पञ्चपादिका

అథ ప్రథమం వర్ణకమ్

అనాద్యానన్దకూటస్థజ్ఞానానన్తసదాత్మనే ॥
అభూతద్వైతజాలాయ సాక్షిణే బ్రహ్మణే నమః ॥ ౧ ॥

నమః శ్రుతిశిరఃపద్మషణ్డమార్తణ్డమూర్తయే ।
బాదరాయణసంజ్ఞాయ మునయే శమవేశ్మనే ॥ ౨ ॥

నమామ్యభోగిపరివారసమ్పదం నిరస్తభూతిమనుమార్ధవిగ్రహమ్ ।
అనుగ్రమున్మృదితకాలలాఞ్ఛనం వినా వినాయకమపూర్వశఙ్కరమ్ ॥ ౩ ॥

యద్వక్త్ర - మానససరఃప్రతిలబ్ధజన్మ - భాష్యారవిన్దమకరన్దరసం పిబన్తి ।
ప్రత్యాశమున్ముఖవినీతవినేయభృఙ్గాః తాన్ భాష్యవిత్తకగురూన్ ప్రణమామి మూర్ధ్నా ॥ ౪ ॥

పదాదివృన్తభారేణ గరిమాణం బిభర్తి యత్ ।
భాష్యం ప్రసన్నగమ్భీరం తద్వ్యాఖ్యాం శ్రద్ధయాఽఽరభే ॥ ౫ ॥

’యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోః’ ఇత్యాది ‘అహమిదం మమేదమితి నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః’ ఇత్యన్తం భాష్యమ్ ‘అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయాత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే సర్వే వేదాన్తా ఆరభ్యన్తే’ ఇత్యనేన భాష్యేణ పర్యవస్యత్ శాస్త్రస్య విషయః ప్రయోజనం చార్థాత్ ప్రథమసూత్రేణ సూత్రితే ఇతి ప్రతిపాదయతి । ఎతచ్చ ‘తస్మాత్ బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమ్’ ఇత్యాదిభాష్యే స్పష్టతరం ప్రదర్శయిష్యామః ॥

అత్రాహ యద్యేవమ్ , ఎతావదేవాస్తు భాష్యమ్ ‘అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయాత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే సర్వే వేదాన్తా ఆరభ్యన్తే’ ఇతి ; తత్ర ‘అనర్థహేతోః ప్రహాణాయ’ ఇతి ప్రయోజననిర్దేశః, ‘ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే’ ఇతి విషయప్రదర్శనం, కిమనేన ‘యుష్మదస్మద్’ ఇత్యాదినా ‘అహం మనుష్యః’ ఇతి దేహేన్ద్రియాదిషు అహం మమేదమిత్యభిమానాత్మకస్య లోకవ్యవహారస్య అవిద్యానిర్మితత్వప్రదర్శనపరేణ భాష్యేణ ? ఉచ్యతే — బ్రహ్మజ్ఞానం హి సూత్రితం అనర్థహేతునిబర్హణమ్ । అనర్థశ్చ ప్రమాతృతాప్రముఖం కర్తృత్వభోక్తృత్వమ్ । తత్ యది వస్తుకృతం, న జ్ఞానేన నిబర్హణీయమ్ ; యతః జ్ఞానం అజ్ఞానస్యైవ నివర్తకమ్ । తత్ యది కర్తృత్వభోక్తృత్వమ్ అజ్ఞానహేతుకం స్యాత్ , తతో బ్రహ్మజ్ఞానం అనర్థహేతునిబర్హణముచ్యమానముపపద్యేత । తేన సూత్రకారేణైవ బ్రహ్మజ్ఞానమనర్థహేతునిబర్హణం సూచయతా అవిద్యాహేతుకం కర్తృత్వభోక్తృత్వం ప్రదర్శితం భవతి । అతః తత్ప్రదర్శనద్వారేణ సూత్రార్థోపపత్త్యుపయోగితయా సకలతన్త్రోపోద్ఘాతః ప్రయోజనమస్య భాష్యస్య । తథా చాస్య శాస్త్రస్య ఐదమ్పర్యం సుఖైకతానసదాత్మకకూటస్థచైతన్యైకరసతా సంసారిత్వాభిమతస్యాత్మనః పారమార్థికం స్వరూపమితి వేదాన్తాః పర్యవస్యన్తీతి ప్రతిపాదితమ్ । తచ్చ అహం కర్తా సుఖీ దుఃఖీ ఇతి ప్రత్యక్షాభిమతేన అబాధితకల్పేన అవభాసేన విరుధ్యతే । అతః తద్విరోధపరిహారార్థం బ్రహ్మస్వరూపవిపరీతరూపం అవిద్యానిర్మితం ఆత్మన ఇతి యావత్ న ప్రతిపాద్యతే, తావత్ జరద్గవాదివాక్యవదనర్థకం ప్రతిభాతి ; అతః తన్నివృత్త్యర్థమ్ అవిద్యావిలసితమ్ అబ్రహ్మస్వరూపత్వమ్ ఆత్మన ఇతి ప్రతిపాదయితవ్యమ్ । వక్ష్యతి చ ఎతత్ అవిరోధలక్షణే జీవప్రక్రియాయాం సూత్రకారః ‘తద్గుణసారత్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౨-౩-౨౯) ఇత్యాదినా ॥

యద్యేవమేతదేవ ప్రథమమస్తు, మైవమ్ ; అర్థవిశేషోపపత్తేః । అర్థవిశేషే హి సమన్వయే ప్రదర్శితే తద్విరేధాశఙ్కాయాం తన్నిరాకరణముపపద్యతే । అప్రదర్శితే పునః సమన్వయవిశేషే, తద్విరోధాశఙ్కా తన్నిరాకరణం చ నిర్విషయం స్యాత్ । భాష్యకారస్తు తత్సిద్ధమేవ ఆదిసూత్రేణ సామర్థ్యబలేన సూచితం సుఖప్రతిపత్త్యర్థం వర్ణయతీతి న దోషః ॥

నను చ గ్రన్థకరణాదికార్యారమ్భే కార్యానురూపం ఇష్టదేవతాపూజానమస్కారేణ బుద్ధిసన్నిధాపితాథవృద్ధ్యాదిశబ్దైః దధ్యాదిదర్శనేన వా కృతమఙ్గలాః శిష్టాః ప్రవర్తన్తే । శిష్టాచారశ్చ నః ప్రమాణమ్ । ప్రసిద్ధం చ మఙ్గలాచరణస్య విఘ్నోపశమనం ప్రయోజనమ్ । మహతి చ నిఃశ్రేయసప్రయోజనే గ్రన్థమారభమాణస్య విఘ్నబాహుల్యం సమ్భావ్యతే । ప్రసిద్ధం చ `శ్రేయాంసి బహువిఘ్నాని' ఇతి । విజ్ఞాయతే చ-'తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః' ఇతి, యేషాం చ యన్న ప్రియం తే తద్విఘ్నన్తీతి ప్రసిద్ధం లోకే । తత్ కథముల్లఙ్ఘ్య శిష్టాచారం అకృతమఙ్గల ఎవ విస్రబ్ధం భాష్యకారః ప్రవవృతే? అత్రోచ్యతే —'యుష్మదస్మద్' ఇత్యాది `తద్ధర్మాణామపి సుతరామితరేతరభావానుపపత్తిః' ఇత్యన్తమేవ భాష్యమ్ । అస్య చ అయమర్థః—సర్వోపప్లవరహితో విజ్ఞానఘనః ప్రత్యగర్థః ఇతి । తత్ కథఞ్చన పరమార్థతః ఎవమ్భూతే వస్తుని రూపాన్తరవదవభాసో మిథ్యేతి కథయితుమ్ తదన్యపరాదేవ భాష్యవాక్యాత్ నిరస్తసమస్తోపప్లవం చైతన్యైకతానమాత్మానం ప్రతిపద్యమానస్య కుతో విఘ్నోపప్లవసమ్భవః? తస్మాత్ అగ్రణీః శిష్టాచారపరిపాలనే భగవాన్ భాష్యకారః ।

విషయవిషయిణోః తమఃప్రకాశవత్ విరుద్ధస్వభావయోరితరేతరభావానుపపత్తౌ సిద్ధాయామ్ ఇతి ।

కోఽయం విరోధః? కీదృశో వా ఇతరేతరభావః అభిప్రేతః? యస్య అనుపపత్తేః—'తమఃప్రకాశవత్' ఇతి నిదర్శనమ్ । యది తావత్ సహానవస్థానలక్షణో విరోధః, తతః ప్రకాశభావే తమసో భావానుపపత్తిః, తదసత్ ; దృశ్యతే హి మన్దప్రదీపే వేశ్మని అస్పష్టం రూపదర్శనం, ఇతరత్ర చ స్పష్టమ్ । తేన జ్ఞాయతే మన్దప్రదీపే వేశ్మని తమసోఽపి ఈషదనువృత్తిరితి ; తథా ఛాయాయామపి ఔష్ణ్యం తారతమ్యేన ఉపలభ్యమానం ఆతపస్యాపి తత్ర అవస్థానం సూచయతి । ఎతేన శీతోష్ణయోరపి యుగపదుపలబ్ధేః సహావస్థానముక్తం వేదితవ్యమ్ । ఉచ్యతే పరస్పరానాత్మతాలక్షణో విరోధః, న జాతివ్యక్త్యోరివ పరమార్థతః పరస్పరసమ్భేదః సమ్భవతీత్యర్థః ; తేన ఇతరేతరభావస్య-ఇతరేతరసమ్భేదాత్మకత్వస్య అనుపపత్తిః । కథమ్? స్వతస్తావత్ విషయిణః చిదేకరసత్వాత్ న యుష్మదంశసమ్భవః । అపరిణామిత్వాత్ నిరఞ్జనత్వాచ్చ న పరతః । విషయస్యాపి న స్వతః చిత్సమ్భవః, సమత్వాత్ విషయత్వహానేః ; న పరతః ; చితేః అప్రతిసఙ్క్రమత్వాత్ ।

తద్ధర్మాణామపి సుతరామ్ ఇతి ।

ఎవం స్థితే స్వాశ్రయమతిరిచ్య ధర్మాణామ్ అన్యత్ర భావానుపపత్తిః సుప్రసిద్ధా ఇతి దర్శయతి । ఇతి శబ్దో హేత్వర్థః । యస్మాత్ ఎవమ్ ఉక్తేన న్యాయేన ఇతరేతరభావాసమ్భవః,

అతః అస్మత్ప్రత్యయగోచరే విషయిణి చిదాత్మకే ఇతి ॥

అస్మత్ప్రత్యయే యః అనిదమంశః చిదేకరసః తస్మిన్ తద్బలనిర్భాసితతయా లక్షణతో యుష్మదర్థస్య మనుష్యాభిమానస్య సమ్భేద ఇవ అవభాసః స ఎవ అధ్యాసః ।

తద్ధర్మాణాం చ ఇతి ॥

యద్యపి విషయాధ్యాసే తద్ధర్మాణామప్యర్థసిద్ధః అధ్యాసః ; తథాపి వినాపి విషయాధ్యాసేన తద్ధర్మాధ్యాసో బాధిర్యాదిషు శ్రోత్రాదిధర్మేషు విద్యతే ఇతి పృథక్ ధర్మగ్రహణమ్ ।

తద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ ఇతి ॥

చైతన్యస్య తద్ధర్మాణాం చ ఇత్యర్థః । నను విషయిణః చిదేకరసస్య కుతో ధర్మాః ? యే విషయే అధ్యస్యేరన్ , ఉచ్యతే ; ఆనన్దో విషయానుభవో నిత్యత్వమితి సన్తి ధర్మాః, అపృథక్త్వేఽపి చైతన్యాత్ పృథగివ అవభాసన్తే ఇతి న దోషః । అధ్యాసో నామ అతద్రూపే తద్రూపావభాసః ।

సః మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ ఇతి ।

మిథ్యాశబ్దో ద్వ్యర్థః అపహ్నవవచనోఽనిర్వచనీయతావచనశ్చ । అత్ర అయమపహ్నవవచనః । మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ అభావ ఎవాధ్యాసస్య యుక్తః ఇత్యర్థః । యద్యప్యేవం ;

తథాపి నైసర్గికః

ప్రత్యక్చైతన్యసత్తాత్రామానుబన్ధీ ।

అయం

యుష్మదస్మదోః ఇతరేతరాధ్యాసాత్మకః ।

అహమిదం మమేదమితిలోకవ్యవహారః ।

తేన యథా అస్మదర్థస్య సద్భావో న ఉపాలమ్భమర్హతి, ఎవమధ్యాసస్యాపి ఇత్యభిప్రాయః । లోక ఇతి మనుష్యోఽహమిత్యభిమన్యమానః ప్రాణినికాయః ఉచ్యతే । వ్యవహరణం వ్యవహారః ; లోక ఇతి వ్యవహారో లోకవ్యవహారః ; మనుష్యోఽహమిత్యభిమానః ఇత్యర్థః ।

సత్యానృతే మిథునీకృత్య ఇతి ।

సత్యమ్ అనిదం, చైతన్యమ్ । అనృతం యుష్మదర్థః ; స్వరూపతోఽపి అధ్యస్తస్వరూపత్వాత్ । ‘అధ్యస్య’ ‘మిథునీకృత్య’ ఇతి చ క్త్వాప్రత్యయః, న పూర్వకాలత్వమన్యత్వం చ లోకవ్యవహారాదఙ్గీకృత్య ప్రయుక్తః ; భుక్త్వా వ్రజతీతివత్ క్రియాన్తరానుపాదానాత్ । ‘అధ్యస్య నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః’ ఇతి స్వరూపమాత్రపర్యవసానాత్ । ఉపసంహారే చ ‘ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాసః’ ఇతి తావన్మాత్రోపసంహారాత్ ॥

అతః చైతన్యం పురుషస్య స్వరూపమ్ ఇతివత్ వ్యపదేశమాత్రం ద్రష్టవ్యమ్ ।

మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః ఇతి ।

మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చ మిథ్యాజ్ఞానమ్ । మిథ్యేతి అనిర్వచనీయతా ఉచ్యతే । అజ్ఞానమితి చ జడాత్మికా అవిద్యాశక్తిః జ్ఞానపర్యుదాసేన ఉచ్యతే । తన్నిమిత్తః తదుపాదానః ఇత్యర్థః ॥

కథం పునః నైమిత్తకవ్యవహారస్య నైసర్గికత్వమ్ ? అత్రోచ్యతే ; అవశ్యం ఎషా అవిద్యాశక్తిః బాహ్యాధ్యాత్మికేషు వస్తుషు తత్స్వరూపసత్తామాత్రానుబన్ధినీ అభ్యుపగన్తవ్యా ; అన్యథా మిథ్యార్థావభాసానుపపత్తేః । సా చ న జడేషు వస్తుషు తత్స్వరూపావభాసం ప్రతిబధ్నాతి ; ప్రమాణవైకల్యాదేవ తదగ్రహణసిద్ధేః, రజతప్రతిభాసాత్ ప్రాక్ ఊర్ధ్వం చ సత్యామపి తస్యాం స్వరూపగ్రహణదర్శనాత్ , అతః తత్ర రూపాన్తరావభాసహేతురేవ కేవలమ్ । ప్రత్యగాత్మని తు చితిస్వభావత్వాత్ స్వయమ్ప్రకాశమానే బ్రహ్మస్వరూపానవభాసస్య అనన్యనిమిత్తత్వాత్ తద్గతనిసర్గసిద్ధావిద్యాశక్తిప్రతిబన్ధాదేవ తస్య అనవభాసః । అతః సా ప్రత్యక్చితి బ్రహ్మస్వరూపావభాసం ప్రతిబధ్నాతి, అహఙ్కారాద్యతద్రూపప్రతిభాసనిమిత్తం చ భవతి, సుషుప్త్యాదౌ చ అహఙ్కారాదివిక్షేప సంస్కారమాత్రశేషం స్థిత్వా పునరుద్భవతి, ఇత్యతః నైసర్గికోఽపి అహఙ్కారమమకారాత్మకో మనుష్యాద్యభిమానో లోకవ్యవహారః మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః ఉచ్యతే, న పునః ఆగన్తుకత్వేన ; తేన నైసర్గికత్వం నైమిత్తికత్వేన న విరుధ్యతే ॥

‘అన్యోన్యధర్మాంశ్చ’ ఇతి

పృథక్ ధర్మగ్రహణం ధర్మమాత్రస్యాపి కస్యచిదధ్యాస ఇతి దర్శయితుమ్ ।

ఇతరేతరావివేకేన ఇతి ॥

ఎకతాపత్త్యైవ ఇత్యర్థః ।

కస్య ధర్మిణః కథం కుత్ర చ అధ్యాసః ? ధర్మమాత్రస్య వా క్వ అధ్యాసః ? ఇతి భాష్యకారః స్వయమేవ వక్ష్యతి ।

‘అహమిదం మమేదమ్ ఇతి’

అధ్యాసస్య స్వరూపం దర్శయతి । అహమితి తావత్ ప్రథమోఽధ్యాసః । నను అహమితి నిరంశం చైతన్యమాత్రం ప్రతిభాసతే, న అంశాన్తరమ్ అధ్యస్తం వా । యథా అధ్యస్తాంశాన్తర్భావః, తథా దర్శయిష్యామః । నను ఇదమితి అహఙ్కర్తుః భోగసాధనం కార్యకరణసఙ్ఘాతః అవభాసతే, మమేదమితి చ అహఙ్కర్త్రా స్వత్వేన తస్య సమ్బన్ధః । తత్ర న కిఞ్చిత్ అధ్యస్తమివ దృశ్యతే । ఉచ్యతే ; యదైవ అహఙ్కర్తా అధ్యాసాత్మకః, తదైవ తదుపకరణస్యాపి తదాత్మకత్వసిద్ధిః । న హి స్వప్నావాప్తరాజ్యాభిషేకస్య మాహేన్ద్రజాలనిర్మితస్య వా రాజ్ఞః రాజ్యోపకరణం పరమార్థసత్ భవతి, ఎవమ్ అహఙ్కర్తృత్వప్రముఖః క్రియాకారకఫలాత్మకో లోకవ్యవహారః అధ్యస్తః నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావే ఆత్మని । అతః తాదృగ్బ్రహ్మాత్మానుభవపర్యన్తాత్ జ్ఞానాత్ అనర్థహేతోః అధ్యాసస్య నివృత్తిరుపపద్యతే, ఇతి తదర్థవిషయవేదాన్తమీమాంసారమ్భః ఉపపద్యతే ॥

‘ఆహ — కోఽయమధ్యాసో నామ’

ఇత్యాద్యారభ్య అధ్యాససిద్ధిపరం భాష్యమ్ । తత్రాపి

'కథం పునరవిద్యావద్విషయాణి’ ఇత్యతః

ప్రాక్ అధ్యాసస్వరూపతత్సమ్భావనాయ, తదాది తత్సద్భావనిర్ణయార్థమ్ ఇతి విభాగః । యద్యేవం తత్స్వరూపతత్సమ్భావనోపన్యాసః పృథక్ న కర్తవ్యః ; న హి అనిర్జ్ఞాతరూపమ్ అసమ్భావ్యమానం చ నిర్ణీయతే చ ఇతి, దుఃసమ్పాదం విశేషతః అధ్యక్షానుభవనిర్ణయే, ఉచ్యతే — న దేహేన్ద్రియాదిషు అహంమమాభిమానవత ఎవ ప్రమాతృత్వప్రదర్శనమాత్రేణ తస్య అధ్యాసాత్మకతా సిధ్యతి ; తత్ కస్య హేతోః ? లోకే శుక్తిరజతద్విచన్ద్రాదివత్ అధ్యాసానుభవాభావాత్ । బాధే హి సతి స భవతి, నేహ స విద్యతే । తస్మాత్ అధ్యాసస్య లక్షణమభిధాయ తల్లక్షణవ్యాప్తస్య సద్భావః కథనీయః ॥

నను ఎవమపి తల్లక్షణస్య వస్తునః సద్భావమాత్రమ్ ఇహ కథనీయమ్ ; న హి యత్ర యస్య సద్భావః ప్రమాణతః ప్రతిపన్నః, తత్రైవ తస్య అసమ్భావనాశఙ్కా, యేన తద్వినివృత్తయే తత్సమ్భావనా అపరా కథ్యేత ; సత్యమేవం, విషయవిశేషస్తు ప్రయత్నేన అన్విచ్ఛద్భిరపి అనుపలభ్యమానకారణదోషే విజ్ఞానే అవభాసమానోఽపి పూర్వప్రవృత్తేన సకలలోకవ్యాపినా నిశ్చితేన ప్రమాణేన అసమ్భావ్యమానతయా అపోద్యమానో దృశ్యతే । తద్యథా — ఔత్పాతికః సవితరి సుషిః, యథా వా మాహేన్ద్రజాలకుశలేన ప్రాసాదాదేః నిగరణమ్ । ఎవమ్ అవిషయే అసఙ్గే కేనచిదపి గుణాదినా అధ్యాసహేతునా రహితే నిష్కలఙ్కచైతన్యతయా అన్యగతస్యాపి అధ్యాసస్య అపనోదనసమర్థే అధ్యాసావగమః అవిభావ్యమానకారణదోషః విభ్రమః ఇతి ఆశఙ్క్యేత, తత్ మా శఙ్కి ఇతి, సద్భావాతిరేకేణ సమ్భవోఽపి పృథక్ కథనీయః ; తదుచ్యతే ;

