాణో మహానిత్యత్ర హేత్వసిద్ధేర్యత్ర శరీరం తత్రేతి విశేషణే శరీరతద్రూపాదిష్వనైకాన్త్యాదనుమానేన ప్రాణస్య మహత్త్వాసిద్ధావపి సమోఽనేన సర్వేణేతి శ్రౌతలిఙ్గేన తత్సిద్ధిరిత్యధికాశఙ్కాం దర్శయన్పూర్వపక్షమాహ -
నన్వితి ।
ప్లుషిర్మశకాదపి సూక్ష్మో జన్తుః పుత్తికేత్యుచ్యతే । నాగో హస్తీ పరిచ్ఛిన్నత్వముత్క్రాన్త్యాదిభిర్భాతి సమోఽనేనేత్యాదినా విభుత్వం, తతశ్చ పరిచ్ఛిన్నత్వస్య ముఖ్యత్వే విభుత్వస్యాత్యన్తబాధః స్యాదపరిచ్ఛిన్నత్వస్య ముఖ్యత్వే పరిచ్ఛిన్నత్వమౌపాధికం యుక్తమ్ । యద్యపి సర్వేఽనన్తా ఇతివత్ప్రాణానన్త్యశ్రుతిరపి నేతుముచితా తథాపి విధాన్తరేణ తన్నయనార్థమాశఙ్కేత్యర్థః ।
తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతీతి పరిచ్ఛేదేఽపి ప్రాణస్య లిఙ్గదర్శనాద్ద్వయోర్లిఙ్గయోర్విరోధే సత్యాధ్యాత్మికాధిదైవికరూపాభ్యాం వ్యవస్థేతి పరిహరతి -
తదితి ।
సమష్టివ్యష్టిరూపేణానువృత్తవ్యావృత్తరూపేణేత్యర్థః ।
ఉభయథా లిఙ్గయోర్వ్యవస్థాసిద్ధావపీయమేవ కుతో వ్యవస్థేత్యాశఙ్క్య త్వదుక్తలిఙ్గస్య ప్రాణమాత్రపరిచ్ఛేదాసాధకత్వాదాధిదైవికవిషయత్వేన సమోఽనేనేత్యాద్యాస్థేయమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
ముఖ్యప్రాణస్య వ్యాపిత్వపరిచ్ఛిన్నత్వశ్రుత్యోరిత్థమవిరోధాత్పరిచ్ఛిన్నప్రాణకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయధీరిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౩ ॥
ప్రాణస్యాధ్యాత్మాధిదైవతవిభాగేనాణుత్వవిభుత్వనిరూపణప్రసఙ్గేనాధ్యాత్మికానాం ప్రాణానామాధిదైవికాదిత్యాద్యపేక్షాం చేష్టామాచష్టే -
జ్యోతిరాదీతి ।
అధికరణస్య విషయసంశయౌ దర్శయతి -
తే పునరితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామాద్యో వికల్పః, ద్వితీయో దేవతాధిష్ఠితత్వోక్తేరితి వివేక్తవ్యమ్ । ‘చక్షుషా హి రూపాణి పశ్యతి’ ఇతి । ‘ఆదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వాక్షిణీ ప్రావిశత్’ ఇత్యదిశ్రుతేరవిరోధద్వారా దేవతాధిష్ఠితచక్షురాదికారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రుత్యోర్విరోధాదుక్తసమన్వయాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః ।
కేవలవ్యతిరేకాభావాద్దేవతాయా నాధిష్ఠాతృత్వమితి పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
న చ దృష్టకారణక్లృప్తావన్వయవ్యతిరేకాపేక్షాయామపి దేవతాయాః శ్రుతేరధిష్ఠాతృత్వోక్తేర్న తదపేక్షేతి వాచ్యం, దేవతాయాస్తత్రాధిష్ఠాతృత్వాదృష్టేర్వాగాదిభావస్యైవ భానాత్ । న చ చేతనస్యాచేతనభావాఽసిద్ధేరధిష్ఠాతృత్వమేవేతి యుక్తమ్ , అచేతనస్యాగ్న్యాదేరచేతనవాగాదిభావసిద్ధేరితి భావః ।
ఇతశ్చ స్వమహిమ్నైవ ప్రాణానాం ప్రవృత్తిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
దేవతాశ్చశ్రురాదిజన్యకర్మతత్ఫలయోగిన్యశ్చక్షురాద్యభిమానేన ప్రవర్తకత్వాజ్జీవవదిత్యనుమిత్యా తదేవ స్ఫుటయతి -
దేవతేతి ।
సిద్ధసాధ్యత్వమాశఙ్క్య విరోధాభిప్రాయానేకాధిష్ఠితతయా శరీరస్య గమనాద్యసమ్భవాపత్తేః శరీరస్య భోక్తృత్వం న స్యాదిత్యాహ -
శారీరస్యేతి ।
‘న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి’ ఇత్యాదినా దేవతాయా భోక్తృత్వం నిరస్తమిత్యాశఙ్క్య పుణ్యఫలమేవ దేవతా భుఞ్జతే న పాపఫలమిత్యేతావన్మాత్రస్య తత్రేష్టత్వాన్మైవమితి మత్వోపసంహరతి -
అత ఇతి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర పూర్వపక్షనిషేధం విభజతే -
తుశబ్దేేనేతి ।
ఉత్తరపక్షప్రతిజ్ఞాం ప్రకటయతి -
జ్యోతిరాదిభిరితి ।
హేతుమవతార్య వివృణోతి -
హేతుం చేతి ।
తద్భావ ఎవాత్ర భాతి, నచ తదధిష్ఠాతృత్వమిత్యాశఙ్క్య చేతనానామచేతనత్వాసిద్ధేరధిష్ఠాతృత్వమేవాత్రేష్టమిత్యాహ -
అగ్నేశ్చేతి ।
అధిష్ఠానాధిష్ఠేయత్వం హిత్వోపాదానోపాదేయత్వముపేత్యాగ్న్యాదీనామచేతనానామేవ వాగాదిభావేన ముఖాదిషు ప్రవేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హీతి ।
వాక్చక్షుషోస్తైజసత్వేన తేజోమాత్రత్వే సత్యగ్న్యాదిత్యశబ్దయోరైకార్థ్యేన పౌనరుక్త్యాద్వ్యక్తిభేదేన కారణభేదే చక్షురాదేరాదిత్యమణ్డలాదివ్యతిరిక్తస్థలే కార్యానుపలబ్ధిప్రసఙ్గాద్దేవతానాం చేతనానామేవాగ్న్యాదీనామధిష్ఠాతృత్వేన సమ్బన్ధో వాగాదిషు వివక్షితో న సమ్బన్ధాన్తరం సదప్యత్రాభిప్రేతమిత్యర్థః ।
అగ్నిర్వాగ్భూత్వేత్యాద్యుక్తమన్యత్రాప్యతిదిశతి -
తథేతి ।
అగ్న్యాదీనామధిష్ఠాతృత్వం వాగాదీనామధిష్ఠేయతేత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
తథేతి ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ -
స వా ఇతి ।
స ప్రాణో వాచం ప్రథమాముద్గీథకర్మణి ప్రధానాం మృత్యుమతీత్యావహత్ప్రాపయత్ । కిం ప్రాపితవానిత్యుచ్యతే । యదా హి ముక్తా తదా సా పూర్వమప్యగ్నిరేవ సతీ మృత్యువియోగే ప్రతిబన్ధాభావాదగ్నిరేవాభవదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చాగ్న్యాదీనాం వాగాదీనాం చాధిష్ఠానాధిష్ఠేయత్వమిత్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
ఉక్తేఽర్థే స్మృతిమపి సంవాదయతి -
స్మృతావితి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యదితి ।
ప్రాణానాం స్వకార్యశక్తియోగేఽపి చేతనాధిష్ఠితానామేవ ప్రవృత్తిరిత్యాహ -
తదితి ।
శకటాదీనాం బలీవర్దాద్యధిష్ఠితానాం ప్రవృత్తిర్దృష్టా, క్షీరాదీనామనధిష్ఠితానామపి దధ్యాదిప్రవృత్తిసిద్ధిః, తథాచోభయథాసమ్భవే కథం నిర్ణయః, తత్రాహ -
ఉభయథేతి ॥ ౧౪ ॥
ఉక్తం యుక్త్యన్తరం నిరాకర్తుం సూత్రమవతారయతి -
యదపీత్యాదినా ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
సతీష్వితి ।
శారీరేణైవ ।
భోక్త్రేతి శేషః । ప్రాణానాం భోగసాధనత్వేనేతి వక్తవ్యమ్ । సమ్బన్ధః స్వస్వామిభావః ।
తామేవ శ్రుతిమాహ -
తథాహీతి ।
దేహే ప్రాణప్రవేశానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యత్ర గోలకగతకృష్ణసారే ఛిద్రమాకాశమనువిషణ్ణమనుగతం చక్షుస్తత్ర స ఆత్మా చక్షుషి భవశ్చాక్షుషస్తస్య దర్శనాయ చక్షుర్న చైతన్యాయేతి యావత్ । అథశబ్దోఽప్యర్థః । దర్శనాద్యర్థం చక్షురాద్యపేక్షాయామపి జిఙ్ఘ్రాణీతి సఙ్కల్పం స్వత ఎవ యో వేద స ఆత్మా తస్య గన్ధజ్ఞానాయ ఘ్నాణమితి ద్వితీయవాక్యార్థః ।
విమతా దేవతా నైతచ్చక్షురాదిజన్యధర్మతత్ఫలయోగిన్యః, ఎతచ్చక్షురాదిసాధనోత్థరూపాదిజ్ఞానానాశ్రయత్వాత్ , పురుషాన్తరవదితి మత్వా శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
శారీరేణేతి ।
ఇతశ్చాస్మిన్దేహే దేవతానాం న భోక్తృతేత్యాహ -
అపిచేతి ।
అనేకత్వేఽపి తాసామత్ర భోక్తృత్వే కా క్షతిః, తత్రాహ -
ఎకో హీతి ।
యోఽహం రూపమద్రాక్షం సోఽహం శృణోమీత్యేకస్యైవ ప్రత్యభిజ్ఞానం ప్రతిసన్ధానమ్ । బహూనాం భోక్తృత్వే విరుద్ధక్రియస్య శరీరస్యోన్మథనమాదిశబ్దార్థః ॥ ౧౫ ॥
కదాచిద్దేవతానామత్ర భోక్తృత్వం కదాచిజ్జీవస్యేత్యవస్థామాశఙ్క్యాహ -
తస్యేతి ।
స్వకర్మార్జితే దేహే జీవస్య భోక్తృతానియమాన్మైవమిత్యర్థః ।
సూత్రార్థం వివృణోతి -
తస్యేత్యాదినా ।
న దేవతానామత్ర భోక్తృతేత్యత్ర హేతుమాహ -
తా హీతి ।
దేవతానామిహ దేహే భోగాభావే శ్రుతిమప్యనుకూలయతి -
శ్రుతిశ్చేతి ।
సూత్రవ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
శారీరేణేతి ।
ఉత్క్రమణాదిషు జీవస్య ప్రాణావ్యభిచారాత్తస్యైవ ప్రాణస్వామిత్వం, దేవతానాం తు పరస్వామికరథసారథివదధిష్ఠాతృత్వమాత్రమిత్యర్థః ।
దేవతానామత్రాభోక్తృత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
హేతుమేవ స్ఫోరయతి -
కరణేతి ।
ఆలోకవత్కరణోపకారకత్వమేవ దేవతానాం న తజ్జన్యభోగవత్త్వమిత్యర్థః । తదేవం ‘చక్షుషా హి రూపాణి’ ఇత్యాదిశ్రుతేః । ‘ఆదిత్యశ్చశ్రుర్భూత్వా’ ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చాదిత్యాదిదేవతాధిష్ఠితచక్షురాదికారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ॥ ౧౬ ॥
సత్స్విన్ద్రియేషు తదధిష్ఠాతృచిన్తా, తాన్యేవ ప్రాణవృత్తివ్యతిరేకేణ నేతి చోదితే ప్రత్యాహ -
త ఇతి ।
ఉక్తమనూద్య భేదాభేదశ్రుతిభ్యాం సన్దేహమాహ -
ముఖ్యశ్చేతి ।
తత్రేతి ।
ఎకాదశప్రాణేష్వితి యావత్ ।
పూర్వవదామ్నానబలేన పూర్వపక్షయతి -
కిమిత్యాదినా ।
అత్ర భేదాభేదశ్రుత్యోరవిరోధేన తత్త్వాన్తరే మూలకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రుత్యోర్విరోధాత్తదసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తదవిరోధాత్తత్సిద్ధిః ।
శ్రుతిమేవాహ -
తథాహీతి ।
హన్తేదానీమస్యైవ ముఖ్యప్రాణస్య సర్వే వయం రూపమసామ భవామేత్యాశిషం దత్వా తే వాగాదయ ఎతస్యైవ ముఖ్యస్య రూపం బభూవురితి శ్రుత్యర్థః ।
వాచకశబ్దైక్యాచ్చైకత్వమిత్యాహ -
ప్రాణేతి ।
అక్షాదిశబ్దవదనేకార్థత్వం ప్రాణశబ్దస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాగతికా హీయం గతిరిత్యాహ -
ఇతరథేతి ।
గఙ్గాదిశబ్దవదనేకార్థత్వమాశఙ్క్య భేదే మానాభావాన్ముఖ్యసమ్భవే కుతో లక్షణేత్యాహ -
ఎకత్రేతి ।
నను ‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః’ ఇత్యాదౌ భేదవాదాద్వాగాదీనాం ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరత్వమ్ । న చ మనః సర్వేన్ద్రియాణీతివద్భేదోక్తేర్భేదాసాధకత్వం తదిన్ద్రియత్వస్య స్మృతిసిద్ధత్వాద్బ్రాహ్మణపరివ్రాజకవద్భేదవాదేఽపి ప్రకృతే పృథగుక్తేరేవ తత్త్వాన్తరత్వధ్రౌవ్యాదిత్యాశఙ్క్యాత్రాప్యభేదశ్రుతేరభేదస్యైవ సిద్ధేర్భేదోక్తిర్బ్రాహ్మణపరివ్రాజకవదితి మత్వాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రాద్బహిరేవ ప్రతిజానీతే -
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం హేతుం వివృణ్వన్నేవ సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
క ఇత్యాదినా ।
వ్యపదేశభేదం విశదయతి -
ఎతస్మాదితి ।
ఉక్తవ్యపదేశభేదస్యాతిప్రసఙ్గిత్వం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఎవం సతి ఉక్తహేతునా వాగాదీనాం ముఖ్యాత్తత్త్వాన్తరత్వే సతీతి యావత్ ।
ఉత్సర్గతో భేదవ్యపదేశస్య తత్త్వాన్తరస్య సాధకత్వమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
కథం తర్హీన్ద్రియత్వం మనసః సిద్ధం, తత్రాహ -
స్మృతౌ త్వితి ।
శ్రుతిస్మృతిభ్యామపవాదాద్భేదవ్యపదేశస్యౌపచారికత్వమిత్యర్థః ।
ప్రాణస్యాపి మనోవదిన్ద్రియత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
ప్రణస్యేతి ।
తత్రాపి భేదవాదస్యౌపచారికత్వమాశఙ్క్యాపవాదాభావాన్నేత్యాహ -
వ్యపదేశేతి ।
ఉపపత్తిమేవ వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి -
తత్త్వేతి ।
వ్యపదేశభేదానుపపత్త్యోక్తం భేదముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౭ ॥
తత్రైవ హేత్వన్తరం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
ప్రాణస్య వాగాదిభ్యః సాక్షాద్భేదోక్తేరపి భేదధీరిత్యాహ -
భేదేతి ।
సూత్రం విభజతే -
భేదేనేతి ।
ఇన్ద్రియవృత్తయః శాస్త్రోద్భాసితా దేవాః స్వాభావిక్యస్తా ఎవాసురాస్తయోః సదాఽన్యోన్యమభిభవరూపః సఙ్గ్రామస్తత్రాసురపరాజయాయౌద్గాత్రం కర్మ దేవాః ప్రారేభిరే, తే చ దేవా వాచమూచుస్త్వం న ఉద్గయేత్యుపక్రమ్య తాం వాచమసురాః పాప్మనాఽవిధ్యన్నిత్యాదినా వాగాదీనసురైః పాప్మనా కల్యాణాసఙ్గనిమిత్తేన విద్ధానుక్త్వా వాగాదిప్రకరణముపసంహృత్యాథేతి ప్రకరణవిచ్ఛేదేన ప్రసిద్ధమాస్యే భవం ముఖ్యప్రాణమూచుర్వాగాదయస్త్వం న ఉద్గాయేత్యుక్త్వా తేన చోద్గానే ప్రారబ్ధే పూర్వవద్వేధాయోపక్రమమాత్రేణాభేద్యపాషాణక్షిప్తలోష్టవదసురా నష్టా ఇత్యసురవిధ్వంసినో ముఖ్యప్రాణస్య పృథగుక్తేర్భేదసిద్ధిరిత్యాహ -
తే హేత్యాదినా ।
భేదే శ్రుత్యన్తరమాహ -
తథేతి ।
తాని త్రీణ్యన్నాన్యాత్మనే స్వార్థం ప్రజాపతిరకురుత కృతవానితి యావత్ , భేదశ్రుతిసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౮ ॥
తత్రైవ హేత్వన్తరం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కుతశ్చేతి ।
విరుద్ధధర్మవత్త్వాదపి భేదధీరితి సూత్రార్థః ।
తమేవార్థం వివృణోతి -
వైలక్షణ్యం చేతి ।
కిమిదం వైలక్షణ్యం తదాహ -
సుప్తేష్వితి ।
అర్థక్రియాకృతం వైలక్షణ్యాన్తరమాహ -
తస్యైవేతి ।
లక్షణభేదకృతం ఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అభేదశ్రుతేరుక్తమభేదమనువదితి -
యదితి ।
అభేదే తస్యాస్తాత్పర్యాభావాన్మైవమిత్యాహ -
తదితి ।
అభేదశ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
భేదప్రతీతిం ప్రకటయతి -
తథీహీతి ।
దధ్రే ధారణాభిప్రాయం చక్రే । తస్మాన్మృత్యునా శ్రమేణాక్రాన్తత్వాదితి యావత్ ।
ప్రాకారాన్తరేణ భేదప్రతీతిమాహ -
అయమితి ।
అభేదశ్రుతేస్తర్హి కా గతిః, తామాహ -
తస్మాదితి ।
ఎతస్యైవ సర్వే రూపమభవన్నితి వాక్యాత్తస్మాదేత ఎతేనాఖ్యాయన్తే ప్రాణా ఇతి చ ప్రాణశ్రుతేరిన్ద్రియాణాం ప్రాణవృత్తిత్వే ప్రాప్తే ప్రాణసంవాదాదిగతైర్బహుభిర్భేదలిఙ్గైరర్థాన్తరత్వే చ లిఙ్గైర్బలీయోభిరబలం వాక్యం బాధ్యతే । శ్రుతిరపీన్ద్రియాణాం ప్రాణసంజ్ఞార్థేత్యన్యపరా లిఙ్గైర్బహుభిర్బాధ్యేతి భావః ।
యత్తు ప్రాణశబ్దస్య ముఖ్యత్వసమ్భవే న లక్షణేతి, తత్రాహ –
అత ఇతి ।
ప్రాణస్యేన్ద్రియేభ్యో భేదో యస్మాత్ ప్రామాణికస్తస్మాదేవ తచ్ఛబ్దస్య తేషు ముఖ్యతాయోగాద్యుక్తా లక్షణేత్యర్థః ।
శ్రుత్యాలోచనాతోఽపి ప్రాణశబ్దస్య లక్షణాసిద్ధిరిత్యాహ -
తథాచేతి ।
అభేదశ్రుతేర్గతిముక్త్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తదేవం భేదాభేదశ్రుత్యోరవిరోధాత్తత్త్వాన్తరభూతవాగాదిమూలకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయధీరిత్యుపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౧౯ ॥
ఉత్పత్తిరుత్పాదనేతి వ్యాపారావుత్పద్యమానోత్పాదకగతౌ ప్రసిద్ధౌ । తత్ర జగదుత్పత్తిశ్రుతివిరోధోఽతీతేన సన్దర్భేణ నిరస్తః । సంప్రత్యుత్పాదనావిషయశ్రుతివిరోధో నిరస్యతే । తత్రాపి భూతసూక్ష్మోత్పాదనం పారమేశ్వరమేవేతి శ్రుతిష్వవిప్రతిపన్నమ్ । భౌతికనిర్మాణశ్రుతిషు విప్రతిపత్తిరితి తన్నిరాసార్థమాహ -
సంజ్ఞేతి ।
నామరూపాభేదాత్కరణానాం ప్రాణాభేదశఙ్కానిరాసప్రసఙ్గేన నామరూపవ్యాకరణం కిఙ్కర్తృకమితి నిరూపయతీతి విశేషసఙ్గతిం గృహీత్వాఽధికరణస్య విషయమాహ -
సదితి ।
ఉపదేశమేవ దర్శయతి -
సేయమితి ।
ఈక్షణప్రయోజనం యద్బహుభవనముక్తం తదద్యాపి న సిద్ధమితి పునరీక్షాం కృతవతీ సదాఖ్యా దేవతేత్యర్థః ।
ఈక్షణప్రకారమభినయతి -
హన్తేతి ।
ఇదానీమహమిమా యథోక్తాస్తేజోబన్నాఖ్యాస్తిస్త్రో దేవతా వ్యవహారాపేక్షాయామనేన పూర్వసృష్టావనుభూతేనాధునా స్మృతేన జీవేనాత్మనా బుద్ధ్యాదిభూతమాత్రాయామాదర్శే ముఖవదనుప్రవిశ్య నామ చ రూపం చ తే వ్యాకరవాణీదమస్య నామేదం చ రూపమితి స్పష్టం కరవాణ్యేవమీక్షిత్వా పునరపి దేవతా వ్యవహారార్థమీక్షాం చకారేత్యాహ -
తాసామితి ।
తిసృణాం దేవతానామేకైకాం దేవతాం త్రివృతం త్రివృతం తేజోఽబన్నాత్మనా త్ర్యాత్మికాం త్ర్యాత్మికాం కరవాణి । తథా చ స్థూలభూతేషు వ్యవహారసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నామరూపవ్యాకరణం విషయీకృత్యానేన జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీత్యనేన వానుప్రవిశ్యేత్యనేన వా సమ్బన్ధసమ్భావనయా సన్దేహమాహ -
తత్రేతి ।
భౌతికసృష్టిశ్రుతివిరోధనిరాసేన పరస్మిన్నేవ తత్కారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే జీవస్యైవ భౌతికసృష్టికారణత్వాత్తస్మిన్నేవ సమన్వయాద్బ్రహ్మణి తదసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే పరస్యైవ తద్ధేతుత్వాత్తత్రైవ తత్సిద్ధిరిత్యభిసన్ధాయ పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేత్యాదినా ।
జీవేనేత్యస్య ప్రవిశ్యేత్యనేన సమ్బన్ధాన్న జీవస్య వ్యాకర్తృత్వమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
క్రియాపదస్య ప్రాధాన్యాత్తేనాన్యేషామన్వయాజ్జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీత్యనేన సఙ్గతిరిత్యాహ -
అనేనేతి ।
సేయం దేవతేత్యుపక్రమ్య వ్యాకరవాణీత్యుత్తమపురుషప్రయోగాద్దేవతాయా వ్యాకర్తృత్వం న జీవస్యేత్యాశఙ్క్యోపచారాదుత్తమపురుషప్రయోగం దృష్టాన్తేన దర్శయతి -
యథేత్యాదినా ।
ఉపచారాన్ముఖ్యగ్రహణం యుక్తమిత్యాశఙ్క్య జీవేనేతి విశేషణవైయర్థ్యాన్మైవమితి మత్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
జీవస్య ప్రవేష్టృత్వం బ్రహ్మణో వ్యాకర్తృత్వమిత్యఙ్గీకారే సమానకర్తృకత్వాఽఽభావాత్క్త్వాప్రత్యయవిరోధః స్యాదితి భావః ।
నదీసముద్రాదివ్యాకరణే జీవస్యాయోగ్యత్వాద్బ్రహ్మణస్తత్ర కర్తృతేత్యాశఙ్క్యానుమానమాహ -
అపిచేతి ।
విప్రతిపన్నమిదమా పరామృశ్యతే । భౌతికసృష్టిశ్రుతిషు విరోధాన్న సర్వకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరితి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రం పదశో విభజతే -
తుశబ్దేనేతి ।
పదార్థముక్త్వా ప్రతిజ్ఞావాక్యార్థం స్ఫుటయతి -
యేయమితి ।
అధిదైవవిషయమగ్న్యాద్యుదాహరణమ్ । అధిభూతవిషయం కుశాది । పశ్వాద్యధ్యాత్మవిషయమితి భేదః ।
న కేవలం జాత్యుపాధావనేకప్రకారం కిన్తు వ్యక్త్యుపాధావపీత్యాహ -
ప్రతీతి ।
కారణవిషయవిప్రతిషేధనిషేధయావధారణమ్ । తత్ర సౌత్రం హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
పరోక్తమనువదతి -
నన్వితి ।
ఆకాఙ్క్షాసంనిధియోగ్యతావశేనాన్వయాజ్జీవేనేత్యస్య ప్రవిశ్యేత్యనేన సంనిధానాజ్జీవస్య చ సర్వనామరూపవ్యాకరణే యోగ్యత్వాభావాత్తస్య ప్రవేశేనైవ సమ్బన్ధో నాన్యేనేత్యాహ -
నైతదితి ।
ఉపసర్జనస్యోపసర్జనేనాసమ్బన్ధాత్ప్రధానేన క్రియాపదేనైవ జీవపదస్య సఙ్గతిరుక్తేత్యాశఙ్క్య వ్యాకరవాణీత్యుత్తమపురుషస్యౌపచారికత్వాపత్తేర్మైవమిత్యాహ -
తేనేతి ।
పరోక్తమనుమానం యోగ్యానుపలబ్ధివిరోధేన నిరస్యతి -
నచేతి ।
ఆగమవిరోధాచ్చాయుక్తమనుమానమిత్యాహ -
యేష్వితి ।
యత్తు కర్తృభేదే క్త్వాప్రత్యయవిరోధ ఇతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
కథం తర్హి వ్యపదేశభేదః, తత్రాహ -
ఉపాధీతి ।
ఔపాధికే భేదే వాస్తవే చాభేదే ఫలితమాహ -
తేనేతి ।
జీవబ్రహ్మణోరైక్యాజ్జీవకర్తృకమపి వ్యాకరణం బ్రహ్మకర్తృకం చేత్తర్హి జీవకర్తృకమేవ సద్బ్రహ్మకర్తృకం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మకర్తృకత్వస్యైవ వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ -
పరమేశ్వర ఇతి ।
సూత్రార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
భూతవిషయనామరూపవ్యాకరణస్య త్రివృత్కరణాత్పూర్వమపి సమ్భవాత్ర్రివృత్కుర్వతో నామరూపవ్యాకరణం కర్మేతి కథముక్తమిత్యాశఙ్క్య భౌతికవిషయమేతదితి విశేషణసిద్ధిమాహ -
త్రివృదితి ।
ఇహేతి వ్యాకరణవాక్యోక్తిః ।
కిం తత్ర్రివృత్కరణం యద్వ్యాకరణాత్పూర్వభావీత్యాశఙ్క్యాహ -
తచ్చేతి ।
యథా ఛాన్దోగ్యే భూతత్రయసృష్టిస్తైత్తిరీయశ్రుత్యనురోధాద్భూతపఞ్చకవిషయోక్తా తథాత్రాపి త్రివృత్కరణం, పఞ్చీకరణాభిప్రాయం ద్రష్టవ్యం శ్రుత్యన్తరే పఞ్చానాం భూతానాం సృష్టేరుక్తత్వాత్ । కిం పునర్నామరూపవ్యాకరణం, తదాహ -
తత్రేతి ।
అగ్నావుక్తన్యాయమతిదిశతి -
ఎవమితి ।
ఆదిత్యాదీనాం తైజసానామేవ శ్రుత్యోక్తేర్న సర్వత్ర త్రివృత్కరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అనేనేతి ।
యస్య త్రివృత్కరణం గమ్యతే తస్యైవాస్తు కిమతిదేశేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపక్రమేతి ।
తిస్రస్తావదిమాస్తేజోబన్నాఖ్యా దేవతాస్తాసామేకైకా దేవతా త్రివృత్ర్రివృత్ర్ర్యాత్మికా త్ర్యాత్మికా భవతీత్యుపక్రమార్థః । ఉపసంహారస్థావితిశబ్దౌ క్రమేణ యచ్ఛబ్దాభ్యాం సమ్బన్ధ్యేతే । అవిజ్ఞాతం విశేషరూపేణాదృష్టమ్ । ఇవకారావుభయత్ర దృష్టరూపస్యాభాసత్వార్థౌ । ఎతాసాం తిసృణామేవ దేవతానాం సమాసః । సముదాయ ఇతి యావత్ ॥ ౨౦ ॥
బాహ్యం త్రివృత్కరణముక్త్వాధ్యాత్మికేఽస్మిన్మానం వదన్నుత్తరసూత్రసఙ్గతిమాహ -
తాసామితి ।
అధ్యాత్మం దేహే త్రివృత్కరణమపరం కార్యత్రయరూపేణ వర్తనమితి యావత్ । యాః ఖల్విమా దేవతాస్తిస్రో బహిస్త్రివృత్కృతా దర్శితాస్తాసామేకైకా దేవతా పురుషం శరీరం ప్రాప్య త్రివృత్కార్యత్రయరూపేణ త్ర్యాత్మికా త్ర్యాత్మికా భవతీత్యర్థః ।
తదిత్యాధ్యాత్మికం త్రివృత్కరణముచ్యతే । సర్వస్య త్రివృత్కృతత్వావిశేషే కథం వ్యవహారవిశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆశఙ్కితమితి ।
ఉత్తరసూత్రేణ శఙ్కితం దోషముద్భావ్య పరిహరిష్యన్నాదౌ త్రివృత్కరణం విషయం దర్శయతీతి యోజనా ।
నను వైశేషికా మనసో నిత్యత్వం సాఙ్ఖ్యా వాఙ్మనసయోరాహఙ్కారికత్వమాహురన్నమయతా చ మనసోఽన్నసమ్బన్ధాల్లక్షణార్థా తదుపయోగే తత్స్వాస్థ్యాత్ । వాచోఽపి తేజోమయత్వం పాటవేన తేజఃసామ్యమేవ, తత్రాహ -
మాంసాదీతి ।
మనఆది భౌమాదీతి వక్తవ్యే మాంసాదివచనం సిద్ధేన సహ సాధ్యస్య మనఆదేర్దృష్టాన్తార్థమ్ । యథా మాంసాది భౌమమేవం వాఙ్మనసే అపి తైజసభౌమే శబ్దవశాజ్జ్ఞేయే ఇత్యర్థః ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
భూమేరితి ।
యథాశబ్దమిత్యుక్తం విశదయతి -
తథాహీతి ।
భూమేర్మాంసాదిభావః సూత్రితస్తదయుక్తమోదనస్యైవ తథాత్వదృష్టేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
త్రివృదితి ।
సూత్రతాత్పర్యముక్త్వా శ్రుతితాత్పర్యమాహ -
తస్యాశ్చేతి ।
ఇతరయోశ్చేతి భాగం వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
తదేవ కార్యముదాహరతి -
మూత్రమితి ।
జలాధీనస్థితిత్వాత్తత్కార్యత్వం ప్రాణస్యోపచర్యతే శ్రుత్యన్తరే తస్య వాయుకార్యత్వసిద్ధేరన్యత్రాపవాదాభావాన్ముఖ్యమేతత్కార్యత్వమితి వివేకః ॥ ౨౧ ॥
అవిశేషేణ సర్వేషాం త్ర్యాత్మకత్వే కథమన్నాదిశబ్దవాచ్యతేతి చోదయతి -
అత్రేతి ।
బాహ్యే వ్యవహారవిశేషాసమ్భవముక్త్వా దేహేఽపి తదసమ్భవమాహ -
తథేతి ।
ఉత్తరసూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
తదక్షరాణి వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
భూయస్త్వం వివృణోతి -
సత్యపీతి ।
దృష్టం భూయస్త్వముదాహరతి -
అగ్నేరితి ।
అఫలత్వాదప్రతిపాద్యం త్రివృత్కరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యవహారేతి ।
ఎకైకభూతగోచరత్వేనాపి వ్యవహారస్య సుకరత్వాన్న తాదర్థ్యేన త్రివృత్కరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యవహారశ్చేతి ।
కేవలభూతతన్మాత్రాణామిన్ద్రియాగోచరత్వాత్తదర్థం తదుక్తిరిత్యర్థః ।
ఉక్తమనూద్యావశిష్టం భాగం వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ।
విరోధసమాధిముపసంహరన్పదాభ్యాసస్య తాత్పర్యమాహ -
తద్వాద ఇతి ॥ ౨౨ ॥
జీవోపకరణభూతభౌతికజన్మాదినిరూపణానన్తరం తదుపహితజీవస్య సంసారప్రకారం నిరూపయితుం దేహాన్తరారమ్భే భూతసూక్ష్మపరిష్వక్తస్యైవ గమనమితి తావదాహ -
తదన్తరేతి ।
హేతుహేతుమద్భావసమ్బన్ధమధ్యాయయోర్వక్తుం పూర్వాధ్యాయార్థం సఙ్క్షిపతి -
ద్వితీయ ఇతి ।
బ్రహ్మణి నిరపవాదే సమన్వయే స్మృతిన్యాయశ్రుతివిరోధనిరాసేనానధ్యవసాయరూపాప్రామాణ్యాభావాత్తార్తీయవిచారావసరః స్యాదితి హేతుహేతుమత్త్వలక్షణసఙ్గతిరితి భావః ।
అనన్తరపాదస్యావాన్తరసఙ్గత్యర్థం తదుపయుక్తమనుద్రవతి -
తత్ర చేతి ।
తథాచ తైరుపహితస్య జీవస్య సంసారప్రకారవిచారోఽవతరతీతి శేషః ।
ఇదానీం తార్తీయమర్థం సౌకర్యార్థం పాదశో విభజ్య దర్శయతి -
అథేతి ।
వైరాగ్యపాదార్థం సఙ్గృహ్య పదార్థం సఙ్గృహ్ణాతి -
తదితి ।
సంసారాద్విరక్తస్య ముముక్షోర్మోక్షహేత్వపరోక్షవాక్యార్థజ్ఞానసాధనలక్ష్యపదార్థజ్ఞానాయ జీవస్యావస్థాన్తరాణి బ్రహ్మస్వరూపం చ నిరూప్యత ఇత్యర్థః ।
తృతీయపాదార్థమాహ -
విద్యేతి ।
నిర్గుణబ్రహ్మవాక్యస్థాపునరుక్తపదోపసంహారాయ మన్దాధికారిణాం సగుణోపాసనైకరూప్యాయ చ సర్వశాఖాసు విద్యా భిన్నాఽభిన్నా వా గుణానాముపసంహారో న వేతి విచార్యత ఇత్యర్థః ।
చతుర్థపాదార్థమాహ -
సమ్యగితి ।
విరక్తస్య లక్ష్యపదార్థజ్ఞస్య సర్వశాఖాస్వపునరుక్తశబ్దోపసంహారేణైకరూపవాక్యజ్ఞానవతో యజ్జ్ఞానం తావన్మాత్రాదేవ పురుషార్థస్తద్ధేతూనాం చ యజ్ఞాదివిధీనాం శమాదివిధీనాం చ బహిరఙ్గత్వాన్తరఙ్గత్వభేదః శుద్ధసత్త్వానాం బహిరఙ్గాపోహేనాన్తరఙ్గగ్రహాయోచ్యతే । యస్మిఞ్జన్మని జ్ఞానసాధనానుష్ఠానం తస్మిన్నేవ జన్మని జ్ఞానోదయేన ముక్తిరిత్యనియమో జన్మాన్తరీయసంస్కారస్యాపి హేతుత్వాదిత్యర్థః ।
అధ్యాయార్థం సఙ్క్షిప్య నిగమయతి -
ఇత్యేతదితి ।
లోకాయతికమతనిరసనమపి సమధికమత్రాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రసఙ్గేతి ।
అధ్యాయార్థం సఙ్క్షిప్య పాదార్థం సఙ్క్షిపతి -
తత్రేతి ।
పఞ్చసు ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్స్వగ్నిదృష్ట్యోపాసనం పఞ్చాగ్నివిద్యా తామాశ్రిత్య సంసారే పుణ్యపాపఫలగతిప్రకారోఽత్ర నిరూప్యత ఇతి యావత్ । తస్యాపి ప్రదర్శనమేవ న ప్రతిపాదనమితి మత్వోక్తం ప్రదర్శ్యత ఇతి ।
పుమర్థసాధనమేవాత్ర నిరూప్యం కిమర్థం సంసారగతిప్రదర్శనం, తత్రాహ -
వైరాగ్యేతి ।
అనేకాయాసం కర్మకృత్వాపి న స్వాతన్త్ర్యం క్వాపి లభ్యతే తేన కృతం కర్మతత్ఫలాభ్యామిత్యర్థః ।
పఞ్చాగ్నివిద్యోపాస్తిరస్మిన్ప్రకరణే విధీయతే న వైరాగ్యాయ సంసారగతిరిత్యాశఙ్క్యోపసంహారాలోచనయా సంసారగతిరత్ర వివక్షితేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
యస్మాత్కర్మఫలభూతః సంసారో గత్యాగతిరూపోఽనర్థస్తస్మాజ్జుగుప్సాం ఘృణాం కుర్వీత కర్మఫలే విద్వానితి పఞ్చాగ్నివిద్యోపసంహారే శ్రవణాదత్ర వైరాగ్యాయ సంసారగతిరభిహితా । యద్యపి విరక్తస్యాధికారాద్వైరాగ్యం శాస్త్రాదావధికారివిశేషణం సిద్ధం తథాపి తదేవ యుక్త్యా దృఢీక్రియత ఇతి భావః ।
ఆద్యపాదతాత్పర్యముక్త్వా తదవయవాద్యధికరణవిషయమాహ -
జీవఇతి ।
దేహాన్తరప్రాప్తౌ సహాయసత్త్వం దర్శయతి -
ముఖ్యేతి ।
తత్ర ప్రాధనకారణమాహ -
అవిద్యేతి ।
అనాద్యనిర్వాచ్యా చిత్ప్రతిబిమ్బనిమిత్తతయా జీవత్వహేతురవిద్యా । కర్మ శుభాశుభవ్యామిశ్రూపమ్ । పూర్వప్రజ్ఞా జన్మాన్తరీయసంస్కారః । తే పరిగ్రహాః ప్రధానభూతాః సంసరణే యస్య స తథా ।
ప్రమితస్య విషయత్వాత్కిమత్ర ప్రమాణం, తదాహ -
అథేతి ।
దేహాన్తరప్రేప్సానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
న కేవలం శబ్దాదేవ తదవగతం యుక్తితశ్చేత్యాహ -
ధర్మేతి ।
నియతదేశకాలఫలభోగాన్యథానుపపత్త్యాపి దేహాన్తరసఞ్చరణం సిద్ధమిత్యర్థః ।
దేహాన్తరసఞ్చారిణం జీవం విషయీకృత్య వాదివిప్రతిపత్తేః సన్దేహమాహ -
స కిమితి ।
దేహశబ్దో భావివిషయః । ఆద్యే నిరాశ్రయప్రాణగత్యభావాన్న వైరాగ్యమ్ । చరమే భూతపరిష్వఙ్గే ప్రాణానాం నరకాదిగతేర్వైరాగ్యమ్ । ఇత్యుభయత్ర ఫలమ్ ।
అత్ర చ పరిష్వక్తరంహణనిరూపణేన వైరాగ్యదృఢీకరణాదధికారిసిద్ధౌ తస్య శాస్త్రే ప్రవృత్తిరితి పాదాదిసఙ్గతిరిత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షమాహ -
కిమిత్యాదినా ।
కరణైరివ భూతైరపి పరిష్వక్తస్యైవ రంహణమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
వైషమ్యం దర్శయన్నుత్తరమాహ -
కరణేతి ।
కరణోపాదానే మానమాహ -
స ఇతి ।
తేజోమాత్రాశబ్దస్య కరణవిషయత్వే హేతుమాహ -
వాక్యేతి ।
స యత్రైష చాక్షుషః పురుష ఇత్యాదావితి యావత్ ।
ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యామపాం గమనే గమ్యమానే కథం భూతమాత్రాణాముపాదానాసంకీర్తనం, తత్రాహ -
నైవమితి ।
అాపః పురుషవచసో భవన్తీత్యపాం పురుషవచనక్రియాయోగమాత్రం భాతి న పురుషోపాదానత్వమ్ । నచ పఞ్చసు స్థానేష్వపాం గమనమస్తి శ్రద్ధాదీనామేవ హోమ్యత్వావగమాత్ । యద్యపి కరణానాం భౌతికత్వాత్తదుపాదానశ్రుత్యైవ భూతోపాదానమర్థాక్షిప్తం తథాపీన్ద్రియోపాదానాపఞ్చీకృతభూతాంశాన్యభూతవివక్షయేదమశ్రుతత్వమితి భావః ।
దేహాన్తరారమ్భాన్యథానుపపత్త్యా భూతపరిష్వక్తస్య గమనమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సులభాశ్చేతి ।
పరిష్వఙ్గే మానఫలయోరభావే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య ప్రతిజ్ఞామవతార్య వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
పరిష్వఙ్గే మానాభావాన్నైవమిత్యుక్తమాశఙ్క్య సౌత్రం హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
పఞ్చసు స్థానేష్వాపో హుతాః పఞ్చమ్యామాహుతౌ హుతాయాం యథా పురుషశబ్దవాచ్యాః పురుషాకారేణ పరిణమన్తే తథా కిం త్వం వేత్థేతి శ్వేతకేతుం ప్రతి ప్రవాహణస్య ప్రశ్నః । తస్య చోత్తరాజ్ఞానే తత్పితరం ప్రతి నిరూపణం రాజ్ఞా కృతమ్ । అసౌ వావ లోకో గౌతమేత్యాదినా ।
తదిదం సఙ్క్షిప్యాహ -
ద్యుపర్జన్యేతి ।
ద్యుప్రభృతీనామనగ్నీనామగ్నిత్వం హోమాధారత్వసామ్యాద్ధ్యానార్థం సమ్పాదితమ్ । శ్రద్ధాదీనామాహుతిత్వం చ తత్ర తత్ర సంనిపాతమాత్రేణోక్తమ్ । కిం చ పఞ్చమే స్థానే గర్భాకారేణాపః పరిణమన్తీత్యుపక్రమోపసంహారయోరేకవాక్యత్వావగతేః ।
సిద్ధాన్తేన తత్పరివేష్టితో గచ్ఛతీత్యాహ -
ఇతి త్వితి ।
ప్రశ్నాదీనాం ఫలితం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
అశరీరస్య గతిశ్చేదద్భిః సమ్పరిష్వక్తస్య సా కల్ప్యేత న తు తస్య గతిః । కిన్తు యథా తృణజలాయుకా తృణాన్తరం గృహీత్వా పూర్వతృణం త్యజతి తథా జీవోఽపి దేహాన్తరం గృహీత్వైవ పూర్వం దేహం ముఞ్చతి తేన శ్రుత్యన్తరవిరోధాన్న పరిష్వక్తరంహణమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రశ్నప్రత్యుక్తిశ్రుత్యపేక్షయా బృహదారణ్యకశ్రుతిరన్యోక్తా । అప్పరివేష్టితస్య గత్యుక్తిశ్రుతేర్గత్యన్తరాభావాద్దృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ తద్భావాన్న విరోధోఽస్తీత్యాహ -
తత్రాపీతి ।
కర్మోపస్థాపితః ప్రతిపత్తవ్యః ప్రాప్తవ్యో యో దేహస్తద్విషయే భావనాయా దేవోఽహమిత్యాదికాయా దీర్ఘీభావో వ్యవహితార్థాలమ్బనత్వం తావన్మాత్రం జలూకయోపమీయత ఇతి యోజనా । జీవో హి సంసరన్దేహేన్ద్రియాద్యుపాధిః స్వయం ప్రాదేశికత్వాన్న తత్రస్థో దేహాన్తరం గన్తుమర్హత్యతః సూక్ష్మదేహేనైవ పరిష్వక్తో రంహతీతి భావః ।
సాఙ్ఖ్యాదయోఽన్యథా దేహాన్తరప్రాప్తిమాహుస్తథైవ కిం న గృహ్యేతేత్యాశఙ్క్య శ్రుతివిరోధాదిత్యాహ -
ఎవమితి ।
యాః పురుషమతిప్రభవాస్తాః సర్వా ఎవానాదర్తవ్యా ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర సాఙ్ఖ్యీయకల్పనామాహ -
వ్యాపినామితి ।
కరణానామాహఙ్కారికత్వాత్తస్య వ్యాపిత్వాత్తేషామాత్మనాం చ విభుత్వే కిమితి శరీరే వృత్తిలాభో నియమ్యతే, తత్రాహ -
కర్మేతి ।
సౌగతానాం కల్పనామాహ -
కేవలస్యేతి ।
ఆత్మా ఖల్వాలయజ్ఞానసన్తానస్తస్య వృత్తయః శబ్దాదిజ్ఞానాని తల్లాభః శరీరాన్తరే భవతి । కేవలశబ్దస్తు కరణసాహిత్యమాత్మనో వారయతి ।
కథం తర్హి దేహాన్తరే కరణానీత్యాశఙ్క్య పఞ్చేన్ద్రియాణి చక్షురాదీని గోలకమాత్రత్వాన్మనసశ్చ సమనన్తరప్రత్యయమాత్రత్వాదభినవానామేవ తేషాం శరీరాన్తరే జన్మేత్యాహ -
ఇన్ద్రియాణీతి ।
వైశేషికకల్పనామాహ -
మన ఇతి ।
కేవలం కరణైరాత్మనా చ రహితమితి యావత్ । కరణాని నూతనాన్యేవ తత్రారభ్యన్త ఆత్మా తు విభుత్వాదక్రియోఽపి తత్ర వృత్తిమాత్రమాప్నోతి । భోగస్థానం భోగాయతనం నూతనశరీరమిత్యర్థః ।
దిగమ్బరకల్పనామాహ -
జీవ ఇతి ।
వేదవాహ్యకల్పనాముపసంహరతి -
ఇత్యేవమాద్యా ఇతి ।
లోకాయతకల్పనామాద్యగ్రహణేన సఙ్గృహ్ణాతి । తే హి దేహమాత్రాత్మవాదినో భస్మీభావమేవాత్మనో మన్యన్తే న కస్యచిద్గమనమ్ ।
తాసామనాదర్తవ్యత్వే హేతుం స్ఫుటయతి -
శ్రుతీతి ॥ ౧ ॥
భూతసూక్షమపరివేష్టితస్య గమనే ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యామితి హేతురుక్తః స వివక్షితార్థసాధకో నేత్యుత్తరసూత్రవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
నన్వితి ।
హేతోరసాధకత్వశఙ్కాం ప్రత్యాహ -
అత ఇతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
అపాం త్ర్యాత్మకత్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం, తదాహ -
తాస్వితి ।
ఎవం తర్హి భూతత్రయారబ్ధత్వమేవ న త్రివృత్కృతతదారభ్యత్వమిత్యపరితోషాత్పక్షాన్తరమాహ -
త్ర్యాత్మకశ్చేతి ।
పఞ్చానాం భూతానాం కార్యస్య గన్ధస్వేదపాకప్రాణావకాశదానస్య దర్శనాత్కార్యత్రయస్యైవోపలబ్ధిరసిద్ధేత్యపరితోషాత్పక్షాన్తరమాహ -
పునశ్చేతి ।
వాతపిత్తశ్లేష్మభిః శరీరధారణాత్మకైర్ధాతుభిస్త్రిధాతుత్వాత్త్ర్యామక ఇతి యోజనా ।
ఎవం త్ర్యాత్మకత్వేఽపి కథం భూతాన్తరాణామారమ్భకత్వం, తత్రాహ -
నేతి ।
వాతపిత్తయోర్వాయుతేజోజన్యయోర్దేహే దర్శనాదిత్యర్థః ।
కథం తర్హి ప్రశ్నప్రతివచనయోర్నియమేనాపాం గ్రహణం, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
భూయస్త్వాదితిసూత్రావయవముపసంహారవ్యాజేన వ్యాఖ్యాతం ప్రత్యక్షావష్టమ్భేనోపపాదయతి -
సర్వేతి ।
ద్రవాంశస్య భూయస్త్వాదపాం గ్రహణమ్ । కఠినాంశస్య తతోఽపి బాహుల్యదృష్టేరయుక్తమపాం గ్రహణమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పఞ్చాత్మకే దేహే పార్థివాంశబాహుల్యేఽపి భూయస్త్వమపామవిరుద్ధం భూతాన్తరాపేక్షయా సమ్భవాదిత్యాహ -
నైష ఇతి ।
కిఞ్చ దేహోపాదానయో రేతోలోహితయోరపాం బాహుల్యాత్తేనైవ భూతాన్తరోపలక్షణం యుక్తమిత్యాహ -
దృశ్యతే చేతి ।
దేహనిమిత్తానాం కర్మణామబ్బాహుల్యాచ్చ తాభిర్భూతాన్తరలక్షణేత్యాహ -
కర్మ చేతి ।
సోమాదీనామిహైవ భస్మీభావాన్న తద్గతమబ్బాహుల్యం దేహాన్తరారమ్భోపయోగీత్యాశఙ్క్యాహ -
కర్మేతి ।
ఆపో హి స్థూలకర్మసాధనతయా తత్సమ్బన్ధిన్యః సూక్ష్మరూపేణ పురుషమాశ్రితాః శ్రద్ధాశబ్దాః సహ కర్మసంస్కారైర్ద్యులోకాగ్నౌ హుతాశ్చన్ద్రలోకే దేహమారభన్త ఇతి వక్ష్యమాణత్వాదస్తి తాసాం దేహారమ్భోపయోగ ఇత్యర్థః ।
నిమిత్తగతమపి ద్రవబాహుల్యం దేహారమ్భోపయోగీతి స్థితే యుక్తమద్భిర్భూతాన్తరోపలక్షణమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అప్శబ్దేన భూతాన్తరోపలక్షణే భూతసూక్ష్మపఞ్చకపరివేష్టితస్య యుక్తైవ గతిరిత్యాహ -
ఇతీతి ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ భౌతికప్రాణగత్యనుపపత్త్యా తత్కారణభూతగతిరవశ్యమ్భావినీ భూతగతిశ్చేదిష్టా దేహాన్తరారమ్భకత్వమపి తేషాం స్యాదిత్యాహ -
ప్రాణేతి ।
సూత్రం విభజతే -
ప్రాణానాం చేతి ।
తేషాం గమనేఽపి కుతో దేహబీజానాం భూతానాం గతిః, తత్రాహ -
సా చేతి ।
స్వతన్త్రాణామేవ ప్రాణానాం గమనం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ప్రాణా హి జీవతః సాశ్రయా దృష్టాస్తేనోత్క్రమణేఽపి తేషాం సాశ్రయత్వమిత్యర్థః ॥ ౩ ॥
ప్రాణానాం సాశ్రయత్వేఽపి జీవేన సహ గతిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
అగ్న్యాదీతి ।
చోద్యం వివృణోతి -
స్యాదితి ।
ఉక్తం హేతుం వ్యనక్తి -
తథాహీతి ।
పరిహారం వ్యాకరోతి -
నేత్యాదినా ।
అదర్శనాదోషధివనస్పతిగమనస్యేతి శేషః ।
తదేవ విశదయితుమాదౌ గతిం ప్రసఞ్జయతి -
ఓషధీరితి ।
తత్రాపి ముఖ్యైవ గతిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
అగ్న్యాదిగతిశ్రుతినాం తముత్క్రామన్తమిత్యాదిశ్రుతీనాం చ మిథోవిరోధేఽగ్న్యాదిగతిశ్రుతిరౌపచారికీ తత్ప్రాయపాఠాదిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం జీవగతిశ్రుత్యనుపపత్త్యాపి ప్రాణగతిదృష్టేరగ్న్యాదిగతిశ్రుతిరౌపచారికీత్యాహ -
నచేతి ।
ఇతశ్చ ప్రాణానాం జీవేన సహ గతేరావశ్యకత్వాదగ్న్యాదిగతిశ్రుతిరౌపచారికీత్యాహ -
నాపీతి ।
సహగతిశ్రుతిరేవ కస్మాదౌపచారికీ న స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిమిత్తాభావాదిత్యాహ -
బిస్పష్టం చేతి ।
అన్యత్ర తముత్క్రామన్తమిత్యాదావిత్యర్థః ।
అగ్న్యాదిగతిశ్రుతేరౌపచారిక్తవం నిమిత్తోక్తిపూర్వకముపసంహరతి -
అత ఇతి ॥ ౪ ॥
భూతాన్తరోపసృష్టానామపాం గమనముపపాద్య పఞ్చమ్యామాహుతౌ తాసాం పురుషాకారత్వముక్తమాక్షిప్య సమాధత్తే -
ప్రథమ ఇతి ।
చోద్యం విభజతే -
స్యాదితి ।
శ్రవణాభావం దర్శయితుమగ్నీన్ప్రస్తౌతి -
ఇహేతి ।
పఞ్చాగ్నివిద్యాప్రకరణం సప్తమ్యర్థః ।
ద్యులోకప్రభతృయో ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్సు పఞ్చాహుతయః శ్రద్ధాసోమదృష్ట్యన్నరేతోరూపాస్తథాపి కథం ప్రథమేఽగ్నావపామశ్రవణం, తత్రాహ -
తేషాఞ్చేతి ।
ప్రథమవిశేషణమనర్థకమన్యత్రాప్యశ్రవణాదిత్యాశఙ్క్య కథఞ్చిదన్యత్ర శ్రవణేఽపి ప్రకృతే తన్నాస్తీత్యాహ -
యదీతి ।
తర్హి కల్ప్యతామపామేవ ప్రథమేఽపి హోమ్యత్వమవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రథమే త్వితి ।
తత్రాపి శ్రద్ధాశబ్దేనాపామేవోక్తేర్నాశ్రవణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రద్ధా చేతి ।
శ్రుతిలక్షణయోః శ్రుతిర్న్యాయ్యేతి భావః ।
ప్రథమేఽగ్నావపామశ్రుతిఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తభాగం విభజతే -
నేత్యాదినా ।
శ్రద్ధాశబ్దస్యార్థాన్తరే రూఢేర్న తేనాపాముక్తిరితి శఙ్కిత్వా సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
కుత ఇత్యాదినా । ఎవం హీతి ।
శ్రుద్ధాశబ్దేనాపాం గ్రహే సతీతి యావత్ ।
సఙ్గానం సమ్ప్రతిపత్తిః । తామేవ వ్యతిరేకేణ స్ఫోరయతి -
ఇతరథేతి ।
యదుక్తమితరథా పునరితి తదేవ స్ఫుటయతి -
పఞ్చమ్యామితి ।
శ్రద్ధాశబ్దస్యాద్భ్యోఽర్థాన్తరత్వం దూషయతి -
తత ఇతి ।
యది చతుర్ష్వేవ స్థానేష్వపాం హోమ్యతా తదా చతుర్థ్యామాహుతావితి వాచ్యం పఞ్చమ్యామితి విశేషణాత్ప్రథమస్థానేఽపి తాసామేవ హోమ్యతా సిద్ధేత్యర్థః ।
ఉపసంహారాలోచనాయామపి శ్రద్ధాశబ్దత్వమపామేవేత్యాహ -
ఇతి త్వితి ।
ఉపపత్తేరిత్యస్యార్థాన్తరమాహ -
శ్రద్ధేతి ।
శ్రద్ధాపరిణామస్య సోమాదేరబ్బహులత్వేఽపి శ్రద్ధాశబ్దత్వమపామిత్యత్ర కిమాయాతం తదాహ -
సా చేతి ।
గోమయవృశ్చికాదౌ ప్రత్యక్షేణ విలక్షణత్వదృష్టేర్వృష్ట్యాదేః శ్రద్ధాకార్యస్యాబ్బహులత్వేఽపి కారణస్య శ్రద్ధాయా మా భూదప్త్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కారణేతి ।
క్వచిద్వైలక్షణ్యస్య ప్రవృత్తత్వాదిష్టత్వేఽపి శ్రద్ధాపరిణామస్య సోమాదేరబ్బహులత్వోపలబ్ధేః శ్రద్ధాయాస్తథాత్వం కల్ప్యతే । వైలక్షణ్యగ్రాహిణ్యసతి మానే కల్పనాయా దృష్టానుసారిత్వాదిత్యర్థః ।
యత్తు ప్రసిద్ధ్యా ప్రత్యయవిశేషః శ్రద్ధేతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
జుహోతిశ్రుతిసామర్థ్యాన్ముఖ్యార్థత్యాగే సంనిహితవాక్యానుసారేణ లక్షణేత్యాహ -
ఇత్యాప ఇతి ।
నచ ధర్మిణా సహైవ హోమస్తత్రాపి లక్షణాధ్రౌవ్యే సంనిహితవాక్యానుసారిణ్యాస్తస్యా న్యాయ్యత్వాదితి భావః ।
ఉపపత్తేరితి భాగం విధాన్తరేణ వ్యాచష్టే -
శ్రద్ధేతి ।
వృద్ధప్రయోగాభావే కథం వైదికోఽపి ప్రయోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్య తస్యౌపచారికత్వమాహ -
తనుత్వమితి ।
సూక్ష్మత్వగుణాదప్సు శ్రద్ధాశబ్దస్య గౌణత్వే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
శ్రద్ధాశబ్దస్యాప్సు గౌణత్వముక్త్వా లాక్షణికత్వమాహ -
శ్రద్ధేతి ।
యత్కర్మ శ్రద్ధాపూర్వకం తదుపాయత్వేనాపాం తద్యోగాత్పరమ్పరయా శ్రద్ధాయోగినీష్వప్సు తచ్ఛబ్ద ఇత్యర్థః ।
లక్షణానిమిత్తం సమ్బన్ధాన్తరమాహ -
శ్రద్ధేతి ।
అపాం శ్రద్ధాహేతుత్వే మానమాహ -
ఆపో హేతి ।
అస్మై పుంసేఽధికారిణే సంనమన్తే జనయన్తి దర్శనమాత్రేణ స్నానాదిపుణ్యకర్మసిద్ధ్యర్థం శ్రద్ధామిత్యర్థః ॥ ౫ ॥
అపామేవ ప్రథమస్థానేఽపి హోమ్యత్వజ్ఞానాత్పఞ్చమ్యామాహుతౌ తాసాం పురుషాకారపరిణామః స్యాదిత్యుక్తమ్ । ఇదానీమాద్యే సూత్రే యదద్భిః । పరివేష్టితో జీవో గచ్ఛతీతి ప్రతిజ్ఞాతం తదసత్త్వమాశఙ్క్య పరిహరతి -
అశ్రుతత్వాదితి ।
తత్ర చోద్యం విశదయతి -
అథాపీతి ।
భూతాన్తరోపసృష్టానామపాం పురుషాకారపరిణామేఽపీతి యావత్ ।
ఉక్తేఽర్థేఽఙ్గీకృతే నాస్తి విమతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
హేత్వర్థం వివృణోతి -
నహీతి ।
అత్రేతి ప్రకరణోక్తిః ।
అశ్రుతత్వఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
సమాధిం విభజతే -
నేత్యాదినా ।
కర్మఫలోక్తిప్రారమ్భార్థోఽథశబ్దః ।
ఇష్టాదికారిణాం ప్రదేశాన్తరగమనప్రతీతావపి ప్రకృతే కిమాయాతం, తదాహ -
త ఇతి ।
పఞ్చాగ్నివిద్యావాక్యమిహేత్యుక్తమ్ । తత్ర హేతుమాహ -
తస్మిన్నితి ।
ధూమాదివాక్యే పఞ్చాగ్నివాక్యే చ సోమరాజత్వప్రాప్తిశ్రవణవిశేషాదిష్టాదికారిణః శ్రద్ధాశబ్దితాద్భిర్వేష్టితా ద్యులోకం యాన్తీతి భాతీత్యర్థః ।
నను మహదిహ శ్రుత్యోర్వైలక్షణ్యం శ్రద్ధాశబ్దితానామపాం క్వచిద్ద్యులోేకే హోమః శ్రుతః క్వచిదిష్టాదికారిణాం ధూమాదిక్రమేణాకాశప్రాప్తిర్న చ తేషామాపః సన్తి యేన తద్వేష్టితానాం గతిః, తత్రాహ -
తేషాం చేతి ।
ఆపో యథోక్తాః సన్తు హుతానాం తాసాం కథమిష్టాదికారిభిర్యోగః, తత్రాహ -
తా ఇతి ।
దధ్యాదీనామపామాహవనీయే హుతానామిహైవ భస్మీభూతానాం న జీవసఙ్గతిరిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
సూక్ష్మా ఇతి ।
తదేవ సాధయతి -
ఆహుత్య ఇతి ।
తథాపి కథం సహగమనం, తదాహ -
తేషాం చేతి ।
నైధనం విధానమన్త్యేష్టివిధానమ్ ।
హోమమన్త్రముదాహరతి -
అసావితి ।
అముకనామా యజమానః స్వర్గార్థం గచ్ఛతు । స్వాహాకారో మన్త్రాన్తజ్ఞాపనార్థః ।
తథాపి కథం పరివేష్టితానామిష్టాదికారిణాం గతిః, తత్రాహ -
తత ఇతి ।
ప్రత్యక్షసిద్ధదధ్యాదివైశేష్యార్థమాహుతిమయ్య ఇత్యుక్తమ్ । క్రియాతో విశినష్టి -
అపూర్వేతి ।
తత్ర శ్రుతిమవతారయతి -
యదితి ।
తదేవం శ్రుతిసామాన్యం ప్రతిపాద్యాహుతిరుపాణామపాం గమనే సిద్ధే శ్రుత్యన్తరమపి మానమిత్యాహ -
తథాచేతి ।
అగ్నిహోత్రప్రకరణే ‘న త్వేవైనయోస్త్వముత్క్రాన్తిం న గతి న ప్రతిష్ఠాం న తృప్తిం న పునరావృత్తిం న లోకం ప్రత్యుత్థాయినం వేత్థ’ ఇతి జనకేన యే షట్ పదార్థా యాజ్ఞవల్క్యం ప్రయుక్తాస్తే షట్ ప్రశ్నా నిర్దిశ్యన్తే । తేషాం నిర్వచనరూపో వాక్యశేషః - ‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతస్తే అన్తరిక్షమావిశతస్తే అన్తరిక్షం తర్పయిత్వా దివం పృథివీం పురుషం యోషితం వావిశ్య పురుషరూపేణోత్తిష్ఠతే’ ఇత్యేవంరూపః । తేనాగ్నిహోత్రే సాయం ప్రాతశ్చ క్రియమాణాహుత్యోరపూర్వరూపయోరనుష్ఠాతృగామిఫలసిద్ధయే తేన సహ ద్యులోకప్రాప్తిరుక్తా । తథాచ వాచసనేయకశ్రుతిపర్యాలోచనాయామపి జీవానామప్పరివేష్టితానాం గతిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
శ్రుత్యన్తరాలోచనాతః సిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యమాహ -
కథమితి ।
కా పునరస్యాం ప్రతిజ్ఞాయామనుపపత్తిః, తత్రాహ -
యావతేతి ।
నన్వేషశబ్దేన చన్ద్రమా గృహ్యతే నేష్టాదికారిణస్తతస్తేఽపి సోమం రాజానం దేవత్వాదితరదేవవద్భక్షయన్తీత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరే తేషామేవ భక్ష్యత్వసిద్ధేర్నైవమిత్యాహ -
తే చన్ద్రమితి ।
యథా యజ్ఞే సోమం రాజానం చమసస్థమృత్విజః పునః పునరాప్యాయయన్త్యపక్షయన్తి చేతి దృష్టమ్ । తథా తానిష్టాదికారిణశ్చన్ద్రమసి ప్రాప్తాన్దేవా భక్షయన్తీత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికం వివృణోతి -
ఎవమితి ।
దేవైరిష్టాదికారిణాం భక్ష్యత్వేఽపి తేషాముపభోగాయ గమనం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
ఉత్తరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
ఇష్టాదికారిణామద్యత్వే ముఖ్యే భోగాభావో న తు తదస్తీతి ప్రతిజానీతే -
వాశబ్ద ఇతి ।
తేషాం తర్హి శ్రూయమాణమన్నత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞామాహ -
భాక్తమితి ।
అన్నశబ్దశ్రుత్యా ముఖ్యేఽన్నత్వే కిమితి భాక్తం తదుక్తమిత్యాశఙ్క్యానన్యథాసిద్ధశ్రుత్యర్థాపత్తివిరోధాదౌపచారికీ శ్రుతిరిత్యాహ -
ముఖ్యే హీతి ।
అధిక్రియతేఽనేనేత్యధికారో విధిపురుషసంబన్ధనిమిత్తం కామాది తదుక్తా శ్రుతిరధికారశ్రుతిస్తస్యా వైయర్థ్యపరిహారార్థమిష్టాదికారిణామన్నత్వం భాక్తమేవేత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి -
చన్ద్రేతి ।
న కేవలం ముఖ్యార్థబాధాదన్నశబ్దస్యాముఖ్యార్థత్వమన్యత్ర ప్రయోగాదపీత్యాహ -
అన్నేతి ।
అన్నత్వస్యాముఖ్యత్వే కథం భక్షయన్తీత్యుక్తం, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
న కేవలమిష్టాదికారిణామన్నత్వస్యాముఖ్యత్వాదముఖ్యమేషాం భక్షణం కిం తు శ్రుత్యన్తరాదపీత్యాహ -
న హ వా ఇతి ।
తథాపి పారతన్త్ర్యాన్నేష్టాదికారిణాం భోగసిద్ధిరితి కుతో భోగాయ గమనం, తత్రాహ -
తేషాం చేతి ।
కేన దోషేణ తేషాం దేవభోగ్యతేత్యాశఙ్క్య సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
అనాత్మేతి ।
అత్ర మానం దర్శయన్నవశిష్టం సూత్రాంశం యోజయతి -
తథాహీతి ।
అవిద్యాధికారారమ్భార్థోఽథశబ్దః ।
ఉపాస్తిమేవ భేదదృష్టిం స్పష్టయతి -
అన్యోఽసావితి ।
భేదదృష్టినిదానమాహ -
న స ఇతి ।
తస్య దృష్టాన్తం దేవోపభోగ్యత్వమాహ -
యథేతి ।
ఉక్తశ్రుతేస్తాత్పర్థమాహ -
స చేతి ।
అనాత్మశ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వానురోధేన సూత్రాంశస్యార్థముక్త్వా ప్రకరణానురోధేనార్థాన్తరమాహ -
అనాత్మేతి ।
పఞ్చాగ్నివిద్యావిహీనత్వం తేషామనాత్మవిత్త్వమ్ ।
తద్వత్త్వేనాత్మవిత్త్వం చేత్తద్రాహిత్యేనానాత్మవిత్త్వం తదేవ కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
పఞ్చాగ్నీతి ।
ఇష్టాదికారిణాం పఞ్చాగ్నివిద్యాశూన్యత్వేఽపి కథం దేవాన్ప్రత్యన్నత్వం, తత్రాహ -
పఞ్చేతి ।
గుణవాదేన దేవోపభోగ్యత్వేనేతి యావత్ ।
కిమర్థా ప్రశంసేత్యాశఙ్క్యాహ -
పఞ్చాగ్నీతి ।
తస్యాపి విధిత్సితత్వే హేతుమాహ -
వాక్యేతి ।
గౌతమప్రవాహణసంవాదరూపవాక్యస్య పూర్వాపరాలోచనయా పఞ్చాగ్నివిద్యావిధౌ తాత్పర్యావగతేరితి యావత్ ।
అనాత్మవిత్త్వాదితి వ్యాఖ్యాయ తథాహీత్యాది వ్యాఖ్యాతి -
తథాహీతి ।
ఇష్టాదికారీ సర్వనామార్థః ।
పూర్వోక్తవాక్యేన తుల్యార్థత్వబుద్ధ్యా తథేత్యుక్తమ్ । పఞ్చాగ్నివిద్యాధికారాదన్యత్ర ప్రవృత్తత్వమాహ -
అన్యదితి ।
అత ఎవ శ్రుత్యన్తరమిత్యుక్తమ్ । పర్యాయాన్తరోపక్రమార్థోఽథశబ్దః । జితో లోకః పూర్వసిద్ధో లోకో భోగ్యో యేషాం తేషామాజానసిద్ధానామితి యావత్ ।
కర్మదేవత్వం వ్యుత్పాదయతి -
య ఇతి ।
శ్రుత్యన్తరస్య తాత్పర్యమాహ -
ఇష్టాదీతి ।
తేషామన్నత్వస్య భాక్తత్వే ఫలితమాహ -
ఎవమితి ।
అత్రేతి ప్రశ్నప్రతివచనోక్తిః ।
ఇష్టాదికారిణాం భోగాయ చన్ద్రం ప్రతి గమనే సమ్భావితే తేషామేవ ప్రశ్నప్రతివచనయోరపి ప్రతీతేర్యుక్తం ప్రథమసూత్రోక్తమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౭ ॥
కర్మసమవాయినీనామపాం పఞ్చమాహుతౌ పుమ్పరిణామహేతుమాశ్రిత్యాద్భిః పరివేష్టితజీవగతిరుక్తా, సమ్ప్రతి స్వర్గాదవరోహతాం కర్మైవ నాస్తి కుతస్తత్సమవాయిన్య ఆపః కుతస్తరాం పుమ్పరిణామ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
కృతేతి ।
యేషాం పూర్వత్ర చన్ద్రమణ్డలారోహణముక్తం త ఎవ ప్రత్యవరోహన్తో విషయ ఇతి వక్తుం ప్రత్యవరోహవాక్యముదాహరతి -
ఇష్టాదీతి ।
తతశ్చన్ద్రమణ్డలాదితి యావత్ । తస్మిన్నిత్యపి తదేవోక్తమ్ । భోక్తవ్యకర్మసమాప్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యథేతమిత్యారభ్య శ్వాదియోనిమిత్యన్తం వాక్యం యావదామ్నాయత ఇతి యోజనా ।
యావత్సమ్పాతమితి విశేషణాద్రమణీయచరణా రమణీయాం యోనిమిత్యాదివాక్యాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ప్రకృతేషు ప్రత్యవరోహత్సు జీవేష్వితి యావత్ ।
నిరనుశయశబ్దార్థమేవ స్పష్టయతి -
భుక్తేతి ।
అత్రాపి ప్రత్యవరోహతాం సానుశయత్వసమర్థనద్వారా వైరాగ్యాయ సంసారగతిరేవ నిరూప్యత ఇతి పూర్వవత్పాదాదిసఙ్గతిమభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాకాఙ్క్షాపూర్వకం గృహ్ణాతి -
కిం తావదితి ।
పూర్వపక్షే గతిరేవ కర్మకృతా తదభావకృతా త్వాగతిః సిద్ధాన్తే కర్మకృతత్వావిశేషో ద్వయోరితి ఫలభేదః ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం లిఙ్గం హేతూకరోతి -
కుత ఇతి ।
యావత్పతనముషిత్వేత్యేతావదత్ర భాతి న తు కర్మణః సర్వస్య భుక్తత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్పాతేతి ।
యావత్పతనం తావదపతనమితి వచనమనర్థకమితి మత్వా వాక్యార్థమాహ -
యావదితి ।
చన్ద్రమణ్డలే సర్వకర్మోపభోగే శ్రుత్యన్తరసంమతిమాహ -
తేషామితి ।
ఇష్టాదికారిణాం యదా తద్భోక్తవ్యం కర్మ పర్యవైతి పరిగచ్ఛతి పరిక్షీణం భవతి తదా తత ఆవర్తన్త ఇత్యుత్తరేణాన్వయః ।
యావచ్ఛబ్దోపబన్ధస్య గత్యన్తరం శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
శ్రుత్యన్తరవిరోధేన ప్రత్యాహ -
నైవమితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
ప్రాప్యేతి ।
అయం సంసారీ యత్కిఞ్చిదిహ లోకే కర్మ కరోతి తస్యాన్తం ఫలం పరలోకే ప్రాప్య తస్మాల్లోకాత్పునరస్మై లోకాయ కర్మానుష్ఠానార్థమాగచ్ఛతి । పునఃశబ్దాత్పూర్వమప్యాగత ఇతి గమ్యతే సంసారస్యానాదిత్వాదిత్యర్థః ।
పరామర్శశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
ఇతి హీతి ।
న చోపసంహారే బ్రాహ్మణ్యాదిహేతుకర్మావగమాదుపక్రమస్యాపి సఙ్కోచస్తదనుసారేణోపసంహారస్య నేతవ్యత్వాత్ । ఉపక్రమే చ యావత్సమ్పాతమితి శ్రవణాత్తస్య చ ప్రథమశ్రుతస్య బలీయస్త్వాద్బ్రాహ్మణ్యాదిప్రాపకచరణస్య చాచారతయా కర్మణోఽర్థాన్తరత్వాత్ ‘యథాకారీ యథాచారీ’ ఇత్యాదిషు భేదేన తయోరుక్తత్వాన్న కర్మణా బ్రాహ్మణాదియోన్యాపత్తిరితి భావః ।
న కేవలం శ్రుత్యైవైతద్గమ్యతే కిన్తు యుక్త్యాపీత్యాహ -
అపిచేతి ।
విమతం స్వసంనిహితావిశేషాభివ్యఞ్జకమభివ్యఞ్జకత్వాత్ప్రాదీపవత్ । అభివ్యక్తిశ్చ కర్మణాం ఫలదానాయోన్ముఖత్వమ్ ।
తత్ర కిఞ్చిద్భుజ్యతే కిఞ్చిన్నేత్యశక్యం వక్తుమిత్యాశయవానాహ -
ప్రాయణమితి ।
మరణస్యానారబ్ధసర్వకర్మాభివ్యఞ్జకత్వే హేతుమాహ -
ప్రాగితి ।
అస్తు తర్హి ప్రాయణం ప్రబలస్య కర్మణో వ్యఞ్జకం తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
తదుపపాదయతి -
నహీతి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన సాధయతి -
నహీతి ।
శ్రుతియుక్తిభ్యాం సర్వస్య కర్మణశ్చన్ద్రలోేకే భుక్తఫలత్వేన క్షయితత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
యేనేతి ।
హేతుమాకాఙ్క్షాద్వారాఽవతార్య వ్యాకరోతి -
కేనేతి ।
తత్ తత్ర తేషాం మధ్యే యే కేచిదిహ కర్మభూమౌ రమణీయచరణాస్తే రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్నితి యత్తదభ్యాశో హ క్షిప్రమేవాప్రతిబన్ధేనేత్యర్థః ।
రమణీయాం యోనిం విశినష్టి -
బ్రాహ్మణేతి ।
ప్రత్యవరోహతాం శుభకర్మవతాం శుభయోనిప్రాప్తిముక్త్వా తేషామేవాశుభకర్మవతామశుభయోనిప్రాప్తిమాహ -
అథేతి ।
కపూయచరణా నిన్దితకర్మాణః । శేషం పూర్వవత్ ।
నను చరణాదాచారాద్యోన్యాపత్తిరత్రోచ్యతే నానుశయాదన్యచ్చరణమన్యోఽనుశయస్తత్రాహ -
చరణేతి ।
అనుశేతే భోక్తారమనుగచ్ఛతీత్యనుశయః కర్మసమూహః స చరణశబ్దార్థో భవిష్యతీత్యర్థః ।
దృష్టశబ్దేన ప్రత్యక్షశ్రుతిరుక్తా । వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ -
దృష్టశ్చేతి ।
సర్వప్రాణిషు జన్మారభ్య దృష్టోఽయముత్కృష్టాపకృష్టాత్మా భోగోఽదృష్టనిమిత్తః, భోగత్వాత్స్వర్గాదిభోగవదిత్యర్థః । కథమాకస్మికత్వాసమ్భవః, తత్రాహ -
అభ్యుదయేతి ।
‘పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి పాపః పాపేన’ ఇతి సుఖదుఃఖయోః సుకృతదుష్కృతకార్యత్వస్య సిద్ధత్వాద్యో భోగః స కర్మనిమిత్త ఇతి వ్యాప్తేరనుశయసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దృష్టం వ్యాఖ్యాయ స్మృతిం వ్యాచష్టే -
స్మృతిరపీతి ।
ప్రేత్య ప్రాయణం కృత్వా చన్ద్రలోకమధిరుహ్యేత్యర్థః । తతః శేషేణ భుక్తాదన్యేన కర్మణా జన్మ ప్రతిపద్యన్త ఇతి సమ్బన్ధః । శ్రుతం జ్ఞానమ్ । వృత్తమాచారః । దేశశ్చ జాతిశ్చ కులం చ రూపం చాయుశ్చ శ్రుతం చ వృత్తం చ విత్తం చ సుఖం చ మేధా చ తే విశిష్టా యేషు తే తథోక్తాః ।
అనుశయశబ్దస్యార్థాన్తరే రూఢేర్నిర్ధారణార్థం పృచ్ఛతి -
కః పునరితి ।
ఎకదేశిమతమాహ -
కేచిదితి ।
తత్పక్షే కిమిష్టాదికర్మస్వశేషతో భుక్తఫలేష్వననుభుక్తకర్మాన్తరవశాదావృత్తిః, అథవా తేషామేవవశేషాదితి సంశయే భుక్తత్వాదిష్టాదీనామభుక్తకర్మాన్తరాదావృత్తిరితి ప్రాప్తే కృతాత్యయేఽనుశయవానితి వ్యాచష్టే -
స్వర్గేతి ।
యదిష్టాది స్వర్గార్థం కృతం తస్య భుక్తస్యాత్యయే కశ్చిదవశేషోఽనుశయస్తద్వానవరోహతీత్యర్థః ।
దృష్టేతిపదస్యార్థమాహ -
భాణ్డేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యథేతి ।
భాణ్డానుసారిణః స్నేహస్యావిరోధాద్యుక్తః శేషః ।
కర్మ తు ఫలోదయవిరోధిత్వాత్ఫలం చేజ్జాతం నష్టమేవేతి న తస్య శేషసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కృత్స్నస్య కర్మణో యది ఫలం జాతం తదా నావశేషసిద్ధిర్న తు తదస్తీత్యాహ -
నాయమితి ।
యేన కర్మణా చన్ద్రమసమారూఢాస్తత్కర్మ సర్వం తత్ర న భుక్తమిత్యయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
భోగార్థం చన్ద్రారోహణమఙ్గీకృత్య విరోధం సమాధత్తే -
బాఢమితి ।
అత్రాపి దృష్టేతి వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
అత్ర చ స్మృతిశబ్దేన లౌకికీ స్మృతిర్యథోక్తదృష్టమూలా వా ‘తతః శేషేణ’ ఇత్యాద్యా గృహీతా । తదేతదేకదేశిమతం దూషయతి -
నచేతి ।
ఇవకారో మధురోక్త్యా ప్రయుక్తో వస్తుతస్త్వేవకారో వివక్షితః ।
అయుక్తత్వే హేతుమాహ -
నహీతి ।
స్వర్గార్థేన కర్మణా స్వర్గశ్చేదారబ్ధో న తస్య శేషస్తేన స్వర్గో నారభ్యతే చేన్న తస్యార్థవత్తేతి భావః ।
స్వర్గస్యారబ్ధత్వేఽపి కృత్స్నస్యానారమ్భాన్నోక్తదూషణమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
స్వర్గార్థం చోదితస్య కర్మణః స్వర్గార్థత్వయోగాన్మైవమిత్యాహ -
తదేతదితి ।
పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి -
స్నేహేతి ।
తథాదృష్టత్వాదుపపన్నేతి యావత్ ।
దార్ష్టాన్తికేఽపి తథైవ లేశానువృత్తిరిత్యాశఙ్క్య దృష్టా కల్పితా వా సేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నత్వితి ।
ఇహేతి శాస్త్రీయవ్యవహారభూమిరుక్తా ।
ద్వితీయం నిరాహ -
నాపీతి ।
శబ్దైకగమ్యత్వాన్నాయమర్థః సామాన్యతో దృష్టగమ్య ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ స్వర్గహేతుకర్మశేషాదనుశయాదవరోహే కపూయయోన్యాపత్తిశాస్త్రవిరోధః స్యాదిత్యాహ -
అవశ్యం చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
యదీత్యాదినా ।
పరమతాయోగే స్వమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రథమం పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యదితి ।
యద్యపి యత్కిఞ్చయావత్సమ్పాతశబ్దౌ చన్ద్రమస్యేవ సర్వస్య కర్మణో భుక్తత్వప్రాపకత్వేనానుశయాభావే లిఙ్గభూతౌ తథాపి రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇతి శబ్దయోర్విశిష్టజాత్యారమ్భకైహికకర్మసద్భావావేదకత్వాదశేషభోగవిషయసామాన్యలిఙ్గస్యైహికకర్మసత్త్వవిషయవిశేషలిఙ్గేనాముష్మికవిషయతయా సఙ్కోచః స్యాదితి మత్వాహ -
నైతదితి ।
ఫలభోగేన చన్ద్రలోకే స్థిత్వేతి శేషః । క్షపయిత్వా తస్మాల్లోకాత్పునరస్మై లోకాయాగచ్ఛతీతి ప్రాప్యాన్తమిత్యాదివాక్యేన గమ్యత ఇతి యోజనా ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షబీజమనువదతి -
యదపీతి ।
మరణస్యావిశేషేణాశేషానారబ్ధకర్మవ్యఞ్జకత్వే విభాగాయోగం ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
రమణీయచరణా ఇత్యాద్యనుశయవాదిశ్రుతివిరోధాదభివ్యఞ్జకమపి ప్రాయణం న సర్వకర్మవ్యఞ్జకమనుమాతుం శక్యమిత్యాహ -
తదపీతి ।
వ్యఞ్జకత్వం ప్రాయణస్యాపీత్యుక్తం, తదపి నాస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
నహి తస్య సర్వకర్మవ్యఞ్జకత్వే కారణం కిఞ్చిదితి భావః ।
పూర్వవాదీ పృష్టం మత్వా హేతుమాహ -
ఆరబ్ధేతి ।
నానావిధసుఖదుఃఖఫలకర్మణామపర్యాయేణ ప్రాయణేఽభివ్యక్తిశ్చేత్ఫలాభిముఖ్యలక్షణత్వాద్్వ్యక్తేర్యుగపత్తత్తత్ఫలభోగప్రసఙ్గాత్తస్య చాదృష్టేస్తత్తత్ప్రబలకర్మప్రతిబన్ధధ్వంసమపేక్ష్య క్రమేణైవ తత్తత్కర్మవ్యక్తిరితి పరిహరతి -
యథేతి ।
యుగపత్ఫలారమ్భాసమ్భవాదిత్యసిద్ధమ్ ।
సర్వస్యాపి కర్మణోఽనారబ్ధఫలత్వావిశేషాదేకజాత్యారమ్భకత్వసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్య విరుద్ధజాతినిమిత్తభోగఫలస్య కర్మణః శాస్త్రయుక్తివిరుద్ధమేకజాత్యారమ్భకత్వమిత్యాహ -
నహీతి ।
ప్రాయణావస్థాయాముపస్థితే విరుద్ధే కర్మణి ప్రబలేన దుర్వలస్యోచ్ఛేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
కృతం కర్మావశ్యకఫలకమితి నాస్త్యేకాన్తః ।
ప్రాయశ్చిత్తేన బ్రహ్మజ్ఞానేన చ తత్క్షయశ్నుతేరిత్యాశఙ్క్యా ప్రకృతే తదభావాన్నోచ్ఛేదోఽస్తీత్యాహ -
నహీతి ।
ప్రాయశ్చిత్తేన వా బ్రహ్మజ్ఞానేన వా భోగేన వా వినా కర్మణాం విచ్ఛేదో నేత్యత్ర మానమాహ-
స్మృతీతి
ఇతోఽపి ప్రాయణాభివ్యక్తం సర్వమేవ కర్మ ఎకజాత్యారమ్భకమిత్యయుక్తమిత్యాహ -
యది చేతి
పూర్వస్య కర్మణః సర్వస్యాప్యేకజాత్యారమ్భకస్య భోగేన క్షయాన్మనుష్యాధికారిత్వాచ్చ శాస్త్రస్య స్వర్గాదియోనిషు కర్మాసిద్ధేర్న తన్నిమిత్తః సంసారః స్యాత్ । నచ జ్ఞానాభావాన్ముక్తిరితి దుర్ఘటతేత్యర్థః ।
‘శ్వసూకరఖరోష్ట్రాణాం గోఽజావిమృగపక్షిణామ్ । చణ్డాలపుల్కసానాం చ బ్రహ్మహా యోనిమృచ్ఛతి । ‘ఇత్యాదిస్మృతివిరోధోఽపి కర్మాశయస్యైకభవికత్వే స్యాదిత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
ఎకస్యాపి కర్మణోఽనేకజాత్యారమ్భకత్వస్మరణాదనేకేషామేకజాత్యారమ్భకత్వం దూరనిరస్తమిత్యుక్తం తదయుక్తమ్ । ఎకం హి కర్మైకఫలం దృష్టం నచ సామాన్యతోదృష్టవిరుద్ధం వచనం మానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
కిఞ్చ ప్రాయణం సర్వస్య వా కర్మణో వ్యఞ్జకం కస్యచిదేవ వా । నాద్య ఇత్యాహ -
నచేతి ।
కారీర్యాదేరిహైవానుష్ఠితస్యాత్రైవ భుజ్యమానత్వాన్న ప్రాయణేన వ్యఙ్గ్యతేత్యర్థః ।
ద్వితీయం నిరస్యన్పరోక్తం దృష్టాన్తం ప్రత్యాహ -
ప్రదీపేతి ।
యశ్చ ప్రదీపదృష్టాన్తః సోఽపి ప్రాయణస్య సతి వ్యఞ్జకత్వేఽనుకూలః స్యాత్ । యదా తు న తద్వ్యఞ్జకం కిం తు బలవతా ప్రతిబద్ధం దుర్బలం దుష్టమితి దర్శితం తదా తేనైవ సోఽపి నిరస్త ఇత్యర్థః ।
భవతు వా ప్రాయణస్య క్వచిత్కర్మణి వ్యఞ్జకత్వం తదాపి ప్రదీపోఽనుకూలో భవతీత్యాహ -
స్థూలేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యనక్తి -
యథేత్యాదినా ।
ఇతి సర్వకర్మవ్యఞ్జకత్వాసిద్ధిః । కతిపయవ్యఞ్జకత్వమిష్టమేవేతి శేషః ।
ఐకభవికః కర్మాశయ ఇతి మతనిరాసం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
శ్రుతిశ్చరణశ్రుతిః । స్మృతిశ్చ శ్వసూకరేత్యాద్యా । న్యాయస్తు కేన హేతునేత్యాదావుక్తః ।
యది సర్వం కర్మైకస్మిన్ముముక్షుదేహే న భుజ్యతే తదావశిష్టకర్మానన్త్యాన్న కదాచిన్ముక్తిరతో ముక్త్యనుపపత్త్యా ప్రాయణవ్యక్తం సర్వం కర్మైకదేహారమ్భకమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శేషేతి ।
సూత్రవయవ్యాఖ్యానముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అవశిష్టం వ్యాచష్టే -
తే చేతి ।
విరుద్ధమేతదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ధూమేతి ।
యథేతంశబ్దాచ్చేతి ।
యథేతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమితి శ్రుతేశ్చేత్యర్థః ।
విపర్యయరప్రతీతిప్రాపకమాహ -
రాత్ర్యాదీతి ॥ ౮ ॥
పూర్వోదాహృతాం శ్రుతిమాక్షేపసమాధిభ్యాం వివృణోతి -
చరణాదితి ।
చోద్యం వ్యాకరోతి -
అథాపీతి ।
శ్రుత్యానుశయసత్త్వే దర్శితేఽపీతి యావత్ ।
చరణాద్యా యోన్యాపత్తిః సానుశయాదేవ తయోరైక్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యదితి ।
తదేవాన్యత్వం స్ఫుటయితుం చరణానుశయశబ్దార్థమనువదతి -
చరణమితి ।
తత్ర శ్రుతిమనుకూలయతి -
శ్రుతిశ్చేతి ।
తయోర్భేదే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
పరిహారం వ్యాచష్టే -
నేత్యాదినా ।
‘అద్రోహః సర్వభూతేషు కర్మణా మనసా గిరా । అనుగ్రహశ్చ జ్ఞానం చ శీలమేతద్బిదుర్బుధాః’ ఇతి స్మృతస్య శీలస్యాపి కర్మాఙ్గత్వాచ్చరణశబ్దేన శీలవాచినా కర్మానుశయో లక్ష్యత ఇతి భావః ॥ ౯ ॥
కార్ష్ణాజినివాక్యస్య పౌరుషేత్యత్వాన్మూలే వక్తవ్యే ముఖ్యత్యాగేన లక్షణాహేత్వభావాచ్చరణశబ్దితస్య శీలస్యైవానర్థక్యపరిహారార్థం యోన్యాపత్తిహేతుతేత్యాశఙ్క్య పరిహరతి -
ఆనర్థక్యమితి ।
శఙ్కాం విభజతే -
స్యాదితి ।
సమ్భవతి ముఖ్యేఽర్థే లక్షణా న గ్రాహ్యేత్యర్థః ।
కర్మణైవ యోన్యాపత్తిసమ్భవాచ్చరణశబ్దేన తల్లక్షణేత్యాశఙ్క్య శాస్త్రప్రామాణ్యాత్కర్మవచ్చరణస్యాపి యోగ్యాపత్తిహేతుతా స్యాదితి పూర్వవాద్యేవాహ -
నన్వితి ।
కిఞ్చ కర్మలక్షణాయాం తస్యైవ ఫలం శ్రుతమితి శీలస్య తత్కల్ప్యేత తస్యాపి విహితస్యాఫలత్వాయోగాత్తేన చరణస్యైవ యథాశ్రుతం ఫలముపేతవ్యమిత్యాహ -
అవశ్యం చేతి ।
తదనుపగమే దోషమాహ -
అన్యథేతి ।
ఆచారస్య కర్మాఙ్గత్వాదఙ్గాఙ్గినోశ్చైకాధికారత్వాన్న పృథక్ఫలకల్పనేత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఉక్తమర్థం ప్రశ్నపూర్వకం సౌత్రం హేతుమాదాయ విశదయతి -
కుత ఇతి ।
కథమిష్టాదికర్మసముదాయస్య చరణాపేక్షత్వం, తత్రాహ -
నహీతి ।
సదాచారయుక్తస్య కర్మాధికారే మానమాహ -
ఆచారేతి ।
వేదశబ్దేన వేదార్థోపలక్షణాదాచారస్తచ్ఛేషో న స్వతన్త్రఫల ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం స్నానాదివత్పురుషసంస్కారతయా భిన్నఫలత్వేఽపి న విరోధోఽస్తీత్యాహ -
పురుషేతి ।
కథం తర్హి పృథక్ఫలత్వం, తత్రాహ -
ఇష్టాదౌ హీతి ।
అఙ్గావబద్ధోపాస్తివదిత్యర్థః ।
ఆచారస్యైవ యోన్యాపత్తిహేతుత్వేఽపి కిమిత్యనుశయస్య తత్కల్పనేత్యాశఙ్క్య కర్మణస్తద్ధేతుత్వప్రసిద్ధేరిత్యాహ -
కర్మ చేతి ।
ఎకదేశిమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
నహీతి ।
అయుక్తత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
ఇతిశబ్దో దార్ష్టాన్తికప్రదర్శనార్థః ॥ ౧౦ ॥
సాక్షాత్సిద్ధాన్తమాహ -
సుకృతేతి ।
తదేవ వివృణోతి -
బాదరిస్త్వితి ।
కథం చరణశబ్దేన ముఖ్యవృత్త్యా కర్మోచ్యతే, తత్రాహ -
చరణమితి ।
వృద్ధప్రయోగాభావే కథం తస్య కర్మవిషయత్వం, తత్రాహ -
తథాహీతి ।
కర్మణః సర్వార్థకారిత్వప్రసిద్ధేరాచారస్యాతథాత్వాద్భిన్నతేత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తస్మృతేరక్రోధాదేః సాధారణధర్మస్య శీలత్వసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ -
ఆచారోఽపీతి ।
కథం తర్హి శ్రౌతో భేదవాదః, తత్రాహ -
భేదవ్యపదేశస్త్వితి ।
లక్షణాయాం నిమిత్తాభావాచ్చరణశబ్దోఽనుశయే ముఖ్య ఇతి బాదరిమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౧ ॥
ఇష్టాదికారిణామనుశయవతామాగతిరుక్తా । సంప్రత్యనిష్టాదికారిణామపి చన్ద్రస్థలస్ఖలితానామనుశయవతామాగతిమభిప్రేత్య చోదయతి -
అనిష్టాదీతి ।
ప్రథమాధికరణేనాస్య సఙ్గతిమాహ -
ఇష్టాదీతి ।
వ్యావహితమనూద్యానిష్టాదికారిణో విషయీకృత్య యే వై కే చేత్యవిశేషశ్రుతేర్వైవస్వతం సఙ్గమనం జనానామితి శ్రుతేశ్చ సంశయం దర్శయతి -
యే త్వితి ।
అత్ర చానిష్టాదికారిణాం శుభమార్గేణ గమనమాత్రమపి నేత్యుక్త్యా వైరాగ్యే దృఢీకృతే పూర్వవదేవ పాదాదిసఙ్గతయః ।
పూర్వపక్షే శుభాశుభకారిణామవిశేషేణ చన్ద్రగతేస్తత్ర శుభకరణమకిఞ్చిత్కరమితి ఫలతి, సిద్ధాన్తే త్వశుభకారిణాం గత్యన్తరధ్రౌవ్యాచ్చన్ద్రగతౌ ప్రయోజకమిష్టాద్యేవేతి మత్వా పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
తత్రేతి ।
తేషామిష్టాదికం కర్మ చన్ద్రలోకప్రాపకమస్తీత్యతో నియమనిషేధో న యుక్తిమానితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
శ్రుత్యా పరిహరతి -
యత ఇతి ।
తామేవోదాహరతి -
యథాహీతి ।
శ్రుతేశ్చన్ద్రలోకగమనముపపాద్య చకారసూచితయుక్తితోఽపి తదుపపాదయతి -
దేహేతి ।
దేవయానపితృయాణాతిరేకేణ గమనాగమనమార్గాశ్రవణాదథైతయోః పథోర్న కతరేణచనేత్యారభ్య జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతత్తృతీయం స్థానమితి స్థానమాత్రత్వశ్రుత్యా పథిత్వేనాప్రతీతేశ్చన్ద్రమణ్డలం ప్రాప్యావతీర్ణానామపి తద్యోగాన్న కేషాఞ్చిదేవ గతిరితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సర్వేషాం తుల్యగతిత్వే తత్ప్రాప్తిహేత్వనుష్ఠానవైయర్థ్యమితి శఙ్కతే -
ఇష్టాదీతి ।
తత్ర భోగాభావేఽపి మార్గాన్తరశూన్యతయా గ్రామం గచ్ఛన్వృక్షమూలాన్యుపసర్పతీతివదుపపన్నా గతిరిత్యాహ -
నేతరేషామితి ॥ ౧౨ ॥
సిద్ధాన్తముపక్రమతే -
సంయమనే త్వితి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
పక్షవ్యావృత్తిమేవ వ్యనక్తి -
నైతదితి ।
కా పునరత్రానుపపత్తిః । తత్ర తేషాం తద్గమనమఫలం సఫలం వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
భోగాయేతి ।
ద్వితీయే ఽపి గమనస్య ప్రత్యవరోహో వా భోగో వా ఫలం, నాద్య ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
పక్షద్వయనిరాసం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
కల్పాన్తరం నిరస్యతి -
భోగశ్చేతి ।
తుశబ్దార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి తేషామారోహావరోహావిత్యాశఙ్క్య సంయమనే త్వనుభూయేత్యాది విభజతే -
తే త్వితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
హేతుం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
ప్రయతాం ప్రేత్య గచ్ఛతాం సమ్పరాయః పరలోకః । సమ్యగవశ్యమ్భావేన పరా పరస్తాద్దేహపాతాదీయతే గమ్యత ఇతి వ్యుత్పత్తేః । తత్ప్రాప్త్యర్థః సాధనవిశేషః సామ్పరాయః । స బాలమవివేకినం విశేషతో విత్తనిమిత్తేన మోహేన మూఢం ఛన్నదృష్టిమత ఎవ ప్రమాద్యన్తం ప్రమాదం కుర్వన్తం విషయప్రవణం ప్రతి న భాతి । స న కేవలమజ్ఞ ఎవ కిన్తు విపరీతదర్శీ చ యస్మాదయమేవ లోకస్త్ర్యన్నపానాదిరస్తి న పర ఇతి మానీ మననశీలస్తస్మాత్తదనురూపమాచరన్పునఃపునర్జననమరణప్రాప్త్యా మే వశమాపద్యత ఇతి మృత్యోర్నచికేతసం ప్రతి వచనమ్ ।
శ్రుత్యన్తరమాహ -
వైవస్వతమితి ।
జనానాం పరలోకగతానాం సఙ్గమనం సఙ్గమ్యం వైవస్వతం యమం రాజానం హవిషా దువస్యత ప్రీణయతేత్యర్థః ।
‘యే వై కే చాస్మా’ దిత్యాదిశ్రుత్యా సర్వేషాం చన్ద్రగతిః సిద్ధేత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్య విరోధ్యనేకలిఙ్గదృష్ట్యా తదన్యథా నేయమిత్యాహ -
బహ్వేవేతి ।
‘యే వై కే చ’ ‘వైవస్వతం సఙ్గమనమ్’ ఇత్యనయోర్వాక్యయోః సామాన్యేన చన్ద్రలోకయమలోకగతివాదినోర్విద్యాకర్మవిశేషితమార్గద్వయభ్రష్టానామనిష్టాదికారిణాం తృతీయస్థానగతివాదివాక్యేనేష్టాదికారిణాం చన్ద్రగతివాక్యేన చ విశేషార్థేన విషయవిశేషనియతిరితి భావః ॥ ౧౩ ॥
ఇతశ్చేష్టాదికారివిషయే యే వై కే చేత్యాదివాక్యస్య సఙ్కోచ ఇత్యాహ -
స్మరన్తి చేతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
అపిచేత్యాదినా ॥ ౧౪ ॥
ఇతశ్చానిష్టాదికారిణాం న చన్ద్రగతిరిత్యాహ -
అపీతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతి -
అపిచేత్యాదినా ॥ ౧౫ ॥
అనిష్టాదికారిణాం చన్ద్రమణ్డలే భోగాభావాద్యమవశ్యతాయాశ్చ శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాన్న చన్ద్రగతిరిత్యుక్తమిదానీం తేషాం యమవశ్యతామాక్షిపతి -
నన్వితి ।
విరుద్ధత్వే హేతుమాహ -
యావతేతి ।
సూత్రేణ పరిహరతి -
నేత్యాహేతి ।
తద్విభజతే -
తేష్వపీతి ।
ఎకత్రోభయోరధిష్ఠాతృత్వాయోగమాశఙ్క్యాహ -
యమేతి ॥ ౧౬ ॥
మార్గద్వయభ్రష్టానాం తృతీయస్థానోక్తేరపి నానిష్టాదికారిణాం చన్ద్రగతిరిత్యాహ -
విద్యేతి ।
హేత్వన్తరమేవ ప్రకటయన్భూమికోక్తిపూర్వకం శ్రుతిముదాహరతి -
పఞ్చేతి ।
తద్విద్యేతి ప్రకరణముక్తమ్ । శ్రౌతీ ప్లుతిర్విచారణార్థా । తృతీయస్థానోక్త్యారమ్భార్థోఽథశబ్దః । తత్ప్రతిపత్తిఫలమాహ -
తేనేతి ।
శ్రుత్యర్థం సూత్రయోజనయా విశదయతి -
తత్రేతి ।
ఉక్తా శ్రుతిః సప్తమ్యర్థః ।
పథిశబ్దస్యార్థాన్తరే రూఢేర్విద్యాకర్మార్థత్వే న మానమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
తత్ర ప్రకరణం ప్రమాణయతి -
ప్రకృతత్వాదితి ।
తదేవ వివృణోతి -
విద్యేతి ।
ప్రతిపత్తౌ ప్రతిపత్తిసాధనే । తత్ర దేవయానస్య పథో విద్యాద్వారా ప్రకృతత్వం ప్రకటయతి -
తద్య ఇతి ।
కర్మద్వారా పితృయాణస్యాపి ప్రకృతత్వమాహ -
ఇష్టేతి ।
విద్యాకర్మణోరేవం ప్రకృతత్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం తదాహ -
తదితి ।
విద్యాకర్మహీనానాం క్షుద్రజన్తుభావోఽత్ర నిర్దిశ్యతే న పునస్తృతీయోఽధ్వేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ।
మార్గద్వయభ్రష్టానామనిష్టాదికారిణాం తృతీయస్థానోక్తిఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
యదిదం తృతీయస్థానకీర్తనం తన్న చన్ద్రగతిం వారయత్యాగత్యాపి తత్ప్రాప్తిసమ్భవాదితి శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
మానఫలాభ్యాం హి కల్పనా న చేహ తదుభయం, తథాచ నైవ కల్పనేత్యాహ -
తదపీతి ।
ప్రతివచనస్య కృత్స్నాననురూపత్వప్రసఙ్గాదపి నేయం కల్పనేత్యాహ -
అపిచేతి ।
కథం తర్హి ప్రశ్నానుగుణం ప్రతివచనం, తత్రాహ -
తథాహీతి ।
గమనేఽపి తస్య ప్రశ్నానుగుణత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
అవరోహేతి ।
అవరోహకృతాసమ్పూరణస్యాశ్రుతేర్నైవమపి శ్రుతహాన్యాది కల్పయితవ్యమిత్యాహ -
నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
సత్యమితి ।
తర్హి తథైవాసమ్పూరణం స్యాదిత్యాశఙ్క్య శ్రుతివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
శ్రుతిస్త్వితి ।
శ్రుతిసిద్ధమసమ్పూరణం నిగమయతి -
తేనేతి ।
కిమితి తదవరోహణకృతమేవ శ్రుతావపి నేష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవరోహస్యేతి ।
యుక్త్యా స్వపక్షముపపాద్య పరపక్షం చాపనుద్య పూర్వవాద్యుద్భావితవాక్యస్య సూత్రాక్షరేణైవ గతిం దర్శయితుమారభతే -
తుశబ్దస్త్వితి ।
ఉచ్ఛిత్తిప్రకారం ప్రకటయతి -
ఎవమితి ।
ఉక్తన్యాయేనాదిష్టాదికారిణాం చన్ద్రగత్యయోగే సతీతి యావత్ । అధికృతశబ్దేనేష్టాదికారిణో గృహ్యన్తే ।
సర్వశబ్దస్యాధికృతార్థత్వే స్థితే స్థితం వాక్యార్థమాహ -
యే వా ఇతి ॥ ౧౭ ॥
పరోక్తశ్రుతేర్గతిముక్త్వా తదీయాం యుక్తిమనువదతి -
యదితి ।
తదుత్తరత్వేన సూత్రమాదత్తే -
తదితి ।
ప్రతిజ్ఞాం పూరయన్యోజయతి -
నేత్యాదినా ।
పృష్ట్వా హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
భోగాయ హి చన్ద్రారోహణమిత్యాదివర్ణితః ప్రకారః ।
ఉపలమ్భమేవాభినయతి -
జాయస్వేతి ।
జ్ఞానకర్మశూన్యా హి కృమికీటాదిభావేన పునః పునర్జాయన్తే మ్రియన్తే చేతి ప్రసిద్ధమ్ । నచ తత్రాహుతిసఙ్ఖ్యోపలభ్యతే । నచ తేషాం నిరన్తరం జాయమానానాం మ్రియమాణానాం చాహుతిసఙ్ఖ్యా కల్ప్యతే దృష్టవిరోధే కల్పనానవకాశాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ దేహమాత్రహేతుత్వేనాహుతిసఙ్ఖ్యా నియమ్యతే మనుష్యదేహహేతుత్వేన వా తత్రాద్యం పురుషశబ్దవిరోధేన ప్రత్యాహ -
అపిచేతి ।
ద్వితీయం నిరాహ -
అపిచేత్యాదినా ।
తత్ర హేతుమాహ -
వాక్యస్యేతి ।
తస్య విధినిషేధార్థద్వయార్థతాయాం వాక్యభేదాదైక్యే చ సమ్భవతి తదయోగదిత్యర్థః ।
పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషాకారపరిణామేఽపి నాపఞ్చమ్యామాహుతౌ తాసాం తన్నిషేధశ్చేత్తర్హి తాసాముభయథా దేహారమ్భసమ్భవే కథం వ్యవస్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి । అన్యేషాం త్వితి ।
చన్ద్రమణ్డలం ప్రత్యారోహశ్చ యేషాం న యుక్తస్తేషామితి యావత్ ॥ ౧౮ ॥
మనుష్యదేహారమ్భం ప్రత్యాహుతిసఙ్ఖ్యానియమాభావే స్మృతిం సంవాదయతి -
స్మర్యతేఽపీతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అపిచేతి ।
లోకశబ్దేన సూత్రభాష్యయోరితిహాసాదిరపి వ్యుత్పత్త్యోచ్యతే ।
అయోనిజత్వావిశేషేఽపి ద్రోణాదిష్వవాన్తరవిశేషమాహ -
తత్రేతి ।
తద్దృష్టాన్తేనానిష్టాదికారిష్వప్యాహుతిసఙ్ఖ్యానియమాభావధీరితి ఫలితమాహ -
యథేతి ।
దేహమాత్రహేతుత్వేనాహుతిసఙ్ఖ్యానియమో నేత్యత్రాపి సూత్రస్య తాత్పర్యమస్తీత్యాహ -
బలాకేతి ॥ ౧౯ ॥
ఇతశ్చ దేహమాత్రారమ్భే నాహుతిసఙ్ఖ్యానియమోఽస్తీత్యాహ -
దర్శనాచ్చేతి ।
ఐతరేయశ్రుత్యవష్టమ్భేన సూత్రం వ్యాకరోతి -
అపిచేత్యాదినా ।
అన్యత్రపీత్యనిష్టాదికారిణో నిర్దిశ్యన్తే ॥ ౨౦ ॥
శ్రుత్యన్తరవిరోధం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అణ్డజమేవాణ్డజం పక్ష్యాది । జీవజం జరాయుజమ్ । ఉద్భిద్య జాయత ఇత్యుద్భిజ్జం వృక్షాది ।
ఛాన్దోగ్యశ్రుతివిరోధం సూత్రేణ పరిహరతి -
అత్రేతి ।
తద్వ్యాఖ్యాతి -
అణ్డజమితి ।
ఉద్భిజ్జశబ్దేన స్వేదజోపసఙ్గ్రహే హేతుమాహ -
ఉభోయోరితి ।
ఐతరేయకే తర్హి భేదవ్యపదేశస్య కా గతిః, తత్రాహ -
స్థావరేతి ।
శ్రుత్యోర్విరోధం నిరాకృతముపసంహరతి -
ఇత్యవిరోధ ఇతి ॥ ౨౧ ॥
అనిష్టాదికారిణామారోహావరోహరూపా గతిరుక్తా సమ్ప్రతీష్టాదికారిణామవశిష్టమవరోహప్రకారం నిరూపయతి -
సాభావ్యేతి ।
వ్యవహితేన సమ్బన్ధం దర్శయతి -
ఇష్టాదీతి ।
విషయవాక్యముదాహరతి -
తత్రేతి ।
చన్ద్రమసి భోగం సమాప్య ప్రాప్తావరోహేష్విష్టాదికారిష్వితి యావత్ । చన్ద్రే భోక్తవ్యకర్మణః సమాప్త్యానన్తర్యమథేత్యుక్తమ్ । ఎతమేవ వక్ష్యమాణం పన్థానం పునర్నివర్తన్తే పునఃశబ్దాదనాదౌ సంసారే పూర్వమపి చన్ద్రం గతా నివృత్తాశ్చేతి గమ్యతే ।
కోఽసావధ్వా యం ప్రతి నివర్తన్తే తమాహ -
యథేతి ।
యథాగతం మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమాకాశాచ్చన్ద్రమితి గమనక్రమ ఆగమనేఽప్యాకాశోక్తేర్యథేతమితి భాతి పితృలోకాద్యకీర్తనాదభ్రాదిసఙ్కీర్తనాచ్చానేవమపీతి గమ్యతే । తథాచ యథేతమిత్యుపలక్షణం యాః ఖల్వాపశ్చన్ద్రమణ్డలే దేహమారబ్ధవత్యస్తాః కర్మక్షయే ద్రుతా ఆకాశం గతాస్తత్సదృశా యదా జాయన్తే తదా తదుపహితా అనుశయినోఽప్యాకాశసమా భవన్తీత్యాహ -
ఆకాశాదితి ।
తత్తుల్యతామాపన్నాశ్చ వాయునేతశ్చాముతశ్చ నీయమానా వాయుసమా అనుశయినోఽప్పరివేష్టితా వాయుతుల్యా భవన్తీత్యాహ -
ఆకాశమితి ।
తదనన్తరం యో ధూమో గమనదశాయామాసీత్తత్తుల్యో భవత్యనుశయీత్యాహ -
వాయురితి ।
తతోఽపాం ధారణాత్సమ్భృతోదకం యదభ్రం తత్తుల్యోఽనుశయీత్యాహ -
ధూమ ఇతి ।
తతో జలసేచనాన్మేఘో వర్షణకర్తా తత్తుల్యః స సిధ్యతీత్యాహ -
అభ్రమితి ।
తత్సాదృశ్యమాపద్య వర్షధారాభిరనుశయీ పృథివీమాపద్యత ఇత్యాహ -
మేఘ ఇతి ।
అవరోహత్సు దేహభృత్సు విషయేష్వాకాశం వాయుమితి కర్మత్వోక్తేర్ధూమో భవతీత్యాది భవతిశ్రుతేశ్చ సన్దేహమాహ -
తత్రేతి ।
దేవయానపితృయాణౌ పన్థానౌ ప్రక్రమ్య తృతీయత్వోక్తేర్యుక్తం స్థానశబ్దస్య మార్గలక్షణత్వమ్ ।
భవతిశ్రుతేశ్చ సాదృశ్యలక్షణత్వే హేత్వభావాత్తాదాత్మ్యార్థత్వమేవేతి పూర్వపక్షయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
అత్ర చావరోహరూపసంసారగతినిరూపణద్వారా వైరాగ్యదృఢీకరణాత్పూర్వవత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భవతిశ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తూపపత్త్యా లాక్షణికార్థత్వధీః ।
యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుమిత్యత్ర తాదాత్మ్యాదృష్టేరన్యస్య చాన్యాత్మత్వాసిద్ధేర్నాకాశాదితాదాత్మ్యమనుశయినామితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
వాయుర్భూత్వేత్యాదౌ తాదాత్మ్యసిద్ధేర్నహుషాదిషు చాజగరాదిభావానుభవాద్యథేతమాకాశమిత్యాదావపి తాదాత్మ్యమేవేతి పరిహరతి -
ఎవం హీతి ।
భవతిశ్రుతేః సాదృశ్యలక్షకత్వేఽపి నానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతరథేతి ।
సాపి శబ్దవృత్తిత్వాదాశ్రితేత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతీతి ।
శ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వే తదక్షరానుకూల్యం ఫలమాహ -
తథాచేతి ।
పూర్వోక్తప్రాకరేణ శ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వమాశ్రిత్యానుశయినామాకాశాదిస్వరూపాపత్తావక్షరాణి సమ్యఞ్చి భవన్తీత్యర్థః ।
శ్రుత్యా పూర్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆకాశాదితాదాత్మ్యం ప్రత్యాఖ్యాతుం ప్రయతితవ్యమితి పక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సమానో భావః సాభావ్యం సాదృశ్యం తదాపత్తిరితి యోజనయా ప్రతిజ్ఞాం వివృణోతి -
ఆకాశాదీతి ।
కథం పునశ్చేతనానామనుశయినామచేతనైరాకాశాదిభిః సాదృశ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రతిజ్ఞాతమేవార్థం ప్రకటయతి -
చన్ద్రేతి ।
ప్రతిజ్ఞాసమాప్తావితిశబ్దః । ఉక్తేఽర్థే శ్రుతిముదాహరతి -
తదేతదితి ।
భవతిశ్రుత్యా తాదాత్మ్యమేవోపేయం న తత్సాదృశ్యమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
తత్ర హేతుమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఉపపత్తేరితి ।
ఎవం హీత్యాకాశాదిసాదృశ్యాఙ్గీకారే సతీతి యావత్ । ఎతదిత్యాకాశాదిభవనముక్తమ్ ।
యుక్తం హి నహుషాదిదేహారమ్భకభూతానామజగరాదిభావేన పరిణామిత్వం తద్దేహానామయౌగపద్యాదిహ తు సూక్ష్మదేహస్యాకాశాదేశ్చాపర్యాయత్వాన్న పరస్పరాత్మతేత్యుక్తమేవ సాధయతి -
నహీతి ।
వాయుర్భూత్వేత్యాదిశ్రుతేస్తర్హి కా గతిః, తత్రాహ -
ఆకాశేతి ।
అనుశయినామాకాశాదిభ్యస్తిలమాషాన్తేభ్యః స్వేనైవ రూపేణ నిష్క్రమణాన్యథానుపపతిరూపశ్రుతార్థాపత్త్యాన్యస్య పూర్వసిద్ధాన్యభావానుపపత్త్యనుగృహీతయా విరోధాదుపచరితతద్భావాపత్తివిషయా శ్రుతిరితి భావః ।
ఆకాశాదినా సంయోగమాత్రం భవతిశ్రుత్యా లక్ష్యతాం కిం సాదృశ్యేనేత్యాశఙ్క్యాకాశే తదనుపపత్తేరవైరూప్యార్థం వాయ్వాదావపి సాదృశ్యమేవేత్యాహ -
విభుత్వాచ్చేతి ।
యదుక్తమేవం సతి శ్రుతిర్భవతీతరథా లక్షణేతి, తత్రాహ -
శ్రుతీతి ।
అనుశయినామాకాశాదితాదాత్మ్యాయోగాత్తత్తుల్యతాపత్తేః శ్రుత్యర్థత్వాత్తత్పరిహారాయ ప్రేక్షాకారిణా ప్రయత్నవతా భావ్యమిత్యుపసంహరతి -
అత ఇతి ॥ ౨౨ ॥
పూర్వపూర్వసాదృశ్యఙ్గతానాముత్తరోత్తరసాదృశ్యాపత్తిరవిలమ్బేనేత్యాహ -
నాతిచిరేణేతి ।
విషయసంశయౌ దర్శయతి -
తత్రేతి ।
అవరోహత్సు తత్తత్సాదృశ్యం గతేష్వితి యావత్ ।
గన్తృభేదేన చిరాచిరాభ్యాం గతిదర్శనాత్తమేవ సంశయం విశదయతి -
కిమితి ।
శాస్త్రమతీన్ద్రియార్థే మానం న చేహ శాస్త్రమస్తి తథాచానిర్ధారణేతి పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
న చ ‘అతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరమ్’ ఇతి వ్రీహ్యాదిభావాదూర్ధ్వమేవ విలమ్బగమనావగమాత్పూర్వమవిలమ్బసిద్ధిరితి వాచ్యమ్ । తత్ర దుఃఖనిఃసరణస్యైవ వివక్షితత్వేన విలమ్బస్యానిష్టత్వాత్ । నచ దేహాద్యభావాద్దుఃఖాసిద్ధేర్విలమ్బాభిప్రాయమేతదితి యుక్తమ్ । తథాపి ప్రకృతసర్వపరామర్శకాతఃశబ్దాత్పూర్వస్మాద్విలమ్బగమనప్రతీతేః సర్వత్ర ప్రయత్నగౌరవం తుల్యమితి భావః । అత్ర చాకాశాదిభావమారభ్య వ్రీహ్యాదిభావపర్యన్తావరోహరూపసంసారగతేస్తత్తత్సాదృశ్యరూపాయాశ్చిరాచిరత్వనిరూపణేన వైరాగ్యస్యైవ దృఢీకరణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే సర్వత్ర తత్తద్భావపరిహారార్థం ప్రయత్నగౌరవం కర్తవ్యమ్ । సిద్ధాన్తే తు తదర్థం కర్తవ్యప్రయత్నస్య క్వచిల్లాఘవం క్వచిద్గౌరవమితి ఫలభేదః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం పూరయన్వివృణోతి -
ఎవమితి ।
నియామకశాస్త్రాభావాన్నైతదిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
నియామకవిషయం హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
విశేషేతి ।
వాక్యస్య వివక్షితమర్థం వదన్పదం పూరయతి -
తకార ఇతి ।
పదం పూరయిత్వా పదార్థం వదన్వాక్యార్థమాహ -
దుర్నిష్క్రమేతి ।
కథమేతావతాకాశాదిభ్యో విలమ్బమన్తరేణ నిఃసరణం భాతి తత్రాహ -
తదితి ।
సుఖనిఃసరణమేవాకాశాదిషు విశేషణాదాలక్ష్యతే నావిలమ్బనిఃసరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సుఖేతి ।
కిమర్థమిత్థం కల్ప్యత ఆకాశాదేః సుఖేన నిఃసరణం వ్రీహ్యాదేస్తు దుఃఖేనేతి యథాశ్రుతమేవ కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
తస్మిన్నితి ।
అతఃశబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వేఽప్యేకవాక్యోపాత్తవ్రీహ్యాదిపరామర్శిత్వేన నిరాకాఙ్క్షత్వాద్వాక్యాన్తరోపాత్తాకాశాద్యపరామర్శిత్వాదాకాశాదివర్షణాన్తాదవిలమ్బేన నిఃసరణమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆకాశాదౌ వ్రీహ్యాదౌ చ తద్భావం పరిహర్తుం కర్తవ్యప్రయత్నస్య లాఘవగౌరవవిశేషం నిగమయితుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౩ ॥
అనుశయినామాకాశాదిప్రవర్షణాన్తసాదృశ్యం చిరభావి, తత్సాదృశ్యత్వాత్ , వ్రీహ్యాదిసాదృశ్యవదిత్యస్య విశేషణశ్రుత్యా బాధముక్త్వా ప్రకృతావరోహవాక్యైకదేశమవశిష్టం విచారయతి -
అన్యేతి ।
సఙ్గతిం సూచయన్విషయమాహ -
తస్మిన్నితి ।
త ఇహేతి తచ్ఛబ్దేనానుశయినో గృహ్యన్తే । వ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
వ్రీహ్యాదిభావమాపన్నేష్వనుశయిషు, జాయత ఇతి శ్రుతేః కర్మపూర్వకత్వాశ్రుతేశ్చ విచారహేతుం సంశయమాహ -
తత్రేతి । అస్మిన్నవధావితి ।
ఆకాశాదివర్షణాన్తతత్సాదృశ్యాపత్త్యనన్తరదశాయామిత్యర్థః । అత్ర చ స్థావరభావస్య సంసారగతేరాలోచనద్వారా వైరాగ్యస్యైవ దృఢీకారణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే వ్రీహ్యాదిజన్మనో ముఖ్యత్వేఽనుశ్యినాం తత్పరిహారాయాధికృతేనాధికం ప్రయతితవ్యమ్ ।
సిద్ధాన్తే తదీయసంశ్లేషమాత్రం నిరాకర్తుం ప్రయత్నలాఘవమితి వివక్షిత్వా విమర్శాపూర్వకం పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
ఆకాశాదిష్వివ వ్రీహ్యాదిష్వపి సంశ్లేషమాత్రం న తద్దేహతేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
విశేషం దర్శయన్పరిహరతి -
జనేరితి ।
జీవస్య జన్మాభావేఽపి దేవో జాతో మనుష్యో జాత ఇత్యాదౌ తత్తద్దేహాభిమానద్వారా జనేర్ముఖ్యత్వదర్శనాత్తత్రాపి ముఖ్యత్వార్థం దేహాభిమానపూర్వకం సుఖదుఃఖభాక్త్వమాస్థేయమిత్యర్థః ।
కథం స్థావరభావే జనేర్ముఖ్యత్వం నహి తత్ర దేహాభిమానపూర్వకం మనుష్యాదిదేహవద్భోగోఽస్తి, తత్రాహ -
స్థావరేతి ।
‘స్థాణుమన్యేఽనుసంయన్తి’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః ‘శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః’ ఇత్యాద్యా చ స్మృతిః ।
ననూదాహృతాభ్యాం శ్రుతిస్మృతిభ్యాం పాపఫలత్వం స్థావరభావస్య భాతి తత్కథమిష్టాదికారిణాం చన్ద్రస్థలస్ఖలితానాం తత్ప్రాప్తిః శఙ్క్యతే, తత్రాహ -
పశ్వితి ।
సోమపానావసరే పరస్పరముచ్ఛిష్టభక్షణమాదిశబ్దేన వివక్షితమ్ ।
‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇతి విశేషశాస్త్రాన్న హింస్యాదిత్యాదిసామాన్యశాస్త్రస్య విశేషవిషయే బాధాత్పశుహింసనస్య నానిష్టఫలతేత్యాశఙ్క్య క్రత్వర్థతయా పురుషార్థతయా చ విధినిషేధయోర్భిన్నార్థత్వేనావిరోధాద్బాధ్యబాధకత్వాసిద్ధేరశక్యం పశుహింసనస్య నిషేధాధిగతమనర్థహేతుత్వమపాకర్తుమిత్యాశయవానుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పశుహింసాదేరఙ్గత్వాన్న స్వాతన్త్ర్యేణ వ్రీహ్యాదిజన్మహేతుతేత్యాశఙ్క్య పాపాన్తరస్య తద్ధేతుత్వే దృష్టాన్తమాహ -
శ్వాదీతి ।
అవరోహాధికారే శ్వాదిభావః శ్రుతో నేత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరమాహ -
యథేతి ।
అనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మనో ముఖ్యత్వే తత్పరిహారాయాధికృతేన ప్రయత్నగౌరవం కర్తవ్యమిత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం పూరయతిత్వా యోజయతి -
ఎవమితి ।
తవ సౌత్రం దృష్టాన్తమాదాయ వ్యాచష్టే -
పూర్వవదితి ।
జనేర్ముఖ్యత్వాయ వ్రీహ్యాదిష్వనుశయినస్తత్సుఖదుఃఖభాజో భవన్తీత్యుక్తమ్ ।
తథాచ తేషాం తేషు న సంశ్లేషమాత్రమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
పూర్వవదితి సూత్రభాగస్యార్థద్వయవివక్షయా ప్రయుక్తత్వాదర్థాన్తరం దర్శయన్పరిహరతి -
తద్వదితి ।
వాయుర్భూత్వేత్యాదౌ వ్రీహ్యాదివాక్యే చోక్తిసామ్యేఽపి స్థావరాదిభావస్యానుశయినాం విరోధినీ పూర్వవాక్యే వ్రీహ్యాదివాక్యే వా న కాచిదుక్తిరస్తీతి శఙ్కతే -
కోఽభిలాపస్యేతి ।
కర్మపరిణామనిమిత్తత్వకథనం వినా తద్భావోక్తిస్తద్దేహత్వప్రాప్త్యభావే లిఙ్గమితి బ్రువన్నభిలాపస్య తద్వద్భావమాహ -
కర్మేతి ।
అన్తరేణ కర్మవ్యాపారం వ్రీహ్యాదితేతి నాస్తి సఙ్కీర్తనమిత్యాశఙ్క్య కర్మవిశేషవ్యాపారస్య నిమిత్తత్వేనానుక్తిరిష్టేత్యాహ -
యథేతి ।
అనుశయినాం వ్రీహ్యాదిభావేన జన్మాస్మిన్ప్రకరణే కర్మవ్యాపారోక్తిం వినోక్తత్వాదాకాశాదిభావవదితి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
కిఞ్చ బ్రాహ్మణాదిజన్మన్యేవ రమణీయచరణా ఇత్యాదికర్మకీర్తనం ప్రాగపి తజ్జన్మనో వ్రీహ్యాదిభావేన జన్మసత్త్వే వ్యర్థం స్యాత్ । అతో నాస్తి పురస్తాజ్జన్మేతి శ్రుతార్థాపత్తిమాహ -
యత్రేతి ।
కిఞ్చ యో యో హ్యన్నమత్తీత్యాదినోత్తరత్ర పురుషాహుతిసమ్బన్ధోఽనుశయినాం శ్రూయతే స చ తేషాం వ్రీహ్యాదిభావేన జన్మోపగమేన తల్లవనాదౌ ప్రవాసప్రసఙ్గదయుక్తః స్యాదతో న పూర్వం ముఖ్యం జన్మేతి శ్రుతార్థాపత్త్యన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
జీవానాం వ్రీహ్యాదిభ్యోఽన్యత్వాత్తత్పీడనేఽపి న ప్రవాసోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
యో హీతి ।
అనుశయినాం ప్రవాసేఽపి కా క్షతిః, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వోక్తహేతుఫలముపసంహరతి -
అత ఇతి ।
యత్తు జనేర్ముఖ్యత్వసిద్ధేర్భోగస్థానత్వాచ్చ స్థావరత్వస్య ముఖ్యమేవానుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మేతి, తత్రాహ -
ఎతేనేతి ।
ఉక్తయుక్త్యా జన్మశ్రుతేరుపచరితార్థత్వేనేతి యావత్ ।
అనుశయినాం వా స్థావరజీవానాం వా స్థావరభావస్య భోగస్థానతేతి వికల్ప్యాద్యముక్తన్యాయేన దూషయతి -
ఉపభోగేతి ।
యదనుశయినాం స్థావరత్వస్య భోగస్థానత్వం తచ్చ ప్రతిబ్రూయాదితి సమ్బన్ధః ।
ద్వితీయమఙ్గీకరోతి -
నచేతి ।
కేషాం తర్హి తదుపభోగాయతనం, తత్రాహ -
భవత్వితి ।
అన్యేఽపి న తత్ర భోక్తారో వ్రీహ్యాదిసంశ్లిష్టత్వాదనుశయివదిత్యాశఙ్క్య తద్దేహపరిణామిపాపరాహిత్యుముపాధిరిత్యాహ -
అపుణ్యేతి ।
అనుశయినామపి బ్రీహ్యాదిభావానుకూలపాపవిశేషవత్త్వం కల్ప్యమిత్యుపాధేరసమ్భవమాశఙ్క్య నిరతిశయపుణ్యకారిణాం ప్రబలపాపరిగ్రహాయోగాదల్పపాపైశ్చ స్థావరత్వాసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ -
చన్ద్రమసస్త్వితి ॥ ౨౪ ॥
పరోక్తమనూద్య నిరస్యతి -
అశుద్ధమితి ।
అనువాదం విభజతే -
యదితి ।
ఇష్టాదికారిణోఽనిష్టఫలవత్త్వసమ్భవే ఫలితమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
ఎతేన గౌణీ జన్మశ్రుతిరితి ప్రత్యుక్తమిత్యాహ -
తత్రేతి ।
వ్రీహ్యాదిజన్మనో ముఖ్యత్వే సతీతే యావత్ । పరిహారమవతారయతి -
తదితి ।
న వైదికం కర్మాశుద్ధమితి ప్రతిజ్ఞాయాం శాస్త్రహేతుత్వాదిత్యుక్తం వివృణోతి -
అయమితి ।
అనుమానమపి కస్మాదస్మిన్నర్థే న ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య దృష్టం సామాన్యతోఽదృష్టం వా తదితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
అతీన్ద్రియత్వాదితి ।
ద్వితీయన్దూషయతి -
అనియతేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యస్మిన్నితి ।
శుద్ధే హి దేశే సాయమ్ప్రాతరిత్యాదౌ కాలే జీవనాదౌ చ నిమిత్తే యోఽగ్నిహోత్రాదిధర్మో నిర్వర్త్యతే స ఎవాశుద్ధే దేశే మధ్యరాత్రాదౌ కాలే మరణాదౌ చ నిమిత్తే కుతః సన్నధర్మ ఇతి ప్రసిద్ధం తథాచ న తత్ర సామాన్యతోదృష్టం సావకాశమిత్యర్థః ।
ధర్మాదిజ్ఞానం నానుమానికం కిన్తు శాస్త్రమాత్రకృతమిత్యుక్తం తన్నిగమయతి -
తేనేతి ।
శాస్త్రాదేవ ధర్మాదిజ్ఞానేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం, తదాహ -
శాస్త్రాచ్చేతి ।
దుష్టత్వమపి జ్యోతిష్టోమస్య నిషేధాధిగతమితి సాఙ్ఖ్యః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పశుహిసాయాం నిషేధసామర్థ్యాదనర్థహేతుత్వమౌత్సర్గికమిత్యఙ్గీకరోతి -
బాఢమితి ।
తథాపి విధిసామర్థ్యాత్తస్య క్రతూపకారిత్వేన శ్రేయోహేతుత్వమాపవాదికముపేయమిత్యాహ -
అపవాద ఇతి ।
తయోః సామాన్యవిశేషవిషయత్వేన వ్యవస్థితవిషయత్వాదవిరుద్ధతయా న బాధ్యబాధకతేత్యుక్తం తత్రాహ -
ఉత్సర్గేతి ।
పుశహింసాయా నిషేధాదనర్థహేతుత్వం క్రతూపకారో విధేరిత్యుభయార్థత్వావిరోధేఽపి పరిహృత్యైవానర్థం క్రతూపకారేణార్థబాహుల్యహేతుత్వాభావేన విధిరనర్థకః స్యాత్ । నచ శ్యేనేఽపి వైధీ ప్రవృత్తిరితి తస్య విశిష్టార్థహేతుతా । సర్వత్ర కామేషు కరణాంంశే రాగాత్ప్రవృత్తిరితికర్తవ్యతాంశే వైధీత్యుపగమాత్ । జ్యోతిష్టోమస్య శ్యేనస్యైవ కామ్యత్వేఽపి నాభిచరేదితివదనిషిద్ధత్వాదగ్నీషోమీయహింసాయామితికర్తవ్యరూపాయాం ప్రవృత్తేర్విధ్యధీనత్వాద్విశిష్టార్థసాధనత్వమేవ । తథాచ విధినిషేధయోర్విరోధే సావకాశానవకాశన్యాయేన వ్యవస్థేతి భావః ।
విధినిషేధయోరవిరోధే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
నానృతం వదేదితివత్కస్యచిత్ప్రకరణే శ్రుతత్వాభావాత్పురుషార్థత్వేన ప్రాప్తహననస్యైవ న హింస్యాదితి నిషేధాద్విహితక్రత్వర్థహింసాయా నిషేధావిషయత్వాన్నానర్థహేతుతా । కిం తు సుఖఫలత్వమేవేత్యర్థః ।
శిష్టైరనుష్ఠీయమానమపి దేశవిశేషే మాంసాశనాది వివాదాస్పదం దేశాన్తరే దృశ్యతే, తత్రాహ -
అనిన్ద్యమానత్వాదితి ।
వైదికస్య కర్మణః శుద్ధత్వే సిద్ధమర్థమాహ -
నేతి ।
ప్రతిరూపం ప్రతికూలమనిష్టమితి యావత్ ।
కర్మాన్తరనిబన్ధనస్తర్హి బ్రీహ్యాదిభావోఽనుశయినాం భవిష్యతీత్యుక్తమ్ , తత్రాహ -
నచేతి ।
ఇహేతి వ్రీహ్యాదిజన్మనీత్యర్థః । వైశేషికోఽధికారోఽసాధారణో హేతుః ।
అనుశయినాం తద్భావోక్తిస్తర్హి కథమిత్యశఙ్క్యాహ -
అత ఇతి ॥ ౨౫ ॥
కిఞ్చ వాక్యశేషే సంయోగస్యైవ తద్భావస్య శ్రుతేరుపక్రమేఽపి తద్భావః సంయోగాన్నార్థాన్తరమిత్యాహ -
రేతఃసిగితి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
ప్రకృతోపయోగిత్వేనాన్నభక్షకం తరుణత్వేన విశినష్టి -
యో రేత ఇతి ।
తద్భూయ ఎవ భవతీతి శ్రుత్యా తద్భావమేవాన్నానుగతోఽనుశయీ ప్రతిపద్యత ఇత్యుచ్యతే న సంయోగమాత్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అత్రేత్యద్యమానాన్నానుగతోఽనుశయీ వాక్యం వా ప్రకృతముచ్యతే ।
రేతఃసిచః స్వభావాలోచనయా ముఖ్యస్య తద్భావస్యాయోగం స్ఫోరయతి -
చిరేతి ।
అనుశయిస్వభావాలోచనయాపి తమేవార్థం సమర్థయతే -
కథమితి ।
ముఖ్యస్య తద్భావస్యాయోగే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
తథాపి వ్రీహ్యాదిభావే కిం జాతం తదాహ -
తద్వదితి ।
అన్యథోపక్రమోపసంహారయోర్విరోధః స్యాత్తత్పరిహారార్థముపసంహారవదుపక్రమోఽపి నేతవ్య ఇత్యాహ -
