कल्पतरुपरिमलः

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಗುರುಭಿರುಪದಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ವಿಸ್ಮೃತಮಪಿ ತತ್ರ ಬೋಧಿತಂ ಪ್ರಾಜ್ಞೈಃ।
ಅವಲಂಬ್ಯ ಶಿವಮಧೀಯನ್ಯಥಾಮತಿ ವ್ಯಾಕರೋಮಿ ಕಲ್ಪತರುಮ್॥ ೧॥

ಕಲ್ಪಕತರುಮುಪಕುರ್ಯಾಂ ಕಮಧಿಕಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮುಪಹೃತ್ಯ।
ತದ್ದತ್ತೈರೇವಾರ್ಥೈರ್ಮಮ ಮತಿಮೀಹೇ ಪರಿಷ್ಕರ್ತುಮ್॥ ೨॥

ಯಾವಂತೋ ನಿವಿಶಂತೇ ವಿದುಷಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಚಾತುರೀಭೇದಾಃ।
ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ತೇಷಾಮಯಮವಕಾಶಂ ದದಾತಿ ಪುಷ್ಪಕವತ್॥ ೩॥

ಇತ್ಥಮಿಹಾತಿಗಭೀರೇ ಕಿಯದಾಶಯವರ್ಣನಂ ಮಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ।
ತುಷ್ಯಂತಿ ತತೋಽಪಿ ಬುಧಾಃ ಕತಿಪಯರತ್ನಗ್ರಹಾದಿವಾಂಬುನಿಧೇಃ॥ ೪॥

ಯದಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತತ್ರ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿಶತೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ದರ್ಶಿತಃ । ಶತಶಬ್ದಃ ಆನಂತ್ಯಪರಃ । 'ವಿಶ್ವಂ ಶತಂ ಸಹಸ್ರಂ ಚ ಸರ್ವಮಕ್ಷಯವಾಚಕ'ಮಿತಿ ಮಹಾಭಾರತವಚನಾತ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಶತಂ ಭೋಜ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಭೋಜನಸ್ಯೇವ ಶಿರಸಾಂ ಸಂಖ್ಯೋಪಸರ್ಜನಸಂಖ್ಯೇಯೇನಾನ್ವಯಃ । ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಅಭೇದಮ್ ಅವಿರೋಧೇನ ಉಪಪಾದಯಿತುಮ್ ಉಭಯತ್ರ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಯದಜ್ಞಾತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಜೀವೈರ್ಯದವಿಜ್ಞಾತತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ ಬಹುವಿಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಘಟಪಟಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಾಸಸ್ಯ ಧರಂ ಧಾರಕಮ್ । ಕಲಿತಮ್ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಅಹಂ ಭೋಕ್ತಾ ಸನ್ ಘಟಃ ಸನ್ ಪಟಃ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣಾವಗತಮ್ । ಯಥಾ ವಿಯತ್ ಬಾಲೈರವಿಜ್ಞಾತತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ ತಲಮಲಿನತಾಯೋಗಿ ಕಲಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮುಪಮಾನೋಪಮೇಯೇ ವೈರೂಪ್ಯೇಣ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಸ್ಯಾತಾಂ, ನೇಯಾರ್ಥತ್ವದೋಷಶ್ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಸ್ಫುಟಂ ಹಿ ವೈರೂಪ್ಯಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೈರಜ್ಞಾತಂ ಸತ್ ಬಹುವಿಧಾನಾಂ ಜಗದ್ವಿಷಯವಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಧಾರಕಮ್, ಯಥಾ ವಿಯದ್ಬಾಲೈಃ ತಲಮಲಿನತಾಯೋಗಿತ್ವೇನ ಕಲಿತಂ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಽನುಭೂತಮಿತಿ ಯಥಾಶ್ರುತಯೋಜನಾಯಾಮ್ । ಅತ್ರ ಜೀವಾಸ್ತಾವತ್ ಉಪಮೇಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ, ಬಾಲಾಸ್ತು ಉಪಮಾನವಿಯದಧ್ಯಸ್ತತಲಮಲಿನತಾವಿಷಯ-ವಿಭ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಇತ್ಯೇಕಂ ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಪಂಚವಿಷಯವಿಭ್ರಮಧರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ, ವಿಯತ್ತು ತಲಮಲಿನತಾಯೋಗಿತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯವಿಭ್ರಮಸ್ತು ಕಲಿತಮಿತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ತದನ್ವಯೀ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯನ್ಯದ್ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಭ್ರಮಧರಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ, ವಿಯತ್ತು ಕಲಿತಮಿತಿ ತಸ್ಯಾಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಇತ್ಯಪರಂ ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ವಿಭ್ರಮಧರಶಬ್ದಶ್ಚ ವಿಭ್ರಮವಿಷಯೇ ನ ಶಕ್ತಃ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ತಾದೃಶಲಕ್ಷಣಾ ಚ ನೇಯಾರ್ಥಾ । ಏವಂವಿಧಮ್ ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯಯೋಃ ನಿರ್ದೇಶವೈರೂಪ್ಯಂ ನೇಯಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಂ ಚ ಕಾವ್ಯಸರಣಿವಿದೋ ನಾನುಮನ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯೇವಮಾಶಂಕಾಸ್ಪದಂ ದೋಷಚತುಷ್ಟಯಮಪ್ಯಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಯತ್ಯಪ್ಯನ್ವಯೇನ ಕಲಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯನ್ವಯೇನ ಜಗದ್ವಿಭ್ರಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಗದ್ರೂಪಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇನ ಚ ಪರಿಹೃತಂ ಭವತಿ । ವಿಯದುದಾಹರಣೇನ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವವಿಭಾವನಮನೈಂದ್ರಿಯಕೇ ಕಥಮಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಂ ಚ ಕೃತಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಸ್ಯ 'ಮತಿಬುದ್ಧಿಪೂಜಾರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ' (ಪಾ. ೩ ।೨ ।೧೮೮) ಇತಿ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥವಿಹಿತ-ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇ 'ಕ್ತಸ್ಯ ಚ ವರ್ತಮಾನೇ' (ಪಾ. ೨ ।೩ ।೬೭) ಇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಭಾವ್ಯಮ್; ತಥಾಪಿ ಭೂತಾರ್ಥತಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಮಿಹ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಕ್ತಸ್ಯ ಮತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥೇ ವಿಧಾನಾತ್ ತಕ್ರಕೌಂಡಿನ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; 'ತೇನ' (ಪಾ. ೪ ।೨ ।೧ ।೪ ।೩ ।೧೦೧) ಇತ್ಯಧಿಕಾರೇ 'ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮ' 'ಉಪಜ್ಞಾತೇ' ಇತಿ ಸೌತ್ರನಿರ್ದೇಶೇನ ಭಾಷ್ಯಾದಿಷು 'ಕಲಿನಾ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮ ಕಾಲೇಯಂ' 'ಪಾಣಿನಿನಾ ಉಪಜ್ಞಾತಂ ಪಾಣಿನೀಯ'ಮಿತಿ ತದುದಾಹರಣದರ್ಶನೇನ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥೇಭ್ಯೋ ಭೂತಾರ್ಥೇಽಪಿ ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಾನುಮತ್ಯವಗಮಾತ್ । ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣಾವಗತೇ ರೂಪಾಂತರೇಣಾನವಗತೇ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಅತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಸ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯೋನ್ಮುದ್ರೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಸದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂತು ಚಿದಾನಂದರೂಪಮಪಿ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ರ ಚಿದಾನಂದರೂಪತ್ವಮಪಿ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸಕಲವಿಷಯಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ ಪರಮಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಕಾಲೇಽಪಿ ಭಾಸತ ಏವ; ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸುಖಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚ ಸತ್ ತದಾ ನ ಭಾಸತ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮುನ್ಮುದ್ರತ್ವಪ್ರತತತ್ವವಿಶೇಷಣೇ॥ ೧॥ ಯದ್ಯಪಿ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಂ ಮಾಯಾಶಬಲಂ ಸವಿಶೇಷಮೀಶ್ವರರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಮಸ್ಕಾರ್ಯಂ, ನ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ನಿರಸ್ತಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವಂ; ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗಭೇದಾನುಸಂಧಾನಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾಸು ಸರ್ವಾಸ್ವಭೇದಾನುಸಂಧಾನಮಿಷ್ಯತೇ ।

ಚಿದಾನಂದಘನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಧನಂ 'ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ' (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೨.ಸೂ.೩೮) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನೋಪಾಸನಾಪ್ರಸಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ಬೋಧೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಶಂಕರಮಿತ್ಯನೇನ ಮುಕ್ತಿಸುಖಪ್ರದತ್ವಂ, ಸಂಸಾರೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ಮುಕ್ತಿಸುಖಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯುಪಪಾದಕಂ ತದಾವರಕಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ, ನಿರ್ಮಲೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ಉಕ್ತಫಲಾರ್ಥಂ ಸಂಸಾರೋದ್ವಿಗ್ನೈಃ ಭಜನೀಯತ್ವಂ, ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಮಿತ್ಯನೇನ ಉಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯ 'ಅಜಾತ ಇತ್ಯೇವಂ ಕಶ್ಚಿದ್ಭೀರುಃ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ' 'ರುದ್ರ ಯತ್ತೇ ದಕ್ಷಿಣಂ ಮುಖಂ ತೇನ ಮಾಂ ಪಾಹಿ ನಿತ್ಯ'ಮಿತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷನ್ಮಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಉಕ್ತಫಲಂ ನ ಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ವಿನೇತಿ ತತ್ಸಂಪಾದಕತ್ವಂ ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಯಥಾ ಖಲು ಅಮೃತಾಂಶುಃ ತತ್ತದ್ಗಗನಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಾಂಶರೂಪೈರಂಶುಭಿರ್ಗಗನಗತಂ ತಿಮಿರಮಪನಯನ್ ವಾರಿಧಿಂ ಚೋದ್ವೇಲಯನ್ ಪ್ರತಿದಿನಮುದೇತಿ, ಏವಂ ಬಹುಶಃ ಅನೇಕವೇದಾಂತವಾಕ್ಯ-ಶ್ರವಣಜನ್ಯಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛೇದಕಕೃತ-ಭೇದ-ಸ್ವಾಂಶರೂಪಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೈಃ ಅಂತಃಕರಣಗತ-ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಜ್ಞಾನಮ್ ಅಪನಯನ್ ಊಹಾಪೋಹಕೌಶಲಸಾಧ್ಯ-ಮನನಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸಾಧ್ಯ-ನಿದಿಧ್ಯಾಸನರೂಪಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಚಾಭಿವರ್ಧಯನ್ ಉಮಯಾ 'ತತ್ರಾಕಾಶೇ ಸ್ತ್ರಿಯಮಾಜಗಾಮ ಉಮಾಂ ಹೈಮವತೀಂ ಬಹು ಶೋಭಮಾನಾ'ಮಿತಿ ತಲವಕಾರಿಣಾಮುಪನಿಷದಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರದತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾ ಸಹಿತಃ ಸನ್ ಯಃ ಸದೋದೇತಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಸ್ಫುರತೀತಿ ತದರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸೋಮ ಇತಿ ಶ್ಲೇಷೋತ್ಥಾಪಿತೋ ಬೋಧಾಭೀಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಷು ರೂಪಕಾಲಂಕಾರಃ॥ ೨॥

ಅಥ ಕೃತಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಫಲಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ಮಾದ್ಯದಿತಿ ।

ಮಾದ್ಯನ್ ಪ್ರಪಂಚರೂಪೇಣೋಜ್ಜೃಂಭಮಾಣೋ ಮೋಹ ಏವ ಮಹೇಭಃ ತಸ್ಯ ಕುಂಭ ಇವ ಕುಂಭಃ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಭಾಗಃ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮೌಕ್ತಿಕದ್ಯೋತಾಲಂಕಾರ್ಯಕರ್ತೃಕ-ದಲನವಿಷಯತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ಮಹೇಭತ್ವರೂಪಣಸ್ಯ ಮೋಹವತ್ಕುಂಭತ್ವರೂಪಣಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನರೂಪಃ ಕಶ್ಚಿತ್ತದಂಶೋ ನೋಕ್ತ ಇತಿ ನ್ಯೂನತಾ ನ ಶಂಕನೀಯಾ; 'ಮಯೂಖನಖರತ್ರುಟತ್ತಿಮಿರಕುಂಭಿ-ಕುಂಭಸ್ಥಲೋಚ್ಚಲತ್ತರಲ-ತಾರಕಾಕಪಟಕೀರ್ಣಮುಕ್ತಾಗಣ' ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೋದಿತಚಂದ್ರಮಯೂಖಸಂಸೃಷ್ಟ-ತಿಮಿರಪುರೋಭಾಗಸ್ಯೇವ ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದಲನೀಯ-ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಭಾಗಸ್ಯ ಅತಿಶಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಕುಂಭತ್ವೇನಾಧ್ಯವಸಾನಾತ್ । ತಸ್ಯ ದಲನಂ ನಿವರ್ತ್ತಕಮ್ ಪ್ರೋದ್ಭೂತಂ ಜನನಂ ಯಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಃ ಸನ್ನುತ್ತಮೋ, ಮೌಕ್ತಿಕೋ ಮುಕ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಃ, ದ್ಯೋತಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ವೃತ್ತಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ, ತೇನಾಲಂಕೃತಮಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸತ್, ಸುಖಾತ್ಮಕಂ ವಪುಃ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಮುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥೇ 'ಪ್ರಯೋಜನಮ್' (ಪಾ. ೫ ।೧ ।೧೦೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಠಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೋ ಮೌಕ್ತಿಕಶಬ್ದಃ । ಯದ್ವಾ ಮಾದ್ಯನ್ಮೋಹಮಹೇಭಕುಂಭಸ್ಯ ದಲನೇನ ನಿವರ್ತ್ತನೇನ, ಪ್ರೋದ್ಭೂತಃ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ, ಸನ್ಮೌಕ್ತಿಕಸದೃಶಃ ಘರ್ಷಣನಿರ್ಮಲೀಭೂತ-ಮುಕ್ತಾಫಲಸದೃಶಃ, ದ್ಯೋತಃ ಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ, ತೇನಾಲಂಕೃತಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ, ಸತ್ ಸುಖಾದ್ವಯಂ ವಪುರಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಸನ್ಮೌಕ್ತಿಕದ್ಯೋತೇತ್ಯತ್ರ ಶಾಕಪಾರ್ಥಿವಾದಿವತ್ ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪಿಸಮಾಸಃ । ದ್ಯೋತಸ್ಯ ಸುಖಾಭೇೇದೇಽಪಿ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಃ । ಮಾದ್ಯನ್ಮದಶಾಲೀ, ಮೋಹಯತಿ ಮದಗಂಧಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಗಜಾದೀನಿತಿ ಮೋಹಃ । ಮೋಹಯತೇಃ ಪಚಾದ್ಯಚ್ । 'ಣೇರನಿಟಿ' (ಪಾ. ೬ ।೪ ।೫೧) ಇತಿ ಣಿಲೋಪಃ । ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಮಹೇಭಸ್ಯ ಕುಂಭದಲನೇನ ಪ್ರೋದ್ಭೂತಾನಾಂ ನಿರ್ಗತಾನಾಂ ಶುದ್ಧಮೌಕ್ತಿಕಾನಾಂ ನಖಾಗ್ರಲಗ್ನಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶೇನಾಲಂಕೃತಂ ಸತ್ ಸುಖಂ ರಿಪುಸಂಹರಣೇನ ಜಾಯಮಾನಾನಂದಮದ್ವಯಂ ಶೌರ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯರಹಿತಂ ವಪುರಸ್ಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಪೂರ್ವವದಲಂಕಾರಃ । ಏವಮೇಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ನಮಸ್ಕಾರಶ್ಲೋಕೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯೋಽಧ್ಯಾಯಾನಾಂ ಚಾರ್ಥಃ ಸೂಚಿತಃ॥ ೩॥

ಲಲಿತೈರಿತಿ ।

ಅತ್ರ ವದನರಂಗಾದಿರೂಪಣಸ್ಯ ಶಾಬ್ದತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ ಸರಸ್ವತ್ಯಾಂ ನರ್ತಕೀರೂಪಣಸ್ಯ ತದ್ಗಮ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೈಕದೇಶವಿವರ್ತಿರೂಪಕಾಲಂಕಾರಃ॥ ೪॥

ಭಜಮಾನೇತಿ ।

ಭಜಮಾನಾನಾಂ ವಿಘ್ನ ಏವ ಭಿತ್ತಿಃ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಭಿತ್ತಿಃ ನಾಶಕರಣಂ ಕುದ್ದಾಲಮಿವೇತಿ ಸ್ವರೂಪೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾ । ದಶಭುಜಸ್ಯ ಮಹಾಗಣಪತೇಃ ವಾಮಾಧಃಕರೇಣ ಸ್ವವಿಷಾಣಧಾರಣಂ ಶುಂಡಾಗ್ರಧೃತಕಲಶಸ್ಥಿತ-ರತ್ನವರ್ಷೇಣ ಭಕ್ತೇಭ್ಯಃ ಸಕಲಸಂಪತ್ಪ್ರದಾನಂ ಚ ಮಂತ್ರಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಭಿದ್ಯತೇ ನಾಶ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಪ್ರಭಿತ್ತಿಶಬ್ದೋಽತ್ರ ನಾಶಕರಣವಾಚೀ, ನ ತು ವಿದಾರಣಕ್ರಿಯಾವಾಚೀ । ಅತೋ ವಿದಾರಣೇ ಭಿದಾನ್ಯತ್ರ ಭಿತ್ತಿರಿತಿ ಶಾಬ್ದಿಕಮರ್ಯಾದಾಯಾ ನ ವಿರೋಧಃ॥ ೫॥ ೬॥ ೭॥ ೮॥ ೯॥

ಗ್ರಂಥೇತಿ ।

ಗ್ರಂಥಗ್ರಂಥಯ ಇತ್ಯಭಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ಭೇದಃ । ಮುಕುಲಾ ಏವೈತೇ ಇತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ಮುಕುಲತ್ವಾಧ್ಯವಸಾನರೂಪಾತಿಶಯೋಕ್ತಿಃ । ಯಸ್ಯೋದಯೇ ಸ್ಫುಟಂತೀತ್ಯನೇನ ಅಸ್ಯೋದಯಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಕೇಚನ ಕಠಿನಪ್ರದೇಶಾಃ, ಕೇನಾಪಿ ನೋದ್ಘಾಟಿತಾ; ಮುದ್ರಿತಾ ಏವ ಸ್ಥಿತಾ ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ಅಸ್ಯಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಭ್ಯ ಉತ್ಕರ್ಷರೂಪೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಲಂಕಾರೋ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ।

ವ್ಯಾಕುರ್ವತ್ಯಪೀತಿ ।

ಅನೇನಾಸ್ಯ ಶಬ್ದಶ್ರವಣತೋಽಪಿ ತಿಮಿರಂ ಶಾಮ್ಯತಿ, ನ ತು ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಮಪೇಕ್ಷತೇ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಚಂದ್ರಾದುತ್ಕರ್ಷರೂಪೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಲಂಕಾರೋ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ।

ಪ್ರೋದ್ಯದಿತಿ ।

ಪ್ರೋದ್ಯಂತೀ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀ ತಾರಕೇಷು ಪ್ರಣವೇಷು ದಿವ್ಯಸ್ಯ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿನಃ, 'ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣ' ಇತಿಶ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಖ್ಯೋಕ್ತ-ದ್ಯುಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ತ್ರಿಮಾತ್ರಪ್ರವಣಸ್ಯ, ದೀಪ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರೋದ್ಯಂತೀ ತಾರಕಶಬ್ದೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಾಂ 'ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರವಿದ್ಯುನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ದಿವ್ಯಾ ದಿವಿ ಭವಾ ಗಗನೇ ಪ್ರಸೃತಾ ದೀಪ್ತಿರ್ಯೇನ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರೋದ್ಯಂತ್ಯಃ ಉನ್ನಮಂತ್ಯಃ ತಾರಕಾಃ ಜನಾನಾಮಕ್ಷಿಕನೀನಿಕಾಃ ಯಯಾ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ ತಥಾಭೂತಾ ದಿವ್ಯಾ ದಿವಿ ಪ್ರಸೃತಾ ದೀಪ್ತಿರುಕ್ತಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥೋಕ್ತಮ್ । 'ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ' ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಿವಿ ಪ್ರಸತಾ ದೀಪ್ತಿರುಕ್ತಾ, ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲಂ ಶ್ರುತಂ 'ಚಕ್ಷುಷ್ಯಃ ಶ್ರುತೋ ಭವತೀ'ತಿ । ಅತ ಇಯಂ ದೀಪ್ತಿರುಪಾಸಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷ್ಯತ್ವಫಲಪ್ರದಾನದ್ವಾರಾ ತಮವಲೋಕಯತಾಂ ಸುಂದರವಸ್ತುದರ್ಶನಕೌತುಕೇನ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಸ್ಫಾರಣಹೇತುರ್ಭವತೀತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರೋದ್ಯತ್ತಾರಕೇತಿ ದೀಪ್ತಿವಿಶೇಷಣೇನೋಕ್ತಃ । ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮ 'ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ'ತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಚಂದ್ರಪಕ್ಷೇ ಪ್ರೋದ್ಯಂತ್ಯಾ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ದಿವ್ಯಯಾ ಸ್ವರ್ಲೋಕಭವಯಾ ದೀಪ್ತ್ಯಾ ಪರಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾ ಮಾ ಶೋಭಾ ಯಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಂ ವ್ಯೋಮೇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ನೀರಾಜ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ॥ ೧೦॥

ರೂಢ ಇತಿ ।

ವೇದಸ್ಯೈಕದೇಶಃ ಕಾಂಡಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡ ಏವ ಕಾಂಡಃ ಸಮುದ್ರಸಲಿಲಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಃ । 'ಕಾಂಡೋಽಸ್ತ್ರೀ ದಂಡಬಾಣಾರ್ವವರ್ಗಾವಸರವಾರಿಷು' ಇತಿ ನಿಘಂಟುಃ । ವೃಕ್ಷಪಕ್ಷೇ ಭೂರಿಃ ಶಾಖಾಸು ವೀನಾಂ ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಚಾರೋಽಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೀಂದ್ರ ಇತಿ ।

ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷಿತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವೃಕ್ಷಪಕ್ಷೇ ತೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ಅಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಬುಧಾನಾಮಿವಾಯಂ ಗ್ರಂಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಸಮರ್ಥ ಇತಿ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷತ್ವಾಧ್ಯವಸಾನಮ್॥ ೧೨॥

ಈಶ್ವರಾಯೇತಿ ।

ಸರ್ವಜ್ಞಾಯೇತ್ಯಪಿ ಶಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । 'ಮೇಧಾವೀ ತು ವಿಧಾತಾ ಸ್ಯಾದ್ವೇಧಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಉಚ್ಯತೇ' ಇತಿ, 'ವೇಧಾಸ್ತ್ರಿಷು ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞೇ ನರಿ ವಿಷ್ಣುವಿರಿಂಚಯೋ'ರಿತಿ ಚ ನೈಘಂಟುಕಾಃ ।

ಅವತಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ನನು ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯವತಾರಾಯೇತ್ಯತ್ರ ಅವತಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಪ್ರದರ್ಶನಮಯುಕ್ತಂ; 'ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿ'ರಿತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೇಣ ನಿಯಮಿತತ್ವಾತ್ । 'ನ ಧಾತುಲೋಪ ಆರ್ಧಧಾತುಕೇ' (ಪಾ. ೧೧೪) ಇತಿ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರೇ ಧಾತುಲೋಪಶಬ್ದೇ ಷಷ್ಠೀಗರ್ಭವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹ್ಯಾಶ್ರಯಣಾತ್ ತದ್ವದಿಹ ತದುಪಪಾದನೇಽಪಿ 'ೠದೋರಬ್' (ಪಾ. ೩ ।೩ ।೫೭) ಇತ್ಯಬಂತಸ್ಯಾವತಾರಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಘಞಂತಸ್ಯಾವತಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । 'ಅವೇ ತೄಸ್ತ್ರೋರ್ಘಞ್' (ಪಾ. ೩ ।೩ ।೧೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾವಪೂರ್ವಾತ್ತರತೇಃ ಕರಣಾಧಿಕರಣಯೋರೇವ ಘಞ್-ವಿಧಾನಾತ್ । ಅತೋಽವತಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತೇರವತಾರಾಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀತತ್ಪುರುಷಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇದ್, ಯದ್ಯೇವಂ ಸ ಏವ ಅತ್ರಾಚಾರ್ಯೈಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯವತಾರಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ, ನ ತು ಪ್ರಾಪ್ತಿಪದಮಾತ್ರಂ, ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸೋಽವತಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಮಂಗಲಶ್ಲೋಕೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತಥಾಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತಿಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರಾರಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತದರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯನುಕ್ತೇಽಪಿ ಪ್ರಾರಂಭಾದೇವೇದಂ ಪ್ರಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂ; ತಥಾಪಿ ಶ್ರೋತೄಣಾಂ ಶ್ರದ್ಧೇಯತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತದುಕ್ತಿಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ತದರ್ಥಮೇವ ಲೋಕೇಽಪ್ಯಾಪ್ತಾ: ಕಿಂಚಿದಹಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಹಿತಮುಪದಿಶಂತೀತಿ ।

ಮುಮುಕ್ಷುಣೇತಿ ।

ನನು ಹೇತುಸಾಧ್ಯಯೋರ್ಮುಮುಕ್ಷುವಿಶೇಷಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ । ನ ಚ ಅಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚವಿಷಯೋ ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸಂದೇಹಃ ತನ್ನಿವರ್ತನಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರಶ್ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಕುಂಭಾಹಮರ್ಥಯೋರಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತುಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ, ಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಬಾಧೌ ಚ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ತದ್ವಾರಣಾರ್ಥಂ ಮುಮುಕ್ಷುವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮುಮುಕ್ಷೋರಪಿ ತಥಾವಿಧಸಂದೇಹವಿಚಾರಯೋಃ ಸಂಭವೇನ ತತ ಉಕ್ತದೋಷಾನಿವಾರಣಾತ್, ನ ಚ ಯಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಸ್ತೌ ನ ಸ್ತಃ ಸೋಽತ್ರ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾರ್ಥಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ವದತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋ ಮತೇ, ಪ್ರಪಂಚಃ ಸತ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯಾ ವಾ, ಸನ್ ಅಸನ್ವಾ, ಜೀವಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಚೈತನ್ಯ ಆಗಂತುಕಚೈತನ್ಯೋ ವೇತ್ಯಾದಿಸಂದೇಹಸ್ಯ ತತ್ತದಧಿಕರಣನಿರೂಪಿತನ್ಯಾಯಾನುಸಂಧಾನನಿವರ್ತ್ತನೀಯಸ್ಯ ಅವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪ್ರತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರ್ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇರನಿವಾರಣಾತ್, ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞಾತವ್ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಅಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಂ ಹೇತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಸ್ವಾಭಾವಿಕಚೈತನ್ಯತ್ವಾದೇರಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞಾತವ್ಯತಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ತೇನ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಮಾರಭ್ಯಮಾಣೇಽಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತದ್ವಿಚಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಮೋಕ್ಷಜನಕತ್ವಾಭಿಮತಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಣ ರೂಪೇಣಾಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಂ ಹೇತುಃ । ನ ಚ ಅಹಂತ್ವಾದನ್ಯನ್ಮೋಕ್ಷಜನಕತ್ವಾಭಿಮತಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಿತಿ ವದತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋ ಮತೇ ಅಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಮುಕ್ತಿಹೇತು: ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಯೋಃ ಬಾಧಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಸಾಧ್ಯೇಽಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುವಿಶೇಷಣಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಸತ್ಯತ್ವ-ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾರಂಭಪರಿಣಾಮಾದಿವಿಚಾರಂ ಮುಮುಕ್ಷ್ವಮುಮುಕ್ಷುಕೃತಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತಾಹಮರ್ಥಕುಂಭವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಪಿ ವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಬಾಧಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುವಿಶೇಷಣಲಭ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷಜನಕತ್ವಾಭಿಮತಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಣ ರೂಪೇಣ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪಿ ಸಾಧ್ಯೇ ದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್ । ಪಕ್ಷೇ ಅಹಂಂತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಚ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪ್ಯನುಮಿತ್ಸಯಾ ವಿಚಾರಸಂಭವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮೋಕ್ಷಜನಕಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾರಪ್ರಕಾರಕಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಹಮಿತಿ ಸದಾವಭಾಸಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಹಂತ್ವಪ್ರಕಾರಕಸಂದೇಹ-ನಿವರ್ತ್ತಕವಿಚಾರವಿಷಯಃ; ಅಹಂತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚೀಯಮಾನತ್ವಾದ್, ಯೋ ಯದಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ಸ ತದಾ ನ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕಸಂದೇಹನಿವರ್ತ್ತಕವಿಚಾರವಿಷಯಃ; ಯಥಾ ಸಮನಸ್ಕೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಮಧ್ಯವರ್ತಿತಾದಶಾಯಾಂ ಘಟ ಇತ್ಯನುಮಾನನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ದೋಷಃ, ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನಾಪಿ ಘಟೇ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಶಿಷ್ಟವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಜ್ಞಾನರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವರೂಪಸಾಧ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಾನುಮಿತೇಃ ಅಹಂತ್ವಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸಂದೇಹನಿವರ್ತ್ತಕವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಯೋಃ ವಿಶಕಲಿತಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ, ವಿಶೇಷ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಂ ತತ್ರ ಚ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತರೂಪವಿಶಿಷ್ಟವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ; ದೇಹೇಂದ್ರಿಯೇಷು ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ ।

ದೇಹಾದಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಮಮ ದೇಹ ಇತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪೋಽಪಿ ಭೇದಗ್ರಹೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।

ಪರಿಮಾಣಭೇದೇಽಪೀತಿ ।

ಕಾಷ್ಠಪಾಷಾಣಾದಿಷು ತಕ್ಷಣಾದಿನಾ ಶರೀರೇಷು ಕಾಲಭೇದೇನ ಚ ಪರಿಮಾಣಭೇದೇಽಪಿ ಅಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೋದಯಸ್ತಥಾಭಿಮಾನಬೀಜಮ್ ।

ಕೃತ್ರಿಮೇತಿ ।

ಯೋಗಮಹಿಮ್ನಾ 'ಹ್ರಸ್ವತಾ ಸ್ಥೂಲತಾ ಬಾಲ್ಯಂ ವಾರ್ಧಕಂ ಯೌವನಂ ತಥಾ । ನಾನಾಜಾತಿಸ್ವರೂಪಂ ಚ ತಥಾ ಸುರಭಿಗಂಧತಾ॥ ಪಾರ್ಥಿವಾಂಶಂ ವಿನಾ ಭೂತೈಶ್ಚತುರ್ಭಿರ್ದೇಹಧಾರಣಮ್ । ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರತತ್ತ್ವೋತ್ಥಮೇತದಷ್ಟಗುಣಂ ಮಹತ್॥' ಇತ್ಯುಕ್ತರೂಪಪಾರ್ಥಿವೈಶ್ವರ್ಯಾಷ್ಟಕಲಾಭಾಲ್ಲೀಲಾದ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯಾಘ್ರಶರೀರಂ ಕೃತ್ವಾ ತದಭಿಮನ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವ್ಯಾಘ್ರಶರೀರಂ ಯೋಗಿಸಂಕಲ್ಪಕರಣೇನ ಕೃತ್ರಿಮಮ್ ।

ಪಟಃ ಶುಕ್ಲ ಇತಿ ।

ಗುಣಶಬ್ದಃ ತದ್ವತಿ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ರಥಾಂಗಶಬ್ದಃ ಚಕ್ರವಾಕಶಬ್ದೈಕದೇಶಪರ್ಯಾಯಸ್ತದ್ವಾಚ್ಯೇ ಸಾಂಪ್ರತಿಕಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚಾಹಮೇವ ತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರೇವ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯೇಽಪಿ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಸಾಂಪ್ರತಿಕೀ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿಃ । ಸಾ ಚಾತ್ಯಂತಭೇದಾವಭಾಸದ್ಯೋತನಾರ್ಥಾ । ಇದಂಕಾರಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾವಿರೋಧಶಂಕಯಾ ಸ್ಫುಟಭೇದಾನವಭಾಸಾದಿತಿ ಭಾವಃ । 'ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀ'ತಿ ಛಂದೋಗತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಃ ।

ಅವಿವೇಕಾದಿತಿ ।

ಯೇಷಾಂ ತು ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಿವೇಕೋ ಭೇದಗ್ರಹೋಽಸ್ತಿ ತೇಷಾಂ ತಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನಾಸ್ಫುರಣಂ ನಿಯತಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಕಿಮರ್ಥಮಿದಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಾಂಶಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನವಿಶೇಷಾಂಶಯೋಃ ಕ್ವಚಿದ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಸತ್ಯೇವ ತತ್ಪ್ರಮಿತಿಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತದಸಂಭವ ಇಹಾಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವಹೇತುತ್ವೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತನ್ಮಾತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಸಾಧನೇ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಸಂಭವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಪಿ ಅಂಗೀಕೃತತ್ವಾದ್ವಿರೋಧಹೇತುನಾ ತತ್ಸಾಧನಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನದೂಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಂ ಗೃಹಕ್ಷೇತ್ರಾದಿಪರಿವರ್ತನಾಯಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿನಿಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಮತ್ರ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯತ್ಯಾಸಮಾತ್ರೇ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ –

ವಿನಿಮಯ ಇತಿ ।

ನನು ರೂಪವತ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ, ಜಾನುದಘ್ನೇ ಕೂಪಜಲೇ ದೂರವಿಶಾಲತಲಮಲಿನತಾದಿಯುಕ್ತ-ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಗಗನಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ರೂಪವತ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನಿಯಮಮಾದೃತ್ಯ ಆಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರಂ, ನ ತು ಗಗನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಽಸ್ತೀತಿ ಕಲ್ಪನೇ, ರೂಪವತ ಏವ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಮಿತಿ ನಿಯಮಮನುರುಧ್ಯ ಗಗನಪ್ರಸೃತಾಲೋಕೇ ಏವ ತಲಮಲಿನತಾಧ್ಯಾಸಃ, ಗಗನೇ ತಲಮಲಿನತಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಭ್ರಮಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ; ತಥಾಚಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಬಾಲಾಸ್ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತೀತಿ ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಃ । ಯದಿ ರೂಪವದೇವ ಚಾಕ್ಷುಷಮಿತಿ ನ ನಿಯಮಃ, ಕಿಂತು ರೂಪವದರೂಪಂ ವಾ ರೂಪೋಪಧಾನೇನ ಚಾಕ್ಷುಷಮಿತಿ ನಿಯಮಃ, ಅತೋ ನೀರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಗಗನಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತಲಮಲಿನತಾದ್ಯುಪಧಾನೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ರೂಪವತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನ ನಿಯಮಃ, ಕಿಂತು ರೂಪೋಪಧಾನೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮ ಇತಿ; ಅತೋಽಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತಲಮಲಿನತಾದ್ಯುಪಧಾನೇನ ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ತಥೈವ ದೇಹೇ ಚೇತನಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮೋಽಪ್ಯುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ; ಚೇತನೇಽಪಿ ದೇಹಗತರೂಪೇಣೈವ ರೂಪೋಪಧಾನಸಂಭವಾತ್ ಮಲಿನದರ್ಪಣಾದಿಷು ಉಪಾಧಿಗತಶ್ಯಾಮಿಕೋಪಧಾನೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮದರ್ಶನಾತ್, ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಜಲೇ ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಪಿ ಆಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಽವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಕೂಪಾಧಿಕಪರಿಮಾಣರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗತವಿಶಾಲತ್ವಸ್ಯ ಅಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಯತ್ರ ರೂಪಂ ಭಾಸತೇ ತತ್ರೈವ ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಗಗನಾಲೋಕಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾವಂಗೀಕೃತ್ಯ ಆಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ವಿಶಾಲತ್ವಸ್ಯ ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬಗತತ್ವೇನ ವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಾದ್ವರಮಾಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಏವ ಅಧಃಪ್ರದೇಶೇ ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ । ಅನ್ಯತ್ರ ತದೀಯರೂಪವಿಶಾಲತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಸ್ಫುರಣಂ ತತ್ರೈವ ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಮ್, ಬಹಿಸ್ತು ನೀಲಂ ನಭಃ ವಿಶಾಲಂ ನಭ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಲೋಕವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್; ಜಲಮಧ್ಯೇ ನಭಃಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೇವ ಬಹಿರ್ನಭಸೋಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಯಥಾವ್ಯವಹಾರಂ ನಭಸಿ ನೀಲಿಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತತ್ಪ್ರಸೃತಾಲೋಕಗತರೂಪಾಧ್ಯಾಸೇನ ತದೀಯವಿಶಾಲತಾನುಭವಸ್ಯ ಚಾಂಗೀಕಾರೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ರೂಪವತ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನಿಯಮೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ ನಾತ್ಮನ: ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಘಟತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಗಗನಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವವಿಭ್ರಮವಿಷಯಾಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ ಆತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಭ್ರಮವಿಷಯೇ ದೇಹಾದೌ ರೂಪವತಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಽಸ್ತಿ ಚೇತ್, ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಧೇರ್ದೇಹಸ್ಯ ಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯೇವ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಚೇತ್, ಅಧ್ಯಸ್ತಗಗನಧರ್ಮಸ್ಯ ನೀಲಿಮ್ನೋ ಜಲಮಧ್ಯೇ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಆಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬಧರ್ಮತ್ವೇನೇವ ಅಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾದೇಃ ದೇಹಮಧ್ಯೇ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಭ್ರಮವಿಷಯಾನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಧರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸಂಭವೇತ್ ।

ಏವಂ ಪ್ರತಿಭಾಸತಸ್ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿಣಿ ದೇಹಾದಾವಧ್ಯಾಸಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ; ಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಾರುಣಿಮ್ನ ಇವ ಸ್ಫಟಿಕೇ ನ ತವಾತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಭ್ರಮವಿಷಯಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಽಸ್ತಿ ದೇಹಾದಾವಿತ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನನ್ವಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತರೇತರಭಾವಾಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಅತಃ ಸೈವಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವ ಇತಿ, ತೇನೈವ ತತ್ಸಾಧನೇ ಸಾಧ್ಯಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಸಾಧ್ಯಯೋರ್ಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅಧ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ।

ಅನುಪಪತ್ತಿಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾನಾತ್ಮತಾಸ್ಫುರಣೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನರ್ಹತ್ವಂ ಸ ಹೇತು: ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಸ್ತತೋ ಭಿನ್ನಃ ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತೌ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಾವೇ ಉಕ್ತೇ ಲಕ್ಷ್ಯಾಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಅಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ಅತೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಂ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ದೃಷ್ಟಮ್ । ಅಸ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮತೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥೋಽಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಾವಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಾಭಾವಸಮರ್ಥನೇ ಫಲತಃ ಪರ್ಯವಸನ್ನೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಅಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯೇನ (ಜೈ೦ ಅ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪರೇಣ ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ತೇನೋತ್ತರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಪಕ್ರಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದ್ಯದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯೇತಿ ಅಪೌರುಷೇಯತಯೇತ್ಯಾದಿಷಷ್ಠ್ಯಂತವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏವಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ನನೂತ್ಪಾದಕಾಪ್ರತಿದ್ವಂದಿತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರಾಕರಣಹೇತುನೈವ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಮಪಿ ನಿರಾಕೃತಂ, ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನಸ್ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಯ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಮನನ್ಯಪರತ್ವಂ ಸ್ಮಾರ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ನನು ಇಹ ಕಾ ಪುನರಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಶಂಕಾ, ಯನ್ನಿರಾಸಾಯಾನನ್ಯಪರತ್ವಹೇತ್ವನ್ವೇಷಣಮ್; ಉತ್ಪಾದಕಾಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿಹೇತುವಿವರಣಗ್ರಂಥ ಏವ ಹಿ ಯದುಪಜೀವ್ಯಂ ನ ತೇನ ವಿರೋಧಃ, ಯೇನ ವಿರೋಧಃ ನ ತದುಪಜೀವ್ಯಮಿತ್ಯುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ, ಉಚ್ಯತೇ । ಉಪಜೀವ್ಯೋಪಜೀವಕವಿರೋಧೋಽತ್ರ ದ್ವೇಧಾ ಸಮಾಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ; ಉಪಜೀವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಾತ್ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ವಾ, ಉಪಜೀವಕಂ ವಾಕ್ಯಜಾತಮ್ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಾತ್ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ತಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ವಾ । ತತ್ರೋಪಜೀವ್ಯೋಪಮರ್ದಾತ್ ಉಪಜೀವಕೋಪಮರ್ದೋ ವರಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮ್ ಅವಲಂಬ್ಯ ಶಂಕಾಯಾಂ ತತ್ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮನನ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯ ಪುನರನುಕೀರ್ತನಮ್ । ಇತ್ಥಂ ಚ ತತ್ಸಮಾಧಾನಪ್ರಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ; ಅಸ್ತ್ಯುಪಜೀವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬಲವತಾ ಉಪಜೀವಕೇನೋಪಮರ್ದಃ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ನಿರ್ಣೀತಃ । ಯಥಾ 'ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಕರಣಸಮವಾಯವಿಶೇಷಾದಿತರಮನ್ಯಸ್ತೇಷಾಂ ಯತೋ ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್' (ಜೈ೦ ಅ. ೩ ಪಾ. ೮ ಸೂ. ೨೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚಿಂತಿತಮ್, ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ ಶ್ರೂಯತೇ 'ಯೋ ಹೋತಾ ಸೋಽಧ್ವರ್ಯು'ರಿತಿ; ತತ್ರ ಹೋತ್ರಧ್ವರ್ಯುಶಬ್ದಯೋಃ ಭಿನ್ನಪುರುಷವಾಚಿನೋಃ ಮುಖ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಲಕ್ಷಕತ್ವೇ ಕಲ್ಪನೀಯೇ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯ ಹೋತೃಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಚರಮಶ್ರುತಸ್ಯ ಅಧ್ವರ್ಯುಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಧ್ವರ್ಯುಕರ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಿತೇಽಧ್ವರ್ಯುಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಹೋತುರ್ವಿಧಿಃ । ತೇನ ಪ್ರಕೃತಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋರಧ್ವರ್ಯುಹೋತ್ರೋರಧ್ವರ್ಯೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಹೋತ್ರೈವಾಧ್ವರ್ಯವಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ತತ್ರ ಯೂಪಪರಿವ್ಯಾಣಕಾಲೇ 'ಪರಿವೀರಸಿ' 'ಯುವಾ ಸುವಾಸಾ' ಇತ್ಯನಯೋಃ ಪರಿವ್ಯಾಣೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನುವಾದಿಕರಣಮಂತ್ರಯೋರಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಹೋತ್ರಾ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಯೋಃ ಪರಿವ್ಯಾಣಾಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭೃತಿ ತತ್ಸಮಾಪ್ತಿಪರ್ಯಂತಮನುವರ್ತಮಾನಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನುವಾದೀ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತೀ ಪರಿವ್ಯಾಣಾರಂಭಸನ್ನಿಪಾತೀ ಕರಣಮಂತ್ರ ಇತಿ ಕಾಲೈಕ್ಯಮಾಪನ್ನಯೋಃ ತಥೈವ ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾವೇಕೇನ ಹೋತ್ರಾ ಯುಗಪದುಭಯೋಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಅವಶ್ಯಮನ್ಯತರಬಾಧೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿಧೀಯಮಾನಾಧ್ವರ್ಯುಕರ್ಮಬಾಧಾಯೋಗಾತ್ ಆನುಮಾನಿಕಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಾಪ್ತಹೋತೃಕರ್ಮಬಾಧ ಇತಿ । ತತ್ರ ಹೋತುಃ ಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಂದೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಾ; ವಿಕೃತೌ ಪದಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಕಾರಮುಖೇನೇತಿ ಹೋತೃಕರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಹೋತೃಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೋಪಜೀವ್ಯಾ; ಸಾ ಚೋಪಜೀವ್ಯಹೋತೃಕರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾ 'ಯುವಾ ಸುವಾಸಾ' ಇತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಮಪಿ ಸ್ಪೃಶತಿ । ಅಧ್ವರ್ಯುಶಬ್ದಶ್ಚಾಧ್ವರ್ಯುಕರ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಯನ್ 'ಪರಿವೀರಸೀ'ತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಮಪಿ ಸ್ಪೃಶತಿ; ಉಭಯೋರಪಿ ಉದಾಹೃತಮಂತ್ರದ್ವಯಪ್ರಯೋಗಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶತಾಪ್ಯಸ್ತಿ; ಏವಂ ಸತ್ಯಪ್ಯುಪಜೀವಕಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ ಉಪಜೀವ್ಯಸ್ಯೈವೋಪಮರ್ದಃ ಸಂಶ್ರಿತಃ । ತಥಾ 'ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಮಂತ್ರಲಿಂಗಾತ್' (ಜೈ. ಅ. ೧೦ ಪಾ.೩ ಸೂ. ೧೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚಿಂತಿತಮ್ । ವಾಯವ್ಯಪಶೌ ಶ್ರೂಯತೇ, 'ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರ ಇತ್ಯಾಘಾರಮಾಘಾರಯತೀ'ತಿ ತತ್ರ ಕಿಮಮಂತ್ರಕೇ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತಾಕೇ ಪ್ರಥಮಾಘಾರೇ ಮಂತ್ರೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಮಂತ್ರವತೀಂದ್ರದೈವತ್ಯದ್ವಿತೀಯಾಘಾರೇ ಪ್ರಾಕೃತಮಂತ್ರಾಪವಾದಕಂ ಮಂತ್ರಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ 'ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವೈ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಚ್ಚ ವಿನಿಯೋಜ್ಯಮಂತ್ರಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಥಮಾಘಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ; ದ್ವಿತೀಯಾಘಾರೇ ಮಂತ್ರಕಾರ್ಯನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತವಾದಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಥಮಾಘಾರೇ ತದಕಲ್ಪನಾ ಲಾಘವಾನುಸಾರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಾಘಾರೇ ಮಂತ್ರವಿಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ॥ ಅತ್ರಾಘಾರಮಂತ್ರವಿಧೌ ಮಂತ್ರ ಉಪಜೀವ್ಯಃ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮಂತ್ರಮಾದಾಯ ತದ್ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವಾತ್, ಆಘಾರೇ ತದ್ವಿಧಿರುಪಜೀವಕಃ । ತತ್ರ ಮಂತ್ರಃ ಕಥಂಚಿದಿಂದ್ರೇ ಯೋಗಕಲ್ಪನಯಾ ಸಾವಕಾಶಃ, ತದುಪಜೀವಕವಿಧಿಗತಾಘಾರಶಬ್ದಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯಾಘಾರ ಇವ ಪ್ರಥಮಾಘಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವೃತ್ತ್ಯೈವ ಸಾವಕಾಶಃ; ಏವಂ ಸತ್ಯಪಿ ಲಾಘವಾನುಗೃಹೀತಸ್ಯೋಪಜೀವಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇನೋಪಜೀವ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಲಿಷ್ಟವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಅದ್ವೈತವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಉಪಕ್ರಮಾದಿತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ತದುಪಜೀವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನೋಪಮರ್ದಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತ ಇತಿ । ಏತೇನ ಉಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವಮೇವ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ; ತದುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವತಾ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಜೀವ್ಯೋಪಮರ್ದಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ।

ವಿಧಾಯಕೇ ಇತಿ ।

ನನು ಏತದಯುಕ್ತಮ್; ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಸೋಮವತಾ ಯಾಗೇನೇತಿ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತತ್ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯೇದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯೇ ಭಾಗತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯಮರ್ಥಂ ನೇತುಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಂ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಪರೇ ಸೋಮವಾಕ್ಯೇ ಸೋಮದ್ರವ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದಿವಲ್ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದೇವ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ.೩೩) ಉದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣರೇವತ್ಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇವ ವಿನಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ । ನ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯರಹಿತಾತ್ ಆಗಮಾದ್ಯಾಗಸೋಮಲತಾಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ; ತತ್ರ ತದವಿರೋಧಾಯ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಮ್; ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೇಸ್ತು ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರ ನಯನಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ।

ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿತ್ತಿವೇದ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರತೀತಂ ನಾದ್ವೈತಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧನಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರತೀತಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪರೇಣ ಬಾಧೇ ಟೀಕಾಯಾಮಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯೋ(ಜೈ. ಅ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪)ದಾಹಾರಣಂ ಕೃತಮ್; ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪರೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಪೂರ್ವಕಂ ತದವತಾರಯತಿ –

ಏವಂ ತಾವದಿತಿ ।

ಕಿಮದ್ವೈತಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸದುಪಜೀವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮುಚ್ಯತೇ, ಉತಾನುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ।

ಆದ್ಯಪಕ್ಷೋ ನ ಶಂಕಾರ್ಹ ಇತ್ಯಾಹ –

ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಸತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ಮುಖ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನಾರ್ಥಂ ಹವಿರ್ಧಾನಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛತಾಂ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನಾನಾಮ್ ಅನ್ವಾರಂಭಣಂ ವಿಹಿತಮ್ । 'ಅಧ್ವರ್ಯುಂ ಪ್ರಸ್ತೋತಾಽನ್ವಾರಭತೇ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುದ್ಗಾತಾ, ಉದ್ಗಾತಾರಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತೇ'ತ್ಯಾದಿನಾ । ತದ್ವಿಚ್ಛೇದೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಾಮ್ನಾಯತೇ 'ಯದ್ಯುದ್ಗಾತಾಽಪಚ್ಛಿದ್ಯೇತಾದಕ್ಷಿಣಂ ತಂ ಯಜ್ಞಮಿಷ್ಟ್ವಾ ತೇನ ಪುನರ್ಯಜೇತ, ತತ್ರ ತದ್ದದ್ಯಾದ್ಯತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿಂದಾಸ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್, ಯದಿ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾಪಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ಸರ್ವವೇದಸಂ ದದ್ಯಾ'ದಿತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವನಿಮಿತ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧಿಃ ಪರನಿಮಿತ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯಥಾ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತಥಾ ಶ್ರುತಿಜನ್ಯಾದ್ವೈತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪರಯಾ ಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜನ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ । ಬಾಧಿತಾಪಿ ಸಾ ತದುಚಿತವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿವತ್ ಅನುಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಽಬಾಧ್ಯವ್ಯಾವಹಾರಿಕ-ವಿಷಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಂ ತತ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಮಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತದಬಾಧಾತ್ । ತದ್ಗತತಾತ್ತ್ವಿಕಾಂಶಬಾಧೇಽಪಿ ಶರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವೇದ್ಯಾಸ್ತರಣಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಕುಶಾಂಶಬಾಧ ಇವ ಅಪರಾಮೃಷ್ಟಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಬ್ದಜನ್ಯಬುದ್ಧೌ ಕುಶಾಂಶಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಬಾಧ ಇವ ಚ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಯಃ । ಯತ್ತು ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಕ್ರಮಿಕಾಭ್ಯಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ತನ್ನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ತವ್ಯತಯೋರ್ಬದರಫಲೇ ಶ್ಯಾಮರಕ್ತರೂಪಯೋರಿವ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪಾದಾತ್ ರೂಪಜ್ಞಾನದ್ವಯವತ್ ಕರ್ತವ್ಯತಾಜ್ಞಾನದ್ವಯಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮೇವೇತಿ ನ ಪರೇಣ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಬಾಧೇಽಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯ ಉದಾಹರಣಮ್ ಇತಿ । ತನ್ನ; ಅಂಗಸ್ಯ ಸತಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ, ನ ಚ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದವತಿ ಪೂರ್ವವೃತ್ತೋದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮಸ್ತಿ; ಆಹವನೀಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪದಹೋಮಾತಿರಿಕ್ತಹೋಮವಿಷಯತ್ವವತ್ ತದಂಗತ್ವಬೋಧಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದರಹಿತಕ್ರತುವಿಷಯತಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನ್ಯಾಯರತ್ನಮಾಲಾಯಾಂ - ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ಭವತಿ, ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವ್ಯುದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದವಿಧುರಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದವತಃ ಕ್ರತೋಃ ಸರ್ವವೇದಸದಾನಮಂಗಮೇವಮುದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ನ ಚ ಮೀಮಾಂಸಕಮರ್ಯಾದಾಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಪರಕರ್ತವ್ಯತಾನಿವರ್ತ್ಯಂ ಪೂರ್ವಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಪಿ ಶಕ್ಯಮ್; ನ ಹಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯವಂ ತತ್; ತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಫಲಮುಖಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಜನನಾತ್ । ನಾಪ್ಯಂಗತ್ವಮ್; ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಫಲೋಪಕಾರಕತ್ವಾನ್ಯತರರೂಪಕಾರಣತಾವಿಶೇಷತ್ವೇನ ತತ್ರ ಯೋಗ್ಯತ್ವಫಲಮುಖತ್ವವಿಕಲ್ಪೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾನತಿವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಧರ್ಮಾಂತರಮಾಗಮಾಪಾಯಿ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ ।

ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಸನ್ನಿಹಿತೇ ಶರಾಮ್ನಾನೇ ಕಲ್ಪ್ಯಾತಿದೇಶವಾಕ್ಯಪ್ರಾಪಣೀಯಾನಾಂ ದೂರಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಕುಶಾನಾಂ ತತಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಗ್ರಹಣೇ ಹೇತುಗರ್ಭಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ –

ಉಪಕಾರಾಕಾಂಕ್ಷಿಣ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಫಲಜನಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಣಿ ಬೋಧಯತಾಂ ಪ್ರಧಾನವಿಧೀನಾಂ ಕಥಮನೇನ ಫಲಂ ಜನನೀಯಮಿತ್ಯನಿರ್ಜ್ಞಾತಪ್ರಕಾರತಯಾ ಪ್ರಧಾನಗತಫಲಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯೋದ್ಬೋಧಕಾಂಗಜನ್ಯದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಕಾರ್ಯಸಮುದಾಯರೂಪೇ ಉಪಕಾರೇ ಏವ ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಭವತಿ, ತನ್ಮುಖೇನೋಪಕಾರಜನಕಪದಾರ್ಥರೂಪೇಷ್ವಂಗೇಷ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಧಾನವಿಧಿಃ ಪ್ರಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಪ್ಯುಪಕಾರಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕ್ಲೃಪ್ತಮಪಶ್ಯನ್ನಗತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಾನ್ಪದಾರ್ಥಾನ್ಗೃಹೀತ್ವಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥಶಕ್ತ್ಯನುಸಾರೇಣ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಯಾ ತತ್ಸಮುದಾಯರೂಪಮುಪಕಾರಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ನಿವೃತ್ತೋ ಭವತಿ । ವೈಕೃತವಿಧಯಸ್ತು ಸ್ವಸನ್ನಿಧೌ ಕ್ಲೃಪ್ತಮುಪಕಾರಮಪಶ್ಯಂತೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೌ ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ತಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಸ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ದೂರಸ್ಥಿತಮಪಿ ತಮೇವ ಗೃಹ್ಣಂತಃ ತನ್ಮುಖೇನ ತಜ್ಜನನಶಕ್ತತ್ವೇನಾವಧೃತಂ ಪ್ರಾಕೃತಪದಾರ್ಥಜಾತಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಗೃಹ್ಣಂತಿ । ಯದಾಹುಃ 'ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಸಾಕಾಂಕ್ಷಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಕೃತೈಃ ಸಹ । ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ ಸಮೀಪಸ್ಥಂ ವಿಕಾರಃ ಪ್ರೋಜ್ಝ್ಯ ಚೋದಿತಮ್॥ ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ವೈಕೃತವಿಧಿಸನ್ನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ಶರಾದೇರ್ವೈಶೇಷಿಕಾಂಗಜಾತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದನ್ವಯ ಇತಿ ।

ನಿರಪೇಕ್ಷೈರಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತತ್ವೇನ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಮೂಲಪ್ರಾಪಕಪ್ರಮಾಣಕಲ್ಪನಾಽನಪೇಕ್ಷೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಶರಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರಪೇಕ್ಷೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪೂರ್ವನಿಮಿತ್ತವತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಕಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧೇಃ ಪರನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧ್ಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಾಪಾದನೇಽಪಿ ಪೂರ್ವನೈಮಿತ್ತಿಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಾತ್ಯಂತಬಾಧಃ; ಪೂರ್ವನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರವತಿ ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾತ್, ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಷಯಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯದ್ವೈತವಾಕ್ಯಜಾತೇನ ಬಾಧೇ ತು ತನ್ಮೂಲಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಮ್ ।

ನ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಷಯಾಲಂಬನತಯಾ ತತ್ರೈವ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಷಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವತ್ ಕದಾಚಿದ್ಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಬಾಧ್ಯವಿಷಯೇ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಅದ್ವೈತಪರಿಭಾಷಾಮಾತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರ್ದೋಷತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಂ, ನ ತು ದೋಷಮೂಲಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವ್ಯುದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದವತ್ ಪ್ರಯೋಗವಿಷಯತದಪರಾಮರ್ಶದೋಷಮೂಲಸರ್ವಸ್ವದಾನಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವದ್ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ವಿವೇಚನಾಯ ತಸ್ಯ ದೋಷಮೂಲತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –

ಏವಂ ತಾವದಿತಿ ।

ತಾದರ್ಥ್ಯಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಯೋರಿತಿ ।

ತಾದರ್ಥ್ಯಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಕಮತೇ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾರ್ಥತ್ವಂ ಹವಿರ್ದೇವತಯೋರ್ಹಿರಣ್ಯಕುಂಡಲವತ್ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾಭೋಜ್ಯಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಹವಿರ್ದೇವತಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಅಗ್ನಯೇ ಹೋತ್ರಮಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಃ ಶಂಕಿತಃ, ನ ತು ಬಹುವ್ರೀಹೌ ತಾದರ್ಥ್ಯಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ; ತತ್ಪುರುಷಾಧಿಕಾರೇ ಏವ 'ಚತುರ್ಥೀ ತದರ್ಥಾರ್ಥ (೨ ।೧ ।೩೬) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ತದರ್ಥಸಮಾಸಸ್ಯ ವಿಹಿತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯೈವ ಚ ತದರ್ಥಸಮಾಸಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ಬಲಿರಕ್ಷಿತಗ್ರಹಣೇನ ಜ್ಞಾಪಕೇನ ಪ್ರಕೃತೇಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫುಟತ್ವೇನ ವಾರ್ತಿಕಕೃದ್ವಚನೇನ ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಸಿದ್ಧೇಃ, ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಿತಿ ಶಾಬ್ದಿಕನಿಯಮಾದಲಾಕ್ಷಣಿಕಶ್ಚತುರ್ಥೀಗರ್ಭವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹಿರಿತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಸ ಏವ ಶಂಕಿತಸಮಾಸಾಸಂಭವೇ ಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯೋ ನ ತಾದರ್ಥ್ಯಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವೇ ಇತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್: ಯದಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಚತುರ್ಥೀಗರ್ಭವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹಿಮಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತಾಮವಲಂಬ್ಯಾಗ್ನಯೇ ಹೋತ್ರಂ ಹವನಮಿತಿ ಚತುರ್ಥೀತತ್ಪುರುಷಮಾಶ್ರಯೇತ, ತದಾ ತದಸಂಭವೇ ಹೇತುರಾಚಾರ್ಯೈರುಪನ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಾಪ್ತದೇವತಾಸಂಬಂಧಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕಂ ಯೌಗಿಕಮಗ್ನಿಹೋತ್ರನಾಮೇಷ್ಯತೇ, ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಶ್ಚ ಪ್ರದರ್ಯತೇ, ಸ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ನಾತ್ಯಂತಂ ವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹೇರಸಂಭವಃ; 'ಸಪ್ತಮೀ ವಿಶೇಷಣೇ ಬಹುವ್ರೀಹೌ' (ಪಾ. ೨ ।೨ ।೩೫) ಇತಿ । ಸಪ್ತಮೀಗ್ರಹಣೇನ ಜ್ಞಾಪಕೇನ ಕಂಠೇಕಾಲ ಇತ್ಯಾದೌ ತಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ತದೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿನ್ಯಾಯೇನ ವಿಭಕ್ತ್ಯಂತರಗರ್ಭವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹೇರಪಿ ಜ್ಞಾಪಕಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಾಮನೇನ 'ಆವರ್ತ್ಯೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ವ್ಯಧಿಕರಣೋ ಜನ್ಮಾದ್ಯುತ್ತರಪದ' ಇತಿ 'ಸಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಜನ್ಮಾ ಹಿ ವಿವೇಕಲಾಭ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಮಾಣಿಕಪ್ರಯೋಗದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಾದಿಗರ್ಭವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹೇಃ ಸಾಧುತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ, ಕಿಂತ್ವೇವಂ ಜ್ಞಾಪಕಸಿದ್ಧೋ ವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇ ಸತಿ ಸಮರ್ಥನೀಯೋ ನ ಸರ್ವತ್ರ; ಅನ್ಯಥಾ 'ಶೇಷೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿ' (ಪಾ. ರಾ೨ ।೨೩) ರಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಶೇಷಗ್ರಹೇಣೇನಾಹತ್ಯ ವಾರ್ತಿಕವಚನೇನ ಚ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಿತ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕನಿಯಮಸ್ಯ ನಿರ್ಹೇತುಕಭಂಗಾಪತ್ತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಯದಗ್ನಯೇ ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಾಗ್ನಿದೇವತಾಸಂಬಂಧಾನುವಾದಕಂ ಯೌಗಿಕಮಗ್ನಿಹೋತ್ರನಾಮೇತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲೋ ಯುಜ್ಯತೇ ವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹಿಃ । ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಯದಗ್ನಯೇ ಚೇತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಗ್ನಿಪ್ರಜಾಪತಿರೂಪಾನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಹೋಮಾಂತರವಿಧಾಯಕಮ್, ಅಗ್ನಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಮಂತ್ರಸ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಹೋಮಾಂತರಸ್ಯಾಂಗಮಿತಿ ತಯೋರ್ವಿಷಯಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವಿಧಿತ್ಸಿತಗುಣಪ್ರಾಪಕತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನೀಯತ್ವಾದಗ್ನಿದೇವತಾಯಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತೇರಕಸ್ಮಾದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೋ ವ್ಯಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ನ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲ ಇತಿ ಸ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಸೂತ್ರೇ (ಜೈ. ಅ.೧ ಪಾ.೪ ಸೂ.೪) ಯಸ್ಮಿನ್ ಗುಣೋಪದೇಶ (ಜೈ. ಅ.೧ ಪಾ.೪ ಸೂ.೩) ಇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾದ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಾ, ನಾಮಧೇಯ(ಜೈ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨)ಮಿತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾನ್ನಾಮಧೇಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಚಾನುಷಂಗಃ, ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ಸಿತಗುಣಸ್ಯ ಪ್ರಖ್ಯಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಕಮನ್ಯತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ನಾಮಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕುಂಡೇತಿ ।

ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಾಖ್ಯೇ ಸತ್ರೇ ಶ್ರುತಂ 'ಯನ್ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀ'ತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಗುಣಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಸಂಭವೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಗೌರವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ವಿಧಿಶಕ್ತೇರ್ಗುಣಸಂಕ್ರಾಂತ್ಯಾ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಧಾನಾತ್ ತದ್ವಿಧಾನಾಪೇಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಭೇದೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದತೋ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಧಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮಾಸಗುಣಸ್ಯ ವಿಧ್ಯನರ್ಹತ್ವಮಾಹ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ನನು ಕಾಲಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಹಿತಮೇವ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತದುದ್ದೇಶೇನ ಪುನರ್ವಿಧೀಯತಾಂ, ಸಾಯಂ ಪ್ರಾತಶ್ಚ ಜುಹೋತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಿನಾ ನಾಮ್ನೇತಿ ।

'ಯದಾ ತ್ವಾದ್ಯಪರಿಸ್ಪಂದಾತ್ಪ್ರಭೃತ್ಯಾ ಫಲಲಾಭತಃ । ಕ್ರಿಯಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ವರ್ತತೇ ತದಾ॥' ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತೇನ ಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಧಾತುರುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ, ನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ನಾಮ ತದರ್ಥಮುಪಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ನ ನಾಮ್ನಾ ಧಾತ್ವರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ವಾರ್ತಿಕೇ – 'ಯಾದೃಶೀ ಭಾವನಾಽಽಖ್ಯಾತೇ ಧಾತ್ವರ್ಥಶ್ಚಾಪಿ ಯಾದೃಶಃ । ನಾಸೌ ತೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಕಥ್ಯತೇಽನ್ಯೈಃ ಪದೈಃ ಕ್ವಚಿತ್॥' ಇತಿ ।

ಭಾವನಾನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಮಾಸಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಚ ಜುಹೋತಿಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಭೇದೋ ಭೇದಲಕ್ಷಣದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಭಾವನಾಭೇದೋಪಪಾದಕತಯಾ ಪ್ರಸಾಧಿತ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಭೂತೋ ಭಾವನಾಭೇದಃ ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸೌತ್ರಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯದ್ವಾ ನಾಮ್ನಾ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿತ್ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಭೇದೋಪಪಾದನೇಽಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಹೋಮಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಾಂಗತ್ವೇ ಚ ಭಾವ್ಯಭೇದೇನ ಭಾವನಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಾಭಾವೇನ ಚ ಭಾವನಾನ್ಯತ್ವಮನಿವಾರ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಂ 'ನನು ನಾಮಧೇಯೇನ ಭವತಿ ಪೂರ್ವಕರ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪನಮ್, ಭವತು, ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಭಾವನಾ ತು ತೇನಾನುಪಸ್ಥಾನಾದ್ಭಿದ್ಯತ ಏವ । ಧಾವರ್ಥೋಽಪಿ ಯಾದೃಶೋ ಧಾತುನಾಽಽಖ್ಯಾತವರ್ತಿನಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತೋ ವಿಧೇರುಪನೀಯತೇ, ನ ತಾದೃಶೋ ನಾಮ್ನೋಪಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಯುಕ್ತೋ ಭೇದಃ । ತದಭೇದೇಽಪಿ ಭಾವನಾ ತಾವದ್ಭಿನ್ನೇತಿ ಸಿದ್ಧ'ಮಿತಿ । ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ನಾಮ್ನಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾಚಾರ್ಯೈರಪಿ ವೇಧಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ. ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೨೫) ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯವಹೃತಮ್ । ತತ್ರೈವ ತದುಪಪಾದನಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಃ ।

ತತ್ರ ಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ಮಭೇದೇ ಇತಿ ।

ಯದಿ ಪ್ರಕರಣಭೇದೇನ ಭಾವನಾಮಾತ್ರಭೇದಃ, ತದಾ ಸಾಪ್ತಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ.ಅ.ಪಾ.೩ ಸೂ. ೧) ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾಸಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಗೌಣತ್ವಾಭಿಧಾನಮೇವ ಗೌಣಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ವೇಧಾದ್ಯಧಿಕರಣ ಏವೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।

ಅಭಿಜ್ಞಾರೂಪೇತಿ ।

ಮಮ ದೇಹ ಇತಿ ದೇಹತ್ವಾಕಾರೇಣ ವಿವೇಕಗ್ರಹಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಕಾರೇಣ ದೇಹಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇನ ವಿರೋಧೀ, ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಃ ಸನ್ನಿಹಿತಯೋರಯಮಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಭೇದಗ್ರಹೇ ಇವ ಮೈತ್ರಚೈತ್ರತ್ವಾಕಾರೇಣ ತದಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇ । ಅರ್ಥಃ ವಿಷಯಃ ।

ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಬಾಲಸ್ಥವಿರಶರೀರಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಾಭ್ಯಾಮ್ ಏಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೇದಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಮಾಣಭೇದೇ ತಸ್ಯ ಅವಯವಾಪಚಯೋಪಚಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾದವಯವಾಪಚಯೇ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣನಾಶಾತ್ ಪೂರ್ವಾವಯವಿನಾಶತಃ ಸ್ಥಿತಾವಯವೈಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವ್ಯಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರವಯವೋಪಚಯೇ ಪಶ್ಚಾದಾಪತತಾಮವಯವಾನಾಂ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೇಽವಯವಿನಿ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗತಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾವಯವಿಸಹಿತೈಃ ಅವಯವಾಂತರೈಃ ಮಹಾವಯವ್ಯಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತಿ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಶರೀರಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಾವದಾನುಮಾನಿಕಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತು ಯೋಽಯಂ ಮಮ ದೇಹೋ ಬಾಲ್ಯೇ ತಥಾ ಪುಷ್ಟ ಆಸೀತ್ ಸ ಏವೇದಾನೀಂ ವಾರ್ಧಕೇ ಕೃಶ ಇತ್ಯಭೇದ ಏವ ತಯೋಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಬಾಲ್ಯಸ್ಥಾವಿರದಶಯೋರ್ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಂ ದೇಹಾಭ್ಯಾಂ ದಶಾದ್ವಯಾಭಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಲಿಂಗಕಭೇದಜ್ಞಾನಮಪ್ಯಾನುಮಾನಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ದೇಹಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಭೇದಸ್ಯಾನುಮಾನಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತಾಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನೋ ಭೇದಕಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ದೇಹಭೇದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಏವ ಸ್ಯಾದ್; ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿಯತತ್ವಾತ್, ಅತೋ ನ ತತ್ರ ಪರೀಕ್ಷಕಕೃತ್ಯಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪರೀಕ್ಷಕಕೃತ್ಯತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ ।

ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮೈಕ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ನ ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶಂಕಾಪೀತ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೃತೇ ಇತಿ ।

ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಷಯಭೂತಮಪ್ಯಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿನಾ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ; ಪರಿಮಾಣಭೇದೇನ ದೇಹಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ತದಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾದರ್ಶನೇನ ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಪುಷ್ಟಃ ಪಿತರಾವನ್ವಭೂವಂ ಸ ಏವ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಕೃಶಃ ಪ್ರಣಪ್ತೄನನುಭವಾಮೀತಿ ಪರಿಮಾಣಭೇದಭಿನ್ನಧರ್ಮಿಗತತಯೈವ ಪಿತೃಪ್ರಣಪ್ತ್ರನುಭವವಿಷಯಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾದರ್ಶನೇನ ಚ ತಥಾಭೂತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾತ್ ಐಕ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತಥಾಪಿ ಯೋಽಹಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವ್ಯಾಘ್ರದೇಹಃ ಸ ಏವೇದಾನೀಂ ಮನುಷ್ಯದೇಹ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸ್ಫುಟತರಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ದೇಹಾಭ್ಯಾಂ ತದುಭಯಾನುವೃತ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೇದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಏವ ಸ್ಯಾತ್, ತತ್ರ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿಯತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಪೀತತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಶಂಖತ್ವದರ್ಶನೇಽಪಿ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನುದಯಾತ್, ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟೇಷು ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಯೋಽಯಂ ಸ್ಥಾಣುಃ ಪುಮಾನೇಷ ಇತಿವತ್ತತ್ರ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ತ್ವಭೇದ ಇತಿ ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ।

ಕಾಕತಾಲೀಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ 'ಸಮಾಸಾಚ್ಚ ತದ್ವಿಷಯಾ'(ಪಾ. ೫ ।೩ ।೧೦೬)ದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಇವಾರ್ಥವಿಷಯಾತ್ಸಮಾಸಾತ್ ಇವಾರ್ಥೇನ ಛಪ್ರತ್ಯಯೇನ ನಿಷ್ಪಾದಿತಃ ಕಾಕತಾಲೀಯಶಬ್ದ ಉಪಮಾದ್ವಯಗರ್ಭಃ, ತಥಾ ಚ ಕಾಕತಾಲಯೋರಿವ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕೋ ದಸ್ಯುದೇವದತ್ತಯೋಃ ಸಮಾಗಮ ಇತ್ಯೇಕಾ ಸಮಾಸಾರ್ಥೋಪಮಾ, ತದಾನೀಮೇವ ಪತತಾ ತಾಲೇನ ಕಾಕಸ್ಯೇವ ದಸ್ಯುನಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ವಧಃ ಕೃತ ಇತ್ಯನ್ಯಾ ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೋಪಮಾ ಚೇತಿ, ಯತ್ರೋಪಮಾದ್ವಯಂ ತತ್ರೈವಾಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಪೂರ್ಣಾರ್ಥತಾ; ತಥಾಪಿ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಸಮಾಗಮಮಾತ್ರೇಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಚುರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಯಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಸಮಾಗಮಮಾತ್ರವಿಷಯಃ ।

ನನ 'ಕೃಶೋಽಹಮಂಧೋಽಹ'ಮಿತ್ಯಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸತ್ವೋಕ್ತಿರ್ನ ಯುಕ್ತಾ; ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ರಂಗರಜತಾದೀನಾಂ ಶುಕ್ತಿಶಕಲೇ ಇವೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವಾತ್, ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಗೌಣತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತ್ತಯತಿ –

ವಿವೇಕಾಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ।

ಗೌಣತ್ವೇ ಹಿ ನ ದೇವದತ್ತಃ ಸಿಂಹ ಇತಿವತ್, ಕದಾಚಿದಪಿ ನಾಹಂ ಕೃಶೋ ನಾಹಮಂಧ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ವಿವೇಕೋ ಲೌಕಿಕಸಾಧಾರಣೋ ದೃಶ್ಯೇತ, ಅತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯೇವಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪಿ ದೋಷಬಲಾದಭೇದಾಧ್ಯಾಸಃ ಪೀತಶಂಖಾದಿಸ್ಥಲೇ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಃ । ಕಿಂಚ ಯೇನ ರೂಪೇಣ ದೇಹತ್ವಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವಾದಿನಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಭೇದನಿಶ್ಚಯಃ, ತೇನ ರೂಪೇಣಾತ್ಮನಿ ತದುಭಯಾಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಕೃಶತ್ವಾಂಧತ್ವಾದಿರೂಪಾಂತರೇಣ ತದುಭಯಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಕೃಶಾದಂಧೋಽನ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೋಽಸ್ತಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ; ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ದೇವದತ್ತಸಮೀಪಗತಯೋರಧೀಯಾನಾನಧೀಯಾನಯೋಃ ಪುರುಷತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಯೋಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಭೇದಗ್ರಹೇ ತಾಭ್ಯಾಂ ದೇವದತ್ತೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೇನ ರೂಪೇಣ ಭೇದಗ್ರಹೇ ಚ ಸತ್ಯಪ್ಯಧೀಯಾನೋಽಯಂ ಮೈತ್ರಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಧೀಯಾನತ್ವಮೈತ್ರತ್ವಾಕಾರದ್ವಯೇನ ದೇವದತ್ತೇ ತದುಭಯಾಧ್ಯಾಸಃ । ನನು ತಥಾಪ್ಯಂಧೋ ಬಧಿರಃ ಕಾಣೋ ಮೂಕ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಾತ್ಮನಿ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ಅರ್ಶಆದಿಗಣಸಂಗೃಹೀತಾತ್ ವಿಕಲಾಂಗವಾಚಿನೋಽಂಧಾದಿಶಬ್ದಾತ್ 'ಅರ್ಶಆದಿಭ್ಯೋಽಚ್ (ಪಾ. ೫ ।೨ ।೧೨೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಸ್ಯಾಚಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಧಾನಾತ್ ಅಹಂಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾಂಧಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಾಂಧಾದಿಪದಯುಕ್ತತ್ವೇನ ವಿಕಲಚಕ್ಷುರಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕೃಶೋಽಹಮಿತ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯಪಿ ಅರ್ಶಆದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವೇನ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಯಾ ಕೃಶಾದಿರೂಪದೇಹವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ನಾಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಶಂಕಾನಿವರ್ತ್ತನಾರ್ಥಂ ಟೀಕಾಯಾಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯೇವಮಾದಿಕಮುದಾಹರಣಾಂತರಂ ಕೃಶೋಽಹಮಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ಗಚ್ಛಾಮಿ ಕೃಶ್ಯಾಮೀತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾತಪ್ರಯೋಗೇ ಗಂತೃಕೃಶಾದಿರೂಪದೇಹಾಭೇದ ಏವಾರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ; ತಥಾ ಕುಣಿರಹಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೇ ವಿಕಲೇಂದ್ರಿಯಾಭೇದ ಏವಾರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ; ತಾದೃಕ್ಷು ಪ್ರಯೋಗೇಷು ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾತ್, ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅಂಧೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾಣಾಮಪ್ಯಧ್ಯಾಸಮೂಲತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಶಆದ್ಯಜ್ವಿಧಾನಂ 'ಚಿತ' (ಪಾ. ೬ ।೧ ।೧೬೩) ಇತ್ಯಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಾರ್ಥಂ, ನತ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಸ್ವರವಿಶೇಷಸಿದ್ಧ್ಯೌಪಯಿಕತಯೈವ ತದ್ವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ಗುಣವಿಶೇಷವಾಚಿನಾಂ ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಅರ್ಶಆದಿಗಣೇ ಸಂಗ್ರಹಃ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ಲಾದಿಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪ್ರತೀತಿನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತತ್; ಗುಣಾಂತರವಾಚಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಗುಣವಚನೇಭ್ಯೋ ಮತುಪೋ ಲುಗ್ವಿಧಾನೇನೈವ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ನ ಚ ಶುಕ್ಲಾದಿಗುಣಶಾಲಿಭಿಃ ಪ್ರಾಸಾದೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟೇ ನಗರೇ ಶುಕ್ಲಂ ನಗರಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ಮತುಬ್ಲೋಪಾನಂತರಮಜ್ವಿಧಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಂಖ್ಯಾಸನ್ನಿವೇಶವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಗೃಹಾಣಾಮೇವ ನಗರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ನಗರೇ ಶುಕ್ಲಾದಿಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ, ತಥಾಭೂತಗೃಹಾಧಿಕರಣಸ್ಥಲಸ್ಯ ನಗರತ್ವೇ ತದಭೇದೋಪಚಾರಸಂಭವೇನ ಚ ತದರ್ಥಮಜ್ವಿಧಾನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಶ್ವೇತನಗರಮಪುಷ್ಪ್ಯದ್ವನಮಿತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾತಪ್ರಯೋಗೇ ಕಾ ಗತಿಃ । ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕೇಷುಚಿದಂಶೇಷು ದೃಷ್ಟವಿಸಂವಾದತಯಾ ದೃಷ್ಟಕೌಟಸಾಕ್ಷ್ಯಪುರುಷವಚನವತ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲುಷಿತಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣತ್ವಗ್ರಹಣಪ್ರತಿಬಂಧಕ (ಜೈ. ಅ.೬ ಪಾ.೫ ಸೂ.೪೪) ದೂರತ್ವದೋಷಸದ್ಭಾವಸಮುದಿತಾ-ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲಂಕಿತಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಜ್ಞಾನವದಾಗಮಬಾಧನಾಕ್ಷಮತ್ವೇ ಸತಿ ಆಗಮೇನೈವ ತದ್ಬಾಧ್ಯತೇ । ಆಗಮಬಾಧಿತಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪಚ್ಛೇದಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇವ (ಜೈ. ಅ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂರಕ್ಷಣಾಯ ನ ವಿಷಯಾಂತರಂ ಗವೇಷಣೀಯಮ್; ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಜ್ಞಾನವದ್ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಥೈವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯೇತಾವದಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿ-ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಸೂಚಿತಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮ್ । ಇತ್ಥಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವಿತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಪಯೋಗಿಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಸಾಧಾರಣ್ಯೇನಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೪) ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಮ್; ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಗನೂದಿತಮಿತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ ।

ಅಧ್ಯಾಸಾಭಿಧಾನಕ್ರಿಯಯೋರಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಕ್ರಿಯೈವ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ದುರೇಽಧ್ಯಾಸಾಭಿಧಾನಕ್ರಿಯಯೋಃ ಪೌವೋಪರ್ಯಂ; ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಆಶ್ರಯಾಧೀನಾತ್ಮಲಾಭತ್ವಾತ್, ಶುದ್ಧಾಯಾ ನಿರ್ವಿಕಾರಾಯಾಶ್ಚಿತಃ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದ್, ಅಧ್ಯಸನೀಯಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನಾಯಾಶ್ಚ ಚಿತೋಽಧ್ಯಾಸಾಧೀನಸಿದ್ಧಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ಇಮಾಂ ಶಂಕಾಂ ಸ್ವಯಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೇತಿ ।

ನನು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಣವಿವರಣಟೀಕಯಾ ದ್ವಿತೀಯಶಂಕಾಯಾ ಇವ ನೈಸರ್ಗಿಕವಿಶೇಷಣವಿವರಣಟೀಕಯಾ ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಥಮಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ 'ಅಧ್ಯಾಸೋ ವಸ್ತುಸತೋರ್ಭೇದಾಗ್ರಹಾಧೀನಃ, ನ ಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಂ ತ್ವಯಾ ವಸ್ತುಸದಿಷ್ಯತ' ಇತ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವಶಂಕಾಯಾಮ್, ಪ್ರಾತೀತಿಕೇನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಆರೋಪ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಯುಗಲಸಂಪಾದನಮುಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇವಂ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಪರಿಹೃತಾಯಾಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸತ್ತ್ವಮಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧೀನಮಿತಿ ಪುನರನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಶಂಕಾ ನೈಸರ್ಗಿಕವಿಶೇಷಣೇನ ಪರಿಹೃತೇತಿ ಯೋಜಯತಾ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸತಃ ಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ, ನ ಚಿತೋ ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತೇರಪಿ; ತಥಾಪಿ ತತ ಏವ ಸಾಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿತ್ವೇನೋಚ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಪರತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಭಾಸರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ನೋಕ್ತಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರೋ ಲಭ್ಯತೇ; ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಪೂರ್ವಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರಸತ್ತ್ವಾತ್ತದುಪಧಾನೇನ ಚಿತಃ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಸಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಸೇಽಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರೋಪಧಾನಂ ಪ್ರಯೋಜಕಂ, ದ್ವಿತೀಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇಷ್ವಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯನನುಗಮಾಪತ್ತೇಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ನಿರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರಲಯೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಸಂಭವಾತ್, ಶುದ್ಧಚಿತಸ್ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದ್, ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸರ್ಗಾದಾವುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರವಣೇನ ಪ್ರಲಯೇಽಧ್ಯಾಸಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದೇನ ಚ ತದಾನೀಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಚಿತೋಽಪಿ ತದಾಶ್ರಯತಯಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರಥಮಶಂಕಾ ಧಾವೇದಿತ್ಯಾಲೋಚ್ಯಾಚಾರ್ಯೈಃ ಸ್ವಯಂ ಪರಿಹಾರೋಽಭಿಹಿತಃ । ತತ್ರಾಯಮಾಶಯಃ - ಪ್ರಲಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ತಾವನ್ನಾಸಂಭವಃ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್, ಸರ್ವೋಽಪಿ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ತದಾನೀಮವಿದ್ಯಾಚಿತ್ರಭಿತ್ತೌ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಶೇಷಂ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪುನರುದ್ಭವತೀತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅತ ಏವ ಬೀಜಾಂಕುರಪ್ರವಾಹಾನಾದಿತಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರಲಯೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸತ್ತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ವಾಹಃ । ನಾಪ್ಯನನುಗಮಃ; ಸರ್ವೇಷ್ವಪ್ಯಧ್ಯಾಸೇಷು ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತಿರಪೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೋಷಾಭಾವಾದಿತಿ । ಪ್ರತೀಯಮಾನತೈವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಶಂಕಾವಾದಿನಃ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಮಾರೋಪೋಪಯೋಗಿ, ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೋ ವಿರುದ್ಧ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತೇತ್ಯೇತದಂತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯುಕ್ತಾನುವಾದಃ, ತತ್ರಾದ್ಧೇತ್ಯನೇನ ಸೂಚಿತಃ ।

ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಮಾರೋಪೇ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ತಾ ನೋಪಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ತು ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪೋರ್ದ್ಧಾಂಗೀಕಾರಃ ಪ್ರತೀತಿರೇವ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ಫುಟೀಕೃತ ಇತಿ ವಿಭಜ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನವತಾರಯತಿ –

ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮಿತಿ ।

ತದಿಹಾಽನೂದಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಿತಿ ।

ಅನೃತಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಭೇದಗ್ರಹಾದಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪಃ ಪೂರ್ವಂ ಕೃತಃ, ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಸ್ಯಾನೃತತ್ವಮೇವ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮಿತೀತಿ ।

ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸತಃ ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ನ ಮನ್ಯತೇ ।

ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಕಥೇತಿ ।

ನನು ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಗೋತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಿ ದ್ವೈತವಸ್ತ್ವವಭಾಸತ್ವೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಧ್ಯಾಸರೂಪಾ ತೇನ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಕಥಮಗ್ರೇ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಶಂಕಾ । ನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರಿಯಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಲಕ್ಷಣವಿಷಯಾ, ವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣಂ ತು ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರವಿಷಯಮಿತಿ ತದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಕಥನಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಚ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಏಕವಿಷಯತ್ವಾವಗಮಾತ್, ಸನ್ ಘಟ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಭಾಸೇ ಸತ್ಯಾನೃತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಭಾಸತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸನ್ನಸ್ಯ ವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಕಥನಂ ತಯೋರಧಿಷ್ಠಾನಸದ್ರೂಪಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನ-ಅನೃತವಸ್ತುವಿಷಯತಯೈವಾಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಂ, ನ ತು ಸಮಾನಸತ್ತಾಕಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯತಯೇತಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತಯೋರಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಯದಿ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಂಶೇ ಸತ್ಯಾನೃತಮಿಥುನೀಕರಣಾಭಾವೇಽಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಸದ್ಭಾವಾತ್, ತತ್ರ ವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣೇನಾಪಿ ಭಾವ್ಯಂ, ತದಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪರತ್ರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಪರಮತೇ ಗೋತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಇವ ಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತೇನ ಸ್ವಾಭಿಮತಾಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಏವಮಪಿ ಹಿ ಲಕ್ಷಣದೂಷಣಮಾಕರಗ್ರಂಥೇಷು ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸ್ವಶ್ಚಾಸೌ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚೇತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶನಿರ್ವಚನಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೇದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ; ಸ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರವೇದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಕ್ಷತೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ; ವಿಯದಾದೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಾಕ್ಷತೇರಿತ್ಯಾದಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ ದೂಷಣೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿತ್ವವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉಚ್ಛೇದೋ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೋದಯಾನಂತರಂ ಭ್ರಮವೃತ್ತ್ಯಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ, ಸ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮಾದಿವಿಷಯವ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ ತತ್ಸಾಧಾರಣಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮುಕ್ತಂ ಟೀಕಾಯಾಂ ಅವಮತೋ ವೇತಿ ।

ತತ್ರಾವಮಾನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಯೌಕ್ತಿಕೇತಿ ।

ತಿರಸ್ಕಾರಃ ಇಚ್ಛಾಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತ್ವಾಪಾದನಮ್ ।

ನನು ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಲಕ್ಷಣೇನೈವೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಂ ವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –

ಪರತ್ರೇತ್ಯಾದಿಪದೈರಿತಿ ।

ಪರತ್ರಾಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಘಟಕಪದೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹೇತಿ ।

ಏವಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಭಾಸ ಇತಿ ।

ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹೇತಿ ಪಾಠೋ ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇದೃಜುಃ ಸ ಪಾಠಃ ।

ಅಸನ್ನಿಧಾನಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣೇತಿ ।

ಅಸನ್ನಿಧಾನಮಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತೇನಾನೃತತ್ವಲಾಭಃ । ಏತೇನ ಟೀಕಾಯಾಂ ಪರತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ 'ಸತ್ಯೇ' ಇತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರೂಪವಿಶೇಷಣರಹಿತಸ್ಯ ಸತ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ಯಸ್ಯಾಂ ಗವಿ ಗೋತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಸ್ಯಾಮೇವ ಗೋತ್ವಜ್ಞಾನೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೌ ಶಂಕಿತುಂ ಶಕ್ಯಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಗೋವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರೇ ಗೋತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನ್ವೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ; ಆರೋಪ್ಯಾನೃತತ್ವಸಮರ್ಪಕಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇ ಹಿ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿಸತ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ, ತದಭಾವೇ ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಪರಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟದೇಶಾದನ್ಯದೇಶಂ ಬೋಧಯೇದಿತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಗೋವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರವಿಷಯಗೋತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನ್ವೇಷಣಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ ।

ನನು ಸ್ಮೃತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾರ್ಥಂ ಪರತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮಿವ ಸ್ಮೃತಾವಪ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತೇರತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಶಬ್ದಲಕ್ಷಿತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಾ ಸ್ಮೃತಿರೂಪವಿಶೇಷಣೇನೈವ ವಾರಣಾತ್; ತದರ್ಥಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ನಿರುಕ್ತಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಷಯಗೋತ್ವ ಇವ ತತ್ತಾಯಾಮಪ್ಯಭಾವಾದ್, ಉಭಯೋರಪಿ ಗೋವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಧರ್ಮಿರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾದ್, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸತ್ಯತ್ವಾರ್ಥಕೇನ ಪರತ್ರೇತ್ಯನೇನ ಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾವರ್ತನಾಸಂಭವಾಚ್ಚ, ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತಯಾ ಶುಕ್ತಿಕಾದೇರಿವ ಸತ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದೇನ ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ಯಥಾಶ್ರುತಟೀಕಾನುಸಾರಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದೇನ ಅಸನ್ನಿಹಿತವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ನ ತು ಆಚಾರ್ಯೈಃ ನಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವರಹಿತವಿಷಯತ್ವಂ, ತದೇಯಂ ಸ್ಮೃತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಶಂಕಾ ಪರತ್ರೇತ್ಯನೇನ ತನ್ನಿರಾಸೋಽಪಿ ಭವತಿ । ಅನೃತೋಪಸ್ಥಾಪಕಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಭಾವೇನ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟದೇಶಾನ್ಯದೇಶಪರತ್ವಸ್ಯ ಅಸನ್ನಿಹಿತಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಸನ್ನಿಹಿತಪರತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಚಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಅಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯವಶ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್, ತತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಇವ ಸ್ಮೃತೇರಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ, ಪರತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನಪೇಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷಣೇ ತದನಿವೇಶನಸೂಚನಾತ್, ಶಂಕಾಂತರಮಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ಭವತಿ । ತನ್ನಿವೇಶನೇ ಹೀತ್ಥಂ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ಯದಿ ಪರಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟದೇಶಾನ್ಯದೇಶಪರಃ, ತದಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತದಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟದೇಶತ್ವಾತ್, ರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ; ತತ್ರಾಧ್ಯಸನೀಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಜಾತೀಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿತ್ಸಾಜಾತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಅವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಯದ್ಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇನಾವಭಾಸವಿಷಯತ್ವಂ ತೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಸಾಜಾತ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗೋವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರೇ ಗೋತ್ವಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇನ ಅನವಭಾಸಮಾನತಯಾ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುಕ್ತೇರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ಯದಿ ತ್ವನೃತೋಪಸ್ಥಾಪಕಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಪರಶಬ್ದಃ ಸತ್ಯಾರ್ಥಕಃ, ತದಾ ವಿಯದಾದಿವಿಷಯಾನುಮಿತಿಶಬ್ದಜ್ಞಾನರೂಪವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಧ್ಯಾಸೇಷ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಷ್ವಪಿ ಸದ್ರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಸ್ಫುರಣಾಭಾವಾತ್ । ದೇಹಾದಾವನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತೋ ದೇಹಾದಿಃ ಸತ್ಯಃ, ಶಬಲಿತರೂಪಮಾತ್ರೇಣಾಧ್ಯಸ್ತ ಆತ್ಮಾ ತ್ವಸತ್ಯ, ಇತ್ಯೇವಂ ಸತ್ಯೇ ಅನೃತಾವಭಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾನುಗಮಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಸಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಲಕ್ಷಣಕೋಡೀಕೃತೇಷು ವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣಾನುಗತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವಶ್ಚ ಇತಿ॥ ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾನಾಸಮಸತ್ತಾಕಸ್ಯಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯೇವಾನುಗತಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯದ್ಗತಮವಭಾಸ್ಯಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ತಥಾ ಚ ಗೋತ್ವಾದಿಷು ಗೋವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಸದ್ಧಾವೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನ ಕ್ವಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಅನನಗತಿಃ । ಏವಂ ಪರತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣರಹಿತಮಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರಸನ್ನಿಹಿತಪದಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಪತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಫಲಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸೂಚನೇನ, ಅಥವಾಽಸನ್ನಿಧಾನೇನೇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಅಸನ್ನಿಧಾನಾವಭಾಸಾಭ್ಯಾಮೇವ ಪರತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣನಿರಸನೀಯತ್ವೇನ ಟೀಕೋಕ್ತಾಯಾ ಅಸತ್ಖ್ಯಾತೇರನಭಿಮತಸಕಲಖ್ಯಾತ್ಯಂತರಾಣಾಂ ಚ ನಿರಸನೇನ ಚ ಸೂಚಿತಂ ಟೀಕಾಕಾರಾಭಿಮತಂ ಪರತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಸಹಿತಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದ್ರಹಿತಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಾಭಿಮತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತದನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಸನ್ನಿಧಾನಾವಭಾಸಾಭ್ಯಾಮೇವ ಅನಭಿಮತಸಕಲಖ್ಯಾತ್ಯಂತರನಿರಸನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಟೀಕಾಕಾರಮತಾತ್ ಸ್ವಮತಸ್ಯ ಭೇದಂ ಸೂಚಯಿತುಮ್ ಅಥವೇತ್ಯುಕ್ತಿಃ । ಅಥವಾ ಅಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ತತ್ರಾಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಖ್ಯಾತ್ಯಾದಿಸಕಲಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾರಣಮ್, ಅವಭಾಸೇನಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾರಣಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ । ಭ್ರಮವಿಷಯರಜತಾದಿಕಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವಾ ತಾದ್ಧರ್ಮ್ಯೇಣ ವಾ ಯದ್ಗತಂ ತತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ತಥಾಚಾಖ್ಯಾತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಯೋರ್ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಜ್ಞಾನಮ್, ಸತ್ಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಪುರೋವರ್ತಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಕಮ್, ಅಸ್ಮಿನ್ಮತಚತುಷ್ಟಯೇಽಪಿ ಸದೇವ ರಜತಾದಿಕಂ ತತ್ತದಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕಮಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನವಿಶೇಷಣೇನ ಚತುರ್ವಿಧಾಪ್ಯೇಷಾ ಸತ್ಖ್ಯಾತಿರ್ವಾರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಭಾಸಾದ್ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ ಏವಾಹ –

ನೃಶೃಂಗೇ ತದದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ನೃಶೃಂಗೇಽಪಿ ಹಿ ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಃ ಪ್ರಾಗಾಚಾರ್ಯೈರಂಗೀಕೃತಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ನ ಲಕ್ಷಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ರಜತಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಾನುಗತೋ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಂ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಸ್ಥಮವಭಾಸಪದಂ ವಸ್ತುತೋಽಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಫುರಣನಿಯತಮಿತಿ ತಲ್ಲಾಭಃ । ಇದಂ ತ್ವವಧೇಯಂ ಶುಕ್ತಾವಸದ್ರಜತಂ ಭಾಸತ ಇತಿ ಸದುಪರಕ್ತಾಸತ್ಖ್ಯಾತೇರಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸೇನ ನಿರಾಸಃ, ಶೂನ್ಯವಾದ್ಯಭಿಮತನಿರಧಿಷ್ಠಾನಾಸತ್ಖ್ಯಾತೇಸ್ತ್ವಸನ್ನಿಧಾನೇನಾಪಿ ನಿರಾಸಃ; ತದರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವಸ್ಯಾಸತಿ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಾಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್, ಏವಂಚ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಾ ಶಶಶೃಂಗಾದಿಶಬ್ದಜನ್ಯಾ ಅಸತ್ಪ್ರತೀತಿಃ ನ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಜ್ಞಾನವದಧ್ಯಾಸಃ, ನಾಪಿ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ಪ್ರಮಾ, ಕಿಂತೂಭಯವಿಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಿತಿ॥

ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಂ ತು ನ ಖ್ಯಾತ್ಯಂತರ ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ, ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಿಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ವಾ; ರಜತವಿಭ್ರಮಾದಿಷು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್, ಕಿಂತು ಟೀಕೋಕ್ತಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ರಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –

ಅಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪ್ರಮಿತತ್ವಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಿತತ್ವಸಹಚರಿತಾ ಸತ್ತಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಆಕ್ಷೇಪಭಾಷ್ಯಟೀಕಾನುಸಾರಾತ್ ।

ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ನ ತತ್ರಾತ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಂ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ವಿಯದಾದಿವಿಭ್ರಮವದ್ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ನ ಚ ರಜತವಿಭ್ರಮಾದಿಷು ಶುಕ್ತಿಕಾದಿವತ್ ತತ್ರ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಧಿಷ್ಠಾನಮಸ್ತೀತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಶಂಕಾ ।

ಅನುಭೂಯಮಾನೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಗನುಭೂಯಮಾನೇ ಪಿತ್ರಾದೌ ಯತ್ಸಂನಿಹಿತತ್ವಮನುಭೂತಂ, ತತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ತಾತ್ಕಾಲಿಕತ್ವೇನಾನುಭೂಯತೇ; ಅತಃ ಪಾಕರಕ್ತೇ ಘಟೇ ಇದಾನೀಂ ಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವತ್ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ವಿಭ್ರಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನೈಯಾಯಿಕಮತೇನಾಯಮವ್ಯಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಃ । ಸ್ವಮತೇ ತು ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಃ ಪಿತ್ರಾದಿಃ ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಃ, ತಸ್ಯಾತ್ಮಾಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ನ ಚ ತಾವತಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್, ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾನಾಮವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾದೀನಾಂ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ತದೇತತ್, ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹೀತಿ (ಬ್ರ. ೨ ।೧ ।೨೮) ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸ್ಫುಟಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ನೋದ್ಘಾಟಿತಂ ಟೀಕಾಯಾಮ್ । ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮಾದಿಸ್ಥಲೇ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಪಿತ್ತಪೀತಿಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಶಂಖಾದಿವಿಷಯಮ್ ಅಧ್ಯಾಸರೂಪಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ, ನ ತತ್ರಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪೀತಿಮಾದೇಃ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ತತ್ರ ಕನಕಾದಿಷು ಪೀತಿಮಾನುಭವರೂಪಂ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಮಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನನುಭೂತಪೀತವರ್ಣಸ್ಯ ಪಿತ್ತೋಪಹತನಯನಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮಾತ್ಮಕೇ ಏವ ಜಾಯಮಾನೇ ಪೀತಿಮಾನುಭವೇ ತದಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಸದ್ಭಾವಃ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ।

ಇದಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾನನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವತಾರಯತಿ –

ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸೇಷು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ತು ಸತ್ತೇತ್ಯಧ್ಯಸನೀಯಸತ್ತಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ತೇಷು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕೀ ವ್ಯವಹೃತಾ; ತತ್ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ತದಾನೀಂತನಂ ನಯನರಶ್ಮಿಗತಪಿತ್ತಪೀತಿಮಾನುಭವರೂಪಂ ಪ್ರಾಚೀನಂ ತಪನೀಯಪಿಂಡಾದಿಗತಪೀತಿಮಾನುಭವರೂಪಂ ಚ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಮಸ್ತೀತಿ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರಾದ್ಯಪಕ್ಷೋ ನ ಯುಕ್ತಃ; ನಯನರಶ್ಮಿಭಿರ್ನಿರ್ಗತ್ಯ ಶಂಖಮಾವೃಣ್ವತಃ ಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪೀತಿಮಾಽನುಭೂಯತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಕನಕಲಿಪ್ತಶಂಖ ಇವ ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಶಂಖ-ನಯನಾಂತರಾಲವರ್ತಿರಶ್ಮಿಗತಪಿತ್ತಪೀತಿಮಾ ಅನುಭೂಯತೇ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಅಂತರಾಲದೇಶೇ ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ತದ್ಗ್ರಹಣಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ಅತೋಽತೀಂದ್ರಿಯನಯನರಶ್ಮಿಗತಪಿತ್ತಪೀತಿಮ್ನೋ ನಾನುಭವಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಚೀನಾನುಭವಪಕ್ಷ ಉಪನ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯೇತತ್ಸೂಚಯತಿ –

ಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಭ್ರಮೇಷ್ವಿತಿ ।

ಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಷಯತಯಾ ತಾರ್ಕಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾತ್ರಂ, ವಸ್ತುತಃ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮೋ ನ ತಥೇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾರೋಪತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾರೋಪತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ನ ತು ತದ್ಯುಜ್ಯತೇ ಸ್ಮರಣಸ್ಯಾನಿಯತತಯಾ ಕದಾಚಿತ್ಪಿತ್ತೋಪಹತನಯನಸ್ಯ ಪೀತಿಮಸ್ಮೃತ್ಯನುದಯೇ ಶ್ವೇತಃ ಶಂಖ ಇತ್ಯನುಭವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅತಿಧವಲಸಿಕತಾತಲಪ್ರವಹದಚ್ಛನದೀಜಲನೈಲ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ನೀಲಿಮ್ನ ಇವಾತ್ರಾಪಿ ಪೀತಿಮ್ನಃ ಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ನೈಲ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸಮರ್ಥನೇತ್ವಿಹಾಪಿ ತಥಾಸ್ತು । ಅನನುಭೂತಪೀತವರ್ಣಸ್ಯ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮೇ ತು ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಪೀತಿಮಸ್ಮರಣಮುಪಾಸನೀಯಮ್ । ಏತಾದೃಶೇಷು ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಸ್ಮರಣಂ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿತುಮೇವ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಂ ಶಿಶೋಃ ಸ್ತನ್ಯೇ ತಿಕ್ತತಾಧ್ಯಾಸೋ ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತತಿಕ್ತರಸ-ಸ್ಮರಣಕೃತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತ್ಥಂ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮೋ ನಾನುಭೂಯಮಾನಾರೋಪ ಇತಿ ಮತಾನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯೇ ತು ನಯನರಶ್ಮಿಗತಪಿತ್ತಪೀತಿಮ್ನೋಽನುಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಅನುಭೂಯಮಾನಾರೋಪಃ ಸ ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ, ತನ್ಮತೇ ತು ಪಿತ್ತಪೀತಿಮ್ನೋಽನುಭವೋಪನ್ಯಾಸ ಆರೋಪಾರ್ಥಃ । ತಪನೀಯಪಿಂಡಾದಿಗತಪೀತಿಮಪ್ರಾಚೀನಾನುಭವೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥಸ್ವಾರಸ್ಯಲಾಭಾರ್ಥ ಇತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪೀತಿಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ, ನ ತು ಪೀತಿಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ತದೇತತ್ ಟೀಕಾಯಾಂ ನಯನರಶ್ಮಿಗತಪಿತ್ತಪೀತಿಮಮಾತ್ರಾನುಭವಸ್ಯ ಶಂಖೇ ಪೀತಿಮಾಽಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸ್ಯ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ ವಿಭ್ರಮಾಕಾರಸ್ಯ ಚೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಥಾ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪೀತತ್ವಶಂಖಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಹೇತಿ ಯುಕ್ತತರಃ ಪಾಠಃ, ನ ತು ಪೀತತ್ವಶಂಖಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಹೇತಿ ಪಾಠಃ । ಯದ್ವಾ ಪೀತಿಮಶಂಖತ್ವಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಶಂಖವರ್ತಿತ್ವೇ ಶಂಖಗತೈಕತ್ವೇ ಚ ಭಾಸಮಾನೇ ತಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಪಿ ಸಂಸರ್ಗಮರ್ಯಾದಯಾ ಭಾಸತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಸ ಪಾಠಃ । ಅತ ಏವ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿರನುಮಾನಫಲಮಿತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾ ಅಪಿ ವದಂತಿ॥

ಪೀತತ್ವಶಂಖಯೋರಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಸಾರೂಪ್ಯಮಿತ್ಯನೇನ ಪೀತಿಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಾವನ್ಯತ್ರ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಕಾರಣಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಂ, ನ ತು ತಚ್ಚಾಕಚಕ್ಯಾದಿವದ್ ಭ್ರಮಹೇತುದೋಷರೂಪಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ । ಅಯಂ ಚಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹರೂಪಕಾರಣಸದ್ಭಾವಃ ಪ್ರಾಯಿಕತಯೋಕ್ತಃ । ಅಯಂ ಶಂಖಃ ಪೀತೋ ನ ಭವತಿ ಶಂಖತ್ವಾದಿತರಶಂಖವದಿತ್ಯಾನುಮಾನಿಕಪೀತಿಮಾಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪಿತ್ತೋಪಹತಿದೋಷಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ ಪೀತಶಂಖವಿಭ್ರಮೋಽವಶ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವ ।

ಅವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಅವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದರ್ಶಾದಿಕಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಶಂಕಾಮಾತ್ರಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಮುಖಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತ ಇತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ, ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾಭಿಮುಖಾದರ್ಶೋದಕದೇಶತಾಮಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಮಾದರ್ಶೋದಕದೇಶತಾಯಾ ನ ವಿಶೇಷಣಮ್; ಆದರ್ಶೇ ಮುಖಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೌ ಸಂಸರ್ಗವಿಧಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಶುಕ್ತಿರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯೇವ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟ್ಯನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಪೀತಂ ಬಿಲ್ವಫಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್, ಪೀತತ್ವಶಂಖಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಹೇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಪೀತಿಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಂ ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ಪಿತ್ತಪೀತಿಮಾನುಭವರೂಪಪೂರ್ವದರ್ಶನಸಮರ್ಥನೇ ತನ್ನೋಕ್ತಮ್ ।

ತಸ್ಮಾದಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಮುಖವಿಶೇಷಣತಯಾಽಽರೋಪ್ಯಯೋರಾದರ್ಶೋದಕಯೋರೇವ ತದ್ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಗೃಹ್ಣಾತಿ –

ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಯೋರಿತಿ ।

ನನು ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಮದೃಷ್ಟಯೋರಾದರ್ಶೋದಕಯೋಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮಃ, ತತ್ರ ಕಥಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟವಿಶೇಷಣಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಾದರ್ಶೋದಕದರ್ಶನೇ ಜಾತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪರಾವರ್ತಿತೇನ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣ ತೇಜಸಾ ಮುಖಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇನ ಮುಖಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ವಿಭ್ರಮೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ತದುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ಯದೀಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಮ್ ಅನುಭೂಯಮಾನಾದರ್ಶೋದಕಮಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಮುಖೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯತ ಇತೀಷ್ಯತೇ, ತದಾಽನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ರಜತವದನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ಆದರ್ಶಾಂತರಸ್ಯ ಮುಖಾಂತರಸ್ಯ ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಇತಿ ಚೇದ, ನ; ತತ್ರಾದರ್ಶಮುಖಯೋರಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸ್ಯ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಅನ್ಯೇಷ್ವನುಭೂಯಮಾನಾರೋಪೇಷು ಕಾ ಗತಿಃ । ಯದ್ಯಪಿ ರಕ್ತಃ ಪಟ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವೋ ಮಹಾರಜನಾದಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಪಟೇ ವರ್ಣಾಂತರೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ; ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ಹರಿದ್ರಾಸಂಬಂಧಾತ್ ಚೂರ್ಣೇ ರಕ್ತಿಮ್ನಃ ಸಲಿಲಸಂಬಂಧಾದ್ ಭೂತಲೇ ನೀಲಿಮ್ನಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಹರಿದ್ರಾಸಲಿಲವರ್ಣವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ವರ್ಣಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ ಚೇದಿಹಾಪಿ ತುಲ್ಯೋ ನ್ಯಾಯಃ; ರಂಜಕದ್ರವ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ತದ್ವರ್ಣವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯೈವ ರಂಜಕದ್ರವ್ಯಬಹ್ವಲ್ಪಭಾವನೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾಪನ್ನಸ್ಯ ವರ್ಣಸ್ಯ ಪಟೇ ದರ್ಶನಾತ್; ತಥಾಪಿ ಚೂರ್ಣಲಿಪ್ತಶುಕ್ಲಘಟಾದಿಷು ವರ್ಣಾಂತರೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ತೇಷು ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿರನುಭೂಯಮಾನಚೂರ್ಣಶುಕ್ಲಿಮಾದ್ಯಾರೋಪರೂಪ ಏವ ವಾಚ್ಯಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ದೇಶತಾಮನಭಿಮುಖತಾಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾಗ್ರಾಹಯದಿತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣೋಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮೇ ವಿರೋಧ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಮ್; ತಟಸ್ಥತ್ವೋರ್ಧ್ವಾಗ್ರತ್ವಾದಿನಾ ದೃಶ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ತರೌ ತಟಾಕಜಲಸ್ಥತ್ವಾಧೋಗ್ರತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪದರ್ಶನಾತ್ । ವಂಶೇಷು ವಂಶವಣೇಷು ಚೇತಿ ಪಾಠಃ । ವಸಾವರ್ಣೇಷ್ವಿತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಚಕ್ಷುಸ್ತೇಜಸಾ ಸಹ ಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯವದ್ವಸಾವಯವಸ್ಯ ನಿರ್ಗಮೇನ ಕಥಂಚಿದುಪಪಾದನೀಯಃ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೋರಗತದ್ವರ್ಣಾರೋಪ ಇತಿ ಪಾಠಃ । ತದ್ವರ್ಣಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾರೋಪ ಇತಿ ಪಾಠೇ ತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ।

ನಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ ಇತಿ ।

ನನು ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾ ಸತ್ತಾ; ಮರೀಚಿಷು ತೋಯಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯಾಸತಃ ಪ್ರಕಾಶಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ತೇಷು ತೋಯಾನಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾಸತ್ಖ್ಯಾತ್ಯಭಾವಶಂಕಾ, ಸತ್ಯಮ್; ಇದಮೇವ ದೂಷಣಮತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ನನು ಸ್ಫುಟೇ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯದೂಷಣೇ ಕಥಮನಾಲಂಬನಾ ಶಂಕಾ, ವ್ಯಧಿಕರಣೋತ್ತರೇಣೈವ ಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾದನಿರ್ವಾಹ ಇತ್ಯುಪಹಾಸಾರ್ಥಂ ತದೀಯಶಂಕೋದ್ಭಾವಿತಾ ।

ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ಶೂನ್ಯವಾದಿಮತೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಂ ಯದಸ್ತಿ, ತತ್ ಪರಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ; ಅತೋಽಗ್ರಿಮಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ತನ್ಮತೇ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಯೋಃ ಸದಸತ್ತ್ವವ್ಯವಹಾರೋ ನ ವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸತಿ ಹಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಿತಿ ।

ತೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅಸತ್ಯಪ್ಯಾಯತತೇ । ಅಸದಧೀನಮಪಿ ಭವತಿ । ಅಸತೀತಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ । ಕ್ವಚಿದಾಯತತ ಇತ್ಯೇತದನಂತರಮಾಯಾತೀತಿ ಪದಾಂತರಂ ದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಪ್ರಾಮಾದಿಕಮ್ । ಆಯತತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಆಗಮನಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಸತಃ ಸಕಾಶಾದಾಯಾತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಕಂ ಫಲಿತಾರ್ಥಕಥನಪರಂ ವಾ ತದ್ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಥೇಮಾಹ –

ನ ಚ ಸ್ವೋಪಕಾರಿಣೀತಿ ।

ಅತೋಽತಿಸುಖೀತಿ ।

ಸ್ವಯಂ ಕಸ್ಯಚಿದನುಪಕುರ್ವನ್ನೇವ ತೇನೋಪಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಯತ್ನಲಭ್ಯೋಪಕಾರೋಽಯಮಿತ್ಯತಿಸುಖೀತ್ಯುಪಹಾಸಃ ।

ತದಾತ್ಮನಾ ನ ಸತತ್ತ್ವಾ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯೇ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯ, ಹೇತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –

ತದಾತ್ಮನಾಽಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಮಮಾಪೀಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಹಃ ಶುದ್ಧಃ ಪಾಠಃ ।

ಕಿಂ ತುಚ್ಛಮಸತ್ ಸದಂತರಂ ವೇತಿ ।

ಅಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಲೀಕಮರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾದ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಅಭಾವಮರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಏವಂ ಹಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪವಿವರಣೇ ಭಾವಾಂತರಮಭಾವ ಇತಿ ತನ್ಮತಪ್ರದರ್ಶನಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।

ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿನಿರಾಸಮಿತಿ ।

ನನು ಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾದ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಾಽಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾದನಿರಾಸೋ ನ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯನುಮೋದನಾರ್ಹಃ 'ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥೇ ಶಬ್ದಃ ಕರೋತಿ ಹೀ'ತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶಾಬ್ದಾಸತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್, ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವನಿರ್ವಚನಪ್ರವಿಷ್ಟಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯ ಇವ ಅಸಂಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಸನ್ನಿರೂಪಿತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಇತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಸತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಕ್ಷಮತ್ವೇಽಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಅಸನಿಕೃಷ್ಟಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯೇವ ಅಸತೋಽಪಿ ನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಮುಧಾಽಮುಷ್ಯೇತಿ ।

ನನು ದೇಶಾಂತರಸ್ಥರಜತಸ್ಯ ಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಮುಧಾಽಭಿನವರಜತಕಲ್ಪನಮಿತಿ ವಿಪರೀತಮೇವ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್, ನ ಚ ಅಸನ್ನಿಹಿತಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಕಾರಣಾಭಾವೋ ದೋಷಃ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸನ್ನಿಕರ್ಷತ್ವೇ ವಹ್ನ್ಯನುಮಿತಿಸ್ಥಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋದಯಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಸಮಾನೇ ವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್, ಅಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಗ್ರ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽನುಮಿತಿಸಾಮನಗ್ರ್ಯಾ ಬಲವತ್ತ್ವೇ ಸಂಶಯೋತ್ತರಭ್ರಮರೂಪಪುರುಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಅನುಮಿತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್; ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಕರ್ಷತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಯತ್ರ ಯತ್ಪೂರ್ವಮವಗತಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪುನರ್ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಯದವಚ್ಛೇದೇನ ಯತ್ಪೂರ್ವಮವಗತಂ ತದ್ವತ್ತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾ, ತದುಪನಾಯಕತ್ವೇನ ಪೂರ್ವರಜತತ್ವವತ್ತ್ವೇನ ರಜತತ್ವಾವಚ್ಛೇದಕವತ್ತ್ವೇನ ವಾ ಅನವಗತೇ ಶುಕ್ತಿಶಕಲೇ ರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸನ್ನಿಕಷತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ರಜತಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನರಜತಕಾರಣಾಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದಭಾವೇಽಪಿ ದೋಷವಶಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧವ್ಯಾವಹಾರಿಕರಜತವಿಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ರಜತಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಚೇತ್, ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವೇಽಪಿ ದೋಷವಶಾದಸನ್ನಿಹಿತರಜತವಿಷಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾರೂಪಜ್ಞಾನವಿಲಕ್ಷಣಂ ಭ್ರಮರೂಪಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್; ಲಾಘವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಅಸ್ತಿ ತಾವತ್ಪ್ರತಾರಕವಾಕ್ಯಾತ್ 'ಶಶಸ್ಯ ಶೃಂಗಮಸ್ತಿ' 'ತದೇವಂಲಕ್ಷಣಮರಣ್ಯೇ ಪತಿತಮನ್ವಿಷ್ಯ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಂ' 'ತೇನ ಚೇದಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಂರೂಪಾದವಾಪ್ತಮೋಹಸ್ಯ ತಥೈವಾರಣ್ಯಂ ಗತ್ವಾ ತದನ್ವೇಷಮಾಣಸ್ಯ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಕಾಷ್ಠಶೃಂಗಾಂತರಾದಿದರ್ಶನೇ ಶಶಶೃಂಗಮಿದಮಿತ್ಯನುಭವಃ, ಅಸ್ತಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮನುಷ್ಯಪಶುಪಕ್ಷಿವೃಕ್ಷಾದ್ಯನೇಕರೂಪಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾವಯವಿನೋಽನುಭವಃ, ನ ಚ ತತ್ರಾಸನ್ನಿಹಿತವಿಷಯವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಗತ್ಯಾ ದೋಷವಶಾತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಂಗೀಕರಣೀಯಾ; ಏವಮನ್ಯತ್ರ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ದೋಷಸ್ಯ ವಿಷಯೋತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ವಕ್ಲೃಪ್ತೌ ತಥೈವ ರಜತಭ್ರಮೇಽಪಿ ಸಂಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾದ್ಯಜನ್ಯರಜತಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯ ರಜತಚಕ್ಷುಃಸಂಯೋಗಸ್ಯ ರಜತಾಲೋಕಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಕಾರಣತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತಸ್ಯಾಸನ್ನಿಹಿತರಜತವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ನನು ಚೈತ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಭ್ರಮಸ್ಯ ಅಸನ್ನಿಹಿತಪ್ರಸಿದ್ಧಚೈತ್ರಾದಿವಿಷಯತ್ವಮ್ ಅವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ; ರಜತಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಜ್ಞಾನಾದಿವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಚೈತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಕಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಚೈತ್ರಜ್ಞಾನಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾ ಇತಿ ಚೇದ, ನ; ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಜ್ಞಾನೇ ರಜತತ್ವಪ್ರಕಾರತ್ವಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಚೈತ್ರಜ್ಞಾನೇ ಚೈತ್ರತ್ವಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಇಷ್ಟತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಾತ್ ತತಸ್ತದುದ್ದೇಶ್ಯಕಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ತದೇವೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪಭ್ರಮಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವದೃಷ್ಟರಜತವಿಷಯತ್ವಮ್ ಅವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ, ತದ್ರಜತಮಿಹಕೇನಾನೀತಮಿತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ ಚೇದ, ನ; ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕರಜತಾಂತರ ಇವ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತೇಽಪಿ ದುಷ್ಟಕರಣಸಹಕಾರಿಸಂಸ್ಕಾರೋಪನೀತತತ್ತಾವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಅಭಿನವರಜತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಜಲಬುದ್ಬುದಾದೇರಿವ ತಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿನಾಶಾನುಭವಪ್ರಸಂಗಃ; ಭ್ರಮಕಾಲೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಪುರೋವರ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಅನುಭೂಯಮಾನತಯಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಬಾಧಾವತಾರೇ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಸ್ಯ ಅನುಭೂಯಮಾನತಯಾ ನಾಶಾಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿದುತ್ಪದ್ಯ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತತ್ರ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಫಲಬಲಾತ್ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕಯೋರೇವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತದತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋರ್ವಿರೋಧಃ, ನ ತು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವಹಾರಿಕಯೋರಿತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಶುಕ್ತಿಶಕಲೇ ರಜತಭ್ರಮಾನಂತರಂ ಬಾಧೋ ನೋತ್ಪನ್ನಃ, ತತ್ರ ಶುಕ್ತಿಸಾಧಾರಣಚಾಕಚಕ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನ ರಜತತ್ವಾನುಭವಸ್ಯಾನಪೋದಿತತ್ವಾತ್ ಪುನಃ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಾಂತರೇ ರಜತಭ್ರಮೋದಯೇಽನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಸಂಭವತಿ; ತತ್ರ ಯದವಚ್ಛೇದೇನೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತರೂಪೋಪನಯಭಾನಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾತ್, ಪಾಕರಕ್ತೇ ಘಟೇ ಶ್ಯಾಮೋಽಯಮಿತಿ ಭ್ರಮೋದಯೇ ಚಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಸಂಭವತಿ; ಯತ್ರ ಯದನುಭೂತಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತರೂಪೋಪನಯಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ; ಕ್ವಚಿದ್ವಿಭ್ರಮೇ ದೇಶಘಟಿತಸಾಮಗ್ರೀಬಲಾತ್ ಆವಿದ್ಯಕವಿಷಯೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತೌ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತದುತ್ಪತ್ತೇರನಿವಾರಣಾತ್; ಪಾಕರಕ್ತೇ ಸ್ಮೃತ್ಯುಪನೀತಶ್ಯಾಮವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಸೌರಭೇ ಪಶ್ಚಾದ್ ನಿಖನನಾದಿನಾ ಗತಸೌರಭೇ ಚಂದನಖಂಡೇ ಸುರಭೀದಂ ಚಂದನಖಂಡಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯುಪನೀತಸೌರಭವಿಷಯಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾತ್ವಾದ್, ಇದಾನೀಂ ಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಭ್ರಮಸ್ಯ ವಿರೋಧಿನಿ ರಕ್ತರೂಪೇ ಸ್ಫುರತ್ಯಸಂಭವಾತ್, ಶ್ಯಾಮಮೃಲ್ಲಿಪ್ತೇ ರಕ್ತಘಟೇ ಇದಾನೀಂ ಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಭ್ರಮಸ್ಯ ಅನುಭೂಯಮಾನಮೃದ್ವರ್ಣಾರೋಪತ್ವಸಂಭವೇನ ಸ್ಮೃತ್ಯುಪನೀತವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಅಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ ।

ದೇಹಾದಿಃ ಸನ್ನಿತಿ ।

ಟೀಕಾಯಾಂ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಲಿಖಿತೇಽನುಮಾನೇ ನಾಸಂತ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತತ್ರಾಸತ್ತ್ವಮಲೀಕತ್ವಂ ಚೇತ್ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧನಮ್ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವವಾದಿನಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್; ಅಸತಃ ಪ್ರತೀತ್ಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾದ್ಯಭಿಮತತ್ವಾತ್, ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಂ ಚೇತ್, ಅತ್ರಾಪಿ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ; ತಸ್ಯ ತನ್ಮತೇ ಶಶಶೃಂಗಾಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸದಿತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ನನು ಕಿಮಿಹ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ; ಪ್ರಾಕ್ ಸದ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಚೇತ್, ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಃ । ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವಂ, ಸತ್ತಾ ಜಾತಿಃ, ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮ್, ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಗ್ರಸ್ತಾನಿ । ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ತ್ವಾತ್ಮನಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಚ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚೇತ್, ಅಸತಿ ಪ್ರತಿವಾದಿಗತೇ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚೇತ್, ಆದಿಶಬ್ದಗ್ರಾಹ್ಯೇಷ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾನಿವತ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸತ್ತ್ವಮಿಹ ಸಾಧ್ಯಂ; ಭಾಸಮಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೇತುಃ, ಸದ್ವಾದಿನಾ ತಸ್ಯಾಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾಂಗಕೋ ಹೇತುರಿತಿ ನಾತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಕೃತಂ ಮರೀಚಿಕೋದಕಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೋಪಪಾದನಂ; ಪ್ರಕಾಶಮಾನತೈವ ನ ಸತ್ತಾ ಮರೀಚಿಕೋದಕಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ, ತಯೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಅಭೇದನಿರಾಸಾರ್ಥಂ; ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಬಾಧ್ಯತ್ವವರ್ಣನಂ 'ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ಭವತಿ ಚೇತ್, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇಷು ಅಧ್ಯಾಸವಿಸ್ತೃತಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾನಂತರಂ ತತ್ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಚೇತಿ, ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಶಯಸ್ಥಮನುಮಾನಮುದ್ಘಾಟ್ಯ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಪಾಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕಮಿದಂ ಗ್ರಂಥದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಕೇನಾಪಿ ಬಾಧಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮ್; ಅಂತತೋ ಬಾಧಸಾಕ್ಷಿಣ ಏವ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ದೃಗ್ದೃಶ್ಯೇತಿ ।

ದೃಶ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ವಿನಾ ದೃಶಾ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾನಿರೂಪಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮವದಿತಿ ।

ವಿಷಾದೇರಿತಿ ।

ನನು ಸರ್ವಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ವಿಷಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಸ್ತು ನಾಮ; ತಥಾಪಿ ವಿಷಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನ ತಾರ್ಕ್ಷ್ಯಧ್ಯಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ತ್ವಯೇಷ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಮಿಷ್ಯತೇ; ತಥಾ ಚ ತಾರ್ಕ್ಷ್ಯಧ್ಯಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ವಿಷಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣಮೂಲಕಂ ಪ್ರಮಾರೂಪಮೇವ ಸಂಸಾರನಿವರ್ತ್ತಕಮ್; 'ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮಾಮ್ನಾತಗುರುಶಿಷ್ಯನಿಬಂಧವತ್ ಉಪಾಖ್ಯಾನಗತಯಾವತ್ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಶ್ನೋಪದೇಶ-ತತ್ತದುಪಪತ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಲಿಂಗಾಚ್ಚ, ತಾರ್ಕ್ಷ್ಯಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಾತಾಕಲ್ಪಿತಸಾಧಾರಣಯಥೋಪದಿಷ್ಟಾರ್ಥವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಷನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸೇತುದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಾರೂಪಮೇವಾಘನಿವರ್ತ್ತಕಮ್; ಅನ್ಯತ್ರ ಸೇತುಭ್ರಮೇಣ ತದನಿವೃತ್ತೇಃ, ಅತಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮಪಿ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸೇತುದರ್ಶನಂ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾತ್ವಮಾತ್ರಂ ಯನ್ನಿವರ್ತಕತಾಪ್ರಯೋಜಕಂ ತತ್ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ರಂಗಾಧ್ಯಾಸೇನಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಮೂಲಸಕಲಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿರಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ತದನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾಃ ತನ್ನ್ಯಾಯ ಇಹಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಸೇತುದರ್ಶನವದ್ ವಿಧ್ಯಾಯತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಂ, ನ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನವದಧಿಷ್ಟಾನಪ್ರಮಾತ್ವಾಯತ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಮಪ್ರಮಾ ತ್ವಿತಿ ।

ವಿರೋಧಿವಿಷಯತಯಾ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನೋದಯಾನಂತರಮೇವ ಭವಂತೀ ನಿವರ್ತ್ತಕಜ್ಞಾನಸಮಾನಕಾಲಾ ಭವತೀತಿ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯರಜತನಿವೃತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಂ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ 'ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಬ್ರಹ್ಮವೇದನನಿವೃತ್ತಸಂಸಾರಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪತ್ತ್ಯೋರ್ಲಡಾಖ್ಯಾತಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಾನಕಾಲತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ನ ಚ 'ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಹ ವಾ ಯ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತೀ'ತ್ಯತ್ರ ಸತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತಿಷ್ಠಾಫಲಯೌಗಪದ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಕಲಡಾಖ್ಯಾತಯೋರಿವಾನ್ಯಥಾನಯನೇ ಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದ್ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣೈವ ಸಂಸಾರಂ ನಿವರ್ತ್ತಯತಿ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಿವ ರಜತಾಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯವಸೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಮತಭೇದೇನೇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನೋರ್ವೈಭಾಷಿಕಸೌತ್ರಾಂತಿಕಯೋಃ ಸತ್ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಾದಿಕಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ತನ್ನಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನೋ ಯೋಗಾಚಾರಸ್ಯ ತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ತದಧಿಯಾನಮಿತ್ಯೇವಂ ಮತಭೇದೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಭೇದಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾಧ್ಯಾಸೇಷ್ವಧಿಷ್ಠಾನಗ್ರಹಣಂ ನಿಯತಂ; ತದ್ಬಾಹ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವವಾದಿನೋ ವೈಭಾಷಿಕಸ್ಯ ಸುಘಟಂ, ನ ತು ತದತೀಂದ್ರಿಯತ್ವವಾದಿನಃ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾನುಮಾನಿಕಂ ತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ವೈಭಾಷಿಕವದಿತಿ ।

ಅಸ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ।

ಸ್ಫುರದಧಿಷ್ಠಾನಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಾಕಾರಸದೃಶಸ್ಯೇತಿ ।

ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನೇ ಸವಿಕಲ್ಪಕೇ ಯ ಆಕಾರೋ ರಜತಾದಿಃ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಗತಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಪಂಚಮ್ಯಾವಿತಿ ।

ಷಷ್ಠೀಪಂಚಮ್ಯಂತತ್ವೇನ ವ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚೇತ್, ರಜತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಅಹಂ ರಜತಮಿತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಶಂಕಾ ವಿಜ್ಞಾನಾಹಮರ್ಥಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತೈವ ವಾರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್; ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಾಕಾರತಯಾ ರಜತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಧರ್ಮತ್ವಾದಹಂ ರಜತವಾನಿತ್ಯನುಭವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದನೀಯಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ತತ ಉಪರಿ ಸಂಭವಂತೀ ನ ವಾರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್, ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಚೇತ್ ಶಂಕಾದ್ವಯಮಪಿ ವಾರಿತಂ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಭ್ರಾಂತಿರೂಪವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ವಿಕಲ್ಪಃ ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ತಸ್ಯ ದ್ವೌ ವಿಷಯೌ; ಗ್ರಾಹ್ಯಾಧ್ಯವಸೇಯಭೇದಾತ್ । ತಸ್ಯಾಕಾರೇಭ್ಯೋ ನಿಕೃಷ್ಟಂ ಯದವಿಕಲ್ಪಂ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ತಿ; ತದ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತಸ್ಯ ರಜತಾಕಾರಸ್ಯೋಪರ್ಯವಸೇಯೋ ಬಾಹ್ಯತ್ವಶಬ್ದೋಕ್ತಇದಂತ್ವಾಕಾರೋ ವಿಕಲ್ಪರೂಪೋಽಧ್ಯವಸೇಯ ಇತಿ ಸಾಕಾರವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತಥಾ ಚ ಪುರೋವರ್ತಿನ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇ ಜ್ಞಾನಾಕಾರರೂಪಂ ರಜತಮಿದಂತ್ವೇನಾರೋಪ್ಯತ ಇತಿ ನಾಹಂತ್ವೋಲ್ಲೇಖಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ರಜತಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತೇಃ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಶಂಕಾರ್ಹಮ್; ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತ ಏವ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಖ್ಯಾಽಖ್ಯಾತಿಮತೇಽಪಿ ರಜತಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತೇಃ ಕಾರಣತ್ವಮುಪಪಾದಯನ್ನವತಾರಯತಿ –

ಅಥ ರಜತಸದೃಶೇತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಪೀತಿ ।

ನನು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಹ್ನವೋ ನ ಚ ರಜತಮೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಸಂಜಿತಮಿತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನಾಪಿ ಕೃತಃ, ಸ ಗ್ರಂಥಸ್ತಥೈವಾವತಾರಿತಶ್ಚ, ಸತ್ಯಮ್; ಸ ಗ್ರಂಥೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸನಿಹ್ನವಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣಃ; ಯತಃ ಶುಕ್ತೇರ್ದೇಶಾಂತರಸ್ಥರಜತಾತ್ಮನೇವ ತದ್ದೇಶೋತ್ಪನ್ನರಜತಾತ್ಮನಾ ಭಾನಾಂಗೀಕಾರೇಽಪ್ಯನ್ಯಾತ್ಮನಾ ಭಾನಮನ್ಯಾಲಂಬನಮ್ ಇತ್ಯೇತದನುಭವವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸನಿಹ್ನವೋಽಪಿ ತೇನ ಲಭ್ಯತೇ । ಇಂದ್ರಿಯಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಕಾರಣಾಭಾವೋಪಪಾದನಂ ತು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಹ್ನವ ಏವಾಸಾಧಾರಣಯುಕ್ತಿರಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೈವಮವತಾರಿತಮ್ ।

ಗೃಹೀತಮಿದಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಮ್, ಸಾಧ್ಯಮಪಿ ಸರ್ವವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಂ ವಾ, ವಿಸಂವಾದೀಚ್ಛಾಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾಥಾರ್ಥ್ಯರಾಹಿತ್ಯಂ ವೇತಿ ಧರ್ಮ್ಯಂಶಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಮಾದಾಯ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಸಾಧನೇ ಇತಿ ।

ನನು ಫಲಜ್ಞಾನವದುಪಾಯಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕಂ; ಫಲಸ್ಯ ನಾನೋಪಾಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾದೇವೇತಿ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಃ । ವ್ಯಕ್ತಿನಿಯಮೇನ ಹೇತುಸಮರ್ಥನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್; ಯತ್ಪಕ್ಷೀಕೃತಂ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರತ್ಯಫಲಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ತತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ನ ಸ್ಮೃತೇರಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ, ಆರೋಪಪ್ರಾಚೀನಸ್ಯಾರೋಪ್ಯಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಸಾಧನತಾಜ್ಞಾನಪ್ರಾಚೀನಫಲಜ್ಞಾನ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯಾ ನಿಯಮೇನ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ತಾವನ್ನಿಯಮೇನೇತಿ ತತ್ರೇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಮಯುಕ್ತಮ್ । ಬಾಧಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ರಜತಾರ್ಥಿನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ತೃಣಪರ್ಣಜಲಾದಿಕಮಿವ ಸ್ವವೇಗಬಲಾತ್ಪುರುಷಂ ನಯತಾ ವಾಯ್ವಾದಿನಾ ಪುರುಷೇ ಫಲಾಖ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇರಜನನಾತ್, ಪ್ರವೃತ್ತಿಪದಸ್ಯ ಶರೀರಕ್ರಿಯಾಸಾಧಾರಣವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರಪರತ್ವೇಽಪಿ ಶರೀರಾತ್ಮಕಾಲಾದೃಷ್ಟಾದಿವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯ ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋರ್ವಿವಕ್ಷಣೀಯತ್ವೇನ ಟೀಕಾಯಾಮುದಾಹರಣವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಪದನಿವೇಶನಯಾ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಃ ಸೂಚಿತತ್ವೇನ ಚ ತತ ಏವ ತನ್ನಿರಾಸಲಾಭಾಚ್ಚ, ನಿಯಮವಿಶೇಷಣೇನೈವ ಕಾಲಾದೃಷ್ಟಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ತತ ಏವ ವಾಯೋರಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಟೀಕಾಯಾಂ ಫಲಸಾಧನತಾನುಮಿತಿಹೇತುಪರಾಮರ್ಶರೂಪಂ ಯದ್ರಜತತ್ವಹೇತುವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತದತ್ರ ಪಕ್ಷಃ । ತಸ್ಯ ಪುರೋವರ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಸ ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಪುರೋವರ್ತಿವಿಷಯಾಮೇವ ಫಲಸಾಧನತಾನುಮಿತಿಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ಜನಯತಿ; ಫಲಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ನಾನೋಪಾಯಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದನ್ಯತ್ರ ತದುಪಾಯತ್ವಾನುಸಂಧಾನಾಭಾವಾತ್, ಫಲಜ್ಞಾನಂ ತು ತಟಸ್ಥಂ ನ ನಿಯಮೇನ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ತಸ್ಯೋಪಾಯಾಂತರಗತಫಲಸಾಧನತಾಽನುಮಿತಿದ್ವಾರಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಸಂಭವಾತ್, ತಥೈವಾರೋಪಪ್ರಾಚೀನರಜತಸ್ಮರಣಮಪಿ; ಸತ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯತ್ರ ಫಲಸಾಧನತಾನುಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ತು ಸ್ವಯಂ ಗೇಹಾದಿನಿಹಿತರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯತ-ತದ್ರಜತಗತಫಲಸಾಧನತಾದಿಸ್ಮೃತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ । ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಶರೀರವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ರಜತಾರ್ಥಿನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಫಲಮ್, (ಹೇತೌ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ನ ನಿವೇಶ್ಯಂ; ನಿಯಮವಿಶೇಷಣೇನ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಲಾಭಾತ್ । ಉದಾಹರಣೇ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನಿಯಮವಿಶೇಷಣಲಬ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಃ । ಸಾಧ್ಯೇ ಪುರೋವರ್ತಿಪದಂ ವಿಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯಶುಕ್ತ್ಯಾದಿ-ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಪರಮ್ । ಅತ ಏವ ರಜತಜ್ಞಾನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಮಾ ಭದಿತಿ ಯತ್ತದ್ಭ್ಯಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರುಪನ್ಯಸ್ತಾ । ಯದಿ ಅರ್ಥಿನ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ಬಾಧಾದಿವ್ಯಾವರ್ತನಾದ್ರಜತವಿಶೇಷಣಂ ನ ನಿವೇಶ್ಯತೇ, ತದಾ ರಜತಭ್ರಮಜನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಶುಕ್ತ್ಯರ್ಥಿಪ್ರವರ್ತಕಶುಕ್ತಿತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತ್ಯ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿರಪ್ಯುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ ।) ನ ತು ಪ್ರಯತ್ನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್; ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾ ತತ್ರೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾವಪಿ ನ ಪುರೋವರ್ತಿವಿಷಯೌ, ಕಿಂತು ತನ್ಮೂಲರಜತಜ್ಞಾನವದ್ದೇಶಾಂತರಸ್ಥವಿಷಯೌ ಇತ್ಯಪಲಪಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ರ ನಿಯಮೇನ ರಜತೇಚ್ಛಾಕಾರಣತ್ವಸ್ಯೈವ ಹೇತುತ್ವಸಂಭವೇನ ರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಪರ್ಯಂತಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷಣಾತ್, ತದಪೇಕ್ಷಣೇಽಪಿ ತತ್ರತ್ಯರಜತೇಚ್ಛಾಯಾಂ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಭವೇನ ಸಮೀಚೀನರಜತಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುದಾಹರಣಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಏವಂಚ ವಾಯುಕಾಲಾದೃಷ್ಟಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿವ್ಯಾವರ್ತನಾಯ ರಜತಾರ್ಥೀತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಂ ಪುರೋವರ್ತಿವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾದ್ ನಿಯಮವಿಶೇಷಣೇನಾಪಿ ಭವತಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ನ ಭವತಿ । ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್, ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ತು ಪುರೋವರ್ತಿವಿಷಯರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾಚ್ಛಿನ್ನ-ಕಾರ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್॥ ಟೀಕಾಯಾಮುದಾಹರಣವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಪ್ರದಂ ರಜತಪ್ರಮೈವ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ನ ತು ವಿಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಲೇಚ್ಛಾ ಶಂಕಿತಾನ್ಯವಿಷಯಭಾವಾ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ಸೂಚನಾಯ । ಯತ್ರ ಯದ್ಯದರ್ಥಿನಮಿತ್ಯತ್ರ ಯದ್ರಜತಾರ್ಥಿನಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಇತ್ಥಮ್ ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾನುಮಿತಿಹೇತುಪರಾಮರ್ಶರೂಪಸ್ಯ ರಜತತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವಮ್ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾನುಮಿತಿಹೇತೋರಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಮತ್ರ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಾ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ನನು ಅತ್ರ ಹೇತೋರಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಂ ನ ದೋಷಃ, ನಹ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿಭಿರ್ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯವಿಷಯಕೇಷ್ಟಸಾಧನತಾನುಮಿತಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ; ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವವ್ಯಾಪ್ತರಜತತ್ವಾಶ್ರಯಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್ ಉಪಸ್ಥಿತೇಷ್ಟಸಾಧನಭೇದಾಗ್ರಹಮಾತ್ರಂ ರಜತಭೇದಾಗ್ರಹವದಾವಶ್ಯಕಂ, ತತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ; ಲಾಘವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಯದ್ಯೇವಮನುಮಿತಾವಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಲಿಂಗವದ್ಭೇದಾಗ್ರಹ ಏವ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾದ್; ನ್ಯಾಯತೌಲ್ಯಾದ್, ನ ತು ಲಿಂಗವಿಶಿಷ್ಟಪಕ್ಷಜ್ಞಾನಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಲೇ ಪಕ್ಷೇ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವವ್ಯಾಪ್ತರಜತತ್ವಾಶ್ರಯಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾನುಮಿತಿರ್ಭವಂತೀ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಭಕ್ಷಿತೇಽಪಿ ಲಶುನೇ ನ ವ್ಯಾಧಿಶಾಂತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಮಪಲಪ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಭೇದಾಗ್ರಹಂ ಕಾರಣಮಾಶ್ರಯತೋಽನುಮಿತಾವಪಿ ಸ ಏವ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರೂಪಾನುಮಿತೇಃ ಅಶಕ್ಯಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪತ್ವಾತ್ ಅಭಾವರೂಪಂ ಭೇದಾಗ್ರಹಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಭಾವತಯಾ ಲಘು ಲಿಂಗವಿಶಿಷ್ಟಪಕ್ಷಜ್ಞಾನಮೇವ ಅನುಮಿತೌ ಕಾರಣಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತೋಽತ್ರ ಹೇತೋರಪಕ್ಷಧರ್ಮಲಪ್ರಸಂಗೋ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸ್ತರ್ಕಃ । ಏವಮ್ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾನುಮಿತಿಹೇತುಪರಾಮರ್ಶರೂಪರಜತಜ್ಞಾನಪಕ್ಷಕವತ್ ಕೇವಲರಜತಜ್ಞಾನಪಕ್ಷಕಮಪಿ ನಿರುಕ್ತಹೇತುಸಾಧ್ಯಕಮನುಮಾನಂ ಯುಕ್ತಮೇವ; ತತ್ರಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯಭಾವರೂಪಭೇದಾಗ್ರಹಸ್ಯ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಮಿತಿ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸದ್ಭಾವಾತ್ । ನನು ಅತ್ರ ವಿಪರೀತಂ ಗೌರವಮ್; ಇಷ್ಟಪುರೋವರ್ತಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಶ್ಯಕಭೇದಾಗ್ರಹವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತದ್ವಿಷಯಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್, ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಮನುಮಾನಮ್; ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಲಾಪೇ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಭೇದಾಗ್ರಹಸಾಹಿತ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿವದಭೇದಾಗ್ರಹಸಾಹಿತ್ಯೇನ ನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ಪ್ರಸಂಗಃ; ರಜತಸ್ಮರಣಸ್ಯ ರಜತಾಭೇದವಿಷಯತ್ವೇನ ಅಭೇದಾಗ್ರಹಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಲಾಪೇ ಸತ್ಯಸ್ಥಲೇ ಇಷ್ಟಪುರೋವರ್ತಿಭೇದಗ್ರಹಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಃ ತದಭಾವಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸತ್ಯರಜತಜ್ಞಾನಾದಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಭೇದಾಗ್ರಹಶಬ್ದೇನ ಪುರೋವರ್ತಿನೀಷ್ಟಭಿನ್ನತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ತವ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಇಷ್ಟಾಭಿನ್ನತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೋಽಸ್ತೀತಿ ತತೋ ನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಟೀಕಾಯಾಮಿದಮೇವ ದೃಷಣಮ್ 'ಅಥ ತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾತ್ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಪೇಕ್ಷತೇತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಕಿಂಚೈವಂ ಸತಿ ರಜತೇ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಾಮ್ಯತೋಽಪಿ ರಜತಾರ್ಥಿನಸ್ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ರಜತೇ ರಜತಭೇದಗ್ರಹೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗೇನ ತತ್ರಾಪೀದಮಿತಿ ನ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿಷ್ಟೇ ವಿಶೇಷಣಂ; ತಚ್ಚ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯೋಪಸ್ಥಿತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ತಥಾ ವಿಶೇಷಣೇ ಕೃತೇ ಸ ದೋಷೋ ನಿತರಾಂ ದೃಢೀಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಪುರೋವರ್ತಿಗತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಸ್ಯ ಇಷ್ಟಭಿನ್ನತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವಮಾತ್ರಾದಪಿ ಸಿಧ್ಯತಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯರೂಪವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇ ಸುತರಾಂ ಸಿದ್ಧೇಃ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಸ್ಥಲೇಽಪಿ ರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಶ್ಚಾತ್ರಾಧಿಕಃ; ತತ್ರ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾದ್ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಸಿದ್ಧೇಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಉಕ್ತವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋಟಾವಿಷ್ಟವಿಶೇಷಣಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್; ಇಷ್ಟಭಿನ್ನತ್ವಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಮ್ ಇಷ್ಟಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತೋಪಸ್ಥಿತಿವಿಷಯತ್ವನಿಯಮೇನ ತದಭಾವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದಭಾವಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪತ್ತೇಃ॥ ನನು ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪೃಥಕ್ಕಾರಣಾಂತರಮಸ್ತು, ಅತಸ್ತದಭಾವಾದ್ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಭ್ರಮಸ್ಥಲಯೋರ್ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾನಿವೇಶನಾಚ್ಚ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದಭಾವಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದ, ನ; ತಥಾ ಸತೀದಂ ರಜತಂ ಘಟನಿಷ್ಠಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ ಜ್ಞಾನಾದಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯೇತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಪುರೋವರ್ತಿನಿಷ್ಠಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾನುಪಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ ಇತಿ ನಿರುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಃ ಪುನರುನ್ಮಜ್ಜೇತ್ । ನನು ಪುರೋವರ್ತ್ಯಗೃಹೀತಾ ಸಂಸರ್ಗಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾನುಪಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್, ಅತಸ್ತದಭಾವಾನ್ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮೇಣ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ತತ್ರ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತಭೇದಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸತ್ತ್ವೇನ ತದ್ವಿಶೇಷಿತಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತೋಪಸ್ಥಿತೇಃ ವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ತದಭಾವಾಭಾವಾತ್, ನಾಪೀದಂ ರಜತಂ ಘಟನಿಷ್ಠಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ ಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ತತ್ರ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತಭೇದಾಸಂಸರ್ಗರೂಪರಜತಾಭೇದಗ್ರಹಸತ್ತ್ವೇನ ತದಭಾವವಿಶೇಷಿತಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತೋಪಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಏವಮಪಿ ಯತ್ರೇದಂ ನೇತಿ ಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಪುರೋವರ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ರಜತಸ್ಮರಣಂ ಚೇತಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯರೂಪೋ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಃ, ತತ್ರ ರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ನ ರಜತಮಿತ್ಯಧಿಕರಣವಿಶೇಷಾನುಲ್ಲೇಖಿನ ಇವ ಇದಂ ನೇತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಾನುಲ್ಲೇಖಿನೋಽಪಿ ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಾಭಾವವತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ಏವಂಚ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ, ತಥಾ ಹಿ ಇದಮಿತಿ ನ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯೋದಯೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತಭೇದಸ್ಯ ಅಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹೋಽಸ್ತಿ, ಇದಂ ರಜತಮಿತಿಭ್ರಮೋದಯೇ ರಜತಸ್ಯೇವ । ತಥಾ ಚ ತತ್ರ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ರಜತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹೋಽಸ್ತೀತಿ ತದಭಾವಾಭಾವಾದ್ ನ ತತ್ರ ರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾಪೀದಂ ನೇತಿ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯೋದಯೇ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಃ, ತತ್ರ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಗೃಹೀತಸಂಸರ್ಗತ್ವೇನಾಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗೋ ಯೋ ಭೇದಃ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಅಸಂಸರ್ಗ ಇಷ್ಟೇ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮದಶಾಯಾಮಗ್ರಹಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ತದಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಇದಂ ರಜತಂ ಘಟನಿಷ್ಠಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ ಜ್ಞಾನೋದಯೇ ಚ ನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ತತ್ರ ರಜತೇ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಣೇನ ತದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಭೇದಾಸಂಸರ್ಗರೂಪಾಭೇದಗ್ರಹಣೇನ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸ್ಯ ಅಭಾವಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್; ಏವಮಪಿ ಯತ್ರೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಕಾಲೇ ರಜತಂ ಘಟನಿಷ್ಠಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗೀತ್ಯಪಿ ಸ್ಮರಣಂ ತತ್ರಾಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ತತ್ರ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತಭೇದಾಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗೇನ ತದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹೋಽಸ್ತೀತಿ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹಸತ್ತ್ವೇನ ತದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ತದಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಅರಜತರಜತಯೋರಿಮೇ ರಜತಾರಜತೇ ಇತಿ ಭ್ರಮಾದರಜತೇ ರಜತಾರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ತತ್ರ ಪುರೋವರ್ತಿನ್ಯರಜತೇ ರಜತಭೇದಾಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗೇನ ಅರಜತರೂಪಪುರೋವರ್ತ್ಯಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ರಜತಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತಯಾ ತದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ತದಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರರೂಪಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧರಜತಭ್ರಮಾದಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ತತ್ರ ಹಿ ರಜತಭೇದಃ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗೋ ಭವತಿ; ತತ್ರ ತದಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪತ್ತೇಃ । ರಜತೇ ತಥಾಭೂತಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ; ತತ್ರ ರಜತೇ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಸಂಸರ್ಗಗ್ರಹೋದಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ತದಭಾವರೂಪಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಾದ್ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಲಾಪೇನ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪಾದನಮಯುಕ್ತಮೇವ ।

ನನ್ವನಾಶ್ವಾಸದೋಷೇ ಪರೇಣೋದ್ಭಾವಿತೇ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯೇ ಸತಿ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯರೂಪತ್ವಾದಿವಿಕಲ್ಪಃ ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯೇನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।

ಅಯಮಾಶಯಃ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಅವ್ಯಭಿಚಾರನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತ್ಯುಪಯೋಗ ಇತಿ ಪರೋದ್ಭಾವಿತಾನಾಶ್ವಾಸದೋಷನಿರಾಕರಣೇ ಕೃತೇ ಪರೇಣೈವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಪರ್ಯವಸಾಯೀ, ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಚ ತ್ರೇಧಾ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತಾರೂಪತ್ವೇನ, ತದ್ಧೇತುಕತ್ವೇನ, ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ವಾ । ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಹಿ ವ್ಯಾಪಕನಿವೃತ್ತೌ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ನಿವರ್ತೇತ । ಏವಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿನಮನ್ವೀಕ್ಷ್ಯ ತ್ರೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕೃತ ಇತಿ ।

ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಾಮಪೀತಿ ।

ಇದಂ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಭಿಚಾರದೂಷಣಮಿವ ನ ವಿಕಲ್ಪತ್ರಯಸಾಧಾರಣಂ; ಸಹಕಾರಿವಿರಹೇಣ ಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ವಾ ಹೇತೋರಪಿ ಕಾರ್ಯಾಜನಿಸಂಭವೇನ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪೇ ಅನ್ವಯವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ತೃತೀಯವಿಕಲ್ಪೇ ವ್ಯಾಪಕವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ಚಾದೋಷತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇ ದ್ವಿತೀಯದೂಷಣಮಿದಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು 'ಅಹೋ ಬತ ಮಹಾನೇಷ ಪ್ರಮಾದೋ ಧೀಮತಾಮಪಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇ ವಿಶ್ವಾಸಃ ಕಿಂನಿಬಂಧನಃ॥' ಇತಿ ಪರೇಣ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರೋ ದೋಷತ್ವೇನೋಕ್ತಃ, ಸ ಚ ಕರಣವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯಾದೋಷತ್ವೋಪಪಾದನೇನ ಪರಿಹೃತೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕತೇ –

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ಅವ್ಯಭಿಚಾರೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯ ಇತಿ ।

ಅವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪರತಸ್ವಮಿಷ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ –

ಅವ್ಯಭಿಚಾರಗ್ರಾಹಿಣ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದೋ ದೂರೇ ವಹ್ನಿಜ್ಞಾನೇ ಜಾತೇ ಸಮೀಪೋಪಸರ್ಪಣಾನಂತರಂ ದಾಹಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಭವಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತದ್ವಹ್ನಿಜ್ಞಾನಂ, ಪ್ರಮಾ, ದಾಹಸಮರ್ಥೇ ತದ್ವಹ್ನಿತ್ವಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ಯತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂವಾದರೂಪಜ್ಞಾನಘಟನೀಯಂ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಂ, ಯಚ್ಚ ತಜ್ಜನ್ಯಾನುಮಿತಿರೂಪಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಂ, ತದುಭಯಮಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ನನ್ವನವಧೃತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸಂವಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕಂ ಭವತ್ವಿತ್ಯತ್ರಾಹ –

ಅನಿಶ್ಚಯೇ ವೇತಿ ।

ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ಅನವಧೃತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಪಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಷಯಸಿದ್ಧೌ ದೂರತ್ವಾದಿದೋಷೇಣ ಶಂಕಿತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾವಿರಹಮಾತ್ರೇಣ ಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕಂ ಭವೇತ, ತದಾ ತಥೈವ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕಂ ಸತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಿ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾವಿರಹಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೋ ಲಘೀಯಾನ್, ಅತೋ ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯನಿಶ್ಚಯರೂಪಮಿತಿ ಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರಾಹ –

ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಚೇತಿ ।

ಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸ್ಫುರತಿ ತದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷ್ಯಪ್ರಕಾರಕ-ತದುಭಯವೇಶಿಷ್ಟ್ಯಘಟಿತಂ ಯೋಗ್ಯಧರ್ಮರೂಪಂ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಜ್ಞಾನತ್ವವದುತ್ಸರ್ಗತಃ ಸ್ಫುರತಿ । ಯತ್ರ ತು ಕ್ವಚಿದನಭ್ಯಾಸದಶಾದಿದೋಷಾದ್ ವಿಶೇಷ್ಯಪ್ರಕಾರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವಂ ತತ್ರ ತದ್ಘಟಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾಣುತ್ವಾದೇರಿವ ಸ್ಫುರಣಂ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರ ಪರಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂದೇಹ ಇತಿ ಖಲು ಸಂವಾದಾದಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ ಸಮರ್ಥನೀಯಂ; ತನ್ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಅಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತಃ; ತಥಾಹಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮ್ । ಅತ ಇದಂ ಜಲಮಿತಿ ಇದಂ ಜಲತ್ವೇನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಚ ವ್ಯವಹಾರಹೇತೌ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇ ಏವ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಕಸರ್ವೋಪಾಧಿಸ್ಫುರಣಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ತತಶ್ಚ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಕಾರಕತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂತರಮಪಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ತದಪಿ ತತ್ರ ಸ್ಫುರೇದ್, ನ್ಯಾಯತೌಲ್ಯಾತ್, ನಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ತಥಾ ಸತಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂತರಾಣಾಂ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಫುರಣಾಪತ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾನುಭವವಿರುದ್ಧಾಪರ್ಯವಸಿತಾನಂತವಿಷಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಪತ್ತೇಃ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಫುರಣೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಕಾರಕತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂತರಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಚೇತ್, ಸಂಪದ್ಯತಾಂ ನಾಮ, ನ ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಸ್ಫುರಣಮಿಷ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತದಾಶ್ರಯಯೋಃ ತದುಭಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಚ ತತ್ರ ಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವತದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕತ್ವಯೋಃ ತತ್ರಾಸ್ಫುರಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಜಲಜ್ಞಾನಾನಂತರಮ್ 'ಇದಂ ಜಲ'ಮಿತಿ 'ಇದಂ ಜಲತ್ವೇನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಚ ವ್ಯವಹಾರವದಿದಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ; ಯೇನ ತಯೋರಪಿ ತತ್ರ ಸ್ಫುರಣಮಿಷ್ಯೇತ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಜ್ಞಾನಗತತ್ವೇನ ತತ್ಸ್ಫುರಣಾವಶ್ಯಂಭಾವಃ; ತದ್ಗತಗುಣತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿವತ್ ಅಸ್ಫುರಣಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಹಭಾನನಿಯಮರೂಪಸ್ವತಸ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸ್ಫುರಣಾವಶ್ಯಂಭಾವ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಯತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಕಸರ್ವೋಪಾಧಿಸ್ಫುರಣಮಸ್ತಿ, ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗರೂಪಸ್ಯ ನಿಯಮಸ್ಯ ಯತ್ರ ತದ್ಘಟಕಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಸ್ಫುರಣಂ ತತ್ರಾಪವಾದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಫುರಣೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗತೌ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ ।

ಪ್ರಸಂಗಾದುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –

ನನು ಕಿಮಿತಿ ।

ಯದ್ವಾ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮುತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಮಾರೂಪಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚೇದೇವಂ ಪ್ರಮಾಪ್ರಾಯಿಕತ್ವಾಧೀನಸಮುತ್ಕಟತದ್ವಾಸನಾವಶಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾನುದಯಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಫುರಣಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಭವತಿ, ಅತಃ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಚೇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವತಸ್ತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –

ನನು ಕಿಮಿತಿ ।

ಇಯಂ ರೂಪಪ್ರಮೇತಿ ।

ನನು ಸ್ವತಸ್ತ್ವನಿರ್ವಚನಪ್ರಶ್ನೇ ತದಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ; ಅಥ ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ, ತತ್ತು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ನೇಷ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ತದಧಿಕರಣಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತೇಃ, ಅತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಪಕ್ಷೀಕರಣೇನ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಉಪನ್ಯಸ್ತನಿರ್ವಚನಸ್ಯ ಪರತಸ್ತ್ವಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಪರತಸ್ತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಮಾ ನ ಜ್ಞಾನಂ; ಯೇನ ಸಾ ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಮಾತ್ರಜನ್ಯಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರ್ಯನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಂದ್ರಿಯಲಿಂಗಪರಾಮರ್ಶಾದಿಜನ್ಯಾಸು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಸ್ವಸಂಭವಾಪತ್ತೇಃ ಇತಿ ಚೇದ್, ಮೈವಮ್; ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಮಾಭ್ರಮಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾನಕಾರಣಕಲಾಪಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಮಾವದ್ ಭ್ರಮೇಷ್ವಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾತ್, ಚಕ್ಷುಷಾ ರಜತಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾನುಭವಾತ್ । ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಭ್ರಮಸಾಧಾರಣಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವರೂಪಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ ಯಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತಥಾ ಸಾಧ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅರ್ಥೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಾಂತರ್ಗತಸಂಯೋಗರೂಪಚಕ್ಷುರ್ಗುಣಜನ್ಯತ್ವೇನ ವಿಷಯಭೂತರೂಪಗುಣಜನ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಬಾಧವಾರಣಯ ಅಸಂಪ್ರಯೋಗತ್ವಾನಧಿಕರಣೇತಿ ಚಕ್ಷುರ್ಗತೇತಿ ಚ ಗುಣವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ ಚಕ್ಷುರಂತರಗತಗುಣಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಅರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯೈತದಿತಿ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶೇಷಣಂ, ತದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ನೋಪಾದೇಯಮ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ವ್ಯಂಜಕತೇಜೋರೂಪತ್ವಾತ್ ಆಲೋಕರೂಪವಚ್ಚಕ್ಷೂರೂಪಮಪಿ ರೂಪಪ್ರಮಾಹೇತುರಿತಿ ಬಾಧಃ; ತೇಜೋಗತಮುದ್ಭೂತರೂಪಮೇವ ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನಹೇತುಃ ನ ತು ಊಷ್ಮರೂಪವದನುದ್ಭೂತಂ ಚಕ್ಷೂರೂಪಮಿತಿ ಮತಾನುಸರಣಾತ್ । ಮತಾಂತರೇ ತು ರೂಪಭಿನ್ನೇತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ । ನನೂಕ್ತರೂಪಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಂ ಕಥಮನೇನ ಸಾಧ್ಯನಿರ್ದೇಶೇನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಭ್ರಮಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಕಾರಣಕಲಾಪಾನನುಪ್ರವಿಷ್ಟಪ್ರಮಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣಂ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾತಿರಿಕ್ತಚಕ್ಷುರ್ಗುಣರೂಪಂ ಪರತಸ್ತ್ವವಾದಿಭಿರಿಷ್ಯತೇ, ಯೇನ ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಸಾಧನಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಸಾಧನಂ ಭವೇತ್; ಪರತಸ್ತ್ವವಾದಿಭಿರ್ಹಿ ಸ್ಥೂಲಾವಯವಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಯಾಂ ಭೂಯೋಽವಯವೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಯಾವದ್ವಿಷಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಜನ್ಯಪ್ರಮಾಮಾತ್ರೇ, ಗ್ರಾಹ್ಯಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಚ ವಿಶೇಷಕಾರಣಮಿಷ್ಯತೇ; ನ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಮುದಾಹೃತಸಾಧ್ಯನಿರ್ದೇಶೇನ ಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರಾದಿಮಸ್ಯ ವಿಶೇಷಕಾರಣದ್ವಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗತವಿಶೇಷಣಲಭ್ಯಂ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾತಿರಿಕ್ತವಿಶೇಷಣೇನ ವಿರುದ್ಧಮ್, ಸಂಪ್ರಯೋಗಾತಿರಿಕ್ತವಿಶೇಷಣಲಭ್ಯಂ ತೃತೀಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗತವಿಶೇಷಣೇನ ವಿರುದ್ಧಮ್; ತಸ್ಮಾದ್ ನಾನೇನಾನುಮಾನೇನ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಚಕ್ಷುರ್ಗತಪಿತ್ತದೋಷಾಭಾವೇ ಶಂಖೇ ಶ್ವೈತ್ಯಪ್ರಮಾ ತದಭಾವೇ ನ, ಚಕ್ಷುರ್ಗತಮಂಡೂಕವಸಾಂಜನಾಭಾವೇ ವಂಶವರ್ಣಪ್ರಮಾ ತದಭಾವೇ ನೇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ರೂಪಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರಮಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣತ್ವೇನ ಶಂಕಾರ್ಹಸ್ತಥೈವ ಪರತಸ್ತ್ವವಾದಿಭಿಃ ಇಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚಕ್ಷುರ್ದೋಷಾಭಾವರೂಪೋ ಯಸ್ತದ್ಧರ್ಮಸ್ತಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವ ಇಹ ಸಾಧ್ಯಃ । ಅನ್ಯತ್ತು ಪ್ರಮಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣತ್ವೇನ ಶಂಕಾರ್ಹಮೇವ ನ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಭೂಯೋಽವಯವೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಂ ವಿನಾ ಸ್ಥೂಲಾವಯವಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ; ತದಭಾವೇಽಪಿ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನ ತದುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ತತ್ಪ್ರದೇಶಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರಾರ್ಥಂ ತತ್ತತ್ಪ್ರದೇಶಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ನ ಭೂಯೋಽವಯವೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾವಯವಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣತ್ವೇ ಮಾನಮಸ್ತಿ । ಏತೇನ ಸ್ಥೂಲಾವಯವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ತಸ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣಮಿತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ಥೂಲಾವಯವಿನಿ ಪರಮಾಣುದ್ವ್ಯಣುಕರೂಪಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಭ್ರಮಸ್ಯಾಪ್ಯನುದಯಾತ್, ಯಾವದ್ವಿಷಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣಮ್; ಅಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಭಾನೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಷ್ವಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತೇರ್ವಾ ಸನ್ನಿಕರ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಅಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್, ಅಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಮಪಿ ರಜತಾದಿಕಂ ದೋಷಾದ್ಭಾಸತ ಇತಿ ಸಮರ್ಥನೇ ತಥೈವಾಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಮಪಿ ನಿಧ್ಯಾದಿಕಮಂಜನಾದಿಗುಣಾದ್ ಭಾಸತ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯಾನುಗತವಿಶೇಷಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಶೇಷ್ಯವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಣಸನ್ನಿಕರ್ಷೋಽಪಿ ನ ಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾನುಗತೋ ಗುಣಃ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಸ್ಫಟಿಕವೃತ್ತೇರ್ಲೌಹಿತ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಾವಗಾಹಿನಿ ಭ್ರಮೇ ತಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್, ತತ್ತತ್ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ವೃತ್ತಿವಿವಕ್ಷಾಯಾಮನನುಗಮಾತ್ । ಏತೇನ ವಿಶೇಷಣವದ್ವಿಶೇಷ್ಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಃ ತಸ್ಯಾಂ ಗುಣ ಇತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಗ್ರಾಹ್ಯಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ಜನ್ಯಪ್ರಮಾಮಾತ್ರೇ ನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಕಾರಣತ್ವಂ, ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ತದಸಿದ್ಧೇಃ । ಲೋಕೇ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಾಯಾಂ ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವದರ್ಶನಾತ್, ಯದ್ವಿಶೇಷಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಬಾಧಕಂ ವಿನಾ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಯೋರಪೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಯತ್ರಾಸ್ಮದಾದಿಗತಗ್ರಾಹ್ಯಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರೋಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇನಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜನ್ಯಪ್ರಮಾತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸ್ತರ್ಕಃ; ಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಕಾರಣಕಲಾಪಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್, ತತ್ರ ತದ್ವದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಘಟತ್ವಪಟತ್ವಾದಿಪ್ರವೇಶೇನ ಅನನುಗತಸ್ಯ ಅವಚ್ಛೇದಕಕೋಟಿಪ್ರವೇಶಾಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಭ್ರಮೇ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ 'ಯದ್ವಿಶೇಷಯೋ'ರಿತ್ಯುಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತ್ಯೈವ ಭ್ರಮಮಾತ್ರೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಭ್ರಮೋ ಹೇತುಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನಿತ್ಯಪ್ರಮಾವದ್ ನಿತ್ಯಭ್ರಾಂತಿರಪ್ಯಂಗೀಕರಣೀಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯತ್ತು ತದಭಾವವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಲಘು ತದಭಾವವಜ್ಜ್ಞಾನಮೇವ ಭ್ರಮೇಷು ದೋಷೋಸ್ತು, ತತ್ತು ಭ್ರಮೇ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸುಲಭಮಿತಿ ನೇಶ್ವರೇ ಭ್ರಾಂತಿಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ, ನ ಚೈವಂ ಪ್ರಮಾಯಾಮಪಿ ಲಘು ತದ್ವಜ್ಜ್ಞಾನಮೇವ ಗುಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ತಾವತಾಪಿ ಪರತಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಫಲೇಶ್ವರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚಾಪ್ರತ್ಯೂಹತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ತನ್ನ; ತದಭಾವವತ್ತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮವಿರೋಧಿನಸ್ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ವಸ್ತುತೋ ಯತ್ ತದಭಾವವತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಭ್ರಮಾಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವರೂಪದೋಷತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತದಭಾವವದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತದಭಾವವದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕಾನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಕಾರಣಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾತ್ । ತದಭಾವವದ್ಭ್ರಮವಿಶೇಷ್ಯವಿಶೇಷ್ಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತದಭಾವವತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ಭ್ರಮವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾರೋಪ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಭ್ರಮವಿಶೇಷ್ಯವಿಶೇಷ್ಯಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಏತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಭ್ರಮ ಏವ ಭ್ರಮೇ ದೋಷ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾ ಲಘೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ ಭೂಯೋಽವಯವೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದೀನಾಂ ಶಂಕಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಶಾಲಿತಯಾ ತದರ್ಹಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯದೋಷಾಭಾವಸ್ಯೈವ ಅಧಿಕಕಾರಣತ್ವನಿರಾಕರಣಮ್ ಅನೇನಾನುಮಾನೇನ ಕೃತಮ್ । ಚಕ್ಷುರ್ದೋಷಾಭಾವಸ್ಯ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಿದಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಂತರದೋಷಾಭಾವಾನಾಮ್ ಅಧಿಕಕಾರಣತ್ವನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಏತಚ್ಛಾಯಾಪನ್ನಾನಾಮ್ ಅನುಮಾನಾಂತರಾಣಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಕಾ ತರ್ಹಿ ದೋಷಾಭಾವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರ್ಗತಿಃ? ದೋಷಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮೇವ । ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯವಿರೋಧಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ, ನ ತು ನೈಯಾಯಿಕಕಲ್ಪಿತಂ ಕಾರಣೀಭೂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ; ತೈರಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದವಿರೋಧಿನೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕಜ್ಞಾನವಿಘಟಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ವದದ್ಭಿಃ ಕಾರಣೀಭೂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತತ್ವೇನಾನಭ್ಯುಪಗತಮಪಿ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮಿಷ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ॥

ಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವತಸ್ತ್ವಮಪಿ ಅನುಮಾನಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ –

ತಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತವಿಧೇತಿ ।

ಚಕ್ಷುರ್ಗತಗುಣಜ್ಞಾನಾಧೀನಪ್ರಥಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತಸ್ತ್ವವಾದೇ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಕರಣಗುಣಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾತ್ವೇಽಪಿ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕರಣಗುಣೇನಾಪಿ ತದನುಮಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಬಾಧವಾರಣಾಯ ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಣಮ್ । ಪರತಸ್ತ್ವವಾದೇ ಪ್ರಥಮಮಪಿ ಪ್ರಮಾರೂಪಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಗುಣಜ್ಞಾನಾನಧೀನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವಾರಣಾಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪದಮ್ । ಗುಣಪದಂ ಪೂರ್ವವದ್ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಧರ್ಮಪರಮ್ । ನನು ಪರತಸ್ತ್ವವಾದಿಭಿಃ ಕರಣದೋಷಾಭಾವಲಿಂಗಾದಿವ ಸಮರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಸಂವಾದಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಶೇಯತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ, ತದುಭಯಜ್ಞೇಯತ್ವನಿರಾಸೋಽನೇನಾನುಮಾನೇನ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಸಮರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂವಾದೌ ತದಯೋಗ್ಯವೈದಿಕಾರ್ಥಾದಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾವಧಾರಣೇ ನ ಸಂಭವತಃ, ಕರಣದೋಷಾಭಾವಾಜ್ಞಾನಂ ತು ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಭವತೀತಿ ತದಧೀನಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನತ್ವಮನೇನಾನುಮಾನೇನ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಕರಣದೋಷಾಭಾವಲಿಂಗಕಮೇವ ಪರತಸ್ತ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಗ್ರಾಹಕಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಸೈವಾತ್ರ ಪಕ್ಷೋ, ನ ತು ಸಮರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂವಾದಾವಸಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇತಿ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ತದವಸಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವೇ ಏತದ್ಘಟಪ್ರಮಾ, ಏತದ್ಘಟವಿಷಯಸಮರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂವಾದಾಧೀನಪ್ರಥಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಾ ನ ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ ಪಟಪ್ರಮಾವದಿತ್ಯನಯೈವ ರೀತ್ಯಾ ತತ್ರಾಪ್ಯನುಮಾನಮುನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ಏವಂಚ ಪರತಸ್ತ್ವನಿಷೇಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಹಭಾನನಿಯಮರೂಪಸ್ವತಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನನು ಏವಂ ಸತಿ ಯಸ್ಯಾಂ ರೂಪಪ್ರಮಾಯಾಂ ಕರಣದೋಷಶಂಕಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯೇ ಸತಿ ತನ್ನಿರ್ದೋಷತ್ವನಿಶ್ಚಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಃ, ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಅತಥಾಭೂತಾಯಾ ಇಹ ಪಕ್ಷೀಕರಣಾತ್, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದೇಷೇತಿ ಪ್ರಕ್ಷವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ।

ತಥಾವಿಧೇತಿ ।

ನನು ಇಹ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕರಣಗುಣಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಂ ನ ನಿಷೇಧ್ಯಮ್; ಪರತಸ್ತ್ವವಾದಿಭಿರಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಮಾನವಿಷಯರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಅಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯದ್ವಾರಾ; ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಃ, ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಕಿಂತ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಶೂನ್ಯಂ ಸಮಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ತೈರಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಕರಣದೋಷಸಂಶಯೇನ ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಪ್ರಸಕ್ತೇ ನಿರ್ದೋಷತ್ವರೂಪಕರಣಗುಣಜ್ಞಾನಜನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೇನ ತಚ್ಛಂಕಾನಿರಾಸಪೂರ್ವಿಕಾ ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಃ ಕರಣಗುಣಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಂ ಪರತಸ್ತ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ನಿಷೇಧ್ಯಮ್ ಇತಿ; ಸ್ವತಸ್ತ್ವವಾದಿಭಿರಪಿ ತಸ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತನ್ನಿಷೇಧೇ ಬಾಧಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ಕರಣಗುಣ ಜ್ಞಾನಾಧೀನೇತಿ ಪರತಸ್ತ್ವವಾದಿಷು ಕೇಷಾಂಚಿನ್ಮತಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥಮಿದಮನುಮಾನಮ್ ।

ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಯಾ ಭಾನಮೇವ ನ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಅನ್ಯಾತ್ಮತಾಽನಿರ್ವಚನೀಯೇತ್ಯೇತದಸಿದ್ಧಮ್; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ತಥಾಽವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತಾಮಾಪಾದ್ಯ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।

ರಜತವದಿತಿ ನ ಸಾದೃಶ್ಯವಿವಕ್ಷೇತಿ ।

ನನು 'ತೇನ ತುಲ್ಯಂ ಕ್ರಿಯಾ ಚೇದ್ವತಿ'ರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕ್ರಿಯಯಾ ಸದೃಶೇ ವತಿರನುಶಿಷ್ಟಃ, ನ ತು ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ, ಅಥ ಸದೃಶವಾಚಿನೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್; ಯಥಾ ರಜತಂ ರಜತಾತ್ಮನಾ ಭಾಸತೇ, ತಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಪಿ ರಜತಾತ್ಮನಾ ಭಾಸತ ಇತಿ ವತಿನಾ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯಭಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪೇ ರಜತಸಾದೃಶ್ಯೇ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಸತಿ ಅಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಚಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಯೋಗೇನಾರ್ಥಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಭೂತರಜತತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಅರ್ಥತಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ರಜತತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ವ್ಯವಹರ್ತುಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ನ ತು ದ್ವಾರಭೂತೇ ಶುಕ್ತಿಕಾಗತರಜತಸಾದೃಶ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ನ ವಿವಕ್ಷಾ ಕಿಂತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ವಾ ಯಥಾ ಸಾದೃಶ್ಯವಾಚಿನ ಇವಶಬ್ದಸ್ಯ ವತೇಶ್ಚ ದೂರಾದಾಗಚ್ಛನ್ ದೇವದತ್ತವದ್ಭಾತೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾದುತ್ಕಟಕೋಟಿಕಸಂಶಯರೂಪಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಭಾವನಾಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಾತ್ಮನಾಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥವಿವಕ್ಷಾವತಾಂ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಪಿ ತದರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ತಥೋಕ್ತಮಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಫಲಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮೇವೋಪಪಾದ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ನಾವತಾರ್ಯತೇ? ಕಥಂ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಪ್ರತಿ ಪಾದನಾನಂತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಃ ಪರಪಕ್ಷೇ ಸಂವಿದೋಽರ್ಥಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಂಭವಃ, ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಏವಾರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತಯಾ ಸಂವಿದಭೇದೇನ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಂಭವಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ನಾವತಾರ್ಯತೇ? ತದನಂತರಂ ಸಂವಿದೋ ಜನ್ಮಾದಿನಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಮೇವ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನಾವತಾರ್ಯತೇ? ಉಚ್ಯತೇ; ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಆತ್ಮಸಿದ್ಧಿಂ ವದತಾಂ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಭಿಮತಮೇವೇತಿ ತದುಪಪಾದನಮ್ ಅನುವಾದಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ತತ್ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಫಲಸ್ಯೇತ್ಯನುವಾದ್ಯಕೋಟೌ ನಿವೇಶಿತಮ್ । ಸಂವಿದಃ ಪರಪಕ್ಷೇ ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಂಭವಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮ್ ಅರ್ಥಜಾತಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ತತ್ಸಂಭವೋಪಪಾದನಮ್ ಅರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಅನಿರ್ವಚನೀಯವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಪರ್ಯವಸನ್ನಂ ಸತ್ಸ್ವರೂಪತೋಽನನುಭಯಮಾನಭೇದಾಯಾಃ ಸಂವಿದೋ ನಾರ್ಥೋಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಸ್ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತಿ ಸಂವಿದೋ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೋಪಪಾದಕತಯೈವ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಾ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಥಂ 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ' ಶ್ರುತೇರ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದ್ರಾಗೇವ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್? ಇಹ ಹಿ ಜ್ಞಾನಪದಮಂತೋದಾತ್ತಮಧೀಯತೇ । ಅಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಶ್ಚ ಕೇವಲಂ ಲ್ಯುಡಂತತಾಯಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಹಿ ಲ್ಯುಡಾದೇಶಸ್ಯ ಅನ ಇತ್ಯಸ್ಯ 'ಆದ್ಯುದಾತ್ತಶ್ಚೇ'ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ವರೇಣ ಪ್ರಥಮಾಕಾರೇ ಉದಾತ್ತೇ 'ಲಿತೀತಿ' ಲಿತ್ಸ್ವರೇಣ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಕಾರೇ ಚೋದಾತ್ತೇ 'ಅನುದಾತ್ತಂ ಪದಮೇಕವರ್ಜ'ಮಿತಿ ಶೇಷನಿಘಾತಸ್ವರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಥಯೋರಕಾರಯೋರನುದಾತ್ತಯೋಃ 'ಏಕಾದೇಶ ಉದಾತ್ತೇನೋದಾತ್ತ' ಇತ್ಯೇಕಾದೇಶಸ್ವರೇಣ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ಯಕಾರಯೋರೇಕಾದೇಶೇ ಚೋದಾತ್ತೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತ್ಯಾಕಾರಸ್ಯಾನುದಾತ್ತಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಚ 'ಅನುದಾತ್ತೌ ಸುಪ್ಪಿತಾ'ವಿತಿ ಸುಪ್ಸ್ವರೇಣಾನುದಾತ್ತಸ್ಯ 'ಅಮಿ ಪೂರ್ವ' ಇತ್ಯೇಕಾದೇಶೋ ಭವನ್ ಸ್ಥಾನೇಽಂತರತಮ ಇತಿ ಪರಿಭಾಷಯಾಽನುದಾತ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚಾನುದಾತ್ತಸ್ಯ 'ಉದಾತ್ತಾದನುದಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರಿತ' ಇತಿ ಸ್ವರಿತಾದೇಶೋ ಭವೇತ್ । ಅತ ಏತದ್ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪದಂ ಕೇವಲಲ್ಯುಡಂತತ್ವೇ ಸ್ವರಿತಾಂತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಕಾಠಕೇ 'ಸಂಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನ'ಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಂತೋದಾತ್ತನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಪದಂ ಲ್ಯುಡನಂತರಂ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಾಚಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅರ್ಶಆದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅಶಆದ್ಯಚ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ 'ಯಸ್ಯೇತಿ ಚೇತಿ' ಪ್ರಕೃತಾವಂತ್ಯಸ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಲೋಪೇ 'ಚಿತ' ಇತಿ ಚಿತ್ಸ್ವರೇಣ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸತಿ ತಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಚೈಕಾದೇಶಸ್ಯಾಪಿ 'ಏಕಾದೇಶ ಉದಾತ್ತೇನೋದಾತ್ತ' ಇತ್ಯುದಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಭಾವಾತ್ । ಏವಮಿಹ ಜ್ಞಾನಪದಪ್ರಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯಣೇ ಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮೇವಾತ್ಮನಃ ಸಿಧ್ಯೇದ್; ನ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಂ, ಕಿಂ ತ್ವೌಣಾದಿಕನಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನ ತತ್ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಜ್ಞಾಧಾತೋರಾಹತ್ಯ ನಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾಭಾವೇಽಪಿ 'ಜಣಾದಯೋ ಬಹುಲಮಿ'ತಿ ಬಹುಲಗ್ರಹಣೇನ ಯತೋ ವಿಹಿತಾಸ್ತತೋಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತೇ ಭವಂತೀತಿ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಔಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ಅರ್ಶಆದಿಸೂತ್ರವಿಹಿತಮನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಹೋಮಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಅಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಶ್ಚ ಯುಜ್ಯತೇ; ನಪ್ರತ್ಯಯಾಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ವರೇಣೋದಾತ್ತವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಭಕ್ತ್ಯಕಾರೇಣ ಭವತ ಏಕಾದೇಶಸ್ಯಾಪ್ಯುದಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಭಾವಾತ್ । ಏವಮುಭಯಥೇಹ ಜ್ಞಾನಪದಪ್ರಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯಣಸಂಭವೇ ಕಥಮಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸಂವಿದಾತ್ಮಾಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿರ್ಣೀಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ರ ತತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಾಮುಪಪತ್ತಿಮುಪಪದ್ಯತೇ ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಟೀಕಾಯಾಂ ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ ।

ಅತೋಽತ್ರ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಸ್ಯ ನ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ವಯಸಂಘಟನೇತೀತ್ಥಮವತಾರಿಕಾ –

ನನ್ವಭ್ಯುಪೇಯತೇ ಇತಿ ।

ನನು ಚಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕೋ ಹೇತುಃ, ಸ್ವಯಮಭಾಸಮಾನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥಪ್ರಕಾಶರೂಪಮಸ್ತು, ನ ಚ ತಥಾತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿವದರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾದ್, ನ ತು ತತ್ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯನವಸ್ಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಉಕ್ತನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತಥಾ ಸತಿ ಘಟಜ್ಞಾನಾದಿಷು ಸತ್ಸು ಕದಾಚಿತ್ಸಂದೇಹವಿಪರ್ಯಾಸಾಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯೇವ ಸುಖಾದೌ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಾನುದಯದರ್ಶನಾತ್, ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಮನಸಾ ರುದಾನುವಾಕಾನಾವರ್ತಯನ್ನಾಸಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಹಿ ತತ್ತದ್ವರ್ಣಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ವಕಾಲೇ ಭಾನಾಭಾವೇ ಸಾಮಗ್ರೀಮಪರಾಮರ್ಶೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ಇಚ್ಛಾಘಟಿತಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯನಿರಂತರಕ್ರಮಿಕವರ್ಣವಿಷಯಸ್ಮರಣಸಂತಾನೋದಯಕಾಲೇ ಮಧ್ಯೇ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಸ್ಮರಣಮನುವ್ಯವಸಾಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ ।

ಆತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವಾದ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾ ಇತ್ಯೇತದಂತಮುಕ್ತವಾನಾತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶವಾದ್ಯೇವ । ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಫಲಾಭೇದೇನೈವ ಉಪಪಾದನೀಯಂ, ನಾನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಮುಪಪಾದಯಿತುಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಪಯೋಗ ಉಕ್ತ ಇತಿ ।

ಸಹಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾಯಾಮನುಪಯೋಗ ಉಕ್ತಃ । ಉಪಯೋಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹೇತಿ ।

ಬಾಧದೋಷಃ ಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ದೋಷಾಂತರಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಾಂ ಪರಿಹರತೀತಿ ।

ಅಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಿಹರನ್ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಡತ್ವಾನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ಅರ್ಥವಿಷಯಹಾನಾದಿಜನಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತಾನಿಯಾಮಕಂ, ಕಿಂತು ತಜ್ಜನಕಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್; ತಥಾ ಚ ಜಡೇ ದೇಹಾತ್ಮಸಂಯೋಗೇ ನ ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ ಸ್ವಮಾತ್ರೇ ಸಾಕ್ಷೀತಿ ।

ದೃಶ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಸಂವಿದ್ಭಿನ್ನತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಹ್ಯಭೇದಸಂಬಂಧೇನೈವ ಕ್ಲೃಪ್ತಮಿತಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸಾ ಜಡರೂಪಾ ದೇಹಾತ್ಮಸಂಯೋಗತುಲ್ಯಾ ನ ಪ್ರಕಾಶರೂಪೇತಿ ನೋಕ್ತನಿಯಾಮಕೇನ ತಸ್ಯಾ ದೃಶ್ಯವರ್ಗವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಯದ್ವಿಷಯತ್ವನಿಯಾಮಕಮನ್ವಿಷ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದೇನ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್; ತಥಾ ಸತಿ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ಅತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಏವಮಪಿ ಗಗನಾದೀನಾಮತೀತಾನಾಗತಯೋಶ್ಚ ಹಾನಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾವ್ಯಾಪನಾತ್, ತಾಮ್ರಾದಿಜ್ಞಾನೇ ತದುಪಷ್ಟಂಭಕಕಾಲಿಕಾದೇರಪ್ಯುಪಾದಾನಜನಕೇ ಕಾಲಿಕಾದಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಏತೇನ ಪರೋಕ್ಷಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೀನಾಮಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷವೃತ್ತೀನಾಂ ಹಾನಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಚ ತತ್ತದ್ಭಿನ್ನೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯೇ ವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾರ್ಥಂ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ಅವಶ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವೇನ ತಥಾಭೂತಂ ನಿಯಾಮಕಂ ಸಂವಿದ್ಭಿನ್ನೇಽಪಿ ಸಂವಿದಃ ತತ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವನಿಯಾಮಕಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ; ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾಯಾಮಭೇದಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯವರ್ಗಪ್ರಕಾಶತಾಯಾಂ ನಿಯಾಮಕಾಂತರಸ್ಯಾನನುಗಮಾವಹಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।

ನನು ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಭಿನ್ನೇ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತೇತಿ ಬ್ರೂಷೇ, ಸಂವಿತ್ಪ್ರಪಂಚಯೋರಭೇದಂ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಪಾಕುರುಷೇ, ಅಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಶ್ಚ ನಾಧ್ಯಾಸಿಕಂ ತಮಂಗೀಕುರುಷೇ, ಕಿಂತು ಜಗದಾಂಧ್ಯಮೇವ ವಕ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತೋಽಸೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಾಮಿತಿ ।

ಸರ್ವೋಽಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತ ಏವಾರ್ಥ ಆತ್ಮನಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಸಂಭವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮನೂದ್ಯತೇ । ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಖಲು ಸಂವಿತ್ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾಭಿನ್ನ ಏವ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ ಖಭಿನ್ನೇ ದೃಶ್ಯವರ್ಗೇ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಾತ್ತ್ವಿಕಶ್ಚ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಯೋರಭೇದೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅತೋ ದೃಶ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಸಂವಿದ್ವಿವರ್ತತಯಾಽನಿರ್ವಚನೀಯೇನ ತದಭೇದೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾ । ಏವಂ ಚಾನುಭವಾಮೀತ್ಯೇಕರೂಪಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶನೇನ ಸಂವಿದಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮೇ ಭೇದಾಪ್ರತೀತೇರರ್ಥಾನಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ತದ್ಭೇದೇನ ರಂಗರಜತಾದಿಭ್ರಮವಿಷಯಭೇದೇನ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಶುಕ್ತಿಶಕಲಸ್ಯೇವ ಭಾಸ್ಕರಮತರೀತ್ಯಾ ಔಪಾಧಿಕವಸ್ತುಕೃತಭೇದಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ನಿತ್ಯಾ ಸಂವಿದಿತಿ ನಿತ್ಯಸಂವಿದತಿರೇಕೇಣ ಆತ್ಮಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಕಾಶ ಏವ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥೋ ನಿರಂಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಮತೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಕರಣದೋಷಾಜನ್ಯತಯಾ ನಿರಂಶತಯಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣವಿಶೇಷಾಗ್ರಹಣಾಸಂಭವಾತ್ ಕಥಮಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತೇತ್ಯೇವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಮತಾನುಸಾರೇಣೈವಾಯಮ್ ಅಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಆಜಾನತಃ ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದೋ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಕಿಂತ್ವನುಭವಾಮೀತ್ಯೇಕರೂಪಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಅಭೇದ ಏವಾವಸೀಯತೇ । ನ ಚಾನುಗತಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜಾತ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಃ; ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾಪ್ರತೀತೌ ಲಾಘವೇನ ತಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಇಚ್ಛಾಯಾ ಅಪಿ ಇಚ್ಛಾಮೀತ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ಸ್ವತೋ ಭೇದಾಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಮಮೈತದಿಚ್ಛಾ ನಷ್ಟಾ ಏತದಿಚ್ಛಾ ಉತ್ಪನ್ನೇತಿ ನಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಭವವಿರೋಧೇನ ಅನುಗತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಜಾತಿವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನ ಇವೇಚ್ಛಾಯಾಮಪಿ ನಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಅವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ಇಚ್ಛಾಯಾಮ್ ಅವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಿತ್ಯೈಕದೃಗಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತೋಪಯೋಗ್ಯಭೇದ ಉಪಪಾದನೀಯಃ, ನ ತು ತತ್ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತತ್ತದೃಗಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ; ಲಬ್ಧಾತ್ಮನಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಭಾಸಮಾನೇ ಪಶ್ಚಾದಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವಿಷಯಂ ವಿನಾಪಿ ಭಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಏಕದೃಗಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವಿಷಯನಿಯಮಾಸಂಭವಃ; ಅವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತಿಕೃತವಿಷಯನಿಯಮೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಹಂವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣಾರ್ಥಾಂತರದುಷ್ಟಮನುಮಾನಂ; ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸುಷುಪ್ತಾವಹಂವೃತ್ತೇಃ ಅವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ ತಥಾಭೂತಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಅನುಮಾನಗ್ರಾಹಕತಯಾ ತವಾಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸುಪ್ತಾವಿತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತಾವಂತಃಕರಣಲಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದಾನೀಮಹಂವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸುಪ್ತೋಸ್ಥಿತಪರಾಮರ್ಶಸ್ತಾತ್ಕಾಲಿಕಾಹಮರ್ಥಾನುರಾಗವಿಷಯೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಯಥಾ ಖಲ್ವಭಿಜ್ಞಾಯಾಮಿತಿ ।

ನನು ದೇವದತ್ತೋಽಯಮಿತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮಿದಮರ್ಥೇ ಯದ್ ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯಂ ಭಾಸತೇ, ತದ್ವಿವಿಕ್ತಮುಲ್ಲಿಖ್ಯತ ಏವ; ಯತ್ತು ತತ್ರ ತತ್ತಾವಿಶಿಷ್ಟೈಕ್ಯಂ ವಿವಿಕ್ತಂ ನೋಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ, ತನ್ನಭಾಸತ ಏವ; ಅತೋ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತೋಲ್ಲೇಖಾಭಾವೇ ನೇದಮುದಾಹರಣಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿದಮರ್ಥೇ ಐಕ್ಯದ್ವಯಾಭಾವೇನ ಭಾಸಮಾನ ಏವ ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯೇ ತತ್ತೋಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶಾಭಾವೇನ ತತ್ತೇದಂತಾವಿಶಿಷ್ಟಾಭೇದರೂಪತಯಾ ಉಲ್ಲೇಖಾಭಾವರೂಪಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಾನುಲ್ಲೇಖಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ।

ದುಃಖಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾದಿರೂಪೇಣೇತಿ ।

ನನು ದುಃಖಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಂ ದುಃಖವಿರೋಧಿತ್ವಂ, ದುಃಖವ್ಯಾವರ್ತಕಸುಖತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದಿ ವಿಷಯಭೋಗದಶಾಯಾಂ ದುಃಖಸ್ಮರಣರಹಿತಾನಾಂ ತಜ್ಜನ್ಯಾನಂದೇ ದು:ಖವಿರೋಧಿತ್ವಪರಾಮರ್ಶಾಸಂಭವಾತ್, ತದನುಭವಸ್ಯ ಅಸತ್ಕಲ್ಪತ್ವೇನಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಮುಕ್ತೌ ಕಥಮಪಿ ದುಃಖಸ್ಮರಣಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಮುಕ್ತ್ಯಾನಂದಾನುಭವಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ, ಮುಕ್ತೌ ಸುಖತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕಾನುಭವಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ನಿರತಿಶಯೇ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಅವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣೋಪಧಾನದೋಷಾತ್ ಅಸ್ತ್ಯಧ್ಯಸ್ತೋಽಪಕರ್ಷಸ್ತಂ ವಿನಾಽನುಭವಾಭಾವಾದಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಸ್ತಾಪಕರ್ಷಯುಕ್ತತಯಾ ಗೃಹೀತೋಽಪ್ಯಾನಂದೋ ಮೇಘಾವರಣಕೃತಾಪಕರ್ಷಸೌರಾಲೋಕವದಗೃಹೀತ ಇವ ಭಾತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕದುಃಖವಿರೋಧಿ ಯತ್ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ನಿರತಿಶಯಾನಂದತ್ವಂ ತದನುಭವಾಭಾವಾದಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನ್ನಮೇವ ಮುಕ್ತ್ಯಾನಂದಾನುಭವೇ ಪ್ರಕಾರೋ ಮಹಾವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಸ್ವಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇವ ಅಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ಆನಂದಾದಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।

ಆನಂದಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ನನು ಆನಂದಾದೀನಾಮಿವ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ವಾಸ್ತವತ್ವೇನ ಅದ್ವಿತೀಯಚೈತನ್ಯೈಕರಸತಾಽವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ; ಆತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸವಾದಿನಸ್ತತ್ರ ತದ್ಭೇದೋಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್, ಅಭೇದಾಭಾವೇ ತದಾತ್ಮಕಭೇದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವರೂಪತೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ವಸ್ತುತೋ ನ ತದ್ಭೇದೋ, ನಾಪಿ ತದಭೇದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಸ್ತಾದಪಿ ರಜತಾತ್ ಶುಕ್ತೌ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಬಾಧಗೋಚರಭೇದದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಗತರಜತಾದಿಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚನಿವರ್ತ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ತದ್ವತ್ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಬಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೇದಸ್ಯ ತದ್ಬಾಧ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಚ ಸ ವಾಸ್ತವ ಏವಾದ್ವಿತೀಯಚೈತನ್ಯೈಕರಸಸ್ಯ ಇಷ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ದೋಷಃ; ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಸೋಽಪ್ಯಗೃಹೀತ ಇವ ಭಾತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಯಮಪಿ ಟೀಕಾಕಾರಾಣಾಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಚ ಸಂಮತಃ ಪಕ್ಷಃ ।

ಅತ ಏವ ಸೌತ್ರಾಥಶಬ್ದವಿಚಾರಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾನತಿರಿಕ್ತತಯಾ ವಾಸ್ತವತ್ವೇನೈವ ಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯವಗಾಹಿಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯಿಷ್ಯತೇ –

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಪೀತಿ ।

ನನು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅಖಂಡಾನಂದಾತ್ಮಕಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಹಂವೃತ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ಯೌಪಾಧಿಕರೂಪೇಣ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಗನುಪದಮೇವೋಕ್ತಂ, ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚ ಶಬ್ದಾಪರೋಕ್ಷನಿರಾಕರಣೇ, ಔಪಾಧಿಕರೂಪಾಪನ್ನಶ್ಚ ಜೀವಃ, ತಸ್ಯ ಕಥಮಿಹ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ ಔಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ಮದುಲ್ಲೇಖೋ ನ ಸ್ಯಾದಂತಃಕರಣಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾದಿದಮುಲ್ಲೇಖ ಏವ ಸ್ಯಾತ್, ಸತ್ಯಮ್ । ಅಹಮರ್ಥಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಿದಮಂಶರೂಪಸ್ಯ ಸುಖಾದಿಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಹಂವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ, ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚ, ಇಹ ತು ತಸ್ಯೇದಮಂಶಸ್ಯೇವ ಅಹಂವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ನ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೈತನ್ಯಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ । ವೃತ್ತಿಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ತು ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸನಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೇವ ಕಥಂಚಿದ್ರೂಪಭೇದೇನ ಪರಿಹಾರ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ಅಹಂ ಸುಖೀತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾತ್ ಸುಖಾದಿವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಕರ್ಮತ್ವಮ್, ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಪ್ರಕಾಶಸಮರ್ಥನೇನೇತಿ ।

ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವರೂಪಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।

ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಾಯಾಂ ವೃತ್ತಾವಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮೇವ ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ತಕಮ್; ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಕಾಂತಾರೂಢಂ ಸೌರಂ ತೇಜ ಏವ ತೃಣದಾಹಕಂ ತದ್ವತ್, ನ ತು ವೃತ್ತಿರವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಿಕಾ ಜಡತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಕರ್ಮಧಾರಯೋಕ್ತಿಃ ।

ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಸ್ವಭಾವವಾದಿನ ಇತಿ ।

ವತ್ಸವಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕ್ಷೀರಮಿವ ಪುರುಷಭೋಗಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಇತಿ ವದತಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಶಂಕಾಯಾಃ ವಿವರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತೇ ಪುರುಷಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಮವದತಃ ಸ್ವಭಾವವಾದಿನೋ ಮತೇ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯೇವಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸ್ವಭಾವವಾದಿಮತಪರತಯಾ ಯೋಜಿತಮ್ ।

ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಪಿ ಸಮರ್ಥಯತೀತಿ ।

ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಗತವಾಕ್ಯೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಯುಕ್ತ್ಯಂತಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹೀತಿ ।

ನಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಕರಣಾದಿಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಮಾಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರೇರಕತ್ವೇನ ಅಧ್ಯಾಸಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್, ಇಹ ತು ಚಿದ್ರಪತಯಾಽಪರಿಣಾಮತ್ವೇನಾಚಿದ್ರೂಪತಯಾ ಚ ಚಿದಚಿತ್ಸಂವಲನರೂಪಾ ಯಾ ಪ್ರಮಾ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕೇವಲಚಿತಃ ಕೇವಲಾಚಿತಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯುಭಯಥಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸಮರ್ಥನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಂ ತತ್ಕೌಟಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ನೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಹಮ್; ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ತತ್ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನಾಂ ನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಹಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಅನೇನೇತಿ ।

ನಾವಿದ್ಯಾವಂತಮಿತಿ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥೋ ಹಿ ವಿರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವಾಚಿತ್ಸಂವಲಿತರೂಪತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಗರ್ಭತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪರಿಹೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಪಯೋಗಪರಿಹಾರಾರ್ಥಸ್ತಾಮೇವೇತಿ ಗ್ರಂಥಃ ।

ಅಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತೇನ ಪ್ರಮೋಪಯೋಗಕಥನಾತ್ ಇತ್ಯವತಾರಯತಿ –

ತತ್ತ್ವೇತಿ ।

ಇಹ ಯದಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಕರಣಾದಿಪ್ರೇರಕತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ, ತದಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರೇರಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಸಮರ್ಥನಮೇವಾಸ್ಯಾಪಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಭವೇದ್; ಯದಿ ತು ತತ್ಪ್ರೇರಣಾನುಕೂಲಾ ಶಕ್ತಿರಿಹ ಪ್ರಮಾತೃವಂ ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ।

ನ ಚ ಪ್ರೇರಣವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಕಲ್ಪಿತಯಾ ಶಕ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಉಪಪಾದ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತೇನ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕೇನೈವ ತದುಪಪಾದನಸಂಭವಾತ್, ತಸ್ಯ ಚ ಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಮಾ ತ್ವಿತಿ ।

ತುಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರೇರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪಸ್ಥಿತ್ಯನಪೇಕ್ಷೋಪಸ್ಥಿತಿಕತ್ವವಿಶೇಷದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ।

ಉದ್ದೇಶತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕೇತಿ ।

ಯಜಮಾನದ್ರವ್ಯಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗೋಽನ್ಯೇನ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯ ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಧಾನೇ ಯಜಮಾನಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃವಂ, ತಥೈವ ಋತ್ವಿಗಾನಮನಾರ್ಥೇ ದಕ್ಷಿಣಾದಾನೇಽಪಿ । ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್, ಫಲಪ್ರತಿಗ್ರಹಯೋಗ್ಯತಾಪಾದಕತಪಃಪ್ರಭೃತೇಶ್ಚ । ಏವಕಾರಃ ತದಿತರಾಂಗಕಲಾಪವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಃ ।

ಭಾವನಾಕ್ಷಿಪ್ತೇತಿ ।

ನನು ಪಚಂತಿ ಪಾಚಕಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಭಾವನಾಕ್ಷಿಪ್ತಪಾಚಕರೂಪಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಂ ಪಾಕಫಲಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ; ತತ್ರಾಕರ್ತೃಗಾಮಿಕ್ರಿಯಾಫಲಾರ್ಥಕಪರಸ್ಮೈಪದಬಲಾತ್ ಪಾಕಫಲಸ್ಯ ಅನ್ಯಗಾಮಿತ್ವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಮಾತ್ರಂ, ತತ್ರ ಸಾಧಕಾಂತರಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ಆತ್ಮನೇಪದೇನ ಚೇತಿ ।

ಅನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಭೂತಿದಾನಂ ಹಿ ಸ್ವಫಲಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಪರೈಃ ಕಾರಯಿತುಮಿತ್ಯೇವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮವಗತಮ್ । ಅತೋ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಪರಿಕ್ರಯವಿಧಿಬಲಾತ್ ಪರಿಕ್ರೀತೈಃ ಕರ್ಮ ಕಾರಣೀಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽವಸೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಧ್ವರ್ಯವಾದಿಕಮಿತಿ ।

ಆಧ್ವರ್ಯವಾದಿಸಮಾಖ್ಯಾಯುಕ್ತಕಾಂಡಾಮ್ನಾತಮಂಗಜಾತಂ ಸಮಾಖ್ಯಾವಶಾತ್ ಅಧ್ವರ್ಯ್ವಾದಿಭಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಧಿಕರಣಾಂತರವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಮಿಹೋಪನ್ಯಾಸಃ ।

ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಯೋಜಕಸಾಧಾರಣಕರ್ತೃಸಾಮಾನ್ಯಪರಂ ಸಾಂಗಪ್ರಧಾನಾನುಷ್ಠಾಪಕಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಗತಮ್ ಆಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಪ್ರಯೋಕೇತ್ಯನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪರಿಹಾರಾಯಾಹ –

ಅಕರ್ತಾ ಕರ್ತೃತ್ವಶಕ್ತಿರಹಿತ ಇತಿ ।

ಪಾತಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವಧಾದೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಪಾತಕಶಬ್ದೇನ ಮಹಾಪಾತಕಮತಿಪಾತಕಂ ಸಮಪಾತಕಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಪಾತಕಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಜಾತಿಭ್ರಂಶಕರಾದಿ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೀರ್ಣಕಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅನುಕ್ರಾಂತಾಷ್ಟವಿಧಪಾಪಾನಂತಭೂತಂ ಪಾಪಂ ಪ್ರಕೀರ್ಣಕಮ್ । ಏವಮೇಕೈಕಸಂಜ್ಞಯಾ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಪಾಪಾನಾಂ ಕೋಡೀಕಾರಸ್ತೇಷು ತೇಷ್ವೇಕರೂಪನರಕಾದಿಫಲಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೋಪದೇಶಾರ್ಥಃ ।

ದೇಹಗತಸ್ವಾಮಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ದೇಹಗತಂ ನ ಭವತಿ; ತಸ್ಯ ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದ್ಯುಪಚಾರಾಧೀನಭೋಗಾಭಾವಾತ್, ತದಧೀನಭೋಗಭಾಕ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತದ್ವೈಕಲ್ಯಸಾಕಲ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತವೈಕಲ್ಯಸಾಕಲ್ಯಾರ್ಹಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ತದುಪಚಾರಾಧೀನಯೋಷಾದಿಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಸ್ಯ ದೇಹೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ।

ಪ್ರಮೇಯಸ್ವರೂಪಾಲೋಚನಯಾಪಿ ತಮಾಹೇತಿ ।

ನ ಚ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಕ್ತೃರೂಪಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವವಿಭುತ್ವಾದಿನಾ ಸಂದಿಗ್ಧತಯಾ ವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥ ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ॥ ೧॥ ನನು ಸೂತ್ರೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಕಿಮ್? ಅಖಂಡಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ, ಕಿಂ ವಾ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯರೂಪಂ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಮ್? ನಾದ್ಯಃ; ಸಂಶಯಾನಾಕ್ಷೇಪೇಣ ವಿಷಯಸೂಚನಾಲಾಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಬಹುಶೋ ದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಪುನ: ಪುನರುದಿತ್ವರೀ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸಂಶಯಮೂಲಾ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಾಲಾಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉಭಯಮಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಸೌತ್ರಪದಾನಾಮ್ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಲಂಕಾರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿಶ್ಚ ವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ದ್ವಂದ್ವೈಕವದ್ಭಾವಃ । ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದಿಚ್ಛೇತ್ಯರ್ಥಕಥನೇ 'ರಾಹೋಃ ಶಿರ' ಇತಿವದುಪಚಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ತಾವತ್ ಸ್ವರೂಪತೋ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೨) ಪ್ರಯೋಜನರೂಪತಯಾ ಫಲಾಧ್ಯಾಯೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತೀ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನೇತ್ಯತ್ರ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಾ ಜ್ಞಾನಪದೇನ ಸಂಗೃಹೀತೇ ಸಮನ್ವಯಾವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತೇ । ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಾ ತೇನೈವ ಜ್ಞಾನಪದೇನ ಸಂಗೃಹೀತಂ ಸಪರಿಕರಂ ಸಾಧನಾಧ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಹಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ॥

ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನಿತಿ ।

ಇಷ್ಟಿಷು ಪ್ರೈಷಸ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುಃ ಕರ್ತಾ, ಅನುವಚನಸ್ಯ ಹೋತಾ; ತದ್ವಿಕೃತೌ ಪಶಾವುಭಯೋರಪಿ ಮೈತ್ರಾವರುಣಃ ಕರ್ತಾ ವಿಧೀಯತೇ –

ಮೈತ್ರಾವರುಣಃ ಪ್ರೈಷ್ಯತಿ ಚಾನ್ವಾಹ ಚೇತಿ ।

ತೇನ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ದಂಡಿವಾಕ್ಯೇ ಮೈತ್ರಾವರುಣಕರ್ತೃಕೇ ಪ್ರೈಷಾನುವಚನೇ ವಿಧ್ಯನ್ವಯಿತ್ವೇನ ನ ವಿವಕ್ಷಾ, ಕಿಂತು ಪ್ರೈಷಾನುವಚನಾಂಗೇ ದಂಡಗ್ರಹಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ "ಕ್ರೀತೇ ಸೋಮೇ ಮೈತ್ರಾವರುಣಾಯ ದಂಡಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ” ವಿಹಿತಸ್ಯ ದಂಡದಾನಸ್ಯ ಮೈತ್ರಾವರುಣಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ ತೇನ ಸ್ಥಿತ್ವೋಚ್ಚೈಃ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರೈಷಾನುವಚನೇ ಬಲಾರ್ಥಮವಷ್ಟಂಭತಯಾ ದಂಡಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವೇತ್; ತಥಾಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಭವಂತೀ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತೇನ ಕರ್ತವ್ಯೇ ರಾತ್ರಿಸಂಚಾರಾದಾವಪಿ ಭವೇತ್, ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕಾರ್ಯಾಂತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾಫಲಕಃ ಪ್ರೈಷಾನುವಚನರೂಪೇ ಕಾರ್ಯೇ ತಸ್ಯ ದಂಡವಿಧಿರಿತಿ ದಂಡ ಏವ ವಿಧ್ಯನ್ವಯಿತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ॥

ಪ್ರತ್ಯುತ ತದವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।

ನನು ವಿಧ್ಯನ್ವಯಿತ್ವೇನಾವಿವಕ್ಷಿತಮಪಿ ಪ್ರೈಷಾನುವಚನಮನುವಾದ್ಯತಯಾ ಯಥಾ ವಿಧೇಯದಂಡಾನ್ವಯಿ, ಏವಮಿಚ್ಛಾಪಿ ಪ್ರಾರಭ್ಯಮಾಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ವಯಿನೀ ಸತೀ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಂ ಚ ಗಮಯೇತ್; ಇಚ್ಛೇಷ್ಯಮಾಣಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇ ಚೇಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ 'ಯಜೇತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ' ಇತ್ಯಾದೌ ಕ್ಲೃಪ್ತಮ್, ಅತ ಇಹಾಪೀಚ್ಛಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಹಾಯ ಇಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್; ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥತಾಯಾಂ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್; ಉಚ್ಯತೇ, ಏವಂ ಸತಿ ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಅಗ್ರಹಣಾತ್ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶಿತೋ ನ ಸ್ಯಾದ್, ವಿವಿದಿಷಂತೀತ್ಯತ್ರೇವ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥತಾಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥೇನ ಇಚ್ಛಾಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ನಿರ್ಣಿನೀಷೋಕ್ತ್ಯೈವ ಸಂದೇಹಾನಾಕ್ಷೇಪಾದ್ವಿಷಯಸೂಚನಂ ಚ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಅತಃ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಪ್ರೇಪ್ಸಾಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯನಿರ್ಣಯೇಚ್ಛಾಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಗವಿಜ್ಞಾತತಯಾ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವೇನ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಸೂಚಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾದ್ವಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮೇವಾಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವತೋ ನಾಂತಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ತಸ್ಯ ಪೂಜಿತವಿಚಾರವಚನತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ 'ಮಾನ ಪೂಜಾಯಾ'ಮಿತಿ ಧಾತೋಃ ಪೂಜಾಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವಾತ್, 'ಮಾನ ವಿಚಾರೇ' ಇತಿ ಚುರಾದಿಪಠಿತಸ್ಯ ಧಾತೋರ್ವಿಚಾರಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವಾತ್; ತಥಾಪಿ ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಧಾತ್ವರ್ಥತಯಾ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಾನ್ಯತರತಲಾಭೋಽಸ್ತಿ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರವರ್ತ್ಸ್ಯತಿ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯತೇ । 'ವೃದ್ಭ್ಯಃ ಸ್ಯಸನೋ'ರಿತಿ ವೈಕಲ್ಪಿಕಂ ಪರಸ್ಮೈಪದಮ್ । ಪರಸ್ಮೈಪದೇ 'ನ ವೃದ್ಭ್ಯಶ್ಚತುರ್ಭ್ಯ' ಇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿಡಾಗಮಾಭಾವಃ ।

ಕಿಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾದಿತಿ ।

ಕಿಮಯಮಥಶಬ್ದ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪೋಪನ್ಯಾಸಪರೇ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪಧರ್ಮಿತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ಇತಿ ।

ಅಥಶಬ್ದವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಕಲ್ಪಾತ್ ಆನಂತರ್ಯಶುದ್ಧಕಲ್ಪಾದ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಅವಶ್ಯಮಪೇಕ್ಷಣೇ ತಮೇವಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಕಲ್ಪಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಆನಂತರ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಆವಶ್ಯಕತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ತನ್ಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾನಂತರ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆನಂತರ್ಯರೂಪತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಕಲ್ಪಾಪ್ರತಿಭಾನಾದಿತಿ ।

ಯತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತಿಭಾನಂ ತತ್ರೈವ ಪೂರ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಕೃತತದ್ಧರ್ಮ್ಯಪೇಕ್ಷಾರ್ಥಕೋ ವಿಕಲ್ಪಾಂತರಮುಖೇಽಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾಶಯಃ । ನನು 'ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರೇತೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತೇ'ತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾನುವಾದೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಲಕ್ಷಣಗುಣವಿಧಾನಂ, ನ ತು ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪಾದಕತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾರ್ತಿಕಕೃತೋಕ್ತಮ್ । (ತಂತ್ರವಾರ್ತಿಕೇ ಜೈ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೨೨) ಅತೋ ವಿಕಲ್ಪಾಭಾವೇಽಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ ಚೇದ್, ನ; ತತ್ರಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಭಿಮತಮ್ । ಆನಂತರ್ಯಮಪಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಟೀಕಾಯಾಂ ಸಂಜ್ಞಾಧಿಕರಣಾ (ಬ್ರ.ಅ.೩ಪಾ.೩ಸೂ.೬-೮) ನುಕ್ರಮಣೇ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಅಸಂಬಂಧೇಽನುಪಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಮಾದಾಯೈವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಮರ್ಥನಂ ಕೃತಮ್ । ಆಚಾರ್ಯೈಶ್ಚ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯೇ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷೋಕ್ತೇರಾನಂತರ್ಯ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಮುಕ್ತಿಭಂಗ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಮ್ ಆನಂತರ್ಯಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಂ, ಗುಣವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಚಾಶ್ರಯದಾನಾರ್ಥಮಸ್ತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ನ ಕರ್ಮಾಂತರತ್ವೇ; ನ ಹಿ ಕ್ರತುಃ ಕ್ರತ್ವಂತರಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಗ್ರಂಥಮಧ್ಯಾಹಾರವ್ಯವಹಿತಯೋಜನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅನ್ಯದಪೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪಿ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಗ್ರಂಥಮಪೇಕ್ಷಿತಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಮಿತಿ ।

ಇತ್ಥಂ ಪ್ರತೀಕಮನುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ, ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮೂಲಾಂಶೋ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ಗ್ರಂಥಲಾಘವಾರ್ಥಮ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ನೋಪಾತ್ತಂ, ಕಿಂತು ಧರ್ಮಮಾತ್ರಮ್; ಅತಸ್ತತ್ರತ್ಯಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಧರ್ಮಪರವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮರ್ಥಃ, ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತತ್ಸಾಧಾರಣಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ನನು ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತೇನ ತತ್ರತ್ಯಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಕಲವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮರ್ಥಮುಪಪಾದ್ಯ ಅಸ್ಯ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತೇನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ವರ್ಣನೀಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದನಮಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಸಕಲವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರೈವ ಕೃತಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್, ಏವಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವೇನಾನಾರಭ್ಯಂ ಭವೇದಿತಿ ಕುತೋ ಅಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರವರ್ಣನಪ್ರತ್ಯಾಶಾ । ನ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತದೇಕದೇಶವಿಚಾರಸ್ತ್ಯಕ್ತೋ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ನ ವಾ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾರ್ಥಂ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣೀಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ರಾಸೂತ್ರಿತಾನ್ ಕಾಂಶ್ಚಿನ್ನ್ಯಾಯಾನಾಲಕ್ಷ್ಯ ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣೀಂ ಶೇಷಂ ಸಂಕರ್ಷಕಾಂಡಮಪಿ ಕೃತವತೋ ಮಹರ್ಷಿವರಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಜೈಮಿನೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಪರವೇದಭಾಗವಿಚಾರೇ ವಿಸ್ಮರಣಂ ವಿಘ್ನಜಾತಂ ವೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ (ಜೈ. ಅ. ೧ ಪಾ.೧ ಸೂ. ೧) ಸಕಲವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ನಾಪದ್ಯತೇ; ಇಹ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯಾನಾಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರವ್ಯುತ್ಪಾದಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಪರವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯೇಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್, ಕಿಂತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಪ್ರತಿಜ್ಞೈಕ್ಯೇನ ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕಪ್ರಬಂಧತಾಮಾತ್ರಂ ತದಾನೀಮಾಪದ್ಯತೇ; ಸಮಯಬಂಧಪೂರ್ವಕಾನೇಕಕವಿಕರ್ತೃಕೈಕಕಾವ್ಯವತ್ । ತದಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರೌಢ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಮತಾಂತರಮಿಷ್ಯತ ಏವ; ತದಾಶ್ರಿತ್ಯ ಹಿ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋ'ರೇಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್' (ಜೈ. ಬ್ರ. ಅ.೩ ಪಾ.೨ ಸೂ.೫೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಥಮಪಾದೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾದತ್ರ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕೋದ್ಘಾಟನಂ, ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಶಬರಸ್ವಾಮಿನಾ ತತ್ರ ತತ್ಕೃತಂ ನ ತತ್ಸೂತ್ರಾರೂಢಮಿತಿ ಸಮಾಧಾನಂ ಚ ಕರಿಷ್ಯತೇ । ನನು ಪ್ರೌಢ್ಯಾಪಿ ಕಥಮೈಕಶಾಸ್ತ್ರಮಭ್ಯುಪಗತಂ; ವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕಪ್ರಬಂಧತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಜೈಮಿನಿಬಾದರಾಯಣಮತಯೋರ್ವಿರೋಧಃ, ಬಾದರಾಯಣೇನ ಹಿ 'ಶೇಷತ್ವಾತ್; ಪುರುಷಾರ್ಥವಾದೋ ಯಥಾನ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ಜೈಮಿನಿಃ' (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೪ ಸೂ.೨) 'ಪರಾಮರ್ಶಂ ಜೈಮಿನಿಃ' (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೪ ಸೂ.೧೮) ಇತಿ ಚ ಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಪಲಪನಂ ಜೈಮಿನ್ಯಭಿಮತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಿತಂ, ನ ಚ ಜೈಮಿನೇರನ್ವಾರುಹ್ಯವಾದಮಾತ್ರಮನೂದ್ಯ ದೂಷಿತಂ, ನ ತು ತನ್ಮತಮ್, 'ಪರ ಜೈಮಿನಿರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್' (ಬ್ರ.ಅ.೪ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೨) 'ತದ್ಭೂತಸ್ಯ ತು ನಾತದ್ಭಾವೋ ಜೈಮಿನೇರಪಿ' (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೪ ಸೂ.೪೦) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಃ ಜೈಮಿನೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ಬಾದರಾಯಣೇನೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । 'ತಸ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾ ಚ್ಚಾಸಮಂಜಸಮ್' (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೨ ಸೂ.೧೦) ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಜೈಮಿನಿಮತಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧತಯಾನುಪಾದೇಯತ್ವಸೂಚನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ.ಅ.೧ ಪಾ.೩. ಸೂ.೨೬-೩೩) ಜೈಮಿನ್ಯಭಿಮತಂ ಬಹುಶೋ ದೇವತಾಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನೂದ್ಯ ದೂಷಿತಮ್ । 'ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್' (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೧ ಪಾ.೨ ಸೂ.೧) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ವೇದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ 'ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್' (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೨ ಸೂ.೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕೇವಲಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತಾಮುಪಪಾದ್ಯ ಜೈಮಿನಿನಾ ಯತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಮರ್ಥನಂ ಕೃತಂ, ತದಪಿ ಬಾದರಾಯಣೇನ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೪) ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷತಾಮಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಮರ್ಥನೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್; ಏವಂ ವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕಪ್ರಬಂಧತ್ವಂ ಪ್ರೌಢ್ಯಾಪಿ ಕಥಮಭ್ಯುಪಗತಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಬ್ರಹ್ಮಸಂನ್ಯಾಸದೇವತಾಪಲಾಪವಿಷಯೇ ವಿರೋಧಸ್ತಾವದ್ ನೈಕಾಪ್ರಬಂಧತ್ವಾಪವಾದಕಃ; ತಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣ್ಯಾಮಸೂತ್ರಿತತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಮತಾಭಿಮಾನ್ಯನೇಕಕವಿಕೃತರಾಮಾಯಣಾದಿವದೇಕಪ್ರಬಂಧತೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ಜೈಮಿನಿನಾ ತಿರ್ಯಗಧಿಕರಣೇ 'ನ ದೇವತಾ ದೇವತಾಂತರಾಭಾವಾದಿತಿ' ಸೂತ್ರೇಣ ದೇವತಾಃ ಕರ್ಮಸು ನಾಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ; ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಹವಿಃ ತ್ಯಾಗೋದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯ ಇಂದ್ರಾಂತರಾದೇರಭಾವಾತ್, ಸ್ವಾತ್ಮನೇ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗಾಸಂಭವೇನ ಯಾಗಾದ್ಯನಿರ್ವೃತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯೇವಮುಪಪಾದಯತಾ ದೇವತಾಭ್ಯುಪಗಮ ಏವ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಃ । ದೇವತಾನಾಂ ಯುಗಪದನೇಕಯಾಗದೇಶಸನ್ನಿಧಾನಮಪಿ ಆಧಾನಪವಮಾನೇಷ್ಟಿಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರನಿಚಯಮ್, ಆಹವನೀಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ತಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮೇವ; ಆಹವನೀಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿದೇವತಾಂ ವಿನಾ ನಿರುಕ್ತಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾರಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್, ನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗ್ನಿಸ್ತದಾಧಾರಃ; ಆಧಾನಕಾಲೇ ನಿಹಿತಸ್ಯಾಹವನೀಯಾದೇಃ ಪಾವಮಾನೇಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ತ್ಯಾಗೇನ ತದ್ಗತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ತನ್ನಾಶತೋ ನಾಶಾದಾಹವನೀಯಾದ್ಯನನುವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಅಜಸ್ರಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನುಗತಸ್ಯ ಮಥನಾದಿನಾ ಪುನರುತ್ಪಾದನೇ ತದನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಣಯನಮಥನಾದಿಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಃ ಅಪಿ ಆಹವನೀಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಃ; ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪಶಾವೌತ್ತರವೇದಿಕನಣಯನಾನಂತರಮ್ ಆಹವನೀಯಗಾರ್ಹಪತ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಣಯನಸ್ಯ ಆಹವನೀಯಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆಹವನೀಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿದೇವತಾ ಏವ ತತ್ತದಾಯತನವಿಶೇಷನಿಹಿತೇಷು ಸಂಭಾರೇಷು ಮಥಿತಾಗ್ನಿನಿಧಾನರೂಪೇಣಾಧಾನೇನ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಂತೇ । ತಾಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಾ ದೇವತಾ ಅಜಸ್ರಪಕ್ಷೇ ಯಜಮಾನಶರೀರೇ ಅಗ್ನಿದಾನಪರ್ಯಂತಂ, ಮಧ್ಯೇ ಅಗ್ನಿಸಂಸ್ಕಾರವಿಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತೋಪಜನೇ ತತ್ಪರ್ಯಂತಂ ಚ ತೇಷ್ವಗ್ನಿಷು ಸನ್ನಿದಧತೇ । ಅಗ್ನೀನಾಮಜಸ್ರಧಾರಣಾಭಾವೇ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಾವಸಾನೇಷು ಆಹವನೀಯಾದಿದೇವತಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮನುಪ್ರವಿಶಂತಿ । ಪಶಾವೌತ್ತರವೇದಿಕಪ್ರಣಯನೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ತಮಾಹವನೀಯೋಽನುಪ್ರವಿಶತಿ, ತೇನ ಪ್ರಾಗಧಿಷ್ಠಿತಮಗ್ನಿಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಕಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯೇವ 'ನಾಂತರಾಗ್ನಿಂ ಸಂಚರತಿ ಯದಿ ಪೂರ್ವೋಽನುಗತಃ ಸಂಚರ್ಯಂ ಪಶ್ಚಾದ್ಧಿ ಸ ತರ್ಹಿ ಗತ' ಇತಿ 'ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾತ್ ಜ್ವಲಂತಮಾಹವನೀಯಮುದ್ಧರತೀ'ತಿ ಚ ಕಲ್ಪಸೂತ್ರಕಾರವಚನಂ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಶ್ನುತೇ । ನ ಹಿ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಗಮನಂ ಸಂಭವತಿ । ನಾಪ್ಯಾಹವನೀಯಸ್ಯ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಾಭಾವೇ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾತ್ ತತ್ರ ಸತ ಆಹವನೀಯಸ್ಯೋದ್ಧರಣಂ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ತಥಾ ಸತಿ ಅಗ್ನಿದ್ವಯಸಂಸರ್ಗನಿಮಿತ್ತಕಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಪ್ರಸಂಗಃ, ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗ್ನಿಸಂಸರ್ಗನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದೇವತಾನಾಮ್ ಆಹವನೀಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥತಾಯಾಂ "ಆಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ” "ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಹವೀಂಷಿ ಶ್ರಪಯತಿ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರುತಂ ಹವಿಃಪ್ರಕ್ಷೇಪಶ್ರಪಣಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವಮಪಿ ತಾಸಾಂ ಭವೇದಿತ್ಯಯಂ ದೋಷಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, 'ಅಭೂನ್ನೋ ದೂತೋ ಹವಿಷೋ ಜಾತವೇದಾ ಅವಾಡ್ಢವ್ಯಾನಿ ಸುರಭೀಣಿ ಕೃತ್ವೇತಿ' ಮಂತ್ರವರ್ಣತಃ ಪಾಕೇನ ಹವಿಷಾಂ ಸುರಭೀಕರಣಸ್ಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯದೇವತಾರ್ಥಂ ನಯನಸ್ಯ ಚೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾವಗತೇಶ್ಚ । ತತ್ರಾಭಿಮಾನ್ಯಭಿಮಾನವಿಷಯಾಣಾಮ್ ಅಭೇದಾಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಚೇದ್, ಇಹಾಪಿ ತರ್ಹ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಗತಿರಸ್ತು । ಏವಮಗ್ನಿಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾರದೇವತಾನಾಮಿವ ಹವಿರುದ್ದೇಶ್ಯದೇವತಾನಾಮಪಿ ಬಹುಷು ಯಾಗದೇಶೇಷು ಸನ್ನಿಧಾನಮ್ ಆವಾಹನಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾವಗತಂ ಜೈಮಿನಿನಾಪ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯಮೇವ; ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಬಾಧಾಭಾವೇ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ದೇವತಾದೇಸ್ತೇನಾಪ್ಯಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ಕರ್ಮಸು ಗುಣತ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಿರೋಧಃ, ಬಾದರಾಯಣಮತೇಽಪಿ ಫಲಕರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ಶಬ್ದಬೋಧಿತಂ ಯಾಗಾದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ತಚ್ಛರೀರನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವೇನ ದೇವತಾನಾಂ ಸನ್ನಿಪಾತ್ಯಂಗತ್ವರೂಪತದ್ಗುಣತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ತು ಜೈಮಿನಿನೋಕ್ತಂ ವಿಧಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತವಾಯುಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾದಿವಾಕ್ಯಮಾತ್ರವಿಷಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧) ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಸಾಧಾರಣೀ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಮಾತ್ರಾಸಾಧಾರಣೀ ಧರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ; ಸೂತ್ರಾಣಾಮಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಅನೇಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸ್ಯ ಅಲಂಕಾರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ 'ಅಥಾತಃ ಶೇಷಲಕ್ಷಣಮ್' (ಜೈ.ಅ.೩ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧) ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯಸೂತ್ರಂ ವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ 'ದ್ವಿಲಕ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪರಂ ಶಿಷ್ಟಂ ಯಾವತ್ಕಿಂಚನ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸತ್ಸರ್ವಂ ವಕ್ತುಮಾರಬ್ಧಮಥಾತಃ ಶೇಷಲಕ್ಷಣಮ್' ಇತ್ಯವಶಿಷ್ಟದಶಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾನಂತರಂ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಶೇಷಶೇಷಿಭಾವವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾ ಶೇಷಃ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸೂತ್ರಾಣಿ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಮಾತ್ರವಿಷಯಾಣಿ, ಏವಂ ಚೋದನಾಸೂತ್ರಮ್ (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೨) ಆರಭ್ಯ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣೀಸೂತ್ರಾಣಿ ಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಷಯಾಣಿ । ಅತ ಏವ ಚೋದನಾಸೂತ್ರೇ ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಿಧಿಗಮ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ, ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಗಮ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅತಃ 'ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಪರೀಷ್ಟಿ: (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ತದನುಸಾರೇಣ 'ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್' (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೨ ಸೂ.೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ । 'ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾ'(ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೨ ಸೂ.೭)ದಿತಿ ಸೂತ್ರಮಪಿ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭಿಮತಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತವಾಯುಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾದಿವಾಕ್ಯಮಾತ್ರವಿಷಯಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಚೈವಂ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಯೋರೈಕಶಾಸ್ತ್ರ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಗತಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಾಭಾವೇನ ತದಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಜ್ವರಾದಿವಾಜೀಕರಣಾಂತಚಿಕಿತ್ಸಾಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ವೈದ್ಯಕಸಂಹಿತಾಗ್ರಂಥಾನಾಮ್ ಏಕಗ್ರಂಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಾ ತಚ್ಚಿಕಿತ್ಸಾಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚಾರಯಿಷ್ಯತಾ ಜ್ವರಚಿಕಿತ್ಸಾಮಾರಭ್ಯ ವಿಚಾರಣೀಯಮ್ । ತತ್ತದ್ವಿಚಾರಾಧಿಕಾರಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿಹಾಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಹಿ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರತ್ವೋಪಾಧಿಕಲ್ಪ್ಯಮೈಕಶಾಸ್ತ್ರ್ಯಂ ನಾತಿವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರೌಢ್ಯಾ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ಯದ್ವಾ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ನೋಕ್ತಂ; ಕಿಂತು ಅತಃಶಬ್ದೋಕ್ತೇ ವೇದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವರೂಪೇ ಧರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತೌ ಧರ್ಮರೂಪಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಂ ನ ವಿಶೇಷಣಂ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಅತೋ ಧರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಯಾಗಾದಿಕಾರ್ಯಸಮರ್ಪಕೋಽಪಿ ಧರ್ಮಶಬ್ದೋ ಹೇತುಶರೀರಗತಮಥಶಬ್ದಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರವಶಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಪರಂ ನ ಕುರ್ಯಾದ್, ಅಪಿ ತು ವೇದಾರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಪರಮೇವ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಾವದುಕ್ತಮ್ । ತದೇತತ್ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸಾನೇ ಟೀಕಾವಾಕ್ಯೈಃ ಆಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೈಃ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ನನು ಚ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತೌ ವೇದಾರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶೋಪದರ್ಶನೇನ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತೋಽರ್ಥಃ ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತ್, ಇತ್ಥಮ್; ಧರ್ಮಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಯಥಾ ಹೇತಾವರ್ಥಶಬ್ದೋ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರೋಽಂಗೀಕೃತಃ, ವಿಶಿಷ್ಯ ಧರ್ಮಪರವೇದಭಾಗಸ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇ ವೇದಾಂತಭಾಗಸ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ನಾಂಗೀಕೃತೇತಿ ತದ್ವದ್ಧರ್ಮಪರಭಾಗೋಽಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೋಪಯೋಗಾತ್; ಏವಮಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ಅಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯರೂಪಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಏಕದೇಶಾಧ್ಯಯನಾನುಷ್ಠಾಪನೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಖೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।

ಅರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಾತ್ ಇಚ್ಛೇಷ್ಯಮಾಣಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾವಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಾದಿಷು ಕ್ಲೃಪ್ತೋ ವಿಶೇಷನ್ಯಾಯೋ ಬಲವಾನಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಕಾಲೇಽಪಿ ತದಂಗತಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತಿ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದೀ ತದನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಮಿಚ್ಛತಿ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಾಸನಾಂಗತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ತೇಷಾಮುಪಾಸನಾಜನ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಶಂಕಾವಾದೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪ್ರಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಸಂಭಾವನಾದಿಮೂಲಕಲ್ಮಷನಿರ್ಹರಣದ್ವಾರಾ ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣೇ ತಜ್ಜನ್ಯಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವೋಢುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್; ತಥಾಪಿ ವಿವಿದಿಷಂತೀತ್ಯತ್ರ ಫಲರೂಪವೇದನಮಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತಯಾ ಮುಖ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ, ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣಗ್ರಹಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಕಲ್ಮಷನಿಬರ್ಹಣಮೃಣತ್ರಯಾಪಾಕರಣಮಿತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷಾದ್ಭಿನ್ನಮಪಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ತದಪಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷ ಏವಾನುಪ್ರವಿಶತಿ, ಪ್ರಥಮಾಧಾನವತ್ಕಲ್ಮಷನಿಬರ್ಹಣಾದೇರಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಾಽವಿಶೇಷಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಕಾಮ್ಯೈವ ಖಾಾದಿರತಾ ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾದ್ವಿಶೇಷ ಸಿದ್ಧಯೇ । ಕಾಮ್ಯೈವೇತ್ಯವಧಾರಣಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಯದಾ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಯೋಗೇ ವೀರ್ಯಕಾಮನಯಾ ಕಾಮ್ಯಾ ಖಾದಿರತೋಪಾದೀಯತೇ, ತದಾ ತಯಾ ಪಶುನಿಯೋಜನರೂಪಸ್ಯ ನಿತ್ಯೋಪಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾಮ್ಯಾ ಕ್ವಚಿನ್ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಭವತೀತ್ಯತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ತತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟೇರ್ವಿಶೇಷೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ।

ಕಿಂ ಕೇವಲಕಾಮ್ಯೈವ ಖಾದಿರತಾ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಾ ಸರ್ವತ್ರ ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅಥವಾ ಯಥಾ ಖಾದಿರತಾ ವೀರ್ಯಕಾಮವಾಕ್ಯೇನ ಫಲಾರ್ಥತಯಾ ಕಾಮ್ಯಾ, ಏವಂ ಖಾದಿರೇ ಪಶುಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಯಾ ನಿತ್ಯಾಪೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಂ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧೇನ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕತೇ –

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧರೂಪಃ ಖದಿರತರುರನನುಷ್ಠೀಯಮಾನೋ ವೀರ್ಯಫಲಾಯ ನ ಪ್ರಭವೇದಿತಿ ತಸ್ಯ ಪಶುಬಂಧನಯುಕ್ತಯೂಪರೂಪಾಶ್ರಯಾನುರಾಗೇಣ ಸಾಧ್ಯತೋಪಪಾದನೀಯಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಯೂಪಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧರೂಪಃ; ತಥಾಪಿ ಪಶುಬಂಧನಕ್ರಿಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾಕಾರೇಣ ಭವತಿ ಖದಿರತರೋರಪಿ ತದನುರಾಗೇ ಸತಿ ಸಾಧ್ಯತಾ । ಏವಂ ಚ ಖದಿರಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧಂ ಬೋಧಯದ್ ವೀರ್ಯಕಾಮವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯಾಶ್ರಯಸಂಬಂಧಮಪಿ ಬೋಧಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ, ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಶ್ರಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಸಮರ್ಪಣೇನ ಫಲವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಿ ಖಾದಿರೇ ಪಶುಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಖದಿರಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾಮಪಿ ಬೋಧಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ನ ತತಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಯಥಾ 'ಅಪಃ ಪ್ರಣಯಂತಿ' ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನೇ 'ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತಿ' ಫಲಾರ್ಥಂ ವಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಅಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾದಾಶ್ರಯೋ ಭವತಿ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವ ಯೂಪ ಆಶ್ರಯೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಪಾಂ ಹಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯದೇಶೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಮಾಹವನೀಯದೇಶಂ ಪ್ರತಿ ನಯನರೂಪಂ ಯತ್ ಪ್ರಕೃಷ್ಟನಯನಂ ಪ್ರಣಯನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಗೋದೋಹಪಾತ್ರಸ್ಯ ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಯುಕ್ತಸ್ತತ್ರ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಲಾಭಃ, ಇಹ ತ್ವತೀಂದ್ರಿಯಾತಿಶಯವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಯೂಪಸ್ಯಾಹವನೀಯವದಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ ತಂ ಪ್ರತಿ ನ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ ಖದಿರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಭಾವ ಇತಿ ಖಾದಿರೇ ಪಶುಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ತಸ್ಯಾಶ್ರಯಸಂಬಂಧೋ ಬೋಧನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ಖಾದಿರೇ ಪಶುಮಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಮನೂದಿತಮ್; ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏಕಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಏಕಸ್ಯೋಭಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತಿ, ವಿನಿಯೋಜಕಪ್ರಮಾಣಭೇದಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತಿ'ರೇಕಸ್ಯ ತೂಭಯತ್ವೇ' (ಜೈ.ಅ.೪ ಪಾ.೩ ಸೂ.೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರೂಢಾ ದರ್ಶಿತಾ ।

ಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವೇತಿ ।

ಯೂಪಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನಷ್ಟಾಶ್ರಿತ್ವಾದ್ಯಾಕೃತಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ಕಾಷ್ಠವಿಶೇಷೇ ಯೂಪಶಬ್ದೋ ವರ್ತತೇ, ತಸ್ಯ ಖದಿರತರೋಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತಾವತೈವ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಪಶುಬಂಧನಾರ್ಥೋ ಯೂಪ ಆಶ್ರಯತ್ವೇನಾನ್ವೇತುಂ ಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣಂ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಃ । ತತ ಆರಭ್ಯ ಚತುರ್ಭಿರಧ್ಯಾಯೈಃ ಶೇಷತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಿಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿರೂಪಣಾರ್ಥೈರುಪದೇಶವಿಚಾರಃ । ಸಪ್ತಮಾದ್ಯೈಶ್ಚತುರ್ಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾತಿದೇಶವಿಶೇಷಾತಿದೇಶೋಹಬಾಧನಿರೂಪಣಾರ್ಥೈರತಿದೇಶ ವಿಚಾರಃ । ಏಕಾದಶದ್ವಾದಶಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪದೇಶಾತಿದೇಶಸಾಧಾರಣತಂತ್ರಪ್ರಸಂಗವಿಚಾರಃ ।

ಚಾತುರ್ಥಿಕೇತಿ ।

ಯದ್ ಯೇನ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಅನುಷ್ಠಾಪ್ಯತೇ, ತತ್ತೇನ ಸಹಿತಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವರೂಪಸಂಬಂಧವದ್ಭವತಿ; ಅನುಪಕಾರ್ಯೇಣ ಅನುಪಕಾರಕಸ್ಯಾನನುಷ್ಠಾಪನಾದಿತಿ ಸಾಹಿತ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಚಾತುರ್ಥಿಕಪ್ರಯುಕ್ತಿಸಂಗ್ರಹಃ ।

ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಣಸ್ತಾನಿ ದ್ವೈಧಾಧಿಕರಣ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೧ ಸೂ.೬-೮) ನಿರೂಪಿತಗುಣಕರ್ಮವಿಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇನ ತ್ರಿವಿಧಗುಣಕರ್ಮವೈಷಮ್ಯಾತ್, ಧರ್ಮಮಾತ್ರೇ ತು ಕರ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೧ ಸೂ.೯) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಮ್ ।

ದ್ವಿರವತ್ತೇತಿ ।

ಇದಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತಮ್, ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದ್ ದ್ವ್ಯವದಾನಸಾಧನಕೋ ಯಾಗಃ ಪುರೋಡಾಶಃ, ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತಯಾ ಯಾಗಸಾಧನಮಿತಿ । ಆಚಾರ್ಯಮತೇ ತು ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪುರೋಡಾಶೋ ಯಾಗಸಾಧನಂ, ದ್ವಿರವತ್ತಸ್ಯಾಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷೇಪರೂಪೋ ಹೋಮಸ್ತು ಹವಿಷ ಏಕದೇಶದ್ವಾರಾ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಹೋಮಕಾಲೇ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪುರೋಡಾಶೋ ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಮನಸಾ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಃ; ವಚನಬಲಾದನ್ಯೋದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಕ್ತೈಕದೇಶಸ್ಯ ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತಿ ಪುನರ್ದೇವತಾಂತರೋದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಾಗ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಶೇಷಃ ।

ಜಡಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ದೃಗ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ದೃಗಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ತದಭೇದೇನೋಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಸಾಧಿತತ್ವಾದಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಜಡತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಟೀಕೋಕ್ತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಯುಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ; ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಾದಿಪ್ರಮಾಕರಣಜನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಗೋಚರ ಇತಿ ।

'ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ' 'ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತಥಾವಿಧಮಿತಿ ।

ದಿಙ್ಮೋಹೇಽಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷಸ್ಯ ಅಪರಿಶೀಲಿತಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಾಧಿಃ ।

ಶಾಬ್ದಾಪರೋಕ್ಷಶಂಕಾಮುಪಸ್ಕುರ್ವನ್ನವತಾರಯತಿ –

ಅಪರೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್, ತತ್ತು ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಜೀವಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ । ಅತ ಏವ 'ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಘಟಾದೀನಾಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸೋಪಾಧಿಕಮ್, ತದೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಽಯಂ ಘಟಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಘಟಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಹಾರಾಲಂಬನಮ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಜ್ಞಾನತ್ವಂ ತತ್ಸ್ವಸ್ಯ ಸುಖಾದೇಶ್ಚ ಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇ ವಾ ಅನುಗತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ । ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿವೃತ್ತಿಷು ತತ್ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸೋಪಾಧಿಕಮ್ । ನ ತು ಜಾತಿರೂಪಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿರೂಪಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಾನಾಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್; ತತ್ತಾಂಶವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ತತ್ತಾಂಶೇ ಚಾತಿಪ್ರಸಕ್ತೇಃ, ಸಾಕ್ಷ್ಯವ್ಯಾಪನಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಶಬ್ದಜನ್ಯಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಜೀವಾಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷಮೇವ ಭವತಿ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಅನುಮಿತೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಪರ್ವತಾದಾವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್;

ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಶಬ್ದ ಏವ ಇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರವಣಜನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಕರಣಭಾವಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ತಕೇ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪಿ ಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ತತ್ರ ಕರಣಾಂತರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ನನ್ವಪರೋಕ್ಷಜೀವಾಭೇದತಃ ಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾವಗಾಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮನುಭೂಯತೇ, ಅತ ಏವ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಮಾಪರೋಕ್ಷಂ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ।

ಏವಂ ಶ್ರುತಿತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾವಗಾಹಿ ಪರೋಕ್ಷಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಲೋಕತ ಇವ ಶ್ರುತಿತೋ ನಾಪರೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾವಗಾಹಿ ಭ್ರಮರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ತದ್ವಿಷಯಶಬ್ದಜನ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷಂ ಭವೇತ್, ತದಾ ಶ್ರವಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನಮಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಶ್ರುತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ತಸ್ಮಿನ್ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಭ್ರಮಾನುವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುವರ್ತತೇ ಚ ತದನಂತರಮಪಿ ಭ್ರಮಗೃಹೀತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ನ ಶಬ್ದಾದಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನನಸಮರ್ಥಾದನ್ಯತ ಏವ ತದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಚಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ; ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಭೋಗಾನುಭವೇ 'ಮನಸೈತಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಪಶ್ಯನ್ ರಮತೇ, ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಮನೋಽಸ್ಯ ದೈವಂ ಚಕ್ಷು'ರಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವಿಶಿಷ್ಯ ಚಾಹಂವೃತ್ತಿರೂಪೇ ಸ್ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಮ್; ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಶಬ್ದಜನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋಽವಶ್ಯಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ । ತಸ್ಮಾದಾವಶ್ಯಕೇನಾಂತಃಕರಣೇನೈವ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ತದರ್ಥಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಕಾಲೇಽಪಿ ಪುನರನುಸಂಧಾನಕಲ್ಪನ ಏವ ಗೌರವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ತರ್ಹಿ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರವಣನಿರಪೇಕ್ಷಮೇವಾಂತಃಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮಪರೋಕ್ಷಯೇದಿತ್ಯತ್ರಾಹ –

ತತ್ತು ಶಬ್ದಜನಿತೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಚ ಗೀತಾವಿವರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಶಮದಮಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಂ ಮನ ಆತ್ಮದರ್ಶನೇ ಕರಣಮಿತಿ ।

ನನ್ವಪರೋಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಹೇತುತ್ವಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್, ಶ್ರವಣಜನ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಭ್ರಮಾನುವೃತ್ತಿಸ್ತ್ವಸಂಭಾವನಾದಿದೋಷಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯ ಭ್ರಮನಿವರ್ತ್ತನಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತಯಾ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಶಬ್ದಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಮರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ತಾವನ್ನ ಯುಕ್ತಮ್; ಸ್ವರೂಪಸದಭೇದಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಪರ್ವತಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಿತವಹ್ನ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತೇನ ವ್ಯವಹಿತವಹ್ನೇಶ್ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಧ್ಯಾಸಿಕಾಭೇದಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಿತವಹ್ನೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ನಿರಸ್ತಭೇದೋಪಾಧಿಕಾಭೇದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯಾವಿದ್ಯೋಪಾಧೇಃ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತ್ಪತ್ತಿದಶಾಯಾಮಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದಾನೀಮ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಾಪತ್ತೇಃ, ಸ್ಫುರದಭೇದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತಾದ್ಧರ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯೇ ದುಃಖಶೋಕಾದೌ ತದಾನೀಂ ಸದ್ರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಸ್ಫುರಣಾತ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಾಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಂ ಯದಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಂ ತದಭೇದವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅನುಮೇಯವಹ್ನ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲೇನ ಜೀವಚೈತನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯೈವಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ವಹ್ನ್ಯಾದೇರಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪಾತಾತ್, ಸ್ವವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲೋ ಯೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಾಭೇದಃ ತದ್ವತ್ತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ತದಾಕಾರಧೀವೃತ್ತಿಸಮುಲ್ಲಾಸಮಾತ್ರಾದಪಿ ಭವತಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಚೈತನ್ಯಾಭೇದಸ್ಯ ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನಾಸಂಭವಾಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವಾವರಣನಿವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲೇ ಚೈತನ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾವರಣನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಗ್ರಹಣಾಧೀನಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಗ್ರಹಣಮ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಗ್ರಹಣಾಧೀನಮಾವರಣನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ, ಏವಮುಕ್ತರೂಪಾರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷ್ಯನಿರ್ವಚನಾಯೋಗಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ವಚನಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾವಿಷಯವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯೇಷು ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇಷು ಚಾನುಗತಮ್, ಅನುಮಿತಿಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ ತತ್ತದವಿಷಯಲಿಂಗಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಮ್ । ನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಂ ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಜನ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ದಂಡಕುಂಡಲೋಭಯಸ್ಮೃತಿಜನ್ಯದಂಡಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಯಃ ಸ್ವಾವಿಷಯಃ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕತಾಯಾಮವಚ್ಛೇದಕಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ತದಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ಉಕ್ತಸ್ಮೃತೇರ್ದಂಡಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತದವಿಷಯಕುಂಡಲವಿಷಯತ್ವೇನಾಜನಕತಯಾ ತತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಯದೀಶ್ವರಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಗೋಚರಜ್ಞಾನತಯಾ 'ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇ'ತಿವತ್ ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪರೂಪತಯಾ ವಾ ಕಾರಣಮಿಷ್ಯತೇ, ತದಾ ತಜ್ಜನ್ಯೇಷೂಕ್ತಜ್ಞಾನೇಷ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಂ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ । ನ ಚ ಕೋಲಾಹಲೇ ಬುಭುತ್ಸಿತಶಬ್ದಗ್ರಹೋ ಬುಭುತ್ಸಾಜನ್ಯಃ ತನ್ಮೂಲಬೋಧೇಷ್ಟಸಾಧನತಾಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಜನ್ಯ ಇತಿ ತತ್ರಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಬುಭುತ್ಸಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಗ್ರಹೇ ಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾದ್, ಬುಭುತ್ಸಯೇತರಶಬ್ದಗ್ರಹಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸತಿ ಕ್ಲೃಪ್ತಕಾರಣಾದೇವ ಬುಭುತ್ಸಿತಶಬ್ದಗ್ರಹ ಇತಿ ತತ್ರ ಬುಭುತ್ಸಾಯಾ ಅಪ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸರ್ವಮನುಮಿತಿಜನಕಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಿತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತತ್ರಾನುಮಿತೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿವಿಷಯಾಯಾಃ ಸ್ವಕಾರಣಜ್ಞಾನವಿಷಯವ್ಯಾಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಕಾರಣವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನವತ್ ಪ್ರಕೃತಹೇತುಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷೋಪರಕ್ತತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾವಿಷಯವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಚೈವಮಪಿ ಹೇತುತಾವಚ್ಛೇದಕಸಾಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಹೇತುಸಾಧ್ಯೋಪರಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸರ್ವಪಕ್ಷೀಕರಣೇ ಸತ್ಯುಕ್ತಾನುಮಿತಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಮಾತ್ರಾನವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಯಃ ಸ್ವವಿಷಯೋ ನ ಭವತಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯಾಮನುಮಿತೌ ಹೇತುತಾವಚ್ಛೇದಕಸಾಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಯೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಮಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ವಿಷಯತಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಮಾತ್ರಾನವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತದವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಾಭಾವಜ್ಞಾನೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್, ಯೋಗ್ಯತಾಯಾಶ್ಚ ಯದ್ಯತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭವಿಷ್ಯತ್, ತದಾ ಭೂತಲಮಿವಾದ್ರಕ್ಷ್ಯತೇತಿ ತಕರೂಪತ್ವೇನಾನುಪಲಬ್ಧಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾವಿಷಯವಿಷಯಕತರ್ಕರೂಪಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾತ್, ಸ್ಮೃತೌ ಸ್ವಸಮಾನವಿಷಯಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾರ್ಥಮಗ್ರಿಮಜ್ಞಾನಪದಮ್ ಅನುಭವಪರಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಸ್ತತ್ತಾಂಶೇಽಪಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಸ್ಯಾಸ್ತದಂಶೇ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏವಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ತಜ್ಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ಅರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ತನ್ನಿರ್ವಚನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ವಾವಿಷಯವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಂ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಮೇವ ಜನಯತೀತಿ ನಾಪರೋಕ್ಷಪ್ನಮಾಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದೌ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ದಶಮ ಇತಿ ।

ಏವಮನುಮಿತೇರಪಿ ಪರ್ವತಾದ್ಯಂಶೇ ನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ, ತತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಸ್ತು ತದಾನೀಂತನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಭೇದಾಗ್ರಹಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅಂಧಾದೇಸ್ವಿತಿ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಯಂ ಪರಿಹಾರಃ । ದಶಮೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮ್ ಅಂತಃಕರಣೇ ನ ಸಂಭವತಿ; ಶರೀರವಿಷಯಂ ಚೇತ್, ಸ್ಪರ್ಶನೇಂದ್ರಿಯೇಣ ವಾ ಜ್ಞಾನಾಂತರೋಪನಯಸಹಿತಾಂತಃಕರಣೇನ ವಾ ಸಂಭವತಿ ।

ನನು ಭಾವನಾಜನ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಕಾಮಿನೀಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದ್ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದ್, ನ ಚಾಂತಃಕರಣಸಾಹಿತ್ಯೇನ ವಿಶೇಷಃ; ತತ್ರಾಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಮನಃಕರಣಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ 'ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ –

ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಸ್ತನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಾಯಾಂ 'ದೃಶ್ಯತ' ಇತಿ ಶ್ರುತಾಗ್ರ್ಯಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಯನ್ಮನಸಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಅನವಹಿತಮನೋವಿಷಯಾ, ಯಥಾ 'ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದ'ಮಿತಿ ಶ್ರುತಾವೌಪನಿಷದಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ 'ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತ'ಮಿತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟಶಕ್ತಿಕಶಬ್ದವಿಷಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಪರ್ಶಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಜನ್ಯಾ ವಾಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನುಮಿತಿಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರಹಿತೇತ್ಯೇತಾವದೇವ, ನ ತು ವಾಯೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಮವಗಾಹತ ಇತಿ ನ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।

ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ।

ಆವಿರ್ಭಾವಯತೀತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಜೀವಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ತದಭೇದತಿರೋಧಾಯಕಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಮುಪಪಾದ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ನ ಚಾಸಾವನುತ್ಪಾದಿತಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವೇತಿ ಟೀಕಯಾ ಪ್ರಾಗುಪಕ್ಷಿಪ್ತಾಮುತ್ಪಾದ್ಯತಾಮಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನೋಪಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸಮುಚ್ಚಯಮತೇ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಯೋಃ ಕಾಲೈಕ್ಯೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮ್ ಉಪಹಿತಾನುಪಹಿತರೂಪಭೇದೇನ ಸಮಾಧಾನಂ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಸಮಾನಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ - ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತೋ ಜೀವಃ ಕಥಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಉಪಹಿತಮುಪಧಾನಕಾಲೇ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಿತಿ ನಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತೂಪಹಿತರೂಪೇಣ ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಿತಿ, ಅತೋ ನ ದೋಷಃ । ನನು ನಿರುಪಾಧಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಉಪಹಿತಂ ವೃತ್ತಿವಿಷಯ ಇತಿ ನ ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುದ್ಧಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಮಿತಿ ಹಿ ವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾಕಾರ ಇಷ್ಯತೇ, ನ ಚೋಪಾಧೌ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ತದಾಕಾರಃ ಸಂಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇಷೂಪಾಧಿಷು ವಿದ್ಯಮಾನೇಷ್ವಪಿ ನ ವಾಸ್ತವ. ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಾಕಾರಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯೋ ನಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾಧಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –

ನಿರುಪಾಧೀತಿ ।

ನನು ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾನಾಂ ತೇಷಾಮುಪಾಧೀನಾಂ ಕೇನ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣೇತಿ ಚೇತ್, ತಸ್ಯ ಕೇನ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ಸ್ವಸ್ವೇತರೇತಿ ।

ಅನೇನ ಚರಮವೃತ್ಯುದಯಕಾಲೇ ಉಪಾಧ್ಯಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಸಂತ್ಯೇವ । ಟೀಕಾಯಾಂ - ವೃತ್ತೇರೇವೋಪಾಧಿತ್ವವರ್ಣನಮ್ ಅಂತತೋ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಸ್ತೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯವಾದ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ನನೂಪಾಧೀನಾಂ ನಿವೃತ್ತಾವನುಪಹಿತಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ವಿಷಯ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದಶಾಯಾಂ ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥತಾಮಾತ್ರಂ, ನ ತು ವಿನಾಶೋದಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತತಃ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಮಿತಿ ।

ವೃತ್ಯುಪಹಿತಂ ವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಂ, ತದುಪಲಕ್ಷಿತಂ ವಾ ।

ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –

ಉಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಮಾನೇನಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಂ ಭವತಿ, ಯಥೋಡ್ಡೀಯ ಗತೇನಾಪಿ ಕಾಕೇನ ಗೃಹಸ್ಯ; ವೃತ್ತ್ಯಾ ತು ವಿದ್ಯಮಾನಯೈವೋಪಹಿತತಾ ವಿಷಯತಾಘಟನಾರ್ಥಮಿಷ್ಯತೇ; ಅತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪಲಕ್ಷಣವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ ನ ವೃತ್ತಿರುಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ವಿದ್ಯಮಾನವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವನಿಯಮಾತ್ ವಿಶೇಷಣಮೇವ ವಾಚ್ಯಾ, ಅತಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷದ್ವಯಂ ಪ್ರಾದುಷ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗೋತ್ರೇತಿ ।

ನನ್ವತ್ರ - ವಿಶೇಷಣೋಪಲಕ್ಷಣಪಕ್ಷಯೋಃ ಕಂ ಪಕ್ಷಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ಉಚ್ಯತೇ, ಸತ್ತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಮಾನವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ ನೋಪಲಕ್ಷಣಂ; ನ ಪ್ರತಿಭಾಸ್ಯತಯೇತಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯನಿಷೇಧಾನ್ನ ವಿಶೇಷಣಂ, ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಯಃ ಅಸತ್ತ್ವನಿಯತ ಉಪಾಧಿಃ ವಿಶೇಷಣೋಪಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯಾಮ್ ಅನ್ಯಸ್ತೃತೀಯಃ ಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧೯) ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ತೃತೀಯಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ । ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಲಕ್ಷಣಃ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವೋಪಾಧಿಕಸ್ತತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಹಿ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಘಟತೇ । ಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಾಚಿತ್ವೇ ತು ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವ ಏವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯ ಏವ ಭವೇತ್ ।

ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿವಿಂಬಿತತ್ವಮಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಹಿತಾಗ್ನ್ಯಾದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಠಾಂತಸ್ಯ ಪೂರ್ವನಿಪಾತಾನಿಯಮಃ । ಸಂಜಾತಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮಿತಿ ವಾಽರ್ಥಃ; ತಾರಕಾದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾತ್ ತಾರಕಿತಂ ನಭ ಇತಿವದಿತಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ತಥಾ ಚ ಚೈತನ್ಯವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತದುಪಾಧಿತ್ವಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಪ್ರಯೋಜ್ಯಃ, ಸ್ವಯಮೇವ ತು ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭ್ರಮತ್ವಮಿತಿ ।

ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ತತ್ರ ಅಪರೋಕ್ಷ್ಯಾವಗಾಹಿತಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ವೇದಾಂತಜಜ್ಞಾನೇನ ವೇದಾಂತಜನ್ಯಜ್ಞಾನಮೂಲಭಾವನಾ ಪರಿಪಾಕಸಹಿತಾಂತಃಕರಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತದ್ರೂಪೇಣ ಷಡ್ಜತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ । ಯದ್ಯಪಿ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸರಹಿತೈರಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮತಿಭಿಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾಃ ಸ್ವರಾಃ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಸ್ಪರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನಾನುಭೂಯಂತೇ, ತದೇವ ಷಡ್ಜಸ್ವರಾದಿಕಮಿತಿ ತೈಸ್ತದವಗಮ್ಯತ ಏವ, ಷಡ್ಜಾದಿಶಬ್ದವಿಶೇಷವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಪರಂ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಯೇ ಸ್ಥೂಲಮತಯಃ ಸ್ವರಾನಾಕರ್ಣಯಂತೋಽಪಿ ಸಮವರ್ಣಪರಿಮಾಣಾನ್ ಕೇಶಾದೀನಿವ ಪರಸ್ಪರವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಅವಗಂತುಂ ನ ಪ್ರಭವಂತಿ, ತೇಷಾಮಪಿ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಪರಿಚಯೇ ಸತಿ ಕ್ರಮೇಣ ವಿವಿಕ್ತೋಲ್ಲೇಖೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ಇಹೋದಾಹರಣಮ್ ।

ನಿಷಾದೇತಿ ।

ವೀಣಾದಿಷು ಪ್ರಥಮಭೂಯಮಾಣಶ್ರುತ್ಯಾಖ್ಯಶಬ್ದಾವಯವಾನುರಣನಾತ್ಮಕಾ ಘಂಟಾನಾದಾನುರಣನಸದೃಶಾಃ ಸ್ವರಾಃ ಸಪ್ತ । ತೇಷಾಂ ಸ್ವರಾಣಾಂ ಸಮುದಾಯಾಃ ಷಡ್ಜಮಧ್ಯಮಗಾಂಧಾರಸ್ವರಪ್ರಭವಾ ನಂದ್ಯಾವರ್ತಜೀಮೂತಸುಭದ್ರಾಖ್ಯಾಃ ತ್ರಿವಿಧಾ ಗ್ರಾಮಾಃ, ತೇಷು ಗ್ರಾಮೇಷು ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವರಾಣಾಮಾರೋಹಾಽವರೋಹಾಭ್ಯಾಂ ನಿವೇಶಾಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಾಮಂ ಸಪ್ತಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಏಕವಿಂಶತಿಮೂರ್ಚ್ಛನಾಃ । ತದುಕ್ತಮ್ -'ಪ್ರಥಮಶ್ರವಣಾಚ್ಛಬ್ದಃ ಶ್ರೂಯತೇ ಹ್ರಸ್ವಮಾತ್ರಕಃ । ಸಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಂಪರಿಜ್ಞೇಯಾ ಸ್ವರಾವಯವಲಕ್ಷಣಾ॥ ಶ್ರುತ್ಯನಂತರಭಾವೀ ಯಃ ಶಬ್ದೋಽನುರಣನಾತ್ಮಕಃ । ಸ್ವತೋ ರಂಜಯತಿ ಶ್ರೋತೃಚಿತ್ತಂ ಸ ಸ್ವರ ಉಚ್ಯತೇ॥ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಸ್ಯುಃ ಸ್ವರಾಃ ಷಡ್ಜರ್ಷಭಾ ಗಾಂಧಾರಮಧ್ಯಮಾಃ । ಪಂಚಮೋ ಧೈವತಶ್ಚಾಪಿ ನಿಷಾದ ಇತಿ ಸಪ್ತಮಃ॥ ಯಥಾ ಕುಟುಂಬಿನಃ ಸರ್ವೇಽಪ್ಯೇಕೀಭೂತಾ ಭವಂತಿ ಹಿ । ತಥಾ ಸ್ವರಾಣಾಂ ಸಂದೋಹೋ ಗ್ರಾಮ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ॥ ಷಡ್ಜಗ್ರಾಮೋ ಭವೇದಾದೌ ಮಧ್ಯಮಗ್ರಾಮ ಏವ ಚ । ಗಾಂಧಾರಗ್ರಾಮ ಇತ್ಯೇತದ್ಗ್ರಾಮತ್ರಯಮುದಾಹೃತಮ್॥ ನಂದ್ಯಾವರ್ತೋಽಥ ಜೀಮೂತಃ ಸುಭದ್ರೋ ಗ್ರಾಮಕಾಸ್ತ್ರಯಃ । ಷಡ್ಜಮಧ್ಯಮಗಾಂಧಾರಾಸ್ತ್ರಯಾಣಾಂ ಜನ್ಮಹೇತವಃ॥ ಕ್ರಮಾತ್ಸ್ವರಾಣಾಂ ಸಪ್ತಾನಾಮಾರೋಹಶ್ಚಾವರೋಹಣಮ್ । ಮೂರ್ಚ್ಛನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಗ್ರಾಮಸ್ಥಾ ಏತಾಃ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ಚ॥' ಇತಿ ।

ಕ್ಯಷಂತಸ್ಯ ರೂಪಮಿತಿ ।

ಲೋಹಿತಾದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಕ್ಯಷಂತತ್ವೇ ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ನ ಲಭ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಪೂರ್ವಮಲೋಹಿತಃ ಪಶ್ಚಾಲ್ಲೋಹಿತೋ ಭವನ್ ಲೋಹಿತಾಯಮಾನಃ, ಏವಂ ಪೂರ್ವಮವಿದ್ವಾನ್ ಪಶ್ಚಾದ್ವಿದ್ವಾನ್ ಭವನ್ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯೇತದರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ, ಅಭೂತತದ್ಭಾವೇ ಕ್ಯಷೋ ವಿಧಾನಾತ್, ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಸ್ತು ಕ್ಯಙಂತತ್ವೇ ಲಭ್ಯತೇ; ಕರ್ತುಃ ಕ್ಯಙ್ ಸಲೋಪಶ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಹಿ ಉಪಮಾನಾತ್ ಕರ್ತುಸ್ತದ್ವದಾಚರತೀತ್ಯರ್ಥೇ ಕ್ಯಙ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಹಿತಃ, ಶ್ಯೇನಾಯತೇ ಕಾಕ ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ತದುದಾಹರಣಂ ಲಿಖಿತಂ, ತಥೇಹ ಕ್ಯಙಂತತ್ವೇ ವಿದ್ವಾನಿವಾಚರನ್ನವಿದ್ವಾನ್ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸೋಽರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ-'ಓಜಸೋಽಪ್ಸರಸೋ ನಿತ್ಯಂ ಪಯಸಸ್ತು ವಿಭಾಷಯೇತಿ' ವೃತ್ತಾವುಕ್ತತ್ವಾದ್ ಓಜೋಪ್ಸರಃಪಯೋವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಭ್ಯಃ ಸಕಾರಾಂತೇಭ್ಯಃ ಕ್ಯಙ್ ನ ಭವತೀತಿ-ಶಂಕನೀಯಮ್; ತೇಭ್ಯಃ ಸಲೋಪೋ ನ ಭವತೀತ್ಯೇವ ತತಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಕ್ಯಙಭಾವಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ ಸಲೋಪೋ ವೇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಲೋಪಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಓಜಸೋಽಪ್ಸರಸೋ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಕಾರಾಂತವಿಶೇಷಯೋಃ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತಯಾ ತದನುಸಾರೇಣ ತತ್ರ ಪಯೋಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಓಜೋಪ್ಸರೋವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಕಲಸಕಾರಾಂತೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪವಿಭಾಗಂ ಚ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನಃ ಇಹ ವಿದ್ವಾನಭಿಮತ ಇತಿ ಟೀಕಾವಾಕ್ಯೇಽಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಯಙ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಾ ನ ಸಂಭವತಿ; ವಿದ್ವಾನಿವ ಆಚರನ್ ಇತ್ಯುಪಮೇಯಗತಸಾದೃಶ್ಯೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪವಿಭಾಗಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್, ಸವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ವೃತ್ತಿರ್ನೇತಿ ಮಹಾಭಾಷ್ಯವಚನಾತ್ । ಅತ ಏವ ಮಹಾಂತಂ ಪುತ್ರಮಿಚ್ಛತೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಹಾಂತಂ ಪುತ್ರೀಯತೀತಿ ನ ವೃತ್ತಿಃ । ನನು ಕ್ಯಷಂತತ್ವೇಽಪಿ ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಾಲಾಭ ಉಕ್ತಃ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಮವಿದ್ವಾನೇವ ಸನ್ ಯಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿನಂ ತಂ ಸತ್ಸತ್ವೇನ ವೇತ್ತಿ ಸ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಲಾಭಾತ್ । ಏವಮೇವ ಹ್ಯುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ ಅವಿದ್ವಾನೇವ ವಿದ್ವಾನ್ ಭವನ್ನಿತ್ಯನೇನ । ನ ಹ್ಯೇಕೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಕ್ವಚಿದರ್ಥೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಮಾನಕಾಲೇ ವಿದ್ಯಾಽವಿದ್ಯೇ ಸಂಭವತಃ । ಅತೋಽಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಽವಿಷಯರೂಪೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಃ । ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್, ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿವಿಭಾಗೇ ಸತ್ಯತ್ವಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿತ್ವಾಚ್ಚ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಭೂತತದ್ಭಾವಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗಭೂತತಯೋಪಪಾದನೀಯಃ । ನ ಚಾಲೋಹಿತೋ ಲೋಹಿತೋ ಭವತೀತ್ಯತ್ರೈವ ಅಭೂತತದ್ಭಾವೇ ಸರ್ವತ್ರ ಉಪಾತ್ತಪೂರ್ವಾವಸ್ಥೋಪಮರ್ದನಿಯಮಃ; ಮೃದಂ ಘಟೀಕರೋತಿ ತಪನೋ ಲೋಹಿತಾಯತೀತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣೇ ಘಟಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಮೃತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಮರ್ದಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ವಾನೇವ ವಿದ್ವಾನ್ಭವನ್ನಿತಿ ಕ್ಯಷಂತಸ್ಯ ರೂಪಮಿತಿ ಚ ಯುಕ್ತಮೇವ । ಯದಿ ತು ಲೋಹಿತಾದಿಸೂತ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ನಾಯಂ ಹಲಂತಾದ್ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಹಲಂತಾತ್ ಕ್ಯಷೋಽನಂಗೀಕೃತತ್ವಾದಿಹ ನ ಭವತಿ ಕ್ಯಷಿತ್ಯಪರಿತೋಷಃ, ತದಾ ವಿದೇಃ ಕರ್ಮಣಿ ನಿತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಸತ್ತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷೇಷು ಚಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೂಯಸಾ ಸಮಾಸಾದಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ 'ಸುಡನಪುಂಸಕಸ್ಯ' ಇತಿ ಸೌತ್ರಾಽಸಮರ್ಥಸಮಾಸರೂಪಜ್ಞಾಪಕಾಚ್ಚ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನಶಬ್ದ ಆಚಾರಕ್ಯಙಂತ ಇತ್ಯೇವ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ ।

ನಕಾರೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚೀತಿ ।

ಪರ್ಯುದಾಸವಾಚಿತ್ವೇ ಸಮಾಸನಿಯಮಸ್ಯ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೇಣ ಉಕ್ತತ್ವಾದಿಹ ಚ ನಞಃ ಸಮಾಸಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚ್ಯೇವಾಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಕ್ರಿಯಾಯಾ ಯತ್ತದೋಶ್ಚ ಅಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನೋ ನ ಭವತಿ ಸ ನಾಧಿಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಣೀಯಮಿತ್ಯಾಶಯಃ । ಪರ್ಯುದಾಸವಾಚಿತ್ವಮಪಿ ಶಕ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಮ್ ಸೂತ್ರಕಾರಪಕ್ಷೇ ಮಹಾವಿಭಾಷಾಧಿಕಾರೇಣ ತದ್ವಾಚಿತ್ವೇಽಪಿ ನಞಃ ಸಮಾಸನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಮೀಮಾಂಸಕೈರ್ಯಜತಿಷು ಯೇ ಯಜಾಮಹಂ ಕರೋತಿ ನಾನೂಯಾಜೇಷ್ವಿತ್ಯಸ್ಯ ಅನೂಯಾಜವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು ಯೇ ಯಜಾಮಹಂ ಕರೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯೇನ ದೀಕ್ಷಿತೋ ನ ಜುಹೋತೀತ್ಯಸ್ಯ ಅದೀಕ್ಷಿತೋ ಜುಹೋತೀತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯೇನ ಚ ನಞಃ ಸಮಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ಪರ್ಯುದಾಸವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್, 'ವೃತ್ತಾನುಪೂರ್ವೇ ಚ ನ ಚಾತಿದೀರ್ಘೇ' ಇತ್ಯಾದಿಮಹಾಕವಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಸಮಾಸನಿಯಮೇಽಪಿ ಗಮಿಕರ್ಮೀಕೃತನೈಕನೀವೃತೇತಿವತ್ ನ ಸಮಾಸ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ಅತ ಏವ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಿತಿ ।

ನನು ಸಗುಣಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ತದುಪಾಸನಾನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಭವತಿ; ಫಲಭೂಯಸ್ತ್ವಾರ್ಥಂ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಚ ಭವತಿ । ತಥೈವ ಚಾಚಾರ್ಯೈಃ 'ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತು ತತ್ಕಾರ್ಯಾಯೈವ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್' ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೬) ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸಗುಣತದುಪಾಸನಾತ್ಫಲವಿಚಾರಶ್ಚಾತ್ರೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಮಹತಾ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಕರಿಷ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಂ ಚ ತದನುಷ್ಠಾನಮತಃ ಸಗುಣೋಪಾಸನಾಸಹಕಾರಿಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧ ಇತಿ ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕುತೋ ನ ಭವೇತ್? ಸಗುಣವಿಚಾರಸ್ಯ ಆನುಷಂಗಿಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನನಿರ್ಗುಣವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಿತಾನಂತರ್ಯಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಕಸ್ಯಾಪಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಏತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರಮಂತರೇಣ ಹಿ ತದನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಏತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ಯಂತಸಕಲಫಲವಿರಕ್ತಸ್ಯ ತ್ಯಕ್ತಸಮಸ್ತಕರ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರೇಪ್ಸಯಾ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸೋರೇವಾಧಿಕಾರ ಇಷ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿರುದ್ಧಮಿದಮಾಪತಿತಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಣಾಮ್ ಅಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸನಾಪೇಕ್ಷಿಣಾಂ ಕೇವಲಕರ್ಮಠಾನಾಂ ಚ ತದನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಾದ್ಯವಗತಿಃ ವಿಚಾರಿತತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯೋ ಗುರುಭ್ಯೋಽನ್ವೇಷಣೀಯಾ, ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಹಿ ಕರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಾಚೀನಸಂಧ್ಯಾವಂದನಾಧ್ಯಯನನಿಯಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ನಿಷಾದರಥಕಾರಕರ್ತೃಕಸ್ಥಪತೀಷ್ಟ್ಯಾಧಾನಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ಚ ತತ್ತದವಗತಿಃ ಸ್ವಯಮವಿಚಾರಿತತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಹಿತೈಷಿವಚನಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತೌ ಧನಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಹೇತ್ವಪರವಿದ್ಯಾ ವಾಚ್ಯೇತಿ ಕುತೋಽವಗತಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಿತಿ ।

ಪ್ರಧಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನೇತಿ ।

ವಿವಿದಿಷಂತೀತ್ಯತ್ರ ಪಂಚಮಲಕಾರಕಲ್ಪನಯಾ ವಿಧ್ಯವರುದ್ಧಾಯಾಂ ಯಜ್ಞದಾನಾದಿಕರಣಾನ್ವಿತಾಯಾಂ ಭಾವನಾಯಾಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಭಾವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಕತ್ವೇನ ಅನ್ವಯೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿಚ್ಛಾಯಾ ಏವ ತಥಾನ್ವಯೋ ನ ವೇದನಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಯಜೇತ' 'ದದ್ಯಾಜ್' 'ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯಾದೀ ಸರ್ವತ್ರ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಭಾವನಾಯಾಂ ಕಾರಣತ್ವೇನಾನ್ವಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ವೇದನೇಚ್ಛಾಯಾಸ್ತಥೈವಾನ್ವಯೋ ಯುಕ್ತಃ, ಯಜ್ಞಾದಿಷು ತೃತೀಯಾಶ್ರವಣಂ ತು ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಷ್ವಿವ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಶೇಷಣತಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಸೋಮಪಯೋದಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಯಾಗಹೋಮನಿರ್ವರ್ತಕತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಭಾವೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಯುಕ್ತಸ್ತತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯವಿಶೇಷಣಭಾವಃ, ಇಹ ವೇದನೇಚ್ಛಾಯಾ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಚ ಸ ನ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ಯುಕ್ತೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ, ಅ.೧ಪಾ. ೩ಸೂ. ೨೬-೩೨) ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನೈತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ರೇವತೀನಾಂ ವಾರವಂತೀಯಸ್ಯ ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸ್ಯೇವ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಿವಿದಿಷಾಯಾಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಚ ಭಾವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿಚ್ಛಾವಿಷಯಭೂತಂ ವೇದನಮೇವ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಅನ್ವೇತಿ । ನ ಚ ವೇದನತದಿಚ್ಛಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್; ಪ್ರತಿಬಂಧಕಪಾಪಾಪನೋದನದ್ವಾರಾ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಸಂಪನ್ನಯಾ ಸ್ಥಿರವಿವಿದಿಷಯಾ ವೇದನಂ ಭಾವಯೇತ್ ಇತ್ಯೇತದರ್ಥಕತಯಾ ವಿಧಿಸಾರ್ಥಕ್ಯಾದಿತಿ - ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ, ಭಾವನಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಭಾವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಮಾನಪದೋಪಾತ್ತಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾ ವೇದನಾಸಾಧನತ್ವೇನ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವಾ ವಿವಿದಿಷಾ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಅನ್ವೇತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಯಾಗಾದಿಸ್ತು ಸಮಾನಪದೋಪಾತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಯಂ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಅನ್ಯತೋಽನವಗತತ್ವಾಚ್ಚ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನಾನ್ವೇತುಮಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ತಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರ್ಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ತಂ ಕೇನ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಫಲಶಿರಸ್ಕಭಾವನಾಕರಣತ್ವೇನಾನ್ವಿತೋ ಭವತಿ । ಇಹ ಯದಿ ಭಾವನಾಯಾಂ ಕರಣಾಂತರಂ ಶ್ರುತಂ ನ ಲಭ್ಯೇತ, ತದಾ ವಿವಿದಿಷಾಮೇವ ಕರಣಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ವೇದನಂ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯೇದ್, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ; ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ತೃತೀಯಯಾ ಕರಣತ್ವೇನ ಸಮರ್ಪಣಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಭಾವನಾಕರಣತ್ವೇನಾನ್ವಯೇ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಪರಿಹೃತಾ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಂ ಕರಣವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸೋಮವತಾ ಯಾಗೇನೇತಿವದ್ ಯಜ್ಞವತ್ಯಾ ವಿವಿದಿಷಯೇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿಸರ್ವೇಷು ತೃತೀಯಾಂತೇಷು ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಏವಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟಯೋಜನಾಯಾಮಪಿ ವಿವಿದಿಷಾ ಭಾವ್ಯೇತಿ ಪಕ್ಷಾತ್ ಫಲತೋ ನ ವಿಶೇಷಃ । ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ ಇತಿದಧಿವಿಶಿಷ್ಟಹೋಮವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಹೋಮಸಾಧನತಯಾ ದಧಿವಿಧಾನ ಇವ ಸ್ಥಿರವಿವಿದಿಷಾಸಾಧನತಯಾ ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಾನ ಏವಾಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ವಿವಿದಿಷಾಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವೇದನೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಫಲತ್ವೇನಾನ್ವಯ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪಿ ಫಲತ್ವೇನ ನಾನ್ವಯಃ, ಕಿಂ ತ್ವಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯೈವೇತಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಂ; ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ? ಲಿಙಾದಿಭಿಃ ವಿಧಿಶಬ್ದೈಃ ಕರ್ಮಣಾಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇ ಪ್ರತೀತೇ ಕಿಂ ತತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಂ ಇಷ್ಟಮಿತಿ ಇಷ್ಟವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯದಿಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಬದ್ಧಂ ವಿಶಿಷ್ಯೋಪಾತ್ತಂ ಚ ತದೇವ ಫಲತ್ವೇನಾನ್ವೇತುಂ ಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣಾದ್, ಯೋಗ್ಯತಾನುಸಾರೇಣೇಚ್ಛಾಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ತದ್ವಿಷಯೇ ಕರಣಾನ್ವಯಸ್ಯ ಅಶ್ವೇನ ಜಿಗಮಿಷತೀತ್ಯಾದೌ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ, ಅಯಂ ಹೇತುರಿಹಾಪಿ ತುಲ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಯಜ್ಞಾದಿದ್ವಾರವರ್ಗಮಧ್ಯೇ ಅವಶ್ಯಂ ನಿವೇಶನೀಯಾ, ನಿವೇಶಿತಾ ಚ ಟೀಕಾಯಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಯಜ್ಞಾದಿಫಲತ್ವೇನ ಅವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾಮೋಪಬಂಧೇಷು ಯಾಗಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಸ್ವರ್ಗಾದೇಃ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನಾನನ್ವಯೇಽನ್ಯತಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನಾನವಗತ್ಯಾ ಕಾಮನಾಯಾ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಸ್ವವಿಷಯಸಾಧನಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾ ಭಾವ್ಯತ್ವೇನಾನ್ವಯಾಽಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಮೋಪಾತ್ತಸ್ವರ್ಗಕಾಮನಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಇಹಾಖ್ಯಾತೋಪಾತ್ತಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಫಲತ್ವಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್, ಹೇತುಸಾಧ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತಿಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾಂ ತಾಮುಲಂಘ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಸಿದ್ಧಪಾಪಕ್ಷಯರೂಪದ್ವಾರಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪೂರ್ವರೂಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾಂ ದ್ವಾರಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನನು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಫಲತ್ವಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್, ಸ್ವತಃ ಫಲತ್ವರಹಿತಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಫಲತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನರೂಪಫಲಜನಕತ್ವೋಪಾಧಿಕಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಫಲೇ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಗೇವ ಇಚ್ಛಾಸತ್ತ್ವೇ ಸೈವ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ತದಸತ್ತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಜನಕತ್ವೋಪಾಧಿಕಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಽಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತಿ ನ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲತ್ವಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತೇತಿ - ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ದ್ವಿವಿಧಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾರೂಪಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ; ಏಕಾ ಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪುರುಷಾರ್ಥವಾವಗತಿಮಾತ್ರಮೂಲಾ, ಸಾಽನಿತ್ಯದುಃಖಮಯೇ ಸಂಸಾರೇ ನಿತ್ಯಸುಖಮಯತ್ವಭ್ರಮಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಂ ಮಲಿನಯತಾ ಪಾಪ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಾ ಸತೀ ಜ್ಞಾನೋದ್ದೇಶೇನ ತದುಪಾಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಜನಯಿತುಂ ನ ಪ್ರಭವತಿ । ಯದಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತಜಿಜ್ಞಾಸಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಪಾಪ್ಮಸದ್ಭಾವಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ ಪುರುಷೋಽವಗಚ್ಛತಿ, ತದಾ ತಥಾಭೂತಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಾಯಮನ್ವಿಚ್ಛನ್ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇನ ತದುಪಾಯಂ ಯಜ್ಞಾದಿಕಮುಪಲಭ್ಯ ತಥಾಭೂತಜಿಜ್ಞಾಸೋದ್ದೇಶೇನ ಯಜ್ಞಾದೀನನುಷ್ಠಾಯ, ತತಃ ಸಂಸಾರಸುಖಮಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶಕಪಾಪ್ಮನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುಸದ್ದುಃಖೈಕರೂಪತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ, ತದಸಹಮಾನಃ ತಜ್ಜಿಹಾಸಾಮೂಲಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಲಭತೇ, ಸಾ ದ್ವಿತೀಯಾ । ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಭೋಜನೇ ಸತ್ಯೇವ ದೇಹಸ್ಥಿತಿಬಲಪುಷ್ಟ್ಯಾದಿಕಂ ಭವೇದಿತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಾವಗತಿಮಾತ್ರಮೂಲಾ ಧಾತುವೈಷಮ್ಯಕೃತರೋಗವಿಶೇಷಪ್ರತಿಬದ್ಧಾಭೋಜನೇಚ್ಛಾ ಭೋಜನಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಜನಯಿತುಂ ನ ಪ್ರಭವತಿ । ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತಬುಭುಕ್ಷಾಪ್ರತಿಬಂಧಕರೋಗಸದ್ಧಾವಂ ಯದಾ ವೈದ್ಯಕಾದವಗಚ್ಛತಿ ಪುರುಷಃ, ತದಾ ರೋಗನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಬುಭುಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಮನ್ವಿಚ್ಛನ್ ವೈದ್ಯಕಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈವ ತಥಾಭೂತಮೌಷಧಮುಪಲಭ್ಯ ತತ್ಸೇವನೇನ ರೋಗನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷುಧಾಮುಪಲಭ್ಯ, ತಾಮಸಹಮಾನಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪಿ ಬುಭುಕ್ಷಾಂ ಲಭತೇ, ತಯಾ ಚ ಭೋಜನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಅತೋ ನಾತ್ರ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ ।

ಪಾಪಕ್ಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಾಕಾಂಕ್ಷತ ಇತಿ ।

ವಿವಿದಿಷಾದ್ವಾರೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯುಕ್ತೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾರ್ಥವಿವಿದಿಷಾವಿನಿಯುಕ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕ್ಲುಪ್ತಪಾಪಕ್ಷಯಾತಿರೇಕೇಣೋಪಕಾರಾಂತರಸ್ಯಾಽಕಲ್ಪ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಯಾನಿ ಪವಿತ್ರೇಷ್ಟ್ಯಗ್ನಿಷ್ಟುದಶ್ವಮೇಧಾದೀನಿ ಕೃಷ್ಣಾಜಿನದಾನಾದೀನಿ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದೀನಿ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪಾಪಕ್ಷಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚೋದಿತಾನಿ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಾಣಿ ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಮಿಹ ಯಜ್ಞಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮ್ ಅವರ್ಜನೀಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ –

ನಿತ್ಯಫಲಪಾಪಕ್ಷಯಾತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।

ಪಾಪಕ್ಷಯೋ ನಿತ್ಯಫಲತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಿತಃ॥ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಜೋ ಹಿ ಪಾಪಕ್ಷಯಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ಅತಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಲಾಘವಾತ್ ತಮೇವ ವಿವಿದಿಷಾರ್ಥಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಿಃ ದ್ವಾರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ, ನ ತ್ವವಶ್ಯಾನನುಷ್ಠೇಯಪವಿತ್ರೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಫಲಭೂತಮಪಿ ಪಾಪಕ್ಷಯಂ ದ್ವಾರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತತ್ಸಂಪಾದನಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ; ಅತೋ ನಿತ್ಯಫಲಸ್ಯೈವ ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯೇಹ ದ್ವಾರತಾ, ಯಥಾ ಋತ್ವಿಗಪೇಕ್ಷಃ ಕ್ರತುವಿಧಿರ್ಧನಾರ್ಜನೇ ಯಾಜನಂ ಸ್ವಕೀಯೋಪಾಯ ಇತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನೇವ ಗೃಹೀತ್ವಾ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ, ನ ತು ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಾನಪಿ ಋತ್ವಿಜೋ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತಾನಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಯತೀತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇವ ಕ್ರತಾವಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಂ ತದ್ವತ್ । ಏವಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಯದಾ ಯನ್ನಿತ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ತೇನ ತದಾ ತದೇವ ವಿವಿದಿಷಿತಾರ್ಥತಯಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಫಲಾರ್ಥಂ ಭವತಿ; ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನತಃ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪಾಪಕ್ಷಯದ್ವಾರಮಪಿ ಲಭತ ಇತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಲಾಘವಾತ್ ನಿತ್ಯಾನಾಮೇವ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಪ್ರಾಕೃತೋಪಕಾರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯೇಹ ದ್ವಾರತ್ವಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ; ವೈಷಮ್ಯಾತ್, ಪ್ರಾಕೃತಪದಾರ್ಥಾನಾಮ್ ಉಪಕಾರಮುಖೇನೈವ ವಿಕೃತಿಷ್ವತಿದೇಶಃ; ನ ತು ಪದಾರ್ಥಾನಾಮತಿದೇಶಾನಂತರಮುಪಕಾರಕಲ್ಪನೇತಿ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಕೃತೋಪಕಾರಾತಿರಿಕೋಪಕಾರಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ।

ಇಹ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಥಮಮೇವ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮುಪದಿಷ್ಟಾಂಗಾನಾಮಿವ ಪಶ್ಚಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯ ಉಪಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಾಽವಗತವಿನಿಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾಯಾಕ್ಲೃಪ್ತೋಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಸಕಲನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಸಾಧಾರಣಃ ಕಥಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ - ಯದ್ಯತ್ರ ಪದಾರ್ಥಶಕ್ತಿಮಾಲೋಚ್ಯೋಪಕಾರಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸ್ಯಾದ್, ನ ತ್ವೇವಮ್ । ಇಹ ಪಾಪಕ್ಷಯ ಏವೋಪಕಾರ ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ತತಸ್ತು ತಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ದ್ವಾರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ, ನ ತು ವಿವಿದಿಷೋತ್ಪತ್ತೌ, ಉಚ್ಯತೇ, ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಾನುರೋಧೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತೋ ವಿವಿದಿಷಾದ್ವಾರೇಣ ಪಶ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಏವಂ ತತಸ್ತು ತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ವಿವಿದಿಷಾಂತರ್ಭಾವಃ ತದವತಾರಣಾರ್ಥೇ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯೇತದನಂತರಮ್ ಉತ್ಪನ್ನವಿವಿದಿಷಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಸ್ಫುಟ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರಿಹ ನ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷಮೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಭಿಮನ್ಯಮಾನಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಿರ್ನ ಕಲ್ಪ್ಯಃ; ನಿತ್ಯಕರ್ಮಭಿಃ ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಧಿಭಿಃ ಪಾಪಕ್ಷಯಾತ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ತತಸ್ತು ತಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಚ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತೋ ವಿವಿದಿಷಂತಿವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಾನುವಾದಕಮಿತ್ಯಾಹುಃ ।

ತನ್ಮತಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಶೇಷತಃಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಾದಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ಪಾಪಾಂತರನಿವರ್ತ್ತನೇನಾಪಿ ಚರಿತಾರ್ಥಾತ್ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನ್ನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಪಾಪವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷನಿಬರ್ಹಣನಿಯಮಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ಅತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ವಿನಿಯೋಗಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷಾವಲಂಬನೈಃ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥವಿನಿಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನುವಾದಕತ್ವಂ ಶಂಕಿತಮಿತಿ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕೈತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಯೋರ್ವಿವಿದಿಷಾರ್ಥಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ ಸ್ವಮತೇ ಜ್ಞಾನಗ್ರಹಣಂ ವಿವಿದಿಷೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಸ್ಯಾಮೇವ ಯಜ್ಞಾದಿವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ತ್ವಾತ್, ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ (ಬ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೬) ಚೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ತ್ವಾತ್, ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಾನಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಾನಿ ಶಮಾದೀನಿ ವಿವಿದಿಷಾಸಂಯೋಗಾತ್ತು ಬಾಹ್ಯಾಂತರಾಣಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಇತಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಿವಿದಿಷಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ತ್ವಾತ್ ಚ, ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯೋಗೇ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಸದ್ಗುರುಲಾಭಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಗ್ರಹಣಧಾರಣಪಾಟವಾದೀನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಯಜ್ಞಾದಿಸಂಪಾದ್ಯತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದರ್ಥಮಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಾರಾಂತರಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿಸ್ಮೃತೇಃ ವಿವಿದಿಷಂತಿವಾಕ್ಯಮೂಲಕತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪಾಪಕ್ಷಯಾದ್ ವಿವಿದಿಷೋದಯೇ ಸತಿ ಕ್ರಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇವಂಪರಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯಾಶಯೇನ ।

ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವೇತಾದೃಶೀತಿ ।

ಏಷೇವ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾದೃಶೀ । ಆಪಾತತೋ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯವತ್ ತತಸ್ತು ತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಉಭಯೋರಪ್ಯಾಂತರಾಲಿಕಫಲಭೇದೋಽಸ್ತಿ, ಪಾಪಕ್ಷಯರೂಪದ್ವಾರಾವಗಮಃ ತತಸ್ತು ತಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಃ, ಪಾಪಕ್ಷಯಾಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ವಿವಿದಿಷಾಂತರ್ಭಾವೋ ವಿವಿದಿಷಂತಿವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ । ಅತಃ ಕಥಮಪಿ ನಾನುವಾದತ್ವಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಏತಾದೃಶೀ ಏತತ್ಸಮಾನಾ ಕಲ್ಪ್ಯವಿಧಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ತತ್ರ ಯದಿ ವಿಧಿಃ ಶ್ರೂಯೇತ, ತದಾ ವಿಧಿಶ್ರವಣರಹಿತಂ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಂ ತದನುವಾದಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತಾಪಿ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ ಏವೋಭಯಲಿಂಗಾದಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ.೩ಪಾ.೪ ಸೂ. ೩೪) ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಭಾವೇಽಪೀತಿ ।

ನನು ಅನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿದ್ವಾರಾ ಸೋಽಸ್ತಿ; ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಹಾಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ, ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯನಿರೂಪಿತಂ ಶಬ್ದಾಂತರಾದಿಷಟ್ಕಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾಯಾಂ, ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯನಿರೂಪಿತಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಕಂ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ತತ್ತದಧಿಕರಣವಿಷಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೇ, ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯನಿರೂಪಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾದಿಕಂ ವಿಯದಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಪರ್ವಕ್ರಮಚಿಂತಾಯಾಂ, ಸಪ್ತಮಾಷ್ಟಮನಿರೂಪಿತಮತಿದೇಶಪ್ರಮಾಣಂ 'ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಂ ಯದಮುಷ್ಯ ರೂಪ'ಮಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯೇ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । 'ಕುಶಾಚ್ಛಂದಃಸ್ತುತ್ಯುಪಗಾನವತ್ತದುಕ್ತಂ' (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೨೬)'ಪ್ರದಾನವದೇವ ತದುಕ್ತಂ' (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೪೩) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಚ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಂಮತಿಪ್ರದರ್ಶನೇ ತತ್ತದಧಿಕರಣಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । ಆಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸಾನೇ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ ತದವಿರೋಧಿತರ್ಕೋಪಕರಣೇತಿ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ತಸ್ಯಾ ಅವಿರೋಧಿನಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಯಸ್ತಾರ್ತೀಯಾಃ ಪಾಂಚಮಿಕಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯೋ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಶೋಧಕಾಃ ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ವಿಚಾರಿತಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಾ, ಅತೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಭಾವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೈತಿ-ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಪೂರ್ವತಂತ್ರ ಇವಾತ್ರಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೀನಿ ಸೂಚಿತಾನ್ಯೇವ । ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ.೨೯)ಮಿತಿ ಹಿ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸೂತ್ರಿತಂ ನಾನಾಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾದಿತಿ (ಬ್ರ.ಅ. ೩ ಪಾ.೩ಸೂ. ೫೮) ಶಬ್ದಾಂತರಾದಿಕಂ, 'ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ' (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ.೩ ಸೂ. ೨೪) ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೨) ತಥಾ ಚೈಕವಾಕ್ಯತೋಪಬಂಧಾತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೪) ಪ್ರಕರಣಾ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ. ೩ ಸೂ.೬)ದಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಕಮ, 'ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬಾಧ (ಬ್ರ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೪೯) ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಬಲಾಬಲಂ, 'ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮ' (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಅಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣಜಾತಮ್, ಅತಿದೇಶಾಚ್ಚ (ಬ್ರ. ಅ.೩ ಪಾ. ೩ ಸೂ.೪೬) ಇತ್ಯತಿದೇಶಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಸೂತ್ರಿತಮೇವ । ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿಃ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತವ್ಯತಾ ತು ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸೂತ್ರೇಷ್ವಪಿ ಸಮಾನಾ । ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯೇತದತ್ರೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನ ಕರ್ಮವಿಚಾರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಅನ್ಯಥಾ 'ತದ್ಧೈಕೇ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀ'ದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅಸದ್ವಾದಿಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಮಪ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥ: ಸ್ಯಾತ್ । ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಯಃ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ನಿರೂಪಿತಾ ಇತ್ಯೇತಾವದುಕ್ತಂ, ನ ತ್ವಿಹ ತದಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತೀತಿ; ತತ್ರ ಹಿ ತದನಂತರಂ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಕಂಠತ ಉಕ್ತಾ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪಯೋಗ ಇತಿ । ಅಥಾಪಿ ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನೇಷ್ಯತೇ, ತಥಾಽಪೇಕ್ಷೋಕ್ತಿರಹಿತಕರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ।

ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ತಥಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ।

ನನು ಅನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಸ್ಮೃತ್ಯುಪಯೋಗಿನೋ ಮಂತ್ರಾ ಏವ, ನ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ನ ತತ್ಪಾಠಕ್ರಮೇಣಾನುಷ್ಠಾನಕಾಲೇ ಕ್ರಮಿಕಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಯೋ ಭವಂತೀತಿ-ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್: ಮಂತ್ರಪಾಠಕ್ರಮಾಭಾವೇ ವಿಧಿಪಾಠಕ್ರಮೋಽಪ್ಯನುಷ್ಠಾನಕಾಲಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಕ್ರಮನಿಯಾಮಕತ್ವೇನಾಶ್ರೀಯತೇ ।

ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಯೇತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಕ್ರಮಪಾಠೋಽಪೀತಿ ।

ತದ್ಯಥೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಸ್ನಾಯಾದನುಲಿಂಪೇದಿತ್ಯಾದೌ ಪಾಠಕ್ರಮೋಽನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಾರ್ಥ ಏವ । ಅತಏವ ಅನುಲಿಂಪೇತ್ಸ್ನಾಯಾದಿತಿವದನ್ನಭಿಜ್ಞೇನ ಮೈವಂ ವಾದೀ:, ಮಾಯಾದನಲಿಂಪೇದಿತಿ ವದ, ತಥೈವಾನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಾದಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇ ತಥಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ನ ಕ್ರಿಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ತದ್ವಿಧಾನಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಸಹತ್ವವಿಧಾನಾದೌಪವಸಥ್ಯೇಽಹನ್ಯಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ತತಃ ಸೌತ್ಯೇಽಹನಿ ಸವನತ್ರಯವ್ಯಾಪಿಸವನೀಯಪಶ್ವನುಷ್ಠಾನೇ ಸತಿ ಅವಭೃಥಾನಂತರಮನುಬಂಧ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ಪ್ರಾಕೃತಕಮೋ ನಿವರ್ತ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧಿಕವ್ಯವಧಿಮಿತಿ ।

ಸಾಂಗಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಬಲಾದಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಸಾಹಿತ್ಯಮವಗತಂ, ತಚ್ಚೈಕಕ್ಷಣಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವರೂಪಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸನ್ನಿಕರ್ಷರೂಪಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಸ ಚ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಃ ಪ್ರಧಾನಾವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಾಪರಾಂಗವದ್ವ್ಯವಹಿತಾಂಗಾನಾಮಾತ್ಯಂತಿಕೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಯಸ್ಯಾಂಗಸ್ಯ ಯಾವದ್ಭಿಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾಂಗೈಃ ಪ್ರಧಾನಾಂತರಾಂಗೈರ್ವಾ ವ್ಯವಧಾನಮವರ್ಜನೀಯಂ ತತ್ತಾವದ್ಭಿರ್ವ್ಯವಧಾನಂ ಸಹತೇ, ನಾನ್ಯೈಃ । ತತಶ್ಚ ಪಶ್ಚಾದನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗಂ ನಿರ್ವಾಪಾದಿಪ್ರಥಮಾನುಷ್ಠೇಯಪ್ರಧಾನಾಂಗಾತ್ ನಿರ್ವಾಪಾದಿತಃ ಪೂರ್ವಂ ಯದ್ಯನುಷ್ಠೀಯೇತ, ತದಾ ತದಂಗಮನುಜ್ಞಾತಾಧಿಕೇನಾಪಿ ಪಶ್ಚಾದನುಷ್ಠೀಯಮಾನಪ್ರಥಮಪ್ರಧಾನಾಂಗೇನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾಧಾತ್ ವ್ಯವಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್, ತನ್ನ ಸಹತೇ ಅಂಗಪ್ರಧಾನಸಾಹಿತ್ಯಬೋಧಕಃ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾನಾದರೇ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಪ್ರಧಾನಾಂಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಧಾನಾಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಗವಿಧ್ಯನನುಜ್ಞಾತಂ ವ್ಯವಧಾನಂ ಭವೇದಿತ್ಯಮುಮೇವಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ನಾಹ –

ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಥಂ ಯೋಜನಾ । ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧೌ ತತ್ಸಂನಿಕೃಷ್ಟತಯಾ ತದಂಗಾನುಷ್ಠಾನಂ, ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಧಾನಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಾನಂತರಂ ಪ್ರಥಮಪ್ರಧಾನಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾನುಷ್ಠಾನೇ ಹಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಧಾನಾಂಗಾನಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಧಾನಾಂಗವ್ಯವಧಾನಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಾನಿ ಭವಂತಿ । ತದಾ ತಥಾಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾನಾದರೇಣಾನುಷ್ಠಾನೇ ಅಂಗಾನಿ ಪ್ರಥಮಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನದ್ವಿತೀಯಪ್ರಧಾನಾಂಗನಿರ್ವಾಪಾದೀನಿ ತೇನೈವ ಪಶ್ಚಾದನುಷ್ಠೀಯಮಾನಪ್ರಥಮಪ್ರಧಾನಾಂಗನಿರ್ವಾಪಾದಿನಾ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇರನ್ನಿತಿ । ಯದಿ ತು ಪ್ರಧಾನಾಂತರಸನ್ನಿಧಾವನ್ಯಪ್ರಧಾನಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಂ, ತದಾ ತೇನೈವ ಪ್ರಧಾನಾಂತರೇಣಾನ್ಯಪ್ರಧಾನಾಂಗಾನಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇರನಿತ್ಯಾಪಾತತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽರ್ಥಸ್ತು ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾನಾದರೇ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಸ್ಯ ಪುಂದೈವತಯಾಗಸ್ಯ ಕಿಮಂಗಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಸ್ತ್ರೀದೈವತಯಾಗೇನ ವ್ಯವಹಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ । ಅವದಾನಾತ್ಪ್ರಾಚೀನಾನಾಂ ಹಿ ತದಂಗಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಧಾನೇನ ವ್ಯವಧಾನಮ್ ಆತಿದೇಶಿಕಪಾಠಕ್ರಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸಹ್ಯಮೇವ, ಅವದಾನಾದಿಮಧ್ಯೇ ತು ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ತೇನ ವ್ಯವಧಾನಪ್ರಸಕ್ತಿರಸ್ತಿ । ಅವದಾನಾದಿಪ್ರದಾನಾಂತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಧಾನಾನಂತರಮೇವಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಾಂತರವ್ಯವಧಾನಾಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।

ಅತೋ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಮೋಽಪ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ನಿರ್ವಾಪಾದಯಃ ಕಾರ್ಯಾಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪುಂದೈವತ್ಯಯಾಗಾಂಗಯೋಃ ನಿರ್ವಾಪಾನುವಚನಯೋಃ ಅನನುಜ್ಞಾತವ್ಯವಧಾನಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಮವದ್ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯಾಪಿ ಪದಾರ್ಥಕ್ರಮನಿಯಮನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ । ಅಂಗಾನಾಮಿವ ಅಂಗಪ್ರಧಾನಯೋರಪಿ ಪರಸ್ಪರಂ ವರ್ಜನೀಯವ್ಯವಧಾನಸ್ಯ ಪರಿಹರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತಸ್ತದಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿಹ ಸಂಭವತೀತ್ಯುದಾಹೃತಮ್ । ಮಂತ್ರಕ್ರಮಂ ವಿಧಾಯ 'ಸಾರಸ್ವತೌ ಭವತಃ ಏತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಿಥುನಂ ಯತ್ ಸರಸ್ವತೀ ಚ ಸರಸ್ವಾಂಶ್ಚೇತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಪಾಠಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಚೇತ್ಥಮುದಾಹೃತಮ್ । ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯಾಸಂಕೀರ್ಣೋದಾಹರಣಂ ತ್ವಿದಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ದಧಿಧರ್ಮಾಃ ಪೂರ್ವಂ ಪಠಿತಾಃ, ತತಃ ಆಗ್ನೇಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಪಾದಯಃ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತು ವಿಪರೀತಃ ಪಾಠಃ । ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವಯಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರಯಾಜಶೇಷೇಣ ಹವೀಂಷ್ಯಭಿಘಾರಯತೀತಿ ವಿಹಿತಪ್ರಯಾಜಶೇಷಾಭಿಘಾರಣಕ್ರಮೇ ನ ನಿಯಾಮಕಂ, ಕಿಂತು ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾದಾಗ್ನೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಮಭಿಘಾರಣಮಿತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗೈರ್ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಯತ್ರ ಪಶೌ ಸರ್ವಾಣ್ಯಂಗಾನಿ ಪ್ರಥಮಮನುಷ್ಠಿತಾನಿ ತತ್ಪಶುಯಾಗಾತ್ ಪ್ರಕೃತೌ ತತ್ಸಂನಿಹಿತಾನ್ಯಪ್ಯಂಗಾನ್ಯತ್ಯಂತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇರನ್, ಅತಃ ಪದಾರ್ಥಾನುಸಮಯ ಏವ ಕಾರ್ಯೋ ನ ಕಾಂಡಾನುಸಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಸನ್ನಿಪಾತೇ ಪ್ರಧಾನಾನಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ಗುಣಾನಾಂ ಸರ್ವಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ. ಅ.೫ ಪಾ.೨ ಸೂ. ೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕರಣಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ವರ್ಣಿತಃ ।

ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮಾಹ –

ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪದಾರ್ಥಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಮಾನಾದರೇ ತತ್ತತ್ಪಶುಗತಾನಾಮುಪಾಕರಣಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿರೇಕರೂಪಾ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಅತಸ್ತದ್ವೈಷಮ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಪಂಕ್ತಿಪರಿವೇಷಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಮ ಏಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತ್ರಯಃ ಪೂರ್ಣಮಾಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಭೇದೇನ ದ್ವೇಧಾ ವಿಭಾಗೇ ಸತಿ 'ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಚಾಚ್ಯುತೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೇಕ ಆಗ್ನೇಯೋ ವಿಧೀಯತೇ, 'ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಚಾಚ್ಯುತೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮಪರಃ; ತತಶ್ಚ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯೋಪಾಂಶುಯಾಜಾಸ್ತ್ರಯಃ, ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಾಗ್ನೇಯಶೃತದಧಿಯಾಗಾಸ್ತ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕಶ್ಚಾಸಾವಿತಿ ।

ಸರ್ವೈರಂಗೈಃ ಸಮುಚ್ಚಿತೈಃ ಸ್ವಸ್ವಾಸಾಧಾರಣದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೋಪಕಾರದ್ವಾರಕೈಃ ಏಕಃ ಪ್ರಧಾನಗತಫಲಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯೋದ್ಬೋಧನರೂಪಾಖಂಡೋಪಕಾರೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯೇಕಾದಶೇ ಸ್ಥಿತಾ ಮೀಮಾಂಸಕಮರ್ಯಾದಾ ।

ನನು ಅಧ್ಯಯನವದರ್ಥಾವಬೋಧಾರ್ಥೋ ವಿಚಾರೋಽಪಿ ವೇದಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಯೋರ್ವಿಚಾರೇ ಪಾಠಕ್ರಮೋ ನಿಯಾಮಕಃ ಸ್ಯಾದ; ಮುಖ್ಯಕ್ರಮೋ ವಾ ನಿಯಾಮಕಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿವಾಕ್ಯವಿಪರಿಣಾಮೇ ಮುಖ್ಯಯೋಃ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಾಧ್ಯಯನಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್, ಪ್ರವೃತ್ತಿಕ್ರಮೋ ವಾ ಸ್ಯಾದ್ ಅಧ್ಯಯನಗೃಹೀತೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ತದ್ವಿಧಿವಿಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇ ಅಧ್ಯಯನಮೀಮಾಂಸಾರೂಪಯೋರಂಗಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಅಧ್ಯಯನೇ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ - ಏಕಪ್ರಯೋಗಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಏಕಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಾದಿರ್ನಿಯಾಮಕೋ ಭವತಿ, ನ ಚಾತ್ರ ತದಸ್ತಿ; ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋಃ ವಿಲಕ್ಷಣಾಧಿಕಾರಿಕತ್ವಾತ್, ಏಕಾಧಿಕಾರಿಕತ್ವೇನ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಕಲ್ಪನೇ ಚ ವೇದಭಾಷ್ಯವದ್ವಿಚಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಾದಿತ ಆರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಯತ್ರ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರ ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತಾಯಾಮಧಿಕರಣಮುದಾಹರತಿ –

ಏಕಾದಶೇ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।

ಏಕಾದಶ ಇತಿ ಪ್ರಾಮಾದಿಕಃ ಪಾಠಃ । ಅಂಗವತ್ ಕ್ರತೂನಾಮ್ (ಜೈ. ಅ. ೫ಪಾ.೩ಸೂ.೩೨) ಇತ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ಹಿ ಪಾಂಚಮಿಕಮ್ । ಅಥವಾ ಪಂಚಮತೃತೀಯಪಾದಗತಮೇಕಾದಶಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ಏಕಾದಶ ಇತ್ಯೇತದ್ಯೋಜ್ಯಮ್ । 'ಅಂತೇ ತೂತ್ತರಯೋದಧ್ಯಾತ್' (ಜೈ.ಅ.೫ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ತತ್ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣತಯಾ ತಚ್ಛೇಷಭೂತಂ, ತಸ್ಯಾಧಿಕರಣಾಂತರತ್ವೇ ತ್ವೇಕಾದಶ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತೀತೇ ಇತಿ ಶೇಷೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ ।

ಕಿಂತು ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ।

ವಸ್ತುತಃ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಾಮ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೇಷು ಋತುಷು ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ; ಕಾಮನಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಚ ಕ್ರಮನಿಯಮಾಭಾವಾತ್, ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾಮ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇತಿ ।

ಕೇವಲಂ ಪುರುಷಶೇಷತ್ವಮ್, ಉತ ಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಮಪೀತಿ ಸಂದೇಹೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ।

ನನು ಗೋದೋಹನೇನೇತಿ ತೃತೀಯಾ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಚ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವೇ ಶ್ರುತಿರೇವಾಸ್ತಿ, ಕಥಮಿಹ ಪುರುಷಶೇಷತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ; ಗೋದೋಹನೇನೇತಿ ತೃತೀಯಯಾ ಫಲಭಾವನಾ ಕರಣತ್ವಂ ನೋಚ್ಯತೇ; ಕಿಂತು ಸನ್ನಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಣಯನಕ್ರಿಯಾಕರಣತ್ವಂ; ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯ ದಧ್ನೋ ಯಾಗಾದಿವತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಫಲಭಾವನಾಕರಣತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧಾತ್ವರ್ಥಕಾರಕತಾರೂಪಕ್ರಿಯಾನುರಾಗೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯ ಫಲಭಾವನಾಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಉಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್, ಅತಸ್ತೃತೀಯಾರ್ಥಕಾರಕವಿಶಿಷ್ಟಂ ದಧಿ ದಧಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಾ ಕಾರಕಂ ಫಲಾಯ ವಿಧೇಯಮಿತಿ । ತೃತೀಯಯಾ ತಾವತ್ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ನ ಫಲಭಾವನಾಶೇಷತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ, ನಾಪಿ ಷಷ್ಠೀಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಶುಫಲಸ್ಯ ಶೇಷಿತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಬಂಧಸಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವೇನ ಶೇಷಿತ್ವವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನಾರ್ಥಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹತಪದಾರ್ಥಾಂತರಶೇಷಿತ್ವಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತಂ ಗೋದೋಹನಪಶುಫಲಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ಮಕಂ ವಾಕ್ಯಮೇವ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಿವ ಫಲಶೇಷತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ । ಕ್ವಚಿತ್ ಕೋಶೇ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತ್ಯೇತದನಂತರಂ ಶ್ರುತ್ಯೇತ್ಯಪಿ ಪದಾಂತರಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮಿವ ಭಾತಿ; ವಾಕ್ಯಾತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ತದದರ್ಶನಾತ್, ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಪೇಕ್ಷಪರ್ಯವಸಾನಲಭ್ಯಶ್ರುತಿತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ ತದ್ಯೋಜ್ಯಮ್ ।

ನೋಪಕಾರಕತ್ವಮಿತಿ ।

ತಥಾತ್ವೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗಾನುಷ್ಠಾಪನೇನ ತದುಪಕಾರಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ತದುದ್ದೇಶ್ಯಕಕೃತಿಸಾಧ್ಯತಮ್ ।

ನನು ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಚಮಸಸ್ಥಾನಾಪನ್ನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವನಂಗತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಚಮಸನಿವೃತ್ತ್ಯಾಂಗವಿಕಲಃ ಕ್ರತುಃ ನ ಫಲದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅಂಗಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ।

ಅಂಗಂ ಹ್ಯುಪಕಾರಾಯಾಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅಂಗಸಾಧ್ಯೋಪಕಾರಸ್ಯ ಅನಂಗೇನಾಪಿ ಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮಂಗವೈಕಲ್ಯೇನ ಹೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂ ಕ್ರತಾವುಪಕಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಸಾದಪ್ರಕಾಶಾರ್ಥಸ್ಯ ದೀಪಸ್ಯ ರಥ್ಯಾ ಸಂಚಾರ ಇವೇತ್ಯಾಹ –

ಅನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಯಥಾ ವಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತೀತಿ ।

ಪ್ರಾಚೀನೋಽಪ್ಯಯಂ ಪ್ರತೀಕೋ ಗೋದೋಹನವಿಷಯಾಧಿಕರಣಾನುಬಂಧಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮೇವ ತದನುಬಂಧ್ಯಧಿಕರಣಾನುಕ್ರಮಣಾರ್ಥಮಿಹ ಗೃಹೀತಃ ।

ನನು ದ್ರವ್ಯದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಸೋಮಪದಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ಇವ ದ್ರವ್ಯಪರಂ ತದುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ತಸ್ಯೇಹ ನ ಪುನರ್ವಿಧಿಃ । ವಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಧಾನಾಯೋಗಾತ್, ಅತಃ ಕಾಲವಿಧಿಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಬೃಹಸ್ಪತಿಸವನಾಮಗ್ರಹಣೇ ಸತ್ಯಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಕಾಲವಿಧಿಃ, ಕಿಂತು ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವನಾಮಕಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಃ; ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸೋಮವ್ಯಗ್ರಹಣೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸೋಮಯಾಗಫಲವರ್ಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ಕಾಲವಿಧಿಃ, ಕಿಂತು ಸೋಮದ್ರವ್ಯಕಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಉಚ್ಯತೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಇತ್ಯತ್ರ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಸೋಮಯೋರಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಮಿವ ದ್ವಂದ್ವೈಕವದ್ಭಾವಃ । ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಶ್ಚೇತ್ ತಸ್ಯ ದೇವತಯಾ ಭಾವ್ಯಂ, ನ ಚೇಹ ದೇವತಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ । ಯದಿ ಯಾಗಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಬಂಧಿತಯಾ ದೇವತೋಪಾದಾನರಾಹಿತ್ಯರೂಪಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತದೇವತಾಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸೋಮಯಾಗಸಾದೃಶ್ಯಮಿಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ತೇನೋದ್ಭಿದಾದಿಯಾಗೇಷ್ವಿವ ಇಹಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸೋಮಯಾಗಾದತಿದೇಶತೋ ದೇವತಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ, ತದಾ ತತ ಏವ ಸೋಮದ್ರವ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಯಜೇತ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಂಗಪ್ರಸಿದ್ಧಸೋಮಯಾಗಪ್ರಕೃತಿಕಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ ಇತ್ಯತಿರಿಚ್ಯಮಾನಂ ಸೋಮದ್ರವ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸೋಮಯಾಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪನೇನೈವ ಸಫಲಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯಾತ್ರ ಕಾಲವಿಧಿರಿತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಧಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವನಾಮಗ್ರಹಣಂ ತು ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಯೇನ ತದಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಕಥಂಚಿತ್ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತತ್ತು ಕರ್ಮಾಂತರೇ ತದ್ಧರ್ಮಾತಿದೇಶಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಫಲಮ್ ।

ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂತರನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಸ್ವಾರಸ್ಯವತ್ ಯಜಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ನ ಹಾತವ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –

ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಉತ ಭೇದೇನೇತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಷಡಪಿ ಯಾಗಾಃ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಂಗಸಹಿತಾಃ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇನ ಕರ್ತವ್ಯಾಃ । ಫಲಂ ತಂತ್ರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವಮಾವಾಸ್ಯಾಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಶ್ಚ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಯೋ ಯಾಗಾಃ ಸ್ವಸ್ವಕಾಲಯೋರೇಕಪ್ರಯೋಗಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಫಲಭೇದಃ ।

ಭೇದೇನೈಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ।

ಏಕಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಾನಾಮಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿಹ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಮಿಹ ಫಲಸಂಬಂಧವಿಧಾನಾರ್ಥಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್, ಉದ್ದೇಶ್ಯೇಷು ಚ ಸಾಹಿತ್ಯರೂಪಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಣಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮ ಐಕಕರ್ಮ್ಯಂ ಚ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ನೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –

ಯದ್ಯಪ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।

ಫಲೇ ವಿಧೀಯಂತ ಇತಿ ।

ಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತು ಫಲಕಾಮಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಆಗ್ನೇಯಾದಯ ಏವ ವಿಧೇಯಾಃ; ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿಹಿತಾನಾಮಪಿ ಫಲಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪುನರ್ವಿಧಾನಸಂಭವಾತ್ ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಸಾಹಿತ್ಯವಿಶೇಷಣಾವಿವಕ್ಷಾಕಾರಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ಉಪಾದೀಯಮಾನಾನಾಂ ಕಾಮಿನಮುದ್ದಿಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಬೋಧ್ಯಮಾನಾನಾಮ್ ।

ಟೀಕಾಯಾಮಾತ್ಯಂತಿಕವಿಶೇಷಣೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಫಲಭೇದಾತ್ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಸ್ಫುಟತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಫಲಭೇದಸ್ಯಾಸ್ಫುಟತ್ವಮಾಹ –

ಕ್ವಚಿತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತಿ ।

ಕೃತಕತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಫಲಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ನ್ಯಾಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ 'ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ' ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾಂತರಮ್ ।

ನನು ಭವತೇರಿತಿ ।

ಅನಪುಂಸಕಲಿಂಗೋಽಯಮಕರ್ಮಕಧಾತುನಿಷ್ಪನ್ನಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೋ ಭವ್ಯಶಬ್ದೋ ನ ಭಾವಕರ್ಮಾರ್ಥಃ, ನಾಪಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ನಿರರ್ಥಕಃ; ನಿರರ್ಥಕಶಬ್ದೇನ ಕಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವಿಶೇಷಲಾಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಯ ಚ ಭವತೇರಿತಿ ।

ಸುಖಮನುಭವತೀತ್ಯಾದೌ ಸೋಪಸರ್ಗತ್ವೇನ ಭವತಿಃ ಸಕರ್ಮಕಃ, 'ಪ್ರಮಾಣಭೂತ ಆಚಾರ್ಯ' ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ, ತದುಭಯಮಿಹ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ಪಾದ್ಯಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿಮದ್ಧರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾವಪರತ್ವೇ ಹಿ ಭವ್ಯಮನೇನೇತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನನು ಭಾವಾರ್ಥಭವ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಭವನಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿರೂಪತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಘಟತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ - ಉತ್ಪಾದ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾನ್ ಹಿ ಯಾಗಾದಿಧರ್ಮ ಇಹ ನೇಹ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ನ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ನೋತ್ಪತ್ತಿವಾಚಿಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಘಟತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ನೇಹ ಸಃ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನೇಹ ಭಾವಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತತ್ರ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತುಯೋಜನಾನಂತರಂ ತಸ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ನೇಹ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನೋತ್ಪಾದ್ಯಧರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯೇತದ್ಯೋಜನೀಯಮ್ । ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಾನಂತರಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನೇನ ಉತ್ಪಾದನೀಯಂ ಧರ್ಮಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಹಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಭವ್ಯ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ, ನ ತು ಗ್ರಾಮಪಶ್ವಾದಿವತ್ । ತಟಸ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ಅತೋಽತ್ರ ನ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಘಟತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರೋ ಭಾವಯಿತೃವ್ಯಾಪಾರಃ ।

ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಪದೀಯಸಂಮತಿಮಾಹ –

ಕರೋತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।

ಘಟಂ ಕರೋತೀತ್ಯಸ್ಯ ಅಯಮರ್ಥಃ । ಘಟಂ ಭವಂತಂ ಭಾವಯತೀತಿ ಸ ಭಾವಯಿತಾ ಭವಿತುಃ ಘಟಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಃ । ಭವಿತಾ ಘಟಃ ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಸ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಮಾದಿಕಃ ಪಾಠಃ । ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಆತ್ಮವಾಚಿತ್ವೇ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗತ್ವಾದಿತಿ ।

ಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೋದನೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಚೋದನೋಪಸರ್ಜನಮಪಿ ಭಾವನಾ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನಾರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಸಾಪಿ ಸ್ವವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ ಏವ ತ್ವಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧ ಏವ ವಿಧಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಖಲು 'ಏತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಾಮ ಕೃತ್ವಾ ಪಶುಕಾಮೋ ಹ್ಯೇತೇನ ಯಜೇತೇತಿ ರೇವಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯಸಾಮಸಾಧ್ಯಾಮ್ ಇಷ್ಟೋಮಸ್ತೋತ್ರವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರತುವಿಧೌ ರೇವತ್ಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯಸಾಮರೂಪವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ದಧಿಸೋಮಾದಿವಿಶೇಷಣವದನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಹಿತಸ್ಯ ತತ ಏವ ಸಿದ್ಧಿಃ ಏವಮಿಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ಲೋಕೇಽಪೇಕ್ಷಿತಪುರಣಾರ್ಥಮ್ ಏವಮಿತ್ಯಾದಿ । ಸ್ನಾನೇತ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಘಟಾದೇರಿತಿ ।

ವಲ್ಮೀಕಾದಿಷು ಭ್ರಮವಿಷಯಸ್ಯ ಘಟಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ಸುಖತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।

ಸತ್ಯಂ ಹಿ 'ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮಿತಿ ಸುಖರೂಪಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತೀತಿ ಸತ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಭೂಮ್ನಃ ಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವ್ಯಲ್ಪಂ ಅಸತ್ಯಂ ದುಃಖರೂಪಮುಕ್ತಮ್, ಅತಃ ಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನವತಃ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಯೋಃ ಸುಖದುಃಖತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚವತ್ಸರ್ವಮಸತ್ಯಂ ಚೇತ್, ಸತ್ಯತ್ವಾಸತ್ಯತ್ವಯೋಃ ಧರ್ಮಿಭ್ಯಾಂ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತರೂಪೋ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸತ್ಯಸಿಧ್ಯರ್ಥಮನುಭವೋಪಪತ್ತೀ ಟೀಕಾಯಾಮುಪನ್ಯಸ್ತೇ, ತೇ ವಿಭಜತೇ –

ದೃಷ್ಟೇ ಇತಿ ।

ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಸದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾನುಭವಃ, ತಥಾತ್ವೇನ ಅಸ್ಫುಟೇ ಸ್ವಪ್ನಾದಾವುಪಪತ್ತಿಃ ।

ತಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ –

ವಿಗೀತಮಿತಿ ।

ಗಂಧರ್ವಪುರಮಿವೇತಿ ।

ತತ್ರ ಸೌರಾಲೋಕಾದಿಕಂ ಸದಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ ಶೂನ್ಯವಾದೇ ವಸ್ತುತಃ ಶೂನ್ಯತೈವೇತಿ ಮತೇಽಪಿ ಸೈವ ಸತ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ।

ಇಯತೋ ವಿವೇಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನವತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಂ ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾನೀಮಪಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಪರಿಶೇಷೋಽವಶ್ಯಂಭಾವೀ, ತಚ್ಚ ಸತ್ಯಂ ಸುಖರೂಪಮಿತ್ಯೇತಾವತೋ ನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣೇತಿ ।

ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಸತ್ ಸಗುಣಂ ಭವೇತ್ ನಿರ್ಗುಣಂ ವಾ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇ ಕಥಮಖಂಡೇ ತತ್ರ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಾದಿವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ ಸಫಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನೈವಂ ಸತಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿಷಯ ಏವಾಸ್ತು ಕಿಮರ್ಥಂ ಸತ್ಯಾನೃತವಿಷಯತ್ವೇನ ಕ್ಲಿಷ್ಟವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಾರಂಭಶಂಕಾಪರಿಹಾರಸ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್, ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಏಕ ಏವ ನಿತ್ಯಃ ಕರ್ಮಫಲಾದಿಕಮನ್ಯತ್ಸರ್ವಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ 'ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ' (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಪಾದಾದಿಷು (ಬ್ರ. ಅ.೩ ಪಾ.೧) ಕರ್ಮಫಲಾದ್ಯನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಸ್ಯ ಚ ವೈಫಲ್ಯಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಾಗೇವ ಸಂಸಾರಬಂಧಾನೃತತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಸ್ಯ ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತು ತದ್ಯ್ವಪದೇಶಃ (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೩ ಸೂ.೨೭) 'ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ' (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೨ ಸೂ.೪೦) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಜಾತಸ್ಯ ವೈಫಲ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ದೂಷಣಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಙ್ನಿಶ್ಚಿತೇ ಏವ ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿಶಂಕಾಂತರನಿರಾಸಾಯ ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದಿಸೂತ್ರಜಾತಮಿತಿ ಪರಿಹಾರರೀತಿಸ್ತು ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಾ । ಕಿಂಚ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕತ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಾತಃಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಸರೇ ಕರ್ಮಫಲನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ತದನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮೇವೋಪಪತ್ತಿತಯಾ ದರ್ಶಿತಂ, ನ ತು ಬಂಧಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ । ಅತೋಽಪಿ ಹೇತೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕ ಏವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸತ್ಯಾನೃತಸದ್ಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಲಭ್ಯಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಪರ್ಯಂತಂ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮಿತಿ - ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । ಭಾಷ್ಯೇ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾನಂತರಂ ನಿತ್ಯಫಲಪ್ರೇಪ್ಸಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣ ಸಕಲಕರ್ಮಫಲವಿರಾಗ ಉಕ್ತಃ । ನಿತ್ಯವಸ್ತುಪ್ರೇಪ್ಸಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯಾನ್ವೇಷಣಂ ಪಶ್ಚಾದುಕ್ತಮ್; ಅಯಂ ಕ್ರಮಃ - ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯುಜ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ । ಅಸ್ಥಾಯಿನಂ ಭೋಗಂ ಭುಂಜಾನಃ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಸ್ಥಾಯಿಭೋಗಲಾಭಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಹಿ ತತೋ ವಿರಜ್ಯತೇ, ನಾನ್ಯಥಾ । ಅನೃತಾಸಕ್ತಸ್ತು ತದನೃತತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ತಥಾಭೂತಸತ್ಯವಸ್ತುಲಾಭಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ತತೋ ವಿರಜ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ರಜತಾರ್ಥೀ ಕ್ವಚನ ರಜತಭ್ರಮೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿಶ್ವಯೇ ಸತಿ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸತ್ಯರಜತಸ್ಯ ಸ್ವಲಭ್ಯಖಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಭಾವೇ ತತೋ ನ ನಿವರ್ತ್ತತೇ । ಕಿಂತು ತತೋ ನಿವೃತ್ತಃ ಸತ್ಯರಜತಪ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪಶ್ಯತಿ ಚೇತ್ ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಂ ವರ್ಣಯತೋ ಭಗವತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿದಂ ಸುಖರೂಪಮಿತಿ ವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಾನೃತವನಿರ್ಧಾರಣಮೇವ ವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸಾಧನಾಂತರಾಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯಾಶಯಮಾಲೋಚ್ಯ ಟೀಕಾಕಾರೈರಾಚಾರ್ಯೈಶ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸತ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಬಂಧಮಾತ್ರಮನೃತಮಿತಿ ಚ ವಿವೇಕಃ ಪ್ರಥಮಸಾಧನತ್ವೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಃ । ತದನಂತರಮ್ ಅಕ್ಷಯ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮಫಲನಿತ್ಯವಸಿದ್ಧೇಸ್ತದನೃತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ಅನೃತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತದನೃತತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ ನ್ಯಾಯತಃ ತದನಿತ್ಯತ್ವಮತಃಶಬ್ದೇನ ಸೂತ್ರಿತಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ ।

ತದಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ಜನನಮರಣಪರಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಸಂಸಾರಬಂಧಾಸತ್ಯತ್ವದೃಢನಿಶ್ಚಯಪರ್ಯಂತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇ ಇತಿ ।

'ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇ ಲೋಟ್ ಲೋಟೋ ಹಿಸ್ವಾ'ವಿತಿ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರೇಣ ಕ್ರಿಯಾಪೌನಃಪುನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸರ್ವಲಕಾರಾಪವಾದೇನ ಲೋಡ್ವಿಹಿತಃ । ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಮೈಪದಾತ್ಮನೇಪದಯೋಃ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಹಿಸ್ವಾವಾದೇಶೌ ಚ ವಿಹಿತೌ । ನನು ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇ ಲುನೀಹಿ ಲುನೀಹೀತ್ಯೇವಾಯಂ ಲುನಾತೀತ್ಯಾಯುದಾಹರಣೇಷ್ವಿವ ಜಾಯಸ್ವ ಜಾಯಸ್ವೇತ್ಯೇವೇಮಾದೀನಿ ಜಾಯಂತೇ, ಮ್ರಿಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತ್ಯೇವಂ ಮ್ರಿಯಂತ ಇತಿ, ದ್ವಿರ್ಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಧಾತೋರನುಪ್ರಯೋಗಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತತ್ಸೂತ್ರವಾರ್ತಿಕೇ ದ್ವಿರ್ಭಾವಾನುಶಾಸನಾದ್, ಯಥಾವಿಧ್ಯನುಪ್ರಯೋಗಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇ ತಸ್ಯೈವ ಧಾತೋಃ ಅನುಪ್ರಯೋಗನಿಯಮನಾಚ್ಚ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರವತ್ ಜನನಮರಣರೂಪಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಪ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ತ್ವಾತ್, 'ಸಮುಚಯೇಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ಲೋಣ್ಮಧ್ಯಮಪುರುಷೈಕವಚನವಿಧಾನಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ನ ದ್ವಿರ್ಭಾವವಾರ್ತಿಕಮಸ್ತಿ; ನಾಪಿ ಯಥಾ ವಿಧ್ಯನುಪ್ರಯೋಗವಿಧಾನಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತಾವತ್ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾನುಗತಸಾಮಾನ್ಯವಚನಸ್ಯ ಅನುಪ್ರಯೋಗೋ ವಿಹಿತಃ । ಓದನಂ ಭುಕ್ಷ್ವ, ಕ್ಷೀರಂ ಪಿಬ, ಧಾನಾಃ ಖಾದ, ಇತ್ಯೇವಾಯಮಭ್ಯವಹರತೀತ್ಯಾದಿ ತದುದಾಹರಣಮ್ । ಇಹಾಪಿ ಜನನಮರಣಾನುಗತಸಾಮಾನ್ಯರೂಪವಿಪರಿವೃತ್ತಿವಾಚಿನಃ ಅನುಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತಿ । ಅಸಕೃದಾವರ್ತೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರಸಮುಚ್ಚಯೋಭಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯವಿವಕ್ಷಾಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತಿ; 'ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಪರಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ।

ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ತ್ವಿತಿ ।

'ಚತುರ್ಥೀತದರ್ಥಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಚೇತ್, ಸರ್ವಪ್ರಸಂಗೋಽವಿಶೇಷಾದಿತಿ, ಯಥಾಶ್ರುತಸೂತ್ರಾರ್ಥೇ ಅನುಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶಕಮೇಕಂ ವಾರ್ತಿಕಮ್, ಸರ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಸ್ಯ ತದರ್ಥಮಾತ್ರೇಣ ಸಮಾಸಪ್ರಸಂಗಃ, ರಂಧನಾಯ ಸ್ಥಾಲೀ ಅವಹನನಾಯ ಉಲಖಲಮಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ಸಮಾಸಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಕೃತಿಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ ಚೇದ್ 'ಅಶ್ವಘಾಸಾದೀನಾಮುಪಸಂಖ್ಯಾನ'ಮಿತಿ ವಾರ್ತಿಕಾಂತರಂ, ಯದಿ ವಿಕೃತಿವಾಚೀ ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಿವಾಚಿನಾ ಸಮಸ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಸರ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ಪರಿಹೃತೋ ಭವತಿ । ಕಿಂತು ಅಶ್ವಾಯ ಘಾಸಃ ಅಶ್ವಘಾಸ ಇತಿ ಸಮಾಸೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮುಪಸಂಖ್ಯಾನಂ ಯತ್ನಾಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಶ್ವಘಾಸಾದಿಷು ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಮತಮ್ । ಏತದವಲಂಬನೇನೈವ ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಶಬರಸ್ವಾಮಿಭಿಶ್ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ ಸಮಾಶ್ರಿತಃ ।

ಕಾತ್ಯಾಯನೇ ನೈವೇತಿ ।

ಕಾತ್ಯಾಯನಗ್ರಹಣಮನಾದರೇಣ ಶಬ್ದಾಭಿಯುಕ್ತಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ಖಲು ತತ್ರ ವಾರ್ತಿಕಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಸೂತ್ರಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನೈಃ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಃ ಸಮಾಶ್ರಿತಃ । ಅತ್ರೇದಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಂ ವಾರ್ತಿಕಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಗ್ರಹಣಾಯ ಯತ್ನಸ್ತಾವನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಸೂತ್ರೇ ಬಲಿರಕ್ಷಿತಗ್ರಹಣೇನ ಜ್ಞಾಪಕೇನ ತದರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದಿ ಹಿ ತದರ್ಥಸಮಾಸಸ್ತದರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಕುಬೇರಾಯ ಬಲಿ: ಕುಬೇರಾರ್ಥೋ ಭವತಿ, ಅಶ್ವಾಯ ರಕ್ಷಿತಮ್ ಅಶ್ವಾರ್ಥ ಭವತೀತಿ ಕುಬೇರಬಲಿ: ಅಶ್ವರಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಸಮಾಸಯೋಃ ತದರ್ಥಸಮಾಸವಿಧಿನೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ ಪೃಥಗ್ಬಲಿರಕ್ಷಿತಗ್ರಹಣಂ ನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ಕೃತಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ ತದರ್ಥಸಮಾಸಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಮಾತ್ರವಿಷಯ ಇತಿ । ತಥಾ ಅಶ್ವಘಾಸಾದ್ಯುಪಸಂಖ್ಯಾನಯತ್ನೋಽಪಿ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ; ತೇಷು ಷಷ್ಠೀಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಯೋಃ ಸ್ವರವೈಷಮ್ಯಾಭಾವೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ ಇತಿ॥ ಏವಂ ಸೂತ್ರಾನುಸಾರಿಭಾಷ್ಯಕಾರಮತಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಮತಮನಾದೃತ್ಯ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಾಸಂಭವ ಉಕ್ತಃ । ಇದಮೇವ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತಮನುಸೃತ್ಯ ಭಟ್ಟಪಾದೈಃ ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಶಬರಸ್ವಾಮಿವಚನಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಲಬ್ಧಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಪರಂ, ನ ತು ವಿಗ್ರಹಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ । ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛೇತಿ ನಿಗಮನವಾಕ್ಯೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸವಿಭಾವನಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಆತ್ಮನೇಪದಪರಸ್ಮೈಪದಶಬ್ದಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸಸ್ತು 'ವೈಯಾಕರಣಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ' ಇತ್ಯಲುಗ್ವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಮಾದೇವ ಜ್ಞಾಪಕಾತ್ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸಃ ಶಂಕನೀಯಃ; ತಥಾ ಸತಿ ಬಲಿರಕ್ಷಿತಗ್ರಹಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।

ಸಮಾಸಾಂತರಮುಪಸಂಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।

ಷಷ್ಠೀಸೂತ್ರವಿಹಿತಂ ಸಮಾಸಾಂತರಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಂಗೀಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ 'ಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯೋ' 'ಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೋಭಯರೂಪಮಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗೀ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸ ಇಹಾಸಾಧುರಿತಿ ತ್ಯಕ್ತಃ । ಏವಮೇವಾತ್ರ ವಿಷಯತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗೀ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋಽಪ್ಯಸಾಧುರೇವ । ತಥಾ ಹಿ, ಕೇನ ಸೂತ್ರೇಣೇಹ ಷಷ್ಠೀ; 'ಷಷ್ಠೀ ಶೇಷೇ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಾ, 'ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀ'ತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಕರ್ಮತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ ಪರಿಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ತ್ವಯಾ ತ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, 'ಪ್ರತಿಪದವಿಧಾನಾ ಚ ಷಷ್ಠೀ ನ ಸಮಸ್ಯತ' ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೇನ ವೈಶೇಷಿಕಸೂತ್ರವಿಹಿತಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಮಾಸಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸರ್ಪಿಷೋ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಸರ್ಪಿಷಾ ಕರಣೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಕೇ 'ಜ್ಞೋಽವಿದರ್ಥಸ್ಯ ಕರಣೇ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿತ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಾರ್ಥಾಂತರಮುಕ್ತಮ್ ।

ಜಾನಾತಿಕರಣತ್ವನಿಮಿತ್ತಾ ಪ್ರತಿಪದವಿಹಿತಾ ಷಷ್ಠೀತಿ ನ ಸಮಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀತಿ ।

ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷ ಏವಾತ್ರ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯತ್ರ ಕೃದ್ಯೋಗಃ; ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ 'ಅಪ್ರತ್ಯಯಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಧಾತೋರುಪರಿ ವಿಹಿತಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾತ್, ಅಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ 'ಕೃದತಿಙಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕೃತ್ಸಂಜ್ಞಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಮಾಸಾಸಂಭವಃ, 'ಕೃದ್ಯೋಗಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಷಷ್ಠೀ ಸಮಸ್ಯತ' ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದವಿಧಾನತ್ವೇಽಪಿ ಕೃದ್ಯೋಗನಿಮಿತ್ತಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಮಾಸಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಕೃದ್ಯೋಗಲಕ್ಷಣಷಷ್ಠೀಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ಯಾ ಷಷ್ಠೀ ತಸ್ಯಾಃ ಸಮಾಸಃ ಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ತು ಕರ್ಮಣೀತಿ ।

'ಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಷಷ್ಠೀಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಮಾಸಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನ ಭವತಿ ತಥಾ ಸತಿ 'ಕರ್ತರಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತೇನ ಹಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ತರಿ ಯೌ ತೃಜಕೌ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಮಾಸೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಅಪಾಂ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಓದನಸ್ಯ ಭೋಜಕ ಇತ್ಯಾದೌ । ನ ಚ ಕರ್ಮಷಷ್ಠೀಮಾತ್ರಸ್ಯ ಅತ್ರ ಸಮಾಸನಿಷೇಧೇ ತತ್ಸಫಲಂ ಭವೇದ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರ ಇತಿಕಾರಾರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣೀತಿ ಶಬ್ದಮುಚ್ಚಾರ್ಯ ಯಾ ಷಷ್ಠೀ ನಿಯಮಿತಾ, ಸಾ ನ ಸಮಸ್ಯತ ಇತಿ ತದರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚ 'ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಶಬ್ದಮುಚ್ಚಾರ್ಯ ನಿಯಮಿತಾ ಷಷ್ಠೀ ತಸ್ಯ ಸಮಾಸಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ವಿಷಯಃ, ನ ತು 'ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀ'ತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಾ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಿಹಾಪ್ಯುಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರನಿಯಮಿತೈವ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈವಮರ್ಥಃ । ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರುಭಯೋಃ ಷಷ್ಠೀಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಯತ್ರೈಕಸ್ಮಿನ್ಕೃತಿ ಭವತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಕೃತಿ ಸತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಷಷ್ಠೀ ನ ಕರ್ತರೀತಿ । ತಥಾ ಚಾತ್ರ ಸಾಧನಾಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಃ ಕರ್ತಾ ಯದಿ ಶ್ರೂಯೇತ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕರ್ಮಣೀವ 'ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭವತಿ । ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ।

ಅತೋಽತ್ರ 'ಕರ್ಮಣಿ ಚೇತಿ ಸಮಾಸಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಾದಾನಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।

'ಕೃತ್ವೋರ್ಥಪ್ರಯೋಗೇ ಕಾಲೇಽಧಿಕರಣೇ' ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾತ್ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚ ಕರ್ತೃಗತಕಿಂಚಿದತಿಶಯವಿವಕ್ಷಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕರ್ತೃಕರ್ಮೋಭಯಪ್ರಯೋಗಾವಶ್ಯಂಭಾವಪರಮ್ । ಏವಂ ಚಾಶ್ಚರ್ಯೋ ಗವಾಂ ದೋಹ ಇತ್ಯಾದಿರೇವೋಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರವಿಷಯಃ । ತತ್ರ ಹ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಶಬ್ದಸೂಚಿತಕರ್ತೃಗತಾತಿಶಯೋಪಪಾದನೋಪಯೋಗಿತಯಾ ದುರ್ದೋಹತ್ವರೂಪಾಜಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸೂಚನಾಯ ಗೋತ್ವೇನ ದೋಹಕರ್ಮಣಾಂ ತದೋಹಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭಾವನಾಸೂಚನಾಯ ಅಶಿಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿನಾ ದೋಹಕರ್ತುಶ್ಚ ಉಪಾದಾನಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕೃತಂ, ನೇಹ ತಥಾ ಕಿಂಚಿದತಿಶಯವಿವಕ್ಷಯಾಕರ್ತುಃ ಉಪಾದಾನಂ ಕೃತಮಸ್ತೀತಿ ನಾತ್ರ ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀನಿಯಮನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಯತ್ರ ಕರ್ತೃಕರ್ಮೋಭಯಪ್ರಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರ ಗಮ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯುಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ತರಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತೃತೀಯಾಪ್ರಯೋಗಃ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ಕೃತೋ ದೃಶ್ಯತೇ । 'ಅಂತರ್ದ್ಧೌ ಯೇನಾದರ್ಶನಮಿಚ್ಛತೀತಿ; ಅಂತರ್ದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯತ್ಕರ್ತೃಕದರ್ಶನಾಭಾವಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಣಃ ಅಂತರಂಗಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯೇಚ್ಛತಿ ತಸ್ಯ ಅಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಅನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಚೋಪಾಧ್ಯಾಯಾದಂತರ್ಧತ್ತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಚಮೀ ಭವತಿ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಏವೋಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿವತ್ ಕರ್ತರಿ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ ಶಂಕನೀಯಃ । ಕರ್ತೃಕರ್ಮೋಭಯೋಪಾದಾನನಿಯಮಭಂಗೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್, ಇಹಾಪರಿತೋಷಶ್ಚೇತ್, ಏವಂ ಪರಿಹಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅಕಾಕಾರಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ; ಶೇಷೇ ವಿಭಾಷೇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೀ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಕರ್ತರಿ ಷಷ್ಠೀಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಅಕೇ ಅಕಾರೇ ಚ ಕೃತಿ ನಿತ್ಯಮಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸ್ತ್ರೀಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೇ ಕೃತಿ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ರೇ ವಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೋಕ್ತಾ, ಉದಾಹೃತಂ ಚ ಭೇದಿಕಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ; ಚಿಕೀರ್ಷಾ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಸ್ಯ ಕಟಸ್ಯೇತಿ, ಶೋಭನಾ ಖಲು ಪಾಣಿನೇಃ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕೃತಿಃ, ಶೋಭನಾ ಖಲು ಪಾಣಿನಿನಾ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕೃತಿರಿತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇತ್ಯಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗಾತ್ ನೋಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರವಿಷಯತ್ವಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ । ಅಯಮಪಿ ಪರಿಹಾರೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಅಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಂ ದರ್ಶಯದ್ಭಿರಾಚಾರ್ಯೈಃ ಸೂಚಿತಃ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।

ಚರಮವಾತ್ಸ್ಫುಟತ್ವಪರತಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಪರಮಾಪ್ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಉಪದೇಶಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ವಿಶ್ವಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ - ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ ।

ಫಲೇಚ್ಛಾಯಾ ಏವೇತಿ ।

ಫಲೇಚ್ಛೈವ ಹಿ ಸ್ವಸಾಧನತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ಉಪಾಯೇಚ್ಛಾಮಾದಧಾತಿ, ಅತ ಉಪಾಯೇಚ್ಛಾ ಫಲವಿಷಯಾಪಿ ಭವತೀತ್ಯೇತದ್ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಆರ್ಥಿಕೇ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಟೀಕಾಯಾಮೇಷಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸೂತ್ರೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಸೂಚಿತಃ, ಸ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಕೃತಿಯೋಗ್ಯವಿಚಾರಾರ್ಥಕತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ನ ಭವತಿ; ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಅನಧಿಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಪರತ್ವಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್, ಕಿಂ ತು ಆರ್ಥಿಕವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾವದಿತಿ ।

ನನು ಅರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ವಯಂ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ, (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧) ಯೇನ ಆದ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಂ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಂ, ನ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಮಿತಿ ವಿಭಜ್ಯೇತ, ಕಿಂ ತು ಏಕೈವ ತತ್ರ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ವೇದಸ್ಯ । ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಅತಃಶಬ್ದೇನ ತತ್ರ ಹೇತುತಯೋಚ್ಯತೇ, ತದ್ಧೇತೂಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ವೇದಸ್ಯ ಅಧ್ಯಯನವಿನಿಯೋಗಶೇಷತ್ವೇನ ವಿಷನಿರ್ಹರಣಾದಿಮಂತ್ರವದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ತತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಧರ್ಮಪರವೇದಭಾಗಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಹೇತುಃ, ತಥಾ ಸತಿ ವೇದಾಂತಭಾಗಸ್ಯ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ನ್ಯಾಯತೌಲ್ಯೇನ ಪೂರ್ವಭಾಗಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವತ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಃ ಸ್ಥಿರೀಕರಣಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಸ್ಯ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಧೀತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಹೇತುತಯೋಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಯದ್ಗ್ರಹಣಮ್ ಅತಶ್ಶಬ್ದೋಕ್ತವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತೌ ಅರ್ಥಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾನಂ ತಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥೋ ದರ್ಶಿತೋ ಭವತಿ । ಟೀಕಾಯಾಮಪಿ ಸ ಏವಾರ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗೀ । ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛೋಪದರ್ಶನಮುಖೇನ ತದರ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತನಾರ್ಥಂ, ನ ತು ವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನೇ ಪ್ರವರ್ತನಾರ್ಥಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ವಾ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಮ್ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸೂತ್ರಯತಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇಣೈವ (ಜೈ. ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧) ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಃ । ತದುಪಾದಾನಾರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೌ ಅರ್ಥಗ್ರಹಣಸ್ಯ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಸಾಧಾರಣ್ಯಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ನ ತು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸ್ಯ । ಅತ ಇಹ ಟೀಕಾಕಾರಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವ ವದದ್ಭಿಃ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಂ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರಂ ವಿಂಶತಿಲಕ್ಷಣೀಸಾಧಾರಣಮ್ ಅಂಗೀಕೃತಮಿತಿ ನ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟನಿಬಂಧನವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿರ್ವೇದಾಂತಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಬೋಧಯತಿ; ತಥಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ ವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾನ್ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾಭಾಸಾನ್ ವಾದಿಭಿಃ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಾನ್ ಪಶ್ಯತಸ್ತೈಃ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ಸನ್ ವೇದಾಂತಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ "ಅನೃಕ್ಷರಾ ಋಜವಃ ಸಂತು ಪಂಥಾ' ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಥಾನ ಇತಿ ಬಹುವಚನಸ್ಯ 'ಸುಪಾಂ ಸುಲುಗಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಸ್ವಾದೇಶೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಉತ 'ಯತ್ಸುನ್ವಂತಿ ಸಾಮಿಧೇನೀಸ್ತದನ್ವಾಹ' ಇತ್ಯತ್ರ ಯತ್ತದ್ಭ್ಯಾಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ತೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ಅಲುಗ್ ದೃಷ್ಟಃ, 'ಗಾಯತ್ರೀ ಛಂದಸಾಂ ಮಾತಾ' ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥಂ ಇತಿ ವಿಭತಿವ್ಯತ್ಯಯೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರ ತದಿತ್ಯಸ್ಮಾಚ್ಚತುರ್ಥ್ಯಾಃ ಸ್ವಾದೇಶೋ ಲುಗ್ ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಯೋ ವೇತಿ ತಸ್ಮೈ ಜಗತ್ಕಾರಣಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ತ್ವಂ । ತದಾತ್ಮಾ ಸಮರ್ಪಣೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ; 'ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ತ್ವಾ ಮಹಸ ॐ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಥವಾ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಸ್ವಾದೇಶಾದಿಭಿಃ ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾತಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಥವಾ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸ್ವಾದೇಶಾದಿಭಿಃ ತಸ್ಯ ತ್ವಂ ತತ್ಸ್ವಾಮಿಕಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಸಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಥವಾ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಸ್ವಾದೇಶಾದಿಭಿಃ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಂ ತದಾಶ್ರಿತಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ' ಇತಿ ತತ್ರೈವ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಅಥವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವತ್ ಶರೀರಶರೀರಿಭಾವನಿಬಂಧನಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । 'ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಥವಾ 'ಅಘೋರಾಽಪಾಪಕಾಶಿನೀ' ಇತ್ಯತ್ರೇವ ಅಕಾರಪ್ರಶ್ಲೇಷಾತ್ ಅತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ, 'ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇ' ತ್ಯಾದಿಭೇದಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದಿತಿ । ಏವಂ 'ಮೀಮಾಂಸಕಾ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸತಿ । ಲೋಕದೃಷ್ಟೀಃ ಪ್ರತಿಘ್ನಂತಿ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿಪಾಂಸುಭಿಃ॥' ಇತಿ ಗ್ರಹಾಧಿಕರಣ (ಜೈ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೪) ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತತ್ತದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾಪಾದಿತಸಂದೇಹಾಕ್ರಾಂತಾ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಧೀಃ ಆಪಾತತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಚನಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸೇತಿ ಪಾಠೇ ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇತ್ಯಾದಯೋ ಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ವಚನಾಭಾಸಾಃ ತದುಪೋದ್ಬಲಕಯುಕ್ತಯೋ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾಃ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಆಪಾತತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಾಠಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತ ಏವಾರ್ಥೇ ಯೋಜನೀಯಃ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟೇನ ಯಾ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿಃ ತಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಾಣಾಮಪ್ಯಾಪಾತತಃ ಪ್ರತೀತೇಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಾಯಕವಾಕ್ಯೇಷು ಅರ್ಥಸಂದೇಹೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾಂತರ್ಗತಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸದ್ರೂಪತದಧಿಷ್ಟಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವನಿಶ್ಚಯೋ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗ್ಯಂತಃಕರಣಶುದ್ಧ್ಯಾಪಾದಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಹಿಮ್ನಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಮ್ । ತತಸ್ತು ಪ್ರಾಗ್ದೇಹಾದ್ಯಭೇದೇನೇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋ ನ ಚಾರ್ವಾಕಮತಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತನ್ಮತೇ ಮುಕ್ತೌ ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಭೇದ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।

ನಾಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಕೃತಾಽಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಃ; ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತತ್ವೇನ ಅನಿರಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ಭೇದಾಭೇದಮತೇನ ಶಂಕೇತಿ ।

ಷಷ್ಠ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಜೀವಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ಜೀವಾತ್ಪದಾರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಹಿ ಧರ್ಮ್ಯಪಿ ತತ್ಪದೇನಾಪೂರ್ವತಯಾ ಬೋಧನೀಯಃ । ನ ತು ಸ ಜೀವಾತ್ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ತದ್ಗತಂ ಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯೇವ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾತಿರೋಹಿತತ್ವೇನ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತೇನ ಜ್ಞಾಪನೀಯಮ್; ಅತಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇಶ್ಚೇತಿ ನ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಯತ್ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೀತ್ಯೇವ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥ ಏವ ತತ್ಪದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭೇದದೃಢೀಕರಣಾಯ ತದಪಿ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಾಧ್ಯಂ, ಸರ್ವೋ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಹೇತುರಿತಿ ತಯೋರವಿಶೇಷಶಂಕಾ ।

ತತ್ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ತತ್ಪದಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತು ಪ್ರಾಚೀನಟೀಕಾಗ್ರಂಥ ಇವ ತದ್ವೋಧ್ಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇನಾನುವಾದಾಯೋಗಾತ್ ।

ವಸ್ತ್ವಭಾವಸಾಧಿಕೇತಿ ।

ರಜತಾಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಹಿ ರಜತಬಾಧಿಕಾ ದೃಷ್ಟಾ, ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧಾರಣಾಕಾರದೃಷ್ಟಾವಿತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಿದೃಷ್ಟಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಜನ್ಯಸಂಶಯೇ ಸಮಾನಧರ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಅನಪೇಕ್ಷಿತವಾದ್, ಅಗ್ರೇ ವಿರುದ್ಧಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಾಲಂಬನಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಏವಾತ್ರ ಸದ್ಭಾವೋಪಪಾದನದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ನ ತ್ವಿಹೇತ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೀತ್ಯೇವ ಪಾಠೋ ಯುಕ್ತಃ । ಅತ ಏವ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಿಸ್ಫುರಣೇಽಪೀತ್ಯಗ್ರಿಮಗ್ರಂಥೇ ಸಕಲಕೋಶೇಷು ಧರ್ಮಿಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಪಾಠಃ ।

ನ ಹಿ ಸಾಧಾರಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ 'ಇತಿ ।

ಸಂದೇಹವಿಷಯಕೋಟಿದ್ವಯಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೀ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ, ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।

ಆಸ್ತಿಕಭೇದವಾದಿಷು ನಿರೀಶ್ವರವಾದಿನಾಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರ್ಗೌಣತಾಯಾಂ ಸೇಶ್ವರವಾದಿನಾಂ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥೈಕತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ, ಗೌಣತಾಯಾಮಿತಿ ವಿಗಾನಮಿತ್ಯಪ್ರೇತನೇನಾನ್ವಿತಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾ ನಿರೀಶ್ವರಾ ಅಪಿ ಚೇತನಾಃ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ಮೇನಿರೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಜನನೇತಿ ।

ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಸ್ಮರಂತಿ ಚ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೭೪) ಅಪಿ ಚ ಸಪ್ತ (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೧ಸೂ.೧೫) ಬಹಿಸ್ತೂಭಯಥಾಪಿ ಸ್ಮೃತೇರಾಚಾರಾಚ್ಚ (ಬ್ರ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೪೩) ಆಚಾರದರ್ಶನಾತ್ (ನ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೩) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಃ ನರಕಯಾತನಾಸದ್ಭಾವಾರೂಢಪತಿತಬಹಿಷ್ಕರಣಾದೌ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಉಪನಿಬದ್ಧಾನಾಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಚಾರಾಣಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಮೂಲತ್ವೇನೇತಿ ತೈರ್ವೇದಾನುಮಾನೇ, ಅನುಮಾನಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಸ್ಯೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇನ ವಿಹಿತೇತಿ ।

ಯಸ್ಮಾತ್ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ನೇ ಲಕ್ಷಣಮುಖೇನ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾದಿವಿವೇಚನಂ ಕೃತಂ, ತೇನ ಹೇತುನಾ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿಸೂತ್ರ (ಬ್ರ. ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ.೩೦) ನಿಬದ್ಧೇ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಯಾಗದೇವತಾಸಮರ್ಪಕೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜಾತಿರರ್ಥಃ ಇತಿ ವಿವೇಕೇ ಜಾನಶ್ರುತೌ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಶೂದ್ರತ್ವಜಾತಿರರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಯೌಗಿಕತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ವಿವೇಕೇ ಚ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಪದಾರ್ಥವಿವೇಚನದ್ವಾರಾ ಆನುಮಾನಿಕವೇದಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣೇ ಅನುಮಾನನಿರ್ಣಯದ್ವಾರಾ ಚ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್॥೧॥

ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ॥೨॥

ಯತೋ ವೇತಿ ।

ನನು 'ಯತೋ ವೇ'ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಾಲಕ್ಷಕತ್ವಸಂಶಯಃ, ನ ತದುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ, ಕಿಂತು ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮ್, 'ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ' ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಂಶಯಃ ತದುಕ್ತಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್, ಅತಃ ಕಥಮೇವಮುಕ್ತಮ್ ಇತಿಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮೂಲಮ್ । ತದುಕ್ತಂ, ಜಗತ್ಕಾರಣಮನೂದ್ಯ ಹಿ ತಸ್ಯ ಆನಂದತ್ವವಿಧಾಯಕಮಾನಂದವಾಕ್ಯಮ್ ಇತಿ । ಅತ ಇತ್ಥಮುಕ್ತೌ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ಸಮರ್ಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಂ 'ಯತೋ ವೇ'ತ್ಯಾ ದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಾಲಕ್ಷಕತ್ವಸಂಶಯ ಏವಾಧಿಕರಣಾಂಗತ್ವೇನ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತ್ವತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಆನಂದವಾಕ್ಯದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಾಲಕ್ಷಕತ್ವಸಂಶಯ ಇತಿ-ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಸಕಲೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಲಕ್ಷ್ಯಬೋಧನಸಮರ್ಥಮಿಹ ಲಕ್ಷಣಂ ನಿರ್ಧಾರಣೀಯಂ, ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಂ ತು ನ ತಥಾ, ಕಿಂತು ಶಾಖಾಗ್ರೇ ಚಂದ್ರ ಇತಿವತ್ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯಥಾ ದಿಗಂತರಸ್ಥಿತತಾರಕಾದಿಭ್ಯ ಏವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ, ನ ತು ಶಾಖೋರ್ಧ್ವದೇಶಗತಚಂದ್ರಸಮೀಪವರ್ತಿತಾರಕಾದಿಭ್ಯಃ । ಏವಂ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಮ್ ಅಸಂಭಾವಿತಕಾರಣಭಾವೇಭ್ಯ ಏವ ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ, ನ ತು ಸಂಭಾವಿತಕಾರಣಭಾವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾದಿಭ್ಯಃ । ಅತಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವತ್ ಸಕಲೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಲಕ್ಷ್ಯಬೋಧನಸಮರ್ಥಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮೇವ ಇಹ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣದ್ವಾರಾ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಿತಂ, ನ ತು ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮೇವ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ-ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೂಲಕಸಂಶಯಸ್ಯ ಅಧಿಕರಣಾಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಯುಕ್ತಮೇವ॥

ಆಕ್ಷೇಪೇ ಇತಿ ।

ಆಕ್ಷೇಪಾಧಿಕರಣಮಾಕ್ಷೇಪ್ಯಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಫಲೇನೈವ ಫಲವದ್, ಯಥಾ ಔತ್ಪತ್ತಿಕಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಃ (ಜೈ. ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೫) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಬೋಧಕತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಶಬ್ದಾನಾಮೇವ ಅನಿತ್ಯವಾದಿತಿ ತದಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಶಬ್ದಾಧಿಕರಣಮ್ (ಜೈ. ಅ.೧ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೨೮) ಅಪವಾದಾಧಿಕರಣಮಪವಾದಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲೇನ ಫಲವತ್ । ಯಥಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಜೈ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೩ ಸೂ.೧-೨) ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ವೇದಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಸ್ಮೃತಿಷು ವೇದಮೂಲತ್ವಾಪವದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ವಿರೋಧಾಧಿಕರಣಮ್ (ಜೈ. ಅ.೧ಪಾ.೩ ಸೂ. ೩) । ತದರ್ಥಾಚಿಂತಾ ಯದರ್ಥಾ ಸಾ ತತ್ಫಲೇನ ಫಲವತೀ, ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಾನ್ಯಂಗಾನಿ ಪ್ರಾಕರಣಿಕೇಷ್ವೇವ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ, ನ ತು ಸೌರ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯುಪದೇಶವಿಧಯಾ ಪಾರಿಪ್ಲವಾನಿ ಭವಂತೀತಿ । ಸಪ್ತಮಾದ್ಯಚಿಂತಾ ಸೌರ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಮತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಅಗ್ರಿಮಚಿಂತಾಫಲೇನ ಫಲವತೀ । ಲಕ್ಷಣನಿರೂಪಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಫಲವತ್, ಇತ್ಯೇತೇಷು ನಿಯತೈಕರೂಪಫಲವಿಶೇಷಾವಗತೇಃ ಫಲಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಯಾಮ್ ಅನ್ಯತ್ರೈವ ಫಲಮಿತಿ ತತ್ರ ಫಲವ್ಯತಿರೇಕನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಫಲಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರಣತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಜನ್ಯಜನಕಭಾವಸಂಬಂಧೇನ ಜಗದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ಜಗತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವಮನುಪದಮುಕ್ತಂ; ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವ್ಯವಹಾರಾನುಮಾನಯೋಃ ಹೇತೂಭವತೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪಕ್ಷನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ ತಾನನುರುಧ್ಯೈವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಜನ್ಮ ಆದಿರ್ಯಯೋರಿತಿ ।

ನನು ಭಾಷ್ಯಾನಭಿಮತಮತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಕ್ಷೇ ಯತ್ಸೂತ್ರಗೌರವಮುಚ್ಯತೇ ತದನುಪಪನ್ನಮ್ । ತಥಾಹಿ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಾವಿಷಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯೋ ವಿಶೇಷಃ, ಕಿಂ ವಾ ತದ್ವಿಷಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಪಾದೇಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ಜನ್ಮಾದಿತ್ರಯಮಧ್ಯೇ ಅತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಲಭ್ಯಂ ಸ್ಥಿತಿಭಂಗದ್ವಯಂ ವಿಶೇಷಃ, ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಲಭ್ಯಂ ಜನ್ಮಾದಿತ್ರಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ಕಥಮಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಗೌರವಂ, ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ । ಜನ್ಮಾದಿಪದವಿಗ್ರಹವಾಕ್ಯಗತಯತ್ಪದವಿವರಣಾರ್ಥಂ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಾನಾಮಿತಿ ಇತರೇತರಯೋಗದ್ವಂದ್ವಾಶ್ರಯಣೇ ಹಿ ಜನ್ಮ ಆದಿಃ ಯೇಷಾಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಲಾಭಾತ್ ಜನ್ಮಾದಯೋ(ಅ)ಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರರಚನಾಪತ್ತ್ಯಾ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗರೂಪಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೇವ ಅತಿಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಮಾಹಾರದ್ವಂದ್ವಾಶ್ರಯಣೇ ತು ಸ್ಥಿತಿಭಂಗದ್ವಯರೂಪವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನ ಗೌರವಮ್ । ಜನ್ಮ ಆದಿರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಾಶ್ರಯಣೇನ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರರಚನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ತ್ರಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೇವ ಸಮಾಹಾರದ್ವಂದ್ವಾಶ್ರಯಣಂ, ನ ದ್ವಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ । ಏತೇನ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಪುಂಲಿಂಗೇ ಲಿಂಗವಿಶೇಷೌ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಂ ತದುಭಯಾನುಗತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ, ನ ತು ತೃತೀಯಂ ಲಿಂಗಾಂತರಮಿತಿ ಶಾಬ್ದಿಕಮರ್ಯಾದಾಶ್ರಯಣೇನ ವಿಶೇಷಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಗ್ರಹಣಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ಸ್ಥಿತಿಭಂಗದ್ವಯಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಜನ್ಮಾದಿಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಲಿಂಗವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಗೌರವಲಾಘವಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಲಿಂಗವಿಶೇಷಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷೇ ದ್ವಿತ್ರಿಗ್ರಹಣಯೋರ್ನಿಯತೇ, ಉಚ್ಯತೇ; ಲಿಂಗವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗೌರವಂ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಲಾಘವಮಿತ್ಯೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಜನ್ಮಾದಿತ್ರಯಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ತಲ್ಲಾಭಾರ್ಥಂ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿರೇವಾತ್ರಾಭಿಮತಃ । ತದಾಶ್ರಯಣೇ ಚ ಲಿಂಗವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಜನ್ಮಾದಯೋಽಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರರಚನಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗೌರವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ಅತದ್ಗಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹ್ಯಾಶ್ರಯಣೇನ ಲಿಂಗವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ, ತತ್ರಾಪಿ 'ಜನ್ಮಾದೀ ಅಸ್ಯ ಯತ' ಇತಿ ಸೂತ್ರರಚನಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗೌರವಮಸ್ತೀತಿ ವಿಭಾವಯಿತುಂ ಜನ್ಮ ಆದಿರ್ಯಯೋಃ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ।

ನನು ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ 'ಜನ್ಮಾದೀನ್ಯಸ್ಯ ಯತ' ಇತಿ ಸೂತ್ರರಚನಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮ್ ಉತ್ತರಟೀಕಾಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –

ತತ್ರ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನೇತಿ ।

ಇತರೇತರಯೋಗದ್ವಂದ್ವಸಮಾಶ್ರಯಣೇ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ಜನ್ಮಾದೀನಿ ಇತಿ ಸೂತ್ರರಚನಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಹ ತು ಸರ್ವೋ ದ್ವಂದ್ವೋ ವಿಭಾಷೈಕವದ್ಭವತೀತಿ ಪರಿಭಾಷಾಸಿದ್ಧಃ ಸಮಾಹಾರದ್ವಂದ್ವಃ ಸಮಾಶ್ರೀಯತೇ । ತತ್ರ ‘ಸ ನಪುಂಸಕಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಽಭ್ಯನುಜ್ಞಾತೇತಿ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನೇನ ಸೂತ್ರಲಾಘವಂ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಭಾವ ಏವ ನಿಯಂತೇತಿ ।

"ಕಾಲಃ ಸ್ವಭಾವೋ ನಿಯತಿರ್ಯದಚ್ಛಾ ಭೂತಾನಿ ಯೋನಿಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಚಿನ್ಯ"ಮಿತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷನ್ಮಂತ್ರೇಣ ಕಾಲಕಾರಣತ್ವಾದಿವಾದಾಃ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । "ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯತೇ"ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತು ಅಸತ್ಕಾರಣತ್ವವಾದಃ । ತೈರಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕೃತಃ । ಮಂತ್ರೇ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿವರಣಂ ಟೀಕಾಯಾಂ, ಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಶಬ್ದೇನ ಕೃತಮ್ । ಇದಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಮಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದೇನ ನಿಯತಿಶಬ್ದಸ್ಯ, ಪ್ರಧಾನಶಬ್ದೇನ ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಕಾಲಾದೀನಾಮೇವ ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಂ ನಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಸಂಭವೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತ್ರ ಪುರುಷಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾವಲಂಬನಃ । ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಿ ಹಿ "ಷೋಡಶಕಲಂ ಪುರುಷಂ" ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ 'ತಂ ತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಕ್ವಾಸೌ ಪುರುಷ ಇತಿ' ಭಾರದ್ವಾಜಪ್ರಶ್ನೇ "ತಸ್ಮೈ ಸ ಹೋವಾಚ ಇಹೈವಾಂತಃಶರೀರೇ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಪುರುಷೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ, ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಅಹಮತ್ಕ್ರಾಂತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ, ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ್ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛದ್ಧಾ ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಮನೋಽನ್ನಮನ್ನಾದ್ವೀರ್ಯಂ ತಪೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಕರ್ಮ ಲೋಕಾಃ ಲೋಕೇಷು ನಾಮ ಚೇತಿ' ಜೀವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಾದಿನಾಮಾಂತಷೋಡಶಕಲಾಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅಯಂ ಚ ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇಹೈವಾಧಿಕರಣೇ ನಿರಾಕಾರ್ಯಃ, ನ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷವದಧಿಕರಣಾಂತರೇ ನಿರಾಕೃತಃ । "ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಅಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವ; "ತಾನ್ ಹೋವಾಚ, ಏತಾವದೇವಾಹಮೇತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ನಾತಃ ಪರಮಸ್ತೀತಿ” ತದುಪಸಂಹಾರೇ ಪಿಪ್ಪಲಾದವಚನಾತ್ । ಸಕಲೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜೀವಾಧಿಕಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಅಪಲಪಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭ್ಯಾಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾವತ್ತ್ವಮ್, ಈಕ್ಷಣಂ ತು ಸ್ವಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಜೀವಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಯದಸದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಸಜಾತೀಯಗತಾನುಭೂತಾಕಾರಾನುಸಂಧಾನೇನಾಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಭವತಿ; ತಥಾಪಿ ಯತ್ರಾನುಭೂತಾದಪ್ಯತಿಶಯಿತೇನ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಕಾರಾನುಸಂಧಾನಂ, ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ತದಾನೀಮಸತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಇತರಥಾ ಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಪ್ರಬಲನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧತಯಾ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಾಕ್ಷಮೇಣ "ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತ" ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ಕಥಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣೋನ್ನೀತೇನ ಪಿತೃಗಾಮ್ಯೇವ ಫಲಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪಿತುಃಪ್ರೀತ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಪುತ್ರಗತಮಪಿ ಪೂತತ್ವಾದಿಕಂ ಪಶುಹಿರಣ್ಯಾದ್ಯಭಿವೃದ್ಧಿವತ್ಪಿತುಃ ಪ್ರೀತ್ಯುತ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣವಮೇವೇತಿ ಪಾಠೇ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತೀತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಕಾರಣತ್ವಾದೇವೇತಿ ಪಾಠೇ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।

ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಭೇದಾನ್ ಪಾತಂಜಲಾ ವ್ಯವಹರಂತಿ । ಪಾತಂಜಲೇ ಹಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪರಿಣಾಮತ್ರಯಸಂಯಮಾತ್ ಅತೀತಾನಾಗತಜ್ಞಾನಮ್ (ಯೋಗಸೂತ್ರ. ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೬) ಇತಿ ಪರಿಣಾಮತ್ರಯವಿಷಯಂ ಧಾರಣಾಧ್ಯಾನಸಮಾಧಿರೂಪಂ ಸಂಯಮಂ ಫಲಾಯ ವಿಧಾತುಂ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮತ್ರಯಲಕ್ಷಣಾನಂತರಂ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ಏತೇನ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಾಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ" ( ಯೋಗಸೂತ್ರ, ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೩) ಇತಿ ತ ಇಹ ಸೇಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಾ(ಅ)ನತಿಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಾಃ ।

ಸೋಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ವರ್ತಮಾನತ್ವಾದಿರಪಿ ತತ್ತತ್ಕಾಲೋಪಾಧಿವಿಶೇಷೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ।

ಪುರುಷವಾಕ್ಯಂ ಹಿ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ತದಿಹ ನ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿಃ; ಶ್ರುತೇಜನ್ಮಾದಿತ್ರಿತಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ತದೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ; ಮೂಲಕಾರಣಾಧೀನಮಹಾಭೂತಜನ್ಮಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಪಿ ಪುರುಷಗೌರವಾದನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತರಿತಿ ।

ಯಾಸ್ಕಾದಯಃ ಸ್ವಕಾಲೇ ಹೇಮಾದೀನಾಂ ವಿಕಾರಷಟ್ಕಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಠಿತವಂತ ಇತ್ಯಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ನಾತೀಂದ್ರಿಯಾಥೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಯಾಸ್ಕವಚನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾತ್ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ದೃಷ್ಟಮೂಲಾಭಾವೇ ಏವ ತದನುಮಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವೇದಾಂತೇತಿ ।

ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾರ್ಥಿಕಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಚೋದನಾಸೂತ್ರವತ್ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣೋಭಯಪರಮಸ್ತು ಜನ್ಯಜನಕಭಾವೇನ ಲಕ್ಷಣೀಭವತೋ ಜಗತಃ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾನುಮಾನೇ ಹೇತುಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।

ಅತ ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಮನುಮೀಯತಾಂ ನಾಮ, ತದೇಕತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೌ ತು ಶ್ರುತಿರೇವ ಶರಣೀಕರಣೀಯೇತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣಂ ಸಾರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಹ –

ಕಾರ್ಯೇಣ ಚೇತಿ ।

ನನು ಕಾರ್ಯತ್ವಲಿಂಗೇನ ಜಗತಃ ಕಾರಣಾನುಮಾನಾನಂತರಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ತದೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವಸಂಶಯೋ ಲಾಘವತರ್ಕವಶಾತ್ ಉತ್ಕಟಕೋಟಿಕಸಂಶಯರೂಪಾ ಸಂಭಾವನಾ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ತರ್ಕಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕೋಟಿಸಹಚರಿತಾನೇಕಧರ್ಮೋಪಲಂಭವಕಿಂಚಿತ್ಕೋಟಿಭೂಯೋದೃಷ್ಟಸಹಚಾರೈಕರ್ಮೋಪಲಂಭವಚ್ಚ ಕೋಟ್ಯುತ್ಕಟತ್ವನಿಯಾಮಕತ್ವೇನ ಕ್ಲುಪ್ತಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಾದ್ಭವಂತೀ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾನುಮಿತಿರೇವ ಲಾಘವತರ್ಕೋಪನೀತಕರ್ತ್ರೈಕತ್ವಮಪಿ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಾಣಾ ಸತೀ ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾನುಮಿತಿಃ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಗೋಪುರಪ್ರಾಕಾರಾದಿಷು ಬಹುಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತೇಷು ಲಾಘವಾವತಾರಾಸಂಭವೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವೇನ ಅನಿಶ್ಚಿತೇಷು ವಿಯದಾದಿಷು ತದವತಾರೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ಇತಿಚೇತ್, ಮೈವಮ್ । ಲಾಘವತರ್ಕೇಣ ಅನುಮಿತೇವಿಷಯಗೌರವಾಪಾದನಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಹಿ ಅನೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಸಕರ್ತೃಕತ್ವಂ, ನ ತು ಏಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ತೃಕತ್ವಮಾತ್ರಮಪಿ; ಬಹುಷ್ವಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ಏಕತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಬಹುಕರ್ತೃಕತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಏವಮತಿಗುರುವಿಷಯಾಪಾದಕಃ ಕಥಂ ಲಾಘವತರ್ಕವ್ಯಪದೇಶಂ ಲಭೇತ । ನಹ್ಯೇವಂಭೂತಂ ಲಾಘವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪ್ರಾಹಕಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಸ್ತಿ, ಯದಗ್ರೇ ವಸ್ತುಲಾಘವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಿಷಯಗೌರವಮಾಪಾದಯೇತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹೀಷ್ಟಪುರೋವರ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣಂ ಗೃಹ್ಣತಃ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಅನುಪ್ರಾಹಕೋ ಲಾಘವತರ್ಕೋ ವಿಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಲೇ ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾಕಲ್ಪನಯಾ ವಸ್ತುಲಾಘವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಭೇದಾಗ್ರಹಂ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನೋಪನಯೇದ್, ನ ತು ಜ್ಞಾನವಿತ್ತಿವೇದ್ಯತಯ ಉಪಸ್ಥಿತಮಿಷ್ಟಂ ಪುರೋವರ್ತಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾನುಮಾನಾನುಗ್ರಾಹಕಭಾವಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯುತೋಽಯಂ ಲಾಘವತರ್ಕಃ ಸ್ವಯಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕರ್ತ್ರೈಕತ್ವನಿಶ್ಚಯಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮಕ್ಷಮಃ ಕರ್ತ್ರೈಕತ್ವಾನೇಕತ್ವಸಂಶಯಸ್ಯ ಏಕತ್ವಕೋಟಾವುತ್ಕಟತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಂಪಾದಯನ್ ಉಪಕರೋತೀತಿ ಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್, ನ ತು ಪ್ರಾಕಾರಗೋಪುರಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಿಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾಂ ತದನೇಕತ್ವಕೋಟಿಂ ಸರ್ವಥಾ ನಿವರ್ತ್ತಯತೀತಿ । ಏಕಕೋಟಿನಿರ್ಧಾರಣಾಕ್ಷಮಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾ ಕೋಟ್ಯಂತರನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ತಸ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಜನನಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಅನುಪಕಾರಕತ್ವೇ ಲಾಘವಾತ್, ಕತ್ರೈಕತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವವಾದಿಸಿದ್ಧಿಮ್ ಅಭಿಮನ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತೇಃ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಲಾಘವತರ್ಕೋಽಪಿ ಖತೋ ದುರ್ಬಲಃ । ಅತಿವಿಚಿತ್ರರಚನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬಹುವಿಧಾಪರಿಮಿತಗೋಪುರಪ್ರಾಸಾದಮಂಡಪಮಹಾತಡಾಗಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ನಗರಸ್ಯೇವ ಕ್ರಮಸಂಭೂತಾಸರ್ವಜ್ಞಾಸರ್ವಶಕ್ತಿಕಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಾನೇಕಸಂಸಾರಿಕರ್ತಕತ್ವೇನಾಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಸರ್ವಜ್ಞಸರ್ವಶಕ್ತಿಕೈಕಕರ್ತ್ರಂತರಕಲ್ಪನ ಏವ ಗೌರವಾತ್ । ಕಿಂತು ತಥಾಭೂತೈಕಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪಾದಕವೇದಾಂತವಾಕ್ಯನಿಕುರುಂಬಸಮಾಶ್ರಯಣೇನೈವ ಲಬ್ಧಬಲಃ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನುಗ್ರಾಹಕೋ ಭವತಿ । ಸೋ(ಅ)ಯಂ ವನಸಿಂಹಹ್ರದನಕ್ರಾದಿನ್ಯಾಯಃ । ಕಿರಾತೈರ್ಹಂತುಂ ಶಕ್ಯೋ(ಅ)ಪಿ ಸಿಂಹೋ ಮಹದ್ವನಂ ಶರಣಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ದುರಾಧರ್ಷಃ ತೇಭ್ಯೋ ನ ಬಿಭೇತಿ, ವನಂ ಚ ತತ್ ಸಿಂಹಾಧಿಷ್ಠಾನಾನುಗೃಹೀತಂ ತೈರ್ದುಷ್ಪ್ರವೇಶಂ ಭವತಿ । ತದಿದಂ ಸರ್ವಂ ತದುಪಜೀವಿ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನೈವ ವಿಭಾವಯಿಷ್ಯತೇ ।

ಉಪಾಸನಾಸಹಿತ ಇತಿ ।

ಉಪಾಸನಾಶಬ್ದೋ ಮನನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಗ್ರಾಹಕಃ । ಪರಸ್ತಾದವಗತಿರೇವೇತಿ ವೃತ್ತಿರೂಪಾವಗತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶಂಕಾ ।

ಸಮಾಪ್ತಿವಚನ ಇತಿ ।

ಅವಸಾನಶಬ್ದಃ ಸಮಾಪ್ತಿವಾಚೀತ್ಯಧ್ಯುಪಸೃಷ್ಟೋಽಪಿ ಸಮಾಪ್ತಿರೂಪನಿವೃತ್ತಿಪರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಅವಗತಿಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।

ವ್ಯವಧಾನಾದಿತಿ ।

ಅವ್ಯವಹಿತಕಾರಣ ಏವ ನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ವ್ಯವಹಿತಾ ವೃತ್ತಿಸ್ತಥಾತ್ವೇನ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಚೈವಂ ವಿಚಾರಣಾಶಬ್ದೋಕ್ತಶ್ರವಣಮನನೋಪಾಸನಾನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೈಕಸಾಧ್ಯಾಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಕರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ವಿಚಾರಣಾಽಧ್ಯವಸಾನೇತಿ ಶಬ್ದಸಂಗತಿರಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ವಿಚಾರಣಯಾಽಧ್ಯವಸಾನಮಿತಿ 'ಕರ್ತೃಕರಣೇ ಕೃತಾ ಬಹುಲಮಿತಿ' ಸೂತ್ರೇಣ ತೃತೀಯಾಸಮಾಸಃ ಸಮಾಶ್ರೀಯತೇ, ಯೇನ ಕರಣತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಹಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ, ಸ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರಕಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಅಕರಣಪ್ರತಿಕೋಟಿನಿರ್ದೇಶಕತಯಾ ಉಪಾತ್ತಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಕರಣಪ್ರತಿಕೋಟಿನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಮಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಅನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು 'ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೈವಾಭಾತಿ ನ ಹೇತುರಿತಿ' ನ ಯುಕ್ತಂ; ಟೀಕಾಯಾಂ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚಾರ್ಥವಂತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ ಇತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುಪರತ್ವೇನ ಯೋಜಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ: ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸ್ವತ ಏವಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಖಲ್ವಿದಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾಷ್ಯಮವತಾರಿತಮ್ । ತತ್ರೈತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನಮ್ ಇಷ್ಟೋಪಾಯತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಮೇವ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥವತ್ತ್ವೇ ಹೇತುರ್ನ ತು ವಿಕಲ್ಪಾದಿಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಹೇತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಏತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿಕಮಿತ್ಯವತಾರಿತಮ್ । ವಿಕಲ್ಪಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತು ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ವಿಧ್ಯೋರ್ವಾ ಕಥಮಿಷ್ಟೋಪಾಯತಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪೇನೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದರೂಪೇಣ ವೇತಿ ಹೇತೂಪಪಾದನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಟೀಕಾಯಾಂ ತದಪಿ ಹೇತುಪರತ್ವೇನ ಯೋಜಿತಮ್ ।

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।

ನನು 'ಪರಾಂಚಿ ಖಾನೀತಿ' ಮಂತ್ರಮುದಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ; 'ಕಶ್ಚಿದ್ಧೀರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತ್ ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್ನಿತಿ ತನ್ಮಂತ್ರೋತ್ತರಾರ್ದ್ಧೇ ಏವ ತಸ್ಯ ವಿದ್ವದಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇತಿಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಶ್ರವಣಾದಿವಾಸಿತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೋಕ್ತಾವಪಿ ಶಬ್ದಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ।

ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪ್ರದೇಶೋಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ । ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಇತಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಜೀವಭಾವೋಪಾಧ್ಯುಪಹಿತರೂಪೇಣ ವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಿಷಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವಜತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅತಿವಿಚಿತ್ರರಚನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬಹುವಿಧಾಪರಿಮಿತಗೋಪುರಪ್ರಾಸಾದಮಂಡಪಮಹಾತಟಾಕಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ನಗರಸ್ಯೇವ ಕ್ರಮೇಣ ಯುಗಪದ್ವಾ ಸಂಭೂತೈಃ ಅಸರ್ವಜ್ಞಾಸರ್ವಶಕ್ತಿಕೈರಪಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿವತ್ ಉಚಿತಪುಣ್ಯವಶಲಬ್ಧತತ್ತದೇಕದೇಶಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಶಾಲಿಭಿಃ ಬಹುಭಿಃ ಜೀವೈಃ ನಿರ್ಮಿತತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಧರ್ಮಿಕಲ್ಪನಾತೋ ವರಂ ಧರ್ಮಕಲ್ಪನೇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತೋಽನುಮಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ನ ಕ್ಲೃಪ್ತಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞಸರ್ವಶಕ್ತಿಕೈಕಕರ್ತ್ರಂತರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಪಕರಣಾದ್ಯಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕರವಂ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ನಾರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಯಾವದ್ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್, ಯಾವದಿತಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಉಪಕರಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನುಮಾನಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರಾಽಸಾಧಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವೇ ಬಾಧಕಮಪ್ಯಾಹ –

ಮನಃಸಂಯೋಗೇತಿ ।

ಧೀಮತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತೀ ಧೀರ್ನಿತ್ಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಅನಿತ್ಯಾ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತ್ವನ್ಮತೇ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಧೀಮತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿವತ್ ಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಜನ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ತೇರಪ್ಯಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ಯತಯಾ ತದ್ವಿರೋಧೇನ ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕ್ಲೃಪ್ತಕಾರಣಂ ಮನಸ್ಸಂಯೋಗಾದಿಕಂ ವಿನಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತದ್ವಿನಾಪಿ ಐಶ್ವರ್ಯವಶಾತ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ ಏವ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸಂಭವೇನ ತ್ವದಭಿಮತಸಾಧ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಕಾರ್ಯಣಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯನುಮಿತಮಿತಿ' ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃಮಾತ್ರನಿಶ್ಚಯಃ, ತದೇಕತ್ವಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿಷು ಸಂಭಾವನೇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದನಂತರಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೌ ಯುಕ್ತಿಃ ಶಬ್ದಮುಪಜೀವತಿ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ, ಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ತು ಸಂಭಾವಯಂತೀತಿಕರ್ತವ್ಯತೇತಿ ಗ್ರಂಥೇನಾನುಮಾನಂ ಕರ್ತೃಸಂಭಾವನಾಮೇವ ಜನಯತಿ, ನ ನಿಶ್ಚಯಂ ತದೇಕತ್ವಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದೌ ಸಂಭಾವನಾಮಪಿ ನ ಜನಯತಿ । ಕಿಂತು ತದಂಶೇ ಶಬ್ದೋಪಜೀವನಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮ್ ಈಶ್ವರಾನುಮಾನಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಬಾಧಕಯೋಃ ಉದ್ಭಾವನೇನ ಸಂಭಾವನಾಮಪಿ ಯಥಾ ನೋತ್ಪಾದಯೇತ್ ತಥೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಸರ್ವಮಿದಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರುದ್ಧಮಿತಿಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ವಿಮತಂ ಧೀಮತ್ಕರ್ತೃಪೂರ್ವಕಮಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಂ ಸರ್ವಥಾ ಕರ್ತೃಸಾಧಕಂ ನ ಭವತೀತಿ । ಏವಮಿಹ ಸರ್ವಥೈವ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ತಮನುಮಾನಂ ನ ಕರ್ತೃನಿಶ್ಚಾಯಕಂ, ಕಿಂತು ತತ್ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಜನಕಮಿತಿ 'ಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ತು ಸಂಭಾವಯಂತೀತಿ' ಗ್ರಂಥೇನೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾಯಮಾಶಯಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ ಕರ್ತೃಸಾಮಾನ್ಯಮಪಿ ನ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ; ಯಥಾ ದಾನಪತನಯೋಃ ಸಂಪ್ರದಾನಾಪಾದಾನಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಣಾಂ ತದಪೇಕ್ಷಾ. ಏವಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಅಂಕರಾದೀನಾಂ ಮಾ ಭೂತ್ತದಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಶಂಕಯಾ ಘಟತೃಣಾದಿಷು ಕೃತಾಕೃತವ್ಯವಹಾರೋಪೋದ್ಬಲಿತತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಶೈಥಿಲ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಸಂಭಾವಯತಿ; ಸಂಪ್ರದಾನಾಪಾದಾನಯೋರಿವ ಚ ಕರ್ತುಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷು ದೃಷ್ಟವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದ್, ಘಟಪಟಾದಿಷು ಭೂಯಃ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಕರ್ತ್ರೈಕತ್ವಾದೌ ತು ಯುಕ್ತಿಃ ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಮಪಿ ನ ಜನಯತಿ, ಕೃಪ್ತಾನೇಕಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ಅತೋ ನಾನಯೋಃ ಗ್ರಂಥಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಃ । ಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತ್ಯನುಮಿತಮಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಸ್ತು ಪ್ರೌಢಿವಾದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ ।

ನನು 'ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಂಶಯೇ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮಿತಿ' ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋ ನ ಯುಕ್ತಃ; ಭಾಷ್ಯೇ ಅಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಜಗತಃ ಕಾನಿಚಿದ್ವಿಶೇಷಣಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ನ ಚ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಗತ ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದಿವಿಲಕ್ಷಣೇಶ್ವರರೂಪತ್ವಸಮರ್ಥನೇನ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಜಗದ್ವಿಶೇಷಣೈರಿತಿ ।

ನಿರ್ಣಯೇಽಪಿ ಇತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯೇ ಶ್ರುತ್ಯೇಕಶರಣಾನಾಮಸ್ಮಾಕಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ಣಯೋ ನ ಭವತಿ, ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಂಶಯ ಇತಿ ।

ನನು ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವಾನುವಾದ್ಯತಯಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೌಕಿಕಾನಂದಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವವಿಧಾಯಕಮ್ ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಲೌಕಿಕಾನಂದಸ್ಯೈವ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಷ್ವದೃಷ್ಟಾದಿವತ್ ಕಾರಣಾಂತರತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದ್, ನ ತೇನಾನಂದರೂಪತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಕಲ್ಪನೀಯೋಪಸ್ಥಿತಿಕಲೌಕಿಕಾನಂದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಸ್ಥಿತಿಕಪೂರ್ವಪ್ರಸ್ತುತಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಶೀಘ್ರತರೇತಿ ತಯಾ ಜಗಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನೂದ್ಯ ತಸ್ಯಾನಂದರೂಪತ್ವವಿಧಾಯಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸತ್ಯಾದೇರಪೀತಿ ।

ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಂ 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ' ಪ್ರದೇಶಾಂತರಾಮ್ನಾತಲಕ್ಷಣಗತಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಚ್ಚ ಪರಸ್ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚ ಭೇದೇ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದರೂಪತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಅಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಯ ಅನೇಕಪದಾರ್ಥವೈಶಿಷ್ಟ್ಯರೂಪತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಭೇದಪಕ್ಷಮಾಲಂಬ್ಯೋಕ್ತನಿಯಮಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ –

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯಸ್ತ್ವಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಚಾಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥೇ ಏವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಪುನಃ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಅಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಿದ್ಧಂ; ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಆನಂದತ್ವವಿಧಾನಮಿತ್ಯನುಪದಮೇವ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಜ್ಞಾತಮನುವಾದ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ಅಸಿದ್ಧಮ್, ವಿಧೇಯಾನುವಾದ್ಯವಿಭಾಗೇ ಸತಿ ತತ್ಸಂಸರ್ಗವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಇತಿಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; 'ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ' ಪ್ರಶ್ನಸಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತಯಾ 'ಯತೋ ವೇ'ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಜಗಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತಯಾ ಚ ಭೃಗುಣಾ ಜ್ಞಾತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನ ನಿಧಾರಿತಮಿತ್ಯಜ್ಞಾತಮ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ತದನುವಾದೇಽಪಿ ನಾನುವಾದ್ಯಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಪ್ರವೇಶಃ । ಕಿಂತು ವಾಯುಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠತ್ವಾದೇಃ ಅರ್ಥವಾದಾನೂದಿತಸ್ಯ ತತ್ಸಮರ್ಪಕಾರ್ಥವಾದಿಕಪದಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೀಯವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನ್ವಿಯಿಸ್ತುತಿದ್ವಾರತಯೇವ 'ಯತ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತ' ಇತ್ಯಾದಿಪದಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೀಯಕಾರಣಲಾಶ್ರಯವಸ್ತೂಪಸ್ಥಿತಿದ್ವಾರತಯಾ ಪ್ರಥಮಾವಗತಿಮಾತ್ರಮ್ । ನ ಚ ಅನುವಾದ್ಯಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಸಂಭವೇ ತತ್ಸಮರ್ಪಕಾರ್ಥಪದಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪುರೋಡಾಶಕಪಾಲೇನ ತುಷಾನುಪವಪತೀ' ತ್ಯತ್ರ ಪುರೋಡಾಶಕಪಾಲಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಅಧಿಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವೇನ ಅಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಪ್ರವೇಶೇ ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ । ತದೇತದನುಪದಮೇವ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತವಿವರಣೇ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತೇ ।

ಯಥಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।

'ಕಶ್ಚಂದ್ರ' ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ "ಪ್ರಕೃಷ್ಟ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ' ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದೌ ಪ್ರಕರ್ಷಪ್ರಕಾಶತ್ವರೂಪಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನದ್ವಾರಾ ತದಾಶ್ರಯಂ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ವಸ್ತುತಶ್ಚಂದ್ರರೂಪಂ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಂ ಲಕ್ಷಯತ ಇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಕರ್ಷಪ್ರಕಾಶತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ನಿಯಮಃ, ನ ತ್ವಬುಭುತ್ಸಿತಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ; ಅಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯಾಪಿ ಬುಭುತ್ಸಿತಗ್ರಹಣೋಪಾಯಸ್ಯ ಸಹವಚನೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕಾಂಚ್ಯಾಃ ಕೋ ಮಾರ್ಗ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನ ಮಾರ್ಗಗ್ರಹಣೋಪಾಯತಯಾ ತತ್ತತ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಥಿತಗಿರಿನದೀಕಾನನಾದಿಸದ್ಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಹವಚನದರ್ಶನಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಮಾನಾಂತರಾದಿತಿ ।

ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧೋ ಗಿರಿನದ್ಯಾದಿಮಾರ್ಗಗ್ರಹಣೋಪಾಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽನುಪ್ರವಿಶತು ನಾಮ, ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತು ನ ತದನುಪ್ರವೇಶಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಮಾನಾಂತರೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬುಭುತ್ಸಿತಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿಗ್ರಹಣೋಪಾಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ ತದುಪಾದಾನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಉಪಾಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಉಪಾತ್ತಮೇವ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣೋಪಾಯೋ ಭವತಿ, ನಾನುಪಾತ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯೇವೋತ್ತರೇಣ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಶ್ರಯವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಂ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧನೀಯಮಾಪತತಿ । ನ ಹಿ ತದಬೋಧನೇ ತದಾಶ್ರಯವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾ ಭವತೀತಿ-ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಕುತ್ರ ಘೋಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಘೋಷವಾಸಯೋಗ್ಯನಿಬಿಡಾಧಾರಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಗಂಗಾಪದಂ ಸ್ವಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪನದ್ವಾರಾ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿಬುಭುತ್ಸಿತನಿಬಿಡಾಧಾರರೂಪಂ ತೀರಂ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ನ ತೀರೇ ಪ್ರವಾಹವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತದಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧ್ಯಮೇವ, ತೀರತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಬೋಧನೇ ತೀರವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್, ಗಂಗಾಪದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ಅತದರ್ಥಸಂಬಂಧಿನಃ ತೀರಾಂತರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾತ್ ತೀರವಿಶೇಷಲಾಭೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಲ್ಲಾಭಾರ್ಥಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿತ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣೀಯಕೋಟ್ಯನುಪ್ರವೇಶಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದ್, ಯಶ್ಚಾರ್ಥಾದರ್ಥೋ ನ ಸ ಚೋದನಾರ್ಥ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಏವಮಿಹಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅನುಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ।

ನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನಾನುಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ತದನನುಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ತ್ವಾತ್ ।

ಏವಮುಕ್ತಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ಅಭೇದಪರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಮರ್ಥಗತಮಖಂಡತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯತಿ –

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾಂತರಾರ್ಥಾಸಂಸೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಚಂದ್ರ ಇತ್ಯತ್ರ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥೈಕದೇಶೇನ ಚಂದ್ರತ್ವೇನ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇಽಪಿ ನಾಸಂಭವಃ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಷ್ವಭೇದರೂಪಃ ಸಂಸರ್ಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯಸಂಭವಃ ಶಂಕನೀಯಃ; ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ದ್ವಿನಿಷ್ಠತ್ವನಿಯಮೇನ ಅಭೇದಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಕೋಕಿಲಃ ಪಿಕ ಇತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಲಕ್ಷ್ಯೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾರ್ಥಮ್ ಅಪರ್ಯಾಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನೇನ ಅರ್ಥಲಬ್ಧಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮ್ ಏಕಮಿತಿ । ಪದಾರ್ಥಭೇದೇ ತದುಭಯಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವನಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಏವಮಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಖಂಡಮಿತಿ ಅಖಂಡಲಕ್ಷಣೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾಂತರಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರಪ್ರಮಿತಿಜನಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅಖಂಡಾರ್ಥಮಿತಿ ಅಖಂಡಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಸೂಚಿತಂ ಭವತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ವ್ಯವಹಾರೋ ವಾ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥ ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಹೇತುಗರ್ಭವಿಶೇಷಣಂ, ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಚ ಹೇತ್ವಾಶ್ರಯಭೂತಾಯಾಃ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತೇಃ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾನ್ಯತರಸಾಧ್ಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪರಮಿತಿ ನಾಖಂಡಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂತ್ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತೌ ತದಿತರವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧ್ಯತಾ ।

ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶರೂಪೇಣ ತಾಂ ಗೃಹ್ಣತಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತಸ್ಯಾ ನಕ್ಷತ್ರಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಪಿ ಗ್ರಹಣಾತ್, ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತು ಸ್ಯಾತ್, ಇಯಂ ವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಗನವಗತತ್ವಾದವಗತೌ ವಾ ಲಕ್ಷಣೇ ವಾಕ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನಚೇತಿ ।

ಚಂದ್ರತ್ವಜಾತಿರಹಿತೇ ತತ್ಸಾಧ್ಯತೇ, ತದ್ವತಿ ವಾ ।

ನಾದ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಚಂದ್ರ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ।

ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತರಹಿತಸ್ಯ ತದ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ, ಅಯಂ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಚಂದ್ರತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತೌ ತತ್ಸಾಧ್ಯತೇ, ಉತಾನೇನೈವ ವಾಕ್ಯೇನ ಚಂದ್ರತ್ವಾವಗಮನಪೂರ್ವಕಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯತೇ । ನಾದ್ಯಃ, ಚಂದ್ರವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ, ಅಯಂ ಚಂದ್ರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಇತ್ಯವಗಚ್ಛತಃ ತತ್ರ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮುಪದೇಶಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಗೋಸದೃಶೋ ಗವಯಃ ಅಯಂ ಚ ಗೋಸದೃಶ ಇತಿ ಜಾನತಃ ತತ್ರ ಗವಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮ್ ಉಪದೇಶಾಪೇಕ್ಷಾ ದೃಶ್ಯತೇ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಥ ಚಂದ್ರತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಜ್ಞಾತಚಂದ್ರಜ್ಞಾಪಕಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವ್ಯಕ್ತಿರೇವ ಚಂದ್ರಃ, ಸ ಚ ಜ್ಞಾತ ಏವ । ನ ಚ ಚಂದ್ರತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ವ್ಯಕ್ತಿಸಮಾನವಿತ್ತಿವೇದ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಪ್ರಕಾರಕೇ ವ್ಯಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಕಾರತ್ವೇನ ವಿಷಯತಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ; ತಥಾಪಿ ಚಂದ್ರತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶೇ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅನಭ್ಯಾಸದಶಾಪನ್ನಜಲಾದಿಜ್ಞಾನವತ್, ಯತೋ ನ ತದಂಶೇ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪಮ್ । ಅತ ಏವೋಪದೇಶಾನಂತರಮೇವ ತನಿಶ್ಚಯಃ । ಅನ್ಯಥೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್; ವಿಷಯಾಂತರಾಸಂಭವಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಜಾತೇಃ ನಾಸ್ತಿ ವ್ಯಕ್ತಿಸಮಾನವಿತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವನಿಯಮಃ; ಸ್ವರ್ಣಕರಕಾದಿಷು ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಷ್ವಪಿ ತೇಜಸ್ತ್ವಜಲತ್ವಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿಸಂಶಯದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂತು ಯದ್ವ್ಯಂಜಕತಯಾ ಯದವಗತಂ ತಸ್ಯಾಃ ತತ್ಸಮಾನವಿತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವನಿಯಮಃ । ನ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಮಧ್ಯವರ್ತಿಪ್ರಕರ್ಷವಿಶೇಷಯುಕ್ತಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಚಂದ್ರತ್ವವ್ಯಂಜಕಮಿತಿ ಪ್ರಾಗುಪದೇಶಾತ್ ಜ್ಞಾತಮ್, ಅತೋ ಯುಜ್ಯತ ಏವ ಅಜ್ಞಾತಚಂದ್ರತ್ವಜ್ಞಾಪಕತ್ವಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ।

ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।

ಅಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶನಕ್ಷತ್ರಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಅಚಂದ್ರವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ಅರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಾಚ್ಯನಾನಾತ್ವೇ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಾನಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಹಿ ಚಂದ್ರದ್ವಯಮಸ್ತೀತಿ ।

ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯನಾನಾತ್ವೇಽಪಿ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿನಾನಾತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಾನ್ಯತರಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಮ್ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಧ್ವಂಸೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವೇನ ವಾ ವಿಶಿಷ್ಟಮೇವ; ತಥಾಪ್ಯಸ್ಮದಾದಿಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯವತ್ವೇನೇವ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಿಶೇಷಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ನ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಸುವರ್ಣಂ ತೇಜಃ, ಜಲಪೃಥಿವ್ಯನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ರೂಪವತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಾಂತರಮಿಹ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅನಿತ್ಯತ್ವತಜ್ಜ್ಞಾಪಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನೈವ ದೋಷಾಂತರಮಾಶಂಕತೇ –

ತರ್ಹೀತಿ ।

ಸತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಸತಾ ಜಾತ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಂ ಹಿ ಘಟಾದಿಕಂ ಸದಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸತ್ತ್ವಾದಿ ನ ಜಹಾತೀತಿ ।

ಸದಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

aaನನು ಘಟಾದಿವಿಷಯೇಷು ಸತ್ತಾದಿಜಾತೀನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಮಸ್ತು, ತತಃ ಕಿಮಾಯಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೌ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಇಹ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮರ್ಥಂ ಕ್ವಚಿದುದಾಹರಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನೇವ ತನ್ನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಯೋಜಯತಿ –

ತರಂಗೇತಿ ।

ವಸ್ತುತಶ್ಚಂದ್ರಸ್ಯೈಕತ್ವೇ(ಅ)ಪಿ ತರಂಗೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಭೇದಾ ಬಹ್ವಶ್ಚಂದ್ರಾಃ ಸಂತೀತಿ ತಾವದನುಗತಂ ಚಂದ್ರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ ತದ್ವಾಚಿನಶ್ಚಂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯದಾ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬಿಂಬಚಂದ್ರೇ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತದಾ ತದ್ವಾಚ್ಯಚಂದ್ರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷ್ಯಾ ಭವತಿ ಯಾ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಸಾ ಚಂದ್ರಾತ್ಮತ್ವಂ ನ ಜಹಾತೀತಿ ದೃಷ್ಟಂ ತಥೇಹಾಪಿ ಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದಘಟಪಟಾದ್ಯನುಗತಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನ: ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸದ್ಭೇದಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಸತಿ ತದ್ವಾಚ್ಯೇನ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸದಾತ್ಮತ್ವಂ ನ ಜಹಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸತ್ತಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಭೇದಾದಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪರ್ಯವಸಾನಾಸ್ಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದತ ಆಹ –

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಕಾರೋ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಃ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವರಹಿತಮಿತಿ ।

ಪದಾಂತರಾರ್ಥಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿಷಯಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಾನಾಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಮಹಾವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ತತ್ಸಾಧಯತಿ –

ತಥೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್, ಅಖಂಡಾರ್ಥಮ್, ಉಪಾಧಿಭೇದಭಿನ್ನಾರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದ್, ಮಹಾಕಾಶೋ ಘಟಾಕಾಶ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಲೋಕಸಂಹಿತೇಽನುಮಾನೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾಯ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದಾಭಾವಂ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವೇನ ಸಾಧಯಿಷ್ಯನ್ ಪರಿಮಾಣಾಂತರನಿರಾಸೇನ ತಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ನಿರಂಶಸ್ಯೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾವಾಂತರಜಾತಿರಹಿತಃ, ವಿಭುತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶವತ್ ಇತ್ಯನುಮಾನೇ ಜಾತೌ ಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಂ, ತೇನ ತರಂಗಚಂದ್ರಾನುಗತಚಂದ್ರತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವೇ ಈಶ್ವರೇ ಚ ಕಲ್ಪಿತಾಯಾ ಆತ್ಮತ್ವಜಾತೇರಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ನ ಬಾಧಃ । ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ತದ್ಗತಾತ್ಮತ್ವಜಾತೇಃ ಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ತದಭಾವಸಾಧನೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದನಿರಾಸಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಂ ಜೀವಾನಾಮೀಶ್ವರಾತ್ ಪರಸ್ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿನೀಂ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –

ಯಥಾ ಹ್ಯಯ ಮಿತಿ ।

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್॥೩॥

ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।

ಹೇತುಃ ಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತ್ ಸಾಧ್ಯಮಪಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ । "ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಖಲು ಹೇತುಸಿದ್ಧಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ, ತಯಾ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೈಶ್ಚ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಿರವಿಶಿಷ್ಟಾ । ಅಥ ಶ್ರುತಿಪ್ರಚ್ಛಾದನೇನ ಸಾಧ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಹೇತೋರಪ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಂ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರ್ಥಿಕಪ್ರತಿಜ್ಞಯೇತಿ ।

ಆರ್ಥಿಕೀ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ನನು ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವತಃ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಗತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವದೃಢೀಕರಣಂ ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತೇ? ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಜೀವೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಶಂಕಾವ್ಯಾವರ್ತನಸ್ಯ ಸ್ಥಿರೀಕರಣೇ । ನನು ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವವತ್ಸರ್ವಶಕ್ತಿಕತ್ವಮಪ್ಯರ್ಥಲಬ್ಧಂ ತತ್ಕಿಮಿತಿ ಕೇನಚಿದ್ಧೇತುನಾ ನ ದೃಢೀಕೃತಂ? ತದಪಿ ಹ್ಯುಕ್ತಶಂಕಾನಿವರ್ತ್ತನಕ್ಷಮಮ್; ಸತ್ಯಂ, ತದಪಿ ನಿಃಶ್ವಸಿತಶ್ರುತ್ಯುಹರಣೇನ ದೃಢೀಕೃತಮೇವ; 'ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದ' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ಅಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯೈವೈತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ನಿಃಶ್ವಸಿತಾನಿ ಇತಿ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತವದಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ ।

ಅಥವೇತಿ ।

ನನು ವೇದಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಾಧನಂ ವಿಯತ್ಪಾದೇ (ವ್ಯಾ. ಸೂ. ಅ. ೨ ಪಾ.೩) ಸಂಗತಂ, ನ ತ್ವತ್ರೇತಿ-ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್, ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥತಯೇಹ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯಮಾಸೀತ್, ತೇನಾರ್ಥಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಮನುಪಪನ್ನಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಮಪಿ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾನುಷಂಗಿಕಾರ್ಥಕಥನಪರೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ । ಆನುಷಂಗಿಕೇ ಚಾರ್ಥೇ ನ ಪೃಥಕ್ ಸಂಗತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಅಥವೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ಚ ಹೇತೋರಾರ್ಥಪ್ರತಿಜ್ಞಾನ್ವಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಶ್ರೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವ ತದನ್ವಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ನ ಭವತಿ; ಯೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿದಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಿತ್ಯಾನುಷಂಗಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂ ತ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವಾನ್ವಯ ಇತಿ ಯಥಾಶ್ರುತಭಾಷ್ಯಟೀಕಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಥಮಃ । ಆನುಷಂಗಿಕಾರ್ಥವಿಷಯೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾಽಪ್ಯನ್ವಯೋ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಃ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯೋಽಯಂ ಪಕ್ಷಃ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಯೈವೇತ್ಯೇವಕಾರೋ ಭಿನ್ನಕ್ರಮಃ, ಶ್ರೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾಽಪ್ಯನ್ವಯೋಽಸ್ತ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಸಿದ್ಧೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮ್ ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಚೇದಧಿಕರಣಾಂತರತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಹೇತ್ವಂತರೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಹೇತ್ವಂತರಾಭಿಧಾನೇ ಹ್ಯೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್, ಇಹ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಹೇತುಃ ಪ್ರಸಾಧನೀಯ ಇತಿ ತದರ್ಥಮಧಿಕರಣಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಿಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ನಿರುಕ್ತಂ ಛಂದೋ ಜ್ಯೌತಿಷಮಿತಿ ಷಡಂಗಾನಿ ।

ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತೀತಿ ।

ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇತದಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣಾದಿನಿರೂಪಣಸ್ಯಾಪಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಯತೀತಿ ।

ಯದ್ಯದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಚೀನೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ಹೇತುನಿರ್ದೇಶಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯರೂಪಮರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣವಂತಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಹೇತುನಿರ್ದೇಶಮಾರಭ್ಯ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ; ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯೈವ ಹೇತುಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಶ್ನುತ ಇತಿ ಯದ್ಯದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರದರ್ಶಕಗ್ರಂಥ ಏವ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನಾವತಾರಿತಃ । ಅಥವಾ - 'ತ್ರೀನುದಾಹರಣಾಂತಾನ್ವಾ ಯದ್ವೋದಾಹರಣಾದಿಕಾ"ನಿತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಮರ್ಯಾದಯಾ ಯದ್ಯದಿತ್ಯಾದಿರುದಾಹರಣೋಪನಯನಿಗಮನೋಪನ್ಯಾಸ ಏವ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಭಾಷ್ಯೇ - ತತಃ ಪ್ರಾಗನ್ವಯಮುಖೇನ ಹೇತೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಃ, ನ ತ್ವನುಮಾನಾವಯವರೂಪ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋದಾಹರಣಪ್ರಭೃತಿರೇವೋಕ್ತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವೇನಾವತಾರಿತಃ । ಪ್ರಮಾಣವಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ತತ್ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥೇ ಣಿಚಿ ಣಾವಿಷ್ಠವದ್ಭಾವಾದ್ ‘ವಿನ್ಮತೋರ್ಲುಗಿತಿ' ಮತುಪೋ ಲುಕಿ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಂತಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಯತೀತಿ ಶಬ್ದಃ । ಯದ್ವಾ - ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಮಾಣಶಬ್ದಾದೇವ ಣಿಚ್ । ವಿಭಕ್ತತ್ವಂ ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುರಿತಿ ವಿಯದಧಿಕರಣೇ ಯಾವದ್ವಿಕಾರಂ ತ್ವಿತಿ' (ವ್ಯಾಸ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ.೭) ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ।

ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವೇತಿ ।

ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಪ್ರಪಂಚಪರಃ; 'ಪ್ರಥನೇ ವಾವಶಬ್ದ' ಇತಿ ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇ ಘಞೋ ವಿಧಾನೇನ ಶಬ್ದಪ್ರಪಂಚ ಏವ 'ಋದೋರಬಿ'ತ್ಯಪಾ ವಿಸ್ತರಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ವಿಸ್ತರರೂಪೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮೀ ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಮ್ । ವಸ್ತುಮಾತ್ರವಾಚಿನೋಽರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯೇಹ ಧರ್ಮರೂಪೇ ವಸ್ತುನಿ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಏವಂ ಚ ಋಗ್ವೇದಾದಿರೂಪೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಅರ್ಥವಾದಾದಿಬಹುಲೇ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚೋ ನಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ವಿಸ್ತರಾರ್ಥವಿಶೇಷಣೇನ ಜ್ಞಾಪನಾದ್ ವೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವಭ್ರಾಂತಿಃ ನಿವರ್ತಿತಾ ಭವತಿ । ಅತೋಽಧಿಕವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ನ ಬಾಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ನನು ವೇದವಿಷಯಾಧಿಕವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಚೇತ್, ಸರ್ವಾವಭಾಸಕವೇದಕರ್ತೃಖೇನ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತನ್ನ ಘಟತೇ; ವೇದವಿಷಯತದಧಿಕೋಭಯವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಚೇತ್, ವೈದಿಕಾಸದರ್ಥೋಪಾಖ್ಯಾನಾದ್ಯರ್ಥವಿಷಯಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಕಿಂಚ ಹೇತೂಕೃತಂ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಂ ವೇದವಕ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಚೇತ್, ಅರ್ಥಾನಭಿಜ್ಞಾಧ್ಯಾಪಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಪೂರ್ವಾನುಪೂರ್ವೀಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್, ಅಸಿದ್ಧಿಃ; ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇ ಚ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಪದಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್; ಅಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯಕರ್ತುರಪಿ ಭ್ರಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರತಾರಕಸ್ಯ ಚ ತದರ್ಥತದಧಿಕೋಭಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಮಯುಕ್ತಮಿತಿ - ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವೈದಿಕಾಸದರ್ಥೋಪಾಖ್ಯಾನಾಯರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಯೋಗ್ಯಾಹಾರ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ ನ ತೇನ ಭ್ರಾಂತಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಃ । ನ ಹ್ಯಭಾವಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣಗೋಚರಪ್ರತಿಯೋಗಿತದವಚ್ಛೇದಕಾರೋಪವಂತಃ ಪುರುಷಾಃ ಧರ್ಮಾರ್ಥಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಯೋಗಿಕಪೋತಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಹಸಕಾಕೋಪಾಖ್ಯಾನಾದಿರಚನಾಮೂಲಾರೋಪವಂತೋ ವಾಲ್ಮೀಕಿಕೃಷ್ಣದ್ವೈಪಾಯನಾದಯೋ ಬಾಲಾರೋಗ್ಯಸಾಧನೌಷಧಪಾನಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಯೋಗಿಬಾಲನರೋಚನಾರ್ಥತದಭಿಮತಫಲಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸಮೂಲಾರೋಪವಂತಃ ಪಿತ್ರಾದಯಶ್ಚ ಭ್ರಾಂತಾ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಂತೇ । ಕಿಂಚ ಯತ್ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪಂ ನ ಭವತಿ, ನ ತೇನಾನ್ಯತ್ರ ಅನ್ಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವಗಾಹಿನಾಽಪಿ ಭ್ರಾಂತ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಜ್ಞಾನವಾನಿವ ಅಸ್ಯ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವಗಾಹಿಜ್ಞಾನಮಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ತದೀಯಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯತಯಾ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಗೃಹ್ಣನ್ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞೋಽಪಿ ಭ್ರಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ । ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವಕ್ರಂತರಾಧೀನಾನುಪೂರ್ವೀಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ನಾರ್ಥಾನಭಿಜ್ಞಾಧ್ಯಾಪಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಘುಣಾಕ್ಷರನ್ಯಾಯೇನ ವೇದಸಮಾನಾನುಪೂರ್ವೀಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸಕಲವೇದವಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತಾವಚ್ಚ ಸರ್ಗಾದೌ ಸರ್ವಾನ್ ವೇದಾನಧ್ಯಾಪಿತೇಷ್ವೀಶ್ವರವತ್ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯರಹಿತೇಷು ಮನ್ವಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರೀತಿ ತದ್ವಾರಣೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮಪ್ಯರ್ಥವತ್ । ಉದಾಹರಣವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಪದಂ ಯೋ ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತೇತಿ ವಿವಕ್ಷಾರೂಪವಿಶೇಷಣಲಾಭಾರ್ಥಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥಾನಭಿಜ್ಞಾಧ್ಯಾಪಕೇಷು ನಿರಭಿಪ್ರಾಯವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಕ್ತೃಷೂನ್ಮಾದಗ್ರಸ್ತಾದಿಷು ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಮ್ ಸರ್ಗಾದೌ ವೇದಾನ್ಪ್ರವರ್ತಯತ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತದರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಽಸ್ತೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಾವುಪಾತ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾನುಗತಿಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಗ್ರಹಾಧಿಕರಣವಾರ್ತಿಕೇ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾಸೂ. ೧೩-೧೫) 'ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಚ್ಚೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವೇದಾಖ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತದಪ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸರ್ವಮೇಕೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ॥ ತಥರ್ಗ್ವೇದಾದಯೋ ವೇದಾಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಯೇಽಪಿ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ । ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನಾತ್ಮನಾಂ ತೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾನುಗತಾಃ ಸದಾ॥ ತೇಷಾಮಂತರ್ಗತೇಚ್ಛಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೀ । ವಿವಕ್ಷಾ ಚಾವಿವಕ್ಷಾ ಚ ಜ್ಞಾಯತೇ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಃ॥ ಇತಿ ॥ ನನು ಸಕಲವೇದಕರ್ತೃತ್ವಹೇತೂಕರಣಬಲಾತ್ ಸಕಲವೇದಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮ್ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತಾವತೈವ ತಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸಿದ್ಧೇರಧಿಕವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ । ನ ಚ-ತಾವತಾ ತಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಅವೇದಪ್ರತಿಪಾದಿತಾದ್ಯತನಪುರುಷಪಾಣಿಗತವರಾಟಕಸಂಖ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಸ್ಯ ತೇನ ಅಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಧಿಕವಿಷಯತ್ವವಿಶೇಷಣೇನಾಪಿ ತದಸಿದ್ಧೇಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಹಿ ಇಕ್ಷುಕ್ಷೀರಾದಿಮಾಧುರ್ಯವಿಶೇಷವತ್ ವೇದೇನಾಪಿ ಯದಾಹತ್ಯ ಬೋಧಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ತಾದೃಗ್ವಿವಶೇಷವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕವಿಶೇಷಣೇನ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಮ್ । ಯುಕ್ತಂ ಚೈತತ್, ಯಥೇಕ್ಷ್ವಾದಿಮಾಧುರ್ಯಂ ಸ್ವಯಮನುಭೂಯ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನಸ್ಯ ಯಾದೃಶಂ ತದ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಂ ತಾದೃಶಂ ಸ ಶಬ್ದೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ ಜನಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ । ತಥಾ ಮಾನುಷಾದಿಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯಂತ ಆನಂದ ಉತ್ತರೋತ್ತರಮುತ್ಕೃಷ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ತು ನಿರತಿಶಯ ಇತಿ ವೈದಿಕಶಬ್ದಃ ಶತಕೃತ್ವಃ ಶ್ರುತೋಽಪಿ ತಮಾನಂದಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ವತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನುಭವೇನ ಸದೃಶಂ ತನ್ನಿರತಿಶಯತ್ವಾದಿರೂಪವಿಶೇಷಾನುಭವಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಜನಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯೇವ । ಏವಂವಿಧಶ್ರುತ್ಯಬೋಧ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ವೇದರಚನಾಮೂಲವೇದಾರ್ಥಾಧಿಕವರ್ಣಾವಲ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಚಾರ್ಥಾಂತರಾದಿತಿ - ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । ಸಕಲವೇದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮೇವೇಹ ಸಾಧ್ಯಂ, ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾತ್ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯುಕ್ತಿರಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಾ । ನ ಚ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಸಾಧ್ಯತೇ ಚೇದ್ ವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲೋಕ್ತಿರಧಿಕಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸಿಧ್ಯರ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾತ್ ಸ್ವಪ್ರಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಸಕಲವೇದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಸಕಲವೇದಕರ್ತತ್ವಹೇತುಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ । ವೇದಾರ್ಥಾಧಿಕಾದ್ಯತನವೃತ್ತಾಂತಾದ್ಯಭಿಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತು ಸ್ವತಃ ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥಗೋಚರಮ್ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಮನ್ಯದಪಿ ಸರ್ವಂ ಗೋಚರಯೇದಿತಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಅಧಿಕವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶನಂ ತು ಪಾಣಿನೀಯಾದಿದೃಷ್ಟವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾತ್ ಅಧಿಕವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ, ಕಿಮುತ ಪದಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿದಾರ್ಢ್ಯರ್ಥಮ್, ಅನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂತರಭಾವಿನ್ಯಾಯಲಭ್ಯಾರ್ಥಾನುವಾದರೂಪಂ ವಾ ।

ಏವಂ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಸೂಚಿತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯ್ಯನುಮಾನಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಸ್ವಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತತ್ಸಾಧಕಮನುಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅಯಂ ಘಟ ಇತಿ ।

ಏತತ್ಪದದ್ವಯಂ ಪಕ್ಷೀಕೃತಘಟಪರಮ್ । ಏತದನ್ಯಶ್ಚಾಸಾವಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕಶ್ಚ, ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತದನಧಿಕರಣಮಿತ್ಯೇಕಂ ಸಕರ್ತೃಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏತದನ್ಯಶ್ವಾಸಾವವೇದಶ್ಚ, ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತದನಧಿಕರಣಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏವಂಭೂತಾತ್ ಸಕರ್ತೃಕಾದನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವವಿಷಯಾ । ಪಕ್ಷೀಕೃತೋ ಹಿ ಘಟ: ಸಕರ್ತೃಕಃ ಏತದನ್ಯಾವೇದತ್ವಾನಧಿಕರಣಂ ಚ; ತತ್ರಾವೇದತ್ವಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಏತದನ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾವೇದತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏತದನ್ಯಾಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವನಾಧಿಕರಣಂ ಚ; ತತ್ರ ಅಸರ್ವವಿತ್ಕುಲಾಲಕರ್ತೃಕತ್ವಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಏತದನ್ಯತ್ವವಿವಿಷ್ಟಾಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪಕ್ಷೇ ತು ವೇದಾದನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ಸಾಧ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯದ್ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಯಸ್ಮಾತ್ಸಕರ್ತೃಕಾದನ್ಯತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಯೈತದನ್ಯಾವೇದತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಂ ಹ್ಯವೇದವರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವೇನೋಪಪಾದನೀಯಂ, ನ ತ್ವೇತದನ್ಯವರೂಪವಿಶೇಷಣಾಭಾವೇನ; ಪಕ್ಷಗತಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವಸತ್ತ್ವೇನ ತದಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ । ಏವಮೇತದನ್ಯಾಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮಪ್ಯಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತಕರೂಪಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಭಾವೇನೋಪಪಾದನೀಯಮ್ ಪೂರ್ವವತ್ತತ್ರ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ದ್ವಿತೀಯವಿಶೇಷಣಲಭ್ಯೇ ವೇದಪಕ್ಷನಿಷ್ಠಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಣಲಭ್ಯಮಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮ್ ಅಕರ್ತೃಕತ್ವೇನಾಪಿ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಕರ್ತೃಕವಿಶೇಷ್ಯವಿರೋಧೇನ ತಥಾಸಿದ್ಧೇಃ ನಿರೋಧಾದ್ ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತ್ರ ಸಕರ್ತೃಕಾತ್ ಪಟಾದಾದನ್ಯತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವಾರಣಾಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತೇನ ವೇದಾದೇವ ಸಕರ್ತೃಕಾದನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ವೇದಸ್ಯಾಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತದ್ವಾರಣಾಯ ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಕರ್ತೃಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯ ವಿಶೇಷ್ಯಮ್ । ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇಽಪ್ಯೇತದನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪಕ್ಷೀಕೃತಘಟಸ್ಯ ಅಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ ಅವೇದತ್ವಾಧಿಕರಣತ್ವಾಚ್ಚ ತತೋಽನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ವೇದಾನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯೈವ ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಶಂಕನೀಯಾ; ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಗ್ವೇದೇ ಅಸರ್ವವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾನಧಿಕರಣಸಕರ್ತೃಕತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವದನ್ನಿತಿ ।

ಏವಂ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಕುತ್ಸ್ನವೇದಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ವರಂ ನಿಃಶ್ವಸಿತಾದಿಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ 'ವಾಚಾ ವಿರೂಪನಿತ್ಯಯಾ 'ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪ್ಯನುಗ್ರಹೀಷ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪರ್ಯವಸಾನೇ ಸತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹೇತ್ವಂತರಾಕ್ಷೇಪತತ್ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮೇವೇದಮಧಿಕರಣಂ ಜಗತ್ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾಕ್ಷೇಪತತ್ಸಮಾಧಾನಪರ್ಯಂತಮಪಿ ಫಲತೋ ಭವತೀತಿ ಅಥವಾ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತದ್ವಿತೀಯಪದ್ಯಪರ್ಯಂತಮೇವ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಸ ವಾಗ್ವಜ್ರ ಇತಿ ।

ಸ ಸ್ವರವರ್ಣಹೀನಃ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಮಂತ್ರಃ ವಜ್ರವದ್ಧಿಂಸಕೋ ಯಜಮಾನಂ ಹಿನಸ್ತಿ, ತತ್ರ ಪುರಾಕಲ್ಪಸಿದ್ಧಮುದಾಹರಣಮ್ –

ಯಥೇಂದ್ರ ಶತ್ರುರಿತಿ ।

ತ್ವಷ್ಟುಃ ಪುತ್ರೋ ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಶಕ್ರೇಣ ಹತಃ । ಸ ತ್ವಷ್ಟೇಂದ್ರಸ್ಯ ಹಂತಾರಂ ಪುತ್ರಂ ಲಿಪ್ಸುಃ, ತದರ್ಥಂ ಸೋಮಯಾಗಮನುತಿಷ್ಠನ್ ಭಾಗಲಿಪ್ಸುಮಪಿ ಇಂದ್ರಂ ನಾಜುಹಾವ । ಇಂದ್ರಃ ಸ್ವಯಮೇವಾಗತ್ಯ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಸೋಮರಸಂ ಪಪೌ । ತ್ವಷ್ಟಾ ಸೋಮಪಾತ್ರೇ ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಸೋಮರಸಮಿಂದ್ರಸ್ಯ ಶಾತಯಿತಾ ಪುತ್ರೋ ಭೂಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಸಮಾನಃ 'ಸ್ವಾಹೇಂದ್ರಶತ್ರುರ್ವರ್ಧಸ್ವೇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ಜುಹಾವ । ತದೇಂದ್ರಶತ್ರುರಿತಿ ಶಬ್ದಃ ತತ್ಪುರುಷಸ್ವರಂ ವಿಹಾಯ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸ್ವರೇಣ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ತೇನ ಸ್ವರಾಪರಾಧೇನ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ವೃತ್ರಾಸುರಸ್ಯ ಶಕ್ರ ಏವ ಶಾತಯಿತಾಽಭೂದಿತಿ ತ್ವಷ್ಟಾ ಹತಪುತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋಽತ್ರ ನಿಬದ್ಧಃ ।

ಅವಗತಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಇತಿ ।

ನನು ಸಾಶ್ಯಸಾಧಕವೇದಕತೃತ್ವಹೇತುಸಿದ್ಧಿಪರಿಪಂಥಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಪ್ರಸ್ತಾವೇ ತದುಪಯೋಗಿತಯಾ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯತ್ವಾವಗತಿಃ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧವದುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ; ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಹೇತುಮಹಿಮವಿಶೇಷಾವಗತೇರ್ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।

ನನು ತಥಾಭೂತಮಹಿಮವಿಶೇಷಾವಗತಿರ್ವಾ ಕುತಃ? ನ ಹಿ ವಯಮೀಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –

ನನ್ವಿತಿ॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್

ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್॥೪॥

ಜೈಮಿನೀತಿ ।

ಜೈಮಿನಿನಾ ಹಿ 'ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್' ( ಜೈ. ಅ.೧ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯವಸಾನಾಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ, ತಸ್ಮಾದಕ್ರಿಯಾರ್ಥಮ್ ಅರ್ಥವಾದಜಾತಮನಿತ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ, 'ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ಯುಃ' (ಜೈ, ಅ.೧ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದರ್ಥವಾದಾಃ ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ತುತಿರೂಪೇಣಾರ್ಥೇನ ಸಪ್ರಯೋಜನಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯೈವ ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಇದಂ ತು ಜೈಮಿನ್ಯಭಿಮತಮ್ । ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದೂಷ್ಯಮೇವ । ಅತೋ ದೂಷ್ಯಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿಶ್ವಾಸಾರ್ಹೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಪಾಯಾಂತರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಮಯೇ ಸ್ಮೃತಿರ್ಭವತು, ಮಂತ್ರೇಣಾಪಿ ಕದಾಚಿತ್ ಸ್ಮೃತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತದರ್ಥೇ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶ ಮಾಹ –

ತಾವನ್ಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಇತಿ॥

ಭಾವ ಇತಿ ।

ಭಾವಯತೇಃ ಘಞಿ 'ಣೇರನಿಟೀತಿ ಣಿಲೋಪೇ ಭಾವಶಬ್ದೋ ಭಾವನಾವಾಚೀ ಸ್ಯಾದ್ ಭವತೇಃ ಘಞಿ ತು ಭಾವಶಬ್ದೋ ಭವನವಾಚೀ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಫಲಸಂಬಂಧಬೋಧನಮಿತಿ ।

ಫಲಪುರುಷಸಂಬಂಧಬೋಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಗಾಮಿನಿ ಫಲೇ ಪ್ರೇರಣಾಽಯೋಗಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ವಭಾವೋ ವಿಧಿಃ ಫಲಸ್ಯ ಪುರುಷಸಂಬಂಧಂ ಗಮಯತೀತ್ಯೇವಮಧಿಕಾರೋ ವಿಧ್ಯಧೀನಃ ।

ವಿನಿಯೋಗೋಽತ್ರೇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲಶೇಷತ್ವಸ್ಯೇವಾಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಶೇಷತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಬೋಧನಂ ವಿನಿಯೋಗ ಏವ, ಸ್ಥಾಲೀಪುಲಾಕನ್ಯಾಯೇನ ತ್ವೇಕೋಪಾದಾನಮ್ ।

ಫಲಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।

ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಪುರುಷಗಾಮಿತ್ವಂ ತೇನಾನುಷ್ಠೇಯಾಯಾಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲಕರಣತ್ವರೂಪಂ ವಿನಿಯೋಗಮಂತರೇಣ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿನಾಽಧಿಕಾರಾದಿಪ್ರತೀತಿಮುದಾಹರತಿ –

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇ: ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮಾನಪರತ್ವೇ ಕಿಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದರ್ಥಃ, ಉತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಭೂದಿತ್ಯಾದಿಃ । ನಾದ್ಯಃ, ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವತಃ ಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ । ಕಾಲತ್ರಯಾನವಮೃಷ್ಟೇ ವಿಧಿಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದಧಿಕಾರವಿಧಿತ ಇತಿ ।

'ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ' ಇತ್ಯಧಿಕಾರವಿಧಿರಗ್ನಿಹೋತ್ರನಾಮಕೇನ ಹೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಭಾವಯೇತ್ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಕಃ । ಫಲಸ್ಯಾನ್ಯಗಾಮಿತ್ವೇ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃಸಂಬಂಧಂ ಬೋಧಯನ್ನೇವ ತೇನಾನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯಾಯಾಃ ಹೋಮಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲಶೇಷತ್ವರೂಪಂ ವಿನಿಯೋಗಮಪಿ ಬೋಧಯತೀತ್ಯೇವನಮ್ ಅಧಿಕಾರವಿಧಿಸಿದ್ಧವಿನಿಯೋಗಾಂಶೇ ಅನುವಾದರೂಪೋಽಯಮುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಃ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾಪನಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವರೂಪವಿಪರೀತಾರ್ಥತ್ವದೋಷೋಽಪಿ ಪರಿಹೃತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನತ್ವಂತರಾವಾಕ್ಯ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಯಾಗವಿಧೌ ಸ್ಥಿತೇ ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ದೇವತಾಯಾ ಅಲಾಭಾದ್ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾಚ್ಚ ಯಾಗವಿಧ್ಯಸಂಭವೇ ದ್ರವ್ಯಲಾಭೋ ದೂರಾಪಾಸ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಲಸ್ಯ ಮಿತಿ ।

ದಶಮಾಧ್ಯಾಯೇ "ಅಜಾಮಿಕರಣಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ" (ಜ. ಅ. ೧೦ ಪಾ. ೮ ಸೂ. ೬೩) ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತತ್ರೈವ ನಯವಿವೇಕೇ ಜಾಮಿತಾಸಾದೃಶ್ಯಮೇಕರೂಪಾ ಹಿ ದ್ವಿಃಕ್ರಿಯೇತಿ ತೇನ ಕೃತಾಕೃತಾನನುಸಂಧಿದೋಷ ಇತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದೋಷಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಇಹ ತ್ವೇಕರೂಪಾಯಾಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪುನಃ ಪುನರನುಷ್ಠಾನೇ ತಂದ್ರಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೋಕ್ತಮಿತಿ ನ ಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಃ । ನ್ಯಾಯಸುಧಾಯಾಮಪ್ಯೇವಮೇವೋಕ್ತಮ್ । 'ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ನೈರಂತರ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸತ್ಯಾಲಸ್ಯ ಅಪಾದಕತ್ವೇನ ದೋಷತ್ವಾದಿತಿ । ಕಿಂತು ತತ್ರ ಸೌಂದರ್ಯವಾಚೀ ಜಾಮಿಶಬ್ದಃ, ತಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।

ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಕಂ ವಿಧಾಯೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಅಂತರಾವಾಕ್ಯವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಉಪಾಂಶುಗುಣಕಯಾಗವಿಧಾನಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ನ ತ್ವಂತರಾವಾಕ್ಯೇನ ಉಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧಾನಮ್ । ಅಂತರಾವಾಕ್ಯಮೇವ ಯಾಗವಿಧಾಯಕಂ ನ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯತ್ರಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಾಧಯಿಷ್ಯಮಾಣಕವಾಕ್ಯತಾಸಿಯಧೀನತ್ವಾತ್ ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಅಂತರಾವಾಕ್ಯಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯತ್ರಯಂ ವಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮದುಪಾಂಶುಧರ್ಮಕಯಾಗವಿಧಾಯಕಮಸ್ತಿ ಇತ್ಯೇತಾವತ್ಯೇವಾಂಶೇ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನನು ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮತತ್ಪ್ರತೀಕಾರೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ ನಾವಸೀಯತೇ, ಯೇನ ತತ್ಸಂರಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಂತರಾವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಾಯಕಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀಯೇತ, ಕಿಂತು ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಜಾಮಿತಾಪ್ರತೀಕಾರನಿಬಂಧನಾತ್ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಏವಾವಸೀಯತೇ; ತದನುಸಾರೇಣೋಪಕ್ರಮೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಕ್ತೇರಪಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯವಿಧೇಯಯಾಗತ್ರಯಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ ।

ನ ಖಲು ಅಸ್ಮಿನ್ ಜಲೇ ಸ್ನಾನೇನ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯೋ ಭವತಿ' ನಯನಯೋರಂಜನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯಪರಿಹಾರಾಯ, 'ಪಿಪ್ಪಲೀಚೂರ್ಣಯುಕ್ತಂ ನಾರಿಕೇಲೋದಕಂ ಸೇವೇತ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯಪರಿಹಾರಾಯ', "ಮರೀಚಚೂರ್ಣಯುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀರಂ ಪಿಬೇತ್ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯಪರಿಹಾರಾಯೇತಿ', ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯಪ್ರತೀಕಾರಾರ್ಥತಯಾ ಅಂಜನಾದಿವಿಧಾನೇ ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯದೋಷೋಪಕ್ರಮತತ್ಪ್ರತೀಕಾರೋಪಸಂಹಾರಮಾತ್ರೇಣ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಯಾಗವಿಧಾನೇ ಕರ್ಮಪ್ರಧಾನತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಬಲಾತ್ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೇವತಾಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಯಾಗವಿಧಾನಂ ಝಟಿತಿ ಪ್ರತೀತಂ ಸ್ಯಾತ್, ಅತಃ ಸಂಸ್ಕೃತದೇವತಾವಿನಿಯೋಗಾದರ್ಶನೇನ ತತಃ ಪರಾವೃತ್ಯ ಯಾಗಾನಾಮರ್ಥಕರ್ಮಭಾವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ತೇಷು ವಿಲಂಬಿತಾಃ ಪ್ರಧಾನಭೂತಯಾಗವಿಧಯಃ । ಅಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ತು ಯಾಗಸ್ಯ ಅನ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಂ ನ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪಂಚಮಲಕಾರಕಲ್ಪನೇನ ವಿಧಿಃ ಶೀಘ್ರತರಃ, ಜಾಮಿತಾ ದೋಷಪರಿಹಾರೋಪಯುಕ್ತಾಂತರಾಲಕಾಲಯುಕ್ತಶ್ಚ; ಪುರೋಡಾಶದ್ವಯನೈರಂತರ್ಯಾತ್ । ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಹ್ಯುಪಕ್ರಮ ಏವೈತದವಗತಮುಪನ್ಯಸ್ತದೋಷಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮ್ ಅಂತರಾಲೇ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತಿ । ತದ್ಯದ್ಯಂತರಾವಾಕ್ಯಂ ವಿಹಾಯ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಧಿರಾಶ್ರೀಯೇತ, ತದೋಪಕ್ರಮಾನುಗುಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ನೈರಂತರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷಸ್ಯ ಅಂತರಾಲೇ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಾನೇನೇವ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಯಜನವಿಧಾನೇನ ಸಮಾಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಪ್ರತಿಶ್ಯಾಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ತು ನೈವಂ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರತೀತಿಃ । ನ ಚ ಉಪಕ್ರಾಂತದೋಷಸಮಾಧಾನಸಾಮಾವಗತಿವಿಷಯಯುಕ್ತವಿಧ್ಯಂತರವಣಮಸ್ತೀತಿ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ನಾತ್ರ ತದ್ಭೇದಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನ್ನವರ್ಣಪ್ರಾಪ್ತವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಯಾಗೇನ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥೇಽರ್ಥವಾದತ್ರಯೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ಆಮ್ನಾತಮಪ್ಯಜಾಮಿಕರಣಂ ತದನ್ವಯದ್ವಾರಾ ವಿಧಾಯಕೇಽಂತರಾವಾಕ್ಯ ಏವಾನ್ವೇತಿ । ಅತ ಏವ ತೈತ್ತಿರೀಯಶಾಖಾಯಾಮ್ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಯಜತೀತ್ಯಂತರಾವಾಕ್ಯ ಏವಾಜಾಮಿಕರಣಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ಇಹ ತ್ವರ್ಥವಾದತ್ರಯೇ ಅಜಾಮಿಕರಣಾಭ್ಯಾಸಃ ತದೃಢೀಕರಣಾಯ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನ ತದನುರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಶಂಕಾವಕಾಶಃ ।

ಕರ್ಮತಯಾ ಚ ದೇವತಾತ್ವಮಿತಿ ।

ಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯಾಗೇ ಏವ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ನ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೇವತಾಸ್ವಪಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥ ಸಾಮವೇದೇ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯವಿಷಯೌ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ದರ್ಶಿತೌ ।

ಋಗ್ವೇದಾದಿಷ್ವಪಿ ತೌ ದರ್ಶಯತಿ –

ಐತರೇಯಕೇ ಇತಿ ।

ಐತರೇಯೇ ಇತಿ ತು ನ ಪಾಠಃ, ಇತರಾಯಾ ಅಪತ್ಯಮೈತರೇಯಃ, ತೇನ ಪ್ರೋಕ್ತಾಂ ಶಾಖಾಮಧೀಯತ ಇತಿ ಐತರೇಯಿಣಃ । ತೇನ ಪ್ರೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥೇ "ಪುರಾಣೋಕ್ತೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕಲ್ಪೇಷ್ವಿ"ತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಣಿನಿಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ ತದಧೀತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ 'ಪ್ರೋಕ್ತಾಲ್ಲಗಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರೋಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಲುಗ್ವಿಧಾಯಕೇನ ಲೋಪೇ ಸತಿ ನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ॥ ತತಶ್ಚ ಐತರೇಯಿಣಾಮಾಮ್ನಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥೇ "ಗೋತ್ರಚರಣಾವುಞಿತಿ ವುಞ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ ಹಿ ಐತರೇಯಕೇ ಇತಿ ಭಾವ್ಯಮ್ ।

ಸ ಏತಮೇವೇತಿ ।

ಅನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಮ್, ತದುಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋ ಜೀವಪರಃ । ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವೈತಾನಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯಾನೀತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಜೀವಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।

ವೇದಾಂತಾ ಯದೀತಿ ।

ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಜಕಸ್ಯ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಹೇತೋಃ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮ್ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನೋಚ್ಯಮಾನಂ, ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಾಪಿಶಬ್ದೇನ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಂ ದರ್ಶಯತಾ ಉಕ್ತಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಾಂತರಸದ್ಭಾವಸೂಚನೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಭಿಸಂಧಿಶಬ್ದೇನಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಉಪಾಧ್ಯುದ್ಭಾವನಪರತ್ವೇನಾವತಾರಣಮಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪಾದನೇ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಹೇತುಃ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ನಿರಸ್ಯಾಥೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಮುದ್ಭಾವ್ಯ, ತಂ ಪಕ್ಷಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಂಗಹೇತ್ವಸಂಮತ್ಯಾ ದೂಷಯಿತ್ವಾ, ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಾತ್ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಸಂಗಹೇತೋರಪ್ಯಾಪಾದನಶಂಕಾಂ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ಉದ್ಭಾವ್ಯ, ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ತತ ಏವ ಹೇತೋಃ ತತ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತಯೈವ ತಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ತಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೋಪಾಧ್ಯುದ್ಭಾವನಪರತ್ವೇ ತಮುಪಾಧಿಮಸಹಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಸಂಭವೇನ ಅಥೇತ್ಯಾದಿಶಂಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಅನನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ, ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿಶಂಕಾಗ್ರಂಥೋಪಸಂಹಾರೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ನನು ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತಯೈವೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ, ಟೀಕಾಯಾಂ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ಖಲು ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ ಇತ್ಯನುವಾದಾನಂತರಂ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್, ಉತ ಪೌರುಷೇಯತಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ನ ಪ್ರಸರತಿ । ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಹೇತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ದೂಷಿತೇ ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಾಶಂಕಾಂ ವಿಹಾಯ ವಾಕ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಿತಭೂತಾರ್ಥತ್ವಹೇತುನಾ ಪ್ರಸಾಧನೀಯಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಸ್ಯ ಶಂಕಾ ಚ ನ ಸಾಮಾಂಜಸ್ಯಮಶ್ನುತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮುಪಾಧಿಮುದ್ಭಾವಯಿಷ್ಯತೋ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧೇಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋಽಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತೇಷು ಪುಂವಾಕ್ಯೇಷು ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ, ತ್ವದೀಯಸಾಧನಂ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್, ಮದುದ್ಭಾವನೀಯೋಪಾಧಿರೂಪಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವೇತಿ । ಅತ ಏವ ಪಕ್ಷೇ ಹೇತುವಿಕಲ್ಪೋಽಯಂ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಧರ್ಮವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮೇವ ಟೀಕಾಯಾಂ 'ಪುಂವಾಕ್ಯನಿದರ್ಶನೇನ ಹೀತಿ' 'ಪುಂವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಿತಮ್ ।

ತತಃ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ದೂಷಿತೇ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣೇ ಕೃತೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮುಪಾಧಿಂ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ತಂ ಪಕ್ಷಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತದಭಿಮತಮುಪಾಧಿಂ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನಾನುಪಾಧಿಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಾಶಂಕಾ –

ಅಥ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವತಯೇತಿ ।

ಪೌರುಷೇಯತ್ವಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಭಾವೇನ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತಯೋಪಾಧಿತ್ವೋದ್ಧಾಟನಮ್ ।

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥವಾಕ್ಯತ್ವಹೇತುನಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪಾದನೇನ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತಯಾಽನುಪಾಧಿಲಶಂಕಾ –

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನೇತಿ ತದುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯೇನಾಪ್ಯನುಪಾಧಿತ್ವಶಂಕಾಯಾ ಏವ ತತ್ಫಲೇನ ಸಹೋಪಸಂಹಾರಃ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಾಪಾದ್ಯ, ಉಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತು ತದನಾಪಾದ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕೇನ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ತತಃ ಪ್ರತಿಬಂದಿಗ್ರಹಣೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯಪೌರುಷೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೇನ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಹೇತುಕಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪ್ರಸಂಗಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪರೋಽತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ । ಅತ ಏವ ತದುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಂ ತೇನಾಸಿದ್ಧೇ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಘಾತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಧ್ಯುದ್ಭಾವನಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮೇವ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತಯಾ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಖನಿರೀಕ್ಷಕತ್ವಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ, ಪೂರ್ವಾನುಪೂರ್ವ್ಯನಪೇಕ್ಷಪುಂವಿಶೇಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಾನುಪೂರ್ವೀಮತ್ತ್ವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಿತಿ ಸಾಧ್ಯೋಪಾಧ್ಯೋಃ ಭೇದಃ ।

ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಯಸ್ಯ ಹೇತೋರುಪಾಧಿರುದ್ಭಾವನೀಯಃ ತಸ್ಯೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ತಾವದಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತೇಷು ಪುಂವಾಕ್ಯೇಷು ಭೂತಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ಭವತೀತ್ಯೇತದುಪಪಾದಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷು ಸತ್ಯಪಿ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವ aaಉಪಾಧ್ಯುದ್ಭಾವನೋಪಯೋಗಿಪ್ರಯೋಜಕಾಂತರಶಂಕಾವಸರದಾನಾರ್ಥಮಿಹೋಚ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಸ ಏವ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಸಾಧಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಪಯೋಗೀ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಽಪೀತ್ಯಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅನೈಕಾಂತಿಕತಾಮಾಹೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ –q

ಕಾರ್ಯೇ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಂ ಪ್ರಸರತಿ; ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಮುಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಪ್ಯಭಿಧಾಯ ತತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ಪುನರಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಪ್ರಸರ ಏವೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ಉಪಾಧಿವಿಧೂನನೇ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನುಮಾನಮೇವ ಖಲೂಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಮ್: ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಕಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಶಬ್ದೇನ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವತ್ವಪರೇಣ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ಅಥವಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಾಭಾವಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್, ತತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ । ತತ್ಫಲತಯಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ, ಪ್ರಾಗೇವ ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ಯುಕ್ತಿಸ್ತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುಮಾನಫಲತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ನೇತವ್ಯಮ್ ।

ಅಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಮಾನಮಿತಿ ।

ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹೇನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇಽನುಮಿತೇ ಸತಿ ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರಾಽಪೂರ್ವಕಾರ್ಯರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನೈವ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು । ಅತಸ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ದುರಾಶೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣ ಕರ್ತೃಕತ್ವೇನೇತಿ ।

ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಪಶ್ಯಾಮ್ಯಹಂ ಭಿಕ್ಷವೋ ದಿವ್ಯೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸುಕೃತಂ ದುಷ್ಕೃತಂ ಚೇತಿ ತದಾಗಮಕರ್ತೃಬುದ್ಧವಚಸೈವ ಕರ್ತೃಪ್ರತೀತಿರಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವೇದಾಂತೇಷ್ವಪೀತಿ ।

ಯಥಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷೇ ತೇಷಾಂ ಪೌರುಷೇಯವಾನುಮಾನಂ ಕರ್ತೃಸ್ಮರ ಣೋಪಾಧಿನಾ ನಿರಸ್ಯತೇ, ತಥಾ ತೇಷಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತನ್ನಿರಸಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಲಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾರ್ಯರೂಪೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಂ ರೂಪಯತಿ, ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ ಕಾರ್ಯರೂಪಃ ಯಾಗಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯೋಜಕಃ, ತದ್ಗತಸ್ವರ್ಗಾದಿಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಾಕಾರಸ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಯಾಗಾದಿರ್ಧರ್ಮಃ । ಅತೋ ಯಾಗಾದೇಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮತ್ವಾಕಾರೇಣಾತೀಂದ್ರಿಯತಾ । ಯಥಾಹುಃ - ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ನಿತ್ಯಂ ವೇದಾತ್ಪ್ರಮೀಯತೇ । ತಾದ್ರೂಪ್ಯೇಣ ಚ ಧರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಃ॥' ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇನೇತಿ ।

ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರತ್ವಮನುಮಾತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮ್; ವೇದವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತೇನ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಂದಾ ನ ಭಾತೀತಿ ।

ನನು ಅಶ್ರುಜಂ ಹಿ ಯೋ ಬರ್ಹಿಷಿ ದದಾತಿ, 'ಪುರಾಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಾದ್ಗೃಹೇ ರುದಂತೀತಿ' ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ಯಾಗೇ ರಜತದಾನಸ್ಯ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾನುಬಂಧಿತ್ವರೂಪಾ ನಿಂದಾ ಭಾತೀತಿ ಚೇತ್, ನ; ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಪ್ರಾಗ್ ರೋದನಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್ದರ್ಶನೇನ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಪಾರಲೌಕಿಕಾನಿಷ್ಟಾನುಬಂಧಿತ್ವಲಕ್ಷಕತಾಯಾಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾತ್॥ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಮರ್ದೋಪಮರ್ದಾಭ್ಯಾಂ ವರ್ಣಕಯೋಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಭೇದಂ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅಥವೇತಿ ।

ಲೋಕೇನ ನ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ।

ಪಾಮರಜನೇ ನಿರರ್ಥಕಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪದಸಂಘಾತಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಸಂಭಾವಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಲೋಕೇನೇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ವೃದ್ಧೈರಿತಿ ।

ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾ ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಜನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೇತಿ ।

ನ ಚ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತತದರ್ಥವಿಶೇಷಪರತ್ವೇನಾಪೋಯತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ಕಾರ್ಯವಾಚಿನಿ ಲಿಙಾದಿಪದೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥಾಂತರಾಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಪದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಾರ್ಯೇ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ನಿಯಮಃ । ತಸ್ಯ ನಿಯಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವಾಚಿಪದಾನಾಂ ತನ್ಮಾತ್ರಶಕ್ತ್ಯಾ ತದಿತರಪದಾನಾಂ ತದನ್ವಿತಸ್ವಸ್ವಾರ್ಥಶಕ್ತ್ಯಾ ಚ ನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ನಿಯೋಗಾವಿನಾಽಭಾವಾದಿತಿ ।

ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾಪೇಕ್ಷಪ್ರಾಥಮಿಕಕಾರ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋಪಜೀವಿನಾಂ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಾವಿನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ವ್ಯಾಕರಣಕೋಶಾಪ್ತವಾಕ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೈಃ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇಽಪಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ; ತೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣ ಕಾರ್ಯವಾಚಿಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನನು 'ನ ಚ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿರ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯಂತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಶಂಕಾನುವಾದಗ್ರಂಥಃ । ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಕಥಂ ತದನಭಿಮತನಿಯೋಗಾವಿನಾಭಾವೋಕ್ತಿಃ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಪಿ ಸಂಮತೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕರ್ತವ್ಯಃ । ನ ಚ ತತ್ಕೇವಲಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರಮರ್ಥವದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ಸಂಮತಿರಸ್ತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಕಾರ್ಯವಾಚಿಪದಾದ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಶಯಾನುಸಾರೇಣ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ ಲಕ್ಷಣಯೇತಿ ಟೀಕಾತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರವತಾರಣಾದ್, ರಜ್ಜುವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮತೇ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ನ ಭುಜಂಗ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾಂಶ ಏವ ಭಯಾದಿನಿವೃತ್ಯುಪಯೋಗಿ, ನ ತು ಕುಲಧರ್ಮತಯಾ ಪರಕಲ್ಪಿತಃ ಕಾರ್ಯಾಂಶ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಸಂಗತಿಃ ।

ಟೀಕಾಯಾಂ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸ್ವಪ್ರತೀತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನ ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಲಿಙಾಽಪೂರ್ವ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಧೇಯಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ, ನ ಚಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಅತೋ ಯದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಘಟನೀಯಂ ಸ ಧಾತ್ವರ್ಥೋ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದಿರನುಬಂಧೋಽವಚ್ಛೇದಕೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರೈರ್ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ।

ಕರಣಸ್ಯೇತಿ ಪರ್ದ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸ್ವನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವೇನ ಕರಣಸ್ಯೇತಿ ।

ತದಾಹುಃ - 'ಕೃತಿತತ್ಸಾಧ್ಯಮಧ್ಯಸ್ಥೋ ಯಾಗಾದಿವಿಷಯೋ ಮತಃ । ಕಾರ್ಯೇ ಸಂಘಟಿತಾಕಾರೇ ಕರಣತ್ವೇನ ಸಂಮತಃ॥' ಇತಿ ।

ನ ಶ್ರೌತತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ನನು ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀತೇತಿ ಶ್ರುತಕರ್ಮಕಾರಕವಿಶಿಷ್ಟಾ ಖಲು ಉಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವೇನಾನ್ವೇತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಕಾರಕಸ್ಯಾಶ್ರೌತತ್ವಶಂಕಾ, ಕಥಂ ಚ ತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತತಯಾ ಶ್ರೌತತ್ವನಿರ್ವಹಣೇನ ತತ್ಸಮಾಧಾನಮ್ । ನ ಹಿ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಗೋಃ ಕರ್ಮಕಾರಕಸ್ಯ ಪಿಧೇಹೀತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ದ್ವಾರಸ್ಯೇವಾಕ್ಷೇಪ್ಯತಾಸ್ತಿ । ಉಚ್ಯತೇ; ಆತ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತಯಾಽನ್ವಯಃ ಶ್ರೌತಃ, ನ ತು ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಸರ್ವವೇದಾಂತಸಮಾಹೃತವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ । ತಥಾಭೂತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಭಿಪ್ರಾಯೇ ಶಂಕಾಸಮಾಧಾನೇ । ಅತ ಏವ ಟೀಕಾಯಾಂ-ತಾದೃಶಮಾತ್ಮಾನಮಾಕ್ಷಿಪತೀತಿ ತಾದೃಗಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ನನು ತಾದೃಕ್ಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ "ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಪದಬೋಧ್ಯಃ, ಮೈವಮ್; ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಪದಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥ ಏವ ಪದಸಂಘಾತೋಽರ್ಥವಾನ್ ಅನ್ಯಸ್ತ್ವನರ್ಥಕ ಏವ । ಏವಂ ಚ ಗ್ರಾಹಕಗ್ರಹಣದಶಾಯಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಸ್ವಭಾವಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿನಿಯೋಗೇನ ಸಹ ಪ್ರಾರಬ್ಧಮನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಂ ನಿರ್ವಹತಿ; ಆತ್ಮಮಾತ್ರರೂಪಕರ್ಮಕಾರಕಾವಚ್ಛಿನ್ನೋಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾವಿಷಯವಿಧೌ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ಪದಾಂತರೈಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶ್ರವಣಸ್ಯಾನುವಾದಮಾತ್ರರೂಪತ್ವೇನ ಕೇವಲಂ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ತಿನಿಯೋಗ ಏವ ಪ್ರಥಮಾರಬ್ಧಗ್ರಾಹಕಗ್ರಹಣನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿ ಸ್ವಭಾವಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಾತ್ಮಕಾರಕಸ್ಯಾಪಾದ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾವಿಷಯೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಂ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪರೂಪೋಪಾದಾನಪ್ರಮಾಣಪ್ರಸಾದಲಭ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿರೂಪಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣಾನಿಶ್ಚೇಯತಾರೂಪಾ ವಿಧೇಯತಾ । ಏವಮೇವ 'ತಥಾ ದ್ರವ್ಯೇಷು ಗುಣಶ್ರುತಿರುತ್ಪತ್ತಿಸಂಯೋಗಾತ್ (ಜೈ. ಸೂ. ಅ.೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ.೨೫) ಇತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇ "ಸೋಮಾರೌದ್ರಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ ಶುಕ್ಲಾನಾಂ ವ್ರೀಹೀಣಾ'ಮಿತ್ಯತ್ರ ಪೃಥಕ್ಪದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶ್ರುತಯೋಃ ವ್ರೀಹಿದ್ರವ್ಯಶುಕ್ಲಗುಣಯೋರವಿವಕ್ಷಾಮಾಶಂಕ್ಯ ಗ್ರಾಹಕವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಬಲಾತ್ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾ ಪ್ರಾಭಾಕರೈಃ ಸಮರ್ಥಿತಾ ।