“ఆహ కోఽయమధ్యాసో నామ” ఇతి

కింవృత్తస్య ప్రశ్నే ఆక్షేపే చ ప్రయోగదర్శనాత్ ఉభయస్య చ ఇహ సమ్భవాత్ తన్త్రేణ వాక్యముచ్చరితమ్ । తత్రాపి ప్రథమం ప్రశ్నస్య ప్రతివచనం స్వరూపమ్ ఆఖ్యాయ పునః తస్యైవ సమ్భవమ్ ఆక్షిప్య ప్రతివిధత్తే । తత్ర ఎవంభూతే విషయే శ్రోతౄణాం సుఖప్రబోధార్థం వ్యాచక్షాణాః ప్రతివాదినం తత్రస్థమివ సముత్థాప్య తేన ఆక్షిప్తమ్ అనేన పృష్టమితి మత్వా ప్రత్యుక్తం, పునరసౌ స్వాభిప్రాయం వివృణోతి ఇతి ఆక్షేపమవతార్య ప్రతివిధానం ప్రతిపద్యన్తే । సర్వత్ర ఎవంవిధే గ్రన్థసన్నివేశే ఎష ఎవ వ్యాఖ్యాప్రకారః ।

‘స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః’ ఇతి

ప్రశ్నవాక్యస్థితమ్ అధ్యాసమ్ ఉద్దిశ్య లక్షణమ్ అభిధీయతే । తత్ర పరత్ర ఇత్యుక్తే అర్థాత్ పరస్య అవభాసమానతా సిద్ధా । తస్య విశేషణం స్మృతిరూపత్వమ్ । స్మర్యతే ఇతి స్మృతిః ; అసంజ్ఞాయామపి అకర్తరి కారకే ఘఞాదీనాం ప్రయోగదర్శనాత్ । స్మర్యమాణరూపమివ రూపమ్ అస్య, న పునః స్మర్యతే ఎవ ; స్పష్టం పురోఽవస్థితత్వావభాసనాత్ । పూర్వదృష్టావభాసః ఇతి ఉపపత్తిః స్మృతిరూపత్వే । న హి పూర్వమ్ అదృష్టరజతస్య శుక్తిసమ్ప్రయోగే రజతమ్ అవభాసతే । యతోఽర్థాత్ తద్విషయస్య అవభాసస్యాపి ఇదమేవ లక్షణమ్ ఉక్తం భవతి । కథమ్ ? తదుచ్యతే — స్మృతేః రూపమివ రూపమస్య, న పునః స్మృతిరేవ ; పూర్వప్రమాణవిషయవిశేషస్య తథా అనవభాసకత్వాత్ । కథం పునః స్మృతిరూపత్వమ్ ? పూర్వప్రమాణద్వారసముత్థత్వాత్ । న హి అసమ్ప్రయుక్తావభాసినః పూర్వప్రవృత్తతద్విషయప్రమాణద్వారసముత్థత్వమన్తరేణ సముద్భవః సమ్భవతి ॥

అపర ఆహ — నను అన్యసమ్ప్రయుక్తే చక్షుషి అన్యవిషయజ్ఞానం స్మృతిరేవ, ప్రమోషస్తు స్మరణాభిమానస్య । ఇన్ద్రియాదీనాం జ్ఞానకారణానాం కేనచిదేవ దోషవిశేషేణ కస్యచిదేవ అర్థవిశేషస్య స్మృతిసముద్బోధః క్రియతే । సమ్ప్రయుక్తస్య చ దోషేణ విశేషప్రతిభాసహేతుత్వం కరణస్య విహన్యతే । తేన దర్శనస్మరణయోః నిరన్తరోత్పన్నయోః కరణదోషాదేవ వివేకానవధారణాద్ దూరస్థయోరివ వనస్పత్యోః అనుత్పన్నే ఎవ ఎకత్వావభాసే ఉత్పన్నభ్రమః । నను అనాస్వాదితతిక్తరసస్యాపి బాలకస్య పిత్తదోషాత్ మధురే తిక్తావభాసః కథం స్మరణం స్యాత్ ? ఉచ్యతే — జన్మాన్తరానుభూతత్వాత్ , అన్యథా అననుభూతత్వావిశేషే అత్యన్తమ్ అసన్నేవ కశ్చిత్ సప్తమో రసః కిమితి నావభాసేత । తస్మాత్ పిత్తమేవ మధురాగ్రహణే తిక్తస్మృతౌ తత్ప్రమోషే చ హేతుః ; కార్యగమ్యత్వాత్ హేతుభావస్య । ఎతేన అన్యసమ్ప్రయోగే అన్యవిషయస్య జ్ఞానస్య స్మృతిత్వతత్ప్రమోషౌ సర్వత్ర వ్యాఖ్యాతౌ ద్రష్టవ్యౌ ॥ ఉచ్యతే — కోఽయం స్మరణాభిమానో నామ ? న తావత్ జ్ఞానానువిద్ధతయా గ్రహణమ్ । న హి అతివృత్తస్య జ్ఞానస్య గ్రాహ్యవిశేషణతయా విషయభావః । తస్మాత్ శుద్ధమేవ అర్థం స్మృతిరవభాసయతి, న జ్ఞానానువిద్ధమ్ । తథా చ పదాత్ పదార్థస్మృతౌ న దృష్టో జ్ఞానసమ్భేదః ; జ్ఞానస్యాపి శబ్దార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । తథా ఇష్టభూభాగవిషయాస్మృతిః ‘స సేవ్యః’ ఇతి గ్రాహ్యమాత్రస్థా, న జ్ఞానపరామర్శినీ । అపి చ భూయస్యః జ్ఞానపరామర్శశూన్యా ఎవ స్మృతయః । నాపి స్వగతో జ్ఞానస్య స్మరణాభిమానో నామ రూపభేదః అవభాసతే । న హి నిత్యానుమేయం జ్ఞానమ్ అన్యద్వా వస్తు స్వత ఎవ రూపసమ్భిన్నం గృహ్యతే । అత ఎవోక్తమ్ ‘అనాకారామేవ బుద్ధిం అనుమిమీమహే’ ఇతి । అనాకారామ్ అనిరూపితాకారవిశేషామ్ ; అనిర్దిష్టస్వలక్షణామ్ ఇత్యర్థః । అతో న స్వతః స్మరణాభిమానాత్మకతా । నాపి గ్రాహ్యవిశేషనిమిత్తః స్మరణాభిమానః ; ప్రమాణగ్రాహ్యస్యైవ అవికలానధికస్య గృహ్యమాణత్వాత్ , నాపి ఫలవిశేషనిమిత్తః ; ప్రమాణఫలవిషయమాత్రావచ్ఛిన్నఫలత్వాత్ । యః పునః క్వచిత్ కదాచిత్ అనుభూతచరే ‘స్మరామి’ ఇత్యనువేధః, సః వాచకశబ్దసంయోజనానిమిత్తః, యథా సాస్నాదిమదాకృతౌ గౌః ఇత్యభిమానః । తస్మాత్ పూర్వప్రమాణసంస్కారసముత్థతయా తద్విషయావభాసిత్వమాత్రం స్మృతేః, న పునః ప్రతీతితః అర్థతో వా అధికోంశః అస్తి, యస్య దోషనిమిత్తః ప్రమోషః పరికల్ప్యేత । న చేహ పూర్వప్రమాణవిషయావభాసిత్వమస్తి ; పురోఽవస్థితార్థప్రతిభాసనాత్ , ఇత్యుక్తమ్ । అతః న అన్యసమ్ప్రయోగే అన్యవిషయజ్ఞానం స్మృతిః, కిన్తు అధ్యాసః ॥

నను ఎవం సతి వైపరీత్యమాపద్యతే, రజతమవభాసతే శుక్తిరాలమ్బనమ్ ఇతి, నైతత్ సంవిదనుసారిణామ్ అనురూపమ్ । నను శుక్తేః స్వరూపేణాపి అవభాసనే సంవిత్ప్రయుక్తవ్యవహారయోగ్యత్వమేవ ఆలమ్బనార్థః, సైవ ఇదానీం రజతవ్యవహారయోగ్యా ప్రతిభాసతే, తత్ర కిమితి ఆలమ్బనం న స్యాత్ ? అథ తథారూపావభాసనం శుక్తేః పారమార్థికం ? ఉతాహో న ? యది పారమార్థికం, నేదం రజతమితి బాధో న స్యాత్ నేయం శుక్తిః ఇతి యథా । భవతి చ బాధః । తస్మాత్ న ఎష పక్షః ప్రమాణవాన్ । అథ శుక్తేరేవ దోషనిమిత్తో రజతరూపః పరిణామ ఉచ్యతే, ఎతదప్యసారమ్ ; న హి క్షీరపరిణామే దధని ‘నేదం దధి’ ఇతి బాధో దృష్టః ; నాపి క్షీరమిదమ్ ఇతి ప్రతీతిః, ఇహ తు తదుభయం దృశ్యతే । కిఞ్చ రజతరూపేణ చేత్ పరిణతా శుక్తిః, క్షీరమివ దధిరూపేణ, తదా దోషాపగమేఽపి తథైవ అవతిష్ఠేత । నను కమలముకులవికాసపరిణామహేతోః సావిత్రస్య తేజసః స్థితిహేతుత్వమపి దృష్టం, తదపగమే పునః ముకులీభావదర్శనాత్ , తథా ఇహాపి స్యాత్ , న ; తథా సతి తద్వదేవ పూర్వావస్థాపరిణామబుద్ధిః స్యాత్ , న బాధప్రతీతిః స్యాత్ । అథ పునః దుష్టకారణజన్యాయాః ప్రతీతేరేవ రజతోత్పాదః ఇతి మన్యేత, ఎతదపి న సమ్యగివ ; కథమ్ ? యస్యాః ప్రతీతేః తదుత్పాదః తస్యాస్తావత్ న తత్ ఆలమ్బనమ్ ; పూర్వోత్తరభావేన భిన్నకాలత్వాత్ , న ప్రతీత్యన్తరస్య ; పురుషాన్తరప్రతీతేరపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । నను కిమితి పురుషాన్తరప్రతీతేరపి తత్ప్రసఙ్గః ? దుష్టసామగ్రీజన్మనో హి ప్రతీతేః తత్ ఆలమ్బనమ్ , మైవమ్ ; ప్రతీత్యన్తరస్యాపి తద్విధస్య రజతాన్తరోత్పాదనేనైవ ఉపయుక్తత్వాత్ ప్రథమప్రత్యయవత్ । అతః అనుత్పన్నసమమేవ స్యాత్ । తదేవం పారిశేష్యాత్ స్మృతిప్రమోష ఎవ అవతిష్ఠేత ॥

నను స్మృతేః ప్రమోషో న సమ్భవతి ఇత్యుక్తం, తథా చ తన్త్రాన్తరీయా ఆహుః — ‘అనుభూతవిషయాసమ్ప్రమోషా స్మృతిః’ ఇతి । కా తర్హి గతిః శుక్తిసమ్ప్రయోగే రజతావభాసస్య ? ఉచ్యతే — న ఇన్ద్రియజజ్ఞానాత్ సంస్కారజం స్మరణం పృథగేవ స్మరణాభిమానశూన్యం సముత్పన్నం, కిన్తు ఎకమేవ సంస్కారసహితాత్ ఇన్ద్రియాత్ । కథమేతత్ ? ఉచ్యతే — కారణదోషః కార్యవిశేషే తస్య శక్తిం నిరున్ధన్నేవ సంస్కారవిశేషమపి ఉద్బోధయతి ; కార్యగమ్యత్వాత్ కారణదోషశక్తేః । అతః సంస్కారదుష్టకారణసంవలితా ఎకా సామగ్రీ । సా చ ఎకమేవ జ్ఞానమ్ ఎకఫలం జనయతి । తస్య చ దోషోత్థాపితసంస్కారవిశేషసహితసామగ్రీసముత్పన్నజ్ఞానస్య ఉచితమేవ శుక్తిగతమిథ్యారజతమాలమ్బనమవభాసతే । తేన మిథ్యాలమ్బనం జ్ఞానం మిథ్యాజ్ఞానమ్ , న స్వతో జ్ఞానస్య మిథ్యాత్వమస్తి, బాధాభావాత్ । భిన్నజాతీయజ్ఞానహేతుసామగ్ర్యోః కథమేకజ్ఞానోత్పాదనమితి చేత్ , నైష దోషః ; దృశ్యతే హి లిఙ్గజ్ఞానసంస్కారయోః సమ్భూయ లిఙ్గిజ్ఞానోత్పాదనం, ప్రత్యభిజ్ఞానోత్పాదనఞ్చ అక్షసంస్కారయోః । ఉభయత్రాపి స్మృతిగర్భమేకమేవ ప్రమాణజ్ఞానమ్ ; సంస్కారానుద్బోధే తదభావాత్ । తస్మాత్ లిఙ్గదర్శనమేవ సమ్బన్ధజ్ఞానసంస్కారముద్బోధ్య తత్సహితం లిఙ్గిజ్ఞానం జనయతీతి వక్తవ్యమ్ । అయమేవ చ న్యాయః ప్రత్యభిజ్ఞానేఽపి । న పునః జ్ఞానద్వయే ప్రమాణమస్తి । తథా భిన్నజాతీయజ్ఞానహేతుభ్యో నీలాదిభ్య ఎకం చిత్రజ్ఞానం నిదర్శనీయమ్ । తత్ర లైఙ్గికజ్ఞానప్రత్యభిజ్ఞాచిత్రజ్ఞానానామదుష్టకారణారబ్ధత్వాద్ యథార్థమేవావభాసః, ఇహ తు కారణదోషాదతథాభూతార్థావభాసః ఇతి విశేషః । ఎవంచ సతి నానుభవవిరోధః ; ప్రతిభాసమానస్య రజతస్యైవావలమ్బనత్వాత్ , అతో మాయామయం రజతమ్ । అథ పునః పారమార్థికం స్యాత్ , సర్వైరేవ గృహ్యేత ; యతో న హి పారమార్థికం రజతం కారణదోషం స్వజ్ఞానోత్పత్తావపేక్షతే । యద్యపేక్షేత, తదా తదభావే న తత్ర జ్ఞానోత్పత్తిః ; ఆలోకాభావే ఇవ రూపే । మాయామాత్రత్వే తు మన్త్రాద్యుపహతచక్షుష ఇవ దోషోపహతజ్ఞానకరణా ఎవ పశ్యన్తీతి యుక్తమ్ । కిఞ్చ నేదం రజతమ్ ఇతి బాధోఽపి మాయామయత్వమేవ సూచయతి । కథమ్ ? తేన హి తస్య నిరుపాఖ్యతాపాదనపూర్వకం మిథ్యాత్వం జ్ఞాప్యతే । ‘నేదం రజతం మిథ్యైవాభాసిష్ట’ ఇతి । న చ తత్ కేనచిద్రూపేణ రూపవత్త్వేఽవకల్పతే ; సమ్ప్రయుక్తశుక్తివత్ నిరస్యమానవిషయజ్ఞానవచ్చ ॥ నను న వ్యాపకమిదం లక్షణమ్ ; స్వప్నశోకాదావసమ్భవాత్ , న హి స్వప్నశోకాదౌ కేనచిత్ సమ్ప్రయోగోఽస్తి, యేన పరత్ర పరావభాసః స్యాత్ । అత ఎవ వాసనాతిరిక్తకారణాభావాత్ స్మృతిరేవ, న స్మృతిరూపతా, అత్రోచ్యతే న తావత్ స్మృతిత్వమస్తి ; అపరోక్షార్థావభాసనాత్ । నను స్మృతిరూపత్వమపి నాస్తి ; పూర్వప్రమాణసంస్కారమాత్రజన్యత్వాత్ , అత్రోచ్యతే ; ఉక్తమేతత్ పూర్వప్రమాణవిషయావభాసిత్వమాత్రం స్మృతేః స్వరూపమితి । తదిహ నిద్రాదిదోషోపప్లుతం మనః అదృష్టాదిసముద్బోధితసంస్కారవిశేషసహకార్యానురూపం మిథ్యార్థవిషయం జ్ఞానముత్పాదయతి । తస్య చ తదవచ్ఛిన్నాపరోక్షచైతన్యస్థావిద్యాశక్తిరాలమ్బనతయా వివర్తతే । నను ఎవం సతి అన్తరేవ స్వప్నార్థప్రతిభాసః స్యాత్ ? కో వా బ్రూతే నాన్తరితి ? నను విచ్ఛిన్నదేశోఽనుభూయతే స్వప్నేఽపి జాగరణ ఇవ, న తదన్తరనుభవాశ్రయత్వే స్వప్నార్థస్యోపపద్యతే, నను దేశోఽపి తాదృశ ఎవ, కుతస్తత్సమ్బన్ధాత్ విచ్ఛేదోఽవభాసతే ? అయమపి తర్హ్యపరో దోషః, నైష దోషః ; జాగరణేఽపి ప్రమాణజ్ఞానాదన్తరపరోక్షానుభవాత్ న విషయస్థా అపరోక్షతా భిద్యతే ; ఎకరూపప్రకాశనాత్ । అతోఽన్తరపరోక్షానుభవావగుణ్ఠిత ఎవ జాగరణేఽప్యర్థోఽనుభూయతే ; అన్యథా జడస్య ప్రకాశానుపపత్తేః । యథా తమసాఽవగుణ్ఠితో ఘటః ప్రదీపప్రభావగుణ్ఠనమన్తరేణ న ప్రకాశీభవతి, ఎవమ్ । యః పునర్విచ్ఛేదావభాసః, స జాగరేఽపి మాయావిజృమ్భితః ; సర్వస్య ప్రపఞ్చజాతస్య చైతన్యైకాశ్రయత్వాత్ , తస్య చ నిరంశస్య ప్రదేశభేదాభావాత్ । ప్రపఞ్చభేదేనైవ హి తత్ కల్పితావచ్ఛేదం సదవచ్ఛిన్నమివ బహిరివ అన్తరివ ప్రకాశతే । అథవా దిగాకాశౌ మనోమాత్రగోచరౌ సర్వత్రాధ్యాసాధారౌ విద్యేతే ఇతి న పరత్రేతి విరుధ్యతే ॥

కథం తర్హి నామాదిషు బ్రహ్మాధ్యాసః ? కిమత్ర కథమ్ ? న తత్ర కారణదోషః, నాపి మిథ్యార్థావభాసః, సత్యమ్ ; అత ఎవ చోదనావశాత్ ఇచ్ఛాతోఽనుష్ఠేయత్వాత్ మానసీ క్రియైషా, న జ్ఞానం ; జ్ఞానస్య హి దుష్టకారణజన్యస్య విషయో మిథ్యార్థః । న హి జ్ఞానమిచ్ఛాతో జనయితుం నివర్తయితుం వా శక్యం ; కారణైకాయత్తత్వాదిచ్ఛానుప్రవేశానుపపత్తేః । నను స్మృతిజ్ఞానమాభోగేన జన్యమానం మనోనిరోధేన చ నిరుధ్యమానం దృశ్యతే । సత్యం ; న స్మృత్యుత్పత్తినిరోధయోస్తయోర్వ్యాపారః, కిన్తు కారణవ్యాపారే తత్ప్రతిబన్ధే చ చక్షుష ఇవోన్మీలననిమీలనే, న పునర్జ్ఞానోత్పత్తౌ వ్యాపార ఇచ్ఛాయాః । తస్మాత్ బ్రహ్మదృష్టిః కేవలా అధ్యస్యతే చోదనావశాత్ ఫలాయైవ, మాతృబుద్ధిరివ రాగనివృత్తయే పరయోషితి । తదేవమ్ అనవద్యమధ్యాసస్య లక్షణం —

స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః ఇతి ॥

‘తం కేచిత్’

ఇత్యాదినా అధ్యాసస్వరూపే మతాన్తరముపన్యస్యతి స్వమతపరిశుద్ధయే ।

కథమ్ ?

