पञ्चपादिका

ಅಥ ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಕಮ್

ಅನಾದ್ಯಾನಂದಕೂಟಸ್ಥಜ್ಞಾನಾನಂತಸದಾತ್ಮನೇ ॥
ಅಭೂತದ್ವೈತಜಾಲಾಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ನಮಃ ॥ ೧ ॥

ನಮಃ ಶ್ರುತಿಶಿರಃಪದ್ಮಷಂಡಮಾರ್ತಂಡಮೂರ್ತಯೇ ।
ಬಾದರಾಯಣಸಂಜ್ಞಾಯ ಮುನಯೇ ಶಮವೇಶ್ಮನೇ ॥ ೨ ॥

ನಮಾಮ್ಯಭೋಗಿಪರಿವಾರಸಂಪದಂ ನಿರಸ್ತಭೂತಿಮನುಮಾರ್ಧವಿಗ್ರಹಮ್ ।
ಅನುಗ್ರಮುನ್ಮೃದಿತಕಾಲಲಾಂಛನಂ ವಿನಾ ವಿನಾಯಕಮಪೂರ್ವಶಂಕರಮ್ ॥ ೩ ॥

ಯದ್ವಕ್ತ್ರ - ಮಾನಸಸರಃಪ್ರತಿಲಬ್ಧಜನ್ಮ - ಭಾಷ್ಯಾರವಿಂದಮಕರಂದರಸಂ ಪಿಬಂತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಶಮುನ್ಮುಖವಿನೀತವಿನೇಯಭೃಂಗಾಃ ತಾನ್ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಗುರೂನ್ ಪ್ರಣಮಾಮಿ ಮೂರ್ಧ್ನಾ ॥ ೪ ॥

ಪದಾದಿವೃಂತಭಾರೇಣ ಗರಿಮಾಣಂ ಬಿಭರ್ತಿ ಯತ್ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಸನ್ನಗಂಭೀರಂ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಶ್ರದ್ಧಯಾಽಽರಭೇ ॥ ೫ ॥

’ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ’ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ‘ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪರ್ಯವಸ್ಯತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಾರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಸೂತ್ರಿತೇ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ಏತಚ್ಚ ‘ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಪಷ್ಟತರಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ಅತ್ರಾಹ ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಏತಾವದೇವಾಸ್ತು ಭಾಷ್ಯಮ್ ‘ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ; ತತ್ರ ‘ಅನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನನಿರ್ದೇಶಃ, ‘ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ’ ಇತಿ ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶನಂ, ಕಿಮನೇನ ‘ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯಃ’ ಇತಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಅಹಂ ಮಮೇದಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಿತತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪರೇಣ ಭಾಷ್ಯೇಣ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಸೂತ್ರಿತಂ ಅನರ್ಥಹೇತುನಿಬರ್ಹಣಮ್ । ಅನರ್ಥಶ್ಚ ಪ್ರಮಾತೃತಾಪ್ರಮುಖಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ತತ್ ಯದಿ ವಸ್ತುಕೃತಂ, ನ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿಬರ್ಹಣೀಯಮ್ ; ಯತಃ ಜ್ಞಾನಂ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮ್ । ತತ್ ಯದಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಜ್ಞಾನಹೇತುಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಅನರ್ಥಹೇತುನಿಬರ್ಹಣಮುಚ್ಯಮಾನಮುಪಪದ್ಯೇತ । ತೇನ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮನರ್ಥಹೇತುನಿಬರ್ಹಣಂ ಸೂಚಯತಾ ಅವಿದ್ಯಾಹೇತುಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ಅತಃ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನದ್ವಾರೇಣ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋಪಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾ ಸಕಲತಂತ್ರೋಪೋದ್ಘಾತಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ । ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಐದಂಪರ್ಯಂ ಸುಖೈಕತಾನಸದಾತ್ಮಕಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೈಕರಸತಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಭಿಮತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವೇದಾಂತಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಮತೇನ ಅಬಾಧಿತಕಲ್ಪೇನ ಅವಭಾಸೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಅತಃ ತದ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಪರೀತರೂಪಂ ಅವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಿತಂ ಆತ್ಮನ ಇತಿ ಯಾವತ್ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ತಾವತ್ ಜರದ್ಗವಾದಿವಾಕ್ಯವದನರ್ಥಕಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ; ಅತಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತಮ್ ಅಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತವ್ಯಮ್ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಏತತ್ ಅವಿರೋಧಲಕ್ಷಣೇ ಜೀವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ‘ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨-೩-೨೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥

ಯದ್ಯೇವಮೇತದೇವ ಪ್ರಥಮಮಸ್ತು, ಮೈವಮ್ ; ಅರ್ಥವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅರ್ಥವಿಶೇಷೇ ಹಿ ಸಮನ್ವಯೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ತದ್ವಿರೇಧಾಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ಪುನಃ ಸಮನ್ವಯವಿಶೇಷೇ, ತದ್ವಿರೋಧಾಶಂಕಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಚ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತು ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇವ ಆದಿಸೂತ್ರೇಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಬಲೇನ ಸೂಚಿತಂ ಸುಖಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವರ್ಣಯತೀತಿ ನ ದೋಷಃ ॥

ನನು ಚ ಗ್ರಂಥಕರಣಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಂ ಇಷ್ಟದೇವತಾಪೂಜಾನಮಸ್ಕಾರೇಣ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಾಥವೃದ್ಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈಃ ದಧ್ಯಾದಿದರ್ಶನೇನ ವಾ ಕೃತಮಂಗಲಾಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಶ್ಚ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚ ಮಂಗಲಾಚರಣಸ್ಯ ವಿಘ್ನೋಪಶಮನಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಮಹತಿ ಚ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನೇ ಗ್ರಂಥಮಾರಭಮಾಣಸ್ಯ ವಿಘ್ನಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚ `ಶ್ರೇಯಾಂಸಿ ಬಹುವಿಘ್ನಾನಿ' ಇತಿ । ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಚ-'ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ' ಇತಿ, ಯೇಷಾಂ ಚ ಯನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ತೇ ತದ್ವಿಘ್ನಂತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ತತ್ ಕಥಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಂ ಅಕೃತಮಂಗಲ ಏವ ವಿಸ್ರಬ್ಧಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಪ್ರವವೃತೇ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —'ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್' ಇತ್ಯಾದಿ `ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ' ಇತ್ಯಂತಮೇವ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯ ಚ ಅಯಮರ್ಥಃ—ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತೋ ವಿಜ್ಞಾನಘನಃ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಃ ಇತಿ । ತತ್ ಕಥಂಚನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ರೂಪಾಂತರವದವಭಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಥಯಿತುಮ್ ತದನ್ಯಪರಾದೇವ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾತ್ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಪ್ಲವಂ ಚೈತನ್ಯೈಕತಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿಘ್ನೋಪಪ್ಲವಸಂಭವಃ? ತಸ್ಮಾತ್ ಅಗ್ರಣೀಃ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನೇ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ।

ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋಃ ತಮಃಪ್ರಕಾಶವತ್ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮ್ ಇತಿ ।

ಕೋಽಯಂ ವಿರೋಧಃ? ಕೀದೃಶೋ ವಾ ಇತರೇತರಭಾವಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ? ಯಸ್ಯ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ—'ತಮಃಪ್ರಕಾಶವತ್' ಇತಿ ನಿದರ್ಶನಮ್ । ಯದಿ ತಾವತ್ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧಃ, ತತಃ ಪ್ರಕಾಶಭಾವೇ ತಮಸೋ ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತದಸತ್ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಮಂದಪ್ರದೀಪೇ ವೇಶ್ಮನಿ ಅಸ್ಪಷ್ಟಂ ರೂಪದರ್ಶನಂ, ಇತರತ್ರ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ತೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಮಂದಪ್ರದೀಪೇ ವೇಶ್ಮನಿ ತಮಸೋಽಪಿ ಈಷದನುವೃತ್ತಿರಿತಿ ; ತಥಾ ಛಾಯಾಯಾಮಪಿ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ತಾರತಮ್ಯೇನ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಆತಪಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಸೂಚಯತಿ । ಏತೇನ ಶೀತೋಷ್ಣಯೋರಪಿ ಯುಗಪದುಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಪರಸ್ಪರಾನಾತ್ಮತಾಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧಃ, ನ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿವ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಸ್ಪರಸಂಭೇದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತೇನ ಇತರೇತರಭಾವಸ್ಯ-ಇತರೇತರಸಂಭೇದಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕಥಮ್? ಸ್ವತಸ್ತಾವತ್ ವಿಷಯಿಣಃ ಚಿದೇಕರಸತ್ವಾತ್ ನ ಯುಷ್ಮದಂಶಸಂಭವಃ । ಅಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ ನಿರಂಜನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಪರತಃ । ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ನ ಸ್ವತಃ ಚಿತ್ಸಂಭವಃ, ಸಮತ್ವಾತ್ ವಿಷಯತ್ವಹಾನೇಃ ; ನ ಪರತಃ ; ಚಿತೇಃ ಅಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮತ್ವಾತ್ ।

ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಸುತರಾಮ್ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮತಿರಿಚ್ಯ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಮ್ ಉಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಇತರೇತರಭಾವಾಸಂಭವಃ,

ಅತಃ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೇ ವಿಷಯಿಣಿ ಚಿದಾತ್ಮಕೇ ಇತಿ ॥

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಯಃ ಅನಿದಮಂಶಃ ಚಿದೇಕರಸಃ ತಸ್ಮಿನ್ ತದ್ಬಲನಿರ್ಭಾಸಿತತಯಾ ಲಕ್ಷಣತೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಸಂಭೇದ ಇವ ಅವಭಾಸಃ ಸ ಏವ ಅಧ್ಯಾಸಃ ।

ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಇತಿ ॥

ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ; ತಥಾಪಿ ವಿನಾಪಿ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ಬಾಧಿರ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮೇಷು ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಪೃಥಕ್ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಮ್ ।

ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವಿಷಯಿಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಇತಿ ॥

ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿಷಯಿಣಃ ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯ ಕುತೋ ಧರ್ಮಾಃ ? ಯೇ ವಿಷಯೇ ಅಧ್ಯಸ್ಯೇರನ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಆನಂದೋ ವಿಷಯಾನುಭವೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಂತಿ ಧರ್ಮಾಃ, ಅಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ ಪೃಥಗಿವ ಅವಭಾಸಂತೇ ಇತಿ ನ ದೋಷಃ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತದ್ರೂಪೇ ತದ್ರೂಪಾವಭಾಸಃ ।

ಸಃ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋ ದ್ವ್ಯರ್ಥಃ ಅಪಹ್ನವವಚನೋಽನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಚನಶ್ಚ । ಅತ್ರ ಅಯಮಪಹ್ನವವಚನಃ । ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಅಭಾವ ಏವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ;

ತಥಾಪಿ ನೈಸರ್ಗಿಕಃ

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯಸತ್ತಾತ್ರಾಮಾನುಬಂಧೀ ।

ಅಯಂ

ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಃ ।

ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ।

ತೇನ ಯಥಾ ಅಸ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೋ ನ ಉಪಾಲಂಭಮರ್ಹತಿ, ಏವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಲೋಕ ಇತಿ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಃ ಉಚ್ಯತೇ । ವ್ಯವಹರಣಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ; ಲೋಕ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ; ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।

ಸತ್ಯಮ್ ಅನಿದಂ, ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಅನೃತಂ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ ; ಸ್ವರೂಪತೋಽಪಿ ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ‘ಅಧ್ಯಸ್ಯ’ ‘ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ’ ಇತಿ ಚ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾದಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ; ಭುಕ್ತ್ವಾ ವ್ರಜತೀತಿವತ್ ಕ್ರಿಯಾಂತರಾನುಪಾದಾನಾತ್ । ‘ಅಧ್ಯಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ’ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ‘ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಧ್ಯಾಸಃ’ ಇತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾತ್ ॥

ಅತಃ ಚೈತನ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಇತಿವತ್ ವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಇತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚ ಜಡಾತ್ಮಿಕಾ ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಃ ಜ್ಞಾನಪರ್ಯುದಾಸೇನ ಉಚ್ಯತೇ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ ತದುಪಾದಾನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ನೈಮಿತ್ತಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮ್ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ; ಅವಶ್ಯಂ ಏಷಾ ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಃ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಷು ವಸ್ತುಷು ತತ್ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾಮಾತ್ರಾನುಬಂಧಿನೀ ಅಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ ; ಅನ್ಯಥಾ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಾ ಚ ನ ಜಡೇಷು ವಸ್ತುಷು ತತ್ಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ ; ಪ್ರಮಾಣವೈಕಲ್ಯಾದೇವ ತದಗ್ರಹಣಸಿದ್ಧೇಃ, ರಜತಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣದರ್ಶನಾತ್ , ಅತಃ ತತ್ರ ರೂಪಾಂತರಾವಭಾಸಹೇತುರೇವ ಕೇವಲಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ತು ಚಿತಿಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾನವಭಾಸಸ್ಯ ಅನನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ತದ್ಗತನಿಸರ್ಗಸಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದೇವ ತಸ್ಯ ಅನವಭಾಸಃ । ಅತಃ ಸಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ, ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಭಾಸನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಭವತಿ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಚ ಅಹಂಕಾರಾದಿವಿಕ್ಷೇಪ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಶೇಷಂ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪುನರುದ್ಭವತಿ, ಇತ್ಯತಃ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಪಿ ಅಹಂಕಾರಮಮಕಾರಾತ್ಮಕೋ ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ಪುನಃ ಆಗಂತುಕತ್ವೇನ ; ತೇನ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥

‘ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚ’ ಇತಿ

ಪೃಥಕ್ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಂ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ।

ಇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನ ಇತಿ ॥

ಏಕತಾಪತ್ತ್ಯೈವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಕಥಂ ಕುತ್ರ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಃ ? ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾ ಕ್ವ ಅಧ್ಯಾಸಃ ? ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।

‘ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮ್ ಇತಿ’

ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಹಮಿತಿ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಸಃ । ನನು ಅಹಮಿತಿ ನಿರಂಶಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ನ ಅಂಶಾಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಂ ವಾ । ಯಥಾ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಂಶಾಂತರ್ಭಾವಃ, ತಥಾ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ನನು ಇದಮಿತಿ ಅಹಂಕರ್ತುಃ ಭೋಗಸಾಧನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಅವಭಾಸತೇ, ಮಮೇದಮಿತಿ ಚ ಅಹಂಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಮಿವ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ ; ಯದೈವ ಅಹಂಕರ್ತಾ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಃ, ತದೈವ ತದುಪಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಾಪ್ತರಾಜ್ಯಾಭಿಷೇಕಸ್ಯ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲನಿರ್ಮಿತಸ್ಯ ವಾ ರಾಜ್ಞಃ ರಾಜ್ಯೋಪಕರಣಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ ಭವತಿ, ಏವಮ್ ಅಹಂಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಮುಖಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮಕೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ಅಧ್ಯಸ್ತಃ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇ ಆತ್ಮನಿ । ಅತಃ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನುಭವಪರ್ಯಂತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನರ್ಥಹೇತೋಃ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ಇತಿ ತದರ್ಥವಿಷಯವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ ॥

‘ಆಹ — ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ’

ಇತ್ಯಾದ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ

'ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ’ ಇತ್ಯತಃ

ಪ್ರಾಕ್ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪತತ್ಸಂಭಾವನಾಯ, ತದಾದಿ ತತ್ಸದ್ಭಾವನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮ್ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪತತ್ಸಂಭಾವನೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪೃಥಕ್ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ; ನ ಹಿ ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತರೂಪಮ್ ಅಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಂ ಚ ನಿರ್ಣೀಯತೇ ಚ ಇತಿ, ದುಃಸಂಪಾದಂ ವಿಶೇಷತಃ ಅಧ್ಯಕ್ಷಾನುಭವನಿರ್ಣಯೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನವತ ಏವ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ; ತತ್ ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ? ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಿರಜತದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿವತ್ ಅಧ್ಯಾಸಾನುಭವಾಭಾವಾತ್ । ಬಾಧೇ ಹಿ ಸತಿ ಸ ಭವತಿ, ನೇಹ ಸ ವಿದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯ ತಲ್ಲಕ್ಷಣವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಃ ಕಥನೀಯಃ ॥

ನನು ಏವಮಪಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಮ್ ಇಹ ಕಥನೀಯಮ್ ; ನ ಹಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಃ ಪ್ರಮಾಣತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ, ತತ್ರೈವ ತಸ್ಯ ಅಸಂಭಾವನಾಶಂಕಾ, ಯೇನ ತದ್ವಿನಿವೃತ್ತಯೇ ತತ್ಸಂಭಾವನಾ ಅಪರಾ ಕಥ್ಯೇತ ; ಸತ್ಯಮೇವಂ, ವಿಷಯವಿಶೇಷಸ್ತು ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಅನ್ವಿಚ್ಛದ್ಭಿರಪಿ ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನಕಾರಣದೋಷೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಅವಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಸಕಲಲೋಕವ್ಯಾಪಿನಾ ನಿಶ್ಚಿತೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಅಸಂಭಾವ್ಯಮಾನತಯಾ ಅಪೋದ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ — ಔತ್ಪಾತಿಕಃ ಸವಿತರಿ ಸುಷಿಃ, ಯಥಾ ವಾ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲಕುಶಲೇನ ಪ್ರಾಸಾದಾದೇಃ ನಿಗರಣಮ್ । ಏವಮ್ ಅವಿಷಯೇ ಅಸಂಗೇ ಕೇನಚಿದಪಿ ಗುಣಾದಿನಾ ಅಧ್ಯಾಸಹೇತುನಾ ರಹಿತೇ ನಿಷ್ಕಲಂಕಚೈತನ್ಯತಯಾ ಅನ್ಯಗತಸ್ಯಾಪಿ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಅಪನೋದನಸಮರ್ಥೇ ಅಧ್ಯಾಸಾವಗಮಃ ಅವಿಭಾವ್ಯಮಾನಕಾರಣದೋಷಃ ವಿಭ್ರಮಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯೇತ, ತತ್ ಮಾ ಶಂಕಿ ಇತಿ, ಸದ್ಭಾವಾತಿರೇಕೇಣ ಸಂಭವೋಽಪಿ ಪೃಥಕ್ ಕಥನೀಯಃ ; ತದುಚ್ಯತೇ ;

“ಆಹ ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ” ಇತಿ

ಕಿಂವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಆಕ್ಷೇಪೇ ಚ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ಉಭಯಸ್ಯ ಚ ಇಹ ಸಂಭವಾತ್ ತಂತ್ರೇಣ ವಾಕ್ಯಮುಚ್ಚರಿತಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಆಖ್ಯಾಯ ಪುನಃ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಭವಮ್ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರತಿವಿಧತ್ತೇ । ತತ್ರ ಏವಂಭೂತೇ ವಿಷಯೇ ಶ್ರೋತೄಣಾಂ ಸುಖಪ್ರಬೋಧಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾಃ ಪ್ರತಿವಾದಿನಂ ತತ್ರಸ್ಥಮಿವ ಸಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ತೇನ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಅನೇನ ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ, ಪುನರಸೌ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ ಇತಿ ಆಕ್ಷೇಪಮವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿವಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವತ್ರ ಏವಂವಿಧೇ ಗ್ರಂಥಸನ್ನಿವೇಶೇ ಏಷ ಏವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಪ್ರಕಾರಃ ।

‘ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ’ ಇತಿ

ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಿತಮ್ ಅಧ್ಯಾಸಮ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ತತ್ರ ಪರತ್ರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಾತ್ ಪರಸ್ಯ ಅವಭಾಸಮಾನತಾ ಸಿದ್ಧಾ । ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ; ಅಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ಅಕರ್ತರಿ ಕಾರಕೇ ಘಞಾದೀನಾಂ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರೂಪಮಿವ ರೂಪಮ್ ಅಸ್ಯ, ನ ಪುನಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಏವ ; ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಾವಭಾಸನಾತ್ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ ಇತಿ ಉಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವೇ । ನ ಹಿ ಪೂರ್ವಮ್ ಅದೃಷ್ಟರಜತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ರಜತಮ್ ಅವಭಾಸತೇ । ಯತೋಽರ್ಥಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಅವಭಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಇದಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ತದುಚ್ಯತೇ — ಸ್ಮೃತೇಃ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯ, ನ ಪುನಃ ಸ್ಮೃತಿರೇವ ; ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ತಥಾ ಅನವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ ? ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಸಮುತ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಾವಭಾಸಿನಃ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತತದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಸಮುತ್ಥತ್ವಮಂತರೇಣ ಸಮುದ್ಭವಃ ಸಂಭವತಿ ॥