ಶ್ರೌತತ್ವೇ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಚ ತದ್ವಿಧೇಯಮಿತಿ ಗುರುಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾರಬ್ಧಗ್ರಾಹಕಗ್ರಹಣನಿರ್ವಾಹಾಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ದ್ವಾರೇಣ ವಿಧ್ಯನ್ವಯಿತಯಾ ಶಬ್ದಬೋಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವೇ ಸಂಮತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ ಭವತಿ । ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪರೂಪವಿಧಿವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮಕಮುಪಾದಾನಂ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಾಂತರ್ಭೂತಂ, ನ ತು ಪೀನೋ ದೇವದತ್ತೋ ದಿವಾ ನ ಭಂಗ ಇತಿ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮೂಲಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿವತ್ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮೋಪಜೀವಿ ತದನಂತರಂ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಿತಿ ಗುರುಮತಮರ್ಯಾದಾ ।

ನನ್ವಾರೋಪಿತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯತಯಾ ನಿರೂಪಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವಿತಿ ।

ಗಗನಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಕರ್ಣಪುಟಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರತಿ ಪುರುಷವ್ಯವಸ್ಥಿತಶ್ರೋತೃಭಾವವತ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದವಿದ್ಯೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಂ ಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಾಗ್ಧೇನುತ್ವಾದಿವದಾರೋಪೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪೂರ್ವದೇವತೇತಿ ।

ಸೌರ್ಯಾದೌ ಉದೀಚ್ಯಾಂಗಜನ್ಯೋಪಕಾರಸಾಹಿತ್ಯಾಯ ಅಧಿಕಾರವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ಯಮೌಪಾದಾನಿಕಂ ಯದುತ್ಪತ್ತ್ಯಪೂರ್ವ ತದ್ವಿಷಯಮಿಹಾಪೂರ್ವಪದಂ, ನತ್ವಧಿಕಾರಾಪೂರ್ವವಿಷಯಮ್ । ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಗುರುಮತೇ ತಸ್ಯೈವ ಲಿಙರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಿತಯಾ ಅನ್ಯವಿಧಿಪರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ।

ಏವಂ ಕಾಮ ಇತ್ಯಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।

ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾತ್ ಸಿದ್ಧರೂಪೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ಸಾಧ್ಯರೂಪೇತಿ ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಫಲತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ, ತತೋ ವರಂ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ (ಜೈ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧೫-೧೬) ವಿಧಿಶಕ್ತ್ಯವಗತವರ್ಗಫಲಕಲ್ಪನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಾಶ್ರುತಫಲಕಲ್ಪನಾದ್ವರಂ ಶ್ರುತಾಯಾ ಏವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ ಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯತ್ತದೋರ್ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಯೋಜನಯಾ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯತ್ರ ಸನರ್ಥಾಂತರ್ಭಾವನೇನ ಚ ಯೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಾಸಂತಿ ತ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪೇಯುರಿತಿ ವಾಕ್ಯವಿಪರಿಣಾಮಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರೇ ಇತಿ ।

ಯಃ ಸತ್ರಾಯಾವಗುರತೇ ಸ ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇತಿ' ವಿಹಿತೋ ವಿಶ್ವಜಿನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರಃ । ನನು 'ಪಿತೃಯಜ್ಞಃ ಸ್ವಕಾಲತ್ವಾದನಂಗಂ ಸ್ಯಾತ್' (ಜೈ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧೯) "ಅಂಗಂ ವಾ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದಿತಿ” ಯಾಜ್ಞಿಕಾಭಿಮತದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಪಿತೃಯಜ್ಞೋ ಯದಿ ದರ್ಶಾಂಗಮಿಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಸೋಽಪಿ ನಿಯೋಜ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾರಾಹಿತ್ಯಾತ್ ಸ್ಥಿರೋದಾಹರಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಯ ತದನಂಗತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಾಧಿಕರಣಾನುಕ್ರಮಣಂ ದರ್ಶನಕರಣಪಠಿತತ್ವೇ ಪ್ರಕರಣಾತ್ತದಂಗತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।

ನನು "ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ವೇದಿಂ ಕರೋತೀ"ತಿ ಕರ್ಮಣೀವ ಐಂದ್ರಂ ಪಯೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಕಾಲೇಽಪ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾ ಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವೀತಿ ತತ್ಪದೇನ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಂ, ತರ್ಹಿ ದಧ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಂ ಕುತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್? ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾದುಭಯಂ ವಿಹಾಯಾಮಿಕ್ಷಾಂ ದಧಿಪಯೋಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣಪರಾಮರ್ಶಿವಸ್ಯ ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ತತ್ರ ನಯತೇರಿತಿ ।

ದ್ವಿಕರ್ಮಕಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಯಿ ಪಯೋಽಪಿ ಕರ್ಮೈವ, ತತ್ರ ಕಸ್ಯಾನಯನೇನ ಕಿಂ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ದಧ್ಯಾನಯನೇನ ಪಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಪಯಸಃ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ ಕರ್ಮಣ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಯೋಗಃ । ಯಚ್ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ತದೇವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಮ್ । ಅತಃ ಪಯಃಪರಾಮರ್ಶಿತಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ಆಮಿಕ್ಷಾಶಬ್ದೋ ದಧ್ಯಾನಯನೇನ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಪಯಸ ಏವ ವಾಚಕೋ, ನ ತದುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯೇತ್ಯವಸೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಯಃ । ರೂಪಭೇದೇಽಪಿ - ದ್ರವಲಕಠಿನಲಧರ್ಮ ಭೇದೇಽಪಿ ।

ತರ್ಹಿ ವಾಜಿನಮಪೀತಿ ।

ದಧಿಸಂಸ್ಕೃತಂ ಪಯ ಏವಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನಾತ್ಮತಯಾ ರೂಪದ್ವಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ ಆಮಿಕ್ಷಾವದ್ ವಾಜಿನಮಪಿ ಪಯಸ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ದಧ್ಯಾನಯನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಭವೇದೇವ । ತತಶ್ಚ ವಾಜಿನಾಪಚಾರೇ ಪಯೋಂತರಮಾನೀಯ ದಧ್ಯಾನಯನೇನ ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯ ವಾಜಿನಂ ನಿಷ್ಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯಾಮಸ್ತೀತಿ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ರೂಪಾಭೇದೇಽಪಿ - ದ್ರವತ್ವಧರ್ಮಾಭೇದೇಽಪಿ । ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ವಿನಾಪಿ ದಧ್ಯಾನಯನಮ್ ಅತಿಪಾಕೇನ ಪಿಂಡೀಭೂತಸ್ಯ ಪಯಸೋ ರೂಪಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ರಸಾನುವೃತ್ತೇರೇವ ಅಭೇದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ಆಮಿಕ್ಷಾಯಾಮೇವ ಪಯಃಪರಾಮರ್ಶಿತತ್ಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ವಾಜಿನೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಗತವಿಶೇಷಣೈಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಪ್ರಾಚೀನತಂತ್ರೇ ವಿಚಾರಿತತ್ವೇನಾತ್ರ ವಿಚಾರೋ ವಿಫಲಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಿ- ವೇದಾಂತಾ ಯದ್ಯುಪಾಸಾಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನ ಸಂಗೃಹೀತಾ, ಸಾ ನ ಕ್ಷೋದಕ್ಷಮಾ ವೈಧಫಲವಿಷಯತಯಾ ಸ್ವರ್ಗದೇವತಾವದ್ ವಿಧಿಶೇಷೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನತಂತ್ರನ್ಯಾಯೈಃ ಕಥಂಚಿತ್ಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇಽಪಿ ತನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದೇಃ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚೈತತ್ತಂತ್ರವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯೈಕನಿರ್ಣೇಯಸ್ಯ ತತೋ ನಿರ್ಣಯಾಲಾಭಾತ್, ಅತೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಂ ಸಾ ಯುಕ್ತಿಃ ।

ಮೂಲಯುಕ್ತಿಸ್ತು ಶ್ಲೋಕೋತ್ತರಾರ್ಧಸಂಗೃಹೀತಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾನಿತ್ಯವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇತತ್ ಸೂಚಯಿತುಂ ತತ್ರೈವ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ ಟೀಕಾಕಾರ ಇತ್ಯವತಾರಯತಿ –

ವೇದಾಂತಾ ಯದ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾ ಇತಿ ।

ಅಧರ್ಮಫಲಂ ಭೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।

ತದ್ಯ ಇಹ ಕಪೂಯಚರಣಾ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಧರ್ಮಫಲಭೋಗಾನಂತರಂ ಕದಾಚಿದಧರ್ಮಫಲಭೋಗಸ್ಯಾಪ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಇದಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮ್; ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾಭಿಃ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಸರ್ವಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ ।

ದೇವದತ್ತಶರೀರೇತಿ ।

ದೇವದತ್ತಶರೀರಾಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವಂ ಪ್ರಲಯಕಾಲೋತ್ಪನ್ನೇ ತದೀಯಶರೀರಧ್ವಂಸೇಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ತದ್ವಾರಣಾಯ ಪ್ರಾಗಭಾವವಿಶೇಷಣಮ್ । ಶರೀರಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವಂ ಚರಮಮುಕ್ತಶರೀರಧ್ವಂಸಾದನ್ಯತ್ರ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಆದ್ಯದೇವದತ್ತವಿಶೇಷಣಮ್ । ದೇವದತ್ತಮುಕ್ತಿಕಾಲೇ ತದನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಂಸಾರಿಣಃ ಸಂಭವತಿ ದೇವದತ್ತಶರೀರಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಮಾನಕಾಲೀನಃ ಶರೀರಧ್ವಂಸ ಆತ್ಯಂತಿಕೋ ಮಾಭೂದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯದೇವದತ್ತವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏವಮಪಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯೋಪಾಂತ್ಯಶರೀರಚಧ್ವಂಸೋ ಯದ್ಯಂತ್ಯಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ, ತದಾ ಸೋಽಪ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಭವೇದಿತಿ ತದ್ವಾರಣಾಯ ಶರೀರತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನನು ಆತ್ಯಂತಿಕಮಶರೀರತ್ವಮ್ ಇತ್ಥಂ ಧ್ವಂಸರೂಪತಯಾ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ವೈಧೋಪಾಸನಾಫಲತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಕಿಂತು ಭಾಷ್ಯಟೀಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ತತ್ಫಲತ್ವಾಸಂಭವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಶರೀರಾವಭಾಸಕಾಲೇಽಪ್ಯನುವರ್ತಮಾನಸ್ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶರೀರಘಟಕೋ ಯಸ್ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ತದ್ರೂಪೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಾವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಯದ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಾಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ವೈಧಫಲತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವಿದ್ಯೋದಯಸಮನಂತರಭಾವಿಧ್ವಂಸರೂಪತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಶಂಕೇತ, ತದಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ನ ವೈಧಫಲತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಶಾ । ಶರೀರಧ್ವಂಸಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಶರೀರಸ್ಯಾನ್ಯೇಷಾಂ ಚೋಪಾಧೀನಾಂ ಧ್ವಂಸೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಧ್ವಂಸಪಕ್ಷೋಽಪ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಃ । ತಥೈವ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸರ್ವೋಪಾಧೀತ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಮ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಣಗತರುಚಕವತ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಅನವಾಪ್ತಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಾಸ್ಯಾಽಮುಖ್ಯಫಲಲಮಭ್ಯಧಾಯಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಫಲತ್ವಮಪ್ಯಪಿ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ 'ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಅಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಯದ್ಯತಿರೇಕೇ ಚಾಸತ್ತ್ವಂ ತತ್ತಜನ್ಯ ಮಿತಿ'ಲಕ್ಷಣಾನುಸಾರೇಣ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ಪ್ರಾಙ್ ಮಮ ನಿರತಿಶಯಾನಂದೋ ನಾಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಲಂಬನಂ, ರಜತೇ ರಜತತ್ವಾಭಾವವದ್ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಂ ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯನಿರತಿಶಯಾನಂದಾಭಾವರೂಪಂ ತದಸತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವ್ಯಧಿಕರಣಂ ಪ್ರಾಕ್ ತದಸತ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತಥಾಭೂತಮೇವ ಜನ್ಯಂ ವೈಧಫಲಮಿತಿ ನಿಯಮಃ । ಅತಥಾಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಪ್ರಾಗಭಾವಪರಿಪಾಲನಾದೇಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಿಫಲಲಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವೈಧೋಪಾಸನಾಫಲತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಫಲವಾಭಾವೋಪಪಾದನಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ದ್ವೇಧಾ, ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಕ್ತೌ ಪರಿಪಾಲ್ಯತ್ವೇನ ವಾ, ಅಸತ್ತ್ವಭ್ರಾಂತೌ ತದಪನಯೇನ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಮೇವ ಲೌಕಿಕೇನ ವೈದಿಕೇನ ವಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ, ದ್ವಿತೀಯಂ ತು ವಿದ್ಯಯೈವ । ಸಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ ಅತ್ರಾವಿಹಿತೋಪಾಸನಯಾ ಷಡ್ಜಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ ಸ್ವಯಮೇವ ಭವತೀತಿ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಾ ಟೀಕಾಯಾಮೇವೋಪಪಾದಿತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾನವಾಪ್ತಕಲ್ಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಫಲತ್ವಮಿತಿ ।

ಕಾರೀರ್ಯಾದಿನಿಯೋಗಾ ಇತಿ ।

"ಯದಿ ವರ್ಷೇತ್ತಾವತ್ಯೇವ ಹೋತವ್ಯಂ, 'ಯದಿ ನ ವರ್ಷೇತ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಹವಿರ್ನಿವಪೇತ್ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ಕಾರೀರೀ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಸಸ್ಯಾರ್ಥವೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಐಹಿಕಫಲಾ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಆಗ್ನೇಯಂ ಕೃಷ್ಣಗ್ರೀವಮಾಲಮೇತ ಸೌಮ್ಯಂ ಬಭ್ರುಂ ಜ್ಯೋಗಾಮಯಾವ್ಯಗ್ನಿಂ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಶರೀರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸೋಮಂ ರಸೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋಗಾಮಯತ್ಯಗ್ನೇರೇವಾಸ್ಯ ಶರೀರಂ ನಿಷ್ಕ್ರೀಣಾತಿ ಸೋಮಾದ್ರಸಮುತ ಯದೀತಾಸುರ್ಭವತಿ ಜೀವತ್ಯೇವೇ"ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿಹಿತಾನಿ ತಚ್ಛರೀರಗತವ್ಯಾಧಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಜ್ಯೋಗಾಮಯಾವೀ -ದೀರ್ಘರೋಗೀ ।

ಚಿತ್ರಾದಿನಿಯೋಗಫಲಮಿತಿ ।

ಇದಂ ಚತುರ್ಥೇ ಯೋಗಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇ ಚಿಂತಿತಮ್ - ತದೇವಂ "ಚಿತ್ರಯಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ' ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಶರೀರೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಫಲಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಿಂ ನಿಯಮೇನ ದೇಹಾಂತರೇ ಫಲಮ್, ಉತ ತಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ದೇಹಾಂತರೇ ವಾ ಇತ್ಯನಿಯಮ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ, ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಕಕರ್ಮಣಾಂ ಯತ್ಫಲಂ ತದ್ಭೋಗಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ವರ್ತಮಾನದೇಹಸ್ಯ ತತ್ಫಲಭೋಗಾವಸಾನೇ ತನ್ನಾಶಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್, ಅಂತ್ಯೇಷ್ಟೌ ದಕ್ಷಿಣೇ ಹಸ್ತೇ ಜುಹೂಂ ಸಾದಯತಿ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ಯಜ್ಞಪಾತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಾನೇನ ತದಪೇಕ್ಷಚಿತ್ರಾದ್ಯದೃಷ್ಟೋತ್ಪತ್ತಿಸಮನಂತರಭಾವಿಫಲಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನದೇಹಭೋಗ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಜನಕಾದೃಷ್ಟವತ್ ಚಿತ್ರಾದ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಫಲಭೋಗಪ್ರದಾನಾರ್ಥಂ ತದ್ಯೋಗ್ಯದೇಹಾರಂಭಕತ್ವನಿಯಮಾಚ್ಚ ನಿಯಮೇನ ದೇಹಾಂತರ ಏವ ಚಿತ್ರಾದಿಫಲಮಿತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಐಹಿಕಮಪಿ ಚಿತ್ರಾದಿಫಲಂ ಭವತ್ಯೈವ; ಚಿತ್ರಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾನಂತರಂ ಪಶ್ವಾದಿಫಲದರ್ಶನೇ ತದರ್ಥಂ ತದತಿರಿಕ್ತಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಹೇತ್ವಭಾವಾತ್, 'ಅನಂತರಮೇವ ಫಲಾದರ್ಶನೇ ದೇಶಕಾಲಾದಿಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಲಂಬಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಫಲಾದರ್ಶನೇ ತತ್ಫಲಭೋಗವಿರೋಧಿಪ್ರಬಲಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಚ ತೇನ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಪೂರ್ವಕಂ ತತ್ರ ಫಲಂ ದಾತವ್ಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ । ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಕಕರ್ಮಣೋ ದೇಶಕಾಲಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಯದಾ ನ ಫಲಪ್ರದತ್ವಂ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ತಜ್ಜನ್ಮಕೃತಚಿತ್ರಾದ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಪ್ರದತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಪಾತ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತು ಸಕಲಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಮಾತ್ಯನಂತರಭಾವಿತ್ವಾತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥಾ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯದತ್ತಫಲಕತುಮಾತ್ರಾರ್ಥಾ । 'ಆಹಿತಾಗ್ನಿಮಗ್ನಿಭಿರ್ದಹಂತಿ ಯಜ್ಞಪಾತ್ರೈಶ್ಚೇತಿ" ಶ್ರುತೇಃ ದಹನೇ ವಿನಿಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ಯಜ್ಞಪಾತ್ರಾಣಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಾ ವಾ; ಅನ್ಯಥಾ ಕಾರೀರ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಐಹಿಕಫಲಲಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಪ್ರದಾನಾರ್ಥಂ ದೇಹಾರಂಭಕತ್ವನಿಯಮೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ । ತಸ್ಮಾದಾಮುಷ್ಮಿಕಲಾನಿಯಮಃ ಚಿತ್ರಾದಿಫಲಸ್ಯೇತಿ ।

ನೇಹ ಪರಮಾಪೂರ್ವವದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಮತೇ ಅವಘಾತಾದಿನಿಯಮಃ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಾಗ್ನೇಯಾದ್ಯವಾಂತರಾಪೂರ್ವ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ; ತಥಾಪಿ ಗುರುಮತೇ ಫಲವತ್ಪರಮಾಪೂರ್ವಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ತನ್ಮತಮನುಸೃತ್ಯ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾವಘಾತನಿಯಮಸ್ಯ ಪರಮಾಪೂರ್ವಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಆಜ್ಯಸಾಜ್ಯ್ಯಸಾನ್ನಯೋಃ ಅವಘಾತಪ್ರಸಂಗಃ । ತುಷವಿಮೋಕಾದಿದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ತದ್ಯ್ವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದ್ಯಪೂರ್ವಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇ ಅಪಿ ತತ್ಸಾಧನಸ್ರುಗಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾನಿವಾರಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯಂ ಗುರುಮತೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –

ವಿಶ್ವಜಿತೇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಕ್ರಿಯಾ - ಪ್ರವೃತ್ತಚಿಕೀರ್ಷಃ । 'ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇದಿತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಫಲತೋ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಿ । ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯತ್ಯಾದಿಧಾತುಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತನಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಭಕ್ಷಣಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ವಿಷಯಃ । ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಃ ಸಾಧ್ಯಂ ನ ಭವತಿ; ತಥಾಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯೋನ್ಮುಖತಯಾ ಪ್ರಚಲಿತಾವಸ್ಥೇ ಅನುತ್ಪನ್ನತದನುಕೂಲಸ್ಪಂದವ್ಯಾಪಾರೇ ಪುರುಷೇ ನಿಷೇಧ್ಯಚಿಕೀರ್ಷಾಪನಯದ್ವಾರಾ ಪರಿಪಾಲ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ ಸಾಧ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ತಸ್ಯ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಚ ಅರ್ಥಾತ್ ನಿಷೇಧ್ಯಚಿಕೀರ್ಷುಃ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತಿ ಗುರುಮತಮ್ ।

ಇಹ ತು ವಿಷಯೇಣೇತಿ ।

ನಿಯೋಗಗತಕೃತಿಸಾಧ್ಯತಾರೂಪಕಾರ್ಯತಾಘಟಕತ್ವೇನ ವಿಷಯ ಏವ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯನುಬಂಧೋ, ನ ತು ನಿಯೋಜ್ಯಃ । ತದಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಯನನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಯಾಜಾದಿನಿಯೋಗಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅಯಮಾಶಯಃ - ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋ ನಿಯೋಗಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾಘಟಕೇ ವಿಷಯೇ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ವಭಾವಃ, ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತನೀಯಂ ಪುರುಷಮಪೇಕ್ಷತೇ; ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್, ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ತು ನ ತಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತಥಾ ಚ ಆಚಾರ್ಯಕನಿಯೋಗೇನ ಅಧ್ಯಯನೇ ಮಾಣವಕಸ್ಯ, ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸನಿಯೋಗೇನ ತನ್ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ತದಂಗೇಷು ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷು ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧತಾ, ತನ್ನಿಯೋಗಾನಾಂ ಕರ್ತೃಪುರುಷವಿಶೇಷಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ವಿಶ್ವಜಿದಾದಾವನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಲಾಭಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಅತಸ್ತದಧ್ಯಾಹಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ । ಸ ಚ ಫಲಕಾಮೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ, ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕಾಮಪ್ರವಣತಯಾ ತತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಲಾಘವಾತ್, ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಷು ತು ನ ಕಾಮೀ ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ; ಔದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಪಾಲ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ತತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿಪ್ರಸಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ನಿಷೇಧ್ಯೋನ್ಮುಖಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತತ ಏವ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತೇಃ ।

ಕಿಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ಸರ್ವಫಲಕಾಮಾನಾಮಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಉತೈಕಫಲಕಾಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಂತರ್ಭಾವಾದಿತಿ ।

ಯಸ್ಯ ಯದಾ ಯದವಚ್ಛೇದೇನ ಸುಖಂ, ತಸ್ಯ ತದಾ ತದವಚ್ಛೇದೇನ ನ ದುಃಖಮಿತ್ಯವಿನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ । ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಂ ಸುಖಸ್ಯ ಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಲಘೂಪಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।

ಪುತ್ರಪಶ್ವಾದ್ಯೇಕೈಕವಿಷಯವಿಶೇಷಮಾಜಾನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ದೇಶವಿಶೇಷದೇಹವಿಶೇಷಭೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪೋಪನತಸರ್ವವಿಷಯಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸುಖಸ್ಯ ಪುತ್ರಪಶ್ವಾದಿಸುಖವಿಶೇಷಾನ್ಪ್ರತಿ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶೇಷೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।

ಸರ್ವಸುಖವಿಶೇಷಾನುಗತಸಾಮಾನ್ಯಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಸುಖಗ್ರಹಣೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಥಂ ಗುರುಣಾ ನಿಬಂಧನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪ್ರಾಯಃ ಸರ್ವಪುರುಷಾನ್ಪ್ರತಿ ಸ್ಪೃಹಣೀಯತ್ವೇನ ಅವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ನನ್ವತ್ರ ವಿಶ್ವಜಿದಧಿಕರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ 'ತಸ್ಮಾತ್ಪಿತೃಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುಃ ಕ್ರಿಯತ' ಇತಿ ಪಿತೃಯಜ್ಞವಾಕ್ಯಂ ಯಃ ಸತ್ರಾಯಾವಗುರತೇ' ಇತಿ ವಿಶ್ವಜಿದ್ವಾಕ್ಯಂ ಚ ವಿಷಯವಾಕ್ಯತ್ವೇನೋದಾಹೃತಮ್ ।

ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯೋದಾಹರಣಮಯುಕ್ತಂ, ವಿಶ್ವಜಿತೋ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೇತಿ ।

ಅವಗುರಣೋಪರಮೇ ಇತಿ ।

ಉದ್ಯಮನಿವೃತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಗುರೀ ಉದ್ಯಮನ' ಇತಿ ಧಾತೋಃ ಕುಟಾದಿತ್ವೇನ ಙಿತ್ತ್ವಾತ್ ಗುಣಭಾವಃ । ನನೂದ್ಯಮನಿವೃತ್ತೌ ವಿಶ್ವಜಿದಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ।

'ಯಃ ಸತ್ರಾಯೇತಿ' ವಾಕ್ಯಾತ್ ಸತ್ರಂ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯುಂಜಾನಸ್ಯ ವಿಶ್ವಜಿದಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತತಯೇತಿ ।

ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ-"ಯಃ ಸರ್ವಾಭ್ಯೋ ವಾ ಏಷ ದೇವತಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪೃಷ್ಠೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಶ್ಛಂದೋಭ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮಾಗುರತೇ ಯಾ ಸತ್ರಾಯಾಗುರತೇ ಸ ವಿಶ್ವಜಿತಾಽತಿರಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವಪೃಷ್ಠೇನ ಸರ್ವಸ್ತೋಮೇನ ಸರ್ವವೇದಸದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ ಸರ್ವಾಭ್ಯ ಏವ ದೇವತಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪೃಷ್ಠೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಶ್ಛಂದೋಭ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಷ್ಕ್ರೀಣೀತ" ಇತಿ । ಏವಂ ನಿಷ್ಕ್ರಯದ್ವಾರೇಣ ಸಂಸ್ತವಃ ಸತ್ರಪ್ರವೃತ್ತೌ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅತಃ ಸತ್ರಂ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ದೈವಾನ್ಮಾನುಷಾದ್ವಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ತತೋ ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತತಯೇದಂ ವಿಶ್ವಜಿದ್ವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯಭಿಚಾರಯತೀತಿ ।

ನನು ಯಯೋಃ ಕಯೋಶ್ಚಿತ್ ಆಧಾರಾಧೇಯತ್ವೇನ ಏಕಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ನಾತ್ರ ಶಂಕಾ, ಯೇನ ಕುಂಡಬದರಯೋಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಶ್ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಏಕಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅಪರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಧಾರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಏಕಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ; ತಥೈವ ಹ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರವತಾರಿಕಾಗ್ರಂಥೇ ಶಂಕಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ಲಿಖಿತಃ, ತಥೈವ ಚ ತದಭಿಪ್ರಾಯೋ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ, ಭಿನ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಹೇಮಕುಂಡಲಯೋರವಯವಾವಯವಿನೋಃ ಭೇದಪಕ್ಷೇ ಹೇಮಲಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಹೇಮಲಕುಂಡಲತ್ವಯೋರೇಕಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್: ಹೇಮತ್ವಸ್ಯಾವಯವಾವಯವಿವೃತ್ತಿಜಾತಿತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಹೇಮಾವಯವಾತಿರಿಕ್ತಂ ಕುಂಡಲರೂಪಮ್ ಅವಯವಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಚೇತ್ ತತ್ಪೀತರೂಪಗುರುತ್ವಕಠಿನತ್ವರಹಿತಮೇವ ವಾಯ್ವಾದಿಸದೃಶಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್; ಅವಯವಾವಯ ವಿಗತಸ್ಯ ಪೀತರೂಪದ್ವಯಸ್ಯ ಗುರುತ್ವದ್ವೈಗುಣ್ಯಸ್ಯ ಚಾನುಪಲಂಭಾತ್, ಘಟಕುಡ್ಯಯೋರಿವ ಕಠಿನದ್ರವ್ಯಯೋಃ ಅವಯವಾವಯವಿನೋರೇಕತ್ರ ಭೂತಲಾದೌ ಸಮಾವೇಶಾಸಂಭವಾಚ್ಚ, ಅವಯವಾವಯವಿಭಾವಾನಾಪನ್ನಯೋರೇವ ಅಸಮಾವೇಶ ಇತಿ ಸವಿಶೇಷಣನಿಯಮಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಗೌರವಪರಾಹತಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಕುಂಡಲೇ ಪೀತರೂಪಾದ್ಯಭಾವೇನ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಯ ಹೇಮತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರಾಸಂಭವೇನೈಕಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದೇಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತೇನ 'ಸುವರ್ಣ ಕುಂಡಲಮಿತಿ' ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಹೇಮಕುಂಡಲಾನಾಮ್ ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವಮಾತ್ರಮೇಕಾಶ್ರಿತತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಟೀಕಾಯಾಂ ಕುಂಡಬದರಯೋಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಶ್ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಭೇದೋ ರೂಪಾದಿವದ್ ಭಾವರೂಪ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸ ಕಿಮಭೇದವಿರುದ್ಧಃ ತದವಿರುದ್ಧೋ ವಾ ।

ಆದ್ಯೇ ಭಾವಾಭಾವರೂಪತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ದೂಷಣಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೇ ದೂಷಣಮಾಹ –

ಐಕಾಂತಿಕೇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಭೇದೇ ಸತ್ಯೈವಾತ್ಯಂತಾಭೇದೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಪರಸ್ಪರಾಭಾವ ಇತಿ ಚೇದಿತಿ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನಾಶಂಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ತ್ವೇನಾಭೇದಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ಭಾತಿ, ಸ ತು ನಾನಿಷ್ಟಃ, ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಕಟಕವರ್ಧಮಾನಯೋರಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾದ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತತ್ತ್ವೇನೇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕಟಕತ್ವೇತಿ ।

ನನು ಭಾವಾಭಾವಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಹಾಟಕತ್ವಕಟಕತ್ವಾವಚ್ಛೇದಭೇದೇನ ವೃತ್ತಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಅತಸ್ತಯೋರ್ನ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಃ; ನ ಚ ಭೇದಾವಚ್ಛೇದಕಕಟಕತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಕಟಕೇ ವರ್ಧಮಾನಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ನಾಪಿ ಕಟಕಾಭಿನ್ನಮುಕುಟೇ ಕಟಕತ್ವೇನಾಪಿ ಕಟಕಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ನಾಪ್ಯನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಽಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ, ನಾಪಿ ಹಾಟಕತ್ವೇನಾವಗತೇ ಕಟಕತ್ವಾದಿನಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಭೇದಾಭೇದಮನಂಗೀಕುರ್ವದ್ಭಿರಪಿ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿಶ್ಚಿತೇ ತದನ್ಯಪ್ರಕಾರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸಂಶಯಾದಿಕಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ, ಅಭೇದವದ್ ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯತ್ತು ಹೇಮನಿರ್ಣಯೇನ ಕಟಕಾದೀನಾಂ ನಿರ್ಣಯೇ ತದಭೇದಃ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ವೈಪರೀತ್ಯಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಹೇಮನಿರ್ಣಯೇನ ಕಟಕಾದೀನಾಮನಿರ್ಣಯೇ ತದಭೇದಃ ಕಾರಣಂ ತದಭಾವಾದಭೇದಾದನಿರ್ಣಯಕಾರ್ಯಾಭಾವ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ಸ ಕಾರಣಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾದಪೋದ್ಯತ ಇತಿಃ ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯನಿರ್ಣಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ಣಯಪ್ರತಿಬಂಧಕಸದ್ಭಾವಾಧೀನಂ ಪರಿಪಾಲ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್, ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಭೇದಾಭೇದದೂಷಣಜಾತಮಯುಕ್ತಮ್ । ಯುಕ್ತತ್ವೇ ವಾ ಸ್ವಮತೇಽಪ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ; ಸ್ವಮತೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೌಪಪಾದನಮ್, ಅಭೇದಃ ಸತ್ಯೋ ಭೇದಸ್ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ಪರೈಃ ಸ್ವಮತೇ ವಿಶೇಷ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಭೇದಪ್ರತೀತಾವಭೇದೋಪಿ ಸಹ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್; ಭೇದಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪಾದನಾಸಂಭವಾತ್ । ತಯೋವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕತ್ರ ಪ್ರತೀತಿಃ ಕಥಂ? ಕಥಂ ಚ ಮುಕುಟೇ ಕುಂಡಲಾಭಿನ್ನಹಾಟಕಾಭಿನ್ನೇ ಕುಂಡಲತ್ವೇನಾಪಿ ಕುಂಡಲಾಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್? ಕಥಂ ಚ ಹಾಟಕೇ ಪ್ರತೀತೇ ಕುಂಡಲಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್? ಅಪಿ ಚ ಅಭೇದಃ ಸತ್ಯಃ ಭೇದೋಽಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಧಜರತೀಯಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಸಹ ಪ್ರತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಅನ್ಯತರಬಾಧಾವಶ್ಯಂಭಾವಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್, ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮತಧ್ಯಸ್ತಪ್ರಪಂಚಯೋಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಾನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ, ತಥೈವ ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ.೨ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧೪) ಟೀಕಾಕಾರೈರಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್, ಇಹಾನುಪದಮೇವ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇ ತಸ್ಮಾತ್ತೇಽಪಿ ಹಾಟಕಾದ್ ಭಿನ್ನಾ ಏವೇತಿ ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ಹೇಮ್ನೋ ಭಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಚ ಹಾಟಕಕಟಕಾಭೇದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಚ್ಚ, ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಮಿದಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇತ್, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ - ಹಾಟಕತ್ವಂ ಕಟಕತ್ವಂ ಚ ಕಿಮೇಕಸ್ಮಿನ್ವರ್ತತೇ, ನ ವಾ; ನ ಚೇದ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನವಚ್ಛೇದಭೇದೇನ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ವೃತ್ತಿಸಮರ್ಥನಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ವರ್ತತೇ ಚೇತ್ ಕಿಂ ಕಟಕತ್ವಂ ಹಾಟಕತ್ವಾದನ್ಯದುತ ತದೇವ । ಅನ್ಯಚ್ಚೇತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದೇನೈವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪಾದನಲಾಭಾತ್ ನೈಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ಅಭೇದವದ್ಭೇದೋಽಪ್ಯನಂಗೀಕಾರ್ಯಃ । ಅತಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂಭೇದಾಭೇದಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದೇನ ಅನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಪರಿಹಾರಾಯ ಹಾಟಕತ್ವಮೇವ ಕಟಕತ್ವಂ ನ ತತೋಽನ್ಯದಿತ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಾದಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಇಮಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಾದಿದೂಷಣೋಕ್ತೌ ಗರ್ಭಿತಂ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ, ಅಥ ಹಾಟಕತ್ವೇನೈವಾಭೇದ ಇತ್ಯಾದಿಶಂಕಾಗ್ರಂಥಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರವತಾರಿತಮ್ । ಪ್ರಸ್ಮೃತಪರಾಭಿಸಂಧಿಃ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಶಂಕತ ಇತಿ । ಏವಂ ಚಾಭೇದಸತ್ತಯಾ ಕುಂಡಲಾದೇಃ ಜ್ಞಾತತ್ವಾಪಾದನೇಽಪಿ ನ ವೈಪರೀತ್ಯಶಂಕಾವಕಾಶಃ ಅಭೇದೇ ಸತಿ, ಅವಚ್ಛೇದಕಭೇದಾಭಾವೇನ ಭೇದ ಏವ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯುತೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಸ್ವಮತೇನಾಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಭೇದವಿಷಯಂ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದವಿಷಯಮಿತಿ ನಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣ-(ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧೪) ವಿರೋಧಃ । ನಾಪ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಪೂರ್ವಗ್ರಂಥವಿರೋಧಃ; ಅತಏವಾಭೇದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಯನ್ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋ ವಸ್ತುತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾಭಾವಂ ಸಪ್ರಮಾಣಕಮುಪಸಂಹರತೀತಿ ಭೇದಾಭೇದವಾದ್ಯಭಿಮತವಾಸ್ತವಾಭೇದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಪರತಯಾವತಾರಿತಃ । ಭೇದಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ । ಅತ ಏವಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣಟೀಕಾಯಾಂ ವಾಚಾ ಕೇವಲಮಾರಭ್ಯತೇ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ನ ತು ತತ್ತ್ವತೋಽಸ್ತಿ, ಯತೋ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮೇತದ್ ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಂ, ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾರಂಭಣಶ್ರುತೇಃ ಅರ್ಥಃ ಉಕ್ತಃ । ಭೇದಬಾಧಾವಶ್ಯಂಭಾವೋಽಪ್ಯಾರಂಭಣಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತಃ, ತದನುಕೂಲನ್ಯಾಯಮಾತ್ರಮಿಹ ವಿರೋಧಾದನ್ಯತರಬಾಧಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನನು ಯದ್ಯುಪಾದಾನಹೇಮಾಯತಿರಿಕ್ತಕಟಕಮುಕುಟಾದಿವಿಕಾರಭೇದಃ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಮತಂ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣ (ಬ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧೯) ಟೀಕಾಯಾಂ "ನ ತು ಮೃದ್ವಿಕಾರಃ ಶರಾವಾದಿಃ ಶತಶೋಽಪಿ ಮೃನ್ಮದಿತಿ ಚಿಂತ್ಯಮಾನಸ್ತಜ್ಜನ್ಮನಾ ಮೃದ್ಧಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ; ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದೋ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್, ವಸ್ತುನಶ್ಚ ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿ"ತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ; ಶರಾವಾದಿಸಂಸ್ಥಾನ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಮ್, ಇಹ ತೂಪಾದಾನ ಏವ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥೋಪಮರ್ದೇನ ತದವಸ್ಥಾಂತರಂ ಜಾಯತೇ, ನ ತೂಪಾದಾನಭಿನ್ನಂ ತದಾರಬ್ಧಂ ತದಾಗಂತುಕಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷವದವಯವಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯುಪಾದಾನವಿಕಾರಯೋಃ ಸತ್ಯೇವಾಭೇದಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸ್ಮಾರಿತಮ್ । ತತ್ಸ್ಮಾರಣಂ ಚ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಂ; ತಸ್ಯ ಹೇಮತ್ವಕುಂಡಲತ್ವಯೋರುಪಾದಾನರೂಪೈಕದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇಃ, ತಥೈವಾತ್ರ ತದುಪಪಾದನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯೈಃ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧೯) ವಕ್ಷ್ಯತೇ, "ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಯದ್ಧೇಮಕುಂಡಲಯೋರ್ನ ತತ್ । ಭೇದಾಭೇದಾವಗಾಹೀತಿ ಪ್ರಾಗ್ವಾಚಸ್ಪತಿನೇರಿತಮ್॥" ಕಿಂತು ಸುವರ್ಣಕುಂಡಲಾಭೇದೇ ಕಥಂ ವರ್ಣೇನ ಕುಂಡಲಂ ಕೃತಂ ಸೌವರ್ಣಂ ಕುಂಡಲಮಿತ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿವತ್ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಭೇದಾಲಂಬನಃ ಸ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಕೃತಮಿತಿ" ಇತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ಸಂದರ್ಭೇ 'ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ' ಟೀಕಾವತಾರಿಕಾಗ್ರಂಥೇ 'ನ ಹ್ಯಯಂತಭೇದೇ ತದ್ಭವತಿ; ಕುಂಡಲಕಟಕಯೋಃ ಅದರ್ಶನಾದಿತಿ' ಕುಂಡಲಕಟಕಯೋರತ್ಯಂತಭೇದಃ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ, ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ; ತದುಪನ್ಯಾಸೋ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣ ವಾ ಭೇದವಾದಿಮತಾನುಸಾರೇಣ ವಾ ಕಟಕತ್ವಕುಂಡಲತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಭೇದ ಏವ ನಾಭೇದೋಽಪೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಾ ನೇತವ್ಯಃ; ಭೇದಾಭೇದವಾದಿಮತೇ ಹಾಟಕಾತ್ಮನಾ ತಯೋರಭೇದಾತ್, ಯಥಾ ಹಾಟಕಾತ್ಮನಾ ಕಟಕಮುಕುಟಕುಂಡಲಾದಯೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಮಪಿ ತಥೈವ ತನ್ಮತಸ್ಥಿತಿಪ್ರದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಸೌಗತಮತಮಾಶಂಕ್ಯೇತ್ರ ಗೌತಮಮತಮಿತಿ ಪಾಠಶ್ಚೇತ್ಸ ನಿರ್ವಿಶಂಕಃ । ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರಕೃತಾ ಗೌತಮೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರೀಕ್ಷಾಯಾಂ "ನ ಚೈಕದೇಶೋಪಲಬ್ಧಿರವಯವಿಸದ್ಭಾವಾತ್" (ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ಆ. ೧ಸೂ.೩೦) ಇತಿ ಘಟಾದ್ಯೇಕದೇಶಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಸತಿ ನ ತದುಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಂ, ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯಾವಯವಿನಃ ಸದ್ಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಅವಯವಿನಿ ಸಂದೇಹಃ (ನ್ಯಾಯಸೂ. ಅ. ೨ ಆ. ೧ಸೂ. ೩೧) ಇತ್ಯವಯವಭಿನ್ನೋಽವಯವೀ ಸಿದ್ಧೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ರ ಸಂದೇಹಮುಪನ್ಯಸ್ಯ, 'ಸರ್ವಾಗ್ರಹಣಮವಯವ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ' (ನ್ಯಾಯಸೂ, ಅ. ೨ ಆ. ೧ ಸೂ. ೩೨) 'ಧಾರಣಾಕರ್ಷಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ' (ನ್ಯಾಯಸೂ. ಅ.೨ ಆ.೧ಸೂ. ೩೩) ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಮ್ ಅವಯವಭಿನ್ನಾವಯವ್ಯಭಾವೇ ಪರಮಾಣೂನಾಮ್ ಅನ್ಯಾವಯವಾನಾಮ್ ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ತದಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಗುಣಕರ್ಮಾದಿಗ್ರಹಣಾದ ಅಸ್ತಿ ತದಾಶ್ರಯಃ ಪಟಾದಿರವಯವೀ । ತಥಾ ಏಕದೇಶಧಾರಣೇ ಕೃತ್ಸ್ನಧಾರಣಾದೇಕದೇಶಾಕರ್ಷಣೇ ಕೃತ್ಸ್ನಾಕರ್ಷಣಾಚ್ಚ ಸೋಽಸ್ತಿ; ಅನ್ಯಥಾಽವಯವಾನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಕಸ್ಯಚಿದವಯವಸ್ಯ ಧಾರಣಾಕರ್ಷಣಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಸ್ಯ ಧಾರಣಾಕರ್ಷಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯವಯವಭಿನ್ನಾವಯವಿಪ್ರಸಾಧನೇನ ಅವಯವಾಭೇದನಿರಾಕರಣಾತ್ । ಸೌಗತಮಿತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಸೌಗತೈರವಯವಿಸ್ಥಾನೇ ಅವಯವಸಂಘಾತಸ್ಯಾಭಿಷಿಕ್ತತ್ವಾತ್ ಸಂಘಾತಸ್ಯಾವಯವಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ಯೋಜ್ಯಃ ।

ನನು ಅನಂಶೇಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕರ್ಮಜನ್ಯಾತಿಶಯೋಸ್ತು ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ–

ಅನಂಶತ್ವಮಿತಿ ।

ಆಕಾರಭೇದ: - ಧರ್ಮಭೇದಃ ।

ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತೇತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ।

ಸ್ವಮತೇ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಮತೇ ತು ನ ಶಾಸ್ತ್ರ ಪೃಥಕ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಉಭಯೋರಪಿ ತಂತ್ರಯೋಃ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಪೃಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತೇತಿ ಪಾಠಃ । ಅತಸ್ತಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತಃ ಶಬ್ದಃ ಸಂಪಾತಾಯಾತಃ ।

ಟೀಕಾಯಾಂ, ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ನಿತ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರುಪಪಾದ್ಯ ಕ್ರಿಯಾ ನಿಷ್ಪಾದಾಸ್ಯ ತು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ –

ತದ್ಯದೀತಿ ।

ನ ಚಾಗಮಬಾಧಃ, ಆಗಮಸ್ಯೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಜನಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ನೈಯೋಗಿಕ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂತಿ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ಪಾಠಃ । ಕೋಶಾಂತರೇಷು ತು ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ನಿತ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರುಪಪಾದ್ಯ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಜನಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ನೈಯೋಗಿಕ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂತಿ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತಿ ಪಾಠಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಾಠ ಉಪಪಾದ್ಯೈತ್ಯಸ್ಯ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತ್ಯವ್ಯವಹಿತನಿವಾರಣಕ್ರಿಯಯಾಽನ್ವಯಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತದನ್ವಯೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ನೈಯೋಗಿಕತ್ವನಿವಾರಣಾರ್ಥಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೋದಾಹರಣಪೂರ್ವಕಂ ಮೋಕ್ಷಫಲನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಅಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಪಪಾದ್ಯಯಸ್ಯಾಹೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –

ಉಪಪಾದ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಏವಂ ಫಲಸ್ವಭಾವೇನೇತಿ ।

ತದೇವಮಿತಿ ಟೀಕಾವತಾರಿಕಾಗ್ರಂಥೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ನೈಯೋಗಿಕವಾಸಂಭವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಸ್ಯಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾದ್ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವಾಸಂಭವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತಮ್, ಇದಾನೀಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಫಲಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ನಿಯೋಗಾಸಂಭವಂ ತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಫಲಸಾಧನಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದದ್ವಾರಕತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ನಿಯೋಗದ್ವಾರಕತ್ವಾಸಂಭವ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಮವಿದ್ಯಾದ್ವಯೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಽವತಾರ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಪೂರ್ವಟೀಕಾಽವತಾರಿಕಾಗ್ರಂಥೇ ನಾರ್ಥೈಕ್ಯಶಂಕಾ ।

ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ; ಸ್ವತ ಏವ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ, ನಾನ್ಯಾಯತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾ ರೂಪೇಣೇತಿ ।

ಆರೋಪ್ಯಪ್ರಧಾನೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದಿ ಅಥ ಸಂಪದ' ಇತಿ ಸಂಪದುಪಾಸನಾನಾಮುಪಕ್ರಮೇ ಅಲ್ಪೇಷು ಕರ್ಮಸು ಮಹತಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ಫಲಾಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಪಾದನಂ ಸಂಪದ್, ಅಶ್ವಮೇಧಾದೀನಿ ಮಹಾಂತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ತಾನಾಂ ಸಂಭವದಂಗಮಾತ್ರಸಾಹಿತ್ಯೇನ ತಾನ್ಯನುತಿಷ್ಠತಾಂ ತದಂಗಾಶ್ರಯೋಪಾಸನಾವಿಶೇಷೈಃ ತತ್ಫಲಸಂಪಾದನಂ ವಾ ಸಂಪದಿತಿ ದ್ವೇಧಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಖ್ಯಾತಮ್ । ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈರಪಿ 'ಫಲವತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ವಾಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಶ್ರಯಾತ್ । ಸಂಪತ್ತಿಮಹತೋ ಸಂಪದಲ್ಪೀಯಃ ಕರ್ಮಸೂಚ್ಯತೇ॥ ಯದಿ ವಾ ತತ್ಫಲಸ್ಯೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯವರ್ತ್ಮನಾ । ಸಂಪಾದನಂ ಭವೇತ್ಸಂಪದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಿ । ನಾತಿಭಾರೋಸ್ತಿ ನೋ ಬುದ್ಧೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತ್ತತ್ಪರಂ ಭವೇತ್ । ವಿದುಷಾಂ ಶ್ರೇಯಸೇ ಽತೋಽಧ್ವಾ ನ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರತಿಹನ್ಯತೇ॥ ಇತಿ । 'ಅನಂತಂ ವೈ ಮನ' ಇತಿ ವಿಹಿತವಿಶ್ವೇದೇವೋಪಾಸನಾಯಾ ಇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಕರ್ಮಾನುಸಂಧಾತುಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದನುಸಂಧಾನಕರಣಂ ಮನೋಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ 'ಕತಿಭಿರಯಮದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಜ್ಞಂ ದಕ್ಷಿಣತೋ ದೇವತಾಭಿರ್ಗೋಪಾಯತೀ'ತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮವಶಾದವಗತಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಃ; ತಥಾಪಿ ತಮರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಂಪದುಪಾಸನಾನಾಮಾರೋಪ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚಾನಾದಿವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಸಂಪ್ರದಾಯಸಿದ್ಧಮಿಹ ಲಿಖಿತಮ್ ।

ನನು ಸಂವರಣಮ್ ಉದ್ಯಮನಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮ್, ತಯೋರ್ಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –

ಯೋಹೀತಿ ।

ನನು ಟೀಕಾಯಾಂ ಸಂವೃತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂವೃಜ್ಯ ಸಂಹತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರ ಸಂಮತಿರಪ್ಯುದಾಹೃತಾ ಸಂವರಣಾದ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮೀಭಾವಾದ್ವಾ ವಾಯುಃ ಸಂವರ್ಗ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂವೃತ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಹರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ತಾವದುಪಪದ್ಯತೇ; 'ವೃಜಿ ವರ್ಜನ' ಇತಿ ಲುಗ್ವಿಕರಣಪಠಿತಾದಿದಿತೋ ಧಾತೋರಾತ್ಮನೇಪದಿನಃ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವರ್ಜಯತೀತ್ಯರ್ಥಕಸ್ಯ ಸಂಹರಣೇ ಪರ್ಯವಸಾನೋಪಪತ್ತೇಃ, ತಥೈವ ಸಂವರಣಾರ್ಥಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । 'ವೃಜಿ ವರಣೇ' ಇತಿ ರುಧಾದಿಗಣಪಠಿತಾತ್ ಪರಸ್ಮೈಪದಿನೋ ಧಾತೋಃ ಛಾಂದಸೇನ ಪದವ್ಯತ್ಯಯೇನ ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತಿ ರೂಪಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಸಂವರಣಂ ಸಂಹೃತಸ್ಯೋಪಾದಾನೇನ ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವಾಪಾದನೇ । ಕಿಮರ್ಥಂ ಸಂವರಣೇನೋದ್ಯಮನಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್, ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್, ಸತ್ಯಮ್; ವಾಯುಸ್ವಭಾವಾತ್ ಚಾಲನಮಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ದ್ಯೋತನಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯತಸ್ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಅನ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು 'ವಾಯುರಗ್ನಿಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾಪಃ ಸಂಹತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಯತಿ' 'ಪ್ರಾಣೋ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸೀ'ತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ 'ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಪಶ್ಚಾನ್ಯೇ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮಿತಿ' ತೇಽಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಾಗಾದ್ಯಶ್ಚ ವಾಯುಪ್ರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ದಶೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪರಿಗಣಿತಾಃ ಕಥಮಗ್ನ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಯಾದ್, ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಗ್ನ್ಯಾದಿವಿಷಯದಶಸಂಖ್ಯೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । 'ದಶ ಸಂತಸ್ತಸ್ಕೃತ'ಮಿತಿ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಂ ಕೃತಾಯಸಾದೃಶ್ಯೇನ ತಾದ್ರೂಪ್ಯಂ ಚೋಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನ 'ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಡನ್ನಂ ವಿರಾ ಡಿ'ತ್ಯರ್ಥವಾದಾಂತರೋಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಸರ್ವಾಶಾಗತಸಕಲಾನ್ನರೂಪತ್ವಂ ಕೃತತ್ವೇನ, 'ಕೃತಾಯೋ ಯಥಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭಾವವತ್ತ್ವೇನ ತಾಮತ್ತೀವ, ಏವಂ ವಾಯುಪ್ರಾಣರೂಪೈಷಾ ದಶಾತ್ಮಿಕಾ ದೇವತಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಸಂಸ್ತುತಂ ಸರ್ವಮನ್ನಮತ್ತೀವೇತಿ ಸರ್ವಾನ್ನಾತ್ತೃತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ, 'ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಅನ್ನಮೇವ ಸೈಷಾ ವಿರಾಡನ್ನಾದೀತಿ । ಏವಂ ಚ ಇಹಾರನ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷತಃ ಸರ್ವಾಶಾಗತಭೋಗ್ಯಭೋಕ್ತರೂಪಸಕಲಜಗದಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ । ಅತ ಏವ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣೇ ( ಅ. ೧ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೪) ಸಕಲಾನ್ನಾತ್ರಾದಿತ್ವರೂಪಮಿದಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾರ್ಥಮೇವಾಚಾರ್ಯಾ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಂತೀತಿ । 'ಪೂಷ್ಣೋಽಹಂ ದೇವಯಜ್ಯಯೇತಿ' ಪೂಷಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪೂಷದೇವತಾಕೇಷ್ಟಿಷು ಉತ್ಕರ್ಷಃ ।

ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವೇತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಾಯ ಗೃಹ್ಯತೇ ಯದ್ಧ್ರುವಾಯಾಮಾಜ್ಯಮಿತಿ" ವಾಕ್ಯಾತ್ ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಮವಿಹಿತದ್ರವ್ಯಕಸರ್ವಯಾಗಾಂಗಂ ಸದುಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಆಜ್ಯಭಾಗಾದ್ಯಂಗೇವಾಜ್ಯನಿವೇಶೇ ನ ಪ್ರಧಾನಹವಿಷ್ಟ್ವಮಿತಿ । ನನು ಉಪಾಂಶುಯಾಜಾಜ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಧಾನಹವಿಷ್ಟ್ವೇ ಅಪಿ ಆಜ್ಯಭಾಗಾದೀನಾಮಪಿ ಆಜ್ಯಂ ಹವಿರಿತಿ ತದ್ವಾರೇಣ ಆಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಾಜ್ಯಭಾಗಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ; 'ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಕರಣಾವಿಶೇಷಾತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್' (ಜೈ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೮ಸೂ. ೩೦) ಇತಿ ಜೈಮಿನಿನಾ ತಥಾ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾತ್, ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಃ ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಾಃ ಕಿಂ ತು ಅಂಗಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ 'ಪ್ರಕರಣವಿಶೇಷಾದಸಂಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ (ಜೈ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಸ್ಯ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ ಚ (ಜ.ಅ.೩ ಪಾ.ಸೂ.೪) ಇತಿ ಗುಣಸೂತ್ರೇಣ ಆಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮ್ ಆಜ್ಯಭಾಗಪ್ರಭೃತ್ಯಂಗಾರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ 'ಧ್ರುವಾಮೇವಾಗ್ರೇಽಭಿಘಾರಯತಿ, ತತೋ ಹಿ ಪ್ರಥಮಮ್ 'ಆಜ್ಯಭಾಗೌ ಯಕ್ಷ್ಯನ್ ಭವತೀತಿ ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಾಭಿಧಾರಣಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ತದ್ಧವಿಷ್ಕಾಜ್ಯಭಾಗಪ್ರಾಥಮ್ಯಹೇತೂಕರಣಸ್ಯ ಲಿಂಗತಯೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ, ತಸ್ಮಾದವೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮಾನಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ-ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । ನಾತ್ರ ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಂ, ಕಿಂತು ಟೀಕಾಯಾಮ್ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಗ್ರಹಣಮ್ ಅನ್ಯೇಷಾಮಪ್ಯಾಜ್ಯಹವಿಷ್ಕಯಾಗಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ, ಉಪಾಂಶುಯಾಜಃ ಕಿಮಿತ್ಯಾಜ್ಯಹವಿಷ್ಕಯಾಗಸಾಮಾನ್ಯೋಪಲಕ್ಷಕತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ? ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾತ್ ಆಜ್ಯಭಾಗಾವೇವ ತಥಾ ನಿರ್ದೇಶಾರ್ಹೌ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದುಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ತಥಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಸತ್ಯಪ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಿತಃ, ಅತೋ ನ ದೋಷಃ ।

ಫಲಕಲ್ಪನಾಭಯಾದಿತಿ ।

ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ । ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಹಿರಣ್ಯರೂಪಸಾಧನವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಧಾರಣಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಕ್ತಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಭಂಗಭಯಾತ್ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಕ್ರತುನಿವೇಶ ಇತಿ ।

ಧಾರಣಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸತ್ರವದ್ವಿಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಸಕ್ತುವದ್ವಿಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಕಚಿತ್ಪಾಠಃ । ಹಿರಣ್ಯಸಾಧನಕೇನ ಧಾರಣೇನೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯಾದ್ವಿಪರಿಣಾಮೇ ಸತ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕ್ರತುನಿವೇಶಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ ಫಲವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಆರ್ಥವಾದಿಕಫಲವಿಪರಿಣಾಮೋಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇನ ಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾವಗತಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಭಂಗಃ ಫಲವಿಪರಿಣಾಮಃ ಫಲಾಯ ಹಿರಣ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಧಾರಣವಿಧಿರಿತಿ ತ್ರಯಮಪಿ ನಾಶ್ರಯಣೀಯಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ನನ್ವನಾರಭ್ಯಾಧೀತಸ್ಯ ಕುತಃ ಕ್ರತುನಿವೇಶಸಿದ್ಧಿಃ? ಸಂಸ್ಕೃತವಿನಿಯೋಗನಿಯಮಾತ್ ಚೇತ್, ಕುತಃ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾವಗತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿತ್ವನಿರ್ಣಯಃ? ತನಿರ್ಣಯೇಽಪಿ ಲೌಕಿಕಕರ್ಮಸು ವಾ ನಿವೇಶಃ ಕುತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್? ತತ್ರಾಹ ವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಿತಿ । 'ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ 'ಇತ್ಯತ್ರ ಪಯಸಃ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾತ್ಯಾಗೇವ ಧ್ಯಾನಯನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽವಗತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಂಸ್ಕೃತವಿನಿಯೋಗಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಧಾರಣಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾವಗತೇ ಹಿರಣ್ಯೇ ತದ್ವಿನಿಯೋಗಾಕಾಂಕಾಪ್ರಸೂತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ವೈದಿಕಕರ್ಮವಸಾದೃಶ್ಯೋಪಸ್ಥಿತೇಷ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷು ವಿನಿಯೋಗಕಲ್ಪನಯಾ ತತ್ಪೂರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ದ್ರವ್ಯದೇವತೇತಿ ।

ನನು ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯೇನ ಧಾರಣಸ್ಯ ಯಾಗತ್ವಾದ್ಯಭಾವ ಏವ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್, ನ ತು ಧಾರಣರೂಪತಯೈವ ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ಮವಸ್ಯಾಭಾವೋಽಪಿ । ಸತ್ಯಮ್, ಧಾರಣಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ಮತ್ವಂ ಲಕ್ಷಿತಯಾಗರೂಪತಯಾ ಮುಖ್ಯಧಾರಣರೂಪತಯಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಆದ್ಯಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಇದಮದ್ರವ್ಯಸೂತ್ರಂ (ಜೈ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೭) ಯೋಜಿತಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ತು ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವಾತ್ ಚೇತಿ । (ಜೈ. ಅ.೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೯) (ದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ಸೌತ್ರಃ ಪಾಠಃ) ತದಂತರಸೂತ್ರೇಣ ಧಾರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾವಗತದ್ರವ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿರೋಧಂ ದರ್ಶಯತಾ ಕೃತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನನು ಅದ್ರವ್ಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧರಾಹಿಯೇನ ಯಾಗನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತಾಯಾಂ ಅದ್ರವ್ಯದೇವತಾತ್ವಾತ್ತು ಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಬರಸ್ವಾಮಿಲಿಖಿತಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾಠೋ ಲಿಖಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಲಿಖಿತಃ ಪಾಠಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ಹ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ ವಿಧೇಯದ್ರವ್ಯಾಭಾವಾದ್, ಧಾರಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಸಂಭವೇನ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ವಿಧಾನಾಭಾವಾದ್, ನ ಹಿರಣ್ಯಸಾಧನಕಧಾರಣರೂಪಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ಮವಿಧಿರಿತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ಸತ್ಯಮ್, ದೇವತಾಪದಯುಕ್ತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಲಿಖಿತಸತ್ರಪಾಠ: ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕೋ ನ ಭವತೀತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈಃ ತ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಥಾವಾರ್ತಿಕಂ ಸೂತ್ರಂ ಪಠಿತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಭಾಷ್ಯಕಾರದರ್ಶಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥೋ ಯೋಜಿತಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದ್ರವ್ಯಶಬ್ದಃ ಸಂಪ್ರದಾನತ್ವಾರ್ಹದೇವತಾರೂಪದ್ರವ್ಯವಾಚೀತಿ ತದಭಾವೇನ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಯೋಗರಹಿತ್ಯರೂಪಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನ ಚ ಆಧಾನಸಂಸ್ಕೃತಾಹವನೀಯವತ್ ದಧ್ಯಾನಯನಸಂಸ್ಕೃತಪಯೋವಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾನವಗಮೇಽಪಿ ಪರ್ಣತಾವತ್ ಅವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಧಾರಣಕರ್ಮತ್ವಾನ್ಯಥಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷು ನಿವೇಶಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತೇಷು ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯೇದೃಶೋ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ತದ್ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವೇನ ವಿನಿಯೋಗವಿಶೇಷಂ ವಿನಾ ತೇಷು ನಿವೇಶಸ್ಯಾ ನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ನ ಚ ಯೇಷು ಕ್ರತುಷು ಹಿರಣ್ಯವಿನಿಯೋಗಃ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಃ, ತೇಷು ತದ್ವಾರಾ ಧಾರಣಸ್ಯ ನಿವೇಶಃ ಕಲ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । 'ಹಿರಣ್ಯಂ ಹಸ್ತೇ ಭವತಿ', 'ಹಿರಣ್ಯೇನ ಷೋಡಶಿನಃ ಸ್ತೋತ್ರಮುಪಾಕರೋತಿ' 'ಹಿರಣ್ಯಸ್ರಜ ಋತ್ವಿಜೋ ಭವಂತೀ'ತ್ಯಾದಿಹಿರಣ್ಯವಿನಿಯೋಗವತ್ಸು ಕ್ರತುಷು ತದ್ಧಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ದಕ್ಷಿಣಾರೂಪಹಿರಣ್ಯವತ್ಸ್ವಪಿ ದೀಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ಧಾರಣಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ಹಿರಣ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಧಾರಣವಿಧಾನೇ ಸುವರ್ಣಶ್ರುತಿವೈಫಲ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶೋಭನವರ್ಣಹಿರಣ್ಯಸಾಧನಕಧಾರಣವಿಧಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಸತೀಯಮೇವ ಶ್ರುತಿಃ 'ದೀಕ್ಷಾಯಣೀ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರೀ ಕಮಂಡಲುಧರೋ ದ್ವಿಜಃ' ಇತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾರ್ಥಹಿರಣ್ಯಧಾರಣಸ್ಮೃತೇಃ ಮೂಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಯಾ ಮೂಲಾಂತರಕಲ್ಪನಾಗೌರವಮಪಿ ಪರಿಹೃತಂ ಭವತೀತಿ ।

˜

ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಇತಿ ।

ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಇದಮನಿದರೂಪಶ್ಚೇತನಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯಾಧಾರಃ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಯಾಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಘರ್ಷಣಸ್ಯಾನದರ್ಶಗತೇಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮ್, ಫಲಂ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಚಯಃ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರರೂಪಾಯಾ ಘರ್ಷಣಕ್ರಿಯಾಯಾಃ, ಯಥಾ ತಂಡುಲವಿಕ್ಲಿತ್ತಿಃ ಪಚಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -ಏತಚ್ಚೇತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಫಲಮೇವ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ, ನ ತು ತದನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಃ; ತ್ಯಜಿಗಮಿಧಾತ್ವೋಃ ಪರ್ಯಾಯತಾಪತ್ತೇಃ । ಏಕ ಏವ ಹಿ ಪೂರ್ವದೇಶವಿಭಾಗೋತ್ತರದೇಶಸಂಯೋಗರೂಪಫಲದ್ವಯಸ್ಯಪ್ಯನುಕೂಲೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪುರುಷಸ್ಪಂದಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಫಲವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ, ತತಃ ಪೂರ್ವದೇಶಂ ತ್ಯಜತಿ ಉತ್ತರದೇಶಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಭೇದಸ್ತಯೋರಿತಿ, ತರ್ಹಿ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ಲಾಘವಾಚ್ಚ ತತ್ತತ್ಫಲಮೇವ ಧಾತ್ವರ್ಥೋಽಸ್ತು । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಪಚೇಃ ವಿಕ್ಲಿತ್ತ್ಯರ್ಥತಾಯಾಂ ವಿಕ್ಲಿತ್ತ್ಯುದಯಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಪಚತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಸ್ಯಾತ್ ಚ ತಂಡುಲಾನ್ ಪಚತೀತಿ ತಂಡುಲಾನಾಂ ಕರ್ಮತಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಧಾತ್ವರ್ಥರೂಪವಿಕ್ಲಿತ್ತಿಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಸ್ಯ ತಂಡುಲೇಷು ಫಲಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪರಸಮವೇತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಧಾತ್ವರ್ಥರೂಪಫಲಾನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಆಖ್ಯಾತಾರ್ಥತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪಚತೀತಿ ಲಡರ್ಥಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಏಕಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾತ್ತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಜ್ಜನ್ಯವಿಕ್ಲಿತ್ತಿರೂಪಫಲಭಾಗಿತ್ವೇನ ತಂಡುಲಾನಾಂ ಕರ್ಮತಯಾ ನಿರ್ದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಮಂಡನಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಮತಮನುಸೃತ್ಯ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗರೂಪಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಘರ್ಷತಿಧಾತ್ವರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಫಲಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥತ್ವೇ ವಿಕ್ಲಿತ್ತ್ಯುದಯಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಪಾಕೋ ವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಪಚಿಧಾತೋರುಪರಿ ತದರ್ಥವಿಕ್ಲಿತ್ತ್ಯನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರವಾಚಕಸ್ಯ ಆಖ್ಯಾತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್, ತತ್ತತ್ಫಲಾನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣ ಆಖ್ಯಾತಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ಪಚತಿ ಯಜತೀತ್ಯಾದೌ ಅಧಃಸಂತಾಪನದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ತತ್ರಾಧಃಸಂತಾಪನಾದಿವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥತಾಯಾಮಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷ ಏವ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ, ತ್ಯಜಿಗಮ್ಯೋರಪರ್ಯಾಯತಾ ತು ಫಲಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ಮತೇ ಕಥಮಿಹೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಮಾಹ –

ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತೇತಿ ।

ದರ್ಪಣೇಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಫಲಕಃ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರೋ ಘರ್ಷತಿಧಾತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುತೋ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಭಾವೇತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಬೀಜಮಾಹ –

ಔಪಾಧಿಕಂ ತ್ವಿತಿ ।

ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗೋಪಾಧಿಕಂ ಕರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ತು ಪರಾನನುಗುಣ್ಯಾತ್ ನೇತಿ ಭಾವಃ ।

ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯಿತುಮಿತಿ ।

ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಂ ತತ್ರೇತಿ ಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಟೀಕಾಯಾಂ ತತ್ರಶಬ್ದಾಶ್ರವಣೇಽಪಿ ತದಧ್ಯಾಹಾರೋಽಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ । ಯಚ್ಛಬ್ದಾಘ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯಿತುಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಸೇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಂ ಯೇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನೋಭಯಮಪ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯಸ್ತತ್ರೇತಿ ಯೇತಿ ಚೋಭಯಮಪ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಿತಮ್ ।

ನನು ತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದಿತಿ ವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಗ್ ದೇವತಾಧ್ಯಾನಮಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಸಿದ್ಧಂ, ತಂ ವಿಧಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾಪಿ ತತ್ತದರ್ಥವಾದಾವಗಮಿತದೇವತಾರೂಪಾಣಾಂ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಕದಾಚಿದನುಚಿಂತನಸಂಭವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ವಿಧ್ಯರ್ಥೇತಿ ।

ವಷಟ್ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಷಟ್ಕಾರಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ನಿಯಮೇನ ಧ್ಯಾನಂ ತದ್ವಿಧಿಂ ವಿನಾ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ವಿಚಾರಪೂರ್ವಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಿಧಿ ವಿನಾ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಚೇದ, ನ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಂ ನೀತೈರ್ವಿಶೇಷತಃ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಾರ್ಥರ್ವೇದಾಂತೈರಾಕ್ಷಿಪ್ತತಯಾ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಟೀಕಾಕಾರೈಃ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ (ವ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೬) ಚತಸ್ರಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ । ಪ್ರಥಮಾ ತಾವದುಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯನವಣಮಾತ್ರಾದ್ ಭವತಿ, ಯಾಂ ಕಿಲಾಚಕ್ಷತೇ ಶ್ರವಣಮಿತಿ । ದ್ವಿತೀಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾಸಹಿತಾತ್ ತಸ್ಮಾದೇವೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾದ್, ಯಾಮಾಚಕ್ಷತೇ ಮನನಮಿತಿ । ತೃತೀಯಾ ಚಿಂತಾಸಂತತಿಮಯೀ, ಯಾಮಾಚಕ್ಷತೇ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮಿತಿ । ಚತುರ್ಥೀ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೀ ವೃತ್ತಿರೂಪೇತಿ । ಶ್ರವಣಾದಿರೂಪತಯೋಕ್ತಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ವಿಧಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮೇವ ।

ಇದಾನೀಂ ನ್ಯಾಯತಸ್ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಂ ಶ್ರವಣಂ ತದನುಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನಾದಿರೂಪಯುಕ್ತ್ಯನುಚಿಂತನಂ ಮನನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿಧಾಂತರೇಣಾಪಿ ತಯೋಃ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ಚ ವಿಧಾನಾಸಂಭವಮಾಹ –

ಶ್ರವಣಂ ಹೀತಿ ।

ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮೋ ವಿಧೇಯೋಽಸ್ತು ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಂ ಕೃತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾನಾಮ್ ಅರ್ಥಪರತ್ವಮಾಪಾದಯತಾ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಕಾಧ್ಯಯನವಿಧಿನೈವ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡವತ್ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಸಿದ್ಧೇಃ ನ ತದವಗಮಾರ್ಥಂ ಶ್ರವಣವಿಧಿಃ ಅಭ್ಯುಪೇಯಃ, ಕಿಂತು ತೇಷಾಮಖಂಡೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ್ಯಾಯತಃ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಚ್ಛೇದಿತಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗತಿವಿಷಯಃ ಸೋಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಕ ತದವಗಮಾನವಗಮಯೋರುಕ್ತದೂಷಣದ್ವಯಮಾಪತತೀತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನವತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣರೂಪೇಷು ನಾನಾವಿಧೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಕ್ವೈಷಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಸಂದೇಹೇ ಚ ಸತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢನಿರ್ಗುಣರೂಪವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ್ಯಾಯತೋ ನಿಶ್ಚಿನುಯಾದಿತಿ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ವೇದಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಫಲವಿಶೇಷಪ್ರತೀತೌ ತದರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯ ಸ್ವತ ಏವ ನ್ಯಾಯವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥವಿಚಾರ ಇವ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ।

ಯುಕ್ತ್ಯಾಲೋಚನಸ್ಯೇತಿ ।

ಯುಕ್ತಿವಿಶೇಷಾಲೋಚನವಿಧಾನೇ ಪ್ರಾಕ್ ತದ್ವಗಮಾನವಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿಧಾನಾಶಕ್ತಿಶ್ಚ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಯುಕ್ತ್ಯಾಲೋಚನಂ ತು ನ ವಿಧೇಯಮ್; ಅಸಂಭಾವನಾದಿನಿರಾಸರೂಪದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇನ ಖತ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಪಾಸನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಉಪಾಸನಂ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ, ಸಾ ಶ್ರವಣಮನನಕಾಲಯೋರೇಕೈಕಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಯರೂಪಾ ಸಿದ್ಧೈವ; ವಿಧೇಯನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾವಗಮಕಾಲೇ ವಿಧೇಯಾವೃತ್ತ್ಯವಗಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸದ್ಭಾವಾತ್, ತಮಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯರೂಪಾಽಪಿ ಸಾ ಸಿದ್ಧಾ, ಆವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಧ್ಯಾನಶಬ್ದಾರ್ಥೋ, ನ ತು ಶತಸಹಸ್ರಾದಿಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷನಿಯತಾವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ದ್ವಿತ್ರಪ್ರಯಯೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಆವೃತ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ಲಬ್ಧ ಏವ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಸಕೃನ್ಮುಸಲಪಾತನೇಽಪಿ 'ಸರ್ವೌಷಧಸ್ಯ ಪೂರಯಿತ್ವಾಽವಹಂತೀ'ತ್ಯತ್ರ ಅವಘಾತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ । ಯದಿ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪದೃಷ್ಟಫಲಕತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಪರಂ ದಾರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಿಕಾವಘಾತಸ್ಯೇವ ಯಾವದ್ದೃಷ್ಟಫಲೋದಯಮಾವೃತ್ತಿಃ ಲಭ್ಯತೇ । ತಥಾ ದೃಷ್ಟಫಲಕತ್ವೇ ತು ನ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಉಪಾಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ ನಿಯಮಸ್ಯಾಪಿ ನಾವಕಾಶಃ । ನ ಚ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ ಧ್ಯಾನಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಸಾ ನ ಸಿದ್ಧೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯಥಾ ಶ್ರವಣಮನನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಧ್ಯಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಿಧ್ಯರ್ಥಾವಗಮಕಾಲೇ ಶ್ರವಣೇ ಯಥಾಭೂತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಮನನೇ ಚ ಯಥಾಭೂತಃ, ತಯೋರಪಿ ಕ್ರಮೇಣಾನುಸಂಧೇಯತ್ವೇನ ನೈರಂತರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಆಖಂಡಲಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿ । ನನು ಕುತೂಹಲಭಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಜನಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಕಿಮಾದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಕಾಲೇ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಗತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯವಾಚಿತ್ವಮಧ್ಯವಸಿತಮಿತಿ ತದನುಸಾರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷು ಶ್ರುತೈರಪಿ ಸರ್ವೈಃ ಪದೈಃ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯೇ ಬೋಧಿತೇ ತದ್ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷವಾಚಿಕ್ರಿಯಾಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ? ಉತ ಆದ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪದಘಟಿತತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತದನುರೋಧೇನ । ನಾದ್ಯಃ, ಕ್ರಿಯಾಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇವ ಗೋಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಕರ್ಮಕಾರಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಕಾರಕ ಇವ ಕಾರ್ಯೇಪಿ ಶಕ್ತರಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್, ಯಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯಾವಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ತಥಾ ಕಾರ್ಯಾವಗತಿರಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯಶುದ್ಧಪದಾರ್ಥಗೋಚರಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಿಕೇತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಧೀನಸ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಲೇ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಾವಗತೇರಿವ ಕಾರ್ಯಾವಗತ್ಯಾ ತದನನ್ವಿತಶುದ್ಧಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯನುಮಿತೇರನಿವಾರ್ಯತಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಉತ್ತಮಬುದ್ಧವಾಕ್ಯಂ ವಿನಾ ಕಾರಣಾಂತರಾಭಾವೇನ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಸಮಯ ಏವ ಶುದ್ಧೇ ಗವಾದಿಪದಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಗ್ರಹಣಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಕಜ್ಞಾನ ಏವ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಮಮೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನ ಏವ ತಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತಸ್ಯೈವ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಮದಂಶರಹಿತಜ್ಞಾನಾನಂತರಭಾವಿನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ದಂಡೇನ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೇ ಕರಣಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯಗ್ರೇ ಘಟಂ ಪಶ್ಯೇತ್ಯಾದೌ ಕರಣಾನಧ್ಯಾಹಾರವತ್ ಕಾರ್ಯಾನಧ್ಯಾಹಾರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಆನಯನಕಾರ್ಯಘಟಿತತ್ತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಪಿ ತದಧ್ಯಾಹಾರಾಪತ್ತೇಃ । ಆನಯನಂ ವಿನಾಽಗ್ರೇ ಕಾರ್ಯಾಂತರಘಟಿತವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾದಾನಯನನಿಯಮಸ್ತ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯವಾಚಿಪದರಹಿತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥವರ್ಣನಪರಾಣಾಂ ಕಾವ್ಯಾದೀನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾತ್ ಕಾರ್ಯನಿಯಮೋಽಪಿ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಏವಮಾದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾನುರೋಧೇನಾಗ್ರೇ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರಯೋಗೇಷು ಕಾರ್ಯಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಮಾನೇ ಭಗ್ನೇ ಹರ್ಷಲಿಂಗೋಪಜೀವಿಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಹೋಪಪಾದನಮಪಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯವಿದಿತಾರ್ಯಜನಭಾಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಪ್ರನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಕ್ ಸ್ವಭಾಷಾಯಾಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಹರ್ಷಲಿಂಗೋಪಜೀವಿ 'ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ' ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಣಮುಪಪಾದಿತಮಯುಕ್ತಮ್; ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣ ತತ್ರ ಸ್ನಾನದಾನಾದಿಕಂ ಕುರ್ವಿತಿ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಸ್ಫುರಣಾದಿತಿ ಶಂಕಾವಕಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಚ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ' ಇತ್ಯತ್ರ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋಽಪ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್, ಸ್ತನಂಧಯಸ್ಯ ಅತಿಬಾಲಸ್ಯ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಸಮಯೇ 'ಜಾತಃ ಶಿಶುಃ 'ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಪುತ್ರಜನ್ಮ ಹರ್ಷಕಾರಣಮಿತಿ ಚ ಬೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನನು ತದ್ವೋಧವತಃ ಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ' ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುತ್ರಜನನರೂಪಾರ್ಥಪರತ್ವಗ್ರಹಣಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಮುಖವಿಕಾಸಾನುಮಿತಹರ್ಷಕಾರಣಂ ಪುತ್ರಜನ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪುತ್ರಪದಾಂಕಿತಪಟವಾಸಪ್ರದರ್ಶನಲಿಂಗಜನ್ಯಮನುಮಿತಿರೂಪಮ್, 'ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತು ಸ್ನಾನದಾನಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾರ್ಥಕಮಿತಿ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಹರ್ಷಜನ್ಮಜಾತಂ ಸ್ನಾನದಾನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ಪಶ್ಯತಸ್ತದ್ಭಾಷಾನಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ವಿಪರೀತಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರೇವ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಲಾಟದೇಶೇ ಪಟವಾಸಪ್ರದರ್ಶನಪುರಃಸರಂ ಪುತ್ರಜನನವಾರ್ತಾ ವಾಚೈವ ಸ್ಫುಟಂ ವದಂತಿ ವಾರ್ತಾಹಾರಾ ಇತಿ ತದ್ದೇಶಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಜಾನನ್ ವಾರ್ತಾಹಾರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪುತ್ರಜನನಮೇವಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ನ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೇನ ಪಟವಾಸಪ್ರದರ್ಶನಕೃತೇನ ತದ್ದೇಶಪ್ರಕ್ರಿಯಾಸ್ಮರಣಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋಽಪಿ ಪುತ್ರಸ್ತ ಜಾತ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅವಶ್ಯಂ ಚ ಮಾತಾಪಿತ್ರಾದಿಭಿಶ್ಚಂದ್ರಃ, ಗೌರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಚಂದ್ರಾದ್ಯಭಿಮುಖಾಂಗುಲೀನಿರ್ದೇಶಪೂರ್ವಕಮುಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೇಷು ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೇ ಬಾಲಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನೇ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಶಬ್ದವಿಶೇಷೋಚ್ಚಾರಣಸಹಿತಾರ್ಥವಿಶೇಷಾಭಿಮುಖಾಂಗುಲೀನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾರ್ಥತ್ವಂ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಪ್ರಬುದ್ಧೇನ ತದಾಽವಗತಂ ಬಾಲೇನ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯೇವೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್, ತಥೇಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂ ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭವಸಂಭವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಲಾಟಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಃಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಸಿದ್ಧಃ । ಅನಾದಿ ಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾಣೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ಸ್ವರ್ಗದೇವತಾದಿಭೂತಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಜನಕೇ ಸಾರ್ಥವಾದವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾತ್, ನೈಷ ದೋಷಃ, ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ಪ್ರತೀತೌ ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಥಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಾ । ಯಥಾಶ್ರುತೇಃ ಹೇತೋಃ ಹಿ ನ ತದಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ: ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಪರೇಣಾಪ್ಯಂಗೀಕೃತತ್ತ್ವಾತ್ ।

ಪ್ರತೀತಿಜನಕತ್ವಸಾಧನ ಇತಿ ।

ಕಾರಣಾನಾಂ ಹಿ ತತ್ತದರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ಫಲದ್ವಾರಕಮುಪಪಾದನೀಯಂ, ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತತ್ತದರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ಏವಂ ಚ ಫಲರೂಪಾಯಾಂ ಪ್ರತೀತೌ ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವರೂಪಭೂತಾರ್ಥವಿಶೇಷಣಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್, ಸಿದ್ಧಸಾಧನಪರಿಹಾರಾಯ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಹೇತುಸಾಧ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯದನನ್ಯಶೇಷಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಪ್ರತೀತಿಜನಕಂ ತತ್ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಂ ನ ಭವತೀತಿ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿರೇವ ಸಂಭವತಿ; ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮನನ್ಯಶೇಷಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಾಣಾಮ್ ಆನಯನಾದಿಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಕಿಮರ್ಥಂ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥ ಯತ್ತಚ್ಛಂದಾವುಪನ್ಯಸ್ತೌ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮಾಹ –

ಯತ್ತಚ್ಛಂದಾವಪೀತಿ ।

ಯದ್ವಿಷಯೇತ್ಯತ್ರ ತದ್ವಿಷಯೇತ್ಯತ್ರ ಚ ಸಮಸ್ತೌ ಯತ್ತಚ್ಛಂದೌ ನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪರೌ, ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತಭೂತಾರ್ಥಪರಾಮರ್ಶಿನೌ । ತಥಾ ಚ ತದ್ವಿಷಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಲಾಭೇ ಸತಿ ತೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವರೂಪಮಭಿಮತಸಾಧ್ಯಂ ಬೋಧನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಉಪೋಪಸರ್ಗ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮರ್ಥನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸಾಕ್ಷಿರೂಪತ್ವೇನ ಅಹಮರ್ಥನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ನಿಶ್ಚಯರೂಪತಯಾ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸವಾಸನಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಶೃಣಾತಿ ಹಿನಸ್ತೀತ್ಯುಪನಿಷದಿತಿ ನಿರ್ವಚನಂ ಕೃತಂ ಭವತಿ । ಸದೇರಿಹ ವಿಶರಣಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಟೀಕಾಯಾಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।

ವ್ಯವಹಿತಮಪೀತಿ ।

ನನು ಕ್ರಿಯಾತಚ್ಛೇಷವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕೇವಲಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧಕೋ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಮತಸ್ಯ ನಿರಾಸೇ ತನ್ನೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಉಪನ್ಯಸ್ತಮನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯೇ; ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಚ ಯೋಽಸಾವುಪನಿಷತ್ಸು ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ, ತತ್ರ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ ಪ್ರಕರಣೇನ ಜುಹ್ವಾದಿವದ್ವಾಕ್ಯೇನ ವಾ ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವೇನ ಉಪಪಾದ್ಯಮಾನಮ್ ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯೋಜಿತಂ? ಕಿಮರ್ಥಂ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ತಂ ತತ್ರ ಉಪನ್ಯಸ್ತಯೋಃ ಔಪನಿಷದತ್ವಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಯೋರನುಪಪಾದಕಂ ಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿವರಣವಾಕ್ಯೇಽಸ್ಮಿನ್ನುಪನ್ಯಸ್ತಮ್? ಉಚ್ಯತೇ । ಯದಿ ಪ್ರಕರಣಾದಿವಿನಿಯೋಜಕಾಭಾವೇನ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತಯಾನ್ವಯೋ ನಾಸ್ತಿ, ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವೇನ ತಚ್ಛೇಷತಯಾನ್ವಯೋಽಸ್ತು ಏವಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯನಿಯಮಸ್ಯ ನ ಭಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂತರನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ವಿಧರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಹೇತುಭವನಕ್ಷಮಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಃ ಸಮಾಶ್ರಿತಃ ।

ಸ ಏಷ ನೇತ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಾಮ್ನಾತವಾಕ್ಯೇ ವಿಧೇಯಾನುವಾದ್ಯವಿಭಾಗಮನುವಾದ್ಯಸ್ಯ "ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ತಚ್ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯಾಮ್ನಾತವಾಕ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ –

ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಸ ಏಷ' ಇತ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯಪಾನೇ ಇತೀ'ತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚಕೇ ವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದ್ 'ಅಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣೇ ವೃತ್ತಿಪ್ರಕಟಯಿತುಮಪೇಕ್ಷಿತಮಧ್ಯಾಹರತಿ –

ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವಿತಿ ।

"ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ । ವಿನಶ್ಯತ್ವವಿನಶ್ಯಂತಮಿತಿ” ಸ್ಮೃತೌ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥತ್ವಸ್ಯ ತಥಾ ವಿವರಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅವಧಾನಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಇತ್ಯಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯಗತೇವೈಕಾರಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚ ಅಥವೇತಿ ಪಕ್ಷಃ ।

ನನ್ವನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಮೇವ, ಇಹಾಪಿ "ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ನೇತುಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ, ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರುಪಪಾದ್ಯತೇ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತಮನುವದತಿ –

ಔಪನಿಷದಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಗನನ್ಯಶೇಷತ್ವಮುಪನಿಷತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯೇ ಯದುಪನ್ಯಸ್ತಂ ತತ್ರಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿವಿನಿಯೋಜಕಾಭಾವೇನೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಔಪನಿಷದತ್ವಂ ಕಾರ್ಯ ಏವ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೇನಾವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಶಂಕಾನಿರಾಸೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯವಗಾಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಶಂಕಾನಿರಾಸೇನ ಚೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತದನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾಭಾವರೂಪತಯಾ ವಿವರೀತುಮಾತ್ಮತ್ವರೂಪಹೇತ್ವಂತರೇಣ ಚೋಪಪಾದಯಿತುಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಷಂಗೇಣೇತಿ ।

ನ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯನುಷಂಗೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತ್ವತಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯನುಷಂಗೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃಶಬ್ದೋಕ್ತಹೇತೋಃ ಪುನರ್ನಿರ್ದೇಶರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವೇತ್ಯಗ್ರಿಮಭಾಷ್ಯಗತಹೇತೋಃ ಪೂರ್ವತ್ರಾಪ್ಯನ್ವಯಸ್ಯ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಾದೇವ ನ ಹೇಯೋ ನಾಪ್ಯುಪಾದೇಯ ಇತಿ ಟೀಕಾಪಾಠೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಪೇಕ್ಷಃ ।

ಅಪಿ ಚ ಅತ ಏವೇತಿ ಪಾಠೇಽಪ್ಯತಃಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಹೇತುಪರಾಮರ್ಶೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾದೇವ ಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಅತ ಇತ್ಯುಕ್ತಾದೇವ ಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಪಾಠೇಽಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಾದೇವ ಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತಯೋಜನಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾದಿತಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣೇ ಪುರುಷಾದಿತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ, ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಇತಿ ಶಾಬರವಚನೇ ತಸ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ವೇದಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನೇತೀತಿ ।

ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯತ್ರ ಅಕಾರಪ್ರಶ್ಲೇಷೇಣಾಧರ್ಮವಿಚಾರೋಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತ ಇತ್ಯಧರ್ಮರೂಪಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನಮಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮೇವ ಧರ್ಮಶಬ್ದಮಪಹಾಯ ಕರ್ಮಶಬ್ದಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇ (ಜೈ.ಅ.ಪಾ.೨.೧) ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಅನುಕ್ತತ್ವಾತ್, ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಶಾಬರವಚನೇ ಕೃತಃ ಪರಿಹಾರಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರಾಕ್ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಶಾಬರೇತಿ ।

ನನು ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪದಶಕ್ತಿಃ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್, ಕಥಮನ್ವಿತಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಃ, ನ ಹಿ ವೃತ್ತ್ಯವಿಷಯೇ ಶಾಬ್ದಬೋಧೋ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಅನವಿನಾಭಾವಿಭಿರಪೀತಿ ।

ಮಂಚಾಃ ಕ್ರೋಶಂತೀತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಮಂಚಶಬ್ದೇನ ಮಂಚೇಷು ಶಯಾನಾಃ ಶಿಶವೋ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ನನು ಲಕ್ಷಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇನ ಅನನ್ವಯನಿಯಮಶಂಕಾಯಾಃ ಕಿಮುತ್ತರಮಿಹೋಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಅನ್ವಿತಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇನಾನ್ವಿತಂ ಭವತಿ, ನ ತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಾಚ್ಯಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತನಿಯಮಾವಿರೋಧೋ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಯೋಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೀಕಾರಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಲಕ್ಷ್ಯಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ದ್ಯೋತಿತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಘಟಿತಮೂರ್ತೇಃ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯೇ ತದ್ಧಟಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದನ್ವಯಾನಿವಾರಣಾತ್ । ನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಭಿನ್ನಂ ತದಘಟಿತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮಂಗೀಕೃತಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್; ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಶೇಷ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಾವಿರೋಧಿತ್ವೇನ 'ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವೀಕೃತಃ' ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ತದನುಪ್ರವೇಶವಿರೋಧಿಭೇದಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯೈಃ ಇಹೈವ ವಕ್ಷ್ಯತೇ "ಭವತು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಭೂತೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ; ವಿಶಿಷ್ಟೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಭವಾದಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನನ್ವಯನಿಯಮಾಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರೋ ನ ಲಬ್ಧ ಇತಿ ಚೇತ್, ಲಬ್ಧ ಏವ; 'ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೀಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರೇವಾನ್ವಿತಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿದಾನಮ್ ಇತ್ಯನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹಣಸಮಾಧೇಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ, ನ ತು ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ, ಯೇನ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನನ್ವಯನಿಯಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ದಧಿ ರಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯಜದ್ದಲ್ಲಕ್ಷಣಾಸ್ಥಲೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ।

ಆಕಾಂಕ್ಷಾಸತ್ತೀತಿ ।

ನನು ಏವಂ ಸತ್ಯವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾಕಾಲಾದಿವಶಾದೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥರೂಪಾನ್ವಯಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ನ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾ ಕಲ್ಪನೀಯಾ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಕರಣಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಮಂತರೇಣ ಸಂಸರ್ಗರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಭಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷ್ಯಯೋರಿವ ಸಂಸರ್ಗಾಂಶೇಽಪಿ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಅನುಮಿತಿಕರಣೇ ಧೂಮೇ ವಹಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪರ್ವತಸಂಬಂಧಿವಹ್ನ್ಯನುಮಿತಿದರ್ಶನಾತ್, ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾತ್ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸಂಬಂಧಭಾನಮಿತಿ ಚೇತ್, ಇಹಾಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದಿಬಲಾತ್ ಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥೇ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಗುಣಾನ್ವಯಪ್ರತೀತಿರಸ್ತು ಇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್; ಏವಮಪಿ ಶಬ್ದಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್, ಕರಣಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾನುಮಿತೌ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪಕ್ಷಸಾಧ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಶಬ್ದೇನ ಬೋಧನೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನಿತಿ ತದಭಿಧಾಯಕಮತುಪಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್ । ಘಟಃ ಪಟೋ ನ ಇತ್ಯತ್ರಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೇ ಘಟೇ ಪಟೋ ನ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಶಬ್ದವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನೈವ ಶಾಬ್ದಬೋಧವಿಷಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ । ತದನ್ಯವಾಚಿನೋ ನಞಃ ಶಕ್ತಾವಧಿಕರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯೇವ ತದನ್ಯವಾಚಿನಸ್ತದಭಾವವಾಚಿನಶ್ಚ ನಞಃ ಶಕ್ತೌ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಅನುಪ್ರವೇಶಕಲ್ಪನಾತ್, ಅನ್ಯಾಭಾವಶಬ್ದಯೋಃ ಶಕ್ತೌ ತದನನುಪ್ರವೇಶಾತ್ । ತದರ್ಥವಾಚಿತ್ವೇನಾಂಗೀಕೃತಸ್ಯ ನಞಃ ಶಕ್ತಾವಪಿ ನ ತದನುಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗೇ ಇವ ನಞಃ ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಪಂಚಮೀಷಷ್ಠ್ಯೋಃ ನಞಃ ಪ್ರಯೋಗ ಇವ ತಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಪ್ರಥಮಾಯಾ ವಾ ನಿವಾರಯಿತುಮಶಕ್ಯಖಾತ್॥ ತಸ್ಮಾದನ್ವಯಾಂಶೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮೇವ । ನ ಚ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಗವಿಜ್ಞಾತಹರಿದ್ರಾನಾಮಕನದೀವಿಶೇಷೇಣ ಹರಿದ್ರಾಯಾಂ ನದ್ಯಾಂ ಘೋಷವಿಶೇಷ ಇತಿ ಶ್ರುತೇ ವಾಕ್ಯೇ ನದೀಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ತದಾನೀಮೇವ ಹರಿದ್ರಾಶಬ್ದಸ್ಯ ನದೀವಿಶೇಷಶಕ್ತಿಗ್ರಹಣೇನ ನದೀಲಿಂಗಾತ್ ತತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಅನುಮಿತಸ್ಯ ತೀರಸ್ಯೇವ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನ್ವಯಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।

ಏಕವಾಕ್ಯಾಂತರ್ಗತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಂ ಇತರಪದಾರ್ಥಾನ್ವಿತಸ್ವಸ್ವಾರ್ಥಲಕ್ಷಕತಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಭೇದೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಯಾವದ್ಗುಣಾನ್ವಿತಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥರೂಪ ಏಕ ಏವ ಲಕ್ಷಣೀಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇಯಂ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹತಸಕಲಪದವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಧಾನಪದಮಾತ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾ ಇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ ।

ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮಮಿತಿ ।

ಪ್ರಥಮಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಪ್ರಯೋಗ ಏವ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹ ಇತಿ ನಿಯಮಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಕಥಮಪರಥೇತಿ ।

ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯನಿಯಮವತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತತ್ವನಿಯಮೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸೋಃ ಗವಾನಯನಬಂಧನಾದರ್ಶನೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಾತ್ । ತದನ್ವಯೋ ಯಥಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋಪಾಯಮಾತ್ರತಯಾ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಸ್ತತ್ರ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಕೋಟೌ ಅನುಪ್ರವಿಶತಿ, ಏವಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ತಿ ಕಿಲೇತಿ ।

ನಾಸಿಕಾತ್ರ್ಯಂಬಕಸ್ಥಾನೇ ನಿವಸದ್ಭಿರಾಚಾರ್ಯೈರಯಂ ಗ್ರಂಥಃ ಕೃತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತಸ್ತತ್ರತ್ಯಗಿರಿನದೀವನವರ್ಣನಂ ಕೃತಮ್ । ಜಟಾಜೂಟಕಲನಾಯ ಜಟಾಕಲಾಪಬಂಧಾಯ । ಪಾಂಡುರಾ ಪಟೀ ಉಷ್ಣೀಷರೂಪಾ । ರಹಃ ತತ್ರ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಹಿತಃ ತ್ರ್ಯಂಬಕದೇವಃ ।

ಪಚತೀತಿ ।

ಪಾಕೋ ಹಿ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಾಧಃಸಂತಾಪನಾದಿತಂದುಲವಿಕ್ಲಿಪ್ತಿಫಲಪರ್ಯಂತಕ್ರಿಯಾಸಂತಾನರೂಪಃ ನೈಕಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಃ । ಅತೋ ಘಟಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತವೃತ್ತಿರ್ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ಪಾದನಾಯಾಮಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಓದನೋತ್ಪತ್ಯನುಕೂಲಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪಾಕಸ್ಯೈವೋದನೋತ್ಪಾದನತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ತದನುಕೂಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರಜ್ವಲನಾದಿರೂಪಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ಭವತ್ಯೋದನೋತ್ಪಾದನಾ, ತದನುಕೂಲಶ್ಚ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೋ ಣಿಚಃ ಪ್ರಯೋಗಃ ।

ಪ್ರಯತ್ನವಿಷಯ ಇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯತಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯತ್ನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಘಟಭವನಾದೌ ಫಲೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ತದ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹೇತಿ ।

ಹೇತುಭೂತಂ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿಹ ಚಿಕೀರ್ಷಾವಿಷಯತ್ವಂ, ನ ತು ಪ್ರಯತ್ನನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಂ; ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ ।

ನನು ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಪಿ ಘಟರೂಪಾದಿಕಯೋಃ ಕೃತ್ಯಪೇಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತಿಕತ್ವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಕೂಲಸ್ಯ ತದುತ್ಪಾದನಾರೂಪದಂಡಚಕ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾನುಕೂಲಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೈವ ತಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಪದಸ್ಮಾರಿತೇತಿ ।

ನನು ಗುರುಮತೇಽನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಗೃಹೀತಶಕ್ತಿಕೈಃ ಪದೈರನನ್ವಿತಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ಮಾರಣಂ ಕಥ್ಯತೇ? ಉಚ್ಯತೇ । ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾತ್ ಪೂರ್ವ ತದರ್ಥಾ ಯಾಽನನ್ವಿತಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿಃ, ಸಾಽತ್ರ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನಿಬಂಧನಪಂಜಿಕಾಯಾಮೃಜುವಿಮಲಾಯಾಂ ಅನನ್ವಿತಾವಸ್ಥಾ ಹಿ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣೋಪಾಯತಾಂ ಗಚ್ಛಂತೀ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಮ್ ಅಯಮರ್ಥೋಽನೇನ ಶಬ್ದೇನ ಆಕಾಂಕ್ಷಿತಸನ್ನಿಹಿತಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಾನ್ವಿತಃ ಸನ್ನಭಿಧೀಯತ ಇತೀತಿ ।

ಅತ್ರಾಯಮರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅನನ್ವಿತಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಗವಾದೇರುಪಸ್ಥಿತಿರುಕ್ತಾ । ಏವಂ ಚ ಪದಸ್ಮಾರಿತೇತ್ಯನೇನ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಪದಶ್ರವಣಸಮಯೇ ಕಾರಣಾಂತರಪ್ರತ್ಯಾಯಿತತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ಯದ್ವಾ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯೇ ಗೃಹೀತಶಕ್ತಿಕೈಃ ಪದೈಃ ಸ್ಮಾರಿತಾಸ್ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಾನನ್ವಿತಾರ್ಥಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ಅವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ।

ನನು ಅವಿಶೇಷೇಣ ದ್ರವ್ಯಗುಣಭಾವಾರ್ಥವಾಚಕಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ನಿಯೋಗವಿಷಯಸಮರ್ಪಕಾ ಇತ್ಯಯಂ ಪ್ರತಿಪದಾಧಿಕರಣ (ಜೈ. ಅ.೨ ಪಾ. ೧ಸೂ.೧) ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ತಂ ವಾಕ್ಯಭೇದತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಭಾವರೂಪವಿನಿಯೋಗವಿರೋಧೇನ ಅನೇಕಾಪೂರ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಗೌರವಪ್ರಸಂಗೇನ ಚ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ತೇಷು ಕಶ್ಚಿದೇವ ನಿಯೋಗ ವಿಷಯಸಮರ್ಪಕ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಿತೇ, ತೇಷು ಭಾವಾರ್ಥವಾಚಕಶಬ್ದ ಏವ ನಿಯೋಗವಿಷಯಸಮರ್ಪಕ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಹಿ ಭಾವಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಮ್ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೧ ಸೂ.೧-೪) । ಸತ್ಯಮ್ । ಇಹ ಅವಿಶೇಷೇಣೇತ್ಯನೇನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಭಾವಾರ್ಥಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ಇತ್ಯನಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅನಧ್ಯವಸಾಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ನಿಬಂಧನಟೀಕಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತಃ । ಭಾಷ್ಯಗತಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತೂಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ಅನಧ್ಯವಸಾಯ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಯದ್ವಾ ವಿವರಣಟೀಕಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪದಾಧಿಕರಣಶರೀರಮತ್ರ ಲಿಖಿತಮ್ । ತನ್ಮತೇ ಹಿ ಪ್ರತಿಪದಾಧಿಕರಣಂ ಕರ್ಮೈವ ವಿಷಯೋ ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾವಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಮ್ । ಭಾವಾರ್ಥಾಧಿಕರಣಂ ತು ಕಿಂ ಕರ್ಮ ನಾಮ್ನಾ ವಿಷಯತಯಾ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ, ಉತ ಆಖ್ಯಾತೇನೇತಿ ವಿಶೇಷವಿಚಾರಾರ್ಥಂ; ಪ್ರತಿಪದಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥಸೂತ್ರ (ಜೈ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧) ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸೂತ್ರಾಂತರಾಭಾವಾತ್, ತದೇವ ಸೂತ್ರಮಿಹ ಲಿಖಿತಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ।

ಭಾವಾರ್ಥಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ಏವೇತಿ ।

ಭಾವಾರ್ಥಶಬ್ದಾ: ಯಜತ್ಯಾದಿಧಾತವಃ । ತೇಭ್ಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಮಾತ್ರಸ್ಯಾಧಿಗತಿಃ ತಥಾಪಿ ವಿಷಯಾಧೀನಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕತ್ವಾತ್ ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಚಕೇಭ್ಯ ಏವ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಗತಿರುಕ್ತಾ । ಏವಮೇವೋಕ್ತಮೃಜುವಿಮಲಾಯಾಂ "ವಿಧ್ಯರ್ಥೋ ಲಿಡಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾಧೀನಪ್ರತಿಪತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಭಾವಾರ್ಥಾನಾಂ ಚ ವಿಷಯಬೋಧಕತ್ವಾತ್ ತತೋಽಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ಪುನರಪೂರ್ವಸ್ಯಾಮೀ ಭಾವಾರ್ಥಾ ವಾಚಕಾಃ" ಇತೀತಿ॥

ಭಾವೋ ಭಾವನೇತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಭವತೇಃ ಣಿಜಂತಾತ್ 'ಏರಜಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಭಾವವಾಚಿನ್ಯಚ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ 'ಣೇರನಿಟೀ'ತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಣಿಲೋಪೇ ಕೃತೇ ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭಾವಶಬ್ದೋ ಭಾವನಾಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಃ । ನನು ಗುರುಮತೇ ಭಾವಾರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನಿಬಂಧಟೀಕಾಯಾಂ, ಪೂರ್ವಾಪರಭಾವೇ ಹಿ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಂ ಭವತಿ, ಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವವಾಚಿತ್ವಾದಿತಿ, ಸತ್ಯಮ್ । ಣ್ಯಂತಾದ್ಭವತೇರಜಂತಸ್ಯ ಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವನಾವಾಚಿತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಭಾವನಾಯಾ ಧಾತ್ವರ್ಥತ್ವಾಸಂಭವಃ, ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ನಿಯೋಗವಾಚಿನಾಂ ಲಿಙಾದೀನಾಮಿವ ತತ್ಸಂಘಟನಾರ್ಥಂ ತಥಾತ್ವೇನ ಯಾಗಾದಿವಿಷಯಸಮರ್ಪಕಾಣಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ವಿಶೇಷಭೂತಕೃತಿರೂಪಭಾವನಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ।

ಕರ್ಮಶಬ್ದಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಶಬ್ದಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಕೃಞ್ಧಾತೋಃ ಔಣಾದಿಕೇ ಮನಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ ನಿಷ್ಪನ್ನಃ ಕೃತಿವಿಷಯವಾಚೀ, ನ ಚ ಕೃತಿಃ ಕೃತಿವಿಷಯ ಇತಿ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ।

ಯಾಗ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಯಾಗಾದಿಶಬ್ದಾ ಭವಂತಿ ವಸ್ತುತಃ ಕೃತಿವಿಷಯಾಣಾಂ ವಾಚಕಾ ಇತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಃ । ತೇಭ್ಯೋ ಯಾಗಾದೀನಾಂ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ।

ತೇಭ್ಯೋಽಪೂರ್ವಂ ಪ್ರತೀಯೇತ ಇತಿ ।

ಅನೇನ ಸೂತ್ರೇ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಃ ಕ್ರಿಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಫಲಕರಣಖೇನ ರೂಪೇಣಾಪೂರ್ವಪರ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಏಷ ಹೀತಿ ।

ನನು 'ಏಷ ಹ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತ' ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಸ್ಯೇತ್ಥಂ ಗುರುಮತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಥಮ್ । ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಫಲಕರಣತಯಾ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮೇವ ಹೀತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಶೇಷಃ । 'ಯಜೇತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ' ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಯಾಗೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ ಸ್ವಕಾಮನಾವಿಷಯಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಸಾಧಯೇದಿತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಧೀಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ ತೇನಾಪೂರ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ಇತ್ಯಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಕರಣತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ಸ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥ ಫಲಂ ಸಾಧಯತಶ್ಚಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಭಂಗಃ । 'ಆತ್ಮಸಿಧ್ಯನುಕೂಲಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ । ಕುರ್ವತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ನಃ॥

ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಇತಿ ।

ಸತ್ಯಮ್ । ಇಹಾಪಿ ಸ ಏವಾರ್ಥಂ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ । ಅಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಕರಣತ್ವೇನೇತಿ ಶೇಷಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಸೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವತಿ । ಪಶುಸೋಮಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಾಚ್ಚೋದನಾ ಪಶುಸೋಮಯೋಃ (ಜೈ. ಅ. ೨ ಪಾ.೨ಸೂ. ೧೭) ಇತ್ಯಾದೇಃ ಮಹತ್ತ್ವಾದುದಾಹೃತಸೋಮವಾಕ್ಯಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ತನ್ನ ಲಿಖಿತಮ್ ।

ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಖ್ಯೇತಿ ।

ಐಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಗೃಹ್ಣಾತೇಃ ಸೋಮಮಭಿಷುಣೋತಿ ಸೋಮಂ ಪಾವಯತಿ ಇತ್ಯಾದಿಸನ್ನಿಹಿತವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಕೃತಸೋಮರಸವಿಷಯತ್ವಾತ್ ದ್ರವ್ಯಪ್ರತೀತಿಃ ।

ಇತರತ್ರೇತಿ ।

ಸೋಮವಾಕ್ಯೇ ದೇವತಾಖ್ಯರೂಪಾಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮುದಾಯಾನುವಾದ ಇತಿ ।

ಯಜಿರ್ಯಾಗಸಮುದಾಯಸ್ಯ, ಸೋಮಶಬ್ದಸ್ತದ್ರವ್ಯಸೋಮರಸಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಚಾನುವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುವಾದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸೋಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಖ್ಯನ್ಯಾಯೇನ (ಜ.ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೪) ಕರ್ಮನಾಮಧೇಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಸ ಏಷ ಯಜ್ಞಃ ಪಂಚವಿಧೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ, ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೌ, ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಾನಿ, ಪಶುಃ, ಸೋಮ ಇತ್ಯಾದೌ ಸೋಮಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಕ್ರತುವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ನಾನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಯಾಗೇ ಇತಿ ।

ಐಂದ್ರವಾಯವಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ದೇವತಾವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ಗ್ರಹಣೇಷು ಚೋದಿತೇಷು ಯಾಗಂ ವಿನಾ ಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೇಣ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇರ್ಯಾಗಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಾನೇತಾನ್ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾನ್ ಉಪಪಾದಯದ್ ಯಾಗಾಂತರಾನುಮಾನಂ ನಿರುಂಧ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಸ್ಯ ಲತಾದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಅಭಿಷವಾದಿವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನ ರಸದ್ವಾರಾ, ಸಾಧನತ್ವಮಿತ್ಯವಗತೇಸ್ತಸ್ಯ ರಸಸ್ಯೇಂದ್ರವಾಯವಾದ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಕಗ್ರಹಣಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯವಿಧೇಯೇ ಯಾಗೇ ದೇವತಾ ಲಭ್ಯತೇ । ತತ್ತದ್ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ರಸಸ್ಯ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಯೈ ತ್ಯಾಗಾಭಾವೇ ಗ್ರಹಣೇ ದೇವತೋದ್ದೇಶಾಂಶಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಅತೋ ನ ತತ್ರ ದೇವತಾಖ್ಯರೂಪಾಽಲಾಭದೋಷಃ ।

ಅರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।

ರೂಪಶಬ್ದೋ ನ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಮಾತ್ರಪರಃ, ಕಿಂತು ಸಾಂತತ್ಯಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯಾರ್ಥಂ ಗುಣಸಾಮಾನ್ಯಪರಃ ।

ನಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।

'ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ' 'ಪಯಸಾ ಜುಹೋತಿ' 'ತಂಡುಲೈಃ ಜುಹೋತೀ'ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾನಾಂ ಹೋಮಾನಾಂ, 'ಸಂತತಮಾಘಾರಯತಿ' 'ಊರ್ಧ್ವಮಾಘಾರಯತಿ' 'ಋಜುಮಾಘಾರಯತೀ'ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾನಾಮಾಘಾರಾಣಾಂ ಚ ಯಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ದಧ್ಯಾದೀನಿ ಸಾಂತತ್ಯಾದೀನಿ ಚ ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯದುಪದಿಷ್ಟಮತಿದಿಷ್ಟಂ ವಾ ರೂಪಂ ನಾಸ್ತಿ । ತೇಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಾಂತರಗುಣಾನಾಂ ನಾನ್ಯತ್ರಾನ್ವಯಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಸಾಂತತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಹೋಮಾಘಾರವಿಧಾಯಕಾನೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನ ಮನ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಘಾರವಾಕ್ಯವಿಹಿತಹೋಮಾಘಾರಾನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಾಯಕಾನೀತ್ಯೇವ ಮನ್ಯತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಕಥಂ ತದ್ವಿಹಿತಹೋಮಾಘಾರೇಭ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಕಥನಮ್? ಉಚ್ಯತೇ; ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಘಾರವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಹೋಮಾಘಾರಯೋರ್ವಿಧಾನಮೇವ ನ ಸಂಭವತಿ; ಹೋಮಕ್ಷಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಯೋಃ ಹೋಮಾಂತರಕ್ಷಾರಣಾಂತರವಿಧಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ವಿಶೇಷೋಪಸ್ಥಿತಿಂ ವಿನಾ ಅನನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಚ ವಿಧಾನಾಯೋಗಾತ್, ತದ್ವಿಶೇಷಯೋಶ್ಚ ವಿಶೇಷಕರೂಪಾಶ್ರವಣೇನಾಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ನಾಮನೀ ವಿಶೇಷಕೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಶೇಷಕಾಂತರಾನುಪಸ್ಥಿತೌ ಕಯೋಃ ಹೋಮಕ್ಷಾರಣವಿಶೇಷಯೋರೇತೇ ನಾಮನೀ ಇತಿ ಬೋದ್ಧುಮಶಕ್ಯಖಾತ್ । ನ ಚ 'ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ' ಇತ್ಯತ್ರ ನಾಮೈವ ವಿಶೇಷಕಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್, ಪಶುಫಲೇನ ಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಬ್ದಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸೌಮಿಕಾಂಗಜಾತೇನ ಚ ಲಬ್ಧವಿಶೇಷೇ ಏವೋದ್ಭಿನ್ನಾಮಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚ ದಧಿ ಸಾಂತತ್ಯಾದಿಗುಣೈರೇವ ವಿಶೇಷಲಾಭಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಗುಣವಿಧಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಹೋಮಾಘಾರವಿಶೇಷವಿಧೀ, ತಯೋಃ ವಿಧಾನೇ ಸತಿ ತದನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಾನಮಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ ವಿಶೇಷಕಸದ್ಭಾವಾದ್ ದಧಿಸಾಂತತ್ಯಾದಿಸಗುಣವಾಕ್ಯೇಷ್ವೇವ ಹೋಮವಿಶೇಷಾಣಾಮಾಘಾರವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಚ ವಿಧಾನಮ್ । ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯೇ ತದನುವಾದಕೇಽನುವಾದಪ್ರಯೋಜನಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಘಾರನಾಮ್ನೋಃ ಸನ್ನಿಹಿತಸರ್ವಹೋಮಾಘಾರನಾಮತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತಿ ಫಲವಾಕ್ಯೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೋಮಾನಾಂ ಫಲಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ । ಇಂದ್ರ ಊರ್ಧ್ವೋಽಧ್ವರ ಇತ್ಯಾಘಾರಮಾಘಾರಯತೀತಿ ಗುಣವಾಕ್ಯೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಘಾರಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಶಯಃ ।

ಅನುಷ್ಠಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಕಾಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯನುಷ್ಠಾಪಕವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವಾನುಷ್ಠೇಯಃ ಕಶ್ಚನ ಹೋಮವಿಶೇಷ ಆಘಾರಣವಿಶೇಷಶ್ಚಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ । ಅತಸ್ತಯೋಃ ವಿಧಾನಂ ನಾಮವಿಶೇಷೋಪಬಂಧಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಸಮುದಾಯಾನುವಾದಶ್ಚ ನಿಷ್ಫಲಃ । ರಾಜಸೂಯನಾಮ್ನಃ ಇವ ಫಲವಾಕ್ಯಗತಸ್ಯೈವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರನಾಮ್ನಃ ಗುಣವಾಕ್ಯಗತಸ್ಯೈವ ಚಾಘಾರನಾಮ್ನಃ ಸನ್ನಿಹಿತಸರ್ವಧಾತ್ವರ್ಥಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮವಿಧಾನೇ ಚ ದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಹೋಮಾನಾಂ ನ ದೇವತಾಲಾಭಃ; 'ಯದಗ್ನಯೇ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಚ ಸಾಯಂ ಜುಹೋತಿ' 'ಯತ್ಸೂರ್ಯಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಚ ಪ್ರಾತರ್ಜುಹೋತೀ ತಿ ವಾಕ್ಯವಿಹಿತಹೋಮಯೋರ್ನ ದ್ರವ್ಯಲಾಭಃ, ತಯೋರಪಿ ದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೋಮಾಂತರವಿಧಾಯಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ದೂಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್॥ ಪದಾಂತರೇ - ಗುಣವಾಚಿನಿ, ನ ತು ನಾಮಧೇಯರೂಪೇಽಪಿ । ಅತ್ರ ವಿಧಿಶಕ್ತೇಃ ಗುಣಸಂಕ್ರಮಣೇನ ಧಾತೋರನುವಾದತೋಕ್ತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಪರ್ಯವಸಾನವಿಷಯಾರ್ಥಾಭಿಪ್ರಾಯಾ, ನ ತು ಶಬ್ದವೃತ್ತಿಬೋಧ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಾ; ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಧಾವಾನುವಾದೇನ ತನ್ಮಾತ್ರವಿಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಆಧಾರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಧಿಕರಣ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೩-೧೬)ವಾರ್ತಿಕೇ ಸರ್ವತ್ರೈವ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾನೋತ್ತರಕಾಲಂ ಕಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕಿಮಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ಇತ್ಯನ್ವೇಷಣಾಯಾಮ್ ಅಪ್ರಾಪ್ತಮಾತ್ರವಿಷಯೋಪಸಂಹಾರಾತ್ ವಿಧೇಃ ಭಾವನಾಧಾತ್ವರ್ಥಯೋರನುವಾದ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ, ನತ್ವಾದಿತ ಏವ ತಾವನೂದ್ಯ ದ್ರವ್ಯಂ ಗುಣೋ ವಾ ವಿಧೀಯತೇ; ತತ್ರ ಪಶ್ಚಾತ್ತನೇ ವ್ಯಾಪಾರೇ ಮಂದಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಥೂಲೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಕಥ್ಯಮಾನೇ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಾ ಏವೈತಾ ವಚನವ್ಯಕ್ತಯ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ॥ ಇಹಾಪಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ತಥೈವೋಕ್ತಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಫಲಕವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಅನೇಕಗುಣವಿಧಾನಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಗುಣೇಷು ವಿಧ್ಯನವತಾರಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಶಬ್ದಬೋಧ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣೈಕ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾರ್ಥಭೇದಸದ್ಧಾವೇನ ತದಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ ಅನೇಕಗುಣವಿಧಾನಪ್ರಯುಕ್ತವಾಕ್ಯಭೇದವರ್ಣನಸ್ಯ । ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕೇ 'ವಿಧಿತ್ವೇ ಭಾವನಾಸ್ಥೇಽಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯತೇ । ವಿಶೇಷಣಫಲೇ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ॥' ಇತಿ । ಶಬ್ದಬೋಧ್ಯಾರ್ಥಭೇದ ಇವ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾರ್ಥಭೇದೇಽಪಿ ಹ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಗೌರವಮ್ । ಮೀಮಾಂಸಕೈಕದೇಶಿನಃ ಗುರುಮತೇ ನಿಬಂಧನಪ್ರಸ್ಥಾನಾನುವರ್ತಿನಃ ।

ನನ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಽಪೀತಿ ।

ಹೋಮಸಾಧನಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದೇಃ ಹೋಮದ್ವಾರಾಽಪಿ ಸಾಧ್ಯವಾಸಂಭವಾನ್ಮಾ ಭೂದ್ವಿಷಯತ್ವಂ, ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತು ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಯಾಗದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್, ಕಿಂಚಿದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಮಪಿ ಹಿ ಸಾಧ್ಯಮೇವ; ಅತ ಏವ ಹಸ್ತಾದಿವ್ಯಾಪಾರದ್ವಾರಾ ಘಟಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಘಟಂ ಕರೋತೀತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯೇತಿ ।

ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹಸ್ತಾದಿವ್ಯಾಪಾರಂ ಕುರ್ವನ್ ಘಟಂ ಕರೋತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಘಟಸ್ಥಾಪ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ।

ಆಕ್ಷೇಪ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಬ್ದತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೋಕ್ತಿಃ । ಧ್ರೌವಾಜ್ಯಸ್ಯ "ಸರ್ವಸ್ಮೈ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಾಯ ಗೃಹ್ಯತೇ ಯದ್ ಧ್ರುವಾಯಾಮಾಜ್ಯಮ್" ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗತಃ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಹಿತಸ್ಯ ।

ವೃತ್ರಘ್ನನಪದವತ್ಯಾವಿತಿ ।

ವೃತ್ರಹನನಪ್ರಕಾಶಕಪದವತ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । "ಅಗ್ನಿವತ್ರಾಣಿ ಜಂಘನತ್" "ತ್ವಂ ರಾಜೋತ ವೃತ್ರಹೇತ್ಯಗ್ನೇಃ, ಸೋಮಸ್ಯ ಚ ಮಂತ್ರಯೋರ್ವೃತ್ರಘ್ನಪದಾಭಾವಾತ್ ।

ವೃಧನ್ವತ್ಪದವತ್ಯಾವಿತಿ ।

ವೃದ್ಧಿಪ್ರಕಾಶಕಪದವತ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । "ಕವಿರ್ವಿಪ್ರೇಣ ವಾವೃಧೇ” "ವರ್ಧಯಾಮೋ ವಚೋವಿದಃ" ಇತಿ ಮಂತ್ರಯೋ- ವೃಧನ್ವತ್ಪದಾಭಾವಾತ್ ।

ಪ್ರಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।

ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕರಣಶಬ್ದಃ ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ, ತತ್ರೈಕವಚನಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಶಬ್ದೋ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಆಲಂಬನಶಬ್ದಸ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಅವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದಯೋಃ ಕಾಲವಾಚಿತ್ವಮಾದಾಯ ಕ್ರಮಾವಿರೋಧೇ ಶಕ್ಯೋಪಪಾದನೇ ನ ತದ್ವಿರೋಧಿಕರ್ಮವಿಶೇಷಪರತ್ವಮ್ ಅಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ । ತದಂಗೀಕಾರೇಽತ್ರ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯವಿಧೇಯತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತಯೋಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಸಂಜ್ಞಕಯೋಃ ಕರ್ಮಣೋಃ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗಗ್ನಿಪ್ರಕಾಶಕಸೋಮಪ್ರಕಾಶಕಮಂತ್ರದ್ವಯಮನೂಚ್ಯೇತ ಇತ್ಯನುವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತ್ರವಿಕಲ್ಪಃ ತತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯದೇವತಾವಿಕಲ್ಪಶ್ಚ ಭವೇತ್, ಆಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಚ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ । ಬಲವದಪೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನಾಭ್ಯುಪಗಮವಾದಂ ಸೂಚಯತಾ ಕ್ರಮ ಏವ ಲಿಂಗಸಾಹಿತ್ಯೇನಾತ್ರ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಬಲೀಯಾನ್ । ಅಗ್ನೇಃ ಸೋಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗೇವಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ದೇವತಾತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತತಯಾ ತದುಭಯಪ್ರಕಾಶಿಕಾನಾಂ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀವೃಧನ್ವತೀನಾಂ ತಯೋಃ ವಿನಿಯೋಜಕಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯಾಪಿ ಸದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಪಿ ವ್ಯಜಿತಮ್ ।

ಕಾಲೇ ಹೀತಿ ।

ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯವಿಧೇಯಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಸಂಜ್ಞಕಕರ್ಮದ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಯೋಃ ಸಂಜ್ಞಯೋಃ ಕಾಲಯೋಗೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನ ಲಕ್ಷಣೈವ ವಾಚ್ಯಾ, ನ ತ್ವಪೂರ್ವಾ ರೂಢಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ; "ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಯಜೇತ'' "ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮ್ ಅಮಾವಾಸ್ಯಯಾ ಯಜೇತೇತಿ" ವಾಕ್ಯಯೋರಪಿ ತತ್ರೈವ ಕರ್ಮದ್ವಯೇ ಕಾಲವಿಧಾಯಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಏವಂ ಚ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀವೃಧನ್ವತೀವಾಕ್ಯದ್ವಯಶ್ರುತಯೋಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದಯೋಃ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನಾಶ್ರಯಣೀಯೇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯತೇ ಆಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಕಾಲಯೋಗಾಶ್ರವಣಾತ್ ಪ್ರಧಾನದ್ವಾರಾ ಕಾಲಯೋಗಾಶ್ರವಣೇ ವಿಕೃತಿಷು "ಯದೀಷ್ಟ್ಯಾ ಯದಿ ಪಶುನಾ ಯದಿ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತಾಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ವಾ ಯಜೇತ" ಇತಿ ಕಾಲವಿಕಲ್ಪವಿಧಾನಾತ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲೋಪಾಂಶುಯಾಜಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯವಿಕಾರೋ ಯದಾಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯತೇ, ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲಸಾನಾಯ್ಯೈಂದ್ರಾಮವಿಕಾರೋ ವಾ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ, ತದಾ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಪ್ರಧಾನಾಂಗಯೋಃ ಆಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ವೃಧನ್ವತೀಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲಪ್ರಧಾನಾಂಗಯೋಃ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನೀಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಕೃತಿವದ್ಭಾವಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಸ್ತದಬಾಧಾಯ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಖ್ಯಕರ್ಮಾಂಗಯೋಃ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನ್ಯೌ, ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಖ್ಯಕರ್ಮಾಂಗಯೋಃ ವೃಧನ್ವತ್ಯಾವಿತಿ ವಾರ್ತ್ರಘ್ನ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ಆಜ್ಯಭಾಗವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣೀಯೇತಿ, ತಥಾಪಿ ಕ್ರಮಾವಿರೋಧಾದಿಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೈಃ ಆಜ್ಯಭಾಗವಿಷಯತಯೈವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ದ್ವಿತ್ವೋಪಪಾದನಮಿತಿ ।

"ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇ"ತಿ ಫಲವಾಕ್ಯಗತಾಗ್ನೇಯಾದಿತ್ರಿಕದ್ವಯರೂಪಸಮುದಾಯದ್ವಯೋಪಪಾದನಂ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಮುದಾಯದ್ವಯಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್; ತದುಪಪಾದನಾಭಾವೇ ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಮಿವ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಮಪಿ ಫಲಸಂಬಂಧೇನ ಅಂಗಪ್ರಧಾನವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತಥಾಹಿ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ನಾಮಾಖ್ಯಾತಪರತಂತ್ರಮಾಖ್ಯಾತಂ ಸ್ವರಸತೋ ಯಾವದ್ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತಾವತಿ ವರ್ತತೇ; ಯಥಾ ಬಹೂನಾಮಿಷ್ಟಿಪಶುಸೋಮಯಾಗಾನಾಂ ಸನ್ನಿಧೌ ಪಠಿತೇ "ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತೇ"ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಮಾಖ್ಯಾತಂ ವಿಶೇಷಕಾಭಾವಾತ್ ಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಸರ್ವಯಾಗಗ್ರಾಹೀತಿ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಮ್ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ರಾಜಸೂಯನಾಮಾಪಿ ತಾವದ್ಯಾಗವೃತ್ತಿ । ಅತ ಏವೇಷ್ಟಿಪಶುಸೋಮಾತ್ಮಕಾಃ ಸರ್ವೇ ಯಾಗಾ ರಾಜಸೂಯೇ ಸಮಪ್ರಧಾನಭೂತಾಃ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ತು ನಾಮ ನಾಖ್ಯಾತಪರತಂತ್ರಂ, ಕಿಂ ತ್ವಾಖ್ಯಾತಮೇವ ತತ್ಪರತಂತ್ರಮಿತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪಿ ಸ್ವಗೃಹೀತಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ । ಯಥಾ "ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇ"ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಂ ನಾಮ "ತ್ರಿವೃತ್ಪಂಚದಶಃ ಸಪ್ತದಶ ಏಕವಿಂಶಃ ಏತಾನಿ ವಾವ ತಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಯ ಏತಸ್ಯ ಸ್ತೋಮಾ" ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೋಪದರ್ಶಿತಜ್ಯೋತಿರ್ನಾಮಕತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತೋಮಚತುಷ್ಟಯಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಕಂ, ಗ್ರಹಂ ವಾ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚಮಸಂ ವೋನ್ನೀಯ ಸ್ತೋತ್ರಮುಪಾಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ತತ್ಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸೋಮಯಾಗೇ ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರೇ ವರ್ತಯತಿ । ಅತ ಏವ ಸೋಮಯಾಗ ಏವ ಪ್ರಧಾನಭೂತಃ, ತತ್ಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಾ ಇಷ್ಟಿಪಶವಸ್ತದಂಗಾನಿ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಯದ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಷಟ್ಸು ಸಮುದಾಯದ್ವಯಂ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಫಲವಾಕ್ಯಗತಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಪದಮ್ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮ್ ಆಖ್ಯಾತಪರತತ್ರಂ ಸತ್ ಸನ್ನಿಹಿತಸರ್ವಯಾಗಾನುವಚನಸ್ವರಸಪ್ರವೃತ್ತಾಖ್ಯಾತಾನುಸಾರೇಣ ರಾಜಸೂಯನಾಮವತ್ ಸನ್ನಿಹಿತಸರ್ವಯಾಗನಾಮ ಸ್ಯಾದ್, ದ್ವಿವಚನಂ ಛಾಂದಸೇನ ವಚನವ್ಯತ್ಯಯೇನೋಪಪದ್ಯೇತ, ದ್ವಿವಚನಾಂತಪ್ರತಿರೂಪಕಮವ್ಯಯಮಿತಿ ವಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ಹಿ ಕಾಲಯೋಗಿಷು ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಸಮುದಾಯದ್ವಯಾಭಾವೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸನಾಮ ದ್ವಿವಚನಾಂತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ಭವೇತ್; ಯೇಷಾಮಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾವಗತಃ ಕಾಲಯೋಗೋಽಸ್ತಿ; ತೇಷಾಂ ದ್ವಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್, ಯಯೋರಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ದ್ವಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ತಯೋಃ ಕಾಲಯೋಗಾವಗತ್ಯಭಾವಾತ್; ತಸ್ಮಾದವಗತಕಾಲಯೋಗೇಷ್ವಾಗ್ನೇಯಾದಿಷು ದ್ವಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಮುದಾಯದ್ವಯಕರಣಂ ಸಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇನ ನಾಮ್ನೋಪಾತ್ತಾನಾಂ ಫಲಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ತದಂಗತೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನನು ಫಲವಾಕ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ದ್ವಿವಚನಾಂತನಾಮ್ನಃ ಷಟ್ಸ್ವಿವ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥಯೋರೇಕವಚನಾಂತನಾಮ್ನೋಃ ತ್ರಿಷು ತ್ರಿಷ್ವನನ್ವಿತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತಯಾ ಯಜತಿಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾಽವಿಶೇಷಾತ್ ಅನಯೋರಪಿ ಸನ್ನಿಹಿತಸರ್ವಯಾಗಾನುವತದನಸ್ವರಸಯಜತ್ಯನುರೋಧೇನ ತಾವನ್ನಾಮತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ಅಪರಿಹಾರ್ಯಾ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತಥಾ ಸತಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀತ್ಯಮಾವಾಸ್ಯೇತಿ ಚ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಯೋಃ ನಾಮಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ; ಅತಸ್ತದೇವ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತನಾಮ್ನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಗಮಯತೀತಿ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಯೇ ತತ್ತತ್ಕಾಲಯೋಗಿಷ್ವೇವ ಯಾಗೇಷು ತಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯೇತಿ, ಏವಂ ತರ್ಹೀಯಂ ಯುಕ್ತಿಃ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಮುದಾಯದ್ವಯಸಂಪಾದನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಶಬ್ದ ಏವ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತತ್ರೈವ ಚೇಯಂ ಯುಕ್ತಿ:-ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಿಜ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮವಿಶೇಷಾತ್ (ಜೈ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೯) ಇತಿ ಚತುರ್ಥೋಪಾಂತ್ಯಾಧಿಕರಣೇ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ತ್ವಭಿಧಾನಯೋರ್ನಿವೇಶಃ (ಜೈ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೩೫) ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಕೇಷುಚಿದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರವತಾ ದರ್ಶಿತಾ । ತಸ್ಯ ಹ್ಯಯಮರ್ಥಃ, ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಾಭಿಧಾನಸ್ಯ, ಪೂರ್ಣಮಾಸಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾತ್ ಪೂರ್ಣಮಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶಾಭಿಧಾನವಾಚ್ಯಾತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ನಿವೇಶಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅತಃ ಪ್ರಕೃತಯಾಗಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವೇ ಪೃಥಕ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಕೇಷುಚಿದೇವ ಯಾಗೇಷು ನಿವೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸಮುದಾಯದ್ವಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಾನುಸರಣೇಽಪಿ ಉಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯನ್ವೇಷಣೇ ಯಥಾಸೂತ್ರಂ ಫಲವಾಕ್ಯ ಏವೇಯಮನ್ವಿಷ್ಯತಾಮ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ದ್ವಿವಚನಶ್ರವಣಂ ಛಾಂದಸತ್ವಾದಿನಾ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಯೋಃ ನಾಮದ್ವಯಶ್ರವಣಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸನ್ನಿಹಿತಯಾಗಾನಾಂ ನಾಮದ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ತೈತ್ತಿರೀಯಶಾಖಾಯಾಂ "ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ ಯಾವದುಕ್ಥ್ಯೇನೋಪಾಪ್ನೋತಿ ತಾವದುಪಾಪ್ನೋತಿ" "ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತೇ ಯಾವದತಿರಾತ್ರೇಣೋಪಾಪ್ನೋತಿ ತಾವದುಪಾಪ್ನೋತೀ"ತಿ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಾಮ್ನಾತಯೋಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಯೋಃ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಫಲಾರ್ಥವಾದಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ಸ ತನ್ನಾಮ್ನೋಃ ನಾಮಿಭೇದಾಭಾವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟ ನಾಮಿಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅತೋ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಮುದಾಯದ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಾಶ್ರಿತಾ । ಏವಂ ಚ ಫಲವಾಕ್ಯೇ ಏವ ಸಮುದಾಯದ್ವಯಸಂಪಾದನಂ, ತತಃ ಸಮುದಾಯಾಂತರ್ಗತಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಿನಾಂ ಫಲಸಂಬಂಧಬೋಧನಂ ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಗೌರವಮಪಿ ಪರಿಹೃತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜನಕಥನಮ್ ।

ಅವಿಸಂವಾದಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇನ ಯಸ್ಯೇಷ್ಟಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕರಣತ್ವಂ ಬೋಧಿತಂ, ತಸ್ಯೈವ ಅಧಿಕಾರವಾಕ್ಯೇನ ಆಕಾಂಕ್ಷಿತೇಷ್ಟವಿಶೇಷಕರಣತ್ವಬೋಧನಾಯಾಂ ಸಂವಾದೋ ಭವತಿ । ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇನ ಯತ್ರ ಫಲೇ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಂ ಬೋಧಿತಂ, ತತ್ರೈವ ಫಲೇ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತದಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಕರಣಬೋಧನೇ ತು ತಯೋರ್ವಿಸಂವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥೇತಿ ।

ನಾಮಯೋಗೇ ಪರ್ಯುದಾಸತಾಯಾಂ ತದನ್ಯತದ್ವಿರೋಧ್ಯನ್ಯತರತ್ವರೂಪಾಯಾಮ್ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಽಧರ್ಮಾದ್ಯುದಾಹರಣಮ್, ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ತು ನೇಕ್ಷೇತೇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣಮುದಾಹರಣಮ್ ।

ತತ್ರಾಪ್ರತೀತೋಽಪೀತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಭೂತಾಖ್ಯಾತಾನ್ವಯಿನಾ ನಞಾ ಪ್ರತೀತೋಽಪ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಭಾವೋಽನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ ತ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಕ್ಷಣೀಯ ಇತಿ ।

ನಞೀಕ್ಷತಿಧಾತುಭ್ಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸರ್ವಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ಸರ್ವಾ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಪೂರ್ವಿಕೇತಿ ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಃ ।

ನನು ಧಾತುರ್ಲಕ್ಷಕಶ್ಚೇದ್ ಧಾತ್ವರ್ಥಸಂಕಲ್ಪ ಏವ ಕಿಮಿತಿ ನ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಞಾ ಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ –

ಈಕ್ಷತೀತಿ ।

ಸಂಕೋಚಕಮಿತಿ ।

ಹನ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ವಯಸ್ವರಸಸ್ಯ ನಞಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ರಾನ್ವಯರೂಪಂ ಸಂಕೋಚಾಪಾದಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಾಖಾಚಂಕ್ರಮನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ಸ್ಥಿರಶಂಕಾಯೋಗ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗೇನ ದೂಷಿತೇ ತದಪಹಾಯ ತರ್ಹಿ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಧಾತುನಞರ್ಥಮಧ್ಯ ಏವ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧೇಯಮಸ್ತು ಇತ್ಯುತ್ತಾನಧೀಃ ಶಂಕೇತ, ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಂ ತದಪಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನೋದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ನಞರ್ಥವಿಧಿಪಕ್ಷೋ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿಪಕ್ಷಾದಪಿ ಸ್ಥಿರಶಂಕಾಯೋಗ್ಯಃ । ತಥಾಹಿ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ನಞಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ಹನನೇನಾನ್ವಯ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಹನನಾಭಾವೋಽರ್ಥಃ, ಸ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪೋಽನಾದಿರಪಿ ಹನನಚಿಕೀರ್ಷೋದ್ಯಪನಯದ್ವಾರಾ ಪರಿಪಾಲ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಃ, ಅತಃ ಸ ಏವ ನಿಯೋಗವಿಷಯೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಸ್ಥಿರೈವ ಶಂಕಾ । ನ ಚೈಷಾ ಹನನಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವಹೇತುನಾ ನಿರಾಕರ್ತುಮಪಿ ಶಕ್ಯಾ; ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಪರಿಪಾಲ್ಯಖೇನ ಸಾಧ್ಯತಾಯಾ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರನುಪದಮೇವ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಗುರುಮತೇ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಷು ಹನನಾದ್ಯಭಾವೋ ನಿಯೋಗವಿಷಯ ಇತ್ಯೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತನ್ಮತೇ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೇಷ್ವಕರ್ಮತ್ವಾತ್ (ಜೈ. ಅ.೬ ಪಾ.೨ಸೂ.೧೯) ಇತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಗತಾಧಿಕರಣೇ 'ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇದಿತ್ಯಾದಿಷು ಚತುರ್ಥಗತಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಾಧಿಕರಣ (ಜೈ. ಅ.೪ ಪಾ.೧ ಸೂ. ೩-೬) ನ್ಯಾಯೇನ ಅಭಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಧಿವಿಷಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಶ್ರುತಭಕ್ಷಣಾದ್ಯಭಾವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಔದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯೈವ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತಚಿಕೀರ್ಷಾದ್ಯಪನಯದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಭಕ್ಷಣಾದಿಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಇತ್ಥಂಭೂತಃ ಪಕ್ಷಃ ಕಥಂ ಶಂಕಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ನೇಕ್ಷಿತಃ, ಉಚ್ಯತೇ; ಹನ್ಯಾದ್ಭಕ್ಷಯೇದಿತ್ಯಾದಿಪದಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಹಿ ನಞಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ಪದೈಕದೇಶಭೂತಂ ಧಾತುಮಾತ್ರಮ್, ಅತೋ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವೋ ಲಭ್ಯತೇ, ನೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಃ । ಏವಂ ಚ ನಞರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಭವತಿ । ಗುಣಸಂಬಂಧೋ ಹಿ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಸಂಬಂಧಃ ಸಮತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೨) ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಃ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವ ಏವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕೋತ್ರ ವಿಧಿರಸ್ತೀತಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರತೀತೋ ಹನನಾದ್ಯಭಾವೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ನ್ಯಾಯೇನ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪಿ ನಞಃ ಆಖ್ಯಾತಾನ್ವಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ; ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಹನನಾದಿವಿಷಯಸ್ಯ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾಪ್ರಸತ್ಯಾ ತದಭಾವಬೋಧನಾಸಂಭವಾತ್, ಅತಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಮತಿಲಂಘ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಣಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಯ ಇಷ್ಯತ ಇತಿ, ಏವಮಪಿ ಹನನಾದ್ಯಭಾವೋ ವಿಷಯೋ ನ ಲಭ್ಯತೇ; ನಾಮಾರ್ಥಾನ್ವಯಿನ ಇವ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಯಿನೋಽಪಿ ನಞಃ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವನಿಯಮೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ, 'ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ತು ನೈವ ನಞ್ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಃ । ವದತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಽಧರ್ಮಾವನ್ಯಮಾತ್ರವಿರೋಧಿನೌ॥' ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಯೇನ ನಞಃ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಸತಿ ಹನನಾದಿವಿರೋಧೀ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನೋ ವಿಷಯೋ ಭವೇದಿತಿ ತೃತೀಯಪಕ್ಷ ಏವಾಂತರ್ಭವೇತ್ । ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ ನಞೋ ಹನನಾಭಾವಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತದವಸ್ಥಿತಿಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ತದಾಕ್ಷೇಪ್ಯೋ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನ ಏವ ಯದಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಕ್ಷೇಪ್ಯೋ ಯಾಗ ಇವ ವಿಧೇಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತೃತೀಯಪಕ್ಷಾಂತರ್ಭಾವದೋಷೋ ನಾತಿವರ್ತತೇ । ಏವಂ ಹನನಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಾಸಂಭವ ಆಚಾರ್ಯೈರ್ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ಹಿ ನಞಃ ಪರ್ಯುದಾಸತೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಯದಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಕ್ಷೇಪ್ಯಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯೈವ ವಿಧಿರಿತಿ ಸಮರ್ಥನೇನ ಚ ಸಿದ್ಧಃ । ಅತೋ ನಞರ್ಥವಿಧಿವಿಕಲ್ಪೋತ್ರ ಆಖ್ಯಾತಾರ್ಥಾಭಾವವಿಷಯಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಯಾಪುರುಷತಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ದೋಷ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಚೌದಾಸೀನ್ಯರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯೇತದಭಾವರೂಪತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯಾನೀಪ್ಸಿತೇಷ್ವೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಮೇವಮಯಮಪಿ ನಞರ್ಥ ಇತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಸಾದೃಶ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ । ನನು ನಾರ್ಥಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾವತಾರಿಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಸ್ವಮತೇ ಹನನಾಭಾವಮರ್ಥಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಥಾತ್ವೇ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹನನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತೋ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾ-ತದವತಾರಿತವ್ಯಾಖ್ಯಾಗ್ರಂಥೇನ । ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ಲಿಙಾ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರತೀತೇಸ್ತದಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಚ್ಛಾಯಾನುಪಾತಿನಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾಭ್ರಮಾವಿಶೇಷ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಕಥನಂ ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಮತೇ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹನನಾಭಾವೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಹನನಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಃ, ಸ ಚ ಹನನಸ್ಯ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾನುಬಂಧಿತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯೀ; ತಥಾಽನುಪದಮೇವ ಟೀಕಾಕಾರೈರಾಚಾರ್ಯಶ್ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್, ಕಿಂತು ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ಇತ್ಥಮವತಾರಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ನನು ಹನನಾಭಾವೋ ನ ವಿಧೇಯಶ್ಚೇತ್ ಕಥಂ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹನನಾಭಾವಃ ಕರ್ತವ್ಯತಯೋಚ್ಯತ' ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ, ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಶ್ಚೇತ್ಥಂ ವರ್ಣನೀಯಃ, ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯವ್ಯವಧಾನಾದ್ ನಞೋ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಯೇನ ಹನನಾಭಾವೋಽರ್ಥ ಇತಿ ಕಶ್ಚನ ಭ್ರಮಃ, ತತಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಚ್ಛಾಯಾನುಪಾತಿನಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತವ್ಯತೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಕಶ್ಚನ ಭ್ರಮಃ, ಏವಂ ಭ್ರಮದ್ವಯಾವಲಂಬನ ಏವ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ ಹನನಾಭಾವಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ । ಸತ್ಯಮ್, ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯೈವಮರ್ಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟ ಇತಿ ಪ್ರೌಢ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಕರ್ತವ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನಲಾಭಾವಬೋಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವ ಏವ ಹಿ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಇತಿ ।

ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾವಗತಿಕಾರ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಬ್ದಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ವಿಧಿನಿಷೇಧಾತ್ಮಕಃ ಶಬ್ದ ಏವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಭಾವಯನ್ ಶಬ್ದಭಾವನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಲಿಙಾದಿಯುಕ್ತೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ದ್ವೇ ಭಾವನೇ ಅವಗಮ್ಯೇತೇ ಶಬ್ದಾತ್ಮಿಕಾ ಚಾರ್ಥಾತ್ಮಿಕಾ ಚೇತಿ ಯಥಾಶ್ರುತವಾರ್ತಿಕಗ್ರಂಥಾನುಸಾರೀ ಕಶ್ಚಿತ್ಪಕ್ಷಃ । ಸ ಮೀಮಾಂಸಕೈರೇವ 'ತತ್ರ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾಯುವಚ್ಚೇತ್ಪ್ರವರ್ತಕಃ । ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ವಿಹನ್ಯೇತ ನಿಯಮಾಚ್ಚ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ । (ಜೈ. ಅ. ೧ ಪಾ.೨ ಸೂ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೈರ್ನಿರಾಕೃತಃ ॥ ಲಿಙಾದಿಭಿಃ ನಞ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಲಿಙಾದಿಭಿಶ್ಚ ಬೋಧಿತಃ ಪ್ರವರ್ತನಾನಿವರ್ತ್ತನಾತ್ಮಕಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಶಬ್ದಭಾವನಾ । ಲೋಕೇ ಹಿ ಪ್ರೈಷಾಧ್ಯೇಷಣಾದಿಃ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನಾವಗತಃ । ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ವಕ್ತೃಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಾಸಂಭವಾತ್ ಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಸ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯನ್ಯಃ ಪಕ್ಷಃ॥ ವೇದಸ್ಯೈಶ್ವರಕರ್ತೃಕತ್ವಾತ್ ತದಭಿಪ್ರಾಯ ಏವಾಜ್ಞಾರೂಪಃ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ನಿವರ್ತ್ತಕಶ್ಚ ಲಿಙಾದೀನಾಂ ನಞ್ಯುಕ್ತಲಿಙಾದೀನಾಂ ಚಾರ್ಥ ಇತ್ಯುದಯನಾದಿತಾರ್ಕಿ ಕಪಕ್ಷಃ॥ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ಲಿಙಾದಿನಞ್ಯುಕ್ತಲಿಙಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಾರ್ಥಭೂತಾರ್ಥಭಾವನೈವ ಪ್ರವರ್ತಿಕಾ ನಿವರ್ತಿಕಾ ಚೇತಿ ಶಬ್ದಭಾವನಾಮನಂಗೀಕುರ್ವತಾಂ ಮೀಮಾಂಸಕೈಕದೇಶಿನಾಂ ಪಕ್ಷಃ॥ ವಿಧಿನಿಷೇಧಲಿಙಾದಿಬೋಧ್ಯಾಪೂರ್ವರೂಪೋ ನಿಯೋಗಃ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ನಿವರ್ತ್ತಕಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಪಕ್ಷಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇ ಇತಿ ।

ನ ಚ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಧೀನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರವರ್ತನಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಪರಪ್ರೇರಿತವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರೇರಯಿತೃಪುರುಷಪ್ರೇರಣಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರವರ್ತನಾದಿಕಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತಾಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವೇನ ಆವಶ್ಯಕಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇ ಪ್ರೇರಯಿತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ತೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ, ನ ಚ ಯಾಗಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಕಾರಣತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮ್ ಅಪೂರ್ವಮಿವ ಪ್ರೈರಯಿತೃಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರಣವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾದಿಜ್ಞಾನದ್ವಾರತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ; ಯತಸ್ತೈ ನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್, ಕ್ಲೃಪ್ತಮೇವ ಹಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಧೀನವ್ಯವಹಾರಸ್ಥಲೇ ಪ್ರವೃತ್ಯಾದಿಕಾರಣತ್ವಮ್ ।

ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।

ಟೀಕಾ ಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಶಬ್ದಃ ತದ್ಭಾಹಕಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಪರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ವ್ಯಾಪಾರೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯತ್ವೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಯೋಃ ಧರ್ಮೋ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಹ್ಯತ್ರ ಯಾಗಾದಿಕಃ, ಸ ಚ ಯಜ್ಯಾದಿಧಾತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಯಜ್ಯಾದಿಧಾತುಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದೇವ ತಯೋರ್ಧರ್ಮಿಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೇಃ ನ ಧರ್ಮ್ಯಪಿ ಲಿಙಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇಷ್ಠಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗಸ್ವರ್ಗಯೋಃ ವ್ಯಾಪಾರೇಽಪೂರ್ವೇ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಾ । ವ್ಯವಹಿತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವದ್ವಾರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಆಕ್ಷೇಪಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ನಾಪೂರ್ವರೂಪೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅತೋ ನ ತತ್ರ ಶಾಬ್ದಯೋಃ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇಷ್ಟಸಾಧನಲಯೋರನ್ವಯಃ, ಕಿಂತು ಯಜ್ಯಾದಿಧಾತ್ವರ್ಥ ಏವಾನ್ವಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಯದಿ ಯಾಗಾದಿಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಲಭ್ಯತ್ವಾದ್ ಅಪೂರ್ವವ್ಯಾಪಾರೋ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಲಭ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥಃ, ತರ್ಹಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮಪಿ ತದರ್ಥೋ ನ ಭವೇತ, ತದಪಿ ಹಿಂ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಲೋಕತ ಏವಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ಯಾಗಾದಿಃ ಕೃತ್ಯಾ ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೋ ನ ತು ಚಂದ್ರಮಂಡಲಹರಣಾದಿವದಶಕ್ಯ ಇತಿ ॥ ಸ್ಯಾದೇತತ್, ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಕಾಮಾದಿರಧಿಕಾರೀ ತತ್ಕೃತ್ಯೈವ ಸಾಧನೀಯತ್ವಂ ನ ಲೋಕತಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯನ್ಯಕೃತ್ಯಾ ಸಾಧಿತಾನಾಮಪಿ ತೇಷಾಮನ್ಯಫಲಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ತನ್ಮಾಭೂದಿತಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ; ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಸಮಮಿವ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೇಃ ಯದಿಷ್ಟತತ್ಸಾಧನತ್ವವತ್ ತತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನ ಚ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಕರ್ತ್ರಭಿಪ್ರಾಯಾರ್ಥಕಾತ್ಮನೇಪದವತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಆತ್ಮನೇಪದಸ್ಯಾಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾತ್, ಆಗ್ನೇಯಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ರುಕ್ಕಾಮ ಇತ್ಯಾದೌ ತದಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಗ್ನೀನಾದಧೀತೇತ್ಯಾಧಾನವಾಕ್ಯಗತಾತ್ಮನೇಪದಬಲಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಆಧಾನಫಲಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಆಹವನೀಯಾದಿಗತತ್ವೇನಾಗ್ನಿಸಾಧ್ಯಕ್ರತುಫಲಾನಾಂ ಪರಂಪರಯಾ ಆಧಾನಸಾಧ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ತತ್ರತ್ಯಾತ್ಮನೇಪದಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಹ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಅಗ್ನಿನಿರಪೇಕ್ಷಜಪಾದಿವಿಧಿಶ್ಚತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಸ್ಯ ತತೋ ನಿರ್ವಾಹಾಭಾವಾತ್, ಯೇನಾಧಾನಂ ಕೃತಂ ತಸ್ಯಾಗ್ನಿಷು ತೇನ ಸ್ವಫಲಕಾಮನಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನನ್ಯಾಯಾದನ್ಯೇನ ಯಾಗಾನುಷ್ಠಾಪನಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೈವಮಪ್ಯಪರಿಹಾರಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಫಲಕಾಮಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ನ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಿತಿ ತಲ್ಲಾಭಾಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತದರ್ಥಲಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ತಚ್ಛಂಕಾನಪಾಯಾತ್, ಯಃ ಪುತ್ರಗತಪೂತತ್ವಾದಿವತ್ಪಿತ್ರಾದಿಗತಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಕಾಮಯತೇ ಸೋಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತಿ ತತ್ಕೃತ್ಯಾ ಸಾಧಿತಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಪಿತ್ರಾದಿಗತಸ್ವರ್ಗಜನಕತ್ವಶಂಕಾ ಹಿ ತಥೈವಾನುವರ್ತೇತ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ಪ್ರವರ್ತಕೋ ವಿಧಿಃ ಕರ್ತೃಗತಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿನ್ಯೇವ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ನಿಯಮಃ । ಪುತ್ರಗತಪೂತತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ಸತ್ಪುತ್ರೇಣ ಭಾವಿಫಲಮಾಲೋಚಯತಃ ಸ್ವಗತಫಲಪರ್ಯವಸಾಯೀತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಸ್ವಫಲೋಪಯೋಗಿ । ಇಹ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ ಇತ್ಯಾದೌ ಪೂತತ್ವಾದಾವಿವ ಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಂ ನ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಕೀಯಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿರೇವ ತದರ್ಥಃ, ಅತೋ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಭವತೀತಿ, ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸ್ವಕೀಯಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯೈವ ಯಾಗಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತೇಸ್ತಸ್ಯ ನ ತದರ್ಥತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಹ್ಯಾಖ್ಯಾತಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಕೃತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ತದಾಶ್ರಯಃ ಕರ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ ಯತ್ರೈಕವಚನಾದ್ಯರ್ಥಸಂಖ್ಯಾನ್ವಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ನಾಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅನ್ಯಲಭ್ಯಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಲಿಙಾದೇರರ್ಥೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಯೋಃ ಧರ್ಮಃ ಯಾಗಾದಿಸ್ತದರ್ಥೋ ನಾಭ್ಯುಪೇಯಃ; ಧಾತುಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದೇವ ತಯೋಸ್ತಾದ್ಧರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಶ್ರುತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತಯೇ ಇತಿ ।

ನನು ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಃ ಶ್ರುತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯೈತದರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಸಾಂದೃಷ್ಟಿಕಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ತದಭಾವಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಹನನೇಷ್ಟಸಾಧನತಾಮನಪಬಾಧ್ಯ ತದ್ಗುರುತರಾದೃಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯತಾ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ತದಬಾಧನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂಚ ಶ್ರುತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತಯೇ ಗುರುತರಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಗುರುತರಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇ ಕಲ್ಪಿತೇಽಪಿ ಸಾಂದೃಷ್ಟಿಕಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಅಪನೇತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ತದಭಾವೋಪಪಾದನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಗುರುತರಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇ ಕಲ್ಪಿತೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಧಾನೇನ ಸಾಂದೃಷ್ಟಿಕಫಲಾದಿಚ್ಛಾ ನಿವರ್ತೇತ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ತಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥತಾಯಾಂ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಗುರುತರಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ನ ತದುಪಪಾದಕತ್ವಾಸಂಭವಃ । ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಾದೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾನಪಬಾಧನೋಕ್ತಿಸ್ತು ತಾತ್ಕಾಲಿಕಫಲತ್ವಾಭಿಮತಸಾಧನತ್ವಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಬಾಧನಾಭಾವಪರಾ, ನ ತು ತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯೇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಬಾಧನಾಭಾವಪರಾಪೀತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ನ ಆಸ್ತಿಕಕಾಮುಕಸ್ಯ ರಾಗಾಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯಪಿ ಭಾವಿನರಕದುಃಖಾವಶ್ಯಂಭಾವಾವಗಮೇ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಫಲೇಚ್ಛಾ ನಾಪೈತೀತಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಇಷ್ಟಸಾಧನಲಾಭಾವಬೋಧಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್, ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಸ್ಯ ಚ ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಭೇದೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್, ಯದ್ಯೇವಮತ್ರಾಪರಿತೋಷಃ ತದೈವಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಇಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಬಲವದನಿಷ್ಟಾನನುಬಂಧಿತ್ವವಿಶೇಷಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಬೋಧನೇ ನಾಸ್ತಿ ಬಾಧಃ । ವಿಶೇಷ್ಯವತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವೋ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವೇನೋಪಪಾದನೀಯ ಇತಿ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾತ್ಮಕಬಲವದನಿಷ್ಟಾನುಬಂಧಿಲಕಲ್ಪನೇತಿ ಶ್ರುತೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತಯ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಪಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕೇಷ್ಟಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಭಾವಿನರಕಾನಿಷ್ಟಸ್ಯಾಧಿಕ್ಯೇ ರಾಗಾಂಧಸ್ಯ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಸುಖಮೇವ ತತೋಽಧಿಕಮಿತಿ ಮೋಹಾನಿಷಿದ್ಧಾಚರಣಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ಗ್ರಂಥೇ ಗುರುತರಾದೃಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಕಲ್ಪನೋಕ್ತಿಃ ನಿಂದಾರ್ಥವಾದರಹಿತೇಷು ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಷು, ನಿಂದಾರ್ಥವಾದಸತ್ತ್ವೇ ತು ತತ ಏವ ತಲ್ಲಾಭಃ । ಹನನಾದಿಷು ನಿಷೇಧ್ಯೇಷು ತಾತ್ಕಾಲಿಕೇಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭಾವ್ಯನಿಷ್ಟಸ್ಯ ಗುರುತರತ್ವವಚನಂ ನಿಂದಾರ್ಥವಾದಃ, ಯಾಗಾದಿಷು ತಾತ್ಕಾಲಿಕಕ್ಲೇಶಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭಾವಿನ ಇಷ್ಟಸ್ಯ ಗುರುತರತ್ವವಚನಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಾದ' ಇತಿ ಹಿ ವೃದ್ಧಾಃ । ನ ಚ ಯಾಗಾದೀನಾಂ ವಿಧೇಯಾನಾಂ ಲಿಙಾದಿನಾ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾನನುಬಂಧಿತ್ವಬೋಧನೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ತದ್ಬೋಧನೇಽಪಿ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಯೋಃ ಸಾಮ್ಯೇನ ತುಲ್ಯಾಯವ್ಯಯತ್ವಶಂಕಾಪರಿಹಾರೇಣ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಾದಸಾಫಲ್ಯಾದಿತ್ಯೇಷಾ ದಿಕ್ ।

ನನು ನಿವೃತ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಃ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತೇನ ಲಭ್ಯಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –

ಉದ್ಯಮಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮವಬುಧ್ಯ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಾಗಭಾವಬೋಧಮಾತ್ರಮ್ ಉಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತದ್ಬೋಧಮಾತ್ರಾತ್ ನಿವರ್ತ್ತತೇ, ಕಿಂತು ಖಡ್ಗೋದ್ಯಮನಾದಿರೂಪಾ ಯಾ ಹನನೋದ್ಯಮಕ್ರಿಯಾ ತಸ್ಯಾ ಉಪರಂತವ್ಯಮಿತಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನುಸಂಧೀಯಮಾನಾ ಯಾ ಖಡ್ಗಾದಿಪರಾವರ್ತನಕ್ರಿಯಾ ತದುಪಲಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ । ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಬುಧ್ಯ ನಿವರ್ತ್ತತೇ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಪನ್ನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಧನ್ಯಾತ್ತನ್ನೇತೀತಿ ।

ಇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ನೋಪಾತ್ತಂ; ಖಡ್ಗಾದಿಪರಾವರ್ತನರೂಪತಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾಃ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಚ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಕಿಂತು ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಖಡ್ಗಾದಿಪರಾವರ್ತ್ಯತಾಬುದ್ಧಿಃ ಕೇನ ಭವತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಭೂತಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಭವತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತಯೋಪಾತ್ತಮ್ ।

ಏಷಾ ಚೇತಿ ।

ನ ಹನ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನ ಹನನಗತಬಲವದನಿಷ್ಟಾನನುಬಂಧಿತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಾವಗತಿಃ, ತತೋ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾನುಬಂಧಿತ್ವಕಲ್ಪನಂ, ತೇನೋದ್ಯತಂ ಖಡ್ಗಾದಿಕಂ ಪರಾವರ್ತನೀಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ, ತತಸ್ತತ್ಪರಾವರ್ತನವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಲಬ್ಧಪರಿಪಾಲನತಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಪನ್ನೌದಾಸೀನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಕ್ರಮಃ॥

ಅಭಾವತ್ವಾತ್ತಥೇತಿ ।

ಅಭಾವೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ನಾಂತರ್ಭವತಿ । ಅತಃ ಪ್ರಪಂಚಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಥಾತ್ತ್ವಾತ್ ಅಶರೀರಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ।

ಅನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ಶಂಕತ ಇತಿ ।

ಉಭಯೋಃ ಸಾದಿತ್ವೇ ಖಲು ಪರಸ್ಪರಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಧೀನಃ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ, ಉಭಯೋರನಾದಿತ್ವೇ ತದಭಾವಾದ್ ನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯಗ್ರಿಮಗ್ರಂಥೇನಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿತ್ವಶಂಕಾಯಾಃ ಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಇಯಂ ಶಂಕಾ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾವಲಂಬಸ್ವರೂಪಾಽನಾದಿತ್ವವಿಷಯಾ ಯೋಜಿತಾ ।

ಅಂಧಪರಂಪರೇತಿ ।

ಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರನಿತ್ಯಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ತತ್ಕೃತಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾನಪಾಯಾದ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯಾಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೀಮ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನೇಯಮಂಧಪರಂಪರಾಪ್ರಾಪ್ತಪಟಶೌಕ್ಲ್ಯೋಪದೇಶವದಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂಶಯನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।

ಸಂಶಯಶಬ್ದೇನ ವಿಶೇಷಾದರ್ಶನಾದಿಸಂಶಯಕಾರಣಕಲಾಪೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ; ಸಂಶಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದೇನ ತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ಗ್ರಹಣಾತ್, ಸಂಶಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ತು ಸಂಶಯಮೂಲಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಪರಃ ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದೋ ಯೋಜ್ಯಃ ।

ಉಚಿತನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।

ಕರಣದೋಷಾದಿಬಹುನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟೇ ಇತಿ ।

ಧವಲಭಾಸ್ವರವರ್ಣರೂಪಸಾದೃಶ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ದೃಷ್ಟೇ । ಕಿಂ ಸಾದೃಶ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ವಿಪರ್ಯಯಕಾರಣಮ್? ಉತ ಸಾದೃಶ್ಯೇನೇವ ಅನ್ಯೈಶ್ಚ ದೋಷೈರ್ಮಿಲಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತೀತಿ ।

ಸಾದೃಶ್ಯವದ್ದೋಷಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೇಶಿತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಶುಕ್ತಿಪ್ರಮಾ ನ ಭವತಿ, ದೋಷಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್; ತಥಾಪಿ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಾಂತಿವದ್ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ದೂಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮಾನಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸಮಾನೋ ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ಚ ರಾಗಾದಿತಿ ।

ರಾಗಃ ಸಂಶಯವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಭ್ರಾನತ್ಯೇಕಪಕ್ಷಪಾತೀ ದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಮಾನಾನೇಕಧರ್ಮೇತಿ ।

ಅತ್ರಾವ್ಯವಸ್ಥಾತ ಇತ್ಯೇತದಂತೇನ ಸೂತ್ರಾಂಶೇನ ತ್ರಿವಿಧಾ ಸಂಶಯಸಾಮಗ್ರೀ ವರ್ಣಿತಾ । ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯನೇನಾನ್ಯತರವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತೇನ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿಮರ್ಶ (ಗೌತಮಸ. ಅ.೧ ಆ. ೧ ಸೂ. ೨೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಂಶೇನಾನವಧಾರಣಜ್ಞಾನಂ ಸಂಶಯ ಇತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಅನೇಕಸ್ಮಾದ್ಯಾವೃತ್ತ ಇತಿ ।

ಅನೇಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಧರ್ಮಪದೇನ ಸಮಾಸೇ ಶಾಕಪಾರ್ಥಿವಾದಿವನ್ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪೇನಾನೇಕಸ್ಮಾತ್ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಾತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತೋಽಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥೇನೈಕಧರ್ಮಲಾಭ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಾರ್ಯನಿಯಮಂ ಪ್ರತಿಜಾನಾನೇನೇತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ । "ಸಂಪ್ರತಿಭ್ಯಾಮನಾಧ್ಯಾನೇ" ಇತ್ಯುತ್ಕಂಠಾಪೂರ್ವಕಸ್ಮರಣರೂಪಾಧ್ಯಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸಂಪ್ರತಿಪೂರ್ವಾತ್ ಜಾನಾತೇರಾತ್ಮನೇಪದವಿಧಾನಾತ್ । ಪ್ರತಿ ಜಾನತೇತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಕಥಂಚಿದಾಧ್ಯಾನಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಸಮರ್ಥನೀಯಃ ।

ತತ್ರೇತಿ ।

ನನು ಅನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಫಲಾದರ್ಶನಂ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಣಃ ಫಲಜನಕತ್ವಂ ಚ ತದ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಿತುಃ ನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಯೇನ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಭಂಜನತಃ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ, ಕಿಂತು ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಲೋಕತಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅತೋ ವಿಧಿಬೋಧ್ಯಕಾರಣತ್ವಂಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಫಲಪ್ರತಿಬಂಧಕರಿತನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿವೈಕಲ್ಯಕಲ್ಪನಯಾನ್ವಯವ್ಯಭಿಚಾರೋ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಶ್ರವಣಾದಿಕಲ್ಪನಯಾ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ ಪರಿಹರಣೀಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಚ ವಿಧ್ಯಭಾವೇ ಕೇವಲಮುದಾಹೃತದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಯೇನಾಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಪರಿಹೃತೋ ಭವತಿ; ಶ್ರುತವೈಶೇಷಿಕಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿವಬೋಧಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಹಿ ಮತಿಮಾಂದ್ಯಾಲಸ್ಯಾನಭ್ಯಾಸಾದಿರೂಪಕಾರಣವೈಕಲ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟಮಸ್ತಿ, ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಾಜನಕಖಂ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ ಅತಸ್ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಕಾರಣತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಬಹುಶಃ ಕೃತಶ್ರವಣಮನನಾನಾಂ ಸಮ್ಯಕ್ಸಕಲವೇದಾಂತಾರ್ಥನಿರ್ಣಯವತಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನುದಯಃ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಕಾರಣವೈಕಲ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇನಾದೃಶ್ಯಮಾನಃ ಕಥಂ ಪ್ರಾಗಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ವಿರೋಧೀ ನ ಸ್ಯಾತ್ ! ಜನ್ಮಾಂತರೋಪಾಜಿತನಿಧಿಖನನೇನೋಪಭೋಗೇ ಚ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಮ್ಮರಣಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕಾರಣಂ ಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ; ಅತಸ್ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಭಿಚಾರಸಮಾಧಾನಸಂಭವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಶ್ರವಣಾದೇರನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇನ ತತ್ಕಲ್ಪಕಸ್ಯ ವಿಧೇರಪ್ಯಭಾವೇ ಜಾಗ್ರದ್ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ ಕಥಂ ಕಾರಣತ್ವಗ್ರಹವಿರೋಧೀ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿವ್ಯಭಿಚಾರೋದ್ಭಾವನಂ ಕೃತಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾನುಪಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶ್ರವಣಾದೇಃ ನ ಭವತಾಮಪಿ ಸಂಮತಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಕಾಧ್ಯಯನವಿಧೇರಿವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಶ್ರವಣವಿಧೇರಪಿ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್, ಉಭಯತೋ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕಾರಣತ್ವಂ ಲೋಕತ ಇವ ಬಾಧೇನ ವಿಧಿತೋಽಪಿ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ಶಬ್ದಾಪರೋಕ್ಷನಿರಾಕರಣೇನೋಕ್ತಪ್ರಾಯಮ್ । ಅತೋ ವಿಧಿನಾ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಪರಿಹರಣೀಯ ಇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಯದ್ಯನಯೋಕ್ತಿಭಂಗ್ಯಾ ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಾಶಂಕಿತಾ ತದೇದಮಪಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಿತಿ ವಿಧಿವ್ಯಾಪ್ತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ । ಅಥ ಯದಿ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವೇಽರ್ಥಬಾಧಾತ್ ತತ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿನಿರ್ಣೀತಮ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮಂದ್ರಿಯಕಸ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತ್ಪಾದನಸಮರ್ಥಂ ಭವತಿ; 'ಲವಣಕ್ಷಾರಕ್ಷೋದಿನಿ ಪಾತ್ರೇ ಗೋಮೂತ್ರಪೂರಿತೇ ಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ಮರ್ದಿತಮಪಿ ಶಾಲಿತುಷೈಃ ಯದವಿಕೃತಂ ತತ್ತು ಮೌಕ್ತಿಕಂ ಜಾತ್ಯಮ್॥ ಘೃಷ್ಟಂ ಸದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಚ್ಛಾಂ ಛಾಯಾಂ ಯನ್ನಿಕಷೋಪಲೇ । ಸ್ಫುಟಂ ಪ್ರದರ್ಶಯೇತ್ ವೈಡೂರ್ಯಂ ಜಾತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ॥' ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಪರೀಕ್ಷಾಪ್ರಕಾರನಿರ್ಣೀತಮಿವ ರತ್ನತತ್ವಮ್ ಇತ್ಯುಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರತಯಾ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ, ತದಾ ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಮ್ । ನನು ಪ್ರಯಾಜಶೇಷವಾಕ್ಯಸ್ಯ 'ಪ್ರಯಾಜಶೇಷಂ ಹವಿಷ್ಷು ಕ್ಷಾರಯೇ'ದಿತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಕ್ಷಾರಣೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಪ್ರಯಾಜಶೇಷಸ್ಯ ಶೇಷಿತಾಯಾಃ ಕ್ಷಾರಣದೇಶತಯಾ ಹವಿಷಾಂ ಶೇಷತಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಸಂಗಾತ್, ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್, ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಚಾತ್ವಾಲೇ ಕೃಷ್ಣವಿಷಾಣಂ ಪ್ರಾಸ್ಯತೀತಿವದ್ ಹವಿಷ್ಷು ಪ್ರಯಾಜಶೇಷೇ ಚ ಸಪ್ತಮೀದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್, ಇಹ ತು ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಹವಿಷಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ತೃತೀಯಯಾ ಪ್ರಯಾಜಶೇಷಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥದ್ರವ್ಯತ್ವೇನ ಶೇಷತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಯತಿ –

ಕೃತಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।

ನಿರ್ವೃತ್ತಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಹಿಶೇಷಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಕರಿಷ್ಯಮಾಣಾಜ್ಯಭಾಗಾರ್ಥಗ್ರಾಹ್ಯಮಾಜ್ಯಂ ಪ್ರಯಾಜಶೇಷಾಜ್ಯೇನಾಸಂಸರ್ಗಸಿದ್ಧ್ಯೈ ತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ ಕ್ಷಾರಣಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತಸ್ಮಾದಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ, ನ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಿತಹವಿಃಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂಮ್ । ಏವಂ ಚ ಕ್ಷಾರಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮಪಹಾಯ ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಸ್ವೀಕಾರಶ್ಚ ಪರಿಹೃತೋ ಭವತಿ । ಪ್ರಯಾಜೇಷು ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಕ್ಷಾರಣೇ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗ ವಿರೋಧೋಪಿ ಪರಿಹೃತೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ ದ್ವಿತೀಯಾತೃತೀಯಯೋಃ ಸಪ್ತಮೀದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥತೈವ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ॥

ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟಪರ್ಯವಸಾಯಿನ ಏವ ಗುಣಕರ್ಮಣೋ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ಶ್ರವಣಾದೇಸ್ತು ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ ನಾದೃಷ್ಟಾನುಪ್ರವೇಶೋಽಸ್ತೀತಿ ನ ತತ್ರ ಅಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥವಿಷಯವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತ್ರ್ಯಂಶಾ ಭಾವನಾ ಹಿ ಧರ್ಮ ಇತಿ ।

ಕೌಮಾರಿಲಮತಾನುಸಾರೇಣ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೇದೋ ಮತಾಂತರೇಷ್ವಷ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಃ ।

ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನೇಷು ಪರ್ಯಾಪತಂತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಯ ಆಕುಲತಾಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಮುತ್ಥಾಪಯಂತೋ ಭವಂತಿ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ತಕಾಃ । ಇಹ ಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಷ್ವಸ್ನಾವಿರಂ ಸಿರಾರಹಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ, ತತ್ ಸ್ನಾವಾಃ ಸಿರಾ ಅಸ್ಯ ಸಂತೀತಿ ಸ್ನಾವಿರಂ ನ ಸ್ನಾವಿರಮ್ ಅಸ್ನಾವಿರಮ್ ಇತೀಶಾವಾಸ್ಯೋಪನಿಷದ್ವಿವರಣಾನುಸಾರೇಣ ।

ಪ್ರಾಕ್ತು ಸ್ನಾವಿರಮವಿಗಲಿತಮಿತಿ ಟೀಕಾನುಸಾರೇಣ ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮತಭೇದೇನಾವಿರೋಧೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ॥ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಽವಿದ್ಯಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ನಿವರ್ತ್ಯ ನಿವರ್ತ್ತಕಭಾವಂ ಚೋಪಪಾದ್ಯ ತದರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯೋದಾಹೃತತ್ತ್ವಾತ್ ತದನುಸಾರೇಣ ಮಂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಅವಿದ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೇದಂ ಸಕಲಮೂಲಪೂರ್ವಾಪರಗ್ರಂಥಗತಜೀವವಿಷಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಾವಚ್ಛೇದವ್ಯವಹಾರದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಾಯ ಚಿಂತನೀಯಮ್, ಅನಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕತರಃ ಪಕ್ಷಃ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ । ದ್ವಿತೀಯ ಏವ; ಆದ್ಯಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೈಃ ದೂಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನ, ಅಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹಿ ತದ್ದೂಷಣಂ ಕೃತಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾಸಮಾಹಿತತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಿಮತಮೇವ ತದ್ದೂಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಅಸಾರಂ ತದ್ದೂಷಣಮಿತ್ಯನಾದರೇಣಾಪಿ ತದನುದ್ಧಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಹಿ ರೂಪವತ ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ, ರೂಪಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪರತ್ವಾಪರತ್ವಚಲನಸುಖತ್ವಾದಿಜಾತೀನಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಾತ್ । ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸತ ಇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್, ನ; ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನವಕಾನುಗತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ, ದ್ರವ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಾನಾಮನುಗತಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾತ್, ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಭಾಷಾಯಾ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ । ಗುಣಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸತ ಇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏವ ಸಂಖ್ಯಾರೂಪಗುಣಾಶ್ರಯಭೂತಾಯಾ ನೀರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಸಂಖ್ಯಾ; ಏಕತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಸಂಖ್ಯಾ ದ್ವಿತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಸಂಖ್ಯಾ ಬಹುತ್ವೇಷು ತ್ರಿತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಸಂಖ್ಯಾ ಚತುಷ್ಟ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಸಂಖ್ಯೇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ವಸಂತಾಯ ಕಪಿಂಜಲಾನಾಲಭೇತೇತ್ಯತ್ರ ತ್ರಿತ್ವಮೇವ ಬಹುವಚನಾರ್ಥೋ, ನ ತು ಚತುಷ್ಟ್ವಾದಿಕಂ, ಪ್ರಥಮಾತಿಕಮೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿದಃ । ಅತ ಏವ ಚ ದ್ವಾವೇಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾರೂಪಾವವಯವೌ ಅಸ್ಯಾ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಿತಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥೇ "ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅವಯವೇ ತಯಪ್" ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಸ್ತಯಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಯೋ ವಿಹಿತಾಃ । ಅತ ಏವ ಚ ರಕ್ಷಸಾಂ ನಿಹತಾನ್ಯಾಸನ್ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಚತುರ್ದಶೇ'ತ್ಯಾದ್ಯಭಿಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರಾಃ । ನನು ಸಂಖ್ಯಾಸು ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಂ, ಕಿಂತು ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯಾದಿಸಜಾತೀಯಸಂಖ್ಯಾವ್ಯವಹಾರಾಃ ಸತ್ತಾ ಸತೀತಿವ್ಯವಹಾರವದಭೇದೇಽಪಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಕಲ್ಪನಯಾ, ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಚತುರ್ದಶೇತ್ಯಾದಿವಿಜಾತೀಯಸಂಖ್ಯಾವ್ಯವಹಾರಾಃ ಸಹಸ್ರಾದಿಸಂಖ್ಯಾಶ್ರಯಗತಚತುರ್ದಶಸಂಖ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ತತ್ಕಲ್ಪನಯಾ, ಅತೋ ನ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಮುಖ್ಯಂ ಗುಣಾಶ್ರಯಸಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ, ತುಲ್ಯಮೇತದಾತ್ಮನೋಪಿ । ಆನಂದಾದಿಧರ್ಮಾಸ್ತದಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ನ ಮುಖ್ಯಂ ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಂ; ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪವತ ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನಿಯಮಮವಲಂಬ್ಯ, ಆತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬನಿರಾಕರಣಂ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್॥ ತಥಾ ರೂಪವತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನಿಯಮಮವಲಂಬ್ಯಾಪಿ ನಿರಾಕರಣಮಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಧೇರ್ವಸ್ತುತೋ ರೂಪವತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬನೇ ಪ್ರಯೋಜಕೃಮಿಷ್ಯತೇ, ಉತ ರೂಪವತ್ತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಆದ್ಯೇ, ಅನಾತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇನ ಪಂಚೀಕರಣೇನ ವಾ ರೂಪವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನಿಜರೂಪವತ್ತ್ವೇನಾಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಸನ್ನಿಹಿತಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರತಿಬಿಂಬನೇನ ಅರುಣಃ ಸ್ಫಟಿಕ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿರವದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಃ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷೇ ಏವ ಚ ಜೀವತದಂತರ್ಯಾಮಿಭಾವೇನಾಂತಃಕರಣೇ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷೇ ಕೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಂಭಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ನಾಭ್ಯುಪಗತಃ, ಆಲೋಕಸ್ಯ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಏವ ನಾವಚ್ಛೇದೋಽಪಿ । ನ ಚ ಜಲಾಂತರ್ಗತಸಿಕತಾದಿಪ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ತದಂತರಾಲೋಕಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ತೇನ ತಸ್ಯಾ ಅವಚ್ಛೇದೋಽಪ್ಯಂಗೀಕರಣೀಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಆಲೋಕಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನೈವ ಸಿಕತಾದಿಪ್ರಕಾಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಲೋಕಸ್ಯ ಸಿಕತಾದಿಭಿಃ ಸಂಯೋಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸದ್ಯೋಽಪವರಕಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತೇನ ತಮಸಾ ತತ್ರತ್ಯಘಟಾದಿಪ್ರಕಾಶಪ್ರತಿಬಂಧವತ್ ಸಮಾರೋಪಿತೇನಾಲೋಕೇನ ಸಿಕತಾದಿಪ್ರಕಾಶಜನನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್, ಜಲೇನಾಕಾಶಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದ ಏವ ತತ್ರಾಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಏವೇತಿ ಕಲ್ಪನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಶ್ರಯಾಂತಃಕರಣೇನ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽವಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಪ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಸ್ವತ ಏವ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷ ಏವ ಚ ಸೂತ್ರಕಾರಾದಿಸಂಮತಃ । ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨ಪಾ.೩ಸೂ.೪೨) ಐಕಾತ್ಮ್ಯವಾದೇ ಕರ್ಮತತ್ಫಲವ್ಯತಿಕರಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಆಭಾಸ ಏವ ಚ (ವ. ಅ.೨ಪಾ.೩ಸೂ. ೫೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಥೈವ ಚ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ - ಆಭಾಸ ಏವೈಷ ಜೀವಃ ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ, ನ ಸ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾದ್, ನಾಪಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಯಥಾ ನೈಕಸ್ಮಿನ್ ಜಲಸೂರ್ಯಕೇ ಕಂಪಮಾನೇ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾಂತರಂ ಕಂಪತೇ, ಏವಂ ನೈಕಸ್ಮಿನ್ಜೀವೇ ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧಿನಿ ಜೀವಾಂತರಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧಃ; ಏವಮವ್ಯತಿಕರ ಏವ ಕರ್ಮಫಲಯೋಃ ಇತಿ" । ಟೀಕಾಕಾರೈರಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ಸಕಲಜೀವಗತದುಃಖಭಾಕ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರ ಏತತ್ಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈವ ಸಮರ್ಥಿತಃ । ನ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಅನರ್ಥಬಹುಲತಾ ಯತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮೇವ ಶ್ಯಾಮತಾವದಾತತೇ, ನ ಬಿಂಬಸ್ಯ, ಏವಂ ಜೀವಾನಾಮೇವ ನಾನಾವೇದನಾಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಬಿಂಬಸ್ಯೇವ ನ ತದಭಿಸಂಬಂಧ' ಇತಿ । ಆಚಾರ್ಯೈರಪ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಃ 'ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋಃ ಅವದಾತತ್ವಶ್ಯಾಮತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ ನ ಧರ್ಮಸಾಂಕರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷ ಏವಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಭಿಮತಃ । ಅತ ಏವ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾದ್ವಿತಯಸಚಿವಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕಗತಚರಾಚರಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯೇ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮುಕ್ತಂ 'ಜೀವಾನಾಮಪಿ ಚರಾಚರೋಪಾಧಿಕಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇನ ತದ್ವಿವರ್ತತೇತ್ಯಾಹೇತಿ । ಅವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷಸ್ತು ಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಗತಘಟಾಕಾಶಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ವರಸಪ್ರಾಪ್ತೋ ನ ದೂಷಿತಃ ಪರಂ, ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರೇಷು ಸ್ವವಾಕ್ಯೇಷು ಜೀವೋಽವಚ್ಛೇದ ಇತಿ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷ ಏವಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಮತಾನುಸಾರೇಣಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಯೋಜಿತಮ್॥ ಅಥ ಅವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಮತಮನುಸೃತ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರೇವ ನ ಸ್ಥಾನತೋಪಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರಾಕೃತಃ । ತತ್ರ ಹ್ಯತ ಏವ ಚೋಪಮಾ ಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್ (ಬ್ರ. ಅ.೩ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಶ್ರುತ್ಯುದಾಹೃತೇ ದರ್ಶಿತೇ ಸೂರ್ಯಾದಿವದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ತದಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವೇನ ಅಂಬುದವಗ್ರಹಣಾತ್ತು ನ ತಥಾತ್ವಮ್ (ಬ್ರ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । "ಯಥಾಂಬು ಸೂರ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಮೂರ್ತೇಭ್ಯೋ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ನ ತಥಾತ್ಮನೋ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಯೋಗ್ಯಂ ವಸ್ತು ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಕ್ವಾಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಯುಕ್ತ" ಇತಿ । ತತೋ ವೃದ್ಧಿಹಾಸಭಾಕ್ತ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಉಭಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದೇವಮ್(ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೨ಸೂ.೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರಮುಕ್ತಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸೂರ್ಯಾದಿವದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಮನುಪಪನ್ನಮ್ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯೈವ ಶ್ರುತಿಷು ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾದಾನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರವರ್ಣನಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । "ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಜಲಾಧುಪಾಧಿಗತವೃದ್ಧಿಹಾಸಾದ್ಯಧೀನವೃದ್ಧಿಹಾಸಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಮೇವಮಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಾದಿಗತವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಾದ್ಯಧೀನವೃದ್ಧಿಹಾಸಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಜಲಸೂರ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೀಕರಣಂ, ನ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬನೇನ; ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸರ್ವಥಾ ಸಾಮ್ಯಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ" । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಭಾಷ್ಯೇಽಪಿ "ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕಃ ಪ್ರವೇಶೋ ನಾಮೇತಿ ವಿಮೃಶ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಪಕ್ಷಮಂಬುವದಗ್ರಹಣಾತ್ತ್ವಿತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತೇನ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶೀಪಾಧ್ಯಭಾವೇನೈವ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮನ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಪ್ರವೇಶಃ । ನ ಹಿ ಪಾಷಾಣಾದಾವಿವ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮನೋಽನುಪಲಬ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ ಪ್ರವೇಶಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನ್ಯಥೋಪಪಾದನೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷದೂಷಣಂ ಸ್ಥಿರೀಕೃತಮ್ । ನ ಹಿ ಲೋಕೇಪಿ ಜಲಾದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಸ್ಯೈವ ಚೈತ್ರಾದೇಸ್ತದಂತರ್ನಿಮಗ್ನತ್ವೇನ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ಜಲೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಾವಯವಸ್ಯ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಜಲಾಂತರ್ನಿಮಗ್ನಾಧರಕಾಯಸ್ಯ ಊರ್ಧ್ವಕಾಯಪ್ರತಿಬಿಂಬವದಂತಃಕರಣಾದಿಗಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ತದಭಿಮುಖಪ್ರದೇಶಾಂತರಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ; ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ ಬಹುಷು ಜಲಪಾತ್ರೇಷು ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಯಾವತ ಏಕತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ತಾವತೋಽಪ್ಯನ್ಯೇಷ್ವಿವ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೈವಾತ್ಮನ ಏಕತ್ರಾಂತಃಕರಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸ್ಥಾನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ವಕವ್ಯಃ । ನನು ಬಹೂನಾಂ ದರ್ಪಣಾನಾಂ ಪುರತಸ್ತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರಸಾರಿತಸ್ಯ ವಂಶದಂಡಸ್ಯ ದರ್ಪಣೇಷು ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಪ್ರದೇಶಾನಾಮಿವ ಅಂತಃಕರಣೇಷ್ವಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತದಂತಃಕರಣಾಭಿಮುಖಭಿನ್ನಭಿನ್ನಪ್ರದೇಶಾನಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಸಾವಯವತ್ವೇ ಹಿ ತಥಾ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ನಿದಾಘಾರ್ತ್ತಸ್ಯ ಜಾಹ್ನವೀಜಲನಿಮಗ್ನಸರ್ವಕಾಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಸುಖೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾ ಕೇಶಾದಾ ನಖಾಗ್ರಾದಂತಃಕರಣವ್ಯಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯವಧಾನರಹಿತಃ ತದಭಿಮುಖಾತ್ಮಪ್ರದೇಶೋ ಲಭ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ವರ್ಣ್ಯೇತ । ಏವಮವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶರೂಪಂ ದೂಷಣಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಚಾರ್ಯೈಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಮುಖೇನೋದ್ಘಾಟಿತಮ್ । ರೂಪವತ ಏವ ರೂಪವತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯೈವ ಚಾಕ್ಷುಷ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹ್ಯಸ್ಯ ನಿಯಮಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದ್ಭಂಗೋಽಸ್ತಿ; ಮುಖಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತದೀಯಚಾಕ್ಷುಷಸರ್ವಗುಣಾನುಭವಾತ್, ಕಸ್ತೂರಿಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತದಾಘ್ರಾಣೇಽಪಿ ಸೌರಭಾನನುಭವಾತ್ ಚ । ಗುಹಾದಿಷು ಪ್ರತಿಧ್ವನಿರ್ಧ್ವನೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತನ್ನ; ಸ ಏವ ಹಿ ಗಗನಗುಣಃ ಶಬ್ದಃ; ದುಂದುಭಿಸಮುದ್ರದಾವಾನಲಝಂಝಾಮಾರುತಾದಿಧ್ವನೀನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶಬ್ದತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಭಾಸ (ವ.ಅ. ೨ ಪಾ.೩ ಸೂ. ೫೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ; ತಥಾಪಿ ಏಕತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋಽನ್ಯತ್ರ ತದ್ದೂಷಣಂ ಚ ಪರಮಾಪ್ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಕಿಂಚಿದನುಸಾರೇಣ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿನ್ನೇತವ್ಯೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದೂಷಣಸ್ಯ ಅವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಕೃತತ್ವಾದ್ ಆಭಾಸ ಏವ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ತದೇವ ಸೂತ್ರಂ ವೃದ್ಧಿಹಾಸಭಾಕ್ತ್ವಂ (ಅ.ಪಾ.೨.೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಯೋಜ್ಯಂ; ತಾವತಾಪ್ಯವ್ಯತಿಕರಸಿದ್ಧೇಃ । ತದಧಿಕರಣಟೀಕಾಯಾಂ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ ಚ । ವಸ್ತುತಸ್ವಾಭಾಸ ಏವ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಸ್ಯ ವಾಭಾಸತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮೇವ ನ ಭವತಿ; ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿವದೇವಕಾರೋಪಹತವಿಧಿಶಕ್ತಿಕತ್ವೇನ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದತ್ವಾತ್॥ ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾವಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪಶಾವಧ್ರಿಗುಪ್ರೈಷೇ 'ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಸ್ಯ ವಂಕ್ರಯ" ಇತಿ ಶ್ರುತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಚ್ಛಾಗಸ್ಯ ಪಶೋರೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಪಾರ್ಶ್ವೇ ತ್ರಯೋದಶ ತ್ರಯೋದಶಾಸ್ಥೀನೀತಿ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಃ ವಂಕ್ರಿಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಿ ಪಾರ್ಥಾಸ್ಥೀನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಶ್ವಮೇಧೇ ತ್ವಶ್ವಸ್ಯ ಪಶೋರೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಪಾರ್ಶ್ವೇ ಸಪ್ತದಶ ಸಪ್ತದಶಾಸ್ಥೀನೀತಿ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಂಕ್ರಯಃ । ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕೋ ವೈಶೇಷಿಕೋ ಮಂತ್ರಃ ಪಠ್ಯತೇ 'ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಾಜಿನೋ ದೇವಬಂಧೋಃ ವಂಕ್ರೀರಶ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಧಿತಿಃ ಸಮೇತೀತಿ" । ತೇನೋಪದಿಷ್ಟೇನ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾ ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಸಕ್ತಾಯಾಂ ಪುನರಪಿ ತತ್ರ ಪಠ್ಯತೇ ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾತ್, ನ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತಿ । ತೇನ ಪ್ರಾಕೃತಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಃ ಕಿಂ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಯುಕ್ತ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಉತ ಅಶ್ವವಂಕ್ರಿಸಂಖ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತಿ ಪದಸ್ಥಾನೇ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ಪದೋಹಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ "ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೈವ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ" ವಚನಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್, ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಯುಕ್ತ ಏವೇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ, ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ನವಮೇ (ಜೈ. ಅ. ೯ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧-೨೧) "ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾ"ದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಯೋಗೇನ ಪ್ರಾಕೃತಮಂತ್ರವಿಧಾಯಕಮ್ । ಏವಕಾರೋಪಹತವಿಧಿಶಕ್ತಿಕತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶನ್ಮಂತ್ರನಿಷೇಧ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ನಿಷೇಧೇನ ವೈಶೇಷಿಕಮಂತ್ರನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಕೃತಮಂತ್ರೋಽತಿದೇಶೇನೈವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತೀತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದಕಮ್ । ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಿ ಚಾನುವಾದೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ಪದೋಹೇನೈವ, ಯಥಾ ದ್ವಿಪಶುಕೇ ಪಶುಬಂಧೇ ದ್ವಿಪಂಚಾಶತ್ಪದೋಹೇನೈವ । ತಸ್ಮಾದಶ್ವಮೇಧೇ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ಪದೋಹಯುಕ್ತ ಏವ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಏವಮಾಭಾಸ ಏವೇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಏವಕಾರೋಪಹತವಿಧಿಶಕ್ತಿತ್ವೇನ ಜೀವಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯದರ್ಶಿತೇ ನಿಷೇಧ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಆಭಾಸ ಇತಿ ತು ಯಥಾಪ್ರಾತಾನುವಾದಕಮ್ । ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ವೃದ್ಧಿಹಾಸಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯೇತಿ ತಸ್ಯೈವಾನುವಾದಕಮ್, ನ ತು ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕಮ್ । ತಸ್ಮಾದವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷೇ ನ ಸೂತ್ರಾದಿವಿರೋಧಶಂಕಾ॥ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ವೃದ್ಧಿಹಾಸಭಾಕ್ತ್ವಸೂತ್ರಕ್ಲೃಪ್ತಸಾದೃಶ್ಯ ಮೂಲೋ ಗೌಣಃ । ನ ಹಿ ಜ್ವಲನಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನಾವಗತೇ ಮಾಣವಕೇ ಅಗ್ನಿರಧೀತೇಽಗ್ನಿರಾಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಸಹಸ್ರಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದೋ ಮಾಣವಕೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಶ್ನುವೀತ, ಅಂತಃಕರಣಕೃತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾಂತರ್ಯಾಮಿಭಾವೇನ ಭೇದಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಂತಃಕರಣಸಂವಲಿತತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದುಪಪದ್ಯತೇ; ಅನ್ಯಥಾ 'ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯ' ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜೀವೇಶ್ವರಭಿನ್ನತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರತದ್ಭೇದಾದಿಸಕಲಪ್ರಪಂಚವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅಂತಃಕರಣೇ ಸತ್ವಮವರ್ಜನೀಯಂ, ತತ್ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುಪಪಾದನೇನಾಪಿ ನ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ತ್ರಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತಿರುಪಪಾದನೀಯಾ ಭವೇತ್; ಪ್ರತಿಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಪಾಸ್ಯಧರ್ಮಿಭೇದಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೈಃ ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಾರಂಭೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ.೧ ಸೂ. ೧೨) ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸ್ಯಭಿನ್ನ ಭಿನ್ನಸಗುಣನ್ನಮಸತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ತದರ್ಥಂ ಚತುಃಪಂಚಗುಣಾದಿವೃತ್ತಿರಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯಾ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ತದುಪಪಾದನಂ ಶಕ್ಯಮ್; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜೀವೇಶ್ವರೋಪಾಧಿಭ್ಯಾಂ ವಾಸ್ತವತದುಭಯಾಭಾವೇನ ತತ್ತದ್ಗುಣೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಚಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಜೀವೇಶ್ವರಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೇದ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ಏವಂ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಭೇದೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನಾನುಪಪನ್ನಮತ್ರ ಕಿಂಚಿದಿತಿ॥

ಇತ್ಥಂ ಸತ್ಸಂಪ್ರದಾಯಾಧ್ವಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ ದ್ವಯೋಃ ।
ಸಮರ್ಥನಂ ಯಥಾಬುದ್ಧಿ ಕೃತಂ ಪ್ರೀತ್ಯೈ ವಿಪಶ್ಚಿತಾಮ್॥

ಇತಿ ಕಲ್ಪತರುಪರಿಮಲೇ ಚತುಸ್ಸೂತ್ರೀ ಸಮಾಪ್ತಾ॥

ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪರಮೇತಿ।

ಪರಂ ಸರ್ವಪೂರ್ವಭಾವಿಜಗತ್ಕಾರಣಂ ವಸ್ತು, ತದ್ವಿಷಯಾ ಯಾ ಮಾ ಪ್ರಮಾ, “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್' ಇತ್ಯಾದಿಕಾರಣವಾಕ್ಯಜನ್ಯಾ ಸಾ ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾದಿಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾಂಚಿತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಯಂ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, ನ ತ್ವತಥಾಭೂತಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಮ್; ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್, ತಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ವಂದೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪರಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಾ ಮಾ ಶ್ರೀಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀಃ ಯಮಾಲಿಂಗತೀತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಪ್ಯನೇನ ಕ್ರೋಡೀಕೃತಮ್। ಯದ್ಯಪಿ ತದನ್ಯಾ ಕಾಚಿದಪರಾ ಲಕ್ಷ್ಮೀಃ ನಾಸ್ತಿ; ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಸಂತಿ ರೂಪಭೇದಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದ್ಯನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ತಾರತಮ್ಯೇನ ಆವಿರ್ಭೂತಾಃ ತದಂಶಕಲಾವಿಶೇಷರೂಪಾಃ “ಸೌಮ್ಯಾಸೌಮ್ಯೈಃ ಜಗದ್ರೂಪೈಃ ತ್ವಯೈತದ್ದೇವಿ ಪೂರಿತಮ್" ಇತ್ಯಾದಿಪುರಾಣವಚನಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ। ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರತ್ವಮಿಹ ಭಗವದ್ದಿವ್ಯಮಹಿಷೀರೂಪೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ವಿಶೇಷಣಸಮಾಸೋಪಪತ್ತಿಃ।

ಯದಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಇತಿ।

ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸಂಭವತಿ, ನಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದೇರಿತಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ತತ ಏವ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ।

ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಜಗತ್ಕಾರಣ ಇತಿ।

ನನು ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸಮನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚೇತನತ್ವಂ ನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ, ಕಿಂತು ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್; ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತತ್ವರೂಪಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನುಸಾರೇಣ ಚೇತನತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಕ್ರಮೇಣ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರತ್ರಯಪ್ರವೃತ್ತೇಃ। ಅತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಚೇತನತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್। ಏವಂ ಚ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೋದಾಹೃತನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಾನುಸಾರೇಣ ಚ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಮನ್ವಯ ಇಹಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ। ಅತ ಏವಾವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣೇನ ಆಕ್ಷೇಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪಿಕೀ ಸಂಗತಿಃ। ಸಾ ಚ ತದಧಿಕರಣಾರ್ಥಾನುವಾದಕೇನ ಟೀಕಾಶ್ಲೋಕೇನೈವ ವ್ಯಂಜಿತಾ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈಃ ನೋದ್ಧಾಟಿತಾ। ಟೀಕಾಯಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಯತ್ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿಕತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಧಾನೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಅಂಗೀಕೃತತ್ವಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರೈವ ವಿವಾದ ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಪಿ ತದೇತದಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಪರ್ಯಂತಮನುಕ್ತಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಾ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಙ್ನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾ; ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋಸ್ತದುಕ್ತೇಃ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್। ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ಚೇತನತ್ವೋಪಕ್ಷೇಪೋಕ್ತಿಸ್ತು ತದ್ದೃಢೀಕರಣಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ಯೋಜ್ಯಾ। ಜೀವಾಣುವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಯಾಂ ಯಥಾ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಾಧಿಷ್ಠಾತುಃ ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಬವಿಶೇಷಣಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಜೀವಾ ಏವ ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ತದಧಿಷ್ಠಾತಾರ ಇತಿ ಮತಾದ್ಭೇದಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ, ನ ತಥಾಣುವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥಂ ಚೇತನತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಚ ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮ್। ಅಣವೋ ಜಗದುಪಾದಾನಭೂತಾನ್ ಪರಮಾಣೂನಧಿತಿಷ್ಠಂತೀತಿ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ತಾನಧಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಾ ಮತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ ನಿರಸನೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್। ತಥಾಪ್ಯರ್ಥಗತ್ಯಾ ತದ್ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ಕಣಾದಮತಸ್ಯಾಣುಸಂಘಾತವಾದಾತ್ ಪ್ರಧಾನವಾದಾಚ್ಚ ಭೇದಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಣುವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ।

ಪರಮಾಣವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾದ್ಭೇದ ಇತಿ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರನಿಮಿತ್ತಾಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಸಂತಿ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಭೂತಾ ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾ ಇತಿ ತತೋ ಭೇದಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪರಮಾಣವ ಇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಭಾಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತೀ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಭಿಮತಂ ಸಮಾಸಂ ತತ್ರ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಸಾಧಿತೇನ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಸಾಧನೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಶಕ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಶಕ್ತ್ಯಭಾವಸಾಧನೇ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಶಂಕಾಶದಾನಾಯ ಸ್ಮಾರಯತಿ –

ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಯೋಃ ಶಕ್ತೀ ಇತಿ।

ದತ್ತಾವಕಾಶಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಾಹ –

ಯಸ್ಯ ಹೀತಿ।

ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವಸಾಧನಮಿತಿ ನ ದೋಷ ಇತಿ ಸಮಾಧಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ।

ನನ್ವಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಪೀತಿ।

ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಕರ್ತ್ರರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಪಪದ್ಯತೇ; ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚೈತ್ರಃ ಪಶ್ಯತಿ ಈಕ್ಷತೇ ಕರೋತಿ ಸ್ವಪಿತಿ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷು ಧಾತ್ವರ್ಥಾಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತದಭಿಧೇಯತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥

ನನ್ವೇಕಮಪಿ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಯೋರಾಶ್ರಯತ್ವಮರ್ಹತಿ, ತಯೋರ್ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಏಕರೂಪತ್ವಾದಿತಿ।

ಅನೇನ ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಗುಣಾಪೇಕ್ಷಾನೇಕರೂಪತ್ವನಿಷೇಧೋ, ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅವಯವಾಪೇಕ್ಷಸ್ತನ್ನಿಷೇಧಶ್ಚ ಕೃತೋ ಭವತಿ। ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಹೇತೋಃ ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸಂಗೃಹೀತಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕೇನಾಸಂಗ್ರಹೋ ವೈಕಲ್ಯಮಾಪಾದಯೇತ್, ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತು ನಿರವಯವತ್ವಹೇತುರಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತಭಾಷ್ಯೇಣ ದರ್ಶಿತೋಽತ್ರಾಕೃಷ್ಟ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ತದಸಂಗ್ರಹೋ ನ ವೈಕಲ್ಯಾಪಾದಕ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ। ನಿರವಯವತ್ವಹೇತುಃ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣ (ಬ್ರ. ಅ.೧ ಪಾ. ಸೂ. ೨೬) ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೇನಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಸಾಧಕಃ। ನನು ನಿರವಯವತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಮಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ಹೇತೂಕರ್ತವ್ಯಮ್। ಹೇತುವತ್ಸಾಧ್ಯಮಪಿ ತಥಾತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಮೇವ, ಕಿಮರ್ಥಂ ತತ್ರ ಹೇತುಗವೇಷಣಂ? ಕಿಮರ್ಥಂ ಚಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಾಭಾವತದುಭಯಶಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಣಾಡಿಕಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಾಧನಮ್? ಅಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗದುಪಾದಾನಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಪ್ರತ್ಯಾಶಾಂ ತ್ಯಾಜಯತಿ, ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಭಾವೋ ಜಗತ್ಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಿಮತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಪ್ರತ್ಯಾಶಾಮಪಿ, ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾಕ್ಷೇಪಾರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯಸಂಭವಪ್ರಸಾಧನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಸಂಭವ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಕತ್ವೋಪಪಾದನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಯೋಗಿಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೋಪಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಾನಿವಾರಣಾತ್। ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪೀಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಶಕ್ತಿರೂಪಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೋಪಪಾದನಸ್ಯ ಅನುಪಯೋಗಿತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಉಚ್ಯತೇ; 'ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್' 'ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮನ್ವಯಾರ್ಥ ತತ್ರ ತದುಭಯೋಪಪಾದನಂ, ಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಸಮನ್ವಯನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಚ ತತ್ರ ತದುಭಯಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ಅನೇಕತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ತದೇಕತ್ವಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವನಿರ್ಗುಣತ್ವನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತ್ವದಭಿಮತೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಥಂ ಪ್ರಣಾಡಿಕಾಶ್ರಯಣಮ್॥

ಪ್ರಯುಕ್ತ ಆಕ್ಷಿಪ್ತ ಇತಿ।

ಅತ್ರಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ತ್ವಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ। ಪುರುಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಂ ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ॥ ಪಶ್ಬಂಧವದುಭಯೋರಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ತತ್ಕೃತಃ ಸರ್ಗಃ॥ (ಸಾಂ.ಕಾ.೨೧) ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯವಚನಾತ್,

ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಕಾರಾವಸ್ಥಾಪನಪ್ರಧಾನಪ್ರದರ್ಶನರೂಪಭೋಗಾರ್ಥ ತಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋಃ ಜಡಚೇತನಯೋಃ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಏಕಫಲಸಂಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಃ ಪಂಗ್ವಂಧಯೋರಿವ ಸಂಯೋಗಸ್ತತ್ಕೃತಶ್ಚ ಮಹದಾದಿಸರ್ಗ ಇತ್ಯೇತದರ್ಥಪರತ್ವೇನಾಸ್ಯ ವಚನಸ್ಯ ತತ್ವಕೌಮುದ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾಚ್ಚ। ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಈಕ್ಷತಿಶ್ರುತಿಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಜಕತ್ವಂ ವಿಧಿಶ್ರುತಿಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಜಕತ್ವವದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಭಾವಯಿತುಮಧ್ಯಪ್ರಾಯನ್ಯಾಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಲಮುದಾಹರತಿ –

ಯಜ್ಞೇತಿ।

ಪ್ರಧಾನಾಗ್ನೇಯಪ್ರಾಯವಚನಾದಿತಿ।

"ಶಿರೋ ಹ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯದಾಮೇಯೋ ಹೃದಯಮುಶಿಯಾಜಃ ಪಾದಾವಗ್ನೀಷೋಮೀಯ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಾಮೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಿತಿ ಯಾವತ್। ನನು ಆಗ್ನೇಯಾಮೀಷೋಮೀಯಯೋರ್ಯೇನ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತಿ ಫಲವಚನೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ, ತೇನೈವೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯಾಪಿ ತದವಗಮ್ಯತ ಏವ, ಪೂರ್ಣಮಾಸಪದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತ್ರಿಷ್ವಪ್ಯವಿಶೇಷಾದತಸ್ತದುಭಯಪ್ರಾಯಪಾಠೇನೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯುಕ್ತಿರಯುಕ್ತತಿಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ। ಉಪಾಂಶುಯಾಜಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಾಯವಚನಾಚೇತಿ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೨ ಸೂ.೧೨) ಗುಣಸೂತ್ರಸ್ಯೇದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್। ಯದಾಗ್ನೇಯಾದಿನಾಯಪಾಠಾದುಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ। ತಚ್ಚಾಧಿಕರಣಂ "ಜಾಮಿ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತ" ಇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭೇ ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯತ್ರಯಂ ವಿಧ್ಯರ್ಥೋಚಿತತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗಾದ್ ಯಾಗತ್ರಯವಿಧಾಯಕಮ್, ಅದೇವತಮಂತರಾವಾಕ್ಯಂ ಯಾಗತ್ರಯಸಮುದಾಯಾನುವಾದಕಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೌ; ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮ-ತನ್ನಿರ್ಹರಣೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಪುರೋಡಾಶದ್ವಯ ನೈರಂತರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಜಾಮಿತಾದೋಷನಿರ್ಹರಣೋಪಯುಕ್ತಪುರೋಡಾಶದ್ವಯಾಂತರಾಲಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಿನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಚಾಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ಏಕಸ್ಯೈವ ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಧಿಃ। ತತ್ರ ತ್ರಿವಿಧಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲರೂಪಮಂತ್ರವರ್ಣಪ್ರಾಪ್ತವಿಕಲ್ಪಿತದೇವತಾತ್ರಯಾನ್ವಯಾನುವಾದೇನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯತ್ರಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ। ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಾಯವಚನಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮುಚ್ಯತೇ। ತದಿತ್ಥಮ್ - ನ ಕೇವಲಮಂತರಾಲವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಬ್ಧೇನ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಸಂಬಂಧೇನ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಫಲವಚನಗತಪೌರ್ಣಮಾಸಪದಗ್ರಾಹ್ಯತಯಾ ಫಲಾನ್ವಯಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಶ್ರುತಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಸಂಬಂಧಯೋಃ ಆಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯೋಃ ಝಟಿತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾವಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ಣಮಾಸಪದಗೃಹೀತಯೋಃ ಫಲಾನ್ವಯಬೋಧನೇ ಫಲವಚನಸ್ಯ ಚರಿತಾರ್ಥತಯಾ ಅಂತರಾಲವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ಯಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾವಗಮಸ್ಯ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸಪದಗ್ರಾಹ್ಯತಯಾ ಫಲವಚನಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಬೋಧಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್। ಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿರಮ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾಸಂಭವಾತ್। ಕಿಂತು ತಾವಬ್ರೂತಾಮಗ್ನೀಷೋಮಾವಾಜ್ಯಸ್ಯೈವ ತಾವುಪಾಂಶು ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಯಜನ್ನಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಆಮ್ನಾತೇನಾಂತರಾವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧ್ಯಮಾನಾಂತರಾಲಕಾಲ: ಪ್ರಕಾಂತಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀರೂಪಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ಇತ್ಯೇವಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಬೋಧ್ಯಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣಾಗ್ನೇಯಾದಿತೌಲ್ಯಾದುಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಫಲವಚನಗತಪೌರ್ಣಮಾಸಪದಗ್ರಾಹ್ಯತಯಾ ಸ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ಏವಂ ಚ ಯದಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೇವತ್ಯಾಸ್ತ್ರಯ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಾಃ ಸ್ಯುಃ, ತದಾ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಾಗ್ನೀಷೋಮವಕ್ತೃಕವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ತದ್ದೇವತ್ಯಸ್ಯೈವೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಸ್ಫುಟಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಸಂಬಂಧತಯಾ ಫಲವಚನಗತಪೌರ್ಣಮಾಸೀಪದಗೃಹೀತಸ್ಯ ಫಲಾನ್ವಯೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್, ನ ತು ವಿಷ್ಣುಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತ್ಯಯೋಃ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಯೋಃ, ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ। ಪ್ರಾಯಪಾಠೇನೋಪಾಂಶುಯಾಜಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾವಗಮಾತ್, ಅತಸ್ತನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಂತರಾವಾಕ್ಯವಿಧೇಯೋ ವಿಕಲ್ಪಿತವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೇವತಾತ್ರಯಯುಕ್ತ ಏಕ ಏವೋಪಾಂಶುಯಾಜಃ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಃ। ನ ಚ ತಥಾಪ್ಯಗ್ನೀಷೋಮವಕ್ತೃಕವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣಾಗ್ನೀಷೋಮದೇವತ್ಯಪ್ರಯೋಗ ಏವೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್, ನ ತು ವಿಷ್ಣುಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗಯೋರಿತಿ ದೋಷತೌಲ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್। ಯಾಗೈಕ್ಯೇ ವಿಷ್ಣುಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತ್ಯಪ್ರಯೋಗಯೋರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ತದ್ದೇವತಾಭೂತಾಗ್ನೀಷೋಮಾನ್ವಯಾವೈಕಲ್ಯಾತ್। ಅತ ಏವ ಸೋಮಯಾಜಿನಾಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪುರೋಡಾಶಾಭಾವಾತ್ ಏಕಪುರೋಡಾಶೇ ಪೂರ್ಣಮಾಸಯಾಗೇ ಅಂತರಾಲಕಾಲಾಭಾವೇನೋಪಾಂಶುಯಾಜಾಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಶಯ ಅನಪಾಯೋ ಹಿ ಕಾಲಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಪುರೋಡಾಶೌ (ಜೈ.ಅ.೧೦ ಪಾ.೮ ಸೂ.೬೯) ಇತಿ ದಶಮಾಧ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇಣ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪುರೋಡಾಶಾಭಾವೇಽಪಿ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಕಾಲಾವೈಕಲ್ಯಾತ್ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಮರ್ಥಿತೇತಿ। ಏವಂ ಸತ್ಯಪಿ ಫಲವಚನೇ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಮವಿಶೇಷೇಣ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸಮರ್ಪಕಪ್ರಾಯಪಾಠಪ್ರದರ್ಶನಂ ಯುಕ್ತಮೇವ। ಏವಂ ಚ ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಧಾನಾಗ್ನೇಯಾದಿಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕಮೂಲಯುಕ್ತಿಸಹಕೃತಸ್ಯ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯಗತವಿಧಿಸ್ವಾರಸ್ಯಭಜಕತ್ವಮೇವಮಿಹ ಗೋಣೇಕ್ಷಣಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಸಹಕೃತಸ್ಯ ಈಕ್ಷತಿಶ್ರುತಿಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಜಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ॥

ಚಕಾರೋ ವಿಶೇಷವಾಚೀ ತುಶಬ್ದಸಮಾನಾರ್ಥ ಇತಿ।

ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚನಾರ್ಥೋಽಯಮಪಿಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ತಸ್ಮಿನ್ನ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾತ್ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯುಪಪಾದನಮೇಕಪ್ರಂಧತಯಾ ತುಶಬ್ದಯೋಗೇನ ದೃಷ್ಟಮಿತೀಹಾಪಿ ಚಕಾರಸ್ವರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಯುಕ್ತ್ಯಂತರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತಯಾ ಯೋಜನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ॥

ತದನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಸ್ತವ ಗೌಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ।

ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಭಾಟ್ಟಮತಮನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಸ್ತೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಗೌಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತದಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಸ್ತವ ನ ಗೌಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಃ। ತಸ್ಮಿನ್ಪಾಠೇ ತದ್ ಭಾಟ್ಟಮತಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಚೇದ್, ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಗೌಣಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಧನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ।

ತಪಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಕ್ಷಿತಮ್; ಈಕ್ಷಣವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸ್ಮದಾದ್ಯದೃಷ್ಟಜನ್ಯವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಜ್ಞಾನೇನ ಸಾಧನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಪಾಠೇ ತಪಸಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರಣೇನ ಚೀಯತೇ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾರೂಪೋಪಚಯವದ್ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥ ಉಕ್ತೋ ಭವತಿ। ಉಪಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತ್ವೀಕ್ಷಣವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾರೂಪಧರ್ಮದ್ವಯಯೋಗಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮ್। ಜ್ಞಾನೇನೌಪಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಪಾಠೇ ತು ತಪಸೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತೃತೀಯಾ। ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್। ತಥಾ ಚ ತಪಸಾ ಕೇನಚಿದ್ ಧರ್ಮೇಣ ಯುಕ್ತಂ ಸದ್ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾದ್ವಯಧರ್ಮಾಂತರಜನನೇನೋಪಚೀಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥ ಉಕ್ತೋ ಭವತಿ।

ನನು ತಪಸೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತೃತೀಯಾ, ಚೀಯತ ಇತ್ಯೇತದಧ್ಯಾಹೃತವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಯೋಪಚಯಪರಮ್। ತತೋಽನ್ನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಗತವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾವಿಷಯೀಭವನಾರ್ಥಕಮ್, ಅನ್ನಾದಿತ್ಯೇತದ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾನ್ನಾನಂತರಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥಕಂ ಸದನ್ನವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾನಂತರಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಿತಮ್। ಪ್ರಾಣಾದಿಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗ್ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಸೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ ಇತಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟಯೋಜನಾಶ್ರಯಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್। ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಚೀಯತೇ ತದುಪಚಿತಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪಂಚಕಂ ಜಾಯತೇ ತಸ್ಮಾದನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ಕಿಮಿತಿ ನಾಶ್ರಿತಾ? ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮವತಾರಯತಿ –

ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ।

ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣ್ಯರೂಪಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ನಗುಣಯೋಗೋ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಮ್ನಾತೇ ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚ ಇವ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷು ನಾಸ್ತೀತ್ಯತಸ್ತತ್ವಾರಸ್ಯಾನುಸಾರೇಣೈವಂ ಯೋಜನಾಶ್ರಿತೇತಿ ಭಾವಃ।

ಸಪ್ತಮೀ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥೇತಿ।

ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ನಿಮಿತ್ತೇಷು ಸತ್ಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥೇ ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾವೇನ ಭಾವಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಪ್ತಮೀತ್ಯರ್ಥಃ।

ಜ್ಞಾನಮಯಮಿತ್ಯೌಪಾಧಿಕಮೀಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತಿ।

ಜ್ಞಾನಂ ತಪ ಇತ್ಯೇತಾವತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಮಯಟೋಽಧಿಕಸ್ಯ ವಚನಾವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯ ತಪಶ್ಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಿಕಾರತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ, ನ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಕಾರ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಸ್ಥಿತೌ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯೌಪಾಧಿಕ ಏವ ವಿಕಾರ ಉಕ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ॥

ನಿಯತಪೂರ್ವಕಾಲವರ್ತಿತ್ವರೂಪಂ ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ।

ನನು ಕಾರಣತ್ವಂ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಜನಿಧಾತ್ವರ್ಥಃ, ಕಥಮನಯೋಸ್ತದೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಂ ವರ್ಣ್ಯತೇ? ಉಚ್ಯತೇ; ತತ್ಪದನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯನೇನೋಕ್ತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಪದನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಕಾರ್ಯಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯೋಕ್ತಂ, ತದುಭಯಂ ತದೇತತ್ಪದಾಭ್ಯಾಂ ನ ಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತ್ವೇತತ್ಪದೇನ ಸನ್ನಿಹಿತವಾಚಿನಾ ಕಾಲತಃ ಸನ್ನಿಧಾನರೂಪಂ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ 'ಕಾರ್ಯಂ ಬಾದರಿ' (ಬ್ರ.ಅ.೪. ಪಾ.೩ ಸೂ.೭) ರಿತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಕಾರ್ಯತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ಪದೇನ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ಕಾರಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ। ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೇಷು ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕಕಾರಣಕಾರ್ಯಪರಾಪರವಿಶೇಷಣದರ್ಶನೇನ ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಕಾರ್ಯತ್ವನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನೇನ ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣತ್ವನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್। ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ಪದಸ್ಯ ತತ್ಪದಘಟಿತಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾಕಾಸಾನುಸಾರೇಣ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಪ್ರಕೃತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪರತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮ್, ತಥಾಪಿ ತದ್ವದೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವರ್ತಕಕಾರಣಪರತ್ವಮಪ್ಯಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯುಭಯಪರತ್ವೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ।

ಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ನ ಸ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೇನ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಣೇ ಪ್ರಭವತಿ, ಕಿಂತು ಸಂಶಯನಿವರ್ತ್ತನಮಾತ್ರ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾಧಿಕರಣಮುದಾಹರತಿ –

ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ।

9ವತ್ಸನಿಕಾಂತಾಃ

ವತ್ಸಪ್ರಿಯಾಃ। ದಾರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಿಕೇ ಈಷಾಮಾಲಭೇತೇತ್ಯಾಲಭತಿಶ್ರವಣೇಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಿದ್ರವ್ಯಸಂಯುಕ್ತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್। ಏವಂ ಚಾತ್ರ ಯಜೇಸ್ತದನುಮಾಪಕದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚಾಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಿದ್ರವ್ಯಸಂಯುಕ್ತಾಲಭತಿಲಿಂಗೇನಾನುಮಿತೇ ಯಾಗೇ ಸೋಮಯಾಗವಿಕೃತಿಷ್ವಿವ ಮಾಸಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಕೃತಿಷ್ವಿವ ಚ ಪ್ರಕೃತಿತೋ ದೇವತಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ। ಪ್ರಾಣಿದ್ರವ್ಯಸಂಯುಕ್ತಾಲಭತಿಸಾದೃಶ್ಯೇನ ದೈಕ್ಷಪಶೋಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ। ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿರತ್ರ ಶಂಕ್ಯಃ। ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಪಾಠಲಿಂಗಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಿಂಚಿದರ್ಥಪ್ರಾಪಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ।

ಸಂಜ್ಞಪನಾಭಿಧಾಯೀತಿ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಾಯವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಚೋದಕಾದರ್ಥಾದ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಸ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಸಂಭವತಿ; ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಪಶುಯಾಗವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ 'ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಂ ಪಾತ್ನೀವತಮಾಲಮೇತ' 'ಈಶಾನಾಯ ಪರಸ್ವತ ಆಲಭೇತ' ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಾಲಭತೇಃ ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಂ, 'ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಂ ಪಾತ್ನೀವತಮುತ್ಸೃಜತೀತಿ ತಾನ್ ಪರ್ಯಗ್ಮಿಕೃತಾನುತ್ಸೃಜತೀತಿ ತತ್ರ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತೋತ್ಸರ್ಗವಿಧಾನೇನ ಸಂಜ್ಞಪನಾಭಾವಾತ್; ತಥಾಪಿ ವಾಜಪೇಯೇ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಪಶೂನಾಂ ಪ್ರಾತಸ್ಸವನೇ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತಾಂಗಕಲಾಪಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿರಮ್ಯ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಸವನೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಮಸ್ತೋತ್ರಕಾಲೇ ತೇಷಾಂ ಸಂಜ್ಞಪನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸಂಜ್ಞಪನೋತ್ಕರ್ಷವಿಧಾನಾರ್ಥೇ “ತಾನ್ಪರ್ಯಮಿಕೃತಾನುತ್ಸೃಜತಿ" ಬ್ರಹ್ಮಸಾಮ್ನ್ಯಾಲಭತ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಪನೇಽಪ್ಯಾಲಭತೇಃ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ವಾಯವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷೂಭಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಸಂಜ್ಞಪನಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್।

ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತಿ।

ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧೋ ಹ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ ಯಾಗಾನುಮಾನೇ ಲಿಂಗಂ; ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಮೂಲಕಾನುಕೂಲತರ್ಕಸದ್ಭಾವಾದ್, ನ ತಥೇದಮಾಲಭತಿಲಿಂಗಮ್। ತದಿಹೈತಲ್ಲಿಂಗಾನುಮೇಯಯಾಗವಿಧಿರ್ಭವತು, ಉತ ಗುಣಕರ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠಲಭ್ಯಗುಣಕರ್ಮವಿಧಿರಿತಿ ಸಂಶಯೇ, ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನರೂಪಮಪಿ ವೈದಿಕಂ ಲಿಂಗಂ ಸಹಚಾರದರ್ಶನಮಾತ್ರಕಲ್ಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮೂಲಕಾತ್ ಲೌಕಿಕಾನುಮಾನಾದ್ ಬಲವದತಃ ಪ್ರಾಯಪಾಠೇನ ಗುಣಕರ್ಮಲಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಯಃ। ಕಿಂ ಚೈವಂ ಸತಿ ವಿಧೇಃ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ, ವತ್ಸಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶೇನ ಲಾಲನಂ ಹಿ ವತ್ಸಲಾಂ ಗಾಂ ಪ್ರಸ್ನಾವಯದ್ದೋಹನೋಪಯೋಗೀತಿ ಸಾರ್ಥವಾದವಿಷಯವಾಕ್ಯಲೇಖನೇನಾವಿಷ್ಕೃತಮ್॥

ತನ್ಮತೇ ಕಾರ್ಯಾಣಾಮಿತಿ।

ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಮಹದಹಂಕಾರಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾತುರೀಶ್ವರಾತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾತುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಾತ್ಪ್ರಧಾನಾಚ್ಚ ಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ತು ಕಾರ್ಯಾಣಾಮೀಶ್ವರಾದುಪಾದಾನಾಚ್ಚ ಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸಾಂಖ್ಯಮತ ಇವ ಪಾತಂಜಲಮತೇಽಪಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇನ ಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನಾಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್। ಏವಂ ಚಾಧಿಷ್ಠಾತುರಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯಂತಷಠ್ಯಂತಯೋಃ ತಂತ್ರೇಣೋಚ್ಚಾರಣಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಏತದನುರೋಧೇನ ಟೀಕಾಯಾಂ ತೇಷಾಂ ಭೇದೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತುರೀಶ್ವರಾಃ ಭೇದೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣೇನಾಭೇದಾದಿತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ವಿಯತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಾನುಪಯೋಗಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯತೇ। ಇದಮಯುಕ್ತಮ್ ವಿಯದಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧) ಶ್ರುತ್ಯಂತರಶ್ರುತವಿಯತ್ಸೃಷ್ಟಿ-ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತತ್ವೇನ ತತ್ರ ತತ್ತ್ಯಾಗಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ, ತದುಪಸಂಹಾರವ್ಯುತ್ಪಾದಕಂ ವಿಯದಧಿಕರಣಂ ಯದಿ ನ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ಸನ್ನಪಿ ನ ದೋಷಃ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಾನುಪಯೋಗೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ। ತಾವತಾ ವಿಯತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯನಭಿಮತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯೇವಂ ನ್ಯಾಯಾಂತರವ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥೋ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯವತಾರಯತಿ –

ಆಕಾಶೋಪಕ್ರಮೇತಿ।

ಪ್ರಯೋಗಾನುಗಮ ಇತಿ।

ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಂ ಪ್ರಯೋಗೋದಾಹರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನ ವಾಚಕತ್ವಾಯೇತಿ।

ಅನೇಕಾರ್ಥವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥

ನನು ಯಜತೇರಿತಿ ಕುತ್ರತ್ಯಃ ಪ್ರಯೋಗಃ? ತತ್ರ ವಾ ಧಾತುಪರತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್? ಇತಿ ಶಂಕಾದ್ವಯಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಯಜತೇರಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಯುಕ್ತಂ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಂ ಲಿಖಿತ್ವಾ ಅಧಿಕರಣಮುಪನ್ಯಸ್ಥತಿ –

ಸಪ್ತಮೇ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ।

ಶಾಕಾದಿಷು ಸಿದ್ಧೇವಿತಿ।

ಶಾಕಾದಿಪಾಕೇಷು ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ವಾ - ಯಥಾ ಶಾಕಾದಿಷು ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧೇಷು ವಿದ್ಯಮಾನೇಷು ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೌದನಪಾಕಮಾತ್ರಂ ವಿಧೀಯತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಕಾನಾಮೋದನಪಾಕಸ್ವರೂಪೇ ತತ್ಫಲೇ ಓದನೇ ಚ ನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪೇಣಾಕಾಂಕ್ಷಾ; ತಥಾಪ್ಯೋದನಸ್ಯ ಫಲಂ ಭೋಜನಮಿತಿ ತತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾಸತ್ವಾತ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಯಮ್। ನನು ತತ್ರ ಶಾಕಾದಿಷು ಯಥಾ ಕಥಂಚಿದಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಂ ವಾಸ್ತಿ, ಇಹ ತ್ವಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷೈವ ನಾಸ್ತಿ, ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಸೌರ್ಯಚಸ್ಯಾಗಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಾಽಪೂರ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ। ಸೌರ್ಯಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧೌ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಾಪೂರ್ವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ। ಅತಸ್ತೇನ ಕಥಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭವತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ। ನ ಹಿ ಪಾಕೇನೌದನಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯತ್ರ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಪ್ರಕಾರೇ ಓದನಪಾಕ ಇವ ಪಾಕೇನ ಧಾತ್ವಂತರಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯತ್ರಾನಿರ್ಜ್ಞಾತಪ್ರಕಾರೇಽಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ನ ಭವತಿ। ತದಿಹಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಧಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ। ತಚ್ಚ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯನ್ವಾಧಾನಬರ್ಹಿರಾಹರಣಾದಿವತ್ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಂ ನಾಸ್ತಿ। ಅಥಾಪಿ ಕರಣವಿಧಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ತೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ನೂನಮನ್ಯತಃ ಸಂಭವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಕೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಽತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾಸ್ತೀತಿ। ಅತೋ ಯಜತೇಃ ಸೌರ್ಯಾದಿಯಾಗಸ್ಯಾಕಾಲಾನುಸಾರೇಣ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮೇವ। ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಸೌರ್ಯಾದೀನಾಮನಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ತೇಷಾಂ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಮ್; ತಥಾಪ್ಯಾಷ್ಟಮಿಕೈಃ ಇಷ್ಟಿಷು ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ (ಜೈ. ಅ. ೮ ಪಾ. ೧ಸೂ. ೧೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೈಃ ಸೇತ್ಸ್ಯದ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ದರ್ಶಾದಿಪ್ರಕೃತಿವಿಹಿತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ನನು ಅತ್ರ ಯಜತಿಪದಸ್ಯ ಸೌರ್ಯಾದಿಯಾಗಪರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾಸ್ತು, ಈಕ್ಷತಿಪದಸ್ಯ ತು ಧಾತುಪರತ್ವಮಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ। ಯತ್ರೇಕ್ಷಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ತತೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇಕ್ಷತಿಧಾತೋರಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರರ್ಥವದ್ಧಾತೋರಪಿ ಲಿಂಗತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅರ್ಥಸ್ಯಾಚೇತನಾದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯವಗಮಂ ವಿನಾ ತದ್ವಾಚಕಸ್ಯ ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತರವಗಂತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಲಿಂಗತೌಚಿತ್ಯಾತ್। ತದೇತನ್ನ ಚಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂಧಾತುಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚೇತನೋಪಾದಾನಸಾಧನತ್ವಸಂಭವ ಇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ ನೋಕ್ತಮ್॥

ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೈವೇತಿ।

ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯರಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ (ಯೋಗಸೂ.ಪಾ.೧ ಸೂ.೨೪) ಇತಿ ಪಾತಂಜಲಸೂತ್ರಲಕ್ಷಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಈಕ್ಷಣಂ ಕರೋತೀತ್ಯೇವಂಪರಂ ನ ತ್ವಾಲೋ ಚಯತೀತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಿತಿ।

ಈಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಂ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದಕರ್ಮಕಲೇನಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ಆಲೋಚಯತಿಸ್ತು ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷ ಏವೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್।

ಗೌಣಶ್ಚೇದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಿತಿ।

ಭಾಷ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಸೂತ್ರೇ ಕಿಂಚಿದ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸೂಚಿತಮ್, ತತ್ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ। ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಈಕ್ಷತಿಲಿಂಗಸಮನ್ವಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಸಹಕೃತತ್ವಾಭಾವಾದ್ ಗೌಣಪ್ರಾಯಪಾಠಮಾತ್ರಂ ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಕ ನ ಭವತಿ; ತಥಾಪೀಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಗೌಣಂ, ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇತಿ ವಿಶಯೇ ಪ್ರಾಯಪಾಠಮಾತ್ರಮಪಿ ನಿಯಾಮಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಶಂಕಿತುಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ಪ್ರಥಮಶ್ರುತನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಗೌಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಾಂತರಂ ನೇತ್ಯನೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ॥

ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನ ರೂಪಿತೇತಿ।

ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮನಾಮಧೇಯಸ್ಯ 'ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಸ್ತೋಮಾ ಅಸ್ಯೇತಿ' ನಿರ್ವಚನಾರ್ಥೇ “ತ್ರಿವೃತ್ಪಂಚದಶಸ್ಸಪ್ತದಶ ಏಕವಿಂಶಃ ಏತಾನಿ ವಾವ ತಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಯ ಏತಸ್ಯ ಸ್ತೋಮಾ” ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇ ಸ್ತೋತ್ರೀಯಾನವಕಾದಿರೂಪೇಷು ತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತೋಮೇಷು ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ। ಜ್ವಲನೇ ರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತೇಷು ಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ। 'ಯೋ ಹಿ ತ್ರಿವೃದನ್ಯಂ ಯಜ್ಞಕ್ರತುಮಾಪದ್ಯತೇ ಸ ತಂ ದೀಪಯತಿ, ಯಃ ಪಂಚದಶಃ ಸ ತಂ, ಯಃ ಸಪ್ತದಶಃ ಸ ತಂ, ಯ ಏಕವಿಂಶಃ ಸ ತಮಿತಿ" ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ದರ್ಶಿತಮ್। ಪ್ರಥಮಯಜ್ಞೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇಽನುಷ್ಠಿತಾಸ್ತ್ರಿವೃದಾದಿಸ್ತೋಮಾಃ ಪಶ್ಚಾದನುಷ್ಠೇಯಾನನ್ಯಾನ್ ಕ್ರತೂನ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾಂಸ್ತಾನ್ ದೀಪಯಂತಿ ಪ್ರಕಾಶಯಂತಿ। ಪೂರ್ವಮನುಷ್ಠಿತಾಃ ಪುನಃಪ್ರಯೋಗೇ ಅಭ್ಯಾಸಪಾಟವಾತ್ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾನ್ ಕ್ರತೂನ್ ಉಜ್ಜ್ವಲಾನ್ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ॥

ಸ್ತುತಿಸಮುದಾಯವತ್ವಾದಿತಿ।

ಸ್ತುತಿಶಬ್ದೇನ ಸ್ತೋತ್ರೀಯಋಕ್ಸಾಧ್ಯಗುಣಿನಿಷ್ಟಗುಣಾಭಿಧಾನವಾಚಿನಾ ಸ್ತೋತ್ರೀಯಋಕ್ಸಂಖ್ಯಾರೂಪಾಃ ಸ್ತೋಮಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಾಃ; ತ್ರಿವೃದಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸ್ತೋಮವಿಶೇಷವಾಚಿವಾತ್॥೭॥೮॥

ಏಕವಚನಂ ಛಾಂದಸಮಿತಿ।

ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್। ಗೋನಾಯಾದಿಶಬ್ದಸಾಮ್ಯೇನ ಶ್ರುತಾವಶನಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣ್ಯಣಂತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಙೀಪೋಽಭಾವೋಽಪಿ ಛಾಂದಸ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಏಕವಚನಾಕಾರಯೋಃ ಛಾಂದಸತ್ವೋಕ್ತಿಶ್ಚ ಅಶನಾಯೋದನ್ಯಾಶಬ್ದಯೋರಪ್ಸು ತೇಜಸಿ ಚ ಸಂಜ್ಞಾರೂಪೇಣ ವೃತ್ತಿಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ॥೯॥

ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅನುಗ್ರಾಹಕಾ ದೇವಾ ಇತಿ।

ಆದಿತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಶುರಾದೀನಾಮನುಗ್ರಾಹಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೦॥೧೧॥

ಪಂಚಮಂ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್॥

ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವೃತ್ತಾನುವಾದಟೀಕಾಯಾಂ ತಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವಾನುವಾದಃ ಕರಿಷ್ಯಮಾಣಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಯೋಗಾತ್ ನ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ।

ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಮಾಣಮುಖೇನ ವಿಚಾರಣೀಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯದಿ ವೇದಾಂತವನ್ಮಾನಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇತ್, ತದಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರವಿಚಾರಾರ್ಥಮುತ್ತರಸಂದರ್ಭಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ। ಮಾನಾಂತರೈರವಿಧೇಯಾರ್ಥಮಿತಿ ಪಾಠಶ್ಚೇದಯಂ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ। ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಯತ್ಸಾಧನಕ್ಷಮಂ ತದೇವ ತದಭಾವಬೋಧನೇಽಪಿ ಪ್ರಭವತಿ। ನ ಖಲು ರೂಪಬೋಧನಾಕ್ಷಮಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ರೂಪಾಭಾವಂ ಬೋಧಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ। ಅತಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮಕ್ಷಮಂ ಮಾನಾಂತರಂ ವೇದಾಂತಬೋಧ್ಯತತ್ಸ್ವರೂಪಾಪಹಾರೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಭವತೀತಿ। ತಮಿಮಮರ್ಥಂ 'ಶ್ರುತೇಸ್ತು ಶಬ್ದಮೂಲತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೭) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಸೂತ್ರಕೃದೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ॥

ನ ವಿಶೇಷಣಮಾತ್ರಮುಪಾಧಯ ಇತಿ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಭೇದಾದುಪಾಸನಾಭೇದಃ ತದ್ಭೇದಾತ್ಫಲಭೇದಶ್ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಂಭವಾದ್ಧರ್ಮಿಭೇದಪರ್ಯಂತಃ ಪರಿಹಾರ ಆಶ್ರಿತಃ। ನನು ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಃ ವೇದಾಂತೇಷೂಪಾಧಿವಿವಕ್ಷಾಽವಿವಕ್ಷಾಸ್ಥಲವಿಭಜನಾರ್ಥಮುತ್ತರಸೂತ್ರಾರಂಭ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್। ನ ಹಿ ವೇದಾಂತಖೋಪಾಧಿನಾ ಅನ ತೇ ವಿಚಾರ ಣೀಯಾ; ಯೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಯೋಽಪಿ ವಿಚಾರಣೀಯಾಃ ಸ್ಯುಃ, ಕಿಂತು ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣತ್ವೋಪಾಧಿನಾ। ತತ್ರ ಚೇದವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಯ ಏವಂ ಪ್ರಮಾಣ, ತರ್ಹಿ ತೇ ಜಗತ್ಕಾರಣಲಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮುಖೈನ ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರ್ಯಂತಾಸ್ತತ್ರೈವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಂತಿ ನಾನ್ಯತ್ರ, ತಥಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮೇವ। ಅತ ಉತ್ತರಸೂತ್ರಪ್ರಪಂಚಾನಾರಂಭಶಂಕಾ ತದವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಾಪವಾದಸಂಗತ್ಯಾ ಸವಿಶೇಷವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದಪವಾದಸಂಗಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವಿಚಾರಾರ್ಥ ತದಾರಂಭ ಇತ್ಯತ್ರ ತಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ

ಅವಿಶೇಷೇಣೇತಿ।

ಯದ್ಯಪಿ ಹಿರಣ್ಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮಸ್ತಿ; ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧಿವಿವಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಂಶೇ ಅಪವಾದ ಇತಿ ಭಾವಃ॥

ಪ್ರಾಣಾಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಽನ್ನಮಯಂ ಶರೀರಮನಾತ್ಮಾನಮತ್ಯಂತಮೂಢಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನ್ವಾದಿಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಅಥವಾ ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯುಕ್ತೇತಿ।

'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶ' ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರೋಪದೇಶಕೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತವಾದ್ ಭೃಗುವಲ್ಯುಕ್ತಾಧಿದೈವಿಕಾತ್ವಾದಿ-ಯಥಾಸಂಖ್ಯಾಮ್ನಾತೇನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಷು ದೇವತಾದಿಷು ತದ್ವಿಕಾರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ವಿಕಾರಸನ್ನಿಧೇರಿತಿ।

ಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯಕಾರೈರನುಷ್ಠೇಯಾನಾಮಂಗಾಂಗಿಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಿ ನಿರೂಪಿತವದ್ಭಿಃ ವಿಶಯೇ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೬)ದಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಗೋದೋಹನಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ವತ್ಸಾಲಂಭಸ್ಯ ಚಾಂಗಾಂಗಿಭಾವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ರತ್ಯಪ್ರಾಯಪಾಠಃ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾನರೂಪಂ ಸ್ಥಾನಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನರೂಪಲಿಂಗತ್ವೇನ ವ್ಯವಹೃತಃ। ಇಹ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧನೋಪಯುಕ್ತಾನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಿ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಃ ಸನ್ನಿಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಥಾನಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ।

ಬ್ರಹ್ಮ ತು ತತೋಽಪ್ಯಾಂತರಮಿತಿ।

ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಾತ್ಸಿಂಹಾದೀನಾಂ ಬಲವತ್ತರತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಮಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತತೋಽಪ್ಯಾಂತರತ್ವಮನುಕ್ತಮಪಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಶ್ರುತಿಮಪೀತಿ॥

ಜೀವತ್ವ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ।

ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ.೨ ಸೂ.೩) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಶಾರೀರಶಬ್ದೋ ಜೀವಸ್ಯಾಭಿಧಾನಶ್ರುತಿರಿತಿ ಭಾವಃ। ನ ಚ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಶಾರೀರಶ್ರುತೌ ಶರೀರೇ ಭವ ಇತಿ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ವಾತ್ ಶರೀರವತೋ ದುಃಖಮನಿವಾರ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾನಂದಮಯಶರೀರಸಂಬಂಧಾನುಮಿತದುಃಖಭಾಗಿತ್ವಾದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಪ್ರತೀಯತೇ। ತದಯುಕ್ತಮ್। ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ (ಪ್ರ.ಅ.೧ಪಾ.೩ಸೂ.೧೯) ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರವತ್ವೇನಾಥಾಪಿ ಸರ್ವಪಾಪೋದಿತತ್ವೇನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ದುಃಖಾಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ ಟೀಕಾಕೃತಾ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕತಯಾ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರ್ಯಾಽಶರೀರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ತದರ್ಥೋ ವರ್ಣಿತಃ। ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ–

ಏವಮುಕ್ತೇ ಹೀತಿ।

ಸಶರೀರತ್ವೇಽಪ್ಯೈಚ್ಛಿಕಶರೀರಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ದುಃಖಾಸ್ಪರ್ಶೇ ಸರ್ವಥೈವಾಶರೀರಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತದಸ್ಪರ್ಶೋಽನುಕ್ತಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಸೋಽಪ್ಯುಪಾಧಿವಶಾದಿತಿ।

ಪ್ರಿಯಾದಿಯೋಗವದ್ ದುಃಖಲವಯೋಗೋಽಪಿ ಅತೀತಾನಂತರವಿಜ್ಞಾನಮಯಕೋಶೋಪಾಧಿಕ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ನಾಸೌ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಬಾಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। 'ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಡಿತಿ ಪ್ರಚುರತಾಯಾಮಪಿ ಮಯಟಃ ಸ್ಮರಣಾತ್। ಯಥಾ 'ಅನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞ' ಇತ್ಯನ್ನಪ್ರಚುರ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ। ಭಾಷ್ಯೋಪಾತ್ತಂ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತತ್ಪ್ರಕೃತೇತಿ॥

ಇದಂ ಸೂತ್ರಂ ವೈಯಾಕರಣೈರಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ತದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಸಮರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರಸ್ತುತಮಿದಮಿತ್ಯರ್ಥೇ ವರ್ತಮಾನಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತ್ಯೇಕೋಽರ್ಥಃ। ಅಸ್ಯಾನ್ನಮಯಂ ಯವಾಗೂಮಯೀತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಮ್॥ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ಯವಾಗೂರಿಯಾದಿಸ್ತದರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃತಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸ್ತುತಮಾತ್ರವಾಚೀ, ನ ಕ್ಲೃಪ್ತಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಸ್ತುತವಾಚೀ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತ ಇತ್ಯೇತಾವತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವಚನಗ್ರಹಣಾದಯಂ ವಿಶೇಷೋ ಲಭ್ಯತೇ। ವಚನಗ್ರಹಣಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯಾದೃಶಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಮಯಟಾ ವಚನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ್ರ ಯಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮ್। ಲೋಕೇ ಚ ಮಯಡಂತೈರನ್ನಮಯಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ। ಅಪರಸ್ತ್ವರ್ಥಃ, ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಸ್ತುತಮುಚ್ಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಪ್ರಕೃತವಚನಮ್। ತದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಸಮರ್ಥಾತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇಽರ್ಥೇ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತಿ। ಅಸ್ಯಾನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಮ್। ಪ್ರಕೃತಮನ್ನಮಸ್ಮಿನ್ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ತದರ್ಥಃ। ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾದರ್ಥಾಂತರೇ ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಪ್ರಕೃತಶಬ್ದೇನ ಚ ಪ್ರಸ್ತುತಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ। ನ ತು ಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದರ್ಥಾದ್ವಿಶೇಷ ಇತಿ॥

ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ್ವಯಮಪಿ ನೋಪಯೋಗಿ। ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಮಯಡ್ವಿಧಿರೂಪತ್ವೇನ ತತೋಽನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯನ್ನಪ್ರಚುರೋ ಯಜ್ಞ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ತದೀಯೋದಾಹರಣಾನುಸಾರೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತತಯಾಽವಗತಸ್ಯ ಆನಂದಪ್ರಚುರಧರ್ಮಿಪರ್ಯಂತತ್ವಸ್ಯಾಲಾಭಾತ್। ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯುಪಾಯಾಭಾವಾತ್। ಶಬ್ದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಭಿಯುಕ್ತವೈಯಾಕರಣವ್ಯವಹಾರವಿರೋಧಿನಃ ಅನಾದಿತ್ವನಿರ್ಣಾಯಕಪ್ರಮಾಣರಹಿತಸ್ಯ ಅನ್ನಪ್ರಚುರ ಇತ್ಯರ್ಥೇಽನ್ನಮಯ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಕ್ವಚಿತ್ ಕ್ವಚಿತ್ ಸತೋಽಪ್ಯುಪಾದೇಯತ್ವಾಭಾವಾತ್। ಅತೋ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಂ ದ್ವಿವಿಧೇನಾಪಿ ವೈಯಾಕರಣಕೃತತತ್ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ನಿರ್ವೋಢುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ತನಿರ್ವಾಹಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಧರ್ಮಿಪರ್ಯಂತಲಂಭಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ 'ವಿಕಾರಶಬ್ದಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೋಪಾತ್ತಪ್ರಾಚುರ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯುಪಯೋಗಿಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾ ಸಮರ್ಥಾದಿತಿ॥

ಅವಿಶದತ್ವಾದಿತಿ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಕ್ಷಿಕಯಾಽವಸೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ತಥಾಹಿ - ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ಇತ್ಯಾನಂದವಲ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಹಕಂ ಸೂತ್ರಮ್। ತತ್ರ ಕಿಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ? ಕಥಂ ಚ ತದ್ವೇದನಂ? ಕಿಂಚ ತದ್ವೇದನಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಪರಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ? ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ತ್ರಿತಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಂ 'ತದೇಷಾಭ್ಯುಕ್ತೇತಿ' ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಅವತಾರಣಪುರಸ್ಸರಂ ತದನುವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಃ 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನ ಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರ ಆಮ್ನಾತಃ। ತತ್ರಾಪ್ಯೇವಮಾಕಾಂಕ್ಷೋದೇತಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯರೂಪಮಾನಂತ್ಯಮ್? ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕಸ್ಯಾಂ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಂ ವೇದ್ಯಂ? ಕಥಂ ತದ್ವೇದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯವ್ಯವಸ್ಥಿತಸಕಲಕಾಮರೂಪೋತ್ಕೃಷ್ಟ ಫಲಾವಾಪ್ತಿರಿತಿ। ಅತಸ್ತದಾನಂತ್ಯಾದ್ಯುಪಪಾದನಾರ್ಥಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪೋಽನುವಾಕಶೇಷಃ। ತನ್ನಾನಂತ್ಯನಿರೂಪಣಾರ್ಥಂ "ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾ"ದಿತ್ಯಾದಿಕಾರಣವಾಕ್ಯಮ್। ಅತ್ರ ತದೇತಚ್ಛಂದೌ ವ್ಯವಹಿತಾವ್ಯವಹಿತಬ್ರಾಹ್ಮಣತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಂತ್ರಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿನೌ। ತಸ್ಯ ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವವಿವರಣಾರ್ಥಂ ಚತುಷ್ಕೋಶಾಂತರತ್ವನಿರೂಪಣಮ್। ಏವಂ ಚ ಯದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಮಂತ್ರವಾಕ್ಯೇನ ವಿವೃತಂ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಗತೇನ ತದೇತತ್ಪದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನಾತ್ಮಪದೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವ ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವವಿವರಣಾರ್ಥಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಗತೇನಾಂತರತ್ವೇನಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣಾವಗಂತವ್ಯೋ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ನ ಭವತಿ। ಕೋಶವಾಕ್ಯಾನಾಮಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ। ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತ್ಯೈತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸೂತ್ರಂ ಕೋಶವಾಕ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ನೀತಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್॥

ನನೂದಾಹೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತೇಷಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ತತ್ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯ ಇತಿ; ತತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಂತ್ರೇ ಹೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಿಶಬ್ದರಪೀತಿ।

"ವಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವಾಃ ಸರ್ವೇ” “ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮುಪಾಸತೇ” ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇದ್ವೇದ" ಆನಂದ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್" "ಯೇ ಪ್ರಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ" "ಯೇಽನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ" ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಾವಗತಾಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ ಅನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶರೂಪತಯಾ ಪ್ರಥಮಮುಪದಿಶ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಪರ್ಯಾಯಗತೈರನ್ಯಶಬ್ದೈಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಭ್ಯಃ ಪ್ರವಿವಿಚ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಿಶಬ್ದರಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಗತೈರನ್ಯಶಬ್ದರಿತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ। ಏವಂ ಚ ಕಶ್ಚಿತ್ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಘಟಾಕಾಶಾದಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಣಮಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಧುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವರೂಪತ್ವಂ ಯದುಕ್ತಂ ತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ॥

ನನು ಯದ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಃ ತರ್ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸ್ಯಾದ್, "ವಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವಾಃ ಸರ್ವೇ" "ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮುಪಾಸತೇ" "ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇದ್ವೇದೇ"ತಿ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾತಾಭ್ಯಾಂ "ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇದಿತಿ" ಮಂತ್ರೇ ಸರ್ವಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಫಲಕೀರ್ತನೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೋಪಬೃಂಹಿತಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತಿಶಯಪ್ರತೀತೇಃ ಇತ್ಯಾಶಮಾಹ –

ನಚೈವಮಿತಿ।

ನನು ಟೀಕಾಭಿಮತೇ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೇ ಮಂತ್ರಗ್ರಹಣಮವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಮತೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೇ ಸಾ ಶಂಕಾ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ಭಾಷ್ಯೇಽಪೀತಿ।

ಭಾಷ್ಯೇ, ಸೌತ್ರಮಂತ್ರಪದಾರ್ಥತಯಾ 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ' ಮಂತ್ರಮಾತ್ರಂ ನೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್, ಕಿಂತು 'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರ'ಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭೇಣ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಂ ತದರ್ಥತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್। ಅತಃ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತಯಾ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಮತಮಿತ್ಯವಸೀಯತೇ। ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಹಾನಂ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವೇನೋಕ್ತಮ್, ಅತೋ ಮಂತ್ರಪದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಚ್ಯಾವನಂ ಭಾಷ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ನನು ಭಾಷ್ಯಕಾರಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಮಂತ್ರಗರ್ಭತ್ವಮಪ್ಯುಪಚಾರಬೀಜಂ, ನ ತು ಟೀಕಾಕಾರಪಕ್ಷೇ ಕೋಶವಾಕ್ಯೇಷು ತದಸ್ತಿ; ಅತಸ್ತತ್ಪಕ್ಷೇ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಪದಮವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ, ಉಪಾಯೋಪೇಯಯೋರಿತಿ ಟೀಕೋಕಂ ತತ್ಸ್ಮಾರಯತಿ –

ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕೃತಮಿತಿ।

ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ಕೃತಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾರಹಿತಂ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಂ ತು ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭಿಮತೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಲಕ್ಷಣಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ। ವಸ್ತುತಸ್ತು ಭಾಷ್ಯಕಾರಪಕ್ಷೇ ಮಂತ್ರಪದಂ ನ ಪ್ರಕರಣಪರಮ್; ಯತೋ ಭಾಷ್ಯೇ 'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತಿ' ಪರಮೋಪಕ್ರಮೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯಪರತ್ವೇ ಪ್ರಕರಣಾನ್ಯ ಏವಾನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಃ, ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೋಪನ್ಯಾಸೋ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಸಂಬಂಧಿಪದನಿಚಯವ್ಯವಧಾನಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಃ। 'ಯದಾನಂತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ಜಗೌ। ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಧಾರಯ॥' ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯವಾರ್ತಿಕೋತ್ತರೀತ್ಯಾ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥಶ್ಚ। ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಹಾನೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತ-ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಬಾಧಕೋದ್ಧಾಟನಾರ್ಥಃ। ಏವಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸೌತ್ರಮಂತ್ರಪದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನುರೋಧ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಂ 'ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿವೃತಮಿತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಆಚಾರ್ಯೈರ್ದರ್ಶಿತಮೇವ। ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಶ್ಚ ಸೌತ್ರಂ ಮಂತ್ರಪದಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತದರ್ಥೇ ವಾ ಕೇನಚಿದಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್, ಕಿಂತು ಮತ್ರವರ್ಣಸ್ಯೇವ ಕೋಶವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪ್ಯಾನಂದಮ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್। ಅತಃ ಸಾಽಪಿ ಯುಕ್ತಿರನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಮಂತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಸೂತ್ರಯಿತುಮರ್ಥಾಂತರಮಾಶ್ರಿತಮ್। ಅತ ಏವ ಸೂತ್ರಾಣಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಅಲಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥದ್ವಯಪರತ್ವಮಿತ್ಯೇತದುಪಪಾದಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತ್ಯವತಾರಯಾಮಾಸ। ಅನುಪದಮೇವೋತ್ತರಸೂತ್ರಾವತಾರಿಕಾಗತಂ ಸೂತ್ರಪದಮೇವಮಾಶಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾನಾಮ್ ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಮ್ ಏತತ್ಸೂತ್ರಾವತಾರಿಕಾಗತಸ್ಯಾಪಿ ಸೂತ್ರಪದಸ್ಯ ಅಯಮೇವಾಶಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋಽಸ್ತ್ಯೇವ, ಕಿಂತು ಭಾಷ್ಯಾನುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಟೀಕೋಕ್ತಾರ್ಥೋ ನ ಶ್ರದ್ಧೇಯ ಇತಿ ಮಂದಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಟೀಕೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥ ಉಪಪನ್ನತರ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರೌಢಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ। ಕೇಷುಚಿಟ್ಟೀಕಾಕೋಶೇಷು - ಮಂತ್ರೇ ಹಿ ಪುನಃ ಪುನರನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಪಾಠಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ಪರಿಷ್ಕರಣಮಿತ್ಥಮಾಚಾರ್ಯೈಃ ಕೃತಮ್। ಕೋಶಾಂತರೇಷು ತು - ಮಂತ್ರೇ ಹಿ ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮಿತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಿನ್ಪಾಠೇ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಹಾಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಮಂತರಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪಾಠಾಂತರಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್॥

ಯತ್ರ ಪುನಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮೇವೇತಿ।

ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶ ಏವ ವ್ಯಧಿಕರಣಸಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಸ್ಯ ನಿರೂಪಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್। ಯಥಾ 'ಪ್ರಚುರಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಾಮಃ' ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ನಾಮಾಂತರಗತಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಲ್ಪತ್ವಂ ನಿರೂಪಕಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ। ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ತು ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಿಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಮೇವ ನಿರೂಪಕಮ್। ಅತ ಏವ 'ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರಚುರೋ ಗ್ರಾಮಃ' ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ತದ್ರಾಮಗತಶೂದ್ರಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ। ನ ಚ - ಪ್ರಚುರಪ್ರಕಾಶಃ ಸವಿತೇತಿವ'ತ್ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಚುರಃ ಸವಿತೇತಿ' ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ನಕ್ಷತ್ರಾದಿಗತಪ್ರಕಾಶಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮೇವ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತು ಸವಿತೃಗತತಮೋಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ತತ್ರ ತಮಸೋ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್, ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್; ತತ್ರಾಪಿ ಘನತುಹಿನಸೈಂಹಿಕೇಯಾಚ್ಛಾದನಾರೋಪಿತತಮೋಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಘನಾದ್ಯಪಸರಣಸಮಯೇ ತಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾತ್। ತದಭಾವೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ತಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾ ಭಾವಾತ್। ನನು-'ಬಲವತ್ತರಶ್ಚೈತ್ರ' ಇತ್ಯಾದೌ ತರಬಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಮೈತ್ರಾದಿಗತಬಲಾದ್ಯಲ್ಪಲಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇದ, ನಃ ತತ್ರ 'ದ್ವಿವಚನವಿಭಜ್ಯೋಪಪದೇ ತರಬೀಯಸುನಾ'ವಿತಿ ದ್ವಿವಚನ ವಿಭಜ್ಯೋಪಪದವಿಶೇಷಣವಶಾದಾತಿಶಾಯನಿಕಪ್ರತ್ಯಯೇಷು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಮಯಟಿ ತತ್ಕಲ್ಪಕಾಭಾವೇನ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಲಂಘನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥

ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಪ್ರಾಚರ್ಯ ಪ್ರತೀತಿ।

ಯದ್ಯಪಿ ಮಯಡ್ವಿಧಾಯಕಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ, ಮಯಟ್ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕಃ; ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಮಯಟ್ ಪ್ರಸ್ತುತಾನ್ನಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಯಜ್ಞಾದ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಾಬ್ದಿಕಾನಾಂ ಮರ್ಯಾದಾ; ತಥಾಪ್ಯನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯನ್ನಪ್ರಚುರ ಉಚ್ಯತ' ಇತಿ ವೃತ್ತಿಕಾರದರ್ಶಿತೋದಾಹರಣಾರ್ಥಾನುಸಾರೇಣ ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟ ಏವಾನ್ಯಪದಾರ್ಥೋ ಮಯಡರ್ಥ ಇತಿ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಮಾಲೋಚ್ಯೈವಮುಕ್ತಮ್।। ಮಯಡ್ವಿಕಾರೇ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿ। ನನ್ವಾನಂದ ಶಬ್ದಾದ್ವಿಕಾರಾರ್ಥೋ ಮಯಡೇವ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಮಯಡ್ವೈತಯೋರ್ಭಷಾಯಾಮಭಕ್ಷಾಚ್ಛಾದನಯೋರ್ನಿತ್ಯಂ ವೃದ್ಧಶರಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ವಿಕಾರಾವಯವಾರ್ಥಮಯಡ್‌ವಿಧಾಯಕಸೂತ್ರಯೋಃ ಭಾಷಾವಿಷಯತ್ವಾತಯೋರರ್ಥಯೋಃ ಛಂದಸ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಮಯಟೋ ವಿಧಾಯಕಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಚಶ್ಛಂದಸೀತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಜ್ಭ್ಯ ಏವ ಶರಪರ್ಣಾದಿಪ್ರಾತಿಪದಿಕೇಭ್ಯಃ ತದ್ವಿಧಾಯಕತ್ವಾದತೋ ಮಯಡ್ವಿಕಾರೇ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್। ಏವಂ ಚ ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಪರಿತ್ಯಾಗೋಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತಾ। ಅನ್ನರಸಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದಯೋರಪಿ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ। ವೃದ್ಧಶರಾದಿಸೂತ್ರಗತೇನ ನಿತ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವಾತ್। ನ ಚ ವೃದ್ಧಶರಾದಿಭ್ಯೋ ಮಯಟೋ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಾಯೈ ತತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಣ ಸರ್ವಪ್ರಾತಿಪದಿಕೇಭ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಮಯವಿಧಾನಾನಂತರಂ ವೃದ್ಧಶರಾದಿಸೂತ್ರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ತೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ। ನ ಚ ವಾಂಗಸ್ರಙ್ಮಯಾದಿರೂಪಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮೇಕಾಚ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಾಂತರಸೂತ್ರಸ್ಯೈಕದೇಶಭೂತನಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮೇಕದೇಶದ್ವಾರಾ ತತ್ಸೂತ್ರಪಸ್ಮಾರಣಾಯೇತಿ ಯೇಾಗವಿಭಾಗಾರ್ಥಂ ತದಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್। ಶರಾದಿಗಣೇ ಮೃದ್‌ಗ್ರಹಣವೈಯರ್ಥ್ಯೋಪತ್ತೇಃ। ಅತಸ್ತದೇವ ಮೃದ್ಗ್ರಹಣಮೇಕಾಜುದಾಹರಣೇಕದೇಶತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕಾಚಾಂ ಸ್ಮಾರಕಮ್ ಆಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ನಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮತಿರಿಚ್ಯಮಾನಂ ಭಾಷಾಯಾಮೇವ ವೃದ್ಧಶರಾದಿಭ್ಯೋ ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥಕಂ ಸಚ್ಛಂದಸಿ ವೃದ್ಧಶರಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕೇಭ್ಯೋ ಯಥಾದರ್ಶನಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಮಿತ್ಯಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ। ನನು ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಚುಯಾರ್ಥಮಯ‌ಡ್ವಿಧಾಯಕಸೂತ್ರ-ಪ್ರಥಮತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಅತ್ರತ್ಯಾನಂದಮಯಪದಸ್ಯ ಪ್ರಚುರಾನಂದಾರ್ಥತ್ವಪರಿಗ್ರಹೇ ಮಾಂಡುಕ್ಯಶ್ರುತಿಗತಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಜೀವೇ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ। ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನಆದಿರೂಪತಯೇವಾನ್ಯಾವಯವತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ನಿರ್ದೇಶೇಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತೇಃ ಮುಖ್ಯತಾ ನಾಪೈತಿ। ಪ್ರಚುರ ಆನಂದೋಽಪ್ಯಾನಂದ ಏವ ಇತ್ಯಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಾನಂದಪದಾನಾಮ್ ಆನಂದಮಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ। ಅತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮುಖ್ಯಚಿತ್ತಯಲಂಘನೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ। ಏವಮುತ್ತರಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಯಪಾಠಮಾತ್ರಬಾಧನೋಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತಾ। ಪುಚ್ಛಶ್ರುತಿಬಾಧಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಪಕ್ಷ್ಯವಯವಪರತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಬಾಧಸ್ತುಲ್ಯಃ ತಸ್ಯಾ ವಾಲಧಾವೇವ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ತಸ್ಯಾಃ ಪಶುಪಶ್ಚಾದ್ವಾಗಾವಯವ ಇವ ಪಕ್ಷಿಪಶ್ಚಾ‌ದ್ಭಾಗಾವಯವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್। ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಪಕ್ಷೌ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞಿಯಂ ಪುಚ್ಛಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ವಯಾಂಸಿ ಪುಚ್ಛೇನ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಪುಚ್ಛೇನೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೋತ್ಪತಂತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಹಿ ಪುಚ್ಛಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ತತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸತ್ವೇನ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಅತ್ರೇದಂ ಸಮಾಧಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾನಂದಪ್ರಚುರ ಇತ್ಯರ್ಥಪರಿಗ್ರಹ ಇವ ಪ್ರಚುರ ಆನಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ಸಂಖ್ಯಾಧಿಕ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್। ನ ಹಿ ಸಂಖ್ಯಾಧಿಕ್ಯವತ್ ಪರಿಮಾಣಾಧಿಕ್ಯಮುತ್ಕರ್ಷೋ ವಾ ಪ್ರಚುರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ। ಅಯಂ ಪಟೋಽಸ್ಮಾತ್ ಪಟಾತ್ ಪ್ರಚುರ ಇತಿ ವಾಽಯಂ ಗಕಾರೋಽಸ್ಮಾದ್ ಗಕಾರಾತ್ ಪ್ರಚುರ ಇತಿ ವಾ ಪ್ರಯೇಾಗಾಭಾವಾತ್। ಸುಷುಪ್ತಜೀವೇ ದೃಷ್ಟೋಽಪ್ಯಾನಂದಮಯಶಬ್ದೋ ದೇಹದ್ವಯೋಪಾಧಿವಿಗಮಪ್ರಯುಕ್ತಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷ- ರೂಪೋತ್ಕರ್ಷಲಕ್ಷಕೋ ನ ಮುಖ್ಯಃ। ನ ಚೇಹ ತಥಾ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಮಸ್ತಿ। ಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುರೋಧಿವಿಕಾರಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇಃ। ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಿ ಜ್ಞೇಯೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೀವೋಪಾಸ್ಯೇ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಯವಾರ್ಥಪೌಷ್ಕಕಲ್ಯಾಭಾವಾದ್ ನಾತ್ಯಂತಂ ಮುಖ್ಯಭಾವಮಶ್ನುತೇ। ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಚುರಾನಂದೇಽಪ್ಯಾನಂದಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಃ ತಥಾಽಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಜೀವಸಾಧಾರಣಾನಂದಾಭ್ಯಾಸಮಾತ್ರಂ ನ ಲಿಂಗ ಕಿಂ ತು ಪ್ರಚುರಾನಂದಾಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ತಲ್ಲಾಭಾರ್ಥಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಾನಂದಮಯಶಬ್ದೋಕ್ತೇ ಪ್ರಚುರಾನಂದೇ ಲಕ್ಷಣಾ ವಾಚ್ಯಾ। ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಕ್ಷ್ಯವಯವಪರತ್ವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಸ್ತುಲ್ಯಃ। ಪುಚ್ಛೋಽಸ್ತ್ರೀ ಲೂಮ ಲಾಂಗಲಮಿತ್ಯಭಿಧಾನಕೋ ಪ್ರಯೋಗಬಾಹುಲ್ಯನಿಶ್ಚಿತಲಾಂಗೂಲಶಕ್ತಿಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷ್ಯವಯವೇ ಪಶ್ಚಾದ್ ಲಂಬಮಾನತ್ವಸಾದೃಶ್ಯೇನಾಽಕಚ್ಛಃ ಪುಚ್ಛಕಚ್ಛಶ್ಚೇತಿ ಪಶ್ಚಾದ್ ಲಂಬಮಾನವಸ್ತ್ರಾವಯವ ಇವ ಪ್ರಯೋಗೋಪಪತ್ತೌ ಅನೇಕಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್। ತಸ್ಮಾದಿಹ ನ ಕಶ್ಚನ ಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ।

ತತೋಽಭ್ಯಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಿತಿ ನೋಕ್ತಮಿತಿ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಖಲ್ವನ್ನಮಯಾದ್ಯುತರೋತ್ತರಾಂತರನಿರೂಪಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಮಯೇ ಪರ್ಯವಸಿತಂ ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್; ತತೋಽಪ್ಯಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್, ತಥಾ ಕಿಮಿತಿ ನೋಚ್ಯೇತ। ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಸಮಾಪಿತಮಿತಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ॥

ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ।

"ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇ"ತ್ಯಾನಂದಮಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಿಹೇತುತ್ವ-ತದಾಧಾರತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತಃ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರತಿಷ್ಠಾಹೇತುತ್ವಶ್ರವಣೇಽಪಿ ನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ। ಯಥಾ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾ"ಮಸ್ತಿ ಭಗವೋ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯ" ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪರಂಪರಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸಮಾಪನೇಽ"ಪ್ಯೇಷ ತು ವಾಽತಿ ವದತೀ'ತ್ಯಾದೇಸ್ತುಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ "ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣ” ಇತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರೋಪದೇಶಪರತ್ವಮಿತಿ। ತತ್ರೈವ "ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ ಶಿಷ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸಿತಾತ್ಮೋಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾನಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ಪ್ರಾಚೀನೇ ಪ್ರಾಣೇ; ಏವಮಿಹಾಪಿ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ॥ ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಾಂತರನಿರೂಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಶ್ರುತಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಗುಹಾಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಸ್ಯ ವಿವರಣಾರ್ಥಮ್। ಅತಸ್ತದವಶ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಿತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇವಂ ಪರಿಹಾರ ಆಶ್ರಿತಃ। ಯದಿ ತು 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ' ಮಂತ್ರೇ ಸತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಂ ಜೀವರೂಪೇಣ ಗುಹಾಯಾಮೀಶ್ವರೇಣ ನಿವೇಶಿತಂ ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ವೇದೇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ತದ್ವಿವರಣಾರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಭವೇತ್, ತದಾ ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಮಾನಂದಮಯ ಏವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ॥

ವಿಶೇಷ್ಯಪ್ರಧಾನಭೂತೇತಿ।

ಮಯಡರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸಂಖ್ಯಾ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ಸೂಚಯಿತುಂ ವಿಶೇಷ್ಯಗ್ರಹಣಮ್। ಸಂಖ್ಯಾ ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾತ್ತಕಾರಕಾನ್ವಯಿನೀ ತದ್ಗುಣಭೂತಾ। ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೋಽಪಿ ತದ್ಗುಣಭೂತಃ। ಅತೋ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಸಂಬಂಧಃ ಸಮತ್ವಾತ್ ಸ್ಯಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೨) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಸಂಖ್ಯಾಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಯೋರ್ನ ಪರಸ್ಪರಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವ ಇತಿ ಕೌಮಾರಿಲಮತಾನುಸರಣೇ ತು ಪಾರ್ಷ್ಣಿಕಾನ್ವಯವೇಲಾಯಾಂ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿಶೇಷ್ಯಪದಮ್। ಏವಂ ಚ ಶಾಬ್ದಬೋಧವೇಲಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತೌ ಸಮವೇತತ್ವಾದನುತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ। ಅತ ಏವ - ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪಾಶಸ್ಯ ವಿಭತ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ। ಉಭಯೋಃ ಪ್ರಕೃತೀಭಾವಾನ್ನೋತ್ಕರ್ಷೋಽಸ್ಯಾವಕಲ್ಪತೇ॥ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತದುಭಯಮನುತ್ಕರ್ಷಹೇತುತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಮ್॥

ನನು-ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರಭವಾಮೋ ನಾಮ್ನಾಽಯಂ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತುಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯೇ ವೇದೇ ಪಾಶೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಬಹುವಚನಂ ಕಥಂಚಿದವಯವಬಹುತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಯೋಜ್ಯತೇ, ಪೌರುಷೇಯೇಷು ಸೂತ್ರೇಷು ವಾಯತ್ತೇ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಕಿಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧನಾಂತಿಕರಸೂತ್ರಪ್ರಣಯನಂ ಕೃತಮ್? ಇತ್ಯಾಶಯಾಧ್ಯಾಹಾರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾನೇಕಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಮಿತ್ಯಾಹ–

ಅಧ್ಯಾಹಾರಾದಿಭಿರ್ನೇಯಾನೀತಿ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣಾನುಷಂಗೋ ಯೋಗವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ। ತತ್ರ ಸೌತ್ರಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂದಮಯಪಯಾಯಾಮನಾತೇ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾ। ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ। ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತೀತಿ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಃ। ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ ತತ್ರ ತದ್ವಿಷಯಶ್ರುತ್ಯಾದಿಮಾತ್ರಂ ಹೇತೂಕರ್ತವ್ಯಮ್। ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ತಲ್ಲಿಂಗತಯಾಽಭ್ಯಾಸಪರ್ಯಂತಹೇತೂಕ್ತಿಃ। ನನ್ವಸಿದ್ಧೋಽಯಂ ಹೇತುಃ। ಯತ ಆನಂದಮಯೋ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕ ವಿಷಯಃ, ನ ಪುಚ್ಛ ಬ್ರಹ್ಮಃ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷು ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪುಚ್ಛವಿಷಯತ್ವಾದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ಸೂತ್ರಮೇವೋತ್ತರಮ್। ತತ್ರಾನಂದಮಯ ಏವಂ ಪಕ್ಷಃ, ನ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಮ್, ಈಕ್ಷತಿಸೂತ್ರಾನಜಾನುವರ್ತಮಾನೇನ ನಿಷೇಧ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ಸಾಧ್ಯಪೂರಣಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸಾದಿತ್ಯೈವ ಹೇತುಃ। ಅಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥವಾಭಾವಾದೇಕಪುಚ್ಛಪದಮನುರುಧ್ಯಾನೇಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಆನಂದಮಯೇ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಭ್ಯಾಸಪರ್ಯಂತೋಕಿಃ। ಕಿಂಚ ನ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಾಧ್ಯೇ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸತ್ವಾಸತ್ವವೇದಿತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿಭ್ಯಾಂ ಸ ಏನಮಿತಿ ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇಲಂತರಮಪ್ಯನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ಅತ್ರಾಪಿ ಪುಚ್ಛಪದಾದ್ ಬಲವತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಭ್ಯಾಸಪರ್ಯಂತಹೇತೂಕ್ತಿಃ॥೧೨॥ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ವಿಕಾರಪದೇನಾವಯವೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ। ತದ್ವಾಚಿಶಬ್ದಃ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಃ। ಸ ಏವ ಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರೋ ವಿಗತಕಾರ್ಯೋಽನರ್ಥಕಃ ಶಬ್ದಃ। ಕಾರಶಬ್ದಃ ಕರ್ಮಣಿ ಘಞಂತಃ ಕಾರ್ಯವಾಚೀ। ತಥಾಚಾವಯವವಾಚಿಶಬ್ದಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಲಕ್ಷಣೀಯಾಭಾವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿ ಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ। ನ ಚ ಪುಚ್ಛಪದೇನಾಧಾರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣೀಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಶಂಕಿತುಃ ಹೃದಯಮ್। ನೈವ ಶಂಕಿತವ್ಯಮ್। ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಭ್ಯಾಸಾನುರೋಧಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮೇವ, ಪುಚ್ಛಪದಂ ತು ತತ್ರಾಧಾರತ್ವಲಕ್ಷಕಮ್। ನ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್। ಪುಚ್ಛಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೇನ ತೇನ ಪುಚ್ಛವತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಿಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಸಮುಚ್ಯತೇ। ಪಕ್ಷಿಣೋ ಹಿ ಪುಚ್ಛೇನ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತೀತಿ ಲೋಕತಃ ಶ್ರುತಿತಶ್ಚಾವಗತಮ್। ಯಥಾ ಪುಚ್ಛೇನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ತದುಪರಿತನಾವಯವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಪುಚ್ಛಮಾಧಾರಸ್ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ಪ್ರಿಯಾದಿಮಧ್ಯ ಭಾಗರೂಪಾತ್ಮತಾವಯವಯುಕ್ತಮಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರ ಇತಿ ತದಾಧಾರತ್ವಁ ಪುಚ್ಛಪದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಂ ವೈವಕ್ಷಿಕಕರಣತ್ವಾಧಿಕರಣತ್ವರೂಪಾರ್ಥಭೇದಸತ್ವಾತ್। ತಥಾಪಿ ಮುಖ್ಯಮಾಧಾರವಾಚಕಂ ಹಿತ್ವಾ ಪ್ರಹೀಣಾವಯವವಾಚಿನಾ ಪುಚ್ಛಪದೇನ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ಕೇನ ಹೇತುನೇತಿ ಚೇತ್, ಪೂರ್ವ ಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಿಹಾಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ತತ್ಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಪುಚ್ಛಶಬ್ದೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯೇ ತೇನೈವಾಧಾರತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ। ನನು ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಪುಚ್ಛಪದಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರಂ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ, ಕಿಂ ತ್ವವಯವಿಗತಪುಚ್ಛಾವಯವಾನ್ವಯಬೋಧನೋಪಯೋಗಿತಯಾ ತೇನ ಪುಚ್ಛಾವಯವಪ್ರತಿಪಾದನಮ್। ನಚಾಧಾರಲಕ್ಷಕೇಣ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸಂಭವತಿ। ಅತೋಽನಾಧಾರಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇಲ್ಯಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಿತ್ಯೇವೋತ್ತರಮ್।

ಇತ್ಥಮಪಿ ಶಂಕಾ ನಾವತರತಿ ಅರ್ಥಾಂತರಲಕ್ಷಕತಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಮನಭಿದಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಫಲಾರ್ಥತಾದೃಷ್ಟೇಃ। ತದ್ಯಥಾ। "ಉತ್ತರಂ ಬರ್ಹಿಷಃ ಪ್ರಸ್ತರಂ ಸಾದಯತಿ ಪ್ರಜಾ ವೈ ಬರ್ಹಿರ್ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರೋ ಯಜಮಾನಮೇವಾಽಯಜಮಾನಾದುತ್ತರಂ ಕರೋತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ ಜಮಾನೋಽಯಜಮಾನಾದುತ್ತರ' ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರಸ್ತರಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಯಜಮಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತರೇ ಯಜ್ಞನಿವರ್ತ್ತಕತ್ವಾದಿಯಜಮಾನಗುಣಮುಖೇನ ವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪೇಟಿಕಾಯಾಮುಪಪಾದಿತಾ। ಅಥಾಪಿ ಪ್ರಸ್ತರೇ ಮುಖ್ಯಯಜಮಾನತ್ವಬೋಧನಸ್ಯ ಯತ್ಫಲಂ ಯಜಮಾನಮೇವಾಽಯಜಮಾನಾದಿತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾರ್ಥೋಪಪಾದನಂ ತಾದರ್ಥ್ಯಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ। ಯಥಾ ವಾಗ್ನಿರ್ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ' ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಭವತ್ವರೂಪಾಗ್ನಿಗುಣಮುಖೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಸಮರ್ಥಿತಾ, ತತ್ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯಾಽಮಿ ದೀಕ್ಷಿತ' ಇತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ದೀಕ್ಷಿತೇ ವೃತ್ತಿರಪಿ ಕಿಂಚಿದಗ್ನಿಗುಣಮುಖೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ಅಥಾಪಿ ದೀಕ್ಷಿತೇಽಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಬೋಧನಸ್ಯ ಯತ್ಫಲಂ “ಮದಂತೀಭಿರ್ಜಿಯತ" ಇತಿ ವಿಧಿಶೇಷಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಗ್ನಿಃ ಶೀತೇನ ಬಾಧತೀ'ತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಪಪಾದನಂ ತಾದರ್ಥ್ಯಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ। ಏವಂ “ಯಜಮಾನೋ ವಾ ಆಹವನೀಯೋ" "ಯಜಮಾನಂ ವಾ ಏತದ್ವಿಕರ್ಷತೇ ಯದಾಹವನೀಯಾತ್ಪಶುಶ್ರಪಣಂ ಹರತೀ"ತ್ಯಾದೀನಿ ಪ್ರಚುರಾಣ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಾನಿ॥ ನನು ಸಾನಂದಮಯಸಕಲವಿಕಾರಜಾತಕಾರಣಖಮಾನಂದಮಯೇ ನಾನ್ವೇತಿ ಚೇತ್। ತತ್ಪುಚ್ಛತೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ 'ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೇತಿ' ಪುಲ್ಲಿಾನ ಪ್ರಕೃತೇ ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಾದೇರನ್ವಯೋಽಸ್ತು; ಪುಚ್ಛಮಹಿಮವರ್ಣನೇನ ಪುಚ್ಛವತಃ ಪ್ರಧಾನ ಸ್ಯಾಧಿಕಸ್ತುತಿಲಾಭಾತ್। ನ ಚ-ಕಿಚಿದ್ವಿಕಾರೈಕದೇಶಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸಕಲವಿಕಾರಕಾರಣಸಮನುಪಪಂಚಮಿತಿ ಶಲಮ್; ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾಽಯಮವಯವ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತ್ವನವಯವೇಽವಯವತ್ವದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಮುಪದಿಶ್ಯತೇ। ಪ್ರಾಣಮಯಮನೋಮಯ-ಪರ್ಯಾಯಯೋರಾಕಾಶಪೃಥಿವೀಯಜುರಾದೀನಾಂ ವಸ್ತುತಃ ತತ್ತದನವಯವಾನಾಮೇವಾವಯವಲಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾತ್। ನ ಚ ವಿಕಾರ ಪ್ರತ್ಯವಯವತ್ವದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ಕಾರ ಣಲಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿರಾಯಾತಿಃ ತಥಾ ಸತ್ಯಾಕಾಶದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ರೀಯೋಪಾಸನಾಯಾಮಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಾಯನ್ವಯಾಯೋಗೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲನಿರ್ಣಯವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ। ನ ಚ ಮುಖ್ಯಾವಯವಲಮೇವಾನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ಪ್ರಾಣಮಯಮನೋಮಯಪರ್ಯಾಯಯೋಃ ಆಕಾಶಪೃಥಿವೀಯಜುರಾದೀನಾಂ ಮುಖ್ಯಾವಯವತ್ವಾಸಂಭವೇನ ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರವಿಧಾನೌಚಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಙ್ಯಾಹ –

ತದ್ವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ವಿಕಾರಸ್ಯಾದಿತಿ।

ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಿದಮೇವ ಶಿರ' ಇತ್ಯಾದಿನೋಕಾನಾಂ ಶಿರಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತತ್ತನ್ಮುಖ್ಯೈಕದೇಶತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯೈಕದೇಶೇಷ್ವೇವ ಚ ಶಿರಸ್ತ್ರಾದಿಕಲ್ಪನಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮ್ ಆಕಾಶಪೃಥಿವೀಸಂಬಂಧವತೋಃ ಸಮಾನೋದಾನಯೋಃ ಯಜುರಾದಿಶಬ್ದೈಃ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಮನೋವೃತ್ತೀನಾಂ ಚ ಗ್ರಹಣಮ್; ತೇಷಾಂ ಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾಸ್ವೀಕಾರಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪುಚ್ಛತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾನಂದಮಯಮುಖ್ಯಾವಯವತ್ವಮೇವಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಕಾರಾವಯವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯವಿಕಾರತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣತ್ವಶ್ರವಣಮುಪರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಭಾವಃ॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಂ ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಅಂತರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್॥೨೦॥ ಅಪವಾದಚಿಂತಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಗತ್ಯರ್ಥಪ್ರಸ್ತುತಶಾಸ್ತ್ರೋಪಯೋಗಿಫಲಮಾಹ –

ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ।

ನ ತೂಪಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತಿ।

ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ। ತಾಸಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ; ಶ್ರುತೌ ಗಾವ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಶೃಂಗಾಃ ಸಂತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷತಃ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗತ್ವಾತ್। ಯದ್ವಾ ತೇಷಾಮಪಿ ಪಾಠ ಇತ್ಥಂ ಯೋಜ್ಯಃ, ಶ್ರುತೌ ಗಾವ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ತ್ರೀಗವ್ಯ ಇವ ಪುಂಗವಾ ಅಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಾಃ; "ಗ್ರಾಮ್ಯಪಶುಸಂಘೇಷ್ವತರುಣೇಷು ಸ್ತ್ರೀತ್ಯನುಶಾಸನಾತ್ ತತ್ರ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಶೇಷತಾ, ಇಹ ತು ಗ್ರಂಥೇ ತೇಷಾಮಿತ್ಯನೇನ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಪುಂಗವಾನಾಮೇವ ಪರಾಮರ್ಶಃ। ಮನುಷ್ಯೇಷು ಜಾಯಾಪತ್ಯೋಃ ದಿವಿ ಜ್ಯೋತಿರಜರಮಾರಭೇತಾ"ಮಿತ್ಯಾದಿ ಲಿಂಗಾತ್ಕರ್ಮಸು ಸಹಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ “ಯುಕ್ತಾ ಮೇ ಯಜ್ಞಮನ್ವಾಸಾತಾ"ಮಿತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ಪತ್ಯುರ್ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ತದನುರೋಧೇನ ಪುಂಗವಾನಾಂ ತತ್ರ ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಾಪಾದನಾರ್ಥ ಇತಿ। ನನು "ನ ಹ ವೈ ದೇವಾ"ನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಆಗಾಮಿಪಾಪಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ವಿದ್ಯಮಾನಪಾಪಫಲಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ। ಇತ್ಥಂ ಪಾಪಶಬ್ದಸ್ಯ ಫಲಲಕ್ಷಣಾ ತ್ವಯಾಪ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಪುಣ್ಯಮೇವಾಮುಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ತದನಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಧಿಕಾರಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ತಚ್ಚ ತವ ನೇಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ ತಥಾ ತದರ್ಥಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ ಏವಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀ ಲಾಹ –

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಥೇಂ ನಾಸ್ಮಾಕಮನುಪಪತ್ತಿಃ,

ಪುಣ್ಯಮೇವಾಮುಮಿತಿ

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಂತರೋದ್ದೇಶ್ಯಕತ್ವರಹಿತ-ಪರಮೇಶ್ವರಪೂಜಾ-ತದುದ್ದೇಶ್ಯಕ-ತಪಶ್ಚರ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರತ್ಯುತ ಭಾರತೀವಿಲಾಸಸ್ಯೈವಾಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯರ್ಥೇಽನುಪಪತ್ತಿಸ್ತುಲ್ಯಾ। "ಪುಣ್ಯಃ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಯಾ ಏವ ಪಾಪಫಲತ್ವಾತ್। "ತಸ್ಯಾಂಜಲಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಮುಪಾಗೃಹ್ಣಾತ್" ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಶ್ರದ್ಧಾವತಸ್ತಸ್ಯ "ತಂ ಭೂತಾನಿ ಅಭ್ಯಕ್ರೋಶನ್ ಬ್ರಹ್ಮಹನಿತಿ” ತದನಂತರವಾಕ್ಯಶ್ರುತಸ್ಯ ಲೋಕಗರ್ಹಣಸ್ಯ "ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರೋಽಬಿಭೇದಿ"ತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭಶ್ರುತಸ್ಯ ಭಯಸ್ಯ ಚಾಂಗೀಕೃತತ್ವೇನ ತಯೋರಪಿ ಪಾಪಫಲತ್ವಾತ್।

ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ।

ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯಾ ಯಾ ಗತಿರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರತ್ವೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತತ್ರ ರವಿರಿತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಪದೇನ ಗತ್ಯಂತರಮಪಿ ಸೂಚಿತಮ್। ರವಿಃ ಖಲೂತ್ಪನ್ನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಃ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಾವಸಾನೇ ಮುಕ್ತೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಯಾವದಧಿಕಾರಮಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಜ. ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ. ೩೨) ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ತತಶ್ಚೋತ್ಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತದಧಿಗಮ ಉತ್ತರಪೂರ್ವಾಘಯೋರಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೩) ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಘಸ್ಯ ನಾಶಃ ಉತ್ತರಾಘಸ್ಯಾಽಶ್ಲೇಷಶ್ಚಾಸ್ತೀತಿ ತದನ್ಯತರವಿಷಯಂ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯವಾಕ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಯಥೇದಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ, ತಥಾ ಪೂರ್ವಪಾಪಾನಾಂ ದೇವತಾಸು ಫಲಾನಾರಂಭಕತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿದಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ॥

ನನು ನಾನಾಧಾರಸ್ಯ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಧಾರ ಉಪದಿಶ್ಯತೇತಿ ಭಾಷ್ಯಯೋಜನಾರ್ಥಾ, ಅನಾಧಾರತ್ವೇ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ತ್ವಂ ಚ ಹೇತುರಿತಿ ಟೀಕಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಭಾಷ್ಯೇ ನಿತ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ –

ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತಿ।

ಅನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರಣಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವತಾತ್ಪರ್ಯಕಂ ತತ್, ನ ತ್ವನಾಧಾರಖತಾತ್ಪರ್ಯಕಮ್। ಅನಾಧಾರಪದೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಪತ್ತೈರಿತಿ ಭಾವಃ॥

ನಿತ್ಯಮಪೀತಿ।

ನಿತ್ಯಮಸರ್ವಗತಂ ವಸ್ತುತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ತರ್ಕಿತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ। ಸರ್ವಗತತ್ತ್ವಂ ಸಕಲವಸ್ತ್ವನ್ವಯಿತ್ವಂ, ತನ್ಮಾಯಾಯಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಸಾಧಾರಣಮ್, ಅತೋ ನಿತ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತಮ್। ಯದಿ ಸರ್ವಗತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಂ ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವಂ, ತದಾ ತಾವದೇವ ಹೇತೂಭವನಕ್ಷಮಮಿತಿ ನ ನಿತ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್। ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯೇತ್ಯೇತಚ್ಚ ನ ನಿತ್ಯಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ, ಕಿಂ ತ್ವನಾಧಾರಸ್ಯೇವೇತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪರತಯಾ ಯೋಜನೀಯಮ್। ತೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನೀತ್ಯುದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣಾ ಶ್ರುತಿರನಾಧಾರತ್ವಪರತಯಾ ಭಾಷ್ಯೇ ಏವ ವಿವೃತಾ ಭವತಿ; ಅನ್ಯಥಾ ತಯಾ ಸ್ವಕೀಯೇ ಮಹಿಮಶಬ್ದೋಕ್ತೇ ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತವಿರೋಧಃ ಶಂಕ್ಯೇತ। ಏವಂ ಚ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಪದಪ್ರತಿಪಾದಿತೇನ ಅನಾಧಾರತ್ವೇನಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮನಾಧಾರತ್ವೇ ಹೇತುರಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶಾ ಭವತಿ। ಸರ್ವಗತತ್ತ್ವಂ ಸಕಲವಸ್ತ್ವನ್ವಯಿತ್ವಮಿತ್ಯೇವ ನಿರುಚ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಣೇ ತು ತತ್ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಪದೇನ ಕಥಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷ್ಯ, ನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಕ್ರಮೇಣಾಕ್ಷೇಪ್ಯಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪರಿಹಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ। ಟೀಕಾಯಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಕಾಶವದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಹೇತುತಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತು ತಸ್ಯ ನಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ನ ಕಥಂಚಿದಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಶಂಕಾ॥

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಸಂಭವಮಾಹೇತಿ।

ಅನೇನಾದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷೇ ಚ ತತ್ಸಂಭವಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ। ಸಾ ಚೈವಮ್, ಆದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟ-ಋಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಂ ಮಂಡಲತದರ್ಚ್ಚಿಸ್ತದಭಿಮಾನಿಪುರುಷಾಣಾಮಾದಿತ್ಯೋ ವಾ ಏಷ ಏತನ್ಮಂಡಲಮ್" ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಋಕ್ಸಾಮಯಜುರಾತ್ಮತಯಾ ವರ್ಣಿತತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್। ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯೈವಾಕ್ಷಣ್ಯಪಿ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಸೈವ ಋಕ್ಸಾಮೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತತ ಏವೋಪಪನ್ನಮಿತಿ। ತತ್ರಾಯಂ ಪರಿಹಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ। ಋಕ್ಸಾಮಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಮಂಡಲಾದೀನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ವೋಕ್ತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಸರ್ವೋಪಾದಾನೇ 'ಸನ್ ಘಟ' ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಲಂಬನಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಮಸ್ತಿ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ।

ತದ್ರೂಪೇಣೋದಯ ಇತಿ।

ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಾದಾನತಯೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ಉದಯ ಉದ್ಗಮನಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಪಾಪ್ಮಾಪಾದಾನಕಮುದ್ಗಮನಂ ಪ್ರಾಕ್ಪಾಪ್ಮಸಂಬಂಧಿನೋ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಸಂಭವತೀತಿ ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನೀಡಾತ್ ಶಕುಂತಸ್ಯೇವ ಪಾಪಾದ್ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗುಮನಸ್ಯಾಸಂಭವೇನ ನೀಡಾದುಗತಃ ಶಕುಂತೋ ಯಥಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನೀಡಸಂಬಂಧರಹಿತಃ, ಏವಮಯಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪಾಪಸಂಬಂಧರಹಿತ ಇತ್ಯೇತದರ್ಥಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್। ತತಶ್ಚಾಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಪಾಪರಾಹಿತ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜೀವೇ ನ ಸಂಭವತಿ; "ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತ" ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಶರೀರೇ ಸತಿ ಕಿಯತೋಽಪಿ ದುಃಖಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತದ್ಧೇತುಪಾಪಸದ್ಭಾವನಿಯಮಾತ್। ನನು 'ತಾಂ ಕುರ್ವದಿ'ತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ನ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವಯಂ ಮಾಯಾಂ ಕರೋತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾಂ ಕುರ್ವದಿತ್ಯನೇನಾನುವಾದತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಮಾಯಾಂ ಮಿಥ್ಯಾವುದ್ಧಿಂ ಕುರ್ವದಿತಿ।

ಗೇಷ್ಣ್ಯೋ ಪರ್ವಣೀ ಇತಿ।

ಗಾನಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಪರ್ವಣೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – 'ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮೇ'ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ವಾಕ್ಯೈರುನ್ನಾಮವಿಧಾನತನ್ನಿರ್ವಚನತವೇದನಫಲಸಂಕೀರ್ತನಾನಂತರಂ "ತಸ್ಯರ್ಕ್ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣಾ"ವಿತಿ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಪ್ರಕೃತೋನ್ನಾಮಕಪುರುಷಗೇಷ್ಣತ್ವಮಭಿಧಾಯ "ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥಸ್ತಸ್ಮಾತ್ವೇವೋದ್ಗಾತೈತಸ್ಯ ಹಿ ಗಾತೇತಿ" ವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಉದ್ಗೇಷ್ಣಾತ್ವಾದೇವ ಸಾಮಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಮಕಗಾನಸಾಧನವಾಚ್ಯುದ್ಗೀಥ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದೇವ ಚ ಹೇತೋರುದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಗಾತುರುತ್ಕರ್ಮಕಗಾನಕರ್ತೃವಾಚ್ಯುಗಾತೃಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ। ತತ್ರೋನ್ನಾಮಕಪುರುಷಸ್ಯ ಗಾನಕರ್ಮತ್ವಂ ಸಾಮರೂಪಗೀತಿಕ್ರಿಯಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಂ ಋಕ್ಸಾಧ್ಯಸ್ತುತಿಕರ್ಮತ್ವಂ, ಯಥಾ “ತದ್ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತ್ಯೇತಂ ತೇ ಗಾಯಂತೀ"ತ್ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಪುರುಷಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಗಾನಕರ್ಮತ್ವಂ ವೈಣಿಕಗೀಯಮಾನಲೌಕಿಕಶಬ್ದಸಾಧ್ಯಸ್ತುತಿಕರ್ಮತ್ವಮ್। ಏವಂ ಚೋನ್ನಾಮಕಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ತುತಾವೃಕ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧನಂ, ಸಾಮ ಋಗಭಿವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಾರಾ; 'ಸಾಮ್ನಾ ಸ್ತುವೀತೇತಿ' ಸಾಮ್ನೋಪಿ ಸ್ತುತಿಸಾಧನತ್ವಶ್ರವಣಾತ್। ಅತಃ ಸ್ತುತೌ ಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ಸಾಮದ್ವಯಂ ಸೋಪಾನಪರ್ವದ್ವಯವತ್ ಕ್ರಮಿಕಮಾಸ್ತ ಇತಿ ಗಾನಪರ್ವತ್ವಮೃಕ್ಸಾಮಯೋರಿತಿ। ತತಶ್ಚ ಲೌಕಿಕಗಾನವಿಷಯರಾಜಾದಿರೂಪತಯೇವಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯಾಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಋಕ್ಸಾಮಸಾಧ್ಯಸ್ತುತಿವಿಷಯಾನೀಂದ್ರಸೋಮಾದಿರೂಪತಯಾ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ। ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಸ್ತಾವಾದಿಸಾಮಭಕ್ತ್ಯವಯವರೂಪೇ ಸಾಮಗಾನಾಂ ಪರ್ವೇತ್ಯೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸಾಮ್ನಾಮವಚ್ಛೇದೇ ಗೇಷ್ಣ್ಯಾಖ್ಯಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ, ಔಕ್ಥಿಕ್ಯಾಖ್ಯೇ ಸಾಮಪರ್ವಲಕ್ಷಣಗ್ರಂಥೇಽಪಿ ತಥೈವ ವ್ಯವಹಾರಃ; ತಥಾಪಿ ಸ್ತೋತ್ರಸಾಧನಕ್ರಮಿಕಪರ್ವದ್ವಯತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಗೇಷ್ಣದ್ವಯತ್ವಾರೋಪಃ। ಗೇಷ್ಣ್ಯೌ ಶರೀರಾವಯವಪರ್ವಣೀ ಇತ್ಯಪ್ಯಾಚಚಕ್ಷತೇ॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಮಂತರಧಿಕರಣಮ್।

ಆಕಾಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್॥೨೨॥

ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ।

ಯದ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯೇತತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತೋನ್ನಾಮಕತ್ವೇನ ಋಕ್ಸಾಮಗೇಹಣ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಹೇತುನಾಽಽದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯೋದ್ಗೀಥ ಇತಿ ನಾಮಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥಂ, ನ ತೂಗೀಥಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ರ 'ತಸ್ಮಾದಿತಿ" ಹೇತೋರನನ್ವಯಾತ್, 'ಉದ್ಗೇಷ್ಣ' ಇತಿ ನಾಮ್ನಿ ವಿಧಾತವ್ಯೇ 'ಉದ್ಗೀಥ' ಇತಿ ತದ್ವಿಧಾನಂ ದೇವಾನಾಂ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯತ್ವಾತ್। ತಥೈವ ಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮೇತಿ ನಾಮಾತಿದೇಶಕವಾಕ್ಯಸ್ಯೋದಿತ್ಯುದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಚ ನಾಮದ್ವಯಾತಿದೇಶಕತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಚಾಸ್ಯ ನಾಮಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಥಿರೀಕೃತಮ್। ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಪ್ರದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಉದ್ಗಾನಕರ್ತುರುದ್ಗಾತೃನಾಮವದುದ್ಗೀಥಭಕ್ತೇರುದ್ಗೀಥನಾಮಾಪಿ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಉನ್ನಾಮಕದೇವವಿಷಯಗಾನಪರ್ವತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪರತಯಾ ನೀಯತೇ ಚೇದಪಿ ನೇದಮುದ್ಗೀಥಂ ಸಂಪತ್ತಿಪರಮ್, ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪತ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥ ಮುಪಾಸೀತ 'ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನ'ಮಿತ್ಯಾದಿನೋಗೀಥೋಪಾಸನಾಪ್ರಪಂಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್। ಉತ್ತರತ್ರಾಕಾಶವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ ಏಷ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥ" ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತ್ಯನುವೃತ್ತಃ, ಹಿರಣ್ಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದೈವಂವಿದುದ್ಗಾತಾ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಕಂ ತೇ ಕಾಮಮಾಗಾಯಾನೀ'ತ್ಯಕ್ಷಣ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷೋಪಾಸನಸ್ಯ ಉದ್ಗಾತೃಕರ್ತೃಕತ್ವಲಿಂಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಲಭ್ಯತೇ। ತಲ್ಲಭ್ಯೈವ ಚೋದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತಿಃ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ ಗಾಯತೀ'ತ್ಯತ್ರ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಸ್ಯ ಏವಮುಕ್ತರೂಪಂ ದೇವಮುದ್ಗೀಥಂ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ದರ್ಶಿತಾ। ಇಹ ಶಾರೀರಕೇಽಪಿ 'ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯ' (ಬ್ರ. ಅ.೩ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೩೮) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ। ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿನ್ಯುದ್ಗೀಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾ ವಿದ್ಯಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇಽಸ್ಯಾ ಅಂತರಾದಿತ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರವಿದ್ಯಾತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾಯ ಕರ್ಮಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥೇ ಉದ್ಗೀಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇತ್ಯನೇನ ಸಾ ದರ್ಶಿತಾ। ತತ್ರ ತದನಂತರಮ್ “ಇಯಮೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮೇ"ತ್ಯಂತರಾದಿತ್ಯವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮವಾಕ್ಯವದ್ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ ಗಾಯತೀ"ತಿ ತದುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯವಚ್ಚ "ತಸ್ಯಕ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣ್ಯಾ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ' ಇತಿ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿವಾಕ್ಯಮಪಿ ಋಕ್ಸಾಮಸಂಬಂಧರೂಪಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತಬಚಿಹ್ನಮಾತ್ರಪ್ರದರ್ಶಕತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್, ನ ತೂಗೀಥಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ, ಅತಸ್ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ; ತಥಾಪಿ "ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ" ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥನಾಮ ವಿಧಾನಾದುದ್ಗೀಥಭಕ್ತರಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಚೋದ್ಗೀಥನಾಮಕಲರೂಪಸಾಮ್ಯಸಿದ್ಧೌ ಪೂರ್ವಾಪರಸಂದರ್ಭಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಚೋದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತೌ ಹೃದಿ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಾಯಾಂ "ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿಶರಃ ಏಕ ಹಿ ಶಿರಃ ಏಕಮೇತದಕ್ಷರ"ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಾಯೇಣಾರೋಪ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಯೋರ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಮ್ಯಾವಲಂಬನಮಭೇದದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಶೈಲೀವಿದಾಮಿಹಾಪ್ಯುಗೀಥನಾಮಕಲಸಾಮ್ಯಾವಲಂಬನಾಭೇದದೃಷ್ಟಿಪರ್ಯಂತಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥೇಽಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಏವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಂ ವಾಕ್ಯಮುದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್। ಏವಮನಯಾ ಪ್ರಣಾಲಿಕಯೋದ್ಗೀಥನಾಮ ವಿಧಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾದುದ್ಗೀಥಸಂಪತ್ತೌ ಪರ್ಯವಸಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ "ತಸ್ಯರ್ಕ್ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ" ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಿತಮ್ ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವಂ ದೇವಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹೇತಿ। ಪೂರ್ವಂ ಯ ಏವಾಸೌ ತಪತಿ ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಆನಂತ್ಯಾದ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ।

ಶಾಲಾವತ್ಯಪಕ್ಷೋದ್ಭಾವಿತಾಂತವತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮನಂತತ್ತ್ವಂ ಚರಮಶ್ರುತಮಪಿ ಸಕೃತ್ ಶ್ರುತಮಪಿ ಲಿಂಗಂ ಸದಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾಭ್ಯಸ್ತಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಲವತ್। ತಥಾಭೂತಾಯಾ ಅಪ್ಯಾಕಾಶಶ್ರುತೇಃ ಲಕ್ಷಣಾಸಹಿಷ್ಣುತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದನಂತತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾಂತವತಿ ತಪನೇ ಪ್ರಾಗುದ್ಭಾವಿತದೋಷಾಪನಯನಾಲಾಭಾದಿತ್ಯನಂತತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಮ್, ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತವಂ ಚ। ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತಿಶಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ತೇಭ್ಯಶ್ಚರಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಮುಪನ್ಯಾಸಃ।

ಮುಖ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನೇತಿ।

ಯಥಾ ದಾಲ್ಭ್ಯಪಕ್ಷೋದ್ಭಾವಿತಾಽಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯಾ ಶಾಲಾವತ್ಯೇನೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕವತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಮುಖ್ಯಮಸಂಭವದಪಿ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಾತಿಶಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮುಖ್ಯಪೃಥಿವೀಶ್ರುತ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಸಂಭವತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವರೂಪತಯಾ ನೀತಮ್, ಏವಮಾನಂತ್ಯಮಪಿ ಮುಖ್ಯಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಪೃಥಿವ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹುಕಾಲವರ್ತಿವರೂಪತಯಾ ನೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯಃ।

ತಥಾ ಹಿ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ।

ನನ್ವಪಾಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪ್ಯಪಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಶ್ಯತೇ 'ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ದಾಲ್ಭ್ಯಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ ಶಾಲಾವತ್ಯಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ –

ಅಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೇರಿತಿ।

ನನು ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಸೌ ಲೋಕಃ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯನಯೋಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇ ಅದಇದಂಶಬ್ದಯೋಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪೃಥಿವೀಲೋಕಪರತ್ವಸ್ಯೈವ ಶ್ರುತಿಷು ಸರ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟವಾಚಾವಾಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೇಃ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚೋ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ –

ಕಿಂಚೇತಿ।

ನನು ಅಸ್ಯಶಬ್ದಃ ಪೃಥಿವೀಪರ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ತನ್ಮಾತ್ರಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಂ ನ ಭವತಿ ಯೇನ ತನ್ನಿರೂಪಣೇ ಅಂತವತ್ವದೋಷೋ ನಾಪನೀತಃ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂತು ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಚಾನಂತೇ ಸರ್ವಕಾರಣೇಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಪ್ರಶ್ನೇಽಪಿ ತನ್ನಿರೂಪಣೇನಾಂತವತ್ವದೋಷಾಪನಯಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ದಾಲ್ಭ್ಯಕೃತಸ್ಯೈವ ಶಾಲಾವತ್ಯಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನ ಸರ್ವಲೋಕವಿಷಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಯಥಾ ಶಾಲಾವತ್ಯಪ್ರಶ್ನೈಕರೂಪಸ್ಯ ದಾಲ್ಭ್ಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾನಂತವಸ್ತುಪರತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಂತವತ್ವದೋಷಮುದ್ಭಾವಿತವಾನ್ ಜೈವಲಿರನಂತಂ ವಸ್ತು ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಂ ವಿವಕ್ಷತೀತಿ ನಿಶ್ಚಯವತಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋಯಮನಂತ ವಸ್ತುಪರ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾಭಾವೇ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯರೂಪತದಾನನ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾದತೋಽನಂತಂ ವಸ್ತೂಪಕ್ಷಿಪತಾ ಜೈವಲಿನಾ ಸರ್ವಕಾರಣಮೇವ ತದುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಪಿ ಶಾಲಾವಲ್ಯಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಸಂಭವೇನ ತದೀಯಪ್ರಶ್ನೋಯಂ ತತ್ಕಿಂ ಸರ್ವಕಾರಣಮನಂತಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿವಿಷಯ ಇತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ॥

ಯಥಾ ಹ್ಯುಚ್ಚೈರಿತಿ।

"ಉಚ್ಚೈರ್ಋಚಾ ಕ್ರಿಯತೇ" "ಉಪಾಂಶು ಯಜುಷಾ" "ಉಚ್ಚೈಃ ಸಾಮ್ನೇತ್ಯತ್ರ ವಿಧೇಯಮುಚ್ಚೈಷ್ಟ್ವಾದಿಕಂ ಕಿಮೃಗಾದಿಧರ್ಮೋಂ ವೇದಧರ್ಮೋಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ। ಋಗಾದಿಧರ್ಮತ್ವೇ ಯಜುರ್ವೇದಗತಾ ಅಪಿ ಸಪಾದಬಂಧಮಂತ್ರರೂಪಾ ಋಚ ಉಚ್ಚೈಷ್ಟ್ವಧರ್ಮಾಣೋ ಭವಂತಿ, ಸಾಮವೇದಗತಾನ್ಯಪ್ಯಪಾಬಂಧಮಂತ್ರರೂಪಾಣಿ ಯಜೂಷ್ಯುಪಾಂಶುತ್ವಧರ್ಮಾಣಿ ಭವಂತಿ, ವೇದಧರ್ಮತ್ವೇ ತು ಋಗ್ವೇದೇನ ಯತ್ ಕ್ರಿಯತೇ ವಿಧೀಯತೇ ಕರ್ಮ, ತದುಚೈಷ್ಟ್ವಧರ್ಮಕಮಿತ್ಯೇವಮಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣೋಚ್ಚೈಷ್ಟ್ವಾದಿಕಂ ತತ್ತದ್ವೇದವಿಧೇಯಕರ್ಮಧರ್ಮತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತದಂಗೇಷು ಮಂತ್ರೇಷ್ವವತರತೀತಿ ವಿಶೇಷಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಾಯಪದಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಪರಮ್। ಅಪಿ ಚಾಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾದಿಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯೇತೀತ್ಯಂತಷ್ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋಽನನ್ವಿತ ಇವ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅಂತವತ್ವದೋಷಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಶ್ರುತಿನಿವೇಶನಪೂರ್ವಕ ಭಾಷ್ಯಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಂ ತದಿತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇತಿ।

ಅಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಭಾಷ್ಯ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶನಿವೇಶನಾರ್ಥಮ್। ಯದ್ಯಪ್ಯನಂತತ್ವಮಾನಾನತಶ್ಚರಮಶ್ರುತಂ; ತಥಾಪಿ ಶಾಲಾವತ್ಯಪಕ್ಷೇ ಅಂತವತ್ವದೋಷೋದ್ಭಾವನೇನ ಜೈವಲಿಃ ಸ್ವಯಮನಂತಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಿವಕ್ಷತೀತ್ಯೇವಮುಪಕ್ರಮ ಏವಾವಗತಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್। ಯತ್ತು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವವದನಂತತ್ವಮಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿನೇತವ್ಯಮ್ ಇತಿ। ತನ್ನ। ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿನ್ನಯನಾಭಾವಾತ್। ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಹ್ಯತ್ರ ನೋಪಜೀವ್ಯವಮ್; "ಇತಃ ಪ್ರದಾನಂ ದೇವಾ ಉಪಜೀವಂತೀ"ತಿವ"ದಮುತಃ ಪ್ರದಾನಂ ಮನುಷ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತೀ'ತ್ಯಪಿ ಶ್ರವಣೇನ ಸ್ವರ್ಗಪೃಥಿವ್ಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಮುಪಜೀವ್ಯೋಪಜೀವಕಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತಯಾ ಸ್ವರ್ಗೋಂ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್, ಕಿಂತು ನಿಶ್ಚಲತ್ವಮಿಹ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ। ತತ್ತು ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚಕ್ರಾಂತರ್ಗತತ್ವೇನ ಭ್ರಮತಿ ಸ್ವರ್ಗೇ ನಾಸ್ತಿ, ಅಸ್ತಿ ತು ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ, ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್, ಆರ್ಯಭಟ್ಟಾದ್ಯಭಿಮತಭೂಭ್ರಮಣಾದಿವಾದಾನಾಂ ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧೇನ ಹೇಯತ್ವಾತ್। ಕಿಂಚ ಆನಂತ್ಯಾದಿಗುಣಕಾಕಾಶಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥ ಪ್ರವೃತ್ತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇ ಮಧ್ಯಗತಂ ಪೃಥಿವೀಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವವರ್ಣನಂ ಯಥಾಕಥಂಚಿನ್ನೀಯತಾಂ ನಾಮ, ನ ತಾವತಾ ತದ್ವದಾನಂತ್ಯಮಪಿ ನಯನಮರ್ಹತಿ; ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರದ್ರವ್ಯತ್ವೇನ ಪಯಸೋ ವಿಧಾನಾರ್ಥೇ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇ ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಂ ಜರ್ತಿಲಗವೀಧುಕಯವಾಗೂವಿಧಾನಂ ಸಾರ್ಥವಾದಂ ವಿಧಿಸರೂಪಾರ್ಥವಾದತ್ವೇನ ನೀತಮಿತಿ ಪಯೋವಿಧಾನಮಪಿ ತಥಾ ನೀಯತೇ।

ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದಿತಿ

ಅನಂತವಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿದರ್ಶಿತಾ। ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯೇನಾಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮಾಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್। ಸಕಲಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾಧಾರತ್ವಂ ಮೂಲಕಾರಣಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕೇನಾವಧಾರಣೇನ ಲಂಭಿತಮುಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ತೃರಾಹಿತ್ಯಂ ಚಾನಂತ್ಯಾಂತರ್ಗತವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯೋಪಪಾದಕತ್ವೇನಾನನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಮ್। ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಮಪಿ ಪರೋವರೀಯಸೋ ಹ ಲೋಕಾನ್ ಜಯತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನುಗುಣಫಲವತ್ವಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್॥

ಇತ್ಯಷ್ಟಮಮಾಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ॥೨೩॥

ಸರ್ವಾಣೀತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ।

ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗ್ರಹನಿಯಮಿತಾರ್ಥಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಂವಾದೇನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಾಯುವಿಕಾರಪರಮಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್। ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತ್ಯಯೋಗಾತ್, ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದಮನಹೇತುತ್ವಸಂಭವೇ ಹಿ ತದ್ವಾರಾ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಂಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಸ್ತತ್ರ ತದಸಂಭವಃ ಪ್ರತ್ಯುದ್ಧೃತಃ ಸ್ಯಾತ್; ಅವಧಾರಣೋಪಬೃಂಹಿತಂ ತತ್ತತ್ರ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇದ್, ವಾಯುವಿಕಾರೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್। ಇಹಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಶ್ರವಣಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಇಹ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನೀತಿ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಪರಃ। ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತೇಷು ಪ್ರಾಣಿಷು ಚ ರೂಢ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯತ್ರ ಕೇಷಾಂ ಗ್ರಹಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಿಶಯೇ ಆದಿತ್ಯಾನ್ನವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನೀತ್ಯಸ್ಯ ಗಾತೃತ್ವಾಭ್ಯವಹೇತುತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣಿಪರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ನಿರ್ಣಾಯಕಸ್ಯ ಸತ್ವಾತ್। ತೇಷಾಂ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಲಯೌ ದೈನಂದಿನೌ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತದ್ಭೋಗಸಾಧನೇಂದ್ರಿಯಲಯೋತ್ಪತ್ತಿಕಥನದ್ವಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಾವಿಹಾಪ್ಯರ್ಥತಯಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯೌ। ಅವಧಾರಣಂ ತ್ವಾಕಾಶವಾಕ್ಯೇ ಮೂಲಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯೇವಾತ್ರಾವಾಂತರಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಂ ಸ್ಯಾತ್। ಪ್ರಾಣವಾಯಂು ವಿನಾ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಿಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗನಾಧಾರಾಪಾದಾನಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್। ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಂ ವಾ; ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತೀತ್ಯನ್ನವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾವಧಾರಣಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್। ನ ಹ್ಯೋದನಮೇವಾಭ್ಯವಹರಂತಃ ಪ್ರಾಣಿನೋ ಜೀವಂತಿ; ವ್ಯಂಜನಾದೀನಾಮಪ್ಯಭ್ಯವಹಾರಾತ್। ಇಹಾನ್ನಶಬ್ದೋ ಹ್ಯೋದನಪರೋ, ನ ತು ಅದನೀಯಮಾತ್ರವಾಚೀ; ಯೋಗತೋ ರೂಢೇಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾದ್, ಭಿಸ್ಸಾ ಸ್ತ್ರೀ ಭಕ್ತಮಂಧೋಽನ್ನಮಿತಿ ಕೋಶಕಾರವಚನೇನ “ಅನ್ನೇನ ವ್ಯಜನ"ಮಿತಿ ಪಾಣಿನಿವ್ಯವಹಾರೇಣ ಚಾನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯೌದನೇ ರೂಢ್ಯವಗಮಾತ್। ನ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮೋದನಾಭ್ಯವಹಾರಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ವೃಕ್ಷಾದಿಷ್ವಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ಅತ್ರ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನೀತ್ಯಸ್ಯೋದನಾಭ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಪ್ರಾಣಿಪರತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮುಚ್ಚೈಃ ಸಂತಂ ಗಾಯಂತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಗಾತೃತ್ವಯೋಗ್ಯಪ್ರಾಣಿಷು ಸಂಕೋಚದರ್ಶನಾತ್, ಆಕಾಶವಾಕ್ಯೇ ತ್ವೇವಂಭೂತಪ್ರಾಯಪಾಠಾಭಾವಾದ್ ಭೂತಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಪರೋ ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್। ಅವಧಾರಣಂ ಚಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಮ್; ತಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಶಯಃ।

ಅನ್ನಮಪಿ ತದಭಿಃ ಮಾನಿದೇವತೇತಿ।

ನನು ಇಹಾನ್ನಮೋದನ ಏವ, ನ ತು ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾ; ಪ್ರಾಣಿಭಕ್ಷ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ। ಭಾಷ್ಯವಿರುದ್ಧಂ ಚಾನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವತಾಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನ್ನಾದಿತ್ಯದೇವತಾಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವತಾಪರತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್। ಭಾಷ್ಯೇ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಶಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗ್ರಹಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕೃತಃ। ನ ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದೇವತಾಯಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಶಯೋಽಸ್ತಿ; ತಸ್ಯಾಂ ರೂಢೇರಭಾವಾದ್, ನಿರೂಢೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್। ನ ಚ ತಸ್ಯಾಮಚೇತನೇ ವಾಯುವಿಕಾರ ಇವ ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗನಸಮರ್ಥನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗ್ರಹೋಽಸ್ತಿ; ತಸ್ಯಾ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯತ್ವಾತ್, ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಭಾಷ್ಯಮ್ ಅನ್ನಾದಿತ್ಯರೂಪಾಽಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ಪ್ರಾಣೋಽಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಃ। ತಥಾ ಸತಿ ನಿರಸ್ತೋಽಪ್ಯಯಮರ್ಥಂ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಮೂಲಯುಕ್ತ್ಯುಪೋದ್ಬಲನಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಸೂ. ಅ. ೧ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೫) ಗೌಣತಾಪಾದಕಃ ಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ನಿರಸ್ತಃ। ಅಯಂ ತು ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬೋಪಪಾದಕಃ ಪ್ರಬಲಃ। ಆನಂದಮಯಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಪಪಾದಕಾನ್ನಮಯಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠವದಿತ್ಯಧಿಕಶಂಕಾವಕಾಶಸತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್: ಟೀಕಾಕಾರಾಣಾಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುವಿಕಾರ ಇತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಭಿಮತಃ। ಅತ ಏವ ತೇಷಾಂ ಸಂದೇಹಟೀಕಾದಿಷು ವಾಯುವಿಕಾರಶಬ್ದೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಃ। ತತ್ರ ಯದ್ಯಾಕಾಶವಾಕ್ಯ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣವಾಯುವ್ಯಾವರ್ತಕದೇವತಾಶಬ್ದೋಕ್ತಚೇತನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ಸ್ತಃ, ತದನುಸಾರೇಣಾನಶಬ್ದೋಽಪಿ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಪರ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಶಂಕೇತ, ತದಾಽನ್ನಾದಿತ್ಯದೇವತಾಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣದೇವತಾಪರೋಽಸ್ತು; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಂವಾದಲಬ್ಧಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಮನಹೇತುಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಾಯುಧರ್ಮಸ್ಯ ತದಮೇದೋಪಚಾರೇಣ ತದಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇನ ವಾ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಂ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ನಧರ್ಮಸ್ಯಾಪಿ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಂ ತಥೈವೋಪಪಾದನೀಯವಾದಿತಿ ಟೀಕಾಕಾರೈಃ ಕಕ್ಷ್ಯಾಂತರಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ತತ್ರತ್ಯಶಂಕಾಪರಿಹಾರೋಭಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮಿಯಮ್ ಅನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವತಾಪರತ್ವೋಕ್ತಿಃ॥

ಇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಲಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದೃಷ್ಟೋ ನ ಭೂತಲಯ ಇತಿ।

ಭೂತಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ “ವಿಶಯೇ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾತ್' (ಜೈ. ಸೂ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧೬) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಪರ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಯದಾ ತು ಭೂತಶ್ರುತಿರ್ಮಹಾಭೂತವಿಷಯೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಿತಮ್। ಯದಾ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ತು ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಸ್ಮಾರಿತೋ ವಾಯುಸ್ತದ್ವರ್ಗ್ಯಮಹಾಭೂತರೂಢಿಮುನ್ಮೇಷಯತಿ, ತೇನ ಮಹಾಭೂತಪರ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್। ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ। ಪ್ರಥಮ ಪಕ್ಷೇ ತ್ವಯಮರ್ಥಃ। ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಂಪಿಂಡಿತಶ್ಚೇತನೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣೀ, ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇನ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ತಲ್ಲಯಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಶರೀರಲಯಾಭಾವಾನ್ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಭೂತಲಯ ಇತಿ। ಏವಂ ಚಾತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ 'ಸರ್ವಃ ಪಟೋ ರಕ್ತಃ' 'ಸರ್ವಂ ವನಂ ಪುಷ್ಪಿತಂ' 'ಸರ್ವಾ ಪೃಥಿವೀ ವಿತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಾವಿವಾವಯವಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಪರಃ।

ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ।

ನನು 'ಆರ್ಷೇಯಂ ವೃಣೀತ' ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾವಗತಮೇಕತ್ವಮ್। ತಚ್ಚ 'ಚಮಸಾಧ್ವರ್ಯೂನ್ ವೃಣೀತ' ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾವಗತಂ ಬಹುತ್ವಮಿವೋತ್ಪಾದ್ಯಗತತ್ವಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ಅತಸ್ತದಪೂರ್ವಂ ನ ಭವತಿ। ದ್ವಿತ್ವತ್ರಿತ್ವೇ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧಾತುಮಶಕ್ಯೇ; ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟೈಕತ್ವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ। ಅಪೂರ್ವಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ "ನ ಚತುರೋ ವೃಣೀತೇ" ಇತ್ಯಾದಿಲಾಘವಮೂಲಸ್ತುತಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಮಪಿ ವಿಭಕ್ತಿತಃ ಪ್ರತೀತಂ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೇಕವಚನಮುತ್ಸರ್ಗ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಿಕಮರ್ಯಾದಯೈಕವಚನಪ್ರತೀತತ್ವೇನಾವಿವಕ್ಷಿತತಯಾ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್। ಏಕಲಮುಪಮೃದ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಯೋಃ ವಿಧಾನೇ ಸತಿ ತಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧಿತಸ್ಯೈಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮೇಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾನಮಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ।

ಪ್ರತಿವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ।

ಆದ್ಯಯೋರ್ವಿಧ್ಯೋಃ ಸ್ತುತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಾತೇಽಗ್ನೇ ಅಯಾಶಯಾ ರಜಾಶಯೇತಿ ಮಂತ್ರಯೋಃ ವಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ "ತನೂರ್ವರ್ಷಿಷ್ಠತ್ಯಾದೇರಿವ ಚತುರಾದಿಸಂಖ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಲಾಘವಮೂಲಸ್ತುತೇಃ ಅಚ್ಛಿದ್ರೇಣೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಪಚನಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಾವಿಶೇಷೇಣೇವ ನ್ಯೂನಸಂಖ್ಯಾವಿಧ್ಯನ್ವಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಚಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್। ಸಾ ಚೈಕತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪನೇನಾವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ। ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ॥

ಭಾಷ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣೇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಮ್ನಾನಸ್ಥಲನಿರ್ದೇಶಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತತ್ವೇನ ಲಿಂಗಪ್ರಾಬಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಕಿಮಿತಿ ಟೀಕಾಕೃತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕೃತಂ? ಲಿಂಗಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನತಃ ಸ್ವತ ಏವಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಅನ್ನಾದಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಮಿತಿ।

ಅನ್ನಾದಿತ್ಯರೂಪಾಽಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಮುಖ್ಯತೋಪಪಾದಕತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಾತ್ ಸದೀಕ್ಷಣಗೌಣತಾಪಾದಕಗೌಣೇಕ್ಷಣಪ್ರಾಯಪಾಠತೋ ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಲಂಘನಾಪಾದಕಪುಚ್ಛಶಬ್ದೋಕ್ತಾವಯವಪ್ರಾಯಪಾಠತಶ್ಚ ಪ್ರಬಲಃ। ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಬ್ರಹ್ಮರೂಪಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುವಿಕಾರ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತದಧಿಕರಣಕಸಂವೇಶನತದಪಾದಾನಕೋದ್ಗಮನರೂಪಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾವಸ್ಥಾಪನ್ನಭೂತಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾತ್। ಅನ್ನಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಗತಭೂತಶಬ್ದಯೋಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಗಾನಾಭ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯಭೂತಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚದರ್ಶನೇನ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಾದನ್ನಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಗತಸನ್ನಿಧಾನದ್ವಯಾಲಂಬನಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತಯಾ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತತ್ವೇನ ಶೀಘ್ರೋಪಸ್ಥಿತಿಕಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ವಿಲಂಬಿತೋಪಸ್ಥಿತಿಕವಾಕ್ಯಾಂತರಗತಸನ್ನಿಧಾನಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್। ಅತ ಏವಾಕಾಶವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವರಪ್ರಾಣಾಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠೇನ ತಸ್ಯ ನ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಮಿತಿ ಪರಿಹಾರವಾಚೋಯುಕ್ತೇಃ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಭಾವಃ। ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ನಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಗತಭೂತಶಬ್ದಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಿಪರತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಮವಿರುದ್ಧಂ; ತಥಾಪಿ ಭೂತಶಬ್ದಶಕ್ತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ರೂಢ್ಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಕಲಹೇನ ಯೋಗೋನ್ಮೇಷಾತ್ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಮೇವಾರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯಾಕಾಶವಾಕ್ಯಶೇಷವದಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಸಕಲಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮರ್ಥ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್॥

ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿ ಪದಾಭಾವೇನೇತಿ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿಪದಸತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಯಾದ್, ನ ವಾಕ್ಯಮ್। ಉಚ್ಯತೇ; ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ವಿಶೇಷ್ಯಪದಂ ಚೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿ, ತದಾ ಶ್ರುತಿಃ। ವಿಶೇಷಣಪದಂ ಚೇತ್, ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ನಿರ್ಣಿನೀಷಿತಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಪದಸ್ಯ ಚ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ। ಅತ ಏವಾಗ್ರಿಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯೇ ಗಾಯತ್ರೀಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರವನಿರ್ಣಾಯಕಂ ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ವ್ಯವಹೃತಮ್। ನನು ಮಾ ಭೂದಾದಿತ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ ಅಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುವಿಕಾರಃ, ಭೂತಾನಿ ಚ ತತ್ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಯೋಗ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿತ ಏವ ಸ್ಯಾತ್।

ಆಕಾಶವಾಕ್ಯಗತಾನಂತತ್ವವದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಚ್ಯಾವಕಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾಭೂತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ –

ಕತಮೇತಿ।

ಟೀಕೋಪನ್ಯಸ್ತಮುಕ್ತಮ್। ಲಿಂಗೋಪಪಾದಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ಕಕ್ಷಾಂತರಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ–

ಅಥೇತಿ॥

ಇತಿ ನವಮಂ ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್॥೨೪॥ ತನ್ನಿರಾಸಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್। ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾದಿವದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯುಪಾಸನಾವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾಧಾರಮರ್ಯಾದಾಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಸ್ತನ್ನಿರಾಸಕಹೇತೋಃ ತತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯಾತ್ರಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದ್ವಾಕ್ಯಮನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನಾವತಾರಯತಿ–

ಕಿಮುಪೋದ್ವಲನಾಯೇತಿ।

ಭವತ್ವೇಕದೇಶಸ್ಯತಿ।

ಸಮಸ್ತಂ ತೇ ಜಗದುಪಾಸ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದಾ ನ ಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕಿತುಃ ಹೃದಯಮ್। ಏಕೈಕಾಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಂ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀತ್ಯಾದಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್। ಭಾಷ್ಯೇ ಶ್ರುತೌ ವಾ ತಥಾಭೂತಪ್ರತೀಕಾಭಾವಾದುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಾಂಕ್ಯ, ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಗತಪದಯೋಜನಾರ್ಥತ್ವೇನಕೈಕಾಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಭಿನ್ನವಾಕ್ಯತಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತಾಸಾಮಿತಿ।

ಗುಣಸ್ತು ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ।

ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಕೃತ್ತದ್ಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ಭಾವಃ।

ನ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತಮಪಿ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಮಿತಿ।

ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತವರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರತ್ವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲವತೀ। ಅತ ಏವ "ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮಿತಿ" ಶ್ರುತಾವಾಮಿಕ್ಷಾಪದವಾಚ್ಯಂ ಪಯಸೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ದಧಿಪಯಸ್ಸಂಸರ್ಗಜನ್ಯಂ ಮಧುರಾಮ್ಲತ್ವೇನ ತದುಭಯವಿಲಕ್ಷಣಂ ದ್ರವ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್; ಪಯೋ ದಧ್ಯಾಮಿಕ್ಷೇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ವೈಶ್ವದೇವಯಾಗದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಸಮಾನಾಧಿಕೃತತತ್ಪದಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರಸ್ವವಾಭಾವ್ಯಾತ್ತತ್ಪದಂ ದ್ವಿಕರ್ಮಿಕಾಮಾನಯನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತಯಾ ದಧ್ಯಾನಯನಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪಯಃ ಪರಾಮೃಶತೀತಿ ಪಯ ಏವ ಯಾಗದ್ರವ್ಯಮ್। ತತ್ಪದೇ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಮಾಮಿಕ್ಷಾಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಕೃತಮ್। ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಮಸ್ಮಾದೇವ ವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರಾದಮ್ಲದ್ರವ್ಯಘನೀಭೂತಪಯೋವಾಚಕಮ್। ಅಮ್ಲರಸೋ ನ ಯಾಗದ್ರವ್ಯಗತಃ, ಕಿಂತು ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕದ್ರವ್ಯಗತ ಇತಿ ಪಯೋರೂಪಾಮಿಕ್ಷಾಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ನ ವಾಜಿನಪ್ರಯುಕ್ತಮಪೀತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ಚತುರ್ಥೇ (ಜೇ.ಅ. ೪ ಪಾ.೧ಸೂ. ೨೨-೨೪) ದಧಿ ಮಧು ಘೃತಂ ಪಯೋ ಧಾನಾ ಉದಕಂ ತಂಡುಲಾ ಸ್ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮಿತಿ ಚಿತ್ರಾಯಾಗವಿಧೀ ದಧ್ಯಾದಿಸಪ್ತದ್ರವ್ಯಮೇಲನರೂಪಸಂಸೃಷ್ಟಕದ್ರವ್ಯಕ ಏಕೋ ಯಾಗಸ್ತತ್ಪದಂ ಚ ಸಂಸೃಷ್ಟದ್ರವ್ಯಪರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತತ್ಪದಂ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಸಂಸೃಷ್ಟದಧ್ಯಾದಿಸಪ್ತದ್ರವ್ಯಪರಮಿತಿ ದಧ್ಯಾದಿದ್ರವ್ಯಕಾಃ ಸಪ್ತ ಯಾಗಾಃ। ಸಂಸೃಷ್ಟಪದಂ ಯಾಗಭೇದೇಪ್ಯೇಕದೇವತ್ಯತಯಾ ಸಾನಾಯ್ಯವದ್ದಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಹ ಪ್ರಕ್ಷೇಪೇ ಸಂಸರ್ಗಸತ್ವಾದನುವಾದಕಮ್। ನಪುಂಸಕೈಕವಚನಂ "ನಪುಂಸಕಮನಪುಂಸಕೇನೈಕವಚಾಸ್ಯಾನ್ಯತರಸ್ಯಾ"ಮಿತಿ ವ್ಯಾಕರಣಾನುಶಿಷ್ಟಮುಪಪಾದ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ಟುಪ್ಟೀಕಾಯಾಮ್ ಅಷ್ಟಮೇ ದ್ವಾದಶೇ ಚ। ನನು-ಯತ್ರ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಸ್ತುತಪರತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ತತ್ರ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಪರತ್ವಮಪಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೨೨) ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್। ತತ್ರ ಹಿ "ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರೇತೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ" ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪರತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ; ಜ್ಯೋತಿಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮ ಇತಿ ನಾಮಭೇದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್, ಅಥೇತ್ಯನೇನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾವಗಮಾತ್, ಪ್ರಕೃತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಏವಾಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಲಕ್ಷಣಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥತಾಯಾಮೇತೇನೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯ ಅಪರ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ। ತಸ್ಮಾದ್ ಜ್ಯಾತಿರ್ನಾಮಕೇ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣೇ ಯಾಗಾಂತರ ಏವ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋ ವೃತ್ತಿರಭ್ಯುಪೇಯೇತಿ ನಿರೂಪಿತಮ್, ತದಿಹಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಃ। ಅಥಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾವಗಮಃ। ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮೇವ ತ್ರಿಪಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಯುಪಾಸನವಿಧಾನಾರ್ಥತಾಯಾಂ "ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ ಇತ್ಯೇತಾವತ ಏವ ಪರ್ಯಾಪ್ತತಯಾ “ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವಃ" ಇತ್ಯಾದ್ಯನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೇತಿ ಸಮಾನ ಏವ ಸಂಜ್ಞಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಃ। ಕಿಂಚ “ಅಥ ಯದತಃ ಪರಃ" ಇತ್ಯಾದಿಯದುಪಬಂಧಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಕೇವಲಂ ಯತ್ಪದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಕೀರ್ತಯತಿ, ಯೇನ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿಪ್ರಕೃತಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೋಪಪಾದನೇನ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂತು ದಿವಃ ಪರೇಷು ಲೋಕವಿಶೇಷೇಷು ದೀಪ್ಯಮಾನತ್ವಮಪಿ ಕೀರ್ತಯತಿ। ನ ಚ ತದಪಿ ತಾವಾನಸ್ಯೇತಿ ಋಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್। ಅತೋ ಯದುಪಬಂಧಯುಕ್ತವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಯಾವದ್ವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಯತ್ಪದೇನಾನುವದಿತುಮಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಸಂಭವಾದತ್ರ ಯತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಪರತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ದಿವಃ ಪರ ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ಯುಶಬ್ದಃ ಸ್ವರ್ಲೋಕಪರ್ಯಾಯಃ, ಸ್ವರ್ಲೋಕಶ್ಚಾತ್ರ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವರಿತಿ ಲೋಕತ್ರಯಪಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಭೂಮಿಸೂರ್ಯಾಂತರರೂಪಾದ್ ಭುವರ್ಲೋಕಾದುಪರಿತನಸತ್ಯಲೋಕಾಂತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತಸ್ಯೋಪರಿಭಾಗರೂಪಃ ಸತ್ಯಲೋಕಾಂತರ್ಗತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಭೋಗಭೂಮಿಮೇದಾಃ। ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾ ಯ ಏವ ತೇ ವಸಂತೀತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ। ತೇಷು ಸರ್ವಸ್ಮಾದಪಿ ಲೋಕಾದುಪರಿ ಸ್ಥಿತೇಷು ಸರ್ವೋತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಮೂರ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವಃ ಪರಮಿತ್ಯನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಚಾನೂದ್ಯತೇ। ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಮೂರ್ತಿಪ್ರಭಾವಚ್ಛೇದೇನ ದೀಪ್ಯತ ಇತ್ಯಪ್ಯನೂದ್ಯತೇ। ಏತಾವದ್ಯದ್ಯಪಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವೀತ್ಯತೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ದಿವಮನೂದ್ಯ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಿವಿಧಾನಾಯ ದ್ಯುಸ್ವರೂಪಾವಗತ್ಯರ್ಥಂ ವಚನಾಂತರಮುಖನಿರೀಕ್ಷಣಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತಃ ಸೂರ್ಯಾದಿಸತ್ಯಲೋಕೋಪರಿ ಭೂಮ್ಯಂತದ್ಯುಸ್ವರೂಪಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಃ। ಅಥವಾ - ಮಾಭೂತ್ಪುರೋವಾದಾಂತರಂ, ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವೀತ್ಯಯಮೇವ ದುರೂಪಾಧಿಕರಣವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ಯದತಃ ಪರ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪುರೋವಾದೋಸ್ತು। ತತ್ರ ಕಿಂ ದ್ಯುಶಬ್ದ ಆಕಾಶಪರಃ ಸ್ವರ್ಲೋಕಪರೋ ವಾ। ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಧ್ರುವಲೋಕಾಂತಪರಃ ಸತ್ಯಲೋಕಾಂತಪರೋ ವಾ। ದಿವೀತಿ ಸಪ್ತಮೀ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನಾಧಿಕರಣತ್ವಪರಾ ಉಪರಿಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ವೇತಿ ಸಂಭವದನೇಕತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಪುರೋವಾದಸ್ಯಾಸ್ಮಾದೇವಾನುವಾದಾದರ್ಥವಿಶೇಷವ್ಯವಸ್ಥಿತಿರಸ್ತು। ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಪುರೋವಾದಸ್ಯಾನುವಾದವಶಾದರ್ಥವಿಶೇಷವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ। ತಥಾ ಹಿ "ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯೇನ ಸ್ತುವೀತೇ "ತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ನ ಗಿರಾ ಗಿರೇತಿ ಬ್ರೂಯಾದ್ ಯದ್ಗಿರಾ ಗಿರೇತಿ ಬ್ರೂಯಾದಾತ್ಮಾನಮೇವ ತದುದ್ಗಾತಾ ಗಿರೇದೈರಂ ಕೃತ್ವೋದ್ಗೇಯ"ಮಿತಿ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸಾನ್ನಃ ಋಚಿ "ಗಿರಾ ಗಿರಾ ಚ ದಕ್ಷಸೇ" ಇತ್ಯತ್ರ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧ ಇರಾಪದವಿಧಿಶ್ಚ ಶ್ರೂಯತೇ। ತತ್ರ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನುವಾದಃ; ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಃ। ಇರಾಪದಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇನ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸಂಬಂಧೇ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಗತಕಿಂಚಿತ್ಪದಕಾರ್ಯಾವಗತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಚಾವಗತೇಃ ಕಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ತದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧಾನುವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ಇತ್ಯವಸೀಯತ ಇತಿ ನವಮೇ ನಿರ್ಣೀತಮ್ (ಜೈ. ಅ. ೯ ಪಾ. ೧ಸೂ. ೫೦)। ತಥೇಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ। ಏವಮುಪಾಸನೋಪಯುಕ್ತಾರ್ಥವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿವಾನ್ನಾನುವಾದವೈಫಲ್ಯಶಂಕಾಪಿ। ಸಂಜ್ಞಾಭೇದೇನಾರ್ಥಭೇದಶಂಕಾ ತು ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ; ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶವಾಚಿನಸ್ತ್ರಿಪಾದ್ರೂಪೇಣ ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಚಕತಯೈವ ವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್, ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಗತ್ವಾಚ್ಚ। ಅಥಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಶಂಕಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ; ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷವಾಚಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ। ತೇನ ಪೂರ್ವೋಪಾಸನಾನ್ವಿತಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಾಸನಾಯಾಮಪ್ಯನ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದ್ವಾಚಿತ್ವಸ್ಯಾತ್ರ ಸಫಲತ್ವಾತ್, ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽವಿಹಾಯೈವ ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂತರಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾಚ್ಚ॥

ಶೇಷಭಕ್ಷೋ ವಿಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ।

ನನು “ಸರ್ವತಃ ಪರಿಹಾರಮಾಶ್ವಿನ"ಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಸಾರ್ಥವಾದೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನೇಷು ಜಾಗ್ರತ್ಸು ಕಥಂ ವಿಧ್ಯಭಾವಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಮ್। ಇತ್ಥಮ್। “ಆಶ್ವಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ'ತ್ಯಾದಿ ವಿಧಿಭಿಃ ತತ್ತದ್ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಗೃಹೀತಃ ಸೋಮರಸಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋಽಪ್ಯುಪಾಂಶುಯಾಜ್ಯಾವದ್ಧೋತವ್ಯ ಇತಿ ತತ್ರ ಶೇಷಾಭಾವಾದ್ಭುತಶೇಷಸ್ಯೇದಂ ನ ಭಕ್ಷಣವಿಧಾನಂ, ಕಿಂ ತ್ವಾಶ್ವಿನಗ್ರಹಾದಿಧರ್ಮಕಸೋಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಕರ್ಮರೂಪಭಕ್ಷಣವಿಧಾನಂ, ಕಥಂಚಿಚ್ಛೇಷಸದ್ಭಾವಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತತದ್ಭಕ್ಷಣಾನುವಾದೇನ ಗುಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಧಾನಂ, ನ ಭಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪಿ; ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಗೌರವಾಪತ್ತರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಮನ್ಯತೇ। ಅಲ್ಪಂ ಜುಹೋತೀತಿ ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಸ್ತಿ ತಾವಚ್ಛೇಷಃ। ನ ಚಾಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಪಾತ್ರಾಲ್ಪತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾಲ್ಪತ್ವಾನುವಾದಕತಯಾ ವೈಯ್ಯರ್ಥ್ಯಾಶ್ರಯಣಂ ಯುಕ್ತಂ ತದ್ಭಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಗುಣವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಧಾನೇನ ವಚನಾನಾಂ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ನಾಶ್ವಿನಾದಿಧರ್ಮಕಸೋಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಕರ್ಮರೂಪಭಕ್ಷಣವಿಧಿಗೌರವಸಮಾಶ್ರಯಣಂ ಯುಕ್ತಮ್। ನ ಚಾತ್ಯಂತಲಾಘವಾರ್ಥಂ ಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಮಪಿ ಯುಕ್ತಮ್। ಭಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತವಾದ್, ರಾಗತಃ ಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾತಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ॥ "ಸರ್ವತಃ ಪರಿಹಾರಮಾಶ್ವಿನಂ ಭಕ್ಷಯತಿ ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಶೃಣೋತೀ"ತ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ। ಆಶ್ವಿನಂ ಸರ್ವತಃಪರಿಹಾರ ಶಿರಃ ಪರಿತೋ ಭ್ರಮಯಿತ್ವಾ ಭಕ್ಷಯತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಸ್ಥಿತಂ ಶಬ್ದಂ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಶೃಣೋತೀತಿ "ಉಪಯಾಮಗೃಹೀತೋಽಸಿ ಶ್ರುತ ಸದಸಿ ಶ್ರೋತ್ರಭ್ಯಾಂ ತ್ವೇ"ತಿ ಮಂತ್ರೇ ಹ್ಯಶ್ವಿನೋಃ ಶ್ರೋತ್ರಸಂರಕ್ಷಕತ್ವಮಾಮ್ನಾತಮ್। ತದೀಯಸೋಮಶೇಷಸ್ಯ ಚ 'ಶ್ರೋತ್ರಾಯ ಮೇ ವರ್ಚ್ಚೋದಾ ವರ್ಚಸೇ ಪವಸ್ವೇತಿ' ಶ್ರೋತ್ರವರ್ಚಃಪ್ರದತ್ವಮಾಮ್ನಾತಮ್। ತದೀಯಸೋಮಶೇಷಸ್ಯ ಸರ್ವತೋ ಭ್ರಮಣೇ ಸತಿ ಸರ್ವದಿಗಭಿಯುಕ್ತಶಬ್ದಶ್ರವಣಂ ಭವತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್। ಸರ್ವತಃ ಪರಿಹಾರಮಿತಿ ಣಮುಲಂತಃ ಶಬ್ದಃ।

ಅರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ।

ಭಕ್ಷಣವಚನಾನಾಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವತ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಯಮರ್ಥವಾದೈರ್ಯುಕ್ತತಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಾಮನ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತಥಾಪ್ಯುಪರಿಧಾರಣವಾಕ್ಯವದಪೂರ್ವಖಾದ್ವಿಧಾಯಕಖ ಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೈಲ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವೋಕ್ತಿಃ॥೨೪॥

ನ ಚ ಭೂತಪೃಥಿವೀತಿ।

ನನು ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಾನಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದೇತಿ ಋಗನುಶಿಷ್ಟಟಾಬಂತಚತುಷ್ಪಾದಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮೃಚ್ಯೇವ ಸ್ತಾವಕತಯಾ ಭೂತಾದಿಪಾದತ್ವಂ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಂ ಷಾಡ್ವಿಧ್ಯಂ ಚ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ। ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಗಾಯತ್ರೀಸದೃಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣವೃತ್ತೌ ಚ ಪ್ರಥಮಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿಸತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತಯಾ ಟಾಬಂತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ। ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಲೇಖನೇ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಮಾಮ್ನಾತಸ್ಯ "ಅಸ್ಯಾಂ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮೇತಾಮೇವ ನಾತಿಶೀಯತ” ಇತ್ಯಾದೇರಲೇಖನಂ ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯೋಗಾತ್। ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ತ್ರಿಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯಾದಿಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ, ನ ತು ತ್ರಿಪಾದ್ವಾಯತ್ರೀತ್ಯಾವಿಪಾಠಃ।

ಷಡಕ್ಷರೈರಿತಿ।

ಪಾದೈರಿತಿ ಶೇಷಃ।

ದಿವೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದಿತಿ।

ದಿವೀತಿ ಸಪ್ತಮೀಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಾಗ್ವಿಶ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷ್ವಿತ್ಯಸ್ಯ ಟೀಕಾಕಾರಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುಸಾರೇಣ ತತ್ಪುರೋವಾದಸ್ಯ ದಿವೀತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಲೋಕಾಂತರ್ಗತಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುಶಿವಭೋಗಭೂಮಿಪರತ್ವಂ ತ್ರಿಪಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಮೂರ್ತಿತ್ರಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವಂ ಚಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಾತ್ ಸ್ಥಿತಮೇವ। ವೈಭವಾದಿದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ್ವಯಮ್। ನನು-ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ರಯೇಽಪಿ ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀಯೇತದನಂತರಂ ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯನುಕ್ತಮಿತಿ ಋಗವತಾರಿಕಾಯಾಃ ಕಥಂ ಸಂಗತಿರಿತಿ-ಚೇತ್, ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮತ್ವಾದಿರೂಪೋ ಯೋ ಮಹಿಮಾ ವರ್ಣಿತಃ ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮೇತಿ ಪ್ರಥಮಪಾದೇನ ಕೀರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಗತಿಃ। ನನ ಪುರುಷಸೂಕ್ತಪಠಿತೋಽಯಂ ಮಂತ್ರಃ, ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಂ ಮಹಿಮಾನಂ ಕೀರ್ತಯೇತ್ ತಸ್ಯೈತತ್ಪ್ರಕರಣಗತಮಹಿಮಕೀರ್ತನೇ ಕಃ ಪ್ರಸಂಗಃ। ನೈಷ ದೋಷಃ। ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಮಹಿಮವರ್ಣನಸ್ಯಾರ್ಥತ ಏಕತ್ವಾತ್। ಪುರುಷಸೂಕ್ತೇಽಪಿ “ಸ ಭೂಮಿಂ ಸರ್ವತೋ ವೃತ್ವಾ" "ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದ್ಭೂತಂ ಯಚ್ಚ ಭವ್ಯ"ಮಿತ್ಯಾಮ್ನಾನಾತ್। ಏವಂ ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ದ್ವಿತೀಯಪಾದೇನ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೋತ್ತರಾರ್ಧನ ಯತ್ತದುಪಪಾದನಂ ಕೃತಂ ತಸ್ಯ ಪಾದಚತುಷ್ಟಯವತ್ವೇನ ಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಗಾಯತ್ರೀಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪಾದಕತಯಾ ಪ್ರಕೃತಸಂಗತಿಃ। ಅಭಿಹಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಟೀಕಾ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಲಕ್ಷಣಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ–

ನನ್ವಿತಿ।

ಗೌಣೇ ಪ್ರಯೋಗೇ ಇತಿ।

ನನು-ಗೌಣ್ಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧೀನೋ ಗುಣಲಾಭಃ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸಂಬಂಧಾಧೀನಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಲಾಭ ಇತಿ ನಾಯಂ ನಿಯಮಃ। ಮುಖಮಿದಂ ಕಮಲಮಿತಿ ಕವಿಸಮಯಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ಕರ್ಣೋಽಯಂ ರಾಜೇತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ಚ ಗೌಣ್ಯಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಸಿದ್ಧಕಾಂತಿಮತ್ವದಾತೃತ್ವಗುಣಲಾಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್, ಯಷ್ಟೀಃ ಪ್ರವೇಶಯೇತ್ಯಾದೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮೂಲಕಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ವೇಷಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ, ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯವಗತಭೋಜನಪ್ರವೇಶನಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಮೀಪಿಕಾಧಿಕರಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಸಂಭವೇಽಪ್ಯೌಪಶ್ಲೇಷಿಕಾಧಿಕರಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ನಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಪ್ರಕೃತಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿದಂ ವಿಶೇಷಕಥನಮ್। ಪ್ರಕೃತೇ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯನ್ವಯಯೋಗ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗಾಯತ್ರೀಪದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಽವಧೃತೇ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಗೌಣವೃತ್ತಿಮೂಲೇ ಗುಣೇ ವಾಚ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಗಾಯತ್ರ್ಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಗುಣವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದನ್ವೇಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಿಹ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್। ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ "ತೇಷಾಮೃಗ್ಯತ್ರಾರ್ಥವಶೇನ ಪಾದವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ" ಪ್ರಕಾರೇಣ ತ್ರಿಪದತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾ “ಷಷ್ಟಿಸ್ತ್ರಿಷ್ಟುಭೋ ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇ ಸವನೇ” ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೋತ್ತರೀತ್ಯಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಸವನಗತಾಃ ಗಾಯತ್ರೀಬೃಹತ್ಯಾದಯೋಽಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಾಮಾತ್ರೇಣ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಃ, ಏವಮಿಹ ಗಾಯತ್ರೀ ಷಡ್ಭಿಃ ಷಡ್ಭಿರಕ್ಷರೈಶ್ಚತುಷ್ಪದೇತಿ ಪಾದಚತುಷ್ಟಯವತ್ವರೂಪೋ ಗುಣೋ ಲಂಭನೀಯಃ। ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾದಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ ಚೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಸಂಬಂಧಃ ಶೀಘ್ರಂ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಕಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ॥

ಆಕಾಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ।

ತಸ್ಯಾಂತೇ ಸುಷಿರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವೂರ್ಧ್ವಸುಷಿರವರ್ತಿಲೇನಾಮ್ನಾತೋ ದಹರಾಕಾಶರೂಪಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಊರ್ಧ್ವದ್ವಾರಪಾಲಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾಲಾಧಿಷ್ಠಾತುಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಹೃದಯಕಮಲಮಧ್ಯತದೂರ್ಧ್ವಸುಷಿರರೂಪಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಭೇದಃ। ಆಕಾಶಪದಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಪರತ್ವೇ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇಽಪಿ ದಹರಕಮಲೋರ್ಧ್ವಸುಷಿರೇ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಕಲ್ಪನೀಯಾ, ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಕ್ಲೃಪ್ತಾಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್।

ಯದಾ ಮುಖ್ಯಮಾಧಾರತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ।

ಇಯಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟಯೋಜನಾ ಪರತ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಪಂಚಮ್ಯಂತಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯ। ಯದಿ ತು ದಿವಃ ಪರ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ದಿವ್ಯೇವ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವಃ ಪರಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥಸ್ತಸಿಲ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಆಶ್ರೀಯತೇ ತದಾ ದಿವ ಉಪರಿಭಾಗೇ ಸ್ಥಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವಃ ಪರಮೇವ ಭವತೀತಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತಮ್।

ನನು ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೇಷು ದಶಸು ಕಥಂ ಕೃತಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಪಾದಯಿತುಮಾಹ –

ಅತ್ರಾಪಿ ಚತುರಯಕೇತಿ।

ಲೋಕೇಽಕ್ಷನಿಪಾತನರೂಪಂ ದ್ಯೂತಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್, ಏಕಾಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಚ। ತತ್ರ ಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ನಿಯತಸಂಖ್ಯಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಅನಿಯತ ಸಂಖ್ಯಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಚ। ಏಕಾಕ್ಷನಿಪಾತನರೂಪಸ್ಯ ಅನಿಯತಸಂಖ್ಯಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನರೂಪಸ್ಯ ಚ ದ್ಯೂತಸ್ಯಾಯಸಂಜ್ಞಕಾಃ ಸಂತಿ ಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷಾಃ। ಲೇ ಚತುರ್ವಿಧಾಃ, ಕೃತತ್ರೇತಾದ್ವಾಪರಕಲಿಭೇದಾತ್। ಕೃತಾಯರೂಪೇಽಕ್ಷನಿಪಾತನೇ ಜಯ ಇತಿ ದ್ಯೂತಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಯಾದ।। ತತ್ರೈಕಾಕ್ಷನಿಪಾತನರೂಪೇ ದ್ಯೂತೇ ಯ ಏಕೋಽಕ್ಷಶ್ಚತುರಶ್ರಃ ತಸ್ಯಾಶ್ರಿದ್ವಯಮಶ್ರಿದ್ವಯಮಂತರಾ ಚತ್ವಾರಿ ಸ್ಥಾನಾನಿ ಕ್ರಮಾಚ್ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಸಂಖ್ಯಬಿಂದುರೂಪಾಂಕಯುಕ್ತಾನಿ ಭವಂತಿ। ತೇಷು ಯಚ್ಚತುರಂಕಸ್ಥಾನಂ ತಸ್ಯೋಪರಿಭವೇನಾಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಕೃತಾಯಃ। ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಂಕಯುಕ್ತಸ್ಥಾನಾನಾಮುಪರಿಭಾವೇನ ಪತನಾನಿ ತು ತ್ರೇತಾದ್ಯಯಾಃ। ಅನಿಯತಸಂಖ್ಯಬಹ್ವನಿಪಾತನರೂಪೇ ತು ದ್ಯೂತೇ ನ್ಯುಪ್ತೇಷ್ವಕ್ಷೇಷು ಚತುಷ್ಕಶೋ ವಿಭಜ್ಯಮಾನೇಷ್ವವಸಾನೇ ಚತ್ವಾರೋಽವಶಿಷ್ಯಂತೇ ಚೇತ್, ತದಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಕೃತಾಯಃ। ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಕ್ಷಾವಶೇಷೇ ತು ತ್ರೇತಾದ್ಯಯಾಃ। ಅಮುಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯನುವದತಿ। ಯೇ ವೈ ಚತ್ವಾರಃ ಸ್ತೋಮಾಃ ಕೃತಂ ತತ್। ಅಥ ಯೇ ಪಂಚ ಕಲಿಃ ಸ ಇತಿ। ಏವಂ ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ದ್ಯೂತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಃ। ವೈದಿಕಂ ತು ನಿಯತಸಂಖ್ಯಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನರೂಪಂ ನಿಯಮೇನ ಕೃತಾಯರೂಪಮತ ಏವ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಜಯಫಲಕಮ್। ಏವಂ ಚಾಗ್ನ್ಯಾಧಾನೇ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಮಾಪಸ್ತಂಬಸೂತ್ರೇ ಶತಮಕ್ಷಾನ್ಯಜಮಾನಾಯ ಪ್ರಯಚ್ಛನ್ನಾಹೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ದರ್ಶಿತಂ ಕೃತಂ ಯಜಮಾನೋ ವಿಜಿನಾತೀತಿ। ನ್ಯುಪ್ತೇಷು ಶತಸಂಖ್ಯೇಷ್ವಕ್ಷೇಷು ಚತುಷ್ಕಶೋ ವಿಭಜ್ಯಮಾನೇಷ್ವವಸಾನೇ ಯಃ ಪಂಚವಿಂಶೋ ಭಾಗಃ ಸೋಽಪಿ ಚತುರಕ್ಷ ಏವ। ಅತಸ್ತದಕ್ಷನಿಪಾತನಂ ಕೃತಮಿತಿ ಯಜಮಾನೋ ವಿಜಿನಾತಿ ಜಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಚತುರಯಕೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಲೌಕಿಕಗ್ರಹಣಾಯ। ಅಯೇತಿ ಹ್ರಸ್ವಯುಕ್ತಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ, ನ ತು ಚತುರಾಯಕೇತಿ ದೀರ್ಘಯುಕ್ತಪಾಠಃ। ಇಹ ಜಾನಶ್ರುತ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನ ಏವ ಯಥಾಕೃತಾಯವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಽಯಾಃ ಸಂಯಂತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್। ಯಜುರ್ವೇದೇ ಕೃತಾಯಾನಾಂ ತ್ರೇತಾಯಾನಾಂ ದ್ವಾಪರಾಯಾನಾಮಾಸ್ಕಂದೀಯಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾತ್ "ಅಯಃ ಶುಭಾವಹೇ ದೈವೇ ಗತೌ ದ್ಯೂತಾಕ್ಷಪಾತನೇ” ಇತ್ಯಾದಿನೈಘಂಟುಕವ್ಯವಹಾರಾಚ್ಚ ಹ್ರಸ್ವಾದೇರೇವ ದ್ಯೂತಪ್ರಕಾರವಾಚಿತ್ವಾವಸಾಯಾತ್। ಯದ್ಯಪ್ಯಾಧಾನಗತವೈದಿಕಮಪಿ ದ್ಯೂತಂ ಕೃತಂ ಭವತೀತಿ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮಿತ್ಯತ್ರತ್ಯಕೃತಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ವಿಶಿಷ್ಯ ಲೌಕಿಕದ್ಯೂತಂ ನಾನ್ವೇಷಣೀಯಮ್। ತಥಾಪಿ ಯತ್ರ ತ್ರಿಬಿಂದೂಪರಿಭಾವಾದಿಯುಕ್ತಾಃ ಅಕ್ಷಾವಶೇಷಾದಿಯುಕ್ತಾ ವಾ ತ್ರೇತಾದಯೋಽಪಿ ಸಂತಿ ತತ್ರ ಚತುರ್ಬಿಂದೂಪರಿಭಾವಯುಕ್ತೇ ಚತುರಕ್ಷಾವಶೇಷಯುಕ್ತೇ ವಾ ದ್ಯೂತೇ ಕೃತಶಬ್ದೋ ಧರ್ಮಪಾದಚತುಷ್ಟಯಯುಕ್ತಯುಗವಾಚೀ ಸಮುಚಿತಮ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ। ಯಥಾ ಕೃತಾಯವಿಜಿತಾಯೇತ್ಯತ್ರತ್ಯ ವಿಜಯವಚನಂ ಚ ವಿಜಯನಿಮಿತ್ತಕೃತಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿಪರಾಜಯನಿಮಿತ್ತತ್ರೇತಾದಿವಿಮಿಶ್ರಿತಲೌಕಿಕೋದಾಹರಣ ಏವ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ ಭಗವತ್ಪಾದೈಃ ಲೌಕಿಕಮುದಾಹೃತಮ್। ಅತಸ್ತದನುಸಾರೇಣಾಚಾರ್ಯೈರಪಿ ಲೌಕಿಕಗ್ರಹಣೇನ ವೈದಿಕಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಚತುರಯಕತ್ವೇನ ದ್ಯೂತಂ ವಿಶೇಷಿತಮ್। ಅನೇನೈವ ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕೇಽಪಿ ನಿಯತಸಂಖ್ಯಪಶ್ಚಾಕ್ಷಪಾತನಾದಿರೂಪೇ ಸರ್ವೇಷಾಮುತ್ತಾನತಯಾ ಪಾತನೇ ಜಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪರಾಜಯ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾವತಿ ದ್ಯೂತಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ದ್ಯೂತಾಂತರೇ ಕೃತತ್ರೇತಾದಿಕಂ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ। ಏವಂ ಚಾಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ। ಚತುರಯಕೇ ಲೌಕಿಕೇ ದ್ಯೂತೇ ಯಥಾ ಚತ್ವಾರೋಂಕಾಃ ಸಂತಿ, ತದ್ವತ್ಪ್ರಾಣಾದಿದಶಕೇ ಚತ್ವಾರೋಽಪಿ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಂತಿ, ತದಂತರ್ಗತಾ ಯಥಾ ಅಂಕರೂಪಾ ಅವಯವಾಃ ತದ್ವತ್ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಸಂತಿ, ಯಥಾ ಚ ದ್ವ್ಯಂಕರೂಪಾವಯವೌ ತದ್ವದ್ ದ್ವಾವಪಿ ಸ್ತಃ। ಯಥೈಕಾಂಕರೂಪೋಽವಯವಃ ತದ್ವದಕೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ। ತ್ರ್ಯಂಕಾಯವದ್ ಏಕಾಂಕಾಯವದಿತಿ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಿನ್ಪಾಠೇ ಸಪ್ತಮೀಸಮರ್ಥಾತ್ 'ತತ್ರ ತಸ್ಯೈವೇತಿ' ಸೂತ್ರೇಣ ವತಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ನ ತು ತೇನ ತುಲ್ಯಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ಚೇದ್ವತಿರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ। ತಥಾ ಚ ಅಂಕಸ್ಥಾನೋ ಪರಿಭಾವಯುಕ್ತ ತ್ರೇತಾಯೇ ಯಥಾ ತ್ರಯೋಽಂಕಾಃ ಸಂತಿ, ತದ್ವತ್ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಸಂತೀತ್ಯಾದಿರರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿದಶಕೇ ತ್ರೇತಾದಿಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಸ್ತುತಾನುಪಯೋಗ್ಯೇವೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದ್, ನ ತು ಶ್ರುತಿಗತಕೃತಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್। ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತಃ ಸ ಪಾಠಃ। ಚತುರಂಕವದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥೇನ ಯಥಾ ಚತ್ವಾರೋಽಂಕಾಃ ಸಂತೀತ್ಯೇವಮರ್ಥಕೇನಾರ್ಥಸಾರೂಪ್ಯಾಲಾಭಾಚ್ಚ ಸ ಪಾಠೋ ನ ಯುಕ್ತಃ। ಅತ್ರ ಸರ್ವೇಽಪ್ಯಂಕಶಬ್ದಾಶ್ಚಿಹ್ನವಾಚಿನಃ। ಏಕಾಕ್ಷನಿಪಾತನೇ ಬಿಂದೂನಾಂ ಬಹ್ವಕ್ಷನಿಪಾತನೇ ಅವಶಿಷ್ಟಾಕ್ಷಾಣಾಂ ಚ ಸಾಧಾರಣಃ। ಉಭಯೇಷಾಮಪಿ ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಸಂಖ್ಯಾತ್ವೇನ ಕೃತಾಯಾದಿಚಿಹ್ನತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್॥

ನನು ಸಂತು ಪ್ರಾಣಾದಿದಶಕೇ ಚತುರಂಕಾಯ ಇವ ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕರೂಪಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ, ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಶಸ್ವೇತೇಷು ಕೃತಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಂ ಕೃತಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸಾದೃಶ್ಯೇನೋಪಪಾದಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –

ದ್ಯೂತ ಇತಿ।

ನನು ಕೃತಸಂಜ್ಞೇನ ಚತುರಂಕಾಯೇನ ವಾಯುಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಕಿಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್? ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಸಂಖ್ಯಾಸಂಖ್ಯೇಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಶ್ರುತೌ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮಿತಿ ಶ್ರುತೌ ದಶಶಬ್ದಸಂಕೀರ್ತನೇನ ದಶಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಾದೃಶ್ಯವಿವಕ್ಷೋನ್ನಯನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಚತುಃಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ತದಂತರ್ಗತತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ಚ ಸಂಯೋಜನೇನ ತಸ್ಮಿನ್ ದಶಸಂಖ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದಯತಿ - ೢ

ಸ ಚ ದಶಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ।

ನನು ದಶಸಂಖ್ಯಯೈವ ಸಾದೃಶ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ದ್ಯೂತೇ ಚತುರಂಕಾಯಃ ಕೃತಸಂಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥ ಏವ ಪರ್ಯಾಪ್ತಃ ಕಿಮರ್ಥಃ ತತ್ಪ್ರಾಚೀನಃ ಪ್ರಕೃತೇಷು ದಶಸು ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಸಂಖ್ಯಪದಾರ್ಥವತ್ವರೂಪಚತುರಂಕಾಯಸಾದೃಶ್ಯಕಥನಪರಗ್ರಂಥ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ। ಚತುರಂಕಾಯೇ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ವಮವಯವಸಂಖ್ಯಾಸಂಯೋಜನೇನೌಪಚಾರಿಕಂ, ನ ತು ಸಂಖ್ಯೇಯವ್ಯಕ್ತಿತಾವತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಮುಖ್ಯಂ, ಕಥಮಮುಖ್ಯಗುಣವದ್ ಮುಖ್ಯಗುಣವತ ಉಪಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕಾಂಕಾಕ್ಷಾಯಾಁ ಗುಣಗತಮುಖ್ಯಾಽಮುಖ್ಯವಿವೇಕೋಽತ್ರ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ। ಕಿಂತು ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಸಂಖ್ಯಾಘಟನೀಯತ್ವಮಾತ್ರಂ, ತತ್ತು ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥಃ। ಏವಂ ದಶಸಂಖ್ಯಾವತ್ವಾದೇವ ತೇಷು ದಶಾಕ್ಷರಚ್ಛಂದೋವಿಶೇಷವಾಚಕೋ ವಿರಾಚ್ಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚ, ಸ ಪ್ರಕೃತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ॥

ಇತಿ ದಶಮಂ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮ್।

ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾಽನುಗಮಾತ್॥೨೮॥

ಉತೈಕಮೇವ ಬಲವದಿತಿ।

ನನು ಕಿಮಮೂನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಮಬಲಾನಿ, ಉತೈತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಬಲವದಿತ್ಯೇಕ ಏವ ಸಂಶಯಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ; ತಥೈವ ಟೀಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತೇಃ। ನ ತು ಪ್ರಥಮಸಂಶಯಸ್ಯೈಕಮೇವ ಬಲವದಿತಿ ಕೋಟ್ಯಂತರಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಯದೈಕಮೇವ ಬಲವತ್ ತದಾ ಕಿಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವಾ ಲಿಂಗಂ ಬಲವದ್, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಸಂಶಯಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್। ಟೀಕಾಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ಲಿಂಗಂ ಬಲವದಿತ್ಯನಿರ್ಧಾರಣೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತದನಂತರಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಬಲವತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರಾಂತರಪ್ರವರ್ತನಸ್ಯಾಭಾವಾತ್। ತತ್ಸತ್ವೇ ಹಿ ಸಂಶಯಾಂತರಂ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮ್। ಯಥಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಭಾವಾರ್ಥಾಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಃ (ಜೈ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಕಥನೇ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಷು ಕಿಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಭಾವಶಬ್ದಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಭಾವನಾಕರಣಸಮರ್ಪಕಾಃ, ಉತೈಕ ಏವೇತಿ ಸಂಶಯಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮೇಕ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಪಾದ್ಯ ತದನಂತರಂ ಯದೈಕ ಏವ ತದಾ ಕಿಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಃ, ಉತ ಭಾವಶಬ್ದ ಇತಿ ಸಂದೇಹಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ಭಾವಶಬ್ದ ಏವ ಫಲಭಾವನಾಕರಣಸಮರ್ಪಕ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ, ನ ತಥೇಹ ವಿಚಾರದ್ವಯಂ ಕೃತಮಗ್ರೇ ದೃಶ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯೈಕ ಏವ ಸಂಶಯಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ। ಇಹ ಯದ್ಯೇಕ ಏವ ಬಲವಲ್ಲಿಂಗಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣೋ ಜೀವೋ ವಾ ಬಲವಲ್ಲಿಂಗ ಇತಿ ತಯೋರನ್ಯತರಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋಸ್ತು, ಏವಮಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಸಂರಕ್ಷಣಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂತರಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್। ತದಿತ್ಥಮ್। ಪ್ರಾಣೋಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ವಾಯುಃ ಜೀವೋ ವಾಽತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ। ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹೀತಿ ಪ್ರಥಮಮಿಂದ್ರವಚನಸತ್ವೇಽಪಿ ನೇಂದ್ರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಶಂಕಾ; ತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ವಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾವಾರಣಾಯ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತಿ ಪುನಸ್ತದ್ವಿವರಣಾತ್। ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಾಮದೇವಸ್ಯ ಮನ್ವಾದಿಭಾವೋಕ್ತಿವದಿಂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಸ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವಸಾಮಾನ್ಯಭಾವೋಕ್ತಿಃ। ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರ ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯುಪೋದ್ಬಲಕಂ ಲಿಂಗಮ್। ತಸ್ಮಿನ್ ಜೀವಧರ್ಮೋಕ್ತಿಸ್ತು ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ತಸ್ಯ ಜೀವಭೇದೋಪಚರಣಾದ್, ಔಪಸಂಹಾರಿಕಾಜರಾಮೃತತ್ವೋಕ್ತಿರಪಿ ತತ ಏವ ಜೀವಸ್ಯಾಜರತ್ವಾದಮೃತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ। ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತ್ವತದ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಗತಜೀವಪರಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿಸತ್ವಾತ್। ಹಿತತಮಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಗತಾತಿಶಾಯನಿಕಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಂ ತು ಪ್ರಾಣಜೀವಾನ್ಯತರೋಪಾಸನಾಫಲಂ ಸಕಲಪಾಪಕ್ಷಯಾದಿಕಮಿತಿ ತನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಮ್। ಏತಚ್ಛಂಕಾನಿರಾಕರಣಂ ತ್ವನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್ ಏಕವಾಕ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣಜೀವಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಷು ಯೋಜನೀಯೇಷು ಕಾರ್ಯಯೋಃ ಲಿಂಗಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್। ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಗಮಾದಿತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನಿ ತಯೋಃ ಲಿಂಗಾನಿ। ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪ್ಯನುವೃತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಿಂಗಾನಿ ತು ನ ತಯೋಃ ವ್ಯಾವೃತ್ತಯೋರ್ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನೀತಿ। ಏವಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೈತಚ್ಛಂಕಾನಿರಾಕರಣಮ್। ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮನ್ಯಪರತ್ವೇನ ಪರಿಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಸಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ, ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರತ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಚ ಸೂಚಿತಮ್। ಸೂತ್ರೇಽಪ್ಯನುಗಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾನುಗಮವತ್ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಗಮರೂಪಮರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತೇನೈವ ಸೂಚಿತಮ್। ಏವಂ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟೋಽಯಮರ್ಥಂ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈಃ ಇಹ ಕಂಠತೋ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ। ದರ್ಪಣೇ ತ್ವಾಚಾರ್ಯೈರೇವ ಶಂಕಾಮನುದ್ಭಾವ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ತಯೋರನುಗಮವ್ಯಾವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷೋ ವರ್ಣಿತಃ।

ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇತಿ।

ನನು ಯದ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧನಯನಂ ಗತಾರ್ಥ, ತರ್ಹಿ-ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರತ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಗತಾರ್ಥ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಅಸ್ತು। ಅತ ಏವ ತ್ರೀಣ್ಯುಪಾಸನಾನೀತಿ ಪ್ರಥಮವಿಚಾರ ಏವಾಗತಾರ್ಥ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಕಂಠತಃ ಕೃತಃ। ದ್ವಿತೀಯ ವಿಚಾರಸ್ತು ಪ್ರಾಚೀನನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತತ್ಸಂಚಾರಣಾರ್ಥಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಪದಮಾತ್ರೇಣ ಸೂಚಿತಃ। ಅಥವಾ ಅನುಗಮವ್ಯಾವೃತ್ತಿ ರೂಪಾನನ್ಯಥಾಸಿಘ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಕಾರಭೇದವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನಾಗತಾರ್ಥತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ॥

ವಸತ ಇತಿ

ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯೇತಿ।

ನನು ಸಹವಾಸಾದಿಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದೋಕ್ತಯೋಃ ಭೇದಾವಗಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಯಥಾ ತಯೋರುಪಾಸ್ಯತ್ವಮೇವಮಿಂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಬಹುಲಿಂಗಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಚತ್ವಾರ್ಯುಪಾಸನಾನೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಯಥಾರ್ಹಂ ಜೀವಾದ್ಯನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಯೋಃ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವಪರತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವವತ್ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಶಕ್ರಪರತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್। ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವೇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಶಕ್ರಸ್ಯ, ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತಸ್ಮಾದೇತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತೇತಿ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಚೋಪಾಸನಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವೋಪಾಸನಾಚತುಷ್ಟಯಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; "ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವೇ"ತ್ಯೇತದನಂತರಮ್ “ಆಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಯುಃ ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಸತಿ ತಾವದಾಯುರಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಯುಃಪ್ರದಾನಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಶ್ರುತಮ್, ಸಮನಂತರಖಂಡೇ ಚಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನಿಃಶ್ನಯಸಮಿತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸತ್ವ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮುಕ್ತ್ವಾ ಜೀವತಿ ವಾಗಪೇತೋ ಮೂಕಾ ಹಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ಜೀವತಿ ಚಕ್ಷುರಪೇತೋ ಅಂಧಾ ಹಿ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯಂತೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ತಸ್ಯೈವ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಾಯು:ಪ್ರದಾನಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿವೃತಮ್। ಏವಂ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮಕೀರ್ತನಾನಂತರಂ "ಅಥ ಯಥಾಸ್ಯೈ ಪ್ರಜ್ಞಾಯೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯೇಕಂ ಭವಂತಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೋ” ಇತಿ ಯಥಾ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸಂಬಂಧೀನಿ ಭೂತ್ವಾ ತದ್ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಿ ವಸ್ತುತ ಏಕಂ ಭವಂತಿ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ವಕ್ತೃತ್ವಘ್ರಾತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಜ್ಞಾಧರ್ಮಕೀರ್ತನಂ ಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮವಿಷಯಮವತಿಷ್ಠತೇ। ಏವಮಿಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಯೋಃ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೋಃ ಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಧರ್ಮಕೀರ್ತನಮಿವ ತದುಪಾಸನಯೋಃ ಫಲಕೀರ್ತನಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ "ಪ್ರಾಣೇನ ಹ್ಯೇವಾಮುಷ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇಽಮೃತತ್ವಮಾಪ್ನೋತೀ"ತಿ "ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಮಿತಿ ಚ। ಏವಂ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯತೋಽನ್ಯತ್ರ ನೇತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಯಮುಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವಸ್ಯ ಮನುಸೂರ್ಯಾದಿಭಾವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವವಿಷಯಃ। ಏವ ಮುಪಾಸ್ವೇತಿ ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ತದುಭಯೋಪಾಸನಾವಿಧಾನಮ್। ಏತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಚ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಾಂ ಪ್ರಜ್ಞೋಪಾಸನಾಂ ಚಾನೂದ್ಯ ಶರೀರೋತ್ಥಾಪಕತವಕ್ತೃತ್ವಾದಿಗುಣವಿಧಾನಮಿತಿ ನ ತೇಷಾಮಪಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮತಃ “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇ"ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತಾವನ್ನೇಂದ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಿಃ। ನಾಪಿ "ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯತ್ರ;" ತಸ್ಯ ಹಿತತಮತ್ವಸರ್ವಪಾಪಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಹೇತುತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕರಣಾವಸಾನನಿರೂಪಣೀಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್। ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ರೀಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನೀತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತುಮ್॥

ಹೇತುಃ ಪದಾರ್ಥಾವಬೋಧ ಇತ್ಯಾದಿ।

ನನು ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತಿಸಹವಾಸಾದಿಲಿಂಗಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಭೇದಸ್ಯ ವಿಧಿಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ತತ್ತದುಪಾಸನಾವಿಧೀನಾಂ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿರೋಧೇನ ತ್ಯಾಗೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾದಿಬಲಾಬಲವೈಪರೀತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ 'ಸ್ಯೋನಂ ತೇ' ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾಗವ್ಯವಸ್ಥಿತಸದನಕರಣಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಪ್ರಕಾಶನಸಾಮಧ್ಯೇಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಭೇದಾವಹಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ಪ್ರತ್ಯುದ್ಧೃತಂ ಸ್ಯಾತ್, ಯದಿ ಕಾಮಯೇತ ವರ್ಷುಕಃ ಪರ್ಜನ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯದಿ ಕಾಮಯೇತ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಬಾಧವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯುದ್ಧೃತಂ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಚ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾವಗತಾತ್ ವಾಕ್ಯಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಃ; ಉಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಾವವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯೇ ತತ್ರೈವ ಶಾಖಾಭೇದೇನಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲಮಧ್ಯೇ ಪಠಿತಾನಾಂ ವೈಷ್ಣವಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನೀಷೋಮೀಯಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲಾನಾಂ ಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣೇನಾನ್ವಯೇ ಸತಿ ತತ್ತನ್ಮಂತ್ರೋದಿತಾನಾಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾದೀನಾಂ ತತ್ರ ಯಾಗೇ ದೇವತಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಧೇಯಾಲಾಭಾದ್ವಿಧಿತ್ಯಾಗೋ ನ ತೂಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾತ್। ಪುತ್ರೇಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇ ತ್ವಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿಷು ವಿಧ್ಯಶ್ರವಣಾದ್। ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಶ್ರವಣಾದ್ ಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಬಂಧೇನ ಅನುವಾದತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ। ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪೂತತ್ವಾದೀನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಾವಗಮಾಚ್ಚ ಅಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿಷು ವಿಧ್ಯನಂಗೀಕಾರೋನ್ನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷು ಪರಮಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ಪ್ರಬಲಂ ಪೂರ್ವಮಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗರಹಿತಂ ದುರ್ಬಲಮಿತಿ ಹಿ ಸ್ಥಿತಿಃ। ತದಿಹೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇನಾತಥಾಭೂತದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ಬಾಧ್ಯತೇ ಯಥಾಽಂತವತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇನ ಆಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್॥

ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಿರಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಷಮ ಇತಿ।

ನನು ಯಥಾ ಸರ್ವೋತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಣಜೀವಧರ್ಮಾಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಯಥಾ ಶಕ್ಯತೇ ಯೋಜಯಿತುಂ, ಯಥಾ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಂ ಶಕ್ಯಮನುವದಿತುಂ, ತಥಾ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿರಪಿ ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಯಜ್ಞಾದಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ಯೋಜಯಿತುಂ, ಕರ್ಮಕಾಂಡಗತವಾಕ್ಯಜಾತಸಿದ್ಧಂ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಕಂ ಶಕ್ಯಮನುವದಿತುಮ್। ಅಥಾಪಿ ತತ್ರ ಫಲವಿಶೇಷಸಾಧನತ್ವಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿಶ್ಚೇತ್, ಇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದವಿಶೇಷಾತ್। ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞಾದಿ ವಿಧಿವದುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ "ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ' "ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇ"ತ್ಯುಪಕಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಧ್ಯೇ ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿಧಿವದ್, ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್" "ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವ"ಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಧ್ಯೇ ನಾಮಾಧುಪಾಸನಾವಿಧಿವಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಜೀವೋಪಾಸನವಿಧಿರಪ್ಯಜೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತ ಏವ। ಉಚ್ಯತೇ। ತ್ರಿವಿಧೋಪಾಸನವಿಧಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯತ್ರ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಧಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ; "ತ್ವಮೇವ ವರಂ ವೃಣೀಷ್ವ ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ' "ಏತದೇವ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯೇ ಯನ್ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾವಗತತಾತ್ಪರ್ಯಹಿತತಮಬಲಿಂಗಾವಿರೋಧಾತ್। ಹಿತತಮತ್ವಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಚ್ಯಮಾನಂ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್, ಉಭಯಥಾಪಿ ತದಖಂಡಾನಂದವಿಷಯಸ್ಯ ನಿಖಿಲಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಸಾಧನಸ್ಯ ಚ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯೈವ ಯುಜ್ಯತೇ। ಅತಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಂ ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತಾಂ ತತ್ರಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಗೋಸದೃಶಂ ಗವಯಂ ವಿದ್ಧಿ, ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧೀತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕವೈದಿಕವಾಕ್ಯರೀತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪುರುಷಾಭಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥವಿಧಿಸರೂಪತಾಂ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ। ಅತೋ ವಿಜಾನೀಹೀಯತ್ರ ತಾವನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ವಿಧಿಶಂಕಾವಕಾಶಃ। ನಾಪಿ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾದೌ ತತ್ರಾಪಿ ಮಾಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗಸಾಮ್ಯೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾವಸಾಯಾತ್। ತತ್ರತ್ಯಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೇಂದ್ರವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸಂವಾದಗತಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸಾಮ್ಯೇನ ತತ್ಪರತ್ವಾವಸಾಯಾಚ್ಚ। ಐತರೇಯಕೋಪನಿಷದಿ ಹೀಂದ್ರವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸಂವಾದಃ ಅಸ್ಯಾಮುಪನಿಷದಿ ಇಂದ್ರಪ್ರತರ್ದನಸಂವಾದವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಃ। ತತ್ರ ಹಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ "ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಂ ಧಾಮೋಪೇಯಾಯ ತಮಿಂದ್ರ ಉವಾಚ ಋಷೇ ಪ್ರಿಯಂ ವೈ ಮೇ ಧಾಮೋಪಾಗಾಃ ವರಂ ತೇ ದದಾಮೀ" ತ್ಯುಪ್ರಕ್ರಮಃ। ಇಂದ್ರಗತತೇಜೋವಿಶೇಷೇಣೇಂದ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಂ ಗತಮಾಲಕ್ಷ್ಯ "ತ್ವಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಯಾ"ಮಿತಿ ಋಷೇಃ ಪ್ರಶ್ನಃ। "ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಋಷೇ" ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯೋತ್ತರಮ್। ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪರಃ, "ಪ್ರಾಣಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇಷ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ಸ ಏತೇನ ರೂಪೇಣ ಸರ್ವಾ ದಿಶೋ ವಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮೀ"ತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದಿತಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಲಿಂಗಾತ್। ಏವಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪೇ ಪ್ರಕೃತವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ವೇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಫಲರೂಪತಯಾ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಪ್ತಾವೃತ್ತ್ಯನುವಾದಕತ್ವಮೇವ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್। ಏವಂ ಚ "ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾದಿ"ತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಪರೇ ವಿಧಿಸಾರೂಪ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ತತ್ರಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶಂಕಾವಕಾಶಃ। ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಜೀವೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಿತಿ ಶಂಕಾಽವಶಿಷ್ಯತೇ, ಸಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಾ; ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್, ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ತದ್ಗುಣತತ್ಫಲಕೀರ್ತನಾನಾಂ ಚ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಸ್ತಾವಕತ್ವಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾಚ್ಚ। “ಏತದೇವೋಕ್ಥಂ" "ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾದಿತಿ" ವಾಕ್ಯಯೋಶ್ಚ ನ ತದ್ದ್ವಯವಿಧಿಶಂಕಾ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಾ; ತಯೋಃ ಫಲಾಶ್ರವಣೇನ ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿವತ್ಫಲಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮನಿವಿದ್ಯಾವದಲಾಭಾವಾಚ್ಚ। ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋರಪಿ ವಾಕ್ಯಯೋಃ ವಿಧಿಸಹಾಪಾರ್ಥವಾದತೈವ ಯುಕ್ತಾ। ಅಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಂ ಚೇದುಪರಿಧಾರಣವತ್ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಕಥಂಚಿದ್ವಿಧೀಯೇತಾಪಿ, ತದಪಿ ನಾಸ್ತಿ; ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದತೋಽಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮನುವಾದ್ಯಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯಃ॥

ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾದಿತಿ।

ಯದ್ಯಪಿ ವೈರೂಪ್ಯಂ ನಾಸಂಭವಿತ್ವರೂಪೋಽರ್ಥದೋಷಃ, ನಾಪಿ ತದ್ವೋಧನಾಶಕ್ತಿರೂಪಃ ಶಬ್ದದೋಷಃ, ಅರ್ಥಾನಾಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯನ್ಯವಿಶೇಷಣತಾಯಾಃ ಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಸ್ಥಾಪನಪೂರ್ವಕಮನ್ಯತ್ರ ತದನ್ವಯಬೋಧಕತಾಯಾಶ್ಚ 'ವಿಪುಲಾಂಸೋ ಮಹಾಬಾಹುಃ ಕಂಬುಗ್ರೀವೋ ಮಹಾಹನುಃ। ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ" "ಅಗ್ನಯೇ ದಾತ್ರೇ ಪುರೋಡಾಶ"ಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರೇಷು ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ಏತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶಿಷ್ಟೋಪಸ್ಥಾಪನಪೂರ್ವಕಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದನ್ವಿತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತಾಯಾಃ ಸ್ವಯಮೇವಾಚಾರ್ಯೈಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ; ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತಯಾ ವರ್ಣಿತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಜೀವಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾಮೇಕತ್ರ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ವಿಧಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯುಕ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್। ನನು ನಾನಾಸ್ಥಲವಿಪ್ರಕೀರ್ಣಸರ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾನಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಜೀವತ್ವಧರ್ಮವಿಶೇಷಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ; ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ। ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಉತ ವಾ ಅಮೃತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭ್ಯಾಮಾಯುಷ್ಯಾಮೃತತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮತ್ವೇನ ಕೀರ್ತನಾತ್, ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾದೇಃ ಉಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ।।

ನೇಮಿವದ್ವಿಷಯಾ ಇತಿ।

'ಸ್ತ್ರೀ ನೇಮಿಃ ಪ್ರಧಿಶ್ಚಕ್ರಪ್ರಾಂತೇ ತುಂಬಾ ತು ನಾಭಿಕಾ। ಅರಾಸ್ತಯೋಃ ಸ್ಥಿತಾ ಮಧ್ಯೇ ಇತಿ ನೈಘಂಟುಕವಚನಾದ್ ನೇಮಿಶ್ಚಕ್ರಪರಿತಃ ಸ್ಥಿತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಂತಭಾಗಃ। ನಾಭಿರ್ಮಧ್ಯಾವಯವಃ। ಅರಾ ನಾಭಿನೇಮಿಮಧ್ಯಗತಾವಯವಾಃ।

ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಮನ್ಯಾನಿತಿ।

ಸ್ವಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಮನ್ಯಮಾನಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ।

ಏತದಿತಿ ಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಕಂ ಸದನೇನ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣಾತ್ಮಾನಂ ಪಂಚಧಾ ವಿಭಜ್ಯೇತ್ಯೇವಂ ವಿಭಾಗ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಅಸ್ಯಾ ಜೀವಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಇತಿ।

ನನು ಅತ್ರ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದೋ ಬುದ್ಧಿಪರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಃ; ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞೇತ್ಯುಪಕಾಂತಪ್ರಾಣಬುದ್ಧಿಸಹವಾಸಸಹೋತ್ಕ್ರಮಣಪ್ರತಿಪಾದಕಾನ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸನ್ನಿಧಾಪಿತಬುದ್ಧಿಪರಾಮರ್ಶಿಸರ್ವನಾಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತ್ವಾತ್, ನ ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಪೇತಾ ವಾಗ್ ನಾಮ ಕಿಂಚನ ಪ್ರಜ್ಞಾಯತೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ಮೇ ಮನೋಽಭೂದಿತ್ಯಾದಿಷು। ಅಥ ಯಥಾಽಸ್ಯೈ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಾನುಬಂಧಿಷ್ವಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರಜ್ಞಾಪೇತಶಬ್ದಸ್ಯ ಮನೋವ್ಯಾಸಂಗಾರ್ಥತಯಾ ವಿವರಣಾಚ್ಚ; ಏವಮಿಹ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಪರತ್ವೇ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹವಾಕ್ಯಾನಿ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೋತ್ಪಾದನಾಪೇಕ್ಷಿತಬುದ್ಧ್ಯೇಕದೇಶಪರಾಣಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ; ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೇಷು ವಾಗಾದೀನಾಂ ಕೃತ್ವಾಂತಃಕರಣಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾತ್। ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಕವಾಗಾದಿಕರಣ ಸಂಬಂಧಪೂರ್ವಕವಕ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ; ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯೇಷು ಜೀವಸ್ಯೈವ ವಕ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್, ತಸ್ಮಾದಿಹ ಸಂದರ್ಭೇ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ। ವಾಗೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹದಿತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರ್ತೃಕ ಇವ ಮನ ಏವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹೃದಿತಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ಮನಃಕರ್ತೃಕೋಽಪಿ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹ ಉಕ್ತಃ, ಸ ತು ಮನಃಪ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಭೇದಂ ಗಮಯತೀತಿ ತದನುಸಾರೇಣೈವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಏವಂ ಚಾನ್ಯತ್ರಮನಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಮನಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೌಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯನೇವ ಮನಉಪಾಧಿಕಜೀವಪರ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್।।

ರೇಚಿತವತೀತಿ।

ದುಹ ಪ್ರಪೂರಣೇ ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶಕಂ ಪ್ರಪೂರಣಪದಂ ರಿಕ್ತೀಕರಣಾರ್ಥಕಂ, ರಿಕ್ತೀಕರಣಂ ಚಾತ್ರ ಫಲಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣ ಸ್ವಲ್ಪತಯಾ ವಿಭಾಜನಮೇವ।

ತಸ್ಯಾ ದುಗ್ಧಾಯಾ ಇತಿ।

ಗೋಸ್ಥಾನೀಯಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಂ ಪಯಃಸ್ಥಾನೇ ಫಲಚೈತನ್ಯಂ ಚ। ನನು ತಸ್ಯಾ ವಾಚ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್; "ಪ್ರಾಣ ಏವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹೃತ್ ತಸ್ಯ ಗಂಧಃ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಚಕ್ಷುರೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹತ್ ತಸ್ಯ ರೂಪಂ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರೇ"ತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಘ್ರಾಣಾದೀನಾಂ "ಹಸ್ತಾವೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹತಾಂ ತಯೋಃ ಕರ್ಮ ಪರಸ್ತಾತ್ ಪ್ರತಿಹಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಪಾದಾವೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹತಾಂ ತಯೋರಿತ್ಯಾ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರೇತಿ" ಪರ್ಯಾಯಯೋಃ ದ್ವಿವಚನಾಂತತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಹಸ್ತಪಾದದ್ವಯಯೋಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನೇನಾತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಪರತ್ವಾವಸಾಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್। ವಾಕ್-ಪರ್ಯಾಯೇ ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಪರತ್ವಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್। ಲಿಂಗಾವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್। ವಾಗಾದಿಷು ಕ್ರಿಯಾಕರಣಭಾವೇನೇವ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸಂಬಂಧೇನ ವಾಗಾದಿಪ್ರತಿವಿಧಾನಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್॥

ನನ್ವಿಹ ಸಂದರ್ಭೇ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದೋ ಜೀವಪರಶ್ಚೇತ್ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಜೀವದ್ವಾರಕವಾಗಾದಿಸಂಬಂಧೋ ವಾಗಾದಿಕರಣೈಃ ನಾಮಾದ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಕಸ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮನುಪಹಿತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯವತಾರಯತಿ –

ಉಪಹಿತಚೈತನ್ಯದ್ವಾರೇತಿ।

ದ್ರಷ್ಟುತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಾಹೇತಿ।

ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಯತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಯದ್ ಘ್ರಾತೃತ್ವದ್ರಷ್ಟುತ್ವಶ್ರೋತೃವಾದಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯಾದ್ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶಬ್ದೇನ ಸಂಗೃಹೀತಮ್। ನನು ಫಲಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಗ್ಧೃತ್ವಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ, ನ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್, ಅತೋ ವಾಚಿ ತದುಕ್ತಿರ್ನ ಯುಕ್ತತ್ಯಾಶಮಾಹ –

ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಪೀತಿ।

ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಚೈತನ್ಯಸಂಬಂಧಾಧೀನಃ। ಅತಶ್ಚೈತನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಕ್ಫಲರೂಪಂ ಚೈತನ್ಯಮದೂದುಹದಿತ್ಯನೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ।

ಭೂತಾನಿ ಶಬ್ದಾದಯಶ್ಚೇತಿ।

ನನು ವಾಗಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ನಾಮಾದಯೋ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ; ತಾದರ್ಥ್ಯಮೇವಾತ್ರಾಪಿ ಭೂತಮಾತ್ರಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್, ತಾ ವಾ ಏತಾ ಇತಿ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿಸರ್ವನಾಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ ದಶಸಂಖ್ಯಾಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ-ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ। ಅಥ ಯಥಾಽಸ್ಯೈ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಭೂತೈಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾದಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ। ದಶಸಂಖ್ಯಾಶ್ರವಣಂ ತು ಭೂತಮಾತ್ರಾಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಭೇದೇನ ಟೀಕಾಯಾಮುಪಪಾದಿತಮ್॥

ನನು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಸರ್ವಭೂತೈಕ್ಯಂ ಕುತ್ರೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ಭೂತೇಷ್ವಿತಿ।

ದಶೈವ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಅಧಿಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷಸಿದಿತ್ವೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ನೋ ಏತನಾನೇತಿ ತದೈಕ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾದದ್ವೈತಂ ತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ನ ಚೈವಂ ಸತಿ "ತಾ ವಾ ಏತಾ" ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮೇವ ಸರ್ವಭೂತೈಕ್ಯೋಪಪಾದನೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಿಂ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹಪ್ರತಿವಿಧಾನವಾಕ್ಯೈರಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್; ವಿಷಯಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿರಿಂದ್ರಿಯಾಧೀನಾಂ ತೇಷಾಮಪಿ ಕರಣತಯಾ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಿತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಿರ್ವಿಷಯಾಧೀನೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಾನಾಂ ಜೀವೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿವಿಧಾನವಾಕ್ಯಾದ್ ವಾಗಾದಿಪರತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹವಾಕ್ಯಲಬ್ಧಜೀವವಿಶಿಷ್ಟವಾಗಾದಿಪರತಯಾ ಜೀವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿವಿಧಾನಸಿದ್ಧೇಃ। ತತಃ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಚಾ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಪ್ರಾಣಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ಪ್ರಾಣೇನ ಸರ್ವಾನ್ ಗಂಧಾನಾನೋತೀತ್ಯಾದಯೋ ವಾಗಾದಿಸಮಾರೋಹಣನಾಮಾದ್ಯಾಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಾಸ್ತು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಪ್ರಜ್ಞಾದೋಹಾದಿವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಣಾಂ ಜೀವೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಿನಿ ಶುದ್ಧೇ ಪರ್ಯವಸಾನಲಾಭಾರ್ಥಾಃ, ನ ತು ಪ್ರಜ್ಞಯೇತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಾವ್ಯತಿರೇಕಮುದ್ರಯಾ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಜೀವಸಂಬಂಧಾವಶ್ಯಂಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಜೀವವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ವಾಗಾದಿಷು ನಾಮಾದಿಪ್ರತಿವಿಧಾನೋಕ್ತೇಃ ನಾಮಾದೀನಾಂ ಜೀವೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಪರ್ಯವಸಾನದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಾಃ। 'ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾದ್ ನ ಪ್ರಾಣಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ಘ್ರಾತಾರಂ ವಿದ್ಯಾದ್' ಇತ್ಯಾದಯೋ ನಾಮಾದೀನಾಂ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ತೇಷಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವದೃಢೀಕರಣಾಕರ್ಥಾ ಇತಿ ‘ತಾ ವಾ ಏತಾ' ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸರ್ವೇಪಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸರ್ವಭೂತೈಕ್ಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಫಲಾಃ॥

ಇತಿ ಏಕಾದಶಂ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಮ್।

ಕಣಭಕ್ಷಪದಕ್ಷಕಪಕ್ಷಪರಿಷ್ಕರಣಕ್ಷಣತಕ್ಷಣದಕ್ಷಗಿರಮ್।
ಅತಿಕರ್ಕ್ಕಶತರ್ಕಶತಕ್ಷುಭಿತಕ್ಷಪಿತಕ್ಷಪಣಕ್ಷಣಭಂಗಪದಮ್॥೧॥

ಕಪಿಲೋಕ್ತಿನಿರಾಕರಣಪ್ರವಣಂ ಕೃತಪನ್ನಗಸೂಕ್ತಿಪರಿಷ್ಕರಣಮ್।
ನಯಮೌಕ್ತಿಕಭೂಷಿತಭಟ್ಟಮತಂ ವಿಮಲಾದ್ವಯಚಿತ್ಸುಖಮನಧಿಯಮ್॥೨॥

ಮಹತಾಮಪಿ ಮಾನ್ಯತಮಂ ವಿದುಷಾಂ ವಿನಿವೇಶ್ಯ ಗುರುಂ ಹೃದಿ ವೈಶ್ವಜಿತಮ್।
ನಯಸಂಹತಿಶಾಲಿನಿ ಕಲ್ಪತರೌ ವಿವೃತಶ್ಚರಣಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಥಿತಃ॥೩॥

ಶ್ರೀಮದ್ಭರದ್ವಾಜಕುಲಜಲಧಿಕೌಸ್ತುಭಶ್ರೀರಂಗರಾಜಾಖ್ಯಮಖಿತನಯನಿರ್ಮಿತೇ।
ವೇದಾಂತಕಲ್ಪದ್ರುವರಪರಿಮಲೇಽನಘೇ ಪೂರ್ಣೋಽಜನಿಷ್ಟಾದ್ಯಚರಣ ಇಹ ಸತ್ಪ್ರಿಯೇ॥೪॥

ಇತಿ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರುಪರಿಮಲೇ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ಸಮಾಪ್ತಃ॥

ಸರ್ವತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧ ॥

ಯತ್ಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ।

ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಸಾರ್ವಜ್ಞಾದಿಸಿದ್ಧಿರೇವ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಮಪ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ ಏವ ಭವತೀತ್ಯಂತಂ ವೃತ್ತಾನುವಾದಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಥಮಪಾದಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸಂಗತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿ ತು ವೃತ್ತಾನುವಾದಭಾಷ್ಯಾಂತರಂ ನ ತತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಾವಲಂಬೇನೋತ್ತರಪಾದಾರಂಭಾಕ್ಷೇಪಗಮಕತಯಾ ತದಾರಂಭಪ್ರತಿಕೂಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ಭಾಷ್ಯಮಾಕ್ಷೇಪಪರತಯೈವ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಮಾಧಾನಮಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನೀತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಭಾಷ್ಯಗತೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತ್ವಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ತಚ್ಛಂಕಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯವತಾರಯತಿ -

ಯದ್ಯರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।

ಕೈವ ಕಥೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಬಾಧಕಸ್ಯ ಲಿಂಗಬಾಧನಕ್ಷಮತ್ವಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಶಂಕಾಂತರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ತಲ್ಲಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಡಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನ ಟಿಲೋಪ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನನಿತೀತಿ ಟೀಕೋಪವರ್ಣಿತಸ್ಯೈವ ವಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ತೃತೀಯಾಂತಂ ತತ್ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಂ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಾನ್ವಯಿನಿ ತತ್ಪದೇ ವಿಭಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಾಯೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ತಜ್ಜಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥ ಏವಾಪಾದಾನಪಂಚಮೀ ಅಪಾದಾನಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಯೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತಾವನಿತಿ ಕ್ಲೀಬಂತಸ್ಯ ಅನಮಿತ್ಯರ್ಥತಃ ಪಚಾದ್ಯಜಂತೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಕ್ರತುರ್ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ।

ಕ್ರತೂ ಅಧ್ವರಸಂಕಲ್ಪಾವಿತಿ ನಿಘಂಟುಃ ।

ತತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ತನ್ಮಯ ಇತಿ ।

ಮಯಡ್ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ಕೇಚನ ವೈಯಾಕರಣಾಃ ಪಠಂತಿ ॥

ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಗುಣವಿಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತಿ ಕೇವಲಕರ್ಮವಿಧಿವತ್ಕೇವಲೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಚ “ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ” “ದಧ್ನೇಂದ್ರಿಯಕಾಮಸ್ಯ ಜುಹುಯಾತ್” “ಚತಸ್ರೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಜುಹೋತೀ”ತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಧೇರಿವ ಶಮವಿಧಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯದಾತೃತ್ವಮಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಜೀವವಿಷಯ ಏವೋಪಾಸನಾವಿಧಿರ್ಲಬ್ಧಾತ್ಮಾ ಶಮವಿಧೇರಾಶ್ರಯದಾತಾ ಭವತೀತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಗುಣಾವಿರೋಧ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ನನು ಶೂರ್ಪವಿಧೇರ್ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾಭಾವೇಽಪಿ ದರ್ವ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಹೋಮಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಲಾಭಾರ್ಥೋ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾದ್, ದೃಷ್ಟೋ ಹ್ಯಾತಿಥ್ಯಾಯಾಂ “ಚತುರ್ಗೃಹೀತಾನ್ಯಾಜ್ಯಾನಿ ಭವಂತೀ”ತ್ಯೈಾಪಭೃತಾಷ್ಟಗೃಹೀತವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ “ನ ಹ್ಯತ್ರಾನೂಯಾಜಾ ಇಜ್ಯಂತ” ಇತಿ ತದನಂತರಾಮ್ನಾತೋ ಹೇತುರೌಪಭೃತಮಾಜ್ಯಂ ಚತುರ್ಗೃಹೀತಂ ಪ್ರಯಾಜಾರ್ಥಮ್, ಉಪರಿತನಮನುಯಾಜಾರ್ಥಮಿತಿ ವಿಭಾಗಜ್ಞಾಪನದ್ವಾರಾಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯತ್ರೇಷ್ಟಿವಿಕೃತಾವನೂಯಾಜಾನಾಮಭಾವಸ್ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯೋಪಭೃತೋಪರಿತನಂ ಚತುರ್ಗೃಹೀತಂ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಧಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೌ “ಯದುಪಭೃತಿ” “ಪ್ರಯಾಜಾನೂಯಾಜೇಭ್ಯಸ್ತದಿತಿ” ವಚನಸ್ಯಾತಿಹಾಯೇಡೋಬರ್ಹಿಃ ಪ್ರತಿ ಸಮಾನಯತೇ ಜುಹ್ವಾಮೌಪಭೃತಮಿತಿ ವಚನಸ್ಯ ಚ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಉಪರಿತನಪ್ರಯಾಜದ್ವಯಾನೂಯಾಜತ್ರಯಾರ್ಥತಯಾಽವಗತಾದೌಪಭೃತಾಷ್ಟಗೃಹೀತಾತ್ಪ್ರಯಾಜದ್ವಯಾರ್ಥಮರ್ಧಂ ಸಮಾನೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಧಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಲಾಭಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾಂ ಶಂಕಾಮನುವದತಿ  -

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅನುಯಾಜಾನಾಮಭಾವೋ ಹೇತುರ್ಮುಖ್ಯೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರ ತಥಾ ಭವತು ನಾಮ ಇಹ ತು ದರ್ವ್ಯಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಮನ್ನಕರಣತ್ವಂ ನ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ ನ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಹೇತುವಚನಸ್ಯೇತಿ ।

ಹಿಶಬ್ದಬೋಧ್ಯಹೇತುತ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಾನ್ನಕರಣತ್ವವಾಚಿನ್ಯಾಸ್ತೃತೀಯಾವಿಭಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುವಾದತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು ಸ್ತುತಿಪಕ್ಷೇ ಇವ ಹೇತುಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನ್ನಕರಣತ್ವಸ್ಯಾನುವಾದಸ್ತುಲ್ಯಃ । ತೇನೇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಪರಾಮೃಷ್ಟಶೂರ್ಪಗತಮನ್ನಕರಣತ್ವಂ ಯಥಾಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಪೂರ್ವಮನ್ನಕರಣತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವನಿರ್ದೇಶಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಯದ್ಯದನ್ನಕರಣಂ ತೇನ ತೇನ ಹೋತವ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇಣ ದರ್ವ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಶೂರ್ಪಸಾಧಾರಣಾನ್ನಕರಣತ್ವಸದ್ಭಾವೇನ ಹೋಮಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್ ; ತುಲ್ಯೇಽಪ್ಯನುವಾದತ್ವೇ ಸ್ತುತಿಪಕ್ಷ ಏವಾಶ್ರಯಣೀಯಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಶೂರ್ಪಸ್ಯಾಽಶ್ರುತಾನಾಂ ದರ್ವ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ವಿಕಲ್ಪಾಪತ್ತೇಃ ; ವಿಷಮಶಿಷ್ಟವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಚಾತ್ಯಂತಾಽನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಹಿಶಬ್ದಸ್ತು ನಿಪಾತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಲಂಬ್ಯ ಚರಿತಾರ್ಥಃ । ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತುತಾವೇವ ಹೇತುಭಾವಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಜಮಾನೋಽಯಜಮಾನಾದುತ್ತರಃ ತಸ್ಮಾದ್ ದಕ್ಷಿಣೋಽರ್ದ್ಧ ಆತ್ಮನೋ ವೀರ್ಯವತ್ತರ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು ಹೇತುವಚನಾತ್ ।

ಅತಃ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥೇನೇತಿ ।

ಮಯಡರ್ಥೇೌ ಮನೋವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತದ್ವಿಕಾರೋ ಜೀವ ಇತಿ ಸ ಏವ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಃ ಸೋಪಿ ಕಥಂಚಿದುಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ಯೋಜ್ಯಃ ।

ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತಿಃ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತದಭಾವೇಪಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷೇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಮಾ ಭೂದ್ವಿಕಾರಾದಿರೂಪತಯಾ ಸಂದಿಗ್ಧೇನ ಮಯಡರ್ಥೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಂ , ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾ ಸತಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮುಪಾಸಕವಿಶೇಷಣತ್ವಾಪತ್ತ್ಯೋಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಾಲಾಭಃ । ಕಸ್ಯ ಕ್ರತುಮಿತಿ ಪ್ರತಿ ಸಂಬಂಧ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಂತರ್ಧೌ ಯೇನಾದರ್ಶನಮಿಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರೈವಾಂತರಂಗತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಇತಿ ಲಬ್ಧೇ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಇಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ತಾವದ್ಗುಣಾಮ್ನಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾನುರೋಧಾಚ್ಚ ತೇಷಾಮರ್ಥಾದುಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಲಾಭಾದೇವಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾನಲಿಂಗತತ್ಪದೋಪಾತ್ತವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ನ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟವಾಕ್ಯಾಂತರಶ್ರುತಭಿನ್ನಲಿಂಗೋಪಾತ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್  ; ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಸ ಕ್ರತುಮಿತಿ ತತ್ಪದಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ , ಕ್ರಿಯಯಾ ಕರ್ತುರಾಕ್ಷೇಪತೋ ಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ತತ್ಪದೋಪಾತ್ತವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಶ್ರಯದಾನಾರ್ಥತಯಾ ತಸ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ; ಉಮಾಂ ಸ ಪಶ್ಯನ್ ಋಜುನೈವ ಚಕ್ಷುಷೇತ್ಯತ್ರ ಚಕ್ಷುಷಃ ಪಶ್ಯತಿಕ್ರಿಯಾಕರಣತ್ವೇನಾಕ್ಷೇಪತೋ ಲಭ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಋಜುತ್ವಗುಣಾಶ್ರಯದಾನಾರ್ಥತಯೇವ ಚಕ್ಷುಷೇತ್ಯಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದಿಹಾನ್ಯಪರವಾಕ್ಯಾಂತರಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕಥನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ತಥಾ ಚೇತ್ಯೇತದರ್ಧಮವತಾರಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನ ಇತಿ । ಅಯಮಾಶಯಃ । ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಥಮಾಂತಾನಾಂ ನ ತತ್ಪದೋಪಾತ್ತಜೀವವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕತಯಾಽನ್ವಯಃ ಕಿಂ ತು ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತಿ ವಿಧೀಯಮಾನೋಪಾಸನಾಪ್ರಕಾರಸಮರ್ಪಕತಯಾ ; ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತ್ಯೇತದನಂತರಮಿತಿಕರಣಾದನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯನ್ವಯಪ್ರತೀತೇಃ, ತಥಾನ್ವಯೇ ಸತ್ಯೇವ ಏಷ ಮೇ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಚ್ಚ , ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಪ್ರಕಾರಾಭಿನಯಪರತ್ವಂ ವಿನಾ ಸ್ವತಂತ್ರಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಮೇ ಇತ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯೇವ ಚ “ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತ್ರಿಃ ಪಾಠಸ್ಯ “ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ದ್ವಿಃ ಪಾಠಸ್ಯ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ಥಾನೇ ಹೃದಯಾಂತರ್ವರ್ತ್ತಿತ್ವಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಾಭ್ಯಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ “ಪ್ರಾಯಣೀಯಂ ಪ್ರಥಮಮಹಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಚತ್ವಾರೋಽಭಿಪ್ಲವಾಃ ಷಡಹಾಃ, ಏಕಃ ಪೃಷ್ಠ್ಯಃ ಷಡಹ: ಸಮಾಸಃ ಸ ದ್ವಿತೀಯಃ ಸ ತೃತೀಯಃ ಸ ಚತುರ್ಥಃ ಸ ಪಂಚಮಸ್ತ್ರಯೋಽಭಿಲವಾ: ಷಡಹಾಃ ಏಕಃ ಪೃಷ್ಠ್ಯಃ ಷಡಹ” ಇತ್ಯಾದೌ ಗವಾಮಯನಿಕಾಹಃಕ್ಲೃಪ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ಅಭಿಪ್ಲವಷಡಹಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಸಕೃತ್ಪಾಠಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಸ್ಥಾನೇ ಷಡಹಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾಭ್ಯಾಸಾರ್ಥಃ । ಏವಮಿತಿಶಬ್ದೋಕ್ತಃ ಪ್ರಕಾರಶ್ಚ ಮನೇಾಮಯತ್ವಾದ್ಯನುಸಂಧೇಯಗುಣಜಾತರೂಪಸ್ತತ್ಕ್ರಮರೂಪೋ ವಾ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಮುಪಾಸ್ಯಗುಣಾನಾಂ ವಿಧಾನಂ ತತ್ಕ್ರಮವಿಧಾನಾದಾಕ್ಷೇಪತೋ ಲಭ್ಯತೇ ಪೃಷ್ಠಗತಸರ್ವತಾವಿಧಾನಾದಿವ ಪೃಷ್ಠಾನಾಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾನ್ವಯಿನೇತಿಕರಣೇನ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೇರೇತಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ಮೀತ್ಯೇತದಂತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತಿ ವಿಧೀಯಮಾನಾಯಾಮುಪಾಸನಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾರತಾಪಾದನಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಮನೇಾಮಯತ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣ ವಾ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯುಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇ ಸ್ಥಿತೇ ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತತ್ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ಕಸ್ಯ ಕ್ರತುಃ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ವಿಶೇಷ್ಯಮನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವದಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಶಮವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಅನ್ಯಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಸ ಇತ್ಯನ್ಯಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನಾಜ್ಜೀವಃ ತತ್ರ ಕತರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ವಿಶಯೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಾನ್ವಿತಾನಾಂ ಬಹೂನಾಂ ಲಿಂಗಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಾನುರೋಧಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯೇಷ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾತ್ಮಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಪುಁಲ್ಲಿಂಗೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಂ “ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇ”ತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದೋಪಾತ್ತಜೀವಾನ್ವಯಿತ್ವಾಭಾವೇ ತಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾ ದಿತಿ । ತನ್ನ ; ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸನ್ನಿಧಾಪಿತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯೇತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ । ತತ್ರ ತತ್ಪದಂ ಜೀವಂ ಪರಾಮೃಶತ್ ಸಂಕಲ್ಪಾನುಸಾರಿಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಪರಾಮೃಶತಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಕೃತತ್ವಾತ್ ತಥಾ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಶ್ಚ ಮನೋಮಯ: ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತಿ ಜೀವಲಿಂಗೇ ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕ ಪರಿಶ್ರಮಣಖೇದಸಂಪಾದಕಮನಃಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಿರುಪಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಹೇಯಗುಣಪರತಯಾ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ ಕಿಂ ತೂಪಾದೇಯಗುಣಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇ ಇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಃ । ತೇನ ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯೇತತ್ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಾನಿ ಯಾನಿ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಾನ್ಯರ್ಣವಾದೀನಿ ಯಾನಿ ಚ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಾಧ್ಯಾನಿ ಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಾದೀನಿ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸ್ವಪದಾರ್ಥವದ್ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾಣೀತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯೇ ದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಯೇ ವರ್ಣಿತಾ ಮನೋವಿಕಾರಾ ಭೋಗ್ಯಾದಯಃ ತದುಪಾದಾನತಯಾ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪರಮ್ । ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಾಣಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಾಯವೋ ವಾ ಶರೀರಾಣಿ ಶರೀರವನ್ನಿಯಮ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಯದ್ವಶ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ವಶ್ಯಪ್ರಾಣವಾಯುತ್ವಂ ವಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಣ ಸಹ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಮ್ ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸಕಾನಾಮಪೇಕ್ಷಿತಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿಸಂಪಾದನಾರ್ಥಚಿತ್ತವಶೀಕರಣೋಪಯೋಗಿ ತತ್ಪರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತೇನೈವಂಭೂತಗುಣಾನುಸಂಧಾನಾನುಸಾರಿಫಲೋಪಯೋಗಿತಯಾ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸನ್ನಿಧಾಪಿತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಚ ಸಿಧ್ಯತಿ ।

ನ ಚೈತದ್ಯಥಾಕ್ರತುರಿತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಾತ್ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಮಾತ್ರಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।

ಯಥಾ ಸತ್ಯಪಿ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇ ವಚನಬಲಾದ್ ಜೀವವಿಷಯಯಾಽಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಥಾ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತಯಾಽಂತರಂಗತ್ವಾದಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಜೀವಮುಪಾಸ್ಯ ಪರಿಗೃಹೀತವತ್ಯೋಪಾಸನಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾವಕಾಶಸದ್ಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುವಾಕ್ಯಶೇಷೋಪಷ್ಟಂಭಕಮಿತಿ ನ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ । ಏವಂ ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವಲಿಂಗಯೋಜನಾ ಕಾರ್ಯಾ ಜೀವೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಯೋಜನೇತ್ಯಗ್ರಿಮವಿಚಾರಸ್ಯ ನಾಸ್ತ್ಯವಕಾಶಃ । ಮನೋಮಯತ್ವಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವರೂಪಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ತಯೇಾ: ಸ್ವತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತದನುರೋಧೇನಾಪಿ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಬಹೂನಿ ಹ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ । ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಂ ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತಯಾ ಸಕಲಕಾರ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸರ್ವಕಾಮತ್ವಂ ತದುಪಯೋಗಿಸಕಲಸೃಜ್ಯವಿಷಯಸ್ಸೃಷ್ಟಿಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಗಂಧತ್ವಂ ಸರ್ವರಸತ್ವಂ ಚ ಸಕಲದೇಶಕಾಲವರ್ತಿವಸ್ತುಜಾತಗತಸರ್ವಗಂಧರಸಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತಮಿತ್ಯನೇನೋಕ್ತಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದೀನಿ । ನಚೈತಾನಿ ಜೀವ ಉಪಪದ್ಯಂತೇ । ನನು - ಏಷಾಂ ಜೀವೇಽನುಪಪತ್ತೌ ಪುನಃ ಸ ಏವ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯವಿರೋಧಃ । ಮನಃಪ್ರಾಣೋಪಕರಣತ್ವಯೋಃ ಹೇಯತ್ವನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾಭ್ಯಾಮಿವ ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನೇಾಪಾಸಕಪ್ರೇಪ್ಸಿತತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ – ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೋ ನ ಸರ್ವಗುಣವಿಷಯಃ ಕಿಂತೂಪಾಸಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಹಗುಣವಿಷಯಃ । ತಥಾ ಚೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಶ್ರುತಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಾದಿವನ್ನೋಪಾಸಕೇನೋಪಾಸನಾಫಲಾನುಭವದಶಾಯಾಂ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಾ ಇತಿ ನ ತದ್ವಿಷಯಃ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ತದಪ್ರೇಪ್ಸಿತಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತತ್ರಾಪಿ ತತ್ಸಂಕೋಚಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ; ತದಸಂಕೋಚವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಂಭವೇಽನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತತ್ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಾನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಅಥವಾ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿಕಮಪ್ಯಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಾದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪೈರುಪಾಸಕೈಃ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ನ ತತ್ರಾಪಿ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಸಂಕೋಚಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿರಣ್ಮಯಪುರುಷೋಪಾಸನಾಫಲೇ ಸರ್ವದುರಿತವಿರಹೇ ಕಾ ಗತಿಃ । ಉದೇತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯೋ ಯ ಏವಂ ವೇದೇತಿ ತತ್ರ ಸಫಲವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನೇ ತಥೈವ ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ ತತ್ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ಸಂಕೋಚ: ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಸರ್ವದುರಿತವಿರಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯಪಿ ಯದಿ ಮನೋಮಯತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋವಚ್ಛೇದಕೃತಮನೋವಿಕಾರತ್ವಂ , ಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣೋಪಕರಣತ್ವಮ್ ; ಯದಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಲಿಂಗಾನಾಂ ನಾಲ್ಪತ್ವಬಹುತ್ವಕೃತಂ ವೈಷಮ್ಯಂ , ತಥಾಪಿ ಜೀವಲಿಂಗಾನಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾಂತರವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಪರಿತನಟೀಕಾಕಲ್ಪತರುಗ್ರಂಥಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಇತಿ ।

ನನು  - ಯದಿ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಜೀವಭಾವೋ ನ ನಿವರ್ತತೇ ? ಯದಿ ತದಾನೀಂ ಸದಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತನಿವರ್ತನಾಕ್ಷಮಂ , ಕಿಮಿತಿ ಜೀವಸ್ತೇನರೂಪೇಣ ರೂಪವಾನ್ನ ಸ್ಯಾದ್ ರಜ್ಜುಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತನೀಯಭುಜಗವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ - ಚೇತ್ । ಅತ್ರಾಯಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಾಶಯಃ – ಜೀವಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ನನವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿರ್ನ ಹಾತವ್ಯಾ , ತರಂಗಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಮುದ್ರೇ ಯೋಜನಾಯಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಬುದ್ಧಿರಿವ । ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜೀವೇ ಯೋಜನಾಯಾಂ ತು ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜೀವತ್ವಬುದ್ಧಿರ್ಹಾತವ್ಯಾ , ದರ್ಪಣಮುಖೇಽವದಾತತ್ವಯೋಜನಾಯಾಂ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖಭಿನ್ನತ್ವಬುದ್ಧಿರಿವ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಮನುಪಮೃದ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಲಿಂಗಯೋಜನಾಯಾಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾಯಾಮನ್ಯತ್ರ ತದುಪಮೃದ್ಯ ಸಾ ಕಾರ್ಯೇತಿ । ಆಚಾರ್ಯೈರ್ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನಾಯಮಾಶಯಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಸಾಧಾರಣರೂಪಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಸಮಾರೋಪ್ಯಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾಪ್ಯೇಷ ಏವಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ನನ್ವೇತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತಿ ಟೀಕಾ ನ ಯುಕ್ತಾ , ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ಯಾಪಿ ಯುಕ್ತತಯಾ ತೇನ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ಯಾನುಪಲಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ , ನ ಚ - ಅನ್ಯಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನಾನ್ನಿರ್ಣಯೋ ನ ದೃಢ ಇತಿ ತದುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಽನ್ಯಾರ್ಥಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಾಮರ್ಶೋಪಪತ್ತೇಃ , ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣೇ ತಥಾಭೂತಪರಾಮರ್ಶಾದೇವ ನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ , ನ ಚ ತೇನ ಗತಾರ್ಥಃ ಸ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಂತರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಮವಾಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದೇವ ನಿರ್ಣಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ , ನ ಚ - ಜೀವೇಽಪಿ ಜೀವಬುದ್ಧ್ಯುಪಮರ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಲ್ಲಿಂಗಾನಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಂತ ಇತ್ಯಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪುನರುದ್ಭಾವನಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ , ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಪುನರುದ್ಭಾವನಮಪಿ ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ನ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ನಿಧಾನಮಿತ್ಯಧಿಕಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಾಯೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿತಿ” ವಾಕ್ಯೇ ಇದಮಿತಿ ನ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ; ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಫಲಂ ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಲಾಭಃ । ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನೇನಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ವಾನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಕ್ರತೌ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಲಿಂಗಂ ಬಾಧಿತ್ವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯೇವಮನನ್ಯಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ನಿಧಾನಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತದವಲಂಬನಾ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೋಪಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ಭಾಷ್ಯೇ ಶಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದತೋಕ್ತಿಃ , ನ ತು ಶಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ - ಯದ್ಯಪೀತ್ಯನೇನಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯವಾದತ್ವದ್ಯೋತನಾದ್ , ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣೇ ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ , ಪರತ್ರಾಪಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಅನುವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತೌ ವಿವದಮಾನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತದನುವೃತ್ತಿಃ ಕಥಂ ಹೇತುಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ? ಯದಿ ತದನುಕರ್ಷಣೈಕಪ್ರಯೋಜನೇದಂ ವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಶ್ರೀಯೇತೇತ್ಯಧಿಕಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವಂ ಹಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕುಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತಿ ಗ್ರಂಥೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಪನಯಾರ್ಥಮೇತಸ್ಯೈವೋಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತಿ ನ ತದರ್ಥಃ , ಕಿಂ ತ್ವೇತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತಿ ತದರ್ಥಮ್ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ।

ಝಟಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಾದ್ಯಾರ್ಥಮಾದಾಯ ಶಂಕತೇ -

ನನು  ಯದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯೇತಿ ।

ನನು - ಅಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸೂತ್ರೇ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಸೂತ್ರೇ ಪುನರುಕ್ತೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ತಾಭ್ಯಾಂ ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮೋಪಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೌ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯೇತೇ ಇತಿ । ನ ಚ - ತಾಭ್ಯಾಮನುಗಮಾದಿತಿ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರಾವಯವೇನಾಸ್ಪಷ್ಟಂ ದರ್ಶಿತಾ ಯುಕ್ತಿಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮನೂದಿತಾಽಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರಸ್ತ್ವಾದ್ಯಸೂತ್ರ ಏವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉಪನ್ಯಸ್ತಾಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ತೃತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ಟೀಕಾಯಾಮವತಾರಿತತ್ವಾತ್ , ಯದವೋಚಾಮ ಸಮಾರೋಪ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪವಿಷಯೇ ಸಂಭವಂತಿ , ನ ತು ವಿಷಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪ್ಯಾ , ಇತಿ ತಸ್ಯೇತದುತ್ಥಾನಮಿತಿ , ತತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಟೀಕಾಯಾಮೇವೇಾಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ಸತ್ಯಮ್ ; ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಸೂತ್ರಯೋರನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಮುಪಪತ್ಯನುಪಪತ್ತೀ ದರ್ಶಿತೇ ಇಹ ತು ತಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾರೋಪವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಟೀಕಾಕಾರೈಃ ಸ್ವೋಲ್ಲಿಖಿತಪ್ರಕಾರಮವಲಂಬ್ಯೇಹ ಸೂತ್ರೇ ತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯೈತದುತ್ಥಾನಮಿತಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮೋಪಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣೋಕ್ತಂ , ನ ತು ತದುಪಪಾದಕಪ್ರಕಾರೈಕ್ಯೇನಾಪಿ । ಅತೋ ನ ಪುನರುಕ್ತ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನನು ಭಾಷ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಾಭಿಧಾನಮನುಪಪನ್ನಂ ; ಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಾಸಂಭವಾತ್ ।
’ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಚ್ಚೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವೇದಾಖ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ತದಪ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸರ್ವಮೇಕೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ॥
ತಥರ್ಗ್ವೇದಾದಯೋ ವೇದಾಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಯೇಽಪಿ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ।
ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನಾತ್ಮನಾಂ ತೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾನುಗತಾಃ ಸದಾ ॥
ತೇಷಾಮಂತರ್ಗತೇಚ್ಛಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ ।
ವಿವಕ್ಷಾ ಚಾವಿವಕ್ಷಾ ಚ ಜ್ಞಾಯತೇ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಃ ॥’ ಇತಿ ॥
’ನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಪ್ರದಾಯಾದ್ಯಾ ಯೇ ಮೀಮಾಂಸಕಯಾಜ್ಞಿಕಾಃ ।
ವೇದಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ತೇಷಾಮಭಿಪ್ರಾಯೋಽಯಮಿಷ್ಯತೇ ॥’
ಇತಿ ಚ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಕೈರಪಿ ವೇದೇ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಃ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಪಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯವತಾರಯತಿ ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಾಭಿಧಾನಮಪೀತಿ ।

ಉದ್ದೇಶ್ಯಾಽವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಪ್ರವೇಶಃ ತಥಾಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧೋಽಪೇಕ್ಷಣೀಯ ಇತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯೋಪಾದೇಯಯೇಾರ್ಮಧ್ಯೇ ವಿಶಿಷ್ಯೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಾಸಂಬಂಧವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿನ ಉದ್ದೇಶಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಸೋಮಾಧಾರತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಸೋಮಾವಸೇಕನಿರ್ಹರಣಾದಿದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಗ್ರಹೇಷ್ವಿವ ಚಮಸೇಷ್ವಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಗ್ರಹೈಕತ್ವವದ್ಗ್ರಹತ್ವಮಪಿ ನ ವಿವಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಯಥಾ ವ್ರೀಹೀನ್ಪ್ರೋಕ್ಷತೀತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಯೋಚ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾನಾಂ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಪೂರ್ವಸಾಧನತ್ವಾಕಾರೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮ್ , ಅಪೂರ್ವಸಾಧನತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವ್ರೀಹಿಪದಸ್ಯ ಯಥಾ ಯವಸಾಧಾರಣ್ಯಂ , ತಥೇಹಾಪಿ ಗ್ರಹಪದಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಸಮರ್ಪಕಸ್ಯ ಚಮಸಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಗ್ರಹಯಾಗಾವಾಂತರೇತಿ ।

ನನು ಸೋಮಾವಸೇಕನಿರ್ಹರಣಾದಿದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಗ್ರಹಯಾಗಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಾವಾಂತರಾಪೂರ್ವಸಾಧನವಿವಕ್ಷಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಗ್ರಹೇ ಸಂಮಾರ್ಗೋ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ -

ನನ್ವಿತಿ ।

ಉಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।

ಉಪಾದಾನಾಯ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಿತವಿಭಕ್ತ್ಯುಪನೀತಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೋ ಯಾಗವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।

ಉದ್ದೇಶ್ಯಯೇಾಃ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧ ಏಕಕ್ರಿಯಾವಶೀಕಾರಪ್ರಯುಕ್ತಃ ತಯೋರೇವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವಾ ವಾಚ್ಯಃ । ದ್ವಿವಿಧೋಽಪ್ಯತ್ರ ನ ಸಂಭವತಿ ; ಉದ್ದೇಶ್ಯಯೋಃ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಧಾನಯೋರುಪಾದೇಯಕ್ರಿಯಾವಶ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸೋಮಾವಸೇಕನಿರ್ಹರಣಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಸಂಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಪ್ರಾಕರಣಿಕೇಷು ಗ್ರಹೇಷ್ವಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ತೇಷು ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಸ್ಯಾನಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ನನು - ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಕತ್ವನಿಯಮೇನ ಶಬ್ದಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದೇಕತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಗ್ರಹಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮನಿವಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಗ್ರಹ ಏವೇತಿ ।

ಏಕತ್ವವಿಶೇಷಣೇಽಪಿ ಸೋಮಾವಸೇಕನಿರ್ಹರಣಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಸರ್ವೈರ್ಗ್ರಹೈರಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದುಪಾದೇಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇವೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಾಭಾವೇನ ತದ್ವೈಕಲ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಕ್ರಿಯಾವೈಕಲ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಶ್ಚ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕತ್ವಮವಲಂಬ್ಯ ಗ್ರಹಮಾತ್ರ ಏವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥಾಪ್ಯೇಕವಚನಸಾರ್ಥಕತ್ವಾಯ ತದುಪನೀತಮೇಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುದ್ದೇಶ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಗ್ರಹಂ ಸಂಮೃಜ್ಯಾತ್ತಂ ಚೈಕಮೇವೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ , ತದಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ - ತ್ರಿದೋಷದುಷ್ಟಪರಿಸಂಖ್ಯಾದೋಷಾಪತ್ತೇರಪಿ ।

ವಿದಿಮಾತ್ರೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಫಲಕತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಮಾಣವತ್ಪ್ರಮಿತಿಫಲಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಮಾತ್ರೇತಿ ಪಾಠೇಽಪಿ ವಿಧಿಪದಂ ಜ್ಞಾಪನಮಾತ್ರಪರಮ್ । ಕುತಃ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದ್ಬಾಧನಾದಿತ್ಯನೇನೇಾಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತೈರ್ವೇದಾಂತೈರಿತಿ ।

ಜೀವಾಭಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಿತಿ ।

ಆಧ್ಯಾಸಿಕಜೀವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯನೇನ ಬೀಜಾಂಕುರನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಟೀಕಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಪದಂ ಭ್ರಮಪರಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿಭ್ರಮಸಂತಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವರೂಪಾನಾದಿರವಿದ್ಯಾ ನಾಸ್ತಿ ಸಾಽಪ್ಯಸ್ತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತ್ಯಾಹ -

ಅನಾದಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ನನು ತಾದೃಶಾನಾಂ ಚ ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾ ನ ತು ನಿರುಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಸಾಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾ ಜೀವಾಶ್ರಿತಾಽಭ್ಯುಪಗತಾ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದ್ ಭ್ರಮರೂಪಾಽವಿದ್ಯಾಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಪರಿಹೃತಃ , ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಧೀನೋ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಸ್ತದ್ವಿಭಾಗೇ ಚ ಸತಿ ಜೀವಾಶ್ರಿತತ್ವಸಿದ್ಧಿರವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅನಾದಿಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸ್ತನ್ನಿರೂಪಕಾವಿದ್ಯಾಧೀನಃ, ಅವಿದ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಾಧೀನಾ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಾಧೀನತ್ವಾತ್ಸರ್ವವಿವರ್ತಾನಾಮ್ । ತತ್ರ ಯಥೇತರೇತರತಂತ್ರತ್ವಮನಾದಿತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಾವಹಮ್ ಏವಮಿಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವಚಿತ್ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾಭಿಧೇಯತ್ವಾದೌ ।

ನನು ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ತೇನ ವಿರೋಧಪ್ರಸಜ್ಜನಂ ಮೈವೋಪಪಾದಿ , ಜೀವೋ ಯದ್ಯಾಶ್ರಿತಃ ಸ್ಯಾದವಿದ್ಯಾಶ್ರಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ತದುಪಾದಾನಕಪ್ರಪಂಚವದಿತಿ ಪ್ರಸಂಜನಮುಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ -

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವಮೂರ್ತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನಭಃಶಬ್ದವದಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅವಚ್ಛೇದ್ಯೇತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರ ಯಥಾ ತಥಾ ವಾಽಸ್ತು ಪ್ರಕೃತೇ ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರವಚ್ಛೇದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಭಾವಮಾತ್ರಮಿಷ್ಯತೇ , ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕೋಪಾಧಿಕಂ ಜೀವತ್ವಮಿತಿ । ಜೀವೋವಿದ್ಯಯಾಽವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ , ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತಾ , ವೃಕ್ಷಾಶ್ರಿತಃ ಕಪಿಸಂಯೋಗೋ ಮೂಲೇನೇವ ಜೀವತ್ವೇನಾವಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತಿ ।

pನನ್ವಿದಮಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯದುಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾಕಾರಾವಗಾಹಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿರೂಪಕಪ್ರಮೇಯಾವಚ್ಛೇದ್ಯಂ ,  ಪ್ರಮೇಯಂ ಚ ಸ್ವವಿಶೇಷಣೀಭೂತಪ್ರಮಾಣಾವಚ್ಛೇದ್ಯಮಿತ್ಯೇವಮಾದಿಷ್ವವಚ್ಛೇದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯೇತರೇತರತಂತ್ರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಾಭಾವೇ ಕಸ್ತಯೋರಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕಾಯಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕೇವಲಮಿತ್ಯವಚ್ಛೇದಕತೋಕ್ತ್ಯಾ ಗರ್ಭಿತಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ಅಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ।

ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ಷ್ಯಞ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾದಿವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಿಕತ್ವೇ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇಽಪ್ಯಧಿಕಾರ್ಥಲಾಭಾಯ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತಂ ಭಾವೋಽಪ್ಯತ್ರಾತಿಶಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ , ನ ತು ವಿಶೇಷಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತರೂಪೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಟೀಕಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ - ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ್ರ ಮನೋಮಯತ್ವಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವಯೋರ್ಜೀವಲಿಂಗಯೋಸ್ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನ ಸಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ ಭವೇದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಚಾಪತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಮಸ್ಪಷ್ಟಂ ತಾಭ್ಯಾಮುಪಗತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಭಿಭೂತಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಂ ಹೃದಯೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನ ತು ಹೃದಯೇ ಕಥನಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಣೀಯಸ್ತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನಾವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತಿರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾವಗತಂ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಂ ತದುಪಪತ್ತಿರೂಪಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಬಲಂ ಜೀವಲಿಂಗಮಿತಿ ತಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಕಮಭಿಭೂತಮಿತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಯಾ ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ತರ್ಹಿ ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಿಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಚ್ಛೇದಸಂದೇಹಾದಸ್ಪಷ್ಟಗಾಯತ್ರೀಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮಪ್ಯತ್ರೈವ ಪಾದೇ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ ; ತತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಾದೇಽಪಿ ಸಂಗತಿಸತ್ತ್ವಾತ್ ॥

ಅತ್ತ್ರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ॥ ೯ ॥

ಯತ್ರ ಚ ಸೋತ್ತೇಽತಿ ।

ಏವಂ ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದೇತ್ಯಸ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಯದಿ ನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಸಂಶಯ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾನ್ಯತರರೂಪಾಽನಿರ್ದ್ಧಾರಣಾದ್ ಜೀವಾಗ್ನಿಪರಮಾತ್ಮಸಂಶಯ ಇತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ತದರ್ಥಸಂಶಯೈಕಕೋಟಿತಯಾ ಫಲಸಂಶಯಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ; ತಥಾಪಿ ಕೋಟಿತ್ರಯಸಾಧಾರಣಧರ್ಮತಯಾ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವವತ್ಸಂಶಯಹೇತುತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಮೃಗಯಾವಿನೋದೇ ಯುದ್ಧಮೃಗಯಾವಿನೋದೇ । ಮೃಗಯಾವಿನೋದಿನ ಇತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ । ಮೃಗಯಾವಿನ ಇತಿ ಪಾಠಸ್ತ್ವಕ್ಷರದ್ವಯಭ್ರಂಶೇನ ಪ್ರಾಮಾದಿಕಃ । ಅಥವಾ ಯುದ್ಧರೂಪಯಾ ಮೃಗಯಯಾ ಅವತಿ ಪರನೃಪತಿದುಷ್ಟಮೃಗೋಪದ್ರುತಂ ಸ್ವದೇಶಮಿತಿ ವಾ ಹಿನಸ್ತಿ ತಾನಿತಿ ವಾ ಮೃಗಯಾವೀ । ಅವ ರಕ್ಷಣಗತಿಕಾಂತಿಪ್ರೀತಿತೃಪ್ತ್ಯವಗಮ -ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಯಾಚನಕ್ರಿಯೇಚ್ಛಾದೀಪ್ತ್ಯವಾಪ್ತ್ಯಾಲಿಂಗನಹಿಂಸಾದಾನಭಾಗವೃದ್ಧಿಷ್ವಿತಿ ಧಾತೋರಾಭೀಕ್ಷ್ಣ್ಯೇ ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯೇ ವಾ ಣಿನಿಃ ।

ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವೇತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ಮೃಗಯಾಸು ಮೃಗಹಂತಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತ್ವತ್ಕೃಪಾಣಭುಜಂಗಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಂ ವಿದ್ವಿಷತಾಂ ಯಶ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಚರಿತಕ್ಷೀರಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿನಿ ಕೃಪಾಣೇ ಮುಖ್ಯತತ್ಪಾತೃತ್ವಾದರ್ಶನಾನ್ನಾಯಂ ನಿಯಮಃ ; ತಥಾಪ್ಯುಭಯಥಾ ದರ್ಶನೇ ಸತ್ಯತ್ರ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನಾನಾರೋಪಿತಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನ್ವೋದನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌದನಗತಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿನ್ಯತ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಾವಪಿ ತೇನ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇದತ್ತೃತ್ವಂ ವಿನಾಶಕತ್ವರೂಪಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ ತತ್ಪರಸ್ಮಿನ್ ಸಂಭವತೀತಿ – ಚೇನ್ನ ; ಗೌಣವೃತ್ತಾವಸಾಧಾರಣಗುಣಗ್ರಹಣಸಂಭವೇ ಸಾಧಾರಣಗುಣಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೈಂಗಲ್ಯಾದೇರಿವ  ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇರ್ಗ್ರಹಣಮಸ್ತಿ ।

ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಸನ್ನಿಧಾನಾದತ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಗ್ನಿರೇವಾತ್ತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತಂ , ತದನುಪಪನ್ನಂ ; ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ -

ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು - ಅತ್ತಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನೋಚ್ಯತೇ ; ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಾತ್ , ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ತು ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವಿಕಾರವತ್ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವವಿಕಾರೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಪ್ರಾಣಿಸಂಹಾರಹೇತುವಿಕಾರಾಭಾವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ - ಪ್ರಾಣಿಕ್ರರ್ಮಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಹರ್ತೃತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸಮೃತ್ಯುಕಸ್ಯ ಸಕಲಸ್ಯ ಯುಗಪನ್ನಾಶಹೇತ್ವದೃಷ್ಟಪರಿಪಾಕಮೇಲನಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ - ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದೇತಿ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಲಿಂಗಾದತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸೋತ್ತಾ ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ತನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾಽತ್ತೃವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಟೀಕಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಶರೀರಯೋರ್ಭೋಗಾಯತನಭೋಗಸಾಧನರೂಪಯೋರೋದನವದ್ ಭೋಗ್ಯತ್ವಗುಣಸ್ಯ ಗೌಣವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಗುಣಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ನ ಚಾತ್ರ ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರ್ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚ ತಾವದೋದನೋಪಸೇಚನಭಾವರೂಪಣಾದನ್ನದಧಿರೀತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಚ ವಿನಾಶಕಮೃತ್ಯುಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರಾದೋದನಶಬ್ದೇನ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಂ ; ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತವೈಶೇಷಿಕಗುಣಗ್ರಹಣಾದಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಪದಾಂತರಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪಿತಗುಣಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಲಾಘವೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ಚರಮಶ್ರುತೇನಾಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯಾಂತರ್ಗತಪದಾಂತರಾರ್ಥೇನಾನುಪಸ್ಥಿತ ಏವಾಪೇಕ್ಷಿತೇ ತಸ್ಯ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹ್ಯಕ್ತಾಃ ಶರ್ಕರಾ ಇತಿ ವಿಧೇಯಸ್ಯಾಂಜನಸ್ಯ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ತುತಂ ಘೃತಮೇವ ಗೃಹ್ಯತೇ , ನ ತು ಪುರುಷಕಲ್ಪನೀಯಂ ತೈಲವಸಾದಿಸಾಧಾರಣಂ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮ್ । ಏವಂ ಚೋಪಸೇಚನತ್ವರೂಪಣೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮದ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಸತ್ಯನ್ಯಾದನಹೇತುತ್ವರೂಪಮುಖ್ಯಗುಣ ಏವಾಸಾಧಾರಣತಯಾ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾವಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಮವತಿಷ್ಠತೇ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮದನಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪಕ್ಷ ಏವ ಘಟತೇ ; ತೇನ ಮೃತ್ಯೋರಪಿ ಸಂಹಾರ್ಯ್ಯತ್ವಾದ್ , ಭೂತವರ್ಗಸಂಹಾರೇ ಮೃತ್ಯೋರ್ದ್ವಾರತ್ವೇನಾನ್ಯಸಂಹಾರಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ , ನ ತ್ವದನಂ ಜೀವಕರ್ತೃಕೋ ಭೋಗ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ , ಮೃತ್ಯೋರಭೋಗ್ಯತ್ವಾದನ್ಯಭೋಗಾಽಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಮೃತ್ಯೋರುಪಸೇಚನತ್ವರೂಪಣಾನ್ಮೃತ್ಯುನಾ ಸಂಹಾರ್ಯಂ ಯಾವಚ್ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಂ ಭೂತಜಾತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತೇನ ಸಕಲಚರಾಚರಸಂಹಾರಕರ್ತಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇಹಾತ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಓದನಪದಾತ್ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋಃ ಸ್ವಶರೀರಭೃತ್ಯಶರೀರಾದಿರೂಪೇಣ ಭೋಗಾಯತನಭೋಗಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿರೂಪತಯಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸಂಭವತಿ । ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಜೀವವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ತಯೋರ್ಭಕ್ಷ್ಯತಯಾ ಅತ್ಯಂತಾಂತರಂಗಂ ಭೋಜ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮೃತ್ಯುಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚ ಕಸ್ಯ ಚಿಜ್ಜೀವವಿಶೇಷಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಂ ಭೋಜ್ಯಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ , ನತರಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೋಪಲಕ್ಷಿತಚರಾಚರಮ್ , ತತೋ ಯಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚ ಕಸ್ಯ ಚಿಜ್ಜೀವವಿಶೇಷಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಂ ಭೋಜ್ಯಂ ವಾ ತತ್ಪರತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಪದಯೇಾಃ ಸಂಕೋಚೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ಮೃತ್ಯುಶಬ್ದಶ್ಚಾವಿಶೇಷೇಣ ಸಂಹಾರಕಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯನ್ ಕಿಂಚಿದ್ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಕ್ಷಣೀಯಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಸಂಹಾರಕಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚನೀಯಃ । ನ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ಪದಗತಸ್ವಾಯತ್ತಲಕ್ಷಣೀಯಗುಣಗ್ರಹಣಾನುಸಾರೇಣೈತೇಷಾಂ ಸಂಕೋಚೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಮೃತ್ಯುಪದಾದಿತಿ ।

ಅತ್ರಾಯಮಾಶಯಃ -  ಮೃತ್ಯುಪದಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ತದ್ವಿನಾಶ್ಯಂ ಸರ್ವವಸ್ತುಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಪದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾಪತ್ತೇಃ , ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಮಿಶ್ರಣಸತ್ತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಅನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ।

ನ ಚ -

ತದಭಾವೇಽಪಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಮಿಶ್ರಣಸ್ಯಾನ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಣಾ – ವಾಚ್ಯಾ ; ಅನ್ನಕರಣತ್ವಸ್ಯ ದರ್ವ್ಯಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ತೇಷು ಶೂರ್ಪಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಽನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣಿಷ್ವಿತಿ ಪರಿಹಾರವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಯಮಾಶಯಃ -

ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪ್ಯೋದನಪಕ್ಷವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಪದಯೋರಪಿ ಲಕ್ಷಕತ್ವಮವಶ್ಯಂಭಾವಿ , ನಹಿ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿರೂಪತಯಾ ಭಕ್ಷ್ಯತಯಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರೇವ ಭೋಕ್ತಾ ಕಶ್ಚಿದ್ ಜೀವೋಽಸ್ತಿ ।

ನ ವಾ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತದುಭಯಮಾತ್ರಸಂಹರ್ತಾ , ನ ಚಾಧಿಕಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪ್ಯಧಿಕಸಂಹರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ತೀತಿ ।

ನನ್ವಿದಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಂ , ಯತ್ ಪಂಚನಖಾದಿಷ್ವಿವಾನ್ಯನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ -

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪಂಚನಖಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಮನುಷ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರೇಣ ಫಲವತೀ । ಇಹ ತು ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಃ ; ಸ್ವರೂಪೇಣಾನ್ಯನಿವೃತ್ತೇರ್ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಾಭಾವೇನಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಲೋಕಕಾಮವಿಶೇಷೇಶಿತೃತ್ವಶ್ರವಣವದ್ವಿಶಿಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಸಂಹರ್ತೃತ್ವವರ್ಣನಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮಿತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ।

ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ’ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚಪಂಚಜನಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಪಂಚಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಾಧಾರ ಇತಿ ಕೀರ್ತನೇ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಯಸ್ತಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಾ ನಿಶ್ಚೀಯಂತೇ , ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಗ್ರಹಣಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸದಿತರೇಷಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದುಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣೀಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾತ್ತನಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಕೀರ್ತನಾತ್ ತದುಪಸಿಚ್ಯಮಾನಂ ಸರ್ವಮುಪಲಕ್ಷಣೀಯಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -

ಪಂಚಪಂಚನಖಾದೌ ಹೀತಿ ।

ಅಗ್ನೇರ್ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಜೀವಸ್ಯ ಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ಸಕಲಚರಾಚರಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ಟೀಕೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅವಿಕಾರಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸ್ಯೈವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -

ಮಾಯೋಪಾಧೇರಿತಿ ।

ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮಿತಿ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಕರಣೇ ’ಯಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷೇತ್ರೇ ಸಂಹರತ್ಯೇಷ ದೇವಃ’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸಂಸಾರಪರಿಭ್ರಮಣಖಿನ್ನಾನ್ಪ್ರಾಣಿನಃ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಮಹಾಸುಷುಪ್ತ್ಯಾ ವಿಶ್ರಾಂತಿಂ ಪ್ರಾಪಯಿತುಮಿತಿ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ದೋಷಾವಹಮ್ । ಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೈನಂದಿನಶರ್ವರೀಷು ಯುಗಪತ್ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಾಪಕಾಽದೃಷ್ಟೋನ್ಮೇಷವನ್ಮಹಾಶರ್ವರೀಷು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಯುಗಪನ್ಮಹಾಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಾಪಕಾಽದೃಷ್ಟೋನ್ಮೇಷೋಪಿ ನಾಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಭೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಪವಾದೇನ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯೋನ್ಮೇಷಣೀಯತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ಗುಹಾಂಪ್ರವಿಷ್ಟಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೧೧ ॥

ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ।

ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಕೃತಸುಪರ್ಣೇತಿ ।

ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತಿ ಮಂತ್ರಾಂತರೇ ದ್ವಿತ್ವಸ್ಯ ಸುಪರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕೇಷ್ಟಕಾನಾಮಿತಿ ।’ತದ್ವಾನಾಸಾಮುಪಧಾನೋ ಮಂತ್ರ ಇತೀಷ್ಟಕಾಸು ಲುಕ್ಚ ಮತೋರಿತ್ಯನುಶಾಸನಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಃ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೋಪಧೇಯೇಷ್ಟಕಾವಾಚೀ ।

ನನು ಇಷ್ಟಕಾನಾಮುಪಧಾನೇ ವಿಧಾನಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಮಂತ್ರವಿಶೇಷೋಪಧೇಯತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದೇನಾನೂದ್ಯಮಾನಾನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಮುಪಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದೇನಾನುವಾದಸ್ಯೋಪಧಾನವಿಧಾನಸ್ಯ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ, ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕತ್ವವಿಶೇಷಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೋಪಧೇಯತ್ವವಿಶೇಷಾವಗಮೋಪಾಯಾಭಾವೇ ಸರ್ವಾಸಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೋಪಧೇಯತ್ವಾವಗಮೇಽಪಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯೋಪಾಯಾಭಾವೇನಾಸ್ಯಾಪ್ಯನವಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಾಮ್ನಾನಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾಯ ತದುಪಧೇಯತ್ವಾವಗಮೇ ತಥೈವಾಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಾಮ್ನಾನಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾಯ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೈಶ್ಚತುರ್ದಶಭಿರುಪಧೇಯಾಶ್ಚತುರ್ದಶೇಷ್ಟಕಾಸ್ತತ್ಸಂವಲಿತೈಸ್ತ್ರಿಭಿರಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೈರುಪಧೇಯಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇಷ್ಟಕಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷಾವಗಮೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂಚಿತ್ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೋಪಧೇಯತ್ವಾವಗಮ ಏವೋಪಾಯೋಽಸ್ತಿ ನಾಽಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೋಪಧೇಯತ್ವಾವಗಮ ಇತಿ ವಿಶೇಷಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ಸರ್ವಾ ಏವೇಷ್ಟಕಾಃ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಪಾದನಮಯುಕ್ತಮ್ ; ’ಪ್ರಾಣಭೃತ ಉಪದಧಾತಿ ಚಿತ್ರಿಣೀರುಪದಧಾತಿ ವಜ್ರಿಣೀರುಪದಧಾತೀ’ತ್ಯಾದಿವಿಧ್ಯಂತರಬಲಾತ್ ಪ್ರಾಣಭೃದಾದಿಮಂತ್ರಾಂತರೋಪಧೇಯೇಷ್ಟಕಾನಾಮಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವೇಷ್ಟಕಾಪಧಾನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕತ್ವೇಽಪ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ; ಉಪಧಾನಾಽವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ತೇಷಾಮಿಷ್ಟಕಾಗ್ರಹಣಾದಿಷು ವಿನಿಯೋಗೇನಾಗ್ನಿಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾನಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ , ಅತ ಏವ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾಯಾಽಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಮಸಮಂಜಸಮಿತಿ - ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಅಯಮಿಹಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದೋಕ್ತಮಂತ್ರವಿಶೇಷೋಪಧೇಯತ್ವೇನಾನುವಾದಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇಷ್ಟಕಾಂಗೇ ಉಪಧಾನೇ ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿನಿಯೋಗೇ ಚ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕಲ್ಪ್ಯಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮಪೀಷ್ಟಕೋಪಧಾನಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಭವತ್ವಿತಿ ಏತದರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಪುನರ್ವಿಧಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಾನಸ್ಯ ಚ ಫಲಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರೋದಿತಾನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಚಿತಾವುಪಧಾನಂ , ನ ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಅಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಧೌ ಮಧ್ಯಮಚಿತಿಪ್ರಕರಣಾನಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ತಾಸಾಂ ತಸ್ಯಾಮುಪಧಾನಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ , ಸತಿ ತು ತಸ್ಮಿನ್ ಲಭ್ಯತೇ । ಮಧ್ಯಮಾಯಾಂ ತು – ‘ವಚನಾದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವತ್ಯ’ (ಜೈ. ಸೂ . ಅ. ೫ ಪಾ. ೩ ಸೂ . ೧೯) ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಾಧಿಕರಣೇ ‘ಯಾಂ ವೈ ಕಾಂಚನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವತೀಮಿಷ್ಟಕಾಮಭಿಜಾನೀಯಾತ್ತಾಂ ಮಧ್ಯಮಾಯಾಂ ಚಿತಾವುಪದಧ್ಯಾದಿ’ತಿ ವಚನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನವಾಚ್ಯಭಿಪೂರ್ವಜಾನಾತಿವಶಾದ್ ವಚನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬ್ರಾಹ್ಮಣೋದಿತಾನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಚಿತಾವುಪಧಾನಂ , ನ ತು ’ಅಂತೇ ತು ಬಾದರಾಯಣ’(ಜೈ. ಸೂ . ಅ. ೫ ಪಾ. ೨ ಸೂ .೧೯) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚಿತ್ಯಂತರಇತಿ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಲಿಂಗಕಮಂತ್ರವಾಚಿತ್ವೇನೈತದ್ವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಾಸ್ವಿಷ್ಟಕಾಸು ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕತ್ವರೂಪಾವಾಂತರವಿಶೇಷಾನವಗಮಾತ್ ಸರ್ವಾ ಏವೈತದ್ವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಾ ಇಷ್ಟಕಾಃ ಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕಾಃ ಸ್ಯುಃ । ತಥಾ ಚಾಸೃಷ್ಟಿಲಿಂಗಕಮಂತ್ರೇಾಪಧೇಯೇಷ್ಟಕಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಚಿತ್ಯಲಾಭಾನ್ಮಧ್ಯಮಚಿತ್ಯುಪಧೇಯೇಷ್ಟಕಾಮಂತ್ರಸಂವಲಿತತಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನನುವಾಕೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸೃಷ್ಟೀರುಪದಧಾತೀತಿ ವಿಧಾನಾನಂತರಮೇಕಯಾಽಸ್ತುವತೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೋಪಧೇಯಾನಾಂ ಸಪ್ತದಶಾನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸ್ತುತಿಪೂರ್ವಕಮಾಮ್ನಾತೋ ’ಯತ್ಸಪ್ತದಶೇಷ್ಟಕಾ ಉಪದಧಾತೀ’ತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಶ್ಚಾನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತನ್ಮಾಭೂದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಸಪ್ತದಶಾನಾಮಪ್ಯೇಕಸಮುದಾಯವರ್ತ್ತಿತ್ವೇನಾಽಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಽಽಶ್ರಿತೇತಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ತು ವೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಯಾಂ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಪಕ್ಷೇ ಬುದ್ಧಿಜೀವಪಕ್ಷೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾವುಭಾವಪಿ ಮುಖ್ಯಾವೇವ ; ಹೇತುಕರ್ತೃಸಾಧಾರಣಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಕೃದರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಕರ್ತೃತ್ವವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಣಿಜರ್ಥಾಂತರ್ಭಾವೇ ಕರ್ತವ್ಯೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತದಂತರ್ಭಾವಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ , ಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧೇಃ ’ಕರ್ಮವತ್ಕರ್ಮಣಾ ತುಲ್ಯಕ್ರಿಯ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕರ್ಮಣ ಇವ ಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ತಯೋರ್ಮುಖ್ಯತೈವೋಪಪಾದಿತೇತಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಶತುಃ ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತರ್ಯೇವ ಶಕ್ತಿಃ ಕರಣೇ ಚ ನ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಬುದ್ಧಿಜೀವಪಕ್ಷೇ ಕಾರಕತ್ವಸಾಮಾನ್ಯ ಇವ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಪಕ್ಷೇ ಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತೇತಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪ್ಯೇವಮಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವೈಭವಾದಿತ್ಥಂ  ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಗುಹಾಪ್ರವಿಷ್ಟಾದಿಪದಾನುಸಾರೇಣೇತಿ ।

ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಹಾವರ್ತಿತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶೋ ನ ಸಂಭವತಿ ; ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇಷು ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಮ್ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ಶ್ರುತಾವಿವ ಜೀವಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಿತಿ ಜೀವವದ್ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಪಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಜೀವಭಾವೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಂಸರತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಸಂಸರತ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತಥಾ ಅನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸುಕೃತಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಿಹ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಸುಕೃತಫಲಭೋಗಾರ್ಥಲೋಕಾವಸ್ಥಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ - ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಚನವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಪಿ ಶ್ರೂಯತ - ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾದಿವಚನವಿಷಯತ್ವರೂಪಪ್ರಬಲಜೀವಲಿಂಗಪ್ರತಿಹತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧನಾಯ ಬುದ್ಧಿವಿವಿಕ್ತಜೀವಮನ್ವಿಚ್ಛಂತೀತ್ಯೇತತ್ಪರತಯಾ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ಮಠಾ: ಸಂಸಾರಿಜೀವವಿವಿಕ್ತಮಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವದಂತಿ ; ತದವಗಮಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತೇತಿ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ನೇವ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ ಅಸ್ಯೇತಿ । ದ್ವಿತೀಯಶಬ್ದಃ ಪೂರಣಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೋಽಪ್ಯತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ದ್ವಿತ್ವಾಧಾರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ಭಾವಃ । ದ್ವಿತೀಯವಾನ್ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಾಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಯಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಶಬ್ದೋ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಅರ್ಶಆದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಥಮಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವ ಇತ್ಯುತ್ತರಶ್ಲೇೋಕಾನುರೋಧಾಚ್ಚ ।

ಪ್ರಥಮಮಿತೀತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವತೋ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶೋ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕಃ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ , ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವನಿಯಮ್ಯಾಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕಃ ಸಂಭವತೀತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಬುದ್ಧಿಜೀವಪಕ್ಷ ಏವ ಸ್ವತಃಪ್ರವೇಶವತ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಹ ತದುಪಾಧಿಕಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಂ ನ  ಸಂಭವತಿ , ನ ಹ್ಯುಪಷ್ಟಂಭಕೋಪಾಧಿಕಗುರುತ್ವಶಾಲಿನಿ ಸುವರ್ಣೇ ಗುರು ಸುವರ್ಣಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರವದುಪಷ್ಟಂಭಕಸುವರ್ಣೇ ಗುರುಣೀ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।

ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಂ ಕರ್ಮಫಲಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯೇವ ತದಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ।