అన్యత్ర

శుక్తికాదౌ,

అన్యధర్మస్య

అర్థాన్తరస్య, రజతాదేః జ్ఞానాకారస్య బహిష్ఠస్యైవ వా ;

అధ్యాసః ఇతి

వదన్తి ।

కేచిత్తు యత్ర యదధ్యాసః తద్వివేకాగ్రహణనిబన్ధనో భ్రమః ఇతి ॥

యత్ర యస్యాధ్యాసః, తయోర్వివేకస్యాగ్రహణాత్ తన్నిబన్ధనోఽయమేకత్వభ్రమః ఇతి వదన్తీత్యనుషఙ్గః ।

అన్యే తు యత్ర యదధ్యాసః తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే ఇతి ।

యత్ర శుక్తికాదౌ, యస్య రజతాదేరధ్యాసః, తస్యైవ శుక్తిశకలాదేః, విపరీతధర్మత్వస్య రజతాదిరూపత్వస్య, కల్పనామ్ అవిద్యమానస్యైవావభాసమానతామ్ , ఆచక్షతే ।

సర్వథాపి తు ఇతి ।

స్వమతానుసారిత్వం సర్వేషాం కల్పనాప్రకారాణాం దర్శయతి । అన్యస్యాన్యధర్మావభాసత్వం నామ లక్షణం, పరత్రేత్యుక్తే అర్థాత్ పరావభాసః సిద్ధః ఇతి యదవాదిష్యమ్ , తత్ న వ్యభిచరతి । కథమ్ ? పూర్వస్మిన్ కల్పే జ్ఞానాకారస్య బహిష్ఠస్య వా శుక్తిధర్మత్వావభాసనాత్ న వ్యభిచారః, ద్వితీయేఽపి శుక్తిరజతయోః పృథక్ సతోరపృథగవభాసః అభిమానాత్ , తృతీయేఽపి శుక్తిశకలస్య రజతరూపప్రతిభాసనాత్ ॥ పూర్వదృష్టత్వస్మృతిరూపత్వయోః సర్వత్రావ్యభిచారాత్ న వివాదః ఇత్యభిప్రాయః । తత్ర ‘స్మృతిరూపః పూర్వదృష్టావభాసః’ ఇత్యేతావతి లక్షణే నిరధిష్ఠానాధ్యాసవాదిపక్షేఽపి నిరుపపత్తికే లక్షణవ్యాప్తిః స్యాదితి తన్నివృత్తయే ‘పరత్ర’ ఇత్యుచ్యతే ॥ కథం ? నిరుపపత్తికోఽయం పక్షః । న హి నిరధిష్ఠానోఽధ్యాసో దృష్టపూర్వః, సమ్భవీ వా । నను కేశాణ్డ్రకాద్యవభాసో నిరధిష్ఠానో దృష్టః, న ; తస్యాపి తేజోఽవయవాధిష్ఠానత్వాత్ ॥

నను రజతే సంవిత్ , సంవిది రజతమితి పరస్పరాధిష్ఠానో భవిష్యతి, బీజాఙ్కురాదివత్ , నైతత్ సారం ; న తత్ర యతో బీజాత్ యోఽఙ్కురః తత ఎవ తద్బీజమ్ , అపి తు అఙ్కురాన్తరాత్ , ఇహ పునః యస్యాం సంవిది యత్ రజతమవభాసతే, తయోరేవేతరేతరాధ్యాసః, తతో దుర్ఘటమేతత్ । బీజాఙ్కురాదిష్వపి న బీజాఙ్కురాన్తరపరమ్పరామాత్రేణ అభిమతవస్తుసిద్ధిః ; ప్రతీతితో వస్తుతశ్చానివృత్తాకాఙ్క్షత్వాత్ , తథా చ ‘కుత ఇదమేవం’ ఇతి పర్యనుయోగే ‘దృష్టత్వాదేవం’ ఇతి తత్ర ఎవ దూరం వా పరిధావ్య స్థాతవ్యమ్ ; అన్యథా హేతుపరమ్పరామేవావలమ్బ్య క్వచిదప్యనవతిష్ఠమానో నానవస్థాదోషమతివర్తేత । అపి చ న క్వచిన్నిరవధికో ‘న’ ఇత్యేవ బాధావగమో దృష్టః, యత్రాప్యనుమానాదాప్తవచనాద్వా న సర్పః ఇత్యేవావగమః, తత్రాపి ‘కిం పునరిదమ్ ? ’ ఇత్యపేక్షాదర్శనాత్ పురోఽవస్థితం వస్తుమాత్రమవధిర్విద్యతే । ప్రధానాదిష్వపి జగత్కారణే త్రిగుణత్వాదిబాధః అధిగతావధిరేవ । అథవా సర్వలోకసాక్షికమేతత్ కేశోణ్డ్రకాదావపి తద్బాధే తదనుషఙ్గ ఎవ బోధే బాధ్యతే, న బోధః । అతః తదవధిః సర్వస్య బాధః ; తేన తన్మాత్రస్య బాధాభావాత్ , స్వతశ్చ విశేషానుపలబ్ధేః కూటస్థాపరోక్షైకరసచైతన్యావధిః సర్వస్య బాధః । నాప్యధ్యస్తమప్యసదేవ ; తథాత్వే ప్రతిభాసాయోగాత్ ॥

నను సర్వమేవేదమసదితి భవతో మతమ్ । క ఎవమాహ ? అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాత్మకమిత్యుద్ఘోషితమస్మాభిః । అథ పునర్విద్యోదయే అవిద్యాయా నిరుపాఖ్యతామఙ్గీకృత్యాసత్త్వముచ్యేత, కామమభిధీయతామ్ । తథా చ బాధకజ్ఞానం ‘నేదం రజతమ్’ ఇతి విశిష్టదేశకాలసమ్బద్ధం రజతం విలోపయదేవోదేతి, న దేశాన్తరసమ్బన్ధమాపాదయతి ; తథాఽనవగమాత్ । తథా చ దూరవర్తినీం రజ్జుం సర్పం మన్యమానస్య నికటవర్తినాఽఽప్తేన ‘నాయం సర్పః’ ఇత్యుక్తే సర్పాభావమాత్రం ప్రతిపద్యతే, న తస్య దేశాన్తరవర్తిత్వం ; తత్ప్రతిపత్తావసామర్థ్యాత్ వాక్యస్య । నార్థాపత్త్యా ; ఇహ భగ్నఘటాభావవత్ తావన్మాత్రేణాపి తత్సిద్ధేః । యత్రాపి సర్పబాధపూర్వకో రజ్జువిధిరక్షజన్యః తాదృశవాక్యజన్యో వా, తత్రాపి స ఎవ న్యాయః ; తథాఽనవగమాత్ , తదేవం న క్వచిన్నిరధిష్ఠానోఽధ్యాసః ? తస్మాత్ సాధూక్తం పరత్ర ఇతి ॥ యద్యేవం ‘పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః’ ఇత్యేతావదస్తు లక్షణమ్, తథావిధస్య స్మృతిరూపత్వావ్యభిచారాత్ , సత్యమ్ ; అర్థలభ్యస్య స్మృతిత్వమేవ స్యాత్ , న స్మృతిరూపత్వమ్ । న చ స్మృతివిషయస్యాధ్యాసత్వమిత్యుక్తమ్ । యద్యేవమేతావదస్తు లక్షణం పరత్ర స్మృతి రూపావభాసః ఇతి, తత్ర పరత్రేత్యుక్తే అర్థలభ్యస్య పరావభాసస్య స్మృతిరూపత్వం విశేషణం, న హి పరస్యాసమ్ప్రయుక్తస్య పూర్వదృష్టత్వాభావే స్మృతిరూపత్వసమ్భవః, సత్యమ్ ; విస్పష్టార్థం పూర్వదృష్టగ్రహణమితి యథాన్యాసమేవ లక్షణమస్తు ।

తథా చ లోకే అనుభవః

ఇత్యుదాహరణద్వయేన లౌకికసిద్ధమేవేదమధ్యాసస్య స్వరూపం లక్షితం, కిమత్ర యుక్త్యా ? ఇతి కథయతి —

శుక్తికా హి రజతవదవభాసతే ఇతి ॥

నను న శుక్తికా ప్రతిభాసతే, రజతమేవ ప్రతిభాసతే, తేన శుక్తికేతి, రజతవదితి చోభయం నోపపద్యతే, ఉచ్యతే — శుక్తికాగ్రహణముపరితనసమ్యగ్జ్ఞానసిద్ధం పరమార్థతః శుక్తికాత్వమపేక్ష్య, వతిగ్రహణం తు సమ్ప్రయుక్తస్యారజతస్వరూపస్య మిథ్యారజతసమ్భేద ఇవావభాసనమఙ్గీకృత్య । మిథ్యాత్వమపి రజతస్య ఆగన్తుకదోషనిమిత్తత్వాదనన్తరబాధదర్శనాచ్చ కథ్యతే, న పునః పరమార్థాభిమతాత్ రజతాదన్యత్వమాశ్రిత్య । తత్ర అసమ్ప్రయుక్తత్వాద్రజతస్య నేదన్తావభాసస్తద్గతః, కిన్తు సమ్ప్రయుక్తగత ఎవ । అపరోక్షావభాసస్తు సంస్కారజన్మనోఽపి రజతోల్లేఖస్య దోషబలాదిన్ద్రియజజ్ఞానాన్తర్భావాచ్చేతిద్రష్టవ్యమ్ । తత్ర శుక్తికోదాహరణేన సమ్ప్రయుక్తస్యానాత్మా రజతమితి దర్శితమ్ । నిరఞ్జనస్య చైతన్యస్య అస్మదర్థే అనిదమంశస్య అనాత్మా తదవభాస్యత్వేన యుష్మదర్థలక్షణాపన్నః అహఙ్కారః అధ్యస్తః ఇతి ప్రదర్శనార్థం ద్విచన్ద్రోదాహరణేన జీవేశ్వరయోః జీవానాం చానాత్మరూపో భేదావభాసః ఇతి దర్శితమ్ । నను బహిరర్థే కారణదోషోఽర్థగతః సాదృశ్యాదిః ఇన్ద్రియగతశ్చ తిమిరాదిరుపలభ్యతే, తన్నిమిత్తశ్చార్థస్య సాంశత్వాదంశాన్తరావగ్రహేఽపి అంశాన్తరప్రతిబన్ధో యుజ్యేత, న త్విహ కారణాన్తరాయత్తా సిద్ధిః, యేన తద్దోషాదనవభాసోఽపి స్యాత్ , నిరంశస్య చైతన్యస్య స్వయఞ్జ్యోతిషస్తదయోగాత్ । నను బ్రహ్మస్వరూపమనవభాసమానమస్త్యేవ, న తదనవభాసనాజ్జీవేఽనవభాసవిపర్యాసౌ భవతః । న హి శుక్తేరగ్రహణాత్ స్థాణావగ్రహణం విపర్యాసో వా । నను న బ్రహ్మణోఽన్యో జీవః, ‘అనేన జీవేనాత్మనా’ (ఛా. ఉ. ౬-౩-౨) ఇతి శ్రుతేః, అతః తదగ్రహణమాత్మన ఎవ తత్ , ఎవం తర్హి సుతరామవిద్యాయాస్తత్రాసమ్భవః ; తస్య విద్యాత్మకత్వాత్ , ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ (క. ఉ. ౨-౨-౧౫) ఇతి తచ్చైతన్యేనైవ సర్వస్య భాసమానత్వాత్ , ఉచ్యతే — విద్యత ఎవ అత్రాప్యగ్రహణావిద్యాత్మకో దోషః ప్రకాశస్యాచ్ఛాదకః । కథం గమ్యతే ? శ్రుతేః తదర్థాపత్తేశ్చ । శ్రుతిస్తావత్ — ‘అనృతేన హి ప్రత్యూఢాః’ ‘అనీశయా శోచతి ముహ్యమానః’ ఇత్యేవమాద్యా । తదర్థాపత్తిరపి విద్యైవ సర్వత్ర శ్రుతిషు బ్రహ్మవిషయా మోక్షాయ నివేద్యతే, తేనార్థాదిదమవగమ్యతే జీవస్య బ్రహ్మస్వరూపతానవగమోఽవిద్యాత్మకో బన్ధో నిసర్గత ఎవాస్తీతి ॥

నను న జీవో బ్రహ్మణోఽన్యః ఇత్యుక్తమ్ ॥ బాఢమ్ ; అత ఎవాఽర్థాజ్జీవే బ్రహ్మస్వరూపప్రకాశాచ్ఛాదికా అవిద్యా కల్ప్యతే ; అన్యథా పరమార్థతస్తత్స్వరూపత్వే తదవబోధోఽపి యది నిత్యసిద్ధః స్యాత్ , తదా తాదాత్మ్యోపదేశో వ్యర్థః స్యాత్ । అతః అనాదిసిద్ధావిద్యావచ్ఛిన్నానన్తజీవనిర్భాసాస్పదమేకరసం బ్రహ్మేతి శ్రుతిస్మృతిన్యాయకోవిదైరభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తథా చ స్మృతిః — ‘ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి’ (భ . గీ ౧౩ - ౧౯) ఇతి క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞత్వనిమిత్తామనాదిసిద్ధామవిద్యాం ప్రకృతిశబ్దేనాహ ; ‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్’ (శ్వే. ఉ. ౪-౧౦) ఇతి శ్రుతేః । అతో మాయావచ్ఛిన్నరూపత్వాదనన్యదపి బ్రహ్మరూపమాత్మనో న వేత్తి । తథా చోక్తమ్ — ‘అనాదిమాయయా సుప్తో యదా జీవః ప్రబుద్ధ్యతే । అజమనిద్రమస్వప్నమద్వైతం బుధ్యతే తదా’ (గౌ.కా.౧/౧౬) ఇతి ॥

నను ప్రమాణాన్తరవిరోధే సతి శ్రుతిః తదర్థాపత్తిర్వా నావిద్యాం నివేదయితుమలమ్ ? కిం తత్ ప్రమాణం ? యేన సహ విరోధః, నిరంశస్య స్వయఞ్జ్యోతిషః స్వరూపానవభాసానుపపత్తిః । నను భోక్తుః కార్యకారణసఙ్ఘాతాత్ వ్యావృత్తతా స్వయఞ్జ్యోతిషోఽపి న ప్రకాశతే, నను న భోక్తా స్వయఞ్జ్యోతిః, కిం త్వహంప్రత్యయేనావభాస్యతే । యథా స్వయమ్ప్రకాశమానతా, అహఙ్కారో న ప్రత్యయస్తథా వక్ష్యతే ॥

కథం పునః భోక్తా స్వయఞ్జ్యోతిః కార్యకరణసఙ్ఘాతాత్ వ్యావృత్తో న ప్రకాశతే ? ‘మనుష్యోఽహమి’తి మిథ్యైవ ఎకతాభిమానాత్ । నను గౌణోఽయం, న మిథ్యా ? యథా న గౌణః, తథా భాష్యకార ఎవ వక్ష్యతి ॥

నను ‘అహమి’తి యది దేహసమానాధికరణః ప్రత్యయః, న తర్హి తద్వ్యతిరిక్త ఆత్మా సిధ్యతి ; అన్యస్య తథాగ్రాహిణః ప్రత్యయస్యాభావాత్ , ఆగమానుమానయోరపి తద్విరోధే ప్రమాణత్వాయోగాత్ । మిథ్యాత్వాత్ తస్య న విరోధః ఇతి చేత్ , కుతస్తర్హి మిథ్యాత్వమ్ ? ఆగమాదనుమానాద్వా అన్యథాఽవగమాదితి చేత్ , నైతత్ ; అన్యోఽన్యాశ్రయతా తథా స్యాత్ ఆగమానుమానయోః ప్రవృత్తౌ తన్మిథ్యాత్వం తన్మిథ్యాత్వే తయోః ప్రవృత్తిరితి । తస్మాత్ దేహాదివ్యతిరిక్తవిషయ ఎవాయమహఙ్కారః ఇత్యాత్మవాదిభిరభ్యుపేయమ్ ; అన్యథా ఆత్మసిద్ధిరప్రామాణికీ స్యాత్ , అతో గౌణో మనుష్యత్వాభిమానః । ఉచ్యతే — యద్యపి దేహాదివ్యతిరిక్తభోక్తృవిషయ ఎవాయమహఙ్కారః ; తథాపి తథా అనధ్యవసాయాత్ తద్ధర్మానాత్మన్యధ్యస్యతి । దృశ్యతే హి స్వరూపేణావభాసమానేఽపి వస్త్వన్తరభేదానధ్యవసాయాత్ తత్సమ్భేదేనావభాసః, యథా ఎకస్మిన్నప్యకారే హృస్వాదిసమ్భేదః ॥

అథ పునరేకాన్తతో భిన్న ఎవ దేహాదేరహఙ్కర్తా అవభాసేత, రసాదివ గన్ధః, తతః తత్సద్భావే న విప్రతిపత్తిరితి, తత్సిద్ధయే జిజ్ఞాసా నావకల్పేత । జిజ్ఞాసోత్తరకాలం తర్హి గౌణ ఎవ యుక్తః, కథమ్ ? జిజ్ఞాసా నామ యుక్త్యనుసన్ధానమ్ । న హి యుక్తిః పృథక్ జ్ఞానాన్తరజననీ, కిన్తు సిద్ధస్యైవాహంప్రత్యయస్య విషయవివేచినీ । తస్మాత్ వివిక్తవిషయత్వాత్ వ్యతిరిక్తాత్మానుభవపర్యన్త ఎవాహఙ్కారో జిజ్ఞాసోత్తరకాలం యుక్తః, న యుక్తః ; అకార ఇవ హృస్వత్వాభిమానః । నను తత్రాపి కథమ్ ? అనుభవ ఎవ । ఎవమహఙ్కారేఽపి సమానశ్చర్చః । నను అనుభవః తర్కబలాద్యథావభాసిన్యప్యకారే సమ్భవతి ; హృస్వాదేః పృథక్సతస్తథానవగమాత్ , తన్న ; ఎకస్య పృథక్త్వేఽపి అర్థాదితరస్యాపి పృథక్త్వాత్ ॥

నను మహదేతదిన్ద్రజాలం యత్ తర్కానుగృహీతాత్ ప్రమాణాత్ యథాయథమసాధారణరూపయోరేవావభాసమానయోరేకత్వావగమో న గౌణ ఇతి, బాఢమ్ ; ఇన్ద్రజాలమేవైతత్ , అవిద్యాకృతత్వాత్ । తథాహి — అహంప్రత్యయస్య స్వవిషయప్రతిష్ఠితస్యైవ సతః తదేకప్రతిష్ఠితతా ప్రతిబన్ధకృదనాద్యవిద్యాకృతం దేహాదిప్రతిష్ఠితత్వమపి దృష్టమ్ ; అతో దేహాదివిషయత్వావిరోధిస్వవిషయప్రతిష్ఠత్వమహంప్రత్యయస్య । అతో యుక్త్యా విషయవివేచనేఽపి స్వవిషయోపదర్శనేన తత్ప్రతిష్ఠత్వమాత్రం కృతం నాధికమాదర్శితమ్ । స్వవిషయప్రతిష్ఠత్వం చ దేహాదిషు అహంమమాభిమానేన న విరుధ్యతే ఇత్యుక్తమ్ । అతః న్యాయతో విషయవివేచనాదూర్ధ్వమపి న ప్రాగవస్థాతో విశిష్యతే అహంప్రత్యయః । తేన న కదాచిదపి ‘మనుష్యోఽహమి’తి ప్రత్యయో గౌణః । తదేవం స్వయఞ్జ్యోతిష ఎవ సతో జీవస్య కార్యకరణసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తతాయాః తథా అనవభాసదర్శనాత్ ’మనుష్యోఽహమి’తి చాధ్యాసోపలబ్ధేః బ్రహ్మాత్మైకత్వస్యాపి తత్స్వరూపస్యానవభాసనం పూర్వకాలకోటిరహితప్రకాశాచ్ఛాదితతమోనిమిత్తం శ్రుతి తదర్థాపత్తిసమర్పితం, తన్నిమిత్తాహఙ్కారాధ్యాసశ్చ సమ్భావ్యతే । అనాదిత్వాచ్చ పూర్వదృష్టత్వం స్మృతిరూపత్వం చ । పృథగ్భోక్తృవిషయానుభవఫలాభావాత్ భోక్తృచైతన్యసంవలితైకానుభవఫలత్వాచ్చ పరత్ర పరావభాసస్యాన్యోన్యసమ్భేదస్య విద్యమానత్వాదధ్యాసలక్షణవ్యాప్తిరిహాప్యుపపద్యతే ॥

‘కోఽయమధ్యాసో నామే’తి కింవృత్తస్య ప్రశ్న ఆక్షేపే చ సమానవర్తినో విశేషానుపలబ్ధేః ‘పృష్టమనేనే’తి మత్వా అధ్యాసస్వరూపే అభిహితే పునః ‘ఆక్షిప్తం మయే’త్యభిప్రాయం వివృణోతి —

కథం పునః ప్రత్యగాత్మన్యవిషయే అధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామితి ॥

బాఢమేవంలక్షణోఽధ్యాసః, స చేహ న సమ్భవతి । కథమ్ ? యతః

సర్వో హి పురోఽవస్థితే విషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతి ; యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చ ప్రత్యగాత్మనోఽవిషయత్వం బ్రవీషి ॥

న హ్యవిషయే అధ్యాసో దృష్టపూర్వః సమ్భవీ వా, ఉచ్యతే —

న తావదయమేకాన్తేనావిషయః ; అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ ॥

నను విషయిణశ్చిదాత్మనః కథం విషయభావః ? పరాగ్భావేన ఇదన్తాసముల్లేఖ్యో హి విషయో నామ, భవతి తద్వైపరీత్యేన ప్రత్యగ్రూపేణానిదమ్ప్రకాశో విషయీ ; తత్ కథమేకస్య నిరంశస్య విరుద్ధాంశద్వయసన్నివేశః ? అత్రోచ్యతే — అస్మత్ప్రత్యయత్వాభిమతోఽహఙ్కారః । స చేదమనిదంరూపవస్తుగర్భః సర్వలోకసాక్షికః । తమవహితచేతస్తయా నిపుణతరమభివీక్ష్య రూపకపరీక్షకవత్ స్వానుభవమప్రచ్ఛాదయన్తో వదన్తు భవన్తః పరీక్షకాః — కిముక్తలక్షణః ? న వా ? ఇతి ॥