ಅಪರ ಆಹ — ನನು ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಅನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿರೇವ, ಪ್ರಮೋಷಸ್ತು ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಸ್ಯ । ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಾನಾಂ ಕೇನಚಿದೇವ ದೋಷವಿಶೇಷೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ದೋಷೇಣ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುತ್ವಂ ಕರಣಸ್ಯ ವಿಹನ್ಯತೇ । ತೇನ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋಃ ನಿರಂತರೋತ್ಪನ್ನಯೋಃ ಕರಣದೋಷಾದೇವ ವಿವೇಕಾನವಧಾರಣಾದ್ ದೂರಸ್ಥಯೋರಿವ ವನಸ್ಪತ್ಯೋಃ ಅನುತ್ಪನ್ನೇ ಏವ ಏಕತ್ವಾವಭಾಸೇ ಉತ್ಪನ್ನಭ್ರಮಃ । ನನು ಅನಾಸ್ವಾದಿತತಿಕ್ತರಸಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಲಕಸ್ಯ ಪಿತ್ತದೋಷಾತ್ ಮಧುರೇ ತಿಕ್ತಾವಭಾಸಃ ಕಥಂ ಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅನನುಭೂತತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಅತ್ಯಂತಮ್ ಅಸನ್ನೇವ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸಪ್ತಮೋ ರಸಃ ಕಿಮಿತಿ ನಾವಭಾಸೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಿತ್ತಮೇವ ಮಧುರಾಗ್ರಹಣೇ ತಿಕ್ತಸ್ಮೃತೌ ತತ್ಪ್ರಮೋಷೇ ಚ ಹೇತುಃ ; ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಹೇತುಭಾವಸ್ಯ । ಏತೇನ ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ಅನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವತತ್ಪ್ರಮೋಷೌ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ ॥ ಉಚ್ಯತೇ — ಕೋಽಯಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಾಮ ? ನ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಗ್ರಹಣಮ್ । ನ ಹಿ ಅತಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ವಿಷಯಭಾವಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶುದ್ಧಮೇವ ಅರ್ಥಂ ಸ್ಮೃತಿರವಭಾಸಯತಿ, ನ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪದಾತ್ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತೌ ನ ದೃಷ್ಟೋ ಜ್ಞಾನಸಂಭೇದಃ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಇಷ್ಟಭೂಭಾಗವಿಷಯಾಸ್ಮೃತಿಃ ‘ಸ ಸೇವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಥಾ, ನ ಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶಿನೀ । ಅಪಿ ಚ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶಶೂನ್ಯಾ ಏವ ಸ್ಮೃತಯಃ । ನಾಪಿ ಸ್ವಗತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಾಮ ರೂಪಭೇದಃ ಅವಭಾಸತೇ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅನ್ಯದ್ವಾ ವಸ್ತು ಸ್ವತ ಏವ ರೂಪಸಂಭಿನ್ನಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ ‘ಅನಾಕಾರಾಮೇವ ಬುದ್ಧಿಂ ಅನುಮಿಮೀಮಹೇ’ ಇತಿ । ಅನಾಕಾರಾಮ್ ಅನಿರೂಪಿತಾಕಾರವಿಶೇಷಾಮ್ ; ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ವಲಕ್ಷಣಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನ ಸ್ವತಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಾತ್ಮಕತಾ । ನಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಃ ; ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯೈವ ಅವಿಕಲಾನಧಿಕಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಫಲವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತಃ ; ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಷಯಮಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಫಲತ್ವಾತ್ । ಯಃ ಪುನಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಅನುಭೂತಚರೇ ‘ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತ್ಯನುವೇಧಃ, ಸಃ ವಾಚಕಶಬ್ದಸಂಯೋಜನಾನಿಮಿತ್ತಃ, ಯಥಾ ಸಾಸ್ನಾದಿಮದಾಕೃತೌ ಗೌಃ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರಸಮುತ್ಥತಯಾ ತದ್ವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸ್ಮೃತೇಃ, ನ ಪುನಃ ಪ್ರತೀತಿತಃ ಅರ್ಥತೋ ವಾ ಅಧಿಕೋಂಶಃ ಅಸ್ತಿ, ಯಸ್ಯ ದೋಷನಿಮಿತ್ತಃ ಪ್ರಮೋಷಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ಚೇಹ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಭಾಸನಾತ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಃ ನ ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ಅನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ, ಕಿಂತು ಅಧ್ಯಾಸಃ ॥

ನನು ಏವಂ ಸತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮಾಪದ್ಯತೇ, ರಜತಮವಭಾಸತೇ ಶುಕ್ತಿರಾಲಂಬನಮ್ ಇತಿ, ನೈತತ್ ಸಂವಿದನುಸಾರಿಣಾಮ್ ಅನುರೂಪಮ್ । ನನು ಶುಕ್ತೇಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ಅವಭಾಸನೇ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮೇವ ಆಲಂಬನಾರ್ಥಃ, ಸೈವ ಇದಾನೀಂ ರಜತವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ತತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ಆಲಂಬನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಥ ತಥಾರೂಪಾವಭಾಸನಂ ಶುಕ್ತೇಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ? ಉತಾಹೋ ನ ? ಯದಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ, ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ನೇಯಂ ಶುಕ್ತಿಃ ಇತಿ ಯಥಾ । ಭವತಿ ಚ ಬಾಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಏಷ ಪಕ್ಷಃ ಪ್ರಮಾಣವಾನ್ । ಅಥ ಶುಕ್ತೇರೇವ ದೋಷನಿಮಿತ್ತೋ ರಜತರೂಪಃ ಪರಿಣಾಮ ಉಚ್ಯತೇ, ಏತದಪ್ಯಸಾರಮ್ ; ನ ಹಿ ಕ್ಷೀರಪರಿಣಾಮೇ ದಧನಿ ‘ನೇದಂ ದಧಿ’ ಇತಿ ಬಾಧೋ ದೃಷ್ಟಃ ; ನಾಪಿ ಕ್ಷೀರಮಿದಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ, ಇಹ ತು ತದುಭಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ರಜತರೂಪೇಣ ಚೇತ್ ಪರಿಣತಾ ಶುಕ್ತಿಃ, ಕ್ಷೀರಮಿವ ದಧಿರೂಪೇಣ, ತದಾ ದೋಷಾಪಗಮೇಽಪಿ ತಥೈವ ಅವತಿಷ್ಠೇತ । ನನು ಕಮಲಮುಕುಲವಿಕಾಸಪರಿಣಾಮಹೇತೋಃ ಸಾವಿತ್ರಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಮಪಿ ದೃಷ್ಟಂ, ತದಪಗಮೇ ಪುನಃ ಮುಕುಲೀಭಾವದರ್ಶನಾತ್ , ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ; ತಥಾ ಸತಿ ತದ್ವದೇವ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಬಾಧಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಪುನಃ ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರತೀತೇರೇವ ರಜತೋತ್ಪಾದಃ ಇತಿ ಮನ್ಯೇತ, ಏತದಪಿ ನ ಸಮ್ಯಗಿವ ; ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀತೇಃ ತದುತ್ಪಾದಃ ತಸ್ಯಾಸ್ತಾವತ್ ನ ತತ್ ಆಲಂಬನಮ್ ; ಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾವೇನ ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವಾತ್ , ನ ಪ್ರತೀತ್ಯಂತರಸ್ಯ ; ಪುರುಷಾಂತರಪ್ರತೀತೇರಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಕಿಮಿತಿ ಪುರುಷಾಂತರಪ್ರತೀತೇರಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಃ ? ದುಷ್ಟಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಮನೋ ಹಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ತತ್ ಆಲಂಬನಮ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪ್ರತೀತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಧಸ್ಯ ರಜತಾಂತರೋತ್ಪಾದನೇನೈವ ಉಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಪ್ರತ್ಯಯವತ್ । ಅತಃ ಅನುತ್ಪನ್ನಸಮಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಮೋಷ ಏವ ಅವತಿಷ್ಠೇತ ॥

ನನು ಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಮೋಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾ ಚ ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾ ಆಹುಃ — ‘ಅನುಭೂತವಿಷಯಾಸಂಪ್ರಮೋಷಾ ಸ್ಮೃತಿಃ’ ಇತಿ । ಕಾ ತರ್ಹಿ ಗತಿಃ ಶುಕ್ತಿಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ರಜತಾವಭಾಸಸ್ಯ ? ಉಚ್ಯತೇ — ನ ಇಂದ್ರಿಯಜಜ್ಞಾನಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಜಂ ಸ್ಮರಣಂ ಪೃಥಗೇವ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಂ ಸಮುತ್ಪನ್ನಂ, ಕಿಂತು ಏಕಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ । ಕಥಮೇತತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಕಾರಣದೋಷಃ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಂ ನಿರುಂಧನ್ನೇವ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಮಪಿ ಉದ್ಬೋಧಯತಿ ; ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರಣದೋಷಶಕ್ತೇಃ । ಅತಃ ಸಂಸ್ಕಾರದುಷ್ಟಕಾರಣಸಂವಲಿತಾ ಏಕಾ ಸಾಮಗ್ರೀ । ಸಾ ಚ ಏಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ ಏಕಫಲಂ ಜನಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ದೋಷೋತ್ಥಾಪಿತಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಸಹಿತಸಾಮಗ್ರೀಸಮುತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಚಿತಮೇವ ಶುಕ್ತಿಗತಮಿಥ್ಯಾರಜತಮಾಲಂಬನಮವಭಾಸತೇ । ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಸ್ವತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಸ್ತಿ, ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಜ್ಞಾನಹೇತುಸಾಮಗ್ರ್ಯೋಃ ಕಥಮೇಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಯೋಃ ಸಂಭೂಯ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಂ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಂಚ ಅಕ್ಷಸಂಸ್ಕಾರಯೋಃ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮೇಕಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮ್ ; ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧೇ ತದಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಲಿಂಗದರ್ಶನಮೇವ ಸಂಬಂಧಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಮುದ್ಬೋಧ್ಯ ತತ್ಸಹಿತಂ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಯಮೇವ ಚ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ । ನ ಪುನಃ ಜ್ಞಾನದ್ವಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಜ್ಞಾನಹೇತುಭ್ಯೋ ನೀಲಾದಿಭ್ಯ ಏಕಂ ಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಂ ನಿದರ್ಶನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಲೈಂಗಿಕಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಮದುಷ್ಟಕಾರಣಾರಬ್ಧತ್ವಾದ್ ಯಥಾರ್ಥಮೇವಾವಭಾಸಃ, ಇಹ ತು ಕಾರಣದೋಷಾದತಥಾಭೂತಾರ್ಥಾವಭಾಸಃ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಏವಂಚ ಸತಿ ನಾನುಭವವಿರೋಧಃ ; ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯೈವಾವಲಂಬನತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ಮಾಯಾಮಯಂ ರಜತಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವೈರೇವ ಗೃಹ್ಯೇತ ; ಯತೋ ನ ಹಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರಜತಂ ಕಾರಣದೋಷಂ ಸ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಪೇಕ್ಷತೇ । ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ, ತದಾ ತದಭಾವೇ ನ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ; ಆಲೋಕಾಭಾವೇ ಇವ ರೂಪೇ । ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವೇ ತು ಮಂತ್ರಾದ್ಯುಪಹತಚಕ್ಷುಷ ಇವ ದೋಷೋಪಹತಜ್ಞಾನಕರಣಾ ಏವ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ನೇದಂ ರಜತಮ್ ಇತಿ ಬಾಧೋಽಪಿ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಮೇವ ಸೂಚಯತಿ । ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಹಿ ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಖ್ಯತಾಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ‘ನೇದಂ ರಜತಂ ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾಸಿಷ್ಟ’ ಇತಿ । ನ ಚ ತತ್ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣ ರೂಪವತ್ತ್ವೇಽವಕಲ್ಪತೇ ; ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಶುಕ್ತಿವತ್ ನಿರಸ್ಯಮಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನವಚ್ಚ ॥ ನನು ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿದಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಸ್ವಪ್ನಶೋಕಾದಾವಸಂಭವಾತ್ , ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಶೋಕಾದೌ ಕೇನಚಿತ್ ಸಂಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ವಾಸನಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರೇವ, ನ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತಾ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ನ ತಾವತ್ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಾವಭಾಸನಾತ್ । ನನು ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ ; ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ; ಉಕ್ತಮೇತತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ । ತದಿಹ ನಿದ್ರಾದಿದೋಷೋಪಪ್ಲುತಂ ಮನಃ ಅದೃಷ್ಟಾದಿಸಮುದ್ಬೋಧಿತಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಸಹಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಂ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯಸ್ಥಾವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿರಾಲಂಬನತಯಾ ವಿವರ್ತತೇ । ನನು ಏವಂ ಸತಿ ಅಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಕೋ ವಾ ಬ್ರೂತೇ ನಾಂತರಿತಿ ? ನನು ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶೋಽನುಭೂಯತೇ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಜಾಗರಣ ಇವ, ನ ತದಂತರನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ನನು ದೇಶೋಽಪಿ ತಾದೃಶ ಏವ, ಕುತಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ ವಿಚ್ಛೇದೋಽವಭಾಸತೇ ? ಅಯಮಪಿ ತರ್ಹ್ಯಪರೋ ದೋಷಃ, ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಜಾಗರಣೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದಂತರಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾತ್ ನ ವಿಷಯಸ್ಥಾ ಅಪರೋಕ್ಷತಾ ಭಿದ್ಯತೇ ; ಏಕರೂಪಪ್ರಕಾಶನಾತ್ । ಅತೋಽಂತರಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾವಗುಂಠಿತ ಏವ ಜಾಗರಣೇಽಪ್ಯರ್ಥೋಽನುಭೂಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಜಡಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ತಮಸಾಽವಗುಂಠಿತೋ ಘಟಃ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವಗುಂಠನಮಂತರೇಣ ನ ಪ್ರಕಾಶೀಭವತಿ, ಏವಮ್ । ಯಃ ಪುನರ್ವಿಚ್ಛೇದಾವಭಾಸಃ, ಸ ಜಾಗರೇಽಪಿ ಮಾಯಾವಿಜೃಂಭಿತಃ ; ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ನಿರಂಶಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಪಂಚಭೇದೇನೈವ ಹಿ ತತ್ ಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದಂ ಸದವಚ್ಛಿನ್ನಮಿವ ಬಹಿರಿವ ಅಂತರಿವ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಅಥವಾ ದಿಗಾಕಾಶೌ ಮನೋಮಾತ್ರಗೋಚರೌ ಸರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಧಾರೌ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ನ ಪರತ್ರೇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಾಮಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ? ಕಿಮತ್ರ ಕಥಮ್ ? ನ ತತ್ರ ಕಾರಣದೋಷಃ, ನಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾವಭಾಸಃ, ಸತ್ಯಮ್ ; ಅತ ಏವ ಚೋದನಾವಶಾತ್ ಇಚ್ಛಾತೋಽನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯೈಷಾ, ನ ಜ್ಞಾನಂ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹಿ ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಾತೋ ಜನಯಿತುಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ; ಕಾರಣೈಕಾಯತ್ತತ್ವಾದಿಚ್ಛಾನುಪ್ರವೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಮಾಭೋಗೇನ ಜನ್ಯಮಾನಂ ಮನೋನಿರೋಧೇನ ಚ ನಿರುಧ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ ; ನ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಯೋಸ್ತಯೋರ್ವ್ಯಾಪಾರಃ, ಕಿಂತು ಕಾರಣವ್ಯಾಪಾರೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಚ ಚಕ್ಷುಷ ಇವೋನ್ಮೀಲನನಿಮೀಲನೇ, ನ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ವ್ಯಾಪಾರ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕೇವಲಾ ಅಧ್ಯಸ್ಯತೇ ಚೋದನಾವಶಾತ್ ಫಲಾಯೈವ, ಮಾತೃಬುದ್ಧಿರಿವ ರಾಗನಿವೃತ್ತಯೇ ಪರಯೋಷಿತಿ । ತದೇವಮ್ ಅನವದ್ಯಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ —

ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ ಇತಿ ॥

‘ತಂ ಕೇಚಿತ್’

ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪೇ ಮತಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ ಸ್ವಮತಪರಿಶುದ್ಧಯೇ ।

ಕಥಮ್ ?

ಅನ್ಯತ್ರ

ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ,

ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ

ಅರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ, ರಜತಾದೇಃ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಠಸ್ಯೈವ ವಾ ;

ಅಧ್ಯಾಸಃ ಇತಿ

ವದಂತಿ ।

ಕೇಚಿತ್ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮಃ ಇತಿ ॥

ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ತಯೋರ್ವಿವೇಕಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಾತ್ ತನ್ನಿಬಂಧನೋಽಯಮೇಕತ್ವಭ್ರಮಃ ಇತಿ ವದಂತೀತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಅನ್ಯೇ ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ ಇತಿ ।

ಯತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ, ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸಃ, ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಾದೇಃ, ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ರಜತಾದಿರೂಪತ್ವಸ್ಯ, ಕಲ್ಪನಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವಾವಭಾಸಮಾನತಾಮ್ , ಆಚಕ್ಷತೇ ।

ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಇತಿ ।

ಸ್ವಮತಾನುಸಾರಿತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಲ್ಪನಾಪ್ರಕಾರಾಣಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸತ್ವಂ ನಾಮ ಲಕ್ಷಣಂ, ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಾತ್ ಪರಾವಭಾಸಃ ಸಿದ್ಧಃ ಇತಿ ಯದವಾದಿಷ್ಯಮ್ , ತತ್ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಕಥಮ್ ? ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಠಸ್ಯ ವಾ ಶುಕ್ತಿಧರ್ಮತ್ವಾವಭಾಸನಾತ್ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಯೋಃ ಪೃಥಕ್ ಸತೋರಪೃಥಗವಭಾಸಃ ಅಭಿಮಾನಾತ್ , ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಸ್ಯ ರಜತರೂಪಪ್ರತಿಭಾಸನಾತ್ ॥ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಯೋಃ ಸರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ನ ವಿವಾದಃ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತತ್ರ ‘ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ’ ಇತ್ಯೇತಾವತಿ ಲಕ್ಷಣೇ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಾಸವಾದಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನಿರುಪಪತ್ತಿಕೇ ಲಕ್ಷಣವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ‘ಪರತ್ರ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ಕಥಂ ? ನಿರುಪಪತ್ತಿಕೋಽಯಂ ಪಕ್ಷಃ । ನ ಹಿ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೋಽಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ, ಸಂಭವೀ ವಾ । ನನು ಕೇಶಾಂಡ್ರಕಾದ್ಯವಭಾಸೋ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೋ ದೃಷ್ಟಃ, ನ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ತೇಜೋಽವಯವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ ॥

ನನು ರಜತೇ ಸಂವಿತ್ , ಸಂವಿದಿ ರಜತಮಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿವತ್ , ನೈತತ್ ಸಾರಂ ; ನ ತತ್ರ ಯತೋ ಬೀಜಾತ್ ಯೋಽಂಕುರಃ ತತ ಏವ ತದ್ಬೀಜಮ್ , ಅಪಿ ತು ಅಂಕುರಾಂತರಾತ್ , ಇಹ ಪುನಃ ಯಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಯತ್ ರಜತಮವಭಾಸತೇ, ತಯೋರೇವೇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಃ, ತತೋ ದುರ್ಘಟಮೇತತ್ । ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿಷ್ವಪಿ ನ ಬೀಜಾಂಕುರಾಂತರಪರಂಪರಾಮಾತ್ರೇಣ ಅಭಿಮತವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿಃ ; ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾನಿವೃತ್ತಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ‘ಕುತ ಇದಮೇವಂ’ ಇತಿ ಪರ್ಯನುಯೋಗೇ ‘ದೃಷ್ಟತ್ವಾದೇವಂ’ ಇತಿ ತತ್ರ ಏವ ದೂರಂ ವಾ ಪರಿಧಾವ್ಯ ಸ್ಥಾತವ್ಯಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹೇತುಪರಂಪರಾಮೇವಾವಲಂಬ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯನವತಿಷ್ಠಮಾನೋ ನಾನವಸ್ಥಾದೋಷಮತಿವರ್ತೇತ । ಅಪಿ ಚ ನ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರವಧಿಕೋ ‘ನ’ ಇತ್ಯೇವ ಬಾಧಾವಗಮೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯತ್ರಾಪ್ಯನುಮಾನಾದಾಪ್ತವಚನಾದ್ವಾ ನ ಸರ್ಪಃ ಇತ್ಯೇವಾವಗಮಃ, ತತ್ರಾಪಿ ‘ಕಿಂ ಪುನರಿದಮ್ ? ’ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಂ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮವಧಿರ್ವಿದ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಾದಿಷ್ವಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿಬಾಧಃ ಅಧಿಗತಾವಧಿರೇವ । ಅಥವಾ ಸರ್ವಲೋಕಸಾಕ್ಷಿಕಮೇತತ್ ಕೇಶೋಂಡ್ರಕಾದಾವಪಿ ತದ್ಬಾಧೇ ತದನುಷಂಗ ಏವ ಬೋಧೇ ಬಾಧ್ಯತೇ, ನ ಬೋಧಃ । ಅತಃ ತದವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಃ ; ತೇನ ತನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ , ಸ್ವತಶ್ಚ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಕೂಟಸ್ಥಾಪರೋಕ್ಷೈಕರಸಚೈತನ್ಯಾವಧಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ನಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಮಪ್ಯಸದೇವ ; ತಥಾತ್ವೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಯೋಗಾತ್ ॥