ఇత్యవిరోధ ఇతి ॥ ౨౬ ॥
తర్హి సర్వత్రానుశయినాం సంసర్గమాత్రమితి బ్రాహ్మణయోనిమిత్యాదికాపి శ్రుతిరుపచరితార్థేత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
యోనేరితి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అథేత్యాదినా ।
శరీరవత్త్వస్య విశిష్టావసరత్వదర్శనాద్వ్రీహ్యాదిషు నానుశయినాం తద్వత్త్వం నాపి సుఖాద్యన్వితత్వమితి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మాముఖ్యముపపాద్యాధికరణార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తదేవమిష్టాదికారిణామనిష్టాదికారిణాం చారోహావరోహరూపసంసారగతౌ సిద్ధాయాం తతో వైరాగ్యమధికారివిశేషణతయా వాక్యార్థధీసాధనం దృఢీకృతం భవతీతి పాదార్థముపసంహరతి -
ఇతి సిద్ధమితి ॥ ౨౭ ॥
సంసారగతినిరూపణేన తతో దృఢీకృతవైరాగ్యస్య వాక్యార్థావగతయే తత్త్వమర్థౌ సంశోధయితుం పాదమారభమాణస్త్వమర్థస్య జాగ్రదవస్థా సంసారనిరూపణేనైవ నిరూపితేత్యుపేత్య స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వసిద్ధయే స్వప్నావస్థాం వక్తుం పూర్వపక్షయతి -
సన్ధ్యే సృష్టిరితి ।
వృత్తమనూద్య పాదసఙ్గతిమాహ -
అతిక్రాన్త ఇతి ।
సంసారస్య పునఃపునరారోహావరోహరూపత్వాత్తస్మిన్నస్వాస్థ్యే విరక్తస్య వాక్యార్థజ్ఞానార్థం పదార్థశోధనాయ ద్వితీయపాదారమ్భః । తత్రాపి త్వమర్థస్యోద్దేశ్యత్వాత్ ‘న స్థానతోఽపి’ ఇత్యతః ప్రాక్తనస్యావస్థానిర్ముక్తత్వప్రతిపాదనాయ ప్రయత్యతే । తతశ్చా పాదసమాప్తేస్తత్పదార్థో వివిచ్యతే । తత్రాపి స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వస్పాష్ట్యార్థం స్వప్నావస్థా ప్రథమం వ్యవస్థాప్యత ఇత్యర్థః ।
ఆరమ్భణాధికరణే స్వప్నస్య మాయామయత్వం సిద్ధవత్కృత్య జాగ్రదవస్థాయా మాయామయత్వం నిరూపితమ్ । ఇదానీం తదేవ స్వప్నస్య మాయామయత్వం ప్రకటయితుం తద్విషయవాక్యముదాహరతి -
ఇదమితి ।
తస్మిన్వాక్యే స్వాప్నీం సృష్టిమధికృత్య రథాదిసర్గామ్నానాద్రథాద్యభావామ్నానాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పారమార్థికత్వమర్థక్రియాసమర్థత్వమిత్యభిప్రేత్య ప్రబోధ ఇవేత్యుదాహరణమన్యథా తత్రాపి వాస్తవ్యాః సృష్టేరనిష్టత్వేన సాధ్యవైకల్యాత్ । మాయామయత్వం ప్రాతీతికసత్తామాత్రోపేతత్వమ్ । అత్ర చ త్వమర్థస్య స్వప్నావస్థానిరూపణేన తతో నిష్కృష్టస్య స్వయఞ్జ్యోతిషః శుద్ధతయా వాక్యార్థాన్వయిత్వేన తద్ధేతుత్వమస్తీతి తత్ప్రతిపాదనాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే స్వప్నస్య సత్యతయా తతో నిష్కర్షాయోగాదశుద్ధస్యస్యాస్వయఞ్జ్యోతిషో వాక్యార్థాన్వయాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తస్య మిథ్యాత్వాత్తతో నిష్కృష్టస్య స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాత్తదన్వయేన తద్ధీహేతుత్వమితి మత్వా పూర్వపక్షముపాదత్తే -
తత్రేతి ।
ప్రతిజ్ఞాం వివృణ్వన్నాదౌ సన్ధ్యశబ్దార్థమాహ -
సన్ధ్యమితీతి ।
తత్ర మానమాహ -
వేద ఇతి ।
ప్రథమప్రయోగాభావే కథం వైదికప్రయోగసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య యౌగికత్వాన్న తదపేక్షేత్యాహ -
ద్వయోరితి ।
ఐహికాముష్మికం చ యదైన్ద్రియకం రూపాదిజ్ఞానం తస్యాభావాదనుదయాచ్చ స్వప్నస్థానం తయోః సన్ధ్యముక్తమ్ । స్థూలదర్శనస్య చాభావాద్వాసనామయజ్ఞానస్య తత్ర భావాత్ప్రబోధసమ్ప్రసాదయోర్వా సన్ధ్యం స్వప్నస్థానమితి వివేక్తవ్యమ్ ।
పదార్థముక్త్వా ప్రతిజ్ఞాం పూరయతి -
తస్మిన్నితి ।
స్వప్నసృష్టేర్న సత్యత్వం మానాభావాదిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
శ్రుతిం ప్రమాణయన్నుత్తరమాహ -
యత ఇతి ।
బాహ్యరథాద్యభావేఽపీత్యథశబ్దః ।
న కేవలం సృష్టిశ్రుత్యా స్వప్నసృష్టేః సత్యత్వం సకర్తృకత్వాదపి తస్మాజ్జాగరితసృష్టివదర్థక్రియాసామర్థ్యం సత్యత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ -
స హీతి ॥ ౧ ॥
కిఞ్చ విమతాః సత్యాః, నిర్మితత్వాజ్జాగ్రన్నిర్మితరథాదివదిత్యాహ -
నిర్మాతారం చేతి ।
నిర్మితాన్కామాన్విశినష్టి -
పుత్రాదయశ్చేతి ।
నిర్మాతారం చేత్యాది వ్యాకరోతి -
అపిచేతి ।
సుప్తేషు కరణేషు నిర్వ్యాపారేష్వితి యావత్ । స త్వయా పృష్ట ఆత్మేతి శేషః ।
కామశబ్దస్య యౌగికార్థమాహ -
పుత్రాదయశ్చేతి ।
రూఢిర్యోగమపహరతీతిన్యాయేన శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రకరణవిరోధాన్నాత్ర రూఢిరిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
తత్రేతి య ఎష ఇత్యాది యత్ర శ్రుతం తత్రైవ ప్రకరణ ఇతి యావత్ । పరకర్తృకత్వాదపి సత్యైవ స్వప్నసృష్టిః సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యాహ -
ప్రాజ్ఞం చేతి ।
తద్విషయం ప్రకరణం ప్రకటయతి -
ప్రాజ్ఞస్యేతి ।
తద్విషయం వాక్యశేషమపి విశదయతి -
తదితి ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతాం ప్రత్యాహ -
ప్రాజ్ఞేతి ।
హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్య క్వచిజ్జీవకర్తృకత్వశ్రవణేఽపి జీవస్య ప్రాజ్ఞాభేదాయ బ్రహ్మణస్తద్భావాత్ప్రాజ్ఞకర్తృకతేతి మత్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
తథేతి ।
స్వప్నజాగరితయోస్తుల్యదేశత్వశ్రవణాదపి స్వప్నస్య సత్యతేత్యాహ -
తథాచేతి ।
స్వప్నజాగ్రద్ధియోరేకార్థత్వశ్రుత్యాపి స్వప్నసృష్టేః సత్యతేత్యాహ -
యానీతి ।
ఉక్తశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
స్వప్నేతి ।
బాధ్యత్వేన మిథ్యాత్వమాశఙ్క్య జాగరితసృష్టేః శ్రుత్యా బాధ్యత్వేఽపి తత్త్వసాక్షాత్కారాత్ప్రాగనువృత్తేః సత్యత్వవదస్యాపి స్వప్నస్య సత్యతేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
స్వప్నసృష్టేః సత్యత్వే తద్విశిష్టాత్మనోఽశుద్ధేర్న వాక్యార్థాన్వయితేత్యుపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౨ ॥
పూర్వపక్షానువాదేన సిద్ధాన్తం సూత్రయతి -
ఎవమితి ।
అక్షరవ్యాఖ్యామారభతే -
తుశబ్ద ఇతి ।
పక్షవ్యావృత్తిమేవ వ్యావర్త్యానువాదేన వ్యనక్తి -
నైతదితి ।
పూర్వపక్షనిషేధం ప్రతిజ్ఞాయోత్తరపక్షం ప్రతిజానీతే -
మాయేతి ।
మాయావిద్యాయోర్భేదో నేతి వక్తుం సూత్రభాష్యయోర్మాయాశబ్దః । సూత్రే మాత్రశబ్దేన సతి మాతరి బాధ్యత్వం నామ భ్రాన్తిసిద్ధత్వం స్వప్నస్య జాగ్రద్వైలక్షణ్యం వివక్షితమ్ ।
శ్రుతియుక్తిభ్యాం స్వప్నసృష్టేః సత్యత్వోక్తేర్నేయం ప్రతిజ్ఞేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
తయోరన్యథాసిద్ధేర్వక్ష్యమాణత్వం మత్వా హేతుమవతార్య వ్యాకరోతి -
కార్త్స్న్యేనేతి ।
పరమార్థవస్తుధర్మో యోగ్యదేశకాలనిమిత్తసాహిత్యమ్ । వస్తుత్వస్య కాత్స్నర్యేన వ్యాప్తత్వాత్తథావ్యక్త్యభావే తద్వ్యాప్యం వస్తుత్వమపి వ్యావర్త్యేతేత్యర్థః ।
ఎకస్యాపి సర్వాత్మనాఽనభివ్యక్తేః సర్వత్ర వస్తుత్వవ్యావృత్తిరిత్యాక్షిపతి -
కిమితి ।
అతిప్రసఙ్గం ప్రత్యాఖ్యాతుమిష్టం కార్త్స్న్యం వ్యాచష్టే -
దేశేతి ।
స్వప్నేఽపి తత్సిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
నేత్యాదినా ।
తత్ర స్వప్నే యోగ్యదేశాయోగం వివృణోతి -
న తావదితి ।
యత్ర స్వప్నో దృశ్యతే స ఎవ రథాదీనాం యోగ్యో దేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్య స కిం దేహాదన్తర్బహిర్వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నహీతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
తత్రోపపత్తిమాహ -
దేశేతి ।
తత్రైవ శ్రుతిమాహ -
దర్శయతీతి ।
దేహాద్బహిరేవ స్వప్నధీరిత్యత్ర యుక్త్యన్తరమాహ -
స్థితీతి ।
అన్తరేవ వా స్వప్నో న బహిరిత్యాహ -
నేతీతి ।
బహిర్గతస్యాగత్యనియమాత్తత్రైవ ప్రబోధప్రసఙ్గాదపి న స్వప్నో బహిరిత్యాహ -
క్వచిచ్చేతి ।
శ్రావయతి స్వప్నద్రష్టా ప్రబుద్ధః సన్పార్శ్వస్థానితి శేషః ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
దేహాచ్చేదితి ।
ఇతశ్చ దేహాద్బహిర్దేశాన్తరం గత్వా న స్వప్నధీరిత్యాహ -
యేనేతి ।
న స్వప్నో దేశాన్తరం గతస్యేత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
యథేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకేణోపపాదయతి -
పరిధావన్నితి ।
దేహాద్దేహాన్తరం గచ్ఛన్నితి యావత్ ।
న కేవలం స్వప్నోఽన్తరేవేత్యుపపన్నం కిన్తు శ్రౌతశ్చేత్యాహ -
దర్శయతీతి ।
ఎతదితి స్వప్నవాచి క్రియావిశేషణమ్ । స్వప్న్యయేతి వృత్తిర్విశేష్యతే ।
అన్తరేవ స్వప్నశ్చేత్కథం తర్హి బహిష్కులాయశ్రుతిరితి, తత్రాహ -
అతశ్చేతి ।
కథం శరీరే వసతో బహిరేవేత్యుక్తిరిత్యాశఙ్క్యోపచారే నిమిత్తమాహ -
యో హీతి ।
యత్తు స్థితిగతిప్రత్యయభేదసామఞ్జస్యాయ స్వప్నో బహిరితి, తత్రాహ -
స్థితీతి ।
ఎవం సతీతి ।
శ్రుతియుక్తిభ్యామన్తరేవ స్వప్నే సిద్ధే సతీత్యర్థః । విప్రలమ్భో విభ్రమః । యోగ్యదేశాయోగం స్వప్నస్యోక్త్వా తాదృక్కాలాయోగం స్పష్టయతి -
కాలేతి ।
అత్ర రాత్రిసమయేఽపి కేతుమాలాదౌ వర్షాన్తరే వాసరో భవతీతి భారత ఇత్యుక్తమ్ ।
విధాన్తరేణ కాలవిసంవాదమాహ -
తథేతి ।
యోగ్యకాలాయోగముక్త్వా తాదృఙ్నిమిత్తాయోగమాహ -
నిమిత్తాన్యపీతి ।
బుద్ధ్యర్థం యోగ్యనిమిత్తాయోగం సాధయతి -
కరణేతి ।
అస్యేతి స్వప్నద్రష్టురుక్తిః ।
కర్మార్థం యోగ్యనిమిత్తాభావమాహ -
రథాదీతి ।
అబాధాసమ్భవం విభజతే -
బాధ్యన్తే చేతి ।
న కేవలం ప్రబోధే బాధ్యత్వం స్వప్నేఽపీత్యాహ -
స్వప్న ఇతి ।
ఆదావన్తే చ వ్యభిచారధీర్జాగరేఽపి తుల్యేత్యాశఙ్క్య విశేషమాహ -
రథోఽయమితి ।
న కేవలమధ్యక్షం స్వప్నే రథాదీనాం బాధ్యత్వం కిన్తు శ్రుతమపీత్యాహ -
స్పష్టం చేతి ।
యోగ్యదేశాద్యభావేన సిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩ ॥
స్వప్నస్య మాయామాత్రత్వే శుభాశుభఫలత్వాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం శాస్త్రేణ చ విరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సూచకశ్చేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ -
మాయేతి ।
విరోధద్వయం ప్రత్యాహ -
నేతీతి ।
తత్ర ప్రథమం శ్రుతివిరోధం నిరస్యతి -
సూచకశ్చ హీతి ।
స్వప్నో భవిష్యతః సాధునః సూచక ఇత్యత్ర శ్రుతిముక్త్వా తాదృశోఽసాధునోఽపి సూచకోఽసావిత్యత్ర శ్రుతిమాహ -
తథేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకవిరోధసమాధిం స్ఫుటయతి -
ఆచక్షతే చేతి ।
ఇతశ్చోభయవిరోధవైధుర్యమిత్యాహ -
మన్త్రేతి ।
తర్హి శుభాశుభసూచకత్వానుపపత్త్యా స్వప్నస్య సత్యత్వాన్న మాయామాత్రత్వమిత్యాశఙ్క్యార్థక్రియాకారిత్వేఽపి పరమార్థత్వాభావాన్మిథ్యాత్వమిత్యాహ -
తత్రాపీతి ।
స్వప్నస్య సత్యార్థసూచకత్వేఽపీతి యావత్ ।
ద్వివిధవిరోధసమాధిఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పరోక్తమనూద్య దూషయతి -
యదిత్యాదినా ।
తదితి సుప్తస్య స్రష్టృత్వాదివచనమ్ । ఎవం సతీతి పూర్వోక్తన్యాయేన స్వప్నస్య మాయామాత్రత్వే సతీత్యర్థః ।
స్వప్నదృష్టరథాదిస్రష్ట్టత్వాదివచసో గౌణత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
లాఙ్గలస్యాపి గవాద్యుద్వోఢృత్వం ముఖ్యమేవ కిం న స్యాదిత్యత్రాహ -
న త్వితి ।
తథాపి దార్ష్టాన్తికే ముఖ్యమేవ స్రష్టృత్వం సుప్తస్య చేతనత్వేన స్రష్టృత్వయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న తు ప్రత్యక్షమితి ।
జాగ్రతః స్రష్టృత్వవద్యది సుప్తస్యాపి తదిష్టం తర్హి సృష్టస్య రథాదేర్న ప్రబోధమాత్రేణ బాధ్యతా స్యాదిత్యర్థః ।
ధర్మాధర్మయోరేవ నిమిత్తత్వాత్కుతః సుప్తస్య నిమిత్తతేత్యాశఙ్క్య తత్ఫలిత్వేన తత్కర్తృతయేత్యాహ -
నిమిత్తత్వం చేతి ।
ఇతశ్చ శ్రుత్యా స్వప్నసృష్టిర్వాస్తవీ నాభీష్టేత్యాహ -
అపిచేతి ।
హేత్వన్తరం స్ఫోరయతి -
జాగరిత ఇతి ।
అస్త్వాత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వవివేచనాయ స్వప్నోక్తిస్తథాపి స్వప్నే సృష్టివచనం ముఖ్యమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
జాగరితాదవిశేషాదిత్యర్థః ।
పూర్వాపరాలోచనాయాం శ్రుతేరన్యపరత్వాదసత్త్వే రథాదీనాం సిద్ధే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
యత్తు నిర్మాతారం చేత్యాది, తత్రాహ -
ఎతేనేతి ।
రథాదిసృష్టివచనస్య భాక్తత్వోపపాదనేనేతి యావత్ ।
పరోక్తమనుమానమనూద్య హేత్వసిద్ధ్యా దూషయతి -
యదపీతి ।
స్వయం విహత్య పూర్వం దేహం నిశ్చేష్టం కృత్వా స్వయం నిర్మాయాపూర్వం వాసనామయం దేహం సమ్పాద్య స్వేన భాసా స్వకీయబుద్ధివృత్త్యా స్వేన జ్యోతిషా స్వరూపచైతన్యేన చేత్యర్థః ।
న కేవలం బృహదారణ్యకే జీవస్య స్వాపకర్తృత్వం శ్రుతం కిన్తు కాఠకేఽపీత్యాహ -
ఇహాపీతి ।
ప్రకరణవాక్యశేషాభ్యాం పరమాత్మా నిర్మాతేత్యుక్తమాశఙ్క్య జీవభావమాపన్నస్య పరస్య స్వావిద్యయా స్వప్నోదానత్వం వా వినా తద్భావం స్వావిద్యయా తదధిష్ఠాతృత్వం వేతి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకరోతి -
నచేతి ।
ద్వితీయమపి స్వీకరోతి -
తస్యేతి ।
తర్హి ప్రాజ్ఞకర్తృత్వహేతోః సిద్ధేరనుమానమదుష్టమిత్యాశఙ్క్య వ్యావహారికం పారమార్థికం వా సత్యత్వం సాధ్యమితి వికల్ప్యాద్యే బాధకం ప్రత్యక్షవిరోధమాహ -
పారమార్థికస్త్వితి ।
వ్యవహారే బాధవైధుర్యమిహ పారమార్థికత్వమ్ ।
ద్వితీయే దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతేత్యాహ -
నచేతి ।
వియదాదిసర్గస్యాసిద్ధం మిథ్యాత్వమితి కుతో దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతా, తత్రాహ -
ప్రతీతి ।
కస్తర్హి స్వప్నస్య జాగ్రతో విశేషో యేనైతన్మిథ్యాత్వం పృథగుచ్యతే, తత్రహ -
ప్రాక్త్వితి ।
వ్యవహారేఽపి స్వప్నస్య మిథ్యాత్వం వక్తుం పృథగుక్తిరితి భావః ॥ ౪ ॥
యదుక్తం స్వప్నో యోగ్యనిమిత్తాభావాన్మిథ్యేతి తన్న, జీవసఙ్కల్పస్యైవ నిమిత్తత్వసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
పరేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యమాహ -
అథాపీతి ।
పూర్వోక్తరీత్యా మిథ్యాత్వే స్వప్నస్యోక్తేఽపీత్యర్థః ।
జీవేశ్వరయోరంశాంశిత్వేఽపి కిం స్యాత్ , తత్రాహ -
తత్రేతి ।
తస్మిఞ్జీవే పరస్యాంశే శ్రుతిస్మృతిసిద్ధే సతీతి యావత్ ।
జ్ఞానైశ్వర్యశక్తిసామ్యే ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ।
నావిద్యామయీ స్వప్నసృష్టిః కిన్తు సాఙ్కల్పికీ సత్యేతి చోద్యమనూద్యోత్సూత్రం పరిహరతి -
అత్రేతి ।
అసర్వజ్ఞత్వానీశ్వరత్వయోరధ్యక్షత్వాన్న జీవస్య సఙ్కల్పాదేవ రథాదిసృష్టిరిత్యర్థః ।
తర్హి విరుద్ధత్వాదేవ న తయోరైక్యమితి శఙ్కతే -
కిమితి ।
ప్రాతీతికే విరోధేఽపి వస్తుతస్తదభావాదైక్యమిత్యాహ -
న నేతి ।
కిమితి తర్హి జీవే సర్వజ్ఞత్వాది న భాతీత్యాశఙ్క్య సూత్రం యోజయతి -
విద్యమానమితి ।
అవిద్యాదీత్యాదిపదం తత్కార్యార్థమ్ ।
యన్న కదాచిదుపలభ్యతే తస్య సత్యత్వమేవ కథం, తత్రాహ -
తదితి ।
ఆదరదీర్ఘకాలనైరన్తర్యత్రయవత్త్వం ధ్యానస్య సూచయతి -
యతమానస్యేతి ।
ధ్యానకార్యమీశ్వరప్రసాదప్రతిబన్ధకపాపధ్వంసం దర్శయతి -
విధూతేతి ।
కిమితి తర్హి సర్వేషామీశ్వరధ్యాయినాం తన్నావిర్భవతి, తత్రాహ -
సంసిద్ధస్యేతి ।
అణిమాదివిశిష్టస్యేతి యావత్ ।
తతః స్వతోవ్యక్తౌ హేతుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
సూత్రపదేనోత్తరమ్ -
తతో హీతి ।
కథమీశ్వరస్య విరుద్ధఫలహేతుతేత్యాశఙ్క్య విభజతే -
ఈశ్వరేతి ।
తత్ర మానమాహ -
తథాచేతి ।
పరమాత్మైవాహమితి సాక్షాదనుభూయ సర్వపాశానామవిద్యారాగాదిబన్ధనానామపహానిరపక్షయో భవతి ।
క్షీణైశ్చ క్లేశైస్తత్కార్యజన్మమృత్యుధ్వంస ఇతి నిర్గుణవిద్యాఫలముక్తమ్ । సగుణవిద్యాఫలమాహ -
తస్యేతి ।
పరస్యాభిముఖ్యేన ధ్యానాద్బన్ధమోక్షాపేక్షయా వా మన్త్రోక్తపాశహానిజన్మాదిప్రహాణసిద్ధిద్వయాపేక్షయా వా తృతీయమ్ । అణిమాద్యైశ్వర్యం దేహభేదే దేహవిశేషే సిద్ధదేహే సాధకదేహపాతే వా సతి జగత్కారణసాయుజ్యాపత్త్యా భవతి । తతశ్చ విశ్వైశ్వర్యం నిరతిశయైశ్వర్యం భుక్త్వా నిర్గుణవిద్యోదయే కేవలోఽద్వితీయః సన్నాప్తకామో నిరతిశయానన్దాత్మనైవ తిష్ఠతీతి క్రమముక్తిరిత్యర్థః ॥ ౫ ॥
జీవస్య స్వత ఎవానావిర్భూతజ్ఞానైశ్వర్యతయా సఙ్కల్పమాత్రం న స్రష్టృతేత్యుక్తం తత్ర హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
దేహయోగాద్వా సోఽపీతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యమాహ -
కస్మాదితి ।
ఆక్షేపం వివృణోతి -
యుక్తం త్వితి ।
పారమార్థికస్య ప్రతిబన్ధస్యాభావః సాధ్యతే ప్రాతిభాసికస్య వేతి వికల్పయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఆద్యమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
సోఽపీతి ।
సూత్రే దేహశబ్దేన స్థూలం సూక్ష్మం చ దేహం గృహీత్వా వ్యాచష్టే -
దేహేతి ।
వేదనాశబ్దేన సుఖాదయో గృహ్యన్తే । ఆదిశబ్దేన తద్ధేతురవిద్యా ।
తద్ధర్మకస్యైవాన్యసమ్పర్కతిరస్కారే దృష్టాన్తమాహ -
అస్తీతి ।
అరణిస్థోఽగ్నిరస్తీత్యేతదేవ సన్దిగ్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథా వేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
సూత్రే వాశబ్దస్య పక్షాన్తరద్యోతిత్వమాశఙ్క్యాహ -
వాశబ్ద ఇతి ।
తత్రాన్యత్వాశఙ్కాం దర్శయతి -
నన్వితి ।
తద్వ్యావృత్తిం విశదయతి -
నేతీతి ।
ఇతశ్చ న వాస్తవమన్యత్వమిత్యాహ -
తదితి ।
అనన్యత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
జీవస్య జ్ఞానాదితిరోభావేఽపి కిం స్యాత్ , తత్రాహ -
అతశ్చేతి ।
సాఙ్కల్పికత్వే దోషాన్తరమాహ -
యది చేతి ।
తత్ర హేతుః -
నహీతి ।
పరోక్తమనూద్య నిరస్యతి -
యదితి ।
స్వప్నేఽపి జాగరవదర్థేన్ద్రియసత్త్వే దుర్వివేచనతయా సాధ్యం స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం న సిధ్యేదిత్యాహ -
స్వయమితి ।
ఇతశ్చ న స్వప్నస్య సత్యత్వార్థమేవ తద్వాక్యమిత్యాహ -
శ్రుత్యేతి ।
తర్హి కేనాభిప్రాయేణేదం సామ్యముక్తం, తత్రాహ -
జాగరితేతి ।
స్వప్నస్య జాగరితేన తుల్యనిర్భాసత్వాభిప్రాయం సామ్యవచనమితి శేషః ।
స్వప్నస్య సత్యత్వసాధకాభావే మిథ్యాత్వసాధకే చ ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
బాహ్యకరణోపరమం స్వప్నమాత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వార్థం నిరూప్యాన్తఃకరణోపరమం సుషుప్తం తస్య బ్రహ్మత్వాయ నిరూపయతి -
తదభావ ఇతి ।
అధికరణసఙ్గతిమాహ -
స్వప్నేతి ।
స్వప్నాభావస్య ప్రతియోగిస్వప్నాధీననిరూపణత్వాద్ధేతుహేతుమత్తేత్యర్థః ।
విషయవాక్యాన్యుదాహరతి -
తత్రేతి ।
సుషుప్తిచిన్తాప్రస్తావః సప్తమ్యర్థః । తత్తత్ర తాస్వవస్థాసు మధ్యే సుషుప్తిరుచ్యతే । యస్యామవస్థాయామేత్స్వపనం యథా స్యాత్తథా సుప్తః । సమస్తః సంవృతసర్వబాహ్యేన్ద్రియః । సమ్ప్రసన్నః సంవృతాన్తఃకరణశ్చేత్యర్థః ।
నాడీపురీతతోః సముచ్చయవాక్యం పఠతి -
అన్యత్రేతి ।
నాడీపరమాత్మనోః సముచ్చయవాక్యం దర్శయతి -
తథేతి ।
పరమాత్మమాత్రవిషయాణి వాక్యాన్తరాణ్యాహ -
తథేతి ।
నాడీపురీతద్బ్రహ్మసు సప్తమీశ్రుతేః సముచ్చయోక్తేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర స్వాపనిరూపణద్వారా బ్రహ్మాభిన్నత్వమర్థసిద్ధేర్వాక్యార్థధీసమ్భవాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే స్థానవికల్పాజ్జీవస్య బ్రహ్మైక్యానియమః ।
సిద్ధాన్తే నాడీపురీతద్ద్వారా బ్రహ్మస్థానత్వనియమాజ్జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వనియతిరిత్యభిసన్ధాయ విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిమితి ।
నాడీపురీతద్బ్రహ్మణాం వికల్పే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
ఎకార్థత్వేఽపి సముచ్చయే కా క్షతిః, తత్రాహ -
నహీతి ।
ఎకార్థత్వమేవ నాడ్యాదిషు కథం, తత్రాహ -
నాడ్యాదీనాం చేతి ।
ఎకార్థతా నిరపేక్షస్వాపాధారతేతి యావత్ ।
అస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతీత్యపి వాక్యే సప్తమ్యా చేదాధారత్వం తర్హి సతస్తృతీయోక్తేర్నాధారతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సప్తమ్యభావేఽపి తదర్థసిద్ధేరాధారత్వం సతోఽపి స్యాదిత్యాహ -
నైష ఇతి ।
తత్రాపి సత్యపి నాడ్యాదావివేత్యర్థః ।
తస్య గమ్యమానత్వమేవ దర్శయతి -
వాక్యేతి ।
తత్ర సతా సోమ్యేత్యాదావితి యావత్ ।
ప్రాణస్యాయతనత్వేఽపి కిం సతః స్యాత్ , తత్రాహ -
ప్రాణేతి ।
తథాపి కథం సప్తమ్యర్థస్య గమ్యమానత్వం, తత్రాహ -
ఆయతనం చేతి ।
సతి సప్తమీనిర్దేశస్యాసత్త్వముపేత్యోక్తం తదపి నాస్తీత్యాహ -
సప్తమీతి ।
విశేషజ్ఞానోపరమలక్షణస్వాపస్య నాడీపురీతతోరయోగాత్తయోర్న సుప్తిస్థానతేత్యాశఙ్క్య శాస్త్రప్రామాణ్యమాశ్రిత్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
న చ జీవాధారత్వం నాడ్యాదేరయుక్తం బుద్ధ్యుపాధికజీవాధారత్వావిరోధాత్ । నచ వికల్పేఽన్యతరబాధాద్యుక్తః సముచ్చయస్తత్రాపి ప్రత్యేకం సప్తమీశ్రుతిసిద్ధనిరపేక్షాధారత్వస్యాత్యన్తబాధాత్ ।
తాభిః ప్రత్యవసృప్యేత్యాదౌ తు కదాచిన్నాడ్య ఎవ కదాచిత్తాభిః సఞ్చరమాణస్య పురీతదేవ కదాచిత్తాభిరేవ సఞ్చరతో బ్రహ్మైవాధార ఇతి యుక్తమన్యథా నిరపేక్షాధారత్వశ్రుతివిరోధాదితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వికల్పే జీవస్య బ్రహ్మైక్యమనియతమితి ఫలితం వక్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
తదిత్యాదినా ।
చకారేణ పురీతదుక్తిం గృహీత్వాహ -
సముచ్చయేనేతి ।
సముచ్చయే సిద్ధాన్తే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే -
కుతఇత్యాదినా ।
నాడ్యాదీనాం సుప్తిస్థానత్వశ్రుతిర్వికల్పేఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వికల్పే హీతి ।
తేషామన్యతమస్య సుప్తిస్థానత్వే నాన్యతమస్య తదితి పక్షే బాధః స చాయుక్తో బాధస్యాగతికగతిత్వాదిత్యర్థః ।
పరోక్తం వికల్పహేతుమనువదతి -
నన్వితి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్వైషమ్యమాహ -
నేతీతి ।
ప్రకృతదర్శాదిసాధనీభూతపురోడాశప్రకృతితయా వ్రీహియవౌ శ్రుతౌ, సమర్థౌ చ నిరపేక్షతయా పురోడాశం కర్తుం తయోర్మిథోపేక్షాయామనపేక్షసాధనత్వార్థకశ్రుతిబాధాదనన్యగతిత్వేన వికల్పాశ్రయణమ్ । నాడ్యాదీనాం తు న ప్రత్యేకం స్వాపసాధనే శక్తిరితి వక్ష్యతే, నాపి మానమితి భావః । యత్త్వేకార్థత్వం తత్కిం మానాన్తరసిద్ధం కింవా సప్తమీసిద్ధమ్ । నాద్యః । తదనుపలమ్భాత్ ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
నహీతి ।
ప్రాసాదస్య పర్యఙ్కధారణార్థత్వం పర్యఙ్కస్య శయనార్థతేతి నానార్థత్వేఽప్యేకవిభక్తినిర్దేశః । వ్యవధానావ్యవధానాభ్యాం చ శయనసాధనత్వసముచ్చయః ।
తద్వదమూషు శ్రుతిష్వపి నాడ్యాదిషు సప్తమీసముచ్చయశ్చేత్యాహ -
తథేతి ।
అనేకశ్రుతిసామర్థ్యాలోచనయా సముచ్చయముక్త్వా తత్రైవ శ్రుతిమాహ -
తథాచేతి ।
ఉక్తశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
సముచ్చయమితి ।
తత్ర హేతుః -
ఎకేతి ।
నాడీనాం ప్రాణస్య చైకేన వాక్యేనోపాదానాన్మిథః సముచ్చయ ఇత్యర్థః ।
ప్రాణస్య నాడీసముచ్చయేఽపి బ్రహ్మణస్తాభిః సముచ్చయే కిం జాతం, తత్రాహ -
ప్రాణస్యేతి ।
సముచ్చయే శ్రుత్యన్తరం నైరపేక్ష్యద్యోతి విరుధ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్రేతి ।
నాడీనాం ద్వారత్వే కథమధికరణశ్రుతిః, తత్రాహ -
నచేతి ।
నాడ్యాదౌ సప్తమ్యాః సామీప్యమర్థమాదాయ బ్రహ్మణ్యధికరణార్థత్వేఽపి న తద్విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
విరోధాభావం సాధయతి -
నాడీభిరితి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యో హీతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మైవైకం స్వాపాధికరణమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
తర్హి నాడీషు సుప్తిసఙ్కీర్తనమనర్థకమిత్యాశఙ్క్య హేత్వన్తరమేవ స్ఫోరయతి -
అత్రేతి ।
నాడీప్రకరణం సప్తమ్యర్థః ।
మార్గోపదేశాయోక్తానాం నాడీనాం స్తుత్యర్థం సుప్తికీర్తనమిత్యత్ర గమకమాహ -
నాడీష్వితి ।
తాసు సుప్తస్య పాప్మాస్పర్శే కో హేతుః, తత్రాహ -
బ్రవీతీతి ।
హేతుం విభజతే -
తేజసేతి ।
విషయదర్శనాభావే తదుత్థసుఖాద్యభావాత్తద్ధేతుధర్మాద్యనుమానాయోగాత్పాప్మభిరస్పర్శ ఇతి శేషః ।
హేతువాక్యం విధాన్తరేణ వ్యాకరోతి -
అథవేతి ।
బ్రహ్మసమ్పత్తావపి కథం పాపాస్పర్శః, తత్రాహ -
బ్రహ్మేతి ।
కతరద్వ్యాఖ్యానమాదేయం ద్వితీయమిత్యాహ -
ఎవం చేతి ।
నాడీనాం బ్రహ్మప్రాప్తిద్వారత్వే సతీతి యావత్ ।
నాడీద్వారా బ్రహ్మణః స్వాపస్థానత్వే క్వచిత్తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేత ఇతి పురీతదుక్తిర్వృథేత్యాశఙ్క్య పురీతద్బ్రహ్మణోరపి సముచ్చయముక్త్వా నాడీపురీతతోః సముచ్చయమాహ -
తథేతి ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి -
య ఇతి ।
ఆకాశే శేతే, చేత్పురీతతి కథం శేతే, తత్రాహ -
తదితి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
ప్రాకారేతి ।
పురీతదాకాశసముచ్చయేఽపి కథం పురీతద్బ్రహ్మణోః సముచ్చయః, తత్రాహ -
హృదయేతి ।
నాడీబ్రహ్మణోరివ పురీతద్బ్రహ్మణోరపి సముచ్చయముక్త్వా నాడీపురీతతోః సముచ్చయమాహ -
తథేతి ।
సత్ప్రాజ్ఞయోరపి సుప్తిస్థానత్వోక్తేస్త్రయాణామేవ కథం సముచ్చయోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సదితి ।
సముచ్చయపక్షముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
తేష్వవాన్తరవిభాగమాహ -
తత్రేతి ।
నాడీపురీతతోర్ద్వారత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
తయోరుపాధ్యాధారత్వమపి కథం, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
నాడీషు పురీతతి చ జీవస్యోపాధ్యన్తర్భూతాని కరణాని కర్మాణి తిష్ఠన్తీత్యుపాధ్యాధారత్వం తయోరుక్తమ్ । జీవస్య త్వాధారో బ్రహ్మైవేత్యర్థః ।
కిమితి తయోః సాక్షాదేవ జీవాధారత్వం నేష్టం, తత్రాహ -
నహీతి ।
తర్హి బ్రహ్మణోఽపి కుతో జీవాధారత్వమైక్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
తాదాత్మ్యాభిప్రాయేణ స్వాపే జీవస్య బ్రహ్మాధారత్వోక్తిరిత్యత్ర లిఙ్గమాహ -
యత ఇతి ।
స్వశబ్దస్య స్వకీయార్థత్వాన్న తాదాత్మ్యమత్ర భాతీత్యాశఙ్క్య పదార్థోక్త్యా వాక్యార్థమాహ -
స్వేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మైక్యమేవ నాడీపురీతతోస్తు తదుపాధ్యాధారతయా తదాధారతేత్యతుల్యార్థత్వాన్న వికల్పోఽస్తీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం వికల్పాయోగే హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
జీవస్య చేదౌత్సర్గికం బ్రహ్మత్వం తర్హి కిమితి స్వాపే తస్య తద్రూపత్వముచ్యతే, తత్రాహ -
స్వప్నేతి ।
సుషుప్తేరపవాదాభావాజ్జీవస్య బ్రహ్మతాదాత్మ్యే ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
ఇతశ్చ వికల్పాసిద్ధిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
హేత్వన్తరమేవ స్ఫోరయన్వికల్పవాదినోఽపి సంమతమర్థమాహ -
స్థానేతి ।
క్వచిదితి నాడీపురీతద్బ్రహ్మణామన్యతమోక్తిః । అన్యథా సుప్తిభఙ్గో జాగరాదివదితి భావః ।
స్వాపస్యైవంరూపత్వేఽపి వికల్పే కానుపపత్తిః, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
ఎకత్వమద్వైతావస్థాత్వమ్ ।
సతి సమ్పన్నస్య విశేషజ్ఞానాభావే మానమాహ -
తదితి ।
అవశిష్టేఽపి స్థానద్వయే యథోక్తం సుషుప్తం యుక్తమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
నాడీష్వితి ।
నాడ్యాదిగోచరస్య పుంసో ద్వైతావస్థత్వాద్విశేషాజ్ఞానే నాస్తి హేతురిత్యర్థః ।
ద్వైతావస్థస్య విశేషజ్ఞాననియమే మానమాహ -
యత్రేతి ।
తస్యాపి విశేషాజ్ఞానే హేతుం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
భిద్యత ఇతి భేదో భిద్యమానస్య విషయస్యాపీత్యర్థః । జీవస్యాతిదూరత్వం స్వాభావికమౌపాధికం వా ।
తత్రాద్యం దూషయతి -
బాఢమితి ।
స్వాభావికమపి దూరత్వమజ్ఞానే హేతురిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
అస్తు ప్రస్తుతేఽపి తాదృగతిదూరత్వమజ్ఞానహేతుర్నేత్యాహ -
న త్వితి ।
ద్వితీయమనువదతి -
ఉపాధీతి ।
తర్హి వికల్పాసిద్ధిరిత్యాహ -
తథాపీతి ।
సుప్తిదశాయాముపాధిపరిచ్ఛేదాఙ్గీకారే చ కతిపయసంనిహితార్థజ్ఞానప్రసఙ్గాదశేషవిశేషజ్ఞానశూన్యతాయై నిరూపాధితయా జీవస్య బ్రహ్మరూపేణావస్థానమాస్థేయమిత్యర్థః ।
ఉపాధీనాముపశమే కథం నాడ్యాదిసముచ్చయోక్తిః, తత్రాహ -
నచేతి ।
ఇహేతి స్వాపస్థానముక్తమ్ । గుణప్రధానత్వేన సముచ్చయోక్తిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ నాడ్యాదీనాం స్వాపస్థానత్వోక్తేరఫలత్వాన్న సముచ్చయో వికల్పో వేత్యాహ -
నహీతి ।
కథమస్యాఫలత్వమిత్యాశఙ్క్య స్వాతన్త్ర్యేణ వా ఫలవదఙ్గత్వేన వా ఫలవత్త్వమితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నహీతి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
నాపీతి ।
వికల్పసముచ్చయయోరప్రతిపాద్యత్వే కిమత్ర ప్రతిపాద్యం, తదాహ -
బ్రహ్మ త్వితి ।
తద్విజ్ఞానేఽపి తుల్యమఫలత్వమిత్యాశఙ్క్యాధికరణత్వజ్ఞానస్య ప్రయోజనమాహ -
తేనేతి ।
బ్రహ్మ స్వాపస్థానమితి జ్ఞానస్య ఫలవత్త్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౭ ॥
బ్రహ్మణ ఎవ ప్రబోధాపాదానత్వోక్తేరపి తదేవ సుప్తిస్థానమిత్యాహ -
అత ఇతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యస్మాదితి ।
వికల్పేఽపి తదపాదానత్వోక్తిర్బ్రహ్మణో ఘటిష్యతే నేత్యాహ -
వికల్ప్యమానేష్వితి ।
నచ నాడీపురీతతోరుత్థానాపాదానత్వం కదాచిదపి శిష్యతే బ్రహ్మణ ఎవ తు తద్వచనే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదపీతి ।
ఎవమాత్మనో బ్రహ్మాత్మత్వం సిద్ధమిత్యధికరణార్థముపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౮ ॥
అతః ప్రబోధోఽస్మాదితి స్వాపానన్తరం బ్రహ్మణః సకాశాత్ప్రబోధోక్తేస్తదాత్మనైవ సుప్తస్తిష్ఠతీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తస్మాత్ప్రబోధస్తదాపత్తిం గమయతి సుప్తాదన్యస్య ప్రబోధసమ్భవేన తస్య నాడ్యాదిస్థానత్వసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స ఎవేతి ।
స్వాపస్థానాద్బ్రహ్మణః ప్రతిబుధ్యమానం జీవమధికృత్యోపాధినాశాత్కర్మానుస్మృత్యాదిదర్శనాచ్చ సంశయమాహ -
తస్యా ఇతి ।
తస్యైవోత్థానోక్త్యా స్వాపాతిరేకసాధనేన త్వమర్థశోధనాత్తస్య బ్రహ్మైక్యయోగ్యతయా వాక్యీయజ్ఞానోపయోగితేతి పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే జ్ఞానవైయర్థ్యం సిద్ధాన్తే తస్యైవోత్థానాదజ్ఞాతబ్రహ్మాత్మనా సుప్తస్యావస్థానాత్తదైక్యజ్ఞానాదేవ ముక్తేస్తదర్థవత్త్వనియతిరిత్యభిప్రేత్య నియామకానుపలబ్ధ్యా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
నియమసమ్భవే నానియమో యుక్తిమానితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
నియమాయోగం దృష్టాన్తేన సాధయతి -
యదేతి ।
జలబిన్దోః సావయవత్వాదవయవప్రసర్పణప్రణాడికయైకత్వమాపన్నస్య తస్యైవ నోద్ధరణమ్ । జీవస్య తు సోపాధిత్వాదుపాధేర్యావద్బన్ధభావిత్వాదుద్ధారసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యోపాధిలయాభావే సత్సమ్పత్త్యసిద్ధేర్మైవమితి మత్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
తద్వదితి ।
నియామకాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
సమ్భావనామాత్రేణేశ్వరో వేత్యుక్తమ్ । అనియమపక్షే మోక్షః సుప్తస్యేతి జ్ఞానవైయర్థ్యమితి వక్తుమితిశబ్దః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞామాహ -
ఎవమితి ।
ఐక్యావస్థాయామవచ్ఛేదాభావే తస్యైవోత్థానం నియన్తుమశక్యమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
అవచ్ఛేదకావిద్యాశక్తిం సిద్ధవత్కృత్య తస్యైవోత్థానే మానమాహ -
కర్మేతి ।
షడ్యాగానామివ సముచ్చితానామిహ న హేతుత్వం కిన్తు ప్రత్యేకమిత్యాహ -
విభజ్యేతి ।
తత్ర కర్మశబ్దోక్తం హేతుం విశదయతి -
కర్మేతి ।
శేషానుష్ఠానదర్శనమేవ ప్రకటయతి -
తథాహీతి ।
కథమేతావతా తస్యైవోత్థానమిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
నచేతి ।
సామికృతస్యార్ధమనుష్ఠితస్యేతి యావత్ ।
ఎకస్యైవ జ్యోతిష్టోమాదేరనేకయజమానకత్వాపాతాదిత్యాహ -
అతిప్రసఙ్గాదితి ।
ఉక్తహేతుఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అతః స ఎవోత్తిష్ఠతీతి శేషః ।
అనుస్మృతిం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
కా పునరుక్తానుస్మృతేరన్యోత్థానేఽనుపపత్తిః, తత్రాహ -
నహీతి ।
అనుస్మృతిరిత్యత్రానుశబ్దేన ప్రత్యభిజ్ఞాపి సూచితేత్యాహ -
సోఽహమితి ।
శబ్దశబ్దార్థమాహ -
శబ్దేభ్యశ్చేతి ।
అయనం గమనమాయః ప్రతినియతం గమనం ప్రతిన్యాయః స యథా భవతి తథా యోనిం యోనిం ప్రత్యాగచ్ఛతి స్వాపానన్తరం జాగరాయేత్యర్థః । సుప్తానాముత్థానయోగ్యత్వమాపన్నమేతం న విన్దన్తీతి సూచితమ్ । ఇహేతి పూర్వప్రబోధోక్తిః । తదాభవన్తీతి స్వాపవ్యవహితం జాగరితముచ్యతే ।
విధిపదం వ్యాచష్టే -
కర్మేతి ।
స ఎవోత్తిష్ఠతీత్యేతదేవమేవేత్యుక్తమ్ । తదేవ వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి -
అన్యథేతి ।
విద్యానర్థక్యం వ్యనక్తి -
అన్యేతి ।
కర్మవైయర్థ్యమాహ -
ఎవం చేదితి ।
సుప్తమాత్రస్య ముక్త్యుపగమశ్చేదిత్యర్థః । అనుష్ఠానకాలే ఫలాభావాత్కర్మణో ధ్యానస్య చ కాలాన్తరఫలస్యాన్యోత్థానపక్షే వైయర్థ్యమిత్యర్థః । విద్యాత్ర ధ్యానమ్ ।
ఇతశ్చ నాన్యోత్థానమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
అన్యోత్థానే సోఽన్యో జీవో వా స్యాదీశ్వరో వా, జీవశ్చేద్బద్ధో ముక్తో వా, బద్ధోఽపి దేహాన్తరే వ్యవహరమాణస్తత్ర సుప్తో వేతి వికల్ప్యాద్యమనూద్య ప్రత్యాహ -
అన్యేతి ।
ద్వితీయమనుభాష్య దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
విఫలం గౌరవమేవ స్ఫోరయతి -
యో హీతి ।
కల్పాన్తరమనూద్య నిరస్యతి -
అథేతి ।
అన్తవత్త్వే కా క్షతిః, తత్రాహ -
నివృత్తేతి ।
హేత్వభావాదితి భావః । ముక్తస్య నోత్థానమిత్యుక్తన్యాయేన కల్పాన్తరం నిరాహ -
ఎతేనేతి ।
తదీయస్వరూపాపేక్షయా హేతుమాహ -
నిత్యేతి ।
ప్రత్యేకం సర్వపక్షేషు దోషముక్త్వా సాధారణం దోషమాహ -
అకృతేతి ।
అన్యోత్థానే పాశ్చాత్యప్రబోధకాలీనసుఖాదేర్న పూర్వకర్మకార్యతేత్యకృతమాగచ్ఛేత్కృతం చ సుప్తస్య ముక్తౌ ఫలమదత్త్వైవ నశ్యేదితి దోషద్వయమిత్యర్థః ।
అన్యోత్థానాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షబీజమనువదతి -
యదితి ।
దృష్టాన్తవైషమ్యోక్త్యా ప్రత్యాహ -
తదిత్యాదినా ।
నాస్మాభిరేవాన్యైరపి దుర్వివేచనత్వం తుల్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
దృశ్యతే చేతి ।
ప్రకారాన్తరేణ దృష్టాన్తవైషమాహ -
అపిచేతి ।
కస్తర్హి జీవః, తత్రాహ -
సదేవేతి ।
సత ఎవోపాధినా జీవత్వే నానాజీవవాదోఽపి ప్రత్యుక్త ఇత్యాహ -
ఎవమితి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకద్వారోపపాదయతి -
ఉపాధ్యన్తరేతి ।
ఉపాధిభేదముపేత్య తత్ర తత్ర జీవభేదో గమ్యతామిత్యాశఙ్క్య బీజాఙ్కురవద్వ్యక్తావ్యక్తాత్మనైకస్యైవోపాధేః స్థితేర్మైవమిత్యాహ -
స ఎవేతి ।
సుప్తస్యైవోత్థానాదజ్ఞాతబ్రహ్మణా తదవస్థానం సిద్ధమిత్యుపసంహరతి -
ఇత్యత ఇతి ॥ ౯ ॥
అవస్థాత్రయముక్త్వా మూర్చ్ఛాఖ్యమవస్థాన్తరం దర్శయతి -
ముగ్ధ ఇతి ।
విషయమాహ -
అస్తీతి ।
ప్రాణాణికస్య విషయత్వాత్తస్య లోకసిద్ధతామాహ -
యమితి ।
స కిం జాగరాద్యవస్థానామన్యతమావస్థాన్తర్గతః కింవావస్థాన్తరగత ఇత్యవస్థాచతుష్టయప్రసిద్ధినియమవైలక్షణ్యాభ్యాం సన్దేహే ప్రత్యభిజ్ఞయా స ఎవోత్తిష్ఠతీత్యుక్తేర్విశేషజ్ఞానాభావావిశేషేణైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాన్ముగ్ధిః సుప్తిరేవేతి పూర్వపక్షయతి -
స త్వితి ।
అత్ర ముగ్ధేరవస్థాన్తరత్వోక్త్యా తతో విభక్తే త్వమర్థే శోధితే తస్య వాక్యార్థాన్వయినస్తద్ధీహేతుత్వాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మూర్చ్ఛాతిరేకార్థం పృథఙ్ న ప్రయతితవ్యమ్ । సిద్ధాన్తే పృథక్ప్రయత్నధ్రౌవ్యమితి మత్వా పూర్వపక్షం వివృణోతి -
తిస్రస్తావదితి ।
శరీరస్థస్యేతివిశేషణసిద్ధమవస్థాన్తరమాహ -
చతుర్థీతి ।
మూర్చ్ఛాపి చిరోచ్ఛ్వాసవేపథుప్రభృతిధర్మభేదాదవస్థాన్తరమిత్యాశఙ్క్య సుప్తేరేవావాన్తరభేదాదేవంవిధత్వసిద్ధేర్న ధర్మిభేదకల్పనేత్యాహ -
న త్వితి ।
అవస్థాన్తరస్యాప్రసిద్ధత్వే సుషుప్త్యన్తర్భావం మూర్చ్ఛాయా మత్వా నిగమయతి -
తస్మాదతి ।
తథాచ తద్వ్యతిరేకార్థం పృథఙ్ న ప్రయతితవ్యమితి ఫలితమితిశబ్దార్థః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
పరిశేషాదిత్యస్యార్థం పరిశేషం దర్శయితుమారభతే -
న తావదితి ।
జాగ్రదవస్థో హీన్ద్రియైరర్థానుపలభతే ముగ్ధో నైవమితి వైషమ్యం హేతుమాహ -
నహీతి ।
జాగ్రదవస్థస్యైవ ముగ్ధస్యార్థానుపలమ్భో దుఃఖానుభవవ్యగ్రతయా స్యాదితి దృష్టాన్తేన శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
ఇషుకారన్యాయం ప్రపఞ్చయతి -
యథేత్యాదినా ।
వైషమ్యోక్త్యా ప్రత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ముగ్ధస్య జాగరితావస్థత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ -
జాగ్రతశ్చేతి ।
దేహధారణాభావాద్విషయమాత్రానుపలబ్ధేశ్చ ముగ్ధో జాగ్రదవస్థో నేతి నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
అస్తు తర్హి తస్య స్వప్నావస్థత్వం, నేత్యాహ -
నాపీతి ।
తర్హి తస్య మృతావస్థత్వం నేత్యాహ -
నాపీతి ।
పూర్వవత్ప్రాణోష్మాణౌ ముగ్ధే న సిద్ధౌ తత్కుతోఽస్య మృతాదాన్యత్వం తత్రాహ -
ముగ్ధే హీతి ।
ఊష్మాస్తి నేతి సంశయ్యాన్యరనిశ్చయార్థం హృదయదేశమాలభన్తే స్పృశన్తీతి యావత్ ।
ప్రాణోఽస్తి నేతి చ సన్దిహ్యాన్యతరార్థం నాసికాదేశమాలభన్త ఇతి సమ్బన్ధః । నాస్తిత్వనిశ్చయఫలమాహ -
యదీతి ।
పరస్య పరాధ్యవసాయో గోచరో నేత్యాశఙ్క్య కార్యలిఙ్గకమనుమానమాహ -
దహనాయేతి ।
అస్తిత్వనిశ్చయఫలమాహ -
అథ త్వితి ।
తత్రాపి కార్యలిఙ్గకమనుమానమాహ -
సంజ్ఞేతి ।
ముగ్ధస్య మృతత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ -
పునరితి ।
యమరాజం ప్రవిష్టస్యాపి పునరుత్థానం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
నహీతి ।
పరిశేషసిద్ధం ముగ్ధస్య స్వాపావస్థత్వమిత్యాహ -
అస్త్వితి ।
తత్ర సాలక్షణ్యం హేతుమాహ -
నిఃసంజ్ఞత్వాదితి ।
ఉక్తసాలక్షణ్యేఽపి లక్షణనిమిత్తఫలానాం భేదాన్నైక్యమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
లక్షణం లక్షణభేదం వివృణోతి -
ముగ్ధ ఇతి ।
నిమిత్తభేదముదాహరతి -
నిమిత్తేతి ।
ఆదిపదేనోభయత్రాపి జ్వరాది గృహ్యతే శ్రమాపనయార్థా బ్రహ్మసమ్పత్తిః సుషుప్తిః, దేహత్యాగార్థా తత్సమ్పత్తిర్మోహః, సతి మోహే మరణాభావేఽపి తస్మిన్నసతి తదభావాదితి ఫలభేదం మత్వా మోహస్వాపయోరైక్యే మానాభావమాహ -
నచేతి ।
పరిశేషాయాతమర్థమాహ -
పరీతి ।
సామ్యవైలక్షణ్యాభ్యామర్ధసమ్పత్తిం సాధయతి -
నిఃసంజ్ఞత్వాదితి ।
అర్ధసమ్పత్తిమాక్షిపతి -
కథమితి ।
కానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య ముగ్ధస్యార్ధసమ్పత్త్యభావం సాధయితుం సుప్తేన సామ్యం కర్మతత్ఫలలేశాభావేన కథయతి -
యావతేతి ।
యత్సుప్తం ప్రతి సత్సమ్పన్నత్వం శ్రుతం తదుపాధ్యుపరమాభిప్రాయం స చోపాధ్యుపరమో ముగ్ధస్యాపీతి కృత్స్నసమ్పత్తిరేవేతి భావః ।
కర్మసమ్బన్ధస్య యావద్బన్ధభావిత్వాత్సుప్తస్య కర్మరాహిత్యమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య తత్కార్యసుఖదుఃఖధీరాహిత్యాత్తద్ధేతుకర్మరాహిత్యం కల్ప్యమిత్యాహ -
జీవే హీతి ।
సుప్తస్య సుఖానుభవాత్తదవినాభూతో దుఃఖానుభవోఽపి కల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్య స్వప్రకాశస్వరూపసుఖానుభవవ్యతిరేకేణ కర్మోత్థానుకూలప్రతికూలార్థధీజన్యౌ ప్రత్యయావసమ్భావినావిత్యాహ -
నచేతి ।
సుప్తస్య కర్మఫలవైకల్యేఽపి ముగ్ధస్య కిం సిద్ధం, తత్రాహ -
ముగ్ధేఽపీతి ।
సుఖాదిధీరాహిత్యకల్పితకర్మరాహిత్యేన సమ్పూర్ణా సత్సమ్పత్తిర్ముగ్ధేఽపీతి నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మసమ్పత్త్యవిశేషేఽపి సుప్తిమూర్చ్ఛయోర్భేదోఽస్తీత్యాహ -
అత్రేతి ।
యత్తు మూర్చ్ఛాయాం జీవస్య బ్రహ్మణా నార్ధసమ్పత్తిరితి దర్శితం తదఙ్గీకరోతి -
నేత్యాదినా ।
తర్హి కిమపేక్షయార్ధసమ్పత్తిః, తత్రాహ -
కిమితి ।
అర్ధేనాదీయమానేన నిఃసంజ్ఞత్వేనేతి యావత్ । పరిత్యజ్యమానేన చార్ధేన ప్రసన్నవదనత్వాదినేత్యర్థః । అవస్థాన్తరం మరణమ్ ।
ఉపనేయాపనేయార్ధాభ్యాముభయపక్షత్వం కథం ముగ్ధే సిద్ధం, తత్రాహ -
దర్శితే చేతి ।
తథాపి కథమస్యా మరణపక్షత్వం తత్రాహ -
ద్వారం చేతి ।
ముమ్ధత్వం మరణస్య ద్వారం చేత్తస్మిన్సతి స్యాదేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
యదేతి ।
కర్మణః సావశేషత్వే గమకమాహ -
తదేతి ।
తర్హి కుతో ద్వారత్వం మరణం ప్రతి మోహస్యోక్తం, తత్రాహ -
యదా త్వితి ।
కర్మణో నిఃశేషత్వే ప్రయోజకమాహ -
తదేతి ।
సామ్యవైషమ్యాభ్యాం సిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అవస్థాన్తరమప్రసిద్ధత్వాన్నేత్యుక్తమనువదతి -
యత్త్వితి ।
జీవద్దశాయాం సర్వజీవసాధారణ్యాభావాదప్రసిద్ధిర్న త్వభేదాదిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఇదానీమప్రసిద్ధిరపి నాస్తీత్యాహ -
ప్రసిద్ధా చేతి ।
ఆయుర్వేదో వైద్యశాస్త్రమ్ । కథమన్యథా ముసలపాతాదినా ముగ్ధం బన్ధుముపలభ్య తదీయసంజ్ఞాలాభార్థం తదీయపితృప్రభృతయశ్చికిత్సాశాస్త్రకుశలమన్విష్యానుగచ్ఛేయురితి భావః ।
కస్మాత్తర్హి పఞ్చమతయా ముగ్ధిర్న గణ్యతే, తత్రాహ -
అర్ధేతి ।
నిఃసంజ్ఞత్వమప్రసన్నవదనతేత్యాదినా సుప్తిమరణాన్తర్భావధియా పఞ్చమతయా మూర్చ్ఛా నోక్తేత్యర్థః ।
ఉక్తవైషమ్యాదనన్తర్భావధియా పృథగుక్తిరపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యానన్తర్భావేఽపి సర్వసాధారణత్వాభావాన్మైవమితి మత్వా త్వమర్థశోధనముపసంహరతి -
ఇత్యనవద్యమితి ॥ ౧౦ ॥
స్వప్నాద్యవస్థోక్త్యా తద్వ్యతిరిక్తం స్వప్రకాశం బ్రహ్మాత్మకం సదైకరూపం త్వమర్థముద్ధేశ్యం పరిశోధ్యేదానీం విధేయతదర్థశోధనమారభమాణస్తస్య తావన్నిర్విశేషత్వమాహ -
నేత్యాదినా ।
సఙ్గతిమాహ -
యేనేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపస్యాసకృదుక్తత్వాత్కిమనేనారమ్భేణేత్యాశఙ్క్య శ్రుతిషు దృష్టవివాదనిరాసేన తన్నిర్ణయార్థమిత్యాహ -
శ్రుతీతి ।
విషయోక్తిపూర్వకం సంశయబీజమాహ -
సన్తీతి ।
సవిశేషత్వం నిర్విశేషత్వం చోభయం లిఙ్గ్యతే ప్రకాశ్యతే యాభిః శ్రుతిభిస్తాస్తథా । తత్ర సవిశేష బ్రహ్మశ్రుతీరుదాహరతి -
సర్వేతి ।
చకారేణోక్తార్థాః శ్రుతయోఽన్యా యః సర్వజ్ఞః స సర్వవిదిత్యాద్యాః సముచ్చితాః । సవిశేషం బ్రహ్మ లిఙ్గ్యతే యాభిస్తాః శ్రుతయస్తథా ।
నిర్విశేషబ్రహ్మశ్రుతీరుదాహరతి -
అస్థూలమితి ।
యత్తదద్రేశ్యమదృశ్యేఽనాత్మ్యే నేతి నేత్యాద్యాః శ్రుతయశ్చకారేణ గృహ్యన్తే । నిర్విశేషం బ్రహ్మ లిఙ్గ్యతే యాభిస్తాః శ్రుతయస్తథేతి ।
పూర్వవత్సవిషయం సంశయబీజముక్త్వా సంశయమాహ -
కిమితి ।
ఉభయం సవిశేషత్వం నిర్విశేషత్వం చ లిఙ్గ్యతే యస్మిన్బ్రహ్మణి తత్తథేతి యావత్ । ఉభయత్ర శ్రుత్యనుగ్రహాదేకత్రోభయోర్విరోధాన్నాద్యో వికల్పః । సవిశేషత్వం నిర్విశేషత్వం వాన్యతరద్యత్ర లిఙ్గ్యతే తద్బ్రహ్మ తథేత్యేతత్ ।
పరస్య పరిణామిత్వకూటస్థత్వాభ్యాం ద్వితీయం వికల్పయతి -
యదేతి ।
అత్ర నిర్విశేషస్య తదర్థస్య బ్రహ్మణో నిరూపణే తస్య వాక్యార్థాన్వయితయా తద్ధీహేతుత్వలాభాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే ద్విరూపం బ్రహ్మ ధ్యేయం సిద్ధాన్తే తు నిర్విశేషమేవ తజ్జ్ఞేయమిత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
ఉభయవిధత్వం వికృతావికృతబ్రహ్మాపేక్షయా వా స్థితిప్రలయకాలభేదేన వా కార్యకారణబ్రహ్మభేదేన వా కారణాకారణబ్రహ్మభేదేన వా న వ్యవస్థాపయితుం శక్యం బ్రహ్మద్వయాభావాత్ ।
తత్కథమేకస్య విరుద్ధోభయరూపతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉభయేతి ।
నచ నిర్విశేషబ్రహ్మప్రకరణస్థశబ్దానాం నిషేధ్యార్పణేన నిషేధవాక్యైకవాక్యతయా సప్రపఞ్చాతాత్పర్యాన్న సవిశేషధీరితి వాచ్యమ్ । ఉపాస్తిప్రకరణస్థసప్రపఞ్చవాక్యాన్తరైః స్వశేషివిధివిరోధశూన్యతయా స్వార్థే ప్రమాణైః సప్రపఞ్చతాసిద్ధేర్నిషేధవాక్యవిరోధేఽపి తేషాం స్వశేషివాక్యావిరుద్ధత్వాత్ప్రామాణ్యోపపత్తేరితి భావః ।
ఉభయరూపం బ్రహ్మ ధ్యేయమితి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమాదత్తే -
ఎవమితి ।
ఉభయలిఙ్గత్వం బ్రహ్మణః స్వాభావికమాహో పరోపాధికమ్ ।
ఆద్యం ప్రత్యాహ -
న తావదితి ।
అనుపపత్తిం స్ఫుటయతి -
నహీతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
అస్త్వితి ।
స్థానత ఇతి వ్యాచష్టే -
పృథివ్యాదీతి ।
స్థానముపాధిస్తద్యోగాదితి యావత్ । ఔపాధికత్వేఽపి సత్యత్వమగ్నిసమ్పర్కజన్యలౌహిత్యవదితి భావః ।
ఉపాధివశాదావిద్యోభయలిఙ్గత్వయోగేఽపి న తాత్త్వికముభయలిఙ్గత్వం కూటస్థస్య బ్రహ్మణో వాస్తవరూపాన్తరాయోగాదిత్యాహ -
తదపీతి ।
ఉక్తమేవ దృష్టాన్తేన స్పష్ఠయతి -
నహీతి ।
ఆలక్తకాద్యుపాధిఘటితే స్ఫటికాదావస్వచ్ఛతాధీస్తర్హి కథం, తత్రాహ -
భ్రమేతి ।
స్వరసధవలస్య స్ఫటికాదేరుపాధితో దృష్టోరుణిమా న వాస్తవః సంయుక్తోపాధేరేవారుణతయా భానాదిత్యర్థః ।
ఉపాధేరమిథ్యాత్వేఽపి తత్కృతం మిథ్యేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తస్యాపి మిథ్యాత్వాత్తన్మిథ్యేతి కిం వక్తవ్యమిత్యాహ -
ఉపాధీనామితి ।
ఉభయరూపత్వం తత్త్వతో బ్రహ్మణో న చేత్తర్హి సవిశేషత్వమేవ నానాశ్రుతివశాదిష్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
అతశ్చేతి ।
సర్వస్య విశేషస్యావిద్యాకృతత్వాదేవేతి యావత్ ।
తత్ర హేతుత్వేన సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
సర్వత్రేతి ॥ ౧౧ ॥
న స్థానతోఽపీత్యాదినోక్తమాక్షిప్య సమాధత్తే -
నేత్యాదినా ।
నిషేధ్యమనూద్య నిషేద్ధుం నఞర్థమాహ -
అథాపీతి ।
శ్రుతిభిర్బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వే మితేఽపీతి యావత్ ।
శ్రౌతస్య నాసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
శ్రుత్యన్తరవిరోధాత్తదసిద్ధిరితి సూత్రావయవేనాహ -
భేదాదితి ।
తదేవ విభజతే -
భిన్నా హీతి ।
తాదృగారోపదేశస్య ఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
నిర్విశేషత్వవదిత్యపేరర్థః ।
ఉక్తవిరోధం స్మారయతి -
నన్వితి ।
ఔపాధికమాకారభేదమాదాయ ప్రత్యాహ -
అయమపీతి ।
ఉభయరూపత్వస్వీకారేణ విరోధసమాధివదిత్యపేరర్థః ।
ఆకారభేదో నోపాధితోఽపీత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
రూపభేదవాదిశాస్త్రప్రామాణ్యార్థమౌపాధికస్తద్భేదో వక్తవ్య ఇత్యర్థః ।
కిముపాధిగత ఎవ రూపభేదో బ్రహ్మణ్యుపచర్యతే కిం వోపాధిసంనిధేస్తత్త్వత ఎవ బ్రహ్మణోఽపి భేదో జాయతే । ప్రథమే బ్రహ్మణో నోభయరూపతేత్యభిప్రేత్యాహ -
నేతీతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం హేతుమవతార్య వ్యాకుర్వన్ద్వితీయే శ్రుత్యన్తరవిరోధమాహ -
కస్మాదిత్యాదినా ।
కల్పద్వయఫలమాహ -
అతశ్చేతి ॥ ౧౨ ॥
భేదదర్శననిన్దయా భేదోక్తేరపి న తాత్త్వికో భేదః శాస్త్రీయోఽస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అపిచేత్యాదినా ।
భోక్తా జీవో భోగ్యం శబ్దాది తదుభయం ప్రేర్యం ప్రేరితారం చ నియన్తారమీశ్వరం మత్వా విచార్య తత్సర్వం త్రివిధం మే మమ ప్రోక్తం బ్రహ్మైవేతి జానీయాదిత్యర్థః ।
ఉక్తవాక్యార్థమాహ -
సమస్తస్యేతి ॥ ౧౩ ॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
కథమితి ।
శ్రుతీనాం తుల్యత్వాద్బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వే నియామకం నాస్తీత్యర్థః ।
తత్పరాతత్పరవిరోధే తత్పరం బలవదితిన్యాయం నియామకం వదన్ననన్తరసూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
రూపాదీతి ।
ప్రశ్నద్వారా నియామకముక్త్వా వివృణోతి -
కస్మాదిత్యాదినా ।
ఎతేషామపి తత్ప్రధానత్వముపాస్తివిధిశేషత్వాదసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇత్యేతదితి ।
సమన్వయాధికరణముపజీవ్య ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
సప్రపఞ్చవాక్యానామపి తుల్యం తత్ప్రధానత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతరాణీతి ।
తేషాం వస్తుపరత్వాభావే హేతుమాహ -
ఉపాసనేతి ।
తేషామపి స్వశేష్యవిరోధాదుక్తా స్వార్థే మానతేత్యాశఙ్క్య పర్ణమయీవాక్యవన్మానాన్తరవిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
తేష్వితి ।
విరోధస్య తుల్యత్వాత్కుతో నిర్ధారణేత్యాశఙ్క్యాహ -
సతీతి ।
ఉక్తహేతుకృతాం వినిగమనామేవాభినయతి -
యేనేతి ॥ ౧౪ ॥
సూత్రాన్తరం ప్రశ్నపూర్వకమవతారయతి -
కా తర్హీతి ।
దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
చకారార్థం దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
కిమర్థో బ్రహ్మణో నిరాకారస్యాకారోపదేశః, తత్రాహ -
తదితి ।
అవైయర్థ్యాదిత్యత్ర ప్రాతిపదికార్థమాహ -
ఎవమితి ।
నిష్ప్రపఞ్చవాక్యవిరోధాద్వైయర్థ్యమేవ తేషాం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యయార్థమాహ -
నహీతి ।
పూర్వాపరవిరోధం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఎవమపీత్యుక్తరీత్యా శ్రుతీనాం వ్యవస్థితత్వేఽపీత్యర్థః ।
ఔపాధికముభయలిఙ్గత్వం వాస్తవముపేత్య విరోధః సాధ్యతే కింవాఽవిద్యాకృతమితి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ -
నేతీతి ।
వస్తుధర్మత్వానుపపత్తేః వస్తునో ధర్మః సత్యత్వం తద్వత్తాసిద్ధేరితి యావత్ ।
ఇతశ్చ నోపాధికృతనానాత్వస్య సత్యతేత్యాహ -
ఉపాధీనాం చేతి ।
న తేషామావిద్యత్వం శాస్త్రతస్తద్ధియం వినా తద్విశిష్టోపాస్త్యయోగాదిత్యాశఙ్క్య తత్త్వావేదకమానాద్బ్రహ్మజ్ఞానే తదజ్ఞానధ్వస్తేరుపాస్త్యాదివ్యవహారస్యాపి నిరవకాశత్వాదుపాధీనాం వ్యావహారికసత్త్వేఽపి న తాత్త్వికతేత్యాహ -
సత్యామితి ।
ఆవిద్యకం తు నానాత్వం న విరోధహేతుస్తస్య పూర్వమపి సర్వవ్యవహారహేతోరుపగతేరితి మత్వాహ -
తత్ర తత్రేతి ॥ ౧౫ ॥
కీదృశం తర్హి నిర్విశేషం బ్రహ్మ, తత్రోక్తమ్ -
ఆహేతి ।
తద్విభజతే -
ఆహ చేతి ।
మాత్రచోఽర్థమాహ -
విలక్షణేతి ।
కాసౌ శ్రుతిస్తామాహ -
స యథేతి ।
ఎకరసే చిన్మాత్రే స దృష్టాన్తో యథా యేన ప్రకారేణ లోకే సైన్ధవస్య ఘనో మూర్తివిశేషః ఖిల్యభావోఽన్తర్బహిర్భేదశూన్యః సర్వో లవణైకరసస్తథైవాయమాత్మాఽన్తర్బహిర్విభాగరహితః సమస్తోఽపి ప్రకృష్టజ్ఞప్త్యైకతానస్తిష్ఠతీత్యర్థః ।
సవిశేషస్యైవ సైన్ధవఘనస్య దృష్టాన్తితత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్యాపి బ్రహ్మణః సవిశేషత్వం దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోరైకరూప్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ॥ ౧౬ ॥
అన్యాపోహముఖేన బోధ్యమానత్వాదపి స్వగతవిశేషశూన్యం బ్రహ్మ ।
విశేషవత్త్వే తదుక్త్యాపి ప్రతిపాదనసిద్ధావితరవ్యావృత్తివైయర్థ్యాదిత్యాహ -
దర్శయతీతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
దర్శయతీత్యాదినా ।
అన్యనిషేధేనైవ బ్రహ్మోక్తౌ స్వగతవిశేషాభావే హేతుమాహ -
నిర్విశేషత్వాదితి ।
రూపద్వయవ్యాఖ్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । తస్య బ్రహ్మధీహేతుత్వమతఃశబ్దార్థః । విదితం కార్యమవిదితం కారణమ్ । అథో ఇతి నిపాతోఽప్యర్థః । అధీత్యుపరిష్టాదన్యదిత్యర్థః । తమానన్దం బ్రహ్మస్వభావం విద్వాన్న కుతశ్చన విభేతీతి శేషః ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ -
బాష్కలినేతి ।
స తు ప్రశ్నే కృతే బాధ్యస్య తూష్ణీమ్భావే భావమవిద్వాన్భూయో భూయః పప్రచ్ఛ తం పునరతినిర్బన్ధకారిణం బాధ్వో ద్వితీయే తృతీయే వా ప్రశ్నే ప్రత్యుక్తవానిత్యాహ -
తం హేతి ।
ఉక్తం చేదుత్తరం కిమితి న మయా జ్ఞాతం, తత్రాహ -
త్వం త్వితి ।
కథం తూష్ణీమ్భావ ఎవోత్తరం, తత్రాహ -
ఉపశాన్త ఇతి ।
అథో ఇత్యాది వ్యాచష్టే -
తథేతి ।
సూత్రగతాథోశబ్దస్తథేత్యర్థే జ్ఞేయః ।
ఉక్తిఫలమాహ -
యదితి ।
జ్ఞేయమేవ విశినష్టి -
అనాదిమదితి ।
ఆదిరస్యాస్తీత్యాదిమత్కార్యం తదస్య నాస్తీత్యనాదిమత్కార్యరహితమిత్యర్థః ।
స్వయం చ న కార్యమిత్యాహ -
న సదితి ।
నచ తత్కారణమిత్యుక్తమ్ -
నాసదితి ।
తథా వాస్తవనిర్విశేషత్వవశేనేతి యావత్ । సర్వేషాం భూతానాం పృథివ్యాదీనాం గుణా గన్ధాదయః సర్వప్రాణభృతాం వా గుణా జనకత్వపాలకత్వాదయస్తైర్యుక్తం మాం పశ్యసీతి యదేతదేషా మాయా మయా సృష్టేతి యోజనా ।
కస్మాదేషా మాయేత్యుక్తే నిర్విశేషశ్రుతిమాశ్రిత్యాహ -
నైవమితి ॥ ౧౭ ॥
విశిష్టదృష్టాన్తోక్తిరపి నిర్విశేషత్వమస్య గమయతీత్యాహ -
అత ఇతి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
యత ఇతి ।
పూర్వోక్తసర్వరూపాణ్యుపాదాయ విశేషాణాముపాధినిమిత్తత్వే విశేషవత్తాయాః సత్యత్వం శఙ్కిత్వోక్తమపారమార్థికీమితి । జలసూర్యకాదివదితి కప్రత్యయో బిమ్బాద్భేదేన ప్రతిబిమ్బస్యాభాసత్వధియా ప్రయుక్తః ।
తాన్యేవ మోక్షశాస్త్రాణి సఙ్క్షిప్యాహ -
యథేతి ।
అయం హి వివస్వాఞ్జ్యోతిఃస్వభావః స్వయమేకోఽపి తత్తత్పాత్రగతా భిన్నా అపోఽనుగచ్ఛన్బహుధా క్రియతే । ఎవమయమాత్మా తత్తత్క్షేత్రేష్వనుగచ్ఛన్కూటస్థస్వప్రకాశచిద్ధాతురేకోఽపి సన్నుపాధినా భేదరూపః క్రియత ఇతి యోజనా ।
ఆదిశబ్దోపాత్తం జలచన్ద్రకోపమానం దర్శయతి -
ఎక ఎవేతి ॥ ౧౮ ॥
ఉత్తరసూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
శ్రౌతః స్మార్తశ్చ దృష్టాన్తః సప్తమ్యర్థః ।
న తథాత్వమితి వ్యాచష్టే -
నేత్యాదినా ।
ఇహేత్యాత్మోక్తిః । హేతుమవతార్య తద్వదగ్రహణం దర్శయితుం దృష్టాన్తస్వరూపమాహ -
సూర్యాదిభ్యో హీతి ।
దార్ష్టాన్తికే తద్వైషమ్యమాహ -
న త్వితి ।
ఉపాధీనామాత్మనో విప్రకృష్టదేశత్వాభావే హేతుమాహ -
సర్వగతత్వాదితి ।
తేషాం తస్మాత్పృథగ్భూతత్వాభావే హేతుమాహ -
సర్వేతి ।
వైషమ్యఫలమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౯ ॥
చోద్యమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోర్వివక్షితాంశేన వా సర్వాత్మనా వా సామ్యం తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి -
యుక్త ఇతి ।
ద్వితీయం నిరాహ -
నహీతి ।
ఉపాధేర్భిన్నత్వం భిన్నదేశత్వం చ దృష్టాన్తే దృష్టమిహ తదభావాద్రూపశూన్యత్వాచ్చ బ్రహ్మణో న ప్రతిబిమ్బం కల్ప్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
శాస్త్రీయే దృష్టాన్తే కిం సూత్రేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
శాస్త్రేతి ।
ప్రయోజనమాత్మనో నిర్విశేషత్వజ్ఞానమ్ ।
వివక్షితాంశేన సామ్యేఽపి సర్వాత్మనా సామ్యమతిప్రసఙ్గీత్యుక్తమిదానీమాకాఙ్క్షాపూర్వకం సూత్రమాదాయ విభజతే -
కిమిత్యాదినా ।
వృద్ధిహ్రాసేత్యాది వ్యాఖ్యాయావశిష్టం వ్యాచష్టే -
ఎవమితి ।
అవిరోధస్తద్భావస్యేతి శేషః ॥ ౨౦ ॥
బ్రహ్మ న ప్రతిబిమ్బభావం గన్తుమలమమూర్తత్వాద్గన్ధవదిత్యత్రాప్రయోజకత్వముక్త్వా దోషాన్తరమాగమవిరోధమాహ -
దర్శనాచ్చేతి ।
సూత్రం వివృణోతి -
దర్శయతీతి ।
ద్విపదోపలక్షితాని మనుష్యాదిశరీరాణి । చతుష్పదోపలక్షితాని చ పశ్వాదిశరీరాణి । పురశ్చక్రే పురుశ్చక్షురాద్యభివ్యక్తేః పురస్తాదేవ స స్రష్టేశ్వరః పక్షీ లిఙ్గశరీరీ భూత్వా పురస్తాన్యేవ సృష్టాని శరీరాణ్యావిశత్ప్రవిష్టవాన్ । స చ వస్తువృత్త్యా పురుషః పూర్ణస్తదతిరిక్తవస్త్వభావాదిత్యర్థః ।
ప్రతిబిమ్బపక్షస్య శ్రుతిమూలత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
స్వసిద్ధాన్తముపసంహరతి -
తస్మాన్నిర్వికల్పేతి ।
స్వమతేనాధికరణముక్త్వా స్వయూథ్యమతముత్థాపయతి -
అత్రేతి ।
వ్యాఖ్యాతేషు సూత్రేష్వితి యావత్ ।
న స్థానతోఽపీత్యాది ప్రకాశవచ్చేత్యతః ప్రాగేకమధికరణం తద్గతం విచారం దర్శయతి -
ప్రథమమితి ।
ప్రకాశవచ్చేత్యాది ద్వితీయమధికరణం తత్రత్యం విచారమాహ -
ద్వితీయం త్వితి ।
తత్ర పూర్వపక్షసూత్రం ప్రకాశవచ్చేతి । న కేవలం సద్రూపమేవ బ్రహ్మ కిన్తు చైతన్యప్రకాశవచ్చ ‘సత్యం జ్ఞానం’ ‘సదేవ’ ఇత్యుభయశ్రుతేః । ఎవం సత్యవైయర్థ్యాత్సిద్ధాన్తసూత్రమాహ చేతి । సత్త్వం చైతన్యప్రకాశమాత్రం సదేవ విజ్ఞానమానన్దమిత్యాద్యా శ్రుతిరాహ తన్న బ్రహ్మణో నానారసత్వాశఙ్కేత్యర్థః ।
ద్వితీయమధికరణం దూషయతి -
అత్రేతి ।
సర్వథాపి ఫలస్య సన్దేహస్య చ భావేఽపీత్యర్థః ।
కథం ఫలస్య భావే వైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్య తత్కిమనేకరూపత్వనిరాకరణం కింవా సన్మాత్రత్వసాధనమథవా బోధమాత్రత్వబోధనమితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
యదితి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
నచేతి ।
న కేవలం శ్రుతివిరోధోఽపి తు శ్రుతార్థాపత్తివిరోధశ్చేత్యాహ -
కథం వేతి ।
ఎతేన పూర్వపక్షాసిద్ధిరుక్తా ।
తృతీయం ప్రత్యాహ -
నాపీతి ।
శ్రుతివిరోధవద్యుక్తివిరోధశ్చాస్తీత్యాహ -
కథమితి ।
సతో వ్యావృత్తస్య తుచ్ఛత్వాదిత్యర్థః । ఎతేన సిద్ధాన్తాసిద్ధిరుక్తా ।
పూర్వపక్షాన్తరమపి పరస్యాయుక్తం పూర్వాధికరణవిరోధాదిత్యాహ -
నాపీతి ।
ప్రసఙ్గమేవ ప్రపఞ్చయతి -
సత్తేతి ।
తద్వ్యావృత్తత్వం తద్విశేషితత్వమ్ ।
శ్రుత్యవష్టమ్మేన పూర్వపక్షసిద్ధిం శఙ్కతే -
శ్రుతత్వాదితి ।
విరుద్ధమర్థం శ్రుతిరపి న వదేదతో న తదవష్టమ్భాదుభయాత్మతా శఙ్కనీయేత్యాహ -
నైకస్యేతి ।
విరోధం పరిహర్తుం వాక్యార్థస్యాఖణ్డతాం చోదయతి -
అథేతి ।
వాక్యార్థాఖణ్డత్వముపేత్య పరస్య సంశయానుపపత్తిమాహ -
తథాపీతి ।
ఎకాధికరణత్వే సూత్రాణామసాఙ్గత్యాద్భిన్నాధికరణత్వమాశఙ్క్యాహ -
సూత్రాణీతి ।
ఇతశ్చ నాధికరణభేదోఽస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
పూర్వాధికరణాపేక్షితహేత్వన్తరవాదిత్వేనోత్తరసూత్రాణాం తచ్ఛేషత్వసిద్ధేర్న భేదకల్పనేతి హేత్వన్తరమేవ స్ఫుటయతి -
బ్రహ్మేతి ।
ఆకారవద్బ్రహ్మవాదిశ్రుతీనాం ప్రకారాన్తరేణ గతిరితి మతమనువదతి -
యదపీతి ।
ప్రపఞ్చప్రవిలయపక్షం దూషయతి -
తదపీతి ।
సర్వశ్రుతీనామేకవాక్యత్వసమ్భవే కిమితి తదసమీచీనతేతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
పరవిద్యాప్రకరణస్థానామాకారవద్బ్రహ్మబాదిశ్రుతీనామేకవాక్యత్వం కిం వోపాస్తిప్రకరణస్థానామథ వా సర్వాసాం, తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి -
యే హీతి ।
యథా రథే వాజినో యుజ్యన్తే తథాస్యత్మనః సంయుక్తాః స్వవిషయప్రకాశనాయ హరయో హరణాదిన్ద్రియాణి దశ ప్రాణిభేదాపేక్షయా చ శతాః శతానీత్యుపక్రమ్యాత్మనశ్చేన్ద్రియాణాం చ భేదం శఙ్కిత్వోక్తమ్ -
అయమిత్యాది ।
తేషాం ప్రవిలయద్వారా బ్రహ్మవాక్యేనైకవాక్యత్వే హేతుమాహ -
తదేతదితి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
యే పునరితి ।
తేషాం లయార్థత్వేన బ్రహ్మవాక్యైకవాక్యత్వాభావే హేతుమాహ -
స క్రతుమితి ।
కిఞ్చ మనోమయాదివాక్యాన్న సాక్షాల్లయో భాతి కిన్తు లక్షయితవ్యః ।
నచ శ్రుతిత్యాగేన లక్షణా శ్రుతేర్బలీయస్త్వాదిత్యాహ -
శ్రుత్యా చేతి ।
తృతీయం ప్రత్యాహ -
సర్వేషాం చేతి ।
యది హి కాశ్చిదపి శ్రుతయో నాకారవాదితయోపాసనాపరాః స్యుస్తదా సర్వాసాం లయార్థత్వేన నిరూపణాద్బ్రహ్మప్రధానత్వావిశేషాదేతా ధ్యానవిధిప్రధానా నిష్ప్రపఞ్చప్రధానాస్త్వేతా ఇతి వినిగమనం న స్యాత్తథాచ సూత్రం విరుధ్యేతేత్యర్థః ।
నిష్ప్రపఞ్చవాక్యేష్వేవ ఫలశ్రవణాత్ ‘ఫలవత్సంనిధావఫలం తదఙ్గమ్’ ఇతి న్యాయాత్సప్రపఞ్చవాక్యానాం తదేకవాక్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఫలమితి ।
ఉపాస్తిఫలేన ఫలవత్త్వాదుక్తన్యాయావిషయత్వమాకారవద్వాక్యానామితి స్థితే ఫలితమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
ఎకవాక్యతాహేత్వదృష్టేరపి నైకవాక్యతేత్యాహ -
కథం చేతి ।
హేతుత్వానుపలబ్ధిరసిద్ధేతి శఙ్కతే -
ఎకేతి ।
యద్యపి ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవాక్యయోర్విషయానుబన్ధభేదాన్నియోగభేదస్తథాప్యేకాధికారనియోగ ఇత్యేకనియోగత్వమ్ । తథా తత్త్వావబోధకామస్యైకో నియోగః సర్వత్రేత్యేకవాక్యతేత్యర్థః ।
తత్త్వమాదివాక్యేషు నియోగాభావాదేకనియోగధీరసిద్ధేతి దూషయతి -
నేతి ।
తేష్వపి కల్ప్యతాం నియోగోఽన్యథా ప్రామాణ్యాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వస్త్వితి ।
విషయాభావాచ్చ న నియోగోఽత్రేత్యాహ -
కిమితి ।
నియోజ్యావచ్ఛిన్నో నియోగస్తస్య కిం విషయేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
పురుషో హీతి ।
విషయోఽపి తర్హి నియోగావచ్ఛేదకత్వేన కశ్చిత్కల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్య ద్వైతలయో వా స స్యాద్బ్రహ్మజ్ఞానం వా తదవిద్యానివృత్తిర్వా తత్కార్యనివృత్తిర్వేతి వికల్ప్యాద్యమాదత్తే -
నన్వితి ।
తత్త్వావబోధకామినస్తత్త్వావబోధఫలకే విషయే తదుపకారకే వా నియోగో యుక్తస్తస్మాత్కథం ప్రపఞ్చలయే స్యాదిత్యాశఙ్క్య తదుపకారకత్వాదిత్యాహ -
అప్రవిలాపితే హీతి ।
కామ్యమానతత్త్వావబోధోపకారకత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
ఉక్తమర్థం వైదికోదాహరణేన స్ఫుటయతి -
యథేతి ।
స్వర్గం ప్రతి యాగస్య సాధనత్వాత్తత్ర నియోగేఽపి ప్రకృతే కామ్యమానోపాయత్వాభావాత్కుతో నియోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రతిబన్ధనివృత్తితయా ప్రపఞ్చలయస్యానుష్ఠేయత్వం లౌకికదృష్టాన్తేన దర్శయతి -
యథా చేత్యాదినా ।
తత్త్వజ్ఞానకామో ద్వైతం ప్రవిలాపయేదితి న నియోగో బ్రహ్మణోఽపి తల్లయే లయాపాతాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
నహి లోకే కార్యనాశేఽపి కారణం నశ్యత్యారోపితస్యాధిష్ఠానాన్తర్భావేఽపి తస్య తదనన్తర్భావాదితి భావః ।
నైయోగికే ద్వైతలయే ఫలితమాహ -
తేనేతి ।
వేదాన్తానాం ద్వైతత్వవియోగనిష్ఠత్వేనైకవాక్యత్వం శఙ్కితం ప్రత్యాహ -
అత్రేతి ।
ప్రశ్నమేవ విశదయతి -
కోఽయమితి ।
కింశబ్దోపాత్తం పక్షద్వయం దర్శయతి -
కిమిత్యాదినా ।
వాస్తవస్యావాస్తవస్య వా ద్వైతస్య లయో నియోగవిషయత్వేనేష్ట ఇతి వికల్పార్థః ।
ఆద్యమనూద్య ప్రత్యాహ -
యదీత్యాదినా ।
వస్తునో జ్ఞానాదధ్వస్తేర్ముసలాదినా చ కృత్స్నద్వైతనివృత్త్యయోగాన్నభోగ్రసననియోగవదయం నియోగః స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చానాదౌ సంసారే కశ్చిత్ప్రాగితో ముక్తో న వా । తత్రాద్యేఽద్యతనపృథివ్యాద్యుపలబ్ధిర్విరుధ్యేత । ద్వితీయే శుకాదిముక్తిశ్రుతివిరోధః । తస్యాశ్చార్థవాదత్వేఽపి ద్వారార్థే తాత్పర్యావిరోధాదిత్యనేకజీవవాదముపేత్యాహ -
ఎకేనేతి ।
ద్వితీయముత్థాపయతి -
అథేతి ।
తర్హి ద్వైతలయే నియోగవైయర్థ్యమిత్యాహ -
తత ఇతి ।
బ్రహ్మతత్త్వజ్ఞాపనేనైవ తదవిద్యాకృతద్వైతలయాత్తదేవ వేదాన్తైర్జ్ఞాపనీయం కృతమత్ర నియోగేనేత్యర్థః ।
కథం తదావేదనం తదాహ -
ఎకమితి ।
మా తర్హి ద్వైతలయే నియోగో భూద్బ్రహ్మజ్ఞానే తు స్యాదితి ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ -
తస్మిన్నితి ।
శబ్దోక్తే బ్రహ్మణి నియోగాపేక్షాం వినా శబ్దశక్తేరేవ జ్ఞానోత్పత్తేర్న తద్విషయోఽపి నియోగోఽస్తీత్యర్థః ।
ఉత్పన్నే జ్ఞానే నాన్తరీయకత్వేనాజ్ఞాననివృత్తేర్న నియోగస్తత్రాపీతి తృతీయం ప్రత్యాహ -
తయేతి ।
చతుర్థం నిరస్యతి -
తతశ్చేతి ।
కారణావిద్యానివృత్తేరితి యావత్ ।
కిఞ్చ బ్రహ్మజ్ఞానాదౌ నియోగో బ్రహ్మణ్యజ్ఞాతే జ్ఞాతే వా । తత్రాద్యం దూషయతి -
అనావేదితే త్వితి ।
ద్వితీయమాలమ్బతే -
నన్వితి ।
బ్రహ్మణి శాబ్దే తద్వశాదేవ నియోగాదృతే బ్రహ్మజ్ఞానాదిసిద్ధేర్నియోగవైయర్థ్యమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి -
రజ్జివతి ।
బ్రహ్మతత్త్వావేదనసిద్ధమపి బ్రహ్మ జ్ఞానాదినియోగేన పునః సాధ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
కరణాపర్యవసానాదిత్యర్థః ।
విషయాభావాన్నియోగాభావముక్త్వా నియోజ్యాభావాదపి వేదాన్తేషు తదభావమాహ -
నియోజ్యోఽపీతి ।
ప్రపఞ్చాన్తర్భావపక్షం ప్రత్యాహ -
ప్రథమ ఇతి ।
ప్రపఞ్చప్రవిలయో బ్రహ్మజ్ఞానాదేరుపలక్షణమ్ ।
ముముక్షోర్నియోజ్యత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
కస్యేతి ।
బ్రహ్మాన్తర్భావే నియోజ్యత్వం దుర్వచమిత్యాహ -
ద్వితీయేఽపీతి ।
బ్రహ్మణోఽనన్యోఽపి జీవోఽవిద్యయాఽన్యత్వాన్నియోజ్యః స్యాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మణ్యావేదితే భేదకావిద్యాయోగాన్నైవమిత్యాహ -
జీవత్వమితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానే శ్రూయమాణా విధయస్తర్కేణ కథం నిరస్యన్తే, తత్రాహ -
ద్రష్టవ్యాదీతి ।
తేషామభిముఖీకరణార్థత్వం న క్వాపి దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
లోకేఽపీతి ।
జ్ఞానమేవ ప్రకృత్యర్థతయా శ్రుతం కిమితి లోకే వేదే వా న విధేయమిత్యాశఙ్క్యాపురుషతన్త్రత్వాదిత్యాహ -
జ్ఞేయేతి ।
కిఞ్చ నియోగవాదినాఽపి వేదాన్తానాం వస్తువాదిత్వమవశ్యం వాచ్యం నియోగమాత్రాత్తత్త్వజ్ఞానాయోగాత్ । తతో వాక్యాదేవ తదుత్పత్తేర్నియోగానర్థక్యమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞానస్యపురుషతన్త్రతయా విధేయత్వాయోగస్తచ్ఛబ్దార్థః । తం జ్ఞేయాభిముఖం పురుషం ప్రతీతి యావత్ ।
తథాపి నియోగాభావే కథం తత్ర ధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మిన్నితి ।
కిఞ్చ మానానపేక్షో విధిర్న సమ్యగ్జ్ఞానం జనయతి । నచ ముముక్షోర్మిథ్యాజ్ఞానముపయుక్తమ్ । నచ ప్రమాణబాధితే సమ్యగ్జ్ఞానం జనయితుం శక్యమ్ । తథాచ మానేనైవ తత్సిద్ధేర్వ్యర్థో విధిరిత్యాహ -
నచేతి ।
యోషిదాదిష్వగ్న్యాదిధీవన్మానవిరుద్ధేఽపి విధేర్యుక్తం జ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
అన్యథాజ్ఞానమపి న మానసీ క్రియా రజ్జుభుజఙ్గాదిధీవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వయమితి ।
శాస్త్రీయయత్నాద్యనపేక్షతయా జాతజ్ఞానస్యాక్రియాత్వేఽపి శాస్త్రీయమన్యస్యాన్యజ్ఞానం ప్రయత్నాదికృతం మానసీ క్రియైవేత్యర్థః ।
కథమ్భూతం తర్హి సమ్యగ్జ్ఞానం, తత్రాహ -
జ్ఞానం త్వితి ।
తదపి నియోగాధీనం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
నేతి ।
నేక్షేతేత్యాదినిషేధవిషయత్వవద్విధివిషయత్వమపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తత్రాపి సఙ్కల్పప్రయత్న ఎవ విధీయత ఇతి భావః ।
సమ్యగ్జ్ఞానస్య విధినిషేధావిషయత్వే హేతుమాహ -
నహీతి ।
ప్రయత్నానధీనత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
మానవస్తుతన్త్రత్వమపేరర్థః ।
నియోగవాదినం ప్రత్యన్యచ్చ కిఞ్చిదుచ్యతే దూషణమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి -
నియోగేతి ।
శాస్త్రస్య నియోగనిష్ఠత్వే పదార్థయోరైక్యోపగమో భ్రాన్తిమూలః స్యాదిత్యర్థః ।
శాస్త్రసిద్ధత్వాదుభయమపి ప్రామాణికమిత్యాహ -
అథేతి ।
అనేకార్థతయా వాక్యభేదో విరుద్ధార్థత్వాదప్రామాణ్యం చేతి దూషయతి -
తత ఇతి ।
ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాదిసిద్ధా బ్రహ్మపరతాపి వేదాన్తానాం నియోగపరత్వే పీడ్యేతేత్యాహ -
నియోగేతి ।
కిఞ్చ ధియో విధేయత్వే కర్మవదపూర్వావాన్తరవ్యాపారాత్ఫలసిద్ధిరేష్టవ్యా తతశ్చాదృష్టఫలత్వమనిత్యత్వం సాతిశయత్వం చ స్వర్గాదివత్తత్ఫలస్య స్యాదిత్యాహ -
కర్మేతి ।
వేదాన్తానాం నియోగపరత్వాభావే కథం ప్రామాణ్యం, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
తేషామనియోగనిష్ఠత్వే ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
వేదాన్తేషు నియోగాభావాదేకనియోగవిధిరసిద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి ప్రౌఢవాదితయా నియోగమఙ్గీకృత్య తదేకత్వం ప్రత్యాహ -
అభ్యుపగమ్యమానేఽపీతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
నహీతి ।
భిన్నవాక్యార్థవిషయః శబ్దః శబ్దాన్తరమ్ । యథా యజతిదదాతిజుహోతయస్తథేహాపి వేదోపాసీతేతి శబ్దభేదః । అాదిశబ్దేన రూపభేదః ప్రకరణభేదః ఫలభేదశ్చ గృహ్యతే । ఎతైర్భేదే సిద్ధే తదేకత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అనుబన్ధభేదేఽపి ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసేష్వివ నియోగైక్యమాశఙ్క్యాధికారాంశస్య తత్రాభేదాదిహ తదభావాన్నైవమిత్యాహ -
ప్రయాజేతి ।
ఎకస్యైవ స్వర్గకామస్య సాఙ్గప్రయోగాధికారవదత్రాపి ముముక్షోరేకస్యైవ ద్వైతలయాదావధికారాదుభయవిధివాక్యేషు నియోగైక్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
భిన్నాధికారత్వాదన్యోన్యోపకారాయోగాచ్చేతి హేతుమాహ -
నహీతి ।
తర్హి భారూపత్వాదీనాం విశిష్టగుణవాదిత్వమన్యేషాం తస్మిన్నేవ ధర్మిణి ద్వైతవిలాపనార్థతేత్యేకవాక్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహి కృత్స్నేతి ।
ఎకవాక్యత్వాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అనిర్వాచ్యద్వైతాలమ్బనాః సవిశేషశ్రుతయః స్వాభావికాద్వైతాలమ్బనాశ్చ నిర్విశేషశ్రుతయ ఇత్యస్మదుక్తో విభాగః । నిష్ప్రపఞ్చమద్వయం చైతన్యైకరసంం బ్రహ్మేతి తత్పదలక్ష్యముపసంహర్తుభితీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౧ ॥
నిషేధశ్రుతిభిర్బ్రహ్మణి నిర్విశేషే నిరూపితే తాసాం బ్రహ్మనిషేధత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
ప్రకృతేతి ।
బ్రహ్మ సన్మాత్రం తచ్చ సామాన్యత్వాద్విశేషాపేక్షం తేన తేషు నిషిద్ధేషు నాస్తి బ్రహ్మేతి శఙ్కాయామధికరణమ్ । తస్య విషయవాక్యం సోపక్రమమాహ -
ద్వే వావేతి ।
వావశబ్దోఽవధారణే ।
రూపద్వయమేవావధృతం విశినష్టి -
మూర్తం చేతి ।
కిం తన్మూర్తం కిఞ్చ తదమూర్తమిత్యాకాఙ్క్షాయాముక్తమ్ -
పఞ్చేతి ।
పృథివ్యప్తేజోరూపం భూతత్రయం మూర్తరూపం వాయ్వాకాశం చామూర్తరూపమితి ద్విరాశిత్వేన పఞ్చభూతాని విభాగేనోక్తానీత్యర్థః ।
అమూర్తస్య భూతద్వయస్య రసః సారో హిరణ్యగర్భః కరణాత్మా య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మం దక్షిణేఽక్షన్పురుష ఇత్యుక్తస్తస్య వాసనాభయాని రూపాణి తద్యథా మాహారజనమిత్యాదినా విచిత్రాణి దర్శయిత్వా రూపిణో బ్రహ్మణః స్వరూపోక్త్యర్థమథేత్యాదివాక్యమిత్యాహ -
అమూర్తేతి ।
సత్యస్య సత్యమిత్యత్ర షష్ఠ్యన్తసత్యశబ్దార్థోక్త్యనన్తరమిత్యథశబ్దార్థః । ప్రథమాన్తసత్యశబ్దార్థస్య వక్తవ్యత్వేనావశేషాదిత్యాతఃశబ్దార్థః । అవశిష్టార్థస్తు వ్యక్తీభవిష్యతి ।
వాక్యోక్తిద్వారా తదర్థనిషేధమధికరణవిషయముక్త్వా విశేషానుపలమ్భకృతం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
జిజ్ఞాసాహేతుముక్తం వ్యనక్తి -
నహీతి ।
సామాన్యేన దృష్టస్యైవ విశేషతో దృష్టౌ స్థాణ్వాదౌ సంశయదృష్టేరత్ర తదభావే కథమసౌ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతిశబ్దేనేతి ।
అస్తు తర్హి తదర్థవత్త్వాయ యత్కిఞ్చిదత్ర నిషేధ్యమిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
ఇతిశబ్దశ్చేతి ।
ప్రత్యక్షాదిసంనిహితఘటాద్యాలమ్బనస్తర్హి నిషేధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య సజాతీయమానార్పితస్య విజాతీయమానసిద్ధాదన్తరఙ్గత్వాత్తదాలమ్బనతైవ నిషేధస్యేత్యాహ -
సంనిహితం చేతి ।
ప్రకృతత్వం విశేషాసిద్ధిశ్చేతి హేతుముక్త్వా సంశయం నిగమయతి -
తత్రేతి ।
అన్యతరనిషేధేనాపి నిషేధసిద్ధ్యా పక్షాన్తరమాహ -
అాహోస్విదితి ।
ద్వితీయేఽపి బ్రహ్మణో వాఙ్మనసాతీతత్వాత్ప్రపఞ్చస్య చాధ్యక్షాదిసిద్ధత్వాత్తస్య వ్యావహారికమానసిద్ధత్వేఽపి కల్పితత్వాత్తత్కల్పనాధిష్ఠానత్వాత్తన్నిషేధావధిత్వాచ్చ బ్రహ్మణః పరిశేషార్హత్వాదితి పక్షద్వయం దర్శయతి -
యదపీతి ।
అత్ర నిషేధార్థోక్త్యా తత్పదార్థస్యైవ శోధనాత్తస్యైవ శద్ధస్య వాక్యార్థాన్వయిత్వేన తద్ధీహేుతుత్వాత్పాదాదిసఙ్గతిరితి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే నిషేధస్య శూన్యతాన్తత్వాద్బ్రహ్మణః శూన్యస్య ప్రత్యక్త్వేన జ్ఞానానర్హతా । సిద్ధాన్తే వ్యతిరిక్తస్యైవ నిషేధాదప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మణస్తత్వేన జ్ఞానయోగ్యతా సతి సమ్భవే ప్రాప్తసర్వనిషేధకల్పనాదేకదేశస్యైవ తత్కల్పనం యుక్తం లాఘవాత్ ।
నేదం రజతమిత్యాదౌ తథాదర్శనాదిత్యాశఙ్క్య నిషేధద్వయశక్త్యా ప్రాప్తసర్వబాధకల్పనం యుక్తమన్యత్ర నిషేధద్వయాభావాదేకదేశస్యైవ బాధేత్యాహ -
ద్వౌ చేతి ।
నిషేధయోర్ద్వయోరపునరుక్తమర్థమభినయతి -
తయోరితి ।
వస్త్వన్తరాభావవిశిష్టవస్త్వన్తరజ్ఞానస్యైవ నేదం రజతమిత్యాదౌ నిషేధార్థత్వాన్న సర్వనిషేధః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాహ -
అథవేతి ।
తత్ర హేతుః -
తద్ధీతి ।
ప్రకృతత్వావిశేషాత్ప్రపఞ్చస్యాపి నిషేధో బ్రహ్మవదిత్యాశఙ్క్యాధ్యక్షాదివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
న త్వితి ।
బ్రహ్మమాత్రనిషేధే నిషేధద్వయవైయర్థ్యమేకేనైవ కృతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అభ్యాసస్త్వితి ।
పక్షద్వయమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రథమముత్సూత్రమేవ ప్రథమం పక్షం ప్రత్యాహ -
నేతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వం నిరాచష్టే -
కిఞ్చిద్ధీతి ।
వాస్తవమధిష్ఠానం జ్ఞాత్వారోప్యం నిరస్యమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
అస్తు తర్హి శూన్యమేవ వస్తు తదధిగమ్యేతరన్నిషేధ్యం నేత్యాహ -
తచ్చేతి ।
నిషేధనం తదర్థః । లోకసిద్ధపదార్థాన్వయయోగ్యతావశేన వాక్యార్థస్వీకారాన్నేత్యేవ చ నిషేధాదర్శనాన్నాయమయం నేదమిహేతి ధర్మిప్రతియోగిఘటితస్యైవ నిషేధస్య దృష్టేర్విశేషణావశేషస్యావశ్యకత్వాదయుక్తా శూన్యతేత్యర్థః ।
కిఞ్చ లోకే భ్రమస్య సాధిష్ఠానత్వోపలమ్భాత్తాత్త్వికాధిష్ఠానాభావే ప్రత్యక్షాదిసిద్ధద్వైతస్యైవ తాత్త్వికత్వాపాతాన్నిషేధో నిరవకాశః స్యాదిత్యాహ -
అపరీతి ।
దృష్టసర్వనిషేధే తదేకదేశవస్తుధీరూపాపవాదాభావాదుత్సర్గస్థితిరితి న్యాయాత్పూర్వదృష్టస్య వస్తుత్వప్రసఙ్గాదనవధికనిషేధాయోగాదవస్తుతయా చ శూన్యభానాత్తద్దృష్ట్యా పూర్వదృష్టనిషేధాసమ్భవాన్న తత్పర్యన్తో నిషేధ ఇతి భావః ।
పూర్వపక్షాన్తరం ప్రత్యాహ -
నాపీతి ।
ప్రాప్తిపూర్వకత్వాన్నిషేధస్య బ్రహ్మణశ్చావిద్యయా ప్రత్యక్షాదిభిర్వా ద్వైతవదప్రాప్తేః శబ్దేన ప్రాప్తస్య తేనైవ నిషేధే పఙ్కప్రక్షాలనన్యాన్న తన్నిషేధ ఇతి భావః ।
బ్రహ్మణో నిషేధ్యత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
ఆదిపదేన బ్రహ్మవిదాప్నోతీత్యాదిరుపక్రమో గృహ్యతే ।
బ్రహ్మణః సత్త్వాసత్త్వధియోర్గుణదోషోక్తేరపి న తన్నిషేధ్యమిత్యాహ -
అసన్నితి ।
బ్రహ్మణః సన్మాత్రత్వసిద్ధేరపి న తన్నిషేధ్యమిత్యాహ -
అస్తీతి ।
కిఞ్చ సర్వేషు వేదాన్తేషు సాక్షాద్వా పరమ్పరయా వా బ్రహ్మైవ ప్రతిపాద్యతే తేన తద్విరోధాదపి న తన్నిషేధ్యమిత్యాహ -
సర్వేతి ।
యత్తు వాఙ్మనసాతీతత్వాదసమ్భావితసద్భావం నిషేధార్థం బ్రహ్మేతి, తత్రాహ -
వాగితి ।
తత్ర హేతుః -
నహీతి ।
కేనాభిప్రాయేణ తర్హి వాఙ్మనసాతీతత్వముక్తం, తత్రాహ -
ప్రతిపాదనేతి ।
వాగాద్యతీతత్వేనాసత్త్వే బ్రహ్మణోఽవగమ్యమానే కిమియం ప్రతిపాదనప్రక్రియేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ।
పక్షద్వయాయోగే ఫలితం నిషేధార్థం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రమవతార్య యోజయతి -
తదేతదిత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో రూపద్వయం నిషేధ్యమిత్యత్ర హేతుమాహ -
తద్ధీతి ।
ప్రకృతత్వమాత్రేణ నిషేధే బ్రహ్మణోఽపి నిషేధః స్యాదవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రపఞ్చితం చేతి ।
బ్రహ్మణః షష్ఠ్యన్తపదవాచ్యతయా ప్రపఞ్చావచ్ఛేదేనాప్రధానత్వాత్ప్రపఞ్చ ఎవ ప్రధానతయా నిషేధేన సమ్బధ్యత ఇత్యర్థః ।
పురుషశబ్దశ్రవణాత్తస్య చ బ్రహ్మవిషయత్వాద్బ్రహ్మాపి ప్రపఞ్చితమిత్యాశఙ్క్య పురుషశబ్దస్యాత్ర లిఙ్గాత్మవిషయత్వాన్మైవమిత్యాహ -
తదితి ।
వాసనాలక్షణమేవ రూపం కిమిత్యుపమాభిరుచ్యతే ప్రసిద్ధరూపత్వమేవ పురుషస్య కుతో నేష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అమూర్తేతి ।
రూపద్వయస్య ప్రాధాన్యేన ప్రకృతత్వే ఫలమాహ -
తదితి ।
అర్థతో బ్రహ్మణోఽపి ప్రాధాన్యేన ప్రకృతత్వావిశేషాన్నిషేధ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మ త్వితి ।
అర్థతస్తస్య ప్రాధాన్యేఽపి రాజపురుషాదావివ శబ్దతః ప్రధానతయా ప్రకృతం రూపద్వయమేవ ప్రకృతపరామర్శినేతిశబ్దేనానూద్య నిషేధ్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణస్తర్హి ప్రాధాన్యేనాప్రకృతత్వాదుత్తరత్రాపి న ప్రతిపాద్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రపఞ్చితే చేతి ।
ఎవముపక్రమేఽపి కథం వాక్యార్థో నిర్ణీయతామిత్యాశఙ్క్యాధ్యారోపాపవాదన్యాయం సూచయతి -
తత్రేతి ।
నిర్ఘటం భూతలమిత్యుక్తే ఘటస్యాన్యత్ర సత్త్వవద్బ్రహ్మణి రూపద్వయనిషేధేఽపి తతోఽన్యత్ర తద్భవేదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదాస్పదమితి ।
ఉపాదానాదన్యత్ర కార్యాయోగాత్తత్ర నిషిద్ధస్య న క్వాపి సత్తేతి భావః,
యత్తు ప్రత్యక్షాదిసిద్ధస్య ద్వైతస్య న నిషేధస్తద్విరోధాదితి, తత్రాహ -
యుక్తం చేతి ।
తత్త్వావేదనమానాసిద్ధత్వాద్వాచారమ్భణాదిశబ్దాచ్చ ద్వైతస్య వస్తుసత్త్వవైధుర్యాద్యుక్తా నిషేధ్యతేతి భావః ।
సత్త్వేన సిద్ధం ద్వైతం నిషిధ్యతే చేద్బ్రహ్మణోఽపి తథా సిద్ధ్యవిశేషాన్నిషేధతాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
ఆరోపాధిష్ఠానత్వేన నిషేధావధిత్వేన చావశేషాన్న బ్రహ్మణో నిషేధ్యతేత్యర్థః ।
ద్వే వావేత్యాదినోక్తం రూపద్వయం నిషిధ్యతే చేత్పఙ్కప్రక్షాలనన్యాయాత్ప్రసజ్యప్రతిషేధే గౌరవం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అత్రేతి రూపద్వయనిషేధపక్షోక్తిః । శఙ్కా న కార్యేత్యత్ర హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
అప్రతిపాద్యం చేదనువాద్యత్వం నచ ప్రాప్తిఫలే వినాఽనువాదః, తత్రాహ -
లోకేతి ।
తథాపి కథం పఙ్కప్రక్షాలనన్యాయో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిషేధస్య ఫలవత్త్వాదిత్యాహ -
శుద్ధేతి ।
ఉక్తరీత్యా నిషేధస్య నిర్దోషత్వముక్తం నిగమయతి -
ఇతి నిరవద్యమితి ।
ద్వౌ నిషేధౌ తయోరవైయర్థ్యార్థం సర్వం నిషేధ్యమిత్యుక్తం ప్రత్యాహ -
ద్వౌ చేతి ।
సమ్భావితం పక్షాన్తరమాహ -
యద్వేతి ।
భావాభావవిషయత్వేన వా నిషేధద్వయం వివక్షితమ్ ।
పక్షాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
వీప్సాపక్షే వాక్యార్థమాహ -
ఇతీతి ।
యావదితి పక్షాన్తరేభ్యో విశేషార్థమ్ ।
తేషు నిరాకాఙ్క్షో వాక్యార్థో న సిధ్యతీత్యాహ -
పరీతి ।
వీప్సాపక్షే నిరాకాఙ్క్షా వాక్యార్థధీరితి విశేషమాహ -
వీప్సాయాం త్వితి ।
సూత్రావయవవ్యాఖ్యాముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అవయవాన్తరమాదాయ వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
కథం తావతా నిషేధస్య నాభావావసానత్వం, తత్రాహ -
అభావేతి ।
నేతి నేతీతి నిషేధాత్పరమస్తీతి ప్రతిపాదకం కిమిత్యపేక్షాయామాదేశనిర్వచనవాక్యమేవేత్యక్షరయోజనయా దర్శయతి -
తత్రేతి ।
నిర్వచనప్రకారమేవాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ -
నేత్యావినా ।
హి యస్మాన్నేతి నేత్యాదిష్టాదేతస్మాద్బ్రహ్మణోఽన్యద్వ్యతిరిక్తం నాస్తి బ్రహ్మైవ పరమస్తి తస్మాన్నేతి నేత్యుచ్యతే న తు సర్వాభావధియేతి నిర్వచనస్యార్థః ।
ఎవంప్రకారమేతన్నిర్వచనమనిషిద్ధం బ్రహ్మ వదతీత్యాహ -
తచ్చేతి ।
నిర్వచనమేవానిషిద్ధం బ్రహ్మాహేతి శ్రుతియోజనయోక్తమ్ । ఇదానీం నామధేయమేవ నిషేధావశిష్టం బ్రహ్మాహేతి విధాన్తరేణ శ్రుతియోజనయా దర్శయతి -
యదేతి ।
కిం తన్నామధేయం తదాహ -
అథేతి ।
ప్రకృతనిషేధస్యాభావాన్తత్వనిషేధార్థోఽథశబ్దః ।
నను నామధేయం నిషేధస్యాభావాన్తత్వేఽపి తద్విషయం ఘటిష్యతే । నేత్యాహ -
తచ్చేతి ।
ద్వేధా సూత్రావయవవ్యాఖ్యాముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౨ ॥
అనిషేధ్యత్వేన వస్తుసత్యం బ్రహ్మోక్త్వా తస్యాగ్రాహ్యత్వేనాసత్త్వమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
తదవ్యక్తమితి ।
సూత్రవ్యావర్త్యమాహ -
యత్తదితి ।
ఆత్మని గృహ్యమాణే తదభిన్నబ్రహ్మాపి గ్రాహ్యమితి వాపాద్యతే భావత్వే ఘటవత్ప్రత్యక్షగ్రాహ్యతా తస్యా స్యాదితి వా । నాద్యః । ప్రత్యగభిన్నత్వేఽప్యవిద్యావృతత్వాత్తద్గ్రహేఽపి తదగ్రహసిద్ధేరిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
తదితి ।
కథమిన్ద్రియాగ్రాహ్యత్వం బ్రహ్మణః సిద్ధం, తత్రాహ -
ఆహ హీతి ।
అన్యైర్దేవైరిన్ద్రియాన్తరైరితి యావత్ ।
శ్రుత్యుక్తిపరత్వేన సూత్రావయవం వ్యాఖ్యాయ విధాన్తరేణ వ్యాచష్టే -
స్మృతిరితి ॥ ౨౩ ॥
ఆత్మైవ బ్రహ్మావిద్యావృతం చేన్న కదాచిదపి గృహ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
అపీతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అపిచేతి ।
నాస్య సదా గ్రాహ్యత్వమగ్రాహ్యత్వం వా సమాధ్యవస్థాయాం ప్రత్యక్త్వేన భానాదిత్యర్థః । భక్తిధ్యానాభ్యాం ప్రకర్షేణ స్వీయే మనసి ప్రతీచో నిధానం భక్తిధ్యానప్రణిధానమ్ । ఆదిపదేన తత్పూర్వకజపనమస్కారాదిగ్రహణమ్ ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం ప్రమాణమాహ -
కథమితి ।
స్వయమ్భూః స్రష్టా పరమాత్మా ఖాని ఛిద్రోపలక్షితానీన్ద్రియాణి పరాఞ్చ్యనాత్మవిషయాణి వ్యతృణద్ధింసితవాన్ ।
సా హి తేషాం హింసా యదసదర్థవిషయతయా సమర్పణమిత్యాహ -
పరాఞ్చీతి ।
తేషాం తథాసృష్టత్వే గమకమాహ -
తస్మాదితి ।
యది పరాఞ్చమేవార్థమిన్ద్రియైః పశ్యతి నాన్తరాత్మానం కథం తర్హి లోకస్య తత్ర జ్ఞానమిత్యాశఙ్క్య సాధనచతుష్టయవతః సమాధికాలే శుద్ధే మనసి ప్రత్యక్త్వేన తద్దృష్టిరిత్యాహ -
కశ్చిదితి ।
తతో నిత్యాద్యనుష్ఠానాత్పరిశుద్ధబుద్ధిర్జ్ఞానస్య కరణవ్యుత్పత్త్యాఽన్తఃకరణస్య ప్రసాదో నైర్మల్యం తేన నిరవయవం నిష్ప్రపఞ్చం ప్రత్యఞ్చం ధ్యాయన్నవిషయత్వేన తత్సాక్షాత్కరోతీత్యాహ -
జ్ఞానేతి ।
విగతా నిద్రా యేభ్యస్తే తథేతి స్వాపాద్వివేకః । జితః శ్వాసో యైరితి ప్రాణాయామనిష్ఠతోక్తిః । సన్తుష్టా ఇతి మనోవ్యాకులతావ్యావృత్త్యా స్వప్నాద్వివేకః । సంయతానీన్ద్రియాణి యేషామితి జాగరితాద్భేదః । ఎతాని విశేషణాని యమనియమాదిసర్వాఙ్గోపసఙ్గ్రహార్థాని యోగాత్మత్వం తజ్జధీగమ్యత్వమ్ ॥ ౨౪ ॥
సూత్రాన్తరవ్యావర్త్యమాహ -
నన్వితి ।
వ్యావర్తకం సూత్రమవతారయతి -
నేతీతి ।
ప్రకాశాదివచ్చేతి భాగం విభజతే -
యథేతి ।
యద్యపి దృష్టాన్తాదాత్మా ప్రకాశశబ్దితోఽజ్ఞానతత్కార్యే కర్మణ్యుపాధౌ సవిశేషస్తథాపి వస్తుతస్తస్యావైశేష్యమైకరస్యమేవేతి దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
అభ్యాసాదితి వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ॥ ౨౫ ॥
జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వాప్తిశ్రుతివశాదపి వాస్తవమైక్యమౌపాధికం నానాత్వమిత్యాహ -
అత ఇతి ।
అతోఽనన్తేనేతి వ్యాచష్టే -
అతశ్చేతి ।
అభేదస్య స్వాభావికత్వే సూత్రావయవం వ్యాకుర్వాణో హేతుమాహ -
తథాహీతి ।
ఆదిపదేన బ్రహ్మవిదాప్రోతి పరమిత్యాది గ్రాహ్యమ్ ॥ ౨౬ ॥
జీవబ్రహ్మణోరాత్యన్తికమైక్యముక్త్వా భేదాభేదవాదముత్థాపయతి -
ఉభయేతి ।
సూత్రద్వయస్య సఙ్గతిమాహ -
తస్మిన్నితి ।
తదుపన్యాసఫలమాహ -
స్వమతేతి ।
అస్తు తర్హి భేదవ్యపదేశాత్తయోర్భిన్నత్వమేవ, తత్రాహ -
క్వచిదితి ।
అన్యతరవ్యపదేశాత్తదన్యస్య త్యాజ్యతామాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
భేదో నియతో గృహ్యతే చేదభేదోక్తిరనాలమ్బనా స్యాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అన్యతరోక్తేరపి నిరాలమ్బనత్వాయోగే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
అత్రేతి బ్రహ్మాత్మోక్తిః ।
అహికుణ్డలవదిత్యుక్తం వివృణోతి -
యథేతి ॥ ౨౭ ॥
అహికుణ్డలన్యాయేన పరస్య జీవః సంస్థానభూతో దర్శితః । సమ్ప్రతి తదేకదేశభూత ఇతి విధాన్తరమాహ -
ప్రకాశేతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
అథవేతి ।
బ్రహ్మాత్మతత్త్వమేతదిత్యుక్తమ్ । దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
అభేద ఎవ తర్హి తయోర్నేత్యాహ -
అథ చేతి ।
ఇహాపీతి పూర్వవద్బ్రహ్మాత్మోక్తిః పరమతముపసంహర్తుమితిశబ్దః ॥ ౨౮ ॥
స్వసిద్ధాన్తమాహ -
పూర్వవద్వేతి ।
తత్ప్రపఞ్చయతి -
యథేతి ।
తర్హి భేదస్యైవ ప్రతిపాద్యతా । మైవమ్ । ప్రసిద్ధానువాదేనాప్రసిద్ధస్య తద్భావాదిత్యాహ -
అభేదమితి ।
పరమతాయోగే స్వమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౯ ॥
స్వమతసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ -
ప్రతిషేధాచ్చేతి ।
చకారార్థమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
ఇతఃశబ్దార్థం వివృణ్వన్నాదౌ చేతనభేదనిషేధముదాహరతి -
యదితి ।
అచేతనభేదనిషేధం దర్శయతి -
అథేతి ।
ఉక్తనిషేధద్వయాత్మకశాస్త్రతాత్పర్యం సఙ్గృహ్ణాతి -
బ్రహ్మేతి ।
తదేవం నిషేధవాక్యార్థాలోచనయా నిష్ప్రపఞ్చం బ్రహ్మ వాక్యార్థాన్వయయోగ్యం తత్పదలక్ష్యమితి ॥ ౩౦ ॥
నేతి నేతీతి బ్రహ్మాతిరిక్తం సర్వం నిషేధ్యమిత్యుక్తం తదయుక్తం సేత్వాదివ్యపదేశేభ్యో వస్త్వన్తరసత్త్వావగమాత్ । ద్యుభ్వాద్యధికరణే సేతువ్యపదేశస్య ప్రతినీతత్వేఽపి భేదాదివ్యపదేశానాం గతిమజానన్నాశఙ్కతే -
పరమితి ।
విషయోక్తిపూర్వకం సబీజం సంశయమాహ -
యదితి ।
సర్వశ్రుతివిప్రతిపత్తినిరాసేనాద్వయం బ్రహ్మైవ వస్తు నాన్యదితి స్థితే కథమయమారమ్భః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కానిచిదితి ।
మన్దాశఙ్కానిరాసాయ తత్పదలక్ష్యస్యాద్వయత్వప్రపఞ్చార్థోఽయమారమ్భస్తతోఽస్య పాదాదిసఙ్గతిసౌలభ్యమ్ । పూర్వపక్షే సద్వితీయత్వాద్బ్రహ్మణో ద్వితీయనిషేధాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తస్యాద్వయత్వాద్ద్వైతనిషేధోపపత్తిః ।
అన్యస్య నిషేధాద్బ్రహ్మణశ్చ శ్రుతత్వాత్తదస్తి చేద్బ్రహ్మాతిరిక్తస్యాపి శ్రుత్యోక్తత్వాదస్తితేతి మత్వా పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
పరమిత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దోఽక్షరయోజనాసమాప్త్యర్థః । తత్రాద్యం వివృణోతి -
సేత్వితి ।
బ్రహ్మణః సేతుత్వేఽపి కథం సద్వితీయత్వమిత్యాశఙ్క్య వ్యాప్తిమాహ -
సేతుశబ్దశ్చేతి ।
బ్రహ్మ సద్వితీయం సేతుత్వాల్లౌకికసేతువదితి మత్వాహ -
ఇహ చేతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మసేతోః సద్వితీయత్వమిత్యాహ -
సేతుమితి ।
కథమేతావతా వస్త్వన్తరాస్తిత్వం, తత్రాహ -
యథేతి ।
జాఙ్గలం వాతభూయిష్ఠమిత్యుక్తత్వాద్వాతబహులో దేశో జాఙ్గలమ్ । ఇహ తు న్యాయసామ్యేన స్థలమాత్రముక్తమ్ ।
ద్వితీయం హేతుం వ్యాకరోతి -
ఉన్మానేతి ।
ప్రాచీ ప్రతీచీ దక్షిణోదీచీతి చతస్రః కలాః ప్రకాశవాన్పాదః । పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇత్యునన్తవాన్పాదః । అగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రమా విద్యుదితి జ్యోతిష్మాన్పాదః । చక్షుః శ్రోత్రం వాఙ్మన ఇత్యాయతనవాన్పాదః । ఎతే పాదాశ్చత్వారోఽస్యేతి చతుష్పాద్బ్రహ్మ పాదానామర్ధాన్యష్టౌ శఫాన్యస్యేత్యష్టాశఫం చతస్రశ్చతస్రః కలా ఎకైకస్య పాదస్యేతి షోడశకలం షోడశావయవమిత్యర్థః ।
ఎవమున్మానేఽపి కథం వస్త్వన్తరాస్తిత్వం, తత్రాహ -
యచ్చేతి ।
కార్షాపణశబ్దేన షోడశపణానాం సంజ్ఞోక్తా ।
బ్రహ్మ సద్వితీయమున్మితత్వాత్సంంమతవదిత్యాహ -
తథేతి ।
తృతీయం హేతుం వ్యాచష్టే -
తథేతి ।
తథాపి కథం సద్వితీయత్వమిత్యాశఙ్క్య వ్యాప్తిమాహ -
మితానాం చేతి ।
వ్యాప్తస్య హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
జీవానాం చేతి ।
విమతం సద్వితీయం, సమ్బన్ధవత్త్వాత్ , నగరవదిత్యాహ -
అత ఇతి ।
చతుర్థం హేతుం వివృణోతి -
భేదేతి ।
తత్రాధారతో భేదవ్యపదేశముదాహరతి -
తథాహీతి ।
అతిదేశతస్తం దర్శయతి -
అతిదేశం చేతి ।
అస్యేత్యక్షిస్థస్య పురుషస్యేత్యర్థః । అమునేత్యాదిత్యమణ్డలస్థేన పురుషేణ సహేతి యావత్ ।
అవధితోఽపి భేదోక్తిం సాధయతి -
సావధికం చేతి ।
ఎకస్యేత్యాధిదైవికస్య పురుషస్యేతి యావత్ । పునరేకస్యేత్యాధ్యాత్మికస్య పురుషస్యేత్యర్థః ।
ఐశ్వర్యస్య సావధికత్వే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
విమతం సద్వితీయం, భేదవ్యపదేశభాక్త్వాత్ , ఘటవదిత్యర్థః ॥ ౩౧ ॥
పూర్వపక్షముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
బ్రహ్మణః సద్వితీయత్వే తతోఽన్యస్య నిషేధ్యత్వోక్తిరయుక్తేతి వక్తుమితీత్యుక్తమ్ । పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
నిరోధప్రకారమభినయతి -
నేతి ।
తత్కిం సాది కింవానాది । ప్రథమం ప్రత్యాహ -
ప్రమాణేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
నహీతి ।
అభేదేఽపి మానాదృష్టిస్తుల్యేత్యాశఙ్క్య జన్మాదిసూత్రమారభ్య తత్ర తత్ర సిద్ధమర్థం స్మారయతి -
సర్వస్యేతి ।
ఆరమ్భణాధికరణసిద్ధమర్థం కథయతి -
అనన్యత్వం చేతి ।
ద్వితీయం నిరాహ -
నచేతి ।
బ్రహ్మాతిరిక్తవస్త్వభావే శ్రుతివత్తదర్థాపత్తిమాహ -
ఎకేతి ।
బ్రహ్మణః సద్వితీయత్వే మానాన్యుక్తానీతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర సేతువ్యపదేశస్య ద్వితీయవస్తుసాధకత్వం నాస్తీత్యాహ -
నేతీతి ।
స హి శ్రుతితోఽర్థతో వా వస్త్వన్తరం సాధయతి, తత్రాద్యం దూషయతి -
సేత్వితి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
తత్రేతి ।
శ్రౌతార్థవిరోధాదార్థికార్థో న యుక్తో లిఙ్గస్య శ్రుతితో దుర్బలత్వాదిత్యాహ -
నచేతి ।
ఇతశ్చ తస్య న వస్త్వన్తరసాధకత్వమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
వివక్షితం సేతుసామ్యముపేక్ష్య తద్వ్యాప్తమర్థాన్తరం కల్పయతోఽతిప్రసక్తిః స్యాదితి హేత్వన్తరమేవ స్ఫుటయతి -
సేత్వితి ।
యావతి స్వీకృతే శ్రుతిర్న విరుధ్యతే తావదేవ స్వీకర్తవ్యం తస్యా నిర్దోషత్వేన బలవత్తరత్వాదిత్యాహ -
నచేతి ।
సేతుశబ్దస్య తర్హి కా గతిరిత్యాశఙ్క్య సూత్రయోజనయా దర్శయతి -
సేతుసామాన్యాదితి ।
కిం తత్ప్రసిద్ధేన సేతునా సామాన్యమాత్మని సేతుశబ్దప్రయోగే నిమిత్తం తదాహ -
జగత ఇతి ।
తస్య జగతో మర్యాదాస్తత్తన్నియతార్థక్రియాసు వ్యవస్థితత్వలక్షణాస్తాసాం తదాశ్రయస్య జగతశ్చాన్తర్యామితయా యదాత్మనో విధారకత్వం తత్తస్య సేతుసామాన్యమిత్యర్థః ।
తేనాత్మని సేతుశబ్దప్రయోగే సతి కిం సిధ్యతి తదాహ -