నను కిమత్ర వదితవ్యమ్ , అసమ్భిన్నేదంరూప ఎవ అహమిత్యనుభవః, కథమ్ ? ప్రమాతృ - ప్రమేయ - ప్రమితయస్తావదపరోక్షాః, ప్రమేయం కర్మత్వేనాపరోక్షమ్ , ప్రమాతృప్రమితీ పునరపరోక్షే ఎవ కేవలమ్ , న కర్మతయా ; ప్రమితిరనుభవః స్వయమ్ప్రకాశః ప్రమాణఫలమ్ , తద్బలేన ఇతరత్ ప్రకాశతే, ప్రమాణం తు ప్రమాతృవ్యాపారః ఫలలిఙ్గో నిత్యానుమేయః । తత్ర ‘అహమిదం జానామీ’తి ప్రమాతుర్జ్ఞానవ్యాపారః కర్మవిషయః, నాత్మవిషయః, ఆత్మా తు విషయానుభవాదేవ నిమిత్తాదహమితి ఫలే విషయే చానుసన్ధీయతే ॥

నను నాయం విషయానుభవనిమిత్తోఽహముల్లేఖః, కిం తు అన్య ఎవ ఆత్మమాత్రవిషయః ‘అహమి’తి ప్రత్యయః । తస్మింశ్చ ద్రవ్యరూపత్వేనాత్మనః ప్రమేయత్వం, జ్ఞాతృత్వేన ప్రమాతృత్వమితి, ప్రమాతృప్రమేయనిర్భాసరూపత్వాదహంప్రత్యయస్య గ్రాహ్యగ్రాహకరూప ఆత్మా । తస్మాదిదమనిదంరూపః ; ప్రమేయాంశస్యేదంరూపత్వాత్ , అనిదంరూపత్వాత్ ప్రమాత్రంశస్య న చైతద్యుక్తమ్ ; అనంశత్వాత్ , అపరిణామిత్వాచ్చాత్మనః, ప్రమేయస్య చేదంరూపతయా పరాగ్రూపత్వాదనాత్మత్వాత్ । తస్మాన్నీలాదిజ్ఞానఫలమనుభవః స్వయమ్ప్రకాశమానో గ్రాహ్యమిదన్తయా, గ్రాహకం చానిదన్తయాఽవభాసయతి, గ్రహణం చానుమాపయతీతి యుక్తమ్ , అతో నేదమంశోఽహఙ్కారో యుజ్యతే, ఉచ్యతే — తత్రేదం భవాన్ ప్రష్టవ్యః, కిమాత్మా చైతన్యప్రకాశోఽనుభవో జడప్రకాశః ? ఉత సోఽపి చైతన్యప్రకాశః ? అథవా స ఎవ చైతన్యప్రకాశః, ఆత్మా జడస్వరూపః ? ఇతి । తత్ర న తావత్ప్రథమః కల్పః ; జడస్వరూపే ప్రమాణఫలే విశ్వస్యానవభాసప్రసఙ్గాత్ , మైవమ్ ; ప్రమాతా చేతనస్తద్బలేన ప్రదీపేనేవ విషయమిదన్తయా, ఆత్మానం చానిదన్తయా చేతయతే, ఇతి న విశ్వస్యానవభాసప్రసఙ్గః, తన్న ; స్వయఞ్చైతన్యస్వభావోఽపి సన్ విషయప్రమాణేనాచేతనేనానుగృహీతః ప్రకాశత ఇతి, నైతత్ సాధు లక్ష్యతే । కిం చ ప్రమాణఫలేన చేత్ ప్రదీపేనేవ విషయమాత్మానం చ చేతయతే, తదా చేతయతి క్రియానవస్థాప్రసఙ్గః ॥

ద్వితీయే కల్పే ఆత్మాపి స్వయమేవ ప్రకాశేత, కిమితి విషయానుభవమపేక్షేత ? అథ చైతన్యస్వభావత్వేఽపి నాత్మా స్వయమ్ప్రకాశః, విశేషే హేతుర్వాచ్యః । న హి చైతన్యస్వభావః సన్ స్వయం పరోక్షోఽన్యతోఽపరోక్ష ఇతి యుజ్యతే । కిం చ సమత్వాన్నేతరేతరాపేక్షత్వం ప్రకాశనే ప్రదీపయోరివ । తృతీయేఽపి కల్పే అనిచ్ఛతోఽప్యాత్మైవ చితి ప్రకాశ ఆపద్యతే, న తదతిరిక్తతథావిధఫలసద్భావే ప్రమాణమస్తి । కథమ్ ? ప్రమాణజన్యశ్చేదనుభవః, తథా సతి స్వగతేన విశేషేణ ప్రతివిషయం పృథక్ పృథగవభాసేత, సర్వానుభవానుగతం చ గోత్వవదనుభవత్వమపరమీక్ష్యేత । న చ ‘నీలానుభవః పీతానుభవః’, ఇతి విషయవిశేషపరామర్శశూన్యః స్వగతో విశేషో లక్ష్యతే ॥

నను వినష్టావినష్టత్వేన విశేషః సిధ్యతి । సిధ్యేత్ , యది వినష్టావినష్టతా సిధ్యేత్ ; సా చ జన్యత్వే సతి, తస్యాం చ సిద్ధాయాం జన్యత్వమ్ ఇతి పరస్పరాయత్తస్థితిత్వేన ఎకమపి న సిధ్యేత్ । ఎతేన అతిసాదృశ్యాదనుభవభేదో న విభావ్యత ఇతి ప్రత్యుక్తం భేదాసిద్ధేః । న హి చిత్ప్రకాశస్య స్వగతో భేదో న ప్రకాశతే ఇతి యుక్తిమత్ ; యేన తదప్రకాశనాత్ సాదృశ్యనిబన్ధనో విభ్రమః స్యాత్ । న చ యథా జీవస్య స్వయఞ్జ్యోతిషోఽపి స్వరూపమేవ సత్ బ్రహ్మరూపత్వం న ప్రకాశతే తద్వత్ స్యాదితి యుక్తమ్ ; అభిహితం తత్రాప్రకాశనే ప్రమాణమ్ , ఇహ తన్నాస్తి । న హి సామాన్యతోదృష్టమనుభవవిరోధే యుక్తివిరోధే చ సముత్తిష్ఠతి ; దర్శితే చానుభవయుక్తీ । తస్మాత్ చిత్స్వభావ ఎవాత్మా తేన తేన ప్రమేయభేదేనోపధీయమానోఽనుభవాభిధానీయకం లభతే, అవివక్షితోపాధిరాత్మాదిశబ్దైరభిధీయతే ; అవధీరితవనాభిధాననిమిత్తైకదేశావస్థానా ఇవ వృక్షా వృక్షాదిశబ్దైః ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ , బాఢమ్ ; అత ఎవ విషయానుభవనిమిత్తోఽనిదమాత్మకోఽహఙ్కారో వర్ణ్యతే, సత్యమేవం ; కిన్తు తథా సతి సుషుప్తేపి ‘అహమి’త్యుల్లేఖః స్యాత్ । కథమ్ ? నీలానుషఙ్గో యశ్చైతన్యస్య, స నీలభోగః, నాసావహముల్లేఖార్హః । ’అహమి’తి ఆత్మా అవభాసతే । తత్ర యది నామ సుషుప్తే విషయానుషఙ్గాభావాదిదం జానామీ’తి విషయతదనుభవపరామర్శో నాస్తి, మా భూత్ ; అహమిత్యాత్మమాత్రపరామర్శః కిమితి న భవేత్ ?

నను అహమితి భోక్తృత్వం ప్రతిభాసతే, తదభావే కథం తథా ప్రతిభాసః ? నైతత్ సారమ్ ; సముత్కాలితోపాధివిశేషం చైతన్యమాత్రమస్మదర్థః, తతః సర్వదా అహమితి స్యాత్ , నైతచ్ఛక్యమ్ ; ఉపాధిపరామర్శేన చైతన్యమహమిత్యుల్లిఖ్యత ఇతి వక్తుమ్ ; తత్పరామర్శో హి తత్సిద్ధినిమిత్తః, న స్వరూపసిద్ధిహేతుః స్వమాహాత్మ్యేనైవ తు స్వరూపసిద్ధిః । తతశ్చ విషయోపరాగానుభవాత్మత్వశూన్యః స్వరూపతః అహమితి సుషుప్తేఽప్యవభాసేత ; దృశిరూపత్వావిశేషాత్ । భవత్యేవేతి చేత్ , న ; తథా సతి స్మర్యేత హ్యస్తన ఇవాహఙ్కారః । అవినాశినః సంస్కారాభావాత్ న స్మర్యతే ఇతి చేత్ , హ్యస్తనోఽపి న స్మర్యేత ॥

నను అస్త్యేవ సుషుప్తే అహమనుభవః ‘సుఖమహమస్వాప్సమి’తి ; సుషుప్తోత్థితస్య స్వాపసుఖానుభవపరామర్శదర్శనాత్ , నాత్మనోఽన్యస్య తత్రానుభవః సమ్భవతి, సత్యమస్తి ; న తత్ స్వాపే సుఖానుభవసంస్కారజం స్మరణమ్ , కిం తర్హి ? సుఖావమర్శో దుఃఖాభావనిమిత్తః, కథమ్ ? స్వప్నే తావదస్త్యేవ దుఃఖానుభవః, సుషుప్తే తు తదభావాత్ సుఖవ్యపదేశః । తదభావశ్చ కరణవ్యాపారోపరమాత్ । యది పునః‘సుప్తః సుఖమ్’ ఇతి చ తద్విషయం స్మరణం స్యాత్ , తదా విశేషతః స్మర్యేత, న చ తదస్తి । వ్యపదేశోఽపి ‘సుఖం సుప్తే న కిఞ్చిన్మయా చేతితమ్’ ఇతి హి దృశ్యతే । యత్ పునః సుప్తోత్థితస్య అఙ్గలాఘవేన్ద్రియప్రసాదాదినా సుఖానుభవోన్నయనమితి, తదసత్ ; అనుభూతం చేత్ సుఖం స్మర్యేత, న తత్ర లిఙ్గేన ప్రయోజనమ్ । యద్యేవం, సుప్తోత్థితస్య కథం కస్యచిదఙ్గలాఘవం కస్య చిన్న ? ఇతి ; ఉచ్యతే— జాగరణే కార్యకరణాని శ్రామ్యన్తి ; తదపనుత్తయే వ్యాపారోపరమః స్వాపః । తత్ర యది సమ్యక్ వ్యాపారోపరమః, తదా అఙ్గాని లఘూని, ఇతరథా గురూణీతి । తదేవం నాయం నీలాదిప్రత్యయాదన్య ఎవాత్మవిషయోఽహంప్రత్యయః, నాపి విషయానుభవాదేవాహముల్లేఖః । తస్మాత్ బ్రహ్మవిదామేకపుణ్డరీకస్య లోకానుగ్రహైకరసతయా సమ్యగ్జ్ఞానప్రవర్తనప్రయోజనకృతశరీరపరిగ్రహస్య భగవతో భాష్యకారస్య మతమాగమయితవ్యమ్ ॥

తదుచ్యతే — యేయం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు నామరూపమ్ , అవ్యాకృతమ్ , అవిద్యా, మాయా, ప్రకృతిః, అగ్రహణమ్ , అవ్యక్తం, తమః, కారణం, లయః, శక్తిః, మహాసుప్తిః, నిద్రా, అక్షరమ్ , ఆకాశమ్ ఇతి చ తత్ర తత్ర బహుధా గీయతే, చైతన్యస్య స్వత ఎవావస్థితలక్షణబ్రహ్మస్వరూపతావభాసం ప్రతిబధ్య జీవత్వాపాదికా అవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞాసంస్కారచిత్రభిత్తిః సుషుప్తే ప్రకాశాచ్ఛాదనవిక్షేపసంస్కారమాత్రరూపస్థితిరనాదిరవిద్యా, తస్యాః పరమేశ్వరాధిష్ఠితత్వలబ్ధపరిణామవిశేషో విజ్ఞానక్రియాశక్తిద్వయాశ్రయః కర్తృత్వభోక్తృత్వైకాధారః కూటస్థచైతన్యసంవలనసఞ్జాతజ్యోతిః స్వయమ్ప్రకాశమానోఽపరోక్షోఽహఙ్కారః, యత్సమ్భేదాత్ కూటస్థచైతన్యోఽనిదమంశ ఆత్మధాతురపి మిథ్యైవ’భోక్తే’తి ప్రసిద్ధిముపగతః । స చ సుషుప్తే సముత్ఖాతనిఖిలపరిణామాయామవిద్యాయాం కుతస్త్యః ? న చైవం మన్తవ్యమ్ , ఆశ్రితపరిణతిభేదతయైవాహఙ్కారనిర్భాసేఽనన్తర్భూతైవ తన్నిమిత్తమితి ; తథా సతి అపాకృతాహఙ్కృతిసంసర్గో భోక్తృత్వాదిస్తద్విశేషః కేవలమిదన్తయైవావభాసేత, న చ తథా సమస్తి ॥ స చ పరిణామవిశేషః, అనిదఞ్చిదాత్మనో బుద్ధ్యా నిష్కృష్య వేదాన్తవాదిభిః అన్తఃకరణం, మనః, బుద్ధిరహంప్రత్యయీ ఇతి చ విజ్ఞానశక్తివిశేషమాశ్రిత్య వ్యపదిశ్యతే, పరిస్పన్దశక్త్యా చ ప్రాణః ఇతి । తేన అన్తఃకరణోపరాగనిమిత్తం మిథ్యైవాహఙ్కర్తృత్వమాత్మనః, స్ఫటికమణేరివోపధాననిమిత్తో లోహితిమా ॥

కథం పునః స్ఫటికే లోహితిమ్నో మిథ్యాత్వమ్ ? ఉచ్యతే — యది స్ఫటికప్రతిస్ఫాలితా నయనరశ్మయో జపాకుసుమముపసర్పేయుః, తదా విశిష్టసంనివేశం తదేవ లోహితం గ్రాహయేయుః । న హి రూపమాత్రనిష్ఠశ్చాక్షుషః ప్రత్యయో దృష్టపూర్వః ; నాపి స్వాశ్రయమనాకర్షద్రూపమాత్రం ప్రతిబిమ్బితం క్వచిదుపలబ్ధపూర్వమ్ । నను అభిజాతస్యేవ పద్మరాగాదిమణేః జపాకుసుమాదేరపి ప్రభా విద్యతే, తయా వ్యాప్తత్వాత్ స్ఫటికోఽపి లోహిత ఇవావభాసతే ; తథాపి స్వయమలోహితో మిథ్యైవ లోహిత ఇత్యాపద్యేత । అథ ప్రభైవ లోహితోఽవభాసతే, న స్ఫటిక ఇతి ; శౌక్ల్యమపి తర్హి స్ఫటికే ప్రకాశేత । అథ ప్రభయా అపసారితం తదితి చేత్ , స తర్హి నీరూపః కథం చాక్షుషః స్యాత్ ? న చ రూపిద్రవ్యసంయోగాత్ ; వాయోరపి తథాత్వప్రసఙ్గాత్ । న ప్రభానిమిత్తం లౌహిత్యం తత్రోత్పన్నమ్ ; ఉత్తరకాలమపి తథా రూపప్రసఙ్గాత్ । అభ్యుపగమ్య ప్రభామిదముక్తమ్ । యథా పద్మరాగాదిప్రభా నిరాశ్రయాపి ఉన్ముఖోపలభ్యతే, న తథా జపాకుసుమాదేః ॥ తదేవం స్ఫటికమణావుపధానోపరాగ ఇవ చిదాత్మన్యప్యహఙ్కారోపరాగః । తతః సమ్భిన్నోభయరూపత్వాత్ గ్రన్థిరివ భవతీతి అహఙ్కారో గ్రన్థిరితి గీయతే ।

తత్ర జడరూపత్వాదుపరక్తస్య న తద్బలాదుపరాగస్య సాక్షాద్భావః, చిద్రూపస్య పునరుపరాగః తద్విషయవ్యాపారవిరహిణోఽపి తద్బలాత్ ప్రకాశతే ॥ తేన లక్షణత ఇదమంశః కథ్యతే, న వ్యవహారతః । వ్యవహారతః పునః యదుపరాగాదనిదమాత్మనోఽహఙ్కర్తృత్వం మిథ్యా, తదాత్మనః తద్వ్యాపారేణ వ్యాప్రియమాణస్యైవ వ్యాపారపూర్వకో యస్య పరిచ్ఛేదః, స ఎవేదమాత్మకో విషయః । అత ఎవ 'అహమి’త్యసమ్భిన్నేదమాత్మకోఽవభాసః ఇతి విభ్రమః కేషాఞ్చిత్ । దృష్టశ్చ లక్షణతః తద్వ్యవహారార్హోఽపి తమననుపతన్ । తద్యథా అఙ్కురాదిఫలపర్యన్తో వృక్షవికారో మృత్పరిణామపరమ్పరాపరినిష్పన్నోఽపి ఘటవల్మీకవత్ న మృణ్మయవ్యవహారమనుపతతి, వ్యుత్పన్నమతయస్తు తద్వ్యవహారమపి నాతీవోల్బణం మన్యన్తే । అత ఎవ నిపుణతరమభివీక్ష్య రూపకపరీక్షకవదహఙ్కారం నిరూపయతాం సమ్భిన్నేదంరూపః సః ఇత్యభిహితమ్ । యత్ పునః దర్పణజలాదిషు ముఖచన్ద్రాదిప్రతిబిమ్బోదాహరణమ్ , తత్ అహఙ్కర్తురనిదమంశో బిమ్బాదివ ప్రతిబిమ్బం న బ్రహ్మణో వస్త్వన్తరమ్ , కిం తు తదేవ తత్పృథగవభాసవిపర్యయస్వరూపతామాత్రం మిథ్యా ఇతి దర్శయితుమ్ । కథం పునస్తదేవ తత్ ? ఎకస్వలక్షణత్వావగమాత్ ।

తథా చ యథా బహిఃస్థితో దేవదత్తో యత్స్వలక్షణః ప్రతిపన్నః, తత్స్వలక్షణ ఎవ వేశ్మాన్తఃప్రవిష్టోఽపి ప్రతీయతే, తథా దర్పణతలస్థితోఽపి ; న తత్ వస్త్వన్తరత్వే యుజ్యతే । అపి చ అర్థాత్ వస్త్వన్తరత్వే సతి ఆదర్శ ఎవ బిమ్బసన్నిధావేవ తదాకారగర్భితః పరిణతః ఇతి వాచ్యమ్ ; విరుద్ధపరిమాణత్వాత్ సంశ్లేషాభావాచ్చ ప్రతిముద్రేవ బిమ్బలాఞ్ఛితత్వానుపపత్తేః, తథా సతి బిమ్బసన్నిధిలబ్ధపరిణతిరాదర్శః తదపాయేఽపి తథైవావతిష్ఠేత । న ఖలు సంవేష్టితః కటో నిమిత్తలబ్ధప్రసారణపరిణతిః నిమిత్తాపగమే తత్క్షణమేవ సంవేష్టతే యథా, తథా స్యాదితి మన్తవ్యమ్ ; యతశ్చిరకాలసంవేష్టనాహితసంస్కారః తత్ర పునఃసంవేష్టననిమిత్తమ్ । తథా చ యావత్సంస్కారక్షయం ప్రసారణనిమిత్తానువృత్తౌ పునఃసంవేష్టనోపజనః, ఎవం చిరకాలసన్నిహితబిమ్బనిమిత్తతదాకారపరిణతిరాదర్శః తథైవ తదపాయేఽపి యావదాయురవతిష్ఠేత, న చ తథోపలభ్యతే ; యః పునః కమలముకులస్య వికాసపరిణతిహేతోః సావిత్రస్య తేజసో దీర్ఘకాలానువృత్తస్యాపి విగమే తత్సమకాలం పునర్ముకులీభావః, స ప్రథమతరముకులహేతుపార్థివాప్యావయవవ్యాపారనిమిత్తః ; తదుపరమే జీర్ణస్య పునర్ముకులతానుపలబ్ధేః, నాదర్శే పునస్తథా పూర్వరూపపరిణామహేతురస్తి । అత్రాహ — భవతు న వస్త్వన్తరం, తదేవ తదితి తు న క్షమ్యతే ; శుక్తికారజతస్య మిథ్యారూపస్యాపి సత్యరజతైకరూపావభాసిత్వదర్శనాత్ , మైవమ్ ; తత్ర హి బాధదర్శనాత్ మిథ్యాభావః, నేహ స బాధో దృశ్యతే । యః పునః దర్పణాపగమే తదపగమః, న స బాధః ; దర్పణేఽపి తత్ప్రసఙ్గాత్ ॥

నను తత్త్వమసివాక్యాత్ బాధో దృశ్యతే, మైవమ్ ; తత్ర’తత్త్వమి’తి బిమ్బస్థానీయబ్రహ్మస్వరూపతాప్రతిబిమ్బస్థానీయస్య జీవస్యోపదిశ్యతే ; అన్యథా న’తత్త్వమసీ’తి స్యాత్ , కిన్తు‘న త్వమసీ’తి భవేత్ , ‘న రజతమస్తీ’తివత్ । కిం చ శాస్త్రీయోఽపి వ్యవహారః ప్రతిబిమ్బస్య పారమార్థికమివ బిమ్బైకరూపత్వం దర్శయతి ‘నేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యం నాస్తం యన్తం కదాచన । నోపరక్తం న వారిస్థం న మధ్యం నభసో గతమ్’ ఇతి ॥ యస్తు మన్యతే న పరాక్ప్రవణప్రవృత్తనయనరశ్మిభిః బిమ్బమేవ భిన్నదేశస్థం గృహ్యతే, కిన్తు దర్పణప్రతిస్ఫాలితైః పరావృత్త్య ప్రత్యఙ్ముఖైః స్వదేశస్థమేవ బిమ్బం గృహ్యతే ఇతి, తమనుభవ ఎవ నిరాకరోతీతి, న పరాక్రమ్యతే । కథం పునః పరిచ్ఛిన్నమేకమేకస్వభావం విచ్ఛిన్నదేశద్వయే సర్వాత్మనా అవభాసమానముభయత్ర పారమార్థికం భవతి ? న వయం విచ్ఛేదావభాసం పారమార్థికం బ్రూమః, కిం తు ఎకత్వం విచ్ఛేదస్తు మాయావిజృమ్భితః । న హి మాయాయామసమ్భావనీయం నామ ; అసమ్భావనీయావభాసచతురా హి సా ॥