ನನು ಸರ್ವಮೇವೇದಮಸದಿತಿ ಭವತೋ ಮತಮ್ । ಕ ಏವಮಾಹ ? ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯುದ್ಘೋಷಿತಮಸ್ಮಾಭಿಃ । ಅಥ ಪುನರ್ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರುಪಾಖ್ಯತಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮುಚ್ಯೇತ, ಕಾಮಮಭಿಧೀಯತಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಂ ‘ನೇದಂ ರಜತಮ್’ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲಸಂಬದ್ಧಂ ರಜತಂ ವಿಲೋಪಯದೇವೋದೇತಿ, ನ ದೇಶಾಂತರಸಂಬಂಧಮಾಪಾದಯತಿ ; ತಥಾಽನವಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ದೂರವರ್ತಿನೀಂ ರಜ್ಜುಂ ಸರ್ಪಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿಕಟವರ್ತಿನಾಽಽಪ್ತೇನ ‘ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ಪಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ತಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರವರ್ತಿತ್ವಂ ; ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ; ಇಹ ಭಗ್ನಘಟಾಭಾವವತ್ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ಯತ್ರಾಪಿ ಸರ್ಪಬಾಧಪೂರ್ವಕೋ ರಜ್ಜುವಿಧಿರಕ್ಷಜನ್ಯಃ ತಾದೃಶವಾಕ್ಯಜನ್ಯೋ ವಾ, ತತ್ರಾಪಿ ಸ ಏವ ನ್ಯಾಯಃ ; ತಥಾಽನವಗಮಾತ್ , ತದೇವಂ ನ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೋಽಧ್ಯಾಸಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಧೂಕ್ತಂ ಪರತ್ರ ಇತಿ ॥ ಯದ್ಯೇವಂ ‘ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ’ ಇತ್ಯೇತಾವದಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಮ್, ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಅರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯೇವಮೇತಾವದಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಂ ಪರತ್ರ ಸ್ಮೃತಿ ರೂಪಾವಭಾಸಃ ಇತಿ, ತತ್ರ ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಪರಾವಭಾಸಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಂ, ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯಾಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಸಂಭವಃ, ಸತ್ಯಮ್ ; ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಯಥಾನ್ಯಾಸಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತು ।

ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಅನುಭವಃ

ಇತ್ಯುದಾಹರಣದ್ವಯೇನ ಲೌಕಿಕಸಿದ್ಧಮೇವೇದಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷಿತಂ, ಕಿಮತ್ರ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ? ಇತಿ ಕಥಯತಿ —

ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತೇ ಇತಿ ॥

ನನು ನ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ರಜತಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ತೇನ ಶುಕ್ತಿಕೇತಿ, ರಜತವದಿತಿ ಚೋಭಯಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ಶುಕ್ತಿಕಾಗ್ರಹಣಮುಪರಿತನಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ವತಿಗ್ರಹಣಂ ತು ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯಾರಜತಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಸಂಭೇದ ಇವಾವಭಾಸನಮಂಗೀಕೃತ್ಯ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಪಿ ರಜತಸ್ಯ ಆಗಂತುಕದೋಷನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನಂತರಬಾಧದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಕಥ್ಯತೇ, ನ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥಾಭಿಮತಾತ್ ರಜತಾದನ್ಯತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ । ತತ್ರ ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ರಜತಸ್ಯ ನೇದಂತಾವಭಾಸಸ್ತದ್ಗತಃ, ಕಿಂತು ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಗತ ಏವ । ಅಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಮನೋಽಪಿ ರಜತೋಲ್ಲೇಖಸ್ಯ ದೋಷಬಲಾದಿಂದ್ರಿಯಜಜ್ಞಾನಾಂತರ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕೋದಾಹರಣೇನ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯಾನಾತ್ಮಾ ರಜತಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನಿರಂಜನಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅಸ್ಮದರ್ಥೇ ಅನಿದಮಂಶಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮಾ ತದವಭಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಪನ್ನಃ ಅಹಂಕಾರಃ ಅಧ್ಯಸ್ತಃ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ದ್ವಿಚಂದ್ರೋದಾಹರಣೇನ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಜೀವಾನಾಂ ಚಾನಾತ್ಮರೂಪೋ ಭೇದಾವಭಾಸಃ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನನು ಬಹಿರರ್ಥೇ ಕಾರಣದೋಷೋಽರ್ಥಗತಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಗತಶ್ಚ ತಿಮಿರಾದಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶ್ಚಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಂಶತ್ವಾದಂಶಾಂತರಾವಗ್ರಹೇಽಪಿ ಅಂಶಾಂತರಪ್ರತಿಬಂಧೋ ಯುಜ್ಯೇತ, ನ ತ್ವಿಹ ಕಾರಣಾಂತರಾಯತ್ತಾ ಸಿದ್ಧಿಃ, ಯೇನ ತದ್ದೋಷಾದನವಭಾಸೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನಿರಂಶಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷಸ್ತದಯೋಗಾತ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮನವಭಾಸಮಾನಮಸ್ತ್ಯೇವ, ನ ತದನವಭಾಸನಾಜ್ಜೀವೇಽನವಭಾಸವಿಪರ್ಯಾಸೌ ಭವತಃ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೇರಗ್ರಹಣಾತ್ ಸ್ಥಾಣಾವಗ್ರಹಣಂ ವಿಪರ್ಯಾಸೋ ವಾ । ನನು ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೋ ಜೀವಃ, ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೩-೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಅತಃ ತದಗ್ರಹಣಮಾತ್ಮನ ಏವ ತತ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸುತರಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ರಾಸಂಭವಃ ; ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨-೨-೧೫) ಇತಿ ತಚ್ಚೈತನ್ಯೇನೈವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ , ಉಚ್ಯತೇ — ವಿದ್ಯತ ಏವ ಅತ್ರಾಪ್ಯಗ್ರಹಣಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಚ್ಛಾದಕಃ । ಕಥಂ ಗಮ್ಯತೇ ? ಶ್ರುತೇಃ ತದರ್ಥಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವತ್ — ‘ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ’ ‘ಅನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ । ತದರ್ಥಾಪತ್ತಿರಪಿ ವಿದ್ಯೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರುತಿಷು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಮೋಕ್ಷಾಯ ನಿವೇದ್ಯತೇ, ತೇನಾರ್ಥಾದಿದಮವಗಮ್ಯತೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾನವಗಮೋಽವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೋ ಬಂಧೋ ನಿಸರ್ಗತ ಏವಾಸ್ತೀತಿ ॥

ನನು ನ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ಬಾಢಮ್ ; ಅತ ಏವಾಽರ್ಥಾಜ್ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಾಚ್ಛಾದಿಕಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ತದವಬೋಧೋಽಪಿ ಯದಿ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂತಜೀವನಿರ್ಭಾಸಾಸ್ಪದಮೇಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಕೋವಿದೈರಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ — ‘ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ’ (ಭ . ಗೀ ೧೩ - ೧೯) ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವನಿಮಿತ್ತಾಮನಾದಿಸಿದ್ಧಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದೇನಾಹ ; ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪-೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ಮಾಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪತ್ವಾದನನ್ಯದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮಾತ್ಮನೋ ನ ವೇತ್ತಿ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಅನಾದಿಮಾಯಯಾ ಸುಪ್ತೋ ಯದಾ ಜೀವಃ ಪ್ರಬುದ್ಧ್ಯತೇ । ಅಜಮನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮದ್ವೈತಂ ಬುಧ್ಯತೇ ತದಾ’ (ಗೌ.ಕಾ.೧/೧೬) ಇತಿ ॥

ನನು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಶ್ರುತಿಃ ತದರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಾ ನಾವಿದ್ಯಾಂ ನಿವೇದಯಿತುಮಲಮ್ ? ಕಿಂ ತತ್ ಪ್ರಮಾಣಂ ? ಯೇನ ಸಹ ವಿರೋಧಃ, ನಿರಂಶಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷಃ ಸ್ವರೂಪಾನವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ಭೋಕ್ತುಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತತಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ನನು ನ ಭೋಕ್ತಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ, ಕಿಂ ತ್ವಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನಾವಭಾಸ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾ, ಅಹಂಕಾರೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ಭೋಕ್ತಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ? ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿ’ತಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ಏಕತಾಭಿಮಾನಾತ್ । ನನು ಗೌಣೋಽಯಂ, ನ ಮಿಥ್ಯಾ ? ಯಥಾ ನ ಗೌಣಃ, ತಥಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರ ಏವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ॥

ನನು ‘ಅಹಮಿ’ತಿ ಯದಿ ದೇಹಸಮಾನಾಧಿಕರಣಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನ ತರ್ಹಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ; ಅನ್ಯಸ್ಯ ತಥಾಗ್ರಾಹಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಆಗಮಾನುಮಾನಯೋರಪಿ ತದ್ವಿರೋಧೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧಃ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ? ಆಗಮಾದನುಮಾನಾದ್ವಾ ಅನ್ಯಥಾಽವಗಮಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನೈತತ್ ; ಅನ್ಯೋಽನ್ಯಾಶ್ರಯತಾ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ಆಗಮಾನುಮಾನಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯ ಏವಾಯಮಹಂಕಾರಃ ಇತ್ಯಾತ್ಮವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಆತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತೋ ಗೌಣೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಉಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಭೋಕ್ತೃವಿಷಯ ಏವಾಯಮಹಂಕಾರಃ ; ತಥಾಪಿ ತಥಾ ಅನಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ ತದ್ಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಭಾಸಮಾನೇಽಪಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಭೇದಾನಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ ತತ್ಸಂಭೇದೇನಾವಭಾಸಃ, ಯಥಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಕಾರೇ ಹೃಸ್ವಾದಿಸಂಭೇದಃ ॥

ಅಥ ಪುನರೇಕಾಂತತೋ ಭಿನ್ನ ಏವ ದೇಹಾದೇರಹಂಕರ್ತಾ ಅವಭಾಸೇತ, ರಸಾದಿವ ಗಂಧಃ, ತತಃ ತತ್ಸದ್ಭಾವೇ ನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಾವಕಲ್ಪೇತ । ಜಿಜ್ಞಾಸೋತ್ತರಕಾಲಂ ತರ್ಹಿ ಗೌಣ ಏವ ಯುಕ್ತಃ, ಕಥಮ್ ? ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಾಮ ಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಮ್ । ನ ಹಿ ಯುಕ್ತಿಃ ಪೃಥಕ್ ಜ್ಞಾನಾಂತರಜನನೀ, ಕಿಂತು ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಷಯವಿವೇಚಿನೀ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿವಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾತ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನುಭವಪರ್ಯಂತ ಏವಾಹಂಕಾರೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೋತ್ತರಕಾಲಂ ಯುಕ್ತಃ, ನ ಯುಕ್ತಃ ; ಅಕಾರ ಇವ ಹೃಸ್ವತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಮ್ ? ಅನುಭವ ಏವ । ಏವಮಹಂಕಾರೇಽಪಿ ಸಮಾನಶ್ಚರ್ಚಃ । ನನು ಅನುಭವಃ ತರ್ಕಬಲಾದ್ಯಥಾವಭಾಸಿನ್ಯಪ್ಯಕಾರೇ ಸಂಭವತಿ ; ಹೃಸ್ವಾದೇಃ ಪೃಥಕ್ಸತಸ್ತಥಾನವಗಮಾತ್ , ತನ್ನ ; ಏಕಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಅರ್ಥಾದಿತರಸ್ಯಾಪಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವಾತ್ ॥

ನನು ಮಹದೇತದಿಂದ್ರಜಾಲಂ ಯತ್ ತರ್ಕಾನುಗೃಹೀತಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಯಥಾಯಥಮಸಾಧಾರಣರೂಪಯೋರೇವಾವಭಾಸಮಾನಯೋರೇಕತ್ವಾವಗಮೋ ನ ಗೌಣ ಇತಿ, ಬಾಢಮ್ ; ಇಂದ್ರಜಾಲಮೇವೈತತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ — ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವ ಸತಃ ತದೇಕಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಕೃದನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಪಿ ದೃಷ್ಟಮ್ ; ಅತೋ ದೇಹಾದಿವಿಷಯತ್ವಾವಿರೋಧಿಸ್ವವಿಷಯಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ । ಅತೋ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯವಿವೇಚನೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯೋಪದರ್ಶನೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಮಾತ್ರಂ ಕೃತಂ ನಾಧಿಕಮಾದರ್ಶಿತಮ್ । ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ದೇಹಾದಿಷು ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಃ ನ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯವಿವೇಚನಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ನ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾತೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ । ತೇನ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿ’ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಗೌಣಃ । ತದೇವಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ ಏವ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತಾಯಾಃ ತಥಾ ಅನವಭಾಸದರ್ಶನಾತ್ ’ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿ’ತಿ ಚಾಧ್ಯಾಸೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನವಭಾಸನಂ ಪೂರ್ವಕಾಲಕೋಟಿರಹಿತಪ್ರಕಾಶಾಚ್ಛಾದಿತತಮೋನಿಮಿತ್ತಂ ಶ್ರುತಿ ತದರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಮರ್ಪಿತಂ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಅನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಂ ಚ । ಪೃಥಗ್ಭೋಕ್ತೃವಿಷಯಾನುಭವಫಲಾಭಾವಾತ್ ಭೋಕ್ತೃಚೈತನ್ಯಸಂವಲಿತೈಕಾನುಭವಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಸಂಭೇದಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣವ್ಯಾಪ್ತಿರಿಹಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ॥

‘ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇ’ತಿ ಕಿಂವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನ ಆಕ್ಷೇಪೇ ಚ ಸಮಾನವರ್ತಿನೋ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ‘ಪೃಷ್ಟಮನೇನೇ’ತಿ ಮತ್ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪೇ ಅಭಿಹಿತೇ ಪುನಃ ‘ಆಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಮಯೇ’ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯೇ ಅಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತಿ ॥

ಬಾಢಮೇವಂಲಕ್ಷಣೋಽಧ್ಯಾಸಃ, ಸ ಚೇಹ ನ ಸಂಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯತಃ

ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತೇ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ ; ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ ॥

ನ ಹ್ಯವಿಷಯೇ ಅಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ ಸಂಭವೀ ವಾ, ಉಚ್ಯತೇ —

ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ ; ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ॥

ನನು ವಿಷಯಿಣಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಥಂ ವಿಷಯಭಾವಃ ? ಪರಾಗ್ಭಾವೇನ ಇದಂತಾಸಮುಲ್ಲೇಖ್ಯೋ ಹಿ ವಿಷಯೋ ನಾಮ, ಭವತಿ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇಣಾನಿದಂಪ್ರಕಾಶೋ ವಿಷಯೀ ; ತತ್ ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ನಿರಂಶಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾಂಶದ್ವಯಸನ್ನಿವೇಶಃ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾಭಿಮತೋಽಹಂಕಾರಃ । ಸ ಚೇದಮನಿದಂರೂಪವಸ್ತುಗರ್ಭಃ ಸರ್ವಲೋಕಸಾಕ್ಷಿಕಃ । ತಮವಹಿತಚೇತಸ್ತಯಾ ನಿಪುಣತರಮಭಿವೀಕ್ಷ್ಯ ರೂಪಕಪರೀಕ್ಷಕವತ್ ಸ್ವಾನುಭವಮಪ್ರಚ್ಛಾದಯಂತೋ ವದಂತು ಭವಂತಃ ಪರೀಕ್ಷಕಾಃ — ಕಿಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಃ ? ನ ವಾ ? ಇತಿ ॥

ನನು ಕಿಮತ್ರ ವದಿತವ್ಯಮ್ , ಅಸಂಭಿನ್ನೇದಂರೂಪ ಏವ ಅಹಮಿತ್ಯನುಭವಃ, ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಮಾತೃ - ಪ್ರಮೇಯ - ಪ್ರಮಿತಯಸ್ತಾವದಪರೋಕ್ಷಾಃ, ಪ್ರಮೇಯಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಮ್ , ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಿತೀ ಪುನರಪರೋಕ್ಷೇ ಏವ ಕೇವಲಮ್ , ನ ಕರ್ಮತಯಾ ; ಪ್ರಮಿತಿರನುಭವಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ , ತದ್ಬಲೇನ ಇತರತ್ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಪ್ರಮಾಣಂ ತು ಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರಃ ಫಲಲಿಂಗೋ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಃ । ತತ್ರ ‘ಅಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀ’ತಿ ಪ್ರಮಾತುರ್ಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರಃ ಕರ್ಮವಿಷಯಃ, ನಾತ್ಮವಿಷಯಃ, ಆತ್ಮಾ ತು ವಿಷಯಾನುಭವಾದೇವ ನಿಮಿತ್ತಾದಹಮಿತಿ ಫಲೇ ವಿಷಯೇ ಚಾನುಸಂಧೀಯತೇ ॥

ನನು ನಾಯಂ ವಿಷಯಾನುಭವನಿಮಿತ್ತೋಽಹಮುಲ್ಲೇಖಃ, ಕಿಂ ತು ಅನ್ಯ ಏವ ಆತ್ಮಮಾತ್ರವಿಷಯಃ ‘ಅಹಮಿ’ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯರೂಪತ್ವೇನಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ, ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತಿ, ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮೇಯನಿರ್ಭಾಸರೂಪತ್ವಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪ ಆತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾದಿದಮನಿದಂರೂಪಃ ; ಪ್ರಮೇಯಾಂಶಸ್ಯೇದಂರೂಪತ್ವಾತ್ , ಅನಿದಂರೂಪತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ರಂಶಸ್ಯ ನ ಚೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಂಶತ್ವಾತ್ , ಅಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮನಃ, ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಚೇದಂರೂಪತಯಾ ಪರಾಗ್ರೂಪತ್ವಾದನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನೀಲಾದಿಜ್ಞಾನಫಲಮನುಭವಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿದಂತಯಾ, ಗ್ರಾಹಕಂ ಚಾನಿದಂತಯಾಽವಭಾಸಯತಿ, ಗ್ರಹಣಂ ಚಾನುಮಾಪಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತೋ ನೇದಮಂಶೋಽಹಂಕಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ರೇದಂ ಭವಾನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಕಿಮಾತ್ಮಾ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶೋಽನುಭವೋ ಜಡಪ್ರಕಾಶಃ ? ಉತ ಸೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಃ ? ಅಥವಾ ಸ ಏವ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಃ, ಆತ್ಮಾ ಜಡಸ್ವರೂಪಃ ? ಇತಿ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ ; ಜಡಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾನವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪ್ರಮಾತಾ ಚೇತನಸ್ತದ್ಬಲೇನ ಪ್ರದೀಪೇನೇವ ವಿಷಯಮಿದಂತಯಾ, ಆತ್ಮಾನಂ ಚಾನಿದಂತಯಾ ಚೇತಯತೇ, ಇತಿ ನ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾನವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ, ತನ್ನ ; ಸ್ವಯಂಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಸನ್ ವಿಷಯಪ್ರಮಾಣೇನಾಚೇತನೇನಾನುಗೃಹೀತಃ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ, ನೈತತ್ ಸಾಧು ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇನ ಚೇತ್ ಪ್ರದೀಪೇನೇವ ವಿಷಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಚೇತಯತೇ, ತದಾ ಚೇತಯತಿ ಕ್ರಿಯಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ ॥

ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಲ್ಪೇ ಆತ್ಮಾಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶೇತ, ಕಿಮಿತಿ ವಿಷಯಾನುಭವಮಪೇಕ್ಷೇತ ? ಅಥ ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ನಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ, ವಿಶೇಷೇ ಹೇತುರ್ವಾಚ್ಯಃ । ನ ಹಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವಃ ಸನ್ ಸ್ವಯಂ ಪರೋಕ್ಷೋಽನ್ಯತೋಽಪರೋಕ್ಷ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚ ಸಮತ್ವಾನ್ನೇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶನೇ ಪ್ರದೀಪಯೋರಿವ । ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಕಲ್ಪೇ ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮೈವ ಚಿತಿ ಪ್ರಕಾಶ ಆಪದ್ಯತೇ, ನ ತದತಿರಿಕ್ತತಥಾವಿಧಫಲಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಶ್ಚೇದನುಭವಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ವಗತೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರತಿವಿಷಯಂ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಗವಭಾಸೇತ, ಸರ್ವಾನುಭವಾನುಗತಂ ಚ ಗೋತ್ವವದನುಭವತ್ವಮಪರಮೀಕ್ಷ್ಯೇತ । ನ ಚ ‘ನೀಲಾನುಭವಃ ಪೀತಾನುಭವಃ’, ಇತಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷಪರಾಮರ್ಶಶೂನ್ಯಃ ಸ್ವಗತೋ ವಿಶೇಷೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ॥

ನನು ವಿನಷ್ಟಾವಿನಷ್ಟತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಯದಿ ವಿನಷ್ಟಾವಿನಷ್ಟತಾ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ; ಸಾ ಚ ಜನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ, ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ಜನ್ಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಯತ್ತಸ್ಥಿತಿತ್ವೇನ ಏಕಮಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಏತೇನ ಅತಿಸಾದೃಶ್ಯಾದನುಭವಭೇದೋ ನ ವಿಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವಗತೋ ಭೇದೋ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಿಮತ್ ; ಯೇನ ತದಪ್ರಕಾಶನಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನೋ ವಿಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಯಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸತ್ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಂ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದ್ವತ್ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅಭಿಹಿತಂ ತತ್ರಾಪ್ರಕಾಶನೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಇಹ ತನ್ನಾಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟಮನುಭವವಿರೋಧೇ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧೇ ಚ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತಿ ; ದರ್ಶಿತೇ ಚಾನುಭವಯುಕ್ತೀ । ತಸ್ಮಾತ್ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವ ಏವಾತ್ಮಾ ತೇನ ತೇನ ಪ್ರಮೇಯಭೇದೇನೋಪಧೀಯಮಾನೋಽನುಭವಾಭಿಧಾನೀಯಕಂ ಲಭತೇ, ಅವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿರಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದೈರಭಿಧೀಯತೇ ; ಅವಧೀರಿತವನಾಭಿಧಾನನಿಮಿತ್ತೈಕದೇಶಾವಸ್ಥಾನಾ ಇವ ವೃಕ್ಷಾ ವೃಕ್ಷಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ , ಬಾಢಮ್ ; ಅತ ಏವ ವಿಷಯಾನುಭವನಿಮಿತ್ತೋಽನಿದಮಾತ್ಮಕೋಽಹಂಕಾರೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ಸತ್ಯಮೇವಂ ; ಕಿಂತು ತಥಾ ಸತಿ ಸುಷುಪ್ತೇಪಿ ‘ಅಹಮಿ’ತ್ಯುಲ್ಲೇಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ನೀಲಾನುಷಂಗೋ ಯಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ, ಸ ನೀಲಭೋಗಃ, ನಾಸಾವಹಮುಲ್ಲೇಖಾರ್ಹಃ । ’ಅಹಮಿ’ತಿ ಆತ್ಮಾ ಅವಭಾಸತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ನಾಮ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಷಯಾನುಷಂಗಾಭಾವಾದಿದಂ ಜಾನಾಮೀ’ತಿ ವಿಷಯತದನುಭವಪರಾಮರ್ಶೋ ನಾಸ್ತಿ, ಮಾ ಭೂತ್ ; ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಃ ಕಿಮಿತಿ ನ ಭವೇತ್ ?

ನನು ಅಹಮಿತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ತದಭಾವೇ ಕಥಂ ತಥಾ ಪ್ರತಿಭಾಸಃ ? ನೈತತ್ ಸಾರಮ್ ; ಸಮುತ್ಕಾಲಿತೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಸ್ಮದರ್ಥಃ, ತತಃ ಸರ್ವದಾ ಅಹಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನೈತಚ್ಛಕ್ಯಮ್ ; ಉಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶೇನ ಚೈತನ್ಯಮಹಮಿತ್ಯುಲ್ಲಿಖ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ ; ತತ್ಪರಾಮರ್ಶೋ ಹಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಃ, ನ ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಹೇತುಃ ಸ್ವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ತು ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಃ । ತತಶ್ಚ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾನುಭವಾತ್ಮತ್ವಶೂನ್ಯಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ಅಹಮಿತಿ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪ್ಯವಭಾಸೇತ ; ದೃಶಿರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ಮರ್ಯೇತ ಹ್ಯಸ್ತನ ಇವಾಹಂಕಾರಃ । ಅವಿನಾಶಿನಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾತ್ ನ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹ್ಯಸ್ತನೋಽಪಿ ನ ಸ್ಮರ್ಯೇತ ॥

ನನು ಅಸ್ತ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತೇ ಅಹಮನುಭವಃ ‘ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿ’ತಿ ; ಸುಷುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಸುಖಾನುಭವಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್ , ನಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರಾನುಭವಃ ಸಂಭವತಿ, ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ; ನ ತತ್ ಸ್ವಾಪೇ ಸುಖಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಜಂ ಸ್ಮರಣಮ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸುಖಾವಮರ್ಶೋ ದುಃಖಾಭಾವನಿಮಿತ್ತಃ, ಕಥಮ್ ? ಸ್ವಪ್ನೇ ತಾವದಸ್ತ್ಯೇವ ದುಃಖಾನುಭವಃ, ಸುಷುಪ್ತೇ ತು ತದಭಾವಾತ್ ಸುಖವ್ಯಪದೇಶಃ । ತದಭಾವಶ್ಚ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಾತ್ । ಯದಿ ಪುನಃ‘ಸುಪ್ತಃ ಸುಖಮ್’ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿಷಯಂ ಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ವಿಶೇಷತಃ ಸ್ಮರ್ಯೇತ, ನ ಚ ತದಸ್ತಿ । ವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ‘ಸುಖಂ ಸುಪ್ತೇ ನ ಕಿಂಚಿನ್ಮಯಾ ಚೇತಿತಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯತ್ ಪುನಃ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಅಂಗಲಾಘವೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಸಾದಾದಿನಾ ಸುಖಾನುಭವೋನ್ನಯನಮಿತಿ, ತದಸತ್ ; ಅನುಭೂತಂ ಚೇತ್ ಸುಖಂ ಸ್ಮರ್ಯೇತ, ನ ತತ್ರ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ, ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಕಥಂ ಕಸ್ಯಚಿದಂಗಲಾಘವಂ ಕಸ್ಯ ಚಿನ್ನ ? ಇತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ— ಜಾಗರಣೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಶ್ರಾಮ್ಯಂತಿ ; ತದಪನುತ್ತಯೇ ವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಃ ಸ್ವಾಪಃ । ತತ್ರ ಯದಿ ಸಮ್ಯಕ್ ವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಃ, ತದಾ ಅಂಗಾನಿ ಲಘೂನಿ, ಇತರಥಾ ಗುರೂಣೀತಿ । ತದೇವಂ ನಾಯಂ ನೀಲಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾದನ್ಯ ಏವಾತ್ಮವಿಷಯೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನಾಪಿ ವಿಷಯಾನುಭವಾದೇವಾಹಮುಲ್ಲೇಖಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇಕಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ಲೋಕಾನುಗ್ರಹೈಕರಸತಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಪ್ರವರ್ತನಪ್ರಯೋಜನಕೃತಶರೀರಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಮತಮಾಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ॥

ತದುಚ್ಯತೇ — ಯೇಯಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ನಾಮರೂಪಮ್ , ಅವ್ಯಾಕೃತಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾ, ಮಾಯಾ, ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಅಗ್ರಹಣಮ್ , ಅವ್ಯಕ್ತಂ, ತಮಃ, ಕಾರಣಂ, ಲಯಃ, ಶಕ್ತಿಃ, ಮಹಾಸುಪ್ತಿಃ, ನಿದ್ರಾ, ಅಕ್ಷರಮ್ , ಆಕಾಶಮ್ ಇತಿ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಬಹುಧಾ ಗೀಯತೇ, ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವಾವಸ್ಥಿತಲಕ್ಷಣಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯ ಜೀವತ್ವಾಪಾದಿಕಾ ಅವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾಸಂಸ್ಕಾರಚಿತ್ರಭಿತ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಕಾಶಾಚ್ಛಾದನವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರರೂಪಸ್ಥಿತಿರನಾದಿರವಿದ್ಯಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಲಬ್ಧಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷೋ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಾಶ್ರಯಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೈಕಾಧಾರಃ ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯಸಂವಲನಸಂಜಾತಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನೋಽಪರೋಕ್ಷೋಽಹಂಕಾರಃ, ಯತ್ಸಂಭೇದಾತ್ ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೋಽನಿದಮಂಶ ಆತ್ಮಧಾತುರಪಿ ಮಿಥ್ಯೈವ’ಭೋಕ್ತೇ’ತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪಗತಃ । ಸ ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಮುತ್ಖಾತನಿಖಿಲಪರಿಣಾಮಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಃ ? ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಆಶ್ರಿತಪರಿಣತಿಭೇದತಯೈವಾಹಂಕಾರನಿರ್ಭಾಸೇಽನಂತರ್ಭೂತೈವ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ; ತಥಾ ಸತಿ ಅಪಾಕೃತಾಹಂಕೃತಿಸಂಸರ್ಗೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಃ ಕೇವಲಮಿದಂತಯೈವಾವಭಾಸೇತ, ನ ಚ ತಥಾ ಸಮಸ್ತಿ ॥ ಸ ಚ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಃ, ಅನಿದಂಚಿದಾತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ವೇದಾಂತವಾದಿಭಿಃ ಅಂತಃಕರಣಂ, ಮನಃ, ಬುದ್ಧಿರಹಂಪ್ರತ್ಯಯೀ ಇತಿ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ಪರಿಸ್ಪಂದಶಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಇತಿ । ತೇನ ಅಂತಃಕರಣೋಪರಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ಮಿಥ್ಯೈವಾಹಂಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ಸ್ಫಟಿಕಮಣೇರಿವೋಪಧಾನನಿಮಿತ್ತೋ ಲೋಹಿತಿಮಾ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೋಹಿತಿಮ್ನೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ಸ್ಫಟಿಕಪ್ರತಿಸ್ಫಾಲಿತಾ ನಯನರಶ್ಮಯೋ ಜಪಾಕುಸುಮಮುಪಸರ್ಪೇಯುಃ, ತದಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸಂನಿವೇಶಂ ತದೇವ ಲೋಹಿತಂ ಗ್ರಾಹಯೇಯುಃ । ನ ಹಿ ರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ ; ನಾಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮನಾಕರ್ಷದ್ರೂಪಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಕ್ವಚಿದುಪಲಬ್ಧಪೂರ್ವಮ್ । ನನು ಅಭಿಜಾತಸ್ಯೇವ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿಮಣೇಃ ಜಪಾಕುಸುಮಾದೇರಪಿ ಪ್ರಭಾ ವಿದ್ಯತೇ, ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕೋಽಪಿ ಲೋಹಿತ ಇವಾವಭಾಸತೇ ; ತಥಾಪಿ ಸ್ವಯಮಲೋಹಿತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ಲೋಹಿತ ಇತ್ಯಾಪದ್ಯೇತ । ಅಥ ಪ್ರಭೈವ ಲೋಹಿತೋಽವಭಾಸತೇ, ನ ಸ್ಫಟಿಕ ಇತಿ ; ಶೌಕ್ಲ್ಯಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಪ್ರಕಾಶೇತ । ಅಥ ಪ್ರಭಯಾ ಅಪಸಾರಿತಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ , ಸ ತರ್ಹಿ ನೀರೂಪಃ ಕಥಂ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚ ರೂಪಿದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಾತ್ ; ವಾಯೋರಪಿ ತಥಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಪ್ರಭಾನಿಮಿತ್ತಂ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಮ್ ; ಉತ್ತರಕಾಲಮಪಿ ತಥಾ ರೂಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಪ್ರಭಾಮಿದಮುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿಪ್ರಭಾ ನಿರಾಶ್ರಯಾಪಿ ಉನ್ಮುಖೋಪಲಭ್ಯತೇ, ನ ತಥಾ ಜಪಾಕುಸುಮಾದೇಃ ॥ ತದೇವಂ ಸ್ಫಟಿಕಮಣಾವುಪಧಾನೋಪರಾಗ ಇವ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಹಂಕಾರೋಪರಾಗಃ । ತತಃ ಸಂಭಿನ್ನೋಭಯರೂಪತ್ವಾತ್ ಗ್ರಂಥಿರಿವ ಭವತೀತಿ ಅಹಂಕಾರೋ ಗ್ರಂಥಿರಿತಿ ಗೀಯತೇ ।

ತತ್ರ ಜಡರೂಪತ್ವಾದುಪರಕ್ತಸ್ಯ ನ ತದ್ಬಲಾದುಪರಾಗಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವಃ, ಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯ ಪುನರುಪರಾಗಃ ತದ್ವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರವಿರಹಿಣೋಽಪಿ ತದ್ಬಲಾತ್ ಪ್ರಕಾಶತೇ ॥ ತೇನ ಲಕ್ಷಣತ ಇದಮಂಶಃ ಕಥ್ಯತೇ, ನ ವ್ಯವಹಾರತಃ । ವ್ಯವಹಾರತಃ ಪುನಃ ಯದುಪರಾಗಾದನಿದಮಾತ್ಮನೋಽಹಂಕರ್ತೃತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾ, ತದಾತ್ಮನಃ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕೋ ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ, ಸ ಏವೇದಮಾತ್ಮಕೋ ವಿಷಯಃ । ಅತ ಏವ 'ಅಹಮಿ’ತ್ಯಸಂಭಿನ್ನೇದಮಾತ್ಮಕೋಽವಭಾಸಃ ಇತಿ ವಿಭ್ರಮಃ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಲಕ್ಷಣತಃ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಹೋಽಪಿ ತಮನನುಪತನ್ । ತದ್ಯಥಾ ಅಂಕುರಾದಿಫಲಪರ್ಯಂತೋ ವೃಕ್ಷವಿಕಾರೋ ಮೃತ್ಪರಿಣಾಮಪರಂಪರಾಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೋಽಪಿ ಘಟವಲ್ಮೀಕವತ್ ನ ಮೃಣ್ಮಯವ್ಯವಹಾರಮನುಪತತಿ, ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಮತಯಸ್ತು ತದ್ವ್ಯವಹಾರಮಪಿ ನಾತೀವೋಲ್ಬಣಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ನಿಪುಣತರಮಭಿವೀಕ್ಷ್ಯ ರೂಪಕಪರೀಕ್ಷಕವದಹಂಕಾರಂ ನಿರೂಪಯತಾಂ ಸಂಭಿನ್ನೇದಂರೂಪಃ ಸಃ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಮ್ । ಯತ್ ಪುನಃ ದರ್ಪಣಜಲಾದಿಷು ಮುಖಚಂದ್ರಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದಾಹರಣಮ್ , ತತ್ ಅಹಂಕರ್ತುರನಿದಮಂಶೋ ಬಿಂಬಾದಿವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ , ಕಿಂ ತು ತದೇವ ತತ್ಪೃಥಗವಭಾಸವಿಪರ್ಯಯಸ್ವರೂಪತಾಮಾತ್ರಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ಕಥಂ ಪುನಸ್ತದೇವ ತತ್ ? ಏಕಸ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಾವಗಮಾತ್ ।

ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಬಹಿಃಸ್ಥಿತೋ ದೇವದತ್ತೋ ಯತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ, ತತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣ ಏವ ವೇಶ್ಮಾಂತಃಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾ ದರ್ಪಣತಲಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ; ನ ತತ್ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವೇ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಅರ್ಥಾತ್ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವೇ ಸತಿ ಆದರ್ಶ ಏವ ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಾವೇವ ತದಾಕಾರಗರ್ಭಿತಃ ಪರಿಣತಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿರುದ್ಧಪರಿಮಾಣತ್ವಾತ್ ಸಂಶ್ಲೇಷಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಮುದ್ರೇವ ಬಿಂಬಲಾಂಛಿತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಿಲಬ್ಧಪರಿಣತಿರಾದರ್ಶಃ ತದಪಾಯೇಽಪಿ ತಥೈವಾವತಿಷ್ಠೇತ । ನ ಖಲು ಸಂವೇಷ್ಟಿತಃ ಕಟೋ ನಿಮಿತ್ತಲಬ್ಧಪ್ರಸಾರಣಪರಿಣತಿಃ ನಿಮಿತ್ತಾಪಗಮೇ ತತ್ಕ್ಷಣಮೇವ ಸಂವೇಷ್ಟತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ; ಯತಶ್ಚಿರಕಾಲಸಂವೇಷ್ಟನಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಃ ತತ್ರ ಪುನಃಸಂವೇಷ್ಟನನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಾವತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕ್ಷಯಂ ಪ್ರಸಾರಣನಿಮಿತ್ತಾನುವೃತ್ತೌ ಪುನಃಸಂವೇಷ್ಟನೋಪಜನಃ, ಏವಂ ಚಿರಕಾಲಸನ್ನಿಹಿತಬಿಂಬನಿಮಿತ್ತತದಾಕಾರಪರಿಣತಿರಾದರ್ಶಃ ತಥೈವ ತದಪಾಯೇಽಪಿ ಯಾವದಾಯುರವತಿಷ್ಠೇತ, ನ ಚ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ; ಯಃ ಪುನಃ ಕಮಲಮುಕುಲಸ್ಯ ವಿಕಾಸಪರಿಣತಿಹೇತೋಃ ಸಾವಿತ್ರಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ದೀರ್ಘಕಾಲಾನುವೃತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಗಮೇ ತತ್ಸಮಕಾಲಂ ಪುನರ್ಮುಕುಲೀಭಾವಃ, ಸ ಪ್ರಥಮತರಮುಕುಲಹೇತುಪಾರ್ಥಿವಾಪ್ಯಾವಯವವ್ಯಾಪಾರನಿಮಿತ್ತಃ ; ತದುಪರಮೇ ಜೀರ್ಣಸ್ಯ ಪುನರ್ಮುಕುಲತಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ, ನಾದರ್ಶೇ ಪುನಸ್ತಥಾ ಪೂರ್ವರೂಪಪರಿಣಾಮಹೇತುರಸ್ತಿ । ಅತ್ರಾಹ — ಭವತು ನ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ, ತದೇವ ತದಿತಿ ತು ನ ಕ್ಷಮ್ಯತೇ ; ಶುಕ್ತಿಕಾರಜತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯರಜತೈಕರೂಪಾವಭಾಸಿತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಮೈವಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಭಾವಃ, ನೇಹ ಸ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಃ ಪುನಃ ದರ್ಪಣಾಪಗಮೇ ತದಪಗಮಃ, ನ ಸ ಬಾಧಃ ; ದರ್ಪಣೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ॥

ನನು ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಮೈವಮ್ ; ತತ್ರ’ತತ್ತ್ವಮಿ’ತಿ ಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ನ’ತತ್ತ್ವಮಸೀ’ತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು‘ನ ತ್ವಮಸೀ’ತಿ ಭವೇತ್ , ‘ನ ರಜತಮಸ್ತೀ’ತಿವತ್ । ಕಿಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿವ ಬಿಂಬೈಕರೂಪತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ‘ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಂ ಯಂತಂ ಕದಾಚನ । ನೋಪರಕ್ತಂ ನ ವಾರಿಸ್ಥಂ ನ ಮಧ್ಯಂ ನಭಸೋ ಗತಮ್’ ಇತಿ ॥ ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ ನ ಪರಾಕ್ಪ್ರವಣಪ್ರವೃತ್ತನಯನರಶ್ಮಿಭಿಃ ಬಿಂಬಮೇವ ಭಿನ್ನದೇಶಸ್ಥಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ದರ್ಪಣಪ್ರತಿಸ್ಫಾಲಿತೈಃ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖೈಃ ಸ್ವದೇಶಸ್ಥಮೇವ ಬಿಂಬಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತಿ, ತಮನುಭವ ಏವ ನಿರಾಕರೋತೀತಿ, ನ ಪರಾಕ್ರಮ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮೇಕಮೇಕಸ್ವಭಾವಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶದ್ವಯೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಅವಭಾಸಮಾನಮುಭಯತ್ರ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಭವತಿ ? ನ ವಯಂ ವಿಚ್ಛೇದಾವಭಾಸಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂ ತು ಏಕತ್ವಂ ವಿಚ್ಛೇದಸ್ತು ಮಾಯಾವಿಜೃಂಭಿತಃ । ನ ಹಿ ಮಾಯಾಯಾಮಸಂಭಾವನೀಯಂ ನಾಮ ; ಅಸಂಭಾವನೀಯಾವಭಾಸಚತುರಾ ಹಿ ಸಾ ॥