అత ఇతి ।
యత్తు తరతిశబ్దాదాత్మసేతోః సద్వితీయత్వం, తత్రాహ -
సేతుమితి ।
స్వస్యైవ స్వాతిక్రమాయోగాత్ప్రాప్నోత్యర్థస్తరతిరిత్యయుక్తం ప్రాప్నోతేరపి స్వాత్మన్యయోగాత్ ।
బ్రహ్మవిదాప్నోతీతివదుపపత్తావపి నాత్ర తరతిస్తదర్థో వృద్ధప్రయోగానుపలబ్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ॥ ౩౨ ॥
సేతువ్యపదేశవద్ద్వితీయం హేతుం నిరస్యతి -
బుద్ధ్యర్థ ఇతి ।
వ్యావర్త్యమనూద్య వ్యావర్తకం సూత్రమాదాయ విభజతే -
యదపీతి ।
ఉన్మానవ్యపదేశోఽపీత్యపినా సేతువ్యపదేశో దృష్టాన్త్యతే ।
ఉపాసనార్థత్వమున్మానవ్యపదేశస్య విశదయతి -
చతుష్పాదితి ।
శుద్ధం బ్రహ్మ హిత్వా సోపాధికే కిమితి తత్ర బుద్ధిః స్థిరీక్రియతే, తత్రాహ -
నహీతి ।
ఉత్తమబుద్ధీనాం ఝటిత్యనౌపాధికే బ్రహ్మణి బుద్ధిప్రవేశేఽపీతరేషాం తదభావాత్తేషామపి సఙ్గ్రహార్థ సోపాధికే బ్రహ్మణి స్థిరీక్రియతే బుద్ధిరితి ఫలితం వక్తుమితీత్యుక్తమ్ । సూత్రభాగమాదాయ వైదికోదాహరణత్వేన వ్యాకరోతి -
పాదవదిత్యాదినా ।
వాగాదయ ఇత్యాదిశబ్దేన ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రమితి గృహీతమ్ । అగ్న్యాదయ ఇత్యాదిశబ్దేన వాయురాదిత్యో దిశ ఇతి త్రయముక్తమ్ ।
ఇదానీం తమేవ సూత్రావయవం లౌకికత్వేన యోజయతి -
అథవేతి ।
పాదవిభాగం వినాపి వ్యవహారబాహుల్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తేన మన్దమధ్యమధియాం ధ్యానవ్యవహారాయ బ్రహ్మణ్యున్మానకల్పనేతి దార్ష్టాన్తికమాహ -
తద్వదితి ॥ ౩౩ ॥
అవశిష్టం హేతుద్వయం నిరాచష్టే -
స్థానేతి ।
సూత్రతాత్పర్యమాహ -
ఇహేతి ।
తమేవ పరిహారముక్త్వానువాదద్వారా స్ఫోరయతి -
యదపీతి ।
తత్ర సూత్రావయవం హేతుత్వేన యోజయతి -
యత ఇతి ।
స్థానవిశేషో బుద్ధిః । ఆదిత్యశ్చక్షురిత్యాదిః ।
ద్వయోరపి పరిహారం సఙ్క్షిప్య విభజ్య దర్శయన్నాదౌ సమ్బన్ధవ్యపదేశం ప్రత్యాహ -
సమ్బన్ధేతి ।
భేదవ్యపదేశేఽపి స్థానవిశేషాదితి పదం యోజయతి -
తథేతి ।
వ్యపదేశయోరౌపాధికత్వే ప్రకాశదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
ప్రకాశేత్యాదినా ।
ఆదిశబ్దేనోక్తముదాహరణాన్తరమాహ -
యథా వేతి ।
ఎవమేకస్మిన్నపి బ్రహ్మణ్యుపాధ్యపేక్షావేతౌ వ్యపదేశావిత్యాహ -
తద్వదితి ॥ ౩౪ ॥
ముఖ్యే వ్యపదేశద్వయే సమ్భవతి కుతస్తదౌపచారికముచ్యతే, తత్రాహ -
ఉపపత్తేశ్చేతి ।
తత్ర సమ్బన్ధవ్యపదేశే సూత్రం యోజయతి -
ఉపపద్యతే చేతి ।
అత్రేతి బ్రహ్మాత్మనోరుక్తిః ।
అౌపచారికస్యైవ సమ్బన్ధస్యోపపత్తిముపపాదయతి -
స్వమితి ।
ముఖ్యసమ్బన్ధాసమ్భవం సాధయతి -
స్వరూపస్యేతి ।
సమ్బన్ధస్య ద్వినిష్ఠత్వాదేకస్మిన్నయోగమాశఙ్క్యాహ -
ఉపాధీతి ।
ఇదానీమౌపచారికం భేదమాదాయ సూత్రం యోజయతి -
తథేతి ।
శ్రౌతవ్యపదేశస్య ముఖ్యత్వమేవ న త్వౌపచారికత్వమన్యత్రాదృష్టేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ॥ ౩౫ ॥
స్వపక్షే హేత్వన్తరమాహ -
తథేతి ।
సూత్రతాత్పర్యమాహ -
ఎవమితి ।
బ్రహ్మణోఽద్వితీయత్వం స్వపక్షః ।
హేత్వన్తరమేవ సూత్రయోజనయా విశదయతి -
తథేతి ।
యథా సేత్వాదివ్యపదేశనిరాసేభ్యో న వస్త్వన్తరధీస్తథేతి యావత్ ।
అన్యప్రతిషేధముదాహరతి -
తథాహీతి ।
తస్య తాటస్థ్యం వ్యాసేధతి -
అహమేవేతి ।
అహఙ్కారస్య సర్వాత్మత్వప్రాప్తిం ప్రత్యాహ -
ఆత్మైవేతి ।
నిన్దానుపపత్త్యా భేదనిషేధం దర్శయతి -
సర్వమితి ।
బాధాయాం సామానాధికరణ్యాదపి తత్సిద్ధిరిత్యాహ -
బ్రహ్మైవేతి ।
ఆర్థికీం నిషేధధియముక్త్వా సాక్షాదేవ తత్ప్రతీతిమాహ -
నేహేతి ।
యస్మాత్పరమిత్యత్ర తేనేదం పూర్ణం పురుషేణేత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః ।
సేత్వాదివ్యపదేశేభ్యో దర్శితవాక్యానాం విశేషమాహ -
స్వప్రకరణేతి ।
బ్రహ్మణోఽద్వయత్వే హేత్వన్తరమాహ -
సర్వాన్తరేతి ॥ ౩౬ ॥
బ్రహ్మణోఽద్వయత్వేఽపి సర్వగతత్వం సర్వాత్మత్వం చ కథం, తత్రాహ -
అనేనేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అనేనేత్యాదినా ।
సేత్వాదివ్యపదేశానామనిరాసే పరప్రతిషేధానాశ్రయణే చ సర్వగతత్వమాకాశస్యేవ బ్రహ్మణః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
తత్ర సేత్వాదివ్యపదేశానిరాసే సర్వగతత్వాసిద్ధిం స్ఫుటయతి -
సేత్వాదీతి ।
పరనిషేధానాశ్రయణేఽపి తదసిద్ధి సాధయతి -
తథేతి ।
పరిచ్ఛేదప్రసక్తిరిష్టైవేత్యాశఙ్క్యావశిష్టం వ్యాచష్టే -
సర్వేతి ।
ఆదిశబ్దః సూత్రే స్మృతిన్యాయాపేక్షయా ప్రయుక్తః । తత్ర శ్రుత్యా సహ స్మృతిరుక్తా । న్యాయస్తు పరిచ్ఛిన్నత్వే సత్యనిత్యత్వాదిలక్షణో యావద్వికారః సూత్రోక్తః । నచ సర్వమూర్తసంయోగిత్వం సర్వగతత్వం సత్త్వే ద్వైతస్య స్యాదితి యుక్తమ్ । తత్కల్పనాధిష్ఠానతయా బ్రహ్మణః సర్వగతత్వోపగమాదతోఽద్వితీయమనవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మేతి ॥ ౩౭ ॥
బ్రహ్మాతిరిక్తేఽర్థే నిషిద్ధే బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వాన్న ఫలదాతృత్వమిత్యాశఙ్క్య వ్యవహారతస్తదుపపాదయితుముపక్రమతే -
ఫలమితి ।
పూర్వాధికరణయోస్తత్పదలక్ష్యం బ్రహ్మోక్తమిదానీం తత్పదవాచ్యమీశ్వరం దర్శయతీత్యధికరణస్య తాత్పర్యమాహ -
తస్యైవేతి ।
కుతో నిర్విశేషత్వేనోక్తస్య ఫలహేతుతేత్యాశఙ్క్యాహ -
వ్యావహారిక్యామితి ।
నిర్విశేషసత్యాద్వితీయపూర్ణస్వభావాదన్యత్వం ఫలేహేతుత్వాఖ్యం స్వభావః ।
తాత్పర్యముక్త్వా విచారవిషయమాహ -
యదితి ।
ఇష్టం దేవత్వాది । అనిష్టం తిర్యక్త్వాది । వ్యామిశ్రం మనుష్యత్వమ్ ।
కర్మఫలత్వం సాధయితుం సంసారావస్థాగతత్వమాహ -
సంసారేతి ।
త్రివిధకర్మఫలే లోకానుభవం ప్రమాణయతి -
ప్రసిద్ధమితి ।
ఉభయోరపి ఫలహేతుత్వశ్రుతేరుక్తే విషయే సంశయమాహ -
కిమితి ।
సర్వగతత్వేన ఫలదాతృత్వస్య సత్యపి సమానన్యాయత్వే కర్మపక్షం నిరాకరిష్యన్నాదౌ సిద్ధాన్తముపక్రమతే -
తత్రేతి ।
వాచ్యార్థోక్తేర్లక్ష్యార్థోక్తివిశేషత్వాత్తస్య చ వాక్యార్థధీహేతుత్వాదస్య పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే కర్మణ ఎవ ఫలదానసామర్థ్యాదీశ్వరస్యాకిఞ్చిత్కరత్వమ్ । సిద్ధాన్తే స్వతన్త్రస్య కర్మణోఽసామర్థ్యాత్తద్ద్వారా పరస్యైవతద్భావాత్తస్యార్థవత్త్వమ్ ।
కటవేష్టనసంస్కారాదివత్పుణ్యాదిసంస్కారాత్ఫలోత్పత్తౌ న ప్రదాత్రపేక్షేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
తత్ర సౌత్రం హేతుమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఉపపత్తేరితి ।
దేశకాలవిశేషాభిజ్ఞత్వే యోగ్యత్వమాహ -
సర్వేతి ।
కర్మానురూపఫలదాతృత్వే హేతుమాహ -
సృష్టీతి ।
విమతం విశిష్టజ్ఞానవద్దాతృకం, కర్మఫలత్వాత్ , సేవాదికర్మఫలవదిత్యర్థః ।
కర్మపక్షే క్రియాతో వా తజ్జన్యాపూర్వాద్వా ఫలమాద్యం దూషయతి -
కర్మణస్త్వితి ।
క్రియారూపం కర్మ క్షణికం తచ్చ నష్టం వా ఫలముత్పాదయేదుత్పాద్య వా ఫలం నశ్యేత్ ।
నాద్య ఇత్యాహ -
అభావాదితి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
తదైవ తర్హి భోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్య కర్మాన్తరప్రతిబన్ధాత్తదా భోక్తుమయోగ్యత్వాద్వా నైవమిత్యాహ -
తదితి ।
స్వర్గాదిభోగస్యైవార్థ్యమానత్వేన ఫలత్వాదభుజ్యమానమపి ఫలం స్వరూపేణాస్తీత్యయుక్తమిత్యాహ -
తదపీతి ।
కిఞ్చ స్వర్గనరకయోరతితీవ్రసుఖదుఃఖత్వాదననుభూయమానయోరసిద్ధేః స్వరూపేణ ఫలసత్త్వోక్తిరయుక్తేత్యాహ -
యదితి ।
ప్రసిద్ధత్వమేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
నహీతి ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి -
అథేతి ।
తస్య స్వతన్త్రస్య వా చేతనాధిష్ఠితస్య వా ఫలదాతృత్వం నాద్య ఇత్యాహ -
తదపీతి ।
న ద్వితీయస్తస్యైవాప్రామాణికత్వాదిత్యాహ -
తదస్తిత్వే చేతి ।
ఆశుతరవినాశినో యాగస్య కాలాన్తరభావిఫలహేతుత్వం, శ్రుతం స్థాయివస్త్వతిరేకేణానుపపన్నమపూర్వం కల్పయతీత్యర్థాపత్తిరత్ర మానమితి శఙ్కతే -
అర్థాపత్తిరితి ।
కర్మభిరారాధితాదీశ్వరాదేవ స్థాయినో యథోక్తఫలసిద్ధేర్మైవమిత్యాహ -
నేశ్వరేతి ॥ ౩౮ ॥
శ్రుతివిరుద్ధత్వాచ్చ న ఫలహేతుత్వేన నియోగకల్పనేత్యాహ -
శ్రుతత్వాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
న కేవలమితి ।
కర్మఫలత్వాదిలక్షణ పూర్వోక్తోపపత్తిః ।
తామేవ శ్రుతిముదాహరతి -
తథాచేతి ।
నిరూపాధికం రూపముక్త్వా సోపాధికమాహ -
అన్నాద ఇతి ।
అన్నమాసమన్తాత్ప్రాణిభ్యో దదాతీత్యన్నాదః । వసు ధనమర్థిభ్యో దదాతీతి వసుదానః । తదుభయమన్నం వసు చ కర్మఫలమ్ ॥ ౩౯ ॥
సమ్ప్రతి పూర్వపక్షయతి -
ధర్మమితి ।
సూత్రం విభజతే -
జైమినిస్త్వితి ।
శ్రుతేరిత్యుక్తం వ్యనక్తి -
శ్రూయత ఇతి ।
కథమేతావతా ఫలహేతుత్వం కర్మణః సిద్ధం, తత్రాహ -
తత్ర చేతి ।
విధిశ్రుతిర్విధ్యర్థస్తస్య లిఙాద్యర్థస్య ప్రేరణాత్మనో యాగో విషయస్తద్భావావగమాద్యాగః స్వర్గస్య సాధనమితి గమ్యతే పురుషాభిలషితస్వర్గసాధనత్వాభావే యాగస్య తత్ర ప్రేరణాయోగాదిత్యర్థః ।
పురుషప్రవృత్తేరర్థభావనాయా భావ్యాకాఙ్క్షత్వాదేకపదోపాత్తతయా యాగస్య సంనిహితత్వాద్భావ్యత్వేన సమ్బన్ధో న విషయత్వేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
యోగ్యతాయాః సంనిధేః సకాశాదన్తరఙ్గత్వాద్యాగస్య చ క్లేశాత్మకత్వేన ఫలార్థం ప్రవృత్తభావనాభావ్యత్వాయోగాత్పురుషవిశేషణత్వేన శ్రుతస్వర్గాదేరేవ భావనోద్దేశ్యరూపభావ్యత్వసిద్ధేరపురుషార్థే పురుషస్యాప్రవృత్తేః స్వర్గాదేరేవ భావ్యత్వం యాగస్య తు కరణతయా సాధ్యతేత్యర్థః ।
కర్మ న కాలాన్తరీయఫలదం క్షణికత్వాదిత్యుక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
శ్రుత్యవష్టమ్భేన నిరాచష్టే -
నేతి ।
తదేవ వ్యనక్తి -
శ్రుతిశ్చేదితి ।
ఉపపత్తిమేవ వ్యతిరేకద్వారా దర్శయతి -
నచేతి ।
కర్మావాన్తరవ్యాపారత్వముపేత్య కర్మణో వేత్యుక్తమ్ । ఫలోత్పత్త్యన్యథానుపపత్త్యా కల్ప్యమానత్వం గృహీత్వా ఫలస్య వేత్యుక్తమ్ । ఉపపత్తేశ్చేతి ద్వితీయహేతుం వివృణోతి -
ఉపపద్యతే చేతి ।
తత్ర విధిశ్రుతేరిత్యాదిరుక్తః ప్రకారః । శ్రుత్యుపపత్తిభ్యాం స్వపక్షముక్త్వా సిద్ధాన్తం ప్రత్యాహ -
ఈశ్వరస్త్వితి ।
ఎకరూపాత్కారణాన్నానేకరూపం కార్యం కార్యాన్తరాణామాకస్మికత్వాపాతాదిత్యర్థః ।
శుభాశుభఫలదాతృత్వే రాగద్వేషాదిమత్త్వాపత్తేశ్చ నేశ్వరాత్ఫలమిత్యాహ -
వైషమ్యేతి ।
ఈశ్వరస్య ఫలదాతృత్వే కర్మానుష్ఠానవైయర్థ్యం దోషాన్తరమాహ -
తదితి ।
ఉక్తదోషనివృత్త్యర్థమపూర్వాదేవ ఫలం నేశ్వరాదిత్యుక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪౦ ॥
ఈశ్వరాత్ఫలమితి సిద్ధాన్తయతి -
పూర్వం త్వితి ।
ఉత్తరపక్షప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
బాదరాయణస్త్వితి ।
పరపక్షనిషేధప్రతిజ్ఞాం ప్రకటయతి -
కేవలాదితి ।
ఈశ్వరానపేక్షాదితి యావత్ ।
కథమీశ్వరస్యాపి కేవలస్య ఫలహేతుత్వం, తత్రాహ -
కర్మేతి ।
యథా పరపక్షే కర్మాపేక్షాదపూర్వాపేక్షాద్వా కర్మణో యుక్తం ఫలమిత్యుపగతం తథా తదన్యతరాపేక్షాదీశ్వరాదేవ ఫలమస్తు । తథాచ న వైషమ్యాదీత్యర్థః ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం ప్రమాణమాహ -
కుత ఇతి ।
అపూర్వస్యాచేతనస్య కేవలస్యాప్రవృత్తేస్తస్యైవ ఫలదాతృత్వకల్పనాయాం దృష్టవిరోధాద్దేవతాపూజాత్మకత్వాచ్చ యాగస్య పూజ్యమానదేవతాప్రసాదద్వారా ఫలవత్త్వాదుక్తశ్రుతార్థాపత్తేరీశ్వరేణోపక్షయాదపూర్వమప్రమాణమితి మత్వా హేతుం వ్యాచష్టే -
ధర్మేతి ।
శ్రౌతం హేతువ్యపదేశముక్త్వా స్మార్తం కథయతి -
స్మర్యతే చేతి ।
తస్య తత్తద్దేవతాస్వభావస్య మమేతి యావత్ । తతస్తస్మాదారాధితాదనుష్ఠితాదిత్యర్థః ।
హేతువ్యపదేశాదిత్యస్యార్థాన్తరమాహ -
సర్వేతి ।
ఈశ్వరస్య సృష్ట్యాదిహేతుత్వేఽపి కథం ఫలహేతుత్వం, తత్రాహ -
తదేవేతి ।
యచ్చ విచిత్రస్య కారణస్యేత్యాది, తత్రాహ -
విచిత్రేతి ॥ ౪౧ ॥
తాత్త్వికమతాత్త్వికం చ బ్రహ్మణో రూపముక్త్వా తద్ధియాం ప్రతివేదాన్తం ప్రతీతానాం నామాద్యభేదాదభేదమాహ -
సర్వవేదాన్తేతి ।
పూర్వోత్తరపాదయోః సఙ్గతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
వ్యాఖ్యాతమితి ।
జ్ఞేయే బ్రహ్మణ్యుక్తే తజ్జ్ఞానం కింరూపమిత్యపేక్షాయాం తద్విచారాయోత్తరపాదప్రవృత్తిరిత్యాహ -
ఇదానీమితి ।
పదార్థయోః శోధనానన్తరమపునరుక్తాపేక్షితపదపదార్థోపసంహారేణ సగుణనిర్గుణవాక్యానామర్థో నిర్ధార్యతే । తత్ర సగుణవిద్యానాం సత్త్వశుద్ధిద్వారా నిర్గుణవిద్యోపయోగాత్పదార్థోపసంహరేణ వాక్యార్థజ్ఞానార్థత్వాచ్చ సగుణవాక్యార్థచిన్తార్థవతీ నిర్గుణచిన్తా తు తద్ధీద్వారా ముక్తిహేతురిత్యర్థః ।
నిరుపాధికం బ్రహ్మజ్ఞానం విచార్యత్వేనోక్తమితి మత్వా పాదారమ్భమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
అవయవభేదాభావాత్తన్నిమిత్తో జ్ఞానభేదో న సమ్భవతీత్యాహ -
పూర్వేతి ।
స్వభావభేదాభావాత్తత్కృతోఽపి జ్ఞానభేదో నాస్తీత్యాహ -
ఎకరసమితి ।
జ్ఞేయస్య బ్రహ్మణః సర్వప్రకారభేదాభావే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
వేదాన్తానాం శక్తితాత్పర్యాలోచనాయామపి నేయం చిన్తేత్యాహ -
నహీతి ।
ఎకస్యాపి పితా పుత్రో భ్రాతేత్యాదావనేకవిజ్ఞానవిషయత్వవదిహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకేతి ।
ఎకస్మిన్నేకరూపే స్మృత్యాద్యనేకజ్ఞానవదనేకజ్ఞానసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
దృష్టాన్తే తు పూర్వకాలవిశిష్టాదేతత్కాలవిశిష్టమన్యదితి జ్ఞానభేదో యుక్తో బ్రహ్మణి తు నిరుపాధికే నైవమిత్యర్థః ।
అర్థస్యైకరూపత్వేఽపి జ్ఞానమనేకరూపం తయోర్భేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యదీతి ।
పూర్వపక్షే జ్ఞానభేదశఙ్కాయోగం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తేఽపి చోదనాద్యభేదాజ్జ్ఞానాభేదో న సిధ్యతీత్యాహ -
నాపీతి ।
తర్హి సూత్రవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య పూర్వాపరవిరోధాత్త్యాజ్యమేతదిత్యభిప్రేత్యాహ -
అవిధీతి ।
ఆక్షేపముపసంహరతి -
తదితి ।
తత్తదనేకోపాధ్యవచ్ఛిన్నబ్రహ్మవిషయాణి ప్రాణాదివిషయాణి చోపాసనాని విచారయోగ్యానీత్యాహ -
తదుచ్యత ఇతి ।
నిరుపాధిబ్రహ్మజ్ఞానే జ్ఞేయైక్యాదైక్యం సిద్ధమితి న భేదాభేదచిన్తా । తత్ర పునర్గుణోపసంహారో లక్ష్యాఖణ్డవాక్యార్థసిద్ధ్యర్థం వాచ్యార్థతద్వాచకపదోపసంహారరూపో వర్తిష్యతే తేనోక్తవిచారారమ్భసిద్ధిరిత్యాహ -
ఇత్యదోష ఇతి ।
సగుణమపి విచార్యమాణద్వయం బ్రహ్మైవేతి కథం తస్మిన్నుపాస్తిభేదాభేదచిన్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
అత్రేతి ।
సోపాధికం బ్రహ్మ సప్తమ్యర్థః ।
న కేవలం విషయభేదాద్భేదః కిన్తు ఫలభేదాదపీత్యాహ -
కర్మవదితి ।
విరక్తస్య ముముక్షోరలమనేన విచారేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
క్రమేతి ।
తస్యాపి యథోక్తో విచారో హేయోపాదేయవివేకోపకారీత్యర్థః । నిర్గుణవిద్యాయాం క్వచిద్భేదభ్రమాపోహేనాభేదో నిరూప్యతేఽపునరుక్తశబ్దానాం సత్యాదిధర్మాణాం వా సాధారణస్వరూపలక్షణార్థముపసంహారో వర్ణ్యతే ।
సగుణవిద్యాసు పునరభేదః క్వచిత్క్వచిద్భేదః క్వచిద్గుణానాముపసంహారః క్వచిదనుపసంహార ఇత్యుపసంహరతి -
తేష్వితి ।
ఎవం పాదారమ్భముక్త్వా ప్రతిశాఖం ప్రతీతజ్ఞానాని విషయీకృత్య నామాదిభేదాచ్చోదనాద్యవిశేషాచ్చాద్యధికరణావయవం సంశయమాహ -
కిమితి ।
అత్ర చోత్సర్గతః సర్వశాఖాసు విద్యైక్యే సిద్ధే పూర్వోక్తన్యాయేన విద్యాతో ముక్తిసమ్భవాత్పాదాదిసఙ్గతిరితి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే ప్రతివేదాన్తం విద్యాభేదాద్గుణానుపసంహారః । సిద్ధన్తే సర్వత్ర విద్యైక్యాత్తదుపసంహార ఇతి ఫలముత్తరాధికరణే వక్ష్యతి । శాఖాన్తరాధికరణే ‘నామరూపధర్మవిశేషపునరుక్తినిన్దాశక్తిసమాప్తివచనప్రాయశ్చిత్తాన్యార్థదర్శనశబ్దాన్తరసఙ్ఖ్యాప్రక్రియాతోఽపి కర్మభేదః స్యాత్’ ఇతి పూర్వపక్షసూత్రేణ పూర్వపక్షే కర్మభేదే యే హేతవో నామాదయో దర్శితాస్తే విద్యాభేదలక్షణపూర్వపక్షోపయోగిత్వేనాత్రానూద్యన్త ఇత్యర్థః ।
తత్ర నామ్నో భేదకత్వముదాహరతి -
నామ్న ఇతి ।
ఆదిపదాదేకప్రకరణస్థాగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదిగ్రహణమ్ । ‘అథైష జ్యోతిరథైష సర్వజ్యోతిరేతేన సహస్రదక్షిణేన యజేత’ ఇత్యత్ర జ్యోతిష్టోమానువాదేన సహస్రదక్షిణగుణవిధిర్వా తద్గుణకకర్మాన్తరవిధిర్వేతి సన్దేహే, ప్రకృతజ్యోతిష్టోమస్య తదేకదేశవాచినా జ్యోతిఃశబ్దేన భీమాదిశబ్దవదభిధానాత్కర్మాన్తరవిధేశ్చ గుణమాత్రవిధానస్య లఘుత్వాద్ద్వాదశశతదక్షిణాయాశ్చ సహస్రదక్షిణయా వికల్పాత్ప్రకృతానువాదేన గుణాన్తరవిధిరితి ప్రాప్తే సత్యాం గతావేకస్య సంజ్ఞినోఽనేకసంజ్ఞాయోగాదేకత్రానుపపత్త్యా లాక్షణికః శబ్ద ఇత్యేతావతా జ్యోతిఃశబ్దస్యాసత్యామనుపపత్తౌ జ్యోతిష్టోమలక్షకత్వాసిద్ధేరథశబ్దాచ్చ ప్రకరణవిచ్ఛేదాత్ప్రకృతే గుణవిధ్యయోగాద్గుణవిశిష్టకర్మాన్తరవిధిరితి ద్వితీయే స్థితమ్ । అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదిషు సంజ్ఞాభేదేన సంజ్ఞిభేదేన విప్రతిపత్తిరితి భావః ।
సంజ్ఞాన్తరాత్కర్మభేదేఽపి ప్రకృత కిం జాతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అస్తి చేతి ।
తైత్తిరీయకాదిశబ్దానాం శాఖానామత్వే విజ్ఞాననామత్వం ప్రయోగావిశేషాత్ప్రవృత్తినిమిత్తస్య చ ప్రవచనస్య గ్రన్థజ్ఞానయోరవిశిష్టత్వాన్న క్వచిన్ముఖ్యమన్యత్ర గౌణం నామాప్రసిద్ధవిభాగాయోగాదితి భావః ।
విద్యాభేదం నామభేదాదుక్త్వా రూపభేదాదపి తముదాహరతి -
తథేతి ।
ఆదిపదేనాగ్నేయాగ్నీషోమీయాదిసఙ్గ్రహః । ‘తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమ్’ ఇత్యత్ర పూర్వస్మిన్నేవ వైశ్వదేవే కర్మణి వాజినవాక్యేన వాజినగుణవిధిర్వా ద్రవ్యదేవతాన్తరయుక్తకర్మాన్తరవిధిర్వేతి సన్దేహే విశ్వేషామేవ దేవానాం వాజేనాన్నేనామిక్షయా యుక్తానాం వాజిపదేనోక్తేర్వాజిభ్య ఇతి తాననూద్య వాజినగుణవిధేరామిక్షావద్వాజినమపి వైశ్వదేవమేవేతి న కర్మాన్తరవిధిరితి ప్రాప్తే విశ్వేషాం దేవానామామిక్షాం ప్రత్యుపసర్జనతయా ప్రాధాన్యేనాప్రకృతత్వాద్వాజిపదేన పరామర్శాయోగాద్వాజినగుణస్యాప్రకృతదేవతాభిధానేన సమ్బన్ధాత్కర్మాన్తరదృష్టేస్తద్ధితశ్రుత్యా చామిక్షావరుద్ధతయా వాజినస్య తత్రానవకాశాత్పూర్వస్మాత్కర్మణః స్వసమ్బన్ధికర్మణో భేదకత్వాత్తద్ధితశ్రుతివిరోధే వాక్యస్య దౌర్బల్యాద్వాజినవాక్యేన ద్రవ్యదేవతాన్త యుక్తకర్మాన్తరవిధిరితి తత్రైవ స్థితమ్ । ఆగ్నేయాదిషు పునా రూపభేదాద్భేదేన విగానమితి భావః ।
అస్తు రూపభేదాత్కర్మభేదః ప్రస్తుతే కిం జాతం తదాహ -
అస్తి చేతి ।
అత్రేతి విద్యోక్తిః ।
తదేవ భిన్నం రూపముదాహరతి -
తద్యథేతి ।
యథా యాగస్య ద్రవ్యదేవతే రూపమేవం వేద్యమేవ విద్యాయా రూపమ్ । తథాచ వేద్యభేదే విద్యాభేదః స్యాదిత్యర్థః ।
ధర్మభేదాద్విద్యాభేదం వక్తుం తస్య కర్మభేదకత్వమాహ -
తథేతి ।
కారీరీవాక్యాన్యధీయానాస్తైత్తిరీయా భూమౌ భుఞ్జతే న తథాన్యే । అగ్నిమధీయానాశ్చ కేచిదుపాధ్యాయస్యోదకుమ్భమాహరన్తి న త్వన్యే । నచ తాన్యేవ కర్మాణి భూమిభోజనాదిధర్మజన్యోపకారవన్తి తద్రహితాని చేతి యుక్తమతస్తత్ర ధర్మభేదాద్భేదధీరిత్యర్థః ।
ఎవమపి ప్రకృతే కిం స్యాత్తదాహ -
అస్తి చేతి ।
అత్రేతి పూర్వవద్విద్యోక్తిః । అన్యేషాం తు శాఖినాం నైవ శిరస్యగ్నిధారణం వ్రతమస్తీతి ధర్మమేదాద్విద్యాభేద ఇత్యర్థః ।
భేదకాన్తరాణ్యతిదిశతి -
ఎవమితి ।
ఆదిగ్రహణాన్నిన్దాఽశక్తిసమాప్తివచనప్రాయశ్చిత్తాన్యార్థదర్శనాని శబ్దాన్తరం సఙ్ఖ్యా ప్రక్రియేత్యేతాని చ సఙ్గృహ్యన్తే । తత్ర ‘సమిధో యజతి’ ఇత్యాదౌ పఞ్చకృత్వోఽభ్యస్తే యజతిశబ్దే కిమేకం కర్మాపూర్వం కింవా పఞ్చైవేతి సంశయే ధాత్వర్థానుబన్ధభేదమన్తరేణాపూర్వభేదాయోగాత్ప్రకృతే తదయోగాదేకం కర్మాపూర్వమితి ప్రాప్తే సమిదాదివాక్యానాం స్వరససిద్ధప్రాప్తకర్మవిధిపరత్వాదసతి విశేషే పునః శ్రుతేరానర్థక్యాత్ప్రత్యభ్యాసమపూర్వభేద ఇతి పునరుక్తేర్భేదకత్వం స్థితమ్ । ఎవం శాఖాన్తరోక్తా విద్యాః శాఖాన్తరోక్తవిద్యాభ్యో భిన్నాః పునరుక్తేరితి పునరుక్తితో విద్యాభేదః । నిన్దేత్యుదితానుదితహోమనిన్దోక్తా ‘ప్రాతః ప్రాతరనృతం తే వదన్తి పురోదయాజ్జుహ్వతి యేఽగ్నిహోత్రమ్ । దివాకీర్త్యమదివా కీర్తయన్తః సూర్యో జ్యోతిర్న తదా జ్యోతిరేషామ్’ ఇత్యనుదితహోమనిన్దా ‘యథాఽతిథయే ప్రద్రుతాయాన్నం హరేయుస్తాదృక్తద్యదుదితే జుహ్వతి’ ఇత్యుదితహోమనిన్దా । తతశ్చైకస్యైవోదితేఽనుదితే చ క్రమేణానుష్ఠానాయోగాద్భేదః । ఉదితానుదితహోమాతిక్రమకృతప్రాయశ్చిత్తాదపి తద్భేదధీః । నచ నిన్దాప్రాయశ్చిత్తే వేదాన్తవిద్యాసు విద్యేతే ఇతి నోదాహ్రియేతే । యత్త్వథ యోఽన్యామిత్యాది తద్భేదధీవిషయత్వాన్న విద్యాం భినత్తి । తతో భూయ ఇవేత్యాది తు కేవలదేవతాజ్ఞాననిన్దయా తస్య కర్మణా సముచ్చయపరమ్ । అశక్తిశ్చ కర్మవద్విద్యాభేదికా । నహి సర్వశాఖావిహితం కర్మ శక్యమేకేనానుష్ఠాతుం తథోపాసనాన్యపి నానాశాస్త్రోక్తాని నైకేనానుష్ఠీయేరన్నితి భేదః । సమాప్తిరపి శాఖినాం కేషాఞ్చిత్క్వచిదితి కర్మణో భేదికా । తథా వేదాన్తేష్వపి క్వచిదోఙ్కారసర్వాత్మత్వచనేన సమాప్తిరన్యత్ర క్వచిదిత్యుపాస్తిభేదః । అన్యార్థదర్శనం ‘వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా’ ‘సోఽరోదీద్యదరోదీత్’ ఇత్యాద్యర్థవాదరూపం కర్మభేదకం స్తుతినిన్దయోరేకత్రాసమవాయాత్ । ఎవం వేదాన్తేష్వపి నానావిధార్థవాదస్య తత్ర తత్ర దృష్టేర్విద్యాభేదః । శబ్దాన్తరాదపి కర్మభేదః । జ్యోతిష్టోమే - ‘సోమేన యజేత', ‘దాక్షిణాని జుహోతి’ ‘హిరణ్యమాత్రేయాయ దదాతి’ ఇత్యత్ర యజతిదదాతిజుహోతయః సంహత్య వా కార్యం కుర్వన్త్యసంహత్య వేతి సన్దేహే సంహతానామేవాపూర్వసాధకత్వం లాఘవాదితి పూర్వపక్షే ‘శబ్దాన్తరే కర్మభేదః కృతానుబన్ధత్వాత్’ ఇత్యత్ర శబ్దభేదే భావార్థానుబన్ధభేదాద్భావనాభేద ఇతి స్థితమ్ । తథేహాపి ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ ఇతి శబ్దాన్తరాజ్జ్ఞానభేదః । సఙ్ఖ్యాపి కర్మణో భేదికా ‘సప్తదశ ప్రాజాపత్యాన్పశూనాలభేత’ ఇత్యత్ర సప్తదశభిః పశుభిరేకో వా యాగో నిర్వర్త్యః సప్తదశ వేతి సంశయే యో హి బహూన్కల్పయతి కల్పయత్యసావేకమితి లాఘవాదేకో యాగః సప్తదశపశుభిర్నిర్వర్త్యత ఇతి పూర్వపక్షే పశూనాం పృథక్త్వే సప్తదశసఙ్ఖ్యాయాః సమ్భవాత్తత్పృథక్త్వస్య చ యాగభేదాధీనత్వాద్యాగాః సప్తదశేతి రాద్ధాన్తితమ్ । తథాత్రాపి తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గావితి సఙ్ఖ్యాతో విద్యాభేదః । ప్రకియాపి కర్మభేదికా కుణ్డపాయినామయనే ‘మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ‘మాసం దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం యజేత’ ఇత్యత్ర నిత్యేఽగ్నిహోత్రాదౌ మాసగుణవిధిర్వా కర్మాన్తరవిధిర్వేతి సన్దేహే సత్యగ్నిహోత్రాదిశబ్దస్య ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రాద్యనువాదిత్వాన్మాసమిత్యప్రసిద్ధత్వాత్ప్రసిద్ధానువాదేనాప్రసిద్ధగుణవిధిసమ్భవాత్ప్రకరణస్య వాక్యాద్దౌర్బల్యాద్గుణవిధిరితి ప్రాప్తే యస్య ప్రకరణే యద్వాక్యం శ్రుతం న తత్తస్య బాధకమిత్యుత్సర్గాదుపసద్భిశ్చరిత్వేత్త్యుక్త్వా మాసమగ్నిహోత్రమిత్యాదిశ్రుతేర్నైయమికాగ్నిహోత్రాదౌ చోపసదామభావాత్తదనువాదేన గుణవిధ్యసిద్ధేరుపసదామపి తత్రైవ విధానే వాక్యభేదాదగ్నిహోత్రాదిశబ్దస్య చాఖ్యాతపారతన్త్ర్యాత్తదర్థస్య చాధికారాలోచనాయాం వైలక్షణ్యాత్ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రాద్యప్రత్యభిజ్ఞాపకత్వాత్కర్మాన్తరమిత్యుక్తమ్ । తథాత్రాపి వైశ్వానరాశ్వమేధోపాసనాదిషు ప్రకరణభేదాద్విద్యాభేద ఇత్యర్థః । వేదాన్తాన్తరేష్వితి ప్రతిశాఖం వ్యవస్థితతత్తద్వేదాన్తప్రభేదేష్వితి యావత్ ।
ప్రాచ్యాం మీమాంసాయాముక్తహేతుభిః సిద్ధం పూర్వపక్షముుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య విద్యైక్యం సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
సర్వవేదాన్తేషు ప్రతీయన్త ఇతి సర్వవేదాన్తప్రత్యయాని సర్వవేదాన్తప్రమాణకాని తత్ర తత్ర విహితానీత్యర్థః ।
యాన్యేకస్మిన్వేదాన్తే తాన్యేవ వేదాన్తాన్తరేష్వపి విహితానీత్యాహ -
తస్మిన్నితి ।
సర్వవేదాన్తప్రత్యయమిత్యేకవచనేన కర్తవ్యతయా ప్రతీయమానజ్ఞానస్యైకత్వం గ్రహైకత్వవదవివక్షితమ్ ।
సాధారణనిర్దేశేన విధీయమానసర్వోపాసనజ్ఞానాని వివక్షితానీతి ప్రతిజ్ఞాం వ్యాఖ్యాయాకాఙ్క్షాద్వారా హేతుమవతారయతి -
కుత ఇతి ।
చోదనాసాహచర్యాదాదిశబ్దేనార్థవాదగ్రహణమాశఙ్క్య వ్యావర్తయతి -
ఆదీతి ।
‘ఎకం వా సంయోగరూపచోదనాఖ్యావిశేషాత్’ ఇతి శాఖాన్తరాధికరణే సిద్ధాన్తసూత్రం తత్రోక్తాన్కర్మాభేదహేతూనత్రాపి జ్ఞానాభేదహేతు్త్వేనాకృష్టానాచష్టే -
సంయోగేతి ।
తత్ర చోదనాయా విధాయకపదస్య చోద్యత ఇతి వా పురుషప్రయత్నస్య ధాత్వర్థావచ్ఛిన్నస్యావిశేషం సదృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
ప్రతిశాఖం హోమాద్యవచ్ఛిన్నప్రయత్నవదిహాపి ప్రాణజ్యేష్ఠత్వాదిధీవిషయప్రయత్నస్యావిశేషః శాఖాద్వయేఽపీత్యర్థః ।
సంయోగావిశేషమాహ -
ప్రయోజనేతి ।
రూపావిశేషమాహ -
రూపమితి ।
కథం జ్ఞానస్య ప్రాణతత్త్వం రూపం, తత్రాహ -
యథా చేతి ।
ద్రవ్యదేవతాభ్యాం యాగస్య రూప్యమాణత్వాత్తయోస్తద్రూపత్వం ప్రకృతే తు కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేనేతి ।
ఆఖ్యావిశేషమాహ -
సమాఖ్యేతి ।
సర్వశాఖాస్థప్రాణజ్ఞానస్య సమాఖ్యాద్యవిశేషాదైక్యం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
ఉక్తం న్యాయం పఞ్చాగ్నివిద్యాదిషు సర్వశాఖాస్థేష్వతిదిశతి -
ఎవమితి ।
పరోక్తమనూద్య ప్రత్యాహ -
యే త్వితి ।
అస్యార్థః - కాఠకం కాలాపకమిత్యాదినామభేదాన్న కర్మభేదః । కస్మాత్ । అచోదనాభిధానత్వాత్ । కాఠకాదీనాం గ్రన్థనామతయా కర్మనామత్వాభావాత్ । గ్రన్థయోగాదేవ కర్మణాం తద్ద్వారా తన్నామత్వాసిద్ధౌ తత్రాపి శక్తికల్పనాయాం గౌరవాత్కర్మైక్త్వేఽపి తత్తద్గ్రన్థసన్దర్భసంయోగాత్కాఠకప్రాయశ్చిత్తమిత్యాదిదర్శనాన్న నామ్నా కర్మమేదః । తథాపి నామభేదాన్న విద్యాభేదః । విద్యైక్యేఽపి తత్తద్గ్రన్థసంయోగాత్తత్తన్నామత్వసిద్ధేః । నాపి రూపభేదో భేదకోఽగ్నీషోమీయస్యైకకర్మత్వేఽప్యేకాదశకపాలత్వవద్ద్వాదశకపాలత్వరూపభేదో వాచనికః । తథాగ్న్యాదిషు రూపభేదేఽపి విద్యైక్యావిరోధాత్ । నచ ధర్మవిశేషో భేదకః । తస్య విద్యాగ్రహణార్థతయా కర్మానుపకారిణస్తద్భేదకత్వాభావాత్ । ఉక్తం హి - ‘విద్యాయాం కర్మశాస్త్రమ్’ ఇతి । తథాత్రాపి ధర్మవిశేషో న విద్యార్థ ఇతి వక్ష్యతే నచ పునరుక్తిర్భేదికా । నహ్యేతద్ద్విర్వచనం యదేకోఽర్థో బహుభిః శాఖిభిరుచ్యతే । ఎకస్మిన్నపి వేదే బహుభిరుచ్యమానే పునరుక్తిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదధ్యేతృభేదేన పునరుక్త్యభావాత్కర్మైక్యమ్ । తదుక్తమ్ - ‘అద్విర్వచనం శ్రుతిసంయోగావిశేషాత్’ ఇతి । ఎవమత్రాపి విద్యైక్యం ప్రతిశాఖం ప్రత్యేతవ్యమ్ । అశక్తిరపి న భేదహేతుః । అసమర్థానామేకస్మిన్నపి వేదే సర్వాఙ్గోపసంహారానర్హత్వాత్ । సమర్థానాం తు శాఖాభేదే తదధ్యయనాభావేఽపి తదధ్యేతృభ్యో విశ్వస్య తత్తద్రూపముపసంహర్తుం శక్యత్వాత్ । నచ సమాప్తివచనం భేదకమేకత్వేఽపి కస్యచిదన్యాఙ్గస్య సమాప్తౌ సమాప్తివచనసమ్భవాత్ । న చాన్యార్థదర్శనమన్యపరత్వాత్కర్మైక్యం విద్యైక్యం వా ప్రమితం నిషేద్ధుమర్హతి । శబ్దాన్తరసఙ్ఖ్యాప్రక్రియాణామపి ప్రబలేనాభేదకేన భేదకత్వమపాస్యమతో న విద్యాభేదాశఙ్కేతి ॥ ౧ ॥
తర్హి పూర్వతన్త్రోక్తన్యాయేనైవ ప్రతిశాఖం విద్యైక్యసిద్ధౌ కిమనేనాధికరణేనేత్యశఙ్క్యాహ -
ఇహాపీతి ।
శాఖాన్తరాధికరణే ఖల్వేకస్యాం శాఖాయామగ్నీషోమీయస్యైకాదశకపాలత్వమపరస్యాం ద్వాదశకపాలత్వమితి రూపభేదాత్కర్మభేదం శఙ్కిత్వా సఙ్ఖ్యయోర్వికల్ప ఇత్యుక్తమ్ । తద్యుక్తమ్ । కపాలసఙ్ఖ్యయోరుత్పన్నశిష్టయోరుత్పత్తావైకరూప్యేణ జ్ఞాతకర్మప్రత్యభిజ్ఞానాబాధకత్వేన కర్మాభేదకత్వాదగ్న్యాదిగతపఞ్చసఙ్ఖ్యాదేరుత్పత్తివిశిష్టత్వాద్వాజినవద్భేదకత్వమితి శఙ్కాముత్థాప్య పరిహారాదస్యార్థవత్తేత్యర్థః ।
శఙ్కాం విభజతే -
స్యాదితి ।
గుణభేదం సాధయతి -
తథాహీతి ।
ఛన్దోగాః షష్ఠమగ్నిం నామనన్తీతి కథం సిద్ధమిత్యాశఙ్క్యోపసంహారవశాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
పఞ్చేతి ।
గుణభేదముక్త్వా తత్ఫలం విద్యాభేదమాహ -
యేషాం చేతి ।
వాజసనేయకగతో యోఽగ్నిః షష్ఠోఽన్త్యేష్టినివిష్టః ప్రసిద్ధవదుక్తస్తస్య చ్ఛాన్దోగ్యేఽప్యుపసంహారాన్న గుణభేదోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం గుణభేదాద్భేదముక్త్వా ప్రాణవిద్యాయామపి తద్భేదాద్భేదమాహ -
తథేతి ।
అస్తు ప్రజననగుణవతో రేతసో వాజసనేయినామావాపశ్ఛన్దోగానాం చోద్ధారస్తథాపి కథం విద్యాభేదః, తత్రాహ -
ఆవాపేతి ।
సూత్రావయవం పరిహారత్వేన వ్యాచష్టే -
నేత్యాదినా ।
నను గుణభేదే వేద్యభేదాద్విద్యాభేదో న చ షష్ఠస్యాగ్నేరుపసంహారః పఞ్చసఙ్ఖ్యావిరోధాత్ , తత్రాహ -
యద్యపీతి ।
ఎకైవ విద్యా షష్ఠాగ్నియుక్తా తద్రహితా చేతి విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
కిఞ్చ వాజసనేయకే షష్ఠస్యాపి ధ్యేయత్వమగ్నేరుపేత్యోక్తం న తు తస్య ధ్యేయత్వం పఞ్చైవాగ్నయస్తథోచ్యన్తే । అనుపాస్యత్వేన షష్ఠోక్తిశ్ఛాన్దోగ్యేఽపి తుల్యేత్యాహ -
పఠ్యతేఽపీతి ।
ఇతోఽస్మాల్లోకాత్తం దిష్టం పరలోకం ప్రేతం గతం పుత్రా జ్ఞాతయో వాగ్నయే నైధనవిధిం విధాతుం హరన్తీత్యర్థః ।
అనుపాస్యత్వే కిమితి పూర్వాగ్నివత్పఠ్యతే షష్ఠోఽగ్నిః, తత్రాహ -
వాజసనేయినస్త్వితి ।
తస్యోపాసకస్య మృతస్య దాహాయాగ్నిరేవాగ్నిరితి ప్రసిద్ధానువాదో న తూపాస్తివిధిరుపాస్యాస్తూభయత్రాపి పఞ్చైవాగ్నయః । ప్రసిద్ధానువాదశ్చ కల్పనానివృత్త్యర్థత్వాదర్థత్వాదర్థవానిత్యర్థః ।
ఉత్పత్తౌ గుణాన్తరవిధ్యభావాన్న విద్యాభేదో వైశ్వదేవ్యాస్తూత్పత్తౌ విశిష్టగుణోక్తేర్భేద ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం వాజినాం షష్ఠాగ్నివిధానేఽపి న విద్యాభేద ఇత్యాహ -
అథాపీతి ।
పఞ్చాగ్నీన్వేదేతి శ్రుతసఙ్ఖ్యావిరోధాన్న షష్ఠస్యాగ్నేరుపసంహారసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య పఞ్చసఙ్ఖ్యాయా విధేయత్వాభావాత్సామ్పాదికాగ్న్యవచ్ఛేదకత్వేనైవానువాదాదుత్పత్త్యశిష్టత్వాదుత్పన్నానాం చ ప్రత్యభిజ్ఞానాన్న విద్యాభేద ఇత్యాహ -
నచేతి ।
పఞ్చాగ్నివిద్యాయాముక్తాన్యాయం ప్రాణవిద్యాదిష్వతిదిశతి -
ఎవమితి ।
యత్త్వావాపోద్వాపాభ్యాం వేద్యభేదాద్విద్యాభేద ఇతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
బహుతరాంశాభేదప్రత్యభిజ్ఞానాదల్పతరాంశభేదేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాన్న విద్యాభేద ఇత్యర్థః ।
రూపభేదాద్విద్యాభేదం శఙ్కితం నిరస్యోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨ ॥
రూపభేదస్య భేదకత్వం నిరాకృత్య ధర్మభేదస్య భేదకత్వం ప్రత్యాహ -
స్వాధ్యాయస్యేతి ।
వ్యావర్త్యం చోద్యమనుద్రవతి -
యదపీతి ।
శిరోవ్రతం శిరస్యగ్నిధారణమ్ । ఆదిగ్రహణాదాతపావస్థానాది గృహ్యతే । చోద్యోత్తరత్వేన సూత్రమవతార్య వ్యాచష్టే -
తదితి ।
స్వాధ్యాయాఙ్గత్వేన శ్రుత్యాదిభిరవినియోగే న తదఙ్గతేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
తథాత్వేనేత్యాదినోత్తరమాహ -
యత ఇతి ।
గోదానాదీని వేదాధ్యయనాఙ్గత్వేనానుష్ఠేయాని వ్రతాని । శిరోవ్రతమపి వేదవ్రతేష్వన్తర్గతత్వేనోక్తం తేన యథా గోదానాద్యధ్యయనాఙ్గం తథేదమపీత్యర్థః ।
అధికారాచ్చేతి వ్యాచష్టే -
నైతదితి ।
ఎతద్గ్రన్థజాతమచీర్ణవ్రతోఽననుష్ఠితశిరోవ్రతః పురుషో నాధీత ఇతి ప్రకృతముణ్డకపరామర్శకాదేతచ్ఛబ్దాన్ముణ్డకాధ్యయనధర్మ ఎవాయం న విద్యాధర్మ ఇతి ప్రతిభాతీత్యర్థంః ।
అధికారాదవికృతవిషయాదేతచ్ఛబ్దాచ్చకారాదధీత ఇత్యధ్యయనశబ్దాచ్చేతి వ్యాఖ్యాతమ్ । ఇదానీం శఙ్కోత్తరత్వేన వ్యాఖ్యాతుం శఙ్కయతి -
నన్వితి ।
సర్వత్ర బ్రహ్మవిద్యైకైవ చేత్తయా శిరోవ్రతస్య సంయోగాద్ధర్మసఙ్కరః స్యాత్ , నచ సోఽస్తీతి విద్యాభేద ఇత్యర్థః ।
ఎతాం బ్రహ్మవిద్యామితి తత్ప్రకాశకమిమం గ్రన్థమితి యోజ్యమ్ । అన్యథా ప్రకృతవిషయతచ్ఛబ్దవిరోధాదిత్యాహ -
నేతి ।
బ్రహ్మవిద్యైవ ప్రకృతేతి సైవ పరామృశ్యతామిత్యాశఙ్క్య తస్యాః సర్వత్రైక్యాదథర్వవిహితైవాత్ర పరామ్రష్టవ్యేత్యాహ -
ప్రకృతత్వం చేతి ।
సూత్రావయవాన్తరమవతారయతి -
సవవచ్చేతి ।
తస్య శిరోవ్రతస్య ముణ్డకాధ్యయనే నియమ ఇత్యత్ర సవవదితి నిదర్శనమితి యోజనా । తతశ్చ శిరోవ్రతస్య సఙ్కరో నేతి చకారార్థః ।
తదేవ వివృణోతి -
యథేతి ।
సవా హోమాః । ఆథర్వణైరుదిత ఎకోఽగ్నిరేకఋషిసంజ్ఞయా ప్రసిద్ధస్తేషామేవ నియమ్యన్తే తదీయే తత్రైవాగ్నౌ క్రియన్తే । స్వాధ్యాయవిశేషసమ్బన్ధాదేతచ్ఛబ్దాదధీతిశబ్దాచ్చ ముణ్డకాధ్యయనసమ్బన్ధాధిగతేరితి యావత్ ।
ధర్మభేదస్య ధర్మ్యభేదకత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
నామాదివద్ధర్మభేదస్యాపి భేదకత్వాయోగాదిత్యర్థః ॥ ౩ ॥
కిఞ్చ వేద్యైకత్వోక్త్యా బ్రహ్మవిద్యాయాస్తావదైక్యం సర్వత్ర వేదో దర్శయతి । తథాన్యత్రాపి వేద్యాభేదేఽపి విద్యైక్యమిత్యాహ -
దర్శయతి చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
దర్శయతీత్యాదినా ।
వేదత్రయేఽపి విద్యైక్యవిషయముపదేశాన్తరమాహ -
తథేతి ।
కిఞ్చ శాఖాన్తరోక్తపదార్థస్య శాఖాన్తరే సిద్ధవత్పరామర్శాదపి విద్యైక్యధీరిత్యాహ -
తథేత్యాదినా ।
ఎవ పురుషో యదా యస్యామవిద్యావస్థాయామేతస్మిన్నాత్మన్యద్వయత్వేన సర్వవేదాన్తప్రసిద్ధే స్వావిద్యావశాదేవాన్తరం భేదదర్శనముదరమల్పమపి కరోత్యథ తదా తస్యామవస్థాయాం తస్య భేదదర్శనవతో భయమావశ్యకం ‘ద్వితీయాద్వై భయం భవతి’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాదిత్యర్థః ।
భేదదర్శనవతో భయకారణమాహ -
తత్త్వేవేతి ।
భేదదర్శనవతో విదుషస్తత్త్వమమన్వానస్య తదేవ బ్రహ్మ భయఙ్కరమిత్యర్థః ।
నిర్గుణవిద్యాయాం వేద్యైకత్వాదేకత్వేఽపి కథం సగుణవిద్యాయామేకత్వం తత్రాహ -
తథేతి ।
ఎవం బ్రహ్మవిద్యైక్యేఽపి కథముక్థాద్యుపాస్తీనామైక్యం, తత్రాహ -
తథేతి ।
యథా నిర్గుణం సగుణం చ బ్రహ్మ సర్వత్రైకమితి తద్విద్యా న భిద్యతే తథోక్థాదీనాం సర్వవేదాన్తప్రత్యయత్వాదేతద్గమ్యతే । యదన్యత్రోక్తానామన్యత్రోపాస్త్యర్థం తేషామాదానమితి । తతస్తదుపాస్తీనామపి సర్వవేదాన్తప్రమాణకత్వేనైక్యం ప్రాయదర్శనన్యాయేన బాహుల్యేన సిధ్యతీత్యర్థః ॥ ౪ ॥
సర్వశాఖాసు విద్యైక్యే గుణ్యాకృష్టగుణానాం తత్ర తత్రోపసంహారమనన్తరవిచారఫలమాహ -
ఉపసంహార ఇతి ।
సఙ్క్షేపతోఽధికరణతాత్పర్యమాహ -
ఇదమితి ।
పూర్వవిచారఫలమనేన సూత్రేణోచ్యతే తేన తద్వదేవాస్య పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే పూర్వాధికరణస్య వివక్షితఫలాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తస్య తత్సిద్ధిః । తుల్యధీబద్ధా గుణా విషయాస్తే కిం యథాశ్రుతి వ్యవతిష్ఠేరన్నుత ప్రత్యభిజ్ఞయా జ్ఞానోపాధావుపసంహ్రియేరన్నితి మీమాంసాయామిచ్ఛాభేదాదతిరాత్రే షోడశిగ్రహవదుపసంహారస్యానావశ్యకత్వాద్యథాశ్రుతి వ్యవస్థేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయన్నుపసంహారః ।
సమానే చేతి విభాగం విభజతే -
స్థితే చేతి ।
తత్ర హేతుముక్త్వా వ్యాకరోతి -
అర్థేతి ।
కథం వ్యవస్థయా శ్రుతానాం గుణానాముపకారైక్యం, తత్రాహ -
ఉభయత్రేతి ।
గుణిద్వారా గుణానామపి ప్రత్యభిజ్ఞానే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అర్థాభేదాదుపసంహారే దృష్టాన్తమాహ -
విధీతి ।
ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞాయాం సర్వతద్ధర్మప్రత్యభిజ్ఞానాత్ఫలావిశేషాచ్చ వ్యవస్థయా శ్రుతానామపి గుణానామేకజ్ఞానోపాధావుపసంహార ఇతి దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకతః స్ఫోరయతి -
యదీతి ।
ఆగ్నేయసౌర్యయోర్భేదేఽప్యాగ్నేయగతస్యేతికర్తవ్యతాజాతస్య సౌర్యే ప్రాప్తివజ్జ్ఞానాన్తరస్థానామపి గుణానాం జ్ఞానాన్తరే ప్రాప్తిః స్యాదిత్యశఙ్క్యాహ -
ప్రకృతీతి ।
జ్ఞానైక్యేఽపి శాఖాన్తరోక్తగుణానాం శాఖాన్తరోక్తజ్ఞానే నోపసంహారః । తత్రోక్తగుణమాత్రేణ తజ్జ్ఞానోపకారసిద్ధేరధికానపేక్షణాత్ । అన్యథా తత్రైవ తద్విధిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదక్ష్యాదిత్యస్థానభేదేనోక్తయోరహరహమితిగుణయోర్వ్యవస్థానవదుపాస్యాభేదేఽపి శాఖాభేదేనోక్తానాం వ్యవస్థైవేత్యాశఙ్క్య శాఖాభేదస్యోక్తస్థానవదుపాస్యవిశేషణతయా గుణవ్యవస్థాపకత్వాభావాద్ధర్మ్యుపాధావుక్తగుణానాం సర్వత్రాపి శ్రుతేన ధర్మిణా నియమాదనుమానతః సార్వత్రికత్వసిద్ధేర్విద్యైక్యే గుణోపసంహారో బలవద్బాధకాభావే వారయితుం న శక్యతే ।
శాఖాన్తరే కతిపయగుణవాదస్య తద్విధ్యర్థతయా గుణాన్తరావారకత్వాదిత్యాహ -
విజ్ఞానేతి ।
ఎవమిత్యుపసంహారాభావోక్తిః । ఇతిశబ్దః సిద్ధాన్తసమాప్త్యర్థః ।
ఉత్తరసన్దర్భస్య పౌనరుక్త్యం ప్రత్యాహ -
అస్యైవేతి ॥ ౫ ॥
సంజ్ఞాభేదాజ్జ్ఞానైక్యం తద్గుణానాం చాన్యత్రోపసంహార ఇత్యుక్త ఉద్గీథవిద్యయోరపి చ్ఛాన్దోగ్యబృహదారణ్యకోక్తయోః సంజ్ఞాభేదమాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
అన్యథాత్వమితి ।
చోదనాద్యవిశేషాదిత్యస్యాపవాదార్థమిదమధికరణమ్ । తస్య బృహదారణ్యకస్థముద్గీథబ్రాహ్మణం ఛాన్దోగ్యస్థముద్గీథాధ్యాయం చ విషయమాహ -
వాజసనేయక ఇతి ।
తే ప్రకృతా వాగాదయః ప్రాణా దేవాః సాత్త్వికవృత్తిప్రధానాః సమ్భూయాన్యోన్యముక్తవన్తో హన్త యది సంమతమస్మాకం తదాస్మిన్నాభిచారికే యజ్ఞే వయముద్గీథాఖ్యభక్తిలక్షితేనౌద్గాత్రేణ కర్మణా తమోవృత్తిప్రధానానసురానతీత్య స్వమగ్న్యాదిభావమయామేతి । తే చైవం కృతసంవాదా వాచమౌద్గాత్రే కర్మణి ప్రధానాం త్వమస్మదర్థమౌద్గాత్రం నిర్వర్తయేతి నియుక్తవన్తస్తథోపక్రమ్య వాగాదీన్వాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రమనాంసిపాప్మనా హ్యేషా విద్ధేత్యాదినా పాప్మవిద్ధత్వేన నిన్దిత్వా తేషామధ్యేయత్వం నిర్ధార్య ముఖ్యప్రాణస్యోపాస్యత్వం చ నిశ్చిత్య తత్పరిగ్రహః శ్రూయత ఇత్యర్థః । వాగాదీనామనుపాస్యత్వనిశ్చయానన్తరమిత్యథశబ్దార్థః । ఆసన్యమాస్యే భవం ముఖాన్తర్బిలస్థం ప్రాణం ముఖ్యప్రాణాభిమానినీం దేవతామితి యావత్ ।
ఉద్గీథబ్రాహ్మణముక్త్వోద్గీథాధ్యాయం కథయతి -
తథేతి ।
తత్తత్రాన్యోన్యాభిభవాత్మకే సఙ్గ్రామే దేవాః పూ్ర్వవదుద్గీథలక్షితం కర్మాజహ్రురాహృతవన్తః । అనేన కర్మణైనానసురాన్స్వాభావికేన్ద్రియవృత్తిలక్షణానభిభవిష్యామ ఇత్యభిప్రేత్య కర్మారబ్ధవన్త ఇత్యర్థః ।
తథైవేత్యుద్గీథబ్రాహ్మణవదేవేత్యర్థః । అాఖ్యాయికైవ శ్రుతా న విద్యావిధిరిత్యాశఙ్క్య బ్రాహ్మణాధ్యాయయోర్వివక్షితమర్థమాహ -
ఉభయత్రేతి ।
శాఖాద్వయస్థోద్గీథవిద్యాం విషయముక్త్వా విచారబీజం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
భేదాభేదమానాభ్యాం తమేవ విశదయతి -
కిమితి ।
విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
పూర్వత్రాఖ్యావిశేషాద్విద్యైక్యముక్తం తదత్రాప్యుద్గీథవిద్యేత్యాఖ్యావిశేషాదైక్యమిత్యర్థః । అత్ర చోపాస్తిభేదోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవ నిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే గుణోపసంహారః సిద్ధాన్తే తదసత్తేతి ఫలభేదః ।
అన్యథాత్వమిత్యాదిసైద్ధాన్తికీం శఙ్కాం వ్యాకుర్వన్పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
ప్రక్రమభేదాదిత్యుక్తం వ్యనక్తి -
అన్యథా హీతి ।
కథముభయత్ర ప్రక్రమస్యాన్యథాత్వం, తత్రాహ -
త్వమితి । ఉద్గీథస్యేతి ।
సర్వస్యా భక్తేరితి యావత్ ।
ఉద్గీథత్వేనేతి ।
తదవయవో యోఽయమోకారస్తథాత్వేనేత్యర్థః । ఉద్గానకర్తా ప్రాణో వాజసనేయకే ధ్యేయత్వేనోచ్యతే । ఛాన్దోగ్యే త్వోఙ్కారః ప్రాణదృష్ట్యోపాస్య ఇష్టః ।
తథాచ కర్తృకర్మణోర్భేదాన్న విద్యైక్యమితి ఫలితమాహ -
తదితి ।
బహుతరరూపప్రత్యభిజ్ఞానాదప్రత్యభిజ్ఞానం కిఞ్చిల్లక్షణయా నేయమితి మత్వా సమాధత్తే -
నేత్యాదినా ।
అవిశేషాదిత్యేతద్వ్యాచష్టే -
నహీతి ।
ఎతావతా క్వచిత్కర్మరూపత్వేనోపాస్యత్వం కర్తృత్వేనాన్యత్రేత్యేతావన్మాత్రేణేత్యర్థః ।
బహుతరావిశేషప్రతీతిమేవ ప్రకటయతి -
తథాహీతి ।
యథాశ్మానం పాషాణం ప్రాప్య మృత్త్వాల్లోష్టో విధ్వంసత ఎవం విధ్వంసమానా విష్వఞ్చో వినేశురితి శ్రూయత ఇత్యాహ -
తదితి ।
అవిశేషధియం నిగమయతి -
ఇత్యేవమితి ।
న కేవలం శాఖాన్తరే రూపభేదో దృష్టః కిం త్వేకస్యామపి । తథాపి న తత్ర విద్యాభేదస్తథోభయోరపి స్యాదిత్యాహ -
వాజేతి ।
ప్రాణస్యోద్గీథత్వమత్రాపి శ్రుతం చేత్కథముపాస్తిః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
ఉద్గీథత్వేన శ్రుతేరుభయత్రావిశేషాద్యదేకత్ర కర్తృత్వం తదితరత్రాపి లక్ష్యం, తథాచ ప్రాణస్య కర్తృత్వేన కర్మత్వేన చ ధ్యానం శాస్త్రాదిత్యర్థః ।
ఉభయత్రాపి వేద్యరూపావిశేషే ఫలితమాహ -
తస్మాచ్చేతి ॥ ౬ ॥
విద్యైక్యే పూర్వపక్షే తద్భేదం సిద్ధాన్తమాహ -
న వేతి ।
వాశబ్దస్యావధారణార్థత్వముపేత్య ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
నేతి ।
అత్రేతి ప్రకృతశాఖాద్వయోక్తిః ।
ఉభయత్రాపి ప్రాణస్యోద్గీథత్వతత్కర్తుత్వావిశేషస్యోక్తత్వాద్వేద్యాభేదేన విద్యాభేదే సమ్భవతి కుతస్తద్భేదోక్తిరితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
తత్ర హేతుః -
ప్రకరణేతి ।
శాఖాభేదాదేవ ప్రకరణభేదసిద్ధేర్న తస్య ధీభేదే ప్రయోజకతేత్యాశఙ్క్యాభీష్టమర్థమాహ -
ప్రక్రమేతి ।
శాఖాద్వయే తద్భేదం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
ఛాన్దోగ్యగతముపక్రమప్రకారం దర్శయతి -
ఛాన్దోగ్య ఇతి ।
ఉపక్రమవాక్యస్యార్థమాహ -
ఉద్గీథేతి ।
ప్రకరణవిచ్ఛేదాభావం వక్తుం తదనుసన్ధత్తే -
రసేతి ।
భూతపృథివ్యౌషధిపురుషవాగృక్సామానాం పూర్వస్య పూర్వస్యోత్తరముత్తరం సారతయోక్త్వా తేషామోంకారం రసతమత్వేన నిర్దిశ్య తమేవ పునరాప్తిసమృద్ధ్యాదిగుణకత్వేనోపదిశ్య ధ్యేయమాఖ్యాయికయా నిర్ధార్యోద్గీథోపాస్తిరవతారితేత్యర్థః ।
నను వాజసనేయకే యథోద్గీథేనాత్యయామేత్యత్రోద్గీథశబ్దేన సకలా భక్తిరుక్తా త్వం న ఉద్గాయేత్యనేనాపి ప్రాణత్వేనోద్గాతోచ్యతే ఎవమోమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీతేత్యుపక్రమవాక్యస్థోద్గీథశబ్దేన సకలా భక్తిస్తస్యాశ్చ కర్తోద్గాతా ప్రాణత్వేనోచ్యతాం తథాచ ప్రకమాభేదాద్విద్యైక్యం, తత్రాహ -
తన్నేతి ।
ఋత్విక్ప్రాణత్వేన నిరుచ్యేతేతి శేషః । తస్మిన్పక్షే యదుద్గీథావయవభూతమోఙ్కారాఖ్యమక్షరం తత్ర ప్రాణదృష్టిరనుష్ఠేయేత్యుపక్రమో బాధ్యేతేత్యర్థః । చకారో వక్ష్యమాణదోషసముచ్చయే ।
యదుద్గీథావయవభూతమోఙ్కారాఖ్యమక్షరం తద్విషయోద్గీథశబ్దస్యోద్గాతృవాచిత్వాభావాత్తేనోద్గాతుర్లక్ష్యత్వమపి తే స్యాదిత్యాహ -
లక్షణేతి ।
అక్తాః శర్కరా ఉపదధాతీత్యస్య తేజో వై ఘృతమితి శేషాన్నిర్ణయవత్ప్రాణముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిర ఇతి సకలభక్తివిషయోపసంహారాదుపక్రమో నీయతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపక్రమేతి ।
తస్య సన్దిగ్ధార్థత్వాత్స్యాదుపసంహారాపేక్షా । ప్రకృతే తూపక్రమస్యాతిస్పష్టత్వాన్నైవమిత్యర్థః ।
ఓమిత్యేతదక్షరమిత్యాదౌ తర్హి కోఽర్థః । స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
ఉద్గీథేనాత్యయామేత్యత్రాపి తదవయవస్యోద్గీథశబ్దత్వాదుద్గాతుశ్చాశ్రుతేర్న ప్రక్రమభేదోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
వాజేతి ।
ఓమిత్యేతదక్షరమిత్యుపక్రమస్యావయవార్థత్వాత్తదుద్గీథమిత్యుద్గీథశబ్దేనావయవో గృహీతః । ఉద్గీథేనాత్యయామేత్యత్ర తు తథా హేత్వదృష్టేః సకలభక్తివిషయత్వమేవ తస్యేత్యర్థః ।
యదుక్తమిహాపి నోద్గాతురస్తి ధీరితి, తత్రాహ -
త్వమితి ।
కథం ప్రాణస్యోద్గీథకర్తృత్వముద్గీథేన సామానాధికరణ్యశ్రవణాత్తతో వేద్యైక్యాద్విద్యైక్యం, తత్రాహ -
యదపీతి ।
తత్రేతి వాజసనేయకోక్తిః । ఇతశ్చ నేదం సామానాధికరణ్యం విద్యైక్యక్షమమిత్యాహ -
సకలేతి ।
తత్రేతి సామానాధికరణ్యవాక్యోక్తిః । అపిరుద్గీథేనాత్యయామేతివాక్యదృష్టాన్తార్థః । వైషమ్యముభయత్ర విద్యానానాత్వమ్ ।
ప్రాణస్యాచేతనత్వాన్నోద్గాతృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అసమ్భవమభ్యుపేత్య వాచనికముద్గాతృత్వమిత్యుక్తం సంప్రత్యసమ్భవోఽపి నాస్తీత్యాహ -
ప్రాణేతి ।
ఔద్గాత్రముద్గాతా ప్రాణవీర్యేణ కరోతీత్యేతదేవ కథం, తత్రాహ -
తథాచేతి ।
తత్రైవేత్యుద్గీథప్రకరణోక్తిః । ఉద్గాతా ప్రాణప్రధానయా వాచా కృతవానౌద్గాత్రమితి శ్రుత్యర్థః ।
యత్తు బహుతరార్థావిశేషాద్విద్యైక్యమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
వాజసనేయకే తావదుద్గీథోద్గాతారౌ ధ్యేయత్వేనోచ్యేతే ఛాన్దోగ్యే త్వోఙ్కారస్తదవయవః ప్రాణదృష్ట్యోపాస్య ఉక్తః । ఎవం వివక్షితార్థస్యాన్తరఙ్గోపాస్యస్వరూపస్య భేేేదే గమ్యమానే బహిరఙ్గాదర్థవాదావిశేషాన్నైకార్థత్వేన విద్యైక్యమిత్యర్థః ।
వాక్యసాదృశ్యమాత్రేణార్థైక్యం నాస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
తథాహీతి ।
చతుర్దశ్యామేవామావాస్యాభ్రాన్త్యా దర్శార్థం ప్రవృత్తస్య యజమానస్య చన్ద్రమాః పశ్చాదభ్యుదేతి తద్విషయం వాక్యమభ్యుదయవాక్యమ్ । తస్మిన్వాక్యే పశుకామస్యేష్టివిధాయకే చ వాక్యే యద్యపి త్రేధా తణ్డులాన్విభజేదితి నిర్దేశస్తుల్యస్తథాపి ‘వి వా ఎతం ప్రజయా పశుభిరర్ధయతి వర్ధయత్యస్య భ్రాతృవ్యం యస్య హవిర్నిరుప్తం పురస్తాచ్చన్ద్రమా అభ్యుదేతి’ ఇతి కాలాతిక్రమాపరాధేనోపక్రమాదభ్యుదయవాక్యే నిత్యే దర్శకర్మణ్యేవ పూర్వదేవతాభ్యో హవిషామపనయనేన దాతృత్వాదిగుణవిశిష్టదేవతాన్తరాఙ్గీకారః । పశుకామవాక్యే చ ‘యః పశుకామః స్యాత్సోఽమావాస్యామిష్ట్వా వత్సానపాకుర్యాత్ ‘ ఇతి నిత్యం దర్శకర్మ పరిసమాప్య పునర్దోహార్థం వత్సాపాకరణవిధ్యుపక్రమాత్పశుకామస్యేష్ట్యన్తరవిధానముపగతమ్ । న తు వాక్యద్వయే నిర్దేశస్య సాదృశ్యమాత్రేణార్థైక్యం ప్రక్రమభేదాదర్థభేదనిశ్చయాత్ । తథా ప్రకృతే శాఖాద్వయే బహుతరార్థవాదికసాదృశ్యేఽపి పూర్వోక్తప్రక్రమభేదాద్విద్యాభేద ఇత్యక్షరార్థః । ఎతదుక్తం భవతి - ‘వి వా ఎతం ప్రజయా పశుభిరర్థయతి వర్ధయత్యస్య భ్రాతృవ్యం యస్య హర్విర్నిరుప్త పురస్తాచ్చన్ద్రమా అభ్యుదేతి త్రేధా తణ్డులాన్విభజేద్యే మధ్యమాస్తానగ్నయే దాత్రే పురోడాశమష్టాకపాలం కుర్యాద్యే స్థవిష్ఠాస్తానిన్ద్రాయ ప్రదాత్రే దధంశ్చరుం యేఽణిష్ఠాస్తాన్విష్ణవే శిపివిష్టాయ శృతే చరుమ్ ‘ ఇత్యత్ర యస్య యజమానస్య పురస్తాత్పూర్వ హవిర్నిరుప్తం దేవతార్యంం సఙ్కల్పితం చన్ద్రమాశ్చ పశ్చాదాభిముఖ్యేనోదేతి తమేతం యజమానం నిరుప్తం హవిః ప్రజాదినా వినాశయతి శత్రుం చాస్య వర్ధయతి । తథాచాసౌ చతుర్దశ్యామమావాస్యాభ్రాన్తిభాగీ మధ్యమాదిభావేన త్రేధాభూతా యే తణ్డులాస్తానగ్న్యాదిభ్యో దర్శదేవతాభ్యో విభజేద్విభజ్య చ దాతృత్వాదిగుణకాగ్న్యాదిభ్యో దేవతాభ్యో నిర్వపేదిత్యేవమర్థాయాం శ్రుతౌ కిమభ్యుదయే నైమిత్తికం కర్మాన్తరం దర్శాచ్చోద్యతే కింవా దర్శకర్మణ్యేవ పూర్వదేవతాత్యాగేన దేవతాన్తరం విధీయత ఇతి సన్దేహే త్రేధా తణ్డులాన్విభజేదితి హవిషామేవ మధ్యమాదిక్రమేణ విభాగశ్రవణాత్పూర్వదేవతాభ్యో హవీంషి విభజేదితి చాశ్రుతేరపనీతా హవిఃషు పూర్వదేవతా ఇతి తదవరుద్ధేషు తేషు దేవతాన్తరమలబ్ధావకాశం శ్రుతం కర్మాన్తరమేవ గోచరయేదితి దేవతాన్తరయుక్తకర్మాన్తరే విధిరితి ప్రాప్తే త్రేధా తుణ్డలాన్విభజేదిత్యత్ర యే మధ్యమాః స్యురిత్యాదివాక్యాన్తరప్రాప్తం త్రేధాత్వమనూద్య విభజేదిత్యస్యైవ విధానాత్కస్మాదిత్యపేక్షాయాం మధ్యమాదివాక్యైర్దేవతాన్తరేషూక్తేషు తత్ప్రతియోగినీనాం దేవతానామేవ బుద్ధిస్థానాం విభాగప్రతియోగిత్వసిద్ధేః । తణ్డులశబ్దస్య చ హవిర్మాత్రవిషయత్వాద్దధిపయసోరపి పూర్వదేవతాతో విభాగలాభాదపనీతే పూర్వదేవతాకే హవిషి దేవతాన్తరస్య సావకాశత్వాత్పూర్వద్రవ్యముఖేన ప్రకృతకర్మప్రత్యభిజ్ఞానాద్దేవతానన్తరసమ్బన్ధేఽపి కర్మాన్తరకల్పానానవకాశాన్నైమిత్తికాధికారే సమాప్తే నిత్యాధికారార్థం తాన్యేవ కర్మాణ్యనుష్ఠేయానీతి నాస్తి కర్మభేద ఇతి స్థితమ్ । ‘యః పశుకామః స్యాత్సోఽమావాస్యామిష్ట్వా వత్సానపాకుర్యాత్ ।
యే స్థవిష్ఠాస్తానగ్నయే సనిమతేఽష్టాకపాలం నిర్వపేద్యే మధ్యమాస్తన్విష్ణవే శిపివిష్టాయ శృతే చరుం యే క్షోదిష్ఠాస్తానిన్ద్రాయ ప్రదాత్రే దధంశ్చరుమ్’ ఇత్యత్ర తుల్యశ్రుత్యా దర్శసమాప్త్యనన్తరం వత్సాపాకరణేన గోదోహనం కృత్వా పూర్వవద్దేవతాభ్యో హవిర్విభజ్య దేవతాన్తరవిశిష్టపశుకామేష్టివిధానాత్పూర్వస్య కర్మణోఽననువృత్తేరభ్యుదయవాక్యసారూప్యేఽపి యాగాన్తరవిధిస్తథేహాపి స్యాదితి పూర్వతన్త్రసిద్ధం దృష్టాన్తం బహిరేవోక్త్వా సౌత్రం దృష్టాన్తమాదాయ వ్యాచష్టే -
పరోవరీయస్త్వేతి ।
పరస్మాద్వరప్రాణాదేః పరోవరాచ్చ తస్మాదేవ వరీయాన్వరతరోఽయముద్గీథః స చ పరమాత్మదృష్టిసమ్పత్తేరనన్తర ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆకాశే చాదిత్యాదౌ చ పరమాత్మదృష్టేరారోపాదుద్గీథోపాస్తిసామ్యేఽపి పరోవరీయస్త్వాదిగుణకోద్గీథోపాస్తిరన్యాయ్యా చ హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదిగుణకోద్గీథోపాస్తిస్తథేహాపీత్యర్థః ।
దృష్టాన్తేఽప్యధికగుణానామన్యోన్యత్రోపసంహారాద్విద్యైక్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
పునరుక్త్యా విద్యాభేదస్యాతిస్పష్టత్వం హేతుం మత్వోక్తమ్ -
ఎకస్యామితి ।
శాఖాభేదాద్బోద్ధృభేదేనాపౌనరుక్త్యేఽపి తాత్పర్యప్రమేయగుణభేదవిశిష్టోపాసనేషు నానాత్వమిత్యాహ -
తద్వదితి ॥ ౭ ॥
పూర్వపక్షబీజముద్భావ్య దూషయతి -
సంజ్ఞాతశ్చేతి ।
అనువాదం వ్యాకరోతి -
అథేతి ।
అత్రేతి శాఖాద్వయముక్తమ్ । సంజ్ఞైకత్వం వివృణోతి -
ఉద్గీథేతి ।
పూర్వసూత్రగతం నఞ్శబ్దం తచ్ఛబ్దేన సంయోజ్య పరిహరతి -
తదపీతి ।
పూర్వసూత్రోక్తపరిహారస్య బాధకత్వాచ్చోద్యాభాసోఽయమిత్యాహ -
ఉక్తం హీతి ।
సమాఖ్యావిశేషాదభేదో గమ్యతే రూపభేదాచ్చ భేదస్తథా సతి కిమత్ర యుక్తం, తత్రాహ -
తదేవేతి ।
రూపభేదస్యాన్తరఙ్గతయా బలవత్తరత్వాత్సంజ్ఞాయాశ్చ శ్రుతిబాహ్యతయా బహిరఙ్గత్వాత్పౌరుషేయతయా చ సాపేక్షత్వేన దుర్బలత్వాద్రూపభేదాదుక్తం విద్యానానాత్వమేవ యుక్తమిత్యర్థః ।
కథం సంజ్ఞైక్యం శ్రుత్యక్షరబాహ్యం, తత్రాహ -
ఉద్గీథేతి ।
సంజ్ఞైక్యాద్విద్యైక్యే స్యాదతిప్రసక్తిరిత్యస్తీత్యాదివ్యాకరోతి -
అస్తి చేతి ।
అపిశబ్దోపాత్తముదాహరణాన్తరమాహ -
తథేతి ।
సంజ్ఞైక్యేఽపి న చేత్తత్రైక్యం తర్హి సంజ్ఞైక్యముద్గీథజ్ఞానేఽప్యప్రయోజకమిత్యాహ -
తథేహేతి ।
కథం తర్హి సంజ్ఞైక్యస్య వ్యభిచారిత్వే ప్రథమసూత్రే తస్యైక్యే హేతుత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్య తుశబ్దసూచితమర్థమాహ -
యత్రేతి ।
ఎవంజాతీయకః ప్రక్రమభేదో వా తత్తుల్యో వేత్యర్థః ।
అసతి బలవతి బాధకే సంజ్ఞైక్యమపి సాధకమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
ఆదిపదేన పఞ్చాగ్నివిద్యా వైశ్వానరవిద్యేత్యాది గృహ్యతే ॥ ౮ ॥
ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీతేత్యత్రోద్గీథవిశేషితత్వమోఙ్కారస్యాపి సిద్ధవత్కృత్య ప్రక్రమభేదాద్విద్యాభేదముక్త్వా తమేవ విశేషణవిశేష్యభావం నిరూపయతి -
వ్యాప్తేశ్చేతి ।
ఓముద్గీథశబ్దయోః సామానాధికరణ్యమధికరణస్య విషయం దర్శయతి -
ఓమిత్యేతదితి ।
విశేషానవధారణకృతం సన్దేహమాహ -
అధ్యాసేతి ।
అత్ర చ విశేషణవిశేష్యభావనిరూపణేన విచారస్య వాక్యార్థధీసాధనసఙ్క్రాన్తతయా పాదాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే సమానాధికరణవాక్యస్యానధ్యవసితార్థత్వాదప్రామాణ్యం సిద్ధాన్తే తస్యార్థనిశ్చయాత్ప్రామాణ్యమ్ ।
కథమేతేషాం పక్షాణాం ప్రతిభానం భేదో వేతి తత్రాధ్యాసం వ్యుత్పాదయతి -
తత్రేతి ।
తేషాం మధ్య యోఽధ్యాసో నామ ప్రసిద్ధః స వ్యుత్పాద్యతే ।
గౌణీ బుద్ధిరసావిత్యుపేత్య వ్యుత్పాదనమభినయతి -
ద్వయోరితి ।
కథమన్యతరబుద్ధావనివర్తితాయామన్యతరబుద్ధేరధ్యాసః స్యాత్ , తత్రాహ -
యస్మిన్నితి ।
అధ్యస్తబుద్ధ్యేతరబుద్ధేర్నివర్త్యత్వమాశఙ్క్య దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
వైదికదృష్టాన్తముక్త్వా లోకికమాహ -
యథా వేేతి ।
విశేషమనవధారయన్దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
అధ్యాసపక్షసమాప్తావితిశబ్దః ।
అపవాదవ్యుత్పాదనం ప్రతిజ్ఞాయ వ్యుత్పాదయతి -
అపవాద ఇతి । యత్రేతి ।
యస్మిన్కస్మింశ్చిద్వస్తునీత్యర్థః ।
తత్రాపి లౌకికం వైదికం చోదాహరణమాహ -
యథేత్యాదినా ।
పూర్వవద్దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
ఇతిశబ్దోఽపి పూర్వవత్ ।
ఎకత్వపక్షం సదృష్టాన్తం స్పష్టయతి -
ఎకత్వం త్వితి ।
విశేషణపక్షం ప్రకటయతి -
విశేషణమితి ।
గ్రహణప్రసఙ్గే ధ్యేయత్వేన స్వీకారప్రసక్తావితి యావత్ ।
ఉక్తమేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
పక్షచతుష్టయం వ్యుత్పాదితముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
అధ్యాసాదిషు దృష్టేష్వనధ్యవసాయపక్షం పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తమాహ -
తత్రేత్యాదినా ।
సూత్రస్థచశబ్దస్య సముచ్చయాద్యర్థాభావాదానర్థక్యమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
చశబ్ద ఇతి ।
పక్షవ్యావృత్తిమేవ ప్రకటయతి -
తదితి ।
తత్తత్ర సామానాధికరణ్యవాక్యే చతుష్టయపక్షేషు దృష్టేష్వితి యావత్ ।
వ్యావర్త్యే పక్షత్రయే విశేషణపక్షస్య ప్రవేశం నిషేధన్నాదేయం పక్షమాహ -
విశేషణేతి ।
కథం త్రయాణాం పక్షాణాం సావద్యత్వం తత్రాధ్యాసస్య సావద్యత్వం సాధయతి -
తత్రేతి ।
ఉద్గీథబుద్ధేరక్షరేఽధ్యాసేఽక్షరశబ్దస్యోద్గీథే తస్మిన్వాక్షరబుద్ధేరధ్యాసే సత్యుద్గీథశబ్దస్యాక్షరే లక్షణా స్యాత్ । శ్రుతిలక్షణావిశయే చ శ్రుతిర్న్యాయ్యా తేన నాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ దోషాన్తరమాహ -
ఫలం చేతి ।
తత్కల్పనామమృష్యన్నాహ -
శ్రూయత ఇతి ।
తస్యాధ్యాసఫలత్వాభావాన్మైవమిత్యాహ -
తన్నేతి ।
శ్రుతస్య ఫలస్యాన్యఫలత్వమేవ వ్యనక్తి -
ఆప్త్యాదీతి ।
నచ తస్యోభయఫలత్వమాప్త్యాదిదృష్టిం విధాతుమోమిత్యేతదక్షరమితి వాక్యేన విశిష్టప్రణవార్థేన పృథగుపాస్తివిధ్యనుపగమాదితి భావః ।
అపవాదపక్షం ప్రత్యాహ -
అపవాదేఽపీతి ।
అధ్యాసం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః వాక్యశేషస్థం తు ఫలం నాధ్యాసస్య నాపవాదస్యాపి స్యాద్విశిష్టోపాస్తిసమ్బన్ధాదిత్యర్థః ।
ఫలాభావాసిద్ధిం శఙ్కతే -
మిథ్యేతి ।
తన్నివృత్తావాత్మని కర్తృత్వాద్యనర్థనివృత్తిరానన్దభివ్యక్తిశ్చ దృష్టా నైవమోఙ్కారబుద్ధ్యోద్గీథబుద్ధేస్తస్యా వేతరస్యా ధ్వంసే కశ్చిత్పురుషార్థో దృష్టః ।
తస్మాన్నేదం ఫలమిత్యాహ -
నేతి ।
అపవాదముపేత్య వైఫల్యం దోషముక్త్వాఙ్గీకారం త్యజతి -
నచేతి ।
ఉద్గీథబుద్ధిరేఙ్కారబుద్ధేరపవాదికా చేదోఙ్కారబుద్ధిః స్వవిషయాదోఙ్కారాన్నివర్తేత । ఓఙ్కారబుద్ధేర్బాధ్యాయా మిథ్యాధీత్వేన స్వార్థవ్యభిచారాత్ । యదోఙ్కారధీరుద్గీథబుద్ధేరపవాదికా తదాపి మిథ్యాధీత్వాదుద్గీథధీః స్వార్థాన్నివర్తేత । నచైవం దృష్టమతో నాపవాద ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చాపవాదేనాస్య వాక్యస్య తాత్పర్యముపాస్తిపరత్వాదిత్యాహ -
నచేతి ।
ఎకత్వపక్షం నిరాహ -
నాపీతి ।
పికశబ్దస్య కోకిలశబ్దేన వ్యుత్పాదనవదన్యతరశబ్దస్యాన్యతరశబ్దేన వ్యుత్పాదనం ఫలవదేవేత్యాశఙ్క్య సన్దిగ్ధార్థతాదేరసత్త్వాన్మైవమిత్యాహ -
ఎకేనేతి ।
ఓఙ్కారోద్గీథశబ్దయోరుద్గీథార్థత్వాదన్యతరేణ తత్సిద్ధేర్న శబ్దాన్తరమర్థవదిత్యర్థః ।
కిఞ్చైకత్వపక్షే కిముద్గీథస్యాక్షరేఽన్తర్భావోఽక్షరస్య వేతరస్మిన్నితి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ -
నచేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
నాపీతి ।
ఉద్గీథశబ్దస్యాక్షరే తచ్ఛబ్దస్య చోద్గీథే ప్రసిద్ధ్యభావే తయోరేకార్థత్వరాహిత్యం ఫలతీత్యాహ -
యేనేతి ।
పక్షత్రయం సావద్యత్వేనాపోద్య నిరవద్యం పక్షం గృహ్ణాతి -
పరిశేషాదితి ।
తత్ర సౌత్రం పదమాదాయ విభజతే -
వ్యాప్తేరితి ।
తథాపి కథం విశేషణపక్షసిద్ధిః, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
ఇహేత్యుపాసనోక్తిః । తత్ప్రసఙ్గే వాక్యశేషవిరోధః స్యాదితి మత్వా బ్రూతే -
అత ఇతి ।
సమ్భవే వ్యభిచారే చ విశేషణమర్థవదిత్యుపగమాదోఙ్కారస్య విశేష్యస్య సర్వవేదవ్యాపిత్వాదుద్గీథేన విశేషణేన వ్యభిచారవారణేఽపి సర్వస్యా ద్వితీయస్యా భక్తేరుద్గీథశబ్దితాయాస్తదవయవే సమ్భవాభావాదయుక్తమోఙ్కారవిశేషణముద్గీథస్యేత్యాశఙ్క్యావయవలక్షణార్థత్వముద్గీథశబ్దస్యోపేత్యాహ -
కథమితి ।
ఇతిశబ్దో వృత్తక్రియాపదేన సమ్బధ్యతే । న చోద్గీథస్యైవావయవినో లక్షణా స్యాదోఙ్కారేణావయవేనేతి యుక్తమోఙ్కారస్యోపరిష్టాద్విస్తరేణ వ్యాఖ్యాస్యమానతయా ప్రధానత్వాత్తేన భక్తిలక్షణాయాముద్గీథపదేన భక్తివిశేషస్యైవార్పణే వ్యభిచారాభావాద్విశేషణవైయర్థ్యమితి భావః ।
లక్షణాప్రసఙ్గేనాధ్యాసస్య నిరస్తత్వాదయమపి పక్షో దోషసామ్యాన్నోపాదేయః స్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉద్గీథశబ్దస్యావయవే లక్షణామఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
అధ్యాసపక్షవదయమపి తర్హి పక్షో నోపాదేయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
లక్షణాయామితి ।
పక్షద్వయే తుల్యాయామపి లక్షణాయామధ్యాసపక్షముపేక్ష్య విశేషణపక్షమాద్రియామహే తత్ర లక్షణార్థస్య వాక్యార్థాన్వయిత్వేన లక్షణాయాః సంనికృష్టవిషయతయా బలీయస్త్వాత్ । అధ్యాసే తు గౌణీ ధీరసావిత్యుక్తత్వాత్ లక్ష్యమాణగుణవత్యేకస్మిన్నితరశబ్దస్యావసానాల్లక్షణాయా విప్రకృష్టవిషయత్వేన దౌర్బల్యాదిత్యర్థః ।
అధ్యాసపక్షే లక్షణాయా విప్రకృష్టవిషయత్వం స్పష్టయతి -
అధ్యాసేతి ।
సిద్ధాన్తే లక్షణాయాః సంనికృష్టవిషయత్వేన ప్రబలత్వం ప్రకటయతి -
విశేషణేతి ।
అవయవివచనేన శబ్దేనావయవలక్షణాయా లౌకికత్వాభావం ప్రత్యాహ -
సముదాయేష్వితి ।
పటో దగ్ధో గ్రామో దగ్ధ ఇతి తదేకదేశదాహేఽపి సముదాయశబ్దో లక్షణయావయవే ప్రయుజ్యతే తథోద్గీథశబ్దోఽపి ద్వితీయభక్త్యవయవేఽక్షరే లక్షణయా వర్తిష్యతే, నచాక్షరస్యోద్గీథావయవత్వం తదుపాసనం చ విధేయమితి వాక్యభేదః । విశిష్టాక్షరానువాదేనోపాస్తేరేవ తత్తద్గుణవత్యాస్తత్తత్ఫలవిశిష్టాయాః సమస్తేన వాక్యేన విధానాదితి భావః ।
ఉక్తహేత్వనువాదేనావశిష్టం సూత్రపదం వ్యాకుర్వన్విశేషణపక్షస్య నిరవద్యత్వముపసంహరతి -
అతశ్చేతి ॥ ౯ ॥
ఓఙ్కారస్యోద్గీథగుణకస్యైవోపాస్యతేత్యుక్తే ప్రాణస్యాపి తత్తదుక్తగుణమాత్రస్యైవ తత్ర తత్రోపాస్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వేతి ।
విషయం వక్తుమవిగీతమర్థమాహ -
వాజినామితి ।
శాఖాద్వయేఽపి సంమతమర్థాన్తరమాహ -
వాగితి ।
సా హి వసిష్ఠత్వగుణా వాక్ । వాగ్మినో హి లోకే సుఖినో వసన్తి । చక్షుశ్చ ప్రతిష్ఠాగుణం చక్షుష్మతః పాదప్రతిష్ఠాదర్శనాత్ । సమ్పద్గుణం శ్రోత్రమ్ । తద్వత ఎవ శ్రవణార్థావధారణకర్మసమ్పత్తిదర్శనాత్ । ఆయతనగుణం మనః । భోగ్యానాం తత్ర వృత్తిద్వారా నిధానాదిత్యుభయత్రాపి శ్రుతమిత్యర్థః ।
తత్ర తర్హి బహూనాముపాస్యతేష్టేత్యాశఙ్క్యాహ -
తే చేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ప్రాణాధీనత్వసిద్ధేర్వాగాదిస్థితేః । ప్రాణే స్వగుణా వాగాదిభిరర్పితా ఇత్యర్థః ।
శాఖాన్తరేఽపి సంమతమర్థమాహ -
అన్యేషామితి ।
నిఃశ్రేయసం శ్రైష్ఠ్యం తస్యాదానం నిర్ధారణం తదన్తరేణోపాస్తేరయోగాత్తత్ప్రస్తుతమధికృతమిత్యాహ -
అథేతి ।
ఎతా హ వై దేవతా వాగాద్యభిమానిన్యోఽహంశ్రేయసే స్వకీయశ్రేష్ఠత్వాయేతి యావత్ ।
అవిగీతమర్థముక్త్వా విగీతమర్థమాహ -
న త్వితి ।
ఎవంశబ్దాజ్జ్యేష్ఠత్వాదిగుణకప్రాణప్రత్యమిజ్ఞానాచ్చ వసిష్ఠత్వాదిగుణేషు సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
క్వచిదితి వాజసనేయకచ్ఛాన్దోగ్యోక్తిః । అన్యత్రేతి కౌషీతకిప్రభృతిశాఖోచ్యతే । అత్ర చ వసిష్ఠత్వాదిగుణోపసంహారద్వారా వాక్యార్థధీహేతోరేవ నిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే యథాశ్రుతి గుణవ్యవస్థా ।
సిద్ధాన్తే గుణ్యనురోధాత్తదవ్యవస్థేతి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
విద్యైక్యాదనుమానాదుపసంహారే కథమనుపసంహారః స్యాదితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
ఓంకారస్య సర్వత్ర ప్రాప్తావుద్గీథవిశేషణాదన్యవ్యావృత్తివదేవం విద్వానితి సంనిహితాలమ్బనాదేవంశబ్దాదసంనిహితస్య విద్యైక్యద్వారాఽనుమితస్య వసిష్ఠత్వాదేర్వ్యావృత్తిర్యుక్తేత్యాహ -
ఎవంశబ్దేతి ।
యథా ప్రాణో వాగాదిభ్యః శ్రేష్ఠః సిద్ధస్తథా ప్రాణం శ్రైష్ఠ్యగుణం విద్వాన్యః కశ్చిదధికృతః సన్నుపాస్తే సోఽపి ప్రాణే శ్రైష్ఠ్యం విదిత్వోపాస్యప్రాణాత్మకత్వప్రాప్త్యా శ్రైష్ఠ్యాద్యన్వితో భవతీతి శ్రుత్యర్థః ।
ఎవంశబ్దసంయోగేఽపి విద్యాయా వసిష్ఠత్వాదిగుణవత్త్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
తత్ర తత్రేతి ।
వీప్సయా తత్తద్విద్యాప్రకరణముచ్యతే ।
ఎకత్వాద్విద్యాయా వేద్యార్పకేణైవంశబ్దేన శాఖాన్తరోక్తానామపి వసిష్ఠత్వాదీనాం పరామర్శః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమితి ।
శబ్దస్య శాబ్దమేవానుమానికాదపి సంనిహితమితి కుతః శాఖాన్తరీయగుణధీరిత్యర్థః ।
విద్యాయా నిరాకాఙ్క్షత్వార్థం శాఖాన్తరీయమపి గుణజాతమిహ పరామృష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
క్వచిదుక్తానాం గుణానాం గుణానభిధాయిశాఖాసూపసంహారే సర్వత్ర తత్ప్రసఙ్గాత్క్వచిదేవోపసంహారే నిమిత్తం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తత్ర సౌత్రం హేతుముక్త్వా వ్యాచష్టే -
సర్వేతి ।
సర్వాసు శాఖాసు ప్రాణజ్ఞానస్యైక్యే మానమాహ -
అభిన్నమితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాపకం దర్శయతి -
ప్రాణేతి ।
ఆదిశబ్దః శ్రేష్ఠత్వాదిగ్రాహీ । జ్ఞానైక్యేఽపి యథాశ్రుతి గుణవ్యవస్థామాశఙ్క్యోక్తమ్ -
అభేదే చేతి ।
గుణ్యాకృష్టగుణానాం వ్యవస్థోక్తిరనుమానవిరుద్ధేత్యర్థః ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
నన్వితి ।
అనుమానస్య శబ్దవిరోధం పరిహరన్నాహ -
అత్రేతి ।
అసంనిహితత్వాదేవంశబ్దేన వసిష్ఠత్వాదిగ్రహాయోగాన్నానుమానశ్రుత్యవిరుద్ధేత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
వాజసనేయిబ్రాహ్మణస్థేన తావదేవంశబ్దేన వసిష్ఠత్వాదిగుణజాతస్య ప్రాణధీసమ్బన్ధః సిద్ధః సైవ కౌషీతకిబ్రాహ్మణేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞాతా తథాచ తద్గతేనాపి వసిష్ఠత్వాద్యేవంశబ్దేన శక్యం పరామ్రష్టుమిత్యర్థః ।
శబ్దస్య శబ్దోక్తమేవ సంనిహితం న విజాతీయానుమాసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతి నేతి ।
నహి శబ్దస్య శాబ్దమేవ సంనిహితం కిన్తు శబ్దోక్తార్థనాన్తరీయకతయా ప్రాప్తమపి బుద్ధిస్థం శబ్దస్య సంనిహితమేవ పర్ణమయీత్వస్య జుహూపస్థాపితక్రతువదతః సంనిధ్యవిశేషాదేవంశబ్దేన తస్యాపి సఙ్గ్రహసిద్ధిరితి భావః ।
అనుమానతః శాఖాన్తరీయగుణోపసంహారే పరిగణితత్వం శ్రుతం హీయేతాశ్రుతానామపి గుణాన్తరాణామత్రోపసంహారాదిత్యాశఙ్క్యానుమాయాః శ్రుత్యవిరుద్ధార్థత్వాన్మైవమిత్యాహ -
నచేతి ।
తదేవ వ్యనక్తి -
ఎకస్యామితి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన సమర్థయతి -
నహీతి ।
శబ్దోక్తనాన్తరీయకమపి సంనిహితమేవేత్యుక్తం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథాచేతి ।
దేవదత్తైక్యాత్తస్మిన్బుద్ధిస్థే తద్గుణానాం బుద్ధిస్థాతావజ్జ్ఞానైక్యాత్తస్మిన్బుద్ధిసంనిహితే తద్గుణా అపి తథా భవన్తీత్యాహ -
ఎవమితి ।
అనుమానస్యావిరోధే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౦ ॥
ప్రాణస్య సవిశేషత్వాద్యుక్తశాఖాన్తరీయవసిష్ఠత్వాద్యుపసంహారో బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వాత్తద్ధర్మైః స్వశాఖాగతైరేవ ప్రమితిసిద్ధేర్నానన్దాద్యుపసంహారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆనన్దాదయ ఇతి ।
విషయం దర్శయతి -
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మైక్యనిర్విశేషత్వాభ్యాం సంశయమాహ -
తేష్వితి ।
వేద్యబ్రహ్మైక్యాదేవంశబ్దవదపవాదకాదృష్టేశ్చౌత్సర్గికో గుణోపసంహారః స్యాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మైక్యాదానన్దాదీనాం సర్వత్రోపసంహారే సంయద్వామత్వాదయోఽపి కిమితి నోపసంహ్రియేరన్నిత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
సంయద్వామత్వాదీనాముపాసనార్థముక్తానాం యథావిధి వ్యవస్థా । సత్యాదయస్తు వస్తుతత్త్వప్రమిత్యర్థః యత్ర యత్ర వస్తుతత్త్వధీస్తత్ర తత్రోపసంహ్రియేరన్నిత్యుక్త్వా వాక్యార్థధీహేతోరేవాత్ర నిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపత్రే సత్యాద్యనుపసంహారే తత్త్వాప్రమితిః ।
సిద్ధాన్తే తదుపసంహారే తత్ప్రమితిసిద్ధిరితి మత్వా సిద్ధాన్తమాహ -
ఇదమితి ।
శాఖాభేదేనోదితానుదితహోమకార్యతావ్యవస్థావదిహాపి శబ్దభేదేన వ్యవస్థా స్యాదితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
పూర్వహేతుమిహాకృష్యోదాహరతి -
సర్వేతి ।
హేతుమేవ వివృణోతి -
సర్వత్రేతి ।
బ్రహ్మణః సర్వత్రైక్యే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ధర్మిణః సార్వత్రికత్వేఽపి ధర్మాణాం యథాశ్రుతి వ్యవస్థా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేనేతి ।
సత్యజ్ఞానాదయో మిథోవిశేషణవిశేష్యభూతా విరుద్ధానృతజడాదిభ్రాన్తిం నివర్తయన్తః సత్త్వాదిపరాపరసామాన్యాధారభూతామేకామానన్దవ్యక్తిం లక్షయన్తి । న చైకస్మాదేవ పదాదీదృశం బ్రహ్మ సిధ్యతి పదమాత్రప్రయోగే విరోధాభావాల్లక్షణానుత్యథానాత్ప్రయోక్తవ్యే పదాన్తరే సమ్భావితసమస్తభ్రాన్తినిరాసనసమర్థ పదజాతం ప్రయోక్తవ్యమిత్యారోపితభ్రాన్తినివృత్త్యర్థం పరశాఖీయమపి పదవృన్దమత్రోపసంహర్తవ్యమితి భావః ॥ ౧౧ ॥
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మణః సర్వత్రాభేదాత్తద్ధర్మత్వేనానన్దాదివత్ప్రియశిరస్త్వాదయోఽపి తత్ర తత్ర ప్రసజ్యేరన్నో చేదానన్దాదయోఽపి సార్వత్రికా న స్యురితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
బ్రహ్మధర్మాణాం సర్వత్ర సఙ్కరే సతీతి యావత్ ।
బ్రహ్మధర్మతైవ తేషామసిద్ధేత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాహీతి ।
సూత్రేణోత్తరమాహ -
అత ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
ప్రియేతి ।
హేతుం వ్యాకరోతి -
తదితి ।
ఇష్టవస్తుసామాన్యాప్తికృతం ప్రీతిమాత్రం ప్రియమ్ । పుత్రాదివిశేషలాభకృతో హర్షవిశేషో మోదః । స ఎవ ప్రకృష్టః సన్ప్రమోదః । సుఖసామాన్యమానన్ద ఇత్యేవమేతే పరస్పరాపేక్షయోపచయాపచయరూపా భోక్తృభేదాచ్చ తథాత్వభాజో జీవేషు సుఖాదివైచిత్ర్యదృష్టేరిత్యర్థః ।
తేషామేవంరూపత్వోపలమ్భేఽపి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపచయేతి ।
తర్హి బ్రహ్మణ్యపి భేదోఽస్తు నేత్యాహ -
నిర్భేదం త్వితి ।
అతో యత్ర యత్ర బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యం తత్ర తత్ర ప్రియశిరస్త్వాదీనాం న ప్రాప్తిరితి శేషః ।
బ్రహ్మధర్మత్వమేషాముపేత్యోక్తం తదేవ నాస్తీత్యాహ -
నచేతి ।
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే కథం తద్ధర్మాణామేషామబ్రహ్మధర్మతేత్యాశఙ్క్యానన్దమయాధికరణే వృత్తం స్మారయతి -
కోశేతి ।
ఇతశ్చ ప్రియశిరస్త్వాదీనాం బ్రహ్మవాక్యే న ప్రాప్తిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
అస్తు తర్హి చిత్తావతారోపాయత్వేనైవ సర్వత్ర బ్రహ్మవాక్యే తత్ప్రాప్తిః, తత్రాహ -
ఎవమపీతి ।
తేషాం బ్రహ్మణి చిత్తావతారోపాయత్వేఽపి న బ్రహ్మవాక్యే సర్వత్ర ప్రాప్తిర్ద్రష్టవ్యత్వేనానుపదేశాత్ । అబ్రహ్మధర్మత్వాచ్చ । చిత్తావతారస్తు తత్ర తత్రోక్తైరేవ ధర్మైః సమ్భవాన్నైషాముపసంహారం కాఙ్క్షతీత్యర్థః ।
అబ్రహ్మధర్మత్వేనైషాముపసంహారశఙ్కాభావాదనర్థకమిదం సూత్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
కృత్వాచిన్తాఫలమాహ -
స చేతి ।
తత్రాపి బ్రహ్మైక్యాత్కిమిత్యన్యోన్యత్రోపసంహారో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేష్వితి ।
తేషాం ధ్యానార్థముక్తానాం విధిపారతన్త్ర్యాద్యత్ర యావద్గుణవిశిష్టతయోపాస్తిర్విధీయతే తత్ర తావతామేవ ధ్యేయతా నాన్యేషామిత్యన్యోన్యత్రానుపసంహార ఇత్యర్థః ।
ఉపాస్యైక్యే కథముపాస్తిభేదో ధర్మభేదో వేత్యాశఙ్క్యాహ -
యథాచేతి ।
విధ్యధీనేషు ధర్మేషు విధిమతిక్రమ్య సఙ్కరో నాస్తీత్యుపసంహర్తుమితిశబ్దః ।
సగుణవన్నిర్గుణేఽపి బ్రహ్మత్వావిశేషాదుపసంహారానుపసంహారవ్యవస్థా కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
ఉపచితేతి ।
సగుణనిర్గుణయోర్వైషమ్యముక్త్వా సూత్రే వివక్షితం వదన్నుపసంహరతి -
అతో నేతి ॥ ౧౨ ॥
విధిపరతన్త్రేభ్యః సత్యకామత్వాదిభ్యో వస్తుధర్మాణామానన్దాదీనాం బ్రహ్మతత్త్వమిత్యుపయోగితయా యత్ర యత్ర జ్ఞేయం బ్రహ్మోచ్యతే తత్ర తత్ర ప్రాప్తిరితి విశేషమాహ -
ఇతరేత్వితి ।
సూత్రితం విశేషం విశదయతి -
ఇతరే త్విత్యాదినా ।
బ్రహ్మస్వరూపసిద్ధ్యర్థముచ్యమానత్వమేవానన్దాదీనాం వైషమ్యార్థం కథయతి -
ప్రతిపత్తీతి ।
సత్యత్వజ్ఞానత్వానన్దత్వాత్మత్వపూర్ణత్వలక్షణాః పఞ్చ పదార్థా జ్ఞానాధికారే సర్వత్రోపసంహర్తవ్యా ఇతి వక్తుమితిశబ్దః ॥ ౧౩ ॥
బ్రహ్మస్వభావభూతోపసంహార్యధర్మోక్త్యనన్తరమస్వభావస్యానుపసంహార్యస్యాప్యర్థాదిపరత్వరూపధర్మస్య బ్రహ్మప్రమిత్యుపాయత్వం వదతి -
ఆధ్యానాయేతి ।
విషయవాక్యం పఠతి -
కాఠక ఇతి ।
వాక్యభేదాభేదానిర్ధారణేనార్థాదీనధికృత్య సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
విద్యాభేదాభేదప్రసఙ్గేన వాక్యభేదాభేదయోస్తన్నిబన్ధనవిద్యాభేదాభేదయోర్వా చిన్తయా వాక్యార్థధీహేతోరేవ చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే వాక్యభేదాద్విద్యాభేదః ।
సిద్ధాన్తే తదభేదాత్తదభేద ఇత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
తథాహీతి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో దోషోఽత్ర తు వాక్యభేద ఎవేతి సమాధత్తే -
నేతి ।
ఉపపత్తిమేవాహ -
బహూనీతి ।
సర్వేషాం ప్రత్యేకం పరత్వోక్తిరఫలేత్యాశఙ్క్య ‘దశ మన్వన్తరాణీహ తిష్ఠన్తీన్ద్రియచిన్తకాః’ ఇత్యాదిస్మృతేర్ధ్యానద్వారా ప్రత్యేకం పరత్వోక్తేః సఫలత్వసిద్ధేరపూర్వార్థతయా చ ప్రామాణికస్య వాక్యభేదస్యేష్టత్వాత్ప్రత్యేకమర్థాదీనాం పరత్వం ప్రతిపాద్యమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే -
ఎవమితి ।
పురుషపరత్వస్య శక్తివిషయస్య తాత్పర్యగమ్యత్వవదర్థాదిపరత్వానామపి శక్తివిషయత్వాదపూర్వత్వాచ్చ తాత్పర్యమేయత్వం కిం న స్యాదితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
తాత్పర్యమేయత్వనిమిత్తఫలాభావాన్నార్థాదిపరత్వానాం తన్మేయతేతి మత్వాహ -
ప్రయోజనేతి ।
కథం ప్రయోజనాభావోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం శాస్త్రసిద్ధం వా ఫలమితి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ -
నహీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
శ్రూయతే చేతి ।
ప్రకరణస్యాస్య వస్తుపరత్వదృష్టేరుపాస్తివిధిపరత్వాయోగాత్పరమపురుషార్థహేతుతత్త్వధీపరత్వే చ సమ్భవతీన్ద్రియాద్యుపాస్త్యధీనస్మృతిసిద్ధావాన్తరపుమర్థపరత్వాయోగాన్న ప్రత్యేకమర్థాదిపరత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
పురుషస్య పరత్వధీరపి న ఫలవతీ పరత్వధీత్వాదర్థాదిపరత్వధీవదిత్యనుమానాత్కథం త్వన్మతేఽపి పురుషార్థహేతుఫలత్వమిత్యాశఙ్క్యానర్థశూన్యతోపలక్షితానవచ్ఛిన్నచిద్ధాతువిషయత్వాత్పురుషపరత్వదృష్టేరనర్థధ్వంసఫలత్వమనుభవసిద్ధమిత్యాహ -
పురుషే త్వితి ।
అజ్ఞానమిథ్యాధీశాన్తేర్దృష్టఫలత్వాద్దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనా న యుక్తేతి మత్వాహ -
దృశ్యతే ఇతి ।
విద్వదనుభవే విప్రతిపన్నం ప్రతి పురుషపరత్వదృష్టేర్దృష్టఫలత్వే శ్రుతిమాహ -
తథాచేతి ।
ఇతశ్చాస్య సన్దర్భస్య సర్వస్మాత్పరత్వేన పురుషప్రమితిపరతేత్యాహ -
అపిచేతి ।
పురుషాన్న పరమితి నిషేధలిఙ్గేన సా కాష్ఠేతి కాష్ఠాశబ్దేన బాధావధిత్వేన పరత్వోక్తిలిఙ్గేన చ పురుషవిషయమాదరం తాత్పర్యం దర్శయన్వేద ఇతి యావత్ । పూర్వాపరప్రవాహోక్తిః పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాదపరస్యాపరస్య పరత్వోక్తిః ।
ధ్యానవిధేరిహాభావాత్పరపురుషమితేర్ధ్యానార్థతా కథం సూత్రితేత్యాశఙ్క్య సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
ఆధ్యానేతి ।
నిర్గుణబ్రహ్మప్రమితిరపి ధ్యానార్థా బ్రహ్మమితిత్వాత్సగుణబ్రహ్మమితివదిత్యాశఙ్క్య తతస్తు తమిత్యాదిశ్రుతివిరోధమాహ -
సమ్యగితి ॥ ౧౪ ॥
సర్వస్మాత్పరత్వేన పురుషస్యైవాత్ర ప్రతిపాద్యత్వే హేత్వన్తరమాహ -
ఆత్మేతి ।
సూత్రస్థం చశబ్దం వ్యాకరోతి -
ఇతశ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయన్నాత్మశబ్దం విభజతే -
యదితి ।
ఆత్మనోఽప్రకాశమానత్వం స్వభావికమితి శఙ్కాం వారయతి -
దృశ్యతే త్వితి ।
తస్యాం శ్రుతావేష ఆత్మేత్యస్యార్థమాహ -
ప్రకృతమితి ।
సూత్రగతపఞ్చమ్యా వివక్షితమర్థమాహ -
అతశ్చేతి ।
అవశిష్టపూర్వార్ధస్యార్థమాహ -
తస్యేతి ।
ఉత్తరార్ధతాత్పర్యమాహ -
సంస్కృతేతి ।
చశబ్దసూచితం హేత్వన్తరమాహ -
తదితి ।
వాగాదినియమనమాత్రం మన్త్రే ప్రతీతం న తు ధ్యానవిధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్వ్యాఖ్యాతమితి ।
అజ్ఞాతార్థజ్ఞాపనస్వాభావ్యాదాగమస్యాత్మనశ్చ శ్రుత్యైవ దుర్జ్ఞానత్వోక్తేర్వస్తుతశ్చ తథాత్వాదర్థాదీనాం చ సుగమత్వాత్తేషాం పరత్వోక్తిరపి తత్పరైవేత్యభిప్రేత్యోపసంహరతి -
ఎవమితి ।
ఉపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యాదపి పురుషపరత్వే తాత్పర్యం సన్దర్భస్య సిద్ధమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
‘తద్విష్ణోః పరమం పదమ', ‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ ‘ ఇత్యుపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యాత్ఫలవతి సర్వస్మాత్పరత్వే పురుషస్య ప్రతిపాద్యే సత్యవాన్తరవాక్యానాం తదేకవాక్యతాయోగే వాక్యభేదాదికల్పనే గౌరవాత్పరపురుషపరత్వమేవ సన్దర్భస్యేతి హేత్వన్తరమేవ స్ఫోరయతి -
స ఇతి ।
ప్రమిత్సితత్వాచ్చ పురుషస్యైవ ప్రమేయతేత్యాహ -
కిమితి ।
అర్థానామిన్ద్రియాకర్షకత్వేన పరత్వపరస్మిన్నాత్మని సర్వనియమ్యాకర్షకత్వేన పరత్వం నిశ్చితమితి మత్వాహ -
ఇన్ద్రియాదీతి ॥ ౧౫ ॥
వాక్యభేదభయాదర్థాదీనాం పృథక్ప్రతిపాద్యత్వే ప్రత్యుక్తే దేవాదికర్తృత్వేన ప్రకృతాపరబ్రహ్మణోఽన్యో లోకస్రష్టా పరో నోపేయో వాక్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆత్మేతి ।
విషయవాక్యముదాహరతి -
ఐతరేయక ఇతి ।
ఆత్మశబ్దస్య పరత్ర సూత్రే చ ప్రయోగాత్తం విషయీకృత్య సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ఆత్మశబ్దస్య వాక్యార్థజ్ఞానోపయుక్తస్య పరమాత్మవిషయత్వోక్త్యా సత్యాత్వాదీనాం తత్ప్రమిత్యుపయోగినాముపసంహారసిద్ధేరస్తి పాదాదిసఙ్గతిః । ఆత్మశబ్దస్యాపరవిషయత్వే తదర్థప్రమిత్యర్థం పూర్వపక్షే సత్యాద్యనుపసంహారః ।
సిద్ధాన్తే తస్య పరవిషయత్వే తత్ప్రమిత్యర్థం తదుపసంహార ఇత్యభిప్రేత్య విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిమితి ।
పరశబ్దవాచ్యత్వవదాత్మశబ్దవాచ్యత్వమపి తస్యైవ కిం న స్యాదిత్యాహ -
కస్మాదితి ।
ఆత్మవిషయవాక్యస్య సూత్రే తాత్పర్యాత్తద్విద్యాఽత్రాభీష్టా తన్న గుణోపసంహారోఽస్తీత్యాహ -
వాక్యేతి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
సుతరామిత్యుక్తమేవ హేతుద్వయోక్త్యా ప్రకటయతి -
ప్రాగితి ।
లోకస్రష్టృత్వలిఙ్గాద్వాక్యాన్వయః సూత్రవిషయో న పరాత్మగామీత్యాహ -
నేతీతి ।
పరస్యాపి లోకస్రష్టృత్వం సర్వకారణత్వాదితి లిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
పరమాత్మనీతి ।
తత్కర్తృకసర్గస్యాకాశాదిమహాభూతాదిత్వాదస్య చాతథాత్వదృష్టేః సూత్రస్య చ లోకకర్తృకతాయాః శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాన్నాత్ర పరగృహీతిరిత్యర్థః ।
లోకశబ్దేనాత్ర మహాభూతానామేవోక్తేః సృష్టేరిహాపి మహాభూతాదిత్వమిష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
లోకాశ్చేతి ।
మహాభూతసంనివేశవిశేషే లోకశబ్దస్య రూఢత్వేఽపి ప్రకరణాదిహ మహాభూతాన్యేవ తే గృహ్యేరన్నిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ।
అమ్భో మరీచీర్మరమాప ఇతి సూత్రయిత్వా స్వయమేవ శ్రుతిర్వివృణోతి । అదస్తదమ్భః పరేణ దివం దివః పరస్తాద్ద్యౌర్ద్యుప్రతిష్ఠో లోకో దివమారభ్యోపరితనలోకాశ్చాన్ద్రమసైరమ్భోభిర్వ్యాప్తేరమ్భఃశబ్దితా ఇత్యర్థః ।
అన్తరిక్షలోకః సవితృమరీచివ్యాప్తేర్మరీచయః । స్థానభేదాద్బహూక్తిః । మ్రియన్తేఽస్మిన్భూతానీతి పృథివీలోకో మరమ్ । యాః పృథివ్యా అధస్తాత్తా ఆపః పాతాలాని తేషామబ్బాహుల్యాద్విధేయాపేక్షయా స్త్రీలిఙ్గత్వమ్ । ఎవమాదిపదేన ద్యౌః ప్రతిష్ఠాన్తరిక్షం మరీచయః పృథివీ మరో యా అధస్తాత్తా ఆప ఇతి గృహీతమ్ । తథాపి పరమాత్మైవ స్రష్టా కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
లోకేతి ।
ఆత్మా హిరణ్యగర్భః పురుషవిధస్తత్ప్రకారః శిరః పాణ్యాదిమాన్భూతానాం స్థూలభూతకార్యాణాం చరాచరాణామితి యావత్ ।
ప్రజాపతికర్తృకైవ లోకసృష్టిరిత్యేతత్ప్రకరణాదపి భాతీత్యాహ -
ఐతరేయిణోఽపీతి ।
నియమ్యసృష్ట్యానన్తర్యమథేత్యుక్తమ్ । నియన్తృసృష్ట్యతిరేకేణ తత్సృష్టేరకిఞ్చిత్కరత్వమతఃశబ్దార్థః ।
కిం తద్రేతో యస్య సృష్టిరిష్టేత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రజేతి ।
రేతో వీర్యం తత్కార్యత్వాద్దేవాస్తచ్ఛబ్దాః । వాక్యస్య తాత్పర్యమాహ -
ఇత్యత్రేతి ।
ఉపక్రమోపసంహారస్థాభ్యామాత్మబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం పరస్మిన్గమ్యమానే కుతో లోకస్రష్టృత్వలిఙ్గేనాపరబ్రహ్మసిద్ధిః ।
శ్రుతిభ్యాం లిఙ్గస్య దుర్బలత్వాదిత్యాశఙ్క్య లిఙ్గస్యైవ ప్రాధాన్యమితి వక్తుం తయోరన్యథాసిద్ధిమాహ -
ఆత్మేతి ।
బ్రహ్మలోక ఇత్యాదౌ బ్రహ్మశబ్దస్యాపి తస్మిన్ప్రయోగోఽస్తీతి వక్తుమపీత్యుక్తమ్ । ఎక ఎవేత్యేేకత్వావధారణస్య ప్రజాపతావయోగాత్పరమాత్మైవాత్రాత్మశబ్దః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకత్వేతి ।
అవధారణస్యైవం సమ్భవేఽపి తస్మిన్నీక్షితృత్వాయోగాత్పరస్యైవాత్రోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఈక్షణమితి ।
పరస్మిన్నసమ్భావితవిశేషదృష్టేరపి సూత్రస్యైవాత్మశబ్దతేత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఈశ్వరో హి కరణాధిష్ఠాత్రీరగ్న్యాదిదేవతా వాగాదిభిః సహ సృష్టవాంస్తాశ్చ తం ప్రతి భోగార్థం శరీరమయాచన్త స చ తాభ్యో గాం గోశరీరమశ్వశరీరం పురుషశరీరం చ యథాకర్మ యథాశ్రుతమానీతవాంస్తతస్తా దేవతాః సోఽబ్రవీద్యథాయతనం యథాచక్షురాదిస్థానమస్మిన్దేహే ప్రవిశతేతి, తదాహ -
తాభ్య ఇతి ।
ఉక్తశ్రుత్యర్థం సఙ్గృహ్ణాతి -
ఎవమితి ।
ఇహేతి స్రష్టురాత్మనో నిర్దేశః । లిఙ్గప్రకరణసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
ఇహేత్యుదాహరణోక్తిః దృష్టాన్తమాదాయ వ్యాచష్టే -
ఇతరవదితి ।
తస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
తథాచేతి ।
పరస్యైవ విశ్వస్రష్టృత్వం ప్రాగేకత్వమాత్మత్వం చ ముఖ్యం తదసత్యామనుపపత్తౌ నాన్యత్రానుమేయమ్ ।
లోకసృష్టివచనేఽపి మహాభూతసర్గస్య పూర్వసిద్ధతయా వక్తంు శక్యత్వాదితి మత్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
తథేతి ।
ఆత్మబ్రహ్మశబ్దయోరన్యథాసిద్ధిం ప్రత్యాహ -
యత్రేతి ।
సతి బాధకేఽన్యార్థత్వేఽపి ప్రకృతే తదభావాత్ప్రత్యుత సాధకస్యైవ సత్త్వాత్పరవిషయత్వమేవేత్యాహ -
అత్రేతి ।
ఈక్షణపూర్వకసర్గస్య పరస్మిన్ప్రసిద్ధత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి -
అన్వయాదితి ।
అనువాదం విభజతే -
వాక్యేతి ।
పరిహారమవతారయతి -
అత్రేతి ।
స్యాదితి పదం పూరయిత్వా వ్యాకరోతి -
భవేదితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
అవధారణం వివృణోతి -
పరమాత్మేతి ।
సూత్రగ్రహేఽపి స్వవికారాపేక్షయా తదుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆఞ్జసమితి ।
తదేవ వ్యతిరేకతః స్ఫోరయతి -
అన్యథేతి ।
యచ్చ లోకస్రష్టృత్వలిఙ్గాదపరగ్రహణం, తత్రాహ -
లోకేతి ।
శ్రుత్యన్తరం తైత్తిరీయాదిశ్రుతిః ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
ఇహాపీత్యైతరేయకోక్తిః ।
శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధా మహాభూతసృష్టిరత్రోపసంహర్తుమశక్యా వాక్యభేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుత్యన్తరేతి ।
నహి తైత్తిరీయాదివాక్యమైతరేవాక్యం చ భిన్నం సృష్ట్యనువాదేనావికృతబ్రహ్మవిషయత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
యత్తు వ్యాపారవత్స్వాత్మసు ప్రసిద్ధవ్యాపారవిశేషస్యాత్రానుగమాద్విశేషవానేవాయమాత్మేతి, తత్రాహ -
యోఽపీతి ।
కిఞ్చాఫలే భేదే వేదస్యాప్రాణ్యాద్బ్రహ్మపరత్వే చ ఫలసమ్భవాత్తదేవ వివక్షితమిత్యాహ -
నహీతి ।
పౌర్వాపర్యాలోచనయాపి బ్రహ్మపరత్వమేవాస్య సన్దర్భస్యేత్యాహ -
తథాహీతి ।
స పరమేశ్వర ఎతమేవ సీమానం మూర్ధ్నః కేశవిభాగావసానం విదార్య చ్ఛిద్రం కృత్వైతయా ద్వారా బ్రహ్మరన్ధ్రసంజ్ఞయా శరీరం ప్రాపద్యత ప్రాప్తవానితి యావత్ ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మపరత్వమేవాస్యేత్యాహ -
పునశ్చేతి ।
స శరీరే ప్రవిష్టః పరమాత్మా తమేవ శరీరాన్తర్గతం పరమాత్మానం బ్రహ్మ తతమమేకస్తకారో లుప్తో మన్తవ్యస్తతతమం వ్యాప్తతమం యద్బ్రహ్మ తద్రూపేణైతమాత్మానమపశ్యదిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి వాక్యస్యాస్తి బ్రహ్మపరతేత్యాహ -
తథేతి ।
యః శరీరే ప్రవిష్టః పరమేశ్వర ఎష ఎవ పరబ్రహ్మపరమాత్మా ప్రజాపతిః సూత్రాత్మాప్యేష ఎవ । ప్రజ్ఞా బ్రహ్మచైతన్యం నీయతేఽనేనేతి నేత్రం నియన్తృ యస్య తత్ప్రజ్ఞానేత్రమ్ । ప్రజ్ఞానే తస్మిన్నేవాధిష్ఠానే ప్రతిష్ఠితం లోకోఽపి భూరాదిప్రజ్ఞానేత్రః ప్రజ్ఞానియన్తృకః । సైవ ప్రజ్ఞా సర్వస్య లోకస్య ప్రతిష్ఠాఽధిష్ఠానమ్ ।
తచ్చ ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మైవమవధారణమనేకధా వ్యాఖ్యాయ ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూ్ర్వవర్ణకే విద్యైక్యగుణోపసంహారనిరూపణాస్పాష్ట్యాన్న సాక్షాత్పాదసఙ్గతిరితి తదర్థం వర్ణకాన్తరమాహ -
అపరేతి ।
పూర్వత్ర వాక్యైక్యబలాదర్థాదిపరత్వం పరిత్యజ్య విద్యైక్యముక్తమ్ । ఇదానీం భిన్నార్థోపక్రమేణ వాక్యభేదశఙ్కాయామాహ -
ఆత్మేతి ।
శ్రుతిద్వయగతం వాక్యముదాహరతి -
వాజసనేయక ఇతి ।
ఉదాహృతవాక్యం త్వమర్థం తదర్థపర్యన్తం లక్షయతీత్యత్ర గమకమాహ -
తథాహీతి ।
తదర్థం త్వమర్థాన్తం లక్షయద్వాక్యాన్తరమాహ -
ఛాన్దోగ్యే త్వితి ।
సచ్ఛబ్దస్యాత్మానాత్మార్థత్వానిర్ణయేన వాక్యద్వయే సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అర్థాభేదాద్విద్యాభేదోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవాత్రోక్తిరితి పాదాదిసంహతిః ।
పూర్వపక్షే విద్యాభేదాద్గుణానుపసంహారః । సిద్ధాన్తే తదభేదాత్తదుపసంహార ఇతి మత్వార్థభేదాద్విద్యాభేదం పూర్వపక్షమాహ -
అతుల్యేతి ।
ఆమ్నానవైషమ్యేఽపి కిమిత్యర్థైక్యాద్విద్యైక్యం న స్యాత్ , తత్రాహ -
నహీతి ।
తదేవ విశదయతి -
వాజసనేయకే చేతి ।
ఛాన్దోగ్యేఽపి వాక్యశేషాదాత్మార్థత్వసిద్ధౌ కథమామ్నానవైషమ్యం కథన్తరామర్థభేదః కథన్తమాం విద్యానానాత్వమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
‘స ఆత్మా తత్త్వమసి’ ఇతి తాదాత్మ్యోపదేశమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి తదనుసారేణోపక్రమోఽపి నీయతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపక్రమేతి ।
స హి సన్దిగ్ధార్థోపసంహారేణ నీయతే । ప్రకృతే తు తస్యాసన్దిగ్ధార్థత్వాత్తదనుసారిణ్యుపసంహారే ప్రతిమాయాం విష్ణుదృష్టివదాత్మని బ్రహ్మదృష్టిరేష్టవ్యేత్యర్థః ।
వాజసనేయివాక్యం బ్రహ్మాత్మవిద్యార్థం ఛాన్దోగ్యవాక్యం త్వాత్మని బ్రహ్మదృష్ట్యర్థమితి విద్యాభేదముపసంహరతి -
ఇతి మన్యత ఇతి ।
అతుల్యార్థతయా విద్యాభేదమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
తథేతి ।
తాదాత్మ్యోపదేశస్య గత్యన్తరమనూద్య దూషయతి -
అన్వయాదితి ।
తత్రానువాదం విభజతే -
యదితి ।
ఉపక్రమాన్వయాత్తత్తన్త్రత్వాదుపసంహారస్యేతి యావత్ ।
ఉపక్రమోఽపి తర్హి సదేవేత్యవధారణాదాత్మానమేవ గోచరయతీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపక్రమ ఇతి ।
తస్మాదుపసంహారేఽపి న పరమాత్మతాదాత్మ్యమాత్మనో గృహ్యతే । నహి సచ్ఛబ్దేనోపక్రమస్థేనాత్మోచ్యతే తస్య తస్మిన్నప్రసిద్ధత్వాత్ ।
తథాచ సతోఽనాత్మనస్తాదాత్మ్యసమ్పత్తిరాత్మని తత్త్వమసీతి వివక్షితేత్యాహ -
నాత్మేతి ।
పరిహారమాదత్తే -
స ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే -
భవేదితి ।
అవధారణాదితి హేతుం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సచ్ఛబ్దేనానాత్మగ్రహేఽపి సతః సర్వాత్మత్వాదవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తచ్చేతి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకేణ సాధయతి -
అన్యథేతి ।
ప్రకారాన్తరేణ హేతుం వ్యాచష్టే -
తథేతి ।
ఎకమేవాద్వితీయమిత్యేకత్వావధారణమ్ , అనేన జీవేనాత్మనేతి జీవస్యాత్మశబ్దేన పరామర్శః, సతి సమ్పద్యేత్యాది తత్స్వభావాపత్తివచనం, భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయత్వితి పరిచోదనా ।
హేతుజాతస్యోక్తస్య ఫలమాహ -
ఇతి చ సర్వమితి ।
యత్తూపక్రమతన్త్రేణోపసంహారేణ భావ్యమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
అత్ర చ్ఛాన్దోగ్యే స ఆత్మేత్యాదేరుపసంహారస్యేతి యావత్ ।
తత్ర హేతుః -
నహీతి ।
ఉపసంహారానుసారేణాపి తర్హి నోపక్రమో నేయస్తయోర్భిన్నవిషయత్వాత్ , తత్రాహ -
సామాన్యేతి ।
సచ్ఛబ్దస్య సత్తాసామాన్యవాచిత్వేనాత్మానాత్మసాధారణ్యాద్విశేషాకాఙ్క్షాయాముపసంహారానుసారేణాత్మైవ తదర్థో నిర్ణీయతే । సన్దిగ్ధార్థేనోపక్రమేణోపసంహారస్యానిర్ణయాదుపక్రమానురోధన్యాయస్యాసన్దిగ్ధోపక్రమవిషయత్వాదిత్యర్థః ।
ఉపక్రమభేదముపేత్య శ్రుతిద్వయేఽపి వేద్యైక్యేన విద్యైక్యముక్తమ్ । సంప్రత్యుపక్రమభేదోఽపి నాస్తీత్యాహ -
సచ్ఛబ్దేతి ।
ఆత్మాతిరిక్తస్య సర్వస్యానిర్వాచ్యత్వాదనాత్మనః సచ్ఛబ్దార్థాసిద్ధేరాత్మన ఎవ తదర్థత్వాన్నోపక్రమభేదోఽస్తీత్యర్థః । యత్త్వామ్నానవైషమ్యే సత్యర్థసామ్యమయుక్తమితి, తత్రాహ -
ఆమ్నానేతి ।
తద్వైషమ్యాస్యార్థభేదేనానవశ్యమ్భావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఎవంజాతీయకేషు యోఽయం విజ్ఞానమయః సదేవ సోమ్యేదమిత్యాదిషు ప్రతిపాదనప్రకారభేదః సమామ్నానవిశేషో వాజసనేయకే వాక్యార్థాన్వయిత్వమర్థస్య తదర్థపర్యన్తస్య చ్ఛాన్దోగ్యే తదర్థస్య త్వమర్థపర్యన్తస్య లక్ష్యతయా వాక్యర్థభేదాభావాదేకైవోభయత్రాపి విద్యేత్యాహ -
ప్రతిపాద్యేతి ॥ ౧౭ ॥
సన్దిగ్ధస్య సదుపక్రమస్య శేషాన్నిర్ణయవదాచామన్తీతి వర్తమానాపదేశస్య విధిత్వసన్దేహే శేషాదశిష్యన్నాచామేదిత్యతో విధిపరత్వం నిర్ణేయమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కార్యేతి ।
విషయం వక్తుమవిగీతమామ్నానం దర్శయతి -
ఛన్దోగా ఇతి ।
యదిదం కిఞ్చాశ్వభ్య ఆ కృమిభ్య ఆ కీటపతఙ్గేభ్యస్తత్తేఽన్నమిత్యుక్త్వా తస్యైవ ప్రాణస్యాపో వాసో వదన్తీతి యావత్ ।
ఛాన్దోగానామవిశేషామ్నానముక్త్వా విశేషమామ్నానమాహ -
అనన్తరం చేతి ।
తస్మాదపాం ప్రాణం ప్రతి వాసోరూపత్వాదితి యావత్ । అశిష్యన్తః శ్రోత్రియాః సన్తోఽశనం కుర్వన్తస్తావదేతత్కుర్వన్తి కిం తద్భోజనాత్పూర్వమూర్ధ్వం చాఽద్భిః ప్రాణం పరిదధతి పరిధాపయన్త్యాచ్ఛాదయన్తీత్యర్థః ।
శాఖాన్తరేఽపి విశేషామ్నానం కథయతి -
వాజసనేయినస్త్వితి ।
యస్మాత్ప్రాణస్యాపో వాసస్తస్మాదిత్యస్మిన్నర్థే తచ్ఛబ్దః । విద్వాంసః ప్రాణవిద్యావన్తస్తేషాం యథేష్టచేష్టానిషేధార్థం శ్రోత్రియపదమ్ । ఎతమేవానం ప్రాణం తత్తేనాచమనేనానగ్నం వాససా పరిహితం కుర్వన్తో మన్యన్తే చిన్తయన్తీత్యర్థః ।
కాణ్వానామామ్నానవిశేషముక్త్వా మాధ్యన్దినానామాహ -
తస్మాదితి ।
యస్మాత్పూర్వే ప్రాణవిదః స్వయమాచామన్తః ప్రాణమనగ్నం వాససా పరిహితం కుర్వన్తో మన్యన్తే తస్మాదిదానీన్తనోఽపి ప్రాణవిదేవం కుర్యాదిత్యర్థః ।
పాఠత్రయేఽప్యాపాతికమర్థమాహ -
తత్ర చేతి ।
ఉభయోరపూర్వత్వముపేత్యాహ -
తదితి ।
కిఞ్చ వాక్యభేదప్రసఙ్గభయాదన్యతరదేవ విధేయమితి కల్పాన్తరం ద్రష్టవ్యమ్ ।
ద్వితీయమపి విశేషానవధారణాద్ద్వేధా వికల్పయతి -
ఉతేతి ।
తత్రాపి ప్రథమశ్రుతత్వమాలోచ్య ప్రథమో వికల్పో దృష్టివిషయసమ్పాదనేనాచమనస్యానగ్నతాచిన్తనశేషత్వం మత్వా ద్వితీయ ఇతి భేదః । అత్ర పాఠత్రయేఽపి ప్రాణవిద్యాఙ్గమనగ్నతాచిన్తనమేకమేవ విధేయమితి చిన్తాయా వాక్యార్థజ్ఞానసాధనగామిత్వాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ద్వయోర్విధేయత్వాద్వాక్యభేదోఽన్యతరవిధావప్యాచమనస్యైత్ర విధేయత్వాద్విశేషవిషయస్య తస్యాన్యత్రోపసంహారః ।
సిద్ధాన్తే త్వనగ్నతాచిన్తనస్యైవ విధేయత్వాద్వాక్యైక్యాదాచమనవిశేషస్యావిధేయస్య నోపసంహృతిరిత్యఙ్గీకృత్య విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ -
కిమితి ।
గౌరవాదుభయవిధానమయుక్తమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
కర్తవ్యత్వేన ద్వయోరపి తాత్పర్యగమ్యత్వాన్న గౌరవమిత్యాహ -
ఉభయస్యేతి ।
గమ్యమానత్వమాత్రేణ తాత్పర్యగమ్యతయా విధేయత్వమతిప్రసక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉభయమితి ।
నచ స్మృత్యాచారసిద్ధత్వాన్నాపూర్వత్వం తయోరేతద్వాక్యమూలత్వాత్ । నచ సామాన్యవిశేషతయా శ్రుతిస్మృత్యాచారాణాం న మూలమూలితా సామాన్యసిద్ధానృతవదననిషేధస్య క్రతుగామితయా విధివదాచమనస్యాపి ప్రసిద్ధస్యైవ ప్రాణవిద్యాయోగిత్వేన విధానాద్వాక్యభేదప్రసఙ్గస్య చోపరిధారణవిధివదదోషత్వాదితి భావః ।
న యుక్తో వాక్యభేదః సత్యాం గతావిత్యాశఙ్క్య పక్షాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
తత్ర హేతుః -
విస్పష్టేతి ।
తర్హి కిమర్థమనగ్నతాకీర్తనం, తత్రాహ -