నను సత్యేవ బిమ్బైకతావగమే ప్రతిబిమ్బస్య తద్గతో విచ్ఛేదాదిమిథ్యావభాసః, తథా బ్రహ్మైకతావగమేఽపి జీవస్య విచ్ఛేదాదిమిథ్యావభాసో న నివర్తితుమర్హతి, ఉచ్యతే — దేవదత్తస్యాచేతనాంశస్యైవ ప్రతిబిమ్బత్వాత్ , సచేతనాంశస్యైవ వా ప్రతిబిమ్బత్వే ప్రతిబిమ్బహేతోః శ్యామాదిధర్మేణేవ జాడ్యేనాప్యాస్కన్దితత్వాత్ న తత్ ప్రతిబిమ్బం బిమ్బైకరూపతామాత్మనో జానాతి ; అచేతనత్వాత్ , తథా చానుభవః ‘న బిమ్బచేష్టయా వినా ప్రతిబిమ్బం చేష్టతే’ ఇతి । యస్య హి భ్రాన్తిరాత్మని పరత్ర వా సముత్పన్నా, తద్గతేనైవ సమ్యగ్జ్ఞానేన సా నివర్తతే, యస్తు జానీతే దేవదత్తః ప్రతిబిమ్బస్యాత్మనోఽభిన్నత్వం, న స తద్గతేన దోషేణ సంస్పృశ్యతే, నాపి జ్ఞానమాత్రాత్ ప్రతిబిమ్బస్య నివృత్తిః ; తద్ధేతోః దర్పణాదేః పారమార్థికత్వాత్ । జీవః పునః ప్రతిబిమ్బకల్పః సర్వేషాం న ప్రత్యక్షశ్చిద్రూపః నాన్తఃకరణజాడ్యేనాస్కన్దితః । స చాహఙ్కర్తృత్వమాత్మనో రూపం మన్యతే, న బిమ్బకల్పబ్రహ్మైకరూపతామ్ ; అతో యుక్తస్తద్రూపావగమే మిథ్యాత్వాపగమః ॥

నను తత్ర విభ్రామ్యతో విభ్రమహేతుర్దర్పణాలక్తకాదిపరమార్థవస్తు సన్నిహితమస్తి, న తథేహ కిఞ్చిత్ సర్వత్రైవ చిద్విలక్షణే విభ్రమవిలాసాభిమానిన ఇతి మా భూదాశఙ్కేతి రజ్జుసర్పముదాహరన్తి ॥

నను తత్రాపి యది నామేదానీమసన్నిహితః సర్పః, తథాపి పూర్వనిర్వృత్తతదనుభవసంస్కారః సమస్త్యేవ, బాఢమ్ ; ఇహాప్యహఙ్కర్తృతాతత్సంస్కారయోర్బీజాఙ్కురయోరివానాదేః కార్యకారణభావస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ తత్సంస్కారో విభ్రమహేతుః విద్యతే । తత్ర యద్యపి అనిర్వచనీయతయైవ అరుణాదినా స్ఫటికాదేః సావయవత్వేన సమ్భేదయోగ్యస్యాపి అసమ్భేదావభాసః సిద్ధః ; తథాపి తదాసఙ్గీవ స్ఫటికప్రతిబిమ్బముత్ప్రేక్షతే, రజ్జ్వాం పునః సర్పబుద్ధిరేవ, న తత్సమ్భిన్నత్వమసమ్భిన్నత్వం వా తస్యామ్ । తేన ‘అసఙ్గో న హి సజ్జతే’ (బృ. ఉ. ౩-౯-౨౬) ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪-౩-౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిసమర్పితాసఙ్గతా ఆత్మనో న స్పష్టం దర్శితేతి తదర్థం ఘటాకాశోదాహరణమ్ । తత్ర హి తత్పరామర్శాదృతే న భేదరూపకార్యసమాఖ్యాః స్వగతా దృశ్యన్తే । ఎతచ్చ సర్వముదాహరణజాతం శ్రుతితన్న్యాయానుభవసిద్ధస్య తదసమ్భావనాపరిహారాయ బుద్ధిసామ్యార్థం చ, న వస్తున ఎవ సాక్షాత్ సిద్ధయే । తదేవం యద్యపి చైతన్యైకరసోఽనిదమాత్మకత్వాదవిషయః ; తథాప్యహఙ్కారే వ్యవహారయోగ్యో భవతీతి గౌణ్యావృత్త్యా అస్మత్ప్రత్యయవిషయతోచ్యతే ; ప్రమేయస్య చ వ్యవహారయోగ్యత్వావ్యభిచారాత్ ॥

నను వ్యవహారయోగ్యత్వే అధ్యాసః, అధ్యాసపరినిష్పన్నాహంప్రత్యయబలాత్ వ్యవహారయోగ్యత్వమ్ ఇతి ప్రాప్తమితరేతరాశ్రయత్వమ్ , న ; అనాదిత్వేన ప్రత్యుక్తత్వాత్ । తత్ర ఎవంభూతస్య అహఙ్కర్తురిదమంశస్య జ్ఞానసంశబ్దితో వ్యాపారవిశేషః సకర్మత్వాత్ కర్మకారకాభిముఖం స్వాశ్రయే కఞ్చిదవస్థావిశేషమాదధాతి ; స్వాశ్రయవికారహేతుత్వాత్ క్రియాయాః । స చ ప్రాప్నోతిక్రియాహితకర్తృస్థవిశేషవత్ కర్మసమ్బన్ధో జ్ఞాతుః జ్ఞేయసమ్బన్ధః ఇతి గీయతే । తేన విషయవిశేషసమ్బద్ధమేవాన్తఃకరణే చైతన్యస్యావచ్ఛేదకమ్ । కర్మకారకమపి ప్రధానక్రియాసిద్ధౌ స్వవ్యాపారావిష్టం చైతన్యవివర్త్తత్వాత్ ప్రధానక్రియాహితప్రమాత్రవస్థావిశేషావచ్ఛిన్నాపరోక్షతైకరూపామపరోక్షతామభివ్యనక్తి । తతశ్చాత్మనోఽన్తఃకరణావస్థావిశేషోపాధిజనితో విశేషః విషయానుభవసంశబ్దితో విషయస్థాపరోక్షైకరసః ఫలమితి క్రియైకవిషయతా ఫలస్య యుజ్యతే । ఎవం చాహఙ్కర్తా స్వాంశచైతన్యబలేన వ్యాపారావిష్టతయా చ ప్రమాతా, ఇతి బుద్ధిస్థమర్థం పురుషశ్చేతయత ఇత్యుచ్యతే । తత్ర చ ప్రమాతుః స్వయఞ్జ్యోతిషో విషయసమ్బన్ధసఞ్జాతవిశేషోఽనుభవోఽపరోక్షతయా సర్వాన్ ప్రత్యవిశిష్టోఽపి కారకాణాం సమ్భూయ ప్రధానక్రియాసాధనత్వాత్ , యేన సహ సాధనం, తన్నిష్ఠ ఎవ, నాన్యత్ర । కర్మకారకమపి యేన సహ సాధనం, తస్యైవాపరోక్షం ; గన్తృసమ్బన్ధ ఇవ గ్రామస్య ॥

నను నీలాదివిషయోఽపి చేదపరోక్షస్వభావః, నీలాత్మికా సంవిదిత్యుక్తం స్యాత్ ; అతః స ఎవ మాహాయానికపక్షః సమర్థితః, మైవమ్ — పరస్పరవ్యావృత్తౌ నీలపీతావవభాసేతే, అపరోక్షతా తు న తథా, ఎకరూపావగమాద్విచ్ఛేదావభాసేఽపి, అతః న తత్స్వభావతా । యది స్యాత్ , తద్వదేవ వ్యావృత్తస్వభావతాఽప్యవభాసేత, న చ తథా । కిం చ తైరపి నీలాత్మకసంవిదోఽన్య ఎవ పరాగ్వ్యావృత్తోఽపరోక్షః ప్రత్యగవభాసః స్వరూపమాత్రే పర్యవసితో వికల్ప ఉపేయతే, ప్రతీయతే చ నీలసంవిత్ ప్రత్యగ్వ్యావృత్తేదన్తయా గ్రాహ్యరూపా ; తతశ్చ వస్తుద్వయం గ్రాహ్యగ్రాహకరూపమితరేతరవ్యావృత్తం సిద్ధమ్ ॥

నైతత్ — ద్వయోరపి స్వరూపమాత్రనిష్ఠయోః కుతో విషయవిషయిభావః ? కథం పునః ‘ఇదమహం జానామీ’తి తయోర్గ్రాహ్యగ్రాహకతావభాసః ? నాయం తదవభాసః, కిన్తు ‘అహమి’తి ‘ఇదమి’తి ‘జానామీ’తి చ పరస్పరవ్యావృత్తా వికల్పా ఎతే । కథం పునః తేషు కటాక్షేణాప్యన్యోన్యమనీక్షమాణేష్వయం సమ్బన్ధావగమః ? తద్వాసనాసమేతసమనన్తరప్రత్యయసముత్థం సఙ్కలనాత్మకం ప్రత్యయాన్తరమేతత్ ; నేహ సమ్బన్ధావగమః ? కిం పునః ఎవమనుభవానారూఢామేవ ప్రక్రియాం విరచయతి భవాన్ ! క్షణవిధ్వంసినః క్రియానుపపత్తేః ; స్థాయిత్వే హి సత్యహముల్లేఖ్యస్య స్థాయినైవ నీలాదినా క్రియానిమిత్తః సమ్బన్ధః, తతశ్చ క్రియానిమిత్తైవ నీలాదేరప్యపరోక్షతా స్యాత్ , న చ స్థాయిత్వమస్తి । యద్యేవం, ’అహమి’తి సంవిదః ప్రతిక్షణం స్వలక్షణభేదేన భావ్యం, స కిం విద్యతే ? న వేతి ? స్వసంవిదమగూహమానైరేవాభిధీయతామ్ ! అథ అత్యన్తసాదృశ్యాత్ న భేదోఽవభాసతే ఇతి, సంవిదోఽపి చేత్ స్వరూపం నావభాసతే, ఆయాతమాన్ధ్యమశేషస్య జగతః ! అపి చ తద్రూపప్రతిభాసే సాదృశ్యకల్పనా ప్రమాణవిరుద్ధా, నిష్ప్రమాణికా చ ! తద్రూపప్రతీతేః వ్యామోహత్వాత్ న ప్రమాణవిరుద్ధతా, నాప్యప్రామాణికతా ; నిర్బీజభ్రాన్త్యయోగాదితి చేత్ , న ఇతరేతరాశ్రయత్వాత్ । సిద్ధే వ్యామోహే సాదృశ్యసిద్ధిః ; ప్రమాణవిరోధాభావాత్ , ప్రమాణసద్భావాచ్చ, సిద్ధే చ సాదృశ్యే తన్నిమిత్తా వ్యామోహసిద్ధిః ॥

స్యాదేతత్ , అవ్యామోహేఽపి తుల్యమేతత్ , సిద్ధే హి సాదృశ్యకల్పనాయా అప్రామాణికత్వే ప్రమాణవిరోధే చ తద్రూపప్రతీతేరవ్యామోహత్వమ్ , అవ్యామోహత్వే చాస్యాః సాదృశ్యకల్పనాయాః నిష్ప్రమాణకత్వం ప్రమాణవిరోధశ్చ, నైతత్ ; స్వారసికం హి ప్రామాణ్యం ప్రతీతేరనపేక్షమ్ । తథా చ తత్ప్రామాణ్యాత్ సాదృశ్యకల్పనా నిష్ప్రామాణికీ ప్రమాణవిరుద్ధా చ, న తు సాదృశ్యకల్పనా స్వతఃసిద్ధా, యేన ప్రామాణ్యమావహేత్ , అప్రామాణ్యపూర్వికైవ సా । అథ అన్తే క్షయదర్శనాదౌ క్షయానుమానమ్ ; అతో భిన్నత్వాత్ సాదృశ్యకల్పనేతి ? ఆదౌ సత్తాదర్శనాదన్తేఽపి సా కిం నానుమీయతే ? క్షయానుభవవిరోధాదితి చేత్ , ఇహాపి తద్రూపసత్త్వాదనుభవవిరోధః ; న హ్యుభయోరనుభవయోః కశ్చిద్విశేషః ! అథ మన్యేత యోఽసౌ స్థిరత్వేనాభిమతోఽహముల్లేఖః, స కిం కాఞ్చిదర్థక్రియాం కుర్యాద్వా ? న వా ? యది న కుర్యాత్ అసల్లక్షణప్రాప్తేర్న పరమార్థవస్తు ; అథ కుర్యాత్ , న తర్హి స్థాయీ ; స్థాయినోఽర్థక్రియాఽయోగాత్ । కథమయోగః ? ఇత్థమయోగః — స తాం కుర్వన్ క్రమేణ కుర్యాద్యౌగపద్యేన వా ? న తావత్ క్రమేణ ; పూర్వోత్తరకాలయోః తస్య విశేషాభావేఽపి, కిమితి పూర్వస్మిన్నేవ కాల ఉత్తరకాలభావినీమపి న కుర్యాత్ ? నాపి యౌగపద్యేన ; యావజ్జీవకృత్యమేకస్మిన్నేవ క్షణే కృతమిత్యుత్తరకాలే తద్విరహాదసల్లక్షణత్వప్రాప్తేః । అతోఽర్థక్రియాకారిత్వాదేవ న స్థాయీ । తేన ప్రతిక్షణం భిన్నేష్వహముల్లేఖేషు తద్బుద్ధిః సాదృశ్యనిబన్ధనేతి, ఉచ్యతే — అథ కేయమర్థక్రియా ? యదభావాదసల్లక్షణత్వప్రాప్తిః । స్వవిషయజ్ఞానజననమ్ ? ప్రాప్తం తర్హి సర్వాసామేవ సంవిదాం స్వసంవిదితరూపత్వేన స్వవిషయజ్ఞానాజననాదసల్లక్షణత్వమ్ । న సన్తానాన్తరేఽపి తజ్జననమ్ ; అనైన్ద్రియకత్వాత్ , అనుమానేఽపి అర్థజన్యత్వాభావాత్ । సార్వజ్ఞ్యేఽపి న సాక్షాత్ స్వసంవిదం జనయతి ; సంసారసంవిదేకరూపత్వప్రసఙ్గాత్ , అతద్రూపత్వే తద్విషయత్వాయోగాత్ ॥ అథ క్షణాన్తరోత్పాదోఽర్థక్రియా ? చరమక్షణస్యాసల్లక్షణత్వప్రసఙ్గః, న చ సర్వజ్ఞజ్ఞానజననేనార్థవత్త్వమ్ ; చరమత్వానుపపత్తేః ముక్త్యభావప్రసఙ్గాత్ । న చ సంవిత్సంవిదో విషయః ; సంవిదాత్మనా భేదాభావాత్ ప్రదీపస్యేవ ప్రదీపాన్తరమ్ । కిఞ్చ నార్థక్రియాతః సత్త్వం భవతి ; స్వకారణనిష్పన్నస్య కార్యజననాత్ । అతః ప్రతీతిః వక్తవ్యా । తత్ర తస్యా అన్యతః సత్త్వప్రతీతిః తస్యా అప్యన్యతః ఇత్యనవస్థానాత్ న క్వచిత్ సత్తానవగమః, ఇతి శూన్యం జగదభవిష్యత్ । నను స్వజ్ఞానార్థక్రియాయాః స్వయంసిద్ధత్వాత్ న అనవస్థా ? న తర్హ్యర్థక్రియాతః సత్తావగమః ; న హి స్వరూపమేవ స్వస్యార్థక్రియా ॥ యత్ పునః క్రమేణార్థక్రియా న యుజ్యతే ; పూర్వోత్తరకాలయోః తస్య విశేషాభావాదితి, నైష దోషః ; స్థాయినోఽపి కారణస్య సహకారిసవ్యపేక్షస్య జనకత్వాత్ విశేషాభావాదిత్యయుక్తమ్ । అథ కారణస్యాన్యాపేక్షా న యుక్తా, అకారణస్యాపి నతరామిత్యసహకారి విశ్వం స్యాత్ । అథాకారణం కారణోత్పత్తయేఽపేక్షత ఇతి చేత్ , అథ తత్ కారణస్య కారణమ్ ? అకారణం వా ? కారణం చేత్ , నాపేక్షితుమర్హతి । అకారణం చేత్ నతరామ్ । అథ నాపేక్షా హేతూనాం సహకారిణీతి బ్రూయాత్ , దర్శనేన బాధ్యేత ; దృష్టం హి సహకార్యపేక్షత్వం హేతూనామ్ । తస్మాత్ యథైవ హేతోః హేతుత్వం సతి కార్యే కేనాప్యతర్కణీయేన క్రమేణ జ్ఞాయతే ; సత్యేవ హేతౌ కార్యస్య దర్శనాత్ , తథా సమేతసహకారిణ్యేవ దర్శనాత్ సహకార్యపేక్షస్య తద్విజ్ఞేయమ్ ॥

యస్తు మన్యతే — సహకారిజనితవిశేషో హేతుః కార్యం జనయతి ; అన్యథాఽనుపకారిణోఽపేక్షాయోగాదితి ; స వక్తవ్యః — విశేషస్య స హేతురహేతుర్వా ? అహేతుశ్చేత్ , విశేషోత్పత్తౌ నాపేక్ష్యేత ; తత్ర కేవలా ఎవ సహకారిణో విశేషముత్పాదయేయుః, తతశ్చ కార్యం స్యాత్ । అథ హేతుః ? సహకారిభిరజనితవిశేషస్తమేవ కథం కుర్యాత్ ? విశేషస్య వా జననే అనవస్థా । అథ మతం — న సర్వం కార్యం సహకారిజనితాత్మభేదహేతుజన్యమ్ , సమగ్రేషు హేతుషు తావత్యేవాభవదఙ్కురాది ; తథా కిఞ్చిత్సన్నిహితసహకారిహేతుజన్యం, యథా అక్షేపకారీన్ద్రియాదిజ్ఞానమ్ ; తత్ర ఆద్యో విశేషః సహకారిసన్నిధానమాత్రలభ్యః ; అక్షేపకారీన్ద్రియాదిజ్ఞానవదితి నానవస్థా ? అనుపకుర్వన్నపి తర్హి సహకారీ అపేక్ష్యేత । న హి తత్ర హేతోః సహకారిభ్య ఆత్మభేదః । నానుపకుర్వన్నపేక్ష్యతే ; అతిప్రసఙ్గాత్ । స్వరూపే తు నోపకరోతి, కిన్తు కార్యే ; తత్సిద్ధేస్తన్నాన్తరీయకత్వాత్ ? నిత్యోపి తర్హ్యనాధేయాతిశయో భావః కార్యసిద్ధయే క్షణిక ఇవ సహకారిణమపేక్షత ఇతి కిం నాభ్యుపేయతే ? యథైవ క్షణికో భావః సహకారిసమవధానే ఎవ కార్యం జనయతి ; సామగ్రీసాధ్యత్వాత్ , తథా నిత్యోఽపి స్వరూపానుపయోగిత్వేఽపి సహకారిసమవధానం కార్యోపయోగాదపేక్షేత ॥ అథ మతమ్ — క్షణికోఽపి నైవాపేక్షతే, జన్యజనకస్య స్వయమన్యాపేక్షానుపపత్తేః, కార్యం తు యదన్యసన్నిధౌ భవతి తత్ ; తస్యాన్యసన్నిధావేవ భావాత్ అన్యథా చాభావాత్ , నిత్యస్య తు జనకస్య సర్వదా జననప్రసఙ్గః । కో హేతురన్యాపేక్షాయాః ? క్షణికస్తు యో జనకో భావః స న పురస్తాత్ , న పశ్చాదితి న పూర్వోత్తరకాలయోః కార్యోత్పాదః ॥