ನನು ಸತ್ಯೇವ ಬಿಂಬೈಕತಾವಗಮೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ತದ್ಗತೋ ವಿಚ್ಛೇದಾದಿಮಿಥ್ಯಾವಭಾಸಃ, ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತಾವಗಮೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಚ್ಛೇದಾದಿಮಿಥ್ಯಾವಭಾಸೋ ನ ನಿವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾಚೇತನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾತ್ , ಸಚೇತನಾಂಶಸ್ಯೈವ ವಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಹೇತೋಃ ಶ್ಯಾಮಾದಿಧರ್ಮೇಣೇವ ಜಾಡ್ಯೇನಾಪ್ಯಾಸ್ಕಂದಿತತ್ವಾತ್ ನ ತತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬೈಕರೂಪತಾಮಾತ್ಮನೋ ಜಾನಾತಿ ; ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚಾನುಭವಃ ‘ನ ಬಿಂಬಚೇಷ್ಟಯಾ ವಿನಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಚೇಷ್ಟತೇ’ ಇತಿ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಭ್ರಾಂತಿರಾತ್ಮನಿ ಪರತ್ರ ವಾ ಸಮುತ್ಪನ್ನಾ, ತದ್ಗತೇನೈವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಸಾ ನಿವರ್ತತೇ, ಯಸ್ತು ಜಾನೀತೇ ದೇವದತ್ತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನತ್ವಂ, ನ ಸ ತದ್ಗತೇನ ದೋಷೇಣ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ; ತದ್ಧೇತೋಃ ದರ್ಪಣಾದೇಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ । ಜೀವಃ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ಚಿದ್ರೂಪಃ ನಾಂತಃಕರಣಜಾಡ್ಯೇನಾಸ್ಕಂದಿತಃ । ಸ ಚಾಹಂಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಂ ಮನ್ಯತೇ, ನ ಬಿಂಬಕಲ್ಪಬ್ರಹ್ಮೈಕರೂಪತಾಮ್ ; ಅತೋ ಯುಕ್ತಸ್ತದ್ರೂಪಾವಗಮೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪಗಮಃ ॥

ನನು ತತ್ರ ವಿಭ್ರಾಮ್ಯತೋ ವಿಭ್ರಮಹೇತುರ್ದರ್ಪಣಾಲಕ್ತಕಾದಿಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು ಸನ್ನಿಹಿತಮಸ್ತಿ, ನ ತಥೇಹ ಕಿಂಚಿತ್ ಸರ್ವತ್ರೈವ ಚಿದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇ ವಿಭ್ರಮವಿಲಾಸಾಭಿಮಾನಿನ ಇತಿ ಮಾ ಭೂದಾಶಂಕೇತಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಮುದಾಹರಂತಿ ॥

ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಯದಿ ನಾಮೇದಾನೀಮಸನ್ನಿಹಿತಃ ಸರ್ಪಃ, ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತತದನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಮಸ್ತ್ಯೇವ, ಬಾಢಮ್ ; ಇಹಾಪ್ಯಹಂಕರ್ತೃತಾತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರಯೋರಿವಾನಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಿಭ್ರಮಹೇತುಃ ವಿದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಯೈವ ಅರುಣಾದಿನಾ ಸ್ಫಟಿಕಾದೇಃ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ಸಂಭೇದಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅಸಂಭೇದಾವಭಾಸಃ ಸಿದ್ಧಃ ; ತಥಾಪಿ ತದಾಸಂಗೀವ ಸ್ಫಟಿಕಪ್ರತಿಬಿಂಬಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷತೇ, ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪುನಃ ಸರ್ಪಬುದ್ಧಿರೇವ, ನ ತತ್ಸಂಭಿನ್ನತ್ವಮಸಂಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಾ ತಸ್ಯಾಮ್ । ತೇನ ‘ಅಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಜತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩-೯-೨೬) ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೩-೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಮರ್ಪಿತಾಸಂಗತಾ ಆತ್ಮನೋ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ದರ್ಶಿತೇತಿ ತದರ್ಥಂ ಘಟಾಕಾಶೋದಾಹರಣಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಾದೃತೇ ನ ಭೇದರೂಪಕಾರ್ಯಸಮಾಖ್ಯಾಃ ಸ್ವಗತಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಏತಚ್ಚ ಸರ್ವಮುದಾಹರಣಜಾತಂ ಶ್ರುತಿತನ್ನ್ಯಾಯಾನುಭವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತದಸಂಭಾವನಾಪರಿಹಾರಾಯ ಬುದ್ಧಿಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಚ, ನ ವಸ್ತುನ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಿದ್ಧಯೇ । ತದೇವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸೋಽನಿದಮಾತ್ಮಕತ್ವಾದವಿಷಯಃ ; ತಥಾಪ್ಯಹಂಕಾರೇ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಗೌಣ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತೋಚ್ಯತೇ ; ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಚ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ॥

ನನು ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಅಧ್ಯಾಸಃ, ಅಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಬಲಾತ್ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ , ನ ; ಅನಾದಿತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಅಹಂಕರ್ತುರಿದಮಂಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಂಶಬ್ದಿತೋ ವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಃ ಸಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಕಾರಕಾಭಿಮುಖಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಕಂಚಿದವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಮಾದಧಾತಿ ; ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ । ಸ ಚ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿಕ್ರಿಯಾಹಿತಕರ್ತೃಸ್ಥವಿಶೇಷವತ್ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧೋ ಜ್ಞಾತುಃ ಜ್ಞೇಯಸಂಬಂಧಃ ಇತಿ ಗೀಯತೇ । ತೇನ ವಿಷಯವಿಶೇಷಸಂಬದ್ಧಮೇವಾಂತಃಕರಣೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ । ಕರ್ಮಕಾರಕಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಸಿದ್ಧೌ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟಂ ಚೈತನ್ಯವಿವರ್ತ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಹಿತಪ್ರಮಾತ್ರವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಪರೋಕ್ಷತೈಕರೂಪಾಮಪರೋಕ್ಷತಾಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ । ತತಶ್ಚಾತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೋಪಾಧಿಜನಿತೋ ವಿಶೇಷಃ ವಿಷಯಾನುಭವಸಂಶಬ್ದಿತೋ ವಿಷಯಸ್ಥಾಪರೋಕ್ಷೈಕರಸಃ ಫಲಮಿತಿ ಕ್ರಿಯೈಕವಿಷಯತಾ ಫಲಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚಾಹಂಕರ್ತಾ ಸ್ವಾಂಶಚೈತನ್ಯಬಲೇನ ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟತಯಾ ಚ ಪ್ರಮಾತಾ, ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮರ್ಥಂ ಪುರುಷಶ್ಚೇತಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಮಾತುಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಸಂಜಾತವಿಶೇಷೋಽನುಭವೋಽಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಕಾರಕಾಣಾಂ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ಯೇನ ಸಹ ಸಾಧನಂ, ತನ್ನಿಷ್ಠ ಏವ, ನಾನ್ಯತ್ರ । ಕರ್ಮಕಾರಕಮಪಿ ಯೇನ ಸಹ ಸಾಧನಂ, ತಸ್ಯೈವಾಪರೋಕ್ಷಂ ; ಗಂತೃಸಂಬಂಧ ಇವ ಗ್ರಾಮಸ್ಯ ॥

ನನು ನೀಲಾದಿವಿಷಯೋಽಪಿ ಚೇದಪರೋಕ್ಷಸ್ವಭಾವಃ, ನೀಲಾತ್ಮಿಕಾ ಸಂವಿದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತಃ ಸ ಏವ ಮಾಹಾಯಾನಿಕಪಕ್ಷಃ ಸಮರ್ಥಿತಃ, ಮೈವಮ್ — ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ನೀಲಪೀತಾವವಭಾಸೇತೇ, ಅಪರೋಕ್ಷತಾ ತು ನ ತಥಾ, ಏಕರೂಪಾವಗಮಾದ್ವಿಚ್ಛೇದಾವಭಾಸೇಽಪಿ, ಅತಃ ನ ತತ್ಸ್ವಭಾವತಾ । ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ವದೇವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ವಭಾವತಾಽಪ್ಯವಭಾಸೇತ, ನ ಚ ತಥಾ । ಕಿಂ ಚ ತೈರಪಿ ನೀಲಾತ್ಮಕಸಂವಿದೋಽನ್ಯ ಏವ ಪರಾಗ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೋಽಪರೋಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಗವಭಾಸಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಿತೋ ವಿಕಲ್ಪ ಉಪೇಯತೇ, ಪ್ರತೀಯತೇ ಚ ನೀಲಸಂವಿತ್ ಪ್ರತ್ಯಗ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇದಂತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯರೂಪಾ ; ತತಶ್ಚ ವಸ್ತುದ್ವಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪಮಿತರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನೈತತ್ — ದ್ವಯೋರಪಿ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಯೋಃ ಕುತೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ? ಕಥಂ ಪುನಃ ‘ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀ’ತಿ ತಯೋರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತಾವಭಾಸಃ ? ನಾಯಂ ತದವಭಾಸಃ, ಕಿಂತು ‘ಅಹಮಿ’ತಿ ‘ಇದಮಿ’ತಿ ‘ಜಾನಾಮೀ’ತಿ ಚ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ವಿಕಲ್ಪಾ ಏತೇ । ಕಥಂ ಪುನಃ ತೇಷು ಕಟಾಕ್ಷೇಣಾಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಮನೀಕ್ಷಮಾಣೇಷ್ವಯಂ ಸಂಬಂಧಾವಗಮಃ ? ತದ್ವಾಸನಾಸಮೇತಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸಮುತ್ಥಂ ಸಂಕಲನಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಮೇತತ್ ; ನೇಹ ಸಂಬಂಧಾವಗಮಃ ? ಕಿಂ ಪುನಃ ಏವಮನುಭವಾನಾರೂಢಾಮೇವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ವಿರಚಯತಿ ಭವಾನ್ ! ಕ್ಷಣವಿಧ್ವಂಸಿನಃ ಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಹಿ ಸತ್ಯಹಮುಲ್ಲೇಖ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿನೈವ ನೀಲಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಬಂಧಃ, ತತಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತೈವ ನೀಲಾದೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ, ’ಅಹಮಿ’ತಿ ಸಂವಿದಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಭೇದೇನ ಭಾವ್ಯಂ, ಸ ಕಿಂ ವಿದ್ಯತೇ ? ನ ವೇತಿ ? ಸ್ವಸಂವಿದಮಗೂಹಮಾನೈರೇವಾಭಿಧೀಯತಾಮ್ ! ಅಥ ಅತ್ಯಂತಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ನ ಭೇದೋಽವಭಾಸತೇ ಇತಿ, ಸಂವಿದೋಽಪಿ ಚೇತ್ ಸ್ವರೂಪಂ ನಾವಭಾಸತೇ, ಆಯಾತಮಾಂಧ್ಯಮಶೇಷಸ್ಯ ಜಗತಃ ! ಅಪಿ ಚ ತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಾ, ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಿಕಾ ಚ ! ತದ್ರೂಪಪ್ರತೀತೇಃ ವ್ಯಾಮೋಹತ್ವಾತ್ ನ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧತಾ, ನಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಾ ; ನಿರ್ಬೀಜಭ್ರಾಂತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಾಮೋಹೇ ಸಾದೃಶ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ; ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಮಾಣಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ, ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ವ್ಯಾಮೋಹಸಿದ್ಧಿಃ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ , ಅವ್ಯಾಮೋಹೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮೇತತ್ , ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೇ ಚ ತದ್ರೂಪಪ್ರತೀತೇರವ್ಯಾಮೋಹತ್ವಮ್ , ಅವ್ಯಾಮೋಹತ್ವೇ ಚಾಸ್ಯಾಃ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಶ್ಚ, ನೈತತ್ ; ಸ್ವಾರಸಿಕಂ ಹಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತೀತೇರನಪೇಕ್ಷಮ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ ನಿಷ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಾ ಚ, ನ ತು ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಾ, ಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾವಹೇತ್ , ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪೂರ್ವಿಕೈವ ಸಾ । ಅಥ ಅಂತೇ ಕ್ಷಯದರ್ಶನಾದೌ ಕ್ಷಯಾನುಮಾನಮ್ ; ಅತೋ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನೇತಿ ? ಆದೌ ಸತ್ತಾದರ್ಶನಾದಂತೇಽಪಿ ಸಾ ಕಿಂ ನಾನುಮೀಯತೇ ? ಕ್ಷಯಾನುಭವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಇಹಾಪಿ ತದ್ರೂಪಸತ್ತ್ವಾದನುಭವವಿರೋಧಃ ; ನ ಹ್ಯುಭಯೋರನುಭವಯೋಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ! ಅಥ ಮನ್ಯೇತ ಯೋಽಸೌ ಸ್ಥಿರತ್ವೇನಾಭಿಮತೋಽಹಮುಲ್ಲೇಖಃ, ಸ ಕಿಂ ಕಾಂಚಿದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ಯಾದ್ವಾ ? ನ ವಾ ? ಯದಿ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ ಅಸಲ್ಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು ; ಅಥ ಕುರ್ಯಾತ್ , ನ ತರ್ಹಿ ಸ್ಥಾಯೀ ; ಸ್ಥಾಯಿನೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಽಯೋಗಾತ್ । ಕಥಮಯೋಗಃ ? ಇತ್ಥಮಯೋಗಃ — ಸ ತಾಂ ಕುರ್ವನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಕುರ್ಯಾದ್ಯೌಗಪದ್ಯೇನ ವಾ ? ನ ತಾವತ್ ಕ್ರಮೇಣ ; ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋಃ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ, ಕಿಮಿತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕಾಲ ಉತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನೀಮಪಿ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ ? ನಾಪಿ ಯೌಗಪದ್ಯೇನ ; ಯಾವಜ್ಜೀವಕೃತ್ಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ಕೃತಮಿತ್ಯುತ್ತರಕಾಲೇ ತದ್ವಿರಹಾದಸಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅತೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾದೇವ ನ ಸ್ಥಾಯೀ । ತೇನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಭಿನ್ನೇಷ್ವಹಮುಲ್ಲೇಖೇಷು ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಥ ಕೇಯಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ? ಯದಭಾವಾದಸಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನನಮ್ ? ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಾಸಾಮೇವ ಸಂವಿದಾಂ ಸ್ವಸಂವಿದಿತರೂಪತ್ವೇನ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಜನನಾದಸಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ । ನ ಸಂತಾನಾಂತರೇಽಪಿ ತಜ್ಜನನಮ್ ; ಅನೈಂದ್ರಿಯಕತ್ವಾತ್ , ಅನುಮಾನೇಽಪಿ ಅರ್ಥಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇಽಪಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸ್ವಸಂವಿದಂ ಜನಯತಿ ; ಸಂಸಾರಸಂವಿದೇಕರೂಪತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅತದ್ರೂಪತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ॥ ಅಥ ಕ್ಷಣಾಂತರೋತ್ಪಾದೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ? ಚರಮಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ನ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಜನನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ; ಚರಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಂವಿತ್ಸಂವಿದೋ ವಿಷಯಃ ; ಸಂವಿದಾತ್ಮನಾ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯೇವ ಪ್ರದೀಪಾಂತರಮ್ । ಕಿಂಚ ನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾತಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಭವತಿ ; ಸ್ವಕಾರಣನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜನನಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರತೀತಿಃ ವಕ್ತವ್ಯಾ । ತತ್ರ ತಸ್ಯಾ ಅನ್ಯತಃ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯನ್ಯತಃ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾನಾತ್ ನ ಕ್ವಚಿತ್ ಸತ್ತಾನವಗಮಃ, ಇತಿ ಶೂನ್ಯಂ ಜಗದಭವಿಷ್ಯತ್ । ನನು ಸ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ಅನವಸ್ಥಾ ? ನ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾತಃ ಸತ್ತಾವಗಮಃ ; ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ॥ ಯತ್ ಪುನಃ ಕ್ರಮೇಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋಃ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಸ್ಥಾಯಿನೋಽಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಾತ್ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಕಾರಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಅಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ನತರಾಮಿತ್ಯಸಹಕಾರಿ ವಿಶ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥಾಕಾರಣಂ ಕಾರಣೋತ್ಪತ್ತಯೇಽಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅಥ ತತ್ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ ? ಅಕಾರಣಂ ವಾ ? ಕಾರಣಂ ಚೇತ್ , ನಾಪೇಕ್ಷಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಕಾರಣಂ ಚೇತ್ ನತರಾಮ್ । ಅಥ ನಾಪೇಕ್ಷಾ ಹೇತೂನಾಂ ಸಹಕಾರಿಣೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ದರ್ಶನೇನ ಬಾಧ್ಯೇತ ; ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಹೇತೂನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೈವ ಹೇತೋಃ ಹೇತುತ್ವಂ ಸತಿ ಕಾರ್ಯೇ ಕೇನಾಪ್ಯತರ್ಕಣೀಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಜ್ಞಾಯತೇ ; ಸತ್ಯೇವ ಹೇತೌ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ತಥಾ ಸಮೇತಸಹಕಾರಿಣ್ಯೇವ ದರ್ಶನಾತ್ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ॥

ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ — ಸಹಕಾರಿಜನಿತವಿಶೇಷೋ ಹೇತುಃ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯತಿ ; ಅನ್ಯಥಾಽನುಪಕಾರಿಣೋಽಪೇಕ್ಷಾಯೋಗಾದಿತಿ ; ಸ ವಕ್ತವ್ಯಃ — ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ ಹೇತುರಹೇತುರ್ವಾ ? ಅಹೇತುಶ್ಚೇತ್ , ವಿಶೇಷೋತ್ಪತ್ತೌ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ; ತತ್ರ ಕೇವಲಾ ಏವ ಸಹಕಾರಿಣೋ ವಿಶೇಷಮುತ್ಪಾದಯೇಯುಃ, ತತಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಹೇತುಃ ? ಸಹಕಾರಿಭಿರಜನಿತವಿಶೇಷಸ್ತಮೇವ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ? ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಾ ಜನನೇ ಅನವಸ್ಥಾ । ಅಥ ಮತಂ — ನ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಹಕಾರಿಜನಿತಾತ್ಮಭೇದಹೇತುಜನ್ಯಮ್ , ಸಮಗ್ರೇಷು ಹೇತುಷು ತಾವತ್ಯೇವಾಭವದಂಕುರಾದಿ ; ತಥಾ ಕಿಂಚಿತ್ಸನ್ನಿಹಿತಸಹಕಾರಿಹೇತುಜನ್ಯಂ, ಯಥಾ ಅಕ್ಷೇಪಕಾರೀಂದ್ರಿಯಾದಿಜ್ಞಾನಮ್ ; ತತ್ರ ಆದ್ಯೋ ವಿಶೇಷಃ ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಲಭ್ಯಃ ; ಅಕ್ಷೇಪಕಾರೀಂದ್ರಿಯಾದಿಜ್ಞಾನವದಿತಿ ನಾನವಸ್ಥಾ ? ಅನುಪಕುರ್ವನ್ನಪಿ ತರ್ಹಿ ಸಹಕಾರೀ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಹೇತೋಃ ಸಹಕಾರಿಭ್ಯ ಆತ್ಮಭೇದಃ । ನಾನುಪಕುರ್ವನ್ನಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ; ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ವರೂಪೇ ತು ನೋಪಕರೋತಿ, ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯೇ ; ತತ್ಸಿದ್ಧೇಸ್ತನ್ನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾತ್ ? ನಿತ್ಯೋಪಿ ತರ್ಹ್ಯನಾಧೇಯಾತಿಶಯೋ ಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಕ್ಷಣಿಕ ಇವ ಸಹಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಕಿಂ ನಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ ? ಯಥೈವ ಕ್ಷಣಿಕೋ ಭಾವಃ ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನೇ ಏವ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯತಿ ; ಸಾಮಗ್ರೀಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ನಿತ್ಯೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನಂ ಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಾದಪೇಕ್ಷೇತ ॥ ಅಥ ಮತಮ್ — ಕ್ಷಣಿಕೋಽಪಿ ನೈವಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಜನ್ಯಜನಕಸ್ಯ ಸ್ವಯಮನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಾರ್ಯಂ ತು ಯದನ್ಯಸನ್ನಿಧೌ ಭವತಿ ತತ್ ; ತಸ್ಯಾನ್ಯಸನ್ನಿಧಾವೇವ ಭಾವಾತ್ ಅನ್ಯಥಾ ಚಾಭಾವಾತ್ , ನಿತ್ಯಸ್ಯ ತು ಜನಕಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಜನನಪ್ರಸಂಗಃ । ಕೋ ಹೇತುರನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ? ಕ್ಷಣಿಕಸ್ತು ಯೋ ಜನಕೋ ಭಾವಃ ಸ ನ ಪುರಸ್ತಾತ್ , ನ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಃ ॥