తస్యేతి ।
మహార్హం హీదమాచమనం యదనేన ప్రాణోఽనగ్నః స్యాదితి స్తుతిస్తస్మాద్విధేయం విశేషవిషయమాచమనమన్యత్ర చోపసంహర్తవ్యమిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే -
కార్యేతి ।
ప్రయతస్య ప్రయత్నవతో భావః ప్రాయత్యం శుద్ధత్వం తదర్థం స్మార్తమాచమనమనూద్యత ఇత్యుక్తమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
స్మృతేః శ్రుతిమూలత్వేన ప్రామాణ్యాదుక్తశ్రుతిమూలైవ సా । నచ స్మృతిసిద్ధోఽర్థః శ్రుత్యానూద్యతే వైపరీత్యాపత్తేరిత్యర్థః ।
భిన్నవిషయత్వాన్మూలమూలిభావో నానయోరిత్యాహ -
నేతి ।
విషయభేదం విశదయతి -
సామాన్యేతి ।
భిన్నవిషయత్వే ఫలితమాహ -
నచేతి ।
అర్థైకత్వాభావేఽపి తద్భావేఽతిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
ఆచమనాన్తరవిధానముపేత్య మూలమూలిభావో నిరస్తః, సమ్ప్రతి తదపి నాస్తీత్యాహ -
నచేతి ।
నచ స్మార్తాచమనస్య శ్రుత్యానువాదే వైపరీత్యం త్రిరాచామేదిత్యాదిశ్రుతిసిద్ధస్యైవ సామాన్యాచమనస్యాత్రానువాదాదితి మత్వా హేతుమాహ -
పూర్వస్యేతి ।
అనృతవాదనిషేధస్య పురుషార్థతయా విహితస్యాపి క్రత్వర్థేనాప్రాప్తస్య విధానమవిరుద్ధమాచమనస్య తు సర్వకర్మాఙ్గతయా విహితస్య ప్రాణోపాస్త్యఙ్గత్వమపి సిద్ధమితి పునర్విధానానర్థక్యమితి భావః ।
ఆచమనస్య ప్రకృతే విధానాయోగం హేతూకృత్యాద్యం పూర్వపక్షం ప్రత్యాహ -
అతఎవేతి ।
యుక్త్యన్తరమాహ -
ఉభయేతి ।
న చోపరిధారణవద్వాక్యనానాత్వమదోషః సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే తద్భేదస్యానిష్టత్వాదితి భావః ।
తర్హి కిమితి విధేయం తదాహ -
తస్మాదితి ।
అనువాదే హేతుమాహ -
ప్రాప్తమితి ।
అనగ్నతాకృతిసఙ్కల్పే విధిత్సితే కృతమనువాదేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆచమనీయాస్వితి ।
ప్రాణవిద్యాధికారే చేదనగ్నతాసఙ్కల్పో విధీయతే కథం వాక్యభేదో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రాణేతి ।
తస్య విధియోగ్యత్వం సూచయతి -
అపూర్వ ఇతి ।
ఎతేనాపూర్వమితి పదం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
యత్త్వనగ్నతాసఙ్కీర్తనమాచమనస్తుత్యర్థమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
స్తోతవ్యవిధేయాభావే స్తుతిరయుక్తేత్యర్థః ।
కిఞ్చ విధేయమప్రాప్తం ప్రాప్తేన స్తూయతే న చానగ్నతాసఙ్కల్పోఽన్యేన ప్రాప్తో యేన స్తావకః స్యాన్న చాన్యతోఽప్రాప్తమాచమనం యేన విధేయతయా స్తోతవ్యమిత్యాహ -
స్వయం చేతి ।
శుద్ధ్యర్థం వినియుక్తస్యైవాచమనస్య ప్రాణపరిధానార్థత్వే వినియుక్తవినియోగవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
ఎకస్య కర్మణః స్యాదేకార్థతేత్యుత్సర్గాదసతి బాధకే తదనేకార్థత్వాసిద్ధేః సఙ్కల్పవిధిపరత్వమేవ వాక్యస్యేత్యాహ -
క్రియేతి ।
హేతుమేవ సాధయతి -
క్రియాన్తరమితి ।
వాసఃసఙ్కల్పక్రియాతో భేదాదాచమనస్య క్రియాన్తరత్వం సఙ్కల్పస్యాపి పరిధానార్థస్యాచమనాదన్యత్వాత్తథాత్వమేవం క్రియాభేదే సత్యుత్సర్గస్య భఙ్గో నాస్తీతత్యాహ -
ఇత్యనవద్యమితి ।
కిఞ్చ దృష్టిచోదనాసాహచర్యాదిహాపి సైవ యుక్తా నాచమనచోదనేత్యాహ -
అపిచేతి ।
సర్వాన్నభక్షణమేవాత్రాపి చోద్యతే న దృష్టిరిత్యాశ్ఙ్క్యాహ -
అత్రేతి ।
దృష్టివాచకాభావం హేతుమాహ -
అశబ్దత్వాదితి ।
అన్నశబ్దవశాదభ్యవహరణం భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
అశక్య్త్వాచ్చేతి ।
నహి శ్వాదిమర్యాదం సర్వమన్నమేకేనాత్తుం శక్యం భక్ష్యాభక్ష్యవిధివిరోధాత్ । ప్రాణవిద్యాసామర్థ్యాదసామర్థ్యవిరోధసమాధానం తు సర్వాన్నానుమత్యధికరణే నిరస్యమితి భావః ।
అశబ్దత్వస్య దృష్టేరపి తుల్యత్వాదభ్యవహరణవదవిధేయత్వమాశఙ్క్య నాన్తరీయకతయా దృష్టేః శబ్దేన క్రియమాణత్వాదభ్యవహరణస్య తజ్జన్యత్వజ్ఞాప్యత్వయోరభావాదనుపపత్తికజ్ఞానస్య దృష్టివిధేరేవ తచ్ఛాన్తావనుత్థానాత్తద్విధానమేవైతదిత్యాహ -
సర్వం త్వితి ।
తథాపి ప్రకృతే సఙ్కల్పవిధౌ కిమాయాతం తదాహ -
తదితి ।
ప్రకరణవిరోధాద్వాక్యస్య క్రియావిధిపరత్వాభావే కిమ్పరత్వం తదాహ -
ప్రసిద్ధాస్వితి ।
అస్తు సర్వాన్నవాక్యే దృష్టివిధిరాచమనవాక్యే తు క్రియైవ చోద్యతే, తత్రాహ -
నహీతి ।
ఇతశ్చాచమనే విధిరత్ర నాస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
తర్హి చిన్తనమపి న విధేయం దోషసామ్యాదిత్యాహ -
నన్వితి ।
ఆచమనచిన్తనయోర్వర్తమానాపదేశమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి ద్వయోరవిధేయత్వమిత్యాశఙ్క్యానువాదమాత్రస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాదన్యతరవిధేరావశ్యకత్వే సఙ్కల్పనమేవ విధేయమితి విధాన్తరేణ సూత్రం యోజయతి -
అవశ్యేతి ।
తత్ర హేతుత్వేనాచమనస్యాన్యతః ప్రాప్తిముక్తాం స్మారయతి -
పూర్వవదితి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాష్య దూషయతి -
యదపీతి ।
పూర్వవత్త్వేనాపూర్వవత్త్వాభావేనేతి యావత్ । తత్ర శ్రుతా విధివిభక్తిరనగ్నతాసఙ్కల్పేన నేయా, జతిలయవాగ్వా జుహుయాదితివదవివక్షితం వా విధిత్వమితి భావః ।
ఆచమనస్యావిధేయత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ -
అత ఇతి ।
తర్హి పాఠావైయర్థ్యార్థం మాధ్యన్దినానామాచమనే విధిరిష్యతామిత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరానుసారేణ తత్రాపి చిన్తనమేవ విధేయమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ఎవంవిత్త్వమేవేత్యుక్తం వ్యనక్తి -
ప్రకృతేతి ।
యదాచామేదిత్యనూద్య తదేవంవిదితి వేదనమేవ విధీయత ఇత్యర్థః ।
శాఖాభేేదేనోదితానుదితహోమవదుభయమపి విధేయమిత్యేకదేశిమతమాశఙ్క్యాహ -
యోఽప్యయమితి ।
ఎకీయవ్యవస్థాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౮ ॥
పూర్వత్ర ప్రాప్తాచమనానువాదేనానగ్నతాచిన్తనం విధేయమిత్యుక్తమ్ ।
ఇహ తు వాక్యయోః కస్య విధిత్వం కస్య వానువాదత్వమిత్యనిశ్చయాద్ద్వయోరపి విద్యావిధిత్వమాశఙ్క్యాహ -
సమాన ఇతి ।
శాణ్డిల్యవిద్యాముదాహరతి -
వాజసనేయీతి ।
శాణ్డిల్యేన దృష్టేతి తన్నామ్నాఽఙ్క్ితా చిహ్నితా విశేషితా విద్యేతి యావత్ ।
ఎతస్యాం శాఖాయాం దేశభేదేన కృతాం విద్యాం విషయీకృత్యాభ్యాసాత్ప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర చ విద్యాభేదాదినిరూపణద్వారా వాక్యార్థధీసాధనస్యైవ నిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే పౌనరుక్త్యపరిహారాయ విద్యాభేదాద్గుణానుపసంహారః ।
సిద్ధాన్తే విద్యైక్యేఽప్యపౌనరుక్త్యాద్గుణోపసంహార ఇతి మత్వా విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
గౌరవదుష్టం విద్యానానాత్వమయుక్తమిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
ప్రామాణికం గౌరవమదూషణమితి మత్వాహ -
పౌనరుక్త్యేతి ।
విద్యాభేదే పౌనరుక్త్యమవ్యాప్తం భిన్నశాఖాసు విద్యైక్యేఽపి పౌనరుక్త్యదృష్టేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
భిన్నాస్వితి ।
అధ్యేతృభేదేన శబ్దపౌనరుక్త్యం వేదితృభేదేన చార్థపౌనరుక్త్యం పరిహ్రియతే ।
శాఖాఽభేదేఽపి దేశభేదోక్తవిద్యాఫలార్థినాం ప్రతిపత్తృత్వాత్తత్తద్వాక్యాధ్యేతృత్వాచ్చాపౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యైకశాఖాధ్యయనస్య నిత్యవిధిత్వేనైవ ప్రాప్తత్వాన్మైవమిత్యాహ -
ఎకస్యామితి ।
అగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యత్ర సిద్ధం జుహోత్యర్థమనూద్య దధ్నా జుహోతీతిగుణవిధివదిహాపి స్యాదిత్యపౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
ద్వయోరదృష్టవిశేషతయా విధిత్వానువాదత్వానిశ్చయాత్తుల్యగుణోక్తివైయర్థ్యాచ్చ నేయం వ్యవస్థేత్యాహ -
తదేతి ।
అపౌనరుక్త్యాయ విద్యాభేదాద్గుణానుపసంహార ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాన్నేతి ।
ఉక్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
క్రియాపదేనేతిశబ్దస్య సమ్బన్ధః ( ? ) ।
హేతుమాదాయ వ్యాకరోతి -
ఉపాస్యేతి ।
తదైక్యే గమ్యమానేఽపి న విద్యైక్యం తదైక్యే హేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్య రూపాభేదో హేతురిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపాస్యం చేతి ।
తస్య హేతుత్వమేవ స్ఫుటయతి -
నచేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాదిత్యర్థః ।
విద్యైక్యే ఫలితమాహ -
నాపీతి ।
గుణవ్యవస్థానమధ్యవసాతుం శక్నుమ ఇతి సమ్బన్ధః ।
అధ్యేతృవేదితృభేదాభావాత్పౌనరుక్త్యముక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
అభేదసమ్భవాన్న పౌనరుక్త్యమిత్యాహ -
నేతీతి ।
అదృశ్యమానవిశేషతయా కస్య కోఽనువాద ఇత్యనిశ్చయాన్నార్థవిభాగసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య యత్ర భూయాంసో గుణా విధీయన్తే తత్ర ప్రధానవిధిరన్యత్ర తదనువాదేన గుణవిధిరితి విభాగమభిప్రేత్యాహ -
ఎకం హీతి ।
తుల్యగుణోక్తివైయర్థ్యముక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
బృహదారణ్యకే ప్రధానవిధిరగ్నిరహస్యే గుణవిధిరిత్యేవం విభాగే సతీతి యావత్ ।
ప్రత్యభిజ్ఞాదార్ఢ్యార్థం తల్యగుణోక్తిరర్థవతీత్యాహ -
నేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
సమానేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞానస్యాకిఞ్చిత్కరత్వమాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
తస్యాం బృహదారణ్యకే గుణవిధానార్థమగ్నిరహస్యోక్తాయామితి యావత్ । అయం గుణవిధిరీశానత్వాదిగుణకథనమిత్యర్థః ।
అగ్నిరహస్యోత్పన్నాం విద్యామనూద్య విశిష్టగుణత్వేన బృహదారణ్యకే తస్యాం గుణవిధానమిత్యుక్తమ్ । ఇతశ్చ తుల్యగుణోక్తిప్రాప్తా ప్రత్యభిజ్ఞా నోపేక్షితవ్యేత్యాహ -
అపిచేతి ।
తదేవ కైముతికన్యాయేన స్ఫోరయతి -
అప్రాప్తేతి ।
నాన్తరిక్షే న దివీత్యాదిషు నిష్ఫలానువాదస్యాపి నిర్దోషత్వాత్ప్రకృతే తుల్యగుణానువాదస్య ప్రత్యభిజ్ఞానార్థత్వేనార్థవత్త్వాత్తుల్యగుణోక్తికృతా ప్రత్యభిజ్ఞా నోపేక్షితుం శక్యా తేనేశానత్వాదిగుణవద్విద్యోక్త్యా బృహదారణ్యకవాక్యే సమానార్థే మనోమయత్వాదితుల్యగుణానువాదస్య యథాకథఞ్చిద్యోగేఽపి ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞాపకత్వేన సఫలత్వాత్తదధీనప్రత్యభిజ్ఞాయాశ్చ విశిష్టవిధిశేషత్వాద్బృహదారణ్యకే గుణవిధిరన్యత్ర ప్రధానవిధిరిత్యర్థః ।
సిద్ధే పునరుక్తిపరిహారే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౯ ॥
విద్యైక్యే గుణోపసంహారముక్త్వా తదైక్యేఽపి తదనుపసంహారస్థలం వదన్పూర్వపక్షయతి -
సమ్బన్ధాదితి ।
విషయమాహ -
బృహదితి ।
ఆప ఎవేదమగ్ర ఆసుస్తా ఆపః సత్యమసృజన్తేత్యత్ర సత్యశబ్దో హిరణ్యగర్భవాచీ తచ్చ సత్యం హిరణ్యగర్భాఖ్యం బ్రహ్మ మహదిత్యుపక్రమ్యేతి యావత్ ।
తత్తత్రైవం సతి యత్తత్సత్యం బ్రహ్మ సోఽసావాదిత్యో విధేయాపేక్షయా పుంలిఙ్గప్రయోగః । కిం మణ్డలమేవాదిత్యో నేత్యాహ -
య ఇతి ।
తస్య స్థానభేదేనాదిత్యచాక్షుషపురుషాత్మనావస్థానముక్త్వా తావేతావన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ రశ్మిభిరేషోఽస్మిన్ప్రతిష్ఠితః ప్రాణైరయమముష్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇత్యన్యోన్యవ్యతిషఙ్గముక్త్వాదిత్యపురుషస్య య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్తస్య భూరితి శిరో భువ ఇతి బాహూ స్వరితి ప్రతిష్ఠేతి వ్యాహృతిదేహత్వం సమ్పాద్య తస్యోపనిషదహరిత్యాదిత్యపురుషస్యాహర్నామత్వముక్తమ్ । అనన్తరం చ యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషస్తస్య భూరితి శిర ఇత్యాదినా వ్యాహృతిదేహత్వం సమ్పాద్య తస్యోపనిషదహమిత్యహంనామత్వముక్తమ్ । ఉపనిషదితి దేవతాముపగమయతీతి తత్ప్రకాశకం రహస్యం నామోచ్యతే ।
అహఃశబ్దః ప్రకాశవచనోఽహంశబ్దః ప్రత్యగాత్మవాచీ తదాహ -
తస్యేత్యాదినా ।
ఉపనిషద్ద్వయం విషయీకృత్య సత్యబ్రహ్మైక్యస్థానభేదాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర చ సత్యవిద్యాయాముపనిషద్వ్యవస్థోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతుచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విద్యైక్యాద్గుణోపసంహారనియమే సత్యుపనిషదోః సాఙ్కర్యాదతిదేశాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే విద్యైక్యేఽపి స్థానభేదోపలబ్ధానాం ధర్మాణామనుపసంహారాదుపనిషదోరసఙ్కరాదతిదేశః స్యాదితి మత్వా పూర్వపక్షసూత్రమాదత్తే -
తత్రేతి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
యథేతి ।
ఉపనిషదోర్విద్యైక్యే సఙ్కరః శఙ్క్యేత తదైక్యం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకేతి ।
విద్యైక్యే హేతుమాహ -
ఉపక్రమేతి ।
సత్యం బ్రహ్మేత్యుపక్రమాభేదస్తావేతావన్యోన్యస్మిన్నిత్యాదివ్యతిషక్తపాఠస్తాభ్యాం విద్యైక్యం సిద్ధమిత్యర్థః ।
తదైక్యేఽపి కిం స్యాత్తదాహ -
కథమితి ।
విద్యైక్యేఽపి స్థానభేదాదుపనిషదోరసఙ్కరః స్యాదిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన పరిహరతి -
యో హీతి ।
తస్యోపనిషదితి ప్రకృతస్త్యపరామర్శాత్తస్య ప్రధానస్యాభేదాద్విశేషణతయా స్థానస్యోపసర్జనత్వాద్గుణప్రధానయోశ్చ ప్రధానే సంప్రత్యయాత్తదవినాభావాత్తదుపసంహారో గుణానామిత్యర్థః ।
విద్యైక్యే గుణోపసంహారధ్రౌవ్యే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౦ ॥
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
వాశబ్దస్యావధారణార్థత్వముపేత్య ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
న వేతి ।
ధ్యేయాభేదే ధ్యానభేదాత్కిమితి న ప్రాప్తిరిత్యాహ -
కస్మాదితి ।
హేతుం గృహీత్వా వ్యాచష్టే -
విశేషాదితి ।
ధ్యానధ్యేయోపసర్జనభూతౌ స్థానవిశేషౌ తాభ్యాముపనిషదోర్యోగాద్వ్యవస్థా తయోర్యుక్తేత్యర్థః ।
తస్యేతిపరామృష్టబ్రహ్మణో నామద్వయవిధానే తస్య స్థానవిశేషసఙ్గతిరసిద్ధేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ఉపనిషదోః స్థానవిశేషయోగం సాధయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
నిష్కృష్టం బ్రహ్మైవ ప్రధానం తచ్ఛబ్దముపనిషద్భ్యాం సమ్బద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్యేతి ।
తస్యోపనిషదిత్యుభయత్ర తచ్ఛబ్దేనాధిదైవాదివిశిష్టస్యైవ పరామర్శాత్తద్యోగిత్వాదుపనిషదోః స్వరూపమాత్రాసమ్బన్ధాత్తద్ద్వయం వ్యవస్థయానుసన్ధేయమ్ । నహి సర్వనామ సంనిహితం హిత్వా వ్యవహితం స్పృశతీత్యర్థః ।
తచ్ఛబ్దస్య విశిష్టార్థత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
విశేషణభేదేఽపి విశేష్యభేదాదుపసంహారః స్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విశేష్యభేదమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి
తర్హి కథముపనిషద్వ్యవస్థేత్యాశఙ్క్య విశేష్టభేదాత్తన్నిష్ఠత్వాచ్చ తయోరిత్యాహ -
ఎకస్యేతి ।
ఉక్తేఽర్థే దృష్టాన్తమాహ -
అస్తీతి ।
ప్రతిదృష్టాన్తోఽపి దర్శిత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
గ్రామేతి ।
తత్ర స్వరూపోపాధావుక్తాత్వాద్యుక్తం తుల్యత్వమిహ తు విశిష్టోపాధావుక్తేర్వ్యవస్థేత్యర్థః ।
విశిష్టోపాధ్యుక్తిఫలమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౧ ॥
ఉపనిషదోర్వ్యవస్థితత్వే హేత్వన్తరమాహ -
దర్శయతి చేతి ।
తదేవ వ్యాకరోతి -
అపిచేతి ।
యథోక్తం వాక్యం ధర్మాణాం సఙ్కరమేవ దర్శయతీతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
అత్యన్తసఙ్కరే సత్యభేద ఎవేతి నాతిదేశస్తేన తద్వశాద్విద్యైక్యేఽపి స్వతో నాత్యన్తసఙ్కరో ధర్మాణామిత్యాహ -
తదితి ।
ఉపనిషదోస్త్వతిదేశాభావాద్వ్యవస్థైవేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౨ ॥
ఆయతనభేదాద్గుణానుపసంహారముక్త్వా తేనైవ హేతునా సమ్భృతిప్రభృతీనాం గుణానాం విద్యాన్తరేష్వనుపసంహారమాహ -
సమ్భృతీతి ।
పూర్వన్యాయేనైవ వాక్యాన్తరం వ్యాఖ్యాతుముదాహరతి -
బ్రహ్మేతి ।
వీర్యా వీర్యాణి పరాక్రమభేదాః । అన్యే హి పురుషాః సహాయానపేక్ష్య విక్రమాన్బిభ్రతి తేన తత్పరాక్రమాణాం తత ఎవ నియతపూర్వత్వరూపకారణత్వే న జ్యేష్ఠా భవన్తి కిన్తు తత్సహక్రారిణోఽపి బ్రహ్మవీర్యాణాం తు బ్రహ్మైవ జ్యేష్ఠం బ్రహ్మ జ్యేష్ఠం యేషాం తాని తథా । బ్రహ్మ ఖల్వనన్యాపేక్షం జగజ్జన్మాది కరోతి । కిఞ్చాన్యేషాం పరాక్రమమాణానాం బలవద్భిర్మధ్యే భఙ్గః సమ్భవతి తేన తే స్వవీర్యాణి న బిభ్రతి । బ్రహ్మవీర్యాణి తు బ్రహ్మణా సమ్భృతాన్యవిఘ్నేన సమ్భృతానీత్యర్థః । తజ్జ్యేష్ఠం బ్రహ్మాగ్రే దేవాదిజన్మతః ప్రాగేవ దివం స్వర్గమాతతాన వ్యాప్తవన్నిత్యమేవ విశ్వవ్యాపకమిత్యర్థః । ‘బ్రహ్మ భూతానాం ప్రథమం తు జజ్ఞే తేనార్హతి బ్రహ్మణా స్పర్ధితుం కః’ ఇత్యుత్తరో భాగః । ఖిలేషు విధినిషేధహీనేషు పరిశిష్టోపదేశేషు గ్రన్థేష్వితి యావత్ ।
విషయముక్త్వా సంశయం వక్తుం భూమికాం కరోతి -
తేషామితి ।
బ్రహ్మసమ్బన్ధాద్విద్యాభేదదృష్ట్యా చ సంశయమాహ -
తాస్వితి ।
అత్ర చ విద్యాభేదేన గుణానుపసంహారోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవ చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే విద్యాభేదస్య గుణవ్యవస్థాపకత్వాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
బ్రహ్మేతి ।
న చాధిదైవికగుణానామాధ్యాత్మికవిద్యాస్వనుపసంహారః । ఎష హి సర్వేషు లోకేషు భాతీత్యాదిషు వ్యభిచారాత్ । అనుపసంహారే చ పృథగుపాసనం తత్ఫలం చ కల్ప్యమితి గౌరవమ్ । అతో ద్యునివేశాదీనాం బ్రహ్మసమ్బన్ధేన సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాదుపసంహార ఇత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తమవతార్య యోజయతి -
ఎవమితి ।
సమ్భృతిశ్చ ద్యువ్యాప్తిశ్చ సమ్భృతిద్యువ్యాప్తి తదపి సర్వత్ర నోపసంహర్తవ్యముపనిషదోరివ విశేషయోగవ్యవస్థానాదిత్యర్థపరతయా సూత్రం వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః ।
ఇదానీం చకారస్యావధారణార్థత్వం గృహీత్వా హేతుం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
ఆయతనభేదయోగముక్తముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
కథం తావతా సమ్భృత్యాదీనామేతాసు విద్యాస్వనుపసంహారః, తత్రాహ -
ఆధిదైవిక్యస్త్వితి ।
ఆధ్యాత్మికవిద్యాస్వపి సమ్భృత్యాద్యాధిదైవికగుణానాముపసంహారః స్యాదితి లిఙ్గేన శఙ్కతే -
నన్వితి ।
జ్యాయాన్దివ ఇతి శాణ్డిల్యవిద్యాయామేష ఉ ఎవేత్యాద్యుపకోసలవిద్యాయాం యావాన్వా అయమాకాశ ఇతి దహరవిద్యాయామితి భేదః । అధ్యాత్మాధిదైవభేదాదనుపసంహారశ్చేత్తర్హి తద్భేదశూన్యోపాసనాసూపంహారః స్యాదిత్యాహ -
సన్తి చేతి ।
ఆధ్యాత్మికవిద్యాస్వాధిదైవికవిభూతీనామాయతనభేదశూన్యబ్రహ్మధియాం చాస్మిన్ప్రకరణే సత్త్వమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి షోడశకలాద్యాసు బ్రహ్మవిద్యాసు సమ్భృత్యాదిగుణానాం కిమిత్యుపసంహారో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాపీతి ।
విశేషహేతుమేవ వివృణోతి -
సమానేతి ।
ప్రకృతేఽపి విద్యాప్రత్యమిజ్ఞయా గుణోపసంహారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్భృత్యాదయస్త్వితి ।
తద్ధర్మవిశిష్టబ్రహ్మణః శాణ్డిల్యాదివిద్యాసు శ్రుతమనోమయత్వాదిధర్మకబ్రహ్మణశ్చ భేదాన్న ప్రత్యభిజ్ఞేతి నోపసంహార ఇత్యర్థః ।
విశిష్టభేదేఽపి స్వరూపాభేదాత్ప్రత్యభిజ్ఞయోపసంహారసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
కతిపయగుణవిశిష్టతయోభయత్రామ్నానం వినా స్వరూపమాత్రస్యైవ ప్రత్యభిజ్ఞానస్య జ్ఞానాభేదకత్వే స్యాదతిప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
తామేవ వ్యనక్తి -
ఎకమపీతి ।
ఎకస్యానేకగుణవత్త్వేనానేకధోపాస్యత్వే దృష్టాన్తమాహ -
పరేతి ।
యథోద్గీథస్యైవ పరోవరీయస్త్వాదిగుణవత్త్వేన హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదిగుణవత్త్వేన చ బహుధోపసనం దృష్టం తథా బ్రహ్మణోఽపి తత్తద్గుణకత్వేనానేకధోపాసనాద్బ్రహ్మసమ్బన్ధమాత్రేణ ప్రత్యభిజ్ఞానే స్యాదతిప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
సమ్భృత్యాదీనాం మనోమయత్వాదీనా చ విద్యాప్రత్యభిజ్ఞాపకత్వాయోగే ఫలితాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౩ ॥
తత్తద్దేశభేదసమ్భిన్నవిద్యాసు గుణానుపసంహారోక్తిప్రసఙ్గాత్కాలభేదవద్విద్యాయాం గుణానుపసంహారమాహ -
పురుషేతి ।
విషయమాహ -
అస్తీతి ।
పురుషో వావ యజ్ఞ ఇతి సామానాధికరణ్యశ్రుతేరర్థమాహ -
తత్రేతి ।
ఛాన్దోగ్యశాఖాభేదః సప్తమ్యర్థః ।
తస్య యాని చతుర్వింశతివర్షాణి తత్ప్రాతఃసవనమథ యాని చతుశ్చత్వారింశద్వర్షాణి తన్మాధ్యన్దినం సవనమథ యాన్యష్టాచత్వారింశద్వర్షాణి తత్తృతీయం సవనమితి ప్రసిద్ధయజ్ఞసామ్యార్థం సవనత్రయం కల్పితమిత్యాహ -
తదీయమితి ।
స యదశిశిషతి యత్పిపాసతి యన్న రమతే తా అస్య దీక్షా అథ యద్ధసతి యజ్జక్షతి తత్స్తుతశస్త్రే శబ్దవత్త్వసామ్యాదిత్యాహ -
అశిశిషేతి ।
తం చేదేతస్మిన్వయసి కిఞ్చిద్వ్యాధ్యాద్యుపతపేత్స బ్రూయాత్ప్రాణా వా వసవ ఇదం మే ప్రాతఃసవనం మాధ్యన్దినం సవనమనుసన్తనుతేత్యాదిరాశీః । సోఽన్తవేలాయామేతత్త్రయం ప్రతిపద్యేతాక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణసంశితమసీతి మన్త్రప్రయోగస్తదాహ -
అన్యే చేతి ।
సంశయార్థం శాఖాన్తరీయపురుషవిద్యాముదాహరతి -
తైత్తిరీయకా ఇతి ।
తద్గతయోర్విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యవైయధికరణ్యానిశ్చయాత్పురుషవిద్యామధికృత్య సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ఇతరత్రేతి చ్ఛాన్దోగ్యభేదోక్తిః । అత్ర చ భేదానుపసంహారోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతుచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే విద్యాభేదాదుపసంహారః సిద్ధాన్తే తద్భేదాదనుపసంహార ఇత్యభిప్రేత్యోభయత్రాపి మరణావభృథవిశిష్టసామ్పాదికపురుషయజ్ఞత్వలక్షణరూపైక్యాద్విద్యైక్యం గుణోపసంహారశ్చేతి పూర్వపక్షయతి -
పురుషేతి ।
నిషాదస్థపతిన్యాయేన విదుషో యజ్ఞస్యేతి సామానాధికరణ్యాత్పురుషయజ్ఞస్యోభయవిశేషాదభేదోపసంహారావిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఆచక్ష్మహ ఇతి ।
పూర్వోక్తాయతనవిశేషయోగాభావాదుపసంహారసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
విద్యైఙ్క్యసాధకవేద్యైక్యాభావాత్తద్భేదే నోపసంహార ఇత్యాహ -
తదితి ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రం పాతయతి -
తదాహేతి ।
తదక్షరాణి వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
అతో విద్యాభేదాదనుపసంహార ఇతి శేషః ।
యత్తు రూపైక్యాద్విద్యైక్యం గుణోపసంహారశ్చేతి, తత్రాహ -
తేషాం హీతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
పత్నీతి ।
‘ఆత్మా యజమానః శ్రద్ధా పత్నీ శరీరమిధ్మమురో వేదిర్లోమాని బర్హిర్వేదః శిఖా హృదయం యూపః కామ ఆజ్యం మన్యుః పశుస్తపోఽగ్నిర్దమః శమయితా దక్షిణా వాగ్ఘోతా ప్రాణ ఉద్గాతా చక్షురధ్వర్యుర్మనో బ్రహ్మా శ్రోత్రమగ్నీత్’ ఇత్యాదిబహుతరవైలక్షణ్యాన్న తద్రూపైక్యమిత్యర్థః ।
వైలక్షణ్యాన్తరమాహ -
యదపీతి ।
ఛాన్దోగ్యే హి పురుషస్యాయుస్త్రేధా విభజ్య సవనత్రయముక్తమ్ । తైత్తిరీయే తు సాయం ప్రాప్తర్మధ్యన్దినమితి సవనసమ్పాదనమితరవిలక్షణం లక్ష్యతే, తేన విద్యాభేద ఇత్యర్థః । ‘మరణమేవావభృథః’ ఇతి ఛాన్దోగ్యే । ‘యన్మరణం తదవభృథః’ ఇతి తైత్తిరీయే । ‘యద్రమతే తదుపసదః’ ఇతి చోభయత్రాపి తుల్యమ్ ।
అతో రూపైక్యాద్విద్యైక్యమితి చోద్యమనువదితి -
యదపీతి ।
బహుతరవైలక్షణ్యే సతి కిఞ్చిన్మాత్రసాలక్షణ్యాన్న విద్యైక్యమతిప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
తదపీతి ।
యత్తు పురుషయజ్ఞత్వావిశేషాదితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
నిషాదస్థపతిన్యాయేన షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యాత్పురుషస్య యజ్ఞత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
విదుష ఇతి ।
సామానాధికరణ్యాభావే హేతుమాహ -
నహీతి ।
అర్థానుపపత్త్యభావే న్యాయోఽవతరతి । ప్రకృతే చ పురుషస్య కర్తృత్వాద్యజ్ఞస్య క్రియాత్వాదచైతన్యాచ్చ పురుషైక్యాయోగాన్న్యాయాప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
కథం తర్హి షష్ఠ్యోరన్వయః, తత్రాహ -
వ్యధికరణే త్వితి ।
అర్థానుపపత్తిస్తత్రాపి తుల్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
భవతీతి ।
అన్యత్ర తథాభావేఽపి ప్రకృతే పురుషస్య యజ్ఞత్వమేవేత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
సత్యాం చేతి ।
యజ్ఞస్య జ్ఞానవద్యోగిత్వం మానాన్తరసిద్ధమపూర్వసమ్బన్ధకల్పనయా న త్యాజ్యం తదనువాదేన విద్యాప్రశంసనార్థం పత్న్యాదిసమ్పాదనసమ్భవాదిత్యర్థః ।
యజమానతయా పురుషస్య యజ్ఞసమ్బన్ధితావచనాదపి న యజ్ఞాత్మతేత్యాహ -
ఆత్మేతి ।
ఇతోఽపి తైత్తిరీయకేషు పురుషయజ్ఞత్వం నేష్టమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
యథా ప్రమితేఽర్థే ప్రవృత్తం ప్రమాణమనువాదకం తథా యజ్ఞస్య ప్రమాణాన్తరసిద్ధవిద్వద్యోగితానువాదేన విశేషణవిధిశ్రుతౌ ప్రమితవిశేషణానామనూదితవిశేష్యగామిత్వేనైకవాక్యత్వసమ్భవే విశేష్యస్య విశేషణానాం చ పృథక్ప్రతిపాదనేన వాక్యభేదః స్యాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చోభయత్ర భిన్నా పురుషవిద్యేత్యాహ -
అపిచేతి ।
సంన్యాసేనాఙ్గేన సహితామఙ్గితయా స్థితామాత్మవిద్యాం పురస్తాత్ప్రాజాపత్యో హారుణిరిత్యాదావనువాకే న్యాస ఇతి బ్రహ్మేత్యాదినోక్త్వా తస్యైవంవిదుష ఇతి పూర్వోక్తపరామర్శాత్తచ్ఛేషత్వమస్య భాతీత్యాహ -
ససంన్యాసామితి ।
ఇతశ్చ పూర్వశేషోఽయమామ్నాయో న స్వతన్త్ర ఇత్యాహ -
తథాచేతి ।
తైత్తిరీయాణాం పురుషవిద్యామ్నాయస్య పారతన్త్ర్యముక్త్వా పైఙ్గినాం తాణ్డినాం చ తదామ్నాయస్య స్వాతన్త్రయమాహ -
ఇతరేషాం త్వితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
ఆయురితి ।
షోడశాఘికం వర్షశతం ప్రకర్షేణ వ్యాధ్యాద్యనుపద్రుతో జీవత్యుక్తప్రకారేణాత్మానం యజ్ఞాద్యాత్మకం విద్వానితి విద్యయా సహాయురభివృద్ధిఫలస్య సఙ్కీర్తనాత్తత్ఫలత్వేన స్వాతన్త్ర్యం పురుషవిద్యాయాః సిద్ధమిత్యర్థః ।
స్వతన్త్రపరతన్త్రయోరైక్యాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
పూర్వత్రాత్మవిద్యాసంనిధౌ శ్రవణాత్తైత్తిరీయగతపురుషయజ్ఞో జ్ఞానాఙ్గమిత్యఙ్గీకృత్యాయురభివృద్ధిఫలవిద్యాతో భేదోఽస్య దర్శితః । సమ్ప్రతి ప్రవర్గ్యాదీనామపి విద్యాసంనిధ్యవిశేషాత్తదఙ్గత్వమిత్యాశఙ్క్యాన్యత్రానుపసంహారార్థం తేషామఙ్గత్వం నిరస్యతి -
వేధాదీతి ।
తత్తదుపనిషదారమ్భే తే తే మన్త్రాస్తాని తాని చ కర్మాణి శ్రుతాని విషయ ఇతి వక్తుమారభతే -
అస్తీతి ।
అభిచారదేవతామభిచారకర్తా ప్రార్థయతే -
సర్వమితి ।
హే దేవతే, మద్రిపోః సర్వమఙ్గం ప్రవిధ్య విదారయ । విశేషతశ్చ హృదయం ప్రవిధ్య భిన్ధి । ధమనీః శిరాః ప్రవృజ్య విభజ త్రోటయ । తదీయం శిరశ్చాభితో విదారయ । ఎవం మద్రిపుర్బహుధా విపృక్తో విశ్లిష్టో భవత్విత్యర్థః । విశ్వప్రకాశకత్వాత్తత్ప్రసవహేతుత్వాచ్చ దేవ సవితరిత్యాదిత్యః సమ్బోధ్యతే । స చ యజ్ఞస్య యజ్ఞపతేశ్చ యజమానస్య నిర్వర్తనే నియుజ్యతే ప్రసువేతి । ఉచ్చైఃశ్రవాః శ్వేతోఽశ్వో యస్య తవ స త్వం శ్వేతాశ్వోఽసి హరిత ఇన్ద్రనీలస్తద్వన్నీలోఽసీతీన్ద్రః సమ్బోధ్యతే । మిత్రో నామాదిత్యో నోఽస్మాకం సుఖకరో భూయాదితి విద్యార్థీ ప్రార్థయతే । ఎవం శం వరుణ ఇత్యాది యోజ్యమ్ ।
ఇన్ద్రాదయో దేవాః కిల కస్మింశ్చిత్పూర్వస్మిన్కాలే సత్రం నిర్వర్తయితుం నివిష్టవన్తః ఇత్యుపక్రమ్య ప్రవర్గ్యాఖ్యం కర్మ శ్రుతమిత్యాహ -
దేవా ఇతి ।
అగ్నిష్టోమబ్రాహ్మణముపనిషదారమ్భే పఠ్యత ఇతి సమ్బన్ధః । అగ్నిష్టోమో బ్రహ్మైవ స యస్మిన్నహని క్రియతే తదపి బ్రహ్మ, అతశ్చైతదహరహర్నిర్వర్త్యం కర్మ యే కేచిదుపయన్త్యనుతిష్ఠన్తి తే బ్రహ్మణైవ సాధనేన బ్రహ్మాపరముపఙ్గచ్ఛన్తి తే చామృతత్వం పరం బ్రహ్మ క్రమేణ ప్రాప్నువన్తీత్యర్థః ।
విషయముక్త్వోపకారభావాభావమానాభ్యాం సంశయమాహ -
కిమిత్యాదినా ।
అత్ర చ విద్యాసాంనిధ్యామ్నాతానామపి మన్త్రాదీనాం తదుపకారకత్వాభావేనాతచ్ఛేషతయా నాన్యత్రోపసంహార్యతేత్యుక్తిద్వారా విచారస్య జ్ఞానహేతుయోగాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే మంన్త్రాదీనాం విద్యోపాధావుపసంహారః । సిద్ధాన్తే త్వనుపసంహార ఇత్యభిప్రేత్య విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిమితి ।
వినియోజకమానాభావే కథం విద్యాశేషతేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
‘ఫలవత్సంనిధావఫలం తదఙ్గమ్’ ఇతిన్యాయాత్ఫలవద్విద్యాసంనిధ్యామ్నాతానాం తదఙ్గతేత్యాహ -
విద్యేతి ।
శ్రుత్యాదీనాం వినియోజకానామన్యతమస్యాప్యనుపలమ్భాదారభ్య కాఞ్చన విద్యామనామ్నానాదామ్నాతాఙ్గైరేవ పూర్ణాయా నైరాకాఙ్క్ష్యా్న్నైషాం విద్యాశేషతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విద్యాయా నైరాకాఙ్క్ష్యేఽపి మన్త్రాదీనాం ఫలవత్త్వాయ ఫలవన్నియోగసాకాఙ్క్షత్వాత్ఫలవద్విద్యాసంనిహితానాం తచ్ఛేషతయా ఫలవత్త్వే ఫలాన్తరకల్పనాయోగాదేకతరాకాఙ్క్షాయాం విద్యాకాఙ్గక్షామాపాద్య ప్రకరణాద్యాక్షేపేణ తచ్ఛేషతేత్యాహ -
బాఢమితి ।
సంనిధేర్ధర్మసామ్యేఽపి సమ్భవాన్న విద్యాశేషతేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
అకస్మాత్ఫలం వినేతి యావత్ । అనుష్ఠేయప్రకాశిత్వాన్మన్త్రాణాం విద్యాశేషమర్థమప్రకాశయతాం న తచ్ఛేషతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కర్మణాం విద్యాశేషత్వం సంనిధేరుక్తం ప్రత్యాహ -
కథం చేతి ।
పురస్తాదుపసదాం ప్రవర్గ్యణ ప్రచరన్తీతివాక్యేన ప్రవర్గ్యస్య క్రతుశేషత్వసిద్ధేర్న సంనిధేర్విద్యాశేషత్వం తస్య వాక్యాద్దౌర్బల్యాదగ్నిష్టోమాదేశ్చ జ్యోతిష్టోమాదివాక్యేన స్వర్గాదిఫలత్వజ్ఞానాన్న విద్యాశేషతేత్యర్థః ।
మన్త్రాణాం కర్మణాం చ విద్యాశేషత్వాభావం దూషయతి -
నేతి ।
తత్ర మన్త్రాణాం విద్యాసమవేతార్థప్రకాశనేన తచ్ఛేషత్వం సాధయతి -
సామర్థ్యమితి ।
హృదయాదీత్యాదిపదేన నాడీనామాదిత్యాదేశ్చ సఙ్గ్రహః ।
తథాపి కథం మన్త్రాణాం విద్యాదివిషయం సామర్థ్యం, తత్రాహ -
హృదయేతి ।
తదసమ్బద్ధాన్యపి సన్తి కానిచిదుపాసనానీతి ప్రాయేణేత్యుక్తమ్ ।
హృదయాదిపదస్య విద్యాసమవేతార్థత్వేఽపి కథమితరేషాం మన్త్రపదానాం విద్యాశేషతేత్యాశఙ్క్య హృదయాదిపదానుసారేణ తదేకవాక్యతయా పదాన్తరాణామపి యథాకథఞ్చిదుపాస్త్యర్థతేత్యాహ -
తదితి ।
ఉపాస్తిషు మన్త్రవినియోగస్యాదృష్టేరశ్లిష్టా కల్పనేత్యాశఙ్క్యాహ -
దృష్టశ్చేతి ।
పుత్రస్య దీర్ఘాయుష్ట్వార్థం ఛాన్దోగ్యే త్రైలోక్యం కోశత్వేన పరికల్ప్యోపాస్తిరుక్తా । తత్ర పితురయం ప్రార్థనామన్త్రో భూరిత్యాది । అమునేతి పుత్రస్య త్రిర్నామ గృహ్ణాత్యమునా దేవదత్తనామ్నా సహ భూరితీమం లోకం ప్రపద్య ఇత్యర్థః ।
యత్తు ప్రవర్గ్యాదీనామన్యత్ర వినియోగాతన్న విద్యాశేషతేతి, తత్రాహ -
తథేతి ।
యద్యపి పురస్తాదుపసదామిత్యాదివాక్యం ప్రవర్గ్యాదీనామన్యశేషత్వవాదివిద్యాశేషత్వసాధకసంనిధేర్బలీయస్తథాప్యవిరోధాన్న వాక్యేన బాధ్యః సంనిధిర్వాక్యేనాన్యత్ర వినియుక్తస్యాపి ప్రవర్గ్యాదేః సంనిధినా విద్యాస్వపి వినియోగాదిత్యర్థః ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ -
వాజపేయ ఇతి ।
‘ బ్రహ్మవర్చసకామో బృహస్పతిసవేన యజేత’ ఇతి బ్రహ్మవర్చసఫలోఽపి బృహస్పతిసవో ‘వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేత’ ఇతి వాజపేయాఙ్గత్వేన విధీయతే క్త్వాప్రత్యయాదేకకర్తృకతాసిద్ధేరేకప్రయోగతామన్తరేణ తదయోగాదేకప్రయోగతాయా గుణప్రధానభావాపేక్షత్వాద్వాజపేయప్రకరణామ్నానాత్తస్యాఙ్గిత్వం బృహస్పతిసవస్యాఙ్గత్వమ్ । నన్వేవం మీమాంసకానాం ముద్రాభేదః కృతో యది బృహస్పతిసవవాక్యం ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవవిపరివృత్త్యర్థం కస్తర్హి వాజపేయాఙ్గవిధిః । అథైష విఘిః కథం తర్హి ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవస్యేహ సంనిధిః । న చైకమేవ వాక్యం దూరస్థం కర్మ సంనిధాపయత్యఙ్గత్వేన చ విదధాతి । తస్మాత్ప్రకరణాన్తరే కౌణ్డపాయినవత్కర్మాన్తరం బృహస్పతిసవస్తన్నామ తు ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవధర్మాతిదేశార్థమ్ । తథాచ కర్మాన్తరమేవ వాజపేయాఙ్గత్వేన విధీయత ఇతి మతద్వయేఽపి స్థితే కథం వినియుక్తవినియోగాశఙ్కేతి సత్యమభ్యుపేత్య వాదోఽయం ఖాదిరత్వాది చాత్ర వ్యవస్థితముదాహరణమ్ । నచ సాధికారయోరపి కర్మణోరఙ్గాఙ్గిత్వే దర్శపూర్ణమాసావిష్ట్వా సోమేన యజేతేత్యత్రాపి స్యాద్దర్శపూర్ణమాసయోః సోమస్య వా ప్రకరణే తద్వచనానామ్నానాత్తయోరగృహ్యమాణవిశేషతయా గుణప్రధానత్వాసిద్ధేర్భిన్నప్రయోగత్వేఽపి క్రియయోః కర్తృత్వాధిష్ఠానపురుషస్యైక్యాత్ప్రత్యయసిద్ధేరఙ్గాఙ్గిత్వప్రమాపకాభావే చాధిష్ఠానలక్షణావిరోధాద్దర్శపూర్ణమాసోత్తరకాలతా సోమానుష్ఠానస్యేతి కాలార్థోఽయం సంయోగః । ప్రకృతే తు ప్రకరణాధ్యయనసిద్ధయే ప్రత్యయప్రమి తమఙ్గాఙ్గిత్వమతో బృహస్పతిసవస్యాన్యత్ర వినియుక్తస్యైవ వాజపేయే క్త్వాప్రత్యయేన వినియోగవత్ప్రవర్గ్యాదీనామపి వినియుక్తానామేవాన్యత్ర సంనిధినా విద్యాస్వపి వినియోగ ఇతి భావః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సూత్రాద్బహిరేవానుపసంహారం ప్రతిజానీతే -
ఎవమితి ।
మన్త్రాణాం కర్మణాం చ సంనిధేరుపసంహారో విద్యాసూక్తః స కస్మాన్నిషిధ్యత ఇత్యాహ -
కస్మాదితి ।
తత్ర హేతుత్వేన సూత్రమవతారయతి -
వేధాదీతి ।
ఆథర్వణికానాం మన్త్రామ్నాయస్య విద్యాశేషత్వాభావపరత్వేనాక్షరాణి యోజయతి -
హృదయమితి ।
భిన్నశబ్దస్యాభీష్టమర్థమాహ -
అనభిసమ్బద్ధా ఇతి ।
అనభిసమ్బన్ధమేవాభివ్యనక్తి -
నేతి ।
హృదయపదస్యోపాస్తిసమ్బన్ధార్థత్వాత్తద్ద్వారా మన్త్రస్య తచ్ఛేషతేత్యుక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
మన్త్రస్యోపాస్తిశేషత్వం ప్రత్యాహ -
నేతీతి ।
పదాన్తరసమభివ్యాహృతస్య తస్యాపి నోపాస్త్యుపయోగో వస్తుతోఽస్తీతి మత్వా కథఞ్చిదిత్యుక్తమ్ ।
హృదయస్య విద్యోపయోగే మన్త్రార్థస్య తద్భావాన్మన్త్రస్య విద్యాశేషతేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అత్రేత్యాథర్వణశ్రుత్యుక్తిః ।
హృదయాతిరిక్తస్యాపి మన్త్రార్థస్య విద్యాయోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాక్షాత్పరమ్పరయా వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
హృదయమితి ।
తద్ద్వారాఽన్యేషామపి విద్యాయోగః స్యాదితి ద్వితీయమాశఙ్క్యాహ -
అభిచారేతి ।
సర్వైరేవ పదైరయం మన్త్రః స్వతోఽభిచారగతార్థప్రకాశకో దృశ్యతే । తథాచ సామర్థ్యలక్షణం లిఙ్గం సంనిధిం బాధిత్వా కర్మశేషత్వమస్యాపాదయతి । నచ సర్వపదానామభిచారే సమవేతార్థత్వే సత్యేకపదసమవేతార్థత్వమాత్రేణ విద్యాశేషత్వం హృదయపదస్యాభిచారేఽపి సమవేతార్థత్వాదిత్యర్థః ।
ఆథర్వణికానాముపనిషదుపక్రమస్య లిఙ్గవశాత్కర్మసమ్బన్ధవత్తాణ్డినామపి తదుపక్రమస్య లిఙ్గాదేవ కర్మసఙ్గతిరిత్యాహ -
తథేతి ।
కర్మమాత్రప్రయోగేఽపి కేన కర్మణాస్య సఙ్గతిరితి లిఙ్గాన్న గమ్యతే తేన ప్రమాణాన్తరమన్వేష్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదితి ।
‘సావిత్రం జుహోతి కర్మణః కర్మణః పురస్తాత్సవనే సవనే జుహోతి’ ఇతి వాక్యాద్వాజపేయసమ్బన్ధోఽస్య సిధ్యతీత్యర్థః ।
ఉక్తన్యాయం మన్త్రాన్తరేష్వతిదిశతి -
ఎవమితి ।
అన్యషాం తు శ్వేతాశ్వో హరితనీలోఽసీత్యాదినా వచనం శ్రుతిర్వాక్యం వా ప్రమాణాన్తరం ప్రకరణం తేన కర్మసమ్బన్ధోఽత్ర సర్వత్రానుసర్తవ్య ఇతి సమ్బన్ధః ।
లిఙ్గాదిభిరన్యత్ర వినియోగే మన్త్రాణాం సిద్ధే ఫలితమాహ -
ఇత్యేవమితి ।
కిమితి లిఙ్గాదిభిః సంనిధిర్బాధ్యతే, తత్రాహ -
దుర్బలో హీతి ।
కథం దౌర్బల్యం ప్రమాణత్వావిశేషే, తత్రాహ -
ఇత్యుక్తమితి ।
స్వార్థం వక్తుం పదాన్తరానపేక్షం పదం శ్రుతిః । శ్రుతభావగతా శక్తిర్లిఙ్గమ్ । సంహత్యార్థం వదత్పదవృన్దం వాక్యమ్ । ప్రధానవాక్యమఙ్గోక్త్యాకాఙ్క్షం ప్రకరణమ్ । సమానదేశత్వం స్థానమ్ । యౌగికః శబ్దః సమాఖ్యేత్యక్తలక్షణానామేషాం సమవాయే సామనవిషయత్వవిరోధే పరస్యోత్తరస్య దౌర్బల్యమ్ ।
శ్రుతివిరోధే లిఙ్గస్య తద్విరోధే వాక్యస్య తద్విరోధే ప్రకరణస్య తద్విరోధే స్థానస్య తద్విరోధే సమాఖ్యాయా ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
అర్థవిప్రకర్షాదితి ।
స్వార్థోక్తేః పూర్వపూర్వాపేక్షతయా లిఙ్గాదీనాం విలమ్బేనార్థధీహేతుత్వమిత్యర్థః । తత్ర శ్రుతిలిఙ్గయోర్విరోధోదాహరణమైన్ద్ర్యా గార్హపత్యముపతిష్ఠత ఇత్యత్ర గార్హపత్యమితి ద్వితీయాఽతో గార్హపత్యస్య కర్మతయా క్రియాం ప్రతి శేషిత్వం సిద్ధమైన్ద్ర్యేతితృతీయాశ్రుతేరైన్ద్ర్యాఖ్యర్చః ‘కదాచన స్తరీరసి ‘ ఇత్యాద్యాయాః కరణత్వేన శేషతా । తదయం శ్రౌతః శేషశేషిభావః కదాచనేత్యస్యా ఋచశ్చేన్ద్రదేవతోక్తిసామర్థ్యలిఙ్గేన విరుధ్యతే । తత్ర లిఙ్గానుగుణ్యేన గార్హపత్యమితి శ్రుతిః సప్తమ్యర్థే తత్సమీప ఇన్ద్ర ఉపస్థేయ ఇతి వ్యాఖ్యేయా । శ్రుత్యనుగుణతయా వా లిఙ్గమిన్ద్ర ఈశ్వరః స్వోచితక్రియాయా గార్హపత్య ఇతి వ్యాఖ్యేయమితి సన్దేహే శ్రుతేర్వినియోగాయ సామర్థ్యాపేక్షత్వేఽపి తజ్జ్ఞానానపేక్షత్వాదవగతశ్రౌతవినియోగనిర్వాహాయ సామర్థ్యస్య తదన్యథానుపపత్త్యా గమ్యమానత్వాత్పూర్వావగతశ్రౌతవినియోగానురోధేనైవ లిఙ్గస్థితేస్తదేవ శ్రుత్యనుసారేణ నేయమితి స్థితమ్ । లిఙ్గవాక్యయోర్విరోధోదాహరణం ‘స్యోనం తే సదనం కరోమి ఘృతస్య ధారయా సుశేవం కల్పయామి । తస్మిన్సీదామృతే ప్రతితిష్ఠ వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః’ ఇతి కిముపస్తరణే పురోడాశాసాదనే చ కృత్స్నో మన్త్రః ప్రయోక్తవ్యః కింవా కల్పయామ్యన్త ఉపస్తరణే శేషస్తు పురోడాశాసాదన ఇతి సన్దేహే సార్థ్యస్యైకవాక్యతాధీపూర్వత్వాభావాత్సదనకరణపురోడాశాసాదనయోరనుష్ఠేయయోర్విభాగేనైవ ప్రకాశనే మన్త్రయోః సామర్థ్యాదేకవాక్యతావశేన సామర్థ్యానుమానాత్ప్రాగేవ ప్రతీతం సామర్థ్యమేకైకస్య భాగస్యైకైకస్మిన్నర్థే వినియోజికాం శ్రుతిం కల్పయతీతి వాక్యాల్లిఙ్గమేవ బలవదితి సిద్ధమ్ । వాక్యప్రకరణయోర్విరోధోదాహరణం సూక్తవాకః । తత్ర హి పౌర్ణమాసీదేవతాః అమావాస్యాదేవతాశ్చామ్నాతాస్తాశ్చ మిథో నైకవాక్యతాం గచ్ఛన్తీతి లిఙ్గసామర్థ్యాత్పౌర్ణమాసీప్రయోగాదిన్ద్రాగ్నిశబ్దోత్కర్షే సమవేతార్థత్వాదమావాస్యాయాం చ తత్ప్రయోగే తదేకవాక్యతాప్రతీతమ్ ‘అవీవృధేతాం మహో జ్యాయోఽక్రాతామ్’ ఇత్యేతదుత్కృష్య న ప్రయోక్తవ్యముత యత్రేన్ద్రాగ్నిశబ్ద ఉత్కృష్య నీతస్తత్రైవైతదపి పౌర్ణమాసీత ఉత్కృష్య ప్రయోక్తవ్యమితి సంశయే ప్రకరణస్య వినియోజ్యస్వరూపసామర్థ్యమనపేక్ష్యావినియోజకత్వాత్తద్రూపాలోచనాయాం చ ప్రథమభావినో వినియోజకత్వాత్ప్రకరణాద్వాక్యస్య శీఘ్రప్రవృత్తస్యాదౌ వినియోజకత్వసమ్భవాత్ప్రకృతస్య సాకాఙ్క్షత్వం జ్ఞాత్వా తేనేదమేకం వాక్యమిత్యనుమానాత్ప్రాగేవోక్తిసామర్థ్యాత్పదానామేకవాక్యత్వస్య ప్రాత్యక్ష్యాత్తద్విరోధేఽనుమానానుత్థానాద్దేవతాపనయే తచ్ఛేషాణాం వాక్యాదపకర్ష ఎవేతి । క్రమప్రకరణయోర్విరోధోదాహరణం రాజసూయసంనిధావభిషేచనీయసమీపే శౌనఃశేపోపాఖ్యానాద్యామ్నాతమ్ । నానేష్టిపశుసోమసముదాయో హి రాజసూయస్తత్రాభిషేచనీయః సోమయాగస్తస్య సంనిధౌ శునఃశేపో నామ కశ్చిదృషిపుత్రో హరిశ్చన్ద్రపుత్రేణ పురుషమేధార్థం పశుత్వేన క్రీతో వరుణాయ స్వాలమ్భే కర్తుమారబ్ధే వరుణం తుష్టావ, స చ తుష్టః సన్నేనం రరక్షేత్యాఖ్యానమక్షద్యూతాది చ శ్రుతం తత్కిం సమస్తరాజసూయాఙ్గముతాభిషేచనీయస్యైవేతి సంశయే ప్రకరణస్య సాకాఙ్క్షతాయాః ప్రాత్యక్ష్యాత్సంనిధిపాఠేనాభిషేచనీయస్య స్వవాక్యోపాత్తపదార్థనిరాకాఙ్క్షస్యాప్యాకాఙ్క్షోత్థాపనాదుత్థితాకాఙ్క్షం ప్రకరణమేకవాక్యతాదికల్పనాపరమ్పరయా ప్రాగేవ వినియోగం కల్పయతీతి ప్రకరణవిరోధే సంనిధిర్బాధ్యతే । క్రమసమాఖ్యయోర్విరోధోదాహరణం పురోడాశికాఖ్యానే కాణ్డే కర్మణామాగ్నేయాదీనాం క్రమేణ మన్త్రాః శ్రుతాస్తత్రామావాస్యకసాంనాయ్యక్రమే ‘శున్ధధ్వం దైవ్యాయ కర్మణ’ ఇతి శున్ధనార్థో మన్త్రః సమామ్నాతస్తత్ర పురోడాశపాత్రాణాం వా శున్ధనే మన్త్రోఽయం ప్రయోక్తవ్యః సాంనాయ్యపాత్రాణాం వేతి సన్దేహే సమాఖ్యా సమ్బన్ధనిబన్ధనా సతీ తదర్థం యావత్సంనిధిం కల్పయతి తావద్వైదికేన ప్రత్యక్షేణ సంనిధినాకాఙ్క్షాద్వారా పరమ్పరయా శ్రుతిం పరికల్ప్య వినియోగస్య కృతత్వాత్పురోడాశవాదిమన్త్రబాహుల్యాచ్చ తత్సమాఖ్యాసిద్ధేః స్థానవిరోధే న సా వినియోక్త్రీతి స్థితమ్ । తదేవం లిఙ్గస్యైకయా శ్రుత్యా శ్రుత్యర్థవినియోగం ప్రతి వ్యవధానం వాక్యస్య ద్వాభ్యాం లిఙ్గశ్రుతిభ్యాం ప్రకరణస్య తిసృభిర్వాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః స్థానస్య చతసృభిః ప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః సమాఖ్యాయాః స్థానప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః పఞ్చభిరిత్యవాన్తరభేదాన్మిథో విరోధే శ్రుతేర్బాధకత్వమేవ లిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానానాం పూర్వపూర్వాపేక్షయా బాధ్యత్వముత్తరోత్తరాపేక్షయా బాధకతేత్యుభయథాత్వమ్ । సమాఖ్యాయా బాధ్యతైవేతి వివేకః ।
మన్త్రాణాం విద్యాశేషత్వం నిరస్య ప్రవర్గ్యాదికర్మణాం తచ్ఛేషత్వం నిరస్యతి -
తథేతి ।
తత్ర హేతుః -
నహీతి ।
అనుపకారకస్య శేషత్వాభావాదుపకారకస్య చ ప్రవర్గ్యాదికృతస్య విద్యాయామనిరూపణాన్న తేషాం తచ్ఛేషతేత్యర్థః ।
యత్తు వినియుక్తవినియోగో న విరోధాయేత్యత్రోపేత్యవాదేనోదాహరణం, తత్రాహ -
వాజపేయే త్వితి ।
ఇష్ట్వేతి క్త్వాశ్రుతిః సమానకర్తృకత్వే విహితా సంయోగపృథక్త్వేన వినియుక్తమపి వినియోజయత్యతో న తత్ర శ్రుత్యోస్తుల్యబలయోర్మిథో బాధ ఇత్యుభయథాత్వం బృహస్పతిసవస్యేష్టమిత్యర్థః ।
ప్రకృతే తుల్యబలత్వం వినియోజకయోర్నాస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
తుల్యబలత్వశఙ్క్షానిరాసద్వారా వినియుక్తవినియోగాయోగే హేత్వన్తరసముచ్చయార్థమపిచేత్యుక్తమ్ । పురస్తాదుపసదామిత్యాదివాక్యం బలీయః ప్రమాణమ్ । అన్యత్రేతి జ్యోతిష్టోమాద్యుక్తమ్ । దుర్బలం ప్రమాణం సంనిధిః । అన్యత్రాపీతి విద్యోక్తా ।
విరోధాభావాదసతి విరోధే బాధాభావాదుభయత్రాపి ప్రమాణాభ్యాం వినియోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అగృహ్యమాణేతి ।
ఎతదుభయత్ర వినియుక్తత్వమేవం ద్వాభ్యాం మానాభ్యామితి యావత్ ।
వాక్యాదేః సంనిధేశ్చ విశేషో నిశ్చితో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
మానయోర్విశేషగ్రహే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ప్రకరణపాఠసిద్ధయే వినియోగో మన్త్రాదీనాం కల్ప్యతే । తథాచ బలవత్ప్రమాణేనాన్యత్ర వినియోగే ప్రకరణపాఠసిద్ధౌ న క్రమో వినియోజకో దౌర్బల్యాదిత్యర్థః ।
తర్హి సంనిధిపాఠస్య కా గతిస్తామాహ -
అరణ్యేతి ॥ ౨౫ ॥
విద్యాసంనిధౌ శ్రుతస్యాపి మన్త్రాదేర్విద్యాయామసామర్థ్యాదనుపసంహారవత్క్వచిదేవ హానసంనిధౌ శ్రుతస్యోపాయనస్య తదన్తరేణాపి హానసమ్భవేన తదుపపాదనాసామర్థ్యాదనుపసంహార ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
హానౌ త్వితి ।
విషయం వక్తుం తత్తచ్ఛాఖాస్థవాక్యాన్యుదాహరతి -
అస్తీత్యాదినా ।
యథాఽశ్వో జీర్ణాని రోమాణి రజోభిః సహ శాతయిత్వా స్వచ్ఛో భవతి తథాహమపి పాపం సర్వం విధూయ నిర్మలః సన్బ్రహ్మలోకమభిసమ్భవామీతి సమ్బన్ధః । యథా చ చన్ద్రో రాహుగ్రస్తో రాహోర్ముఖాత్ప్రముచ్య భాస్వరో భవత్యేవం శరీరమకృతమశుద్ధం ప్రవాహరూపేణానాదిసిద్ధం వా ధూత్వా త్యక్త్వా స్వచ్ఛో భూత్వా కృతః సిద్ధో న పునరపూర్వపుణ్యోపచయేన సాధ్యో యస్యాత్మా సోఽహం కృతకృత్యః సన్బ్రహ్మలక్షణం రూపమభిసమ్భవామి ప్రత్యక్త్వేన ప్రాప్నోమీత్యర్థః । తథా తాణ్డినామివాథర్వణికానామస్తి శ్రుతిరితి సమ్బన్ధః ।
‘యథా నద్యః స్యన్దమానాః సముద్రేఽస్తం గచ్ఛన్తి నామరూపే విహాయ’ ఇతి దృష్టాన్తం పరామృశతి -
తథేతి ।
తాణ్డినశ్చాథర్వణికాశ్చ తథేత్యుచ్యన్తే -
తస్యేతి ।
విదుషో మృతస్యేత్యర్థః । తథైవేతి శాట్యాయనినో దృష్టాన్తితాః । తత్తేన విద్యాబలేన సుకృతం చ దుష్కృతం చ తే విధూనుతే నిరస్యతి విద్వానిత్యర్థః ।
త్యక్తయోస్తయోర్వినియోగం దర్శయతి -
తస్యేతి ।
విషయపరిశేషార్థమాపాతతో వాక్యార్థమాహ -
తదితి ।
తత్తత్ర శ్రుతావిహోదాహృతేషు వాక్యేష్వితి యావత్ । క్వచిత్తాణ్డినామాథర్వణికానాం చ శ్రుతావిత్యర్థః । క్వచిత్తయోరేవేత్యత్ర క్వచిదితి శాట్యాయనిశ్రుతిరుక్తా క్వచిత్తూభయమిత్యత్ర క్వచిదితి కౌషీతకిశ్రుతిర్గృహ్మతే ।
తత్ర కౌషీతకిశ్రుతిర్న విచారాపేక్షేత్యాహ -
తదితి ।
శాట్యాయనిశ్రుతిరపి నాపేక్షతే విచారమిత్యాహ -
యత్రేతి ।
ఆర్థికం హానసంనిపాతం సాధయతి -
అన్యైరితి ।
పరిశిష్టం విషయమాహ -
యత్ర త్వితి ।
హానోపాయనయోః సహభావస్యావశ్యకత్వానావశ్యకత్వాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర చ విద్యాస్తుతిప్రకర్షప్రయోజనస్యోపాయనోపసంహారస్యోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతువర్ణనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే స్తుతిప్రకర్షాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి మత్వా పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -
అశ్రవణాదితి ।
క్వచిదశ్రవణేఽప్యన్యత్ర శ్రవణాదిహోపసంహారమాశఙ్క్యాహ -
విద్యేతి ।
విద్యైక్యే సత్యుపసంహారః స్యాన్న చేహ తదస్తి కౌషీతకిగతపర్యఙ్కవిద్యాయాః సగుణత్వాత్తాణ్డ్యాథర్వణికశ్రుత్యోశ్చ పుణ్యపాపవిధూననహేతుత్వేన శ్రుతవిద్యాయా నిర్గుణత్వాదితి యత్ర హానమేవ శ్రుతం తత్ర నోపాయనం సంనిపతేదిత్యర్థః ।
న కేవలమశ్రవణాదననువృత్తిర్యుక్తివిరోధాదపీత్యాహ -
అపిచేతి ।
యథా శాట్యాయనిశ్రుతావుపాయనే శ్రుతే హానానువృత్తిస్తథా తాణ్డ్యాదిశ్రుతావపి హానే శ్రుతే స్యాదుపాయనానువృత్తిరిత్యాశఙ్క్య తత్రానుపపత్త్యా సమ్బన్ధేఽపి ప్రకృతే నైవమిత్యాహ -
తయోరితి ।
అశ్రవణాదిఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అనుపసంహారే స్తుతిప్రకర్షాసిద్ధిరితి వక్తుమితీత్యుక్తమ్ ।
సిద్ధాన్తయతి -
అస్యామితి ।
అశ్వరోమాదిదృష్టాన్తాద్విధూతయోః సుకృతదుష్కృతయోః పరత్రావస్థానాపేక్షత్వాదత్ర హానసంనిధౌ శ్రుతముపాయనం కేవలహానశ్రవణేఽప్యపేక్షితత్వాదాయాతీతి వ్యాచష్టే -
హానౌ త్వితి ।
తుశబ్దార్థమాహ -
కేవలాయామితి ।
తచ్ఛేషత్వాదిత్యుక్తం వివృణోతి -
హానేతి ।
హేతుఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
అన్యత్ర తాణ్డ్యాదిశ్రుతావిత్యర్థః పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యదితి ।
యత్రానుష్ఠేయత్వేన శ్రవణం తత్రోపసంహారే విద్యైక్యమపేక్షితమ్ । ఇహ త్వనుష్ఠేయతయోక్తస్య నోపసంహారః కిన్తు సిద్ధస్యైవ స్తుత్యర్థతయోక్తస్య తేనాసతి బాధకే తస్యోపసంహారః స్తుతిప్రకర్షాయేత్యాహ -
తదితి ।
వ్యవస్థోక్తిర్విద్యాభేదే గుణం ప్రతి నియమస్తదభేదే తదుపసంహార ఇతి నిర్దేశ ఇత్యర్థః ।
తర్హి కిమర్థమనయోః సఙ్కీర్తనం తదాహ -
విద్యేతి ।
సఙ్కీర్తనస్య స్తుత్యర్థత్వమభినయతి -
ఇత్థమితి ।
అస్తు స్తుత్యర్థం సఙ్కీర్తనం తథాపి కిమర్థా హానావుపాయనానువృత్తిః, తత్రాహ -
స్తుత్యర్థే చేతి ।
హానావుపాయనానువృత్తిం సూత్రకారో మన్యతే చేత్తర్హి కథం స్తుతిప్రకర్షస్యోపాయనోపసంహారకల్పత్వం, తత్రాహ -
స్తుతీతి ।
స్తుతిర్హి విద్యాయాః కార్యా సా చ కేవలశ్రుతహానేనాపి లభ్యా తదైవ ప్రకర్షోఽపేక్ష్యేత యద్యప్రకర్షే న స్తుతిర్న చైవం తస్మాత్ప్రమాణసిద్ధోపాయనోపసంహారస్య ఫలం స్తుతిప్రకర్షసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ననూపాయనవాదస్యార్థవాదత్వే విధిశేషత్వం తస్య తచ్ఛేషత్వాన్న తు హానవాదార్థవాదశేషత్వం, తత్రాహ -
ప్రసిద్ధా చేతి ।
ఇతోఽస్మాత్పృథివీరూపాల్లోకాదితి యావత్ ।
తత్రాపి కథమర్థవాదాన్తరాపేక్షా, తత్రాహ -
కథం హీతి ।
ఇహేతి పూర్వోక్తార్థవాదోక్తిః । హేమన్తశిశిరయోరైక్యం మత్వా పఞ్చర్తవ ఇత్యుక్తమ్ ।
అశ్రుతమపి శ్రుత్యన్తరానుసారాద్గ్రాహ్యమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
తథేతి ।
యజ్ఞస్య పురుషాకారకల్పనాయాం సేన్ద్రియత్వాయ త్రిష్టుభౌ భవత ఇత్యుక్తం బహ్వృచబ్రాహ్మణే । తత్ర త్రిష్టుప్శబ్దేన చ్ఛన్దోమాత్రాభిధానాత్కథం సేన్ద్రియత్వమిత్యుక్తే వాజసనేయకే తథాత్వేన త్రిష్టుభస్తత్త్వం గృహీతమిత్యర్థః ।
నను శ్రుత్యన్తరశ్రుతమప్యుపాయనం న హానావుపసంహర్తవ్యం పరకీయసుకృతదుష్కృతోపాదానస్య పరేణ కర్తుమశక్యత్వాత్ , తత్రాహ -
విద్యేతి ।
విద్యాసామర్థ్యాదన్యత్ర సుకృతదుష్కృతఫలసఞ్చారోక్త్యా విద్యాస్తుతేరిష్టత్వాన్నాభినివేశావకాశ ఇత్యర్థః ।
ఉపాయనవాదస్య స్తుత్యర్థత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య సూత్రకారోక్తిసామర్థ్యాదిత్యాహ -
ఉపాయనేతి ।
తదేవోపపాదయతి -
గుణేతి ।
ఉపాయనార్థశబ్దేన సుకృతాదిస్వరూపోపాయనమిష్టం ఫలత ఉపాయనస్యేష్టత్వాత్ । ఫలోపసంహారం వినాఽర్థోపసంహారోఽభీష్టశ్చేదుపాయనశేషత్వాదితి స్యాత్తచ్ఛబ్దశేషత్వాదితి చాహ తథాచ వదన్నర్థస్యోపసంహారం నేచ్ఛతీత్యర్థః ।
విద్యాగుణోపసంహారప్రస్తావే స్తుత్యర్థవిచారో న యుక్త ఇత్యాశఙ్క్య ప్రాసఙ్గికత్వాదయమదోష ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
స్తుత్యుపసంహారః స్తుత్యుపయోగినో గుణస్య సుకృతదుష్కృతయోరన్యత్ర ఫలసఞ్చారస్యోపసంహారస్తత్ప్రకారస్యానుపాస్యస్యాపి ప్రదర్శనార్థం సూత్రమిత్యర్థః ।
శాఖాన్తరస్థో విశేషః శాఖాన్తరేఽప్యాశ్రయణీయ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
కుశేతి ।
తదిదముపమానం యథా తథా వ్యాఖ్యేయమితి ప్రతిజ్ఞాయ కుశాదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
భాల్లవినామితి ।
భోః కుశాః శఙ్కవః, యూయం వానస్పత్యా వనస్పతిప్రభావాః స్థ భవథ తా మా మాం పాత రక్షతేతి యజమానస్య వచనమ్ । ఔదుమ్బరా ఇతి శ్రుతేర్దర్భవిషయకుశశబ్దస్యాస్త్రీత్వమ్ । అత ఎవాస్త్రీ కుశమిత్యమరసింహేనానుశిష్టమ్ । ఔదుమ్బర్య ఇతి భాష్యాత్కుశశబ్దస్య శఙ్కువిషయస్య స్త్రీత్వమపీతి వివేక్తవ్యమ్ ।
ఛన్దోదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథాచేతి ।
దశాక్షరాదీని దేవచ్ఛన్దాంసి నవాక్షరాణ్యాసురాణి తేషాం క్వచిచ్ఛన్దోభిః స్తువత ఇత్యాదావవిశేషేణ పూర్వాపరత్వప్రసఙ్గే పైఙ్గిశ్రుతివశాద్విశేషసిద్ధిరిత్యర్థః ।
స్తుతిదృష్టన్తం వివృణోతి -
యథాచేతి ।
అతిరాత్రే షోడశినః పాత్రవిశేషస్య గ్రహణే యదఙ్గభూతం స్తోత్రం తత్కస్మిన్కాలే గేయమితి కేషాఞ్చిచ్ఛన్దోగాదీనాం కాలవిశేషాశ్రవణాత్కాలావిశేషప్రాప్తౌ సూర్యే సమయాధ్యుషితే సమీపాధ్యుషితే సూర్యస్యోదయసంనిధౌ షోడశిస్తోత్రముపాకర్తవ్యమితి విశేషధీరార్చాదిశ్రుతేర్భవత్యృచోఽధీయత ఇత్యార్చాస్తదీయశ్రుతేర్విేశేషధీః । యద్వా ‘సమయాధ్యుషితే సూర్యే షోడశినః స్తోత్రముపాకరోతి’ ఇతి తైత్తిరీయశ్రుతేః షోడశిస్తోత్రేఽర్ధాస్తమితకాలవిశేషసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఉపగానం విభజతే -
యథైవేతి ।
ఋత్విజ ఉపగాయన్తీత్యవిశేషేణోపగానామ్నానాన్నాధ్వర్యురుపగాయతీత్యధ్వర్యువర్జితా ఋత్విజ ఉపగాయన్తీతి విశేషేణోపగానమితి శేషః ।
దృష్టాన్తేష్వభీష్టమంశమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ -
యథేతి ।
దృష్టాన్తేఽపి శ్రుత్యన్తరస్య శ్రుత్యన్తరాన్వయో మా భూద్భవన్త్వేతాని స్వతన్త్రాణ్యేవ వాక్యానీత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుత్యన్తరేతి ।
వికల్పోఽపి వ్రీహియవవదస్తు నేత్యాహ -
స చేతి ।
అగతికా హీయం గతిర్యద్వికల్పాశ్రయణం తస్యాష్టదోషదుష్టత్వాత్ । తథాహి - వ్రీహిభిర్యవైర్వా యజేతేతి వాక్యద్వయమపి మానం తత్ర వ్రీహివాక్యాశ్రవణే యవవాక్యమనాశ్రయణీయం శ్రుతనైరపేక్ష్యవిరోధాద్యుగపదుభయానుష్ఠానాయోగాత్ । అతో యవవాక్యస్థం మానత్వం హేతుమృతే త్యాజ్యం తస్య త్యక్తమానత్వస్యామానత్వమేష్టవ్యమ్ । కేనాపి హేతునా ప్రయోగాఙ్గత్వేన యవాఙ్గీకారే త్యక్తమానత్వస్య పునరాశ్రయణం తన్నిరాసేన స్వీకృతామానత్వస్య పునస్త్యాగశ్చేత్యేకస్మిన్వాక్యే చత్వారో దోషాః । ద్వితీయేఽపి వాక్యే ప్రాప్తత్యాగాప్రాప్తాశ్రయణత్యక్తస్వీకారోపాత్తత్త్యాగా ఇతి త ఎవ దోషాః । తథాపి తుల్యబలత్వాద్గత్యన్తరాభావాచ్చ వ్రీహియవవాక్యయోర్వికల్పోఽఙ్గీకృతః । యథాహుః - ‘ఎవమేషోఽష్టదోషోఽపి యద్బ్రీహియవవాక్యయోః । వికల్ప ఆశ్రితస్తత్ర గతిరన్యా న విద్యతే’ ఇతి । ఇహ తు సత్యాం గతౌ న తదాశ్రయణమిత్యర్థః ।
అష్టదోషవికల్పపరిహారాయ వాక్యాన్తరశేషత్వం వాక్యాన్తరస్య జైమినేరపి సంమతమిత్యాహ -
తదుక్తమితి ।
ద్వాదశాధ్యాయ్యాం మీమాంసాయాం దాశమికముదాహరతి -
అపి త్వితి ।
దీక్షితో న దదాతి న జుహోతి న పచతీతి జ్యోతిష్టోమాధికారే శ్రుతం తత్ర కిం సర్వదానహోమపాకానాం నిషేధః కింవా తేషామక్రతుప్రయుక్తానామథ వా తత్ప్రయుక్తానామపి చోదకప్రాప్తానామాహో పర్యుదాస ఇతి సంశయే సర్వహోమాదినిషేధే ప్రత్యక్షవిధివిరోధాదక్రతుప్రయుక్తానాం వా తత్ప్రయుక్తానామపి చోదకప్రాప్తానామానుమానికతయా నిషేధస్య ప్రత్యక్షావిరుద్ధత్వేన నిషేద్ధుం శక్యత్వాన్నిషేధ ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రమపి త్విత్యాది ।
తుశబ్దోఽవధారణార్థో నాయం నిషేధః కిన్తు న దీక్షితోఽదీక్షిత ఇత్యుక్తానామితరేషామవిశేషేణ హోమాదీనాం జ్యోతిష్టోమే కస్య పర్యుదాసః స్యాదిత్యత్ర హేతుమాహ -
వాక్యేతి ।
అహరహర్దద్యాదితివిశేషస్య సత్త్వాదితి యావత్ ।
పర్యుదాసమనాశ్రిత్య నిషేధేఽభీష్టే జ్యోతిష్టోమే దానాదీనాం వికల్పః స్యాత్స చాన్యాయ్య ఇత్యాహ -
ప్రతిషేధ ఇతి ।
‘అపి తు వాక్యశేషః । స్యాదన్యాయ్యత్వాద్వికల్పస్య విధీనామేకదేశః స్యాత్ ‘ ఇత్యేతద్దాశమికం వా సూత్రమర్థద్వారా పఠతి -
అపి త్వితి ।
ఎష వై సప్తదశః ప్రజాపతిర్యజ్ఞమన్వాయత్త ఇత్యుపక్రమ్యాశ్రావయేతి చతురక్షరమస్తు శ్రౌషడితి చతురక్షరం యజేతి ద్వ్యక్షరం యే యజామహ ఇతి పఞ్చాక్షరం ద్వ్యక్షరే వషట్కార ఇతి సప్తదశాక్షరం మన్త్రగణం సప్తదశకలిఙ్గదేహసమష్టిరూపప్రాజపతిత్వేన స్తుత్వా యజ్ఞే యజ్ఞేఽన్వాయత్తోఽనుగత ఇత్యనారభ్యవాదేన సర్వయజ్ఞేషు మన్త్రగణో వినియుక్తః । తత్ర చ యజ్ఞేషు యేయజామహకరణముక్త్వా నానుయాజేష్వితి శ్రుతమ్ । తత్ర నానుయాజేష్వితినిషేధాద్విధినిషేధసంనిపాతాద్వికల్పో వా స్యాత్పర్యుదాసేనానుయాజం వర్జయిత్వేతరేషు యజతిషు యేయజామహః కర్తవ్య ఇతి వాక్యశేషః సన్విధిరేవ వేతి సన్దేహే విధినిషేధయోః శాస్త్రీయతయా తుల్యబలవత్త్వేన షోడశిగ్రహణాగ్రహణవద్వికల్పే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తితమపి త్వితి । నానుయాజేష్విత్యయం న నిషేధోఽపి తు యేయజామహకరణవిధేర్వాక్యశేషః సన్పర్యుదాసః స్యాన్నిషేేధే తు వికల్పో భవేత్తస్యాన్యాయ్యత్వాద్యేయజామహకరణవిధీనాం నానుయాజేష్వితి పర్యుదాసః సన్నేకదేశః స్యాదతః షోడశిగ్రహణాగ్రహణయోరగత్యా వికల్పేఽపి ప్రకృతే ప్రర్యుదాసేనోపపత్తౌ తదభావాదనుయాజవర్జితేషు యజతిషు యేయజామహః కర్తవ్య ఇతి విధిరేవాయమిత్యర్థః ।
వర్ణకాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
సుకృతదుష్కృతే విధూనుత ఇత్యాదౌ విధూననశబ్దం విషయీకృత్య ధాత్వర్థముఖ్యతోపాయనశబ్దసంనిధిభ్యాం సంశయమాహ -
కిమితి ।
అర్థాన్తరం చాలనమ్ ।
మన్త్రాదీనాం విద్యాసంనిధేరకిఞ్చిత్కరత్వవదత్రాపి విధూననశబ్దస్యోపాయనశబ్దసమ్భిధిరప్రయోజక ఇత్యమిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే విద్యావశాన్న సుకృతాదితివృత్తిః । సిద్ధాన్తే తతస్తత్సిద్ధిః ।
పాణినిస్మరణం పూర్వపక్షే హేతూకరోతి -
ధూఞితి ।
లోకప్రయోగసామర్థ్యాచ్చ విధూననస్య చాలనతేత్యాహ -
దోధూయన్త ఇతి ।
స్మృత్యా లోకతశ్చ సిద్ధం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
కమ్పనస్య మూర్త్యనువిధానాదమూర్తయోః సుకతదుష్కృతయోర్న తద్యుక్తమిత్యాశఙ్క్య విశిష్టార్థక్రియాకారిత్వాభావస్తద్ధర్మోఽత్ర లక్షణీయ ఇత్యాహ -
చాలనం త్వితి ।
చాలనస్య విధూననత్వే విద్యయా న సుకృతాదిధ్వస్తిరితి ఫలం వక్తమితీత్యుక్తమ్ ।
పూర్వపక్షమనుమాష్య సూత్రాక్షరైః సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ఉపాయనశబ్దశేషత్వాదిత్యుపాయనశబ్దసంనిధౌ విధూననశబ్దస్య శ్రుతత్వాదిత్యర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
నహీతి ।
పూర్వపక్షేఽపి లక్షణాధ్రౌవ్యాద్విధూననశబ్దసంనిహితోపాయనశబ్దానుసారేణ హానమేవ లక్ష్యమిత్యర్థః ।
ఉపాయనాస్యాపి ముఖ్యస్యాయోగాత్తచ్ఛేషతయా కథం హానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
ఉపాయనశబ్దస్య విధూననశబ్దసంనిధౌ క్వచిదేవ భావాత్కథం తద్వశాన్నిర్ణయః, తత్రాహ -
క్వచిదపీతి ।
యథా కుశాదిషు క్వచిదుక్తేషు సన్దిగ్ధేషు శ్రుత్యన్తరాన్నిర్ణయోఽఙ్గీకృతస్తథేదముపాయనం విధూననసంనిధౌ క్వచిదేవ శ్రుతమపి యత్ర యత్ర విధూననం శ్రూయతే తత్ర తత్ర సర్వత్ర తత్సన్దిగ్ధార్థనిర్ణాయకత్వేనాపేక్షితం నిర్ణాయకమిత్యర్థః ।
యత్తు లౌకికప్రయోగాద్విధూననం కమ్పనమేవేతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
దృష్టాన్తే కమ్యనస్యైవ దృష్టేర్దాష్టాన్తికేఽపి తదేవ గ్రాహ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అశ్వశ్చేతి ।
హానమపి తత్ర భాతీత్యర్థః ।
తథాపి దార్ష్టాన్తికే విధూననం చాలనమేవేత్యాశఙ్క్య తయోస్తుల్యత్వాన్మైవమిత్యాహ -
అశ్వ ఇవేతి ।
యత్తు పాణినిస్మరణాద్విధూననం కమ్పనమేవేతి, తత్రాహ -
అనేకేతి ।
శ్రుత్యన్తరస్థో విశేషః శ్రుత్యన్తరేఽనాశ్రితశ్చేద్వికల్పః సర్వత్ర స్యాత్ ।
స చాయుక్తః సత్యాం గతావితి పర్యుదాసాధికరణే వ్యుత్పాదితమిత్యాహ -
తదుక్తమితి ॥ ౨౬ ॥
కర్మక్షయహేతుత్వం విద్యాయాః సిద్ధం కృత్వా హానసంనిధావుపాయనోపసంహారో దర్శితః, సమ్ప్రతి తదేవాసిద్ధం మార్గమధ్యే శ్రుతకర్మక్షయస్య విద్యాహేతుకత్వాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సామ్పరాయ ఇతి ।
యద్వా ద్వితీయవర్ణకోక్తవిధూననశబ్దస్య హానస్య కాలోఽనేన నిరూప్యతే ।
విధూననం హానమిత్యుక్త్వా తదేవ క్వచిద్వ్యధ్వన్యర్ధపథే శ్రుతం విచారయితుం విచారవిషయమాహ -
దేవయానేనేతి ।
ఉక్తం విభాగవచనమధికృత్య శ్రుతివిప్రతిపత్త్యా సంశయమాహ -
తదితి ।
అశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయ పాపమిత్యారభ్య ధూత్వా శరీరమిత్యుక్త్వా బ్రహ్మలోకమభిసమ్భవామీతి శ్రుత్యా దేహత్యాగాత్ప్రాగేవ సుకృతాదిహానోక్తేర్విద్యాసామర్థ్యాచ్చ జీవత ఎవ తద్ధానసిద్ధేః సతి పుష్కలే హేతౌ కార్యక్షేపాయోగాద్విద్యాయాశ్చ కర్మక్షయే పుష్కలహేతుత్వాత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుత ఇత్యత్ర చ పాఠక్రమాదర్ధపథే సుకృతాదిత్యాగానుగమాత్పాఠక్రమాచ్చార్థక్రమస్య బలవత్త్వాత్పూర్వపక్షాభావమాశఙ్క్య తత్ప్రాప్తిమాహ -
శ్రుతీతి ।
తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుత ఇత్యేతన్న పాఠమాత్రం కిన్తు తచ్ఛబ్దేన సర్వనామ్నా తస్మాదితి హేత్వర్థేన విరజానద్యతిక్రమస్య విధూననం ప్రతి హేతుతాం వదన్తీ శ్రుతిరియమ్ । నచ శ్రుత్యన్తరవిరోధోఽర్ధపథేఽపి కర్మక్షయస్య బ్రహ్మలోకసమ్భవనాత్ప్రాక్కాలత్వసిద్ధేరితి భావః । విధూననశబ్దవత్సుకృతాదిహానస్య కాలోక్తిద్వారా వాక్యార్థధీహేతుకథనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విద్యాసామర్థ్యానాదరః ।
సిద్ధాన్తే తదాదరణమిత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షప్రాప్తిముక్త్వా సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య యోజయతి -
పఠతీత్యాదినా ।
కిం ఫలవశాదర్ధపథే దుష్కృతాదిహానం కల్ప్యం కింవా తత్రైవ హానహేతోః సత్త్వాత్ । తత్రాద్యం ప్రత్యాహ -
నహీతి ।
సమ్పరేతస్య పరలోకం ప్రతి ప్రస్థితస్యేత్యర్థః ।
ద్వితీయం నిరాహ -
విద్యేతి ।
అనపాకృతపాపస్య దేవయానేన పథా గమనాయోగాజ్జీవత ఎవ విదుషో విద్యాసామర్థ్యాత్పాపహానమిత్యర్థః ।
కా తర్హి కౌషీతకిశ్రుతేర్గతిః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
తదితిసర్వనామశ్రుత్యా ప్రకరణపఠితవిద్యాయాః ప్రాధాన్యాత్పరామర్శాద్విరజానద్యతిక్రమస్యానన్తరప్రకృతస్యాప్యప్రాధాన్యాదపరామర్శాత్పాఠక్రమబాధేనార్థక్రమః స్వీకర్తవ్య ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ సతి పుష్కలహేతౌ కార్యం భవత్యేవేతిన్యాయానుగృహీతం శ్రుత్యన్తరమేవ బలవదితి మత్వా శ్రుత్యన్తరముదాహరతి -
తథాహీతి ।
నహి తస్యావిరోధేన నయనం పూర్వపక్షే యుక్తం విధూయ పాపమితి విధూననే పుంసః స్వాతన్త్ర్యదృష్టేరిత్యాశయేనాహ -
అశ్వ ఇవేతి ।
కిఞ్చ ప్రాగవస్థాయామేవ సుకృతాద్యాదానస్య శ్రుతత్వాదృతే చ తత్త్యాగాత్తదాదానాయోగాన్నార్ధపథే కర్మనివృత్తిరిత్యాహ -
తస్యేతి ॥ ౨౭ ॥
విద్యాఫలత్వాద్బ్రహ్మలోకాప్తివత్కర్మక్షయోఽపి దేహత్యాగాదూర్ధ్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఛన్దత ఇతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యది చేతి ।
జీవతో బ్రహ్మలోకాప్తేరయోగాద్దేహపాతాపేక్షా కర్మహానేస్తు దేహవత ఎవ సిద్ధేర్నైవమిత్యర్థః ।
ఛన్దతః స్వచ్ఛన్దతః స్వేచ్ఛయేతి వ్యాకరోతి -
ఇచ్ఛాత ఇతి ।
అర్ధపథే హేత్వనుష్ఠానాసిద్ధ్యా సాధ్యాసిద్ధౌ ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఉభయావిరోధాదితి భాగం వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
సమర్థస్య క్షేపాయోగాత్పూర్ణే హేతావనన్తరమేవ కార్యోత్పత్తిరన్యథా నిమిత్తనైమిత్తికత్వమేవ తయోర్న స్యాదిత్యర్థః ।
సూత్రపదస్యార్థాన్తరమాహ -
తాణ్డీతి ।
ఇత్థం విద్యాసామర్థ్యాత్ప్రాగేవ సుకృతాదినివృత్తిరిత్యుపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౮ ॥
సుకృతాదిహానసంనిధానోక్తదేవయానగతేరుపాయనవదేవ సార్వత్రికత్వప్రాప్తావుక్తమ్ -
గతేరితి ।
విచారవిషయమాహ -
క్వచిదితి ।
సంశయార్థం కోట్యన్తరమాహ -
క్వచిన్నేతి ।
హానసంనిధౌ మార్గశ్రుతేర్విశేషాజ్ఞానాచ్చ మార్గవిషయే సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
హానసంనిధౌ క్వచిదేవ శ్రుతోపాయనస్య సార్వత్రికత్వవత్కచిదేవ కర్మక్షయసంనిధ్యుక్తస్య పథో దేవయానస్య కేవలక్షయశ్రవణేఽపి యుక్తాఽనువృత్తిరితి సఙ్గతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ -
యథేతి ।
నిర్గుణబ్రహ్మవిద్యా గతిమతీ బ్రహ్మవిద్యాత్వాత్సగుణబ్రహ్మవిద్యావదితి భావః । ప్రాసఙ్గికవిధూననసమయోక్త్యా ప్రస్తుతగుణోపసంహారోక్తేరపవాదోక్తిద్వారా విచారస్య వాక్యార్థజ్ఞానోపాయగామిత్వాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే నిర్గుణవిదోఽపి గత్యపేక్షాయా నియతిః ।
సిద్ధాన్తే సగుణవిద్యావత ఎవ తదపేక్షేతి వివక్షిత్వా సిద్ధాన్తయతి -
అస్యామితి ।
ప్రతిజ్ఞాం వ్యాఖ్యాయ హేతుం వ్యాఖ్యాతి -
అన్యథేతి ।
విరోధమేవ సాధయతి -
కథం హీతి ।
సర్వగతస్యాసఙ్గస్యాత్మనో నోపాధ్యతిరేకేణ గత్యుపపత్తిరిత్యర్థః ।
గన్తృరూపాలోచనయా గతేరయోగముక్త్వా గన్తవ్యరూపాలోచనయాపి తదయోగమాహ -
గన్తవ్యం చేతి ।
స్వతో భిన్నయోరైక్యాయోగాదావిద్యే భేదే విద్యయైవ తన్నివృత్తేర్విద్యాయాశ్చ స్వోత్పత్తౌ స్వఫలే వా దేశభేదాపేక్షాభావాదనర్థికా గతిరిత్యుపసంహరతి -
ఇతీతి ।
నిర్గుణబ్రహ్మధీః సప్తమ్యర్థః ॥ ౨౯ ॥
నిర్గుణవిద్యాయాం గతిర్వ్యర్థేతి ప్రాధాన్యేనోక్త్వా పర్యఙ్కవిద్యాదౌ ప్రాధాన్యేన తదర్థవత్త్వమాహ -
ఉపపన్న ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
ఉపపన్నశ్చేతి ।
క్వచిదర్థవతీ గతిరిత్యత్ర హేతుమవతార్య లక్షణశబ్దస్య లక్షణయా కారణార్థత్వం గృహీత్వా వ్యాచష్టే -
తదితి ।
ఉపలబ్ధిమేవాభినయతి -
తత్రేతి ।
దేశాద్దేశాన్తరప్రాప్త్యాయత్తే ఫలే శ్రుతే ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
పర్యఙ్కవిద్యాసగుణోపాస్తిః సప్తమ్యర్థః ।
నిర్గుణవిద్యాయామపి హేతురస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
తదేవోపపాదయతి -
నహీతి ।
తేషాం ప్రాప్తపరానన్దత్వమాహ -
ఆప్తేతి ।
ఇహేతి జీవదవస్థోక్తిః ।
నిరస్తసమస్తానర్థత్వమాహ -
దగ్ధేతి ।
తర్హి సద్యో దేహపాతః స్యాన్నేత్యాహ -
ఆరబ్ధేతి ।
హేతోర్వ్యభిచారం నిరస్య క్వచిన్నేత్యుక్తం నిగమయతి -
తత్రేతి ।
సమ్యగ్ధీః సప్తమ్యర్థః । నిర్గుణబ్రహ్మవిన్నార్చిరాదిగతిమాన్ముక్తిఫలభాక్త్వాన్ముచ్యమానహిరణ్యగర్భవదితి భావః ।
క్వచిదర్థవతీ గతిః క్వచిన్నేత్యుక్తం సౌత్రేణ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
లోకవచ్చేతి ।
ఇహేతి సగుణనిర్గుణవిద్యోక్తిః । ఇతిశబ్దః సూత్రవ్యాఖ్యాసమాప్తౌ ।
‘తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ ఇతి శ్రుతేర్దేవయానేనాధ్వనా గతస్యైవ ముక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
భూయశ్చేతి ॥ ౩౦ ॥
సగుణనిర్గుణవిద్యాసు గతిభావ భావవ్యవస్థావత్సగుణవిద్యాస్వపి వ్యవస్థామాశఙ్క్యాహ -
అనియమ ఇతి ।
వృత్తం కీర్తయతి -
సగుణాస్వితి ।
గతేర్ద్విధార్థవత్త్వే స్థితే కిమనేనాధికరణేనేత్యాశఙ్క్య విషయమాహ -
సగుణాస్వపీతి ।
విచారబీజం సంశయం వక్తుం కోట్యన్తరమాహ -
నేతి ।
అర్చిరాదిపర్వాణం పన్థానమధికృత్య విద్యావిశేషాధికారాద్వాక్యాదవిశేషదృష్టేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
సగుణాసు విద్యాసు గతేః సార్వత్రికత్వోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవ చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే నియతాయా గతేరుపసంహారాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే త్వనియతాయాః సార్వత్రికత్వమిత్యఙ్గీకృత్య విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ -
కిమితి ।
నియమం వ్యాకరోతి -
తత్రేతి ।
తత్ర హేతుః -
ప్రకరణస్యేతి ।
హేతుం వ్యతిరేకతో వివృణోతి -
యదీతి ।
ప్రాకరణికే సామాన్యసమ్బన్ధే శ్రుత్యాదిభ్యో విశేషవినియోగధీః । యత్ర శ్రుత్యాదయ ఎవ వినియోజకా న ప్రకరణం తత్రాపి తన్నిర్వాహాయ ప్రకరణం కల్ప్యమ్ । తదభావే దర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదిధర్మాణాం సఙ్కరాత్ । తస్మాద్వినియోగాయ తన్నిర్వాహాయ చ ప్రకరణధ్రౌవ్యమ్ । అన్యథా శ్రుత్యాద్యప్రామాణ్యాత్తేన ప్రాకరణికీ విశేషసఙ్గతిరిత్యర్థః ।
న కేవలం నియమే ప్రకరణమేవ ప్రమాణం కిన్తు లిఙ్గమపీత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఎకత్రోక్తస్య సర్వత్ర సమ్బన్ధసిద్ధౌ పునరుక్తిరనర్థికేత్యర్థః ।
లిఙ్గప్రకరణాభ్యాం వాక్యబాధం మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నియతా గతిర్నోపసంహారార్హేతి ప్రాప్తం పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
అనియమం వ్యాచష్టే -
సర్వాసామితి ।
కర్మసమృద్ధ్యాదిఫలోపాసనాని వ్యవచ్ఛినత్తి -
అభ్యుదయేతి ।
అనియమే ప్రకరణవిరోధం స్మారయతి -
నన్వితి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
నేతి ।
గతేర్వాక్యీయాన్వయస్య సార్వత్రికత్వాద్దుర్బలం ప్రకరణం బాధ్యమిత్యభిప్రేత్య శ్రుతిమాహ -
తథాహీతి ।
తత్తత్రాధికృతానాం మధ్యే యే కేచిద్ద్యులోకాదీనగ్నిత్వేన విదుస్తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తీతి సమ్బన్ధః । యే చేత్యత్రాపి తథైవాన్వయః ।
అవిశేషేణ విద్యాన్తరశాలినాం దేవయానప్రాపకవాక్యేన ప్రకరణం బాధ్యమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం వాక్యం న విద్యాన్తరశీలినామపి దేవయానప్రాపకమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
వాక్యస్య తర్హి కోఽర్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాక్షేప్తైవాహ -
నన్వితి ।
శ్రద్ధాతపోనుష్ఠానమాత్రస్య శ్రుతత్వాత్తన్నిష్ఠానామేవ గతిర్వాక్యేనోక్తా స్యాదిత్యర్థః ।
వాక్యాన్యథాసిద్ధిం దూషయతి -
నేతి ।
అవిదుషామేషా గతిర్నేత్యత్ర శ్రుతిం హేతుమాహ -
విద్యేతి ।
తదిత్యుక్తం బ్రహ్మలోకాఖ్యస్థానం విశినష్టి -
యత్రేతి ।
యస్మిన్ప్రాప్తే కామాః క్షుద్రవిషయాః పరాగతా వ్యావృత్తాః కామక్రోధాదిస్పర్శవర్జితం ప్రాప్యం బ్రహ్మలోకస్థానమిత్యర్థః । దక్షిణా దక్షిణమార్గగామినః కేవలకర్మిణస్తపస్వినోఽప్యవిద్వాంసో న తత్ర గచ్ఛన్తీత్యపిశబ్దో జ్ఞేయః ।
యే చేత్యాదివాక్యస్య తర్హి కా గతిః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
ఉక్తచ్ఛన్దోగవాక్యమిహేత్యుక్తమ్ ।
ఉపలక్షణమన్తరేణాపి విద్యాన్తరశీలినామియం గతిరవగతేత్యాహ -
వాజేతి ।
తత్రాపి సత్యశబ్దేన సత్యార్థోక్తేరేవ సఙ్గ్రహాత్కుతో విద్యాన్తరయుక్తానాం గతిధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తీతి సమ్బన్ధః ।
సత్యశబ్దేన బ్రహ్మోక్తౌ హేతుమాహ -
సత్యేతి ।
‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ', ‘తత్సత్యం స ఆత్మా', ‘సత్యస్య సత్యమ్’ ఇత్యేవమాదావిత్యర్థః ।
సత్యార్థవచనగ్రహాత్సత్యార్థగ్రహో లఘీయానిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం పఞ్చాగ్నివిద ఎవ సత్యముపాసత ఇతి కస్మాన్న గృహ్యన్త ఇత్యాశఙ్క్య తేషాం పృథగ్గృహీతత్వాదిత్యాహ -
పఞ్చేతి ।
ఇతశ్చ విద్యాన్తరశీలినాం గతిరితి లిఙ్గదర్శనం సముచ్చినోతి -
అథేతి ।
ఎనానితి విద్యాన్తరపరా గృహ్యన్తే తథాపి కథం దేవయానయోగస్తేషామిత్యాశఙ్క్య యోగ్యతయేత్యాహ -
తత్రాపీతి ।
శ్రుతిస్మృతిభ్యాం ప్రకరణవిరోధసమాధిం ప్రతిజ్ఞాయ శ్రుతిరుక్తా ।
సమ్ప్రతి స్మృతిమాహ -
స్మృతిరితి ।
జగతో జ్ఞానకర్మాధికృతస్యేత్యర్థః ।
పరోక్తం లిఙ్గమనూద్యాన్యథాసిద్ధిమాహ -
యదితి ।
లిఙ్గవాక్యాభ్యాం ప్రకరణం భఙ్క్త్వా సగుణవిద్యాసు గతేః సార్వత్రికత్వముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩౧ ॥
సగుణవిద్యాసు వ్యవహితఫలాసు సర్వాస్వపి గతిరర్థవతీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం నిర్గుణాయామపి విద్యాయాం సద్యోముక్తిఫలత్వానవగమాత్కాలాన్తరభావిఫలత్వావిశేషాదవిశిష్టా గతేరర్థవత్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
యావదితి ।
విషయసంశయౌ దర్శయతి -
విదుష ఇతి ।
అకారణకసంశయాయోగం మన్వానో విచారమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
సత్యాం సామగ్ర్యామసతి ప్రతిబన్ధే కార్యనిశ్చయేఽపి కుతో విద్యయా సద్యోముక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
సంశయాభావాదధికరణానారమ్భం పరిహరతి -
ఉపపన్నేతి ।
విదుషామపి కేషాఞ్చిదముక్తేః సంశయసిద్ధిరిత్యుపపత్తిమేవ దర్శయతి -
బ్రహ్మేతి ।
దర్శనమేవ విశదయతి -
తథాహీతి ।
సర్వేషామేవ తేషాం కర్మనిష్ఠత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
సనస్కుమారోఽపీతి ।
ఉక్తన్యాయమతిదిశతి -
ఎవమితి ।
స్మృతేర్మూలాభావాదప్రామాణ్యమాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతావితి ।
ఉపలభ్యతే పూర్వోక్తా కథేతి శేషః ।
సనత్కుమారాదీనాం పూర్వదేహత్యాగాన్న దేహాన్తరోత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తే చేతి ।
ఎకస్యైవ మాయావినో యుగపదనేకదేహాదానదృష్టాన్తోఽనేకదేహాదానన్యాయః ।
తర్హి తే న బ్రహ్మవిదః, తత్రాహ -
సర్వే చేతి ।
అనుపలబ్ధిహేతుకం సంశయముపసంహరన్విచారోపపత్తిం నిగమయతి -
తదేతేషామితి ।
నిర్గుణవిద్యాయాం గతిం ప్రతిషిధ్య సగుణవిద్యాయాం తత్ప్రయోజకైశ్వర్యవిశేషదర్శనాదర్థవతీ సర్వత్ర గతిరిత్యుక్తే నిర్గుణవిద్యాయామపి మోక్షాసిద్ధేరైశ్వర్యఫలత్వే వాచ్యే గతిరుపసంహర్తవ్యేతి పూర్వపక్షమాహ -
అహేతుత్వమితి ।
వాశబ్దోఽవధారణే । బ్రహ్మవిద్యా న సంసారవిరోధినీ బ్రహ్మవిద్యాత్వాద్వసిష్ఠాదినిష్ఠబ్రహ్మవిద్యావత్ । నచ తస్య తావదేవ చిరమిత్యాదిశ్రుతివిరోధః ప్రశంసార్థతయా తదుపపత్తేరితి భావః । నిచాయ్య తమిత్యాదిశ్రుతేర్బ్రహ్మవిద్యాయా మోక్షహేతుత్వోక్తౌ తాత్పర్యసిద్ధేః స్తుతిమాత్రత్వానుపపత్తేర్వసిష్ఠాదీనాం బ్రహ్మవిదామధికారప్రతిబన్ధాన్ముక్త్యభావస్యాన్యథాసిద్ధేరప్రతిబద్ధాయా విద్యాయా న మోక్షం ప్రత్యహేతుతేతి కుతో గత్యుపసంహార ఇత్యుక్త్యా వాక్యార్థధీహేతునిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ధియో మోక్షహేతుత్వాద్గత్యుపసంహారః ।
సిద్ధాన్తే తస్యాస్తద్ధేతుత్వధ్రౌవ్యాత్తదనుపసంహార ఇత్యభిప్రేత్య సిద్ధాన్తయతి -
అత ఇతి ।
బ్రహ్మవిద్యాయా మోక్షం ప్రత్యహేతుత్వం నిషేధతి -
నేతి ।
బ్రహ్మవిత్స్వేవ కేషుచిన్మోక్షాదృష్టేరహేతుత్వం కథం నిషిధ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ప్రతిబన్ధాభావమపేక్ష్య విద్యా మోక్షహేతురితి మత్వాహ -
తేషామితి ।
యావదధికారం తావదస్థితిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
తథేతి ।
తత్ర మానమాహ -
అథేతి ।
ఆధికారికైశ్వర్యహేతుకర్మక్షయానన్తరం తతః పశ్చాదూర్ధ్వో విలక్షణః సన్నుదేత్యోద్గమ్య పునరాదిత్యో నైవోదేతా నాస్తమేతా కిం త్వేకల ఎవాద్వితీయో మధ్యే స్వాత్మని స్థాతా స్యాదిత్యర్థః ।
తత్రోదాహరణాన్తరమాహ -
యథా చేతి ।
తత్రాపి మానమాహ -
తస్యేతి ।
దృష్టాన్తయోరర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
బ్రహ్మవిదోఽపి దేహాన్తరప్రాప్తిః ప్రారబ్ధకర్మాతిరిక్తకర్మకృతా దేహాన్తరప్రాప్తిత్వాదవిద్వద్దేహాన్తరప్రాప్తివదిత్యాహ -
సకృదితి ।
దేహాన్తరం కర్మాన్తరాయత్తమితి న వ్యాప్తిరేకస్మాదపి బ్రహ్మవదాదేః శ్వసూకరాద్యనేకదేహస్మరణాదిత్యర్థః ।
కిం తర్హి తేషామస్మదాదిభ్యో వైషమ్యం, తత్రాహ -
స్వాతన్త్ర్యేణేతి ।
స్వతన్త్రాశ్చేత్కిమితి దేహాన్తరం గృహ్ణన్తీత్యాశఙ్క్యారబ్ధాధికారఫలకర్మక్షయాయేత్యాహ -
స్వాధికారేతి ।
దేహాన్తరగ్రహే స్మృతిభ్రంశః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అపరిముషితేతి ।
తథాపి దేహాదిపారతన్త్ర్యమాశఙ్క్యాహ -
దేహేతి ।
తథాపి కథమనేకేషు దేహేష్వధిష్ఠాతృత్వం, తత్రాహ -
నిర్మాయేతి ।
ఉత్పద్యమానానామపరిముషితస్మృతిత్వేఽపి జాతిస్మరత్వమేవ న వసిష్ఠాదినామత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
బ్రహ్మవిదాం స్వాతన్త్ర్యేణ దేహాన్తరసఞ్చారే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
వ్యుద్య వివాదం కృత్వా ।
కథమేతావతా జ్ఞానస్య నియతఫలత్వమిత్యాశఙ్క్య వ్యతిరేకేణైతదుపపాదయతి -
యదీతి ।
కర్మాన్తరమారబ్ధకర్మాతిరిక్తం కర్మేతి యావత్ ।
దేహాన్తరం వర్తమానదేహాతిరిక్తో భావిదేహః జ్ఞానస్యైకాన్తికఫలత్వం వ్యతిరేకతః శ్రుతిస్మృతిభ్యాముక్త్వా క్రమేణ శ్రుతిస్మృతీ దర్శయతి -
తథాహీత్యాదినా ।
అనాదిభవపరమ్పరాసఞ్చితస్యానియతకాలవిపాకస్య కర్మణోఽసఙ్ఖ్యాత్వాత్కుతో నిఃశేషకర్మక్షయః, తత్రాహ -
నచేతి ।
నాశపుష్కలహేతుయోగే నాశ్యైకదేశస్యార్థక్రియాభావే దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
తర్హి ప్రారబ్ధమపి కర్మ నాశహేతుసాంనిధ్యాన్నశ్యేదితి కుతో వసిష్ఠాదేర్దేహధారణేత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రవృత్తేతి ।
యథా ముక్తస్యేషోర్బలవత్ప్రతిబన్ధకాభావే మధ్యే న క్షయస్తథా ప్రవృత్తఫలస్యాపి కర్మణో మధ్యే నాస్తి క్షయః । జాతేఽపి జ్ఞానే మోక్షస్య దేహపాతావధికరణాదారబ్ధకర్మోపాదానాజ్ఞాననివర్తనే తస్యాసామర్థ్యాత్ । అతః శ్రుతిస్మృతిప్రామాణ్యాదనారబ్ధమేవ కర్మ నశ్యతి న త్వారబ్ధమిత్యర్థః । అప్రవృత్తఫలకర్మనివృత్తావపి ప్రవృత్తఫలస్య కర్మణో న భోగాదృతే నివృత్తిరితి స్థితే జ్ఞానినోఽపి దేహాన్తరం జ్ఞానస్యైకాన్తికఫలత్వం చావిరుద్ధమిత్యుక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కర్మజ్ఞానాధికృతానాం మనుష్యాణామేవ తర్హి మోక్షో నాన్యేషాం తదభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ।
కిఞ్చాధికారికేషు కేషుచిదముక్త్యా జ్ఞానస్యానైకాన్తికఫలత్వం కింవా సర్వేషు తేష్వితి వికల్ప్యాద్యే పూర్వోక్తసమాధిం సిద్ధవత్కృత్య ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
జ్ఞానాన్తరేష్వితి ।
తేషాం జ్ఞానాభావాదేవాముక్తిరిత్యర్థః । ఐశ్వర్యభేదస్త్వాదిశబ్దార్థః ।
తర్హి తేషామైశ్వర్యాసక్తానాం న కదాచిన్ముక్తిః, తత్రాహ -
తే పశ్చాదితి ।
నిర్విణ్ణా విరక్తాః ।
తేషాం క్రమముక్తౌ మానమాహ -
బ్రహ్మణేతి ।
ప్రసిసఞ్చరో మహాప్రలయః । కృతాత్మానః సంస్కృతాన్తఃకరణా జ్ఞానినః ।
జ్ఞానస్య నియతఫలత్వే హేత్వన్తరమాహ -
ప్రత్యక్షేతి ।
భుజివద్ధియోఽన్వయవ్యతిరేకసిద్ధఫలత్వాన్న ఫలాభావశఙ్కేత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
కర్మేతి ।
జ్ఞానఫలే తుల్యమనుభవానారూఢత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అనుభవేతి ।
తత్కథమిత్యపేక్షాయాం ప్రత్యక్షవస్తువిషయత్వాదిత్యాహ -
యదితి ।
పరినిష్పన్నవస్తువిషయత్వాచ్చ జ్ఞానస్య ప్రత్యక్షఫలతేత్యాహ -
తత్త్వమితి ।
ఉపాస్తిసాధ్యత్వాద్బ్రహ్మభావస్యాసిద్ధం జ్ఞానస్య పరినిష్పన్నవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
వర్తమానాపదేశస్య భవిష్యదర్థతా మృతశబ్దాధ్యాహారశ్చాయుక్త ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ జ్ఞానస్యైకాన్తికఫలతేత్యాహ -
తద్ధేతి ।
అవ్యవహితే క్రియాహేతౌ శతుర్విధానాత్పుష్కలహేతుత్వం సర్వాత్మత్వం ప్రతి సమ్యగ్ధియః సిద్ధమిత్యర్థః ।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩౨ ॥
ఆధికారికాణామారబ్ధకర్మవశోద్దేహాన్తరారమ్భసిద్ధేర్న కర్మాన్తరనిమిత్తతేత్యుక్తమ్ । తథేహాపి తత్తత్ప్రకరణాధీతనిషేధైరేవోపలక్షణతయా సర్వద్వైతనిషేధసిద్ధేర్న శాఖాన్తరీయనిషేధానాం తత్ర బ్రహ్మప్రమితిహేతుతేత్యాశఙ్క్యాహ -
అక్షరేతి ।
విషయం వక్తుం వాక్యముదాహరతి -
వాజసనేయక ఇతి ।
అన్యత్రాపీత్యదృశ్యేనాత్మ్య ఇత్యాదావితి యావత్ ।
నిషేధముఖేన బ్రహ్మవాదితత్తద్వాక్యస్థాపునరుక్తశబ్దాన్విషయత్వేన పరిశినష్టి -
తత్రేతి ।
తానధికృత్య న్యాయసమ్భవోపకారాసమ్భవాభ్యాం సంశయమాహ -
తాసామితి ।
బుద్ధిగ్రహణం తత్పూర్వకశబ్దోపలక్షణార్థమ్ ।
విద్యైక్యేఽపి శరీరానుపసంహారవదనుపసంహారో నిషేధశబ్దానామితి పూర్వపక్షయతి -
శ్రుతీతి ।
తత్ర శ్రుతానామేవ నిషేధశబ్దానాముపలక్షణత్వేనాశేషద్వైతనిషేధద్వారా నిర్విశేషబ్రహ్మోక్తిసామర్థ్యాదిత్యర్థః । అపునరుక్తనిషేధశబ్దోపసంహారోక్తిద్వారా వాక్యార్థధీహేతువాదాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రుతేరేవ నిషేధైరుపలక్షణతయా సర్వనిషేధే నిర్విశేషబ్రహ్మప్రమిత్యా లాఘవమ్ ।
సిద్ధాన్తే లక్షణైకదేశపరిశేషౌ పరిహృత్య నిర్విశేషబ్రహ్మప్రమితినైరాకాఙ్క్ష్యమితి మత్వా సిద్ధాన్తయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
అక్షరే ధర్మిణి ద్వైతనిషేధధియోఽక్షరస్య ధియ ఇత్యర్థకం సూత్రపదం వ్యాచష్టే -
అక్షరేతి ।
తత్ర హేతుమవతార్య విభజతే -
సామాన్యేతి ।
ఆరోపితవిశేషనిరాసేన బ్రహ్మోక్తేస్తత్ర తత్ర తుల్యత్వాద్బ్రహ్మణశ్చ ప్రతిపాద్యస్య సర్వత్రైక్యేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తద్యోగినాం శబ్దప్రత్యయానాముపసంహార ఇత్యర్థః ।
శ్రుతకతిపయనిషేధైరేవ సర్వనిషేధోపలక్షణాత్కిముపసంహారేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
అన్యత్రేతి శాఖాభేదోక్తిః । అనుపసంహారశ్చేదశ్రుతద్వైతనిషేధాయ తత్ర తత్ర కతిపయనిషేధశబ్దానాం లక్షణా ద్వైతైకదేశశేషో వా స్యాత్తతో వరం ద్వైతనిషేధాత్కృత్స్నశబ్దోపసంహారేణైకవాక్యత్వమిత్యర్థః ।
తత్రానుగ్రాహకన్యాయం దర్శయతి -
తథాచేతి ।
తర్హి పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్య భావాభావధర్మవిషయతయా పరిహరతి -
తత్రేతి ।
తథాపి న్యాయసామ్యాత్తదవస్థం పౌనరుక్త్యం, తత్రాహ -
ప్రపఞ్చేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపత్వాదానన్దాద్యుపసంహారేఽపి నిషేధానామనాత్మత్వాన్నిషేధ్యానన్త్యేనానన్త్యాచ్చైకత్రోపసంహారాయోగార్త్కిచిన్నిషేధేనాన్యలక్షణాయాం చ శ్రుతేనైవ సిద్ధేరుపసంహారానర్థక్యాన్న నిషేధోపసంహారసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య నిషేధానామనాత్మత్వేఽప్యాత్మలక్షణతయా తత్ప్రమిత్యర్థం సార్వత్రికత్వాన్నిషేధ్యద్వైతస్య భూతభౌతికత్వాదిరూపస్య మితత్వేన తత్రాపి మితిసిద్ధేరుపసంహారః స్యాదిత్యభిప్రేత్యోక్తమ్ -
ప్రపఞ్చార్థశ్చేతి ।
శాఖ్యాన్తరోక్తానామపి ప్రధానయోగినాముపసంహార ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
ఔపసదవదితి ।
నిదర్శనం వివృణోతి -
యథేతి ।
జమదగ్నిః పుష్టికామశ్చతూరాత్రేణాయజతేత్యుత్పన్నే జామదగ్న్యేఽహీనే పురోడాశిన్య ఉపసదో భవన్తీతి తైత్తిరీయే పురోడాశయుక్తాసూపసత్స్విష్టిషూపదిష్టాసు పురోడాశప్రదానమన్త్రాణాముద్గాతృవేదోత్పన్నానాముద్గాత్రా ప్రయోగే ప్రాప్తేఽధ్వర్యుప్రదానకే పురోడాశే వినియోగాత్తస్య చోత్పత్త్యపేక్షయా ప్రాధాన్యాత్తదనురోధేనాధ్వర్యుణైవ తేషాం ప్రయోగో నోద్గాత్రేత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
అత్రైవోదాహరణాన్తరవివక్షయా తార్తీయం సూత్రముదాహరతి -
తదుక్తమితి ।
యాజుర్వేదికేఽగ్న్యాధానే య ఎవం విద్వానగ్నిమాధత్త ఇతి శ్రుతేస్తదఙ్గత్వేన య ఎవం విద్వాన్వారవన్తీయం గాయతి య ఎవం విద్వాన్యజ్ఞాయజ్ఞీయం గాయతి య ఎవం విద్వాన్వామదేవ్యం గాయతీతి తత్రైవ సామగానం శ్రుతం తత్ర కిమేతాని వారవన్తీయాదీని సామవేదోత్పన్నత్వాత్తత్రోత్పన్నోచైష్ట్వేన స్వరేణాధానే ప్రయోక్తవ్యాని కింవా యత్ర వినియుజ్యన్తే తత్రోత్పన్నోపాంశుత్వేనేతి సన్దేహే సత్యుత్పత్తివిధినైవాపేక్షితోపాయత్వాత్మనా విహితత్వాదఙ్గానాం తస్యైవ ప్రాథమ్యాత్తన్నిమిత్తోచ్చైఃస్వరే ప్రాప్తే ప్రత్యాహ -
గుణేతి ।
ఉత్పత్తివిధిర్గుణో వినియోగవిధిర్ముఖ్యస్తయోర్వ్యతిక్రమో విరోధ ఉత్పత్తివిధ్యాలచనయోచ్చైస్త్వం వినియోగవిధ్యాలోచనయోపాంశుత్వమితి తస్మిన్వ్యతిక్రమే సతి ముఖ్యేన ప్రధానేన వినియుజ్యమానేన రూపేణ వారవన్తీయాదేర్వేదస్య సంయోగో గ్రాహ్యో నోత్పద్యమానత్వేన గుణేనేతి ప్రతిజ్ఞాయాం హేతుమాహ -
తదర్థత్వాదితి ।
ఉత్పద్యమానస్య వినియుజ్యమానార్థత్వాద్యద్యపి సామవేదే సామాని విహితాని తథాపి తద్వాక్యానాం తదుత్పత్తిమాత్రపరత్వం వినియోగస్య యాజుర్వేదికవాక్యైరేవ ప్రాప్తేస్తత ఎవ సమీహితార్థప్రతిలమ్భాత్తదర్థాన్యేవోత్పత్తివాక్యానీతి తస్యైవ స్వరస్యార్థసంస్పర్శినో గ్రహణమిత్యర్థః । ఉదాహరణాన్తరం తు సమానన్యాయతయా దర్శితమితి న శాబరవిరోధః ॥ ౩౩ ॥
ప్రతిరపాద్యబ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞానాజ్జ్ఞానైక్యేఽక్షరధియాముపసంహారవత్ప్రతిపాద్యభేదాద్విద్యాభేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇయదితి ।
గుహాం ప్రవిష్టావిత్యత్ర సిద్ధార్థమపి వాక్యముపసంహారానుపసంహారప్రసఙ్గాత్పునరుదాహరతి -
ద్వా సుపర్ణేతి ।
తథావిధమేవ కాఠకవాక్యమపి పఠతి -
తథేతి ।
మన్త్రద్వయం విషయీకృత్య ప్రతిపాదనప్రకారభేదాద్విద్యాభేదభానాత్ప్రతిపాద్యాసంసార్యాత్మదృష్టేస్తదైక్యదృష్టేశ్చ సంశయమాహ -
కిమితి ।
మన్త్రద్వయేఽపి విద్యైక్యోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవోక్తత్వాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే గుణానుపసంహారః సిద్ధాన్తే తదుపసంహార ఇత్యఙ్గీకృత్య విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
అర్థైక్యదృష్టేర్న విద్యానానాత్వమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
రూపభేదదృష్టేరర్థైక్యధీరసిద్ధేత్యాహ -
విశేషేతి ।
తదేవ వివృణోతి -
ద్వాసుపర్ణేతి ।
భోక్త్రభోక్త్రోర్ద్వా సుపర్ణేత్యత్ర వేద్యతా భోక్త్రోరేవాన్యత్రేతి వేద్యభేదాద్విద్యాభేదః । నచ ఛత్రిన్యాయేన పిబాన్తావితి లక్షణా ముఖ్యసమ్భవే తదయోగాత్ । నచ వాక్యశేషాల్లక్షణోపక్రమస్య ముఖ్యలాక్షణికగ్రహణవిషయే తుల్యబలత్వాభావాదేవ సంశయానుపపత్తేః ।
నచ ప్రకరణం లక్షణాబీజం వాక్యేన బాధాదితి మత్వోపసంహరతి -
తదితి ।
మన్త్రయోర్విద్యానానాత్వమనుపసంహారశ్చేతి పక్షమనూద్య బహిరేవ సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుత్వేన సూత్రం యోజయతి -
కుత ఇతి ।
ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నమిత్యేతదేవ వ్యాచష్టే -
ద్విత్వేతి ।
రూపమేదాద్విద్యాభేదం స్మారయతి -
నన్వితి ।
రూపభేదాసిద్ధ్యా ప్రత్యాహ -
నేతి ।
అర్థాన్తరశబ్దేన జీవో గృహ్యతే ।
జీవానువాదేన తద్యాథార్థ్యం పరమాత్మతత్త్వం ప్రతిపాద్యమిత్యేతదాథర్వణాదిమన్త్రే సాధయతి -
ద్వా సుపర్ణేతి ।
తత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి -
వాక్యేతి ।
తమేవ దర్శయతి । తథాపి కాఠకే భోక్రోరేవోక్తేర్నేశ్వరార్థతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఋతమితి ।
మన్త్రద్వయేఽపి ద్విత్వసఙ్ఖ్యాదృష్టేరుభయోస్తుల్యతాం వినా చ ద్విత్వసఙ్ఖ్యాయోగాచ్చేతనస్య జీవస్య పరమాత్మైవ చేతనత్వాత్తుల్య ఇతి పిబన్తావిత్యస్య లక్షణా బలాదాయాతీత్యర్థః ।
కిఞ్చ ప్రకరణాదపి పరమాత్మైవాత్ర భాతీత్యాహ -
పరమాత్మేతి ।
ఉపక్రమవదుపసంహారోఽపి తద్విషయ ఎవేత్యాహ -
తదితి ।
అత్రాపీత్యపిశబ్దాదాథర్వణికాదివాక్యం దృష్టాన్త్యతే । ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాన్మధ్యమపి తథా నేయమితి భావః ।
సిద్ధార్థత్వాచ్చ మన్త్రద్వయస్య పరవిషయతేత్యాహ -
గుహామితి ।
మన్త్రద్వయస్య పరమాత్మైకార్థత్వాద్రూపాభేదాద్విద్యాభేదో నేతి నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
న కేవలం మన్త్రద్వయమేవ పరవిషయం కిన్తు తత్సంనిధ్యామ్నాతం సర్వమపి మన్త్రజాతమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఆథర్వణికశ్వేతాశ్వతరకాఠకవివక్షయా త్రిష్విత్యుక్తమ్ ।
కిమితి తర్హి జీవోపాదానం తదాహ -
తాదాత్మ్యేతి ।
ఐక్యం వక్తుం జీవోఽనూద్యత ఇత్యర్థః ।
తదనువాదేన పరప్రతిపాదనేఽపి కుతో విద్యైక్యం, తత్రాహ -
నచేతి ।
ప్రాగేవ మన్త్రద్వయస్య సిద్ధార్థత్వే కిమనేనాధికరణేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
గుణోపసంహారప్రస్తావే మన్త్రద్వయవివరణం కుత్రోపయుక్తం, తత్రాహ -
తస్మాచ్చేతి ॥ ౩౪ ॥
మన్త్రయోరర్థాభేదోక్తిప్రసఙ్గేన బ్రాహ్మణయోరపి తుల్యార్థతామాహ -
అన్తరేతి ।
బృహదారణ్యకే పాఞ్చమికం బ్రాహ్మణద్వయముదాహరతి -
యదితి ।
ఘటాది సంవిత్కర్మత్వేనాపరోక్షం బ్రహ్మ తు సాక్షాదపరోక్షం తదేవ ప్రత్యగాత్మేత్యాహ -
య ఇతి ।
స చ సర్వాన్తరో బ్రహ్మణి సిద్ధస్య సర్వాన్తరత్వస్యాత్మని స్థితస్య చాపరోక్షత్వస్య బ్రహ్మణి సఙ్కీర్తనాదుభయోరైక్యమిత్యర్థః । తన్మే వ్యాచక్ష్వేతి శేషః ।
బ్రాహ్మణద్వయం విషయీకృత్యాభ్యాసాత్సర్వాన్తరత్వప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పిబన్తావిత్యస్య లాక్షణికత్వం గృహీత్వా మన్త్రయోర్భోక్త్రభోక్తృపరత్వేనాత్మైక్యాద్విద్యైక్యముక్తమ్ ।
ఇహ త్వర్థైక్యేఽపి న విద్యైక్యమభ్యాసాదితి పూర్వపక్షమాహ -
విద్యేతి ।
హేతుం వ్యతిరేకతః స్ఫోరయతి -
అన్యథేతి ।
ఎకస్యైవ పునః శ్రుతిరవిశేషాదనర్థకం హి స్యాదితిన్యాయాద్యజత్యభ్యాసేఽపూర్వకర్మభేదవద్విద్యాభేద ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
బ్రాహ్మణయోరేకార్థత్వేన విద్యైక్యోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవాత్ర చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విద్యాభేదాద్గుణానుపసంహారః ।
సిద్ధాన్తే తదైక్యాత్తదుపసంహారసిద్ధిరితి సిద్ధవత్కృత్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
పూర్వసూత్రస్థమామననాదితిపదమిహానుషక్తమిత్యఙ్గీకృత్య స్వాత్మనోఽన్తరామ్నానావిశేషాదిత్యుక్తం తదేవ స్ఫుటయతి -
సర్వేతి ।
తథాపి కథం బ్రాహ్మణయోరైకార్థ్యం, తత్రాహ -
నహీతి ।
ద్వయోః సర్వాన్తరత్వాయుక్తే రూపైక్యసిద్ధేర్విద్యైక్యమిత్యర్థః ।
కథం పునర్ద్వయోః సర్వాన్తరత్వానుపపత్తిర్మనోమయత్వాదివదుపపత్తేః, తత్రాహ -
తదాహీతి ।
భూతగ్రామదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
తమేవానూద్య విధాన్తరేణ వ్యాకరోతి -
అథవేతి ।
ద్వయోః సర్వాన్తరత్వాయోగలభ్యర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩౫ ॥
పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి -
అన్యథేతి ।
తత్రానువాదం వ్యాకరోతి -
అథేతి ।
పరిహారమవతారయతి -
అత్రేతి ।
నఞోఽర్థముక్త్వా దృష్టాన్తేనామ్నానభేదోపపత్తిం సూత్రావయవార్థమాహ -
నేత్యాదినా ।
తదేవ వివృణోతి -
యథేతి ।
దృష్టాన్తోఽపి సంమతో నేతి శఙ్కతే -
కథఞ్చేతి ।
దృష్టాన్తే విద్యైక్యం సాధయతి -
ఉపక్రమేతి ।
ఐకార్థ్యసిద్ధౌ హేత్వన్తరమాహ -
భూయ ఇతి ।
ఎకస్యైవ భూయఃశబ్దాత్ప్రతిపాద్యత్వే పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆశఙ్క్యాన్తరేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
ఇహేతి బ్రాహ్మణద్వయోక్తిః । ఎవకారసామర్థ్యాదపి విద్యైక్యమిత్యాహ -
యదేవేతి ।
యత్సాక్షాదపరోక్షాదేవ న కదాచిదపి పరోక్షమిత్యేవమేవకారో యోజ్యతామిత్యాశఙ్క్య వ్యవహితాన్వయాన్మైవమితి మత్వాహ -
పూర్వేతి ।
కథం తర్హి పౌనరుక్త్యాదానర్థక్యాపత్తిసమాధిః, తత్రాహ -
పూర్వస్మిన్నితి ।
ఉషస్తప్రశ్నే కార్యకరణవిరహః సాధ్యతే యః ప్రాణేన ప్రాణితీత్యాదినిర్దేశాత్కహోలప్రశ్నే త్వశనాయాదివిరహో యోఽశనాయాపిపాసే శోకం మోహమిత్యాదిదర్శనాత్తథా చైకస్యైవాకారభేదేనోక్తౌ పౌనరుక్త్యం కుతస్త్యమిత్యాహ -
ఇత్యేకార్థతేతి ।
ఐకార్థ్యే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౩౬ ॥
తత్త్వమసీత్యేకత్వోపదేశస్యోపదేశాన్తరవదిత్యనేేన సూత్రావయవేనోదాహృతత్వాత్తత్ప్రసఙ్గేనైకత్వవాదివాక్యాన్తరాణాం తాత్పర్యమాహ -
వ్యతిహార ఇతి ।
ఐతరేయకవాక్యం జాబాలవాక్యం చోదాహరతి -
తదితి ।
వాక్యద్వయమధికృత్య వ్యతిహారస్యాన్యోన్యం విశేషణవిశేష్యత్వస్య దృష్టేరుత్కృష్టదృష్టిర్నికృష్టే ఫలవతీతి న్యాయాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ఉషస్తకహోలయోర్విద్యైక్యేఽపి యథాదరార్థోఽభ్యాసస్తథాయమపీతి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
ఎకేతి ।
పదాన్తరాణామర్థాన్తరపరత్వస్వారస్యాత్కథం మతేరైకరూప్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
అన్యోన్యాత్మత్వమర్థాన్తరమిత్యశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
అన్యోన్యాత్మనానుచిన్తనస్యాయుక్తత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తర్హి కిమర్థం వ్యతిహారామ్నానం తదాహ -
వ్యతిహారేతి ।