ఇదమయుక్తం వర్తతే ! కిమత్రాయుక్తమ్ ? సతి నియమేఽపి నిరపేక్షత్వమ్ । తథా హి — యః కశ్చిత్ కస్యచిత్ క్వచిన్నియమః, స తదపేక్షాప్రభావితః ; అనపేక్షత్వే నియమానుపపత్తేః । ఎవం హి కార్యకారణభావసిద్ధిః । కార్యార్థిభిశ్చ విశిష్టానాం హేతూనాముపాదానమ్ । తత్ర యది న క్షణికం కారణం సహకారిణమపేక్షతే, నాపి తత్ కార్యమ్ , కథం నియమః ? తథా హి — హేతుపరమ్పరాప్రతిబన్ధాత్ న హేతుః స్వరూపే సహకారిణమపేక్షతే, న కార్యే ; స్వయఞ్జననశక్తేః । నాపి కార్యమ్ ; ఎకస్యాపి శక్తిమత్త్వేన ప్రసహ్యజననాత్ తత్ర సహకారిసన్నిధినియమోఽనర్థకః స్యాత్ । కాకతాలీయముచ్యతే ? తథా చ కార్యకారణవ్యవహారాః సర్వ ఎవోత్సీదేయుః । తస్మాత్ క్షణికస్యాపి భావస్య స్వయం జనకస్య స్వరూపానుపయోగిన్యపి సహకారిణి కార్యసిద్ధయే అపేక్షా వాచ్యా ; కార్యస్యైవ వా సామగ్రీసాధ్యత్వాత్ , తత్ర నియమాత్ ; తథా నిత్యేఽపీతి న విశేషం పశ్యామః ॥ తదేవమహఙ్కర్తుః సదా ఎకరూపావగమాత్ స్థాయిత్వేఽప్యర్థక్రియాసమ్భవాత్ న నీలస్య స్వగతాపరోక్షత్వమాత్రేణ మాహాయానికపక్షః సమర్థ్యతే, కిన్తు గ్రాహకస్యాహఙ్కర్తురాత్మనః స్థాయినోఽభావే । స చైకరూపః అనుభవాత్ యుక్తిబలాచ్చ ప్రసాధితః । నను నానుమేయాదిష్వపరోక్షతా దృశ్యతే ? ఉచ్యతే — నానుమేయాదిష్వపరోక్షత్వమ్ ; స్వజ్ఞానోత్పత్తావవ్యాపృతత్వాత్ , లిఙ్గాదీనామేవ కుతశ్చిత్ సమ్బన్ధవిశేషాద్విశిష్టైకార్థజ్ఞానహేతుత్వాత్ , ప్రమేయస్య చ స్వజ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వే ప్రమాణాభావాత్ । అలం ప్రసఙ్గాగతప్రపఞ్చేన । స్వావసర ఎవైతత్ సుగతమతపరీక్షాయాం నిపుణతరం ప్రపఞ్చయిష్యామః ॥

తదేవమహఙ్కారగ్రన్థిరస్మచ్ఛబ్దసంశబ్దితః । ప్రత్యయశ్చాసౌ ; ఆదర్శ ఇవ ప్రతిబిమ్బస్య అనిదఞ్చిత్సమ్వలితత్వేన తస్యాభివ్యక్తిహేతుత్వాత్ । అతః తస్య విషయవత్ భవతీత్యుపచారేణ అనిదఞ్చిదాత్మధాతురస్మత్ప్రత్యయవిషయ ఉచ్యతే । స పునరేవంభూతో జాగ్రత్స్వప్నయోరహముల్లేఖరూపేణ, సుషుప్తే తత్సంస్కారరఞ్జితాగ్రహణావిద్యాప్రతిబద్ధప్రకాశత్వేన చ గతాగతమాచరన్ సంసారీ, జీవః విజ్ఞానఘనః, విజ్ఞానాత్మా, ప్రాజ్ఞః, శరీరీ, శారీరః, ఆత్మా, సమ్ప్రసాదః, పురుషః, ప్రత్యగాత్మా, కర్తా, భోక్తా, క్షేత్రజ్ఞః ఇతి చ శ్రుతిస్మృతిప్రవాదేషు గీయతే ।

కిఞ్చ న కేవలమస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాదధ్యాసార్హః -

అపరోక్షత్వాచ్చ ।

తత్సాధనార్థమాహ —

ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేరితి ॥

న హ్యాత్మన్యప్రసిద్ధే స్వపరసంవేద్యయోః విశేషః । న చ సంవేద్యజ్ఞానేనైవ తత్సిద్ధిః ; అకర్మకారకత్వాదతిప్రసఙ్గాత్ । న చ జ్ఞానాన్తరేణ ; భిన్నకాలత్వే సంవేద్యసమ్బన్ధానవగమాత్ , స్వపరసంవేద్యావిశేషాత్ । న హ్యేకకాలం విరుద్ధవిషయద్వయగ్రాహిజ్ఞానద్వయోత్పాదః । న హి దేవదత్తస్యాగ్రపృష్ఠదేశస్థితార్థవ్యాపిగమనక్రియాద్వయావేశో యుగపత్ దృశ్యతే । ఆహ — మా భూత్ చలనాత్మకం క్రియాద్వయం యుగపత్ , పరిణామాత్మకం తు భవత్యేవ ; మైవం ; పరిస్పన్దాత్మకమపి భవత్యవిరుద్ధమ్ , యథా గాయన్ గచ్ఛతీతి, పరిణాత్మకమపి న భవతి విరుద్ధం, యథా యౌవనస్థావిరహేతుః । తస్మాత్ ప్రత్యగాత్మా స్వయమ్ప్రసిద్ధః సర్వస్య హానోపాదానావధిః స్వయమహేయోఽనుపాదేయః స్వమహిమ్నైవాపరోక్షత్వాదధ్యాసయోగ్యః ॥

నను న క్వచిదపరోక్షమాత్రేఽధ్యాసో దృష్టపూర్వః, సర్వత్రాక్షిసమ్ప్రయోగితయా పురోవస్థితాపరోక్ష ఎవ దృశ్యతే, ఇత్యాశఙ్క్యాహ —

న చాయమస్తి నియమః ఇతి ॥

అప్రత్యక్షేఽపి హ్యాకాశే ఇతి

పరోక్షే ఇత్యర్థః ;

అథవా — అక్షవ్యాపారమన్తరేణాప్యపరోక్ష

ఆకాశే ।

బాలాః

అయథార్థదర్శినః ।

తలమ్

ఇన్ద్రనీలతమాలపత్రసదృశమ్ ,

మలినతాం

చ ధూమాదికమన్యచ్చ నీలోత్పలసమానవర్ణతాది

అధ్యస్యన్తి ।

ఎవమవిరుద్ధః

ఇతి సమ్భావనాం నిగమయతి । యథా ఆకాశస్యాక్షవ్యాపారమన్తరాప్యపరోక్షతా, తథా దర్శయిష్యామః ॥

నను బ్రహ్మవిద్యామనర్థహేతునిబర్హణీం ప్రతిజానతా అవిద్యా అనర్థహేతుః సూచితా, తతః సైవ కర్తృత్వాద్యనర్థబీజముపదర్శనీయా, కిమిదమధ్యాసః ప్రపఞ్చ్యతే ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ —

తమేతమేవంలక్షణమధ్యాసం పణ్డితాః

ప్రమాణకుశలాః

‘అవిద్యే’తి మన్యన్తే । తద్వివేకేన చ వస్తుస్వరూపావధారణం విద్యామాహుః ॥

అధ్యస్తాతద్రూపసర్పవిలయనం కుర్వత్ వస్తుస్వరూపం రజ్జురేవేత్యవధారయత్ విజ్ఞానం విద్యేతి ప్రసిద్ధమేవ లోకే బ్రహ్మవిదో వదన్తి । యద్యేవం అధ్యాస ఇతి ప్రక్రమ్య పునస్తస్యావిద్యాభిధానవ్యాఖ్యానే యత్నగౌరవాత్ వరమవిద్యేత్యేవోపక్రమః కృతః ? నైతత్ సారమ్ ; అవిద్యేత్యేవోచ్యమాన ఆచ్ఛాదకత్వం నామ యత్ తస్యాస్తత్త్వం, తదేవాభిహితం స్యాత్ , న అతద్రూపావభాసితయా అనర్థహేతుత్వమ్ । అతోఽతద్రూపావభాసిత్వమధ్యాసశబ్దేన ప్రకృతోపయోగితయా ఉపక్షిప్య పునస్తయావిద్యాశబ్దతయా విద్యామాత్రాపనోదనార్హత్వం దర్శనీయమ్ ।

తదేతదాహ —

యత్ర యదధ్యాసః, తత్కృతేన దోషేణ గుణేన వా అణుమాత్రేణాపి స న సమ్బధ్యతే

ఇత్యవాస్తవమనర్థం దర్శయతి । వాస్తవత్వే హి ‘జ్ఞానమాత్రాత్ తద్విగమః’ ఇతి ప్రతిజ్ఞా హీయేత ॥

ఎవం తావత్ ‘యుష్మదస్మది’త్యాదినా ‘మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః సత్యానృతే మిథునీకృత్యాహమిదం మమేదమితి నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః’ ఇత్యన్తేన భాష్యేణ సిద్ధవదుపన్యస్తమాత్మానాత్మనోరితరేతరవిషయమవిద్యాఖ్యమధ్యాసం సిషాధయిషుః, తస్య లక్షణమభిధాయ తత్సమ్భవం చాత్మని దర్శయిత్వా పునస్తత్ర సద్భావనిశ్చయముపపత్తిత ఉపపాదయితుమిచ్ఛన్నాహ —

తమేతమవిద్యాఖ్యమాత్మానాత్మనోరితరేతరాధ్యాసం పురస్కృత్య సర్వే ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా లౌకికా వైదికాశ్చప్రవృత్తాః, సర్వాణి చ శాస్త్రాణి విధిప్రతిషేధమోక్షపరాణీతి ॥

మోక్షపరత్వం చ శాస్త్రస్య విధిప్రతిషేధవిరహితతయా ఉపాదానపరిత్యాగశూన్యత్వాత్ స్వరూపమాత్రనిష్ఠత్వమఙ్గీకృత్య పృథక్ క్రియతే ।

కథం పునరవిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని శాస్త్రాణి చేతి ॥

బాఢముక్తలక్షణా అవిద్యా ప్రత్యగ్దృశ్యపి సమ్భవేత్ , న ఎతావతా తత్సమ్భవః సిధ్యతి । తేన నిదర్శనీయః సః । ప్రమాతారమాశ్రయన్తి ప్రమాణాని, తేన ప్రమాతా ప్రమాణానామాశ్రయః, నావిద్యావాన్ ; అనుపయోగాదిత్యభిప్రాయః ।

అథవా —

కథమవిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదీని శాస్త్రాణి చ ప్రమాణానీతి

సమ్బన్ధః । అవిద్యావద్విషయత్వే సతి ఆశ్రయదోషానుగమాదప్రమాణాన్యేవ స్యురిత్యాక్షేపః ॥

ఉచ్యతే — దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానహీనస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ ప్రమాణప్రవృత్త్యనుపపత్తేరితి

భాష్యకారస్య వస్తుసఙ్గ్రహవాక్యమ్ ॥

అస్యైవ ప్రపఞ్చః —

‘నహీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయే’త్యాదిః ।

న హి దేహేన్ద్రియాదిష్వహం మమాభిమానహీనస్య సుషుప్తస్య ప్రమాతృత్వం దృశ్యతే । యతో దేహే అహమభిమానః ఇన్ద్రియాదిషు మమాభిమానః । ఆదిశబ్దేన బాహ్వాద్యవయవగ్రహణమ్ । దేహశబ్దేన సశిరస్కో మనుష్యత్వాదిజాతిసమ్భిన్నోఽవయవ్యభిమతః, న శరీరమాత్రమ్ ; దేహోఽహమితి ప్రతీత్యభావాత్ । సర్వో హి ‘మనుష్యోఽహమ్’ ‘దేవోఽహమి’తి జాతివిశేషైకాధికరణచైతన్య ఎవ ప్రవర్తత ఇతి స్వసాక్షికమేతత్ । న స్వత్వేన సమ్బన్ధినా మనుష్యావయవినా తదనుస్యూతేన వా చక్షురాదినా ప్రమాత్రాదివ్యవహారః సిధ్యతి ; భృత్యాదిమనుష్యావయవినాపి ప్రసఙ్గాత్ ॥

అపర ఆహ — ఆత్మేచ్ఛానువిధాయిత్వం కార్యకరణసఙ్ఘాతస్యాత్మనా సమ్బన్ధః, తస్యాపి తస్య యథేష్టవినియోజకత్వం తేన సమ్బన్ధః, తత ఆత్మనః ప్రమాత్రాదికః సర్వః క్రియాకారకఫలవ్యవహారః । తథా చ ఉత్తిష్ఠామీతి ఇచ్ఛయోత్తిష్ఠత్యుపవిశతి చ । న చ భృత్యాదిషు తదస్తి । తేన తత్ర ప్రమాత్రాదివ్యవహారాభావో న మిథ్యాముఖ్యాభిమానాభావాదితి । నైతత్ సంవిది బహుమానవతో యుక్తమ్ । తథాహి — ‘మనుష్యోఽహమి’తి స్వసాక్షికా సంవిత్ , ‘న మే మనుష్యః’ ఇతి గౌణీతి చేత్ , భవానేవాత్ర ప్రమాణమ్ । అపి చ ఇచ్ఛాపి పరిణామవిశేషః, స కథమపరిణామిన ఆత్మనః స్యాత్ పరిణామ్యన్తఃకరణసమ్వలితాహఙ్కర్తృత్వమన్తరేణ । తథా చానుభవః ‘అహముత్తిష్ఠామీ’తి ; ఇచ్ఛయోత్తిష్ఠత్యుపవిశతి చ । తస్మాత్ యత్కిఞ్చిదేతత్ । అతః స్వయమసఙ్గస్యావికారిణోఽవిద్యాధ్యాసమన్తరేణ న ప్రమాతృత్వముపపద్యతే । తేన యద్యపి ప్రమాతృత్వశక్తిసన్మాత్రం ప్రమాణప్రవృత్తౌ నిమిత్తమ్ , తదేవ తు అవిద్యాధ్యాసవిలసితమిత్యవిద్యావద్విషయతా ప్రమాణానాముచ్యతే । తథా నిరపేక్షాణాం స్వసామర్థ్యేనార్థసిద్ధిం విదధతాం బాధానుపలబ్ధేః ప్రామాణ్యమ్ అవిద్యావద్విషయత్వం చ విధిముఖోపదర్శితం ‘న నే’తి శక్యమపహ్నోతుమ్ । దోషస్తు ఆగన్తుక ఎవ మిథ్యాత్వే హేతుః, న నైసర్గికః ; తథోపలబ్ధేః । న చ సర్వసాధారణే నైసర్గికే దోషబుద్ధిః । తథాహి — క్షుత్పిపాసోపజనితే సన్తాపే శశ్వదనువర్తమానే జాఠరాగ్నికృతవికారే అన్నపాననిష్యన్దే వా న రోగబుద్ధిర్జనస్య, ముహూర్తమాత్రపరివర్తిని మన్దే జ్వరే ప్రతిశ్యాయే వా అల్పకఫప్రసూతావపి రోగబుద్ధిః ; అనైసర్గికత్వాత్ । అనైసర్గికం చ దోషమభిప్రేత్యోక్తం ‘యస్య చ దుష్టం కరణం యత్ర చ మిథ్యేతి ప్రత్యయః స ఎవాసమీచీనః ప్రత్యయో నాన్యః’ ఇతి ॥

ఇతశ్చైతదేవం —

పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్ ।

తథా చ పశ్వాదయః ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారకాలే ప్రవృత్తినివృత్త్యౌదాసీన్యం భజమానాః కార్యకారణసఙ్ఘాత ఎవాహంమానం కుర్వన్తీతి ప్రసిద్ధం లోకే । తదేకరూపయోగక్షేమా హి మనుష్యా జన్మత ఎవ పశ్వాదిభ్యోఽధికతరవివేకమతయః శాస్త్రాధేయసామ్పరాయికమతిసామర్థ్యా అపి ; అతః తదేకరూపకార్యదర్శనాత్ కార్యకారణసఙ్ఘాతేఽప్యాత్మాభిమానః సమానో యుక్తః । నను పశ్వాదీనామపి కార్యకారణసఙ్ఘాతే అహఙ్కారానుబన్ధ ఇతి కుతోఽవసీయతే ? యేన సిద్ధవదభిధీయతే, ఉచ్యతే — ప్రౌఢమతిభ్య ఎవ ప్రత్యక్షాదివృత్తకుశలైరాత్మా వ్యుత్పాద్యతే ; అన్యథా తదనర్థకత్వప్రసఙ్గాత్ । ఎవమేవ ప్రమాణవిచారవిరహం సర్వః సమ్ప్రతిపద్యేత ॥

నను గోపాలాఙ్గనాదయః ప్రమాణవిరహమేవ వర్తమానదేహపాతేఽపి స్థాయినం భోక్తారం మన్యమానాః తదర్థమాచరన్తి న తదభిజ్ఞవ్యవహారమాత్రప్రమాణకత్వాత్ । తథా చ తే పృష్టాః కః పరలోకసమ్బన్ధీతి ? ‘న విద్మో విశేషతః, ప్రసిద్ధో లోకే’ ఇతి ప్రతిబ్రువన్తి । తస్మాత్ యుక్తముక్తం, పశ్వాదీనాం చ ప్రసిద్ధోఽవివేకపూర్వకః ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః, తత్సామాన్యదర్శనాత్ వ్యుత్పత్తిమతామపి పురుషాణాం ప్రత్యక్షాదివ్యవహారస్తత్కాలః సమానః ఇతి ।

ఎవం తావత్ ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని చక్షురాదిసాధనాని । తాని చ నాధిష్ఠానశూన్యాని వ్యాప్రియన్తే । అధిష్ఠానం చ దేహః । న తేనానధ్యస్తాత్మభావేనాసఙ్గస్యావికారిణః చైతన్యైకరసస్యాత్మనః ప్రమాతృత్వముపపద్యతే, ఇత్యనుభవారూఢమవిద్యావద్విషయత్వం ప్రత్యక్షాదీనాముపదిశ్య, పశ్వాదివ్యవహారసామ్యేన కార్యతోఽప్యాపాద్య, శాస్త్రం పునః ప్రతిపన్నాత్మవిషయమేవ, తేన న తత్రాధ్యాసపూర్వికా ప్రవృత్తిః ఇతి విశేషమాశఙ్క్య, తస్యాప్యవిద్యావద్విషయత్వప్రదర్శనాయాహ —

శాస్త్రీయే తు వ్యవహారే యద్యపి బుద్ధిపూర్వకారీ నావిదిత్వా ఆత్మనః పరలోకసమ్బన్ధమధిక్రియతే ఇతి ॥

నను ఫలనైయమికనైమిత్తికప్రాయశ్చిత్తచోదనా వర్తమానశరీరపాతాదూర్ధ్వకాలస్థాయినం భోక్తారమన్తరేణాపి ప్రమాణతామశ్నువత ఎవ । యథా చైతదేవం, తథా — ‘ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్’ (బ్ర. సూ. ౩-౩-౫౩) ఇత్యధికరణారమ్భే దర్శయిష్యామః, సత్యమేవమ్ ; తథాపి సకలశాస్త్రపర్యాలోచనాపరినిష్పన్నం ప్రామాణికమర్థమఙ్గీకృత్యాహ భాష్యకారః । తథా చ విధివృత్తమీమాంసాభాష్యకారోఽప్యుత్సూత్రమేవాత్మసిద్ధౌ పరాక్రాన్తవాన్ । తత్ కస్య హేతోః ? ‘ధర్మజిజ్ఞాసే’తి కార్యార్థవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ తదవగమస్య ప్రామాణ్యే అనపేక్షత్వం కారణమనుసరతా సూత్రకారేణ విశేషాభావాత్ స్వరూపనిష్ఠానామపి వాక్యానాం ప్రామాణ్యమనుసృతం మన్యతే, తథా ‘చోదనా హి భూతం భవన్తం భవిష్యన్తం సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టమిత్యేవంజాతీయకమర్థం శక్నోత్యవగమయితుమ్’ ఇతి వదన్ చోదనాశేషత్వేనాపి స్వరూపావగమేఽనపేక్షత్వమవిశిష్టమవగచ్ఛతీత్యవగమ్యతే । స చ స్వరూపావగమః కస్మిన్ కథం వేతి ధర్మమాత్రవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ, తత్రైవ ప్రయతమానేన భగవతా జైమినినా న మీమాంసితమ్ ; ఉపయోగాభావాత్ , భగవాంస్తు పునర్బాదరాయణః పృథక్ విచారం ప్రతిజ్ఞాయ వ్యచీచరత్ సమన్వయలక్షణేన । తత్ర చ దేహాన్తరోపభోగ్యః స్వర్గః స్థాస్యతి । తచ్చ సర్వం కార్యకరణసఙ్ఘాతాదన్యేన భోక్త్రా వినా న సిధ్యతి । తత్సిద్ధిశ్చ న ఆగమమాత్రాయత్తా ; ప్రమాణాన్తరగోచరస్య తదభావే తద్విరోధే వా శిలాప్లవనవాక్యవదప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । అతస్తత్సిద్ధౌ పరాక్రాన్తవాన్ । తేన సత్యం వినాపి తేన సిధ్యేత్ ప్రామాణ్యమ్ , అస్తి తు తత్ । తస్మిన్ విద్యమానే న తేన వినా ప్రమాణ్యం సిధ్యతి ఫలాదిచోదనానామ్ ఇతి మత్వా ఆహ —

శాస్త్రీయే తు వ్యవహారే యద్యపి విద్యమానే బుద్ధిపూర్వకారీ నావిదిత్వాత్మనః పరలోకసమ్బన్ధమధిక్రియతే ఇతి ॥

తథాపి న వేదాన్తవేద్యమితి ॥

కిం తదితి ? అత ఆహ —

అసంసార్యాత్మతత్వం,

న తత్

అధికారేఽపేక్ష్యతే అనుపయోగాదధికారవిరోధాచ్చ ।

అశనాయాద్యతీతమిత్యసంసార్యాత్మతత్త్వం దర్శయతి । అశనాయాద్యుపప్లుతో హి సర్వో జన్తుః స్వాస్థ్యమలభమానః ప్రవర్తతే, తదపాయే స్వాస్థ్యే స్థితో న కిఞ్చిదుపాదేయం హేయం వా పశ్యతి ।