ಇದಮಯುಕ್ತಂ ವರ್ತತೇ ! ಕಿಮತ್ರಾಯುಕ್ತಮ್ ? ಸತಿ ನಿಯಮೇಽಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಯಮಃ, ಸ ತದಪೇಕ್ಷಾಪ್ರಭಾವಿತಃ ; ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ । ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಿಭಿಶ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಹೇತೂನಾಮುಪಾದಾನಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ನ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಕಾರಣಂ ಸಹಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನಾಪಿ ತತ್ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಕಥಂ ನಿಯಮಃ ? ತಥಾ ಹಿ — ಹೇತುಪರಂಪರಾಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ನ ಹೇತುಃ ಸ್ವರೂಪೇ ಸಹಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಕಾರ್ಯೇ ; ಸ್ವಯಂಜನನಶಕ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಕಾರ್ಯಮ್ ; ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಸಹ್ಯಜನನಾತ್ ತತ್ರ ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಿನಿಯಮೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾಕತಾಲೀಯಮುಚ್ಯತೇ ? ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವ್ಯವಹಾರಾಃ ಸರ್ವ ಏವೋತ್ಸೀದೇಯುಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಜನಕಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಯೋಗಿನ್ಯಪಿ ಸಹಕಾರಿಣಿ ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಅಪೇಕ್ಷಾ ವಾಚ್ಯಾ ; ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ವಾ ಸಾಮಗ್ರೀಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ನಿಯಮಾತ್ ; ತಥಾ ನಿತ್ಯೇಽಪೀತಿ ನ ವಿಶೇಷಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ ॥ ತದೇವಮಹಂಕರ್ತುಃ ಸದಾ ಏಕರೂಪಾವಗಮಾತ್ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂಭವಾತ್ ನ ನೀಲಸ್ಯ ಸ್ವಗತಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಮಾಹಾಯಾನಿಕಪಕ್ಷಃ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಗ್ರಾಹಕಸ್ಯಾಹಂಕರ್ತುರಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾಯಿನೋಽಭಾವೇ । ಸ ಚೈಕರೂಪಃ ಅನುಭವಾತ್ ಯುಕ್ತಿಬಲಾಚ್ಚ ಪ್ರಸಾಧಿತಃ । ನನು ನಾನುಮೇಯಾದಿಷ್ವಪರೋಕ್ಷತಾ ದೃಶ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ — ನಾನುಮೇಯಾದಿಷ್ವಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ ; ಸ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವವ್ಯಾಪೃತತ್ವಾತ್ , ಲಿಂಗಾದೀನಾಮೇವ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೈಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಅಲಂ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಪ್ರಪಂಚೇನ । ಸ್ವಾವಸರ ಏವೈತತ್ ಸುಗತಮತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಂ ನಿಪುಣತರಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ತದೇವಮಹಂಕಾರಗ್ರಂಥಿರಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸಂಶಬ್ದಿತಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸೌ ; ಆದರ್ಶ ಇವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಅನಿದಂಚಿತ್ಸಮ್ವಲಿತತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ತಸ್ಯ ವಿಷಯವತ್ ಭವತೀತ್ಯುಪಚಾರೇಣ ಅನಿದಂಚಿದಾತ್ಮಧಾತುರಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಸ ಪುನರೇವಂಭೂತೋ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಹಮುಲ್ಲೇಖರೂಪೇಣ, ಸುಷುಪ್ತೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರರಂಜಿತಾಗ್ರಹಣಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬದ್ಧಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಚ ಗತಾಗತಮಾಚರನ್ ಸಂಸಾರೀ, ಜೀವಃ ವಿಜ್ಞಾನಘನಃ, ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ಪ್ರಾಜ್ಞಃ, ಶರೀರೀ, ಶಾರೀರಃ, ಆತ್ಮಾ, ಸಂಪ್ರಸಾದಃ, ಪುರುಷಃ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಕರ್ತಾ, ಭೋಕ್ತಾ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರವಾದೇಷು ಗೀಯತೇ ।

ಕಿಂಚ ನ ಕೇವಲಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಾರ್ಹಃ -

ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ।

ತತ್ಸಾಧನಾರ್ಥಮಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ॥

ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸ್ವಪರಸಂವೇದ್ಯಯೋಃ ವಿಶೇಷಃ । ನ ಚ ಸಂವೇದ್ಯಜ್ಞಾನೇನೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ; ಅಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಾದತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣ ; ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವೇ ಸಂವೇದ್ಯಸಂಬಂಧಾನವಗಮಾತ್ , ಸ್ವಪರಸಂವೇದ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಹ್ಯೇಕಕಾಲಂ ವಿರುದ್ಧವಿಷಯದ್ವಯಗ್ರಾಹಿಜ್ಞಾನದ್ವಯೋತ್ಪಾದಃ । ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾಗ್ರಪೃಷ್ಠದೇಶಸ್ಥಿತಾರ್ಥವ್ಯಾಪಿಗಮನಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಾವೇಶೋ ಯುಗಪತ್ ದೃಶ್ಯತೇ । ಆಹ — ಮಾ ಭೂತ್ ಚಲನಾತ್ಮಕಂ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಂ ಯುಗಪತ್ , ಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕಂ ತು ಭವತ್ಯೇವ ; ಮೈವಂ ; ಪರಿಸ್ಪಂದಾತ್ಮಕಮಪಿ ಭವತ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ಗಾಯನ್ ಗಚ್ಛತೀತಿ, ಪರಿಣಾತ್ಮಕಮಪಿ ನ ಭವತಿ ವಿರುದ್ಧಂ, ಯಥಾ ಯೌವನಸ್ಥಾವಿರಹೇತುಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಾನೋಪಾದಾನಾವಧಿಃ ಸ್ವಯಮಹೇಯೋಽನುಪಾದೇಯಃ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಯೋಗ್ಯಃ ॥

ನನು ನ ಕ್ವಚಿದಪರೋಕ್ಷಮಾತ್ರೇಽಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ, ಸರ್ವತ್ರಾಕ್ಷಿಸಂಪ್ರಯೋಗಿತಯಾ ಪುರೋವಸ್ಥಿತಾಪರೋಕ್ಷ ಏವ ದೃಶ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ ಇತಿ ॥

ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಇತಿ

ಪರೋಕ್ಷೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ;

ಅಥವಾ — ಅಕ್ಷವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷ

ಆಕಾಶೇ ।

ಬಾಲಾಃ

ಅಯಥಾರ್ಥದರ್ಶಿನಃ ।

ತಲಮ್

ಇಂದ್ರನೀಲತಮಾಲಪತ್ರಸದೃಶಮ್ ,

ಮಲಿನತಾಂ

ಚ ಧೂಮಾದಿಕಮನ್ಯಚ್ಚ ನೀಲೋತ್ಪಲಸಮಾನವರ್ಣತಾದಿ

ಅಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ।

ಏವಮವಿರುದ್ಧಃ

ಇತಿ ಸಂಭಾವನಾಂ ನಿಗಮಯತಿ । ಯಥಾ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಕ್ಷವ್ಯಾಪಾರಮಂತರಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತಾ, ತಥಾ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮನರ್ಥಹೇತುನಿಬರ್ಹಣೀಂ ಪ್ರತಿಜಾನತಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಅನರ್ಥಹೇತುಃ ಸೂಚಿತಾ, ತತಃ ಸೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಬೀಜಮುಪದರ್ಶನೀಯಾ, ಕಿಮಿದಮಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ —

ತಮೇತಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಧ್ಯಾಸಂ ಪಂಡಿತಾಃ

ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲಾಃ

‘ಅವಿದ್ಯೇ’ತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಹುಃ ॥

ಅಧ್ಯಸ್ತಾತದ್ರೂಪಸರ್ಪವಿಲಯನಂ ಕುರ್ವತ್ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಂ ರಜ್ಜುರೇವೇತ್ಯವಧಾರಯತ್ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಯೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ಅಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಪುನಸ್ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಭಿಧಾನವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯತ್ನಗೌರವಾತ್ ವರಮವಿದ್ಯೇತ್ಯೇವೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ ? ನೈತತ್ ಸಾರಮ್ ; ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯೇವೋಚ್ಯಮಾನ ಆಚ್ಛಾದಕತ್ವಂ ನಾಮ ಯತ್ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ತ್ವಂ, ತದೇವಾಭಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಅತದ್ರೂಪಾವಭಾಸಿತಯಾ ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮ್ । ಅತೋಽತದ್ರೂಪಾವಭಾಸಿತ್ವಮಧ್ಯಾಸಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಉಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪುನಸ್ತಯಾವಿದ್ಯಾಶಬ್ದತಯಾ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಾಪನೋದನಾರ್ಹತ್ವಂ ದರ್ಶನೀಯಮ್ ।

ತದೇತದಾಹ —

ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ, ತತ್ಕೃತೇನ ದೋಷೇಣ ಗುಣೇನ ವಾ ಅಣುಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ

ಇತ್ಯವಾಸ್ತವಮನರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ । ವಾಸ್ತವತ್ವೇ ಹಿ ‘ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾತ್ ತದ್ವಿಗಮಃ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತ ॥

ಏವಂ ತಾವತ್ ‘ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿ’ತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯಾಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ’ ಇತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಿದ್ಧವದುಪನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರವಿಷಯಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಧ್ಯಾಸಂ ಸಿಷಾಧಯಿಷುಃ, ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯ ತತ್ಸಂಭವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪುನಸ್ತತ್ರ ಸದ್ಭಾವನಿಶ್ಚಯಮುಪಪತ್ತಿತ ಉಪಪಾದಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ನಾಹ —

ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ಲೌಕಿಕಾ ವೈದಿಕಾಶ್ಚಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀತಿ ॥

ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧವಿರಹಿತತಯಾ ಉಪಾದಾನಪರಿತ್ಯಾಗಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೃಥಕ್ ಕ್ರಿಯತೇ ।

ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ॥

ಬಾಢಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗ್ದೃಶ್ಯಪಿ ಸಂಭವೇತ್ , ನ ಏತಾವತಾ ತತ್ಸಂಭವಃ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತೇನ ನಿದರ್ಶನೀಯಃ ಸಃ । ಪ್ರಮಾತಾರಮಾಶ್ರಯಂತಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ತೇನ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಾಶ್ರಯಃ, ನಾವಿದ್ಯಾವಾನ್ ; ಅನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಅಥವಾ —

ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ

ಸಂಬಂಧಃ । ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಆಶ್ರಯದೋಷಾನುಗಮಾದಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ॥

ಉಚ್ಯತೇ — ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ

ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮ್ ॥

ಅಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಃ —

‘ನಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯೇ’ತ್ಯಾದಿಃ ।

ನ ಹಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂ ಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯತೋ ದೇಹೇ ಅಹಮಭಿಮಾನಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮಾಭಿಮಾನಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಬಾಹ್ವಾದ್ಯವಯವಗ್ರಹಣಮ್ । ದೇಹಶಬ್ದೇನ ಸಶಿರಸ್ಕೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಸಂಭಿನ್ನೋಽವಯವ್ಯಭಿಮತಃ, ನ ಶರೀರಮಾತ್ರಮ್ ; ದೇಹೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್’ ‘ದೇವೋಽಹಮಿ’ತಿ ಜಾತಿವಿಶೇಷೈಕಾಧಿಕರಣಚೈತನ್ಯ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿಕಮೇತತ್ । ನ ಸ್ವತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಿನಾ ಮನುಷ್ಯಾವಯವಿನಾ ತದನುಸ್ಯೂತೇನ ವಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ; ಭೃತ್ಯಾದಿಮನುಷ್ಯಾವಯವಿನಾಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ॥

ಅಪರ ಆಹ — ಆತ್ಮೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಯಥೇಷ್ಟವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಂ ತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ತತ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಕಃ ಸರ್ವಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವ್ಯವಹಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಉತ್ತಿಷ್ಠಾಮೀತಿ ಇಚ್ಛಯೋತ್ತಿಷ್ಠತ್ಯುಪವಿಶತಿ ಚ । ನ ಚ ಭೃತ್ಯಾದಿಷು ತದಸ್ತಿ । ತೇನ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾಮುಖ್ಯಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ । ನೈತತ್ ಸಂವಿದಿ ಬಹುಮಾನವತೋ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಹಿ — ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿ’ತಿ ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿಕಾ ಸಂವಿತ್ , ‘ನ ಮೇ ಮನುಷ್ಯಃ’ ಇತಿ ಗೌಣೀತಿ ಚೇತ್ , ಭವಾನೇವಾತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಇಚ್ಛಾಪಿ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಃ, ಸ ಕಥಮಪರಿಣಾಮಿನ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾತ್ ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣಸಮ್ವಲಿತಾಹಂಕರ್ತೃತ್ವಮಂತರೇಣ । ತಥಾ ಚಾನುಭವಃ ‘ಅಹಮುತ್ತಿಷ್ಠಾಮೀ’ತಿ ; ಇಚ್ಛಯೋತ್ತಿಷ್ಠತ್ಯುಪವಿಶತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತತ್ । ಅತಃ ಸ್ವಯಮಸಂಗಸ್ಯಾವಿಕಾರಿಣೋಽವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣ ನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ತದೇವ ತು ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿಲಸಿತಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತಾ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಂ ವಿದಧತಾಂ ಬಾಧಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ವಿಧಿಮುಖೋಪದರ್ಶಿತಂ ‘ನ ನೇ’ತಿ ಶಕ್ಯಮಪಹ್ನೋತುಮ್ । ದೋಷಸ್ತು ಆಗಂತುಕ ಏವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಹೇತುಃ, ನ ನೈಸರ್ಗಿಕಃ ; ತಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇ ನೈಸರ್ಗಿಕೇ ದೋಷಬುದ್ಧಿಃ । ತಥಾಹಿ — ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸೋಪಜನಿತೇ ಸಂತಾಪೇ ಶಶ್ವದನುವರ್ತಮಾನೇ ಜಾಠರಾಗ್ನಿಕೃತವಿಕಾರೇ ಅನ್ನಪಾನನಿಷ್ಯಂದೇ ವಾ ನ ರೋಗಬುದ್ಧಿರ್ಜನಸ್ಯ, ಮುಹೂರ್ತಮಾತ್ರಪರಿವರ್ತಿನಿ ಮಂದೇ ಜ್ವರೇ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯೇ ವಾ ಅಲ್ಪಕಫಪ್ರಸೂತಾವಪಿ ರೋಗಬುದ್ಧಿಃ ; ಅನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ । ಅನೈಸರ್ಗಿಕಂ ಚ ದೋಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ‘ಯಸ್ಯ ಚ ದುಷ್ಟಂ ಕರಣಂ ಯತ್ರ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಏವಾಸಮೀಚೀನಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾನ್ಯಃ’ ಇತಿ ॥

ಇತಶ್ಚೈತದೇವಂ —

ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ ।

ತಥಾ ಚ ಪಶ್ವಾದಯಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಭಜಮಾನಾಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತ ಏವಾಹಂಮಾನಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ತದೇಕರೂಪಯೋಗಕ್ಷೇಮಾ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾ ಜನ್ಮತ ಏವ ಪಶ್ವಾದಿಭ್ಯೋಽಧಿಕತರವಿವೇಕಮತಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧೇಯಸಾಂಪರಾಯಿಕಮತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾ ಅಪಿ ; ಅತಃ ತದೇಕರೂಪಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಃ ಸಮಾನೋ ಯುಕ್ತಃ । ನನು ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಕಾರಾನುಬಂಧ ಇತಿ ಕುತೋಽವಸೀಯತೇ ? ಯೇನ ಸಿದ್ಧವದಭಿಧೀಯತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ಪ್ರೌಢಮತಿಭ್ಯ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವೃತ್ತಕುಶಲೈರಾತ್ಮಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ತದನರ್ಥಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಮೇವ ಪ್ರಮಾಣವಿಚಾರವಿರಹಂ ಸರ್ವಃ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ॥

ನನು ಗೋಪಾಲಾಂಗನಾದಯಃ ಪ್ರಮಾಣವಿರಹಮೇವ ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತೇಽಪಿ ಸ್ಥಾಯಿನಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ತದರ್ಥಮಾಚರಂತಿ ನ ತದಭಿಜ್ಞವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತೇ ಪೃಷ್ಟಾಃ ಕಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧೀತಿ ? ‘ನ ವಿದ್ಮೋ ವಿಶೇಷತಃ, ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕೇ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬ್ರುವಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ, ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽವಿವೇಕಪೂರ್ವಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ, ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಾಮಪಿ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ಕಾಲಃ ಸಮಾನಃ ಇತಿ ।

ಏವಂ ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಾಧನಾನಿ । ತಾನಿ ಚ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಶೂನ್ಯಾನಿ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಂತೇ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಚ ದೇಹಃ । ನ ತೇನಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನಾಸಂಗಸ್ಯಾವಿಕಾರಿಣಃ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಇತ್ಯನುಭವಾರೂಢಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮುಪದಿಶ್ಯ, ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಾಮ್ಯೇನ ಕಾರ್ಯತೋಽಪ್ಯಾಪಾದ್ಯ, ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ಮವಿಷಯಮೇವ, ತೇನ ನ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯಾಹ —

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತು ವ್ಯವಹಾರೇ ಯದ್ಯಪಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ನಾವಿದಿತ್ವಾ ಆತ್ಮನಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಮಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ॥

ನನು ಫಲನೈಯಮಿಕನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಚೋದನಾ ವರ್ತಮಾನಶರೀರಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಕಾಲಸ್ಥಾಯಿನಂ ಭೋಕ್ತಾರಮಂತರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣತಾಮಶ್ನುವತ ಏವ । ಯಥಾ ಚೈತದೇವಂ, ತಥಾ — ‘ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩-೩-೫೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾರಂಭೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ, ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮರ್ಥಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿವೃತ್ತಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಪ್ಯುತ್ಸೂತ್ರಮೇವಾತ್ಮಸಿದ್ಧೌ ಪರಾಕ್ರಾಂತವಾನ್ । ತತ್ ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ? ‘ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತಿ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತದವಗಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಕಾರಣಮನುಸರತಾ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಠಾನಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಸೃತಂ ಮನ್ಯತೇ, ತಥಾ ‘ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಂ ಭವಂತಂ ಭವಿಷ್ಯಂತಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮರ್ಥಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯವಗಮಯಿತುಮ್’ ಇತಿ ವದನ್ ಚೋದನಾಶೇಷತ್ವೇನಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಾವಗಮೇಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮವಗಚ್ಛತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಾವಗಮಃ ಕಸ್ಮಿನ್ ಕಥಂ ವೇತಿ ಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ತತ್ರೈವ ಪ್ರಯತಮಾನೇನ ಭಗವತಾ ಜೈಮಿನಿನಾ ನ ಮೀಮಾಂಸಿತಮ್ ; ಉಪಯೋಗಾಭಾವಾತ್ , ಭಗವಾಂಸ್ತು ಪುನರ್ಬಾದರಾಯಣಃ ಪೃಥಕ್ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ವ್ಯಚೀಚರತ್ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇನ । ತತ್ರ ಚ ದೇಹಾಂತರೋಪಭೋಗ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಃ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾದನ್ಯೇನ ಭೋಕ್ತ್ರಾ ವಿನಾ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ನ ಆಗಮಮಾತ್ರಾಯತ್ತಾ ; ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೋಚರಸ್ಯ ತದಭಾವೇ ತದ್ವಿರೋಧೇ ವಾ ಶಿಲಾಪ್ಲವನವಾಕ್ಯವದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಪರಾಕ್ರಾಂತವಾನ್ । ತೇನ ಸತ್ಯಂ ವಿನಾಪಿ ತೇನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಅಸ್ತಿ ತು ತತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ನ ತೇನ ವಿನಾ ಪ್ರಮಾಣ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಫಲಾದಿಚೋದನಾನಾಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ —

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತು ವ್ಯವಹಾರೇ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ನಾವಿದಿತ್ವಾತ್ಮನಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಮಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ॥

ತಥಾಪಿ ನ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಮಿತಿ ॥

ಕಿಂ ತದಿತಿ ? ಅತ ಆಹ —

ಅಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತತ್ವಂ,

ನ ತತ್

ಅಧಿಕಾರೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಅನುಪಯೋಗಾದಧಿಕಾರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ।

ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಮಿತ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಶನಾಯಾದ್ಯುಪಪ್ಲುತೋ ಹಿ ಸರ್ವೋ ಜಂತುಃ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಮಲಭಮಾನಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತದಪಾಯೇ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೋ ನ ಕಿಂಚಿದುಪಾದೇಯಂ ಹೇಯಂ ವಾ ಪಶ್ಯತಿ ।

ಅಪೇತಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೇದಮ್

ಇತಿ ಪ್ರಪಂಚಶೂನ್ಯಮೇಕರಸಂ ದರ್ಶಯತಿ ।

ಪ್ರಾಕ್ ಚ ತಥಾಭೂತಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾತಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ॥

‘ತತ್ತ್ವಮಸೀ’ತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಾದರ್ವಾಗವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಸಂಸಾರಮಹಮುಲ್ಲೇಖಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮತಿವರ್ತತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ ॥

ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ —

ತಥಾಹಿ — ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇ’ತ್ಯಾದೀನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮನ್ಯತದಧ್ಯಾಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ವರ್ಣವಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ

‘ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯನೀತೇ’ತ್ಯಾದಿಃ । ಆಶ್ರಮಾಧ್ಯಾಸಃ — ‘ನ ಹ ವೈ ಸ್ನಾತ್ವಾ ಭಿಕ್ಷೇತೇ’ತಿ । ಅವಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ — ‘ಯೋ ಜ್ಯೋಗಾಮಯಾವೀ ಸ್ಯಾತ್ ಸ ಏತಾಮಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪೇದಿ’ತಿ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಜುಹುಯಾದಿ’ತಿ ಜೀವನಾಧ್ಯಾಸಃ ।

ಏವಮಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ, ‘ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ’ ಇತ್ಯಂತೇನ ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ಲಕ್ಷಿತಂ ನಿರುಪಚರಿತಮತದಾರೋಪಮ್ —

ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ್

ಇತಿ ಪರಾಮೃಶತಿ, ಕಸ್ಯ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಕಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಮದರ್ಥೇ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ಇತಿ ವಿವೇಕತಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮ್ ।

ಅತಸ್ಮಿನ್

ಅಯುಷ್ಮದರ್ಥೇ ಅನಿದಂಚಿತಿ

ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ

ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾವಭಾಸಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಾಹ —

ತದ್ಯಥಾ ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿ ॥

ನನು ಪ್ರಣವ ಏವ ವಿಸ್ವರಃ ; ನ ಹಿ ಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ವೈಕಲ್ಯಂ ಸಾಕಲ್ಯಂ ವಾ ಆತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ, ಮುಖ್ಯೋ ಹ್ಯತದಾರೋಪೋ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಃ, ಸತ್ಯಂ ; ಸ ಏವ ನಿದರ್ಶ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ತದ್ಯಥಾ ಬಾಲಕೇ ಪ್ರಾತಿವೇಶ್ಯಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿನಾ ಕೇನಚಿತ್ ವಸ್ತ್ರಾಲಂಕಾರಾದಿನಾ ಪೂಜಿತೇ ನಿರುಪಚರಿತಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಪೂಜಿತಂ ಮನ್ಯತೇ ಪಿತಾ । ಪೂಜಯಿತಾಪಿ ಪಿತರಮೇವಾಪೂಪುಜಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ । ಯತೋ ನ ಬಾಲಕಸ್ಯ ಪೂಜಿತತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ; ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ , ತಥೈವ ರಾಜಾನಮುಪಹಂತುಕಾಮೋಽನಂತರೋ ವಿಜಿಗೀಷುಃ ತದ್ರಾಷ್ಟ್ರೇ ಗ್ರಾಮಮಾತ್ರಮಪ್ಯುಪಹತ್ಯ ತಮೇವೋಪಘ್ನಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ, ಸೋಽಪ್ಯುಪಹತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಸಂತಪ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯ ಏವಾಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ, ಕೃಶಸ್ಥೂಲಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕಥಯಿತುಮಾಹ —

ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ ಸಕಲೋ ವೇತಿ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ॥

ಬಾಹ್ಯೇಷು ಪುತ್ರಾದಿಷು ಪೂಜಾದೇಃ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ॥ ಅಸ್ಮದರ್ಥಶ್ಚಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿಸಂಭಿನ್ನ ಏವಾನಿದಂಚಿದಂಶೋ ವಿಷಯಃ, ನ ಪುನಃ ಶುದ್ಧ ಏವಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನ ಇವಾಧ್ಯಾಸೇ ಅಧ್ಯಾಸಾಂತರಾನಾಸ್ಕಂದಿತಃ ।

ತಥಾ ದೇಹಧರ್ಮಾನ್ ಕೃಶತ್ವಾದೀನಿತಿ ॥

ಧರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ; ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ತು ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಸಮವಾಯಿನ ಏವಾಧ್ಯಾಸಃ, ನ ‘ದೇಹೋಽಹಮಿ’ತಿ ಕಥಯಿತುಮ್ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಶ್ಚೇತಶ್ಚ ನಿಯಮಃ ಕ್ರಿಯತೇ ।

ತಥೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನ್ ಮೂಕತ್ವಾದೀನಿತಿ

ಧರ್ಮಮಾತ್ರಮ್ ।

ತಥಾ ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಾದೀನಿತಿ

ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಮಿತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನೋ ವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಭಾಗೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಕಾಮಾದಯಃ ।

ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮಿತಿ

ಧರ್ಮಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಕಾಮಾದಯೋಽಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೀ, ಅಹಂ ಚಾಸೌ ಪ್ರತ್ಯಯೀ ಚೇತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೀ ॥

ತಂ

ಅಶೇಷಸ್ವಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯೇತಿ ॥

ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಅಹಂಕಾರಗ್ರಂಥಿಃ ಸಂಸಾರನೃತ್ಯಶಾಲಾಮೂಲಸ್ತಂಭೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಚಾರಃ ಕಾಮಸ್ಸಂಕಲ್ಪಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರನೇಕವಿಧಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪ್ರದೀಪ್ತಶಿರಾ ಇವ ಪರವಶೋ ಜಂತುರ್ಬಂಭ್ರಮೀತಿ । ತಂ ಪ್ರಚಾರಮಶೇಷಮಸಂಗಿತಯಾ ಅವಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಚ ಹಾನೋಪಾದಾನಶೂನ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾದವ್ಯವಧಾನಮವಭಾಸಯತಿ ಚಿತಿಧಾತುಃ । ಸ ಏವ ದೇಹಾದಿಷ್ವಿದಂತಯಾ ಬಹಿರ್ಭಾವಮಾಪದ್ಯಮಾನೇಷು ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನಾಂಚತೀವೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗುಚ್ಯತೇ, ಆತ್ಮಾ ಚ ; ನಿರುಪಚರಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ಯ ।

ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ॥

ಯದಿ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶೇತ ; ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಾಧ್ಯಾಸೇ ಶುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚೇಹ ಚೈತನ್ಯಮಹಂಕಾರಾದೌ । ತಥಾ ಯದಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾಹಂಕಾರಾದಾವಧ್ಯಾಸೋ ಭವೇತ್ತದಾ ನಾಹಂಕಾರಪ್ರಮುಖಃ ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರಕಾಶೇತ ; ತದುಭಯಂ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯನುಭವಮೇವಾನುಸರನ್ನಾಹ —

ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣಾಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ॥

ನಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ , ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಪೃಥಗವಭಾಸನಾತ್ ನ ಮಿಥ್ಯಾ ಗೌಣೋಽಯಮಿತಿ ; ತಥಾ ಅನುಭವಾಭಾವಾತ್ ಮುಖ್ಯಾಭಿಮಾನಃ । ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮ ॥

ನನು ಅಂತಃಕರಣೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಅನ್ಯತ್ರ ಪುನಃ ಚೈತನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಂತಃಕರಣಮೇವಾಧ್ಯಸ್ಯತೇ, ಅತ ಏವ ‘ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವಿಷಯಿಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರೈಕರಸಸ್ಯ ಕುತೋ ಧರ್ಮಾಃ ? ಯೇಽಧ್ಯಸ್ಯೇರನ್ , ಸತ್ಯಮಾಹ ಭವಾನ್ ; ಅಪಿ ತು ಅನ್ಯತ್ರಾಂತಃಕರಣಂ ಸಚಿತ್ಕಮೇವಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಯತ್ರಾಧ್ಯಸ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣತ್ವಮಾಪಾದ್ಯ ಸ್ವಯಮವಿದ್ಯಮಾನಮಿವ ತಿರಸ್ಕೃತಂ ತಿಷ್ಠತಿ, ಚಿದ್ರೂಪಮೇವ ಸರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾಸೇ, ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವಾ ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ, ತೇನೋಚ್ಯತೇ —

ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣಾಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ॥

ಅತ ಏವ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷ್ವೇವ ಚಿದ್ರೂಪಮನುಸ್ಯೂತಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಮಾಣಾ ಬುದ್ಧಿಮನಃಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಶರೀರೇಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಚೇತನತ್ವೇನಾಹಂಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯೋಜಯಂತೋ ಭ್ರಾಮ್ಯಂತಿ ॥

ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಧ್ಯಾಸ

ಇತಿ ನಿಗಮಯತಿ ॥ ನನು ಉಪನ್ಯಾಸಕಾಲೇ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಉಕ್ತಃ, ಕಥಮಿಹಾಧ್ಯಾಸೋ ನಿಗಮ್ಯತೇ ? ಅನಾದಿರಿತಿ ಚಾಧಿಕಾವಾಪಃ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ನೈಸರ್ಗಿಕೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ; ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ ನೈಸರ್ಗಿಕಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಕ್ರಮಾನುರೂಪಮೇವ ನಿಗಮನಮ್ , ನ ಚಾಧಿಕಾವಾಪಃ ॥

ನನು ಭವೇದನಾದಿಃ, ಅನಂತಃ ಕಥಮ್ ? ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ಪ್ರಹಾಣಾಯ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತೇ ? ಅಂತವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಕಥಮ್ ? ಸ್ವತೋಽನ್ಯತೋ ವಾ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಂತಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಅರ್ಥಾದೇಷ ಏವ ಪ್ರಹಾಣಹೇತುಃ, ಅಸತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನಂತಃ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।

‘ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪ’

ಇತಿ ರೂಪಗ್ರಹಣಂ ಲಕ್ಷಣತಸ್ತಥಾ ರೂಪ್ಯತೇ, ನ ವ್ಯವಹಾರತಃ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ।

‘ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರವರ್ತಕಃ’

ಇತಿ ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ಹೇಯತಾಸಿದ್ಧಯೇ । ತೇನ ಕರ್ತೃರ್ಭೋಕ್ತುಶ್ಚ ಸತೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ದೋಷಪ್ರವರ್ತನಮಿತಿ ಯೇಷಾಂ ಮತಂ, ತನ್ನಿರಾಕೃತಂ ಭವತಿ ।

ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಇತಿ

‘ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯೇ’ತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ‘ನಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಯೋಽನುಭವೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಅನುಸೃತಃ ತಂ ನಿಗಮಯತಿ ॥

ಏವಂ ತಾವತ್ ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಾದುಪಾತ್ತಯೋಃ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ಸಿದ್ಧಯೇ ಜೀವಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಮಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಮುಪದರ್ಶ್ಯ, ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯೇತಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣ್ಯಾ ಹಿ ಹೇತುಮತಃ ಪ್ರಹಾಣಿರಾತ್ಯಂತಿಕೀ ಯತಃ । ನನು ಅನರ್ಥಹೇತುರಧ್ಯಾಸೋಽನಾದಿಃ, ಸ ಕಥಂ ಪ್ರಹೀಯತೇ ? ತಥಾ ಹಿ — ಮನುಷ್ಯಾದಿಜಾತಿವಿಶೇಷಮಾತ್ರಾಧ್ಯಾಸಃ ತತೋ ವಿವಿಕ್ತೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯತಃ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವವದವಿಕಲೋ ವರ್ತತೇ । ನಾಯಂ ದೋಷಃ ॥

ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಗಾಹಿಜ್ಞಾನಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಚ್ಛಿದ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರಚ್ಛಾದನೇನ ಜೀವರೂಪತ್ವಾಪಾದಿಕಾಮನಾದಿಸಿದ್ಧಾಮವಿದ್ಯಾಮಹಂಕಾರಾದಿವಿಕ್ಷೇಪಹೇತುಂ ನಿರಾಕುರ್ವದೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ । ತತಃ ಕಾರಣನಿವೃತ್ತೌ ತತ್ಕಾರ್ಯಮ್ ‘ಅಹಮಿ’ತಿ ಜೀವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವರೂಪತಾ ಸಪರಿಕರಾ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪುನರನಾದಿಸಿದ್ಧೋಽನಾದಿಸಿದ್ಧೇನೈವ ಕಾರ್ಯಕರಣಮಾತ್ರೇಣ ಸಹಭಾವಾದವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣ ನಿವರ್ತತೇ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ॥

ನನು ನಿರತಿಶಯಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರೂಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ತಸ್ಮಾನ್ನಿರತಿಶಯಸುಖಾವಾಪ್ತಯ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಕಿಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಅನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯೇ’ತಿ ? ನನು ಚಾನರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸಮೂಲಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭-೧-೩) ‘ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕಃ’ (ಮು. ಉ. ೩-೧-೨) ಇತಿ ಚ ॥ ಉಭಯಂ ತರ್ಹಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ; ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ? ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ॥ ಕಥಮ್ ? ‘ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಃ, ತೇನಾನಂದಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಷಯತಯೈವ ಸಂವೃತ್ತಾ । ನ ಚ ಸಾ ವಿಷಯಾದ್ಬಹಿಃ, ಯೇನ ಪೃಥಙ್ನಿದೇಶಾರ್ಹಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಮೂಲಾನರ್ಥಹಾನಿಸ್ತು ಬಹಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮರೂಪಾತ್ । ಅನರ್ಥಹೇತುಪ್ರಹಾಣಮಪಿ ತರ್ಹಿ ನ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ? ಯತಃ ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷ್ವಲೌಕಿಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಪೂರ್ವಕಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ರೂಪತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿ’ತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮೇ’ತ್ಯವಸಾನಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಪಂಚಂ ವಸ್ತು ತತ್ಪದಾಭಿಧೇಯಂ ಸಮರ್ಪಯದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ತಾದೃಶೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಃ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಃ ಪರಾಕೃತ್ಯೈವ ನಿರ್ಲೇಪಮನರ್ಥಹೇತುಮಗ್ರಹಣಮನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಂ ಚ ತಥಾ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತಿನಾಂತರೀಯಕಮ್ ಅನರ್ಥಹೇತೋರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಹಾಣಂ, ನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರಃ, ತೇನ ಪೃಥಙಿನರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಯುಕ್ತಂ ಚೈತತ್ — ನ ಹಿ ವಿಪರ್ಯಾಸಗೃಹೀತಂ ವಸ್ತು ತನ್ನಿರಾಸಾದೃತೇ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಾವಸಿತಮತದ್ಧರ್ಮಂ ನಿರಸ್ಯದೇವ ತತ್ತ್ವಾವದ್ಯೋತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮವಸಾಯಯತಿ ॥

ನನು ಚ ನಞಾದೇಃ ನಿರಾಸಕೃತೋ ನಿರಸ್ಯಮಾನವಾಚಿನಶ್ಚ ಪದಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾತ್ ಕಥಂ ತನ್ನಿರಸ್ಯದೇವೇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಯತ್ರ ವಿಪರ್ಯಾಸಮಾತ್ರಂ ನಿರಸ್ಯತೇ, ನ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಮವಬೋಧ್ಯತೇ ; ತತ್ರ ತಥಾ ಭವತು ; ಇಹ ಪುನಃ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ತಾದೃಶಮುತ್ಪನ್ನಂ, ಯದ್ ವಿರೋಧಿನಿರಾಕರಣಮಂತರೇಣ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯಿತುಮಲಮ್ , ತುಲೋನ್ನಮನವ್ಯಾಪಾರ ಇವ ಆನಮನನಾಂತರೀಯಕಃ । ತಥಾ ಹಿ — ಉನ್ನಮನವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ತುಲಾದ್ರವ್ಯಸ್ಯೋರ್ಧ್ವದೇಶಸಂಬಂಧಂ ನ ಸಾಧಯಿತುಮಲಂ, ತತ್ಕಾಲಮೇವ ತಸ್ಯಾಧೋದೇಶಸಂಬಂಧಮನಾಪಾದ್ಯ । ನ ಚೋನ್ನಮನಕಾರಕಸ್ಯ ಹಸ್ತಪ್ರಯತ್ನಾದೇರಾನಮನೇಽಪಿ ಕಾರಕತ್ವಂ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದನುಭವವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ತದೇವಂ ವಿಪರ್ಯಾಸಗೃಹೀತೇ ವಸ್ತುನಿ ತತ್ತ್ವಾವದ್ಯೋತಿಶಬ್ದನಿಮಿತ್ತ ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರೋ ‘ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿ’ತಿ ಗ್ರಾಹಯತಿ ; ‘ನೇದಂ ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಕೇಯಮಿ’ತಿ ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಶುಕ್ತಿಕೇಯಮಿ’ತ್ಯೇವ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ‘ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯನುವಾದಃ । ಅತ ಏವಾಖ್ಯಾತಪದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಾದೇವ ತತ್ಸಾಧನಮಾತ್ರೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಪದಾಂತರಾಣಿ ನಿಯಮಾಯಾನುವಾದಾಯ ವೇತಿ ನ್ಯಾಯವಿದಃ । ತಥಾ ಚಾಹುಃ — ‘ಯಜತಿಚೋದನಾ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಕ್ರಿಯಂ ಸಮುದಾಯೇ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿ’ತಿ ।

ಅಪರೇ ತು ‘ಯಜ್ಞಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೋ ದ್ರವ್ಯಂ ದೇವತಾ ತ್ಯಾಗಃ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ? ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರವಾಚಿನೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಭಿಧಾನಂ ನಾಂತರೀಯಕಂ ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ವಿಹಾಯ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಸ್ಯಾಪ್ಯಯಮೇವ ಪ್ರಕಾರಃ, ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬಾಧಸ್ಯ । ತದೇವಮಶಾಬ್ದಮವಿದ್ಯಾವಿಲಯಂ ಮನ್ವಾನಃ ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯಕೋವಿದೋ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಿಷಯಾತ್ ಪೃಥಕ್ ನಿರ್ದಿಶತಿ —

ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯೇತಿ ॥

ಚತುರ್ಥೀಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ನ ತದರ್ಥಮುಪಾದಾನಮ್ । ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚ ಪುರುಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಏವಾಸ್ತು । ನ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಗವಾದಿವತ್ ತಟಸ್ಥಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಯೇನಾಪ್ತಿಃ ಪೃಥಗುಪಾದೀಯೇತ । ಸಾ ಹಿ ವೇದಿತ್ರಾಶ್ರಯಾ ವೇದ್ಯಂ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶಯಂತ್ಯೇವೋದೇತಿ । ಸತ್ಯಮೇವಮನ್ಯತ್ರ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಪುನರ್ವಿಷಯೇ ವಿದ್ಯಾ ಉದಿತಾಽಪಿ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲಭತೇ ; ಅಸಂಭಾವನಾಭಿಭೂತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚೇದಂ ವಸ್ತು ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ದೃಢಭಾವಿತಂ, ಯದಿ ತತ್ ಕಥಂ ಚಿತ್ ದೈವವಶಾದುಪಲಭ್ಯೇತ, ತದಾ ಸ್ವಯಮೀಕ್ಷಮಾಣೋಽಪಿ ತಾವನ್ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಯಾವತ್ ತತ್ಸಂಭವಂ ನಾನುಸರತಿ । ತೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯೇಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮನವಾಪ್ತಮಿವ ಭವತಿ । ತೇನ ತತ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ತರ್ಕಂ ಸಹಾಯೀಕರೋತಿ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮನುಗ್ರಾಹಕಸ್ತರ್ಕಃ ಇತಿ ತರ್ಕವಿದಃ ॥