వ్యతిహారపాఠే ద్విరూపాయా మతేరనుష్ఠేయత్వోక్త్యా విద్యైక్యోక్తేర్వాక్యార్థధీహేతోరేవ చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మతేరేకరూపత్వే లాఘవమ్ ।
సిద్ధాన్తే తస్యా ద్వైరూప్యే దృఢత్వమైక్యస్య సిధ్యతీతి మన్వానః సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
వ్యతిహారో మిథో విశేషణవిశేష్యత్వమాధ్యానముభయరూపమతికరణమ్ ।
ప్రతిజ్ఞాతమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
ఇతరవదితి ।
దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికభాగౌ వ్యాఖ్యాయ హేతుం వ్యాఖ్యాతి -
తథా హీతి ।
ఉభయరూపోచ్చారణేఽపి కథం ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిః, తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
తదేవ వ్యతిరేకముఖేనాహ -
అన్యథేతి ।
జీవే బ్రహ్మధీరేకైవ చేత్తదా త్వమహమిత్యేతావతైవ సిద్ధేరుభయోచ్చారణమనర్థకం తస్మాత్తదర్థవత్త్వానుపపత్త్యా మతిరుభయరూపైవ కార్యేత్యర్థః ।
ఉక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
నిర్గుణస్య సగుణత్వోక్తివదన్యోన్యాత్మతయా ధ్యానమాత్రస్య విధానాన్న వస్తుతో నికృష్టతేత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఈశ్వరే జీవతాదాత్మ్యస్యారోప్యోపాస్యత్వాన్నేశ్వరస్యోత్కర్షనివృత్తిరిత్యర్థః ।
వచనాదుభయత్రోభయానుచిన్తనే మదుక్తమేవాయాతమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కిమిహ నాన్తరీయత్వేనైకత్వమపి దృఢీభవతీత్యుచ్యతే కింవా తత్త్వమస్యాదివత్తదేవోపదిశ్యత ఇతి, తత్రాద్యం ప్రత్యాహ -
న వయమితి ।
న ద్వితీయో ధ్యానవిధిపరత్వాద్వాక్యస్యేత్యాహ -
కిం తర్హీతి ।
ఇహేత్యుదాహరణోక్తిః । ఎకత్వజ్ఞానస్యాపీహ భానాత్తత్పరత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
ఫలతస్త్వితి ।
అర్థాదిత్యర్థః ।
కథముపాస్తిపరత్వేఽర్థాదపి తద్దృఢీకరణం, తత్రాహ -
యథేతి ।
అన్యపరస్యాపి మానాన్తరావిరుద్ధేఽర్థే స్యాన్మానత్వమిత్యర్థః ।
ఉభయోచ్చారణసామర్థ్యసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వ్యతిహారానుచిన్తనకార్యతాకీర్తనస్య పాదసఙ్గతిం సూచయతి -
సమానే చేతి ।
యత్ర యత్రాహఙ్గ్రహేణోపాస్తిస్తత్ర తత్రేతి యావత్ । ఉభయరూపమతికరణే సత్యేకత్వమర్థతో దృఢీభవతీతి వక్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౩౭ ॥
జీవబ్రహ్మణోరన్యోన్యాత్మత్వోక్తిభేదాద్ద్విరూపా మతిరనుష్ఠేయేత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి జయతీమాఀల్లోకాన్హన్తి పాప్మానమితి చ ఫలోక్తిభేదాద్విద్యాభేదమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
సైవేతి ।
సత్యవిద్యాముదాహరతి -
స యో హేతి ।
అవిశేషేణాధికారీ సర్వనామభ్యాముక్తః । ఉపాస్యప్రసిద్ధ్యర్థో హశబ్దః । ఎతదితి బుద్ధిస్థముపాస్యం పరామృశ్యతే । తస్య వ్యాపకత్వమాహ -
మహదితి ।
యక్షం పూజ్యం ప్రథమజం భౌతికానాం మధ్యే ప్రథమం జాతం సచ్చ త్యచ్చేతి సత్త్యం బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భాఖ్యం వేదోపాస్తే తస్య లోకజయః ఫలమిత్యర్థః ।
తదేతదక్షరం సత్యమితి స ఇత్యేకమక్షరమిత్యాదినా సత్యనామవిశిష్టముపాసనముక్తమిత్యాహ -
సనామేతి ।
తత్తత్ర బ్రహ్మణో హృదయాత్మత్వే సిద్ధే యత్తద్బ్రహ్మ సత్యం హృదయాఖ్యం సోఽసావాదిత్య ఇతి యోజనా । విశేష్యాదిత్యవశేన స ఇత్యుక్తమ్ । తస్య మణ్డలమాత్రత్వం వ్యావర్తయతి -
య ఎష ఇతి ।
తస్యైవాధ్యాత్మికత్వమాహ -
యశ్చేతి ।
వాక్యద్వయే శ్రుతాంం సత్యవిద్యాం విషయీకృత్య ఫలభేదాత్ప్రకృతాకర్షణాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
విద్యాభేదాభేదనిరూపణ్ద్వారా వాక్యార్థధీహేతూక్తేరత్ర పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే గుణవ్యవస్థా సిద్ధాన్తే తదవ్యవస్థేత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షయతి -
ద్వే ఇతి ।
సత్యనామాక్షరత్రయవిశిష్టాదహరహఙ్గుణవిశిష్టస్య విలక్షణతయా రూపభేదాద్విద్యాభేద ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ ఫలసంయోగభేదం హేత్వన్తరమాహ -
భేదేనేతి ।
తద్యదితిప్రకృతాకర్షణాద్బ్రహ్మణః సత్యనామాక్షరవిశిష్టస్యోత్తరత్ర స్థానగుణసమ్బన్ధకథనాద్రూపైక్యే కుతో విద్యానానాత్వం, తత్రాహ -
ప్రకృతేతి ।
ఫలభేదస్యోక్తత్వాన్నిత్యకామ్యదర్శపూర్ణమాసవదనుబన్ధాభేదేఽపి విద్యానానాత్వమితి భావః ।
విద్యాభేదాద్గుణవ్యవస్థేతి పక్షమనూద్య సైవేతి సూత్రావయవేన సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
తత్ర హేతుం హిశబ్దసూచితం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కుత ఇతి ।
ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానమితివద్విద్యాభేదేఽపి ప్రకృతాకర్షణం స్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర కారణాన్తరాదపవాదాద్విద్యాభేదేఽపి ప్రకృతే తదభావాత్తచ్ఛబ్దేన ప్రకృతగ్రహాదభేదేన ప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యమిత్యాహ -
నైతదితి ।
ఖల్వేతస్యేత్యాది యత్రేత్యుక్తమ్ । కారణాన్తరం ఫలభేదాది । ఎతదితి ప్రకృతాకర్షణముక్తమ్ । ఎవమితి తస్య వియైక్యవ్యభిచారిత్వమితి భేదః । అత్రేతి సత్యవిద్యోచ్యతే । ఉభయథా సమ్భవో భేదాభేదాభ్యాముపపత్తిః ।
ప్రకృతే ఫలసంయోగభేదో భేదోపపాదకోఽస్తీత్యుక్తం తత్రాహ -
యత్పునరితి ।
ప్రశంసార్థవాదకత్వేనాస్య ఫలవిధిత్వాభావాన్న ఫలసంయోగభేదసిద్ధిరిత్యాహ -
అత్రేతి ।
ఇతశ్చ ఫలభేదాద్విద్యాభేదో నాత్రేత్యాహ -
అపిచేతి ।
విధ్యుద్దేశే ఫలాన్తరాశ్రుతే రాత్రిసత్రవత్ఫలే కల్ప్యే సత్యగృహీతవిశేషతయా సర్వస్యాపి ఫలస్య తత్సమ్బన్ధితాకల్పనాన్న ఫలభేదాద్విద్యాభేదాశఙ్కేత్యాహ -
అర్థేతి ।
అపవాదరహితం హేతుముక్త్వా ప్రతిజ్ఞాతం విద్యైక్యముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అవశిష్టం సూత్రావయవం వ్యాకుర్వన్పూర్వాపరవాక్యార్థవిశేషణాన్యేకీకృత్య ధ్యానం కార్యమిత్యాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
పరకీయవ్యాఖ్యాముత్థాపయతి -
కేచిదితి ।
తద్దూషయతి -
తన్నేతి ।
కర్మసమ్బన్ధినీత్యత్ర కర్మ జ్యోతిష్టోమస్తదఙ్గభూతోద్గీథవ్యపాశ్రయత్వమేవ విద్యాయా విశదయతి -
తత్రేతి ।
ఉద్గీథశబ్దవాచ్యర్క్సామగేష్ణత్వాత్పరమాత్మోద్గీథశబ్దవాచ్య ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్య ఇత్యస్యాదిమధ్యావసాన ఋక్సామయోః కర్మాఙ్గయోః పృథివ్యాదిదృష్టివిశిష్టయోర్ధ్యేయత్వదృష్టేరాదిత్యాక్షిపురుషవిశిష్టకర్మాఙ్గోద్గీథధ్యానం ఛాన్దోగ్యేఽభీష్టమిత్యర్థః ।
వాజసనేయకేఽపి కర్మాఙ్గావబద్ధమేవ ధ్యానమిష్టమితి న విద్యానానాత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నైవమితి ।
నిత్యకామ్యాగ్నిహోత్రయోర్ధాత్వర్థాభేదేఽపి సాధ్యభేదేన భేదవదుపాస్యైక్యేఽపి ఫలభేదేన విద్యయోర్భేదే గుణానుసంహార ఇత్యుపసంహరతి -
తత్రేతి ॥ ౩౮ ॥
తద్యత్తత్సత్యమితిప్రకృతాకర్షణాద్రూపాభేదాద్గుణోపసంహారశ్చేత్క్వచిదాకాశస్యోపాస్యత్వం క్వచిత్తదాశ్రయస్య జ్ఞేయతేతి । రూపభేదాద్గుణానుపసంహారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కామాదీతి ।
సగుణనిర్గుణవిద్యావిషయం వాక్యముదాహరతి -
అథేతి ।
పరావరవిద్యాగతా వశిత్వాదయః సత్యకామాదయశ్చ గుణా విషయాస్తే కిమన్యోన్యత్ర నోపసంహర్తంవ్యాః కింవోపసంహర్తవ్యా ఇత్యుభయత్రోభయేషాముపయోగభావాభావాభ్యాం సంశయే ధ్యానస్తుత్యుపయోగిత్వేన గుణానామన్యోన్యత్రోపసంహారోక్త్యా వాక్యార్థధీతద్ధేతుచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే క్వచిదాకాశస్య ధ్యేయత్వం క్వచిత్తదాశ్రయస్య జ్ఞేయతేతి విశేషసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తేఽపి బ్రహ్మణ ఎవాకాశశబ్దత్వాదుక్తవిశేషోపపత్తిరిత్యఙ్గీకృత్య సిద్ధాన్తమాహ -
తత్రేతి ।
అవయవవాచకేనావయవిగ్రహే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ -
యదేతదితి ।
హేతుముక్తం వివృణోతి -
సమానం హీతి ।
ఆదిపదేనాత్మత్వాది గృహ్యతే । బహుతరసామ్యదర్శనాదితరేతరగుణోపసంహార ఇత్యర్థః ।
అస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షమాహ -
నన్వితి ।
నాయం విశేషస్తత్రాప్యాకాశస్య బ్రహ్మత్వాదిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
సగుణనిర్గుణతయా విద్యాభేదాదపహతపాప్మత్వాదీనాం వశిత్వాదీనాం చేతరేతరత్రానుపసంహార ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అయం త్వితి ।
వాజసనేయకేఽపి వశిత్వాద్యుపదేశదర్శనాద్బ్రహ్మ సగుణమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
స్తుత్యర్థమితి ।
తత్ర నిర్ణాయకత్వేన వాక్యశేషం దర్శయతి -
తథాచేతి ।
కథం తర్హి గుణోపసంహారః సూత్రితః, తత్రాహ -
గుణవతస్త్వితి ।
సామ్యబాహుల్యాద్బ్రహ్మణో ధ్యేయస్య స్తూయమానస్యేతరేతరత్ర సంనిధానాచ్చ క్వచిదుపాస్యత్వాయ క్వచిచ్చ స్తుతిపౌష్కల్యాయాకాఙ్క్షితత్వాత్తత్తద్గుణసంయోగయోగ్యత్వాచ్చ బ్రహ్మణో వశిత్వాదీనామపహతపాప్మత్వాదీనాం చేతరేతరత్రోపసంహారః । స్తుతిర్హి దృష్టేన ద్వారేణ కర్తుం శక్యేతి సగుణవిద్యాసు ధ్యేయత్వేనోక్తానామపి గుణానాం నిర్గుణవిద్యాయాం యుక్తః స్తుత్యర్థత్వేనాన్వయః । ధ్యేయత్వం త్వపూర్వవిధ్యేకగమ్యమ్ । యత్ర వశిత్వాదయః శ్రుతా న తత్రైషాం ధ్యేయత్వేన విధానమిత్యన్యత్ర గతానామపి న ధ్యేయత్వమ్ । స్తుత్వర్థత్వం తు స్యాత్తదపి న శబ్దతస్తత్రైషాం నయనమపేక్షతే సత్యకామత్వాదిసామర్థ్యాదేవ సర్వేశ్వరత్వాదిసిద్ధిః । అతోఽన్తర్భావమాత్రముపసంహార ఇతి భావః ॥ ౩౯ ॥
ఉపాస్తిలోపేఽపి స్తుత్యర్థత్వేన గుణాలోపవత్పూర్వోఽతిథిభ్య ఇత్యాదిశ్రుత్యుపపత్తయే భోజనలోపేఽపి ప్రాణాగ్నిహోత్రాలోప ఇతి చోదయతి -
ఆదరాదితి ।
వైశ్వానరవిద్యాగతం ప్రాణాగ్నిహోత్రం విషయత్వేనోపన్యస్యతి -
ఛాన్దోగ్య ఇతి ।
స ఇతి వైశ్వానరవిద్యావిదుక్తః । శ్రుతితాత్పర్యార్థం సఙ్గృహ్ణాతి -
తత్రేతి ।
సన్దేహార్థం శబ్దాన్తరప్రయోగం పూర్వపక్షబీజమాహ -
తాస్వితి ।
న కశ్చిదపి పాప్మా తం స్పృశతీతి యచ్ఛబ్దస్య సమ్బన్ధః । ప్రాణాగ్నిహోత్రే యచ్ఛబ్దాగ్నిహోత్రశబ్దాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ఉపాస్తివిచారప్రస్తావేన తద్గతప్రథమభోజనాశ్రితవిచారద్వారా వాక్యార్థధీహేతువిచారసఙ్క్రాన్తేరస్తి పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రతినిధిన్యాయేన ప్రాణాగ్నిహోత్రకార్యతాధ్రౌవ్యమ్ ।
సిద్ధాన్తే తదనవతారాత్తదనావశ్యకత్వమిత్యాశయేన పూర్వపక్షసూత్రవ్యావర్త్యాం సిద్ధాన్తాశఙ్కాముత్థాపయతి -
తద్యదితి ।
భక్తాగమనసమ్బన్ధాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యేతి సమ్బన్ధః । నచ హోమస్య భక్తాగమనప్రయోజకత్వం భోజనప్రయుక్తభక్తోపజీవిత్వాదతస్తల్లోపే లోపాత్పూర్వపక్షాభావాదధికరణమనారభ్యమిత్యర్థః ।
సూత్రేణ పూర్వపక్షం సమాదధానోఽధికరణారమ్భముపపాదయతి -
ఎవమితి ।
తావచ్ఛబ్దః సిద్ధాన్తశఙ్కానిరాసార్థః ।
పూర్వపక్షీ ప్రశ్నపూర్వకం స్వం హేతుమవతారయతి -
కస్మాదితి ।
ఆదరమేవ స్ఫోరయతి -
తథాహీతి ।
విధ్యపేక్షితమర్థవాదం దర్శయతి -
యథేతి ।
నను స్వామిభోజనస్య ప్రాథమ్యాభావోఽత్ర నిన్ద్యతే కథమేతావతా భోజనలోపేఽపి ప్రాణాగ్నిహోత్రం న లుప్యతే, తత్రాహ -
యా హీతి ।
అతిథిభోజనోత్తరకాలవిహితమపి స్వామిభోజనమపోద్యాతిథిభోజనాత్ప్రాగేవ ప్రాణఆగ్నిహేత్రలక్షణం స్వామిభోజనం ప్రతిపాదయన్తీ శ్రుతిస్తస్య ప్రాథమ్యధర్మలోపమపి న సహతే తత్ర ధర్మిలోపసహనం తు దూరనిరస్తమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షాక్షేపం స్మారయతి -
నన్వితి ।
తద్యద్భక్తమితివాక్యస్యాన్యార్థత్వాద్భోజనలోపేఽపి నాస్తి లోపోఽగ్నిహోత్రస్యేతి దూషయతి -
నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
ప్రాకృతే హీతి ।
ఇహాపీతి ప్రాణాగ్నిహోత్రం సప్తమ్యర్థః । -
కౌణ్డపాయినామయనవదితి ।
స్థితం భేదలక్షణే ప్రకరణాన్తరే ప్రయోజనాన్యత్వమ్ । కుణ్డపాయినామయనే మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యత్ర నిత్యాగ్నిహోత్రే మాసగుణో వా విధీయతే కర్మాన్తరం వేతి సన్దేహే ప్రదేశభేదే సత్యపి నామ్నా నిత్యాగ్నిహోత్రస్య బుద్ధిసంనిధాపనాత్తత్సమభివ్యాహృతాఖ్యాతస్య తత్సంనిధాపితార్థపరత్వాన్నిత్యాగ్నిహోత్రానువాదేన మాసవిధిరితి ప్రాప్తే కాలస్య పురుషానిష్పాద్యత్వేనానుపాదేయత్వాజ్జుహోతీత్యాఖ్యాతేన హోమానువాదేన మాసవిధేరయోగాత్తదుద్దేశేన నిత్యాగ్నిహోత్రవిధేరపి తదసంనిధేరసమ్భవాన్నామ్నా చ సిద్ధార్థబోధినా పూర్వాపరీభూతతయాఖ్యాతేనోక్తస్యానుపస్థాపనాత్ప్రకరణభేదే ప్రయోజనస్య విధేయభావనాఖ్యస్యాన్యత్వమితి కర్మాన్తరవిధిరితి తద్ధర్మప్రాప్తావితి సప్తమే స్థితమ్ ‘ఉక్తం క్రియాభిధానం తచ్ఛ్రుతావన్యత్ర విధిప్రదేశః స్యాత్ ‘ । మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యత్రైవాగ్నిహోత్రశబ్దో నిత్యాగ్నిహోత్రధర్మానిహాతిదిశేన్న వేతి సన్దేహే గౌణత్వాభావాదగ్నిహోత్రశబ్దస్య జుహోతిసామానాధికరణ్యావిశేషాదత్రాపి నామధేయత్వాన్నాతిదిశేదితి ప్రాప్తే సిద్ధే కర్మభేదేఽనేకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వాదేకత్రాగ్నిహోత్రశబ్దస్య ముఖ్యత్వాదన్యత్ర గౌణత్వాన్నిత్యాగ్నిహోత్రే చ నామప్రవృత్తినిమిత్తస్యాగ్నిదేవతాసమ్బన్ధస్య భావాత్తత్రైవ ముఖ్యత్వాత్పరశబ్దస్య పరత్ర సాదృశ్యాత్ప్రవృత్తిరితి తత్సిద్ధ్యర్థం నిత్యధర్మానతిదిశతి క్రియాయా నిత్యాగ్నిహోత్రస్యాభిధానం నామధేయమగ్నిహోత్రపదముక్తం తత్ప్రఖ్యాధికరణే । తస్యాన్యత్ర శ్రవణే విధిప్రదేశో విధేయధర్మాతిదేశః స్యాదితి సూత్రార్థః । తథాచ యథా కుణ్డపాయినామయనగతే కర్మణి ప్రకరణాన్తరాన్నైయమికాగ్నిహోత్రాద్భిన్నత్వేన సిద్ధే నైయమికాగ్నిహోత్రవాచకాగ్నిహోత్రశబ్దప్రయోగాత్తద్ధర్మాతిదేశరూపధర్మాన్తరప్రాప్తిః । తథా నైయమికాగ్నిహోత్రే పయోఘృతాదీనాం ప్రసిద్ధత్వాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రే చ నిత్యాగ్నిహోత్రవాచిశబ్దాత్తద్ధర్మాణాం పయఃప్రభృతీనాం ప్రాప్తౌ భోజనగతభక్తద్రవ్యకృతాభిధానార్థం తద్యద్భక్తమితి వాక్యమిత్యర్థః ।
తథాపి భోజనార్థభక్తోపజీవిత్వాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య భోజనలోపే లోపః స్యాత్ , తత్రాహ -
అత ఇతి ।
అగ్న్యాధానే పవమానేష్టిష్వగ్నయే పవమానాయ పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపతీత్యాద్యాసు ప్రకృతావగ్నిహోత్రహవణ్యా హవిర్నిర్వపేదితి విహితో హవిర్నిర్వాపోఽతిదేశేన ప్రాప్తో న చాధానకాలేఽగ్నిహోత్రమితి కుతోఽగ్నిహోత్రహవణీ యేన తన్నిర్వాపస్య తల్లోపే లోపప్రాప్తౌ దాశమికం సిద్ధాన్తమాహ -
గుణేతి ।
వికృతౌ హి కార్యద్వారా పదార్థాః ప్రాప్నువన్తి తేన హవిఃసంస్కారార్థో నిర్వాపః ప్రథమం ప్రాప్తస్తద్ద్వారా చ తదఙ్గమగ్నిహోత్రహవణీ పశ్చాత్ప్రాప్నోతి తేనాఙ్గస్యాగ్నిహోత్రహవణ్యా లోపేఽపి ముఖ్యస్య లోపో నాస్తీతి ప్రకృతే భోజనలోపేఽపి న లుప్యతే ప్రాణాగ్నిహోత్రమిత్యర్థః । ప్రతినిధిన్యాయేనేత్యగ్నిహోత్రాదినిత్యకర్మసు ఘృతవ్రీహ్యాద్యలాభే కర్మోత్సర్గే ప్రాప్తే నిత్యానామనిత్యానాం వారబ్ధానామవశ్యకార్యత్వాత్ప్రతినిహితైః శ్రుతైశ్చ క్రియమాణప్రయోగస్యావశిష్టత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ప్రతినిధాయాపి కర్మ కర్తవ్యమిత్యధికారలక్షణే స్థితమ్ । తథాచ భోజనలోపేఽపి జలాదినా కేనాపి ద్రవ్యేణ ప్రాణాగ్నిహోత్రమనుష్ఠేయమిత్యర్థః ॥ ౪౦ ॥
అఙ్గలోపేఽపి ప్రధానస్య న లోపోఽస్తీతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
అత ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
ఉపేతి ।
పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్నీయాదితిశ్రుత్యా విశినష్టి -
ప్రథమేతి ।
భోజనాభావే తత్ప్రయుక్తద్రవ్యాభావేఽపి స్వతన్త్రద్రవ్యేణ ప్రాణాగ్నిహోత్రం నిర్వర్త్యమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
సౌత్రం హేతుమాదత్తే -
తదితి ।
తద్ధోమీయమితి తచ్ఛబ్దేన ప్రకృతాకాఙ్క్షేణ స్వోక్తిపర్యవసానార్థం యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేదితి సంనిహితం భోజనార్థం భక్తం గమయితవ్యమితి న స్వతన్త్రద్రవ్యం ప్రయోక్తవ్యం తచ్ఛబ్దవిరోధాదితి వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
సిద్ధస్య ప్రమితస్యానన్తరప్రకృతస్యార్థస్య యథా తచ్ఛబ్దేన పరామర్శస్తథా భక్తస్య భోజనార్థముపనిపాతో నామాగమనం తస్య యస్తచ్ఛబ్దేన పరామర్శస్తేన పరార్థం భోజనార్థం యద్భక్తం ద్రవ్యం తేన సాధ్యతాం నిర్వర్త్యతామితి యావత్ ।
భోజనార్థాగతభక్తద్రవ్యోద్దేశేన తద్ధోమీయమిత్యాహుతివిధానే ఫలితమాహ-
తా ఇతి ।
అాహవనీయాభావే హోమాభావవదామిక్షార్థదధ్యానయనాభావే వాజినాభావవచ్చోద్దేశ్యాభావే సత్యుపాదేయస్యాప్రవృత్తేర్భోజనార్థద్రవ్యలోప ఎవ ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యేత్యర్థః ।
యత్త్వగ్నిహోత్రశబ్దాత్తద్ధర్మప్రాప్తౌ భక్తద్రవ్యకతాగుణవిధానార్థం తద్యద్భక్తమిత్యాది వాక్యమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
అర్థవాదస్థాగ్నిహోత్రశబ్దస్య కిఞ్చిత్సాదృశ్యమాదాయ స్తావకత్వేనాపి సమ్భవాన్న తద్వశాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రే నైయమికాగ్నిహోత్రధర్మప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
కౌణ్డపాయినవదిత్యుక్తం విఘటయతి -
కుణ్డేతి ।
దార్ష్టాన్తికే ప్రాగుక్తమేవ వైషమ్యం విశదయతి -
ఇహేతి ।
ప్రాణాగ్నిహోత్రం సప్తమ్యర్థః ।
విపక్షే దోషమాహ -
తద్ధర్మేతి ।
తేషామపి ప్రాప్తౌ కా హానిః, తత్రాహ -
నచేతి ।
అసమ్భవమేవ తేషాం సాధయతి -
అగ్నీతి ।
అగ్న్యాధారహోమాభావాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రే నాగ్న్యుద్ధరణసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అస్తు ప్రస్తుతేఽపి తదర్థమేవాగ్న్యుద్ధరణం నేత్యాహ -
నచేతి ।
ఆహుతీనామగ్న్యాధారత్వాభావే యుక్త్యన్తరమాహ -
భోజనేతి ।
తర్హి కిమిహాహుతీనామధికరణం తదాహ -
ఆస్య ఇతి ।
ప్రాణాగ్నిహోత్రే హోమాధికరణమాస్యమేవేత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమాహ -
తథాచేతి ।
ఆహుతీనామాస్యాధారత్వే ప్రాణాగ్నిహోత్రేఽగ్నిహోత్రశబ్దాన్నైయమికాగ్నిహోత్రధర్మాప్రాప్తౌ చ గమకమాహ -
అత ఇతి ।
తద్ధర్మప్రాప్తౌ ముఖ్యానామేవ సమ్భవాత్సమ్పాదనవైయర్థ్యమిత్యర్థః ।
ఉర ఎవ వేదిరిత్యత్రావాన్తరవిశేషమాహ -
వేదీతి ।
అత్రేతి ప్రాణాగ్నిహోత్రోక్తిః । వేదికరణస్యాపి సమ్పాదనార్థమితరాఙ్గవదిహ సఙ్కీర్తనం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
ముఖ్యేతి ।
దర్శపూర్ణమాసవన్ముఖ్యేఽగ్నిహోత్రే వేదికరణాభావేఽపి ప్రకృతే ధ్యానార్థా వేదిరుచ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదఙ్గానాం చేతి ।
అగ్నిహోత్రవదగ్న్యుద్ధరణాయోగముక్త్వా కాలద్వయావరోధోఽపి నాస్తీత్యాహ -
భోజనేనేతి ।
అగ్న్యుద్ధరణాదావుక్తాన్యాయమతిదిశతి -
ఎవమితి ।
ఆదిశబ్దేన పరిస్తరణాదయో గృహ్యన్తే ।
సిద్ధాన్తసూత్రార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ధర్మలోపమపి శ్రుతిరసహమానా సుతరాం న సహతే ధర్మిలోపమిత్యుక్తమనూద్య దూషయతి -
యత్త్వితి ।
ధర్మిలోపాభావపక్షే ధర్మోఽపి న లుప్యతే న చైతావతా ధర్మిణో నిత్యతేత్యర్థః ।
అతిథిభోజనోత్తరకాలతా స్వామిభోజనస్య శ్రుతిస్మృతిసిద్ధా తత్కథం ప్రాథమ్యవిధానం, తత్రాహ -
నహీతి ।
ప్రాణాగ్నిహోత్రాతిరిక్తవిషయం స్వామిభోజనస్యోత్తరకాలత్వవిధానమిత్యర్థః ।
ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య ప్రాథమ్యే కథమాగన్తుకత్వం, తత్రాహ -
న త్వితి ।
అనేన ప్రాథమ్యవిధానేనేతి యావత్ । అస్య ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యేత్యర్థః । తస్య నిత్యతాం వినా ప్రాథమ్యసిద్ధేరుక్తత్వాదితి భావః ।
ఆదరోక్తేరన్యథాసిద్ధౌ ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ప్రతినిధిన్యాయో నావతరతీతి ఫలితం వక్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౪౧ ॥
వైశ్వానరవిద్యాఙ్గప్రాణాహుతీనామనిత్యత్వోక్తిప్రసక్త్యా కర్మాఙ్గసఙ్గినామపి జ్ఞానానామనిత్యత్వమాహ -
తన్నిర్ధారణేతి ।
అఙ్గావబద్ధోపాసనాని విషయత్వేనోపన్యస్యతి -
సన్తీతి ।
ఉభయవిధదృష్టాన్తదృష్ట్యా సంశయమాహ -
కిమితి ।
యథా ద్రవ్యసంస్కారకర్మసు క్రత్వర్థేషు ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వాదగత్యా రాత్రిసత్రాణాం విపరిణామేఽపి ప్రకృతేషు క్రతూపకారస్య సిద్ధాత్వాద్విపరిణామాయోగాత్క్రతూపకారద్వారా పర్ణమయీత్వం ప్రయాజాదివత్తత్ర నిత్యమిష్టం తథైతాన్యఙ్గసఙ్గీన్యుపాసనాని కర్మసు నిత్యాన్యేవేత్యేకో వికల్ప్యః । యథా ప్రాకృతాప్ప్రణయనాశ్రయో గోదోహనోపరాగః పశుభ్యో విధీయతే యథా చ కాంస్యోపరాగస్తదాశ్రయో బ్రహ్మవర్చసఫలోఽభిలప్యతే బైల్వశ్చాన్నాద్యఫలో యూపాశ్రయో దృశ్యతే తథైతాన్యుపాసనాని కర్మస్వనిత్యానీతి వికల్పాన్తరమ్ । అత్ర చాఙ్గాశ్రితోపాస్తీనాం క్రతుషు నిత్యత్వానిత్యత్వనిరూపణద్వారా వాక్యార్థధీహేతునిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే యథోక్తోపాస్తీనాం క్రతుషు పర్ణతాదివదావశ్యకత్వమ్ ।
సిద్ధాన్తే తద్రాహిత్యమఙ్గీకృత్య విమృశతి -
కిమితి ।
అనిత్యభోజనాశ్రితప్రాణాగ్నిహోత్రానిత్యత్వవన్నిత్యకర్మాఙ్గాశ్రితోపాస్తీనాం నిత్యతేతి పూర్వపక్షయతి -
నిత్యానీతి ।
క్రతుప్రకరణాపాఠాత్ప్రయోగవచనాపరిగ్రహాదుపాస్తీనాం నాస్తి క్రతుషు నిత్యతేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
అవ్యభిచరితక్రతుసమ్బద్ధజుహూద్వారా పర్ణతావదుద్గీథాదిద్వారేణోపాస్తీనామపి క్రతుసమ్బన్ధాత్ప్రయోగవచనపరిగ్రహాదమూషాం క్రతుషు నిత్యతేత్యాహ -
ప్రయోగేతి ।
క్రత్వఙ్గతాప్రయోగవచనపరిగ్రహయోరన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ప్రకరణాన్తరత్వాచ్చ నోపాస్తీనాం తత్పరిగ్రహః స్యాదిత్యశఙ్క్యాహ -
అనారభ్యేతి ।
అఙ్గాన్తరం పర్ణమయీత్వాది ।
ఉపాస్తీనాం ఫలాన్తరశ్రుతేరస్తి స్వాతన్త్ర్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్వితి ।
క్రతూపకారద్వారేణ వ్యవహితఫలోపాదానాదవ్యవహితశ్రుతఫలస్య సాధ్యత్వవిపరిణామః శ్రేయానిత్యపాపశ్లోకశ్రుతేరపి ఫలవిధిత్వమేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
నేతి ।
క్వచిదగత్యా విపరిణామేఽపి ప్రకృతే కర్మాఙ్గత్వం గతిరితి న విపరిణామసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అఙ్గాశ్రితోపాసనాని ప్రయోగవచనేన క్రత్వఙ్గతయోపాదేయాని సాధ్యఫలోక్తిశూన్యత్వే సతి క్రత్వఙ్గసఙ్గితయా విహితత్వాత్పర్ణమయీత్వాదివదితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎవమాదీనామిత్యాదిశబ్దేన యదాఽఙ్క్తే చక్షురేవ భ్రాతృవ్యస్య వృఙ్క్తే యత్ప్రయాజానుయాజా ఇజ్యన్తే వర్మ వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియత ఇత్యాది గృహ్యతే । జుహ్వాదిద్వారేణేత్యత్రాదిపదేన కర్తృగ్రహణమ్ ।
ఉద్గీథాద్యుపాసనానాం కర్మసు నిత్యత్వాదవిదుషో న కర్మేతి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
యానీతి ।
నిత్యపర్ణమయీత్వాదివదిత్యేతదనుమానతో నియమే నివేదితే నానియమప్రతిజ్ఞేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
తత్ర సూత్రపదమవతారయతి -
తద్దృష్టేరితి ।
తస్యానియమస్య దృష్టేరితి వ్యాచక్షాణః శ్రౌతైర్లిఙ్గైర్విద్యానామనఙ్గత్వసాధనైరనుమానం బాధ్యమిత్యాహ -
తథాహీతి ।
తేనేత్యోఙ్కారాఖ్యమక్షరముక్తమ్ । ఎతదక్షరముద్గీథావయవభూతమేవం రసతమాదిగుణకం యో వేద యశ్చ న తథా తావుభావపి జ్ఞాజ్ఞౌ కర్మ కురుత ఇతి యోజనా ।
విద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వానియమే లిఙ్గాన్తరమాహ -
ప్రస్తావాదీతి ।
‘తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే విపతిష్యతి’ ఇతి చాక్రాయణేనాక్షేపకరణాదవిద్వత్తా ప్రస్తోత్రాదేః సిద్ధేత్యర్థః ।
ఉద్గీథాద్యుపాస్తీనాం పృథక్ఫలశ్రవణాదపి న కర్మాఙ్గతేత్యవశిష్టసూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
అపిచేతి ।
జ్ఞానాభావే కర్మఫలప్రతిబన్ధే జ్ఞానస్య కర్మాఙ్గతా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదితి ।
కర్మఫలస్య వీర్యవత్తరత్వం జ్ఞానఫలం తదభావేఽపి వీర్యవదేవ కర్మేత్యర్థః ।
ఫలభేదే మానమాహ -
తేనేతి ।
పూర్వపక్షముపన్యస్య శ్రుతిః స్వయమేవ తుశబ్దేన నిరస్యతి -
నానా త్వితి ।
భిన్నఫలత్వం నానాత్వమ్ । దృష్టం హి మణివిక్రయే శబరవణిజోర్జ్ఞానభావాభావాభ్యాం ఫలవైలక్షణ్యమ్ । తస్మాద్యదేవ కర్మ విద్యయా ప్రకృతోద్గీథాద్యర్థయా కరోతి శ్రద్ధయాస్తిక్యబుద్ధ్యా తథోపనిషదా తత్తద్దేవతాధ్యానేనేత్యర్థః ।
శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
తత్రేతి ।
కిం తావతా తే సిద్ధం, తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
విద్యాహీనస్య కర్మణో వీర్యవత్త్వం కర్మణి తదనిత్యత్వగమకమితి వ్యతిరేకతః స్ఫుటయతి -
నిత్యత్వే త్వితి ।
అఙ్గిమాత్రస్య ఫలం వీర్యవత్త్వమఙ్గసహితస్య తు వీర్యవత్తరత్వమిత్యనుజ్ఞోపపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
సర్వేతి ।
కర్మసమృద్ధ్యతిరిక్తమపి ఫలం విద్యాయాః శ్రుతం తతోఽపి తస్యా న కర్మాఙ్గతేత్యాహ -
తథేతి ।
లోకసామాదిషు లోకదృష్ట్యా సామాద్యుపాసనేష్వితి యావత్ । కల్పన్తే భోగాయ సమర్థా భవన్త్యస్మై విదుషే లోకా భోగభూమయో భూమేరుపరిష్టాత్తతోఽధస్తాచ్చ వ్యవస్థితా ఊర్ధ్వా ఆవృత్తాశ్చేత్యుక్తాః ।
ఆపయితా హ వై కామానమిత్యాదేరర్థవాదత్వాన్న చ ఫలప్రధానతేత్యుద్గీథాద్యుపాస్తీనాం కర్మసు నిత్యత్వోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అర్థవాదమాత్రత్వే ఫలశ్రుతేర్విధేయప్రాశస్త్యలక్షణయాత్యన్తపరోక్షా వృత్తిః స్యాత్ । ఫలపరత్వే తు వర్తమానాపదేశినోఽపి సాక్షాత్ఫలప్రతీతేర్ముఖ్యవాదసిద్ధిః ।
తతో ముఖ్యే సమ్భవతి లక్షణాశ్రయణమయుక్తమిత్యాహ -
తథాహీతి ।
తర్హి ప్రయాజాదిష్వపి ఫలశ్రుతేర్నార్థవాదమాత్రత్వం, తత్రాహ -
ప్రయాజాదిష్వితి ।
దర్శపూర్ణమాసాదిప్రకరణస్థత్వేన ప్రయాజాదీనాం తదఙ్గత్వాన్న పృథక్ఫలవత్త్వమితి తత్ఫలశ్రుతేరర్థవాదతేత్యర్థః ।
తర్హి పర్ణమయీత్వాదిషు ప్రకరణాభావాత్పృథక్ఫలవత్త్వసిద్ధేర్న ఫలశ్రుతేరర్థవాదమాత్రత్వం, తత్రాహ -
తథేతి ।
కిం తేషాం సాక్షాదేవ ఫలవత్త్వం కింవా క్రతుద్వారేతి వికల్ప్యాద్యం దుషయతి -
నహీతి ।
ద్వితీయే క్రతోర్ద్రవ్యసాకాఙ్క్షత్వాత్పర్ణమయీత్వస్య చ పుమర్థత్వాయ తద్యోగాపేక్షత్వాజ్జుహూప్రకృతిద్రవ్యార్పకవాక్యాత్క్రతుయోగే పృథక్ఫలవత్త్వాయోగాదుక్తఫలశ్రుతేరర్థవాదతేతి భావః ।
గోదోహనాదీనామపి తర్హి ద్రవ్యత్వాత్పర్ణమయీత్వాదివత్క్రతుసమ్బన్ధాన్న పృథక్ఫలవత్త్వం, తత్రాహ -
గోదోహనేతి ।
తస్మిన్సీదేతిమన్త్రపదానాం సాకాఙ్క్షత్వేఽపి స్యోనం తే సదనమిత్యాదీనామాకాఙ్క్షాభావాన్మిథః సమ్బన్ధాభావవద్గోదోహనకాంస్యాదీనాం సాకాఙ్క్షత్వేఽపి ప్రణయనాదేశ్చమసయూపాద్యాశ్రయలాభాదాకాఙ్క్షాభావాద్వాక్యీయక్రతుసమ్బన్ధాసిద్ధేస్తాదర్థ్యేనావిధేయత్వాద్యుక్తం పృథగేవ ఫలముద్దిశ్య విధానమిత్యర్థః ।
బైల్వమన్నాద్యకామస్య యూపం కుర్యాత్ఖాదిరం వీర్యకామస్యేత్యాదిషు ఫలే విధానవత్పర్ణమయీత్వాదిష్వపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
బైల్వఖాదిరదధ్యాదీనాముపపన్నః ఫలే విధిరితి సమ్బన్ధః ।
తత్ర హేతుమాహ -
ప్రకృతేతి ।
తేషు ప్రకృతక్రతుసమ్బన్ధియూపహోమాదిరాశ్రయోఽస్తి ప్రత్యక్షవిధిశ్రుతేః సాక్షాత్కర్మివాదయుక్తఫలశ్రుతేశ్చ యుక్తస్తేషాం ఫలే విధిరిత్యర్థః ।
పర్ణమయీత్వాదిషు వైషమ్యమాహ -
నత్వితి ।
ఎవంవిధో యూపాదితుల్యస్తేషామనారభ్యాధీతత్వాదిత్యర్థః ।
నను పర్ణమయీత్వాదీనాం వినా ప్రకరణం వాక్యాదేవ ఫలే విధిః స్యాన్నేత్యాహ -
వాక్యేనేతి ।
పర్ణతాదీనాం జుహ్వాదిద్వారా క్రత్వాశ్రయతాయా వాక్యీయత్వాత్తత్ర వాక్యతాత్పర్యకల్పనే ఫలసమ్బన్ధప్రతిపాదనే చ తత్కల్పనే తాత్పర్యభేదాద్వాక్యభేదాపాతాన్న యుక్తస్తేషు ఫలే విధిరిత్యర్థః ।
పర్ణమయీత్వాదిషు ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వముపపాద్యోద్గీథాద్యుపాసనేషు తేభ్యో వైషమ్యమాహ -
ఉపాసనానాం త్వితి ।
తాసాం వ్యాపారరూపత్వాదవ్యాపారాత్మకపర్ణతాదిభ్యో వైలక్షణ్యాత్ఫలవత్త్వేఽపి చ విధానసిద్ధేః స్వర్గకామో యజేతేత్యాదివద్వాక్యభేదాభావాద్యుక్తం ఫలవిధానమిత్యర్థః ।
ప్రస్తుతోపాస్తీనాం ప్రకరణాదినా క్రత్వర్థాశ్రితతాయాః సిద్ధత్వాత్తదాశ్రయణేన గోదోహనాదివద్విశిష్టఫలోద్దేశేన విధానసమ్భవే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఉద్గీథాదివిద్యానాం పర్ణతాదివత్కర్మాఙ్గత్వాభావే లిఙ్గాన్తరమాహ -
అత ఇతి ।
అఙ్గత్వాభావాదేవేతి యావత్ । తథాచ విదుష ఇవావిదుషోఽపి కర్మాధికారోఽస్తీతి భావః ॥ ౪౨ ॥
పృథగప్రతిబన్ధః ఫలమితి ఫలపృథక్త్వవదుపగమనపృథక్త్వమాహ -
ప్రదానవదితి ।
బృహదారణ్యకే ఛాన్దోగ్యే చాధిదైవాధ్యాత్మభేదేనోక్తౌ వాయుప్రాణావుదాహరతి -
వాజసనేయక ఇత్యాదినా ।
శ్రేష్ఠత్వమభగ్నవ్రతత్వేనోత్కృష్టత్వమ్ ।
తయోర్భేదాభేదవాదివాక్యాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర వాయుప్రాణయోరుపగమనవిద్యోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవ కథనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విద్యైక్యాత్ప్రవృత్తిభేదాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తదైక్యేఽపి గుణభేదాత్తత్సిద్ధిరితి సిద్ధవత్కృత్య పూర్వపక్షయతి -
అపృథగితి ।
ఫలభేదాత్కర్మాఙ్గానాం తద్యుక్తోపాస్తీనాంం చ నిత్యత్వానిత్యత్వరూపప్రయోగభేదవద్వాయుప్రాణయోస్తత్త్వాభేదాత్తత్ప్రాప్తిఫలైక్యాచ్చోపాస్తిప్రయోగైక్యమితి భావః ।
తత్త్వాభేదేఽపి కథమపృథగనుచిన్తనం, తత్రాహ -
నేతి ।
న ఖల్వేకస్మిన్నగ్నిహోత్రే ప్రయోగభేదోఽస్తీత్యర్థః ।
తత్త్వాభేదే మానమాహ -
దర్శయతీతి ।
వాయుః ప్రాణో భూత్వా నాసికే ప్రావిశదితి శ్రుతిరత్రోపయుక్తా । ఆధ్యాత్మికప్రాణస్యాధిదైవికవాయ్వభేదే లిఙ్గమాహ -
తథేతి ।
అధ్యాత్మమధిదైవం చ తయోస్తత్త్వాభేదే సర్వశ్రుతిసంమతిమాహ -
తథాన్యత్రేతి ।
వాయుప్రాణయోస్తత్త్వాభేదే వాక్యమపి మానమిత్యాహ -
క్వచిచ్చేతి ।
అథేమమేవ నాప్నోన్మృత్యుర్యోఽయం మధ్యమః ప్రాణ ఇత్యుపక్రమ్య ప్రాణాద్వా ఎష సూర్య ఉదేతీత్యుపసంహారాచ్చ తయోరైక్యమిత్యాహ -
తథేతి ।
యది పృథగనుచిన్తనం తయోర్విధిత్సితం తర్హి తదఙ్గవ్రతోపదేశోఽపి పృథగేవ స్యాత్ । ఇహ చ ప్రాణ్యాదితి ప్రాణనే ప్రాప్తేఽపాన్యాదిత్యపాననముక్త్వా తస్మిన్ప్రాప్తే ప్రాణ్యాదితి ప్రాణనవచనేన ప్రాణాపాననిరోధం కుర్యాదిత్యేకమేవ వ్రతం దర్శయతి ।
తతశ్చాపృథగనుచిన్తనమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ఛాన్దోగ్యాలోచనాయామపి తయోః స్వరూపాభేదధీరిత్యాహ -
తథేతి ।
వాయుం ప్రాణం చ సంవర్గగుణకం భేదేనోపక్రమ్య పరస్తాద్వాక్యశేషే సంవర్గమేకమేవ గమయతీతి సమ్బన్ధః । మహాత్మన ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । చతురశ్చతుఃసఙ్ఖ్యాకాగ్నిసూర్యోదకచన్ద్రానన్యాంశ్చ వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోలక్షణానేకో నిరపేక్షః సన్కో దేవః ప్రజాపతిర్జగార గీర్ణవానుపసంహృతవానితి యావత్ ।
భేదే మానాభావాదపి తయోరైక్యమిత్యాహ -
నేతి ।
బహుశ్రుత్యాలోచనయా వాయుప్రాణైక్యసిద్ధేస్తదుపాస్తేరపి తదధీనత్వాదభేదః । న చాధ్యాత్మాధిదైవగుణభేదాద్భేదః, తదభేదోక్తేరుత్పన్నోపాస్తిసంయోగాద్భేదకత్వాయోగాత్ । నో ఖల్వగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యుత్పన్నాగ్నిహోత్రస్య దధితణ్డులాదిభేదాద్భేద ఉత్పద్యమానకర్మయోగిగుణభేదస్యైవ భేదకత్వాత్ ।
తస్మాదుత్పన్నోపాస్తియోగిత్వాద్గుణభేదస్యోపాస్తిభేదాభావాదపృథగనుచిన్తనమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఉక్తనీత్యా విద్యైక్యేఽప్యధ్యాత్మాధిదైవగుణభేదాత్ప్రవృత్తిభేదః సాయమ్ప్రాతఃకాలగుణభేదాదేకస్మిన్నప్యగ్నిహోత్రో ప్రవృత్తిభేదవదితి సిద్దాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ఉపాస్త్యైక్యాత్ప్రయోగైక్యోక్తేర్న పృథగనుచిన్తనమితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
అగ్నిహోత్రస్యైవ దధితణ్డులాదేర్ధ్యానస్య ప్రకృతే భేదోపదేశాత్పృథగనుచిన్తనసిద్ధిరిత్యాహ -
పృథగితి ।
తదేవ వివృణోతి -
ఆధ్యానేతి ।
తౌ వా ఎతౌ సంవర్గావితి వాక్యస్యోపాస్యగుణవిశిష్టభేదవాచినో భేదేనానుచిన్తనే తాత్పర్యాద్వాక్యప్రామాణ్యాద్భేదేనైవ చిన్తనమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షబీజమనువదతి -
నన్వితి ।
ఉపాస్యతయా ప్రధానభూతసంవర్గగుణకవాయుప్రాణధర్మిభేదవిషయేణ వాక్యేన గుణభూతసమీకరణస్వభావైక్యవిషయం వాక్యం బాధ్యమిత్యభిప్రేత్యాహ -
నేతి ।
యతశ్చోదేతీత్యాదిశ్లోకోక్తేర్వాయుప్రాణైక్యసిద్ధేరుపాస్తేరపి తథాత్వాదపృథగుపగతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్లోకేతి ।
సూర్యోదయాస్తమయయోర్వాయ్వధీనత్వాత్తదభేదధియా ప్రాణాత్సూర్యోదయాస్తమయావుక్తౌ తతోఽధ్యాత్మాధిదైవవిభాగోక్తస్య ధ్యేయభేదస్య నిరాసే శ్లోకస్య న సామర్థ్యమిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి విశిష్టధ్యేయభేదోఽస్తీత్యాహ -
స యథేతి ।
యత్తు ప్రాణవ్రతేనోపసంహారాదైక్యే సత్యపృథగుపగమనమితి, తత్రాహ -
ఎతేనేతి ।
శ్లోకస్య స్వరూపైక్యాభిప్రాయత్వవాదేన వ్రతవచనమపి తత్త్వాభేదాభిప్రాయం యుక్తమిత్యర్థః ।
ఎవకారశ్రుతేరపృథక్ప్రవృత్తిరత్ర భాతీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకమితి ।
కిమితి వాగాదివ్రతనివర్తనేన ప్రాణవ్రతం సాధ్యతే, తత్రాహ -
భగ్నేతి ।
వాయువ్రతనివృత్త్యర్థమేవావధారణం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
నేతి ।
అథేమమేవ నాప్నోదిత్యాధ్యాత్మం ముఖ్యప్రాణస్య మృత్యునాఽనాప్తత్వమధిదైవతం చాగ్న్యాదీనాం జ్వలనాదివ్రతభఙ్గముక్త్వా వాయోరభగ్నవ్రతత్వముక్తమ్ । నిమ్లోచన్త్యన్యా దేవతా న వాయురితి న వాయువ్రతనివృత్తిరేవకారార్థ ఇత్యర్థః ।
ఫలోక్తిరపి వాయువ్రతనివృత్త్యభావం దర్శయతీత్యాహ -
ఎకమితి ।
తేన వ్రతేన । అపిశబ్దేన సమానార్థః సన్నుశబ్దః స్యాయుజ్యం సలోకతామపీత్యుపరి సమ్బధ్యతే । ఎతస్యై ఎతస్యా దేవతాయాః సాయుజ్యం సమానదేహతాం వా సాలోక్యం సమానలోకతాం చోపాస్తేస్తారతమ్యాజ్జయతి ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
అన్యవ్రతానుష్ఠానాదన్యాప్రాప్తేరత్ర చ వాయుప్రాప్తినిర్దేశాన్న తద్వ్రతనివృత్తిరితి శ్రుతితాత్పర్యమాహ -
వాయ్వితి ।
దేవతాప్రాప్తిరేవాత్ర శ్రుతా న వాయుప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
దేవతేతి ।
అగ్న్యాదీనపేక్ష్యానవచ్ఛిన్నో దేవో వాయుస్తే తు తేనైవావచ్ఛిన్నా ఇతి సంవర్గగుణో వాయురనవచ్ఛిన్నా దేవతా తదాత్మత్వమత్రాప్తుమిష్టమతో దేవతాప్తిర్వాయుప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
న కేవలం ప్రకరణాలోచనయా దేవతా వాయుః కిన్తు సాక్షాదేవ శ్రుతేరిత్యాహ -
పురస్తాదితి ।
యత్తు పృథగుపదేశాత్పృథగుపనయనముక్తం తదిదానీం వివృణోతి -
తథేతి ।
సంవర్గభేదేనోపక్రమవద్భేదేనోపసంహారాదపి పృథగనుచిన్తనమిత్యాహ -
తే వా ఇతి ।
ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తత్రోదాహరణమవతార్య వ్యాచష్టే -
ప్రాదనవదితి ।
త్రయః పురోడాశా యస్యాం సా త్రిపురోడాశినీ తస్యాముత్పత్తివాక్యముదాహరతి -
ఇన్ద్రాయేతి ।
కిం తస్యాం సహ ప్రదానం కింవా భేదేనేతి సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
సర్వేషామితి ।
యాజ్ఞికాః ఖల్వస్యామిష్టౌ యుగపదేవావదానం కుర్వన్తి తేన సర్వేషాం దేవతావిశేషాణామభిగమయన్ప్రాపయన్నపర్యాయేణైవ పురోడాశానవద్యతి తత్తద్భాగం గృహ్ణాతీత్యత్ర హేతుమాహ -
అఛంవట్కారమితి ।
అవ్యర్థత్వాయేతి యావత్ । ఎకార్థం సర్వతోఽవదానే శేషో యాగానర్హః స్యాద్యుగపత్సర్వార్థమవదానే త్వవైయర్థ్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తాద్వాక్యాత్సర్వార్థం సహావదానశ్రుతేర్దేవతాయాం భేదాభావాచ్చ త్రయాణాం పురోడాశానాం సహప్రదానం ప్రాప్తమిత్యాహ -
అత ఇతి ।
సిద్ధాన్తమాహ -
రాజాదీతి ।
ఉత్పత్తివాక్యఎవ రాజాధిరాజస్వరాజగుణభేదాద్యథాన్యాసం యథావచనం తత్తద్గుణవిశిష్టదేవతాభేదాత్ప్రదానస్య ప్రక్షేపస్య పృథక్త్వమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ త్రిపురోడాశిన్యామిష్టౌ ప్రథమపురోడాశప్రదానే యా యాజ్యా సా పునఃప్రయోగేఽనువాక్యా యా చ పూర్వమనువాక్యా సా పశ్చాద్యాజ్యేతి వ్యత్యాసమన్వాహేత్యనేన విహితం తత్ప్రయోగభేదే యుజ్యత ఎకస్యా ఋచ ఎకస్మిన్ప్రయోగే యాజ్యానువాక్యాత్వవిరోధాదిత్యాహ -
యాజ్యేతి ।
అధ్వర్యుణా యజేతి ప్రైషే కృతే హోత్రా ప్రయుజ్యమానో మన్త్రో యాజ్యానుబ్రూహీతి ప్రైషానన్తరం ప్రయుజ్యమానస్తు మన్త్రోఽనువాక్యేతి భేదః ।
పూర్వోత్తరపక్షాభ్యాం దృష్టాన్తం వ్యాఖ్యాయ దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
ఉక్తేఽర్థే దేవతాకాణ్డస్థమధికరణం ప్రదానభేదవిషయముదాహరతి -
తదుక్తమితి ।
సఙ్కృష్యతే కర్మకాణ్డస్థమేవావశిష్టం కర్మ సఙ్క్షిప్యోచ్యత ఇతి సఙ్కర్షో దేవతాకాణ్డం తస్మిన్నితి యావత్ ।
వాశబ్దో దేవతైకత్వాశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థః । నానా దేవతేత్యత్ర హేతుమాహ -
పృథగితి ।
ఉత్పత్తివాక్య ఎవ రాజాధిరాజాదిగుణానాం పృథగ్జ్ఞానాత్తత్తద్గుణవిశిష్టదేవతానామపి పృథక్త్వస్య యుక్తత్వాదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తే దేవతాద్రవ్యభేదాత్కర్మభేదవదిహాపి వాయుః ప్రాణః ఇతిశబ్దాదాదిత్యం చరుం సౌర్యం చరుమిత్యాదిష్వాదిత్యసూర్యాదిశబ్దభేదాదివ దేవతాభేదేన విద్యాభేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
యత్రోత్పత్తివాక్యాదేవ నానాద్రవ్యదైవతం కర్మ దృష్టం తత్ర తద్భేదో వైశ్వదేవ్యామిక్షేత్యాదివత్ । యత్ర తూత్పత్తిత ఎవ కర్మైక్యం తత్ర దేవతాదిభేదేఽపి న కర్మభేదోఽగ్నిహోత్రాదివదేవ విద్యైక్యమిత్యర్థః ।
తర్హి కేన సామ్యేన ప్రదానవదిత్యుక్తం, తత్రాహ -
విద్యేతి ।
అగ్నిహోత్రే హి సాయమగ్నిః ప్రజాపతిశ్చ దేవతా సూర్యః ప్రజాపతిశ్చ ప్రాతరనుష్ఠానం చోభయత్రాన్యాదృశం తథేహాపి ధ్యానభేదసిద్ధిరిత్యర్థః ॥ ౪౩ ॥
వాయువిద్యోక్త్యనన్తరం సామ్పాదికాగ్నివిద్యాచిన్తామారభతే -
లిఙ్గేతి ।
సామ్పాదికానగ్నీన్క్రియాన్నకరణస్థాన్మనశ్చిదాదీన్విషయత్వేనోపన్యస్యతి -
వాజసనేయిన ఇతి ।
ఉత్పత్తేః ప్రాగిదం సర్వం నైవ సదాసీన్నాప్యసదిత్యుపక్రమ్య మనసః ప్రాదుర్భావముక్త్వా తదాత్మానమైక్షతేతీక్షణపూర్వకం తన్మన ఆత్మనోఽగ్నీనపశ్యదితి మనోఽధికృత్య పఠన్తీత్యర్థః ।
పురుషస్యాయుష్ట్వేన క్లృప్తశతవర్షాన్తర్గతషట్త్రింశత్సహస్రాహోత్రావచ్ఛిన్నైర్మనోవాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రత్వక్కాయవృత్తినిచయైరిష్టకాత్వేన భావ్యమానైశ్చీయమానాన్సామ్పాదికానగ్నీన్వదన్తీత్యాహ -
తదితి ।
అర్కానర్చనీయాన్మనోమయాన్మనోవృత్తిభావితత్వాద్వాగాదివృత్తిభిరిష్టకాత్వేన భావితాభిశ్చీయన్త ఇతి వాక్చిదాదీనగ్నీనాత్మనో వాగాదయోఽప్యపశ్యన్నిత్యాహ -
తథైవేతి ।
క్రత్వర్థత్వపురుషార్థత్వవినియోజకమానదృష్ట్యా సంశయమాహ -
తేష్వితి ।
కేవలవిద్యాత్మత్వేన పురుషార్థత్వసమర్థనద్వారా వాక్యార్థధీహేతోరేవోక్తేరత్ర పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే క్రియార్థానామగ్నీనాం క్రియాత్వం సిద్ధాన్తే పుమర్థానాం తేషాం కేవలవిద్యాత్మత్వేన పురుషార్థత్వసమర్థనద్వారా వాక్యార్థధీహేతోరేవోక్తేరత్ర పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే క్రియార్థానామగ్నీనాం క్రియాత్వం సిద్ధాన్తే పుమర్థానాం తేషాం కేవలవిద్యామయత్వమిత్యఙ్గీకృత్య సిద్ధాన్తముపక్రమతే -
స్వాతన్త్ర్యమితి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
భూయాంసీతి ।
సర్వాణ్యపీమాని భూతాని యత్కిమపి మనసా సఙ్కల్పయన్తి తేషామేవాగ్నీనాం సా కృతిః కరణమిత్యేతత్ ప్రకృతాగ్నీనాం స్వాతన్త్ర్యేణ భావనామయత్వే లిఙ్గమ్ ।
నహి క్రియాఙ్గం యత్కిఞ్చిత్కరణే సిధ్యతి చోదనైకలభ్యత్వాదిత్యాహ -
తద్యదితి ।
ఎవంవిదే స్వపతే జాగ్రతేఽపి తానేతానగ్నీన్భూతాని సర్వాణి సర్వదా చిన్వన్తీతి లిఙ్గాన్తరం నహి కర్మాఙ్గం సర్వదా సర్వైరనుష్ఠీయతే ప్రతినియతదేశకాలనిమిత్తేషు చోదితత్వాదిత్యాహ -
తానితి ।
కార్యకరణవ్యాపారైః షట్త్రింశత్సహస్రాహోరాత్రావచ్ఛిన్నైరిష్టకాత్వేన భావితైరేతైః సమ్పాద్యన్తే । తత్రేష్టకాస్వగ్నిషు చ సఙ్ఖ్యాధిక్యమగ్నీనాం కేవలవిద్యాత్వే లిఙ్గమ్ ।
నహి క్రియాఙ్గత్వే ప్రసిద్ధసఙ్ఖ్యాతిరేకసిద్ధిరితి మత్వాహ -
ఎవమితి ।
ప్రకరణాదేషాం క్రియాఙ్గత్వం సిద్ధం లిఙ్గాచ్చ స్వాతన్త్ర్యం తేన సంశయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్ధీతి ।
ప్రమాణత్వావిశేషే కుతో బలాబలవ్యవస్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
తదపీతి ॥ ౪౪ ॥
సిద్ధాన్తేనోపక్రమ్యాధునా పూర్వపక్షయతి -
పూర్వేతి ।
పూర్వపక్షం వివృణ్వన్నుక్తసిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞాం నిషేధతి -
నైతదితి ।
సమ్ప్రతి సహేతుకం పూర్వపక్షం ప్రతిజానీతే -
పూర్వస్యేతి ।
ఇష్టకాభిరగ్నీంశ్చినుత ఇత్యుక్తక్రియామయాగ్న్యధికారే శ్రవణాదయమపి సామ్పాదికాగ్న్యుపదేశస్తద్విషయో వికల్పోపదేశస్తథాచ యథా క్రియాఙ్గం క్రియామయోఽగ్నిస్తథా సామ్పాదికాగ్నిరపి తదఙ్గం స్యాదిత్యర్థః । వికల్పవిశేషః ప్రకారభేదః ।
ఉక్తం సైద్ధాన్తికం మతమనువదతి -
నన్వితి ।
తేన ప్రాకరణికం క్రియాశేషత్వం హిత్వా లైఙ్గికం పుమర్థత్వమేష్టవ్యమితి శేషః । విధ్యుద్దేశస్థమర్థవాదస్థం వా లిఙ్గం ప్రకరణాద్బలవదితి వికల్ప్యాద్యమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
లిఙ్గమితి ।
ఎవంఞ్జాతీయకం సర్వదా సర్వాణి భూతాని చిన్వన్తీత్యాద్యర్థవాదస్థమితి యావత్ ।
తదేవ సాధయతి -
అన్యార్థేతి ।
న హీదం సాధనాత్మకం లిఙ్గం విధ్యుద్దేశకవాక్యతయా తత్పరత్వాదతో నేదం స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రమాపకం స్తుతిమాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
అన్యార్థదర్శనానామపి ప్రమాపకత్వమాశఙ్క్య మూలప్రమాణభావే తథాభావేఽపి ప్రకృతే తదభావాన్మైవమిత్యాహ -
అన్యేతి ।
ప్రకృతలిఙ్గస్య ప్రకరణాబాధకత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఎతేన క్రియేతి పదం వ్యాఖ్యాతమ్ । కథమక్రియారూపాణామేతేషాం క్రియాశేషత్వం, తత్రాహ -
మానసవదితి ।
ద్వాదశాహే శ్రూయతేఽనయా త్వా పాత్రేణ సముద్రం రసయా ప్రాజాపత్యం మనోగ్రహం గృహ్ణాతీతి । తత్ర కిం మానసం ద్వాదశాహాదహరన్తరం కింవా తన్మధ్యపాతినో దశమస్యాఙ్గమితి సన్దేహే వాగ్వై ద్వాదశాహో మనో మానసమితి భేదోక్త్యా మానసస్య ద్వాదశాహాద్భేదసిద్ధేర్ద్వాదశాహస్య గతరసాన్యఙ్గాని మానసేనైవాప్యాయన్తీతి చ మానసేన ద్వాదశాహస్య స్తుతేః స్తుతిస్తుత్యభావస్య భేదాకాఙ్క్షత్వాత్పత్నీసంయాజాన్తాన్యహాని సన్తిష్ఠన్త ఇత్యుక్త్వా ద్వాదశాహాన్తర్గతానామహ్నాం పత్నీసంయాజాన్తత్వదృష్టేర్మానసస్య చ పత్నీః సంయాజ్య మానసాయ ప్రసర్పన్తీతి పత్నీసంయాజాదుపరిష్టాదేవ శ్రుతేర్ద్వాదశాహసంజ్ఞాయాశ్చ త్రయోదశాహేఽపి ద్వాదశాహసత్త్వేన కథఞ్చిదుపపత్తేర్ద్వాదశాహాదహరన్తరం మానసమితి ప్రాప్తే మానసస్య త్రయోదశాహత్వే మానాభావాద్ద్వాదశాహసంజ్ఞాయా గుణవృత్త్యా నేతుమయుక్తత్వాదఙ్గాఙ్గిభేదేనోక్తిభేదస్య స్తుతిస్తుత్యభావస్య చ సిద్ధేరహ్నాం పత్నీసంయాజాన్తతాయాశ్చౌత్సర్గికత్వాద్విశేషోక్త్యా దశమస్యాహ్నో గ్రహణాదీనాం మానసానాం పత్నీసంయాజాత్పరత్వావిరోధాదేష వై దశమస్యాహ్నో విసర్గో యన్మానసమితి చోక్తేర్విసర్గస్యాన్తస్యాన్తవతో ధర్మత్వాద్దశమాహరఙ్గతావగతేర్దశమేఽహని మానసాయ ప్రసర్పన్తీతి చాధారత్వోక్తేస్తదఙ్గమేవ మానసం నాహరన్తరమితి రాద్ధాన్తితమ్ ।
తదేవం ద్వాదశాహయోగినో దశమస్యాహ్నో మానసమఙ్గమితి కర్మమీమాంసాయాముక్తం తథాపి దశరాత్రస్య ద్వాదశాహవికృతిత్వాత్క్రమేణాహర్ధర్మేష్వేతిదిష్టేషు దశరాత్రగతదశమాహన్యపి ద్వాదశాహాన్తర్గతదశమాహరఙ్గస్య మానసస్యాస్తి ప్రాప్తిరిత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
అవివాక్యమితి దశమస్యాహ్నో నామధేయం వివిధాని వాక్యాని యత్ర మానసత్వాదృత్విజాం న సన్తి తత్తథేతి వ్యుత్పత్తేః । తత్రేదం శ్రుతమనయా త్వా పాత్రేణేత్యాది త్వాం సముద్రమనయా రసయా పృథివ్యా పాత్రేణ ప్రజాపతిదేవతాకం మనోగ్రహం ధ్యానమయం గ్రహమాపాద్యాధ్వర్యుర్గృహ్ణాతీతి వాక్యార్థః ।
తమిమం సోపస్కరముపన్యస్యతి -
పృథివ్యేతి ।
గ్రహణం సోమాధారపాత్రస్యోపాదానమాసాదనం గృహీతస్య స్వస్థానే స్థాపనం తతః సోమస్య హోమో హవనం హుతశేషాదానమాహరణం పశ్చాదృత్విజాం తద్భక్షణాయ మిథోఽనుజ్ఞాకరణముపహ్వానం తతోఽవశిష్టస్య సోమస్య భక్షణమిత్యేతాని మానసాన్యేవేత్యర్థః ।
కథమన్యగ్రహయోగినో మానసస్య కల్పనాభేదస్య క్రియానుప్రవేశిత్వం, తత్రాహ -
స చేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తాదగ్నిసమ్బన్ధికల్పనాభేదోఽపి క్రియాధికారాత్క్రియానుప్రవేశీతి దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ॥ ౪౫ ॥
మనశ్చిదాద్యగ్నీనాం క్రియానుప్రవేశే లిఙ్గాన్తరమాహ -
అతిదేశాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాకరోతి -
అతిదేశశ్చేతి ।
తమేవ దర్శయతి -
షడితి ।
కథం తావతా క్రత్వఙ్గత్వం తదాహ -
సతీతి ।
క్రియానుప్రవేశమన్తరేణాన్యదేవ సాదృశ్యమతిదేశకృతమిత్యాశఙ్క్య తస్య యోగ్యానుపలమ్భాన్మైవమిత్యాహ -
తతశ్చేతి ॥ ౪౬ ॥
సిద్ధాన్తమాహ -
విద్యైవేతి ।
పరపక్షనిషేధం ప్రతిజానీతే -
తుశబ్ద ఇతి ।
సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞామాహ -
విద్యేతి ।
హేతుం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
ఎవకారశ్రుత్యా ప్రకరణం బాధ్యమితి భావః ।
మనశ్చిదాద్యగ్నీనాం విద్యాత్మత్వే శ్రుతితాత్పర్యం వక్తుం శ్రుత్యాభాసం దర్శయన్వాక్యమపి సముచ్చినోతి -
విద్యయేతి ॥ ౪౭ ॥
న శ్రుత్యైవ ప్రకరణం బాధ్యం లిఙ్గాదపీత్యాహ -
దర్శనాచ్చేతి ।
తద్విభజతే -
దృశ్యతే చేతి ।
కిం తదిత్యపేక్షాయామాహ -
తత్పురస్తాదితి ॥ ౪౮ ॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యం పూర్వోక్తం చోద్యమనుస్మారయతి -
నన్వితి ।
తదుత్తరం సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
న బాధ ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే -
నైవమితి ।
హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
శ్రుత్యాదీతి ।
తేషాం ప్రకరణాద్బలీయస్త్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం, తత్రాహ -
తాని చేతి ।
స్వాతన్త్ర్యసాధకశ్రుత్యాదిదృష్టిమేవ ప్రశ్నద్వారా స్ఫుటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
తత్ర శ్రుతిం వివృణోతి -
విద్యేతి ।
అవధారణశ్రుతేరన్యథాసిద్ధిం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
దూషయతి -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
కృతత్వాదభిప్రేతస్యాబాహ్యసాధనత్వస్య జ్ఞాతత్వాదితి యావత్ ।
స్వరూపసఙ్కీర్తనేన కృతత్వమేవ స్ఫుటయతి -
స్వరూపమితి ।
విద్యాశబ్దేనైవ బాహ్యసాధనత్వం వ్యావర్త్యతే చేత్త్వన్మతేఽపి కిమర్థమవధారణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అబాహ్యేతి ।
సంప్రత్యవధారణశ్రుతివదేవ లిఙ్గం వ్యనక్తి -
తథేతి ।
సాతత్యం సర్వకాలసర్వపురుషవ్యాపిత్వం తేన హేతునా క్రియానుప్రవేశాభావే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
తదేతి సమ్పాదనావస్థోక్తిః ।
ఆహుత్యోరనన్తత్వమక్షయఫలత్వాదిత్యాహ -
అమృతే ఇతి ।
తయోరపి క్రియాఙ్గత్వశఙ్కాం ప్రత్యాహ -
జాగ్రచ్చేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తాత్ప్రకృతాగ్నీనాం సాత్యదృష్టేర్న క్రియాప్రవేశితేతి దార్ష్టాన్తికమాహ -
తద్వదితి ।
సాతత్యప్రయోగేఽపి కిమిత్యగ్నీనాం క్రియాప్రవేశో న స్యాత్ , తత్రాహ -
క్రియేతి ।
యత్పునరర్థవాదస్థం లిఙ్గం న ప్రకరణబాధకమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
అన్యేషాం శ్రుతివిధ్యుద్దేశానామన్యార్థదర్శనానామప్రాపకత్వేఽపి ప్రకృతేషు వచనాని త్వపూర్వత్వాదితి న్యాయేన సర్వదా సర్వాణి భూతాని మదర్థమగ్నిం చిన్వన్తీతి మన్వీతేతి విధిః కల్ప్యతే ।
అపూర్వార్థవాదితయా భాసమానానాం ద్యోతకత్వమాత్రాఙ్గీకారేణ గుణవాదాశ్రయణాయోగాదితి మత్వాహ -
యత్రేతి ।
ఉక్తన్యాయం వాక్యాన్తరేఽపి సఞ్చారయతి -
ఎతేనేతి ।
శ్రుతిలిఙ్గే వివిచ్య వాక్యం వివినక్తి -
తథేతి ।
శ్రుతిలిఙ్గవాక్యేభ్యో భగ్నే ప్రకరణే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౪౯ ॥
స్వాతన్త్ర్యే హేత్వన్తరాణ్యాహ -
అనుబన్ధాదిభ్య ఇతి ।
సూత్రస్య హేత్వన్తరోక్తౌ తాత్పర్యమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
తత్రానుబన్ధం హేతుం వివృృణోతి -
యదితి ।
క్రియాఙ్గానాం మనఆదివ్యాపారేషు సంయోజనాన్యథానుపపత్త్యాఽపి న క్రియాశేషత్వం మనశ్చిదాదీనామిత్యర్థః । తేఽగ్నయో విదుషా మనసైవాధీయన్తాధియన్తే ఛన్దసి కాలానియమాత్ । మనసాచీయన్త ఇష్టకాశ్చీయన్తే । మానసేషు మనశ్చిత్స్వగ్నిషు గ్రహాః పాత్రాణి విదుషాఽగృహ్యన్త గృహ్యన్తే । మనసైవాస్తువన్నుద్గాతృప్రభృతయః స్తువన్తి । మనసైవాఽశంసన్హోత్రాదయః శంసన్తి । అన్యదపి యత్కిఞ్చిద్యజ్ఞేషు పురుషార్థం క్రియతే యచ్చ యజ్ఞార్హం క్రత్వర్థం తత్రానుష్ఠీయతే తత్సర్వమేవ మనోమయం భావనామయం విదుషా మనసైవాక్రియత క్రియత ఇత్యర్థః ।
కిమర్థమిదమనుబన్ధకరణం తదాహ -
సమ్పదితి ।
ఉపాస్త్యర్థో హ్యనుబన్ధస్తథాపి మనశ్చిదాదీనామక్రియాఙ్గత్వే కిమాయాతం తదాహ -
నచేతి ।
తేషాం క్రియాఙ్గత్వే సాక్షాదేవాధానాదిప్రసిద్ధేరనర్థికా సమ్పదిత్యర్థః ।
తర్హి కర్మాఙ్గయోగాదుద్గీథాద్యుపాసనావదిదమపి క్రియాగతముపాసనం స్యాన్నేత్యాహ -
నచేతి ।
ఉపాసనం సప్తమ్యర్థః ।
ఉద్గీథాద్యుపాస్తివృత్తిశ్రుతివిధివైపరీత్యమేవ ప్రస్తతోపాస్తివిధౌ దర్శయతి -
నహీతి ।
కథం తర్హీహ విధానం తదాహ -
షడితి ।
మనోవృత్తిభేదేష్వగ్నిత్వాదిరహితేషు తత్కల్పనాయాం దృష్టాన్తమాహ -
పురుషేతి ।
కథం మనోవృత్తిషు సఙ్ఖ్యాభేదోపాదానం తదాహ -
సఙ్ఖ్యా చేతి ।
అనుబన్ధసామర్థ్యసిద్ధమర్థముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
సౌత్రమాదిశబ్దం యోజయతి -
ఆదీతి ।
తత్ర మనశ్చిదాదీనాం స్వాతన్త్ర్యప్రాపకమతిదేశం విశదయతి -
తథాహీతి ।
వాక్యతాత్పర్యమాహ -
క్రియేతి ।
నను పూర్వేణేష్టకాచితేనాగ్నినా మనశ్చిదాదీనాం వికల్పః స్యాదిత్యుక్తం తేన వికల్పార్థోఽతిదేశో నానాదరార్థ ఇతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
వ్రీహిభిర్యావత్క్రియతే యవైరపి తావదితి యుక్తో వికల్పః । ప్రకృతే తు మనశ్చిదాదీనా తదభావాన్నేష్టకాచితేన వికల్పః స్యాదిత్యాహ -
నహీతి ।
అతిదేశస్య పూర్వపక్షానుగుణ్యాత్కథమాదిశబ్దేన గ్రహణమిత్యాశఙ్క్యానువదతి -
యత్త్వితి ।
అగ్నిత్వసామ్యేనాప్యతిదేశసిద్ధేర్న పారిశేష్యమితి దూషయతి -
తదితి ।
అగ్నిత్వసామ్యసమ్భవమేవ స్ఫుటయతి -
అస్తీతి ।
వహువచనం ఘటయతి -
శ్రుత్యాదీనీతి ।
ఉక్తహేతుఫలం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
దృష్టాన్తమవతార్య వ్యాచష్టే -
ప్రజ్ఞాన్తరేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తానుసారాదనుబన్ధాద్యుక్తహేతుభ్యో మనశ్చిదాదీనామపి స్వాతన్త్ర్యమితి దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
సూత్రవిభాగవ్యాఖ్యాసమాప్తావితిశబ్దః ।
మనశ్చిదాదీనాం స్వాతన్త్ర్యే క్రియాప్రకరణపాఠాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
దృష్టశ్చేతి ।
ఉత్కర్షే హేతుమాహ -
వర్ణేతి ।
తథాపి రాజసూయాఙ్గత్వయోగాదుత్కర్షాసిద్ధిః, తత్రాహ -
రాజేతి ।
రాజా స్వారాజ్యకామో రాజసూయేన యజేతేత్యారభ్యాగ్నేయోఽష్టాకపాలో హిరణ్యం దక్షిణేత్యాదినాఽవేష్టిర్నామేష్టిరామ్నాతా । తత్ర యది బ్రాహ్మణో యజేత వార్హస్పత్యం మధ్యే నిధాయాహుతిమాహుతిం హుత్వాఽభిఘారయేద్యది వైశ్యో వైశ్వదేవం యది రాజన్యస్తదైన్ద్రమితి శ్రూయతే । తత్ర కిం బ్రాహ్మణాదీనాం రాజసూయే ప్రాప్తానాం నిమిత్తార్థేన శ్రవణముత తేషామేవ యాగో విధీయత ఇతి సన్దేహే ప్రజాపాలనకణ్టకోద్ధరణాది రాజ్యం తస్య కర్తా రాజేత్యార్యప్రసిద్ధేస్త్రైవర్ణికానామపి తత్కర్తృత్వప్రసిద్ధ్యా రాజశబ్దవత్త్వేన రాజసూయాధికారిత్వాద్యది బ్రాహ్మణో యజేతేత్యాద్యాః శ్రుతయో నిమిత్తార్థా ఇతి నాస్తి ప్రకరణాదుత్కర్షోఽవేష్టేరితి ప్రాప్తే ‘గుణవచనబ్రాహ్మణాదిభ్యః కర్మణి చ’ ఇతి పాణినినా గుణవచనేభ్యః శుక్లాదిశబ్దేభ్యో బ్రాహ్మణాదిశబ్దేభ్యశ్చ కర్మణి ష్యఞ్ప్రత్యయస్మరణాద్రాజ్ఞః కర్మ రాజ్యమితి రాజకర్తృయోగాద్రాజ్యమిత్యవగమాత్కోఽసౌ రాజేత్యపేక్షాయామార్యేషు తత్ప్రసిద్ధ్యభావేఽపి మ్లేచ్ఛానాం క్షత్రియమాత్రే రాజశబ్దప్రయోగాన్మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధ్యా రాజశబ్దార్థనిర్ణయాద్బ్రాహ్మణాదౌ చ పాలనాదికర్తరి రాజశబ్దస్య గౌణత్వాత్క్షత్రియస్యైవ రాజసూయేఽధికారాద్బ్రాహ్మణవైశ్యయోస్తత్రాప్రాప్తే రాజసూయప్రకరణం హిత్వా బ్రాహ్మణాదికర్తృకాణి కర్మాన్తరాణి విధీయన్త ఇతి రాజసూయప్రకరణాదుత్కర్షోఽవేష్టేరితి ద్వితీయే స్థితమ్ । తత్ర యథా క్షత్రియకర్తృకే రాజసూయే బ్రాహ్మణాదేరనధికారాదవేష్టే రాజసూయప్రకరణాదుత్కర్షస్తథా మనశ్చిదాదీనామపి క్రియాప్రకరణాదుత్కర్షో లిఙ్గాదిభిరితి భావః ।
ఎకాదశేఽపి చిన్తితమేతదిత్యాహ -
తదుక్తమితి ।
రాజసూయప్రక్రియాయామవేష్టిర్నామేష్టిరామ్నాతా ఆగ్నేయోఽష్టాకపాలో హిరణ్యం దక్షిణా బార్హస్పత్యం చరుం శితిపృష్ఠో దక్షిణేతి ।
తత్రాగ్నేయాదిహవిఃష్వఙ్గానాం తన్త్రేణ ప్రయోగః కిం వావృత్త్యేతి సంశయే పూర్వపక్షసూత్రమ్ ‘అవేష్టౌ త్వేకతన్త్రం స్యాల్లిఙ్గదర్శనాత్ ‘ ఇతి బార్హస్పత్యం మధ్యే నిధాయేతి లిఙ్గోపలమ్భాత్ప్రయోగభేదే చ మధ్యే నిధానాయోగాదేతయాఽన్నాద్యకామమిత్యేకవచనాచ్చైకతన్త్ర్యమవేష్టావేకస్మిన్ప్రయోగేఽఙ్గానాం తన్త్రేణ భావః సకృదనుష్ఠానమితి పూర్వపక్షం కృత్వాఽన్నాద్యకామప్రయోగేఽవేష్టేరిదం లిఙ్గదర్శనాది న క్రత్వర్థప్రయోగే, తస్య తు దక్షిణా భేదాద్భేద ఇత్యఙ్గావృత్తిరేవేతి రాద్ధాన్తితే క్రత్వర్థాయామపీష్టావిదం లిఙ్గదర్శనాద్యస్తీత్యఙ్గానావృత్తిరిత్యాశఙ్కామనూద్య దూషయతి -
క్రత్వర్థాయామితి చేదితి ।
కామ్యాయామిష్టౌ ‘యది బ్రాహ్మణః’ ఇత్యాదినా వర్ణత్రయసంయోగాత్తస్యాం చ మధ్యనిధానాదిసిద్ధేర్న రాజకర్తృకక్రత్వర్థేష్టౌ తత్ప్రాప్తిరతోఽఙ్గావృత్తిరిత్యర్థః । అత్ర చైకప్రయోగత్వలిఙ్గస్య క్రత్వర్థేష్టావసమ్భవం కామ్యేష్టౌ చ సమ్భవం వదతాఽనేన సూత్రేణ కామ్యేష్టేః క్రత్వర్థేష్టివైలక్షణ్యసూచనాద్వారేణార్థాత్ప్రకరణాదుత్కర్షోఽపి సిధ్యతీతి క్రియాప్రకరణాన్మనశ్చిదాదీనాముత్కర్షో భవత్యేతదనుగుణముదాహరణమితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౫౦ ॥
పరోదీరితముదాహరణం విఘటయతి -
నేతి ।
పరోక్తమనూద్య తదుత్తరత్వేన సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
యదిత్యాదినా ।
మానసేన గ్రహేణ సహ మనశ్చిదాదీనాం చ భావనామయత్వే తుల్యే కథం శ్రుత్యాదిభిః స్వాతన్త్ర్యం, తత్రాహ -
నహీతి ।
సత్యపి సాదృశ్యే యథాస్వం వైషమ్యమవ్యావృత్తమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాదాయ వ్యాచష్టే -
మృత్యువదితి
నహీత్యాది విభజతే -
యథాచేతి ।
ఉక్తదృష్టాన్తానురోధాన్మానసగ్రహస్య మనశ్చిదాదీనాం చ భావనామయత్వావిశేషేఽపి పారతన్త్ర్యస్వాతన్త్ర్యయోః సిద్ధిరిత్యాహ -
తద్వదితి ॥ ౫౧ ॥
పూర్వోత్తరబ్రహ్మాణయోర్విద్యాప్రాధాన్యదర్శనాత్తన్మధ్యపాతినోఽస్యాపి తత్ప్రాధాన్యమిత్యాహ -
పరేణ చేతి ।
సన్దిగ్ధస్య నిర్ణయో వాక్యశేషాదితిన్యాయేన సూత్రావయవం వ్యాకుర్వన్వాక్యశేషమనుసన్ధత్తే -
పరస్తాదితి ।
ఉత్తరబ్రాహ్మణస్య విద్యాప్రాధాన్యే గమకమాహ -
తత్రేతి ।
బ్రాహ్మణస్య విద్యాప్రాధాన్యమేతదిత్యుక్తమ్ । ఉపక్రమతన్త్రేణోపసంహారేణైకస్మిన్వాక్యే భవితవ్యమితిన్యాయేన చకారం వ్యాకుర్వన్పూర్వమపి బ్రాహ్మణమనుసన్ధత్తే -
తథేతి ।
తస్య విద్యాప్రాధాన్యే లిఙ్గమాహ -
సోఽమృత ఇతి ।
పూర్వోత్తరబ్రాహ్మణయోర్విద్యాప్రాధాన్యేఽపి ప్రకృతబ్రాహ్మణస్య కర్మప్రాధాన్యే కా హానిః, తత్రాహ -
తదితి ।
కథం తర్హి విద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యే కర్మాధికారే సమామ్నానమిత్యాశఙ్క్య భూయస్త్వాదిత్యాది వ్యాచష్టే -
భూయాంసస్త్వితి ।
శ్రుతిలిఙ్గాదిభిః సిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫౨ ॥
మనశ్చిదాదీనాం న పురుషార్థత్వం పురుషస్యైవ దేహాతిరిక్తస్యాభావదిత్యాక్షిపతి -
ఎక ఇతి ।
అధికరణస్య తాత్పర్యమాహ -
ఇహేతి ।
తత్సమర్థనఫలమాహ -
బన్ధేతి ।
సాధనానుష్ఠానసామర్థ్యాద్దేహస్యైవ స్వర్గాపవర్గాధికారిత్వసిద్ధౌ కృతం వ్యతిరేకచిన్తయేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
వ్యతిరేకవిచారస్య పూర్వతన్త్రేణ పౌనరుక్త్యం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సూత్రకృతా తత్రాతిరిక్తాత్మానుక్తేర్న పౌనరుక్త్యమిత్యాహ -
సత్యమితి ।
ప్రకృతే పూర్వమీమాంసాతో విశేషమాహ -
ఇహ త్వితి ।
కథం తర్హి ప్రథమే పాదే దర్శితమాత్మాస్తిత్వం నహి మూలభూతం సూత్రం వినా భాష్యం యుక్తం, తత్రాహ -
ఇత ఇతి ।
యజ్ఞాయుధీ యజమానః స్వర్గం లోకం యాతీతివాక్యస్యాతిరిక్తాత్మాభావాదప్రామాణ్యప్రాప్తౌ తత్పరిహారేణ ప్రథమాధ్యాయోపయోగితయా తదస్తిత్వమిదభేవాధికరణమవష్టభ్యోక్తమితి సూచయతి -
ప్రమాణేతి ।
ఎతస్మాదేవాకృష్య తత్రాత్మాస్తిత్వముక్తమిత్యత్ర వృత్తికారవచనం గమకమిత్యాహ -
అత ఇతి ।
యస్మాదత్ర సూత్రకారో నిరూపయతి తస్మాదేవేతి యావత్ । ఆత్మాస్తిత్వస్యాస్మాత్పూర్వకాణ్డం ప్రతి నయనమపకర్షస్తస్యోద్ధారో నివృత్తిరిత్యర్థః ।
అథాత్రాపి ప్రథమసూత్రేఽథశబ్దోపాత్తోఽధికారీ విచారితస్తత్కథమిహ పునస్తన్నిరూపణం, తత్రాహ -
ఇహ చేతి ।
తత్ర లోకసిద్ధాత్మాదానేనాధికారీ దర్శితో న తద్విశేషశ్చిన్తితః । ప్రకృతే తు విధిప్రమాణకేషూపాసనేషు విచార్యమాణేషు విచార్యతే విశేషతస్తదస్తితేత్యస్తి భేద ఇత్యర్థః ।
ప్రాసఙ్గికీమధ్యాయపాదసఙ్గతిమధికరణస్యోకత్వా శ్రుతిశాస్త్రసఙ్గర్తి సూచయతి -
కృత్స్నేతి ।
సర్వస్యైవామ్నాయస్య తదర్థవిచారాత్మనశ్చ శాస్త్రస్య శేషభూతమధికరణమతిరిక్తాత్మావిచారే సర్వాస్యాస్య దుర్ఘటత్వాదతోఽతిరిక్తస్యాత్మనః శేషత్వం దర్శయితుమేష విచార ఇత్యర్థః ।
సఙ్గతిచతుష్టయమిత్థముక్త్వా పుర్వోత్తరాధికరణసఙ్గతిమాహ -
అపిచేతి ।
ఇతశ్చేదమిహ సఙ్గతమిత్యర్థః ।
అనేన సూత్రేణ తన్నోచ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాద్యసూత్రస్యావాన్తరసఙ్గతిమాహ -
తదస్తిత్వేతి ।
అతిరిక్తాత్మాస్తిత్వే సాధ్యే కిం తదాక్షేపేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆక్షేపేతి ।
ఇత్యాక్షేపస్యోపయుక్తతేతి శేషః ।
మనశ్చిదాదయోఽగ్నయో యదర్థాః స పురుషో విషయః స కిం దేహస్తదతిరిక్తో వేతి విప్రతిపత్తేః సంశయే పూర్వపక్షయతి -
అత్రేతి ।
పూర్వపక్షే దేహాత్మవాదసిద్ధిః సిద్ధాన్తే వైదికాత్మసిద్ధిరితి ఫలభేదః । పరీక్షకవ్యవహారభూమిః సప్తమ్యర్థః ।
స్వతన్త్రమన్యాధారం వా చైతన్యమాత్రం వా వ్యావర్తతే మనుష్యోఽహమితి దేహస్యాహంప్రత్యయాలమ్బనత్వవదతిరిక్తాత్మసత్త్వే మానాభావం గృహీత్వాహ -
దేహేతి ।
చైతన్యాధారస్యాత్మత్వాద్భౌతికత్వేనాచేతనస్య కథమాత్మత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సమస్తేతి ।
ఎకైకస్మిన్నవిద్యమానం కథం సఙ్ఘాతే స్యాత్ , తత్రాహ -
తేభ్య ఇతి ।
చైతన్యం సమ్భావయన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
సఙ్ఘాతవిశేషే కార్యవిశేషసత్త్వే దృష్టాన్తమాహ -
మదేతి ।
యథైకైకస్మాత్తామ్బూలాదేరదృష్టాపి మదశక్తిః సఙ్ఘాతే దృశ్యతే తథేదం జ్ఞానమేకైకస్మిన్నదృష్టమపి దేహాకారపరిణతభూతేషు సంహతేషు భవతీతి చాహురితి యోజనా ।
దేహస్యైవ భోక్తృత్వే మృతదేహేఽపి భోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
చైతన్యేతి ।
అగ్నిసంనిధానాదయఃపిణ్డస్యౌష్ణ్యమివాత్మసంనిధేర్దేహచైతన్యమిత్యతిరిక్తస్యాత్మనః స్వర్గాపవర్గాన్వయినోఽభావాన్న దేహస్య చైతన్యవైశిష్ట్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఆత్మా తర్హి కః స్యాదిత్యపేక్షాయామాహ -
దేహేతి ।
సూత్రభాగేన ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థే హేతుమవతార్యం వ్యాచష్టే -
యద్ధీతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం చైతన్యస్య దేహధర్మతైవేతి నాతిరిక్తాత్మసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రాణచేష్టాదయః సాశ్రయాః, కార్యత్వాత్సంమతవత్ , ఇత్యనుమానాత్ప్రాణాద్యాశ్రయస్యాతిరిక్తాత్మనః సిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యానుమానాప్రామాణ్యాత్ప్రామాణ్యేఽపి సిద్ధసాధ్యత్వాన్మైవమిత్వాహ -
ప్రాణేతి ।
చేష్టా హితాహితప్రాప్తిపరిహారార్థో వ్యాపారః । ఆదిపదేనేచ్ఛాద్వేషాదయ ఉక్తాః ।
తేషాం దేహధర్మత్వేనాదృష్టానాం కథం తద్ధర్మతేత్యాశఙ్క్యాహ -
అసిద్ధ ఇతి ।
ప్రత్యక్షేణాతిరిక్తాత్మనోఽదృష్టేర్మానాన్తరే చాసంమతేర్గౌరోఽహం స్థూలోఽహమితి చ దేహస్యైవాత్మత్వేనాధ్యక్షత్వాత్తదాధారత్వమేవ ప్రాణాదీనామిత్యర్థః ।
దేహాత్మవాదీ ప్రత్యక్షఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫౩ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమవతారయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర న త్వితి పూర్వపక్షనిషేధప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
న త్వితి ।
ఉత్తరపక్షప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
వ్యతిరేకేతి ।
తత్ర హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
తదితి ।
దేహభావేఽపి ప్రాణాదీనామభావో మృతావస్థాయామాస్థేయః । చైతన్యాదయో న దేహస్య విశేషగుణాస్తద్భావాభావిత్వాత్ ।
యే తద్విగుణాస్తే న తద్భావాభావినో యథా రూపాదయ ఇత్యాహ -
దేహేతి ।
వైలక్షణ్యం స్పష్టయన్దృష్టాన్తస్య సాధనావ్యావృత్తిం వారయతి -
యే హీతి ।
హేత్వసిద్ధిం ప్రత్యాహ -
ప్రాణేతి ।
తేషాం విశేషగుణత్వాభావేఽపి న దేహమాత్రప్రభవత్వం మృతావస్థాయామదర్శనాత్ । అతో దేహాతిరిక్తస్తదధిష్ఠాతేతి భావః ।
చైతన్యాదీనాం దేహధర్మత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ -
దేహేతి ।
విమతా న దేహధర్మాః పరైరనుపలభ్యమానత్వాద్యే తద్ధర్మాస్తే పరైరుపలభ్యన్తే యథా రూపాదయ ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ తేషాం న దేహధర్మతేత్యాహ -
అపిచేతి ।
నహి ధర్మధర్మిత్వమన్వయమాత్రాద్యుక్తమతిప్రసఙ్గాదతో వ్యతిరేకోఽపి వాచ్యః సోఽత్ర సన్దిగ్ధ ఇతి న ధర్మధర్మితేత్యాహ -
సతీతి ।
వ్యతిరేకసన్దేహే హేతుమాహ -
పతితేఽపీతి ।
తత్రాపి న ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సంశయేతి ।
న తావత్తవాదర్శనమభావనిశ్చాయకం ప్రత్యక్షస్యైవ ప్రామాణ్యాన్మమ త్వాత్మనో దేహాన్తరసఞ్చారాత్తద్ధర్మదృష్టిరితి సన్దిహ్యతే తావన్మాత్రేణ చైతన్యాదీనాం దేహధర్మత్వాసిద్ధిరావయోరుభయోరపి నిశ్చితాన్వయాదేరేవ సాధకత్వావివాదాదితి భావః ।
ఉపలబ్ధివదితి పదం చోద్యముఖేన వ్యాఖ్యాతుం పృచ్ఛతి -
కిమాత్మకమితి ।
తత్కిం భూతచతుష్టయాతిరిక్తం న వేతి విమర్శార్థః ।
అప్రకృతేఽర్థే కథం ప్రశ్నః స్యాత్ , తత్రాహ -
యస్యేతి ।
ఆద్యే సిద్ధాన్తవిరోధమాహ -
నహీతి ।
ధర్మధర్మిణస్తాదాత్మ్యాభేదపక్షమాలమ్బతే -
యదితి ।
భూతపరిణామత్వాచ్చైతన్యస్య రూపాదివద్భూతేభ్యోఽర్థాన్తరత్వాభావాన్న వ్యతిరేకాపత్తిరితి భావః ।
భూతపరిణామత్వం చైతన్యస్య రూపాదివైషమ్యోక్త్యా ప్రత్యుక్తమితి మన్వానో దోషాన్తరమాహ -
తదితి ।
ఉక్తరూపం చేచ్చైతన్యం తర్హి స్వాత్మానం ప్రతి భూతభౌతికానాం విషయత్వాన్న తద్ధర్మత్వేన తదభేదం ప్రతిపద్యేతేత్యత్ర హేతుమాహ -
స్వాత్మనీతి ।
అసిధారా స్వాత్మానం ఛినత్తీతివదేకత్ర విషయవిషయిత్వాయోగాదితి హేత్వర్థః । కించ యో యస్య ధర్మః స న తత్సాధకో యథా రూపాదిః ।
తథాచ చైతన్యస్య భూతభౌతికసాధకత్వాదేవ తదతిరేకసిద్ధిరిత్యాహ -
నహీతి ।
రూపాదిదృష్టాన్తం స్పష్టయతి -
నహీతి ।
తర్హి చైతన్యస్యాపి సాధకత్వం మా భూత్ , తత్రాహ -
విషయీతి ।
సూత్రావయవం ఫలితపరత్వేన యోజయతి -
అతశ్చేతి ।
భవతు తర్హి భూతేభ్యోఽతిరిక్తా స్వతన్త్రోపలబ్ధిస్తథాపి కథమాత్మసిద్ధిః, తత్రాహ -
ఉపలబ్ధీతి ।
క్షణికత్వాత్తస్యా నిత్యాత్మరూపత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాజానతస్తద్భేదాభావాద్విషయోపరాగాత్తద్భానాదసావేవానిత్యో నోపలబ్ధిరిత్యాహ -
నిత్యత్వం చేతి ।
కిఞ్చ స్థూలదేహాభిమానహీనస్య స్వప్నే ప్రత్యభిజ్ఞానాదతిరిక్తాత్మసిద్ధిరిత్యాహ -
అహమితి ।
స్వప్నేఽపి స్థూలదేహాన్తరస్యైవోపలబ్ధృత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్మృత్యాదీతి ।
ఉపలబ్ధృస్మర్త్రోర్భేదే సత్యన్యోపలబ్ధేఽన్యస్య స్మృతిరిచ్ఛాదయశ్చ నేతి న తయోరన్యతేత్యర్థః ।
దూషితమపి దోషాన్తరం వక్తుమనుభాషతే -
యత్త్వితి ।
తద్భావాభావిత్వవ్యాఖ్యానేన ప్రత్యాఖ్యాతమేతదిత్యుక్తం స్మారయతి -
తదితి ।
అధికం దోషం దర్శయతి -
అపిచేతి ।
అనన్యథాసిద్ధావన్వయవ్యతిరేకౌ వాచ్యౌ దేహస్య చ చైతన్యాన్వయవ్యతిరేకావధిష్ఠానవిషయతయాఽన్యథాసిద్ధావితి సదృష్టాన్తం సాధయతి -
సత్స్వితి ।
ఉపకరణత్వమపి దేహస్యోపలబ్ధౌ న సిధ్యతీత్యాహ -
నచేతి ।
ఉపలబ్ధిర్న దేహజన్యా తస్మిన్నవ్యాప్రియమాణేఽపి సత్త్వాదర్థాన్తరవత్ । జాగరే తు వ్యఞ్జకజనకతయా కథఞ్చిదుపయోగమఙ్గీకృత్యాత్యన్తమిత్యుక్తమ్ । స్వప్నే ద్రష్టర్యహం పశ్యామీత్యాద్యబాధితాధ్యక్షస్య స్థూలదేహాకారహీనస్య దేహాతిరిక్తాత్మవిషయత్వాన్న దేహాత్మవాదసిద్ధిరితి భావః ।
అనుమానాద్యప్రామాణ్యం తు ప్రతిజ్ఞామాత్రమితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫౪ ॥
దేహభావే భవతశ్చైతన్యస్య తద్భావేఽప్యభావవదుద్గీథాదిభావే భవత ఉపాసనస్య తద్భావేఽప్యభావమాశఙ్క్యాహ -
అఙ్గేతి ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ -
సమాప్తేతి ।
ఉద్గీథాద్యఙ్గాశ్రితోపాసనాని విషయ ఇతి తత్తద్వాక్యోక్త్యా దర్శయతి -
ఓమిత్యేతదితి ।
ఇదం వాక్యం వ్యాప్తేశ్చేత్యేతదధికరణే వ్యాఖ్యాతమ్ । లోకేషు పృథివ్యాదిషు లోకశబ్దో లోకాలోకేషు లాక్షణికః । పృథివ్యాదిదృష్ట్యా పఞ్చవిధం సామోపాసీతేత్యర్థః । ‘పృథివీ హిఙ్కారోఽగ్నిః స్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథ ఆదిత్యః ప్రతిహారో ద్యౌర్నిధనమ్’ ఇతి । ఉక్థం కర్మాఙ్గం శస్త్రమితి వీప్సయా యత్ప్రజా వదన్తి తదిదమేవ యేయం పృథివీత్యుక్థే పృథివీదృష్టివిధిః । చితోఽగ్నిః కర్మాఙ్గభూతస్తత్రాయం లోక ఇతి దృష్టిరిత్యర్థః ।
ఉద్గీథాదిప్రత్యయానుక్తానధికృత్య ప్రకరణాదుద్గూథాదిశబ్దసాధారణ్యాచ్చ సంశయమాహ -
త ఇతి ।
ఉద్గీథాదీనాం సర్వశాఖాస్వైక్యాదుపాస్తివ్యవస్థాశఙ్కాభావాదనారభ్యమిదమధికరణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రతీతి ।
నీచైష్ట్వాదిస్వరభేదాదధ్యయనధర్మభేదాచ్చోద్గీథాదేరపి భేదమఙ్గీకృత్య విద్యావిచార ఇత్యర్థః । అత్ర హి శ్రౌతేన సామాన్యేన ప్రాకరణికస్య విశేషనియమస్య బాధాత్సర్వశాఖావిహితప్రధానకర్మాఙ్గత్వేన ప్రయుక్తసర్వోద్గీథాదివిశేషేషు తదాలమ్బనోపాస్తీనాముపసంహారోక్త్యా సర్వశాఖాభిరనుష్ఠేయత్వోక్తేర్వాక్యార్థధీహేతోరేవ చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షేఽనుష్ఠానవ్యవస్థాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తదవ్యవస్థేత్యాస్థాయ పూర్వపక్షయితుం విమృశతి -
కిమితి ।
యథా దేహాత్మనోర్భేదాదాత్మధర్మా దేహే న భవన్త్యేవమేకశాఖాగతోద్గీథధర్మాణాం భిన్నశాఖోద్గీథాదౌ న ప్రాప్తిరితి పూర్వపక్షమాహ -
స్వశాఖేతి ।
విద్యాచిత ఎవేత్యేవశ్రుత్యా మనశ్చిదాదీనాం క్రియాప్రకరణభఙ్గేన పురుషార్థత్వవదిహాప్యుద్గీథాదిశ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్తయా ప్రకరణభఙ్గాన్నాస్త్యుపాస్తీనాం వ్యవస్థేత్యాహ -
కుత ఇతి ।
ఉద్గీథాదిసామాన్యశ్రుతేః ప్రకరణోపనీతవిశేషాకాఙ్క్షత్వేనాబాధకత్వాదుపాస్తివ్యవస్థా యుక్తేతి మత్వాహ -
సంనిధానాదితి ।
ప్రకరణం వివృణోతి -
ఉద్గీథమితి ।
ఉద్గీథోక్తచిత్యాగ్నీనాం ప్రత్యయాలమ్బనానాం వేదత్రయోక్తప్రధానకర్మస్వఙ్గత్వేన ప్రయుక్తానాం ప్రతిశాఖం స్వారాదిభేదేన భేదాదుద్గీథాదిశ్రుతిభిః ప్రత్యయాలమ్బనానాముద్గీథాదీనాం సామాన్యేనోపాత్తానాం విశేషాకాఙ్క్షాయాం తత్తచ్ఛాఖాస్థప్రధానకర్మాఙ్గత్వేన ప్రయుక్తోద్గీథాదివిశేషేషూద్గీథముపాసీతేత్యాదిప్రత్యయాః ప్రకరణాన్నియమ్యన్త ఇత్యర్థః ।
ప్రకరణాద్వ్యవస్థాయాం యచ్ఛాఖాస్థం యదుపాసనం తతచ్ఛాఖిభిరేవానుష్ఠేయమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
తుశబ్ద ఇతి ।
హిశబ్దోపాత్తం హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కుత ఇతి ।
సామాన్యప్రవృత్తశ్రుతేర్విశేషాకాఙ్క్షాయాం ప్రకరణాద్విశేషనియమో యుక్తః ।
ప్రకృతే తూద్గీథాదిసామాన్యేషూపాస్తిసమ్భవేన విశేషాకాఙ్క్షాభావే శ్రౌతసామాన్యేన ప్రాకరణికవిశేషనియమబాధాత్సర్వశాఖాస్థప్రధానకర్మాఙ్గత్వేన వినియుక్తోద్గీథాదివిశేషు తదాలమ్బనధియాముపసంహారః స్యాదితి హేతుం వివృణోతి -
స్వేతి ।
ప్రకరణేన విశేషార్థే సామాన్యశ్రుత్యబాధేఽపి సఙ్కోచే మానాభావాత్సామాన్యద్వారా సర్వవిశేషగామిశ్రుతేరేకస్మిన్విశేషే నియమనం పీడైవేతి మత్వోక్తమ్ -
పీడితేతి ।
త్వత్పక్షే శ్రుత్యా ప్రకరణబాధవన్మత్పక్షేఽపి తేన శ్రుతిర్బాధ్యతామవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సంనిధానాదితి ।
సామాన్యస్యోపాస్యత్వాయోగాద్విశేషాకాఙ్క్షాయాం తదర్థకం ప్రకరణం కథం శ్రుత్యా బాధ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తథాపి ప్రతివేదం స్వరాదిభేదేనోద్గీథాదిభేదాదుపాస్తివ్యవస్యోక్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి ।
శ్రుతిప్రాబల్యం తచ్ఛబ్దార్థః ॥ ౫౫ ॥
ఉద్గీథాదిశ్రుత్యవష్టమ్భేన యత్ర యత్రోద్గోథాదిరుక్తస్తత్ర తత్ర సర్వత్రైవ క్వాచిత్కస్యాపి ప్రత్యయస్యానువృత్తిరిత్యుక్తమ్ । ఇదానీముదాహరణేనాపీమమర్థం సమర్థయతి -
మన్త్రాదివదితి ।
వాశబ్దార్థం కథయతి -
అథవేత్యాదినా ।
హేతుమవతార్యాక్షరార్థమాహ -
మన్త్రేతి ।
తత్ర మన్త్రోదాహరణం దర్శయతి -
యేషామితి ।
తణ్డులపేషణార్థం కుటరురసీత్యశ్మాదానమన్త్రో యేషాం శాఖినాం నామ్నాతః కుక్కుటోఽసి మధుజిహ్వ ఇత్యయమేవ మన్త్రః సమామ్నాయతే తథాపి తేషాం ప్రయోగసూత్రేణ వినియోగే సోఽపి మన్త్రో దృశ్యతే తేన శాఖాన్తరోత్పన్నస్య మన్త్రస్య శాఖాన్తరే సఙ్గ్రహోఽస్తీత్యర్థః ।
కర్మణాముదాహరణమాహ -
యేషామపీతి ।
మైత్రాయణీయానాం సమిధో యజతి తనూనపాతం యజతీడో యజతి బర్హిర్యజతి స్వాహాకారం యజతీతి సమిదాదయః ప్రయాజా నామ్నాతాస్తథాపి తేషు సఙ్ఖ్యాదిగుణవిధిరామ్నాయతే । ద్వాదశ మాసాః పఞ్చర్తవ ఇత్యత్ర హేమన్తశిశిరయోరేకీకరణేన పఞ్చర్తవః ప్రసిద్ధాః । తథా చర్తువత్పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాః ప్రయాజాః సమానత్ర సమానదేశే హోతవ్యా ఇతి యావత్ । తత్ర శాఖాన్తరోత్పన్నకర్మణాం శాఖాన్తరే సఙ్గ్రహో దృష్టోఽన్యథా తత్ర గుణవిధ్యయోగాదిత్యర్థః ।
గుణోదాహరణమాహ -
తథేతి ।
‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇతి యజుర్వేదినామగ్నీషోమీయః పశురామ్నాయతే నాజ ఇతి జాతివిశేషస్తేన విశేషాశ్రవణాద్యః కశ్చిత్పశురాలమ్భనీయ ఇతి ప్రాప్తే ‘ఛాగో వా మన్త్రవర్ణాత్ ‘ ఇతిసూత్రేణ చ్ఛాగాదేర్హోమార్థమనువాక్యం పఠ హోత్రరిత్యధ్వర్యుప్రైషార్థం లిఙ్గస్య నియమకారణస్య భావాచ్ఛాగోఽగ్నీపోమీయః పశురితి స్థితమ్ । అతశ్చ గుణస్యాపి ప్రైషమన్త్రలిఙ్గాదుపసఙ్గ్రహో దృష్ట ఇత్యర్థః ।
మన్త్రాణాముదాహరణాన్తరమాహ -
తథేతి ।
వేదాన్తరశబ్దాభ్యాముద్గాత్రధ్వర్యువేదావుచ్యేతే ।
తత్రైవోదాహరణాన్తరమాహ -
తథేతి ।
యో జాతో బాల ఎవ సన్ప్రథమో గుణైః శ్రేష్ఠో మనస్వాన్వివేకవాన్స జనాస ఇన్ద్ర ఇతి శేషః । జనాసో జనాస్తే సమ్బోధ్యన్తే స ఇన్ద్ర ఎవంవిధ ఇతి యావత్ । అధ్వర్యవే తత్కర్తృకప్రయోగార్థం సజనీయం ‘స జనాసః’ ఇత్యేతేనోపలక్షితం సూక్తం శస్యం శంసనీయమిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తానువాదేన దార్ష్టాన్తికం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
శాఖాన్తరోత్పన్నస్య శాఖాన్తరే సఙ్గ్రహబాహుల్యం తచ్ఛబ్దార్థః ॥ ౫౬ ॥
ఉద్గీథాద్యుపాసనం తత్తదఙ్గవిశేషాలమ్బనం నేత్యుక్తిప్రసఙ్గేన వైశ్వానరోపాస్తిరపి తత్తదఙ్గవిశేషాలమ్బనా నేతి సాధయతి -
భూమ్న ఇతి ।
సైవ హీత్యత్ర తద్యత్తత్సత్యమితి తచ్ఛబ్దేన ప్రకృతపరామర్శాద్విద్యైక్యముక్తమ్ ।
అత్ర తు తద్వదభేదే హేత్వభావాదగతార్థతేతి మత్వా వ్యస్తస్య సమస్తస్య చ వైశ్వానరస్యోపాసనం శ్రౌతముదాహరతి -
ప్రాచీనేతి ।
తత్ర ప్రశ్నప్రతివచనరూపవాక్యేన వ్యస్తోపాస్తిముపన్యస్యతి -
వ్యస్తేతి ।
వైశ్వానరాధికరణే వ్యాఖ్యాతం వాక్యమనుస్మృత్య సమస్తోపాస్తిం దర్శయతి -
తథేతి ।
ద్వివిధాముపాస్తిమధికృత్యోభయత్ర విధిఫలశ్రుతిభ్యామేకవాక్యత్వోపపత్తేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ఎకవాక్యతాలాభేన సమస్తస్యైవ వైశ్వానరస్యోపాస్తిరిత్యుక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవాత్రాపి చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే వాక్యభేదః సిద్ధాన్తే తదైక్యమిత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షార్థం విమృశతి -
కిమితి ।
ఉద్గీథాదిశ్రుత్యా సంనిధిం బాధిత్వోద్గీథాద్యుపాస్తీనాం సర్వశాఖాసూపసంహారోక్తివదత్రాపి వ్యస్తోపాసనస్య విధిఫలయోః శ్రుతేః సమస్తోపాస్తిసంనిధిప్రాప్తం స్తుత్యర్థత్వం బాధిత్వా విధేయతేతి పూర్వపక్షమాహ -
ప్రతీతి ।
సుతమిత్యభిషవస్య కణ్డనస్య కర్మతాపన్నం సోమరూపమ్ । ప్రసుతమాసుతమిత్యవస్థావిశేషాపేక్షం తస్యైవ విశేషణమ్ । సోమయాగకరణసమ్పత్తిస్తవ కులే దృశ్యత ఇతి యావత్ । ఆత్మనో వైశ్వానరస్యేత్యాదివాక్యప్రకరణాభ్యాం సమస్తోపాసనాఙ్గత్వేన తదన్తర్భావేఽపి వ్యస్తోపాసనానామత్త్యన్నం పశ్యతి ప్రియమిత్యాదినా ప్రత్యవయవం విధిఫలశ్రుతేః స్వాతన్త్ర్యేణాపి విధానం కల్ప్యం తేనోభయథోపాసనం కార్యమితి భిన్నాన్యేవైతాని వాక్యానీత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య భూమ్నో జ్యాయస్త్వమితి ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే -
తత ఇతి ।
సమస్తోపాసనవద్వ్యస్తోపాసనమపీష్యతాం, తత్రాహ -
నేతి ।
తత్ర దృష్టాన్తమాదాయ విభజతే -
క్రతువదితి ।
సామస్త్యేనేత్యౌత్సర్గికోక్తిః ।
ప్రయాజాదీనాం ప్రత్యేకమప్రయోగేఽపి నిత్యాదీనాం కిఞ్చిద్గుణవతామపి ప్రయోగోఽస్తీత్యాశఙ్క్య కామ్యేషు నైవమిత్యాహ -
నాపీతి ।
సర్వాఙ్గోపేతకామ్యక్రతోరిష్టత్వవద్వైశ్వానరోపాసనస్యాపి సమస్తస్యైవ ప్రాధాన్యేష్టతేత్యాహ -
తద్వదితి ।
హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమేవ వ్యాకరోతి -
కుత ఇతి ।
సాక్షాజ్జ్యాయత్త్వోక్తిరదృష్టేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎకేతి ।
వాక్యప్రకరణాభ్యామేకవాక్యత్వం సాధయతి -
ఎకం హీతి ।
విహితానామపి వ్యస్తోపాస్తీనాం సమస్తోపాస్త్యన్తర్భావాన్న పృథక్కార్యతేతి మత్వాహ -
తథాహీతి ।
వ్యస్తోపాస్త్యపవాదశ్రుతేశ్చ సమస్తస్యైవోపాసనస్య జ్యాయస్త్వమిత్యాహ -
మూర్ధేతి ।
సమస్తోపాసనే వైఫల్యాన్న తస్య జ్యాయస్త్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
పునశ్చేతి ।
వ్యస్తోపాసనేఽపి ఫలశ్రవణమస్తీత్యుక్తం, తత్రాహ -
యత్త్వితి ।
వ్యస్తోపాస్తీనాం ప్రకరణవాక్యాభ్యాం సమస్తోపాస్త్యన్తర్భావేన ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవదేకప్రయోగత్వే సిద్ధే ప్రధానతదఙ్గఫలానామర్థవాదగతానామేకీకరణేన సమస్తోపాస్తిరేవ జ్యాయసీత్యాహ -
తదితి ।
ప్రత్యవయవముపాస్తివిధిశ్రుతేర్వ్యస్తోపాస్తిర్భాతీత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
ఔపమన్యవాద్యవగతరూపానువాదేన సమస్తోపాస్తిరేవాత్ర విధిత్సితేత్యర్థః ।
స్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యామనూద్య దూషయతి -
కేచిత్త్వితి ।
కిలకారోఽనిచ్ఛాయామ్ ।
ఎకావాక్యతాభఙ్గేన వాక్యభేదం కృత్వా వ్యస్తోపాసనాన్యపి పృథగ్విధీయన్తామిత్యాశఙ్క్యాహ -
మూర్ధేతి ।
యదోభయథోపాస్తిః సిద్ధాన్తస్తదా వ్యస్తోపాస్తిరేవాత్ర సమస్తోపాస్తిరేవ వా పూర్వపక్షః స్యాన్నాద్య ఇత్యాహ -
స్పష్టే చేతి ।
ద్వితీయశ్చ తవాయుక్తో వాక్యోపక్రమస్థవ్యస్తోపాస్తిధీవిరోధాత్సమస్తోపాస్తివిధ్యర్థం పరాభిప్రాయానువాదే సిద్ధాన్తాదవిశేషాదితి భావః ।
సమస్తోపాస్తిరేవ కార్యా న వ్యాస్తోపాస్తిరిత్యత్ర కిమపేక్ష్య సౌత్రం జ్యాయస్త్వవచనం, తత్రాహ -
సౌత్రస్యేతి ।
సమస్తోపాస్తేర్మానవత్త్వోక్త్యా వ్యస్తోపాస్తేర్వాక్యతాత్పర్యావిషయత్వేనాప్రామాణికత్వం ద్యోతయితుం సూత్రే భూమ్నో జ్యాయస్త్వముక్తమ్ । అతః సమస్తోపాస్తిరేవ కార్యేత్యేకవాక్యతా సిద్ధేత్యర్థః ॥ ౫౭ ॥
భిన్నశ్రుతీనామపి సుతేజస్త్వప్రభృతీనాం సమస్తోపాసనం జ్యాయశ్చేత్తర్హి సర్వోపాస్తీనామపి భిన్నశ్రుతీనాం సమస్తోపాసనం జ్యాయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నానేతి ।
దహరవిద్యాదిబ్రహ్మోపాసనాని ప్రాణోపాసనాని చ విద్యాభేదాదభిన్నాని వా శబ్దాదిభేదాద్భిన్నాని వేతి సన్దేహే పూర్వన్యాయేన పృర్వపక్షయతి -
పూర్వస్మిన్నితి ।
శాణ్డిల్యవిద్యాదీనామభేదే హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
తత్ర సదృష్టాన్తం హేతుమాహ -
వేద్యం హీతి ।
తత్ర తత్ర శ్రుతిషు సత్యసఙ్కల్పత్వాదిగుణవిశిష్టబ్రహ్మభేదాద్విద్యాభేదోఽపి నాస్తీత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మణః సిద్ధత్వాత్తదుపాధౌ తద్గుణానామపి వ్యవస్థానాద్యుక్తం వేద్యైక్యమిత్యాహ -
వేద్యశ్చేతి ।
శ్రుతినానాత్వేఽపి తత్తదాధ్యేయగుణశ్రుతిభేదేఽపీతి యావత్ ।
బ్రహ్మోపాసనేపు వేద్యాభేదేఽపి కథమబ్రహ్మోపాసనేష్విత్యాశఙ్క్యాహ -
తయేతి ।
తదేకత్వేఽపి విద్యానానాత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య రూపాభేదాన్మైవమిత్యాహ -
వేద్యేతి ।
విద్యైక్యం చేదేకత్ర విహితాయాస్తస్యా నాన్యత్ర విధానమర్థవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతీతి ।
బ్రహ్మప్రాప్తిఫలసంయోగస్యోపాస్యబ్రహ్మరూపప్రకృత్యర్థోపాసనాభ్యామవిచ్ఛిన్నప్రత్యయార్థప్రయత్నచోదనాయాశ్చ బ్రహ్మవిద్యాసమాఖ్యాయాశ్చైక్యాద్విద్యైక్యే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
శబ్దాదిభేదాద్విద్యాభేదోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవాత్రాపి చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే పూర్వవద్విద్యైక్యమ్ ।
సిద్ధాన్తే తదయోగాత్తన్నానాత్వమితి సిద్ధవత్కృత్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
వేద్యేతి ।
రూపాభేదాదభేదోక్తేర్న విద్యానానాత్వమిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
సౌత్రహేతుముక్త్వా శబ్దభేదం విభజతే -
శబ్దాదీతి ।
తద్భేదేఽపి మా భూదుపాస్తినానాత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శబ్దేతి ।
పురస్తాదితి పూర్వతన్త్రోక్తిః । భిన్నభావార్థవిషయః శబ్దః శబ్దాన్తరమ్ । యథా యజతి దదాతి జుహోతీతి । తస్మిన్సతి కర్మభేదః కృతానుబన్ధత్వాద్ధాత్వర్థావచ్ఛేదే భిన్నధాత్వర్థావచ్ఛిన్నతయా విధేర్భేదాదిత్యర్థః । శబ్దాన్తరాధికరణం తు సర్వవేదాన్తప్రత్యయాధికరణేఽనుక్రాన్తమ్ ।
సౌత్రమాదిశబ్దం వ్యాకరోతి -
అాదీతి ।
గుణాదయోఽపీత్యాదిగ్రహణేన సంయోగరూపసమాఖ్యాదయో గృహ్యన్తే । తత్తత్ప్రకరణోక్తగుణజాతవిశిష్టోపాస్యరూపభేదాత్ప్రతివిద్యం ఫలభేదాన్నామధేయభేదాత్కౌణ్డపాయివత్కృత్స్నోపసంహారస్యాశక్యానుష్ఠానత్వాచ్చ విద్యానానాత్వమిత్యర్థః ।
సత్యపి శబ్దభేదేఽనుబన్ధభేదాభావాన్న విద్యా భిన్నేతి శబ్దభేదమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
వేదోపాసీతేత్యాదిశబ్దానాం క్వచిజ్జ్ఞానం క్వచిద్ధ్యానమిత్యర్థభేదమాశఙ్క్య జ్ఞానస్యావిధేయత్వాద్విధీయమానముపాసనభేవేత్యాహ -
అర్థాన్తరేతి ।
అనుబన్ధభేదాభావే ఫలితమాహ -
తదితి ।
క్రియాత్వావిశేషేఽపి యాగదానహోమానామవాన్తరభేదవద్వేదోపాసీతేత్యాదీనాం మనోవృత్తిత్వావిశేషేఽపి తత్తత్ప్రకరణేషూత్పత్తిశిష్టతత్తద్గుణవిశిష్టవేద్యరూపభేదాద్విశిష్టోపాస్త్యనుబన్ధో భిద్యత ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
గుణానామపి బ్రహ్మోపాధౌ వ్యవస్థానాన్నానుబన్ధభేద ఇత్యాశఙ్క్య వస్తునిష్ఠత్వాభావాదుపాస్తివాక్యానాం తత్తత్ఫలాయ క్వచిత్కేనచిద్గుణేన విశిష్టబ్రహ్మోపాస్తివిధేరనుబన్ధభేదః స్యాదిత్యభిప్రేత్యాహ -
ఎకస్యాపీతి ।
బ్రహ్మణ్యుక్తం న్యాయం ప్రాణేఽపి దర్శయతి -
తథేతి ।
ప్రతిప్రకరణం గుణభేదోక్తౌ ఫలితమాహ -
ఎవమితి ।
యత్తు శ్రుతినానాత్వం గుణాన్తరపరమితి తద్దూషయతి -
నచేతి ।
గుణాన్తరవిధిపరత్వే వాఽప్రాప్తానేకగుణపరతయా వాక్యభేదాన్న యుక్తేయం వ్యవస్థేతి దోషాన్తరమాహ -
అనేకత్వాచ్చేతి ।
విద్యైక్యే సత్యేకత్రోక్తానాం గుణానామన్యత్రోక్తిరయుక్తా పౌనరుక్త్యాత్ । విద్యాభేదే తు నైవం విద్యాన్తరస్యాపి తద్గుణత్వాయ పునరుక్తిసమ్భవాదతోఽపి విద్యానానాత్వమిత్యాహ -
నచేతి ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
ప్రతీతి ।
సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తి జయతీమాఀల్లోకానిత్యాదిఫలసంయోగభేదాదాకాఙ్క్షాభావాదేకవాక్యత్వాయోగాద్విద్యానానాత్వమిత్యర్థః । యత్తు పూర్వన్యాయేన సమస్తేపాస్తేర్జ్యాయస్త్వముక్తం తత్ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
అత్రేతి శాణ్డిల్యాదివిద్యోక్తిః । యత్తు వేద్యైక్యాద్విద్యైక్యమితి, తత్రాహ -
వేద్యేతి ।
సర్వగుణానుపసంహృత్య ప్రత్యయకర్తురధికారిణోఽసమ్భవాన్న విద్యైక్యమిత్యర్థః ।
శబ్దాదిభేదకృతం విద్యాభేదముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
శబ్దాదిభేదాద్విద్యాభేదే సతి కథం సర్వవేదాన్తప్రత్యాయాధికరణే విద్యైక్యముక్తం, తత్రాహ -
స్థితే చేతి ।
శబ్దాదిభేదాద్విద్యాభేదే సిద్ధే సతి సర్వశాఖాగతతత్తద్బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రాణదానం చ భిన్నమేవేతి శఙ్కితే సర్వవేదాన్తర్గతం తద్విజ్ఞానమేకమిత్యుక్తమతోఽస్యాధికరణస్య పాదాదావేవార్థికీ సఙ్గతిరత్ర తు ప్రసఙ్గాదుక్తమిత్యర్థః ॥ ౫౮ ॥
విద్యాభేదముక్త్వా తదనుష్ఠానభేదం వదన్నాదావహఙ్గ్రహోపాస్తీనామనుష్ఠానప్రకారమాహ -
వికల్ప ఇతి ।
అహఙ్గ్రహోపాసనాన్యధికృత్య యథాకామ్యవికల్పయోర్విద్యానానాత్వసామ్యాదధికరణసఙ్గతిగర్భం సంశయమాహ -
స్థిత ఇతి ।
అహఙ్గ్రహోపాస్తీనాం వికల్పేనానుష్ఠానోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవోక్తేరత్ర పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే స్వేచ్ఛయా ప్రవృత్తేరనుష్ఠానానియమః ।
సిద్ధాన్తే వ్రీహ్యాదిష్వివ తన్నియతిరితి మత్వా యాథాకామ్యేనానుష్ఠానమితి పూర్వపక్షయిష్యన్నాదౌ సముచ్చయనియమం నిరస్యతి -
తత్రేతి ।
ఉపాసనానాం భిన్నత్వేఽపి సముచ్చయనియమే నియమో యుక్తో నిత్యాగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదివదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉపాస్తీనాం కామ్యత్వాన్మైవమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
అగ్నిహోత్రాదిషు సముచ్చయస్తత్రేత్యుక్తః । తర్హి కిమితి వికల్పనియమో నాశ్రీయతే, తత్రాహ -
నాపీతి ।
సముచ్చయవికల్పయోర్నియమాయోగాదిచ్ఛయాన్యతరోఽఙ్గీకర్తవ్య ఇత్యాహ -
పారిశేష్యాదితి ।
యథా వ్రీహిభిరేవ పురోడాశే సిద్ధే యవా న సముచ్చీయన్తే కృతకరణత్వప్రసఙ్గాత్ ।
తథాత్రాపి బ్రహ్మప్రాప్తిఫలమవిశిష్టం తదేకేనైవోపాసనేన కృతం చేన్నావకాశః సముచ్చయస్యేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తదేవావిశిష్టఫలత్వం స్పష్టయతి -
తథాహీతి ।
కామ్యదర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదివత్ఫలభూమార్థినః సముచ్చయః స్యాదిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
వికల్పసముచ్చయనియమనివృత్తిఫలముపసంహృత్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
తస్మాదిత్యాదినా ।
ఉక్తేఽర్థే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాదాయ వ్యాచష్టే -
కస్మాదిత్యాదినా ।
ధ్యేయసాక్షాత్కారార్థమేవ సముచ్చయాఙ్గీకారే కా క్షతిః, తత్రాహ -
ఎకేనేతి ।
అభీష్టఫలఘాతిత్వాచ్చ సముచ్చయోఽత్ర నాస్తీత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఉపాస్తేరదృష్టద్వారా యాగాదివత్ఫలోపాయత్వోపపత్తేరుపాస్యసాక్షాత్కారాపేక్షైవ నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహఙ్గ్రహోపాస్తీనాం సాక్షాత్కారసాధ్యఫలం తథాశ్రుతేరిత్యాహ -
సాక్షాదితి ।
యస్యోపాసకస్యాద్ధా సాక్షాదుపాస్యం స్యాన్న విచికిత్సా సంశయోఽస్తి ప్రాప్నుయామహం ఫలం న వేతి తస్య బ్రహ్మాప్తిః స్యాదిత్యర్థః । దేవో భూత్వా జీవన్నేవ సాక్షాత్కారేణ దేవభావమనుభూయ పతితే దేహే దేవానప్యేతి ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
ऩ చావిశిష్టఫలత్వే ఫలభూమార్థినః సముచ్చయానుష్ఠానముపాస్యసాక్షాత్కారే తన్నిమిత్తం తత్ప్రాప్తౌ చ విశేషాభావాదిత్యాశయేనోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫౯ ॥
అహఙ్గ్రహోపాస్తీనామనుష్ఠానప్రకారముక్త్వా ప్రతీకోపాస్తీనాం తత్ప్రకారమాహ -
కామ్యాస్త్వితి ।
అనహఙ్గ్రహాణ్యకర్మాఙ్గావబద్ధాని చ మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యేవమాదీన్యభ్యుదయఫలాన్యుపాసనాని విషయస్తేషు కిం వికల్పనియమో యాథాకామ్యం వేత్యుభయోపపత్త్యా సంశయే ప్రతీకోపాస్తీనాముపాస్తిత్వాదహఙ్గ్రహోపాస్తివద్వికల్పనియమే ప్రాప్తే తద్వైపరీత్యమాహ -
అవిశిష్టేతి ।
అత్ర ప్రతీకోపాస్తిషు పూర్వవైరీత్యేనానుష్ఠానస్య యాథాకామ్యోక్త్యా వాక్యార్థధీహేతోరేవ కథనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే వ్రీహ్యాదిష్వివానుష్ఠాననియమసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ఫలవశాదతన్నియతిరిత్యఙ్గీకృత్య సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
యాస్వితి ।
స యః కశ్చిదేతం వాయుం దిశాం గోత్వేన కల్పితానాం వత్సం వేద నాసౌ పుత్రమరణనిమిత్తం రోదం రోదనం రోదితి లభతే కిన్తు నిత్యమవియుక్తవత్సాదిగుణోపాసనాజ్జీవత్పుత్రో భవతీత్యర్థః ।
అహఙ్గ్రహోపాస్తిపు సాక్షాత్కారసాధనత్వముపాధిరితి మత్వా విశినష్టి -
సాక్షాదితి ।
విమతాన్యుపాసనాని యథాకామ్యేనానుష్ఠేయాన్యవిరుద్ధభిన్నఫలత్వాచ్చిత్రాజ్యోతిష్టోమాదివదితి భావః ॥ ౬౦ ॥
ప్రతీకోపాస్తీనామనుష్ఠానక్రమముక్త్వాఽఙ్గావబద్ధోపాస్తీనాం క్రమం నిరూపయిష్యన్పూర్వపక్షమాహ -
అఙ్గేష్వితి ।
అధికరణస్య విషయం వక్తుమఙ్గేష్వితి పదం వ్యాచష్టే -
కర్మేతి ।
తదాశ్రితోపాసనాని విషయత్వేన దర్శయతి -
య ఇతి ।
అఙ్గద్వారా క్రతుసమ్బన్ధాత్ఫలసంనికర్షాచ్చ సంశయ ఇత్యాహ -
కిం త ఇతి ।
తన్నిర్ధారణానియమాధికరణే పురుషార్థత్వమఙ్గోపాస్తీనాముక్తమిహ సత్యపి పురుపార్థత్వే సముచ్చయే మానం నేత్యుచ్యతే ।
అఙ్గోపాస్తీనామఙ్గవత్సముచ్చయనియమః కింవా ప్రతీకదృష్టివద్యాథాకామ్యమితి సంశయమనూద్య పూర్వాధికరణవద్యథారుచ్యనుష్ఠానం నేతి పూర్వపక్షయతి -
ఇతి సంశయ ఇతి ।
అత్ర చాఙ్గోపాస్తిషు యథారుచ్యనుష్ఠానోక్త్యా వాక్యార్థధీసాధనస్యైవ చిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే సముచ్చయానుష్ఠానాత్ఫలబాహుల్యసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే సముచ్చయస్యాప్రామాణికత్వాత్తథానుష్ఠానే ఫలబాహుల్యాయోగాద్యథారుచ్యనుష్ఠానే ప్రవృత్తిసౌకర్యమిత్యుపేత్య పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
యథేతి ।
అఙ్గాశ్రితోపాసనాని నియమేన క్రతౌ సముచ్చిత్యానుష్ఠేయాని నియమేన సముచ్చీయమానాఙ్గాశ్రితత్వాత్తదాశ్రితోపాఙ్గవదిత్యర్థః ॥ ౬౧ ॥
ఇతశ్చాఙ్గోపాస్తీనాం సముచ్చిత్యానుష్ఠానమిత్యాహ -
శిష్టేశ్చేతి ।
శిష్టిః శాసనం విధానం తస్యా విశేషాభావాదఙ్గానాం ప్రత్యయానాం చ సముచ్చయనియమ ఇత్యర్థః ।
సూత్రస్యాక్షరోత్థమర్థమాహ -
యథా వేతి ।
తస్యైవ తాత్పర్యార్థమాహ -
నేత్యాదినా ॥ ౬౨ ॥
ఇతశ్చోపాసనాని సముచ్చిత్యానుష్ఠీయేరన్నిత్యాహ -
సమాహారాదితి ।
సమాహరణం సమతాకరణం క్షతస్య సన్ధానం సమాహారస్తస్మాల్లిఙ్గాత్సముచ్చయో గమ్యతే ప్రత్యాయానామితి యోజనా । యః ప్రణవో బహ్వృచానాం స చ్ఛన్దోగానాముద్గీథః ।
యశ్చ తేషాముద్గీథః స ప్రణవోఽన్యేషామితి ప్రణవోద్గీథయోరేకత్వేన యదుపాసనముద్గాత్రా కృతం తత్ఫలవాదివాక్యం సూత్రం వ్యాకర్తుమనువదతి -
హోతృషదనాదితి ।
హోతుః సదనం స్థానం హోతా యత్రస్థః శంసతి తద్ధోతృషదనం తేన చ హౌత్రం కర్మ లక్ష్యతే । తతః సమ్యగనుష్ఠితాద్దురుద్గీథం దుష్టం యదుద్గానం స్వరవ్యఞ్చనాదిప్రమాదాదుద్గాత్రా కృతం తదప్యుద్గాతా తేనైక్యవిజ్ఞానేనానుసమాహరతి ప్రతిసన్దధాత్యేవ క్షతమివ వైద్య ఇత్యర్థః ।
వాక్యస్యాభీష్టమర్థం కథయతి -
ప్రణవేతి ।
తథాపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ -
ఇతి బ్రువన్నితి ।
వేదద్వయయుక్తప్రణవోద్గీథయోరైక్యజ్ఞానస్యేదృశం ఫలం బ్రువాణః సర్వవేదస్థానాం ప్రత్యయానాం సర్వత్రోపసంహారం సముచ్చయం సూచయతి । సర్వోపాసనేషు వేదాన్తరోక్తప్రత్యయస్య వేదాన్తరోక్తపదార్థేన సమ్బన్ధస్య సమానత్వాదితి యోజనా ॥ ౬౩ ॥
ఓంకారస్యోపాస్యస్య సాధారణ్యాదప్యుపాసనానాం సాధారణ్యం సముచ్చిత్యానుష్ఠానమితి హేత్వన్తరమాహ -
గుణేతి ।
విద్యాగుణమిత్యస్య వ్యాఖ్యా విద్యాశ్రయమితి । విద్యోద్గీథవిద్యా । తేనేత్యోఙ్కారోక్తిః । త్రయీ విద్యా వేదత్రయవిహితం కర్మేత్యర్థః ।
అన్వయముఖేన వ్యాఖ్యాముపసంహరతి -
తతశ్చేతి ।