ಛಾಯಾತಪತ್ವನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಜೀವಪರಯೋರೇವ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ ; ಸಮಾನೇ ಚೇತನತ್ವೇ ಕಥಮೃತಪಾನೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಪರಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚೇತಿ ಶಂಕಾನಿವರ್ತನಾಯ ತಯೋರಜ್ಞಾನತಮೋಭಿಭವತದಭಾವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಪಂಚಾಗ್ನಯ ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವಿಶೇಷಣಂ , ಯೇ ಪ್ರಾಕ್ಪಂಚಾಗ್ನಿಶುಶ್ರೂಷಯಾ ಯೇ ವಾ ನಾಚಿಕೇತಾದಿಚಯನೈರಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ತ ಏವ ತತ್ಪ್ರಸಾದಾದ್ ಲಬ್ಧನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಃ ಇತ್ಥಂ ವದಂತೀತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಾವಗತಬ್ರಹ್ಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಾನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಂ ಸುಯೋಜಮ್ । ನ ಚ - ಸ್ವರೂಪದ್ವಿತೀಯಾನ್ವೇಷಣೇ ಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರಪಿ ಸರೂಪೇತಿ - ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಸ್ವಾಭಾವಿಕಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಸ್ಯಾಂತರಂಗತ್ವಾತ್ ಸುಖಾದ್ಯನುಭವಿತೃಪರಪಿಬಚ್ಛಬ್ದಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಧ್ವಂಸತೇ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ।

ಧ್ವಂಸು ಗತೌ ಚೇತಿ ಧಾತುಃ ।

ಉಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾದ್ವೃಕ್ಷಮಿತಿ ।

ಓ ವ್ರಶ್ಚೂ ಛೇದನೇ ಇತಿ ಧಾತೋರ್ವೃಕ್ಷಶಬ್ದಃ ।

ನನು ಪಿಪ್ಪಲಶಬ್ದೋಽಶ್ವತ್ಥವಾಚೀ ಫಲೇ ಲುಗಿತಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥತದ್ಧಿತಲುಕಿ ತತ್ಫಲಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಫಲೇ ಸಸ್ಯಂ ಚ ಪಿಪ್ಪಲಮಿತ್ಯನುಶಾಸನಾದ್ವೃಕ್ಷವಲ್ಲ್ಯಾದಿಫಲಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಾ ಬ್ರೂಯಾದ್  -

ನ ತು ಕರ್ಮಫಲಮಿತ್ಯತ ಆಹ - ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ ।

ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಶಾಖ ಏಷೋಽಶ್ವತ್ಥಃ ಸನಾತನ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ।’ಅಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕ ಇತಿ’ ಶ್ರುತಿಗತಮಿತಿಶಬ್ದಂ ಭಿನ್ನಕ್ರಮತಯಾ ಯೋಜಯತಿ -

ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ಯದಾ ಪಶ್ಯತೀತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಶ್ರವಣಾಭಾವಾದ್ವೀತಶೋಕ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾ ಭವತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಽಧ್ಯಾಹೃತಾ । ವೀತಶೋಕಃ ಸನ್ನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ಏತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಗುಣಾಭಾಶ್ಛಾಂದಸತ್ವೇನ ಸ್ವಯಂಭುವೇ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಸಂಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕವಿಧೇರನಿತ್ಯತ್ವೇನ ವೋಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ ॥

ಅಂತರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೩ ॥ ನನು ’ಯ’ ’ಏಷ’ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸಂಭವೇ ತತ್ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾಸಂಭವೇ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವೇನ ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವ್ಯವಧಾನಸ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾದ್ ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪ್ಯಗ್ನ್ಯುಪದಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ತಯೇಾರ್ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದನುಸಾರೇಣಾಽಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿರ್ಣಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ -

ಇಯಂ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ನ ಚಾಂತರಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯ ಇವ ಅಂತರಕ್ಷಿವಾಕ್ಯ ಇವ ಚ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯದರ್ಶನಪರಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ -

ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಯತ ಆದಿತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದರ್ಶನೇನ ಅಂತರಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ ।

ಅಂತರಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪೇ ಸ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತಯೋರ್ದೇವತಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: ಕೃತ: । ಅತಸ್ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮೇವ ದರ್ಶನಮನ್ವೇಷ್ಯಂ ಜಾತಮ್ , ಇಹ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಃ ಸಂಭವತಿ ; ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಲೌಕಿಕದರ್ಶನಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮೇವ ದರ್ಶನಮನ್ವೇಷ್ಯಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ ।

ಅನೇನ ಸಂಗತಿಶ್ಚೋಕ್ತೇತಿ ।

ನನ್ವೇಕೇನೋಪಕ್ರಮಗತೇನ ಪಾಶ್ಚಾತ್ತ್ಯಾನಾಂ ಬಹೂನಾಂ ಬಾಧನಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ಸಧರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ , ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಯೈರ್ಬಹುಭಿರುಪಕ್ರಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಗಾಯತ್ರೀಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೀತತ್ವಾಚ್ಚ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ತು ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದೀನಾಮುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ನ ಬಾಧನಂ ಕೃತಂ , ಕಿಂ ತು ತೇಷಾಮಪಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮೇವಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ , ಇಹ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪೂರ್ವಪದವಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವವಾಮನೀತ್ವಭಾಮನೀತ್ವಪುಷ್ಕರಪಲಾಶವಾಕ್ಯಾವಗತಾರ್ಚಿರಾದಿವಾಕ್ಯಾವಗತಫಲಲಿಂಗಾನಿ ಬಹೂನಿ ಬಾಧ್ಯಾನೀತಿ – ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಆತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತ್ವೇನ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತೀತ್ಯಾದಿವದತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಾವಗಮಾದ್ ವಚನಬಲಾದ್ವೈವಾಹಿಕವಧೂದರ್ಶನೇನಾಭ್ಯುದಯವತ್ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶವಾಕ್ಯಾವಗತಫಲಸ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಯಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಸನಯಾಽರ್ಚಿರಾದಿವಾಕ್ಯಾವಗತಫಲಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ ಆಹೇತಿ , ಗತಿವಚನಂ ವಿದ್ಯಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ಗತೇರವತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನ ತೂಕ್ತಪರಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ’ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವದಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ನಿರವಶೇಷೋಪದಿಷ್ಟತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ದೇವಯಾನಗತಿವಚನಸ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಕೃತಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾಗಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಯೋಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಃ ಪುರುಷಪದಾದಿವಿಶೇಷ್ಯಾನ್ವಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಛಾಯಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದಸ್ತತ್ರಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ , ನ ತು ಯತ್ರೋಕ್ತಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದೇನಾಪ್ತವಚನಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರಾಪಿ ; ಯಥಾ ಇತಿ ಹ ಸ್ಮೋಪಾಧ್ಯಾಯಃ ಕಥಯತೀತಿ ಇಹ ಚೇಾವಾಚೇತಿ । ಅಸ್ಯೇತಿಶಬ್ದಯುಕ್ತೇಷೂತ್ತರೇಷ್ವಪಿ ವಾಕ್ಯೇಷ್ವನುಷಂಗ ಇತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯವಿವಕ್ಷಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಅತಃ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ಲೇಶೇನ ಯೋಜನಾ ಕಾರ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ತದ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೀತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧವದಿತ್ಯಾದಿ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಂತಮುಪಾತ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿದುಷೋ ವಿಷಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರತ ಉಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇಷುಚಿತ್ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಕೋಶೇಷು ವಿದುಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರತ ಉಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಾದಿರ್ವಿಷಯಶಬ್ದರಹಿತಃ ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ತು ಸುಗಮ ಇತಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।

ವನನೀಯಾನೀತಿ ।

ವನ ಸಂಭಕ್ತಾವಿತಿ ಧಾತೋರೌಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಯಾ ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ವಾಮಶಬ್ದಃ ಸಂಭಜನೀಯವಾಚೀ ಶೋಭನೇಷು ಪುಣ್ಯಫಲೇಷು ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗ್ಯವಸ್ತುಷು ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ । ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೋಽಧ್ಯಾಹಾರಃ , ತದನಧ್ಯಾಹಾರೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನಚೈತದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -

ನಚೈತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ।

ನನು - ಏಷ್ಟವ್ಯಮೇವ ಪ್ರತೀಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ;  ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಸಾಮ್ಯಾತ್ ।

ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಹಾಸ್ಮೈ ತದಾಕಾಶಂ ಚೋಚುರಿತಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನಿಗಮನದರ್ಶನಾಚ್ಚ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನತ್ವೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ನಿಗಮನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ।

ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇ ಕಂ ಚ ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ ಪೃಷ್ಟವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಯದ್ವಾವ ಕಮಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಮಪ್ಯಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನಚ - ಇದಮಪಿ ವೈಷಯಿಕಸುಖೇ ಭೂತಾಕಾಶದೃಷ್ಟಿಪರಂ ಭೂತಾಕಾಶೇ ವೈಷಯಿಕಸುಖದೃಷ್ಟಿಪರಂ ಚ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಜ್ಞಾನೇನ ಪೃಷ್ಟವಂತಂ ಪ್ರತಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಧ್ಯಂತರಕಥನಸ್ಯೋತ್ತರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ನಿಗಮನವಾಕ್ಯಮುಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾತ್ ಪ್ರಾಣಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾಕಾಶಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಕಾಶಂ ಚೋಚುರಿತ್ಯೇತದರ್ಥಕಮಿತಿ ನ ತದ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಪೂರಯಿತ್ವೇತಿ ।

ನನು - ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತೇತಿ ವದತಾಮಗ್ನೀನಾಂ ಸ್ಥಾನಗುಣವಿಶೇಷಾನ್ ಪೂರಯಿತ್ವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ಕುತೋಽವಗತಃ ? ಆಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಸ್ಥಾನಗುಣಕೀರ್ತನಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ; ತತ್ಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಸನಾವಿಷಯತ್ವವಾದಿನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಸುಖತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಯ ಏಷ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸದ್ಭಾವೇಽಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇದಿತಿ ಸ್ಥಾನಗುಣಕೀರ್ತನಸ್ಯ ತೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತತಃ ಪೂರಯಿತ್ವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋಽವಗತ ಇತಿ ಚೇದ್ , ನ । ಅತ್ರೈವ ಯ ಏಷ ಆದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಗ್ನಿವಿದ್ಯೋಪದೇಶವಾಕ್ಯೇಷು ತಯೇಾಃ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಭಾವೇನ ತದ್ವದಿಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ , ಯದ್ಯಗ್ನಿಭಿಃ ಸ್ವವಿದ್ಯಾನಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಭೇದೇನ ಕೀರ್ತಿತತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ತಯೇಾಃ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತಂ , ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಿರವಶೇಷೋಪದಿಷ್ಟತ್ವೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಉಪಸಂಹೃತತ್ವಾತ್ ತಯೋಸ್ತತ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಸಮಾನಮ್ । ನ ಚ - ಆಚಾರ್ಯೇಣಾಕ್ಷಿಪುರುಷೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ಪರಾಂಚಂ ವೇದೇತ್ಯಕ್ಷಿಪುರುಷವಿದಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅಥ ಯದು ಚೈವಾಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ತಸ್ಯಾರ್ಚ್ಚಿರಾದಿಗತೇರುಪದಿಷ್ಟತ್ವಾದಕ್ಷಿಪುರುಷಃ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವೇದನ್ಯಥಾ ಗತ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಗತಿವಚನವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಗತಿವಚನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂತರೋಪದೇಶವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನ್ವಯಿದೇವಯಾನಗತಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಸ್ವಯಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಂತರಮುಪದಿಶ್ಯ ತದನ್ವಿತದೇವಯಾನಗತಿಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯೇತದಗ್ನಯೋ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋ ಯಾಂ ಗತಿಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯತಿ ಸಾ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಚಾರ್ಯಸ್ತು ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯವೋಚನ್ನಿತಿ ತದುಪಪಾದನೋಪಪತ್ತೇಃ , ಗತಿಮಾತ್ರವಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಗುಣವಚನಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾನ್ವಯಿತ್ವಕಲ್ಪನಾವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ , ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರಯಿತ್ವೇತಿ ಶೇಷಾಧ್ಯಾಹಾರೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ - ಉಚ್ಯತೇ ; ಗತಿವಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವಯಾನಗತಿವಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮೇವ ; ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ ಗತೀ ಹ್ಯೇತೇ ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚೇ(ಬ್ರ . ಸೂ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೫ )ತ್ಯಾದಿವೇದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞವ್ಯವಹಾರೇಷು ಗತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವಯಾನವಿಷಯನಿರೂಢಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರ ಚ ಪೂರಯಿತ್ವೇತಿ ನ ಶೇಷಾಧ್ಯಾಹಾರಃ , ಕಿಂತ್ವಾಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಇತಿ ಶ್ರುತತುಶಬ್ದಾರ್ಥಕಥನಂ , ತಥಾಚಾನ್ಯೈಶ್ಚ ಕೈಶ್ಚನ ವಿಶೇಷೈಃ ಸಹಾಚಾರ್ಯೋ ಗತಿಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಗತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಗತಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರವಿಷಯಂ ನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮಪೀತಿ ತೇ ವಿಶೇಷಾ ಆಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಥಾನಗುಣಾದಿರೂಪಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತೀತಿ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಥ ಯದು ಚೈವಾಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ದೇವಯಾನಗತಾವಿಹ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದಹನಾದಿಶವಕರ್ಮಾಭಾವೇಽಪ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತೀತಿ ವಿಶೇಷೋಽಭಿಧೀಯತೇ ಅತಃ ಸ ಏವ ವಿಶೇಷಸ್ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾಭಾವೇನಾಽಽಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಯೇ ಯೇ ವಿಶೇಷಾ ದೃಷ್ಟಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ತುಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಚ ಮಾತ್ರಶಬ್ದೋ ಧರ್ಮ್ಯಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ಅಥವಾ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರ್ಗತಿಶಬ್ದಃ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಫಲವಾಚೀ , ದೇಶಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಫಲೋಕ್ತಾವೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪಕಮಾರ್ಗಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಪಾದಾತ್ । ಆಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಸೋಪಪಾದಕವಿದ್ಯಾಫಲಪರಮೇವ । ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶವಾಕ್ಯಂ ತಾವತ್ಫಲಪರಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ಸರ್ಪಿರುದಕವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ಲೇಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದುಚಿತಮಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಸ್ಥಾನಗುಣಕೀರ್ತನದ್ವಾರಾ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಲಭ್ಯಪಾಪಾಶ್ಲೇಷಪರಮ್ । ಸಂಯದ್ವಾಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾಶ್ರಯೇಣೈವೋಪಾಸ್ಯಗುಣಾನುಸಾರಿಫಲಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಿ । ಸ ಏತಾನಿತಿ ವಾಕ್ಯಮನಾವೃತ್ತಿವಾಕ್ಯಂ ಚ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಕ್ಲೇಶರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕಮ್ । ಅರ್ಚಿರಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ತತ್ಪ್ರಾಪಕಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೇನ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಪಾದಕಾನೀತಿ ಸರ್ವಮಿದಮಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾಯೀತಿ ನ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಾವಿರೋಧಃ । ಆತ್ಮಾನಂ ಜಗತಃ ಸೂರ್ಯಮಿತಿ ಸೂರ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಜಗತಸ್ತಸ್ಥುಷಶ್ಚೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।

ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪೂರಯಿತ್ವೇತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಭೂತಮಿತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡೋದರಜಾತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪತ್ವಮಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತತ್ಸದಾಸೀತ್ತತ್ಸಮಭವತ್ತದಾಂಡಂ ನಿರವರ್ತತೇತ್ಯಾದಿಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ವಚನಜಾತೇನ ಮೃತೇ ದ್ವಿಧಾಭವನಾದಾರ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡೇ ಜಾತೋ ಮಾರ್ತಂಡ ಇತ್ಯಾದಿತದ್ವಾಚಿನೋ ಮಾರ್ತಂಡಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೌರಾಣಿಕವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ’ವಿದ್ಯಾಸಹಾಯೋ ಭಗವಾನ್ ಯಸ್ಯಾಸೌ ಮಂಡಲಾಂತರೇ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪುತ್ರೋಽಸಾವೀಶ್ವರೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಪರಃ ॥’   ಇತ್ಯಾದಿಪುರಾಣವಚನೇನ ಚಾವಗತಮ್ । ಕೇಚಿತ್ತು - ಆತ್ಮಪದಂ ಕೇವಲಪರಮಾತ್ಮಪರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ಯ ಸತ್ಯಲೋಕೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮಾದಿತ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ; ಆತ್ಮಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿಪರತ್ವಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾದಿತಿ - ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ।

ಜ್ಯೋತಿಃ ಸೂರ್ಯ ಇತಿ ।

ಅಗ್ನಿರ್ಜ್ಯಾತಿರಿತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಕ್ರಮೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧೮ ॥ ಶ್ಲೋಕನಿರಸನೀಯವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾಸ್ಪದಮನುಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಅಶರೀರ ಇತಿ ।

ಇದಂ ಹೇತುಗರ್ಭಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಮ್ಯೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನಾ ಶರೀರವತ್ತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ , ಅತೋ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ನಿಯಮ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಶರೀರರಾಹಿತ್ಯಂ ಹೇತುರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕತೇ ನನ್ವಿತಿ ।

ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।

ಸೋಽಪಿ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾದಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯನುಷಂಗಃ । ತಸ್ಯ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವೇತಿ ಸಮನಂತರಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ , ನ ತು ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವೇತ್ಯಸ್ಯ , ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾಂತರ್ಯಾಮಿಪದೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತತ್ರಾಪಿ ಜೀವಾತ್ಮಪದಶ್ರವಣಾತ್ತೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ , ಅಮೃತತ್ವಾದ್ಯುಪಪಾದಕೈರನ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯಾಸ್ಯ ತತ್ರಾನ್ವಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ।

ನನು ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ; ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶರೀರಕಾಣಾಂ ತತ್ತದಧಿದೇವತಾತ್ಮನಾಂ ಶ್ರೋತುಗೌತಮಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚೈಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವೇಷ ತ ಆತ್ಮೇತ್ಯಸ್ಯಾನನ್ವಯಾತ್ , ಅತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವತಾರಯತಿ -

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಿತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದೌ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಯದ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಾಽರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣೇನ ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಮವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಿ , ಯದಿ ವಾ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಬುದ್ಧಿಕರಣಕಜ್ಞಾನಾನಿ , ಉಭಯಥಾಪಿ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ತದವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಜೀವೇ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ , ನ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯತದ್ವತಿ ತದ್ವಿಷಯೇ ಚ । ಅತ ಏಷ ತ ಆತ್ಮೇತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಸ್ತಜ್ಜಾತೀಯವಿಷಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವತ್ಸರೇ ಯೇ ಭುಕ್ತಾಸ್ತ ಏವ ಶಾಲಯೋ ಭುಜ್ಯಂತೇ ತದೇವೌಷಧಂ ಸೇವ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯವಹಾರೇಷು ಸರ್ವನಾಮ್ನಸ್ತಜ್ಜಾತೀಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ ।

ನನು ನಿಯಂತುರಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಂತರನಿಯಮ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಂತ್ರಂತರನಿಯಮ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದ್ , ನಿಯಂತೃತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯನವಸ್ಥಾಪಾದನೇ ಜೀವಪರಯೋಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದೋಪನ್ಯಾಸಮಾತ್ರೇಣ ಪರಿಹಾರೋ ನ ಲಭ್ಯತೇ , ಸತ್ಯಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಽಭೇದೇ ಜೀವಪರಯೋರಿವ ಪರ ತನ್ನಿಯಂತ್ರೋರಪಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕತೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಔಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ಜೀವನಿಯಂತಾ ಪರೋ ಯದ್ಯೌಪಾಧಿಕಃ ಪರತಂತ್ರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಭೃತ್ಯನಿಯಂತುರಮಾತ್ಯಸ್ಯ ರಾಜೇವ ಜೀವನಿಯಂತುಃ ಪರಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾಽಽಪಾದ್ಯೇತ ನ ತ್ವೇವಮ್ , ಯತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽನೌಪಾಧಿಕಃ ಉಪಾಧ್ಯಾಯತಪಾರತಂತ್ರ್ಯವಾನ್ನ ಭವತಿ । ತಥಾಽಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ ।

ನನ್ವಭೇದೇಽಪಿ ಜೀವಪರಯೋರ್ಭೇದವ್ಯವಹಾರೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾಭಾವೇಽಪೀತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದೌಪಾಧಿಕಭೇದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೌಕಿಕೇ ಕರ್ತರಿ । ಡಿತ್ಥ ಇತಿ ಪುರುಷಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ॥

ಅದೃಷ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ॥ ೨೧ ॥ ತತ್ತ್ವತೋಽನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಅತತ್ತ್ವತೋಽನ್ಯಥಾಭಾವೋ ವಿವರ್ತ್ತ ಇತಿ ವಾ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕೋಽನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಪರಿಣಾಮಸ್ತದಸಮಸತ್ತಾಕೋ ವಿವರ್ತ ಇತಿ ವಾ ಪರಿಣಾಮವಿವರ್ತಯೋರ್ಭೇದೇ ಸ್ಥಿತೇ ಯದಿ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಭೂತಯೋನಿಪರಿಣಾಮತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ , ಯದಿ ವಾ ತದ್ವಿವರ್ತತ್ವಮ್ , ಉಭಯಥಾಪಿ ಭೂತಯೋನಿರ್ಜಡಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯಾ ಕನಕರುಚಕಸ್ರಗ್ಭುಜಂಗಾದಿಲೋಕದೃಷ್ಟೋರ್ಣನಾಭ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಪಾತ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣ । ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾದಿತಿ ಮಂತ್ರೋಪಾತ್ತಸರೂಪವಿಶೇಷಣಾನುಸಾರೇಣ ಚ ವಿಕಾರಸಾರೂಪ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನುಮಾನಮಾಹ -

ಭೂತಯೋನಿರ್ಜಡೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಾರ್ದ್ಧಮಿತಿ ।

ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇದಿತ್ಯರ್ದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ದುರ್ನಿವಾರಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ । ನಿಮಿತ್ತವಾಚಿನೋ ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ನಿಮಿತ್ತೇ ಜೀವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ ; ಅತೋ ಭೂತಯೋನಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿರ್ಣಯಹೇತುರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯವಿನಿಗಮೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭವ ಉಪಪಾದಿತಃ ।’ಅಕ್ಷರಾತ್ ಪರತಃ ಪರ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಗತಪರತ್ವಾವಧಿತ್ವಲಿಂಗೇನ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂ ತು ಜೀವ ಏವೇತಿ ನಿರ್ಣಯೇನಾಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಸಂಭವತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಉಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಿಂಗಾವಗಮಿತೈಕವಾಕ್ಯಭಾವಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಏವ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಸಾರೇಣಾಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವಿದಿತ್ಯರ್ಥೇ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಾನ್ವಯೋ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಭವೇದಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ಭಿನ್ನಕ್ರಮೇಣ ಯೋಜನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ವಿಶ್ವಯೋನಿರಿತಿ ।

ಏವಂ ಚ ನಾಚೇತನಮಿತಿ ಶೇಷಸ್ಯ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧಾನ್ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿಶ್ವಯೋನ್ಯಕ್ಷರಂ , ಕಿಂ ತು ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ನ ಚಾಕ್ಷರಶಬ್ದೇತಿ ।

ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ತಥಾಽಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಂ ತಥಾಽಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಭಾವೇನ ತದೈಕರೂಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ ಬಲವದಿತ್ಯಾಶಯಃ । ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಇತಿ । ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾತ್ಪುಂঁಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದಿಷ್ಟಭೂತಯೋನಿಪರಾಮರ್ಶಿಯಚ್ಛಬ್ದರೂಪ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯೌಪಸಂಹಾರಿಕಾಕ್ಷರಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಾದಾನಪಂಚಮೀಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುಗೃಹೀತತ್ವಾಚ್ಚ ತತೋ ಬಲವದಿತ್ಯಾಶಯಃ । ಏತೇನ - ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದರಣೇ ಊರ್ಣನಾಭ್ಯಾದ್ಯಚೇತನಪರಿಣಾಮಿದೃಷ್ಟಾಂತೀಕರಣಂ ಪ್ರಧಾನಲಿಂಗಮುಪಾದಾನತ್ವಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಪಿ ಬಲವತ್ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ।

ದ್ವಿತೀಯಾರ್ದ್ಧಮಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಾರ್ದ್ಧೇ ಅನಾದಿವಾಸನೋದ್ಭೂತಇತ್ಯಂಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಾಂಖ್ಯೈರನುಮಾನಕಲ್ಪ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಗಮಿಕತ್ವೇನೇತಿ ।

ಕಲ್ಪನಾಯಾ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಸಾರೂಪ್ಯಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾದಿದೋಷೋ ದುಷ್ಪರಿಹರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮೂರ್ಧಾದಿಬಹುಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ।

ನನು ಮೂರ್ಧಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಃ , ನ ಹಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಯಃ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಜಾತಿಯುಕ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತಥಾತ್ವಕಲ್ಪನಂ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಸಮಾನಂ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ , ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯಯೋರಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾನುಗತತ್ವರೂಪಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಥಂಚಿದಮುಖ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಅತೋ ಮುಖ್ಯಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾವಲಂಬನಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಮಂಜಸಂ ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ।

ಅತ ಏವಾಗ್ರಿಮಾಧಿಕರಣೇ ದೇವತಾಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಂ -

ದೇವತಾಯಾಃ ಸತ್ಯಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೇ ನ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಸಂಭವತಿ ; ಅಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ।

ನ ಚ - ಕಲ್ಪನಮಪಿ ಶ್ರುತಾಽಪಾಣಿಪಾದತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ರೂಪವತ್ತ್ವಸ್ಯ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವವಿರುದ್ಧಾಣೀಯಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾತ್ , ನ ಚ - ತಥಾ ಕಲ್ಪನಮಪ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥೇ ಸಗುಣೇ ಏವ ಯುಜ್ಯತೇ ನ ನಿರ್ಗುಣೇ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿರ್ಗುಣೇಽಪಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ , ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವರಥರಥಿಭಾವಾದಿಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾತ್ , ಸಗುಣೇ ಸಂಭವತಸ್ತಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ತದುಪನ್ಯಾಸೇಾಪಪತ್ತೇಶ್ಚ , ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಭೂಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಸ ಏಕಧಾ ಭವತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಸವಿಶೇಷಣಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲೇನ ಸ್ತುತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ - ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಅನ್ಯೇ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಯೇಷಾಂ ಮತಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ತೇಷಾಮಿತ್ಥಮಾಶಯ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈಸ್ತದಾಶಯಃ ಪರಂ ವರ್ಣಿತಃ । ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ತು ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಮೇವ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯೈರ್ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೃದಯಂ ಮನ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಮನಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಹೇತುಃ ಸಂಬಂಧೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತನ್ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ । ನ ಚಾಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧೇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಪರತಾಯಾಂ ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿರಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಮೇತನ್ಮೂಲತ್ವಸಂಭವೇನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ರಿಮಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರವಿರೋಧಃ ಶಂಕನೀಯಃ ; ಅಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರತಾಯಾಮಪಿ ತಾಸಾಂ ಪುರುಷಸೂಕ್ತಮೂಲತ್ವಶಂಕಾನಪಾಯೇನ ”ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯೇ”ತ್ಯಾದಿವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಗತವಾಕ್ಯಮೂಲತ್ವಾಽಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದ್ವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ - ಪುರುಷಸೂಕ್ತೇ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಶೀರ್ಷಾದಿಭ್ಯೋ ಜನನಶ್ರವಣಂ ಸ್ಮೃತಿಷು ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಮರಣಮಿತಿ ನ ತಾಸಾಂ ಪುರುಷಸೂಕ್ತಮೂಲತ್ವಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ;  ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧೇತಿ ಮಂತ್ರೇಽಪಿ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥ್ವೀತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ತತ್ರ ಚೈತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಗತಸ್ಯ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯ ಇತ್ಯುತ್ತರಮಂತ್ರೇಽಪ್ಯನುವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯೌಚಿತ್ಯೇನ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥ್ವೀ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಲಾಭಾತ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧೇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥ್ವೀತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮುಭಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಕಂ ಸರ್ವಮೂರ್ಧಾದ್ಯವಯವತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯವಯವಜಾತತ್ವೇನ ಚೋಪಾಸನೀಯಮಿತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪಾಸನಾಂಶಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ , ತಥೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಪುರುಷಸೂಕ್ತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ ; ತತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಸ್ಯ ಮುಖಮಾಸೀದಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಸೂಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾದ್ ವೈಶ್ವಾನರವಾಕ್ಯಮಪಿ ತನ್ಮೂಲಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಯಮೇವ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣ೧ಸೂತ್ರಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತಥೋಪಪಾದನಮಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧೇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತನ್ಮೂಲತ್ವೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಚಾಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಮವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ಚ ನೇತ್ರೇ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಂಶಾರ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಸೂಕ್ತವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಮಲಾಭಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಪರಮಾತ್ಮಪರ ಇತ್ಯೇವ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತಮ್ । ಸ್ವಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತತ್ವೇನ ಟೀಕಾಯಾಮವತಾರಣಂ ತು ಜ್ಞೇಯೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಂಗೀಕಾರೇ ರೂಪವತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಿಭ್ಯತಾಂ ಪರಿತುಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು  -
ಸುತಲಂ ಚರಣದ್ವಂದ್ವಂ ಪೃಥ್ವೀ ಜಘನಮಂಡಲೀ ।
ಯತ್ಕೀರ್ತೇರ್ಮಧ್ಯಮಾಕಾಶಂ ಸುಮನೋವಾಸಭೂಃ ಶಿರಃ ॥
ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಕೀರ್ತೇಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪಾತಾಲಚರಣತ್ವಾದೀನಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯೇವಂ ಟೀಕಾಕಾರಾಣಾಮಪ್ಯಭಿಮತಮಿತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ ।

ಆಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಲಙೋ ಲಿಙರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -

ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಹಾರ ಇತಿ ।

ಕಿಂಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಅಕೃತೋ ಲೋಕೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಲೋಕತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಕೃತಕ ಇತಿ ಪರೀಕ್ಷಾಸ್ವರೂಪಾಲಾಭಾಚ್ಚ ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತ ಇತಿ ಭಿನ್ನಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಲೋಕಕಿಂಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಪೂರಣಂ ಕೃತಮ್ ।

ಅತೋಽಕೃತಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।

ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಭಾವಾದ್ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣಪರಾಮರ್ಶಸಾಮಂಜಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಕಸ್ಮೈ । ಏಕಸ್ಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕೋ ದೇವೋಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್  ।

ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೨೪ ॥

ಜಾಠರೋಽನ್ಯೋ ವೇತಿ ।

ಅನ್ಯಶಬ್ದೇನ ಭೂತದೇವತಾಪಕ್ಷೌ ಸಂಗೃಹೀತೌ । ನನ್ವತ್ರಾದಿತ್ಯೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಿ ’ಸ ಏಷ ವೈಶ್ವಾನರೋ ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಾಣೋಽಗ್ನಿರುದಯ’ ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯೇಽಪ್ಯಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶ್ರುತಿದರ್ಶನಾತ್  , । ತದನಂತರಂ ’ತದೇತದೃಚಾಽಭ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಸಹಸ್ರರಶ್ಮಿಃ ಶತಧಾ ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಜಾನಾಮುದಯತ್ಯೇಷ ಸೂರ್ಯ’ ಇತಿ ಸೌರಮಂತ್ರಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹರಣಾತ್ , ತತ್ರ ಸ ಏಷ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋರಾದಿತ್ಯೋ ಹ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾದಿತ್ಯಪರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ - ಚೇದ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೌ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಶ್ಚ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಸ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀಕರ್ತವ್ಯಃ । ನ ಚ ತತ್ರಾದಿತ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಸ್ತೌ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೌ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ತತ್ರಾಪ್ಯಗ್ರಿಮಸಂದರ್ಭಾನುಸಾರೇಣ ತಯೋ: ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಾತ್ , ’ಅಥೇತರೇಣ ತಪಸಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಽಽತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯಾದಿತ್ಯಮಭಿಜಾಯತೇ ಏತದ್ವೈ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಾಯತನಮೇತದಮೃತಮಭಯಮೇತತ್ಪರಾಯಣಮೇತಸ್ಮಾನ್ನ ಪುನರಾವರ್ತತ’ ಇತಿ ಅಗ್ರೇ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಅನೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಸಮಷ್ಟಿಭೂತತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಾಪನ್ನಾದಿತ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀನಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಪುನರಾವೃತ್ತಿಫಲೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ ’ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ’ (ಬ್ರ . ಸೂ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೪ ) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾವಸಾನಕೃತೇನಾಚಾರ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ಅತೋ ಯದ್ಯಪಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ತತ್ರಾಪ್ಯಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾವನ್ಯಪರಾವಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಮನ್ಯೇತ , ತಥಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋ ನ ತತ್ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ತಥಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ನ ಕೃತಃ । ಯದಿ ತು ’ವೈಶ್ವಾನರಂ ಕೇತುಮನ್ಹಾಮಕೃಣ್ವನ್ ಯೋ ಭಾನುನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾ’ಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ಅಗ್ನಿರೇವಾದಿತ್ಯ ಇತಿಅಗ್ನಿವಾಚಕಾವೇವ ಸಂತಾವಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾವಾದಿತ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಮನ್ಯೇತ , ತದಾಽಗ್ನಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಣೈವಾದಿತ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಲಬ್ಧ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಪೃಥಗಪ್ರದರ್ಶನಮ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯತ್ವೇ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ಜಾಠರಾದಿಪಕ್ಷಪ್ರದರ್ಶನಂ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯೈರನ್ಯೋ ವೇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಾಣಾಂ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ।

ದೇಹಮಧ್ಯಮಿತಿ ।

ಸಮ್ಯಗುಪಚಿತೋ ದೇಹ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂದೇಹಶಬ್ದೋ ನಾಭಿಕಂಠಮಧ್ಯವಾಚೀ ।

ವೈಶ್ವಾನರೋಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತ ಇತೀತಿ ।

ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸಕತ್ವಾತ್ ಕೋ ನ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಹೃದಯಾದ್ಧೀತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತೌ ಹೃದಯೇ ನಿಲೀನಂ ಮನಃ ಪ್ರಬೋಧೇ ತತೋ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತ್ ಪ್ರಣೀತಮಿವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಪೂಪವಿಶೇಷರೂಪವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥವಾಚಿಪುರೋಡಾಶಶಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥ ಏವ ನ ತ್ವನೇಕಾರ್ಥಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದವದನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಃ । ನ ಚ - ಏಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತವಿಶೇಷಾಽನಿಶ್ಚಯೋಽಸ್ತೀತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪುರೋಡಾಶಂ ಪರ್ಯಗ್ನಿ ಕರೋತೀತಿ ವಚನೇನ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಸ್ಯೇವಾನೇನ ಚತುರ್ಧಾಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಪುರೋಡಾಶವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವತೋ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿರಹಾದಿತಿ – ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಏಕಯಾಽನೇಕಯಾ ಷಾ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕಶಾಖಾಂತರವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಯಮ್ , ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನೇತ್ಯೇತದಪ್ಯಾಗ್ನೇಯರೂಪವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ನನು - ಆಗ್ನೇಯಶಬ್ದೋ ಯಥಾ ನಿಶ್ಚಿತವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ , ಏವಂ ಪುರೋಡಾಶಶಬ್ದೋಽಪಿ ನಿಶ್ಚಿತಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯೇತದನುಸಾರೇಣ ವಿಶೇಷಶಬ್ದ ಏವೈಂದ್ರಾಗ್ನಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪುರೋಡಾಶಸಾಧಾರಣಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅವಿಶಿಷ್ಟೋ ಹಿ ತಯೋರಪ್ಯಗ್ನಿಸಂಬಂಧಃ ; ಅಗ್ನೇರ್ಢಗಿತಿ ಪ್ರತಿಪದವಿಹಿತಸ್ಯ ದೇವತಾತದ್ಧಿತಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪುರೋಡಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕೋಚರೂಪೈಕದೇಶಬಾಧನಪರಿಹಾರಾಯ ’ಸರ್ವತ್ರಾಗ್ನಿಕಲಿಭ್ಯಾಂ ಢಗಿತಿ’ ಸ್ಮೃತಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯತದ್ಧಿತಾಶ್ರಯಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪಿ ’ಚತುರವತ್ತೀ ಯಜಮಾನಃ ಪಂಚಾವತ್ತೈವ ವಪಾ ಕಾರ್ಯೇ’ತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಪಾಶುಕಹವಿರ್ವಿಶೇಷವಾಚಿನೋ ವಪಾಶಬ್ದಸ್ಯ ’ಏಕಾದಶಪಶೋರವದಾನಾನಿ’ ’ತಾನಿ ದ್ವಿರವದ್ಯತೀ’ತಿ ಪಾಶುಕಹವಿರ್ಮಾತ್ರಪಂಚಾವದಾನಗಮಕಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯವದಾನಪುನರ್ವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪಾಶುಕಹವಿಸ್ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಸಮಾಶ್ರಿತಾ , ಇಹ ತು ಪುರೋಡಾಶಸಾಮಾನ್ಯಚತುರ್ಧಾಕರಣಪ್ರತಿಪಾದಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವಸಮಾಶ್ರಯಣಂ ಕಥಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಯತ್ರ ಹ್ಯುಪಾದಾನಾಯ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾ , ತತ್ರೈವ ಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಯಥಾ ಪಶುಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ್ಛಾಗೇ । ಏವಮೇವ ಮೀಮಾಂಸಕಪ್ರವಾದೋಽಪಿ -
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧಿರಸ್ಪಷ್ಟಃ ಸಂಹ್ರಿಯೇತ ವಿಶೇಷತಃ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಸ್ಯ ತು ವಿಧೇರ್ನೈವಮುಪಸಂಹಾರ ಇಷ್ಯತೇ ॥
ಇತಿ ।

ಅಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಮನುಷ್ಠಾನಾಯ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಂ  , ತದನಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನೇ ’ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಹನ್ಯಾದಿ’ತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ’ನಾತ್ರೇಯಂ ಹನ್ಯಾದಿ’ತಿ ಶ್ರುತವಿಶೇಷನಿಷೇಧೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ’ತಂ ಬರ್ಹಿಷದಂ ಕೃತ್ವಾ ಪುರೋಡಾಶಂ ಚತುರ್ಧಾ ಕರೋತೀ’ತಿ ಶತಪಥವಾಕ್ಯಂ ನ ಚತುರ್ಧಾಕರಣವಿಧಿಪರಂ , ಕಿಂ ತು ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಾಗ್ನೇಯವಾಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಂ ತದನೂದ್ಯ ತಂ ಬರ್ಹಿಷದಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯೇತದ್ವಿಧಿಪರಂ , ತದಪಿ ವಾ ಶಾಖಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯೋಭಯೋರಪಿ ಕ್ರಮವಿಧಿಪರಮ್ । ಅತೋ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುವಾದ ಇತಿ ಪುರೋಡಾಶಶಬ್ದ ಆಗ್ನೇಯಪರ ಇತಿ ಭವತೀದಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಶ್ರುತವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನೋದಾಹರಣಮ್ ;

ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಥಮಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ಸ ಏಷೋಗ್ನಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಕಪುರುಷತ್ವವೇದನಮನಂತರಾಮ್ನಾತೇ ಸ ಯೋ ಹೈತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇಽನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಾ ಅಯಂ ನರ ಇತಿ ।

ಯೋಗಾದ್ರೂಢೇ: ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ವಸುರಾಟೋರಿತ್ಯನುವೃತ್ತೌ ’ನರೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಶ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ನರೇ ಉತ್ತರಪದೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮೇವ ದೀರ್ಘವಿಧಾನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಸ್ವಾರಸ್ಯವನ್ನೈರುಕ್ತನಿರ್ವಚನಸಾರ್ಥಕತ್ವಾಯ ಯೋಗಂ ಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾನ್ಯೇಷಾಮಪೀತಿ ಕೇಶಾಕೇಶೀತ್ಯಾದಾವಿವ ದೀರ್ಘತ್ವಮುಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಶಬ್ದೋಪಾತ್ತೇತಿ ।

ಭ್ರುವೋ ಘ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಸಂಧಿರಿತ್ಯತ್ರ ಭ್ರೂಘ್ರಾಣಶಬ್ದೌ ನಾಮನಿರ್ವಚನಮುಖೇನ ದರ್ಶಿತಯೋರ್ವರಣಾನಾಸ್ಯೋರಿದಂತಯಾ ವಿವರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾಽವಿವಕ್ಷಯಾ ವಿವರಣೀಯಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮೇಕವಚನಂ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾಽವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೇಕವಚನಮುತ್ಸರ್ಗ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಿಕನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತೋಽತ್ರ ದ್ವಯೋರೇಕವಚನಮುಪಪದ್ಯತೇ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗೇನಾಽಪ್ರಕೃತೇ ತೂಪಾಸನಾವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚೋಪಾಸನಾವಿಜ್ಞಾನೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವರಣಾಯಾ ನಾಸ್ಯಾಶ್ಚ ಮಧ್ಯ ಇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಮಧ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಶ್ಚೋಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ದೇವಾಃ ಸೂರ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।

ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶ್ವರೂಪ ಇತ್ಯಾದಿನೇಾಕ್ತಾ ವೈಶ್ವಾನರಾವಯವಭೂತಾ: ಸೂರ್ಯಾದಯೋ ಯದಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿವ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಭವಂತ್ಯುಪಾಸನಯಾ ತಥೋಪಾಸಿತಾ ಭವಂತೀತಿ ಯಾವತ್ತದಾ ಸುಷ್ಠು ಸಮ್ಯಗುಪಾಸನೀಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿದಿತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ - ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೀನಾಂ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿವ್ಯಾಪಿನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ ಜಾಠರೇ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಲಂಬನಾಭಾವೇನ ತೇಷಾಂ ಜಾಠರವ್ಯಾವೃತ್ತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಶ್ವವಣೇನ ತೇಷಾಮುಪಾಸಕಮೂರ್ಧಾದಿಷು ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ತಥಾ ಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವೋಷ್ಮಣಾ ದೇಹವ್ಯಾಪಿನಿ ಜಾಠರೇಽಪಿ ಸಂಭವಾದ್ ವೇದಿಬರ್ಹಿರ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಾಪ್ರತಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಪಷ್ಟತಾ ।’ಕೋ ನ ಆತ್ಮ’ ’ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತಿ ವಿಮೃಶತಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದೀನಾಮಗ್ರೇ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಷು ವೈಶ್ವಾನರಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವರ್ಣಿತೇತಿ ತದನುಸಾರೇಣ ತದೀಯವಚನಗತಯೋರಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯೋರಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಾಕಾರೇಣಾನ್ಯತ್ರ ಗೌಣತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಶಂಕಾಭಿಭೂತತ್ವಾತ್ತಥಾಭೂತಶಂಕಾನಾಸ್ಪದಾಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶ್ರುತಿಪ್ರತಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಪಷ್ಟತಾ । ತಸ್ಯ ಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ವಾಜಸನೇಯಕಗತವೈಶ್ವಾನರೋಪಕ್ರಮಪ್ರತಿರುದ್ಧತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟತಾ । ಪುರುಷಶ್ರುತೇರ್ಮೂರ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವತ್ವಾತ್ಮಕಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಪುರುಷವಿಧಾಮ್ನಾನಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಸತಃ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಗೌಣತ್ವಶಂಕಾಭಿಭೂತತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟತಾ । ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಾನ್ನಲಾಭಫಲಸ್ಯಾಗ್ನಿರಹಸ್ಯೋಕ್ತಪೂರ್ಣಾಯುಃಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸ್ಯ ಚಾವೇಷ್ಟ್ಯಾಯುಷ್ಕಾಮೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಫಲವದನ್ಯತೋಽಪಿ ಸಂಭವಾಶಂಕಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಾತ್ರಫಲತ್ವಶಂಕಾಸ್ಪದತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಪಷ್ಟತೇತಿ - ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಏವಮೇಷಾಮಸ್ಪಷ್ಟಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದೀನಾಮುನ್ಮೇಷಣಮಿತ್ಥಮ್ - ’ಏಷ ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ನ ಕೇವಲಮುಪಾಸಕಮೂರ್ಧಾದಿಷು ವೈಶ್ವಾನರಮೂರ್ಧಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಕ್ರಿಯತೇ , ನಾಪಿ ಕೇವಲಂ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ,  ಕಿಂ ತು ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯವಯವರೂಪಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾದಿಶಬ್ದೋಕ್ತಗುಣವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಾ ದ್ಯುಲೋಕಾದಯಸ್ತದ್ವೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ । ತತಶ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದೇರ್ಜಾಠರೇ ಸಂಭವೇಽಪ್ಯಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನ ತತ್ರ ಸಂಭವೋಸ್ತಿ ; ಭೂತದೇವತಯೇಾಃ ಕಥಂಚಿದ್ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸಂಭವೇಽಪಿ ನ ತನ್ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಸಮಂಜಸಂ ; ನಿಯಂತಾರಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನೌಚಿತ್ಯಾತ್ , ಭೂತಸ್ಯ ತನ್ನಿಯಂತೃತ್ವಾಽಸಂಭವಾದ್ , ದೇವತಾಯಾ ಅಪಿ ತನ್ನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸಂಭವೇ ಅಗ್ನಿದೇವತಾಯಾಮಪೂರ್ವಸ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ ।’ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ’ ’ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತಿ ವಿಮರ್ಶೋಽಸ್ಮಾಭಿರನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧೇನಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಾನೇಷು ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಷು ವಸ್ತುತಃ ಕಿಂ ತಥಾಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮೇತೇಷಾಮನ್ಯತಮಮನ್ಯದ್ವೇತಿ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವಿಷಯೋ , ನ ತು ತೇಷು ಕಿಂ ತಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಮಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾರೋಪಿತರೂಪವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಃ ; ’ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ’ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದಿವದನೇಕತ್ರ ಪ್ರತೀಕೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾರೋಪಸಂಭವಾದ್ವಿರೋಧಾಭಾವೇನಾಸ್ಮದುಪಾಸ್ಯಾನಾಂ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಿಂ ತಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅತ ಏವ ದಿವಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ನಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಸ್ವಸ್ವಭ್ರಮ ಏವೋದ್ಘಾಟಿತಃ । ಸಂಭವತಿ ಹ್ಯದ್ಯಾಪಿ ಶಕ್ರಸೂರ್ಯಾದಿಷು ಕೇಷಾಂಚಿದ್ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಭ್ರಮವದ್ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಷು ತೇಷಾಂ ತದ್ಭ್ರಮಃ । ಅತಸ್ತತ್ರ ನಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತೀ ಗೌಣ್ಯೌ ತದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಚ ನ ವೈಶ್ವಾನರೋಪಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರತಿರೋಧಃ , ಇದಂತಯಾ ನಿರ್ಣೇತುಮಶಕ್ಯಸ್ಯಾದ್ಯಾಪಿ ಬಹುಧಾ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಜಠರಾದಿರೂಪಸ್ಯಾಗ್ನೇರ್ದ್ಯುಸೂರ್ಯವಾಯುಗಗನಜಲಪೃಥಿವೀಷು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಭ್ರಮಾಽಸಂಭವೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಭ್ರಮವಿಷಯಪರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದಿವಾಕ್ಯಗತವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ತದ್ವಾಕ್ಯಗತಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾನುವರ್ತಿತಾಯಾ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧಶಬ್ದೋಕ್ತಶರೀರವತ್ತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಪರತಯಾ ಗೌಣತ್ವೇ ತೇನ ಪೈಾನರುಕ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತನವಾಚಿತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಜಾಠರವ್ಯಾವೃತ್ತಶ್ರುತಿತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಫಲಂ ಕೇವಲಾನ್ನಾದ್ಯಫಲವಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟದಹರವಿದ್ಯಾಫಲವತ್ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮೇವ । ತಥಾ ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರದಾಹೋಽಪಿ ; ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತಯೇಾಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಾ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥವಾದಿಕಫಲವಿಪರಿಣಾಮೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥವಾದಇವಾಂಗಾರ್ಥವಾದೇ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೌಚಿತ್ಯಾತ್ , ಇಹೋಪಾಸನಾರಾಧ್ಯಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣರಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪ್ಯನ್ವಯಾನ್ನ ವೈಶ್ವಾನರಮಗ್ನಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಹೃದಯಾದೀನಾಂ ತದಾಯತನತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ , ಕಿಂತು ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಹೋಮೋದ್ದೇಶ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತೇಷಾಂ ಹೋಮಾಧಿಕರಣಾಗ್ನಿತ್ವಕಲ್ಪನಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಗ್ನಿಷ್ವೇವ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಲಾಭೇನ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾದ್ , ಹೃದಯಾದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಣೀತಮಿವೇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇನಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಪ್ಯಗ್ನ್ಯರ್ಥತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೋನ್ನಯನಾಚ್ಚ ।’ಏವಂವಿದ್ ಯದ್ಯಪಿ ಚಂಡಾಲಯೋಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಯಚ್ಛೇದಾತ್ಮನಿ ಹ ವಾಽಸ್ಯ ತದ್ವೈಶ್ವಾನರೇ ಹುತಂ ಸ್ಯಾದಿ’ತಿ ಸಪ್ತಮೀ ತು ’ಸಮಮಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ದಾನಮಿ’ತಿವತ್ ಚತುರ್ಥ್ಯರ್ಥಾ , ಚಂಡಾಲಾಯೇತಿ ಚತುರ್ಥೋಪಕ್ರಮಾತ್ ।’ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಹುತಂ ಭವತೀ’ತಿ ಸಪ್ತಮೀನಾಂ ’ಸ ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಾಮಾಹುತಿಂ ಜುಹುಯಾತ್ ತಾಂ ಜುಹುಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ತೃಪ್ಯತಿ ಪ್ರಾಣೇ ತೃಪ್ಯತಿ ಚಕ್ಷುಸ್ತೃಪ್ಯತೀ’ತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಚೀನಖಂಡೇಷು ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಹುತಿಭಿಸ್ತೃಪ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವೇನೇಾಕ್ತಲೋಕಭೂತಾತ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಚತುರ್ಥ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣವಿರೋಧಾದ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ವಾಽಸಂಭವಃ । ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಸಮಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽತ್ರ ಹೋಮೋದ್ದೇಶ್ಯತಾಯಾಂ ಮಂತ್ರವರ್ಣವಿರೇಧಾಭಾವಾದ್ , ನೈರುಕ್ತನಿರ್ವಚನಾನುಸಾರೇಣೋದಾಹೃತಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯೇ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಚಾಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಯೋರಿಹಾಪಿ ಯೌಗಿಕತ್ವಸ್ಯೈವ ನ್ಯಾಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಿತಿ ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನಿರ್ವಾಹಸ್ಯ ಪ್ರೌಢಿವಾದತ್ವಾದ್ , ವೈಶ್ವಾನರ ಏವ ಚಿತಾಗ್ನಿತ್ವಕಲ್ಪನಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಕೀರ್ತನಯೋಸ್ತತ್ಪಕ್ಷಾವಲಂಬನೇನೋಪನ್ಯಸ್ತತಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ॥

ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ॥೧॥

ನಿರ್ವಿಶೇಷೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪಾದೇ ಮನೋಮಯೋಽತ್ತಾ ಪಾಯಯಿತಾಽಕ್ಷಿಪುರುಷೋಽಂತರ್ಯ್ಯಾಮೀ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯೇಷಾಂ ಸವಿಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾಽಕ್ಷರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮ್ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ ಪಾದೇ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಭೂಮಾಕ್ಷರೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾದೀನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ದಹರಃ ಸವಿಶೇಷ ಇತಿ ಪ್ರಾಯಿಕತ್ವಮತ್ರಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅಮೃತತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಸಾಧನೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಾವ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಹೇತುರಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ ತಥಾಪಿ ಸಂಗ್ರಹಶ್ಲೋಕೇ ನಾಮೃತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಾಧ್ಯದ್ವಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತತ್ರ ಯಥಾಸಂಖ್ಯಂ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಯೋಜಿತಮ್ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಕಲ್ಪತರೌ ಚಾಮೃತಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋಕ್ತಿರ್ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋರಮೃತ್ವಾಭಾವಸಾಧಕತ್ವೇ ತತ್ಸಾಧನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧನೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಾವಸಿದ್ಧಾವುಪಯೋಗಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಾವಸಾಧಕತ್ವೇಽಮೃತಾದ್ಭೇದಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಾವಸಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಕತೋಪಪಾದನಾರ್ಥೇತಿ ।

ನ ತ್ವಿತೀತಿ ।

ನನು ತಥಾಪಿ ಜಲಬಂಧನಹೇತುಸ್ತದರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಘಟೋದರನಿಸ್ಸರಜ್ಜಲಬಂಧನಹೇತುಮಧೂಚ್ಛಿಷ್ಟಾದಾವತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಪಾರಾವಾರಮಧ್ಯವರ್ತ್ತಿತ್ವೇನಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ತದೇವಾಲಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನದ್ಯಾಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಚಕಸ್ಯ ತದೇಕದೇಶಬಂಧಕತ್ವಲಕ್ಷಣಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ । ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಆಜಾನಸಿದ್ಧಾಽವಿನಾಭೂತಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ಗೌಣತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇನ ಬಂಧನಹೇತುತ್ವೇನ ತದಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಮೃತಾಂತರಸಂಬಂಧೀತಿ ।

ಕ್ಷರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯಮೃತಂ ತು ವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಈಶತೇ ಯಸ್ತು ಸೋಽನ್ಯ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಜೀವೇಽಪಿ ಅಮೃತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ।

ನಿರುಪಾಧಿಕಾಮೃತತ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತ್ಯಮೃತಸ್ಯ ಸೇತುರಿತ್ಯನನ್ವಿತಂ ಸ್ಯಾದ್ ನ ಹ್ಯಮೃತಸ್ಯ ಪಾರವಾನಿತ್ಯನ್ವಯಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಇತ್ಯನ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಚ ತಸ್ಯೇದಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಇವ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಪದವಾಚ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ಸೇತುಶಬ್ದೇನ ತ್ವಮೃತಪದಾನನ್ವಿತೇನೈವ ಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಪುರುಷಂ ಯಾವದಗಚ್ಛದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಪ್ನುವದಿತಿ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಕತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮವಧ್ಯರ್ಥಕ್ರಯಾವಚ್ಛಬ್ದಯೋಗೇ ದ್ವಿತೀಯಾನುಶಾಸನಾಭಾವಾದ್ ನದೀಪ್ರವಾಹೋ ವೃಕ್ಷವಾಟಪರ್ಯಂತಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವೃಕ್ಷವಾಟಸ್ಯೇವ ತೇನ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಂ ಗ್ರಂಥಂ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಕತಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಯಾವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತಾವದಗಚ್ಛದಿತಿ ।

ಯಾವಚ್ಛಂದ ಇಹ ನಾವಧ್ಯರ್ಥಃ ಕಿಂ ತು ಪರಿಮಾಣಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಪರಿಮೇಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಶಬ್ದಸ್ತತ್ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಿತೀಯೋಪಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಶ್ಚಾಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ಪ್ರತಿಯೋಗೇ ಚ ಬುಭುಕ್ಷಿತಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯತ್ರೇವ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ ತೇನ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತಾವದಪ್ರಾಪ್ನುವದಿತ್ಯರ್ಥಲಾಭಾದ್ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದ ಉಕ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಶಯಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುರುಷತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಗಚ್ಛದಿತ್ಯೇತಾವದ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸದಾತ್ಮನಾ ಪುರುಷತಾದಾತ್ಮ್ಯಸತ್ತ್ವಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ತಾವಚ್ಛಬ್ದಾವುಕ್ತೌ । ತತಶ್ಚ ಚಿದಾತ್ಮನಾಽಽನಂದಾತ್ಮನಾ ಚ ಪುರುಷತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯಾವತ್ಪದಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇ ತು ಕಾರ್ತ್ಸ್ಯ್ನೇನ ಪುರುಷಮವ್ಯಾಪ್ನುವದಿತ್ಯರ್ಥಲಾಭಾದ್ ವಿನೈವಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಕತ್ವಮಪಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಹಿತಮರ್ಯಾದತಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯಮಾತ್ರವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಅಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯಮಾತ್ರತಾದಾತ್ಮ್ಯವತ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ ।

ನನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಪುರುಷಃ ಪರ ಇತ್ಯವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಆಯತನತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯಾಕಾಶ ಏವ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಮನ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಭಾವರೂಪಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಭಾವಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ । ಸೇತುಶಬ್ದಲಕ್ಷಣೀಯಧಾರಕತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತದ್ವಿವಕ್ಷಣೇನ ಲಭ್ಯಮಮೃತತ್ವಮಪಿ ಹಿ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪೋ ಮೋಕ್ಷ ಏವ ಸ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಚಾಮೃತಶಬ್ದೇನೈವೋಕ್ತಮ್ ।

ತಥಾ ಚ ಭಾವಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಣೇಽಪ್ಯವರ್ಜನೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನೇ ವ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ಬಕಬಂಧವಿಧಿಪ್ರಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ -

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಮೃತಮಿತ್ಯೇತದನಂತರಂ ತದೇವ ಚಾಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತ್ತವ್ಯಃ । ಜ್ಞಾಯಮಾನದಶಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಮಮೃತತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕೃತ್ವಾ ಧಾರಯಿತೃತ್ವಂ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಣೀಯಮ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಭಾವಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸೇತುರ್ಯಥಾ ಪರಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕ ಏವಮಯಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯನಮಾತ್ಮಾಽಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪಕ ಇತಿ ಪ್ರಾಪಕತ್ವಲಕ್ಷಣಯಾ ನಿರ್ವಾಹಾದಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಮೃತಸ್ಯ ಸೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ರಾಜಾಽಯಂ ಧರ್ಮ್ಮಸ್ಯ ಸೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ರಾಜಧರ್ಮಯೋರಿವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಾಮೃತಯೋರ್ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಮೃತಶಬ್ದೋಕ್ತಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾದ್ ನ ಚೈತಚ್ಛಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಮಮೃತತ್ವಶಬ್ದವಿವಕ್ಷಣೀಯಮೋಕ್ಷಪರ ಏವಾಯಮಮೃತಶಬ್ದೋಽಸ್ತು ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಇಹ ತದೇತತ್ಸತ್ಯಮಮೃತಮಾನಂದರೂಪಮಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತೀತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರಗತಪ್ರಯೇಾಗಾಭ್ಯಾಮಮೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ।

ಷಿಞ್ ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಧಾರಣಮಪಿ ಬಂಧನವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಮುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ತು ಬಂಧನಂ ಪ್ರವಹತೋ ಜಲಸ್ಯಾಗತಿನಿರೋಧನಂ ನಿರುದ್ಧಗತಿಕೇ ಜಲೇ ಪ್ರಭೂತೇ ಸಾಧಿತೇ ತದ್ಧಾರಣಂ ಬಂಧನಸ್ಯ ಫಲಂ ನ ತು ಬಂಧನಮೇವ ಧಾರಣಮಿತ್ಯಾಶ್ರೀಯತೇ ತದಾ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥೈಕದೇಶತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಹಜತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದವಲಂಬನೈವ ಗೌಣೀ ವೃತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ನ ಪಾರವತ್ತ್ವಾವಲಂಬನಾ । ಅತ್ರಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಾಂತರಂಗಸಾದೃಶ್ಯಗ್ರಹಣಾದಪಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾಂತರಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧಿಸಾದೃಶ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ । ಇಹ ಚ ಪಾರವತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮಮೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೇತುಪರ್ಯ್ಯಂತಾನ್ವಿತತಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಾರಸ್ಯಹಾನೇ: ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಸಮಾಧೇಯಮ್ ।

ಯೋಗಾದ್ ಬಲಿನೀತಿ ।

ಅತ ಏವ ಪ್ರೈತು ಹೋತುಶ್ಚಮಸಃ ಪ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರೋದ್ಗಾತೃಣಾಮಿತಿ ಮಂತ್ರೇ ಬಹುವಚನಾನುರೋಧಾದ್ ಉದ್ಗಾತೃಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹುಷು ಋತ್ವಿಕ್ಷು ವೃತ್ತೌ ವಕ್ತವ್ಯಾಯಾಮುಚ್ಚೈರ್ಗಾಯಂತೀತಿ ಯೋಗಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಾರ್ಥಂ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇ ಸಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇ ವೋದ್ಗಾತೃಗಣೇ ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣಾಽಭ್ಯುಪಗತಾ ।

ನನು ಸಾಧನತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಅಮೃತಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ ಭಾವಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಣೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾಯಮಾನದಶಾಪರ್ಯ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾದ್ ಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಚರಮವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವರೂಪತಾಯಾಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಽಸ್ಥಿರಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವರೂಪತಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವಾರಣಾರ್ಥಂ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾಶಾವರಣನಿವೃತ್ತಿರಮೃತತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಕತ್ವೇನಾಮೃತಶಬ್ದಶ್ಚ ಭಾವಪ್ರಧಾನ ಇತಿ ಟೀಕಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ

ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಸೈವಾವರಣಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ದ್ಧಾರಯಿತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪ್ಯಮೃತತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಜೀವತ್ವೋಪಹಿತಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ತದಾಶ್ರಯೈವ ನ ತು ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತೇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿವರ್ತಮಾನಾಯಾಂ ಜೀವತ್ವೋಪಾಧೇರಪಿ ಸಹ ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಪಟನಾಶಸಮಕಾಲತದ್ರೂಪನಾಶಸ್ಯ ಪಟಾವಸ್ಥಾಪನ್ನತಂತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವವದವಿದ್ಯಾನಿವೃತೇರ್ಜೀವತ್ವಾಽನುಪಹಿತಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ತಥಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿವದವಿದ್ಯಾಪಿ ಜೀವತ್ವಾನುಪಹಿತತದಾಶ್ರಿತಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಮಂದಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ದ್ಧಾರಣಪಕ್ಷೇ ನ ಸ್ಪೃಷ್ಟಾ ।

ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ।

ಅಪೋಽಶ್ನಾತಿ ತನ್ನೈವಾಶಿತಂ ತನ್ನೈವಾಽನಶಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಸಂಯೇಾಗೇಽಪಿ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಶನಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶ: ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದ್ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತಪ್ತಇತಿ ।

ಯಥಾ ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷೇತ್ಯತ್ರ ಪಯಸಃ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಬರ್ಹಿಷಿ ಹವೀಂಷ್ಯಾಸಾದಯತೀತ್ಯತ್ರ ಬರ್ಹಿಷ ಇವ ಕ್ರಿಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಹವಿರ್ವಾಚ್ಯಾಽಽಮಿಕ್ಷಾಪದಸಮಾನಾಧಿಕರಣತತ್ಪದಪರಾಮರ್ಶನೀಯತ್ವಾಽಯೋಗಾದುಪಸರ್ಜನಸ್ಯಾಪಿ ಪಯಸಸ್ತತ್ಪದೇನ ಪರಾಮರ್ಶ: । ತತ್ರ ಚ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಮಾಮಿಕ್ಷಾಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಂ ಚ ನ ಸಂಸ್ಕಾರಕದಧಿಸಂಪರ್ಕಘನೀಭೂತಸ್ಯ ಪಯಸೋ ವಾಚಕಂ ನ ತಜ್ಜನ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ನ ದಧ್ನೋ ನಾಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಯೋರ್ದಧಿಪಯಸೋರ್ವಾಚಕಮ್ । ಅತೋ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಪಯೋರೂಪಾಮಿಕ್ಷಾಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಪಚಾರ ಇವ ವಾಜಿನಾಪಚಾರೇ ನ ಪುನಸ್ತದರ್ಥಂ ಪಯೋಂತರೇ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಕಾರ್ಯಂ ವಾಜಿನಸ್ಯಾನುನಿಷ್ಪಾದಿತತ್ವಾದ್ ಆಮಿಕ್ಷಾಯಾಃ ಪಯಸ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಂ ಪಯಸ ಏವ ಧರ್ಮಾ ನ ದಧ್ನೋ ನಾಪಿ ದಧಿಪಯಸೋರಿತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ಏವಮಿಹಾಪಿ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಷ ಇತ್ಯನೇನ ಪರಾಮರ್ಶೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದಧ್ನೋಽಸ್ತಿ ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮತಯಾ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ದಧ್ನಸ್ತತ್ಪದೇನ ಪರಾಮರ್ಶ: ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಯತೇರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಯಃ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ತತ್ರ ಚ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶ: ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾ ದಧಿಪಯಸೋರುಭಯೋರಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಂ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ಕಾರ್ಯ್ಯಂ ದಧ್ನಿ ವಾ ಪಯಆನಯನಮಿತಿ ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದತಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪಯಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತಿ । ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶೇ ನೇದಮುದಾಹರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಬ್ದತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಅರ್ಥತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದತೋಽಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶೇ ಇದಮುದಾಹರಣಂ ಕೃತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ  ವಿಧೇಯತ್ವೇನಾರ್ಥಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ಶಬ್ದಗತ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯೇಾಪಸರ್ಜನತ್ವಾದ್ರಾಜಪುರುಷಾದಾವಾರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯತಃ ಶಾಬ್ದಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ಬಲವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಶಬ್ದತೋಽಪ್ರಧಾನಸರ್ವನಾಮಪರಾಮರ್ಶನೀಯತೇತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಪೋಽಶ್ನಾತೀತಿವತ್ತಂ ಜಾನಥೇತ್ಯತ್ರಾಽನೀಪ್ಸಿತಕರ್ಮಣಿ ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ಶಬ್ದತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೇಽಪಿ ಶಬ್ದತೋಽಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ನ ಚೇದಮೈಕಾಂತಿಕಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ಏವಮಿಹ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಪ್ರಾಧಾನ್ಯೋಕ್ತಿರಭ್ಯುಪೇತ್ಯವಾದ ಇತ್ಯೇತತ್ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞೇಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥಗತಾಪಿಶಬ್ದೇನ ಧ್ವನಿತಮ್ । ಏತೇನ ಸ ಏಷೋಽಂತಶ್ಚರತೇ ಬಹುಧಾ ಜಾಯಮಾನಃ ದಿವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಹ್ಯೇಷ ವ್ಯೋಮ್ನ್ಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಮಂತ್ರಾಮ್ನಾತೈತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಮಾತ್ಮಪರತ್ವದರ್ಶನಾದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾಽಸಂಭವೇನ ತದ್ವಿಷಯಾತ್ಮಪರತ್ವಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಮಂತ್ರೇ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಸೇತುಪದಪರ್ಯಂತಸ್ವಾರಸಿಕಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ತದುಲ್ಲಂಘನೇನ ತದ್ವಿಷಯಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ ।

ನನು ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿರಿತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಟೀಕಾಕೃತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮ್ | ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾ ಆನಂದರೂಪಮಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತೀತಿ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೇಣಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನೇ ವರ್ಣಿತೇ ತದ್ದರ್ಶನೇನ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಭೇದಾದಿರೂಪಾಽನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಭವತೀತಿ ವರ್ಣಯಿತುಂ ತದನಂತರಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತೀತೇಸ್ತದನುಸಾರೇಣ ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವರ್ಣನೌಚಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಭಾಷ್ಯೇ ಸೂತ್ರೋಪಾತ್ತೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸೌತ್ರಯೇಾರ್ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯಪದಯೋರ್ವಿವರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರವೀತೀತಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ಸಂಬಂಧಸ್ಯೋಕ್ತತಯಾ ತಂ ಸಂಬಂಧಂ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಭೇದನಾದಿರೂಪಮಹಾಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತೀತಿ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಪ್ರಸ್ತುತಂ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಂ ತತ್ಫಲಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇವಂರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಸ್ಮಿನ್ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವ್ಯಧಿಕರಣಸಪ್ತಮ್ಯೌ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತಸಪ್ತಮೀ ಭಿದ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ಮಣಿ ಲಕಾರಾ ಇತಿ ಟೀಕಾಕೃತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಕರ್ಮಸಂಯೋಗ ಇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಯೋಗೇ ಸಪ್ತಮೀ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ವಾರ್ತ್ತಿಕಾನ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ ।

ದರ್ಶನಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।

ಏವಂ ಚ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಭೇದನಾದಿಕಂ ಫಲಮೇವಾತ್ರ ನಿಮಿತ್ತತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಫಲಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಧೀಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವೋದ್ದೇಶ್ಯಕಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ವೈವಕ್ಷಿಕಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ । ಚರ್ಮಣಿ ದ್ವೀಪಿನಮಿತ್ಯುದಾಹರಣೇಽಪ್ಯೇವಮೇವ ।

ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ಕಾರ್ಯಸಹಿತಕಾರಣಮುಕ್ತತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವ್ಯಾಕೃತಗ್ರಹಣಂ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -

ಅವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।

( ಯಾವತೇತ್ಯೇತತ್ಪದಂ ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ್ಯನೇನ ವಿವೃತಮ್ ) ।

ನನು ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇ ತದಧಿಗಮಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಽನಧಿಗಮನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತೋದ್ಘಾಟನತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕರಣಮುಪಮೃದ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಿತ್ವಮಪಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಪಠಿತಾಽಜಾಮಂತ್ರವದತ್ರೈವ ಮುಂಡಕೇ ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನ ಇತ್ಯಾದಿವಚ್ಚ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾಪ್ಯತ್ರಾಽನ್ಯವಿಷಯತ್ವೋಪಪಾದಕಂ ಬಲವಲ್ಲಿಂಗಮೇವ ನಾಸ್ತಿ ನಿಶ್ಚಿತಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯೇಽನ್ಯವಿಷಯತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಶಂಕಾಽನಾಸ್ಪದೇ
ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ವಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್ । ಅಮೃತಸ್ಯ ಪರಂ ಸೇತುಂ ದಗ್ಧೇಂಧನಮಿವಾನಲಮ್ ॥
ಯದಾ ಚರ್ಮವದಾಕಾಶಂ ವೇಷ್ಟಯಿಷ್ಯಂತಿ ಮಾನವಾಃ ।
ತದಾ ಶಿವಮವಿಜ್ಞಾಯ ದುಃಖಸ್ಯಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥
ಇತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಮೃತಸೇತುತ್ವವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತಾಯಾ ಏವ ಪ್ರತೀತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಮೃತಸೇತುತ್ವಪ್ರವಣೇನೈವ ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುರಿತ್ಯೇತದರ್ಥತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಪಾರವತ್ತ್ವಯೋರಲಿಂಗತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಾನುಮಾನಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಧಾನಜೀವಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗಮಕಶಬ್ದಾಭಾವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯತಃ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಸಾಧಾರಣತದ್ವ್ಯಪದೇಶಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿಹ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ವಯೋಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ನ್ಯಾಯಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಚಾಧಿಕರಣಾರಂಭಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಕರಣಾನುಸಂಧಾನೇನ ಬಲವತಾಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇನ ಪ್ರಕರಣೇನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿಯಚ್ಛವ್ದರೂಪಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವೇದಿತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾರೂಪತ್ವಮಧಿಕರಣಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ನನ್ವಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಪಾಠೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ ಚೇತ್ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದಿತಿ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಶ್ರುತಿಲಿಂಗೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಉಚ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಶ್ರುತಿರ್ವಾಗ್ವಿಮುಕ್ತೈರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪಕ್ಷಗಮಕಶಬ್ದಾಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯೇತನ್ಮಂತ್ರಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾ ಏವಾರ್ಥಾಃ ಸೂಚಿತಾಃ । ಪ್ರಾಕರಣಿಕಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಂತರಪರತಯಾ ಸ್ವಶಬ್ದಾದಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ತು ಪ್ರಕರಣೋದ್ಘಾಟನಾನಂತರಂ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಾನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯಂತ ಇತಿ ಹೃದಯೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಾನಿ । ಸ್ಥಿತ್ಯದನಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೋದ್ಘಾಟನಾನಪೇಕ್ಷೋ ನಾಸ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ತತ್ಸೂತ್ರಮೇಕಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಸೂತ್ರಾನಂತರಂ ಕೃತಮ್ ।

ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪುರುಷಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯೌರಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೋಕ್ತೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ವಿಶಿಂಷನ್ನೋತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಕಿಂ ತದಿತಿ ।

ಕಿಂ ತದಿದಂ ವಿಶ್ವಮಿತ್ಯನೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕರ್ಮತಪೋಭ್ಯಾಮನ್ಯದಪಿ ವಿಶ್ವಶಬ್ದಕ್ರೋಡೀಕಾರ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅರ್ಥಾತ್ತತ್ಫಲಂ ವೇತಿ ।

ಅತ್ರಾತ್ಮಶ್ರುತಿಸ್ತಾವದಸ್ಪಷ್ಟಾ ಆತ್ಮಾ ಜೀವೇ ಧೃತೌ ದೇಹೇ ಸ್ವಭಾವೇ ಪರಮಾತ್ಮನೀತ್ಯಭಿಧಾನಕೋಶಾನುಸಾರೇಣ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾನುಸಾರೇಣ ಚಾನೇಕಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಯಾಮಾಪ್ಲೃ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಿತಿ ಧಾತೋರ್ಮನಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಬಾಹುಲಕೇ ತಕಾರೇ ಚ ಸತಿ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇರ್ಯೋಗರೂಢ್ಯುಭಯಾನುಗ್ರಹೋ ಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸೋನ್ಮೇಷಣೀಯಾ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಂ ಚಾನೇಕಸಾಧಾರಣಂ ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯೋನ್ಮೇಷಣೀಯಮ್ । ವಾಗ್ವಿಮುಕ್ತಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಮೇವ ಧೀರ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯೋನ್ಮೇಷಣೀಯಮ್ । ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ತ್ವಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಂ ಮನಃಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಶ್ರಯಮೇವ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಸ್ವಭಾವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಜಾನೀಧ್ವಂ ನ ತು ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಮಿತ್ಯುಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂವಿಧೋಪದೇಶಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾತ್ । ಯದ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಸಾಂಸಾರಿಕೇ ಜೀವಸ್ವರೂಪೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತತೋ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ: ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ತದಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ಭೂಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ॥೮॥

ವಾಯುರಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ।

ಅಪ್ತೇಜೇಾವಾಯ್ವಾಕಾಶಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ತರೋತ್ತರಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಾಂ ತೇಜ ಇತಿ ಪಾಠಃ । ಅಪಾಂ ನಭಃ ಇತಿ ತು ಪ್ರಾಮಾದಿಕಃ ಪಾಠಃ । ಕೇಷು ಚಿದ್ಗ್ರಂಥೇಷ್ವಪಾಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಮೇವ ನಾಸ್ತಿ ।

ಏವಮಾಕಾಶಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ।

ತೇಜಸೋ ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಾಕಾಶ ಇತಿ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆಕಾಶಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।

ಸಂಮರ್ದಾವಸ್ಥಾನಕ್ಲಿಷ್ಟಸ್ಯಾಸಂಬಾಧಾವಸ್ಥಾನಸೈಾಖ್ಯಹೇತ್ವವಕಾಶಾತ್ಮನಾ ಅನ್ಯೈರಪ್ಯೇತಾದೃಶೈಃ ಪ್ರಕಾರೈರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತಾ ।

ಭಾವಭವಿತ್ರೋರಿತೀತಿ ।

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮಾ ಧಾತುಃ ಪ್ರಸಾದಾನ್ಮಹಿಮಾನಮೀಶಮಿತ್ಯಾದಾವಿವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ಪ್ರಾಣಾನ್ಯಧರ್ಮಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರ್ತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛತ್ಯೈಂದ್ರಂ ಪಂಚಶರಾವಮೋದನಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರಾಕ್ ಸಂಗತಿಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಾಣ ಏವೇಹಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣಾತ್ಮಶಬ್ದ: ಪ್ರಾಣಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಕಥಮಿಹ ಸ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನನಾಮಾದಿಪ್ರತೀಕಾರೋಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವತ್ತಯಾ ವರ್ಣಿತೇ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ನಾಮಾದಿಷು ಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಶೇಷಣತಯೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಕರಣಿಕತ್ವಂ ಕಿಂ ತು ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನೀಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾನಾಂ ನಾಮಾದೀನಾಮೇವ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಂ ತು ತಸ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ತಥಾಪ್ಯಗ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ನಾಮಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರಾಣೇ ಉಪಾಸನಾತತ್ಫಲಯೋರನುಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನನ್ವಾತ್ಮವಿಷಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಶೋಕರೂಪಸಂಸಾರತರಣೋಪಾಯಪ್ರಾರ್ಥನೋಪಕ್ರಮತದುಪಾಯಕೀರ್ತನೋಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮಹಾಪ್ರಕರಣೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ದುರ್ಬಲೇನಾಪಿ ಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭಾವಾತಿವಾದಿತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಾಣವ್ರತಾನುಕರ್ಷಣರೂಪಲಿಂಗದ್ವಯಾನುಗೃಹೀತೇನ ಬಾಧೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ ।
ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಬಲವಾನಾಶ್ರಯೋ ಯದಾ ।
ತದಾಪಿ ವಿಪರೀತತ್ವಂ ಶಿಷ್ಟಾಕೋಪೇ ಯಥೋದಿತಮ್ ॥
ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಅಥ ವಾ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕರಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತೇನ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬಾಧೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ದಾರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಿಕೇ ಮಹಾಪ್ರಕರಣೇಽನುವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ಅಭಿಕ್ರಾಮಂ ಜುಹೋತ್ಯಭಿಜಿತ್ಯಾ ಇತಿ ವಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯಾಭಿಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರಯಾಜಾವಾಂತರಪ್ರಕರಣೇನ ಪ್ರಯಾಜಹೋಮಾಂಗತಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಯೇನಾಭಿಕ್ರಮಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚ ಗುಣೋಽಪರಃ ।
ವಿಧೀಯತೇ ಪ್ರಯಾಜಾನಾಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕರಣಾಸ್ತಿತಾ ॥
ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅಭಿಕ್ರಮಣವಿಧಾನಾತ್ ಪಶ್ಚಾದಪಿ ಪ್ರಯಾಜಾನಿಷ್ಟ್ವಾ ಹವೀಂಷ್ಯಭಿಧಾರಯತೀತಿ  ಪ್ರಯಾಜಕೀರ್ತ್ತನಯುಕ್ತಗುಣವಿಧಾನೇನೇವಾತ್ರ ಭೂಮನಿರೂಪಣಾನಂತರಂ ಪ್ರಾಣಕೀರ್ತನಯುಕ್ತತದ್ಗುಣವಿಧಾನೇನ ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೋ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಸಂದಂಶವತ್ ಪ್ರಾಣವ್ರತಾನುಕರ್ಷಣಾದಿಲಿಂಗಮಪಿ ತದವಾಂತರಪ್ರಕರಣಾನುವೃತ್ತಿಗಮಕಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿವಕ್ಷಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಭೂಮಾ ತು ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ಚೇದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಶಂಕಾಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತ ಇತೀಹ ನೋದ್ಘಾಟಿತಮ್ ।

ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದ: ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಪರ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಮನುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ತದುಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ತ್ವ ಇತಿ ।

ನಾಮಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರೋತ್ಕೃಷ್ಟವಸ್ತೂಪದೇಶಃ ಪರಮೋತ್ಕೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನೋಽನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಃ ಸತ್ಯಾತಿವಾದೀ ತತ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತತ ಏತಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಶ್ಚ ತದತಿವದನನಿಮಿತ್ತಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೇತದತಿವದನನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಮಾದಾಯ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಸರ್ವಪ್ರಕರಣ ಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿ ।

ಕೃತ್ಸ್ನೇಯಂ ಭೂಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕರಣಂ ನಾಮಾದಿಷ್ವಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಾದಿಷು ಸಮಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಮಯಪುರುಷಾಕಾಶಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಿವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಿಸ್ಥಾನೇ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಂ ನಿವೇಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರ (ಮಾತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ನಿರಾಕೃತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಮಹಾಪ್ರಕರಣೇ ಅಹಂಕಾರಾದೇಶಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರ) ಮಾಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಆ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರಿತಿ ।

ಅವಾಂತರಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತಿಪರ್ಯಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಇತಿ ಭಾವ: ।

ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।

ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತೀತಿ ಪುರಸ್ತಾನ್ನಿರ್ದೇಶ: । ತತ್ರ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರೋಪದೇಶಕ್ರಮೇಣ ಭೂಮರೂಪತಯೋಪದೇಶಃ ಕೃತಃ ಸ ಭಗವ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರ್ದೇಶಃ ।

ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಾಽವಾಂತರಪ್ರಕರಣಬಲಾತ್ ತನ್ಮಧ್ಯಪತಿತೋ ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾ ನ ನಿವರ್ತ್ತಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಸತ್ಯಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।

ತುಶಬ್ದಶ್ರುತೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ । ತಥಾ ಚ ತುಶಬ್ದ ಸತ್ಯಶಬ್ದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ತತ ಏವ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿತ್ವಾನುವೃತ್ತಿಲಿಂಗಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಂತರಾಭಾವಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಸನ್ನಿಧೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವಂ ನಾಪ್ಯವಾಂತರಪ್ರಕರಣಲಾಭ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಸೌಷುಪ್ತಿಕಸುಖಭವನಂ ನ ವಿಧೇಯಂ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ತು ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಶರೀರಾವಚ್ಛೇದೇನ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರೇವ ವಿಧೇಯಾ ತೇನ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯ ಏವೈತಸ್ಮಿನ್ ಪುರೇ ಜಾಗ್ರತೀತ್ಯವಧಾರಣಾದ್ ಜೀವಸ್ಯ ಮೃತಾವಿವ ಸುಪ್ತಾವಪಿ ಶರೀರಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಮಣಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಥಾ ಶ್ರುತಿಂ ಯೋಜಯತಿ -

ತದಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶೋಕತರಣಾದೀನಾಂ ಭೂಮಾಽನನ್ವಯಾತ್ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ಸೌಚಹೇತತೋಃ ಪ್ರಾಣತಾನುಕರ್ಷಣಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭಾವಲಿಂಗಾಭಿಭೂತತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ।

ಅಕ್ಷರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ ॥೧೦॥

ರೂಢಿನಿರೂಢಿಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನನ್ವಕ್ಷರಂ ನ ಕ್ಷರಂ ವಿದ್ಯಾದಶ್ನೋತೇರ್ವಾ ಸರೋಽಕ್ಷರಮಿತಿ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ವರ್ಣೇಽಪಿ ಯೋಗಪ್ರದರ್ಶನಾನ್ನಿರೂಢಿರೇವೇತಿ ಚೇನ್ನ । ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯವಿಭುತ್ವಪಕ್ಷ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ದ್ವಿತ್ರಾದಿಕ್ರಮಿಕವರ್ಣಸಮುದಾಯೇ ಸಮಾರೋಪಿತಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಽನಿತ್ಯೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚ ತಸ್ಯ ರೂಢೇರಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಲಿಪಿಷು ಕಕಾರೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿಃ ಶಬ್ದಾತ್ಮತ್ವಾನುಭವಸ್ತದ್ಗಮ್ಯತ್ವಕೃತೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವಾರಕಮಪಿ ಚೇತಿ ಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -

ಅರ್ಥೇ ಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಭವ ಇತಿ ।

ನನು ಗೌರಯಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನುವಿದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಶಬ್ದೇಷ್ವರ್ಥಾನಾಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋತಪ್ರೋತತ್ವಾಲಂಬನಾಶ್ಚೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಶಬ್ದಾನುವಿದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ತಥಾ ಸ್ಯುರಿತಿ ಚೇತ್ ಕಸ್ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ । ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿ ದಿವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಕಲಲೋಕವರ್ತ್ತಿವಸ್ತುಜಾತಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಭೂತಭವಿಷ್ಯದ್ವರ್ತಮಾನಾಕಾರಪರಿಣಾಮಿಮೂಲಪ್ರಕೃತ್ಯವ್ಯಾಕೃತಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನ ಆಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಾವದಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತಸಕಲಲೋಕಾಧಾರೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಶ್ನೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪರ್ಯವಸನ್ನಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಗುರುಶಿಷ್ಯಮರ್ಯಾದಾಮತಿಕ್ರಮ್ಯಾನ್ಯಾಯೇನ ಜಲ್ಪಕಥಾಯಾಂ ನ ಪ್ರಷ್ಟುಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಯವತಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಗಾರ್ಗಿ ಮಾತಿಪ್ರಾಕ್ಷೀರ್ಮಾ ತೇ ಮೂರ್ದ್ಧಾ ವ್ಯಪತದನತಿಪ್ರಶ್ನ್ಯಾಂ ವೈ ದೇವತಾಮತಿಪೃಚ್ಛಸೀತಿ ಸಕ್ರೋಧಂ ನಿವಾರಿತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಗಾರ್ಗ್ಯಾ ಸರ್ವಥೈವ ಪರಾಜಯೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮನುಜ್ಞಾಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪುನರವತಾರಣೇ ಕೃತೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನಾಕಾಶ ಏವ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ತದುತ್ತರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ ತದಪ್ಯಕ್ಷರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಬಹುಲಿಂಗವಿರೋಧಾದಕ್ಷರಶ್ರುತಿರ್ದುರ್ಬಲೇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವಧರ್ಮಾಣಾಮಿವಾಕ್ಷರೇ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ ।

ಧಾರಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯನುಷಂಗ ಇತಿ ।

ನನು ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಾ ಕಥಮಾಕಾಶಾಂತಾನಿ ಧಾರಯಿತುಮರ್ಹತಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಹ್ಯತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ನ ಚ ಸ ಏವ ತದ್ಧಾರಯಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಯದಿ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿ ದಿವ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽನುಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯದಾಧಾರೀಭವಿತುಂ ನಾರ್ಹತೀತ್ಯಾಕಾಶೋಽತ್ರ ಸ ಏವೇಷ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಧಾರಭೂತಂ ಕಿಂಚಿದನ್ಯದ್ವಸ್ತು ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಕಾ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ । ನ ಹ್ಯೇತಾವದ್ಧಾನ್ಯಂ ವೋಢುಮಿಹ ಕುಸೂಲಾದನ್ಯದ್ ಭಾಜನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಯವತಃ ತೇನ ಧಾನ್ಯೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕುಸೂಲಂ ವೋಢುಮನ್ಯದ್ ಭಾಜನಮಸ್ತೀತಿ ಸಂಭಾವನಾಽಪಿ ಹೃದಯಮಧಿರೋಹತಿ । ನಾಮಧೇಯಸಂಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ತು ಟೀಕಾಯಾಮನುಪದಮೇವ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದೈರ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಘಟಮೃತ್ಪಿಂಡಪಟತಂತ್ವಾದಿವತ್ಸ್ವರೂಪಾರ್ಥಭೇದಸ್ಯೋಪಪಾದನಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಭೇದೋ ನ ಶಕ್ಯೋಪಪಾದನಃ । ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌರಯಮಿತಿ ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಯಂ ಗೌರೋ ದಂಡೀ ಕುಂಡಲೀ ಕಮಂಡಲುಮಾನಿತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಜಾತಿಗುಣವಿಶೇಷಾದ್ಯನವಗತ್ಯಾ ತತ್ಸಂದೇಹಾಽನಿವೃತ್ತಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ವನಾಮಧೇಯದ್ವಾರಾಕಾರಾಶ್ರಿತತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಣವೋಂಕಾರಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾರ್ಥಾಲಾಭಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಭೂತಂ ಭವಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯದ್ಭೂತಂ ಯದ್ಭವದ್ ಯಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾವದಾಧಾರತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ನ ತು ಭೂತಭವದ್ಭವಿಷ್ಯದಾತ್ಮಕಾವ್ಯಾಕೃತಾಧಾರತ್ವಮ್ । ಗಾರ್ಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಸಕಲಲೋಕಾಧಾರಪ್ರಶ್ನನಿವಾರಣಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತದುತ್ತರಸ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪುನಸ್ತದಾಧಾರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನ: ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ದೂರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಯಂ ವರ್ಣಯಿತ್ವಾ ಅವಕಾಶಾತ್ಮನಾ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಾಧಾರಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯೇಾಪಾದಾನಾತ್ಮನಾ ತದಾಧಾರಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ವಾಽತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಅತೋಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಮೇವ । ನನ್ವಂಬರಾಂತಧೃತಿರಿಹ ನ ಶ್ರುತಾ । ಓತಪ್ರೋತತ್ವವಚನಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವಮಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನೋತಾಶ್ಚ ಪ್ರೋತಾಶ್ಚ ಗಂಧರ್ವಲೋಕೇಷು ಗಾರ್ಗೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇಷ್ವಂತರಿಕ್ಷಲೋಕ ಗಂಧರ್ವಲೋಕಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯ ತತ್ತದೂರ್ಧ್ವದೇಶವರ್ತ್ತಿನ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನೋತಪ್ರೋತತ್ವವಚನಾನಾಂ ಯಥಾ ಪಟೇ ದೀರ್ಘತಿರ್ಯಕ್ತಂತವ ಓತಪ್ರೋತಾಸ್ತದೇಕದೇಶಾ ಏವಂ ಗಂಧರ್ವಲೇಾಕಾನಾಂ ವಿಭೂತೌ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಮಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾಸ್ತದೇಕದೇಶಪ್ರಾಯಾ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್ ಭವತ್ಯೇವಮೇವ ಹೀಮೇ ಲೋಕಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ ಗೌಣತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ತದುಪರಿತನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸಂದರ್ಭರೂಪಾಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತೋತಪ್ರೋತತ್ವವಚನಸ್ಯಾಪಿ ತಥೈವಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಓತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ ಮಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಾಧೇಯೇ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೇಾಗಾಭ್ಯಾಮೋತಪ್ರೋತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಿಹಾಪಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಧೃತೇರೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮುಚಿತತ್ವಾದ್ ವಚನಬಲಾದೂರ್ಧ್ವವರ್ತ್ತಿನಾಮಪಿ ಗಂಧರ್ವಲೋಕಾದೀನಾಮಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾದಿಧಾರಕತ್ವಸ್ಯ ಪರ್ವತಾನಾಂ ಕ್ಷಿತಿಧಾರಕತ್ವಸ್ಯೇವ ಧ್ರುವಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚಕ್ರಧಾರಕತ್ವಸ್ಯೇವ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ಆಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣೋಕ್ತರೀತ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಿಂದ್ರಿಯಾದಿಶರೀರಾಂತಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಪರತ್ವವಚನಜಾತಸ್ಯ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವತಃ ಪರ ಇತ್ಯತ್ರೇವಾಂತರಿಕ್ಷ ಲೋಕಾದ್ಯೋತಪ್ರೋತತ್ವವಚನಜಾತಸ್ಯಾಽಕ್ಷರೇ ಸರ್ವಂ ಜಗದೋತಪ್ರೋತಮಿತ್ಯತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾನುರೋಧಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಽವಿಷಯೋತಪ್ರೋತತ್ವವಚನಾನಾಂ ತಥಾಭೂತಪರತ್ವವಚನಾನಾಮಿವ ಯಥಾಕಥಂಚಿನ್ನಯನೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತೋತಪ್ರೋತತ್ವವಚನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತಾಯಾ ಏವ ಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಅವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪಾಠಃ । ಶಾಸೇ: ಸೇಟ್ತ್ವಾದ್ ಗ್ರಸಿತಸ್ಕಭಿತೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇ ಶಾಸ್ತೃನಿಪಾತನಸ್ಯ ಛಂದೋವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।

ಅಭಗ್ನಾಯಾಮಪಿ ರೂಢಾವಿತಿ ।

ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಂಬರಾಂತಧೃತಿಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಧಾನಸಾಧಾರಣ್ಯನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಭಂಗೇನಾವ್ಯಾಕೃತಪರತ್ವೋಪಪಾದಕತಯಾ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಹೇತುಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಪ್ರಥಮಮೇವಾಕ್ಷರಂ ಪ್ರಶಾಸನಾದಿತಿ ಹೇತುನಾ ಪ್ರಧಾನಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದರ್ಥಂ ರೂಢಿಭಂಗಸ್ಯಾಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಇದಂ ಚ ಭಾಸ್ಕರಾದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಾಕಾಶಪದಸ್ಯಾಽವ್ಯಾಕೃತಪರತ್ವಂ ರೂಢ್ಯಭಂಗೇನಾಪಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾದಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಂ ನ ತ್ವತ್ರಾಕಾಶಪದಂ ಭೂತಾಕಾಶಪರಮೇವೇತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಸಕಲಕಲ್ಪಾನುಯಾಯಿಸಮಸ್ತವಿಕಾರಜಾತಾಧಾರತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಭಿನ್ನೇ ಭೂತಾಕಾಶೇಽನುಪಪನ್ನತ್ವೇನಾತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವಾಽಽನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಪರತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಪ್ರೌಢ್ಯೈಷ ವಾದ ಇತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಂ ನಿಧಾಯಾಗ್ನಿಶ್ವೇತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಗ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯೋ ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ ನ ದಿವೀತ್ಯರ್ಥವಾದ ಇವೇಹಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಯಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಽನನ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವ: ಸ್ಫೋಟವಾದ್ಯಭಿಮತಃ । ಸ್ಫೋಟಮ್ತು ಸೋಪಪಾದನಂ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾನನ್ಯತ್ವೇನಾರ್ಥಧರ್ಮಾಃ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದೇಷ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾ ಏವೇತಿ ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಧಾನ ಇವ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾಪತ್ತಿದಶಾಯಾಮಪಿ ತೇಷು ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಹ -

ಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥೇತಿ ।

ಪ್ರಪಂಚಾಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।

ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನಾಽವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮತಯಾ ತದಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ ತದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತೇ ಜೀವಾಶ್ರಿತಮೇವ ಸ್ಯಾದ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತನ್ಮತೇ ಜೀವಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾಪಿ ತನ್ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ತಸ್ಯ ತಾದ್ಧರ್ಮ್ಯಲಾಭಃ । ಜೀವಾಶ್ರಯದುಃಖದ್ವೇಷಾದಿಸಾಧಾರಣೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತಾಮಾತ್ರೇಣ ತದಲಾಭಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ರಜ್ಜ್ವಾಮಿತಿ ।

ಜೀವಾಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮ ವಿವರ್ತರೂಪಂ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತಯೈವಾರೋಪ್ಯತೇ ರಜ್ಜ್ವಿದಮಂಶತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇವ ಭುಜಂಗ ಇತಿ (ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ) ಇತಿ ಭಾವಃ । ಆರೋಪಿತಂ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಶ್ರುತಿವಶಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯ ಆರೋಪ: ಸದೃಶ ಏವ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಃ ತತ್ರ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ ಹಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತದಾರೋಪೇ ತದಪಿ ಪ್ರಶಾಸಿತೃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಾಠಃ । ತಮಾರೋಪ್ಯೇತಿ ಪಾಠಶ್ಚೇತ್ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮೇವ ಕ್ತ್ವಾರ್ಥಃ ನ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮಪಿ । ಸೇತುಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ಮುಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ನಿರ್ವಾಹ್ಯ: । ಅಂಬರಾಂತಧೃತಿಃ ಸೌಚೋ ಹೇತುರಂಬರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಧೃತಿರ್ನ ಶ್ರುತೇತಿ ಚ ಶಂಕಾಭಿಭೂತತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟ ಇತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ॥೧೩॥

ಪರ್ಯುದಾಸಿತ ಇತಿ ।

ಣಿಜರ್ಥೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಪರ್ಯುದಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾರಕಾದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವೇನ ಸಂಜಾತಪರ್ಯುದಾಸ ಇತಿ ವಾ ತದರ್ಥೇ ವರ್ಣನೀಯಃ ।

ತತೋ ಹೇತೋರಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪರವಿಷಯಾಣಾಮಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾನಾಮಪ್ಯರ್ಚ್ಚಿರಾದಿಪ್ರಾಪ್ಯಾಽಪರಲೇಾಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ತಥಾಪ್ಯೇತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮೇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಪರವೇದನಾತ್ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರಪರವೇದನಾದಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಿಭಜ್ಯ ಕಥನಾದಿಹಾಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರಪರಂ ಧ್ಯಾತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಂ ಭವೇದೇವ । ನ ಚೈವಂ ಸತ್ಯುಪಕ್ರಮಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಪರವೇದನಫಲಂ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಋಗ್ಭಿರೇತಂ ಯಜುರ್ಭಿರಂತರಿಕ್ಷಂ ಸಾಮಭಿರ್ಯತ್ಕವಯೋ ವೇದಯಂತೇ ತಮೋಂಕಾರೇಣಾನ್ವೇತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಯತ್ತಚ್ಛಾಂತಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪರಂ ಚೇತಿ ತದನಂತರಮಂತ್ರೇ ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಪರವೇದನಫಲಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಪರವೇದನಸ್ಯ ಶಾಂತತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ।

ಅಂಗೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾನುಗತಾ ಅಪಶ್ಯನ್ ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಂ ಸ್ವಗುಣೈರ್ನಿಗೂಢಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಧ್ಯಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮ್ ಈಕ್ಷಣಮವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿವಿಷಯಮತಸ್ತತ್ರೇಕ್ಷಣಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಧ್ಯಾನೇಕ್ಷಣಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ಚ ಭಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರಿತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟಾದ್ವಾರಕಸ್ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಏಕವಿಷಯತ್ವನಿಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಯಿಕತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯಾತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೇವೋತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮೇಕಂ ವಿನಾ ಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಗತವಸ್ತುಜಾತವಿಷಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಪ್ಯಪವಾದಾಭಾವೇ ಅತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂರೂಪ್ಮೌತ್ಸರ್ಗಕತ್ವಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಕಿಂ ಚಾತ್ರೇಕ್ಷಣಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಿತ್ಯವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಿಷಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಲ್ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತದುಪಾಸಕಸ್ತಮೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತುಲ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತೇರಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲನಿಯತತ್ವೇನ ತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತಾವಿಮಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇನಾವರ್ತಾಂತರೇ ಪುನರಾವೃತ್ತೇರಪ್ಯಭ್ಯನುಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ: ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿನಿಯತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನನ್ವೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುಭಯಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಧ್ಯೇಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧತಯಾ ಧ್ಯಾನಂ ಸರ್ವತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ ವಿಶಿಷ್ಯ ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಣವೋಪಾಸನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತವಿಷಯತ್ವಾಽನಿವಾರಣಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಭಾವನಾಪ್ರಚಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನಕತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯವಿಷಯತ್ವಂ ತಂತ್ರಂ ನ ತು ತದನ್ಯಾಽವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಗೌರವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚಾತ್ರ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಣವರೂಪಕಲ್ಪಿತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವೇಽಪೀಕ್ಷಣೀಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಪಿ । ಅತೋ ನ ದೋಷಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಜೀವವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಪೈತಿ ತತ್ರ ಜೀವತ್ವೋಪಾಧೇಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಧ್ಯಾನೇಕ್ಷಣಯೋರವಶ್ಯಕಲ್ಪನೀಯಂ ವಿಷಯೈಕ್ಯಂ ನಿರ್ದೋಷಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಂ ನ ತು ಸದೋಷನಿರ್ದೋಷಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರ್ನಾತ್ರ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಯತಃ ಪರಾಪರವೇದನಯೋಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೇನೋಪಕ್ರಮಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಯೋರಪರವೇದನಮೋಂಕಾರಪ್ರತೀಕವಿಷಯಾಪರಧ್ಯಾನರೂಪಂ ತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾತಿಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಿತ್ಯಂತೇನೋಕ್ತಂ ಸ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ತು ಪರವೇದನಮೋಂಕಾರಸಾಧನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮುಕ್ತಮಿತ್ಯವಶ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಋಗ್ಭಿರೇತಮಿತಿ ಮಂತ್ರಶ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥದ್ವಯಸಮ್ಮತಿತ್ವೇನೋದಾಹೃತ ಇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಧ್ಯಾನತತ್ಫಲಕಥನಯೋರಪರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸ ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಪದಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನಿತಿ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಸ್ತುತಪರವೇದಿತೃಪರಮ್ ।

ತಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಮಪರಧ್ಯಾನ ವಿಷಯಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾನನ್ವಯಿ ತತೋ ಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಮವ್ಯವಹಿತಪರತ್ವಾಸಂಭವೇ ವ್ಯವಹಿತಪರತ್ವಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಸಂಭವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಪಿ ಚೇತಿ ಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣದ್ವಯಾನುರೋಧೇನೇತಿ ।

ಸ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವತತ್ಪದಯೋರಿವಾವ್ಯವಹಿತಪ್ರಸ್ತುತಧ್ಯಾತೃಪರತ್ವಂ ಪರಪುರುಷಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಧ್ಯಾನೇಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಪಾದಕಮಿಹ ಪ್ರಮಾಣದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಪರಬ್ರಹ್ಮವೇದನತತ್ಫಲಕಥನಂ ತು ಟೀಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೈಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನತತ್ಫಲಕಥನಮೇವೇತಿ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕಮಾತ್ರಪ್ರಣವೋಪಾಸನಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಥಮಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಋಗ್ವೇದಪ್ರಾಪಣೀಯಮನುಷ್ಯಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ದ್ವಿಮಾತ್ರಪ್ರಣವೋಪಾಸನಸ್ಯ ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಾಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಫಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಾಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಥಾಪಿ ತಯೋರುಪಾಸನಯೋರ್ನ್ಯೂನಪ್ರಣವವಿಷಯಯೋರ್ನ್ಯೂನಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೌಚಿತ್ಯಾತ್ ಪ್ರಣವಾರೋಪ್ಯಮ್ ಅಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ತಯೋಃ ಫಲಮೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನೇಕತರಮನ್ವೇತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ । ನ ಚಾಽತಥಾಭೂತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾಽತ್ರ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತದ್ಭಗವನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಪ್ರಾಯಣಾಂತಮೋಂಕಾರಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಕತಮಂ ವಾವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತೀತಿ ಸತ್ಯಕಾಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯೇತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಾಽಭೇದದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ರಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೈಕಾರ್ಥಪರತಯಾ ತದಂತರ್ಗತಯೋರೇಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾತತ್ಫಲವಚನಯೋರೋಂಕಾರಸ್ಯಾಯಂ ಮಹಿಮಾ ಯನ್ಮಾತ್ರಾವೈಗುಣ್ಯೇನಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಕಸ್ಮೈ ಚಿತ್ಫಲಾಯ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದೇವಂಭೂತಮಹಿಮಾಽಯಮೋಂಕಾರೋ ಹೇಯಮಲ್ಪಫಲಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಹಾಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತ್ರಿಮಾತ್ರ ಏವೋಪಾಸನೀಯ ಇತ್ಯೇವಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸ್ತುತೇಶ್ಚ ಯಥಾಕಥಂಚಿದಾಲಂಬನಮಾತ್ರೇಣ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಕಾಮೇನೋಂಕಾರಾಲಂಬನಧ್ಯಾನಫಲಸ್ಯೈವ ಪೃಷ್ಟತ್ವೇನೇಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾಽಕಾರ್ಯೋಂಕಾರಸಾಧನಕಬ್ರಹ್ಮವೇದನಫಲಪರತಾಯಾಮಪೃಷ್ಟೋತ್ತರತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಧ್ಯಾನಫಲಸಮರ್ಪಕತಯಾ ತದ್ಧ್ಯಾನವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪರಿಶೇಷಾದೇಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾತತ್ಫಲವಚನಯೋರೇವಾಪರೋಪಾಸನಾತತ್ಫಲವಚನತಯಾಽವಶ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚೈವಮಪೀಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪೃಷ್ಟೋತ್ತರತ್ವಮನಿಷಾರ್ಯಂ ಧ್ಯಾನಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯೈವ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಪ್ಯಲೋಕಾನುಬಂಧಿತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಂ ಪಾಪ್ಮನಿರ್ಮೋಕಸೂರ್ಯ್ಯಸಂಪತ್ತಿವದೀಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪಿ ವರ್ಣನಾಪಪತ್ತೇಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರಾಭೇದೋಪಕ್ರಮಾದಿತಿ ।

ನನ್ವೇವಂ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇಯಂ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾ । ವಚನಬಲಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಅತ ಏವಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಮರ್ಥವತ್ । ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನತ್ವೇ ತದ್ಯಇತ್ಯಂ ವಿದುರಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾದೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸಿದ್ಧೇಃ । ಸೂರ್ಯ್ಯಾಂತಃಸ್ಥಮಿತಿ ಸೂರ್ಯ್ಯಸಂಪತ್ತಿವಚನಾನುರೋಧಾದಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಭಾವಿಸೂರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುವಾದತ್ವೇ ಧ್ಯೇಯಃ ಸೂರ್ಯಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಗುಣೋ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಕಿಂತ್ವೀಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಶ್ರುತಃ ಪುರಿಶಯತ್ವಗುಣ ಏವ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾತ್ರ ಧ್ಯಾನವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಧ್ಯೇಯಗುಣಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸೋಽಪಿ ವಾ ನ ಧ್ಯೇಯಗುಣಃ । ಆಚಾರ್ಯೈಃ ಪರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಣವೇ ಧ್ಯೇಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೋಕ್ತೇಃ ಕಿಂತು ಪುರಿಶಯಮಿತ್ಯೇತಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜೀವಾಭೇದಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಮ್ । ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಪಯತೇಃ ಕರ್ಮಣಿ ಲಕಾರಃ । ಣೇರನಿಟೀತಿ ಣಿಲೋಪಃ । ಪ್ರಾಪಯತ ಇತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಲೇಖಕಪ್ರಮಾದಾಯಾತಃ । ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವಹೇತೇಾರ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕಾಂತ್ಯಮಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ದಹರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ॥೧೪॥

ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೇತಿ ।

ನನೂತ್ತಮಪುರುಷಶಬ್ದಃ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ನ ತು ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷೇ । ಸತ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಭಿನ್ನಯೋರಪಿ ದಹರಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಯೋರಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಜೀವೈಕವಿಷಯತ್ವಂ ವದನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾಮ್ನಾತಯೋಸ್ತಯೋರೇಕವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ತದೀಯೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪವಾಕ್ಯೇ ತದಭಿಮಾನಾನುಸಾರೇಣ ದಹರವಾಕ್ಯೇ ಶೇಷಗತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ಟೀಕಾಯಾಮಪ್ಯುತ್ತರಾಚ್ಚೇದಿತಿ ಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಸ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಿವರಣಾರಂಭೇ ದಹರಾಕಾಶಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ದಹರವಿದ್ಯೈಕಪ್ರಕರಣತಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಽವತಾರಯಿಷ್ಯತೇ । ನನು ತಥಾಪ್ಯುಕ್ತವಿಧಯಾ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ಉತ್ತಮಪುರುಷಶಬ್ದವತ್ ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ತತಃ ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಧ್ಯಾನೇಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಯೇಾರೇಕವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಾವೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾದ್ ಧ್ಯಾನಮಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧೇಶ್ಚಲನಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಶಬ್ದಘಟಿತವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಶಬ್ದೋಕ್ತಮೀಕ್ಷಣಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವವಿಷಯಮಿತಿ ತದ್ವತ್ಸ ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಮಪೀಕ್ಷಣಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಜೀವವಿಷಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಥಮಮಿಹಾಕ್ಷೇಪೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತಶ್ಚ ತದೇಕವಿಷಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಕಥಂ ಧ್ಯಾನೇಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಯೋರಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಪುರುಷಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿಹ ಜೀವಮಾತ್ರೇಽಪ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇವಮಾಶಯೇಯಮಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಇಯಮಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯುಕ್ತಿರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತದ್ಯಏವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿದಂತಿ ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಇತಿ ದಹರೋಪಾಸನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಫಲಶ್ರವಣಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರಪ್ರಣವಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನೋಪಾಸನಸ್ಯೇವ ವಚನಬಲಾದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿರಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।

ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಶ್ರವಣಂ ಮನನಂ ಚಾನ್ವೇಷಣಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಧ್ಯಾನಂ ತಸ್ಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯುಪಾತಶ್ರವಣಮನನಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣೇನ ಮತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಧ್ಯಾನೇ ಬಹುಶ: ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದುಪಾಸನಾರೂಪಂ ಧ್ಯಾನಮೇವ ಚಾತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಾಯ ವಿಧಾತವ್ಯಂ ನ ತು ತತ್ಫಲರೂಪಃ ಸಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ । ತಥಾಪಿ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗಾತ್ಫಲರೂಪತಯಾ ನಿರುಪಾಧೀಚ್ಛಾವಿಷಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಟೀಕಾಕೃತಾ ಸ್ವಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತಯಾ ಧ್ಯಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ತ್ರಿಭ್ಯೋಽಪಿ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಭ್ಯ ಇತ್ಯನೇನ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನೇಭ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಫಲಸಾತ್ಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಿಧಿರೂಪೋಽಯಮರ್ಥವಾದ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಸ್ತ್ವಥ ಚ ಇಹಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾದಿಫಲವಾಕ್ಯೇಷ್ವೇವೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ದಹರವಿದ್ಯಾಫಲಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಿನ: ಸ್ವಯಮೇತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರಾಧೀನೇ ಶ್ರವಣಮನನೇ ನ ಸಂಭವತಃ ಸರ್ವತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರೇವೈತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಧಿಕಾರಾತ್ ತಥಾಪಿ ವಿಚಾರಿತೇತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಧೀನೇ ದಹರೋಪಾಸನಾಪೇಕ್ಷಿತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯೇ ತೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ಪುರೇಣಾಧಿಕರಣೇನ ಸಹಾಧೇಯೇನ ಸತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ಟೀಕೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ । ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಅಧಿಕರಣವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ವೇಶ್ಮಾಧಿಕರಣವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪುರಮಧ್ಯಗತವೇಶ್ಮಾಧೇಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪುರಾಧೇಯತ್ವಮರ್ಥತಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪ್ರಾಸಾದಮಧ್ಯಗತೇ ಪರ್ಯಂಕೇ ಶಯಾನಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಸಾದೇ ಶಯನಂ ತದರ್ಥತಃ ಸಿಧ್ಯದುದಾಹೃತಟೀಕಯೋಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೇಶ್ಮಾಧೇಯೋ ಜೀವ ಇತೀದಾನೀಮಸಿದ್ಧೇಃ ।

ಆಧೇಯತ್ವವಿಶೇಷಹೇತುಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ಜೀವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಖಲು ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧೇಯಸ್ಯ ವೇಶ್ಮನಃ ಸಂನಿಹಿತಃ ಸ ಏವಾಧೇಯತಯಾಽನ್ವೇತೀತ್ಯಗ್ರೇ ಟೀಕಾಕೃದ್ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕಾ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -

ಸಮಾಸೇತಿ ।

ಸಮಾಸೇ ಷಷ್ಟ್ಯಭಿಧೇಯಂ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥತಯಾ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತೇ ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಧೇಯತ್ವಹೇತುಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಶೇಷಹೇತುನೈವ ಲಭ್ಯಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವೇಶ್ಮಾಧೇಯತ್ವೇನಾನ್ವಯ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಚ ವಿಶೇಷಹೇತೂಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಟೀಕಾಕೃತೋಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷಣೀಯಮೇವ । ತಥಾಪ್ಯಾಧೇಯತ್ವಹೇತುರಪಿ ಯಃ ಟೀಕಾಯಾಮುಪನ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ತದುಪಪಾದನಪ್ರಕಾರೋಽಯಂ ದರ್ಶಿತಃ । ಏವಂಚ ವಿಕಲ್ಪಮುಖೇನ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಅರ್ಥದ್ವಯಮವತಾರ್ಯ್ಯ ಆಧೇಯತ್ವವಿಶೇಷಹೇತ್ವೋರ್ಯೋಜನಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ।

ಆಕಾಶಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು ಮಹದಿದಂ ಸಾಹಸವಚನಂ ಯತ್ ಸ್ವನಾಮಶ್ರುತಿಸಮರ್ಪಿತೋ ಭೂತಾಕಾಶಃ ಸಂದಿಗ್ಧೋ ನಿರೂಢಿವಿಷಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಃ ಷಷ್ಠೀಸ್ವರಸೋಪನೇಯವೈಶೇಷಿಕಸಂಬಂಧಿಲಿಂಗವಶಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣೀಯೋ ಜೀವೋ ನಿಶ್ಚಿತಃ । ಸ ಚ ಭಿನ್ನವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತ: ಸಮಾನವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಭೂತಾಕಾಶಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ನಿರಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ವೇಶ್ಮಾಧೇಯತಯಾಽನ್ವೇತೀತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತ್ಯತ್ರ ವೇಶ್ಮಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ದಹರತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಲಭ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ದಹರತ್ವವಚನಮರ್ಥವತ್ತ್ವಾರ್ಥಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಂ ದಹರತ್ವಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ ಆಕಾಶಶ್ರುತಿರ್ಭೂತಾಕಾಶಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಾ ತಯೋಃ ಕತರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಕಾರ್ಯ್ಯಮಿತ್ಯನಿರ್ಣಯೇ ಸನ್ನಿಧಿವಶಾದ್ ಜೀವಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ । ಯುದ್ಧೇ ಇತಿ ಗಗನಸಾಗರಯೋರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾರೋಪಗ್ರಹಣಮಪ್ಯರ್ಥವತ್ । ಗಗನಂ ಗಗನಾಕಾರಮಿತ್ಯತ್ರೋಪಮಾಲಂಕಾರ ಇತಿ ಮತಮನುರುಧ್ಯೇತ್ಥಮುಕ್ತಮ್ | ಯದಿ ತು ಗಗನಂ ಗಗನಾಕಾರಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ನೋಪಮಾಲಂಕಾರಃ ಕಿಂ ತು ಭೇದಕಲ್ಪನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ನಿಬಧ್ಯಮಾನಮೌಪಮ್ಯಂ ನಾನ್ವೇತೀತ್ಯನ್ವರ್ಥನಾಮಾಽನನ್ವಯಾಲಂಕಾರಃ । ಅನನ್ವಯಿನೋಽಪ್ಯೌಪಮ್ಯಸ್ಯ ನಿಬಂಧನಮನುಪಮತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ ಯಥಾ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವಚನಮನಾಧಾರತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಯಂದಾಸತ್ವವಚನಂ ದಾಸರಹಿತತ್ವದ್ಯೋತನಾಯೇತಿ ಮತಮನುರುಧ್ಯತೇ ತದಾಪಿ ನಾತ್ರಾನನ್ವಯೇನ ನಿರ್ವಾಹಪ್ರತ್ಯಾಶಾ । ಅಯಮಿತ್ಯೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯಇತಿ ಚೋಪಮಾನೋಪಮೇಯರೂಪಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಣನಿವೇಶನೇನ ಉಪಾದದೇ ತಸ್ಯ ಸಹಸ್ರರಶ್ಮಿಸ್ತ್ವಷ್ಟ್ರಾ ನವಂ ನಿರ್ಮಿತಮಾತಪತ್ರಮ್ । ಸ ತದ್ದುಕೂಲಾದವಿದೂರಮೌಲಿರ್ಬಭೌ ಪತದ್ಗಂಗ ಇವೋತ್ತಮಾಂಗೇ ॥ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೋಪಾಧಿಕೋಪಮಾಪ್ರಭೇದಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ನ ಚ ಸೋಽಪಿ ಪ್ರಕಾರೋಽತ್ರ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -

ಅಸ್ತು ವೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾಧೇಯತ್ಯಾಗ ಇತಿ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಲಾಭೋ ನ ಮುಖ್ಯಾಧೇಯತ್ವತ್ಯಾಗಹೇತುಃ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವತ್ಸರಾಜಪುರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಜೀವಸ್ಯ ವೇಶ್ಮಸಂಭವಾತ್ । ವೇಶ್ಮಸ್ಥಸ್ಯ ಚ ಮುಖ್ಯಪುರಾಧೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರ ಇತ್ಯತ್ರ ಜೀವಸನ್ನಿಧ್ಯಭಾವೇ ಜೀವೋ ವೇಶ್ಮಾಧೇಯೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಸ್ವಾಭಾವಿಕದಹರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯವಶ್ಯಕಲ್ಪನೀಯವೃತ್ತ್ಯಂತರತಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಯಾ ಆಕಾಶಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಬಲೇನ ತಸ್ಯ ವೇಶ್ಮಾಧೇಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಜೀವಸ್ವಾಮಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಪರಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೋಕ್ತೇಃ ತದುಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ಸಾಭಾವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೈತ್ರಃ ಕ್ವ ದೇಶೇ ವರ್ತತ ಇತಿ ಮೈತ್ರಾನ್ವೇಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ವತ್ಸರಾಜಪುರೇ ವಸತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವತ್ಸರಾಜಪುರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಪುರಾಂತರವ್ಯಾವರ್ತನೇನೇವಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಾಫಲ್ಯಮಶ್ನುವೀತ ದಹರತ್ವವಚನಂ ತು ಜೀವಗತಸ್ವಾಭಾವಿಕದಹರತ್ವವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ದಹರಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಾವದ್ದಹರತ್ವಂ ಭವತಿ ತಾವದಪೇಕ್ಷಯಾಽಧಿಕಂ ತಸ್ಯಾಂತೇ ಸುಷಿರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಮ್ನಾತಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಗ್ರಸುಷಿರಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಮತ್ಯಂತಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ಲಂಭಯಿತುಮಿತಿ ಸಾಫಲ್ಯಂ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನುಸರಣಂ ಮುಖ್ಯಾಧೇಯತ್ವತ್ಯಾಗಹೇತುರಿತಿ ।

ನೈಕವಚನಪರಾಮೃಶ್ಯತೇತಿ ।

ನನು ಮಾ ಭೂದ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕಃ । ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಇತ್ಯಾದಿಕೇ ಯಚ್ಚಾಸ್ಯೇಹಾಸ್ತಿ ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ಸರ್ವಂ ತದಸ್ಮಿನ್ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯಂತೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನವಾಕ್ಯೇ ಉಕ್ತಾನುಕ್ತಸಕಲವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥೋ ಯಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಸ್ತು । ತಸ್ಯಾಂತೇ ಸುಷಿರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ದಹರಪುಂಡರೀಕೋರ್ಧ್ವಸುಷಿರವರ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನದರ್ಶನಾತ್ । ತತಶ್ಚೈಕವಚನಾಂತೇನ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಂ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿಹೈಕವಚನಾಂತೇನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ತಥಾ ಸತಿ ತದನಂತರಂ ತಂ ಚೇದ್ ಬ್ರೂಯುರಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚೈವಕಾಮಾ ಯದೇತದೇವಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಾ ಕಿಂ ತತೋಽತಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ವರ್ಣಿತೇ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಾಕ್ಷೇಪೇ ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಜರಯೈತದ್ ಜೀರ್ಯ್ಯತಿ ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತೇ ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯ್ಯಕರ್ತವ್ಯಪರಿಹಾರೋಕ್ತೌ ಕಾಮಾದಿಸರ್ವಸಮಾಧಾನಾಧಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಪುರತಯಾ ದೇಹರೂಪವಿತಥಬ್ರಹ್ಮಪುರಜರಾಪ್ರಧ್ವಂಸಾನುವಿಧಾಯಿನೋ ಜರಾಪ್ರಧ್ವಂಸೌ ನ ಸ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರ್ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸಮಾಧಾನಾಧಾರಸ್ಯ ತ್ವಯಾ ಭೂತಾಕಾಶತಾಯಾ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವನ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಧಾರಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಧಾರಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತಿ ।

ನನು ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತರಿತ್ಯಾದೌ ನಾಸ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವರೂಪವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪದೇಶೋ ಯೇನ ದಹರಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪದೇಶಾಲಾಭದೋಷಃ ಶಂಕ್ಯೇತ ಕಿಂ ತ್ವವಿಧೇಯಶ್ರವಣಮನನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಾನುವಾದಮಾತ್ರಂ ತಥೈವ ಟೀಕಾಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ । ತದನುವಾದಶ್ಚ ಫಲವಾಕ್ಯವಿಧಿತ್ಸಿತಗುಣಗುಣಿವಿಷಯೋಪಾಸನಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ಸ್ತುತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಯಾವದುಪಾಸ್ಯವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಃ । ದಹರಗುಣಜಾತಮಪಿ ಶ್ರವಣಮನನಾಭ್ಯಾಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಚೇತಿ ಉಪಾಸ್ಯೈಕದೇಶಪ್ರಶಂಸಯಾ ಗುಣಗುಣ್ಯುಭಯವಿಷಯೋಪಾಸನಾಸ್ತುತಿಲಾಭಾತ್ । ದ್ರವ್ಯದೇವತಾವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧೀನಾಂ ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಷು ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರವಿಷಯಯಾ ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿಷು ದೇವತಾಮಾತ್ರವಿಷಯಯಾ ಚ ಪ್ರಶಂಸಯಾ ಸ್ತುತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅತೋ ದಹರಾಧೇಯವಿಷಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಿಕಥನಸ್ಯ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ ಚ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ದಹರಾಧೇಯವಿಷಯತಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯದಂತರ್ಮಧ್ಯೇ ತದ್ವಾವ ತದೇವ ವಿಶೇಷೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಮೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಗುರ್ವಾಶ್ರಯಶ್ರವಣಾದ್ಯುಪಾಯೈರನ್ವಿಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಥಾನ ಇಯಮಾಶಂಕಾ । ಪರಿಹಾರೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯವಹಿತೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತೇ ವ್ಯವಹಿತಪುಂಡರೀಕಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಯದಿತ್ಯಾದಿನಪುಂಸಕಲಿಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಾಕ್ ಪುಁಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದಿಷ್ಟದಹರಾಕಾಶೇನನ್ವಯಾಚ್ಚ । ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥತಾಯಾಃ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತ್ಯುಕ್ತತಯಾ ಪುನಸ್ತತ್ಕೀರ್ತ್ತನವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ತಂ ಚೇದ್ ಬ್ರೂಯುರಿತ್ಯಾದಿಶಿಷ್ಯಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯೇ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತಿನ ಏವಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಿಕಮುಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಪ್ರತೀಯಮಾನತಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರೈವೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಿತ್ಯಪಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶಾತ್ಮವೇದನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ । ಯಚ್ಚ ಫಲವತ್ಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ ಯತ್ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ತದಿಚ್ಛತೀತಿ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ದಹರಾಕಾಶವಿಷಯಮೇವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ । ಏವಂ ಚಾತ್ರ ವಿಧೇಯಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಚ್ಛಾನುವಾದ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಯಮೇವ ಪಕ್ಷೋ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಮತ ಇತ್ಯನುಪದಮೇವ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ತದವಲಂಬನೇನಾತ್ರ ಶಂಕೇಯಮ್ । ಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ನಾಯುಕ್ತಃ । ಯತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತರಿತ್ಯತ್ರ ಯತ್ಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಕಲವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟದಹರಾಕಾಶಪರಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಫಲವಾಕ್ಯೇ ಏತಾಁಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನಿತಿ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಗುಣಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಗ್ರಹಣಸ್ಯೇತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತರಾಣಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಿ ಚ ಕೇವಲಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವರ್ಣಿತಾನಿ ನ ತೂಪಾಸ್ಯಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟಾನೀತಿ ಶಂಕಯಾ ತೇಷಾಮುಪಾಸನಾ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ ಏತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಃ ಪಿತ್ರಾದಯೋ ಗೃಹೀತಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಚ ಫಲರೂಪಾಣಾಮುಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಾಭಾವಾದುಪಾಸನಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ತತ್ಕೀರ್ತ್ತನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾ: ಸಮಾಹಿತಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಫಲಾನಾಮಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವೇನ ತತ ಏವ ತೇಷಾಮಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅತಃ ಸಕಲವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸನಾನುಪ್ರವೇಶಸಿದ್ಧಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತರಿತಿ ಪುನಃ ಕೀರ್ತನಮಿತಿ ನ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶೇ ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣಜಾತಂ ವರ್ತ್ತತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಅವ್ಯವಹಿತಪರಾಮರ್ಶಾಸಂಭವೇ ತಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಶತಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯಾದಾವಿವ ವ್ಯವಹಿತಪರಾಮರ್ಶಃ ಶಕ್ಯಮಂಜಲಿಭಿಃ ಪಾತುಂ ವಾತಾಃ ಕೇತಕಗಂಧಯ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತರಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಕಲವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಾಸಿದ್ಧಯೇ ತಾವದ್ವಿಶಿಷ್ಟಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ದಹರ ಏವಾಕಾಶೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಧಿಷ್ಠಾನ: ಸಹಾಂತಃ ಸಮಾಹಿತೈಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸತ್ಯೈಶ್ವ ಕಾಮೈರ್ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾಶಂಕಾ ಪರಿಹಾರಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ಏವಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯತ ಏವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದಹರಗುಣಾನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇ ಫಲವಾಕ್ಯೇ ಸತ್ಯಕಾಮಶಬ್ದೇನ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥೋಽವಯುತ್ಯಾಽನುವಾದಃ । ತದ್ಯಏವೈತಾವರಂ ಚ ಏಯಂ ಚಾರ್ಣವೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದಂತಿ ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಾರ್ಣವಯೋರಿವೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ ತಸ್ಮಿನ್ ತದಂತರಿತ್ಯಾದೇರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತ್ವೇವಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವೈಭವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತದನುಸೃತ್ಯ ಚ ಟೀಕಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಚ್ಛಾವಿಷಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ।

ನರಪತಿರಾಜಕುಮಾರಾದಿಶಬ್ದ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೇ ಲೋಕವೇದಯೇಾಃ ಸತ್ಯಲೋಕಪರತಯಾ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಃ । ಶೀಘ್ರೋಪಸ್ಥಿತಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧತರಸಮಾಸಗ್ರಹಣೇ ಚ ನ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯಾವತಾರ ಇತಿ ಅಧಿಕಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನ ಸಮರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನ್ವನಯೋಕ್ತಿಭಂಗ್ಯಾ ನಿಷಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾರಾಹಿತ್ಯೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕರ್ತೃಕಾಽಽಧಾನನಿಷ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಹವನೀಯಾದೇರ್ನಿಷಾದೇನ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಪಾವಮಾನೇಷ್ಟಾವಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣೀವನ್ನಿಷಾದಕರ್ತೃಕಾಯಾಮಿಷ್ಟಾವತಿದೇಶಾಭಾವೇನ ತದುಪಸಂಹಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ವಿದ್ಯಾವತ್ವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತು ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಿಕಲ್ಪನಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಸ್ವಶಾಖಾಧ್ಯಯನಸ್ಯೈವ ವಿಹಿತತ್ವೇನ ಶಾಖಾಂತರವೇದಾಂತರಾಮ್ನಾತಾಂಗಮಂತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಽವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಶ್ರಯಣೇನಾಗ್ನ್ಯತಿದೇಶಬಾಧಸಂಭವೇ ತದ್ಬಾಧಕಃ ಕರ್ಮಧಾರಯೋ ನಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ತು ಶಾಖಾಂತರಾದ್ಯಾಮ್ನಾತ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಿರ್ನಾನಯೇಷ್ಟ್ಯಾಽಪೇಕ್ಷಣೀಯಾ । ಕಿಂ ತ್ವಾವಶ್ಯಕನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನತದುಪಯೋಗಿಕೃತ್ಸ್ನನ್ಯಾಯವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವೇನಾಕ್ಷಿಪ್ತೈವಾಸ್ತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ನಿಷಾದ ಏವ ಸ್ಥಪತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ನನ್ವತ್ರ ಕರ್ಮಧಾರಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವ ಕಾ ಯುಕ್ತಿಃ ಯತಃ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಧಾರಯ ಇವ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ಸಂಸರ್ಗಮರ್ಯಾದಯಾ ಪ್ರತೀತಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಗ್ರಹವಾಕ್ಯೇ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಮಾಸೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾರತ್ವನಿಯಮಾತ್ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನಿತ್ಯತ್ರ ಮತುಬರ್ಥಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸಾಧ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸರ್ಗಮರ್ಯಾದಯಾ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾದೋಷೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ । ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತಾ । ಸಮಾಸಾಂತರ್ವರ್ತ್ತಿನ್ಯಾ ವಿಭಕ್ತೇಃ ಸುಪೋ ಧಾತುಪ್ರಾತಿಪದಿಕಯೋರಿತಿ ಲೋಪಾನುಶಾಸನೇನ ಸಮಾಸೋತ್ತರವಿಭಕ್ತೇರುಪಸರ್ಜನಾನ್ವಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಷಷ್ಟ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾ ವಾ ಲೋಪೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತಿ ವಿಷಯೇ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಾಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾ ಏವಾಂಗೀಕಾರ್ಯ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯ್ಯಂ ವರ್ಣನೀಯಂ ತಥಾಪಿ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತೇರಿತ್ಯಾದಿಷಷ್ಠೀಪ್ರಯೋಗೇ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಷಷ್ಠೀಲೋಪಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನಿಯಮತಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಽಲಾಭೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸತಃ ಕರ್ಮಧಾರಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ತತಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಐಕ್ಯೇ ಲಾಘವಂ ಸಂಬಂಧೇ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಗೌರವಮಿತಿ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಃ ಕರ್ಮಧಾರಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಹೇತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದೌ ಭೇದನಿಯತಸಂಬಂಧಾದ್ಯರ್ಥಕವಿಭಕ್ತಿವಿರೋಧಾದೈಕ್ಯತ್ಯಾಗಃ । ಘಟೇಾ ನ ಪಟ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿರುದ್ಧವಿಭಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಘಟಪಟತದ್ಭೇದಾನಾಮೇಕ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗಃ । ಯತ್ರ ತು ಶಬ್ದತೋಽರ್ಥತೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಸ್ತತ್ರ ಲಾಘವಾದೈಕ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಯಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕೋ ನ್ಯಾಯ: | ಲಕ್ಷಣಾದೋಷಸ್ತು ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೋ ಲಕ್ಷಣೀಯ ಇತಿ ಮತಾನುಸಾರೇಣೋದ್ಘಾಟಿತಃ । ಸನ್ನಿಹಿತಾ ದ್ವಿತೀಯೈವ ಲುಪ್ತಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯೇತಿ ಯುಕ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರಕೃತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ಸೌತ್ರಂ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಪದಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕನ್ಯಾಯಪರತಾಯಾಂ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ಕರ್ಮಧಾರಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತಮೇವ । ಲಿಂಗಮಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ।

ಕರ್ಮಧಾರಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾನುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೌತ್ರಣ ಚಕಾರೇಣ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಥಿತಾತಾತ್ಕರ್ಮಧಾರಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಾಧಿಕ್ಯಮತಿರಕ್ತತ್ವಂ ದ್ಯೋತಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ಪರತಯಾ ಸದ್ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತದಪ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮಿತಿ ।

ವಿಪಕ್ಷಾದಸಂಭವಾದಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಭ್ರಾಂತಿಂ ವಾರಯತಿ ವಿಪಕ್ಷಾದಿತಿ । ಅಸಂಭವಾದಿತೀತಿ ಮೂಲಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಾನಂತರಂ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋ ವಿಪಕ್ಷೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದನನ್ವಿತಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮಿವ ಭಾತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಿಪಕ್ಷಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಮಲಾಸನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ನ ಭವತಿ ತದಾನೀಮೇವಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಅಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಂ ವಿಪಕ್ಷಾತ್ಕಮಲಾಸನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ರೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತತಾಂ ದಹರಾಕಾಶೇ ಚ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತಾಂ ತಥಾಪಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಸ್ತೇನ ನ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತನೀಯಃ ।

ಯತೋ ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕೋ ವಿದ್ವದನುಭವವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಃ ತಸ್ಯಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಶ್ರುತಾವಿವ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಔಪಚಾರಿಕ ಇತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪರಿಗ್ರಹೇ ತನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸತಃ ಸತ್ಯಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಶಯಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರತ್ಯಾಯಕತಯಾ ತಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಲಿಂಗವಿರುದ್ವತ್ವಮನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಗಾದ್ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಯಾತ್ಯಾಗೇನ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಮಾಹ -

ತನ್ನೇತಿ ।

ವೃತ್ತೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ।

ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೇಪದಿಧಾತೋರ್ವೃದ್ಭ್ಯಃ ಸ್ಯಸನೋರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸ್ಯೇ ಪರತಃ ಪರಸ್ಮೈಪದೇ ಸತಿ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತಿ ರೂಪಮ್ । ಸ್ಯಾಂತೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತ್ಯಂತೇನ ।

ನ ತು ಗಂಗಾಯಾ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಪೃಥಗುಕ್ತ್ವೇತಿ ।

ಅನೇನ ನ ಹಿ ಭವತಿ ಗಂಗಾಯಾಃ ಕೂಲಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಗಂಗಾಯಾ ಗಂಗೇತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಟೀಕಾಪಾಠ: ಸಾಧುಃ ನ ತು ಗಂಗಾಕೂಲಯೋಃ ಗಂಗೇತಿ ಟೀಕಾಪಾಠ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ।

ಏವಮಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತಾಯಾಮಾಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವರೂಪಂ ಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತತಯಾಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾ ಚೋಪಮೇಯನಿರ್ದೇಶಕೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೈವ ಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಂ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ನಾನ್ವೇತಿ ಯದ್ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಭೂತಾಕಾಶವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಗಂಗಾಯಾಂ ಗಂಗಾಯಾಃ ಕೂಲೇ ಘೋಷ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇವಾಽಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಿತೇ ಯದ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಪಹಾಯ ನಿತ್ಯನಿರ್ಲೇಪತ್ವಾದಿನಾ ಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯೇನಾತ್ರ ಗೌಣತಾ ಕುತಃ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯೇ ನವಸ್ವಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸಿಖಂಡೇಷು ಸ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಣುತ್ವೇನ ಸಪ್ತಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ಚ ವರ್ಣಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಮಣುತ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವಯೋರವಿರೋಧನಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ದಹರಪುಂಡರೀಕಾಯಸುಷಿರಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಮಣುತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧಂ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದೈಾಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚ ವಿಧಾತುಮಷ್ಟಮೇಾಽಧ್ಯಾಯ ಆರಬ್ಧಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಹರಶಬ್ದೇನಾಣುತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಣುತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ತು ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ನಿರುಪಣಾಯ ತತ್ರ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುದ್ಭಾವಯಿತುಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಕಲವಸ್ತುವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವಾಕಾಶಸ್ಯ ದಹರಪುಂಡರೀಕಾಂತರ್ವರ್ತ್ತಿತ್ವಂ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತದುಪಾಸನಾಂ ವಿಧಾಯ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ತಿವಸ್ತ್ವಸಂಭವೇ ಶಿಷ್ಯೈಃ ಶಂಕಿತೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಕೃತಾಣುಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ನಾನುಪಪನ್ನಂ ಸೂಚಿಪಾಶಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಕೃತಾಣುಭಾವಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯೇವೇತ್ಯೇವಮಪಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಯಾವಾನ್ವಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ ।

ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ನಿರ್ದ್ಧಾರಣಮಿಹೇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾರಣೀಭೂತಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಲೇಽನಿರ್ದ್ಧಾರಿತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ಗೌಣವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮೇವ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಖೇನ ಸಮಾಧತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -

ಪರಿಹರತೀತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತಾವದಿತ್ಥಮನನ್ವಯಃ ಸಮಾಧೇಯಃ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲತ್ವಂ ತತ್ತದುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತೇ ತೇಷು ಗೌಣಾಭ್ಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಪದಾಭ್ಯಾಂ ಬೋಧ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ತ್ರಿಶಸ್ತ್ರಿಶಃ ಪ್ರಾಚ್ಯೋದೀಚ್ಯಸಕಲಾಂಗಸಾಹಿತ್ಯೇನ ತತ್ತತ್ಕಾಲಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ ತದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯಾಭಾವೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯೇಕಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಬೋಧಿತಾನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಪ್ರಯೇಾಗೈಕ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ । ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸತ್ರಿಕಮನುಷ್ಠಾಯಾಽಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಾತ್ರಿಕಮನುಷ್ಠಾಯೋದೀಚ್ಯಾಂಗಸಮಾಪನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಾ ಯಾಗಷಟ್ಕಮಪಿ ಸ್ವಸ್ವಕಾಲೇ ಕ್ರಮೇಣ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಚ್ಯೋದೀಚ್ಯಾಂಗಸಹಿತಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ಕಥಮನನ್ವಯಃ ಸಮಾಧೇಯ ಇತಿ ಚೇದ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಉಪಮೇಯಪರೇಣಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಗೌಣೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಲಬ್ಧೇಽಪಿ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತೇನಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಭೂತಾಕಾಶದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ದಹರಾಕಾಶೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಕಲಸಮಾಧಾನಸಿದ್ಧಯೇ । ಅತ ಏವೋಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ದಹರಪುಂಡರೀಕಸ್ಯಾಂತರೇವೇತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮಂತರೇವೇತಿ ವಚನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಅತ ಏವ ಚ ಯಚ್ಚಾಸ್ಯೇಹಾಸ್ತಿ ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರಾಗ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದೋಕ್ತೇ ದೇಹ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ದೇಹೇ ಜೀರ್ಣೇ ನಷ್ಟೇ ವಾ ಕುಸೂಲಾದೌ ಜೀರ್ಣೇ ಧಾರಣಾಕ್ಷಮೇ ತದಂತರ್ನಿಹಿತಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಕಮಿವ ನಷ್ಟೇ ಘಟೇ ತದಂತರ್ನಿಹಿತಂ ದಧ್ಯಾದಿಕಮಿವ ಚ ತತ್ಕಿಮಪಿ ನಾವತಿಷ್ಠೇತೇತ್ಯಂತೇವಾಸಿನಾಮಾಕ್ಷೇಪವಚನಂ ನಿಬದ್ಧಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತಂ ಚೇದ್ ಬ್ರೂಯುರಸ್ಮಿಁಶ್ಚೇದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾ ಯದೈತಜ್ಜರಾ ಚಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಾ ಕಿಂ ತತೋಽತಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ನನು ಶ್ರೂಯಮಾಣಮಪಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ದಹರಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ತೇನ ರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ತತ್ರ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಂ ಚಾಸಂಭಾವಿತಂ ಕಥಂ ಶ್ರದ್ಧೇಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ದಹರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮುಪಯೋಗಿಭೋಗಸ್ಥಾನಭೋಗೋಪಕರಣಭೋಗ್ಯಜಾತಮುಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನೋಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್ । ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶರೀರವಿರಹಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವಪ್ನಪದಾರ್ಥಜಾತತುಲ್ಯಮೇಕಂ ತಸ್ಯ ಶರೀರವತ್ತ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜಾಗ್ರತ್ಪದಾರ್ಥತುಲ್ಯಮಪರಮ್ । ತದುಭಯಂ ಸೂತ್ರಕಾರ ಏವ ವಿವೇಚಯಿಷ್ಯತಿ ತಂತ್ರಭಾವೇ ಸಂಧ್ಯವದುಪಪತ್ತೇಃ ಭಾವೇ ಜಾಗ್ರದ್ವದಿತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಸ್ವಾಪ್ನಪದಾರ್ಥಜಾತವದೇವ ಮಾನಸಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಽಪಿ ಮಾತುಮರ್ಹತಿ । ಸ್ವಾಪ್ನೇ ಹ್ಯಪವರಕೇಽನುಭೂಯಮಾನೇ ತದಂತರ್ಗಿರಿನದೀಸಮುದ್ರಾದಿಕಮಪ್ಯನುಭೂಯತೇ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಸ್ತು ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣೇ ಮನೋಮಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಶರೀರಾದೀನೀತಿ ಪುರಾಣವಚನಂ ಮನಸೈತಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಪಶ್ಯನ್ ರಮತೇ ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಇತಿ ಮನೋಮಾತ್ರಭೋಗ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿಂ ಚಾವಲಂಬ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಂ ವಿದೇಹಸದೇಹಾವಸ್ಥೋಪಯೋಗಿ ಸಕಲಂ ಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದಿಭಾಗ್ಯಜಾತಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಸ್ತ್ರೀಪುರುಷಾದಿವನ್ಮನೋವಿಕಾರಾತ್ಮಕಮೇವ ನ ತು ಸ್ಥೂಲಪಾರ್ಥಿವಾಪ್ಯಾದಿರೂಪಮಿತಿ ವಿಮರ್ಶಪೂರ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಾಪ್ನವನ್ಮಾನಸಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಽಪಿ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ತಸ್ಯಾಂತೇ ಸುಷಿರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಏವ ದಹರಾಕೋಶೇ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಂ ತಥಾಪ್ಯತ್ರಾತ್ಯಲ್ಪೀಯಸೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾಂತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಪಿ ವಸ್ತೂಪಾಸ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತವತಾಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಹೃದ್ಯತಿವಿಪುಲಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಂ ತದಂತ: ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯುತ್ತರಂ ನ ಪ್ರವಿಶೇದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಯಕ್ಷಾನುರೂಪಬಲಿನ್ಯಾಯೇನ ಮನೋವಿಕಾರರೂಪದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನೋಚಿತಂ ಮನೋವಿಕಾರರೂಪಮೇವ ಸ್ವಾಪವರಕಾಂತಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಗಿರಿನದೀಸಮುದ್ರಾದಿಸಮಾಧಾನೋಚಿತಸ್ವಪ್ನಾಪವರಕವೈಪುಲ್ಯಸಮಾನಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಭಾವಿಭೋಗೋಪಯೋಗಿಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದಿಕಮುಪಾಸನಾಕಾಲೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶವರ್ತಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಚೇದುಪಾಸ್ಯದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತ್ತಿತ್ವೇನ ತದನುಚಿಂತನಸ್ಯಾಲಂಬನಸಿದ್ದ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ಸರ್ವಮುಪಾಸನಾಕಾಲೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶವರ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತ ಏವ ಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದೀನ್ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾ: ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಮನೃತಮಭಿಧಾನಂ ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯೇತಃ ಪ್ರೈತಿ ನ ತಮಿಹ ದರ್ಶನಾಯ ಲಭತೇ ಅಥ ಯೇ ವಾಽಸ್ಯ ಜೀವಾ ಯೇ ಚ ಪ್ರೇತಾಃ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದಿಚ್ಛನ್ನ ಲಭತೇ ಸರ್ವಂ ತದತ್ರ ಗತ್ವಾ ವಿಂದತ ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಾನಂತಜನ್ಮಸಂಬಂಧಿದಿದೃಕ್ಷಿತಪಿತೃಮಾತೃಭ್ರಾತೃಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿಕಮನ್ಯಚ್ಚ ದುರ್ಲಭಂ ಭೋಗ್ಯಜಾತಂ ದಹರಾಕಾಶ ಏವೋಪಾಸ್ಯಮಾನೇ ಕ್ರಮೇಣ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕಥಂ ತಾವದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋ ದಹರಾಕಾಶಃ ತಥಾ ಸರ್ವೈರ್ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯದ್ಯಥಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಮಿತ್ಯಾದಿರ್ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಕ್ತಃ । ಯದ್ಯುಪಮೇಯಪರಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ನಿರ್ಲೇಪತ್ವಾದಿನಾ ಲಕ್ಷಕ: ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಖೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಜೀವೇ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಸಂಭವಪ್ರತಿಪಾದಕಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣೇಷ್ಯತೇ ತದಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಾನಸತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚೋ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಬಾಹ್ಯಾನಾಮಪಿ ತೇಷಾಮನವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇಃ । ಅಂತರೇವೇತ್ಯಂತಃ ಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಯಾಂತಃಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನೀತಿವದವಧಾರಣಮಾಧಾರಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಾಕ್ಷೇಪಸ್ತ್ವಂತರಾಕಾಶ ಏವ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇತ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯಲಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ ।

ಅಧಿಕರಣಬಾಧ ಇತಿ ।

ನ ಚಾಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯಪರಾಹ್ಣಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಪಿತೃಯಜ್ಞವಾಕ್ಯೇ ಕಾಲಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಕಾಲೇ ತತ್ಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯಾ ತತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಕಾಲವಾಚ್ಯಪರಾಹ್ಣಶಬ್ದಸನ್ನಿಧಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ನಾಽಮಾವಾಸ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮವಾಚಿನ್ಯಾಃ ಸನ್ನಿಧಿವಶಾದ್ಭಂಗೋ ಯುಕ್ತಃ । ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನಾಪರಾಹ್ಣಕಾಲೇ ಪಿತೃಯಜ್ಞವಿಧಿರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ಸಮಯಾಧ್ಯುಷಿತೇ ಸೂರ್ಯೇ ಷೋಡಶಿನಃ ಸ್ತೋತ್ರಮುಪಾಕರೋತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ಸ್ತೋತ್ರವಿಶೇಷೋಪಾಕರಣಾದಿವಿಧಾನದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಪರಂ ರೂಢಿಕಾರಣಮಿತಿ ।

ಅಪ್ರಯೋಜಕಮೇವ ವೈಷಮ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ತದುಕ್ತಮನೈಕಾಂತ್ಯೇನ ದೂಷಯಿತುಮಾಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ ಕಿಂಚಿದೇತದಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ವಿಭಾವಿತಮ್ । ನನು ನ ಚಾತ್ರ ಕಸ್ಯ ಚಿಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ।

ಸೋಮದ್ರವ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸೋಮವತಾ ಯಾಗೇನೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಸೋಮಪದೇ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯವಿಷಯೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಸೋಮಶಬ್ದೋ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸೋಮಲತಾಯಾಃ ಶುಕ್ಲಪ್ರತಿಪದಮಾರಭ್ಯೈಕೈಕಂ ಪತ್ತ್ರಂ ವರ್ದ್ಧತೇ ಕೃಷ್ಣಪ್ರತಿಪದಮಾರಭ್ಯೈಕೈಕಂ ಪತ್ತ್ರಂ ಕ್ಷೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪಕ್ಷದ್ವಯನಿಯತವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಚಂದ್ರವಾಚಿನ ಏವ ಸೋಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಲತಾಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ । ಏವಂ ಚ ಪವಮಾನಾಯೇಂದವಇತ್ಯಾದೌ ಚಂದ್ರವಾಚಿತ್ವಇಂದುಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾಃ ಸೋಮಾಯ ರಾಜ್ಞೇ ದದಾತೀತಿ ರಾಜಾನಂ ಯಕ್ಷ್ಮ ಆರದಿತಿ ಚ ಸೋಮೋಪಪದತ್ವೇನ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವೇನ ಚ ಚಂದ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯ ತಥೈವ ಲತಾಯಾಮಪಿ ಯತ್ತೇ ಗ್ರಾವ್ಣಾ ಚಿಚ್ಛಿದುಃ ಸೋಮ ರಾಜನ್ ಅರಿಷ್ಟ ರಾಜನ್ನಗದಃ ಪರೇ ಹೀತಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಂ ಚಾಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಬಹೂನಾಂ ಚಂದ್ರವಾಚಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಲತಾಯಾಂ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾತಿಶಯಾದ್ ಲತಾಯಾಮಸಾಧಾರಣವಾಚಕಾಂತರಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ತಸ್ಯಾಮಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಯಾಗಷಟ್ಕ ಇತಿ ।

ಯಾಗಾನಾಂ ಷಡವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಯುಕ್ತಸಮುದಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಕನ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ದೇಹಾದ್ಯಾಗಮಾಪಾಯಸಾಕ್ಷೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಆಚಾರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯತೋಽರ್ಥ ಉಕ್ತಃ ನ ತು ಶಿಷ್ಯಾದ್ಯವಗತಸ್ತಯೋಸ್ತತಃ ಪರಮಪಿ ಭ್ರಮಾನುವೃತೇಃ ।

ಅಯುಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।

ನೇತ್ರಸ್ಥಂ ಜಾಗ್ರತಂ ವಿದ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಜಾಗ್ರತಿ ಜಾಗರೇ ।

ಅಭಿಪ್ರತೀತವಾನಿತಿ ।

ಗತ್ಯರ್ಥಾಕರ್ಮಕೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ತರಿಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಚತುರ್ಥಪರ್ಯ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತೀಕತ ಆದತ್ತಇತಿ ।

ಶಂಕಾವಿಶೇಷನಿವಾರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಶಂಕಾ ಚೈವಂ ಯದುಕ್ತಮಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಾದಿಕಂ ಪರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯವತ್ಸಗುಣೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸಂಭವಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನೇನ ಶಾರೀರಮಭಿಪ್ರಹತ್ಯ ಅಸುಪ್ತಃ ಸುಪ್ತಾನಭಿಚಾಕಶೀತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ನಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾತ್ ಸುಪ್ತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಧಾರೇ ಸಮಸ್ತೋಽಪಿ ಜಂತುಃ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಾಧಾರಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಭಯಶೋಕಾದಿದರ್ಶನಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಸ್ಯ ವಿನಷ್ಟಪ್ರಾಯತ್ವದರ್ಶನಂ ಚೇದಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।

ಯಥಾಽಕ್ಷಿಪರ್ಯಾಯೇ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ಭ್ರಾಂತಿಃ ಯಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾವೇಕ್ಷಣೇ ವಿರೋಚನಸ್ಯ ದೇಹ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಃ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಜೀವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಏತಚ್ಛಂಕಾವಾರಣಂ ಚ ಸಮುತ್ಥಾನವಾಕ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೇನೇತ್ಥಂ ಕೃತಮ್ । ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ರಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪದಿಷ್ಟಂ ಜೀವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ತದಾ ಪರ್ಯಾಯದ್ವಯೇ ಭಯಶೋಕವಿನಷ್ಟಪ್ರಾಯತ್ವದೋಷಯುಕ್ತೋ ಜೀವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿರೇವ ವಾರಣೀಯಾ ಸ್ಯಾದ್ ನ ತು ಜೀವಸ್ಯೈವ ಭಯಶೋಕಾದೀನಾಂ ಶರೀರಸಂಬಂಧೋಪಾಧಿಕಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವವರ್ಣನಪೂರ್ವಕಂ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಿತಸ್ಯ ನಿರ್ದೋಷಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನವರ್ಣನಮ್ ।

ಅತಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಜೀವವಿಷಯಮೇವ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಿತಿ ।

ಪಾಪ್ಮಾದೇರಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಶಬ್ದೋದಿತಕಾರಣಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿ ಕಾರ್ಯಂ ತೇನಾದಿಶಬ್ದಗೃಹೀತಸ್ಯ ಜರಾದೇರಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಮ್ । ಯದ್ವಾ ಪಾಪ್ಮಾದಿಶಬ್ದಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸರೂಪೋ ದ್ವಿವಿಧಸ್ತಂತ್ರೇಣೋಚ್ಚಾರಿತಃ । ತತ್ರಾದ್ಯೇನಾಪೂರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಃ ।

ಟೀಕಾಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಲೋಪನಿಷತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವವರ್ಣನಂ ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯುಕ್ತಮಸ್ಥಾನವಿಜೃಂಭಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಲ್ಪೋತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ -

ಜೀವವಾದೀ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಉಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ನಿರುಪಾಧೌ ಕಥಂ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾವುಕ್ತೌ । ಉಚ್ಯತೇ । ಮುಕ್ತೌ ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿ ಬಿಂಬಭೂತೇಶ್ವರಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ ಬಹುಷು ದರ್ಪಣೇಷು ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸತ್ಯೇಕದರ್ಪಣಾಪಾಯೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇವ ಯಾವತ್ಸಕಲದರ್ಪಣಾಪಾಯಂ ಬಿಂಬಮುಖಭಾವಂ ತಾವತ್ಪರ್ಯ್ಯಂತಂ ದರ್ಪಣಾಂತರಗತಪ್ರತಿಬಿಂಬಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪ ಬಿಂಬಭಾವಾಽನಿವೃತ್ತೇಃ ತತಶ್ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ರೂಪೇಣ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪೌ ಸ್ವತೋ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಬದ್ಧಪುರುಷದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಭವತ ಏವ । ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ರೂಪಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣ ಜೈಮಿನಿರಿತಿ ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯಾಧಿಕರಣೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾಶಯೇನೈವ ವರ್ಣಿತಗುಣಾಷ್ಟಕಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನೌ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪೌ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದೇನ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುತ ತದ್ಭೇದ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ತೌ ನ ಸಂಭವತಃ । ನ ಹಿ ತದಾನೀಮಮನಸ್ಕಸ್ಯ ತಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ ।

ಕಥಂ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।

ನನೂಪಸಂಪತ್ತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ: ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ಕ್ರಮಾವಿರೋಧಾಯ ಕಿಮಿತಿ ನಾದೃತಃ । ಯಥೈತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯನುರೋಧಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯಯಮರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾನಿ ವಾಯುರಭ್ರಂ ವಿದ್ಯುತ್ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತ್ಯೇತಾನಿ ಪ್ರಾವೃಷಿ ವರ್ಷಣಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾನಂತರಂ ಸ್ಥೂಲರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣಾಕಾಶೇ ತದವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಪುನಃ ಪ್ರಾವೃಡಾರಂಭೇ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಛ್ವಸಿತಾನಿ ಭೂತ್ವಾ ತತೋ ವಿವಿಕ್ತಾನಿ ಸಂತಿ ಪರಂ ಗ್ರೀಷ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸಾರಂ ಜ್ಯೋತಿ: ಸಹಕಾರಿ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ಪುರೋವಾತಾದಿರೂಪೇಣಾಭಿವ್ಯಜ್ಯಂತ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪ್ಯುಪಸಂಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ಫಲಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಉಪಸಂಪತ್ತಿರೇವಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ । ತಥೈವಾಚಾರ್ಯೈಃ ಸಂಪದ್ಯಾರ್ವಿಭಾವ ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರೂಪಸಂಪತ್ತಿವಿವರಣರೂಪತಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತೇ । ಅಹಂ ಶಬ್ದಗೋಚರಮಿತ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ।

ನನು ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಜೀವಪರಾಭೇದಸಿದ್ಧೇಃ ಸಮನಂತರಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿತಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾವಿರೋಧ್ಯರ್ಥಾಂತರಪ್ರದರ್ಶಕಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಜವೇನ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರದರ್ಶಕೇ ಯದಿ ಹ್ಯೇತಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಛಾಯಾಪುರುಷತ್ವಾಸಂಭವನಿರಾಸೋಽನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪಯೋಗಸಿದ್ಧಯೇ ದಹರೋ ಜೀವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣ ಏವಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಕಂಚುಕಮವಲಂಬ್ಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಪರಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾರ್ಥತಯಾ ಯದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -

ಏಕದೇಶೀತಿ ।

ಯದಿ ಕೇಚಿದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿತಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾವಿರೋಧಿತದರ್ಥಾಂತರಪ್ರದರ್ಶಕಮತಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸಮಾತ್ರಪರಂ ಭವೇತ್ ತದಾ ತದಾಶಯವರ್ಣನಾರ್ಥೇ ಯದಿ ಹ್ಯೇತಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ತತೋ ನ ಭವೇತ್ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ತತೋ ನ ಭವೇಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್ ನ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಛಾಯಾತ್ಮತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಪ್ರವರ್ತನೇ ಟೀಕಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯ್ಯಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಾಚೀನಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶೇಷಂ ವಕ್ತುಂ ಸಾಧಾರಣಾಂಶಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।

ತಸ್ಯೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ದರ್ಶಯತ್ಯೇತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯೇ ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾರಂಭಸಂಭವೋಽಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದಿಃ ಶರೀರಾಭಾವೇ ನ ಭವತೀತಿ ತಟ್ಟೀಕಾಯಾಂ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಛಾಯಾವದಾರೋಪೇಣೇತಿ ಪಕ್ಷೋ ನೇಾಕ್ತಃ ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಚಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನೋ ನ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಕ್ತಃ । ತಥಾ ತದಭಿಪ್ರಾಯಕಲ್ಪನೇ ತ್ವೇತಮಿತ್ಯಕ್ಷಿಸ್ಥಪುರುಷಾನುಕರ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರೋಕ್ತಿವಿರೋಧಃ । ತಥಾಪಿ ಸ ಛಾಯಾಪುರುಷಶ್ಚೇದಮೃತತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪೋ ವಾಚ್ಯಃ । ತದಾರೋಪೋ ಜೀವತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಗತಾಕ್ಷಿವಾಕ್ಯವಿಷಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಚ್ಛಾಯಯೋಕ್ತಪ್ರಾಯಮಿತಿ ಭಾವ: ।

ನನ್ವೇತಮಿತಿ ।

ನನು ತತ್ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಚನಮೇತಂ ತ್ವೇವೇತ್ಯತ್ರಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಪುರುಷಾನುಕರ್ಷಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಇದಾನೀಂ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಏತಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಚ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತು ನಾಮ ತೇನ ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಯುಕ್ತಿಮನಾದೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಹೇತುಃ ಕೋ ವಿಶೇಷೋ ದರ್ಶಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಪುರುಷಾನನುಕರ್ಷವಿಶೇಷ ಏವ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣಾವಿನಿಗಮನಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಹೇತುಃ । ಏತಮಿತ್ಯನೇನಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಾನನುಕರ್ಷೇ ಹ್ಯಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಶ್ಛಾಯಾಪುರುಷೋ ಭವೇದಿತಿ ತದ್ವಚನಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರೇಣೋಪಾಸ್ಯತ್ವಪರಮತೋಽನಂತರಪರ್ಯ್ಯಾಯದ್ವಯೇ ಜೀವವಚನಮಪಿ ತದ್ವದೇವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪಾಸ್ಯತ್ವಪರಂ ನ ತು ಚತುರ್ಥಪರ್ಯ್ಯಾಯವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಬ್ರಹ್ಮಾಽಭೇದಬೋಧನಾರ್ಥಮಿತ್ಯನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದುತ್ತರತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಯುಕ್ತತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ದಹರೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿಯಂತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣವಚನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷಸ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಪನ್ನಸ್ವತಂತ್ರಜೀವೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಜೀವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಥಾನಾತ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತಜೀವೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಮಥ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ತದುಪನ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವದೇವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ರಾನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯಾಽಪ್ರಸರಾತ್ ।

ತದಿಹಾಪಿ ಸೂತ್ರೇಽನುಸಂಧೇಯಮಿತಿ ।

ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇದಿತಿ ಶಂಕಾಭಾಗರೂಪಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಪಕ್ರಮೇ ಜೀವಲಿಂಗಮಾತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ ತತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಮ್ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧವಚನಾದವಿನಿಗಮೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ವರ್ಣಿತಂ ತದುತ್ತರಾಚ್ಚೇದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತೇೋಪನ್ಯಾಸವ್ಯಾಜೇನ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೇಽಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತು ನಾವಿನಿಗಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿರ್ಜೀವಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇನ ತತ ಏವ ಲಿಂಗಾದ್ದಹರೋ ಜೀವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪ್ಯವಿನಿಗಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶೋಪಮಾನಗತಿಶಬ್ದಧೃತೀನಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನುಕ್ತೇಃ ।

ನನು ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯೇತದನಂತರವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶ: ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ಖಲು ಜೀವಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತಸ್ಯ ಚ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಾನೋ ಜೀವ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ವಿಹಾಯ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಪ್ರವರ್ತನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯದೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯಾವತಾರಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಂ ತಯೋರಭೇದಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ಖಲ್ವಿತಿ ಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -

ನನ್ವಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತೀತಿ ।

ನನು ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಧೀನಿವೇಶಾಯೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಹೀಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಮನಯೈವೇಾಪಾಸನಯಾ ಸಂಪಾದನೀಯಮಿತಿ ನಿಯಮವಿಧಿತ್ವಸ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಗೌರವಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಮತಾಂತರಮಾಹೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾವಿಶೇಷಾದ್ ವಿಶೇಷಕಾಂತರಾಽನುಕ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ -

ಅಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಃ ।

ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮ್ -

ಏತತ್ಸ್ವಪ್ನಮಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣತಯಾ ಕರ್ಮತಾ ಪಾಕಂ ಪಚತೀತಿವತ್ । ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಜೀವಲಿಂಗತ್ವಶಂಕಾಕಲುಷಿತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಮಸ್ಪಷ್ಟಂ ತಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಅಂತರ್ವರ್ತ್ಯನ್ವಯಾವಭಾಸಾದ್ದಹರಾಕಾಶಾನ್ವಯಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ಅನುಕೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ ॥೨೨॥

ಸತಿ ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಿತಿ ।

ನನು ಸಾಧಾರಣ್ಯಮಸಿದ್ಧಂ ವೈಷಯಿಕಾಧಿಕರಣಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾವೇನ ಭಾವಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಪಪದವಿಭಕ್ತಿತೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ । ಣಿಜರ್ಥಾಧ್ಯಾಹಾರಸಾಪೇಕ್ಷಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರುಪಪದವಿಭಕ್ತೇಶ್ಚ ಬಲಾಬಲನಿರ್ದ್ಧಾರಣಾಶಯೇನ ಸಾಧಾರಣ್ಯೋಕ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವತಾರಿಕಯಾ ತಥಾ ತದಾಶಯವಿವರಣಾತ್ ।

ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ನನು ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಾವದೇತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಂ ದಹರೋ ಜೀವ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೇ ನ ಹೇತುಃ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಹೇತುನೈವ ತಥಾ ಶಂಕೋತ್ಥಾನಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವಸ್ತಥಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾಸಂಭವೇ ಹೇತು: । ತತೋ ಜೀವೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸದ್ಭಾವಮೂಲಶಂಕಾನಿರಾಸಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧಃ । ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತದುಕ್ತಶಂಕಾನಿರಾಸೇ ನ ಹೇತುಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯೇತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಪ್ರಕೃತಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾವಲಂಬನೇನೈವ ತಥಾ ಶಂಕೋತ್ಥಾನಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವಸ್ತಥಾಶಂಕಾನಿರಸನಾಸಂಭವೇ ನ ಹೇತುಃ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವೇತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯ ಸ್ವಸ್ವವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಽಕ್ಷಿಸ್ಥಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರುಕ್ತೋ ಜೀವಶ್ಚ ತಥಾ ತಥೋಪಾಸ್ಯಶ್ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪನೇ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯೇಂದ್ರವಿರೋಚನಾಪೃಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಕ್ತಿರ್ನ ಲಭ್ಯೇತೇತಿ ದೋಷಾಪತ್ಯಾ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಕ್ಷಿಪಯಸ್ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೇನಾಪರಿತೋಷಾತ್ ಪುನಃ ಪುನರಾಗಮಿಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಸ ಏವೋಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಚ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಜೀವೋಪಾಸ್ತಿವಿಧರೂಪದೃಷ್ಟಾಂತಾಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ತನ್ಮೂಲಾಯಾ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಃ ಸರ್ವನಾಮಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವನಿಯಮಾಭಾವೇನ ಹೇತುನಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಾಲಾಭಾತ್ । ಅಕ್ಷಿಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಛಾಯಾತ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವ ಹಿ ತತ್ರಾಪರಿತೋಷಾದಾಗತಮಿಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮೋಪದೇಶಪರತ್ವೇ ತು ಛಾಯಾಪುರುಷಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಪರಿತೋಷಾದಾಗತಂ ಪ್ರತಿ ತದೀಯಭ್ರಾಂತ್ಯನಯನೇನ ಪ್ರಕೃತ ಏವಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅತಃ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೇ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾಸಂಭವೇ ಚ ಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತಿಯುಕ್ತೇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಾವದ್ ಏತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಹೇತುನೋತ್ಥಿತೋ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಶಂಕಾ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಮತಂ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸಿದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಾಶಯಾ ಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾತ್ರಯೋತ್ತೀರ್ಣಸ್ಯ ತುರ್ಯಪರ್ಯಾಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಕ್ತೇರಪೇತಜೀವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ನ ಜೀವ ಇತ್ಯುಪಪಾದನೇನ ನಿರಾಸಿ । ತದಸಾಧು । ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ತತೋ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಽಭೇದಾಽಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನ್ವಯೇ ಹೇತುಪಂಚಮೀ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾನ್ವಯೇ ಲ್ಯಬ್ಲೋಪೇ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಸಂಖ್ಯಾನಮಿತಿ ಪಂಚಮೀತಿ ಭೇದಃ । ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಗತಸ್ಯ ಏತಮಿತ್ಯಸ್ಯ  ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಪ್ರಕೃತಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾದ್ದಹರೋ ಜೀವ ಇತಿ ಶಂಕಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸನ್ನಿಹಿತಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ನಿರಾಸಿ । ತದಸಾಧು । ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಗತಸ್ಯೈತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇನಾಕ್ಷಿಸ್ಥಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತನ್ಮೂಲಕಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಽಭೇದಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ । ಅಸ್ಯಾಂ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನ್ವಯೇ ತನ್ನಿರಾಸಾನ್ವಯೇ ಚ ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯೇವ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾನ್ವಯೇ ಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ತದರ್ಥ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾನ್ನಿಧಿಃ ಪ್ರಕರಣಾದ್ದುರ್ಬಲಃ ತಥಾಪಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಪ್ರಕೃತ ಏವಾತ್ಮಾಽಕ್ಷಣ್ಯುಪದೇಶ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾನುಗುಣಸನ್ನಿಧಿರ್ನ ತೇನ ಬಾಧ್ಯಃ । ನನು ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವನಿಯಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಭೂಯ ಇತಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯಚೇತ್ಯೇತಾಭ್ಯಾಮ್ ಏತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥತ್ವಂ ಕ್ರಮೇದಿತಿ ನಾಕ್ಷೇಪಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವೇ ಭೂಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪುನರಪಿ ಕಿಂಚಿದನ್ಯದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಶಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನೋ ಏವಾನ್ಯದಿತ್ಯಸ್ಯ ಇತೋಽನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ನ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನೈವ ಸಮಾಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ।

ಭಾಸಕತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।

ತೇಜೋಭಾಸಕತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥೈವೋತ್ತರತ್ರ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ತದರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಿಷ್ಯತಿ । ಇದಂ ಚ ತೇಜೋವಿಶೇಷಣಂ ಘನಕುಡ್ಯಾದೌ ವಿಷಯತಯಾ ಸ್ವಭಾನಹೇತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಧನಕುಡ್ಯಾದೇಃ ಸೂರ್ಯದೀಪಾದ್ಯಭಿಭಾವಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ ಘನಕುಡ್ಯಾದ್ಯಾವರಣೇ ಸತಿ ಚಕ್ಷುಃಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವಾತ್ ಸೂರ್ಯದೀಪಾದ್ಯಗ್ರಹಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಪಿ ಸುವರ್ಣತೇಜಃ ತದುಪಷ್ಟಂಭಕಪಾರ್ಥಿವಭಾಗಾಭಿಭೂತಂ ಸಹ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಶುಕ್ರಭಾಸ್ವರರೂಪೇಣ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಮತಾನುಸಾರೇಣ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಂ ತದ್ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸೂರ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಭಾತೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬಲವತಾ ತೇಜಸಾಽಭಿಭೂತಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭಾತೀತ್ಯೇವಾರ್ಥೋ ನ ತು ಸರ್ವಥೈವ ನ ಭಾತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಿಂತ್ಸತಿ ಯತ್ಸರ್ವಥೈವ ನ ಭಾತಿ ತತ್ತಮನುಭಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಖಲು ಯಸ್ಮಿನ್ ಗಚ್ಛತಿ ಯೋ ನ ಗಚ್ಛತಿ ಸ ತಮನುಗಚ್ಛತಿ । ಅತೋ ಹೇತೌ ವಿಶೇಷ್ಯಭಾಗಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತೇಜೋಭಾನವಿರೋಧಿತ್ವಮೇವಾರ್ಥ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುಪಷ್ಟಂಭಕಪಾರ್ಥಿವಭಾಗೇ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।

 ಯದಿ ತೇಜೋಂತರಾಽದೃಷ್ಟಮಪಿ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಸಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತರ್ಹ್ಯತೇಜಸೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮಭಿಭವಸ್ತದನುಕರಣಂ ಚ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಶ್ರುತಿವಶಾತ್ಕಿಂಚಿದಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾಶ್ರಯಣೇ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧ್ಯರ್ಥಾಶ್ರಯಣಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅಭಿಭವಾನುಕಾರಯೋರಿತಿ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ದ್ವಯಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ತೇಜಃಪಕ್ಷೇ ತ್ವೇಕಮೇವೇತಿ ನಾಯಂ ವಿಶೇಷ: ।

ತೇಜಃಪಕ್ಷೇ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ತೇಜಸೋಽಪ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಶಯ ಇತಿ ।

ಅಯಮಿಹ ತಸ್ಯಾಶಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತೇಜಸಸ್ತೇಜಃಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ನಾದೃಷ್ಟಚರಂ ಲಾಘವೇನ ತೇಜೋವಿರೋಧಿಭಿನ್ನಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ತೇಜೋಪೇಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ದೀಪೇ ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯಾಲೋಕಸ್ಯಾಲೋಕೇ ಪರಸ್ಪರಸಂಯುಕ್ತಾನೇಕಕಿರಣಾತ್ಮಕೇ ತತ್ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಕಿರಣಸ್ಯ ಚ ತೇಜಸಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ ಅಂತತಃ ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ತದವಯವಾವಯವಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ತದ್ರಹಿತಸ್ಯ ತ್ರಸರೇಣೋರ್ಜಾಲಾಂತರಾಗತಾಲೋಕ ಏವ ಭಾನಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಭಿಭವಾನುಕಾರಲಿಂಗದ್ವಯಬಲಾತ್ ತೇಜಸಸ್ತೇಜಃಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ ತೇಜ ಏವ ಕಿಂಚಿನ್ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ವಯೇ ಸತಿ ಭೂತಯೋನಿಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ನಾದರಣೀಯಂ ಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯ ಬಾಧಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವ ಇತಿ ।

ನನು ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋ ಮಾ ಭೂತ್ಕಲ್ಪನೀಯಸ್ಯ ತೇಜಸ: ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ತದರ್ಥೋಽಸ್ತು ಶ್ರುತಿವಶಾತ್ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾಂಗೀಕಾರೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಥಾ ಸತಿ ತೇಜೇಾಂತರಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಾಽಚಾಕ್ಷುಷಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತಯಾ ಚ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಗೌರವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸರಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಸ್ತುತಸೂರ್ಯಾದಿಪರಾಮರ್ಶೀದಂಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಉಪರಿಷ್ಟಾದಿತಿ ।

ಅಗ್ರೇ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ಬೋಧಯಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ವಾರ್ಥೇ ವರ್ತ್ತಿಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ನ ತ್ವಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಗತಪದಾಂತರೇಣ ವಾ ಬೋಧಯಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಏವಾರ್ಥೇ ವರ್ತಿಷ್ಯಂತ ಇತಿ । ತತ್ರ ತಂ ತಸ್ಯೇತಿ ತತ್ಪದಘಟಿತವಾಕ್ಯತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಾಲೌಕಿಕತೇಜೋವಿಷಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಪದಾಂತರಸ್ಯ ಚಾದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮೇವೇತಿ ಟೀಕಾಯಾ ಅಪಿ ಸ್ವಸ್ವಪ್ರದರ್ಶನೀಯ ಏವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚ ।

ನನು ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಚಾರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಾ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸ್ವಪರಾಮರ್ಶನೀಯ ಏವಾರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮುದಾಹೃತಂ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ರಾಗವಾಚಿನ ಇತಿ ।

ನ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾವಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ನಾಪಿ ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥೇೌ ನ ಮಾನಾಂತರಸನ್ನಿಧಾಪಿತಾರ್ಥೌ ನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನ್ವನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಲಿಂಗಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭಾಸಮಾನೇ ತದಧ್ಯಸ್ತಸೂರ್ಯಾದೇಸ್ತದನುಭಾನಸಂಭವಾದಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ । ಸೂರ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಭಾನಾನ್ಯಭಾನಾಭಾವಾತ್ । ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರ ಗಮನಭೇದೇ ಸತ್ಯೇವ ಹ್ಯನುಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಉಚ್ಯತೇ । ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರ ತದ್ಗಮನಾನುಕಾರಿಗಮನಾಂತರಮಿವಾತ್ರ ತದ್ಭಾನಾನುಕಾರಿಭಾನಾಂತರಂ ನೋಕ್ತಂ ತಮೇವ ಭಾಂತಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಮಾನವತ್ತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಭೇದೋಽಸ್ತಿ ತತ್ರೈವಮವಧಾರಣಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ಯುಜ್ಯತೇ ತು ಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಭಾವಸ್ಥಲೇ ವಹ್ನಿಮೇವ ದಹಂತಂ ತಪ್ತಾಯಃಪಿಂಡೋಽನುದಹತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ಭಾರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಧ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ಸತ್ತಯೈವ ಸತ್ತ್ವವತ್ತದ್ಭಾನೇನೈವ ಮಾನವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಾಶ್ರಯಭೇದೇನ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಅನುಭಾತೀತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ।

ಅಪಿ ಚ ತೇಜಃಪಕ್ಷಇತಿ ।

ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಂಚಿತ್ತೇಜಸ್ತಾವತ್ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಾಯ ತದುಪಾಸನವಿಧಿಸ್ತತ್ಫಲಂ ಚ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತ್ಯತಿಗೌರವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಬಾಧಂಶ್ಚೇತ್ಯೇತೇ ದೋಷಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಸಮಾನತೇಜಸೇತಿ ।

ಪ್ರಭಾಂತರ್ಗತಕಿರಣಾನಾಂ ತತ್ಸಂವಲಿತಕಿರಣಾಂತರಸಂಯೋಗೇನ ಭಾನಂ ಚೇದ್ಯತ್ರ ಸಂಯೋಗಸ್ತತ್ರೈವ ಭಾನಂ ಸ್ಯಾದ್ ಘಟಾದಿಷ್ವಾಲೋಕಸಂಯುಕ್ತಪ್ರದೇಶ ಏವ ಭಾನದರ್ಶನಾತ್ ।

ನ ಚೈತದಸ್ತಿ ।

ಆಲೋಕಾವಯವಾಂತರಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಮಃಸಂನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೀಪಾಲೋಕಾವಧ್ಯವಯವಭಾಗಸ್ಯಾಪಿ ಭಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ ಭಾಸಮಾನತೇಜಸಾ ನ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋ ಭಾತಿ ಕಿಂ ತು ಸ್ವತ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।

ವರಾಹಂ ಗಾವೋಽನುಧಾವಂತೀತ್ಯತ್ರ ತ್ವನುಧಾವಂತೀತ್ಯನೇನ ಬಾಧಿತಸ್ವಾರ್ಥೇನ ಮುಖಂ ಚಂದ್ರಮನುಕರೋತೀತ್ಯತ್ರಾನುಕರೋತೀತ್ಯನೇನೇವ ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ಸೂಕರಾರ್ಥಗ್ರಹಣಮ್ । ಇಹಾನುಭಾತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯೋಕ್ತೌ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯಾನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಂ ನಾದರಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ರೂಪೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಿನಃ ಚಕ್ಷುರ್ಯೋಗ್ಯಾಃ ಸಂಖ್ಯಾದಯಃ ।

ಸಂಕುಚೇದಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ನ ಸಂಕೋಚಃ । ಇದಂ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಕೋಚೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸಕಲವಸ್ತುಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ರೂಪಾದಿಷ್ವಿತಿ ।

ಪಂಚಸ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪರ ಇತಿ ।

ನನು ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾನ್ಯತ್ವೇನ ತತಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಲಾಭಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಂ ತಥಾತ್ವೇ ವಾಽಭಿಭವಾದಿಲಿಂಗಮಾಲೋಚ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಿಭಾವಕಮಲೌಕಿಕಂ ತೇಜೇಾಂತರಮಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಮೈವಮ್ । ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಃ  ಸಿದ್ಧಶಬ್ದಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಂ ಕುರ್ವತಃ ಪಾಣಿನೇಃ ಕೌಸುಂಭಮೌಪಮನ್ಯವ ಇತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಶಬ್ದರೂಪಾಣ್ಯುದಾಹರಣಾನಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಾಣಿ ವಿಗ್ರಹವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ಮನಸಿ ವಿಪರಿವರ್ತಂತ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವಾಕ್ಯಸ್ಥೈಃ ಕುಸುಂಭಾದಿಶಬ್ದೈಸ್ತತ್ತದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಯದ್ವಾ ತೇನ ರಕ್ತಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ರಂಜಕದ್ರವ್ಯವಾಚಿನಾ ಪ್ರಕೃತಿಸಮರ್ಪಕೇಣ ರಾಗಶಬ್ದೇನ ರಂಜಕದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷವಾಚಕಾಃ ಕುಸುಂಭಹರಿದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಾ ಇತಿ ತೈಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಲಾಭಃ ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಙ್ಯಾಪ್ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾನುವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಸಮರ್ಪಕಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಶಬ್ದಸ್ಯಾಽಪತ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಕೃತಿತ್ವಯೋಗ್ಯೋಪಮನ್ಯ್ವಾದಿಪ್ರಾತಿಪದಿಕವಿಶೇಷಪರ್ಯ್ಯವಸಾನಾತ್ ತೈಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಲಾಭಃ । ರಾಗಪ್ರಾತಿಪದಿಕಶಬ್ದಯೋಃ ಸಮಾನವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ದ್ವಿವಿಧಾಃ ಸರ್ವನಾಮಶಬ್ದಾಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪರಾಃ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಪರಾಶ್ಚ ।
ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಯ ಹಿ ಯೋ ಭಾವಸ್ತೇನ ತೇನ ಹಿ ತಂ ನರಮ್ ।
ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಮೇಧಾವೀ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ವಶಂ ನಯೇತ್ ॥
ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮೇತ್ಯಾದಿಷು ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಶೂನ್ಯಾಸ್ತೇ ತತ್ತದಭಿಮತಾರ್ಥಪರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಶಬ್ದಸಮರ್ಪಿತಾನರ್ಥವಿಶೇಷಾನಾಸಾದ್ಯ ನಿರ್ವೃಣ್ವಂತಿ । ತೇನ ರಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಅಪಿ ತಥಾಭೂತಾ ಇತಿ ನ ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ | ಇಹ ತು ಮಂತ್ರೇ ತಚ್ಛದಾಃ ಸ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವೇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಗತಾ ಇವ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಪರಾ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕೃತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಽವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ನನು ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಚಾರ್ಯರೂಪವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನ ದೃಷ್ಟಾ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ತತ್ರಾಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೇತ್ಯತ್ರೋವಾಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮೌಚಿತ್ಯಾದಾಚಾರ್ಯ್ಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹರಣೀಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಚೋವಾಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಯಥಾ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯಾದ್ಯಾಥರ್ವಣಮಂತ್ರಸಂದರ್ಭ ತಸ್ಮೈ ಸ ವಿದ್ವಾನುಪಸನ್ನಾಯ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಶಾಂತಚಿತ್ತಾಯ ಶಮಾನ್ವಿತಾಯ । ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ॥ ಇತ್ಯತ್ರ । ತತಶ್ಚ ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಸಮಾಧಾನವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಚ ಸ ಏವಾಚಾರ್ಯಃ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷತಾ ಕಥಂ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನೇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -

ವಿಷಯೇ ಇತಿ ।

ವಿಷಯನಿರ್ದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿಷಯಿತ್ವೇನ ನ ಭಾತೀತಿ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿಷಯಿತ್ವೇನ ನ ಭಾತೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಟನಿಷೇಧಸ್ಯ ಶಾಬ್ದತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಷಯಿತ್ವೇನೇತಿ ಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ । ಸತ್ಯಮ್ । ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಣಾಧ್ಯಾಹಾರಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಕಾರಕಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಕ್ಷಿಪ್ತತಯಾ ವಿಷಯಿತ್ವಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ ತದ್ವಾಚಕ ಏವಾಧ್ಯಾಹರ್ತುಮುಚಿತೋ ನ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದಿವಾಚಕಃ । ನ ಚಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧದೋಷಃ । ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚಿದೇನಮಿತಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಸ್ಯೇವ ನಿಷೇಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿರಿತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಾನನ್ವಯಃ । ಯದತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವಸ್ತು ಸೂರ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶಯಿತುಂ ನೇಶತೇ ತದ್ದೀಪಃ ಪ್ರಕಾಶಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಕಾ ಪ್ರತ್ಯಾಶೇತ್ಯೇವಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತಿಶಯಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯಾಽನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತ್ಯುತಾಭಿಭಾವಕತ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ತಸ್ಯ ಭಾಸೇತ್ಯಾದೇರನನ್ವಯಃ ಸ್ಯಾದಭಿಭಾವಕಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತದಲೌಕಿಕಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥಂ ತೇಜೋಂತರಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತಂ ಚೇದ್ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯದೀಪಾದೀನಾಮಭಾವೇಽಪಿ ಘಟಾದಿಸ್ಫುರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚಂದ್ರಾದಿಪ್ರಭಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯದೀಪಾದಿಪ್ರಭಾಸು ಘಟಾದೀನಾಂ ತುಲ್ಯರೂಪಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಭಾದ್ಯನುವಿಧಾಯಿಪ್ರಕಾಶತಾರತಮ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಚಂದ್ರಪ್ರಭಾದ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಾಂತರೇಣಾಭಾವ ಏವೋಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಾ: ಸ್ಯುರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾನುಭಾನಸ್ಯ ತೇಜೋಲಿಂಗತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಂ ಸಮರ್ಥನೀಯಮಾಸೀದಿತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟತಾ ॥

ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ ॥೨೪॥

ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷವನ್ಮಾತ್ರವಾಚೀತಿ ।

ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷವಾನಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣವಾನ್ । ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣವಾಚೀ । ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣೇ ದ್ವಯಸಜ್ದಧ್ನಞ್ಮಾತ್ರಚ್ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾನುಶಿಷ್ಟಃ | ತನ್ಮಾತ್ರವಾಚೀ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯವಾಚೀ ।

ತದ್ವಿಶೇಷೇ ಶ್ರುತಿರೇವೇತಿ ।

ನನು ದಹರಶಬ್ದವದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶಬ್ದೋಽಲ್ಪಪರಿಮಾಣರೂಪೇ ಜೀವಲಿಂಗ ಏವ ಶ್ರುತೋ ನ ತು ತದ್ವತಿ ಜೀವರೂಪೇ ಧರ್ಮಿವಿಶೇಷೇ । ಯದ್ಯೇವಂ ಭೂತಭವ್ಯಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತ ಈಶಾನಶಬ್ದೋಽಪಿ ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತೃತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗ ಏವ ಶ್ರುತಿರ್ನಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ತುಲ್ಯಂ ಯೋಗರೂಢಿಮತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿನಿರ್ದೇಶೇ ರೂಢ್ಯನುನ್ಮೇಷಸ್ಯ ಪದ್ಮಾನಿ ಯಸ್ಯಾಗ್ರಸರೋರುಹಾಣೀತ್ಯಾದಿಷು ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದಿ ತ್ವೀಶಾನಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿರೇವಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ಲಿಂಗಂ ತದಾ ಪ್ರಾಥಮಿಕಲಿಂಗಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾತ್ತ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಬಲಾಽಬಲಾನವಧಾರಣಾತ್ಸಂಶಯ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -

ಯದ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಶಂಕಾನಿರಾಸ ಇತಿ ।

ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ ಜೀವಗ್ರಹಣೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಪಿ ಚೇತ್ಯನೇನ ಸಮುಚ್ಚೇಯಂ ನ ಭವತಿ ತತ್ರ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಾಽಕಥನಾತ್ ಕಿಂ ತ್ವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತೇರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವಶಂಕಾನಿರಾಸ: ಸಮುಚ್ಚೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಾನತ್ವಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಲ್ಪತ್ವೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।

ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾರಣಕಮಲ್ಪತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಂ ಚೇತ್ತದೇವೇಹಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಉಪಾಧಿಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಾಧಿಸಂಕೀರ್ತನಪೂರ್ವಕಮುಚ್ಯಮಾನಮಲ್ಪತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಽನಂತತ್ವಾಽಪಾರತ್ವಾಽವಿರೋಧಿ ಭವತಿ ಇಹ ತು ತತ್ಕೀರ್ತನಂ ವಿನೈವಾಲ್ಪತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾಯಾಮಿದಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನಂತತ್ವಾದಿನಾ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಭಾವಃ । ನನ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮಿದಂ ಯದುಪಾಧಿಸಂಕೀರ್ತನ ಏವೋಪಾಧಿಕಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತದಭಾವೇಽಪ್ಯಂತತ್ವಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣೈಾಪಾಧಿಕತ್ವಸಿದ್ಧುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಅಣೋರಣೀಯಾನ್ಮಹತೋ ಮಹೀಯಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಕಾ ಗತಿಃ । ಕಿಂ ಚೈವಂ ಸತ್ಯನಿಯತಪರಿಮಾಣಾಂತಃ ಕರಣೋಪಾಧಿಕಜೀವವಿಷಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಸ್ಯ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದ್ ಹೃದಯೋಪಾಧಿಸಂಕೀರ್ತನಾಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಯಿಕಂ ಹೃದಯಸ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತರ್ಹೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯತಹೃದಯಸ್ಥತ್ವಂ ಶ್ರೌತಹೃದಯಶಬ್ದನಿರುಕ್ತ್ಯಾ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಮಿತಿ ಸುತರಾಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯೇ ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸ್ಯ ದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಯೇಾರುಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ತದುಪಾಧಿಕಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಬಾಲಾಗ್ರಶತಭಾಗಶತಾಂಶಮಿತತ್ವೇನ ಚ ಶ್ರುತಸ್ಯ ತನ್ನ ಸಂಭವತಿ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೇ ಪ್ರಾಣಾಧಿಪಃ ಸಂಚರತೇ ಸ್ವಕರ್ಮಭಿರಿತಿ ಜೀವಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ರವಿತುಲ್ಯರೂಪಃ ಸಂಕಲ್ಪಾಹಂಕಾರಸಮನ್ವಿತೋ ಯ ಇತ್ಯಾಹತ್ಯ ತಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಭಾರತೇಪಿ ದೃಷ್ಟಮ್ ಅತಸ್ತಸ್ಯಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸೂಕ್ಷ್ಮತರನಾಡೀಸಂಚಾರಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ತರ್ಹೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂಗುಷ್ಠಂ ಚ ಸಮಾಶ್ರಿತಃಈಶಃಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭುಃ ಪ್ರೀಣಾತಿ ವಿಶ್ವಭುಗಿತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಮಂತ್ರೇ ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಿ ಸಂನಿವಿಷ್ಟಃ ಹೃದಾ ಮನೀಷಾಮನಸಾಭಿಕ್ಲೃಪ್ತೋ ಯ ಏನಂ ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತೀತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಮಂತ್ರೇ ಚಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮಾಹತ್ಯ ಶ್ರುತಮಿತಿ ದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಯೋರುಕ್ತಮಿತಿ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ಹೃದಯಾಗ್ರಸುಷಿರೋಪಾಧಿಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ತುಲ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿದಂ ಕೇನ ವಿಶೇಷೇಣಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಉಪಾಧಿಸಂಕೀರ್ತನಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಜೀವವಿಷಯತ್ವ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗತಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಮುಪಾಧಿಸಂಕೀರ್ತನನಿಯತಂ ದೃಷ್ಟಂ ಜೀವವಿಷಯಂ ತು ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನರಹಿತಮಪಿ । ಅತ ಉಪಾಧಿಸಂಕೀರ್ತನರಹಿತಮಿದಂ ಜೀವವಿಷಯಮೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗತಮ್ ।

ಸ್ವಸ್ಯ ಭವಿತುರನಿರ್ದೇಶೇ ತದನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಾಽನಿರ್ಣಯಪರ್ಯವಸಾನೇನ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಮಾಹ -

ಸ್ವೋ ಯೋ ಭವಿತೇತಿ ।

ಉದಾಸೀನೇ ಸ್ವರೂಪೇ ಇತಿ ।

ಉದಾಸೀನಸ್ವಭಾವೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಕನಿಷ್ಠಿಕ ಇತಿ ।

ಮುಕ್ತಕನಿಷ್ಠಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವೇತದ್ವೈ ತದಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತತ್ಸಂಗಮಯತಿ -

ಏತದಿತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಸ್ತುತೇತಿ ।

ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತಿ ಪುನಃ ಪ್ರವರ್ತನೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತಯಾ ವಿವೃತತ್ವಾತ್ತದುತ್ತರಗತಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಜೀವಾಭಿನ್ನಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಕೇವಲಜೀವಪರ್ಯವಸಾನಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಯದಿ ಜೀವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಿಂ ಜೀವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನೇತ್ಯಾಹ -

ಜೀವಭಾವಾಪನ್ನೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜೀವಭಾವೇನ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ಚಿನ್ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಅಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ । ಏತೇನ ಕಾಮ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಮಾತ್ರಾನ್ವಯೀತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಸ್ವಕೀಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ದೀಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಋಷ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಿತಿ ।

ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಮಾರ್ಷೇಯವರಣೇ ವರಣೀಯವಸಿಷ್ಠಾಂತರಾದ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಋಷಿದೇವತಾಧಿಕಾರವಿಚಾರೇ ವಕ್ತವ್ಯಂ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಪೀತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇತದನುವಾದ್ಯಜೀವವಿಷಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಂಶಯಪ್ರದರ್ಶನಗ್ರಂಥೇ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಂ ಪಕ್ಷೇ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷೋ ನ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಕಥಂ ಚ ಪರಿಮಾಣಂ ಜೈವಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮೇತ್ಯನಂತರಮಂತ್ರವದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಜೀವಾನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಭೇದಬೋಧನಪರತ್ವೇ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಸ್ಯೋಪಮರ್ದೋ ಭವತಿ ಯೋಽಯಮಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಜೀವಃ ಸ ನ ತಥಾ ಮಂತವ್ಯಃ ಕಿಂತ್ವಸಂಕುಚಿತಸಕಲಭೂತಭವಿಷ್ಯದ್ವರ್ತಮಾನವಸ್ತುನಿಯಂತೃತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಸಕಲಾಂತರಾವಸ್ಥಾನತಯಾ ವ್ಯಾಪಕಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾಽಪ್ಯಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೇ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದಪ್ಯುಕ್ಥೇ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ರಾಜನ್ಯನಿಮಿತ್ತಷೋಡಶಿಗ್ರಹಯಾಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧೌ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯೋಕ್ಥಸಂಸ್ಥೋಽಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಸ್ಥೋ ವಾ ಯಃ ಕ್ರತುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸ ನ ತಥಾ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕಿಂತು ಷೋಡಶಿಸಂಸ್ಥಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧೀಯಮಾನಯಾ ಷೋಡಶಿಸಂಸ್ಥಯೋಕ್ಥಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಸ್ಥೋಪಮರ್ದಃ ಏವಮಿಹ ಭೂತಭವ್ಯನಿಯಂತೃಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದಬೋಧನೇನ ಜೀವಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣೋಪಮರ್ದ ಏವ ತಸ್ಯಾ ಮುಖ್ಯತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಭೇದಪರತ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೂತಭವ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಮರ್ದೋಽಸ್ತೀತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಕಥಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತೋಕ್ತಿಃ । ಸತ್ಯಮ್ । ತದುಪಮರ್ದೋ ನ ಜೀವಲಿಂಗಕೃತಃ ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದರೂಪವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿರೋಧಕೃತಃ । ಜೀವಲಿಂಗೋಪಮರ್ದಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದಿಕೃತಃ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಪ್ರಕರಣಪರಾಮರ್ಶೇನೈವ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಮಪೋದ್ಯ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪರತ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯೋನ್ಮೇಷಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಅನೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷೇ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷಸ್ಯೈವಾಮುಖ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ವೇತ್ಯೇತತ್ತು ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಾಪಾದಿತಪರಮೇಶ್ವರಪರ್ಯವಸಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಶ್ರುತಿರಿಹೇಶಾನಶಬ್ದರೂಪಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭಿಧಾನಶ್ರುತಿಯೋಗೇನ ಲಿಂಗಸಮರ್ಪಕಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಬೋಧಕತ್ವಾಽನಿವಾರಣಾತ್ । ಕಾವ್ಯೇಷು ತು ವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಧಾನೇಷು ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕೋಽರ್ಥೋ ವ್ಯಂಜನವ್ಯಾಪಾರಾನುಕೂಲಸ್ತಂ ಶಬ್ದಂ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥ ಏವೋಪಕ್ಷೀಣಂ ಕೃತ್ವಾ ತದೀಯರೂಢ್ಯರ್ಥಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಪದಾಂತರಮಪ್ಯುಪಾದದತೇ ತತ್ಪದಾಂತರೋಪಾದಾನಂ ನ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಸಂಬಂಧ್ಯುಪಾದಾನಸ್ಯ ರೂಢ್ಯುನ್ಮೇಷವಿರೋಧಿತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ತದನುಪಾದಾನೇಪಿಽಪಿ ಕುರ್ಯಾಂ ಹರಸ್ಯಾಪಿ ಪಿನಾಕಪಾಣೇರ್ಧೈರ್ಯಚ್ಯುತಿಂ ಕೇ ಮಮ ಧನ್ವಿನೋಽನ್ಯೇ ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇನ ಜೀವಲಿಂಗೇನಾಭಿಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗನಿರ್ವಾಹಕಮಹಾವಾಕ್ಯತಾರೂಪೋಪಾಯಕಥನಾತ್ ಪ್ರಾಙ್ ನೋನ್ಮಿಷತೀತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ದೇವತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ॥೨೬॥

ನನು ದೇವಾಧಿಕಾರಚಿಂತಾ ನಾಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಕ್ತಾ ನಾಪಿ ದೇವಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಕೀಯವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯನಿರಪೇಕ್ಷಾವಗತಿಸದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅಧಿಕಾರೇತಿ ।

ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಾ ದೇವತಾಪದಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಪರ್ಯಂತಾ ಉಪಾಸ್ತಯಃ । ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾವಂತರಾದಿತ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯದೇವತಾದ್ಯಂತರ್ವರ್ತ್ತಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ನ ತು ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಾದ್ಯಂತರ್ವರ್ತ್ತಿತ್ವೇನ ಉಪಕೋಸಲಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯೋರರ್ಚ್ಚಿರಾದ್ಯಭಿಮಾನಿದೇವತಾನಾಂ ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ಚಿಂತನಂ ನ ತ್ವರ್ಚ್ಚಿರಾದೀನಾಮಚೇತನಾನಾಮಿತ್ಯುಪಾಸನಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ ತಂ ದೇವಾ ಭಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣೇನ ವೈರಾಗ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಸತೋ: ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಜಹತಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಪ್ರಸಾಧನೋಪಯೋಗಿನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತ್ಯೇತತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇನ ವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣಪ್ರವರ್ತನಸ್ಯ ಫಲಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ವಿದ್ವತ್ತೋಪಯೋಗಾದಾಹ ಆಗಮಾದೇರಿತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಆಗಮಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಸ್ಮರ್ಯ್ಯಮಾಣ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ದೇವಾನಾಮುಪನೀತಾಧಿಕಾರಿಕವೈಧಾಧ್ಯಯನಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಾವ್ಯಾನಾಮಿವ ಲೌಕಿಕಮಧ್ಯಯನಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ವೈಧಾಧ್ಯಯನನಿಯಮಸ್ಯ ಸ್ವಶಾಖಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ ದೇವಾನಾಂ ಶಾಖಾನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ ತಥಾಪಿ ಸ್ವಯಂಭಾತವೇದತದರ್ಥಾನಾಂ ತೇಷಾಮಧ್ಯಯನಂ ನ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯ್ಯಮ್ । ನನೂಪನಯನಂ ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಯನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಂ ಕಿಂ ತು ಸರ್ವಕರ್ಮಾಧಿಕರಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ಸಮರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಧ್ಯಾವಂದನಾದಿಕಮುಪನಯನಾದೂರ್ಧ್ವಮಿಷ್ಯತೇ । ಮೂಕಬಧಿರಾದೀನಾಮ್ ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ಶಕ್ಯನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮುಪನಯನಮಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿಁಸ್ತು ಶಿಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಜನನೇನ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇಽಪಿ ತಥೈವ ನಿರ್ಣೀತಮ್ | ಸತ್ಯಮ್ । ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮೇವ ತತ್ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಹೇತುಸ್ತಾನ್ಪ್ರತಿ ವಿಹಿತತ್ವಾದತ ಏವ ಶೂದ್ರಾಣಾಮುಪನಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಧರ್ಮೇಷು ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮೇಷು ವಾಽಧಿಕಾರಃ ।

ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಪ್ರತೀತಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ಆಖಂಡಲಾದಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ದರ್ಶಿತೇ ಕ್ರತುದೇಶೇಷು ಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವೇನ ಕರ್ಮವಿರೋಧ ಇಹಾಪಿ ತುಲ್ಯ: ಅಸಂಭವತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ನ ಹಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಇವಾಚೇತನದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹಭೇದೈರನೇಕತ್ರ ಕ್ರತುದೇಶೇ ಸನ್ನಿಧಾನಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವಿಗ್ರಹವತೋಂಗಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನನಿಯಮ: ವಿಗ್ರಹರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜುಹ್ವಾದೇಃ ಸನ್ನಿಧಾನನಿಯಮದರ್ಶನೇನ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಉಕ್ತನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರವಸದ್ಯಜಮಾನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ವಿಗ್ರಹರಹಿತಸ್ಯೈವಾಂಗಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನನಿಯಮದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಪ್ರವಸದ್ಯಜಮಾನಕರ್ತೃಕವಿಷ್ಣುಕ್ರಮಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ।

ಮೂರ್ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿವಾರಣಾಯ ಗೃಹೀತಮರ್ಥೋಪಹಿತಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತಾದೃಗಿತಿ ।

ನನ್ವೇವಮರ್ಥಸ್ಯಾಂಗಭೂತಶಬ್ದೋಪಲಕ್ಷಣತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧೋ ದೂಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ಅಸಾರಮಪೀದಂ ದೂಷಣಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹದ್ವೇಷಾಂಧೈರುದ್ಭಾವಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುಪಹಸನಾರ್ಥಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವಸ್ತುತಃ ಕ್ರತುದೇಶೇ ಸನ್ನಿಧಾನಮಸ್ತೀತಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಚಾನೂದಿತಮ್ ।

ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಾಗಚ್ಛೇತ್ಯಾದ್ಯಾಹ್ವಾನಲಿಂಗಾದಿಂದ್ರಾದೀನಾಮಾಗಮನಂ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಧೀನಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯನೇಕಕ್ರತುದೇಶಾಗಮನನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮನೇಕಶರೀರಸೃಷ್ಟಿರಪಿ ತದಿಚ್ಛಾಧೀನಾ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯೇದಿತ್ಯೇವಂ ತದಿಚ್ಛಾಯಾಃ ಶರೀರಸೃಷ್ಟಿಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ವೈಾ ತದತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಮೇಲನಾಭಾವಾಚ್ಛರೀರಸೃಷ್ಟ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಭಾವಾದಿತಿ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತುಃ ಸತ್ತ್ವೇಽಪೀಂದ್ರಾದೀನಾಮಿಚ್ಛಯಾ ಸೃಷ್ಟೌ ತೇಷಾಮಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ ತನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಏವಕಾರದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ಏತಯೈವ ನಿವಿದೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ಯಸ್ಯಾಂ ನಿವಿದಿ ದೇವತಾಸಂಖ್ಯಾ ಪೃಷ್ಟಾ ತಯೈವ ನಿವಿದೋತ್ತರಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಲಾಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಾಮಿತಿ ।

ದೇವತಾನಾಮಂಗತ್ವೇಽಪಿ ನಮಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವವತ್ಕೇವಲಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇ ಕರ್ತೃಕರಣಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಾದಿವನ್ನ ಸಂನಿಧಾನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಪಪಾದನಾರ್ಥಾ ದ್ವಿತೀಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ।

ಅತ ಏವೋಪಾಧ್ಯಭಾವ ಇತಿ ।

ಉಪಾಧೇರಪಿ ನರಪತಿತ್ವಾದಿವತ್ ಕಿಂಚಿದ್ಘಟಕಪದಾರ್ಥಗತಜಾತ್ಯವಚ್ಛೇದೇನಾನುಗತೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ ಘಟಕಪದಾರ್ಥೇಷ್ವಪ್ಯಲೌಕಿಕೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಭಾವೇನಾನುಗತಜಾತ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಂತ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಚೇತನಮಂಡಲಾದಿವಾಚಿತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೂತಾ ಜಾತಿರ್ಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಇದಾನೀಂತನಮಂಡಲಾದೇರ್ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಮಂಡಲಾದೇರತೀತಸ್ಯೈತದ್ದ್ರಷ್ಟೃದೃಷ್ಟ್ಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯದ್ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಚೀನೇ ಇದಾನೀಂತನೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇದ್ ವೇದಾಧೀನಮೇವ ತದನ್ವೇಷ್ಯಂ ತದಿಹಾಪಿ ಸುಲಭಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿಗ್ರಹಯೋಃ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೈಕ್ಯೇ ಜಾತಿಪಕ್ಷಸ್ತದಭಾವೇ ಸ್ವರ್ಗಾಧಿಪತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಪಕ್ಷ: ।

ಶಬ್ದಂ ಪ್ರತೀತಿ ।

ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಹೇತುಂ ಪ್ರಸಂಜಕಂ ಕೃತ್ವಾ ಶಬ್ದಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಿನೀಷಯಾ ನಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನ: ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾ ದೇವಾದೀನಾಂ ವರ್ಣಪ್ರಭವತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ಫೋಟಪ್ರಭವತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚಾವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾಕ್ಷೇಪೋಽಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಲೌಕಿಕಪಿತೃಕೃತಪುತ್ರನಾಮವದ್ ವ್ಯಕ್ತಿಶಬ್ದತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿವಾಚಿತ್ವಂ ತತ್ತತ್ಸಂಕೇತಯಿತೃಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಂ ಭವೇದಿತೋಂದ್ರಾದಿಪದಘಟಿತಾನಾಂ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಂಕೇತಯಿತೃಸ್ವತಂತ್ರಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ತಚ್ಚೋದಿತಕರ್ಮಣಾಮನನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧಾಪಾದನೇ ತೇಷಾಂ ಜಾತಿಶಬ್ದತ್ವೇನ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯೇ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತು: ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತೇ ಶಬ್ದೇನಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಸಾಪೇಕ್ಷಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವ ಏವ ಲೋಕೇ ಘಟಾದಿಷು ದೃಷ್ಟೇತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಹೇತು ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹೇತುರಿತಿ ಚೇದ್ ನ । ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಘಟಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಘಟತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಭಿವ್ಯಂಜಕಾಕೃತಿವಿಶೇಷಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ತನತದನುಭವಾದೇವ ಸಂಭವೇನ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಾನಪೇಕ್ಷಣಾದನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಸ್ಮೃತಾವುಪಾಯಾಂತರಸಂಭವೇಽಪಿ ಮಂತ್ರೇಣೈವ ಸಂಸ್ಮರ್ತವ್ಯ ಇತಿವತ್ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಘಟಾದಿವಾಚಕಶಬ್ದೇನೈವ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ನಿಯಮಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕೈಶ್ಚಿದುಪಕರಣೈಃ ಕಂಚಿದರ್ಥಂ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ವಾಚಕಾನಭಿಜ್ಞಾ ಅಪಿ ನಾನಾಶಿಲ್ಪನಿಪುಣಾಸ್ತೈರುಪಕರಣೈಸ್ತಥಾಭೂತಂ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಉಚ್ಯತೇ । ಶಿಲ್ಪೀ ಶಿಲ್ಪಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾಮರೂಪಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರತಿಮಾದಿಕಂ ನಿರ್ಮಿಮಾತೀತಿ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಂ ತಥೈವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವೇದೇಭ್ಯಸ್ತಾನಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ದೇವಾದೀನ್ ಸೃಜತಿ ತಸ್ಯ ದೇವಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗಿನಾಮರೂಪಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮೇವ ಹಿ ಸೃಷ್ಟಾಯ ತಸ್ಮೈ ವೇದಪ್ರದಾನಮಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ ಯೇಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಁಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ ಇತಿ । ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಯೋಽಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।

ಗೃಹೀತಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಬಧಿರೇಣಾನನ್ವಯಾದಧ್ಯಾಹರತಿ -

ಅಬಧಿರೇಣೇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಬಧಿರೇಣಾಗೃಹೀತಸ್ಯ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ವೇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಬಧಿರೇಣೇತಿ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಽಗೃಹೀತೇನಾನ್ವಯಃ ಅಬಧಿರೇವೇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ಗೃಹೀತೇನಾನ್ವಯಃ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।

ಟೀಕಾಯಾಮಂಗತ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಸಂಗತೇರಪಿ ಸಂಗ್ರಹಾದವಿದಿತಸಂಗತಿರಿತಿ ಪೃಥಙ್ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಹೇತುನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದುಕ್ತಿಸಾಫಲ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಪೇಕ್ಷಹೇತುಕಮನುಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಅಂಗೇನೇತ್ಯೇತದ್ಯಾವದಂಗಪರಂ ತೇನ ಯೋಗ್ಯತಾದಿಮತ್ಕಿಂಚಿದಂಗಜ್ಞಾನಸಾಹಿತ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಅಂಗತ್ವಂ ಮಾನವಿಭಾಜಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪ್ರತಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವಂ ತೇನಾದೃಷ್ಟರೂಪಾಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರ್ನ  ಬಾಧ್ಯಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯೇ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದೇರಜ್ಞಾತಸ್ಯಾನುಮಾನಮಾತ್ರೇ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯಲಾಭಾಯ ಭಾವರೂಪಸಹಕಾರಿತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ಹೇತೈಾ ಮಾನವಿಭಾಜಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ತೇನ ಕಪಿಸಂಯುಕ್ತೋ ವೃಕ್ಷ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಜನಕೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ।

ನಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಇತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ ಪ್ರಾಗರ್ಥಧಿಯೋ ಜನನಾಽಸಂಭವಾದರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಮ್ ಅಮಾನಕಮಿತಿ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನೋದೇತೀತ್ಯಾಶಯಃ ।

ನಾನಾವರ್ಣೇತಿ ।

ಯಥಾ ಖಲು ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಂತರ್ಗತಾಕಾರೇಕಾರಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತೈಕಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾವಗತೇಸ್ತದತಿರಿಕ್ತ ಏಕಾರಾದಿಃ ಯಥಾ ವೈಕತ್ವಸಮುದಾಯಾತಿರಿಕ್ತಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾವಗತೇಸ್ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾ ತಥೇತಿ ಭಾವಃ । ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ಸಾಹಿತ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಿತ್ಯನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭ: ।

ಏಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಸ್ಯೈಕತ್ವೋಪಾಧಿತಾಯಾ ಏವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಸಾಹಿತ್ಯಮೇಕತ್ವಮಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಬಹುಷು ಕ್ರಮಿಕೇಷು ವರ್ಣೇಷು ತದ್ಧೇತುತ್ವೇಽಪ್ಯಸಿದ್ಧೇ ಯದಿ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾಧೀನಂ ತೇಷ್ವೇಕತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ನ ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ತದಾನೀಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತಂ ಚ ಧ್ವನಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕವ್ಯಂಜಕತ್ವಪಕ್ಷೋಪಪಾದನಮಸ್ಥಾನೇ ಧ್ವನೀನಾಂ ಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗನುಕ್ತತಯಾ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮುದಾಯವಿಕಲ್ಪಾನುತ್ಥಾನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತೌ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರೌ ದರ್ಶಯತಿ -

ನನ್ವಜ್ಞಾತೇಷ್ವಿತಿ ।

ನನು ವರ್ಣವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಕಥಂ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಧ್ವನಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಂ ಹಿ ಟೀಕಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ನಿತ್ಯವರ್ಣವಾದಿಮತೇ ವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾಭಿಮತಾ ಉದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘಸಾನುನಾಸಿಕನಿರನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಶ್ರಯಾ ಯೇ ಧ್ವನಯಸ್ತಏವ ಸ್ಫೋಟವಾದಿಮತೇ ಸ್ಫೋಟಾಭಿವ್ಯಂಜಕಾಃ ಕತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಾವರ್ಣಾ ಧ್ವನಿಸ್ಫೋಟಮಧ್ಯೇ ನಿತ್ಯಾನಾಮನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಾ ವರ್ಣಾನಾಮಂಗೀಕಾರೇ ಗೌರವಾತ್ । ವರ್ಣವಾದಿಮತೇಽಖಂಡೇಷ್ವೇಕಾರಾದಿಷು ವಾಸ್ತವಾಕಾರಾದ್ಯವಯವಾಭಾವೇನ ತದಭಿವ್ಯಂಜಕಕ್ರಮಿಕಧ್ವನಿವಿಶೇಷಾಣಾಮೇವಾಕಾರೇಕಾರಾದಿರೂಪತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರಃ ಸೋಽಯಮುದಾತ್ತಃ ಸೋಽಯಂ ಹ್ರಸ್ವ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವಾದ್ವ್ಯಧಿಕರಣಧ್ವನ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೇಷು ದರ್ಪಣಮುಖವದಭಿವ್ಯಂಜಕಧರ್ಮರೂಪಿತತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಷು ವರ್ಣಸ್ಫೋಟೇಷ್ವಿವ ತದೇವೇದಂ ಘಟಪದಂ ತದೇವೇದಂ ಘಟಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಂ ಪದವಾಕ್ಯಸ್ಫೋಟೇಷ್ವೇವ ವಿಶ್ರಾಂತೇರಿತಿ ಸ್ಫೋಟವಾದಿಮತಮ್ । ಅತೋ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ಜ್ವಾಲಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಬಾಧೋಪಲಂಭಾದ್ಭಾಷ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಯೋಽನುಭವ ಇತಿ ।

ಗಕಾರೇಷು ಪರಸ್ಪರಭೇದಾನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉರಸ್ತಾಡನೋಕ್ತ್ಯಾ ಗಕಾರಾದಿಭೇದೋಪಲಂಭಸ್ಯ ಶಂಕಾಬೀಜಸ್ಯಾಲಾಭಮಾಶಂಕ್ಯ ಅತಿತಾರತ್ವಂ ತೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -

ಸೋರ ಇತಿ ।

ನ ಪೂರ್ವಹೇತ್ವರ್ಥಮಿತಿ ।

ನ ಪೂರ್ವಪ್ರಸ್ತುತೇ ಹೇತುಸಮರ್ಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದ್ಧೇತುತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಪ್ರಸ್ತುತಾರ್ಥಹೇತುತ್ವೇ ಕೇನಚಿದುಭಯಸಿದ್ಧೇನ ಹೇತುನಾ ಭೇದ ಏವ ನಿಷೇಧ್ಯೋ ನ ತ್ವೇಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ತೇನ ಹೇತುನಾಽನೇಕರೂಪತ್ವಂ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಧ್ವನಿರೂಪಾಣಾಮೇಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಾದ್ಯನಂಗೀಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತೇರಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಭೇದಾಭೇದಯೋರೇಕತ್ರ ವಾಸ್ತವತ್ವೇನೋಭಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೌ ಕಿಮಿತಿ ಭೇದಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಯೋರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಥಂಚಿತ್ಸಂಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟವಾದ್ಯನಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ ।

ಉಕ್ತಮಪಿ ಬಾಧಕಮಿತಿ ।

ನನು ವರ್ಣಾ ಅಪೀತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಮಪ್ಯಭೇದಬಾಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನೇನಾವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಶಂಕಾಗ್ರಂಥತ್ವೇ ಏಕ ಏವ ಸನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಏಕಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಧೃತೈಕಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಅರ್ಥಭೇದೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।

ಅಶಬ್ದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।

ನನು ಅಶಬ್ದಾತ್ಮಕಃ ಶ್ರಾವಣೋ ಧ್ವನಿ: ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾನುಕ್ತಾನುವಾದಃ । ಗಗನಾದಿಪಂಚಭೂತಗುಣಃ ಶಬ್ದೋ ಧ್ವನಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರುದ್ಧಶ್ಚ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರತೀತೇರವರ್ಣಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯನುವಾದಸ್ತು ವರ್ಣವಿವೇಕಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ಣಪಥಮವತರತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾನುವಾದೋ ಭವತಿ ಕಿಂತ್ವಯುಕ್ತಾನುವಾದ: ದೂರೇ ಜನಸಂಘಕೋಲಾಹಲಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೂರತ್ವದೋಷಾಗೃಹೀತಕತ್ವಾದಿಕವರ್ಣವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ತತ್ರ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಧ್ವನೇಃ ಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಸಮೀಪೇ ತದಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸಾಮೀಪ್ಯದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ತಸ್ಯ ವರ್ಣತ್ವಜಾತಿವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾನಿರಾಕರಣಮಪ್ಯಸ್ಥಾನವಿಜೃಂಭಿತಂ ಶಬ್ದತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾಲಿಂಗಿತವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತಥಾಭೂತವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾಶಂಕಾಪಿ ಧ್ವನೇರ್ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯೈವ ನಿರಾಕೃತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವರ್ಣೇಷು ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ತ್ವಯಾ ಧ್ವನಿತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತೇ ಕೋಲಾಹಲೇಽಪಿ ಸ ಏವ ಕೋಲಾಹಲ: ಪುನರುತ್ಥಿತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಧ್ವನೌ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ತಜ್ಜಾತೀಯವಿಷಯಮಿತಿ ತತ್ರ ವರ್ಣ ಇವ ವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಚೇದ್ ನ । ತುಲ್ಯರೂಪಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಯೋರೇಕಂ ತಜ್ಜಾತೀಯವಿಷಯಮ್ ಅನ್ಯದ್ ವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾವಗತವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯೇನ ಜಾತ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವರ್ಣೇ ಇವ ಧ್ವನಾವಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅಶಬ್ದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ವರ್ಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಸ್ತುತವಾಯುವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಪರಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಧ್ವನೌ ವರ್ಣೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತಥಾಪಿ ಭೇರ್ಯ್ಯಾದಿಧ್ವನ್ಯುತ್ಥಿತೌ ವರ್ಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಕ್ವಚಿದ್ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಾದ್ಯನುಕಾರಿವೀಣಾವೇಣ್ವಾದಿಧ್ವನ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಕೋಲಾಹಲವಚನವದಸ್ಫುಟವರ್ಣಾಕಾರಪ್ರತೀತಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವರ್ಣೋತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಸ್ಥಾನಕರಣಾಭಾವೇನ ತೇಷಾಂ ವರ್ಣಚ್ಛಾಯಾನುಕಾರಿಧ್ವನಿಮಾತ್ರತಯಾ ವರ್ಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತದಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇರ್ಯ್ಯಾದಿಧ್ವನಿಷು ಶ್ರೂಯಮಾಣತಾರತ್ವಮಂದತ್ವಾದಿಭೇದಕಧರ್ಮಾಣಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶ್ಯಕ್ಯತ್ವಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಾನುರೋಧೇನ ಧ್ವನೌ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ತಜ್ಜಾತೀಯವಿಷಯಂ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತಿ ವರ್ಣೋಚ್ಚಾರಣೇ ತು ಹಸಿತರುದಿತಪಶುಪಕ್ಷಿರುತಾನುಕರಣಶಂಖಾಧ್ಮಾನಾದಿಸ್ಥಲೇ ಧ್ವನಿಕಾರಣತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯ ಕಂಠಾದಿವಾಯ್ವಭಿಘಾತವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಾರತ್ವಪ್ರಾಚ್ಯತ್ವಪ್ರತೀಚ್ಯತ್ವಾದಿಶ್ರೂಯಮಾಣಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧ್ವನಿಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ ಕೋಲಾಹಲಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಹಸಿತರುದಿತಾದಿಕೋಲಾಹಲಸ್ಥಲೇ ಧ್ವನಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವೇನ ಜನಸಂಘಾಲಾಪಕೋಲಾಹಲಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ವನಿವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನೌಚಿತ್ಯಾಚ್ಚ ವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಾರಣೈರ್ಧ್ವನ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಪಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇರ್ವರ್ಣೇಷು ತತ್ಪ್ರತೀತಿಸ್ತದುಪಾಧಿಕೇತಿ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಭಾವಮವತಿಷ್ಠತೇ । ಏವಂ ಚ ಭಿನ್ನತ್ವಹೇತುಸಾಧಿತೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಶಬ್ದತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾಲಿಂಗಿತವರ್ಣಾವಿಷಯತ್ವಮಿಹ ಸಾಧ್ಯತೇ ನ ತು ಶಬ್ದತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮೇವ । ಶ್ರಾವಣತ್ವಾದ್ವಾಯುವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಧ್ವನಿರವರ್ಣಾತ್ಮಕಃ ಗತ್ವಾದಿವರ್ಣವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತೋ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾಽಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಕೋಲಾಹಲಪ್ರತ್ಯಯ: ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಾಲಿಂಗಿತವರ್ಣವಿಷಯೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾ ಏವಾವಸರಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾ ನಿರಾಕರ್ತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ ।

ನಾನೇವೇತ್ಯವಯವೀತಿ ।

ಸ್ಫೋಟೇ ವರ್ಣಭೇದಭಾನಮವಯವಿತ್ವಭೇದಭಾನಮ್ । ಏಕಾರಾದ್ಯೇಕೈಕವರ್ಣಾವಯವೇಕಾರಾಕಾರಾದಿಭಾನಮವಯವಭಾನಮ್ ।

ವಿಸದೃಶಪದವ್ಯಂಜಕಾ ಇತಿ ।

ಪದಾನಿ ಸ್ಫೋಟಾ: ।

ಏಕವಿಧೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ನಾನಾಪಾಪಾಲಾಲಾಹಾಹಾದಿಶಬ್ದೇಷ್ವೇಕವಿಧಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯಾನೇಕಾಕ್ಷರರೂಪಧ್ವನೀನಾಂ ತತ್ತತ್ಸ್ಫೋಟೇ ಅನೇಕಾಕ್ಷರರೂಪತ್ವಾವಗಾಹಿಭೇದಭ್ರಮಹೇತುತಾ ದೃಷ್ಟಾ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈತದುಕ್ತಮ್ । ನನು ಪದತತ್ತ್ವಮೇಕಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಂ ಪದಬುದ್ಧಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಗಕಾರಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಗಂಗೌಷ್ಣ್ಯಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯಾಂತರ್ಗತಗಕಾರೌಕಾರಾದಿಸದೃಶಗಕಾರೌಕಾದಿವ್ಯಂಗ್ಯೇ ಗೋಪದಸ್ಫೋಟೇ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಗಂಗೌಷ್ಣ್ಯಾದಿಪದಸ್ಫೋಟಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಭೇದಭ್ರಮೋಪಪಾದಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಥಾ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಭ್ರಮಕಲ್ಪಿತೇಷು ವ್ಯಂಗ್ಯಭಾಗೇಷು ವ್ಯಂಜಕವರ್ಣಾತ್ಮಕತಾರೋಪೋಪಪಾದಕತಯೈವಂ ಚೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ನ ಹಿ ಸ್ಫೋಟೇ ಸಂನಿಹಿತವರ್ಣಸಮುದಾಯರೂಪತ್ವಭ್ರಮಸ್ತದ್ವರ್ಣಾರೋಪಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಭಾಗಭೇದಭ್ರಮಮಪೇಕ್ಷತೇ ತದಭಾವೇಽಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ದರ್ಪಣೇ ವ್ಯಾಪ್ತಾನೇಕಮುಖಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಯುಕ್ತೇ ತಾವನ್ಮುಖಾದಿಸಮುದಾಯರೂಪತಾಭ್ರಮವ್ಯಂಜಕಾನೇಕಸಮುದಾಯರೂಪತಾಭ್ರಮಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿವಿಧಮಣಿಕೃತಹಾರಪ್ರತಿಬಿಂಬವ್ಯಾಪ್ತೇ ತನುದೀರ್ಘಕಾಚಫಲಕಾದೌ ಕ್ರಮಿಕಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಾನೇಕಮಣಿರೂಪತಾಭ್ರಮವತ್ಕ್ರಮಿಕಾನೇಕಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಾನೇಕವರ್ಣರೂಪತಾಭ್ರಮಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಪದತತ್ತ್ವಮೇಕಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ತ್ವಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಯಾವಂತೋ ಗವಾದಿಪರ್ಯಾಯಾಸ್ತೈಃ ಸರ್ವೈರಪ್ಯೇಕ ಏವ ಸ್ಫೋಟೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ಏಕಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಹೇತೋಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಭೇದಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಸ್ಫೋಟವಾದಿಮತಮ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯೇವ ಲೋಕವೇದಶ್ರುತಾನೇಕಪರ್ಯಾಯಾಣಾಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಚ ಕೇನ ವಾಚಕೇನೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಸಮರ್ಥನೀಯಮಿತ್ಯತ್ರಾವಿನಿಗಮಾವ್ಯವಸ್ಥಯೋರಪಿ ಪರಿಹಾರೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಗವಾದಿಪರ್ಯಾಯಾ ಏಕಮೇವ ಸ್ಫೋಟಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೋಽನ್ಯೋನ್ಯವಿಸದೃಶಘಟಕುಡ್ಯಾದಿಪದಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕಘಟಕುಡ್ಯಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಪರಸ್ಪರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಸ್ವವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಮಿಥೋ ವಿಸದೃಶಘಟಕುಡ್ಯಾದಿಪದಸ್ಫೋಟಸಾದೃಶ್ಯಮಾಪಾದಯಂತಸ್ತೇನ ಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಹೇತುನೈಕಮಪಿ ಸ್ಫೋಟಂ ನಾನೇವಾವಭಾಸಯಂತೀತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತ ಇತ್ಯೇತದ್ಗೋಶೃಂಗಿಣ್ಯಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯರೂಪಧ್ವನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ಫೋಟಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೀತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ । ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನಕರಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತಯೇತ್ಯಾದಿ ಚ ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನಕರಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತಯಾ ಯೇಽನ್ಯೋನ್ಯಸದೃಶಾಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾಸ್ತತ್ಪದವ್ಯಂಜಕಾ ಘಟಕುಡ್ಯಾದಿಧ್ವನಯಃ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯೇನೇತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ । ಅಭಾಗಮಪಿ ಭಾಗವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಮೇಕಾರಾದಿಕ್ರಮಖಂಡಮಕಾರಾದಿಭಾಗವದಿವ ಭಾತಿ ಏವಮೇಕಮಪಿ ಸ್ಫೋಟಂ ಪರ್ಯಾಯಭೇದಾ ನಾನೇವಾವಭಾಸಯಂತೀತಿ । ಏವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಂಭವೇಽಪ್ಯೇಕತ್ರ ಸ್ಫೋಟೇ ಗಕಾರಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯರೂಪತಾಪ್ರತೀತೇರೇವೋಪಪಾದನೀಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ತದನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅನೇಕವರ್ಣರೂಪತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಭಾಗಕಲ್ಪನಾನಪೇಕ್ಷಣೇಽಪಿ ತದಪೇಕ್ಷಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ಸಂಭವೋಽಪ್ಯುಪಪಾದಿತಃ ।