అపేతబ్రహ్మక్షత్రాదిభేదమ్

ఇతి ప్రపఞ్చశూన్యమేకరసం దర్శయతి ।

ప్రాక్ చ తథాభూతాత్మవిజ్ఞానాత్ ప్రవర్తమానం శాస్త్రమవిద్యావద్విషయత్వం నాతివర్తతే ఇతి ॥

‘తత్త్వమసీ’తివాక్యార్థావగమాదర్వాగవిద్యాకృతం సంసారమహముల్లేఖమాశ్రిత్య ప్రవర్తమానం శాస్త్రం నావిద్యావద్విషయత్వమతివర్తతే । తస్మాత్ యుక్తముక్తం ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రమాణానాం శాస్త్రస్య చ అవిద్యావద్విషయత్వమ్ ॥

తదేవ దర్శయతి —

తథాహి — ‘బ్రాహ్మణో యజేతే’త్యాదీని శాస్త్రాణ్యాత్మన్యతదధ్యాసమాశ్రిత్య ప్రవర్తన్తే । వర్ణవయోఽధ్యాసః

‘అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయనీతే’త్యాదిః । ఆశ్రమాధ్యాసః — ‘న హ వై స్నాత్వా భిక్షేతే’తి । అవస్థాధ్యాసః — ‘యో జ్యోగామయావీ స్యాత్ స ఎతామిష్టిం నిర్వపేది’తి । ఆదిశబ్దేన‘యావజ్జీవం జుహుయాది’తి జీవనాధ్యాసః ।

ఎవమధ్యాససద్భావం ప్రసాధ్య, ‘స్మృతిరూపః’ ఇత్యాదినా ‘సర్వథాఽపి త్వన్యస్యాన్యధర్మావభాసతాం న వ్యభిచరతి’ ఇత్యన్తేన సర్వథాఽపి లక్షితం నిరుపచరితమతదారోపమ్ —

అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ్

ఇతి పరామృశతి, కస్య యుష్మదర్థస్య కస్మిన్నస్మదర్థే తద్విపర్యయేణ చాధ్యాసః ఇతి వివేకతః ప్రదర్శయితుమ్ ।

అతస్మిన్

అయుష్మదర్థే అనిదఞ్చితి

తద్బుద్ధిః

యుష్మదర్థావభాసః ఇత్యర్థః ।

తదాహ —

తద్యథా పుత్రభార్యాదిష్విత్యాది ॥

నను ప్రణవ ఎవ విస్వరః ; న హి పుత్రాదీనాం వైకల్యం సాకల్యం వా ఆత్మని ముఖ్యమధ్యస్యతి, ముఖ్యో హ్యతదారోపో దర్శయితుం ప్రారబ్ధః, సత్యం ; స ఎవ నిదర్శ్యతే । కథమ్ ? తద్యథా బాలకే ప్రాతివేశ్యమాత్రసమ్బన్ధినా కేనచిత్ వస్త్రాలఙ్కారాదినా పూజితే నిరుపచరితమాత్మానమేవ పూజితం మన్యతే పితా । పూజయితాపి పితరమేవాపూపుజమితి మన్యతే । యతో న బాలకస్య పూజితత్వాభిమానః ; అవ్యక్తత్వాత్ , తథైవ రాజానముపహన్తుకామోఽనన్తరో విజిగీషుః తద్రాష్ట్రే గ్రామమాత్రమప్యుపహత్య తమేవోపఘ్నన్తమాత్మానం మన్యతే, సోఽప్యుపహతోఽస్మీతి సన్తప్యతే । తదేవం ప్రసిద్ధవ్యతిరేకస్యాత్మని ముఖ్య ఎవాధ్యాసో దృష్టః, కిము వక్తవ్యం, కృశస్థూలాద్యభిమానస్య ముఖ్యత్వమితి కథయితుమాహ —

అహమేవ వికలః సకలో వేతి బాహ్యధర్మానాత్మన్యధ్యస్యతీతి ॥

బాహ్యేషు పుత్రాదిషు పూజాదేః ధర్మమాత్రస్యైవ యుష్మదర్థస్యాధ్యాసః ॥ అస్మదర్థశ్చాహంప్రత్యయిసమ్భిన్న ఎవానిదఞ్చిదంశో విషయః, న పునః శుద్ధ ఎవాహంప్రత్యయిన ఇవాధ్యాసే అధ్యాసాన్తరానాస్కన్దితః ।

తథా దేహధర్మాన్ కృశత్వాదీనితి ॥

ధర్మిణోఽపి ; ధర్మశబ్దస్తు మనుష్యత్వాదిధర్మసమవాయిన ఎవాధ్యాసః, న ‘దేహోఽహమి’తి కథయితుమ్ । తన్నిమిత్తశ్చ శాస్త్రేణేతశ్చేతశ్చ నియమః క్రియతే ।

తథేన్ద్రియధర్మాన్ మూకత్వాదీనితి

ధర్మమాత్రమ్ ।

తథా అన్తఃకరణధర్మాన్ కామాదీనితి

ధర్మగ్రహణమ్ । అన్తఃకరణమిత్యహంప్రత్యయినో విజ్ఞానశక్తిభాగోఽభిధీయతే । తస్య ధర్మాః కామాదయః ।

ఎవమహంప్రత్యయినమితి

ధర్మిగ్రహణమ్ । ప్రత్యయాః కామాదయోఽస్యేతి ప్రత్యయీ, అహం చాసౌ ప్రత్యయీ చేత్యహంప్రత్యయీ ॥

తం

అశేషస్వప్రచారసాక్షిణి ప్రత్యగాత్మన్యధ్యస్యేతి ॥

స్వశబ్దేన అహఙ్కారగ్రన్థిః సంసారనృత్యశాలామూలస్తమ్భోఽభిధీయతే । తస్య ప్రచారః కామస్సఙ్కల్పకర్తృత్వాదిరనేకవిధః పరిణామః, యన్నిమిత్తం బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేషు ప్రదీప్తశిరా ఇవ పరవశో జన్తుర్బమ్భ్రమీతి । తం ప్రచారమశేషమసఙ్గితయా అవికారిత్వేన చ హానోపాదానశూన్యః సాక్షాదవ్యవధానమవభాసయతి చితిధాతుః । స ఎవ దేహాదిష్విదన్తయా బహిర్భావమాపద్యమానేషు ప్రాతిలోమ్యేనాఞ్చతీవోపలక్ష్యతే, ఇతి ప్రత్యగుచ్యతే, ఆత్మా చ ; నిరుపచరితస్వరూపత్వాత్ తత్రాధ్యస్య ।

తం చ ప్రత్యగాత్మానమితి ॥

యది యుష్మదర్థస్యైవ ప్రత్యగాత్మని అధ్యాసః స్యాత్ , ప్రత్యగాత్మా న ప్రకాశేత ; న హి శుక్తౌ రజతాధ్యాసే శుక్తిః ప్రకాశతే । ప్రకాశతే చేహ చైతన్యమహఙ్కారాదౌ । తథా యది చైతన్యస్యైవాహఙ్కారాదావధ్యాసో భవేత్తదా నాహఙ్కారప్రముఖః ప్రపఞ్చః ప్రకాశేత ; తదుభయం మా భూదిత్యనుభవమేవానుసరన్నాహ —

తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణాన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతీతి ॥

నాత్ర వివదితవ్యమ్ , ఇతరేతరాధ్యాసే పృథగవభాసనాత్ న మిథ్యా గౌణోఽయమితి ; తథా అనుభవాభావాత్ ముఖ్యాభిమానః । న హి దృష్టేఽనుపపన్నం నామ ॥

నను అన్తఃకరణే ఎవ ప్రత్యగాత్మనః శుద్ధస్యాధ్యాసః, అన్యత్ర పునః చైతన్యాధ్యాసపరినిష్పన్నాపరోక్ష్యమన్తఃకరణమేవాధ్యస్యతే, అత ఎవ ‘తద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ విషయేఽధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్’ ఇత్యుక్తమ్ ; అన్యథా చైతన్యమాత్రైకరసస్య కుతో ధర్మాః ? యేఽధ్యస్యేరన్ , సత్యమాహ భవాన్ ; అపి తు అన్యత్రాన్తఃకరణం సచిత్కమేవాధ్యస్యమానం యత్రాధ్యస్యతే, తస్యైవాత్మనః కార్యకరణత్వమాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతి, చిద్రూపమేవ సర్వత్రాధ్యాసే, స్వతః పరతో వా న విశిష్యతే, తేనోచ్యతే —

తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణాన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతీతి ॥

అత ఎవ బుద్ధ్యాదిష్వేవ చిద్రూపమనుస్యూతముత్ప్రేక్షమాణా బుద్ధిమనఃప్రాణేన్ద్రియశరీరేష్వేకైకస్మిన్ చేతనత్వేనాహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్తో భ్రామ్యన్తి ॥

ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాస

ఇతి నిగమయతి ॥ నను ఉపన్యాసకాలే నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహార ఇతి లోకవ్యవహారో నైసర్గిక ఉక్తః, కథమిహాధ్యాసో నిగమ్యతే ? అనాదిరితి చాధికావాపః, అత్రోచ్యతే — తత్రాపి ప్రత్యగాత్మన్యహఙ్కారాధ్యాస ఎవ నైసర్గికో లోకవ్యవహారోఽభిప్రేతః ; స చ ప్రత్యగాత్మా అనాదిసిద్ధః ; తస్మిన్ నైసర్గికస్యానాదిత్వమర్థసిద్ధమ్ । అతః ప్రక్రమానురూపమేవ నిగమనమ్ , న చాధికావాపః ॥

నను భవేదనాదిః, అనన్తః కథమ్ ? యది స్యాత్తత్ప్రహాణాయ కథం వేదాన్తా ఆరభ్యన్తే ? అన్తవత్త్వేఽపి తర్హి కథమ్ ? స్వతోఽన్యతో వా తత్సిద్ధేః । తస్మాత్ అనన్తస్య ప్రహాణాయ వేదాన్తా ఆరభ్యన్తే ఇత్యుక్తే, అర్థాదేష ఎవ ప్రహాణహేతుః, అసత్యస్మిన్ అనన్తః ఇతి నిశ్చీయతే ।

‘మిథ్యాప్రత్యయరూప’

ఇతి రూపగ్రహణం లక్షణతస్తథా రూప్యతే, న వ్యవహారతః ఇతి దర్శయితుమ్ ।

‘కర్తృత్వభోక్తృత్వప్రవర్తకః’

ఇతి అనర్థహేతుత్వం దర్శయతి హేయతాసిద్ధయే । తేన కర్తృర్భోక్తుశ్చ సతో మిథ్యాజ్ఞానం దోషప్రవర్తనమితి యేషాం మతం, తన్నిరాకృతం భవతి ।

సర్వలోకప్రత్యక్షః ఇతి

‘దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానహీనస్యే’త్యుపన్యస్య‘నహీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయే’త్యాదినా యోఽనుభవో మిథ్యాత్వసిద్ధయే అనుసృతః తం నిగమయతి ॥

ఎవం తావత్ సూత్రేణార్థాదుపాత్తయోః విషయప్రయోజనయోః సిద్ధయే జీవస్యాబ్రహ్మస్వరూపత్వమధ్యాసాత్మకముపదర్శ్య, అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయేతి ప్రయోజనం నిర్దిశతి । హేతోః ప్రహాణ్యా హి హేతుమతః ప్రహాణిరాత్యన్తికీ యతః । నను అనర్థహేతురధ్యాసోఽనాదిః, స కథం ప్రహీయతే ? తథా హి — మనుష్యాదిజాతివిశేషమాత్రాధ్యాసః తతో వివిక్తేఽపి న్యాయతః అహంప్రత్యయే అనాదిత్వాత్ పూర్వవదవికలో వర్తతే । నాయం దోషః ॥

తత్త్వమసీత్యాదివాక్యాద్బ్రహ్మరూపావగాహిజ్ఞానాన్తరోత్పత్తేరిష్టత్వాత్ । తద్ధి బ్రహ్మణోఽవచ్ఛిద్యైవ చైతన్యస్య బ్రహ్మరూపత్వప్రచ్ఛాదనేన జీవరూపత్వాపాదికామనాదిసిద్ధామవిద్యామహఙ్కారాదివిక్షేపహేతుం నిరాకుర్వదేవోత్పద్యతే । తతః కారణనివృత్తౌ తత్కార్యమ్ ‘అహమి’తి జీవే భోక్తృత్వరూపతా సపరికరా నివర్తత ఇతి యుజ్యతే । అహంప్రత్యయః పునరనాదిసిద్ధోఽనాదిసిద్ధేనైవ కార్యకరణమాత్రేణ సహభావాదవిరోధాత్ న స్వరూపవివేకమాత్రేణ నివర్తతే । నాపి జ్ఞానాన్తరముత్పన్నమితి విశేషః ॥

నను నిరతిశయానన్దం బ్రహ్మ శ్రూయతే, బ్రహ్మావాప్తిసాధనం చ బ్రహ్మవిద్యా ‘స యో హ వై తత్ పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతీ’త్యాదిశ్రుతిభ్యః ; తస్మాన్నిరతిశయసుఖావాప్తయ ఇతి వక్తవ్యమ్ , కిమిదముచ్యతే — ‘అనర్థహేతోః ప్రహాణాయే’తి ? నను చానర్థస్యాపి సమూలస్య ప్రహాణం శ్రూయతే బ్రహ్మవిద్యాఫలం ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా. ఉ. ౭-౧-౩) ‘జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి వీతశోకః’ (ము. ఉ. ౩-౧-౨) ఇతి చ ॥ ఉభయం తర్హి వక్తవ్యం ; శ్రూయమాణత్వాత్ పురుషార్థత్వాచ్చ ? న వక్తవ్యమ్ ॥ కథమ్ ? ‘ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే’ ఇత్యాత్మనో జీవస్య బ్రహ్మాత్మకతా శాస్త్రస్య విషయః, తేనానన్దాత్మకబ్రహ్మస్వరూపతాప్రాప్తిః జీవస్య విషయతయైవ సంవృత్తా । న చ సా విషయాద్బహిః, యేన పృథఙ్నిదేశార్హా స్యాత్ , సమూలానర్థహానిస్తు బహిః శాస్త్రవిషయాద్బ్రహ్మాత్మరూపాత్ । అనర్థహేతుప్రహాణమపి తర్హి న పృథఙ్నిర్దేష్టవ్యమ్ ? యతః సర్వేషు వేదాన్తేష్వలౌకికత్వాద్బ్రహ్మణస్తత్ప్రతిపాదనపూర్వకమేవ జీవస్య తద్రూపతా ప్రతిపాద్యతే । తద్యథా — ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీది’త్యుపక్రమ్య ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్ సత్యం స ఆత్మే’త్యవసానం నిరస్తసమస్తప్రపఞ్చం వస్తు తత్పదాభిధేయం సమర్పయదేకం వాక్యమ్ ; తథా సతి తాదృశేన తత్పదార్థేన సంసృజ్యమానః త్వమ్పదార్థః పరాకృత్యైవ నిర్లేపమనర్థహేతుమగ్రహణమన్యథాగ్రహణం చ తథా నిశ్చీయత ఇతి । యద్యేవం బ్రహ్మాత్మావగతినాన్తరీయకమ్ అనర్థహేతోరవిద్యాయాః ప్రహాణం, న శబ్దస్య తత్ర వ్యాపారః, తేన పృథఙినర్దిశ్యతే । యుక్తం చైతత్ — న హి విపర్యాసగృహీతం వస్తు తన్నిరాసాదృతే తత్త్వతో నిర్ణేతుం శక్యమ్ । తస్మాత్ పూర్వావసితమతద్ధర్మం నిరస్యదేవ తత్త్వావద్యోతి వాక్యం తత్త్వమవసాయయతి ॥

నను చ నఞాదేః నిరాసకృతో నిరస్యమానవాచినశ్చ పదస్యాశ్రవణాత్ కథం తన్నిరస్యదేవేతి ? ఉచ్యతే — నేదం రజతమితి యత్ర విపర్యాసమాత్రం నిరస్యతే, న వస్తుతత్త్వమవబోధ్యతే ; తత్ర తథా భవతు ; ఇహ పునః విజ్ఞానమేవ తాదృశముత్పన్నం, యద్ విరోధినిరాకరణమన్తరేణ న స్వార్థం సాధయితుమలమ్ , తులోన్నమనవ్యాపార ఇవ ఆనమననాన్తరీయకః । తథా హి — ఉన్నమనవ్యాపారః స్వవిషయస్య తులాద్రవ్యస్యోర్ధ్వదేశసమ్బన్ధం న సాధయితుమలం, తత్కాలమేవ తస్యాధోదేశసమ్బన్ధమనాపాద్య । న చోన్నమనకారకస్య హస్తప్రయత్నాదేరానమనేఽపి కారకత్వం ; ప్రసిద్ధ్యభావాదనుభవవిరోధాచ్చ । తదేవం విపర్యాసగృహీతే వస్తుని తత్త్వావద్యోతిశబ్దనిమిత్త ఆత్మనో జ్ఞానవ్యాపారో ‘నాహం కర్తా బ్రహ్మాహమి’తి గ్రాహయతి ; ‘నేదం రజతం శుక్తికేయమి’తి యథా । తస్మాత్ ‘శుక్తికేయమి’త్యేవ నిరాకాఙ్క్షం వాక్యమ్ , ‘నేదం రజతమి’త్యనువాదః । అత ఎవాఖ్యాతపదస్య వాక్యత్వే క్రియాజ్ఞానాదేవ తత్సాధనమాత్రేఽపి ప్రతీతిసిద్ధేః పదాన్తరాణి నియమాయానువాదాయ వేతి న్యాయవిదః । తథా చాహుః — ‘యజతిచోదనా ద్రవ్యదేవతాక్రియం సముదాయే కృతార్థత్వాది’తి ।

అపరే తు ‘యజ్ఞం వ్యాఖ్యాస్యామో ద్రవ్యం దేవతా త్యాగః’ ఇతి । కథం ? క్రియామాత్రవాచినో ద్రవ్యదేవతాభిధానం నాన్తరీయకం తద్విషయజ్ఞాననిమిత్తత్వం విహాయ । ప్రత్యక్షబాధస్యాప్యయమేవ ప్రకారః, అసమ్ప్రయుక్తవిషయత్వాద్బాధస్య । తదేవమశాబ్దమవిద్యావిలయం మన్వానః శ్రుతిన్యాయకోవిదో భగవాన్ భాష్యకారో విషయాత్ పృథక్ నిర్దిశతి —

అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయేతి ॥

చతుర్థీప్రయోగోఽపి విద్యాసామర్థ్యసిద్ధిమభిప్రేత్య, న తదర్థముపాదానమ్ । ప్రయోజనత్వం చ పురుషాకాఙ్క్షాయా ఎవాస్తు । న హి విద్యా గవాదివత్ తటస్థా సిధ్యతి, యేనాప్తిః పృథగుపాదీయేత । సా హి వేదిత్రాశ్రయా వేద్యం తస్మై ప్రకాశయన్త్యేవోదేతి । సత్యమేవమన్యత్ర ; ప్రకృతే పునర్విషయే విద్యా ఉదితాఽపి న ప్రతిష్ఠాం లభతే ; అసమ్భావనాభిభూతవిషయత్వాత్ । తథా చ లోకే అస్మిన్ దేశే కాలే చేదం వస్తు స్వరూపత ఎవ న సమ్భవతీతి దృఢభావితం, యది తత్ కథం చిత్ దైవవశాదుపలభ్యేత, తదా స్వయమీక్షమాణోఽపి తావన్నాధ్యవస్యతి, యావత్ తత్సమ్భవం నానుసరతి । తేన సమ్యగ్జ్ఞానమపి స్వవిషయేఽప్రతిష్ఠితమనవాప్తమివ భవతి । తేన తత్స్వరూపప్రతిష్ఠాయై తర్కం సహాయీకరోతి । అత ఎవ ప్రమాణానామనుగ్రాహకస్తర్కః ఇతి తర్కవిదః ॥

అథ కోఽయం తర్కో నామ ? యుక్తిః । నను పర్యాయ ఎషః ? స్వరూపమభిధీయతామ్ । ఇదముచ్యతే — ప్రమాణశక్తివిషయతత్సమ్భవపరిచ్ఛేదాత్మా ప్రత్యయః । నను ఎవం తర్కసాపేక్షం స్వమర్థం సాధయతోఽనపేక్షత్వహానేరప్రామాణ్యం స్యాత్ , న స్యాత్ ; స్వమహిమ్నైవ విషయాధ్యవసాయహేతుత్వాత్ , క్వ తర్హి తర్కస్యోపయోగః ? విషయాసమ్భవాశఙ్కాయాం తథా అనుభవఫలానుత్పత్తౌ తత్సమ్భవప్రదర్శనముఖేన ఫలప్రతిబన్ధవిగమే । తథా చ తత్త్వమసివాక్యే త్వమ్పదార్థో జీవః తత్పదార్థబ్రహ్మస్వరూపతామాత్మనోఽసమ్భావయన్ విపరీతం చ రూపం మన్వానః సముత్పన్నేఽపి జ్ఞానే తావత్ నాధ్యవస్యతి, యావత్తర్కేణ విరోధమపనీయ తద్రూపతామాత్మనో న సమ్భావయతి । అతః ప్రాక్ విద్యా ఉదితాపి వాక్యాత్ అనవాప్తేవ భవతి । అవాప్తిప్రకారశ్చ వేదాన్తేష్వేవ నిర్దిష్టః సాక్షాదనుభవఫలోద్దేశేన । తేనోచ్యతే —