ఆశ్రయసాధారణ్యే సాత్యశ్రితసాధారణ్యమన్వయస్తమేవాశ్రయసాధారణ్యాభావే సత్యాశ్రితసాధారణ్యాభావరూపవ్యతిరేకవ్యాఖ్యయా ద్రఢయితుం సూత్రమాదత్తే -
అథవేతి ।
వ్యతిరేకేణ సూత్రం యోజయతి -
యదీతి ।
ఉద్గీథాదీనామపి తర్హి సాధారణ్యం మా భూత్ , తత్రాహ -
తే త్వితి ।
గుణేన సహైవ గుణినః ప్రత్యయస్యాగమనం సూచ్యత ఇతి ఫలితమాహ -
తతశ్చేతి ॥ ౬౪ ॥
యస్మిన్నుపాసనే యస్యాభిరుచిః స తదనుతిష్ఠతి సర్వోపాసనసముచ్చయే తు న మానమితి సిద్ధాన్తయతి -
న వేతి ।
తత్ర వాకారార్థమాహ -
నేత్యాదినా ।
నఞ్పదం వ్యాచష్టే -
న యథేతి ।
ప్రశ్నపూర్వకమవశిష్టమాదాయ వ్యాకరోతి -
కుత ఇతి ।
నియమేన సముచ్చీయమానాఙ్గాశ్రయత్వాదిత్యుక్త్వాఽనుమానధియా శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విమతోపాసనాని న క్రతౌ సముచ్చిత్యానుష్ఠేయాని, అఙ్గాశ్రితత్వే సతి భిన్నఫలత్వాద్గోదోహనాదివదితి మత్వాహ -
నేతీతి ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకరోతి -
ప్రయోగేతి ।
శిష్టేశ్చేత్యుక్తం విఘటయతి -
అయమేవేతి ।
సమాహారాద్గుణసాధారణ్యశ్రుతేశ్చేత్యేతద్దూషయతి -
పరం చేతి ।
యదర్థవాదసామర్థ్యం తదన్యతః ప్రాప్తస్యావద్యోతకం న చేహోపాసనానాం సముచ్చయే ప్రాపకమస్తీత్యర్థః ।
గుణసాధారణ్యేత్యాదౌ వ్యతిరేకవ్యాఖ్యానం ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
ఉపాసనానామాశ్రయభావేఽపి సత్త్వాభావే కథమాశ్రయతన్త్రత్వం, తత్రాహ -
ఆశ్రయేతి ।
ఇదమేవాశ్రితానామాశ్రయతన్త్రత్వం యదాశ్రయే సత్యేవ వృత్తిర్నాసతీతి । న తు తత్ర వృత్తిరేవ నావృత్తిరితి కామానామనిత్యత్వాత్తదుపబన్ధోపాస్తీనామపి తథాత్వాన్నిత్యసంయోగవిరోధాదిత్యర్థః ।
అఙ్గోపాస్తీనామఙ్గవదసముచ్చయే ప్రతీకదృష్టివద్యథారుచ్యనుష్ఠానమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬౫ ॥
కిఞ్చ విదుషా బ్రహ్మణాఽన్యేషామృత్విజాం పాల్యత్వోక్తేరపి న సర్వవిజ్ఞానోపసంహారధీరిత్యాహ -
దర్శనాచ్చేతి ।
సూత్రం త్రిభజతే -
దర్శయతీతి ।
ఋగ్వేదాదివిహితాఙ్గలోపే వ్యాహృతిహోమప్రాయశ్చిత్తాదివిజ్ఞానవత్త్వమేవంవిత్త్వం బ్రహ్మణోఽమీష్టం కథం తావతా వివక్షితానుపసంహారః, తత్రాహ -
సర్వేతి ।
అస్తి చ తేనేతరేషామృత్విజాం పాల్యత్వకీర్తనం తేన ప్రత్యయానుపసంహారధీరితి శేషః ।
అనుమానాల్లిఙ్గాచ్చ సిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
యాథాకామ్యం వ్యాచష్టే -
సముచ్చయో వికల్పో వేతీతి ॥ ౬౬ ॥
కర్మాఙ్గసఙ్గివిద్యోక్తిప్రసఙ్గాద్బ్రహ్మజ్ఞానస్య కర్మాఙ్గత్వమాశఙ్క్య పరిహరతి -
పురుషార్థ ఇతి ।
పరాపరబ్రహ్మవిద్యానాం గుణోపసంహారోక్త్యా పరిమాణమవధార్య తాసాం కర్మానపేక్షాణామేవ పురుషార్థసాధనత్వమవసరప్రాప్తౌ నిరూప్యతే ।
తత్ర కర్మానపేక్షాణామమూషాం కా నామేతికర్తవ్యతా, నహి తాం వినా కారణతేత్యాశఙ్క్య యజ్ఞాదయః శ్రవణాదయః శమదమాదయశ్చ విద్యోత్పత్త్యుపయోగిన్య ఇతికర్తవ్యతా నిరూప్యన్తే తదభిప్రేత్యాహ -
అథేతి ।
ఫలభేదాభేదౌ వినా న విద్యాభేదాభేదౌ నచ తౌ వినా గుణోపసంహారానుపసంహారౌ తేన ప్రాగేవ విద్యానాం పుమర్థహేతుత్వే స్థితే ప్రథమమౌపనిషదమాత్మజ్ఞానమధికృత్య వాదివిప్రతిపత్త్యా సంశయమాహ -
ఔపనిషదమితి ।
అనేన చాత్మజ్ఞానవిశేషణేన శాస్త్రశ్రుతిసఙ్గతిరుచ్యతే । సిద్ధే ఫలవత్త్వే స్వతన్త్రమేవేదం ఫలవదితి సాధనాదధ్యాయపాదసఙ్గతీ । పూర్వపక్షే సముచ్చయపక్షమిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే కేవలస్య జ్ఞానస్య కైవల్యసాధనతేతి మత్వా పూర్వపక్షమగ్రే దర్శయిష్యన్నాదౌ సిద్ధాన్తమాహ -
సిద్ధాన్తేనేతి ।
సూత్రస్థాం ప్రతిజ్ఞాం యోజయతి -
అస్మాదితి ।
తత్ర ప్రమాణం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
శబ్దాదిత్యాహేతి ।
ప్రమాణం వివృణోతి -
తథా హీత్యాదినా ।
సగుణబ్రహ్మజ్ఞానస్యాపి స్వాతన్త్ర్యేణ పుమర్థహేతుతేతి వక్తుం తద్విషయాం శ్రుతిమాహ -
య ఆత్మేతి ।
నిర్గుణవిద్యావిషయం వాక్యాన్తరమాహ -
ఆత్మేతి ।
ఉక్తశ్రుతిషు విద్యాఫలయోః సాధ్యసాధనత్వం న భాతీత్యాశఙ్క్య తయోరేకపురుషసమ్బన్ధసామర్థ్యాదేవ తద్ధీరిత్యాశయేనాహ -
కేవలాయా ఇతి ॥ ౧ ॥
పూర్వపక్షమవతారయతి -
అథేతి ।
సిద్ధాన్తోక్త్యనన్తరమాత్మజ్ఞానే విషయే ఫలశ్రుతిమధికృత్య మీమాంసకశ్చోదయతీత్యర్థః । పురుషార్థవాద ఇత్యత్రార్థగ్రహణం తన్త్రేణోపాత్తం తేన పురుషార్థార్థవాద ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తత్త్వజ్ఞానం కర్మాఙ్గకర్తృద్వారా ప్రయోగవిధినాదేయమాదీయమానకర్మాఙ్గకర్త్రాశ్రయేణ శాస్త్రసిద్ధత్వాద్యజమానసంస్కారాఞ్జనాదివదితి మత్వా శేషత్వాదిత్యేతద్వ్యాచష్టే -
కర్తృత్వేనేతి ।
తత్త్వజ్ఞానం ప్రయోగవిధినాదేయం సాధ్యఫలోక్తిశూన్యత్వే సతి కర్మాఙ్గాశ్రయత్వాత్పర్ణమయీత్వాదివదితి ప్రయోగః ।
స్వతన్త్రఫలస్య కథం ప్రోక్షణాదివత్కర్మాఙ్గతేత్యాశఙ్క్య పురుషార్థవాద ఇత్యస్యార్థమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
వేదార్థజిజ్ఞాసాయాం తత్త్వనిర్ణయార్థం సంశయాదిప్రతిభాసో గురోరగ్రే శిష్యేణ దర్శనీయో గురుణా చ తన్నిరాసేన తత్త్వమావిష్కరణీయమితి శిష్టాచారం దర్శయితుం జైమినిగ్రహణం న ప్రతిపక్షతయా శిష్యస్య తదయోగాత్ ।
ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వే సూత్రితం దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
పర్ణమయీద్రవ్యే యజమానస్యాఞ్జనాదిసంస్కారే ప్రయాజాదికర్మసు చ క్రమేణ ఫలశ్రుతీరాహ -
యస్యేత్యాదినా ।
సా చ ఫలశ్రుతిర్న ఫలపరా ఫలవత్క్రత్వర్థత్వాత్పర్ణతాదేః ఫలశేషత్వాయోగాత్ । అతః సాఽర్థవాద ఎవేతి పర్ణమయీత్వాధికరణే సమర్థితమ్ ।
తథాత్మజ్ఞానేఽపి ఫలశ్రుతిరర్థవాద ఎవ స్యాదిత్యాహ -
తద్వదితి ।
వినియోజకమానాభావాదాత్మధియోఽఙ్గత్వాత్తత్ర ఫలశ్రుతిర్నార్థవాద ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ప్రకరణాదినా క్రత్వసమ్బన్ధేఽపి జుహూద్వారా పర్ణమయీత్వస్య వాక్యాత్క్రతుసమ్బన్ధవదాత్మధియోఽపి కర్తృద్వారా వేదాన్తవాక్యాత్క్రతుసఙ్గతిరితి పూర్వవాద్యాహ -
కర్త్రితి ।
సిద్ధాన్తీ దూషయతి -
నేతి ।
తదేవ వివృణోతి
అవ్యభిచారిణేతి ।
జుహూవదాత్మజ్ఞానే కర్తైవావ్యభిచారి ద్వారమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కర్తేతి ।
తస్య వ్యభిచారిత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
కిం దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానస్య కర్మాఙ్గత్వం వినియోజకాభావాన్నిరస్యతే కిం వాఽపహతపాప్మత్వాదివిశేషితాసంసార్యాత్మవిషయౌపనిషదజ్ఞానస్యేతి వికల్ప్యాద్యం పూర్వవాదీ దూషయతి -
నేతి ।
తస్య విషయద్వారా తేష్వనుప్రవేశాన్న కర్మాఙ్గత్వం నిషేద్ధుం శక్యమిత్యర్థః ।
లౌకికకర్మణోఽపి కర్మత్వాద్వైదికకర్మవత్కర్తృదారేణాతిరిక్తజ్ఞానాపేక్షేతి కర్తుః సాధారణ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
సర్వథేతి వ్యతిరేకజ్ఞానాజ్ఞానయోరిత్యర్థః ।
తర్హి వైదికాన్యపి కర్మాణి కర్మత్వాదితరవన్న వ్యతిరేకఎనాపేక్షాపీత్యాహఙ్క్యాహ -
వైదికేష్వితి ।
కారీర్యాదినివృత్త్యర్థం దేహపాతేత్యాదివిశేషణమ్ ।
ద్వితీయమాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
అనుపయోగిత్వాద్విరోధిత్వాచ్చ తస్య న కత్వఙ్గతేతి భావః ।
క్రత్వపేక్షితం రూపం హిత్వాన్యదవివక్షితమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
జాయాదీనామాత్మార్థత్వేన ప్రియత్వముక్త్వాత్మా ద్రష్టవ్య ఇతి వదతా జాయాదినా భోగ్యేన సూచితస్య సంసారిణో భోక్తురేవ ద్రష్టవ్యత్వమిష్టం భోక్తృజ్ఞానం చ కర్మసూపయుక్తమతో భోక్రతిరిక్తమాత్మరూపం న శ్రౌతమిత్యర్థః ।
అపతపాప్మత్వాదివిశేషణస్య భోక్తర్యయుక్తత్వాదతిరిక్తమాత్మరూపమేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అపహతేతి ।
జన్మాదిసూత్రమారభ్య తత్ర తత్రాప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మపరతా వేదాన్తానాముక్తా తత్కథమపహతపాప్మత్వాదికీర్తనస్య స్తుత్యర్థతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అధికమితివిశేషణాదాశఙ్కితం ద్వైతంవారయతి -
తదేవేతి ।
సంసారిణోఽసంసారీశ్వరో రూపమితి వ్యాహతిం ప్రత్యాహ -
పారమార్థికమితి ।
ఎేక్వే ప్రమాణం పూర్వోక్తం సూచయతి -
ఉపనిషత్స్వితి ।
పూర్వపక్షాక్షేపం సమాధత్తే -
సత్యమిత్యాదినా ।
ఫలద్వారేణేత్యాత్మజ్ఞానం వేదాన్తానాం ఫలం తత్క్రత్వర్థం పురుషార్థం వేతి విచారద్వారేణేత్యర్థః ।
సాధితస్యైవాక్షేపసమాధిభ్యాం సాధనస్య ఫలమాహ -
దార్ఢ్యాయేతి ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ జనకాదీనాం విద్యయా సహ కర్మా చరణదర్శనాన్న కేవలైవ విద్యా మోక్షహేతురతః మహానుష్ఠానం విద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యాభావేన కర్మాఙ్గత్వే లిఙ్గమిత్యాహ -
ఆచారేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
జనకో హేతి ।
విదేహానామధిపతిర్జనకో నామ రాజా బహుదక్షిణసంజ్ఞేన యజ్ఞేనాశ్వమేధేన వా బహుదక్షిణాయుక్తేన పురా కదాచిదీజే యాగం కృత్వాన్ ।
కైకేయస్య రాజ్ఞో బ్రహ్మవిదో వాక్యమాహ -
యక్ష్యమాణ ఇతి ।
విద్యార్థినః సమాగతాన్ప్రాచీనశాలాదీన్భగవన్త ఇతి సమ్బోధ్యాహం యక్ష్యమాణోఽస్మి తతశ్చ కతిచిద్దినాన్యాధ్వమితి రాజోక్తవానిత్యర్థః ।
ఉక్తవాక్యాని విద్యార్థాని న కర్మార్థానీత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యేతి ।
ఇతశ్చ బ్రహ్మవిదామస్తి కర్మసఙ్గతిరిత్యాహ -
తథేతి ।
ఆదిపదేన వ్యాసయాజ్ఞవల్క్యాదిసఙ్గ్రహః । ద్వితీయేన భార్యాను శాసనాది గృహ్యతే ।
కర్మ కృతం విద్వద్భిరేవ కైశ్చిదిత్యేతావతా విద్యాశక్తేరపహ్నవాయోగాత్కేబలైవ సా ముక్తిహేతురిత్యాశఙ్క్యాహ -
కేవలాదితి ।
అల్పాయాసముపాయం హిత్వా న కోఽపి మహాయాసం తమాద్రియత ఇత్యత్ర లౌకికన్యాయమాహ -
అర్కే చేదితి ।
సమీపవచనోఽర్కశబ్దః ॥ ౩ ॥
న కేవలం విద్యాయా లిఙ్గాదేవ కర్మాఙ్గత్వం కిన్తు తృతీయాశ్రుతేరపీత్యాహ -
తదితి ।
సూత్రార్థం వివృణోతి -
యదేవేతి ॥ ౪ ॥
ఇతశ్చ న స్వతన్త్రా విద్యా పుమర్థహేతురిత్యాహ -
సమన్వారమ్భణాదితి ।
సూత్రం వివృణోతి -
తమిత్యాదినా ।
తం పరలోకం వ్రజన్తం విద్యకర్మణీ సమనుగచ్ఛత ఇతి యావత్ ॥ ౫ ॥
తదస్వాతన్త్ర్యే లిఙ్గాన్తరమాహ -
తద్వత ఇతి ।
తద్వ్యాకరోతి -
ఆచార్యేతి ।
తస్య కులం గృహముపనయనం కృత్వా తత్ప్రాప్త్యనన్తరం గురోః శుశ్రూషారూపం కర్మ విధాయాతిశేషేణ శిష్టేన కాలేన యథావిధానం పవిత్రపాణిత్వప్రాస్ముఖత్వాదివిధానమనతిక్రమ్య వేదమధీత్యానన్తరమభిసమావృత్య వ్రతవిసర్గం కృత్వా దారానాహృత్య కుటుమ్బే గార్హస్థ్యే స్థితః శుచౌ దేశే స్వాధ్యాయాధ్యయనం కుర్వన్కర్మాన్తరాణి చ విహితాని యథాశక్తి కుర్వాణో బ్రహ్మలోకమభిసమ్పద్యత ఇత్యర్థః ।
అధ్యయనశబ్దస్య యథాశ్రుతమర్థం గృహీత్వా శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అధ్యయనవిధేరవఘాతాదివిధివద్దృష్టార్థత్వాదర్థావబోధాన్తో వ్యాపారోఽస్తీతి ప్రథమే తన్త్రే సమర్థితమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ॥ ౬ ॥
ఇతశ్చ న స్వతన్త్రా విద్యా పుమర్థహేతురిత్యాహ -
నియమాచ్చేతి ।
నియమం విభజతే -
కుర్వన్నితి ।
ఇహ దేహే శతం సమాః శతసఙ్ఖ్యాకాన్సంవత్సరాన్యజ్జిజీవిషేత్తత్కర్మాణి కుర్వన్నేవేతి నియమవిధిః । ఎవం త్వయి నరే వర్తమానే సత్యశుభం కర్మ న లిప్యతే తేన త్వం న లిప్యస ఇతి యావత్ । ఇతః ప్రకారాదన్యథా ప్రకారాన్తరం నాస్తి యతో న కర్మలేపః స్యాదిత్యర్థః ।
నియమాన్తరమాహ -
తథేతి ।
జరామర్థం జరామరణావధికమ్ ।
తదేవ విశదయతి -
జరయేతి ।
శ్రుత్యాదిభిరాత్మధియః సిద్ధే కర్మాఙ్గత్వే తత్ఫలేనైవ ఫలవత్త్వమిత్యుపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౭ ॥
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రం యోజయతి -
తుశబ్దాదితి ।
పక్షవిపస్విర్తమానమేవ పక్షమనూద్య దర్శయతి -
యదితి ।
అనుపపత్తిహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కస్మాదితి ।
అధికోపదేశం వ్యతిరేకతో దర్శయతి -
యదీతి ।
యః కర్తా కర్మాఙ్గం నాసౌ వేదాన్తవేద్యో యచ్చ బ్రహ్మ తద్వేద్యం న తత్కర్మాఙ్గమతస్తజ్జ్ఞానస్య కుతః శేషతా కుతస్తరాం ఫలశ్రుతేరర్థవాదతేత్యర్థః ।
బ్రహ్మాత్మధీర్న క్రతుప్రయోగవిధినోపాదేయా తద్విరోధిత్వాదాదీయమానోదితహోమవిరోధ్యనుదితహోమవదితి మత్వాహ -
ప్రత్యుతేతి ।
బాగరాయణస్యేత్యాది వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ।
ఉక్తాత్మజ్ఞానస్య క్రతుశేషత్వాయోగస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
అధికోపదేశాసిద్ధిమాశఙ్క్య తద్దర్శనాదిత్యనేన ప్రత్యాహ -
తథాహీతి ।
క్రత్వపేక్షితం రూపం హిత్వాఽన్యదాత్మరూపమనిష్టమిత్యుక్తం, తత్రాహ -
యత్త్వితి ।
ఆత్మనస్తు కామాయేత్యుపక్రమ్యాత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య ఇతి వాక్యం బ్రహ్మోపదిదిక్షాయాం సత్యాభేవ బ్రహ్మాత్మైక్యాభిప్రాయమిత్యత్ర వాక్యశేషమాహ -
అస్యేతి ।
యః ప్రాణేనేత్యాది వాక్యమప్యైక్యపరమిత్యత్ర వాక్యశేషం దర్శయతి -
యోఽశనాయేతి ।
య ఎషోఽక్షిణీత్యాదివాక్యమపి తథేత్యస్మిన్నర్థే శేషానుగుణ్యమాహ -
పరమితి ।
ఉక్తైః శేషైః సంసారిణో యదధికం బ్రహ్మ తస్యోపదిదిక్షాయాం సత్యామేవ బ్రహ్మణో జీవస్యాత్యన్తభేదాభావధియా ద్రష్టవ్యాదివాక్యమితి క్రత్వనపేక్షితమాత్మరూపం వేదాన్తేషు వివక్షితమిత్యుపగమే న కశ్చిద్విరోధోఽస్తీతి యోజనా ।
కుతో జీవబ్రహ్మైక్య మిథో విరోధాదిత్యాశఙ్క్య తాత్త్వికో విరోధో నాస్తీత్యాహ -
పారమేశ్వరమితి ।
ప్రాతిభాసికస్తు విరోధస్తాత్త్వికాభేదావిరోధీతి మత్వాహ -
ఉపాధీతి ।
జీవస్య తాత్త్వికం రూపం బ్రహ్మైవేత్యత్ర శ్రుతిసంవాదమాహ -
తత్త్వమితి ।
సమ్పదాదివిషయం తత్త్వమాదివాక్యం న వస్తువిషయమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వం చేతి ॥ ౮ ॥
పరోక్తం లిఙ్గదర్శనం ప్రత్యాహ -
తుల్యం త్వితి ।
ఉక్తమనూద్య సూత్రముత్తరత్వేన యోజయతి -
యదిత్యాదినా ।
ఇతశ్చ విద్యాయా న శేషతేత్యాహ -
యాజ్ఞవల్క్యేతి ।
ఆదిశబ్దేన శుకాదయో గృహ్యన్తే ।
కథం తేషామకర్మనిష్ఠత్వం తదాహ -
ఎతావదితి ।
ఉభయథాలిఙ్గదర్శనే సంశయమాశఙ్క్య పరకీయలిఙ్గానామన్యథాసిద్ధిం వక్తుమారభతే -
అపిచేతి ।
తత్ర యక్ష్యమాణ ఇత్యాదిలిఙ్గదర్శనస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ -
యక్ష్యమాణ ఇతి ।
తత్రాపి విద్యాత్వాన్న కర్మసాహిత్యమన్యథా బ్రహ్మవిద్యాయామపి తత్ప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్భవతీతి ।
తర్హి వైశ్వానరవిద్యాయా న స్వాతన్త్ర్యేణ ఫలవత్త్వం కర్మాఙ్గత్వాఙ్గీకారాత్ , తత్రాహ -
న త్వితి ।
యేషాం చ బ్రహ్మవిదామపి కర్మ దృశ్యతే న తత్తేషాం కర్మ తద్ధి చోదనాలక్షణం తేషాం చాహంమమాభిమానాభావేన చోదనాభావాత్కథఞ్చిదనువర్తమానమపి తదాభాసమాత్రమితి భావః ॥ ౯ ॥
పరోక్తాం శ్రుతిమనూద్య తదుత్తరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
యదితి ।
తద్విభజతే -
యదేవేతి ।
విద్యాశబ్దస్య సామాన్యవిషయస్య విశేషాకాఙ్క్షస్య ప్రాకరణికవిశేషేణ చరితార్థత్వాదితి హేతుమాహ -
ప్రకృతేతి ।
ఆత్మధియస్తథాత్వశఙ్కాం ప్రత్యాహ -
ప్రకృతా చేతి ॥ ౧౦ ॥
పరకీయం లిఙ్గాన్తరం దూషయతి -
విభాగ ఇతి ।
చోద్యమనూద్యోత్తరత్వేన సూత్రం వ్యాచష్టే -
యదపీత్యాదినా ।
సామాన్యశ్రుతౌ కథం విభాగః స్యాత్తత్ర సదృష్టాన్తమాహ -
శతవదితి ।
సమన్వారమ్భవచనస్య ముముక్షువిషయత్వముపేత్య కర్మసాహిత్యేన తల్లిఙ్గం విభాగాదిత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీమముముక్షువిషయత్వాదవిభాగేఽపి న దూషణమిత్యాహ -
నచేతి ।
తస్యాముముక్షువిషయత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అథేతి ।
సంసారివిషయే తం విద్యేత్యాదివాక్యే విద్యాశబ్దార్థమాహ -
తత్రేతి ।
ఉద్గీథాదివిషయా విద్యా ప్రతిషిద్ధా చ నగ్నస్త్రీదర్శనాదిరూపా ।
తథాభూతకర్మసాహచర్యాదపి తథావిధైవ విద్యేత్యాహ -
కర్మాపీతి ।
ప్రకృతే వాక్యేఽపి విద్యాకర్మణోరవిశేషోపాదానే హేతుమాహ -
యథేతి ।
ఉక్తార్థవాక్యస్య సంసారివిషయత్వే ఫలితమాహ -
ఎవమితి ॥ ౧౧ ॥
లిఙ్గాన్తరమనూద్య సూత్రమాదత్తే -
యచ్చేతి ।
యచ్చైతదుక్తమిత్యర్థః । సూత్రం వివృణోతి -
ఆచార్యేతి ।
మాత్రగ్రహణేనార్థజ్ఞానమాత్రం వ్యవచ్ఛిన్నమితి మన్వానః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అవిద్యత్వాద్విద్యాహీనాత్వాదితి యావత్ ।
మాత్రగ్నహణమాత్మజ్ఞానాపేక్షం న కర్మావబోధాపేక్షమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
వేదార్థత్వాదాత్మనస్తజ్జ్ఞానమపి కర్మబోధవదధికారేఽపేక్షితవ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
పూర్వసూుత్రవ్యాఖ్యాసమాప్తావితిశబ్దః ॥ ౧౨ ॥
లిఙ్గాన్తరమనూద్య సూత్రాన్తరమాదత్తే -
యదపీతి ।
అవిద్వద్విషయం నియమవిధానమితి వ్యాచష్టే -
కుర్వన్నితి ॥ ౧౩ ॥
విద్వద్విషయత్వముపేత్య పరిహారాన్తరమాహ -
స్తుతయ ఇతి ।
ఎవం తర్హి ప్రకరణమభగ్నమితి మత్వా సూత్రం విభజతే -
కుర్వన్నేవేతి ।
విశేషమేవ విశదయతి -
యద్యపీతి ।
స్తుత్యర్థం కర్మానుజ్ఞానమిత్యత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి -
నేతి ।
తథాపి కథం స్తుతిః, తత్రాహ -
ఎతదితి ।
ఎవం కర్మ కుర్వత్యపి త్వయి నేతో బ్రహ్మభావాద్విద్యాగమ్యాదన్యథా సంసారాపత్తిరస్తి యతో న కర్మ లిప్యత ఇతి యోజనాం గృహీత్వోపసంహరతి -
తదేవమితి ॥ ౧౪ ॥
పూర్వపక్షహేతూనేవమున్మథ్య స్వపక్షే హేత్వన్తరమాహ -
కామేతి ।
ఇతశ్చ విద్యాయా న కర్మాఙ్గతేతి చకారార్థమాహ -
అపిచేతి ।
స్వేచ్ఛాతః । కర్మసాధనప్రజాదిత్యాగలిఙ్గాదపి విద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యమితి హేత్వన్తరమేవ స్ఫోరయతి -
ఎక ఇతి ।
యేషాం నోఽస్మాకమయమపరోక్షః సన్నాత్మాయం లోకః ప్రత్యక్షం ఫలం తే వయం కిం ప్రజయా కరిష్యామ ఇతి నిశ్చిత్యాగ్నిహోత్రాది న హుతవన్త ఇత్యర్థః ।
మోక్షస్యాదృష్టఫలత్వాత్కథం ముక్తత్వనిశ్చయాత్ప్రజాదిత్యాగసిద్ధిః, తత్రాహ -
అనుభవేతి ।
బ్రహ్మధీర్న క్రతుప్రయోగవిధినాదేయా క్రత్వఙ్గసమ్బన్ధిత్వేఽపి ఫలాన్తరయోగిత్వాద్గోదోహనవదితి మత్వాహ -
అతోఽపీతి ॥ ౧౫ ॥
అధికోపదేశాదిత్యత్రాత్మనోఽశనాయాద్యత్యయాత్తద్ధీర్న కర్మాఙ్గమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీమశేషక్రియాదివిభాగోపమర్దకత్వాదపి న కర్మాఙ్గమిత్యాహ -
ఉపమర్దం చేతి ।
ఇతశ్చాత్మధీర్న కర్మాఙ్గమితి చకారార్థమాహ -
అపిచేతి ।
హేత్వన్తరం స్ఫోరయతి -
కర్మేతి ।
విద్యాసామర్థ్యాత్ప్రపఞ్చోపమర్దే ఫలితమాహ -
వేదాన్తేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్యాదీయమానక్రత్వఙ్గవిరోధిత్వే ఫలితం నిగమయతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
విద్యాస్వాతన్త్ర్యే హేత్వన్తరమాహ -
ఊర్ధ్వరేతఃస్వితి ।
విద్యాకర్మణీ నాఙ్గాఙ్గిభూతే మిథో వ్యతిరేకిత్వాదృతుగమననైష్ఠికవ్రతవదితి మత్వా యోజయతి -
ఊర్ధ్వేత్యాదినా ।
తథాపి కథం కర్మాఙ్గత్వం విద్యాయా వ్యాసేధ్యతే, తత్రాహ -
నచేతి ।
తేషామపి స్నానాది కర్మాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఘావితానువృత్త్యా తత్సద్భావేఽపి వైదికాగ్నిహోత్రాద్యభావాన్న క్రత్వఙ్గతా జ్ఞానస్యేత్యర్థః ।
శబ్దే హీతిసూత్రావయవవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ -
స్యాదితి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
తదపీతి ।
కర్మానధికృతాన్ధాదివిషయం పారివ్రాజ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రతిపన్నేతి ।
ఋణాపాకరణే శ్రుతిస్మృతిభ్యాం గృహస్థస్యైవాపాకృతర్ణత్రయస్యైవోర్ధ్వరేతఃశబ్దితమైథునాసమాచారోపలక్షితం పారివ్రాజ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అపాకృతేతి ।
సాక్షాద్విధిశ్రుతివిరోధేఽవాదశ్రుతిస్మృత్యోరబవాధ్యతేత్యభిప్రేత్యోక్తమ్ -
శ్రుతీతి ।
శ్రుతిర్వ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేదిత్యాద్యా దర్శితా । స్మృతిస్తు తస్యాశ్రమవికల్పమేకే బ్రువతే యమిచ్ఛేత్తమావసేదిత్యాద్యోదాహార్యా ।
ఊర్ధ్వరేతఃస్వాశ్రమేషు విద్యాయాః సిద్ధౌ ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తస్యాః స్వాతన్త్రయే కేవలాయాః సిద్ధా ముక్తిఫలతేతి వక్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౧౭ ॥
పూర్వాధికరణావాన్తరసూత్రేణాక్షేపలక్షణాం సఙ్గతిం వివక్షన్నాక్షిపతి -
పరామర్శమితి ।
ఊర్ధ్వరేతఃశబ్దితం పారివ్రాజ్యం నానుష్ఠేయమనుష్ఠేయం వేతి భ్రాన్తిప్రమాణమూలత్వాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షయతి -
త్రయ ఇతి ।
అత్ర శాస్త్రీయసమ్యగ్జ్ఞానస్యాన్తరఙ్గసాధనప్రసఙ్గాదనుష్ఠేయముచ్యత ఇతి స్ఫుటా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే పారివ్రాజకే విద్యాప్రసిద్ధేర్విభ్రమత్వాత్తస్యా న స్వాతన్త్ర్యసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తస్యాస్తత్ర ప్రామాణికత్వాత్తత్సిద్ధిరితి స్వీకృత్య పరామర్శం జైమినిరితి వ్యాఖ్యాయ హేత్వాకాఙ్క్షాయామచోదనేతి హేతుత్వేన వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
పూపా ప్రపిష్టభాగ ఇతివత్కల్ప్యతాం విధిరిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మసంస్థతాదివిధిపరత్వాద్వాక్యజాతస్య నైవమితి చశబ్దార్థమాహ -
అర్థాన్తరేతి ।
తత్ర బ్రహ్మసంస్థతాదివిధిపరత్వం త్రయ ఇత్యాదివాక్యస్య సాధయతి -
త్రయ ఇత్యాదినా ।
అన్యత్ర విహితస్యాన్యత్ర పరామర్శాదన్యత్ర విధికల్పనాదిహైవ కల్పనా లఘ్వీత్యాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
పరామర్శస్యానువాదాఖ్యస్య పురోవాదాపేక్షత్వాత్తద్వశాదాశ్రమప్రతీతిమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి తద్విషయశ్రుతేరన్యత్రాశ్రితత్వాద్గౌరవమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్మృతీతి ।
తయోరపి శ్రుతిమూలత్వాద్విధియుక్తశ్రుతికల్పనాదిహైవ తత్కల్పనే లాఘవమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అతశ్చేతి ।
ప్రత్యక్షశ్రుతియావజ్జీవాదిశ్రుతిః ।
నిరాలమ్బనత్వాత్కథమపి సాలమ్బనత్వం యుక్తమితి కల్పాన్తరమాహ -
అనధికృతేతి ।
యేఽన్ధాదయో నిత్యాదికర్మస్వనధికృతాస్తద్విషయా ఆశ్రమాన్తరస్మృతయస్తదాచారాశ్చేత్యర్థః ।
ఆశ్రమాన్తరాణాం పరామర్శేఽపి గార్హస్థ్యవత్ప్రామాణికత్వసిద్ధేరనుష్ఠేయతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పరామర్శసామ్యమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి ప్రామాణికత్వేనానుష్ఠేయత్వమపి తుల్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్య న పరామర్శమాత్రాద్గార్హస్థ్యసిద్ధిః ।
అపి తు ప్రత్యక్షశ్రుతివిధానాదితి విశేషమాహ -
తథాపీతి ।
గార్హస్థ్యమేవ శ్రౌతమితి స్థితే బ్రహ్మసంస్థతాస్తుత్యర్థమేవ త్రయ ఇత్యాద్యాశ్రమాన్తరవచనమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నిన్ద్యమానత్వాచ్చాశ్రమాన్తరమననుష్ఠేయమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
తత్ర సూత్రావయవం యోజయతి -
అపవదతీతి ।
తత్ర త్రయ ఇత్యాదివాక్యస్యార్థత్వముక్త్వా వాక్యాన్తరమపి తద్వదేవార్థాన్తరపరత్వమాహ -
తథేతి ।
తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తి సూర్యద్వారేణ తే విరజాః ప్రయాన్తీతివాక్యశేషాద్దేవయానోక్తిపరం తదిత్యర్థః ।
ఆశ్రమవాచకశబ్దాభావాచ్చార్థాన్తరపరత్వమిత్యాహ -
సన్దిగ్ధం చేతి ।
ప్రవ్రజన్తీత్యాశ్రమవాచిశబ్దదృష్టేరనుష్ఠేయం పారివ్రాజ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథేతి ।
ఎవంవిశిష్టోఽయమాత్మలోకో యదేనం సాక్షాత్కర్తుమిచ్ఛన్తో దురనుష్ఠేయామపి ప్రవజ్యాం కుర్వన్తీతి స్తుతిర్న తద్విషయో విధిర్వర్తమానాపదేశాదిత్యర్తః ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
ప్రత్యక్షవిధానమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి పూర్వపక్షసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య నాస్తీదం విధానమితికృత్వా చిన్తేయమిత్యాహ -
అనపేక్ష్యేతి ॥ ౧౮ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
అనుష్ఠేయమితి ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య తన్నిరాసప్రతిజ్ఞాం వివృణోతి -
వేద ఇతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
తస్యాక్షరార్థమాహ -
సమా హీతి ।
తస్యైవ తాత్పర్యార్థమాహ -
యథేతి ।
త్రయో ధర్మస్కన్ధా ఇత్యత్రోర్ధ్వరేతస ఆశ్రమాః శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధా ఎవ పరామృశ్యన్త ఎతద్వాక్యపరామృష్టత్వాద్గార్హస్థ్యవదిత్యర్థః ।
పరామర్శస్య విధిపూర్వకత్వే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
నివీతం మనుష్యాణాం ప్రాచీనావీతం పితౄణాముపవీతం దేవానాముపవ్యయతే దేవలక్ష్మమేవ తత్కురుత ఇత్యత్రోపవీతవిధిపరే వాక్యే విధ్యన్తరసిద్ధయోరేవ నివీతప్రాచీనావీతయోర్యథా పరామర్శస్తథాత్రాపీత్యక్షరార్థః । నివీతం మనుష్యాణామిత్యాదిః దర్శపూర్ణమాసయోః శ్రుతం తత్రోపవీతం విధీయత ఎవేతరయోస్తు విధిరర్థవాదో వేతి సంశయే సత్యపూర్వార్థలాభాన్మనుష్యశబ్దస్య చ మనుష్యప్రాధాన్యవాచిత్వాదాతిథ్యే కర్మణి నివీతం పిత్ర్యే చ ప్రాచీనావీతమితి ప్రాప్తే మనుష్యాణాం క్రియాసు సౌకర్యాయ కణ్ఠలమ్బివస్త్రధారణస్య వా దేహార్ధబన్ధనస్య వా నివీతస్య ప్రాప్తత్వాత్ప్రాచీనావీతస్య చ పితృయజ్ఞే వాక్యాన్తరేణ ప్రాప్తేస్తదనువాదేన నివీతమిత్యాదిరుపవీతం స్తోతుమర్థవాద ఇతి ప్రాచ్యాం మీమాంసాయాం స్థితమ్ । తస్యైవ పరామర్శశ్రుతావపి త్రయ ఇత్యాద్యాయాం గార్హస్థ్యవదాశ్రమాన్తరమపి విహితమేవాన్యత్ర పరామృశ్యతే తస్య విధ్యపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
సామ్యశ్రుతిఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
త్రయ ఇత్యత్రాశ్రమాన్తరస్య గార్హస్థ్యేన సామ్యశ్రుతిరుక్తా, సమ్ప్రతి పారివ్రాజ్యవాక్యేఽపి సామ్యశ్రుతిమాహ -
తథేతి ।
అస్యేతి పారివ్రాజ్యోక్తిః । విధేయసాహిత్యాదస్యాపి విధేయతేత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరేఽపి సామ్యశ్రుతిమాహ -
యే చేతి ।
అస్యేతి వానప్రస్థోక్తిః విధేయపఞ్చాగ్నివిద్యయా
తస్య సహోక్తిరస్తి తేన తద్వదేవ వానప్రస్థమనుష్ఠేయమిత్యర్థః । పరోక్తిముద్భావ్య ప్రత్యాహ -
యత్త్విత్యాదినా ।
కిం తన్నిశ్చయకారణం తదాహ -
త్రయ ఇతి ।
స్కన్ధశబ్దస్య సమూహవాచిత్వేఽపి త్రిత్వప్రతిజ్ఞా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
యజేత దద్యాదిత్యాద్యుత్పత్తివిధిభిన్నాః సన్తో బహవో ధర్మా నాశ్రమసమ్బన్ధమన్తరేణ త్రిత్వేఽన్తర్భావయితుం శక్యన్తే । యద్యాశ్రమపరః స్కన్ధశబ్దో న స్యాన్న స్యాత్తతో యజ్ఞాదీనాం త్రిత్వం తేషామధికృతత్వాదతః స్కన్ధశబ్దస్య సమూహార్థత్వాయోగాత్త్రిత్వమేవ స్కన్ధానామాశ్రమత్వనిశ్చాయకమిత్యర్థః । కథం తర్హి తేషామాశ్రమాణాం విభాగః, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
వాక్యాన్తరేఽపి నిశ్చాయకం దర్శయతి -
యే చేతి ।
పరోక్తం నిరస్య స్వమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౯ ॥
పరామర్శముపేత్యానుష్ఠేయత్వముక్తమిదానీం విధిరేవాయమిత్యాహ -
విధిర్వేతి ।
ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
విధిరితి ।
స్మృత్యాచారయోరాశ్రమచతుష్టయనివిష్టయోర్భ్రాన్తిత్వాయోగాన్మూలకల్పనాయాం విధియుక్తవాక్యకల్పనాల్లఘీయస్త్రయ ఇత్యాదిష్వాశ్రమవిధికల్పమితి భావః । అల్పఫలత్వేనాశ్రమత్రయనిన్దయా బ్రహ్మసంస్థతాస్తుతేరేకవాక్యత్వనిశ్చయాత్తద్భఙ్గేనాత్రాశ్రమవిధికల్పనమయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఎకవాక్యతాధీరేవ కథం, తత్రాహ -
ప్రతీయతే చేతి ।
ఎకవాక్యత్వసమ్భవే తద్భేదో న యుక్తిమానిత్యఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
ఆశ్రమాణాం పూర్వసిద్ధేరభావాత్తత్పరామర్శేన స్తుతేరయోగాదేకవాక్యతైవాత్రాయుక్తేత్యాహ -
సతీమితి ।
కిఞ్చ విధియుక్తవాక్యాన్తరకల్పనాయామాశ్రమాన్తరాణాం విహితత్వోపగమప్రసక్త్యా స్వపక్షహానాత్తత్కల్పనాదిహైవాభీష్టే వాక్యే విధిమాత్రకల్పనా యుక్తేత్యాహ -
విధ్యన్తరస్యేతి ।
కిఞ్చ ముఖ్యమాశ్రమాన్తరప్రత్యయం త్యక్త్వా స్తుతిలక్షణయైకవాక్యత్వకల్పనాయోగాద్వాక్యభేదేన విధిరేవాయమిత్యాహ -
విస్పష్టాచ్చేతి ।
ఎకవాక్యతాజ్ఞానేఽపి తత్త్యాగేనాపూర్వార్థవిధౌ దృష్టాన్తమాహ -
ధారణవదితి ।
మహాపితృయజ్ఞే దిష్టఙ్గతాగ్నిహోత్రే చ శ్రుతం వాక్యముదాహరతి -
అధస్తాదితి ।
ఉదాహరణవ్యాఖ్యోపయోగిత్వేన వాక్యస్యాభీష్టమర్థమాహ -
అత్రేతి ।
ప్రకృతే కర్మవిశేషే స్రుచి ప్రక్షిప్తం హవిరాహవనీయం ప్రతి యదా నీయతే తదా పిత్ర్యే హోమే తస్య హవిషోఽధస్తాత్సమిధం ధారయన్ననుద్రవేదిత్యధోధారణస్య విహితత్వాదుపరి హీతి తచ్ఛేషానువాదతయా తదేకవాక్యత్వసిద్ధావుపరిష్టాత్సమిద్ధారణస్యాపూర్వత్వాద్దైవే హోమే వాక్యభేదం కృత్వా తద్విధీయత ఇత్యర్థః ।
ఉక్తేఽర్థే తార్తీయం సూత్రముదాహరతి -
తథేతి ।
ఉపరి హి దేవేభ్యో ధారయతీత్యత్రోపరిధారణం విధీయతే న వేతి సన్దేహే ధారయతీతి వర్తమానోపదేశాదుపరి హీతి హిశబ్దశ్రుతేశ్చోపరి సమిధః ప్రాప్తేర్హవిషశ్చాభ్యర్హితద్రవ్యత్వేన యేన కేనాచ్ఛాదనప్రాప్తౌ స్రుగ్దణ్డే సమిధముపసఙ్గృహ్యానుద్రవతీతివాక్యాన్తరప్రాప్తసమిన్నియమనాదయమనువాదో న విధిరితి ప్రాప్తే స్రుగ్దణ్డే సమిధముపసఙ్గృహ్యేతి హవిషః ప్రాగ్దేశే సమిద్ధారణస్య ప్రాప్తత్వేఽపి తస్మాదుపరి తద్ధారణస్యాప్రాప్తేర్భఙ్క్త్వా హిశబ్దం పఞ్చమలకారేణ విధిరేవాయమిత్యాహ -
విధిస్త్వితి ।
దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
తద్వదితి ।
పరామర్శపక్షమేవావలమ్బ్యాశ్రమాణాం పరామర్శేఽపి పారివ్రాజ్యస్య విధిరేష్టవ్యోఽన్యథా స్తుత్యయోగాదిత్యాహ -
యదేతి ।
బ్రహ్మసంస్థతయా యత్స్తూయతే తద్విధీయత ఇతి న్యాయాద్విధేయత్వేఽపి పారివ్రాజ్యస్య కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్య తదర్థం విచారమవతారయతి -
సా చేతి ।
పక్షద్వయస్య నిర్బీజత్వాన్నేదం విచార్యమిత్యాశఙ్క్య పరామర్శశ్రుతౌ పరివ్రాజకోఽపి పరామృష్టో న వేతి వికల్ప్యాద్యమనూద్య ప్రథమపక్షప్రాప్తిమాహ -
యదీతి ।
పరామృష్టత్వావిశేషాచ్చతుర్ష్వాశ్రమేషు యః కశ్చిద్బ్రహ్మసంస్థో భవిష్యతీతి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మసంస్థోఽనాశ్రమీ కస్మాన్న స్యాదిత్యాశఙ్క్యానాశ్రమిత్వస్య నిన్ద్యమానత్వాదిత్యాహ -
అనాశ్రమిత్వేతి ।
ద్వితీయమనూద్య ద్వితీయపక్షప్రాప్తిమాహ -
అథేతి ।
పక్షయోః సమ్భావనయా విచారారమ్భముక్త్వా పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
పరివ్రాజకస్యాపి యమనియమాదితపఃసమ్భవాదిత్యర్థః ।
ఆశ్రమాణామేకైకశోఽసాధారణధర్మరూపదర్శనాయోపక్రమాత్తదనుసారేణ చోపసంహారస్య యుక్తత్వాత్తపఃశబ్దేన నోభయగ్రహణమితి దూషయతి -
తదితి ।
కిం తర్హి యుక్తం తదాహ -
యథేతి ।
కస్తర్హి తపఃశబ్దార్థః, తత్రాహ -
తపశ్చేతి ।
తేషాం తత్ప్రధానత్వేఽపి తపఃశబ్దస్య సాధారణ్యం కింం న స్యాత్ , తత్రాహ -
తపఃశబ్దస్యేతి ।
తస్య కృచ్ఛ్రాదౌ రూఢేరన్యత్ర తదభావాత్తేన వానప్రస్థ ఎవ పరామృశ్యత ఇత్యర్థః ।
కథం తర్హి పరివ్రాజకధర్మేఽపి తపఃశబ్దప్రయోగః, తత్రాహ -
భిక్షోస్త్వితి ।
ఇతశ్చ పూర్వం పరివ్రాజకో నోక్త ఇత్యాహ -
చతుష్ట్వేనేతి ।
నహి ప్రసిద్ధసఙ్ఖ్యాభేదేషు సఙ్ఖ్యాన్తరోక్తిర్యుక్తేత్యర్థః ।
పృథగుక్తిసామర్థ్యాదపి ప్రకృతాశ్రమత్రయాతిరిక్తో బ్రహ్మసంస్థ ఇత్యాహ -
అపిచేతి ।
భేదవ్యపదేశేఽపి కథం పృథక్త్వం, తత్రాహ -
పృథక్త్వే చేతి ।
సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా ఇత్యత్ర భిక్షురపి పరామృష్టశ్చేత్తస్యాబ్రహ్మసంస్థత్వాభావాదమృతత్వమేవేతి న పుణ్యలోకత్వం విరోధాత్ । నచ తపఃశబ్దేన భిక్షోరపి గ్రహే తద్వర్జనం యుక్తమేత ఇతి ప్రకృతానాం కార్త్స్న్యేన పరామర్శాత్ । తస్మాద్భేదోక్త్యా పృథక్త్వమేవేత్యర్థః ।
అపృథక్త్వే భేదోక్తిరయుక్తేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
పృథక్త్వే తు తదుక్తిర్యుక్తేత్యాహ -
భవతీతి ।
న చావస్థాభేదాపేక్షయా దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సిద్ధిరపృథక్త్వేఽపీతి వాచ్యమ్ ।
సతి కర్మిత్వే మన్దప్రజ్ఞత్వే చ బ్రహ్మసంస్థతాయా మహాప్రజ్ఞత్వస్య చాయోగాత్పృథక్త్వధ్రౌవ్యాదితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
కిమేష బ్రహ్మసంస్థశబ్దో యౌగికో రూఢో వేతి వికల్ప్యాద్యే న పరివ్రాజకమాత్రవిషయతేతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ద్వితీయం నిరాహ -
రూఢీతి ।
యౌగికత్వముపేత్య పరిహరతి -
అత్రేతి ।
యథోక్తం బ్రహ్మసంస్థత్వమన్యేషామపి సిధ్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -
తచ్చేతి ।
తుల్యం సంన్యాసినోఽపి స్వాశ్రమకర్మాననుష్ఠానే ప్రత్యావాయిత్వం తత్కుతోఽస్య బ్రహ్మసంస్థత్వం, తత్రాహ -
పరివ్రాజకస్యేతి ।
తస్యాపి శమదమాద్యనుష్ఠేయమితి కుతో బ్రహ్మసంస్థతేత్యాశఙ్క్యాహ -
శమేతి ।
తత్ర హేతుః -
బ్రహ్మేతి ।
శమాదేర్బ్రహ్మసంస్థతాఙ్గత్వాన్న తద్విరోధితేత్యర్థః ।
గృహస్థాదీనామపి బ్రహ్మసంస్థితత్వావిరోధ్యేవ స్వాశ్రమవిహితం కర్మేత్యాశఙ్క్యాహ -
యజ్ఞేతి ।
తాని హి రాగాద్యాక్షిప్తాని న చ రాగాదిమతాం బ్రహ్మసంస్థతేతి భావః ।
శమదమాద్యుపేతం బ్రహ్మనిష్ఠత్వమేవ సంన్యాసినః స్వాశ్రమకర్మేత్యుక్తం తదకరణే తస్య ప్రత్యవాయిత్వం త్వమ్పదార్థవివేకాయైవేతి స్మృతేరిత్యాహ -
తదితి ।
చకారాదితరేషామపి తత్తదాశ్రమకర్మాతిక్రమే ప్రత్యవాయిత్వమకుర్వన్విహితం కర్మేత్యాదిస్మృతిరపి సూచ్యతే ।
సంన్యాసినః సర్వకర్మత్యాగేన బ్రహ్మసంస్థత్వమేవ స్వాశ్రమకర్మేత్యత్ర మానమాహ -
తథాచేతి ।
న్యాసః సంన్యాసో బ్రహ్మేతి స్తూయతే ।
తత్ర హేతుమాహ -
బ్రహ్మా హీతి ।
హిరణ్యగర్భో హి శ్రుతిస్మృతిషు పరోఽభీష్టస్తథాపి కథం సన్యాసస్తదాత్మకః, తత్రాహ -
పరో హీతి ।
తస్య పరత్వే హేతుః -
బ్రహ్మేతి ।
తద్ధీహేతుత్వాత్పరో యస్మాదేష సంన్యాసస్తస్మాద్బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తస్య పరత్వం స్ఫోరయతి -
తానీతి ।
పూర్వోక్తాని సత్యాదీని ప్రసిద్ధాని తాని జ్ఞానహీనాన్యవరాణ్యేతాని తపాంసి నికృష్టత్వహేతుత్వాన్న్యాస ఎవైభ్యోఽతిరిక్తః శ్రేష్ఠో బ్రహ్మసంస్థతాద్వారాఽమృతత్వహేతుత్వాదిత్యర్థః ।
తస్య కర్మాన్తరాభావే వాక్యాన్తరమాహ -
వేదాన్తేతి ।
శుద్ధబుద్ధ్యా విరక్తాః సంన్యాసయోగాద్వేదాన్తవిజ్ఞానేన సునిశ్చితార్థా ముచ్యన్త ఇతి వచనాత్కర్మాన్తరాభావః సంన్యాసినాం భాతీత్యర్థః । న కర్మణా న ప్రజయేత్యాద్యా భూయస్యః శ్రుతయోఽత్ర సన్తీతి వక్తుమాదిపదమ్ । తస్మిన్బ్రహ్మణి బుద్ధిర్మనో యేషాం తే తథా తదేవ బ్రహ్మాత్మా స్వరూపం యేషాం తే తదాత్మానః ।
తత్రైవ నిశ్చయేన స్థితిమాహ -
తన్నిష్టా ఇతి ।
విషయాన్తరపారవశ్యం వ్యావర్తయతి -
తదితి ।
యథోక్తాన్యపి కర్మాణి పరిహాయేత్యాదిస్మృతిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
ఉక్తశ్రుతితాత్పర్యమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మసంస్థశబ్దస్య పరివ్రాజకే రూఢిముపేత్యోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
యథా గృహస్థశబ్దస్య యౌగికత్వే సత్యతిప్రసఙ్గపరిహారాశ్రమవిశేషే రూఢత్వేఽపి న గార్హస్థ్యమాత్రాత్పుణ్యలోకాప్తిః కిన్తు యథోక్తాగ్నిహోత్రాదికరణాత్ । తథా పరివ్రాజకస్యాపి బ్రహ్మసంస్థస్య వాక్యార్థసాక్షాత్కారద్వారైవ ముఖ్యమమృతత్వమితి । కుతో జ్ఞానానర్థక్యమిత్యర్థః ।
ఎవమేకదేశిమతం ప్రత్యాఖ్యాయ బ్రహ్మసంస్థశబ్దస్య పరివ్రాజకవిషయత్వే స్థితే సంస్తవసామర్థ్యాద్బ్రహ్మసంస్థత్వం పారివ్రాజ్యమితరపరామర్శేఽపి విధేయమితి పరమప్రకృతముపసంహరతి -
తదేవమితి ।
శిష్యబుద్ధివికాసార్థం పరామర్శశ్రుతిమాశ్రిత్య కృత్వాచిన్తయా విచారం కృత్వా కృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి -
అనపేక్ష్యేతి ।
యది వేతరథేతి బ్రహ్మచర్యే స్థితస్యైవ పారివ్రాజ్యేచ్ఛా గార్హస్థ్యే చ వైరాగ్యం దైవయోగాద్యది స్యాదిత్యర్థః ।
యత్త్వనధికృతాన్ధాదివిషయః సంన్యాసః స్యాదితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
అవిశేషశ్రుతిరసతి బాధకే న విశేషే సఙ్కోచమర్హతీత్యర్థః ।
ఇతశ్చేదం వాక్యం నానధికృతవిషయమిత్యాహ -
పృథగితి ।
అనధికృతానాం సంన్యాసస్యేతి శేషః । వ్రతీ గోదానాదివేదవ్రతవాన్ । అవ్రతీ తద్విపరీతః । స్నాతకో గురుకులనివృత్తిరూపస్నానానన్తరమపి గురుశుశ్రూషాపరః । తద్విపరీతోఽస్నాతకః । ఉత్సన్నాగ్నిర్మృతభార్యః పూర్వభేవాగ్నిపరిగ్రహరహితో వా । పరివ్రజేదితి కర్మాధికారప్రతిపత్తిహీనానామపి సంన్యాసస్య పృథగుక్తేర్న వాక్యమనధికృతవిషయమిత్యర్థః ।
సంన్యాసవిధేరనధికృతావిషయత్వే హేత్వన్తరమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
శ్రవణాదిద్వారా సంన్యాసస్య బ్రహ్మజ్ఞానదార్ఢ్యార్థత్వం ప్రకరణాదిసిద్ధం తేన సమర్థస్యైవాధికారస్తస్మిన్నిత్యర్థః ।
పారివ్రాజ్యస్య బ్రహ్మధీదార్ఢ్యార్థత్వే శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
తచ్చేతి ।
బ్రహ్మభూయాయ బ్రహ్మభావాయ తత్సాక్షాత్కారాయేత్యర్థః ।
అన్తర్గర్భితాధికరణార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రామాణికత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।
తేషాం ప్రమితత్వేనానుష్ఠీయమానత్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమాధికరణార్థం నిగమయతి -
సిద్ధం చేతి ॥ ౨౦ ॥
అనుష్ఠేయసామ్యశ్రుతేరాశ్రమాన్తరమనుష్ఠేయతయా విధేవమిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి రసతమత్వాదీనామఙ్గాశ్రితత్వేనేయమేవ జుహూరిత్యాదిశ్రుతితుల్యతయా స్తుత్యర్థత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
స్తుతీతి ।
అధికరణస్య విషయం వదన్వాక్యాని పఠతి -
స ఇతి ।
ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపోఽపామోషధయ ఓషధీనాం పురుషః పురుషస్య వాగ్వాచ ఋగృచః సామ సామ్న ఉద్గీథో రస ఇత్యుపక్రమ్య శ్రూయతే స ఎష రసానాం పృథివ్యాదీనాం సామాన్యానాం భూతేషూత్తరోత్తరం సారత్వేనోక్తానామతిశయేన సారో రసతమః పరమః పరమాత్మప్రతీకత్వాత్పరస్య బ్రహ్మణోఽర్ధం స్థానం తదర్హతీతి పరార్ధ్యః పరబ్రహ్మవదుపాస్య ఇత్యర్థః । పృథివ్యాద్యపేక్షయాష్టమః కోఽసౌ యదుద్గీథో య ఉద్గీథ ఓఙ్కార ఇత్యర్థః । ఉద్గీథాద్యఙ్గావబద్ధశ్రుతీరధికృత్య పర్ణమయిత్వాదావఙ్గసమ్బన్ధే విధ్యుపలబ్ధేస్తథావిధేఽపి స్వర్గో లోక ఇత్యాదౌ స్తుత్యుపలబ్ధేశ్చ సంశయమాహ -
కిమితి ।
అఙ్గావబద్ధానామపి బుద్ధీనాం స్తుతిత్వాభావాద్విధేయతయా స్వాతన్త్ర్యేణ పురుషార్థహేతుత్వే సత్యనఙ్గాత్మధియః స్వతన్త్రతయా ఫలవత్త్వముపనిషదుత్పన్నాయాః కిం వక్తవ్యమిత్యుక్తేరత్ర పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే స్తుతిత్వాదఙ్గధీష్వనుష్ఠానాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తాసాం విధేయత్వాత్తత్సిద్ధిరిత్యఙ్గీకృత్య సంశయమనూద్య పూర్వపక్షయతి -
ఇత్యస్మిన్నితి ।
విమతాః ప్రత్యయాః స్తుతయః కర్మాఙ్గేషూత్కృష్టపదార్థాధ్యాసప్రత్యయరూపత్వాత్స్వర్గో లోక ఆహవనీయ ఇత్యాదిప్రత్యయవదిత్యర్థః । జుహూరియమేవ పృథివీతి స్తూయతే కూర్మశ్చయనగతః సన్నాదిత్య ఇత్యాహవనీయోఽగ్నిః స్వర్గో లోక ఇతివత్స్తుతిరేవేత్యర్థః ।
స్తుతికల్పనాద్విధికల్పనమేవ యుక్తమనుష్ఠానఫలాభావాదితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
విమతాః ప్రత్యయా న కర్మాఙ్గస్తుతయోఽపూర్వార్థత్వాత్క్రత్వన్తరవదిత్యాహ -
నేతి ।
విమతా ధియో న కర్మాఙ్గస్తుతయో విశిష్టఫలసమ్బన్ధిత్వాత్సంమతవదిత్యాహ -
విధీతి ।
వాయుర్వై క్షేపిష్ఠేత్యాదివదుద్గీథాదిశ్రుతీనాం స్తుత్యర్థత్వేఽపి కస్మాదర్థవత్త్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
విధాయకస్యేతి ।
అస్తు తర్హి విధాయకశబ్దశేషత్వేనైవోద్గీథాదిశ్రుతీనామపి స్తావకతయార్థవాదత్వమ్ ।
తత్ర వాచ్యం కిముద్గీథాదిప్రత్యయైరుద్గీథాదివిధిః స్తూయతే కింవా తదుపాస్తివిధిరితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
ప్రదేశాన్తరేతి ।
ఉద్గీథాదివిధేః కర్మప్రకరణస్థత్వేన వ్యవధానాన్న తేనోద్గీథాదిశ్రుతీనామేకవాక్యతా । విమతా ధియో న కర్మాఙ్గస్తుతయోఽతత్ప్రకరణస్థత్వాత్క్రత్వన్తరవదితి భావః ।
పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి -
ఇయమేవేతి ।
అనుమానత్రయఫలం నిగమయతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౧ ॥
న ద్వితీయ ఉపాస్యవిషయార్పణేన విధ్యన్వయయోగే లక్షణయా స్తుత్యర్థత్వాయోగాదిత్యాహ -
భావేతి ।
సంనిహితవిధేర్వేిషయార్పణేనార్థవత్త్వే రసతమాదివాదానాం సమ్భవతి తదీస్తుతిపరత్వమపి తత్రాయుక్తం స్తుత్యపేక్షయా విషయార్పణస్యాన్తరఙ్గత్వాత్ ।
తత్ర కర్మాఙ్గస్తుతిపరత్వం నేతి కిము వక్తవ్యమితి మన్వానో వ్యాచష్టే -
ఉద్గీథమితి ।
నిమన్త్రణాదిష్వపి లిఙాదిస్మరణాత్కథముపాసీతేత్యాదిశబ్దస్య విధిపరతేత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ।
ధాతూనామనేకత్వేఽపి ‘డుకృఞ్ కరణే’ ‘భూ సత్తాయామ్’ ‘అస భువి’ ఇతి త్రీనేవ ధాతూన్భావనాసామాన్యవాచినః సర్వవ్యాప్త్యర్థముదాహరతి -
కుర్యాదితి ।
ఆక్షిప్తకర్తృకా భావనా కుర్యాదిత్యుక్తా సైవాక్షిప్తకర్మికా క్రియేతేత్యుదాహృతా । సైవ కర్తవ్యమితి ధాత్వర్థోపసర్జనభూతాఽభిహితేతి భేదః । భవేదిత్యత్రాపి భూయేత భవితవ్యమిత్యుదాహార్యమ్ ।
భవతేరస్తేశ్చైకార్థ్యేఽపి ప్రాప్త్యాద్యర్థం భవతి దృష్ట్వా పృథగస్తిముదాహరతి -
స్యాదితీతి ।
యథాపూర్వముదాహరణమిహాపి ద్రష్టవ్యమ్ । పాఠక్రమమనుసృత్య పఞ్చమమిత్యుక్తమ్ ।
ఎతద్ధాత్వనుగతప్రత్యయైః సర్వభావనానుగతశ్రేయఃసాధనత్వరూపో విధిరుచ్యతే న తు ప్రతిధాతుప్రత్యయం చ భావనాభేదోఽస్తీతి మత్వాహ -
ఎతదితి ।
కథం తర్హి నిమన్త్రణాదిషు లిఙాదిస్మరణం మిథోవిరోధాదిత్యాశఙ్క్యోత్సర్గతో వేదే విధిపరా లిఙాదయోఽపవాదాదన్యథాత్వమిత్యభిప్రేత్యాహ -
లిఙాదీతి ।
ఉద్గీథాదిశ్రుతీనాం స్తుత్యర్థత్వాభావే హేత్వన్తరం చకారసూచితమాహ -
ప్రతీతి ।
ఫలభేదశ్రవణముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పూర్వోక్తాపూర్వత్వాదిసముచ్చయార్థమపీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౨ ॥
ఉద్గీథాదిశ్రుతేరుపాస్తివిషయార్పకత్వం జ్యాయో రసతమత్వాదేరిత్యుక్తమ్ । అధునాఖ్యానానామపి విద్యాస్తుతేః సకాశాత్పారిప్లవశేషత్వం జ్యాయోఽనుష్ఠానావసానయోగాదిత్యశఙ్క్య పరిహరతి -
పారిప్లవేతి ।
విషయోక్తిపూర్వకమాఖ్యానత్వసామ్యాద్విద్యాసంనిధేశ్చ సంశయమాహ -
అథేత్యాదినా ।
పారిప్లవప్రయోగో నానాశ్వమేధే పుత్రామాత్యపరివృతాయ రాజ్ఞే పారిప్లవమాచక్షీతేత్యాదినా నానావిధాఖ్యానకథనం విహితమ్ । అత్ర చోపనిషద్గతాఖ్యానానాం తాదర్థ్యనిరాసేన తత్ర తత్ర సంనిహితస్వతన్త్రపురుషార్థహేతువిద్యార్థత్వసమర్థనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రయోగశేషత్వాదాఖ్యానానాం వేదాన్తగతానామపి తద్భావాద్విద్యాప్రాధాన్యాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే విశేషణాదుపనిషదాఖ్యానానాం వ్యవచ్ఛేదాత్తేషామప్రయోగశేషత్వాద్విద్యాప్రధానత్వసిద్ధిరితి స్వీకృత్య పూర్వపక్షయతి -
పారిప్లవేతి ।
గురుశిష్యసమాచారప్రదర్శనేన బుద్ధిసౌకర్యద్వారా చ విద్యాశేషత్వం సామర్థ్యలిఙ్గాదాసాం సిద్ధమిత్యాశఙ్క్య పారిప్లవశ్రుతివిరోధే లిఙ్గమప్రయోజకమిత్యాహ -
ఆఖ్యానేతి ।
యస్యాశ్వినే శస్యమానే సూర్యోఽభ్యుదియాదపి సర్వా దాశతయీరనుబ్రూయాదితి సర్వాసామృచామాశ్వినగ్రహశసనే సర్వశ్రుత్యా వినియుక్తానామపి ప్రాతిస్వికవినియోగవదాఖ్యానానాం పారిప్లవే పారిప్లవమాచక్షీతేతి చోదితానామేతేన లిఙ్గేన సంనిధేర్వా విద్యాయాం వినియోగః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రాతిస్వికవినియోగస్య సముదాయవినియోగస్య చ శ్రౌతత్వేన తుల్యత్వాత్ప్రకృతే చ తదభావాన్మైవమిత్యాహ -
తతశ్చేతి ।
ఆఖ్యానానాం ప్రయోగశేషత్వేఽపి సర్వేషాం వేదాన్తానామతచ్ఛేషత్వాద్యుక్తం విద్యాప్రధానత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
మన్త్రవదితి ।
దేవస్య త్వేత్యాదిమన్త్రే కస్యచిదేవ పదస్య సమవేతార్థతయా ప్రయోగశేషత్వే సిద్ధే తదేకవాక్యతయా పదాన్తరాణామపి తచ్ఛేషత్వమిష్టమ్ । తథాఖ్యానానాం ప్రయోగశేషత్వే తదేకవాక్యత్వేన సర్వోపనిషదాం తచ్ఛేషత్వాన్న విద్యాప్రధానతేత్యర్థః ।
సామాన్యశ్రుతేర్విశేషోక్త్యాఽతత్పరత్వాన్న తయా లిఙ్గాదిబాధోఽస్తీతి సిద్ధాన్తయతి -
తన్నేత్యాదినా ।
అశ్వమేధే ప్రథమేఽహని మనుర్వైవస్వతో రాజేత్యాహ । ద్వితీయేఽహని యమో వైవస్వత ఇతి । తృతీయేఽహని వరుణ ఆదిత్య ఇత్యాద్యాఖ్యానవిశేషా వాక్యశేషే శ్రుతాస్తద్బలాదుపక్రమస్య సఙ్కోచో యుక్తః । న చోపక్రమస్థసర్వశబ్దాదుపసంహారస్థా విశేషోక్తిరుపలక్షణార్థేతి వాచ్యమ్ । ఆదౌ సర్వాణ్యాఖ్యానాని పారిప్లవే శంసతీత్యుక్త్వా పారిప్లవమాచక్షీతేతి చ విధాయ మనుర్వైవస్వత ఇత్యాది పఠ్యతే । తత్ర పునర్విధానం వాక్యశేషస్థాఖ్యాననియమార్థమన్యథా వైయర్థ్యాత్ ।
సర్వశబ్దోఽపి వాక్యశేషస్థోపాఖ్యానమధ్యస్థకతిపయప్రయోగమాత్రేణోపరమం వ్యావర్తయితుమిత్యర్థవానితి మత్వా సిద్ధాన్తం వివృణోతి -
పారిప్లవమితి ।
యత్త్వాఖ్యానసామాన్యాత్పారిప్లవార్థా ఇమాః శ్రుతయ ఇతి, తత్రాహ -
ఆఖ్యానేతి ।
విశేషణఫలం నిగమయతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౩ ॥
తర్హి కుత ఆఖ్యానాన్యుపయుక్తానీత్యాశఙ్క్య విశేషణశ్రుత్యా సర్వశ్రుతౌ భగ్నాయాం నిర్బాధః సంనిధిర్విద్యాస్వేవోపనిషదాఖ్యానాని నియుఞ్జీతేత్యాహ -
తథాచేతి ।
సూత్రార్థం వివృణోతి -
అసతీతి ।
ఎకవాక్యతోపసమ్బన్ధం విభజతే -
తథాహీతి ।
ప్రరోచనమనురాగజననమ్ ।
సంనిహితవిద్యాభిరాఖ్యానానామేకవాక్యతాప్రతీతిముదాహరతి -
మైత్రేయీతి ।
ఆఖ్యానత్వేఽపి పారిప్లవార్థత్వాదర్శనాచ్చ న తాదర్థ్యం ప్రకృతాఖ్యానానామిత్యాహ -
యథేతి ।
ఉదఖిదదుద్ధృతవాన్హోమాయేతి యావత్ ।
శ్రుతిలిఙ్గసంనిధిభిర్విద్యార్థత్వే సిద్ధే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
కథానాం విద్యాశేషత్వే దర్శితే కర్మణామపి తర్హి తచ్ఛేషత్వం తచ్ఛేషత్వాభావేఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రసఙ్గాగతం విచారం పరిసమాప్య పురుషార్థాధికరణస్య ఫలమాహ -
అత ఇతి ।
బ్రహ్మవిద్యా మోక్షే కర్మాణీతికర్తవ్యత్వేనాపేక్షతే న వేతి వాదివిప్రతిపత్తేః సన్దేహే యజ్ఞేనేతి వివిదిషాయాం వినియుక్తయజ్ఞాదీనాం విషయసౌన్దర్యలభ్యాయాం తస్యామనన్వయాత్తద్విషయజ్ఞానసాధ్యమోక్షాన్వయస్య యుక్తత్వాదపేక్షత ఇతి పూర్వపక్షే కాష్ఠైః పచతీత్యత్ర పాకసాధనజ్వాలాజనకకాష్ఠానాం పాకహేతుత్వాదర్శనాజ్జ్ఞానేచ్ఛాజనకాన్తఃకరణశుద్ధిహేతుత్వేన యజ్ఞాదీనాం జ్ఞానేచ్ఛాహేతుత్వసిద్ధేః సాక్షాదేవ మోక్షాన్వయే చ యజ్ఞేనేత్యాదికరణవిభక్తిభఙ్గాత్పారమ్పర్యస్యైవోపేయత్వాన్నాపేక్షత ఇతి సిద్ధాన్తః ।
ఎతదభిప్రేత్య సంనిహితస్యాతఃశబ్దపరామర్శయోగ్యస్యాభావాదతఃపదానుపపత్తిమాశఙ్క్య సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
పురుషార్థ ఇతి ।
ఆద్యాధికరణే యథా విద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యేణ పుమర్థహేతుత్వముక్తం తచ్చ తథైవానూద్యతే । తథా చాగ్నేయాదిష్వదర్శనాన్న పురుషార్థహేతుత్వం కర్మాపేక్షావిరోధీతి నిరస్తమ్ ।
నచాత్ర పాదాదిసఙ్గతిర్వక్తవ్యా ప్రథమాధికారణస్యైవ తత్ఫలవిషయస్యాస్య తస్యాః సుగమత్వాత్ఫలమపి పూర్వోత్తరపక్షయోస్తద్వదేవేత్యభిప్రేత్యాహ -
ఆద్యస్యేతి ।
స్వార్థసిద్ధావేవానపేక్షా న తు స్వసిద్ధౌ తత్ర తదపేక్షాస్తీత్యనన్తరాధికరణే నిర్దేష్టుముపసంహార ఇతి తత్ఫలమాహ -
అధికేతి ॥ ౨౫ ॥
బ్రహ్మవిద్యా స్వఫలే న కర్మాపేక్షా ప్రమాత్వాత్సంమతవదిత్యుక్తమ్ ।
తర్హి న స్వోత్పత్తావపి తదపేక్షా ప్రమాత్వాత్తద్వదేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వేతి ।
అధికవివక్షయేత్యుక్తం వ్యక్తీకుర్వన్బ్రహ్మవిద్యామధికృత్య పూర్వాధికరణన్యాయాద్వివిదిషాశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
ఇదమితి ।
అత్ర చ స్వతన్త్రపురుషార్థహేత్వౌపనిషదాత్మజ్ఞానోత్పత్తౌ యజ్ఞాదీనాం శమాదీనాం చ వివిదిషావాక్యీయవినియోగోక్తేరస్తి పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే యజ్ఞాదీనాం విజ్ఞానాన్వయే తత్ఫలేఽపి తత్ప్రసక్త్యా సముచ్చయసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే పరమ్పరయా తేషాం జ్ఞానాన్వయేఽపి తత్ఫలాన్వయే హేత్వభావాత్తదసిద్ధ్యా జ్ఞానస్యైవ తద్ధేతుతాసిద్ధిరిత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
అపరోక్షధియో మానమాత్రాయత్తత్వాత్ప్రామాణికజ్ఞానస్య మానహేతుషు సత్సు కర్మాద్యభావేనానుదయాదర్శనాత్కేవలవ్యతిరేకాభావే చ యజ్ఞాదీనాం హేతుత్వకల్పనాయోగాద్వివిదిషాశ్రుతేశ్చ వర్తమానాపదేశిత్వాద్వినియోజకత్వాయోగాజ్జ్ఞానస్య ఫలవదుత్పత్తావపి నాన్వయస్తేషామితి భావః ।
వివిదిషావాక్యే వర్తమానాపదేశేఽపి యస్య పర్ణమయీత్యాదావివాపూర్వత్వాత్పఞ్చమలకారేణ బ్రహ్మానుభవకామో యజ్ఞాదీని కుర్యాదితి విధ్యుపగమాదాగమస్య కేవలవ్యతిరేకానపేక్షత్వాద్విషయసౌన్దర్యలభ్యాయామిచ్ఛాయాం సాక్షాదన్వయాయోగాత్తత్ఫలే జ్ఞానే యజ్ఞాద్యన్వయసిద్ధేర్యజ్ఞేనేత్యాదికరణశ్రుత్యా చ తేషామిష్యమాణాపరోక్షధీసాధనత్వదృష్టేర్జ్ఞానస్య చ మానాయత్తతయా సాక్షాద్యజ్ఞాద్యసాధనత్వేఽపి తేషాం చిత్తశుద్ధ్యా ప్రత్యక్ప్రవణతాముత్పాద్యాపరోక్షజ్ఞానే పర్యవసానాత్పారమ్పర్యేఽపి పచతి కాష్ఠైరితివత్కరణవిభక్తిసమ్భవాదుత్పత్తౌ జ్ఞానస్య కర్మాపేక్షాస్తీతి సిద్ధాన్తయతి -
ఇదమితి ।
ఆపాతేన పూర్వాపరవిరోధప్రతీతిం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
విభాగోక్త్యా ప్రత్యాహ -
నేతీతి ।
ఉక్తవ్యవస్థాయాం ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
హేతుం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
నన్వత్ర వివిదిషాసంయోగో యజ్ఞాదీనాం జ్ఞాయతే యది తస్యాం విషయసౌన్దర్యలభ్యాయాం తేషామన్వయాయోగాదిష్యమాణే జ్ఞానేఽన్వయోఽభ్యుపగమ్యతే తర్హి జ్ఞానస్య మానాధీనత్వాత్కర్మణాం తత్రాన్వయాసిద్ధేః శ్రుతత్యాగేన తత్ఫలే మోక్షే కిమిత్యన్వయో నేష్యతే, తత్రాహ -
వివిదిషేతి ।
మోక్షహేతుత్వకల్పనాయాం నాస్త్యకృతః కృతేనేత్యాదివిరోధాత్పరమ్పరయాపి హేతుత్వే బాధాభావాద్బుద్ధిశుద్ధ్యా తదుత్పత్తావేవాన్వయో యజ్ఞాదీనామిత్యర్థః ।
యజ్ఞాదిశ్రుతేరితి వాక్యాన్తరమపి గ్రహీతవ్యమిత్యాహ -
అథేతి ।
తత్ర యజ్ఞాదీనాం జ్ఞానసాధనత్వే విజ్ఞాతం లిఙ్గమాహ -
అత్రేతి ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ -
సర్వ ఇతి ।
పరమ్పరయా కర్మణాం ధీహేతుత్వే స్మృతిమపి దర్శయతి -
స్మృతిరితి ।
ఉత్పత్తావివ ఫలేఽపి జ్ఞానస్య కర్మాపేక్షా కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తమాదాయ వ్యాకరోతి -
అశ్వవదిత్యాదినా ॥ ౨౬ ॥
జ్ఞానోత్పత్తౌ బహిరఙ్గముక్త్వా తత్రైవాన్తరఙ్గముపదిశతి -
శమదమాదీతి ।
అత్ర వ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
యదీతి ।
విద్యాస్తావకత్వేనాపి సమ్భవత్యర్థవత్త్వే వర్తమానతాభఙ్గేన విధికల్పనమయుక్తం వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । అతః శబ్దమాత్రలభ్యా విద్యేతి భావః ।
ఎవం తవాభిప్రాయేఽపి హేత్వన్తరమవశ్యమనుష్ఠేయం న శబ్దమాత్రలభ్యా విద్యేతి సూత్రయోజనయా పరిహరతి -
తథాపీతి ।
వివిదిషావాక్యతుల్యతయా శమాదివాక్యస్య నాస్తి విధిపరతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
యస్మాదేవమాత్మానం విదిత్వా పాపేన కర్మణా న లిప్యతే తస్మాదేవం విద్యార్థీ శమాద్యుపేతో భూత్వా విచారయేదితి గమ్యతే విధిరిత్యాహ -
నేతీతి ।
విధ్యభావే తత్ప్రశంసావైయర్థ్యాదుక్తవిధిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కాణ్వపాఠే విధిముక్త్వా మాధ్యన్దినపాఠే విధ్యభావశఙ్కాపి నాస్తీత్యాహ -
పశ్యేదితి చేతి ।
విధిఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
యజ్ఞాదీనామసాధనత్వశఙ్కామాపాతతోఽభ్యుపేత్య సాధనాన్తరాపేక్షోక్తా ।
ఇదానీం తదసాధనత్వశఙ్కాపి న యుక్తేత్యాహ -
యజ్ఞాదీనీతి ।
ఉక్తం స్మారయిత్వా పరిహరతి -
నన్విత్యాదినా ।
సంయోగస్యాపూర్వత్వమేవ స్పష్టయతి -
నహీతి ।
సత్యపి మహావాక్యైక్యేఽనుష్ఠానయోగ్యాపూర్వార్థవిధిరవాన్తరవాక్యేన క్రియతే న తత్ర వాక్యభేదో దోష ఇత్యత్ర పూర్వతన్త్రసంమతిమాహ -
తస్మాదితి ।
దర్శపూర్ణమాసయోః శ్రుతం తస్మాత్పూషేత్యాది । తత్ర పూష్ణః పిష్టద్రవ్యసంవన్ధః సామాసికః । నచ పూషా దేవతా పిష్టభాగో ద్రవ్యం దర్శపూర్ణమాసయోరస్తి తేన తదేకవాక్యతాయోగాత్కాలత్రయాస్పృష్టద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధస్యావినాభావేన యాగవిధ్యుపస్థాపకత్వాద్వ్యవహారసిద్ధయే విధిపదమధ్యాహృత్య ప్రకరణాదుత్కర్షేణ పూషోద్దేశేన పిష్టభాగః కర్తవ్య ఇతి వికృతౌ సమ్బన్ధః ‘పౌష్ణం పేషణం వికృతౌ ప్రతీయేతాచోదనాత్ప్రకృతౌ’ ఇత్యత్ర విచారిత ఇత్యర్థః ।
అవాన్తరవాక్యభేేదేన సూత్రకృతాపి స్వీకృతో విధిరిత్యాహ -
తథాచేతి ।
స్మృత్యనుసారేణాప్యవాన్తరవాక్యస్య విధాయకత్వం వాచ్యమిత్యాహ -
స్మృతిష్వితి ।
కర్మణాం జ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వే శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
యజ్ఞాదీనామపి శ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యోఽనుష్ఠేయత్వే శమాదీనాం తేభ్యో విశేషాభావాద్యావద్విద్యోదయమవిశేషేణానుష్ఠానం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రాపీతి ॥ ౨౭ ॥
యజ్ఞాదీనాం శమాదీనాం చ విద్యాసంనిహితానాం తచ్ఛేషతోక్తా తత్ప్రసఙ్గాద్విద్యాసంనిధ్యుక్తసర్వాన్నాభ్యనుజ్ఞానస్యాపి విద్యాశేషతామాశఙ్క్య ప్రత్యాహ -
సర్వాన్నేతి ।
ప్రాణవిదః సర్వాన్నానుజ్ఞానం విషయం వక్తుం శాఖాద్వాయస్థాం శ్రుతిమాహ -
ప్రాణేతి ।
జగ్ధం భక్షితమ్ । విషయవాక్యార్థం సఙ్గృహ్ణాతి -
సర్వమితి ।
అపూర్వత్వాద్విధ్యశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
కిమితి ।
అత్ర ప్రాణవిద్యాయాః స్వతన్త్రపుమర్థహేతోర్వాక్యార్థజ్ఞానోపయుక్తాయాః స్తుత్యర్థం సర్వాన్నానుజ్ఞానకీర్తనమితి కథనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రాణవిదో భక్ష్యాభక్ష్యవిభాగాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే విదుషోఽవిదుషశ్చానాపది తత్సిద్ధిరితి మన్వానః సంశయమనూద్య పూర్వపక్షయతి -
విధిరితీతి ।
విధిపక్షేఽనుష్ఠానవిశేషలాభం హేతుమాహ -
తథాహీతి ।
సర్వాన్నానుజ్ఞానం స్వతన్త్రమేవ విధీయతామిత్యాశఙ్క్య సంనిధివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
అత ఇతి ।
సర్వాన్నాత్తృత్వం ప్రాణవిద్యాఙ్గం చేత్తర్హి న కలఞ్జం భక్షయేదిత్యాది శాస్త్రం విరుధ్యేేతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రాణవిదతిరిక్తవిషయం తదితి విరోధం పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
ఉపపత్తిమేవ కర్మవిషయదృష్టాన్తేనోదాహరతి -
యథేతి ।
తత్రైవ విద్యావిషయం దృష్టాన్తమాహ -
యథాచేతి ।
యదుపమన్త్రయతే స హింకార ఇత్యాదినా గ్రామ్యవ్యాపారగతచేష్టాసు హింకారాదిదృష్టిర్విహితా సా వామదేవ్యవిద్యా తత్రోపమన్త్రణం సఙ్కేతకరణమ్ ।
దృష్టాన్తయోరర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ।
వివిదిషావాక్యే వర్తమానాపదేశేఽప్యపూర్వత్వాత్పఞ్చమలకారాఙ్గీకారేణ విధికల్పనవన్న హేత్యాదౌ వర్తమానాపదేశేఽప్యపూర్వత్వాద్విధిరితి మతమనూద్య సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
నహీతి ।
యస్య పర్ణమయీత్యాదావివ వర్తమానాపదేశేఽపి కల్ప్యో విధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
సామాన్యవిధిబాధకత్వం శ్రుతవిశేషవిధేరిష్టం విశేషకల్పనా తు సామాన్యవిధినా బాధ్యా కల్పనాయా విరోధాభావాపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ స్తుత్యర్థమేవేదం వచో న విధిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
ఆ శ్వభ్య ఆ శకునిభ్య ఆ కీటపతఙ్గేభ్యస్తత్తేఽన్నమితి శ్రవణాదశక్యవిషయో విధిర్న సమ్భవతీత్యాహ -
నచేతి ।
తర్హి వచనవైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్య - సర్వం ప్రాణస్యాన్నమితి ధీస్తుత్యర్థత్వాన్మైవమిత్యాహ -
శక్యనే త్వితి ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రమాదత్తే -
తదితి ।
తదక్షరాణి వ్యాకరోతి -
ఎతదితి ।
మటచ్యోఽశనయః పాషాణవృష్టయో రక్తవర్ణాః క్షుద్రపక్షివిశేషా వా తైర్హతేషు కురుషు తద్దేశస్థసస్యేష్వితి యావత్ ।
ఆఖ్యాయికార్థమాహ -
చాక్రాయణ ఇతి ।
స హి దుర్భిక్షే జాతే జాయయాఽనుపజాతపయోధరాదిస్త్రీవ్యఞ్జనయా సహ దేశాన్తరం ప్రతిచక్రమే । స కదాచిదిభ్యగ్రామే నివసన్నిభ్యేన సహ హస్త్యారోహేణ సామిభోజితానర్థభక్షితాన్కుల్మాషాన్కుత్సితమాషాన్భక్షితవానిత్యర్థః ।
అనుపానం గృహాణేత్యుక్తే సత్యుచ్ఛిష్టం మే పీతం స్యాదితి ప్రతిషిధ్య కిమేతేఽప్యుచ్ఛిష్టా నేతి పరేణోక్తే కారణం చానుపాననిషేధే కథితవానిత్యాహ -
అనుపానం త్వితి ।
కుల్మాషాశ్చేన్న భక్ష్యన్తే జీవనమేవ మే న స్యాత్కామః స్వేచ్ఛాతో మే తడాగాదిషూదకపానం భవిష్యతీత్యర్థః ।
స్వయం ఖాదిత్వా శిష్టాఞ్జాయార్థమాజహార । తయా చ భర్తృస్వభావజ్ఞయా నిహితానుత్తరదినే ప్రాతరేవ భక్షితవానిత్యాహ -
పునశ్చేతి ।
కుల్మాషభక్షణశ్రుతేరభిప్రాయమాహ -
తదితి ।
అనుపాననిషేధశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
స్వస్థేతి ।
సర్వాన్నభక్షణస్య నిరఙ్కుశత్వాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౨౮ ॥
తస్యార్థవాదత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అబాధాచ్చేతి ।
సామాన్యశాస్త్రవిరోధాన్న కల్ప్యో విశేషవిధిరిత్యుక్తమ్ ।
అధునా సామాన్యశాస్త్రం దర్శయన్సూత్రం యోజయతి -
ఎవంచేతి ।
స్వస్థావస్థాయాం భక్ష్యాభక్ష్యభేదే సతీతి యావత్ ॥ ౨౯ ॥
ఆపదవస్థాయామభక్ష్యభక్షణానుజ్ఞానే స్మృతి సంవాదయతి -
అపీతి ।
స్మృతిరపి విద్వద్విషయేత్యాశఙ్క్యాహ -
అపిచేతి ।
సురాపానమవస్థాద్వయేఽపి న కార్యమిత్యాహ -
తథేతి ।
బ్రాహ్మణో వర్జయేదితి శేషః ।
జీవితాత్యయస్మృత్యా సురాపి తదత్యయే పాతవ్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
సురాపస్యేతి ।
ఉష్ణాం సురామితి శేషః । ఉష్ణామగ్నినా తప్తామితి యావత్ । మరణాన్తికప్రాయశ్చిత్తదృష్టేస్తత్ప్రసఙ్గేఽపి సా న పాతవ్యేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ సా సదా న పేయేత్యాహ -
సురాపా ఇతి ।
తత్ర హేతుః -
అభక్ష్యేతి ।
మద్యమిత్యాది స్మృతేస్తాత్పర్యమాహ -
వర్జనమితి ॥ ౩౦ ॥
స్మృతిప్రామాణ్యార్థం తన్మూలశ్రుతిమాహ -
శబ్దశ్చేతి ।
తస్మాద్బ్రహ్మణస్య సురాపస్య మరణాన్తికప్రాయశ్చిత్తదర్శనాదితి యావత్ ।
శ్రౌతనిషేధస్య ప్రకృతోపయోగమాహ -
సోఽపీతి ।
శ్రుతిస్మృతిసిద్ధమర్థముపసంహరన్నతఃశబ్దం వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ॥ ౩౧ ॥
సర్వాన్నత్వోక్తిః శాస్త్రాన్తరవిరోధే స్తుతిరిత్యుక్తమ్ ।
ఎవం విద్యార్థత్వోక్తిర్యజ్ఞానాం స్తుతిర్నిత్యత్వశ్రుతివిరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
విహితత్వాచ్చేతి ।
వ్యవహితేన సమ్బన్ధమాహ -
సర్వాపేక్షేతి
అగ్నిహోత్రాదికర్మాణ్యధికృత్య విహితత్వాద్వినియుక్తవినియోగాయోగాచ్చ సంశయమాహ -
ఇదానీం త్వితి ।
అత్రాగ్నిహోత్రాదీనాముభయథాత్వోక్త్యా స్వతన్త్రపుమర్థహేతుశాస్త్రోత్థాత్మవిద్యోపాయోపవర్ణనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విద్యాహేతుత్వోక్తేః స్తుతిత్వాద్వివిదిషావాక్యస్య వివక్షితార్థత్వాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే సంయోగపృథక్త్వన్యాయాత్కర్మణాముభయత్వసమ్భవాత్తత్సిద్ధిరిత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
యావజ్జీవశ్రుతేరముముక్షోరపి తాన్యనుష్ఠేయానీత్యాశఙ్క్యాహ -
అథేతి ।
వివిదిషాశ్రుతేర్విద్యాసంయోగోఽపి తేషామవశ్యమ్భావీత్యాశఙ్క్యాహ -
నిత్యేతి ।
ఆవశ్యకత్వాభావాద్విద్యాకామనాయాః కామ్యతయా కర్మణామనావశ్యకత్వం నిత్యతయా చావశ్యకత్వమిత్యేకత్రైవావశ్యకత్వానావశ్యకత్వే విరుద్ధే స్యాతామ్ । అతో విద్యోపాయత్వోక్తిః స్తుతిరేవేత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
అస్యామితి ।
నిత్యతయా విహితానాం విద్యార్థతయా విధానం గౌరవాదయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ॥ ౩౨ ॥
ఉక్తమనూద్యోత్తరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
అథేత్యాదినా ।
నిత్యత్వేఽపి విద్యాసంయుక్తత్వమగ్నిహోత్రాదీనాం విధివశాదేష్టవ్యమితి వ్యాచష్టే -
విద్యేతి ।
వివిదిషాసంయోగమాత్రమత్ర శ్రుతం కుతో విద్యాసంయుక్తత్వం, తత్రాహ -
తదుక్తమితి ।
సహకారిత్వోక్త్యా ఫలం ప్రత్యేవోపకారిత్వమాచార్యాభీష్టం కర్మణామిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
శాస్త్రీయమన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం చోపకారకత్వమ్ ।
న చాత్రోభయమస్తీత్యాహ -
అవిధీతి ।
బ్రహ్మధీః స్వకార్యే న చోదితాపేక్షాఽచోదితత్వాన్మర్దనవదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మధీః స్వఫలే నేతికర్తవ్యతాపేక్షా స్వతోఽసాధ్యఫలత్వాత్కూపఖననవ్యాపారవదిత్యాహ -
అసాధ్యత్వాదితి ।
అవిధిలక్షణత్వం వ్యతిరేకోదాహరణేన ప్రపఞ్చయతి -
విధీతి ।
అఙ్గభావస్య గ్రాహకగ్రహణపూర్వకత్వాద్విధేర్గ్రాహకత్వాద్విహితం దర్శపూర్ణమాసాది ప్రయాజాదిభిర్గ్రాహకగృహీతైరఙ్గైర్యుజ్యతే నావిహితా విద్యేత్యర్థః ।
తథాపి కథమసాధ్యఫలత్వేన విద్యాయాం కర్మణామన్వయరాహిత్యం తదాహ -
తథాచేతి ।
కథం తర్హి సహకారిత్వవచనం తదాహ -
తస్మాదితి ।
సహ పుత్రైర్భారం వహతి గర్దభీతివత్కర్మసు సత్స్వేవ విద్యా స్వకార్యాయ వ్యాప్రియత ఇత్యభిప్రేత్య సహకారిత్వోక్తిరిత్యర్థః ।
పరోక్తముద్భావ్య ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
సంయోగభేదం విశదయతి -
నిత్యో హీతి ।
తుల్యబలశ్రుతిద్వయేన పృథగేవ సమ్బన్ధవిధిః సంయోగమేదస్తస్మాదుభయథాత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
‘ఎకస్య తూభయత్వే సంయోగపృథక్త్వమ్’ ఇత్యత్రైతచ్చిన్తితమిత్యుదాహరణేన దర్శయతి -
యథేతి ।
బైల్వో వా ఖాదిరో వా పాలాశో వేత్యేకో నిత్యః సంయోగస్తేన క్రత్వర్థస్య ఖాదిరత్వస్య వీర్యకామస్యేత్యపరః సంయోగోఽనిత్యస్తేన పురుషార్థతేత్యేకస్య ఖాదిరత్వస్యోభయార్థత్వే సంయోగపృథక్త్వం హేతుస్తథా కర్మస్వభేదేఽపి సంయోగభేదాదుభయథాత్వమిత్యర్థః ॥ ౩౩ ॥
నను ప్రకరణాన్తరస్థేభ్యో నిత్యకర్మభ్యో భిన్నాన్యేవ కర్మాణి వివిదిషావాక్యే విద్యాసంయుక్తతయా విధీయన్తే ప్రకరణభేదస్య భేదకత్వాత్తత్కథం తస్యోభయత్వం, తత్రాహ -
సర్వథేతి ।
ప్రతిహాం వ్యాచష్టే -
సర్వథాపీతి ।
ఎవకారవ్యావర్త్యం శఙ్కయా దర్శయతి -
త ఎవేతీతి ।
భేదశఙ్కానివృత్తి వ్యతిరేకదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
కుణ్డపాయినామయనగతాగ్నిహోత్రస్య ప్రకరణభేదాత్ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రాత్కర్మాన్తరత్వవద్వివిదిషన్తీతి విద్యాసంయుక్తతయా విహితానామపి కర్మణాం ప్రకరణభేదాదేవ కర్మాన్తరత్వశఙ్కాయాం దృష్టాన్తే జుహ్వతీతిహోమవిధిశ్రుతేర్మాసాఖ్యకాలస్య చానుపాదేయత్వేనావిధేయత్వాదగ్నిహోత్రశబ్దస్య చాఖ్యాతపారతత్ర్యాదాఖ్యాతస్య చ జుహోతేః సంనిహితరూపవత్కర్మ హిత్వా వ్యవహితనైయమికాగ్నిహోత్రపరామర్శిత్వాయోగాదాఖ్యాతార్థవాచినోఽగ్నిహోత్రశబ్దస్యాపి కర్మాన్తరవిషయత్వమేవేతి యుక్తమ్ । వివిదిషావాక్యే తు వివిదిషాయామేవ విధిశ్రవణాత్ప్రసిద్ధానామేవ యజ్ఞాదీనాం యజ్ఞాదిశబ్దైరనువాదాద్విద్యాసంయోగమాత్రం విధీయతే తేషామితి న కర్మాన్తరతేత్యర్థః ।
ఉక్తమేవార్థం ప్రశ్నద్వారా హేతుమవతార్య స్ఫోరయతి -
కుత ఇత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధకర్మసు సంస్కారత్వప్రసిద్ధిరపి తేషాం చిత్తమలనిరాసేన జ్ఞానోత్పత్తావుపకారకత్వమావేదయన్తీ కర్మాభేదం సూచయతీత్యాహ -
అష్టేతి ।
గర్భాధానాదయః సహధర్మచారిణీసంయోగాన్తాశ్చతుర్దశ పఞ్చమహాయజ్ఞాః సప్త సోమసంస్థాః సప్త హవిఃసంస్థాః సప్త పాకసంస్థా ఇతి చత్వారిశత్సంస్కారాః । అనశ్నన్సంహితాధ్యయనం ప్రాయణం కర్మ జప ఉత్క్రమణం దైహికం భస్మసమూహనమస్థిసఞ్చయనం శ్రాద్ధానీత్యేవమష్టాచత్వారిశత్సంస్కారాః ।
కర్మభేదాశఙ్కాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౩౪ ॥
నిత్యాని కర్మాణి స్వతః పుణ్యలోకావాప్తిఫలాన్యపి జ్ఞానకామేనానుష్ఠితాని జ్ఞానార్థానీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం బ్రహ్మచర్యాదీనామాశ్రమకర్మణాం క్లేశతనూకరణేన విద్యోదయే హేతుతేత్యత్ర లిఙ్గమాహ -
అనభిభవం చేతి ।
సూత్రస్య తాత్పర్యోక్తిపూర్వకమక్షరార్థం కథయతి -
సహకారిత్వస్యేతి ।
ఉభయవిధ్యధీనమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩౫ ॥
ఆశ్రమకర్మణాం విద్యోపాయత్వే సత్యనాశ్రమకర్మణాం నైవమితి మన్వానం ప్రత్యాహ -
అన్తరేతి ।
అనాశ్రమిణో విధురాదీన్విషయీకృత్య తేషాం కర్మిత్వప్రసిద్ధేర్నిన్దాప్రసిద్ధేశ్చ సంశయమాహ -
విధురేతి ।
అత్రానాశ్రమకర్మణాముక్తవిద్యాహేతుత్వోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే యథా విధురకర్మణాం విద్యాహేతుత్వాసిద్ధిస్తథైవాశ్రమకర్మణామపి విద్యాహేతుత్వాసిద్ధిః ।
సిద్ధన్తే త్వాశ్రమిత్వస్య జ్యాయస్త్వాత్తత్కర్మణాం సుతరాం తత్సిద్ధిరితి మన్వానః సంశయమనూద్య పూర్వపక్షమాహ -
నాస్తీత్యాదినా ।
వివిదిషావాక్యే యజ్ఞాదిషు ప్రత్యేకం కరణవిభక్తిశ్రుతేరాశ్రమకర్మాభావేఽపి వర్ణమాత్రధర్మాణాం దానాదీనాం సమ్భవాద్విధురాదీనామపి విద్యాధికారః స్యాదిత్యాశఙ్క్య కేవలవర్ణధర్మాణాం విద్యాసాధనత్వే సత్యాశ్రమకర్మణాం వైయర్థ్యాదనాశ్రమిణామనధికారో విద్యాయామిత్యాహ -
ఆశ్రమేతి ।
అనాశ్రమకర్మణాం న విద్యాహేతుతేతి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
అనాశ్రమిత్వేనేతి ।
తద్దృష్టేరితి వ్యాచష్టే -
రైక్వేతి ॥ ౩౬ ॥
శ్రౌతీం దృష్టిం శిష్ట్వా స్మార్తీమపి దర్శయతి -
అపీతి ॥ ౩౭ ॥
శ్రుతిస్మృతిభ్యాం సిద్ధే సిద్ధాన్తేఽనన్తరసూత్రనిరస్యం చోద్యమాహ -
నన్వితి ।
జన్మాన్తరకృతాదపి కర్మణో రైక్వాదీనాం విద్యాసమ్భవాద్వర్ణోపాధావుక్తాత్కర్మణో విద్యేత్యత్ర శ్రుతిస్మృత్యోరనియామకత్వాన్నియామకాన్తరం వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
ఆశ్రమధర్మాభావేఽపి వర్ణధర్మవిశేషైరనుగృహీతా విద్యోదేష్యతీతి సూత్రేణ సమాధత్తే -
సేతి ।
అవిరుద్ధైరనాశ్రమిత్వావిరోథిభిరితి యావత్ । అత ఎవ పురుషమాత్రసమ్బన్ధిభిరిత్యుక్తమ్ ।
ఆశ్రమధర్మశూన్యానాం జపాదిష్వపి శూద్రాదివన్నాధికారోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ।
మైత్రో మిత్రే భవః సర్వభూతాహింసకో దయావానిత్యర్థః ।
కిఞ్చ నైయోగికఫలేషు కర్మస్వానన్తర్యస్యాచోదితత్వాదనియతకాలత్వే నైయోగికకర్మాభావేఽప్యాముష్మికైరేవ కర్మభిర్విద్యా భవిష్యతీతి సూత్రస్య వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
జన్మాన్తరేతి ।
జన్మాన్తరసఞ్చితకర్మణాం విద్యానుగ్రాహకత్వే మానమాహ -
తథాచేతి ।
అనేకేషు జన్మసు సఞ్చితసంస్కారైః సిద్ధః సమ్యగ్ధీపరిపాకవానిత్యర్థః ।
యథాస్మిఞ్జన్మన్యధీతవేదో ధర్మజిజ్ఞాసాధికారీ తథాస్మిన్నేవ జన్మన్యాశ్రమధర్మైరుత్పాదితవివిదిషో విద్యాధికారీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
దృష్టార్థేతి ।
అవిద్యానివృత్తేర్దృష్టఫలత్వాన్నియమాపేక్షాభావాద్విఘాతకనిషేధస్యాభావమాత్రేణ తత్ర పురుషస్య ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩౮ ॥
వర్ణోపాధావుక్తధర్మమాత్రాదపి విద్యోత్పద్యతే చేదాశ్రమిత్వమనర్థకమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అతస్త్వితి ।
విద్యాయాశ్చిరాచిరవ్యక్తిహేతుతయాశ్రమిత్వానాశ్రమిత్వయోర్విశేషాన్న వైయర్థ్యమితి మత్వా వ్యాచష్టే -
అత ఇతి ।
సాధనోపచయాదచిరేణ విద్యాహేతుత్వం జ్యాయస్త్వమ్ ।
ఆశ్రమిత్వస్య జ్యాయస్త్వే శ్రుతిస్మృత్యనుగృహీతత్వం హేతుమాహ -
శ్రుతీతి ।
శ్రుతౌ పుణ్యకృత్త్వవిశేషణాల్లిఙ్గాచ్చ శ్రేష్ఠమాశ్రమిత్వమిత్యాహ -
శ్రుతీతి ।
తేన జ్ఞానమార్గేణ బ్రహ్మవిదేతి గచ్ఛతి బ్రహ్మ ప్రాప్నోతి । స చ పుణ్యం స్వాశ్రమోక్తం కర్మ కరోతీతి పుణ్యకృదుచ్యతే । తేజసి పరమాత్మన్యాత్మత్వేన వర్తత ఇతి తైజసః । తత్ర పుణ్యకృత్త్వవిశేపణాదాశ్రమిత్వం బ్రహ్మప్రాప్తిహేతుతయా శ్రేష్ఠం సిద్ధమిత్యర్థః ।
ఆశ్రమిత్వస్య శ్రేష్ఠత్వే స్మార్తమపి లిఙ్గమనుకూలయతి -
అనాశ్రమీతి ॥ ౩౯ ॥
అనాశ్రమిణాం కర్మాపి విద్యాహేతుశ్చేదారూఢపతితస్య పూర్వాశ్రమం ప్రాప్తస్య ధీపూర్వకం ప్రచ్యుతస్య కర్మ కిము వాచ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్భూతస్యేతి ।
వృత్తానువాదేన విషయం సూచయతి -
సన్తీతి ।
తానాశ్రమాన్ప్రాప్తస్య ధీపూర్వం ప్రచ్యుతస్య కర్మ విషయస్తత్కిం విద్యాహేతుర్న వేతి సంశయం సిద్ధవత్కృత్య తద్ధేతుమాహ -
తాంస్త్వితి ।
కథఞ్చిద్రాగాద్యుద్రేకాదిత్యర్థః । సా మానవతీ న వేతి సంశయార్థః । ఊర్ధ్వరేతసాం బుద్ధిపూర్వం ప్రచ్యుతానాం కర్మ యథోక్తవిద్యాహేతుర్నేత్యుక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే పూర్వోక్తాశ్రమిత్వశ్రైష్ఠ్యాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ప్రచ్యుతేరప్రామాణికత్వాత్తత్సిద్ధిరితి స్వీకృత్య పూర్వపక్షయతి -
పూర్వేతి ।
పూర్వాశ్రమోక్తో యాగాదిధర్మః సుఖేన శక్యోఽనుష్ఠాతుమితి తచ్చికీర్షయా రాగద్వేషవశేన చ ప్రత్యవరోహోఽపి ప్రామాణికః స్యాత్తథాచానాశ్రమికర్మ నిన్దితమపి యథా విద్యాసాధనముక్తం తథా ప్రత్యవరూఢస్యాపి కర్మ విద్యాహేతురాశ్రమావరోహోఽనుష్ఠేయస్తదారోహావరోహయోరన్యతరత్వాత్తదారోహవదిత్యవరోహస్య ప్రామాణికత్వాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
ఉత్తరాశ్రమం ప్రాప్తస్య పూర్వాశ్రమప్రాప్తిరప్రామాణికీత్యత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుత్రయమాహ -
కుత ఇతి ।
తత్ర నియమం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
అరణ్యమిత్యేకాన్తోపలక్షితమూర్ధ్వరేతస్త్వం తదియాద్గచ్ఛేదితి పదం శాస్త్రమార్గస్తతస్తస్మాదరణ్యాన్న పునరేయాత్పునర్నాగచ్ఛేన్న ప్రత్యవరోహేదిత్యుపనిషద్రహస్యమిత్యర్థః ।
స్మార్తమపి నియమం కథయతి -
ఆచార్యేణేతి ।
ఉక్తనియమతాత్పర్యమాహ -
ఎవమితి ।
అతద్రూపమప్రత్యవరోహం వ్యాకరోతి -
యథాచేతి ।
అభావం శిష్టాచారాభావం వ్యాచష్టే -
నచేతి ।
పరోక్తమనుమానమనూద్య స్మృతివిరోధేన దూషయతి -
యత్త్వితి ।
ఇతశ్చానుమానమయుక్తమిత్యాహ -
న్యాయాచ్చేతి ।
యత్తు రాగాదివశాత్ప్రత్యవరోహణమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
తతో న పునరిత్యాది నియమశాస్త్రమ్ । అవశిష్టం సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
జైమినేరితి ।
అత్రేతి ప్రామాణికప్రచ్యుత్యభావోక్తిః । ఉభయసమ్ప్రతిపత్తిఫలమాహ -
ప్రతిపత్తీతి ॥ ౪౦ ॥
ప్రత్యవరోహణమశాస్త్రీయమిత్యుక్తమ్ ।
సమ్ప్రతి ప్రమాదాత్ప్రత్యవరోహే ప్రాయశ్చిత్తమస్తీతి వక్తుం పూర్వపక్షమాహ -
నచేతి ।
ఊర్ధ్వరేతసోఽధీపూర్వచ్యుతబ్రహ్మచర్యం విషయస్తేషాం కిం నాస్తి ప్రాయశ్చిత్తముతాస్తీతి ప్రాయశ్చిత్తాభావస్మృతేర్మహాపాతకేష్వనుక్తేశ్చ సంశయమాహ -
యదీతి ।
ప్రమాదాదిత్యధీపూర్వచ్యుతబ్రహ్మచర్యాణామేవోర్ధ్వరేతసాం ప్రాయశ్చిత్తచిన్తేయమితి ద్యోతయతి । అవకీర్యేత యోనౌ రేతః సిఞ్చేత్ । అవకీర్ణం యోనౌ క్షిప్తం రేతోఽస్యాస్తీత్యవకీర్ణీ । ప్రమాదాచ్చ్యుతబ్రహ్మచర్యాణామూర్ధ్వరేతసాం కృతప్రాయశ్చిత్తానాం కర్మ విద్యాహేతురిత్యుక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రమాదినామూర్ధ్వరేతసామాత్యన్తికాదధఃపాతాత్పుమర్థాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తేషామపి ప్రాయశ్చిత్తేన పతనసమాధానాత్తత్సిద్ధిరిత్యుపేత్య పూర్వపక్షసూత్రమవతార్య యోజయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
తదేవ షష్ఠాధ్యాయే నిర్ధారితం ప్రాయశ్చిత్తముదాహరతి -
అవకీర్ణీతి ।
బ్రహ్మచార్యవకీర్ణీత్యత్ర పశుహోమార్థమాధానం కర్తవ్యం కింవా లౌకికేష్వేవాగ్నిషు తత్కర్మేతి సన్దేహే పూర్వాధికరణే ‘యదాహవనీయే జుహోతి తేన సూర్యోఽస్యాభీష్టః ప్రీతో భవతి’ ఇత్యాహవనీయస్య సర్వహోమార్థత్వాదాహవనీయే తావదుపనయనహోమాః కార్యా ఇతి ప్రాపయ్య జాతపుత్రోఽగ్నీనాదధీతేతి కృతదారస్యాగ్న్యాధానవిధానాదుపనయనకాలే దారాభావాదాధానస్యాప్రాప్తకాలత్వాదాహవనీయాభావాల్లౌకికాగ్నిషూపనయనహోమా ఇతి రాద్ధాన్తితే బ్రహ్మచారీ యయాఽవకీర్ణీ సైవ తస్య భార్యా స్యాత్తతోఽగ్న్యాధానమిత్యధికాం శఙ్కాం నిరాకర్తుమతిదేశాధికరణమవకీర్ణిపశుశ్చేతి యథోపయనకాలే లౌకికాగ్నౌ హోమస్తథావకీర్ణిపశుశ్చ తత్రైవ హోతవ్యః । ఆధానస్య పత్నీపరిగ్రహోత్తరకాలతయా పూర్వం ప్రాప్త్యభావాదితరస్యాశ్చ పరపరిగ్రహభూతాయా భార్యాత్వకల్పనాయాధానే మానాభావాదిత్యర్థః । యదధికారలక్షణే నిర్ణీతమాధికారికం ప్రాయశ్చిత్తం తదపి నైష్ఠికస్య భవితుం నార్హతీతి సమ్బన్ధః ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కిమిత్యాదినా ।
కింవిషయం తర్హి ప్రాయశ్చిత్తవచనం బ్రహ్మచారిత్వావిశేషాదుపకుర్వాణస్యాపి తదయోగాత్ , తత్రాహ -
ఉపేతి ।
తాదృగిత్యప్రతిసమాధేయత్వోక్తిః ॥ ౪౧ ॥
సిద్ధాన్తయతి -
ఉపపూర్వమితి ।
ఉపపదం పూర్వం యస్య పతనస్య తదుపపూర్వమితి వ్యాకరోతి -
అపి త్వితి ।
ప్రాయశ్చిత్తాభావం వ్యావర్తయితుమపీతి ప్రయుక్తమ్ ।
ఎవకారార్థమాహ -
నేతి ।
నైష్ఠికవ్రతలోపస్యోపపాతకత్వేఽపి ప్రాయశ్చిత్తసత్త్వే కిం జాతమిత్యాశఙ్క్యోపపాతకసామాన్యప్రాయశ్చిత్తం స్యాదితి సూత్రావయవం వ్యాకుర్వన్నాహ -
తస్మాదితి ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తమవతార్య స్పష్టయతి -
అశనవదితి ।
ప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామీతి స్మరణాత్కథం తద్భావధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యే హీతి ।
ప్రాయశ్చిత్తం నాస్తీతి స్మరణాభావాన్న పశ్యామీతి దర్శనాభావమాత్రస్మరణాదిత్యర్థః ।
భావవాదినామపి తుల్యా మూలానుపలబ్ధిరిత్యశఙ్క్యాహ -
యే త్వితి ।
నను న పశ్యామీతి స్మరణస్య ప్రాయశ్చిత్తనిషేధార్థత్వమనుమాయ తదర్థశ్రుతికల్పనాత్తద్విరోధే సామాన్యశ్రుత్యా ప్రాయశ్చిత్తసత్తా నాభ్యుపగమ్యతే, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
యావద్దర్శనాభావస్మరణస్య ప్రాయశ్చిత్తనిషేధార్థత్వకల్పనయా తదర్థా శ్రుతిరనుమీయతే తావదవిశేషప్రవృత్తా ప్రాయశ్చిత్తం శ్రుతిర్గమయతీతి న స్మృత్యా ప్రాయశ్చిత్తాభావధీరితి భావః ।
ఉక్తేఽర్థే యవవరాహాధికరణసంమతిమాహ -
తదుక్తమితి ।
యవమయశ్చరుర్వారాహీ ఉపానహావిత్యత్ర యవవరాహశబ్దాభ్యాం ప్రియఙ్గుకృష్ణశకునిగ్రహో వా దీర్ఘశూకసూకరగ్రహో వేతి సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
సమేతి ।
కేచిద్దీర్ఘశూకే యవశబ్దం ప్రయుఞ్జతే ప్రియఙ్గుషు చాపరే వరాహశబ్దమపి సూకరే కేచిదాహుః కృష్ణశకునౌ చాన్యే తేన ప్రయోగసామ్యాత్సమా తుల్యా వికల్పేన ప్రతిపత్తిః స్యాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తమాహ -
శాస్త్రస్థా వేతి ।
వాశబ్దః పక్షవ్యావృత్త్యర్థః । యా శాస్త్రమూలా ధీః సైవ గ్రాహ్యా శాస్త్రనిమిత్తత్వాత్తద్ధర్మాదిజ్ఞానస్య । శాస్త్రం చ యదా వాన్యా ఓషధయో మ్లాయన్త్యథైతే మోదమానాస్తిష్ఠన్తి వరాహం గావోఽనుధావన్తీతి చ యవవరాహశబ్దయోర్దీర్ఘశూకసూకరవిషయమ్ । తస్మాద్ధీసామ్యాభావాద్వికల్పాసిద్ధేర్యా శాస్త్రమూలా ప్రసిద్ధిః సైవ గ్రాహ్యేతి ప్రథమే సిద్ధమ్ । తథాత్రాపి శాస్త్రమూలత్వాత్ప్రాయశ్చిత్తభావప్రసిద్ధేస్తత్సత్త్వముక్తమిత్యర్థః ।
ప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామీతి స్మృతేస్తర్హి కా గతిః, తత్రాహ -
ప్రాయశ్చిత్తేతి ।
ఎవం సతి సామాన్యశ్రుత్యా ప్రాయశ్చిత్తసత్త్వే నిశ్చితే సతీత్యర్థః । యది కథఞ్చిన్నైష్ఠికస్య బ్రహ్మచర్యం లుప్యేత తదా న ప్రాయశ్చిత్తం దృశ్యతే తేన నైష్ఠికేన బ్రహ్మచర్యే యత్నవతా భావ్యమితి తద్విషయయత్నస్యాప్రమాదేన సదాకార్యతారూపం గౌరవముత్పాదయితుం ప్రాయశ్చిత్తాభావస్మరణమిత్యర్థః ।
నైష్ఠికే హి దర్శితన్యాయమితరయోరతిదిశతి -
ఎవమితి ।
విశేషతోఽపి ప్రాయశ్చిత్తవిధేస్తయోరస్తి ప్రామాదికే వ్రతలోపే ప్రాయశ్చిత్తమిత్యాహ -
వానప్రస్థ ఇతి ।
దీక్షాభేదే వ్రతలోపే ప్రమాదతో బ్రహ్మచర్యభఙ్గే కృచ్ఛ్రం చరిత్వా మహాకక్షం బహుతృణకాష్ఠం దేశం వర్ధయేదితి సమ్బన్ధః ।
కృచ్ఛ్రం విశినష్టి -
ద్వాదశేతి ।
దినత్రయమేకవారభోజనం దినత్రయం రాత్రిభోజనం దినత్రయమయాచితం దినత్రయముపవాసకరణమిత్యేవంరూపమిత్యర్థః ।
పరివ్రాజకేఽపి ప్రమాదతో వ్రతలోపే తుల్యం కృచ్ఛ్రానుష్ఠానమిత్యాహ -
భిక్షురితి ।
సోమస్య యజ్ఞాఙ్గత్వాత్తదభివృద్ధిమనాదృత్య మహాకక్షం వర్ధయేదిత్యాహ -
సోమేతి ।
‘సర్వపాపప్రసక్తోఽపి ధ్యాయన్నిమిషమచ్యుతమ్ । పునః స పూతో భవతి పఙ్క్తిపావన ఎవ చ ॥ మనోవాక్కాయజాన్దోషాంజ్ఞానోత్థాంశ్చ ప్రమాదజాన్ । సర్వాన్దహతి యోగాగ్నిస్తూలరాశిమివానలః ॥ ఉపపాతకసఙ్ఘేషు పాతకేషు మహత్సు చ । ప్రవిశ్య రజనీపాదం బ్రహ్మధ్యానం సమాచరేత్ ॥ నిత్యమేవ తు కుర్వీత ప్రాణాయామాంస్తు షోడశ । అపి భ్రూణహనం మాసాత్పునన్త్యహరహఃకృతాః’ ఇత్యాది పరివ్రాజకవిషయం శాస్త్రం తేనాభిహితః సంస్కారో ధ్యానాదిః స చ కర్తవ్యో భిక్షుణేత్యాహ -
స్వశాస్త్రేతి ।
ఊర్ధ్వరేతసాం ప్రమాదచ్యుతబ్రహ్మచర్యాణాం కృతప్రాయశ్చిత్తానామధికారోఽస్తి విద్యాయామితి భావః ॥ ౪౨ ॥
కృతప్రాయశ్చిత్తానామపి తేషాం శిష్టావ్యవహార్యత్వమాహ -
బహిస్త్వితి ।
కృతప్రాయశ్చిత్తైః సహ శిష్టాచారరూపం కర్మ విషయస్తత్కిం విద్యాఙ్గం కింవా నేతి సంశయే ప్రాగుక్తప్రాయశ్చిత్తేనైవ తేషాం వ్యవహార్యతాసిద్ధేరఙ్గమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ -
యదీతి ।
ప్రతిజ్ఞార్థముక్త్వా హేతుద్వయం వ్యాకరోతి -
ఆరూఢ ఇత్యాదినా ।
దుశ్చరితాచరణకృతమేనో లోకద్వయేఽపి కర్తురశుద్ధిమాదధాతి । తత్ర ప్రాయశ్చిత్తేన లోకద్వయేఽపి కస్యచిదశుద్ధిరపనీయతే కస్యచిత్తు పారలౌకికాశుద్ధిరపాక్రియతే ఐహికాశుద్ధిరనువర్తతే । ఉక్తం హి - ‘బాలఘ్నాంశ్చ కృతఘ్నాంశ్చ విశుద్ధానపి ధర్మతః । శరణాగతహన్తృౄశ్చ స్త్రీహన్తౄంశ్చ న సంవదేత్’ ఇతి । తథేహాపి ‘ఆరూఢో నైష్ఠికమ్’ ఇత్యాదిస్మృతిలిఙ్గాదాచారాచ్చ పరలోకాశుద్ధేరపనీతత్వేఽప్యవ్యవహార్యత్వావగమాన్న తైర్వ్యవహారరూపాచారస్య విద్యాఙ్గత్వమ్ । తదేవముక్తాచారస్యోక్తవిద్యానఙ్గత్వాభిధానాత్ప్రాసఙ్గికీ పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ‘బాలఘ్నాన్’ ఇత్యాదిస్మృతివిరోధః । సిద్ధన్తే తదానుగుణ్యమితి భావః ॥ ౪౩ ॥
అన్యస్మిన్పాపకారిణి తేన వ్యవహారాదన్యస్య త్వపకారవదన్యస్మిన్నుపాస్తికర్తరి తేన వ్యవహారాత్ఫలలక్షణోపకారమన్యయజమానస్య దర్శయన్పూర్వపక్షయతి -
స్వామిన ఇతి ।
కర్మాఙ్గసఙ్గీన్యుపాసనాని విషయస్తేషూభయకర్తృకత్వధియా సంశయమాహ -
అఙ్గేష్వితి ।
శాస్త్రీయాఙ్గాశ్రితోపాస్తీనాం స్వతన్త్రఫలానామృత్విక్కర్తృకత్వేఽపి యజమానగామిఫలత్వోక్తేరస్తి పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరైకాధికరణ్యాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ప్రకృతస్య కర్తురస్వాతన్త్ర్యాత్తస్య యజమానాధీనత్వాత్తత్కర్తృత్వమపి తదధీనమిత్యైకాధికరణ్యస్యావిరుద్ధతేతి సిద్ధవత్కృత్య ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షమాహ -
కిమితి ।
తత్ర హేతుం ప్రశ్నద్వారా దర్శయతి -
కుత ఇతి ।
ఫలశ్రుతిమేవ విశదయతి -
ఫలం హీతి ।
శ్రుతమపి ఫలమృత్విగ్గతం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
తచ్చేతి ।
తత్ర హేతుః -
తస్యేతి ।
ఉద్గీథాద్యుపాస్తివిధీనాం ప్రాప్తోద్దేశనత్వాత్క్రత్వధికారిణ ఎవ ప్రాప్తేస్తస్యైవోద్దేశనయోగాత్తదాశ్రితోపాస్తీనాం గోదోహనవదథికృతాధికారత్వాత్క్రత్వధికారిణ ఎవ గోదోహనఫలవద్విద్యాఫలేన సఙ్గతిరిత్యాహ -
అధికృతేతి ।
తథాపి కథముపాస్తీనాం యాజమానత్వం, తత్రాహ -
ఫలం చేతి ।
అకర్తృత్వే ఫలిత్వమపి యజమానస్య న స్యాత్కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరైకాధికరణ్యాదిత్యర్థః ।
యజమానగామి ఫలమిత్యత్ర వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉత్సర్గతో యాజమానం ఫలం వచనాత్క్వచిదపవాదః స్యాదిత్యాహ -
న తస్యేతి ।
వాచనికాపవాదాభావే తూత్సర్గస్థితిరిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౪౪ ॥
అఙ్గోపాస్తీనాం యాజమానత్వాన్న స్వతన్త్రఫలతేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఆర్త్విజ్యమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాంం విభజతే
నైతదితి ।
అన్యకర్తృకత్వే కథమన్యస్య ఫలమితి శఙ్కతే -
కిం కారణమితి ।
సూత్రావయవేనోత్తరమాహ -
తస్మై హీతి ।
ఋత్విజో యజమానేన స్వగామినే ఫలాయ క్రీతత్వాన్నానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
సాఙ్గకర్మార్థం క్రీతత్వేఽపి ధ్యానార్థమక్రీతత్వాత్కథముపాస్తీనామృత్విక్కర్మత్వం, తత్రాహ -
తదితి ।
అఙ్గోపాస్తీనామధికృతాధికారత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
తాసామృత్విక్కర్తృకత్వే శ్రౌతం లిఙ్గమాహ -
తథాచేతి ।
తముద్గీథాఖ్యం ప్రణవం ప్రాణాదిదృష్టివిశిష్టం బకో నామతో దల్భస్యాపత్యం దాల్భ్యో విదాఞ్చకార విదితవాన్ । విదిత్వా చ నైమిశీయానాం సత్రిణాముద్గాతాసీదిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షబీజమనువదతి -
యత్త్వితి ।
ఉత్సర్గతో యాజమానత్వేఽపి ఫలస్య వచనాదపవాదో యత్ర నైవం తత్రోత్సర్గస్థితిరిత్యుక్తమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ॥ ౪౫ ॥
ఇతశ్చోపాస్తీనామృత్విక్కర్తృకత్వం యజమానగామిఫలత్వం చేత్యాహ -
శ్రుతేశ్చేతి ।
ఉత్సర్గతః శ్రుతిలిఙ్గైశ్చ సిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సిద్ధే చోపాస్తీనామృత్విక్కర్తృకత్వే తన్నిర్ధారణానియమన్యాయేన స్వతంత్రఫలత్వసిద్ధిరితి భావః ॥ ౪౬ ॥
విధురప్రభృతీనాం మన్దాధికారిణాం ధీసాధనోక్తిప్రసఙ్గేనాఙ్గోపాసనమధమధీసాధనమేవ నిర్ధార్య పునరుక్తమేవ ధీసాధనం వక్తుమారభతే -
సహకార్యన్తరేతి ।
విషయవాక్యముదాహరతి -
తస్మాదితి ।
యస్మాత్పూర్వే బ్రాహ్మణా విదిత్వాత్మానమేషణాభ్యో వ్యుత్థాయ భిక్షాచర్యం చరన్తి స్మ తస్మాదధునాతనోఽపి బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం పణ్డాఽధ్యయనజా బ్రహ్మబుద్ధిస్తద్వాన్పణ్డితస్తస్య కృత్యం పాణ్డిత్వం శ్రవణం తన్నిర్విద్య నిశ్చయేన లబ్ధ్వా బాల్యేన జ్ఞానబలభావేన యుక్తితోఽసమ్భావనానిరాసరూపమననేన శుద్ధధీత్వేన వా తిష్ఠాసేత్స్థాతుమిచ్ఛేత్ । ఉక్తదార్ఢ్యార్థం బాల్యం చేత్యాదిరనువాదః । శ్రవణమననానన్తరం మునిర్మననశీలో నిదిధ్యాసనపరః స్యాత్ । మౌనాదన్యద్బాల్యం పాణ్డిత్యం చామౌనం మౌనం చ నిదిధ్యాసనం నిశ్చయేన లబ్ధ్వోక్తహేతుత్రయస్య బ్రహ్మధీహేుత్వాద్బ్రహ్మాహమిత్యవగచ్ఛతీతి బ్రాహ్మణః సాక్షాత్కృతబ్రహ్మా భవతీత్యర్థః ।
తత్ర శ్రుతం మౌనం విషయీకృత్య మౌనశబ్దస్య సిద్ధే పారివ్రాజ్యే సాధ్యే చ జ్ఞానాభ్యాసే ప్రయోగసిద్ధేః సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
నిరుపాధివిద్యాన్తరఙ్గసాధనమౌనవిధిసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మౌనస్యానుష్ఠేయత్వాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తస్యానుష్టేయత్వసిద్ధిరితి మత్వా తం హేత్వాదివాక్యశేషాదఙ్గోపాసనమృత్విక్కర్మేతి వదథ బ్రాహ్మణ ఇతి విధిహీనవాక్యశేషాదథ మునిరిత్యేషోఽపి న విధిరితి పూర్వపక్షయతి -
నేత్యాదినా ।
నను బాల్యేనేత్యుపక్రమే విధిశ్రుతేర్మౌనేఽపి విధిస్తు నేత్యాహ -
బాల్యేనేతి ।
తదేవోపపాదయతి -
నహీతి ।
యద్యత్రాపి విధేయత్వం తర్హి విధిః శ్రూయేత బాల్యవన్న చ శ్రూయతేఽతః శ్రోతవ్యత్వే సత్యశ్రవణాద్విధ్యభావసిద్ధిరిత్యర్థః ।
తర్హి మౌనవాక్యస్య కా గతిః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
అనధిగతస్యానువాదాయోగాదన్యత్ర విధ్యనుపలబ్ధేర్విధిరేవాయమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
పాణ్డిత్యవిధానాదేవ మౌనమపి సిద్ధం తస్యైవ మౌనత్వాదిత్యాహ -
మునీతి ।
మునిశబ్దస్య భిక్షువచనత్వేఽపి తస్యాన్యత్ర విధానాదత్రానువాద ఎవేతి మత్వా మౌనస్యావిధేయత్వే హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
ఎకవాక్యతానురోధాన్మౌనవాక్యేఽపి న విధిరిత్యర్థః । యదా పాణ్డిత్యేన మౌనస్య ప్రాప్తిస్తదా విధీయమానబాల్యస్యేత్థం ప్రశంసా । నహి పాణ్డిత్యం స్వరూపేణ జ్ఞానం కిన్తు బాల్యేఽనుష్ఠితేఽనన్తరం మననాపరపర్యాయం పాణ్డిత్యం కృతం స్యాత్త్స్మాద్బాల్యం ప్రశస్తమ్ ।
యదా మౌనస్యోత్తమాశ్రమస్య విధ్యన్తరప్రాప్తస్యానువాదస్తదా బాల్యమాత్రానుష్ఠానవానుత్తమాశ్రమిత్వేన స్తూయత ఇతి వ్యక్తా స్తుతిరితి మత్వాహ -
తస్మాదితి ।
బాల్యపాణ్డిత్యాతిరిక్తస్య మౌనస్యావిధేయత్వాన్న తన్ముముక్షోరనుష్ఠేయమితి ప్రాప్తం పక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
అపూర్వత్వమసిద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పణ్డితశబ్దస్య జ్ఞానమాత్రార్థత్వాన్మునిశబ్దస్య తదతిశయగామిత్వాదర్థభేదాన్న పణ్డితశబ్దేన మునిశబ్దస్య ప్రాప్తార్థతేత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
వృద్ధప్రయోగాభావే కథం తదర్థత్వం, తత్రాహ -
మునీనామితి ।
ఆశ్రమేఽపి ప్రయోగదర్శనాదనియతం జ్ఞానాతిశయవాచిత్వం తస్య చాన్యత్ర విధానాదనువాద్యత్వమేవితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉత్తమాశ్రమే మునిశబ్దోఽసాధారణః సాధారణో వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
నేతి ।
సాధారణత్వం త్వేకస్యానేకార్థత్వాయోగాదయుక్తమిత్యభిప్రేత్య ప్రయోగస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ -
ఇతరేతి ।
మౌనస్యాపూర్వత్వముపపాద్య తృతీయమితి పదం వ్యాకుర్వన్ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
వాక్యభేదప్రసఙ్గాదేకత్రైవ విధిరిత్యుక్తం, తత్రాహ -
యత్త్వితి ।
ఉపరిధారణవన్మౌనం వాక్యభేదేన విధేయమిత్యత్రైవ హేత్వన్తరమాహ -
నిర్వేదనీయత్వేతి ।
కస్యేదం మౌనం విద్యాసహకారితయా విధీయతే, తత్రాహ -
తద్వత ఇతి ।
విశేషణప్రాపకం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
ప్రకరణం తథేత్యాహ -
తదితి ।
పక్షేణేతి పదం శఙ్కోత్తరత్వేనావతారయతి -
నన్విత్యాదినా ।
బ్రహ్మైవ ప్రత్యగద్వయం వస్తు ద్వైతం సర్వమవిద్యామయమితి శాస్త్రయుక్తిభ్యాం సిద్ధే తత్సాక్షాత్కారసాధనాభ్యాసే స్వయమేవ పురుషస్యౌన్ముఖ్యాదనర్థకో విధిరితి చోదితే సన్యాసప్రకరణాత్తద్ధర్మస్య శ్రవణాదేః సాక్షాత్కారహేతుభావస్యాపూర్వత్వాదేష్టవ్యస్తద్విధిరితి సమాధిః ।
విద్యావన్తమధికారివిశేషం ప్రతి విధేరానర్థక్యముక్తమిత్యాశఙ్క్య విద్యావత ఇతి విద్యాతిశయయుక్తో నోచ్యతే కిన్తు విద్యోదయాయ తదుపాయాభ్యాసే ప్రవృత్తస్తేనాస్య పక్షే కదాచిద్భేదదర్శనం ప్రాప్నోత్యతో విధేరర్థవత్తేతి సూత్రపదార్థం వివృణోతి -
ఎతదితి ।
అతన్నిష్ఠవాక్యస్య తద్విధాయకత్వే దృష్టాన్తమాహ -
విధ్యాదివదితి ।
తదేవ వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
ఆదిర్ముఖ్యం ప్రధానం విధేరాదిర్విధ్యాదిర్దర్శపూర్ణమాసవిధిః సమిదాదిస్తు విధ్యన్తస్తత్రాశ్రుతవిధికేఽ విధిరాస్థేయ ఇత్యర్థః ।
దృష్టాన్తస్థమర్థం దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవమితి ॥ ౪౭ ॥
బాల్యాదిప్రధానః సంన్యాసో యద్యనుష్ఠేయస్తర్హి కస్మాద్గార్హస్థ్యేనోపసంహరతి శ్రుతిరిత్యనన్తరసూత్రవ్యావర్త్యమాహ -
ఎవమితి ।
గృహిణోపసంహారేఽపి కైవల్యాశ్రమస్య కిం జాతమిత్యాశఙ్క్యానాస్థావిషయత్వం ప్రాప్తమిత్యాహ -
తేనేతి ।
బహులాయాససాధ్యధర్మబాహుల్యాత్తేనోపసంహారో న తేనైవ సమాపనాదిత్యాహ -
అత ఇతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
నను యథా గృహిణో యజ్ఞాదీని కర్తవ్యత్వేనోక్తాని తథాశ్రమాన్తరాణామపి కరణసంయమాదికర్మాన్తరాణ్యుచ్యన్తే తథాచ కోఽస్య విశేషః, తత్రాహ -
ఆశ్రమాన్తరేతి ।
గృహమేధిని విశేషే సిద్ధే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౪౮ ॥
మౌనం గార్హస్థ్యమిత్యాశ్రమద్వయోక్తేరితరాశ్రమాభావాశఙ్కా కస్యచిద్భవేత్తన్నిరాసార్థమాహ -
మౌనవదితి ।
కథం తయోః శ్రుతిమత్త్వం, తత్రాహ -
దర్శితేతి ।
శ్రుతిమత్త్వావిశేషే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఇతరేషామితి బహూక్త్యా గార్హస్థ్యస్యాపి పరామర్శో న తు సిద్ధవదుపన్యాస ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతరేషామితీతి ।
గాయత్రో బ్రాహ్మః ప్రాజాపత్యో బృహన్నితి బ్రహ్మచారీ చతుర్విధః । గృహస్థోఽపి వార్తావృత్తిః శాలీనవృత్తిర్యాయావరో ఘోరసంన్యాసీతి చతుర్విధః । వానప్రస్థశ్చ వైఖ్యానసౌదుమ్బరవాలఖిల్యఫేనపప్రభేదైశ్చతుర్విధః । తథా పరివ్రాడపి కుటీచకబహూదకహంసపరమహంసభేదైశ్చతుర్విధ ఇతి షోడశప్రభేదాస్తావదాశ్రమాస్తత్తద్ధర్మవిశేషయుక్తాః శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధాః । తతో బ్రహ్మచారిణి వానప్రస్థే చానుష్ఠాతృభేదమనుష్ఠానభేదం వాఽపేక్ష్య బహూక్తిర్న గార్హస్థ్యమపేక్ష్య తస్య ప్రాగేవాసన్దిగ్ధత్వేనోక్తత్వాదిత్యర్థః ॥ ౪౯ ॥
బాల్యస్య విధేయత్వముపేత్యావాన్తరవాక్యభేదేన మౌనమపి విధేయత్వాన్ముముక్షుణా కార్యమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం కింం తద్బాల్యమితి వీక్షాయామాహ -
అనావిష్కుర్వన్నితి ।
అనుష్ఠేయత్వేన శ్రుతం బాల్యం విషయత్వేనోదాహరతి -
తస్మాదితి ।
తత్ర బాల్యే విషయే సంశయ ఇతి సంబన్ధః ।
సంశయకారణమాహ -
బాలస్యేతి ।
తర్హి బాలభావో వయోవిశేషోఽపి కల్ప్యతామిత్యాశఙ్క్య తదగ్రహే హేతుమాహ -