ಔಪಾಧಿಕತ್ವಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯತರಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವೇಽವಶ್ಯಕಲ್ಪನೀಯೇ ಏಕತ್ವಸ್ಯೈವೌಪಾಧಿಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ಫೋಟರೂಪಧರ್ಮ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಾಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ವಿಪರೀತಂ ಗೌರವಂ ಸ್ಫೋಟಪಕ್ಷೇ ಪರ್ಯಾಯೇಽಪಿ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಫೋಟೈಕ್ಯಾದೇಕತ್ರೈವ ಸ್ಫೋಟೇ ಘಟಾದಿಶಕ್ತೇಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾದ್ ವರ್ಣಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಶಕ್ತಿಭೇದಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇದ್ ಮೈವಮ್ । ಧರ್ಮ್ಯಂತರತದ್ಗತಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕ್ಲೃಪ್ತೇಷು ವರ್ಣೇಷು ಭೇದೇನಾಪಿ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಲಘುತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಕಲಶಾದಿಪರ್ಯಾಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಸ್ಫೋಟೇ ಗೃಹೀತಶಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಪುಂಸೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧಪರ್ಯಾಯಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗಗೃಹೀತಶಕ್ತಿಕಸ್ಯೈವ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ತೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಸ್ಫೋಟೇ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಸ್ತತತ್ಪರ್ಯಾಯಶ್ರವಣೇ ಅರ್ಥಧೀಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಗತಶಕ್ತಿಗ್ರಹೋಽರ್ಥಧೀಹೇತುರಿತಿ ಕಲ್ಪನಸ್ಯೈವ ಲಘುತ್ವಾತ್ । ತದಾ ಹಿ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹತ್ವೇನೈವ ಕಾರಣತಾ ನ ತು ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗತಶಕ್ತಿಗ್ರಹತ್ವೇನೇತ್ಯವಚ್ಛೇದಕಲಾಘವಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಅವಚ್ಛೇದಕಲಾಘವೇ ಚ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಗತಶಕ್ತಿಭೇದಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಫಲಮುಖತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಃ । ನ ಚೈವಂ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಸ್ಯೈವೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಪ್ಯಕಾರಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಮೀಮಾಂಸಕೈಃ ಋಕ್ಷು ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಂ ಸತಾಂ ಗೀತಿಕಾಲೇ ವೃದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಯೇ ಆಈಭಾವಾ ಆಊಭಾವಾ ನ ತೇ ಸ್ತೋಭವದ್ವರ್ಣಾಂತರಾಗಮರೂಪಾಃ ಕಿಂತು ವೃದ್ಧೇಷು ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರೇಷು ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟತಯಾ ಸ್ಥಿತಾನಾಮವರ್ಣೇವರ್ಣೋವರ್ಣಾನಾಂ ಗಾನಕಾಲೇ ವಿಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಮ್ ಅಗೀತಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಭಿವ್ಯಂಜಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಶ್ವಲಾಯನೇನಾಪಿ ವಿವಿಚ್ಯ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಕಾರಮಿತಿ ಯಾಜ್ಯಾಂತೇ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಕಾರಂ ವಿಶ್ಲೇಷ್ಯ ತಂ ಶ್ರಾವಯೇದಿತಿ ವಿಹಿತಮ್ । ಪಾಣಿನಿನಾಪಿ ಪ್ಲುತಾವೈಚ್ ಇದುತಾವಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಐತಿಕಾಯನ ಔಪಗವೇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣೇಷು ಗುರೋರನೃತೋಽನಂತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರೇಚಃ ಪ್ಲುತಪ್ರಸಂಗೇ ತಸ್ಯಾಂತ್ಯಾವಯವಾವಿಕಾರೋಕಾರೌ ಪ್ಲವೇತೇ ನ ತು ತದಾದ್ಯಾವಯವೋಽಕಾರೋಽಪೀತಿ ನಿಯಮಿತಮ್ । ಶ್ರುತಾವಪಿ ತಾನೇಕಧಾ ಸಮಭರತದೇತದೋಮಿತಿ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾತ್ರಯರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಂ ವರ್ಣಸಮುದಾಯರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಮಾತೃಕಾಸು ಪೃಥಕ್ ಪರಿಗಣನಂ ಕ್ಷಕಾರಪೃಥಕ್ಪರಿಗಣನವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹಾರಸೂತ್ರೇಷು ಹಕಾರಸ್ಯ ದ್ವಿರುಪಾದಾನವತ್ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಾರ್ಥತಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ಏತೇನ ಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾ ಏಕತ್ವಾದಿಸಮುದಾಯಾತಿರಿಕ್ತಾ ಏವಂ ಸತಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇರೇವ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಭವತ್ಯನೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಏಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪಂಕ್ತಿರ್ವನಂ ಸೇನಾ ಶತಂ ಸಹಸ್ರಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಯದಿ ತ್ವೇಕತ್ವಸಮುದಾಯಾತಿರಿಕ್ತಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇ ಕಿಯತಾಮೇಕತ್ವಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಃ ಶತಸಂಖ್ಯಾ ಕಿಯತಾಂ ಚ ಸಹಸ್ರಸಂಖ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯನವಧಾರಣಾದವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಶತಸ್ಯೈಕತ್ವಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಃ ಶತಸಂಖ್ಯೇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಕಲ್ಪನೇ ಸಂಖ್ಯಾಗತತಯಾ ಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾಕಲ್ಪನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏಕತ್ವಾದಿಸಮುದಾಯಾತಿರಿಕ್ತಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾಂಗೀಕರಣಮನಿವಾರ್ಯ್ಯಮ್ । ಶತಂ ಸಹಸ್ರಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತು ಘಟಾದಿರೂಪಸಂಖ್ಯೇಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ ತರ್ಹ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಕಲ್ಪಕಪ್ರಮಾಣವಶಾದತಿರಿಕ್ತಶತಾದಿಸಂಖ್ಯಾಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಫೋಟೋ ನ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ಕಲ್ಪಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ನನ್ವೇಕಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮೇಕತ್ವೋಪಾಧಿಶ್ಚೇತ್ ತಥಾಭೂತೇಷು ಭಿನ್ನದೇಶಸ್ಥೇಷು ವೃಕ್ಷಾದಿಷ್ವತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಉಪಚಾರೇ ಹೀತಿ ।

ನ ಹ್ಯೇಕದೇಶಾವಸ್ಥಿತೇಷು ವೃಕ್ಷೇಷು ವನಮಿತ್ಯೇಕತ್ವೋಪಚಾರನಿಮಿತ್ತಾಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣ ಘಟಾದಿಷ್ವಪಿ ತಸ್ಯಾಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತತಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಏತೇನ ಸಮುದಿತಾನಾಮಿತಿ ।

ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಸಂಭವೇ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನೋಕ್ತೇ ಸಮಸ್ತಪಕ್ಷ ಆಶ್ರಿತಃ । ಏಕಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮುದಿತತ್ವೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾಮಿತಿ ।

ಏಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವರೂಪವಾಚಕತ್ವಾವಗತ್ಯೈವ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽಪ್ಯೇಕಪದಾಧ್ಯವಸಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಾವ್ಯಶ್ಲೋಕಾದಿಶ್ರವಣೇ ತದಂತರ್ಗತಪದಾನಾಂ ತತ್ತದರ್ಥೇಷ್ವಗೃಹೀತಶಕ್ತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಪುಂಸ ಇದಮೇಕಂ ಪದಮಿದಮೇಕಂ ಪದಮಿತ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣೈತಾವಂತ್ಯತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ಪದಾನೀತ್ಯವಧಾರಣಾಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಹೃದಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಾಮವಿಶೇಷಾದಿಷು ರೂಢಿಮಜಾನತೋಽಪ್ಯೇತದೇಕಂ ಪದಮಿತ್ಯವಧಾರಣಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತಃ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽಪಿ ಗಕಾರಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯೇ ಏಕಸ್ಮೃತ್ಯಾರೂಢೇ ತತ್ತದರ್ಥವಾಚಕತ್ವೇನಾನುಸಂಗೃಹೀತೇ ಸತಿ ತೇನ ಸ್ಫೋಟರೂಪಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಂಗೀಕರಣೀಯಾ ಏಕ ಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತಯಾಽನುಸಂಹಿತೇನ ವಾ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಂಗೀಕರಣೀಯೇತಿ ತೇನಾಪ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪರಿಹಾರ ಉಪಪಾದನೀಯ ಏವ ।

ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಶ್ರುತಿಗಮ್ಯಮಿತಿ ।

ಉದ್ಭಿದಾ ಯಾಗೇನ ಪಶೂನ್ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಕರಣಭೂತಯಾಗಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ತದಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಛಂದಾಂಸ್ಯನುಬ್ರೂಯಾದ್ಬಹುಯಾಜಿನ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಬಹುಯಾಜಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾದಿನಿರ್ಣಯೋಪಾಯಭೂತಾ ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಬಹುಯಾಜೀ ತಸ್ಯ ಕುಂಭ್ಯಾ ನಾಮ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ಸ ಹಿ ಗೃಹೀತವಸತೀವರೀಕ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರುದಾಹರ್ತ್ತವ್ಯಾ । ಅತ್ರ ಹಿ ಬಹುಯಾಜೀ ಸೋಮಯಾಜೀ ನ ತು ಬಹುಭಿರ್ಯಾಗೈರಿಷ್ಟವಾನಿತಿ ನಿರ್ಣಯೋಪಾಯಭೂತಾ ತಸ್ಯ ಗೃಹೀತವಸತೀವರೀಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೀ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ನಿರೂಪಿತಂ ಸಂಕರ್ಷೇ । ಯುಗಪತ್ಕ್ರಮಿಕಸರ್ವವರ್ಣವಿಷಯಾ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಪೃಥಕ್ ಪದಾವಧಾರಯೋಪಾಯತ್ವೇನ ಪರಿಗಣಿತಾ ಕಿಂ ತು ಸರ್ವೋಪಾಯಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಸಾಧಾರಣ್ಯುಕ್ತಾ । ಅಸಾಧಾರಣ್ಯಪಿ ರಾಜಶಬ್ದಾರ್ಥಾದಿನಿರ್ಣಯೋಪಾಯಭೂತಾ ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ನ ಚ ನಿತ್ಯವಿಭುಷು ವರ್ಣೇಷು ಸ್ವತ: ಕ್ರಮಾಭಾವಾದುಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮೋ ವಾಚ್ಯಃ ಸ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಮೌನಿಶ್ಲೋಕೇ ಅನುಸಂಧಾನಕ್ರಮೋಽಪಿ ಮೌನಿಲಿಖತಲಿಪ್ಯಕ್ಷರೈರ್ಯುಗಪದ್ವರ್ಣಾನುಮಿತಿಸ್ಥಲೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಕ್ರಮಿಕ ಲಿಪಿಭಿರ್ಲೇಖಕಾನುಸಂಧಾನಕ್ರಮವಿಶೇಷಿತವರ್ಣಾನುಮಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅವಶ್ಯಂಚೈವಂ ಕ್ರಮಿಕವರ್ಣಾನುಸಂಧಾನಂ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥವಿಶೇಷವಾಚಕತ್ವಸ್ಯೇಕಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತ್ವಸ್ಯ ವಾಽನುಸಂಧಾನಾಭಾವೇ ಸ್ಫೋಟಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾಸಂಭವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ತದನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಚ ವರ್ಣಕ್ರಮವಿಶೇಷಾವಗತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ ಗಕಾರಾದಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ಫೋಟಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೀತಿ ಮತಾಂತರಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಕ್ರಮಿಕತಾವದ್ವರ್ಣಾನುಸಂಧಾನೇಽಪಿ ತದೀಯಮರ್ಥವಿಶೇಷವಾಚಕತ್ವಮೇಕಸ್ಫೋಟವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ  ವಾ ಅಜಾನತಾ ಸ್ಫೋಟವ್ಯಕ್ತೇರೇಕೈಕವರ್ಣಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಶಂಕಿತುಮಪ್ಯಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ರತ್ನತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತಃ । ಪ್ರತಿಸನ್ನಿಕರ್ಷಂ ರತ್ನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವತ್ಪ್ರತಿವರ್ಣಂ ಸ್ಫೋಟಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ರತ್ನತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಷು ಸ್ಪಷ್ಟಾಽಸ್ಪಷ್ಟವಿಶೇಷಸ್ಯ ರತ್ನಜಾತಿವ್ಯಂಜಕತಲ್ಲಕ್ಷಣರೂಪಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾಽವಿಷಯತ್ವರೂಪಸ್ಯೈವಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದ್ವದತ್ರ ಸ್ಫೋಟೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯವಿಷಯಾಣಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ವಿಶೇಷಾಣಾಮಭಾವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಸಮುದಾಯಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ ತದುಪಪಾದನೇ ಚ ತತ ಏವ ಪದೇಕ್ಯಾನುಭವಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಶ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ವ್ಯರ್ಥಾ ಸ್ಫೋಟಕಲ್ಪನಾ । ತದೇತತ್ಸರ್ವಂ ವರ್ಣಾಶ್ಚೇಮೇ ಕ್ರಮೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಃ ಸ್ಫೋಟಂ ವ್ಯಂಜಯಂತಿ ಸ ಸ್ಫೋಟೋಽಯಂ ವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ಗರೀಯಸೀ ಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ದರ್ಶಿತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಟೀಕಾಕಲ್ಪತರುಗ್ರಂಥಯೋರ್ನ ವಿವೃತಮ್ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯವಿಭುತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಧ್ವನೀನಾಮಪಿ ತಥಾ ತದುಭಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಾರತ್ವಾದಯಸ್ತದುಭಯವ್ಯಂಜಕವಾಯುಧರ್ಮಾ ಇತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ವರ್ಣನಿತ್ಯವಿಭವಸ್ತದಭಿವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಯಸ್ತಾರತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೇ ಧ್ವನಯ ಏವ ಕತ್ವಗತ್ವಾದೀನಾಮಪ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪನಾಸಂಭವಾದ್ವರ್ಣಾ ಏವಾತ್ಮಾನಂ ನ ಲಭೇರನ್ ತೈರ್ಧ್ವನಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯಭೇದೇನಾಭಿನ್ನಸ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ತತೋಽರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕಮಾನಾನಾಂ ತುಷ್ಟ್ಯರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ವರ್ಣಾನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಸಮಾಶ್ರಿತಃ ಸ ಸ್ಫುಟತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।

ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವಮಿತಿ ।

ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವಸಾಧನೇ ಸೌಷುಪ್ತಿಕಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಂ ಯಾವತ್ಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವಸಾಧನೇ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವಾಭಾವೇನ ಬಾಧ ಇತ್ಯತೋಽವಾಂತರೇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ ।

ದೃಢೀಕೃತಮಿತಿ ।

ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಃ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಮಂತ್ರಕೃತೋ ವೃಣೀತೇ ಸಂಹಿತಾಕಾರಪದಕಾರಸೂತ್ರಕಾರಬ್ರಾಹ್ಮಣಕಾರಾಣಾಂ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸ್ಯ ಸೂಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ದೃಢೀಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಪಿ ದೇವರ್ಷಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಹೇತೋರತ ಏವೇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾದೇವ ಚತುರ್ಮುಖೋ ಹಿ ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ತೇಷಾಮಸಾಧಾರಣನಾಮರೂಪಕೃತ್ಯವಿಶೇಷಾನನುಸಂಧಾಯ ತಥೈವ ಸೃಜತಿ ತತಶ್ಚ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಸ್ಥಿತವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿನಾಮರೂಪಕೃತ್ಯವಿಶೇಷಾನನುಸಂಧಾಯ ತಥೈವ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಾಭೇ ಸತ್ಯತೀತವರ್ತಮಾನಕಲ್ಪಗತಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಯೋ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಪದಪ್ರಾಪಕಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಪುಣ್ಯವಶಾದ್ವಿಶ್ವಾಮಿತಸೂತ್ರಾದೀನನಧೀತ್ಯೈವ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ತತ್ತತ್ಸೂಕ್ತಾದಿದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮೇವ ತತ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ತು ಸೂಕ್ತಾಂತರಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸ್ಯ ಸೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಶಿಷ್ಯ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಸೂಕ್ತತ್ವೇನ ಯದ್ಯನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತತ್ತದೇವ ಸೂಕ್ತ ತೈಸ್ತೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಸೂಕ್ತತ್ವೇನಾನುಸಂಧಾಯ ತತ್ತತ್ಸೂಕ್ತಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಯಃ ಸ್ವಯಂಭುವಾ ಸೃಜ್ಯಂತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತತ್ಕೃತ್ಯವಿಶೇಷಾನನುಸಂಧಾಯ ತೇಷಾಮೃಷೀಣಾಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಇತಿ ।

ನನ್ವಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಶಂಕಾಽತ್ರ ನಿರಾಕಾರ್ಯಾ । ನ ಚೇಯಂ ಶಂಕಾ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ತೇಷಾಂ ವಿಗ್ರಹಾನಂಗೀಕರೇಽಪಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿಂದ್ರಾದಿಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಯಶ್ಚ ಗವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಸ್ಯಾಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ವಿನಾಶೇನ ನಿರಾಶ್ರಯಜಾತ್ಯವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಶಂಕಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರದೃಢೀಕೃತಸ್ಯ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ರಾವಶೇಷೇ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ವೇದವಿಚ್ಛೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಶೈಥಿಲ್ಯಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ತೇನ ತದಾ ಜಾತ್ಯಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಶಬ್ದವಿರೋಧಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಮಪ್ಯಾನುಷಂಗಿಕತಯಾ ಲಭ್ಯತೇ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾವೃತ್ತಾವಪೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸಮಾನರೂಪನಾಮತ್ವಾತ್ ತಥಾತ್ವೇ ಚ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇ ಯೈರ್ವೇದವಾಕ್ಯೈರಿಂದ್ರಾದಿರೂಪಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದ್ಭಾವಪ್ರೇಪ್ಸಯಾ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠಿತಾನಿ ತೈರೇವ ತತ್ಕಲ್ಪಿತೇಂದ್ರಾದಿನಾಮರೂಪಾಣಿ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟೌ ತತ್ಸಮಾನನಾಮರುಪೇಂದ್ರಾದಿಭಾವೇನ ತೇಷಾಂ ಸೃಷ್ಟರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದ್ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪವೇದಾನುಸಂಧಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪುನಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾನುಪೂರ್ವೋಭಿನ್ನವೇದಾಂತರಸೃಷ್ಟಿಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾದಿತಿ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವೇನ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಮಾನೇ ತತ ಏವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇಂದ್ರಾದ್ಯನುಗತಜಾತೇರಪಿ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾಭಾವಪಕ್ಷಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ಸಾ ಶಂಕಾ ಕಂಠತ ಉಪನ್ಯಸ್ತಾ । ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ಜಾತ್ಯಭಾವಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಮಸ್ಫುಟಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾಸತ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಮುಖ್ಯತಯಾ ತತ್ರ ನಿರಾಕರಣೀಯಾ ತು ಶಂಕಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಲಿಖಿತಾಽನುಮಾನಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವರೂಪತಯಾ ವಿವರಣೇನೈವೋನ್ಮಿಷಂತೀ ಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ನೋಪನ್ಯಸ್ತಾ । ಶಂಕಾದಯೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಟೀಕಾಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟ ಏವ । ನನ್ವಾಧುನಿಕಕೃತಕಾವ್ಯಾದ್ಯವ್ಯಾಪಕಪರಂಪರಾವಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ತದಂತರ್ಗತವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾ ವೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ವಾಕ್ಯರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನಾನಾಮವಿದ್ಯಾವತಾಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನಿರವಿದ್ಯಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಣವತ್ತ್ವರೂಪಂ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಕಾಲಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಾರಸ್ಯ ರೂಪಾಧಾರತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಾದಿವದ್ ರೂಪವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಭಾವ: । ನನು ಸೃಷ್ಟಿಸಹಕಾರಿಭೂತವಾಸನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿದ್ವಾಸನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವವದಂಗೀಕಾರ್ಯ್ಯಂ ವಾಸನಾಮಾತ್ರಾವಶೇಷತಯಾ ಜೀವಾನಾಂ ವಾ ಸ್ಥಿತಿರಂಗೀಕಾರ್ಯಾ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವವಾಸನಾನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಮಹಾಸರ್ಗಾದಿಕಾಲಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರಸೂತಾನಾಂ ಚ ಮನುಷ್ಯಪಶುಪಕ್ಷಿಸರೀಸೃಪಾದೀನಾಂ ಹಿಂಸ್ರಾಽಹಿಂಸ್ರತ್ವಾದಿವಿಶೇಷತತ್ತಜ್ಜಾತ್ಯಂತರವಿಷಯವಿರೋಧಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸ್ತನಪಾನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತಿ ಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ -

ಅಥಾನಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।

ನಕಾರರಹಿತಃ ಪಾಠಶ್ಚೇತ್ ಸೃಜೇದಿತ್ಯೇತತ್ಕಾಕ್ವಾ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಸೃಜೇತ್ಕಿಂ ನ ಸೃಜೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸಕಲಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚವಿಲಯಕಾಲೇ ಅಂತ:ಕರಣೋಪಹಿತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ತದ್ವಾಸನಾನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಮುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಮನುಷ್ಯಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರಾಗ್ವಾಸನಾರಹಿತೇಷು ನವನವೇಷ್ವೇವ ಜೀವೇಷು ಹಿಂಸ್ರಾಽಹಿಂಸ್ರಾದಿರೂಪಾ ಸರ್ವಾಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನೀಯಾ ಮಹಾಪ್ರಲಯವಾದಿಭಿರಿತಿ ಶಂಕಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ತಾಸಾಂ ವಾಸನಾಭಿರಿತಿ ।

ಪೂರ್ವವಾಸನಾಭಾವೇ ಹಿಂಸ್ರಾಽಹಿಂಸ್ರತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇರವಶ್ಯಂ ವಾಸನಾವಿಶೇಷಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ । ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಚೀನವಾಸನಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ತಜ್ಜಾತಿಸ್ವಭಾವಾನುಭವಜನ್ಯವಾಸನಯಾ ತಥಾ ತಥಾಽಧ್ಯಾಸ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ವಿಲೀನಾನಾಂ ವಾಸನಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕಸ್ಯ ವಾಸನಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯೇತ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವವಾಸನಾತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಭ್ರಮವತ್ತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಸದಾ ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಭಾಸಮಾನೇಽಜ್ಞಾನೇ ನಾಗಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ । ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾ । ತತ್ರಾಗಮಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಭಾವರೂಪತ್ವಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿರೂಪಪ್ರಮಾಣಪರ್ಯವಸಾಯಿ ಭವತಿ ।

ತಥಾಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಂ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಮನ್ಯಮಾನಂ ಪರಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸನೀಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -

ಪ್ರಮಾಣಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಡಿತ್ಥಗತತ್ವವಿಶೇಷಿತಪ್ರಮಾಭಾವತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮನಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಡಿತ್ಥಗತತ್ವವಿಶೇಷಣಾನಧಿಕರಣರೂಪತಯಾ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿಃ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಮಾಭಾವತ್ವರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಾನಧಿಕರಣತ್ವರೂಪತಯಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಡಿತ್ಥಪ್ರಮಾನಿವರ್ತ್ಯಾನಾದಿಭಾವರೂಪಾಽಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ಅನ್ಯಗತಪ್ರಮಾಭಾವಸ್ಯ ಡಿತ್ಥಗತಸುಖಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಚ ಡಿತ್ಥಪ್ರಮಾವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವೇನ ತನ್ನಿವರ್ತಕತಯಾ ಪಕ್ಷ ಸಾಧ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಾಸಂಭವಾತ್ ।

ಏತತ್ ಸುಖಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ನ ಚ ಸಾಧ್ಯೇ ಪ್ರಮಾವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ನ ದೇಯಮ್ । ಅತಃ ಸಾಧ್ಯಮೇತತ್ಸುಖಾದಿಷು ನಾಸ್ತೀತಿ ನೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಭಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವನಿವಾರಣೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೌಪಯಿಕತಯೈವ ಪ್ರಮಾವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ ।

ನನ್ವೇವಂ ಡಿತ್ಥಗತತ್ವವಿಶೇಷಿತಪ್ರಮಾವಿರೋಧಿತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಮಪ್ಯುಕ್ತಹೇತುನಾ ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತೇನ ಡಿತ್ಥಪ್ರಮಾಯಾ: ಸ್ವಭಾವಸ್ವಸಮಾನವಿಷಯಾತಿರಿಕ್ತಾಽನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಮಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮನುಮಾನಾನುಗ್ರಾಹಿಕಾಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -

ತ್ವದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪ್ಯಜ್ಞಾನೇಽಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಮತೇ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಾಜ್ಞಾನೇಽಭಾವತ್ವಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾದ್ ವಿವದಮಾನಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತುಷ್ಟ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ತಥಾಭೂತವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರೂಪಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಮುದಾಹೃತಮ್ । ಸಂಭಾವಿತಾಭಾವವಿಷಯತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರಕಾರಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾರುಭಯೋರಪಿ ಸಮಾನಃ ।

ಸವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।

ನನ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಾಽವಭಾಸೇಽಪಿ ಕೋ ಮದುಕ್ತೋಽರ್ಥ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಸ್ತಮನುವದೇದಿತಿ ದೂಷಣಂ ಸಮಾನಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಸುಖದುಃಖಾದಿವತ್ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರ ಏವಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯಶ್ಚ ನ ವಿಶೇಷಾಕಾರ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮವಗತಾಽನವಗತಾಕಾರಯೋರಜ್ಞಾನವಿಷಯಾಽವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾವಗತೋ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಃ ತದನವಗತಶ್ಚ ವಿಶೇಷಾಕಾರಃ । ಅಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಸ್ಯಾನವಗಮೇಽಪಿ ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವವ್ಯವಹಾರಾಂಗೀಕಾರೇ ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಮಶ್ರುತವತಃ ಶ್ರುತವತೋಽಪಿ ತದರ್ಥವತ್ತಾಮಜಾನತಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾದ್ ವಿಶೇಷಾಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತೋಽವಗತೇ ಚೋಪನ್ಯಸ್ತಾಽಜ್ಞಾನಾನುಭವವ್ಯವಹಾರಾಽನುದಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾನವಗತವಿಶೇಷಾಕಾರವಿಷಯಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ತದವಗತಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಭೂಯತೇ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಚ । ನ ಚಾನ್ಯವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಭವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಕಾರಮಾಸ್ಥಾಯೋಪಪಾದನೀಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಽಜ್ಞಾನವಾದೇಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸಕಲಾನುಭವಸಿದ್ಧಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಭವೋಽಪ್ಯೇವಮೇವೋಪಪಾದನೀಯಃ । ಅಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಫಲವಾನ್ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಶ್ಚಯರಹಿತಸ್ಯಾಯಮೇವ ತದರ್ಥ ಇತಿ ವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯವತಶ್ಚ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽನುದಯೇನಾಽನವಗತವಿಶೇಷಾಕಾರಜಿಜ್ಞಾಸೈವಾವಗತಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಭೂಯತೇ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಚೇತಿ ನಿರ್ವಾಹಮಂತರೇಣ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಅತಸ್ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ವಸ್ತ್ವಂತರಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅಭಾವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಾಧಿಕರಣವಿಶೇಷವೃತ್ತ್ಯಭಾವಜ್ಞಾನೇ ತದಧಿಕರಣವೃತ್ಯವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮೋಸ್ತಿ ಘಟವತಿ ಭೂತಲೇ ಸ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಘಟಾಂತರಾಭಾವಪ್ರತೀತೇರಿವ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ಪ್ರತೀತೇಃ ಕದಾಪ್ಯನುದಯಾತ್ । ತಥಾಭೂತಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಂ ತು ಜ್ಞಾನಾಭಾವಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ತದಾ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯ ತದಾನೀಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಸತಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ವಿಶೇಷಾನವಗತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಕಾರಣಾಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಭಾವಜ್ಞಾನತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ವಿಷಯಿಜ್ಞಾನೇ ತು ನ ವಿಷಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನ ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದನವಗತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇತ್ಯವಗತಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಭವದರ್ಶನಾದತಃ ಕಾರಣಸಂಭವಾದಜ್ಞಾನವಿಷಯಮೇವ ತದಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮಮ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯ ತು ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾನಂತರಮೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಿತ್ಥಮಿಮಂ ವಿಶೇಷಂ ನಾಜ್ಞಾಸಿಷಮಿತ್ಯನುಭವ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಮಾನಾಭಾವ ಏವೇತಿ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಾಶಂಕಾ ।

ಇಚ್ಛಾ ಈಕ್ಷಣಮಿತಿ ।

ತದೈಕ್ಷತೇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಸೋಽಕಾಮಯತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವಾಚಸ್ಪತಿನಾ ಪ್ರಪಂಚಾಕಾರಪರಿಣಾಮ್ಯವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗತಮಿತಿ ತತ್ಪರಿಣಾಮಭೂತಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾದಿಮತ್ತ್ವಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಯುಜ್ಯತೇ ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಅತ ಈಶ್ವರಸದ್ಭಾವಂ ವ್ಯವಹರನ್ನಪಿ ತತ್ರ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಹೇತುಮಾಶ್ರಯನ್ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಪರ್ಯ್ಯಾಯೇಣ ಪರಮೇಶ್ವರಮಪಲಲಾಪೇತಿ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ ದೂಷಣಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಈಕ್ಷಿತುರಿತಿ ।

ಜೀವಜ್ಞಾತೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಶುಕ್ತಿಶಕಲೇ ರಜತಸ್ಯೇವಾರೋಪ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಘನಾಘನಾ ನಿಬಿಡಾ ಮೇಘಾ ಇತಿ ।

ವರ್ಷುಕಾಬ್ದಾ ಘನಾಘನಾ ಇತಿ ಕೋಶಕಾರಃ । ಘನಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಲಾಚಲಪತಾಪತಾದಿವದ್ ದ್ವಿರ್ವಚನಮಾಗಾಗಮಶ್ಚ । ವರ್ಷುಕಾಬ್ದಾಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ನಿಬಿಡಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥತೋ ನಿಬಿಡಾ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ಘನಾನಿಬಿಡಾ ಘನಾ ಮೇವಾ ಇತಿ ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ಪಾಠೋ ಘನಘನೇತಿ ದೀರ್ಘರಹಿತಂ ಮೂಲಪಾಠಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ।

ನನ್ವಾಸೇಕಸುಹಿತಾನೀತ್ಯಯುಕ್ತೋ ನಿರ್ದೇಶ: ಪೂರಣಗುಣಸುಹಿತಾರ್ಥಸದವ್ಯಯತವ್ಯಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನೇತಿ ಸಮಾಸನಿಷೇಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಬೃಂಹಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ತೃಪ್ತ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಸುಹಿತಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ರಾಪ್ತೌ ತನ್ನಿಷೇಧಪರಂ ತತ್ರ ಸುಹಿತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಮ್ । ಇಹ ತು ಬೃಂಹಿತಾರ್ಥೋನ್ಯ ಏವ ಸುಹಿತಶಬ್ದ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಸೇಕಶಬ್ದೇನ ತೃತೀಯಾಸಮಾಸೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಹ್ಯಗ್ನೇರ್ದೇವತಾಂತರಮಗ್ನಿರಸ್ತೀತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋಽನುಪಪನ್ನಃ ।

ಅತೀತಕಲ್ಪಾಗ್ನಿಸತ್ತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೇದಾನೀಮಗ್ನಿಪದತನ್ನಾಮನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರಾದ್ಧೇ ಇವ ಪೂರ್ವನಾಮ್ನೋದ್ದೇಶಸಂಭವಾದ್ ಯಷ್ಟರೀವ ಭಾವಿನೀ ವೃತ್ತಿಃ ಯಷ್ಟವ್ಯೇ ವಾ ಭೂತಾ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಸತ್ತ್ವೇ ವೇತಿ ।

ಅತೀತಾನಂತಕಲ್ಪಾಗ್ನಿಷು ಕೋ ಯಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರಾದ್ಧೇ ತಜ್ಜನ್ಮಪಿತ್ರಾದಯಸ್ತದ್ರೂಪೇಣ ವಸುರುದ್ರಾದಯಶ್ಚ ಯಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಿತನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದವಿನಿಗಮಪರೀಹಾರಾರ್ಥಂ ಯಷ್ಟವ್ಯದೇವತಾವಾಹನಲಿಂಗಾನುರೋಧಾರ್ಥಂ ವಾಽಗ್ನಿನಾ ಯಷ್ಟುವ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನೇಸ್ತದಿಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾಸ್ಮಾಭಿರೇಕೋಽಗ್ನಿರ್ಯಷ್ಟವ್ಯಸ್ತೇನಾನ್ಯೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ಸ ಏವಾಗ್ನಿರಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ಯಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ಏವಾಗ್ನ್ಯಧಿಕಾರಿಕಸರ್ವಕರ್ಮನಿರ್ವಹಣಕ್ಷಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯಃ ।

ತಸ್ಯ ಯೇ ಪ್ರಾಂಚೋ ರಶ್ಮಯ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ತಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -

ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಪುಷ್ಪಾಶ್ರಯಾ ಅಪ: ಸಮಾದಾಯ ಮಧುಕರೈರ್ಮಧು ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ ಅತ್ರ ಕಾಸ್ತಾ ಆಪಃ ಯಾಃ ಸಮಾದಾಯ ಮಂತ್ರಭ್ರಮರೈರ್ಮಧು ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶ್ರುತಾವುಕ್ತಂ ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಕಾ ಆಪಃ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ತಚ್ಛದಶ್ಚ ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶೀ ಅಪಾಂ ಚ ಕಥಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಶದಯಿತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಇತ್ಯಾಹ -

ತಾ ಅಮೃತಾ ಇತಿ ।

ಯಾದೃಙ್ ಮಧುಕರೈರಿತಿ ।

ಋಚ ಏವ ಮಧುಕೃತ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಧುಕರೈರ್ನಿರ್ವತ್ಯಂ ಮಧು ತದುಪಸರ್ಜನತಯಾ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಬಹುವಚನಾಂತತ್ವಮ್ ಅಪ್ಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ಅಪಶಬ್ದಶ್ಚ ಪುಷ್ಪಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟದ್ರವಾಂಶತುಲ್ಯಕರ್ಮಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸೇಾಮಾದಿದ್ರವ್ಯಪರ ಇತ್ಯೌಚಿತ್ಯಾದೇವ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ತು ಯಾನಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೋಮಾದ್ಯಾಹುತಿದ್ರವ್ಯಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮಪ್ಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಂ ತತ್ತು ತಾಃ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ ಸೇಾಮಾಜ್ಯಪಯೋರೂಪಾ ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣಾನುಸಾರಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೌ ಯದ್ವಸೂನಾಂ ಪ್ರಾತಃ ಸವನಮಿತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಸಾನಖಂಡೇ ಸವನದ್ವಾರಾ ಸೋಮಾದೀನಾಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ ।

ಅಮೃತಸಾಧನತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪಾಕದ್ವಾರೇಣಾಮೃತೀಭಾವಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಋಙ್ಮಂತ್ರೈಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ಯಥಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಾ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾವಾಕ್ಯೇನ ಕರ್ಮಪುಷ್ಪೇಭ್ಯೋ ರಸಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುರುಪಸ್ವಸ್ಥಾನನಯನಂ ಭ್ರಮರಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಂ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಕರ್ಮಪುಷ್ಪೇಭ್ಯಃ ಫಲರಸಸ್ರಾವಣಂ ತತ್ಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಟೀಕೋಕ್ತಂ ಸಾಮ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಮತ್ವಾ ತಾ ವಾ ಏತಾ ಋಚ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯ್ಯಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಥೋಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಯಮರ್ಥಃ । ತಾ ಏತಾಃ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಋಚಃ ಏತದೃಗ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೋದ್ದಿಶ್ಯಾತಪನ್ ಆಲೋಚನಮಕುರ್ವನ್ । ತಪ ಆಲೋಚನೇ ಇತಿ ಧಾತುಃ । ಆಲೋಚನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಪಾರಮಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ಯಾವತ್ । ಭ್ರಮರಾ ಹಿ ಯಥಾ ಪುಷ್ಪಾಣಿ ಸ್ವಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟದ್ರವಾಂಶರೂಪಂ ರಸಂ ಮುಂಚಂತಿ ತಥಾ ಮನಸ್ಯಾಲೋಚನಪೂರ್ವಕಂ ಚೂಷಣವ್ಯಾಪಾರಂ ಕುರ್ವಂತಿ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಚ ಮಧುರಸೋ ಜಾಯತೇ ಏವಂ ಮಂತ್ರಾಃ ಪ್ರಯೇಾಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿರೂಪಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಕುರ್ವನ್ ತೇನ ಯಶಃಪ್ರಭೃತಿಫಲರೂಪರಸಸ್ರುತಿರಜಾಯತೇತಿ । ಇದಮೇವ ಭ್ರಮರಸಾಮ್ಯಂ ಶ್ರುತಾವುಕ್ತಂ ಮಧುನಃ ಸ್ವಸ್ಥಾನನಯನರೂಪಮಪಿ ತತ್ಸಾಮ್ಯಮರ್ಥ್ಯಾಲ್ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ತದುಕಮ್ ।

ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಗ್ನೌ ಹೋಮ: ಕರ್ಮಕುಸುಮಮೇವ ತಥಾಪಿ ಹೋಮಶರೀರಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಮ್ ಅಗ್ನೌ ಪಾಕೇನ ರಸಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಮಯ್ಯ ನಯನಾರ್ಥಂ ತಸ್ಯ ಯೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ಸೋಽಚಾಹೂತ್ಯೇತ್ಯನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅಗ್ನೌ ಹುತಮಿತ್ಯನೇನ ಅಗ್ನಾವವಾಡ್ಢವ್ಯಾನಿ ಸುರಭೀಣಿ ಕೃತ್ವೇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಪಾಕವಿಶೇಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಯಜತಿಚೇಾದನಾಚೋದಿತೇಷು ಸೋಮಾದಿಷು ದೇವತೋದ್ದೇಶ್ಯಕದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕಯಾಗರೂಪಾತ್ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯದ್ ಯಾಗವಿನಿಯುಕ್ತದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಂ ಹೋಮಕರ್ಮೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಪಕ್ಷಮನುಸೃತ್ಯ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪೃಥಗ್ ನಿರ್ದೇಶಃ ।

ವಿಕಲ್ಪೇನೇತಿ ।

ನನ್ವಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಿಮರ್ಥಮಾಶ್ರೀಯತೇ ಋಚ ಏವ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಚೀನಪರ್ಯಾಯತ್ರಯಸಾರೂಪ್ಯಾರ್ಥಮಥರ್ವಾಂಗಿರಸ ಏವ ಮಧುಕೃತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತರೂಪಕಾನುಸಾರಾದ್ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಆಥರ್ವಣಂ ಚತುರ್ಥಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪಂಚಮಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾವಗತಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಲಕ್ಷಣಾಽಂಗೀಕರ್ತುಮುಚಿತಾ । ಏವಂ ಚ ಶ್ರುತಮಧುಕೃತಾಂ ಪುಷ್ಪಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಶ್ರುತಪುಷ್ಪಸ್ಯ ಮಧುಕೃದಧ್ಯಾಹಾರಶ್ಚೇತಿ ಕ್ಲೇಶಶ್ಚ ಪರಿಹೃತೋ ಭವತಿ । ನ ಚ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಪ್ರಯೇಾಜ್ಯಂ ಕರ್ಮ ವಾಚಃ ಸ್ತೋಮ ಇತ್ಯಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ವಾಚಃ ಸ್ತೋಮೇ ಸರ್ವಾಣ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನಿ ಪಾರಿಪ್ಲವಂ ಶಂಸತೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಮ್ನಾತಮನ್ವಾದ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರತಾಯಾಃ ಪಾರಿಪ್ಲವಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತಯೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಗತೋಪಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಾಽಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ತೇಷಾಂ ಋಗಾದಿವನ್ಮಂತ್ರತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ಸತ್ಯಮ್ । ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನುರೋಧೇನ ಪಾರಿಪ್ಲವಶಬ್ದಸ್ಯ ವೈದಿಕಮೈತಿಹಾಸಿಕಂ ಪೌರಾಣಿಕಂ ವಾ ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದಾಖ್ಯಾನಂ ಮನಸಿ ಪರಿಪ್ಲವತೇ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನೇಾಪಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ಮಂತ್ರತ್ವಮುಪಚರ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರೌಢ್ಯೇದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ಕೃತಮ್ ।

ಆದೇಶಾ ಉಪಾಸನಾನೀತಿ ।

ಉಪಾಸನಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯನಿರೂಪಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾವಬದ್ಧಾನ್ಯುದ್ಗೀಥೇಾಪಾಸನಾನಿ ಪ್ರಣವಾಲಂಬನಾನಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನಿ ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಿ ಪ್ರಣವಾಲಂಬನೋಪಾಸನಾನಿ ತೇಷು ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪ ಇತ್ಯಾದ್ಯನನ್ವಯಾತ್ ।

ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭಾವಶ್ಚೇತಿ ಟೀಕಾ ಅನುಪಪನ್ನಾ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವಾತಿರೇಕೇಣ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭಾವಾಽನುಪದೇಶಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ವಾದಿಗತಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವಪರತಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ವಸ್ವಾದೌ ತು ಸ ಚೇತಿ ।

ದೇವಾನ್ ಪ್ರೀಣಯತೀತಿ ।

ಪ್ರೀಣಾತೇರೇವ ಸಕರ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಉತ್ಸರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಮಪೀತಿ ।

ನನ್ವೌತ್ಸರ್ಗಿಕದೇವತಾವಿಗ್ರಹಸಮರ್ಥಕಮಂತ್ರಪದಾನಾಮರ್ಥಪರತ್ವಂ ಕಥಮನಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇಣಾಪೋದ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯನಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇಣ ರಥ್ಯಾಪತಿತತೃಣಾದಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತ್ಯಜ್ಯತೇ ಕಥಂ ಚಾತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಾ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಾಗಾರ್ಥಂ ಹ್ಯವಶ್ಯಂ ದೇವತಾಪದೈಃ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥ: ಸಮರ್ಪಣೀಯಃ ಸ ತು ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾಂತರಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಿಗ್ರಹವಾನೇವಾಸ್ತು ತಮುಪೇಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಾನ್ವೇಷಣೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ತಾವದಾದಿತ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಃ ಕುಜೋ ಬುಧಃ ಕೃತ್ತಿಕಾ ರೋಹಿಣೀತ್ಯೇವಮಾದಿಪದಾನಾಮಚೇತನೇಷು ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಶೇಷೇಷು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಗೃಹೀತಾ ಇಂದ್ರೋ ಮಿತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಪ್ಯನುರಾಧಾ ನಕ್ಷತ್ರಂ ಮಿತ್ರೋ ದೇವತಾ ರೋಹಿಣೀ ನಕ್ಷತ್ರಮಿಂದ್ರೋ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರೌತಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಶೇಷೇಷು ವೃತ್ತಿರವಗಮ್ಯತೇ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಮೃದಾದಿಷು ವೃತ್ತಿಃ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೈವ । ನ ಚೈತೇ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವಚನಾ ಅಪ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾಂತರಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಜ್ಯೋತಿರಭಿಮಾನಿವಿಗ್ರಹವದ್ದೇವತಾಪರ್ಯಂತಾಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಜುಹ್ವಾದೀನಾಂ ಯಜ್ಞಾಂಗಾನಾಂ ಜುಹೂರಸಿ ಘೃತಾಚೀನಾಮ್ನಾ ಶೃಣೋತ ಗ್ರಾವಣಃ ಉಚ್ಛ್ರಯಸ್ವ ವನಸ್ಪತೇ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಲಿಂಗೈಶ್ಚೇತನತ್ವಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಂತ್ರಗತದೇವತಾಪದೈರಚೇತನಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದೀನಾಂ ಸಮರ್ಪಣೇನ ತತ ಏವೋದ್ದೇಶಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತ್ಯಾ ಪದಾಂತರಸಮರ್ಪಿತತದ್ವಿಗ್ರಹಾಣಾಮನಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ ಪ್ರಥಮಗೃಹೀತಾಚೇತನವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧೇನ ಚ ತ್ಯಾಗೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಧ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।

ಹೇತೋರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಯತ್ರ ವಿಧಿಶೇಷೇಽರ್ಥವಾದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧೋ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥಃ ತತ್ರ ಗುಣವಾದಃ ಪರಿಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣೇ  ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿಮ್ । ತತ್ರ ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಕೇ ಗುಣಾ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾದಯೋ ಗುಣಾ ಇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಜಾತಿಸಾರೂಪ್ಯಪ್ರಶಂಸಾಭೂಮಲಿಂಗಸಮವಾಯಾ ಇತಿ ಗುಣಾಶ್ರಯಾ ಇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣಸೂತ್ರೇಣೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರೇ ಗುಣಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಸ್ತರೇ ಯಜಮಾನಶಬ್ದವೃತ್ತೌ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರತುನಿರ್ವರ್ತನಂ ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಸ್ತರೇಣಾಪಿ ಭವತೀತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಆದಿತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೂಪೇ ವೃತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಶ್ಯಂ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಏವಂ ಜಾತ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯುದಾಹಾರ್ಯಮ್ ।

ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಮಿತತ್ವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಽಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತೇನ ವಿಶೇಷಣಾವಿಧಾನೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಶಂಕತೇ -

ನನುಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋದ್ಘಾಟನೇ ಕೃತೇ ತದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸಿದ್ಧಾ ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಷು ದಧಿಸೋಮಾದಿವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಪುನ: ಶಂಕತೇ -

ನನ್ವಿತಿ ।

ಯಥೈತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಅಶ್ವಂ ನತ್ವಾ ವಾರವಂತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಗೀತಂ ಸಾಮ ವಾರವಂತೀಯಂ ತಸ್ಯ ರೇವತೀರ್ಣಃ ಸಧಮಾದ ಇತ್ಯಾದಿತೃಚಸಂಬಂಧಃ ಕವತೀಷು ರಥಂತರಂ ಗಾಯೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಕವತೀರಥಂತರಸಂಬಂಧ ಇವ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯನೇನೈವ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನಾವಗಮ್ಯಃ । ಅಸ್ಯ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯನ್ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿಮಿವಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಕಲ್ಪಯೇದೇವ ತದಭಾವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಾವಿಶೇಷಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವತ್ರ ಸರ್ವವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಕಲ್ಪ್ಯೋ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿರೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಣಸ್ವರೂಪಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಭವತೀತಿ ನ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶಬ್ದಾಂತರಕಲ್ಪನಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಏವಂ ಖಲು ಮೀಮಾಂಸಕಮರ್ಯಾದಾ । ಚತ್ವಾರಃ ಸಾಹಸ್ರಾ ಇತ್ಯೇಕ ಶಬ್ದೋಪಾದಾನಲಕ್ಷಣಸಂಘಾತಾಖ್ಯಾ ನಿಕಾಯಿನ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ ತ್ರಿವೃದಗ್ನಿಷ್ಟುದಗ್ನಿಷ್ಟೋಮ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಮಗ್ನಿಷ್ಟುತಂ ವಿಧಾಯ ವಾರವಂತೀಯಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಾಮ ಕಾರ್ಯ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕಗುಣವಿಧಾನಾನಂತರಮೇತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷ್ವಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ನಿಕಾಯಿನಾಂ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರೇಷ್ವಿತ್ಯಷ್ಟಮಾಧ್ಯಾಯಾಧಿಕರಣೇ ನಿಕಾಯಿಷೂತ್ತರೇಷಾಂ ಪ್ರಥಮವಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದೇತದ್ವಿಧಿವಿಧೇಯಃ ಕ್ರತುಃ ಪ್ರಥಮಾಗ್ನಿಷ್ಟುದ್ವಿಕಾರೋ ಭವತಿ । ತತಶ್ಚಾತ್ರ ರೇವತ್ಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯಸಾಮಸಾಧ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸ್ತೋತ್ರಭಾವನಾವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರತುಭಾವನಾವಿಧಿನಾ ಕಲ್ಪ್ಯೋ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿರ್ನಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸ್ತೋತ್ರಸ್ಯ ನ ವಾ ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ವಾರವಂತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ದ್ವಯೋರಪ್ಯತಿದೇಶತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕಿಂ ತು ತದಪ್ರಾಪ್ತರೇವತೀವಾರವಂತೀಯಸಂಬಂಧಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ತತ ಏವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕಲ್ಪನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾತ್ರ ಕಲ್ಪ್ಯವಿಶೇಷಣವಿಧಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರೂಪೇಣೈವ ಪ್ರಮಾಣೇನ ರೇವತೀವಾರವಂತೀಯಸಂಬಂಧರೂಪವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಮಿತೌ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಕಲ್ಪಕಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತೋ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಸಂಭವೇನ ತತ್ಕಲ್ಪಕಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇರೇವ ವಿಶೇಷಣಸ್ವರೂಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾವಶ್ಯವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದಾಗ್ನೇಯಾಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಃ ಸಪ್ತದಶ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನ್ ಪಶೂನಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಕಲ್ಪ್ಯತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧೀನಾಂ ಯಾಗಕಲ್ಪಕೇ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧರೂಪವಿಶೇಷಣೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಭಾವೇ ಕಲ್ಪಕಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವೇನ ಯಾಗಕಲ್ಪನಾಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧೇರೇವಾಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ತಸ್ಯೈವಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣಸ್ವರೂಪೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಲ್ಪನಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ । ತದ್ವದರ್ಥವಾದಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಜ್ಯತ ಏವ । ನ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನಾನಪೋದಿತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ನಿವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋ ಬಾಧಕೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಯಥಾ ಸ್ರಕ್ಚಂದನವನಿತಾಹಿಮೋಷ್ಣಾದಿಷು ಸುಖಜನಕತ್ವತದಜನಕತ್ವದಶಯೇಾಃ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಽಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೈಹಿಕಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸುಖಮಾತ್ರವಾಚಕತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಯನ್ನ ದುಃಖೇನ ಸಂಭಿನ್ನಮಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾವಗತಾಽಲೌಕಿಕಸುಖವಿಶೇಷವಾಚಕತ್ವಾವಧಾರಣಾದೈಹಿಕಸುಖೇಷು ತತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕ: ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಏವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾವಗತದೇವತಾವಿಶೇಷವಾಚಿನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತದಭಿಮಾನವಿಷಯೇಷು ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷು ಪ್ರಯೋಗೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಸ್ವರ್ಗಫಲಕರ್ಮವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದರ್ಥವಾದಾವಗತೇಽಪಿ ಸುಖವಿಶೇಷೇ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಂ ತಥಾಭೂತಸುಖಭೋಗೋಪಯೋಗಿಭೋಗಸ್ಥಾನಭೋಗೋಪಕರಣಾದಿರೂಪಲೋಕವಿಶೇಷಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ತತ್ತಲ್ಲೋಕಾದಿಷು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ತಚ್ಛಂದೋಗಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯಾಮ್ನಾತದೇವತಾದರ್ಶನಸಂಭಾಷಣವಶೀಕರಣಸಾಲೋಕ್ಯಸಾಯುಜ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕಕರ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನಾನಾವಿಧಮಹಿಮಯುಕದೇವತಾತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾರ್ಥವಾದಾನಾಮಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಸಮಾನಮ್ । ಏವಂ ಚ ರೋಹಿಣೀ ನಕ್ಷತ್ರಮಿಂದ್ರೋ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿನಕ್ಷತ್ರದೇವತಾವಾಕ್ಯೇಷು ತಸ್ಯಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ರೋಹಿಣೀನಕ್ಷತ್ರಸ್ಯೇಂದ್ರೋ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿರರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಸ್ವಿಂದ್ರೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಮನುನಕ್ಷತ್ರಮೇತೀತ್ಯಾದಿಭೇದನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।

ಸಮುದಾಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾನುಭವಾನಪಲಾಪಾರ್ಥಂ ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇಷ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದೇನ ಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದುರ್ವಾರಃ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾರ್ಥಂ ವಿಭಾಗೇ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪದಕದಂಬಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣೇನ ದೇವಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಏಕಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದಯಂ ದೋಷೋ ಯದಿ ಲಕ್ಷಣೇಽರ್ಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಾಚೀ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಯೋಜನವಾಚೀ ತ್ವಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನೇಾಪಯೋಗೀ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಯೋಜನರೂಪೋ ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಾಽರ್ಥೋ ನಿರ್ವಾಪರೂಪಃ ತಸ್ಯ ಸಕಲವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈಕತ್ವಾದುಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ದೇವಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯಾದ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಯುಜ್ಯತ ಏವ । ನ ಚ ತಥಾಪಿ ನಿರ್ವಪಾಮೀತ್ಯಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ತ್ವಾ ಸವಿತುಃ ಪ್ರಸವೇ ನಿರ್ವಪಾಮೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮನ್ವಯಾದ್ ವಾಕ್ಯಚತುಷ್ಟಯಂ ಸ್ಯಾದ್ ಭಗೋ ವಾಂ ವಿಭಜತ್ವಿತ್ಯಾದಾವಿವಾರ್ಥೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಗುಣಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಧಾನಾವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಚಿತ್ಪತಿಸ್ತ್ವಾ ಪುನಾತ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯತ್ರಯೇ ಗುಣಭೂತಸ್ಯೈವಾಚ್ಛಿದ್ರೇಣೇತ್ಯಾದಿಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚಿತ್ಪತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರೌ ನ ಚ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಇಹಾಧಿಕರಣಂ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಲಿಖಿತಮ್ ।

ಸ್ತುತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಮಿತಿ ।

ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯವದವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಿಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಅರ್ಥವಾದವೃಂದಸ್ಯ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಾಯಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವದ್ವಿಧ್ಯನ್ವಿತಾಯಾಂ ಸ್ತುತೌ ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಅವಶ್ಯವಕ್ತವ್ಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಾಸತ್ಯತ್ವೌದಾಸೀನ್ಯೇನ ಪ್ರತೀತಮಾತ್ರತಯಾ ಸ್ತುತ್ಯುಪಕಾರಿಣಿ ತದ್ದ್ವಾರಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇಽವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಬಾಧರೂಪಾಪವಾದರಾಹಿತ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌತ್ಸರ್ಗಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಬಲಾದ್ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಸಿದ್ಧೌ ತತ ಏವ ದೇವತಾಧ್ಯಾನವಿಧೇರ್ದೇವತಾಸಾಯುಜ್ಯಾದಿಫಲನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಚಾಪೇಕ್ಷಾಶಾಂತ್ಯಾ ತದಪೇಕ್ಷಾಶಾಂತ್ಯರ್ಥಮಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಪದವೃಂದಸ್ಯೈವಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಚಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಸ್ಯ ಚ ಫಲನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷಿತದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ಬಲೇನೈವ ನಿರಸನೋಪಪತ್ತೇಃ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರುದ್ಧೇ ತಾತ್ಪರ್ಯ್ಯಂ ನ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತದ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಸ್ಯೈವ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ । ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾಣಾಮುದ್ದೇಶೋಪಯೋಗಪ್ರದರ್ಶನಂ ಫಲನಿರ್ದೇಶೋಪಯೋಗಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತೇನ ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯುದ್ದೇಶಃ । ಐಂದ್ರಂ ದಧೀತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ವೇನಾನ್ವಯಸಂಭವೇ ತದಧೀನಚರಮೋಪಸ್ಥಿತಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇನಾನ್ವಯಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ ಶಬ್ದೇ ಕಾರ್ಯಾಸಂಭವಏವಾರ್ಥೇ ಕಾರ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಜ್ಯೋತಿರಾದಿವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯುದ್ದೇಶಃ ।

ನ ಹ್ಯಶ್ವಮೇಧೇ ಯನ್ಮಹಸಿ ತಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಹಾ ಯಚ್ಛಕೃತ್ಕರೋಷಿ ತಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾನುಷ್ಠೇಯಹೋಮಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇಧ್ಯಾಶ್ವಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದಿಕಮಂತರೇಣೋದ್ದೇಶ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೋ ಲಭ್ಯತೇ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ವಾ ದೇವತಾತ್ವೇ ತದತ್ರ ದೇವತಾದರ್ಶನಸಂಭಾಷಣಾದಿಫಲಕರ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗೇನ ಸಂಕರ್ಷಾದಿಷು ತಥೋಕ್ತೇರನ್ವಾರುಹ್ಯವಾದತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತೇ ಶಬ್ದೇ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವೇ ಚ ಋಚಿ ಪ್ರಣವಂ ದಧಾತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಣವಶಬ್ದಸ್ಯೈವಾನುವಾಕ್ಯಾಂತೇ ನಿಧಾನಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದರ್ಥಸ್ಯೌಕಾರಸ್ಯ ನಿಧಾನಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಾ ಸಂಕರ್ಷಗತೇನೈವಾಧಿಕರಣಾಂತರೇಣ ವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಶ್ಚ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಯಾಗಭಾವನಾಂ ಯತ್ನರೂಪಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಯಾಗಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಫಲಶಿರಸ್ಕಭಾವನಾಕರಣತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ತತ್ತು ವಿವಕ್ಷಿತವಿವೇಕೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಕರಣತ್ವಪರ್ಯ್ಯವಸನ್ನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -

ತದೀಯಫಲಾಂಶಂ ವೇತಿ ।

ತದಸ್ಮನ್ಮತೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।

ನನ್ವತಿಥೌ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಭಾವಃ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿವಿಧಾನತ್ವಾದಿತಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣಗುಣಸೂತ್ರೇಣ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತಿಥ್ಯವೈಷಮ್ಯಮ್ ಆತಿಥ್ಯಮತಿಥಿಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಂ ನ ತು ಯಜ್ಞೋ ದೇವತಾಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಂ ದರ್ಶಿತಂ ತದ್ವಿರೋಧೋ ಯಜ್ಞೇನ ದೇವತಾಪ್ರೀತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ತತ್ರ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿವಿಧಾನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋರಯಮರ್ಥಃ । ಯೇನ ಯೇನ ಯಾವತಾಽತಿಥಿಃ ಪ್ರೀಯತೇ ತೇನ ತೇನ ದ್ರವ್ಯೇಣ ತಾವತಾ ಸ ಪೂಜನೀಯ ಇತ್ಯಾತಿಥ್ಯಮತಿಥಿಪ್ರಧಾನಮ್ । ಕರ್ಮಣಿ ತು ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರೀತಿವಿಧಾನಂ ಯೇನ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಯಾವತಾ ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರೀಯತೇ ತೇನ ತಾವತಾ ಸಾ ಪೂಜನೀಯೇತಿ ಕಿಂ ತು ದೇವತೈಕ್ಯೇಪಿ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮವಿಶೇಷವ್ಯವಸ್ಥಿತೈರಾಜ್ಯಚರುಪುರೋಡಾಶಾದಿಭಿಶ್ಚತುರ್ಗೃಹೀತದ್ವ್ಯವದಾನಾದಿಪರಿಮಿತೈಃ ಸ್ವರೂಪ್ರಸ್ತರಾದಿಭಿರನದನೀಯೈಶ್ಚ ಯಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ವಿಧಾನಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿವಿಧಾನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುನಾಽಪಿ ವಿರೋಧಃ । ಅಸ್ಮಾಭಿಸ್ತು ಏತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಧು ಯದ್ ಘೃತಂ ಯದ್ವೈ ದೇವಾ ಹವಿರ್ಜುಷಂತೇ ಅಲ್ಪಮಪ್ಯೇಕಾಮಾಹುತಿಮಪಿ ತದ್ಗಿರಿಮಾತ್ರಂ ವರ್ದ್ಧಯಂತಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದದರ್ಶನೇನ ಹವಿಷಾಂ ದೇವತೋಚಿತದ್ರವ್ಯರೂಪೇಣ ದೇವತಾಭೋಜನಪರ್ಯಾಪ್ತಪರಿಮಾಣೇನ ಚ ವಿಪರಿಣತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದೇವತಾಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ನ ತ್ವಸ್ಮಿನ್ಮತೇಽಪ್ಯಾತಿಥ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಪ್ರೀತಿಕರದ್ರವ್ಯಪರಿಮಾಣವಿಧಾನಮಸ್ತೀತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।

ದೇವಾದೀನ ಸ್ಮೃತ್ವೇತಿ ।

ನನು ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ ಏತೇ ಇಂದವಃ ಸೋಮಾಸ್ತಿರಪವಿತ್ರಂ ತಿರ್ಯಗ್ಭೂತಂ ದಶಾಪವಿತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಆಶವಃ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿನಃ ವಿಶ್ವಾ ಸೌಭಗಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಸೌಭಾಗ್ಯಾನಿ ಅಭಿ ಉದ್ದಿಶ್ಯಾಸೃಗ್ರಮಜ್ಯಂತೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥಾನುಸಾರೇಣೈವ ಸೋಮಲತಾದೇವತ್ಯೇ ವಿನಿಯೋಗೋಽಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನೇನ ವೈ ಯಜ್ಞಃ ಸೃಜ್ಯತೇ ಯದೇತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ ಯಜ್ಞಮೇವ ತತ್ಸೃಷ್ಟಂ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಹೇತಿ ಕಥಮೇವಮನ್ಯಪರಾಣಾಮೇತಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇವತಾಸ್ಮಾರಕತ್ವಂ ಕಥಂ ಚ ಸಾಧಾರಣೇ ರೇತ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ತದೇವಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಾಗ್ನಿಸೂರ್ಯಾದಿಪದೈರಿವ ತತ್ತದೇವಾದಿಜಾತೀಯವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಸೃಷ್ಟ್ಯನುಕೂಲಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಜಾತಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನತತ್ತದ್ದೇವಾದ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿಃ । ಉಚ್ಯತೇ । ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವ ಇತಿ ಬಹುಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪದಂ ಕುರ್ಯಾದೇತಇತಿ ಸರ್ವಮೇವೈನಾಂ ವೃದ್ಧ್ಯೈ ಭೂತ್ಯಾಅಭಿವದತೀತಿ ವಿನಿಯೋಗಾನುಸಾರೇಣ ಸೋಮವಿಶೇಷಣತಯಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪ್ಯೇತಇತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ರಾದಿಯಜಮಾನಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತದ್ವದೇತಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ತತ್ತದ್ದೇವತಾವಿಶೇಷರೂಪಾದಿಸ್ಮಾರಕತ್ವಮಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜಿತೇ ವಶೀಕೃತೇ ।

ಅಣಿಮಾದಾವಿತಿ ।

ಪಾರ್ಥಿವಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ । ಸಂತಿ ಹಿ ಪಾರ್ಥಿವಾದೀನಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಷ್ಟಾವಷ್ಟಾವೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ ।
ಹ್ರಸ್ವತಾ ಸ್ಥೂಲತಾ ಬಾಲ್ಯಂ ವಾರ್ದ್ಧಕಂ ಯೌವನಂ ತಥಾ ।
ನಾನಾಜಾತಿಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ತಥಾ ಸುರಭಿಗಂಧತಾ ॥
ಪಾರ್ಥಿವಾಂಶಂ ವಿನಾ ಭೂತೈಶ್ಚತುರ್ಭಿರ್ದೇಹಧಾರಣಮ್ ।
ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರತತ್ತ್ವೋತ್ಥಮೇತದಷ್ಟಗುಣಂ ಮಹತ್ ॥
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ।

ಶಕ್ತಿಭಿಶ್ಚ ತದ್ಬಿಂಬೈರಿತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶಕ್ತಯೋ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಿದ್ಯಾಶಾಂತಿಶಾಂತ್ಯತೀತಾಖ್ಯಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಬಿಂಬಾಶ್ಚತುರಶ್ರಧನುರಾಕಾರತ್ರಿಕೋಣಷಟ್ಕೋಣಬಿಂದುರೂಪಾಣಿ ಮಂಡಲಾನಿ ।

ಸಾರೂಪ್ಯಮಿತಿ ।

ಸ್ವಾತ್ಮರೂಪತೋಪಾಸನಾಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ॥೩೪॥ ನನು ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಾಭಾವೇ ವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರಶಂಕಾಯಾಮಗ್ನ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತದಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮಾಧಾನಮಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಾಂಗತ್ಯಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇನ ನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಶಂಕೇಯಮಿತ್ಯವತಾರಯತಿ -

ಆಗಂತುಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಽನಧಿಕಾರೇಽಗ್ನ್ಯಭಾವೋ ಮೂಲಯುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ ತಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ರವೃತೈಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವೇದಿತ್ಯಧಿಕಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸದ್ಭಾವಾದ್ ನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಾಶಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ತತ್ರಾಽನಗ್ನೇರಿತಿ ।

ನನ್ವವೈದ್ಯತ್ವಮಪಿ ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತಿತ್ವೇನೋಕ್ತಮತೋ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅವೈದ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ನನ್ವನಗ್ನಿತ್ವಂ ತತ್ರ ಮೂಲಯುಕ್ತಿಃ ಅವೈದ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಮವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ದೇಶತ್ರಯಾಣಾಂ ಸ್ಯಾದಗ್ನ್ಯಾಧೇಯೇ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ ಗ್ರೀಷ್ಮಂ ರಾಜನ್ಯಃ ಶರದಿ ವೈಶ್ಯ ಇತ್ಯಾಧಾನವಿಧಿವಾಕ್ಯೈಸ್ತ್ರಯಾಣಾಮೇಷಾಮಾಧಾನೇ ನಿರ್ದೇಶಾದನಗ್ನೇಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥೇನ ವಾದರಿಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರ್ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಗ್ನಿಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾಧಾನೇ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇ ವಿಹಿತೇ ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿನಿಮಿತ್ತೇನ ವಸಂತಾದಿಕಾಲವಿಧಾಯಕಾನಿ । ಅತೋ ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಽನಗ್ನಿತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತತಃ ಕರ್ಮಾಽನಧಿಕಾರೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತಾಮುಕ್ತಿಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ತದಂತರಮ್ ಅಪಿ ವಾ ವೇದನಿರ್ದೇಶಾದಪಶೂದ್ರಂ ಪ್ರತೀಯೇತೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥೋಪನಯನೇ ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಸ್ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ನಿರ್ದೇಶಾದುಪನಯನರಹಿತ: ಶೂದ್ರೋಽಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಸು ನಾಧಿಕಾರೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಗುಣಾರ್ಥಿತ್ವಾನ್ನೇತಿ ಚೇದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಶೂದ್ರಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಿತ್ವಾದುಪನಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಗತ್ವಾಽಧ್ಯೇಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥತ್ವಾದುಪನಯನಾಭಾವೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಗತ್ವಾಽಧ್ಯಯನಂ ವಿಗುಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತಾಂ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾನಿರ್ದೇಶಾನ್ನೇತಿ ಚೇದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮವಶ್ಯಗ್ರಾಹ್ಯಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಽಽಕ್ಷೇಪಾಲ್ಲೌಕಿಕಾಧ್ಯಯನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯುಪನಯನಪೂರ್ವಕವೈಧಾಧ್ಯಯನಾಭಾವೇನ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವೈಕಲ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯಾವೈದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ನ ಶೂದ್ರೇಣಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮಿತಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾದ್ವಿದ್ಯಾರಹಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಥಾ ಚಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪದ್ಯು ವಾ ಏತದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರಸಮೀಪೇಽಧ್ಯಯನಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದಪ್ಯಧ್ಯಯನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯದರ್ಶನೇನಾವೈದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಯುಕ್ತೇರ್ದೃಢೀಕರಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಸ್ವಯಮೇವ ನಿರಾಕೃತಾ ಯುಕ್ತಿರ್ಮೂಲಯುಕ್ತಿಃ ಬಹುಭಿರಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನೈರುಪಪಾದಿತಾಽಭ್ಯುಚ್ಚಯಯುಕ್ತಿರಿತಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅನಗ್ನಿತ್ವಂ ಮೂಲಯುಕ್ತಿರ್ಭವತ್ಯೇವ । ದ್ವೈತೀಯಾಧಾನಾಧಿಕರಣೇ ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಸಂಯುಕ್ತಾಧಾನವಿಧಾಯಕತಾಯಾಃ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾತ್ಯಂತವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಶಬರಸ್ವಾಮಿಭಿರಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಗ್ನಿಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಂಭಾರವಿಧಿಶೇಷಾರ್ಥವಾದೋ ನ ತ್ವಾಧಾನವಿಧಾಯಕಮ್ । ತದ್ವಿಧಾಯಕಾನಿ ತು ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯೇವೇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನೇನಾನಗ್ನಿತ್ವಸ್ಯ ಮೂಲಯುಕ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ಏವಮಾಧಾನಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾನಗ್ನಿತ್ವಸ್ಯ ಪುನಃ ಕೀರ್ತ್ತನಮಾಭಿಪ್ರಾಯಿಕಪರಿಹಾರೇಣ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಗ್ನಿಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾವಲಂಬನಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮೇವ । ಅನ್ಯಥಾ ಮಹರ್ಷಿವರನಿರ್ಮಿತಾನಾಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ । ಏವಮನಗ್ನಿತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧೇಽನಧಿಕಾರೇಽಧ್ಯಯನಾಭಾವೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯೇತತ್ ತದುಪಪಾದಕಸ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವನಿರಾಸಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಮೂಲೇ ಏವ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ।

ನನ್ವಿಹಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವನಿರಾಸಃ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ನ ಕೃತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಇಹ ಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।

ನನು ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಾಭಾವಾದ್ ವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರಪರಮ್ । ನ ಚ ತದನಂತರಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಂ ಸೂತ್ರಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇಽನಗ್ನಿತ್ವಯುಕ್ತ್ಯಾಽಪಿ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ರಾನುಪಪಾದಿತಮಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಮ್ ಇಹಾವೈದ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಪಪಾದನೀಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಽನಧಿಕಾರಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮವಶ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಅತಸ್ತದುಪಪಾದನಮಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯನೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಕೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮೇವ । ಅತ ಏವ ಟೀಕಾಕೃತಾ ತದೇವ ಸೂತ್ರಂ ಮೂಲಂ ಮನಸಿಕೃತ್ಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ತತಶ್ಚಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಃ ಶೂದ್ರೇಣಾಪಿ ಕ್ರಿಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯೇತದೇವಾಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವೇನೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಾನಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥತ್ವೇನಾಪಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಅಸ್ತ್ವಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಯಮುಪಗಮನೇಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಾನುಮತಿರೂಪಂ ತತ್ಕರ್ತೃಕಸ್ವಸಮೀಪಪ್ರಾಪಣಂ ವಿನಾಽಧ್ಯೇತುಮಶಕ್ಯತಯಾಽರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಪನಯನೇ ವಸಂತಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚೇತ್ಯೇತದ್ ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹತೀತ್ಯನೇನಾಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಲಾಪಾದಿತ್ಯೇತತ್ಪರಮಪಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಏವಮರ್ಥಭೇದೇನ ಸೂತ್ರಭೇದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರಿತಿ ಬಹುವಚನನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ । ಇದಂ ತು ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಇಹತ್ಯಾಧಿಕರಣಗತಸಂಸ್ಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಗತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಿತಸಂಸ್ಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮಪಿ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಶಕ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಮಿತಿ ಕರ್ಮ ವಾ ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ನಾವಮಿಕಾಧಿಕರಣೇನಾಪಿ ತತ್ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ಹ್ಯಧಿಕರಣೇ ದ್ವಿತೀಯಸಪ್ತಮಾಧ್ಯಾಯಯೋರ್ಗೀತಿಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋಽರ್ಥಕರ್ಮತ್ವನಿರಾಸೇನ ಋಗಕ್ಷರಾಭಿವ್ಯಂಜಕತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ಚ ಸ್ವರವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಋಗ್ವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಜಕಸ್ಯ ಉಚ್ಚಾರಣಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಸಾಮಾಧ್ಯಯನಕಾಲೇ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕ್ರಿಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ತದೇವೋಚ್ಚಾರಣಂ ಗುರುಮುಖೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಭಾವಿ ಸದಧ್ಯಯನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ತೇನ ಸಾಮಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧೌ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದ ವೇದಾಂತರಾಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ । ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಂ ಕಂಠತ ಏವ ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ । ತತ್ರ ಹ್ಯತಃ ಶಬ್ದೋಕ್ತೇನ ವೇದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಲಿಖದ್ಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಭಿಸ್ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಾನ್ಯತರಫಲಕತ್ವೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಕಿಂಚಾತ್ರ ಪ್ರಸಾಧಿತೇನಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವೇನ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರಶಂಕಾ ನಾಪೈತೀತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಿಹ ತತ್ಪ್ರಸಾಧನಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸ್ವಶಾಖಾಧ್ಯಯನವಿಷಯತ್ವೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಾಪಿ ಶಾಖಾ ನ ಸ್ವಶಾಖೇತಿ ತದಧ್ಯೇತೃಭ್ಯೋ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಮೈತ್ರೇಯೀವಾಚಕ್ನವೀಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಕಾ ಗತಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇಯಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾಪರಿಹಾರರೀತಿರ್ಯುಕ್ತೇತಿ । ಅತ್ರೇದಮುತ್ತರಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಭೇದೇಽಪಿ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರಿಹರಣೀಯಂ ಚೇದ್ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣೇನ ಲಿಂಗೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಧಿಕಶಂಕಯಾ ನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋ ಯೌಗಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ರೂಢೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಜಾನಶ್ರುತೇರ್ದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಸಂಭಾವಿತಗುಣಭಾವವಚನರೂಪಹಂಸವಾಕ್ಯಾನಾದರಶ್ರವಣೇನ ಗಗನಮಯಂ ಖಾದಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇನೇವ ನ ತಸ್ಯ ಶೋಕಃ ಕಿಂ ತು ರೈಕ್ವೋಪಾಸ್ಯದೇವತೋಪಾಸಕಸ್ಯ ತದನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಾಸನಾ ಮಹಾಫಲೇತಿ ಕಥನೇನ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಮಹಾಮಹಿಮಕೀರ್ತನರೂಪಸ್ತವನೇನ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿತಿ ರೈಕ್ವಚಿಹ್ನೋಪನ್ಯಾಸರೂಪೇಣ ತದುಪಗಮನೋಪಾಯೋಪದೇಶೇನ ಚ ಮಹಾಫಲವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣೋಪಾಯೋ ಲಬ್ಧ ಇತಿ ಜಾನಶ್ರುತೇರ್ಮುದೇವಾಸ್ಯ ಸಂಜಾತೇತಿ ಕಲ್ಪನೌಚಿತ್ಯೇನ ಶುಗಾದ್ರವಣರೂಪಯೌಗಿಕಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನ ಚಾತ್ರ ರುಢಿರ್ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ ಯೇನ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿದ್ ಯೋಗಃ ಸಮಾಶ್ರೀಯೇತ ಅಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಸ್ಯ ತದಬಾಧಕತಾಯಾಃ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಮಸ್ವಿವ ವಿದ್ಯಾಸು ಮಂತ್ರಾಭಾವೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾಪ್ಯಬಾಧಕತ್ವಾದಿತಿ । ತದೇತತ್ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ನ ವಿವೃತಮ್ । ವಿಧಾಂತರೇಣಾಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಯಥಾ ಕಥಂಚಿಟ್ಟೀಕೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।

ನ ಹಿ ಕರಣಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಾದಿಭಿಃ ಕರಣೈಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾದಿಫಲೇಷು ಜನನೀಯೇಷ್ವಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಕಿಂ ತು ವಿಹಿತ ಇತಿ ।

ವಿಹಿತಸ್ಯ ಕರಣವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಥಮನೇನ ಫಲಾಪೂರ್ವಮುತ್ಪಾದನೀಯಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಕಥಂಭಾವಾಪೇಕ್ಷೋದೇತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಮಾ ಭೂವನ್ನಧ್ಯಯನಾದಯಃ ಪುಮರ್ಥಾ ಇತಿ ।

ಬಹುವಚನಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಧ್ಯಯನಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಾತ್ರಪರಮರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹಿತೈಷಿವಚನಾವಗಮ್ಯಯಾಗಾದಿಫಲಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತತ್ರ ನಿಯಮಾಶಂಕನಾತ್ ।

ದ್ವೌ ಹೀಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಕಥಂಚಿತ್ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ । ರೈಕ್ವೇಣಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯೇತ್ಯವಿಜ್ಞಾಯ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಯಾ ತದೀಯಾ ವಿದ್ಯಾ ತಾಂ ಲಪ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ಧಿಯೋಪಸನ್ನಸ್ಯ ಧಾರ್ಮಿಕಸ್ಯ ವಿವೇಕಿನಾ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣಲಿಂಗೇನ ವಿದ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾಧಿಕಾರಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ದೃಢತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಸ್ಯಾಬಾಧಕತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಟೀಕಾಯಾ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮಪ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಕಾರ್ಥಸಿದ್ಧಾವಪೇಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್ ।

ಬಾಧಕಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ಸಿದ್ದ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಕಥನಮಾತ್ರಪರಾ ತದುಕ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ವಿಧಿನಾ ಚಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।

ಸಪ್ರಯೋಜನ ತೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಅವಯವವೃತ್ತೀತಿ ।

ಶುಚಾ ದುದ್ರಾವೇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೇಷು ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ರುಜಂ ದ್ರಾವಯತೀತ್ಯರ್ಥೇ ರುದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ನೈರುಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ಉಕಾರದೈರ್ಘ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ ಏವ ಸಿದ್ಧಿಃ ।

ರಾಜ್ಞೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಿದ್ಯೋಪದೇಷ್ಟೃಗುರುಸದ್ಭಾವಾವಗಮೇನ ಮೇಾದ ಇವ ಹಂಸೋ ಯದಭಾವಾನ್ಮಾಮದೂದುಹತ್ ಸಾ ವಿದ್ಯಾ ಸತ್ಯಪಿ ಸಂನಿಹಿತೇ ಗುರಾವಪಿ ಇಯಂತಂ ಕಾಲಂ ಮಯಾ ನ ಲಬ್ಧಾ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತದೂಷಣಪಾತ್ರಮಭವಮಿತಿ ಶೋಕೋಽಪಿ ಸಂಭವತ್ಸಂಜಿಹಾನ ಏವ ಕ್ಷತ್ತಾರಮುವಾಚೇತಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರತೀತಕಾಲಾಕ್ಷಮತ್ವಲಿಂಗಾದ್ಯವಗಮಿತೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀರಿತಿ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸಕ್ತ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಫಲವಚನತಯಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಪಿಮೈತತ್ತ್ವಾ ಧಾಕ್ಷೀರಿತ್ಯೇತದಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ಸಕ್ತಿಕರಣೇಽಪಿ ದಾಹೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶೀರ್ವಚನತಯಾ ಯೋಜಯತಿ -

ಯದಿ ಕರೋಷೀತಿ ।

ಧಾಕ್ಷೀರಿತಿ ಪ್ರಥಮಪುರುಷವಿಷಯೇ ಮಧ್ಯಮಪುರುಷಶ್ಛಾಂದಸಃ ।

ನನು ವರೋ ವರಾಕಃ ಶೋಚ್ಯ ಇತಿ ವರಶಬ್ದೇನೈಕದೇಶದ್ವಾರೋಚ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಪ್ರಥಮಾಂತಸ್ಯ ಕಥಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನೋದ್ದೇಶ್ಯಸಮರ್ಪಕಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ಯೋಜಯತಿ -

ಏಷ ತಾವದ್ವರಾಕ ಇತಿ ।

ಕೇ ಚಿದರೇ ಇತಿ ಹೀನಸಂಬೋಧನಾರ್ಥತಯಾ ಪದವಿಭಾಗಂ ಕುರ್ವಂತಿ । ತಥಾ ಪದವಿಭಾಗೇ ಮಯ ಉಞೋ ವೋ ವೇತ್ಯುಕಾರಸ್ಯ ವಕಾರಾದೇಶೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ ಪಕ್ಷೇ ನಿಪಾತ ಏಕಾಜನಾಙಿತಿ ಪ್ರಗೃಹ್ಯಸಂಜ್ಞಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಭಾವೇ ಸತಿ ಕಮು ಅರಇತಿ ವಾ ಭಾವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಕಂಬರ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸಂಧಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಕಾರೋಪಜನ ಉಕಾರೋಪಜನೋ ವಾ ಛಾಂದಸಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ನ ವಾ ಉ ಏತನ್ಮ್ರಿಯಸೇ ಮರಿಷ್ಯಸೀತ್ಯಾದಿವತ್ ।

ಏನಮಿತ್ಥಂ ಸಂತಂ ಕಮಿತಿ ।

ಉದ್ದಿಶ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಬ್ರೂಚಿಶಾಮಿಗುಣೇನ ಚೇತಿ ಸಂಗೃಹೀತಮಕಥಿತಕರ್ಮತ್ವಂ ವಾ ಕಥಂಚಿತ್ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ ಏತದ್ವಚನಮಿತಿ ಕರ್ಮಾಂತರೋಪಾದಾನಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತತ್ಸಂತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ಟೀಕಾಯಾ ವಿವರಣಾದೀದೃಶಂ ಸಂತಂ ಮನುಷ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಮರ್ಯಾದಾಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ವರ್ತಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾತಿ ತಥಾಪಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣಾನುಸಾರಾದೇತದ್ವಚನಮಾತ್ಥೇತ್ಯನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಂಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಡಾದಿಭ್ಯಃ ಫಗಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ನಡಾದಿಗಣಪಠಿತಾದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಶಬ್ದಾದ್ ಗೋತ್ರಾಪತ್ಯಾರ್ಥೇ ಫಕ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಫಸ್ಯಾಯನಾದೇಶೇ ಚ ಸತಿ ತದ್ರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ।

ಇದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಂಶ್ಯತ್ವಂ ವೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾಪಕಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ -

ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೇಷಮಿತಿ ।

ನಿಷ್ಕವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಹಾರಮಿತೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ನಿಷ್ಕಂ ಪದಕರುಚಕಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ ಸ್ವರ್ಣಾಭರಣಂ ಹಾರೋ ಮಣಿಮಾಲೇತ್ಯಸ್ತಿ ಲೋಕೇ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಃ ತಥಾಪಿ ನಿಷ್ಕಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯಾಗ್ರೇ ಹಾರೇ ತ್ವೇತಿ ಹಾರಶಬ್ದೇನ ವಿವರಣಾದೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಅಶ್ವತರೀಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಅಶ್ವಾಯಾಂ ಗರ್ದಭಾದುತ್ಪನ್ನಾ ಗರ್ದಭ್ಯಾಮಶ್ವಾದುತ್ಪನ್ನಾ ವಾ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯಕ್ತಿರಶ್ವತರೀ ।

ಆ ಅಧಿಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರಿತಿ ।

ಅನೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರ ನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವೇನಾವತಾರಿತಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾಣಾಮಪಿ ಶೂದ್ರಾಮಂತ್ರಣಲಿಂಗಾನ್ಯಥಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವವಚನೇ ತಲ್ಲಿಂಗಾವಲಂಬನೈವಾಧಿಕಾಶಂಕಾಽತ್ರ ನಿರಾಕರಣೀಯಾ । ಅನ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಸಿದ್ಧಮಿಹ ನ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ತಥಾಪಿ ದ್ಯೋತಕತಯೇತಿ ।

ವ್ಯಭಿಚಾರಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾನ್ವಯಿನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಇತಿ ನಿಯಮೇ ತು ನಾಸ್ತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನನೂಪನ್ಯಸ್ತಲಿಂಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಥಮಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಃ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯತ್ವಂ ನಿರ್ದ್ಧಾರಣೀಯಂ ತತ್ಕುತೋ ನಿರ್ದ್ಧಾರ್ಯತೇ ನ ಹಿ ಭೋಜನಾರ್ಥಂ ಕಾಪೇಯಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣೌ ಸಹೋಪವಿಷ್ಟಾವಿತ್ಯೇತಾವತಾ ತಯೋ: ಕಿಂಚಿತ್ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಸಿಧ್ಯದ್ವಾ ತಯೋರೇಕವಿದ್ಯತ್ವಮೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪಾಖ್ಯಾನೇಷು ಸಹಪ್ರಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಸತ್ಯಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಂಗಗತವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಕಥಂಚಿತ್ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ನಾಮಭೇದೇನ ಚಿತ್ರರಥಾದನ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಕುತಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾನಾಂ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಇತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಕುಲಕ್ರಮಾಗತಾ ಋತ್ವಿಜಃ ಪಿತೃಭೂತಾಃ ಕಸ್ಯ ಚಿತ್ಕಸ್ಯ ಚಿದಾಧಾನಪ್ರಭೃತಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಮೃತ್ವಿಜೋ ಮನುಷ್ಯಭೂತಾಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ದೈವಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಋತ್ವಿಜೋ ದೇವಭೂತಾ ಇತಿ ತ್ರಿವಿಧಾನಾಮೃತ್ವಿಜಾಂ ಶಾಟ್ಯಾಯನಿಶಾಖಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತತ್ವಾದ್ ದೇವಭೂತಋತ್ವಿಗಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ರಾಜಸೂಯೇ ಪ್ರತಿತಂತ್ರಂ ದಕ್ಷಿಣಾಭೇದೇನ ತದಾ ನೇತವ್ಯಋತ್ವಿಕ್ತ್ವಭೇದೇಽಪಿ ಋತ್ವಿಕ್ತ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾಃ ಪುರುಷಾ ರಾಜಸೂಯಾರಂಭೇ ಯಾವತ್ಸಮಾಪ್ತಿ ನಿಯತಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ನ ತು ತತ್ರ ತಂತ್ರೇ ಭಿನ್ನೇಽಭಿನ್ನಾಪೇಕ್ಷಾ ಕರ್ತುಮುಚಿತಾ ಕಾಲವಿಶೇಷಕರ್ತ್ತವ್ಯೇಷು ತಂತ್ರಾಂತರೇಷು ಕದಾಚಿದೃತ್ವಿಙ್ಮೇಲನೇನ ಕರ್ಮವಿಘ್ನಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯೇಕಾದೇಶೇ ರಾಜಸೂಯಾಂತರ್ಗತಕರ್ಮಣಾಂ ಭಿನ್ನತಂತ್ರಾಣಾಮಪಿ ಋತ್ವಿಕ್ತಂತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ತಥಾ ತಸ್ಯ ಚಿತ್ರರಥವಂಶ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಕುತಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ಏತೇನ ವೈಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ ತಮೇಕಾಕಿನಮನ್ನಾದ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಮಕುರ್ವಁಸ್ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥೋ ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರ್ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಚಿತ್ರರಥಾನುಷ್ಠಿತದ್ವಿರಾಚಕ್ರತುಮಹಿಮ್ನಾ ತದ್ವಂಶ್ಯೈರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಪತಿತ್ವಂ ಲಬ್ಧಮಿತ್ಯೇತಾವದೇವ ಹ್ಯುಕ್ತಂ ನ ತು ತದ್ವಂಶ್ಯಾನಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಅಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷಾದಸ್ಯಪತ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೇನ ಕ್ಷತ್ರಪತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಸರ್ವಂ ಚ ವೈದಿಕಂ ಲಿಂಗಮಿತಿ ।

ಅಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ಸಹ ಪಠಿತೇ ಕಾಪೇಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲಾತ್ ಚಿತ್ರರಥಯಾಜಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯೋಯಮಭಿಪ್ರತಾರೀತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ಅವಿದಿತಪೂರ್ವಸ್ಯ ಹಸ್ತಿನೋ ನಿಕಟೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಪುರುಷೇ ಹಸ್ತಿಪಕೋಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಸತ್ಯಯಮಸ್ಯ ಶಿಕ್ಷಣೀಯೋ ಹಸ್ತೀತಿ ಬುದ್ಧಿವದ್ ಋತ್ವಿಕ್ಷು ಪಿತೃಭೂತಾನಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವರಾಜಚರಿತ್ರೇಷು ಬಹುಶೋ ಯಾಜ್ಯಯಾಜಕಕುಲವ್ಯವಸ್ಥಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯತ್ವೇನ ಚಿತ್ರರಥವಂಶ್ಯತ್ವಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ಅಥ ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರುಕ್ಥ್ಯಃ ಪೂರ್ವಮಹರ್ಭವತ್ಯಾಯುರುತ್ತರ ಇತಿ ದ್ವಿರಾತ್ರಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಸ್ಯೈಕಾಕಿನಮೇವೈನಮನ್ನಾದ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯೈನಂ ದ್ವಿರಾತ್ರಯಾಜಿನಮೇಕಮೇವ ಭ್ರಾತೃವರ್ಗಾದಿಜ್ಞಾತಿಮಧ್ಯೇ ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಲೋಕೇಷ್ವೇನಮೇಕಮೇವೈಶ್ವರ್ಯ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ಕರೋತೀತಿ ತದಧಿಕೈಶ್ವರ್ಯಾದೀನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ತತಶ್ಚ ತದನಂತರಶ್ರುತೇ ಏತೇನ ವೈಚಿತ್ರರಥಮಿತ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನೇ ಫಲರೂಪತಯಾ ಶ್ರುತಂ ಕ್ಷತ್ರಪತಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯರೂಪಮಿತಿ ಜ್ಞಾತೀನಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇನ ಫಲಭಾಗಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ತತಶ್ಚೋಕ್ತಹೇತ್ವವಲಂಬನಬುದ್ಧೀನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್ ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತೇನ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನೌತ್ಸರ್ಗಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಬಲಾದುದಾಹೃತಲಿಂಗಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಅಮಾತ್ಯಪ್ರೇಷಣಾದಿನೇತಿ ।

ವೈಶ್ಯಾದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕನ್ಯಾಯಾಂ ಕ್ಷತ್ತಾ ನಾಮ ಪ್ರಜಾಯತೇ ।
ಜೀವಿಕಾವೃತ್ತಿರೇತಸ್ಯ ರಾಜಾಂತಃಪುರರಕ್ಷಣಮ್ ॥
ಇತ್ಯುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕ್ಷತುರಮಾ ರಾಜ್ಞಃ ಸಮೀಪೇ ಭಾವಾದ್ಯೌಗಿಕಮಮಾತ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಮಾತ್ಯಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಟೀಕಾಯಾಂ ರೇಫಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಷ್ಠಶಬ್ದಶ್ಚೇತ್ ಪ್ರಷ್ಠೋಽಗ್ರಗಾಮಿನೀತಿ ವೈಯಾಕರಣನಿಪಾತೇನ ತಸ್ಯಾಗ್ರಗಾಮಿವಾಚಿತ್ವಾತ್ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಋಕಾರಯುಕ್ತಂ ಪಾಠಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತು ಕ್ಲಿಷ್ಟಃ ಪರಸಪ್ತಮ್ಯಂತಪದಬಹುವ್ರೀಹಿರಾಶ್ರಿತಃ ।

ತತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಇದಮಪಿ ಪ್ರಾಯಿಕಮುಖ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಲಿಂಗಮ್ । ಸಂಭವತಿ ಹ್ಯತಿಕ್ರಾಂತಮರ್ಯಾದಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಬಲವತೋಽವೇಷ್ಟ್ಯಧಿಕರಣದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ರಾಜ್ಯಪಾಲಯಿತೃತ್ವೇನ ಕ್ಷತೃಪ್ರೇಷಣಾದಿಕಮ್ ।

ಆದ್ಯಸೂತ್ರ ಏವೇತಿ ।

ನ ಚಾಧ್ಯಯನನಿಯಮಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಯಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತ್ವೋಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ ಕಥಮಿಹ ತಸ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಸೂಚಿತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ನ್ಯಾಯತೋ ರೂಢ़ಿಪ್ರಚ್ಯಾವನಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಯನಾಭಾವಂ ಹೇತುಮುಪನ್ಯಸ್ತವತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ತದುಪಪಾದಕೋಽಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರನಿಯಮೋಽಪ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರ ಏವ ಸೂಚಿತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: । ಅತ ಏವಾತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಸಂಸ್ಕಾರಶಬ್ದೋ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಪರತಯೈವ ಭಾಷ್ಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯಾಲೋಚ್ಯ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾನುಸಾರೇಣಾತ್ರ ಪುನರುಕ್ತಿಶಂಕಾ ಸ್ವಯಂ ತ್ವಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರನಿಯಮಃ ಶಬ್ದಾರೂಢತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸೂತ್ರಾರ್ಥ ಏವ ವಕ್ತುಮುಚಿತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ತಥಾಽವೋಚತ್ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಸ್ವಮತೇ ರೂಢ़ಿಪ್ರಚ್ಯಾವಕನ್ಯಾಯ: ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಸೂಚಿತ ಏವ ತೇನ ಹಿ ಶುಗಾದ್ರವಣಸ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ಸೂಚಿತತ್ವಾತ್ । ಸ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ಇತಿ ಅಬುದ್ಧಿಸ್ಥರೂಢಿತೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಯೋಗೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ನ್ಯಾಯಃ ಸೂಚಿತಃ ।

ಉಪಸದನೇತಿ ।

ನನು ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇದಿತಿ ವಿಹಿತಂ ಶಿಷ್ಯಕರ್ತೃಕಂ ಗುರುಕರ್ಮಕಮುಪಸದನಂ ತಂ ಹೋಪನಿನ್ಯಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾವಗತಕರ್ತವ್ಯತಾಕಮ್ ಆಚಾರ್ಯಕರ್ತೃಕಂ ಶಿಷ್ಯಕರ್ಮಕಮ್ ಉಪನಯನಮಿತಿ ಭೇದಸತ್ತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಪರ್ಯಾಯತೋಕ್ತಿಃ । ಉಚ್ಯತೇ । ಶಿಷ್ಯೇಣೋಪಸದನೇ ಕೃತೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಕರ್ತೃಕಂ ಶಿಷ್ಯಭಾವಂ ಸ್ವಸಮೀಪಾವಸ್ಥಾನಾನುಮತ್ಯಾದಿರೂಪೋಪನಯನಂ ವಿನಾ ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ಯತ್ರೋಪಸದನಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ತದೇವೋಪನಯನಸ್ಯ ಗಮಕಮಿತಿ ವ್ಯಂಜಯಿತುಂ ಗಮಕವಾಚಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಗಮ್ಯೇ ಪರ್ಯಾಯತೋಕ್ತಿಃ ಪರ್ಯಾಯೋಕ್ತಾಲಂಕಾರೇ । ನನು ಶೂದ್ರಶ್ಚತುರ್ಥೋ ವರ್ಣ ಏವ ಜಾತಿರಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮರೂಪೋಪನಯನಾಽಸಂಭವೇಽಪಿ ಸಚ್ಛೂದ್ರಾಣಾಮಮಂತ್ರಕಂ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಂ ಸಂಭವತಿ । ಮಾನವಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇ ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹತೀತ್ಯೇತದನಂತರಂ
ಧರ್ಮೇಪ್ಸವಸ್ತು ಧರ್ಮಜ್ಞಾಃ ಸತಾಂ ವೃತ್ತಿಮನುವ್ರತಾಃ ।
ಮಂತ್ರವರ್ಜಂ ನ ದುಷ್ಯಂತಿ ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಚ ॥
ಇತ್ಯಮಂತ್ರಕಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಾತ್ । ತಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕನಿಷೇಧಗೋಚರದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮರೂಪೋಪನಯನಾಽವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಾಽವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪನೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಾತ್ ತತ್ತ್ವರಹಿತವಚನೇನ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ದ್ಧಾರಣೇ ಸತ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಂಗೇ ಸತ್ಯಕಾಮೋಪನಯನೇ ಗೌತಮಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನೇಽಪಿ ನಿಷೇಧೋನ್ನಯನಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಂ ತದತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಗೋತ್ರಪ್ರಶ್ನಲಿಂಗೇನ ಸತ್ಯಕಾಮೋಪನಯನಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನತ್ವಾವಗತ್ಯಾ ತಚ್ಛೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ದ್ಧಾರಣಸ್ಯ ತತ್ರೈವೋಪಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾಸ್ಯೋಪದಿಶೇದ್ಧರ್ಮಮಿತ್ಯುದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣಮಾನವವಚನಾನುಸಾರೇಣ ತದೀಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶೂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಯೇಽಭ್ಯನುಜ್ಞಾತಾಃ ಪಾಕಯಜ್ಞಾದಯಸ್ತನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪಾಖ್ಯಾನಶ್ರುತಸ್ಯ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ದ್ಧಾರಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತಾಯಾ ಅಪ್ಯುಪಪತ್ತಾವನ್ಯಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗೇನ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನವಿದ್ಯೋಪದೇಶಾರ್ಥತಾಯಾ ಅಪಿ ಕಲ್ಪನೌಚಿತ್ಯಾಚ್ಚ ।
ಅನೃತಂ ಚಾತಿವಾದಶ್ಚ ಪೈಶುನ್ಯಮತಿಲೋಭತಾ ।
ನಿಕೃತಿಶ್ಚಾಭಿಮಾನಶ್ಚ ಜನ್ಮತಃ ಶೂದ್ರಮಾವಿಶತ್ ॥
ಇತಿ ಮನೂದಿತಂ ಶೂದ್ರಭಾವಪ್ರಯೇಾಜಕಮ್ ।

ತಾನ್ ಹೇತಿ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ।

ನನು ಸಮೀಪಪ್ರಾಪಣನಿಷೇಧೇ ಕಥಂ ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಲಾಭಃ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಶಿಷ್ಯಭಾವತತ್ಕಾರ್ಯಶುಶ್ರೂಷಾದ್ಯನುಮತಿಪೂರ್ವಕಂ ವೈಧಮುಪನಯನಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ತು ಸಮೀಪಪ್ರಾಪಣಮಾತ್ರರೂಪಂ ಲೌಕಿಕಮಪಿ । ಅತ ಏವ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣಾಜಾತಶತ್ರುಣಾ ವಾ ಲೋಕೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿವಿದಿಷಯೋಪಸನ್ನಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಭಾವೇನಾನುವ್ರಜನಮನನುಮತ್ಯ ತಂ ಪಾಣೌ ಗೃಹೀತ್ವೈವ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾಪನಾಯ ಸುಪ್ತಪುರುಷಸಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಾಮ್ನಾತಮ್ । ತತ ಇಹ ಬಾಲಾಕಿಃ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಾಮೋಪ ತ್ವಾ ಯಾನೀತಿ ತಂ ಹೋವಾಚಾಜಾತಶತ್ರುಃ ಪ್ರತಿಲೋಮಮೇವ ತತ್ಸ್ಯಾದ್ಯತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನುಪನಯೇದೇಹಿ ವ್ಯೇವ ತ್ವಾಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ತಂ ಪಾಣಾವಭಿಪದ್ಯ ಪ್ರವವ್ರಾಜ ತೌ ಹ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮೀಯತುರಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣಾಂ ಪುನಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿವಿದಿಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಅಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನನು ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ವೇದಶ್ರವಣಾದಿಷು ದಂಡವಿಧಾನೇನ ನಿಷೇಧಾವಗಮೇಽಪಿ ವೇದವಿದ್ಭ್ಯೋಽವಗತ್ಯ ವೇದಾಧ್ಯಯನರಹಿತಾನಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಮಿವ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್
ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾನ್ನೋಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ನ ಹವಿಷ್ಕೃತಮ್ ।
ನ ಚಾಸ್ಯೋಪದಿಶೇದ್ಧರ್ಮಂ ನ ಚಾಸ್ಯ ವ್ರತಮಾದಿಶೇತ್ ॥
ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಮಾಚಷ್ಟೇ ಯಶ್ಚೈವಾದಿಶತಿ ವ್ರತಮ್ ।
ಸೋಽಸಂವೃತಂ ನಾಮ ತಮಃ ಸಹ ತೇನೈವ ಗಚ್ಛತಿ ॥
ಇತಿ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಯೇ ವೈಶೇಷಿಕಧರ್ಮಾಃ ಯೇ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಶೂದ್ರಸಾಧಾರಣಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವೈದಿಕಾರ್ಥಗ್ರಾಹಣೇ ಸಹ ತೇನೈವ ಶೂದ್ರೇಣ ಗುರೋರ್ನರಕಪಾತೋಕ್ತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತೇಷಾಂ ಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಾದಿಮೂಲವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಃ । ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನಿತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಶೈವವೈಷ್ಣವಾದ್ಯಾಗಮವರ್ಣಿತಯಜಮಾನಕರ್ತೃಕ್ರವೈದಿಕಮಂತ್ರಾದ್ಯುಚ್ಚಾರಣಾಽನಪೇಕ್ಷವ್ರತನಿಯಮೋಪಾಸನಾದಿ ಸಂಭವತೀತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ನನು ದಾನಸ್ಯ ದ್ವಿಜಾತ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೋಕ್ತಿಃ ದಾನಂ ಚ ದದ್ಯಾತ್ ಶೂದ್ರೋಽಪಿ ಪಾಕಯಜ್ಞೈರ್ಯಜೇತ ಚೇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿತಿ ।

ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಧ್ಯಯನಮಿಜ್ಯಾ ದಾನಮಿತ್ಯೇತದನಂತರಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ಯಾಧಿಕಾಃ ಪ್ರವಚನಯಾಜನಪ್ರತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಽಸಾಧಾರಣ್ಯವಚನಾತ್ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ದಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಗ್ರಹವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಸಾಧಾರಣ್ಯಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ನ ತು ಶೂದ್ರಸ್ಯ ದಾನನಿಷೇಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥

ಕಂಪನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕಂಪನಾತ್ ॥೩೯॥ ನನು ಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ಪ್ರಾಣೇ ಬಾಹ್ಯವಾಯುಭೇದೇಽಪಿ ತದುಭಯಭೇದೇ ವಿಷಯವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯೈಕ್ಯೇನ ತದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಂ ದರ್ಶಯನ್ನವತಾರಯತಿ -

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ನನು ಬಾಹ್ಯವಾಯೌ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ ಕಥಂ ಶ್ರುತಿಃ ವಾಯುವಿಕಾರಭೂತಾಶನಿವಾಚಿನಸ್ತಸ್ಯ ವಾಯಾವಪಿ ಲಕ್ಷಣಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ವಾಯುಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ।

ಅಶನ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಸ್ಯೈವ ವಾಯೇಾರುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿರ್ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಪ್ರಾಣಬಾಹ್ಯವಾಯೂ ದ್ವಾವುಪಾಸ್ಯೌ ಕಿಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತೇ ಪ್ರಾಣ ಏಕ ಏವೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತಾಂ ತೃತೀಯಪಾದೇ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಸ್ಯಾನುಷಂಗನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತಾಂಗೀಕಾರೇಣ ತೃತೀಯಪಾದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವವರ್ಣನೇಾಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಪ್ರಾಣೋ ವಜ್ರೋದ್ಯಮನಹೇತುರಸ್ತಿ । ಯದ್ಯನುಷಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ಬಾಹ್ಯೇ ವಾಯೌ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಯತೇ ತದಾಪಿ ವಜ್ರೋದ್ಯಮನಹೇತುತ್ವೇನ ಬಾಹ್ಯವಾಯುರೇವೋಪಾಸ್ಯಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದಿತಿ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರೇವ । ತಥಾ ಸತಿ ವಜ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ಶಂಕಾಶೂಕರಹಿತಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅತ ಏವಾಯಮರ್ಥ: ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ । ನನು ಸೂತ್ರೇ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾಭಾವೇನ ನ್ಯೂನತಾಮಾಶಂಕ್ಯ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯನುವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪರಿಹಾರಃ ಕೃತಃ ।

ತತ್ರಾನುವೃತ್ತೇನ ಶಬ್ದಾದಿತ್ಯನೇನಾತ್ರೌಚಿತ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಏವ ಹಿ ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಃ ತತೋ ನ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಃ ಪ್ರಮಿತೋಽಸ್ತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಥಿತೇ: ಪ್ರಾಗಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಶಬ್ದೋಽತ್ರೇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದವಶಾತ್ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಂಪಯಿತೃತ್ವೇನ ಯಃ ಪ್ರಮಿತಃ ಸೋಽತ್ರ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಪದಾನುಸಾರಿಸಂಕೋಚಾಽಸಂಕೋಚಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ಸಾಕಲ್ಯಮರ್ಥ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮೇವ ।

ನಿಯಂತೃತ್ವಾದೀನೀತಿ ।

ನನು ನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿವತ್ ಪ್ರಾಣಬಾಹ್ಯವಾಯೂಪಾಸನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂಗಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾಽವಿರೋಧೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಏವಂ ಚೋಪಾಸನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಫಲಕೀರ್ತ್ತನಮಪಿ ನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತೇ । ಪಶ್ವಾಪ್ತಿಫಲಕಸೋಮಾಪೌಷ್ಣಪಶ್ವಂಗಯೂಪಪ್ರಕೃತ್ಯುದುಂಬರತಾವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದೇ ಊರ್ಜಂ ಪಶೂನಾಪ್ನೋತೀತಿ ಪ್ರಧಾನಫಲಸ್ಯೇವಾಧಾನಾಂಗಪೂರ್ಣಾಹುತ್ಯರ್ಥವಾದೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನವಾಪ್ನೋತೀತಿ ತದುಪಕರ್ತ್ತವ್ಯೇಷ್ಟಿಸೋಮಾದಿಫಲಸ್ಯೇವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಫಲಸ್ಯಾನುವಾದೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ । ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸರ್ವಲೋಕಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಶಾಸಿತೃತ್ವಾದಿಪದೇ ತನ್ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂಗತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟದ್ವಾರಕೋಪಾಸನಾರೂಪತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ ।

ಏಜತಿ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ।

ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನೇತಿ ಮಂತ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರತ್ವೇನೇದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಟೀಕಾಯಾಮೇಜತೀತ್ಯೇತತ್ ಸ್ವಶಾಸನಾತಿಲಂಘನೇ ಕಿಮಯಂ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಯಾತ್ ಕಂಪತ ಇತ್ಯೇವಂಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಿಭ್ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ತದೇವ ಚೋತ್ತರಮಂತ್ರಾನುಗುಣಂ ತತ್ರಾಸ್ಯೇತಿ ಪದೇನೈತನ್ಮಂತ್ರಪ್ರಕೃತಂ ಭಯಹೇತುಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ತದೀಯಸಕಲಭಯಹೇತುತ್ವಸ್ಯಾಗ್ನಿಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧದೇವತಾಭಯಹೇತುತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇವಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸದ್ಭಾವಮಜಾನತಾಂ ಮನುಷ್ಯಪಶುಪಕ್ಷಿಸರೀಸೃಪಾದೀನಾಂ ತಚ್ಛಾಸನಾತಿಲಂಘನಪ್ರಯುಕ್ತಭಯಾಽಭಾವೇನ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಸದ್ಭಾವಜ್ಞಾತೃಷು ಸಂಕೋಚಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಂಕೋಚದೋಷಾಪಾದನಮಲಗ್ನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಉತ್ತರಮಂತ್ರಸ್ಯ ತು ಮಹದ್ಭಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಥಿರೀಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನೈತದೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಶ್ನುತೇ ।

ತಚ್ಚ ತತ ಏವೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ತತೋ ನಿಃಸೃತಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದೇಜತೀತ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದಂ ವಿನಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ತಥಾ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಸರ್ವಾನ್ನಿಮಂತ್ರಿತಾನಾನಯೇತ್ಯತ್ರೇವ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕೋಚಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಮವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ವ್ಯಷ್ಟಿರಿತಿ ।

ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಣಾದಿರೂಪೇಣ ವಿವಿಧಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವ್ಯಷ್ಟಿಃ ಸಮಂತಾತ್ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇನ ಸೂತ್ರರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸಮಷ್ಟಿಃ । ಅಶೂ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಿತಿ ಧಾತೋರಷ್ಟಿಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಾಚೀ । ಕಂಪನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸಾಧಾರಣ್ಯಶಂಕಾಭಿಭೂತತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥

ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥೪೦॥

ಉತ್ಕರ್ಷವಾಚೀತಿ ।

ನನು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇವ ಪರಶಬ್ದಯೋಗೇಽಪಿ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತ್ವಾಭಾವೋಽಸ್ತು । ಮೈವಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಕ್ ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಿತಿ ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಚೋತ್ತರಯೋರುದ್ಗಮನಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೋರಿಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದ್ಯಥೈತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾದಿತ್ಯಾದ್ಯವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯತೇಜಃಪರತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ತದನುರೋಧೇನ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತಾವಪಿ ತದುಭಯಮವಿಗಣಯ್ಯ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ವರ್ಣಯತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ ಪಕ್ಷೇ ಪರಶಬ್ದಾನುರೋಧೇನ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಾದಿತಿ ।

ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇಃ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮಪಹಾಯ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮಾತ್ರೇ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಕೋಚ: ।

ಆದಿತ್ಯಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪೀಹ ತಸ್ಯ ತದುಪಾಸನಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಕರಣಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ । ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಮಪಿ ಬಹುವ್ಯವಹಿತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಮೂರ್ದ್ಧನ್ಯನಾಡ್ಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯಾದಿತ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕೇನ ದ್ವಾರೇಣ ನಿರುಪಾಧಿಕಾಽಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಮೀಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತದುಪಪಾದನಸ್ಯ ಕರ್ತ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ತತ್ಪ್ರಕರಣತ್ವೇನೇಾಪಲಕ್ಷಿತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಧ್ವನಿತೇತಿ ।

ಪೂರ್ವವತ್ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಾಭಾವಾದಿತಿ ಟೀಕಯಾ ಕಂಠೋಕ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿಃ ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಸ್ತಾ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯುತೇತಿ ತದನಂತರೋಕ್ತ್ಯಾ ಧ್ವನಿತಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿರುಪನ್ಯಸ್ತೇತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ಸ್ವರಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಅಹ್ನಃ ಖಃ ಕ್ರತಾವಿತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಪ್ರತ್ಯಯಾದೇಶೇ ಆದ್ಯುದಾತ್ತಶ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತದಾದೇರೀಕಾರಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವೇನಾಹೀನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಧ್ಯೋದಾತ್ತಸ್ವರಲಾಭಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಹೀನೋ ವಾ ಪ್ರಕರಣಾದ್ ಗೌಣ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವರ್ತನಪೂರ್ವಕಮುತ್ಕರ್ಷಸ್ಯಾಸಂಯೋಗಾತ್ತು ಮುಖಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಪಕೃಷ್ಯೇತೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿವೀತಂ ಗಲವೇಣಿಕೇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಪರಿಕರಬಂಧ ಇತ್ಯನ್ಯೇ ।

ತದುಭಯಾಲಂಬನೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಕಂಠಾಲಂಬೀತಿ ।

ಇಷ್ಟದೇವತಾ ಯಾಗೋದ್ದಿಷ್ಟದೇವತಾ ।

ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾನಾಮಿತಿ ।

ಅವಘಾತಸ್ಯ ವ್ರೀಹ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ತನ್ನಿಯಮೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾದ್ ವ್ರೀಹಿಷು ವೈತುಷ್ಯಸ್ಯೋಪಾಯಾಂತರತೋಽಪಿ ಸಂಭವೇನ ವ್ರೀಹಿಸ್ವರೂಪೇ ತದನ್ವಯಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ತದನ್ವಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾಂ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಾಽಪೂರ್ವೀಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಽಽಶ್ರೀಯತ ಇತ್ಯಾದಿಕಮಿಹೋದಾಹರಣಮ್ ।

ಆನರ್ಥಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಸ್ತುತಿರಪ್ಯನರ್ಥಕಪ್ರಾಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಚ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ನ ಚ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಗ್ರಂಥಯೋಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಣೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಶಂಕಾಮುಖಭೇದೇನಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಅತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಗುಣೋಪಾಸನವಿಷಯತ್ವಶಂಕಯಾ ಜೀವಾಭಿನ್ನನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಕರಣಾನುವೃತ್ತಿಃ ಸೂತ್ರೇ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಹೇತುಕೃತಾ ನ ಸ್ಪಷ್ಟೇತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ । ಸಾ ಶಂಕಾ ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ದಹರಾಧಿಕರಣೇಸ್ಫುಟೀಕೃತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ॥

ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥೪೧॥

ನೈವಮಿಹೇತಿ ।

ನನ್ವಿಹಾಪಿ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತಿ ನಿರ್ವಹಿತೇತ್ಯಸ್ಯ ನಿರುಪಸರ್ಗಾಭಾವೇ ವೋಢೃಪರತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇನ ಕರ್ತೃಪರತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ವೈ ನಾಮೇತಿ ನಿಪಾತದ್ಯೋತಿತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿಹೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶ ಇತಿ ಧರ್ಮನಿರ್ದೇಶೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾವರ್ತ್ತ್ಯಂ ಪರ್ಯ್ಯವಸ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ಭೂತವದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಲೋಕವೇದಸಾಧಾರಣ್ಯೇನಾಕಾಶ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀತ್ಯತ್ರ ತು ವೈಶಬ್ದದ್ಯೋತಿತಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಕಾಶೇ ಧರ್ಮಿಣ್ಯನ್ವಯಃ ಕಿಂ ತು ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವರೂಪೇ ಧರ್ಮೇ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಗತ್ಯಾ ಕೇವಲವೈದಿಕ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ । ಸಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನ್ವಯಿನೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಏವೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಹೇವ ತತ್ರ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಲಿಂಗಮವಲಂಬ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಅತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತೋಪಕ್ರಮಗತಾಕಾಶಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ಸತ್ಯಪಿ ನಿರುಪಸರ್ಗೇ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿದವಕಾಶರೂಪಾಧಿಕರಣತಯಾ ವೋಢೃತ್ವಮೇವ ನಿರ್ವಹಿತೇತ್ಯನೇನೇಾಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಂತರಾಶಬ್ದೋಕ್ತಮಧ್ಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತೇನ ಸಾರತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನಿರ್ವೋಢಾ ಯ ಆಕಾಶ ಇತಿ ।

ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಃ ಪ್ರೇಷಯಿತಾ ಯಸ್ತಾವದಂತರಾ ವರ್ತತೇ ಸ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಯೋರ್ಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನಿಯಂತೃತ್ವಮಿತಿ ।

ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ಯೇದಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮನರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸತ್ಯಪ್ಯವಕಾಶದಾತೃತ್ವ ಇತಿ ।

ಸಕಲನಾಮರೂಪಾವಕಾಶದಾತೃತ್ವಂ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾ ಕಥಂಚಿತ್ತದಸ್ತು ನಾಮ ತಥಾಪಿ ತನ್ನಿರ್ವಹಿತೇತಿ ನಿರುಪಸೃಷ್ಟೇನ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ತು ತದ್ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ । ನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಲಿಂಗಾನುರೋಧೇನ ನಿರ್ವಹಿತೇತ್ಯೇತದವಕಾಶದಾತೃತ್ವಪರತಯಾ ಯೋಜ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಯತೋ ನಿಪಾತಸಮುದಾಯೋ ನಾಕಾಶಶಬ್ದವಿಷಯಸ್ಯ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ಕಿಂ ತು ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವರೂಪವಿಧೇಯವತ್ತ್ವೇನ । ತಥೈವ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಃ ಖಲು ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ದೇವದತ್ತಃ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ನ ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತದನ್ಯೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ಕಿಂ ತು ವಿದ್ವತ್ತ್ವೇನ ದೇವದತ್ತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಸಕಲನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕಾಶಶಬ್ದೋಕ್ತಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ನಾಮಭೇದೇನ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಭಿನ್ನಧರ್ಮ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ದೇವದತ್ತಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೇಾರಿತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ತಿಸ್ರ ಏವ ಸಾಹೂಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವೈದಿಕವಾಕ್ಯಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಚಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾಪಿ ನಾಮರುಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವತದ್ವದನ್ಯತ್ವಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಯಾ ತದ್ವಶಾದಭೇದೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ಭೇದಾಽಭೇದಪ್ರತ್ಯಾಯಕೋಪನಿಪಾತೇ ಚಾಽಭೇದಪ್ರತ್ಯಾಯಕಾನುರೋಧ ಏವ ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಲಾಘವಾತ್ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾನುಗ್ರಹಾತ್ । ತೇ ಯದಂತರೇತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿಯತ್ಪದಾನುಗ್ರಹಾಚ್ಚ । ಕಿಂ ಚ ನಾಮಭೇದಧರ್ಮಿಭೇದರೂಪಭೇದಲಿಂಗಾವಗತಿರಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಭಾಗದ್ವಯಪರಾಮರ್ಶಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿಲಂಬಿತಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವತದ್ವದನ್ಯತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾವಗತಿರೇಕೈಕಭಾಗಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಾಪೇಕ್ಷಾ ಶೀಘ್ರಾ । ತತಶ್ಚ ಯಥಾಽಽಗ್ನಾವೈಷ್ಣವಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ ಸರಸ್ವತ್ಯಾಜ್ಯಭಾಗಾ ಸ್ಯಾದ್ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಶ್ವರುರಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಾಽಽಗ್ನೇಯಾಽಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯತ್ರಯಪರಾಮರ್ಶಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಿತಾದಾಗ್ನಾವೈಷ್ಣವಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಯೋರ್ನಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಿಂ ತು ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಶೀಘ್ರಾದ್ ದ್ವಿದೇವತ್ಯೈಕದೇವತ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾದಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿ: ತಥಾತ್ರಾಪಿ ವಿಲಂಬಿತಲಿಂಗಾನ್ನ ಭೇದಾವಗತಿಃ ಕಿಂ ತು ಶೀಘ್ರಲಿಂಗಾತ್ ತದಭೇದಾವಗತಿರ್ಭವತೀತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಮರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಧಕತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ । ನನು ಟೀಕಾಯಾಂ ತೇ ಯದಂತರೇತ್ಯಸ್ಯ ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಯದ್ವರ್ತತ ಇತಿ ಯೋಜನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮರೂಪಸಾರತ್ವಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಾಕಾಶಮಂತರೇತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಿವರಣದರ್ಶಿತಯೋಜನಾಂತರೇಣ ನಾಮರೂಪಾಧಾರತ್ವಮರ್ಥಾಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಶ್ರುತಾಂತರಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಽವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುಕೂಲಂ ಚ ಭವತಿ । ತಥಾ ಕಿಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅಂತರಾಶಬ್ದಯೋಗೇ ತ್ವಾಂ ಚ ಮಾಂ ಚಾಂತರಾ ಕಮಂಡಲುರಿತ್ಯಾದಾವವಧಿದ್ವಯನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನೇನ ಶ್ರುತಾವಂತರಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಪಕ್ಷ ಏವ ಯುಕ್ತಃ । ಉದಾಹೃತಟೀಕಾವಾಕ್ಯಮಪಿ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಪರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಸ್ಯ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ನ ಕೃತಮ್ । ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ ।
ತತಃ ಖಡ್ಗಂ ಸಮುದ್ಯಮ್ಯ ರಾವಣಃ ಕ್ರೂರವಿಗ್ರಹಃ ।
ವೈದೇಹೀಮಂತರಾ ಕ್ರುದ್ಧಃ ಕ್ಷಣಮೂಚೇ ವಿನಿಃಶ್ವಸನ್ ॥
ಇತಿ ಭಟ್ಟಿಕಾವ್ಯೇ ವಿನಾಽಪ್ಯವಧಿದ್ವಯಮಂತರಾಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ ॥

ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯೌ

ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ॥೪೨॥

ಕರ್ತೃಸ್ತುತಿರಿತಿ ।

ನನ್ವನನ್ವಾಗತಪುಣ್ಯೇನೇತಿ ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನಿತಿ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶ ಉಚ್ಯತೇ ಸ ಕಥಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿಸ್ತುತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ತಯೋರ್ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ । ಸ ನ ಸಾಧುನೇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತವಿಷಯಮೇವ । ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಶೇತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವೇ ಮೃತ್ವಾಪಿ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧ ಉಕ್ತ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸಂಸಾರ್ಯನುವಾದೇನ ತಸ್ಯಾಽಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾವಿಧಾನಪರಮಿದಂ ಪ್ರಕ್ರರಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಸೂತ್ರಾನುಗುಣಮಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯ ಇವ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿವಾಕ್ಯಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಪರಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯುತಾಽಭೇದಪ್ರತಿಕೂಲಸ್ಯ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಲ್ಪೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕೃತಃ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತಾಮಾಶಂಕ್ಯ ತದಾಲಂಬನಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನವತಾರಯತಿ -

ನನ್ವಸಿದ್ಧೇ ಇತಿ ।

ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತನವಿಷಯಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಜೀವವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ತಾಸು ಕಾಸಾಂ ಚಿತ್ತದತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಗೌರವಪರಾಹತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನಂದಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಜೀವಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಚೀನಾಧಿಕರಣೈಃ ಪ್ರಸಾಧಿತಮಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಮೀಶ್ವರಂ ತದಸಾಧಾರಣಾನಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದೀನಿ ಚ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಖಲು ತೈಸ್ತತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ । ಈಶ್ವರ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮೂಲೇ ಕುಠಾರನಿಧಾನೇ ತದೀಯಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದೀನೀಹ ನಿರಸ್ತಾನೀತಿ ತೈಸ್ತತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ಕಥಮವತಿಷ್ಠೇತ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿತ್ವಾಭಿಮತಾಃ ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ ಯಥಾಯಥಂ ಜೀವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಚ ಶ್ರುತಯಃ । ಲಿಂಗಾನಿ ಚ ಕಾರಣತ್ವಾದೀನ್ಯದೃಷ್ಟದ್ವಾರಕಾಣಿ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಾನ್ಯೌಪಚಾರಿಕಾವಸ್ಥಾಭೇದಕೃತಭೇದಾವಲಂಬನಾನಿ ಚ ಸಂತಿ ಜೀವವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ । ಅತ್ರತ್ಯಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವೇನೌಪಚಾರಿಕ: । ಅತೋ ನ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಹೃದಯಮಿತ್ಯಾಶಯಃ । ಪ್ರಾಗ್ವಿಚಾರಿತಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮೀಶ್ವರಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯಪರತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ಯೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಯಸ್ತೈರೇವ ಮಾ ಭೂದೀಶ್ವರ ಇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಲಾಘವಮಾತ್ರಲೋಭೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಕಮನಾದಿಸಕಲಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಾಹಸ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸಕಲಜೀವಜಡ़ವಿಲಕ್ಷಣಮೇಕಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಮೇತಾವತಾಮೌಪನಿಷದವಾಕ್ಯಾನಾಮತಿಕ್ಲಿಷ್ಟನಯನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪದೂಷಣಾಭಿಪ್ರಾಯ: ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಕಲ್ಪಮಿತಿ ।

ಇಹೇಶ್ವರೋ ನ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ದ್ವೇಧಾ ವಿಕಲ್ಪನೀಯಃ ಕಿಂ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನಾತ್ರ ನ ಸಂಕೀರ್ತಿತಃ; ಉತ ಸತ್ಯಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದೇನ ಸಂಕೀರ್ತನೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಽಭೇದಬೋಧನಾನುಕೂಲಂ ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಕಲ್ಪನಿರಾಸಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ಚಾತ್ರಾಪೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನುವಾದಮಾತ್ರಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಸ್ತುತಿರಪ್ಯನರ್ಥಕಪ್ರಾಯಾ ಸಾಽಪಿ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸಾಧುಕರ್ಮಣಿ ಸತಿ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಭೂಯಸ್ತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತನ್ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತತಃ ಕರ್ಮಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧೇಃ । ತದಸಿದ್ಧೌ ವಾ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೃತಮಪಿ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ನಿಷ್ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸನ್ನತಯಾ ತತಃ ಕರ್ಮನಿಂದಾಯಾ ಏವ ಪ್ರತೀತೇಃ ಕರ್ಮವಿಧಿಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವಾದಪಿ ಸಾಽಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ತಸ್ಮಾತ್ ಸುಷುಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಪತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾರ್ಥೋಪನ್ಯಾಸೇನ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪನಿರಾಸಃ ಕೃತಸ್ತಮಾಹ -

ಅಂತೇ ಚೇತಿ ।

ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಅಭೇದಬೋಧನಾನುಕೂಲಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪನಿರಾಸಸ್ತು ಸೂತ್ರಾದ್ ಬಹಿರೇವೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚಾನುವೃತ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಸ್ತಿ ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ತಸ್ಯ ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವಜ್ಞಾಪಕಾನಾಂ ತತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣವಿಷಯವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಶಿಷ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ತದರ್ಥಮಾದಾಯ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪನಿರಾಸಃ ಕೃತ ಇತಿ ನೇತವ್ಯಮ್ ।

ವಶಃ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।

ವಶ ಆಯತ್ತತಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದ್ ವಶ ಇಚ್ಛಾಪ್ರಭುತ್ವಯೇಾರಿತ್ಯಭಿಧಾನಕೋಶಃ ॥
ವೈಕುಂಠಾಚಾರ್ಯ್ಯವಂಶಾಂಬುಧಿಹಿಮಕಿರಣಶ್ರೀಮದದ್ವೈತವಿದ್ಯಾ-
ಚಾರ್ಯ ಶ್ರೀರಂಗರಾಜಾಹ್ವಯವಿಸ್ತೃತಯಶೋವಿಶ್ವಜಿದ್ಯಾಜಿಸೂನೋಃ ।
ಗ್ರಂಥೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪದ್ರುವರಪರಿಮಲೇ ಸರ್ವಜಿದ್ಯಾಜಿನೋಽಸ್ಮಿನ್
ಪೂರ್ಣಃ ಪಾದೋಽಜನಿಷ್ಟ ಭ್ರಮರಹಿತಹಿತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಧಾನಃ ॥

ಆನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ॥೧॥

ಪರಶಬ್ದ ಆಹೇತಿ ।

ನನ್ವತ್ರ ಪರಶಬ್ದಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯವಚನಃ “ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ” ಇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇಷು ಶ್ರುತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾತ್ , ಸಾಂಖ್ಯೈರಪ್ಯ”ವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರ” ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಸ್ಯ ತಥೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಶ್ರುತೇ -
“ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನೋ ಮನಸಃ ಸತ್ತ್ವಮುತ್ತಮಮ್ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಧಿ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಮಹತೋಽವ್ಯಕ್ತಮುತ್ತಮಮ್”॥
ಇತಿ ಮಂತ್ರಾಂತರೇ ಪರಶಬ್ದಸ್ಥಾನೇ ಉತ್ತಮಶಬ್ದದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ -  ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಇಹ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಮಾದುತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮುಚ್ಯಮಾನಂ ಯಸ್ಯ ಯಥಾ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯ ತಥೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಅತಃ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿಹ ಮಹದಾದಿಪದಾನಾಂ ಸ್ಮಾರ್ತಮಹದಾದಿತತ್ತ್ವತ್ರಯಪರತ್ವಸ್ಥಿತೌ ಮಹತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಕಾರಣತ್ವೇನೈವ ಭವೇದಿತಿ ಪರ್ಯವಸಿತಾರ್ಥಕಥನಮಿದಮ್ , ನ ತು ಪರಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಕಥನಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।

ಪೂರ್ವತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಏವಂ ಚ ಟೀಕಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಬ್ದೋ ದೋಷಮಾತ್ರಪರ ಇತಿ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಾನುವಾದಕವಾಕ್ಯಶ್ರುತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಸಂಭವೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಾನುವಾದಕವಾಕ್ಯಶ್ರುತಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಯಃ।

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।

ಇದಂ ನ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ಯಾಗಾದಿಶ್ರುತಿತನ್ಮೂಲಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತೇಽಪ್ಯನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತ್ರಿವಿಧಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಸರ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಕಪಿಲಸೂತ್ರೇ ಸಾಂಖ್ಯಸಪ್ತತ್ಯಾಂ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಪರಿಗಣನಾತ್ , ಕಿಂ ತು “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿ”ತ್ಯುದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯವ್ಯಕ್ತವಿಷಯಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್। ಉದಾಹೃತಶ್ರುತಿರ್ಹೀಂದ್ರಿಯಾದಿಪುರುಷಾಂತಪರಾಪರಭಾವಪರೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿವಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ಪ್ರಾಪಕಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಅವ್ಯಕ್ತವಿಷಯಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಃ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾದೇವ ಮೂಲಮಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ। ತದ್ಯದ್ಯಪಿ ’ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಿ’ತ್ಯಾದಿ ಕಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಕಪಿಲಸೂತ್ರವಾರ್ತಿಕೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಸದ್ವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ’ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತ್ಯೇವ ತನ್ಮತಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ಥೂಲಾತ್ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀನಿ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯಂತಾನಿ ಕಪಿಲಸೂತ್ರಾಣಿ ತದ್ವಾರ್ತಿಕಕೃತೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಇತ್ಯಾದೇರಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾದಿಪುರುಷಾಂತಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರೋತ್ಕರ್ಷೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾನೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೋಕ್ತಂ ರೂಪಾದಿಬುದ್ಧಿಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯೇಭ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಸ್ಥೂಲಭೂತಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯೇಭ್ಯಃ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಸ್ತಾತ್ಕಾರಣತ್ವೇನಾನುಮೇಯೋ ಮನಃಶಬ್ದೋದಿತೋಽಹಂಕಾರಃ। ಉಭಯೇಷಾಮಹಂಕಾರಕಾರ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಮಹಾಭೂತಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮ್। ಏವಮವ್ಯಕ್ತಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಕಾರಣತ್ವೇನಾನುಮೇಯತ್ವಾತ್ । ಪರತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಪರತ್ವಂ ।

ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅತ ಏವ ಚಾನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾನುಮಾನಸಿದ್ಧಮವ್ಯಕ್ತಮ್ ಏಕೇಷಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಯೋರನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಇತಿ ।

ಇತ್ಥಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಃ। ಘಟೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಮೃದ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಾ ಘಟಾವಸ್ಥಾ ವರ್ತತೇ ; ತದನಭಿವ್ಯಕ್ತಿ: ಪಿಂಡಾವಸ್ಥಾಽವೃತತ್ವಾದ್ ಘಟಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಪಿಂಡಾವಸ್ಥೋಪಮರ್ದೇ ಸತಿ ಖನನೇ ಕೂಪಜಲಮಿವ ಕ್ಷಾಲನೇ ಪಟಶೌಕ್ಲ್ಯಮಿವ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚ ತಥಾ ಸತಿ ಮುದ್ಗರಪಾತಾನಂತರಮಪಿ ಘಟಾವಸ್ಥಾಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ ; ಕಪಾಲಾನಿ ಚೂರ್ಣೀಕೃತ್ಯ ಜಲಮೃದಂತರಸಂಯೋಜನಮರ್ದನವ್ಯಾಪಾರೈರ್ಮಾರ್ದವಂ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ದಂಡಚಕ್ರಾದಿಮೇಲನೇ ಘಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿದರ್ಶನಾತ್। ನ ಚ - ದಗ್ಧಪಟಕಾರಣಾನಾಂ ಪುನಃ ಪಟಭಾವೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ : ತದ್ಭಸ್ಮನಾಂ ಕ್ಷಿತಿಪತಿತಾನಾಂ ಕಾರ್ಪಾಸತರುಫಲಪರಿಣತಿಕ್ರಮೇಣ ಪಟಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ। ನ ಚ ತಂತ್ವವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪಟಾವಸ್ಥಾವರಣತ್ವೇ ವಿರಲತಂತ್ವಾರಬ್ಧಪಟೇ ಪಟಾವಸ್ಥಾಽನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ; ಫಲಬಲೇನ ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷರಹಿತತಂತ್ವವಸ್ಥಾಯಾಸ್ತದಾವರಕತ್ವಾದಿತಿ। ಅತೋ ಮೃದಾದಿಕಮವ್ಯಕ್ತಘಟಾದ್ಯವಸ್ಥಾವದ್ ಘಟಾದ್ಯಾತ್ಮನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಉಪಪನ್ನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ।

ಯದ್ಯದ್ರೂಪಾನುರಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತದನಭಿವ್ಯಕ್ತತದ್ರೂಪಾನುರಕ್ತಕಾರಣಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೌ ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯಾಽನಭಿವ್ಯಕ್ತಘಟಾವಸ್ಥಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮೃದಾದಿಕಾರಣಕೋ ಘಟಾದಿರೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಪಕ್ಷೇ ಚ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಗುಣಕವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಂ ತದ್ಗುಣಕತ್ವಾದ್ ಘಟವದಿತಿ ಘಟೋ ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ತ್ವಗುಣೋದ್ಭವಾತ್ ಸುಖರೂಪಃ , ಯದೀಯಃ ಸೋಽನ್ಯೇನಾಪಹ್ರಿಯತೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ರಜೋಗುಣೋದ್ಭವಾದ್ ದುಃಖರೂಪಃ ,  ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿರೀಕ್ಷಣಾಭಾವಃ ತಂ ಪ್ರತಿ ತಮೋಗುಣೋದ್ಭವಾನ್ಮುಹ ವೈಚಿತ್ಯ ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗಮೇನಾಜ್ಞಾನರೂಪೋ ಮೋಹೋ ಭವತಿ। ತಾನಿ ಚ ಘಟಾವಸ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾಣಿ ಸುಖಾದಿರೂಪಾಣಿ ಮೃದವಸ್ಥಾಯಾಮಪ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಾನಿ ಸಂತ್ಯೇವ।

ಕಾರಣಗತೇತಿ ।

ಕಾರಣಗತಂ ಯದವ್ಯಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಂ ತದೇವ ಶಕ್ತಿರ್ನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಶಕ್ತಿರ್ನಾಮ ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ। ನೃಶೃಂಗವತ್ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್। ತಿಲೇಭ್ಯ ಏವ ತೈಲಂ ನ ಸಿಕತಾಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್।

ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಾಶ್ರಯೋಽಸ್ತೀತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾ ತದನಂತರಕಲ್ಪೇಽತ್ಯಂತಾಽಸತ ಉತ್ಪತ್ತೌ ನೃಶೃಂಗಾದೇರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ನನು ಕಿಂ ಪ್ರಕರಣಂ ? ಕಶ್ಚ ಪರಿಶೇಷಃ ? ಕಥಂ ಚ ತಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಶರೀರಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ? ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ವಿಶದಯತಿ -

ಅಯಂ ಭಾವ ಇತಿ।

ರಥಾದಿರೂಪಿತಾನ್ಯೇವ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತತ್ವೇನ ಬುದ್ಧೌ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಾನಿ ಷಟ್ಸಂಖ್ಯಯಾ ಚ ಸಮಾನಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನನು ವಿಷ್ಣುಪದಶಬ್ದೋಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತಯಾ ನ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕಿಂತು ನಿರತಿಶಯಪರತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತಯಾ ; ಪರಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಪರತ್ವಸ್ಯ ಸಾ ಕಾಷ್ಠೇತ್ಯುಪಪಾದನಾತ್ ಅತಸ್ತನ್ನಿರತಿಶಯಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪರತ್ವಾವಧಿತಯಾಽಂಗಭಾವಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ ರೂಪಕವಾಕ್ಯೇ ಗೃಹೀತಮ್ ; ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಮನೋಬುದ್ಧಿಭೋಕ್ತೄಣಾಮೇವ ತತ್ರ ಗ್ರಹಣಾತ್। ಅತಸ್ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪುರುಷಾವರಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಸಕಲಪ್ರಪಂಚಸಮರ್ಪಕತ್ವಮೇವಾತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯವ್ಯಕ್ತಾಂತಶಬ್ದಾನಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ದಶ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ ಭೂತತನ್ಮಾತ್ರಾಃ ಮನೋಽಂತಃಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರಃ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾನಾಂ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವ ಏವ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ನ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವೇ ; ತಥಾಪಿ ಪರತ್ವಾವಧಿತಯಾ ಸಕಲತತ್ತ್ವನಿರ್ದೇಶಾಕಾಂಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಭೂಯಸ್ತ್ವಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣೋಪಚಾರಾದಹಂಕಾರೇ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಃ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವೇ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತ್ಮಶಬ್ದಃ । ‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಜ್ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮನೀ’ತ್ಯತ್ರೈವೋಪರಿತನಮಂತ್ರೇ ಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದದರ್ಶನಾದಿತಿ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮೇವಕಾರಃ। ನ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಂ ; ಸಂಭವತಿ ಅರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಚೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಪರತ್ವಾತ್ , ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾನಾಂ ಪರತ್ವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪುರುಷವಶೀಕರ್ತೃತಾಯಾ ಅರ್ಥೋಪಹಾರಾಧೀನತಯಾ ವಶೀಕೃತಾನಾಮಪಿ ತೇಷಾಮತಿಸುಂದರಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನೇ ಕ್ಷೋಭದರ್ಶನೇನ ಚ ಸಮರ್ಥನೀಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಭೋಗ್ಯಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ಪುರುಷಾಽವರತ್ವೋಕ್ತೇರೇತತ್ಸಾಧನತ್ವೇನ ಪರಂಪರಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಾಂ ತತ್ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣೇ ಸರ್ವತತ್ತ್ವವ್ಯಾಪಿಪರತ್ವಾವಧಿತಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ , ತರ್ಹಿ ಸಂನಿಹಿತಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯಾ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೇತಿ ವ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಬುದ್ಧಿವಿಪರಿವರ್ತಮಾನವೈದಿಕಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಪರೀತತತ್ತ್ವಪರಿಗ್ರಹಶ್ಚ। ಅವಶ್ಯಂ ಚ ಕಠವಲ್ಲೀಷ್ವೇವೋತ್ತರತ್ರಾಮ್ನಾಯ ತಯೋಃ
ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನೋ ಮನಸಃ ಸತ್ತ್ವಮುತ್ತಮಮ್।
ಸತ್ತ್ವಾದಧಿ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಮಹತೋಽವ್ಯಕ್ತಮುತ್ತಮಮ್ ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ತು ಪರಃ ಪುರುಷೋ ವ್ಯಾಪಕೋ ಲಿಂಗ ಏವ ಚ।
ಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮುಚ್ಯತೇ ಜಂತುರಮೃತತ್ವಂ ಚ ಗಚ್ಛತಿ॥
ಇತಿ ಮಂತ್ರಯೋಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪುರುಷಾವರತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ ; ತತ್ರಾರ್ಥಾನಾಮಪಾಠಾತ್ , ಸ ಇಹಾಪ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ಭಾವಃ।

ಏವಂ ಪ್ರಕರಣವಶಾದಿಹೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ರೂಪಕವಾಕ್ಯಾಮ್ನಾತಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಾವಿಹಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ಪರಿಶೇಷಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ -

ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಇತಿ ।

ನನು ಯಥೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣಪಾರಿಶೇಷ್ಯನಿಮಿತ್ತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಶರೀರೋಪಸ್ಥಿತಿಃ , ತಥಾ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಸಿದ್ಧಮಹದವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಕ್ರಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಪ್ರಧಾನೋಪಸ್ಥಿತಿರಸ್ತಿ , ಕಿಮತ್ರಾನ್ಯತರಗ್ರಹಣೇ ವಿನಿಗಮಕಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ರ ವಿನಿಗಮಕಂ ಬಲಾಬಲವಿಭಾಗಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಪೌರುಷೇಯೇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಶರೀರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಾಬಲ್ಯಹೇತ್ವೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಕರಣಾಧೀತಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಶರೀರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಹೇತುಃ ಪ್ರಬಲ ಇತಿ ತಮುಪಪಾದಯತಿ -

ರಥತ್ವೇನೇತಿ ।

ಇತರಥೇತಿ ।

ನನು ನಾಸ್ತಿ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮ್ ; ನ ಹಿ ಪರತ್ವಾವಧಿತ್ವೇನಾನ್ವಯಾರ್ಥಮಾತ್ಮಶರೀರಾದಯೋ ರಥಿರಥಾದಿಭಾವೇನ ರೂಪಿತಾಃ । ತತ್ರ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಣಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ , ತತ್ರೈವ ಪರತ್ವಾವಧೀಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಮ್ನಾನಸತ್ತ್ವೇನೇತರತ್ರ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಗ್ರಹಣಾನಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ, ಕಿಂ ತು ನಿದಿಧ್ಯಾಸನೋಪಕರಣಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ , ವಶೀಕೃತಾನಿ ಹ್ಯೇತಾನಿ ತದುಪಕರಣಾನಿ ಭವಂತಿ। ಯತಸ್ತತ್ರೈವ ಶ್ರೂಯತೇ –
ಯಸ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಭವತ್ಯಯುಕ್ತೇನ ಮನಸಾ ಸದಾ ।
ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯವಶ್ಯಾನಿ ದುಷ್ಟಾಶ್ವಾ ಇವ ಸಾರಥೇಃ॥
ಯಸ್ತು ವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ ಭವತಿ ಯುಕ್ತೇನ ಮನಸಾ ಸದಾ।
ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಶ್ಯಾನಿ ಸದಶ್ವಾ ಇವ ಸಾರಥೇಃ॥ ಇತಿ ॥
ಸತ್ಯಮ್ ;  ರಥಿರಥಾದಿರೂಪೇಣ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಮಪಿ ವಶೀಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪರಾಪರಭಾವವಿವೇಚನಂ ವಿನಾ ನ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯವಸಾಯಿ ; ಯತ್ನೇನ ವಶೀಕಾರ್ಯಮುಪೇಕ್ಷ್ಯಾನ್ಯವಶೀಕರಣಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರಯೋಜನಲಾಭಾಽಸಂಭವಾತ್। ಅತೋ ವಶೀಕಾರ್ಯತಾಜ್ಞಾಪನರೂಪಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ ರಥಿತ್ವಾದಿನಾ ರೂಪಿತಾಃ ಷಡಪಿ ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಮಪೇಕ್ಷಂತ ಇತ್ಯಸ್ತಿ ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ತದನ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಾ। ತತ್ರ ಹೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಃ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪರಾಃ ವಶ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಸನ್ನಿಧಾವಿಂದ್ರಿಯವಿಜೃಂಭಣಾತ್ । ತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಮನಃ ಪರಂ ಮನಸಿ ವಿಷಯಧ್ಯಾನಪ್ರವೃತ್ತೇ ವಿಷಯಾಽಸಂನಿಧಾನೇಽಪಿ ರಾಗವಿಜೃಂಭಣಾತ್। ತಸ್ಮಾದಪಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಪರಾ ; ಇದಮಿತ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯವಸಾಯಾಭಾವೇ ಮನಸೋಽಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್। ತತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಪರಃ ; ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರಪ್ಯಾತ್ಮಾಧೀನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಶರೀರಂ ಪರಂ ತದಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಮನೋಬುದ್ಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಪುರುಷವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮ್ । ಅತೋ ಹಿತಮಿತಮೇಧ್ಯಾಶನಾದಿಭಿಃ ಶರೀರವಶೀಕರಣೇಽತ್ಯಂತಮೇವ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತಿ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪರಾಪರಭಾವೋ ವಿವಿಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುರುಷಪರತ್ವೇ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣೇ ನಿರೂಪಯಿಷ್ಯತೇ। ತಥಾಪಿ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮಿತಾವುಪಾಯತ್ವೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನಮುತ್ತರೋತ್ತರಪರತ್ವಂ ಯಯಾ ಕಯಾಚಿದ್ ವಿಧಯೋಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಚೀನವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯವಸಾನಾರ್ಥಂ ವಿಶ್ವಸ್ಮಾದಿಂದ್ರ ಉತ್ತರ ಇತಿವತ್ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಪರಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇತಾವದನುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಮಿಕಪರಾಪರಭಾವವರ್ಣನಸ್ಯ ಸಾಫಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರದರ್ಶಿತಪ್ರಕಾರೇಣೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಪರಾಽಪರಭಾವೇಽವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಪಿ ಯುಜ್ಯತ ಏವ। ರೂಪಿತಾನ್ಯೇವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗ್ರಹಣೇ ಕಸ್ಯ ಚಿನ್ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸೂಚನೇ ಕೃತೇಽಪಿ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಮೇವ ನ್ಯಾಯಾಂತರಂ ಶರೀರೇ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಶ್ರೇಷ್ಠವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಶ್ರೇಷ್ಠ್ಯಂ ಚ ವಶೀಕಾರ್ಯತಾಪೇಕ್ಷಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ನ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ।

ಶರೀರಮೇವೇತಿ ।

ನನು - ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಶರೀರಗೃಹೀತೇರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವನಿಪಾತಿತ್ವಾದಿತಿ – ಚೇದ್ , ನ ; ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಪಿ ಶರೀರಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಸ್ಯಾದ್ , ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯಾವರ್ತನಮಿಹೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ತು ಶರೀರವಿಶೇಷಣೇನೈವ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಾಭಾರ್ಥಂ ವಿಪರೀತವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ ಶರೀರಂ ಪೂರ್ವಂ ನಿವೇಶಿತಮ್ ।

ರೂಪಕೇಣ ರಥೇನೇತಿ ।

ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ರಥತ್ವೇನೋಪಮೇಯಂ ರೂಪವತ್ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥೇ ರೂಪವಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ತತ್ಕರೋತೀತಿ ಣಿಚಿ ಣಾವಿಷ್ಠವದ್ಭಾವೇನ ಮತುಬ್ಲೋಪೇ ಟಿಲೋಪೇ ರೂಪೀತ್ಯತೋ ಧಾತೋಃ ಕರ್ತರಿ ಣ್ವುಲಿ ಣೇರನಿಟೀತಿ ಣಿಲೋಪೇ ಚ ಸತಿ ರೂಪಕಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ।

ರೂಪಿತಮಿತಿ ।

ರೂಪವತ್ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ರೂಪೀತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವವತ್ಸನಾದ್ಯಂತಧಾತೋಃ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯೇ ವಲಾದ್ಯಾರ್ದ್ಧಧಾತುಕನಿಮಿತ್ತೇ ಇಡಾಗಮೇ ನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಸೇಟೀತಿ ಣಿಲೋಪೇ ಚ ಸತಿ ರೂಪಿತಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ।

ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಽತತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮವ್ಯಕ್ತಪದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಂ ನ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಪ್ರಮಾಣೈರಿತಿ ।

ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಗತಸ್ಯ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾಯಾಮಸ್ಪಷ್ಟತ್ವರೂಪಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ।

ಅಪ್ರಧಾನೇನೇತಿ ।

ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರೇಯತ್ವೇನಾಽಸ್ವತಂತ್ರಯೈವಾಽವಿದ್ಯಯಾಽಂತಃಕರಣಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರಧಾನೇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಕ್ವಚಿದಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ಪಾಠ: ಸುಗಮಃ । ಮಾಯಾದಿಕಮಿತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್। ಅವಿವೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾಪೀ ತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನತ್ವೇನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ನಿರವದ್ಯಮಿತೀತಿ ।

‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮಿ’ತಿ ಶ್ರುತಿಃ ।

ನಿರ್ದೋಷೇತಿ ।

ನ ಚ ದೋಷವಾಚ್ಯವದ್ಯಶಬ್ದೋಽಯಮಜ್ಞಾನಮಪಹಾಯ ಶೋಕಾದಿಮಾತ್ರೇ ಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ ; ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ’ನಿರನಿಷ್ಟೋ ನಿರವದ್ಯಃ ಶೋಕಂ ಮೋಹಮತ್ಯೇತಿ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ’ ಇತಿ ಮೋಹಶಬ್ದಿತಾಽಜ್ಞಾನಾಽನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಇತಿ ಬಂಧಕರಾಹಿತ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತದೇವ ಸ್ಥಿರೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅಜ್ಞಾನಮೇವ ಹಿ ಮೂಲಭೂತಂ ಬಂಧಕಮ್। ಏವಂ ಜ್ಞಾಽಜ್ಞೌ ದ್ವಾವಜಾವೀಶಾಽನೀಶಾವಿತಿ ಶ್ರುತಿರಪಿ ಜೀವ ಏವಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್। ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮಿತಿ ಶ್ರುತಾವಿನಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು ಗೃಹೀ ಧನೀ ರಥೀತ್ಯಾದಾವಿವ ಸಂಬಂಧಾಂತರವಿಷಯತ್ವೇನ ಚರಿತಾರ್ಥಃ।

ಬಿಂಬಂ ತ್ವಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಬಿಂಬಭೂತೇಶ್ವರವಿಷಯಾ ನಿರವದ್ಯತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿಃ , ಜೀವಸ್ಯಾಽಜ್ಞತ್ವಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಭಯಶೋಕಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಪರೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಽನತಿರೇಕೇ ಬಿಂಬಸ್ಯ ಯನ್ನಿರವದ್ಯತ್ವಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವೇತಿ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಂ , ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನುಗತಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಚ ಬಿಂಬಸ್ಯ ನಿರವದ್ಯತ್ವವಚೋ ರಿಕ್ತಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ।

ನನು - ಮುಖಪ್ರತಿಮುಖಾನುಗತಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾ ನ ಬಿಂಬಸ್ಯೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗ:, ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ನನು ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಪರಿತೋಷಾದ್ ವಸ್ತುತಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯ ನೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗಃ ; ಬಿಂಬೇ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಾಽಪ್ರತೀತೇಃ , ಕಿಂ ತೂಪಾಧಿವಿಷಯತಾಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ -

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಾಗವತಾರಿತೋಽಧಸ್ತನಗ್ರಂಥಃ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ಅಪಿ ಚೇತಿ ಗ್ರಂಥಮಧ್ಯೇ ನ ತ್ವಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪಠ್ಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ಪಾಠೇ ಮುಖಮಾತ್ರಸ್ಯೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯೇತದಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತನ್ನ್ಯಾಯಾನವತಾರಹೇತುಂ ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಯಂ ಗ್ರಂಥ ಇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮಿದಂ ವೈಷಮ್ಯೇ ; ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಅಯಮಾಶಯಃ - ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಯತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ವಿಶೇಷಂ ಸಂಪಾದಯತಿ ತತ್ಸ್ವಕಲ್ಪಿತವಿಶೇಷೋಪಹಿತ ಏವ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ,  ಯಥಾ ಪ್ರದೇಶಭೇದರಹಿತೇ ನಭಸ್ಯವಕಾಶಾತ್ಮಕೇ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೋ ಘಟಃ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕೃತಪ್ರದೇಶಭೇದೋಪಹಿತ ಏವ ತ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ , ಪ್ರಾಚ್ಯಾದಿದಿಗ್ವಿಭಾಗೋಪಾಧಯಶ್ಚೋದಯಾದಿದಶಾಪನ್ನತಪನಾದಯಃ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕೃತವಿಭಾಗೋಪಹಿತ ಏವ ಪ್ರಾಚ್ಯಾದಿದಿಗ್ವಿಶೇಷೇ ಸಂಸೃಜ್ಯಂತೇ ಕಾಲೋಪಾಧಯಶ್ಚ ನಯನಪರಿಸ್ಪಂದಾದಯಃ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕೃತವರ್ತಮಾನಾದಿಭೇದೋಪಹಿತ ಏವ ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ಸಂಸೃಜ್ಯಂತೇ, ತ ಏವ ಖಲ್ವಿಹ ಘಟೋ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ತಪನೋ ನ ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಮ್ ; ಇದಾನೀಮಯಮಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಾಗಾಸೀದ್ , ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಹಮಜ್ಞೋ ನ ತ್ವೀಶ್ವರಃ ಜ್ಞಾಽಜ್ಞೌ ದ್ವೌ ದ್ವಾವಜಾವಿತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾದಜ್ಞಾನಕೃತಭೇದೋಪಹಿತೇ ಜೀವೇ ಏವಾಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸೃಜ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ - ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪಾತಃ , ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ಜೀವತ್ವಾಭಾವೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರುಪಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನತಿಪ್ರಸಂಗಾರ್ಥಂ ಜೀವತ್ವೋಪಧಾನಮರ್ಯಾದಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದುಪಹಿತಸ್ವರೂಪಾಶ್ರಿತತ್ವಾಽನಪಾಯಾತ್ , ನ ಹಿ ಸ್ವಕೃತಭೇದೋಪಹಿತಾಽಽಕಾಶದಿಕ್ಕಾಲಾಶ್ರಯಾ ಘಟಾದಯೋ ನಾಕಾಶಾದ್ಯಾಶ್ರಯಾಃ। ಏತೇನ ಶಾಖಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಕಪಿಸಂಯೋಗವದನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕೃತಭೇದ ಏವಾಶ್ರಯೇಽನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಕೀರ್ಣಾವಸ್ಥಿತಿರುಪಪಾದನೀಯಾ , ನ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಏವಾಽಽತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಂಕಾ ದೂರನಿರಸ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯಾ। ಕಿಂ ಚ ಕಪಿಸಂಯೋಗಾದಿಷ್ವಪಿ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕೃತಭೇದೋಪಧಾನಮೇವಾಶ್ರಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಂ ಶಾಖಾವಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ಸೈವ ಗತಿರಾಶ್ರಯಣೀಯಾ ; ಅನ್ಯಥಾಽನವಸ್ಥಾದ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ।

ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಧಾರಿಣೀತಿ ।

ತಥಾ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ಚೋಪಾಧಿಮಾಯಾಪರಿಣಾಮರೂಪೇ ಕಾಮಕೃತೀ , ಪರಿಣಾಮಶ್ಚ ಪ್ರಪಂಚಃ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಃ ಅಜ್ಞಾತಸತ್ತಾಯೋಗೀ ಚೇತ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತ ಇತಿ ।

ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇಶ್ವರವಿವರ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿಮಾಯಾಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಮಾಣವಕೇತಿ ।

ವರ್ಣೇಷು ಯದ್ ಧ್ವನಿಗತೋದಾತ್ತಾದಿವೈಷಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಮಾಣವಕವರ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಮಸ್ಯೇತಿ ವೇದವಿಶೇಷಣಮ್। ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪಿ। ಯದಿ ತತ್ರ ಯುಗಪದ್ಭ್ರಾಮ್ಯದ್ಬಹುಪುರುಷಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮೇಕಮೇವ ರಜತಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತೌ ಪುನರ್ಭ್ರಮಾನುವೃತ್ತಿಸ್ತದಾ ತದಿತರಸಕಲಪುರುಷಾವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ರಜತಾಂತರಮಿತಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮುಪಪಾದ್ಯತೇ ತದಾ ಸ ಏವ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರಪಂಚೇ ಯೋಜನೀಯಃ ।

ತದಿದಮಾಹ -

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।

ವರ್ಣಗ್ರಹಣಂ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನನ್ವಧಿಷ್ಠಾನೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚೇ ನಾಸ್ತಿ ; ವಿಯದಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ತದ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಜೀವಭೇದಾತ್  ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಂ ಹಿ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಾನಕಮ್ ; ಅತ ಏವ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣೇ ಟೀಕಾ ಕೌಕ್ಷೇಯಂ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜ್ಜೀವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಿಕಾರೋ ಜೀವಾಭಾವೇ ದೇಹಸ್ಯ ಶೈತ್ಯಾಜ್ಜೀವತಶ್ಚೌಷ್ಣ್ಯಾಜ್ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ। ಅಯಂ ನ್ಯಾಯೋ ದೇಹಾದಾವಪಿ ತುಲ್ಯಃ ; ಜೀವೋತ್ಕ್ರಮಣೇ ದೇಹಾದಿವಿಶರಣದರ್ಶನಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾನೈಕ್ಯಾಭಾವಾದ್ ನೇಹ ಸಾಧಾರಣ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿತಿ ।

ವಸ್ತುತೋಽಧಿಷ್ಠಾನೈಕ್ಯಮಿಹಾಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವೇಂದ್ರಿಯಾದಿವದಿತಿ ।

ನ ಹಿ ಮಾಯಿಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಮಾವಿದ್ಯಕತ್ವಂ ತು ತವಾಪಿ ತಥಾ ಕ್ಲೃಪ್ತಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾದಾವಿತಿ ಭಾವಃ।

ನ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು - ಇದಂ ದೂಷಣಂ ಸ್ವಮತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಂ ; ನ ಹಿ ಸ್ವಮತೇ ನಾಸ್ತಿ ಸವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ ನ ಚ ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಸ್ತಿ ಅಸ್ತಿ ಚೇನ್ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೈವಾಸ್ತು , ಕೋನ್ವತ್ರ ವಿಶೇಷಃ। ನ ಚ - ಅವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೋ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಂ , ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಂತರಭಾವೋ ಭವತಿ। ಏಕಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ನ ಸರ್ವಪ್ರತಿವಿಂಬತದ್ಧರ್ಮವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತ್ಯಸ್ತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕೂಪಮಧ್ಯನಿಹಿತಘಟಜಲಾಂತರ್ಗತಸವಿತೃಕರಮಂಡಲಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಘಟನಾಶೇ ಕೂಪಜಲಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾಪತ್ತಿವದ್ ವ್ಯಷ್ಟ್ಯವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ವ್ಯಾಪಕಸಮಷ್ಟಿಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾಪತ್ತಿಸಂಭವಾದ್ ವ್ಯಾಪಕೋಪಾಧಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ವ್ಯಷ್ಟ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಂತರ್ಭೂತತ್ವೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಪಾದನಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ – ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಮಾಯೋಪಾಧಿಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ಕಿಂ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಏವ ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿವಿಷಯೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯಲಾಭಾರ್ಥಮುತ ಜಗದ್ಭ್ರಮೋಪಯೋಗ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾವರಣಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯಮ್। ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪರಮಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತೇವ ನೇಷ್ಯತೇ ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನೇನ ತದಧ್ಯಸ್ತಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವನಿಯಮೇನ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ತಸ್ಯ ಮಹಾಕಾಶರೀತ್ಯಾಽನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನತಃ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ತದುಭಯಶ್ರುತಿವಿಷಯಲಾಭಾರ್ಥಂ ಮಾಯೋಪಾಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಾವರಣಮಂಧಕಾರವದ್ವಿಷಯಾಶ್ರಿತೇನೈವೇತಿ ನ ನಿಯಮಃ ; ನಯನಪಟಲವದ್ ಗ್ರಹೀತೃಗತೇನಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ ।

ಭ್ರಮೇ ಕರ್ತೃದೋಷವದ್ವಿಷಯದೋಷೇಣಾಪಿ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ತದರ್ಥಂ ಮಾಯಾವರಣಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿಯಮಭಂಗಮಾಹ -

ಪಿತ್ತಸ್ಯೇವೇತಿ ।

ಜೀವಾಽವಿದ್ಯಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಧ್ಯಾಸಯೋಸ್ತದಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತಿ ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -

ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಚೇತಿ ।

ಅಪ್ರಸಂಗೇನೇತಿ ಚ್ಛೇದ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಽಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ। ತೃತೀಯಾಂತಸ್ಯ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನಾನ್ವಯೇ ತು ನ ಪ್ರಶ್ಲೇಷಃ।

ಅನ್ನೋಪಘಾತೀತಿ ।

ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರ ಏವಾವ್ಯಕ್ತಪದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತೀತಿವದತಾ ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿಷ್ಯತೇ । ಯದಿ ಭಾಷ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಾಽತತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ , ತರ್ಹಿ ತತ್ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ । ಯದಿ ತತ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರೇಽಪಿ ತರ್ಹಿ ತತ್ ಸ್ಥೂಲಶರೀರೇಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಶರೀರದ್ವಯೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಮ್ । ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ತದಭಿನ್ನತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿಷ್ಯತೇ ; ತದಾ ಸ್ಥೂಲಶರೀರ ಏವ ತನ್ಮುಖ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಂ ಮಮ ಶರೀರಮಿತ್ಯುಭಯಥಾಽಪಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೇದಾಭೇದಾಽಸ್ಪಷ್ಟತಾಸತ್ತ್ವಾತ್। ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಽಗೋಚರತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿಷ್ಯತೇ ತದಾ ಟೀಕಾತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೩॥೪॥೫॥

ಸ್ನಾಯವಃ ಸಿರಾಃ ಮಜ್ಜಾಽಸ್ಥಿಗತಸ್ನೇಹ ಇತ್ಯನೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ಟೀಕಾಪ್ರತೀಕಸ್ಯ ವ್ಯವಧಾಯಕವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಿತಪದಾರ್ಥಮಾಹೇತಿ ತದವತಾರಣಂ ಯಥೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಂ ವ್ಯವಹಿತಮಿತ್ಯೇತದೇವ ಯುಕ್ತಮ್ , ಹಂತೇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಧಮಾತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತು ನ ಹೃದಯಂಗಮಾ । ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾನಂತರಮಾಮ್ನಾತಂ ’ದೇವೈರತ್ರಾಪಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಂ ಪುರೇ’ತಿ ಮಂತ್ರಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ’ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತಾವಿ’ತ್ಯಂತಸ್ಯ ಹಂತೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಚೀನಸ್ಯ ಮಹತಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯವಧಾಯಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ। ಏವಂ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಹಂತೇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಧಂ ವ್ಯವಧಾಯಕಸಮರ್ಪಕತಯಾ ಕ್ಲೇಶೇನ ನ ಯೋಜನೀಯಂ , ಕಿಂ ತು ಯಥೇತ್ಯಾದಿವಜ್ಜೀವವಿಷಯಾಂತರ್ಗತತಯೈವ ಯೋಜನೀಯಮ್। ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ -
‘ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಮೃತಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ ॥’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪದೇಶೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಚನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಾತ್ ।

ಚಶಬ್ದ ಏವೇತಿ ।

ನನು ಚಶಬ್ದೋ ವೃತಾಽವೃತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ ; ಯೇನ ವೃತಾನಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದೀನವೃತಾಂ ಸೃಂಕಾಂ ಚ ದದಾವಿತಿ ತದರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ , ಕಿಂ ತು,  ವೃತಾಽಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿತ್ರಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಽನೃತದೇಯಾಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ।
‘ತಮಬ್ರವೀತ್ಪ್ರೀಯಮಾಣೋ ಮಹಾತ್ಮಾ ವರಂ ತವೇಹಾದ್ಯ ದದಾಮಿ ಭೂಯಃ ।
ತವೈವ ನಾಮ್ನಾ ಭವಿತಾಯಮಗ್ನಿಃ ಸೃಂಕಾಂ ಚೇಮಾಮನೇಕರೂಪಾಂ ಗೃಹಾಣ॥’
  ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ। ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತವೈವ ನಾಮ್ನೇತ್ಯಾದಿದೇಯದ್ವಯೇ ಯಥಾ ಪೃಥಗ್ವರದಾನಮಸ್ತಿ ನೈವಮವ್ಯಕ್ತೇ ಇತಿ ವಿಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ। ನನ್ವೇವಮವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಶರೀರಾರ್ಥಕತ್ವೇಽಪ್ಯಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿತ್ರಯಮಾತ್ರವಿಷಯಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸವಿರೋಧಸ್ತುಲ್ಯಃ , ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ನಿರತಿಶಯಪರತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪರತ್ವಾವಧಿತಯಾ ಶರೀರಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾಸ್ತು ಕೋ ನ್ವತ್ರ ವಿಶೇಷಃ ?  ಉಚ್ಯತೇ ; ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಽಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಹಿ ಮೃತಜೀವಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವವಿಷಯಃ ; ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ , ನಚಿಕೇತಃ ಪ್ರಲೋಭನಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಮರಣಂ ಮಾ ನು ಪ್ರಾಕ್ಷೀರಿತಿ ಮರಣಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿಷೇಧದರ್ಶನಾತ್ , ಯಥಾ ಚ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯಾದಿಮೃತಜೀವಾಸ್ತಿತ್ವನಿರ್ದ್ಧಾರಣವಿಷಯಪ್ರತಿವಚನದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಾಗ್ನಿಪ್ರಶ್ನಾದಿನಾ ನಚಿಕೇತಸಃ ಪರಲೋಕಾನುಬಂಧಿಜೀವಾಸ್ತಿತ್ವನಿಶ್ಚಯವತ್ವಮವಸೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಥಿರೀಕರಣಪೂರ್ವಕಂ ತದೀಯಪಾರಮಾರ್ಥಿಕರೂಪವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ। ಅತ ಏವ ನಚಿಕೇತಸೋ ವಿಷಯವೈರಾಗ್ಯದರ್ಶನಾನಂತರಂ ’ವಿದ್ಯಾಭೀಪ್ಸಿನಂ ನಚಿಕೇತಸಂ ಮನ್ಯೇ ನ ತ್ವಾ ಕಾಮಾ ಬಹವೋ ಲೋಲುಪಂತೇ’ತಿ ವೈವಸ್ವತವಚನಮ್ । ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾ’ದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ । ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಸ್ಯ ಚೈಕವಿಷಯತ್ವಂ ವರತ್ರಿತ್ವಬಲಾದವಿಚಲಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಕರಣೇ ’ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಾಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ಫಲಭೇಾಕ್ತೃತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮ ದರ್ಶಿತಾಃ। ‘ತಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನೇ’ತ್ಯಾದೌ ಪರಸ್ಯ ಜೀವವ್ಯಾವೃತಾಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾಶ್ರಯತ್ವಸರ್ವೋತ್ತರತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ದರ್ಶಿತಾಃ।

ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಶ್ರಯಯೋಃ ಕಥಮೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ -
‘ಯಥೋದಕಂ ದುರ್ಗೇ ವೃಷ್ಟಂ ಪರ್ವತೇಷು ವಿಧಾವತಿ।
ಏವಂ ಧರ್ಮಾನ್ ಪೃಥಕ್ ಪಶ್ಯನ್ ಸ್ತಾನೇವಾನು ವಿಧಾವತಿ॥’
ಇತ್ಯಭೇದವಿರೋಧಿಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಮನ್ವಾನಸ್ತಾನೇವ ಧರ್ಮಾನನುವರ್ತೇತೇತಿ ಸಂಸಾರಾನುವೃತ್ತಿದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ’ಯಥೋದಕಂ ಶುದ್ಧೇ ಶುದ್ಧಮಾಸಿಕ್ತಂ ತಾದೃಗೇವ ಭವತಿ ಏವಂ ಮುನೇರ್ವಿಜಾನತ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮೇ’ತ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸಕಲವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಪ್ರಹಾಣ್ಯಾ ಜೀವಪರೈಕ್ಯಂ ಜಾನನ್ನೇವ ಮುಕ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ಏವಂ ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಂತ್ರಾಣಾಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ತದೀಯಪರತ್ವಾವಧಿತಯೋಪನ್ಯಾಸೋ ಯುಜ್ಯತೇ , ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರಧಾನಾರ್ಥವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರಾಮ್ರಾನ್ ಪೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥವಿವರಣೇ ಕ್ವಚದಿತ ಏವೈಕ ಏವ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಃ ತತ್ಕತೃಪ್ರಶಂಸಾಽಪೀತಿ ಪಾಠಃ । ಅತ ಏಕತ್ವಮೇವ ಏವಂ ಜೀವಪ್ರಶ್ನತತ್ಕರ್ತೃಪ್ರಶಂಸಾಽಪೀತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪಾಠಃ । ಅತ ಏಕತ್ವ ಏವ ಜೀವಪ್ರಶ್ನತತ್ಕರ್ತೃಪ್ರಶಂಸಾಪೀತ್ಯಪರತ್ರ ಪಾಠಃ। ಸರ್ವೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಾರ್ಥಾಃ । ಆದ್ಯೇ ಪಾಠದ್ವಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ತೃತೀಯೇ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।

ಅಧಿಕರಣಾದಾವಿತಿ ।

ನನು ಅಧಿಕರಣಾದೌ ವೈದಿಕಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಪೌರುಷೇಯೀ ರೂಢಿರ್ವೈದಿಕಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷವಿರೋಧಾದೇವಾನುಪಯೋಗಿನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತಸ್ಮಾದಧಿಕರಣಾದೌ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾನುಪಯೋಗ ಉಕ್ತಃ। ಮಹದ್ವಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾದಿನಾ ಬಾಧ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಕಥನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ – ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ ; ಅಧಿಕರಣಾದೌ ಶರೀರಗೃಹೀತಿಹೇತುತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣಂ ಶರೀರಪರಿಶೇಷಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತೋಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಂಖ್ಯರೂಢೇಃ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯಾದಿಷೂಕ್ತಂ ಪ್ರಬಲೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುನಾ ಸಾಂಖ್ಯರೂಢೇರರ್ಥಾತ್ ಪರಂ ಬಾಧಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ನ ತು ತದ್ಬಾಧನಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದುಪನ್ಯಸ್ತಮ್। ಇಹ ತು ತ್ರಯಾಣಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಕರ್ತೃಪ್ರಶಂಸಾದ್ಯವಗಮಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರಕರಣಮ್। ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾದವ್ಯಕ್ತಪದರೂಢೇರ್ಬಾಧಕಮಿತಿ ಸೂತ್ರಿತಂ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಮಹತ್ಪದಸ್ಯೇವಾವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಂಖ್ಯರೂಢಿರ್ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಮಹದ್ವದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರಕರಣಂ ನ ಕೇವಲಮವ್ಯಕ್ತಪದರೂಢೇರೇವ ಬಾಧಕಂ , ಕಿಂ ತು ಮಹತ್ಪದರೂಢೇರಪೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತವ್ಯಾಜೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರಕರಣೇ ಭೇದವಾದ್ಯಭಿಮತಸ್ಯ ಮಹತಃ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಯಮರ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್। ಏವಂ ಚ ಮಹದ್ವದಿತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೋಪಮಾ।
‘ಇತರಾಣ್ಯಪಿ ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಪೇತುರ್ವಾನರಕೋಟಿಷು।
ರಜಾಂಸಿ ಸಮರೋತ್ಥಾನಿ ತಚ್ಛೇಣಿತನದೀಷ್ವಿವ॥’
ಇತ್ಯಾದಾವಿವೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಅಧಿಕರಣಾದಾ ವಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇ ಇದಾನೀಂ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇವ ವೇದವಿರೋಧಾದ್ ಬಾಧ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಪಾಠಃ । ಇದಾನೀಂ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇವ ವಿರೋಧಾದ್ಬಾಧ ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪಾಠಃ । ಪಾಠದ್ವಯಮಪ್ಯರ್ಥತಸ್ತುಲ್ಯಮ್ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯತ್ರ ಪಾಠಭೇದಸ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಶ್ಚ ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯೇಷೈವ ರೀತಿರಿತಿ ತತ್ರ ಪಾಠಭೇದೋ ನೋದಾಹ್ರಿಯತೇ। ಪ್ರಕರಣಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ।

ಸ್ವರೂಪಪರ ಇತಿ ।

‘ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಭೇದಂ ಯತ್ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮಗೋಚರಮ್ ।
ವಚಸಾಮಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಮ್॥’
ಇತ್ಯತ್ರ ತಲ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕೋ ನ ತು ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಧರ್ಮವಾಚೀ। ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸತ್ತೇತಿ ಟೀಕಾಯಾಮಪಿ ಭಾವಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪವಾಚೀತಿ ಭಾವಃ।

ಜೀವಂ ಚಾಹೇತಿ ।

ಜೀವಾಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೋಪದೇಶಾರ್ಥತಯೇತಿ ಭಾವಃ ॥

ಚಮಸಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ ॥೮॥

ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿನೇತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನೈಕತ್ವಾದಿವತ್ ಸೃಜಮಾನಾಮಿತಿ ಕೃದುಕ್ತಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಜಹಾತೀತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ಸಂಗ್ರಹೋಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ , ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಯೋರ್ಮೂಲಾಽವಾಂತರಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಾದ್ , ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರವಶೇಷೋಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾನುವರ್ತಮಾನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಏವ ತ್ಯಾಗೋಕ್ತಿಸಾಂಗತ್ಯಾಚ್ಚ।

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಭ್ರಮ ಇತಿ ।

ಸ ಗೃಹೀತಾಸಂಸರ್ಗಧರ್ಮಧರ್ಮಿವಿಷಯಜ್ಞಾನದ್ವಯರೂಪಸ್ತದುಭಯಸಂಸರ್ಗಾವಿಷಯಕಜ್ಞಾನರೂಪೋ ವೇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ ॥೮॥

’ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ’ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಮಪೇಕ್ಷಿತಮಧ್ಯಾಹರತಿ -

ಸಾಧ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಜಕತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರಾಪಕತ್ವಾತ್।

ನನು ಧ್ಯಾನಯೋಗೇನಾತ್ಮಾನಂ ಗತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಯದಿ ಮುಕ್ತಾಃ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾದರ್ಶನಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಆತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತ್ವನಾತ್ಮವಿರಹೇಣ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ।

ಅನಾತ್ಮವಿರಹೋಽನಾತ್ಮದರ್ಶನವಿರಹಃ।

ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ಗುಣಸಂಘಾತರೂಪೇ ಪ್ರಧಾನೇಽಪ್ಯೇಕತ್ವಂ ಸಂಘಾತಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ತುಲ್ಯಮೇವ। ಸೃಜಮಾನಾಮಿತಿ ಕರ್ತೃಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮನ್ಯಪ್ರೇರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಹೀಯತೇ, ನ ಹಿ ಯಂತ್ರಾ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣೋ ಗಜೋ ನ ಗಚ್ಛತಿ। ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೇ ಚ ಜ್ಞಾನೇನಾವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದೇ ಮುಚ್ಯಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ಯಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಾ ತು ವಿರುದ್ಧಾ । ನನು - ಛಾಗತ್ವಕಲ್ಪನೈವ ನೋಪಪದ್ಯತೇ , ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕಃ ಅಜೋಽನ್ಯ ಇತ್ಯಜಶಬ್ದಯೋಶ್ಚೇತನವಾಚಿನೋರಚೇತನವಾಚಿನಶ್ಚಾಽಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ’ಜ್ಞಾಽಜ್ಞೌ’ ’ದ್ವಾವಜಾವೀಶಾನೀಶೌ’ ’ಅಜಾ ಹ್ಯೇಕಾ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗಾರ್ಥಯುಕ್ತೇ’ತಿ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಮಂತ್ರಾಂತರಗತಶಬ್ದವದ್ಯೌಗಿಕತೌಚಿತ್ಯಾದತ್ಯಂತಮೇವ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಬಂಧವಿಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಛಾಗಾಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಾತಿಮೂಢಪ್ರಾಣಿಪ್ರಥಮೋದಾಹರಣೇ ಛಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾದ್ , ’ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಮಧ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಪದದ್ವಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರವದುಪಾಸನಾಪ್ರಯೋಜನವಚ್ಚಾತ್ರ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶತ್ವಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇದ್ , ನ , ’ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇ’ತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪ್ರಹೀಣಜಾತ್ಯವಲಂಬನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ತಥೇಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ।

ಪ್ರಕರಣಾದವಿದ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಾದಿತಿ ।

ಅನೇನ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರಜೇತ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಃ। ‘ಅಜಾ ಹ್ಯೇಕಾ’ ’ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮಿ’ತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರಾನುರೋಧಸ್ಯ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನತೋ ಬಲವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್। ॥೯,೧೦॥

ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನನು ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಮಿತ್ಯತ್ರ ದೀವ್ಯಮಾನತ್ವವಾಚಿದೇವವಿಶೇಷಣಮನಾವೃತಜ್ಞಾನೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮತಸ್ತಚ್ಛಕ್ತಿತ್ವೋಕ್ತಿರ್ವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ದೇವಾತ್ಮವಿಷಯಮಿತಿ ॥

ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ ॥೧೧॥

ಯೋಗರೂಢ್ಯವಿನಿಗಮಾದಿತಿ ।

ರುಢಿಯೋಗಯೋಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯದೌರ್ಬಲ್ಯವಿಶೇಷೇ ಸತ್ಯಪಿ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಕತ್ವಪ್ರಸಂಗತತ್ಪರಿಹಾರಲಾಭಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಬಲತ್ವಾಪಾದನೇನಾವಿನಿಗಮ ಉಕ್ತಃ।

ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತವಿಶೇಷಣಸಜಾತೀಯೇ ತದ್ವಿರೋಧಿನಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯಃ ಯಥಾ ರಕ್ತೋ ರಕ್ತಃ ಪಟ,  ಇತ್ಯತ್ರ ಮೃಣ್ಮಯೋ ಹಿರಣ್ಮಯೋ ಘಟ ಇತ್ಯತ್ರ। ಸತ್ಯಮ್ ; ಯಥೈಕಯಾ ಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷಿತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸಜಾತೀಯೇನ ವಿಜಾತೀಯೇನ ವಾ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಸಂವರ್ಧನೇನ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಸ್ತತ್ರ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯ: ಪ್ರವರ್ತತ ಏವ । ಯಥಾ ’ಪಂಚಭಿರ್ಧಾತಾ ವಿದಧಾವಿದಂ ಯದಿ’ತಿ ಮಂತ್ರೇ ತಾಸಾಂ ಸ್ವಸೄರಜನಯತ್ ಪಂಚಪಂಚೇತಿ। ಅತ್ರ ಹಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿರೂಪಾ ಸಂವರ್ಧನಸಂಖ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ; ತ್ರಿಂಶತ್ ಸ್ವಸಾರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್। ಯಥಾ ವಾ ಪಂಚಪಂಚಾಶತಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾ ಇತ್ಯಾದೌ ವಾಕ್ಯಚತುಷ್ಟಯೇ। ಅಥ ಪಂಚಾಶದುತ್ತರಶತದ್ವಯರೂಪಾ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ; ವಿಶ್ವಸೃಜಾಂ ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಮಿತಿ ವಾಕಶೇಷಾತ್।

ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ನೇ ತದ್ಧೇತುವಚನಮವತಾರಯತಿ -

ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥಾಭಾವೇಽವ್ಯಯೀಭಾವಃ। ತೃತೀಯಾಸಪ್ತಮ್ಯೋರ್ಬಹುಲಮಿತ್ಯಂಭಾವಸ್ಯ ಬಾಹುಲಕತ್ವಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತರೂಪಮ್।

ಜಾಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಜನಿಧಾತೋಃ ಪಚಾದ್ಯಚಿ । ಏವಂ ಚ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮೇವ ಸಂಖ್ಯಾಸಮಾಸವಿಧಾನೇಽಪ್ಯಗತ್ಯೇಹ ಛಾಂದಸತ್ವೇನಾಽಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ತದುಪಪಾದನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತತ್ರಾಪೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಂಭಾವಿತಂ ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರಕಾರಂ ವಿರೋಧಾದ್ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಕಾರಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಪರ್ಯವಸಾಯೀ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾತಿ। ಏವಂ ಸತಿ ತತ್ರೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾವ್ಯವಹಿತಂ ಯೋಗಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಯೋಗಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕಾರದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸೋಽಯಂ ಯೋಜನೀಯ ಉತ ತೇನ ವ್ಯವಹಿತಾಂ ರೂಢಿಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ರೂಢಿಪಕ್ಷೇ। ನಾದ್ಯಃ ; ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿಷು ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ರೂಢಿಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೌ ಯೋಗಪರಿಗ್ರಹಾಽನೌಚಿತ್ಯಾತ್। ನ ದ್ವಿತೀಯಃ।

ಯೋಗಂ ವಿನಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಾಽಸಂಭವೇ ರುಢಿಪಕ್ಷೇ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾವತಾರಯತಿ -

ರೂಢ್ಯತ್ಯಾಗೇನೇತಿ ।

ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಏವ ಕೇಚಿದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಕಾರೋಪನ್ಯಾಸೋ ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವವಿಷಯಃ , ಕಿಂ ತು ನಿಷಾದಪಂಚಮಾಶ್ಚತ್ವಾರೋ ವರ್ಣಾ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈಕದೇಶಿಮತೋಪನ್ಯಾಸಃ। ತತ್ರ ಸದೇವಾಸುರಮಾನುಷಸಕಲಪ್ರಾಣ್ಯಾಧಾರಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತಾವದಾಶ್ರಯತ್ವಮಾತ್ರೋಪನ್ಯಾಸೇ ವಾಕ್ಯಂ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೋಷಾನುವೃತ್ತಿಂ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದನುದ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಮಪಿ ವಿಹಾಯ ತಸ್ಮಾತ್ಕಾನಿಚಿದೇವ ತತ್ತ್ವಾನೀತ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಿಮಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಯೋಗಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ವಾಕ್ಯವಿರೋಧಂ ವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ನ ವಿವಕ್ಷಣೀಯಾ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹರಣೀಯಸಾಧ್ಯೇ ಹೇತುವಾಕ್ಯವಿರೋಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಮೂಲೇ -

ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ।

ಸಮಾಸಾಂತರ್ಗತಯಾ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪಂಚಧಾ ವಿಭಾಗೇ ಕೃತೇ ಪುನರೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ವಿಭಾಗೇ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶೇ ಸತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಂಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ’ತಾಸಾಂ ಸ್ವಸೄರಜನಯತ್ಪಂಚಪಂಚೇ’ತ್ಯತ್ರ ’ಪಂಚಪಂಚಾಶತಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚೈಕೈಕೋಪಾಧಿಕ್ರೋಡೀಕಾರಂ ವಿನಾಪ್ಯವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶೋ ದೃಷ್ಟಃ , ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪಂಚಧಾ ಪಂಚಾಶದ್ಧಾ ಚ ವಿಭಕ್ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶೇನ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಾಭೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತು ಪಂಚಪದದ್ವಯೇನ ಪಂಚಪಂಚಾಶತ್ಪದದ್ವಯೇನ ಚ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಕ್ಷಣಯಾ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಯೋಃ ಪಂಚಪದಯೋರೇಕಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಕ್ಷಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮಾ ಭೂತ್ಸಮಾಸಃ ಅಸಮಸ್ತೇನ ಪಂಚಪದದ್ವಯೇನ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮುದ್ಭಾವಯತೀತ್ಯವತಾರಯತಿ -

ಸಮಾಸಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿದ್ಯತ ಏವಾರ್ಥಾತ್ಮನೇತಿ ।

ಅಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತತಯಾ ಸತಾಮೇವ ದ್ವಿತ್ವಾದೀನಾಂ ವ್ಯಂಜಿಕಾ ನೋತ್ಪಾದಿಕೇತಿ ಭಾವಃ । ಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೈಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಭವೇನ ಸ್ವರೇಣ  ಸಮಾಸನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಷಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಭಾಗೇ ಪ್ರವಚನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಂತ್ರಭಾಗೇ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಂ ನಿರೂಢಿಃ । ಅತ ಏವ ಭಾಷಾಸ್ವರೋಪದೇಶೇಪ್ಯೈರವತ್ಪ್ರವಚನಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಜೈಮಿನೀಯಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ತನ್ಮೂಲೇ ಚಾಧಿಕರಣೇ ಮಂತ್ರಸಮಾಮ್ನಾಯೇ ಸ್ವರಾಂತರೇಣ ಸಮಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ವಿನಿಯೋಜಕಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರಾಂತರೇಣೋಪಾತ್ತಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಸಮಾಮ್ನಾಯಸ್ವರೇ ಪ್ರಾವಚನಿಕಸ್ವರ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರೇ ಭಾಷಿಕಸ್ವರ ಇತಿ ಚ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ । ಏವಂ ಚಾತ್ರಾಂತಾನುದಾತ್ತರೂಪೇಣ ಭಾಷಿಕಸ್ವರೇಣ ಕಥಂ ಸಮಾಸನಿಶ್ಚಯಃ ।

ಸಮಾಸೇ ಹ್ಯಂತೋದಾತ್ತೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -

ಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಪರಸಂಲಗ್ನತಯೇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯರ್ಧ ಇವ ವಿರಾಮಂ ವಿನೋಚ್ಚಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು - ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರಾಚಾಮ್ನಾನಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರಸ್ಯ ಭಾಷಿಕಗ್ರಂಥವಿಹಿತಬ್ರಾಹ್ಮಣಪಠಿತಮಂತ್ರತ್ವನಿಮಿತ್ತೋದಾತ್ತಾದೇಶರೂಪತಯಾ ತತ್ಸ್ಥಾನಿನಾ ಅಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರೇಣ ಸಮಾಸನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ , ಅಸಮಾಸೇಽಪಿ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಚಾದ್ಯಜಂತತಯಾ ಚಿತ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾಂತೋದಾತ್ತಲಾಭಾದಿತಿ - ಚೇತ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ನಕಾರೋಪರಿತನಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತೋದಾತ್ತಸ್ಥಾನ್ಯನುದಾತ್ತಸ್ವರಸಂಭವೇಽಪಿ ಪಂಚಶಬ್ದಗತಯೋರಕಾರಯೋಃ ಸಮಾಸಂ ವಿನಾ ತದಸಂಭವಾತ್ , ಚಿತ್ಸ್ವರಸೂತ್ರಾಪವಾದಕೇನ , ’ವೃಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ’ ಸೂತ್ರೇಣ ವೃಕ್ಷಾದಿಗಣಪಠಿತಸ್ಯ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯಾದ್ಯುದಾತ್ತಸ್ಯ ವಿಹಿತತಯಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ವಿಹಿತಸಕಲಪದಸ್ವರಾಪವಾದಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇನಾಂತೋದಾತ್ತರೂಪೇಣ ಸಮಾಸಸ್ವರೇಣೈವಾಪವದನೀಯತ್ವಾಚ್ಚ ।

ಹೇ ಆಜ್ಯೇತಿ ।

ಆಜ್ಯಗ್ರಹಣತಂತ್ರತ್ವಾದ್ ವಿನಿಯೋಗಾನುಸಾರೇಣ ಸಂಬೋಧನಮಧ್ಯಾಹೃತಮ್ । ಕೃತ ಇತ್ಯವ್ಯಯಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ। ಯಂತ್ರಾಯ ಧರ್ತ್ರಾಯ ಗೃಹ್ಣಾಮೀತಿ ಮಂತ್ರಶೇಷಾಮ್ನಾತಯಂತ್ರಧರ್ತ್ರಶಬ್ದೋಕ್ತಶರೀರಾದಿನಿಯಮನಧಾರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಜನಾ ಯದಗ್ನಿಮಯಜಂತ ಪಂಚೇತ್ಯಸಮಾಸೋಽಪಿ ವೇದೇ ದೃಶ್ಯತೇ ; ತಥಾಪಿ ಯತ್ರ ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯಂ ತತ್ರ ಜನಶಬ್ದಪೂರ್ವಪಠಿತಸ್ಯ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮಾಸನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್। 

ದ್ವಿಃ ಪಂಚಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಇತಿ ।

ಅನೇನ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ವೀಪ್ಸಾಪದಂ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ದ್ವಿಃಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರಪರಂ , ನ ತು ನಿತ್ಯವೀಪ್ಸಯೋರಿತಿ ಸೂತ್ರೋಪಾತ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿವಿವಕ್ಷಾಪರಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನನು ಸೂತ್ರೋಕ್ತಾಯಾಮೇವ ವೀಪ್ಸಾಯಾಮಯಂ ದ್ವಿಃಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತು , ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ’ದಶ ಚೈಕೈಕಂ ಚಮಸಮನುಪ್ರಸರ್ಪಂತೀ’ತ್ಯತ್ರ ನ ದ್ವೈಗುಣ್ಯೇನ ವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಃ, ’ಶತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಸೋಮಂ ಭಕ್ಷಯಂತೀ’ತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಃ, ಸ್ಯಾತ್ । ಮೈವಮ್ , ತತ್ರಾನುಪ್ರಸರ್ಪಣೀಯಾನಾಂ ಚಮಸಾನಾಂ ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾತ್ತದನುಪ್ರಸರ್ಪಕಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಚಮಸಂ ದಶಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಶತಸಂಖ್ಯಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ , ಏವಮತ್ರ ಜನಾನಾಮಧಿಕರಣಾನಿ ಯದಿ ಪಂಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಿ ಸ್ಯುಃ , ತದಾ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಜನಸಂಬಂಧರೂಪವ್ಯಾಪ್ತೀಚ್ಛಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ನಿಷ್ಪದ್ಯೇತ , ನ ತ್ವತ್ರಾಧಿಕರಣಪಂಚಕನಿರ್ದೇಶೋಽಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ’ತಾಸಾಂ ಸ್ವಸೄ’ರಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದಶಾನಾಮೇವ ಲಾಭಃ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಯದಿ ತತ್ರೈಕಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ , ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಯವತಃ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -

ಅಸಮಾಸಪಕ್ಷೇ ಏವೇತಿ।

’ತಾಸಾಂ ಸ್ವಸೄ’ರಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣಾತ್ರಾಗತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಣಾನ್ವಯಸ್ವೀಕಾರೇಣಾತ್ರಾವಯವದ್ವಾರಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಲಕ್ಷಣಯಾ ಪಂಚಶಬ್ದಾದ್ವಯೋಪಪಾದನೇ ಸಂಭವತ್ಯನನ್ಯಗತಿಕವಿಶೇಷಣಸಂಕ್ರಮಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ , ದಶಸಂಖ್ಯಯಾ ಚ ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ದಶಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂಖ್ಯೇಯಗ್ರಹಣೇ ಸಂಭವತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯಿಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾಚ್ಚ ನಾತ್ರ ತನ್ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ದೂಷಿತಮಪೀತಿ ।

ನನು ಯದಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಭಿನ್ನಪದೋಪಾತ್ತವಿಶೇಷಣಾಂತರಾನ್ವಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ ’ತಾಸಾಂ ಸ್ವಸೄ’ರಿತ್ಯತ್ರ ’ಪಂಚಪಂಚಾಶತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾ ಗತಿಃ ? ಯದಿ ತತ್ರ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಧರ್ಮಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಪ್ರಥಮಂ ಪಂಚಧಾ ಪಂಚಾಶದ್ಧಾ ಚ ವಿಭಕ್ತೇಷು ಪುನಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ಸಂವರ್ಧನಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಃ ತರ್ಹಿ ಅತ್ರಾಪಿ ತಥಾಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯನುಶಯವಂತಂ ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದೂಷಯಿತುಮುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯಾಹ -

ನಾನಾಭಾವೇನೇತಿ ।

ನನು - ವ್ಯಸ್ತಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ನ ವಿಶೇಷ್ಯಾನ್ವಯಃ ; ಆಕಾಂಕ್ಷಾವಿರಹಾದ್ , ನಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ವಯಃ , ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಸಂವರ್ಧನಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಾರ್ಥಂ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿರಹೇಽಪಿ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಶಬ್ದಗತ್ಯಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ವಿಶೇಷಣಾನ್ವಯಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಪರಾಹತಂ  ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ವಯಿನ ಏವ ತಸ್ಯ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ರಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಧೇರೇವ ವಿಶೇಷಣಸಂಖ್ಯಾಸಂಕ್ರಮಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ’ತಾಸಾಂ ಸ್ವಸೄ’ರಿತ್ಯಾದೌ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ ; ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರಾತ್ಸಂವರ್ಧನಸಂಖ್ಯಾಲಂಭಕಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನಂ ವಿಶೇಷಣಸಂಕ್ರಮಣಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಇಹ ತು ಸಂವರ್ಧನಸಂಖ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾಗಮಕವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭಾವಾನ್ನ ತದುಭಯಮಾಶ್ರಯಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಕಥಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನನು ಕಥಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ನಾಯುಕ್ತಂ , ಕಿಂ ತು ತದ್ಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೇತದೇವ ವಚನಮಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಹಿ ತೇನ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅಲಾಭ ಉಕ್ತಃ , ಕಿಂ ತು ಯೌಗಿಕೇನ ಸಮಸ್ತಪದೇನ ತಲ್ಲಾಭಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತಥಾಪಿ ತತ್ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಿ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂ ಜನಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಶಾದುತ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಖ್ಯೇಯಾಂತರಾಭಾವೇನ ಪರಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಿತಮ್ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪದೂಷಣಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಮನೋಬುದ್ಧಿಭೋಕ್ತೃಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಾಣಿ ಚೇ’ತೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಸಂತಿ। ದೇವಾಃ ಪಿತರೋ ಗಂಧರ್ವಾ ದೈತ್ಯಾ ದಾನವಾ ರಾಕ್ಷಸಾ ಭೂತಾಃ ಪ್ರೇತಾಃ ಪಿಶಾಚಾಶ್ಚತ್ವಾರೋ ವರ್ಣಾಃ ಷಡನುಲೋಮಾಃ ಷಟ್ ಪ್ರತಿಲೋಮಾಶ್ಚೇತ್ಯೇವಮಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವ ಜನಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಃ ಸಂತಿ। ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂಖ್ಯೇಯೋಪಸಂಗ್ರಹೇ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇ ನಾಽಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಾಂಖ್ಯಕಲ್ಪಿತತತ್ತ್ವೋಪಸಂಗ್ರಹಃ ಕಾರ್ಯಃ । ಏವಂ ಚ ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ತ್ವವರ್ಣನಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ನ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವೋಪಸಂಗ್ರಹೇ ತತ್ಸಂಗತಿರಸ್ತಿ। ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ಆಕಾಶಗ್ರಹಣಮಪೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯೇಯತಾಯಾಮವ್ಯಾಕೃತಾಕಾಶಪರತಯಾ ದೇವಾದೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯೇಯತಾಯಾಂ ತಾವತಾಮವಕಾಶಾತ್ಮನೋಪಕಾರಕೋ ಭೂತಾಕಾಶೋ ಮಹಾನಿತಿ ತತ್ಪರತಯೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ। ತಸ್ಮಾದ್ಭಾಷ್ಯಾಽಯುಕ್ತತ್ವವಚನಂ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾದ್ವಯಾತ್ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ತದಯುಕ್ತತ್ವಹೇತುವಚನಂ ಪ್ರಾಕ್ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಸ್ಯ ನಾನಾಭಾವಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿರಹಾಽಸಾಮರ್ಥ್ಯಹೇತುಭಿರ್ದೂಷಿತತ್ವಾದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ದೂಷಿತಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರೌಢ್ಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೂಷಣಾಂತರೋಕ್ತಿವದ್ ದೂಷಿತಪಕ್ಷಮೇವಾವಲಂಬ್ಯ ಶಂಕೋತ್ಥಾಪನಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ - ಚೇತ್  , ಅತ್ರಾಯಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಾಶಯಃ - ಕಥಂ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತತಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವೋಪಸಂಗ್ರಹಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷೇಪಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ । ಪ್ರಥಮಾಕ್ಷೇಪೇ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಹೇತುದ್ವಯಮುಕ್ತಮ್ ; ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣೋದ್ಭಾವ್ಯ ತದುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತ್ಯುದ್ಭಾವನಾವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತೇ ಯೋಗೇ ಸಂಭವತಿ ನ ರೂಢಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ ; ಯೌಗಿಕತ್ವೇ ಚ ಅಸಮಸ್ತಃ ಪಂಚಶಬ್ದೋ ನ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಃ; ಸಮಸ್ತಪಂಚಶಬ್ದೇನ ತಲ್ಲಾಭಾತ್ , ನಾಪಿ ದ್ವೈಗುಣ್ಯಲಾಭಾರ್ಥಃ ; ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಯೋಃ ಪಂಚಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥಲಕ್ಷಕತ್ವಾಽಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಽಸಮಸ್ತಂ ಪಂಚಪದಂ ಪಂಚಧಾ ವಿಭಕ್ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮನ್ವಿತಾಂ ವಿಶೇಷಣಸಂಕ್ರಾಂತಾಂ ವಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಂ ಯದಿ ನ ಸಮರ್ಥಯೇತ್ , ತದಾ ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭಾವೇಽಪ್ಯಸಮಸ್ತಪಂಚಪದಾಂತರಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಬಲಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರನಿವಾರ್ಯ ಇತಿ ಕಥಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಾಭಾವೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತ ಇತಿ। ಏವಂ ಕಥಂ ಚೇತ್ಯಾದೇಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯಂತಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಟೀಕಾಕಾರೈರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನಂ ಕಥಂ ಚೇತಿ ಪ್ರಘಟ್ಟಕಾದಿಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಂ ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಥಂ ತರ್ಹೀತ್ಯಾದಿಶಂಕಾಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದ್ಯವತಾರಿಕಯಾ ಸಂಗೃಹೀತಃ । ಏವಂ ಚ ಟೀಕಾಕಾರೈಃ ಕಥಂ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಪ್ರತೀಕಮುಪಾದಾಯ ಕಥಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನಂ ಕೃತಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶಾ ವೇದಿತವ್ಯಾ ।

ಅಥ ತ್ವಸೌ ನ ವಾಕ್ಯೇ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಃ , ಪೂರ್ವಾಪರವಾಚ್ಯವಿರೋಧೀ ವೇತ್ಯನಯೋಃ ಕ್ರಮೇಣೋದಾಹರಣೇ ದರ್ಶಯತಿ -

ಇಹ ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।

ಯಥಾ ಶ್ಯೇನೇನೇತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯೇ ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣೋದಾಹೃತಾ, ತಥೇತ್ಯಾದಿದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕವಾಕ್ಯೇ ತು ರುಢಿಸಮರ್ಥನಮಾತ್ರಂ ಕೃತಂ ನ ತು ತತ್ಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣಾಸಮರ್ಥನಮ್ ।

ಅತಸ್ತಥೇತ್ಯಾದಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಽನನುಗುಣಂ ಭವತೀತಿ ಶಂಕಾಮಪನಯತಿ-

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಾನನುಗುಣತ್ವಾಶಂಕಾಂ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಾಪೇಕ್ಷಿತಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ನಿರಸ್ಯತಿ -

ತತ್ಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ॥೧೧॥

ತತ್ತ್ವೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿ ।

ತತ್ತ್ವಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವದ್ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು – ವಿಧಿಶ್ರವಣಮಸಿದ್ಧಂ ; ಮನಸೈವೇತಿ ತೃತೀಯಾವಧಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಮನೋನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಪರಾಭ್ಯಾಂ ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವೇನೋಪಾಸನಾನುವಾದಪ್ರತೀತೇಃ , ಸುಷುತ್ಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯವಾಕ್ಯಭೂತನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯಪತಿತಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯೇತದ-ನಂತರಂ ’ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ , ’ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತೀ’ತಿ ಭೇದನಿಷೇಧಾಮ್ನಾನೇನ ಚ ವಿರುದ್ಧಸ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧಾನಸ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।

ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಂಶೇಽನುವಾದತ್ವೇಽಪಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಶ್ರವಣಾದುಪಾಸನೇ ವಿಧಿರಂಗೀಕರ್ತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅನುವಾದತ್ವೇಽಪಿ ಸತ ಏವಾನುವಾದ ಇತಿ ವಿಧ್ಯುನ್ನಯನಮುಪಪದ್ಯತೇ ವಿಶ್ವಜಿತ್ಸರ್ವಪೃಷ್ಠ ಇತಿ ಸರ್ವತಾವಿಧಾವನೂದ್ಯಮಾನತದಾಶ್ರಯಪೃಷ್ಠವಿಧ್ಯುನ್ನಯನವದ್ ಅಭೇದಪ್ರಕರಣೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯೋಪಾಸನಾವಿಧಿರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ತತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧೇಃ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧೇಶ್ಚ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಶೇಷಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ತೇನಾನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನಾಮಪಿ ನಾತ್ರ ಗ್ರಹಣಮಸಂನಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಾಣಮಂತ್ರಯೋರರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವೇನ ಶರ್ಕರಾಂಜನವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದರೀತ್ಯಾ ಪಂಚಜನವಾಕ್ಯಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಮಸ್ತಿ , ಸೂತ್ರೇ ತಾವದೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ।

ಅಪಿಧಾಯೇತಿ ।

ರೂಢಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾವಂತೌ ನಾತಿದೃಢಾವಿತ್ಯುಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯಾತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಥಲೇ ತದ್ದಾರ್ಢ್ಯಂ ರುಢ್ಯೈವ ಸಂಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಟೀಕಾಯಾಮತ್ರ ತಾವದ್ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಯೋಗಃ ಸಂಭವತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೂಢಿಃ ಸ್ಮಾರಿತಾ ।

ಪ್ರೌಢ್ಯಾ ತು ರೂಢಿಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನನೂದ್ಭೇದನಮೂರ್ಧ್ವವಿದಾರಣಮನೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯೋಗಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಖನಿತ್ರಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂಪಾದನೀಯಾ, ಸಾ ಪಶುಫಲಸ್ಯೋದ್ಭೇದನಂ ಪ್ರಕಾಶನಮುತ್ಪಾದನಂ ವಾ ಕುರ್ವತಿ ಯಾಗೇಽಪಿ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ನಾಮತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣೇತಿ ।

ನ ಚ ನಾಮತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯುದ್ಭಿನ್ನಾಮಕತ್ವಾರ್ಥೇ ಲಕ್ಷಣಾ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಯಾ ;  ಜಘನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವೈರೂಪ್ಯಾಪಾತಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವಸಾಧನತ್ವಯೋರವಿರೋಧೇಽಪ್ಯೇಕಸ್ಯ ಯಜೇಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೋಭಯಾವಸ್ಥಾಸಮರ್ಪಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅತಃ ಸ್ವರೂಪೇಣೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಯಜೇರ್ಯಥಾರ್ಹಂ ತೇನ ತೇನಾನ್ವಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ॥೧೨ - ೧೩॥

ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಯತ್ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ವಿಶೇಂದ್ರೇ ಘೋಷಾ ಅಸೃಕ್ಷತೇತ್ಯರ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಥಿತಸ್ತೇನ ಪಂಚಜನಸಂಬಂಧಿನ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಯಾ ಮನುಷ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೇನೇಹ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ತತ್ರ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನಂತರಪ್ರಭವತ್ವೇನೈಕೀಕೃತಾ , ನ ತು ಲೋಮಪ್ರತಿಲೇಾಮಾಂಶ್ಚಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯೋಜನೀಯಾ ।

ಯತ್ಪೂರ್ವಾರ್ಧೇ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಾದರ್ವಾಕ್ ಸಂವತ್ಸರೋಽಹೋಭಿಃ ಪರಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಮ್ ।

ಷಷ್ಠ್ಯಂತಜ್ಯೋತಿಷೇತಿ ।

ಶ್ರುತೌ ಬಹುವಚನೇ ಸತ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಚೈಕವಚನಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನೈಕೀಕೃತ್ಯ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ॥೧೪॥

ಪರೇತಿ ।

ಕಾರಣಶ್ರುತೀನಾಮಿವ ಕಾರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ವಿರೋಧಸ್ಯಾತ್ರೈವ ಸಮಾಧೇಯತ್ವೇಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಪರಕರ್ತೃಕದೋಷಸಾಮ್ಯಾಪಾದನಪ್ರಸಕ್ತೌ ತತ್ಸಮಾಧಾನಮ್ ।
“ಬಾಧೇ ದೃಢೇಽನ್ಯಸಾಮ್ಯಾತ್ ಕಿಂ ದೃಢೇಽನ್ಯದಪಿ ಬಾಧ್ಯತಾಮ್ ।
ಕ್ವ ಮಮತ್ವಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮನಿರ್ವಚನವಾದಿನಾಮ್ ॥“
ಇತಿ ಖಾಂಡನಿಕರೀತಿಮವಲಂಬ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿಭಿರಪಿ ತತ್ಸಮಾಧಾನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾ ನೋದಾಸಿತವ್ಯಮ್। ತಥಾ ಸತಿ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಶಿಷ್ಯಬೋಧನಾರ್ಥಮತ್ರೈವ ತತ್ಸಮಾಧಾನೇ ಕೃತೇ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಫುಟಬೋಧೋದಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಪ್ರಧಾನವಾದಪ್ರತಿಪಾದನಚ್ಛಾಯಾಪನ್ನವಾಕ್ಯಗತಿನಿರೂಪಣಮೇವ ಪಾದಾರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಾದವಿರೋಧಿವಾದಮೂಲಚ್ಛಾಯಾಪನ್ನಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವ ಚಿದಾಮ್ನಾತಂ ಯದ್ಯಾವದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಗತಿನಿರೂಪಣಂ ಪಾದಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣದ್ವಯೇ ಜೀವವಾದಮೂಲಚ್ಛಾಯಾಪನ್ನವಾಕ್ಯಗತಿನಿರೂಪಣಮಪಿ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣತ್ರಯ ಇವಾತ್ರ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕವಾಕ್ಯಗತಿನಿರೂಪಣಂ ನ ಕ್ರಿಯತೇ , ಕಿಂ ತು ಸರ್ವವೇದಾಂತವ್ಯಾಪಿಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಕ್ತೌ ತತ್ಸಮಾಧಾನಮ್ । ಇದಂ ತು ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣಸನ್ನಿಧೌ ಸಂಗತಂ , ನ ತ್ವತ್ರ ।

ಕಿಂಚಾಗ್ರಿಮಾಧಿಕರಣದ್ವಯಮಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತರೀತ್ಯಾಽತ್ರ ಸಂಗಮಯಿತುಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಧಾನಸಮರ್ಪಣಾಭಾಸವಾಕ್ಯಗತಿನಿರೂಪಣಾರ್ಥಪರಃ ಸಂದರ್ಭಃ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾ ಪಾದಾರಂಭಭಾಷ್ಯೇಣ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅಥ ವೇತಿ ।

ಕರ್ಮಕರ್ತ್ರಭಿಧಾನಾದಿತಿ ।

ನ ಚ - ಕರ್ಮಣ್ಯಯಂ ಲಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾತ್ವೇ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ - ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರೇಽಪ್ಯೇಷ ದೋಷಸ್ತುಲ್ಯಃ ; ಅಲೂಯತ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯೇವಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಲವನಕರ್ತರಿ ಸೌಕರ್ಯಾತಿಶಯೇನ ಕರ್ಮಣಃ ಸಾಧ್ವಸಿಶ್ಛಿನತ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಕರಣಸ್ಯೇವ ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ತು ಯತ್ ಕರ್ಮ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ।
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೇತಿ ತಂ ವಿದುಃ ॥
ಇತಿ ಶಬ್ದಾಭಿಯುಕ್ತವಚನಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಕರ್ತ್ರಂತರಾಕ್ಷೇಪನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ಮ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ಸತೋ ವಿವಕ್ಷಾ ಉತ ವಿವಕ್ಷಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಿಮೃಶ್ಯ ಸತ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ತತ್ರ ಭಿದ್ಯತೇ ಕುಸೂಲೇನೇತ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ಯೇ ಭೇದನಕರ್ತಾರೋ ವಾತವೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋ ಯೇಽಕಾಲಾಃ ಸಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾತವೃಷ್ಟ್ಯಭಾವೇ ಚಿರಕಾಲಕೃತಸ್ಯ ಕುಸೂಲಸ್ಯ ಭೇದನೇ ನಾನ್ಯಃ ಕರ್ತಾಽಸ್ತೀತಿ ತತ್ರೈವೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ।

ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಾನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ಗೇ ಇತಿ ।

ನನು - ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ವಿಗಾನಾನುವೃತ್ತೌ ಕಥಂ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯವಿಗಾನಮ್ ? ನ ಚ ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಕರ್ತಾಽಸ್ತೀತಿ ತತ್ರಾಽವಿಗಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಹಿ ಸ್ರಷ್ಟೃಮಾತ್ರೇ ಇಹಾವಿಗಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಕಿಂ ತು ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ; ಅಗ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಸ್ತತ್ರೈವಾವಿಗಾನಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರೇಣ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಭವನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ನ ತು ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಂ ಭಾವನರೂಪಂ ಸರ್ಗಂ ಪ್ರತೀತಿ ನ ತೇನ ಸ್ರಷ್ಟೃಮಾತ್ರೇಽಪ್ಯವಿಗಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ಲೂಯತೇ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕೇದಾರಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ದ್ವಿಧಾಭವನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಮರ್ಥೋ ನ ತು ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಂ ದ್ವಿಧಾಭವನಂ ಪ್ರತಿ। ಯಥೋಕ್ತಂ ಕೈಯ್ಯಟೇನ ಲುನಾತಿಸ್ತಾವದ್ ದ್ವಿಧಾಭವನೋಪಸರ್ಜನೇ ದ್ವಿಧಾಭವನೇ ವರ್ತತೇ । ಲುನಾತಿ ಕೇದಾರಂ ದೇವದತ್ತಃ ದ್ವಿಧಾ ಭವಂತಂ ದ್ವಿಧಾ ಭಾವಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ತು ಕೇದಾರಸ್ಯ ಸೌಕರ್ಯಾತಿಶಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ದೇವದತ್ತವ್ಯಾಪಾರೋ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ , ತದಾ ದ್ವಿದ್ಯಾಭವನಮಾತ್ರೇ ಲುನಾತಿರ್ವರ್ತತೇ ; ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ಧಾತೂನಾಂ , ಭಿನ್ನಾ ಏವ ವಾ ಧಾತವೋ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಃ ,ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ತು ತತ್ತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಃ ತತ್ರ ದ್ವಿಧಾಭವನೇ ಕೇದಾರಸ್ಯ ಕರ್ತೃಃ ’ಕರ್ಮವತ್ ಕರ್ಮಣಾ ತುಲ್ಯಕ್ರಿಯ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾಣ್ಯತಿದಿಶ್ಯಂತೇ । ತೇನ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಯೋಗಾ ಉಪಪದ್ಯಂತೇ ಇತಿ। ಏವಮನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಸತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಸತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ವೇತ್ಯಾಂತರಾಲಿಕವಿವಾದಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ವಿವಕ್ಷಿತರೂಪವಿಶಿಷ್ಟೇ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯವಿಗಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವಾನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವವಿಗಾನಾನುವೃತ್ತಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯವಿಗಾನವಚನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ - ಚೇತ್ , ಅತ್ರಾಯಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಾಶಯಃ - ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಲಕಾರೇಣ ಸೃಜ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ , ಕಿಂತು ’ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಭಾವೇನ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ತದಭೇದಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ। ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾರ್ಥಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರಸೂಚನಾರ್ಥಮೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತ್ಯಾದೀನೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಂ ಕೃತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವವಿಗಾನಾನುವೃತ್ತಾವಪಿ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯವಿಗಾನಮಸ್ತೀತಿ ತದ್ವಚನಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಅನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಕೋಟಿಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರವೃತ್ತಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಾದಿಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನೇವಾತ್ರಾಪಿ ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುನಾ ಪುನಃ ಪ್ರವರ್ತಿತಯಾಽಸತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಕೋಟಿರ್ನಿರಸ್ತೇತಿ ಅಸದ್ವಾದನಿರಾಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯಿನೀತಿ ತಸ್ಯಾಮಪಿ ಕೋಟೌ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯವಿಗಾನವಚನಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಏವಮನ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಕೋಟೇಃ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯವಿಗಾನಪರ್ಯವಸಾನಮಸದ್ವಾದನಿರಾಕರಣಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಿತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಚ ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತಿಹೇತುನೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾವಿಷ್ಕರ್ತುಮೇವಾಗ್ರೇ ತನ್ನಿರಾಕರಣಪ್ರಪಂಚನಾನಂತರಂ ಕಾರಣತ್ವೇನೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕತ್ವನಿರಾಕರಣಂ ಸಮಾಕರ್ಷಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತದನಂತರಂ ಕೃತಮ್ ।

ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವೇತಿ ।

ಕರ್ಮಣೀತಿ ಪಕ್ಷ ಏವ ಯುಕ್ತತರಃ ; ಅವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀದಿತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ನಿಷ್ಠಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಏಕವಿಷಯಯೋಃ ಪ್ರಾಗವ್ಯಾಕೃತಂ ಪಶ್ಚಾದ್ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಯೋಃ ಪ್ರಾಗಚ್ಛಿನ್ನಂ ವನಮಿದಾನೀಮಚ್ಛಿದ್ಯತೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಯೋರಿವೈಕಾರ್ಥಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಅನೇನಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ತೃತೀಯಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಹಿ ಧಾತೋರಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಭಾವೇ ನಿಷ್ಠೇತಿ ಕರ್ತುರನಭಿಧಾನಾತ್ ತೃತೀಯಯೈವ ಭಾವ್ಯಮ್ । ನ ಚ - ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಲಕಾರೇಣ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ಸಕರ್ತೃಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರಾತ್ ಪ್ರಪಂಚಾಭಿನ್ನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸ್ವಕರ್ತೃತ್ವಶಂಕಾತದವಸ್ಥೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣಾದಿಷು ಪರಿಣಾಮವಾದಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣೀಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಾದಿನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥಸ್ಯಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣಾದಿನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನೈವಾಸತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಪರತಾಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಣಾಮವಾದಾವಲಂಬನಸ್ವಕರ್ತೃಕತ್ವಪರತಾಶಂಕಾಯಾಶ್ಚ ನಿರಸನಸಂಭವಾನ್ನಿರಾಲಂಬನಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪ್ಯಸದಾದಿಶಬ್ದಶ್ರವಣಮಾತ್ರಸಂತುಷ್ಟಃ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಕಾರಣವಾಕ್ಯೇಷು ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಂ ತೇಷಾಮನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಂ ಚೋದ್ಘಾಟ್ಯ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ತದನುಸಾರೇಣೈವ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯಯೋಜನಾಯಾಂ ಪ್ರಯತತೇ , ತದನುಶಯನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ - ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ತು ಕಾರಣಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ। ಅತೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ವಿಗಾನಂ ನ ದೋಷ ಇತಿ। ಅಕಲ್ಪಿತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ವಿಗಾನಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನ ದೋಷಃ । ಯಥಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರುಂಧತೀಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ನಾನಾಪುರುಷೈಃ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಚ್ಯೋದೀಚ್ಯಾದಿನಕ್ಷತ್ರರೂಪಾಯಾಂ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತ್ಯಾಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ರೇಖಾಗವಯನ್ಯಾಯೇನ ನಿತ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ನಾನಾವ್ಯಾಕರಣೈಃ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯವಿಭಾಗೇನ ಕೃತ್ರಿಮಶಬ್ದ ಇತಿ ಭಾವಃ॥

ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ/ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ॥೧೬॥

ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೇತಿ ।

ನನು - ಕಿಮಿಹ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಮತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಸತ್ಯಲೋಕಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಮತಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಷು ತತ್ರ ತತ್ರ ತದುಪಾಸನಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮತತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಾದವಿರೋಧಿಕೃನ್ಮತನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪಾಸನಾಪರತ್ವನಿರಸನಮಾತ್ರೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತಪಾದಸಂಗತ್ಯಲಾಭಾಚ್ಚ , ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರುಪಾಸ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಮಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತದನುವಾದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತನ್ನಿರಸನಸ್ಯ ಚಾಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ , ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೈವ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಫಲಕತದುಪಾಸನಾಪರತ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಸರೇ ಪ್ರದರ್ಶನಾದಿತಿ - ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ ; ಉಪನ್ಯಸ್ತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಯಮ್ । ಅಜಾತಶತ್ರೋರ್ಭ್ರಾಂತತ್ವಮೃಷಾವಾದಿತ್ವದೋಷಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವೋಪಕ್ರಾಂತಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಪಾಸ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮತಮಾದಾಯ ಪರಿಷ್ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಕಕ್ಷಾಂತರೇ ತತ್ಪರ್ಯವಸಾಯೋ ಭವೇದ್ ಅತಸ್ತನ್ಮತನಿರಸನಮಪಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದೇ ಯೋಗವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾದಿನಾ ತನ್ಮತೋಪಸ್ಥಾಪಕಂ ಲಿಂಗಮಿಹ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತ ಏವ ತಸ್ಯ ಮತಸ್ಯ ದ್ಯೋತ್ಯತ್ವಮೇವೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ನಾನುವಾದ್ಯತ್ವಮ್ ।

ಜೀವಾಜ್ಜಜ್ಞೇ ಇತಿ ।

ಪರಕೀಯ ಉಪಾಲಂಭಕಶ್ಲೋಕಃ । ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ಯನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ತತ್ರ ಖಲು ತೇಷಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ । ಏವಂ ಚ ವಾಚಸ್ಪತಿಮತೇ ಜೀವ ಏವ ಸಮನ್ವಯಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ತನ್ಮತೇ ಜೀವಾಶ್ರಿತಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜೀವೇಽಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ತತ್ರೈವಾಪವದನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜೀವೇ ಸಮನ್ವಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ನಿರಸ್ಯನ್ ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಕಥಂ ನ ಲಜ್ಜಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಕಾರಣಮಿತಿ ।

ಕಾರಣಶಬ್ದಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಪರಃ ಅವಿದ್ಯಾಪರೋ ವಾ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿಭ್ರಮಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹೀತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಿವರ್ತಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುಕ್ತಿವತ್ ।
ಜೀವಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾನಾಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಾಗೇವಾಚಾರ್ಯೈರ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಜೀವಾವಿದ್ಯಾಸಕಲಪ್ರಪಂಚಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮುಕ್ತಮಿಹಾನುಸಂಧೇಯಮ್ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು - ಅಸದ್ವಾದವದಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ - ಚೇತ್ , ದೃಶ್ಯತ ಏವ,  ’ಮೃಷಾ ವೈ ಖಲು ಮಾ ಸಂವಾದಯಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ। ತರ್ಹಿ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವೇನ ಬಾಲಾಕಿಮಪೋದ್ಯ ಸ್ವಯಮಪ್ಯಜಾತಶತ್ರುರಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶತಿ ಚೇತ್ ಸೋಽಪಿ ಮೃಷಾವಾದೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ಬಾಲಾಕಿವದ್ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶಾಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೇ ಹಿ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದುಪಕ್ರಮಾಭಾವೇ ಕುತೋ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ? ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಬಾಲಾಕೇರಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾದ್ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವೇನ ನಿರಸನಾನಂತರಂ ಸ್ವಯಮಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೇ ಕಾ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಏಷಾ ಸಂಗತಿಃ । ತ್ವದುಕ್ತಂ ತಾವತ್ ಕಿಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಭವತಿ , ಅಹಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ , ಅತ ಇದಾನೀಂ ಫಲಾರ್ಥಿನಾ ತ್ವಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ। ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ರಸವಾದಿನಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವತೋದಾಹೃತಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಾದಿತತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತತಃ ಪರಮುದಾಹರಣೀಯಪುರುಷಾಭಾವಾತ್ ತುಷ್ಣೀಂಭೂತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿವಕ್ತಾ ಸ್ವಯಮಪಿ ರಸವಾದಿನಮಪಶ್ಯತಾ ರಾಜೈವ ಧನಾರ್ಥಿನೋಪಸರ್ಪಣೀಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ।

ನ ಭ್ರಾಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಾಂತಮಿತ್ಯೇತದ್ ನ ಬಾಧಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಗತೇನ ಲಿಂಗೇನ ದ್ರಢಯತಿ -

ಸಹಸ್ರಮಿತಿ ।

ದತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಶ್ರುತಂ ದತ್ತಪ್ರಾಯಮ್ । ಯದ್ವಾ - ಆಶಂಸಾಯಾಂ ಭೂತವತ್ ಕ್ತಃ । ದಾತುಮಾಶಂಸಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಸಿದ್ಧೌ ಗಾರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ಯಸ್ಯಕಸ್ಯಚಿದ್ ವಾಕ್ಯೇನಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಣಿನೀಷಿತಮಿತ್ಯವಸೀಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮೋಪಾಖ್ಯಾನನಿಬಂಧನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತವಿದ್ಯಾನುಪಯೋಗಿತಾಪಾತಾದ್ , ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದೀನಾಂ ಭ್ರಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಕರಣಿಕತತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಲೌಕಿಕರಸವಾದವಚನಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಽತ್ರ ನ ಕ್ರಮತೇ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಉಪಸಂಹಾರೇ ಇತಿ ।

ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌಪಸಂಹಾರಿಕಜೀವನಿರ್ಣಯಾನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಸ್ತದಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯೋಜನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಯಂ ಜೀವೋಪಾಸನಾವಿಧಿವಿಷಯೋ ನ ಭವತಿ,  ಕಿಂತು ಪರಬ್ರಹ್ಮವಜ್ಜ್ಞೇಯೋ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಷಯಃ । ಅತ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇವ ಪಾದಸಂಗತಿರ್ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ; ಸಮನಂತರಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈವ ಸಾಽತ್ರಾಪ್ಯುನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿವತ್ಪಾದಸಂಗತಿರಪಿ ಪೃಥಗುಚ್ಯೇತ । ಅತ ಏವ ಚ ಜೀವೇ ಸಮನ್ವಯನಿರಸನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪರಕೀಯೋಪಾಲಂಭಃ ಪ್ರಾಗ್ ದರ್ಶಿತಃ । ಜೀವೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಹಿ ಜೀವೇ ಸಮನ್ವಯೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ , ಅನ್ಯಥಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ಸಮನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾತ್।

ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿ ।

ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಯಾ ಹಿ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕೀದೃಶಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಪೂರ್ವದ್ವಾರಕಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕತಯಾ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿ ಭವತಿ , ನ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರತಾಯಾಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣೈವ ಜ್ಯಾಯಸೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಥಮಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಕ್ವ ಪ್ರಾಣೇ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯನ್ವಯಿನೀ । ತಥಾ ಚ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾಧಾರಃ ಪ್ರಾಣೇ ವೇದಿತವ್ಯಃ , ಪುರುಷೋ ನ ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಪ್ರಾಕರಣಿಕಜೀವವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಂ ನಿರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇ ಇತಿ ಪ್ರತಿವಚನಂ ನ ಸಂಭವತಿ , ಕಿಂತು ಹಿತಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯ ಇತಿ ನಾಡೀಃ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯಾಮ್ನಾತಮ್ । ತಾಸು ತದಾ ಭವತೀತಿ ವಚನಂ ಕದೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ತಚ್ಛೇಷಃ । ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ನಾಡೀಸ್ಥೇ ಜೀವೇ ಕರಣಮಂಡಲಸ್ಯ ಲಯ ಉಚ್ಯತೇ ; ತದೈನಂ ವಾಕ್ ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತೀತ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಿಮವಿವರಣದರ್ಶನಾತ್ , ಸ ಯದಾ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚೇತಿ। ತಾಮೇತಾಂ ಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೇಾಃ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶೋ ಜೀವನಾಡೀವಿಷಯಃ । ಅತೋ ಜೀವ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ತಾವದಯುಕ್ತಾ , ತಥಾ ಸತಿ ವೇದಿತವ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ತದಾಧಾರಪ್ರಶ್ನಾಽಯೋಗಾತ್ , ನ ಚ - ತಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ಪಾಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟತಯಾ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮಾಧಾರಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಸ್ಯಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ , ನ ಚ - ಸೌಷುಪ್ತಿಕನಾಡೀಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾಽಸ್ಪರ್ಶಃ ’ತಂ ನ ಕಶ್ಚನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತಿ ತೇಜಸಾ ಹಿ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತೀ’ತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್  ; ಕ್ವೈಷ ಏತದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ ತದು ಹ ಬಾಲಾಕಿರ್ನ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾಡೀಪ್ರವೇಶಮೇವಾಽಜಾನತೋ ಬಾಲಾಕೇಸ್ತತ್ಪ್ರವೇಶಕೃತಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾಧಾರೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥ ಏವ ಸ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಏವಂ ಚ ತಾಸು ತದಾ ಭವತೀತ್ಯೇತನ್ನ ತದುತ್ತರಮ್ ; ನಾಡೀನಾಂ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ತು ತಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಪರಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಃ ಕರಣಗ್ರಾಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯ ಇತ್ಯಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ’ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ’ ’ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂತ್’ ’ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿ’ತಿ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಕರ್ತುರನ್ವಯಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಕರ್ತ್ರಂತರಾಧ್ಯಾಹಾರಾಽಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಯೇಾಃ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದ್ , ನ ; ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತೀತ್ಯುತ್ತರಾನುಸಾರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಭವನವಿಷಯತ್ವಾದ್ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತ್ಯಪಾದಾನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಕುತಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಭವನಾಧಿಕರಣಾದಾಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇಽಸ್ಯೈವ ಸಾಫಲ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ಧರ್ಮಿಣಿ ಶಯಿತಸ್ತತ ಆಗಾದಿತಿ ಸ್ವತ ಏವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇನಾಪತಿತಾ ಹಿ ತನ್ನೈಷ್ಫಲ್ಯಶಂಕಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಭವನಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವೇನಾಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಸ್ತಥಾಭೂತಾಧಿಕರಣಾದಾಗಮನಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯುಪಪಾದನೇನ ಪರಿಹರಣೀಯಾ ।

ತದೇನಂ ವಾಗಿತಿ ।

ಅತ್ರೈತತ್ಪದಂ ಪ್ರಾಣಪರಾಮರ್ಶಿ ; ತಸ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಸಾಂ ಸರ್ವೈಃ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯೈಃ ಸಹಾಪ್ಯಯೋಕ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಮನೋವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮನಉಪಾಧಿಕತ್ವಾದ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಯ ಉಕ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಶಯನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಲಾಭಃ ; ಶಯನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಾಂತರಾಽದರ್ಶನಾತ್ , ತದೇನಮಿತ್ಯಾದೇಸ್ತದನುತ್ತರತ್ವೇ ಭವನಾಪಾದಾನೋತ್ತರದ್ವಯಮಧ್ಯಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವೈಫಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ; ಏವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮುಖೇನ ಜೀವೋದ್ಗಮನಾಪಾದಾನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವವತ್ತದೇನಂ ವಾಗಿತ್ಯಾದೇರಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಮುಖೇನ ಜೀವಶಯನಾಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೇ ತದುದ್ಗಮನಾಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಚಾಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಪೀತಿ ।

ಆಪ್ಲೃ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಿತಿ ಧಾತುತಾದಾತ್ಮ್ಯಶಬ್ದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥವಾಕ್ಯೇ ಇತಿ ।

ರೂಢಿಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತದ್ಬಾಧನಾರ್ಥಮೇವಮುಕ್ತಿಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು - ಪರಿಸ್ಪಂದೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ನಾಭ್ಯುಪೇಯಾ ; ಬರ್ಹಿರಾಜ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕೃತೇಷ್ವಿವ ದ್ವಿತೀಯಾತೃತೀಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತಿಥಿವಿಶೇಷೇಷ್ವಿವ ಚ ಯೋಗರುಢ್ಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯಶಕ್ತ್ಯೈವ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಗನಿರ್ವಾಹೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಗೌರವಪರಾಹತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಪರಿಸ್ಪಂದೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನೇ ಪರಿಸ್ಪಂದಾಽನಪೇಕ್ಷಯೋರ್ಮಾನಸಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತಯಾ ರುಢಿದ್ವಯೇ ಪರಸ್ಪರಂ ಕಲಹಾಯಮಾನೇ ಲಬ್ಧೋನ್ಮೇಷೇಣ ಯೋಗೇನ ಕರ್ಮಮಾತ್ರೋಪಸ್ಥಿತಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅರ್ಥಾತ್ಸೂಚನಾಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ನನು - ಅರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರೇಣ ಸೂಚಿತಮರ್ಥಂ ಜಾನತಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಧಿಯಾಂ ವಾ ಕಥಮಿದಂ ಪ್ರಾಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಸಮರ್ಥಮಿತಿ ಧೀಃ ಸ್ಯಾದ್ ? ಯಷ್ಟಿಘಾತಾದಿನಾ ಹಿ ವ್ಯಷ್ಟಿಪ್ರಾಣಾನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದ್ ? ನ ತು ಸಮಷ್ಟಿಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾರೂಪಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನ್ಯತ್ವಮಪಿ । ನಚಾಮಂತ್ರಣೇ ಬೃಹದ್ವಿಶೇಷಣೇನ ತಲ್ಲಾಭಃ । ವ್ಯಷ್ಟೇರಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಹತ್ತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತಿದಶಾಯಾಮುಪರತವ್ಯಾಪಾರೇಭ್ಯಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಸುಜ್ಞಾನಮಿತಿ ತಸ್ಯಾಮಪಿ ದಶಾಯಾಮನುಪರತವ್ಯಾಪಾರಾದ್ ವ್ಯಷ್ಟಿಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನೇನೈವಾಮಂತ್ರಣಾದೇಃ ಸಾಫಲ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದನೀಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ - ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಯುಕ್ತಿರಿಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇಽಪಿ ತಥೈವೋಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ವಾಜಸನೇಯಶಾಖಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಥಾನೇ ಆಕಾಶಶಬ್ದಾಮ್ನಾನಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಾಂತರಮ್ । ಸ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ । ಇದಮಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸೂಚಿತಮ್ ॥೧೮॥

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ॥೧೯॥

ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೀತಿ ।

ಪತಿಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಪತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರೇಮವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಕಥಂ ತೇಷು ವೈರಾಗ್ಯೋತ್ಪಾದನೀತ್ಯಾದಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ವೈಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುವಾದಕಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹ್ಯೇತತ್ತವಾಪಿ ಮೈತ್ರೇಯಿ ಪತ್ಯಾದಯೋ ಜಾಯಾದೀನಾಂ ಪತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಪ್ರಿಯಾ ನ ಭವಂತಿ , ಕಿಂ ತು ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಯ । ಅತ ಏವ ತೇಷು ಸ್ವೇಷ್ಟಸಂಪಾದಕತ್ವದಶಾಯಾಮಿವ ಸ್ವಾನಿಷ್ಟಸಂಪಾದಕತ್ವದಶಾಯಾಂ ನ ಪ್ರೇಮಾ । ಅತಃ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಪ್ರಿಯತ್ವಮೇತೇಷಾಮಾತ್ಮನ ಏವ ನಿರುಪಾಧಿಕಮಿತಿ ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪರಿಹಾರಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ಟೀಕಾ ಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ನ ವಿವೃತಾ । ಯದ್ಯೇವಂ ತರ್ಹಿ ಪತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಿಯತ್ವಂ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾಃ ಸ್ವಾನುಭವಸಾಕ್ಷಿಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋತ್ತರವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯೇವಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಜೀವಲಿಂಗಮೇವ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್ । ಏತದನುಸಾರೇಣ ಶ್ರವಣಾದಿವಾಕ್ಯಗತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಕಥಮಿದಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಲಿಂಗಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೋಪಪಾದಕತಯಾ ಟೀಕಾಯಾಂ ಲಿಖಿತಂ ? ಜೀವಲಿಂಗಮೇವೇದಮ್ ಅಮೃತತ್ವೋಪಕ್ರಮಾದಿವಶಾತ್ ಪ್ರಾತರ್ದನನ್ಯಾಯೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಯೇನೈತದುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಾತರ್ದನನಯೇನ ಗತಾರ್ಥತಾಮಾಶಂಕತ ಇತ್ಯವತಾರಿಕಾಗ್ರಂಥಃ ।

ವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಭವತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ವಿದಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಾವಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -

ವಿದಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಮಿತಿ ।

ಅನಾತ್ಮದೃಷ್ಟಾವಿತಿ ।

ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚ ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರಥಮಾರ್ಥೇ ತ್ರಲ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ‘ಸಮಂ ಸಮಾಧಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾದ್’ ’ಅನ್ಯತ್ರ ಭೀಷ್ಮಾದ್ಗಾಂಗೇಯಾ’ದಿತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಪಿ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥ ಏವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಏವಂ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹ ಏವಾಗ್ರಿಮಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇದಂ ಕ್ಷತ್ರಮಿಮೇ ಲೋಕಾ ಇಮೇ ವೇದಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ।

ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾವಿರ್ಭಾವನೇನೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಜಾತಿರ್ಭೇದದರ್ಶಿನಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಾದ್ ಭ್ರಂಶಯತಿ, ಕಿಂ ತು ಟೀಕೋಕ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ಸೋಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಕರ್ಮಣಿ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಧಿಕಾರಿತ್ವಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ತಯಾ ಹಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಂಸಾರಿಕಫಲಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪುರುಷಃ ಪ್ರಚ್ಯುತೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾದಿಭಾವನಾಪರ್ಯಂತೋಕ್ತಿಃ ।

ದುಂದುಭಿವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರೋಪಪತ್ತಿಪರತಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಇತಿ ।

ನನು - ಅಕ್ಲಿಷ್ಟಮರ್ಥಾಂತರಮಸ್ಯ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ದುಂದುಭೌ ಹನ್ಯಮಾನೇ ತತೋ ಬಹಿರ್ನಿಃಸರತಃ ಶಬ್ದಾನ್ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ನಿರೋದ್ಧುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ , ಕಿಂ ತು ದುಂದುಭೇರ್ನಿರೋಧೇನ ತದಾಹಂತೃಪುರುಷನಿರೋಧೇನ ವಾ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೋ ನಿರುದ್ಧೋ ಭವತೀತಿ। ಸತ್ಯಮ್ ; ಇತೋಽಪ್ಯನಿಷ್ಠತರಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ದುಂದುಭೌ ಹನ್ಯಮಾನೇ ಬಾಹ್ಯಾನ್ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನ್ ಮಾನುಷಾದಿಶಬ್ದಾನ್ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಾಭಿಭೂತಾನ್ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ನುಯಾದ್ ದುಂದುಭೇಸ್ತದಾಹಂತೃಪುರುಷಸ್ಯ ವಾ ನಿರೋಧೇನ ಮಾನುಷಾದಿಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತೀತಿ। ಅತ್ರ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಶಬ್ದಃ ಸಫಲಃ । ಬಹಿರ್ನಿಃಸರತ ಇತ್ಯರ್ಥವರ್ಣನೇ ತು ನಿಷ್ಫಲಃ ; ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೇ ತತೋ ಬಹಿರ್ನಿಸ್ಸರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಚೋರಾದೇರಿವ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ , ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ತು ನ ನಿರೋಧ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಪೂರ್ವಾಪರಪರಾಮರ್ಶಾನುಸಾರೇಣಾರ್ಥವರ್ಣನೇ ತು ಪ್ರಕೃತಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪಪಾದಕದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾನುಗುಣ ಏವಾರ್ಥೋ ವರ್ಣನೀಯೋ ನ ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯೋಗ್ಯರ್ಥಾಂತರಮ್ । ನನು  -  ದುಂದುಭಿಹನನಾನುವೃತ್ತೌ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದ ಇವೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಾನುವೃತ್ತೌ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರೋದ್ಧುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮದರ್ಶನಾರ್ಥಿನಾ ತದ್ವಿರೋಧೀ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯ ಇಂದ್ರಿಯನಿರೋಧೇನ ತದ್ವಿಜೃಂಭಣಹೇತುಮನೋನಿರೋಧೇನ ವಾ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯ ಇತ್ಯಕ್ಲಿಷ್ಟಾರ್ಥವರ್ಣನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ - ಚೇತ್ । ಏವಮೇವ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸತಿ ಮಾನುಷಾದಿಶಬ್ದೋ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತದಗ್ರಹಣಾಯ ದುಂದುಭಿನಿರೋಧಕಂ ಯಥಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ಏವಂ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತನ್ನಿರೋಧಕಮಪೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಕಲ್ಪನೇ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತ್ವಮಕ್ಲಿಷ್ಟತರಾರ್ಥವರ್ಣನಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮೇವ । ಕಿಂ ತ್ವಿದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಪ್ರಕೃತಾರ್ಥೋಪಪಾದಕದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಕಲ್ಪನಯಾ ತದನುಗುಣದೃಷ್ಟಾಂತಪರತ್ವವರ್ಣನಮೇವ ಯುಕ್ತತಮಮಿತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।

ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸಂಜ್ಞಕ ಇತಿ ।

ವೀರಾದಿರಸಸಂಯುಕ್ತೋ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಾಃ ।

ಧೂಮಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಿಮಟೀಕಾಯಾಂ ಧೂಮಸ್ಥಾನೇ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ ತದುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿಃ।

ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸೋಽಂತ ಇತಿ ।

ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸ ಇತ್ಯೇತದಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ದೇವಯಜನವಿದ್ಯೇತಿ ।

ದೇವವಿದ್ಯಾ ದೇವತಾಕಾಂಡವಿಚಾರಿತೋ ಯಜ್ಞಾಂಗದೇವತಾಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಥಕೋ ವೇದಭಾಗಃ। ಯಜನವಿದ್ಯಾ ಇಷ್ಟಿಪಶುಸೋಮಾದಿವಿಧಿಪ್ರಪಂಚಃ।

ಅರ್ಥಾದರ್ಥಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಷಷ್ಠೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯನುವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನೀತ್ಯೇತದನಂತರಮಿಷ್ಟಂ ಹುತಮಾಶಿತಂ ಯಾಪಿತಮಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯೈವೈತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ನಿಃಶ್ವಸಿತಾನೀತಿ ರೂಪಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿರಪಿ ಕಂಠತ ಏವೋಕ್ತಾ ಪೃಥಕ್ಕರ್ಮಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿರಪ್ಯಧಿಕೋಕ್ತಾ , ತದನುಸಾರೇಣ ಕೇಷುಚಿದ್ ಭಾಷ್ಯಕೋಶೇಷು ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಪ್ರಪಂಚಕಾರಣತಾಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಗ್ರಹಣಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಚತುರ್ಥೀ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯತ್ವೇನೋದಾಹೃತೇ ಇಷ್ಟಂ ಹುತಮಿತ್ಯಾದ್ಯನಾಮ್ನಾನಾದೇವಮುಕ್ತಿಃ , ಏವಂ ಚತುರ್ಥೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಯಥಾರ್ದ್ರೈಧಾಗ್ನೇರಭ್ಯಾಹಿತಾದಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಮ್ನಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಟೀಕಾಯಾಮಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತಷಷ್ಠ್ಯಂತಪಾಠಲೇಖನಂ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾವಿತಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಾಮ್ನಾತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾದತ್ರೈವಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ನನ್ವಧಿಕರಣಾಽನಾರಂಭಶಂಕಾವಸರೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಕಾ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -

ಸಿದ್ಧಾಂತ ಏವೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಸ್ಫುಟತ್ವಾದ್ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಖಲ್ವತ್ರ ಶಂಕಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಅತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಫುಟತ್ವೋಪಪಾದನಸಮಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯಥಾ ಸೈಂಧವೇತಿ ।

ಸ ಯಥಾ ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯ ಉದಕೇ ಪ್ರಾಸ್ತ ಉದಕಮೇವಾನುವಿಲೀಯೇತೇತ್ಯಾದಿಚತುರ್ಥಮೇತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯೇಕಾಯನವಾಕ್ಯಜಾತಮಪ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಲಯೇ ಪ್ರಾಕೃತಲಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕರ್ತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ಟೀಕಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯನ್ನವತಾರಯತಿ

ಆತ್ಯಂತಿಕ ಇತಿ ।

ನನ್ವಾತ್ಯಂತಿಕಲಯೇ ಪ್ರಾಕೃತಲಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚೇತ್ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಥಂ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಾಸಾಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಕೃತಲಯದೃಷ್ಟಾಂತವಚನಮಪ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಲಯದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಪಾದಕತಯಾ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಕೋಟ್ಯಂತರ್ಭೂತಮಿತಿ ತತಃಪ್ರಭೃತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯತಯಾ ಟೀಕಾಯಾಮುಪಾತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ -

ಸಮುದ್ರೇ ಅಪಾಂ ಲಯ ಇತಿ ।

ನನು ತ್ವಗಾದಿವಾಕ್ಯಜಾತಂ ವಾ ಕಥಮಾತ್ಯಂತಿಕಲಯದೃಷ್ಟಾಂತವಚನಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ತೇನ ಹಿ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಾಯತನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಪಂಚತ್ರಯಾಧಾರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತತ್ರಹೀತಿ ।

ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತವಚನೇನ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ನದ್ಯಾದಿಸಕಲತ್ರಯಾಧಾರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ತಥೈವ ಸಮುದ್ರಸಲಿಲದೃಷ್ಟಾಂತವರ್ಣನದರ್ಶನಾತ್। ತತಶ್ಚ ತದನುಸಾರೇಣ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕವಚನೇ ತ್ವಗಾದಿಶದ್ಬೈಃ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತೇಷು ತದ್ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಲಯಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಮಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಮಪಿ ಲಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವರ್ಣನೀಯಮ್ । ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯ ಲಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಕಾರಣಪರ್ಯಂತತಾಯಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಪುರಾಣೇಷು ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ।

ಏವಂ ವಾ ಅರೇ ಇತಿ ।

ಇಯಂ ಶ್ರುತಿರೌಪಾಧಿಕಖಿಲ್ಯಭಾವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಲವಣಂ ಸಮುದ್ರಭಾವಮಿವ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಬೋಧಯತಿ ; ಧರ್ಮವಿಶೇಷಘಟಿತಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಯಥೈವಂಶಬ್ದಯೋಗಾತ್ , ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯವಾಕ್ಯೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಶಬ್ದಾಭಾವಾದೇಕಾಯನವಾಕ್ಯಜಾತೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ತ್ವರ್ಥಗತ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಃ।

ಅಮೃತತ್ವೋಪಕ್ರಮಾತ್ ತದುಪಪಾದನಾದಿತಿ ಹೇತುದ್ವಯಂ ತದ್ವಿಷಯಶ್ರುತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ -

ಯೇನಾಹಮಿತಿ ।

ಆಖ್ಯಾತಪ್ರತಿರೂಪಕಮಿತಿ ।

ಅತ ಏವ ಜಾತೇರಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವೇ ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಪಕ್ಷತೀತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಯೋಗಾಃ।

ಅನುವಾದ್ಯವಿಧೇಯಯೋರಿತಿ ।

ಸತ್ಯಪ್ಯಭೇದೇ ಭೇದೇನಾಪಿ ಭಾವ್ಯಮ್, ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಅನುವಾದ್ಯವಿಧೇಯಭಾವಾಽಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಾದಿಮತಮಿಹ ಮುಖ್ಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯ ಇತಿ ।

ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತ್ವಭೇದಾಂಶೇನೋಪಪಾದನೀಯಾ, ನ ತು ಭೇದಾಂಶೇನ ಇತ್ಯನುಪಯೋಗಾದ್ ಭೇದಾಂಶೋಽತ್ರ ನ ಪರಾಮೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಮತಮ್ ॥೨೦॥

ವೃದ್ಧವೈಶೇಷಿಕದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ।

ಗೌತಮಸೂತ್ರೇಽಪ್ಯನಾದೇಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಭಾವನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಾಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಾವನಾದಿಭಾವನಿವೃತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯನುಶಯೇ ಚಾಣುಶ್ಯಾಮತಾನಿತ್ಯತ್ವವದ್ವೇತಿ ಪರಮಾಣುಶ್ಯಾಮತಾನಿವೃತ್ತಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾನಾದಿಭಾವನಿವೃತ್ತಿರಭ್ಯುಪಗತಾ ।

ಅರ್ಥ ಸಾಮ್ಯಾತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಯಥಾ ನದ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿರ್ಮುಂಡಕೋಪನಿಷನ್ಮಂತ್ರಾಃ । ಯಥೇಮಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರಾಯಣಾಃ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಭಿದ್ಯೇತೇ ತ್ವಾಸಾಂ ನಾಮರೂಪೇ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಪೂರ್ವಾರ್ಧೇನಾರ್ಥಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೧॥

ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಿತಿ ಕರ್ಮಾಭಾವದೂಷಣಮಾತ್ರೋದ್ಧಾರೇಣ ಶಂಕಾ । ತಥಾಪಿ ಕರಣಾಭಾವಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತಾಽನಪೇಕ್ಷಾಂ ಚೋದ್ಘಾಟ್ಯಾಥ ಪರಿಹಾರಃ।

ಆತ್ಮೈವಾಭೂದಿತಿ ।

ಇದಂ ದೂಷಣದ್ವಯಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್। ಕೇನ ಕಂ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮಿತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ರಯೇಽಪ್ಯಂತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವವಿಶೇಷಣಾಧ್ಯಾಹಾರಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏತೇನ ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ದ್ವೈತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿವ ಭವತಿ , ತದಾನೀಂ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತರಃ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಮನುಭವತಿ। ಯದಾ ತು ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಂತ್ರಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ತದಾ ಕಶ್ಚೇತನಃ ಕರಣೇನ ಕಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮರ್ಥಮನುಭವೇದಿತಿ ಕೇಷಾಂಚಿ’ದ್ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವೇ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಕಲ್ಪನಮಪ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಗೌರವೇಣೈವ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಷಷ್ಠೇ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇ ಸುಷುಪ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರವೇದನರಾಹಿತ್ಯೇ ಚೋಕ್ತೇ ಕಥಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವೇದನರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ವಿಷಯಾಭಾವಾದ್ ನ ತು ದ್ರಷ್ಟೃಸ್ವರೂಪಾಯಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪಾದಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಷು ’ಯದ್ವೈತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಪಶ್ಯನ್ವೈತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾದ್ ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ ಪಶ್ಯೇದಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಶ್ರುತಂ ದ್ವೈತಂ ತಾವತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಸುಷುಪ್ತೌ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇವ ಪರತಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್। ತತಶ್ಚ ತೇಷು ಶ್ರುತಂ ದ್ವಿತೀಯಮಪಿ ತೇನ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ದ್ವೈತಮಾತ್ರಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಶೇಷಾಭಾವೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ತದನಂತರಶ್ರುತೇ ’ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ ಪಶ್ಯೇದನ್ಯೋಽನ್ಯದ್ ಜಿಘ್ರೇದಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಅನ್ಯದಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಸುಷುಪ್ತೌ ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವ ಉಕ್ತಃ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋರನ್ವಯಾತ್ ಪ್ರತೀತೇರ್ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್। ಏವಂ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾವಿಷಯೋದಾಹೃತವಾಕ್ಯಸಮಾನಪ್ರಕಾರಕೇಷು ಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾವಿಷಯೇಷ್ವಪಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿಶೇಷಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತುಮಯುಕ್ತಮಿತಿ।

ಬಹುಪ್ರಮಾಣದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ।

ಅವಶ್ಯಂಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ಅಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿರೂಪಬಹುಪ್ರಮಾಣದರ್ಶನಂ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ।

ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ಬಾಧಕೋಪನ್ಯಾಸೇನೋಪಪಾದಯತಿ -

ಅವಿರೋಧಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ಯದ್ಯವಿರೋಧಸ್ತರ್ಹಿ ಭೇದಾಂಗೀಕಾರೇಽಪ್ಯತ್ಯಂತಾಭೇದಃ ಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷಾನಪೇಕ್ಷ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾದ್ , ವಿರೋಧೇ ಹಿ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಕಾರೇಣ ಭೇದ ಇತಿ ಭೇದೋಪಾಧಿಪ್ರಕಾರಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ತದನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಭೇದ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಭೇದಃ ಕಥಂ ನಿವಿಶತಾಮ್ ? ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ ಭೇದಾಭೇದೌ ಗಂಧಪೃಥಿವೀತ್ವವದಸಂಕರೋಪಪಾದಕಪ್ರಕಾರಭೇದಾಽನಪೇಕ್ಷೌ ನಿವೇಷ್ಟುಮರ್ಹತ ಇತಿ, ತರ್ಹ್ಯೇಕಸ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೌ ಗಂಧವತೀ ಪೃಥಿವೀತಿ ಗಂಧಪೃಥಿವೀತ್ವಬುದ್ಧೇರಿವ ಘಟೋ ಭವತಿ ಘಟೋ ನ ಭವತೀತಿ ಬುದ್ಧ್ಯೋರಪಿ ಸಮಾವೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದದರ್ಶನಾತ್ ತಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಘಟಪಟಾದಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಚ ದರ್ಶನಾದ್ ಗಂಧಪೃಥಿವೀತ್ವಯೋರಿವ ನ ಭೇದಾಭೇದಯೋರವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಸ್ಕರಗ್ರಂಥೇಷು ವಿರುದ್ಧಯೋರಪಿ ಸಮಬಲಯೋರಪಿ ಭೇದಾಭೇದಯೋರಸಂಕರೋಪಪಾದನಂ ಕೃತಂ ಭೇದೋ ಘಟಶರಾವಾದಿಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಅಭೇದಸ್ತಾವದನುವೃತ್ತಮೃದಾದಿಕಾರಣಾತ್ಮನೇತಿ, ತನ್ನಿರಸ್ಯತಿ -

ಭೇದಾಽಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚೇದಿತಿ ।

ಭೇದವಾದ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ।

ಭೇದಾಭೇದಯೋರಾಶ್ರಯಭೇದವಾದ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನನು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ನಾತ್ಯಂತಂ ಭೇದ ಇಷ್ಯತೇ, ಕಿಂತ್ವತ್ಯಂತಭೇದೇಽತ್ಯಂತಾಽಭೇದೇ ವಾಽನುಪಲಭ್ಯಮಾನಾದ್ ಮೃದ್ ಘಟಃ ಹಿರಣ್ಯಂ ಕುಂಡಲಮಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ ಭೇದಾಽಭೇದೇ ಇಷ್ಯೇತೇ ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಭೇದಃ ಕಾರಣಮಪಿ ಸ್ಪೃಶತಿ ಕಾರಣಸ್ಯಾಭೇದಃ ಕಾರ್ಯಾಣ್ಯಪಿ ಸ್ಪೃಶತಿ ಅತೋ ಭೇದಾಽಭೇದಯೋರ್ನಾತ್ಯಂತಿಕಾಶ್ರಯಭೇದ ಇತಿ ತನ್ಮತಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -

ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಯದಿತಿ ।

ಯಾವತ್ಕಾರ್ಯಮವಸ್ಥಾಯೇತಿ ಪ್ರಕೃತಾಽವಿದ್ಯೋಪಾಧ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಮ್। ಅಲಕ್ತಕಾದೌ ತು ಯಾವತ್ಕಾರ್ಯಮವಸ್ಥಾನಂ ನ ನಿಯತಂ ; ಬಹುಷು ಸ್ಫಟಿಕೇಷು ಸತ್ಸು ರಕ್ತಂ ಸ್ಫಟಿಕಮಾನಯೇತಿ ಸ್ಫಟಿಕಾಂತರವ್ಯಾವೃತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಿತೇ ಸತ್ಯಾನಯನನಿಯೋಗಕಾಲಮಾತ್ರೇಽಲಕ್ತಕಸನ್ನಿಧಾನೇನಾಪಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಫಲಸಿದ್ಧೇಃ। ಉಪಾಧಿಪದಪ್ರಯೋಗಲಭ್ಯಂ ಸ್ವಸಂನಿಹಿತೇ ಸ್ವಧರ್ಮಪ್ರತೀತ್ಯಾಧಾಯಕತ್ವಮೇವೋಪಾಧೇರ್ವಿಶೇಷಣೋಪಲಕ್ಷಣವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ರೂಪಮ್ ।

ಕಾದಾಚಿತ್ಕತಯೇತಿ ।

ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾಲಾಽವಸ್ಥಾನನಿಯಮಾಭಾವಃ। ತೇನ ಕಾಕಸ್ಯ ಯಾವದ್ಗೃಹಗಮನಕಾಲಂ ಕದಾಚಿದವಸ್ಥಿತಾವಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ। ಉಪಾಧಿತಸ್ತೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭೇದಃ ಪರತ್ರ ಸ್ವಧರ್ಮಪ್ರತೀತ್ಯನಾಧಾಯಕತ್ವರೂಪೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ।

ತ್ವಯಾಽಪಿ ಲಿಂಗಶರೀರೇತಿ ।

ಭಾಸ್ಕರಮತೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ, ಭೇದಸ್ತು ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹೋಪಾಧಿಕೃತ ಇಷ್ಯತೇ। ತತ್ರ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷು ವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಿಚೋದ್ಯಮುಪಾಧಿತ್ವೇನ ತತ್ಪರಿಹಾರವಚನಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ತನ್ಮತೇ ಪರಿಹಾರೋ ನ ಲಗತಿ ; ಉಪಾಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕರಕ್ತಿಮವದಾರೋಪಿತತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ।

ಗುಹಾನಿಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೈಕ್ಯೇ ಖಲು ಯತ್ನೇನ ಭಾನಾಽಭಾನಸಮರ್ಥನಂ ಕಾರ್ಯಮ್। ಜೀವಭಾನಾತ್ ತದಭಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭಾಸಮಾನೇ ಗುಹಾನಿಹಿತಮನ್ಯದಿಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ।

ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಿತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಕೃತಕತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ವಿಕತ್ಥನಂ ನಿರರ್ಥಕಂ ವಚಃ।

ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ನದ್ಯಾ ಅವಯವಸನ್ನಿವೇಶವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ಅವಯವಿರೂಪೇಣ ಸ್ವಾರಂಭಕಪರಮಾಣುರೂಪೇಣ ವಾ ಸಮುದ್ರಾಭೇದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸಮುದ್ರಪ್ರಾಪ್ತೌ ನದ್ಯವಯವಿನಾಶಾತ್ತದೀಯನಾಮರೂಪಪ್ರಹಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತ್ಯಂಶೇ ಶ್ರುತೌ ನದೀಸಮುದ್ರದೃಷ್ಟಾಂತಃ। ಅತ ಏವಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗೇ ಶ್ರವಣಮಿತಿ ಭಾವಃ।

ಭಾಗವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ಭೇದಕೋಪಾಧ್ಯಧೀನಸತ್ಯಭಾಗವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಶಬ್ದಶ್ರವಣಾಽಯೋಗ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಸತ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -

ಶಬ್ದೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪ್ತಾಽಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ನೇಮ್ಯಾಕಾರೇತಿ। ಅನವಸ್ಥೇತಿ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತೀತಿ। ಏವಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಪೂರ್ವಪೂರ್ವಶ್ರೋತ್ರಾನುಮಿತಿರೂಪಭ್ರಮತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರವಾಹಕಲ್ಪಿತಮುತ್ತರೋತ್ತರಶ್ರೋತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಜನಕಮ್ ಏವಂ ಶ್ರುತಿಜನ್ಯಸೃಷ್ಟಿತತ್ಕ್ರಮಾದಿವಿಷಯಾಽನಾದಿಪೂರ್ವಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರವಾಹಕಲ್ಪಿತಂ ವಿಯದಾದಿಕಂ ತತ್ತತ್ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾದ್ಯಾಲಂಬವತಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಅನಯೈವ ರೀತ್ಯಾ ಮೀಮಾಂಸಕೈರಪಿ ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಂ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ದ್ಧಾರಣೋಪಯೋಗೀತಿ ಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯದ್ಭಿರ್ವೇದಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾನಾಂ ತತ್ತನ್ನ್ಯಾಯಸಂಪ್ರದಾಯಾಭಿಜ್ಞಮೀಮಾಂಸಕಯಾಜ್ಞಿಕಾನಾಂ ಚ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದ್ಧಾರಣಾಧೀನತತ್ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇಚ್ಛಾರೂಪಂ ತದಿತಿ ಸಮರ್ಥಿತಮ್। ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ದ್ಧಾರಣೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ತದಾಧಾರತಯೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಮಿಚ್ಛತೋ ನೈಯಾಯಿಕಾನ್ ದೂಷಯದ್ಭಿರಪಿ ತೈಃ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದ್ಧಾರಣಾಧೀನಪೂರ್ವಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಕಯಾಜ್ಞಿಕವಿವಕ್ಷಾಪ್ರವಾಹೇಣಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ। ಯಥಾಹುಃ।
ತಥರ್ಗ್ವೇದಾದಯೋ ವೇದಾಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಯೇ ಚ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್।
ಭಾಗ್ಯತ್ವೇನಾತ್ಮನಾಂ ತೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಽನುಗತಾಃ ಸದಾ॥
ತೇಷಾಮಂತರ್ಗತೇಚ್ಛಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ।
ವಿವಕ್ಷಾ ಚಾವಿವಕ್ಷಾ ಚ ಜ್ಞಾಯತೇ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಃ॥
ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಪ್ರದಾಯೇನ ಯೇ ಮೀಮಾಂಸಕಯಾಜ್ಞಿಕಾ ವೇದಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ತೇಷಾಮಭಿಪ್ರಾಯೋಽಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ। ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ್ನಾ ಸ್ತುವೀತೇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಷು ಯಚ್ಛಬ್ದಾನೂದಿತಾಽವಿಧೀಯಮಾನಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಯಜಮಾನೋ ವಾ ಆಹವನೀಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು ವೈಶಬ್ದಾನೂದಿತಾ ಸ್ತುತ್ಯಾಲಂಬನತತ್ತದರ್ಥಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತಿಮೂಲೈವೋತ್ತರೋತ್ತರತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತೇರಾಲಂಬನಮಿತ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯೇತಾದೃಶಾನ್ಯುದಾಹರಣಾನಿ ಅತ್ರಾನುಸಂಧೇಯಾನಿ ।

ಅಥ ನೈಕೈಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿತ್ವನಿರ್ವಚನಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರೋಪಾಧಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽರ್ಥಸ್ಯ ನ ಕ್ಷತಿಃ, ಸರ್ವದಾ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಂಸ್ಕಾರಜಾತೀಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್। ದರ್ಶಿತಂ ಚ ತನ್ನಿರ್ವಚನಮಾಚಾರ್ಯೈರಧ್ಯಾಸಗ್ರಂಥೇ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರೋಪಾಧಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಂಸ್ಕಾರೇ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಶಬ್ದಾನುಮಾನಮೂಲಕಸ್ಯ ಸಕಲಸಂಸ್ಕಾರವಿಷಯತಯಾ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ತದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವ। ತಥಾಪಿ ಮಾಯಾಯಾಮನುಪಪತ್ತಿರಲಂಕಾರ ಇತಿ ನ ಮಾಯಾವಾದೇ ಅತ್ಯಂತಮುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ಶಂಕೇಯಮ್। ಅಸ್ತು ವೇತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಾನಂತರಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇಽರ್ಥಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೇತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ।

ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮವಿಷಯೇಷ್ವೇವ ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮಿತಿ ನಿಯಮಃ , ಶ್ರೋತ್ರಂ ತು ನ ತಥೇತಿ ಸ್ವಯಂ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ -

ಕರ್ಣನೇಮೀತಿ ।

ಕರ್ಣನೇಮ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭಃ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾದಿಮತೇ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾ ದಿಕ್ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ಕೌಮಾರಿಲಮತೇ ಚ ತದವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ।

ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಸಂಮತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಯಂ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -

ಆರಭ್ಯಮಿತಿ ।

ಸಾಂಶತ್ವತಃ ಸಾವಯವತ್ವತಃ। ಯದ್ಯಪಿ ಸಾವಯವತ್ವಮಪಿ ಭೇದಾಽಭೇದತತ್ಸಮುಚ್ಚಯವಿಕಲ್ಪದೂಷಣೇನ ದೂಷಿತಪ್ರಾಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಸ್ವಮತೇ ಸತ್ಯೋ ಭಾಗ ಇತಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಕಥನಾತ್ ಸ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಯಃ।

ಸತ್ಯಶ್ಚ ಸಂಭವೇದಿತಿ ।

ಸಂಭಾವನಾರ್ಥೇನ ಲಿಙಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶತ್ವಂ ಪರೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಿತಿ ಕಥಮಪಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಭೇದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಗತಾಽಭೇದರೂಪಮುಕ್ತಿಕಾಲಾನುವೃತ್ತ್ಯಾಽತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಶ್ಚ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಽನತಿಲಂಘನಾದಿತಿ ದ್ಯೋತಿತಮ್ ।

ಅಹಂ ವೇದೇತಿ ।

ಸೂಕ್ತದ್ರಷ್ಟುರಹಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಃ॥೨೨॥

ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ॥೨೩॥

ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯೇ ಫಲೇ ಇತಿ ।

ವ್ಯವಹಿತೇನ ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣೇನ ಸಂಬಂಧಃ। ತೇನೈವಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಚ।

ಪಾದಸಂಗತಿರಿತಿ ।

ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಥಮಸಂಗತಿಗ್ರಂಥಾನುಸಾರಿಣೀಯಂ ಸಂಗತಿಃ।

ಅದ್ವೈತಾವ್ಯಾಸೇಧಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ತದ್ವ್ಯಾಸೇಧಕತ್ವೇ ಹಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸಮರ್ಪಕಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಾತ್ತವಸ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಾತ್ಮಕಲಕ್ಷ್ಯಾಕಾರವಿಪರೀತಾಕಾರೋಪಸ್ಥಾಪಕಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಸಂಭವದಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಲಕ್ಷ್ಯಾಕಾರಾನನುಗುಣತ್ವೇನ ತದವ್ಯಾಪನದೋಷದುಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ।

ಸಮನ್ವಯಾವಸಾನ ಇತಿ ।

ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣದ್ವಿತೀಯಸಂಗತಿಗ್ರಂಥೇ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಾವಸಾನೇ ಲೇಖನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ತದನೇನ ದರ್ಶಿತಮ್।

ಸಮನ್ವಯೋ ದುಷ್ಪ್ರತಿಪಾದ ಇತಿ ।

ಜಗತ್ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋಜನೇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಯಂ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ।

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಿಯದಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೃತ್ಪಿಂಡಲೋಹಮಣಿನಖನಿಕೃಂತನಜ್ಞಾನೈರ್ಘಟಶರಾವಕಟಕಮುಕುಟಖನಿತ್ರಕುದ್ದಾಲಾದೀನಾಂ ಚ ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪಿ ಸಂಶಯವಿಷಯತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಾನಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ ಗೌಣತ್ವಂ ತ್ವಯಾಽಪ್ಯಾವಸ್ಥೇಯಮಿತಿ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪರೌ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೌ। ಅನುಮಾನಬಾಧಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಲಿಖಿತಾನ್ಯನುಮಾನಾನಿ।

ಅಸ್ತ್ವಾಗಮೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಪರ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ನಾನುಮಾನವೃಂದಸ್ಯಾಗಮಬಾಧ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿವರ್ತತ್ವೇನೇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಸದ್ರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಪಂಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸನ್ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷು ಭಾಸತ ಇತಿ ಸದಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸದಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಪಂಚತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಪಿ ಭವತಿ , ಏವಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡಸ್ವರ್ಣಮಣಿನಖನಿಕೃಂತನರೂಪೋಪಾದಾನತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಘಟಾದಿಷು ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಕಾಲಾಯಸಾತ್ಮನಾ ಮೃದ್ ಘಟಃ ಸುವರ್ಣಂ ಕುಂಡಲಂ ಕಾಲಾಯಸಂ ಖನಿತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷು ಭಾಸತ ಇತಿ ತೇನ ತೇನ ಕಾರ್ಯಾನುವಿದ್ಧೇನ ಮೃದಾದಿರೂಪೇಣ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯವಿಷಯಮಪಿ ಭವತಿ। ನ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಂ ಸದ್ ಘಟಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಂ ಮೃದಾದಿಕಂ ವಾ ತತ್ತದುಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ , ಯೇನ ಸನ್ಮೃದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯವಿಷಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು - ಭವೇದೇವಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ , ತದೇವ ನಾಸ್ತಿ ; ಘಟಾದೀನಾಮಿವ ಪಿಂಡಾದೀನಾಮಪಿ ಮೃದಾದಿಕಾರ್ಯವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ , ಘಟಾದಿಷು ಪಿಂಡಾದ್ಯಾಕಾರಾನುವೃತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ; ಸರ್ವಮೃಣ್ಮಯಾದೀನಾಮೇಕೈಕಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಕಥಮಪ್ಯುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ। ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗಸ್ಯೋಪಾದಾನಾವಿಷಯತಯಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ - ಚೇದ್ ,  ನ ; ಮೃತ್ಪಿಂಡ ಏವ ಘಟಃ ಕೃತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಬಾಧಿತವ್ಯವಹಾರೇಣ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಾಂತರೋಪಾದಾನತ್ವಾದ್ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಗತಮೃತ್ತ್ವಾದಿರೂಪಕಿಂಚಿದಾಕಾರಾನುವೃತ್ತೇರ್ಘಟಾದಿಷು ಸತ್ತ್ವಾದ್ , ಉಪಾದಾನಗತಯಾವದಾಕಾರಾನುವೃತ್ತಿನಿಯಮಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಾದಿಕಾರ್ಯೇಷು ದಧ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಸರ್ವಂ ಮೃಣ್ಮಯಮಿತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಮೇಕೈಕಮೃತ್ಕೂಟಾದಿಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮೇವ।

ನನು ಪಂಚಮೀ ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಜ್ಞಾಪನೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -

ಜ್ಞಾಪನೇನೇತಿ ।

ನನು ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪಾಣಿನೀಯೇ ಜ್ಞಾಪಕಯೋಗವಿಭಾಗಲಭ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಾಂತರೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ , ತದ್ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೄಣಾಂ ಜ್ಞಾಪಕಾದ್ಯನ್ವೇಷಣಪ್ರವೃತ್ತೇಃ , ಪಾಣಿನೀಯಸ್ಯೈವ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಹೇತುಗ್ರಹಣಮಗುಣವಚನಾದ್ಧೇತುಪಂಚಮ್ಯಾ ನ ಜ್ಞಾಪಕಮ್ ; ತಸ್ಯ ವಿಭಾಷಾ ’ಗುಣೇಽಸ್ತ್ರಿಯಾಮಿ’ತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಾಂ ಗುಣವಚನೇಭ್ಯಃ ಪಂಚಮೀಮಾದಾಯ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಜಾಡ್ಯಾದಾಗತಂ ಜಾಡ್ಯರೂಪ್ಯಮಿತಿ ತದುದಾಹರಣಸಂಭವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು – ’ಹೇತುಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಹೇತುತ್ವಂ ನ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣಮ್ , ಯೇನ ಹೇತೌ ಪಂಚಮ್ಯನ್ವೇಷಣೀಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಮನುಷ್ಯವಾಚಿತ್ವಮಿವ ಹೇತುವಾಚಿತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏವಂ ಚ ಹೇತುವಾಚಿಭ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯವಾಚಿಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕೇಭ್ಯಸ್ತತ ಆಗತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ರೂಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಿಃ। ತತ ಆಗತ ಇತ್ಯಧಿಕಾರಸೂತ್ರೇ ಚ ತತ ಇತ್ಯಪಾದಾನಪಂಚಮೀ , ತತ್ರಾಪಿ ಮುಖ್ಯಂ ಯದಪಾದಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತದ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ , ನ ತು ನಾಂತರೀಯಕಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ನುಘ್ನಾದಾಗಚ್ಛನ್ ಮಧ್ಯೇ ವೃಕ್ಷಮೂಲೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ತತೋಽಪ್ಯಾಗತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ತತ ಆಗತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ನೌಘ್ನ ಇತಿವದ್ ವಾರ್ಕ್ಷಮೂಲ ಇತಿ ತದ್ಧಿತೋ ನ ಭವತಿ। ಏವಂ ಚ ಯಃ ಸ್ವಹೇತುಭೂತಾಜ್ಜನ್ಮಭೂಮ್ಯಾದೇರಪಾದಾನಾದಾಗತಃ ಯಶ್ಚಾಹೇತೋರಮನುಷ್ಯಾದ್ ದೇವದತ್ತಾದೇರಪಾದಾನಾದಾಗತಸ್ತತ್ರೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಹೇತುವಾಚಿನೋ ಮನುಷ್ಯವಾಚಿನಶ್ಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾದ್ರೂಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾಯಕಸ್ಯಾಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತುಪಂಚಮೀಜ್ಞಾಪಕತಾಯಾಃ ಕಥಮಪಿ ನ ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ। ನನು - ಅಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತುಪಂಚಮೀಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ’ವಿಭಾಷಾ ಗುಣೇಽಸ್ತ್ರಿಯಾಮಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ಯೋಗವಿಭಾಗಾದಗುಣವಚನೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಹೇತುಪಂಚಮೀ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ - ಚೇದ್ , ನ ; ಯೋಗವಿಭಾಗಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ , ಪುತ್ರಾತ್ಪ್ರಮೋದೋ ಜಾಯತೇ ಪಶ್ಚಿಮಾದ್ಯಾಮಿನೀಯಾಮಾತ್ಪ್ರಸಾದಮಿವ ಚೇತನೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪ್ಯಂತರಂಗಕಾರಣತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ ಅಪಾದಾನತ್ವಾರೋಪೇಣ ನಿರ್ವಾಹಾತ್। ಸಮನಂತರಾಪತ್ಯೇಽಪಿ ಗೋತ್ರರೂಪಾಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ರಾಮೋ ಜಾಮದಗ್ನ್ಯ ಇತಿ ಗೋತ್ರಾಪತ್ಯವಿಹಿತಷ್ಯಞ್ಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶನಾದ್ ಧೂಮವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಪಂಚಮೀನಿರ್ವಾಹಃ। ಹೇತುಪಂಚಮೀಸದ್ಭಾವೇ ವಾ ಕಥಂ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಃ ? ನ ಹಿ ಧೂಮವತ್ತ್ವಂ ವಹ್ನೇಃ ಕಾರಣಮ್ , ಜ್ಞಾಪಕಂ ತು ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಜ್ಞಾಪಕೇ ಪಂಚಮೀವಿಧಾನಮಸ್ತಿ। ತಸ್ಮಾತ್ ’ತದಶಿಷ್ಯಂ ಸಂಜ್ಞಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದ್’ ’ಲುಬ್ಯೋಗಾಪ್ರಖ್ಯಾನಾದಿ’ತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಪ್ರಯೋಗಾಜ್ ಜ್ಞಾಪಕೇ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಸಾಧುತ್ವಮ್। ಕಾರಕಹೇತೌ ತು ಹೇತಾವಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತೃತೀಯಯೈವ ಭಾವ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತು ವಾ ಕಾರಕಹೇತಾವಪಿ ಪಂಚಮೀ , ತಥಾಪಿ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಹಾಪಾದಾನಪಂಚಮ್ಯೇವ। ಜನಿಕರ್ತುರಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪುತ್ರಾತ್ಪ್ರಮೋದೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾದಿಪಂಚಮೀಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಿಪದಂ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪರಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಕಾರಕಇತ್ಯಧಿಕೃತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನೋ ನಿರ್ಧಾರಣಸಪ್ತಮ್ಯಂತಸ್ಯಾನನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾತ್। ನ ಹಿ ಕಾರಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯದುಪಾದಾನಕಾರಣಮಿತಿವತ್ಕಾರಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತದನ್ವಿತಾರ್ಥಂ ಭವತಿ ॥೨೩॥

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭೇದಸೂಚನಾದಿತಿ ।

ನ ಚ – ಯಥಾ ’ಅಗ್ನೇ ಯನ್ಮೇ ತನುವಾ ಊನಂ ತನ್ಮ ಆಪೃಣೇ’ತಿ ಮಂತ್ರೇ ’ಯನ್ಮೇ ಪ್ರಜಾಯೈ ಪಶೂನಾಮೂನಂ ತನ್ಮ ಆಪೂರಯೇತಿ ವಾವೈತದಾಹೇತಿ’ ತದರ್ಥಪ್ರದರ್ಶಕಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನುಸಾರೇಣ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಜಾಪಶ್ವಭೇದೋಪಚಾರವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸ್ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣತೇಜಃಪ್ರಭೃತ್ಯಭೇದೋಪಚಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಪ್ರಪಂಚೇ ತಥೋಪಚಾರಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ ॥೨೪॥

ಶ್ರೌತಾವಧಾರಣೇತಿ ॥೨೫॥

ನನು - ಶ್ರುತಾವೇವಕಾರಾರ್ಥ ಉಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಃ ಕಥಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದೇನ ತದಶಕ್ತೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ - ಉಭಯಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯೇತಾವತಿ ಸೂತ್ರಣೀಯೇ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮುಭಯಾಮ್ನಾನವಾಕ್ಯೇ ತದನುವಾದೇನಾನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥೋ ಮುಖ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯವಗಮಯತಿ।

ಕೋಸಾವಿತಿ ವಿಚಾರಣಾಯಾಮೇವಕಾರಘಟಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತ್ರ ಹ್ಯೇವಾವಪಂತೀತ್ಯಾದಿವದಿತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಪ್ರಧಾನತ್ವಾದುಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವೋ ಮುಖ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ , ತರ್ಹಿ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ನ ಭವತೀತಿ ಸೂತ್ರಮಪಿ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಂ ನ ಭವೇತ್ , ತಥಾ ಚ ಕಥಮಿತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ।

ವಿಷಯವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಂತರಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮ್ ಉಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಪ್ರಕೃತ್ಯಂತರಾಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಸ್ಥಿರೀಕರಣಂ ಫಲಮಿತಿ ಫಲಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನೇ ತು ನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾತ್ಮಕೃತಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ಭಾಷ್ಯ - ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೋಽನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಿತಃ।

ಕಥಂ ಚ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಉಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವೇ ತದಭೇದಶ್ರವಣಂ ನ ಘಟೇತೇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜಯನ್ನೇವ ಯದೀತ್ಯಾದಿತದನಂತರಗ್ರಂಥಮ್ ಅನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ -

ದ್ವೇ ವಾವೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವದಿತ್ಯಭೇದೇನ ಶ್ರುತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಇತಿ ಟೀಕಾವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ಮಾರಿತೇ ದ್ವೇ ವಾವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಾಯ್ವಾದಿರೂಪಯೋರ್ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ನ ಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ತದನಂತರವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತನಿಷೇಧಾದಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್। ಕಥಂ ಚ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಲಾಭಾಯ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷೋಽಧ್ಯಾಹೃತಃ। ಏವಮಧ್ಯಾಹಾರಾಪೇಕ್ಷವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಽಸ್ಫುಟಸ್ಯ ಗಮ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವೇತ್ಯೇತದ್ವಿಹಾಯ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಯದಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶಮಧ್ಯಾಹರತಿ -

ತರ್ಹ್ಯೇವಂ ರೂಪಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷ ಇತಿ ।

ರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪಮಭಿನ್ನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯದಿ ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಕೇಷುಚಿತ್ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇಷು ನಕಾರಯುಕ್ತಃ ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ , ತಸ್ಮಿನ್ಪಾಠೇ ಕಥಂ ಚೇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾದಾನಮಿತ್ಯಂತಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅಧ್ಯಾಹಾರಾನಪೇಕ್ಷಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾತ್ರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೨೬॥

ಯೋನಿರಿತೀತಿ।

ಪೃಥಿವೀ ಯೋನಿರೋಷಧಿವನಸ್ಪತೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪರಿಣಾಮಿವಿಷಯೈವ ದೃಷ್ಟೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನಾಸತ ಇತಿ ।

ಯದಸತ್ ತತ್ಸರ್ವದೈವಾಸದಿತಿ ನ ಸ್ಯಾನ್ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮ್ , ಯತ್ ಸತ್ ತತ್ಸರ್ವದಾ ಸದಿತಿ ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ।

ನನು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯೇತಿ ಹೇತುಗರ್ಭನಿರ್ದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದನೇಕದೇಶತ್ವಾದಿತಿ ಪುನಃ ಕೀರ್ತನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವಿವರಣಮಿತ್ಯಾಹ -

ಹೇತುಗರ್ಭನಿರ್ದೇಶಯೋರಿತಿ ।

ಶ್ರುತಮಾಶ್ರಿತ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ಪರಿಣಾಮಸ್ತಥಾಪಿ ಲೌಕಿಕಪರಿಣಾಮವದನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಾಯಾತೀತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇಽಪ್ಯೇವಮುಕ್ತಮ್ – ’ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ಸ್ವಯಂ ಸಮಾಯಾತಿ ವಿವರ್ತವಾದಃ’ ಇತಿ।

ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನೇತಿ।

ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಕರ್ತವ್ಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯಪಾತಿನಃ ಕೋ ಹಿ ತದ್ವೇದ ಯದಮುಷ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ನ ವೇತಿ ಪರಲೋಕಸಂದೇಹವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾವಿರೋಧಾಯ ತದಂಗಭೂತಾತೀಕಾಶವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತವಸ್ತುಸ್ತವನಪರತಯಾ ಪಾಮರಜನಸಿದ್ಧಸಂದೇಹಾನುವಾದಕತ್ವಮ್ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಽದ್ವೈತಸಿದ್ಧ್ಯವಿರೋಧಾಯ ತದಂಗಭೂತಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧೌಪಯಿಕತಯಾ ಭ್ರಾಂತಜನಕಲ್ಪಿತಪರಿಣಾಮಾನುವಾದಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ನ ಚೇತಿ।

ಯಥಾ ಹ್ಯಸತ್ಯೋ ಘಟಾಭಾವಃ ಸತ್ಯಂ ಘಟಂ ಸಹತೇ, ಏವಮನಿರ್ವಾಚ್ಯೋ ವಿಕಾರಃ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಂ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಸಹತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಮುಖೇನ ಸಿದ್ಧಿಃ ॥೨೭॥

ಸರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥೨೮॥

ಅದೃಶ್ಯಮಾನಾಣುನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ।

ನ ಕಿಂಚನ ಭಗವ ಇತ್ಯುಕ್ತೇರಣುವಾದೇ ಸಾಲಂಬನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣಮ್।

ಅಣಿಮ್ನ ಇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾ ಚೋಕ್ತೇತಿ।

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದಿಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿವೇತಿ ಭಾವಃ ॥೨೮॥

ಸ್ಮೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ॥ ೧ ॥

ಸರ್ವಜ್ಞೇತಿ ।

ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಜ್ಞಾನೈರ್ಬಿಭರ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಪಿಲಸ್ಯಾಪಿ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್, ಅತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಭಾಷಿತತ್ವಂ ವೇದಸಾಂಖ್ಯಯೇಾಃ ಸಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರೇಭ್ಯೋ ನಿರವಕಾಶತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹೇತಿ ।

ವೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ವೇದಿರಿತಿ ಪದಾರ್ಥಧರ್ಮಕ್ರಮವಿಷಯಶ್ರುತಿತಃ ಕ್ಷುತ ಆಚಾಮೇದಿತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಪದಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನೇವ ಸಾವಕಾಶಶ್ರುತಿತೋಽಪಿ ನಿರವಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಭವೇದತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ಅರ್ಥಾಪಹಾರೇಣೇತಿ ।

ಸರ್ವವೇಷ್ಟನರೂಪಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಾಪಹಾರೇಣ ತನ್ಮಾನಭೂತಶ್ರುತೇರಪ್ಯಪಹಾರಾತ್ತದನುಮಾನಂ ಬಾಧಿತವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷುತನಿಮಿತ್ತಕಾಶುದ್ಧ್ಯಪನಯಾರ್ಥಮಾಚಮನಕರಣೇಽಪಿ ನ ವೇದವೇದಿಕ್ರಮವಿರೋಧಃ; ಆಚಮನಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವೇದಿಕರಣಾಂಗತ್ವಾದಂಗಸ್ಯ ಚಾವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ವಾರ್ತಿಕೇ-bವೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ಯದಾ ವೇದಿಮಕೃತ್ವಾ ಚಾಮತಿ ಕ್ಷುತೇ ।bವೇದೀಮೇವ ಕರೋತೀತಿ ಸ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತದಾ॥bವೇದಿರೇವ ಹ್ಯನಾಚಮ್ಯ ಕುರ್ವತೋ ವಿಗುಣೀಭವೇತ್ ।bತಾಮೇವ ಸಗುಣಾಂ ಕರ್ತುಂ ಶುದ್ಧ್ಯಾ ನ ವ್ಯವಧಾಸ್ಯತೇ॥ ಇತಿ।bಸತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಧಾನೇ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಸಕಲಪದಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮೇವಾನುಷ್ಠಾನಾಯ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುರೋಧೇನ ಸಂಗ್ರಹೌಚಿತ್ಯಾನ್ನ ವಿರೋಧ: । ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕೇ-bಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ಹಿ ಪದಾರ್ಥೇಷು ಕ್ರಮಃ ಪಶ್ಚಾದಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ।bಯದಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಸೌ ಕ್ಲೃಪ್ತಃ ಕೇನ ಪಶ್ಚಾದ್ವಿರುಧ್ಯತೇ॥ ಇತಿ।

ನನ್ವಧಿಕರಣಾರಂಭೇ ತಟಸ್ಥೇನಾಕ್ಷಿಪ್ತೇ ತದಾರಂಭಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಸಮರ್ಥನೀಯಃ ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸಮಾಧತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪಾದಕತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣಯೋಕ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀತಿ ।

ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ನನು ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವೇನ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮತ್ರತ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯೈವ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ನಿರಾಕೃತಂ, ಕಥಮಿಹ ಪುನಃ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಶಂಕಾ ? ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಮಪ್ಯಪೈಾರುಷೇಯಮೇವ, ತದ್ವಕ್ತುಃ ಕಪಿಲಸ್ಯ ವಾಸುದೇವಾಂಶತ್ವೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ತನ್ನಿಃಶ್ವಸಿತತ್ವಾಽವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ । ನನು ಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಸ್ಫುಟತರತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಯಥಾ ಕಥಂಚನ ಶ್ರುತಿತ್ವೇನಾಸ್ಫುಟತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಕಪಿಲವಚಸಾಮಪಿ ಸೂತ್ರತ್ವೇನ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಮ್, ಅತಃ ಸ್ಫುಟಾಽಸ್ಫುಟತ್ವಂ ನ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಯಃ ಕಪಿಲವಚನೈರ್ನಿರ್ಣೇಯಾರ್ಥಾಸ್ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾನಾರಂಭಶಂಕಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಸಮಾಧಾನಮಾಪಾತತ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವೋದ್ಗಾಯೇದಿತಿ ಶ್ರುತಿರಪಿ ಸರ್ವವೇಷ್ಟನಸ್ಮೃತ್ಯಾ ನಿರ್ಣೇಯಾರ್ಥಾ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅನನ್ಯಪರತ್ವಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಶಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ-

ಸಗರಪುತ್ರಪ್ರತಪ್ತುರಿತಿ ।

ಯತ್ರ ವಾಸುದೇವಾಂಶೇನ ವೈದಿಕಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್, ಅತಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೋಪದೇಷ್ಟುಸ್ತತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕಾಣೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಮಾಹ-

ತೇಷಾಮಿತಿ ।

ತದರ್ಥಾನುಭವಪೂರ್ವಿಕಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತಮಾಹ-

ತಾಸಾಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕಾಣೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಗರ್ಭಬಹುವ್ರೀಹಿರವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತಥಾಪಿ ತದರ್ಥಾನುಭವಪೂರ್ವಿಕಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಬಹುವ್ರೀಹಿದ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತತ್ರಾಪಿ ತದುನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಲಾಘವಾರ್ಥಾ ತದನುಕ್ತಿಃ ।

ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ವಿಲಂಬೇನೇತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನಾಗ್ರಿಮಸ್ಯ ತಾವದಿತ್ಯಸ್ಯ ತತಃ ಪ್ರಾಗೇವೇತಿ ಶೈಘ್ರ್ಯಮರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ಭವತಿ॥ ೧॥

ದೌಹಿತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಷ್ಯಞ್ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೨॥ ಅವ್ಯಕ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಸ್ಮೃತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತಲ್ಲಯೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಲಯೇ ನಾಶೋಽಭ್ಯುಪಗತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತಥಾಽಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ।

ಅವ್ಯಕ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಮೃತಿಸ್ತು ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಾ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಲಯಸ್ಮೃತಿರಪಿ ತದ್ವಿಷಯಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ಮೂಲಕಾರಣವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಲಯೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾಪತ್ತಿವಿಷಯಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಮತೇ ಮೂಲಕಾರಣಾಮವಿದ್ಯಾರೂಪಮಿತಿ ವಿಭಾಷಯಿತುಂ ಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತಮ್ । ಋಷಿಂ ಪ್ರಸೂತಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ದ್ಧಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಅಗ್ರೇ ಸರ್ಗಾದೌ ಸ್ವಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸೂತಮೃಷಿಂ ಕಪಿಲಂ ಕನಕವರ್ಣಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಜ್ಞಾನೈರ್ಜ್ಞಪ್ತಿಕರಣೈರ್ವೇದೈರ್ಯೋ ಬಿಭರ್ತಿ ಅಯಂ ಸಕಲವೇದಾರ್ಥವಿದ್ಭವತ್ವಿತ್ಯನುಗ್ರಹಕಟಾಕ್ಷೇಣ ಜಾಯಮಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇತಿ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಁಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ” । “ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪಶ್ಯತಿ ಜಾಯಮಾನಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಂತರೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯೇತದ್ ಭೃಞ್ಧಾತೋಃ ಪೋಷಣಮರ್ಥಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಪೂರಯತೀತಿ ।

ಮಂತ್ರಗತಯಚ್ಛಬ್ದಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಕತಚ್ಛಬ್ದಘಟಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ-

ಯಃ ಸ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ “ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕೋ ವಿಶ್ವಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ಯೋನೀಶ್ಚ ಸರ್ವಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ದ್ಧಯುಕ್ತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಮಂತ್ರೇ ನಾಸ್ತೀದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನಾಪಿ ಪೂರ್ವೇತರಮಂತ್ರಯೋರಸ್ತಿ ತಯೋಃ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಈಶತೇ ಯಸ್ತು ಸೋಽನ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಾಧಿಪತ್ವಂ ಕುರುತೇ ಮಹಾತ್ಮೇತಿ ಚ ವಿಧೇಯಾಂತರಪರತ್ವಾತ್ ತಥಾಪಿ ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಂ ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸೀತ್ಯಾದಿತತ್ರತ್ಯಮಂತ್ರಾಂತರಪ್ರತಿಪನ್ನಾರ್ಥ ಇಹ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಃ । ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ಚ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಧಾನಾಯಾಮಸ್ಯಾಂ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಿ ನ ಭೇದನಿಷ್ಠಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಕರ್ತೃಮಹಿಮಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ತೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸಾಂಖ್ಯಕರ್ತೃವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತೇನ ತಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ನ ತು ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿಷಯೇಽಸ್ಯ ಭ್ರಮೋ ವಿಪ್ರಲಂಭಶ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದಪಿ । ಮನೋಸ್ತು ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚೇತಿ ವೀಪ್ಸಾಶಬ್ದೇನ ಭೇಷಜತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತದುಕ್ತೇಃ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥೇ ತದುಭಯರಾಹಿತ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯಜುರ್ವೇದೇ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾಏತಂ ಸೋಮಾರೌದ್ರಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಸ್ಯೇಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯ ಆಜ್ಯಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಮಾಜ್ಯೇನ ಮಾರ್ಜಯಂತೇ ಇತ್ಯಂತೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೋಪಯೋಗಾರ್ಥಸಹಿತಂ ವೈಶೇಷಿಕಮಂಗಕಲಾಪಂ ವಿಧಾಯ ಯಾವದೇವ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚನಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಕರೋತೀತಿ ಫಲಾರ್ಥವಾದಾನಂತರಮ್ ಅತಿಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹುರೀಶ್ವರೋ ದುಶ್ಚರ್ಮಾ ಭವತೀತ್ಯೇವಂರೂಪೇಷ್ಟ್ಯನುಷ್ಠಾನೇನಾತಿಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತೇನ ಯಜಮಾನಃ ಶ್ವಿಚೀ ಭವಿತುಂ ಪ್ರಭವತೀತ್ಯೇವಂ ಫಲಮೇವ ಪುನರ್ದೋಷರೂಪಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಮಾನವೀಋಚೌ ಧಾಯ್ಯೇ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಮನುನಾ ದೃಷ್ಟೇ ಋಚಾವಗ್ನಿಂ ವಃ ಪೂರ್ವ್ಯಂಗಿರಾ ದೇವಮೀಡೇ ವಸೂನಾಮಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಮ್ ಋಚಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿಟ್ವೇ ಋಚೌ ಸಾಮಿಧೇನೀಮಧ್ಯೇ ಧಾಯ್ಯಾರೂಪೇಣ ಯೋಜಯೇದಿತಿ ವಿಧಾಯ ಕಥಂ ಮಾನವೀಭ್ಯಾಮೃಗ್ಭ್ಯಾಂ ಶ್ವಿತ್ರಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚ ಮನುರವದತ್ತದ್ಭೇಷಜಂ ಭೇಷಜಮೇವಾಸ್ಮೈ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ತತ್ಸಂಘಟನಂ ಕೃತಮ್ । ಧರ್ಮವಕ್ತ್ರಾ ಮನುನಾ ಯನ್ಮಂತ್ರಜಾತಂ ದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಭೇಷಜಂ ಭವತೀತಿ ತದಿದಮತ್ರೋದಾಹೃತಮ್ । ನನು ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚೇತಿ ವಚನಂ ನ ಸ್ವಾಯಂಭುವಮನೂಕ್ತೀನಾಂ ಭೇಷಜತ್ವೋಕ್ತಿಪರಂ, ಕಿಂ ತು ಸಮಷ್ಟಿಮನೋಽಭಿಮಾನಿಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೌಕ್ತೀನಾಮ್, ತೈತ್ತಿರೀಯಶಾಖಾಯಾಂ ಹಿ “ಮಾನವೀಋಚೌ ಧಾಯ್ಯೇ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧಿಶೇಷಾರ್ಥವಾದರೂಪಮ್ ಇದಂ ವಚನಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತ್ರಾನೂದ್ಯಮಾನೇ ಋಚೌ ನ ಮನೋಃ ಪ್ರಕಾಶಿಕೇ, ಕಿಂ ತು ಮನಸಃ । ದೇವಾನಾಂ ಯನ್ಮನ ಇತಿ ಹ್ಯನೂದ್ಯಮಾನಯೋಃ ಋಚೋಃ ಶ್ರೂಯತೇ ಅತೋ ಮಾನವೀ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಷ್ಟಿಮನೋಭಿಮಾನಿತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯಂಶೇನೋಕ್ತ ಇತಿ ಸ ಏವ ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚೇತಿ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಮನುಶಬ್ದೋಕ್ತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ- ಚೇದ್ , ಯದ್ಯೇವಂ ಕಿಂಚಿದಿಷ್ಟಿವಿಕೃತೌ ಮನೋಃ ಋಚಃ ಸಾಮಿಧೇನ್ಯೋ ಭವಂತೀತಿ ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಶ್ರುತಂ ಮನುರ್ವೈ ಯತ್ಕಿಂಚಿದವದತ್ತದ್ಭೇಷಜಮಿತಿ ವಚನಮುದಾಹರಣಮಸ್ತು । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಮನಃ ಪ್ರಕಾಶಿಕಾ ಋಚೇಾ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ, ಕಿಂ ತು ಮಾನಸಸೂಕ್ತಗತಾ ಏವ ತತ್ರ ರೂಢಿಭಂಜಕಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ತಂತ್ರವಾರ್ತಿಕೇ ಮನೂಕ್ತೀನಾಂ ಭೇಷಜತಾಯಾಮಿದಮೇವ ವಚನಮುದಾಹೃತಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ- ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚೇತ್ಯುದಾಹರಣಮನಾದರೇಣ ।

ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಭಿರಿತಿ ।

ನನು- ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಚನಾದ್ ಮಮಾಂತರಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿಕಮಂತರ್ಯಾಮಿವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಜೀವೈಕ್ಯವಿಷಯಮಿತಿ- ಚೇನ್ನ । ಬಹವಃ ಪುರುಷಾ ಬ್ರಹ್ಮನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವೇನ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏಕ ಏವ ಜೀವಭಾವೇನ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ವರ್ತತ ಇತಿ ಏತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಗುಣವರ್ಣನಸ್ಯಾಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್

ಯೋಗಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ॥ ೩ ॥ ಯೋಗಸ್ವರೂಪತತ್ಸಾಧನೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಏಷಾಮಿತಿ ।

ಶ್ರುತೌ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ನನ್ವಿದಂ ಶ್ರೌತಲಿಂಗಮಾಲಂಬ್ಯಾಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರೌ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸಾಧಾರಣೌ ಕಥಂ ಯೋಗಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಂ ತಯೋರುಕ್ತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಕಪಿಲಮಿತಿವದಿದಂ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣ ಏವೋಕ್ತಪ್ರಾಯಮ್ ಅತೋ ನೇದಂ ಲಿಂಗಮಧಿಕಶಂಕಾಬೀಜಂ ಕಿಂ ತು ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಯೋಗನಿರೂಪಣಂ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಾದ್ಯುಪದಿಷ್ಟಯೋಗಪ್ರಪಂಚನರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಮಧಿಕಶಂಕಾಬೀಜಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಂಶೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಾದೌ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಅತೋ ನ ತೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಃ ॥೩॥

ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಚ ಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೪ ॥

ಅಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಮಿತಿ ।

ನನು ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಮತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ ಹೇತುವಿಶೇಷಣೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತಿ- ಚೇದ್, ಉಚ್ಯತೇ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ನ ಭವತಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾವದಿತ್ಯನುಮಾನಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಪಕ್ಷೀಕರಣಜ್ಞಾಪನಾಯ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಮ್ । ಘಟಸ್ಯಾಪಿ ಪಕ್ಷೀಕರಣಾನ್ನ ತತ್ರ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಶಂಕಾ । ಘಟಯತೀತಿ ಘಟಃ ಘಟೇರ್ಣ್ಯಂತಾತ್ಪಚಾದ್ಯಚ್ । ಣೇರನಿಟೀತಿ ಣಿಲೋಪ: । ಅಘಟಿತಸಂಘಟನಾಪಟೀಯೋಽಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿರಗ್ರಿಮಟೀಕಾಯಾಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಯಮಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿಮಾಹ-

ವೇದೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇತಿ ।

ಸ್ವದೃಷ್ಟಲಿಂಗಕಸ್ಯ ಸ್ವವಿಶೇಷತೋದೃಷ್ಟಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದತಿವಿಶ್ವಸನೀಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿದಮಿತಿ ಸಂಭಾವನಾವಿಷಯತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಶ್ರವೋ ವೇದ: ತದ್ಗಮ್ಯಮಾನುಶ್ರವಿಕಮ್ । ಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಮಾಹಾತ್ಮತ್ವಂ ತದ್ ಉಚ್ಚಾವಚವಿಶೇಷಣೇನಾನೇಕಪ್ರಕಾರತ್ವವಾಚಿನಾ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾದಿಸೂಚನೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ।

ಲೋಕತೋಽನವಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಸ್ಯ ಕೇವಲಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ಯಾ ಕಲ್ಪನಾಯಾಮಚೇತನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದವಿರೋಧಸ್ಯ ದೂಷಣತಯೋದ್ಭಾವನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಲ್ಲೋಕಾನುಭವ-ಸದ್ಭಾವೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಸ್ತದ್ವಿರೋಧೋ ನ ದೂಷಣಮ್ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿರೇವ ಚೈತನ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಭವೇದಿತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ತದ್ವಿವೃಣೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆರ್ಥತ್ವೇ ಉಪೋದ್ಬಲಕಾಪೇಕ್ಷಾ ತದೇವ ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ನನು - ಆರ್ಥತ್ವಮಿಹಾಪಿ ತುಲ್ಯಮೇವ; ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಕ್ತೃತ್ವವಿವದಿತೃತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾದ್ ದೇವತಾತ್ವಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿವಚ್ಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಜಾತಿವಿಶೇಷತಯಾ ತಸ್ಯ ತದನುಮೇಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚೇಕ್ಷತಿಶ್ರವಣಂ ಚೈತನ್ಯಶ್ರವಣಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ತಸ್ಯ ಭಾಕ್ತತ್ವೇನೇಾಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಲಯೇ ಸುಷುಪ್ತಾನಾಂ ಚೇತನಾನಾಮಪಂಚೀಕೃತಭೂತದೃಷ್ಟಿಸಮಯೇ ಚೈತನ್ಯೋದ್ಭವಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತೇಕ್ಷಣಪರತ್ವಸ್ಯಾಯುಕ್ತತಯಾ ಭಾಕ್ತತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ - ಶ್ರುತಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೇತನತ್ವಮೇವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥೇ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮೇವ ಸಂಭವತೀತೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೋಕ್ತಭಾಕ್ತತ್ವಾಕ್ಷೇಪೇಣಾತ್ರ ಶಂಕಾ ತದಭಾಕ್ತತ್ವೋಪೋದ್ಬಲಕತಯಾ । ಮೃದತ್ರವೀದಿತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಮ್ ।

ನನು ತೇಜಆದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತದಧಿಷ್ಠಾತರಿ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಶಕ್ತಿರೇವ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರಭಿಮತಾಽಸ್ತು ಕಿಮಿತಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂಚಿದಿತ್ಯೇತನ್ನಾನ್ವೇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಸದ್ಭಾವಾದತಸ್ತದೀಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ತೇಜಆದಿಶಬ್ದಾನಾಮಮುಖ್ಯತ್ವಮಾಯಾತೀ-ತ್ಯೇತತ್ಸೂಚನಾರ್ಥಮಿತಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮೇವ ತೇಷಾಂ ಮೂಲಾಭಿಮತಮಿತಿ ಭಾವ: ।

ಪಕ್ಷೇ ಏವೇತಿ ।

ವ್ಯತಿರೇಕಿಹೇತುವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಧ್ಯಾಸಾಧಕವಿಶೇಷಣಮ್ । ನನು- ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ಜಗಚ್ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ನ ಭವತಿ, ಚೇತನವಿಶೇಷಗುಣಾನುಗತಿರಹಿತತ್ವಾದ್ ಯದ್ಯದ್ವಿಶೇಷಗುಣಾನುಗತಿರಹಿತಂ ನ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಯಥಾ ಸುವರ್ಣವಿಶೇಷಗುಣಾನುಗತಿರಹಿತಂ ಪಟಾದಿ ನ ಸುವರ್ಣಪ್ರಕೃತಿಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಯತ್ತದ್ಭ್ಯಾಮನನುಗತಾ ನಾನುಮಾನೋಪಯೋಗಿನೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಪ್ರಣೇತಾ ಸ ತಸ್ಮಾದಧಿಕವಿಷಯಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯೇವಮಾದಿರೂಪಾಯಾ: ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪ್ಯನುಮಾನಾಂಗತಯಾ ಪ್ರಾಗಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ಆಚಾರ್ಯೈರಧಿಕರಣಾರಂಭೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಸ್ಯ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿಮೂಲಕಸ್ಯೈವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯಶಂಕಾರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯತ್ತದ್ಭ್ಯಾಮನನುಗತಾ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾಽನುಮಾನಾಂಗಮ್ । ಈಶ್ವರೋ ವೇದಾಧಿಕದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಂ ಬುದ್ಧಿಸಂವಾದೇನ ಶ್ರುತ್ಯವಗತಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಮ್, ನ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಧನಾರ್ಥಮಿತಿ ತತ್ರಾನನುಗತಾಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ । ತದಭಾವೇಽಪಿ ಹಿ ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನೇತ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸಮಾತ್ರೇಣ ಬುದ್ಧಿಸಂವಾದೋ ಜಾಯತೇ । ಆಚಾರ್ಯೈಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಪ್ಯನುಮಾನಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಪರಿಹಾರಾಯ ಯದಿ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷಗುಣಾನುಗತಿಮತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ತರ್ಕಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಂ ತನ್ಮೂಲಭೂತಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಪಜೀವತೀತಿ ತದಪಿ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ, ಕಿಂ ತ್ವಾಪಾತತೋಽನನುಗತಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷಮಿವ ಭಾಸಮಾನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಲಂಬನಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಯೇನ ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ಸೌತ್ರಾನುಮಾನೇ ಸ್ಪಷ್ಟೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಽಪ್ಯನುಮಾನಾಂತರಮಾಚಾರ್ಯೈರುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ತತ್ತು ಮಹಾಂಶ್ಚಾಯಂ ಪಾರಿಣಾಮಿಕಃ ಸ್ವಭಾವವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಪುರುಷಾದೀನಾಂ ಕೇಶನಖಾದೀನಾಂ ಚ ರೂಪಾದಿಭೇದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋದ್ಭಾಷಿತವ್ಯಭಿಚಾರೇಣೈವ ತರ್ಕಮೂಲಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇರಪಿ ಶೈಥಿಲ್ಯಾಪಾದನಾದ್ ದೂಷಿತಮಿತಿ ತದ್ದೂಷಣೇ ಫಲಾಂತರಮಾಚಾರ್ಯೈರ್ನ ಕೃತಮ್ ।

ನನು ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಿವೇಚಕತಯೇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಪ್ರಮಾಣಮೂರ್ದ್ಧನ್ಯಯಾ ತದ್ವಿಷಯವಿವೇಕಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ವಚನಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸನಿರಾಸೇನೇತಿ ।

ಆಪಾತತಸ್ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾನಾಂ ಚಾನುಸಂಧಾನೇ ಸಂಜಾತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಕ್ಷೋಭಸ್ಯಾಪನಯನೇನ ಶ್ರುತಿವಿಷಯದಾರ್ಢ್ಯಾಪಾದನಂ ತದ್ವಿವೇಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು- ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತೇಷು ತರ್ಕಮೂಲಾಕ್ಷೇಪಹೇತುಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧರೂಪತ್ವೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಾಮ್ಯಂ ಮನನರೂಪತರ್ಕಾದರಣಂ ಚೇತಿ ಹೇತುದ್ವಯಮೇವ ಪರಿಹೃತಮ್ ನ ತು ನಿರವಕಾಶತ್ವಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಹೇತುದ್ವಯಮಿತಿ- ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತರ್ಕಾದರಣೇಽಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾನುಮಾನವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಾಧಿತೇ ಶಬ್ದಸಾಧನಾಕ್ಷಮಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಸ್ತದ್ಬಾಧನ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧನಾಕ್ಷಮಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ತದ್ಬಾಧನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಃ ಫಲಿತೋ ಭವತೀತ್ಯುಪಲೇ ಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಸ್ಯೇವ ತತ್ರ ಕುಂಠೀಭವತೋಽನುಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿತಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಹೇತುಕಥನಮಸ್ಥಾನವಿಜೃಂಭಿತಮಿತಿ ಸ್ವತ ಏವ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ಧೇತುದ್ವಯಮಾಹೃತ್ಯ ನ ದೂಷಿತಮ್ ।

ನ ಹ್ಯಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು- ಅಚೇತನಾಚ್ಚೇತನಸ್ಯೇವೋದ್ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣಾದನುದ್ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ- ಚೇದ್ ನ । ಕಾಷ್ಠಜ್ವಾಲಾಭಾಂಡತದ್ಗತವಾರಿಸ್ಥತೇಜಸೋ ದೀಪಾತ್ತುಷಾಗ್ನೇಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ತತ್ರೋದ್ಭೂತರೂಪಾವಯವಾಂತರಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ । ಘಟಃ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನುಭವದರ್ಶನೇನ ಘಟಾದಿಷು ಚೈತನ್ಯಮುದ್ಭೂತಮಿತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ಚೈತ್ರಾತ್ಯರೋಽಯಂ ನ ಮೈತ್ರಾದಿತಿ ವ್ಯವಹಾರವದುಪಪದ್ಯತೇ ಪರತ್ವವಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಗುಣತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತಃ ।

ನ ತವೇತಿ ।

ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಸ್ತತ್ರ ಶರಾವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪ್ಯುಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿಸ್ತುಲ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಕಾರಣಾನುವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।

ನ ತು ಕಾರ್ಯರೂಪಾನುವೃತ್ತ್ಯಾಽತೋ ನೋಭಯತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚದೋಷೇಣೇವ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚದೋಷೇಣಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಣಮಾಪಾದ್ಯಮೇವ, ಕಥಮರೂಪಣೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವೇ ತದರೂಪಣಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತಯಾ ಜೀವೋಽತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹ-

ಅತೋ ನ ಸಾಧ್ಯಸಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ॥೧೧॥

ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನ ಇತ್ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಥಮಾರ್ಥೇಽನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚೇತಿವತ್ ।

ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ-

ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ॥

ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥ ೧೨ ॥

ಅತಿದೇಶಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವೇಽಪಿ ತರ್ಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಮೂಲಸತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇನ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಂಕೋಚನೀಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿಮಪಿ ದರ್ಶಯನ್ನತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಮಾಹ-

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಇಯಮಾರಂಭಣೇತಿ ।

ನ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾಽಭಿನ್ನಮ್, ನಾಪಿ ತದ್ಭಿನ್ನಂ ಸತ್ಯಂ, ಕಿಂ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದಯಿತುಮಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೪) ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದಶಂಕಾ ನಿರಸನೀಯಾ ಇಹ ತು ಭೇದಗರ್ಭಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾವಸೇಯಸತ್ತ್ವಾಽಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಂ ತನ್ನಿರಸನಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸದಕರಣಾದಿತ್ಯಾದೀತಿ ।

ಅಸದಕರಣಾದುಪಾದಾನಗ್ರಹಣಾತ್ಸರ್ವಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ ।bಶಕ್ತಸ್ಯ ಶಕ್ಯಕರಣಾತ್ಕಾರಣಭಾವಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ॥bಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರಧಾನಶ್ಲೋಕಃ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಸದೇವ; ನೀಲರೂಪಸ್ಯ ಪೀತಭಾವೇನೇವಾಽಸತಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಉಪಾದಾನಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸದೇವ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಉಪಾದಾನಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಕಾರಣೈಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕಾರಣಸಂಬದ್ಧಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಭವದ್ ಭವೇತ್ । ಕಾರಣಾಽಸಂಬದ್ಧಮೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇದ್, ನ  ಸರ್ವಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ । ಅಸಂಬದ್ಧಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಅಸಂಬದ್ಧತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸಂಭವೇದ್ ನ ಚೈತದಸ್ತಿ। ಅಸಂಬದ್ಧಮಪಿ ಕಾರಣಂ ತದೇವ ಕರೋತಿ ಯತ್ರ ಶಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದ್ ನ ಶಕ್ತಸ್ಯ ಶಕ್ಯಕರಣಾತ್ । ಶಕ್ತಮಪಿ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ಕರೋತಿ ನಾಶಕ್ಯಮ್ । ಅವ್ಯವಸ್ಥಾತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಶಕ್ಯಂ ಕರೋತಿ ಚೇತ್ಕಥಮಸತಿ ಶಕ್ತಿವಿಷಯತಾರೂಪಾ ಶಕ್ಯತಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಾದಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸದೇವ । ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಘಟಶರಾವಾದಿಕಂ ಪೂರ್ವಾಹ್ಣೇ ಮೃತ್ಕೂಟ ಏವಾಸೀದಿತ್ಯನುಭವೇನ ಗುರುತ್ವದ್ವೈಗುಣ್ಯಾನುಪಲಂಭಾದಿಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚೇತಿ। (ನನು ಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಸದಾತನತ್ವೇಽಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಕದಾಚಿತ್ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ಪಟಕೂರ್ಮಾಂಗಾದಿಪರಿಣಾಹಾನಾಮಿವಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಾಭ್ಯಾಮುಪಪದ್ಯತೇ) ನ ಹಿ ಪಟಕೂರ್ಮಾಂಗಾದಿಪರಿಣಾಹಾನಾಂ ಸಂಕೋಚನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ನಾಶೇನ ವಾ ಕಿಂ ತು ತಿರೋಧಾನೇನ । ತತಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ವಿಕಾಶವ್ಯಾಪಾರೇಣೇವ ದಂಡಚಕ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾದೀನಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ತತ್ತಿರೋಧಾಯಕಪಿಂಡಾವಸ್ಥೋಪಮರ್ದಃ । ಮುದ್ಗರಪಾತೇನ ಘಟಾವಸ್ಥೋಪಮರ್ದ ಇತಿ ಕಪಾಲಾವಸ್ಥಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿ: । ಕಪಾಲಾನಿ ಚೂರ್ಣೀಕೃತ್ಯ ಜಲಮೃದಂತರಸಂಯೋಜನಮರ್ದನಾದಿಭಿರ್ಮಾರ್ದವಂ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ದಂಡಚಕ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇಣ ತಿರೋಹಿತಾಯಾ ಘಟಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪುನರಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ಏವಂ ಪಟಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದಾಹೇನ ತಿರೋಹಿತಾಯಾಂ ತದ್ಭಸ್ಮನಾಂ ಕ್ಷಿತಿತಲಪತಿತಾನಾಂ ತತ್ಕ್ಷಿತಿಪ್ರರೂಢಕಾರ್ಪಾಸತರುಕುಸುಮಫಲಪರಿಣತೌ ಕ್ರಮೇಣ ತಿರೋಹಿತಾಯಾಃ ಪಟಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪುನರಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ। ಅವಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸದಾತನತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಪರೋಕ್ಷತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ನ ಕ್ವಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ- ಚೇದ್ ಏವಂ ದ್ರವ್ಯತದವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಸದಾತನತ್ವಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ತದಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವೌ ಪ್ರಾಗಸಂತೌ ಆಗಂತುಕಾವೇವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯೌ ತಯೋರಪಿ ಸದಾತನತ್ವೇ ಘಟಾವಸ್ಯಾಯಾಂ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಕದಾಚಿತ್ಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽನುಪಪತ್ತೇಃ ತತಶ್ಚ ತಯೋರಸದಕರಣಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಪ್ರತಿಹತೇಃ । ತದ್ವದೇವ ಘಟಾದಿದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ತದಾಕಾರವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಚಾಗಂತುಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡ ಏವಾಸ್ತಿ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ಕಾರಣಚಕ್ರವ್ಯಾಪಾರಾನಂತರಮಿದಾನೀಂ ಘಟ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಪಟಪರಿಣಾಹ ಇದಾನೀಮಭಿವ್ಯಕ್ತ ಆಸೀತ್ ಪ್ರಾಕ್ ತಿರೋಹಿತ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದಿವದಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಶೇಷಮಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೪) ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಕೃತೌ ಹಿ ದ್ವಾದಶಾ ಹೇ ಇತಿ ।

ನನ್ವಹರ್ಗಣಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಸಮೂಹೇ ದ್ವಾದಶಾಹೇ ತ್ರಯಾಣಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮನ್ಹಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಸ್ತೋಮಕತ್ವಾದಿಕಂ ನಾಸ್ತಿ। ಸತ್ಯಮ್ ಯತ್ರಾಸ್ತಿ ತದುಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ ।

ತದ್ಯಥಾಕ್ವಚಿದೇಕೋನಪಂಚಾಶದ್ರಾತ್ರವಿಶೇಷೇ ಶ್ರೂಯತೇ- ಅತಿರಾತ್ರೋ ನವ ತ್ರಿವೃದ್ವಂತ್ಯಹಾನಿ ನವ ಪಂಚದಶಾನ್ಯಹಾನಿ ನವ ಸಪ್ತದಶಾನ್ಯಹಾನಿ ನವೈಕವಿಂಶಾನ್ಯಹಾನಿ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ದಶಾಹಸ್ಯ ದಶಾಹಾನಿ ಮಹಾವ್ರತಂ ಚಾತಿರಾತ್ರಶ್ಚೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೈರಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ತ್ರಿವೃದಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಸ್ತೋತ್ರೀಯಾಣಾಮೃಚಾಂ ನವಸಂಖ್ಯಾದಿವಾಚಿನೋ ನಾಹರ್ವಾಚಿನಃ ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಮನ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಯಾಽಹಃ ಪರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ತಾದರ್ಥ್ಯನಿಶ್ಚಯೋಕ್ತಿಃ ।

ನನು ತೇಷಾಂ ಸಂವತ್ಸರಪರತ್ವಮಪಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾಸ್ತ್ರಯಃ ಪಂಚದಶಾ ಇತ್ಯಾದಿದ್ವಾದಶವಾರ್ಷಿಕಸತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇಷು ನವ ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾ ನವ ಪಂಚದಶಾ ಇತ್ಯಾದಿಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ಸಂವತ್ಸರಸಸೋತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇಷು ಚ ದೃಷ್ಟಮ್ ನ ಚ ತೇಷು ಸಂವತ್ಸರಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾನವಧಾರಣಮಸ್ತಿ ಸಂವತ್ಸರಸತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇ ಗವಾಮಯನೇ ಚತ್ವಾರೋಽಭಿಪ್ಲವಾಃ ಷಡಹ ಏಕಃ ಪೃಷ್ಠ್ಯಃ ಷಡಹಃ ಸಮಾಸ ಇತಿ ತ್ರಿಂಶತಿ ಅಹಸ್ಸು ಮಾಸತ್ವೋಕ್ತಿಲಿಂಗಾದ್ ಯಾವತ್ಯಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶೋಕ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸ್ತೋತ್ರೀಯಾಸ್ತಾವತ್ಯಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ರಾತ್ರಯ ಇತಿ ಸಂವತ್ಸರರಾತ್ರೀಣಾಂ ಷಷ್ಟ್ಯುತರವಿಂಶತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಚತುರ್ವಿಂಶೋಕ್ಥ್ಯಸ್ತೋತ್ರೀಯಾಭಿಃ ಸಮಸಂಖ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಲಿಂಗಾತ್ಸೌರೋ ಮಾಸೋ ವಿವಾಹಾದೌ ಯಜ್ಞಾದೌ ಸಾವನಃ ಸ್ಮೃತ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ ಸಾವನಪರತ್ವಾವಧಾರಣೇನಾನುಷ್ಠಾನಪರ್ಯಂತತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ತಥೇಹಾಪಿ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯೈವ ಸಾವನಸಂವತ್ಸರಪರತ್ವಮುಪಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಸ್ವರಸಾದಾಹ-

ಔಷಧಾದಿಸಿದ್ಧಿಕಲ್ಪನಾಪೀತಿ ।

ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಜೀವನೋಪಾಯಭೂತಮೌಷಧಾದಿಕಂ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಶಾಸ್ತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ನಾಸ್ತಿ ಯೇನ ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಾಽಽಯುರರ್ಥಿತಯಾ ಸ್ವತ ಏವೌಷಧಾದಿಸಿದ್ಧಾನಾಮಧಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಗೌರವಂ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ ಕಿಂತು ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರವಿಧಿಬಲಾದೇವ ತಥಾಭೂತಮೌಷಧಾದಿಕಮಸ್ತೀತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ನ ಚ ತಥಾ ಕಲ್ಪನಯಾಽಪ್ಯಧಿಕಾರನಿರ್ವಾಹ: । ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಪ್ಯೌಷಧಾದೇರಿದಂತಯಾ ಪರಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ತತ್ಸೇವಯಾ ತಾವದಾಯುಃಸಂವಾದನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಸಂವರ್ದ್ಧನಂ ಸ್ವರವರ್ಣಪ್ರಸಾದನಂ ವಲೀಪಲಿತನಾಶನಮಿತ್ಯಾದಿರಸಾಯನಾನಾಮಿವ ತಾವದಾಯುಃಸಂಪಾದಕಸ್ಯ ರಸಾಯನಸ್ಯೇದಂತಯಾ ಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮಪಿ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಾವದಾಯುಷಾಂ ಗಂಧರ್ವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಾಶ್ರಯಣೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿಕಂ ತದಭಾವೇಽಪ್ಯಗ್ನಿಸಂಪಾನಮ್ ಅಗ್ನ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನಂ ವಾ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಗೌರವಮಪರಿಹಾರ್ಯಮತಸ್ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಪಂಚಪಂಚಾಶತ ಇತಿ ಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಾ ಇತಿ ಕಾಲವಾಚಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾ ಲಕ್ಷಣೀಯತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸಂಖ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸಂವತ್ಸರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಾತತೋಽನೇಕಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಚಲದವಸ್ಥತ್ವಾದಹರೇವ ಸಂವತ್ಸರ ಇತ್ಯಹನಿ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಗತ್ವಾಚ್ಚ ಅಹರ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ದೂರ್ವಾಕಾರೇತಿ ।

ಯದ್ಯಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯಮಾಣಂ ವಿವರ್ತವಾದಂ ಪ್ರಚ್ಛಾದ್ಯ ಸಮನಂತರಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಾವಲಂಬನಂ ಪರಿಣಾಮವಾದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಮಾಣುವಾದದೂಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ತದೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಯಯೋರಲ್ಪಾಧಿಕಪರಿಮಾಣತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಚಿತಪರಿಮಾಣಕೂಲಪಿಂಡಾದ್ಯಾರಬ್ಧೇಷು ಪಿತ್ರುಪ್ರಭೃತಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉದ್ಭಾವನೀಯಃ । ಮೇರುಸರ್ಷಪಯೇಾರನಂತಾವಯವಾರಬ್ಧತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ತದಾನಂತ್ಯಯೋರೇವಾತೀತಕ್ಷಣಕಲ್ಪಾನಂತ್ಯಯೋರಿವ ವಿಶೇಷೋಪಪಾದನೇನ ತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣಪ್ರಸಂಗಂ ನಿರಸ್ಯ ಕ್ಷೋದೀಯೋರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾಪತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಚ ಪರಮಾಣು ಕಾರಣವಾದೋ ದೂಷಣೀಯಃ ॥೧೨॥

ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರವಿಭಾಗಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್ ॥ ೧೩ ॥ ನನು ಕೇವಲಾಗಮಗಮ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಸಾಧಕಸ್ಯೇವ ಬಾಧಕಸ್ಯಾಪಿ ತರ್ಕಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರ್ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯವಿಷಯಯೇಾರೇವ ಮಾನಾಂತರಬಾಧೇನಾನ್ಯಥಾನಯನಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾ-ಶಂಕ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯಪ್ರಪಂಚಾಭಾವಶ್ರುತೀನಾಮೇವ ತತ್ಸತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಿಮಾನಾಂತರೇಣ ಬಾಧಃ ಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ-

ತರ್ಹಿ ಜಗದ್ಭೇದ ಇತಿ ।

ಏತದನುಸಾರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತವರ್ತಮಾನ ಶಬ್ದೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಯಂ ಗ್ರಂಥಃ ॥೧೩॥

ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ॥ ೧೪ ॥ ಲೌಕಿಕಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಪ್ರಚ್ಯಾವನರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋಽತ್ರಾಭಿಧಿತ್ಸಿತಃ ಕುತೋಽವಸೀಯತೇ ? ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸೌತ್ರಪದೇನ ತದ್ವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯಾಹ-

ತದನನ್ಯತ್ವಪದೇನೇತಿ ।

ನನು

ಸೌತ್ರಪದಾದ್ಬಲವತಿ ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಭೇದಾಭೇದಾನುಗುಣ-ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಾತ್ತದ್ದೃಢೀಕರಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕುತೋ ನಾವಸೀಯತ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನಪರಂ ಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ-

ಶ್ರುತಾವಿತಿ ।

ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚೇತೀತಿ ।

ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಬಾಧಿತರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೇದಂತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಭುಜಗಸ್ಯ ರಜ್ಜ್ವಿದಮಂಶ ಇವ ಸತ್ತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸದಂಶಸ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸದ್ರೂಪೇ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಜ್ಞಾತೇ ವಿಶ್ವಮಾರೋಪಿತತತ್ತದ್ವೈಶೇಷಿಕರೂಪೇಣಾಽಜ್ಞಾತಮಪಿ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನೈವ ವಿಷಯೀಕೃತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನಾಸಾಧಾರಣಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಧರ್ಮೋ ವಾ ತತ್ತ್ವಂ ನ ತು ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಸದಂಶಸ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾನಂದ-ಶುಕ್ತಿತ್ವಾದೇರತತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ- ನಿರಸ್ತಮ್ ಸ್ವರೂಪಂ ಧರ್ಮೋ ವಾ ಬಾಧ್ಯೌ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಬಾಧಿತತ್ವವಿಶೇಷಣಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಸತ್ಯಸಾಧಾರಣವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಷ್ಟಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದ್ ಧ್ವಸ್ತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ತಥಾಪಿ ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಪರೇ ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುಸತ್ತ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯಾಭಾವವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದೋಽತ್ರ ಹೇತುರ್ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ತು ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದಮಾತ್ರಮ್ । ನ ಚ ತ್ರಿವಿಧೋಪಾದಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್  ಧ್ವಂಸಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾ-ನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಹೇತುತ್ರಯಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಭಾವತ್ವೇನ ಸರ್ವಕ್ರೋಡೀಕರಣೇನಾ-ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪೈಕಹೇತುಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ  ಸ್ವಾನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕತ್ವೇನಾಭಾವವಿಶೇಷಣಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ನಶ ಪ್ರದರ್ಶನೇ ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಕಥನಾನುಸಾರೇಣ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತದೃಷ್ಟಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿವಿಷಯತೌಚಿತ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಚ ನಷ್ಟಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಚ ಕಾಲಾಂತರದೇಶಾಂತರವರ್ತಿತಯಾ ವಸ್ತ್ವಂತರತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಚಾದೃಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ತದರ್ಥಾಭಾವಾಕ್ಷೇಪಾತ್ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿಹೇತುಲಾಭ: ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ನಷ್ಟಪದೇನೈವ ಹೇತುಲಾಭಾತ್ ಕಿಂ ದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧ್ವಂಸಕಾಲಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವ ಇಹ ಸಾಧ್ಯತೇ ಸ ದೃಷ್ಟ ಏವೇತಿ ಭ್ರಾಂತಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರತೀತಿಕಾಲಾದಿಸಾಧಾರಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವ: ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಶರೀರಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ತದಿತ್ಯಾಹ-

ಪ್ರತೀತಿಸಮಯೇ ಇತಿ ।

ಕ್ವಚಿದದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಅನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಪಾಠಸ್ತು ನಷ್ಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಧ್ವಸ್ತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಪರೇ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ನ ಹ್ಯಸೌ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಾ-ಽಸ್ತೀತಿ ದೇಶವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಯೋರಪ್ಯಭಾವಕಥನಂ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।

ಟೀಕಾಯಾಂ ಯೇ ಹಿ ದೃಷ್ಟಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕತಥಾಹಿಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ತಸ್ಯೈವ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಂ ದ್ವೈತೀಯೀಕತಥಾಹಿಗ್ರಂಥೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ತದನುಮಾನಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ-

ವಿಮತಮಿತಿ ।

ಸಾವಧಿಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತ್ರಿವಿಧಾವಧಿಮತ್ತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಽರ್ಥಃ । ಸಾವಧಿಕಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಪಾಠೇ ಸಾವಧಿಕಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಮಾದಾಯೋಕ್ತಾರ್ಥ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕದಾಚಿತ್ಸತ್ತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತೇನ ತ್ರೈಕಾಲಿಕಸತ್ತ್ವಾಭಾವಸಾಧನೇ ವಿರೋಧಾತ ।

ಟೀಕಾಯಾಮಾದ್ಯವಿಕಲ್ಪದ್ವಯಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ತ್ವೋಭಯವಿಷಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯಾಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾ-ದಿವಿಕಲ್ಪದ್ವಯಮಸತ್ವಮಾತ್ರವಿಷಯಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ತತ್ ಸ್ವಯಂ ಸತ್ತ್ವೇನಾಸತ್ತ್ವೇನ ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯ-ತ್ವಾಭಾವಸಿದ್ಧಯೇ ಸತ್ವೇಽಪ್ಯತಿದಿಶತಿ-

ಅಸತ್ತ್ವವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಸತ್ವಂ ಭಾವಧರ್ಮಃ ಅಸತ್ತ್ವಂ ತ್ವಭಾವರೂಪಮರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ನಾಸ್ತಿ ದೋಷಃ ನ ಚಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತಾಯಾಮರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ವಿರೋಧಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನ್ಯಕಿಂಚಿ-ತ್ಕರತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪರೂಪವಿರೋಧಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಕಿಂಚಿತ್ಕರಸ್ಯೈವ  (ವಿರೋಧಿತ್ವನಿಯಮೇಽತ್ರೈವವಿಯದ್ವಾಚಕಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಸ್ಯ ಸದಸತೋರೇಕತ್ವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಽಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಚಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ ಭಾವಧರ್ಮಾವಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಿಕಾರನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾತ ಇತಿ ಯೋ ದೋಷ ಉಕ್ತಃ ಸ ಸತ್ತ್ವಮೇಕಮೇವ ಭಾವಧರ್ಮೋ ನ ಕದಾಪಿ ಭಾವಸ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ಅಸತ್ತ್ವಮರ್ಥಾಂತರಂ ನ ಚಾಸತ್ತ್ವಾಂತರಕರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತ್ವಸನ್ ಘಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಸದಸದ್ಗೌರಶ್ವ ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಸ್ತಿ। ನ ಚಾಸನ್ ಘಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಭಾವ-ಪ್ರತಿಯೋಗೀ ಘಟ ಇತ್ಯರ್ಥಕಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತಯಾ ವಿಕಾರಸತ್ತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ಏವಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಿಹ ವಿಶ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಪಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದವಾದಿಭಿಶ್ಚ ದರ್ಶಿತೈಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ತುಮಶಕ್ಯೈರ್ನ್ಯಾಯೈಃ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ । ನನು ಮೃದಾತ್ಮನಾ ಶರಾವಾದೀನಾಮೇಕತ್ವಂ ಮೃದಶ್ಚ ಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಪರೋಕ್ತಮಾಪಾದ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಂ ದೂಷಣಮಯುಕ್ತೋಪಾಲಂಭಃ ಮೃದೇಕಾ ಶರಾವಾದಯೋ ನಾನೇತ್ಯೇತಾವತ ಏವ ಪರೇಣೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ।

ಭಾಷ್ಯೇ- ಯಥಾ ವೃಕ್ಷ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಶಾಖಾ ಇತಿ ಚ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಥಮದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣ ಮೃದಾತ್ಮನಾ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ಆತ್ಮಶಬ್ದಯೋರ-ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ-

ಮೃದೇಕೇತಿ ।

ಯದಿ ತಥಾ ಪರಮತಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಸ್ಮದುಕ್ತಾ ರೀತಿರನುಸರಣೀಯೇತಿ ಪರಮತೇಽಪಿ ಶುದ್ಧಾದ್ವೈತಮೇವ ಸಿಧ್ಯೇದ್ ನ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತಾ । ಅತಸ್ತತ್ಸತ್ಯತಾಮನುರುಧ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ದ್ವಯೋರಪಿ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಚ ಪರಾಭಿಮತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ನನ್ವನೇಕಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ನಾನಾತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಣಕಥನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಾಠಮನುರುಧ್ಯ ಶುದ್ಧಾದ್ವೈತಮೇವ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಅತ್ಯಂತಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಸುಗಮಃ ।

ನ ಭವೇದಪೀತಿ ।

ಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಭವನವದಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಭವನಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತಸ್ಕರದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪುರುಷಂ ಸೋಮ್ಯೋತ ಹಸ್ತಗೃಹೀತಮಾನಯಂತ್ಯಪಹಾರ್ಷೀತ್ ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀತ್ ಪರಶುಮಸ್ಮೈ ತಪತೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಃ ।

ಅಸತ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಸತ್ಯಾದಹಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮರಣಕಾರ್ಯಕ್ಷಮಭಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನನು ಅಸಜ್ಜ್ಞಪ್ತಾವಸತ ಇವಾಹಿಜ್ಞಪ್ತಾವಹೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾದ್ ನಾಽಹಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ- ಚೇದ್ ನ  ಅಸದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಸತ್ತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಶಶಶೃಂಗಮಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ ಭ್ರಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗೋ ಬಾಧಕಃ । ಅಸತಃ ಸಾಧಕತ್ವದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಣಾಂ ಸಾಧಕತ್ವೋಪಪಾದನೇ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನಾನುಕೂಲತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಖಂಡನಕಾರೈರಸತಃ ಸಾಧಕತ್ವಂ ಯತ್ನೇನೋಪಪಾದಿತಮ್ । ನನು- ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾದಿನಿರ್ವಚನೇಷ್ವಪೇಕ್ಷಿತಮಸತ್ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ಅಸತ: ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಚ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯಾಸತಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ಚ ಸತ್ತ್ವೇನಾವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಅತಸ್ತತ್ರಾಸತ್ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವದಹೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ- ಚೇತ್ ನ । ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣಾಸದಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ  ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಬಾಧಕವಶಾದುಪ-ಲಕ್ಷಣತ್ವಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಾಕಾರಾಂತರ-ಸಾಪೇಕ್ಷೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್, ಮಹಾಸರ್ಪಭ್ರಮಜನ್ಯಭಯೇ ಕ್ಷುದ್ರಸರ್ಪಭ್ರಮಜನ್ಯಭಯಾದುತ್ಕರ್ಷ-ದರ್ಶನೇನ ಕಾರ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾನುವಿಧೇಯೋತ್ಕರ್ಷಸ್ಯ ಸರ್ಪಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಭಯಪ್ರಯೋಜಕಕೋಟಿ-ನಿವೇಶನಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ ।

ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹೇತಿ ।

ನನು ಕಥಂ ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮ್ ಸತ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಯತ್ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ತತಃ ಸತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಾನ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ನಿಯಮ: ಸತ್ಯಪಕ್ಷೇ ಸಂಭವತಿ। ಆರೋಪಪಕ್ಷೇ ತ್ವಜಿನಮಜೀನಮಿತ್ಯುಭಯೋರಪಿ ದೈರ್ಘ್ಯಾರೋಪಾಽವಿಶೇಷೇ ಧೂಮಬಾಷ್ಪಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಾವಿಶೇಷೇ ಚ ಕಥಂ ನಿಯಮಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಯಾದೃಶೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನತಿಪ್ರಸಂಗೋಪಪಾದಕಂ ಸಿದ್ಧಂ ಪರೋ ಮನ್ಯತೇ ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಮಸ್ಮಾಕಂ ತದನತಿಪ್ರಸಂಗೋ-ಪಪಾದಕಮ್ ತತ್ತು ಜ್ಞಾನಂ ಪರಸ್ಯ ಸರ್ವಥೈವ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಃ । ಆಸ್ಮಾಕಂ ತು ತದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಏವಂ ಚ ಧೂಮ ಏವ ವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ನ ತು ಧೂಮತ್ವಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯೇ ಬಾಷ್ಪೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಪರಾಭಿಮಾನಾತ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ಧೂಮೇ ಏವ ವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಾದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಹ್ನಿಪ್ರಮಾ ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ಯದಿ ಕ್ವಚಿದ್ಬಾಷ್ಪಧೂಮಭ್ರಮಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಸಂವಾದಿನೀ ಸಾ ಜಾಯತ ಇತಿ ನ ವಸ್ತುಸದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ಕಿಂ ತು ಸಾಧ್ಯವತಿ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಾರೋಪಾನಾರೋಪಸಾಧಾರಣಮಿತೀಷ್ಯತೇ ತದಾ ಯತಃ ಸಾಧ್ಯವತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಸತಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಪರೋ ಮನ್ಯತೇ ತದಸ್ಮಾಕಮಾರೋಪರೂಪಮಿತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಕೋಟೌ ನಿವೇಶ್ಯಮ್ । ಏವಮಜೀನಮಜಿನಮಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಪಾದನಂ ವರ್ಣದೈರ್ಘ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಸತ್ಯತ್ವಮಶಕ್ಯೋ-ಪಪಾದನಮ್ । ನ ಚ ದೀರ್ಘಾದಿಧ್ವನಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ತದಭಿತವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ವಾ ತತ್ । ನ ಹಿ ದೀರ್ಘಾದಿಧ್ವನಿಸಹಿತಾ ಇಮೇ ವರ್ಣಾಸ್ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಾ ವೇತಿ ಪ್ರತಿಯಂತಿ ಲೋಕಾಃ ಕಿಂ ತು ದೀರ್ಘೋಽಯಂ ಹ್ರಸ್ವೋಽಯಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಯಂತಿ। ಲೋಕವಿರೋಧೇನ ಚಾನುಭವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ರಜತಭ್ರಮಾದೀನಾಮಪಿ ರಜತಸದೃಶಮಿದಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕೋ ವಾರಯೇತ್ ।

ಧ್ವಸ್ತೇ ಇತಿ ।

ಧ್ವಂಸು ಗತೌ ಚೇತಿ ಗತ್ಯರ್ಥಮಾದಾಯ ಯಥಾ ಚೇಯಂ ಧ್ವಸ್ತೇತಿ ಪಾಠಸ್ಯ ಗತಿರುಕ್ತಾ । ಸ್ತಬ್ಧೇತಿ ಪಾಠ: ಸುಗಮ ಇತಿ ತ್ಯಕಃ ।

ತರ್ಹ್ಯೇವೇತಿ ।

ಕಥಂ ಚೇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾನುಗುಣ್ಯಾರ್ಥಂ ತರ್ಹ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥೇ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಆಕ್ಷೇಪಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನದೃಗನುಭವಭ್ರಾಂತಿತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ।

ನನು- ಅಯಂ ಗ್ರಂಥೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗ್ರಂಥಃ ಟೀಕಾಯಾಂ ತು ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯತ: ಪ್ರಾಗಯಂ ಗ್ರಂಥ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ತದನಂತರಂ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯಾನುವಾದರೂಪೋಽಯಂ ಗ್ರಂಥಃ ಕಥಮಯಂ ಗ್ರಂಥೋ ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಗ್ರಂಥತಯಾಽವತಾರಿತಃ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅನೇನ ಗ್ರಂಥೇನಾನೂದಿತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಗ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರದರ್ಶಕಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಚ ನಿರಾಕೃತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗ್ರಂಥೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ನ ದೋಷಃ । ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಮೇವ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತೀಕಾಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಯಥಾ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಘಟಧ್ವಂಸೋ ನಾಮ ಘಟವಿರೋಧಿಕಪಾಲರೂಪಕಾರ್ಯಾಂತರೋದಯ ಏವ ನ ತ್ವಭಾವರೂಪಃ । ತದತಿರಿಕ್ತಾಭಾವರೂಪಧ್ವಂಸಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ ಕಪಾಲರೂಪವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯಾಂತರೋದಯೇನೈವ ಧ್ವಂಸವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ನನು ಕಪಾಲೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಃ ಕಶ್ಚಿದಭಾವೋಽಪಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಃ ಸ ಏವ ಮುದ್ಗರಪಾತಾದಿಸಾಧ್ಯೋ ಘಟಧ್ವಂಸೇಾಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ-

ತಸ್ಯ ತುಚ್ಛತ್ವೇನೇತಿ ।

ಸೋಽಭಾವೋ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯೋಽಭಾವತ್ವಾದೇವ । ತಥಾ ಚ ಘಟಾಪನಯನಾನಂತರಮಿವ ಮುದ್ಗರಪತನಾನಂತರಮಪಿ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ನಿತ್ಯಸಂಸರ್ಗಾಭಾವವಿಷಯ ಏವ ಧ್ವಂಸವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ಕಪಾಲೋತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಃ । ಅತ ಏವ ಕಪಾಲೋತ್ಪತ್ತಿದಶಾಯಾಂ ಕಪಾಲಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರವದ್ ಘಟೋ ಧ್ವಸ್ತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ । ಉತ್ಪನ್ನೇಷು ಕಪಾಲೇಷು ಕಪಾಲಾನ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನೀತಿ ವ್ಯವಹಾರವದ್ ಘಟೋ ಧ್ವಸ್ತ ಇತ್ಯೇವ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕಪಾಲತದುತ್ಪತ್ತ್ಯೋರದರ್ಶನೇ ಘಟೋ ಧ್ವಸ್ತೋ ಧ್ವಂಸತ ಇತಿ ಚ ವ್ಯವಹಾರಯೋರಭಾರಶ್ಚ । ಯದ್ವಾ ತುಚ್ಛತ್ವೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಭಾವತ್ವೇನೇತಿ ನಾರ್ಥಃ ಕಿಂ ತ್ವಲೀಕತ್ವೇನೇತಿ। ತಥಾ ಚ ಭಾವವಿಶೇಷೈರೇವಾಭಾವಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇರ್ಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಸ್ಯಾಽಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಶಂಕಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೪॥

ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ತದ್ಭಾವನಾನುರಕ್ತಧೀಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ನ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಧೀಬೋಧ್ಯತ್ವಮ್ । ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತೇ ಪಟೇ ತಂತುತಾದಾತ್ಮ್ಯಬುದ್ಧಾಭಾವಾದತಸ್ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ತದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಾಲೋಕ-ಸಂಯುಕ್ತತ್ವೇನೈವ ಚಾಕ್ಷುಷಧೀವೇದ್ಯತ್ವನಿಯತೇ ಘಟೇ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಭಾವೋಪಲಬ್ಧಿನಿಯತಭಾವೋಪಲಬ್ಧಿಕತ್ವರೂಪಹೇತ್ವರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಪರಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಗನುಪಲಬ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ ಕಿಂ ಪಟಾಕಾರೋಲ್ಲೇಖೇನಾನುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಉತ ಸ್ವರೂಪೇಣ ।

ನಾದ್ಯಃ ।  ತದಾನೀಮಾತಾನವಿತಾನರೂಪಾಕಾರವಿಶೇಷಾಭಾವೇನ ತದಾಕಾರೋಲ್ಲೇಖ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯ-ಭಾವಸ್ಯೋಪಪನ್ನತಯಾ ತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಭೇದಾಸಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ-

ಅಭೇದವಾದಿನ ಇತಿ ॥೧೫॥

ನನು ಕಾರಣವತ್ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಸತ್ಯದ್ವಯಂ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ರಜ್ಜ್ವಿದಂತಾಯಾಂ ಭುಜಂಗಇವಾರೋಪಿತೇ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಯಾ ಏವ ಪ್ರತೀತಿ: ।

ತದನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ನ ತದಭೇದಃ ಕಿಂತು ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾರಂಭೇ ವರ್ಣಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಉಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಾನಭಿಜ್ಞ ಇತಿ ।

ಭಾವೇ ಚೇಾಪಲಬ್ಧೇಃ (ಬ್ರ. ಅ. ೨.ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೫) ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾವರಸ್ಯೇತಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೨. ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೬)  ಸೂತ್ರದ್ವಯಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಗ್ರಂಥಚ್ಛಾಯಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದ ಇಷ್ಟ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸೇನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮರ್ಥಮನನುಸಂದಧಾನಸ್ಯೈವೇಯಂ ಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸತ್ತ್ವಂ ಚೇದಿತಿ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಪೂರಯತಿ-

ತ್ರಿಷ್ವಿತಿ ।

ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ಟೀಕಾವಾಕ್ಯಮಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸಂಗ್ರಾಹಕಮಿತಿ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।

ಸತ್ತ್ವಂ ಚೈಕಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಿತಿ ಷಷ್ಠೀ ಭೇದಗರ್ಭಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾ ಚೇದಗ್ರಿಮಹೇತೂಕ್ತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತೇತ್ಯಾ-ಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಬಾಧಿತಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಯತ್ಸತ್ತ್ವಂ ತದೇಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೈಪರೀತ್ಯಮೇವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಖಲ್ವಿಯಂ ಶಂಕಾ ।

ಅಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಯಾಂ ತಥಾ ಸತಿ ಹೀತಿ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನಾನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ತತ್ಸಂಘಟನಾರ್ಥ-ಮಭಿಪ್ರಾಯಾನಭಿಜ್ಞಂ ಶಂಕಾವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೋದ್ಘಾಟನಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಧ್ಯಾಹರತಿ-

ನ ಹೀತಿ ।

ಮಾಕ್ಷಾದಭೇದಂ ಮುಖ್ಯಾಭೇದಂ ನ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರ ತಯೋರಾರೋಪಿತತ್ವೇನೇತಿ ।

ನನು ಕಾರಣಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಿತಿ ಶ್ರುತಂ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಸರ್ವತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತತಶ್ಚ ಸದ್ರೂಪೇ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಮಾರೋಪಃ ಕಥಮಿಹ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾರೋಪೋಕ್ತಿಃ । ಉಚ್ಯತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೇ ಉಭೇ ಅಪಿ ಸತ್ಯೇ ವಸ್ತುತಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನೇ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪೇಣ ದ್ವಯೋರಪಿ ಸದ್ರೂಪೇ ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಂ ವಿವಚಿತಮಿತಿ ನ ದೋಷಃ ।

ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯೋದ್ಘಾಟನೇ ಕೃತೇ ಪುನಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪರಿ ವೈಪರೀತ್ಯಶಂಕಾಂ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ-

ಯದಿ ಮನ್ಯೇತೇತಿ ।

ನನು ಸತ್ತ್ವಮಾರೋಪಿತಂ ಚೇದಾರೋಪಿತಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೇ ಅಪ್ಯಾರೋಪಿತೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ಕಥಂ ತತ್ಸತ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವೇನಾರೋಪೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಏವಂ ಚ ದ್ವೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ನಾಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯೇಷಾ ಪ್ರಾಕ್ ಕೃತೈವ ಶಂಕಾ ಸ್ಥಾಪಿತೈವ ಭವತಿ ತಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋಽಪ್ಯುಪಪಾದಿತೋ ಭವತಿ। ಅನ್ಯಥಾ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವೇ ತದ್ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೇಾರಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಮವರ್ಜನೀಯಮಿತಿ ವಾಕಾರೇಣ ವಿಕಲ್ಪತಃ ಸಮಾರೋಪಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಜನಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಸ್ವೀಕೃತಮ್ ಅಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ।

ಏವಮುಭಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವೀಕೃತಸ್ಯಾನ್ಯತರಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಜನಂ ಕಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವೀಕೃತಾರ್ಥಪ್ರಸಂಜನಂ ಫಲಮಾಹ-

ಅಯುಕ್ತಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತಿ ।

ಉಭಾಭ್ಯಾಮಂಗೀಕೃತಯೋರಾರೋಪಯೋರ್ಮಧ್ಯೇಽಯುಕ್ತಮಾರೋಪಂ ನಿರ್ದ್ಧಾರಯಿತುಂ ಸ್ವೀಕೃತಪ್ರಸಂಜನ-ಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯುಕ್ತತಾಮಿತಿ ಪಾಠೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಂಗೀಕೃತಾರೋಪಸ್ಯಾಯುಕ್ತತಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಾಮೇವೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಪಾಠಾನುಸಾರೀ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶ: । ಪ್ರಥಮಪಾಠೇ ತು ತಮೇವೇತಿ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ ।

ನನು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸಮಾರೋಪ ಇತಿ ಪ್ರಮಕ್ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷದ್ವಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಸಮಾರೋಪಕಲ್ಪನಾಯಾಮಿತ್ಯನುವಾದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಶಬ್ದೌ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾವಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಭೇದ ಇತಿ ।

ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಮಾರೋಪೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಭ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತೌ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ವಿಭಾವಯಿತುಮಿತ್ಥಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸಮಾರೋಪೋಕ್ತಿಃ ಫಲತೋ ಭೇದಸಮಾರೋಪಪರ್ಯವಸಿತಾ ಸತ್ತ್ವಸಮಾರೋಪೋಕ್ತಿಶ್ಚ ಅಭೇದಸಮಾರೋಪಪರ್ಯವಸಿತೇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಮವಲಂಬ್ಯ ವಯಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ಭೇದಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಸ್ವಸ್ಮಾದಪೀತಿ ।

ನ ಚ ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ ಭೇದಃ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಷಯಾಭಾವಾದೇವ ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏಕ ಏವ ಭೇದಃ ಸ್ತಂಭಕುಂಭಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋ ವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪಕ್ಷೇ ಯಃ ಸ್ತಂಭೇ ಕುಂಭಾದ್ಭೇದ: ತಸ್ಯೈವ ಕುಂಭೇಽಪಿ ವರ್ತಮಾನತಯಾ ವಿಷಯಾಽಭಾವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಕುಂಭ ಏವ ಕುಂಭಭೇದಪ್ರತೀತಿರುತ್ಪನ್ನಾ ಪ್ರಮಾ ಸ್ಯಾದ್ ವಿಷಯಾಬಾಧಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ತಥಾಪಿ ಸ್ತಂಭಾದ್ಭೇದಃ ಕುಂಭ ಏವ ಕುಂಭಾದ್ಭೇದಃ ಸ್ತಂಭ ಏವ ಉಭಾವಪಿ ಭೇದೌ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾವಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ನೇದಂ ದೂಷಣಂ ಪ್ರಸರೋದತಿ ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಾರ್ಥಂ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ-

ಸೋಽಸಾಧುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಭೇದಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಮೂಲೋಕ್ತಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಅಧಿಕರಣತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಯೋರ್ಭೇದ-ವಿಶೇಷಣಾಽನಿವೇಶನೇ ಸ್ವಯಂ ದೋಷಮಾಹ-

ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।

ನನು- ನೇದಂ ದೋಷಾಪಾದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಶುಕ್ತಿರಜತಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣಜ್ಞಾನರೂಪಭೇದ-ಗ್ರಹಕಾರಣಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೋಷಾತ್ತದಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ- ಚೇತ್ ನ । ತಥಾ ಸತಿ ಭ್ರಮಾನಂತರಂ ಶುಕ್ತಿತ್ವೇ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ ದೋಷನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ದರ್ಶನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ರಜತಭೇದಗ್ರಹಾಪತ್ತ್ಯಾ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷದರ್ಶನಂ ಭ್ರಮಾನುವೃತ್ತೇರಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಾದರ್ಶನಮೇವ ಭೇದಗ್ರಹಪ್ರತಿಬಂಧಕೋ ದೋಷ ಇತಿ ನ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಗ್ ದೋಷನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಂ ರಜತಭೇದಗ್ರಹೇ ಕಾರಣಮಂಗೀಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ ತಚ್ಚ ನ ಶುಕ್ತಿತ್ವದರ್ಶನಮಾತ್ರಮ್ ಶುಕ್ತಿತ್ವರಜತತ್ವಯೋರವಿರೋಧಭ್ರಮದಶಾಯಾಂ ಸತ್ಯಪಿ ಶುಕ್ತಿತ್ವದರ್ಶನೇ ರಜತ ಏವ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುದಯಾತ್ ಕಿಂತು ರಜತಭೇದವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ದೃರ್ಶನಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನತಿವೃತಿಃ । ನ ಚ ಅಭೇದಭ್ರಮೋತ್ತರಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾ-ಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ತದನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ಪ್ರಾಥಮಿಕಂ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಭೇದಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ತತ್ರಾಪಿ ಶುಕ್ತೀ ರಜತಾದ್ಭಿನ್ನೇತ್ಯಸಂಕೀರ್ಣಧರ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯು-ಲ್ಲೇಖಾರ್ಥಂ ಭೇದವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಶುಕ್ತಿತ್ವರಜತತ್ವಗ್ರಹಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಽ-ನಿವಾರಣಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಶುಕ್ತಿತ್ವರಜತತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವ-ಗ್ರಹಸ್ತದರ್ಥಮಪೇಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಶುಕ್ತಿತ್ವರಜತತ್ವಯೋರಭೇದಭ್ರಮದಶಾಯಾಂ ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಭಾವ-ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹೇಣ ತದ್ಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತದುಭಯಭೇದಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷಣಾದ್ ಧರ್ಮ್ಯಭೇದಭ್ರಮದಶಾಯಾಂ ತದುಭಯಭೇದ-ಗ್ರಹಾಽಸಂಭವೇ  ತದ್ಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮಿಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯಾಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಽನಿವಾರಣಾತ್ । ನನು ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೇಣ ಭೇದೇ ಪ್ರತೀತಿದೂಷಣೇ ತತ್ರಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಭೇದಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ  ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಾಪಲಾಪೇಽನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯತ್ವ ಲೋಕಮರ್ಯಾದಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಭೇದಗ್ರಹಘಟಿತಕಾರಣಕಲಾಪಂ ವಿನಾ ಭೇದಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ದೂಷಣಮುಚ್ಯತೇ ನ ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಪ್ರತೀತಿರಪಲಪ್ಯತೇ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಭೇದತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯೋರ್ಮಾಯಾಮಯತ್ವೇನ ಲೋಕಮರ್ಯಾದಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಹ್ಯೈಂದ್ರಜಾಲಿಕಪ್ರದರ್ಶಿತಾನೇಕಪ್ರಾಸಾದನಗರಾದೀನಿ ತದಪೇಕ್ಷಾಣಿ ನ ವಾಽಸ್ಮನ್ಮತೇ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೀನಿ ತದಪೇಕ್ಷಾಣಿ । ಸ್ವಪ್ನೇಷು ಚ ಕದಾಪ್ಯದೃಷ್ಟಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ವಿನೈವ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಂ ಪ್ರಾಗನುಭೂತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಈಶ್ವರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕ್ಲೃಪ್ತಕಾರಣಂ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಶಂಕನೀಯಾ । ಪುರುಷಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಕಾರ್ಯಕಾರಣವ್ಯವಸ್ಥಾನತಿಲಂಘಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಗಗನಪರ್ವತಾದೀನ್ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಸೃಜತಿ ಸಂಹರತಿ ಚೇತಿ ಸತ್ಯತ್ವವಾದಿಭಿರುಪೇಯತೇ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರಾಣಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮಾಯಿಕಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿರ್ಯಥಾ ತಥಾ ವಾಽಸ್ತು । ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಂ ನ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಿಂ ತು ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರತೀತಿರಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಪ್ಯೇತದೇವ ದೂಷಣಂ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶರಜತಯೋರ್ಭೇದಗ್ರಹಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ। ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೀದಂತ್ವಂ ರಜತತ್ವಂ ಚ ನ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವೇನ ಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಾಗುಕ್ತ ಏವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ಅತ ಏವ ಶುಕ್ತಿರಜತಭೇದಗ್ರಹೇಣ ಭ್ರಮಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾದೇವ । ನನ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಂ ನ ಭಿನ್ನತ್ವಂ ಯೇನ ಭೇದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ ಕಿಂ ತು ತತ್ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಮ್ ।

ತಥಾ ಚ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಭಾನೇಽಪಿ ದೋಷಾದ್ ರಜತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾಽಭಾನಾನ್ನ ತದ್ಭೇದಗ್ರಹರೂಪತಾ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಇತಿ ದಿಗಿತಿ ।

ಶುಕ್ತಿತ್ವಾಽಗ್ರಹೇಽಪಿ ದೋಷನಿವೃತ್ತೌ ರಜತಭೇದಗ್ರಹಾಪತ್ಯಾ ಭ್ರಮಾನುವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿದೂಷಣಜಾತಮತ್ರಾಪಿ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಭೇದೇನೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ನನು ಸ್ತಂಭಕುಂಭೋಭಯವೃತ್ತಿಭೇದೋ ವಸ್ತುತ ಏಕಮೇಕಂ ಸ್ತಂಭಂ ಕುಂಭಂ ಚಾಶ್ರಯತು ನಾಮ ನ ತಾವತಾ ಸ್ತಂಭಕುಂಭಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸದೈಕ್ಯಂ ಭೇದಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಮ್ ತದುಭಯಗತಪೃಥಿವೀ-ತ್ವಾದಿವದ್ ಭೇದಾಶ್ರಯತಾಯಾಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತು ವಾ ಯಥಾ ಕಥಂಚಿತ್ಸ್ತಂಭಕುಂಭಾದಿ-ಷ್ವೈಕ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಾಶ್ರಯತಾಯಾಮುಪಜೀವ್ಯತಾ ಕಿಮಾಯಾತಂ ಪ್ರಕೃತೇ । ನ ಹಿ ತಾವತಾ ಕತರಃ ಸಮಾರೋಪ್ಯ ಇತಿ ವಿಚಾರ್ಯಯೋಃ ಸದ್ರೂಪಾಽಭೇದಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದಯೋರುಪಜೀವ್ಯೋಪಜೀವಕಭಾವ: ಸಮರ್ಥಿತೋ ಭವತಿ। ಉಚ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದಮಾತ್ರಮಿಹ ನ ನಿರಾಕಾರ್ಯಮ್ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪ್ಯಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ತು ಸತ್ಯಭೇದೋ ನಿರಾಕಾರ್ಯಃ । ಭೇದಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಧರ್ಮಿಸತ್ಯತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಅತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸದ್ರೂಪಾಭೇದಪ್ರತೀತಿ-ಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತಯೋಃ ಸತ್ಯಭೇದಪ್ರತೀತಿಃ ಸಂಪಾದನೀಯೇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಯಮುಪಜೀವ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।

ಭ್ರಾಂತಭೇದಾನುವಾದ ಇತಿ ।

ತದನುವಾದಸ್ಯ ಚೇದಂ ಫಲಂ ಯತ್ಸದ್ರೂಪಾನುಗತಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಸದ್ರೂಪೇಣ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ಖಲ್ವಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ತತ್ರಾಸಂಕೀರ್ಣಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಲ್ಲೇಖಾರ್ಥಂ ಭೇದಪ್ರತೀತಿರಪೇಕ್ಷಣೀಯಾ । ಅತೋ ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದೋಪಜೀವ್ಯತಾ ತುಲ್ಯೇತಿ ಶಂಕಾಯಾ ನಿವರ್ತನಮ್ । ತನ್ನಿವರ್ತನಂ ಚೈವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಸ್ಮಾದಿದಮಭಿನ್ನಮಿತ್ಯನೇನೇದಮಸದೃಶಮಿತ್ಯತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯೇವ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಸಕ್ತತಯಾಽನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಯೌ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೌ ತಯೋರುಲ್ಲೇಖೋಽಯಂ ನ ತ್ವಭೇದಸ್ಯ । ಅಸಾದೃಶ್ಯವದಭೇದಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ನೋಪಜೀವ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ಅನ್ಯಥಾ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರಸಕ್ತಿತಯಾ ರಜತಪ್ರತೀತಿರಪೇಕ್ಷಣೀಯೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಭವೇದಿತಿ ॥೧೬॥

ನಾನ್ಯಾಸತೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಅಸತೀತಿ ಪದಚ್ಛೇದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಕಾರಾನುಷಂಗೇಣ ನಾಪ್ಯಸತೀತಿ ಯದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ದರ್ಶಿತಂ ತತ್ರ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣೇತ್ಯಧಿಕಾಧ್ಯಾಹಾರಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ-

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಶಕ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಮಿಹಾಪಾದ್ಯತೇ ಪ್ರಸಾಧ್ಯತೇ ತಥಾ ಸತ್ಯೇವ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ ಸಿಸಾಧಯಿಷಿತಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ನ ಸ್ವರೂಪತಸ್ತತ್ಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಾಧನ-ಮಾತ್ರೇಣ ಅತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ॥೧೭॥

ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಮವಾಯದೂಷಣಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ಸಾಮ್ಯಾದನವಸ್ಥಿತೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨. ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೧೩)  ರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸೂತ್ರೇ ವಕ್ತವ್ಯೇನ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ಭವೇತ್ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದಪುನರುಕ್ತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।

ವ್ಯಾಸಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟತಯಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತರಥಾ ಹೀತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಸ್ಮಾಕಂ ಚ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೋಪಪಾದನಚ್ಛಾಯಾಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಸತ್ತಯೈವ ಸದ್ರೂಪಂ ಸ್ವತಸ್ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸಂದರ್ಭತಾತ್ಪರ್ಯಾಽಕಥನೇ ಸಾಂಖ್ಯವಾದ ಏವಾಂಗೀಕೃತ: ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಟವದಿತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರಿ ವಾಚಸ್ಪತಿಮತಮಿತ್ಯಾಹ-

ಅಜ್ಞಾತಂ ನಟವದಿತಿ ।

ನಟೋ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟೃಭಿರವಿಜ್ಞಾತನಿನರೂಪ ಏವ ತತ್ತದಭಿನೇಯಾಸತ್ಯರೂಪತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಏವಂ ಜೀವೈರವಿಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸತ್ಯವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಾಕಾರತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತ್ಯಾ ವಾಚಸ್ಪತಿಮತಂ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಮತಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೮॥೧೯॥೨೦॥

ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ॥ ೨೧ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ।

ವಿಷಯವಾಕ್ಯಶ್ರುತಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮಪ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅತ ಏವ ಸೂತ್ರೇ ಜೀವೇಷ್ವಭೇದಂ ಜಡೇಷು ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಂ ಚ ಸಂಗ್ರಹೀತುಂ ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕತ್ವಂ ಜೀವಾ ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತಾ ನ ಜಾನಂತೀತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪಾಠಃ ಸಂಗತಃ । ನ ಜಾನಂತೀತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಸ್ವೇಷ್ಟಂ ನ ಜಾನಂತೀತಿ ಪಾಠೇ ತೇಷಾಮಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ಪಾಠೇ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ವಾಕ್ಯತ್ರಯಮಿತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ॥೨೧॥೨೨॥೨೩॥

ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ ॥ ೨೪ ॥

ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮಿತಿ ।

ನನು ಅದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಯಾ ಸಗುಣೇಶ್ವರಭಾವಾಪನ್ನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷತಾ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೩) ದಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ಅತ ಉಪಾದಾನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕರ್ಮವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಕರ್ಮಕ್ರಮಾತ್ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇದ್ ನ । ದೃಷ್ಟಸಾಧನಭೇದತತ್ಕ್ರಮಾವನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅದೃಷ್ಟಭೇದತತ್ಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣ ಕಾರ್ಯಭೇದತತ್ಕ್ರಮಾ-ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಧಯತ್ಯೇವೇತಿ ।

ಸಾಧನಮಿತಿ ಕರಣಾರ್ಥೇ ಲ್ಯುಟಾ ಅತಿಶಯಿತಂ ಸಾಧಕಂ ಕರಣಮಾಹುಃ । ಅತಿಶಯೋಽತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರರೂಪೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ವಾ ಸ ಇತಿ ।

ಸೋಽಪಿ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಪಯೋಂಬುವಚ್ಚೇತ್ತತ್ರಾಪೀತಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೨೪)  ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸೂತ್ರೇಣ ಕ್ಷೀರಪರಿಣಾಮೇಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸಂಕಲ್ಪರೂಪಂ ತದ್ಧರ್ಮಭೂತಂ ಕಾರಣಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಕಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಸ್ಯ ಹ್ಯಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: । ನ ತಸ್ಯ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯನುವರ್ತಿನಃ ಕ್ಷೀರಪರಿಣಾಮೇ ಕಾರಣಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ॥೨೪॥

ಅಸಹಾಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಮರ್ಪಕಮಿತಿ ।

ನನು ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದರೇ ತತ ಏವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ತದನಾದರೇ ದೇವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಕಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ದೇವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರದರ್ಶಕಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಚೇತನಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಸಹಕಾರಿನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಮುಪಗಮ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪಾದಾದಿಮಾರಭ್ಯಾನುವೃತ್ತಃ ಸಾಂಖ್ಯ ಏವ । ಸ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಸಹಮಾನೋಽಪಿ ದೇವಾದೀನಾಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಂ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಯೋಗಸಾಧ್ಯಂ ಚ ಅಣಿಮಾದಿಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾಪರ-ಪರ್ಯಾಯಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಪರ್ಯಂತಮೈಶ್ವರ್ಯಮಂತಃಕರಣಧರ್ಮಮಂಗೀಕರೋತೀತಿ ಭೂತವಶಿನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭವದಂಗೀಕರೋತ್ಯೇವ ತೇಷಾಂ ತದಂಗೀಕುರ್ವತಶ್ಚ ತದ್ವಿಷಯಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನುಮತಮಿತಿ ತದವಲಂಬ್ಯ ಸೂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ॥

ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋ ವಾ ॥ ೨೬ ॥

ದ್ವ್ಯಣುಕಮಿತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭಾರ್ಥಮೇಕಃ ಪರಮಾಣುರಣ್ವಂತರೇಣಾಽಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪಾರ್ಶ್ವತಶ್ಚತಸ್ರೋ ದಿಶಶ್ಚೇತಿ ಷಣ್ಣಾಂ ದಿಶಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ದಿಗ್ಗತೇನ ಯದಾ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ ತದಾ ದೇವಾವಶಿಷ್ಟಪಂಚದಿಗ್ಗತೇರಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದಣುಭಿರಸ್ಯ ಸಂಗರ್ಗೋ ಭವನ್ನ ನಿವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ತೇ ಚ ಷಡಪಿ ಪರಮಾಣವೋ ಮಧ್ಯಗತಪರಮಾಣೌ ಭಿನ್ನಭಿನ್ನ ಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸಂಸೃಜ್ಯಂತೇ ಚೇತ್ಸ ಪರಮಾಣುಃ ಷಡಂಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಸಮಾನದೇಶಾ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವ್ಯಣುಕಏವ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತಿದೋಷೇ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇಽಪಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಽನಭಿಮತಂ ಸಪ್ತಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಾಪಾದ್ಯ ತತ್ರೈತದ್ದೋಷಾಭಿಧಾನಮ್-bಷಟ್ಕೇನ ಯುಗಪದ್ಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಣೋಃ ಷಡಂಶತಾ ।bಷಣ್ಣಾಂ ಸಮಾನದೇಶತ್ವೇ ಪಿಂಡಃ ಸ್ಯಾದಣುಮಾತ್ರಕಃ ॥bಇತಿ ನ್ಯಾಯವಾರ್ತಿಕೋದಾಹೃತಂ ಪರಮಾಣುವಾದದೂಷಣಶ್ಲೋಕಮನುಸೃತ್ಯ । ನನು ಮೂರ್ತಾನಾಂ ಸಮಾನದೇಶತಾವಿರೋಧಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾಣೌ ಷಟ್ಪರಮಾಣುಸಂಯೋಗಾ ವ್ಯಾಪಕಾ ನ ಸಂಭವಂತೀತಿ ಸಪ್ತಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧದ್ರವ್ಯಾಽಸಂಭವಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕ ಏವ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತಿದೋಷೋ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ  ದ್ವ್ಯಣುಕೈಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಾರಂಭಂ ವದತಸ್ತಾರ್ಕಿಕಸ್ಯ ಮತೇ ಪರಮಾಣುಷು ಮೂರ್ತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸಮಾನದೇಶತಾವಿರೋಧಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದೇಕದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭಕಪರಮಾಣುಸಂಯೋಗೇ ಸತ್ಯೇವ ತದಾರಂಭಕಪರಮಾಣ್ವಂತರೇ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಂತರಾರಂಭಕಪರಮಾಣುಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ತೇನಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ-ತ್ವಾತ್ ಕಾರಣಾಽಕಾರಣಸಂಯೋಗಾತ್ಕಾರ್ಯಾಽಕಾರ್ಯಸಂಯೋಗ ಇತಿ ತನ್ಮತೇ ಯದವಯವಾವಚ್ಛೇದೇನಾವಯವಿದ್ವಯಸಂಯೋಗಸ್ತಯೋರವಯವಯೋರಪಿ ಸಂಯೇಾಗಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಷಣ್ಣಾಂ ಸಮಾನದೇಶತ್ವ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾನುಸರಣಂ ಯುಕ್ತಮೇವ । ತದನುಸರಣಂ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನೈತದ್ದೋಷಸಂಯೋಜನಾರ್ಥಂ ಶಂಕಾಂತರನಿವರ್ತನಾರ್ಥಂ ಚ । ತತ್ರ ಶಂಕಾಂತರಮೇವಂ ಮಾ ಭೂತ್- ಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧದ್ರವ್ಯೇಷು ಮಹತ್ತ್ವಂ ತದಾರಬ್ಧೇಷು ತ್ರ್ಯಣುಕೇಷು ತತ್ಸಂಭವಾದ್ ದೃಶ್ಯಮಾನಘಟಾದಿಮಹತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ತನ್ನಿವರ್ತನಮೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತ್ರ್ಯಣುಕೇಷು ವಾ ಕಥಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಭವೇತ್ ಕಾರಣಮಹತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದ್ಭವೇದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಸಪ್ತಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧದ್ರವ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕಾರಣಬಹುತ್ವೇ ಮಹತ್ತ್ವಾಽಭಾವಾದ್ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಕಾರಣಬಹುತ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಹತ್ತ್ವಾಽಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನನು- ನಿರವಯವೇಷ್ವಸಂಯುಕ್ತಪ್ರದೇಶಾ-ಸಂಭವೇನ ತದ್ಬಹುತ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಹತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಾವಯವಕಕಾರಣಬಹುತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮಹತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಸಾವಯವಾನಾಮಪಿ ಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಸಂಯೋಗಸ್ತದಾರಂಭಕಪರಮಾಣುದ್ವಯಸಂಯೋಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ವಾಚ್ಯಃ ಹಸ್ತಪುಸ್ತಕಸಂಯೋಗಾವಚ್ಛೇದೇನೇವ ಕಾಯಪುಸ್ತಕಸಂಯೋಗಃ । ಪರಮಾಣುದ್ವಯಸಂಯೋಗಶ್ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಸ್ತದಾ ತತ್ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗೋ-ಽಪಿ ತದವಚ್ಛೇದೇನ ಭವನ್ ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತಿರೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧದ್ರವ್ಯೇಷ್ವಿವ ತದಾರಬ್ಧೇಷು ತ್ರ್ಯಣುಕೇಷ್ವಪಿ ಮಹತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಸಮಾನೈವ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಪಿಂಡ ಇತಿ ।

ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಾವಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯವ್ಯಾಪ್ನುವನ್ವೇತ್ಯಾದಿ-ಗ್ರಂಥೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವ್ಯಾಪನೇ ವೇತ್ಯನುವಾದಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ನುವನ್ವೇತ್ಯನುವಾದಾದ್ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವ-ಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇನಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಂ ತದರ್ಥಮಾಹ-

ಅಥೇತಿ ।

ತತ್ರಾಹೇತಿ ।

ನನು- ಪರಮಾಣೂನಾಮವಯವಾಭಾವೇಽಪಿ ನಾನಾದಿಗವಚ್ಛೇದಭೇದೇನ ತತ್ಸಂಯೋಗಾನಾಮವ್ಯಾಪ್ಯ-ವೃತ್ತಿತೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ ।  ದಿಶಾಮಪ್ಯಸಂಬದ್ಧಾನಾಮವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾಸಂಭವೇ ತತ್ಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸಂಯೋಗರೂಪಾಣಾಂ ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾತಿಪ್ರಸಕ್ತತಯಾ ತದವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತೋಪಪಾದಕಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾ-ಽಸಂಭವಾತ್ ತತ್ರಾಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾಂತರಾನ್ವೇಷಣೇ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ನನು ಮೇರುಸರ್ಷಪಪರಿಮಾಣ-ಸಾಮ್ಯಪ್ರಸಂಗರೂಪಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕೇಣ ಮೂರ್ತ್ತತ್ವಲಿಂಗಕೋಕ್ತಾನುಮಾನಪರಾಹತಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ।  ಅನಂತಕ್ಷಣಘಟಿತಯೋರವಾಂತರಕಲ್ಪಮಹಾಕಲ್ಪಯೋರಿವಾಽನಂತಪರಮಾಣ್ವಾರಬ್ಧಯೋರ್ಮೇರುಭೂಗೋಲಕಯೋರಿವ ಚಾನಂತ್ಯವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾನೇನೇತ್ಥಂ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿರುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ತು ಮೇರುಸರ್ಷಪೌ ಸಮಾನಪರಿಮಾಣೌ ಮೂರ್ತ್ತತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸಾಧ್ಯಘಟದ್ವಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇವ ಶಂಕಿತಾನುಮಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನೇನ ಬಾಧ ಉಚ್ಯತೇ ಲಾಘವಸಹಕೃತೇನಾನುಮಾನೇನ ಪರಮಾಣೋರ್ನಿರವಯವತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹುಃ ।

ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।

ಏವಂ ಚ ಬಾಧ ಏವಾತ್ರ ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಇತ್ಥಂ ಪರಪ್ರಕ್ರಿಯೇಹಾನೂದಿತಾ । ನ ಹಿ ಸ್ವಮತೇ ಪರಮಾಣೋಸ್ತನ್ನಿರವಯವತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸಿದ್ಧಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭಾವ ಇತಿ ದ್ವಿವಚನಾಂತಾದ್ ಭಾವಶಬ್ದೇನ ತಯೋಃ ಪೃಥಗ್ಭಾವೋ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾರಂಭವಾದೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನೈಕದೇಶವಿಕಲ್ಪೇನ ದೂಷಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅವಯವ್ಯವಯವೇ ವರ್ತಮಾನ: ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ವರ್ತತೇ ಏಕದೇಶೇನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಕ್ವಚಿದೇವಾವಯವೇಽವಯವಿಪರಿಸಮಾಪ್ತೇರವಯವಾಂತರಸ್ಯ ತದನಾರಂಭಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವೇಕದೇಶೋಽವಯವ ಏವೇತಿ ನಾತ್ರಾಪ್ಯವಯವಿನೋ ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪೇಽನವಸ್ಥಾ । ತಥಾ ಅವಯವಃ ಕೃತ್ಸ್ನಮವಯವಿನಮಾರಭತೇ ತದೇಕದೇಶಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಅವಯವಾಂತರಸ್ಯಾನನುಪ್ರವೇಶಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸೋಽಪ್ಯೇಕದೇಶೋಽವಯವ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕದೇಶಾಂತರಾರಂಭಕತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥೇತಿ। ಇದಂ ದೂಷಣಮಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ್ರ ನೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ॥೨೯॥

ಸರ್ವೋಪೇತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸರ್ವೋಪೇತಾ ಚ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೩೦ ॥

ಅಶರೀರಸ್ಯ ನ ಮಾಯೇತಿ ।

ಶರೀರಗ್ರಹಣಮಿಂದ್ರಿಯವರ್ಗಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ವಿವರಣತ್ವಾದಿತಿ ಹಿ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮುದ್ಭಾವಯಿಷ್ಯತೇ । ಸೂತ್ರೇಽಪಿ ಕರಣಗ್ರಹಣಂ ಶರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯರಹಿತಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತರ್ಕಸ್ಯ ಶ್ರುತೇಸ್ತು ಶಬ್ದಮೂಲತ್ವಾದಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೨೭) ತ್ಯತ ಏವ ಪರಿಹಾರೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಶುಷ್ಕತಾರ್ಕಿಕಃ ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರೇಣ ನ ಪರಿತುಷ್ಯೇದಿತಿ ತತ್ಪರಿತೋಷಾಯ ಪ್ರಮೇಯಸಂಭಾವನಾಜನಕಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕನ್ಯಾಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ-ಮಧಿಕರಣಾರಂಭಃ । ತದರ್ಥಮೇವ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇಽಪಿ ಶ್ರುತೇಸ್ತ್ವಿತಿ ತುಶಬ್ದದ್ಯೋತ್ಯತಚ್ಛ್ರುತ್ಯನು-ಗ್ರಾಹಕ ನ್ಯಾಯೋಪನ್ಯಾಸಃ ॥೩೦॥೩೧॥

ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ ॥ ೩೨ ॥

ಸ್ವಾಪಾದೌ ಪ್ರಯೋಜನಾನಭಿಸಂಧಿರೂಪೇ ಶ್ವಾಸೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವದಿತಿ ।

ಅತ್ರಾದ್ಯೇ ಸಪ್ತಮ್ಯೌ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ । ಸರ್ವಜ್ಞಾನೋಪರಮರೂಪೋ ಹಿ ಸ್ವಾಪಾದಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಽನಭಿಸಂಧಿರೂಪೋಽಪಿ ಭವತಿ। ಶ್ವಾಸಾದೌ ಪ್ರಯೋಜನಾಽನಭಿಸಂಧಿರೂಪೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವದಿತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಧಿರಹಿತಇತ್ಯೇತದರ್ಥಕಂ ದ್ವಿತೀಯಸಪ್ತಮ್ಯಂತಂ ಶ್ವಾಸಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಪಾಠದ್ವಯೇಽಪಿ ಚೇತನಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಿಕೇತಿ ಟೀಕೋಪದರ್ಶಿತವ್ಯಾಪ್ತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಶಂಕಾ ॥೩೨॥ ಸೂತ್ರೇ- ಲೀಲಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಂ ವಿಲಾಸರೂಪಕ್ರಿಯಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥದ್ವಯಂ ಸಂಭವತಿ ಲೀಲಾ ಕ್ರಿಯಾ ವಿಲಾಸಶ್ಚೇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮಾದಾಯ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಾಂಗಲೀಚಲನಾದಿ-ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಶ್ವಾಸನಿಮೇಷಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನೋದ್ದೇಶರಹಿತಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉಕ್ತಃ ।

ಅಥ ವಿಲಾಸಾರ್ಥಮಾದಾಯ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಕ್ಷುದ್ರಸುಖಾದಿಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ-

ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಲೀಲಾಕರ್ತರಿ ಸವ್ಯಭಿಚಾರಮಿತಿ ।

ಸುಖಿತಸ್ಯ ಸುಖಾನುಭವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಹಾಸಗಾನಾದಿರೂಪಾ ಪ್ರಯೋಜನೋದ್ದೇಶರಹಿತಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಮಣ್ವಪಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ದುಃಖೋದ್ರೇಕೇ ರೋದನವತ್ಸುಖೋದ್ರೇಕೇ ಹಾಸಗಾನಾದೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಾದ್ದೇಶರಹಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಸಿತರುದಿತಾದಿಷು ಕಾರಣಮೇವ ಪೃಚ್ಛಂತಿ ನ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।

ನ ಲೀಲಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ।

ಲೀಲಾಯಾದೃಚ್ಛಿಕಸ್ವಾಭಾವಿಕಕ್ರಿಯಾಸು ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।bಕ್ರೀಡಾರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯನ್ಯೇ ಭೋಗಾರ್ಥಮಿತಿ ಚಾಪರೇ ।bದೇವಸ್ಯೈಷ ಸ್ವಭಾವೋಽಯಮಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕಾ ಸ್ಪೃಹಾ ॥bಇತಿ ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಾನಂದಪ್ರಯೋಜನಲೀಲಾತ್ವಮೇವ ಕ್ರೀಡಾರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನೇನಾನಭಿಮತಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ನ ತು ಹಾಸಗಾನಾದಿತುಲ್ಯಪ್ರಯೋಜನೋದ್ದೇಶರಹಿತಂ ಲೀಲಾತ್ವಮ್ ।bಸ್ವಭಾವಮೇಕೇ ಕವಯೋ ವದಂತಿ ಕಾಲಂ ತಥಾನ್ಯೇ ಪರಿಮುಹ್ಯಮಾನಾಃ ।bದೇವಸ್ಯೈಷ ಮಹಿಮಾ ತು ಲೋಕೇ ಯೇನೇದಂ ಭ್ರಾಮ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಕ್ರಮ್ ॥bಇತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಿ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಸೃಜ್ಯವಸ್ತುಸ್ವಭಾವತೈವಾನಭಿಮತತ್ವೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ನ ತು ಸ್ರಷ್ಟೃಸ್ವಭಾವತಾ । ಅತೋ ಲೀಲಾಸ್ವಭಾವಪಕ್ಷಯೋರ್ನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ।

ಏತಚ್ಛಕ್ಯತ್ವೇ ನಿದರ್ಶನಮಿತಿ ।

ಪರ್ವತಸೇತುಬಂಧನಂ ಬಹುಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ದುಷ್ಕರಂ ಸತ್ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ನಿದರ್ಶನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಯಾಂ ಚಕಾರೇತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ । ಮಹ ಪೂಜಾಯಾಮಿತಿ ಧಾತುಃ ಸ್ವಾರ್ಥಣ್ಯಂತಃ ತಸ್ಯ ಕಥಯತಿವದಕಾರಾಂತತ್ವಾದತ ಉಪಧಾಯಾ ಇತಿ ವೃದ್ಧ್ಯಭಾವಃ । ಮಹೀಚಕಾರೇತಿ ಪಾಠಸ್ತ್ವಸ್ಮಾದೇವ ಧಾತೇಾರೇರಜಿತಿ ಕರ್ಮಾರ್ಥಕಾಜಂತಾತ್ ಚ್ವಿಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ ಅಭೂತತದ್ಭಾವೇ ತದರ್ಥೇ ಭೂತತ್ವಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಜನೀಯಃ ।

ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಶ್ವರವಾದೇ ಸೌತ್ರಲೀಲಾಶಬ್ದಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ-

ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗತಾ ಇತಿ ।

ಲೀಲಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರೀಡಾವಾಚಿತಾಯಾಮಿದಂ ದೂಷಣಮ್ ನ ಕ್ರಿಯಮಾಣವಾಚಿತಾಯಾ-ಮನಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಕತಾಯಾಂ ವಾ ॥೩೩॥

ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ॥ ೩೪ ॥

ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹೇತಿ ।

ಯುಕ್ತವಾದಿತ್ವವಚನರೂಪವಿಷಮವಾಕ್ಯಸ್ರಷ್ಟರಿ ಸಭ್ಯೇ ನಿಗ್ರಹಾನುಗ್ರಹರೂಪವಿಷಮ-ಕೃತ್ಯಸ್ರಷ್ಟರಿ ಸಭಾಪತೌ ಚ ನಿರವದ್ಯೇ ಹೇತುಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮವಾಸನೇ ಇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇವ ವಿಷಮಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಪನೇನ ವೈಷಮ್ಯಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಯದಿ ತತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವೇತ್ ನತ್ವೇವಂ ಸುಖದುಃಖಾನುಭಾವನ ಇವ ತದ್ಧೇತುಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಪನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕರ್ಮವಾಸನಾ-ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪೩॥೩೫॥

ಆಗತಾವಿತಿ ।

ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿನಾ ಫಲಭೋಗಾಭ್ಯಾಗತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೇದಾಂತಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ।

ಅಕಸ್ಮಾತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪಫಲಾಭ್ಯಾಗತೌ ಯಥಾ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಏವಂ ಪುನಃ ಸಂಸಾರೋದ್ಭೂತೌ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಾದಿಕರ್ಮತೈವೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇವ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಪನೇ ವೈಷಮ್ಯಂ ಯದಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸರ್ಗಾದೌ ಪೂರ್ವಕರ್ಮವಾಸನಾನಪೇಕ್ಷಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಪಯೇತ್ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕಲ್ಪೇ ತನ್ನಾಸ್ತಿ ಬೀಜಾಂಕುರನ್ಯಾಯೇನಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮತದ್ವಾಸನಾಪ್ರವಾಹಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛ್ರಪಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।

ಇದಮಗತ್ಯಾಽಂಗೀಕೃತಮ್ ಪ್ರಕೃತಾವಪಿ ತುಷೋಪವಾಪಸಮಯೇ ಕಪಾಲೇ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪುರೋಡಾಶಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಕೃತೌ ಸಿದ್ಧಸಂಬಂಧೋ ಲಭ್ಯತೇ ನ  ತತ್ರ ಭವಿಷ್ಯತ್ಸಂಬಂಧ ಆಶ್ರೀಯತೇ ಯಥಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣ್ಯಾ ಹವೀಂಷಿ ನಿರ್ವಪತೀತ್ಯತ್ರ । ತತ್ರ ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಯಯಾ ಹುತಂ ಸಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣೀ ಗೃಹ್ಯತೇ ನ ತು ಯಯಾ ಹೋಷ್ಯತೇ ಸಾಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾರಂಭಾತ್ ಪೂರ್ವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಹುತತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತಯೇಾರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಸಿದ್ಧಸಂಬಂಧವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ತದ್ವಿಕೃತೌ ಪವಮಾನೇಷ್ಟೌ ಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಂಬಂಧಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರ-ಹವಣೀ ನ ಲಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಸಂಭವಾದ್ ನಿರ್ವಾಪಗುಣಭೂತಾಯಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣ್ಯಾ ಲೋಪ ಇತ್ಯೇವ ಗುಣಲೋಪೇ ಚ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಜೈ. ಸೂ. ಅ. ೧೦ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೬೩) ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ॥೩೬॥

ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸರ್ವಧರ್ಮೇೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೩೭ ॥

ನಿರ್ಗುಣೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।

ಇದಮತ್ರ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್- ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣಕತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭಾವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿಕತ್ವಯೋಃ ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯನೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯೈರಪಿ ತದನುಮೋದನಾದ್ ವಸ್ತುತೋ ಧರ್ಮಿಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ ನ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನೇಷ್ವಪಿ ವಾಸ್ತವತದ್ಭಿನ್ನರೂಪಾದಿಗುಣಾಽಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಗುಣತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂ ತು ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶ ಏವ ತತ್ತದ್ವಿಷಯೋಪರಾಗೇಣ ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನತ್ವವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಲಂಬನಯಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭೇದ-ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೌ ವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಽಯೋಗಾಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರಪ್ಯ-ನಾದಿವಿಭಾಗಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಏವಾಗಮಾಪಾಯಿವಿಷಯೋಪರಾಗಪ್ರಯುಕ್ತಾವಾಂತರಭೇದಕಲ್ಪನೋ-ಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಪಂಚಗತರೂಪಾದಿಗುಣೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ ಕಿಂ ತತಃ ।  ಸಗುಣಮೇವೇಾಪಾದಾನಮಿತಿ ನಿಯಮಮಾತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯ ಕುತಾರ್ಕಿಕಸ್ಯ ಪರಿತೋಷಾಯ ಗುಣವತ್ತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮೇವ । ನ ಚ ತನ್ಮತೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ನಿಯಮ: ಕಾರ್ಯಗತಗುಣತೋಪಾದಾನೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ। ದ್ವ್ಯಣುಕೇಷು ಮಹತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಗುಣವಿಷಯೋಽಯಂ ನಿಯಮಃ ।  ಪರಿಮಾಣಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಽನಿರ್ವಚನಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ನೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ಪರಮತೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ । ಪ್ರಥಮಕ್ಷಣೇಽಸ್ಯೈವ ಘಟಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಸಮವಾಯಿಕಾರಣ-ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಉಪಾದಾನಶಬ್ದೇನ ದ್ರವ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿತಿ। ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಹೃದಯಸ್ಥಮೇವ  ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇಷು ವಿವರ್ತವಾದಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾಪಿ ಪರಿಹಾರಾಂತರಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಾದ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ಕಂಠತೋ ನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪೋಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।

ನನು ಜಾತಿರ್ನಿತ್ಯೇತಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾರೋಪೋಽಸ್ತಿ ಶಬ್ದಾನುಮಾನಜಾರೋಪೇಷು ನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವಿಷಯೋತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತಿ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾರೋಪೋಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಪಾಠೇಽಪ್ಯಯಮೇವ ದೋಷಃ । ನ ಹಿ ಘಟೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಘಟತ್ವಂ ನಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾರೋಪಃ ಸಂಭವತಿ। ನಷ್ಟೇ ಘಟೇ ತತ್ಸಂಭವೇಽಪಿ ತತ್ರ ಘಟತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋಽನಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ನ ತದ್ಧರ್ಮಿಕೋ ನಷ್ಟತ್ವಾರೋಪಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್  ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯೇವ ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತೇ ವಿಷಯೇ ನಷ್ಟತ್ವಭ್ರಮಃ ಸ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಷಯಶ್ಚೇತ್ತಸ್ಯ ತದ್ಗತಜಾತಿನಷ್ಟತ್ವಭ್ರಮಃ ಸನ್ನಿಹಿತಜಾತಿ-ಧರ್ಮಿಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಮನಿತ್ಯತ್ವಾರೋಪೋಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ವಚನಮ್ । ನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಯಾಂ ಜಾತೌ ಶಬ್ದಾನುಮಾನಜೇ ನಿತ್ಯತ್ವಾರೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವಿಷಯೋತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ನೇತವ್ಯಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ - ರಾತ್ರೌ ದೀಪಪ್ರಭಾಯಾಂ ನೀಲೋತ್ಪಲವರ್ಣೇ ರಕ್ತವರ್ಣತ್ವಾರೋಪಃ ವಿಭಾಗೇ ಸಂಯೋಗಾಭಾವತ್ವಾರೋಪ ಇತ್ಯಾದಿಕಮಪ್ಯುದಾಹರಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೩೭॥

ರಚನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ । ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಾನುಮಾನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಮಿತಿ ।

ಮುಚೋಽಕರ್ಮಕಸ್ಯ ಗುಣೋ ವೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣ: ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಣಾದಕರ್ಮಕಸ್ಯ ಸನ್ನಂತಸ್ಯ ಮುಚೇರ್ಗುಣಃ । ಅತ್ರ ಲೋಪೋಽಭ್ಯಾಸಸ್ಯೇತ್ಯಭ್ಯಾಸಲೋಪಃ ।

ಸಂಯೋಗಾದಯೋ ಹೀತಿ ।

ಸ್ಥೂಲಪಿಂಡಸ್ಯ ಯಃ ಕೇನಚಿತ್ಸಂಯೋಗಸ್ತದ್ವಿಭಾಗಃ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷೋ ಗುರುತ್ವವಿಶೇಷೋ ವಾ ನ ತೇಷಾಂ ಕರಣಪರ್ಯಂತಮನುವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ನ ತೇಷು ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ತಥಾಪಿ ರೂಪೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಥೂಲಪಿಂಡೇ ಯದ್ರೂಪಂ ತಸ್ಯೈವ ಕಣೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೇದವಾದಿಮತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತನ್ಮತೇ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೇ ಚ ರೂಪಭೇದಾತ್ । ನಾಪಿ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಕಾರ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವವಾದಿಮತೇ । ತನ್ಮತೇ ಕಾರ್ಯವತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯಾಪ್ಯ-ನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಸಂಭವಾತ್ ನಾಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಽಭೇದವಾದಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಮತೇ । ತನ್ಮತೇ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಕೃತೌ ತಾಮಸಾಹಂಕಾರೇ ರೂಪಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರಣಪರ್ಯಂತಾ-ನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ।

ನನು ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯೇ ನ ಪ್ರವೇಶಿತಮತೋ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾಭಿಧಾನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಪ್ರವೇಶನೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ತತ್ಪ್ರವೇಶನಾವಶ್ಯಂಭಾವಮಾಪಾದ್ಯೇದಂ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಯೋಜಯತಿ-

ಅಯಮತ್ರೇತಿ ।

ಏವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಕೃತಕತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಏವಂ ಸಮನ್ವಯಾದಿವಿರುದ್ಧಶಬ್ದಾನುಷಂಗೇಣ ವಾಕ್ಯಯೋಜನೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಸಾಂಖ್ಯಾನುಮಾನೇ ವಿರುದ್ಧತ್ವೋದ್ಭಾವನಪರಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯುದ್ಭಾವನೀಯಕಿಂಚಿದನುಮಾನಪರಮಿತಿ ನೋಕ್ತಮತ ಉಪಾಧಿಶಂಕೇಯಮಸ್ಥಾನವಿಜೃಂಭಿತೇ-ತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವೋಪಪಾದನಾಯ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯವಿಪರ್ಯಯವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಉಪಪಾದನೀಯಾ ತತ್ರೇದಮುಪಾಧ್ಯುದ್ಭಾವನಮಿತ್ಯವತಾರಯತಿ-

ಸತ್ವಾದ್ಯನ್ವಿತತ್ಯಾದಿತಿ ।

ನನು ಸಾಧನೋಪಾಧ್ಯೋಃಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಯೋರುಪಾಧಿರೇವ ವಸ್ತುತಃಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯಃ ಸಾಧನೇ ತು ತದ್ಗತಂ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾದಾರೋಪ್ಯತೇ । ಅತ ಏವೋಪ ಸಮೀಪೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾಽನ್ಯತ್ರ ಸ್ವಧರ್ಮಾಧಾಯಕತ್ವಾಜ್ ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿವನ್ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದಿರುಪಾಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।

ತತಶ್ಚ ಸಾಧನಮೇವ ಸರ್ವತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ನ ಸಾಧ್ಯಮತೋಽತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಶಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತ್ವಾತ್ಸಾಧನವತ್ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ-

ಯಥೇತಿ ।

ಏವಂ ಚಾಂತರಂಗತ್ವೇ ಸ್ವಧರ್ಮಾಸಂಜಕತ್ವಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮುಪಾಧಿಪದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯದ್ಯಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂ ತು ಸಾಧ್ಯಾಂತರ ಏವ ತಥಾಪ್ಯನ್ಯದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿದನುಮಾನ-ದೂಷಣೋಪಾಧಾವಸ್ತು । ನ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಉಪಾಧಿಪದಸ್ಯ ತದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ನಿಯಮ: ಉಪಾಧಿರ್ನಾ ಧರ್ಮಚಿಂತಾ ಕುಟುಂಬವ್ಯಾಪೃತಸ್ತು ಯಃ ಸ್ಯಾದಭ್ಯಾಗಾರಿಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಧಿಶ್ವ ಪುಮಾನಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧಾನಕೋಶೇಷು ತಸ್ಯೋಕ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತರಹಿತಾರ್ಥಾಂತರವಾಚಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮರಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನವಧಾರಣೇಽಪ್ಯನ್ವಯ ಸಹಚಾರಮಾತ್ರೇಣ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿನೀವಾನ್ವಯವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಇತರಥೇತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಯೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕವತ್ತ್ವೇ ಯತ್ರ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಸ್ತತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಭಿಮತಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾಯಾ ನಿರಸನಾಯ ತತ್ರ ತದಭಾವೋಽವಧಾರಣೀಯಃ । ನ ಚ ತದವಧಾರಣಂ ಶಕ್ಯಮ್ ।  ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಾಭಾವೋ ಹಿ ಪಕ್ಷಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಃ ತತ್ರ ಚ ನ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿರ್ಣಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಮಪದಂ ಮುಧೇತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಲಾಭಾರ್ಥಂ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನ್ವೇಷಣಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾ: ಸಮಾಧಾನಂ ತು ಅನುಪದಮೇವ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರವೃತಿನಿಮಿತ್ತಪರಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿಹ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ತು ದೂಷಕತೌಪಯಿಕರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮ್ । (ಸಮವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನ್ವೇಷಣಮಿತಿ ಶಂಕಾ) ತದರ್ಥಂ ಚ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಮೇವಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ನ ತು ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಮಪಿ ಉಪಾಧ್ಯಭಾವೇನ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಾ-ನ್ನಯನಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕೋಪಾಧಿವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇನ ಸಾಧನೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರೋನ್ನಯನಸ್ಯ ವಾ ತತ ಏವ ಭಾವಾತ್ ।

ಶಂಕಿತಸ್ತ್ವನುಕೂಲತರ್ಕೈರಿತಿ ।

ಸಾಧನೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವನಿರ್ಣಾಯಕೈರನುಕೂಲತರ್ಕೈಃ ಶಂಕಿತೋಪಾಧಿರುದ್ಧ್ರಿಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನ ಭವತಿ ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯೋಪಾಧಿಗರ್ಭತಯಾ ಚಕ್ರಕಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಕಿಂತು ಸಾಧ್ಯವನ್ನಿಷ್ಠೇತ್ಯಾದಿನಿರುಕ್ತಾ-ವ್ಯಭಿಚಾರರೂಪಂ ತದಿತಿ ನವೀನೈಃ ಕೃತೇ ಸಮಾಧಾನೇ ದೂಷಣಮುಕ್ತಂ ನವೀನೈ: ।

ಏವಮಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗರ್ಭತ್ವಾನ್ನ ಚಕ್ರಕೋದ್ಧಾರ ಇತಿ ಕೈಶ್ಚಿದುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-

ನವೀನತರಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಉಪಾಧೇಃ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಸಪಕ್ಷೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನ ತು ಪಕ್ಷೇ ಸಪಕ್ಷೇ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತನ್ನ ಸಾಧನೀಯಮಿತಿ। ತತ್ರ ಸಾಧನೀಯತ್ವಂ ನ ಸಾಧ್ಯಪದಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸಾಧನೀಯತಯಾ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಂ ತದರ್ಥಮ್ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸಂಭಾವನಾ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರತಿ-ಸಂಧಾನಾಧೀನೇತಿ ಚಕ್ರಕಾಪತಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ತದಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರತಿಬಂಧಾನಂ ಸಾಧನವನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಽಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವಿಷಯಮಸ್ತು ಕುತಶ್ಚಕ್ರಕಮಿತಿ ನವೀನತರಮತೇ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ತದ್ದೂಷಣಂ ಸ್ವಯಂ ಕಿಮಿತಿ ನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅನಾಸ್ಥಯೇತ್ಯಾಹ-

ಅಸ್ಮಾಕಮಿತಿ ।

ಏತದಿತಿ ।

ಧೂಮೇನ ವಹ್ನ್ಯನುಮಾನೇಽಪ್ಯೇತತ್ಪರ್ವತೇತರವಹ್ನಿಸಾಧ್ಯಕತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಲಾಘವಸಹಕೃತತಯಾ ವಹ್ನಿಮಾತ್ರನಿರೂಪಿತವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣೇನೇವಾತ್ರ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣೇನ ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ತನ್ನಿವೇಶನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಽಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವೇನ ಲಾಘವಾದರಣಾಽಯೋಗಾತ್ ಪ್ರತ್ಯುತ ದೃಢಪ್ರಮಾಣಾನುಗುಣ್ಯಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ಸುಖಯತಿ

ಸುಖಂಕರೋತಿ ।

ಸುಖದುಃಖ ತತ್ಕೃತಾವಿತಿ ಚೌರಾದಿಕೋ ಧಾತುಃ । ನನು- ಪ್ರೀತ್ಯಪ್ರೀತಿವಿಷಾದಾತ್ಮಕಾ: ಪ್ರಕಾಶಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಸುಖಾದಿರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ಕಥಂ ಸುಖಾದಿಹೇತುತ್ವಂ ತದುಕ್ತಮಾಪಾದ್ಯ ದೂಷಣಮುಚ್ಯತೇ । ಅಥ ಪದ್ಭಾವತ್ಯುದಾಹರಣಟೀಕಾಯಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಸುಖಾದಿಹೇತುತ್ವಮಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮುಪನ್ಯಸ್ತ-ಮಿತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಅತ್ರೋಚ್ಯಮಾನಂ ದೂಷಣಂ ನ ಲಗೇತ್ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷವ್ಯವಸ್ಥಿತ-ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯುದ್ರೇಕೇಣ ತತ್ರ ತತ್ರ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸುಖಾದಿಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಚ ಚಂದನಕಂಟಕಾದಿಷು ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಾಣಿವಿಶೇಷೇ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಸುಖಾದಿಜನಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಪಿ ನಿರಸಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ- ಚೇತ್ । ಅಯಮಿಹ ದೂಷಣಾಭಿಪ್ರಾಯಃ- ಭಾವೇಷು ಸುಖಾದಿಸಮನ್ವಯಃ ತಥಾಭೂತಕಾರಣಾನುಮಾನೇ ಹೇತುಃ ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಃ ಉತ ಸುಖಾದಿಕಾರ್ಯಕಲ್ಪ್ಯಃ । ನಾದ್ಯಃ ಅಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಘಟಃ ಸುಖೀ ಸುಖಮಿತಿ ವಾಽನುಭವೋಽಸ್ತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿ ಏಕರೂಪಂ ಸುಖಾದಿಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಕಲ್ಪಕಮ್ ಉತ ಕಾಲವಿಶೇಷೇಷು ಚಾನಿಯತತತ್ಕಲ್ಪಕಮ್ | ನಾದ್ಯಃ । ಅಸಿದ್ಧೇರೇವ ಚಂದನಕಂಟಕಾದಿಷು ಸುಖಾದಿಹೇತುತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಅನಿಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾದಿರೂಪಾಣಾಮಪಿ ಭಾವಾನಾಮನಿಯತೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾದಿಜನಕತ್ವವದಸುಖಾದಿ-ರೂಪಾಣಾಮಪಿ ತೇಷಾಮನಿಯತಸುಖಾದಿಜನಕತ್ವಸಂಭವೇನಾಽನಿಯತಸುಖಾದಿಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಷು ತಾದ್ರೂಪ್ಯಾಽಕಲ್ಪಕತ್ವಾದಿತಿ। ಏವಂ ಚ ಚಂದನಾಽನ್ವಯೇಽಪಿ ಸುಖಾದಿವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯವತಾರಿಕಾ ವಿಕಲ್ಪಾಂತರೋತ್ತರಾವತಾರಿಕಾತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಾ । ನನು ಪ್ರಾಗ್ದೂಷಿತಏವಾರ್ಥೇ ಹೇತ್ವಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾವತಾರಿಕಾತ್ವೇನ ಸುಖಾದಿವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯುದ್ರೇಕಾಭಾವೇನೇಾಪಪತ್ತ್ಯಾ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಾಽಯೋಗಾದ್ ।bಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್ಸಮನ್ವಯಾಚ್ಛಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಶ್ಚ ।bಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ ॥bಕಾರಣಮಸ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತಮ್bಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಪ್ರಧಾನಸಾಧಕಾ ಹೇತವೋ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ವಿಶ್ವರೂಪಮೇವ ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾದಿವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಿಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮಸ್ತಿ। ಕುತಃ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾಚ್ಚ । ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಹಿ ಕಾರಣೇ ಸತ ಏವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಲಯೌ ವಿಭಾಗಾಽವಿಭಾಗೌ ಕೂರ್ಮಶರೀರೇ ಸತ ಇವ ತದವಯವಜಾತಸ್ಯ । ತತಶ್ಚ ಯತ್ರ ಕಾರಣೇ ಸತಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಿಭಾಗಾವಿಭಾಗೌ ತದವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಂ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ। ಇತಶ್ಚ ತದಸ್ತಿ। ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಾರಣಶಕ್ತಿತೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಅಶಕ್ತಾತ್ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಕಾರಣಗತಾ ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಮಾಣವತೀತಿ ಪರಿಮಾಣಸಮನ್ವಯಾವಾಕರೇ ಏವ ಸ್ಪಷ್ಟೌ । ತತ್ರ ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಕಲ್ಪಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೂಷಿತಃ । ಪರಿಮಾಣದೂಷಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಮುಖತೋ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ

ಪರಿಮಿತತ್ವಮಿತಿ ।

ಸ್ವಸತ್ತಾಮತಿಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಸಹ ವರ್ತನಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಿಂತು ಸ್ವಯಂ ಯನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾಭೂತವಸ್ತುಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮತಸ್ತಥೈವ ನಭಸಿ ಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ-

ಕಾರಣಂ ಹೀತಿ ।

ಲೋಕೇ ಹಿ ಕಾರಣಂ ಮೃದಾದಿ ಘಟಮಿವ ಶರಾವಾದಿಕಮಪಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಘಟಸ್ತು ಶರಾವಾದಿಕಮಪಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಅತಃ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತೃಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಽಪ್ಯನುಗತಂ ಕಾರಣಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಶಬ್ದತನ್ಮಾತ್ರಕಾರಣಕಂ ನಭೌ ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರಾದಿಕಮಪಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ತದವ್ಯಾಪನೇನ ಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಃ ಕಿಮಿತಿ ನೋಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಗಂಧೇತಿ ।

ನಭೋ ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಥಾ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ ತದವ್ಯಾಪನೇನ ಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಃ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಸಾಽಚ ನೋಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸ್ಸು ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಪರಿಹಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಿಥುನಾಃ ಸರ್ವೇ ಸರ್ವೇ ಸರ್ವತ್ರಗಾಮಿನಃ । ನೈಷಾಮಾದಿಃ ಸಂಪ್ರಯೋಗೋ ವಿಯೋಗೋ ವೋಪಲಭ್ಯತೇ ॥

ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಸದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಪರಿಹರತೀತಿ ।

ಯುಕ್ತ ಏವಾಯಂ ಪರಿಹಾರಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಮೂಲೋ ಯಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪೂರ್ಣಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಸಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತದಭಾವರೂಪಮವ್ಯಾಪನಮ್ ಇಹ ಪರಿಮಿತತ್ವಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಥಾ ತೈಃ ಕಾರ್ಯಜಾತಮಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ತಥೈವ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಕಿಮನೇನ ಕುಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಾನುನ್ನೀಯ ವಿಕಲ್ಪನೇನ ಪರಿಮಿತತ್ವಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯೇವಾಸ್ತು । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಗತೇಷು ಗುಣಪುರುಷೇಷು ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನ ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಪ್ರಲಯೇ ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಸರ್ಗೇ ವೈಷಮ್ಯಾಪತಿಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ತಾವತಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಲಯೇ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ಕಚಿತ್ಕದಾಚಿದೇವ ಸತ್ತ್ವಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಯಸ್ಯ ಯದೋದ್ರೇಕಸ್ತಸ್ಯ ತದಾಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಅವ್ಯಾಪನಮಿತ್ಯೇಷ ವಿಶೇಷೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ । ಹೇಮಂತಶಿಶಿರರಾತ್ರಿಷು ನಿದಾಘದಿವಸೇಷು ಸದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸತಾಮೇವ ಹಿಮಾತಪಯೋಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದುದ್ರೇಕವತ್ ಸದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸತಾಮೇವ ಗುಣಾನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದುದ್ರೇಕ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಹಿಮಾತಪಯೋರವಯವಭೂಯಸ್ತ್ವರೂಪ ಉದ್ರೇಕಃ ಸಂಭವತಿ ನ ತು ಗುಣಾನಾಂ ನಿರವಯವಾನಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।

ತಥಾಪಿ ಪರಿಣತಿವಿಶೇಷರೂಪೋದ್ರೇಕೇ ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ  ಉದ್ರೇಕಾವಸ್ಥಾಯಾ ಅಪಿ ಮಹದಹಂಕಾರಾದ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರೈವ ಪರಿಮಿತತ್ವಹೇತುಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧॥ ಸಾಪೀತ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಸೌಕರ್ಯಾಯ ಯತ್ಪದಮಧ್ಯಾಹರತಿ-

ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।

ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧೋಕ್ತಿರ್ವಕ್ರೋಕ್ತಿರಿತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುರ್ವಿರುದ್ಧಸ್ತದೀಯಸಾಧ್ಯಸಾಧಕೋ ನ ಭವತೀತಿ ಕಂಠತೋ ನೋಕ್ತಂ ಕಿಂ ತು ತಸ್ಯೈವ ಹೇತೋಸ್ತದೀಯಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧಸಾಧ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಿರೂಪವಕ್ರೋಕ್ತ್ಯಾ ಸೂಚಿತಮ್ । ನಿತ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ ಕೃತಕತ್ವಾದಿತಿ ಸಾಧಯಂತಂ ಪ್ರತಿ ಅನಿತ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ ಕೃತಕತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಮನುಕೂಲತರ್ಕಸಹಿತಂ ಹಿ ನ ಕೇವಲಂ ಪೂರ್ವಾನುಮಾನೇ ಬಾಧಕತಯಾಽವತಿಷ್ಠತೇ ಕಿಂ ತು ತಸ್ಮಿನ್ ವಿರುದ್ಧತ್ವೋದ್ಘಾಟನಪರ್ಯಂತಮಪಿ ಭವತಿ। ಏವಂ ಚ ಹೇತುತ್ವೇನಾಭಿಧಾನಾದಿತಿ ಪರ್ಯಂತಂ ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧೋಕ್ತೌ ನ ಹೇತುಪರಂ ಕಿಂ ತು ತಸ್ಯಾ ಏವ ವಿವರಣಮಿತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯದ್ವಾ- ತತ್ಪರ್ಯಂತಪೈಾನರುಕ್ತ್ಯೋಪಪಾದಕತ್ವೇನ ಪೂರ್ವತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಅಂಗಿತ್ವ (ವ್ಯಾ. ಸೂ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೮) ಸೂತ್ರೇ ವೈಷಮ್ಯಾಽಸಂಭವಮೂಲಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇರನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ಇಹ ತು ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಸಾಧ್ಯವಿಪರೀತಸಾಧನೇ ಹೇತುತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವೋಕ್ತಿಃ ವಕ್ರೋಕ್ತಿರಿತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ಹೇತುತ್ವೇನಾಭಿಧಾನಾದ್ಧೇತೋರ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತಿಃ ಸೂಚನಾರೂಪಾ ಸಾ ವಕ್ರೋಕ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಕ್ರೋಕ್ತ್ಯೇತಿ ನ ಕರಣತೃತೀಯಾ ಕಿಂ ತು ಪ್ರಕೃತ್ಯಾದಿತೃತೀಯೇತಿ ಭೇದಃ ।

ಆಲೋಚನಮಾತ್ರಮಿತಿ ।

ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಗೋಚರಂ ಜ್ಞಾನಮಾಲೋಚನಮ್ । ಇದಮಿತ್ಥಮಿತ್ಯಧ್ಯವಸಾಯರೂಪಾ ತು ವೃತ್ತಿ: ತ್ರಿವಿಧಾಂತಃಕರಣಮಧ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿರೂಪಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಮತಮ್ ॥೨॥೩॥

ಕರ್ಮಪರಿಪಾಕಾವಸರಾಭಿಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಕರ್ಮಪರಿಪಾಕಾಪೇಕ್ಷಾ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಾನಾ ಧರ್ಮಾಽಧರ್ಮಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಯಃ ಪಕ್ವಸ್ತೇನೈವ ತದಿತರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧ ಇತಿ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ಮೈವಮ್ । ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನರಹಿತಯೋಃ ಪಾಕಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಭವಾದ್ ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇಣ ಧೇನೂಪಯುಕ್ತತಜ್ಜಾಠರಾಗ್ನಿ-ಸಂಪರ್ಕಾಧೀನತೃಣಾದಿಪಾಕೇಽಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ॥೪॥೫॥

ಅವಾಸ್ತವಸ್ಯ ನ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ।

ನನು ಸಾಂಖ್ಯಮತೇಽಪ್ಯವಾಸ್ತವ ಏವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗಃ । ಏವಂ ಹಿ ತನ್ಮತಮ್ । ಪುರುಷಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರವಪುಃ ಕೂಟಸ್ಥೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಃ ಸಾಂಸಾರಿಕಸುಖದುಃಖಾನುಭವರೂಪೋ ಭೋಗಃ ಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಧರ್ಮಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ತು ಬುದ್ಧಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದೈಕ್ಯಮಿತ್ರಾಪನ್ನಸ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಭೋಗಃ । ತೇನ ತಸ್ಯ ವಿವೇಕಾಽಗ್ರಹಾದಾಧ್ಯಾಸಿಕಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ವಿವೇಕಖ್ಯಾತ್ಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರನಿವೃತ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ । ವಸ್ತುತಃ ಪುರುಷೋ ನ ಬದ್ಧೋ ನಾಪಿ ಮೋಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ। ಯದಾಹುಃ ।bತಸ್ಮಾನ್ನ ಬಧ್ಯತೇದ್ಧಾ ನ ಮುಚ್ಯತೇ ನಾಪಿ ಸಂಸರತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ।bಸಂಸರತಿ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ನಾನಾಶ್ರಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ॥bಸತ್ಯಮ್- ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೇಾಕ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಸಾಂಖ್ಯೈರಭ್ಯುಪಗತಮ್ । ಯದಾಹುಃ ।bಸಂಘಾತಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಪರ್ಯಯಾದಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ ।bಪುರುಷೋಽಸ್ತಿ ಭೋಕ್ತೃಭಾವಾತ್ಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ಇತಿ।bಕಥಮಿದಂ ತೇಷಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧವಚನಮಿತಿ ಚೇತ್ ಕಿಂ ಕುರ್ಮಃ । ಅತ ಏವ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚಾಸಮಂಜಸಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯದಿ ತ್ವವಿರೋಧಾರ್ಥಂ ಭೋಗಾಶ್ರಯಬುದ್ಧ್ಯೈಕ್ಯದರ್ಶನಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದಾ ತದ್ದರ್ಶನರೂಪ ಏವ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಭೋಗ: ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ದೂಷಣಮಿಹೋಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೬॥೭॥೮॥೯॥

ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತೃಕರ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪಚ್ಯತೇ ಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಕರ್ಮಕರ್ತ್ತರಿ ಯಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಅತಃ ಫಲಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚಾಽವಿವಾದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮತ್ವೋಪಚಾರಾದಿತಿ ।

ಕರ್ಮಕರ್ತಾ ಕರ್ತೈವ ಕೇವಲಂ ನ ಕರ್ಮ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಯಗಾತ್ಮನೇ ಪದಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ತು ಕರ್ಮತ್ವೋಪಚಾರೇಣ ಕರ್ಮಕರ್ತೇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ನನು- ಪಚ್ಯತೇ ಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ಫಲಗತ-ಪರಿಣತ್ಯನುಕೂಲಃ ಫಲಪಾಚಕಚೈವಗತದೋಹನವ್ಯಾಪಾರಃ ಪಚಿಕ್ರಿಯಾ ತಜ್ಜನ್ಯಪರಿಣತಿಫಲ ಶಾಲಿನಃ ಫಲಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ಕಿಮರ್ಥಮುಪಚಾರಾಶ್ರಯಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಇಹ ಪಚಿಧಾತೋಃ ಫಲಗತಾ ಪರಿಣತಿರರ್ಥಃ ನ ತು ತದನುಕೂಲಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಃ । ಯೇನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಸೌಕರ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತ್ವಮಪಿ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯೇತ ನ ತ್ವೇವಮ್ । ಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗೇ ಧಾತೂನಾಂ ತತ್ತತ್ಕ್ರಿಯಾಫಲವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ಯದಾಹ ಕೈಯಟ: ಲುನಾತಿಸ್ತಾವದ್ ದ್ವಿಧಾಭವನೋಪಸರ್ಜನೇ ದ್ವಿಧಾಭಾವನೇ ವರ್ತತೇ ಲುನಾತಿ ಕೇದಾರಂ ದೇವದತ್ತಃ ದ್ವಿಧಾ ಭವಂತಂ ದ್ವಿಧಾ ಭಾವಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ತು ಕೇದಾರಸ್ಯ ಸೌಕರ್ಯಾತಿಶಯವಿವಕ್ಷಯಾ ದೇವದತ್ತವ್ಯಾಪಾರೋ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತದಾ ದ್ವಿಧಾಭವನಮಾತ್ರೇ ಲುನಾತಿರ್ವರ್ತತೇ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧಾತೂನಾಮ್ ಭಿನ್ನಾ ಏವ ವಾ ಧಾತವೋ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಾಃ ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ತು ತತ್ತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಃ । ತತ್ರ ದ್ವಿಧಾಭವನೇ ಕೇದಾರಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮವತ್ ಕರ್ಮಣಾ ತುಲ್ಯಕ್ರಿಯ ಇತಿ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾಣ್ಯತಿದಿಶ್ಯಂತೇ ತೇನ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಯೋಗಾ ಉಪಪದ್ಯಂತ ಇತಿ। ಏವಂ ಚಾತ್ರ ಪರಿಣತಿರೇವ ಪಚಿಕ್ರಿಯೇತಿ ತಾಮವಲಂಬ್ಯ ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮ-ಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವೇ ಚ ವ್ಯಾಪ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯೈಾಪಚಾರಿಕತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೈವ ।

ಅತ್ರೈವ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರಾಂಶಮುದಾಹರತಿ-

ಪಾಣಿನಿರಿತಿ ।

ಕರ್ಮವತ್ಕರ್ಮಣೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವತಿನಾ ಮುಖ್ಯಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರೋಕ್ತದೋಷಾನುವಾದ ಏವೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣಾಭ್ಯುಪಗಮಾಭಾವಸ್ಫೋರಣಇವಾನಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ತದ್ವಿಷಯಾಭಾವಸ್ಫೋರಣೇಽ-ಪೀಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಕಥನರೂಪದೂಷಣಂ ಭಯಾದೇವ ತಥಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ಫುಟಂ ನ ಭಾತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ | ಅವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ಅವಿಭಾಗೋ ನೈಕ್ಯಮ್ ।

ಅಸ್ಯಾತಿವಾದಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಮತೇ ಭ್ರಮವಿಷಯೈಕ್ಯವಿವರ್ತಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹ ಏವಾವಿಭಾಗಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅವಿವೇಕ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಸ್ಥಮದರ್ಶನಶಬ್ದಂ ತಮಃಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ನ ದೃಶ್ಯತೇ ನೇತಿ ।

ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಸೌತ್ರೇಷು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೇಷು ತುಶಬ್ದೇಷು ನಕಾರಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ ॥೧೦॥

ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದ್ವಾ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮ್ ॥ ೧೧ ॥

ಸಾಮ್ಯಕೃತೇತಿ ।

ಪರಮಾಣುವಾದನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಮ್ಯಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ನಿರಾಕರಣೀಯಯುಕ್ತಿಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವೋಕ್ತತಯಾ ಸರ್ವಥಾ ಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ವಾ- ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣನಿರಾಕೃತಿಯುಕ್ತಿರಪ್ಯತ್ರ ಟೀಕಾಯಾಮನುವಾದರೂಪೇಣೇಾಪನ್ಯಸ್ತಾ ಭಾಷ್ಯೇಽಪಿ ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ವ್ಯಂಜಿತೇತಿ ತೇನಾಪಿ ರೂಪೇಣ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।

ಏವಕಾರ ಇತಿ ।

ಮಾಯಾಶಬಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವೇ ಮಾಯಾಽಪ್ಯುಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವಾರಣಾಯ ಟೀಕಾಯಾಮೇವಕಾರಃ । ತೇನ ಚೇತನೋಪಾದಾನಕಂ ನ ಭವತೀತಿ ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಸಂಯುಕ್ತಾನಾಮಿತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಭ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾರಂಭಕತ್ವಂ ಯತ್ ಶಂಕಾವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ತದಭಾವ ಇಹ ಸಾಧ್ಯಃ । ಸ ಚಾಮಂಯುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶಂಕಾವಾದಿನಾಽಪೀಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವಾರಣಾಯ ಸಂಯುಕ್ತವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಮನಾರಭ್ಯೇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ-

ಅನೇನ ಬಾಧೋಽಪೋದಿತ ಇತಿ ।

ಪರಮಾಣೂನಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭದ್ವಾರಾ ಸ್ಥೂಲಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ ಸ್ಥೂಲಂ ನಾರಭಂತ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ಬಾಧಿತಂ ಸ್ಯಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾರಭ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ತನ್ನಿರಾಸಃ ಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।

ಸ್ಥೌಲ್ಯಮತ್ರ ಪರಿಮಾಣಾಧಿಕ್ಯಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ನ ತು ಮಹತ್ತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಾರಂಭಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತ್ವಯಾಽನಂಗೀಕೃತತ್ವಾದ್ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಯವಾವಯವಿಭಾವವಿರಹಿಣಾಮಿತಿ ।

ಜಲಾಽಽಲೋಕಾದಿವಿರಲದ್ರವ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣ-ಮೇತತ್ । ಸ್ವಚ್ಛಜಲಾಂತರ್ಗತಸಿಕತಾದಿಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಯತ್ರ ಜಲಂ ತತ್ರೈವಾಽಽಲೋಕಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗೀ-ಕೃತತ್ವಾತ್ ।

ನನ್ವಾಂತರಾಲಿಕಂ ಕಾರ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ ತ್ರ್ಯಣುಕಾರಂಭ ಇಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕತೇ-

ಅಥೇತಿ ।

ವಿಶೇಷೋ ವೇತಿ ।

ದ್ವ್ಯಣುಕಾನ್ಯೇವ ತ್ರ್ಯಣುಕಾರಂಭಕಾಣಿ ನ ಪರಮಾಣವ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ತಿ ತಾವದಿತಿ ।

ನನು ಅವಯವಿನಾಮವಯವಾಪಕರ್ಷೋತ್ಕರ್ಷವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಾಧನಂ ದ್ವಿತ್ವಪ್ರಭೃತ್ಯಾರಂಭಕತ್ವ-ಪ್ರಯೇಾಜಕತಾಪ್ರಸಾಧನಂ ಚ ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ದ್ವಯೋಃ ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಕದಾಚಿದ-ವರ್ಜನೀಯತ್ವಾದ್ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಯೋಗೇ ಸತಿ ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸಮವಧಾನಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕೋತ್ಪತ್ತಿರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ಋಜುನಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಯೋಗಾನ್ನ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿವದಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಪ್ರಸಾಧನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇಷ್ವವಯವೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಾಧನಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ತಂತುದ್ವಯಸಂಯೋಗಾ-ತ್ಸೂತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ತಥಾ ವಿವಾದಾನವಕಾಶಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಪ್ರಸಾಧನೇ ನೈತಾವತಾ ಯತ್ನಸ್ಯೋಪಯೋಗಃ । ಯತ್ ತು ಪರಮಾಣುದ್ವಯೇನ ದ್ವ್ಯಣುಕವತ್ತತ್ತ್ರಯೇಣ ಕ್ವಚಿತ್ ತ್ರ್ಯಣುಕೋತ್ಪತ್ತಿರ-ಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾ ನಿರಾಕರಣಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾಮಿವ ಕದಾಚಿತ್ಸಂಯೋಗಯೌಗಪದ್ಯಸ್ಯಾವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಪರಮಾಣುತ್ರಯಾರಬ್ಧತ್ರ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯ-ತ್ವಾತ್ ।  ಪರಮಾಣುಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ದ್ವಿತ್ವಪ್ರಭೃತ್ಯಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯೇತ್ಯನುಪದಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಸಾಧಿತ-ತಯಾ ಪರಮಾಣುತ್ರಿತ್ವಂ ನಾರಂಭಕಸಂಖ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಾರಣಕಾರಣಜಾತೀಯ-ಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಿಯಮಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಃ । ಕ್ವಚಿತ್ತಂತುತ್ರಯಾರಬ್ಧಸೂತ್ರತ್ರಯೇಣ ತ್ರಿವಿತ್ಸೂತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್ ತಂತುತ್ರಯೇಣೇತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಯದಿ ಸೂತ್ರತ್ರಯಾರಬ್ಧಾತ್ತ್ರಿವೃತ್ಸೂತ್ರಾತ್ತಂತುತ್ರಯಾರಬ್ಧಂ ತ್ರಿವೃತ್ಸೂತ್ರಂ ವಿಜಾತೀಯಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವ್ಯಣುಕತ್ರಯಾರಬ್ಧಾತ್ ತ್ರ್ಯಣುಕಾತ್ಪರಮಾಣುತ್ರಯಾರಬ್ಧಂ ತ್ರ್ಯಣುಕಮಪಿ ವಿಜಾತೀಯಮಸ್ತು । ಅಥ ಪರಮಾಣುತ್ರಯಾರಬ್ಧಂ ತ್ರ್ಯಣುಕಮಣ್ಯೇವ ಭವೇದಿತಿ ಭೋಗಭೇದಾಭಾವೇನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ತಥಾಭೂತತ್ರ್ಯಣುಕೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇನ್ನ । ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾನ್ಮಹತ್ತ್ವಸಂಭವೇನ ಭಾಗಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಾಮಗ್ರೀಸದ್ಭಾವಪ್ರಭಾವಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾ-ಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಪ್ರಯೋಜನಕ್ಷತಿಭಿಯಾ ಸಾಮಗ್ರೀ ಕಾರ್ಯಂ ನಾರ್ಜಯತೀತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ ಭೋಗಭೇದಾಭಾವೇನ ಸಾಮಗ್ರೀಸದ್ಭಾವಪ್ರಭಾವಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ ಪರಮಾಣುವತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಭೋಗಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ತ್ರ್ಯಣುಕೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಣಾಡಿಕಯಾ ಭೋಗಭೇದೋಪಯೋಗಿ ತರ್ಹೀದಮಪಿ ತಥಾಸ್ತು | ಏತೇನ- ಟೀಕೋಪನ್ಯಸ್ತದ್ವ್ಯಣುಕರದ್ವಯಾರಭ್ಯದ್ರವ್ಯನಿರಾಕರಣಮಪಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಪ್ರಗಾಡಿಕಯಾ ದ್ವ್ಯಣುಕವದ್ಭೋಗಭೇದೋಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಮ-ಸಮಂಜಸಮಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುವಾದೋಽಯಮ್ । ಅತ ಏವೇತ್ಥಮುಪಾಲಂಭನೀಯಃ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ವೈಶೇಷಿಕಾಭಿಮತವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕ್ಷಾಶ್ರಯಣೇನ ತದುಕ್ತದೂಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಥಾಯೀತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಯದಾಪಿ ಬಹವಃ ಪರಮಾಣವೋ ಬಹೂನಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕ್ಷಮುದ್ಭಾವ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಮಹಾತೂಲಪಿಂಡಯೋರಿತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪಾಠಃ ।

ನ ತು ಮಹತ್ತೂಲಪಿಂಡಯೋರಿತಿ ।

ಆನ್ಮಹತಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣ-ಜಾತೀಯಯೋರಿತ್ಯಾತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ನನು ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದ್ವೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ ಆತ್ವಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಚ ತತ್ರ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಶಬ್ದೌ ದ್ವ್ಯೇಕಯೋರಿತಿವದ್ ಭಾವಪ್ರಧಾನಾವಿತಿ ಪದಾರ್ಥಭೇದಾದ್ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಃ । ಅತಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪರತಾಯಾಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತತ್ವೇನ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಶಬ್ದಯೋರಪಿ ತದನ್ವಯಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮಿಪರತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ತತ್ರ ಪದಾರ್ಥಾ-ಭೇದೇಽಪಿ ಪದಾರ್ಥತಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದಾದ್ ದ್ವಂದ್ವ ಇತಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್, ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ತಥಾಸ್ತ್ವಿತಿ- ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ಪದಾರ್ಥಾಭೇದೇ ಪದಾರ್ಥತಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ದ್ವಂದ್ವೋ ನ ಸಂಭವತಿ ಮಹಾಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಚಾರ್ಥೇ ದ್ವಂದ್ವ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಯಾಜ್ಞಿಕಶ್ಚಾಸೈೌ ವೈಯಾಕರಣಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿಷು ಪದಾರ್ಥತಾವಚ್ಛೇಕಭೇದಾದ್ ದ್ವಂದ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಶೇಷೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಿತಿ ಸೂತ್ರತಃ ಶೇಷಇತ್ಯಸ್ಯಾನುವೃತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾಸವಿಷಯತ್ವೇನ ಶೇಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ತದ-ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪಾದಿತಾ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಹ: । ಇತ್ಥಮ್ । ಕಾನಿಚಿತ್ ತ್ರ್ಯಣುಕಾನಿ ಮಹಾಂತಿ ಕಾನಿಚಿದ್ದೀರ್ಘಾಣೀತಿ ತ್ರ್ಯಣುಕವ್ಯಕ್ತಿಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಇಹ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸ ಆಶ್ರೀಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಣಿ ತ್ರ್ಯಣುಕಾನಿ ಮಹಾಂತಿ ದೀರ್ಘಾಣಿ ಚ ಮಹತ್ತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಯೋ: ಸಮನಿಯತತ್ವಾತ್; ತಥಾಪಿ ಕಾನಿಚಿತ್ ತ್ರ್ಯಣುಕಾನಿ ಪರಿತೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಸಂಯೋಗೈರುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಕಾನಿಚಿತ್ತಿರ್ಯಗ್ದ್ವ್ಯಣುಕಸಂಯೋಗೈಃ । ತತ್ರ ಯಾನಿ ದ್ವಿತೀಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮಹಾಂತೀತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನ್ಯಾ-ದ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದೀರ್ಘಾಣೀತಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ತಥಾಭೂತತ್ರ್ಯಣುಕವ್ಯಕ್ತಿ-ದ್ವೈವಿಧ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದ್ವಂದ್ವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ದ್ವಂದ್ವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ದ್ವಂದ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ದ್ವಯೋರಪಿ ತೂಲಪಿಂಡಯೋರ್ಮಹತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।

ಸ್ವಾಶ್ರಯೇತಿ ।

ಸ್ವೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಭಿಮತಾನಾಂ ಯೇ ಆಶ್ರಯಾಸ್ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷಗುಣ-ಪ್ರವೃತ್ತೇತರವ್ಯಾವರ್ತನೇ ಉಚಿತಾ ಅವಚ್ಛೇದಕಾ ಯೇಽವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಸ್ತದ್ವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಚಾವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾ ನೀಲರೂಪಾದಿಷು ನೀಲತ್ವಾದಯಃ ಶುಕ್ಲರೂಪೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿತ್ರಯಸಾಧಾರಣೇ ಪಾಕಜತ್ವಾಽಪಾಕಜತ್ವಭಾಸ್ವರತ್ವಾಽಭಾಸ್ವರತ್ವಾನಿ । ಏವಂ ರಸಾದಿಷ್ವಪ್ಯೂಹನೀಯಮ್ । ಸ್ನೇಹತ್ವಾವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯಸದ್ಭಾವೇ ತೇನ ಲಕ್ಷಣಾನುಗತಿಸ್ತದಭಾವೇ ಸ್ನೇಹತ್ವೇನೈವ ಅಂತರಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ಅಭೇದೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಭಾವ-ಸದ್ಭಾವಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಸ್ವಾಶ್ರಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಏಕೈಕಾಶ್ರಯಭೂತವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವೇ ನೀಲತ್ವಾದೀನಾಂ ತದಿತರಸಕಲವ್ಯಾವರ್ತಕತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾಭಾವಾದಸಂಭವ: ಲಕ್ಷಣೇ ಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾತಿಪರತ್ವಮಪಹಾಯ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ನೀಲಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಸಮರ್ಥನೇ ಸಾಮಾನ್ಯಗುಣೇಷ್ವಪಿ ತಥೈವ ಲಕ್ಷಣಸಮರ್ಥನಸಂಭವಾದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಶ್ರಯಶಬ್ದೇನ ನವಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕೈಕದ್ರವ್ಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ನ ತು ತತ್ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ನವಸು ಮಧ್ಯ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾವರ್ತಕಾಃ ವ್ಯಾವರ್ತಕತಾವಚ್ಛೇದಕಾಃ । ನನು ನವಸು ಮಧ್ಯೇಽಪ್ಯೇಕೈಕದ್ರವ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರೇಕೈಕ-ವಿಶೇಷಗುಣವ್ಯಕ್ತೇರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ತತ್ತದ್ದ್ರವ್ಯವ್ಯಕ್ತಿಗತತದಿತರಸಕಲವ್ಯಾವೃತಿಪ್ರಯೋಜಕತಾ-ವಚ್ಛೇದಕಗುಣಗತಾವಾಂತರಜಾತ್ಯಭಾವಾದಸಂಭವತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಲಕ್ಷಣಪ್ರವಿಷ್ಟಾಽ-ವಾಂತರಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಯಜ್ಜಾತೀಯೋ ಗುಣೋ ಯಾವತ್ಸು ವರ್ತತೇ ತಾವತ್ಸು ತದ್ಗತತದಿತರ-ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಣುಪರಿಮಾಣಾದಿಕಂ ಯಾವತ್ಸು ಚತುರ್ವಿಧದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಷು ವರ್ತತೇ ತಾವದ್ಗತೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತಾವಚ್ಛೇದಕಮಣುಪರಿಮಾಣ-ತ್ವಾದಿಕಂ ಭವತೀತಿ ತದ್ವತಾಮಣುಪರಿಮಾಣಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ತದಾಶ್ರಯಾಶ್ಚತುರ್ವಿಧ-ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಯೋಽಪಿ ಹಿ ನವಸು ಮಧ್ಯೇ ಭವಂತ್ಯೇವ ।

ಅಥ ನವಸು ಮಧ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಬಲಾನ್ನವಾನ್ಯತಮಮಾತ್ರರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಶೇಷಣಂ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಲಾಘವಾನ್ನವಾನ್ಯತಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಗುಣತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರೈವೋಕ್ತ-ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ-

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।

ಅನೇಕೇತ್ಯಾದಿಮಾತ್ರೋಕ್ತಾವಸಂಭವಃ ಸ್ಯಾದ್ ನೀಲತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಪ್ರಯೋಜಕ-ಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಂ ಕಾಕಕೋಕಿಲಕುವಲಯಾದ್ಯನೇಕಲಕ್ಷಣಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನವಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮನೇಕವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ನವಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಮುಖೇಾಕ್ತೌ ಯೋಽರ್ಥಃ ಸ ಏವಮುಕ್ತಾವಪಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ತಥಾಪಿ ನವಾನಾಂ ಲವಣಾನಾಮನನುಗತಾನಾಂ ನವಲಕ್ಷಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನಾನುಗಮಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನೋ-ಕ್ತಿಃ ।

ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।

ಏಕೋಯಂ ನ ನವೇತಿ ಪ್ರತೀತೇರ್ನವೇಮೇ ನೈಕ ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಮುದಾಯಾಂತರ್ಗತಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕಸ್ಯ ಏಕಸ್ಮಾತ್ತದ್ಘಟಿತಾನಾಮಪಿ ನವಾನಾಂ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಪಲಕ್ಷಿತೇತಿ ।

ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ನ ತತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಸ್ತದುಪಲಕ್ಷಿತ-ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಯೇ ನವತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಸ್ತೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿವಿನಾಶಾನ್ನವ-ಸಂಖ್ಯಾವಿನಾಶೇ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಾ ಭವಂತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧೀನಾಂ ಯಾವದಾಶ್ರಯಭಾವಿದ್ವಿ-ತ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿತನ್ನಾಶಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಿತ್ವಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಾಶಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಸ್ವಸಮವೇತೇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಂ ಘಟತ್ವಾದಿಷ್ವತಿವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣೋಪಾದಾನಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ಸಮವೇತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧರ್ಮಸ್ಯಾಭಾವಾದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಃ ।

ದ್ರವ್ಯಜಾತೀಯೇತಿ ।

ಸಂಖ್ಯಾದೀನಾಮಾಶ್ರಯಾನವಾಪಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇನೈಕಜಾತೀಯಾನಿ ತೇಷಾಂ ಗುಣಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾ: ಸಂಖ್ಯಾದಯ ಇತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।

ನನ್ವೇಕಜಾತೀಯತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾವಾಂತರಜಾತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ-

ಗಗನಭೇದೇತಿ ।

ಸ್ವಮತೇ ಕಲ್ಪಭೇದೇನ ಗಗನಭೇದಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣವಾದಿಮತೇ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೨೨॥

ಪರಮಾಣುಜಗಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ॥ ೧೨ ॥

ಅನವಬೋಧರೂಪ ಇತಿ ।

ಜಡತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಣವೋಽದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯಾಸ್ತವ ಮತೇ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯುರಿತ್ಯುಪಹಾಸಾರ್ಥಮಣು-ಸಮವಾಯಿತ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಚೇತನಾಽನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಕರ್ಮಣಶ್ಚೇತನಾ-ಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ನ ಕೇವಲಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಧಿಕರಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಕಿಂ ತ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದಾಪಿ ದ್ವ್ಯಣುಕೋತ್ಪಾದಕಕರ್ಮ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಮಪಿ ತದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪರಿಪಕ್ವಮದೃಷ್ಟಂ ಫಲಜನಕಂ ಪರಿಪಾಕಶ್ಚ ಸರ್ಗಾದ್ಯಸಮಯ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಹಿತ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಪರಿಪಾಕಸ್ಯ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಣುವಾದಿಮತೇ ಗುಣರೂಪಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯೈಾಪಧಾದಿವತ್ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಪಾಕಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಫಲಕಾಲಾದಿಸಾಹಿತ್ಯರೂಪತಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ತನ್ನಿರ್ವಚನೇಽಪಿ ತಥಾಭೂತಪಾಕಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರವಿನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನ್ಯಾಯವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ - ಕರ್ಮ ಪುರುಷಸ್ಯೇಶ್ವರೋಽನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಕೋಽನುಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ಯದ್ಯಥಾಭೂತಂ ಯಸ್ಯ ಚ ಯದಾ ಪರಿಪಾಕಕಾಲಸ್ತತ್ತಥಾ ತದಾ ಚ ವಿನಿಯುಂಕ್ತ ಇತಿ।

ನನ್ವಸ್ತು ತನ್ಮತೇಽಪೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ ಯಥಾ ತಥೈವಾಸ್ತು ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಪಾಶುಪತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೩೭) ದೂಷಣಂ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ-

ಪತ್ಯುರಿತಿ ।

ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷೇತಿ ।

ಪ್ರಾಯೋಭಿಪ್ರಾಯಮೇತತ್ । ವಾಯುನಾಪಿ ನೋದನದರ್ಶನಾತ್ ।

ತರ್ಹಿ ನ ಕ್ವಚಿದಪೀತಿ ।

ವೃಕ್ಷಾದಿಷ್ವಿವ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೋಪಪಾದಕಾಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಾದಯೋಽಪಿ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಯಾ ಪ್ರತೀತಿರವಕಲ್ಪತೇ ಚೇತ್ತಥೈವಾಸ್ತು ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಸಂಯೋಗತನ್ಮೂಲದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ-

ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಯಾಽಪೀತಿ ॥೧೨॥

ತನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ತಂತುಪಟೋಭಯಂ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟತಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತತ್ಕಾರಣವತ್ ಪಟೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ತದುಭಯಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟತಾಪಾದಕವೇಮಾದಿವತ್ । ಇದಮತ್ರ ದೂಷಣಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ - ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಪಟಕಾರಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ತಂತುಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಥ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಪಟೇ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಯೋಗಿಭಾವರೂಪಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಯ ತಂತುಭಿರಪಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಕಾರಣಾನಾಂ ಮಿಲಿತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ತೇಷಾಂ ಮೇಲನಸ್ಯಾಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ಮೇಲನಸ್ಯ ಚ ಸಂಬಂಧರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ಕಿಂ ಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಸಂಬಂಧೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಓಮಿತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಅವಯವಾವಯವ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸಂಬಂಧ: ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕಿಂ ಸಮವಾಯೇನ । ಸಂಬಂಧಿಸ್ವರೂಪಾಣಾಮನಂತತ್ವಾಲ್ಲಾಘವೇನ ಸರ್ವಾನುಗತ ಏಕಃ ಸಮವಾಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ ನ । ಏಕಸ್ಯಾನೇಕೇಷಾಂ ವಾ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವೇ ಖಲು ಲಾಘವಾದೇಕಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಮಿಹಾನೇಕೇಷಾಂ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ತೇಷ್ವೇವ ಕ್ಲೃತೇಷು ಸಂಬಂಧತ್ವಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ನ ತು ಸಮವಾಯಸ್ತದ್ಗತಂ ಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ಗೌರವಾತ್ । ಅಥ ಸಮವಾಯಪಕ್ಷೇ ಸಮವಾಯಸ್ತದ್ಗತಂ ಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯಮೇವ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ ಅವಯವಾವಯವ್ಯಾದಿಷು ಸಂಬಂಧತ್ವಕಲ್ಪನೇ ತೇಷಾಮನನುಗತತ್ವೇನ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಾಭಾವಾದ್ ಅನಂತಾನಿ ಸಂಬಂಧತ್ವಾನಿ ಕಲ್ಪ್ಯಾನೀತಿ ಸಮವಾಯಪಕ್ಷ ಏವ ಲಾಘವಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ನಿರೂಪಕಭೇದೇನ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಭೇದಾನಂಗೀಕಾರೇಽವಯವಾದಿಷು ತತ್ತದಭಾವಸಂಬಂಧತ್ವಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯೈವಾವಯವ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧತ್ವರೂಪ-ತಾಯಾ ಅಪಿ ಸಂಭವೇನ ಅವಯವಾದಿಷು ಸಂಬಂಧತ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಪ್ಯಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾನ್ನಿರೂಪಕಭೇದೇನ ತದ್ಭೇದಾಂಗೀಕಾರೇ ಸಮವಾಯೇಽಪಿ ತತ್ತನ್ನಿರೂಪಕಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಂ ತತ್ಸಂಬಂಧತ್ವಕಲ್ಪನಾವಶ್ಯಂ-ಭಾವಾತ್ ಸಮವಾಯಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಿಕಲ್ಪನಾಗೌರವಸ್ಯಾಧಿಕಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ। ಇತ್ಯಂ ದೂಷಣಂ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸಂಯೋಗೋಪಿ ತದನಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯೈವೋನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾದಿಷು ನ ಕಂಠರವೇಣೋಕ್ತಮ್ ।

ಪಕ್ಷೇತರಸ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪಕ್ಷಮಾತ್ರವ್ಯಾವೃತ್ತ ಉಪಾಧಿಃ ಪಕ್ಷೇತರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸಂಬಂಧತ್ವೋಪಾಧಿಶ್ಚ ನ ತಥಾ ಅಪಕ್ಷಾತ್ಸಂಯೋಗಾದಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧಕಂ ಯದುಪಾಧ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನಮುಪಾಧೇರ್ದೂಷಕತಾಬೀಜಂ ತಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಹೇತ್ವಾಭಾಸ-ದೋಷಗ್ರಸ್ತತ್ವಂ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಸ್ಯಾನುಪಾಧಿತಾಯಾಂ ಬೀಜಮ್ । ಯಥಾ ಪರ್ವತೀಯವನ್ಹ್ಯನುಮಾನೇ ತತ್ಪರ್ವತೇತರತ್ವಸ್ಯಾನುಪಾಧಿತಾಯಾಮಯಂ ಪರ್ವತೋ ನಿರ್ವಹ್ನಿಃ ಏತತ್ಪರ್ವತತ್ವಾದಿತಿ ತದುತ್ಥಾಪ್ಯಪ್ರತಿ-ಪಕ್ಷಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸಕಲಸಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವರೂಪೇಣಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ದುಷ್ಟತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾನುಪಾಧಿತ್ವಮ್ । ತದೀಯಮನುಪಾಧಿತಾಬೀಜಮಿಹಾಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸಮವಾಯೋಽಸಂಬದ್ಧಃ ಸಂಬಂಧತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಹ್ಯಸ್ತ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವಸಾಮ್ಯೇನಾನುಪಾಧಿತ್ವಶಂಕಾ । ಉಪಾಧಿತ್ವಸಮರ್ಥ-ನಸ್ಯಾಯಮಾಶಯಃ । ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ವಯೇ ಸತಿ ಪಕ್ಷ ಏವ ಸಪಕ್ಷೋಪಿ ಜಾತೋಽತಃ ಸಕಲಸಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾಭಾವಾದ್ ನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಮನುಪಾಧಿತಾಬೀಜಮಸ್ತೀತಿ ಅಗುಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಮ್ ಅಗುಣತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಬಂಧತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಸ್ತಥಾ ಚ ಸಂಯೋಗೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವರೂಪೋಪಾಧಿಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ ।

ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ರೂಪಾದಿಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯನುಗತಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಭಯಸಿದ್ಧಸ್ಥಲ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯನುಮಾನವಾದಿಮತೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಾಧಿದೋಷ ಏನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋನ್ನಯನಾಸಂಭವಾತ್ ತಥಾಪಿ ತಥಾ ನಿಃಶಂಕದೋಷೋ ನ ಭವತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಅನಧ್ಯವಸಿ -ತತ್ವಮಸಾಧಾರಣ್ಯಮ್ ।

ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।

ಶುದ್ಧಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪಕ್ಷಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕೋಯಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋನ್ನಯನೇ ಶುದ್ಧಸಾಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಕ್ಷಧರ್ಮರೂಪವಿಶೇಷಣವತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯತಿರೇಕಃ ಸಿಧ್ಯನ್ವಿಶೇಷ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಮಾದಾಯ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದಿತ್ಯಾಹ

ತಥಾ ಚೇತಿ ॥೧೩॥೧೪॥

ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಮಿತಾ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ।

ನ ಚ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿಹ ತರ್ಕಮೂಲವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪ್ರಮಿತಿಃ ಶಂಕನೀಯಾ ರೂಪಾದೀನಾಂ ಜನ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ರೂಪತ್ವಾದಿಕಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಅನುಗತತ್ವಾಲ್ಲಘುತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತು ಕಾರ್ಯಗತರೂಪತ್ವಮ್ ಪಾರ್ಥಿವಪರಮಾಣುಗತಪಾಕಜರೂಪಾನನುಗತತ್ವಾದ್ ಗುರುತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಪರಮಾಣುಷ್ವಪಿ ರೂಪಾದಿಸ್ವೀಕಾರೇ ಅಗ್ನಿಸಂಯೇಗಜನ್ಯಾ ರೂಪಾದಯಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಸ್ವಾಶ್ರಯಕಾರಣಗತರೂಪಾದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಪರಾಭ್ಯುಪಗತರೀತ್ಯೈವ ಜಲಪರಮಾಣುಗತರೂಪಾದೀನಾಂ ಪಾರ್ಥಿವಪರಮಾಣುಗತಶ್ಯಾಮರೂಪಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತಾವಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಂ ರೂಪಾದೀನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಾರಣೀಭೂತಾ ಅವಯವಾಃ ಸಿಧ್ಯಂತೋ ನ ನಿವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚಾಽನಿತ್ಯತ್ವಮಪ್ಯನಿವಾರ್ಯಮ್ । ತಥಾ ತ್ರಸರೇಣುಃ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾರಭ್ಯಃ ಮಹತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾತ್, ತದಪಿ ತ್ರಸರೇಣುಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾರಭ್ಯಂ, ಮಹದಾರಂಭಕತ್ವಾದಿತಿ ಪರೈಃ ಪರಮಾಣುಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾದ್ಯಾನುಮಾನೇ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕ ಏವಮುಚ್ಯತೇ । ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವೇ ಮಹತ್ತ್ವಾಪಕರ್ಷಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಗತಮುತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷರೂಪಜಾತಿದ್ವಯಂ ಗೌರವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಚಸರೇಣುಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಕೃಷ್ಟಮಹತ್ತ್ವರೂಪತಯಾ ಜನ್ಯತ್ವೇನ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ರ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಗತಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಪ್ರಶಿಥಿಲಸಂಯೋಗಾನ್ಯತಮಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಚಸರೇಣೋಃ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮವಸ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವೇ ಮಹತ್ತ್ವಾಪಕರ್ಷೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಯೋಜಕ: ಕಿಂತು ಪರಿಮಾಣಾಪಕರ್ಷ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಲಘುತ್ವಾದ್ದೀರ್ಘಪರಿಮಾಣಾನುಗತತ್ವಾಚ್ಚ । ತತಶ್ಚ ಚಸರೇಣುಮೂಲಕಾರಣೇ ಯದ್ಯಪಕೃಷ್ಟಪರಿಮಾಣ-ಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ತದಾ ತಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವೇನ ಕಾರಣಪರಿಮಾಣಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ತತ್ರ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ ತದುಕ್ತರೀತ್ಯೈವ ಪರಿಮಾಣಗತತಜ್ಜನ್ಯತಾಪ್ರಯೋಜಕರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣಾನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತೌ ತೇನ ಪರಮಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತಥಾತ್ವೇನಾನುಮಿತಂ ಭವೇದಿತಿ। ಏವಂ ಚ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮಿತಿ ತರ್ಕೇ ಸ್ಥೌಲ್ಯಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ರಾನಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಾದನಮ್ ಅನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತೂಮಯಾಽನಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾಮಾಶಂಕ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಜಗತ್ಸೋಪಾದಾನಂ ಭಾವಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯವಸಾಯ್ಯನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಯಚ್ಚ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ನ ಸ್ಪರ್ಶವನ್ನ ಚಾಣು ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ತತ್ರೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಂ ನ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾಂ ಭಜತೇ । ತತ್ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಾವಿಷಯತ್ವಾದ್, ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಣುತ್ವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮಕಾರಣಕತ್ವಾದಿಭಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಪರಮತೇರನುಮಾನೈಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ತದಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನ-ಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಾನುಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯವಸಾನೇನ ಪರಮಾಣ್ವಸಿದ್ಧಿದೂಷಣಮುಕ್ತ್ವಾ ನೈಯಾಯಿಕೋಕ್ತಾನಿ ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಾನ್ಯಪಿ ದೂಷಯತೀತ್ಯೇವಾವತಾರಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ । ತಾವತ್ಯೇವಾರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಮನುಮಾನಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷವ್ಯಪದೇಶಃ ಕೃತಃ । ತದೇತದರ್ಥಾದಿತ್ಯನೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ಪ್ರತೀತ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವೇನ ಲಬ್ಧ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೫॥೧೬॥೧೭॥ ಉತ್ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಹೇತುಮಾಹ-

ಸೌತ್ರಚಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಾದಿತಿ ।

ನ ತದುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಗುಣಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ತದಭಾವಾದಿತಿ। ಯದ್ಯಪಿ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಮಪಿ ಶಬ್ದಗಂಧಾದಿಷು ನಾಸ್ತೀತ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ತಥಾಪಿ ದ್ರವ್ಯೋತ್ಪದ್ಯತ್ವಂ ವಹ್ನ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇ ಧೂಮೇಽತಿಪ್ರಸಕ್ತಮಿತಿ ತದುಪೇಕ್ಷಣಮ್ ।

ಶುಕ್ಲತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯವೃತ್ತೀತಿ ।

ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರೇಣ ನೈಯಾಯಿಕಮನ್ಯೋ ನ ಪರಿತುಷ್ಯೇದಿತಿ ತದನುಗ್ರಾಹ್ಯಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ।

ನನ್ವಾಕಾರಾಂತರಾಯೋಗೋಽಸಿದ್ಧಃ ಗುಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ-

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಯೋಜಕೇತಿ ।

ನನು ತಾಮಿಮಾಮಯುತಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತೀತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವನಿಯಮೋ  ಗುಣಾದೀನಾಮಯುತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ನಿರುಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಕಲ್ಪಾಪ್ರಸರಾದಿತ್ಯಾ-ಶಂಕ್ಯಾವತಾರಯತಿ-

ಭವೇದಿತಿ ।

ತಥಾಪಿ ತಾಮಿಮಾಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ-

ತದರ್ಥವಿಕಲ್ಪೋಽಪೀತಿ ।

ಅಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಾದಯೋ ಹಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವನಿಯಮರೂಪಾಽಯುತ್ತಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪಾದಕತ್ವೇನ ಶಂಕಿತಾ ಅತಸ್ತದರ್ಥವಿಕಲ್ಪಸ್ತದ್ವಿಕಲ್ಪತ್ವೇನೋಪಚರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೇತಿ ।

ಅಪೃಥಗೇಕೋ ದೇಶೋ ಯಯೋರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಅಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೇ ದೂಷಿತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಾಭಾವಂ ತದರ್ಥಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತ ಇತ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽ-ವತಾರಿಕಾ ।

ತತ್ರಾವ್ಯವಹಿತಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ-

ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।

ಅನ್ಯದೇಶತ್ವಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪಾದಕಮನ್ಯದೇಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂಗಿತ್ವಾದಿತಿ ಪಾಠಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಶ್ಚೇದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಆಕಾಶಾತ್ಮನೋಸ್ತನ್ಮತೇ ಸಂಯೋಗಾಭಾವಾತ್ತನ್ಮತಮರ್ಯಾದಯಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಂ ನ ಭವತೀತ್ಯೇತದುಕ್ತಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಮೂಲಮ್ ।

ನನು ಶುಕ್ಲತ್ವಮಿತ್ಯಾದೀತಿ ।

ಶುಕ್ಲಃ ಪಟಃ ಇತ್ಯಾದೌ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರವೀಣೇ ಕುಶಲಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ನಿರೂಢಾ ಲಕ್ಷಣಾ । ನ ಚೈವಂ ಘಟಸ್ಯ ಶುಕ್ಲ ಇತ್ಯಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಃ । ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೇಽರ್ಥೇಽ-ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಕುಶಲಶಬ್ದಸ್ಯ ಕುಶಲವನಕರ್ತರಿ ಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತಿ। ಅತಸ್ತತ್ರ ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯಲಕ್ಷಣಕಾತ್ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಾದ್ ಭಾವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶುಕ್ಲತ್ವಂ ಶುಕ್ಲತಾ ಶೈೌಕ್ಲ್ಯಂ ಶುಕ್ಲಿಮೇತ್ಯೇವ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಭಾಸ ಇತಿ ।

ನ ಚ ಪಟಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ರೂಪಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಮೂಲಭೂತಂ ಭೇದವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪ್ಯಸ್ತಿ ತದ್ ಅಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧೇತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹ್ಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರೋ ಭೇದವಿಷಯಃ ಕಿಂತು ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಸಂಬಂಧವಿಷಯಃ । ಸಂಬಂಧೇನ ತು ಭೇದೋಽನುಮಾತವ್ಯಸ್ತದಪ್ಯನುಮಾನಂ ಶುಕ್ಲಃ ಪಟ ಇತ್ಯಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಬಾಧೇತ ತಸ್ಮಾದ್ರಾಹೋ: ಶಿರ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕಂ ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರಮಿತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಪಟಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ರೂಪಮಿತ್ಯೇತತ್ಪಟಸ್ಯ ಶುಕ್ಲತ್ವಂ ಶೌಕ್ಲ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮಾನವಿಷಯಂ ಶುಕ್ಲತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚ ಗುಣಗುಣಿಭೇದವಾದಿಭಿರ್ಗುಣೇ ಯಚ್ಛುಕ್ಲತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತದೇವ ಪಟೇ ಪ್ರತೀಯತೇಽತಃ ಪಟಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ರೂಪಂ ಶುಕ್ಲೋ ಗುಣ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ಪಟಗತಶುಕ್ಲತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯ ಇತ್ಯೇವ ವಕ್ತುಮುಚಿತಮ್ । ಶುಕ್ಲತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕಥಂ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇತ್ ಶುಕ್ಲಗುಣೇ ವಾ ಕಥಂ ಶುಕ್ಲತ್ವಂ ಶುಕ್ಲಿಮೇತ್ಯಾದಿಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ ಶಬ್ದಃ । ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಲಕ್ಷಣಾ-ಮಾಶ್ರಿತ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ ತಸ್ಯೇಹ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾಽಸ್ತು ಗೌರ್ನಿತ್ಯೇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯೇವ । ಯದ್ವಾ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದ: ಶುಕ್ಲದ್ರವ್ಯಸ್ಯೇವ ತದ್ಗತಶುಕ್ಲತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಾಚಕಃ ಯಥಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ತದ್ಗತಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ । ಅತ ಏವ ಘಟಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಿಪ್ರಮೇತಿ ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ । ಏವಂ ಚ ಗುಣವಚನೇಭ್ಯೋ ಮತುಲ್ಲೋಪಾನುಶಾಸನಮಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿಭ್ಯೋ ಮತುಪಃ ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಸಾರ್ಥಕಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ। ನ ಚೈವಮಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೀತಿಶಬ್ದವತ್ ಶುಕ್ಲಶಬ್ದಾದಿನಿಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಶುಕ್ಲೀತ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ತಲ್ಲೋಪಾನುಶಾಸನಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅರ್ಶಆದಿಗಣೇ ವರ್ಣಶಬ್ದಪಾಠಸ್ಯಾರ್ಶಆದಿಭ್ಯೋಽ-ಚ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ತತ ಇನಿಠನೋರ್ಬಾಧಾತ್ । ಮತುಪಸ್ತು ತತೋ ಬಾಧೋ ನ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣಿಸ್ಥಾದಾತೋ ಲಜನ್ಯತರಸ್ಯಾಮಿತ್ಯತೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ಮತುಪಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಮನುವೃತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತೋ ಮತುಲ್ಲೋಪಾನುಶಾಸನಂ ಸಾರ್ಥಕಮ್ । ಏವಮಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ವ್ಯವಹಾರವ್ಯವಸ್ಥಾಕರಣೇ ಲಾಘವಮಪಿ ಭವತಿ। ದ್ರವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಗುಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ಗುಣಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಶ್ವೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಗೌರವಂ ಭವೇತ್ತಸ್ಮಾಲ್ಲಾಘವಾನುಗೃಹೀತಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಲಾದ್ ಗುಣ್ಯಭೇದ ಏವ ಗುಣಾನಾಮಾಸ್ಥೇಯಃ । ಸುರಭಿರ್ಗಂಧಫಲೀ ಮಧುರೋ ಗುಡಃ ಉಷ್ಣೋ ವನ್ಹಿರಿತಿ ಗಂಧಾದೀನಾಮಪಿ ದ್ರವ್ಯಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೈಸ್ತದ್ಭೇದನಿರಾಸಾತ್ । ಅಯಂ ಚ ಗುಣಗುಣ್ಯಭೇದೋ ಗುಣಿಪರಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರತಿನಿಯತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯನಾನಾಗುಣಸಂಘಾತಪರಿಶೇಷೇಣೋಭಯಥಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಭಾವೇನ ವಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣ ಏವ ಗ್ರಂಥ ಇತಿ ।