విద్యాప్రతిపత్తయే ఇతి ॥

నను ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తిః నానర్థహేతుప్రహాణాయ ప్రభవతి ; తథాహి — జీవస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతాదన్యత్వప్రతిపత్తేః బ్రహ్మస్వరూపతాప్రతిపత్తిః న విశిష్యతే ; ఉభయత్రాప్యహఙ్కారగ్రన్థేః మనుష్యాభిమానపర్యన్తస్యావికలమనువర్తమానత్వాత్ , ఉచ్యతే — భవతు తత్రావిద్యాయా అనివర్తితత్వాత్ తత్ , ఇహ పునరపసారితావిద్యాదోషం బ్రహ్మాత్మజ్ఞానముదయమాసాదయత్ కథం తన్నిమిత్తం భోక్త్రాదిగ్రన్థిప్రవాహం నాపనయతి ? న హి జీవస్య బ్రహ్మాత్మావగమః తద్విషయానవగమమబాధమానః ఉదేతి ॥

నను బ్రహ్మజ్ఞానాదగ్రహణాపాయే తన్నిమిత్తస్యాహఙ్కారగ్రన్థేః తత్కాలమేవాభావః ప్రసజ్యేత ? న ; సంస్కారాదప్యగ్రహణానువృత్తేః సమ్భవాత్ ; భయానువృత్తివత్ । తథాహి — సమ్యగ్జ్ఞానాత్ నివృత్తమపి భయం స్వసంస్కారాదనువర్తతే, కమ్పాదినిమిత్తం చ భవతి । తథా గ్రహణమపి స్వసంస్కారాదనువర్తతే అహఙ్కారగ్రన్థేశ్చ నిమిత్తం భవతీతి న కిఞ్చిదనుపపన్నమస్తి ॥

నను న సర్వే వేదాన్తా విద్యార్థమేవారభ్యన్తే, తదేకదేశః క్రమముక్తిఫలాయ ఐశ్వర్యాయ అభ్యుదయార్థం కర్మసమృద్ధయే చోపాసనాని వివిధాన్యుపదిశన్ ఉపలభ్యతే । సత్యమ్ ; ఉపాసనాకర్మ తు బ్రహ్మ, తచ్చ అపాకృతాశేషప్రపఞ్చం జీవస్య నిజం రూపమితి నిరూపయితుమ్ అఖిలప్రపఞ్చజన్మాదిహేతుతయా ప్రథమం సర్వాత్మకం సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి చ బ్రహ్మ లక్షితమ్ । అస్యాం చావస్థాయామనపాకృత్యైవ బ్రహ్మణి ప్రపఞ్చం తేన తేన ప్రపఞ్చేనోపధీయమానం బ్రహ్మ తస్మై తస్మై ఫలాయోపాస్యత్వేన విధీయతే, దర్శపూర్ణమాసార్థాప్ప్రణయనమివ గోదోహనోపరక్తం పశుభ్యః ; తస్మాత్ తదర్థోపజీవిత్వాదితరస్య

ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే సర్వే వేదాన్తా ఆరభ్యన్త

ఇతి న విరుధ్యతే ॥

నను అబ్రహ్మోపాసనాన్యపి వేదాన్తేషు దృశ్యన్తే ప్రాణాదివిషయాణి, సత్యం, తాన్యపి కార్యబ్రహ్మావాప్తిక్రమేణ ముక్తిఫలాన్యేవ । వక్ష్యత్యేతత్ సూత్రకారః — ‘కార్యాత్యయే తదధ్యక్షేణ సహాతః పరమభిధానాత్’ ఇతి ।

యథా చాయమర్థః సర్వేషాం వేదాన్తానాం, తథా వయమస్యాం శారీరకమీమాంసాయాం ప్రదర్శయిష్యామః ఇతి

ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థే వేదాన్తానాం తాత్పర్యముపదర్శయితుం సమన్వయసూత్రప్రముఖైః సూత్రవాక్యైః గ్రథితో న్యాయః ఇతి దర్శయతి । శరీరమేవ శరీరకం, శరీరకే భవః శారీరకో జీవః । తమధికృత్య కృతో గ్రన్థః శారీరకః । తదిహ వేదాన్తానాం జీవస్య తత్త్వమధికృత్య ప్రవృత్తానాం బ్రహ్మరూపతాయాం పర్యవసానమితి కథయితుం ప్రణీతానాం శారీరకం జీవతత్త్వమధికృత్య కృతత్వమస్తీతి శారీరకాభిధానమ్ ।

ముముక్షుత్వే సతి అనన్తరం బ్రహ్మజ్ఞానం కర్తవ్యమితి యద్యప్యేతావాన్ సూత్రస్య శ్రౌతోఽర్థః ; తథాపి అర్థాత్ బ్రహ్మజ్ఞానస్య మోక్షః ప్రయోజనం నిర్దిష్టం భవతి । తథా హి — పురుషార్థవస్తుకామనానన్తరం యత్ర ప్రవృత్తిరుపదిశ్యతే, తస్య తత్సాధనత్వమప్యర్థాన్నిర్దిష్టం ప్రతీయతే । తథా సతి కుతః తత్ మోక్షసాధనం బ్రహ్మజ్ఞానం భవతీత్యపేక్షాయాం అర్థాత్ అస్మాచ్ఛాస్త్రాద్భవతీతి శాస్త్రస్య బ్రహ్మజ్ఞానం విషయో నిర్దిష్టః । తదేవం ముముక్షుత్వానన్తరం బ్రహ్మజ్ఞానకర్తవ్యతోపదేశముఖేన వేదాన్తానాం విషయప్రయోజననిర్దేశేఽప్యార్థం సూత్రస్య వ్యాపారం దర్శయిత్వా తదపేక్షితమప్యర్థాత్ సూత్రితమవిద్యాత్మకబన్ధముపర్వణ్య ప్రతిజ్ఞాతార్థసిద్ధయే హేత్వాకాఙ్క్షాయామస్మిన్నేవ తం ప్రదర్శయిష్యామ ఇతి వ్యాఖ్యేయత్వముపక్షిప్య వ్యాఖ్యాతుకామః ప్రథమం తావత్ ప్రయోజనవిషయయోరుపాదానే నిమిత్తమాహ —

వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రస్య వ్యాచిఖ్యాసితస్యేదమాదిమం సూత్రమ్ — అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ॥

అయమస్యార్థః — శాస్త్రస్యాదిరయమ్ । ఆదౌ చ ప్రవృత్త్యఙ్గతయా ప్రయోజనం విషయశ్చ దర్శనీయః । సూత్రం చైతత్ । అతో యః కశ్చిదర్థః శబ్దసామర్థ్యేనార్థబలాద్వా ఉత్ప్రేక్షితః స సర్వః తదర్థమేవేతి భవత్యయమర్థకలాపః తన్మహిమాధిగతః । ఎవం సూత్రస్యాదిత్వేన కారణేన సూత్రతయా చ విషయప్రయోజనం తత్సిద్ధికరం చావిద్యాఖ్యం బన్ధం తత్సామర్థ్యావగతమాపాద్య తత్ర సూత్రసామర్థ్యం దర్శయితుం ప్రతిపదం వ్యాఖ్యామారభ్యతే ।

ఇతి పరమహంసపరివ్రాజకాదిశ్రీశఙ్కరభగవద్పాదాన్తేవాసివరశ్రీపద్మపాదాచార్యకృతౌ పఞ్చపాదికాయామధ్యాసభాష్యం నామ ప్రథమవర్ణకం సమాప్తమ్ ॥

అథ ద్వితీయవర్ణకమ్

సిద్ధైవ నను బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ? ‘అథాతో ధర్మాజిజ్ఞాసే’తి సకలవేదార్థవిచారస్యోదితత్వాత్ । బ్రహ్మజ్ఞానస్య చ చోదనాలక్షణత్వేన ధర్మస్వరూపత్వాత్ , అతః సిద్ధైవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి ॥ అభ్యధికాశఙ్కాభావాదితి ।

అత్ర కేచిదభ్యధికాశఙ్కాం దర్శయన్తో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం పృథక్ ఆరభన్తే । కేయమత్రాభ్యధికా ॥ శఙ్కా చోదనాలక్షణోఽర్థో ధర్మః ఇతి బ్రువతా విధేః ప్రామాణ్యం దర్శితమ్ । అత్ర కేషుచిద్వాక్యేషు విధిరేవ న శ్రూయతే, ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’ (ఛా. ఉ. ౬-౨-౧) ఇత్యేవమాదిషు ; యత్రాపి విధిః శ్రూయతే ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨-౪-౫) ‘తస్మిన్ యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్’ (ఛా.ఉ.౫-౧౦-౫) ఇతి తత్ర యద్యపి కృత్యా అవిశేషేణ విధౌ స్మర్యన్తే ; తథాపి, యో భావాభిధాయీ తవ్యప్రత్యయః, స క్రియాయాం పురుషం నియోక్తుం శక్నోతి । యత్ర పునః కర్మ ప్రాధాన్యేనోచ్యతే, తత్ర ద్రవ్యే గుణభూతాం క్రియాం న కార్యాన్తరసమ్బన్ధిత్వేన విధాతుం శక్నోతి । ద్రవ్యపరత్వే చానుత్పాద్యత్వాత్ , అవికార్యత్వాత్ , అనాప్యత్వాత్ , అసంస్కార్యత్వాత్ , సంస్కృతస్య చ కార్యాన్తరే ఉపయోగాభావాదసంస్కార్యత్వమ్ । అతః ‘ఆత్మానముపాసీతే’త్యాత్మన ఈప్సితతమత్వం న సమ్భవతి ॥ అథ పునర్విపరీతో గుణప్రధానభావః సక్తున్యాయేన కల్ప్యేత, తత్రాపి న జ్ఞాయతే కిం తదుపాసనమ్ ? కథం చాత్మనా తత్ క్రియత ఇతి ? అథ జ్ఞాయతే జ్ఞానముపాసనమ్ , ఆత్మా చ విషయభావేన తన్నిర్వర్తయతీతి, ఎవం తర్హి తదేవాయాతం జ్ఞానేనాత్మాఽఽప్యత ఇతి, తచ్చ కృతకరణమనర్థకమ్ ; నిత్యాప్తత్వాదాత్మనః । సంస్కార్యత్వే చోపయోగాభావ ఉక్తః । అతో విధ్యభావాదవివక్షితార్థా వేదాన్తాః, ఇతి ధర్మజిజ్ఞాసానన్తరం స్నానే ప్రాప్త ఇదమారభ్యతే — అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ॥ అనన్తరం బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యం, న స్నాతవ్యమిత్యభిప్రాయః । కర్మాభిధాయినోఽపి కృత్యప్రత్యయాన్నియోగసంప్రత్యయాన్న నియోక్తృత్వం నిరాకర్తుం శక్యతే ; ‘కటస్త్వయా కర్తవ్యః’ ‘గ్రామస్త్వయా గన్తవ్యః’ ఇతివత్ । యత్తూక్తం — ద్రవ్యపరత్వే ప్రయోజనాభావాదానర్థక్యం నియోగస్యేతి, తదసత్ ; అవిద్యోచ్ఛేదస్యోపలభ్యమానత్వాత్ । అవిద్యా చ సంసారహేతుభూతా ॥

అపరే పునరేవమారభన్తే — బ్రహ్మణి ప్రత్యక్షాదిప్రత్యయాన్తరాణామసమ్భవాత్ పరినిష్పన్నే వస్తుని ప్రతిపత్తిహేతుతయా సమ్భావితసామర్థ్యానామపి ఆమ్నాయస్య పునః కార్యవిషయతయా సుతరామసమ్భవం మన్వానస్య భవతి సఙ్కర్షపర్యన్తే ఎవ వేదార్థవిచారావసానామితి బుద్ధిః, తన్నిరాసార్థం పునః ప్రతిజ్ఞాతమ్ । ఇహాపి సర్వేష్వేవాత్మజ్ఞానవిధానేషు కార్యనిష్ఠతాం వర్ణయన్తి సమామ్ । తత్త్వావబోధశ్చ కార్యమ్ ; అధికారినియోగవిషయతయా అవగమాత్ ఇతి ; తతః తద్విచారార్థం శాస్త్రమారబ్ధవ్యమితి ॥

అత్రోచ్యతే — నారబ్ధవ్యమ్ ; గతార్థత్వాత్ । కథమ్ ? యస్తావత్ ప్రథమ ఆరమ్భప్రకారః కర్మణి కృత్యప్రత్యయే న నియోగసంప్రత్యయ ఇతి, తత్ స్వయమేవ విధాయకత్వం దర్శితమ్ । ప్రసిద్ధం చైతత్ ‘స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః’ ఇత్యేవమాదీనాం విధాయకత్వమ్ । నాత్రాధికాశఙ్కాకారణం కిఞ్చిత్ । నను చతుర్విధస్యాపి క్రియాఫలస్యాత్మన్యసమ్భవ ఉక్తః । యద్యేవం సక్తున్యాయో భవిష్యతి ? తదపి న ; ఆత్మవిషయజ్ఞానస్య నిత్యసిద్ధత్వాదిత్యుక్తమ్ । సిద్ధస్యైవ పునరభ్యాసో విధినిమిత్త ఉపాసనాఖ్యో భవిష్యతి ; అభ్యుదయఫలే హిరణ్యధారణవత్ । నను న విధానతోఽప్యాత్మవిషయజ్ఞానసన్తానః కర్తవ్యః, స తు నిత్యమాత్మని జాగ్రతః సిద్ధః ? ఎవం తర్హ్యర్థావిరుద్ధేషు కాలేష్వాత్మన్యేవ చేతస్సమాధానం భవిష్యతి ॥

యత్ పునరాత్మజ్ఞానాదవిద్యోచ్ఛేదః తదుచ్ఛేదాత్ సంసారనివృత్తిః ఫలమిత్యుపన్యస్తమ్ , తదసత్ ; అహమిత్యాత్మానం నిత్యమేవ జానాతి సర్వో లోకః । న చ సంసారో నివృత్తః । అథ పునరహంప్రత్యయావసేయాదన్యదేవాత్మరూపం పరాకృతభోక్తృభోక్తవ్యభోగగ్రన్థిజ్ఞేయత్వేనాత్మజ్ఞానవిధినా జ్ఞాప్యత ఇతి, తదసత్ ; విధిర్హి సామాన్యతః సిద్ధస్య క్రియాత్మనో విశేషసిద్ధౌ ప్రభవతి, నాత్యన్తమసిద్ధసద్భావే । తద్యది నామ జ్ఞానం లోకే సిద్ధం, తథాపి నిరస్తప్రపఞ్చాత్మవిషయమసిద్ధం ఆకాశముష్టిహననవత్ న విధాతుం శక్యమ్ । అథ తాదృగాత్మజ్ఞానం సిద్ధమ్ ? కిం విధినా ? యదపి మతాన్తరం ప్రత్యక్షాదేరగోచరత్వాత్ శాస్త్రస్య చ కార్యార్థత్వాత్ సఙ్కర్షపర్యన్త ఎవ విచారే వేదార్థపరిసమాప్తౌ ప్రాప్తాయాం వేదాన్తేష్వపి కార్యనిష్ఠతా సమానా, బ్రహ్మతత్త్వావబోధశ్చ కార్యమ్ ; అధికారినియోగవిషయతయా అవగమాత్ ; అతః తద్విచారాయ శారీరకారమ్భః ఇతి, తదప్యుక్తేన న్యాయేన బ్రహ్మావగమస్య సిద్ధత్వే అసిద్ధత్వే చ కార్యత్వాసమ్భవేన ప్రత్యుక్తమ్ ॥

అపరం మతమ్ — సత్యం కార్యవిషయో వేదః, న తు తావన్మాత్రే ; తస్మిన్ సతి యో యోఽర్థోఽవగమ్యతే స స వేదార్థః, యథా రూపే సతి చక్షుషః ప్రవృత్తిః, న చ రూపమాత్రం చక్షుషో విషయః, కిం తు తస్మిన్ సతి ద్రవ్యమపి ; ఎవమిహాపి వస్తుతత్త్వమపి విషయః । కథమ్ తత్ ? ఉచ్యతే — ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨-౪-౬) ఇతి న తావత్ సర్వాత్మరూపతా ఆత్మన ఉపదిశ్యతే । యది సర్వరూపతా ఆత్మన ఉపదిశ్యేత, తతః సర్వస్య అచేతనత్వాత్ తద్రూపత్వే బోద్ధృత్వహానౌ బోధకత్వం శబ్దస్య హీయేత ; అతః సర్వస్య ఆత్మస్వభావతా విధీయతే । అనాత్మస్వరూపవిలయేన హి వస్తునోఽవగతిర్దృష్టా । నను అత్ర విధిః న శ్రూయతే ; కల్ప్యతాం తర్హి విధిః । కిం ప్రతీతే విధ్యర్థే విధిః కల్ప్యతే ? ఉత అప్రతీతే ? యది ప్రతీతే కల్ప్యతే, కల్పనావైర్యథ్యమ్ । అర్థప్రతీత్యర్థం హి శబ్దో మృగ్యతే । ప్రతీతేఽర్థే శబ్దం కల్పయతా కిం కృతం స్యాత్ ? అథాప్రతీత ఎవ విధ్యర్థే విధిం కల్పయిత్వా తతోఽర్థః ప్రతిపత్తవ్య ఇతి, అపూర్వం ప్రమాణకౌశలమ్ । నను అశ్రూయమాణవిధిష్వపి ‘తస్మాత్ పూషా ప్రపిష్టభాగోఽదన్తకో హి’ ఇత్యాదిషు విధిః కల్పితః । సత్యమ్ ; యుక్తం తత్ర పూష్ణః పిష్టద్రవ్యసమ్బన్ధః సమాసాభిహితో న సిద్ధో వర్తతే, నాపి కుతశ్చిద్భవిష్యతీతి ; ప్రమాణాభావాత్ । నాపి విధినా కేనచిత్ పదైకవాక్యతా, యేన వపోత్ఖననాదివత్ కథఞ్చిదాలమ్బనం కల్ప్యేత ; అతో నిరాలమ్బనత్వపరిహారాయ కార్యపరతా కల్ప్యత ఇతి ॥ నను ఇహాప్యాత్మపదం చేతనస్య భోక్తుర్వాచకమ్ ; స చ నియోజ్యత్వాన్నియోగమాక్షిపతి, నైతత్ సారమ్ ; నియోగో హి పురుషవిశేషమనాశ్రిత్య అనుపలబ్ధో లోకే తమాక్షిపేత్ విశ్వజిదాదిషు । పురుషః పునః కిం నియోగమన్తరేణ నోపలబ్ధో లోకే ? యేన విధికల్పనా భవేత్ । అథాపి భవతు నామ విధిః, నాసౌ ధాతునా వినా కేవలో లభ్యతే, ధాతునైవ సహ కల్ప్యతే । కోఽసౌ ధాతుః ? యది తావత్ కర్తవ్యమితి, తత్ర అనాత్మస్వభావతా న నివృత్తా ప్రపఞ్చస్య । యథా — ‘అమీ పిష్టపిణ్డాః సింహాః క్రియన్తామి’తి పిష్టస్వభావతా న నివృత్తా । ఇతికర్తవ్యతా చానిర్దిష్టా ; తత్ర సాకాఙ్క్షం వచనమనర్థకం స్యాత్ । అథ జ్ఞాతవ్య ఇత్యధ్యాహ్రియేత ? ఎవమపి స ఎవ దోషః ; అనాత్మస్వభావతా న నివృత్తేతి, అశక్యార్థోపదేశశ్చ । న హి వస్తు వస్త్వన్తరాత్మనా జ్ఞాతుం శక్యతే । ఎవం తర్హి జ్ఞాతవ్య ఇత్యధ్యాహ్రియేత, తత్ర ధాత్వర్థోనువాదః, ప్రత్యయో విధాయకః । కుతః ప్రాప్తేరనువాదః ? అభిధానత ఇతి బ్రూమః । ఎవం తర్హి విధానమనర్థకం, స్వాధ్యాయకాలే ఎవ నిష్పన్నత్వాత్జ్ఞానస్య । పునః కర్తవ్యతయా చోద్యతే, యథా మన్త్రేషు । ప్రయోగవచనః తత్ర విధాయకః ఇతి । ఇహాపి ప్రయోగవచనో విధాయకః ? నను మన్త్రేషు స్వార్థస్యాన్యతః సిద్ధత్వాత్ ప్రత్యయపరత్వం యుజ్యతే, ఇహ తు స్వార్థవిధిపరాణాం శబ్దానాం ప్రత్యయపరత్వం విరుధ్యతే, నైష దోషః ; అన్యార్థమపి కృతమన్యార్థం భవతి, తద్యథా — శాల్యర్థం కుల్యాః ప్రణీయన్తే, తాభ్యశ్చ పానీయం పీయత ఉపస్పృశ్యతే చ ; ఎవమిహాపి । యథా పదార్థానాం విధాయకః శబ్దః క్రమస్యాపి విధాయకః, ఎవం స్వార్థస్య విధాయకః శబ్దః ప్రత్యయస్యాపి విధాయకో భవిష్యతి ॥