బాలేతి ।
తద్ధితశ్రుత్యా పరిశిష్టం బాల్యమాశ్రిత్య సంశయమభినయతి -
యథేతి ।
బాల్యశబ్దార్థవివేచనేన స్వతన్త్రపుమర్థహేతువిద్యాన్తరఙ్గస్యైవాత్రాపి నిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే తిష్ఠన్మూత్రత్వాద్యపి విదుషోఽనుష్ఠేయం సిధ్యతి ।
సిద్ధాన్తే బాల్యస్యాప్రరూఢేన్ద్రియత్వాదిరూపభావశుద్ధేరనుష్ఠేయత్వాన్న విదుషో యథేేష్టచేష్టాసిద్ధిరితి మత్వా ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
చరణం చారో వదనం వాదో భక్షణం భక్షస్తే కామతో యస్య స తథా తస్య భావస్తత్తా । యథోపపాదం యథాసమ్భవం యత్ర క్వాపి మూత్రం చ పురీషం చాస్యేతి తథోక్తస్తస్య భావస్తత్త్వమ్ ।
తత్ర లోకప్రసిద్ధం హేతుమాహ -
ప్రసిద్ధేతి ।
శాస్త్రాన్తరవిరోధాదయుక్తముక్తవిధబాల్యస్య విధేయత్వమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఆదిశబ్దేన శిష్టగర్హా గృహ్యతే ।
సామాన్యశాస్త్రసఙ్కోచో విశేషవిధేః స్యాదిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
సామాన్యవిధేర్విశేషవిధినా సఙ్కోచే దృష్టాన్తమాహ -
పశ్వితి ।
విదుషో యథేష్టచేష్టాయామపి న దోషోఽస్తీతి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
విదుషో యథేష్టచేష్టా న విధేయా శాస్త్రాన్తరవిరోధాదితి ప్రతిజానీతే -
నేతి ।
సామాన్యశాస్త్రస్యోక్తః సఙ్కోచో బాల్యేన తిష్ఠాసేదితివచనాదిత్యాశఙ్‌క్యాహ -
వచనస్యేతి ।
సామాన్యప్రవృత్తవిధిశాస్త్రవిరుద్ధేఽర్థే సమ్భవతి తద్విరుద్ధార్థకల్పనాయోగాన్న కామచారాది విధేయమిత్యుక్తమేవ వ్యనక్తి -
అవిరుద్ధే హీతి ।
ఇతశ్చ కామచారాది న విధేయమిత్యాహ -
ప్రధానేతి ।
కిం తత్ప్రధానం యదఙ్గత్వేన బాల్యాది విధీయతే తదాహ -
జ్ఞానేతి ।
ఉక్తప్రధానోపకారిత్వాభావాన్న కామచారాది విధేయమిత్యుక్తమ్ । తద్విరోధిత్వాచ్చ తదవిధేయమిత్యాహ -
నచేతి ।
కిం తర్హి విధేయం బాల్యం తదాహ -
తస్మాదితి ।
ఇహేతి ప్రకృతవాక్యోక్తిః ।
ఉక్తేఽర్థే సూత్రమాదాయ యోజయతి -
తదాహేతి ।
కథం యథోక్తేఽర్థే బాల్యశబ్దః ప్రయుజ్యతే, తత్రాహ -
యథేతి ।
అన్వయాదితి పదం వ్యాకరోతి -
ఎవం హీతి ।
అప్రరూఢేన్ద్రియత్వాదిరూపభావశుద్ధిలక్షణబాల్యస్య ప్రధానోపకారిత్వే మానమాహ -
తథాచేతి ।
కులీనత్వప్రకటనం సత్త్వం తద్వైపరీత్యమసత్త్వమ్ । శాస్త్రార్థజ్ఞానరాహిత్యమశ్రుతత్వం తద్వైపరీత్యం బహుశ్రుతత్వమ్ । సదాచారనిరతత్వం సువృత్తత్వం దురాచారనిష్ఠత్వం దుర్వృత్తత్వమితి భేదః ।
తత్కిమిదానీం బ్రహ్మధీయోగ్యస్య ముముక్షోర్నాస్త్యేవ కిఞ్చిదనుష్ఠేయం, తత్రాహ -
గూఢేతి ।
చక్షురిన్ద్రియపారవశ్యం నిరసితుమన్ధవదిత్యుక్తమ్ ।
రసనాదిపారవశ్యం నిరస్యతి -
జడవదితి ।
జ్ఞానేన్ద్రియపారవశ్యం పరిహృత్య కర్మేన్ద్రియపారవశ్యం పరిహరతి -
మూకవదితి ।
ధర్మధ్వజిత్వాప్రకటనమవ్యక్తలిఙ్గత్వమ్ । తదేవం ముముక్షోరుపరతసర్వేన్ద్రియస్య శ్రవణాదిపరస్య మోక్షసాధనం తత్త్వజ్ఞానమవశ్యమ్భావీతి భావః ॥ ౫౦ ॥
బాల్యాన్తముచ్చావచం విద్యాహేతుముక్త్వా తత్ఫలం విద్యాజన్మకాలం నిరూపయతి
ఐహికమితి ।
ఉక్తహేత్వధీనధీజన్మవిషయే కారీర్యాదిఫలే చిత్రాదిఫలే చోభయోపలబ్ధేర్వృత్తానువాదపూర్వకం సంశయమాహ -
సర్వేతి ।
శ్రవణాదిసామగ్రీప్రతిబన్ధశూన్యా విశిష్టధీప్రసవభూమిరిత్యుక్తేరత్ర పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రవణాదీనాం విద్యోపాయత్వనియమాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ప్రతిబన్ధాభావాపేక్షయా తేషాం తన్నియమసిద్ధిరిత్యుపేత్య ప్రశ్నపూర్వకమైహికత్వనియమం పూర్వపక్షమాహ -
కిమితి ।
ఫలద్వైవిధ్యోపలబ్ధౌ తన్నియమే నాస్తి హేతురితి శఙ్కతే -
కిమితి ।
తత్ర కారణమాహ -
శ్రవణాదీతి ।
చిత్రాదివదముత్రాపి ధీహేతుత్వం శ్రవణాదేః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
కథం తర్హి తేషు ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య తేషాం కారీర్యాదితుల్యత్వమాహ -
సమాన ఇతి ।
శ్రవణాదీనాం చక్షురాదివద్ధీసాధనత్వాత్కాలాన్తరీయకుమ్భోపలమ్భాయ చక్షురున్మీలనాభావవజ్జన్మాన్తరీయవిద్యాయై శ్రవణాదిషు ప్రవృత్త్యయోగాదుపలభ్యమానసంసారదుఃఖనివృత్తయే చ విద్యాసాధానాదానాజ్జ్ఞానాత్కారీర్యాదివత్తుల్యజన్మన్యేవ విద్యాజన్యేత్యర్థః ।
యజ్ఞాదీనాం జన్మాన్తరీయఫలానాం ధీహేతుత్వస్య వివిదిషావాక్యీయత్వాజ్జన్మాన్తరే ధీజన్మేత్యాశఙ్క్యాహ -
యజ్ఞేతి ।
తేషాం ధీశుద్ధ్యా శ్రవణాదిఘటకత్వాద్ధటితేషు తేషు ధియావశ్యమ్భావ్యమిత్యైహికత్వనియమ ఇత్యర్థః ।
శ్రవణాదీనాం కారీర్యాదితుల్యత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
శ్రవణాదిషు కృతేష్వపి న చేదత్ర ధీః స్యాత్తేషామతదుపాయతైవేతి ప్రాప్తమనూద్య చిత్రావదనియతఫలధీసాధనమితి సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
కృతేష్వపి శ్రవణాదిషు కదాచిద్విద్యా నోత్పద్యతే చేత్తర్హి తేషాం తదుపాయత్వమనియతం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎతదితి ।
కృతేష్వపి శ్రవణాదిష్వత్ర విద్యానుదయే కారీర్యాదావివ ప్రతిబన్ధో వా పౌష్కల్యాభావో వా తేషాం కల్పనీయః ప్రతిబన్ధహీనా హి సామగ్రీ కార్యహేతుర్న చైతావతా తద్ధేతుత్వహతిరిత్యర్థః ।
ఉపస్థితవిపాకశ్రవణాదివిరోధాత్కర్మణ ఎవ ప్రతిబన్ధమాశఙ్క్యాహ -
ఉపస్థితేతి ।
తైరేవ దేశాదిభిర్విద్యార్థమేవ శ్రవణాది కర్మ కిమితి న విపచ్యతే, తత్రాహ -
యానీతి ।
భోగార్థస్య కర్మణో జ్ఞానార్థస్య చ శ్రవణాదేర్దేశకాలనిమిత్తైకరూప్యాభావే హేతుమాహ -
యత ఇతి ।
కర్మణా శ్రవణాదీనాం ప్రతిబన్ధే తేభ్యో, విద్యోత్పత్తివాది శాస్త్రం వ్యాహన్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
శాస్త్రమితి ।
తథాపి కర్మణ ఎవ ప్రతిబన్ధకత్వం న శ్రవణాదీనామితి కుతో నియమః, తత్రాహ -
సాధనేతి ।
యత్త్విహ విద్యాభావే కారీర్యాదివత్ప్రతిబన్ధాదిసత్త్వకల్పనేన ధియ ఆముష్మికత్వకల్పనమయుక్తమిహైవ మే విద్యా స్యాదిత్యభిసన్ధిదృష్టేరితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
దృశ్యమానసంసారదుఃఖస్యానేకజన్మగామిత్వం జానతో యదా కదాచిదనర్థనివృత్తిః స్యాదిత్యభిసన్ధేః సాధనసామర్థ్యానుసారేణ సమ్భావితత్వాదిత్యాహ -
అభిసన్ధేరితి ।
యత్తు శ్రవణాదీనాం చక్షురాదివద్దృష్టఫలత్వమితి, తత్రాహ -
శ్రవణాదీతి ।
తేషాం విధానాదదృష్టద్వారాపి సాధనత్వమవఘాతవదవగతం యజ్ఞాదీనామనియతకాలఫలానాం జ్ఞానసాధనత్వవిధేశ్చ విద్యోత్పత్తేరనియతత్వమిత్యర్థః ।
యత్తు యజ్ఞాదీనాం ఘటకత్వాద్ధటితేషు శ్రవణాదిషు విద్యాఽవశ్యమ్భావినీతి తత్ర ప్రతిబన్ధసత్త్వస్య శ్రౌతలిఙ్గసిద్ధత్వాన్మైవమిత్యాహ -
తథాచేతి ।
ఆత్మనః శ్రవణమపి దుష్కరం బహూనామిత్యాహ -
శ్రవణాయేతి ।
కథఞ్చన శ్రవణేఽపి తత్ఫలం జ్ఞానం దుర్లభమిత్యాహ -
శృణ్వన్తోఽపీతి ।
తత్ర హేతుః -
ఆశ్చర్య ఇతి ।
యథావదస్యాత్మనో వక్తాశ్చర్యోఽద్భుతవత్కశ్చిదేవ సమ్భవతి । సమ్యగాచార్యసిద్ధావపి తచ్ఛ్రుత్వా లబ్ధా సాక్షాత్కార్తాఽస్యాశ్చర్యః । తిష్ఠతు సాక్షాత్కారః కుశలేనాచార్యేణానుశిష్టోఽపి శాస్త్రాత్పరోక్షతో జ్ఞాతాప్యాశ్చర్య ఎవేత్యర్థః ।
సంప్రత్యాముష్మికత్వే ధియో లిఙ్గమాహ -
గర్భస్య ఇతి ।
కయానుపపత్త్యా శ్రుతిరిమమర్థం దర్శయతి, తత్రాహ -
నహీతి ।
జన్మాన్తరసఞ్చితం సాధనం జన్మాన్తరేఽపి ధియం సాధయతీత్యత్ర స్మృతిమాహ -
స్మృతావితి ।
శ్రవణాదీనాం పౌష్కల్యేఽపి శ్రుతిస్మృతిలిఙ్గాత్పశ్వాదిఫలచిత్రాదివదనియతకాలత్వసిద్ధేర్నానైకాన్తికఫలత్వం తేషమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫౧ ॥
విద్యారూపే ఫలే కాలోత్కర్షాపకర్షకృతో విశేషనియమో దర్శితః ।
సమ్ప్రతి విద్యాఫలే మోక్షే కస్యచిదపి విశేషనియమస్యాభావం దర్శయతి -
ఎవమితి ।
విద్యాఫలం ముక్తిర్విషయః సా కిం విద్యావదుత్కర్షాపకర్షకృతవిశేషవతీ కింవా నేతి ఫలస్యోభయథాదృష్టే సంశయే ప్రకృతవిద్యాఫలస్య ప్రసఙ్గతో నిరతిశయత్వోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మోక్షస్య కర్మసాధ్యతయా పురుషార్థాధికరణాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తస్య జ్ఞానైకసాధ్యత్వాత్తత్సిద్ధిరిత్యభిప్రేత్య పూర్వపక్షమాహ -
యథేతి ।
ముక్తిరుపచయాపచయవతీ ఫలత్వాద్విద్యావదిత్యనుమానాత్తస్యాః కర్మసాధ్యత్వాధిగమాత్పురుషార్థాధికరణమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య సిద్ధాన్తమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
న ఖల్వితి ।
ఉక్తేఽనుమానే జాగ్రతి కథమాశఙ్కా నిరవకాశేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
ముక్తిస్వరూపబ్రహ్మైకరూప్యావధారణశాస్త్రవిరోధాన్నానుమేతి మత్వా సూత్రావయవమాదాయ వ్యాచష్టే -
తదవస్థేతి ।
ముక్తిర్నామ కాచిదవస్థా విద్యతే చేదద్వితీయత్వవిరోధాదవస్థాత్వాజ్జాగ్రదవస్థావదసావపి నివృత్తిమతీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మైవేతి ।
కథమేతావతా ముక్తేరుత్కర్షనికర్షకృతవిశేషరాహిత్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
న స్థానతోఽపీత్యధికరణే నిర్విశేషత్వమస్థూలాదిశ్రుత్యా బ్రహ్మణో నిరూపితమితి స్మారయతి -
ఎకేతి ।
ఇతశ్చ ముక్తేర్నిరతిశయత్వమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
కాష్ఠోపచయాపచయాభ్యాం జ్వాలోపచయాపచయదృష్టేరన్తరఙ్గబహిరఙ్గతదభ్యాసాదిసాధనోపచయాపచయాభ్యాం విద్యాయాముపచయాపచయసమ్భవాత్తత్ఫలే ముక్తావపి తౌ స్యాతామిత్యాశఙ్క్య హేత్వన్తరం స్ఫోరయతి -
న విద్యేతి ।
విద్యైవ సాతిశయా స్వసాధ్యేఽపి కథఞ్చిదతిశయమాదధ్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్ధీతి ।
తర్హి ముముక్షూణాం విద్యార్థినాం ప్రవృత్త్యానర్థక్యం, తత్రాహ -
విద్యయేతి ।
తస్యామతిశయమాశ్రిత్య ముక్తౌ నాతిశయోఽస్తీత్యుక్తమ్ ।
ఇదానీం విద్యాపి మోక్షహేతుతత్త్వసాక్షాత్కారలక్షణా నాతిశయవతీత్యాహ -
నచేతి ।
కథం తర్హి పూర్వాధికరణే విద్యాయా విశేషో దర్శితః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
ముక్తావపి తర్హి తాదృశోఽతిశయో భవిష్యతి, తత్రాహ -
న త్వితి ।
విద్యోత్పత్తినాన్తరీయకత్వేనావిద్యానివృత్తిరూపాయా ముక్తేరావశ్యకత్వాదిత్యర్థః ।
ముక్తేర్నిర్విశేషత్వే హేత్వన్తరమాహ -
విద్యేతి ।
ఎకరూపత్వాదాత్మనస్తదాకారవిద్యాయాం విశేషాభావాదనేకరూపఫలోత్పాదకత్వాయోగాత్తత్ఫలే విశేషాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
విద్యాయాం భేదాభావం ప్రయోజయతి -
నహీతి ।
సగుణవిద్యావదాత్మవిద్యాయా భేదః స్యాదిత్యాశఙ్క్య విషయభేదాత్తత్ర భేదేఽపి నాత్ర విషయభేదోఽస్తీత్యాహ -
సగుణాస్వితి ।
తత్ర ఫలభేదే మానమాహ -
తథాచేతి ।
దార్ష్టాన్తికే విశేషమాహ -
నైవమితి ।
తత్త్వవిద్యావిశేషే గుణాభావే స్మృతిమాహ -
తథాచేతి ।
కస్యచిత్ నిర్గుణవిద్యావతః పురుషస్య గతిః ఫలమితి యావత్ ।
తత్ర న్యూనాధికభావాభావే హేతుమాహ -
సతి హీతి ।
పునరుక్తేరర్థవత్త్వమాహ -
తదవస్థేతి ।
తదేవం ముక్తేర్నిరతిశయత్వాన్న కర్మసాధ్యతేతి యుక్తం పురుషార్థాధికరణమితి భావః ॥ ౫౨ ॥
పూర్వాధ్యాయాన్తిమాధికరణే మోక్షే ప్రతినియమాభావో దర్శితః । సమ్ప్రతి మోక్షౌపయికవిద్యాసాధనేషు శ్రవణాదిష్వావృత్త్యానుష్ఠానప్రతినియమం దర్శయతి -
ఆవృత్తీతి ।
పూర్వోత్తరాధ్యాయయోః సమ్బన్ధం హేతుహేతుమద్భావం వక్తుం తార్తీయమర్థమనుద్రవతి -
తృతీయ ఇతి ।
సాధనవిచారశేషద్యోతనాయ ప్రాయేణేత్యుక్తమ్ । సాధనాధీనత్వాత్ఫలిద్ధేస్తద్విచారయోరపి యుక్తం పౌర్వాపర్యమిత్యాశయవానాహ -
అథేతి ।
కథం తర్హీహార్చిరాదివచనమిత్యాశఙ్క్య ఫలోక్తిప్రసఙ్గేన తదుక్తిరపి భవిష్యతీత్యాహ -
ప్రసఙ్గేతి ।
అధ్యాయసమ్బన్ధముక్త్వా తదధిగమాధికరణాత్ప్రాక్తనాధికరణానాం తాత్పర్యం దర్శయన్నవాన్తరసమ్బన్ధమాహ -
ప్రథమమితి ।
సాక్షాదేవ శ్రుత్యుక్తం సాధనం చిన్తితమ్ । అధునా ఫలార్థాపత్తిలబ్ధమావృత్త్యాది చిన్త్యతే తదర్థాపత్త్యాయత్తా చ తచ్చిన్తా ఫలాధ్యాయే సఙ్గతైవేతి భావః ।
ప్రథమాధికరణస్య విషయమనూద్య సంశయమాహ -
ఆత్మేతి ।
సాధనేషూభయథాత్వదృష్టేః శ్రవణాదిసాధనేషు సంశయముక్త్వా ముక్తిహేతుశ్రౌతాత్మధీసా ధనశ్రవణాదిష్వావృత్త్యాఽనుష్ఠానసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రవణాదీనామదృష్టార్థత్వమ్ ।
సిద్ధాన్తే దృష్టార్థతైవ తేషాం ఫలతీత్యఙ్గీకృత్య ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
యథా ప్రయాజాదయః సకృదనుష్ఠితా దర్శపూర్ణమాసఫలోపకారిణస్తథా శ్రవణాదిప్రత్యయోఽపి సకృదనుష్ఠితః సమ్యగ్ధీహేతురిత్యానర్థక్యమిత్యర్థః ।
అవఘాతాదివత్ఫలపర్యన్తమావృత్త్యనుష్ఠానమాశఙ్క్యాహ -
తావతేతి ।
శాస్త్రస్య సకృదనుష్ఠానేన కృతార్థత్వేఽపి తత్పర్యన్తమనుష్ఠానం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
అశ్రూయమాణాయామితి ।
దర్శనక్రియాయాః సాధనాకాఙ్క్షాయాం సకృదేవ సాధనోపదేశేన నైరాకాఙ్క్ష్యే సమ్భవత్యసకృదుపదేశానుపపత్త్యా తాత్పర్యమావృత్తౌ కల్ప్యతే తథాచ నాశాస్త్రార్థః కృతః స్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సముచ్చితానాం శ్రవణాదీనాం సాధనత్వధియాప్యసకృదుపదేశోపపత్తేరవిరోధాన్నావృత్తౌ తాత్పర్యమిత్యాహ -
ఎవమితి ।
నిర్విశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలేషు శ్రవణాదిష్వావృత్తిమపాకృత్య సవిశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలేష్వహఙ్గ్రహోపాసనేష్వావృత్తిమపాకరోతి -
సకృదితి ।
శ్రవణాదీనామహఙ్గ్రహోపాస్తీనాం చ ప్రయాజాదివదనుష్ఠానాదదృష్టార్థతేతి ప్రాప్తం పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ఆవృత్తౌ హేత్వభావమాశఙ్క్య హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
కుత ఇత్యాదినా ।
పూర్వవాదీ పూర్వోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
అవిద్యోచ్ఛేదేనాత్మనః స్వరూపావస్థానరూపాయా ముక్తేః శ్రుత్యనుభవసిద్ధత్వాదవిద్యాయాశ్చ విద్యానాన్తరీయకతయోచ్ఛేదస్య రఞ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారాదౌ దృష్టత్వేన శ్రవణాదీనాం దృష్టఫలత్వాద్యావత్ఫలమవఘాతాదివదావర్తనీయని తానీత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఉక్తమేవ స్ఫోరయతి -
దర్శనేతి ।
యత్త్వహఙ్గ్రహోపాసనేషు సకృదుక్తేష్వావృత్తిశఙ్కైవ నాస్తీతి, తత్రాహ -
అపిచేతి ।
యస్య స్యాదద్ధా న విచికిత్సాఽస్తి దేవో భూత్వా దేవానప్యేతీతి లిఙ్గాదహఙ్గ్రహోపాస్తీనాముపాస్యసాక్షాత్కారద్వారా దృష్టార్థత్వస్య వకవ్యత్వాద్యావత్ఫలమావృత్తిస్తాస్వపి గమ్యతే శబ్దసామర్థ్యాచ్చ తాస్వావృత్తిరిత్యర్థః ।
అన్తర్ణీతావృత్తిగుణముపాసనమిత్యత్ర లోకసంమతిమాహ -
తథాహీతి ।
ధ్యానమపి తథావిధమిత్యత్ర తామేవ దర్శయతి -
తథేతి ।
ఉపాసనశబ్దశ్రుతావావృత్తిసిద్ధావపి వేదేత్యాదిప్రయోగే కథం తత్సిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
విదీతి ।
విదినోపక్రమ్యోపాసినోపసంహారే సంవర్గవిద్యాముదాహరతి -
యథేతి ।
స రైక్వో యద్వేద తత్ప్రాణతత్వం సర్వం ధర్మఫలమభిసఙ్గచ్ఛతే । ఎవం రైక్వవదన్యోఽపి యద్రైక్వవేద్యం వేద తస్యాపి సర్వసాధుఫలావాప్తిర్భవతి స తథాభూతో రైక్వో మయోక్తః । ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ । రైక్వమివ జానశ్రుతిమల్పకం కిమాత్థేతి హంసాన్తరం ప్రతి హంసవచనమ్ । హే భగవో రైక్వ, యాం దేవతాముపాస్సే తామేతాం మామనుశాధి శిక్షయ జ్ఞాపయేతి జానశ్రుతేరుక్తిః । అత్రోపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యసిద్ధయే విద్యుపాస్త్యోరైకార్థ్యం వాచ్యమ్ ।
ఉపాసినోపక్రమ్య విదినోపసంహారే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
విద్యుపాస్త్యోరైక్యముపాస్తిశ్చావృత్తిగుణేతి స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
శ్రవణాదిష్వావృత్తేః శబ్దసామర్థ్యలభ్యత్వాభావాత్కథం తేషు తత్సిద్ధిః, తత్రాహ -
అసకృదితి ॥ ౧ ॥
విషయమాక్షాత్కారఫలేషు ప్రత్యయేష్వావృత్తౌ హేత్వన్తరమాహ -
లిఙ్గాచ్చేతి ।
న కేవలమసకృదుక్తేరావృత్తిసిద్ధిరపి తు లిఙ్గాదపీత్యర్థః ।
తదేవ వివృణోతి -
లిఙ్గమపీతి ।
హే పుత్ర, త్వం రశ్మీనాదిత్యం చ భేదేన పర్యావర్తయాదితి తకారమన్తర్భావ్య పర్యావర్తయతాదితి మధ్యమైకవచనం త్వంయోగాత్ । పర్యావర్తయోపాస్వేత్యర్థః । ఆదిత్యస్యైకస్యైవోద్గీథే సమ్పాద్యోపాసనాత్త్వమేకో మే పుత్రోఽసి త్వం తు రశ్మీనుద్గీథే సమ్పాద్య పర్యావర్తయతాత్తతో బహవస్తే పుత్రా భవిష్యన్తీత్యత్ర సిద్ధవత్ప్రత్యయావృత్తిర్దర్శితేత్యేతల్లిఙ్గమిత్యర్థః ।
ఉద్గీథప్రత్యయావృత్తావపి కథం ప్రత్యయాన్తరేషు తత్సిద్ధిః, తత్రాహ -
తదితి ।
తేన ప్రకృతేనోద్గీథప్రత్యయేన సాక్షాత్కారఫలతయా ధ్యానత్వేన వా సాదృశ్యాదితి యావత్ । సర్వప్రత్యయేష్వహఙ్గ్రహోపాసనాదిషు శ్రవణాదిషు చేత్యర్థః ।
అధికరణార్థముక్త్వా తస్య నిర్గుణబ్రహ్మవిషయత్వమాక్షిపతి -
అత్రేతి ।
అహఙ్గ్రహోపాస్తయః శ్రవణాదయశ్చ సవిశేషనిర్విశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలాస్తావదిహోదాహరణం తత్రాహఙ్గ్రహోపాస్తిష్వావృత్తిమఙ్గీకరోతి -
భవత్వితి ।
శ్రవణాదిషు తాం నిరాచష్టే -
యస్త్వితి ।
నిర్గుణబ్రహ్మణ్యాపరోక్ష్యాతిశయః సాధ్యో నాస్తి తస్య నిత్యాపరోక్షత్వాత్తేన తత్ర శ్రవణాద్యావృత్తిరనర్థికేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో నిత్యాపరోక్షత్వేఽపి తావతాఽవిద్యాధ్వస్తేరభావాత్తదర్థమాగన్తుకః సాక్షాత్కారః శ్రవణాద్యావృత్తిసాధ్యోఽస్తీతి శఙ్కతే -
సకృదితి ।
పూర్వవాద్యాహ -
న । ఆవృత్తావితి ।
అనుపపత్తిమేవ ప్రకటయతి -
యదీతి ।
జ్యోతిష్టోమాదివాక్యవదావృత్తిమదపి తత్త్వమాదివాక్యం న స్వార్థే సాక్షాత్కారక్షమమిత్యర్థః ।
యుక్తిప్రసఙ్ఖ్యానసహితం వాక్యం స్వార్థే సాక్షాత్కారం జనయేదిత్యాహ -
అథేతి ।
యుక్తిసాహిత్యముపేత్యావృత్తిం ప్రత్యాహ -
తథాపీతి ।
ఆవృత్తేరర్థవత్త్వం సమర్థయమానః స్వయూథ్యశ్చోదయతి -
అథాపీతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
శూలవిశేషస్యానుభవాయోగ్యత్వాదేవమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
అస్తు ప్రస్తుతేఽపి సామాన్యధీరేవ కిం విశేషధియేత్యాశఙ్క్యాహ -
విశేషేతి ।
స తర్హి భావనాజన్యో వా శాస్త్రయుక్తిజన్యో వా । నాద్యస్తస్యామానజన్యత్వేనావిద్యాధ్వంసిత్వాయోగాదితి మత్వా ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
నేతి ।
ప్రత్యక్షాతిరిక్తస్య న సాక్షాత్కారహేతుతేత్యర్థః ।
కిఞ్చ యుక్తివాక్యే సాక్షాత్కారక్షమే తదక్షమే వా సమర్థే చేదావృత్త్యానర్థక్యమ్ । ద్వీతీయం నిరాహ -
నహీతి ।
సామర్థ్యాసామర్థ్యయోరావృత్త్యానర్థక్యముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
శాస్త్రయుక్త్యోః సాక్షాత్కారహేతుత్వోపగమేఽపి వ్యర్థావృత్తిరిత్యాహ -
నచేతి ।
మేయస్వభావానుసారేణావృత్త్యానర్థక్యముక్త్వా మేయస్వభావాలోచనయాపి తదానర్థక్యమాహ -
అపిచేతి ।
యం కఞ్చిదధికారిణం ప్రతి శ్రవణాద్యావృత్త్యానర్థక్యం చోద్యతే సర్వానేవ వా ప్రతీతి విక్ల్పయతి -
అత్రేతి ।
ఆద్యమఙ్గీకరోతి -
భవేదితి ।
బ్రహ్మణోఽపరోక్షత్వాద్వాక్యస్య పరోక్షబోధిత్వే ప్రామాణ్యాయోగాదసతి చిత్తవిక్షేపాదిప్రతిబన్ధే తస్యాపరోక్షబోధిత్వమేవేత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
యస్త్వితి ।
అసమ్భావనాదిప్రతిబన్ధే తన్నివృత్త్యర్థమావృత్తిరర్థవతీత్యర్థః ।
తత్ర శ్రౌతం లిఙ్గమాహ -
తథాహీతి ।
సూత్రకృతాపి లిఙ్గమఙ్గీకృతమిత్యాహ -
తథాచేతి ।
పూర్వవాదీ స్వోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
అనుభవానుసారేణ పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
కథమావృత్తేరర్థవత్త్వం దృష్టం యేన నానుపపత్తిః, తత్రాహ -
దృశ్యన్తే హీతి ।
వాక్యార్థజ్ఞానస్య పదార్థధీపూర్వకత్వాత్పదార్థయోశ్చ దుర్జ్ఞానత్వాదావృత్త్యా క్రమేణైవ ధీరితి హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
తత్ర తత్పదవాచ్యమర్థమాహ -
తదితి ।
తస్యైవ లక్ష్యమర్థమాహ -
సత్యమితి ।
అజమిత్యాదివాక్యస్యార్థమాహ -
తత్రేతి ।
అస్థూలాదివాక్యస్యార్థమాహ -
అస్థూలాదీతి ।
సత్యజ్ఞానాదివాక్యస్యాపునరుక్తమర్థమాహ -
విజ్ఞానాదీతి ।
శ్రౌతే తదర్థే విద్వదనుభవమపి ప్రమాణయతి -
ఎష ఇతి ।
తత్పదార్థం వాచ్యం లక్ష్యం చ సప్రమాణముక్త్వా త్వమ్పదార్థమపి విభజ్య దర్శయతి -
తథేతి ।
అవధారితో యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు యః ప్రాణేన ప్రాణితీత్యాదినేతి శేషః ।
స్యాతామేతౌ పదార్థౌ తథాపి కథమావృత్తేరర్థవత్త్వం, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
యత్తు మేయస్యానంశత్వాదావృత్త్యానర్థక్యమితి, తత్రాహ -
యద్యపీతి ।
ఆరోపితవ్యావర్త్యాంశబాహుల్యాత్క్రమవత్త్వం ప్రతిపత్తేరర్థవదిత్యర్థః ।
తత్త్వమసివాక్యాదహమ్బ్రహ్మేతివాక్యార్థజ్ఞానే సతి కథం క్రమాపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్త్వితి ।
క్రమేణ జాతం పూర్వజ్ఞానమాత్మసాక్షాత్కారాత్పూర్వకాలమేవ తతోఽసమ్భావనాదినిరాససహివాక్యోత్థతత్త్వసాక్షాత్కారే నాస్త్యేవావృత్త్యపేక్షేత్యర్థః ।
మన్దమధ్యమౌ ప్రతి సాక్షాత్కారాత్పూర్వం శ్రవణాద్యావృత్తేరర్థవత్త్వముక్తమ్ । ఇదానీముత్తమం ప్రత్యావృత్త్యానర్థక్యముక్తం వివృణోతి -
యేషామితి ।
ఉత్పన్నాఽపి ధీరావృత్తిమపేక్షతే ఫలాయేత్యాశఙ్క్యాహ -
సకృదితి ।
ఉత్పన్నే జ్ఞానే యదావృత్త్యానర్థక్యం తదఙ్గీకుర్వన్నాహ -
సత్యమితి ।
వాక్యాదీదృశీ ధీః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాధ్యక్షాదివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
బలవతీతి ।
సా వాక్యీయవిద్యోచ్ఛేయత్వాద్భ్రాన్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అత ఇతి ।
దుఃఖిత్వాదిప్రత్యయస్య సర్వదా సర్వేషాముత్పద్యమానస్య బలవత్త్వాదేవ విద్యోచ్ఛేద్యత్వాయోగాన్న భ్రాన్తితేత్యర్థః ।
తథావిధస్యాపి దేహాత్మాభిమానస్య భ్రాన్తిత్వాద్దుఃఖిత్వాద్యభిమానస్యాపి యుక్తిబాధితస్య భ్రాన్తిత్వసిద్ధేర్నైవమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఉక్తం దృష్టాన్తం ప్రత్యక్షదృష్టాన్తాభ్యాం స్పష్టయతి -
ప్రత్యక్షం హీతి ।
దుఃఖాదయస్తత్త్వతో నాత్మధర్మా వేద్యాత్వాత్సంమతవదితి దార్ష్టాన్తికమాహ -
తథేతి ।
వ్యభిచారిత్వాచ్చ దుఃఖాదీనాం రూపాదివత్తత్త్వతో నాత్మధర్మతేత్యాహ -
సుషుప్తేతి ।
తర్హి చైతన్యమపి న స్వరూపమననువృత్తత్వాద్దుఃఖాదివదిత్యాశఙ్క్యాహ -
చైతన్యస్యేతి ।
దుఃఖిత్వాదిధీర్మిథ్యాభిమానశ్చైతన్యమేవావ్యభిచారిస్వరూపమితి స్థితే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
యథోక్తానుభవే వాక్యాదవిరుద్ధేఽపి కిమిత్యావృత్తిర్నేష్యతే, తత్రాహ -
నచేతి ।
తస్మాదేవానుభవాత్కృతకృత్యతేత్యత్ర మానమాహ -
తథాచేతి ।
రతిరాసక్తిస్తత్ఫలం తృప్తిస్తృప్తేరపి ఫలం సన్తోష ఇతి భేదః ।
యత్తు సాక్షాత్కారాత్పూర్వమావృత్తేరర్థవత్త్వముక్తం తదధికవివక్షయా నిగమయతి -
యస్యేతి ।
ద్రాగితి ఝటితి ।
నియోగబలాదావృత్తౌ ప్రవృత్తేర్నియోగార్థావృత్తిర్నానుభవార్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రాపీతి ।
అహం బ్రహ్మాస్మీతిప్రత్యయాత్ప్రచ్యావ్య నావృత్తౌ పురుషం ప్రవర్తయేత్ప్రధానవిరోధాత్ । అకర్త్రాత్మానుభవాయ హి శ్రవణాదివిధిర్న నియోగాయేత్యర్థః ।
ప్రధానవిరోధాయోగే దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
నియోగార్థమావృత్త్యుపగమేఽపి తస్మాదేవాకర్త్రాత్మధీసిద్ధేర్న తద్వ్యాహతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
నియుక్తస్యేతి ।
నియోగానఙ్గీకారే కుతః శ్రోతవ్యాదివాక్యైః శ్రవణాద్యావృత్తిసిద్ధిః, తత్రాహ -
యస్త్వితి ।
అప్రతిభానాదసమ్భావనాదిప్రతిబన్ధాదితి యావత్ । స్థిరీకారోఽసమ్భావనాద్యపోహేనావగమదార్ఢ్యం వేదోపాసీతేత్యావృత్తిర్వాచోయుక్తిః । ఆదిశబ్దేన శ్రోతవ్యాదివాక్యం గృహ్యతే ।
అహఙ్గ్రహోపాసనేషు శ్రవణాదిషు చ సగుణనిర్గుణసాక్షాత్కారఫలేష్వావృత్త్యాఽనుష్ఠానమిత్యధికరణార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అపరబ్రహ్మవిషయప్రత్యయే స్వరూపావృత్తివదిత్యపేరర్థః ॥ ౨ ॥
శ్రవణమనననిదిధ్యాసనాదిసాధనాన్యావృత్త్యాఽనుష్ఠేయానీత్యుక్తమ్ । తత్ర నిదిధ్యాసనకాలే కథం ప్రత్యయావృత్తిః, తత్రాహ -
ఆత్మేతిత్వితి ।
యద్యపి శబ్దాదేవ ప్రమిత ఇత్యాదిషు జీవబ్రహ్మైక్యం శ్రుతిభిరుక్తం తథాపి తాసామేవ విరుద్ధార్థత్వాదుపచరితవిషయత్వమాశఙ్క్యాత్ర సమాధీయతే । విరోధసమాధేరవిరోధాధ్యాయసఙ్గతత్వేఽపి మహావాక్యార్థవిరోధసమాధేః సమాధావన్తరఙ్గత్వాదిహ సఙ్గతిరితి మత్వా విషయోక్తిపూర్వకముభయథాప్రసిద్ధేః సంశయమాహ -
య ఇతి ।
సంశయాభావాదధికరణమాక్షిపతి -
కథమితి ।
ఆత్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వే సత్యభేదసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ చ తస్య ముఖ్యార్థత్వసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయాన్మానాన్తరవిరోధాచ్చ తన్ముఖ్యార్థత్వాసిద్ధేస్తదాలమ్బనేన సంశయానాక్షేపాదధికరణమారభ్యమిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అత్ర చ విరోధపరిహారఫలే సమాధ్యుపయోగితయా ప్రాసఙ్గికే । ధ్యానావస్థాయాం ప్రత్యక్త్వేన బ్రహ్మప్రతిపత్త్యనుష్ఠానోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రుతీనామైక్యగోచరాణాముపచరితార్థత్వమ్ ।
సిద్ధాన్తే తాసాం ముఖ్యార్థత్వం ఫలతీత్యాశయవాన్విమృశ్య పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -
కిమితి ।
ద్వా సుపర్ణేత్యాదిభేదశ్రుతేరుపాస్యోపాసకాదిభావభేదలిఙ్గశ్చ భేద ఇత్యర్థః ।
యుక్తితో భేదమాహ -
నహీతి ।
తయోర్విరుద్ధగుణత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అపహతేతి ।
కిం చాభేదేఽపి కిమీశ్వరస్య జీవాత్మతా కిం వా జీవస్యేశ్వరాత్మతేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
ఈశ్వరస్యేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
సంసారిణోఽపీతి ।
అహం సుఖీత్యాద్యనుభవేన విరుద్ధస్వభావత్వాద్భేదో దహనతుహినవదిత్యనుమానేన చ విరోధాన్న తయోరైక్యమిత్యాహ -
ప్రత్యక్షాదీతి ।
ఎకత్వోపదేశానాం తర్హి కా గతిరిత్యాశఙ్క్య వ్యాజేన తద్గతిమాహ -
అన్యత్వేఽపీత్యాదినా ।
తాదాత్మ్యదర్శనాఙ్గీకారే నాస్తి విప్రతిపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
ఎకత్వశ్రుతీనాం ప్రాప్తముపచరితార్థత్వమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సిద్ధాన్తసూత్రం యోజయతి -
ఆత్మేత్యేవేతి ।
తత్ర మానమాహ -
తథాహీతి ।
ఆత్మత్వోపగమాన్తరాణి దర్శయతి -
తథేతి ।
ఆదిశబ్దేన తద్యోఽహం సోఽసౌ యోఽసౌ సోఽహమిత్యాదయో గృహ్యన్తే ।
సూత్రావయవమవశిష్టం వ్యాచష్టే -
గ్రాహయన్తీతి ।
పరోక్తమనూద్య దూషయతి -
యదుక్తమిత్యాదినా ।
ఎకత్వశ్రుతీనామపూర్వార్థత్వఫలవత్త్వాభ్యాం తాత్పర్యసిద్ధేర్ముఖ్యవృత్తిసమ్భవే గౌణత్వాయోగాద్ద్వైతశ్రుతీనాం తల్లిఙ్గానాం చ తద్వైపరీత్యాత్కల్పితభేదాలమ్బనత్వాన్ముఖ్యమేవ జీవబ్రహ్మణోరైక్యమిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ నేదం ప్రతీకదర్శనమిత్యాహ -
వాక్యేతి ।
భేదస్య నిన్ద్యమానత్వాచ్చాభేదస్యైవ ప్రతిపాద్యతేత్యాహ -
భేదేతి ।
విరుద్ధస్వభావత్వాద్భేదో జీవబ్రహ్మణోరిత్యుక్తమనూద్య ప్రత్యాహ -
యత్త్వితి ।
బిమ్బప్రతిబిమ్బవదుపాధికృతో విరుద్ధధర్మాధ్యాసో న వాస్తవస్తథా చ తాత్త్వికమైక్యమిత్యర్థః ।
అభేదేఽపి సంసార్యాత్మత్వమీశ్వరస్య సంసారిణో వా తదాత్మత్వమితి వికల్ప్యాద్యే యద్దూషణం తదనుభాష్య దూషయతి -
యత్పునరితి ।
అనభ్యుపగమం వివృణోతి -
నహీతి ।
ద్వితీయం ప్రశ్నపూర్వకమఙ్గీకరోతి -
కిమితి ।
విరుద్ధాంశహాన్యా జీవస్య బ్రహ్మత్వే ప్రతిపాద్యే విరుద్ధధర్మత్వముక్తమసిద్ధమేవేతి ఫలితమాహ -
ఎవం చేతి ।
సంసారిణః సంసారిత్వాపోహేన బ్రహ్మత్వే సాధ్యే పరోక్తమనూద్య నిరస్యతి -
యదపీతి ।
అధికార్యభావాదిరేకత్వజ్ఞానాత్పూర్వమూర్ధ్వం వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరాహ -
ప్రాగితి ।
ద్వితీయమఙ్గీకరోతి -
యత్రేతి ।
శ్రుతిశ్రద్ధాలుతయా శఙ్కతే -
ప్రత్యక్షాదీతి ।
తత్త్వజ్ఞానాదూర్ధ్వం శ్రుత్యభావస్యేష్టత్వాన్నానిష్టాపత్తిరిత్యాహ -
నేష్టత్వాదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి -
అత్రేతి ।
గూఢాభిప్రాయః సన్పృచ్ఛతి -
కస్యేతి ।
యస్య భ్రాన్తిస్తస్యాజ్ఞానమిత్యాహ -
యస్త్వామితి ।
స్వాభిప్రాయం పూర్వవాదీ ప్రకటయతి -
నన్వితి ।
అవిద్యాతజ్జభ్రాన్త్యోరనిర్వాచ్యత్వాద్బోధే సతి తయోరసత్త్వాన్నాశ్రయాపేక్షేత్యాహ -
యద్యేవమితి ।
అనిర్వాచ్యత్వాదవిద్యాయాశ్చోద్యాన్తరమపి నిరస్తమిత్యాహ -
యోఽపీతి ।
అభేదశ్రుతీనాం సిద్ధే ముఖ్యార్థత్వే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౩ ॥
ఆత్మత్వమతిరీశ్వరే కార్యేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ప్రతీకవిశేషణస్యాపీశ్వరస్యాత్మత్వాత్తద్ద్వారా ప్రతీకేష్వాత్మత్వధీరితి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ -
న ప్రతీక ఇతి ।
ప్రతీకోపాసనాన్యుదాహృత్యోపాస్తిషూభయథాదృష్టేః సంశయమాహ -
మన ఇత్యాదినా ।
జీవబ్రహ్మాభేదం పూర్వోక్తముపజీవ్య బ్రహ్మదృష్టిభాక్షు ప్రతీకేషు బ్రహ్మాభిన్నజీవదృష్టిరహమితి కార్యేతి ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
అత్ర ప్రాసఙ్గికాహంమతినిరాసేన ప్రతీకోపాస్తిషు ప్రయోగభేదోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే ప్రతీకోపాస్తీనామహఙ్గ్రహోపాస్తిభిరవిశేషః, సిద్ధాన్తే విశేషః సిధ్యతీత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షే హేతుం పృచ్ఛతి -
కస్మాదితి ।
ప్రతీకేష్వాత్మత్వగ్రహే తేషామాత్మత్వోపపత్తిహేతుమాహ -
బ్రహ్మణ ఇతి ।
తస్యాత్మత్వేఽపి తేషాం కథమాత్మత్వం, తత్రాహ -
ప్రతీకానామితి ।
బ్రహ్మధీయుక్తాని ప్రతీకాన్యహమితి గ్రాహ్యాణి బ్రహ్మాభిన్నత్వాత్తద్వదిత్యర్థః ।
ద్వివిధోపాస్తిష్వవిశేషే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
న ప్రతీకేష్వాత్మమతిం కుర్యాదైక్యచోదనాభావే సతి స్వతో భిన్నత్వాదుద్గీథాదివదిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
యత్తు బ్రహ్మరూపత్వాదహమితి గ్రాహ్యణీతి తత్ర కిమాత్మత్వానుభవాదాత్మత్వేన గ్రాహ్మాణి కిం వా మానాన్తరసిద్ధత్వాత్ । నాద్య ఇత్యాహ -
నహీతి ।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి -
యదితి ।
ప్రసఙ్గభేవ ప్రకటయతి -
వికారేతి ।
తథాపి కో దోషః, తత్రాహ -
స్వరూపేతి ।
వస్తువృత్తేన వికారరూపేణ నామాదీనాం బ్రహ్మత్వాయోగాజ్జీవత్వలయేన జీవస్య బ్రహ్మత్వోక్తివత్ప్రతీకత్వలయేన తేషామపి బ్రహ్మత్వోక్తావాలమ్బనాభావాదుపాస్తివిధిర్న స్యాదిత్యర్థః ।
యత్తు బ్రహ్మత్వే సత్యాత్మత్వమితి, తత్రాహ -
నచేతి ।
ప్రతీకోపదేశేషు కథం కర్తృత్వాద్యనిరాకరణం తదాహ -
కర్తృత్వాదీతి ।
తన్నిరాకరణే తద్విధిరేవ న స్యాదితి భావః । ప్రతీకానాం జీవస్వ చ పరిచ్ఛిన్నతయా సామ్యం గృహీత్వా ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
సత్యపి తుల్యత్వే కిమితి జీవస్య తేషు విధివశాదహఙ్గ్రహో న స్యాత్ , తత్రాహ -
నహీతి ।
స్వరూపేణైక్యాభావేఽపి రుచకస్వస్తికయోః సువర్ణాత్మనైక్యవదిహాపి బ్రహ్మాత్మనైక్యాదహఙ్గ్రహః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సువర్ణేతి ।
వికారరూపతిరస్కారేణైక్యే న ప్రతీకతేత్యుక్తమిత్యర్థః ।
రుచకస్వస్తికయోరపి మిథోవ్యావృత్తయోర్నానువృత్తసువర్ణాద్యాత్మత్వకల్పనామృతే సిధ్యతీతి సిద్ధవత్కృత్యోపసంహరతి -
అత ఇతి ॥ ౪ ॥
అహఙ్గ్రహోపాసనేష్వివ ప్రతీకోపాసనేష్వహఙ్గ్రహేణానుష్ఠానం నేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం ప్రతీకోపాసనేష్వేవ క్వ కిన్దృష్టిరధ్యస్యతామితి సన్దిహానం ప్రత్యాహ -
బ్రహ్మదృష్టిరితి ।
ఎకవిషయత్వేనాధికరణయోః సఙ్గతి మన్వానో విషయసంశయౌ దర్శయతి -
తేష్వేవేతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం సంశయబీజమాహ -
కుత ఇతి ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకర్తుం సామానాధికరణ్యధియం తావద్దర్శయతి -
అత్రేతి ।
తథాపి యథాకథఞ్చిదస్య సామానాధికరణ్యస్య సమ్భవే కుతః సంశయసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య సోఽయమితివదేకత్వనిమిత్తం వా ప్రకృతివికారత్వనిమిత్తం వా సమారోపకృతం వా తదితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నచేతి ।
భిన్నార్థశబ్దేషు తదభావముదాహరతి -
నహీతి ।
ద్వితీయమాదత్తే -
నన్వితి ।
ఉపాస్తివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
నేతీతి ।
ప్రవిలయపరమేవ వాక్యం నోపాస్తిపరమిత్యాశఙ్క్యోపాసీతేతిశ్రుతివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
పరమాత్మేతి ।
ప్రపఞ్చప్రవిలయద్వారా పరమాత్మపరత్వే వాక్యస్య కతిపయాదిత్యాదిగ్రహణమనర్థకమ్ । నచ సర్వోపలక్షణార్థం తద్గ్రహణం ముఖ్యసమ్భవే లక్షణాయోగాదిత్యాహ -
పరిమితేతి ।
పక్షద్వయాయోగాత్పరిశిష్టే తృతీయే పూర్వోక్తః సంశయః స్యాదిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రాసఙ్గికప్రకృతప్రతీకోపాసనేషు స్వతన్త్రపుమర్థహేతుషు బ్రహ్మదృష్ట్యానుష్ఠానోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే లౌకికన్యాయవిరోధః ।
సిద్ధాన్తే తదవిరోధః సిధ్యతీత్యమిప్రేత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
యథాత్యన్తికభేదో నామాదిష్వహఙ్గ్రహాభావే హేతురుక్తస్తథా తేష్వేవ బ్రహ్మధీనియామకం న కిఞ్చిద్దృష్టం తస్మాదనియమ ఇత్యర్థః ।
ఉత్కృష్టనికృష్టయోరుత్కృష్టమేవోపాస్యం ఫలవిశేషవత్త్వాద్రాజాదివదిత్యాశఙ్క్య సాక్షాత్పూర్వపక్షమాహ -
అథవేతి ।
ఆదిత్యాదిశబ్దానాం ప్రథమశ్రుతానామనురోధేన చరమశ్రుతం బ్రహ్మపదం నేతవ్యమితి చేన్న । తథా సతి ఫలాభావాపాతాదిత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
పక్షద్వయేఽపి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఆదిత్యాదిదృష్ట్యా బ్రహ్మోపాస్యమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
నియమహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కస్మాదితి ।
హేత్వర్థం వివృణోతి -
ఎవమితి ।
ఉత్కృష్టనికృష్టయోరుత్కృష్టస్య ద్రష్టవ్యత్వాదాదిత్యాదిదృష్ట్యా బ్రహ్మైవోపాస్యమిత్యుక్తమాశఙ్క్యాహ -
తథాచేతి ।
కిం తదనుసరణేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
స చేతి ।
ప్రసఙ్గమేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
బ్రహ్మణ ఎవ ఫలమత ఇతిన్యాయాత్ఫలదాతృత్వాత్తస్యైవాదిత్యాదిధీభిరుపాస్యేతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కిఞ్చ శాస్త్రస్య స్వత ఎవ ప్రామాణ్యాన్న లౌకికన్యాయాపేక్షేత్యాహ -
నచేతి ।
బ్రహ్మణ ఎవ ఫలదాతృత్వేఽపి శాస్త్రమాదిత్యాదౌ ప్రతీకే బ్రహ్మధియా ధ్యేయే తత్ఫలదమితి వా బ్రవీత్యాదిత్యాదిధియా బ్రహ్మణ్యుపాస్యే వేతి శాస్త్రార్థసన్దేహే లోకానుసారేణ నిర్ధారణమిత్యాహ -
అత్రేతి ।
లౌకికన్యాయస్య నిశ్చయహేతుత్వే విపక్షే దోషమాహ -
తేనేతి ।
న కేవలం లౌకికన్యాయో నిశ్చాయకః కిం త్వాదిత్యాదిశబ్దానాం ప్రథమశ్రుతత్వేన ముఖ్యార్థత్వమపీత్యాహ -
ప్రాథమ్యాదితి ।
బ్రహ్మశబ్దస్య ధీపరత్వే యుక్త్యన్తరమాహ -
ఇతిపరత్వాదితి ।
తస్యేతిపరత్వమేవ స్ఫోరయతి -
తథాహీతి ।
ఆదిత్యాదిశబ్దేషు వైలక్షణ్యమాహ -
శుద్ధానితి ।
అస్తు బ్రహ్మశబ్దస్యేతిపరత్వమాదిత్యాదిశబ్దానాం చ శుద్ధత్వం తథాపి కథం దృష్టిపరత్వార్థపరత్వవ్యవస్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
తతశ్చేతి ।
రజతశబ్దస్యాపి శుక్తిశబ్దవదర్థపరత్వం చేదితిశబ్దయోగో వ్యర్థః స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రతీతిశ్చేత్తస్యా నిరాలమ్బనత్వాయోగాదస్త్యేవ రజతమపీత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రత్యేత్యేవేతి ।
ప్రతీతేరాభాసత్వాన్న యోగ్యమాలమ్బనమస్తీత్యర్థః ।
లోకసిద్ధమర్థం ప్రకృతే యోజయతి -
ఎవమితి ।
కిం చాదిత్యాదీనాం ద్వితీయాశ్రుత్యోపాస్తికర్మత్వేన ప్రాధాన్యసిద్ధేర్బ్రహ్మశబ్దస్య ధీపరత్వమేవేత్యాహ -
వాక్యేతి ।
ఉత్కృష్టనికృష్టయోరుత్కృష్టమేవోపాస్యం ఫలవిశేషపరత్వాద్రాజాదివదిత్యుక్తమనువదతి -
యత్త్వితి ।
ఆదిత్యాదీనామేవోపాస్యత్వార్పకద్వితీయాశ్రుతివిరుద్ధమనుమానమిత్యాహ -
తదితి ।
కథం తర్హి ఫలసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య హేతోరన్యథాసిద్ధిమాహ -
ఫలం త్వితి ।
ధర్మస్యైవ ఫలదత్వాత్కుతో బ్రహ్మణస్తథాత్వం, తత్రాహ -
వర్ణితం చేతి ।
ద్వితీయేతిశబ్దశ్రుతిభ్యాముత్కృష్టదృష్ట్యా నికృష్టముపాస్యమితిన్యాయానుగృహీతాభ్యాముక్తానుమానభఙ్గాదసఞ్జాతవిరోధిత్వేన ప్రథమశ్రుతా ఆదిత్యాదయ ఎవ చరమశ్రుతతయా సఞ్జాతవిరోధాత్ప్రత్యయమాత్రపరబ్రహ్మశబ్దేనార్పితబ్రహ్మదృష్టివిశిష్టా విశేషణతయోపాస్యబ్రహ్మసామర్థ్యలబ్ధఫలవిశేషా ధ్యేయా భవన్తీతి భావః ।
కథం తర్హీదం బ్రహ్మోపాసనమితి ప్రసిద్ధిః, తత్రాహ -
ఈదృశం చేతి ॥ ౫ ॥
పూర్వవదుత్కర్షరూపవిశేషానవధారణాదనియమేన వా గీతిత్వేన క్రియారూపోద్గీథాదీనాం ఫలసంనికర్షేణోత్కర్షాదాదిత్యాదిషు తద్దృష్టికరణే ప్రథమనిర్దిష్టానామాదిత్యాదిషు బ్రహ్మదృష్టివత్ప్రాథమికాదిత్యాదిషూద్గీథాదిదృష్టికరణే వా ప్రాప్తే ప్రత్యాహ -
ఆదిత్యాదీతి ।
అఙ్గాశ్రితోపాసనాన్యుదాహృత్య విశేషానుపలబ్ధ్యా సంశయమాహ -
య ఎవేత్యాదినా ।
పృథివ్యాగ్న్యన్తరిక్షాదిత్యద్యుసంజ్ఞకేషు లోకేషు హింకారప్రస్తావోద్గీథప్రతిహారనిధనరూపం పఞ్చప్రకారం సామోపాస్యం లోకదృష్ట్యా తదుపాస్యమిత్యర్థః । వాచి సప్తవిధమితి హిఙ్కారప్రస్తావాద్యుద్గీథప్రతిహారోపద్రవనిధనరూపం సప్తప్రకారం సామ వాచ్యుపాస్యం వాగ్దృష్ట్యా సామోపాస్యమిత్యర్థః । ప్రాసఙ్గికాఙ్గావబద్ధోపాసనేషు స్వతన్త్రఫలేష్వనఙ్గదృష్ట్యానుష్ఠాననిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూ్ర్వపక్షే దృష్టికరణస్య ఫలవత్త్వమ్ । సిద్ధాన్తేఽపి తదవిరుద్ధం సిధ్యతీతి । స్వీకృత్య పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
నియమకారిణః శాస్త్రస్యాభావాదిత్యుక్తం వ్యనక్తి -
నహీతి ।
వైధర్మ్యదృష్టాన్తం స్పష్టయతి -
బ్రహ్మేతి ।
అఙ్గానఙ్గయోరపి కస్యచిద్విశేషో గమ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
కర్మరూపాణాముద్గీథాదీనాముత్కర్షభానముపేత్య సాక్షాత్పూర్వపక్షమాహ -
అథవేతి ।
నియమహేతుం పృచ్ఛతి -
కస్మాదితి ।
ఉద్గీథాదికర్మాఙ్గానాం క్రియాసమవాయాత్ఫలసాధనతయోత్కృష్టత్వాదితి హేతుమాహ -
కర్మేతి ।
కిఞ్చ సిద్ధరూపాదిత్యాద్యాత్మనా చేదుద్గీథాదయో దృష్టాస్తదా న ఫలహేతవః । యదా తూద్గీథాదిదృష్ట్యాదిత్యాదయో దృష్టాస్తదా తేషామపి ఫలహేతుత్వం స్యాదిత్యాహ -
ఉద్గీథాదీతి ।
అనఙ్గేష్వేవాఙ్గమతికర్తవ్యత్వం పృథివ్యగ్న్యోర్ఋక్సామశబ్దప్రయోగాదపి భాతీత్యాహ -
తథాచేతి ।
తదేతదగ్న్యాఖ్యం సామైతస్యాం పృథ్వీలక్షణాయామృచ్యధ్యూఢముపరిశ్రితమితి యావత్ ।
ఉక్తమేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
క్షత్తరీతి ।
ఋచి పృథివీదృష్టిః సామ్ని చాగ్నిదృష్టిరిష్టా చేత్తదా ప్రయోగవైపరీత్యం స్యాత్తస్మాత్పృథివ్యగ్న్యోర్ఋక్సామశబ్దప్రయోగానుపపత్త్యా తత్ర కర్మఙ్గభూతర్క్సామాధ్యాససిద్ధిరిత్యర్థః ।
తతశ్చానఙ్గేష్వఙ్గమతిః కర్తవ్యేత్యాహ -
అపిచేతి ।
సప్తమ్యా లోకానాం సామధీవిషయత్వనిర్దేశాదిత్యాహ -
అధికరణేతి ।
అన్యత్రాపి సప్తమీశ్రుతేరనఙ్గేష్వద్గధీర్భాతీత్యాహ -
ఎతదితి ।
పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తన్యోయేనాప్యనఙ్గేష్వఙ్గదృష్టిః శిష్టేత్యాహ -
ప్రథమేతి ।
ఆదిత్యాదావుద్గీథాదీధీకరణాత్తస్య ఫలవత్త్వసిద్ధిరితి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
అనఙ్గేష్వఙ్గమతిరుక్తా తథా చాన్యథా నియమో నిర్బీజత్వాదయుక్త ఇతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
నియమహేతుమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఉపపత్తేరితి ।
యథా ప్రోక్షణాదినా వ్రీహ్యాదిషు సంస్కృతేషు కర్మాపూర్వముత్పద్యతే తథా ప్రకృతకర్మాపూర్వసంనిధానాదుద్గీథాదీనామాదిత్యాదిమతిభిస్తేషు సంస్క్రియమాణేషు కర్మసమృద్ధిరుపపద్యతే, తథాచ కర్మసమృద్ధిఫలోపపత్తేరఙ్గేష్వనఙ్గమతిక్షేప ఇత్యర్థః ।
కర్మసమృద్ధిరుపాస్తిఫలమిత్యేతదేవాసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదేవేతి ।
యత్ర కర్మసమృద్ధిః ఫలం శ్రూయతే తత్రాఙ్గేష్వనఙ్గమతిక్షేపోఽస్త్వాదిత్యాదిమతిసంస్కృతానామఙ్గానాం కర్మాతిశయహేతుత్వాత్స్వతన్త్రఫలేషు పునరుపాసనేషు కథం మతిక్షేపః స్యాదితి వివేకో నాస్తీతి శఙ్కతే -
భవత్వితి ।
స్వతన్త్రఫలేష్వపి తేషు ప్రకృతకర్మాఙ్గవ్యపాశ్రయేణాఙ్గేష్వేవ మతికరణాత్ఫలకల్పనా యుక్తా కర్మాధికృతస్యైవ తదఙ్గసమ్బన్ధేషూపాసనేష్వధికారాత్ । యథాధికృతాధికారేషు గోదోహనాదిషు స్వతన్త్రఫలేష్వపి ప్రకృతకర్మాఙ్గావష్టమ్భేనైవ ఫలమిష్టం తథేహాపీతి పరిహరతి -
తేష్వపీతి ।
యత్త్వాదిత్యాదీనాముద్గీథాదీనాం చోత్కర్షవిశేషానవధారణమితి, తత్రాహ -
ఫలేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
ఆదిత్యాదీతి ।
ఉపక్రమానుసారాదప్యాదిత్యాదిధీరుద్గీథాదిషు కార్యేత్యాహ -
అపిచేతి ।
ద్వితీయాం పూర్వపక్షోపపత్తిమనుభాష్య దూషయతి -
యదిత్యాదినా ।
కర్మభూయం భూత్వా కర్మభావమనుభూయేతి యావత్ ।
సిద్ధరూపైరాదిత్యాదిభిరధ్యస్తైః సాధ్యరూపత్వం కర్మణోఽభిభూయేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆదిత్యాదీతి ।
మాణవకేఽగ్నిధీవదుద్గీథాదిష్వాదిత్యాదిధియాం గౌణత్వాదనభిభవాదఙ్గేష్వనఙ్గధీరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
యత్తు పథివ్యగ్న్యోర్ఋక్సామశబ్దప్రయోగానుపపత్త్యా పృథివ్యాదావృగాదిధీరితి, తత్రాహ -
తదేతదితి ।
తద్దృష్టిమన్తరేణాపి లక్షణోపపత్తౌ పృథివ్యాదావృగాద్యధ్యాసో న కల్పనీయ ఇత్యర్థః ।
సమ్బన్ధాభావే కథం లక్షణేత్యాశఙ్క్యాహ -
లక్షణా చేతి ।
శోణో ధావతీత్యత్ర గుణవాచిశోణశబ్దేన గుణీ లక్ష్యత ఇతి సంనికృష్టా లక్షణా అగ్నిరధీతేఽనువాకమిత్యత్రాగ్నిశబ్దస్తీవ్రత్వాదిగుణం లక్షయిత్వా మాణవకం లక్షయతీతి విప్రకృష్టా । నహి సాక్షాదేవాగ్నిశబ్దార్థస్య మాణ్వకసమ్బన్ధోఽస్తీత్యర్థః ।
లక్షణాద్వైవిధ్యేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం తదాహ -
తత్రేతి ।
ఋక్సామయోః పృథివ్యగ్న్యోశ్చ సంనికృష్టవాస్తవసమ్బన్ధాభావేఽపి విప్రకృష్టేన పృథివ్యాగ్నిబుద్ధిసమ్బన్ధేన తయోః సమ్బన్ధాత్తచ్ఛబ్దాభ్యాం తల్లక్షణా యుక్తేత్యర్థః । తథాపి తయోరేవ పృథివ్యగ్న్యోరేష తదేతదస్యామృచ్యధ్యూఢం సామేత్యృక్సామశబ్దప్రయోగ ఇతి యోజనా ।
ముఖ్యాసమ్భవే హేతుమాహ -
ప్రసిద్ధయోరితి ।
ఋచ్యధ్యూఢం హి సామేతి ప్రసిద్ధయోః పృథగుక్తేస్తదేతదేతస్యామిత్యత్రాపి తయోరేవోక్తౌ పౌనరుక్త్యాత్పృథివ్యగ్న్యోశ్చాధ్యస్తఋక్సామసంనిధానాదృక్తసామశబ్దయోర్లక్షణయా పృథివ్యగ్న్యర్థతేత్యర్థః ।
ఋచి పృథివీధీః సామ్ని చాగ్నిధీరిత్యేతావతా సమ్బన్ధేన పృథివ్యగ్న్యోర్ఋక్సామశబ్దప్రయోగో లాక్షణికో నోపపద్యతే క్షత్తరి రాజధీకరణేఽపి రాజని క్షత్తృశబ్దప్రయోగాదర్శనాదిత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
క్షత్రితి ।
యదా రాజాపి క్షత్తుః సూతస్య రథనయనాది కర్మాచరతి తదా తత్ర క్షత్తృశబ్దో లక్షణయా ప్రయుజ్యత ఎవ । నచ సతి నిమిత్తే ప్రయోగస్యావశ్యకత్వం పఙ్కజాదిశబ్దే వ్యభిచారాదితి భావః ।
ఋగాదావేవ పృథివ్యాదిధీరిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
ఇయమేవేతి ।
ఎతదేవ వ్యతిరేకద్వారా స్ఫోరయతి -
పృథివ్యేతి ।
ఋగనువాదేన పృథివీత్వం విధేయమిత్యవధారణాసామర్థ్యాదధిగతమిత్యర్థః ।
ఇతశ్చాఙ్గేష్వనఙ్గధీరిత్యాహ -
య ఎవమితి ।
యత్త్వధికరణనిర్దేశాదుపాస్తివిషయత్వం లోకానామితి, తత్రాహ -
తథేతి ।
యది సామధీర్లోకేష్వారోప్యేత తదా సామ్నేతితృతీయార్థే ద్వితీయాశ్రుతిః పరిణేయా లోకేష్వితి చ సప్తమీ ద్వితీయార్థే కథఞ్చిన్నేయా, తథా సత్యుభయథాపి సప్తమ్యాః కల్ప్యార్థత్వాత్కల్పనాలాఘవాద్యథాశ్రుతద్వితీయార్థానురోధాయ తృతీయార్థే సప్తమీ వ్యాఖ్యేయా । తేన పృథివ్యాదిలోకబుద్ధ్యా హిఙ్కారాదిసామోపాస్యమ్ । తతః సప్తమీ పూర్వపక్షే ద్వితీయార్థా సిద్ధాన్తే తృతీయార్థేత్యుభయథా భఞ్జనీయా । పూర్వపక్షే తు సామగతద్వితీయాభఙ్గోఽధిక ఇత్యర్థః ।
పృథివ్యాద్యాత్మనా హిఙ్కారాదేరుపాస్యత్వోపదేశేన గాయత్రస్యాపి ప్రాణాత్మనోపాస్యత్వముక్తమిత్యతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
యత్ర ద్వితీయాసప్తమ్యౌ తత్రాస్తు శ్రుతిద్వయభఙ్గగౌరవపరిహారార్థమఙ్గేష్వనఙ్గధీః । యత్ర తూభయత్ర ద్వితీయా తత్రాన్యతరశ్రుతిమాత్రభఙ్గస్య పూర్వపక్షసిద్ధాన్తయోస్తుల్యత్వాత్కథం నియమసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్రాపీతి ।
ఛాన్దోగ్యే హి సమస్తస్య సప్తవిధస్య పఞ్చవిధస్య చ సామ్నో ధ్యానం సాధుగుణకమిత్యుపక్రమ్య లోకేషు పఞ్చవిథం సామోపాసీతేతి పృథివీ హిఙ్కారోఽగ్నిః ప్రస్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథ ఆదిత్యః ప్రతిహారో ద్యౌర్నిధనమిత్యాదినా పఞ్చవిధస్య సామ్నో ధ్యానముక్త్వేతి తు పఞ్చవిధస్యేత్యుపసంహృత్యాథ తు సప్తవిధస్యేత్యుపక్రమ్య వాచి సప్తవిధం సామోపాసీతేత్యాదినా సప్తవిధస్యాప్యుపాసనముక్తమ్ । ఎవం చ సమస్తస్య సామ్న ఉపాసనం సాధ్వితి సామ్న ఎవోపాస్యత్వశ్రుతేరితి తు పఞ్చవిధస్య సామ్న ఉపాసనం సాధ్వితి పఞ్చవిధస్యాపి తస్యోపాస్యత్వశ్రుతేః సామ్న్యేవాదిత్యాద్యధ్యాసః సిధ్యతీత్యర్థః ।
యత్తు పూర్వాధికరణన్యాయేన ప్రథమశ్రుతే చరమశ్రుతమధ్యస్యత ఇతి, తత్రాహ -
ఎతస్మాదితి ।
హిఙ్కారోద్దేశేన పృథివీత్వవిధానే హిఙ్కారఃపృథివీతి నిర్దేశో యుక్తస్తస్య వైపరీత్యేఽపి సామ్నోఽధికారాద్ధ్యేయత్వావగమాదఙ్గేషు హిఙ్కారాదిష్వేవానఙ్గపృథివ్యాదిదృష్టిః కార్యేత్యర్థః ।
ప్రథమశ్రుత్యనుసారాచ్చరమశ్రుతం నేయమితి న్యాయోఽపి ద్వితీయాశ్రుత్యా బాధ్యో దుర్బలత్వాదితి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
అఙ్గాశ్రితోపాసనేష్వాసీనకర్మతానియమాభావవదితరోపాసనాస్వపి తన్నియమాభావమాశఙ్క్యాహ -
ఆసీన ఇతి ।
విషయం పరిశినష్టి -
కర్మేతి ।
ఆదిపదేన స్థితిశయనే గృహ్యేతే । సమ్యగ్దర్శనశబ్దేన శ్రవణాద్యభ్యాసవాసితమనఃసహకృతవాక్యకృతసాక్షాత్కారో నిరుచ్యతే । అఙ్గోపాసనేభ్యః సమ్యగ్దర్శనాచ్చాతిరిక్తాన్యుపాసనాని విషయీకృత్యానేకధానుష్ఠానదృష్టేః సంశయమాహ -
ఇతరేష్వితి ।
శాస్త్రీయేషు ప్రస్తుతోపాసనేష్వనుష్ఠానవిశేషచిన్తయా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే కర్మాఙ్గానాశ్రితోపాసనేషు దైహికనియమాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ధ్యానస్య మనోవ్యాపారత్వేఽపి దేహానవస్థానే మనోనవస్థానాత్తేషు తన్నియమసిద్ధిరితి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
మనోదేహయోర్భిన్నత్వాన్మనోవ్యాపారముపాసనం ప్రతి దేహవ్యాపారస్యానుపకారిత్వాదాసీనేన తిష్ఠతా వా యథాకథఞ్చిదనుష్ఠేయాని ప్రకృతాన్యుపాసనానీత్యర్థః ।
అనఙ్గాశ్రితోపాసనానాం యథాకథఞ్చిదనుష్ఠానమితి పక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం నియామకమాహ -
కుత ఇతి ।
సమ్భవం బక్తుముపాసనశబ్దార్థమాహ -
ఉపాసనమితి ।
తథాపి కథం తదాసీనస్యైవేతి నియమ్యతే, తత్రాహ -
నచేతి ।
తర్హి తిష్ఠతో భవిష్యతి విక్షేపాభావాత్ , తత్రాహ -
తిష్ఠతోఽపీతి ।
తర్హి శయానస్య దేహధారణవ్యాపారాభావాదుపాసనం స్యాన్నేత్యాహ -
శయానస్యేతి ।
దేహేఽనవస్థితే మనోనవస్థితేరధ్వక్షత్వాదాసీనస్యైవోపాసనమనుష్ఠేయమితి పరిశేషసిద్ధమర్థమాహ -
ఆసీనస్య త్వితి ॥ ౭ ॥
ఇతశ్చోపాసనమాసీనకర్మేత్యాహ -
ధ్యానాచ్చేతి ।
సూత్రం వివృణోతి -
అపిచేతి ।
ఉపాస్తిధ్యాయత్యోరేకార్థత్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం తదాహ -
ధ్యాయతిశ్చేతి ।
అథ ధ్యాయతిర్యస్యాం ప్రయుజ్యతే సావస్థా తిష్ఠతోఽపి సమ్భవతి నేత్యాహ -
ఆసీనశ్చేతి ।
లౌకికం లిఙ్గముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౮ ॥
తత్రైవ వైదికం లిఙ్గమాహ -
అచలత్వం చేతి ।
సూత్రం విభజతే -
అపిచేతి ॥ ౯ ॥
ఆసనవిధానానుపపత్త్యాఽప్యుపాసనస్యాసీనకర్మతేత్యాహ -
స్మారన్తీతి ।
బాహ్యాసనవిషయత్వేన సూత్రం యోజయతి -
స్మరన్త్యపీతి ।
శారీరాసనవిధానవిషయత్వేనాపి తదేవ యోజయతి -
అత ఇతి
ఉపాసనస్యాసీనకర్మత్వాదేవేత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
అనఙ్గాశ్రితోపాసనేష్వాసననియమవద్దిగాదినియమోఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్రేతి ।
అనఙ్గాశ్రితోపాసనాని విషయస్తేషు దిగాదినియమోఽస్త్యుత నేతి విహితేషు ద్విధాదృష్ట్యా సంశయమాహ -
దిగితి ।
అఙ్గోపాస్త్యతిరిక్తోపాస్తిషు శాస్త్రీయాస్వేవ దిగాదినియమం వినాఽనుష్ఠానక్రమచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే దిగాదినియమాదేతేషు చిత్తైకాగ్ర్యమన్తరేణానుష్ఠానమ్ ।
సిద్ధాన్తే దిగాదిష్వాస్థాభావేఽపి ప్రధానానుగుణ్యాదనుష్ఠానమిత్యఙ్గీకృత్యానఙ్గోపాసనాని నియతదిగ్దేశకాలాని చోదనాలక్షణత్వాద్వైశ్వదేవవదిత్యాశయేన పూర్వపక్షయతి -
ప్రాయేణేతి ।
ప్రదోషాదికాలే ప్రాచ్యాదిదిశి తీర్థాదిదేశే ప్రకృతోపాసనానుష్ఠానమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
తమితి ।
చోదనాదివశేనోక్తోపాసనేషు న దేశాదినియమః కిన్తూపాస్యే చిత్తైకాగ్ర్యలక్షణార్థాక్షిప్త ఎవ తన్నియమ ఇత్యుక్తం వివృణోతి -
యత్రేతి ।
యత్తు చోదనాలక్షణత్వాదిత్యనుమానం తత్ర శ్రుతదేశాదిమత్త్వముపాధిరితి వదన్నవిశేషాదితి వ్యాచష్టే -
ప్రాచీనేతి ।
ప్రాచీనప్రవణే ప్రాగ్దేశనిమ్నే దేశే వైశ్వదేవేన యాగవిశేషేణ యజేతేత్యాదివదత్ర విశేషో న శ్రూయతే । ఐకాగ్ర్యం హి ధ్యానం ప్రత్యన్తరఙ్గం తస్మిన్మధ్యాహ్నాదావపి సమ్భవతి ప్రదోషాద్యపేక్షాయాం శేషిబాధాదనియమ ఇత్యర్థః ।
ధ్యానాన్తరఙ్గమైకగ్ర్యమపి నియతదిగాద్యపేక్షమిత్యాశఙ్క్య హేతోరర్థాన్తరమాహ -
ఎకాగ్రతాయా ఇతి ।
విశేపేక్షాయాం శేషిబాధాదనియమ ఇత్యర్థః ।
ధ్యానాన్తరఙ్గమైకాగ్ర్యమపి నియతదిగాద్యపేక్షమిత్యాశఙ్క్య హేతోరర్థాన్తరమాహ -
ఎకాగ్రతాయా ఇతి ।
విశేషాశ్రవణమసిద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
శర్కరాః సూక్ష్మపాషాణాః । జలాశయవర్జనం శీతనివృత్త్యర్థమ్ । చక్షుఃపీడనో మశకః । యథా శ్రుతిసిద్ధో విశేషస్తథాన్యోఽపి కాలాదివిశేషో ధ్యానే స్యాదిత్యర్థః ।
వాచనికే నియమే సత్యేవ దిగాదినియమనిరసనమిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
తద్గతేష్వితి ।
తచ్ఛబ్దేన శ్రౌతో విశిష్టో దేశో గృహ్యతే తస్మిన్గతా విశేషాస్తు ప్రాచీనప్రవణాదయస్తన్నియమే కదాచిదేకాగ్రతాయోగేనోపాసనాయోగాత్ప్రధానవిరోధాత్తదనియమః శ్రేయానిత్యర్థః ।
నియమాదనియమో యుక్తః శేష్యానుగుణ్యాదిత్యత్ర సూత్రకారసంమతిమాహ -
ఇతి సుహృదితి ।
ఉక్తాఽపి హి శ్రుతిరస్మాకమనుకూలైవేత్యాహ -
మన ఇతి ॥ ౧౧ ॥
దేశాద్యవిధానాత్తదపేక్షావదహఙ్గ్రహోపాస్తిష్వాదేహపాతాదావృత్తేరవిధానాత్తదనపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆ ప్రాయణాదితి ।
వ్యవహితేన సమ్బన్ధార్థం వృత్తం కీర్తయతి -
ఆవృత్తిరితి ।
సమ్ప్రతి సమ్బన్ధం వదన్విషయం వివేచయతి -
తత్రేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానే జాతేఽపి ముక్త్యర్థమావృత్తిరామరణాత్కార్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
నియోజ్యస్యాధికారిణోఽభావాన్ముక్తేశ్చ సమ్యగ్ధీనాన్తరీయకత్వాదావృత్తిరనర్థికేత్యర్థః ।
ఉక్తహేత్వభావాదనుష్ఠానస్యోభయథాదృష్టేరహఙ్గ్రహోపాస్తిషు సంశయమాహ -
యానీతి ।
శాస్త్రీయాహఙ్గ్రహోపాసనేషు స్వతన్త్రఫలహేతుషు యావజ్జీవమనుష్ఠానమితిచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే సర్వోపాసనేష్వావృత్తేరవిశేషః ।
సిద్ధాన్తే ప్రకృతేషు విశేష ఇత్యుపేత్య విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
సర్వోపాసనేష్వావృత్తౌ విశేషో నేతి ప్రాప్తే ప్రకృతోపాసనేష్వామరణాదావృత్తిః కార్యేతి సిద్ధాన్తమాహ -
ఎవమితి ।
ఉపాస్యాపరోక్ష్యే దృష్టఫలే సిద్ధే తద్ద్వారా దృష్టఫలస్యాపి సిద్ధేరవఘాతాదివదామరణాదనుష్ఠానమిత్యాహ -
అన్త్యేతి ।
అన్త్యప్రత్యయాతిరేకేణైవోపాసనానాం ఫలప్రాప్తియోగాన్న తాదర్థ్యేనావృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
కర్మణీతి ।
కిమత్ర ప్రమాణం తదాహ -
సవిజ్ఞాన ఇతి ।
విజ్ఞానేన భోక్తవ్యఫలవిషయభావనామయేన సహితో మ్రియమాణో భోక్తా సవిజ్ఞానః । సవిజ్ఞానం విజ్ఞానేన సహితం ఫలమ్ । యస్మిన్వషయే చిత్తమస్య స యచ్చిత్తస్తేన విషయేణ హృద్యభివ్యక్తేన సహ తేజ ఉదానస్తేజోదేవతాకత్వాదాత్మా భోక్తా ।
మ్రియమాణస్య భోక్తుర్జ్ఞానవత్త్వే దృష్టాన్తశ్రుతిరపి ప్రమాణమిత్యాహ -
తృణేతి ।
యత్రాప్రత్యయాత్మకానామపి కర్మణామన్త్యప్రత్యయాక్షేపేణ ఫలజనకత్వం తత్ర ప్రత్యయాత్మకానాముపాసనానాం కిం వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
తర్హి కర్మవదదృష్టద్వారాఽన్త్యప్రత్యాయాపేక్షోపాసనానాం స్యాన్నేత్యాహ -
ప్రత్యయాస్త్వితి ।
తేషాం ధారావాహికతయా దృష్టదారేణాక్షేపకత్వసమ్భవే నాదృష్టకల్పనేతి భావః ।
సర్వభావనానాం స్వావాన్తరజాతీయనిరపేక్షతయా భావనాత్మకోపాసనానాం న భావనాన్తరాపేక్షకత్వం స్వరూపసన్నిధానేనైవ చాదృష్టఫలోపయోగితేతి మత్వోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
తత్రాపి దృష్టమిత్యేతద్వ్యాచష్టే -
తథాచేతి ।
ఉపాసకః సర్వనామార్థః । క్రతుః సఙ్కల్పవిశేషః । అస్మాల్లోకాదభిమానతో గృహీతాద్దేహాదితి యావత్ ।
స్మార్తదర్శనమాశ్రిత్యాపి సూత్రావయవం యోజయతి -
స్మృతిరితి ।
తత్రైవ శ్రౌతదర్శనాన్తరమాహ -
సోఽన్తేతి ।
పూర్వవదుపాసకః సర్వనామ్నోక్తః । అక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణసంశితమసీతి మన్త్రత్రయం స్మరేదిత్యనుష్ఠేయం మరణకాలేఽపి దర్శయన్తీ శ్రుతిర్విజ్ఞానావృత్తిం సూచయతీత్యర్థః ॥ ౧౨ ॥
యథోపాస్తావన్తకాలే కర్తవ్యమస్తి న తథా బ్రహ్మవిద్యాయాం కర్తవ్యం కిచిదప్యస్తి తదుత్పత్తిమాత్రేణాశేషపాపక్షయాదిత్యాహ -
తదధిగమ ఇతి ।
సాధనానుష్ఠానే యత్నాధిక్యార్థం ఫలాధ్యాయేఽపి సాధనసమ్బద్ధమనుష్ఠానక్రమం విచార్య ఫలాధ్యాయస్థాం ఫలచిన్తామేవావతారయతి -
గత ఇతి ।
దురితమధికృత్య తస్య ఫలావసానత్వప్రతీతేర్జ్ఞానాత్క్షయప్రతీతేశ్చ సంశయమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
తద్విపరీతఫలం బన్ధనసాధనమిత్యర్థః । అత్ర సాక్షాదేవ శ్రౌతబ్రహ్మాత్మధియో దురితక్షయఫలోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే దురితఫలభోగమపేక్ష్య బ్రహ్మధియో మోక్షహేతుత్వమ్ ।
సిద్ధాన్తే స్వోత్పత్తినాన్తరీయకత్వేన తస్యాస్తద్ధేతుత్వమిత్యుపేత్య ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
ఫలనాశ్యత్వాదదృష్టస్య ఫలదానం వినా నాశో నాస్తీత్యర్థః ।
ఫలార్థత్వం కథమస్య సిద్ధం, తత్రాహ -
ఫలేతి ।
‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః', ‘న కలఞ్జం భక్షయేత్’ ఇత్యాదినిషేధానుపపత్త్యా దురితస్యానిష్టఫలత్వం సిద్ధమిత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ స్ఫోరయతి -
యదీతి ।
తదిత్యనిష్టకర్మోక్తిః ।
‘నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ కల్పకోటిశతైరపి’ ఇతిస్మృతేరపి ఫలభోగం వినా న నాశో దురితస్యేత్యాహ -
స్మరన్తీతి ।
భోగాదృతే కర్మ న క్షీయతే చేత్ప్రాయశ్చిత్తవిధ్యానర్థక్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తద్విధీనాం దోషనిర్హరణార్థత్వాభావాన్మైవమిత్యాహ -
నేతి ।
యథా యస్యాహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్దహేదితి ప్రాప్తే గృహదాహవత్యాహితాగ్నావధికారిణి ‘అగ్నయేక్షామవతే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేత్’ ఇతి క్షామవతీష్టిర్విధీయతే తథా పాపసమ్బన్ధిని నరే ప్రాప్తే ‘బ్రహ్మహా ద్వాదశవార్షికం చరేత్’ ఇత్యాదిప్రాయశ్చిత్తాని విధీయన్తే । తస్మాద్బ్రహ్మహేత్యాదివిశేషణమధికారివ్యావృత్తిపరం న ఫలపరమిత్యర్థః ।
గృహదాహేష్ట్యాదివదిత్యత్రాదిపదేన భిన్నే జుహోతి స్కన్నే జుహోతీత్యాదినైమిత్తికగ్రహణం యుక్తమ్ । గృహదాహాదేర్నిష్పన్నత్వేన నిష్పాదయితుమశక్యత్వాదధికారివ్యావృత్త్యర్థత్వం దురితనివృత్తేస్తు కర్తుం యోగ్యత్వాదిష్టసాధనత్వబోధీ ప్రాయశ్చిత్తవిధిస్తత్ఫలః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రాయశ్చిత్తానాం దోషనివృత్తిఫలత్వముపేత్య ప్రకృతే వైషమ్యమాహ -
అపిచేతి ।
మోక్షశాస్త్రప్రామాణ్యానుపపత్త్యా విద్యయా దురితనివృత్తిరేష్టవ్యేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
దురితఫలభోగానన్తరం శాస్రప్రామాణ్యాదేవ మోక్షసిద్ధేర్న తచ్ఛాస్త్రవిరోధోఽస్తీత్యాహ -
నేతీతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్య ప్రాయశ్చిత్తేభ్యో వైషమ్యే దురితానివర్తకత్వేఽపి మోక్షశాస్త్రావిరోధే చ ఫలితమాహ -
తస్మాన్నేతి ।
న బ్రహ్మవిద్యా దురితనిబర్హణహేతురితి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య ప్రతిజ్ఞాం వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
విభాగహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాదత్తే -
కస్మాదితి ।
ఉత్తరాశ్లేషవిషయత్వేన హేతుం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
నిషిద్ధానాచరణాద్వ్యర్థం దురితాశ్లేషవచనమితిశఙ్కానిరాసార్థం విశినష్టి -
సమ్భావ్యమానేతి ।
పూర్వస్య కర్మణోే నాశేఽపి హేతుం యోజయతి -
తథేతి ।
సగుణవిద్యాయామశ్లేషవినాశవచనముదాహృత్య నిర్గుణవిద్యాయాముదాహరతి -
అయమితి ।
కర్మాశ్లేషస్యాపి తత్క్షయవచనముపలక్షణమ్ । ఎవం సిద్ధాన్తముపపాద్య పరోక్తమనువదతి -
యదుక్తమితి ।
జ్ఞానాత్కర్మదాహాదిపక్షే శాస్త్రవిరోధం ప్రత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
కర్మణో నాస్తి ఫలదానే శక్తిరితి సాధనే వా శాస్త్రవిరోధః సత్యామేవ తస్యాం భోగం వినా తన్నివృత్తిసాధనే వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నహీతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
సా త్వితి ।
కథం తర్హి శాస్రవిరోధసమాధిః, తత్రాహ -
శక్తీతి ।
యత్తు ‘నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ’ ఇత్యాదిస్మృతేర్న భోగాదృతే కర్మక్షయోఽస్తీతి, తత్రాహ -
నహీతి ।
అపవాదస్తర్హి కేనోత్సర్గస్య స్యాదితి, తత్రాహ -
ఇష్యత ఇతి ।
ఆదిశబ్దేన పూర్వత్ర ప్రావశ్చిత్తవదత్ర విద్యోచ్యతే । ‘జ్ఞానినః సర్వపాపాని శీర్యన్తే నాత్ర సంశయః । క్రీడన్నపి న లిప్యేత పాపైర్నానావిధైరపి’ ఇత్యాద్యాః స్మృతయః ।
ప్రాయశ్చిత్తానాం న పాపక్షయహేతుత్వం గృహదాహేష్ట్యాదివన్నైమిత్తికత్వేన ఫలాన్తరయోగాదిత్యుక్తమనువదతి -
యత్త్వితి ।
యథా మలినః స్నాయాదిత్యుక్తే స్నానఫలం మలనివృత్తిర్గమ్యతే తథా బ్రహ్మహా ద్వాదశవర్షికం వ్రతం చరేదిత్యుక్తే బ్రహ్మహత్యానివృత్తిర్వ్రతఫలం ప్రతీయతే తేన దృష్టత్యాగేనాదృష్టకల్పనా న యుక్తేత్యాహ -
తదసదితి ।
ప్రాయశ్చిత్తానాం పాపనివృత్తిఫలత్వేఽవిద్యాయా న తథాత్వం తద్వత్తన్నివృత్త్యుద్దేశేన తస్యా విధ్యభావాదిత్యుక్తమనుద్రవతి -
యదితి ।
దోషక్షయోద్దేశేన సగుణవిద్యాసు వా విధ్యభావో నిర్గుణవిద్యాయాం వేతి వికల్ప్యతి -
అత్రేతి ।
ప్రథమం ప్రాహ -
సగుణాస్త్వితి ।
తాసామైశ్వర్యఫలత్వాన్న పాపక్షయోద్దేశేన విధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తాస్వితి ।
విధిత్సితవిద్యాస్తురేవ పాప్మాదినివృత్తిశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తయోశ్చేతి ।
ఉభయసంయోగిత్వేన విద్యావిధిసమ్భవాదిత్యర్థః ।
పాప్మదాహాదిశ్రుతేః స్తుత్యర్థత్వాభావే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
ద్వితీయే విధ్యభావముపేత్య విద్యాస్వభావాదేవ పాపక్షయఫలత్వమాహ -
నిర్గుణాయాం త్వితి ।
విమతమాత్మన్యశేషదురితనివర్తకం దురితకర్తృత్వాదిబాధకత్వాత్స్వప్నదురితకర్తృత్వాదిబాధకతయా తత్కాలీనదురితబాధకజాగ్రద్బోధవదితి భావః ।
సర్వత్రాపి దురితనివర్తకస్య తుల్యత్వాద్దాహాశ్లేషవిభాగోక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాశ్లేషోక్తేర్గతిమాహ -
అశ్లేష ఇతి చేతి ।
సర్వమపి వ్యాపారం కార్యకరణసఙ్ఘాతాశ్రయం పశ్యన్నవిక్రియబ్రహ్మాత్మదర్శీ కర్తృత్వమేవ స్వస్య న మన్యతే । నచ పరకర్తృకేణ పాపేన లిప్యతే స్వయమిత్యర్థః ।
విద్యోత్పత్తేరూర్ధ్వం కర్తృత్వాభిమానాభావేఽపి ప్రాగ్భావాత్కథం కర్మనివృత్తిరిత్యాశఙ్క్య దాహోక్తిముపపాదయతి -
అతిక్రాన్తేష్వితి ।
విద్యాధీనం కర్మనాశం విద్యావదనుభవానుసారేణ వివృణోతి -
పూర్వేతి ।
మోక్షశాస్త్రానుపపత్త్యాపి విద్యాధీనా పాపహానిరిత్యాహ -
ఎవమేవేతి ।
యోగప్రభావాద్యుగపదనేకదేహనిర్మాణేనాపర్యాయేణ సర్వకర్మఫలోపభోగే ముక్తిర్యుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
అన్యథేతి ।
కర్మణాం నియతకాలవిపాకత్వాద్యుగపదుపభోగాయోగాదుపభోగస్యాపి కర్మాన్తరసఞ్చయమన్తరేణాసమ్భవాత్కల్పశతాతిక్రమకాలభోగ్యానామధునా భోక్తుమయుక్తత్వాద్దీర్ఘకాలానాం చ పరిమితకాలభోగానుపపత్తేర్న విద్యాతిరేకేణ నిఃశేషకర్మనివృత్తిరిత్యర్థః ।
సత్స్వపి కర్మాన్తరేషు మోక్షహేతుకర్మవశాన్మోక్షమనుభూయ కర్మాన్తరఫలాని పశ్చాద్భోక్ష్యన్త ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
దృష్టఫలత్వాచ్చ విద్యాయా న తత్ఫలస్య కాలాన్తరాపేక్షా యేనోత్పన్నవిద్యోఽపి కర్మఫలాన్యనుభూయ పశ్చాన్ముచ్యేతేత్యాహ -
పరోక్షేతి ।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౩ ॥
జ్ఞానాత్పాపనివృత్తిముక్త్వా తస్మాదేవ పుణ్యనివృత్తిమతిదిశతి -
ఇతరస్యాపీతి ।
అధికరణస్యాపూర్వవిషయతాం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
పూర్వస్మిన్నితి ।
పుణ్యం కర్మ విషయస్తత్కిం బ్రహ్మధియా న క్షీయతే క్షీయతే వేతి పూ్ర్వవత్కర్మణాం ఫలాన్తత్వప్రతీతేర్జ్ఞానాద్దాహప్రతీతేశ్చ సంశయే పాదాదిసఙ్గతిరతిదేశే పృథఙ్న వాచ్యేతి మన్వానోఽధికాం శఙ్కామాహ -
ధర్మస్యేతి ।
న సుకృతజ్ఞానే బాధ్యబాధకభూతే చోదనాలక్షణత్వాదగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసవత్ । నచ క్షీయన్తే చేత్యాదివిరోధస్తస్య సామాన్యోపాధౌ ప్రవృత్తస్య సర్వే పాప్మాన ఇతి విశేషానుసారేణ పాపకర్మణి సఙ్కోచాత్పూణ్యపాపే విధూయేతి పుణ్యం ఫలోపభోగేన పాపం జ్ఞానేన విధూయేతి నియమతో విద్యావతః సుకృతాధీనః సంసారః స్యాదితి భావః ।
అధికాశఙ్క్యామనూద్య సిద్ధన్తయతి -
ఇత్యాశఙ్క్యేతి ।
అతిదేశసూత్రపదాని వ్యాకరోతి । -
ఇతరస్యాపీతి ।
శాస్త్రీయత్వేన తయోర్విరోధో నాస్తీత్యుక్తమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసయోరవిరుద్ధఫలత్వాన్న నివర్త్యనివర్తకభావో న శాస్త్రీయత్వాదిత్యభిప్రేత్య హేతోరప్రయోజకత్వమాహ -
తస్యాపీతి ।
పాపం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః ।
కాలాత్యయాపదిష్టత్వాచ్చ నానుమానమిత్యాహ -
ఉభే ఇతి ।
విమతం తత్త్వధీనివర్త్యం తద్విరుద్ధత్వాద్దురితవదితిప్రత్యనుమానవిరోధాచ్చాయుక్తమనుమానమిత్యాహ -
అకర్త్రాత్మేతి ।
సామాన్యశ్రుతివిరోధాచ్చానుమానాసిద్ధిరిత్యాహ -
క్షీయన్తే చేతి ।
యత్తు సామాన్యశాస్త్రస్య సర్వే పాప్మాన ఇతి విశేషశ్రుత్యా పాప్మకర్మణి సఙ్కోచః స్యాదితి, తత్రాహ -
యత్రేతి ।
పాప్మశబ్దస్య నికృష్టఫలకర్మవిషయత్వాదుత్కుష్టఫలం కర్మ కథం తేన గృహ్యతే, తత్రాహ -
జ్ఞానేతి ।
వృద్ధప్రయోగాభావే కథముపచారేణాపి పాప్మశబ్దః సుకృతే స్యాత్ , తత్రాహ -
అస్తీతి ।
తత్రాపి పాప్మశబ్దస్య సుకృతవిషయత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య ప్రక్రమమనుసృత్యాహ -
సహేతి ।
యత్తు పుణ్యపాపే విధూయేత్యత్ర పుణ్యం ఫలభోగేన పాపం విజ్ఞానేన విధూయేతి విభజనం తన్నాశ్రుతకల్పనాహేత్వభావాదితి మత్వా జ్ఞానసామర్థ్యాదశేషకర్మక్షయే తదశ్లేషే చ ఫలితమర్థం సూత్రావయవమవతార్య వ్యాకుర్వన్నాహ -
పాతే త్వితీతి ।
ఎతేన ఫలమధికరణయోరుక్తమ్ ॥ ౧౪ ॥
తత్త్వజ్ఞానేన సర్వకర్మణామౌత్సర్గికో లయో వ్యాఖ్యాతః । సంప్రత్యారబ్ధకర్మవిషయే తదపవాదం దర్శయతి -
అనారబ్ధేతి ।
వృత్తం కీర్తయన్నధికరణస్య విషయమాహ -
పూర్వయోరితి ।
జ్ఞానాధీనం కర్మక్షయం విషయీకృత్య క్షీయన్తే చేత్యవిశేషశ్రుతేస్తస్య తావదేవ చిరమితి శ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
స కిమితి ।
శ్రౌతీ బ్రహ్మధీరప్రతిబద్ధైవ ఫలదేత్యభిధానాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే క్షేమప్రాప్తేరవధికరణాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే విదుషోఽపి ప్రారబ్ధకర్మణా కఞ్చిత్కాలమవస్థానాత్తత్సిద్ధిరిత్యఙ్గీకృత్య పూర్వాధికరణన్యాయేనపూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
సౌత్రావధారణార్థమాహ -
న త్వితి ।
అర్ధభుక్తఫలే కర్మణీ కార్యద్వారా విశినష్టి -
యాభ్యామితి ।
విద్యాశఙ్క్త్యనుగృహీతావిశేషశ్రుతేర్విద్వద్దేహారమ్భకయోరపి కర్మణోర్నాశః స్యాదిత్యాక్షిపతి -
కుత ఇతి ।
శ్రుత్యోత్తరమాహ -
తస్యేతి ।
కథమేతావతా కర్మశేషసిద్ధిః, తత్రాహ -
ఇతరథేతి ।
జ్ఞానసమకాలమేవ సర్వకర్మక్షయాన్మోక్షే జ్ఞానమేవ క్షేమప్రాప్తేరవధిరితి న దేహపాతం తదవధిమభిదధీత । తథాచ శ్రుతావవధ్యన్తరకరణలిఙ్గాజ్జ్ఞానాదూర్ధ్వమపి శరీరమనువర్తమానం కర్మశేషం గమయతి తదభావే తదనువృత్తేరనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
విద్యాయా దృష్టసామర్థ్యేన కర్మక్షయహేతుత్వాన్న శాస్త్రేణ తన్నిరాకరణం దృష్టవిరోధినస్తస్య గ్రావప్లవనశ్రుతివదప్రామాణ్యదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
దాహకసంనిధ్యవిశేషే దాహవ్యవస్థాసిద్ధిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహీతి ।
తస్య తావదేవ చిరమితి విదుషో దేహపాతావధికరణలిఙ్గమ్ ।
ఉద్దాలకాదీనాం తత్త్వవిదామేవ దేహధారణవిషయైః శ్రుతిస్మృతిలిఙ్గైస్తత్త్వవిద్భిరపి గురుభిః శిష్యాణాం సమ్బన్ధాన్యథానుపపత్త్యా చానుగృహీతం మన్త్రాదిప్రతిబద్ధస్యాగ్నేరదాహకత్వవజ్జ్ఞానస్య సర్వకర్మక్షయే శక్తస్యాప్యారబ్ధకర్మనివృత్తౌ ప్రతిబన్ధం కల్పయతీత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
కిఞ్చ జ్ఞానార్థం కర్మ స్వయమేవ దేహమారభ్య జ్ఞానం తస్మిన్కరోతి కర్మాన్తరారబ్ధే వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
నేతి ।
నహి జ్ఞానార్థస్య కర్మణో దేహారమ్భకత్వం కల్ప్యం గౌరవాత్తేన కర్మాన్తరారబ్ధే దేహే జ్ఞానోత్పత్తిరిత్యర్థః ।
న ద్వితీయః । తథా సతి జ్ఞానస్యోపజీవ్యకర్మబాధకత్వానుపపత్తేరిత్యాహ -
ఆశ్రితే చేతి ।
అకర్త్రాత్మజ్ఞానం కర్మనిదానమజ్ఞానం నివర్తయత్యుపాదానాభావే చ కథం కర్మానువృత్తిః, తత్రాహ -
అకర్త్రాత్మేతి ।
కర్మాణ్యపీతి సమ్బన్ధః । సోపాదానాని కర్మాణ్యుచ్ఛిన్నాని చేత్కథమారబ్ధకర్మానువృత్తిః, తత్రాహ -
బాధితమితి ।
స్మృతిహేతుత్వేఽపి సంస్కారస్యావిద్యావచ్చైతన్యదోషత్వాదపరోక్షభ్రమహేతుతేత్యభిప్రేత్య సంస్కారవశాదిత్యుక్తమ్ । విప్రతిపన్నాన్ప్రతి జీవన్ముక్తిముక్త్వా శిష్యాన్ప్రత్యాహ -
అపిచేతి ।
జీవన్ముక్తిః సప్తమ్యర్థః ।
వివాదాయోగే హేతుమాహ -
కథం హీతి ।
ప్రమాణవత్త్వాదపి జీవన్ముక్తిః స్వీకార్యేత్యాహ -
శ్రుతీతి ।
ఉక్తముత్సర్గాపవాదముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥
విద్యాజన్యకర్మక్షయస్యారబ్ధకర్మస్వపవాదముక్త్వాఽనారబ్ధకర్మస్వపి కేషుచిత్తదపవాదం దర్శయతి -
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
వృత్తసఙ్కీర్తనపూర్వకమధికరణస్య తాత్పర్యమాహ -
పుణ్యస్యేతి ।
అగ్నిహోత్రాదినిత్యనైమిత్తికకర్మాణి విషయః । తేషామితరవజ్జ్ఞానేనాశ్లేషవినాశౌ స్యాతాం న వేతి సాధారణశ్రుతేర్వివిదిషాశ్రుతేశ్చ సంశయే సుకృతశబ్దస్య సర్వపుణ్యవిషయత్వాదగ్నిహోత్రాదీనామపి పుణ్యాన్తరవద్వినాశ్యత్వాత్పఙ్కక్షాలనన్యాయాపాతాదారురుక్షుణాపి తాని నానుష్ఠేయానీతి ప్రాపయ్య సిద్ధాన్తయతి -
ఇత్యాశఙ్క్యేతి ।
అత్ర చ బ్రహ్మవిద్యాసామర్థ్యాన్న నిత్యనైమిత్తికనివృత్తిస్తేషాం తదుత్పత్త్యర్థత్వాదిత్యాపవాదికీ పాదాదిసఙ్గతిః పూర్వపక్షే లౌకికన్యాయాదారురుక్షోరపి నిత్యాద్యననుష్ఠానమ్ ।
సిద్ధాన్తే తదనవతారాత్పూర్వం జ్ఞానోత్పత్తేస్తదనుష్ఠాధ్రౌవ్యమిత్యభిప్రేత్య సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
ధీనాశ్యానామపి కర్మణామనుష్ఠానస్య విద్యోత్పత్త్యర్థతయా పఙ్కప్రక్షాలనన్యాయానవకాశాత్పూర్వం జ్ఞానాదనుష్ఠేయాన్యగ్నిహోత్రాదీనీతి సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞాం వివృణోతి -
యదితి ।
అగ్నిహోత్రాద్యనుష్ఠానస్య విద్యోత్పత్త్యర్థత్వే ప్రమాణం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తత్ర వివిదిషావాక్యం ప్రమాణయతి -
తమేతమితి ।
కర్మణాం విద్యోత్పత్త్యర్థత్వేఽపి న తయైకకార్యతేతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పరమతేన పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
స్వమతం దర్శయితుం శఙ్కయతి -
నన్వితి ।
స్వమతేన సమాధత్తే -
నేత్యాదినా ।
ఆరాదుపకారకత్వం స్ఫోరయతి -
జ్ఞానస్యేతి ।
కింవిషయమిదం కార్యైకత్వవచనం తదాహ -
అత ఇతి ।
యతో విద్యాకాలే పరస్తాద్వా కర్మ నాస్తి ప్రాగేవ తదస్తిత్వమత ఎవేతి యావత్ ।
ధీకాలే పరస్తాద్వా కర్మాసత్త్వం స్ఫుటయతి -
నహీతి ।
నిర్గుణవిద్యావిషయత్వం సూత్రస్యోపేత్య లాఙ్గలభోజనయోర్జీవనహేతుతావద్ధీకర్మణోః సాక్షాత్పారమ్పర్యాభ్యాం మోక్షహేతుత్వముక్తమ్ । సమ్ప్రతి సగుణవిద్యావిషయత్వే సూత్రస్య సామఞ్జస్యమభిప్రేత్యాహ -
సగుణాస్వితి ।
తథాపి తస్య కుతో విద్యాసఙ్గతిః, తత్రాహ -
తస్యాపీతి ।
సగుణవిద్యాఫలే నిత్యకర్మణాం సాక్షాదుపయోగాభిప్రాయమిదం సూత్రమిత్యర్థః ॥ ౧౬ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం పృచ్ఛతి -
కిమితి ।
కామ్యకర్మవిషయం వచనద్వయమితి సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
తదక్షరణి వ్యాకరోతి -
అత ఇత్యాదినా ।
ఉక్తేఽర్థే దార్ఢ్యార్థమాచార్యాన్తరసంవాదం దర్శయతి -
తథేతి ॥ ౧౭ ॥
పూర్వోక్తాగ్నిహోత్రాదిష్వేవాఙ్గావబద్ధోపాస్తిసాహిత్యానియమం నిరూపయతి -
యదేవేతి ।
వృత్తం కీర్తయతి -
సమధిగతమితి ।
విచారవిషయం దర్శయతి -
తత్రేతి ।
అఙ్గసఙ్గివిద్యాసంయుక్తత్వే ప్రమాణమాహ -
య ఎవమితి ।
నిత్యమగ్నిహోత్రాదికర్మ విషయీకృత్య సంశయమాహ -
తత్రేదమితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం సంశయకారణమాహ -
కుత ఇతి ।
శ్రౌతబ్రహ్మధీహేతుతయా ప్రకృతనిత్యకర్మస్వఙ్గాశ్రితవిద్యాసంయోగానియమవాదాదత్ర ప్రాసఙ్గికీ పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే కేవలకర్మణో మోక్షాన్వయాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తస్యాపి పారమ్పర్యాత్తత్సిద్ధిరితి మత్వా విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
అవిశేషతో యజ్ఞేనేత్యాదిశ్రుతేరుభయస్యాపి కర్మణో విద్యాఙ్గతేత్యాశఙ్క్య బ్రాహ్మణాయ దద్యాదిత్యుక్తే విదుషే న తద్ధీనాయేతి విశేషలాభవదిహాపీత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
విద్యాసహితస్య కర్మణో వైశిష్ట్యే మానమాహ -
యదహరితి ।
శ్రౌతేఽర్థే స్మృతిమనుకూలయతి -
బుద్ధ్యేతి ।
కేవలస్యాగ్నిహోత్రాదేర్ధీహేతుత్వాభావాన్మోక్షాన్వయో నేతి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
కిం విద్యాయుక్తస్య కర్మణో విద్యాహీనాదన్తరఙ్గత్వముచ్యతే కింవా కేవలం కర్మ విద్యాహేతురేవ నేతి । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
ద్వితీయం దూషయతి -
తథాపీతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం శ్రుతివిరోథం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
ఉక్తమర్థమాక్షేపసమాధిభ్యాం సాధయతి -
నన్విత్యాదినా ।
కేవలస్య కర్మణో విద్యాం ప్రత్యనఙ్గత్వమేవ కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
న త్వితి ।
వివిదిషన్తి యజ్ఞేనేత్యవిశేషశ్రుతమపి విద్యాసహితే యజ్ఞాదావుపసంహర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యా కేవలస్యాపి కర్మణో వీర్యవత్త్వాభ్యనుజ్ఞానాన్మైవమితి సూత్రవ్యాఖ్యాపూర్వకమాహ -
తథాహీతి ।
వీర్యవత్త్వప్రతీతావపి కుతో విద్యాసాధనత్వమిత్యాశఙ్క్యాకిఞ్చిత్కరస్య వీర్యవత్త్వాయోగాదిత్యాహ -
కర్మణశ్చేతి ।
కర్మణాం పారమ్పర్యేణ మోక్షాన్వయం దర్శయితుముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
విధురాదేరాశ్రమకర్మస్వనధికారాత్తదీయం జప్యాది విద్యాసాధనమిత్యన్తరా చాపీత్యత్రోక్తమ్ । ఇహ తు విద్యోపేతేషు కర్మసు శక్తస్య తత్త్యాగేన కేవలకర్మకారిణో న విద్యా సేత్స్యతీత్యాశఙ్క్య సమాహితమితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౮ ॥
అనారబ్ధకార్యమగ్నిహోత్రాది విద్యాయుక్తం కేవలం చ తద్ధేతుస్వాన్న క్షీయతే జ్ఞానేనేత్యుక్తమ్ । ఇదానీమారబ్ధకార్యయోః శుభాశుభయోర్జ్ఞానాదనివృత్తయోర్నివృత్తిప్రకారమాహ -
భోగేనేతి ।
నిర్గుణబ్రహ్మవిద్విషయః । స కిం దేహపాతాదూర్ధ్వమపి సంసారవాన్నవేతి తన్నిమిత్తభావాభావాభ్యాం సన్దేహే పూ్ర్వపక్షమగ్రే దర్శయిష్యన్నాదౌ వృత్తానువాదేన సూత్రతాత్పర్యమాహ -
అనారబ్ధేతి ।
అత్ర శ్రౌత్రబ్రహ్మవిద్యావతో భోగేనారబ్ధకర్మనివృత్తౌ బ్రహ్మభావస్యావశ్యమ్భావేక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే బ్రహ్మవిదోఽపి న ముక్తిః । సిద్ధాన్తే తస్య సాఽవశ్యమ్భావినీ సత్యాం సామగ్ర్యాం కార్యధ్రౌవ్యాత్ । అనారబ్ధకార్య ఎవేత్యత్ర నఞారబ్ధకర్మ నివృత్తేర్వ్యావర్తితం తస్య ఫలం భోగేన క్షయలక్షణమధునా దర్శయతీత్యుక్తమ్ । ఇదానీం నిర్గుణబ్రహ్మవిద్వానారబ్ధకర్మక్షయానన్తరమపి సంసారీ సంసారసమ్బన్ధయోగ్యత్వాత్పూర్వకాలీనబ్రహ్మవిద్వానివేత్యనుమానేన పూర్వపక్షమాహ -
నన్వితి ।
భోగనిమిత్తకర్మవత్త్వముపాధిరితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
తదేవ స్ఫుటయతి -
ఉపభోగేతి ।
తత్రేతి ప్రాక్కాలీనబ్రహ్మవిదుక్తిః ।
దేహపాతోత్తరకాలీనేఽపి బ్రహ్మవిది భోగనిమిత్తం కిఞ్చిద్భవిష్యతీతి సాధనవ్యాప్తిమాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
అనారబ్ధం కర్మ జన్మాన్తరారమ్భకమితి కుతః సాధనావ్యాప్తిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తస్య జ్ఞానేన ప్రతిబద్ధశక్తిత్వాన్మైవమిత్యాహ -
న తస్యేతి ।
కిం తస్య బీజం తదాహ -
మిథ్యేతి ।
కేన తర్హి తస్య దాహః స్యాత్తద్దర్శయతి -
తచ్చేతి ।
అథ సమ్పత్స్య ఇత్యాదిశ్రుతిబాధనాద్బీజాభావస్య చ విద్వదనుభవసిద్ధత్వాన్న పూర్వం కర్మానుమేయమితి భావః ।
ప్రారబ్ధకర్మఫలభోగాదూర్ధ్వం మోక్షేఽపి తత్కర్మజన్యానేకదేహసమ్భవాత్తత్ర చ విద్యాప్రమోషోపపత్తేస్తత్కృతకర్మణామశ్లేషాభావేన ముక్త్యభావమాశఙ్క్యాధికారిణా దేహాన్తరే జ్ఞానాప్రమోషస్యాగమికత్వాదస్మదాదీనామథ సమ్పత్స్య ఇతి శ్రుతిసిద్ధత్వాదారబ్ధభోగానన్తరం ముక్తిరవశ్యమ్భావినీత్యధికరణార్థముపసంహరతి -
ఇత్యత ఇతి ।
సాధనానుష్ఠానక్రమో నిర్గుణవిద్యాఫలం చోక్తమితి పాదార్థభుపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౧౯ ॥
పూర్వపాదాన్తిమాధికరణే నిర్గుణబ్రహ్మసమ్పత్తిరుక్తా సమ్ప్రతి సగుణబ్రహ్మసమ్పత్తిం నిరూపయిష్యన్నుత్క్రాన్తౌ వాగాదీనాం మనసి వృత్తిలయం దర్శయతి -
వాగితి ।
సగుణవిద్యాఫలస్య బ్రహ్మాలౌకికస్యార్చిరాదిగాతిప్రాప్యస్యానుత్క్రమ్య ప్రాప్త్యయోగాత్తదర్థముత్క్రాన్తినిరూపణం వ్యాపిబ్రహ్మాత్మభావే నిర్గుణవిద్యాఫలే తన్నిషేధార్థం చేత్యభిప్రేత్య పాదస్యాధ్యాయసఙ్గతిమాహ -
అథేతి ।
నిర్గుణధీఫలోక్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః ।
విదుషో నోత్క్రాన్తిరత్రైవ సమవనీయన్త ఇతి శ్రుతేస్తత్కిముత్క్రాన్తిచిన్తయేత్యాశఙ్క్యాహ -
సమానేతి ।
విద్వానపరబ్రహ్మవిదుక్తః । పాదార్థం సఙ్క్షిప్యాద్యాధికరణస్య విషయమాహ -
అస్తీతి ।
ప్రత్యయః ప్రయాణం కుర్వత ఉచ్చిక్రమిషోరితి యావత్ ।
వాఙ్మనసి సమ్పద్యత ఇత్యత్ర వాచమధికృత్వ కరణవ్యుత్పత్త్యా స్వరూపసమ్పత్తిప్రతీతేర్భావవ్యుత్పత్త్యా చ స్వవృత్తిసమ్పత్తివిత్తేః సంశయమాహ -
కిమిహేతి ।
శ్రౌతసగుణబ్రహ్మధీఫలార్థగత్యుప్రయక్తోత్క్రాన్త్యేకదేశనిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే కారణే కార్యలయనియమాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే లౌకికపరీక్షకాభీష్టనియమసిద్ధిరితి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
తత్ర వాక్శబ్దశ్రుతిం హేతుం కరోతి -
తథాహీతి ।
వృత్తిమద్వాచకశబ్దస్య వృత్తిమాత్రపరత్వే దోషమాహ -
ఇతరథేతి ।
లక్షణాపి శబ్దవృత్తిత్వాదవిరుద్ధేత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతీతి ।
శ్రుత్యనుసారిణమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రకృతావేవ వికారలయ ఇతి నియమాభావం ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రం పూరయిత్వా పఠతి -
ఎవమితి ।
అధ్యాహారమసహమానః శఙ్కతే -
కథమితి ।
ఉత్తరాధికరణాలోచనయా వివక్షితమధ్యాహారం సాధయతి -
సత్యమితి ।
వృత్తిమల్లయస్య వక్ష్యమాణత్వేఽపి ప్రకృతే కిం జాతం తదాహ -
తస్మాదితి ।
విపక్షే దోషమాహ -
తత్త్వేతి ।
తత్త్వస్య ధర్మిణో వాచః ప్రలయవివక్షాయామిహ తత్ర చావిభాగసామ్యాత్పరత్రైవావిభాగవిశేషణమయుక్తమిత్యర్థః ।
విశేషణసామర్థ్యసిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సూత్రస్యాభీష్టమర్థం సఙ్క్షిపతి -
వాగితి ।
సిద్ధాన్తహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమవతార్య వ్యాచష్టే -
కస్మాదితి ।
వృత్తిమదుపసంహారేఽపి తుల్యం దర్శనమిత్యాశఙ్క్య లౌకికమాగమికం వా తదితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
న త్వితి ।
ద్వితీయమాలమ్బతే
నన్వితి ।
ఆగమస్యాపి దృష్టానుసారాత్ప్రకృతౌ వికారలయోక్తిపరత్వాద్వాచశ్చ మనోవికారత్వాభావాత్తత్ర లయాయోగాద్వృత్తివృత్తిమతోరభేదధియా వాక్శబ్దో వృత్తావేవేత్యాహ -
నేత్యాహేతి ।
తదేవ వివృణోతి -
యస్యేతి ।
వాగపి తర్హి మనసో వికారోఽస్తు న మానాభావాదిత్యాహ -
నచేతి ।
వృత్తేరప్యతత్ప్రకృతిత్వాత్కుతో మనసి లయః, తత్రాహ -
వృత్తీతి ।
దర్శనం విశదయతి -
పార్థివేభ్య ఇతి ।
శ్రుతిలక్షణావిశయే శ్రుతిర్న్యాయ్యేత్యుక్తం స్మారయతి -
కథమితి ।
ముఖ్యార్థాయోగాదుపచారసిద్ధిరితి సూత్రావయవమాదాయ వ్యాకరోతి -
అత ఇతి ॥ ౧ ॥
వాచి దర్శితం న్యాయం చక్షురాదిష్వతిదిశతి -
అత ఎవేతి ।
యతః ప్రకృతివికారభావాభావాన్న స్వరూపలయో వాచోఽపి తు వృత్తిలయోఽత ఎవ సవృత్తికే మనసి సత్యేవ సర్వాణీన్ద్రియాణి తదనువర్తన్తే న తు తత్ర స్వరూపేణ లీయన్త ఇత్యర్థః ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ।
ఉత్క్రమణాదూర్ధ్వమితి యావత్ । ఉపశాన్తమౌష్ణ్యలిఙ్గకం తేజోఽస్యేతి తథోక్తః । పునర్భవం ప్రతిపద్యత ఇతి శేషః । తత్రాపి సర్వాణీన్ద్రియాణి వృత్తిద్వారేణైవ మనోఽనువర్తన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
అత ఎవేత్యుక్తం హేతుం సదృష్టాన్తం స్పష్టయతి -
వాచ ఇవేతి ।
యద్యత్రావిశేషేణ సర్వేన్ద్రియాణాం మనసి వృత్త్యుపసంహారో వివక్షితస్తర్హి కిమిత్యాద్యే సూత్రే వాచః పృథగ్గ్రహణం, తత్రాహ -
సర్వేషామితి ॥ ౨ ॥
ఇన్ద్రియవృత్తిలయాధారస్య మనసో వృత్తిలయాధారం నిరూపయతి -
తన్మన ఇతి ।
వృత్తమనూద్యాధికరణస్య విషయమాహ -
సమధిగతమితి ।
తస్మిన్నపి వాక్యేన సవృత్తికం మనోఽధికృత్య వ్యుత్పత్తిద్వైవిధ్యసిద్ధ్యా సంశయమాహ -
కిమితి ।
పూర్వవాక్యం దృష్టాన్తయితుమపిశబ్దః । అత్రాపి పూర్వవత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే శ్రుత్యర్థసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తదయోగాల్లక్షణాస్వీకరణమితి మన్వానో మనఃశబ్దశ్రుత్యా పూర్వపక్షయతి -
వృత్తీతి ।
వాక్శబ్దవన్మనఃశబ్దస్యౌపచారికత్వమాశఙ్క్య బాధకాభావాదత్ర ముఖ్యార్థత్వమేవేత్యాహ -
తదితి ।
ప్రాణప్రకృతికత్వే మనసో న మానమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాహీతి ।
అన్నమనసోరప్ప్రాణయోశ్చ ప్రకృతివికృతిభావేఽపి కథం ప్రాణమనసోస్తథాత్వం, తత్రాహ -
అపశ్చేతి ।
అబన్నయోః ప్రకృతివికృతిభావాత్తత్కార్యయోరపి ప్రాణమనసోః ప్రకృతితాదాత్మ్యద్వారా ప్రకృతివికృతిత్వసిద్ధ్యా ప్రాణే వృత్తిమతో మనసో లయ ఇతి ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
ప్రాణే లీయతే మనః సవృత్తికమితి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
ఆగృహీతాః సర్వతః స్వాత్మన్యుపసంహృతా బాహ్యేన్ద్రియాణాం వృత్తయో యేన తన్మనస్తథా । దర్శనాదితి పూర్వోక్తయుక్తిమత్ర హేతుత్వేన సఙ్గృహ్ణాతి -
తథాహీతి ।
మనఃశబ్దశ్రుత్యా స్వరూపసమ్పత్తిరేవేతి కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
ఉక్తం స్మారయిత్వా నిరస్యతి -
నన్విత్యాదినా ।
స్వకారణద్వారా వికారయోరన్యోన్యం ప్రకృతివికారత్వే ఘటాదేరపి శరావాదిప్రకృతిత్వప్రసక్తిరిత్యసారత్వమేవ సాధయతి -
నహీతి ।
ప్రాణాడికకార్యకారణతోపగమేఽపి యో యస్య సాక్షాద్వికారస్తత్రైవ తస్య లయో యుక్త ఇత్యాహ -
ఎవమపీతి ।
ప్రాణాకారపరిణతానామపాం మనఃసంస్థితాన్నాకారేణ పరిణామాత్ప్రాణమనసోరపి సాక్షాత్ప్రకృతివికృతిత్వమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
తయోః సాక్షాదప్రకృతివికృతిత్వే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి మనఃశబ్దోపపత్తిః, తత్రాహ -
వృత్తీతి ॥ ౩ ॥
యస్మిన్ప్రాణే మనసో వృత్తిలయస్తస్యాపి వృత్తిలయాధారం నిరూపయతి
సోఽధ్యక్ష ఇతి ।
వక్ష్యమాణపూర్వపక్షోపయోగిత్వేన వృత్తం కీర్తయతి -
స్థితమితి ।
సమ్ప్రతి విషయోక్తిపూర్వకముభయశ్రుత్యుపలబ్ధేః సంశయమాహ -
ఇదమితి ।
పాదాదిసఙ్గతయస్తు పూర్వవత్ ।
ఫలభేదోఽపి తథేతి స్వీకృత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
ప్రాణస్య తేజఃప్రకృతికత్వాభావేఽపి తేజసి వృత్తిలయస్యోక్తన్యాయేన శక్యశఙ్క్యత్వాత్తేజఃశబ్దస్య చ భూతవిశేషవాచినో జీవే ప్రసిద్ధ్యభావాత్ప్రాణస్య జీవాత్మన్యుపగమనానుగమనావస్థానశ్రుతీనాం చ తేజోద్వారాఽపి తస్మిన్నుపగమనాదియోగాదుపపత్తేస్తేజస్యేవ ప్రాణవృత్తిలయ ఇత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తసూత్రమాదాయ యోజయతి -
ఎవమితి ।
పరిశుద్ధం చిద్ధాతుం వ్యావర్తయతి -
అవిద్యేతి ।
పూర్వోక్తన్యాయేన స్వరూపలయం వ్యవచ్ఛినత్తి -
తదితి ।
ప్రశ్నపూర్వకం హేతూనవతారయతి -
కుత ఇతి ।
తత్రోపగమనం శ్రుతితో వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
యథా రాజ్ఞః ప్రయాణాభిప్రాయమాత్రేణ సర్వే భృత్యాః సమాగచ్ఛన్త్యేవమితి యోజనా । ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ ।
ఆదిశబ్దగృతీతమనుగమనం శ్రుత్యా విశదయతి -
విశేషేణేతి ।
ఆదిశబ్దోపాత్తమవస్థానమపి శ్రుత్యా వ్యాచష్టే -
సవిజ్ఞాన ఇతి ।
విజ్ఞాయతేఽనేనేతి విజ్ఞానం కరణజాతం తేన పఞ్చవృత్తిప్రాణసహితేన సహ తిష్ఠతీతి యావత్ ।
అవ్యవధానేన తేజఃప్రాప్తిశ్రుత్యా విరోధం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉభయశ్రుత్యనుగ్రహాయ జీవే ప్రలీయతే తేన సహ ప్రాణస్య తేజసి లయః స్యాదిత్యాహ -
నేత్యాదినా ॥ ౪ ॥
సూత్రాన్తరమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి -
కథమితి ।
ప్రాణస్య జీవద్వారా తేజఃసమ్పత్తిరితి సూత్రయోజనయా దర్శయతి -
స ఇతి ।
నచ ప్రాణస్య తేజోద్వారా జీవసమ్పత్తిస్తేజసో భూతద్వయద్వారా పరస్మిన్నేవ సమ్పత్తేరిష్టత్వాత్ । తేజోగ్రహణేనోపలక్షితేషు భూతేషు జీవస్య ప్రాణేన సహ లయః స్యాదిత్యభిప్రేత్యాహ -
తేజ ఇతి ।
తేజఃశబ్దేన భూతాన్యుపలక్షయితుం శక్యన్తే సాహచర్యాన్న జీవస్తదభావాదతో న ప్రాణస్య జీవే లయ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
మానాన్తరాలోచనయా జీవస్యోపసఙ్గ్రహో న తేజఃశబ్దేనేతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
యదాపి ప్రాణోఽన్తరాలే జీవం ప్రాప్య పునస్తేజః సమ్పద్యతే తదాపి ప్రాణస్తేజసీతి శ్రుతిరుపపన్నేత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి -
యోఽపి హీతి ।
శ్రుత్యర్థముక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౫ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
లక్షణయా భూతాన్తరాశ్రయణమయుక్తం యుక్త్యభావాదితి భావః ।
యుక్తిపరం సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
నైకస్మిన్నితి ।
స్థూలదేహస్య పఞ్చాత్మత్వదృష్టేస్తకత్కారణం సూక్ష్మశరీరమపి పఞ్చాత్మకమనుమేయమిత్యుక్తేఽర్థే యుక్తిమాహ -
కార్యస్యేతి ।
సూక్ష్మస్య పఞ్చాత్మకత్వే మానం బ్రువాణః సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
దర్శయతశ్చేతి ।
నను దేహాన్తరప్రేప్సావేలాయామద్భిరేవ పరివేష్టితత్వం ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యామధిగమ్యతే న భూతసూక్ష్మపఞ్చకపరివేష్టితత్వం, తత్రాహ -
తదితి ।
సూత్రావయవస్యార్థాన్తరమాహ -
శ్రుతీతి ।
అణ్వ్యః సూక్ష్మా మీయన్త ఇతి మాత్రాః ప్రాఙ్మోక్షాదవినాశిన్యో దశార్ధానాం పఞ్చానాం భూతానామిత్యర్థః ।
జీవస్య భూతాశ్రయత్వం శ్రుత్యన్తరవిరుద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తౌ యాజ్ఞవల్క్యార్తభాగౌ । జీవాధారభూతకర్మణాం బన్ధప్రయోజకత్వేనాశ్రయత్వం భూతానాం దేహోపాదానత్వేనేత్యవిరోధమాహ -
అత్రేతి ।
కర్మ హైవేత్యవధారణశ్రుత్యా వారితమాశ్రయాన్తరమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రశంసేతి ।
సోఽపి కర్మణాం ప్రకృష్టాశ్రయత్వం వదన్నికృష్టాశ్రయాన్తరసత్త్వం సూచయతీత్యర్థః ।
కర్మణాం భూతానాం చాశ్రయత్వసమ్భవే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
ఉక్తోత్క్రాన్తేరపరవిద్యాన్వయమన్వాచష్టే -
సమానా చేతి ।
ఉత్క్రాన్తిర్విషయస్తత్ర ‘విద్యయాఽమృతమశ్నుతే’ ఇతి శ్రుతేరస్య సోమ్య పురుషస్యేత్యవిశేషశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
సేయమితి ।
విశయానానాం సన్దిహానానామిత్యర్థః । శ్రౌతాపరవిద్యాసు ఫలప్రాప్త్యుపయోగిత్వేనోత్క్రాన్త్యన్వయోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విదుషో దేహాదనుత్క్రాన్తస్య మోక్షసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తస్యాపీతరవత్తస్మాదుత్క్రాన్తేరప్రతిబన్ధేన తత్సిద్ధిరిత్యఙ్గీకృత్య విద్యయామృతమశ్నుత ఇతి సగుణోపాసకానామప్యమృతత్వఫలావగమాత్సగుణబ్రహ్మవిదో నైవోత్క్రాన్తిరితి పూర్వపక్షయతి -
విశేషేతి ।
అవిదుష ఎవోత్క్రాన్తిరితి విశేషవత్త్వమేవ దర్శయతి -
భూతేతి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
వస్తుతత్త్వప్రతిపాదనాయ లోకసిద్ధధర్మాణామనూద్యమానన్త్వాన్న ప్రకరణం విద్వద్విషయమితి సమాధత్తే -
నేత్యాదినా ।
దృష్టాన్తం వివృణోతి -
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం విభజతే -
ఎవమితి ।
ఉత్క్రాన్తేర్విద్వద్విషయత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ -
ప్రతిషిద్ధేతి ।
విశేషవత్త్వముత్క్రాన్తేరుక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సృతేర్మార్గస్యోపక్రమాదర్వాక్కర్మిణాం సగుణోపాసకానాం చ తుల్యైవోత్క్రాన్తిరితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
అస్య సోమ్యేత్యాద్యవిశేషశ్రుతేర్విద్వదవిదుషోః సాధారణీ చేదుత్క్రాన్తిస్తర్హి తయోర్విశేషాభావాద్విద్యావైయర్థ్యం, తత్రాహ -
అవిద్వానితి ।
అవాఙ్నాడీభిరవిద్వాన్పితృలోకం లోకాన్తరం వా స్వకర్మానుసారేణ ప్రతిపద్యతే విద్వాన్పునర్మూర్ధన్యయా నాడ్యా బ్రహ్మలోకమితి విశేషస్తయోరిత్యర్థః ।
సృతిః సరణం దేవయానో మార్గస్తదుపక్రమాత్తుల్యోత్క్రాన్తిరిత్యుక్తేఽర్థే సూత్రావయవం పాతయతి -
తదేతదితి ।
అవశిష్టసూత్రావయవవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
నన్వితి ।
సూత్రావయవముత్తరత్వేనావతార్య వ్యాకరోతి -
అత్రేతి ।
మనసైతాన్కామాన్పశ్యన్రమతే స ఎకధా భవతీత్యాదిశ్రుతేరర్చిరాదిమార్గగమనేన సేన్ద్రియస్య ఫలభోగప్రతిపాదనాదిన్ద్రియాణాం చ నిరాశ్రయాణాం గమనాయోగాజ్జీవస్యాపి తదాశ్రయభూతాశ్రయస్య గతిరవగతేత్యాహ -
నహీతి ।
అపరవిద్యాస్వమృతత్వమాపేక్షికమితి స్థితే తత్రోత్క్రాన్త్యన్వయో యుక్త ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౭ ॥
ఉక్తోత్క్రాన్తికాలే యా సత్సమ్పత్తిస్తత్స్వరూపం నిరూపయతి -
తదాఽపీతేరితి ।
ఉదాహరణవాక్యస్యార్థోక్తిపూర్వకమధికరణస్య విషయం దర్శయతి -
తేజ ఇతి ।
బీజభావావశేషాం సత్సమ్పత్తిం సిద్ధవత్కృత్య విదుషోఽప్యుత్క్రాన్తిరుక్తా, సమ్ప్రతి సమ్పత్తేరుభయథాదృష్టేరాత్యన్తికీ సత్సమ్పత్తిరనాత్యన్తికీ వేతి సంశయమాహ -
కీదృశీతి ।
ఉత్క్రాన్తికాలీనసత్సమ్పత్తేః శ్రుతాయాః సావశేషత్వసాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే దేహాదుత్క్రాన్తస్యాపునరావృత్తిః ।
సిద్ధాన్తే తస్యాపి జ్ఞానహీనస్య పునరావృత్తిరితి వివక్షిత్వా పూ్ర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
పూర్వోక్తాతత్ప్రకృతిత్వహేతోరభావాదితి హేతుమాహ -
తత్ప్రకృతిత్వేతి ।
ఉపపత్తిమేవ దర్శయతి -
సర్వస్యేతి ।
విమతా తత్సమ్పత్తిరాత్యాన్తిక్యన్తకాలీనసత్సమ్పత్తిత్వాద్బ్రహ్మవిదః సత్సంపత్తివదిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమాదాయ వ్యాకృర్వన్నుక్తానుమానస్య శ్రుతివిరోధమాహ -
ఎవమితి ।
ఉత్క్రాన్తికాలీనసత్సమ్పత్తేరాత్యన్తికత్వే దోషాన్తరమాహ -
అన్యథేతి ।
ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్య దేహాన్తరభోగాయ కర్మవిధ్యనుపపత్తిరిత్యనుమానస్య బాధకాన్తరమాహ -
తత్రేతి ।
జ్ఞానవిధ్యనుపపత్త్యాపి బాధితమనుమానమితి మత్వా బ్రూతే -
విద్యేతి ।
యుక్తితోఽపి బాధితం తదిత్యాహ -
మిథ్యేతి ।