ನ ಚೇತ್ಯಯಂ ಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಚ ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಗ್ರಂಥೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತೂತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಮವಾಯಾನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಃ ಸ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗ್ರಂಥ ಏವಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತೇತಿ ।

ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಾನಂತರಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅನ್ಯತರಕರ್ಮಜೇಾ-ಭಯಕರ್ಮಜಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೋರನ್ಯತರೇತ್ಯಪರಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ತದ್ಭಾವಶ್ಚ ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣ-ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭವತೀತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಃ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇತಾವದೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಜನಕಕರ್ಮದ್ವೈವಿಧ್ಯಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರನ್ಯತರಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಉಭಯಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತ್ರೀಣಿ ಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣಾನಿ । ಏತಾನಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನ ಭವಂತೀತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಲಕ್ಷಣೇ ಪರಸ್ಪರಲಕ್ಷ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ತಥಾಪಿ ತಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾರಭೇದಮಾತ್ರಪರ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಪಾಠೇ ಕರ್ಮಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯೇಕಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ।

ಉತ್ಪನ್ನೇ ತತ್ಕ್ಷಣ ಏವೇತಿ ।

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಕ್ಷಣ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಟಸತ್ತಾಕ್ಷಣ ಇತಿ ।

ಪಟೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ಷಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸತಿ ಪ್ರಾಪ್ತರಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಮವಾಯನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತರ್ಯಸತ್ಯಪಿ ಜನ್ಮಸಮಯ ಏವ ಸಮವಾಯರೂಪಾ ಕಾರಣಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ತದನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಮಿದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಏಕಾಕರ್ಷಣ ಇತಿ ।

ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾಕೃಷ್ಯಮಾಣೇ ಇತರೇಷಾಂ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಾನಾಮಾಕರ್ಷಣಂ ಸಾವಯವಾನಾಮೇವ ದೃಶ್ಯತೇ ಅತೋ ವಾಯುನಾ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಕೃಷ್ಯಮಾಣೇ ತದವಯವಯೋ: ಪರಮಾಣ್ವೋರ್ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶ-ವತ್ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇಽಪ್ಯಾಕರ್ಷಣಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸಮುದಾಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಮುದಾಯ ಉಭಯಹೇತುಕೇಽಪಿ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ॥ ೧೮ ॥ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಯೋಗಾಚಾರಸೌತ್ರಾಂತಿಕವೈಭಾಷಿಕಾಣಾಮ್ ಆದಿಬುದ್ಧಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಸರ್ವಶೂನ್ಯ-ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಕಾರಾನುಮೇಯಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವವಿಷಯಾ: ಪ್ರಸ್ಥಾನಭೇದಾಸ್ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರತಿಪತಿಭೇದಾದಿತಿ ಕೇಚನ ಬುದ್ಧಸಮಯಸ್ಥಾ ವದಂತಿ। ಅನ್ಯೇ ತ್ವಾಹುಃ । ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಗುರುವಾಕ್ಯಾನಿ ಶೃಣ್ವತಾಂ ಪುರೋವರ್ತಿನ್ಯೇಕಸ್ಯ ಮೈತ್ರತ್ವಬುದ್ಧಿರನ್ಯಸ್ಯ ಚೈತ್ರತ್ವಬುದ್ಧಿರಪರಸ್ಯ ಸ್ಥಾಣುತ್ವಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾದಿವದ್ ಭ್ರಾಂತಿರೂಪಾ ವಿರುದ್ಧಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಪ್ರತ್ಯಯವದ್ವೈಕಲ್ಪಿಕಾರ್ಥವಿಷಯಾಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿವ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮಮಾದಿಬುದ್ಧೇನೋತ್ತಮಮಧ್ಯಮಾ-ಧಮಭಾವಿವಿನೇಯಬುದ್ಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿಪನಭೇದಾಃ ಸೂಚಿತಾಸ್ತದ್ವಿವರಣಾರ್ಥಾ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಾದೀನಾಂ ಪ್ರಸ್ಥಾನಭೇದಾ ಇತಿ। ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಂ ತನ್ಮತಂ ವಿವೃಣೋತಿ-

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಹೀತಿ ।

ಅಸಂಹತಾನಾಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣಾಽಸಂಹತಾನಾಮಪೀಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಾದಾಂತರೇಣ ಚಿತ್ತೇನ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣತಯಾಽಽ-ಂತರಸಮುದಾಯಮಧ್ಯೇ ಪರಿಗಣನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।

ತತ್ಸ್ಯಾದಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಯದ್ಭವೇದಹಮಾಸ್ಪದಮ್ ।bತತ್ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಯನ್ನೀಲಾದಿಕಮುಲ್ಲಿಖೇತ್ ॥bಇತಿ ತದೀಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।

ಕೇಚಿದ್ದೇವದತ್ತಾದಿನಾಮ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಕಂಧ ಇತ್ಯಾಹು: । ತನ್ಮತೇ ವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಃ ।

ಅನುಪಲಬ್ಧಿಲಿಂಗಕಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾತಶ್ಚತ್ವರೇ ಗಜಾಭಾವಾನುಮಾನವದಿಹಾನುಪಲಬ್ಧಿಲಿಂಗಕತ್ವೇನ ತಾಂತ್ರಿಕೈ-ರ್ವ್ಯವಹೃತಮನುಮಾನಂ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಯಚ್ಚೇತನಾಽನಾಧಿಷ್ಠಿತ-ಕಾರಣೇಭ್ಯಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಪ್ರಸಾಧಯಿಷ್ಯತೇ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾಽನುಪಲಬ್ಧಿಲಿಂಗಕತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಯದ್ವಾ ಅಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ಚೈತನ್ಯಾಭಾವಲಿಂಗಕಂ ಯದನುಮಾನಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾ ।

ಅತೋ ಯಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ನನು ಯಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಗ್ ದರ್ಶಿತೇಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾಮುಪಜೀವ್ಯ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಪರಪಕ್ಷನಿರಸನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಚೇತನಾ-ಧಿಷ್ಠಿತಕಾರಣವತ್ತ್ವಪ್ರಸಾಧನಂ ಚ ಕೃತಂ ಕಥಂ ತದನಂತರಮವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ ।  ಪ್ರಥಮಂ ಯಾ ಕಾರ್ಯೋಂತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕೇ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ ತಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾನುಕೂಲತರ್ಕೋ ವಿಪರ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಸಹಿತಃ ಸ ಸ್ವವ್ಯಾಪಕೇತ್ಯಾದಿನಾಽವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ದರ್ಶಿತಃ । ತದನಂತರಮತೋ ಯಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ । ಏವಮೇವಾನಂತರಾಧಿಕರಣೇಽಪಿ ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಕಾಸ್ತೇ ತದತಿರಿಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಯೋರುಪನ್ಯಾಸಃ ತತೋ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋ-ಪಲಬ್ಧಿಮೂಲಕವಿಪರ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಸಹಿತತರ್ಕೋಪನ್ಯಾಸಃ ತತಃ ಪ್ರಥಮೇಾಪನ್ಯಸ್ತವ್ಯಾಪ್ಯ-ವ್ಯಾಪಕಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿಕಥನಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ।

ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುರಿತ್ಯಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ವ್ಯಾಪಾರವದಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನ ನಿವೇಶನೀಯಮ್ ಅತ ಏವ ಕುಂಭಕಾರಕಾರ್ಯೇ ಕುಂಭೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಲಾಭಾತ್ತನ್ನಿವೇಶನೇ ಯಾಗವ್ಯಾಪಾರಾಪೂರ್ವಾವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಥಾಪಿ ಚಕ್ರಭ್ರಮಣಾದಿವತ್ಕಾರಣಕ್ರಿಯಾರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರವದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನಿಯತಂ ಕಾರಣಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಜನನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ತತ್ಕ್ರಿಯಾರೂಪಾ ಅತಸ್ತತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾಪಾರಿಣೋಃ ಸಮಸಮಯತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಭಿನ್ನಸಮಯತ್ವೇ ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಣಂ ವಕ್ತುಂ ಲಕ್ಷಣೇ ಅನಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ತದನುಪ್ರವೇಶನೇನ ಸದ್ಭಾವ: ಸ್ಮಾರಿತಃ ॥೧೮॥ ಬಾಹ್ಯ ಆಭ್ಯಂತರಶ್ಚ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಭವತೀತಿ ಬೌದ್ಧಾ ವ್ಯವಹರಂತಿ। ತತ್ರ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯದ್ ಅಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಸಮುತ್ಪಾದಃ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ ಏಕೈಕಕಾರಣಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಃ ಕಾರಣಸಮುದಾಯಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಬಾಹ್ಯಕಾರ್ಯೇ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಸ್ಯೋದಾಹರಣಂ ಬೀಜಾದಿಫಲಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಸ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ । ಬೀಜಾದಂಕುರಜನನೇ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಧಾತುವಿಶೇಷ ಇತಿ ಷಣ್ಣಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಃ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕಾರ್ಯೇ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಸ್ಯೋ-ದಾಹರಣಮ್  ಅವಿದ್ಯಾದಿದೌರ್ಮನಸ್ಯಾಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಸ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ । ಪಂಚಭೂತಾನ್ಯಹಂ-ಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೋ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುಶ್ಚೇತಿ ಷಣ್ಣಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಃ । ಏವಂ ದ್ವಿವಿಧಯೋರಪಿ ಕಾರಣವರ್ಗಯೋಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದೇ ಸ್ವಸ್ವನಿಷ್ಠಚೈತನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ವಾ ಸ್ವತಂತ್ರಕಾರಣಾಂತರಗತ-ಚೈತನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ವಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಿ ತೇಷಾಂ ಮತಮ್ । ತದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸೋಽಯಂಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ ನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಂತೇನ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ತತ್ರೈತೇಷ್ವೇವ ಷಟ್ಸು ಧಾತುಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ತದೇತೈರವಿದ್ಯಾದಿಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಸಂಘಾತ ಇತ್ಯಂತೇನ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ಭಾಷ್ಯಾನುಕ್ರಾಂತಾವಿದ್ಯಾದಿದೌರ್ಮನಸ್ಯಾಂತಸ್ವರೂಪವಿವರಣಪೂರ್ವಕಂ ತೇಷಾಂ ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷ: ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಉಪಸಂಹೃತಃ ।

ಏವಮಾಶಂಕಾಸೂತ್ರಭಾಗತದ್ಭಾಷ್ಯವಿವರಣಪರೇ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥದ್ವಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಂಶದ್ವಯಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಹಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉತ್ಪಾದಾದನುತ್ಪಾದಾದ್ವೇತ್ಯೇತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಪರತಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತೀತಿ ।

ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಯೋಽಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಯೋಽಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತೀತ್ಯನುಷಂಗಃ ಕೃತಃ । ಯೋ ನಾಮರೂಪಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಯಶ್ಚ ಮನೋರೂಪಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಸ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಕೇಚಿದವಿದ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಕ್ವಚಿತ್ ಕ್ವಚಿದ್ಭೇದೇನ ವರ್ಣಯಂತಿ। ಕ್ಷಣಿಕಕಾರ್ಯದುಃಖಶೂನ್ಯೇಷು ಸ್ಥಾಯಿನಿತ್ಯಸುಖವಸ್ತುಬುದ್ಧಿರವಿದ್ಯಾ ತತೋ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾಸ್ತತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಾ ಇತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಗರ್ಭಾಶಯದ್ರವ್ಯೇ ವೃತ್ತಿಲಾಭೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಸಂಸರ್ಗಾದ್ಗರ್ಭದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಲಲಪೇಶ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನಾಮರೂಪಂ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಷಡಿಂದ್ರಿಯಾಯತನಂ ಶರೀರಂ ಷಡಾಯತನತನ್ನಿರ್ವೃತಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಗರ್ಭಗತವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಸರ್ಗಜಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಪರ್ಶ: ತನ್ನಿಮಿತ್ತೇ ಸುಖದುಃಖೇ ವೇದನಾ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿದುಃಖಪರಿಹಾರಾರ್ಥಾ ವಿಷಯೋಪಾದಾನೇಚ್ಛಾ ತೃಷ್ಣಾ ತಯಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಾದಾನಂ ತತಃ ಕ್ರಮೇಣ ಗರ್ಭಾನಿಷ್ಕ್ರಮಣಂ ಭವಃ ನಿರ್ಗತಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಭಿಮಾನೋ ಜಾತಿಃ ಕ್ರಮಭಾವಿನೀ ಜರಾಮಣೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದ್ಯಭಿಷ್ವಂಗಾದಂತರ್ದಾಹಃ ಶೋಕಃ ತದುತ್ಥಃ ಪ್ರಲಾಪಃ ಪರಿದೇವನಾ ಮರಣಕ್ಲೇಶಃ ದುಃಖಂ ಮಾನಸಂ ದುಃಖಂ ದೌರ್ಮನಸ್ಯಮಿತಿ ಆಚಾರ್ಯೈರಪ್ಯನ್ಯೋಕ್ತ ಏವಾವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಃ ।

ನನು ಸೂತ್ರೇ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧೇ ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಮಾತ್ರೇ ತದಪೇಕ್ಷಾಕಥನಮಯುಕ್ತಮ್ ಏಕೈಕಕಾರಣೇಽಪಿ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಯಿತೃಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ-

ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ತದಸಂಭವಸ್ಯೋತ್ತರಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾತೃಚೇತನಾಭಾವೇನಾಪಿ ತನ್ನಿರಸನಂ ಹತಹನನಮಿತ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತದೇತದಂಗೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ನನು ಮಿಲಿತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ನನು- ಚೇತನಮಂತರೇಣ ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಸಮರ್ಥಿತಾ ನ ತತ್ರಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿದೃಷ್ಟಾಂತಾಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತೀತಿ- ಚೇತ್ ಸತ್ಯಂ ಪಂಚಸ್ಕಂಧಸಮುತ್ಪಾದಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧೋ ನ ಹೇತುಮಾತ್ರಾಧೀನಾತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಕಾರಣ ಸಮುದಾಯಾದ್ದೇಹೋತ್ಪತ್ತೌ ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತೀತಿ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಮ್ । ತೇನಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತೌ ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾ ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ಭ್ರಾಂತೇಯಮಾಶಂಕಾ । ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿರ್ದೇಶೇಽಪ್ಯಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಪಕ್ಷಕೋಟಿರೇವೇತಿ ತತ್ಸಮಾಧಾನಮ್ ।

ನ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಹೇತುತ್ವ ಇತಿ ।

ಅಂಕುರಾದಾವಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇ ತತ್ರ ಕಾರಣಾಂತರೇಷು ಸತ್ಸು ಚೇತನಮಾತ್ರವ್ಯತಿರೇಕಾದಂಕುರಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೋ ದರ್ಶನೀಯಃ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕಾರಣತಾಗ್ರಹೇ ಖಲ್ವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಪೇಕ್ಷಾ, ಇಹ ತು ಘಟಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಂಕುರಾದೌ ಚೇತನಕಾರಣಸತ್ತ್ವಮನುಮೀಯತೇ । ತತ್ರ ಚೇದಾನೀಂತನಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರಜನ್ಯತ್ವಾನುಮಾನವತ್ತದನಪೇಕ್ಷೇತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ।

ಸಂಘಾತಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಿತಿ ।

ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಹೇತುತ್ವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಯೇ ಸಂಹಂತ್ರಾ ಭಾವ್ಯಮ್ । ನ ತು ಸ ಕಾರ್ಯಹೇತುಃ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮರ್ಥಾನಾಮ್ ಆರ್ಥಸಮಾಜಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯೇ ಚ ಬೀಜಕ್ಷಣಾಃ ಸಂತೀತಿ ।

ಭಕ್ಷಣಾದ್ಯುಪಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಂತರಜನ್ಯಬೀಜಜನನ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾವ್ಯವಹಿತಾನಂತರಕ್ಷಣಜನ್ಯಂ ಯದ್ಬೀಜಂ ತಜ್ಜನನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನ ಇತ್ಯನುಷಂಗ ಇತಿ ।

ಸ್ವಶಬ್ದಾಂತರಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣಾನುಷಂಗಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಬೀಜಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಬೀಜಕ್ಷಣಜನನೇ ಭವತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್, ಏತಾವತಾ ಕಥಂ ಕುಸೂಲಸ್ಥಬೀಜ ಏವ ಕೃಷೀವಲಃ ಕೃತೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಣಂ ಭವೇದ್ ಅಂತ್ಯಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕುಸೂಲಾದ್ಬಹಿರ್ಭಾವ್ಯಕ್ಷೇತ್ರೇಷೂತ್ಪನ್ನಸ್ಯೈವಾಂಕುರಜನಕತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ನನು ಯಥಾಕಾರ್ಯಮನುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಸತ್ಕಾರಣಂ ನೋತ್ಪಾದಯತಿ ಏವಂ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾಪಿ ತನ್ನೋತ್ಪಾದಯತ್ಯೇವ ಅತಃ ಕಿಂತು ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೇತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಯದಿ ಜನಕಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಜನಕಂ ಚೇತ್ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೇತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನ ಚ ತದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾಗೇ ಅನುಪಕೃತತ್ವಾವಸ್ಥಾ ಉತ್ತರಭಾಗೇ ಉಪಕೃತತ್ವಾವಸ್ಥೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ । ಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭಾಗಶೋ ಭೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯೇಷ್ವಣುಷ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭೂತೇಷ್ವಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ-

ಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ।

ಟೀಕಾಯಾಮವತಾರಿತಂ ಕಿಮಂಗ ಪುನರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇ-ಷ್ವಿತ್ಯೇತದ್ಭಾವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಯೋಜನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ-

ಆಶ್ರಯೇತಿ ।

ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ಪಾಠೇ ಭೋಕ್ತೃವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಭೋಕ್ತೃರಹಿತೇಷ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯಪಾಠೇ ನೋಪಸರ್ಜನಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೄಣಾಮಿದಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವಿತುಂ ನಾರ್ಹತಿ ತಥಾಪಿ ಭೋಕ್ತೃಷ್ವಸತ್ಸ್ವಿತಿ ಪಾಠಾಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ತದ್ವಿಶದಯತೀತಿ ।

ನಾಸಂಹತಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಸಂಧ್ಯವೇದನಂ ಖಲು ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಮಸ್ತು ತಾವದಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ವಿಶದೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅನೇನ ಹಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಕೇವಲಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ನೋಪಜಾಯತ  ಇತ್ಯೇತದಾಸ್ತಾಂ ತಾವದಿತಿ ನಾಸಂಹತಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಮಿತ್ಯೇತದ್ ದೂಷಣಮಿಹ ನೋದ್ಘಾಟ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೀತಿ ।

ಭೂಯೋವಯವಸಾಮಾನ್ಯಂ ಖಲು ಸಾದೃಶ್ಯಂತದನ್ಯಾಪೋಹಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತಾವತಾ ಘಟರುಚಕಾದ್ಯನುಗತಾ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದಿರೂಪಕಾರಣತಾ ನಾಯಾತಿ ತಥಾಪಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಕಾರಣಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೋಽಯಂ ದೂಷಣಂ ತು ತಥಾ ಚೇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಗ್ರಂಥೇನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ ಸಾದೃಶ್ಯಮಪ್ರಯೇಾಜಕಂ ಕಿಂತು ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಯದ್ಭವತಿ ತತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಜಾತಿರೇವೇತಿ ।

ಜಾತ್ಯುಪಾಧೌ ಕಾರಣತ್ವಗ್ರಹೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತವಿವೇಕೇನ ಜಾತೇ: ಕಾರಣತ್ವಗ್ರಹ ಉಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ವದತಾ ತ್ವಯಾ ತಾಸಾಂ ಜಾತ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಜಾತ್ಯಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಅನ್ಯಥಾ ಜಾತೇ: ಕಾರಣತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ನ ಚ ತಥೇಷ್ಯತ ಇತಿ ತ್ವಯಾ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಜಾತಿರವಸ್ತುಭೂತಾ ವ್ಯಕ್ತಯೋ ವಸ್ತುಭೂತಾ ಇತಿ ತ್ವಯೇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತುನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾದಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ।

ಉತ್ಪಾದನಿರೋಧಶಬ್ದಯೋರ್ವಸ್ತುಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯತ್ವೇ ವಸ್ತ್ವತಿರಿಕ್ತೋತ್ಪಾದನಿರೋಧಾನಂಗೀಕಾರಾ-ದ್ವಸ್ತು ನೋತ್ಪತ್ತಿಮನ್ನ ನಿರೋಧವದಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥

ಉತ್ತರಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲ ಇತಿ ।

ಉತ್ತರಕ್ಷಗಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಾರಣಕ್ಷಣ ಏವ ಭವತು ತಥಾ ಚ ನ ಕಾರಣಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ತರಕ್ಷಣೇಽಪ್ಯನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾಪಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತೇಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಸಮಸಮಯತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ॥ ೨೧ ॥

ನನ್ವಂತ್ಯಸಂತಾನಿನ ಇತಿ ।

ಮುಕ್ತಿಪರ್ಯಂತಮನುವರ್ತಮಾನಾಯಾಂ ವಿಷಯೋಪಪ್ಲುತಚಿತ್ತಸಂತತಾವಂತ್ಯಸ್ಯ ಸಂತಾನಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷೋಪರಾಗಕೃತಸಾದೃಶ್ಯಂ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಯೇನ ಚೈತ್ರಾತ್ಮರೂಪಚಿತ್ತ-ಸಂತಾನೇಽನುವರ್ತಮಾನ ಏವ ರೂಪಜ್ಞಾನಪ್ರವಾಹೇ ರಸಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ತತ್ಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಕೃತಂ ಯೇನ ಸೋಪಪ್ಲವಚಿತ್ತೋಪರಮೇ ಮುಕ್ತೌ ನಿರುಪಪ್ಲವಚಿತ್ತಸಂತಾನೋದಯೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಕಿಂತು ವಿಷಯೋಪಪ್ಲವಕೃತಂ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಕುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಪಿ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಃ ಕ್ವಾಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪದೋಷ ಏವಾತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುವೃತ್ತಿಮಾಹೇತಿ ।

ತತ್ತೋಯಂ ತೇಜಮಾ ಮಾರ್ತಂಡಮಂಡಲಮಂಬುದತ್ವಾಯೋಪನೀಯತ ಇತ್ಯನುಮೇಯಮಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ಸೂರ್ಯಕಿರಣತಪ್ತಶಿಲಾತಲಪತಿತಾಂಬುನಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನ ತ್ವಗ್ನಿತಪ್ತಾಯಃ ಪತಿತಾಂಬುನೀತ್ಯ-ಪರಿತೋಷಾತ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪರಿಹಾರಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೨॥೨೩॥

ತಸ್ಯ  ಹಿ ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾದಿಷಡ್ಭಾವಬಹಿರ್ಭಾವಪ್ರಸಂಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವೀಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಇದಂ ದತ್ತ್ವಾ ಇದಂ ದೇಯಮಿತಿ ಜರನ್ನೈಯಾಯಿಕಮತಾನುಸಾರೇಣ ದ್ವೀಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಘಟಾದಿ-ವಾರಣಾರ್ಥಮ್ ಏಕವಿಶೇಷಣೇ ದತ್ತೇ ಪಶ್ಚಾದ್ವಾಯುವಾರಣಾರ್ಥಮಸ್ಪರ್ಶತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ । ಪ್ರಥಮಮೇವ ತಸ್ಮಿನ್ ದತ್ತೇ ತು ಏಕವಿಶೇಷಣಂ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ॥೨೪॥

ಏಕಸ್ಯ ನಾನಾಕಾರತ್ವಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಾಕಾರಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಾಕಾರನಾನಾತ್ವಂ ಜ್ಞಾನನಾನಾತ್ವಮೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।

ಏಕೇನೈವ ಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ತೇದಂತಾವಚ್ಛಿನ್ನನಾನಾಪದಾರ್ಥೋಲ್ಲೇಖೇ ಸತ್ಯೇವ ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಫುರಣಾಪೇಕ್ಷಿತನಾನಾತ್ವೋಲ್ಲೇಖೇಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ನ ವಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಗ್ವಿಕಲ್ಪಿತೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ತತ್ತೇದಂತಾಸಾದೃಶ್ಯಾನಿ ಭಾಸಂತ ಏವ ಭಾಸಮಾನಾನಿ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾರಃ ಜ್ಞಾನಂ ಚೈಕಮೇವೇತಿ ಪಕ್ಷಃ ।

ಆಕಾರಾಣಾಮಾರೋಪಿತತ್ವೇನ ವಾಸ್ತವಜ್ಞಾನೈಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪುನರಾಶಂಕತೇ-

ತಥಾ ಚ ತೇನೇತೀದಮಿತಿ ।

ಯತೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾಂತರವದಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ ಆಕಾರಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯೇ ಪರಸ್ಪರಮಪ್ಯಭೇದಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಶ್ಚ ಲೇಾಕಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಭೇದೋ ನಿಹ್ನುತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾ ಚ ಧರ್ಮಿಭೇದೇನೇತಿ ।

ಕಸ್ಯಚಿಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಕಾರಃ ಕಸ್ಯಚಿದನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಧರ್ಮಿಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ವಾದಿನಾಂ ವಿವಾದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಂತರಸ್ಯಾನಭಿಧೇಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನಭಿಧೇಯತ್ವಮ್ ಅಶಕ್ಯಸಮಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತಿ।

ವ್ಯಕ್ತೇಶ್ವೋಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣಾಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಮೀಮಾಂಸಕಮತೇ ಶಕ್ಯವಿಷಯಭೂತಾಯಾ ಅಪಿ ವ್ಯಕ್ತೇಃ ಶಕ್ತಿವಿಷಯಸಾಮಾನ್ಯಸಮಾನವಿತ್ತಿವೇದ್ಯತಯಾ ಶಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಬೌದ್ಧೈಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಮಾತ್ರವಿಷಯ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತಮಿತ್ಯಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಪಾಶುಪತಸ್ಯ ತಪಸ್ವಿನ ಇತಿ ।

ಕೇಚನ ಪಾಶುಪತಾಃ ಸ್ವಕೀಯಶಿವಭಾಗವತಚಿಹ್ನತಯಾ ಪೂರ್ವಾಚಾರಪ್ರಾಪ್ತಂ ಜಂಘಾಯಾಂ ಕಿಂಕಿಣೀಬಂಧಾದಿಕಂ ಕುರ್ವಂತಿ ತತ್ ಪೃಥಗ್ಜನಾಃ ಜನಸಂಬಾಧೇ ಸ್ವಪರವಿಪರ್ಯಾಸೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕೃತಂ ಚಿಹ್ನಮಿತ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಕಥಮಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ಯ  ಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯುಪಹಸಂತಿ ತೇನಾಪಾಮರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಪ್ರಥನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ಷಾತಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯೋಮ್ನಃ ಕಿಂ ಫಲಮಸ್ತಿ ವರ್ಷೇಣಾರ್ದ್ರತ್ವಮ್ ಆತಪೇನ ಶುಷ್ಕತ್ವಂ ವಾ ಫಲಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ತು ಚರ್ಮಣಿ ವರ್ಷಾತಪಯೋಃ ಫಲಮಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಉತ್ತರಾರ್ದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ-

ಚರ್ಮೋಪಮಶ್ಚೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೨೬॥೨೭॥

ಅಭಾವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೨೮ ॥

ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಮೇಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯದಾ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣಕೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇ ಅಶಕ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿ-ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕೇ ತದಾ ತನ್ಮತೇ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ಕಲ್ಪಿತೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತತ್ಫಲೇನ ಚ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದರ್ಥಾದ್ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಪತತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಾಭ್ಯಾಮ್ ಏಕಸ್ಯಾಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇರೇಕಜ್ಞಾನಾಭೇದಾತ್ತಯೋರ್ನ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಮಾಣಫಲಯೋರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ; ಸತ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತಾವತಾಂ ತತ್ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುನಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಯೋರನ್ಯಾಪೋಹಾತ್ಮಕಸಾಮಾನ್ಯರೂಪತಯಾ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಸತ್ಯತ್ವ-ಮುಪಪಾದಯತೀತ್ಯವತಾರಯತಿ-

ತಮೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।

ಸರೂಪಯಂತಮಿತಿ ತು ಪಾಠೇ ಅರ್ಥಮಿತಿ ಶೇಷ ಇತಿ ।

ಸರೂಪಯತ್ತದಿತಿ ಪಾಠೇ ಸರೂಪಯದಿತ್ಯಸ್ಯ ತದಿತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಪದಮಸ್ತಿ ನ ತು ಸ್ವರೂಪಯಂತಮಿತಿ ಪಾಠೇಽತಸ್ತದುಚಿತೋಽರ್ಥಮಿತಿ ಪುಁಲ್ಲಿಂಗವಿಶೇಷ್ಯಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹೃತಃ ।

ಏಕಪರಮಾಣ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ।

ಏಕಪರಮಾಣುಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಭವತಿ ನ ತ್ವೇಕಪರಮಾಣೌ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ ಅತೋಽನೇಕತ್ರ ಪರಮಾಣೌ ಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯೇಕಾಕಾರೇಣ ಗ್ರಹಣಂ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತ್ಯನ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ।

ಭೇದೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವ್ಯಾಹತಂ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಸ್ತು ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತಮ್ ।

ಅಶ್ವಿನಾವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ತ್ವಿನೌ ದೇವಭಿಷಜಾವಶ್ವಯುಜೋರ್ನಕ್ಷತ್ರಯೋರ್ದೇವತಾ ನ ತು ನಕ್ಷತ್ರೇ ಏವ ಅಶ್ವಯುಜೌ ನಕ್ಷತ್ರಮಶ್ವಿನೌ ದೇವತೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ತಥಾಪ್ಯಭೇದೋಪಚಾರಾದಶ್ವಿನೌ ನಕ್ಷತ್ರೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸ್ವಭಾವಹೇತುರಿತ್ಯಸ್ಯ ಬೋದ್ಧವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ-

ಯೋ ಯನ್ಮಾತ್ರಾನುಬಂಧೀತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಾತ್ರಾನುಬಂಧೀತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಾದಿಷು ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಂ ನಿರಾಲಂಬನ-ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಾಲಂಬನತಾಯಾ: ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋ ಹೀತಿ ತನ್ಮತೇನಪೋಪಾದಯತಿ

ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಸರ್ವೇಽಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನವರ್ತಿನಕ್ಷಣಾ ಹೇತವ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ। ನನು- ಸರ್ವೇ ಹೇತವ ಇತಿ ವಾ ಕಶ್ಚಿದೇವ ಹೇತುರಿತಿ ವಾ ನೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಕೇಚನ ಹೇತವಃ ಕೇಚಿದಹೇತವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ- ಚೇದ್ ನ ।  ಸರ್ವಸಂತಾನವರ್ತಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ತಥಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ನೀಲಜ್ಞಾನಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಬಾಹ್ಯಸತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ಪ್ರಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮುತ್ತರಕ್ಷಣಗತವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಾಖ್ಯಪ್ರಬೋಧ-ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ। ತದನಂತರಚಕಾರಸ್ತು ಟೀಕಾಸ್ಥಸ್ಯ ನೀಲಜ್ಞಾನೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನುವಾದಃ । ಏವಂ ಹಿ ಸಂತಾನಾಂತರಸ್ಯ ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ಯದೀದಾನೀಂತನಚೈತ್ರಸಂತಾನಸಂಜಾತನೀಲಜ್ಞಾನಸಮನಂತರಪೂರ್ವಕ್ಷಣ ಏವ ಮೈತ್ರಸಂತಾನೋ-ತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತತಃ ಪ್ರಾಙ್ ಮೈತ್ರಸಂತಾನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಪ್ರಾಙ್ಮೈತ್ರಸಂತಾನರೂಪಾಪೇಕ್ಷಿತ-ವ್ಯಸಹಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ಚೈತ್ರಸಂತಾನೇ ನೀಲಜ್ಞಾನಾನುದಯ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ; ತಥಾ ಸತಿ ಮೈತ್ರಸಂತಾನರೂಪಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಾದಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಮೈತ್ರತಾನಸತ್ವೇ ತು ಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಽಭಾವಾನ್ನೀಲಜ್ಞಾನೋದಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವ: ।

ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಂ ವಿಪಕ್ಷ ಇತಿ ।

ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವತ್ತಯಾ ವಿಪಕ್ಷತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ಹೇತೋರ್ವಿಪಕ್ಷ-ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾ ಭವತಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವೇ ತದ್ವೃತ್ತೇರ್ಹೇತೇಾರ್ವಿಪಕ್ಷವೃತ್ತಿತೇತಿ। ಯದ್ಯಪಿ ಹೇತುಮತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಸಂದೇಹಃ ಸ್ವಾರಸಿಕೋ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಸಂದೇಹತ್ವೇನ ದೋಷಃ ಅನುಮಾನಮಾ ಚೋಚ್ಛೇದಾಪತ್ತೇಃ ತಥಾಪ್ಯಪ್ರಯೇಾಜಕತ್ವಸಂದೇಹಾಹಿತಃ ಸೋಽಪಿ ತತ್ರ ದೋಷ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮಿತಿ ।

ಸಂತಾನಮಾತ್ರಾನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವ-ಮುಪಪಾದಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಾನಾಮಿತಿ ।

ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದಿಭಿನ್ನಸಂತತಿಪತಿತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಂತಾನೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಸಂತಾನಸ್ವರೂಪಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅಗ್ರೇ ಸಂತಾನಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಶಕ್ತಿಭೇದಾಭೇದವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾ-ದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಸಂತಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣೋತ್ಪಾದಕತ್ವನಿಷೇಧಾರ್ಥತಯಾ ಯೋಜಯತಿ-

ಕ್ಷಣಾನಾಂ ಸಂಬಂಧೀತಿ ।

ಸಂತಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣೋತ್ಪಾದಕತ್ವೇ ಖಲೂತ್ಪಾದಕಾವಿಶೇಷಾದೇಕವಿಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್, ನ ತು ತದಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಕ್ಷಣಭೇದೇಪಿ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯೇತಿ ।

ನನೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿಶಂಕಾವಾದೀ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಃ ಕ್ಷಣಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರತಿವಿಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತಿ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದಃ ಏಕಸ್ಮಾದಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಾನ್ನೀಲಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಪುನರ್ನೀಲಜ್ಞಾನಾಂತರಾನುತ್ಪತ್ತಿ-ಪ್ರಸಂಗಾದತಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ನೀಲಜ್ಞಾನಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾಭಾವ-ಪ್ರಸಂಗಮುಪಪಾದ್ಯ ಸ್ವಮತೇ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಂ ಪರಿಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಮತೇ ಹಂತ ತರ್ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ದೂಷಣಂ ವದತೀತ್ಯವತಾರಯತಿ-

ತತ್ರ ದೂಷಣಮಾಹೇತಿ ।

ಏಕಮೇವ ನೀಲಂ ನೀಲಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಜನಯೇದಿತ್ಯೇತದನಂತರಂ ನ ಸಂಂತಾನಾಂತರಸ್ಯ ವರ್ತೀತಿ ಸ್ಥಾನೇ ನೀಲಾಂತರಂ ಸಂತಾನಾಂತರವದಿತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಸ್ತತ್ರ ನೀಲಾಂತರಂ ಸಂತಾನಾಂತರವರ್ತಿನಂ ನೀಲಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಜನಯೇತ್ ಪೀತಸಂತಾನವರ್ತಿಗುಣಾಂತರವದಿತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।

ಯಥಾ ಚ ನೀಲಪೀತಾದಿಸಂತಾನಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ।

ಏಕಸ್ಮಾನ್ನೀಲಸಂತಾನಾಂತರಸ್ಯ ಪೀತಸಂತಾನಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿನ್ನೀಲ-ಜ್ಞಾನಜನನಶಕ್ತಿಃ ಕ್ವಚಿನ್ನೇತಿವದೇಕಜ್ಞಾನ ಏವೈಕವಿಜ್ಞಾನಸಂತತಿಪಾತಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕೇಷುಚಿತ್ತಜ್ಜನನಶಕ್ತಿಃ ಕೇಷುಚಿನ್ನೇತೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ । ಅತಃ ಸಂತಾನಭೇದಃ ಶಕ್ತಿಭೇದ ಇವ ತದಭೇದೋಽಪಿ ಶಕ್ತ್ಯಭೇದೇ ನ ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅರ್ಥಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅಸಂವಿದಿತತ್ವೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇವೇಾಪಪಾದಯತಿ-

ವರ್ತ್ತಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಂವಿದಿತತ್ವಾತ್ತದಾನೀಂ ಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮತಿಬುದ್ಧಿಪೂಜಾರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ವರ್ತಮಾನೇ ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಃ | ಅಸಂವಿದಿತತ್ವಮ್ ಅನಾಗತೇಽಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ಅತಸ್ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ವಿಧಾಂತರೇಣ ದರ್ಶಯತಿ-

ಅನಾಗತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।

ಯತ್ತದಾನೀಮಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಸಿದ್ಧಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ತಥಾಭೂತಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ-

ತತ್ರಭವತೇತಿ ।

ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿಟೀಕಾರ್ಥಂ ಮನಸಿ ಕೃತ್ವಾಽವತಾರಯತಿ-

ತತ್ರಾಸಂಭವಮಿತಿ ।

ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಗ್ರಂಥಂ ತದುಪಯೋಗಿನಮವತಾರಯತಿ-

ತತ್ರ ಬೌದ್ಧೇನೇತಿ ।

ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಹ್ಯರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸನ್ವೇ ಯುಗಪದನೇಕದಿಗ್ದೇಶವ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತು ಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕದಾಪಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಕರತಲಾಮಲಕಾದೀನಾಮಪ್ಯಧೋಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ದರ್ಶನಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಮ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ಸ್ಥೂಲವಸ್ತುನ ಆವೃತತ್ವಮನಾವೃತತ್ವಂ ಚ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾದ್ಭೇದಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ತು ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಯಾವಾನಾಕಾರೋ ಭಾಸತೇ ತಾವಾನೇವಾಸ್ತಿ ಆವೃತಸ್ತು ನಾಂತರ್ಬಹಿರ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಾನೀಮೇತಮಸಂಭವಮನುಮತ್ಯೇತಿ ।

ಆಸ್ತಾಮಸಂಭವೋ ಮಮಾನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿನೋ ಮತೇ ತೇ ಕಥಂ ನಾಸಂಭವ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಟೀಕಾಯಾಂ ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪೌ ಚ ಪರಮಾಣೋರಂಶವತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಪಾದಿತಾನಿ ವೈಶೇಷಿಕಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಗ್ರಂಥಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ-

ಅರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭೇದೇ ಸತ್ಯವಯವಿನ್ಯವಯವೇ ಚೋಕ್ತದೋಷಾಂತರಮಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಅವಯವೀ ಅವಯವೇಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಽವ್ಯತಿರೇಕವಿಕಲ್ಪಃ । ಭೇದಪಕ್ಷೇ ಸ ಪ್ರತ್ಯವಯವಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ವರ್ತತೇ ಏಕದೇಶೇನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪಃ । ಏತಾವವಯವಿದೋಷೌ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವಃ ಪರಮಾಣುರಪಿ ಸಾಂಶೋಽನಂಶೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಂ ಸಾಂಶತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಪಾದನಮ್ ಅವಯವದೋಷಃ । ಏತದ್ದೋಷತ್ರಯಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತೇಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಸ್ಮಾಭಿರಿವ ಜಗದನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯೇನ ತಸ್ಯೇತ್ಥಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ಭೂಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ಕಿಂತು ಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿಭಿರ್ಯದ್ಯಾವದ್ಬಹಿರಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಮಂತಃ ಸತ್ಯಮೇವಾಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸತ್ಯತ್ವೇ ಚ ಬಹಿರಿವಾಂತರಪ್ಯೇತೇ ವಿಕಲ್ಪದೋಷಾಃ ಪ್ರಾದುಃಷ್ಯುರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಮುಮೇವ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಮವಯವಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ ದೋಷಾಃ ಸಮುದಾಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಸ್ಯುರಿತಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಸೌತ್ರಾಂತಿಕಮತನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪಿ ಯೋಜಯತಿ-

ಯದ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಭಿನ್ನಸ್ಥೂಲಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ದ್ವಿತೀಯಾತ್ರತಾರಿಕೈವ ಯದ್ವೇತಿಶಬ್ದರಹಿತಾ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಪ್ರಥಮಾವತಾರಿಕಾ  ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಃ ಸರ್ವೈರೇವ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಃ ಕಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿವಿಕಲ್ಪೈರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾನೂದಿತವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಕೃತಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಾದಿವಿಕಲ್ಪವಿವರಣಮತ್ರ ನ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್ ಅಧಸ್ತಾದೇವ ಕೃತಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಕೇವಲಮಯಂ ದೋಷಃ ಮಮಾನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿನೋ ಮತೇ ನ ಪ್ರಸರತೀತ್ಯೇತಾವತ್ ಕಿಂ ತ್ವಂತಃ ಸದಿತಿ ವಾದಿನೋ ಬಹಿ: ಸದಿತಿ ವಾದಿನಶ್ಚ ಬೌದ್ಧಸ್ಯ ಮತೇ ವೈಶೇಷಿಕಮತ ಇವ ಪ್ರಸರತೀತ್ಯುಷ್ಟ್ರಲಗುಡನ್ಯಾಯೋಽಪ್ಯನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಸೂಚಿತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವಿಧಾಂತರೇಣ ದ್ವೇಧಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಚಾರ್ಯೈರುಕ್ತಮ್ ।

ಪರಮಾಣೂನಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾಕಾರರೂಪಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಪ್ರಭಾರೂಪಾನುವಿದ್ಧಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತಿ ಉಲೂಕಪಿಶಾಚಾದಿಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮನುಜೈರಿತಿ ವಿಶೇಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ-

ಮನುಜಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ವಾಸ್ಯವಾಸಕತ್ವಮವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವೇ ಹೇತುರಿತಿ ।

ಉತ್ತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಸಮರ್ಪಣೋಪಯುಕ್ತವಾಸನಾಶಕ್ತಿಮತ್ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಾಸಕಮ್ ಉತ್ತರಜ್ಞಾನಂ ವಾಸ್ಯಮ್ । ಅನಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ವಾಸ್ಯವಾಸಕತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಸವಿಕಲ್ಪಕರುಪಾವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವಹೇತುತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತವಿವೇಕೇನ ವಾಸನಾಯಾ ಏವ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ಅನಾದಿವಾಸನೋದ್ಭೂತೇತಿ ಸಂಮತಿಶ್ಲೋಕೇನ ಚ ತಥೈವ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತೇ ।

ಭಾವಮಿತಿ ।

ಭಾವಂ ನೀಲಾದಿಕಮ್ ಉಭಯಂ ವಿಜ್ಞಾನನರವಿಷಾಣಾದಿಕಂ ಚ ಕರ್ಮ ಮೂರ್ತತ್ವಾದಿ ಅಮೂರ್ತತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ಚ ಕರ್ತೃ ಸಮಾಶ್ರಯತ ಇತಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಭಾವಾಭಾವೋಭಯಾಶ್ರಯ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಚಾಸ್ತ್ವೇಕಃ ಪ್ರತಿಸಂಧಾತಾ ನೈತಾವತಾ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ತ್ವಯಾ ಚ ಸ ನೇಷ್ಯತ ಇತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವ ಇವ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಸಂತತ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ಮತಭಂಗಸ್ತುಲ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಚೋದಯತೀತಿ ಗ್ರಂಥಮಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾವತಾರಯತಿ-

ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಗ್ರಹಣಮಾತ್ರ ಏವೇತಿ ।

ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನೀಲಾದಿವಿಷಯಗ್ರಹಣಂ ತನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ಸ್ವೀಕೃತೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷೀ ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಂ ಗ್ರಹಣಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ತದ್ಭಾವರೂಪತ್ವಾದತೋ ನಾನವಸ್ಥೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಭವಿತುರ್ವ್ಯಾಪ್ತಾವಿತಿ ।

ಅನುಭವಿತೃಕರ್ತೃಕವ್ಯಾಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಗ್ರಹಣಾ-ಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಕರ್ತುರ್ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷಾನು-ತ್ಪಾದಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಪರತಯಾ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತದ್ಭಾಷ್ಯಮನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಕರ್ಮಕ-ಗ್ರಹಣಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದಿತ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಯದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಕುಂಭಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತಸ್ಯ ಯಾ ವಿಯತ್ಸಂಪೂರ್ಣತಾ ಸಾ ವಿಯದ್ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾನುರೋಧಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವಿಯತೋಽಯಂ ಸ್ವಭಾವೋ ಯದವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಕುಂಭಾದೇಹತ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತೇನಾವಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತಿ। ಏವಂಭೂತತತ್ಸ್ವಭಾವಾನುರೋಧಾದೇವ ನ ತು ಕಾರಣಾಂತರಾತ್ಸಾ ಸಂಪೂರ್ಣತಾ । ಏವಂ ಧಿಯಾಂ ದಶಾ ಸಂಪೂರ್ಣತಾಪಿ ದೃಗ್ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾದೇವೇತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ ।

ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಕಟತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನುಷಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯಾಪಕಸಾಕ್ಷಿಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವ ಏವ ಸಾಕ್ಷೀ ಸ ಚ ವಿಷಯಪ್ರದೇಶೇಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಧೀನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕೇತಿ ।

ವ್ಯಾಪಕೋಽಪಿ ಸಾಕ್ಷೀ ಸ್ವಚ್ಛಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೋಽನಾವೃತೋ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ-ಸ್ತ್ವಾವೃತ ಇತ್ಯಾವರಭಂಗಾರ್ಥಂ ವೃತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ತ್ವಸ್ಮತ್ಕೃತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಂಗ್ರಹೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಯಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷೀ ಪ್ರಭೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚಕ್ಷುಃಪ್ರಮಾತ್ಮಕಂ ವ್ಯಂಜಕಮೇಕಂ ರೂಪಂ ವಾಯುಶ್ಚೇತಿ ವ್ಯಂಗ್ಯಮವ್ಯಂಗ್ಯಂ ಚ ಭಿನ್ನಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ವ್ಯಂಗ್ಯಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಮೇಕಮ್ ಅಂತಃಕರಣಂ ಘಟಾದಿಕಂ ಚೇತಿ ವ್ಯಂಜಕಮವ್ಯಂಜಕಂ ಚ ಭಿನ್ನಮ್ ತಥಾಪಿ ವ್ಯಂಗ್ಯವ್ಯಂಜಕಭಾವೋ ವಸ್ತುಮಹಿಮ್ನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯೇತಾವಾನ್ಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಸಮಸ್ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪ್ರಾಗೇವಾಚಾರ್ಯೈರ್ದರ್ಶಿತಃ- ಮುಕುರತಲೇ ಮುಖಮಿತ್ಯನೇನ ಘಟಮುಕುರಯೋರ್ಮುಖಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾವಿಶೇಷೇಪಿ ಸ್ವಚ್ಛೋ ಮುಕುರ ಏವ ಮುಖಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕೋ ನ ಘಟ ಇತಿ।

ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ।

ನನು ಇದಂ ಶರೀರಂ ಸಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾನುಮಾನಿಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಚೈತ್ರೋ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಃ । ಅನ್ಯತ್ರ ದುರ್ವಚಮಿತಿ- ಚೇತ್, ಆತ್ಮಾ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ ಅನುಮಿತಿಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ।

ಕಥಂ ಸಕಲವಿಶೇಷೋಪಸಂಗ್ರಹವತೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಮೇಕ ಏವ ಧರ್ಮೋ ಹೇತುಃ ನ ತು ಧೂಮವದನೇಕವ್ಯಕ್ತಿರೂಪ ಇತಿ ನಾತ್ರ ಸಕಲಹೇತುವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಸಂಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷಾ ತಥಾಪಿ ಸಕಲಹೇತ್ವಾಶ್ರಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾ-ಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ ಯೋ ಯೋ ಧೂಮವಾನ್ ಸೋಽಗ್ನಿಮಾನಿತ್ಯಾದಿನೋದಾಹರಣವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಬೋಧಕೇನ ವೀಪ್ಸಿತಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಸ್ಥಾಪಿತಸಕಲಹೇತ್ವಾಶ್ರಯೇಷು ಸಾಧ್ಯಸಂಬಂಧಬೋಧನಾತ್ತದನುಸಾರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಯಾವದ್ಧೇತ್ವಾಶ್ರಯವರ್ತಿಸಾಧ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಗಂತುಕೋ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸೋಽನಾಗಂತುಕಃ ಸ ಚಾಸೌ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಗರ್ಭಕರ್ಮಧಾರಯಪರಿಗ್ರಹೇ ಕೋಽತ್ರಾಗಂತುಕೋ ನಿಷೇಧ್ಯ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ-

ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।

ನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಹೇತೂಪಾದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾಗಂತುಕಸ್ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೋ ನಿಷೇಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ।

ಆವೃತತ್ವಾದಭಾಸಮಾನೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಭಾಸತ ಇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಬೋಧ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತದಪಿ ಭಾಸಮಾನಂ ಭವೇದತೋ ಬಾಧವಿಧುರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಸಂಭವಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಶೇಷಣಮ್ ।

ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಾವಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಯದುಪಹಿತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ನ ತತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನೇಷ್ಯತೇ ಯತ್ತ್ವನುಪಹಿತಂ ತಥೇಷ್ಯತೇ ನ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ನಾಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು- ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ನೋಕ್ತಂ ಕಿಂತು ವೃತ್ಯುಪರಾಗೇ ಸತಿ ವೃತ್ತ್ಯಂಶಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ವೃತ್ಯುಪರಾಗೋತ್ರ ಸತ್ತಯೈವೋಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸ್ಯತಯಾ । ಅತೋ ವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾ ವಿಷಯೋ ಭವತಿ ನ ತು ಸ್ವತ ಇತಿ ಅತ: ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಜ್ಞೇಯತ್ವವಚನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ- ಚೇದ್ ನ  ಉಪಾಧ್ಯಘಟನೀಯಜ್ಞಾನವಿಷಯ-ತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಮುಕುರೋಪಾಧಿಘಟನೀಯಜ್ಞಾನವಿಷಯಭಾವೇ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಾಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಬಿಂಬಸ್ಯ ಚ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಧಿಂ ವಿನಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ।

ಸಂವಿದಭಿನ್ನತ್ವಂ ಚೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗೋ ನೇಷ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸರ್ವಾನುಗತಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಸಂವಿದಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಸಂವಿದ್ರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಂ ತದನ್ಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದೇರಾಂತರಸ್ಯಾಂತಃ ಕರಣವೃತ್ತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಸಂವಿದ್ಯಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಸಂವಿದಭೇದಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸಂವಿದಭಿನ್ನತ್ವಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಶ್ವದಿತಿ ।

ಹೇತುದ್ವಯೇಽಪೀದಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಘಟಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ತಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತತಾ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಖಂಡಾನಂದರೂಪೇಣಾವೃತತ್ವಾತ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಮಸ್ತಿ ಅತ ಏವ ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯತೋಕ್ತಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದಿಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣಾನಾವೃತತ್ವಮಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋರ್ನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ । ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏತದನ್ಯೇತಿ ।

ಏತಸ್ಮಾತ್ಪಕ್ಷೀಕೃತಾದನ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಿತಂ ಯಜ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ತದ್ರಹಿತಂ ಯದ್ಭಾಸಮಾನಂ ತದನ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಪಕ್ಷೋ ಹಿ ಜ್ಞೇಯಃ ಸನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞೇಯತ್ವರಹಿತೋ ಭವತಿ ಭಾಸಮಾನಶ್ಚ ತದನ್ಯತ್ವಂ ಪಟೇ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪಕ್ಷೇ ತು ನ ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಬಾಧಾತ್ ಕಿಂತು ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ ಏವ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞೇಯತ್ವರಹಿತಾದ್ಭಾಸಮಾನಾದನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಮಧ್ಯೇ ಚ ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞೇಯತ್ವರಹಿತಂ ಭಾಸಮಾನಂ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಪಟಾದೇಃ ಪಕ್ಷಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞೇಯತ್ವವತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಯಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯವಸಾನಂ ವಾಚ್ಯಂ ತತ್ಕಿಂಚಿದಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞೇಯತ್ವರಹಿತಂ ಭಾಸಮಾನಂ ವಸ್ತ್ವನೇನಾನುಮಾನೇನ ಸಿಧ್ಯತಿ। ತತ್ರ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟರಾಹಿತ್ಯಂ ನ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾದ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾನ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದತಸ್ತತ್ರ ಜ್ಞೇಯತ್ವರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟರಾಹಿತ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಜ್ಞೇಯಭಾಸಮಾನವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪಾದಕಸ್ಯಾ-ನುಮಾನಸ್ಯಾನಂತರಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ಕಚಿತ್ಕೋಶೇ ಅನುಮಾನಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಂ ತತ್ರ ಹೇತುವಿಶೇಷಣವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಕಥನಮಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಪರಿಹರಣಂ ಸಾಧ್ಯಾರ್ಥಕಥನಂ ತತ್ರೈವ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ಚೈತದಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥವಾಕ್ಯಾವತಾರಣಂ ಚ ದೃಷ್ಟಂ ತದ್ವಿಲಿಖ್ಯತೇ । ತಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ತದಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣ ಏವ ತದಾತ್ಮನಿಷ್ಠತದಾತ್ಮವಿಷಯಸಂದೇಹಧ್ವಂಸೋಽಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರೀತೈತದಾತ್ಮಾನುಭವಜನ್ಯಃ ಏತದಾತ್ಮಾ-ಭಾವಪ್ರಮೈತದಾತ್ಮವಿಪರ್ಯಯಾಭ್ಯಾಮಜನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಾನೈತದಾತ್ಮಗೋಚರಸಂದೇಹ-ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಪುರುಷಾಂತರಗತೈತದಾತ್ಮಗೋಚರತಥಾವಿಧಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತಿರ್ವಸ್ತುನಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಾವ-ಪ್ರಮಯಾಸ್ತೀತಿ ಭ್ರಮೇಣ ವಾಽನವಧಾನೇನ ವಾ ಭವತಿ। ಸಾ ಚ ನ ಭಾವತತ್ತ್ವಾನುಭವಜನ್ಯೇತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ಯಾತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇತದಾತ್ಮಾಭಾವೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣತ್ರಯಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಶಶ್ವದಸಂದಿಗ್ಧತ್ವೇ ಕಥಂ ಸಂದೇಹಧ್ವಂಸಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವೇ ಚ ಕಥಂ ಶಶ್ವದಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಮಿತಿ ಯತಃ ಶಶ್ವದಸಂದಿಗ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷಾಂತರಾರೋಪಿತನಾಸ್ತಿತ್ವ-ಕೋಟಿಕಃ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಾನುಭವಾತ್ಸೇತ್ಸ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾನುಭವಜನ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಚಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರನುಭವ ಉಕ್ತಃ ಸ ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಽಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ।

ನನೂಕ್ತವಿಧಾನುಭವಜನ್ಯತ್ವಂ ಸಂದೇಹಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ ಸಾಧ್ಯತೇ ಆತ್ಮವಿಷಯತಥಾ-ವಿಧಾನುಭವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ಯದಿ ತತೋಽನ್ಯೋಽನುಭವಃ ಸಂಶಯಚ್ಛೇತಾ ಸ್ಯಾತ್  ತರ್ಹಿ ತದಾತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಪ್ಯನು-ಭವಸ್ಯಾನುದಯಸಂಭಾವನಯಾಽಽತ್ಮಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ ।

ಆತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತದ್ವಿಷಯಾ ಸಂವಿದುದಯತ ಏವೇತಿ ತತ್ರಾಹ-

ಅನವಸ್ಥೇತಿ ।

ಯಶ್ಚೇಶ್ವರತಥಾವಿಧಾನುಭವಜನ್ಯತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನ್ವಮಾಹ ತಂ ಪ್ರತ್ಯನೀಶ್ವರೇತಿ ವಿಶೇಷಣೀಯಮ್ ।

ತದಾಭ್ಯಾಂ ತರ್ಕಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಶೋಧಿತಮನುಮಾನಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ-

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮಿವ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ನ ಹಿ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನುಮಾನ-ವದಿಹಾನುಮಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತ್ । ಸಂದೇಹಾನುತ್ಪಾದನಿಯಮವತ್ಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತಿನಿಯಮೋಽಪ್ಯನಾ-ಗಂತುಕಾತ್ಮಾನುಭವಸದ್ಭಾವೇ ಸಾಧಕಾಂತರಂ ಭವೇತ್ ।

ವಸ್ತುತಃ ಸಾಧಕಾಂತರಮಪಿ ನ ಭವತಿ ।

ಯತಸ್ತತ್ರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಪರಿಹಾರ್ಯಾ ನ ಹಿ ಸರ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧೇ ಸುಖಾದ್ಯನುಭವಿತರಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟೇ ಘಟಇವ ಪುರುಷಾಂತರೋಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ನಾಸ್ತಿತ್ವಸಂದೇಹಃ ಕಸ್ಯಚಿದುದೇತಿ ಯತಃ ಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತಿಃ ಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಚಾರ್ವಾಕೋಽಪಿ ಖಲ್ವಹಮನುಭವಸ್ಯ ಶರೀರಂ ವಿಷಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಪಲಪತಿ ನ ತ್ವಹಮನುಭವಮೇವಾಪಲಪತಿ। ನ ಚ- ಚಾರ್ವಾಕೋಪನ್ಯಸ್ತಶರೀರಾತ್ಮವಾದಯುಕ್ತಿಶ್ರವಣಕ್ಷುಭಿತಹೃದಯಸ್ಯ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವ-ಸಂದೇಹೋ ಭವತೀತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪಕ್ಷೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ- ವಾಚ್ಯಮ್ ತಸ್ಯ ಸಂದೇಹಸ್ಯ ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾ (ಬ್ರ. ಸೂ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೫೩) ದಿತ್ಯಧಿಕರಣೋಕ್ತಸ್ಥಿರನ್ಯಾಯಾನು-ಸಂಧಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಂಕಿತಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿನಾನುಭವಮಾತ್ರೇಣ ನಿವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಟೀಕಾಯಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಂದೇಹಾನುತ್ಪಾದ ಏವ ಪ್ರಪಂಚಿತಃ ಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತಿಸ್ತು ಲೇಶತೋಽಪಿ ನ ಸ್ಪೃಷ್ಟಾ । ಅತಸ್ತತ್ರ ಸಂದೇಹಾದ್ಯನುತ್ಪಾದಪ್ರಪಂಚನಾನಂತರಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ತಯೋರ್ನ ಚೈತದನ್ಯಾಧೀನಸಂವಿದನ್ಯತ್ವೇ ಘಟತೇ ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೋಕ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತಿಪಕ್ಷಕಾನುಮಾನವಿಷಯಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾವತಾರಣಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್  ಉಕ್ತಾನುಮಾನಯೋಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾನುಮಾನೇ ವಿಷಯಪರಿಶೋಧಕತರ್ಕತ್ವೋಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತಾ ಆದ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಪಾದನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದದೃಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಾನುಭವೇ ಸಾಧಕಾಂತರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚೈತದಿತಿ ಟೀಕಾವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇ ಕದಾಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ । ಆತ್ಮವಿಷಯಸಂವಿದಂತರೋತ್ಪಾದನಿಯಮೇ ವಸ್ತುಸಂದೇಹಾನುತ್ಪಾದ ಇತಿ ಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಮನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೋಕ್ತಃ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥೈವಾವತಾರಣಂ ಕೋಶಾಂತರೇಷು ದೃಶ್ಯತೇ । ತೇಷು ಖಲು ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪಾದಕಮನುಮಾನಾನಂತರಮಿತ್ಥಂ ನ ಚೈತದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಯೋರವತಾರಣಮ್ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ-

ನ ಚೈತದಿತಿ ।

ಯದಿ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನ ಸ್ಯಾತರ್ಹಿ ಕದಾಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತದ್- ಆತ್ಮವಿಷಯಾ ಸಂವಿದುದೇತ್ಯೇವೇತಿ ತತ್ರಾಹ-

ಅನವಸ್ಥೇತಿ ।

ಏವಂ ಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಂತರಂ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ಅಧಿಕಶಂಕಾಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥೋ ದೃಶ್ಯತೇ- ನನು ಸುಖಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಸಂದೇಹಾಭಾವಸಾಮ್ಯೇ ಕಥಮಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಕಾಶ ಉಚ್ಯತೇ ಆತ್ಮಪ್ರಕಾಶೇನೈವಾನುಗತೇನ ತೇಷಾಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸಂಭವೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ। ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥೋಽಯಂ ಗ್ರಂಥಃ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅನುಕೂಲತರ್ಕ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೮॥

ಸಾಧನವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರಾಲಂಬನ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಾನುಮಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಔಪಚಾರಿಕೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾಮಿಲಿತಸಂಸ್ಕಾರಜತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದೋ ಗೌಣೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಪಲಬ್ಧಿಶಬ್ದೋಽನುಭವಮಾತ್ರಪರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ: ಕಿಮಿತಿ ಷಟ್ಪ್ರಮಾಣಜನಿತತ್ವೇನ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಏವಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಇತಿ ।

ತೇನ ಸಂದಿಗ್ಧವಸ್ತುಧರ್ಮ ಇತಿ ತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ॥೨೯॥೩೦॥

ನನು ಕಿಮನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಬೋಧನೇನೇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಬೋಧಿತವಿಪರೀತಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಬೋಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಂ ವದತಃ ಶೂನ್ಯವಾದಿನೋ ಮತೇ ನ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ ತನ್ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರತೀತವಸ್ತುಗತಂ ಯದ್ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ತದೇವ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಂ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯಾಣಾಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಚ ಗಮಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸದಸದಾದಿಪಕ್ಷೇತಿ ।

ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದ್ವಸ್ತುಭೂತೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ಸ ಧರ್ಮಃ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಸದಸತ್ತ್ವಾನುಭಯಾತ್ಮಕತ್ವಪಕ್ಷೇಷ್ವನ್ಯತಮಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ವಸ್ತುಭೂತೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ಸ ತು ವಸ್ತುತಃ ಸತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ । ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇ ಸತ್ತ್ವಾದಿಪಕ್ಷಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಶೂನ್ಯಮೇವ ಲಭ್ಯತ  ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ ।

ಅಸತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಕಿಂಚಿದಪಿ ವಸ್ತ್ವಸತ್ಯೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೧॥

ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಬೌದ್ಧವ್ಯಾಕರಣೇ ಪಶ್ಯನಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಸಾಧುತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಾಃ ತಥಾಪಿ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಪ್ರಯೋಗಸಿದ್ಧಸಕಲಸಾಧುಶಬ್ದಸಂಗ್ರಾಹಕಪಾಣಿನೀಯಾದ್ಯಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾದಸಾಧವಃ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ  ॥೩೨॥

ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ ॥ ೩೩ ॥

ಅಸ್ತೀತಿ ಕಾಯಂತ ಇತಿ ।

ಕೈಧಾತೋರಾದೇಚಉಪದೇಶ ಇತ್ಯಾತ್ವೇ ಕರ್ಮಣಿ ಘಞಿ ಆತೋ ಯುಗಿತಿ ಯುಗಾಗಮೇ ಚ ಸತಿ ಕಾಯ ಇತಿ ರೂಪಮ್ ।

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಯಾ ತಪ್ತಶಿಲಾರೋಹಣಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಭವಯಾ ಬಾಹ್ಯಯಾ ಚೇಷ್ಟಾರುಪಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಂತರವೃತ್ತಿರ್ಯತ್ನರೂಪಾ ಪರಕೀಯಾ ಸ್ವಯಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ನಾಪೂರ್ವಾನುಮಾನೇ ಲಿಂಗಂ ಭವೇದ್ ಅತೋ ಬಾಹ್ಯಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಊರ್ಧ್ವಗಮನಶೀಲೋ ಹೀತಿ ।

ಊರ್ಧ್ವಗಮನಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ । ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಿಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕಕರ್ಮಾಧೀನೇತಿ ಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಕೇಚಿತ್ತು- ಚಿರಕಾಲಶರೀರಾವಸ್ಥಿತಪ್ರಯುಕ್ತಬಂಧಮುಕ್ತಾವೂರ್ಧ್ವಗಮನಂ- ಮನ್ಯಂತೇ । ತೇ ಖಲ್ವೇವಮಾಹುಃ - ಬಂಧಮುಕ್ತಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯಥಾ ಪಂಜರಮುಕ್ತಶುಕಸ್ಯ ಯಥಾ ವಾ ವಾರಿನಿರ್ಭಿನ್ನಪರಿಣತೈರಂಡಬೀಜಸ್ಯ ಯಥಾ ವಾ ದೃಢಪಂಕಲಿಪ್ತಜಲನಿಮಜ್ಜನ-ಪ್ರಕ್ಷೀಣಪಂಕಲೇಪಶುಷ್ಕಾಲಾಬೂಫಲಸ್ಯ ಇಹ ತ್ವನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಬಂಧವಿಗಮಾತ್ಸತತೋರ್ಧ್ವಗಮನಮಿತಿ। ಆಸ್ರವಾದಿಷು ಪಂಚಸು ಅಂತಿಮದ್ವಯಂ ಫಲರೂಪಮ್ ಆದಿಮತ್ರಯಂ ತತ್ಸಾಧನಮ್ । ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸ್ರವಶಬ್ದೋಕ್ತೈಕವಿಧೇತಿ ಭೇದಃ ।bಆಸ್ರವಃ ಸ್ರೋತಸಾಂ ದ್ವಾರಂ ಸಂವೃಣೋತೀತಿ ಸಂವರಃ ।bಆಸ್ರವೋ ಭವಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ಸಂವರೋ ಮೋಕ್ಷಕಾರಣಮ್ ॥bಇತಿ ಜೈನೇಾಕ್ತಃ ಸಂವರಃ ಶಮದಮಾದಿರೂಪ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗುಪ್ತಿಸಮಿತ್ಯಾದಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕಾಯವಾಙ್ಮನೋನಿಗ್ರಹೋ ಗುಪ್ತಿಃ । ಭೂಮಿಗತಜಂತುಹಿಂಸಾಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರಹತೇ ಮಾರ್ಗೇ ಸಮ್ಯಗಾದಿತ್ಯರಶ್ಮಿಪ್ರಕಾಶಿತೇ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯ ಸಂಚರಣಂ ನಿಯತಾಹಾರವಿಷೇವಣಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಸಮಿತಿರಿತಿ ಜೈನೈಃ ಪರಿಭಾಷ್ಯತೇ ।

ಆಸ್ರಾವಯತಿ ಗಮಯತೀತಿ ।

ಆಸ್ರವತ್ಯನೇನ ಜೀವ ಇತ್ಯಣ್ಯಂತಾದಾಸ್ರವಶಬ್ದಃ । ಣ್ಯಂತಾಚ್ಚೇದಾಸ್ರಾವ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಬಂಧೋಷ್ಟವಿಧಮಿತಿ ।

ಆಸ್ರವಃ ಕರ್ಮಣಾ ಬಂಧೋ ನಿರ್ಜರಸ್ತದ್ವಿಮೋಚನಮಿತಿ ಜಿನದತ್ತೋಕ್ತೇ ಟೀಕಾಯಾಮನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ದರ್ಶಿತೇ ತು ಮತೇ ಬಂಧಃ ಕರ್ಮಾಪಾದಿತಾ ಜನ್ಮಪರಂಪರೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಆಸ್ರವೋಽಪೀತಿ ।

ಆಸ್ರವ ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಘಾತ್ಯದ್ಯಾತಿಕರ್ಮಾಣ್ಯಾಕರಗ್ರಂಥಯೋರ್ವಿವೇಚಿತಾನಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ವಿಧಾಂತರೇಣ ಸದ್ವಿವೇಕಮಾಹುಃ । ಜೈನಮತೇ ಜ್ಞಾನದರ್ಶನಸುಖವೀರ್ಯಗುಣಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಮಾವಿರ್ಭವಿಷ್ಯತಾಂ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಘಾತಕಾನಿ ಪ್ರವಾಹಾನಾದೀನಿ ಪಾಪರೂಪಾಣಿ ಚತ್ವಾರಿ ಘಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ । ಶರೀರಸಂಸ್ಥಾನತದಭಿಮಾನತಾ-ಸ್ಥಿತಿತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಮುಖಾದಿನಿರ್ಮಿತಾನಿ ಚತ್ವಾರ್ಯಘಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ ಪುಣ್ಯಮಿಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ಪುಣ್ಯರೂಪಾಣೀತಿ।

ನಾಮಿಕಾದ್ವೇದನೀಯಸ್ಯ ಭೇದಮಾಹ-

ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಬೀಜಸ್ಯೇತಿ ।

ಕಾಯತೀತಿ ।

ಆಯುಃ ಕಾಯತೀತ್ಯರ್ಥೇ ಕೈಧಾತೋರಾತ್ವೇ ಆತೋಽನುಪಸರ್ಗೇ ಕ ಇತಿ ಕಪ್ರತ್ಯಯೇ ಆತೋ ಲೋಪ ಇಟಿ ಚೇತ್ಯಾಕಾರಲಾಪೇ ಸತಿ ಗೋದ ಇತಿವದಾಯುಷ್ಕಮಿತಿ ರೂಪಮ್ ।

ಯುಗಪತ್ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಯುಗಪದಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಯೋರಿತಿ ।

ತತ್ರಾಶಕ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ-

ವಾಚಃ ಕ್ರಮವೃತ್ತಿತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆದ್ಯಾಽವಾಚ್ಯವಿವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಸಾರ್ಧಶ್ಲೋಕೇ ಕಥಮಾದ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವತದುಭಯಸಮುಚ್ಚಯಾನಾಮವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ।

ನಹ್ಯತ್ರ ಚತುರ್ಥಭಂಗ ಇವಾಽಶಕ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷ್ವಪ್ಯಂತ್ಯೇನ ಸಹ ಯುಗಪದಾದ್ಯೇನ ಸಹ ಯುಗಪದೇಕೈಕೇನ ಸಹ ಯುಗಪದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣಾಶಕ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ-

ಆದ್ಯೋಽಸ್ತಿತ್ವಭಂಗೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪಂಚಮಾದಿಭಂಗಾನಾಂ ಚತುರ್ಥಭಂಗಾತ್ ಫಲತೋ ಭೇದಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅಥ ವೇತಿ ।

ತೇಷ್ವೇವ ಪಕ್ಷೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸತ್ತ್ವೈಕಾಂತಪಕ್ಷಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯಭಿಮತಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಃ । ಅಸತ್ತ್ವೇಕಾಂತಪಕ್ಷಃ ಶೂನ್ಯವಾದ್ಯಭಿಮತೋಽಸದ್ವಾದಃ । ಕ್ರಮೇಣ ಸದಸತ್ತ್ವಪಕ್ಷೋ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯಭಿಮತೋ ಘಟಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸತಾಂ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಮಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಾದಃ । ಏತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷೇಷು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾ ಉತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಯೇ ತತ್ತದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೈಕಾಂತ್ಯವಾದಾಃ ತೇಷಾಂ ಭಂಗಾಃ ಪಂಚಮಷಷ್ಠಸಪ್ತಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಸ್ತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅಸ್ತೀತಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕಾಲತ್ರಯಾಽನವಮರ್ಶಿವಿಧೇಯತ್ವಮ್ । ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಕಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಯುಗಪದ್ಬೋಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ  ॥೩೩॥೩೪॥೩೫॥೩೬॥

ಪತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ॥ ೩೭ ॥ ನಕುಲೀಶಪಾಶುಪತಾ ಮನ್ಯಂತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಗವಿಧಿದುಃಖಾಂತಾಃ ಪಂಚ ಪದಾರ್ಥಾಃ  ಪಶುಪಾಶವಿಮೋಕ್ಷಾಯ ಬೋದ್ಧವ್ಯಾಃ । ತತ್ರ- ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚತತ್ತ್ವಾನಿ ರೂಪಾದಯಃ ಪಂಚ ಗುಣಾಶ್ಚೇತಿ ದಶವಿಧಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಹಂಕಾರರೂಪಾಣಿ ತ್ರೀಣ್ಯಂತಃಕರಣಾನೀತಿ ತ್ರಯೋದಶವಿಧಾನಿ । ಧ್ಯಾನಾದಿರೂಪೋ ಯೋಗಃ । ಧರ್ಮಾರ್ಥವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧಿಃ । ಸ ವ್ರತದ್ವಾರರೂಪೇಣ ದ್ವಿವಿಧಃ । ಭಸ್ಮಸ್ನಾನಭಸ್ಮಶಯನೋಪಹಾರಾದಿ ವ್ರತಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ । ಉಪಹಾರಃ ಷಡ್ವಿಧ: । ಹಸಿತಗೀತನೃತ್ತಹುಡುಕ್ಕಾರನಮಸ್ಕಾರಜಪಭೇದೇನ । ತತ್ರ ಹಸಿತಮಟ್ಟಹಾಸಃ । ಗೀತಂ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಕಾರೇಣ । ಹುಡುಕ್ಕಾರೋ ಜಿಹ್ವಾತಾಲುಸಂಯೋಗಾನ್ನಿಷ್ಪಾದ್ಯಮಾನೋ ವೃಷಭನಾದಸದೃಶೋ ನಾದಃ । ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಾ ನ ಭವಂತಿ ತತ್ರ ಚತ್ವಾರ್ಯೇತಾನಿ ನಿಗೂಢಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಾನಿ । ಜಪನಮಸ್ಕಾರೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ದ್ವಾರಾಣಿ ಕಾಯನಸ್ಪಂದನಮಂದಯಾನಶೃಂಗಾರಣಾತತ್ಕಾರಣ-ತದ್ಭಾಷಣಭೇದೇನ ಷಡ್ವಿಧಾನಿ । ಅಸುಪ್ತಸ್ಯೈವ ಸುಪ್ತಲಿಂಗಪ್ರದರ್ಶನಂ ಕಾಯನಮ್ । ವಾತವ್ಯಾಧ್ಯಭಿಭೂತಸ್ಯೇವ ಶರೀರಾವಯವಾನಾಂ ಕಂಪನಂ ಸ್ಪಂದನಮ್ । ಉಪಹತಪಾದೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇವ ಗಮನಂ ಮಂದಯಾನಮ್ । ರೂಪಯೌವನಸಂಪನ್ನಾಂ ಕಾಮಿನೀಮವಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಕಾಮುಕಮಿವ ಯೈರ್ವಿಲಾಸೈಃ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ ತದ್ವದಾಚರಣಂ ಶೃಂಗಾರಣಾ । ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವಿವೇಕವಿಕಲಸ್ಯೇವ ಲೋಕನಿಂದಿತಕರ್ಮಕರಣಮಪಿ ತತ್ಕಾರಣಮ್ । ವ್ಯಾಹತಾಪಾರ್ಥಕಾದಿಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಮಪಿ ತದ್ಭಾಷಣಮ್ । ದುಃಖಾಂತೋ ದ್ವಿವಿಧಃ - ಅನಾತ್ಮಕಃ ಸಾತ್ಮಕಶ್ಚ । ಅನಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಮತ್ಯಂತೋಚ್ಛೇದಃ । ಸಾತ್ಮಕಸ್ತು ದೃಕ್ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಬಲಲಕ್ಷಗಮೈಶ್ವರ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರೇಕಾಪಿ ವಿಷಯಭೇದಾತ್ಪಂಚಧೋಪಚರ್ಯತೇ । ದರ್ಶನಂ ಶ್ರವಣಂ ಮನನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚೇತಿ । ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಶೇಷಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಪಾರ್ಶನಾದಿವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶನಮ್ । ಅಶೇಷಶಬ್ದವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರವಣಮ್ । ನಿರವಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮನನಮ್ । ಗ್ರಂಥತೋಽರ್ಥತಶ್ಚಾಸಂದಿಗ್ಧಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರೇಕಾಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧೋಪಚರ್ಯತೇ । ಮನೋಜವತ್ವಂ ಕಾಮರೂಪಿತ್ವಂ ವಿಕರಣಧರ್ಮಿತ್ವಂ ಚೇತಿ । ನಿರತಿಶಯಶೀಘ್ರಗಾಮಿತ್ವಂ ಮನೋಜವತ್ವಮ್ । ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೈವಾನಂತಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ಕಾಮರೂಪಿತ್ವಮ್ । ಉಪಸಂಹೃತಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯಶಾಲಿತ್ವಂ ವಿಕರಣಧರ್ಮಿತ್ವಮ್ । ಪಶುಪತಿಸ್ತು ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪಶೂನಾಂ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೈವ ಫಲಪ್ರದಃ । ನಿರತಿಶಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶಾಲಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಕರ್ಮವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ಈಶ್ವರೇಚ್ಛಾನುಗೃಹೀತಕರ್ಮಣಃ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್, ತದನನುಗೃಹೀತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಪರ್ಜನ್ಯಾನನುಗೃಹೀತಕೃಷಿಕರ್ಮಣ ಇವ ನೈಷ್ಫಲ್ಯೇಽಪಿ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ ತದನುಗ್ರಹಸಂಭಾವನಯಾ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ। ಏವಂ ಪಾಶುಪತಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾದೀನಾಂ ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಮತಮಿಹ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ ।

ಸ್ವಗುಣಾಽಪ್ರಖ್ಯಾಪನೇನೇತಿ ।

ತದಪ್ರಖ್ಯಾಪನಂ ಕಾಯನಸ್ಪಂದನಾದಿಭಿಃ ।

ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ತತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಾನುಸಾರೇಣ ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತಥಾಪಿ ಪರಾಭಿಮತಾಽನೀಶ್ವರಾನುಮಾನಾನಿ ಸ್ವಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿರಾಕರ್ತುಕಾಮಸ್ತದರ್ಥಂ ತತ್ರೇತ್ಯೇತತ್ತು ಈಶ್ವರಪರಾಮರ್ಶೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ನನು- ಘಟಾದಿಷ್ವಪಿ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ನಾಮ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವೋ ನ ಭವತಿ ಯೇನಾತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ವಾ ತಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರವರ್ತೇತ ಕಿಂತು ಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾವೇವ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೌ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಸಂಸರ್ಗಮಾರೋಪ್ಯ ಯಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರಿದಮಿಹ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಃ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾರೋಪ್ಯ ಯಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರಿದಮಿದಂ ನ ಭವತೀತಿ ಸಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯೇವ ಪರಾಭಿಮತಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಭೇದಃ । ಅತೋ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಾಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ- ನೇತ್ಥಂ ವಿಕಲ್ಪಪರಂಪರಾ ಪ್ರವರ್ತತಇತಿ- ಚೇನ್ನ  ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾರೋಪಪೂರ್ವಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಹಿ- ಭೂತಲೇ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಭೂತಲ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಘಟೇನ ನಾನ್ವಯಃ ಯೇನ ಭೂತಲೇ ಘಟಾರೋಪಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ಕಿಂತು ನಾಸ್ತೀತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಏವಂ ವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರತೀತಿರಪಿ ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೂತಲಾಧಿಕರಣಕಾಭಾವವಿಷಯಾ ನ ತು ಭೂತಲಾಧಿಕರಣಕೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ ವಿಶೇಷಿತಾಭಾವವಿಷಯಾ । ಏವಂ ಘಟಃ ಪಟೋ ನ ಭವತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ಘಟಃ ಪಟ ಇತಿ ಯತ್ತನ್ನೇತಿ ನಾನ್ವಯಃ ಯೇನಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾರೋಪಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ಕಿಂತು ಘಟ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನ ಭವತೀತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ ಯೋಽಯಂ ಘಟಃ ಸ ಪಟೋ ನ ಭವತೀತಿ। ಏವಂ ವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ತನ್ಮೂಲಭೂತಪ್ರತೀತಿರಪಿ ಘಟಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪಟಪ್ರತಿಯಾಗಿಕಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವವಿಷಯಾ ನ ತು ಘಟತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ ವಿಶೇಷಿತಾಭಾವವಿಷಯಾ । ಏವಂ ಸತ್ಯೇತ್ರ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾಽಧಿಕರಣೇನ ಚಾಭಾವೋ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಪರಮತಮರ್ಯಾದಾಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಕಿಂ ಚ ಯದಿ ಘಟಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಃ ತದಾ ಘಟಾಪಸರಣಾನಂತರಂ ಭೂತಲೇ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿರ್ನಿರಾಲಂಬನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಕದಾಚಿತ್ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ ನಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ತದಾನೀಂ ಸತಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಧ್ವಂಸೌ ಸಂಭವತಃ ನಾಪ್ಯುತ್ಪಾದವಿನಾಶ್ಯಭಾವಾಂತರಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ವಿಕಲ್ಪಮಾನಂ ಘಟಸಂಯೋಗನಾಶೋ-ತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುನರ್ಘಟಸಂಯೋಜನಕಾಲೇ ನಶ್ಯತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯೇನ ಘಟಾಪಸರಣಘಟಸಂಯೋಜನಮಧ್ಯವರ್ತಿನಾ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾ-ಭಾವಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಪ್ರತೀತಿನಿರ್ವಾಹೇ ಕಿಂ ಸಾಮಯಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಕಲ್ಪನಯಾ । ಅತೋ ಘಟಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಯಗೋಕಾಭಾವೋ ಘಟಸಂಸರ್ಗಾಭಾವ: ಘಟಪಟಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾ-ಭಾವೋಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯೇವ ವಿಭಾಗೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಂ ವಿಕಲ್ಪಪರಂಪರಾ ಕೃತಾ ।

ಅಥ ವೇತಿ ।

ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥ ತತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ವಾರಸಿಕೋಽರ್ಥಸ್ತ್ಯಕ್ತಸ್ತಂ ಪರಿಗೃಹ್ಮೋತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ತದ್ವಿಷಯತಯಾ ಯೋಜ್ಯತೇ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತಸ್ಮಾದನೇನಾಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇ ಯದೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಸ್ಥೀಯಮಾನಮಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಬಾಧಾದಿತ್ಯೇತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಪರಂ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ-

ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತಿ ।

ವ್ಯಾಪ್ತೇರವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।

ಈಶ್ವರೋ ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದನಮಿತಿ ।

ಯೇನ ಚೇತನತ್ವಹೇತುನಾಽನುಮೀಯತೇ ತೇನೈವ ತಸ್ಯ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಮಪ್ಯನುಮಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಮೂಲಭೂತವ್ಯಾಪ್ತೇರನುಕೂಲತರ್ಕಸದ್ಭಾವಾ-ಽಸದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯುತ ರಾಗಾದ್ಯನುಮಾನ ಏವಾನುಕೂಲತರ್ಕಃ ಸಂಭವತಿ। ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ರಾಗಾದ್ಯುಪಾದಾನತಾಯಾಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಗೌರವಾದಿತ್ಯೇವಂರೂಪ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನಿರವದ್ಯತ್ವವಿಶೇಷವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ।

ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧವದನುಮಾನವಾದ್ಯಭಿಮತವಿಶೇಷಾಂತರವಿರುದ್ಧೋಽಪಿ ಹೇತುರ್ವಿರುದ್ಧಹೇತ್ವಾಭಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತತ್ರಾಪ್ಯಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಾಗಮಶ್ಚಿರಾತೀತಾನ್ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಾದ್ಯಾಗಾತ್ಸ್ವರ್ಗ ಇತಿ ಬೋಧಯೇತ್ ತರ್ಹಿ ತಥೈವಾನುಮನ್ಯೇಮಹಿ ನ ತ್ವಾಗಮಸ್ತಥಾ ಬೋಧಯತಿ ಕಿಂತು ಯಾಗಾತ್ಸ್ವರ್ಗ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಬೋಧಯತಿ ತನುವ್ಯಾಪಾರಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ತತ್ರ ಲೋಕಾನುಸಾರೇಣಾಽಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಂ ನತ್ವಿಹ ತಥಾ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನಿರವದ್ಯತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದೀಶ್ವರ ಇತಿ ಗ್ರಂಥೇ ಕಾರುಣ್ಯಪರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ವಾರಸ್ಯಮನುಸೃತ್ಯ ತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯದೋಷಪರಿಹಾರಶಂಕಾಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದರ್ಶಯತಿ-

ಅಥವೇತಿ ।

ಕರುಣಯೈವ ನ ಕರ್ಮಭಿರತೋ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರಯೋಜನೈರಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಯನೇನ ವಸತೀತಿವತ್ಫಲಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ತೃತೀಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪೂರ್ವಕರ್ಮ ಕಥಮೀಶ್ವರಾಪ್ರವರ್ತಿತಮೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತೀತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಣೋಽಪೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತಿತತ್ವಸ್ಯ ಪರೇಣೋಚ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಈಶ್ವರೇಣ ಪೂರ್ವಕರ್ಮ ತಾವದಿತಿ ।

ಏವಂ ಸತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಮನುಕ್ತ್ವೇತಿ ।

ಈಶ್ವರೇಣ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕುತ್ಸಿತಫಲಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾ-ನುಪಪತ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಮನುಕ್ತ್ವೈ ಪರಃ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಭಾವಸ್ಯಾನಾದಿತಾಮಾತ್ರಂ ಯದ್ಯವಲಂಬೇತ ತದಾನೀಮಂಧಪರಂಪರಾದೋಷಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ಪಾಠೇ ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋಕ್ತಾ ತದನುವಾದ: ।

ಅನುಪಪತ್ತಿಸಾಮ್ಯಾದಿತಿ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯಾದ್ಯತನಕರ್ಮಣಿ ಚ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಯಥಾ ಕೇನಚಿದಂಧೇನ ಸ ಪಟೋ ರಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕುತ ಇದಂ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಪರಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ ಯದ್ಯನ್ಯಮಂಧಂ ತದುಪದೇಷ್ಟಾರಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ಸೋಽಪ್ಯನುಯುಕ್ತೋಽನ್ಯಮಂಧಂ ಸೋಽಪ್ಯಪರಮಂಧಂ ನ ಕಂಚಿದಪಿ ಸ್ವೋಪದೇಷ್ಟಾರಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಮಂತಂ ಬ್ರೂಯಾದ್ ಅನಯಾಂಧಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪಟರಕ್ತಿಮಾ ಯಥೈವಾಽಪ್ರಾಮಾಣಿಕಃ ಏವಮಿಯಮಪಿ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತ್ತಕಭಾವಪರಂಪರೋಕ್ತಾನುಪಪತ್ತಿ-ಧೂನನಕ್ಷಮಚಕ್ಷುಷ್ಮತ್ಸ್ಥಾನೀಯಶ್ರುತಿಮೂಲಾ ಯದಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಭಾವೋ ನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರತ್ರಯಮಿತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮ್ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಬಹುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಪುರುಷಾನ್ ಜಾತ್ಯೈಕೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ತಥಾಪಿ ಪ್ರವಾಹನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯದಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಂತವತ್ತ್ವಮನುಮೀಯತೇ ತದಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿರ್ನ ನಿವಾರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ತಚ್ಛೂನ್ಯತಾಯಾಮೀಶ್ವರಃ ಕಿಮಧಿತಿಷ್ಠೇತ್ಕಿಂವಿಷಯೇ ವಾಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತದೂಷಣಮಲಗ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ವಿದ್ವತ್ಸು ಮುಚ್ಯಮಾನೇಷು ಸರ್ವದಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಲೋಕೇ ಜೀವಾನಾಮನಂತತ್ವಾದಶೂನ್ಯತೇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾಽಶೂನ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹೋಪಪತ್ತಿಃ । ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಕುಸೂಲನಿಹಿತಬೀಜವದೇತಾವಂತ ಏವೇತಿ ಪುರುಷಾಣಾಮಿಯತ್ತಾರೂಪ-ಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಾನುಮಾನೇ ತು ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತೌ ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಣಂ ಲಗ್ನಂ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾನುಮಾನಮಾದೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ- ಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಾದೇವಾಂತ-ವತ್ತ್ವಮನುಮೇಯಂ ಚೇದಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಾತ್ಯೈಕೀಕೃತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಚ ತ್ರಿತ್ವಸಂಖ್ಯಯಾಽಂತವತ್ತ್ವಮನುಮೀಯತಾಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿಗತಯೈಕತ್ವಸಂಖ್ಯಯಾ ವಾ ತದನುಮೀಯತಾಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ-ನಿರಸ್ತಾ ತಾವತಾ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತಾಯಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಧಿಷ್ಠೇಯಾಭಾವದೂಷಣಾವಕಾಶಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿಯಂತ ಏವೇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಮೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನಂತಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪ್ಯನಾದ್ಯತೀತಕಲ್ಪಪ್ರವಾಹೇ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಾ ಅತೀತಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಕಸ್ಯ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನಮೀಶ್ವರೋಽಧಿತಿಷ್ಠೇತ್ ಕಿಂವಿಷಯಾ ವಾಽಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಸ್ಯಾದ್ ಇದಾನೀಂ ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಾಲಾಭಾದಿತಿ ದೂಷಣಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿಯತ್ತಾರೂಪಸಂಖ್ಯಾ-ವಿಶೇಷಾನುಮಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ನನು ಯದ್ಯತೀತೇಷು ಕಲ್ಪೇಷು ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವರೂಪ-ಮಾನಂತ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ ತದಾ ತತ್ರೈವ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಯದಿ ನೇಷ್ಯತೇ ತದಾ ಜೀವಾನಾಮಿಯತ್ತಾರೂಪಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯತೀತಕಲ್ಪಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಧಿಕಸಂಖ್ಯಾವಂತಸ್ತ ಇತೀದಾನೀಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಸಂಸಾರಿಣಾಮನುವೃತ್ತೇಸ್ತದ್ಭೋಗಾರ್ಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಗ್ರೇ ಕದಾಚಿತ್ತದುಭಯಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇದಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ತತ್ರಾನುಭವವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ। ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಚ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿವಾದಿಭಿರಗ್ರೇ ತಥಾಭಾವಃ । ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಪ್ಯಂತವತ್ತ್ವಮಾನುಮಾನಿಕೇಶ್ವರವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಪಾದಿತಂ ಕೇನ ಹೇತುನಾ ಸರ್ವೇಷು ಪುರುಷೇಷ್ವಪ್ಯತೀತೇಷು ಪ್ರಧಾನೇಶ್ವರಯೋರವಸ್ಥಿತಿಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇದಂ ದೂಷಣಮುಚ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತಮಿದಂ ದೂಷಣಮಿತಿ- ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಸಂಖ್ಯಾವನ್ವೇನ ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಪುರುಷಾಣಾಮಿಯತ್ತಾನುಮಾನೇ ಸರ್ವೈಃ ಪುರುಷೈರನುಭಾವ್ಯಾನಿ ಯಾವಂತಿ ದುಃಖಾನಿ ತೇಷಾಮಪಿ ಇಯತ್ತಾ ಹೇತುಸಾಮ್ಯಾತ್ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸಾ ಚೇಯತ್ತಾ ಏಕಾದ್ಯಷ್ಟಾದಶಸ್ಥಾನಗತಪರಾರ್ದ್ಧಮಧ್ಯ ಏವ ಕಿಂಚಿತ್ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಮಾದಾಯ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ। ತತಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಪಿ ಪುರುಷೈರನಾದಿಕಾಲಪ್ರವಾಹಪ್ರವೃತ್ತೇತರಶರೀರೇಷು ಪ್ರತಿಶರೀರಮಸ್ಮದಾದ್ಯನಿರ್ಧಾರ್ಯಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾಣಿ ದುಃಖ್ಯಾನ್ಯನುಭೂಯಂತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಕಾಲೇನ ಸರ್ವಪುರುಷಗತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ದುಃಖಾನಾಮುಚ್ಛೇದೋಽವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯತೋ ವಿನೈವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಪುರುಷೇಷು ಸ್ವರೂಪತಃ ಸ್ಥಿತೇಷ್ವಪೀದಾನೀಂ ಸ್ಥಿತೇನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನೇನ ತೇಷಾಂ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ನ ಪ್ರವರ್ತನೀಯಮ್ । ನಾಪೀಶ್ವರೇಣ ತದಧಿಷ್ಠೇಯಂ ನಾಪಿ ಸೃಜ್ಯಂ ವಸ್ತು ಕಿಂಚಿತ್ತೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಮಸ್ತೀತಿ ದೂಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯದಿ ತು ದ್ರವ್ಯತ್ವಹೇತುನೈವ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾನುಮಾನಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ದುಃಖಾನಾಮಾನಂತ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ತದಾ ಪ್ರತಿಪುರುಷವರ್ತಿನಾಂ ದುಃಖಾನಾಮಿಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕ್ರಮೇಣ ಭುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಮಾಷರಾಶಿನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಯಮೇವ ಕ್ಷಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮುಕ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೈಕಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಃ । ಪ್ರತಿಪುರುಷವರ್ತಿನಾಮಪಿ ದುಃಖಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ ಬಹೂನಿ ಶರೀರಾಣಿ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಭೋಗೇನ ನಾಶ್ಯತಯಾ ಪರಾಭ್ಯುಪಗತಾನಾಂ ದುಃಖಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಕದಾಪಿ ಕ್ಷಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತ್ಯಮಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ದೂಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಸಪ್ತಮೀ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥೇತಿ ।

ಕ್ಙಿತಿ ಚೇತಿಸೂತ್ರವದ್ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ ಜ್ಞಾಪಕಹೇತುಪರ್ಯವಸಿತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಘಟಸ್ಯ ಕುಲಾಲವಜ್ಜಗತೋಪಿ ಕೇನ ಚಿತ್ಕರ್ತ್ರಾ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ಈಶ್ವರಾನುಮಾನೇ ಸ ಕರ್ತಾ ಕುಲಾಲವದೇವ ರಾಗಾದಿಮಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಕುಲಾಲೋ ಮೃದಾದಿಕಮಿವ ಸ್ವಸಂಯುಕ್ತಮೇವಾಧಿತಿಷ್ಠೇದ್ರೂಪಾದಿಮದೇವಾಧಿತಿಷ್ಠೇತ್ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಪರ್ಶನಾದಿವದ್ ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಪ್ಯ-ಧಿಷ್ಠಾನೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನವದೇವ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃಭೋಗಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ ಕುಲಾಲವದೇವ ಚ ಜಗತ್ಕರ್ತಾ ಶರೀರೀ ಸ್ಯಾತ್ ಶರೀರಿತ್ವೇ ಚ ಭೋಗಾದಿಮಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಶ್ಚ ಸಂಖ್ಯಾವತ್ತ್ವಾತ್ಪರಿಮಾಣವತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾಂತವಂತಃ ಸ್ಯುಃ ಪುರುಷಾಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿಭಿಃ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷವಂತಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯನುಮಾನಾನಿ ಸಾಮ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ಪರ್ವತೋ ಮಹಾನಸವದ್ವಹ್ನಿಮಾಂಶ್ಚೇತ್ತದ್ವದೇವ ವ್ಯಂಜನವಾನಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ತುಲ್ಯಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಈದೃಶೇನಾಸಾರತರೇಣಾಪ್ಯನುಮಾನಜಾತೇನ ದೂಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದತ್ಯಂತತುಚ್ಛಃ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ತದುಪನ್ಯಾಸಃ । ನ ಹ್ಯಸ್ಮಾದನುಮಾನಜಾತಾತ್ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕರ್ತೃಕಾರಕಸಾಧ್ಯ-ಮಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ ಘಟಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಾಯಾಂ ಕರ್ತೃಜನ್ಯತಾಯಾಂ ಲಾಘವಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವ-ಮೇವಾವಚ್ಛೇಕಂ ನ ತು ಘಟತ್ವಾದಿಕಮನನುಗಮಾದಿತಿ ತರ್ಕೇಣ ದಾರ್ಢ್ಯಾಪಾದನೇ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಂ ದಾನಾದಿವತ್ಸಂಪ್ರದಾನಜನ್ಯಂ ಪರ್ಣಪತನಾದಿವದಪಾದಾನಜನ್ಯಮಿತಿ ಸಂಪ್ರದಾನಾದಿಜನ್ಯತಾಯಾಮಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಮೇವಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಲಾಘವಾನ್ನ ತು ದಾನತ್ವಾದಿಕಮನನುಗಮಾದಿತಿ ತರ್ಕದೃಢೀಕೃತಾನುಮಾನೈ-ರಂಕುರಾದಿಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ತೃಕಾರಕವತ್ಸಂಪ್ರದಾನಾಪಾದಾನಕಾರಕಯೇಾರಪಿ ಅತೀಂದ್ರಿಯಯೋಃ ಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾ-ದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸಾಂಖ್ಯಾಧಿಕರಣೇ ಕಾರಣಾನಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ನ ಜನಯಂತೀತ್ಯಾನುಮಾನಿಕೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಂಗೀಕೃತಾ ಇಹ ಕಥಂ ತದ್ದೂಷಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ ನೈಷ ದೋಷ: ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೃದ್ಘಟಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಂ ಕಾರ್ಯಾನುಸಾರಿಣಾ ಕಾರಣೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಮವಲಂಬ್ಯ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಥಾಭೂತಂ ಕಾರಣಮನುಮಿಮಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನೈವಾಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಚೇತನೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಪಿ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ನಿರೀಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮುಕ್ತಂ ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಮೀಶ್ವರಾನುಮಾನಮನವದ್ಯಮಿತಿ ತೇನ ನೇಶ್ವರ: ಪ್ರಸಾಧಿತಃ ॥

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ॥ ೪೨ ॥ ವಿಷ್ಣುಭಾಗವತಾ ಮನ್ಯಂತೇ - ಭಗವಾನ್ ನಾರಾಯಣಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ವಾಸುದೇವಾದಿ-ಚತುರ್ವ್ಯೂಹಾತ್ಮನಾಽವತಿಷ್ಠತೇ ತತ್ರ ವಾಸುದೇವ: ಪರಿಪೂರ್ಣಷಾಡ್ಗುಣ್ಯಶಾಲೀ ಷಡ್ಗುಣಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಬಲೈಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯತೇಜಾಂಸಿ ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಸಕಲಪ್ರಪಂಚಾಹಂಭಾವೋಲ್ಲೇಖಿತಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಸಕಲವಸ್ತುಗೋಚರಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿಭಾವಃ ಶಕ್ತಿಃ । ಜಗತ್ಸೃಜತೋಽಸ್ಯ ಶ್ರಮಾಭಾವಸ್ತಿಲಕಾಲಕವದಪ್ರಯತ್ನೇನ ಸ್ವಸೃಷ್ಟಸಕಲಜಗದ್ಭರಣಂ ಚ ಬಲಮ್ । ಅಪ್ರತಿಹತೇಚ್ಛತ್ವಮೈಶ್ವರ್ಯಮ್ । ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪಯಸೋ ದಧಿಭಾವೇನೇವ ವಿಕಾರವಿರಹೋ ವೀರ್ಯಮ್ । ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟೌ ಸಹಕಾರ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಪರಾಭಿಭವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ ತೇಜಃ । ತತೋ ಜ್ಞಾನಬಲೋನ್ಮೇಷೇಣ ಸಂಕರ್ಷಣಸ್ತತೋ ವೀರ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೋನ್ಮೇಷೇಣ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಸ್ತತಃ ಶಕ್ತಿತೇಜಃ ಸಮುನ್ಮೇಷೇಣ ಅನಿರುದ್ಧೋ ಜಾಯತೇ ಸಂಕರ್ಷಣಾದಯಶ್ಚ ಜೀವಮನೋಹಂಕಾರರೂಪಾ ಇತಿ ತನ್ಮತಮ್ । ತನ್ನಿರಾಸಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನ ಸಂಗತಿಮಾಹ-

ಅಧಿಷ್ಠಾತೈವೇತಿ ।

ನನು ಕಾಪಿಲಪಾತಂಜಲಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರಸನಾನಂತರಂ ಕರ್ತೃಗೌರವೇಣ ವಿಶೇಷೇಣ ಪಾಂಚರಾತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರಸನಂ ಪೂರ್ವಪಾದಏವ ಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿವಶಾದಿತಿ ।

ನನು ಯದಿ ಪಾಂಚರಾತ್ರಂ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಾ ಕೃತಿರ್ನಿಃಶ್ವಸಿತಕಲ್ಪಾ ಶ್ರುತಿರಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಾ ತರ್ಹಿ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್ । ಅಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಘುಣಾಕ್ಷರನ್ಯಾಯೇನ ಕ್ವಚಿದ್ಭವದಪಿ ನ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಂ ಭವೇತ್ ।

ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಾ ಕೃತಿಸ್ತು ಮೂಲದಾರ್ಢ್ಯಾತ್ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಯಾವದ್ಧೀತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ- ಭಗವತೋ ಬುದ್ಧಿರತ್ರ ವಿಷ್ಣುಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಮೂಲಬುದ್ಧಿವತ್ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಉತ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರೂಪಾ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಾಣಾಮಿವ ಪಾಂಚರಾತ್ರಸ್ಮೃತೇರಪಿ ವೇದಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಭಗವತಃ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ವೇದಾದವಗತಮಿತಿ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಪಾಂಚರಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಅಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ವಕ್ತೃದೋಷರಾಹಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮವಿಚಲಂ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ತು ವಕ್ತೃದೋಷಸಂಭಾವನಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ತಥಾ ಸ್ಥಿರಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವೇದಾವಗತಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪಿ ವೇದವಿರೋಧದರ್ಶನೇ ಸತಿ ಬುದ್ಧದೇಶನಾವತ್ತದಂಶೇ ವ್ಯಾಮೇಾಹಕತ್ವಶಂಕಾ ನಾಪೈತಿ ಸಾಪಿ ಶಂಕಾ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಉಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೇ ಗೌಣತ್ವಕಲ್ಪನಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ। ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ಪಾಂಚರಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ - ಏಕಾಯನಶಾಖಾಮೂಲಕಂ ಪಾಂಚರಾತ್ರಮಿತಿ ವೇದಮೂಲತ್ವೇನೈವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಏಕಾಯನಶಾಖಾಮೂಲತ್ವಂ ಚ ಪಾಂಚರಾತ್ರ ಏವೋಕ್ತಂ ಸಂಕರ್ಷಣಾದಯಸ್ತು ನ ಜೀವಮನೋಹಂಕಾರಾಃ ಕಿಂತು ತದಭಿಮಾನಿನೋ ಭಗವದ್ವ್ಯೂಹಾಃ ತೇಷಾಂ ಚ ಜನನಮೈಚ್ಛಿಕಪ್ರಾದುರ್ಭಾವರೂಪಮ್ ಅತೋ ನ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಾದ್ವೇದವಿರೋಧಃ । ನ ಚ- ತಥಾಪಿ ವೇದೇಷು ಯೇ ಗರ್ಭಾಧಾನಾದಯಃ ಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಾಃ ತದ್ವಿಪರೀತಾಸ್ತೇ ಪಾಂಚರಾತ್ರೇ ವಿಹಿತಾ ಇತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ- ಶಂಕನೀಯಮ್ ತೇಷಾಮಪ್ಯೇಕಾಯನಶಾಖಾಯಾಮಾಮ್ನಾನಾಚ್ಛಾಖಾ-ಭೇದೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಕ್ರಾರಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ತದನುಷ್ಠಾತೄಣಾಮಪಿ ನ ವೈಕಲ್ಯಮ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಸ್ವಸ್ವಶಾಖೇಾಕ್ತಪ್ರಕಾರಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಮೇವ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಂಥೇಷು ಕಂಠರವೇಣೋಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಗರ್ಭಾಧಾನಾದಿದಾಹಾಂತಸಂಸ್ಕಾರಾಂತರಾಽಸೇವಿನಾಂ ಭಾಗವತಾನಾಮಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಪ್ಯಜ್ಞಾನ-ಮೇವಾಪರಾಧ್ಯತಿ ನ ಪುನರಾಯುಷ್ಮತೋ ದೋಷಃ । ಯತ ಏತೇ ವಂಶಪರಂಪರಯಾ ವಾಜಸನೇಯಿಶಾಖಾ-ಮಧೀಯಾನಾಃ ಕಾತ್ಯಾಯನಾದಿಗೃಹ್ಯೋಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣ ಗರ್ಭಾಧಾನಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ ಕುರ್ವತೇ ನಾತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯವಂತೇ । ಯೇ ಪುನಃ ಸಾವಿತ್ರ್ಯನುವಚನಪ್ರಭೃತಿತ್ರಯೀಧರ್ಮತ್ಯಾಗೇನೈಕಾಯನ-ಶ್ರುತಿವಿಹಿತಾನೇವ ಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ ಕುರ್ವತೇ ಸ್ವಶಾಖಾಗೃಹ್ಯೋಕ್ತಮರ್ಥಜಾತಮನುತಿಷ್ಠಂತಿ ನ ತೇ ಶಾಖಾಂತರೀಯಕರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯವಂತೇ । ಏವಂ ಚತುರ್ವ್ಯೂಹಂ ಭಗವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಪಾಂಚಕಾಲಿಕೇನಾಭಿಗಮನಾದಿಪಂಚಕೇನ ವಾರ್ಷಶತಿಕವ್ರತೇನ ಸಮಾರಾಧ್ಯ ಪುರುಷಃ ಕ್ಲೇಶೈರ್ಮುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಭಿಗಮನಂ ಪ್ರಾತರ್ಭಗವನ್ಮಂತ್ರಜಪಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಾದಿಕಮ್ । ತದನಂತರಂ ಪೂಜಾರ್ಥಂ ಪುಷ್ಪಾದಿಸಂಪಾದನಮುಪಾದಾನಮ್ । ತತಃ ಪೂಜನಮಿಜ್ಯಾ । ಅತೋ ಭಗವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತದನುಗುಣಪುರಾಣಾಗಮಶ್ರವಣಚಿಂತನಾದಿಕಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ । ತತಃ ಸಾಯಂಸಂಧ್ಯಾನಂತರಂ ಭಗವತಿ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ಯೋಗ ಇತಿ। ತೈಃ ಪಾಂಚರಾತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಮರ್ಥನವ್ಯಾಜೇನ ವಯಂ ಪಾಂಚರಾತ್ರಿಣ ಏಕಾಯನಶಾಖಿನ ಇತ್ಯಾದಿಮನ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯವೈಕಲ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ- ಯೇ ವಾಜಸನೇಯಿಶಾಖಾಮಧೀತ್ಯ ತಚ್ಛಾಖಾಗೃಹ್ಯೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರಾನನುತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇಷಾಂ ಶಾಖಾರಂಡತಯೈವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ಯೇ ತು ತ್ರಯೀವಿಹಿತಾನ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪಾಂಚರಾತ್ರವಿಹಿತಾನೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಾನನುತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇಷಾಂ ವೈದಿಕಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಽವೈದಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ನ ಹ್ಯೇಕಾಯನಶಾಖೇತಿ ಕಾಚನ ಶಾಖಾ ಕ್ವಚಿದಧೀಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಯೇನ ತನ್ಮೂಲತಯಾ ತೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ವೈದಿಕಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಖಿಲಶಾಖಾತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಚ ನ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲಮ್ । ಅತಸ್ತ್ರಯೀವಿಹಿತಸಂಸ್ಕಾರವಿಪರೀತ-ಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಾನಾಂಶೇ ವ್ಯಾಮೋಹಕತ್ವಂ ತ್ರಯೀಧರ್ಮಾಯೋಗ್ಯಾನಧಿಕೃತ್ಯ ತದ್ವಿಧಾನಮಿತಿ ವಾ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತ್ಯೇಷಾ ದಿಕ್ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತು ಮನೋದೀಪಿಕಾಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ।

ಆಗಮಸಿದ್ಧಾಂತದಿವ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತತಂತ್ರಾಂತರಸಿದ್ಧಾಂತರೂಪೇ ಚತುರ್ವಿಧೇ ಪಾಂಚರಾತ್ರೇ ಪರಸ್ಪರವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಮಾ ಭೂದ್ವೇದನಿಂದಕಪರಿಗ್ರಹವೈದಿಕಸಂಸ್ಕಾರವರ್ಜನಾಽವೈದಿಕ-ಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಾನಕ್ಷುದ್ರವಿದ್ಯಾಬಾಹುಲ್ಯಾದಿಭಿರ್ವೇದವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪಿ ಭೂಯಾನ್ । ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಭಾಷ್ಯಗತಾದಿಶಬ್ದಗೃಹೀತೋ ಬೋದ್ಧವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮವೈದಿಕತ್ವಾದೇವ ವೈದಿಕಾಪರಿಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಪಾಂಚರಾತ್ರಸ್ಯೋಕ್ತಂ ವೈಖಾನಸಶಾಸ್ತ್ರೇ –bಆಗ್ನೇಯಂ ಪಾಂಚರಾತ್ರಂ ತು ದೀಕ್ಷಾಯುಕ್ತಂ ಚ ತಾಂತ್ರಿಕಮ್ ।bಅವೈದಿಕತ್ವಾತ್ತತ್ತಂತ್ರಂ ತತೋ ವೈಖಾನಸೇನ ತು ॥bಸೌಮ್ಯೇನ ವೈದಿಕೇನೈವ ದೇವದೇವಂ ಸಮರ್ಚಯೇತ್ ॥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।bಅತ್ರ ನಹಿನಿಂದಾನ್ಯಾಯೇನ ವೈಖಾನಸಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಸಮಾಧಾನ-ಮಸಾಧು । ಅರ್ಥವಾದೇಽಪ್ಯವೈದಿಕತ್ವಹೇತೂಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ವೇದಾಽನಧಿಕೃತವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ-ನಿವಾರಣಾತ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಪರ್ವಚತುಷ್ಟಯಯುಕ್ತೇ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯೇ ದ್ವಯೇಾಃ ಪ್ರಣಯಂತೀತಿ ದ್ವಯೋಃ ಪರ್ವಣೇಾರಪೂರ್ವಾಗ್ನಿಪ್ರಣಯನಾಂತರವಿಧಾನಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇತೀತಿ ಗಮನಸಾಧನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದ-ಕಾರ್ಥವಾದವಶಾದೂರು ವಾ ಏತೌ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯದ್ವರುಣಪ್ರಘಾಸಃ ಸಾಕಮೇಧಶ್ಚೇತ್ಯೂರುಸಂಸ್ತುತವರುಣ-ಪ್ರಘಾಸಸಾಕಮೇಧಾಖ್ಯಪರ್ವದ್ವಯವಿಷಯತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸಿದ್ಧವದವೈದಿಕತ್ವಕೀರ್ತನಮೇವ ಪಾಂಚರಾತ್ರಸ್ಯ ಏಕಾಯನಶಾಖಾಮೂಲತ್ವಕಲ್ಪನಮಪಿ ತುಚ್ಛೀಕರೋತೀತ್ಯಲಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ ॥

ವಿಯದಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

॥ ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ ॥ ೧ ॥ ಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ-

ಇಹೇತಿ ।

ಭೂತವಿಷಯವಾಕ್ಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರ ಏವ ಪಾದಾರ್ಥಃ । ಭೋಕ್ತೃವಿಷಯವಾಕ್ಯವಿರೋಧ-ಪರಿಹಾರಸ್ತು ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾಗತ ಇತಿ ನಾರ್ಥಭೇದಾತ್ಪಾದಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ನನು ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಸಮಾಧಾನೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಧಾರಣಯಾ ಸಮನ್ವಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ತತ್ರ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾರ್ಥೋ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ ವಿಯದಾದಿಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧ-ಪ್ರಸಂಗಾಗತೋಽಯಮಿಹ ತತ್ಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ-

ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಮಿತಿ ।

ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನು ಕಾರಣವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಇವ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇಽಪಿ ಸಮಾಧಾನಂ ಕೃತಮೇವ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ, ೪ ಸೂ. ೧೪) ಷ್ವಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ । ತತ್ರ ಹಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಏಕಾಂ ಯೋಜನಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯೇಷು ವಿಗಾನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವೇ ವಿಗಾನಂ ನಾಸ್ತಿ। ಅಕಲ್ಪಿತಕಾರಣವಸ್ತುಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಕಲ್ಪಿತೇಷು ತಾತ್ಪರ್ಯಾಽ-ವಿಷಯೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ವಿಗಾನಂ ತು ನ ದೋಷ ಇತಿ ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈಕಂ ಸಮಾಧಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಯೋಜನಾಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಾರ್ಯವಿಗಾನಸ್ಯ ದೋಷತ್ವೇಽಪಿ ತದಿಹ ನಾಸ್ತಿ ದಂಡಚಕ್ರಾದಿಘೃತಪೂರ್ಣಾಂತಕಾರ್ಯಕರ್ತೃವಿಷಯಯಾವತ್ಕಾರ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಕತಿಪಯಕಾರ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾನುವಾದಕವಾಕ್ಯದ್ವಯವತ್ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಪರಂ ಸಮಾಧಾನಂ ಕೃತಂ ಕಿಮಧಿಕಮಿಹ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ಸಮಾಧಾನಮವಶಿಷ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಾವಾಕಾಶವಾಯೂಪಸಂಹಾರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಸಮಾಧಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಇಹ ತು ತದುಪಸಂಹಾರಮಪ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ತತ್ರ ಸಂಭಾವಿತಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ಸಮಾಧಾನಾಂತರಂ ಕರ್ತುಮಯಮಾರಂಭಃ ।

ಪರಪಕ್ಷೇಷು ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವವಚನವಿರೋಧ ಇವ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽಪಿ ನ ಸರ್ವೇಷು ಪರಪಕ್ಷೇಷು ನಿರಾಕರಣಹೇತುಃ ಬೌದ್ಧಾರ್ಹತಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣೇ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸ್ಯ ಹೇತುಕರಣಾಯೋಗಾತ್ ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಮಪಿ ಪಕ್ಷಾಃ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಽಸ್ಮಾಭಿರ್ನಿರಸ್ಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸನೀಯತ್ವೇ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕೋ ಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ವಿಯದಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಸೂತ್ರಮಾಚಾರ್ಯೈಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ನ ವಿಯದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮಸ್ತಿ ತ್ವಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭ್ರಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ನನು- ಕಿಮರ್ಥಂ ತತ್ರ ಭ್ರಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ತಥೈವಾಸ್ತು ಕೋ ದೋಷ: ಅನುತ್ಪತ್ತಿಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ಹ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶಂಕೇವೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ಭವತೀತಿ ಫಲಿತಮರ್ಥಮಾದಾಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಫಲಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾಯಾ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪಾದಸಂಗತಿಃ ಏವಂ ನ ವಿಯದಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತಾಯಾಮಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಕ್ಷಮ-ಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ನಾಶ್ರುತೌ ಕ್ಕಾಚಿತ್ಕತ್ವಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವವಿಕಲ್ಪಾವಕಾಶಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಸಂಭವಾದಿಹೇತುಬಲೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಯಶ್ರುತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತ್ವಾತ್ । ಇದಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಸೂತ್ರಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಹಿ ಮುಖ್ಯಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರಯಮೇವಾರ್ಥಃ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತ ಇತಿ- ಚೇತ್ ಸತ್ಯಮ್ ತಥಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿರಾಕರಣೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪಪ್ಯ ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನಃ ಪರಿಹಾರಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿರಾಕರಣೇನ ಪರಮಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರದರ್ಶನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇವಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಸಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅಪ್ರಸಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತೇನ ಫಲತಃ ಪ್ರಸಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಸಿದ್ಧ್ಯಂಗೀಕಾರೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಸಕ್ತೋ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಉತ್ಸೂತ್ರೋ ಮಾ ಭೂದ್ ।

ಆದ್ಯಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೩) ದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರತ್ರಯಮೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ ತನ್ಮತಂ ದೂಷಯಿತುಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-

ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।

ದೂಷಯತಿ-

ಕಿಮಶ್ರುತೇರಿತಿ ।

ಅತ್ರೇದಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್- ಕ್ವಾಚಿತ್ಕ ಏವಾಯಮಶ್ರುತೇರಿತಿ ಹೇತುಃ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮನ್ನೇನ ಶುಂಗೇನೇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕತತ್ತದವ್ಯವಹಿತಕಾರಣಾನುಮಾನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ವಿಯತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ತದುಪಸಂಹಾರಃ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯ ಏವ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ತಾವಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿರಶ್ರವಣಲಿಂಗವತೀ ಉಪಸಂಹಾರಮಪ್ಯಸಹಮಾನಾ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತ್ಯ-ಸಂಭವಾದ್ಯನುಗೃಹೀತಾ ತದುತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ನ ವಿಯದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ಯನುಗೃಹೀತಾ ತಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯಯಮರ್ಥೋಽಸ್ತಿ ತ್ವಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರದ್ವಯೇನ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ ಅಸಂಭವಾದಿಕಮೇವ ತ್ವನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನೋ ಮತಂ ಸೂತ್ರತ್ರಯೇಣೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ।

ಅಸ್ತಿ ತ್ವಿತ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಂ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧೇಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನ ಏವೇತಿ ।

ನನು ಅಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಿಪ್ರಾಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯ-ಪೇಕ್ಷಮೌಪಚಾರಿಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತ್ವಕಥನಮಿತಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟಯೋಜನಾ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮೇವೇದಮಸ್ತು ಏತತ್ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಂತರಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತದನಂತರಂ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಕಶ್ಚಿದಾಹೇತೀತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಾವತಾರಣಂ ಚ ಕೃತಂ ಟೀಕಾಯಾಮಪ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸಾನಏವ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನ್ಯೋ ನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತಃ । ಸತ್ಯಮ್ ಟೀಕಾಯಾಂ ನ ವಿದಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಂ ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೌ  ಸತ್ಯಾಮುತ್ಥಾನಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತೇ ಪ್ರವರ್ತಿತೇ ತದನಂತರಮೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಮಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಸೂತ್ರತ್ವೇನ ಬಹಿರ್ಭೂತೇ ಸತಿ ಕೇವಲೇನ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇಣ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಿ ಲಂಭಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹಿಃಷ್ಠ ಏವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತಿಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ನಿಗೂಢಸ್ವಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತೋ ಜಾತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಸೂತ್ರದ್ವಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಂತರಂ ಭಾಷ್ಯಾದಿಷು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಫುಟೀಕರಣಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥೫॥

ಸ್ಥಾಲಾದಿವಚನತ್ವಮಿತಿ ।

(ಸ್ಥಾಲಂ ಭೋಜನಪಾತ್ರಮ್) ।b ಸ್ಥಾಲಂಽಭೋಜನಪಾತ್ರೇ ಸ್ಯಾದುಖಾಯಾಂ ತು ಸಾ ಸ್ತ್ರಿಯಾಮ್ । bಸ್ಥಾಲೀ ನಾ ತು ಮಹಾದೇವ ಇತಿ ನೈಘಂಟುಕಾ ವಿದುಃ ॥

ಷಷ್ಠೀ ತೃತೀಯಾರ್ಥೇ ಇತಿ ।

ಪೂರಣಗುಣೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಪೂರಣಾರ್ಥಯೇಾಗೇ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸನಿಷೇಧಾಜ್ಜ್ಞಾಪಕಾತ್ ತೃತೀಯಾರ್ಥೇ ಷಷ್ಠೀ ।

ನ ಕೇವಲಂ ವಿರೋಧಾದಾಕಾಶಜನ್ಮಾಭಾವಕಲ್ಪನೇತಿ ।

ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಾವಾಕಾಶಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಭಾವೋ ನ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ಯದ್ ಇದಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾತ್ರಾನ್ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಯೇಾಗಾ-ಭಾವಾದಪೀತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನೂಪಯೋಗಾಭಾವೋ ನ ಚ ಶ್ರುತೇನ ತದಪಬಾಧನೇ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇ-ನೋಚ್ಯತೇ ತತಃ ಪೂರ್ವಸ್ತು ಲಭ್ಯಮಿತ್ಯಂತಗ್ರಂಥಃ ಸಂಸರ್ಗಃ ಶ್ರೌತಃ ಭೇದಸ್ತ್ವಾರ್ಥ ಇತಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಪುನರುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದನುವಾದಕತ್ವಮಾಹ-

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿರೋಧಾನುವಾದ ಏವೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನಾರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಯದುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥಿಕತ್ವೋಕ್ತಿಮುಖೇನಾನುವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯದ್ರಯಮನುಮೀಯತ ಇತಿ ।

ಶ್ರುತಕಲ್ಪಿತಾಭ್ಯಾಂ ತೇಜೋವಿಯತ್ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ವಿತ್ವಮನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಸಂಹಾರೋದಾಹರಣಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ಉಪಸಂಹಾರೇ ಉದಾಹರಣಾಂತರಂ ತದ್ವಾಯುಮಸೃಜತೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ತೇನ ಸಹ ತ್ರಿತ್ವಾದ್ಬಹುವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಯದುತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನೇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತಿತ್ಯುಕ್ತಾಂ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಮ-ಭ್ಯುಪಗಮಯ್ಯ ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಂ ವಿರುದ್ಧಂ ತು ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾದಿನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ತನ್ನಿರಾಕರಣೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಕ್ತವ್ಯಸ್ಯ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಸ್ಯ ಕಥನಮಿಹಾಸಂಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ತು ಅಪಿ ಚ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೋ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಪ್ರಸ್ತುತೇ ವಿಯತ್ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧನಿರಾಕರಣ ಏವ । ಪೂರ್ವಂ ಹಿ ಛಂದೋಗಶ್ರುತೇಃ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತ್ಯನುವರ್ತನಮರ್ಥತಃ ಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ಪದಾರ್ಥಬಾಧಾಯೋಗಾಚ್ಚ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಛಂದೋಗಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಯದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಪಿ ತದನುವರ್ತನಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಂ ಯದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ ತದಾ ಪ್ರಸ್ತುತಗ್ರಂಥೇನೈವೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ನ ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತನ್ಯಾಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಪರಾಧೀನಸತ್ತಾಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನ್ವೇವಂ- ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾವದೇವ ವಿಯತೋಽಪಿ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾರಾಹಿತ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ನ ಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತಿ- ಚೇತ್ ಮಾ ಸೈತ್ಸೀದಿತೋಽನುಮಾನಾತ್ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭೂತಶ್ರುತ್ಯಾ ಹಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಭಿಮತಾ । ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಸೂತ್ರಸೂಚಿತಮನುಮಾನಮ್ ಸಂಭೂತಶ್ರುತಿಗೌಣತ್ವಾ-ಪಾದಕಾಸಂಭವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ತಥೈವ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಸೂತ್ರಮವತಾರಿತಮ್ ಅಸಂಭವಶಂಕಾ ಚ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾದ್ಯಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವಾಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸಿದ್ಧಾ ನಿವರ್ತತಏವ ಅಧ್ಯಸ್ತರಜತಾದಿಷು ರಜತಾವಯವತತ್ಸಂಯೋಗಾದ್ಯಾರಂಭಕಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾದ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವನಿಯಮೇನ ನಿವೃತ್ತ್ಯನಂತರಕಾಲಇವೋತ್ಪತ್ತಿಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಪಿ ವಿಯತ್ಕೃತವಿಶೇಷಾಭಾವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಾನುಮಾನಾನಿ ತು ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾ-ದಿದೋಷಪರಾಹತಾನೀತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ । ಅವಿದ್ಯಾದಾವಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಜೀವೇಶ್ವರಾದ್ಯಂತರಸಂಗ್ರಹಃ ।

ನನು ಜೀವೇಶ್ವರೌ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸತ್ಯೌ ನ ಪರಾಧೀನಸತ್ತಾಕಾವಿತಿ ತಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಜೀವೇಶ್ವರಾದ್ಯಪೀತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ವೈರಾಜಾದ್ಯೈಶ್ವರರೂಪಾಂತರಸಂಗ್ರಹಃ । ವಿಭಾಗವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಂ ವಿನಾ ಸ್ವರುಪಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ತತ್ರ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕವಿಭಾಗರೂಪೋ ಹೇತುರಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಆತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಭಕ್ತತ್ವಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ-

ನನ್ವದ್ವೈತವಾದಿನ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮವಾದೇ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮವಾದೇ ಚಾತ್ಮನೋ ನಿರಾಕರಣಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಯದೇತದ್ಭಾಷ್ಯಂ ತತ್ರಾತ್ಮವಾದೇ ಚೇತ್ಯೇತದುಪಾದಾನವಾದೇ ಚೇತ್ಯೇತತ್ಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮವಾದೇ ಚೇತ್ಯೇತದನಂತರಮ್ ಉಪಾದಾನವಾದೇ ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಪದನಿರ್ದೇಶೇನ ಟೀಕಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವಚಿದಾತ್ಮತ್ವಾದೇವೋಪಾದಾನ-ತ್ವಾದೇವೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ಪಾಠ ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಚಾತ್ಮನೋ ನಿರಾಕರಣಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಪಾಠಮನುಸೃತ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ಟೀಕಾಯಾಮಾತ್ಮವಾದೇ ಚೇತಿ ಸ್ವಕೀಯಸ್ಯೈವ ಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಾದಾನವಾದೇ ಚೇತಿ ವಿವರಣಂ ತೇನ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಮಾತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಪದಮುಪಾದಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ಭವತಾಮಿತಿ ।

ನ್ಯಾಯಮತೇ ಕ್ಷೀರಮವಿನಷ್ಟಂ ನ ದಧ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಕಿಂ ತ್ವವಯವಸಂಯೋಗನಾಶಾತ್ ಕ್ಷೀರೇ ನಷ್ಟೇ ತದಾರಂಭಕಪರಮಾಣುಷು ರಸಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ದಧಿರುಪದ್ರವ್ಯಾಂತರಾರಂಭ ಇತಿ। ತಥೈವಾಕ್ಷಪಾದಸೂತ್ರಂ- ನ ಪಯಸಃ ಪರಿಣಾಮೋ ಗುಣಾಂತರಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾದ್ ವ್ಯೂಹಾಂತರಾದ್ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಂ ಪೂರ್ವದ್ರವ್ಯನಿವೃತ್ತೇರನುಮಾನಮಿತಿ। ದಧ್ಯವಿನಷ್ಟಸ್ಯ ಪಯಸಃ ಪರಿಣಾಮೋ ನ ಭವತಿ ತದ್ರಸವಿರುದ್ಧರಸಾಂತರಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಘಟಪಟಾದಿಷು ಸರ್ವತ್ರ ಕುತಶ್ಚಿದ್ ದ್ರವ್ಯಾದ್ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ವ್ಯೂಹಾಂತರಾದವಯವಸಂಯೋಗಾಂತರಾದಿತಿ ದೃಶ್ಯತೇ ತದೇತತ್ಪೂರ್ವದ್ರವ್ಯನಿವೃತ್ತೌ ಕ್ಷೀರವಿನಾಶಸ್ಯಾನು-ಮಾಪಕಂ ಕ್ಷೀರಾವಯವಾನಾಂ ಸಂಯೋಗಾಂತರಂ ಪೂರ್ವಸಂಯೋಗವಿನಾಶಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತಿ ತದ್ವಿನಾಶೇ ಚ ಕ್ಷೀರವಿನಾಶೋಽವಶ್ಯಂಭಾವೀ ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿನಾಶೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಥಿತ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ॥೭॥

ಮಾತರಿಶ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಏತೇನ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ॥ ೮ ॥

ಪ್ರಧಾನೇನಾಽಪ್ರಧಾನಬಾಧಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಧಾನೇನ ಕೋ ಹಿ ತದ್ವೇದ ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ನ ವೇತ್ಯಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಫಲಸಂದೇಹವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಸ್ತಥೇತಿ ಭಾವಃ ॥೮॥

ಅಸಂಭವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೯ ॥ ಯಥಾಽಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿದ್ ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪಃ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತ-ರೂಪತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಪ್ರದರ್ಶಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನಾವತಾರಯತೀತ್ಯಾಹ-

ಭಾಸ್ಕರೋಕ್ತೇತಿ ।

ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚೇತ್ಸ ಸಾಮಾನ್ಯಾಂತರಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸದ್ವಿಶೇಷಾದಸತೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪತ್ರಯನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಟೀಕಾಯಾಂ ತ್ವೇತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನಮುಪಕ್ರಮ್ಯಾನ್ಯದೇವೋಚ್ಯತೇ ಕಥಮನಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಃ ಕಿಂತು ಭಾಷ್ಯಾಶಯಸ್ಥಯುಕ್ತ್ಯಂತರವಿವರಣಪರ ಇತಿ ದ್ಯೋತಯನ್ನವತಾರಯತಿ-

ಅಪಿ ಚ ವಿವರ್ತ್ತತಾ ಹೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ  ಹಿ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಿವರ್ತತ್ವಂ ಚೇತ್ಸದ್ರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಮೇವ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯೈಕಧ್ಯೇನ ದೂಷಣಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಆರಂಭಪರಿಣಾಮಯೋಃ ಪರಂ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕಯೋರುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಃ ನ ತು ವಿವರ್ತ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।

ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಯಥಾಶ್ರುತಭಾಷ್ಯಪ್ರತೀತತೃತೀಯವಿಕಲ್ಪನಿರಾಕರಣಾರ್ಥ ಏವ ನಾಪ್ಯಸತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥಃ ಸ್ವವಿಕಲ್ಪಿತತೃತೀಯಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಟೀಕಾಕಾರೈರ್ಯೋಜಿತ ಇತಿ ಭಾವ: ।

ಅತ್ರ ತು ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಯತ್ಕಾರಣಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದಪಿ ಕಾರಣಂ ತೇನೈವ ನಿಯಮೇನ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ವಿವರ್ತರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣಸದ್ಭಾವೋಕ್ತಿಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಕ್ವಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಿತಾ ಭವೇತ್ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಸಮಾರೋಪಶ್ಚ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನ ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಸತಿ ಸಮಾರೋಪೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಮತನಿಷೇಧೇ ಸಮರ್ಥಿತಂ ನ ತು ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಸಮಾರೋಪೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ-

ಮಾಧ್ಯಮಿಕೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕೇಯಮಿತ್ಯನ್ಯತ್ತತ್ತ್ವಮನಧಿಗಮ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗತಂ ರಜತಂ ನ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಿತಃ ಪ್ರಪಂಚೋಽನ್ಯದಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಮನಧಿಗಮ್ಯ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾವಗಮಕಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾನುದಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾವಿಘಾತೇನ ತೈರೇವ ಸ್ವವಿಷಯನಿಷೇಧಮಸಹಮಾನೈರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಅತೋ ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾವಗಮ್ಯೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಇದಮುಪಪಾದನಮಸತಿ ಸಮಾರೋಪಸ್ಯೇವ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಸಮಾರೋಪಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷೇಧಕಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಪರಮಾರ್ಥವಚನ ಇತಿ ।

ಸಮಾರೋಪಿತವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಪರಂಪರಾನಾದಿತೇತ್ಯಾಹೇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇಽಪಿ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಶಬ್ದಃ ಸಮಾರೋಪಿತಾಧಿಷ್ಠಾನಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಅಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕ್ಲೇಶ ಇತಿ ।

ಸ್ವಮತೇ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಸಂಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ಅತ್ರಾಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರವ್ಯತಿರೇಕಾ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೬) ದಿತ್ಯತ್ರ ಯದವ್ಯತಿರೇಕಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋಽನೂದಿತಃ ತತ್ಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮ್ । ವಿಯನ್ಮಾತರಿಶ್ವನೋಃ ಸಮರ್ಥಿತೋತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಇಹ ನಿಷೇಧ್ಯಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾ ಸೈವಾಽನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯತ್ರಾಽನುಪಪದ್ಯಮಾನಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇತಿ। ಪರಮತೇ ತು ಗುಣಾದಿಕಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚಾಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮ್ ಅದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವದ್ ನಾವ್ಯವಹಿತಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇತಿ ತದಧ್ಯಾಹಾರಕ್ಲೇಶಃ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾರ್ಥ ಏವಾತ್ರಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತಿ। ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಗತಿರೇವ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾಸೇತಿ ।

ಆಕಾಶಸ್ಯ ತಾವದನುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸಿದ್ಧಾ ಭೂಗೋಲಕಾದೀನಾಮಪಿ ನ ಕದಾಚಿದನೀದೃಶಂ ಜಗದಿತಿ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಾನಭ್ಯುಪಗಂತೃಮತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ಏವಮುತ್ಪತ್ತಿರಹಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಮಾಕಾಶಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಿಧಾನಂ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತಿ ನೈಕದೇಶೋಪಾದಾನ-ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನ ಚೇತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾನಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ । ಅತೋ ನ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪಾವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೯॥

ತೇಜೋಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತೇಜೋತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ ॥ ೧೦ ॥ ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭಾವನಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಮ್ । ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: ಪ್ರಾಗೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ತದೀಯಷೋಡಶ್ಯಾಖ್ಯೇತಿ ।

ಷೋಡಶಿಪಾತ್ರಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಮಪ್ಯೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರಾಂತರೇಭ್ಯೋಽಧಿಕಂ ಯೂಪಸಾದೃಶ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಷೋಡಶಿಪಾತ್ರಗ್ರಹಣಮ್ । ಏವಂ ಚ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಜಪೇಯಾಖ್ಯಯಾಗಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಾಽಯೋಗಾತ್ತದಂಗತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ವಾಜಪೇಯಾನ್ವಯ್ಯರತ್ನಿಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯಕಿಂಚಿದ್ರವ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯೂಪಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯಾನನ್ವಯಿತ್ವಾತ್ ಷೋಡಶಿಪಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರದೇಯಸೇಾಮರಸಧಾರಣದ್ವಾರಾ ವಾಜಪೇಯಾನ್ವಯಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಃ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿ-ತ್ವಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾಽರ್ಥಪ್ರಾಯೋ ಗೌಣೇನ ಯೂಪಶಬ್ದೇನಾನುದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಂಗಗತಯೂಪ ಇತಿ ।

ವಾಜಪೇಯಾಂಗಭೂತಾ ಯೇ ಪಶವಸ್ತದ್ಗತೇ ತದಂಗೇ ಯೂಪೇ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ । ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ಶಬ್ದಸ್ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಪ್ತವಾಜಪೇಯಸಂಬಂಧಾನುವಾದಕಃ । ಯದ್ಯಪೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಲಕ್ಷಣಪ್ರಕ್ರರಣೇನ ತಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯಸಂಬಂಧೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ವಾಜಪೇಯಾಂಗಗತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಥಾಪ್ಯಧಿಕಾರ-ಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣಾತ್ ತಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯೇನ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧ: ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಸ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತ್ಯನೇನಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವ: ।

ವಾಸ್ತವಾಽಭೇದಾದಿತಿ ।

ವಾಯೌ ಕಾರಣತ್ವೇನಾನುಗತಂ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ತದಭಿಪ್ರಾಯಮಿದಮಭೇದಕಥನಮ್ ನ ತು ವಿಕಾರಾಂಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಯೋಗಾತ್ ವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತೇಜಃಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯಾನುಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ।

ಪಂಚಮ್ಯನುಗ್ರಹಾಯೇತಿ ।

ವಾಯೋರಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ವಾಯೋಸ್ತೇಜಸಿ ಮೃದೋ ಘಟಇವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಚ್ಚ ವಾಯುರುಪವಿಕಾರಾನುಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಏವೋಪಪದ್ಯತೇ ನ ವಿಕಾರಾಂತರಾನುಗತಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ತದ್ಭಾವಾಪನ್ನೇತಿ ।

ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೋಕೇ ಕಸ್ಯಚಿಚ್ಛಿಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಧಿಕಶ್ಚ ಗುಣಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽವಿರೋಧಾತ್ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿವದಮುಖ್ಯೇಪೀ (ಜೈ. ಅ. ೧೨ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೩೪) ತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಚಿಂತಿತಮ್- ಆಗ್ರಯಣೇ ಆಗ್ನೇಯೈಂದ್ರಾಗ್ನಾದಯೋ ಯಾಗಾಃ ಶ್ರುತಾಃ । ತತ್ರ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯ ಏಕಕಪಾಲೋಽಪಿ ಶ್ರುತಃ ಸ ಚ ವೈಶ್ವದೇವಪರ್ವಗತೈಕಕಪಾಲಯಾಗಪ್ರಕೃತಿಕ ಇತಿ ತತಃ ಪ್ರಸೂನಂ ಬರ್ಹಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಸೂನಂ ಪುಷ್ಪಿತಂ ಲೂನಂ ಪುನರ್ಜಾತಂ ವಾ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ತು ಪ್ರಸೂನಮಪ್ರಸೂನಂ ವೇತ್ಯನಿಯತಂ ಬರ್ಹಿಃ । ತತ್ರಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ತದನುರೋಧೇನಾನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಪ್ರಸೂನಬರ್ಹಿರುಪಾದಾನೇಪಿ ಮುಖ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವೈಕಲ್ಯಮ್ । ಅಪ್ರಸೂನಬರ್ಹಿರುಪಾದಾನೇ ತ್ವೇಕಕಪಾಲ-ಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೈಕಲ್ಯಮ್ ಅತಸ್ತಮನುರುಧ್ಯ ಪ್ರಸೂನಮೇವ ಬರ್ಹಿರುಪಾದೇಯಮಿತಿ ಅತ್ರ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತ: ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿನ್ಯಾಯ ಇಹ ವಿವೃತಃ ॥೧೦॥

ಅಮಬಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಆಪಃ ॥ ೧೧ ॥ ಅತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಮಿದಮ್ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮಪಾಂ ಪ್ರತೀತಮ್ । ಆಗ್ನೇಯ ಇತಿ ಕಾರಕಪಂಚಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ತೇಜೋಯೋನಿತ್ವಂ ತಚ್ಛ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: । ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇತ್ಯಾದಿಬಹುಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪಂಚಮೀ ಕ್ರಮಾರ್ಥೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮತೇಜಸೋರ್ವಾಸ್ತವಾಽಭೇದಾ-ತ್ತೇಜೋಯೋನಿತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾದಾಪಃ ಕಾರಕಪಂಚಮ್ಯಾ ತೇಜೋಯೋನಯ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಶರೀರಂ ಸರ್ವ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಧಿಕಾಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರಕಾರಮಾಹ-

ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇತಿ ।

ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಯೋರಪ್ತೇಜಸೋರ್ವಿರೋಧಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದವಿರುದ್ಧತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ  ॥

ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕಾರರೂಪಶಬ್ದಾಂತರೇಭ್ಯಃ ॥ ೧೨ ॥ ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಃ । ಅಪಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೀನಾಂ ಚ ವಾಚಕಯೋರನ್ಯತರಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಂ ಪರಮಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯಾವರ್ತನೀಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ವ್ಯವಹೃತಮ್ । ಅತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರ್ಭೇದಮಾಹ-

ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯೇತಿ । ರೂಢ್ಯೇತಿ ಚ ।

ಸಾಭ್ಯಾಸಪೃಥಿವೀಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ।

ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಓಷಧಯ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದದ್ವಯಶ್ರವಣಂ ಯದಪಾಂ ಶರ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಶ್ರವಣಂ ಚಾಭ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಗೃಹೀತಂ ವರ್ಷನಿಮಿತ್ತಬಹುಭಾವಾಪತ್ತಿಲಿಂಗಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶಕಮ್ ।

ಅನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅನ್ಯಥಾ ಪಾರ್ಥಿವವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪರತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ವ್ರೀಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮದ್ಭ್ಯೋ ಜನನೋಕ್ತ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಏವಾದ್ಭ್ಯೋ ಜನನಮುಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀಪರತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಪಾಠೇಽಪ್ಯತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್  ॥೧೨॥

ತದಭಿಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಃ ॥ ೧೩ ॥

ಈಕ್ಷತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೈರಿತಿ ।

ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧೬) ಸೂತ್ರೇ ಸ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ಚ ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚೇತಿ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೧ ಸೂ. ೧೪) ಸೂತ್ರೇ ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚೇತಿ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ತತ್ರ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಲಿಂಗಸಮನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತ: ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೩೬) ಚ ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕಿ: ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ಚೇತತ್ಕರ್ಮ ಸ ವೈ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ಸಮನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಸಕಲಕಾರಕಾಂತರಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ತೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಾನಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವನಿಷೇಧೋ ಲಬ್ಧಃ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾಧಿಕರಣೇನ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧) ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವೇ ಜಗದ್ರಚಯಿತೃತ್ವಾಸಂಭವೋ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಿತಃ । ಸ ನ್ಯಾಯೋ ಭೂತೇಷ್ವಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಾಶುಪತಾದ್ಯಧಿಕರಣೋ (ಬ್ರ. ಅ.  ಪಾ. ೨ ಸೂ. ೩೭) ಕ್ತಪ್ರತಿನ್ಯಾಯೈಃ ಪರಾಹತ್ಯಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ನಾರ್ಥಸಾಧನಕ್ಷಮತಾ ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿಮನುಗ್ರಾಹ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವನಪ್ರವಿಷ್ಟೃಸಿಂಹನ್ಯಾಯೇನ ಬಲವತ್ವಾತ್ಸಾಸ್ತ್ಯೇವ ಶರಣಮ್ । ಏವಮೀಕ್ಷತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೈರ್ಗತಾರ್ಥಃ ।

ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನಯನ್ನಿತಿ ।

ಇತ್ಥಮಾಶಂಕಾಪನಯನಂ ಯಥಾತ್ಮನ ಆಕಾಶ ಇತ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವಮಾಕಾಶಾ-ದ್ವಾಯುರಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮುತೇಶ್ವರಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಯದಿಹ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ನೇದಮನ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಿತಂ ಕಿಂತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯದೀಕ್ಷತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೇಷು ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮೇವ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಂ ಯಚ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೧ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧೮) ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಂ ಯಚ್ಚ ತೇಜೋತ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧೭) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ತತ್ತದ್ಭೂತಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋತ್ತರೋತ್ತರಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನೇನಾಕ್ಷೇಪೋ ಭವತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹೇತಿ ।

ಆಕಾಶದ್ವಾಯುರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಯ ಆಕಾಶೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಕಾಶಾದಿಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ-ಪಾರತಂತ್ರ್ಯವಿಷಯತಯಾ ವಿರೋದ್ಧೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪಾದಸಂಗತಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತರೂಪಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರಿತಿ ।

ಯಥಾ ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶ ಇತಿ ಸ್ವತಂತ್ರೇ ಹ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಾನ್ವಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾಽಽಕಾಶಾದಿತ್ಯಾದಿಪಂಚಮ್ಯಂತೋಕ್ತಾನಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸಂಭವಃ । ತತ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹಾತ್ ಯಮಾಕಾಶೋ ನ ವೇದೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ದೇವತಾಪರತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಾದಿಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಾವೀಕ್ಷಣಲಿಂಗೇನ ತೇಜಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಮಾನಿದೇವತಾಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರಾಪಿ ತಥಾತ್ವೌಚಿತ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಯಥಾಽಽಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ।

ಸಮುಚ್ಚಯೋಪಮೇಯಂ ಬಾಹ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ನೋಪಾದಾನಮ್ ಆಕಾಶಾದಿತ್ಯಾದಿ-ಪಂಚಮ್ಯಂತಪದೈಸ್ತತ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಪದಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃರೂಪನಿಮಿತ್ತತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ತೈರಾಕಾಶಾದ್ಯನುಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಾಽಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಕಿಂತು ಸ್ವವಿಕಾರಜಡಾಕಾಶಾ-ದಿಭೂತರೂಪೇಣ । ನಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃ ತತ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಐಶ್ವರ್ಯವತೀನಾಂ ಚ ತಾಸಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ  ಕಿಂತು ತತ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾತ್ಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಚ ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಯಚ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಷ್ವಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತದ್ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ-

ನನು ಸೋಽಕಾಮಯತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವವಿಶೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಮಪಿ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾ-ತ್ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣೇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಅಭಿಮಾನಿದೇವತಾದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।

ಆಕಾಶಮಂತರೋ ಯಮಯತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಕಾಶಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾತ್ಮಭಾವೇನ ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾದಿನಿಯಂತೃತ್ವಪರಮ್ । ಯಮಾಕಾಶೋ ನ ವೇದೇತ್ಯಾದಿಕಂ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವವಿರೋಧೇನ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವಪರಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರಿತಿ ।

ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಚೇತನೇ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರಯೋಗಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ನೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ತೇಷಾಮಚೇತನೇ ಶಕ್ತಿಃ ದೇವತಾಯಾಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯುಪಪತ್ತಾವುಭಯತ್ರ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಮತ್ಸು ದೇಹೇಷು ಶಕ್ತಿಃ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃಜೀವೇಷು ಲಕ್ಷಣಾ । ನ ಚಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುರಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರ ರೂಢತರತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಪಾದಾನೇ ಪಂಚಮ್ಯಾಹತ್ಯ ವಿಹಿತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಾ ಹೇತೌ ತು ಜ್ಞಾಪಕಾನ್ವೇಷಣೇನ ಕಥಂಚಿತ್ಸಮರ್ಥನೀಯಾ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೂತಾತ್ಮತಾಮಾಪನ್ನಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಮಮಪನುದತೀತಿ ।

ಆಕಾಶಾದಿವಿಕಾರರೂಪೇಣ ತತ್ತದ್ವಿಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿಂ ನಿರಾಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ವಿಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ವಾ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತೇನ ರೂಪೇಣೋಪಾದಾನತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ತಸ್ಯೋಭಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸೃಷ್ಟಿನಿರೂಪಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದ-ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಾರ್ಥತಾಯಾ ಅಸಕೃದಾವೇದಿತತ್ವೇನಾಚೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಸ್ಯಾ-ಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಸ್ತಭಾವರೂಪಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।bಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಿವರ್ತಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುಕ್ತಿವತ್ ।bಜೀವಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾನಾಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ ॥bಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಸಕಲಚೇತನಾಚೇತನಪ್ರಪಂಚವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸರ್ವವಿಕಾರಾನುಗತಂ ಯನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತೇನ ರೂಪೇಣಾಕಾಶವಿಕಾರಾನುಗತೇನ ಸತಾ ವಾಯೂಪಾದಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಆಕಾಶಾದಿಪದಾನಾಮಾಕಾಶಾದ್ಯನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾದ್ ಲಕ್ಷಣಾ ಚಾನುಪದಮೇವ ನಿಷಿದ್ಧಾ ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಥಮಾಂತಾನಾಮಾಕಾಶಾದಿಪದಾನಾಂ ವಿಕಾರಪರತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪಂಚಮ್ಯಂತಾನಾಮಪಿ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪರತ್ವಮೇವ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತಿ- ಚೇತ್ ಉಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವೋಕ್ತಿರಿಯಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥವಿಷಯಾ । ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತು ಆಕಾಶವಾಯ್ವಾದೀನಾಮೇವ ಮೃದ್ಘಟನ್ಯಾಯೇನೇಾಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಕಥಿತೇ ತದಾಕಾಶಾದಿವಿಕಾರಾನುಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಯ್ವಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಿಧ್ಯತಿ। ಅನ್ಯಥಾ ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚಾಭವದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ಇದಮಾಕಾಶಾದಿತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಕಾರಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ತತ್ತದ್ವಿಕಾರಾನುಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ಚ ವಿವರಣಾಚಾರ್ಯೈರ್ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯೇ ವರ್ಣಿತಮ್ । ತತ್ರೇದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಥಂ ದರ್ಶಿತಮ್ - ಆಕಾಶಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂತೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಪಂಚಮ್ಯಂತಪದೈರ್ಯದವಗತಂ ತತ್ತಾವದನ್ಯಾಽನಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಾವತೇವ ವಾಯೋರುಪಾದಾನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಪೂರಣಾತ್ ।bವ್ರೀಹಯೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಹಿ ಜ್ಞಾಯಂತೇ ಯಾಗಸಾಧನಾ: ।bಯವಾಶ್ಚೈವಮತಸ್ತೇಷಾಂ ಮಿಶ್ರತ್ವಂ ನಾವಕಲ್ಪತೇ ॥bಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಂ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಮಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಾವಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಾಽವಗತಂ ತತ್ರಾನ್ಯತರೋಪಾದಾನೇನ್ಯತರಪದಾರ್ಥಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶ್ರುತಪದಾರ್ಥಬಾಧಕಲ್ಪನಾದ್ವರಂ ಧರ್ಮಬಾಧಕಲ್ಪನಮಿತಿ ವಿಯದಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಧರ್ಮಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭೂತಾಕಾರಾಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋತ್ತರೋತ್ತರಭೂತೋಪಾದಾನಮಿತಿ। ಯದ್ಯಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಪ್ಯಯಮರ್ಥೋಽಭಿಮತಸ್ತಥಾಪಿ ವಿಯದಧಿಕರಣೇನ ಗತಾರ್ಥಮಾಲೋಚ್ಯ ಟೀಕಾನುಸಾರೇಣಾಧಿಕರಣಶರೀರಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ದರ್ಶಿತಂ ವಿಯದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಸ್ತ್ವಯಮುಪಾದಾನಸಮುಚ್ಚಯಸ್ತೇಜೋತ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಏವ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ವ್ಯವಹೃತಃ । ಅಸ್ಮಾಭಿಸ್ತು ಚತುರ್ಮತಸಾರಸಂಗ್ರಹೇ ಟೀಕೋಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯೋಕ್ತಂ ಚಾರ್ಥಂ ಸಂಯೋಜ್ಯಾಧಿಕರಣಶರೀರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ -bತತ್ತದ್ಭೂತಾಕಾರಾಪನ್ನಂ ಸದಿತರಜನಕಮಿತಿ ಕಥಂ ಶ್ರುತಿದ್ವಯವೈಶಸಾದ್ bವ್ಯೋಮಾದೀನಾಂ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಹಿ ಶ್ವಸನಮುಖಜನಿಷು ವಿದಿತಾ ಸ್ಫುಟಂ ನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ।bತೇಷಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚಾದುಷ್ಟಂ ಸತ ಏವ ಬಹುಭವನದೃಶಃಶ್ರುತಾವುಪವರ್ಣನಾದಾ-bಕಾಶಾದೇವೇತ್ಯಪ್ಯನ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರಿಹ ಸಮಧಿಗಮಯತೇ ಸತೋ ನಿರಪೇಕ್ಷತಾಮ್ ॥bಬಾಧಂ ನಾರ್ಹಂತ್ಯೇತೇ ಸರ್ವೇ ದ್ವಿವಿಧವಚನಸಮಧಿಗತಾ ಯತಃ ಖಲು ಧರ್ಮಿಣಃbಸಂತ್ವಾಕಾಶಾಶ್ಚೇಹಾಸತೇ ನ ಹಿ ಕಿಮಪಿ ವಿನಿಗಮಕಂ ತದನ್ಯತರೋಜ್ಝಿತೌ ।bತಸ್ಮಾದ್ಬಾಧ್ಯಾ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ವಿಯದಧಿಕೃತಿಕಥಿತನಯಾದಿಯಂ ನಿರಪೇಕ್ಷತಾbಭೂತಾನಾಂ ತತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ ಸ್ಥಿತವತಿ ಯಮಯಿತರಿ ಪರೇ ನ ಕಿಂಚನ ಯುಜ್ಯತೇ ॥bಭುಜಂಗವಿಜೃಂಭಿತಂ ನಾಮೇದಂ ವೃತ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಶ್ಲೇಾಕೇ ಯದಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಮವಲಂಬ್ಯ ನಿಬದ್ಧಂ ತತ್ರ ತೈತ್ತಿರೀಯೋಕ್ತವಿಯತ್ಪವನೋಪಸಂಹಾರೇ ತಯೋರಪಿ ತೇಜೋಜಲಯೋರಿವ ಬಹುಭವನವೀಕ್ಷಣಾಯುಕ್ತವಾಕ್ಯದ್ವಯಕಲ್ಪನಾತ್ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿಸ್ತು ಭೂತಾನಾಂ ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯೋಕ್ತನಿರಪೇಕ್ಷೋಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತೀತಿನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥತಯಾ ನಿವೇಶಿತೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತ-ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಕಾರಾದ್ಭೇದ: ॥೧೩॥

ವಿಪರ್ಯಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ ॥ ೧೪ ॥  ಕಿಂ ದೃಷ್ಟೋಽಪ್ಯಯಯಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟಿಪ್ರದರ್ಶಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯನವತಾರಯತಿ-

ಘಟಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಘಟಾದೀನಾಂ ಯೋ ವಿಪರೀತೋಽಪ್ಯಯಕ್ರಮೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸ ಭೂತಾನಾಮಸ್ತು ಕಿಮಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪ್ಯಯಸ್ಯ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾಂತಗ್ರಂಥಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಕಥನಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ-

ಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪೀತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾನುಮಾನಾಪನೀತೇತ್ಯೇತದ್ ದೃಷ್ಟಪದಸ್ಯಾನುಮಾನೇಾಪನೀತಪದಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಧಾರಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಘಟಾದೌ ದೃಷ್ಟೇನೇತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತಿಸನ್ನಿಹಿತಾದಪಿ ಲೌಕಿಕಕ್ರಮಃ ಸನ್ನಿಹಿತತರ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಸತ್ಯಶ್ವದಾನನಿಮಿತ್ತಾಯಾಂ ವಾರುಣಚತುಷ್ಕಪಾಲೇಷ್ಟೌ ಶ್ರುತಿಸನ್ನಿಹಿತಂ ಪೌಂಡರೀಕೇಽಶ್ವದಾನಂ ನ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂತು ಸುಹೃದಾದಿಭ್ಯಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಲೌಕಿಕಮಶ್ವದಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಲೋಕಾದರಣೇ ಲೋಕೇ ದಗ್ಧಪಟಾದಿಷು ಸಮಕಾಲಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಪ್ಯಯೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಕ್ರಮ ಏವಾತ್ರ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಶ್ರುತೌ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕ್ರಮವತೀ ದೃಷ್ಟೇತಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯಯೇನಾಪಿ ಕ್ರಮವತಾ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾವುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮದರ್ಶನಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕಮಿತಿ ಶ್ರೌತಕ್ರಮ ಏವ ಲೌಕಿಕಕ್ರಮಾದ್ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತತರ ಇತ್ಯಸ್ವರಸಾದ್ಧೇತ್ವಂತರೋಕ್ತಿರಿತ್ಯವತಾರಯತಿ-

ದೃಷ್ಟೇನ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।

ಭೂತಾನಾಮಪ್ಯಯಕ್ರಮಸ್ತು ಭೂತಶುದ್ಧಿಪ್ರಕಾರೇಣ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಸ ಯಥಾ ಗಂಧಾದಿಪಂಚಗುಣ-ಸಂಘಾತರೂಪಾ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರಥಮಂ ಗಂಧಾಪಚಯೇನ ರಸಾದಿಚತುರ್ಗುಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಜಲರೂಪತಾಮಾ-ಪದ್ಯತೇ ತತೋ ಜಲಂ ರಸಾಪ್ಯಯೇನ ತೇಜೇಾರೂಪತಾಂ ತೇಜೋ ರೂಪಾಪ್ಯಯೇನ ವಾಯುರೂಪತಾಂ ವಾಯುಃ ಸ್ಪರ್ಶಾಪ್ಯಯೇನಾಕಾಶರೂಪತಾಂ ತತಃ ಶಬ್ದತನ್ಮಾತ್ರಾಪ್ಯಯ ಏವಾಕಾಶಾಪ್ಯಯಃ । ಏವಂ ರಸಾದಿಚತುರ್ಗುಣಸಂಘಾತರುಪಂ ಜಲತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಂ ರಸಾಪ್ಯಯೇನ ತೇಜೋರೂಪತಾಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಗುಣಸಂಘಾತಾತಿರಿಕ್ತತದಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ಪಂಚಗುಣಾ ಪೃಥಿವೀ ಚತುರ್ಗುಣಜಲರೂಪತಾಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಮೋಽನುಸಂಧೇಯಃ ॥೧೪॥

ಅಂತರಾವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂತರಾ ವಿಜ್ಞಾನಮನಸೀ ಕ್ರಮೇಣ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೧೫ ॥

ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಶೀಲನಂ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ತಚ್ಛೀಲನೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಲಯಪುನ:ಸರ್ಗಮಧ್ಯವರ್ತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಮೇವೇತಿ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ ನ ತ್ವಧ್ಯಸ್ತವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರಿಶೀಲನೇನೇವ ಸಾರ್ವದಿಕಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಸ್ಥೂಲಲಕ್ಷ್ಯಾಭ್ಯಾಸನ್ಯಾಯಾತ್ತತ್ರ ಕ್ರಮೇಣೇಾಪಯುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಥಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿಚಿಂತೇತಿ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಣೇಪಿ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೇತಿ ಶ್ರುತೌ ಸರ್ವಶಬ್ದಗೃಹೀತಾನಾಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನ ಸಂಗ್ರಹ ಇತಿ ಶಂಕಾ ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ತೇಷಾಮಪಿ ಸಂಗ್ರಹ ಇತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ ।

ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣೇತಿ ।

ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರೇತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತಿ-ಕ್ರಮವಿಷಯೇ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: । ಆಥರ್ವಣಪಾಠಕ್ರಮಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪತ್ತಿಃ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾಮ್ನಾತವಿಯತ್ಪವನೋಪಸಂಹಾರೇಣ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಯೇವ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ವಿಯತಃ ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಆಥರ್ವಣಾಮ್ನಾತಮನ-ಇಂದ್ರಿಯೋಪಸಂಹಾರೇಣ ವಿಯತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ- ಮನಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಭೂತೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಭಾವಿತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಥಕ್ರಮೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ತೇಷಾಂ ಭೂತಾನಂತರಂ ನಿವೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ- ವಾಚ್ಯಮ್ ತೇಷಾಮಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವೇನ ಭೌತಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ- ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುರಿತಿ ಪ್ರಾಣಭೌತಿಕತ್ವಶ್ರವಣೋತ್ತಸ್ಯ ಭೂತಾನಂತರಂ ನಿವೇಶ: ಕಾರ್ಯಸ್ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಾನ್ಮನಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಭೂತಾನಂತರಂ ನಿವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾರ್ಥತಃ ಪಾಠಕ್ರಮಬಾಧೇನ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿವೇಶೇಽಪಿ ಮನಸ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರಾಯಪಾಠರೂಪೇಣ ಸ್ಥಾನಪ್ರಮಾಣೇನ ಪಾಠಕ್ರಮಬಾಧನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮ್ ।

ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ।

ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣರೂಪವಿಕಾರಕಥನಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಅನ್ನಮಯತ್ವನಿರ್ದೇಶೋ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಾಪೋಮಯ: ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಯಟೋ ನಾಸ್ತಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಅಥಾಽಪಾಂ ವಾಯುರೂಪಪ್ರಾಣೇ ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧೇ ಮನಸಿ ಪ್ರತ್ಯಹಮಶ್ಯಮಾನಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಸಂಭವಸ್ತುಲ್ಯಃ । ಕಥಂ ಚ ಮನಸೋಽನ್ನವಿಕಾರತ್ವಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಉಚ್ಯತೇ । ವಾಯುರೂಪಃ ಪ್ರಾಣೋಽಪಾಂ ಮುಖ್ಯೋ ವಿಕಾರೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಪ್ಯಾಯನಮಾತ್ರೇಣಾಽಮುಖ್ಯಂ ವಿಕಾರತ್ವಂ ಮಯಡರ್ಥ ಆಶ್ರೀಯತೇ ನ ವಾಽನ್ನಮಯಮಿತ್ಯತ್ರ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಮನಸ್ಯುಪಚಿತರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ತಡಾಗೇ ವೃಷ್ಟಿಜಲಸ್ಯೋಪಚಿತರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ಏವಂ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಗಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮಯಟೋ ಮುಖ್ಯವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರ್ಭೌತಿಕತ್ವಕಥನಂ ಸ್ಥಾಲೀಪುಲಾಕನ್ಯಾಯೇನೋಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯನ್ಯೇಷಾಮಪೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಕಲ್ಪಿತಾಹಂಕಾರ-ಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ ಭೌತಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ॥

ಚರಾಚರವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭಾಕ್ತಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾತ್ ॥ ೧೬ ॥ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ-

ಏವಂ ತಾವತ್ತತ್ಪದವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಯೋಃ ಸಂಗತಿಮಾಹ-

ಯದೀಂದ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ತನ್ಮೃತೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ಪಾಠಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತದಿತಿ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃತ ಇತಿ ಪಾಠಸ್ತು ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ ।

ದೇಹೇನ ಸಹೇತಿ ।

ಜೀವನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಜೀವಜನನಮರಣನಿಮಿತ್ತಜಾತಕರ್ಮಶ್ರಾದ್ಧಾದಿವಿಧೀನಾಂ ಚ ವಿರೋಧೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿವಿಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಜನಿರಂಗೀಕಾರ್ಯಾ । ನ ಚ ತತ್ರ ದೇಹಜನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಮೃತಜಾತದೇಹೇಽಪಿ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವನಿತ್ಯತ್ವ-ಶ್ರುತಯೋ ಭಾಕ್ತತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮ್ । ತತ್ರ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿವಿಧೇರನ್ಯ-ಥೋಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಜೀವನಿತ್ಯತ್ವಮವಶ್ಯಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿವಿಧೀನಾಂ ಜೀವಸಂಯುಕ್ತದೇಹಜನ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಕ್ತಿಶ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯೋತ್ಪಾದವಿನಾಶೌ ತತಸ್ತತ್ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ಟೀಕಾಗ್ರಂಥಂ ಭಕ್ತಿಶ್ಚ ತತ್ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯೇನ ಶರೀರಸ್ಯೋತ್ಪಾದವಿನಾಶೌ ಸ್ತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಚ ಯೋಜಯತಿ-

ಭಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಭಕ್ತಿಶ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯೋತ್ಪಾದವಿನಾಶವತಃ ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ಪಾಠೇ ತ್ವೇಕಮೇವ ವಾಕ್ಯಮ್ ॥೧೬॥

ಆತ್ಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನಾತ್ಮಾಽಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ ॥ ೧೭ ॥

ಕಲ್ಪಾದ್ಯಂತಯೋರುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶವಾನಿತಿ ।

ಕಲ್ಪಾದೌ ಪರಮೇಶ್ವರಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಭವಾ ಅಯೋನಿಜಾ ಜೀವಾ ಜನ್ಮಪ್ರಭೃತ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಶಕ್ತಾ ಇತಿ ತತ್ತದುತ್ಪತ್ಯನಂತರಕಾಲಾನುಷ್ಠಿತಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಪರಂಪರಾಧೀನಾ ತೇಷಾಂ ಭೋಗವೈಚಿತ್ರೀ ನ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಾಧೀನೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಶುದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಶುದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರವಿಲಯೇ ಮುಕ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವಿಭಾಗಸ್ಯೇತಿ ಚ್ಛೇದ ಇತಿ ।

ವಿಭಾಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಚ ಕಲ್ಪಾದಾವುತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ಭೋಗೇ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಥಮಿಕಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಕರಣಸ್ಯ ತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುತ್ವೇ ಚ ತತ್ಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇ ತೈಸ್ತೈರ್ಜೀವೈಃ ಪ್ರಥಮಂ ಸಾಧೂನ್ಯಸಾಧೂನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಾರಯಿತುಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಧೃಣ್ಯೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕಕರ್ಮಾಚರಣೇಷೂದಾಸ್ತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತದನುಸಾರೇಣೋತ್ತರೋತ್ತರಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಕಾರಯತೀತ್ಯೇವಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವವಚನಾನಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಕರ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯಯಮ-ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ ಜಾನತ: ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕೂಪೇ ಬಾಲಕಃ ಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಜಾನತಸ್ತತ್ಪರಿಹರಣಾಽಶಕ್ತಸ್ಯೇವೌದಾಸೀನ್ಯಕೃತಸ್ತದುಭಯಪ್ರಸಂಗೋಽಶಕ್ಯನಿರಾಕರಣಃ । ತಸ್ಮಾದನಾದಿಕರ್ಮಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣಾಜ್ಜೀವಾನಾಮನಾದಿತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮವಿಭಾಗ ಏವಾಭ್ಯುಪೇಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೧೭॥

ಜ್ಞಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಞೋ ಽತ ಏವ ॥ ೧೮ ॥

ಏವಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವಿರೋಧಿಷ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಣುತ್ವಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವೇಷು ನಿರಸ್ತೇಷು ಜ್ಞಾತತದಭೇದಯೋಗ್ಯತಾಕಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೩೩) ದಿತ್ಯಧಿಕರಣೇನೋಪಪಾದನೀಯಂ ಜೀವಗತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಧ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯೇತದೇವಾಭೇದಯೋಗ್ಯತಾ-ಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿ ನ ತು ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೪೧) ರಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಪಿ । ತತ್ತು ಭೇದಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಸದಭೇದಯೋಗ್ಯತಾವಿರೋಧಿತ್ವಶಂಕಾಸ್ಕಂದಿತಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದೇನ ಕಥಂಚಿದುಪಪಾದನೀಯಂ ತಥಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯಶ್ರುತಿಕಲಹೋಽಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ವಾರಣೀಯ ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಾದತ್ರೈವ ಪಾದೇ ತದ್ವಾರಣಂ ಕೃತಮ್ । ಅತೋ ಮೂಲಾಧಿಕರಣಸಂಗತ್ಯೈವ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಾಧಿಕರಣಮಪ್ಯತ್ರ ಸಂಗತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧೮॥

ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಮ್ ॥ ೧೯ ॥

ಅಚಲತೋಽಪೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯವಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಉತ್ಕ್ರಮಣಮೂರ್ಧ್ವದೇಶಾಕ್ರಮಣರೂಪಂ ಚಲತ ಏವ ಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಜೀವವೈಭವವಾದಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ತದಸಂಭವಾದುತ್ಕ್ರಮಣಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇಹಾಭಿಮಾನನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಮರಣಮಿತಿ ತತ್ರ ರೂಢಿಂ ಮನ್ಯಂತೇ ತದಾಶಯಾನುರೋಧೇನಾಚಲತೋಪಿ ತತ್ಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸಾಪಾದಾನಾ ಚ ಸತೀತಿ ।

ಉತ್ಕಾಂತಿರ್ದೇಹಾದಪಸೃಪ್ತಿರೂಪಾ ಸಾಕ್ಷಾದಣುತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯತ್ರ ಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರವಣಮಿವ ವಿಶ್ಲೇಷಾವಧಿರೂಪಾಪಾದಾನಶ್ರವಣಮಪಿ ಹೇತುಸ್ತತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರಪೀತ್ಯಪಿ-ಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಿನ್ನಕ್ರಮತಾಂ ವಿನೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯನ್ವಯೋಪಿ ಘಟತೇ ಗತ್ಯಾಗತಿವದುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಪಿ ಗತ್ಯಾಗತಿಶಿರಸ್ಕತ್ವಾತ್ಸಾಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ದೇಹಾದಪಸೃಪ್ತಿರೂಪಾ ಸತ್ಯಣುತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ನ ಕೇವಲಮುಪಾದಾನಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥಂ ಯೋಜಯನ್ನೇವ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ-

ಚಕ್ಷುಷ ಇತಿ ।

ಕೇವಲಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಣುತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತದಪಾದಾನಶ್ರುತೇರೇವ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಹೃದಯಾದೀನಾಂ ಗಂತವ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರಪಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಹೃದಯಗಮನಂ ತತೋ ಜಾಗರಿತೇ ಪುನ: ಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ಥಾನಗಮನಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಣುತ್ವಸಾಧನಂ ತಥಾಪಿ ತಥಾಭೂತಯೇಾರೇವ ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತಗತ್ಯಾಗತ್ಯೇಾರುತ್ಕ್ರಾಂತೇರ್ದೇಹಾದಪಸೃಪ್ತಿರೂಪತ್ವಗಮಕತಯಾ ತಸ್ಯ ಅಣುತ್ವಸಾಧನ-ತಾಸಿದ್ಧಾವಿವಾನಯೋರಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಾವುಪಯೋಗೋ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಸುಷುಪ್ತಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತಶಬ್ದಸ್ಯೋತ್ತರವಾಕ್ಯೇಽನ್ವಯಃ । ನ ತು ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ । ಸ ಏವ ತಾಸ್ತೇಜೋಮಾತ್ರಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಮುಮೂರ್ಷುವಿಷಯಂ ಶುಕ್ರಮಾದಾಯ ಪುನರೇತಿ ಸ್ಥಾನಂ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷ ಏಕಹಂಸ ಇತಿ ಮಂತ್ರಃ ಸುಷುಪ್ತವಿಷಯ ಇತಿ ಭೇದಾತ್ ॥೧೯॥೨೦॥೨೧॥

ಅತ್ರ ಮಾತ್ರೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ ಇತಿ ।

ಆರಾಗ್ರಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಂತೇ ಆರಾಗ್ರಮಿತಿ ಮಾತ್ರೇತ್ಯಂಶಾಧ್ಯಾಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೨॥೨೩॥

ಉಕ್ತಮಾರ್ಗೇಣೇತಿ ।

ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯೋದಾಹರಣೇ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೪॥೨೫॥೨೬॥೨೭॥೨೮॥

ತಥಾ ಸತಿ ತ್ವಗ್ಜೀವಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಮಹದಲ್ಪಯೋಃ ಸಂಯೋಗೋಽಲ್ಪಾನುರೋಧೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೇವಾರ್ಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಸಕಲಶರೀರ-ವ್ಯಾಪಿನೀಂ ವೇದನಾಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಜೀವಮನಃಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಮನೋಽನುರೋಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಮನ:ಸಂಯುಕ್ತಾಯಾಸ್ತ್ವಚಃ ಸರ್ವಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾ-ತ್ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೈತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಜೀವಮನಃಸಂಯೋಗವನ್ ಮನೋನುರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ-

ನನು ತ್ವಙ್ಮನಃಸಂಬಂಧೋಽಪೀತಿ ।

ದಂಡವದಿತಿ ।

ಯಥೈಕದೇಶೇ ಗೃಹೀತೇ ದಂಡ: ಪುರುಷೇಣಾಧಿಷ್ಠೀಯತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು- ಜೀವಮನಃಸಂಯೋಗೋ ಜ್ಞಾನಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವೇ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪೀತಿ ಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಮ್- ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಮಪ್ರಾದೇಶಿಕಂ ತಂತುಸಂಯೋಗಸ್ಯ ತಂತ್ವೇಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪಟಸ್ಯ ತಂತುವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತಿ- ಕೇಷುಚಿದ್ಗ್ರಂಥೇಷ್ವಧಿಕಃ ಪಾಠಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಂತಃಕರಣಮಣ್ವಿತ್ಯಾದಿಟೀಕಾವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚ- ಮನೋಽಣು ತಸ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಯೋಗಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಿತಿ ನೈಯಾಯಿಕಪಕ್ಷ-ಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯದಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರೇಣ ಪಾಂಚಭೌತಿಕಂ ಮನಃ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವತ್ಸಂಕೋಚವಿಕಾಸ-ಶೀಲತತ್ಸಂಯೋಗಶ್ಚ ನಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ತದಾ ನೈವಾತ್ರ ಪರಿಹರಣೀಯಾ ಶಂಕಾಽಸ್ತಿ।

ನ ಚಾಣೋರಿತಿ ।

ನ ಚಾಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವತ ಏವ ಹೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಸಮೀಪೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಗಂಧವದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೇವ ಶೀತದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸನ್ನಿಹಿತದೇಶಸ್ಥಿತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕೋ ಗುಣ ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।

ತತ್ಪ್ರಾಪಣವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪಣಗ್ರಹಣಂ ಸುಷುಪ್ತೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ತಥೈವಾಗ್ರಿಮಭಾಷ್ಯದರ್ಶನಾತ್  ॥೨೯॥೩೦॥೩೧॥೩೨॥

ಕರ್ತ್ರಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ॥ ೩೩ ॥

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾವಿಷಯತ್ವೇನೇತಿ ।

ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾಧ್ಯಾಮಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ವಿಷಯಭೇದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾಲ್ಪಪರಿಮಾಣವತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಬುದ್ದ್ಯುಪಾಧಿಕಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಿಮರ್ಥಮಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಂಗೀಕರಣೀಯಂ ಬುದ್ಧೇರೇವ ತತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ಧರ್ಮಃ ಜೀವಸ್ತ್ವಕರ್ತೇತಿ ವಿಷಯಭೇದೇನ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರೋಽಸ್ತು । ಅಥವಾ- ಜೀವಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಫಲಮುಖಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ತತ್ಪರಿಹಾರೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾದ್ವಯನಿರಾಕರಣಾರ್ಥೋಽಧಿಕರಣದ್ವಯಾರಂಭಃ ।

ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾವೇಶೋ ಹಿ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಭವತಿ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಿಯತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಯೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಮಧ್ಯಾಹರತಿ-

ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪರಿಹರತೀತಿ ।

ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇನ ಟೀಕಾಯಾಮನಿತ್ಯತ್ವಪರಿಹಾರಃ ಕೃತಃ ।

ಸ್ವಯಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ-

ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಚೇದಿತಿ॥೩೩॥೩೪॥೩೫॥

ಕೋಶರೂಪಬುದ್ಧೇರಭಿಧಾನಾದಿತಿ ।

ಬುದ್ಧಿರೂಪವಿಜ್ಞಾನಮಯಕೋಶಪರ್ಯಾಯೇ ಶ್ರುತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಸಾಧಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೬॥

ಅನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ।

ನ ತ್ವನ್ಯಾಽನಪೇಕ್ಷೋಪಪಾದನೀಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಕೃತಸಂಗತೇಽರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ-

ಉಪಲಬ್ಧಾವಿತಿ ।

ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪಾಯಾಂ ವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧೌ ತಾವನ್ನೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನಾಪಿ ತದಪೇಕ್ಷಿತ-ಜನ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯಂತರೇ ಉಪಲಬ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧ್ಯಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಕಿಂತು ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಾವೇವ ವಿಷಯೋಪರಕ್ತರೂಪಾಯಾಮ್ । ನ ಚ ತಾವತಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಾಘಾತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಕರ್ತುರುಪಕರಣಾ-ಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೭॥೩೮॥೩೯॥

ತಕ್ಷಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ ॥ ೪೦ ॥

ಸ ಆತ್ಮಾ ತಥೇತಿ ।

ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇತಿ ಶಬ್ದೇನೇಾಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸ್ವಭಾವೋಚ್ಛೇದಾತ್ಸ್ವಭಾವಿನೋ ಭಾವಸ್ಯ ನಾಶಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಧರ್ಮನಾಶೇನ ಧರ್ಮಿನಾಶಾಪಾದನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಧರ್ಮನಾಶೇ ಧರ್ಮಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ-

ಸ್ವಭಾವಿನಿ ಸತೀತಿ ।

ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।

ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾ ಶಕ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯನುವರ್ತತ ಇತಿ ವಾದಿನಾಂ ಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೋಪಲಬ್ಧುರ್ಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯ-ಸ್ಯಾಹಂಕಾರಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ನ ಚ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯಾಹಂಕಾರಿಕಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚೈತನ್ಯಕರ್ತೃ-ತ್ವಸ್ಯೈವಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸನೀಯತ್ವೇನ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾವಿಧತ್ವೇನೇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ತಥಾವಿರುದ್ಧತ್ವೇನೇತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠಃ । ತತ್ರ ತಥಾ ಆತ್ಮನ್ಯಭ್ಯಸನೀಯತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಃ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭವೇದಿತಿ ಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಇತಿ ॥೪೦॥

ಪರಾಯತ್ತಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ॥ ೪೧ ॥ ನ ಚೇಶ್ವರ ಇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಗ್ರಂಥೇನ ರಾಗಾದಿರಹಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಸು ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮೇವಾನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಸಮುತ್ಥಿತಶಂಕಾಂತರನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಯೇನ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ಶಂಕಾಂತರಂ ವಿನಾ ತದನನ್ವಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕಾಂತರನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜಯತಿ-

ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮೇವ ತಸ್ಯಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನೇನ ನ ಚೇಶ್ವರಃ ಸನ್ ಕರ್ಮಪರತಂತ್ರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಯೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತನೀಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಯಿತೃತ್ವವವೈಚಿತ್ರ್ಯಮುಪಪದ್ಯೇತೇತ್ಯಸ್ಮಿನರ್ಥೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಿತಮ್ ।

ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರಿತಿ ।

ಈಶ್ವರ ಏವ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ನಿಯುಜ್ಯೇತೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರ ಏವ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರನಿಯೋಜ್ಯಃ ಸ್ಯಾದ್ ನ ತು ಜೀವೋ ನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮನಾದಿಮಾನ್ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ನ ತು ಸೋರ್ಥೋ ಯುಕ್ತಃ ನ ಹೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಽನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಜೀವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ತಥಾ ದೋಷ ಆಪದ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವೇ ಸ ಏವ ವಿಧಿನಿಷೇಧಸ್ಥಾನಾಭಿಷಿಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವ ದೋಷ ಆಪದ್ಯತೇಽತಸ್ತಥಾರ್ಥಸ್ಫೂರ್ತಯೇ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಥಾನ ಇತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೧॥೪೨॥

ಅಂಶಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ ॥ ೪೩॥ ನಿರತಿಶಯೋಪಾಧಿಸಂಪದ್ವಿಭೂತಿಯೋಗಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಕಲಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸೋಽರ್ಥೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಜೀವಾನಾಮೇವಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದನಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾ-ಶಂಕ್ಯಾನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।

ಅನೇನಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರತಿಶಯಾನಾಂ ಸ್ವಕೃತದೋಷರೂಪಾತಿಶಯಾನಾಧಾಯಿನಾ-ಮುಪಾಧೀನಾಂ ಸಂಪದ್ ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿವಿಷಯೀಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಭೂತಿಯೋಗಾದ್ ಅವಿದ್ಯಾದೋಷಕೃತೈಶ್ವರ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಪಾರಮೇಶ್ವರರೂಪಸಂಪಾದನಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಇತ್ಥಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ - ಉಪಾಧಿಶಬ್ದೇನ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕೃತಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಕ್ತಯ ಉಚ್ಯಂತೇ ತಾಶ್ಚ ನಿರತಿಶಯಾ ನ ತು ಜೀವಶಕ್ತಿವತ್ಕತಿಪಯಸೃಜ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಾತಿಶಯಾಸ್ತಾಸಾಂ ಸಂಪದ್ಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸೈವ ವಿಭೂತಿರೈಶ್ವರ್ಯಂ ತದಯೋಗಾದಿತಿ। ಏವಂ ಚ ಲೇಕೇಽಪ್ಯಧಿಕಶಕ್ತಯೋ ರಾಜಾದಯೋಽಲ್ಪಶಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಜಾದೀನಾಮೀಶತ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ತಥೈವ ನಿರತಿಶಯಶಕ್ತಿಶಾಲೀ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನಿಕೃಷ್ಟೋಪಾಧೀನಾಮಲ್ಪಶಕ್ತೀನಾಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿ-ಜೀವಾನಾಮೀಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭವತಿ। ನಿರತಿಶಯೋಪಾಧಿಸಂಪನ್ನಶ್ಚೇಶ್ವರೋ ಹೀನೋಪಾಧಿಸಂಪನ್ನಾನ್ ಜೀವಾನ್ ಪ್ರಶಾಸ್ತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮೇವಾರ್ಥಃ । ಅಯಮಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ:- ಸಂತಿ ತಾವಜ್ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಧ್ಯಾತೃಧ್ಯೇಯನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಾಧೇಯಾಧಿಕರಣಭಾವಾದಿವಿಷಯಾ ಭೇದಶ್ರುತಯಃ । ಸಂತಿ ಚಾಭೇದಶ್ರುತಯಃ । ಯಥಾಽಽಥರ್ವಣಿಕಾನಾಂ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದಿ ಬ್ರಹ್ಮಸೂಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮದಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೇಮೇ ಕಿತವಾ ಉತ ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸೌ ಸಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತೌ ಸ್ತ್ರಿಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೋತ ವಾ ಪುಮಾನಿತಿ ಮಂತ್ರಃ । ಯಥಾ ವಾ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಾದಿಷು ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಿತ್ಯಾದಯಃ । ನ ಚೋಭಯವಿಧಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಭೇದಾಭೇದಪಚಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಿಭಿರ್ದುತ್ವಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದಪ್ರಮಾಣಮೇತಾಃ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಟೀಕಾನುಸಾರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮ್ -  ಈಶ್ವರ ಏವ ನಾಸ್ತಿ। ಯತೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾ ತದ್ವಿಷಯಶ್ರುತಯಸ್ತು ಕೇವಲಮರ್ಥವಾದಾ: ಭೇದಪಕ್ಷೇಽಭೇದಪಕ್ಷೇ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ಚ ದೋಷದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಜೀವಾ ನ ಸಂತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜೀವಾನಾಮೇವ ಜಾತ್ಯೈಕ್ಯಮವಲಂಬ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಯ- ಇತಿ। ಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ತು - ಭೇದಶ್ರುತಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಾ: ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನಿರ್ಣೀತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಭಾವಸ್ಯ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋಸ್ತಥಾತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಅಭೇದಶ್ರುತಯಸ್ತು ಚೇತನತ್ವಸಾಮ್ಯೈಕ್ಯನಿಬಂಧನಾ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥಾಃ ಅಭೇದೇ ಸುಖದುಃಖವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾದೇರನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ। ಏವಮೀಶ್ವರಾಪಲಾಪೇನೈವ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ನನು ಕ್ರತ್ವರ್ಥಗ್ರಹಣೇನ ಗೋದೋಹನಾದಿಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪುರುಷಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧ್ಯನುಜ್ಞಾಧೀನಾಭ್ಯುಪಗತಾ ಭವೇದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತೀತ್ಯಾಹ-

ಅಪಿ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪೀತಿ ॥೫೦॥೫೧॥೫೨॥೫೩॥

ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥ ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ॥ ೧ ॥ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ಸರ್ವವೇದನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತದುಪಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಟೀಕಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಾಂತರ್ಗತಪೂರ್ವಪದಾರ್ಥಭೂತಯಾ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾಽನ್ವಯಮಪೇಕ್ಷಾವಶೇನ ದರ್ಶಯತಿ-

ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಕಸ್ಮಿನ್ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೋಷಾತ್ತ್ವಿಷ್ಟಿರಿತಿ ।

ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯತ್ ಸ ಸ್ವಾಂ ದೇವತಾಮಾರ್ಚ್ಛತ್ ಸ ಪರ್ಯದೀರ್ಯತ ಸ ಏತಂ ವಾರುಣಂ ಚತುಷ್ಕಪಾಲಮಪಶ್ಯತ್ ತನ್ನಿರವಪತ್ ತತೋ ವೈ ಸ ವರುಣಪಾಶಾದಮುಚ್ಯತ ವರುಣೋ ವಾ ಏತಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯೋಽಶ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ತಾವತೋ ವಾರುಣಾಂಶ್ಚತುಷ್ಕಪಾಲಾನ್ನಿರ್ವಪೇದ್ ವರುಣಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ವರುಣಪಾಶಾನ್ಮುಂಚತೀತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಾ: ಸಮಾಮನಂತಿ। ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ- ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತ್ರೇ ಅಶ್ವಮನಯದ್ ಅದದಾತ್ ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸ್ವಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತೃತ್ವೇನ ಸ್ವದೇವತಾಭೂತಂ ವರುಣಮಾರ್ಚ್ಛತ್ ಪ್ರಾಪದ್ ವರುಣಗ್ರಹಶಬ್ದಿತಃ ಜಲೋದರವ್ಯಾಧಿಯುಕ್ತೋ ಜಾತಃ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ವಾರುಣೀಂ ಚತುಷ್ಕಪಾಲೇಷ್ಟಿಂ ಕೃತವಾನಿತಿ।

ಏವಮುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣೇಯಂ ದಾತುರಿಷ್ಟಿರಿತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಾಸ್ಯಂತಮರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೈತದಧಿಕರಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ-

ತತೋ ದಾನನಿಮಿತ್ತೇಷ್ಟಿರಿತಿ ।

ನನು ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮನುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯೋಽಶ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಯಥಾಶ್ರುತವೈದಿಕಶಬ್ದಾ-ನುಸಾರೇಣ ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇ ವೈದಿಕೇ ವೇತ್ಯೇವಮೇತದಧಿಕರಣಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ನ ತು ಲೌಕಿಕೇ ಇತಿ ।

ವೈದಿಕತ್ವಂ ವೇದವಿಹಿತತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೇ ನ ಸಂಭವತಿ। ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೈರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಧನಮರ್ಜಯೇದಿತಿ ನಿಯಮವಿಧಿವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇ ಸೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ನೋಭಯತೋದತಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ತನ್ನಿಷೇಧಾತ್ ಕಿಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಧಿ ವೈದಿಕೇ ನ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವೈದಿಕೇ ದೋಷಾಭಾವಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ನ ಚಾಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇ ದೋಷಾಭಾವೋಽಸ್ತಿ। ಅತೋ ದಾನವಿಷಯ ಏವಾಯಂ ವಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಕೇಸರಿಣ ಇತಿ ।

ಸುಹೃದಾದಿಭ್ಯೋ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಮಶ್ವದಾನಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್॥

ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನುವಾದಕೋಽರ್ಥವಾದೋಯಮಿತಿ।

ನನು ಅರ್ಥವಾದೋಽನುಪಪಾತಾದಿತಿ (ಜೈ. ಅ. ೩ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೩೫ )  ಸೂತ್ರೇಣ ವರುಣಗ್ರಹಶಬ್ದೋರ್ಥವಾದ ಏವ ಅಶ್ವದಾನಪ್ರಯುಕ್ತತಯಾ ಜಲೋದರವ್ಯಾಧೇರನುವಾದಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇಹಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಥೈವೋಕ್ತಂ ಕುತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೇದಾನೀಮನುವಾದಃ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ । ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಜಲೋದರವ್ಯಾಧೇರಿಹಾನುವಾದಃ ವರುಣೋ ವಾ ಏತಮಶ್ವದಾತಾರಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ತೂಪಮಾರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಮೇವ ಖಲು ವಾ ಏಷ ಪ್ರವಿಶತಿ ಯೋಽವಾಂತರದೀಕ್ಷಾಮುಪೈತೀತಿವದ್ ಇವಶಬ್ದಯೋಗಾತ್ತತ್ರ ವಾಚ್ಯೋಪಮಾ ಇಹ ತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದೇಶಾದ್ ಗಮ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತತಶ್ಚ ಜಲೋದರವ್ಯಾಧಿಮತಾ ತಚ್ಚಿಕಿತ್ಸೇವಾಶ್ವಂ ದತ್ತವತೇಯಮಿಷ್ಟಿರವಶ್ಯಂ ಕಾರ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ। ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯದಿತ್ಯಾದ್ಯಸದರ್ಥವಾದಪ್ರತೀತಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯಾಶ್ವದಾತೃತ್ವ-ಸಾಮಾನ್ಯಾದನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವರುಣೋ ವಾ ಏತಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯತ್ರಾನುವಾದ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನನ್ವಿಯಮಿಷ್ಟಿರ್ಮಾ ಭೂದ್ದೋಷನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥಾ ತಥಾಪಿ ವೈದಿಕಇತಿ ಕುತಃ ಲೌಕಿಕೇಽಪಿ ವಾ ಲೌಕಿಕಏವ ವಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ನ ತಾವದುಭಯತ್ರ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಲೌಕಿಕೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ವೈದಿಕೇ ಕ್ರತುಶೇಷತೇತ್ಯೇಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತುಪುರುಷಶೇಷತಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಲೌಕಿಕಏವ ವೈದಿಕಸ್ಯ ನೈಮಿತ್ತಿಕಸ್ಯ ವೈದಿಕಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಮಿತಿ ತದ್ವಿಹಾಯಾಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಲೌಕಿಕಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ತದ್ಗ್ರಹಣೇ ಫಲಕಲ್ಪನಾಗೌರವ-ಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಅತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತೀಯೇತೇತಿ ಯುಕ್ತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।

ಲೌಕಿಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ವಮನೇನಾಂತರ್ಗತದೋಷನಿಃ ಸರಣಾದ್ಧಾತುಸಾಮ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ವಮನೋಪಾಯತಯಾ ವೈದ್ಯಕೇ ಸೋಮಪಾನಮುಕ್ತಮಸ್ತಿ ತತ್ಕೃತಂ ವಮನಂ ಲೌಕಿಕಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧಾತುಸಾಮ್ಯಕರತ್ವಾನ್ನ ದೋಷತೇತಿ ।

ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ವಮನೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ತಾತ್ಕಾಲಿಕೇಂದ್ರಿಯಶೋಷೋ ಭವತಿ ಚೇದ್ಭವತ್ವಿತ್ಯಂಗೀಕೃತತ್ವಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದಿತಿ ।

ಸೋಮರಸಂ ಪ್ರತಿ ನಾಭಿಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಮಾಗಾ ಇತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮುಖತ್ವನಿಷೇಧಕಮಂತ್ರ-ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವನುತ್ಪತ್ತೌ ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಾಪಾದನಮಯುಕ್ತಮವಿದ್ಯಾದಿವದನುತ್ಪತ್ತಾವಪ್ಯ-ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ-

ಅವಿದ್ಯಾದೀತಿ ॥೨॥೩॥೪॥

ಸಪ್ತಗತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಪ್ತ ಗತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ॥ ೫ ॥

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥೂಲಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಚ್ಚ ಶರೀರಾತ್ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಭೌತಿಕೇ ವಿಷಯೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥೋಯಂ ಪಾದಃ । ತತ್ರ ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಲಿಂಗಶರೀರಾಂತರ್ಗತಾಸ್ತದಾ ತೇಭ್ಯ ಏವ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಃ ಏಕಾದಶ ಚೇದನ್ಯೇಭ್ಯೋಽಪೀತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗ್ರಹಾನತಿಶೇರತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾತಿಗ್ರಹಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯೇಷು ವೃತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ-

ರಾಗೋತ್ಪಾದನೇನೇತಿ ।

ಅಪಾನಇತಿ ಚ ಗಂಧ ಇತಿ ।

ಲಕ್ಷಣಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಅಪಾನೇನೇತಿ ।

ಅಪಾನಶಬ್ದೇನ ಗಂಧಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಹೇತುಂ ತದ್ವಾಚ್ಯೇನಾಪಶ್ವಾಸೇನ ಕರಣೇನಾಧೇಯತ್ವರೂಪಂ ಸಂಬಂಧಂ ಶ್ರುತಿರೇವ ವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಣಾಂತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ।

ಅಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥

ಉಖಾಧೂಪನಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾದಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಯೇ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಸ್ತೇ ಸಪ್ತೇತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದೇನ ಸಪ್ತಭಿರ್ಧೂಪನಸ್ಯ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ನ ತು ಯೇ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಸ್ತಏವ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯಲೌಕಿಕಾರ್ಥಪರತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥

ತಥಾಪಿ ಸದನುವಾದ ಇತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ।

ನನು ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಪ್ತೇತ್ಯಪಿ ಸದನುವಾದ ಏವ ಕೋ ವಿಶೇಷಃ ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ವಸ್ತುತಶ್ಚತ್ವಾರ ಏವ ಹಿ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಟೀಕಾಯಾಮ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾಸಾಸ್ಥಿವ್ಯವಹಿತೇ ದ್ವಿತ್ವಾಭಿಮಾನಾನ್ನ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಿತ್ವಮ್ ಏಕವಿನಾಶೇ ದ್ವಿತೀಯಾವಿನಾಶಾನ್ನೈಕತ್ವಮಿತ್ಯಕ್ಷಪಾದೇನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಂ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಿತ್ವಂ ಚ ದೂಷಯಿಷ್ಯತೇ । ಇಯಮಪರಾ ಯೋಜನೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇಕಾದಶತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೈವೋತ್ಕ್ರಾಮ-ದಿಂದ್ರಿಯಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯಶ್ರುತಿಕಲಹವಾರಣಾರ್ಥಂ ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾರಬ್ಧಮ್ ॥ ತತ್ರ ಸಪ್ತೈವೋತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಅನ್ಯಾನಿ ತು ಶರೀರವತ್ಪ್ರತಿಜನ್ಮ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: । ಏಕಾದಶಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ ವರ್ಣಕೇ ಪೂರ್ವವರ್ಣಕಾದುತ್ಕರ್ಷಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪೂರ್ವವರ್ಣಕೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪಾದನಾಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತಿಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ-

ಪೂರ್ವಯೋಜನಾಯಾಂ ಹೀತಿ ।

ವೃತ್ತಿಭೇದವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತೇ ಯದಾಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾನ್ಮರ್ತ್ಯಾದುತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಥ ರೋದಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವೃತ್ತಿಭೇದವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಕ್ಲೇಶೋಽಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ವರ್ಣಕೇ ಸ ಏಕ ಏವಕ್ಲೇಶ: ಪೂರ್ವವರ್ಣಕೇ ಕ್ಲೇಶತ್ರಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।

ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಿಕೋಪಾಸನೇಷ್ವಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಧಿದೈವಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಸಂತ್ಯೇಕೋಪಾಸನಾದ್ವಹ್ನ್ಯಾದಿಶರೀರಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಫಲಕಾನಿ ತೇಷು ಯಾನಿ ಶರೀರಾಂತರೇಽಪ್ಯನುವರ್ತಮಾನಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತಾನ್ಯೇವ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾದುಪಾಸನೀಯಾನಿ । ಅತ: ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಪ್ತಾನಾಮುಪಾಸನಮೇಕಾದಶಾನಾಮಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ಫಲಭೇದ: ॥೬॥

ಪ್ರಾಣಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಣವಶ್ಚ ॥ ೧ ॥ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇನ ಸಂಗತಿಮಾಹ-

ಏಕಾದಶಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿತಿ ।

ಪಾದಸಂಗತಿಸ್ತು ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಶ್ರುತಿಕಲಹನಿರಾಸಾಭಾವಾತ್, ಸಾಂಖ್ಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾತ್ರ-ನಿರಾಸಾತ್ ।

ಪರಿಚ್ಛೇದೇತಿ ।

ಅಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮೀತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಧಿದೈವಿಕವ್ಯಾಪಕೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವ್ಯಷ್ಟ್ಯಂತಃ ಕರಣಚೈತನ್ಯಸಂವಲನರೂಪಾಸ್ಮದಾದಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಹಂಕಾರವತ್ಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃ ಕರಣಚೈತನ್ಯಸಂವಲನರೂಪಃ ಸಮಷ್ಟ್ಯಹಂಕಾರೋಽಸ್ತಿ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸ ತು ವ್ಯಾಪಕ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ತಥಾಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮಹತ್ಪ್ರಾಕೃತಿಕೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಕೃತಿಭೂತವ್ಯಾಪಕಾಹಂಕಾರಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥೭॥

ಪ್ರಾಣಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ॥ ೮ ॥

ಆನೀದಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಸದಸದಾತ್ಮಕಸಕಲಪ್ರಪಂಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಮಹಾಪ್ರಲಯವಿಷಯತ್ವಮಾನೀದಿತ್ಯಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥

ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯೇ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧ ॥ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುರಿತಿ ಪ್ರಾಣವಾಯುಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ: । ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮತಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಕರಣಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯೋರ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮ್ ।

ಪದಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರತಿಪದವಿವರಣರೂಪಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯಂ ಪದಭಾಷ್ಯಂ ತತ್ರ ವಾಗಾದೀಂದ್ರಿಯಪ್ರಾಯ-ಪಾಠಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿ: ಪ್ರಾಯಪಾಠಾದ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಥಂಚಿನ್ನಯನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋಽಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ-

ತ್ವಯಾಽಪಿ ಹೀತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪಿ ಹಿ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಽಭೇದೇ ತತ್ತ್ವಾಽಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಭೇದಶ್ರುತಿಃ ವೃತ್ತಿತದ್ವದ್ಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವ್ಯಾಪಾರದ್ವೈವಿಧ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ಚ ಭೇದಶ್ರುತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನಂ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಸಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣೋ ನ ವಾಯುಮಾತ್ರಂ ನಾಪಿ ವಾಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಕ್ಲೇಶೋಽಸ್ತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ಕಿಮಿತಿ ನಾದ್ರಿಯತೇ ತತ್ರ ಹಿ ಭೇದಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶೇನ ಯೋಜನೇತ್ಯಾಶಂಕಾರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ-

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಯದಾ ಪ್ರಥಮಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿರುದ್ಧೇ ಶ್ರುತೀ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾತ್ಪರಸ್ಯರತ್ಯಾಜಿತಾರ್ಥೇ ವರ್ತೇತೇ ತದಾ ಲಬ್ಧಪ್ರಸರಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಶ್ರುತೀ ತತ್ಪರತಯಾ ಯೋಜ್ಯೇತೇ ತತ್ರ ಭೇದಶ್ರುತೇರ್ಯೋಜನಾಯಾ ನ ಕಶ್ಚನ ಕ್ಲೇಶ: ಅಭೇದಶ್ರುತಿಸ್ತು ವಾಯುಶಬ್ದಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ಶಕ್ಯಯೋಜನಾ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮಭಗ್ನಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಕರಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಆದ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪೇ ಟೀಕಾಯಾಂ ದೂಷಣಂ ನೋಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರ ಸ್ವಯಂ ದೂಷಣಮಾಹ-

ಪ್ರತ್ಯೇಕವೃತ್ತಿತ್ವ ಇತಿ ॥೯॥೧೦॥

ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಹೇತುಸಾಧ್ಯಯೋರಭೇದಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ-

ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ।

ಪರಿಚ್ಛೇದಧಾರಣಾದಿತಿ ಗ್ರಂಥೇ ಧಾರಣಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ-

ಧಾರಣಂ ಮೇಧೇತಿ ।

ಪರಿಚ್ಛೇದಾಹರಣಾದೀತಿ ಪಾಠೇ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯೋ ರೂಪಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ । ಹಸ್ತಾದಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯ ಆಹರಣಾದಿಃ ॥೧೧॥೧೨॥

ಶ್ರೇಷ್ಠಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಅಣುಶ್ಚ ॥ ೧೩ ॥

ಸಾಮ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತಿ ।

ಏಷ ಉ ಏವ ಸಾಮ ವಾಗ್ವೈ ಸಾ ಅಮ ಏಷ ಸಾ ಚಾಮಶ್ಚೇತಿ ತತ್ಸಾಮ್ನಃ ಸಾಮತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಮಶಬ್ದ: ಪ್ರಾಣೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಃ ।

ನನೂಭಯಮುಭಯತ್ರ ವಿಷಯಃ ತತ್ರ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮುಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವಹೇತುರವಶ್ಚೇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ದರ್ಶಿತಃ ಅಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ತು ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪ್ತಿಕಶ್ರುತೇರಾಧಿದೈವಿಕವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ-

ಹೇತುಭೇದಸ್ಯ ಚಾಧಿಕರಣಾಭೇದಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕ ಹೇತುಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ನಾಧಿಕರಣಭೇದೋ ಭವತಿ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಾದಿಷು ಅಧಿಕರಣೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕಹೇತುಬಾಹುಲ್ಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ವಮತೇ ತ್ವಣವಶ್ಚೇತ್ಯಧಿಕರಣಮಿಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇ ಸಾಂಖ್ಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ । ಇದಮಧಿಕರಣಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣವಿಷಯೇ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ ತಥಾಪ್ಯತ್ರೈಕೇಂದ್ರಿಯ-ವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೋಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಿಧ್ಯತಿ। ಸಮಃಪ್ಲುಷಿಣೇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಣೇ ತತ್ತಚ್ಛರೀರಾನುರೋಧಿಸಂಕೋಚವಿಕಾಸಪರತಯೋಪಪಾದನೇನ ಹಿ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ತಥೈವ ಸಂಕೋಚವಿಕಾಸಶಾಲಿತಯಾ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೈತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಿಧ್ಯತಿ। ಸಮ ಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈರಿತಿ ಪ್ರಾಣೇ ವಿಭುತ್ವಾಮ್ನಾನಂ ಪರಮ್ ಆಧಿದೈವಿಕವಿಷಯತಯಾ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಧಿಕಯತ್ನಸದ್ಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಣುಶ್ಚೇತ್ಯೇಕವಚನೇನ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ಕುಟೋ ಘಟ ಇತಿ ।

ಘಟಃ ಕುಟೋ ನಿವಾಪೋಽಸ್ತ್ರೀತ್ಯಮರಸಿಂಹಃ । ಸಮಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈರಿತ್ಯೇತದಿತಿ। ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣೇತ್ಯೇತತ್ತು ನ ವಿಭುತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೈಕಾಂತಿಕಮ್ ಪ್ಲುಷಿಮಶಕನಾಗ-ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಪಿ ಯದ್ಯತ್ಪ್ರಾಣ್ಯಸ್ತಿ ತತ್ತಚ್ಛರೀರಾನುಕೂಲಸಂಕೋಚವಿಕಾಸಶಾಲಿತಯಾ ತೇನ ಸರ್ವೇಣಾಪಿ ಸಮಮಿತ್ಯೇವಮರ್ಥತಾಯಾ ಅಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧೩॥

ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ತದಾಮನನಾತ್ ॥ ೧೪ ॥

ನ ತು ಕರಣಾನಾಮಿತಿ ।

ನನು- ಯದ್ಧೀತ್ಯಾದಿಟೀಕೋಕ್ತಸ್ಯೋತ್ಸರ್ಗಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಬಲವದುಪಪಾದಕಾಭಾವೇನಾ-ಭ್ಯುಪಗಂತುಮಯುಕ್ತಾ ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತ್ಯಾದೇಸ್ತದಪವಾದಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ- ಚೇತ್ ಸತ್ಯಮ್ ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಾನಮಪರಾಮೃಶ್ಯಾಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಅತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕರಣಾನಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾನೀತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯೇಶ್ವರೇಣ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚೇಶ್ವರೇಣ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮ್ ।

ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ತ್ವಯೈವೋತ್ಸರ್ಗಬಾಧಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಥವಾ- ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ಯೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಂಶ ಇವಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ಯಂಶೇ ತ್ಯಾಗೋ ನ ಕಾರ್ಯಃ ।

ತತ್ರ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।  ಅತ ಏವ ಕರಣಾನಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾನೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಮ್ ಜೀವಸ್ಯ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣವಶಾದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನುಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ-

ನ ಚ ತದಸ್ತಿ ಜೀವ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಭಿಮತಾರ್ಥಗ್ರಾಹಕೇಂದ್ರಿಯಮನಃಸಂಯೋಜನತದಗ್ರಹಣಾರ್ಥಚಕ್ಷುರ್ವಿಸ್ಫಾರಣಶ್ರೋತ್ರಾವಧಾನದಾನಾದಿನಾ ಜೀವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಮುಪಪದ್ಯತೇ ಚ ತದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮತೀಂದ್ರಿಯ-ತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಮಭಿಮತಾರ್ಥೇ ಗ್ರಹಣಾಯ ನೋದನಕಾರಿಣೀಷು ನಾಡೀಷು ಸ್ಪಾರ್ಶನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತನ್ಮೂಲಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಚ ಸಂಭವಾದ್, ನಾಡೀಗೋಚರಪ್ರಯತ್ನೇನೈವ ತನ್ನೋದನೀಯಾನಾಂ ಶ್ವಾಸಜಮಲಾನಾಮಿಚ್ಛಯಾ ಮೋಚನಧಾರಣದರ್ಶನಾತ್ ಅಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುಮತಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮ್ ತಥಾಪಿ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಮ್ । ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪ್ಯನಭಿಮತಜ್ಞಾನಾದಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।

ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನಿತಿ ।

ನನು ಅಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಃ ಏತದಿಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯಪುಣ್ಯಫಲಭಾಗಿನ್ಯಃ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾ-ದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ನಾಸ್ತ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಃ । ಸತ್ಯಮ್ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ತ್ವನುಮಾನಸ್ಯ ತದಾ ಭವತಿ। ಆಗಮಸ್ತಾವದೇವತಾನಾಂ ಪಾಪಫಲಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದತಿ ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ತಾಸಾಂ ಪಾಪಹೇತುಜ್ಞಾನಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವೇಽಪಿ ತಥಾಭೂತಜ್ಞಾನಕರ್ಮತಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ತದುತ್ಪತ್ತಾವಾಲೋಕಾದಿವ-ತ್ಕರಣಾನುಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಸಹಕಾರಿಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ ನ ತಜ್ಜನ್ಯಪಾಪಫಲಭಾಗಿತ್ವಮ್ ಏವಂ ತಜ್ಜನ್ಯಪುಣ್ಯಫಲಭಾಗಿತ್ವಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪುಣ್ಯಮೇವಾಮುಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ತಾಸಾಂ ತಜ್ಜನ್ಯಪುಣ್ಯಫಲಭಾಗಿತ್ವಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ ನ ಹ್ಯೇಷಾ ಶ್ರುತಿರಿಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವಾಧಿಷ್ಠೇಯೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಪುಣ್ಯಫಲಭಾಗಿತ್ವಂ ಬ್ರವೀತಿ ಕಿಂತು ವಾಂಗನಃಪ್ರಾಣರೂಪತ್ರ್ಯನ್ನೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸಾರ್ವತ್ಮ್ಯಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮ್ ಆತ್ಮಾಂತರಗತಪಾಪಫಲಾನುಭವಪ್ರಸಕ್ತೌ ತನ್ನಿವಾರಣಂ ಕರೋತಿ। ಅಮುಂ ತ್ರ್ಯನ್ನೋಪಾಸಕಮುಪಾಸನಾಜನ್ಯಂ ಪುಣ್ಯಮೇವ ಗಚ್ಛತಿ ನ ತ್ವಾತ್ಮಾಂತರಗತಂ ಪಾಪಮಿತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ತ್ರ್ಯನ್ನೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪಾಪಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಸಾಮಾನ್ಯಮುಖೇನ ತತ್ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಂ ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ದೇವತಾಮಾತ್ರಮೇವ ಕಿಮಪಿ ಪಾಪಂ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವದುತ್ಕೃಷ್ಟದೇವತಾಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತ್ರ್ಯನ್ನೋಪಾಸಕಂ ಕಿಮಪಿ ಪಾಪಂ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಃ । (ತತ್ಕಿಮಿತೀತಿ ಮೃತ್ಯುಮತೀತ್ಯ ಯತ್ಪ್ರಾಪ ತತ್ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯವಿಶೇಷನಿರ್ದ್ಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ।

ಸಾ ಯದೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಂ ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಅತಿಮುಕ್ತಾ ತ್ಯಕ್ತವತೀ ।

ಅಗ್ನಿರೇವಾಭವದಿತಿ ।

ಏವಂ ಚಾಗ್ನಿಭಾವಃ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ।

ದರ್ಶನಾಯ ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ-

ನ ಚೈತನ್ಯಾಯೇತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮರೂಪತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರಪೇಕ್ಷಾ ಕಿಂತು ಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತಾವಿತಿ ಗೂಢೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಅಮುಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವರೀತುಮ್ ಅಥ ಯೋ ವೇದೇದಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವಿವೃಣೇತಿ-

ಅಥಾಪೀತಿ ।

ಅಥಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥೇ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕ ಇಹಾಪ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ-

ದರ್ಶನಾದ್ಯರ್ಥಂ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪೀತಿ ।

ಅಥ ಯತ್ರೈತದಾಕಾಶಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ದರ್ಶನಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯವೃತ್ತೀನಾಂ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಅತೋ- ದರ್ಶನಾದೀತಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀತಿ ಚೋಭಯತ್ರಾಪ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಸ್ವತಏವ ಯೋ ವೇದೇತೀತಿ ।

ಸ್ವಸ್ವರೂಪಲಾಭಾರ್ಥಂ ಕಾರಣಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯೋ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।

ವೇದೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತವೇದನಸ್ವರೂಪ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ ವೇದನಂ ಕುತ್ರ ತರ್ಹೀಂದ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಕಿಂರೂಪಂ ಚ ವೇದೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಭೂತಂ ವೇದನಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಗಂಧಾಯ ಘ್ರಾಣಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಗಂಧಶಬ್ದೋ ವೃತ್ತಿರೂಪಗಂಧಜ್ಞಾನಪರ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ-

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಏವಂ ಚ ಗಂಧವೇದನರೂಪಚೈತನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ತತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವೋಪಾಧಿಕಂ ಚ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಸ್ವರೂಪಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ) ॥೧೪॥೧೫॥೧೬॥

ಇಂದ್ರಿಯಾಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ॥ ೧೭ ॥ ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಯೋರ್ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಸುರಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತ್ವಾವಿದ್ಧತ್ವಗೋಚರಾ ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಗೋಚರಾ ಚ ದ್ವಿವಿಧಾ ಭೇದಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ ಟೀಕಾಕಾರೈಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯೈವೋಪಾತ್ತಾ ನ ತ್ವಾದ್ಯಾ ತತ್ಕಿಮಾದ್ಯಶಂಕಾಯಾಮಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ- ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತಶಬ್ದೇನೈವಾಸುರಪಾಪ್ಮ-ವಿದ್ಧತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಗೃಹೀತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ-

ಮೃತ್ಯುರ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವ ವಿಷಯಾಸಂಗ ಇತಿ ।

ಅಸುರಶಬ್ದೇನಾಸುರಪಾಪ್ಮವಿಧ್ವಸ್ತಾನಿತಿ ಶಬ್ದೇನ ।

ಉಕ್ತಾರ್ಥೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತೇತ್ಯಾದಿಟೀಕಾಮುಪಾದಾಯ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಮಪ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-

ಶ್ರೂಯತೇ ಹೀತಿ ।

ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾಸಂಗವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧ: ।

ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ ।

ದೇವೈರ್ನಿಯುಕ್ತಾಯಾಂ ವಾಚಿ ಯೋ ಭೋಗ: ಅಭಿವದನಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ತದ್ದೇವೇಭ್ಯ ಆಗಾಯತ್ಸಕಲದೇವಸಾಧಾರಣಂ ಗಾನೇನ ಸಾ ವಾಕ್ ಸಂಪಾದಿತವತೀ ತತ್ರ ಯತ್ಕಲ್ಯಾಣಂ ಸ್ವರವರ್ಣಾದಿಭ್ರಂಶರಹಿತಮಭಿರೂಪಮಭಿವದನಂ ತದಾತ್ಮನೇ ಆಗಾಯಾದಿತಿ ಲಿಖಿತಶ್ರುತಿ-ಭಾಗಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತಾಮಭಿದ್ರುತ್ಯ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿಧ್ಯನ್ನಿತ್ಯಂತೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸಂಗೃಹೀತ: । ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೋದಾಹರಣೇಽಪಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ಕಾರ್ಯಃ । ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ವಿಷಯಾಸಂಗವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಸಂಶ್ರಾವ್ಯೇತಿ ಪದಾಂತರಯುಕ್ತಃ ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ ನ ಸಾಧುರಿವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯೋ ವಾಚಿ ಭೋಗ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರುದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಗತಾ ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಾನ್ನಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತೇತಿ ಭೇದಾತ್ ।

ಅರ್ಥಾಲೋಚನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಟೀಕಾಯಾಮನ್ಯೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ತದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತೇ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶೋಽಸ್ತೀತ್ಯಪರಿತೋಷಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತೇ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ-

ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ಹೀತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾಹಾರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅನೇನ ಭೇದಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಭಿಯೇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಭಿಯೇತ್ಯೇವ-ಮರ್ಥತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಘಞ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತಿ ।

ಘಞ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೋ ನಿಪಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತನ್ಮಾತ್ರಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ।

ವಸ್ತುತಸ್ತು- ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಾಯಾಮಾದ್ಯಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮಯುಕ್ತತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಸ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಃ ಕಿಂತು ತಸ್ಯೈವಾಯುಕ್ತತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನುಪನ್ಯಸ್ಯಮಾನ-ಏವ ಹಿ ತದಯುಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾಹಿ-  ಸಂಶಯವಾಕ್ಯೇನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಣವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವವಾಗಾದ್ಯೇಕಾದಶಾನುಗತಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರ್ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಉಪಕ್ರಾಂತಮ್ । ಅಗ್ರೇ ತು ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಸತಿ ರೂಪಾದ್ಯಾಲೋಚನಕರಣತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ನಿರುಕ್ತಮ್ । ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಾಽಧಿಕರಣಮ್ । ಯದಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರೀತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಾನುಗತಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ನಿರುಚ್ಯತೇ ಯದಿ ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತರೀತ್ಯಾ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಮ್ ಉಭಯಥಾಪಿ ಹಿ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ನ ಹಿ ವೈಶೇಷಿಕಶಾಸ್ತ್ರವತ್ಸಾಧರ್ಮ್ಯವೈಧರ್ಮ್ಯವಿಚಾರಾರ್ಥಾ ಅಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯ ಏವ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಃ ಅನಿಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ತು ಪ್ರಾಣಾದಪೀತಿ ಪ್ರಯೋಜನಭೇದಃ ಶಂಕನೀಯಃ । ನ ಹೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽಹಂ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಃ ಕಿಂತ್ವಂಧಃ ಕಾಣೋ ಮೂಕೋ ಬಧಿರಃ ಕುಣಿಃ ಖಂಜ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯವಿಶೇಷಾಭೇದಭ್ರಮನಿರಾಸಾಯಾಂಧಾದಹಂ ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣದ್ವಾದಶಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಪಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿವೇಕಃ ಕಾರ್ಯ ಏವ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯೇ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಾದ್ವಿವೇಕವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ವಿವೇಕೋ ನ ಕಾರ್ಯಃ । ವೃತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ವೃತ್ತಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಸ್ಯ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಪಾಣಿನಿ ಸ್ಮೃತಿಮವಲಂಬ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ತುಚ್ಛಃ ತಾಮೇವಾವಲಂಬ್ಯೇಂದ್ರದೃಷ್ಟೇಷು ವಿಷಯೇಷ್ವಿಂದ್ರಜುಷ್ಟೇಷು ಭೋಗ್ಯೇಷ್ವಿಂದ್ರಸೃಷ್ಟೇಷು ಘಟಾದಿಷ್ವಿಂದ್ರದತ್ತೇಷು ಗ್ರಾಮಾದಿಷು ಚೇಂದ್ರಿಯತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದರೂಢಿಮವಲಂಬ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರೇ ತತ ಏವ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾವೃತೇರಪಿ ಲಾಭಾತ್ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶಭಿಯಾ ತುಚ್ಛಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹಸ್ತು ವದಾನ್ಯಗೃಹಾಂತಃಪ್ರವೇಶಕ್ಲೇಶಭಿಯಾ ತದ್ದ್ವಾರದೃಷ್ಟಪರಿಗ್ರಹತುಲ್ಯಃ । ನ ಚ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮತೇ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶೋಪಿ । ತಥಾಹಿ- ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಧ್ಯಾಹಾರಸ್ತಾವದಸಿದ್ಧಃ । ತೇ ವಾಗಾದಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯೇ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಸೌತ್ರಪಟೈರೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಲಾಭಾತ್ । ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತ್ಯನೇನ ಪೈಾನರುಕ್ತ್ಯಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯೇ-ತದರ್ಥಕತ್ವೇನ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಣೇಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರೇತಿ ಹೇತಾವಪಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೇತ್ಯೇತಚ್ಛ್ರುತಿಗತಶಬ್ದಾನುಕರಣಮ್ । ತತ್ರ ಇತಿಶಬ್ದಮಾತ್ರಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಶ್ರೇಷ್ಠೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇ-ಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶಬ್ದೇನೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥೋ ಭವತೀತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠವ್ಯತಿರೇಕೋಕ್ತ್ಯಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿವ್ಯಪದೇಶೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸಿಂಹತುಲ್ಯಪರಾಕ್ರಮೋ ರಾಜೇತ್ಯತ್ರ ರಾಜ್ಞಃ ಪರಾಕ್ರಮೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಿಂಹೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಿಂಹಪರಾಕ್ರಮೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಏವಂಭೂತ ಏವ ಹೇತ್ವರ್ಥೋ ಭಾಷ್ಯೇ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದಿತ್ಯನೇನ ವ್ಯಪದೇಶವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಕೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅತ ಏವ ಕೋಽಯಂ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತ್ವರ್ಥಸ್ಯೈವ ವಿವರಣಮುತ್ತರತ್ರ ಕ್ರಿಯತೇ ನ ತು ಹೇತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಾಧನಮ್ ಹೇತ್ವರ್ಥಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರೇತ್ಯೇತದ್ಧೇತಾವಪ್ಯನ್ವೇತಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯೇತದ್ಧೇತಾವೇವಾನ್ವೇತೀತಿ। ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಮತಮೇವ । ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನಂತರೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತಏವ ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧) ರಿತ್ಯಾರಭ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್, ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾ: (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೧) ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚೇ (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೮) ತಿ ಸೂತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತಯಾಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮೂಲಶ್ರುತ್ಯುಪಾತ್ತತಯಾಽಪಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಹಿ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಸಂನಿಹಿತೋಪಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶೋಽಂಗೀಕೃತಃ । ಇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಸೌತ್ರಶಬ್ದೇನೈವೋಪಾತ್ತೇ ಮೂಲಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಸಂನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಃ ಸುತರಾಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಏತೇನ- ಪ್ರಾಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಮಾತ್ರಂ ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಸಾಧಕಮಿತಿ ಶಂಕಾಽಪಿ- ನಿರಸ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣೋತ್ಪತ್ತಿಕಥನಸ್ಯ ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ಯ ಹೇತಾವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾಽನ್ವಯಃ ಹೇತಾವಿತಿಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಶ್ಚೇತಿ ಕ್ಲೇಶೋಽಸ್ತೀತಿ- ಚೇದ್ ನ ಪರಮತೇಽಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತದನ್ವಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಟೀಕಾಯಾಂ ಹಿ- ತೇನೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನ ತೇಷಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತುರುಕ್ತಃ ಸ ತು ವಾಗಾದೀನಾಮೇವ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯವಧಾರಣಾಪೇಕ್ಷಃ ಅನ್ಯಥೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾಪ್ರತೀತೌ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಷಿದ್ಧೇಃ । ಅತ ಏವ ಚಾಚಾರ್ಯೈರ್ದರ್ಪಣೇ ಸಾವಧಾರಣೋ ಹೇತುರುಪನ್ಯಸ್ತಃ- ತೇನೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇ ತೇಷಾಮೇವ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ। ಏತೇನ- ಹೇತಾವಿತಿಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಕ್ಲೇಶೋಽಪಿ- ನಿರಸ್ತಃ । ಪರಮತಏವ ಭೇದಶ್ರುತೇ- (ಬ್ರ. ಅ. ೨ ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೮) ರಿತ್ಯಧಿಕರಣಾಂತರಸೂತ್ರೇ ವಾಗಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಧ್ಯಾಹಾರಾರ್ಥಬಹುಕ್ಲೇಶಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸೂತ್ರಾದನುಷಂಗತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ತೇ ವಾಗಾದಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಾಧ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ಯ ಪುನಸ್ತದ್ಧೇತಾವನ್ವಿತಸ್ಯ ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಽಪ್ಯನ್ವಯ ಇತಿ ಪರಮತ ಏವಾತಿಕ್ಲೇಶಃ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿನೈವೇತಿಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ತಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಮನಃಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೇತೀಂದ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸ್ಮರಣಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತತ ಏವ ತತ್ಸ್ಮಾರಣಸಿದ್ಧೇಃ ನ ಹೇತಾವಪಿ ತದನ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಹೇತೌ ತದನ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ತಸ್ಯ ಚೇತ್ಯಂಶಸ್ಯೈವ ವಿವಕ್ಷಿತಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಸೂಚನಪ್ರಯೋಜನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರೂಪವ್ಯಾಕ್ರಿಯೈವ ನಿರಾಕ್ರಿಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಟೀಕಾಯಾಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೋಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧೭॥೧೮॥೧೯॥

ಸಂಜ್ಞಾಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯಾಃ

ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತಿಸ್ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಉಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨೦ ॥

ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶಕಂ ಭಾಷ್ಯಮುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದುದಾಹೃತಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರುಣಾದಾವಿತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯರುಣಾಧಿಕರಣೇ ಏಕಹಾಯನೀದ್ರವ್ಯವದಾರುಣ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕ್ರಯಾನ್ವಯಃ ಶಾಬ್ದೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಃ ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಕ್ರಯಸಾಧನತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಾರುಣ್ಯಸ್ಯೈಕಹಾಯನೀ-ದ್ರವ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನಾರ್ಥಃ ಪಾರ್ಷ್ಣಿಕಾನ್ವಯೋಽಭ್ಯುಪಗತ ಇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಃ । ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿರ್ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪ ಇತಿ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧಾಽಸಂಭವೇನ ಶಾಬ್ದಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಾಶ್ರಯಣೇ ಉದಾಹರಣಮ್ ।

ಯತ್ರ ಚ ಕರ್ತಾ ಕರ್ತ್ರಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣಮಿತಿ ।

ಜೀವಸ್ತಾವತ್ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರಣತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತನಾಂತರಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣತಯಾಪಕರಣತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಕರ್ತೃತ್ವೇನೈವ ಭವತಿ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಚ ಪಾಚಯತ್ಯೋದನಂ ದೇವದತ್ತೇನೇತಿವದಿಹ ತೃತೀಯಾಯಾಃ ಕರ್ತ್ತರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ ತತ್ರ ಣ್ಯಂತಧಾತೂಕ್ತಾಖ್ಯಾತಾಭಿಹಿತಕರ್ತೃಕಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಭೂತಪಚತ್ಯರ್ಥಾ-ನಭಿಹಿತಕರ್ತೃಕಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರವದಿಹಾಖ್ಯಾತಾಭಿಹಿತಕರ್ತೃಕಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರರೂಪವ್ಯಾಪಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನಭಿಹಿತಕರ್ತೃಕಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುತ್ತಮಪುರುಷನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಯೇ ಸತಿ ತೃತೀಯಾಂತನಿರ್ದ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಂ ಕರಣತ್ವೇನೈವಾನ್ವಯೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಧಾನಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಮಿತಿ ।

ಯಥೇಷ್ಟಕಾಃ ಪಕ್ತ್ವಾ ಭುಂಕ್ತೇ ಇತ್ಯತ್ರೇಟಕಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಾಽಯೋಗ್ಯತ್ವಾ-ದುಪಸರ್ಜನಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಃ ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ಕರ್ತರಿ ತೃತೀಯಾ । ನ ಚ ಯಥೇಷ್ಟಕಾಃ ಪಕ್ತ್ವಾ ಭುಂಕ್ತೇ ಇತ್ಯಷ್ಟಕಾನಾಂ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನಾನಭಿಧಾನಾದಿಷ್ಟಕಾ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ತಥೇಹ ಕರ್ತರಿ ತೃತೀಯಾ ಶಂಕನೀಯಾ ಯುಕ್ತಾ ತತ್ರ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನಭಿಧಾಯಿತ್ವಾದ್ ದ್ವಿತೀಯಾ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಪೂರ್ವಕಾಲ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾದಿಹ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ತುರಭಿಧಾನಮಸ್ತೀತಿ ನ ಕರ್ತರಿ ತೃತೀಯಾ ಯುಕ್ತಾ । ನ ಚ- ಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಕರ್ತುರೈಕ್ಯಮೇವ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ ನ ತು ತದ್ಗತಕರ್ತೃಶಕ್ತಿರಪ್ಯತಸ್ತದನ-ಭಿಧಾನಾತ್ತತ್ರ ತೃತೀಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ- ಶಂಕನೀಯಮ್ ತಥಾ ಸತೀಷ್ಟಕಾಃ ಪಕ್ತ್ವಾಽಹಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮಯೇತಿ ತೃತೀಯಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ- ಭೋಜನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತುರಾಖ್ಯಾತೇನಾಭಿಧಾನಾ-ತ್ತೃತೀಯಾ ನ ಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ನ ಹ್ಯನಭಿಹಿತಸೂತ್ರಸ್ಯಾಭಿಹಿತಕಾರಕಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯೇ ತೃತೀಯಾ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ಕಿಂತ್ವನಭಿಹಿತಕಾರಕಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯೇ ಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯವಾರ್ತಿಕಯೋಃ ಪರ್ಯುದಾಸಪಕ್ಷಾಶ್ರಯಣಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಸಾದೇ ಆಸ್ತ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸೀದಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಜನಾ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ವಿಹಿತೇನ ಘಞಾ ಪ್ರಸಾದನಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯಾಭಿಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ಆಸಿಕ್ರಿಯಾಧಿ-ಕರಣತ್ವಸ್ಯಾನಭಿಧಾನಾತ್ ಸಪ್ತಮೀ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಭುಜಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಪಾಕಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾನಭಿಧಾನಾತ್ ತೃತೀಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ತೃಶಕ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈವ ತೃತೀಯಾಭಾವ ಉಪಪಾದನೀಯಃ ತಥೇಹಾಪಿ ಕರ್ತರಿ ತೃತೀಯಾ ನ ಭವತೀತಿ ಕರಣಾರ್ಥೈವ ಸೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಯಮರ್ಥಃ- ಸೇಯಂ ದೇವತಾ ಜೀವರೂಪೇಣಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ತದ್ಭೋಗಾರ್ಥಂ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಸಂಕಲ್ಪಿತವತೀತಿ॥೨೦॥೨೧॥೨೨॥