ಅಥ ಕೋಽಯಂ ತರ್ಕೋ ನಾಮ ? ಯುಕ್ತಿಃ । ನನು ಪರ್ಯಾಯ ಏಷಃ ? ಸ್ವರೂಪಮಭಿಧೀಯತಾಮ್ । ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಮಾಣಶಕ್ತಿವಿಷಯತತ್ಸಂಭವಪರಿಚ್ಛೇದಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ನನು ಏವಂ ತರ್ಕಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಮರ್ಥಂ ಸಾಧಯತೋಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಹಾನೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ವಿಷಯಾಧ್ಯವಸಾಯಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ತರ್ಕಸ್ಯೋಪಯೋಗಃ ? ವಿಷಯಾಸಂಭವಾಶಂಕಾಯಾಂ ತಥಾ ಅನುಭವಫಲಾನುತ್ಪತ್ತೌ ತತ್ಸಂಭವಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನ ಫಲಪ್ರತಿಬಂಧವಿಗಮೇ । ತಥಾ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯೇ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ಜೀವಃ ತತ್ಪದಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಮಾತ್ಮನೋಽಸಂಭಾವಯನ್ ವಿಪರೀತಂ ಚ ರೂಪಂ ಮನ್ವಾನಃ ಸಮುತ್ಪನ್ನೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ತಾವತ್ ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಯಾವತ್ತರ್ಕೇಣ ವಿರೋಧಮಪನೀಯ ತದ್ರೂಪತಾಮಾತ್ಮನೋ ನ ಸಂಭಾವಯತಿ । ಅತಃ ಪ್ರಾಕ್ ವಿದ್ಯಾ ಉದಿತಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಅನವಾಪ್ತೇವ ಭವತಿ । ಅವಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಶ್ಚ ವೇದಾಂತೇಷ್ವೇವ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವಫಲೋದ್ದೇಶೇನ । ತೇನೋಚ್ಯತೇ —

ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಇತಿ ॥

ನನು ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ನಾನರ್ಥಹೇತುಪ್ರಹಾಣಾಯ ಪ್ರಭವತಿ ; ತಥಾಹಿ — ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾದನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ; ಉಭಯತ್ರಾಪ್ಯಹಂಕಾರಗ್ರಂಥೇಃ ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನಪರ್ಯಂತಸ್ಯಾವಿಕಲಮನುವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ , ಉಚ್ಯತೇ — ಭವತು ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನಿವರ್ತಿತತ್ವಾತ್ ತತ್ , ಇಹ ಪುನರಪಸಾರಿತಾವಿದ್ಯಾದೋಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುದಯಮಾಸಾದಯತ್ ಕಥಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಭೋಕ್ತ್ರಾದಿಗ್ರಂಥಿಪ್ರವಾಹಂ ನಾಪನಯತಿ ? ನ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗಮಃ ತದ್ವಿಷಯಾನವಗಮಮಬಾಧಮಾನಃ ಉದೇತಿ ॥

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದಗ್ರಹಣಾಪಾಯೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಹಂಕಾರಗ್ರಂಥೇಃ ತತ್ಕಾಲಮೇವಾಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ? ನ ; ಸಂಸ್ಕಾರಾದಪ್ಯಗ್ರಹಣಾನುವೃತ್ತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ ; ಭಯಾನುವೃತ್ತಿವತ್ । ತಥಾಹಿ — ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ನಿವೃತ್ತಮಪಿ ಭಯಂ ಸ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾದನುವರ್ತತೇ, ಕಂಪಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಭವತಿ । ತಥಾ ಗ್ರಹಣಮಪಿ ಸ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾದನುವರ್ತತೇ ಅಹಂಕಾರಗ್ರಂಥೇಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭವತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಮಸ್ತಿ ॥

ನನು ನ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಮೇವಾರಭ್ಯಂತೇ, ತದೇಕದೇಶಃ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಾಯ ಐಶ್ವರ್ಯಾಯ ಅಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಯೇ ಚೋಪಾಸನಾನಿ ವಿವಿಧಾನ್ಯುಪದಿಶನ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್ ; ಉಪಾಸನಾಕರ್ಮ ತು ಬ್ರಹ್ಮ, ತಚ್ಚ ಅಪಾಕೃತಾಶೇಷಪ್ರಪಂಚಂ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಜಂ ರೂಪಮಿತಿ ನಿರೂಪಯಿತುಮ್ ಅಖಿಲಪ್ರಪಂಚಜನ್ಮಾದಿಹೇತುತಯಾ ಪ್ರಥಮಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಸ್ಯಾಂ ಚಾವಸ್ಥಾಯಾಮನಪಾಕೃತ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಪಂಚಂ ತೇನ ತೇನ ಪ್ರಪಂಚೇನೋಪಧೀಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಮೈ ಫಲಾಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತೇ, ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾರ್ಥಾಪ್ಪ್ರಣಯನಮಿವ ಗೋದೋಹನೋಪರಕ್ತಂ ಪಶುಭ್ಯಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತದರ್ಥೋಪಜೀವಿತ್ವಾದಿತರಸ್ಯ

ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತ

ಇತಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥

ನನು ಅಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನ್ಯಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ದೃಶ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಷಯಾಣಿ, ಸತ್ಯಂ, ತಾನ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿಫಲಾನ್ಯೇವ । ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯೇತತ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ — ‘ಕಾರ್ಯಾತ್ಯಯೇ ತದಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸಹಾತಃ ಪರಮಭಿಧಾನಾತ್’ ಇತಿ ।

ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ, ತಥಾ ವಯಮಸ್ಯಾಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ಇತಿ

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪದರ್ಶಯಿತುಂ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಪ್ರಮುಖೈಃ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯೈಃ ಗ್ರಥಿತೋ ನ್ಯಾಯಃ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಂ, ಶರೀರಕೇ ಭವಃ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಃ । ತಮಧಿಕೃತ್ಯ ಕೃತೋ ಗ್ರಂಥಃ ಶಾರೀರಕಃ । ತದಿಹ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ಕಥಯಿತುಂ ಪ್ರಣೀತಾನಾಂ ಶಾರೀರಕಂ ಜೀವತತ್ತ್ವಮಧಿಕೃತ್ಯ ಕೃತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಶಾರೀರಕಾಭಿಧಾನಮ್ ।

ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವೇ ಸತಿ ಅನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯದ್ಯಪ್ಯೇತಾವಾನ್ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ ; ತಥಾಪಿ ಅರ್ಥಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ — ಪುರುಷಾರ್ಥವಸ್ತುಕಾಮನಾನಂತರಂ ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಮಪ್ಯರ್ಥಾನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಕುತಃ ತತ್ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಅರ್ಥಾತ್ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದ್ಭವತೀತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ । ತದೇವಂ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕರ್ತವ್ಯತೋಪದೇಶಮುಖೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನನಿರ್ದೇಶೇಽಪ್ಯಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತದಪೇಕ್ಷಿತಮಪ್ಯರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರಿತಮವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬಂಧಮುಪರ್ವಣ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ಹೇತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಃ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವತ್ ಪ್ರಯೋಜನವಿಷಯಯೋರುಪಾದಾನೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —

ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯೇದಮಾದಿಮಂ ಸೂತ್ರಮ್ — ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ॥

ಅಯಮಸ್ಯಾರ್ಥಃ — ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾದಿರಯಮ್ । ಆದೌ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿಷಯಶ್ಚ ದರ್ಶನೀಯಃ । ಸೂತ್ರಂ ಚೈತತ್ । ಅತೋ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಃ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾರ್ಥಬಲಾದ್ವಾ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಃ ಸ ಸರ್ವಃ ತದರ್ಥಮೇವೇತಿ ಭವತ್ಯಯಮರ್ಥಕಲಾಪಃ ತನ್ಮಹಿಮಾಧಿಗತಃ । ಏವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾದಿತ್ವೇನ ಕಾರಣೇನ ಸೂತ್ರತಯಾ ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಕರಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಖ್ಯಂ ಬಂಧಂ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಗತಮಾಪಾದ್ಯ ತತ್ರ ಸೂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾರಭ್ಯತೇ ।

ಇತಿ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾದಿಶ್ರೀಶಂಕರಭಗವದ್ಪಾದಾಂತೇವಾಸಿವರಶ್ರೀಪದ್ಮಪಾದಾಚಾರ್ಯಕೃತೌ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಂ ನಾಮ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಂ ಸಮಾಪ್ತಮ್ ॥

ಅಥ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಮ್

ಸಿದ್ಧೈವ ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ? ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಾಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತಿ ಸಕಲವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯೋದಿತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಧರ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ಅತಃ ಸಿದ್ಧೈವ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪಿ ॥ ಅಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಭಾವಾದಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪೃಥಕ್ ಆರಭಂತೇ । ಕೇಯಮತ್ರಾಭ್ಯಧಿಕಾ ॥ ಶಂಕಾ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮಃ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಅತ್ರ ಕೇಷುಚಿದ್ವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಧಿರೇವ ನ ಶ್ರೂಯತೇ, ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬-೨-೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ; ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಧಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨-೪-೫) ‘ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಛಾ.ಉ.೫-೧೦-೫) ಇತಿ ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಕೃತ್ಯಾ ಅವಿಶೇಷೇಣ ವಿಧೌ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ; ತಥಾಪಿ, ಯೋ ಭಾವಾಭಿಧಾಯೀ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಸ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಪುರುಷಂ ನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಯತ್ರ ಪುನಃ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರ ದ್ರವ್ಯೇ ಗುಣಭೂತಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ನ ಕಾರ್ಯಾಂತರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವೇ ಚಾನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅವಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇ ಉಪಯೋಗಾಭಾವಾದಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತಃ ‘ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀತೇ’ತ್ಯಾತ್ಮನ ಈಪ್ಸಿತತಮತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ॥ ಅಥ ಪುನರ್ವಿಪರೀತೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಃ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತತ್ರಾಪಿ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಿಂ ತದುಪಾಸನಮ್ ? ಕಥಂ ಚಾತ್ಮನಾ ತತ್ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ? ಅಥ ಜ್ಞಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನಮ್ , ಆತ್ಮಾ ಚ ವಿಷಯಭಾವೇನ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಯತೀತಿ, ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತದೇವಾಯಾತಂ ಜ್ಞಾನೇನಾತ್ಮಾಽಽಪ್ಯತ ಇತಿ, ತಚ್ಚ ಕೃತಕರಣಮನರ್ಥಕಮ್ ; ನಿತ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚೋಪಯೋಗಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಅತೋ ವಿಧ್ಯಭಾವಾದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ವೇದಾಂತಾಃ, ಇತಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರಂ ಸ್ನಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇದಮಾರಭ್ಯತೇ — ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ॥ ಅನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ, ನ ಸ್ನಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿನೋಽಪಿ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ನಿಯೋಗಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ನ ನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ‘ಕಟಸ್ತ್ವಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಃ’ ‘ಗ್ರಾಮಸ್ತ್ವಯಾ ಗಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿವತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ — ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಿಯೋಗಸ್ಯೇತಿ, ತದಸತ್ ; ಅವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ಸಂಸಾರಹೇತುಭೂತಾ ॥

ಅಪರೇ ಪುನರೇವಮಾರಭಂತೇ — ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಾಣಾಮಸಂಭವಾತ್ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುತಯಾ ಸಂಭಾವಿತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಾಮಪಿ ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಸುತರಾಮಸಂಭವಂ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಭವತಿ ಸಂಕರ್ಷಪರ್ಯಂತೇ ಏವ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಾವಸಾನಾಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ, ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ಸರ್ವೇಷ್ವೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಾನೇಷು ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತಾಂ ವರ್ಣಯಂತಿ ಸಮಾಮ್ । ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಮ್ ; ಅಧಿಕಾರಿನಿಯೋಗವಿಷಯತಯಾ ಅವಗಮಾತ್ ಇತಿ ; ತತಃ ತದ್ವಿಚಾರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ॥

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ ; ಗತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮ ಆರಂಭಪ್ರಕಾರಃ ಕರ್ಮಣಿ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ನ ನಿಯೋಗಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ, ತತ್ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೈತತ್ ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ವಿಧಾಯಕತ್ವಮ್ । ನಾತ್ರಾಧಿಕಾಶಂಕಾಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿತ್ । ನನು ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವ ಉಕ್ತಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ತದಪಿ ನ ; ಆತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಪುನರಭ್ಯಾಸೋ ವಿಧಿನಿಮಿತ್ತ ಉಪಾಸನಾಖ್ಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ಅಭ್ಯುದಯಫಲೇ ಹಿರಣ್ಯಧಾರಣವತ್ । ನನು ನ ವಿಧಾನತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಸಂತಾನಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಸ ತು ನಿತ್ಯಮಾತ್ಮನಿ ಜಾಗ್ರತಃ ಸಿದ್ಧಃ ? ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಾವಿರುದ್ಧೇಷು ಕಾಲೇಷ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಚೇತಸ್ಸಮಾಧಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥

ಯತ್ ಪುನರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದಃ ತದುಚ್ಛೇದಾತ್ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಃ ಫಲಮಿತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ , ತದಸತ್ ; ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ಜಾನಾತಿ ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ । ನ ಚ ಸಂಸಾರೋ ನಿವೃತ್ತಃ । ಅಥ ಪುನರಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾವಸೇಯಾದನ್ಯದೇವಾತ್ಮರೂಪಂ ಪರಾಕೃತಭೋಕ್ತೃಭೋಕ್ತವ್ಯಭೋಗಗ್ರಂಥಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿನಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ, ತದಸತ್ ; ವಿಧಿರ್ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರಭವತಿ, ನಾತ್ಯಂತಮಸಿದ್ಧಸದ್ಭಾವೇ । ತದ್ಯದಿ ನಾಮ ಜ್ಞಾನಂ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧಂ, ತಥಾಪಿ ನಿರಸ್ತಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮವಿಷಯಮಸಿದ್ಧಂ ಆಕಾಶಮುಷ್ಟಿಹನನವತ್ ನ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಥ ತಾದೃಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ? ಕಿಂ ವಿಧಿನಾ ? ಯದಪಿ ಮತಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸಂಕರ್ಷಪರ್ಯಂತ ಏವ ವಿಚಾರೇ ವೇದಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತಾ ಸಮಾನಾ, ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಮ್ ; ಅಧಿಕಾರಿನಿಯೋಗವಿಷಯತಯಾ ಅವಗಮಾತ್ ; ಅತಃ ತದ್ವಿಚಾರಾಯ ಶಾರೀರಕಾರಂಭಃ ಇತಿ, ತದಪ್ಯುಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಅಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಪರಂ ಮತಮ್ — ಸತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯವಿಷಯೋ ವೇದಃ, ನ ತು ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಯೋ ಯೋಽರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಸ ಸ ವೇದಾರ್ಥಃ, ಯಥಾ ರೂಪೇ ಸತಿ ಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ನ ಚ ರೂಪಮಾತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಷೋ ವಿಷಯಃ, ಕಿಂ ತು ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ದ್ರವ್ಯಮಪಿ ; ಏವಮಿಹಾಪಿ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಮಪಿ ವಿಷಯಃ । ಕಥಮ್ ತತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨-೪-೬) ಇತಿ ನ ತಾವತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮರೂಪತಾ ಆತ್ಮನ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯದಿ ಸರ್ವರೂಪತಾ ಆತ್ಮನ ಉಪದಿಶ್ಯೇತ, ತತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ ತದ್ರೂಪತ್ವೇ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಹಾನೌ ಬೋಧಕತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೀಯೇತ ; ಅತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಸ್ವಭಾವತಾ ವಿಧೀಯತೇ । ಅನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಲಯೇನ ಹಿ ವಸ್ತುನೋಽವಗತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ನನು ಅತ್ರ ವಿಧಿಃ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ; ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಕಿಂ ಪ್ರತೀತೇ ವಿಧ್ಯರ್ಥೇ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಉತ ಅಪ್ರತೀತೇ ? ಯದಿ ಪ್ರತೀತೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಕಲ್ಪನಾವೈರ್ಯಥ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಂ ಹಿ ಶಬ್ದೋ ಮೃಗ್ಯತೇ । ಪ್ರತೀತೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದಂ ಕಲ್ಪಯತಾ ಕಿಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಥಾಪ್ರತೀತ ಏವ ವಿಧ್ಯರ್ಥೇ ವಿಧಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತತೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯ ಇತಿ, ಅಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಕೌಶಲಮ್ । ನನು ಅಶ್ರೂಯಮಾಣವಿಧಿಷ್ವಪಿ ‘ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗೋಽದಂತಕೋ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಸತ್ಯಮ್ ; ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪೂಷ್ಣಃ ಪಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಸಂಬಂಧಃ ಸಮಾಸಾಭಿಹಿತೋ ನ ಸಿದ್ಧೋ ವರ್ತತೇ, ನಾಪಿ ಕುತಶ್ಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ; ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿಧಿನಾ ಕೇನಚಿತ್ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾ, ಯೇನ ವಪೋತ್ಖನನಾದಿವತ್ ಕಥಂಚಿದಾಲಂಬನಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ; ಅತೋ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಪರಿಹಾರಾಯ ಕಾರ್ಯಪರತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ॥ ನನು ಇಹಾಪ್ಯಾತ್ಮಪದಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ವಾಚಕಮ್ ; ಸ ಚ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಯೋಗಮಾಕ್ಷಿಪತಿ, ನೈತತ್ ಸಾರಮ್ ; ನಿಯೋಗೋ ಹಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಅನುಪಲಬ್ಧೋ ಲೋಕೇ ತಮಾಕ್ಷಿಪೇತ್ ವಿಶ್ವಜಿದಾದಿಷು । ಪುರುಷಃ ಪುನಃ ಕಿಂ ನಿಯೋಗಮಂತರೇಣ ನೋಪಲಬ್ಧೋ ಲೋಕೇ ? ಯೇನ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾ ಭವೇತ್ । ಅಥಾಪಿ ಭವತು ನಾಮ ವಿಧಿಃ, ನಾಸೌ ಧಾತುನಾ ವಿನಾ ಕೇವಲೋ ಲಭ್ಯತೇ, ಧಾತುನೈವ ಸಹ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಕೋಽಸೌ ಧಾತುಃ ? ಯದಿ ತಾವತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರ ಅನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವತಾ ನ ನಿವೃತ್ತಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ । ಯಥಾ — ‘ಅಮೀ ಪಿಷ್ಟಪಿಂಡಾಃ ಸಿಂಹಾಃ ಕ್ರಿಯಂತಾಮಿ’ತಿ ಪಿಷ್ಟಸ್ವಭಾವತಾ ನ ನಿವೃತ್ತಾ । ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ಚಾನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ; ತತ್ರ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ವಚನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹ್ರಿಯೇತ ? ಏವಮಪಿ ಸ ಏವ ದೋಷಃ ; ಅನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವತಾ ನ ನಿವೃತ್ತೇತಿ, ಅಶಕ್ಯಾರ್ಥೋಪದೇಶಶ್ಚ । ನ ಹಿ ವಸ್ತು ವಸ್ತ್ವಂತರಾತ್ಮನಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹ್ರಿಯೇತ, ತತ್ರ ಧಾತ್ವರ್ಥೋನುವಾದಃ, ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಧಾಯಕಃ । ಕುತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇರನುವಾದಃ ? ಅಭಿಧಾನತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಾನಮನರ್ಥಕಂ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕಾಲೇ ಏವ ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಪುನಃ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಮಂತ್ರೇಷು । ಪ್ರಯೋಗವಚನಃ ತತ್ರ ವಿಧಾಯಕಃ ಇತಿ । ಇಹಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗವಚನೋ ವಿಧಾಯಕಃ ? ನನು ಮಂತ್ರೇಷು ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಇಹ ತು ಸ್ವಾರ್ಥವಿಧಿಪರಾಣಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ಕೃತಮನ್ಯಾರ್ಥಂ ಭವತಿ, ತದ್ಯಥಾ — ಶಾಲ್ಯರ್ಥಂ ಕುಲ್ಯಾಃ ಪ್ರಣೀಯಂತೇ, ತಾಭ್ಯಶ್ಚ ಪಾನೀಯಂ ಪೀಯತ ಉಪಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ ಚ ; ಏವಮಿಹಾಪಿ । ಯಥಾ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಧಾಯಕಃ ಶಬ್ದಃ ಕ್ರಮಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾಯಕಃ, ಏವಂ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕಃ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾಯಕೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