నిదాననాశాతిరేకేణ నిదానినాశో నాత్యన్తికో యుక్త ఇత్యర్థః ।
యత్తు తత్ప్రకృతిత్వోపపత్తేరితి, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
శ్రుతార్థాపత్తియుక్తివిరోధస్తచ్ఛబ్దార్థః ॥ ౮ ॥
నను యద్యాసంసారవిమోక్షాత్తేజఆదిభూతసూక్ష్మముక్తలక్షణమవిష్ఠతే కిమితి తర్హి దేహాన్నిర్గచ్ఛదస్మాభిర్నోపలభ్యతే కిమితి వా మూర్తాన్తరైర్న ప్రతిహన్యతే తత్రాహ -
సూక్ష్మమితి ।
స్వరూపసౌక్ష్మ్యసముచ్చయార్థశ్చకార ఇత్యఙ్గీకృత్య వ్యాచష్టే -
తచ్చేతి ।
ఉపలబ్ధేరిత్యేతద్వ్యాకరోతి -
తథాహీతి ।
పరిమాణతః సౌక్షమ్యాఙ్గీకారే లాభం దర్శయతి -
తత్రేతి ।
స్వరూపతస్తదఙ్గీకారే లాభమాహ -
స్వచ్ఛత్వాదితి ।
ఉభయవిధత్వాదేవానుపలబ్ధిరపి సిద్ధేత్యాహ -
అత ఇతి ॥ ౯ ॥
సౌక్ష్మ్యకృతం లాభాన్తరమాహ -
నోపమర్దేనేతి ।
తదేవ వివృణోతి -
అత ఎవేతి ॥ ౧౦ ॥
సూక్ష్మదేహసద్భావే మానమౌష్ణ్యలిఙ్గకమనుమానమపీత్యాహ -
అస్యైవేతి ।
సూత్రం వివృణ్వన్ననుమానమేవ స్ఫోరయతి -
అస్యేతి ।
ఔష్ణ్యస్య సూక్ష్మదేహే వ్యభిచారమాశఙ్క్యోపపత్తేరితి యోజయతి -
తథాహీతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం స్థూలశరీరాదతిరిక్తం స్వాశ్రయమూష్మా గమయతీత్యుక్తమ్ । ఇదానీమాగమోఽపి సూక్ష్మదేహధర్మత్వమస్య సూచయతీత్యాహ -
తథాచేతి ॥ ౧౧ ॥
ఉత్క్రాన్తికాలీనసత్సమ్పత్తేః సావశేషత్వముక్తమ్ । సంప్రత్యుత్క్రాన్తేర్నిర్గుణబ్రహ్మవేదిష్వభావమాహ -
ప్రతిషేధాదితి ।
వ్యవహితేన సమ్బన్ధం దర్శయన్నధికరణస్య తాత్పర్యమాహ -
అమృతత్వం చేతి ।
పరబ్రహ్మవిదం విషయత్వేనోదాహరతి -
అథేతి ।
ముక్తిప్రకరణోపక్రమార్థోఽథశబ్దః । బాహ్యవిషయవైతృష్ణ్యమకామత్వమ్ । ఆన్తరకామవాసనారాహిత్యం నిష్కామత్వమ్ । ప్రాప్తపరమానన్దత్వమాప్తకామత్వమ్ । సర్వాత్మైకదర్శిత్వమాత్మకామత్వమ్ । ఉత్తరముత్తరం పూర్వస్య పూర్వస్య నిమిత్తమేవమకామయమానో బ్రహ్మవిదత్ర శ్రుతోఽస్తీత్యర్థః । తస్య కిముత్క్రాన్తిరస్తి కింవా నాస్తీతి పఞ్చమీషష్ఠీశ్రుతిభ్యాం సన్దేహే పరబ్రహ్మవిదో ముఖ్యామృత్వే గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావోక్తేరత్ర ప్రాసఙ్గికీ పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే నిషేధస్యాన్యవిషయత్వాద్విదుషోఽవిదుషశ్చావిశేషః ।
సిద్ధాన్తే శాఖాద్వయేఽపి దేహాపాదానోత్క్రాన్తినిషేధాద్విశేషసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్య సిద్ధాన్తినో మతనిరాకరణేన పూర్వపక్షీ స్వమతమాహ -
నేత్యాదినా ।
న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తీతి విదుషో దేహాదేవోత్క్రాన్తిర్నిషిధ్యతే న శారీరాదితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
మాధ్యన్దినశ్రుత్యా ప్రత్యాహ -
న తస్మాదితి ।
శారీరాదు్త్క్రాన్తినిషేధే కా గతిః షష్ఠీశ్రుతేరిత్యాశఙ్క్య పఞ్చమ్యన్తమాధ్యన్దినశ్రుత్యా షష్ఠ్యన్తకాణ్వశ్రుతిః సమ్బన్ధసామాన్యవిషయాపాదానరూపసమ్బన్ధవిశేషే వ్యవస్థాపనీయేత్యాహ -
సమ్బన్ధేతి ।
మాధ్యన్దినశ్రుతావపి తస్మాదితి శరీరమేవ పరామృశ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్మాదితి చేతి ।
కస్తర్హి వాక్యార్థః ।
స్యాదిత్యపేక్షాయామాహ -
న తస్మాదితి ॥ ౧౨ ॥
తథాపి ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్య సప్రాణస్య క్షేత్రజ్ఞస్య శరీరాదుత్క్రాన్తిః సిద్ధేత్యాహ -
సప్రాణస్యేతి ।
పరబ్రహ్మవిదోఽపి గత్యుత్క్రాన్తీ స్తామితి । ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సూత్రం హేతుత్వేన వ్యాఖ్యాతుం బహిరేవ ప్రతిజ్ఞామాహ -
నైతదితి ।
తత్ర హేతుతయా సూత్రం యోజయతి -
యత ఇతి ।
ఉపలమ్భమభినయతి -
తథాహీతి ।
ఉదస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తీత్యత్రోత్క్రాన్త్యవధిమత్త్వమస్మాదిత్యుక్తం సశబ్దేన పరామృశ్యోచ్ఛ్వయనాదిధర్మోక్తేర్యస్యోచ్ఛ్వయనాధ్మానే తస్యైవోత్క్రాన్త్యవధిత్వం దేహస్యేత్యర్థః ।
అథోచ్ఛ్వయనాదిధర్మజాతం దేహినోఽస్తు తేన తస్యైవోత్క్రాన్త్యవధిత్వం నేత్యాహ -
దేహస్యేతి ।
కాణ్వశ్రుతౌ నిషిధ్యమానోత్క్రాన్తేర్దేహాపాదానత్వేఽపి మాధ్యన్దినశ్రుతౌ దేహిన ఎవ తదపాదానత్వం తస్యైవ ప్రాధన్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తదితి ।
విద్యాప్రకరణత్వసామాన్యాద్బ్రహ్మవిదో దేహాపాదానోత్క్రాన్తినిషేధః శాఖాద్వయేఽపి తుల్య ఇత్యర్థః ।
తచ్ఛబ్దేన సర్వనామ్నా దేహినః ప్రధానతయా పరామృష్టత్వాత్కుతోఽత్ర దేహధీరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అభేదేతి ।
ప్రాధాన్యాద్దేహినస్తచ్ఛబ్దార్హత్వేఽపి దేహదేినోరభేదోపచారాద్దేహిపరామర్శిసర్వనామ్నా దేహస్యైవ పరామర్శాత్తస్మాదేవోత్క్రాన్తిరత్ర నిషిద్ధేతి పఞ్చమీపాఠే వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
మాధ్యన్దినపాఠస్య సిద్ధాన్తానుగుణ్యముక్త్వా కాణ్వపాఠస్యాపి తదానుగుణ్యమాహ -
యేషాం త్వితి ।
న తస్యేత్యాదావపాదానాపేక్షాయాం చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వేతి దేహాంశానాముత్క్రాన్త్యపాదానత్వేన ప్రకృతానామిహ సమ్బన్ధాత్క్రాన్తినిషేధపరత్వాచ్చ వాక్యస్య న తస్య ప్రాణా దేహాంశేభ్యః సకాశాదుత్క్రామన్తీతి వాక్యవిపరిణామాదన్యథా వా ప్రాప్తనిషేధాపాతాత్సమ్బన్ధసామాన్యార్థషష్ఠా్యాశ్చ ప్రాణేన రక్షన్ప్రాణమయ ఇత్యాదికర్తృకరణోపాధ్యుపహితత్వప్రకృతసమ్బన్ధవిశేషపర్యవసానాదన్యశాఖాస్థాపాదానసమ్బన్ధవిశేషాపేక్షాభావాత్తస్య కరణోపాధిభూతాః ప్రాణా దేహావయవేభ్యో నోత్క్రామన్తీతి వాక్యార్థః స్యాదిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ విద్వదుత్క్రాన్తినిషేధపరం వాక్యమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
వ్యపదేశసామర్థ్యసిద్ధముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
న కేవలం మానాభావాదేవ గత్యుత్క్రాన్త్యభావః కిన్తు యుక్త్యభావాదపీత్యాహ -
నచేతి ।
ఉపపత్త్యభావే హేతుమాహ -
నిమిత్తేతి ।
గమనస్య కర్మకరణాదికారకాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
తయోః సత్త్వే మానం నాస్తీత్యుక్తం తదసత్త్వే మానమస్తీత్యాహ -
అత్రేతి ॥ ౧౩ ॥
‘నోత్క్రామన్తి మునేః ప్రాణా వ్యాపీ సర్వగతో హి సః । తేన వ్యాప్తిమిదం సర్వం కుత ఉత్క్రమ్య యాస్యతి’ ఇతి స్మృతేరపి బ్రహ్మవిదో నోత్క్రాన్తిర్గతిర్వేత్యాహ -
స్మర్యతే చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
స్మర్యతేఽపీతి ।
అపదస్య ప్రాప్యపదశూన్యస్య బ్రహ్మవిదః పదైషిణో దేవా అపి మార్గే ముహ్యన్తి మార్గం న జానన్తి । తదభావాదితి యోజనా ।
స్మృత్యన్తరవిరోధం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అపరవిద్యాబలేనైషా గతిరిత్యాహ -
నేతి ।
తత్ర నియామకమాహ -
సర్వేతి ।
ఆదిశబ్దేనానుగమనాది గృహ్యతే । తథాపి కథం సశరీరస్య గతిః, తత్రాహ -
నహీతి ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యశేషమనుకూలయతి -
తథాచేతి ।
స్మృత్యనుగ్రహలబ్ధమర్థముపసంహరతి
తస్మాదితి ।
తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతీత్యాదిగతిశ్రుతీనాం తర్హి కా గతిః, తత్రాహ -
గతీతి ॥ ౧౪ ॥
పరబ్రహ్మవిదో బ్రహ్మణి పరస్మిన్ప్రాణానాం ప్రలయో దర్శితస్తదయుక్తం తేషాం పృథివ్యాదిషు లయశ్రవణాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తానీతి ।
విద్వత్కలాప్రవిలయో విషయః స కిం పృథివ్యాదిషు కింవా పరస్మిన్నాత్మనీతి శ్రుతిద్వయోపలబ్ధేః సన్దేహే శ్రౌతవిద్యాఫలభూతకలావిలయో బ్రహ్మణ్యేవేత్యుక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రకృతావేవ వికృతిలయసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే వ్యవహారతస్తథాత్వేఽపి తత్త్వతో బ్రహ్మణి కలావిలయోపపత్తిరితి మన్వానః సిద్ధాన్తమాహ -
తానీతి ।
ఉక్తార్థే ప్రశ్నపూర్వకం హేతుమాహ -
కస్మాదితి ।
యథా నద్యః సముద్రం ప్రాప్య ప్రలీయన్త ఎవమేవాస్య జీవస్య పరితః సమన్తాత్సర్వతోఽనవచ్ఛిన్నప్రత్యగ్బ్రహ్మద్రష్టురిమాః స్వానుభవగమ్యాః ప్రాణశ్రద్ధాద్యా షోడశసఙ్ఖ్యాకాః కలా పురుషాయణాస్తదాశ్రయాస్తమేవ పురుషం ప్రాప్య బాహ్యవిషయసఙ్గత్యాగేన తస్మిన్నిష్ఠాయ విలయమాసాదయన్తీతి శ్రుత్యర్థః ।
అస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షమాహ -
నన్వితి ।
మనః ప్రాణయోరేకీకరణేన కలానాం పఞ్చదశత్వం, ప్రతిష్ఠాశబ్దేన పృథివ్యాదీని తత్త్వాని కలాకారణాన్యుచ్యన్తే । తథాచ ప్రకృతావేవ వికారలయ ఇతిన్యాయానుగృహీతశ్రుత్యా భూతేషు విద్వత్కలావిలయ ఇత్యర్థః ।
వస్తుస్థిత్యా పరస్మిన్నాత్మని కలాలయేఽపి వ్యవహారదృష్ట్యా పృథివ్యాదిషు తదుక్తిరవిరుద్ధా తేషు విలీయ తైః సహ పరస్మిన్నాత్మని కలానాం విలయసిద్ధేశ్చ శ్రుతిద్వయమవిరుద్ధమిత్యాహ -
న సా ఖల్వితి ।
విద్వదవిద్వద్దృష్ట్యా శ్రుతిద్వయే ప్రవృత్తే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥
పృథివ్యాదిద్వారా బ్రహ్మణ్యుక్తస్య విద్వత్కలావిలయస్య నిరవశేషత్వమాహ -
అవిభాగ ఇతి ।
ప్రకృతమేవ విద్వత్కలావిలయమధికృత్య లయస్యోభయథాదృష్ట్యా సంశయమాహ -
స పునరితి ।
అత్ర శ్రౌతధీఫలభూతవిద్వత్కలావిలయస్య నిరవశేషత్వనిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మోక్షాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరిత్యుపేత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
విదుషో బ్రహ్మణి కలావిలయః సావశేషః, బ్రహ్మణి కలావిలయత్వాదుత్క్రాన్తికాలీనకలావిలయవదిత్యర్థః ।
శ్రుతియుక్తివిరుద్ధమనుమానమితి సిద్ధాన్తయతి -
బ్రవీతీతి ।
తత్ర శ్రుతివిరోధం ప్రశ్నద్వారా దర్శయతి -
కుత ఇతి ।
నదీసముద్రన్యాయేన పురుషే కలా విలీయన్తే తాసాం చ కలానాం నామరూపే శక్త్యాత్మకే అపి భిద్యేతే విదీర్యన్తే పురుషమాత్రమవశిష్యతే స చ విద్వానకలః కలావిరహితః సన్నమృతో భవతి, పూర్ణరూపేణ తిష్ఠతీత్యర్థః ।
శ్రుతివిరోధమనుమానస్యోక్త్వా యుక్తివిరోధమాహ -
అవిద్యేతి ।
అనుమాననిరాసఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
విద్వత్కలానాం వచనాదవిభాగాపత్తివదపరబ్రహ్మవిదామపి చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వేత్యవిశేషవచనాద్యయా కయాచిన్నాడ్యా ప్రాణనిష్క్రమణమితి ప్రాప్తే ప్రత్యాహ -
తదోకోగ్రజ్వలనమితి ।
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరాధికరణానాం తాత్పర్యమాహ -
సమాప్తేతి ।
సంప్రత్యస్యాధికరణస్య వత్తమనూద్య తాత్పర్యమాహ -
సమానా చేతి ।
సూత్రభాగవ్యాఖ్యాద్వారాధికరణస్య విషయమాహ -
తస్యేతి ।
హృదయమాయతనమిత్యత్ర మానమాహ -
స ఇతి ।
అస్తు హృదయం జీవస్యాలమ్బనం తథాపి కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యోక్తమ్ -
తదగ్రేతి ।
అదృష్టాక్షిప్తం ప్రతిపత్తవ్యజ్ఞానం ప్రద్యోతః । చక్షుష్టో వేతి ద్వారానియమశ్రుతేస్తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతీతివిశేషశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
సా కిమితి ।
ఉపాసకానుపాసకయోరనియమేన యేన కేనచిద్ద్వారేణోత్క్రాన్తిరథవోపాసకానామస్తి ద్వారనియమ ఇతి విమర్శార్థః । అత్ర చాపరబ్రహ్మవిదాం ఫలార్థోత్క్రాన్తేర్ద్వారనియమోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే ధ్యానకృతాతిశయశూన్యత్వం సిద్ధాన్తే తత్కృతాతిశయసిద్ధిరితి సిద్ధవత్కృత్య పూర్వపక్షమాహ -
శ్రుతీతి ।
చక్షుష్టో వేత్యాద్యవిశేషశ్రుతేర్యతః కుతశ్చిదఙ్గాదుత్క్రామతీతి ప్రాప్తమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఆచష్ట ఇతి ।
తేన ప్రద్యోతేన ప్రకాశితద్వారవత్త్వే చోత్క్రాన్తేరితి శేషః ।
తస్య విదుషోఽవిదుషశ్చోచ్చిక్రమిషోరేకో హృదయమాయతనం తస్యాగ్రజ్వలనం ప్రద్యోతసంజ్ఞితమాదౌ భవతి తేన ప్రకాశితద్వారో విద్వానవిద్వాంశ్చోత్క్రాన్తో యద్యపీష్యతే తథాపి తయోరుత్క్రాన్త్యపాదానవ్యవస్థాయాం హేతుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తత్ర సౌత్రం హేతుమవతార్య వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి -
విద్యేతి ।
స్థానాన్తరేభ్యోఽపి నిష్క్రామన్నుత్కృష్టం ఫలమాప్నుయాదిత్యాశఙ్క్య సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
తచ్ఛేషేతి ।
స్థానాన్తరేభ్యో నిర్గచ్ఛతామపి విశిష్టలోకాప్తౌ విశిష్టగతిచిన్తనవిధానవైయర్థ్యం స్యాదిత్యర్థః ।
ఫలితోక్తిపరత్వేనావశిష్టం సూత్రభాగం వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ।
ఉక్తవ్యవస్థాయాం శ్రుతిమాహ -
తథాహీతి ॥ ౧౭ ॥
నాడీద్వారా నిష్క్రాన్తస్య యదిదం రశ్మ్యనుసారిత్వం తన్నిశాయామపి తుల్యమిత్యాహ -
రశ్మీతి ।
ప్రకరణశోధనపూర్వకం విషయమాహ -
అస్తీతి ।
ప్రథమోఽథశబ్దో దహరవిద్యోపక్రమార్థో ద్వితీయో రశ్మినాడీసమ్బన్ధప్రదర్శనప్రారమ్భార్థస్తృతీయస్త్వారబ్ధకర్మవాసనానన్తర్యార్థః । ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ । చతుర్థోఽథశబ్దస్తదేత్యర్థః ।
యత్రేతి కాలస్యోక్తత్వాత్ప్రకరణశుద్ధిలబ్ధం నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
మూర్ధన్యనాడ్యా నిర్గచ్ఛతః సగుణబ్రహ్మవిదో రశ్మ్యనుసారిత్వం కిమహన్యేవ కిం వాహని రాత్రౌ చేతి రశ్మినాడీయోగస్య కాలవిశేషాశ్రుతే రాత్రౌ రశ్మ్యభావావగమాచ్చ సంశయమాహ -
తదితి ।
అత్ర చాపరబ్రహ్మవిదాం ఫలాప్తయే బ్రహ్మనాడ్యా గచ్ఛతాం రశ్మ్యనుసారిత్వస్యావిశేషవాదాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే రాత్రౌ ప్రేతానామహరాగమనమపేక్ష్య ఫలప్రాప్తిః ।
సిద్ధాన్తే స యావత్క్షిప్యేదిత్యాదిశ్రుతేస్తదైవ తత్ప్రాప్తిరిత్యుపేత్య సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే -
అవిశేషేతి ॥ ౧౮ ॥
సూత్రావయవేన పూర్వపక్షయిత్వా తదవయవేన పరిహరతి -
నిశీతి ।
తత్ర పూర్వపక్షం వివృణోతి -
అస్తీతి ।
సిద్ధాన్తమవతార్య వ్యాచష్టే -
నేత్యాదినా ।
శిరా నాడ్యః ।
నాడీరశ్మిసమ్బన్ధస్య యావద్దేహభావిత్వే ప్రమాణోక్తిపరం సూత్రభాగమాదాయ విభజతే -
దర్శయతీతి ।
ప్రతాయన్తే విస్తీర్యన్తే సృప్తా గతాః నాడీరశ్మిసమ్బన్ధస్య శ్రౌతత్వేఽపి కుతో యావద్దేహభావిత్వమిత్యాశఙ్క్య యుక్తిం దర్శయతి -
నిదాఘేతి ।
చన్ద్రగతప్రకాశాన్యథానుపపత్త్యా రాత్రావస్తి సూర్యరశ్మిరితివక్తుమాదిపదమ్ । నహి చన్ద్రమస ఎవ ప్రకాశస్తస్యామ్మయత్వాత్తదయోగాత్ । తర్హి శిశిరాదిష్వపి రాత్రిషు కిరణానువృత్తిరుపలభ్యేతేత్యాశఙ్క్యాహ -
స్తోకేతి ।
యద్రాత్రౌ తాపో దృశ్యతే తదహరేవ రాత్రౌ సవితా దధాతీతి ధారణాభిధానం స్తోకరశ్మ్యనువృత్త్యభిప్రాయమిత్యుక్తేఽర్థే శ్రుత్యన్తరమాహ -
అహరేవేతి ।
స యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతీతి నైరపేక్ష్యశ్రుతే రాత్రౌ ప్రేతస్య న రశ్మ్యపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
దివామరణవిషయమేతదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
తర్హి రశ్మ్యనుసారిత్వశ్రుతేరర్థవత్త్వాయ విదుషో రాత్రౌ ప్రేతస్య ఫలసమ్బన్ధో నాస్తి, తత్రాహ -
అథ త్వితి ।
నిత్యవత్ఫలసమ్బన్ధితయా విద్యాయా విధానాన్న పాక్షికఫలతేత్యర్థః ।
తర్హి విదుషో మరణమహన్యేవేతి నియమాదుక్తదోషనివృత్తిః తత్రాహ -
మృత్యుకాలేతి ।
రాత్రౌ మృతస్యాపి తర్హి సూర్యాదయపర్యన్తప్రతీక్షా స్యాత్ , తత్రాహ -
అథాపీతి ।
ఆదిశబ్దేన గర్తాది గృహ్యతే ।
యావత్తావదుపబన్ధేన నైరపేక్ష్యశ్రుతివిరోధాచ్చ న ప్రతీక్షాకల్పనేత్యాహ -
స యావదితి ।
అపరవిద్యావిదో రశ్మ్యనుసారిత్వస్యావిశేషముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౯ ॥
పూర్వాభిరేవ యుక్తిభీ రాత్రావివ దక్షిణాయనేఽపి మృతస్య ఫలప్రాప్తిరవిశిష్టేత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
దక్షిణాయనే మృతో విద్వాన్విషయః స కిం విద్యాఫలం నాప్నోత్యుతాప్నోతీత్యుత్తరాయణమరణప్రాశస్త్యప్రసిద్ధేర్నిత్యవత్ఫలసంబన్ధేన విద్యాయా విధానాచ్చ సన్దేహే దక్షిణాయనేఽపి మృతస్య బ్రహ్మవిదో విద్యాఫలమవశ్యమ్భావీతి సాధనాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే దక్షిణాయనే మృతస్య ఫలాభావాదుత్తరాయణమరణార్థం ప్రయతితవ్యమ్ ।
సిద్ధాన్తే హేతుసిద్ధేస్తాదృక్ప్రయత్నో నాతీవ ఫలవానిత్యభిప్రేత్య సిద్ధాన్తమాహ -
అత ఇతి ।
పూర్వాధికరణన్యాయేన సిద్ధాన్తముక్త్వా పూర్వపక్షమాహ -
ఉత్తరాయణేతి ।
శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిభ్యో దక్షిణాయనే మృతస్య విదుషో నాస్తి ఫలాప్తిరితి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తమాహ -
ఇతీమామితి ।
అపనోదప్రకారమాహ -
ప్రాశస్త్యేతి ।
యత్తు భీష్మస్య ప్రతీక్షాదర్శనాదితి, తత్రాహ -
భీష్మస్యేతి ।
ఉత్తరాయణమరణం ప్రశస్తమిత్యవిదుషామభిజ్ఞాభివచనరూపో వ్యవహారస్తత్పాలనద్వారా సదాచారే తాన్ప్రవర్తయితుం తస్య కాలప్రతీక్షణమిత్యర్థః ।
తత్ప్రతిపాలనస్య గత్యన్తరమాహ -
పిత్రితి ।
ఉత్తరాయణస్య మార్గపర్వత్వేనాపేక్షేణీయత్వం శ్రుతమిత్యుక్తం తత్కుతో దక్షిణాయనే మృతో విద్వాన్విద్యాఫలమాప్నుయాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
శ్రుతేస్త్వితి ।
నహి కాలవాదినీ శ్రుతిః కిం త్వాతివాహికదేవతార్థేత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
కాల ఎవాత్ర ప్రాధాన్యేనోచ్యతే నాతివాహికీ దేవతేతి స్మృతిమాశ్రిత్య శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తదుత్తరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
అత్రేతి ।
స్మార్తముపాసనం ప్రత్యయం కాలభేదవినియోగః స్మార్తోఽభ్యుపగమ్యతే ప్రత్యాసత్తేరితి వ్యాచష్టే -
యోగిన ఇతి ।
యోగీ దహరాద్యుపాసక ఎవ కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
స్మార్తే చేతి ।
నిత్యమగ్నిహోత్రాదీశ్వరారాధనరూపేణ యదనుష్ఠీయతే స యోగః ‘అనాశ్రితః కర్మఫలమ్’ ఇత్యాదిస్మృతేః । ఇన్ద్రియాణీన్ద్రియార్థేషు వర్తన్త ఇతి ధారణాపూర్వకోఽకర్తృత్వానుభవః సాఙ్ఖ్యమితి భేదః ।
శ్రౌతదహరాద్యుపాస్తీనాం స్మృత్యవిషయత్వే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
శ్రుతిస్మృత్యోర్భిన్నార్థత్వం ప్రత్యభిజ్ఞావిరుద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కాలభేదవిధిపరత్వమఙ్గీకృత్య విషయవ్యవస్థోక్తా ప్రత్యభిజ్ఞానేన కాలాభిధానద్వారా దేవతోక్తౌ శ్రుతిస్మృత్యోరేకార్థత్వమేవేతి కుతో విరోధశఙ్కేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
తదేవం దక్షిణాయనే మృతస్యాపి విదుషో విద్యాఫలమవశ్యమ్భావీత్యధికరణార్థముపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౧ ॥
అపరవిద్యాఫలాయ దేవయానం పన్థానమవతారయితుం తదఙ్గభూతోత్క్రాన్తిశ్చిన్తితా । సంప్రత్యఙ్గినం పన్థానమేవ వక్తుం పాదాన్తరమారభ్యతే । తత్ర పూర్వాధికరణే ప్రాయణకాలానియమాద్విద్యాఫలస్య చావశ్యకత్వాత్ప్రతీక్షణస్య చాయుక్తేర్దక్షిణాయనేఽపి మృతస్య విదుషో విద్యాఫలాప్తిరస్తీత్యుక్తమ్ । ప్రాయణకాలవత్ప్రయతో గతిరనియతేత్యాశఙ్క్య పరిహరతి -
అర్చిరాదినేతి ।
వృత్తమనూద్య ప్రకృతోత్తరమార్గమధికరణస్య విషయత్వేనోదాహరతి -
ఆసృతీతి ।
శ్రుత్యన్తరేషు భిన్నాసు సృతిష్వితి యావత్ । సంశయహేతుం శ్రుతివిప్రతిపత్తిం వక్తుమనేకధేత్యుక్తమ్ । అథేత్యుత్క్రాన్త్యానన్తర్యోక్తిః । విరజా విరజసో రజఃశబ్దితబ్రహ్మలోకాప్తివిరోధివిధురా ఇతి యావత్ ।
ఉక్తం దేవయానం పన్థానమధికృత్య శ్రుతివిప్రతిపత్తిం సూచితాం హేతూకృత్య సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్రాపరవిద్యాఫలాప్తిహేతుమార్గైక్యోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే మార్గబహుత్వే వికల్పః సిద్ధాన్తే తదైక్యే వికల్పశఙ్కైవ నేత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
సృతీనాం మిథో భిన్నత్వే హేతుమాహ -
భిన్నేతి ।
నానాప్రకరణస్థత్వేఽపి విద్యావదేకత్వం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
భిన్నేతి ।
ప్రతిప్రకరణం విద్యాభేదాద్గతిభేదానామపి తద్గుణత్వేన చిన్త్యానాం గుణిభేదాద్భేదః స్యాదిత్యర్థః ।
గతిభేదే హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
కిఞ్చ వక్రాధ్వనా గతిమపేక్ష్యావక్రేణ గతిస్త్వరావతీ కల్ప్యత ఎకత్వే తు కిమపేక్ష్య త్వరా స్యాత్తస్మాద్గతిభేదసిద్ధిరిత్యాహ -
త్వరేతి ।
మార్గభేదే కేనాధ్వనా బ్రహ్మలోకాప్తిరిత్యాశఙ్క్య సముచ్చయాయోగాద్వ్రీహ్యాదివద్వికల్పః స్యాదితి మత్వాహ -
తస్మాదితి ।
ఉపాస్తిభేదేషూపాస్యబ్రహ్మైక్యవద్గుణభూతగత్యైక్యసిద్ధేరర్చిరాదిరేకైవ గతిరిత్యాహ -
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
సర్వ ఇతి ।
నానావిధాధ్వసు శ్రుతేషు కారణమవధారణే వక్తవ్యమితి పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
తదితి ।
పఞ్చాగ్నివిదామేవ తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తీత్యర్చిరాదిగతేః శ్రుతత్వాత్కుతః సర్వేషామితి విశేషణం, తత్రాహ -
తథాహీతి ।
సాధారణశ్రుతేరశ్రుతగతికధీవిషయత్వాద్విద్యాన్తరాణాం స్వాధికారస్థగతినిరపేక్షాణాం నార్చిరాదిగతిసఙ్గతిరితి శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
ఎకత్వేఽపి పథోఽనేకపర్వయుక్తత్వయోగాద్గతేరేవ న భేదో గౌరవాదిత్యాహ -
అత్రేతి ।
ఎకదేశప్రత్యభిజ్ఞానాదపి గతేరైక్యం సర్వత్రేత్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
యత్తు భిన్నప్రకరణత్వాద్భిన్నా గతయ ఇతి తత్ర ప్రకరణభేదమాత్రాదేవ గతిభేదో విద్యాభేదాద్వా, నాద్య ఇత్యాహ -
ప్రకరణేతి ।
నహి ద్వితీయ ఇత్యాహ -
విద్యేతి ।
తద్భేదేఽపి వేద్యబ్రహ్మైక్యవద్గుణభూతగత్యైక్యమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
గన్తవ్యాభేదం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
తే బ్రహ్మవిదో నానాభోగదేశభాజి బ్రహ్మలోకే పరావతో బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్య పరాః సమాః ప్రకృష్టాన్సంవత్సరాన్వసన్తి, యావదాయుర్బ్రహ్మణస్తావత్తత్ర తిష్ఠన్తీత్యర్థః । తస్మిన్నితి బ్రహ్మలోకో గృహ్యతే । శాశ్వతీః సమా నిత్యాన్సంవత్సరాన్వసన్తీతి పూర్వవత్ । బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్య యా జితిః సర్వలోకజయో యా చ వ్యుష్టిర్వ్యాప్తిస్తాం లభతే సమానదేహతాం ప్రాప్తః సన్నిత్యర్థః ।
కస్యైతత్ఫలం, తత్రాహ -
తద్య ఇతి ।
తత్తత్రాధికృతానాం మధ్యే యే కేచిద్బ్రహ్మచర్యాదిసాధనేన బ్రహ్మోపాసతే తే పునరేతం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మణాధిష్ఠితం లభన్త ఇత్యర్థః ।
ఉక్తశ్రుతీనాం తాత్పర్యమాహ -
తత్ర తత్రేతి ।
పరోక్తమనూద్య ప్రత్యాహ -
యత్త్వితి ।
రాత్రౌ స్పష్టరశ్మ్యదృష్టేస్తదనుసారిత్వాభావే తత్ర మృతస్య ప్రాప్తే సోఽప్యేతైరేవ రశ్మిభిరిత్యయోగవ్యవచ్ఛేదార్థమవధారణం నాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాయేత్యర్థః ।
అన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వమపి వచనస్య కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఎకస్య వాక్యస్యాప్రాప్తమార్గప్రాపకత్వం తస్య నిరపేక్షత్వప్రతిపాదకత్వం చాయుక్తం వాక్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
ఉభయథార్థత్వాయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
విధిసామర్థ్యప్రాప్తమయోగవ్యవచ్ఛేదమేవకారోఽనువదతీత్యర్థః ।
యత్తు త్వరావచనం పీడితం స్యాదితి, తత్రాహ -
త్వరేతి ।
అర్చిరాదిమార్గస్యైక్యేఽపి కుతశ్చిదన్యతో గన్తవ్యాదనేనోపాయేన సత్యలోకం ఝటితి గచ్ఛతీతి గన్తవ్యభేదాపేక్షయా వచనం యుక్తమిత్యర్థః ।
దేవయానమార్గైక్యే హేత్వన్తరమాహ -
అపిచేతి ।
మార్గభేదే స్థానాన్తరస్యాపి యోగాత్తృతీయస్థానోక్తిర్న స్యాదిత్యర్థః ।
పితృయాణాతిరిక్తమార్గైక్యేఽపి కిమిత్యర్చిరాదినేతి విశేషణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
భూయాంసీతి ।
అల్పపర్వణా మార్గేణ గన్తవ్యప్రాప్తిసమ్భవే బహుపర్వమార్గోపదేశో వ్యర్థః స్యాత్ప్రేక్షావతస్తత్రాప్రవృత్తేః । అతో భూయసాం పర్వణామనురోధేనాల్పీయసాం తదనుప్రవేశ ఎవ యుక్తో బహూనామనుగ్రహస్య న్యాయ్యత్వాదిత్యర్థః । మార్గైక్యే జఘన్యవికల్పశఙ్కాపి నేతి వక్తుమపీత్యుక్తమ్ ॥ ౧ ॥
సర్వాత్రార్చిరాదిమార్గపర్వప్రత్యభిజ్ఞానాద్గత్యైక్యముక్తమ్ । సంప్రత్యేతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి స వాయులోకమిత్యత్రార్చిరాత్మకాగ్న్యానన్తర్యప్రత్యభిజ్ఞానాదర్చిషోఽనన్తరం నివేశనీయో వాయురిత్యాశఙ్క్యాహ -
వాయుమితి ।
ఇతరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వేనోపసంహారోఽర్చిరాదీనాముక్తః స కీదృశ ఇతి విచారయతి -
కేనేతి ।
మార్గపర్వణాం విశేషణవిశేష్యత్వే సిద్ధే యోగ్యతయా స్వయమేవ సంనివేశవిశేషసిద్ధేరనర్థకం తన్నిరూపణమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సుహృదితి ।
సంనివేశవిశేషణవిశిష్టం విశేషణవిశేష్యత్వం తదేతదిత్యుక్తమ్ । సఙ్క్షేపతోఽధికరణస్య తాత్పర్యముక్త్వా విషయమాహ -
స ఇతి ।
తత్ర ప్రథమశ్రుతమగ్నిలోకమతిక్రమ్య కిమితి వాయోః సంనివేశో విచార్యతే, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
అసన్దిగ్ధమంశముక్త్వా సన్దిగ్ధమంశమాహ -
వాయుస్త్వితి ।
అర్చిషోఽనన్తరమగ్నిలోకం వాయులోకమితి పాఠక్రమబలాద్బాయుర్నివేశయితవ్యః కింవా వక్ష్యమాణన్యాయేన సంవత్సరదేవలోకయోః పరస్తాదాదిత్యస్య చార్వాగితి సంశయాత్స ఎవ విచారవిషయ ఇత్యర్థః । అత్ర చాపరవిద్యాఫలార్థం మార్గపర్వణాం సంనివేశవిశేషచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే పాఠానుక్రమస్యానుసరణం సిద్ధాన్తే త్వర్థక్రమాత్తస్య బాధ్యతేతి మన్వానో వాయోరాదిత్యాదవ్యవహితపూర్వత్వేన సంనివేశం సిద్ధాన్తమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
పాఠక్రమాదగ్నేరనన్తరం నివేశనీయో వాయురితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
సూత్రపదేనోత్తరమాహ -
అవిశేషేతి ।
విశేషదర్శనస్యైవ స్థానవిశేషసంనివేశహేతుత్వేఽపి వాయోరచిరాదికే పథి సామాన్యప్రాప్తావవిశేషోక్తిరపి హేతురితి మత్వా వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
కౌషీతకిశ్రుతేర్వాజసనేయిశ్రుతిః శ్రుత్యన్తరమ్ । పురుషో ధ్యాతా । లోకో దేహః । ప్రైతీత్యత్ర తదేతి ద్రష్టవ్యం యదేత్యుపక్రమాత్ । తస్మై ప్రాప్తాయోపాసకాయ వాయుస్తత్ర స్వాత్మని విజిహీతే ద్వారం ప్రయచ్ఛతీతి యావత్ ।
వాయుప్రత్తద్వారపరిమాణం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
విశేషోక్తిఫలం నిగమయతి -
ఎతస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తేనోపక్రమ్య పూర్వపక్షమాహ -
కస్మాదితి ।
పాఠక్రమాదర్చిషోఽనన్తరం నివేశనీయో వాయురిత్యర్థః ।
వాయుప్రత్తమార్గేణైవోర్ధ్వమాదిత్యమాక్రమత ఇత్యూర్ధ్వత్వశ్రుతేర్దిగ్వచనత్వేఽప్యర్థక్రమద్యోతిత్వాత్తేనేతి చ వాయుప్రత్తరథచక్రపరిమితావకాశస్యోర్ధ్వక్రమణం ప్రతి హేతుత్వసిద్ధేర్వాయోరపి తన్నిమిత్తత్వదృష్టేరూర్ధ్వశబ్దశ్రుతిసిద్ధార్థక్రమేణ పాఠక్రమో బాధ్యత ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఉక్తమేవార్థం వివృణ్వన్నాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర సిద్ధాన్తీ స్వాభిప్రాయమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
తర్హి వాక్యస్య వైయర్థ్యం నేత్యాహ -
పదార్థేతి ।
స్వరపవిధిపరమేతద్వచనం న క్రమపరమిత్యర్థః ।
వాజసనేయిశ్రుతావపి క్రమవాచిశబ్దో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతరత్రేతి ।
కౌషీతకివాక్యోక్తస్య వాయోశ్ఛాన్దోగ్యోపదిష్టార్చిరాదిమార్గే నివేశనముక్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వాజసనేయినాం సంవత్సరాశ్రవణాత్కథం వాయుమబ్దాదితి సూత్రం, తత్రాహ -
వాజసనేయినస్త్వితి ।
తర్హి దేవలోకాద్వాయులోకమితి వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ఛాన్దోగ్యాభిప్రాయేణైతదుక్తమిత్యాహ -
వాయుమితి ।
క్రమస్తర్హి కః స్యాదిత్యాశఙ్క్యోభయశ్రుత్యాలోచనయా క్రమం దర్శయతి -
ఛాన్దోగ్యేతి ।
తర్హి కథమేకవాక్యత్వం, తత్రాహ -
తత్రేతి ।
తర్హి దేవలోకస్య ప్రాథమ్యం సంవత్సరస్య పాశ్చాత్యం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
తత్రాపీతి ।
సంవత్సరస్య మాసారభ్యత్వాన్మాసానన్తర్యే స్థితే దేవలోకః సంవత్సరస్య పరస్తాద్భవత్యాదిత్యానన్తర్యాయ దేవలోకాదపి వాయురుపరిష్టాద్ద్రష్టవ్యః । సూత్రే తు సంవత్సరాద్దేవలోకం ప్రాప్య వాయుమభిసమ్భవతీతి వివక్షితం వాయుశబ్దస్య దేవలోకోపలక్షణార్థత్వాత్ । అతః శ్రుతిత్రయవశాద్దేవలోకసహితవాయోః సంవత్సరాదిత్యాన్తరాలవర్తిత్వమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
వాయోః సంనివేశే దర్శితే తదనన్తరపఠితవరుణాదిసంనివేశం దర్శయతి -
తడితోఽధి వరుణ ఇతి ।
స వరుణలోకమిత్యాదినా శ్రుతో వరుణాదిర్విషయః స కిమర్చిరాదిమార్గపర్వత్వేన న సమ్బధ్యతే కింవా సమ్బధ్యత ఇతి తస్య తత్ర సంనివేశస్థానాసమ్భవసమ్భవాభ్యాం సన్దేహే స వాయులోకం స వరుణలోకమితి వరుణాదీనాం పాఠక్రమేణ వాయోరూర్ధ్వమాదిత్యాత్ప్రాగూర్ధ్వశ్రుతిసిద్ధార్థక్రమవిరోధేన నివేశాసిద్ధేర్విద్యుతశ్చోపరిష్టాదమానవపురుషస్యైవ నేతృత్వశ్రవణాద్వరుణాదీనామనుపయోగాన్నివేశస్థానాన్తరాదృష్టేశ్చ తేషాం మార్గపర్వత్వేన సమ్బన్ధో నాస్తీతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ -
ఆదిత్యాదితి ।
విద్యుతోఽనన్తరం వరుణసంనివేశే సూత్రోక్తం హేతుమాహ -
అస్తీతి ।
తత్ర లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి -
యదేతి ।
విద్యుదుద్భవానన్తరం వృష్టేర్దృష్టత్వాత్కార్యకారణభావస్తయోరస్తీత్యర్థః ।
తత్రైవ శ్రుతిం సంవాదయతి -
విద్యోతత ఇతి ।
అపాం విద్యుద్యోగేఽపి వరుణస్య కిమాయాతం తదాహ -
అపాం చేతి ।
వాయోరనన్తరమధీతస్యాపి వరుణస్య విద్యుదానన్తర్యవదిన్ద్రప్రజాపత్యోర్వరుణానన్తరమధీతయోరపి స్థానాన్తరం వాచ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
వరుణాచ్చేతి ।
తర్హి తయోర్మార్గపర్వత్వేన సఙ్గతిరేవ మా భూదిత్యాశఙ్క్యాహ -
పాఠేతి ।
ఆగన్తూనామన్తే నివేశ ఇతిన్యాయాచ్చాసాధారణస్థానహీనానాం వరుణాదీనాం తడిదానన్తర్యముక్తమిత్యాహ -
ఆగన్తుకత్వాదితి ।
యథా దర్శపూర్ణమాసికవికృతౌ నక్షత్రేష్టౌ సోఽత్ర జుహోత్యగ్నయే స్వాహా కృత్తికాభ్యః స్వాహేత్యాదీనాముపహోమానాం ప్రధానశబ్దగృహీతప్రకృతనారిష్టహోమాన్తే ప్రయోగో నిరూపితస్తథార్చిరాదిమార్గేఽపి స్థానాభావేనాగన్తూనామన్తే నివేశః స్యాదితి భావః ।
కథం విద్యుతోఽన్త్యత్వం నహి తదన్త్యత్వవాచీ శబ్దోఽస్తీత్యాశఙ్క్య విద్యుదనన్తరం పర్వాన్తరస్యానుక్తేస్తదన్త్యత్వమిత్యాహ -
విద్యుచ్చేతి ।
వరుణాదీనాముపయోగస్త్వమానవేన సహ నేతృత్వసమ్భవాదితి వక్ష్యతే । అత్ర చ విద్యాఫలార్థే పథి వరుణాదీనాం సంనివేశోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే వరుణాదిపాఠస్యాదృష్టార్థత్వం సిద్ధాన్తే వరుణాదీనాం స్థానాన్తరాభావేఽప్యాగన్తూనామన్తే నివేశాత్పాఠస్య దృష్టార్థతేవేతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౩ ॥
అర్చిరాదీనాం క్రమం నిరూప్య స్వరూపం నిరూపయతి -
ఆతివాహికా ఇతి ।
విషయోక్తిపూర్వకముక్తిసామ్యాల్లోకశబ్దాదతినేతృత్వలిఙ్గాచ్చ సంశయమాహ -
తేష్వేవేతి ।
అత్ర చ విద్యాఫలప్రాప్త్యర్థమర్చిరాదావధ్వని ప్రవృత్తస్య విదుషో గమయితృత్వచిన్తనాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే నిర్దేశస్య లోకశ్రుతేర్వా ముఖ్యత్వం సిద్ధాన్తే న్యాయవల్లిఙ్గస్యేత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తేఽర్థే నిర్దేశసామ్యం హేతుమాహ -
తదితి ।
ఉక్తమేవ హేతుుం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
యథేతి ।
పూర్వపక్షాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
కథం లోకశబ్దప్రయోగేఽప్యర్చిరాదీనాం భోగభూమిత్వం, తత్రాహ -
లోకేతి ।
మార్గపర్వణాం భోగభూమిత్వే శ్రుతిమపి దర్శయతి -
తథాచేతి ।
అహోరాత్రప్రభృతిషు లోకశబ్దితేషు భోగాయతనేషు తే కర్మిణో జ్ఞానినశ్చ సక్తిం భోగమనుభవన్తీతి యావత్ ।
పక్షద్వయేఽపి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
అర్చిరాదిశబ్దానామచేతనేష్వగ్న్యాదిషు రూఢత్వాదపి న తేషామాతివాహికతేత్యాహ -
అచేతనత్వాదితి ।
తదేవ వ్యతిరేకదృష్టాన్తేన స్ఫోరయతి
చేతనా హీతి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమాదాయ ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
ఎవమితి ।
తత్ర హేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాదాయ వ్యాచష్టే -
కుత ఇతి ।
అమానవపురుషస్య విద్యుదాదావాతివాహికత్వదృష్టేరర్చిరాదీనామపి తదున్నేయమిత్యర్థః ।
యావద్వచనం వాచనికమితి న్యాయాన్న తేషామాతివాహికత్వసాధకమేతదితి శఙ్కతే -
తదితి ।
ఉభయపరత్వే వాక్యభేదః స్యాదితి భావః ।
ప్రాప్తగమయితృమానవపురుషానువాదేనాప్రాప్తామానవత్వవాదిత్వాద్వాక్యస్యోభయపరత్వేన వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్పూర్వేషామపి మానవపురుషతయా గమయయితృత్వం గ్రాహ్యమిత్యాహ -
నేతి ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి -
యదీతి ॥ ౪ ॥
లిఙ్గస్యానుగ్రాహకన్యాయాభావే గమకత్వాసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
న్యాయోక్తిపరం సూత్రమవతారయతి -
నేతి ।
చేతనస్య యత్నహీనస్యోర్ధ్వగతిశ్చేతనాన్తరాధీనేతి లౌకికన్యాయేన యత్నహీనానాం గన్తౄణాం గమయితారోఽర్చిరాదయశ్చేతనాః స్యురితి సూత్రయోజనయా బ్రూతే -
యే తావదితి ।
ఉభయోర్మార్గతద్గన్త్రోర్వ్యామోహాదజ్ఞత్వాత్తత్సిద్ధేర్గమయితృసిద్ధేర్న న్యాయహీనం లిఙ్గమిత్యుక్త్వా న్యాయమేవ స్ఫుటయతి -
లోకేఽపీతి ।
పూర్వపక్షద్వయాయోగే హేత్వన్తరమాహ -
అనవస్థితత్వాదితి ।
అహఃశుక్లపక్షోత్తరాయణానాం కాలాన్తరేషు మార్గచిహ్నత్వభోగభూమిత్వే న సమ్భావ్యేతే తదా తేషామభావాదితి హేతుం సాధయతి -
నహీతి ।
తర్హి తదాగమనం ప్రతీక్ష్య రాత్ర్యాదౌ ప్రేతో గమిష్యతి నేత్యాహ -
నచేతి ।
అనవస్థితత్వావిశేషాదాతివాహికత్వమపి కుతస్తేషామిత్యాశఙ్క్యాహ -
ధ్రువత్వాదితి ।
అర్చిరాదిశబ్దానామచేతనేషు రూఢేర్న తేషాం దేవతావాచితేత్యాశఙ్క్యాహ -
అర్చిరాదీతి ।
న చాభిమతవ్యాహారాదిదేహాభావే తద్దేవతానామనవస్థానమితి వాచ్యమ్ । ఐశ్వర్యయోగాత్తాసామనేకవిగ్రహగ్రహణయోగాత్ । అతో దేవదత్తాదిశబ్దవదర్థతశ్చేతనేషు ముఖ్యతేత్యర్థః ।
జాడ్యాద్బద్ధ ఇత్యాదౌ గుణవచనేషు జాడ్యాదిషు పఞ్చమీదర్శనాదర్చిరాదీనాం చ గుణవచనత్వాభావాద్వహనం ప్రత్యర్చిరాదీనాం హేతుత్వానవగమాదర్చిష ఇత్యస్మాదపాదానత్వప్రతీతేర్నాతివాహికత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్‌క్యాహ -
అర్చిష ఇతి ।
తార్కికప్రక్రియాసిద్ధగుణత్వాభావేఽప్యాశ్రితత్వేన తత్సిద్ధేర్హేతావేషా పఞ్చమీత్యార్థః ।
ఉక్తేఽర్థే లౌకికవ్యపదేశం దర్శయతి -
తథాచేతి ।
ఇతశ్చార్చిరాదిశబ్దానాం గమయితృవిషయతేత్యాహ -
అపిచేతి ।
సామాన్యవచనే శబ్దే విశేషాపేక్షిణి దృష్టే విశేషశబ్దేన తత్సామాన్యం నియన్తవ్యమితిన్యాయాదతివాహ్యాతివాహకసమ్బన్ధసిద్ధిరితి హేత్వన్తరమేవ స్ఫుటయతి -
ఉపక్రమేఽపీతి ।
యత్తు భోగభూమిత్వమర్చిరాదీనాముక్తం తద్దూషయతి -
సమ్పిణ్డితేతి ।
లోకశబ్దాద్భోగభూమిత్వముక్తం ప్రత్యాహ -
లోకేతి ।
గన్తౄణాం భోక్తృత్వాభావేఽపి వాక్యం శక్యం నేతుమితి ఫలితమాహ -
అత ఇతి ॥ ౫ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం శఙ్కతే -
కథమితి ।
కా పునరనుపపత్తిః తత్రాహ -
విద్యుతో హీతి ।
ఆతివాహికత్వమపి నియతం నేత్యుక్తే ప్రత్యాహ -
అత ఇతి ।
వరుణాదిషు వచనాదపవాదమఙ్గీకృత్య విభజతే -
తత ఇతి ।
కిం తర్హి తైరిత్యాశఙ్క్యాహ -
వరుణాదయస్త్వితి ।
తేషాం స్వయమవాహకత్వేఽపి తత్సాహాయ్యకరణేన తథాత్వాద్యుక్తమర్చిరాదిశబ్దానాం గమయితృవిషయత్వమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
గతినిరూపణానన్తరం గన్తవ్యం నిరూపయతి -
కార్యమితి ।
బ్రహ్మ విషయీకృత్య సంశయమాహ -
స ఇతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం తద్దేతుమాహ -
కుత ఇతి ।
పూర్వపక్షస్యాద్యో ద్వితీయస్తూత్తరపక్షస్యానుగుణో హేతుః । ప్రకృతయా గత్యా గన్తవ్యస్య విద్యాఫలభూతస్య బ్రహ్మణో నిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే పరవిదోఽపి గత్యుత్క్రాన్తీ సిధ్యతః ।
సిద్ధాన్తే తతోఽన్యస్యైవ తే నియతే స్యాతామితి మన్వానః సూత్రం యోజయన్నాదౌ సిద్ధాన్తమాహ -
తత్రేతి ।
సాధారణే బ్రహ్మశబ్దే కార్యవిషయత్వం గతేరహేతుకమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
గతిరితి ।
సర్వగతత్వేఽపి ప్రదేశాన్తరవర్తినస్తస్యాకాశస్యేవ గన్తవ్యత్వమాశఙ్క్యాహ -
ప్రత్యగితి ॥ ౭ ॥
కార్యబ్రహ్మ గన్తవ్యమిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
విశేషితేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
బ్రహ్మేతి ।
బహూక్త్యా గన్తవ్యస్య విశేషితత్వేఽపి కథం పరస్య గన్తవ్యత్వనిరసనం, తత్రాహ -
నహీతి ।
ఐక్యాత్కార్యస్యాపి బ్రహ్మణో బహూక్తిరయుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
కార్యే త్వితి ।
చశబ్దసూచితం యుక్త్యన్తరమాహ -
లోకేతి ।
పరస్మిన్నపి క్వచిద్దృష్టా లోకశ్రుతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
గౌణీతి ।
బ్రహ్మలోకేష్విత్యధికరణసప్తమ్యా బ్రహ్మణ్యయోగాదపి కార్యవిషయైవ గతిరితి హేత్వన్తరమాహ -
అధికరణేతి ।
సూత్రోక్తహేతూనాం ఫలితం గిగమయతి -
తస్మాదితి ॥ ౮ ॥
బ్రహ్మశబ్దశ్రుతివిరోధం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
వృద్ధవ్యవహారే ప్రయోగప్రత్యయాభ్యాం బ్రహ్మశబ్దస్య పరాపరబ్రహ్మణోః శాబ్దం ముఖ్యత్వం తుల్యమిత్యాశఙ్క్యానవచ్ఛిన్నతయార్థతో ముఖ్యత్వం పరస్యైవేత్యాహ -
సమస్తస్యేతి ।
సూత్రేణ పరిహరతి -
అత్రేతి ।
ముఖ్యార్థాయోగే యౌగికతయాపి బ్రహ్మపదం నేయమితి మత్వా వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
అవిరోధం సాధయతి -
పరమేవేతి ।
విశుద్ధోపాధిసమ్బన్ధం సాత్త్వికోపాధివిశిష్టమితి యావత్ ॥ ౯ ॥
బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థగ్రహే బహుతరకార్యలిఙ్గభఙ్గవత్కార్యగ్రహేఽపి తుల్యానావృత్తిశ్రుత్యనుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్ర హేతుః -
నహీతి ।
మా భూదర్చిరాదినా గచ్ఛతామనావృత్తిర్బ్రహ్మలోకప్రాప్తిమాత్రస్య శ్రుతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
దర్శయతీతి ।
క్రమముక్త్యభిప్రాయమనావృత్తిశ్రవణమితి సూత్రేణ ప్రత్యాహ -
అత్రేతి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
కార్యేతి ।
సాక్షాదేవ బ్రహ్మప్రాప్త్యానావృత్తిసిద్ధౌ కిమితి పరమ్పరాశ్రయణం, తత్రాహ -
నహీతి ॥ ౧౦ ॥
క్రమముక్తౌ స్మృతిం ప్రమాణయతి -
స్మృతేశ్చేతి ।
తామేవోదాహరతి -
స్మృతిరితి ।
ప్రతిసఞ్చరో మహాప్రలయస్తస్మిన్ప్రాప్తే పరస్య హిరణ్యగర్భస్యాన్తోఽధికారావసానం తదా కృతాత్మానః శుద్ధధియో బ్రహ్మలోకనివాసినస్తత్రోత్పన్నసమ్యగ్ధియః సర్వే బ్రహ్మణా ముచ్యమానేన సహ పరం పదం ప్రవిశన్తీతి యోజనా ।
సిద్ధాన్తముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౧ ॥
ఉత్తరసూత్రాణ్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమవతారయతి -
కమితి ।
బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వమాశ్రిత్య పరస్యైవ బ్రహ్మణో గన్తవ్యత్వమాహ -
పరమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాంం విభజతే -
జైమినిస్త్వితి ।
యుక్తియుక్తస్యైవ గ్రాహ్యత్వాద్వక్తృగౌరవమకిఞ్చిత్కరమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
సౌత్రం హేతుమాహ -
ముఖ్యత్వాదితి ।
గౌణస్యాపి ముఖ్యవద్బ్రహ్మశబ్దాలమ్బనత్వమిష్టమవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ముఖ్యేతి ॥ ౧౨ ॥
ఇతశ్చ ముఖ్యమేవ బ్రహ్మ గన్తవ్యమిత్యాహ -
దర్శనాచ్చేతి ।
దర్శనం విభజతే -
తయేతి ।
ఆపేక్షికం తత్పక్షాన్తరేఽపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య ముఖ్యసమ్భవే నైవమిత్యాహ -
అమృతత్వం చేతి ।
కార్యస్య నాశిత్వే మానమాహ -
అథేతి ।
పరస్మిన్న యుక్తా గతిరిత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
పరేతి ।
కథమేతజ్జ్ఞాతమిత్యాశఙ్క్య ప్రకరణసామర్థ్యాదిత్యాహ -
నహీతి ॥ ౧౩ ॥
బ్రహ్మశ్రుతేరమృతత్వశ్రుతిలిఙ్గాత్తయోర్ధ్వమాయన్నితిప్రకరణాచ్చ పరవిషయా గతిరిత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రపద్యే ప్రాప్నుయామితి మరణకాలే యః ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిః ప్రాప్తిసఙ్కల్పః స కార్యగోచర ఇతి తస్యైవ గన్తవ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
నచేతి ।
తద్వివృణోతి -
అపిచేతి ।
పరస్యైవ గన్తవ్యత్వే హేత్వన్తరమాహ -
యశోఽహమితి ।
ఆత్మా యశఃశబ్దార్థః । బ్రాహ్మణానామహమాత్మా భవామి యశో రాజ్ఞాం యశో విశామితి సర్వాత్మత్వోక్తేరపి న పరిచ్ఛిన్నకార్యాపత్తిరిత్యర్థః ।
యశఃశబ్దేన విశ్రుతత్వముక్తం నాత్మేత్యాశఙ్క్యాహ -
నేతి ।
అస్త్వధికారాద్బ్రహ్మవిషయైవ వేశ్మప్రతిపత్తయాదిసంకల్పనా తథాపి కథం సా గతిపూర్వికా వేశ్మప్రతిపత్తేః స్తుతిమాత్రత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సా చేతి ।
తత్తత్ర బ్రహ్మలోకే కేనాపి బ్రహ్మచర్యాదిహీనేన న పరాజితేత్యపరాజితా పూరస్య బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్య తేనైవ ప్రభుణా నిర్మితం హిరణ్మయం వేశ్మ చాస్తి తత్ప్రపద్యతే విద్వానితి దహరవిద్యాయాం గతిపూర్వికా వేశ్మప్రతిపత్తిరుక్తా తేన పరబ్రహ్మణ్యపి వేశ్మప్రతిపత్తిసామ్యాద్గతిపూర్వకత్వం తస్యాః సిధ్యతీత్యర్థః ।
కిఞ్చ పద గతావితి స్మృతేరపి వేశ్మప్రతిపత్తేర్మార్గాపేక్షా భాతీత్యాహ -
పదేరితి ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పరం జైమినిరిత్యాదిసిద్ధాన్తసూత్రాణ్యుత్తరసూత్రత్వాత్పూర్వాణి పూర్వపక్షసూత్రాణీత్యాశఙ్క్య వ్యవస్థార్థం పాతనికాం కరోతి -
తావితి ।
తథాపి కథం వ్యవస్థేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
ద్వితీయే పక్షే బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థలాభాత్తస్యైవోత్తరపక్షత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
యత్తు ప్రకరణసామర్థ్యాత్పరవిషయత్వం గతేరితి, తత్రాహ -
పరేతి ।
యథా బ్రహ్మనాడీగతిప్రశంసార్థం నాడ్యన్తరాణి విద్యాసంసర్గశూన్యాన్యేవ తత్ప్రకరణేఽనుకీర్త్యన్తే తథా దహరాదివిద్యాశ్రయగతినిమిత్తఫలానుకీర్తనం పరవిద్యాధికారేఽపి యుజ్యతే తస్యా గతిరాహిత్యేఽపి తత్పూర్వకఫలస్య తయైవ సిద్ధేర్మహతీయం విద్యా నిరతిశయైశ్వర్యహేతుత్వాదితి స్తుతిప్రకర్షసమ్భవాదిత్యర్థః ।
యత్తు కార్యే ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిర్నాస్తీతి, తత్రాహ -
ప్రజేతి ।
శ్రుతివాక్యాభ్యాం ప్రకరణం హేయమితి భావః ।
యత్తు సర్వాత్మత్వానుక్రమణాత్పరవిషయత్వం ప్రతిపత్త్యభిసన్ధేరితి, తత్రాహ -
సగుణేఽపీతి ।
ప్రశంసార్థముపాస్త్యర్థం వా తదనుక్రమణమిత్యర్థః ।
పరవిషయగత్యయోగే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
పక్షాన్తరమనుభాష్య దూషయతి -
కేచిదిత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో గన్తవ్యత్వానుపపత్తిముపపాదయతి -
యదితి ।
యదుక్తవిశేషణం పరబ్రహ్మ తస్య కదాచిదపి న గన్తవ్యతేతి సమ్బన్ధః । తస్య సర్వగతత్వే మానమాహ -
ఆకాశవదితి ।
సర్వాన్తరత్వేఽపి శ్రుతిమాహ -
యదితి ।
సర్వాత్మకత్వేఽపి శ్రుతిమాహ -
ఆత్మైవేతి ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫోరయతి -
నహీతి ।
గతేరకిఞ్చిత్కరత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాప్తే ప్రాప్తిఫలా గతిరయుక్తేత్యేతద్వ్యతిరేకేణ స్ఫుటయతి -
అన్యో హీతి ।
స్వరూపేణ ప్రాప్తస్యాపి బ్రహ్మణో వికారాపత్తితయా గన్తవ్యతాసిద్ధిరితి దృష్టాన్తేన శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సర్వగతస్యాయుక్తా గన్తవ్యతేత్యుక్తం ప్రత్యాహ -
తథేతి ।
అనన్యత్వం సాధనసాధ్యత్వం వినా ప్రాప్తత్వమ్ ।
యత్తు ప్రత్యగాత్మత్వాద్బ్రహ్మణో న గన్తవ్యతేతి తత్రాహ -
స్వాత్మేతి ।
ఎకస్యైవ బ్రహ్మణో గన్తృగన్తవ్యతా సిధ్యతీత్యత్ర హేతుమాహ -
సర్వేతి ।
తథాపి గ్రామాదివన్న గన్తవ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
కథఞ్చిదితి ।
వైషమ్యం దర్శయన్నాహ -
నేత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వే మానమాహ -
నిష్కలమిత్యాదినా ।
‘అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ’ ఇత్యాద్యా స్మృతిః । న్యాయస్తు విశేషాణాం తద్ద్రష్టృనివిష్టత్వేన దృశ్యత్వాసిద్ధిరంశతః స్వదృశ్యత్వాపాతాన్న చ తద్దృశ్యత్వం వినా తత్సిద్ధిర్జడత్వాత్స్వతఃసిద్ధత్వే చాత్మానతిరేకాత్తస్మాత్తస్య నిర్విశేషతేతి । దేశకాలాదీత్యాదిబ్దేనావస్థావయవాది గృహ్యతే ।
నిర్విశేషత్వే ఫలితమాహ -
యేనేతి ।
యేన సవిశేషత్వేన భూప్రదేశాదిదృష్టాన్తేన బ్రహ్మణో గన్తవ్యతా న తథా తస్య సవిశేషతేతి యోజనా ।
దృష్టాన్తేఽపి కథం గతస్యైవ గన్తవ్యతేత్యాశఙ్క్యాహ -
భూవయసోస్త్వితి ।
అవస్థాదీత్యాదిశబ్దేనావయవపరిణామాదిగ్రహః ।
సర్వశక్తిత్వాద్యుక్తం బ్రహ్మణో విశేషవత్త్వేన గన్తవ్యత్వమిత్యుక్తం స్మారయతి -
జగదితి ।
అపరిణామినోఽకారకత్వాత్తత్కారణత్వాయ పరిణామిత్వం కార్యప్రతియోగిశక్తిమత్త్వం చాస్తీతి కుతో గన్తవ్యత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
విశేషనిరాకరణస్య నిఃశేషశోకాదినిరాసఫలత్వాదుత్పత్త్యాదివిధానస్య చాఫలత్వాత్ఫలవత్సంనిధావఫలం తదఙ్గమితిన్యాయాన్న బ్రహ్మణః సవిశేషతేతి దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
ఉక్తమేవార్థం చోద్యసమాధిభ్యాం వివృణ్వన్నాదౌ చౌద్యం దర్శయతి -
ఉత్పత్త్యాదీతి ।
తాసామనన్యార్థత్వమసిద్ధమిత్యాహ -
నేతి ।
ఎకత్వపరత్వముపపాదయతి -
మృదాదీతి ।
శేషశేషిత్వే నియామకాభావమాదాయ శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
నియామకం దర్శయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఫలవత్తయా నైరాకాఙ్క్ష్యం స్ఫోరయతి -
నహీతి ।
ఎకత్వజ్ఞానే సర్వాకాఙ్క్షాశాన్తిరిత్యత్ర శ్రుతీరాహ -
తత్రేత్యాదినా ।
శ్రౌతే విద్యాఫలే విద్వదనుభవమనుకూలయతి -
తథైవేతి ।
ద్వైతస్య నిన్ద్యమానత్వాదపి న ప్రతిపాద్యతేత్యాహ -
వికారేతి ।
విశేషనిషేధశ్రుతీనాం నిరాకాఙ్క్షజ్ఞానోత్పాదకత్వే ఫలితమాహ -
అతో నేతి ।
తుల్యముత్పత్త్యాదిశ్రుతీనామపి తథావిధధీజనకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
నైవమితి ।
న కేవలం యుక్తిమాత్రేణోత్పత్త్యాదిశ్రుతీనామన్యార్థత్వం కిన్తు శ్రుతిసామర్థ్యాదపీత్యాహ -
ప్రత్యక్షం త్వితి ।
తత్ర ఛన్దోగశ్రుత్యా తాసామన్యార్థత్వం స్ఫుటయతి -
తథాహీతి ।
తత్రేతి మూలకారణోక్తిః । ఎతచ్ఛుఙ్గం జగదాత్మకం కార్యముత్పతితముత్పన్నమితి యావత్ । తేజసా సోమ్యశుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛేతి సత ఎవోత్తరత్ర కార్యలిఙ్గేన జ్ఞేయత్వోక్తేస్తత్తేజోఽసృజతేత్యాదిశ్రుతీనాం తచ్ఛేషత్వం సిద్ధమిత్యర్థః ।
తైత్తిరీయశ్రుత్యాపి జన్మాదిశ్రుతీనామైక్యధీశేషత్వమాహ -
యత ఇతి ।
తాసామన్యపరత్వే ఫలితమాహ -
ఎవమితి ।
బ్రహ్మణోఽనేకశక్తిమత్త్వాభావేఽపి న పరవిషయా గతిరిత్యత్ర కిమాయాతం తదాహ -
అతశ్చేతి ।
ఇతశ్చ పరవిషయే న గతిరిత్యాహ -
న తస్యేతి ।
న తస్మాదితి మాధ్యన్దినశ్రుత్యా నిషేధశ్రుతేరన్యార్థత్వమాశఙ్క్యోక్తం స్మారయతి -
తదితి ।
గన్తవ్యరూపాలోచనయా గతిరయుక్తేత్యుక్తమ్ । అధునా గన్తృరూపాలోచనయాపి సా న యుక్తేతి వక్తుం వికల్పయతి -
గతీతి ।
అన్యానన్యత్వమాశ్రిత్యాద్యౌ వికల్పావత్యన్తభేదమాశ్రిత్యాన్త్య ఇతి భేదః ।
ఆత్యన్తికమనన్యత్వం కిమితి న వికల్ప్యతే, తత్రాహ -
అత్యన్తేతి ।
కల్పత్రయేఽపి దోషజిజ్ఞాసయా పృచ్ఛతి -
యదీతి ।
పక్షత్రయేఽపి దోషమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
ఆద్యమనూద్య ప్రత్యాహ -
యదీతి ।
ప్రథమపక్షస్యోత్థానమేవ నాస్తీత్యాహ -
ఎకదేేశేతి ।
ఉక్తదోషసామ్యాద్ద్వితయం నిరాహ -
వికారేతి ।
నిత్యప్రాప్తత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి -
నహీతి ।
విపక్షే దోషమాహ -
పరిత్యాగే వేతి ।
పక్షద్వయేఽపి దోషాన్తరమాహ -
వికారేతి ।
బ్రహ్మ సవికారం సావయవం చేష్టం తస్య సహ వికారైరవయవైశ్చ నిశ్చలత్వాత్కుతో జీవానాం సంసారగమనరూపం చలనం న హి స్థిరాత్మనామస్థిరత్వం యుక్తమన్యానన్యత్వం చ విరుద్ధత్వాన్నోపగన్తుం శక్యమిత్యర్థః ।
తృతీయమనువదతి -
అథేతి ।
తం త్రేధా వికల్ప్య దూషయతి -
సోఽణురిత్యాదినా ।
అనిత్యత్వప్రసఙ్గో ఘటాదిషు తథాదృష్టేరితి శేషః ।
పక్షద్వయానుపపత్తిం తర్కపాదే వియత్పాదే చోక్తాం స్మారయతి -
ప్రతిషిద్ధే చేతి ।
అన్యత్వపక్షే శ్రుతివిరోధం దోషాన్తరమాహ -
పరస్మాచ్చేతి ।
పూర్వోక్తేఽపి పక్షద్వయే శ్రుతివిరోధస్య తుల్యత్వమాహ -
వికారేతి ।
తయోస్తద్వతోఽన్యత్వవదనన్యత్వస్యాపి భావాన్నేతి శఙ్కతే -
వికారేతి ।
భేదాభేదాయోర్విరోధినోరేకత్రాయోగాద్బుద్ధివ్యపదేశభేదాద్వికారావయవయోస్తద్వతో భేదే సత్యయుతసిద్ధత్వాదుపచారేణాభేదోక్తిరిత్యముఖ్యం జీవస్య బ్రహ్మైక్యం స్యాదిత్యాహ -
నేతి ।
కిఞ్చ పక్షత్రయేఽపి సంసారిత్వస్య తాత్త్వికత్వాత్తస్యాత్యన్తికనాశే జీవరూపనాశాదయుక్తం పక్షత్రయమపీత్యాహ -
సర్వేష్వితి ।
సంసారిత్వే నివృత్తేఽపి సిద్ధాన్తవన్న జీవరూపనాశప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
సంసారస్య కర్మనిమిత్తత్వాత్తదభావేఽభావాన్ముక్తిరనాయాససిద్ధేతి మతం దర్శయతి -
యత్త్వితి ।
దేహాన్తరప్రతిసన్ధానం తేన సమ్బన్ధస్తద్గ్రహణమితి యావత్ । ఎవంవృత్తస్య నిత్యాద్యనుష్ఠానవతో వర్ణితచరితస్య ముముక్షోరిత్యర్థః ।
కిం శాస్త్రాదేవ ముచ్యతే కింవా తర్కాదితి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ -
తదసదితి ।
ప్రమాణాభావం ప్రకటయతి -
నహీతి ।
ద్వితీయమనువదతి -
స్వేతి ।
స్వోత్ప్రేక్షితమపి యుక్తత్వాదేష్టవ్యమితి పక్షం ప్రత్యాహ -
నచేతి ।
నిమిత్తాభావస్య దుర్జ్ఞానత్వం ప్రపఞ్చయతి -
బహూనీతి ।
సర్వాణ్యేవ తాని ముముక్షుదేహే భోగేన క్షపితానీత్యాశఙ్క్యాహ -
తేషామితి ।
అనుపభుక్తకర్మణాం దేహాన్తరసమ్భవాన్నిత్యాద్యనుష్ఠానవతోఽపి తత్త్వజ్ఞానం వినా నాస్తి మోక్షాశేతి ఫలితమాహ -
ఇత్యత ఇతి ।
ఐకభవికత్వాత్కర్మాశయస్య వర్తమానభోగేన క్షపణసమ్భవాన్మోక్షసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కృతాత్యయేఽనుశయవానిత్యత్రైకభవికత్వం దూషితమితి మత్వాహ -
కర్మేతి ।
అనారబ్ధఫలానామపి కర్మణాం నిత్యనైమిత్తికేభ్యో నివృత్తేరుక్తచరితస్య ముక్తిరితి శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
కిం తాని సుకృతానామపి క్షేపకాణ్యాహో దుంరితానామేవేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి -
నేత్యాదినా ।
తేషాం సుకృతవిరోధిత్వే కామ్యకర్మోపదేశవైయర్థ్యం తేషామపి తైర్వినాశాదితి మన్వానో విరోధం వివృణోతి -
సతీతి ।
ద్వితీయమఙ్గీకరోతి -
దురితానాం త్వితి ।
తర్హి తన్నిబర్హణే తావతైవ దేహాన్తరాభావాన్ముక్తేరైక్యధీవైయర్థ్యం నేత్యాహ -
న త్వితి ।
కేవలసుకృతారబ్ధం శరీరం నాస్త్యప్రియస్యాపి దురితఫలస్య తత్ర దర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
దుశ్చరితస్యేతి ।
కిఞ్చ ముముక్షుభిరనుష్ఠితనిత్యనైమిత్తికవశాదపి దేహాన్తరసమ్భవాన్నోక్తచరితస్య ముక్త్యాశాస్తీత్యాహ -
నచేతి ।
తేషామానుషఙ్గికఫలత్వం సమ్భావితమపి న ప్రమితమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్మరతీతి ।
నిర్మితే ఆరోపితే సతీతి యావత్ ।
కిఞ్చ కామ్యనిషిద్ధకర్మశేషవశాదపి దేహాన్తరసిద్ధేర్నోక్తచరితస్య ముక్తిరిత్యాహ -
నచేతి ।
అస్మదాదీనాం స్థూలధియాం సమ్యగ్ధియం వినా సర్వాత్మనా కామ్యాద్యవర్జనేఽపి జ్ఞానాదశేషకామ్యాదివర్జనసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సునిపుణానామితి ।
ప్రమాదో భవత్యేవేత్యనియమాన్నో జన్మాన్తరమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సంశయితవ్యమితి ।
నిమిత్తసద్భావేఽపి నిశ్చయాభావే జన్మాన్తరమనిశ్చితమసిద్ధమేవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాపీతి ।
తస్య దుర్జ్ఞానత్వే జన్మాన్తరాభావస్యాపి తథాత్వాత్త్వత్పక్షాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిం చాత్మని కర్తృత్వాది స్వాభావికమారోపితం వాద్యేఽపి తత్కార్యం తచ్ఛక్తిర్వా స్వభావః । ప్రథమే తస్మిన్నివృత్తే స్థితే వా ముక్తిః । నాద్యః । స్వభావస్య నివర్తయితుమశక్యత్వాత్ । న ద్వితీయో వ్యాఘాతాదిత్యాహ -
నచేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
కిం శక్తేరస్తి కార్యారమ్భకత్వముత న । ఆద్యేఽపి సా నిరపేక్షా కార్యమారభతే సాపేక్షా వా । నాద్య ఇత్యాహ -
తచ్చ నేతి ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి -
అథాపీతి ।
అదృష్టాదినిమిత్తాభావాదుపభోగలక్షణోఽనర్థో నాస్తీత్యర్థః ।
కర్తృత్వభోక్తృత్వయోర్నిమిత్తసమ్బన్ధస్యాత్మనోఽదృష్టాదినిమిత్తైః సమ్బన్ధస్య చ శక్తిద్వారా సదాతనత్వాత్కదాచిత్తస్యా భోగారమ్భకత్వసమ్భవాన్న ముక్తిరిత్యాహ -
తచ్చేతి ।
సా చేత్కార్యం నారభతే తర్హి తస్యా అసత్త్వమేవ కార్యైకగమ్యత్వాదితి మత్వా శక్తేర్వా కార్యస్య వా స్వాభావికత్వనిరాసముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆత్మని కర్తృత్వాదేరారోపితత్వే జ్ఞానాదేవ తన్నివృత్తేర్న కర్మసాధ్యా ముక్తిరిత్యుపేత్య జ్ఞానమాత్రాయత్తా సేత్యత్ర మానమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
ప్రాసఙ్గికే పరమతే పరాకృతే మోక్షసిద్ధయే జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వోపగమేఽపి తుల్యాఽనుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
పరస్మాదితి ।
తత్త్వజ్ఞానాత్ప్రాగూర్ధ్వం వా వ్యవహారాభావో నాద్యః స్వప్నవదుపపత్తేరిత్యాహ -
న ప్రాగితి ।
తత్రైవ శాస్త్రానుమతిమాహ -
శాస్త్రం చేతి ।
అప్రవుద్ధవిషయ ఇతి చ్ఛేదః ।
ద్వితీయే ప్రసఙ్గస్యేష్టతాం శాస్త్రావష్టమ్మేనాచష్టే -
పునరితి ।
ప్రాసఙ్గికం పరిహృత్య ప్రకృతం నిగమయతి -
తదేవమితి ।
పరమతం నిరాకృత్య పూర్వోక్తం స్వమతం ప్రశ్నపూర్వకం వివృణోతి -
కిమిత్యాదినా ।
గతిశ్రుతీనాం సగుణధీవిపయత్వం విశదయతి -
తథాహీతి ।
బ్రహ్మ ప్రకృత్యాపి గతేరుక్తేస్తస్యా యుక్తం పరవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత్రాపీతి ।
సగుణవిద్యావిషయే గతిశ్రుతిముక్త్యా పరవిద్యావిషయే తదభావమాహ -
నేతి ।
క్రమత్వావిశేషాత్తత్రాపి గతిరేషైవేత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
ఆప్నోతేర్గత్యర్థత్వాత్పరవిద్యాధికారేఽపి గతిశ్రుిరస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మవిదితి ।
బ్రహ్మణః సర్వగతత్వం సర్వాన్తరత్వం సర్వాత్మత్వమిత్యాదివర్ణితో న్యాయః ।
ఆప్నోతిస్తర్హి పరవిషయే కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వరూపేతి ।
ఇతశ్చ పరత్రవిషయే నాస్తి గతిరిత్యాహ -
అపిచేతి ।
తదేవ దర్శయితుం వికల్పయతి -
పరేతి ।
ప్రరోచనపక్షం ప్రత్యాహ -
తత్రేతి ।
స్వసంవేద్యత్వే హేతుమాహ -
అవ్యవహితేనేతి ।
స్వాపాదివ్యావృత్త్యర్థం విశినష్టి -
విద్యేతి ।
అనుచిన్తనపక్షం ప్రతిక్షిపతి -
నచేతి ।
పక్షద్వయనిరాసఫలం దర్శయతి -
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి కేషాఞ్చిదాచార్యాణాం పరవిషయత్వోపగమో గతేరిత్యాశఙ్క్య సూక్ష్మదృష్టిశూన్యత్వాదిత్యాహ -
తత్రేతి ।
అపసిద్ధాన్తం శఙ్కతే -
కిమితి ।
సోపాధికనిరుపాధికత్వేన బ్రహ్మణో భేదః, శ్రుతివైరూప్యాత్తేన నాపరాద్ధాన్తాపత్తిరిత్యాహ -
బాఢమితి ।
పరాపరవిభాగమ్ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి -
కిమిత్యాదినా ।
ఉక్తమేవాపసిద్ధాన్తపరిహారం చోద్యద్వారా స్ఫోరయతి -
నన్విత్యాదినా ।
పరాపరవిభాగస్య మిథ్యాత్వే కిం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాపరబ్రహ్మణో గన్తవ్యత్వార్థం తదుపాస్తిఫలమాహ -
తస్యేతి ।
అపరబ్రహ్మోపాసనస్యోక్తఫలత్వేఽపి కథం తద్విషయే గతిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
తస్య చేతి ।
తస్య గన్తవ్యత్వేఽపి గన్తృృత్వమాత్మనో విభుత్వాదయుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వేతి ।
అనిర్వచనీయా గతిరనిర్వచనీయసగుణబ్రహ్మవిషయైవోచితేతి భావః ।
పరవిషయే గత్యభావాదపరవిషయే తదుపపత్తేరస్మదుక్తైవ పూర్వోత్తరపక్షవ్యవస్థేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౪ ॥
గన్తవ్యవిశేషోక్త్యనన్తరం గన్తృవిశేషోక్త్యర్థమాహ -
అప్రతీకాలమ్బనానితి ।
సమ్బన్ధం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
స్థితమితి ।
అమానవపురుషం విషయీకృత్యావిశేషశ్రుతేస్తత్క్రతుత్వేనాగమనభానాచ్చ సంశయమాహ -
ఇయమితి ।
విద్యాఫలార్థే దేవయానే పథి గన్తృవిశేషోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే సర్వేషూపాసనేష్వనియమన్యాయాద్వికారాలమ్బనేషు విశేషాసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ప్రతీకోపాసనాతిరిక్తేషు తత్క్రతున్యాయాద్విశేషసిద్ధిరితి మత్వా విమృశ్య పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
పరస్మాద్బ్రహ్మణోఽన్యత్రేతి కార్యబ్రహ్మోక్తిః । తత్ర గుణోపసంహారస్థానియమాధికరణన్యాయం హేతుత్వేన స్మారయతి -
తథాహీతి ।
ప్రతీకాలమ్బనానామపి పితృయాణతృతీయస్థానాసమ్బన్ధిత్వాత్ప్రతీకవిశేషత్వేన బ్రహ్మణోఽపి తైర్ధ్యాతత్వాద్యే వై కే చేత్యాదివాక్యేన చ తేషాం గ్రహాదేతాన్బ్రహ్మ గమయతీత్యేతచ్ఛబ్దేన తేషామపి పరామర్శసిద్ధేర్విద్యాన్తరేషు చ గతేరవతారితత్వాదవిశేషేణామానవః పురుష ఎతాన్సర్వానేవ వికారాలమ్బనాన్బ్రహ్మలోకం నయతీతి ప్రాప్తమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞామవతార్య వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
ఆశ్రయాన్తరప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే క్షేపో హి ప్రతీకో యథా ‘నామ బ్రహ్మ’ ఇత్యాదౌ నామాదిషు బ్రహ్మాశ్రయస్య ప్రత్యయస్య ప్రక్షేపః । తదాలమ్బనాః ప్రతాకాలమ్బనాస్తాన్విహాయ వికారాలమ్బనాన్సగుణవిద్యావతః సర్వానితి యావత్ ।
యత్త్వనియమన్యాయాదవిశేషేణ సర్వేషాం వికారాలమ్బనానామేషాం గతిరితి తద్దూషయన్నుభయథాఽదోషాదిత్యేతద్వ్యాచష్టే -
నహీతి ।
ప్రతీకామ్బనాన్న నయతి వికారాలమ్బనాంస్తు నయతీత్యుభయథాత్వోపగమే సత్యనియమః, సర్వాసామితి న్యాయస్య న కశ్చిద్దోషః సర్వశబ్దస్య ప్రతీకాలమ్బనాతిరిక్తవిషయత్వసిద్ధేరిత్యర్థః ।
తత్క్రతుశ్చేతి పదం పదాన్తరాధ్యాహారేణ వ్యాకరోతి -
తత్క్రతురితి ।
తస్య హేతుత్వం సాధయతి -
యో హీతి ।
తత్ర మానమాహ -
తమితి ।
ప్రతీకాలమ్బనైరపి తద్విశేషణత్వేన బ్రహ్మ ధ్యాతమిత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
బ్రహ్మదృష్ట్యా నామాదీనామేవ ప్రతీకానాం ప్రాధాన్యేనానుచిన్తనాన్న ప్రతీకాలమ్బనానాం బ్రహ్మక్రతుత్వమిత్యర్థః ।
తత్క్రతుస్తద్భవతీతి న్యాయస్య వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
న్యాయస్యౌత్సర్గికత్వఽపి విశేషవచనాదపవాదః, తత్రాహ -
భవత్వితి ।
ఆహత్యవాదః సాక్షాదపవాదకః ॥ ౧౫ ॥
ఇతోఽపి ప్రతీకోపాసనానాం న బ్రహ్మగతిరిత్యాహ -
విశేషం చేతి ।
ఉత్కర్షాపకర్షవత్త్వాత్ఫలస్య ప్రతీకోపాసనానాం నైకరూపబ్రహ్మక్రతుత్వం తత్ప్రాప్తిర్వా హేతూపచయాపచయాతిరేకేణ ఫలే తదయోగాదితి వ్యాచష్టే -
నామాదిష్వితి ।
ఫలవిశేషోపలమ్భేఽపి కిమిత్యుపాసనానాం ప్రతీకతన్త్రత్వం, తత్రాహ -
స చేతి ।
ప్రతీకానాముత్కర్షనికర్షవత్త్వాదిత్యర్థః ।
విపక్షే ఫలవిశేషదృష్టేరశ్లిష్టత్వమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
ప్రతీకాలమ్బనాతిరిక్తానాం వికారాలమ్బనానాం బ్రహ్మలోకగతిరితి స్థితే ఫలితముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
ఆద్యే పాదే నిర్గుణవిద్యాఫలైకదేశో బన్ధనివృత్తిరుక్తా । ద్వితీయే సగుణనిర్గుణఫలాప్తిశేషత్వేన తద్విదోరుత్క్రాన్త్యనుత్క్రాన్తీ చిన్తితే । తృతీయే సగుణవిద్యాఫలోపయోగితయా గతిగన్తవ్యగన్తృవిశేషా నిరూపితాః । సమ్ప్రతి చతుర్థే పాదే పరవిద్యాఫలైకదేశో బ్రహ్మభావాద్ద్విర్భావః సగుణవిద్యాఫలం చ సర్వేశ్వరతుల్యభోగత్వమవధారయిష్యతే । తత్రాపరవిద్యాప్రాప్యముక్త్వా పరవిద్యాప్రాప్యమాహ -
సమ్పద్యేతి ।
నిర్గుణవిద్యాఫలముదాహర్తుం తద్విషయవాక్యముదాహరతి -
ఎవమేవేతి ।
స్వశబ్దస్య స్వకీయవాచిత్వేనాగన్తుకత్వాభానాత్స్వరూపవచనత్వేనానాగన్తుకత్వబుద్ధేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర చ నిర్గుణబ్రహ్మవిద్యాఫలస్య బ్రహ్మభావావిర్భావస్య నిత్యసిద్ధత్వోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మోక్షస్య స్వర్గాదేరవిశేషః ।
సిద్ధాన్తే తస్య తతో విశేషోఽస్తీతి గృహీత్వా విమృశ్య పూర్వపక్షమాహ -
కిమితి ।
విమతమాగన్తుకం ఫలత్వాత్స్వర్గవదితి మత్వా హేతుమాహ -
మోక్షస్యేతి ।
అభినిష్పత్తిశబ్దాదపి ప్రగభూతస్య నిష్పత్తిః సిధ్యతీతి హేత్వన్తరమాహ -
అభినిష్పద్యత ఇతి ।
సిద్ధాన్తేఽపి స్యాదభినిష్పత్తిరౌపచారికీత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వరూపేతి ।
ఉక్తానుమానాదభినిష్పత్తిశబ్దాచ్చ సిద్ధమర్థ నిగమయతి -
తస్మాదితి ।
ముక్తేరాగన్తుకత్వమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ఉక్తేఽనుమానే జీవతి కథమనాగన్తుకత్వం ముక్తేరిత్యాహ -
కుత ఇతి ।
విశేషణశ్రుతిబాధ్యమనుమానమిత్యాహ -
స్వేనేతి ।
పరం బ్రహ్మ జ్యోతిఃశబ్దితముపసమ్పద్య సాక్షాదనుభూయ తేనైవ స్వేన రూపేణావిర్భావోఽవస్థానమిత్యనఙ్గీకుర్వన్తం ప్రత్యాహ -
అన్యథేతి ।
విధాన్తరేణ స్వశబ్దస్యార్థవత్త్వం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వే సమ్భవత్యనువాదకత్వాయోగాన్నైవమిత్యాహ -
న తస్యేతి ।
తదేవావచనీయత్వం సాధయతి -
యేనేతి ।
పరపక్షే విశేషణానర్థక్యముక్త్వా స్వపక్షే తదర్థవత్వమాహ -
ఆత్మేతి ।
అర్థవత్త్వం స్ఫుటయతి -
కేవలేనేతి ॥ ౧ ॥
సూత్రాన్తరమాకాఙ్క్షాద్వారాఽవతారయతి -
కః పునరితి ।
సూత్రస్థం ముక్తశబ్దం యోజయతి -
యోఽత్రేతి ।
పూర్వత్రాపి వస్తుతోఽస్యైవమ్భూతత్వాన్న విశేషసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యావస్థాత్రయేఽపి యథాక్రమం వ్యావహారికరూపేణాసదృశత్వమాహ -
పూర్వత్రేతి ।
జాగరితే పుత్రాదావహంమమాభిమానాదన్ధవత్పరవశో భవతి స్వప్నే తన్నాశదృష్ట్యా వాసనామయం రోదనాద్యనుభవతి సుషుప్తే విశేషజ్ఞానశూన్యశ్చిద్ధాతురజ్ఞానమాత్రపరవశస్తిష్ఠతీత్యవస్థాత్రయేణ బన్ధాపరనామ్నా కాలుష్యేణ దూషితం యదాత్మరూపం తేనాత్మా సంసారదశాయామవతిష్ఠతే మోక్షే తు నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గప్రద్యోతమానపరిశుద్ధపరమానన్దరూపేణేతి విశేష ఇత్యర్థః ।
సూత్రావయవం శఙ్కాపూర్వకమాదత్తే -
కథమితి ।
ప్రతిజ్ఞాతమేవ ప్రకటయతి -
తథాహీతి ।
ప్రకృతోపయోగిప్రతిజ్ఞాన్తరమాహ -
తథేతి ।
ఫలత్వాదాగన్తుకత్వం ముక్తేరుక్తం, తత్రాహ -
ఫలత్వేతి ।
శబ్దసామర్థ్యాత్తదాగన్తుకత్వముక్తమనూద్య దూషయతి -
యదపీతి ।
హేతోరన్యథాసిద్ధత్వే శబ్దస్య చౌపచారికత్వే ముక్తేరనాగన్తుకత్వం యుక్తమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౨ ॥
జ్యోతిరుపసమ్పన్నస్య ముక్తత్వాయోగమాశఙ్క్య పరిహరతి -
ఆత్మేతి ।
సూత్రవ్యావర్త్యమాహ -
కథమితి ।
కార్యగోచరత్వే హేతుమాహ -
జ్యోతిఃశబ్దస్యేతి ।
జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి పౌర్వాపర్యశ్రుతేర్ముక్తేరన్యా జ్యోతిఃసమ్పత్తిరిత్యాశఙ్క్య తదుపసమ్పద్య తత్త్యక్త్వా స్వేనాభినిష్పత్తిరిత్యశ్రవణాదధ్యాహారే చ తదుపసమ్పద్యేత్యుక్తివైయర్థ్యాజ్జ్యోతిషో భూతత్వేన కార్యత్వాదత్యాగే కుతో ముక్తిరిత్యాహ -
నచేతి ।
వికారగోచరస్యాపి ముక్తత్వమాశఙ్క్యాథ యదల్పం తన్మర్త్యమిత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్యాహ -
వికారస్యేతి ।
చోద్యోత్తరత్వేన సూత్రం యోజయతి -
నేత్యాదినా ।
ప్రకరణమేవ దర్శయతి -
య ఆత్మేతి ।
అకస్మాత్ప్రకరణవిచ్ఛేదం వినేతి యావత్ ।
ప్రకరణాదపి ప్రయోగాభావే కథమాత్మార్థో జ్యోతిఃశబ్దః, తత్రాహ -
జ్యోతిఃశబ్ద ఇతి ।
అత్రాపేక్షితం న్యాయం పూర్వోక్తం సూచయన్పునరుక్తిం ప్రత్యాహ -
ప్రపఞ్చితం చేతి ॥ ౩ ॥
విదుషః స్వరూపేఽవస్థితస్యాపి వైశేషికాదివద్బ్రహ్మణోఽన్యత్వమాశఙ్క్యాహ -
అవిభాగేనేతి ।
విషయోక్తిపూర్వకం వాదివిప్రతిపత్తేః సంశయమాహ -
పరమితి ।
అత్ర ముక్తస్య బ్రహ్మణోఽత్యన్తాభేదవాదాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే జీవేశ్వరయోరాత్యన్తికమన్యత్వం, సిద్ధాన్తే తయోరాత్యన్తికమభిన్నత్వమఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షయతి -
ఇతి వీక్షాయామితి ।
సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాచష్టే -
ఇతి యస్యేతి ।
దృష్టత్వమేవ స్ఫుటయతి -
తథాహీతి ।
పరమాత్మన్యైక్యేన దృష్టత్వే ఫలితమాహ -
యథేతి ।
ఫలావస్థావాదివాక్యేష్వవిభాగస్య దృష్టత్వాదపి ముక్తస్య పరస్మాదాత్యన్తికమైక్యమితి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
యథేతి ।
ఉక్తభేదనిర్దేశస్య తర్హి కా గతిః, తత్రాహ -
భేదేతి ।
ఉపచారో గతిరిత్యత్ర తథాన్యత్ర దృష్టత్వం హేతుమాహ -
స ఇతి ॥ ౪ ॥
బ్రహ్మాత్మతాం ప్రాప్తస్యాపి జీవస్య సప్రపఞ్చత్వం చోదయతి -
బ్రాహ్మేణేతి ।
వృత్తం కీర్తయతి -
స్థితమితి ।
విషయసంశయౌ దర్శయతి -
అధునేతి ।
యేన చ బ్రహ్మరూపేణ ముక్తస్యావస్థానం తత్కిం సప్రపఞ్చమేవ కింవా నిష్ప్రపఞ్చమేవాథ వోభయరూపమితి విప్రతిపత్తేః సంశయే బ్రహ్మణో ముక్తోపసృప్యస్య దృష్టిద్వయమాశ్రిత్యోభయరూపత్వోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే సప్రపఞ్చత్వశ్రుతీనాం వా నిష్ప్రపఞ్చత్వశ్రుతీనాం వా ముఖ్యార్థత్వసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ద్వివిధశ్రుతీనాం దృష్టిద్వయావష్టమ్భాన్ముఖ్యార్థత్వోపపత్తిరిత్యుపేత్య పూర్వపక్షయతి -
అభిధీయత ఇతి ।
ఉపన్యాసేన బ్రహ్మణః సప్రపఞ్చత్వసిద్ధిం వివృణోతి -
తథాహీతి ।
ఉపన్యాసో నామోద్దేశః స చాన్యత్ర జ్ఞాతస్యాన్యవిధానాయానువాదః ।
ఆదిశబ్దార్థం విధిం దర్శయతి -
తథేతి ।
అజ్ఞాతజ్ఞాపనం విధిః ।
ఆదిశబ్దేనోక్తం వ్యపదేశమాహ -
సర్వజ్ఞ ఇతి ।
విధేయాన్తరరహితత్వేనానుద్దేశ్యస్యాప్రతిపాద్యత్వేనావిధేయస్య చ సిద్ధవదభిధానం వ్యపదేశః ॥ ౫ ॥
పూర్వపక్షాన్తరమాహ -
చితితన్మాత్రేణేతి ।
ఉపన్యాసాదినా నానారసత్వే దర్శితే కథఞ్చిదేకరసత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
కథం వికల్పమాత్రత్వమిత్యాశఙ్క్య కాల్పనికత్వాత్పాప్మాదేస్తన్నివృత్తిరూపాణాం తేషామపి రాహోః శిర ఇతివత్కాల్పనికత్వమేవేత్యాహ -
పాప్మాదీతి ।
కిం తర్హి తస్య వాస్తవరూపం తదాహ -
చైతన్యమితి ।
తత్ర మానమాహ -
తథాచేతి ।
సత్యకామత్వాదీనామపహతపాప్మత్వాదివన్నేతుమశక్యత్వాత్కుతో బ్రహ్మణశ్చైతన్యమాత్రతేత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్యేతి ।
ఉపాధీనామపి తదభేదాద్వాస్తవమేవ ధర్మత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అనేకేతి ।
ఉపన్యాసస్యేవ విధివ్యపదేశయోర్గతిమాహ -
అత ఇతి ।
అనేకాకారత్వస్య నిషిద్ధత్వాదేవేతి యావత్ ।
దృష్టాన్తేఽపి ముఖ్యత్వమాశఙ్క్యోక్తమ్ -
నహీతి ।
ఉపన్యాసాదీనామన్యథాసిద్ధత్వే శ్రుతిసిద్ధమర్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౬ ॥
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమపీతి ।
చిన్మాత్రస్యాపి సతో బ్రహ్మణస్తత్త్వాతత్త్వవిభాగాద్విధాత్వసిద్ధిరితి సూత్రార్థం వివృణోతి -
ఎవమిత్యాదినా ॥ ౭ ॥
పూర్వాధికరణేషు పరవిద్యాఫలమభిధాయాపరవిద్యాఫలం ప్రపఞ్చయితుమధునోపక్రమతే -
సఙ్కల్పాదితి ।
విషయం వక్తుం వాక్యముదాహరతి -
హార్దేతి ।
ఎవకారస్యాయోగాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదసాధారణతయా సఙ్కల్పం విషయీకృత్వ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర చ సగుణబ్రహ్మవిదో బ్రహ్మభూతస్య విభూతినిర్మాణసాధననిరూపణాత్పాదాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే లోకవృత్తానుసారి చరణం సిద్ధాన్తే శ్రుతివృత్తానుసారి చరణమిత్యభిప్రేత్యావధారణశ్రుత్యా సఙ్కల్పస్య నిరపేక్షత్వసిద్ధ్యా పూర్వపక్షానుత్థానమాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
లోకవదిత్యుక్తం వివృణోతి -
యథేతి ।
ముక్తస్య పిత్రాదిభోగహేతుసమ్పత్తిః సఙ్కల్పాతిరిక్తయత్నాదిసాపేక్షా భోగహేతుసమ్పత్తిత్వాదస్మదాదిభోగహేతుసమ్పత్తివదితి మత్వా దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
అనుమానఫలమాహ -
ఎవం దృష్టేతి ।
లోకవృత్తానుసారేణ శ్రుతేరర్థవత్త్వసిద్ధావేవ తద్విపరీతం న కల్ప్యమిహ త్వవధారణస్య తదనుసరణే సత్యర్థవత్త్వమేవ న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సఙ్కల్పాదితి ।
పిత్రాదేః సఙ్కల్పమాత్రజన్యత్వే మనోరథవిజృమ్భితస్త్రీపుత్రాదివదర్థక్రియాసామర్థ్యాభావాదపి సఙ్కల్పాతిరిక్తసాధనాపేక్షా వక్తవ్యేత్యాహ -
నచేతి ।
మనోరథనిర్మితాదపి హర్షాదికార్యం దృష్టమిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానమాత్రసాధ్యకార్యసత్త్వేఽపి జ్ఞేయవస్తుసాధ్యం కార్యం తత్ర నాస్తీత్యాహ -
పుష్కలమితి ।
సఙ్కల్పస్య యత్నాదిసాపేక్షస్యైవ పిత్రాదినిర్మాణహేతుతేత్యేతదనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతార్య వ్యాకరోతి -
ఎవమితి ।
సఙ్కల్పస్య యత్నసాపేక్షత్వేఽనుమానస్యోక్తత్వాన్న తస్య కేవలస్య పిత్రాద్యుద్భవహేతుతేతి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
శ్రుతివిరుద్ధతయా కాలాత్యయాపదిష్టమనుమానమిత్యాహ -
తచ్ఛ్రుతేరితి ।
కిఞ్చ నిమిత్తాన్తరమపి సఙ్కల్పాయత్తం వా యత్నాన్తరసాధ్యం వా, తత్రాద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయం దూషయతి -
నిమిత్తాన్తరమితి ।
తస్య యత్నాద్యపేక్షస్య సఙ్కల్పాపేక్షయా విలమ్బితోత్పత్తికత్వాత్ప్రాక్తదుత్పత్తేర్విదుషో మోఘసఙ్కల్పత్వం స్యాత్తతశ్చ ద్వితీయస్యాయుక్తతేత్యాహ -
ప్రాగితి ।
యత్తు లోకవన్నిమిత్తాన్తరాపేక్షేతి, తత్రాహ -
నచేతి ।
యదపి మనోరథవిజృమ్భితవదతిచఞ్చలత్వాన్న భోగసాధనత్వం, సఙ్కల్పప్రసూతానాం పిత్రాదీనామితి, తత్రాహ -
సఙ్కల్పేతి ।
అస్మదాదిసఙ్కల్పితేష్వదృష్టం స్థైర్యం కథం ముక్తసఙ్కల్పితేషు కల్ప్యతే, తత్రాహ -
ప్రాకృతేతి ॥ ౮ ॥
విదుషః సత్యసఙ్కల్పత్వే లాభాన్తరమాహ -
అత ఇతి ।
ఉపాసితురీశ్వరాధీనో భోగో న సఙ్కల్పమాత్రాద్భవితుమలమిత్యాశఙ్క్య సూత్రం వ్యాకరోతి -
అత ఎవేతి ।
సత్యసఙ్కల్పత్వేఽపి కథమీశ్వరాధీనత్వం విదుషో నేష్యతే, తత్రాహ -
నహీతి ।
ఈశ్వరప్రసాదాద్భోగః స్యాదిత్యపి ప్రార్థయమానో జనో దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్యామితి ।
విదుషోఽనన్యాధీనమైశ్వర్యమస్తీత్యత్ర మానమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
విద్యానువాదద్వారా తత్ఫలోక్త్యారమ్భార్థోఽథశబ్దః ॥ ౯ ॥
విదుషో బ్రహ్మీభూతస్య సప్రపఞ్చత్వనిష్ప్రపఞ్చత్వయోర్వ్యావహారికతాత్త్వికతాభ్యాం వ్యవస్థాముక్త్వా సఙ్కల్పాతిరిక్తసాధనభావాభావయోరేకోపాధావాపాతతో విరోధాల్లోకసిద్ధపదపదార్థాపేక్షాయాః శ్రుతేర్లౌకికాదనుమానాద్బాధ ఇతి పూర్వపక్షయిత్వా పదపదార్థధీమాత్రేణ శ్రుతేరపేక్షాయామపి వాక్యార్థబోధనే తదభావాద్విమతో యత్నాద్యనపేక్షసఙ్కల్పజన్యో యోగజన్యసామర్థ్యదృష్టత్వాదగస్త్యకృతసముద్రపానవదిత్యనుమానానుగృహీతశ్రుత్యా బాధితత్వాదనుమానస్య సఙ్కల్పమాత్రసిద్ధ్యా విదుషో భోగహేతుసిద్ధిరిత్యుక్తమ్ । సంప్రత్యవధారణాదన్యయోగవ్యవచ్ఛేదేన సఙ్కల్పస్యైవ పిత్రాదిసాధనత్వవదిహాపి మనసేతి విశేషణస్యాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వేనావధారణార్థత్వాద్విదుషో దేహాద్యభావ ఇతి పూర్వపక్షయతి -
అభావమితి ।
మనసః సద్భావోఽపి కిమితి విదుషో న విచార్యతే, తత్రాహ -
సఙ్కల్పాదేవేతి ।
శరీరేన్ద్రియాణి విషయస్తాని కిం విద్యావతో ముక్తస్య సన్తి కింవా న సన్త్యాహో సన్తి చ న సన్తి చేతి వాదివిప్రతిపత్తేః సంశయమాహ -
శరీరేతి ।
అత్ర సగుణబ్రహ్మవిదః సఙ్కల్పాదేవ దేహాదిభావాభావయోరుక్త్యా బ్రహ్మధీఫలవిభూతేరుక్తేరస్తి పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విశేషణశ్రుతేరనేకధాభావశ్రుతేర్వా ముఖ్యార్థత్వసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే ద్వయోరపి శ్రుత్యోర్విదుషః సత్యసఙ్కల్పత్వాదేవ ముఖ్యార్థత్వోపపత్తిరిత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
తత్రేతి ।
సత్యామపి విప్రతిపత్తావభావనియమాసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
కస్మాదితి ।
విశేషణశ్రుత్యా పరిహరతి -
ఎవం హీతి ।
పక్షాన్తరేఽపి విశేషణమయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వేన యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యదీతి ।
అన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాయ మనసేతివిశేషణాద్వామేన పశ్యతీత్యాదావివేతరవ్యావృత్తిర్గమ్యతే । అయోగవ్యవచ్ఛేదే తు న తథా విశేషణమర్థవదిత్యర్థః ।
విశేషణఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥ ౧౦ ॥
పూ్ర్వపక్షాన్తరమాహ -
భావమితి ।
సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
జైమినిస్త్వితి ।
వికల్పామననం మనోభేదాదేవ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
దేహభేదాభావే మనోభేదస్యాపి దుర్భణత్వాన్న తద్భేదకృతం వికల్పామననమిత్యర్థః । నిర్గుణవిద్యాధికారే పాఠాద్వికల్పామననం స్తుతిరేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీతి ।
దేహే ప్రియాదిభోగహీనే నిర్గుణజ్ఞానే స్తుతిత్వేనానేకధాత్వస్యాన్వయేఽపి విశిష్టభోగసంసర్గయోగ్యే దహరాద్యుపాసనే ఫలత్వేనాన్వయ ఇత్యర్థః । నచ మనసేతి విశేషణమన్యయోగవ్యావర్తకం దేహాది వ్యవచ్ఛినత్తీతి యుక్తం చైత్రో ధనుర్ధర ఇతివదయోగవ్యవచ్ఛేదేనాపి తద్యోగాదితి భావః ॥ ౧౧ ॥
సిద్ధాన్తయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
బాదరాయణ ఇతి ।
మనసేతివిశేషణసామర్థ్యాదేకధా భవతి త్రిధా భవతీత్యాదివికల్పామననసామర్థ్యాచ్చేత్యతః శబ్దార్థం స్ఫుటయతి -
ఉభయేతి ।
సశరీరత్వమశరీరత్వం చైకస్యైవ విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య కాలభేదాదవిరోధం దర్శయతి -
యదా త్వితి ।
ఇతిశబ్దస్యోభయవిధత్వమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
విదుషః సఙ్కల్పానుసారి కార్యమిత్యత్ర హేతుమాహ -
సత్యేతి ।
కార్యవైచిత్ర్యే హేతుః -
సఙ్కల్పేతి ।
ధనుర్ధరత్వాది హి విశేషణం పాక్షికప్రాప్తవిశేషపదయోగవ్యవచ్ఛేదకం యుక్తం నహి చైత్రో ధనుర్దధాన ఎవావతిష్ఠతే । ప్రకృతే తు మనసైతానిత్యాదౌ కామభోగేషు మనసో నిత్యప్రాప్తత్వాత్తదనువాదేనాన్యయోగనివృత్త్యర్థతేత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తమవతార్య వ్యాచష్టే -
ద్వాదశాహవదితి ।
తస్య బహుకర్తృకతయా సత్రత్వే నియతకర్తృకతయాఽహీనత్వే చ హేతుమాహ -
ఉభయేతి ।
ద్వాదశాహో హి యజమానబహుత్వాదాసనోపాయనోపదేశాచ్చ సత్రం య ఎవంవిద్వాంసః సత్రముపయన్తీత్యుపాయనచోదనాదర్శనాత్సప్తదశావరాశ్చతుర్వింశతిపరమాః సత్రమాసీరన్నిత్యాసనచోదనాయాశ్చ ద్వాదశాహాధికారే దృష్టత్వాదాసనోపాయనచోదనయోరన్యతరత్వస్య సత్రలక్షణత్వాద్ద్వాదశాహేన ప్రజాకామం యాజయేదితి యజతిచోదనాదర్శనాన్నియతకర్తృకత్వావగమాచ్చ ద్విరాత్రవదహీనత్వం చాస్య గమ్యతే । తథేదమపి విదుషః సశరీరత్వమశరీరత్వం చ ద్వివిధశ్రుతిసిద్ధం విచిత్రసఙ్కల్పనిబన్ధనమవిరుద్ధమిత్యర్థః ॥ ౧౨ ॥
విదుషో దేహాద్యసత్త్వమయుక్తం భోగాభావప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తన్వభావ ఇతి ।
స్వప్నే దేహాభావేఽపి తత్ర సంనికర్షస్య జ్ఞానహేతుతా మనః - స్థితిమాత్రహేతుత్వేనాన్యథాసిద్ధత్వాద్యోగినశ్చ విద్యాసామర్థ్యాదేవ మనోవస్థానాదితి మత్వాహ -
సన్ధ్యవదితి ।
సూత్రాక్షరాణి వ్యాకరోతి -
యదేత్యాదినా ।
విదుషో దేహాదేరభావే మనసేతివిశేషణోపపత్తిం హేతూకరోతి -
ఎవం హీతి ॥ ౧౩ ॥
తర్హి దేహాద్యుపాదానమనర్థకం, తత్రాహ -
భావ ఇతి ।
పుష్కలభోగసిద్ధ్యర్థం దేహాద్యాదానమితి మన్వానః సూత్రం యోజయతి -
భావే పునరితి ॥ ౧౪ ॥
సఙ్కల్పాధీనమనేకదేహనిర్మాణమఫలం నిరాత్మకేషు దేహభేదేషు భోగాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రదీపవదితి ।
వృత్తానువాదపూర్వకం ముక్తస్యోక్తాని సాఙ్కల్పికాని శరీరాణి విషయీకృత్యోభయథోపలబ్ధేః సన్దేహమాహ -
భావమితి ।
తత్రేతి ముక్తోక్తిః । ముక్తస్యాపరవిద్యాఫలభూతస్య సాఙ్కల్పికేషు ప్రవేశప్రకారోక్త్యా పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే భోక్తురేకత్వాదేకత్రైవ భోగసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే భోక్తురైక్యేఽపి స్వేచ్ఛయా తస్యానేకత్ర భోగోపపత్తిరితి మత్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
ఆత్మనో విభుత్వేఽపి మనస్యేవ చైతన్యవ్యక్తేస్తదవచ్ఛేదకైకదేహావస్థితస్య దేహాన్తరావేశాయోగాదన్తఃకరణాన్తరోపాదానేఽపి తస్యానాద్యన్తఃకరణాద్యవచ్ఛిన్నస్య పునరాగన్తుకాన్తఃకరణావచ్ఛేదాసమ్భవాత్సమ్భవే చ జీవభేదాద్భోగాననుసన్ధానప్రసఙ్గాదేకస్మాదితరాణి నిరాత్మకానీతి ప్రాప్తమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తసూత్రమవతారయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
దీపాదీనాం భిన్నత్వేఽపి దీపత్వస్యైకత్వమేకవర్తివర్తిదీపేషూపచర్య భిన్నవర్తివర్తినాం దీపానాం భిన్నతేతి దృష్టాన్తముక్తవా దార్ష్టాన్తికమావేశశబ్దితం దర్శయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర హేతుత్వేనావశిష్టం సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
యథా దారుయన్త్రం చైతన్యశూన్యమపి చేతనేచ్ఛామనురుధ్యతే తథా నిర్మాణశరీరాణి సేన్ద్రియాణీతి కస్మాన్నాభ్యుపగమ్యతే తేన నిరాత్మకత్వమేవ శరీరాన్తరాణామిత్యాశఙ్క్యాహ -
నైతదితి ।
యన్త్రవాహకస్య హి యన్త్రాణి భిన్నాని నిర్మాయ వాహయతోఽపి నానాత్వేన వ్యపదేశాభావాద్విదుషశ్చ తథా వ్యపదేశాత్తత్తద్దేహోపాధ్యవచ్ఛేదో భాతీత్యర్థః ।
తర్హి నిర్మాణదేహేష్వాత్మాన్తరాణి సృజతి విద్వానిత్యాశఙ్క్యాహ -
నాపీతి ।
జీవాన్తరావేశేఽపి నైతదవకల్పత ఇతి సమ్బన్ధః । ఎకస్యానేకధాభావశ్రుతివిరోధాదననుసన్ధానప్రసఙ్గాచ్చేత్యర్థః ।
శరీరాన్తరాణాం నిరాత్మకత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ -
నచేతి ।
ఆత్మానధిష్ఠితానామచేతనానాం ప్రవృత్త్యయోగాద్భోగాభావప్రసఙ్గాచ్చ శరీరాన్తరేషు న నిరాత్మకత్వమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యత్త్వితి ।
స్వతన్త్రానాదిమనోభేదే సత్యేవ జీవభేదాదేకమనఃసఙ్కల్పసముత్థానాత్తదాయత్తానాం మనసాం భేదేఽపి జీవభేదాభావాత్తత్తదుపాధివ్యక్తచైతన్యో విద్వానైశ్వర్యభాగిత్యుపగమే న కిఞ్చిదవద్యమితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
ఎకమనోనువర్తనమేకాభిప్రాయావిరోధిత్వమ్ । ఉక్తేఽర్థే యోగశాస్త్రసంమతిమాహ -
ఎషైవేతి ।
నిర్మాణచిత్తాన్యస్మితామాత్రం ప్రవృత్తిభేదప్రయోజకం చిత్తమేకమనేకేషామిత్యాదినైషైవ ప్రక్రియోక్తేత్యర్థః ॥ ౧౫ ॥
ముక్తస్య యథోక్తమైశ్వర్యం విశేషజ్ఞాననిషేధకశ్రుతివిరుద్ధమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రమవతారయతి -
అత ఇతి ।
ప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే -
స్వాప్యయ ఇతి ।
ఉక్తమేవ వ్యక్తీకర్తుం విభజతే -
క్వచిదితి ।
తత్కేన కమిత్యాదికం వాక్యం క్వచిదిత్యుచ్యతే ద్వితీయస్తు క్వచిచ్ఛబ్దః సలిలాదివాక్యగోచరః ।
హేతుభాగమాకాఙ్క్షాద్వారా వ్యాకరోతి -
కథమిత్యాదినా ।
తత్రేత్యుక్తవాక్యప్రకరణోక్తిః । తదధికారః సుషుప్తిమోక్షయోరన్యతరస్య ప్రకరణమ్ । తత్ర సముత్థానవాక్యం యత్ర సుప్తవాక్యం స్వాపాధికారవిషయమ్ । యత్ర త్వస్యేతి మోక్షాధికారవిషయమితి భేదః ।
విశేషజ్ఞానాభావాభిధానం సుప్తిముక్త్యోరన్యతరాభిప్రాయేణేత్యుక్తమ్ । ఇదానీమైశ్వర్యాభిధానస్య సగుణవిద్యావిషయత్వేన భిన్నగోచరత్వాన్న విరోధాశఙ్కేత్యాహ -
సగుణేతి ।
కథం తర్హి సగుణవిద్యాఫలే ముక్తిశబ్దప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య సన్ధ్యాయాం దివాశబ్దవత్ప్రత్యాసత్తిమాత్రేణేతి మత్వాహ -
తస్మాదితి ॥ ౧౬ ॥
మనోేదేహసర్గాదావుత్సర్గతో యదైశ్వర్యముపాసితురుక్తం తస్య జగత్సర్గేఽప్రమాణాదపవాదం దర్శయతి
జగదితి ।
అపరబ్రహ్మణా సాయుజ్యం గతానామైశ్వర్యం విషయీకృత్య తస్యోభయథాదృష్ట్యా సంశయమాహ -
యే సగుణేతి ।
సగుణబ్రహ్మవిద్యాఫలభూతైశ్వర్యస్య నిరతిశయత్వనివారణాత్పాదాదిసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విద్వదైశ్వర్యస్య నిరఙ్కుశత్వాదీశ్వరభేదాదనేకమత్యా జగదుత్పత్యాదివ్యవస్థాఽసిద్ధిః ।
సిద్ధాన్తే తద్భేదాభావాత్పరమేశ్వరాధీనతయా జగదుదయాదివ్యవస్థోపపత్తిరిత్యభిప్రేత్య ప్రశ్నపూర్వకం పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
శ్రుతీనాం శ్రుతార్థగ్రహేణ పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
జగదితి ।
తత్ర హేతుద్వయం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కుత ఇతి ।
ఈశ్వరస్య నిత్యసిద్ధస్యైవ జగదుత్పత్త్యాదివ్యాపార ఇత్యత్ర ప్రకరణాదితి హేతుం వివృణోతి -
పర ఇతి ।
ప్రలయాదుత్థానకాలే సర్వస్య జగతో యః కర్తా తస్యైవ స్థిత్యాదావపి కర్తృత్వోక్తేరన్యస్య చాదిసర్గే కర్తృత్వాభావాదీశ్వరస్యైవ జగద్వ్యాపారే సంనిధిరిత్యాహ -
తమేవేతి ।
కిఞ్చ పరస్యైవ నిత్యత్వేన స్వహేత్వనపేక్షణస్య క్లృప్తశక్తిత్వాజ్జగత్సర్జనం ప్రతి కల్ప్యసామర్థ్యత్వాచ్చ విదుషామీశ్వరవిషయైవ జగత్సృష్టిరేష్టవ్యా ।
కిఞ్చ పౌర్వాపర్యాలోచనాయామీశ్వరస్యైవ జగత్సర్గః శబ్దాద్గమ్యతే । జన్మాదిసూత్రమారభ్య చైతదుపపాదితమ్ । తతోఽద్వితీయప్రతిజ్ఞా సిద్ధైవేత్యాహ -
నిత్యేతి ।
ఈశ్వరస్య జగద్వ్యాపారే సంనిధిముక్త్వా విదుషాం తత్రాసంనిధిమాద్యప్రతిజ్ఞాసిద్ధ్యర్థం సమర్థయతే -
తదన్వేషణేతి ।
శ్రుయతే తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీత్యాదావితి శేషః । సృష్ట్యుత్తరభావినాముపాసకానాం సృష్టికాలే సత్త్వాభావాత్పూర్వకల్పసిద్ధానాం ప్రలయకాలే ముక్తత్వాన్న స్రష్టృత్వాది తేషాం శ్లిష్టమిత్యర్థః ।
ఇతశ్చ విదుషాం న నిరఙ్కుశైశ్వర్యమిత్యాహ -
సమనస్కత్వాదితి ।
కిం విదుషాం సమప్రధానత్వమాహో గుణప్రధానత్వమ్ । ఆద్యే సమప్రధానానాం నియమేనైకమత్యాదర్శనాదేకస్య సిసృక్షాయమపరస్య సఞ్జిహీర్షాసమ్భవాదపర్యాయమేవ సర్గసంహారౌ స్యాతామ్ । అపరథా ద్వయోరపి నేశ్వరత్వం కార్యవిఘాతాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయమనుభాష్య దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
ఎకాభిప్రాయానువర్తితాయామన్యేషామాగన్తుకైశ్వర్యాణామగృహ్యమాణవిశేషతయా కస్యచిత్ప్రాధాన్యాయోగాదనాగన్తుకైశ్వర్యపరమేశ్వరవర్తిత్వమితరేషామేషితవ్యమిత్యర్థః ॥ ౧౭ ॥
పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి -
ప్రత్యక్షేతి ।
అనువాదభాగం వ్యాకరోతి -
అథేతి ।
పరిహారమవతారయతి -
అత్రేతి ।
నఞర్థముక్త్వా హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే -
నేత్యాదినా ।
అధికారే నియోజయత్యాదిత్యాదీనిత్యాధికారికస్తత్ర హేతుమాహ -
యదితి ।
యస్మాత్కారణాత్స్వారాజ్యప్రాప్త్యనన్తరమాహాప్నోతి మనసస్పతిమితి । యది పూర్వమేవ నిరఙ్కుశం స్వారాజ్యముక్తం తర్హి పశ్చాదీశ్వరప్రాప్తివచనం న స్యాత్తస్మాద్భోగే స్వారాజ్యం న తు జగతః స్రష్టృత్వాదావిత్యర్థః ।
వివక్షితార్థసిద్ధయే వాక్యార్థం కథయతి -
యో హీతి ।
విదుషామీశ్వరాధీనమైశ్వర్యం స్వారాజ్యమిత్యత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి -
తదనుసారేణేతి ।
పరమేశ్వరాధీనమణిమాదిలక్షణమైశ్వర్యం విదుషాం స్వారాజ్యం న తు జగతః స్రష్టృత్వాదీత్యుక్తమర్థం తేషాం సర్వేషు లోకేష్విత్యాదివాక్యేషు సఞ్చారయతి -
ఎవమితి ॥ ౧౮ ॥
నిరతిశయైశ్వర్యవదీశ్వరోపాసకాస్తదాత్మతాం ప్రాప్తాః సాతిశయైశ్వర్యవన్తో భవన్తీత్యయుక్తం తదాత్మత్వవిరోధాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మైక్యేఽపి సగుణప్రాప్తానాం నిర్గుణప్రాప్త్యభావవదేతద్యుక్తమితి వక్తుం బ్రహ్మణో ద్వైరూప్యమాహ -
వికారావర్తీతి ।
తత్ర ప్రతిజ్ఞావిభాగం వ్యాచష్టే -
వికారేతి ।
చకారసూచితమర్థమాహ -
నేతి ।
హేతుభాగం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
తత్ర ప్రథమతృతీయపాదాభ్యాం వికారవర్తి రూపముచ్యతే ద్వితీయచతుర్థపాదాభ్యాం వికారావర్తి బ్రహ్మణో రూపముక్తమితి భేదః ।
అస్తు బ్రహ్మణో వికారావర్తి రూపం తథాపి కిం స్యాత్ , తత్రాహ -
నచేతి ।
వస్తుతస్తథాత్వేఽపి యథోపాసనమేవ తత్ప్రాప్తిరుపాసనం చ విధ్యధీనం నిరవగ్రహమహత్త్వాదిధర్మస్య చోపాస్త్యగోచరత్వాదనుపాసితస్యాప్రాప్తిరితి ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి । ॥ ౧౯ ॥
వికారావర్తి రూపమస్తీత్యత్రైవ శ్రుతిస్మృతీ ప్రమాణయతి -
దర్శయతశ్చేతి ।
ప్రసిద్ధే ప్రత్యక్షానుమానే ప్రత్యాచక్షాణః సూత్రాక్షరాణి యోజయతి -
దర్శయతశ్చేత్యాదినా ।
ఉక్తేఽర్థే సులభాని శ్రుతిస్మృతివచనానీతి మన్వానో వాక్యార్థమాహ -
తదేవమితి ॥ ౨౦ ॥
అపరబ్రహ్మవిదాం విశ్వస్రష్టృత్వాద్యభావే హేత్వన్తరమాహ -
భోగమాత్రేతి ।
న కేవలం స్వారాజ్యస్య పరమేశ్వరాయత్తతయా విదుషాం జగద్వ్యాపారరాహిత్యం కిన్తు తేన భోగమాత్రేణ సామ్యోక్తిలిఙ్గాదపీత్యర్థః ।
చకారార్థమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
హేత్వన్తరమేవావశిష్టసూత్రాక్షరయోజనయా స్పష్టయతి -
యస్మాదితి ।
తం బ్రహ్మలోకగతముపాసకం హిరప్యగర్భః స్వసమీపముపాగతం సానునయమాహ - మయా ఖల్వాప ఎవామృతమయ్యో మీయన్తే దృశ్యన్తే భుజ్యన్తే తవాప్యసావమృతరూపోదకలక్షణో లోకో భోగ్యో యథాసుఖం భుజ్యతామిత్యాహ -
తమాహేతి ।
ఉపాసకస్యోపాస్యదేవతయా భోగమాత్రసామాన్యే శ్రుత్యన్తరమాహ -
స యథేతి ।
సశబ్దో దృష్టాన్తపరః । అవన్తి భజన్తే ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరమాహ -
తేనేతి ।
ఉశబ్దోఽప్యర్థః । సలోకతామపీతి సమ్బధ్యతే । ప్రకృతేనోపాసనేనోపాస్యాయా దేవతాయాః సాయుజ్యం తేన సమానదేహతాం సమానలోకతాం చ భావనావిశేషాదాప్నోతీత్యర్థః ॥ ౨౧ ॥
విదుషాం నిరఙ్కుశైశ్వర్యాభావే దోషమాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
సహ పరమేశ్వరస్యైశ్వర్యేణాతిశయేన వర్తత ఇతి సాతిశయం విదుషామైశ్వర్యం తథాచ పరమేశ్వరాధీనత్వాల్లౌకికైశ్వర్యవత్కార్యం కార్యత్వాచ్చాన్తవదిత్యర్థః ।
విద్వదైశ్వర్యస్యాన్తవత్త్వే కా క్షతిరిత్యాశఙ్క్య విదుషాం ముక్తతా న స్యాదిత్యాహ -
తతశ్చేతి ।
ఎతదుత్తరత్వేనోత్తరసూత్రం సూత్రకారం పూజయన్నవతారయతి -
అత ఇతి ।
భగవానిత్యనేన సర్వజ్ఞత్వాదిసమ్పత్తిరుక్తా । ఆచార్యశబ్దేన శాస్త్రార్థబహులీకరణం సదాచారే శిష్యాణాం స్థాపనం స్వయం తదాచరణం చేత్యత్ర నైపుణ్యముక్తమితి భేదః ।
యత్తు సాతిశయత్వేన కార్యత్వం తతశ్చాన్తవత్త్వమిత్యనుమానం తత్ర కిమైశ్వర్యస్యాన్తవత్త్వమాత్రం సాధ్యం కింవా ముక్త్యభావో విదుషామితి వికల్ప్యాద్యే సిద్ధసాధ్యత్వం మత్వా ద్వితీయే క్రమముక్తివాదిశ్రుతివిరోధమాహ -
అనావృత్తిరితి ।
సూత్రస్థం ప్రతిజ్ఞాపదం వ్యాచష్టే -
నాడీతి ।
అర్చిరాదిపదోక్తదేవయానం పన్థానం స్మారయితుం విశేషణద్వయమ్ । యే బ్రహ్మలోకం గచ్ఛన్తి తే తం ప్రాప్య భుక్తభోగాస్తతో నావర్తన్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
కాని తాని శాస్త్రో క్తాని విశేషణానీత్యుక్తే యథాశాస్త్రం తాన్యనుక్రామతి -
యస్మిన్నితి ।
ఇతో లోకాత్పృథివీశబ్దితాత్తృతీయస్యాం దివి యో బ్రహ్మలోకస్తస్మిన్నరణ్యసంజ్ఞౌ ద్వావర్ణవావిత్యర్థః ।
తస్మిన్నేవాన్నమయం హర్షకరం చ సరోఽస్తీత్యాహ -
యస్మిన్నైరమితి ।
సోమసవన ఇత్యత్ర సోమశబ్దోఽమృతవచనః । కర్మజ్ఞానశూన్యానాం దుష్ప్రాపత్వమపరాజితత్వమ్ । బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్యేతి యావత్ । ప్రభుశబ్దోఽపి హిరణ్యగర్భమేవాధికరోతి ।
ఉక్తవిశేషణవతి బ్రహ్మలోకే మానమాహ -
యశ్చేతి ।
చన్ద్రలోకాదివేతి వైధర్మ్యోదాహరణమ్ ।
ప్రతిజ్ఞామేవం వ్యాఖ్యాయ మోక్షహేతుమాకాఙ్క్షాపూర్వకం వ్యాఖ్యాతి -
కుత ఇత్యాదినా ।
నను దర్శితానామనావృత్తిశ్రుతీనామర్థవాదత్వాదవిరోధే ప్రామాణ్యమితి నానుమానాపబాధనే సామర్థ్యమిమమిహేతి చ విశేషణాత్కల్పాన్తరే భవత్యావృత్తిరితి, తత్రాహ -
అన్తవత్త్వేఽపీతి ।
యే తావదూర్ధ్వరేతసః స్వాశ్రమధర్మమాత్రనిష్ఠా బ్రహ్మచర్యేణ బ్రహ్మలోకమధిరూఢాస్తేషామన్తరేణ విద్యాం బన్ధధ్వంసాసిద్ధేరస్త్యేవావృత్తిః । యే తు సగుణోపాసకాస్తేషామైశ్వర్యస్య కల్పమాత్రస్థాయిత్వేఽపి క్రమముక్తివివక్షయాఽనావృత్తిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
సగుణబ్రహ్మవిదామేవానావృత్తిరత్ర ప్రతిపాద్యతే న నిర్గుణబ్రహ్మవిదాం తత్ర కో హేతురిత్యాశఙ్క్య తేషామావృత్తిశఙ్కాభావాదిత్యాహ -
సమ్యగితి ।
సగుణబ్రహ్మవిదామపి బ్రహ్మలోకగతానాం తత్రోత్పన్నసమ్యగ్దర్శనప్రసాదాదేవ ముక్తిరితి స్థితే సమ్యగ్దర్శినామనావృత్తిః సుతరాం సిధ్యతీతి కైముతికన్యాయమాహ -
తదాశ్రయణేనేతి ।
ఉపాసకానామీశ్వరాయత్తమైశ్వర్యం న నిరతిశయమిత్యధికరణార్థముపసంహర్తుమితీత్యుక్తమ్ । సూత్రాభ్యాసస్య ప్రయోజనమాహ -
అనావృత్తిః శబ్దాదితి ।
యత్రాధ్యాయపరిసమాప్తిరేవ తత్ర పదస్యైవాభ్యాసో దృష్టః ప్రకృతే సూత్రస్యైవాభ్యాసాచ్చతుర్లక్షణస్య వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రస్య సమన్వయావిరోధసాధనఫలానాం సాకల్యేనోక్తత్వాద్వక్తవ్యానవశేషాత్పరిసమాపనముచితమితి భావః ॥ ౨౨ ॥